METODOLOGICZNE

PROBLEMY
GEOGRAFII POLITYCZNEJ
1.1. KSZTAŁTOWANIE SIĘ POJĘĆ I PODSTAWOWYCH
KIERUNKÓW GEOGRAFII POLITYCZNEJ W UJĘCIU
HISTORYCZNYM
Geografia polityczna róŜni się zakresem nauczania i badań od pozostałych
gałęzi nauk geograficznych, fascynując zarówno studentów, jak i polityków
zajmujących się innymi dziedzinami. Korzenie geografii politycznej sięgają
arystotelesowskiego modelu państwa doskonałego. Geografią polityczną
interesowali się m.in. Herodot, Platon i Strabon. Jej historia liczy więc ponad
2000 lat, jednak ciągle wydaje się, Ŝe znajduje się ona we wstępnym stadium
rozwoju. Dzieje geografii politycznej są historią jej rozkwitów i upadków,
zaleŜnie od powstawania i zanikania stymulujących ją róŜnych idei politycznych
związanych z rozwojem ludzkości.
Nie ma dotychczas jednej ogólnie akceptowanej definicji geografii jako nauki,
tym samym nie istnieje teŜ jednoznaczne określenie geografii politycznej.
Poszczególni autorzy widzą róŜnie jej zakres, odmiennie pola działania, a w
związku z tym przypisują jej inne cele. W s z y s c y j e d n a k u w a Ŝ a j ą p r o c e s
p o l i t y c z n y i p r z e s t r z e ń z a p o d s t a w o w e a t r y b u t y g e o grafii
politycznej. Krytycy i przeciwnicy geografii politycznej jako odrębnej
nauki uwaŜają, Ŝe brak ściśle określonego przedmiotu badań oraz wyraźnych
granic oddzielających ją od innych dyscyplin uniemoŜliwia badanie zjawisk,
dotyczących zarówno sfery polityki, jak i przestrzeni. Twierdzą teŜ, Ŝe bez
wytyczenia określonego pola badawczego nie moŜna sformułować poprawnych i
precyzyjnych wniosków. Są to jednak zarzuty nieuzasadnione. Znajomość
metod badawczych odnoszących się do środowiska naturalnego, przestrzeni i
procesów politycznych uprawnia do zajmowania się równieŜ geografią
polityczną. NiewaŜne jest, jak zdefiniujemy geografię polityczną, natomiast
waŜny jest wkład geografii politycznej w porównaniu z innymi naukami
politycznymi do poznania przestrzeni geograficznej i zachodzących w niej
procesów politycznych.
Geografią polityczną zajmują się równieŜ politolodzy, socjolodzy, historycy
i inni specjaliści nauk społecznych, przyczyniając się znacząco do poznania
rzeczywistości politycznej. Zaplecze badawcze geografów politycznych w swej
istocie jest tak róŜne, jak róŜne są przedmioty i zakres ich badań.
T e ma t y k ę b a d a w c z ą g e o g r a f i i p o l i t y c z n e j mo Ŝ n a p o d z i e l i ć n a
trzy zakresy. Pierwszy obejmuje badanie obszarów politycznych, drugi - ognis-
kuje się na państwie, trzeci - najbardziej współczesny - uwzględnia podejście
behawioralne do procesów politycznych. W ostatnich 40 latach obserwujemy
wyraźne zmiany w orientacji badawczej wielu geografów politycznych.

l. l. I. BADANIA OBSZARÓW POLITYCZNYCH

Podstawowym problemem geografii politycznej od jej zarania do czasów

współczesnych jest powiązanie polityki we wszystkich jej przejawach ze środowis-
kiem naturalnym (przestrzenią).
Gdy Arystoteles (384-322 r. p.n.e.) tworzył model „państwa", badał zaleŜ-
ności występujące pomiędzy ludnością a terytorium przez nią zamieszka-
nym. Określał, jakie funkcje powinna pełnić stolica, armia, granice i inne
czynniki w odniesieniu do środowiska naturalnego, a szczególnie w zaleŜności
od klimatu, który uwaŜał za czynnik determinujący funkcjonowanie państwa.
Deterministyczne podejście do wielu zagadnień, które złoŜyły się na podstawy
koncepcji geografii politycznej, przetrwało do dziś w poglądach niektórych
geografów.
Strabon, grecki geograf i podróŜnik, opisał znany mu świat w dziele Geo-
grafia złoŜonym z 17 ksiąg (ponad 300 lat po Arystotelesie). Jego dzieło było
przeznaczone dla praktyków - głównie wojska i administratorów - zarządzają-
cych imperium rzymskim, jednak podobnie jak Arystoteles był on
„Etnoentrykiem", tzn. wierzył, Ŝe jego ojczyzna ma idealne warunki
przyrodnicze (klimat) i stosuje najlepszą technikę rządzenia.
Po upadku Rzymu i wzroście wpływów chrześcijaństwa nastąpił w Europie
zastój w rozwoju geografii. W świecie muzułmańskim natomiast, szczególnie
wśród kupców arabskich, historyków, podróŜników i filozofów, rozwijała się ona
znakomicie. Jednym z najbardziej znanych podróŜników był Abd al-Rahman
ibn Chaldun (XIV w.), który przedstawił uogólnienia dotyczące najpotęŜniej-
szych jednostek politycznych jego czasów oraz ich związku ze środowiskiem
geograficznym. Jego badania dotyczące istoty rozwoju jednostek politycznych
prowadziły do teorii o politycznej integracji i dezintegracji, a w końcu do
koncepcji cyklicznego rozwoju państwa. Do poglądów Arystotelesa i Strabona
powrócono w średniowieczu i renesansie. Rozwinął je m.in. J. Bodin (1530-1596).
Wzbogacono je jednak pewnymi nowymi akcentami. Jednym z nich,
typowym dla średniowiecza, był pogląd, Ŝe światem i społeczeństwem rządzi
wola BoŜa.
Śladem staroŜytnych filozofów podąŜył teŜ Ch.L. de Montesquieu
(1689-1755), który podkreślał znaczenie krajobrazu i klimatu w formowaniu
systemów rządów. Dostrzegał wiele powiązań między gospodarką rolną, zalud-
nieniem, systemami politycznymi i zatrudnieniem, obszarem państwa, Ŝyznością
gleb i sposobem rządzenia. Księgi 15 i 17 jego dzieła O duchu praw są przenik-
nięte skrajnym determinizmem geograficznym. Bardziej demokratyczny i liberal-
ny od Montesquieu był G. Buffon (1707-1788), który odrzucał
determinizm, a mówił raczej o wzajemnym wpływie człowieka i środowiska:
„cała przestrzeń Ziemi nosi dziś na sobie ślady mocy ludzkiej, która jakkolwiek
podlega naturze, często uczyniła więcej niŜ ona", w czym był bliski współczesnej
nauce francuskiej. W połowie XVII w. W. Petty, lekarz, wykładowca anatomii
w Oxfordzie, kartograf, politolog i ekonomista, opublikował prace The Political
Anatomy of Ireland oraz Political Arithmetic, w których omówił znaczenie
terytorialnych i demograficznych czynników dla potęgi państwa.
C. Ritter w Berlinie pod koniec XIX w. wysunął cykliczną teorię rozwoju
państwa, podobną do teorii A. ibn Chalduna, lecz opartą na analogii do rozwoju
organizmu. Jego ksiąŜka: Die Erdkunde im Yerhdltnis Ŝur Natur und Geschichte
des Menschen, oder allgemeine vergleichende Geographie (Berlin 1817) była pierw-
szą próbą utworzenia modeli w geografii politycznej. Termin „geografia politycz-
na" pojawił się w XVIII w. m.in. w pracach ekonomisty francuskiego A.R.
Turgota oraz u filozofa niemieckiego I. Kanta, który geografię polityczną uwaŜał
za dyscyplinę zajmującą się badaniem zaleŜności między poszczególnymi jedno-
stkami politycznymi a ich fizycznogeograficznym zapleczem, w Polsce po raz
pierwszy pojawił się w ksiąŜce K. Wyrwicza wydanej w 1768 r.

1.1.2. BADANIA NAD PAŃSTWEM

W XIX w. ścierały się poglądy racjonalistycznego indeterminizmu, który

upatrywał przyczyny kształtowania się stosunków społecznych i politycznych
w woli jednostek, z poglądami deterministycznymi, według których były one
niezaleŜne od woli człowieka. Racj onalistyczny indeter mini zm za-
kłada w konsekwencji demokrację; państwo i społeczeństwo jest tworzone z woli
jednostek (umowa społeczna), a jest rządzone według tej woli (demokracja).
Determinizm natomiast jest w swej konsekwentnej formie albo
teokratyczny - powstanie i upadek państw jest dziełem Boga, albo przyrodniczy -
przyczyną powstania i rozwoju państw i społeczeństw są warunki naturalne, czyli
warunki geograficzne, albo rasa, czyli warunki biologiczne. Racjonalistyczny
indeterminizm rozwijał się głównie we Francji, determinizm geograficzny głównie
w Niemczech.
Między racjonalistycznym indeterminizmem, zwanym posybilizmem francuskim,
a determinizmem niemieckim - występują i inne przeciwstawienia: skłonność
do wielkich syntez u Niemców i zamiłowanie do analiz monograficznych u
Francuzów, zwrócenie uwagi na stosunki międzypaństwowe u Niemców,
szczegółowa analiza wewnętrznej struktury narodu „prowincji" geograficznych
kraju u Francuzów. Państwo miało dla francuskiego badacza trzy formy wyrazu
geograficznego: wyrazem geograficznym funkcji porządku wewnętrznego jest
droga; wyrazem geograficznym funkcji porządku zewnętrznego, w stosunku do
innych państw, jest granica; wyrazem geograficznym ogółu funkcji administ-
racyjnych jest stolica. Wokół tych trzech elementów geograficznych zbudowali
swój system geografii politycznej J. Brunhes i C. Vallaux (1921). Francuzi szukali
podłoŜa psychologiczno-społecznego wspólnoty politycznej. „Ramy i granice są
waŜne, ale nie najwaŜniejsze - duŜe znaczenie ma < psyche > (dusza narodu) i ją
przede wszystkim trzeba badać" (L. Febvre, 1922). Przykładem tego rodzaju
publikacji jest monografia Ameryki Południowej napisana przez A. Siegfrieda.
Stworzone przez Yidal de la Blache'a pojęcie „typów istnienia" (genres de vie)
stało się łącznikiem analiz czynników naturalnych, gospodarczych, politycznych
i psychologiczno-społecznych badanego obszaru.
Naukowcy niemieccy zapewne mogli przyjąć podobny punkt wyjścia, czego
imponującym przykładem było dzieło G. Simla (Sociologie, cz. VII, Der Raum
und die raumlichen Ordungen der Gesellschaft, 1908). Jednak decydujące były
poglądy F. Ratzla (1844-1904), autora Antropogeographie... (1892) i Politische
Geographie (1897). Ratzel pierwszy uczynił główną osią swoich badań pogląd, Ŝe
zjawiska społeczne są uwarunkowane geograficznie; później na tym stwierdzeniu
oparł się cały system geopolityki. Ziemia dla Ratzla jest „trwałą podstawą
temperamentów, zmiennych aspiracji ludzkich i kieruje losami ludów ze ślepą
brutalnością". F. Ratzel był geografem, biologiem i chemikiem - profesorem
uniwersytetu w Lipsku. W kształtowaniu jego filozofii badawczej duŜą rolę
odegrał K. Darwin i jego teoria ewolucji. W swoich publikacjach porównywał
państwo do organizmu biologicznego, wprowadzając pojęcie „państwa organicz-
nego". Tak jak organizm, potrzebuje ono poŜywienia w postaci przestrzeni
Ŝyciowej - Lebensraum i surowców. Państwa stale współzawodniczą o prze-
strzeń i surowce. Jako organizmy przechodzą okres młodości, dojrzałości i staro-
ści z moŜliwością odmłodzenia się.
W 1896 r. Ratzel przedstawił siedem praw rozwoju państwa:
1) przestrzeń państwa poszerza się wraz z ekspansją ludności mającą tę samą
kulturę,
2) terytorialny wzrost następuje za innymi aspektami rozwoju państwa,
3) państwo rośnie przez wchłanianie mniejszych jednostek politycznych,
4) granica jest peryferyjnym organem państwa, który odzwierciedla jego siłę
i rozwój, stąd nie jest ona stała,
5) państwa w trakcie rozwoju szukają terenów nadających się do
wchłonięcia,
6) kierunek ekspansji przesuwa się od państw bardziej do słabiej rozwiniętych
cywilizacyjnie,
7) dąŜenie do ekspansji terytorialnej rośnie w miarę poszerzania się obszaru.
śywotność państwa moŜna mierzyć jego wielkością. Pojęcia
połoŜenia (Lagę) i obszaru (Raum) odgrywają wiodącą rolę w metodologii
badań Ratzla nad państwem. „Pojęcie połoŜenia oznacza, Ŝe Ŝaden członek
ciała politycznego, a nawet ludzkości, jakkolwiek byłby oddalony, nie moŜe
być taktowany oddzielnie", obszar zaś oznacza, Ŝe kaŜde państwo naleŜy
rozwaŜać z punktu widzenia miejsca, które zajmuje w stosunku do swych
sąsiadów. Ratzel, działając w okresie imperializmu niemieckiego, łączył badania
naukowe z celami Działalności politycznej Niemiec, kierował uwagę przyszłej
 geopolityki niemieckiej przede wszystkim na państwo. Był to równocześnie
okres jednoczenia się państw niemieckich, okres powstawania Wielkiej Rzeszy.
Tym, który wywarł decydujący wpływ na dalszy rozwój i kierunek geopolityki
w Niemczech, był R. Kjellen (1864-1922), szwedzki prawnik i polityk z
Uppsali, autor Die Grossmachte der Gegenwart (1914 ) i Der Staat als
Lebensform (1917). Geopolityka dla Kjellena była dziełem polityki jako
syntetycznej nauki o państwie. Przedmiotem geopolityki „nie jest ziemia, lecz
zawsze i wyłącznie ziemia przeniknięta polityczną organizacją". Terytorium dla
Kjellena ryło „ciałem państwa", dlatego jest waŜniejsze od ludności.
Państwo bowiem moŜe utracić część ludności (np. przez emigrację) bez
negatywnych skutków, natomiast kaŜda utrata terytorium osłabia państwo,
a nawet je unicestwia. Z tego punktu widzenia równieŜ terytorium moŜna
porównać do wyodrębnione-£:• organizmu (stąd tak waŜne jest znaczenie
granic).
Kjellen wydzielił kilka kryteriów, według których naleŜy badać państwo:
1) kratopolityka (Kratopolitik) - nauka o organizacji władzy,
2) socjopolityka (Soziopolitik) - badanie stosunków i potrzeb społecznych,
3) etnopolityka (Ethnopolitik) - badanie psychologii narodu,
4) ekopolityka (Oekopolitik) - nauka o gospodarce,
5) geopolityka (Geopolitik) - badanie środowiska geograficznego państwa.
Geopolityka była więc dla Kjellena pojęciem szerokim, kompleksowo ujmują-
pr obl em pańs t wa. Bi ol ogi czno -or gani c zna t e o r i a Kj ell ena
s t awiając na pierwszym miejscu państwo jako jedność geograficzną, trafiła na
podatny grunt w Niemczech po I wojnie światowej. Niektórzy geografowie
sarkastycznie nazywają geopolitykę, tę odrębną naukę powstałą w Niemczech,
dzieckiem przewrotu wojennego i dzieckiem klęski".
Kjellen uwaŜał, Ŝe państwo stale współzawodniczy z sąsiadującymi
państwami. chcąc zdobyć prawo do przewodzenia innym. Państwa większe
powinny rozciągać władzę lub zwierzchnictwo nad mniejszymi, a na świecie
powinno śmieć tylko kilka bardzo duŜych i krańcowo silnych państw, tzw.
mocarstw. Kjellen, będący germanofilem, widział Europę jako superpaństwo
kontrolowane przez Niemcy. Pod koniec I wojny światowej niektórzy niemieccy
politolodzy, geografowie nacjonaliści wykorzystali poglądy Kjellena do
umocnienia starej niemieckiej filozofii politycznej. Było to waŜne
„narzędzie" słuŜące do odbudowy Niemiec jako mocarstwa światowego. Tą
samą ideologią próbowały takŜe posłuŜyć się inne państwa, m.in. Włochy i
Japonia. Na podstawie koncepcji teoretycznych Ratzla i Kjellena utworzono
w Niemczech w 1919 r. Institut fur Geopolitik (zwany takŜe szkołą
geopolityków), którego kierownikiem został geograf, generał K. Haushofer
(1869-1946). Instytut ten skupił grupę naukowców, dziennikarzy i polityków,
którzy byli propagatorami idei geopolitycznych. W 1924 r. Haushofer załoŜył
miesięcznik Zeitschrift fur Geopolitik. Wydawano liczne publikacje ksiąŜkowe i
mapy, które naukowo usprawiedliwiały niemieckie roszczenia i podboje
terytorialne. W 1927 r. przedstawiono definicję nowej dyscypliny naukowej: „
Geopolityka jest nauką o geograficznych ograniczeniach zjawisk politycznych.
Jako nauka o politycznym organizmie przestrzennym i jego strukturze wykorzys-
tuje szeroko metody nauk geograficznych". Istotą tej definicji jest traktowanie
zjawisk politycznych jako skutku uwarunkowań geograficznych.
Haushofer i jego współpracownicy zmodyfikowali teorię państwa
Ratzla i Kjellena, dodając elementy niemieckiego szowinizmu oraz kultu rasy i
wodza. Było to potrzebne Haushoferowi do celów agitacyjno-politycznych, aby
mógł wykazać, w jak brutalny sposób rozerwano naturalny organizm Niemiec
wprowadzając traktaty po I wojnie światowej.
W 1936 r. na kongresie geografów niemieckich określono geopolitykę jako
„naukę o państwie opartą na podstawach nauk o Ziemi i wykorzystującą
biologiczną zasadę - ujmowania wydarzeń politycznych jako geograficznie uwa-
runkowanych zjawisk Ŝyciowych". W związku z tym w ostatnich latach przed II
wojną światową wysunięto jako nowe zagadnienie „problem przestrzeni właś-
ciwej dla danej rasy" (H.J. Scheppers, 1937), stwierdzając, Ŝe współoddziaływanie
rasy i obszaru nie zaleŜy od wpływu środowiska, lecz stanowi odwieczne har-
monijne współistnienie.
Takie ukierunkowanie teorii geopolityki nie było jednak przyjmowane przez
naukowców niemieckich bez zastrzeŜeń. Krytycy szkoły Haushofera łączyli powrót
do pierwotnej teorii Kjellena, zakładającej, Ŝe geopolityczny punkt widzenia
państwa jest tylko jednym z wielu aspektów badań nad państwem, z tezą, Ŝe
warunków geograficznych nie moŜna analizować bez innych czynników Ŝycia
politycznego. Równocześnie wykorzystywali w tej argumentacji bogate piśmiennic-
two dotyczące geopolityki, stwierdzając, Ŝe wspólną jego cechą jest ujmowanie
państw z punktu widzenia dynamicznego. Na tych zasadach oparł definicję
geopolityki A. Grabowsky (1933). Wychodził on z załoŜenia, Ŝe geografowie
uwaŜają Ziemię i jej właściwości za trwałe, geopolityka zaś, będąc częścią polityki,
ujmuje to, co jest w Ziemi zmienne lub to, co dla kaŜdej epoki i dla kaŜdego
państwa ma inne znaczenie. To dynamiczne ujęcie problemu, pomijając historio-
zoficzną podbudowę, sprawiło, Ŝe zaliczono geopolitykę do nauk
politycznych i tym samym zaprzestano ujmowania jej z „przyrodniczego" punktu
widzenia. Uprawiania geopolityki zaniechano wraz z upadkiem Niemiec
nazistowskich w 1945 r. Odrzucono ją jako teorie usprawiedliwiającą agresję i
przemoc. Niektóre elementy geopolityki są jednak nadal aktualne. W gruzach legła
organiczna teoria państwa, lecz wartość jej dla geostrategii dała ten aspekt
geopolityce, który pozwolił jej przeŜyć potępienie bezpośrednio po zakończeniu
wojny. Geopolityczne widzenie świata, regionów i państw jest nadal głośno
dyskutowane.
Pewną odmianą geopolityki jest uprawiana wciąŜ geostrategia. W jej
rozwoju wiodącą rolę odegrali uczeni angielscy i amerykańscy, którzy prócz
ogólnych problemów geopolitycznych zajmowali się aktualnie prowadzonymi
politykami lub strategiami ich własnych rządów. Jednym z nich był A.T.
Mahan (1840-1914), historyk i admirał Stanów Zjednoczonych, autor m.in.:
The Influence of Sea Power Upon History, 1660-1783 (1890). Mahan podkreślał
rolę morza w Ŝyciu państwa, był wielkim orędownikiem budowy potęŜnej floty
marynarki wojennej. Jego zdaniem na rozwój i utrzymanie potęgi morskiej
oddziałują:
1) połoŜenie geograficzne,
2) fizyczne ,;ukształtowanie" państwa (rodzaj wybrzeŜa),
3) rozciągłość terytorialna (długość linii brzegowej),
4) liczba ludności,
5) charakter narodowy,
6) sposób rządzenia - czy polityka rządu sprzyja warunkom stworzonym
przez środowisko i ludzi i przyczynia się do rozwijania potęgi morskiej.
Mahan był zwolennikiem polityki siły. Nawoływał Stany Zjednoczone do
zajęcia Hawajów, rozciągnięcia kontroli nad obszarem karaibskim i budowy
kanału łączącego Ocean Atlantycki z Oceanem Spokojnym. Poglądy Mahana,
odpowiadające potrzebom rozwijającego się wówczas imperium amerykańskiego,
wywarły duŜy wpływ na politykę Th. Roosevelta, prezydenta Stanów Zjednoczo-
nych. Wszystkie propozycje Mahana zostały wprowadzone w Ŝycie.
W ksiąŜce poświęconej problemom Azji (The Problem of Asia, 1900) Mahan
omówił tzw. tereny rdzeniowe Azji oraz dominację rosyjską. Przewidział
konflikt pomiędzy Rosją - potęgą lądową, a Wielką Brytanią - potęgą morską,
o dominację w Azji. UwaŜał, Ŝe jeśli Rosja (był to początek XX w.) zechce
utrzymać pozycję dominującego mocarstwa w Azji, będzie zmuszona do zdoby-
cia nie zamarzających portów w Azji. Mahan uwaŜał, Ŝe zajęcie się Rosji tym
problemem odwróci jej uwagę od Europy i Bliskiego Wschodu. W tym przypad-
ku nie wszystkie przewidywania Mahana się sprawdziły.
W Wielkiej Brytanii twórcą znanych koncepcji geopolitycznych był H.J.
Mackinder (1861-1947), geograf, profesor uniwersytetu w Oxfordzie, a potem
dyrektor London School of Economics. Był on takŜe członkiem parlamentu
w latach 1910-1922 i dyrektorem Imperiał Shipping Committee w latach
1920-1945. Mackinder uwaŜał, Ŝe era potęgi morskiej juŜ minęła, na co wpływ
miały zmiana technologii i rozwój transportu kolejowego. W 1904 r. na posiedze-
niu Royal Geographical Society w Londynie Mackinder przedstawił swoją
koncepcję geopolityczną, którą nazwał The Geographical Pivot of History (Geo-
graficzna oś historii). Zgodnie z tą koncepcją kontynenty: Europa, Azja i Afryka
tworzą World Island (wyspę świata), którą otacza wewnętrzna strefa
brzegowa oraz zewnętrzna strefa brzegowa obejmująca Japonię, Wielką Bry-
tanię, obie Ameryki, Australię oraz Afrykę Południową. Jądrem wyspy
świata, a zarazem geograficzną osią historii świata, jest tzw.
Heartland, obejmujący Rosję, zachodnią część Chin, Mongolię, Afganistan,
BeludŜystan i Iran. Heartland tworzył największą naturalną fortecę,
predysponowaną do panowania nad światem, zgodnie z tezami Mackindera,
Ŝe:
1) kto rządzi Europą Wschodnią, rządzi Heartlandem,
2) kto rządzi Heartlandem, rządzi wyspą świata,
3) kto rządzi wyspą świata, rządzi światem.
 Oczywiście w pierwszej wersji tej koncepcji w roli władców świata widział
Mackinder nie Rosjan, lecz Niemców. Dopiero w czasie II wojny światowej, gdy
potęga militarna Niemiec nie była juŜ w stanie sprostać siłom sprzymierzonym,
Mackinder zmienił opinię.
Tezy Mackindera są przedmiotem dyskusji i ewolucji poglądów geopolitycznych
po dzień dzisiejszy, a więc są znane czterem generacjom. Krytycy koncepcji
Heartlandu Mackindera uwaŜają, Ŝe była ona produktem swojej epoki, kiedy to
przeciwstawianie potęgi lądowej i morskiej uwaŜano za adekwatne podsumowa-
nie czynników w równowadze sił światowych. Mackinder miał wielu krytyków.
Za czołowego uwaŜano N.J. Spykmana (1893-1943). Urodził się on w Amster-
damie, studiował w Berkeley w Stanach Zjednoczonych, w 1920 r. został
profesorem stosunków międzynarodowych na uniwersytecie w Yale, w 1928 r.
uzyskał obywatelstwo amerykańskie. W swych pracach kładł nacisk na stosunki
międzynarodowe i wpływ geografii na politykę, lecz odrzucił niemiecką szkołę
geopolityki. W dwóch ksiąŜkach, America s Strategy in World Politics (1942)
oraz w The Geography of the Peace (1944), Spykman wykazał słabe strony teorii
Heartlandu, a mianowicie przecenianie potencjalnych sil tego obszaru; jego
znaczenie w rzeczywistości było mniejsze z powodu niedostatków transportu
wewnętrznego i słabego dostępu do niego. Spykman, we własnej teorii geopolity-
cznej, próbował udowodnić, Ŝe zasadnicze znaczenie strategiczne i polityczne
mają nie środkowe, lecz obrzeŜne obszary Eurazji, tzw. R i m l a n d, które są
buforem między mocarstwami lądowymi a morskimi. Zawarł to w słowach: „kto
kontroluje obrzeŜa, ten rządzi Eurazją, kto rządzi Eurazją, kontroluje losy
świata".
Odmienną koncepcję prezentował A.P. Seversky (1894-1974). Był on
jednym ze strategów sił powietrznych. Urodzony w Rosji, słuŜył w lotnictwie
w czasie I wojny światowej. W 1927 r. uzyskał obywatelstwo amerykańskie. Był
znanym inŜynierem i biznesmenem związanym z przemysłem lotniczym.
Zajmował się takŜe geopolityką. W ksiąŜce Yictory Through Air Power (1942)
mówił o zmierzchu znaczenia sił morskich i zalecał rozbudowę sił powietrznych.
Po II wojnie światowej, gdy rozpoczęła się era „zimnej wojny", Seversky
opublikował ksiąŜkę Air Power: Key to Survival (1950), w której powtórzył
poglądy o nadrzędności sił
pow
ietrznych nad siłami lądowymi i morskimi. Po raz pierwszy w tej publikacji
zamieścił mapę o odwzorowaniu azymutalnym, równoodległościowym z biegu-
nem północnym jako głównym punktem odniesienia, która pokazała bliskość
Stanów Zjednoczonych i ZSRR oraz najkrótszą drogę z ZSRR do
Kanady i Stanów Zjednoczonych przez biegun północny. Mapa ta ukazała
takŜe, jak rozległe są obszary dominacji powietrznej obu państw.
Uświadomienie zagroŜenia radzieckiego wpłynęło na podjęcie przez Stany
Zjednoczone i Kanadę decyzji
budowy trzech linii stacji radarowych i baz lotniczych obejmujących
Alaskę i Kanadę. Koncepcja ta okazała się jednak mało przydatna w
późniejszym czasie, gdy do uzbrojenia wprowadzono w obu krajach
międzykontynentalne rakiety batalistyczne.
Od klasycznych koncepcji geopolitycznych Mackindera i Spykmana całkowi-
cie nie odstąpiono. Geograf amerykański, D.W. Meining, i brytyjski
D.J. Hooson, w latach 1956 i 1962 zmodyfikowali koncepcje Heartlandu i Rim-
landu. Meining (Heartland and Rimland in Eurasian History, 1956) sugerował, Ŝe
Rimland jest terytorialnie bardziej zróŜnicowany, niŜ to opisywał Spykman.
Hooson (A New Soviet Heartland, 1962) uściślił definicję Heartlandu w zakresie
takich kryteriów, jak zaludnienie, stopień urbanizacji, zasoby surowcowe i ich
dostępność, czynniki gospodarcze oraz uwarunkowania historyczne. Przesunął
obszar Heartlandu bardziej na zachód ZSRR.
 Inni geografowie zajmujący się geopolityką zaprezentowali bardziej innowa-
cyjne koncepcje. Jednym z nich jest amerykański geograf, S,B. Cohen, który w
ksiąŜce Geography and Politics in a World Divided (1973) dzieli świat na regiony
geostrategiczne. Są one właściwie strefami wpływów Stanów
Zjednoczonych, krajów Europy Zachodniej, ZSRR i Chin (ChRL). Myśl tę
Cohen rozwinął w publikacji A New Map of Global Geopolitical
Eąuilibrium: a Developmental Approach (1982).
Równowaga sił, która istniała między Stanami Zjednoczonymi i Związkiem
Radzieckim w okresie zimnej wojny, i późniejsze odpręŜenia, miały teoretyczne
podstawy w geopolitycznym spojrzeniu na świat, podzielony pomiędzy
eurazjatycki Heartland i mocarstwa NATO. Według Cohena przemijanie tego
porządku jest związane z gruntownymi zmianami gospodarki światowej,
stosunków społecznych, z rozprzestrzenieniem zaawansowanej technologii
militarnej oraz z nowo powstałymi prądami ideologicznymi, odrzucającymi
zarówno zachodni kapitalizm, jak i wschodni komunizm. Dowodem
przemian jest nadanie nowych znaczeń pojęciom: interes narodowy, prestiŜ i
bezpieczeństwo. Wyrazem przemian jest takŜe zróŜnicowany, często cyniczny,
stosunek do terroryzmu, wojen, głodu lub nierównomiernego rozkładu bogactw
naturalnych. Po II wojnie światowej, według Cohena, system globalny
ewoluował w kierunku wyspecjalizowanej integracji, początkowo przez
dwubiegunowość supermocarstw, a następnie przez wielobiegunowość
mocarstw. W ciągu ostatniego dwudziestolecia równowaga tego ładu światowego
uległa zaburzeniu w wyniku powstania sił regionalnych. Zostanie ona
przywrócona, gdy system osiągnie wyŜszy poziom specjalizacji - integrację
hierarchiczną. Integracja hierarchiczna opiera się na istnieniu państw na
róŜnych poziomach rozwoju, które są powiązane, zarówno w skali światowej,
jak i regionalnej. Wyłaniający się system ma pięciostopniową strukturę
hierarchiczną. Siłę główną tworzą Stany Zjednoczone, ZSRR, Wspólnota
Europejska, Japonia i Chiny, które mają znaczenie światowe wewnątrz dwóch
zasadniczych stref geostrategicznych. Siły drugorzędne to siły regionalne,
których znaczenie ogranicza się do własnych regionów geopolitycznych. Trzeci i
czwarty poziom zajmują państwa, których zasięg jest ograniczony tylko do
części ich własnych regionów (Cohen 1973). Miejsce państwa w hierarchii
moŜna oszacować za pomocą wielu miar, takich jak:
1) wielkość zasobów ludzkich i materialnych (ilość, jakość, rodzaj i
poziom
technologii i kultury);
2) zaawansowana technologia jądrowa;
3) stopień zwartości narodowej (zaleŜny od czynników społecznych,
religijnych, etnicznych, kulturowych i rasowych, poczucia historycznego);
4) wielkość zasobów polityczno-militarnych (określa je stan uzbrojenia i
sił zbrojnych, militarna i ekonomiczna pomoc dla zagranicy, liczba ambasad i
innych przedstawicielstw, wymiana wizyt dyplomatycznych i aktywność w
organizacjach międzynarodowych);
5) ranga geograficzna związana z lokalizacją w stosunku do innych państw;
6) rodzaj i gęstość sieci powiązań międzynarodowych;
7) stopień jawności systemu narodowego;
8) ekonomiczne, polityczne i militarne moŜliwości oddziaływania w stosunku
do moŜliwości sąsiadów;
9) cele i strategia rozszerzenia wpływów poza granicami;
10) liczba i złoŜoność spraw międzynarodowych, w których państwo moŜe
brać udział jednocześnie, jako miara jego politycznej dojrzałości, zasięgu i opcji;
11) percepcja, czyli wyobraŜenia o swoim miejscu w świecie.
Osiągnięcie równowagi światowej zdaniem Cohena nie jest moŜliwe przy
obecnym podziale świata. Nie moŜe to być świat podzielony na dwie części,
wzdłuŜ tradycyjnych linii oddzielających potęgi morskie od potęg lądowych, ani
świat podzielony pomiędzy pięć mocarstw. Dotychczasowe zasięgi wpływów
decydujące o współpracy lub sporach między głównymi siłami, według Cohena,
będą nadal odgrywać decydującą rolę w określaniu przyszłego porządku geopoli-
tycznego. Wynika to bowiem z załoŜeń teorii geopolitycznej, której podstawą są
związki ustrojów politycznych i warunków naturalnych, a te przemawiają na
korzyść tego układu. Nowym elementem w światowej geopolityce jest rozpad
ZSRR i próba jego odbudowy. Nowa doktryna obronna Rosji z 1993 r. zakłada
prawo do interwencji wojskowej w strefie bezpośredniego sąsiedztwa Rosji,
gdy jej interesy lub bezpieczeństwo zostaną zagroŜone. Prezydent Stanów
Zjednoczonych uznał prawo Rosji do podejmowania tego rodzaju kroków na
obszarze byłego Związku Radzieckiego. Jego zdaniem Rosja moŜe pełnić
„stabilizującą" rolę na tym obszarze. Zgodę na ewentualny rosyjski
interwencjonizm (uwaŜany za „siłę cywilizującą") na obrzeŜach Rosji, według S.
Rosenfelda (1993), moŜna uznać za przyzwolenie na restaurację sowieckiego
(obecnie rosyjskiego) imperium. Prezydent Clinton usprawiedliwił rosyjską
interwencję w Gruzji, porównując ją do akcji Stanów Zjednoczonych w Panamie
i na Grenadzie. Jednocześnie sekretarz stanu, W. Christopher, wyraził opinię, Ŝe
były Związek Radziecki „leŜy bardzo daleko od Stanów Zjednoczonych" i Ŝe
Rosja, przestrzegając pewnych norm międzynarodowych, moŜe gwarantować
regionalną stabilność. Clinton dał do zrozumienia, Ŝe wybaczy Rosji interwencję
w sytuacji, kiedy upadek totalitaryzmu spowodowałby odrodzenie dawnych
konfliktów, co dotyczy praktycznie wszystkich napięć na terenie rosyjskiej
„bliskiej zagranicy". Stanowiska tego nie podzielają inne kraje, ani te, które
wyzwoliły się spod rosyjskiej kontroli, ani te dalsze. Konstatacja Rosenfelda o
przyzwoleniu Clintona na restaurację imperium rosyjskiego jest być moŜe
przedwczesna, ale sama myśl jest bliska starej koncepcji o podziale świata przez
dwa supermocarstwa. To jeden z wielu scenariuszy geostrategii u progu XXI w.

1.1.3. WSPÓŁCZESNA GEOGRAFIA POLITYCZNA

Nowe trendy w geografii politycznej odnotowano na początku lat sześć-

dziesiątych. Mają one tak róŜne orientacje, Ŝe próby ich kategoryzacji są bardzo
trudne. Niewątpliwie na rozwój nowych prądów w naukach politycznych i w geo-
grafii politycznej miały wpływ poglądy K.W. Deutscha (1963), który zwracał
uwagę na znaczenie przepływu informacji i podejmowania decyzji dla kształ-
towania struktury społeczeństwa, a w następstwie zachowania równowagi społe-
cznej .
SpostrzeŜenia Deutscha są chętnie wykorzystywane przez geografów inte-
resujących się problematyką nowo powstałych państw niezaleŜnych. Wzorują się
oni w pewnym stopniu na poglądach Deutscha i usiłują określić s t o p i e ń
modernizacji państwa, rodzaj przepływu informacji, inno-
wacji i dóbr.
Nie wszyscy geografowie zaakceptowali te kierunki. Część doszła do wniosku,
Ŝe nowa geografia polityczna pozwala na zrozumienie procesów formowania
nowego państwa, ale znacznie gorzej wyjaśnia logikę systemów politycznych
dawniej istniejących lub prawidłowości systemów w wysoko rozwiniętych krajach
przemysłowych. Część geografów wraca do klasycznych interpretacji
makrogeograficznych, w tym równieŜ tych, które wykorzystują teorię
wzrostu organicznego, poczynając od koncepcji bieguna inicjującego, którą
rozwinął N. Pounds w 1963 r., po to, aby ją porzucić po wykazaniu jej
ograniczoności. Inni, aby moŜliwie wszechstronnie przybliŜyć obraz
analizowanych organizmów politycznych, podejmują badania systemowe.
Wielu odwołuje się do podejścia marksistowskiego. Oczywiście
ograniczają oni to podejście stosownie do własnych potrzeb, uzaleŜniając
wybór odpowiedniej infrastruktury od stosunków społecznych. JednakŜe badania
prowadzone przez geografów marksistowskich, w ocenie P. Clavala (1977), np.
we Francji lub krajach latynoskich, wydają się mało wiarygodne, choć na ogół
analiza stosunków klasowych nie nastręcza trudności. RównieŜ oceny rozwoju
lub stagnacji grup społecznych oraz niewydolności innowacyjnej wydają się
mało inspirujące z punktu widzenia geografii politycznej. Klasyfikacja owych
kierunków jest jednak konieczna ze względu na uporządkowanie pojęć,
orientacji i pól zainteresowań, dlatego metody badawcze geografii politycznej
moŜna podzielić na:
- badania mikroskalowe, są to badania prowadzone w obrębie państwa,
w okręgach administracyjnych i innych jednostkach regionalnych. Tradycyjnie
geografia polityczna koncentrowała się na państwie i problemach
międzypaństwowych lub ogólnoświatowych. Obecnie liczne są prace
wykonywane w mikroskali, np. geografia wyborcza, jako pole badawcze swoich
badań wykorzystuje okręgi wyborcze. Badania mikroskalowe dotyczą takŜe
obszarów zurbanizowanych, miast albo części miast (dzielnic) lub tylko usług
municypalnych. Są one odzwierciedleniem ogólnego zwrotu zainteresowań w
stronę mniejszych społecznych lub politycznych jednostek terytorialnych
rozpatrywanych wszechstronnie;
-badania interakcji przestrzennej takich czynników, jak przepływ
towarów, usług i idei na określonym obszarze. Analizuje się efekty przestrzenne
czynników strukturalnych, a takŜe siłę polityczną, konflikty, wartość systemów
politycznych, politykę społeczną (tradycyjne sfery zainteresowań politologów,
socjologów i psychologów);
- tradyc yjne badania mezo - i makroregionalne.
Dwie pierwsze grupy wymagały nowych metodologii. Szczególnego znacze-
nia nabrały metody ilościowe i behawioralne. Powszechne zastosowanie kom-
puterów umoŜliwiło wprowadzenie nowych technik badawczych. Nowe odkry-
cia w psychologii pozwoliły na zastosowanie analiz psychometrycznych w pro-
cesach decyzyjnych, badaniach nad ideologią oraz percepcją społeczną. Ciągle
pozostaje w sferze dyskusji pytanie, czy nowe rozwiązania techniczne, a szcze-
gólnie matematyzacja geografii politycznej, jest rzeczywiście wielkim osiągnię-
ciem metodycznym czy tylko przejściową modą. Na pewno nie moŜna kwes-
tionować ogromnej uŜyteczności nowych technik badawczych, które wzbogaca-
ją warsztat pracy geografów - skracają czas przetwarzania danych pochodzą-
cych z obserwacji terenowych, ułatwiają i przyspieszają ich wszechstronną
analizę, szukają powiązań korelacyjnych i pozwalają budować syntetyczne
modele. Działamy niewątpliwie szybciej, lecz nie mogą one zastąpić juŜ ist-
niejących, sprawdzonych metod i technik. Mogą natomiast i powinny je
wzbogacić.
Jedną z chronicznych słabości geografii politycznej, nawet w
porównaniu z innymi gałęziami geografii, jest to, Ŝe jest oparta na faktach,
a nie na teorii. M. Glassner i H. de Blij (1993) stwierdzają, Ŝe
dysponuje ona bogatym materiałem faktograficznym, natomiast oparcie
teoretyczne jest skromne. Wynika to z niewłaściwego ukierunkowania badań
w przeszłości. Uwagę poświęcano głównie empirycznym, a mniej
teoretycznym aspektom geografii politycznej. Wiele jednak koncepcji
metodologicznych geografii politycznej powstało przed II wojną światową.
Niektóre z nich dotyczyły przede wszystkim teorii państwa i geopolityki.
Teoretycznie wspierały pole działania geografii politycznej, jednak później nie
wytrzymały próby czasu i zostały odrzucone. Konieczne zatem stało się
poszukiwanie nowych rozwiązań i teorii. Próby podejmowane w tym kierunku
są jednak tak dalece związane ze stosownymi tematami badawczymi, Ŝe nie
zawsze słuŜą budowie czystej teorii. Ponadto do tej pory brakuje definicji
przedmiotu ogólnie akceptowanej przez geografów politycznych. WaŜnymi
tematami badawczymi, które mogą prowadzić do rozwoju geografii politycznej,
według M. Glassnera są:
- przestrzenne układy róŜnych zjawisk politycznych występujące na badanym
obszarze;
- próby łączenia procesów politycznych z formami ich przestrzennego
rozmieszczenia, tak aby typy wzorów zachowań politycznych na danym
obszarze,
w określonym czasie, moŜna było przewidzieć; '
- przestrzenna interakcja, która jest źródłem wielu hipotez o pojawianiu się
określonych zjawisk;
- terytorialność i percepcja;
- koncepcje wyprowadzone z ekonomii, takie jak koszty lokalizacji i
korzyści, koncepcje regionu politycznego itp.
Nowa faza rozwoju geografii politycznej, która jest przed nami, jest juŜ
czwarta i prawdopodobnie nie będzie ostatnia. Współcześni praktycy w zakresie
geografii politycznej rozwijają własną politykę, własne poglądy i metodologię.
KaŜdy z nich stara się przyczynić się do jej rozwoju. WaŜna jest
dynamika i szeroka uŜyteczność wyników badań, które stwarzają
nieograniczone moŜliwości dalszych badań.
W literaturze przedmiotu od początku, tj. od ogłoszenia pierwszych dzieł do
czasów współczesnych, a więc od ponad 2000 lat, przewija się zainteresowanie
państwem, granicami, stolicami, podziałem terytorialnym, federalizmem,
kolonializmem, transportem morskim i lądowym. Uczeni najczęściej nie
angaŜowali się politycznie, lecz prowadzili działalność słuŜebną - wyjaśniającą.
Wnieśli oni wkład do lepszego poznania rozwoju jednostek politycznych i ich
krajobrazu oraz rozwiązań politycznych i środowiskowych problemów. Wielki
wkład tego typu prac jest niepodwaŜalny i nie ma podstaw, aby sądzić, Ŝe
pojawienie się nowych problemów będzie pomniejszało ich znaczenie w
przyszłości. Są świadectwem epoki.
Chcąc w uporządkowany sposób przedstawić rozwój geografii
politycznej w XIX i XX w., naleŜałoby wymienić kilka szkół geografii
politycznej, przede wszystkim szkołę niemiecką, francuską i angloamerykańską.
Szkołę n i e m i e c -k ą reprezentują: F. Ratzel, A. Supan, A. Hettner, W. Yogel,
R. Sieger, O. Maul, K. Haushofer, E. Obst, E. Banse, P. Scholler, H. Scheppers,
A. Grabowsky; we Francji wyróŜnili się: J. Brunhes, C. Vallaux, Yidall de la
Blachę, A. Deman-geon, A. Siegfried, M. Sorre, J. Gottman, P. Claval; w
Wielkiej Brytanii: H. Mackinder, Curzon of Kedleston, G. Fairgrieve, C.
Fawcett, P. Taylor; najwybitniejsi w Stanach Zjednoczonych to: E. Semple, I.
Bowman, D. Whit-tlesey, R. Hartshorne, G. Pearcy, N. Pounds, L. Alexander,
S. Jones, S. Cohen, I. Rosenthal, R. Kasperson, M. Glassner, J. Minghi,
R. Muir i E. Soja; a w R o s j i: I. Witwer, J. Majergojz, W. Wolski.
Geografowie rosyjscy w okresie władzy radzieckiej odrzucali pojęcie geografii
politycznej, uprawiając raczej geografię regionalną o treści politycznej. Nowe
spojrzenie na geopolitykę i geografię polityczną w Rosji reprezentują: S.
Ławrow i J. Gładki.
1.2. GEOGRAFIA POLITYCZNA W POLSCE

Geografia polityczna z jednej strony zajmuje się procesami

przyrodniczymi, z drugiej zaś niepowtarzalnymi zjawiskami historycznymi.
Łączy efekty działania praw przyrody i prawidłowości społecznych. ZłoŜoność
geografii politycznej od zarania jej istnienia przysparzała badaczom wielu
trudności w ocenie i interpretacji faktów. Wielu geografów analizujących
geograficzne połoŜenie państwa lub jego procesy polityczne przejawia albo
nadmierny optymizm, albo zbytni pesymizm w ocenie faktów. Odczucia te nie
były obce i polskim geografom zajmującym się geografią polityczną.
W Polsce badania z zakresu geografii politycznej mają dość długą tradycję.
Tematykę geografii politycznej uprawiało ubocznie, w zaleŜności od
potrzeb i sytuacji, wielu polskich geografów. Rozwój tej dyscypliny w Polsce
rozpoczął się po I wojnie światowej, choć jej początki sięgają drugiej połowy
XIX w. Problematykę geografii politycznej poruszali m.in. W. Poi, F.
Szwarcenberg-Czerny lub W. Nałkowski. Do I wojny światowej warunki
polityczne rozbiorowej rzeczywistości i wiara w odrodzenie państwa polskiego
kierowała polskich geografów ku tym dziedzinom geografii, w których moŜna
 było prowadzić badania bez uwzględniania granic politycznych i które pozwalały
ujmować terytorium Polski w jej historycznych granicach. Były to
najczęściej badania z dziedziny geografii fizycznej.
Brak własnej państwowości i niechętny stosunek do geografii politycznej
odbił się takŜe w sformułowanej przez W. Nałkowskiego (1901, str. 10)
definicji tej dyscypliny: „ziemia jest mieszkaniem ludzi podzielonych na róŜne
społeczeństwa, usadowionych na róŜnych placach jej powierzchni,
składających narody, które się róŜnią miejscem, językiem i wewnętrznym swego
towarzystwa urządzeniem. Opisywanie ziemi w tym względzie uwaŜanej,
nazywają geografią polityczną, która będąc wypadkiem najczęściej umów
dobrowolnych lub wymuszonych tak jest nauką zmienną, jak zmienne są
mniemania ludzi, stopnie i zamiary ich chuci i namiętności".
Na Nałkowskiego i innych geografów tego okresu silny wpływ wywarło nowe
podówczas podejście do geografii politycznej, które zainicjował F. Ratzel. Przy-
pomnę, Ŝe według niego przedmiotem badań geografii politycznej jest państwo,
które naleŜy badać jak Ŝywy (biologiczny) organizm rozwijający się według praw
przyrodniczych. Środowisko geograficzne określające warunki rozwoju państwa
podniósł on do rangi najwaŜniejszego czynnika, w tym szczególne miejsce zajęło
połoŜenie geograficzne.
Pod wpływem tych poglądów W. Nałkowski zbudował teorię
„przejściowości" terytorium Polski. Przejściowość terytorium, rozumiana
jako brak wyraźnych granic naturalnych na wschodzie i zachodzie, jest według
tej teorii powodem wszelkich nieszczęść spadających na Polskę, z utratą
niepodległości włącznie (W. Nałkowski, 1912). Pogląd ten spotkał się z ostrą
krytyką E. Romera (1929, str. 17). Przeciwstawił on teorii „przejściowości"
teorię „pomost o w o ś c i" terytorium Polski. Pomostowość między morzami
oraz między Wschodem a Zachodem była zdaniem Romera korzystna z
punktu widzenia geopolitycznego.
Dorobek polskiej geografii politycznej w okresie międzywojennym był
pokaźny. Składały się na niego głównie artykuły naukowe, opracowania
publicystyczne i propagandowe. Wiele z tych opracowań pozostawało pod
silnym wpływem geografów niemieckich i francuskich, wiele z nich starało się
sprostać potrzebom polityki państwa. Polska geografia polityczna z chwilą
odzyskania niepodległości przez Polskę starała się zaznaczyć i udokumentować
istnienie niepodległego państwa, aby bronić interesów Polski przed atakami
zagranicznych polityków, którzy kwestionowali prawo Polski do
niepodległego bytu. Szczególne miejsce w publikacjach z zakresu geografii
politycznej zajmowały zagadnienia państwa, granic i ludności. Było to
zrozumiałe w okresie kształtowania się niepodległego państwa polskiego po 123
latach niewoli. Geografowie polscy duŜą rolę przypisywali wpływowi
środowiska geograficznego na jego istnienie i rozwój państwa. Bardzo
znamienna jest wypowiedź L. Sawickiego (1910, str. 20): „... w geograficznym
połoŜeniu danego kraju upatrujemy czynnik nadzwyczaj doniosły nie tylko
dla przyrody ..., ale takŜe dla jego stosunków etnograficznych,
antropogeograficznych, gospodarczych, ba nawet politycznych i historycznych. I
zupełnie słusznie, wszystkie te stosunki zaleŜą od połoŜenia
matematycznego na kuli ziemskiej".
Przez państwo rozumiano terytorium i jego ludność. Taką definicję państwa
znajdujemy u S. Pawłowskiego (1936, str. 9): ,,... państwo jest tworem
przyrodzonym, w skład którego wchodzą dwa czynniki: kawałek ziemi i
gromada ludzka skupiona na owym kawałku ..." . RównieŜ E. Romer (1929,
str. 132) stwierdził, Ŝe „...państwo ma za podstawę dwa elementy: narodowy
i terytorialny, moralny i fizyczny...". UwaŜał on państwo za organizm Ŝyjący,
którego rozwojem kieruje działalność ludzka, ale który jest takŜe uzaleŜniony
od swoich praw rozwojowych, tj. od środowiska geograficznego. W
odniesieniu do Polski tym decydującym czynnikiem był według Romera układ
sieci dróg naturalnych wyznaczonych przez sieć rzeczną naszego kraju.
 Z podobnym stanowiskiem w sprawie państwa wystąpił J. Loth (1925).
UwaŜał on państwo za Ŝywy organizm, który „aby trwać ..., dbać musi o to,
aby się rozwijać". Jego Geografia polityczna była klasycznym podręcznikiem do
tego przedmiotu w okresie międzywojennym. Loth przedstawił w nim m.in.
klasyfikację państw z punktu widzenia zajmowanego obszaru, kształtu,
połoŜenia, struktury wewnętrznej i stanowiska mocarstwowego z określeniem
ustroju politycznego.
Zupełnie inną metodą posłuŜył się przy klasyfikacji państw J. Smoleński.
Obserwując kryzys metody fizjologicznej F. Ratzla zaproponował przy badaniu
państw metodę socjologiczną. Według J. Smoleńskiego (1931, str. 94) niezwykle
waŜne jest odkrycie praw rządzących zespołami państw i roli poszczególnych
państw w obrębie tych zespołów. Badaniami geograficzno-politycznymi powinno
się objąć nie pojedyncze państwa, ale „... asocjacje, zespoły gatunków, których
współwystępowanie uwarunkowane współzaleŜnością podlega pewnym ewolucyj
nym prawom. Stopień stałości i wierności tych zespołów, kierunek i prawid-
łowość ich zmienności w czasie i przestrzeni, oto główne zagadnienia wchodzące
tu w grę". Z metodologicznego punktu widzenia stanowisko Smoleńskiego
naleŜy uznać za nowatorskie, a jego określenie przedmiotu badań geografii
politycznej nabiera szczególnej aktualności obecnie, w okresie występowania
procesów integracyjnych, powstawania bloków polityczno-gospodarczych i mili-
tarnych. Smoleński zdawał sobie sprawę z faktu, Ŝe wyjaśnianie rozwoju państw
samym tylko wpływem środowiska geograficznego jest niewystarczające. W uza-
sadnieniu swojej teorii stwierdza, Ŝe stosunki ekonomiczne są czynnikiem, który
warunkuje grupowanie się państw w pewne zespoły i one rzutują na ewolucję
państw oraz decydują o ich rozwoju lub upadku.
W Polsce międzywojennej siłą rzeczy przedmiotem zainteresowania stało się
zagadnienie zmienności granic, tym bardziej, Ŝe z chwilą odzyskania niepodległo-
ści w granicach państwa polskiego znalazły się równieŜ tereny etnicznie z Polską
nie związane. Zagadnienie zmienności granic rozpatrywano takŜe w bardzo
waŜnym aspekcie obrony istniejących granic Polski przed atakami geopolityków
niemieckich. Znaczna część publikacji polskich okresu międzywojennego prze-
ciwstawiała się atakom niemieckiej publicystyki geopolitycznej, wysuwającej
hasła rewizjonistyczne, kwestionującej granice zachodnie i północne oraz samo
prawo istnienia państwa polskiego. PowaŜną, choć niechlubną rolę odegrała teŜ
niemiecka geografia. Wiele niemieckich publikacji z tego okresu udowodniało, Ŝe
Polska jest państwem sezonowym, niezdolnym do samodzielnego bytu gospodar-
czego i politycznego, Ŝe nawet w sensie fizycznym nie stanowi wyodrębniającego
się regionu geograficznego w Europie. Polskie badania regionalne:
fizycznogeograficzne, demograficzne, etnograficzne lub statystyczne stawiały
sobie za cel odpieranie tych ataków. Z tą tematyką moŜna spotkać się w wielu
publikacjach, m.in. S. Pawłowskiego, W. Nałkowskiego, R. Umiastowskiego, E.
Romera, J. Wąsowicza. Umiastowski (1925, str. 8) poruszył problem idealnych
naturalnych granic z punktu widzenia obronności. Ideałem była granica
naturalna, wyraźnie zaznaczająca się w krajobrazie, umoŜliwiająca jednak
kontakty z sąsiadami. Granica powinna być „... niezłomnym murem, stalową
tarczą przeciw wrogowi, a jednocześnie cudowną drogą ku niemu wiodącą".
Główny nacisk w badaniach geografii politycznej w okresie międzywojennym był
skierowany na ustalenie roli czynnika terytorialnego, połoŜenia i związanych z
tym warunków środowiska - im bowiem przypisywano decydujące znaczenie
w rozwoju organizmu państwowego. Mniej uwagi poświęcano czynnikowi ludz-
kiemu. Do problemów ludnościowych szerzej omawianych w geografii politycz-
nej naleŜały: emigracja ludności z terenów polskich oraz mniejszości narodowe.
Większość geografów uwaŜała emigrację za zjawisko korzystne, sugerując nada-
nie jej formy zorganizowanego ruchu. Z zagadnieniem emigracji ściśle wiązano
akcję mającą na celu uzyskanie dla Polski terenów kolonialnych. Przeciwnikiem
takiego stawiania problemów ludnościowych w geografii politycznej był S.
Srokowski (1931, str. 76): „ Strata dla Polski wywołana przez wychodźstwo jest
tak dotkliwa, iŜ z Ŝadną inna porównać się nie daje". Badania dotyczące ludności
prowadzono jednak wycinkowo, chociaŜ prac z dziedziny geografii
ludności w okresie międzywojennym ukazywało się duŜo.
Ogólnie moŜna stwierdzić, Ŝe nad problematyką badawczą polskiej geografii
politycznej okresu międzywojennego ciąŜyła rozbieŜność poglądów
Nałkowskiego i Romera na temat połoŜenia Polski oraz wynikających z tego
skutków rozwoju politycznego i terytorialnego kraju. Prace z geografii
politycznej dotyczyły najczęściej zagadnień państwa, granic i połoŜenia
geograficznego oraz odnosiły się bezpośrednio do terytorium Polski. Mimo
wielu błędów w załoŜeniach metodologicznych (które występowały takŜe u
geografów zagranicznych), geografia polityczna tego okresu odegrała powaŜną
rolę w udokumentowaniu praw do zajmowanego terytorium i niepodległego bytu
Polski oraz umacniania świadomości narodowej.
Sytuacja polityczna, społeczna i gospodarcza wywołana II wojną światową
spowodowała wśród geografów powrót do rozwaŜań na temat terytorium państ-
wowego. Problemy badawcze w geografii politycznej tego okresu zwięźle charak-
teryzuje K. Dziewoński (1977, str. 310): „W latach okupacji historyk Z.
Wojciechowski rozbudowując tradycyjne pojęcie Polski etnograficznej
przedstawił koncepcję ziem Polski macierzystej. Uzupełnił ją językoznawca T.
Lehr-Spławiński koncepcją praojczyzny Słowian. M. Kiełczewska-Zaleska w
pracy opublikowanej w 1946 r. wykorzystała te propozycje do wzorcowego
paradygmatycznego opisu nowego, ustalonego umową ze Związkiem Radzieckim
oraz Układem Poczdamskim, terytorium państwowego, wskazując przy tym na
jedność hydrograficzną (dorzecza Wisły i Odry) tego obszaru. Analogiczny,
równoległy opis i geograficzną charakterystykę państwowego obszaru Polski
Ludowej dał równieŜ w 1946 r. S. Leszczycki, który w tych latach pełnił
funkcję głównego rzeczoznawcy i doradcy naczelnych władz państwowych w
zakresie spraw terytorialnych. Główny nacisk połoŜył on na „nadbałtycki
charakter terytorium państwowego".
M. Kiełczewska i A. Grodek (1946, str. 7) w pracy poświęconej granicy na
Odrze i Nysie zawarli bogato udokumentowaną charakterystykę geograficzno-
historyczną Nadodrza, stwierdzając Ŝe ,,... linia Nysy i Odry jest ... granicą
naturalną polskiego terytorium geograficznego", oraz podkreślając, Ŝe „zagos-
podarowane Ziemie Zachodnie będą nadawać ton przyszłej Polsce".
Ostateczne ustalenie granic po II wojnie światowej wpłynęło na zahamowanie
prac z geografii politycznej. Zainteresowania naukowe geografów zwróciły
się w kierunku zagadnień struktury przestrzennej Polski. Od lat
sześćdziesiątych zaznacza się pewne oŜywienie geografii politycznej i wyraźne
ukierunkowanie na zjawiska emigracyjne, na więzi z Polonią zagraniczną.
Zagadnieniami rozmieszczenia i pozycji społeczno-politycznej Polonii
zajmowali się M. Kiełczewska-Zaleska, A. Bonasewicz (1960), B. Winid
(1961), S. Otok (1965, 1983). Problemami socjoetnicznymi zajmowali się: A.
Maryański (1974), J. Byczkowski (1976), A. Achmatowicz-Otok (1988), P.
Eberhardt (1994). Autorzy ci publikują ponadto prace o Polonii w czasopismach
specjalistycznych polskich i zagranicznych.
 Z prac o charakterze ogólnym ukazały się takŜe: J. Barbaga (Geografia
polityczna ogólna, cztery wydania, ostatnie w 1987) oraz metodologiczne opraco-
wanie zbiorowe pod redakcją M. Rościszewskiego (Współczesna geografia poli-
tyczna, 1993).
Włączenie się geografów do prac nad zagadnieniami struktury przestrzennej
kraju przyczyniło się w rezultacie do powstania wielu opracowań dotyczących
podziałów terytorialnych, procesów integracji ekonomicznej i politycznej, roli
układów gospodarczo-politycznych państw w stosunkach międzynarodowych. Są
to m.in. prace A. Kuklińskiego (1975), S. Leszczyckiego (1975); S. Otoka (1980),
A. Kuklińskiego i S. Leszczyckiego (red., 1974). W latach dziewięćdziesiątych
ukazała się seria prac pod redakcją A. Stasiaka o regionach przygranicznych
Polski.

1.3. PROBLEMY BADAWCZE GEOGRAFII POLITYCZNEJ

OSTATNIEJ DEKADY XX w.
Najnowsze studia z geografii politycznej dotyczą systemów p o l i t y c z -
nych w skali ponadnarodowej, państwa narodowego, wewnątrz
regionalnej lokalnej jednostki terytorialnej, nowych pojęć i
wymiarów przestrzeni politycznej. Za szczególnie waŜne uwaŜa się w
światowej geografii politycznej trzy zakresy problemowe:
- współistnienie systemów narodowych i politycznych,
- wewnętrzną organizację przestrzenną państwa,
- zdolności egzystencjalne małych państw narodowych.
Poza tymi zakresami badań geografii politycznej istnieją równieŜ inne o du-
Ŝym znaczeniu, do których realizacji stosuje się metody analizy geograficznej:
- płaszczyzna styku pomiędzy wielkimi międzynarodowymi ugrupowaniami
gospodarczo-politycznymi,
- zgrupowania państw i ich wewnętrzne napięcia,
- obszary napięć i konfliktów na świecie,
- parametry przestrzenne róŜnych państw w stosunku do grupy
mniejszości,
z określeniem ich dynamiki,
- stosunek ludzi do wielkich ideologii rozmieszczonych przestrzennie i
przenikających się wzajemnie w poszczególnych krajach i w skali świata,
- problemy ochrony środowiska w polityce międzynarodowej,
- geografia karty praw człowieka.
Współczesny świat jest w ciągłym ruchu organizacyjnym. Rozpadają się
stare formy organizacji państwowych, powstają nowe państwa, zmieniają się
granice polityczne. Część państw wchodzi w nowe układy polityczne,
tworząc nowe organizacje ponadnarodowe i ponadpaństwowe. Wewnętrzna
organizacja przestrzenna państwa równieŜ ulega zmianom w zaleŜności od
celu i etapu jego rozwoju politycznego, społecznego i gospodarczego. Migracje
zewnętrzne ludności z motywacją ekonomiczną lub polityczną rozwiązują
lub potęgują problem siły roboczej, kształtują nową strukturę
socjoetniczną w kraju osiedlenia. Polityka etniczna kraju osiedlenia wobec
mniejszości etnicznych moŜe rzutować na procesy integracyjne wewnętrzne i
międzynarodowe. Niezmiernie waŜnym zagadnieniem jest zbadanie, jaką
pozycję zajmuje Polska z jej uwarunkowaniami w światowej organizacji
przestrzeni politycznej.

NA MAPIE POLITYCZNEJ ŚWIATA

Polityczna mapa świata zmienia się nieustannie, co wynika z rozwoju

cywilizacyjnego społeczeństw i ich politycznej organizacji.
Charakterystyczną cechą stosunków panujących do czasów wielkich odkryć
geograficznych było rozbicie ówczesnego świata na izolowane obszary, często
bez wyraźnie zarysowanych granic, o nierównej liczbie ludności i o różnym
poziomie rozwoju cywilizacji. Z powodu słabego rozwoju dróg i środków
komunikacji obszary Afryki, Azji i Ameryki faktycznie były nie znane mieszkańcom
Europy. Kontakty z odległymi krajami ograniczały się do podróży jednostek lub
niewielkich grup i nie miały istotnego znaczenia gospodarczego ani
politycznego.
W starożytności dużą wiedzę o świecie mieli Fenicjanie, Kartagińczycy i Grecy,
znający dobrze obszary mórz Śródziemnego i Czarnego oraz wybrzeża Europy
Zachodniej. Grecy dzięki wyprawom Aleksandra Wielkiego na Wschód poznali
Indie, Persję, Beludżystan, Afganistan, Mezopotamię oraz część Arabii. Rzymianie
znali dobrze zachodnią i południową Europę oraz północną Afrykę; mieli
informacje o wybrzeżach azjatyckich od Suezu do Kantonu. We wczesnym
średniowieczu Arabowie i Chińczycy drogą morską docierali do Indii, Zatoki
Perskiej i Morza Czerwonego, a drogami lądowymi do Iranu.

Mapa polityczna okresu feudalnego odznacza się rozdrobnieniem politycznym.

Dopiero wraz z rozwojem gospodarczym oraz wewnętrznych i
międzynarodowych powiązań handlowych w Europie zaczęły powstawać wielkie
państwa, którym towarzyszył proces tworzenia się narodów. Dzięki rozwojowi
transportu obszary dotychczas izolowane wiązały się wzajemnie (nie zawsze
drogą pokojową), a terytoria państwowe stawały się jednym organizmem
gospoda: czym. Rozpoczął się okres wielkich odkryć geograficznych, w
którym trzy fakty odegrały bardzo istotną rolę i zaważyły na podziale
politycznym świata na wiele wieków. Były to: odkrycie Ameryki przez
Kolumba w 1492 r., podróż Vasco da Gamy do Indii w 1498 r., pierwsza
podróż dookoła świata Magellana, w latach 1519-1522. Świat stanął
otworem dla państw nadmorskich. Ciężar życia gospodarczego i politycznego
przeniósł się z obszaru Morza Śródziemnego na wybrzeże Oceanu
Atlantyckiego. Grupę państw odkrywco-i zdobywców nowych terenów
tworzyły: Portugalia, Hiszpania, Holandia Anglia i Francja, do których potem
dołączyły Niemcy, Rosja i Stany Zjednoczone
Pierwsze rozpoczęły podbój kolonii Portugalia i Hiszpania. Wkrótce
zgodnie z układem w Tordesillas w 1494 r. nastąpił podział świata między
Portugalię i Hiszpanię. Linia podziału określona przez papieża Aleksandra V
przebiegała wzdłuż „południka papieskiego" w odległości 2000 km na zachód
od Wysp Zielonego Przylądka (46° dł. geogr. zach.). Traktat zawarty w
Saragossie w 1529 r. sprawił, że przedłużono linię podziału na drugą półkulę,
r.. 145° dł. geogr. wsch. Po raz pierwszy cały świat podzielono między dwie
potęgi morskie.
Portugalia w XVI w. osiągnęła maksymalny zasięg imperium kolonialnego.
Kolonie jej jednak nie zajmowały zwartego obszaru, lecz była to raczej sieć
Ufortyfikowanych baz morskich i ufortyfikowanych punktów strategicznych.
Z czasem przegrywa wiodącą pozycję na rzecz silniejszej Hiszpanii, która wtedy
była największym mocarstwem Europy. Hiszpania stopniowo traci hegemonię,
Na czoło wysuwają się Holandia, Anglia i Francja. Holandia, będąc w XVII w.
Potęgą handlową, wypiera Hiszpanię i Portugalię z części ich posiadłości i sfery
Wpływów. Jest to równocześnie okres rywalizacji o panowanie na morzach
między Holandią i Anglią, która była także rywalizacją holenderskiego kapitału
handlowego z kapitałem przemysłowym Anglii.
Od końca XVII w. do początku XIX w. trwała rywalizacja o hegemonię
między Wielką Brytanią i Francją w Afryce, Azji i Ameryce. Głównym źródłem
sukcesów Wielkiej Brytanii w walce z jej konkurentami była silna flota. Wielka
i ' ' lania dążyła przede wszystkim do opanowania mórz i kontrolowania
ważniejszych szlaków morskich.
Na kontynencie eurazjatyckim największych podbojów
terytorialnych l XVII i XVIII w. dokonała Rosja, opanowując Syberię aż po
Ocean Spokojny Azję Środkową i Kaukaz, a w Ameryce Północnej - Alaskę.
Znaczne zmiany w mapie politycznej Europy dokonały się w wyniku wojny
siedmioletniej.
Do ważnych zmian należało wykreślenie Polski z mapy politycznej Europy
W wyniku trzech rozbiorów jej terytorium, dokonanych przez Austrię,
Prusy l Rosję w 1772, 1793* i 1795 r.

W II rozbiorze Polski nie brata udziału Austria.

Rozwój terytorialny Rosji
iii v l Rosji pod koniec XVI w.; 2 - przyłączone w XVII w.; 3 - przyłączone pod koniec XVII i w picrws/uj
ii XVIII w.; 4 przyłączone w drugiej połowie XVIII w.; 5 - które odpadły od Rosji do końca XVIII w.;
n l końcu XVIII w. uzależnione od Chin, a w 1914 r. ponownie uzależnione od Rosji; 7 - przyłączone od początku
W ilo IXM r.; 8 przyłączone w latach 1861-1914; 9 - odstąpione Chinom i zwrócone Rosji w 1858 r.;
Ahisku oddana Stanom Zjednoczonym w 1867 r.; 11 - chanaty wasalne (bucharski od 1868 r. i żywiński
od 1873 r.); 12 - rok przyłączenia

Odkrycia geograficzne i podboje kolonialne towarzyszące tym odkryciom

przyczyniły się do znacznego wzmożenia kontaktów międzynarodowych w skali
światowej

Rozszerzenie stosunków gospodarczych i towarzyszące im migracje ludności

Oznaczały europeizację obszarów, które dotąd znajdowały się poza
zasięgiem Wpływów kontynentu europejskiego. W ciągu kilku wieków, pisze J.
Barbag (1987, Str 200) „cały glob ziemski został przez jedną część świata poznany
oraz opanowany politycznie i gospodarczo". Napływające z kolonii bogactwa
umożliwiły rozwój przemysłu i handlu w wielu metropoliach, przyczyniły się
do umacniania ich pozycji w strukturze geograficzno-politycznej świata. Rodził
się wielki kapitalizm. Rewolucja przemysłowa stworzyła techniczną i
ekonomiczną podstawę ustroju kapitalistycznego
W XIX w. nastąpiły dalsze zmiany na mapie politycznej. Kongres wiedeński
W 1815 r. przyczynił się do poważnych zmian mapy politycznej Europy. W pierwszej
połowie XIX w. Wielka Brytania umacniała pozycję w południowo-zachodniej
części Pacyfiku, opanowując nie tylko Australię, ale i Nową Zelandię oraz liczne
Wyspy tego regionu. Do końca XIX w. Wielka Brytania zakończyła podbój Indii
ugruntowała pozycję w Azji i Afryce.
Zmiany polityczne zaszły również w Ameryce. Na mocy pokoju paryskiego
W 1763 r. zakończono walkę francusko-angielską o Kanadę, która stała się
posiadłością brytyjską. Wojna amerykańsko-angielska prowadzona od 1775
r. w latach 1812-1814 przyniosła niezawisłość Stanom Zjednoczonym. Uzyskanie
niepodległości przez kolonie angielskie w Ameryce i wydarzenia polityczne
w Europie stały się bodźcem do walki wyzwoleńczej w Ameryce Łacińskiej
przeciwko Hiszpanii i Portugalii. Popierały ją szybko rozwijające się Stany
Zjednoczone, które dążyły do eliminacji obcych mocarstw z kontynentu
amerykańskiego. W 1823 r. J. Monroe, prezydent Stanów Zjednoczonych,
ogłosił słynną doktrynę „Ameryka dla Amerykanów". Doktryna ta w
konsekwencji stała się narzędziem Stanów Zjednoczonych w walce z innymi
państwami o wpływy na kontynentach obu Ameryk. W latach 1810-1825
kraje lądowe Ameryki Łacińskiej uzyskały niepodległość i stały się
republikami. Jedynie Brazylia do 1889 była monarchią. W tym okresie
Hiszpania i Portugalia znalazły się już poza mapa, polityczną Ameryki
Łacińskiej, jakkolwiek języki i kultura świadczą nadal o ich wspólnych
korzeniach. Rozwój terytorialny Stanów Zjednoczonych odbywał się drogą
podbojów, aneksji i wykupu.
W drugiej połowie XIX w. na politycznej arenie światowej pojawiają się
Niemcy , W 1871 r. powstało Cesarstwo Niemieckie (II Rzesza), co
likwidowało drobnienie polityczne kraju. Aneksja Alzacji i Lotaryngii przez
Niemcy po wojnie francusko-pruskiej stworzyła bazę do rozwoju przemysłu
ciężkiego Niemiec. Te poczynania zapewniły Niemcom, zjednoczonym pod
hegemonią Prus, pozycję mocarstwa imperialistycznego w świecie.
Kierunkiem ekspansji kolonialnej rozwijającego się państwa niemieckiego
była Afryka, Daleki Wschód i Oceania.
 W XIX w. wystąpiły silne tendencje dezintegracyjne w imperium osmańskim (tureckim).
Obejmowało ono obszary Bliskiego Wschodu, północna Afryki; po Tunis włącznie oraz część
Półwyspu Bałkańskiego. Był to wielonarodowościowy i wielowyznaniowy konglomerat, pełen
wewnętrznych napięć i niepokoju. Niepokój podsycały mocarstwa europejskie, mające na
uwadze przede wszystkim strategiczne i ekonomiczne znaczenie niektórych obszarów impe-
rium, jak choćby rejonu cieśniny między morzami Czarnym a Śródziemnym i przesmyk
sueski. W wyniku wewnętrznych waśni, powstań zbrojnych, wojen zewnętrznych
usamodzielniło się wiele państw, niektóre zmieniły tylko zwierzchnictwo
Nowy układ terytorialno-polityczny na przełomie XIX i XX w. odzwierciedlał przemiany
społeczno-ekonomiczne, typowe dla ustroju kapitalistycznego. Z mapy politycznej świata
zniknęły tzw. ziemie niczyje. Wszystkie obszary weszły w skład państw niezależnych lub stały się
koloniami albo terytoriami zależnymi.
Państwa europejskie w pogoni za koloniami kierowały się głównie chęcią zapewnienia sobie
źródeł surowców i rynków zbytu. Dość istotnym motywem do podboju niektórych terytoriów były
także względy strategiczne. Dotyczyło to przede wszystkim takich terytoriów, jak: Gibraltar,
Malta, Cypr, Suez, Aden, Singapur, wyspy Midway i Guam oraz strefa Kanału Panamskiego.
 Taki podział polityczny nie zadowalał wszystkich mocarstw, gdyŜ nie odpowiadał układowi sił
ekonomicznych i militarnych w ówczesnym świecie. Stare państwa kolonialne, takie jak Wielka
Brytania, Francja i Hiszpania, nie odgrywały juŜ wiodącej roli w gospodarce światowej. Na arenie
międzynarodowej pojawiły się nowe potęgi: Stany Zjednoczone, Niemcy i Japonia. Państwa te,
dysponujące nowoczesną techniką i sprawną organizacją, rozwijały się bardziej dynamicznie. One
właśnie zaczęły się domagać rewizji dokonanego podziału świata. Narastające sprzeczności
interesów między państwami imperialistycznymi moŜna było rozwiązać tylko za pomocą konfliktu
zbrojnego.
Pierwszą wojnę światową, rozpoczętą w sierpniu 1914 r., uznano za wojnę mającą na celu
nowy podział świata. Od czasów napoleońskich był to pierwszy wielki konflikt zbrojny, który
ogarnął całą Europę i część Azji i Afryki. Uczestniczyły w nim takŜe Stany Zjednoczone, Kanada,
Australia i Nowa Zelandia. Wojna trwała 4 lata i 3 miesiące i spowodowała głębokie zmiany na
mapie politycznej świata. Warunki pokojowe i nowe granice państw ustalono traktatami
podpisanymi przez: Niemcy w Wersalu (1919), Austrię w Saint Germain-en-Laye (1919), Bułgarię
w Neuilly-sur-Seine (1919), Węgry w Trianon (1920), Turcję w Sevres (1920) i w Lozannie (1923).
Traktatu wersalskiego nie ratyfikowały Stany Zjednoczone. Odmówiły takŜe wstąpienia do Ligi
Narodów, gdyŜ nie zgadzały się z jego ustaleniami umacniającymi wpływy Japonii w Azji i
Oceanii. Po I wojnie światowej Stany Zjednoczone prowadziły politykę izolacjonizmu.
Zmiany mapy politycznej świata po I wojnie światowej były wyrazem układu sił, kompromisu i
ścierania się róŜnych orientacji. Nie zawsze były to granice etniczne lub naturalne w sensie
przyrodniczym i gospodarczym. Traktat wersalski nie przyczynił się do usunięcia sprzeczności
istniejących przed wojną, a spowodował nowe konflikty pomiędzy krajami zwycięskimi i
zwycięŜonymi. Pojawił się takŜe nowy problem - powstało pierwsze państwo socjalistyczne,
Związek Radziecki, który zagroził światu nową rewolucją typu proletariackiego.
W wyniku traktatów pokojowych po I wojnie światowej wiele krajów uzyskało
niepodległość, w tym i Polska, ale bez Gdańska, który ogłoszono wolnym miastem. Nastąpiły
równieŜ zmiany w mapie politycznej terenów kolonialnych.
W okresie międzywojennym zarysowały się dalsze sprzeczności interesów i tendencji
róŜnych państw oraz dysproporcji między stanem posiadania terytorialnego a rzeczywistym
potencjałem ekonomicznym i militarnym. Wiele państw kolonialnych podejmowało próby
zahamowania procesu rozpadu ich imperiów. Przykładem tych działań było wydanie przez
parlament brytyjski w 1931 r. tzw. Statutu Westminsterskiego, który przyznawał części posiadłości
- dominiom równouprawnienie w stosunkach z Wielką Brytanią.
Okres ten obfitował w konflikty zbrojne. Wojna polsko-rosyjska w latach 1919-1920
zakończyła się pokojem w Rydze 1921 r. W 1920 r. gen. L. śeligowski zajął Wileńszczyznę wraz
z Wilnem i włączył je do Polski. W 1931-32 r. Japonia zajęła chińską MandŜurię i część
Mongolii Wewnętrznej, tworząc tam

podporządkowane sobie państwo MandŜukuo. W 1935 r. Włochy dąŜące do stworzenia

imperium afrykańskiego podbiły Etiopię, która łącznie z Somalią i Erytreą miała tworzyć
zaląŜek tego imperium. W 1939 r. Włochy zajęły Albanię, przyłączając ją jako prowincję. Niemcy
w 1938 r. włączyły do Rzeszy Austrię, która leŜała na tradycyjnym szlaku ekspansji niemieckiej w
kierunku Bliskiego Wschodu. W tym samym roku Niemcy dokonały częściowej aneksji Czecho-
słowacji, a w 1939 r. przekształciły Czechy i Morawy w swój protektorat, a Słowację w
republikę. W marcu 1939 r. Niemcy wymusiły na Litwie zrzeczenie się Kłajpedy, która stała się
waŜnym portem i bazą marynarki wojennej Niemiec w tej części Bałtyku. Poczynania Japonii,
Włoch i Niemiec nie napotkały sprzeciwu ze strony potęg światowych.
Napaść Niemiec na Polskę l września 1939 r. zapoczątkowała II wojnę światową. 17 września
1939 r. do wojny przeciwko Polsce przystąpił Związek Radziecki. Po stronie Polski opowiedziała
się Wielka Brytania i Francja, które 3 września wypowiedziały wojnę Niemcom. W ciągu
dwudziestu miesięcy armia niemiecka zajęła Polskę, Danię, Norwegię, Holandię, Belgię,
Luksemburg, Francję, Jugosławię i Grecję. W czerwcu 1941 r. Niemcy rozpoczęły wojnę ze
Związkiem Radzieckim.
 W II wojnie światowej, którą prowadzono na trzech kontynentach (w Europie, Azji i Afryce)
oraz na wszystkich morzach i oceanach, uczestniczyły 61 państwa, a 5 państw ogłosiło formalną
neutralność (Hiszpania, Portugalia, Szwajcaria, Irlandia i Szwecja). W skład państw tzw. osi
wchodziły: Niemcy, Włochy i Japonia. Po stronie państw osi brały udział w wojnie takŜe
Finlandia, Węgry, Rumunia i Bułgaria oraz Słowacja i Chorwacja.
Zwycięstwo koalicji antyfaszystowskiej nad państwami tzw. osi stworzyło nową sytuację
polityczną i inny układ sił. O kierunkach przemian, które nastąpiły po zakończeniu II wojny
światowej, zdecydowały trzy mocarstwa: Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Związek
Radziecki na konferencjach szefów rządów tych państw w Teheranie (28 XI-l XII 1943),
Jałcie (4-11 II 1945) i Poczdamie (17 VII-2 VIII 1945).
 Poza zmianami terytorialnymi, efektem zakończenia wojny był podział świata na podstawie
polityczno-ideologicznej i stopnia rozwoju społeczno-gospodarczego na trzy grupy państw:
kapitalistyczne, socjalistyczne i kraje trzeciego świata, tzw. rozwijające się. Państwa socjalistyczne,
łącznie było to 13 państw ze „Związkiem Radzieckim na czele", tworzyły do 1991 r. blok o róŜnym
stopniu zaleŜności. Na konferencjach zadeklarowano dąŜenie do powojennej współpracy wszyst-
kich krajów demokratycznych i powołanie do Ŝycia Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Zmiany terytorialne dokonane przez państwa zwycięskie w czasie II wojny światowej, jak i po
jej zakończeniu, były znaczne. Obszarem duŜej zmienności terytoriów państwowych były przede
wszystkim środkowa Europa, Bliski Wschód oraz południowo-wschodnia Azja, a takŜe Afryka.
Konferencje: jałtańska i poczdamska ustaliły zasięg terytorialny państwa polskiego. Terytorium
Polski uległo znacznemu przesunięciu na zachód. Granicami Polski na zachodzie stały się Odra i
Nysa ŁuŜycka, na wschodzie granica jest zbliŜona do tej, którą Curzon proponował w 1920 r. W
1945 r. Polska i Czechosłowacja zawarły umowę, na mocy której przywrócono granicę istniejącą
między obu państwami przed 1939 r. W granicach Polski znalazły się niepodzielnie porty
bałtyckie Szczecin i Gdańsk.
Na konferencji paryskiej czterech mocarstw w 1947 r. podpisano traktat pokojowy z
państwami biorącymi udział w II wojnie światowej po stronie Niemiec. Ustalono takŜe nowe
granice polityczne. Przywrócono niezawisłość krajom podbitym przez Włochy - Albanii i
Etiopii.
Na Dalekim Wschodzie zmiany terytorialne po wojnie objęły głównie Japonię i tereny przez
nią okupowane. W 1951 r. mocarstwa zachodnie podpisały z Japonią traktat pokojowy. Nie
podpisała go do tej pory Rosja. Problemem spornym między tymi dwoma krajami jest część
Kuryli u wybrzeŜy Japonii, które po II wojnie światowej znalazły się w granicach państwa
rosyjskiego.
W Chinach w wyniku długoletniej wojny domowej w 1949 r. utworzono Chińską Republikę
Ludową o ustroju socjalistycznym. Poza granicami ChRL znalazł się Tajwan, który jako
republika o kapitalistycznym ustroju polityczno-społecznym i gospodarczym tworzy odrębną
jednostkę polityczną.
Po II wojnie światowej oŜywiły się ruchy niepodległościowo-wyzwoleńcze. śywiołowy proces
dekolonizacyjny wpłynął na zmianę nazewnictwa geograficzno-politycznego. Z mapy politycznej
zniknęły takie nazwy, jak imperium, kolonia, protektorat, które zastąpiono terminami wspólnota,
terytorium zamorskie, prowincja. Zmieniły się równieŜ nazwy wielu krajów i miast. Nowo
powstałe niezaleŜne państwa często wracały do nazw narodowych z okresu przedkolonialnego.
Wprowadzony po I wojnie światowej przez Ligę Narodów system terytoriów mandatowych
zamieniono na powiernictwo ONZ. Terytoria mandatowe stanowiły obszary nie rządzące się
samodzielnie (dotyczy to byłych kolonii niemieckich i posiadłości tureckich), które po I wojnie
światowej na podstawie art. 22 paktu Ligi Narodów oddano pod zarząd innym państwom tzw.
mandatariuszom. Terytoria mandatowe, które nie uzyskały niepodległości po II wojnie światowej,
oddano pod powiernictwo innym państwom pod nadzorem ONZ.

2.2. WSPÓŁCZESNA MAPA POLITYCZNA ŚWIATA

Od zakończenia II wojny światowej nastąpiły istotne zmiany na mapie politycznej świata,

dotyczące zarówno granic politycznych, jak równieŜ układów geostrategicznych i gospodarczych.
Liczba państw suwerennych wzrosła z 50 na początku XX w. do 192 w 1994 r. Proces politycznej
dezintegracji, będący następstwem rozpadu wielonarodowych państw i dekolonizacji, trwa nadal.
Równocześnie zaznacza się rosnąca tendencja do politycznej i gospodarczej integracji
międzynarodowej, wynikająca z potrzeb zmian w układach produkcji i tworzenia sprawniejszej,
a przez to efektywniejszej gospodarki światowej oraz z potrzeb współczesnej rewolucji naukowo-
technicznej. Rewolucja naukowo-techniczna nie jest zjawiskiem lokalnym. Znaczącą pozycję w
międzynarodowej wymianie ma handel patentami, licencjami i doświadczeniem technicznym know-
how. NaleŜy takŜe odnotować waŜne wydarzenia zainicjowane w 1989 r., związane z
wyzwoleniem się spod radzieckiej dominacji krajów środkowej i wschodniej Europy, oraz
zjednoczenie Niemiec, a więc rozpad systemu socjalistycznego. W 1991 r. przestał istnieć
Związek Radziecki. W miejsce ZSRR powstały republiki nadbałtyckie jako państwa niezawisłe
oraz Wspólnota Niepodległych Państw z Rosją na czele. Stosunki pomiędzy Rosją a pozostałymi
byłymi republikami związkowymi są przedmiotem rokowań, które mają wypracować wspólną
płaszczyznę porozumienia. Jednak czasem napięcia wewnętrzne przeradzają się w konflikty
zbrojne.
W istotny sposób na kształt mapy politycznej świata po II wojnie światowej wpł ynęł o
ut wor zeni e or gani zacji mi ędzynarodowych o char akt er ze politycznym, gospodarczym,
społecznym i wojskowym. Powstanie ich, zarówno tych o zasięgu ogólnoświatowym, jak i
regionalnym, było podyktowane koniecznością współdziałania i ochrony określonych interesów
państw, które je tworzyły.
 Organizacja Narodów Zjednoczonych z główną siedzibą w Nowym Jorku, utworzona w 1945
r., obecnie skupia 184 państwa. Jest waŜnym forum spotkań i kontaktów wszystkich państw,
choć jej znaczenie i autorytet jest róŜnie oceniane. Szczególnie waŜną rolę pełni jako mediator we
wszelkiego rodzaju konfliktach i inicjator akcji mających na celu zachowanie pokoju oraz
promowanie postępu. ONZ ma wiele wyspecjalizowanych agend zajmujących się m.in. wyŜy-
wieniem i rolnictwem (FAO), oświatą i kulturą (UNESCO), zdrowiem (WHO), rozwojem
przemysłu (UNIDO), handlem i rozwojem (UNCTAD).
 Prócz nich przy ONZ działają takŜe komisje regionalne. DuŜe znaczenie dla rozwoju
międzynarodowych stosunków ma istnienie Banku Światowego, Międzynarodowego Funduszu
Walutowego, Ogólnego Porozumienia Taryf i Ceł (GATT)*, ugrupowanie najbardziej
rozwiniętych państw (OECD), które wpływają na kierunki ewolucji gospodarki światowej lub
jego części (np. postkomunistycznej Europy).
Z organizacji militarnych, które kształtowały podział świata po II wojnie światowej, dwie z
nich były najpotęŜniejsze: Pakt Północnoatlantycki (NATO) załoŜony w 1949 r. oraz Układ
Warszawski (WTO) załoŜony w 1955 r. Ten osiami uległ rozwiązaniu wraz z upadkiem systemu
komunistycznego oraz rozpadem ZSRR. Zakładano równieŜ wojskowe organizacje regionalne w
zaleŜności od strategicznego znaczenia obszaru lub jego sytuacji politycznej. Doniosłą rolę w likwidacji
napięć oraz rozwijaniu róŜnych form współpracy międzynarodowej w Europie odegrał powołany w
Helsinkach w 1975 r. Komitet Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE)1

1
Od 1994 OBWE
 Wiele regionów świata przeŜywa powaŜne trudności gospodarcze, które są źródłem napięć i
wojen. Na mapie politycznej ogniska tych napięć stanowią odrębną pozycję. Obszary
niespokojne dziś to: Półwysep Bałkański, Bliski i Środkowy Wschód, Półwysep Indochiński,
Ameryka Środkowa, Afryka, obszary graniczne w byłym ZSRR. Część konfliktów obecnie ulega
wygaszeniu, szczególnie te, które były związane z polityką byłego ZSRR finansującego
..eksport rewolucji proletariackiej". Rodzą się jednak nowe, których geneza czasami sięga
minionych epok.
Do przykrych doświadczeń naleŜy czas II wojny światowej, która według róŜnych źródeł
pochłonęła 35 min istnień ludzkich (inni szacują ogólną liczbę na 50 lub nawet 60 min). W
okresie powojennym nastąpił częściowy postęp w kierunku realizacji pragnień ogółu
ludzkości - bezpieczeństwa, pokoju, społecznej sprawiedliwości, godziwych warunków Ŝycia.
Okres ten nie jest wolny od zaburzeń i konfliktów zbrojnych o zasięgu lokalnym lub regional-
nym. Przez 50 lat od czasu zakończenia II wojny światowej zaistniało ponad 150 większych
lub mniejszych wojen, w których straciło Ŝycie około 16-20 min ludzi. W wojnach tych ginęli nie
tylko Ŝołnierze, lecz takŜe ludność cywilna. Tylko w 1983 r. wybuchło aŜ 40 zbrojnych
konfliktów, w których uczestniczyło 75 państw i około 4 min Ŝołnierzy. śołnierze 8 państw
walczyli na obcym terenie.

Dane te nie uwzględniają wojen i konfliktów wewnętrznych. Według szacunków

Sztokholmskiego Instytutu Badań nad Pokojem w latach 1945-1985 w wyniku wojen
wewnętrznych na świecie zginęło 6,1 min osób. Według tych samych źródeł informacji
(SIPRI Yearbook 2003) w latach 1986-2002 zanotowano 216 konfliktów zbrojnych na
świecie. Międzynarodowy charakter miało 12 z nich i uczestniczyło w nich 36 państw.
Geograficzne rozmieszczenie sił zbrojnych jest jednak róŜne od obecnego geograficznego
rozmieszczenia konfliktów wojennych. W ogromnym potencjale sił zbrojnych na świecie w
1983 r. łączne siły dwóch głównych ugrupowań wojskowych NATO i WTO stanowiły 2/5
ogólnej liczby regularnego personelu wojskowego. Trzecia część ogólnoświatowego uzbrojenia w
broń pancerną i lotnictwa wojskowego jest zlokalizowana na kontynencie europejskim. Te dwa
układy militarne niemal w całości dysponują bronią nuklearną - skupiały one ponad 95%
środków bojowych. Wraz z rozpadem Układu Warszawskiego oraz ZSRR sprawa kontroli nad
uzbrojeniem nuklearnym w byłym Układzie Warszawskim budzi niepokój całego świata. W sensie
potencjału nuklearnego obszar byłego ZSRR nadal pozostaje mocarstwem światowym.

2.3. MAPA POLITYCZNA EUROPY ŚRODKOWEJ

Od dawna uŜywa się pojęcia w sensie geograficznym, historycznym i politycznym, a nawet

kulturowym „Europa Środków a", jednak dotychczas nie ma jednoznacznej definicji tego
obszaru. Spowodowane to jest w duŜym stopniu rozbieŜnymi celami, a moŜe nawet intencjami,
jakimi kierują się zarówno same państwa pragnące określić swoją przynaleŜność geopolityczną,
jak i twórcy róŜnych koncepcji geostrategii, którzy próbują włączyć tę część Europy do swych
programów. Komplikuje to sformułowanie definicji akceptowanej przez wszystkich
zainteresowanych. W ksiąŜce pod redakcją G.W. Hoffmana, amerykańskiego geografa, A
Geography of Europę (1965), Europę podzielono na: Wyspy Brytyjskie, Europę Północną, Europę
Zachodnią, Europę Centralną obejmującą Niemcy, Szwajcarię i Austrię, a więc kraje
niemieckojęzyczne, Europę Południową, Europę Wschodnią, obejmującą Polskę, Czechosłowację,
Węgry, Rumunię, Bułgarię, Albanię i Jugosławię, czyli tzw. europejskie kraje socjalistyczne lub
demokracji ludowych, których system istniał do 1989 r. Osobną część stanowił Związek Radziecki.
Wiele opracowań geograficznych poświęconych Europie, które ukazały się po 1945 r., dzieli
tę część świata na Europę Zachodnią (czyli kapitalistyczną) i Europę Wschodnią (często z
ZSRR, czyli socjalistyczną lub jak niektórzy autorzy określają ją - kraje o centralnie
sterowanej gospodarce).
Termin Europa Środkowa (Mitteleuropa) „pojawił się w XIX w. i był wyrazem pewnej
ówczesnej niemieckiej wizji geopolitycznej i ideologicznej, która odzwierciedlała określone układy i
perspektywy polityczne" (M. Rościszewski, 1992). Pojęcie to narodziło się po zjednoczeniu
Niemiec pod nadzorem pruskim po zwycięskich wojnach z Austrią (1866 r.) i Francją (1870 r.).
PotęŜne, zjednoczone Niemcy starały się rozszerzyć wpływy na tereny Austro-Węgier, krajów
bałtyckich, Turcji i Bliskiego Wschodu. Klęska Niemiec po I wojnie światowej przekreśliła te
dąŜenia. Powrót do idei Europy Środkowej (Mitteleuropy) nastąpił w okresie międzywojennym w
geopolitycznych koncepcjach hitlerowskich Niemiec. Wraz z upadkiem III Rzeszy i ten rozdział
geopolitycznego widzenia podziału Europy zamknięto.
Sprawa Europy Środkowej jednak ciągle powraca w publicystyce, planowaniu gospodarczym,
więzi historyczno-kulturowej tej części Europy, która nie jest Europą Zachodnią, ale i z róŜnych
przyczyn odcina się od Europy Wschodniej, jeśli tym terminem określimy były ZSRR (lub
obecnie Rosję). Wspólną cechą tego obszaru jest to, Ŝe przez trzy wieki (XVIII - XX) leŜące tu
kraje walczyły
o niepodległość lub zachowanie suwerenności. Z tej wspólnej historycznej przeszłości wynika
takŜe pewne podobieństwo struktury gospodarczej, są to kraje rolniczo-przemysłowe,
stosunkowo słabo zurbanizowane w porównaniu z Europą Zachodnią. Jakkolwiek jest to obszar
o dominacji słowiańskiej, naleŜą tu równieŜ Rumuni, Węgrzy, Albańczycy oraz Grecy,
Turcy, Litwini, Łotysze Estończycy (od Bałtyku po Morze Śródziemne). Z. Brzeziński,
politolog, autor licznych prac o geostrategii, powiedział2, Ŝe pojęcie Europy Środkowej naleŜy
odczytywać geopolitycznie, a nie geograficznie.

W latach dziewięćdziesiątych XX w. termin Europa Środkowa nabrał jeszcze innego znaczenia.

Rozpad państw „obozu socjalistycznego" i otwarcie się państw Europejskiej Wspólnoty
Gospodarczej na przyjęcie ich do swego grona likwiduj e ostry podział na Europę
Zachodnią i Europę Wschodnią. Powstają nowe wzajemne układy, które mają
przyspieszyć proces zjednoczenia Europy. RóŜna jest rola w tym procesie poszczególnych
państw, zarówno tych z EWG, jak i tych z byłego RWPG. Przykładem tych procesów jest
..inicjatywa pentagonalna", w której pięć krajów: Austria, Czechosłowacja, Jugosławia,
Węgry i Włochy postanowiło w 1990 r. podjąć bliŜszą współprace w zakresie gospodarki,
problemów humanitarnych i ochrony środowiska. Do grupy tej dołączyła Polska i grupa
pentagonalna zmieniła nazwę na grupę heksagonalną. Porozumienie to nie miało charakteru
politycznego, jest przykładem zachodzących nowych podziałów regionalnych na obszarze
Europy. Przykładem trwającego procesu zmian w Europie Wschodniej jest teŜ powstanie
„grupy wyszehradzkiej". Czechosłowacja, Polska i Węgry podpisały w 1991 r. w Wyszehradzie
na Węgrzech porozumienie o współpracy wzajemnej jako waŜnym przyczynku do integracji z

2
W II programie TVP 31 VII 1994
 Europejską Wspólnotą Gospodarczą3.
Dla jednoczącej się obecnie Europy szczególne znaczenie mają dalsze
przekształcenia w krajach Europy Środkowej. Ze względu na bezpośrednie sąsiedztwo
przede wszystkim Unia Europejska (EU) musi być zainteresowana spokojną i moŜliwie
szybką ewolucją tego regionu. Jest on, lub teŜ powinien stać się moŜliwie szybko,
obszarem jej naturalnej ekspansji gospodarczej. W tym wczesnym procesie przed
zjednoczeniowym kraje Europy Środkowej nie są wolne od niepokoju. Przede wszystkim są
to kraje bardzo zróŜnicowane pod względem wielkości powierzchni, liczby ludności i
potencjału gospodarczego. Polska w tej grupie państw ma te trzy elementy
najkorzystniejsze. W związku z tym jest postrzegana jako kraj mogący zdominować inne
kraje Europy Środkowej, czego one chciałyby uniknąć. Dodatkowy niepokój, ale nie tylko
w Europie Środkowej, budzą Niemcy, kraj połoŜony centralnie w Europie, o największej
liczbie ludności i największym potencjale gospodarczym, doskonałej organizacji. Są one
bardzo zainteresowane w rozwijaniu współpracy z byłą Europą Wschodnią. Obawy
dotyczą tego, czy Niemcy korzystając ze swej pozycji mocarstwa nie zechcą sięgnąć do
starych koncepcji Mitteleuropy, tworząc z Europy Środkowej strefę wyłącznie wpływów
niemieckich. Argumentów do tych obaw dostarczają liczne opracowania, stwierdzające,
Ŝe Europa Środkowa zaczyna się na wschód od Renu. Jeśli zjednoczona Europa będzie
„wspólnym domem", a nie organizacją państw o rozbieŜnych interesach, wszelkie obawy
o dominację sąsiadów nie spełnią się.

2.4. PERCEPCJA SPOŁECZNA MAPY POLITYCZNEJ

Geografowie zajmujący się geografią polityczną wykazują duŜe zainteresowanie badaniami
podej mowania decyzji (decision making). RozwaŜaj ąc zasady podejmowania
określonych decyzji politycznych zastanawiają się np., jakie czynniki zawaŜyły na decyzji
państwa. Czym kierowały się władze Pakistanu, aby przenieść stolicę do Islamabadu, czym
kierują się wyborcy określonego okręgu wyborczego głosując na partię X? Jak rząd wybiera
określony kurs polityki wobec sąsiedniego państwa? Decyzje są na ogół podejmowane po
szczegółowych analizach wielu róŜnych informacji. W praktyce mamy zazwyczaj do czynienia
z róŜnymi rodzajami decyzji, są one podejmowane zwyczajowo, mogą być podejmowane
podświadomie lub wynikać ze świadomego wyboru.
Jednym z najwaŜniejszych czynników wpływających na podejmowanie decyzji jest wyobraźnia, a
w geografii - wyobraŜenia miejsca, bezpośredniego otoczenia, kraju, świata, czyli mapy
pamięciowe. Gdy próbujemy narysować mapę pamięciową (mental map) jakiegoś obszaru, staramy
się uprościć ją tak, aby uwzględniała najistotniejsze i najbardziej charakterystyczne elementy,
które tkwią w naszej wyobraźni. Innymi słowy, mamy w naszej świadomości przestrzenny model
środowiska ujmujący wyobraŜenie odległości, kierunku, kształtu i dostępności. Decydujemy,
opierając się na modelu, który jest daleki od rzeczywistości, natomiast jest tworem wyobraźni.
Mówimy o percepcji przestrzeni otaczającego świata i polu postrzegania. Pole postrzegania jest
wynikiem oddziaływań róŜnych czynników, na które składają się: poziom kultury, przyjęte
wartości, motywacje, cele i uczestnictwo. J. Sonnenfeld (1972) wyróŜnia środowiska geograficzne:
działania, postrzegania i behawioralne.
W rozwaŜaniach na temat map pamięciowych często sięgamy do połoŜenia punktu
„centralnego". Dla dziecka punktem centralnym jest jego dom. Jest to najbardziej znany mu punkt,
najwaŜniejsze miejsce na świecie. Wokół niego są rozmieszczone: szkoła, kościół, plac zabaw i
pozostała otaczająca go rzeczywistość. W świecie dorosłych najbliŜsze i najwaŜniejsze są: dom,
miasto, następnie państwo i pozostała część świata. KaŜdy z nas przyjmuje inną skalę wartoś-
ciowania miejsc przy wykonywaniu mapy pamięciowej.
Wychodząc z takiego załoŜenia, kaŜdy punkt na globie ziemskim moŜe być centralny, a
koncentryczne koła wokół punktu centralnego (ekwidystanty) mogą wskazywać wyraźnie wizję
miejsc bliŜszych i dalszych. Miejsce jest centralne tylko dlatego, Ŝe jednostki lub grupy tak je
postrzegają, opierając się na kryteriach subiektywnych, które są zmienne. Dodając do
określenia punktu centralnego słowo „strategiczny", zaczynamy myśleć geopolitycznie.
Mapy pamięciowe lub wyobraŜeniowe są oparte na indywidualnej percepcji świata, prawie

3
Od 1 listopada 1993 Unii Europejskiej
zawsze kształtowanej przez wpływy miejscowe i kulturę lokalną. Percepcja przestrzeni przekazanej
na mapie jest uwarunkowana takŜe przez wykonywany zawód (inną ma góral, marynarz lub
górnik), zaleŜy od techniki wykonania mapy, a takŜe od innych czynników nie w pełni
określonych.
Kierunek i orientacja równieŜ zaleŜą od percepcji i są uwarunkowane głównie przez
czynniki kulturowe, a w szczególności przez częste ukazywanie na mapach określonych informacji
związanych ze swoistego rodzaju etnocentryzmem. Język geograficzny jest pełny wyraŜeń,
takich jak: Bliski, Środkowy i Daleki Wschód. Amerykanie powszechnie mówią, Ŝe jadą:
„going up to Canada" lub ,,down to Argentina". śadne z tych pojęć nie ma odniesienia do
globu lub jego powierzchni. Są oparte na subiektywizmie patrzącego, który podając ją innym,
upowszechnia je, wpływając na percepcję innych ludzi. Indonezja moŜe być Dalekim Wschodem
dla Europejczyków, lecz dla Australijczyków jest Near North (Bliską Północą). Regionalne
punkty widzenia pozostałych części świata znajdują odbicie w publikacjach kartograficznych i
w atlasach.
Percepcja kierunku jest takŜe łączona z centralnym połoŜeniem. Porównajmy atlasy wydane w
róŜnych krajach pod względem liczby map poświęconych poszczególnym kontynentom i
wybranym krajom:

RównieŜ percepcja odległości waha się znacznie i jest róŜnie odbierana w zaleŜności od
środowiska naturalnego, warunków technicznych i kulturowych oraz względów politycznych.
Świadomość odległości wpływa na naszą orientację ogólną i polityczną. AŜ do lat siedemdziesiątych
Australijczycy czuli się bliŜej Wielkiej Brytanii niŜ Filipin, Polacy bliŜej ParyŜa niŜ Moskwy. Ta
percepcja pomaga wyjaśnić, dlaczego Australijczycy mają tylko bardzo słabe więzi z
Filipińczykami, a Polacy czują silniejsze powiązania z kulturą Zachodu.
Wszystkie mapy zniekształcają rzeczywistość. Zasadniczym problemem dla kartografa jest
zminimalizowanie tych zniekształceń. Do podstawowych elementów mapy naleŜą: odwzorowanie,
skala i przyjęte symbole. Od właściwego doboru tych elementów zaleŜy czytelność mapy. W
geografii politycznej najczęściej jest stosowane odwzorowanie Merkatora, czasami Mollweidiego.
Odwzorowania te zapewniają duŜą czytelność i przejrzystość. Powszechność uŜywania samolotów
podczas II wojny światowej wymagała opracowania map o odwzorowaniu biegunowym,
azymutalnym lub zenitalnym. W latach sześćdziesiątych The Christian Science Monitor wydał
serię map przedstawiających części świata widziane z róŜnych punktów globu. Serię tę nazwano
Global Perspectives (perspektywa globalna). Była to próba odwzorowania map pamięciowych
(mental maps) świata istniejących w świadomości ludzi zamieszkujących Kanadę, ZSRR, Chiny,
Afrykę i inne regiony.
Mapy oraz inne odwzorowania graficzne mogą zawierać róŜne informacje. Do celów
politycznych są publikowane równieŜ mapy propagandowe. Mają one często formę szkicu
lub karykatury. Ta forma propagandy jest znana od dawna. JuŜ pod koniec XIX w. i na
początku XX w. była dość popularna w Europie. Przedstawiano na takich mapach kraje często
w kształtach karykaturalnych, mających np. zobrazować ich narodowe przywary. Popularnymi
obiektami dla tego rodzaju grafiki byli Prusacy, Rosjanie, Turcy i Anglicy. W latach trzydziestych
niemieccy geopolitycy wykorzystywali mapy propagandowe jako jeden z waŜniejszych środków
zmasowanego ataku na kraje ościenne oraz jako środek wspierający nazistowską politykę
niemieckiej ekspansji. UŜywano w nich odpowiednich odwzorowań, skali i symboli w celu
zniekształcenia rzeczywistości, zawsze zachowując część prawdy, aby zyskać wiarygodność.
Odwoływały się one bardziej do emocji niŜ zdrowego rozsądku czytelnika. Trudno jest
jednoznacznie ocenić skuteczność tych publikacji lub ich trafność w ocenach sytuacji, które
przedstawiają, tym niemniej korzysta się z nich powszechnie. W czasie II wojny światowej alianci
drukowali mapy propagandowe, aby pokazać w sposób dramatyczny zagroŜenie ze strony wroga.
Obie walczące strony celowo i rozmyślnie fałszowały mapy, które następnie pozwalano „zdobyć"
nieprzyjacielowi, aby go wprowadzić w błąd. Sposoby te stosowało takŜe po wojnie NATO i
Układ Warszawski.
Map propagandowych uŜywa się teŜ w wojnie psychologicznej. W latach zimnej wojny
(1950-70), zarówno Stany Zjednoczone, jak i ZSRR, uŜywały map propagandowych do prezentacji
zagroŜeń wynikających z ataku przeciwnika od strony Europy lub przez biegun północny. Mapy
propagandowe odgrywają waŜną rolę w próbach urabiania opinii publicznej. Nie ma Ŝadnych
podstaw, aby sądzić, Ŝe mapy tego typu będą miały mniejsze znaczenie w przyszłości (M.
Glassner, H. de Blij, 1993).

PRZESTRZEŃ GEOPOLITYCZNA

3.1. PAŃSTWO I NARÓD

3.1.1. POJĘCIE PAŃSTWA

Państwo jest terytorialną i suwerenną organizacją przymusu, działającą w interesach

gospodarczych, politycznych i ideologicznych ludzi zamieszkujących o kr e ś l o n e t e r yt or i u m.
T er yt o r i u m p a ń s t w a obejmuje ląd ze wszystkimi wodami wewnętrznymi, przestrzeń pod
powierzchnią ziemi, obszar powietrzny oraz przylegający pas wód morskich. Za terytorium
państwa uwaŜa się równieŜ w aspekcie prawnym pokłady statków morskich i samolotów,
pływających i latających pod banderą danego państwa. Cechami państwa są: terytorium, ludność i
suwerenna władza.
Organizacja państwa spełnia określoną rolę w zakresie słuŜenia dobru ogólnemu obywateli.
Do niej naleŜy obrona przed wrogiem zewnętrznym, działalność gospodarcza, utrzymanie porządku
i bezpieczeństwa wewnętrznego, promowanie rozwoju i dobrobytu społeczeństwa. Tak widział teŜ
państwo Arystoteles. „Jest to pewna wspólnota równych, mająca na celu moŜliwie doskonałe Ŝycie"
(Polityka, Warszawa 1964, księga VII, str. 303). Państwo spełnia więc, jak pisze J. Kowalski
(1971), bardzo doniosłą misję historyczną integrowania społeczeństwa i ochrony jego
nieprzerwanego bytu.
Państwo zajmuje szczególne miejsce wśród innych organizacji społecznych. W sensie polityczno-
prawnym w hierarchii róŜnych organizacji społecznych jest ono organizacją najwyŜszą na danym
terytorium i nie podlega Ŝadnej innej organizacji z zewnątrz. Sytuacja ta moŜe ulec zmianie,
jeśli państwo dobrowolnie lub pod przymusem wejdzie w skład unii (np. Unia Europejska) lub
federacji (np. Wspólnota Niepodległych Państw).
Problem suwerenności moŜna rozpatrywać w aspekcie zewnętrznym i wewnętrznym.
W aspekcie zewnętrznym rozumienia suwerenności mamy na uwadze stosunki danego państwa z
innymi państwami. Stosunki te zgodnie ze współczesną doktryną i zasadami prawa
międzynarodowego powinny kształtować się na zasadzie poszanowania równości i wolności. W
aspekcie wewnętrznym państwo stanowi najwyŜszą zwierzchność w stosunku do osób i
organizacji w nim działających, czyli kształtuje wszystkie stosunki społeczne wewnątrz państwa.
Problem suwerenności w formie zasad ujął francuski filozof i polityk XVI w. Jean Bodin (Sześć
ksiąg o Rzeczypospolitej, 1958, str. 88) następująco:
1) suweren ma wyłączność kompetencji prawodawczej,
2) suweren nie jest związany własnym prawem, moŜe je zmieniać,
3) suweren ma monopol na dysponowanie przymusem.
LICZBA PAŃSTW SUWERENNYCH
4)

Europa
Rok Azja Afryka Ameryka Oceania Razem
zWNP
1900 23 9 3 20 - 55
1923 32 13 4 22 2 73
1947 29 19 4 22 2 76
1966 34 38 39 25 3 139
1976 34 38 50 29 7 158
1991* 40 40 53 36 15 184
Źródło: Statistical Yearbook. * Rocznik Statr.sirczin-, GUS

Zasady te odegrały waŜną rolę w procesie tworzenia się nowoczesnych państw europejskich, a
nazwisko Bodina na stałe wpisano do metodologii geografii politycznej. Praktyka
międzynarodowa zna następujące zinstytucjonalizowane formy ograniczonej suwerenności:
1) protektorat,
2) mandat,
3) powiernictwo.
Obecnie wszystkie te trzy formy mają jedynie wartość historyczną.
Państwo spełnia funkcję wewnętrzną i zewnętrzną. Funkcja wewnętrzna obejmuje
równocześnie działalność administracyjną, gospodarczą, kulturalną i wychowawczą. W
wykonywaniu funkcji wewnętrznej istotne są organy nastawione na utrzymanie porządku, takie
jak wymiar sprawiedliwości, wojsko i policja. Funkcja zewnętrzna jest związana z
organizowaniem stosunków z innymi państwami oraz obroną państwa przed agresją z zewnątrz.
SłuŜą temu dyplomacja i wojsko.
Państwo przez swe organy prowadzi działalność władczą, polegającą na stanowieniu norm
(władza ustawodawcza), wydawaniu decyzji (władza wykonawcza - rząd) oraz orzekaniu wyroków
(władza sądownicza). Państwo moŜe teŜ podejmować działanie nie władcze, np. gdy zwraca się z
apelem do społeczeństwa podczas podejmowania działań organizacyjnych.
System organów państwowych i ich aparat pomocniczy to aparat państwa. MoŜe on być
róŜnie zbudowany, lecz najpowszechniejsze są dwa modele:
1) model centralistyczny, w którym naczelne organy państwa
zastrzegają sobie maksymalną liczbę spraw zaleŜnych od ich decyzji; w takim układzie organy
niŜsze aparatu państwowego są tylko czynnikiem pośredniczącym, przygotowującym
informacje do podjęcia decyzji przez organy wyŜsze - centralne;
2) model zdecentralizowany, występujący w dwóch wariantach:
a) administracyjnym i
b) samorządowym.
W pierwszym przypadku organy niŜszego szczebla mają duŜe uprawnienia, ale władza
centralna moŜe stale ingerować w jego działania. W drugim przypadku organ terenowy ma
zastrzeŜone do wyłącznej kompetencji pewne sprawy. Ingerencja organu centralnego moŜe
nastąpić tylko przez zmianę ustawy określającej zakres uprawnień władz lokalnych lub w trybie
zaskarŜenia, gdy władza lokalna naruszyła przepisy prawne w prowadzonej sprawie.

3.1.2. USTROJOWE FORMY PAŃSTWA

Ustrojem politycznym państwa nazywa się sposób, w jaki jest realizowane państwowe
kierowanie społeczeństwem, tzn. metody rządzenia, stosunek organów centralnych do organów
terenowych oraz strukturę prawno-organizacyjną danego państwa. W ustrojowych formach
państwa moŜna szukać podstaw jego sukcesów oraz przyczyn jego niepowodzeń, rozbicia i
upadku. Problem ustroju państwa jest przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych.
Korzeniami sięga staroŜytności. Jednym z pierwszych, który dokonał klasyfikacji form
ustrojowych państwa był Arystoteles (Polityka, księga III, str. 5-7 i IV, str. 3-4,
Warszawa, 1964). Podzielił je następująco:
Grupa A grupa B
1) monarchia, 1) tyrania,
2) arystokracja, 2) oligarchia,
3) politeja 3) demokracja
Podział na grupy A i B był oparty na kryterium interesu części społeczeństwa, w której imieniu
sprawuje się władzę państwową. Podział w grupach na podgrupy od l do 3 zaleŜał od tego, ilu
ludzi sprawowało władzę najwyŜszą. Arystoteles uwaŜał, Ŝe do grupy A naleŜą formy
ustrojowe państw, w których rządy są sprawowane w interesie wszystkich obywateli; w grupie B -
w interesie tylko rządzących, czyli w tyranii rządy są sprawowane w interesie tyrana, w
oligarchii -- bogaczy, a w demokracji -- ludzi biednych. Arystoteles był zwolennikiem mieszanej
formy rządów, politei, która łączyła w sobie monarchię, arystokrację i demokrację.
Do koncepcji Arystotelesa nawiązują późniejsze klasyfikacje form ustrojowych państwa,
opierające się na zasadzie, Ŝe formy ustrojowe zaleŜą w duŜym stopniu od wzajemnego układu
stosunków sił róŜnych grup społecznych i Ŝe ten układ jest historycznie zmienny. Stwierdzenia
Arystotelesa dotyczące sposobów stabilizacji ustroju politycznego pozostaje aktualne do dziś.
Arystoteles uwaŜał, Ŝe trwałość ustroju zaleŜy od stabilizacji struktury społecznej. Podział
społeczeństwa na liczną grupę biednych, nie posiadających niczego i na małą grupę bogatych,
według Arystotelesa, jest przyczyną ostrej rywalizacji i gwałtownych przewrotów, a więc
destabilizuje ustrój państwa. Arystoteles postulował, aby stworzyć warstwę średnią obywateli,
która będzie pomostem i buforem pomiędzy dwiema grupami społecznymi dąŜącymi do skrajnych i
niestabilnych rozwiązań. W konsekwencji silna warstwa średnia chroni ustrój państwa przed
ciągłymi zmianami i przyczynia się do stabilizacji.
Jednym z najstarszych podziałów form ustrojowych państwa, sięgającym czasów
staroŜytnych, jest podział na monarchie i republiki. Filozofowie i politolodzy od czasów
staroŜytnych (Platon, Arystoteles, a w XVI w. T. Morę) stale poszukiwali doskonałej formy
ustrojowej państwa. Doniosłego spostrzeŜenia na temat form ustrojowych państwa dokonał w
okresie odrodzenia Machiavelli (1469-1527). Doszedł on do wniosku, Ŝe nie ma idealnej formy
ustrojowej, przystosowanej do wszelkich zadań państwa. UwaŜał on, Ŝe forma ustrojowa państwa
zaleŜy od zadań, które państwo ma do spełnienia. W przypadku państwa rozbitego, chcącego
się zjednoczyć, najbardziej przydatny wydawał się ustrój monarchistyczny, dla funkcjonowania
ustabilizowanego państwa zaś ustrój republikański.
Forma ustrojowa musi być funkcjonalnie przystosowana do zadań państwa. Pewne
modyfikacje w formie ustrojowej państwa wprowadza równieŜ tradycja kulturowa, a w
szczególności tradycja prawno-polityczna danego kraju, przyzwyczajenia do pewnych form
organizacyjnych oraz stylu sprawowania władzy. Trzy grupy czynników wpływają na formę
ustrojową państwa:
1) układ sił społecznych,
2) zadania państwa,
3) tradycje kulturowe oraz aktualne idee polityczne kraju.
Podział na monarchie i republiki nie ma dziś większego znaczenia, poniewaŜ zarówno w jednych,
jak i w drugich funkcjonują systemy parlamentarne, a takŜe dyktatury róŜnych odmian.
NiezaleŜnie od podziału na monarchie i republiki wyróŜnia się następujące f o r m y
ustrojowe współczesnego państwa:
1) parlamentarną (występującą zarówno w republice, jak i w monarchii),
2) prezydencką (występującą tylko w formie republikańskiej, poniewaŜ prezydent jest głową
państwa),
3) faszystowską (mogącą występować w republice i w monarchii),
4) dyktaturę wojskową (występującą zarówno w formie prezydenckiej, jak i w
monarchicznej),
5) konwentu
Parlamentaryzm zrodził się w Anglii, potem rozpowszechnił się w Europie, dostosowując
się do potrzeb poszczególnych państw. Obecnie występuje wiele odmian parlamentaryzmu.
System parlamentarny charakteryzuje się nadrzędną pozycją parlamentu wobec rządu, który
sprawując władzę wykonawczą odpowiada przed parlamentem. Parlament powołuje lub
odwołuje rząd. Jeśli rządy sprawuje partia, która dominuje w parlamencie, w rzeczywistości
parlament jest pod kontrolą rządu.
Forma prezydencka państwa wywodzi się ze Stanów Zjednoczonych. Rozpowszechniła się
równieŜ w państwach południowoamerykańskich. W klasycznej postaci północnoamerykańskiej
ustrój ten odznacza się silną władzą prezydencką. Prezydent jest wybierany w wyborach
powszechnych i on powołuje członków rządu, którzy po uzyskaniu akceptacji parlamentu
odpowiadają wyłącznie przed prezydentem. Jednocześnie najwyŜsze ciało przedstawicielskie, dwuiz-
bowy Kongres, ma szerokie uprawnienia kontrolne i jest od prezydenta niezaleŜny. Prezydent
współdziała z Kongresem ogłaszając orędzia o stanie państwa, przedkładane periodycznie
Kongresowi. Prezydent moŜe skorzystać z prawa weta zawieszającego wobec ustaw uchwalanych
przez Kongres, które nie odpowiadają jego polityce. Dopełnieniem północnoamerykańskiego
systemu prezydenckiego jest kontrola konstytucyjności ustaw przez Sąd NajwyŜszy.
System prezydencki ma równieŜ Francja. RóŜni się on jednak od amerykańskiego tym, Ŝe:
1) utrzymuje stanowisko premiera, który jest pierwszym wykonawcą decyzji
prezydenta,
2) zachowuje zasady politycznej odpowiedzialności rządu przed parlamentem,
3) nie ma instytucji zajmującej się kontrolą konstytucyjności ustaw.
Ustrój faszystowski rozwinął się na szerszą skalę w okresie międzywojennym i polegał na
całkowitym odejściu od tradycyjnych form parlamentarnych. Pełnię władzy ustawodawczej i
wykonawczej sprawuje jednoosobowo wódz. Rola parlamentu jest znikoma. Cała struktura
władz opiera się na instytucji nominacji. Charakterystyczne jest dla tej formy państwa rozwijanie
organizacji paramilitarnych. Ustrój faszystowski w okresie międzywojennym wprowadziły:
Niemcy, Włochy, Hiszpania, Portugalia, Węgry oraz utworzone w czasie wojny państwa
satelickie Niemiec: Chorwacja i Słowacja. Po II wojnie światowej przewroty polityczne w Grecji i
Chile nawiązały przejściowo do faszystowskich metod rządzenia.
Mimo potępienia ustroju faszystowskiego po II wojnie światowej, istnieją nadal ruchy
polityczne nawiązujące do tradycji faszystowskich: w Niemczech, Francji, Włoszech, Jugosławii
i Rosji. Na mniejszą skalę w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych.
Dyktatury militarne stały się tradycją państw Ameryki Łacińskiej (tzw. junty
wojskowe). Charakteryzują się one odsunięciem porządku konstytucyjnego, który określa
funkcjonowanie instancji prezydenckiej oraz zapewnia prawa obywatelskie.
Konwent, jako forma ustrojowa istnieje tylko w jednym państwie
- w Szwajcarii. Ustrój ten charakteryzuje jedność parlamentu i rządu. Według konstytucji z
1874 r. organem ustawodawczym jest dwuizbowy parlament Zgromadzenie Związkowe,
składające się z Rady Narodowej, wybieranej na 4 lata w głosowaniu powszechnym i Rady
Kantonów, wybieranej przez parlamenty kantonów. Organem wykonawczym jest 7 osobowa
Rada Związkowa wybierana przez Zgromadzenie Związkowe, które co roku wybiera takŜe,
spośród członków tej rady, prezydenta republiki. Prezydent pełni funkcję głowy państwa i
przewodniczy Radzie Związkowej. Szwajcarska Rada Związkowa jest w istocie rzeczy
komitetem wykonawczym parlamentu. Zastępuje w pewnym sensie premiera. Szwajcarską
demokrację pośrednią dopełnia system demokracji bezpośredniej w postaci referendum, któremu
podlega większość decyzji.

Stosunek centralnych organów państwa do organów poszczególnych jednostek terytorialnych

wchodzących w skład danego państwa moŜe opierać się na zasadzie hierarchicznego
podporządkowania jednostek niŜszego rzędu jednostkom wyŜszego rzędu. Mamy wtedy
j e d n o l i t ą (unitarną) budowę państwa. JeŜeli natomiast państwo składa się z mniejszych
organizmów państwowych, mających pewien zakres władzy suwerennej, to mówimy o państwie
federalnym. Budowa federalna rzutuje równieŜ na organizację centralnych organów państwa,
gdyŜ w ich skład muszą wchodzić reprezentacje jednostek częściowo suwerennych. Państwem
unitarnym np. jest Polska; państwem federalnym np. jest Republika Federalna Niemiec. Luźną
formę organizacyjną tworzą równieŜ państwa związane tylko osobą wspólnego monarchy, jako
głowy państwa, np. Wspólnota Narodów. W tym przypadku królowa brytyjska jest głową państw:
Kanady, Australii i Nowej Zelandii - byłych dominiów brytyjskich. Jakkolwiek do wspólnoty
naleŜy więcej państw, byłych kolonii brytyjskich, które w większości przypadków mają własnych
prezydentów, lecz istnieje pewien zakres wspólnych interesów, zarówno politycznych, jak i
ekonomicznych, korzystnych dla obu stron. W 1994 r. do Wspólnoty naleŜało 50 państw.

Pojęcie narodu
Mówiąc o narodzie, mamy na myśli historycznie wytworzoną trwałą wspólnotę ludzi,
ukształtowaną na gruncie wspólnych losów dziejowych, kultury, języka, terytorium i Ŝycia
ekonomicznego, przejawiających się w świadomości narodowej jej członków. Pojęcie narodu w
literaturze naukowej nie jest ściśle zdefiniowane. Dotychczas nie udało się zbudować pełnej
definicji typologicznej.
Naród jest społecznością naturalną, która odznacza się wielką spoistością i Ŝywotnością.
Dojrzewanie świadomości narodowej jest procesem bardzo długim. Odbywa się on w ciągu kilku
formacji społeczno-ekonomicznych. Proces formowania się narodów (nawet w Europie) nie
zakończył się i ciągle jest moŜliwe powstanie przy określonych róŜnicach językowych,
kulturowych i religijnych nowych narodów.
Podobnie jak z pojęciem narodu, róŜne treści wiąŜą się z bliskoznacznym pojęciem
narodowości, którego uŜywa się zamiennie z pojęciem narodu lub na oznaczenie
przynaleŜności do danego narodu, albo teŜ na oznaczenie wspólnoty etniczno-kulturowej
stanowiącej przednarodową formę integracji etnicznej.
Pojęcia naród i narodowość od końca XVIII w. stały się w słownictwie polityków,
historyków, filozofów i geografów oraz ideologów jednymi z podstawowych kategorii myślenia.
Teoria narodu była przedmiotem licznych dyskusji, często bardzo kontrowersyjnych. Dotyczyły
one zarówno cech wyróŜniających grupy narodowe, jak i czynników narodowotwórczych.
Współcześnie w dyskusjach na temat narodu i narodowości dominuje socjologiczny punkt
widzenia, zgodnie z którym więź narodową widzi się jako swoisty, wykształcony w ciągu dziejów
stan i odrzuca się wszelkie poglądy doszukujące się w pojęciu narodu treści natury biologicznej,
jak „wspólnota krwi" itp. Dyskusyjne nadal pozostają kwestie definicji narodu i roli
poszczególnych czynników narodowotwórczych. W poglądach na te kwestie występują trzy
główne tendencje:
1) koncepcja narodu jako wspólnoty duchowej, kulturowej i uznanie
świadomości narodowej za podstawowy czynnik tworzący naród. Więź narodowa
oparta jest na więzi emocjonalnej i intelektualnej, a więc na odczuciach psychicznych i
akceptowaniu określonych przekonań oraz warto ści społecznych. W XIX w. przedstawicielami
tej koncepcji byli G. Mazzini i E. Renan. W XX w. koncepcję narodu jako wspólnoty
psychicznej reprezentowali m.in. M. Weber i F. Znaniecki;
2) koncepcja narodu jako zjawiska społecznego. Traktowała ona naród przede
wszystkim jako wspólnotę polityczną, która dąŜy do niezaleŜnego bytu politycznego we własnej
organizacji państwowej. Koncepcja ta jest współcześnie dość powszechna na świecie. Jest
propagowana przez nauki polityczne;
 3) koncepcja narodu jako historycznej wspólnoty danej zbiorowości. Wspólne losy
dziejowe łączą ludzi w jeden naród. Świadomość narodowa wyraŜa się tu w postaci poczucia
wspólnoty i solidarności wewnętrznej i jej odrębności na zewnątrz.
Tendencja do ujmowania narodu jako obiektywnej wspólnoty losów dziejowych wykształciła
się wraz z rozwojem historyzmu. W XIX w. jej przedstawicielem był m.in. J. Lelewel. Literatura
związana z koncepcjami powstawania narodu jest bardzo bogata. Z polskich autorów tym
problemem zajmowali się m. in. F. Znaniecki, J. Chałasiński, M. Handelsman, J. Wiatr i in.
Z procesem formowania się narodu i więzi narodowej jest związana kwestia narodowa,
rozumiana jako zespół zagadnień teoretycznych i praktycznych wynikających z istnienia
mniejszości narodowych i nierówności w stosunkach między narodami, które mogą być
konfliktogenne. Geneza kwestii narodowych jest związana z rozbieŜnością między strukturą
świata narodową a państwową.
Pierwszy etap historycznego rozwoju kwestii narodowej przypadł na okres końca XVIII do
połowy XIX w. i zakończył się powstaniem państw narodowych we Włoszech i w Niemczech;
drugi etap datuje się na przełom XIX/XX w. i był związany głównie z problemami
narodowościowymi środkowej i wschodniej Europy; trzeci okres - współczesny, rozpoczęty po II
wojnie światowej, odnosi się do likwidacji kolonializmu i uzyskania niepodległości przez
kolonie i kraje zaleŜne oraz rozwijania ich świadomości narodowej.

NARODY WEDŁUG ICH LICZEBNOŚCI

Liczebność narodu (w min) Liczba narodów % ludności świata
pow. 100 7 41,2
50-100 8 12,4
25-50 12 11,9
10-25 34 12,9
5-10 49 8,9
1-5 147 8,9
0,5-1 95 1,6
0,1-0,5 199 1,3
pon. 100 tyś. 1,4-1,5 tyś. 0,9
Źródło: Struny i narody. 1978.

Wspólnota narodowa ma wielkie znaczenie dla społeczeństwa i obok państwa stanowi

jeden z najwaŜniejszych czynników integrujących społeczeństwo. Znaczenie tej wspólnoty
zaznaczono w prawie międzynarodowym, które czyni naród walczący o swe prawa polityczne
przedmiotem tego prawa. Zasada prawa międzynarodowego (J. Kowalski, 1971, str. 52) jest dziś
powszechnie uznana i potwierdzona w wielu dokumentach międzynarodowych. Kwestia narodowa
stała się we współczesnym świecie powaŜnym problemem politycznym i bez prawidłowego jej
rozumienia działalność postępowych ruchów politycznych, takich jak Karta Praw Człowieka i
Obywatela, Komitet Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE), Komitet Helsiński i in.,
nie moŜe być skuteczna.
Z kwestią narodowościową wiąŜe się wiele pojęć dotyczących Ŝycia codziennego, stosunków
między ludźmi i między państwami. NaleŜą do nich: patriotyzm, nacjonalizm, internacjonalizm,
kosmopolityzm i wielokulturowość.
Patriotyzm (gr. patriotes - obywatel) oznacza postawę społeczno-polityczną opartą na
zasadach miłości i przywiązania do ojczyzny, jedności i solidarności z własnym narodem. Uczucie
to jest odnoszone do historii narodu, terytorium, na którym Ŝyje naród, i formy politycznej
państwa. Postawa patriotyczna odgrywa bardzo istotną rolę w tworzeniu ideologii zmierzającej do
umocnienia wspólnoty narodowej i realizacji jej Ŝywotnych interesów w stosunkach wewnętrznych
i zagranicznych. Obrona ojczyzny i jej interesów, działanie na rzecz rozwoju wspólnoty
narodowej i państwowej są przejawem patriotyzmu.
Nacjonalizm (łac. natio - naród) jest to postawa społeczno-polityczna i jedna z form
ideologii, która stawia interesy własnego narodu ponad wszelkie inne wartości. Ideologia
nacjonalistyczna postuluje podporządkowanie wszelkich problemów politycznych i społecznych
walce o interesy narodowe przeciwko innym narodom. Przyjmuje zasadę, Ŝe obowiązki
człowieka wobec własnego narodu zwalniają go od wszelkich zobowiązań moralnych wobec
innych narodów, jeśli te zobowiązania nie są zgodne z realizacją dąŜeń własnego narodu. WyraŜa się
w egoizmie narodowym - etnocentryzmie, w wyolbrzymianiu zalet własnego narodu i Ŝądaniu dla
niego specjalnych przywilejów. Odznacza się pogarda, nietolerancją i wrogością wobec innych
narodów, przybierając formę szowinizmu. Nacjonalizm w literaturze naukowej od pół. XIX w. i w
polityce ma dwa znaczenia:
1) nacjonalizm agresywny, zmierzający do podporządkowania słabych
państw i narodów, państwom silniejszym;
2) nacjonalizm narodów uciskanych i zagroŜonych w swym suwerennym bycie
politycznym, będący reakcją na nacjonalizm narodu panującego i silniejszego. Taki nacjonalizm
moŜe odgrywać rolę pozytywną, jako instrument walki z dominacją narodową.
Jeśli uczuciu patriotyzmu towarzyszy Ŝyczliwość, tolerancja, szacunek i chęć udzielania pomocy
innym narodom, taką postawę nazywamy internacjonalistyczną. Internacjonalizm, jako aktywna
postawa Ŝyczliwości w stosunku do innych narodów, opiera się na określonej treści ideowej,
zakładającej Ŝe kaŜdy naród wnosi wkład do ogólnoludzkiej kultury.
Kosmopolityzm (gr. kosmopolites - obywatel świata) to postawa społeczno-polityczna,
ideologia wychodząca z załoŜenia, Ŝe „ojczyzną człowieka jest cały świat". Termin ten określa
postawę nihilistyczną w odniesieniu do własnego narodu, ojczyzny, traktującą te pojęcia jako
przestarzałe i zaściankowe. Pojęcie kosmopolityzmu ulegało wielowiekowej ewolucji i zmieniało
społeczno-polityczną treść wraz z rozwojem społeczeństwa oraz kształtowaniem się więzi i
świadomości narodowej. Teza, Ŝe ojczyzną człowieka jest cały świat, pochodzi od greckich
filozofów, cyników i stoików, którzy nazywając siebie obywatelami świata protestowali w ten sposób
przeciwko ówczesnemu etnocentryzmowi. Głosili oni równość i braterstwo wszystkich ludzi
(wolnych i niewolników) w ramach ogólnoludzkiej społeczności. Idee wspólnoty ogólnoludzkiej, tzw.
humana civilitas, wyrastającej ponad lokalne grupy i państwa, podjęto ponownie w okresie
renesansu wiąŜąc je z koncepcją ogólnoludzkiej kultury. W okresie oświecenia filozofowie głosili
tezy o „równości natury ludzkiej" i praw naturalnych wszystkich ludzi. Wiązano te idee z tolerancją
religijna i narodową. Zmiana pojęcia kosmopolityzmu nastąpiła w XIX w. po powstaniu w
Europie państw narodowych. Pojawiła się wówczas ostra opozycja w stosunku do postaw i
ideologii kosmopolitycznych. Termin kosmopolityzm zaczął nabierać pejoratywnego
znaczenia. Pod koniec XIX i na początku XX w. niektóre pojęcia i idee kosmopolityzmu przejęły
ruchy lewicowe i robotnicze łącząc je z internacjonalizmem.
Współczesne koncepcje kosmopolityczne są bardzo zróŜnicowane, od skrajnie negujących sens
utrzymania państw narodowych po orientacje propagujące rozwój wszechstronnej współpracy
międzynarodowej. W tym ostatnim przypadku byłby to nawrót do idei wspólnoty ogólnoludzkiej
(humana cimlitaś). Nie wolno jednak tracić korzeni własnej toŜsamości. Tylko wtedy będzie
moŜna owocnie uczestniczyć w ogólnoludzkiej wspólnocie, gdy wniesie się własny i oryginalny
wkład do niej.
Wielokulturowość jako program działania jest odwrotnością segregacji etnicznej,
kulturowej i społecznej. Nie wnikając w przyczyny, ludność w całej historii ludzkości
migrowała: ze wsi do miast, z jednego kraju do drugiego, z jednego kontynentu na drugi,
wszędzie tworząc nowe skupiska, których stosunki róŜnie układały się z ludnością
miejscową.
Proces globalizacji struktur gospodarczych i politycznych, który towarzyszy ludzkości od II
pół. XX w., związany z powstaniem struktur ponadnarodowych, regionalnych lub
ogólnoświatowych, jest nowym wymiarem problemów etnicznych i narodowych. Jest to proces
obiektywny, wynikający z nowych moŜliwości technologicznych, a takŜe z nierównomiernego
rozmieszczenia siły roboczej, kapitału, technologii lub surowców. Świat współzaleŜny gospodarczo
musi być światem współzaleŜnym politycznie. Świadomość tego faktu jest dziś powszechna.
Powoduje jednak sprzeczności między juŜ istniejącymi lub moŜliwymi do stworzenia
strukturami gospodarczymi a strukturami politycznymi i wydaje się przemawiać na niekorzyść
państw narodowych. Ten paradoks współczesności prowadzi do poszukiwania nowych róŜnych
rozwiązań, od intensyfikacji współpracy narodowej po powiązania quasi- lub w pełni integracyjne
(zarówno gospodarcze, jak i polityczne). Nie jest to proces łatwy. W XVIII i XIX w. ekspansja
struktur politycznych odbywała się na ogół na tereny etnicznie spójne, jednak istniejące
do dziś separatyzmy mniejszościowe świadczą o tym, Ŝe społeczna cena tej minionej
ekspansji była w wielu przypadkach bardzo wysoka. Z dotychczasowych doświadczeń wynika, Ŝe
zetknięcie się w ramach jednej jednostki politycznej dwóch lub więcej grup ludności, które
traktują się wzajemnie jako obce ze wzgl
względów etnicznych,
nych, rasowych, religijnych lub społecznych,
społeczn
daje w efekcie zjawisko segregacji. Przybiera ona najczęściej
ciej formy segregacji mieszkaniowej,
segregacji w dostępie do instytucji oświatowych,
o kulturalno-rozrywkowych
rozrywkowych i leczniczych, placówek

publicznych oraz środków

rodków komunikacji.
Związki między społecznym
znym zróŜnicowaniem
zró a przestrzenią geograficznąą mo
moŜemy określać
przez współdziałanie lub współakceptację
współakceptacj między poszczególnymi grupami w społeczeństwie,
społecze
mówiąc dokładniej między dzy grup
grupą autochtoniczną a grupami
pami imigracyjnymi (S. Otok, 1987, str.
133). Istnieje
ieje wiele przykładów procesów, które pozwoliły bądź nie pozwoliły rozwinąć rozwin się
grupom mniejszościowym,
ciowym, najczęściej imigranckim. Często sto cytowanymi przykładami ssą
śydzi w Europie, Chińczycy
czycy w Kalifornii, Turcy w Niemczech itp. Współcze
Współcześ zachodzące
Współcześnie
procesy integracyjne w wielu częściach
cz wiata: Zjednoczona Europa (UE), Zjednoczona
świata:
Ameryka Północna (NAFTA), jednocząca
jednocz się południowo-wschodnia
wschodnia Azja itp., będą
b
stwarzały nowe problemy współŜycia
współ narodów i róŜnych
nych kultur w ramach jednej większej
zjednoczonej jednostki politycznej. RóŜne
Ró narodowości i kultury musząą nauczyć
nauczy się ze sobą
współŜyć po zniesieniu barier, jakimi były przed zjednoczeniem
zjednoczeniem granice polityczne. Powstaje w
naszej obecnościci nowe zjawisko - wielo-kulturowości w skali juŜ nie jednego kraju, lecz w skali
globalnej. Jest ono nowe w skali globalnej świata,
wiata, ale i stare w skali jednego kraju. Wiele
krajów zróŜnicowanych
nicowanych narodowościowo
narodowo odmiennie rozwiązujezuje sprawy współŜycia
współ grup et-
nicznych w granicach państwa.
ństwa. WspółŜycie
Współ to moŜe układać się biegunowo róŜnie:
ró

- na zasadzie wzajemnego poszanowania, np. w Szwajcarii

- na zasadzie konfliktów
ów i wojen etnicznych, np. w byłej Jugosławii lub
Indiach.
Wiele jednak państwstw etnicznie zróŜnicowanych,
nicowanych, szczególnie tych kolonizowa
kolonizowanych przez
Europejczyków, jak Kanada i Australia, wprowadziło politykę polityk wielo-kulturowo
kulturowości, uczącą
współŜycia
ycia zamiast antagonizmów. W społeczeństwach
społecze wieloetnicznych (pluralistycznych) kaŜda
ka
jednostka, urodzona w ramach
amach kultury mniejszościowej
ciowej lub etnicznej, czy teŜ te w ramach
dominującej
cej grupy kulturowej, która wchodzi w stosunki społeczne z członkami innych grup
etnicznych, ma do swej dyspozycji dwa lub więcej
wi etnicznych źródeł,
ródeł, aspektów kultury (język,
(j
ideologię, strukturę rodziny lub obyczaje społeczne), z których moŜe
mo e korzysta
korzystać. Owe etniczne
źródła moŜna określić mianem systemów grupowych warto
wartości
ci kulturowych (J. Smolicz, 1984).
W celu zrozumienia róŜnych
nych form systemów budowanych przez jednostki naleŜy uwzględnić
specyficzną rolę, jaką pełnią warto
wartości ideologiczne w poszczególnych
gólnych grupach. Istnieją
Istniej dwa
 podstawowe układy ideologiczne, które moŜe wybierać grupa dominująca wobec grup
mniejszościowych (lub migracyjnych) i ich kultur. Zalecają one utrwalenie pluralizmu
kulturowego, lecz jeden w formie zewnętrznej, a drugi w formie wewnętrznej. Obydwa akceptują
współistnienie róŜnych kultur etnicznych w ramach jednego państwa. Pluralizm zewnętrzny
zakłada, Ŝe kaŜda grupa etniczna będzie miała moŜliwość kultywowania własnych wzorów Ŝycia
wspólnotowego oraz dziedzictwa kulturowego i języka. przy czym nie zwraca się tu specjalnej
uwagi na zagadnienie ułatwiania interakcji kulturowych. Te interakcje mogą zachodzić i występują
one najczęściej w sferze Ŝycia ekonomicznego (wspólna praca) i politycznego (uczestnictwo w
wyborach, które jest obowiązkowe). Osobiste systemy jednostkowe pozostają jednak w zasadzie
jednorodne.
P l u r a l i z m wewnętrzny kładzie duŜy nacisk na interakcje kulturowe, gdyŜ w swej
czystej postaci głosi, Ŝe kaŜdy ma moŜliwość uczestniczenia w procesie internalizacji wartości
kulturowych charakterystycznych dla róŜnych grup (dwóch lub więcej) przez tworzenie
dualistycznych systemów wartości kulturowych (np. osoby dwujęzyczne). Nie powoduje to fuzji
kulturowej, lecz zwraca uwagę na wymianę międzykulturową między ludźmi z róŜnych grup
etnicznych.
Według obu pluralizmów instytucje etniczne istnieją po to, aby kultywować wspólne tradycje,
przy czym w pluralizmie zewnętrznym ludzie starają się zachować homogeniczność kulturową
grupy przez ograniczanie kontaktów (interakcji) z ludźmi innych grup etnicznych, natomiast w
pluralizmie wewnętrznym, zakłada się, Ŝe grupa etniczna ma moŜliwość tworzenia własnych
systemów społecznych i kulturowych, moŜe być otwarta na szerokie współdziałanie z innymi
grupami etnicznymi lub mniejszościowymi. W konsekwencji moŜemy otrzymać dwa modele
ogólnego rozwoju społeczeństwa wieloetnicznego (pluralistycznego).
Pierwszy jest oparty na zasadzie dwustronnej współpracy (interakcji) między ludźmi
miejscowymi i pochodzenia obcego (np. włoskiego lub polskiego), zarówno na płaszczyźnie
osobistej, jak i grupowej. U podstaw tej koncepcji leŜy załoŜenie, Ŝe istniejące dwa lub więcej
sposobów Ŝycia (języki, tradycja itp.) stopniowo zbliŜają się do siebie i coraz bardziej się
upodabniają, gdyŜ kaŜdy z nich nabiera pewnych cech drugiego w wyniku wzajemnej wymiany i
zapoŜyczenia. Dewizą tego modelu jest, Ŝe bogactwo kulturowe narodu leŜy w jego róŜnorodności, a
siła - we wzajemnym zaufaniu i poszanowaniu swojej przeszłości kulturowej.
Drugi model jest zdecydowanie róŜny i w odniesieniu np. do społeczeństwa amerykańskiego (ale
nie tylko) odpowiada znanej ideologii anglokonformizmu. Zakłada ona uznanie wyŜszości kultury
grupy dominującej i nakazuje, aby inne grupy zrezygnowały z własnych tradycji, wierzeń i
języków oraz zasymilowały się z grupą dominującą. Tego rodzaju konformizm nie dopuszcza
moŜliwości współistnienia dłuŜej niŜ jest to konieczne innego języka i kultury od
obowiązujących w danym kraju. Wszelkiego rodzaju „integracje" są tylko krótkookresowymi dzia-
łaniami mającymi sprzyjać raczej asymilacji niŜ prowadzić do syntezy kulturowej.
RóŜny stosunek grupy większościowej (dominującej) do grup mniejszościowych (imigrantów) daje
podstawę do wydzielenia czterech typów stosunków międzyludzkich, które mogą istnieć w
społeczeństwach wielokulturowych (pluralistycznych):
1) separatyzm - poszczególne grupy zachowują swoje wartości kulturowe;
2) współdziałanie i kontakty dwustronne - grupy przyjmują wartości kulturowe na
zasadach wzajemności;
3) synteza kulturowa - mieszkańcy tworzą nowy typ systemów, który zawiera elementy
pochodzące zarówno z większościowych (dominujących), jak i mniejszościowych (imigracyjnych)
źródeł kulturowych;
4) konformizm - grupy po pewnym czasie przeznaczonym na adaptację przyjmują
wartości kulturowe grupy dominującej w danym kraju.
ROZMIESZCZENIE POLONII NA ŚWIECIE

wg M. Kietczewskiej-Zaleskiej
i A. Bonasewicza wg wg wg
Kontynent 1960 Towarzystwa P. Tarasa S. Otoka
„Polonia"
minimum maksimum 1975 1974 2001
Europa (bez ZSRR) 800513 1185773 1252110 1 174400 4016720 (bez Rosji)*
ZSRR 1380100 1380000 1 167600 1430000 200000 (Rosja)
Afryka 3364 4849 3447 3500 33200
Ameryka Pn. 5594315 6634457 6951745 8324000 10210000
Ameryka Pd. 378681 534551 632 874 581200 1 544 380
Australia i Oceania 74551 92553 115000 104000 153000
Azja (bez ZSRR) 1486 1486 1273 2600 83330**
Świat 8233 116 9833669 10123749 11619700 16240330
* 1991 r. rozpad ZSRR. Rosja jest państwem naleŜącym do WNP. *v Liczba jest niepełna - bez Polonii w Izraelu. Szacunki liczebności Polonii w Izraelu są
bardzo rozbieŜne: od 60 rodzin do 250000 osób przyznających się do polskiego pochodzenia.
Źródta: Stan i potrzeby badań nad zbiorowościami polonijnymi. Ossolineum, 1976 r.; Polacy i Polonia u progu nowego tysiąclecia. Stowarzyszenie ..Wspólnota Polska1',
2001 r.; Korespondencja i dokumentacja prasowa zebrana pizez autora.

Szersze omówienie przypadków szczególnych tych zagadnień moŜna znaleźć w pracy A.

Achmatowicz-Otok i S. Otoka (1985).
Z punktu widzenia grup mniejszościowych (lub imigracyjnych) najkorzystniejszy jest wewnętrzny
pluralizm kulturowy, który jest powiązany z rozwojem jednostek typu dwukulturowego. W interesie
kraju zróŜnicowanego etnicznie najkorzystniejsze jest zbudowanie syntezy kulturowej, tworzącej
podstawy zintegrowanego państwa wielokulturowego. Separatyzm etnocentryczny moŜe okazać się
szkodliwy, a nawet stać się barierą integracji państw. Wnioski wynikające z polityki wielokulturowości
mogą być pomocne w procesie integracji wewnętrznej innych państw wieloetnicznych i w procesie
jednoczenia Europy.

3.1.3. PAŃSTWO I JEGO INSTYTUCJE A KWESTIA NARODOWA

Nauki polityczne XX w. skupiły uwagę m.in. na zagadnieniu federalizmu jako formie

państwa. Zagadnienie federalnej organizacji państwa przedstawiano jako proces decentralizacji.
Zainteresowaniu problemem federacji sprzyjały równieŜ próby rozwiązywania spraw
narodowościowych. Uznano, Ŝe forma federalna państwa moŜe być uŜyteczne jako:
1) organizacja polityczna państwa jednolitego pod względem narodowym, ale
złoŜonego z obszarów o róŜnej tradycji i strukturze;
2) organizacja państwa wielonarodowego; forma organizacji państwa moŜe dać
szansę pokojowego współŜycia róŜnym grupom etnicznym.
Jednak, aby to osiągnąć, naleŜałoby spełnić podstawowy warunek, a mianowicie, granice członków
państw federacji powinny odpowiadać obszarowi etniczno-językowemu. Jest to teoretycznie moŜliwe, w
praktyce jednak zawodzi z powodu swobody migracji ludności w ramach państwa lub unii państw.
Sytuacja w byłych ZSRR i Jugosławii, ciągłe wojny etniczne w Indiach są tego ilustracją.
GŁÓWNE RELIGIE WEDŁUG KONTYNENTÓW (w min wyznawców)

Ameryka Ameryka Europa

Religie Ogółem Azja Afryka Oceania
Pn. Pd. bezWNP
Chrześcijańska 1975* 963,6 231,0 158,9 348,0 89,9 137,4 18,1
1994** w tym: 1570,5 319,9 269,7 402,5 261,2 296,0 21,2
Katolicy 566,6 131,6 147,2 182,5 47,0 53,7 4,4
865,5 175,0 249,3 236,6 96,3 100,9 7,4
Prawosławni 72,8 4,1 0,5 50,5 1,8 152 0,3
218,0 6,0 0,5 58,7 118,7 34,5 0,5
Protestanci 344,1 96,2 11,1 115,0 40,9 68,4 13,2
387,1 138,9 20,5 107,2 46,2 161,0 13,3
Islam 1975* 576,1 0,3 0,2 8,2 443,0 134,2 0,1

1994** 830,6 5,2 0,2 12,9 529,8 282 0,1

Judaizm 1975* 15,0 6,6 0,7 4,0 3,2 0,3 0,06

1994** 15,3 6,0 0,7 4,0 4,4 0,1 0,1

Buddyzm, Hinduizm
i pochodne 1975* 1006,0 0,4 1,2 0,5 1003,9 0,5 0,1
1994** 1 475,0 2,0 1,4 0,5 1469,8 1,0 0,3
Inne religie 1975* - - - - - - -
1994** 272,8 5,9 30,6 17,3 106,2 108,5 4,3
Bezwyznaniowi 1975* - - - - - - -
1994** 135,9 30,6 - 46,7 2,8 12,8 3,0
 Źródło: * The WoM Aln:anac, 1979. ** Briianica. Book of the Yearbook, 1995.

Państwami federalnymi są równieŜ Stany Zjednoczone, Kanada, Australia lub Szwajcaria. Jednak
pokonują one te trudności przez decentralizację władzy, natomiast sprawy etniczne rozstrzygają stosując zasadę
wielokulturowości o róŜnym stopniu zaawansowania.
Od czasów Arystotelesa przez Monteskiusza po Huntingtona wiele uwagi poświęcano uwarunkowaniom
chara
kteru
narod
oweg
o
przez
środo
wisk
o
geogr
aficz
ne.
Wiel
u
geogr
afów,
filoz
ofów
próbowało doszukiwać się źródeł instytucji prawnych w duchu narodu. Od połowy XX w.
zagadnienie charakteru narodowego zaczęto sprowadzać do róŜnic w obyczajach, tradycji i
instytucji oraz norm przez nie tworzonych.
Powstaje jednak inna kwestia „czy instytucje polityczne oddziałują na charakter narodowy, czy
go nie modelują" (S. Ehrlich, 1979, str. 90). Ehrlich stwierdza, Ŝe „trudno mierzyć stopień i zakres
wpływu instytucji na charakter narodu, ale nie moŜna mieć wątpliwości, iŜ charakter narodu
rosyjskiego modelowały absolutne rządy Iwana Groźnego, a potem Piotra Wielkiego, a
parlament i kontrola administracji przez sądy oraz utrzymanie monarchii wpływały na sposób
zachowania się Anglików, szeroki zaś, nieznany w Europie, zakres samorządu lokalnego sprzyjał
wytworzeniu znamiennej cechy narodu amerykańskiego, jaką jest organizatorska inicjatywa".
Co moŜna w tym względzie powiedzieć o Polakach? Czy moŜemy stwierdzić, Ŝe jesteśmy
uformowani przez to, co sami formowaliśmy? Ehrlich ostrzega przed

daleko idącym uogólnieniem w tym zakresie, cytując wypowiedź Milibanda (1969, str. 186):
„wiele sił politycznych próbuje narzucać swój punkt widzenia spraw jako interes narodowy, wobec
którego wszyscy są zobowiązani do lojalności i któremu winny się podporządkować nie tylko
wszystkie partykularne interesy, lecz takŜe interesy innych klas". NaleŜy jednak zachować
ostroŜność i krytycyzm. Wpływ instytucji na charakter narodu trzeba oceniać pod kątem struktur
tych instytucji oraz ich aktualnych społecznych oraz politycznych funkcji. Takie podejście nie
wyczerpuje problemu. Instytucje polityczne z czasem zaczynają kształtować charakter całego
narodu. Następuje to na skutek informacji, które docierają do społeczeństwa i są przez nie
akceptowane. Według Ehrlicha bez przekazywania informacji o działaniach instytucji
politycznych i akceptacji społecznej tradycje narodowe nie mogą się wytworzyć. I tylko w tym
sensie moŜemy mówić o kształtowaniu charakteru narodu przez instytucje polityczne. W ostatnich
pięćdziesięciu latach w Europie narody odrzuciły instytucje polityczne i ich ideologie, najpierw
faszyzmu, a potem komunizmu, co nie znaczy, Ŝe te formacje nie wywarły wpływu na
charakter narodów, które doświadczyły praktyk totalitaryzmu.

3.2. TERYTORIUM PAŃSTWA

Podstawowym warunkiem istnienia państwa jest posiadanie własnego terytorium. Terytorium
państwa jest obszarem podległym suwerennej władzy. W skład terytorium państwa wchodzą:
ląd wraz z wodami śródlądowymi (jeziora, rzeki), morze przybrzeŜne (morskie wody
wewnętrzne i morze terytorialne), przestrzeń powietrzna nad lądem i morzem przybrzeŜnym oraz
podziemie połoŜone pod nimi. Prawo międzynarodowe, Karta Narodów Zjednoczonych uznają
zasadę nienaruszalności terytorium państwa i jego integralności. Zasięg terytorium państwa
wyznaczają granice. Władza państwa, czyli zwierzchnictwo terytorialne, ma charakter suwerenny i
wyłączny.
Nowoczesne teorie państwa zakładają, Ŝe państwo musi mieć terytorium. Jednak ani przepisy
prawa, ani zwyczaje, ani rozstrzygnięcia praktyczne nie uściślają zasad terytorialnej
charakterystyki niezbędnej do formalnego uznania państwa. Z geograficzno-politycznego punktu
widzenia zwraca się szczególną uwagę na: wielkość i kształt terytorium państwa.
WaŜnym problemem jest takŜe rozwój terytorialny państwa. MoŜe on odbywać się przez
zjednoczenie, podbój i okupację, aneksję, dobrowolne odstąpienie lub wymianę oraz przyrost
naturalny terytorium (np. rozwój delt, powstanie wysp przybrzeŜnych itp.).
Rozpiętość wielkości terytoriów państwowych w skali świata jest ogromna. Wspólnota
Niepodległych Państw (były ZSRR bez trzech republik nadbałtyckich: Litwy, Łotwy i Estonii)
jest prawie 14 min razy większa od księstwa Monako. Na świecie istnieje 9 państw gigantów, ale
i ponad 60 państw terytorialnie bardzo małych. Z wielkości terytoriów państwa mogą wynikać
zarówno korzyści, jak i niedobory. Wielki terytorialnie kraj niekoniecznie musi być zasobny w
bogactwa stosowne do jego wielkości. Wiele bogactw naturalnych moŜe być nie
wykorzystywane z powodu trudnego dostępu lub wysokich kosztów eksploatacji. Czasami jest
łatwiej i taniej dla małego państwa importować podstawowe surowce, niŜ dla wielkiego kraju
eksploatować własne.
L o k a l i z a c j a , f i z j o g r a f i a i k s z t a ł t p a ń s t w a c z ę s t o p o d n o s z ą lub obniŜają
wartość jego terytorium. Wielkie terytorialnie państwa są trudne do administrowania i obrony.
Ludność moŜe być liczebnie wielka lub mała, równomiernie lub nierównomiernie rozmieszczona,
etnicznie jednorodna lub zróŜnicowana. Wszystko to decyduje o rodzaju terytorium państwa.
Oceniając państwo pod względem jego wielkości terytorialnej naleŜy wziąć pod uwagę efektyw-
ność terytorium narodowego i zastanowić się, jaką częścią całości jest ekumena. Ponad 1/3
terytorium Australii stanowią pustynie; północne obszary Syberii w Rosji oraz północna Kanada
ze względu na rodzaj środowiska naturalnego i rozległość terytorialną moŜna uznać za bariery
efektywności.
Wielkie państwa są naraŜone na niebezpieczeństwo rozpadu. Państwo zwiększając terytorium
dochodzi do punktu kulminacyjnego, po którego osiągnięciu następuje wzrost niestabilności
wewnętrznej. To było jedną z przyczyn upadku państw Azteków, staroŜytnej Grecji, imperium
rzymskiego. To równieŜ było głównym czynnikiem załamania się wielu współczesnych imperiów
kolonialnych: francuskiego, brytyjskiego i rosyjskiego. Wielką niestabilność obserwujemy w In-
diach. Jednocześnie, czy moŜna sobie wyobrazić mocarstwową pozycję Stanów Zjednoczonych i
Rosji bez ich olbrzymich terytoriów?
Powierzchnia lądowa świata i zasoby podstawowych surowców, od których zaleŜy rozwój
gospodarczy, są ograniczone. Państwo, które ma duŜy obszar, ma większe prawdopodobieństwo
uzyskania tanich surowców w granicach kraju. Surowce nie są rozmieszczone równomiernie, lecz
tworzą rozrzucone skupiska lub strefy na całym globie. Ale rozpatrując światowe rozmieszczenie
surowców przy ocenie wielkości terytorium i jego wpływu na bogactwo i samowystarczalność
gospodarczą państwa, widzimy, Ŝe niektóre terytorialnie wielkie państwa są biedne i słabe. Biorąc
pod uwagę wielkość terytorium państwa, świat moŜna podzielić na następujące grupy państw:
- wielkie, o powierzchni powyŜej 2,5 min km2, np. Rosja, Kanada;
- duŜe, o powierzchni powyŜej 350 tyś. km2, lecz poniŜej 2,5 min km2, np.
Francja, Meksyk;
- średnie, o powierzchni od 150 tyś. do 350 tyś. km2, np. Wielka Brytania, Polska;
- małe, o powierzchni od 30 tyś. do 150 tyś. km2, np. Holandia, Liberia;
- bardzo małe, o powierzchni poniŜej 30 tyś. km2, np. Burundi, Monako.

STRUKTURA PAŃSTW POD WZGLĘDEM WIELKOŚCI TERYTORIUM

Ogólna powierzchnia
Powierzchnia Liczba państw
(w min km2)
Państwa wielkie
 2,5 min km2 i powyŜej 9 75,8
Państwa duŜe
350000-2,5 min km2 48 45,2
Państwa średnie
150 000-350 000 km2 28 7,1
Państwa małe
30000-150000 km2 43 3,5
Państwa bardzo małe poniŜej
30 000 km2 65 1,8
Terytoria zaleŜne - 2,3
Ogółem 193 135,8

Grupę największych państw, powyŜej 2,5 min km2, stanowi zaledwie 9 krajów. Zajmują one
łącznie 55,8% powierzchni lądowej świata:
w min km2 w min km2
Rosja
Kanada 17,1 Brazylia 8,5
Chiny 9,9 Australia 7,7
Stany 9,5 Indie 3,3
Zjednoczone Argentyna 2,7
9,3 Sudan 2,5

Najmniejszymi państwami świata są:

W W n o
tys. km s T 3 W 4
Km kw t u 0 a 4
kwa adr e v t
drat ato i a y h
owy wy n l k a
ch ch S 6 M 1 u a
L 1 N 2 a 1 o , n
i 5 a 1 n n 6
e 7 u M a
c r a k
h u r o
t i
e n

Przy tak ogromnej rozpiętości wielkości terytorium państw wprowadzono

pojęcia geopolityczne na określenie kategorii ich wielkości. I tak bardzo małe
państwa, takie jak Liechtenstein i Monako, są nazywane mikropaństwami.
Nieco większe państwa, takie jak Brunei. Gambia i Cypr, są nazywane m i n i
państwami. śadnego z tych określeń jednak nie zdefiniowano dokładnie.
Minipaństwa mają prawo podpisywać i ratyfikować umowy międzynarodowe. Są
pełnoprawnymi członkami ONZ. Nawet supermocarstwa muszą szanować ich
międzynarodowy prestiŜ. Wiele problemów związanych z minipaństwami staje się
przedmiotem zainteresowań całego międzynarodowego świata politycznego. Ich
problemy mogą czasami powodować konflikty międzynarodowe daleko większe
niŜ ich wielkość terytorialna. Dotyczy to w szczególności państw Morza Karaib-
skiego oraz Oceanu Spokojnego.
 Część małych państw wchodzi w układy z państwami większymi, ościennymi,
przekazując im pewne kompetencje w zakresie wykorzystania suwerenności jako swego
rodzaju gwarancję ich integralności terytorialnej. San Marino zawarło w 1862 r. unię
celną i traktat o współpracy z Włochami. Państwem kościelnym jest Watykan. W 1929 r.
na podstawie konkordatu laterańskiego papieŜ otrzymał od państwa włoskiego część
Rzymu, która, jako obszar niezaleŜnego państwa, stanowi siedzibę głowy kościoła
rzymskokatolickiego.
W przeszłości jednostkami politycznymi, suwerennymi państwami były pojedyncze m i
a s t a - państwa. Obecnie miastem i równocześnie suwerennym państwem jest Singapur.
Istnieją jeszcze dwie jednostki terytorialne: enklawa i eksklawa. Enklawa jest to
terytorium państwa lub część, ze wszystkich stron otoczona przez terytorium lądowe
innego państwa, np. Watykan i San Marino we Włoszech. Eksklawa to część terytorium
innego państwa otoczona ze wszystkich stron przez obszar obcego państwa, nie
stanowiąca suwerennej jednostki politycznej. Eksklawa są: Llivia - eksklawa hiszpańska
we Francji, Biisingen - eksklawa niemiecka w Szwajcarii, Baarle - eksklawa belgijska w
Holandii. Enklawy i eksklawy, dość liczne w średniowieczu, stanowią dzisiaj formy
zanikające.
Wielkość terytorium stanowi jeden, ale nie jedyny z waŜniejszych czynników
określających potencjał gospodarczy i strategiczno-polityczny państwa. Wielu geografów i
polityków doszukuje się związków między wielkością terytorium państwa a
ukształtowaniem jego powierzchni. UwaŜają, Ŝe urozmaiconej rzeźbie terytorium na ogół
odpowiada większa liczba mniejszych jednostek politycznych. O rozmiarach terytorium
państwa decyduje jednak nie ukształtowanie jego powierzchni, ale połoŜenie
geopolityczne i historia państwa.
Kształt terytorium państwa. Wielkość terytorialna jest tylko jednym z
elementów morfologicznej charakterystyki państwa, który wpływa na jego funkcjonowanie
i jego międzynarodowe zachowanie; drugim jest kształt terytorium. Kraje bardzo róŜnią
się kształtem terytorium. Część z nich ma regularny kształt geometryczny, inne zaś
nieregularny. MoŜna wydzielić kilka kategorii państw z punktu widzenia kształtu:
1) państwa o wydłuŜonym kształcie, np. Chile, Norwegia, Szwecja, Togo, Gambia,
Włochy, Panama. DuŜa rozciągłość terytorialna stwarza utrudnienia w zarządzaniu
krajem, ogranicza dostępność do centrum decyzyjnego, stwarza moŜliwości ruchów
separatystycznych na obszarach skrajnych. Np. Chile jest wielokrotnie dłuŜsze niŜ średnia
jego szerokość; ma trzy wyraźne regiony natural ne: region środkowy o charakterze
śródziemnomorskim, południowy - polarnomorski i północny - pustynny. PołoŜona w
centrum stolica kraju słabo kontroluje pogranicza z Peru i z Boliwią oraz skrajnego
południa Ziemi Ognistej. Rozciągłość północ-południe Włoch jest jedną z przyczyn
róŜnicujących poziom Ŝycia i podziału na dwa regiony ekonomiczne;
2) państwa o zwartym terytorium w kształcie prostokąta lub prawie okrągłe. Przy
takim kształcie teoretycznie moŜna zakładać, Ŝe wszystkie punkty nadgraniczne leŜą
w tej samej odległości od centrum geometrycznego państwa. Daje to wiele korzyści, a
mianowicie: krótką granicę, brak półwyspów i wysp, ułatwia komunikację ze wszystkimi
częściami kraju i w konsekwencji umoŜliwia skuteczną kontrolę i dobre zarządzanie
krajem. W wielu zwartych terytorialnie państwach stolica jest jednak zlokalizowana
raczej peryferyjnie;
3) państwa prawie zwarte terytorialnie, lecz z odnogami w formie półwyspów lub
korytarzy wystających poza główny obszar państwa; takie państwa mają często problemy z
administrowaniem. Tak jest np. w Zairze. Jest to olbrzymi zwarty obszar z dwiema
odnogami, które mają bardzo istotne znaczenie dla kraju. Stolica i centrum administracyjne
znajdują się na zachodniej odnodze, która tworzy korytarz do portu Matadi, połoŜonego na
wybrzeŜu Oceanu Atlantyckiego. NajwaŜniejszy obszar z punktu widzenia gospodarczego
- Shaba (dawna Katanga) stanowi południowo-wschodnią odnogę; oba obszary rozdziela
rozległe dorzecze Konga. Podobnie jest w Myanmarze (Birmie) i Tajlandii, które mają duŜe
i dostatecznie zwarte
terytoria, lecz znaczną ich część stanowi wydłuŜony Półwysep Malajski;
4) państwa o rozerwanym terytorium, składającym się z kilku części
rozdzielonych przez inne państwa lub wody międzynarodowe. Często nazywa się je
państwami rozczłonkowanymi lub o wieloczłonowej strukturze terytorialnej. Roz-
członkowanie utrudnia kontakty między ludźmi Ŝyjącymi w róŜnych częściach. Jedność,
tak niezbędna w utrzymaniu narodu i państwa, jest duŜym problemem, nawet wybór
miejsca na stolicę moŜe być przyczyną sporów. Ze względu na duŜe oddalenie
poszczególnych części kraju kontrola rządowa i zarządzanie mogą być niesprawne, co
moŜe sprzyjać ruchom separatystycznym. Przykładem takiego państwa jest Indonezja,
której stolica znajduje się na Jawie, a wyspy Sumatra i Celebes stale są nękane wojnami
wewnętrznymi, mającymi na celu ich oderwanie
od Indonezji. Terytorialnie rozczłonkowanym krajem jest teŜ Malezja, obejmująca część
Półwyspu Malajskiego oraz Sarawak i Sabah, leŜące w północnej części Borneo. Do
takich państw naleŜą równieŜ Stany Zjednoczone, w których stany Alaska i Hawaje są
oddzielone od głównego terytorium państwa.

3.3. GRANICE POLITYCZNE PAŃSTWA

Granica państwa w pojęciu prawnym to powierzchnia prostopadła do powierzchni
ziemi, oddzielająca terytorium jednego państwa od terytorium innych państw lub od obszarów
nie mających niczyjej suwerenności (np. pełnego morza). Granica państwa oddziela takŜe
strefy: podziemną i powietrzną. Są granice lądowe i wodne. Podstawą prawną granic
państwa jest z reguły umowa międzynarodowa. Ustalenia granic państwowych
dokonuje się przez ich opis i wyznaczenie ogólnego przekroju linii granicznej na
mapie o duŜej skali. Następnymi czynnościami są d e l i m i t a c j a oraz demarkacja,
czyli szczegółowe określenie, wytyczenie i oznakowanie granicy w terenie. Przebieg linii
granicznej na lądzie jest oznaczony znakami granicznymi; granicę morską
stanowi granica zewnętrzna morza terytorialnego. W celu ochrony granic państwa
ustanawia się pas drogi granicznej (15-100 m szerokości), strefę nadgraniczną (2-6 km)
oraz tzw. pas graniczny.
Granice są niezbędnym komponentem suwerennego państwa. Świat złoŜony z
suwerennych państw jest światem podzielonym granicami. Granice są takŜe istotnym
elementem współczesnej gospodarki światowej. Sam proces kształtowania się granic jest
bardzo zróŜnicowany, zarówno historycznie, jak i geograficznie. Znaczenie granicy ulega
równieŜ ewolucji. Jak wynika z definicji, pojęcie granicy ma aspekt geograficzny, prawny,
polityczny, ekonomiczny i militarny. Problem granic, pomimo wielu zmian we
współczesnym świecie, nie stracił aktualności ani znaczenia teoretycznego i praktycznego.
Zmieniają się jednak funkcje granic.
Pierwszymi „granicami" pomiędzy terytoriami poszczególnych krajów były często
rozległe strefy kresowe lub pasy przygraniczne o nieokreślonej przynaleŜności. Stanowiły
je zazwyczaj pustkowia, góry lub bagna, na których kaŜda z sąsiadujących stron
ustawiała własne znaki graniczne lub utrzymywała stanice wojskowe. W czasach imperium
rzymskiego granicę rozumiano jako linię obrony imperium. Współczesna koncepcja
granicy państwowej istnieje dopiero od końca XIX w. Rozwój komunikacji i kontaktów
między sąsiadującymi krajami przyczynił się do zawęŜenia stref przygranicznych i zmiany
ich na linie przygraniczne (J. Barbag, 1987, str. 62). Pozostałością stref granicznych są tzw.
strefy zdemilitaryzowane, które czasami są ustalane traktatami międzynarodowymi.
Badania granic politycznych prowadzone przez geografów, prawników, polityków i
wojskowych dotyczą charakterystyki fizycznogeograficznej, demograficznej, społeczno-
ekonomicznej, politycznej i strategicznej funkcji granic. Są one bardzo róŜne i w
zaleŜności od stosunków panujących między sąsiadującymi państwami lub na
określonym odcinku ulegają zmianom, choć sam przebieg granic jest zachowany.
Istota kaŜdej granicy polega na rozdzieleniu dwóch róŜnych obszarów; istota granicy
państwowej polega na określeniu zasięgu terytorialnej zwierzchności poszczególnych
państw i niedopuszczeniu do działań na własnym suwerennym terytorium władzy i praw
innego państwa. Klasyfikacja granic politycznych wyróŜnia kilka ich kategorii: 1)
naturalną, 2) umowną, 3) geometryczną, 4) narodowa (S.B. Jones, 1959, str. 241 -255).
Granice są często odzwierciedleniem siły politycznej ich twórców. Pojęcie granicy naturalnej
powstało we Francji i dotyczyło dziewiętnastowiecznej Europy, a ściślej odnosi się do
 określenia „naturalnego charakteru terytorium naleŜnego danemu państwu". Przez
granicę naturalną rozumie się zwykle granice oparte na elementach geomorfologicznych,
takich jak góry, rzeki, brzegi jezior lub mórz. Inne znaczenie ma pojęcie granicy
narodowej, jako niemiecka reakcja na „francuski ekspansjonizm". Na geometrycznych
zasadach natomiast wyznaczono granice w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Australii;
ponad 40% granic politycznych w Afryce ma charakter granic geometrycznych.
Granice geometryczne są wyznaczone wzdłuŜ równoleŜników i południków; nie
uwzględniają ani właściwości przyrodniczych, ani kulturowych terenu dzielonego. W
Stanach Zjednoczonych i Kanadzie posłuŜono się granicami geometrycznymi przy
wyznaczaniu granic stanów i prowincji.
Problemem istotnym przy omawianiu granic są spory graniczne między sąsiadującymi
państwami. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego wyróŜnia się spory graniczne i
spory terytorialne. Spór graniczny dotyczy róŜnic stanowiska stron co do interpretacji
przebiegu linii granicznej ustalonej traktatem; spór t e r y t o r i a l n y następuje wtedy,
gdy jedna ze stron kwestionuje waŜność samego traktatu ustanawiającego granicę. We
współczesnym świecie nie ma państwa, które nie miałoby problemów spornych
związanych z granicą polityczną. Najwięcej tego rodzaju sporów istnieje na terenach
byłych kolonii, gdzie granice dzieliły Azję, Afrykę i Amerykę Łacińską według potrzeb
kolonistów, a nie według interesów krajów podbitych. Po odzyskaniu niepodległości
stare granice zachowano w obawie przed wybuchem nie kończących się roszczeń
terytorialnych.
Zmienność granic. Granica jest związana z procesem historycznym
obejmującym państwo lub grupę państw. Państwa powstają, znikają, dokonują zmian
terytorialnych dobrowolnych lub wymuszonych. Nawet pobieŜny przegląd trwałości granic
politycznych skłania do wniosku, Ŝe w skali historycznej istnieją mniej lub bardziej
niestabilne obszary, które S. Cohen (1973), geograf amerykański, nazywa shatter belt.
Obszarami o znacznej zmienności granic w wyniku konfliktów międzynarodowych są:
Bliski Wschód, Azja Południowo-Wschodnia oraz środkowa Europa. Największe
przesunięcia terytorialne w konsekwencji zmian granic w XX w. nastąpiły w Europie.
Wśród przyczyn braku stabilizacji granic w shatter belt najczęściej wymienia się: a)
nieistnienie naturalnych barier, b) sprzeczności ideologiczne i zróŜnicowanie w poziomie
rozwoju sąsiadujących państw, c) rozbieŜności między granicami politycznymi i
etnicznymi.

Do czasu wybuchu wojny w Jugosławii w 1990 r. i jej rozpadu oraz rozpadu ZSRR
wydawało się, Ŝe duŜe znaczenie dla sprawy stabilizacji granic politycznych w Europie
będą miały zalecenia Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE).
Dokument konferencji, w której uczestniczyły 33 państwa europejskie oraz Stany
Zjednoczone i Kanada, został podpisany przez przywódców tych państw w Helsinkach w
sierpniu 1975 r. Obejmuje on zagadnienia dotyczące bezpieczeństwa w Europie oraz
współpracy w dziedzinie gospodarczej, nauki i techniki, ochrony środowiska naturalnego,
informacji, kultury i oświaty. Deklaracja KBWE zawiera 10 zasad o równorzędnym
znaczeniu: suwerennej równości, powstrzymywania się od groźby uŜycia siły lub jej uŜycia,
nienaruszalności granic, integralności terytorialnej państw, pokojowego załatwiania
sporów, nieingerencji w sprawy wewnętrzne, poszanowania praw człowieka i podstawo
wych wolności myśli, sumienia, religii lub przekonań, równouprawnienia narodów i
prawa narodów do samostanowienia, współpracy między państwami. Jak się okazało,
wzniosła deklaracja, dobre intencje są w wyraźnej sprzeczności z rzeczywistością.
3.4. PODZIAŁ TERYTORIALNY PAŃSTWA
I JEGO PROBLEMY NA PRZYKŁADZIE POLSKI
Problem podziału terytorialnego pojawia się zawsze w okresach
przeobraŜeń ustrojowych. Wynika to z konieczności dostosowania
terytorialnych ram działania terenowych organów władzy i
administracji do nowych zadań. Wszelkie decyzje dotyczące
dostosowania podziału terytorialnego do rozwijających się zadań
państwa wymagają szczególnie duŜej rozwagi. Przekształcenia organizacji
administracji pociągają za sobą zmiany personalne, konieczność
stworzenia podstaw materialnych funkcjonowania organów władzy i
administracji (budynki biurowe i mieszkalne, a nawet wiele elementów
infrastruktury technicznej i społecznej koniecznej na odpowiednim
szczeblu władzy). Podział terytorialny długo istniejący w terenie wpływa
ściśle na układ stosunków społecznych i ekonomicznych, dostosowuje się
do niego takŜe układ powiązań komunikacyjnych.
Ustalenie zadań organów władzy i administracji działających na
obszarze odpowiadających im jednostek terytorialnych powinno polegać
na podziale tych zadań między szczeble struktury terytorialnej. Liczba
szczebli tej struktury powinna ściśle wiązać się z celami i zadaniami
zaplanowanymi przez państwo zgodnie z przyjętym systemem
politycznym władzy. W Polsce od około 75 lat dyskutuje się, czy podział
terytorialny ma być dwu- czy trzyszczeblowy.

ZMIANY W PODZIALE TERYTORIALNYM POLSKI

Rok Liczba województw Liczba powiatów Liczba gmin
1950 17* 271 (bez miejskich) 3001
1954 17* 295 (bez miejskich) 8789 gromad
1962 22** 317 (bez miejskich) 5245 gromad
1975 49 - 2327 gmin
projekt 25 lub 31 304 z miastami 2430 gmin

Źródło: Roczniki statystyczne GUS oraz Wspólnota nr 24/9. *W tym 2 miasta

ze statusem województw: Warszawa. Łódź. **W tym 5 miast ze statusem
województw: Warszawa, Łódź, Kraków, Poznań. Wrocław.

Dyskusje te stały się podstawą zmian w podziale terytorialnym Polski równieŜ po

II wojnie światowej. Po 1950 r. uznano, Ŝe ówczesna gmina stanowi jednostkę
zbyt duŜą, co utrudniało organizację Ŝycia oraz oddalało władzę od społeczeńst-
wa. W 1954 r. zamiast wielkich gmin utworzono niewielkie gromady. Szczupłość
terytorialna gromad i ich niewydolność ekonomiczna i społeczna spowodowały.
Ŝe nie były one zdolne podołać nałoŜonym na nie obowiązkom. Część z tych
obowiązków musiały przejąć powiaty, ale te z kolei, przekazały część swoich
dotychczasowych zadań województwom, a województwa - rządowi. W konsek-
wencji nastąpiła nadmierna centralizacja administracji.
W 1959 r. podjęto próby decentralizacji władzy i administracji terenowej.
Jako podstawowe kryteria korekty podziału terytorialnego przyjęto samowystar-
czalność w zakresie gospodarki i administracji gromadzkiej, historyczne powiąza-
nia pomiędzy poszczególnymi miejscowościami oraz warunki komunikacji. Nowe
próby reformy podziału terytorialnego Polski poprzedzono paroletnią dyskusją.
W 1973 r. do dyskusji nad projektem reformy podziału terytorialnego Polski
włączyła się Komisja Planu Krajowego Komitetu Przestrzennego Zagospodaro-
wania Kraju PAN. W wyniku tej dyskusji opracowano wnioski, w których
stwierdzono konieczność zmian podziału terytorialnego i dostosowanie go do
rozwoju społeczno-gospodarczego i wyŜszych wymagań społeczeństwa. Zwracano
przy tym uwagę, Ŝe podział terytorialny z istoty swej jest wtórny w stosunku do
zadań aparatu politycznego i państwowego, a więc jego podstawą powinna być
jasna koncepcja organizacji państwa i podziału kompetencji pomiędzy organy
róŜnych szczebli. Wskazywano, Ŝe podział terytorialny powinien być przewidziany
na długi horyzont czasowy i mieć stały charakter. Powinien takŜe uwzględniać
tradycje i przyzwyczajenia ludności. Ekspertyza KPZK PAN w małym stopniu
posłuŜyła do podjęcia w 1975 r. decyzji rządowej o zmianie podziału
terytorialnego Polski. Wprowadzono podział dwustopniowy, zlikwidowano
powiaty jako zbędne ogniwo pośrednie, zwiększono liczbę województw do 49
(w tym 3 miasta na prawach województw) oraz zmniejszono liczbę gmin do 2327,
zwiększając ich obszar.
Po 15 latach powrócono do sprawy podziału terytorialnego Polski. Proces
zmian w administracji publicznej zapoczątkowała reforma gminna z 1990 r.
Proponowana przez rząd reforma administracji publicznej zakłada przebudowę
centrum władzy wykonawczej, uporządkowanie struktur administracji centralnej,
terenowej administracji rządowej i systemu terytorialnego, a takŜe dalszą decent-
ralizację zadań publicznych przez wprowadzenie powiatów jako drugiego szczebla
samorządu i rozbudowę mechanizmów państwa obywatelskiego. Jej celem jest
takŜe usprawnienie funkcjonowania administracji przez zapewnienie lepszego niŜ
dotychczas przepływu informacji, stworzenie nowoczesnej kadry słuŜby cywilnej
i wzrost efektywności wykorzystania środków publicznych. W projekcie po reformie
gminnej i ostatecznym określeniu kształtu powiatów jako następny krok w refor-
mowaniu systemu terytorialnego powinien nastąpić podział kraju na województwa.
Zarysowały się trzy moŜliwości: 1) podziału Polski na 9-13 duŜych regionów, 2)
powrót do 17 województw sprzed 1975 r., 3) utworzenie 25 województw.
Najwięcej zwolenników ma trzeci wariant. Z jednej strony zaspokaja on
ambicje społeczno-gospodarcze regionów i ich stolic jako rzeczywistych ośrod-
ków regionalnych, z drugiej zaś skraca drogę do przyszłych wielkich regionów,
stwarzając warunki do współpracy między nimi. Projekt poselski zakłada utwo-
rzenie 31 województw.
Punktem wyjścia w zakresie kształtowania podziału terytorialnego państwa
powinna być ustawa o ustroju politycznym i zadaniach organów władzy i
administracji. Podział zadań z uwzględnieniem ich hierarchii naleŜy traktować
jako wyznacznik obszarów jednostek, które mają je realizować. Mając ustalone
grupy zadań dla dwu- lub trzystopniowego ustroju terytorialnego władzy i
administracji państwowej będzie moŜna w kaŜdym indywidualnym przypadku
określić obszar i granice jednostki terytorialnej. ZastrzeŜenie to nie dotyczy
natomiast ustalenia wielkości określających optymalny stopień zaspokojenia
potrzeb społecznych lub technicznej zdolności obsługi ludności przez
poszczególne urządzenia infrastruktury technicznej i społecznej. Te ustalenia są
określane normami urbanistyczno-planistycznymi.
W działaniu praktycznym jednak napotyka się niepowtarzalne warunki, na
które składają się: ukształtowanie terenu, rozmieszczenie osiedli, sieć komunika-
cyjna, wielkość i siła oddziaływania miasta będącego siedzibą władzy i administ-
racji, zdolność mającej powstać jednostki terytorialnej do podejmowania i realiza-
cji zadań. Zdolność tę określają czynniki, takie jak: budŜet terenowy, poziom
wykształcenia, świadomość społeczna i polityczna mieszkańców, które muszą
przejawiać się m.in. w chęci sprawowania władzy oraz sprawowaniu kontroli nad
organami władzy i administracji. Biorąc pod uwagę konkretne warunki terenowe
oraz zadania do spełnienia, moŜna określić terytorialne kręgi zainteresowań i tech-
nicznych moŜliwości realizacji poszczególnych zadań dla róŜnych szczebli. W prak-
tyce kaŜde podejmowane lub wyznaczone zadanie ma swój terytorialny zasięg.
NaleŜy zdecydować, które z zadań dla danej jednostki terytorialnej ma szczególne
znaczenie, i tym zadaniom W. Brzeziński (1974) radzi przyznać przewagę nad
innymi zadaniami. Ustalenie hierarchii zadań jest niezbędne. Są to bardzo znane
w geografii zasady określania zasięgów terytorialnych róŜnych zjawisk przyrod-
niczych, ekonomicznych, społecznych i politycznych. Sądzić naleŜy, Ŝe będą rów-
nieŜ przydatne w projektowaniu podziałów terytorialnych kraju. Takie postępowa-
nie naleŜałoby zastosować w kształtowaniu dwu- lub trzystopniowego podziału
terytorialnego kraju. Odmiennych rozwiązań w podziale terytorialnym wymagają
miasta. Trzeba przy tym zastanowić się nad takimi zagadnieniami, jak: 1) miejsce
miasta w podziale terytorialnym, 2) ustalanie granic miast na terenach

niezurbanizowanych, 3) ustalanie granic miast na terenach zurbanizowanych, 4)

miasta wydzielone, 5) podział wielkich miast na dzielnice - zakres uprawnień
dzielnic.
Problem wielkiego miasta nadal jest przedmiotem dyskusji. Dość powszechny
jest obecnie „kryzys samorządu wielkich miast". Dyskusja koncentruje się wokół
problemu, czy wielkie miasto ma być jednym organizmem miejskim, czy federa-
cją dzielnic.

3.5. STOLICA PAŃSTWA

Wiele państw w początkach istnienia rozwijało się w bezpośrednim zasięgu
głównej siedziby władzy. Poszerzanie zasięgu wpływów takich obszarów zaląŜ-
kowych wiązało się z rozwojem tego miasta. NiezaleŜnie od tego, jakie były
początki stolicy, zawsze decydujące są jej funkcje pełnione wobec państwa

i wobec sąsiadów - ma odzwierciedlać zamoŜność, organizację i siłę państwa.

Prawie wszystkie państwa przeznaczają znaczną część budŜetów na budowę miast
stołecznych, które odpowiadałyby aspiracjom państwa. Kto oglądał stolice in-
nych krajów, zapamiętał zapewne Bulwary ParyŜa, bogactwo madryckiego
Prado, cebulaste kopuły wieŜ Kremla w Moskwie, rynek kwiatowy na La
Grand Place w Brukseli, marmurowe kolumny Akropolu w Atenach, wąskie
uliczki na Hradczanach w Pradze, Baszty Rybackie w Budapeszcie,
zrekonstruowane Stare Miasto i Trakt Królewski w Warszawie, wzgórza Rzymu,
imponujące budowle stolic krajów Ameryki Łacińskiej i kontrastujące z nimi
skromne, niekiedy zaniedbane przedmieścia. Addis Abeba, stolica Etiopii, jest
opisywana jako kurtyna lub maska, za którą ukrywa się pozostała część bardzo
ubogiego kraju.
Początki cywilizacji i początki miasta są ze sobą ściśle związane. Pierwsze
ośrodki miejskie w Europie powstały w czasach staroŜytnych. W staroŜytnej
Grecji utoŜsamiano miasto i państwo. Ten szczególny przypadek politycznej
organizacyjnej jedności miasta i państwa istniał równieŜ w imperium rzymskim.
W okresie feudalnym nastąpił rozdział miasta i prowincji.
Pojawienie się państwa scentralizowanego sprawiło, Ŝe na siedzibę rządu wybierano
większe liczebnie i bogatsze miasto. Miasto stołeczne odgrywało waŜną rolę w
tworzeniu języka narodowego, rozwijaniu idei politycznych, kulturalnych,
świadomości narodowej, a takŜe w budowie organów jednolitej administracji oraz
jednolitego rynku wewnętrznego. Ze względu na ścisłe powiązanie z państwem,
trudno jest czasami ustalić datę, kiedy miasto uzyskało status stolicy. Obecne
stolice wszystkich krajów zachodniej i środkowej Europy, w pełnym tego słowa
znaczeniu, były juŜ nimi w XV i XVI w. W XVII w. stolicami stają się
Sztokholm, Berlin i Warszawa. Nowy okres powstawania stolic to XIX w. Po
1815 r. wiele narodów odzyskało wolność i samodzielność. Stołeczność odzyskały
Ateny i Sofia, gdy Grecja i Bułgaria wyzwoliły się spod panowania tureckiego,
a takŜe Helsinki, Oslo, Warszawa. XIX w. był waŜny dla Amsterdamu, Berna.
Brukseli i Luksemburga.
W XX w. wolność uzyskały nowe kraje, dzięki czemu stolicami stały się
Dublin (Irlandia), Rejkiawik (Islandia), Tirana (Albania). Bonn stało się stolica
RFN w 1948 r.
Ze wszystkich stolic europejskich jedynie Londyn i ParyŜ były stolicami
nieprzerwanie, siedem miast piastowało tę funkcję od XV w., pozostałe miały
dłuŜsze lub krótsze okresy przerw spowodowane bądź sytuacją wewnętrzną, bądź
międzynarodową.
Od XVI w. i przez cały XVII w. w stolicach europejskich państw nastąpił
wielki wzrost liczby mieszkańców, równocześnie zmienił się charakter miast i ich
wewnętrzna struktura. Był to czas ich rozwoju terytorialnego. Miasta wyszły
poza mury obronne, powstały przedmieścia. Wczesna gotycka i renesanso-
wa architektura ustąpiła miejsca barokowi. Wielkie monumentalne budowle
podkreślały centralizację władzy, pałace królewskie i cesarskie świadczyły o ab-
solutyzmie władzy, budynki rządowe wskazywały na charakter i funkcje scent-
ralizowanego państwa. Powstały nie tylko piękne rezydencje, ale i całe dzielnice
miast mówiące o powadze i bogactwie, jeśli nie państwa, to władców i ich
urzędników.
Po okresie absolutyzmu nastąpił rozwój burŜuazji, która równieŜ zaznaczyła
obecność w architekturze stołecznych miast, wprowadzając neoklasycyzm jako
ostatni styl przed nadchodzącą rewolucją przemysłową. Rewolucja przemysłowa
objęła swym wpływem głównie obszary przedmieść. Tu budowano pierwsze
fabryki. Towarzyszył temu dalszy, szybki wzrost liczby mieszkańców stolic.
Zwiększyła się rola przemysłu i biurokracji, obie wycisnęły piętno na architek-
turze miast stołecznych. W stolicy zlokalizowano siedziby głowy państwa, rządu,
parlamentu oraz waŜnych instytucji kulturalnych i naukowych, a takŜe instytucje
finansowe i banki. Handlowe i rynkowe funkcje stolicy stały się bardzo waŜne,
rozwijano przemysł środków transportu. Zmieniła się struktura zawodowa lud-
ności. Powstały: banki, fabryki, stacje kolejowe, które wniosły nowe elementy do
architektury miast. Konieczność budowy wodociągów, kanalizacji, gazociągów,
sieci elektrycznej i telefonicznej stworzyła nową infrastrukturę techniczną miasta.
W budownictwie i architekturze królowała secesja. Na przedmieściach powstały
ubogie dzielnice robotnicze o brzydkiej taniej architekturze.
Ostatnim stadium rozwoju miast stołecznych jest okres postindustrialny.
Związana z nim architektura preferuje nowoczesne technicznie konstrukcje,
króluje budownictwo wysokie, o prostej, ale funkcjonalnej architekturze.
Niektóre państwa inwestują w budowę nowych stolic, zaplanowanych od
początku do tej funkcji. Budowa nowej stolicy Brazylii - Brasilii, pochłonęła
olbrzymie pieniądze. Przyczyną zmiany lokalizacji stolicy była konieczność gos-
podarczego oŜywienia „interioru", czyli wewnętrznych obszarów Brazylii. Nowo-
czesna architektura miasta zadziwiła świat.
Innymi motywami kierowano się przy podjęciu decyzji o przeniesieniu stolicy
z Karaczi do Islamabadu. Nowa stolica Pakistanu leŜy w pobliŜu obszarów
spornych z Indiami i Afganistanem. W ten sposób rząd Pakistanu chciał zaakcen-
tować nieustające zainteresowanie terenami spornymi i chęć ich odzyskania.
Zmiany stolic dokonały liczne byłe państwa kolonialne. Wiele krajów kolo-
nialnych po uzyskaniu niepodległości przywraca stolice w tradycyjnych centrach
z okresu przedkolonialnego lub ustala bardziej korzystną z punktu widzenia
nowych władz lokalizację stolicy.
Funkcje i typy s t o l i c . Stolica tradycyjnie jest siedzibą parlamentu,
rządu i rezydencją głowy państwa. Tu znajduje swoją siedzibę większość am-
basad państw obcych i biur organizacji międzynarodowych. W większości państw
stolica jest takŜe najbardziej „kosmopolitycznym" miastem kraju. W państwach
o strukturze federalnej miasto stołeczne musi równieŜ pełnić funkcje zespa-
lające. Przy duŜym zróŜnicowaniu wewnętrznym stolica staje się jedynym
miejscem, w którym wszyscy obywatele mogą znaleźć pomoc. Często w takich
państwach wydziela się „obszar federalny" dla stolicy państwa. W Stanach
Zjednoczonych funkcję okręgu stołecznego pełni Dystrykt Kolumbii, w którym
zlokalizowano stolicę kraju Waszyngton, a w Australii - Australijskie Teryto-
rium Stołeczne (Australian National Territory), w którym leŜy stolica Związku
Australijskiego - Canberra.
Stolica musi być źródłem s i ł y i autorytetu, zapewniać sprawną
k o n t r o l ę n a d kr a j e m , a t a k Ŝe o b r o n ę p a ń s t w a p r z e d n i e p o Ŝą d a n y mi
wpływami zewnętrznymi. Niektórzy geografowie zajmujący się geografią stolic
twierdzą, Ŝe istnieją stolice naturalne i stolice „sztuczne". Pewne stolice rozwijają
się kompleksowo wraz z rozwojem systemu państwa, podczas gdy inne powstały w
rezultacie arbitralnej decyzji. Geograf australijski, O.H.K. Spate, odrzuca tego
typu argumentację, twierdząc, Ŝe wszelkie decyzje prowadzące do załoŜenia
„sztucznej" stolicy są rezultatem potrzeb określonego systemu. Potwierdza to
decyzja zmiany stolicy Belize w 1970 r., gdzie powstała nowa planowana stolica
Belmopan połoŜona w centrum kraju, natomiast miastu Belize, dotychczasowej
stolicy, na wybrzeŜu, pozostawiono tylko funkcje portowe. Główne argumenty
wysunięte przy decyzji zmiany stolicy były podobne do podanych przez rząd
Brazylii, dodatkowe zaś, to fakt zniszczenia miasta w 80% przez huragan Hattie
w 1961 r. Nie była to, jak widać, decyzja wyłącznie arbitralna.
W badaniach geograficznych nad stolicami stosuje się wiele metod, lecz za
najbardziej efektywne jest uwaŜane podejście morfologiczne. Problem stolicy
uj muj e się w powiązaniu j ej z obszarem zaląŜkowym, rdzeni o-
wym (córę ared) państwa. Z tego punktu widzenia stolice moŜemy podzielić na
trzy rodzaje:
1) s t o l i c a s t a ł a - nazywana często stolicą historyczną, gdyŜ pełniła
funkcję wiodącego centrum administracyjnego, gospodarczego i kulturalnego
kraju przez kilka wieków. Do tej grupy naleŜą Rzym, Londyn, ParyŜ, Ateny,
które były głównymi miastami w swoich krajach przez stulecia. Do tej kategorii
nie moŜna zaliczyć Tokio, gdyŜ stało się stolicą japońską niewiele ponad 100 lat
temu (w 1860 r.), a więc w okresie narodowego modernizowania się państwa
japońskiego. Wcześniej stolicą kraju było Kioto. Tokio symbolizuje nową Japo-
nię i funkcje stolicy przejęło w czasie, gdy było centrum rewolucji Meiji;
2) stolica ustanowiona, powstała przez świadomy wybór. Takie stolice
powstawały najczęściej w czasach nowoŜytnych. Silna rywalizacja między
stanami Australii o przywództwo nie pozwoliła na wybór któregoś z głównych
miast na stolicę państwa. Główna konkurencyjna walka toczyła się pomiędzy
Melbourne, stolicą stanu Wiktoria, a Sydney, stolicą Nowej Południowej Walii.
Kompromisowym rozwiązaniem była decyzja budowy nowej stolicy - Canberry.
na terytorium federalnym, wydzielonym z Nowej Południowej Walii.
 RównieŜ w byłych koloniach, które uzyskały wolność i suwerenność po II
wojnie światowej, funkcje stolicy przejęły główne miasta, w których były siedziby
władz kolonialnych. Niektóre z tych stolic istnieją w formie zaląŜkowej, np.
Mbabane, będąca siedzibą rządu, w Suazi, Libreville w Gabonie i Kigali w Ruan-
dzie. Wiele z nich przekształciło się w nowoczesne miasta na miarę narodowych
aspiracji, np. Luanda w Angoli. Tylko cztery afrykańskie państwa w latach
siedemdziesiątych zbudowały nowe stolice od podstaw, gdyŜ jako kolonie były
zarządzane z miast połoŜonych poza ich granicami.
Bardzo istotnym problemem jest wybór miast na stolice nowo powstających
federacji państw. Dotyczy to nie tylko obszarów byłych kolonii, lecz i państw od
dawna suwerennych, które wchodzą w układy federacyjne lub zakładają róŜnego
rodzaju unie. Tylko ze względu na brak akceptacji wspólnej stolicy nie powstała
Federacja Indii Zachodnich na Morzu Karaibskim. KaŜda z wysp miała własna
propozycję stolicy. Gdy po długich dyskusjach w końcu zgodzono się na miasto
Chaguaramas w pobliŜu Port of Spain, okazało się, Ŝe była to baza wojskowa
Stanów Zjednoczonych. Do powstania federacji nie doszło. Długie, oŜywione dysku-
sje toczą się od lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, które z miast: Luksemburg.
Strasburg lub Bruksela ma być siedzibą powstającej Unii Europejskiej;
3) s t o l i c a podzielona. W niektórych państwach funkcje rządzenia nie
są skoncentrowane w jednym mieście, lecz podzielone między dwa lub nawet
więcej miast. Jest to prawie zawsze kompromis niŜ wygoda w zarządzaniu
państwem. W królestwie Holandii, parlament ma siedzibę w Hadze, pałac
królewski znajduje się w Amsterdamie, „oficjalnej" stolicy kraju. W Boliwii
rywalizacja pomiędzy miastami La Paź i Sucre spowodowała, Ŝe rząd urzęduje
w obu miastach. W Republice Południowej Afryki (RPA), w następstwie II
wojny burskiej, utworzono unię, w której burska stolica - Pretoria, została
siedzibą rządu, a brytyjski Kapsztad stal się siedzibą parlamentu.
Badania dotyczące stolic często próbują odpowiedzieć na pytanie, dlaczego
niektóre miasta zostają stolicami, a inne nie. W przypadku obszaru zaląŜkowego
(rdzeniowego) państwa geografowie starają się dociec, jaką rolę stolica spełnia
w integracji całego systemu państwa.
Jednym z pierwszych geografów, którzy podjęli problematykę stolic był
V. Cornish (1923). Ta ponad 70 lat temu opublikowana ksiąŜka ciągle cieszy się
duŜym zainteresowaniem. Cornish omawiał pochodzenie i ewolucję miast stołecz-
nych w wielu częściach świata. Z kolei O.H.K. Spate (1942) podjął próbę
określenia rodzaju funkcji pełnionych przez stolicę na przykładzie Belgradu,
Pragi, New Delhi i Canberry. Miastu Waszyngton poświęcił swój artykuł - Ahnert
(Entwicklung und Gegenwartsbild der amerikanischen Hauptstadt, 1958). Z
geografów polskich najwięcej uwagi stolicom poświęcił L. Straszewicz.
Przy analizie stolic waŜne znaczenie mają czynniki nie tylko ekonomiczne,
polityczne, kulturalne i strategiczne, ale równieŜ psychologiczne mieszkańców
miasta stołecznego i obywateli kraju. KaŜda stolica od niepamiętnych czasów
zajmuje szczególne miejsce w Ŝyciu narodu. Zabytki, nagromadzone dobra
kultury narodowej jako ślady minionych wieków stają się świadectwem historii i
dumy narodowej. Stolica musi jednak spełniać współczesne funkcje, musi być
równieŜ miastem nowoczesnym. Stolica jest wizytówką państwa.
Warszawa jest miastem częściowo zrekonstruowanym po zniszczeniach II
wojny światowej, a częściowo o nowoczesnej zabudowie blokowej. Jak kaŜda
stolica, Warszawa stanęła obecnie wobec konieczności stworzenia wizji jej strate-
gicznego rozwoju, otwartego na nowe tendencje, zmiany i moŜliwości, uwzględ-
niającego rolę czynników ekonomicznych, społecznych, kulturowych. Przystąpiono
więc do opracowania programu rozwoju Warszawy XXI w. Szeroko zakrojona
dyskusja publiczna z udziałem organizacji naukowych, związkowych,
środowiskowych, gospodarczych i społecznych oraz samych mieszkańców War-
szawy powinna dać w rezultacie strategię rozwoju miasta. Strategia ta zapewnia
Warszawie dalsze jej funkcjonowanie jako stolicy kraju oraz znaczącego miasta
w integrującej się Europie. W celu dokonania wyboru wiodącej funkcji War-
szawy XXI w. opracowano ankietę, w której wymienione funkcje punktowano
w skali od 6 do 0. Treść ankiety, jak i rezultaty, wykazały, Ŝe chcemy widzieć
stolicę jako ośrodek polityki i administracji oraz jako miejsce Ŝycia mieszkańców,
ośrodek nauki i kultury, a następnie jako centrum kontaktów międzynarodo-
wych. Mniej punktów otrzymała Warszawa jako ośrodek gospodarki.
WYNIKI ANKIETY „WARSZAWA XXI W."
Ośrodek Kryterium Liczba punktów
Gospodarczy ekonomiczne 205
Kontaktów międzynarodowych stołeczność 183
Naukowy naukowe 277
Historii i kultury historyczne 249
Polityki i administracji stołeczność 436
Handlu ekonomiczne 112
Zieleni ekologiczne 173
Osadnictwa socjalne 293
Turystyki i rozrywki ludyczne 91
Węzeł komunikacyjny komunikacyjne 19

3.6. PODZIAŁ POLITYCZNY MÓRZ I OCEANÓW

Obszary morskie pod względem statusu prawno-politycznego dzielimy na:
wody wchodzące w skład terytorium państwowego nazywane wodami tery-
torialnymi lub morskim terytorium państwa, i morza otwarte. R.
Bierzanek i J. Symonides (1985) dzielą obszary morskie na:
a) wchodzące w skład terytorium państwowego,
b) podlegające w ograniczonym stopniu jurysdykcji suwerennego państwa,
c) znajdujące się poza granicami jurysdykcji państwowej.
PołoŜenie polityczno-prawne obszarów morskich, zasady ich delimitacji oraz
sposoby korzystania z nich są określone przez prawo międzynarodowe i prawo
wewnętrzne. Międzynarodowe prawo morza było jeszcze w połowie XX w.
głównie prawem zwyczajowym. Problem szerokości pasa wód terytorialnych jest
bardzo istotny, dotyczy bowiem zmian obszaru pełnego morza, w pojęciu
wprowadzonym w XVII w. przez H. Grotiusa - Marę Liberum oraz przez J.
Seldena -- Marę Clausum, które odzwierciedlają konflikty interesów państw
korzystających z mórz. Zagadnienia te szerzej omawia J.E.S. Fawcett (1973).
Pierwszą kodyfikację podziału mórz podjęła w 1949 r. Komisja Prawa Między-
narodowego. W pierwszej konferencji prawa morza ONZ (Genewa 24 luty 1958 r.)
uczestniczyło 86 państw. Przyjęto na niej cztery konwencje: a) w sprawie morza
terytorialnego i strefy przyległej, b) w sprawie morza otwartego, c) w sprawie
rybołówstwa i konserwacji zasobów Ŝywych morza otwartego, d) szelfu kontynen-
talnego. Nie udało się jednak wyraźnie określić szerokości morza terytorialnego.
W dwa lata później, w 1960 r., na II konferencji prawa morza w Genewie równieŜ
nie osiągnięto porozumienia w tej kwestii. To sprawiło, Ŝe wiele państw w rosz-
czeniach do morza terytorialnego i wyłącznej strefy połowowej zaczęło przekraczać
12-milową granicę. Rozpoczął się proces obrazowo określony przez R. Bierzanka
i J. Symonidesa (1985) jako „pełzanie jurysdykcji państwowej po morzu otwar-
tym". W 1967 r. do porządku obrad Zgromadzenia Ogólnego ONZ wpisano
punkt dotyczący pokojowego wykorzystania dna mórz poza granicami jurysdykcji
państwowej. Stało się to zadaniem III konferencji prawa morza, która, oprócz
ustanowienia sprawiedliwego statusu międzynarodowego pokojowego wykorzys-
tania dna mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej, włączyła do
programu posiedzeń zestaw zagadnień, obejmujących status prawny morza otwar-
tego, szelf kontynentalny, morze terytorialne, strefę przyległą, ochronę środowiska
morskiego, badania naukowe i transfer technologii.
Prace III konferencji prawa morza ONZ trwały dziesięć lat (1973-1982), ale
uzyskane wyniki uznano za jedne z najwaŜniejszych osiągnięć w historii stosun-
ków międzynarodowych. W konferencji uczestniczyło 157 państw. Na XI sesji.
30 kwietnia 1983 r., przyjęto konwencję o prawie morza będącą swego rodzaju
konstytucją mórz i oceanów, która reguluje sposoby uŜytkowania, badania i
ochrony mórz. Za przyjęciem głosowało 130 państw, przeciwko 4 (Stany
Zjednoczone, Izrael, Wenezuela i Turcja), a wstrzymało się od głosu 17"
państw.
Obszary morskie wchodzące w skład terytorium państwowego dzieli się na: a)
morskie wody wewnętrzne i b) morze terytorialne.
Morskie wody wewnętrzne. Obejmują wody znajdujące się między
lądern a wewnętrzną granicą morza terytorialnego. Zalicza się do nich zatoki,
których brzegi naleŜą tylko do jednego państwa, a ich rozwarcie u ujścia nie
przekracza 24 mil morskich4, a takŜe wody tzw. zatok historycznych, choć ich
szerokość rozwarcia jest większa niŜ 24 mile morskie. Podstawą do posiadania
zatoki historycznej jest m.in. długotrwałe zwierzchnictwo terytorialne danego
państwa. Dekret z 23 marca 1956 r. o ochronie granic państwowych do morskich
wód wewnętrznych Polski zalicza:
1) część Zatoki Nowowarpińskiej Zalewu Szczecińskiego, zamkniętej linią
łamaną łączącą ujście rzeki Myśliborki z ujściem Kanału Torfowego;
2) część Zatoki Gdańskiej, zamkniętej linią łączącą cypel helski z punktem
styku polsko-rosyjskiej granicy państwowej. Linia ta wynosi 30 mil morskich,
dlatego podstawą uznania wód Zatoki Gdańskiej za wody wewnętrzne Polski
było m.in. traktowanie jej jako zatoki, której brzegi nie naleŜą do jednego, lecz
do dwóch państw. Polska nie skorzystała w 1958 r. z moŜliwości uznania
Zatoki Gdańskiej za zatokę historyczną. W ustawie o morzu terytorialnym
PRL z 1977 r., zgodnie z konferencją genewską, część Zatoki Gdańskiej
zamkniętej 24-milową linią uznano za wody wewnętrzne;
3) część Zalewu Wiślanego połoŜoną na zachód od linii łączącej punkt styku
polsko-rosyjskiej granicy na lądzie z punktem styku tej granicy na Mierzei Wiślanej;
4) wody portów i red, czyli miejsc, gdzie statki zawijają w celu załadowania
lub wyładowania pasaŜerów i towarów.
Zgodnie z konwencją genewską nawet najdalej wysunięte w morze stałe
urządzenie portowe, stanowiące integralną część systemu portowego, jest uwaŜa-
ne za część wybrzeŜa, nad którym państwo nadbrzeŜne sprawuje zwierzchnictwo
terytorialne. Państwo decyduje o tym, które porty są otwarte dla Ŝeglugi między-
narodowej. Portami zamkniętymi są porty wojenne, rybackie i porty obsługujące
Ŝeglugę kabotaŜową.
Wody wewnętrzne podlegają całkowitej i wyłącznej władzy państwa nadbrzeŜ-
nego, obejmującej równieŜ przestrzeń powietrzną nad morzem i dno morskie.
Problem wód historycznych (w tym i zatok) nie jest uregulowany w prawie
międzynarodowym. Za zatoki historyczne są uznawane m.in. zatoka Laholm
w Szwecji, Yaranger fjord i Vest fjord w Norwegii, Zatoka Hudsona w Kanadzie,
Morze Białe w Rosji.
Konwencja o prawie morza z 1982 r. wprowadziła nową kategorię wód
wewnętrznych, tzw. wody archipelagowe, na których obowiązuje prawo nie-
szkodliwego przepływu. Przez przepływ nieszkodliwy w myśl art. 14 konwencji
genewskiej rozumie się przepływ, który nie zagraŜa pokojowi lub bezpieczeństwu
państwa nadbrzeŜnego. W czasie pokoju z prawa nieszkodliwego przepływu
mogą korzystać takŜe okręty wojenne, a łodzie podwodne tylko wynurzone.
Przez państwa archipelagowe prowadzą intensywnie uczęszczane szlaki morskie.
Swoboda Ŝeglugi na tych wodach ma duŜe znaczenie w ruchu międzynarodo-
wym. Wiele cieśnin przyczynia się do znacznego skrócenia drogi.
Morze terytorialne. Pas wód morskich połoŜonych między wybrze-
Ŝem albo wodami wewnętrznymi a morzem otwartym jest nazywany morzem
terytorialnym i wchodzi w skład terytorium państwa. W celu przeprowadzenia
granicy morza terytorialnego państwo nadbrzeŜne wyznacza linię podstawową5,
czyli wewnętrzną granicę, oraz ustala jego szerokość. Konwencja genewska o
morzu terytorialnym ustanowiła 12-milowy pas morza terytorialnego. Polska
4
1 mila morska = 1852 m
5
Linia podstawowa albo inaczej linia brzegowa
równieŜ ustanowiła w 1978 r. 12-milowe morze terytorialne.

WODY TERYTORIALNE
Szerokość pasa Liczba państw
wód terytorialnych
w 1976 r. w 1990 r.
(w Mm)
3 27 13
4 3 2
6 10 6
10 1 -
12 54 100
15 1 1
20 — 1
30 4 2
35 — 1
50 3 1
100 2 -
130 1 -
200 11 13
Źródło: The Statesmans Yearbook 1976/77 i 1990/91.

Państwo sprawujące suwerenną władzę na morzu terytorialnym reguluje

wszystkie sprawy związane z Ŝeglugą, rybołówstwem, bezpieczeństwem państwa,
ochroną środowiska. Zgodnie ze zwyczajową i konwencyjną normą prawa
międzynarodowego statkom innych państw przysługuje prawo nieszkodliwego
przepływu. Statki znajdujące się na morzu terytorialnym podlegają jurysdykcji
administracyjnej, karnej i cywilnej państwa nadbrzeŜnego.
Obszary morskie podlegające ograniczonej jurysdykcji lub suwerenności państwa
nadbrzeŜnego obejmują morski pas przyległy oraz szelf kontynentalny. Morski pas
przyległy oznacza obszar morza otwartego o określonej szerokości,
przylegający do zewnętrznej granicy morza terytorialnego. Konwencja o prawie
morza przewiduje moŜliwość ustanawiania morskiego pasa przyległego o szerokości
nie większej niŜ 24 mile morskie. Nie wszystkie państwa z tej moŜliwości
korzystają, a wiele państw przekracza tę strefę. Pojawił się więc problem mors-
ki ej st r e f y e ko n o mi c zn e j i st r e f y r yb o ł ów s t w a . P oj ę ci e „s t r ef a
ekonomiczna" łączy się z praktyką krajów południowoamerykańskich
wprowadzających 200-milowe morza terytorialne, jakkolwiek twórcami pomysłu są
państwa afrykańskie. Ustanowienie tej strefy wprowadza bardzo powaŜne zmiany
do obowiązujących dotychczas przepisów z 1958 r. o morzu otwartym. W 200-
milo-wej strefie dokonuje się większości światowych połowów ryb. Obejmuje
ona równieŜ zasoby naturalne dna. W strefie ekonomicznej państwo nadbrzeŜne
ma prawa suwerenne do badania, eksploatacji i ochrony zasobów. Określa zasady
eksploatacji bogactw tej części morza. MoŜe je prowadzić samo lub dopuścić do
niej inne państwa na zasadzie umów dwustronnych. Wiele państw, takich jak
Meksyk, Norwegia, WNP (dawny ZSRR), ustanowiło strefę ekonomiczną. Inne
z kolei, np. Islandia, Stany Zjednoczone, Kanada, UE oraz Polska (1979)
ustanowiły strefę rybołówstwa w celu ochrony zasobów Ŝywych morza w części
przylegającej do wybrzeŜa. Wszystkie państwa mogą natomiast w strefie ekono-
micznej swobodnie Ŝeglować, korzystać z przestrzeni powietrznej, układać kable
i rurociągi.

STREFA WYŁĄCZNEGO RYBOŁÓWSTWA

Odległość Liczba państw
(w Mm) w 1976 r. w 1990 r.
 6 1 _
3-12 1 -
12 18 4
15 1 -
50 2 -
53 1 -
70 1 -
122 1 -
20-200 1 41
200 3 93

Źródło: The Slatesman's Yearhook 1976/77 i 1990/91.

W konwencji dotyczącej szelfu kontynentalnego określono zasięg dna mor-

skiego przylegającego do wybrzeŜa, lecz znajdującego się poza granicami morza
terytorialnego. Zewnętrzną granicę szelfu wyznacza się w miejscu, w którym
głębokość nie przekracza 200 m. Państwo nadbrzeŜne ma prawo suwerenne
do badania i eksploatacji naturalnych zasobów w strefie szelfu. Coraz czę-
ściej właśnie na szelfie prowadzi się poszukiwania złóŜ gazu ziemnego i ropy
naftowej.
Problemy związane z wykorzystaniem szelfu przez Polskę uregulowano usta-
wą z 1977 r. Ustawa ta, podobnie jak i ustawa o polskiej strefie rybołówstwa, nie
przyjmuje jako wyłącznej zasady rozgraniczania szelfu kontynentalnego linią
środkową, lecz przewiduje delimitację zewnętrznej granicy na podstawie umowy
międzynarodowej, a więc uwzględnia sprawiedliwy podział oraz szczególne okoli-
czności. Przez l i n i ę środkową rozumie się linię łączącą punkty znajdujące
się w równej odległości od linii podstawowych ograniczających morze terytorialne
państw (J. Symonides, 1981).

Polska jest zainteresowana nie tylko Bałtykiem, który jest morzem małym o
ograniczonych zasobach i półzamkniętym, ale takŜe eksploatacją mórz i oceanów,
zwłaszcza w zakresie rybołówstwa oraz utrzymania regularnych linii Ŝeglugowych.
Tak jak i wiele innych państw, interesuje się więc problemem morza otwartego.
Morze otwarte (morze pełne) obejmuje wody morskie znajdujące się poza
granicami morza terytorialnego6. Istotą morza otwartego jest obowiązująca na nim
zasada swobodnego korzystania z bogactw oraz wolności Ŝeglugi, układania
przewodów komunikacyjnych i rurociągów, przelotu nad nimi, badań naukowych.
Na dnie mórz otwartych występują bogate złoŜa surowców mineralnych
zawierające m.in. nikiel, miedź, kobalt i mangan, dlatego wiele państw
podejmowało próby zawłaszczenia jego części. Powołany w 1968 r. przez Zgro-
madzenie Ogólne ONZ Komitet do Spraw Pokojowego Wykorzystywania Dna
Mórz i Oceanów podjął uchwałę, Ŝe dno mórz i oceanów oraz jego wnętrze,
leŜące poza granicami jurysdykcji państwowej, naleŜy uznać za wspólne dziedzic-
two ludzkości, a w związku z tym obszar ten nie moŜe być zawłaszczony i jest
dostępny do uŜytkowania wyłącznie w celach pokojowych. To stwierdzenie nie
wyklucza moŜliwości prowadzenia eksploatacji zasobów dna mór/ i oceanów, ale
reguluje jej zasady.
Cieśniny ikanały morskie oznaczeniu międ/ynarod
o wy m. Cieśniny morskie są naturalnymi drogami wodnymi łączącymi morza i
oceany. Część z nich ma tylko znaczenie lokalne, a cześć stanowi waŜne
międzynarodowe szlaki komunikacyjne. Cieśniny o znaczeniu międzynarodowym
stanowią przedmiot zainteresowań geografii politycznej. Większość cieśnin znaj-
duje się w strefie morza terytorialnego, dlatego II I konwencja genewska przyjęła
uchwałę, Ŝe nie moŜna zakłócać nieszkodliwego przepływu obcych statków przez
cieśniny, które mogą leŜeć w strefie morza terytorialnego. Osobne przepisy regulują
przejścia okrętów wojennych. Status prawny cieśnin bałtyckich ustanowiono w
1857 r. traktatem kopenhaskim. Zgodnie / postanowieniem traktatowym Dania nie
pobiera opłat za korzystanie z cieśnin i zobowiązuje się nie zakłócać tranzytu.
Status prawny cieśnin czarnomorskich ma dłuŜszą historię, którą moŜna
podzielić na trzy okresy: a) gdy Morze Czarne było morzem wewnętrznym
cesarstwa wschodniorzymskiego. a później Turcji: b) od podpisania traktatu
Turcji z Rosja w 1774 r. zapewniającego swobodę przepływu statkom hand-
lowym Rosji: c) porozumień wielostronnych zawartych w 1841 r. w Londynie,
które regulowały sytuację prawną cieśnin czarnomorskich i umoŜliwiały swobod-
ny przepływ statków handlowych, lecz nie zezwalały na przepływ okrętów
wojennych. Po I wojnie światowej w 1923 r. w Lozannie podpisano porozumie-
nie, które nałoŜyło wiele ograniczeń na Turcję, przy równoczesnym otwarciu
cieśnin dla wszystkich państw. Umowa z 1936 r. podpisana w Montreux potwier-
dziła zasadę wolności przepływu i Ŝeglugi w cieśninach czarnomorskich, nak-
ładając na Turcję obowiązek zachowania neutralności.
Szczególną pozycję wśród cieśnin zajmuje Cieśnina Gibraltarska, droga na
Morze Śródziemne i Ocean Atlantycki. Obok cieśnin morskich waŜną rolę
w Ŝegludze odgrywają kanały morskie. Za międzynarodowy kanał morski
uwaŜa się sztuczną drogę wodną łącząca dwa otwarte dla Ŝeglugi między-
narodowej obszary morskie. Umiędzynarodowienie kanału dotyczy tylko wolno-
ści Ŝeglugi, co nie musi wiązać się ze statusem prawnym strefy kanału, stanowią-
cej integralna część terytorium państwa. Wolność Ŝeglugi obowiązuje na kana-
łach: Sueskim. Panamskim i Kilońskim.
Kanał Sueski, łączący Morze Śródziemne z Oceanem Indyjskim, zbudowano
w latach 1859- 1869. Stanowi własność Egiptu. Kanał Panamski, łączący Ocean
Atlantycki z Oceanem Spokojnym, zbudowały w latach 1904-1914 Stany
Zjednoczone na terytorium Panamy. Kanał wraz ze strefa kanałowa
pozostaje w. uŜytkowaniu Stanów Zjednoczonych do 1999 r. Potem, w myśl
porozumienia z 1978 r., kanał będzie zwrócony Panamie. Kanał Kiloński,

6
W pracach III konferencji pojawiła się tendencja do wyłączenia z pojęcia morza otwartego
morskiej strefy ekonomicznej i tym samym przesunięcia jego granicy wewnętrznej.
zbudowany w 1913 r. na terytorium Niemiec, łączy Morze Bałtyckie z Morzem
Północnym. Kanał początkowo miał charakter kanału wewnętrznego. Traktat
Wersalski z 1919 r. przekształcił Kanał Kiloński w kanał międzynarodowy.
Cieśniny morskie i kanały o znaczeniu międzynarodowym odgrywają bardzo
waŜna rolę w stosunkach międzynarodowych, nie tylko w rozwoju stosunków
handlowych, ale i militarnych. Skracając drogę, przyśpieszają wymianę towaro-
wą, obniŜają koszt transportu. Kanały decydowały o szybkości działań wojen-
nych w I i II wojnie światowej. Były równieŜ waŜnym czynnikiem stabilizacji
i destabilizacji stosunków międzynarodowych w okresie „zimnej wojny". Cieś-
niny bałtyckie i czarnomorskie miały wielkie znaczenie dla układu sił w świecie.
Największe bazy floty wojennej Rosji i ZSRR znajdowały się zawsze na Bałtyku
i Morzu Czarnym. Pozostałe bazy leŜą nad oceanami Arktycznym i Spokojnym.
Brak niekontrolowanych wyjść okrętów wojennych Rosji i ZSRR z baz na
Morzu Bałtyckim i Morzu Czarnym powodował, Ŝe obszary północnego Atlan-
tyku i Oceanu Indyjskiego znajdowały się poza ich kontrolą, zostawiając prawie
wyłączność flotom wojennym Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii.

3.6.1. PAŃSTWA ŚRÓDLĄDOWE A SPRAWA MORZA

Zagadnieniem o pierwszoplanowym znaczeniu praktycznym dla państw śród-

lądowych jest problem swobodnego dostępu do morza. Morze jest drogą komu-
nikacyjną i źródłem surowców, zatem państwa śródlądowe są równieŜ zaintereso-
wane swobodnym dostępem do mórz. Domagają się one zagwarantowania
udziału w eksploatacji zasobów mórz. Wiele państw nadmorskich ostatnio
znacznie zwiększyło obszary objęte granicami ich jurysdykcji, więc państwa
śródlądowe oraz państwa o niekorzystnym połoŜeniu geograficznym podjęły
starania o dopuszczenie ich do udziału w eksploatacji zasobów występujących
w granicach stref ekonomicznych i rybołówstwa. Dostęp do morza państw
śródlądowych odbywa się na zasadzie tranzytu przez terytorium innych państw.
Podjęta w 1921 r. konwencja i statut o wolności tranzytu uregulowały pod-
stawowe zagadnienia tranzytu. Konwencja o morzu otwartym z 1958 r. stanowi-
ła, Ŝe państwa śródlądowe powinny mieć swobodny dostęp do morza, aby mogły
korzystać z wolności mórz na równi z państwami nadbrzeŜnymi.
Realizacja zasady tranzytu wymagała zawierania odpowiednich porozumień
między państwami śródlądowymi a państwami nadbrzeŜnymi. „Projekt nowej
konwencji z 1980 r. przewidywał, Ŝe państwom śródlądowym przysługuje prawo
dostępu do morza i od morza w celu wykonania praw przewidzianych konwencją,
łącznie z prawami dotyczącymi wolności morza pełnego i zasadą wspólnego
dziedzictwa ludzkości. W tym celu państwa śródlądowe będą korzystały z wolno-
ści tranzytu przez terytorium państw tranzytowych przy uŜyciu wszelkich środ-
ków transportu" (B. Gabryelska-Straburzyńska, 1981).
Ruch tranzytowy przez terytorium innego państwa nie podlega Ŝadnym
opłatom celnym. W celu usprawnienia współpracy państwo śródlądowe wraz
z państwami nadbrzeŜnymi moŜe podjąć budowę urządzeń specjalnych. Państwo
tranzytowe zachowuje pełną suwerenność nad terytorium tranzytowym. Statki
pływające pod banderami państw śródlądowych powinny być traktowane w por-
tach morskich na równi ze statkami państw nadbrzeŜnych.
Dla państw śródlądowych waŜne znaczenie ma równieŜ zagwarantowanie im
prawa do korzystania z bogactw mórz i oceanów leŜących poza granicami
jurysdykcji państw nadbrzeŜnych. Do realizacji planów eksploatacji zasobów
mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej powołano Międzynaro-
dową Władzę Dna Morskiego. Eksploatacja bogactw w strefach ekonomicznych
państw nadbrzeŜnych przez państwa śródlądowe jest moŜliwa tylko po zawarciu
porozumień dwustronnych.

3.7. PRZESTRZEŃ POWIETRZNA, KOSMICZNA I

PODZIAŁ POLITYCZNY NIEBA
W skład terytorium państwa wchodzą: przestrzeń lądowa, morska i powietrzna
rozciągająca się nad obszarem lądowym i morskim. W 1919 r. w ParyŜu
podpisano międzynarodową zasadę obowiązującą wszystkie kraje, mówiącą Ŝe
..kaŜde państwo ma pełną i wyłączną suwerenność nad przestrzenią powietrzną
ponad swoim terytorium". Analogiczne stwierdzenie znalazło się takŜe w kon-
wencji o międzynarodowym lotnictwie cywilnym w 1944 r. (UN Treaty Series,
1948). W 1967 r. podpisano traktat o zasadach prowadzenia badań i wykorzys-
:aniu przestrzeni kosmicznej łącznie z KsięŜycem i innymi ciałami niebieskimi
\UN Treaty Series, 1967). Nowy traktat nadał przestrzeni pozaatmosferycznej
status odmienny od statusu przestrzeni powietrznej. Wprowadził on zasadę
wolności kosmosu, polegającą na pełnej równości państw w jego badaniu i wyko-
rzystaniu, zabronił jego zawłaszczania i umieszczania w nim obiektów, które
mogłyby stanowić zagroŜenie dla świata.
Mamy więc tu do czynienia ze zróŜnicowaniem na przestrzeń powiet-
rzną, podlegającą suwerenności państwowej, i kosmos, który nie moŜe pod-
legać zawłaszczeniu. Z punktu widzenia polityczno-prawnego powstaje pytanie:
gdzie, a więc na jakiej wysokości przebiega granica pomiędzy tymi dwiema
częściami przestrzeni ponadziemskiej. Zagadnieniem tym zajmowali się m.in. S.
Gorove (1977), D. Goedhuis (1977), A. Górbiel (1977). Wyznaczenie granicy
pomiędzy przestrzenią powietrzną i kosmiczną pozostaje nadal jednym z najbar-
dziej spornych problemów dyskutowanych w Komitecie Kosmicznym ONZ.
Przestrzeń powietrzna, zgodnie z przyjętą zasadą przylegania, ma takie samo
połoŜenie prawne, jak terytorium lądowe lub obszar morski, nad którym się
znajduje (R. Bierzanek, J. Symonides, 1985). Oznacza, Ŝe przestrzeń powietrzna
nad terytorium lądowym i morskim państwa podlega jego wyłącznej i pełnej
suwerenności, a przestrzeń powietrzna nad morzem otwartym i terytoriami jest
otwarta dla wszystkich państw.
Z pełnej i wyłącznej suwerenności w przestrzeni powietrznej wynika zasada
integralności terytorialnej i nienaruszalności granic. Państwo mające zwierzchnic-
two nad swą przestrzenią powietrzną ma prawo regulowania dostępu obcych
statków powietrznych do niej. Przelot samolotów przez przestrzeń powietrzną
określonego państwa wymaga dwustronnych umów międzynarodowych. Podczas
lotów w otwartej przestrzeni powietrznej samoloty i ich załogi, pasaŜerowie
i ładunki podlegają prawu i władzy swojego państwa.
Zagadnienia cywilnoprawne transportu lotniczego uregulowano konwencją
0 ujednoliceniu międzynarodowego przewozu lotniczego, podpisaną w 1929 r.
w Warszawie. Uzupełniono ją w 1956 r. w Hadze, a w 1961 objęto nimi loty
czarterowe. Konwencja z 1971 r. podpisana w Gwatemali reguluje zasady
funkcjonowania transportu lotniczego.
Wysianie pierwszego sztucznego satelity Ziemi w 1957 r. przez ZSRR ot-
worzyło nowy rozdział w podziale politycznym świata. Pierwszy lot człowieka
w kosmosie zwrócił uwagę polityków na nie uregulowaną dotąd sprawę zasięgu
suwerenności państwowej w przestrzeni nadziemskiej. Zastanawiano się nad tym.
czy władza państwa moŜe rozciągać się w nieskończoność, a jeśli nie, to gdzie
jest jej granica. Poruszony problem ma dwa zagadnienia: ustalenie granic}
zewnętrznej i określenie granicy wewnętrznej kosmosu. Przy załoŜeniu, Ŝe
wszechświat jest nieskończony, granicy zewnętrznej nie moŜna ustalić. W prak-
tyce jest ona wyznaczana aktualną wiedzą i technicznymi moŜliwościami człowieka
w zakresie badania i uŜytkowania przestrzeni kosmicznej (R. Bierzanek. J.
Symonides, 1985).
Istotne znaczenie z punktu widzenia podziałów politycznych ma wyznaczenie
wewnętrznej granicy kosmosu, gdyŜ określa ona zasięg suwerenności państwa
w przestrzeni powietrznej. Na podstawie kryteriów fizycznych, chemicznych,
biologicznych, aerodynamicznych i astronomicznych próbuje się ustalić wyso-
kość, na której ma kończyć się władza suwerenna państwa. Najczęściej granicą
suwerenności jest górna granica atmosfery, stąd określenie przestrzeń powietrz-
na, a zatem zasięg atmosfery byłby zewnętrzną granicą przestrzeni powietrznej
1 wewnętrzną granicą przestrzeni kosmicznej
W 1959 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ powołało stały Komitet do Spraw
Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej, w którym od 1962 r. działają
dwa podkomitety: naukowo-techniczny i prawny. Komitet ten prowadzi studia nad
ustaleniem definicji przestrzeni kosmicznej. W toku jego prac zastanawiano się,
czy przyjęcie jednej ogólnej definicji przestrzeni kosmicznej jest celowe, a
nawet czy moŜliwe. Zaproponowano opracowanie kilku definicji przestrzeni
kosmicznej, aby kaŜda z nich mogła dotyczyć innego rodzaju działalności. Wśród
wielu propozycji zgłoszono równieŜ koncepcję umieszczenia górnej granicy suwe-
renności państwowej na poziomie najniŜszego perygeum sztucznego satelity
Ziemi. Zaproponowano ustalenie umowne na wysokości 80 km od powierzchni
Ziemi. Sugerowano przyjęcie za punkt wyjścia do poszukiwania optymalnej
granicy 100 km, co odpowiada setnej części odległości pomiędzy równikiem
a biegunem, mierzonej wzdłuŜ powierzchni Ziemi, lub 64 km odpowiadające
setnej części promienia Ziemi. Wyznaczenie granicy kosmosu na podstawie
kryteriów geograficznych nie dało rezultatów. Postanowiono więc ustalić defini-
cję według kryteriów prawnych. Długo jednak nie dokonywano Ŝadnych ustaleń.
Dopiero w 1977 r. nastąpiła zmiana w podejściu do ustalenia określonych granic
w przestrzeni powietrznej i przestrzeni kosmicznej. Kraje równikowe zgłosiły
roszczenia do suwerenności znajdujących się ponad ich terytorium odcinków
orbity geostacjonarnej przebiegającej około 35,8 tyś. km od powierzchni Ziemi.
Wobec tych roszczeń uznano za konieczne unormowanie sprawy maksymalnego
..pułapu" suwerenności w przestrzeni ponadziemskiej (A. Górbiel, 1980).
Granicę między przestrzenią powietrzną i kosmiczną starano się ustalić na
granicy atmosfery, konstatując, Ŝe naleŜy wziąć za podstawę jej rozumienie geofizy-
czne. Okazało się jednak, Ŝe wśród geofizyków nie ma zgodności co do zasięgu
przestrzeni powietrznej. Czy naleŜy za nią uwaŜać jedynie troposferę i stratosferę, do
wysokości około 40 km, które zawierają 99,7% całej masy powietrza składającego
się na atmosferę ziemską, czy takŜe mezosferę (80 km), termosferę (do 500 km)
i egzosferę (powyŜej 500 km), w których powietrze występuje w minimalnych
ilościach (A. Górbiel, 1980). Podejmowano równieŜ próbę wyznaczenia zasięgu
suwerenności państw w przestrzeni ponadziemskiej na granicy oddziaływania
grawitacji ziemskiej, jednak zrezygnowano z tego pomysłu, gdyŜ siła przyciągania nie
jest wartością stałą i niezmienną. Brano takŜe pod uwagę kryterium efektywności
władztwa H. Kelsena (1946), które głosi, Ŝe kaŜdemu państwu przysługuje suweren-
ność w przestrzeni połoŜonej ponad jego lądowym i morskim terytorium do takiej
wysokości, do jakiej moŜe ono tę suwerenność faktycznie wykonywać.
Ta i wiele innych koncepcji nie przyniosły rozwiązania problemu.
Do niewątpliwie waŜnych spraw związanych z podziałem przestrzeni powietrznej
: przestrzeni kosmicznej naleŜą regulacje polityczno-prawne wykorzystania sztucznych
satelitów Ziemi oraz ciał niebieskich. W 1961 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło
rezolucję głoszącą, Ŝe prawo międzynarodowe, łącznie z Kartą Narodów Zjed-
noczonych, ma być równieŜ stosowane do przestrzeni kosmicznej i do ciał niebieskich,
które mogą być badane i wykorzystywane przez wszystkie państwa zgodnie z prawem
międzynarodowym i nie podlegają zawłaszczeniu przez państwa (A. Górbiel, 1979).
Penetracja sfery pozaziemskiej stworzyła potrzebę ustanowienia norm odpowia-
dających specyficznym celom fizycznym oraz szczególnym warunkom jej badań.
Dyspozycje traktatowe z 1968 r., odnoszące się do ciał niebieskich i przestrzeni
międzyplanetarnej, zawierają trzy podstawowe zasady: a) wolności kosmosu,
tzn. Ŝe badanie i wykorzystywanie przestrzeni kosmicznej, łącznie z KsięŜycem i
innymi ciałami niebieskimi, powinno być dokonywane dla dobra i w interesie
wszystkich krajów; b)niezawłaszczalności kosmosu, tzn. kosmos ani nawet
jego część nie mogą naleŜeć do Ŝadnego państwa; c) przestrzeń kosmiczna i ciała
niebieskie mogą być wykorzystywane wyłącznie do celów pokojowych.
Traktat z 1967 r. (UN Treaty Series, t. 610), ustalając ogólne podstawy
międzynarodowego statusu ciał niebieskich, nie ustalił definicji pojęcia ciał
niebieskich. Występują zatem powaŜne róŜnice w ocenie, co naleŜy uwaŜać za
ciało niebieskie. Nie jest jednoznaczne, czy postanowienia traktatowe z 1967 r.
odnoszą się do wszystkich naturalnych obiektów astronomicznych, niezaleŜnie
od ich fizycznej budowy, wielkości, oddalenia od Ziemi, czy dotyczą tylko
niektórych z nich. UwaŜa się, Ŝe ciałami niebieskimi powinny być ciała stałe,
określonej wielkości i twardości, co wyklucza obiekty w postaci gazowej i ciekłej. Są
teŜ poglądy, Ŝe ciałami niebieskimi są wszystkie obiekty znajdujące się w kosmosie,
łącznie z przestrzenią międzyplanetarną. Problem ten zaczyna nabierać praktycz-
nego znaczenia w związku z projektami eksploatacji surowców znajdujących
się na innych planetach, tzn. które obiekty kosmiczne podlegają ochronie, a które
moŜna eksploatować, nawet na skalę przemysłową. Osobnego uregulowania pra-
wnego wymaga ustalenie prawa do eksploatacji zasobów mineralnych kosmosu
i czerpania z tego korzyści (A. Cocca, 1973).
Kosmos wypełniają takŜe sztuczne satelity Ziemi. Są one wykorzystywane
w telekomunikacji, meteorologii, geodezji i kartografii. Badania dotyczą zarówno
zjawisk zachodzących na jej powierzchni, jak i jej zasobów biologicznych i mineral-
nych. Wielką rolę satelity odgrywają takŜe w badaniach wszechświata.
Wykorzystanie satelitów jest przedmiotem szerokiej współpracy międzynarodo-
wej, zarówno w ramach ONZ i jego wyspecjalizowanych agend, jak ITU (Inter-
national Telecommunication Union) lub WMO (World Meteorological Organiza-
tion), FAO (Food and Agricultural Organization), jak i w ramach specjalnie
utworzonych organizacji łączności satelitarnej. W 1964 r. powołano Międzynarodo-
wą Organizację Łączności Satelitarnej.
Komitet do Spraw Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej zajmuje
się m.in. zakresem działania państw na KsięŜycu i innych ciałach niebieskich oraz
wykorzystaniem satelitów do bezpośredniej transmisji telewizyjnej i określeniem
zasad badania Ziemi z kosmosu. Zasady współpracy budziły zawsze wiele kont-
rowersji. Do lat dziewięćdziesiątych w dyskusjach tych niepoślednią rolę odgrywał
podział na: świat kapitalistyczny i socjalistyczny, między którymi ścierały się racje
ideologiczne i propagandowe. Kontrowersje na temat satelitarnych badań Ziemi
(Remote Sensing) wynikały przy sprawie dopuszczalności badań terytoriów innych
państw. Stany Zjednoczone i wiele państw zachodnich stały na stanowisku, Ŝe
badania nie mogą podlegać Ŝadnym ograniczeniom, gdyŜ inaczej oznaczałoby to
uniemoŜliwienie korzystania z badań, mających istotne znaczenie dla całej ludzkości.
Przeciwne stanowisko zajmują kraje rozwijające się, które wychodząc z zasad}
suwerenności uzaleŜniają badania z kosmosu od zgody zainteresowanego państwa.
Pozostałe państwa, z Francją na czele, zajęły stanowisko kompromisowe, przewidu-
jąc, Ŝe uzyskane wyniki badań będą przekazane państwu, nad którego terytorium
prowadzono obserwacje (R. Bierzanek, J. Symonides, 1985).
Wiele państw równikowych ma zastrzeŜenia co do rozmieszczenia satelitów
geostacjonarnych, uwaŜając to za naruszenie swojej suwerenności. Satelity
geostacjonarne są umieszczone nad równikiem na orbicie kołowej na
wysokości 35,8 tyś. km od powierzchni Ziemi. Aby mogły spełniać swoją rolę,
muszą być rozmieszczone co dwa stopnie geograficzne. W sumie daje to 180 stacji
geostacjonarnych. Stwarza to problem z jednej strony monopolizacji kosmosu przez
właścicieli stacji, z drugiej zaś równoprawnego dostępu wszystkich państw do
korzystania z orbity geostacjonarnej. Wszystkie te kontrowersyjne sprawy powinny
być rozwiązywane na podstawie artykułu I traktatu z 27 I 1967 r. (UN Treaty Series,
t. 610). mówiącego, Ŝe „badanie i wykorzystywanie przestrzeni kosmicznej łącznie z
KsięŜycem i innymi ciałami niebieskimi, powinno być dokonywane dla dobra i w
interesie wszystkich krajów ... Obowiązywać będzie swoboda badań naukowych w
przestrzeni kosmicznej łącznie z KsięŜycem i innymi ciałami niebieskimi; państwa
powinny ułatwiać i popierać współdziałanie międzynarodowe w zakresie tych
badań".
GEOGRAFIA ORIENTACJI POLITYCZNYCH

Geografia orientacji politycznych działalność badawczą skupia wokół

problematyki wyborów parlam e n t a r n y c h l u b s a m o r z ą d o w y c h o r a z
p a r t i i politycznych, które w tych wyborach czynnie uczestniczą. Odgrywa
ona kluczową rolę w rozwiązywaniu konfliktów społeczno-politycznych na drodze
konstytucyjnej. Celem licznych prac z tego zakresu jest próba zrozumienia
szczególnych sytuacji kształtowanych przez wewnętrzne układy sił politycznych w
państwie. Za klasycznego przedstawiciela tych badań uwaŜa się A. Siegfrieda
(1913), geografa francuskiego, który opracował kartograficzne wyniki wyborów we
Francji. Mniej więcej w tym samym czasie C. Sauer (1918) brał czynny udział w
amerykańskich dyskusjach nad wydzieleniem okręgów kongresowych. Z polskich
geografów problemem tym zajmował się J. Wąsowicz, 1921, który opracował mapę
wyborczą Rzeczypospolitej Polskiej. W ostatnich latach modelami przestrzennymi
orientacji politycznych wyborów zajmowali się m.in. M. Busteed (1975) oraz P.
Taylor (1984). Z polskich opracowań naleŜy wymienić S. Otoka (Mapa partii
politycznych w Polsce przed wyborami parlamentarnymi, 1993, maszynopis) oraz P.
Swianiewicza (The New Political Parties in the Czech, Hungary, Poland and Slovakia.
Vox POP Newsletter, 1993, vol. 12. ABSA, Akron).

4.1. WYBORY
Geografia orientacji politycznych jest ściśle powiązana z problemem
wyznaczania okręgów wyborczych. Ustalenie właściwych granic
okręgów wyborczych jest niezwykle waŜne dla prawidłowego uzyskania
wyników wyborów. Okręgi wyborcze moŜna wyznaczyć w taki sposób, aby
uzyskać przewagę jednej orientacji politycznej nad drugą lub faworyzować
któregoś z kandydatów. Partie rządzące mogą doprowadzić do takiego
wyznaczenia okręgów, które pozwoli utrzymać się im przy władzy. Aby tego
uniknąć, ustalaniem zasięgów okręgów wyborczych w wielu demokratycznych
krajach zajmują się niezaleŜne komisje wyborcze, co zapewnia właściwy rozkład
głosów wyborców.
Systemy partyjne i orientacje polityczne są oparte na kryteriach klasowych,
religijnych lub etnicznych, które równieŜ mogą być waŜne w określeniu segregacji
rezydencjalnej, dlatego moŜna w przybliŜeniu określić obszary popierające takie
lub inne ugrupowania polityczne. Np. w Wielkiej Brytanii laburzyści otrzymują
większe poparcie w hrabstwach zurbanizowanych i przemysłowych, konserwaty-
ści otrzymują wyŜsze wskaźniki w hrabstwach podmiejskich i wiejskich. Włoska
scena polityczna w czasie wyborów municypalnych w 1993 r. podzieliła się na
trzy bloki: lewicę (Demokratyczna Partia Lewicy), skrajną neofaszystowską
prawicę (Włoski Ruch Społeczny, MI) oraz Ligę Lombardzką, lansującą podział
Włoch i stworzenie państwa federalnego. Wybory municypalne wygrała DPL,
choć przyniosły one takŜe sukces MI. Przedstawiciele rządzącej chadecji (ChD)
oraz socjalistów zostali wyeliminowani z wyborów. Partia lewicowa, postkomu-
nistyczna, zwycięŜyła na północy i w centrum kraju. Na północy ponad 40%
wyborców opowiedziało się za Ligą Lombardzką. W centrum i na południu
zwycięstwo odniosła prawica. Jednak z faktu, Ŝe połowa mieszkańców Rzymu
głosowała na MI nie wynika, Ŝe są oni faszystami. Tak samo elektorat koalicji
lewicowej nie składa się wyłącznie z komunistów. Wyniki wyborów municypal-
nych we Włoszech w 1993 r. świadczą o przesunięciach orientacji politycznych
w społeczeństwie włoskim, które spowodowały dalsze zmiany w wyborach
parlamentarnych w 1994 r.
W Polsce w wyborach parlamentarnych 1991 r. Sojusz Lewicy Demokratycz-
nej zyskał najwięcej głosów w 11 spośród 37 okręgów wyborczych. Unia Demo-
kratyczna w 10, partie chłopskie łącznie w 9, Wyborcza Akcja Katolicka
i Porozumienie Centrum - po 2 oraz Konfederacja Polski Niepodległej, Kongres
Liberalno-Demokratyczny i Mniejszość Niemiecka w jednym.
Nastąpił polityczny podział kraju, w którym moŜna wyróŜnić trzy główne
obszary:
1) Polska katolicko-chłopska (obejmuje północne Mazowsze i południowo-

wschodnią część kraju). Niemal cały obszar wchodził w skład dawnej Kongre-
sówki i Galicji (bez Krakowa). Jest to część Polski najbardziej tradycyjna,
o najwyŜszym wskaźniku religijności, ze znaczną liczbą ludności wiejskiej, prawie
bez PGR-ów i niskim stopniu urbanizacji. W wyborach parlamentarnych 1989 r.
był to najbardziej solidarnościowo zorientowany region kraju.
2) Polska demokracji prawicowej (Polska miast i obszarów przemysłowych
- obejmująca duŜe miasta oraz południowo-zachodnią i zachodnią część kraju).
Jest to obszar o wysokim stopniu zurbanizowania, uprzemysłowienia i duŜych
skupisk inteligencji związanej z ośrodkami nauki i kultury. W wyborach

parlamentarnych 1989 r. obszar ten stanowił silne oparcie dla Unii Demokra-
tycznej .
 3) Polska demokracji lewicowej (północna i zachodnia część kraju – bez
Szczecińskiego i Gdańskiego). Na tym obszarze przewaŜa ludność napływowa,
istnieje duŜa liczba PGR i umiarkowany stopień urbanizacji. Zdecydowaną
przewagę w wyborach zyskał Sojusz Lewicy Demokratycznej. W 1989 r. w wybo-
rach parlamentarnych program wyborczy „Solidarności" nie wzbudził tu więk-
szego zainteresowania.
4) Tylko w dwóch województwach wyniki wyborów odbiegały od tego
obrazu: w Gdańskiem zwycięstwo w wyborach 1993 r. odniósł Kongres
Liberalno-Demokratyczny, w Opolskiem wygrała Mniejszość Niemiecka.
Przykłady: brytyjski, włoski i polski potwierdzają reguły zasad procesów
wyborczych (wg P. Taylora, 1985) wpływających lokalnie na decyzje głosujących:
1) głosowanie na kandydata, zwykle określane jako efekt przyjacielsko-
sąsiedzki. Polega on na tym, Ŝe kandydat otrzymuje dodatkowe głosy ze
swego okręgu wyborczego. Najbardziej jaskrawym tego przykładem są
amerykańskie wybory prezydenckie, w których kandydaci zwykle otrzymują
większe poparcie w swoim stanie;
2) głosowanie dla sprawy, gdy dany problem ma dla wyborców w okreś-
lonych okręgach większe znaczenie niŜ inne;
3) efekty kampanii wyborczej odzwierciedlają róŜnice wpływów;
4) efekt sąsiedzki jest najczęściej analizowanym wpływem regionu geograficz-
nego na wyniki głosowania. Próbuje się wyjaśnić, dlaczego partie osiągają
większe sukcesy wyborcze niŜ zakładano w okręgach, w których mają
najsilniejsze poparcie.

4.2. IDEOLOGIE
ZróŜnicowanie orientacji politycznych moŜe być przejściowe, spowodowane
sytuacją społeczną i ekonomiczną i mieć charakter demonstracyjny, lub trwałe
- na podłoŜu ideologicznym. Określenia takie jak: liberałowie, chadecy, socjali-
ści, konserwatyści, komuniści, faszyści odzwierciedlają przynaleŜność do grup
o określonych „ideologiach" politycznych. Termin ideologia (gr. idea - wy-
obraŜenie, idea i logos - nauka, słowo) obejmuje system poglądów, pojęć
społecznych, politycznych dotyczący stosunków społecznych.
Ideologia spełnia doniosłą funkcję społeczną. Jest świadomością danej zbiorowości,
jest środkiem przekazu doświadczenia społecznego. Przyczynia się do integracji
jednostek danej zbiorowości, wzmacnia jej spójność, spełnia rolę stymulatora i in-
spiratora lub hamulca działań społecznych. Ideologia jako system, zwłaszcza
gdy dochodzi do jej formalizacji, instytucjonalizacji, z biegiem czasu przeŜywa
się, nie nadąŜa za zmianami zachodzącymi w społeczeństwie, staje się
przestarzała, wypiera ja nowa. Propagowane hasło, Ŝe XX w. jest wiekiem
zmierzchu ideologii zostało potraktowane przez część przedstawicieli nauk społe-
cznych jako „ideologiczna aberracja" pierwszego rzędu.

4.3. PARTIE POLITYCZNE

Współcześnie przez p a r t i e polityczne rozumie się masowe organizacje,
których celem jest zdobycie władzy w celu realizacji określonych interesów
klasowych i grupowych. Osiągnięcie władzy moŜe nastąpić drogą konstytucyjną
lub drogą zmian rewolucyjnych. Partie polityczne zrodził ustrój burŜuazyjny, ale
nowoczesne partie zdolne do organizowania szerokich mas powstały dopiero
w drugiej połowie XIX w.
Realizacja klasowych interesów nie oznacza, Ŝe partie polityczne są związane

tylko z jedną klasą społeczną. Skład społeczny nie jest jedynym momentem
rozstrzygającym o charakterze klasowym partii. DąŜąc do uzyskania władzy
w państwie partie starają się przeciągnąć grupy lub nawet warstwy z róŜnych klas
l S. Ehrlich, 1979), co jednak wytwarza napięcia w łonie partii nie tylko przy
okazji tworzenia programu, takŜe podczas walki politycznej. KaŜda partia
polityczna, mimo wewnętrznej róŜnorodności, ma dobrze zorganizowaną grupę
wiodącą, która nadaje jej określone oblicze. Im bardziej róŜnorodne interesy
reprezentuje partia, tym mniej jest zwarta, co objawia się w sporach wewnątrz-
partyjnych. Pełne sprzeczności są np. partie chadecko-prawicowe w Polsce lat
dziewięćdziesiątych. Konsekwencją tych sporów był nie tylko ich rozpad i po-
dział na mniejsze ugrupowania, lecz takŜe niezdobycie mandatów w wyborach
parlamentarnych w 1993 r.
Partia polityczna gromadzi róŜnorodne opinie o kontrowersyjnych zagad-
nieniach i opracowuje je w formie postulatów i programów politycznych, które
stanowią wytyczne jej działań.
Partie polityczne są ściśle powiązane z organizacją państwa. Na nich jest
oparty system parlamentarny, są one niezbędnym czynnikiem tworzenia rządu,
formowania decyzji politycznych, kontroli pracy rządu przez partie opozycyjne.
Taką funkcję kontrolną pełni Unia Demokratyczna wobec rządu koalicyjnego
Sojuszu Lewicy Demokratycznej i Polskiego Stronnictwa Ludowego w Polsce po
wyborach parlamentarnych 1993 r.
Klasyfikacja partii politycznych zaleŜy od przyjętych kryteriów. Podstawowym
kryterium podziału partii są interesy grupowe. Rzadko się zdarza jednak, aby
jakiś podstawowy interes klasowy był reprezentowany przez jedną partię. Na
forum politycznym spotykamy więc często wiele partii, które konkurują o
pozycję głównego reprezentanta interesów określonej klasy. Sprawę klasyfi-
kacji partii politycznej komplikuje ponadto splatanie się interesów klasowych
z interesami religijnymi, narodowymi, rasowymi, regionalnymi itp., które
tworzą róŜne orientacje tych partii. Biorąc jednak pod uwagę przewaŜający
„interes" (cel programowy) danej partii wyróŜnia się w praktyce następujące
partie polityczne:
1) partie burŜuazyjne (wśród nich partie wielkiego kapitału, średniej
burŜuazji itp.). Typową taką partią jest np. angielska partia konserwatywna;
2) partie robotnicze (partie socjalistyczne i socjaldemokratyczne, partie
pracy itp.);
GŁÓWNE ZAŁOśENIA PROGRAMOWE PARTII POLITYCZNYCH W POLSCE
Ustrój
Główne Ustrój społeczno-- Polityka
Partia gospodarczy
wartości polityczny zagraniczna
Unia - idee liberalno- - demokracja - gospodarka - integracja Polski
Demokratyczna -demokratyczne parlamentarna prywatno rynkowa z Europą
* - wartości - rządy prawa - aktywna polityka
chrześcijańskie
społeczna
- odrębność sfer
działania
Państwa i Kościoła

Kongres - pragmatyczny - demokracja - leseferyzm - integracja

Liberalno- liberalizm parlamentarna z silną - nieskrępowany z Europą
Demokratycz- - wartości władzą wykonawczą rozwój sił wy- - udział w
ny* - rządy prawa twórczych z porozumieniach
chrześcijańskie
minimalną rolą regionalnych
państwa i
swobodnym prze-
pływem kapitału
- ograniczona rola
państwa w Poli
tyce społecznej

Zjednoczenie - etyka katolicka - demokracja - gospodarka - Polska włączona

Chrześcijańsko- - solidaryzm parlamentarna rynkowa z do Europy jako
Narodowe - rodzina - silna władza interwencjonizmem wspólnoty
- wspólnota prezydenta państwowym
ojczyzn
narodowa - samorząd
- własność prywatna terytorialny
- demokracja

Polskie - tradycje ruchu - demokracja - regulowana - ewolucyjny proces

Stronnictwo ludowego parlamentarna gospodarka rynkowa integracji
Ludowe - idea agraryzmu (druga („trzecia droga") z Europą
- wartości izba samorządowa) między - współpraca
chrześcijańskie - rozwój kolektywizmem a z krajami Europy
samorządności liberalizmem Pn. - czerpanie
lokalnej - zagwarantowanie wzorców rozwiązań
i zawodowej minimum gospodarczych i
socjalnego dla społecznych
wszystkich
obywateli

* Od 24.04.1994 r. KLD i UD połączyły się w jedna partie Unię Wolności.

Ustroi
Główne Ustrój społeczno-- Polityka
Partia gospodarczy
wartości polityczny zagraniczna
Socjaldemokracja - tradycje lewicowe, - demokracja - społeczna - współpraca z UE
Rzeczypospolitej postępowy nurt parlamentarna gospodarka oraz krajami
Polskiej myśli politycznej - rządy prawa rynkowa: Europy Środkowo-
- pierwszych równoprawne Wschodniej
polskich socjalistów traktowanie
i róŜnych form
socjaldemokratów. własności,
Nie wypiera aktywna
się związków rola państwa,
z PZPR - polityka społeczna
oparta na
Unia Pracy - tradycje ,, - demokracja sprawiedliwości
- społeczna - integracja
Solidarności" lat parlamentarna gospodarka z Europą
1980- - przewaga władzy rynkowa
- 1981 i okresu ustawodawczej - utrzymanie
działalności nie- i w miarę
legalnej; wolność, moŜliwości
demokracja i rozbudowa
społeczna systemu świadczeń
sprawiedliwość i osłony
- neutralność
światopoglądu
państwa

Konfederacja - nurt - demokracja - społeczna - integracja krajów

Polski niepodległościowy parlamentarna gospodarka Międzymorza ja-
Niepodległej identyfikujący się z - samoorganizacja rynkowa ko wstępna faza
ruchem społeczeństwa - odwoływanie się
do zjednoczenia
piłsudczykowskim - władza samo- w reformowaniu
całej Europy
- doktryna Czynu rządowa gospodarki do
Niepodległościowe thatcheryzmu.
go rozumiana amerykańskiej
jako współczesna demokracji,
forma czynu kapitału
państwowego i przedsiębiorczości
- chrześcijańska Japończyków
nauka społeczna - pragmatyczny
- priorytet ustrój gospodarczy
moralności nad nie
polityką podporządkowany
określonej
doktrynie
Źródło: K.J. W oj t as zezy k, 1993 Programy glównych ugrupowań politycznych »• okresie transformacji 1989-1992. W: Polska scena
polityczna a wybory (red. S. Gcbethner).

3) p a r t i e k l a s i w a r s t w p o ś r e d n i c h i c h ł o p s t w a l u b d r o b n y c h
kupców i przedsiębiorców oraz rzemieślników. Do tej grupy
naleŜą chłopskie partie skandynawskie, PSL w Polsce, Partia Agrarna we
Włoszech, partie radykalne III i IV republiki we Francji;
partie reprezentujące i n t e r e s y narodo we lub re gionalne, np.
partia separatystyczna Partii Quebecois w francuskiej Kanadzie (Quebec) oraz
Liga Północna (od 1992 r. znana pod nazwą Ligi Lombardzkiej) we
Włoszech. Partie te w zaleŜności od sytuacji politycznej, w jakiej działają, mogą
dąŜyć albo do niepodległości, albo do autonomii terytorialnej lub rozszerzenia
praw politycznych danej grupy etnicznej lub regionalnej w ramach organizacji
państwowej, w której działają;
5) partie faszystowskie. Do niedawna sądzono, Ŝe po upadku reŜimów
faszystowskich w Hiszpanii i Portugalii faszystowska forma państwa jest sprawą
historii. Jednak rola, jaką faszyzm odegrał w historii najnowszej oraz wciąŜ
istniejąca w niektórych krajach moŜliwość faszystowskiego reŜimu, nie pozwala
pominąć tego zagadnienia. Obecnie ruch neofaszystowski odnowił się we Wło-
szech, Francji, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Rosji oraz w wielu innych krajach.
W programach tych partii odŜywają hasła: prymatu partii i państwa w społeczeń-
stwie, czystek etnicznych oraz potrzeba silnego wodza narodu.
Partie w ustroju państwa tworzą pewną całość w ramach struktury politycz-
nej, którą nazywamy systemem partyjnym. Stosunki w ramach systemu
partyjnego regulują pewne zwyczajowe normy polityczne (M. Sobolewski, 1974).
Systemy partyjne odzwierciedlają układ sił politycznych w społeczeństwie. Dzieli
się je na:
1) systemy jednopartyjne - partia rządząca utrzymuje się przy władzy
przez dłuŜszy czas, a jedynie zmienia przywódców, którzy realizują własne
programy, tak jest np. w Meksyku, było w dawnych krajach socjalistycznych;
systemy dwupartyjne (duopoly), gdzie dwie główne partie polityczne
zmieniają się w sprawowaniu rządu, w zaleŜności od tego, która z nich zwycięŜa
w wyborach. Tak jest np. w Wielkiej Brytanii, gdzie głównymi partiami są partia
konserwatywna (Torysi) i partia pracy (Labour Party), w RFN - CDU i SPD,
w Stanach Zjednoczonych - Republikanie i Demokraci;
2) systemy w i e l o p a r t y j n e, gdzie działa wiele równorzędnych partii zdol-
nych do tworzenia rządu i dopuszczanych do jego tworzenia. Państwami o sys-
temach wielopartyjnych są np. Francja, kraje skandynawskie, obecnie Polska,
Węgry, Rosja.
Mówiąc o systemach partyjnych mamy na uwadze takie partie, które faktycz-
nie sprawują władzę lub mogą uchodzić za pretendentów do władzy, a nie liczbę
partii działających w państwie. KaŜde lub prawie kaŜde państwo w systemie np.
jednopartyjnym miały lub mają prócz partii rządzącej róŜne opozycyjne partie.
Najprostszą klasyfikacją partii politycznych jest podział na lewicę i prawicę.
To rozróŜnienie ma odniesienie do międzynarodowego podziału organizacji
politycznych. Partie prawicowe dąŜą do utrzymania wielu więzi międzynaro-
dowych, podczas gdy partie lewicowe, tworzące „międzynarodówki", są waŜną
częścią historii i tradycji partyjnych o róŜnych odniesieniach ideologicznych
i moralnych. W programach partii prawicowych dominują wartości nie związane
z ekonomią, takie jak nacjonalizm, religia, stąd np. kulturowe podobieństwo
anglojęzycznych liberalnych demokratów. Prawe skrzydła ich partii noszą róŜne
nazwy: w Stanach Zjednoczonych - Partia Republikańska, w Wielkiej Brytanii
- Partia Konserwatywna, w Kanadzie - Partia Postępowo-Konserwatywna,
w Nowej Zelandii - Partia Narodowa. Nie ma jednak międzynarodowej or-
ganizacji republikanów lub konserwatystów (postępowych lub nie). Istnieje
natomiast „Międzynarodówka Liberalna", lecz np. Australijska Partia Liberalna
nie jest jej członkiem. I rzeczywiście, jak pisze R.M. Goldman (1980), Ŝadna
amerykańska partia, ani republikańska, ani demokratyczna, nie ma ponadnaro-
dowych więzi.
Jedynymi partiami prawicowymi, które mają organizacje ponadnarodowe, są
chrześcijańskie demokracje. Partie te zostały utworzone przez katolicką Europę
w drugiej połowie XIX w. Ich pierwszy międzynarodowy kongres odbył się
w 1925 r., lecz Światową Unię Chrześcijańskiej Demokracji utworzono dopiero
w 1961 r. Przestrzenne rozmieszczenie chrześcijańskiej demokracji w świecie
wskazuje, Ŝe jej zasięg terytorialny pokrywa się z rozmieszczeniem wyznawców
religii rzymsko-katolickiej; występują one głównie w południowej i środkowej
Europie oraz Ameryce Łacińskiej.
Międzynarodówka Liberalna ma o wiele mniejszy zasięg. Utworzono ją w
1947 r. Nie wszystkie partie, które określają się jako liberalne są członkami
Międzynarodówki. W Australii i Japonii partie liberalne są uwaŜane raczej za
partie konserwatywne niŜ liberalne. Partie liberalne w Ameryce Łacińskiej nie
wiele mają wspólnego z załoŜeniami ideologii liberalnych, np. National Liberał
Party dyktatora Somozy w Nikaragui, obalonego w 1979 r. przez sandinistów (P.
Taylor, 1985).
Zasięg terytorialny Międzynarodówki Liberalnej jest zarówno
instruktywny, jak i zwodniczy. Instruktywny w jego ograniczeniu zasięgu do
rozwiniętych, bogatych krajów przemysłowych, co potwierdza upadek

liberalizmu w krajach biednych. Zwodniczy, poniewaŜ liberalizm7 ma wpływy

tylko w głównych ośrodkach gospodarki światowej. Współczesny model partii
liberalnych niedokładnie określa rolę liberalizmu w ewolucji współczesnej
gospodarki światowej.
Więzi międzynarodowe od ponad 100 lat utrzymują natomiast partie lewico-
we. W 1848 r. Marks i Engels rzucili chwytliwe hasło „Proletariusze wszystkich
krajów łączcie się". Stało się ono wyzwaniem i uzupełnieniem programowym
Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników powstałego w 1864 r. pod
nazwą I Międzynarodówka. Był to połączony ruch małych liczebnie brytyjskich
i francuskich związków zawodowych. Rozwiązaną w 1877 r. I Międzynarodów-
kę ponownie reaktywowano w 1889 r. jako II Międzynarodówkę. Powstała on^
z połączenia partii socjalistycznych o róŜnym charakterze, od umiarkowanie
reformistycznych, np. brytyjskiej, do skrajnie rewolucyjnych, np. partii rosyjs-
kich bolszewików. II Międzynarodówka, będąca związkiem partii narodowych,
głosiła międzynarodowe ideały pokoju i robotniczej solidarności, wysuwała

7
Współczesny liberalizm, zgodnie z definicją, jest obrońcą praw klas średnich i pracodawców
(P. Taylor, 1985).
postulaty w zakresie ustawodawstwa pracy, ustanowiła l maja dniem między-
narodowej solidafności klasy robotniczej. II Międzynarodówka, zwana równieŜ
Międzynarodówką Socjalistyczną, odbywała zjazd w 1914 r., gdy wybuchła
I wojna światowa. Delegaci Zjazdu po powrocie do domu, mimo antywojen-
nych uchwał zjazdu, w większości poparli własne rządy opowiadające się za
wojną. Największy szok wśród członków partii lewicowych wywarło stanowis-
ko partii socjalistycznych w Niemczech, gdzie zdecydowana większość wpływo-
wych radykalnych socjalistów poparła wojnę. Robotnik walczył przeciwko
robotnikowi, zwycięŜył nacjonalizm, a międzynarodowy socjalizm zdezinteg-
rował się.
I wojna światowa była zarzewiem „wielkiej schizmy" socjalizmu. Ze zwycię-
stwem bolszewików w Rosji w 1917 r. nastąpiło rozbicie II Międzynarodówki.
Jednym z jej spadkobierców była utworzona w 1919 r. w Moskwie III Między-
narodówka Partii Komunistycznych - „Komintern", która pełniła funkcję kiero-
wniczego ośrodka międzynarodowego ruchu rewolucyjnego. Po jej rozwiązaniu
w 1943 r. partie komunistyczne nadal istniały i były sterowane przez Moskwę.
W latach dziewięćdziesiątych po rozpadzie ZSRR przekształciły się one w partie
lewicowo-demokratyczne. Niewiele z nich zachowało w nazwie przymiotnik
komunistyczna. Ocenę działalności partii komunistycznych naleŜy pozostawić
historykom, prawnikom i politykom.
Drugim spadkobiercą II Międzynarodówki byli reformistyczni socjaliści,
którzy utworzyli w 1923 r. Socjalistyczną Międzynarodówkę Pracy. Organizację
te w 1951 r. zreformowano i przyjęła ona nazwę Międzynarodówki Socjalistycz-
nej istniejącej do dziś. Międzynarodówka Socjalistyczna, choć nie jest zbyt liczna
w krajach Azji i Afryki, ma jednak zasięg światowy. W jej szeregach działał
W. Brandt, wielki polityk niemiecki, laureat pokojowej nagrody Nobla.

EKOPOLITYKA GLOBALNA
5.1. POJĘCIE EKOPOLITYKI

Ekologia jako nauka o „gospodarce" przyrody moŜe i powinna

wskazywać człowiekowi drogi zabezpieczenia się przed ujemnymi
konsekwencjami eksploatacji dóbr naturalnych i całej gospodarki ludzkiej.
Ekopolityka zajmuje się gospodarczymi, ekologicznymi i etycznymi skutkami
zmian w środowisku naturalnym z perspektywy stosunków międzynarodowych.
Ekopolitycy prezentują te właśnie problemy i powstające na ich skutek
konflikty w polityce międzynarodowej.
Wielu politologów i ekonomistów uwaŜa, Ŝe następne 50 lat XXI w. będzie
najbardziej rewolucyjne w historii stosunków międzynarodowych.
Dotychczasowa obfitość surowców energetycznych, gleb, wód i innych bogactw
naturalnych zapewniała zarówno wysoki poziom rozwoju, jak i konsumpcji.
Kryzys energetyczny, niedobory Ŝywności i chaos ekonomiczny w połowie lat
siedemdziesiątych uzmysłowił światu, Ŝe nadmierny przyrost naturalny i rozwój
technologiczny w skali światowej są powaŜnym obciąŜeniem dla środowiska
naturalnego. Wiele surowców naturalnych, występujących, jak sądzono, w
nadmiarze w stosunku do potrzeb jest na wyczerpaniu. Okazało się, Ŝe w
postindustrialnym okresie nieograniczone zdawałoby się zasoby surowcowe
kurczą się, a wiele norm, wartości i sposobów zachowań społecznych będzie
musiało ulec zmianie.
Transformacja stosunków między społeczeństwem a środowiskiem naturalnym
jest częścią bardziej ogólnego społecznego paradygmatu zmian, który obecnie
zarysowuje się na całym świecie. Nowy kontekst dla tego procesu, który kształ-
tuje się na przełomie XX i XXI w. moŜna nazwać „ekopolityką", czyli nowym
podejściem do problemów gospodarczych, ekologicznych i etycznych.
Ekopolitykę nazywa się teŜ współczesnym widmem krąŜącym po świecie
i nękającym polityków i gospodarkę. W ekopolityce nie są istotne granice,
tradycyjne zasady stosunków międzynarodowych, waŜne są jedynie doktryny
porządku międzynarodowego oraz normy wartości, które pomagają ją kształ-
tować.
W historii ludzkości nastąpiły dwie rewolucyjne zmiany gospodarcze, które
zasadniczo przekształciły ludzkie środowisko naturalne. Rewolucja a g r a r -
n a, około 8000 r. p.n.e., związana z wprowadzeniem upraw roślin i hodowli
zwierząt, wpłynęła na poprawę wyŜywienia, zwiększyła zasoby energii i umoŜ-
liwiła gromadzenie znaczniejszych zapasów Ŝywności niŜ w gospodarce łowieckiej
i zbierackiej. Rozwój rolnictwa był ściśle związany z przechodzeniem od koczow-
niczego do osiadłego trybu Ŝycia.
D r u gą r ew ol u cj ą b ył a r ew ol u cj a pr ze mys ł ow a , za po c ząt ko wan a
na przełomie XV/XVI w., która spowodowała niezwykły postęp technolo-
giczny. W XX w. rewolucja przemysłowa wpłynęła na wzrost wydajności pracy
dzięki wykorzystaniu energii pochodzącej z paliw kopalnych. Produkowano ją
w znacznych ilościach eksploatując nieodnawialne złoŜa naturalne, co sprzyjało
obecnej eksplozji ludnościowej i wzrostowi konsumpcji. Wiele oznak wskazuje, Ŝe
kończące się stulecie to początek trzeciej wielkiej rewolucji w historii ludzkości.
Rodzaj tej transformacji według D. Piragesa (1979) jest obecnie jeszcze
niejasny i jest przedmiotem licznych dyskusji i wielu publikacji. Rewolucja
agrarna umoŜliwiła prowadzenie długotrwałych wojen, podbojów i tworzenie
imperiów, rewolucja przemysłowa spowodowała utworzenie systemu międzyna-
rodowego i przyczyniła się do wojen światowych, trzecia wielka rewolucja będzie
prawdopodobnie dotyczyła transformacji społeczeństw i zmiany charakteru sto-
sunków międzynarodowych. Spowoduje zupełnie inne spojrzenie na świat i zmieni
zachowania społeczne. Ekopolityką globalna zajmuje się problemami
racjonalnego wykorzystania środowiska, monitoringiem i kontrolą zasobów
naturalnych oraz urzeczywistnianiem sprawiedliwości społecznej w stosunkach
międzynarodowych.
Ostatnie międzynarodowe konferencje na temat problemów ludnościowych,
ochrony środowiska i zasobów wody oraz wyŜywienia łączono z aspektami
moralnymi. Poruszano problemy uzaleŜnienia pomocy zagranicznej dla państw
biednych od ograniczenia przyrostu naturalnego i moralne aspekty pomocy
Ŝywnościowej dla głodujących. Kontrola nad zasobami naturalnymi i ich wyko-
rzystaniem jako ekonomiczna i polityczna broń stała się waŜnym instrumentem
ekopolityki.
5.2. EKSPLOZJA LUDNOŚCIOWA
Spośród problemów demograficznych podstawowe znaczenie ma u schyłku
XX w. szybki wzrost liczby ludności świata, określany jako
„eksplozja ludnościowa". Stosunki demograficzne są waŜnym czynnikiem wpły-
wającym na zjawiska polityczne. Oceny wzrostu zaludnienia świata do 1650 r.
n.e. dokonano na podstawie szacunków i przeliczeń powierzchni uprawnej na
gęstość zaludnienia (I.G. Simmons, 1979, str. 393). Dopiero w 1655 r. n.e.
wprowadzono powszechne spisy ludności.
 Jak wynika z ryciny, do 1650 r. przyrost liczby ludności był bardzo wolny.
Miały na to wpływ wysoki wskaźnik śmiertelności dzieci i niska górna granica
wieku. Między 1000 a 1600 r. n.e. liczba ludności świata wzrosła z 275 do
486 min. Prawie wszystkie kontynenty podwoiły liczbę mieszkańców, z wyjąt-
kiem obu Ameryk, gdzie koloniści niszczyli ludność tubylczą.

OCENA PRZYROSTU ZALUDNIENIA ŚWIATA W LATACH 1750-1950 (w min) (za

I.G. Simmonsem, 1979)

Lata 1750 1800 1850 1900 1950

Kontynent
Świat 791 978 1262 1650 2515
Azja (bez ZSRR) 498 630 801 925 1345
Afryka 106 107 111 133 222
Europa (bez ZSRR) 125 152 208 296 427
ZSRR 42 56 76 134 180
Ameryka Północna 2 7 26 82 166
Ameryka Łacińska 16 24 38 74 162
Oceania 2 2 2 6 13

Jednym z ciekawszych zagadnień dotyczących wzrostu liczby ludności świata po

1650 r. jest jej szybsze zwiększanie się, trwające do dzisiaj. Szczegółowe
analizy przyrostu naturalnego ludności wykazały, Ŝe między rozwojem
uprzemysłowienia a wzrostem liczby ludności istnieje odwrotna zaleŜność. Pod
koniec XIX w. nastąpiło zróŜnicowanie procesów demograficznych. W krajach
wysoko rozwiniętych, dzięki postępowi wiedzy medycznej i podniesieniu poziomu
cywilizacyjnego, nastąpiło znaczne obniŜenie śmiertelności (szczególnie wśród
niemowląt i dzieci) i podwyŜszenie długości Ŝycia, przy jednoczesnym
wprowadzeniu kontroli urodzin. W krajach zacofanych wskaźniki demograficzne
są gorsze, lecz i tu wysiłki rządów i organizacji międzynarodowych prowadzą
do podniesienia się poziomu Ŝycia i ograniczenia rozprzestrzeniania się epidemii.

PRZYROST NATURALNY LUDNOŚCI WEDŁUG KONTYNENTÓW (%)

Lata 1935 1951 -1955 1980-1985
Kontynent
Świat 1,1 1,8 1,7
Azja (bez ZSRR) 1,5 2,0 1,7
Afryka - 2,1 2,9
Europa (bez ZSRR) 0,7 0,9 0,3
ZSRR 1,5 1,7 1,0
Ameryka Północna 1,1 1,5 0,9
Ameryka Łacińska 1,9 2,7 2,3
Oceania 0,9 1,5 1,5
Źródło: Mały Rocznik Statystyczny GUS 1938, Demographic Yearbook UN.

LICZBA LUDNOŚCI I GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA WEDŁUG KONTYNENTÓW

W 1991 r.
Kontynent Ludność
w min na 1 km2
Świat 5385 40
Azja (bez ZSRR) 3165 115
Afryka 662 22
Europa (bez ZSRR) 506 102
Ameryka Północna i Środkowa 432 18
Ameryka Południowa 302 17
Oceania 27 13
Były ZSRR 291 13

Źródło: Rocznik Statvstvczny GUS 1992.

STOPIEŃ URBANIZACJI (ludność miejska w 1990 r.)

Obszar Liczba krajów
bez ludności pow.
do 10% 10-35% 35 - 50% 50-70%
miejskiej 75%
32

Europa Azja Afryka 199 14

Ameryka Pn. 3 16 4 10
1
Ameryka Łacińska 1531 9 15 2 2
Oceania 22 22 2 2 53
Łącznie 4 5 51 30 49 36
Źródło: Statistical Yearbook UN 1993.
Dla 7 krajów w Europie brak danych, dla 7 krajów w Azji brak danych, dla krajów w Ameryce Łacińskiej brak danych oraz
dla 7 krajów Oceanii brak danych.
 W Azji i Europie Ŝyje przeszło 3/4 ludności świata, przy czym w Azji ponad połowa. 4/5 ludności
koncentruje się na obszarze pomiędzy 20 i 60° szer. geogr. pn. Na półkuli południowej Ŝyje około
10% ludności świata. Największymi skupiskami ludności są Azja Południowo-Wschodnia i
Europa.
Zainteresowania ekopolityki szybkością przyrostu liczby ludności świata wynikają m.in. z
odnoszenia tego przyrostu do zasobów naturalnych oraz skutków oddziaływania ludzi na
biosferę na skutek degradacji środowiska naturalnego. Wzrost zaludnienia moŜna jednak
przewidywać na podstawie pewnych załoŜeń w "stosunku do zmiennych demograficznych i
sposobu ich uzaleŜnienia od warunków społecznych i ekonomicznych (I.G. Simmons, 1979).
Zwiększający się przyrost naturalny, stały lub niŜszy współczynnik urodzeń moŜna przewidzieć na
podstawie rozwoju gospodarczego i wskaźników ekonomicznych. Jest to moŜliwe w zaleŜności od
tego, jaki model ideologiczny i ekonomiczny uzyska powszechną akceptację. Kryteria, na
podstawie których sporządza się prognozy ludnościowe, muszą być jasno określone, tak
by moŜna było dość precyzyjnie przewidywać zmiany na przyszłość. Eksperci ONZ rozwaŜają
dwa rodzaje załoŜeń:
1) niezmienny wskaźnik przyrostu naturalnego, co oznacza prostą ekstrapolację obecnych
tendencji;
2) zmienny wskaźnik przyrostu naturalnego zaleŜny od sytuacji społeczno-ekonomicznej
państwa.
Mała gęstość zaludnienia występuje jedynie w okolicach o nie sprzyjającym klimacie, natomiast
duŜą gęstością zaludnienia charakteryzują się zarówno obszary miejsko-przemysłowe, jak i obszary
wiejsko-rolnicze, szczególnie w Azji.
W latach sześćdziesiątych w ONZ opracowano trzy warianty rozwoju liczbowego ludności
(przyrost wysoki, średni i niski), opierające się na prognozach wynikających z programów
poprawy warunków zdrowotnych i opracowanych w róŜnych krajach świata normach
Ŝywieniowych. Wariant przewidujący wysoki przyrost zakłada, Ŝe wskaźnik przyrostu naturalnego
nie zmieni się do 2000 r.: wariant drugi przewiduje stopniowy spadek przyrostu naturalnego, jaki
obserwuje się w wielu krajach uprzemysłowionych; wariant trzeci zakłada znaczny spadek
przyrostu naturalnego i utrzymanie się tej tendencji do 2000 r. Wariant trzeci jest jednak mało
prawdopodobny, a warianty drugi i pierwszy są juŜ rejestrowane przez urzędy statystyczne.
Obliczenia ONZ przewidywanego zaludnienia świata do 2000 r., według róŜnych załoŜeń,
przedstawia tabela.
PROGNOZY LUDNOŚCIOWE ŚWIATA W 2000 R. WEDŁUG BADAŃ ONZ (w min)

Prognoza Świat Afryka Azja Ameryka Ameryka Europa Oceania Związek

Północna łacińska Radziecki
Rok 1969 3551 344 1990 225 276 456 19 241
Przewidywania na 7522 860 4513 338 756 571 33 402
rok 2000 stały
poziom płodności
wariant pośredni
oparty na podstawie
1969
Przewidywania na 6130 768 3458 354 638 427 32 353
rok 2000 wariant
pośredni oparty na
1969
Przewidywania na 6494 818 3777 333 652 568 35 330
rok 2000 wariant
pośredni oparty na
1972
 Z prognoz wynika, Ŝe w stosunku do 1969 r. liczba ludności świata w 2000 r.
podwoi się. Przewiduje się równieŜ, Ŝe główny wzrost liczby ludności nastąpi w krajach
słabo rozwiniętych, co spowoduje, Ŝe obecny stosunek liczbowy bogatych narodów do biednych,
wynoszący 30:70, zmieni się w najbliŜszych latach na 20:80 (pesymiści zakładają nawet 10:90), co
moŜe mieć trudne do przewidzenia następstwa społeczno-polityczne zagraŜające panującemu współ-
cześnie układowi sił (D. Pirages, 1979).
Przyrost liczby ludności o 2% rocznie jest powszechnie uznawany za niezbyt wysoki, dopóki
nie rozwaŜy się jego wykładniczego charakteru. Jak wynika z danych statystycznych, czas
potrzebny na podwojenie się liczby ludności świata wynosi 35 lat. Przy wskaźniku 2% rocznie
będzie się ona nadal podwajać po takim czasie, niezaleŜnie od bezwzględnej wielkości zaludnienia.
Ekstrapolowanie w odległą przyszłość tej nie zmienionej wielkości przyrostu naturalnego moŜe dać
w krótkim czasie olbrzymie wartości bezwzględne. Liczba 3 mld ludzi w 1960 r. przy przyroście 2%
rocznie zwiększyłaby się w 2600 r. do zawrotnej liczby l • 1015 osób. Na l osobę przypadałoby około
0,5 m2; moment osiągnięcia tego stanu nazwano Dniem Miejsc Tylko Stojących (I.G. Simmons,
1979).
Głównym problemem eksplozji ludnościowej jest to, Ŝe trudności nią powodowane występują w
skali światowej, natomiast trzeba je rozwiązywać w poszczególnych krajach. ZagroŜone czują się
zwłaszcza kraje słabo rozwinięte oraz grupy mniejszościowe, które obawiają się narzucenia
rozwiązań globalnych przez kraje bogate i rozwinięte.
Pomimo powszechnego przyjęcia programów planowania rodziny wszędzie, poza krajami
rozwiniętymi, próby zmniejszenia wskaźnika przyrostu naturalnego zawodzą. Troska o zachowanie
światowej równowagi populacja-zasoby-środowisko jest lub powinna obejmować wszystkie kraje
świata, dlatego wiele wysiłku trzeba będzie włoŜyć w to, aby biedny przestał się bać bogatego, a
bogaty zrozumiał obawy biednego.

5.3. ŚWIATOWY RYNEK śYWNOŚCI

Istota współczesnych światowych problemów Ŝywnościowych wiąŜe się ze współzaleŜnością
trzech czynników:
1) rzeczywistymi potrzebami,
2) zdolnościami nabywczymi ( popytem),
3) moŜliwościami produkcyjnymi.
Rzeczywiste zapotrzebowanie na Ŝywność zaleŜy od liczby ludności i jej struktury
oraz wymagań dietetycznych. Zapotrzebowanie na kalorie i proteiny musi być przełoŜone
na faktyczny popyt na nie na rynku. Farmer podejmuje decyzję o uprawie ziemi i kupnie
nawozów oraz innych środków niezbędnych do jej uprawy na podstawie oceny oczekiwań rynku.
Jeśli prognozy zakładają wysokie ceny na produkty rolne, moŜna spodziewać się, Ŝe farmer
zwiększy produkcję. Sam rynek natomiast organizuje się wokół siły nabywczej.
Rzeczywiste zapotrzebowanie na Ŝywność staje się popytem tylko wtedy, gdy głodni ludzie mają
pieniądze na zakup Ŝywności. Jeśli głodujący nie dysponują siłą nabywczą, która wpływa na ceny i
decyzje produkcyjne, ich potrzeby nie są uwzględniane na rynku. W rezultacie często mamy
sytuację, gdy wielu ludzi głoduje, a w tym samym czasie farmerzy ograniczają obszary uprawne,
aby nie stwarzać nadprodukcji.
STRUKTURA UśYTKOWANIA ZIEMI NA ŚWIECIE (% pow. lądowej)
Miasta, zakłady przemysłowe, drogi 2
Grunty uprawne i osiedla wiejskie 13
Pastwiska uŜywane i potencjalne 19
Lasy 27
NieuŜytki 39
Źródło: Statistical Yearbuok UN, 1984.
 Światowy rynek Ŝywności jest równieŜ kształtowany przez liczne naturalne i ekonomiczne
uwarunkowania wpływające na rozwój produkcji rolnej. Zasoby uprawianych gleb są ograniczone.
Ilość wody nadającej się do picia i nawadniania jest takŜe ograniczona, a ponadto istnieje wiele
konkurencyjnych celów jej wykorzystania. Ceny nawozów sztucznych, środków ochrony upraw -
pestycydów i herbicydów rosną wraz ze wzrostem cen energii. Zmienne warunki pogodowe
wpływają na wysokość zbiorów płodów rolnych. Według ekspertów zajmujących się problemem
głodu o światowym rynku Ŝywności decyduje harmonijne kształtowanie tych czynników i
właściwa ekopolityka w tym zakresie.
Rozmiarów głodu i niedoŜywienia we współczesnym świecie dokładnie nie
określono. Około 2/3 ludności świata Ŝyjącej w krajach słabo rozwiniętych spoŜywa tylko 1/4
światowej produkcji protein. Ocenia się takŜe, Ŝe blisko 900 min osób spoŜywa dziennie o 250
kalorii mniej niŜ wynosi norma, a 1,3 mld osób jest chronicznie niedoŜywionych. Utworzenie
światowego rynku Ŝywności zaostrzyło istniejące róŜnice w sposobach odŜywiania. Na wolnym
rynku produktów rolnych nie ma ochrony dla biednych i nie ma teŜ gwarancji, Ŝe kaŜdy kraj, zanim
wyeksportuje płody rolne za granicę, nakarmi najpierw swoich obywateli. D. Pirages (1979)
nazwał to imperializmem Ŝywnościowym. śywność zatem odgrywa obecnie waŜną rolę w
programie ekopolityki globalnej oraz w międzynarodowych stosunkach.

PRZECIĘTNE NORMY WYśYWIENIA W WYBRANYCH KRAJACH

Białka w g/dzień
Kraj Kalorie dzienne (kcal) w tym
ogółem
zwierzęce
Australia 3220 106,0 68,9
Kanada 3150 96,8 66,1
St. Zjedn. 3290 96,8 69,5
Francja 3270 103,7 64,3
Indie 1940 47,9 5,6
Nigeria 2170 59,5 5,1
Boliwia 2060 51,8 13,1

Źródło: FAO. The State of Food and Agriculture.

Prawidłowa dieta człowieka jest zazwyczaj określona przez sumę kalorii i protein
spoŜywanych dziennie. Zakłada się, Ŝe l osoba potrzebuje średnio 2223 - 2656 kalorii uzyskanych
w poŜywieniu. Dolna granica odpowiada normie dla mieszkańców Azji, górna - dla mieszkańców
Australii. Średnia liczba kalorii spoŜywanych w Ameryce Północnej wynosi 2642, a w Europie
2565. W krajach uprzemysłowionych mieszkańcy spoŜywają średnio o 500 kalorii dziennie
więcej niŜ wynosi przeciętna norma. W krajach słabo rozwiniętych średnie spoŜycie spada o 75
kalorii poniŜej wymaganego minimum. Ilość spoŜywanych protein jest nie mniej istotna niŜ liczba
kalorii, poniewaŜ są bardzo waŜne dla wzrostu ciała i jego rozwoju fizycznego. PoŜywienie róŜni
się jakością i wartością zawartych w nim protein, dlatego trudno jest określić minimum dawki
dziennej, która zaleŜy od składu pokarmu. Niemniej jednak przyjmuje się, Ŝe minimalna ilość
protein w diecie dziennej powinna wynosić 57 g. W Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej
dawka protein wynosi 95 g na osobę dziennie, w krajach Dalekiego Wschodu tylko 51 g.
Około 56% kalorii spoŜywamy w postaci zbóŜ, takich jak ryŜ, pszenica i kukurydza,
natomiast mięso, ryby i rośliny strączkowe stanowią podstawowe źródło protein. Pozostała część
światowej produkcji Ŝywności jest bardzo zróŜnicowana. Wielka ilość uprawianych ziemniaków, ze
względu na wysoką zawartość w nich wody (75%) i duŜą masę objętościową, nie odgrywa znaczącej
roli na światowym rynku Ŝywności. Wśród upraw Ŝywieniowych istotne miejsce zajmują soja i
orzeszki ziemne, słuŜące do produkcji tłuszczów roślinnych. WaŜną rolę w diecie odgrywają
warzywa, owoce i cukier. Uprawa warzyw i owoców jest
 RELACJE PRZECIĘTNYCH MIESIĘCZNYCH WYNAGRODZEŃ NOMINALNYCH DO CEN
DETALICZNYCH WYBRANYCH TOWARÓW śYWNOŚCIOWYCH

Wybrane 1985 1992 1985 1992 1985 1992 1985 1992 1985 1992
kraje wynagrodzenie miesięczne wyraŜone w
kg mąki kg mięsa woło- kostkach tuzinach jaj ku- kg cukru
pszennej wego bez kości 250 g masła rzych świeŜych białego
Australia 1650 1611 3.17 198 1768 2559 830 1071 2217 2471
Austria" 1252 1675 194 175 820 1050 549 698 1006 1499
Białoruś 577b 166 80,4b 44,1 302b 158 184b 87,6 282b 103
Bułgaria 367 371 64,8f 163 136 141 105 220 102
Francja0 934 1239 75,4 650 755 487 513 922 1035
Japoniad 1524 1905e 89,8 98,2e 759 921e 1097 1474e 1215 1637e
Litwa 184 47,7f 104 47,2 50,7
Niemcy 2125 3065 73,0 81,5f 1226 1801 934 1169 1486 1959
Polska 466 357 58,9 48,8 187 277 123 179 267 247
St. Zjedn. 2766 2950 210 1165 1568 1501 1826 1681 1865
Szwecja3 16018 2135 102« 151 11 278 1637 583e 780 963& 2074
Ukraina 331e 53,8e 227e 232e 213e
Węgry 747 776e 60,9 63,0e 307 310e 178 297e 239 363e
W. Brytania 22098 2524 200 251 1263 1670 773 875 1385 1696
a
Wynagrodzenia w przemyśle. b l990 r.. °Ceny w ParyŜu, d Ceny w Tokio, C 1991 r., 'Z kością. £1986 r. Źródło: Roc:nik Stamtrcmr GUS.
1994.

rozproszona i handel międzynarodowy tymi produktami jest niewielki. Trzcinę cukrową uprawia
się tylko w klimacie gorącym. Wielkość jej uprawy i eksportu zaleŜy od cen cukru na rynku
światowym. W strefie umiarkowanej, głównie w Europie, trzcina cukrowa ma silnego
konkurenta w postaci buraka cukrowego.
H a n d e l mi ę d z y n a r o d o w y p ł o d a m i r o l n y m i j e s t j e d n ą z mo Ŝ liwości uzupełnienia
braków własnej produkcji. W rolnictwie jednak bywa tak, Ŝe te kraje, które dziś są eksporterami,
mogą jutro nie mieć do wyeksportowania niczego, jeśli wzrosną ich potrzeby lub złe warunki
pogodowe wpłyną na zmniejszenie lub zniszczenie zbiorów. Kraje eksportujące, licząc się z taką
sytuacją, ograniczają sprzedaŜ za granicę płodów lub nawet ją wstrzymują w celu zgromadzenia
odpowiednich zapasów.
Głównymi eksporterami płodów rolnych są Stany Zjednoczone, Argentyna, Francja, Australia i
Nowa Zelandia oraz Kanada. Wielcy importerzy płodów rolnych to Europa Zachodnia i
Japonia. Kraje takie, jak Indie, Bangladesz, a ostatnio kraje byłego ZSRR, nie znajdują się na
liście głównych importerów towarów rolnych. W kaŜdym z tych krajów wielkość importu lub
eksportu płodów rolnych określają coroczne wielkości zbiorów.
 GŁÓWNI PRODUCENCI PODSTAWOWYCH ARTYKUŁÓW śYWIENIOWYCH W 1992 r. (w min t)

Kuku- Ziem- Mięso Mięso

Kraj Pszenica RyŜ Cukier wieprzow Soja
rydza niaki wołowe
e
Australia 14,1 1.0 0,0 0,0 3,7 1,7 0,3 _
Chiny 101,0 187,1 95,3 35,0 9,2 1,6 27,6 11,5
Francja 33,0 - 13,2 6,5 4,5 1,7 1,9 0,0
Indie 54,2 109,5 9,4 15,5 14,5 - - 25,0
Indonezja - 45,8 6,7 - 2,8 - - 1,2
Japonia - 13,4 - 3,7 0,9 - - 0,2
Kanada 28,6 - 6,8 2,8 0,0 0,8 1,1 1,3
Niemcy 15,5 - - 10,4 4,4 1,9 3,7 -
Polska 7,3 - - 23,3 1,5 0,5 2,0 -
Stany
Zjednoczone 66,9 7,5 227,0 18,5 6,8 10,6 7,8 52,3
Tajlandia - 20,0 3,5 - 5,1 - - 0,6
Turcja 19,3 - 2,1 4,5 1,9 - - 0.2
Były ZSRR 89,9 2,2 15,5 64,7 8,4 7,7 5,3 0,8
Świat 556,8 520,5 512,2 252,7 118,0 52,9 73,0 107,7
Źródło: Roc=nik Statystyczny GUS 1993.

śywność moŜe być wykorzystana równieŜ jako broń lub środek nacisku w stosunkach
międzynarodowych. Potencjalnymi ofiarami embarga Ŝywnościowego mogą być róŜne kraje w
zaleŜności od sytuacji politycznej, społecznej i gospodarczej świata lub regionu. Próby
wprowadzania embarga na Ŝywność jako broni politycznej w stosunku do krajów potrzebujących
lub głodujących naleŜy potępiać ze względów humanitarnych.

LICZBA OSÓB NIEDOśYWIONYCH W 1974 r.

Liczba ludności Liczba osób niedo- % ludności
ogółem (w mld) Ŝywionych (w min) niedoŜywionej
Kraje rozwinięte 1,07 28 3
Ameryka Łacińska 0,28 36 13
Daleki Wschód 1,02 301 30
Bliski Wschód 0,17 30 18
Afryka 0,28 67 25

Źródło: UN World Food Confercnce, N Y 1979. Assessmenl of the World Situation.

Zaspokojenie potrzeb Ŝywieniowych zaleŜy jednak głównie od: ilości ziemi nadającej się do
uprawy, wody dostępnej dla rolnictwa i technologii uprawy ziemi oraz kapitału, poniewaŜ
koszt uprawy ziemi staje się coraz wyŜszy. Tereny nadające się pod uprawę, a szerzej do
uŜytkowania rolnego, są czynnikiem limitującym wzrost produkcji Ŝywności. Tereny o
najdogodniejszych warunkach ekologicznych i ekonomicznych są juŜ w mniejszym lub
większym stopniu zagospodarowane rolniczo. Na obszarach, zaliczanych do potencjalnych pod
względem uprawy, w większości przypadków przy obec nej technologii uprawa jest
ekonomicznie nieopłacalna. Ponad połowa światowych zasobów potencjalnych terenów rolnych
leŜy w strefie gorącej, w której znaczna część gleb jest uboga, a ponadto przeniesienie techniki
uprawy ziemi ze strefy umiarkowanej do strefy gorącej nastręcza trudności lub nie jest celowe.
Jednocześnie wycięcie wilgotnych lasów równikowych i uŜytkowanie tych terenów do celów
rolniczych jest nieracjonalne z ekologicznego punktu widzenia. MoŜe to spowodować zaburzenia
atmosferyczne oraz w bilansie wodnym świata.
 OBSZARY O STAŁYM DEFICYCIE śYWNOŚCI (1984-1986)
Kontynent Liczba krajów

Europa -
Ameryka Pn. -
Ameryka
Łacińska 4
Azja 9
2
Afryka 5
Oceania 5
Źródło: Statisticat Yearbook UN, 1993.
Źródło: Statisticat Yearbook UN, 1993.

Poza czynnikami ekologicznymi wpływającymi na ograniczenie strefy uprawnej waŜny, jeśli

nie decydujący, jest czynnik ekonomiczny, czyli opłacalność podejmowanych prac. Uprawa
terenów marginalnych jest bardzo kosztowna. Znaczne obszary uŜytkowane rolniczo pochłaniają
rokrocznie szybko rozwijające się miasta. Pozostaje więc tylko intensyfikacja upraw na terenach
juŜ uŜytkowanych rolniczo. Liczą się nakłady ponoszone na uprawę w przeliczeniu na l ha ziemi.
Obserwowany wyraźny wzrost wydajności osiągany na ziemi uprawnej jest rezultatem
zastosowania nowych technologii do produkcji rolnej. Badania biologiczne przyniosły w efekcie
bardziej plenne odmiany upraw. Zastosowanie na wielką skalę nawozów sztucznych i nawadnianie
pól poprawiło produktywność gleb. Pestycydy zmniejszyły znacznie wpływ szkodników.
Mechanizacja zastąpiła siłę Ŝywą w wielu pracach. Doprowadziło to w efekcie do zmniejszenia
zatrudnienia w rolnictwie, przy wielokrotnym zwiększeniu produkcji. Nowa technologia
przyczyniła się do wzrostu produkcji Ŝywności i pewnego uniezaleŜnienia jej od warunków
przyrodniczych, ale ściśle powiązała ją ze źródłami energii. ZaleŜność w tym zakresie jest tak
duŜa, Ŝe światowy kryzys energetyczny staje się równieŜ kryzysem w produkcji Ŝywności. Wzras-
tające ceny opału pociągają za sobą wzrost cen energii wykorzystywanej do produkcji nawozów,
pestycydów i nawadniania, przetwarzania surowców z produkcji rolnej w Ŝywność, środków
transportu itp. Wynika stąd prosta zaleŜność - ceny Ŝywności będą wzrastały wraz ze wzrostem cen
energii. Jest to tzw. współzaleŜność technologiczna. W Stanach Zj ednoczonych obliczo-
no, Ŝe współczesny system produkcji wymaga 8 - 9 kcal energii pochodzącej z surowców
kopalnych do wyprodukowania l kcal Ŝywności podanej na stół. Produkcja Ŝywności oparta na
nowoczesnych technologiach ma teŜ strony ujemne - duŜe zuŜycie środków chemicznych
nieprzyswajalnych przez środowisko naturalne zwiększa produkcje, ale powoduje pogorszenie
zdrowotności konsumentów płodów rolnych. Powrót do produkcji zdrowej Ŝywności staje się
nie tylko wziętym modnym hasłem ekologicznym, ale nakazem zdrowego rozsądku. Produkcja
zdrowej Ŝywności nie musi oznaczać zmniejszenia zuŜycia energii, a więc musimy być
przygotowani na jej wysokie ceny.

5.4. ŚWIATOWA POLITYKA ENERGETYCZNA

Pierwszym źródłem energii wykorzystanym w rozwoju ludzkości była energia słoneczna. Pod jej
wpływem zachodzi waŜny proces Ŝyciowy - fotosynteza. Zaletą energii słonecznej jest jej
praktycznie nieograniczona odnawialność. Dlatego gromadzenie i wykorzystanie energii słonecznej
w wielu dziedzinach, np. jako źródła ciepła do ogrzewania, jest przedmiotem nieustających prac
badawczych i projektowych.
Większość osiągnięć rewolucji przemysłowej powstała jednak dzięki opanowaniu technologii
wykorzystania paliw kopalnych jako źródła energii i substytutu siły ludzkiej. Światowe zasoby
paliw kopalnych są niestety ograniczone, dlatego stale poszukuje się innych źródeł energii. Rozwój
społeczeństw postindustrialnych będzie zaleŜał od wyboru alternatywnych źródeł energii.
Częściowym rozwiązaniem światowego problemu energetycznego moŜe być bardziej efektywne
wykorzystanie energii słonecznej. Dodatkowym, lecz dotychczas słabo uŜywanym, źródłem energii
jest grawitacja, m.in. wykorzystanie przypływu fal morskich oraz energii wiatru. WaŜną rolę w
wielu rozwiniętych krajach odgrywa energia jądrowa.
Industrializacja jest synonimem skomplikowanych procesów produkcji i dystrybucji, które
wymagają stałego dopływu energii. W krajach uprzemysłowionych nawet rolnictwo pochłania
olbrzymie ilości paliw do wytworzenia nawozów, środków ochrony roślin i wyposaŜenia
technicznego.
ZuŜycie energii wzrasta bardzo szybko. Nowo odkrywane zasoby zwiększają wprawdzie
moŜliwości produkcyjne, ale wykładniczy wzrost zuŜycia energii sprawia, Ŝe surowców moŜe
zabraknąć. Kryzys energetyczny lat siedemdziesiątych pokazał, jakie trudności moŜe napotkać
ludzkość, gdy kopalne złoŜa surowców energetycznych zostaną wyeksploatowane. Energia stała się
głównym czynnikiem uwzględnianym w załoŜeniach współczesnej ekopolityki. Kopalne surowce
paliwowe są kluczowe w większości działań gospodarczych, są teŜ waŜnym towarem w handlu
międzynarodowym - na paliwa przypada około połowy importu i eksportu surowców. Wiele
organizacji międzynarodowych, a w tym OPEC (Organization of Petroleum Exporting
Countries), próbuje kształtować wielkość dostaw paliw na rynku światowym. Liderzy wielu krajów
eksportujących ropę naftową próbowali wykorzystać ten surowiec jako broń lub środek nacisku
politycznego w stosunkach międzynarodowych. Z paliw kopalnych z ropy naftowej uzyskiwano
około 1/3 światowej produkcji energii, z gazu ziemnego - 1/6, z węgla - 1/4.
ŚWIATOWE ZASOBY PODSTAWOWYCH SUROWCÓW ENERGETYCZNYCH W 1986 r.
(% zasobów światowych)

Węgiel Ropa Gaz Energia

Region
kamienny naftowa ziemny wodna
Kraje kapitalistyczne (rozwinięte)
w tym: 48 9 15 17
Ameryka Pn. 27 5 8 11
Europa Zach. 9 4 6 6
Kraje socjalistyczne 48 12 45 16
w tym:
ZSRR 24 9 43 -
Chiny 17 3 1 -
Środk. Europa 8 0,0 1 -
Polska 4 - - -
Kraje rozwijające się 3 79 40 67
w tym:
OPEC - 68 32 -
Zatoka Perska - 57 25 -
Świat ogółem 579 x 109 t 700 x 10" 98xl012 m3 2857 x!03
baryłek MW
Źródło: Slatistical Yearbook, 1990.

Pierwszym paliwem kopalnym wykorzystywanym w znacznych ilościach był węgiel kamienny.

Znaczenie węgla jako paliwa jednak maleje ze względu na małą wydajność energetyczną w
porównaniu z innymi źródłami paliw oraz degradację środowiska związaną z górnictwem i spalaniem
węgla. W okresach występowania trudności z zaopatrzeniem w paliwa płynne rola węgla w
przemyśle i bilansie energetycznym przejściowo wzrasta. Struktura pozyskiwanej energii jest
następująca: 64% pochodzi z paliw kopalnych, a 21% to energia wodna. Energia
jądrowa stanowi 15% całości energii. Światowy potencjał energii uzyskiwanej z pływów
morskich wynosi około 13000 MW. Światowy potencjał energii geotermicznej jest trudny
do ustalenia. Całkowita światowa moc elektrowni geotermicznych jest oceniana na około
750 MW. Energia pływów i energia geotermiczna mają znaczenie lokalne, lecz mogą przyczynić się
do rozwiązania miejscowych problemów energetycznych.
Stale poszukuje się nowych rozwiązań technologicznych w energetyce. Jest to niezbędne do
dalszego rozwoju ekonomicznego krajów uprzemysłowionych. Mogą one zapobiec kłopotliwemu
importowi kopalnych surowców energetycznych. Nowe technologie są głównie związane z energią
jądrową. One równieŜ mogą wpłynąć korzystnie na bilanse handlowe krajów uprzemysłowionych
przez wzrost zapotrzebowania na nowe reaktory jądrowe, wzbogacony uran jako paliwo do
elektrowni jądrowych i części zamienne. Pod tym względem wykorzystanie energetyki jądrowej
zapewnia ekopolityczne moŜliwości wyzwolenia się krajów uprzemysłowionych z zaleŜności od
słabo rozwiniętych gospodarczo eksporterów ropy naftowej i gazu ziemnego i utrzymania światowej
pozycji mocarstwowej.
W większości reaktorów uŜywa się uranu lub plutonu. Pierwiastki te mogą być równieŜ
wykorzystane w produkcji broni jądrowej. Naturalnie występujący uran jest mieszaniną dwóch
izotopów 99,3% uranu 238 i około 0,7% uranu 235, który przed wykorzystaniem w elektrowni
wzbogaca się koncentratem uranu 235 od 2 do 4% w przypadku reaktorów typu LWR lub do
90% w przypadku reaktorów typu HTGR. W uŜyciu jest kilka typów reaktorów: LWR (Light
Water Reactor), HTGR (High-Temperature Gascooled Reactor), LMFBR (Li-quid Metal Fast
Breeder Reactor). Dwa pierwsze typy pracują na wzbogacanym uranie lub torze; w trzecim uŜywa
się plutonu jako paliwa.
Następną generacją reaktorów będą niewątpliwie reaktory termojądrowe. UŜyje się w nich
jako paliwa:
- trytu, super cięŜkiego wodoru uzyskanego dziś z wody morskiej, a kiedyś
- helu-3, który jest energetycznie znacznie wydajniejszy od trytu i bardziej
ekologiczny. UwaŜa się go za cudowne paliwo przyszłości. Hel-3 występuje na
Ziemi jako izotop niezmiernie rzadko. Powszechny jest natomiast w skałach
KsięŜyca (w regolicie). Aby uzyskać l t helu-3, naleŜy przetworzyć 200 min
t regolitu; wymaga to zebrania warstwy regolitu grubości 2 m z obszaru 10 km2.
O wielkiej wydajności energetycznej helu-3 świadczy to, Ŝe 25 t moŜe pokryć
całkowicie roczne zapotrzebowanie na energię Stanów Zjednoczonych.
Reaktory nowej generacji mają wytwarzać więcej energii i będą pozostawiały znacznie mniej
odpadów radioaktywnych.
Koszt budowy elektrowni jądrowej jest bardzo wysoki. W latach 1976-1995 elektrownie jądrowe
pracowały w 50 krajach. Łącznie było 480 reaktorów, w tym 126 w Stanach Zjednoczonych. W
1986 r. światowe zasoby uranu wynosiły 1455,8 tyś. t, a wydobycie 41,29 tyś. t.

ZASOBY I WYDOBYCIE URANU W 1986 r. (w t)

Państwo Zasoby Wydobycie
Świat 1 455 8001 41 2901
Australia 314000 4453
Brazylia 163300 290
Francja 56200 2859
Indie 32000 -
Kanada 176000 8080
Namibia 119000 3776
Niger 160000 4259
RPA 191000 5815
Stany Zjednoczone 131 300 10331
ZSRR 200 OOO2 2700 2
1
Wg Statistical Yearbook U N; 2 Wg Przeglądu Geologicznego, 1992, nr 10.
Do 1975 r. Stany Zjednoczone i ZSRR miały pozycję monopolistów w produkcji wzbogaconego
uranu. Produkcja amerykańska pokrywała zapotrzebowanie na paliwo prawie wszystkich reaktorów
jądrowych świata kapitalistycznego. Decydowało to równieŜ o wytworzeniu się bariery proliferacji
broni atomowej. Część krajów, chcąc uniezaleŜnić się od źródeł amerykańskich, podjęło w latach
osiemdziesiątych próbę budowy własnych wzbogacalni paliwa do reaktorów, powołując w tym celu
konsorcjum „Eurodif. Kraje środkowej i wschodniej Europy były uzaleŜnione od źródeł rosyjskich.
W latach dziewięćdziesiątych w Europie, pomimo zmian politycznych, sytuacja w zakresie
zaopatrzenia w paliwo reaktorów pozostała taka sama; jest to przykład m.in. uzaleŜnienia
technologicznego.
We współczesnym świecie występują ścisłe związki między rozwojem ekonomicznym a wzrostem
zuŜycia energii. Definicje postępu w paradygmacie industrialnym podkreślają znaczenie zuŜywania
duŜej ilości podstawowych paliw kopalnych w procesach produkcyjnych. W krajach
uprzemysłowionych postęp utoŜsamia się z odpowiednią liczbą: samochodów osobowych, domów z
pełna klimatyzacją, pralek automatycznych i kolorowych telewizorów. WyŜszy standard Ŝycia
ludności w krajach rozwiniętych wymaga kompleksowego systemu produkcji, dystrybucji,
transportu i składowania odpadów. System ten wymaga znacznych ilości energii. Autostrady
muszą być utrzymywane w dobrym stanie, pola uprawiane i nawoŜone, płody rolne dostarczone
na rynek. Musi funkcjonować transport kolejowy i lotniczy, energia potrzebna jest w domach i fab-
rykach. W społeczeństwie zurbanizowanym nawet krótka przerwa w dopływie elektryczności moŜe
spowodować chaos. W tabeli poniŜszej przedstawiono zaleŜności między poziomem rozwoju
ekonomicznego a zuŜyciem energii w niektórych krajach. Większość krajów Europy Zachodniej i
Japonia nie mają dostatecznej ilości własnych surowców energetycznych. Ponad połowa państw
przemysłowych produkuje obecnie mniej niŜ 50% energii zuŜywanej z własnych surowców.

DOCHÓD NARODOWY A ZUśYCIE ENERGII W 1986 r.

PKB na osobę ZuŜycie energii
Kraj
w dol. na osobę w kg*
Australia 11194 7160
Brazylia 1840 670
Etiopia 120 30
Indie 290 200
Japonia 12840 3500
Kanada 14240 9700
Polska 2080 4500
RFN 12040 5500
Szwecja 13150 6500
St. Zjednoczone 17560 9500
ZSRR 3250 5700
Źródło: Statistical Yearbook UN, 1990. * Liczba kg/1 mieszk. w przeliczeniu na węgiel kamienny.
Kryzys energetyczny w latach 1973 -1974 wywołał powaŜne zakłócenia w stosunkach
międzynarodowych. Częste były wzajemne oskarŜenia o wykorzystywanie koniunktury i podbijanie
cen ropy naftowej przez państwa (np. przez Stany Zjednoczone i ZSRR), które albo miały bogate
rezerwy, albo dobre stosunki z bogatymi w ropę naftową krajami arabskimi. Bezpośrednio po
wielkim wzroście cen ropy naftowej spowodowanym kryzysem energetycznym i w związku z
tym szybką akumulacją bogactw w krajach eksportujących ropę, członkowie OPEC i pozostałe
kraje Trzeciego Świata były bardzo solidarne. Kraje Trzeciego Świata oczekiwały bowiem, Ŝe
nastąpi podział nagromadzonych bogactw wśród krajów ubogich i będzie to początek tworzenia
nowego światowego porządku ekonomicznego. OPEC miał stać się kartelem transferującym
pieniądze od krajów bogatych do zacofanych. Oczekiwania te spełzły na niczym. Większość
eksporterów ropy naftowej nie poczuwała się do obowiązku dzielenia się zyskiem. Co więcej, kraje
słabo rozwinięte gospodarczo musiały płacić równie wysokie ceny za importowaną ropę naftową,
jak i kraje wysoko uprzemysłowione.
Nie brano przy tym pod uwagę, Ŝe bezpośrednio po sukcesie krajów OPEC, spowodowanym
zwyŜką cen ropy naftowej, nastąpiła ogólnoświatowa recesja gospodarcza. Zmniejszenie tempa
rozwoju krajów uprzemysłowionych wskutek wysokich cen ropy naftowej pociągnęło mniejszy
import surowców mineralnych i rolnych, pogarszając sytuację krajów je eksportujących.
Zwiększanie cen ropy naftowej spowodowało takŜe wzrost cen towarów przemysłowych,
wyprodukowanych w krajach nie naleŜących do OPEC. Ceny ropy naftowej w latach następnych
ustabilizowały się, ale ceny towarów przemysłowych pozostały wysokie, co nie było korzystne ani
dla krajów OPEC, ani dla pozostałych krajów słabo rozwiniętych. Wzrost cen ropy naftowej
przyczynił się do zuboŜenia większości krajów Trzeciego Świata. Około 1/5 państw istniejących
stało się tzw. Czwartym Światem. W latach dziewięćdziesiątych ceny ropy naftowej na rynku
światowym obniŜyły się.
 KRAJE WEDŁUG WARTOŚCI PRODUKTU KRAJOWEGO
Obszar Produkt krajowy brutto (w dol./l mieszk.)
pon. 200 200-999 1000-1999 2000-4999 5000-9999 pow. 10000
Europa - - - 10 3 14
Ameryka Pn. - - - - - 2
Ameryka Łacińska - 9 14 11 7 2
Azja 6 15 3 4 9 3
Afryka 8 31 8 4 2
Oceania - 6 2 - 1 3
Źródło: National Accounts Statistical UN, 1990.

Występowanie kryzysów energetycznych nie jest zjawiskiem nowym, charakterystycznym dla

epoki przemysłowej. Ekolodzy i ekonomiści zastanawiają się obecnie na jak długo wystarczy na
Ziemi węgla, gazu ziemnego i ropy naftowej, jakie będą podstawowe źródła energetyki w XXI w. i
czy ewentualnie nowy, silniejszy kryzys gospodarczy nie zakłóci rozwoju naszej cywilizacji.
Podobne kryzysy przeŜywała ludzkość juŜ wielokrotnie w przeszłości, a pierwsze kryzysy
ekonomiczne występowały w czasach staroŜytnych. Wysunięto nawet hipotezę, Ŝe były
spowodowane kryzysami energetycznymi, czyli brakiem paliw dla ówczesnych technologii.
5.4.1. PRZYSZŁOŚĆ POLITYKI ENERGETYCZNEJ

Długofalową politykę energetyczną w przyszłości będą kształtowały takie czynniki, jak:

- uświadomienie społeczeństwu, Ŝe ustawiczny wzrost eksploatacji złóŜ paliw
kopalnych prowadzi do ich wyczerpywania i w konsekwencji do wzrostu cen
energii;
- zmiany w sytuacji politycznej i ekonomicznej krajów eksploatujących ropę
naftową mogą wpłynąć na stosunki z krajami importującymi ropę naftową;
- pojawienie się nowych technologii w energetyce, które mogą się wiązać
z gazyfikacją węgla, eksploatacją łupków bitumicznych oraz wykorzystaniem
energii jądrowej. Wprowadzenie nowych technologii jest na razie bardzo drogie.

5.4.2. GEOPOLITYCZNE ZNACZENIE ROPY NAFTOWEJ I GAZU ZIEMNEGO

NA PRZYKŁADZIE REGIONU KASPIJSKIEGO

Morze Kaspijskie otacza pięć krajów: na północy leŜy Rosja, na południu - Iran, na
wschodnim wybrzeŜu - Kazachstan i Turkmenistan, na zachodnim -AzerbejdŜan. PołoŜone nieco
dalej Armenia, Gruzja, Uzbekistan, TadŜykistan i Kirgistan są równieŜ zaleŜne od sytuacji w
nadbrzeŜnych państwach Morza Kaspijskiego (zob. mapa na str. 44-45). Kraje te, korzystające ze
wspólnej bazy surowców energetycznych i rozstrzygające uwarunkowane geopolitycznie problemy
ich przesyłania, składają się na tzw. region kaspijski (Oil and gaś in the Caspian Sea: Economic and
Political Ramifications. IREX, 1999, Waszyngton).
Kraje wokół Morza Kaspijskiego i połoŜone w jego najbliŜszym sąsiedztwie (bez Iranu)
stanowiły do 1991 r. republiki Związku Radzieckiego. Od czasu uzyskania niepodległości borykają
się one jednak z licznymi trudnościami natury gospodarczej i społecznej. Podstawą ich gospodarki
jest eksploatacja złóŜ ropy naftowej i gazu ziemnego, lecz na wydobycie i zbyt surowców wpływają
nie tylko uwarunkowania techniczne, ale takŜe społeczne i polityczne. Powstają konflikty pomiędzy
poszczególnymi grupami etnicznymi, najczęściej skłóconymi na tym obszarze; istnieje równieŜ
sprzeciw Rosji dotyczący przyjmowanych przez te kraje rozwiązań gospodarczych i politycznych
stosowanych na Zachodzie.
Obecnie większość pól naftowych i gazowych regionu kaspijskiego to jedne z najbardziej
atrakcyjnych obszarów do inwestowania przez międzynarodowe firmy. Potencjalna produkcja
energii tego regionu jest porównywana do produkcji głównych światowych pól naftowych, włącznie z
obszarami Zatoki Perskiej i Rosji.
Kilka znaczących firm naftowych Zachodu, takich jak: Cheyron, Exxon i Mobil, uczestniczy w
programach eksploatacji złóŜ ropy naftowej i gazu w AzerbejdŜanie, Turkmenistanie i Uzbekistanie.
Kraje te mają nadzieję, Ŝe dochody pochodzące ze sprzedaŜy surowców energetycznych przyczynią się
do ich rozwoju ekonomicznego. Istnieją jednak przeszkody polityczne i techniczne hamujące eks-
ploatację złóŜ ropy naftowej i gazu w tym regionie. Próby eksportu surowców za granicę z
pominięciem Rosji są często skazane na niepowodzenie. Obecność zachodnich firm naftowych w
regionie kaspijskim jest dla Rosji konkurencyjna.
Infrastruktura techniczna regionu kaspijskiego jest ponadto bardzo słabo rozwinięta, a wszystkie
istniejące dotąd szlaki transportowe są zorientowane na Moskwę. Miejscowy przemysł naftowy, przy
współudziale kapitału zachodniego, obiega o budowę nowej sieci rurociągów o kierunku wschód-
zachód, z pominię-aem terytorium Rosji, łączących pola naftowe regionu kaspijskiego, przez Iran,
Armenię, Gruzję i Turcję, z tureckim portem Jayhan nad Morzem Śródziemnym. Rosyjską
kontrpropozycją jest budowa rurociągu łączącego pola naftowe „Ten-. ' z Noworosyjskiem,
rosyjskim portem nad Morzem Czarnym.
Zachodnie firmy naftowe rozpoczęły działalność w Kazachstanie. Pierwszy większy kontrakt to
Tengis-Chevroil joint-venture, który Kazachstan podpisał : Chevron w 1993 r. Jest to największy
kontrakt zagraniczny zawarty z byłą republiką ZSSR. W AzerbejdŜanie Azeri International Oil
Company (AIOC), będący pod kontrolą brytyjską, realizuje drugi pod względem wielkości zachodni
projekt rozwoju przemysłu naftowego w byłym ZSRR. Następne kontrakty zawrze zapewne
Turkmenistan, w którym zasoby gazu przewyŜszają zasoby ropy naftowej.
Budowę rurociągu wschód-zachód hamują takŜe róŜne układy polityczne. Przebiegowi rurociągu
przez terytorium Iranu sprzeciwiają się Stany Zjednoczone, które chcą utrzymać izolację Iranu.
RównieŜ porozumienia sojusznicze Rosji i Iranu, przy sprzeciwie Rosji, jeśli chodziło o budowę
tego rurociągu, sprawiają Ŝe jest to przedsięwzięcie trudne do realizacji. Omawiany rurociąg miałby
duŜe znaczenie integrujące kraje Azji Środkowej i Kaukazu, pomimo tlących się tu licznych
konfliktów na tle etnicznym i terytorialnym.
Konflikty etniczne to waŜny problem, a jego rozwiązanie jest konieczne, aby w regionie
kaspijskim mogło dojść do strategicznego współdziałania na większą skalę. Sytuacja Kurdów w
Turcji, Azerów i Turkmenów w Iranie, łącznie z wojną domową w TadŜykistanie, oraz konflikt o
Górny Karabach pomiędzy Armenią i AzerbejdŜanem sprawiają, Ŝe bez przyjęcia zasad
samostanowienia dla wielu grup etnicznych pokój będzie niemoŜliwy.
Współpraca gospodarcza i budowa rurociągu wschód-zachód, którym są zainteresowane
wszystkie kraje leŜące wzdłuŜ niego, moŜe wygasić konflikty i zapewnić duŜe dochody
uczestnikom projektu. Region kaspijski moŜe więc stać się spokojniejszy i osiągnąć harmonijny
rozwój.
Kraje regionu kaspijskiego dąŜą ponadto do współpracy z NATO i wykazują chęć integracji ze
Wspólnotą Europejską. Te zainteresowania, jak i projekt rurociągu wschód-zachód z pominięciem
terytorium Rosji, budzą sprzeciw tej ostatniej. Pomimo sprzeciwu, „wielka gra" o region kaspijski
pomiędzy Zachodem a Rosją toczy się dalej.
Na Zachodzie przygotowano ogólne załoŜenia programowe pomocne w rozwiązaniu problemów
regionu kaspijskiego; według nich naleŜy:
1) zbudować infrastrukturę techniczną łączącą wszystkie kraje regionu kaspijskiego, a tym
samym zredukować prawdopodobieństwo konfliktu wyrosłego
m.in. z róŜnic w poziomie Ŝycia;
2) zdynamizować nowe narodowe identyfikacje przez podejmowanie działań
sprzyjających postępowi takŜe w sąsiednich krajach;
3) 3) skierować pomoc Zachodu bezpośrednio do ludności regionu, a nie do rządów; w
dodatku pomoc powinna mieć aspekt bardziej humanitarny, z większym naciskiem na
przestrzeganie praw człowieka; wysiłkom rozwiniętych państw Zachodu w niesieniu pomocy
powinien twowarzyszyć rozwój społeczeństw cywilizowanych, wolnych od korupcji, terroryzmu i
autorytarnych rządów.
4) Elity polityczne państw Azji Środkowej i Kaukazu, jak dotąd, nie przejawiają, poza
deklaracjami politycznymi, chęci reform i budowania demokracji. Tylko niektóre z nich, np.
AzerbejdŜan i Gruzja, czasami wyraŜają chęć reform, lecz, tak jak i pozostałe kraje tego regionu, są
społeczeństwami tradycyjnymi, a kaŜda zmiana napotyka zdecydowany opór zwalczających się
ugrupowań.

5) 5.5. GLOBALNE PROBLEMY Z WODĄ

 6) Spośród zasobów wodnych kuli ziemskiej 97% przypada na wodę słoną mórz i
oceanów. Pozostałe 3% stanowi woda słodka, lecz jej 3/4 występuje

postaci lodowców i pokrywy lodowej. Większość pozostałej 1/4 tworzą wody gruntowe. Woda
słodka na powierzchni Ziemi (jeziora i rzeki) skupia tylko 0,33% całej wody słodkiej, atmosfera -
0,035%. (I.G. Simmons, 1979). Schemat ilościowy obiegu wody na kuli ziemskiej przedstawia
rysunek na stronie 130.
Woda jest jednym z najbardziej uniwersalnych surowców, niezbędnych w procesie
metabolicznym organizmów Ŝywych, w tym człowieka. Dzienne zapotrzebowanie organizmu
ludzkiego na wodę wynosi około 2,5 1. Znaczną, jej ilość pochłaniają czynności bytowe - higiena
osobista i przygotowanie posiłków zaleŜnie od stylu i poziomu Ŝycia. Ilość ta waha się od 90 l
dziennie w krajach o niskim standardzie Ŝyciowym do 160 l dziennego zuŜycia w krajach europejs-
kich i 635 l w Stanach Zjednoczonych. Ogromne ilości wody pochłaniają procesy przemysłowe.
Przeciętnie fabryka zuŜywa około 45-70 l wody dziennie na kaŜdego zatrudnionego robotnika,
niezaleŜnie od zuŜycia w procesach technologicznych. Woda jest takŜe wykorzystywana w
hydroenergetyce, np. w Peru z hydroelektrowni pochodzi 68% elektryczności, w Norwegii 99,8%.
Wody potrzebują równieŜ rośliny. Jest ona niezbędna w procesach metabolicznych, konieczne jest
takŜe uzupełnianie wyparowanej wody. Określone potrzeby ma równieŜ świat zwierzęcy. Do
uzyskania l kg suchej pszenicy potrzeba 450 l wody; a l l mleka - 3,7 l wody.
Zapotrzebowanie na wodę stale rośnie, szczególnie w krajach uprzemysłowionych. Właśnie tam w
wyniku znacznego zuŜycia wody następują największe zakłócenia cyklu hydrologicznego. DuŜe
potrzeby wodne mają równieŜ kraje rozwijające się, lecz często nie mają one odpowiednich
urządzeń do pobierania wody lub wręcz brakuje im wystarczających zasobów wodnych.
 Naj wi ęks ze i l oś ci wody s ł odki ej na powi erzchni Zi e mi znaj duj ą się w jeziorach i
rzekach afrykańskich - 30%, następnie w Wielkich Jeziorach w Ameryce Północnej - 25% oraz
jeziorze Bajkał - 18%. Objętość wody w korytach rzek na świecie ocenia się na 1200 km3, co w
porównaniu ze 125000 km3 wody słodkiej w jeziorach i całkowitą objętością wody na powierzchni
lądów, wynoszącą 124000000 km3, jest ilością niewielką, lecz istotną ekologicznie. Rzeki są
źródłem wody dla ludności, szlakiem komunikacyjnym oraz słuŜą do nawadniania pól o powierzchni
około 200 000 km2. Do nawadniania uŜywa się obecnie wód głębinowych oraz odsalanej wody
morskiej. Gromadzenie wód płynących następuje w sztucznych zbiornikach powstałych przez
budowę zapór. Największymi zaporami są Kariba w Zambii o zbiorniku zawierającym 160-109 m3
wody, Asuańska w Egipcie (156 • 109 m3) i Akosombo w Ghanie (147-109 m3). Spiętrzanie wód daje
gospodarce olbrzymie korzyści, ale ma takŜe negatywne skutki dla Ŝycia biologicznego i
społecznego. Nieprzewidziane skutki zbudowania Tamy Asuańskiej na Nilu doprowadziły do
zamieszek politycznych w Egipcie. Tama pozbawiła egipskich fellachów naturalnego uŜyźniania
pól mułem nanoszonym przez wylewy Nilu. Spadły połowy ryb w rzece. Delta Nilu obecnie cofa
się, gdyŜ nie niesie dostatecznej ilości materiału do jej tworzenia. Brak wylewów Nilu zakłócił
związane z nimi obrzędy kulturowe.
WaŜnym źródłem wody są wody głębinowe. Stanowią one 0,5% cał kowitej ilości wody na
Ziemi. Z podziemnych zbiorników moŜna uzyskać około 7-106 km3 wody.
Perspektywa wyczerpania się zasobów wody słodkiej skłania człowieka do doskonalenia
technologii pozyskiwania wody słodkiej z wody słonej mórz i oceanów. Woda morska
zawiera w 1 l około 35 g soli, co czyni ją bezuŜyteczną dla konsumpcji. Odsalanie wody morskiej na
większą skalę jest jednak bardzo kosztowne i nie moŜna obecnie mówić o skali przemysłowej tego
procesu. Sugeruje się takŜe wykorzystanie jako źródeł zaopatrzenia w wodę lodowców na
Grenlandii i Antarktydzie. Plany regulacji rzek lub całych dorzeczy, dość liczne w XX w., mają
wielorakie cele i obejmują obszary o róŜnej wielkości. Dobrą ilustracją takich prac jest
zagospodarowanie doliny Tennessee w Stanach Zjednoczonych, tzw. Tennessee Yalley Authority,
omawiane niejednokrotnie w róŜnych opracowaniach planistycznych. Są projekty regulacji Jordanu i
Eufratu na Bliskim Wschodzie oraz Mekongu w Azji Południowo-Wschodniej. Wyłania się jednak
problem sprzecznych interesów poszczególnych krajów, przez które przepływają te rzeki. Niektóre
konflikty próbuje się rozwiązywać zbrojnie. Jordan, długości 252 km, płynie od Wzgórz Golan na
południe, w głębokim rowie tektonicznym, przebiegającym od Syrii wzdłuŜ granicy Izraela i Jordanii
do Morza Martwego. Główne dopływy Jordanu to Jarmuk i Jabbok. Wody Jordanu i jego dopływów
są arterią Ŝycia dla otaczających je terenów pustynnych. W izraelskim mieście Ejlat, połoŜonym na
pustyni Negew, opad roczny wynosi 25 mm. Średnio przypada tu osiem dni deszczowych w roku. Tel
Awiw-Jaffa otrzymuje rocznie średnio tyle opadów, co Warszawa. Nieco mniej opadów ma
Jerozolima, ale tu deszcze padają przez dwa miesiące w roku. CięŜkie chmury nadciągają od Morza
Śródziemnego i tracą wilgoć przy przechodzeniu przez góry Judei. Na wschód od Jerozolimy
zaczyna się pustynia. Deszcze dostarczają Izraelowi połowę zapotrzebowania na wodę, tj. 1,8 mld m3
rocznie. Tę samą ilość wody otrzymuje się z wód gruntowych oraz jeziora Genezaret na północy. W
pobliŜu Kafarnaum nad jeziorem zbudowano ogromną stację pomp podziemnych. Wodociąg,
tworzący gęstą sieć rozgałęzień, doprowadza wodę na południe kraju, do pustyni Negew. Król
Jordanii, Hussein, uwaŜał, Ŝe następna wojna na Bliskim Wschodzie moŜe być wojną nie o ziemię lub
ropę naftową, ale wojną o wodę. Jordania ma powaŜne powody do niepokoju. Uwaga jej jest
zwrócona w stronę Syrii, która na Jarmuku, przy zbiegu granic Jordanii, Izraela i Syrii, buduje tamę.
Gdy tama będzie ukończona, Syria pozbawi Jordanię powaŜnej części zasobów wodnych. Jordania ma
jeszcze mniej wody niŜ Izrael. Opad roczny w Jordanii wynosi 270 mm. Jordania zawarła z Izraelem
nieformalne porozumienie w sprawie podziału wód Jordanu: 80% wody z rzeki czerpie Jordania,
20% Izrael.
W połowie lat pięćdziesiątych amerykańscy eksperci zaproponowali plan wspólnego
wykorzystania wód Jordanu, Jarmuku i Litanii przez Izrael i sąsiadujące z nim państwa arabskie.
Projekt odrzuciła jednak Liga Arabska. Wojna z 1956 r. na długo przekreśliła moŜliwość
realizacji jakichkolwiek planów współpracy dotyczących problemów wody. Następna wojna w
1967 r. wybuchła po części takŜe z powodu wody. Budowa kanału u źródeł Jordanu na
wzgórzach Golan przez Syryjczyków miała na celu m.in. zmianę biegu rzeki, co pozbawiłoby Izrael
oraz Jordanię podstawowego źródła wody.
Wielkie problemy z wodą ma takŜe Syria. Źródła największej przepływającej przez Syrię rzeki
Eufrat znajdują się na terenie Turcji. Turcy budują tamę na Eufracie, która moŜe znacznie ograniczyć
ilość wody na terenie Syrii, dlatego Syria podjęła budowę tamy na Jarmuku, będącym jednak waŜnym
źródłem wody dla Jordanii.
Arabsko-izraelski spór o wodę toczy się nie tylko na północy granicy. Monopol na
eksploatację wody w Izraelu ma państwowa firma „Mekorot", działająca pod nadzorem Urzędu
Wodnego. Bez zgody tego urzędu nie moŜna wykopać studni nawet na terenie prywatnym.
Wszystkie studnie są włączone do Narodowego Systemu Wodnego.
Spór o wodę prowadzą takŜe Palestyńczycy z śydami. Palestyńczycy uwaŜają, Ŝe 80% wody
czerpanej ze studzien na obecnym terytorium Izraela pochodzi z opadów atmosferycznych, które
spadają na Zachodnim Brzegu, czyli terytorium Palestyny okupowanym przez Izrael. Domagają
się więc 80% tej wody lub zysków z jej sprzedaŜy. Podział zasobów wodnych jest jednym z
podstawowych tematów bliskowschodnich rozmów wielostronnych. Eksperci szacują, Ŝe całościowy
koszt projektu „woda za pokój" będzie wynosił 3 - 5 mld dol. Fundusze te będą przeznaczone na
budowę kilku stacji odsalania wody morskiej i na budowę wielkiego wodociągu z Turcji przez Syrię
do Jordanii i Izraela, ale wcześniej musi nastąpić pokój i wzrosnąć wzajemne zaufanie.
Woda to powaŜny problem polityczny równieŜ w Australii, która pod

względem zasobów wodnych jest najuboŜszym kontynentem świata. AŜ 60% powierzchni kontynentu
zajmują suche obszary bezodpływowe. We wnętrzu kontynentu moŜna poprowadzić linię prostą o
długości 2500 km, od Zatoki Karpentaria na północy po Albany na południowym zachodzie, nie
przecinając jakiejkolwiek rzeki. Nad Wielką Zatoką Australijską na 1600-kilometrowym wybrzeŜu
nie ma Ŝadnego naturalnego cieku wodnego. Na pustynnych obszarach Australii wodę czerpie się z
basenów artezyjskich. W 11 basenach, zajmujących blisko 1/3 powierzchni kontynentu, wywiercono
ponad 8500 studzien. Rzeki australijskie, bardzo krótkie, występują prawie wyłącznie w pasie
wybrzeŜy. W Australii istnieje tylko jeden znaczący system rzeczny Murray-Darling o dorzeczu
910000 km2. Średni roczny odpływ z tego obszaru wynosi 60 km3, a więc prawie tyle samo, co z
czterokrotnie mniejszego dorzecza Renu. Największe zbiorniki zbudowane do celów
energetycznych, nawadniających oraz zaopatrzenia w wodę ludności mają łączną pojemność 62
km3 wody, czyli prawie tyle, ile odpływ wszystkich rzek w Polsce. Australijskie jeziora są słone.
Wśród wielu sztucznych systemów nawadniających największe znajdują się w dorzeczu Murray.
Łączna powierzchnia terenów nawadniających nie przekracza 1,5 min ha.
Korzystanie z wody w Australii regulują bardzo rygorystyczne przepisy prawne z 1915 i
1917 r., nie udało się jednak uniknąć wewnętrznych konfliktów na tym tle. Do najpowaŜniejszych
naleŜy konflikt dotyczący korzystania z wód rzeki Murray między granicznymi stanami: Nowa
Południowa Walia, Wiktoria i Australia Południowa. Chodzi o to, ile zapór na rzece i ile wody
mogą pobierać poszczególne stany. Ostatniego konfliktu, związanego z budową zapory „Chowilla" w
latach siedemdziesiątych, nie był w stanie rozstrzygnąć nawet rząd federalny Australii. Szukano
pomocy u ekspertów w Londynie, a potem w organizacjach międzynarodowych. Spór nadal trwa.
W Polsce zasoby wody są skromne, a postępujący rozwój demograficzny, urbanizacyjny i
przemysłowy wywołuje stały wzrost zapotrzebowania na wodę. Rosnące zapotrzebowanie moŜe
być pokryte nawet przy skromnych zasobach, ale wymaga to oszczędnego gospodarowania wodą.
Badania hydrologiczne wykazały, Ŝe w Polsce występuje nie tyle absolutny deficyt wody, ile deficyt
wody czystej. Do najwaŜniejszych czynników konfliktogennych w Polsce naleŜą:
1) czynniki naturalne - wynikające z ograniczoności zasobów i coraz gorszej jakości źródeł
zasilania,
2) czynniki demograficzne - związane ze zwiększającą się liczbą ludności,
3) czynniki techniczne - spowodowane rozwojem infrastruktury technicznej,
4) czynniki ekonomiczne -- związane z dąŜeniem do obniŜania kosztów eksploatacji
zasobów wodnych (pozyskiwania, uzdatniania, dystrybucji i oczyszczania wody).
Ponad 90% ludności w Polsce, zwłaszcza mieszkańców małych miast i wsi, czerpie wodę z 16000
studzien wierconych i ogromnej liczby gospodarskich studzien kopanych. Naturalne
eksploatacyjne zasoby wód podziemnych, które mogą być wykorzystane przez ludność bez
ograniczeń czasowych i istotnych zmian ekologicznych, szacuje się na 13,7 mld m3/rok, co w
przeliczeniu na l mieszkańca daje około l m3/dobę. Zasoby wód powierzchniowych w Polsce
wynoszą około 56 mld m3/rok, co w odniesieniu do l mieszkańca wynosi około 4,0 m3/dobę.
Zasobność wód powierzchniowych w stosunku do l mieszkańca stawia Polskę na przedostatnim
miejscu wśród krajów Europy.
Nierównomierny rozkład zasobów wód podziemnych na obszarze Polski i intensywna ich
eksploatacja doprowadziły do braku rezerw wody w obrębie wielu aglomeracji miejskich.
Nadmierna eksploatacja wód rzecznych i ich zły stan jakościowy ograniczają zaopatrzenie w wodę
ludności. Dyskomfort zaopatrzenia w wodę na wsi odczuwa ponad 10000 miejscowości. Z tego
deficyt okresowy i stały odczuwa 25% miejscowości, a 60% gospodarstw zaopatruje się w wodę
donoszoną spoza zagrody.
Istnieje przekonanie, Ŝe zasoby wodne są dobrem ogólnym, a więc, tak jak powietrze, powinny
być za darmo. W efekcie istnieje wielkie marnotrawstwo wody. Jeśli płacimy za wodę, w
rzeczywistości jej cena jest odnoszona do kosztów jej pozyskiwania, magazynowania,
doprowadzenia rurociągiem do odbiorcy odprowadzania ścieków. Im większa jest odległość
źródeł wody od uŜytkownika, tym większe są koszty budowy systemu zaopatrującego a takŜe
eksploatacji.
W obliczu niedoborów wody i wzrastających kosztów jej pozyskania waŜnym kierunkiem
rozwojowym staje się poszukiwanie skutecznych metod oczyszczania ścieków, pozwalających na
ponowne wykorzystanie wody. Pełne uzdatnianie wody pochodzącej ze ścieków jest
pięciokrotnie tańsze od dostarczania świeŜej wody. Teoretycznie moŜna prowadzić recyrkulacje
płynów w obiegu zamkniętym. MoŜe to dotyczyć wody uŜywanej w procesach technologicznych
lub do celów higieny, w mniejszym stopniu do bezpośredniego spoŜycia, choćby ze względu na
jej smak.
Próby gospodarowania wodą niejednokrotnie napotykają sprzeciw społeczny, jeśli w jakimś
stopniu są niezgodne z interesem społecznym. Najczęstsza reakcją jest sprzeciw przeciwko
budowie sztucznych zbiorników wodnych, które zabierają znaczne połacie ziemi uŜytkowej.
Zniszczeniu ulegają takŜe siedliska ludzkie, zabytki kultury i unikatowe obszary środowiska
naturalnego. Budowa Zbiornika Cymlańskiego w Rosji wymagała likwidacji 159 miasteczek i
wsi; budowa Zapory Asuańskiej w Egipcie groziła zatopieniem zabytku kultury światowej –
świątyni Abu Simbel, którą tylko dzięki interwencji międzynarodowej udało się przenieść poza
zasięg zbiornika. Budowa zapory spowodowała takŜe zatopienie Glen Canyon w Arizonie itp. W
Polsce odbywały się akcje protestacyjne (bezskuteczne) przeciwko budowie zapory w
Czorsztynie, a na Węgrzech- zapory na Dunaju, Nagymarosz – Gabczikowo. Nie tracąc z pola
woidzeniaobaw i zastrzeŜeń społecznych musimy zdać sobie sprawę, Ŝe stoimy przed problemem
ograniczonych zasobów wody, a zarazem wzrastającym jej uŜyciem, poniewaŜ poprawia się
standard Ŝycia. Nadzieja na rozwiązanie nagromadzonych sprzeczności jest oszczędzanie wody i
unowocześnienie technologii jej odzyskiwania.

EKOPOLITYKA TECHNOLOGIA ROZWÓJ

5.6.1 PROBLEMY EKOLOGICZNE

Rozwój technologiczny i wzrost uprzemysłowienia stwarza wiele problemów natury
ekologicznej, ekonomicznej i społecznej. Na wielką skalę zapoczątkował to kryzys
energetyczny lat siedemdziesiątych. W stosunkach międzynarodowych u d z i a ł w
ś w i a t o w y m p o z y s k i w a n i u e n e r g i i moŜe słuŜyć jako wskaźnik siły
we wzajemnych relacjach. Wielu autorów (D. Pirages, C.W Deutsch i in.) uwaŜa, Ŝe siłe
państwa moŜna zdefiniować jako zdolność do Szybkiego pozyskiwania energii. Państwa,
które zaliczane są do rozwiniętych technologicznie lub wysoko uprzemysłowionych,
kontrolują większość produkcji energii w skali światowej i mają przewagę nad państwami
technicznie mniej rozwiniętymi. Wiele państw, chcąc uniezaleŜnić się od dyktatu eksporterów
ropy naftowej zaczęło szukać paliw zastępczych. Pośpieszna rozbudowa energetyki
atomowej, budowa niedopracowanych technologicznie elektrowni atomowych, błędy i
niedopatrzenia obsługi mogą spowodować katastrofy ekologiczne na miarę Czarnobyla.
DuŜym zagroŜeniem dla środowiska są odpady radioaktywne gromadzone w wyrobiskach
pogórniczych lub morzach.
Dawna ekspansja kolonialna krajów Europy zachodniej miała m.in. na celu zdobycie
kolonii, które mogły stanowić zabezpieczenie surowcowe dla metropolii. Obecnie większość
rozwiniętych technologicznie krajów czerpie korzyści z tego, Ŝe ich wysokie technologie
pozwalają na korzystna wymianę z krajami słabo rozwiniętymi, sprzedając im produkty
przemysłowe droŜej i kupując surowce taniej. Niezadowolenie z takiej wymiany krajów słabo
rozwiniętych wskazuje, Ŝe ta era rozwoju stosunków międzynarodowych dobiega końca.
śądania wprowadzenia nowego międzynarodowego ładu ekonomicznego stają się
powszechne.
Wzrost spoŜycia Ŝywności wywiera wpływ na zwiększenie jej produkcji, bądź poprzez
jej intensyfikację, bądź zagospodarowanie nowych terenów lub zwiększenie połowów w
morzach. Intensywna uprawa ziemi prowadzi nie tylko do zmiany struktury gleby, ale w
konsekwencji do jej wyjałowienia i spadku wydajności. Tereny nawadniane są bezuŜyteczne
po kilku latach ich uprawiania, poniewaŜ gleby stają się zasolone wskutek gromadzenia się
substancji mineralnych zawartych w wodzie uŜytej do jej nawadniania. Zastosowanie
nawozów azotowych w celu zwiększenia produkcji rolnej przekracza 40 mln ton rocznie co
stanowi ok. 1/3 azotu występującego w atmosferze ziemskiej. Do 2000 r. zuŜycie nawozów
zwiększy się czterokrotnie, a zatem ilość azotu w atmosferze wzrośnie dwukrotnie.
Doprowadzi to niszczenia warstwy ozonowej ziemi, chroniącej przed promieniowaniem
nadfioletowym Słońca, co spowoduje wzrost zachorowań na nowotwory skóry.

5.6.2 PROBLEMY SPOŁECZNE

Kraje wysoko uprzemysłowione, importujące surowce, nie chcą eksportować

nowoczesnych technologii, lecz wysoko przetworzone produkty. Kraje słabo rozwinięte,
dysponujące duŜymi zasobami surowców mineralnych, wolałyby kupić know - how nowych
technologii aby móc rozwijać własny przemysł.
Powszechne jest przekonanie, Ŝe kraje uprzemysłowione powinny wspierać rozwój
innych krajów w celu zmniejszania dystansu między krajami bogatymi i biednymi, Ŝe dzięki
międzynarodowym korporacjom nastąpi oŜywienie gospodarcze krajów trzeciego swata, Ŝe
na skutek korzystnej wymiany handlowej między Trzecim Światem a krajami wysoko
uprzemysłowionymi nastąpi zmniejszenie róŜnic w warunkach Ŝycia i wzrost dochodów w
krajach biednych. Praktyka pokazała, Ŝe Ŝadnego z tych celów dotychczas nie osiągnięto.
Obecny międzynarodowy podział pracy i system handlu światowego kraje Trzeciego Świata
określają jako sprzyjający mocniejszemu. Arogancja bogatych w stosunku do biednych jest
zarzewiem buntu i stoi w sprzeczności z deklaracjami praw człowieka.
 Rozwój nowych technologii zmienia zasady industrializacji. Uprzemysłowienie i modernizacja
nie oznaczają dziś rozwijania przemysłu cięŜkiego, który był podstawowym procesem
przekształcającym społeczeństwa agrarne w industrialne. Obecnie tylko zaawansowane technologie,
m.in. przemysł precyzyjny, elektroniczny, stwarzają szansę na znaczący postęp i rozwój. Z tej szansy
korzystają dziś kraje Azji Południowo-Wschodniej.
Stare koncepcje rozwoju przeŜyły się, a nowe kształtują juŜ inne układy ekonomiczne, społeczne
i polityczne. Od kilkunastu lat w wielu krajach przemysłowych stare okręgi przemysłowe, podobnie
jak i cała koncepcja rozwoju ekonomicznego przechodzą głęboki kryzys. Wymagają one
restrukturyzacji. Tereny uprzemysłowione zmieniają wygląd, a równocześnie powstają ośrodki
przemysłowe na obszarach dotychczas słabo lub zupełnie nieuprzemysłowionych, lecz
dysponujących odpowiednią przestrzenią, na której moŜna zbudować nową infrastrukturę, bez
obciąŜeń przeszłością technologiczną. Zmienia się sposób produkcji, wielkość przedsiębiorstw,
źródła zaopatrzenia w surowce i półfabrykaty, rynek zbytu i rynek siły roboczej, a w konsekwencji
sposoby lokalizacji działalności produkcyjnej. Dynamika nowych przestrzeni
według G. Benki (1993) jest oparta na trzech zasadniczych elementach:
1) przemyśle o wysoko zaawansowanej technologii, tworzącej nowe gałęzie
i nowe produkty;
2) usługach na rzecz producentów, których liczba rośnie;
3) na działalności rzemiosła, jak równieŜ na małych i średnich przedsiębiorstwach.
L o k a l i z a c j ę o ś r o d k ó w n o w y c h t e c h n o l o g i i w j a k i m ś k r a j u moŜna analizować
stosując: a) makrospojrzenie, polegające na ustaleniu pozycji analizowanego kraju na mapie
przedstawiającej rozmieszczenie zaawansowanych (nowych) technologii w świecie; b)
mikrospojrzenie, polegające na analizie rozmieszczenia przemysłów zaawansowanych technologii
na mapie kraju. Według B. Jałowieckiego (Wstęp do polskiego wydania ksiąŜki G. Benki, 1993)
naleŜy odpowiedzieć na pytanie, czy w międzynarodowym podziale pracy dany kraj moŜe odegrać
istotną rolę w wytwarzaniu produktów zaawansowanej technologii oraz, czy lokalizacja centrów
technologicznych jest właściwa z punktu widzenia prawidłowego funkcjonowania przemysłów
zaawansowanej technologii.
Rozwój gospodarczy świata nie przebiega harmonijnie, zarówno w skali makro (róŜnice między
państwami), jak i mikro (róŜnice między regionami wewnątrz kraju). Zjawisko to według B.
Jałowieckiego będzie się nasilać, m.in. wraz z perspektywą otwarcia się Europy w kierunku krajów
środkowej i wschodniej Europy. Specjaliści od nowych technologii zastanawiają się, jak przez
d yfu zj ę za a w a n s o w a n yc h t e c h n ol o gi i za p e w n i ć r o zw ó j k ra j ó w nowo wstępujących
do Unii Europejskiej (np. Polski, Węgier lub Turcji) bez osłabienia dynamiki integracji
technologicznej i ekonomicznej krajów będących juŜ członkami zjednoczonej Europy.
Podstawowym problemem jest określenie wpływu polityki naukowej i technologicznej na spójność
państw Unii Europejskiej. MoŜna brać pod uwagę dwa przypadki:
1) koncentrację zaawansowanej technologii na obszarach specjalnie wybranych, co spowoduje
bipolaryzację;
2) dyfuzję technologii i współpracę obejmujące zainteresowane państwa, co
umoŜliwi wszystkim równomierny wzrost gospodarczy oraz pozwoli uniknąć
polaryzacji, której likwidacja jest zawsze kłopotliwa i kosztowna.

CZAS OD WYNALAZKU DO PRODUKCJI

Wynalazek Okres wdroŜenia
fotografia 112 lat (1727 -1839)
telefon 56 lat (1820-1876)
radio 35 lat (1867 -1902)
radar 15 lat (1925-1940)
telewizja 12 lat (1922-1934)
bomba atomowa 6 lat (1939 -1945)
tranzystor 5 lat (1948 -1953)

Źródło: J. Barbag (1987).

 Transfer wysoko zaawansowanych technologii z zewnątrz, jak i wewnętrzny rozwój tej
gałęzi moŜe się odbywać przy:
1) zapewnieniu właściwego klimatu politycznego do rozwoju badań i rozwoju
technologicznego,
2) rozbudowie potencjału naukowo-badawczego,
3) rozbudowie infrastruktury społeczno-ekonomicznej i technicznej,
4) polityce wdroŜeniowej.
Niespełnienie któregokolwiek z tych warunków utrudnia napływ kapitału i związanych z
nim nowych technologii. Państwo, przez utrzymanie stabilnej sytuacji politycznej i przez tworzenie
ram prawnych do rozwoju przedsiębiorstw, rozwój środków łączności, tworzenie finansowej
infrastruktury działalności gospodarczej w postaci banków, giełd i firm ubezpieczeniowych, stwarza
właściwy klimat dla badań i rozwoju nowych technologii. Niezwykle waŜne jest posiadanie nowoczesnej
bazy materialnej i programowej kształcenia. Stopień zaangaŜowania państwa w rozwój nauki moŜna
mierzyć liczbą ludzi z wyŜszym wykształceniem, a takŜe liczbą studentów szkół wyŜszych na
10000 mieszkańców. W krajach o zaawansowanych technologiach współczynniki te są bardzo
wysokie, i odwrotnie, w państwach słabo rozwiniętych, bądź ze względów ekonomicznych, bądź
politycznych, wskaźniki wykształcenia społeczeństwa są bardzo niskie. W infrastrukturze społeczno-
ekonomicznej waŜna jest mobilność siły roboczej i segmentacja rynku pracy. Kształcenie jest
inwestycją, która musi się opłacić.
W celu zapewnienia sprawnego funkcjonowania ośrodków zaawansowanych technologii jest
niezbędna infrastruktura techniczna o najwyŜszym standardzie światowym. Konieczna jest
sprawna komunikacja i szybki transport, dogodne połączenia lotnicze. Szybką wymianę informacji,
umoŜliwiającą skuteczność działań, powinna zapewnić łączność satelitarna i sieć połączeń kompute-
rowych. Nowe zaawansowane technologie wymagają równieŜ nowych rozwiązań urbanistycznych
uwzględniających pełną infrastrukturę społeczną i techniczną.
W wielu państwach powstały juŜ centra naukowo-produkcyjne, pracujące nad rozwojem
zaawansowanych technologii. Nazwano je technopoliami (G. Benko, 1993). Krajami,
które wykorzystują wysoko zaawansowane technologie i które stworzyły znane w świecie
technopolie, są:
Stany Zjednoczone (ok. 100 ośrodków), w tym: Silicon Yalley (Dolina Krzemowa w
Kalifornii), Orange County, Boston (Highway 128), Colorado Springs, Baltimore-Waszyngton,
Texas-Phoenix-Tucson, Austin-San Antonio, Salt Lakę City;
Kanada: Discovery Park (Vancouver), Edmonton Park, University of Cal-gary Research
Park, Innovation Place (Saskatoon), Kanata i Sheridan Park w Ontario, Montreal i Quebec-Ste
Foy;
Japonia (19 ośrodków), w tym: Hakodate, Akita, Nagaoka, Utsunomiya, Toyama, Hiroszima,
Nagasaki oraz Kumamoto, Osta i Kagoshima, tworzące tzw. Silicon Island Kiusiu (Wyspa
Krzemowa-Kiusiu);
Kraje Azji Południowo-Wschodniej;
Wielka Brytania: Cambridge i M 4 Corridor (pas od Londynu do Bristolu);
Szwecja: Sztokholm i Lund;
Włochy: Turyn (trójkąt Turyn-Novara-Ivrea), Bari;
Niemcy - istnieje tu dość gęsta sieć technopolii. Najbardziej znane są: Berlin, Heidelberg,
Stuttgart, Karlsruhe, Saarbriicken;
Francja (45 ośrodków) w tym: ParyŜ (Iłe-de France), Sophia-Antipolis (Prowansja-Alpy-
WybrzeŜe Lazurowe), ZIRST (Grenoble), Tuluza, Montpellier - „Europolia".
Wszechobecne dziś pojęcie technopolis (technopolia) obejmuje zgrupowanie placówek
naukowych, przedsiębiorstw produkcyjnych i instytucji innowacyjnych, dynamicznych i
motorycznych, wywierających wpływ na poziom i styl Ŝycia, efekty gospodarcze regionu lub kraju,
a ich celem jest przodowanie w dziedzinie nowoczesnych technologii.

STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE I OTWARTOŚĆ

POLITYCZNA PAŃSTW - PRÓBA TYPOLOGII

6.1. ZARYS PROBLEMU

S p o ł e c z n o ś ć m i ę d z y n a r o d o w a t o o g ó ł państw suwerennych, utrzymujących stosunki
wzajemne regulowane przez prawo międzynarodowe (R. Bierzanek i J. Symonides, 1985). W ujęciu
historycznym wielość państw naleŜących do wspólnego kręgu kulturowego w Europie, zaliczanych
do „rodziny narodów chrześcijańskich", sprzyjała w wysokim stopniu rozwojowi stosunków
międzynarodowych od wczesnego średniowiecza. Miało to duŜe znaczenie w okresie odkryć
geograficznych, podbojów kolonialnych i rozwoju gospodarczego krajów europejskich. W procesie
rozwoju stosunków międzynarodowych istotną rolę odegrało zawarcie pokoju westfalskiego w 1648
r. Nastąpił wówczas kres zwierzchnictwa cesarstwa i stosunki międzynarodowe w Europie zostały
oparte na zasadzie równości. Konferencje dyplomatyczne w Osnabriick i Miinster zapoczątkowały
powstanie swoistej „rodziny narodów". Stworzona przez chrześcijańskie państwa „społeczność"
została w XVII i XVIII w. rozszerzona o inne kraje europejskie, a takŜe o Rosję i Stany Zjednoczone.
Decydujące znaczenie dla dalszego rozwoju stosunków międzynarodowych miały: gwałtowny rozwój
sił wytwórczych, odkrycia naukowe, międzynarodowa wymiana handlowa. Konieczność
wielopłaszczyznowego rozwiązywania róŜnych problemów międzynarodowych prowadziła do
zwoływania konferencji, a w konsekwencji powstania pierwszych organizacji międzynarodowych.
Społeczność międzynarodową w XIX w. rozszerzono o nowo powstałe państwa Ameryki
Łacińskiej i kraje bałkańskie. Na kongresie paryskim w 1856 r. przyjęto do „społeczności"
Turcję, Japonię, Persję, Syjam i Chiny. W okresie międzywojennym działała Liga Narodów. Po II
wojnie światowej utworzono Organizację Narodów Zjednoczonych (ONZ). Niektórzy stawiają znak
równości między ONZ a społecznością międzynarodową. Pojęcie społeczności międzynarodowej jest
szersze niŜ ONZ. Do ONZ nie naleŜą wszystkie państwa świata, np. neutralna Szwajcaria, chociaŜ w
marcu 2002 r. obywatele Szwajcarii w referendum wypowiedzieli się za przystąpieniem kraju do ONZ.
Wniosek musi być przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne. Równość wszystkich państw w społeczności
międzynarodowej oznacza, Ŝe prawa poszczególnych podmiotów muszą być jednakowo respektowane,
bez względu na wielkość państwa (R. Bierzanek, J. Symonides, 1985). Społeczność międzynarodową
charakteryzuje mały stopień wewnętrznego zorganizowania. O sile i aktywności poszczególnych państw
świadczy ich stopień otwartości. Otwartość państw jest przedmiotem zainteresowań badawczych wielu
dyscyplin naukowych, m.in. geografii politycznej podejmującej próby przestrzennego (regionalnego)
uporządkowania państw ze względu na ich stopień otwartości w stosunkach międzynarodowych.
W polityce i geografii politycznej wielokrotnie podejmowano problem hierarchizacji państw.
Wymieniano przy tym róŜne kryteria, które naleŜy uwzględniać, np. miejsce państwa w polityce
międzynarodowej i siłę jego oddziaływania na tę politykę, potencjał gospodarczy, militarny,
znaczenie połoŜenia geograficznego, potencjał ludnościowy, otwartość itp. Stworzono przy tym
wiele teorii powiązań międzynarodowych i koncepcji klasyfikacji państw. Jednak Ŝadna z nich nie
zajmowała się szczegółowo otwartością państwa, jej zróŜnicowaniem regionalnym i zaleŜnościami
istniejącymi między otwartością a miejscem państwa w świecie.
Zdefiniowanie otwartości państwa nie jest łatwe. Wielu polityków uŜywając tego pojęcia ogranicza się
do ogólnych, często osobistych sugestii w rodzaju „aktywne uczestniczenie państwa w Ŝyciu
międzynarodowym". Próbę zdefiniowania otwartości państwa podjęli geografowie amerykańscy,
S. Cohen i L. Rosenthal (1971), uwaŜając, Ŝe otwarty system polityczny ma maksymalny stopień
zewnętrznych związków z innymi analogicznymi systemami w hierarchii politycznej. Związki te są
mierzone przez regulowane politycznie przemieszczanie się ludzi, przedmiotów oraz poglądów i
przejawiają się w specjalizacji, intensywności i kosmopolityzmie wykorzystania przestrzeni
geograficznej. Zamknięty system polityczny poszukuje takich sposobów, aby odciąć się od innych
analogicznych systemów. Ta polityczna i ekonomiczna izolacja przejawia się w rozległym i
uogólnionym wykorzystaniu przestrzeni geograficznej. Według Cohena i Rosenthala to, w jakim stopniu
system polityczny jest otwarty lub zamknięty, jest związane z przestrzeganiem przez dane państwo
powiązań z innymi, zewnętrznymi obszarami.
Na stopień otwartości składają się relacje międzynarodowe między państwami, które naleŜy
rozpatrywać w aspektach: politycznym, gospodarczym i społecznym. Otwartość kaŜdego rodzaju naleŜy
rozumieć na podstawie przyjętej definicji jako związki między państwami, rozpatrywane w kontekście
powiązań w sferze politycznej, gospodarczej lub społecznej.

Otwartość polityczna przejawia się w aktywności państwa na forum międzynarodowym

zarówno w dwustronnych kontaktach między państwami, jak równieŜ w uczestnictwie w pracach
organizacji międzynarodowych, obejmujących cały świat bądź jego części. Aktywność ta jest
związana z dbałością
0 interesy własnego kraju, z zainteresowaniem losami świata oraz moŜliwością
wpływania na nie.
Otwartość gospodarcza jest określana przez relacje zachodzące między państwami na
polu gospodarczym. O stopniu otwartości gospodarki państwa świadczy poziom wymiany z
zagranicą, tj. wielkość eksportu i importu towarów
1 surowców.
Wielką rolę we współczesnym świecie odgrywa otwartość społeczna, związana z wymianą
naukową, kontaktami kulturalnymi, sportowymi i turystycznymi. Kontakty te przyczyniają się do
likwidacji uprzedzeń wzajemnych, a przede wszystkim mają wpływ na stosunki polityczne i
gospodarcze. Wszystkie formy otwartości wzajemnie się przenikają i kształtują aktualną politykę
zagraniczną rządów państw.
Przeciwstawieniem otwartości jest izolacjonizm, zjawisko o długich tradycjach, zarówno w
teorii, jak i w praktyce polityki. Koncepcja izolacjonizmu, w skrajnej postaci zbliŜonej do
ksenofobii, była jedną z podstaw polityki staroŜytnych Chin. Tendencje izolacjonistyczne
pojawiły się w XVII w. w Japonii. Zerwanie kontaktów politycznych ze światem, ograniczenie
handlu z Europą przez przeszło dwieście lat stanowiły podstawę polityki japońskiej. W XIX w.
krajem, który oficjalnie ogłosił politykę izolacjonizmu, były Stany Zjednoczone. Ogłoszona w 1823
r. doktryna Monroe, której istota sprowadzała się do przeciwstawienia się ingerencji państw
europejskich w sprawy dotyczące obu Ameryk była tego wyrazem. RównieŜ Wielka Brytania na
przełomie XIX i XX w. prowadziła politykę izolacjonizmu, pozostając poza sojuszami europejskimi
organizowanymi przez Niemcy oraz Francję i Rosję.
Wybuch I wojny światowej połoŜył kres polityce izolacjonizmu. Zarówno Stany Zjednoczone,
jak i Japonia, wzięły udział w wojnie. Kolejne pojawienie się tendencji izolacjonistycznych, chociaŜ
na mniejszą skalę, moŜna dostrzec w stosunkach międzynarodowych w drugiej połowie XX w.
Krajami, które, w duŜym stopniu kierując się względami ideologicznymi, podjęły politykę
izolacjonizmu były Chiny Ludowe, Albania, KambodŜa oraz częściowo Korea Północna
(KRLD), Birma, Jemen i Arabia Saudyjska. Niektórych aspektów izolacjonizmu moŜna doszukać się
w sferze polityki międzynarodowej innych państw: byłego ZSRR (ograniczenia w wymianie
osobowej), Iranu, Szwajcarii (nieprzystąpienie do ONZ), Rumunii i Kuby.
Koncepcje izolacjonizmu pojawiły się juŜ w pracach Platona poświęconych idealnemu państwu.
Zajmował się nim takŜe J.H. von Thiinen. Po II wojnie światowej nastąpił zasadniczo odwrót od
izolacjonizmu ku otwartości państw. Obecnie bardzo modna jest doktryna g l o b a l i z m u.
Wywodzi się ona z poglądów A.T. Mahana, H. Mackindera i N.J. Spykmana, a niektórzy upatrują
jej źródeł takŜe w niemieckiej szkole geopolitycznej okresu międzywojennego. Otwartość państw
toruje drogę zjednoczeniu świata.
Otwartość państw świata moŜna określić na podstawie: 1) przynaleŜności do organizacji
międzynarodowych, 2) liczby ratyfikowanych konwencji międzynarodowych, 3) liczby
przedstawicielstw dyplomatycznych, 4) wizyt dyplomatycznych w roku badanym, 5) udziału
eksportu w tworzeniu dochodu narodowego oraz 6) liczby turystów zagranicznych w stosunku do
liczby mieszkańców.
Do określenia stopnia otwartości politycznej, gospodarczej i społecznej moŜna stosować
wskaźniki syntetyczne (SI), natomiast do oceny rozkładu
przestrzennego państw o zbliŜonej wartości SI
wskaźniki autokorelacji p r z e s t r z e n n e j .
Wskaźnik syntetyczny moŜna ustalić posługując się
wzorem:

gdzie: p - liczba mierników otwartości, y{ - wartość standaryzowana dla jednostki y.

Analizy autokorelacji przestrzennej moŜna dokonać za pomocą równania:
 ∑  
  
 

 
∑ 
 2

gdzie: x tij - wartość obserwowana zmiennej x w jednostkach j, y - liczba odcinków

granicznych, x - średnia arytmetyczna wartości.
Wartości maksymalne i minimalne poszczególnych wskaźników otwartości dla 183 państw w
okresie 1983-1990 podano w tabeli. Państwa moŜna więc sklasyfikować według stopnia otwartości.

WSKAŹNIK OTWARTOŚCI PAŃSTW

Wskaźniki otwartości Maksymalne Minimalne

1 . PrzynaleŜność do organizacji 1245 19

międzynarodowych Francja Nauru
2. Liczba ratyfikowanych 240 0
konwencji Francja Malediwy
3. Liczba przedstawicielstw 145 0
dyplomatycznych Stany Zjednoczone Dominikana
4. Liczba wizyt dyplomatycznych 27 0
Chiny Kamerun
5. Udział handlu zagr. w tworzeniu 96% 0
dochodu narodowego WybrzeŜe Kości Słoniowej Watykan
6. Liczba turystów zagranicznych 10,5 0,01
Bahamy Albania

6.1.1. CHARAKTERYSTYKA I ROZKŁAD PRZESTRZENNY WSKAŹNIKÓW OTWARTOŚCI

P r z y n a l e Ŝ n o ś ć d o o r g a n i z a c j i m i ę d z y n a r o d o w y c h u w a Ŝ a się za jeden z
przejawów aktywności politycznej państw na forum międzynarodowym. Państwa mające aspiracje
do pełnienia roli znaczącego członka społeczności międzynarodowej, dbające o prestiŜ, a
zarazem o korzyści, jakie z tego mogą wypływać dla własnego kraju, uczestniczą w wielu
organizacjach, zarówno o zasięgu regionalnym, jak i ogólnoświatowym. Udział poszczególnych
państw w międzynarodowych organizacjach o zasięgu ogólnoświatowym jest bardzo róŜny.
ZaleŜy to od wielkości i potencjału państwa oraz od jego historycznej przeszłości i wkładu w
kulturę światową. Najbardziej skrajne przypadki stanowią Francja, naleŜąca do 1245, i Nauru,
naleŜące jedynie do 19 organizacji. Z państw przynaleŜnych do ponad 1000 organizacji
międzynarodowych oprócz Francji naleŜy wymienić: Niemcy, Stany Zjednoczone, Wielką
Brytanię, Belgię, Włochy, Holandię, Kanadę, Szwajcarię. Polska naleŜy do 825 organizacji. W
mniej niŜ 100 organizacjach międzynarodowych znajduje się 5 państw europejskich: Watykan,
Andora, Albania, San Marino i Liechtenstein, a takŜe większość krajów słabo rozwiniętych,
których problemy wewnętrzne oraz trudności finansowe ograniczają działanie na forum
międzynarodowym. Udział w organizacjach międzynarodowych wiąŜe się z wysokimi opłatami
członkowskimi. Państwa Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej, naleŜące do najmniejszej liczby
organizacji międzynarodowych, tworzą regiony o wyraźnej zwartości terytorialnej. W Afryce ani
jedno państwo nie naleŜy do ponad 1000 organizacji. Tylko Republika Południowej Afryki,
naleŜąca do 650 organizacji.
znalazła się w drugim przedziale wartości wskaźnika przynaleŜności. Pozostałe państwa afrykańskie
naleŜą do mniej niŜ polowy organizacji międzynarodowych. Podobnie jest w Azji, gdzie prócz
Indii, Izraela i Japonii, naleŜących do ponad 950 organizacji, pozostałe kraje naleŜą do poniŜej 500
organizacji międzynarodowych. Zwartość terytorialną wykazują równieŜ państwa naleŜące do
maksymalnej (ponad 1000) liczby organizacji, skupiające się w Europie Zachodniej i Ameryce
Północnej. Państwa Europy Środkowo-Wschodniej mieszczą się w przedziale wielkości powyŜej
500 organizacji międzynarodowych o zasięgu ogólnoświatowym.
L i c z b a r a t y f i k o w a n y c h k o n w e n c j i m i ę d z y n a r o d o w y c h . śadnych konwencji
międzynarodowych nie ratyfikowały Malediwy i Vanuatu. najwięcej - 240, ratyfikowała Francja. Do
państw, które ratyfikowały ponad 200 konwencji naleŜy prócz Francji tylko 6 państw europejskich:
Belgia, Dania, Holandia, Norwegia, Wielka Brytania i Włochy; od 100 do 200 konwencji
ratyfikowało 16 państw europejskich, w tym Polska (138 konwencji); pozostałe państwa europejskie
ratyfikowały od 34 do 100 konwencji. Stany Zjednoczone ratyfikowały 112 konwencji, Kanada - 80.
W Ameryce Łacińskiej 8 państw ratyfikowało od 121 do 180 konwencji międzynarodowych;
pozostałe państwa latynoamerykańskie ratyfikowały od l do 118 konwencji, a więc istnieje tu
bardzo duŜa rozpiętość. Najmniejszą liczbę konwencji międzynarodowych ratyfikowały małe
wyspiarskie i nowo powstałe państwa na Morzu Karaibskim. Maksymalna liczba ratyfikowanych
konwencji w Afryce wynosi 100 (Tunezja). Kraje Bliskiego Wschodu, Azji Południowo-Wschodniej
i Afryki ratyfikowały poniŜej 60 konwencji. Dość wysoką liczbę ratyfikowanych konwencji między-
narodowych wśród państw Azji i Afryki mają państwa naleŜące do ruchu państw
niezaangaŜowanych (Maroko - 83, Ghana - 81, Indie - 80, Irak - 77, Algieria (77). Australia
ratyfikowała 96, a Nowa Zelandia 90 konwencji.
Li c z b a p r z e d s t a w i c i e l s t w d yp l o m a t y c z n yc h . P r z e j a w e m utrzymywania
kontaktów między państwami jest posiadanie placówek przedstawicielskich na ich obszarach.
Państwa są reprezentowane przez ambasady i konsulaty lub misje oraz wysokie komisje.
ZróŜnicowanie liczby przedstawicielstw dyplomatycznych w skali świata jest duŜe. Do grupy państw
o największej liczbie przedstawicielstw dyplomatycznych naleŜą: Stany Zjednoczone - 142. Wielka
Brytania - 138, Francja - 126, Belgia - 125, Niemcy - 120, były ZSRR 110, Japonia- 109,
Chiny- 103, Włochy- 101 i Egipt- 101. 45 państw ma od 50 do 100 przedstawicielstw
dyplomatycznych, a wśród nich są: Nigeria – 81 i Etiopia - 68, Brazylia - 77, Kanada - 96,
Liban - 66, Indie - 90, Hiszpania 77, Austria - 70, Polska - 83, Szwecja - 76, Szwajcaria - 72.
Niektóre ze słabo
rozwiniętych państw nie mogą sobie pozwolić na utrzymanie duŜej liczby przedstawicielstw,
ograniczając się do ambasad w krajach o największej międzynarodowej randze.
Wizyty dyplomatyczne. Liczba wizyt dyplomatycznych świadczy o aktywności
państw tylko w okresie badanym. Policzono tylko wizyty głów państw (prezydent lub
monarcha), przewodniczącego parlamentu i premiera rządu. Przeprowadzenie oceny waŜności
wizyt na róŜnych niŜszych szczeblach jest kontrowersyjne, dlatego je pominięto w obliczeniach, ale są
uwzględniane w opisie jako rozwijające kontakty podjęte przez głowy państw. Badając stopień
otwartości państwa za pomocą liczby wizyt na najwyŜszym szczeblu moŜna wziąć pod uwagę zarówno
wizytujące osobistości, jak i wizytowane państwa. Z merytorycznego punktu widzenia oba podejścia
są poprawne. Tu rozpatrzymy tylko częstość wizyt głów państwa. Wskaźnik wizyt dyplomatycznych
jest miernikiem zjawisk bardzo zmiennym w czasie w porównaniu z innymi wskaźnikami otwartości
państw. Średnia roczna wartość wskaźnika dla wszystkich państw w okresie badanym wynosiła 2
wizyty. Jednak najwyŜsi przedstawiciele: Stanów Zjednoczonych odbyli 16 wizyt rocznie, Francji - 14,
Republiki Południowej Afryki - 12, Angoli - 11, Wielkiej Brytanii - 10, Austrii - 9, byłego ZSRR -
10, Niemiec - 7, Polski - 5. Pozostałe państwa w okresie badanym złoŜyły najwyŜej 1-2 wizyty lub
Ŝadnej.
U d z i a ł h a n d l u z a g r a n i c z n e g o w t w o r z e n i u d o c h o d u n a rodowego zaleŜy od
rozwoju gospodarczego poszczególnych państw. Struktura obrotów towarowych państwa,
nasilenie i kierunki handlu oraz udział w ogólnej produkcji dają obraz o sile gospodarki i
stopniu otwartości państw. Geograficzne ukierunkowanie obrotów międzynarodowych i ich
struktura towarowa ukazują natomiast układ sił na rynku światowym i znaczenie poszczególnych
krajów. Handel zagraniczny jest więc niejako zwierciadłem, w którym odbija się współczesna
gospodarka.
ŚWIATOWY HANDEL ZAGRANICZNY
Wyszczególnienie 1980 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992

w mld dol. - ceny bieŜące

Import 2 047,4 2006,7 2198,3 2557,3 2908,4 3134,3 3 546,2 3525,6 3 748,3
Eksport 1 995,5 1 929,2 2 120,6 2485,2 2814,1 3013,2 3391,5 3394,7 3 640,3
1980 = 100
Import (ceny bieŜące) 100 98 107 125 142 153 173 172 183
Eksport (ceny
bieŜące) 100 97 106 125 141 151 170 170 182
Wskaźniki cen
eksportu3 100 85 88 98 104 105 114 112
Eksport" (ceny stałe) 100 113 120 127 137 147 154 161
11
Bez Europy Środkowo-Wschodniej i b. ZSRR. Źródło: Rocznik statystyczny
GUS. 1993.
Wskaźnikiem oceniającym znaczenie handlu zagranicznego dla gospodarki danego państwa jest
najczęściej wielkość eksportu i importu w przeliczeniu na l mieszkańca. Pokazuje on stopień
powiązania danego państwa z rynkiem międzynarodowym, a wraz z drugim wskaźnikiem - udziałem
handlu zagranicznego w tworzeniu dochodu narodowego - określa znaczenie handlu zagranicznego
w gospodarce kraju. Udział handlu zagranicznego w dochodzie narodowym poszczególnych państw
waha się od 96% dla WybrzeŜa Kości Słoniowej do 9,8% dla Stanów Zjednoczonych. Wysoki, bo
ponad 50%, udział eksportu w tworzeniu dochodu narodowego odnotowują państwa eksportujące
surowce mineralne i roślinne. Szczególne miejsce wśród nich zajmują kraje dysponujące duŜymi
zasobami ropy naftowej. Państwami o wysokim udziale eksportu w tworzeniu dochodu narodowego
są państwa Azji Południowo-Wschodniej, które są konkurencyjne na rynkach światowych dzięki
szerokiemu asortymentowi wyrobów i niskim cenom.
 EKSPORT KAPITAŁÓW Z PAŃSTW GOSPODARCZO ROZWINIĘTYCH

Eksport kapitałów Lata

(w mld dolarów) 1960 1975 1990
Ogółem 6,7 168,2 1015,1
w tym:
kapitał państwowy 3,9 74,3 526,0
kapitał prywatny 2,8 93,9 489,1
Źródło: The World Bank - An/iual Reporl.

Państwa wysoko rozwinięte odnotowują około 50% (przewaŜnie w granicach 13-35%) udziału
eksportu w tworzeniu dochodu narodowego, a Polska 13,1%. Wyjątek stanowią Belgia i Holandia,
które mają odpowiednio 75 i 63% udziału eksportu w tworzeniu dochodu narodowego, bowiem przy
niewielkiej liczbie ludności, a więc ograniczonym rynku wewnętrznym, muszą szukać zbytu dla
stale rosnącej produkcji przemysłowej na rynkach zagranicznych. Stany Zjednoczone i ZSRR
wykazują niskie obroty w stosunku do dochodu narodowego (poniŜej 10%), gdyŜ mają rozległy i
chłonny rynek wewnętrzny, zuŜywający niemal całą ich produkcję przemysłową i rolniczą. W
byłym ZSRR i Stanach Zjednoczonych występują niemal wszystkie surowce mineralne, a rolnictwo
dostarcza większości niezbędnych płodów rolnych. NadwyŜki przeznaczone przez te państwa na
rynek międzynarodowy stanowią niewielki procent ich produkcji przemysłowej i rolniczej.
Całkowita produkcja obu państw jest niepomiernie większa od wielu innych, więc nawet te
nieznaczne nadwyŜki mają duŜe znaczenie w obrotach międzynarodowych.
L i c z b a t u r y s t ó w z a g r a n i c z n y c h w o d n i e s i e n i u d o l i c z b y mieszkańców. O
atrakcyjności turystycznej państwa decyduje wiele czynników, jak połoŜenie geograficzne,
atrakcyjność krajobrazowa, walory kulturowe oraz dostępność turystyczna (baza hotelowa,
transport, restauracje zróŜnicowane cenowo). Nie bez znaczenia jest równieŜ nastawienie ludności
zamieszkującej poszczególne kraje i ich otwartość na turystykę oraz polityka rządów, która
moŜe zachęcać lub odstręczać turystów. DuŜą rolę odgrywa tu takŜe moda i utarte opinie oraz
reklama. Największe wartości współczynnika turystyki zagranicznej (stosunek liczby turystów do
liczby ludności) odnotowują w Europie: Monako - 7,9, Szwajcaria - 3,0, Austria - 2,4,
Hiszpania
- 1,1, Francja - 1,0, Włochy - 0,5; w Ameryce: Bahamy - 10,2, Jamajka - 2,5.
Kanada - 0,6; kraje Bliskiego Wschodu - 1,9, Singapur -1,2, Samoa, Tonga
- 0,7, FidŜi - 0,4.
6.1.2. KLASYFIKACJA PAŃSTW ZE WZGLĘDU NA STOPIEŃ OTWARTOŚCI

W celu wyodrębnienia grup państw o zbliŜonym stopniu otwartości posłuŜono się wskaźnikiem
syntetycznym (57). Zastosowano metodę analityczną, której obrazem graficznym jest ogiwa
porządkująca państwa od najwyŜszej do najniŜszej wartości 57. Jest to grupowanie za pomocą
porządkowania liniowego. Otrzymano cztery grupy państw o róŜnym stopniu otwartości:
1) SI > 0,5
W tej grupie znalazło się 27 państw, z czego l w Afryce, 4 w Ameryce, 2 w Azji i 20 w
Europie;
2) 0,5 > SI > O
Do tej grupy zaliczono 56 państw, z czego 16 w Afryce, 13 w Ameryce, 15 w Azji, 10 w Europie,
2 w Oceanii;
3) O > 57 >-0,5
Do tej grupy zaliczono 68 państw, z czego 29 w Afryce, 15 w Ameryce, 22 w Azji, 2 w Europie;
4) -0,5 > SI
W tej grupie znalazły się 32 państwa, z czego 10 w Afryce, 5 w Ameryce, 13 w Azji, 2 w Europie,
2 w Oceanii.
Grupę państw o najwyŜszych wartościach SI stanowią państwa niemal wyłącznie europejskie.
Wskazywać to moŜe na europocentryzm w kwestii otwartości państw. Siła polityczna tych państw,
pozycja, jaką zajmują w gospodarce światowej, i waga, jaką przywiązują one do utrzymywania
wielostronnych kontaktów z innymi państwami, wskazują na ich otwarty charakter.

PAŃSTWA O NAJWYśSZYM WSKAŹNIKU OTWARTOŚCI (SI)

-

Państwo Wskaźnik 57
Francja 1,88
Wielka Brytania 1,59
Belgia 1,55
Stany Zjednoczone 1,48
Niemcy 1,33
Włochy 1,30
były ZSRR 1,28
Holandia 1,19
Szwajcaria 1,01
Dania 0.92
Do grupy państw najmniej otwartych naleŜą przede wszystkim kraje biedne, o bardzo niskim
dochodzie narodowym oraz państwa niedawno powstałe, często małe i leŜące na uboczu, jak Tonga
i Nauru lub Bhutan. W grupie tej znajdują się równieŜ państwa, które świadomie prowadziły lub
prowadzą politykę izolacji, jak Albania lub Afganistan, które w okresie badanym bądź ze
względów ideologicznych, bądź rozdarte wewnętrznymi sprzecznościami, odcięły się od
zewnętrznego świata.
Na działalność państwa na forum międzynarodowym niewątpliwie duŜy wpływ wywiera
przeszłość historyczna i związane z nią doświadczenia. Zamknięcie się młodych, od niedawna
niepodległych państw, a przy tym często biednych, naleŜy uwaŜać za zjawisko przejściowe.
Nawiązanie kontaktów międzynarodowych jest tylko kwestią czasu. Chyba, Ŝe uwikłają się one w
wewnętrzne spory lub konflikty międzysąsiedzkie, które nie będą sprzyjać otwartości, tak jak to
dzieje się w byłej Jugosławii.
P r z e s t r z e n n e a s p e k t y o t w a r t o ś c i p a ń s t w . D y f u z j a c e c h , s y m boli i wzorców
zachowań politycznych w przestrzeni międzynarodowej jest jednym z wielu zjawisk wynikających
z otwartości państw. Jednak takŜe sama otwartość jako cecha polityki państwa moŜe być
przedmiotem dyfuzji. Jednym z zagadnień ściśle związanych ze zjawiskiem dyfuzji przestrzennej jest
tzw. efekt sąsiedztwa, polegający na tym, Ŝe prawdopodobieństwo stania się nowym uŜytkownikiem
innowacji jest większe w przypadku pozostawania w bezpośredniej bliskości z dotychczasowym
nosicielem innowacji, niŜ w przypadku potencjalnych uŜytkowników znajdujących się dalej od
niego (J. Łoboda, 1983, str. 68).
Dychotomiczny podział na państwa otwarte i zamknięte pomija geograficzne aspekty problemu
podziału, tzn. nie uwzględnia sąsiedztwa państw w przestrzeni geograficznej i ich powiązań
przestrzennych. W związku z tym nasuwa się pytanie, czy istnieje regionalne zróŜnicowanie
państw według stopnia otwartości, czy teŜ jest to tylko zróŜnicowanie typologiczne? W celu zbadania
problemu wykorzystano autokorelację przestrzenną, zakładającą, Ŝe jeŜeli występowanie jakiegoś
zjawiska w jednej jednostce przestrzennej powoduje zwiększenie lub zmniejszenie
prawdopodobieństwa występowania tego samego zjawiska w sąsiednich jednostkach, zjawisko
wykazuje autokorelację przestrzenną (R. Bivand, 1981, str. 9). Autokorelację moŜna obserwować
w jednostkach, które ze sobą sąsiadują. Podstawowym warunkiem przeprowadzenia tego typu
analizy jest ciągłość terytorialna państw sąsiadujących ze sobą. Ogranicza to zastosowanie metody
tylko do państw lądowych i eliminuje z badań małe państwa wyspiarskie. Według tak rozumianej
autokorelacji przestrzennej stopień otwartości danego państwa wpływa przez sąsiedztwo przestrzenne
na zwiększenie lub zmniejszenie stopnia otwartości w innym państwie.
 Analiza wskaźników syntetycznych (ST) wykazuje, Ŝe w okresie badanym stopień otwartości
państw sąsiadujących nie był jednakowy. Obliczono takŜe wskaźnik Ix autokorelacji przestrzennej
dla poszczególnych kontynentów.
W Ameryce Północnej trzy państwa (Stany Zjednoczone, Kanada i Meksyk) mają wysoki wskaźnik
otwartości państw 57 > 0,5, czyli naleŜą do grupy państw o najwyŜszym przedziale wartości
wskaźnika 57. Wartość wskaźnika autokorelacji przestrzennej 7V wynosi 0,23, czyli jest większy od
zera. Region ten jest więc obszarem występowania autokorelacji przestrzennej stopnia otwartości. W
Ameryce Łacińskiej wartości wskaźników syntetycznych otwartości państw wykazują duŜe
zróŜnicowanie przestrzenne obszaru: siedem państw znalazło się w drugiej grupie otwartości
(0,5>57>0), pięć państw w trzeciej grupie otwartości (0>S/>-5) i trzy państwa w czwartej
grupie otwartości (-0,5>57). Wskaźnik autokorelacji przestrzennej 7T jest ujemny (-0,20), co
wskazuje, Ŝe na kontynencie południowoamerykańskim autokorelacja przestrzenna stopnia
otwartości państw nie występuje. W Afryce na podstawie wskaźnika 57 wyznaczono regiony:
a) państwa Afryki Południowej i Południowo-Zachodniej o wartości wskaźnika otwartości 0,5
> SI > O,
b) państwa Afryki Zachodniej o wartości wskaźnika syntetycznego otwartości
0,5 > SI > O,
c) państwa Afryki Wschodniej o niŜszej wartości wskaźnika syntetycznego
otwartości, tj. O > SI > -0,5,
d) oraz pojedyncze państwa naleŜące do grupy najniŜszej wartości syntetycznego wskaźnika
otwartości państw -0,5 > SI. Wartość wskaźnika autokorelacji
przestrzennej 7V wynosi 0,48, jest dodatnia i wskazuje na występowanie auto
korelacji przestrzennej stopnia otwartości państw na tym kontynencie.
Azja i Oceania są bardzo zróŜnicowane pod względem stopnia otwartości państw. Chiny i
Japonia naleŜą do pierwszej grupy otwartości o najwyŜszym wskaźniku otwartości (SI > 0,5).
Jedynym regionem, który moŜna wyróŜnić na podstawie zbliŜonych wartości wskaźnika
syntetycznego (0,5 > SI > 0), jest Azja Południowa i Południowo-Zachodnia. W pozostałej części
tego obszaru trudno jest mówić o ciągłości terytorialnej państw jednakowo otwartych. Wartość
wskaźnika autokorelacji przestrzennej 7V wynosi 0,02, a więc jest bliska zeru, co świadczy o tym, Ŝe
na badanym obszarze autokorelacja przestrzenna stopnia otwartości państw nie występuje.
Prawie w całej Europie obserwuje się najwyŜszy wskaźnik otwartości (SI > 0,5).
Jedynie kraje połoŜone na obrzeŜach północnych (Norwegia, Islandia i Finlandia) i
południowych (Grecja i Malta) mają niŜszą grupę wartości wskaźnika syntetycznego (0,5 > SI >
0). Wskaźnik autokorelacji przestrzennej stopnia otwartości państw jest dodatni i wynosi 0,16, a
więc autokorelacja przestrzenna występuje.
Analiza otwartości państw na podstawie metod matematyczno-statystycznych jest formalnie
poprawna, budzi jednak zastrzeŜenia. NaleŜy ją więc traktować jako jedną z wielu prób
rozwiązania problemów regionalizacji w geografii politycznej.
S t o p i e ń o t w a r t o ś c i p a ń s t w a i c h m i e j s c e w p o l i t y c e światowej. Między
stopniami otwartości państwa a jego miejscem zajmowanym w polityce międzynarodowej zachodzi
ścisła zaleŜność. Jak juŜ wspomniano, pozycja polityczna państwa w świecie zaleŜy od takich
czynników, jak: potencjał ludnościowy, ekonomiczny i militarny, połoŜenie geograficzne, sytuacja
wewnętrzna kraju. Od tego teŜ zaleŜy stopień otwartości kraju, który jest jednocześnie jednym z
elementów wpływających na rangę państwa i jego prestiŜ międzynarodowy.
Posługując się wartością wskaźnika syntetycznego otwartości 57 oraz wykonaną na jego
podstawie mapą moŜna stwierdzić, Ŝe wśród 27 państw świata mających wskaźnik 57 > 0,5 (a
więc grupy pierwszej) znajdują się:
1) wszystkie państwa o statusie mocarstw, będące stałymi członkami Rady
Bezpieczeństwa ONZ (Stany Zjednoczone, były ZSRR, Chiny, Francja i Wielka
Brytania),
2) siedem najbardziej rozwiniętych państw świata (Stany Zjednoczone, Japonia, Francja,
Niemcy, Wielka Brytania, Włochy i Kanada),
3) dziesięć spośród dwunastu państw członkowskich Unii Europejskiej,
4) dwanaście spośród szesnastu państw naleŜących do Paktu Północnoatlantyckiego (NATO),
5) pięć spośród sześciu mocarstw atomowych.
Są to państwa o wielkim potencjale ludnościowym, ekonomicznym i militarnym. Stopień
otwartości tych państw jest adekwatny do zajmowanej pozycji w świecie.
W grupie państw o najniŜszej wartości syntetycznego wskaźnika stopnia otwartości (-0,5 > S f)
znalazły się 32 państwa. Wśród tych państw 20 nie ma ani jednej linii kolejowej, tylko 10 z nich
liczy ponad l min mieszkańców. Są to państwa słabo rozwinięte gospodarczo, o niewielkim
potencjale ludnościowym i często z kolonialną przeszłością. Z punktu widzenia stosunków
międzynarodowych są one zaliczane do państw peryferyjnych i mają znikome moŜliwości
oddziaływania na stosunki międzynarodowe. W grupie tej znalazły się takŜe państwa prowadzące
polityczną samoizolację, co ogranicza ich udział w stosunkach międzynarodowych.
Otwartość polityczna, społeczna i gospodarcza jest zjawiskiem bardzo zróŜnicowanym, zarówno
w skali światowej, jak i regionalnej. Pozwala to przy zastosowaniu określonych metod ilościowych
na podział państw według stopnia otwartości. Analiza wyodrębnionych grup wykazuje, Ŝe istnieją
czynniki i procesy determinujące stopień otwartości państw. Z mapy przestrzennego zróŜnicowania
sytuacji społecznej państw, wynika wyraźnie, Ŝe w niezmiernie zróŜnicowanej przestrzeni społeczno-
gospodarczej współczesnego świata rysują się dwie równoleŜnikowe strefy: bogata i otwarta Północ
oraz ubogie i mniej otwarte Południe. Strefa tzw. Północy rozciąga się od Ameryki Północnej
poprzez Europę i były ZSRR po Wyspy Japońskie włącznie. Produkt narodowy brutto
liczony na l mieszkańca w ogólnym ujęciu przekracza tu 1500 dolarów rocznie (w 1989 r. Polska -
1600, Grecja - 6500, Szwecja - 26 600, Japonia - 23 800 dolarów). Głównym źródłem dochodu
narodowego są przemysł i górnictwo oraz usługi. Udział rolnictwa w tworzeniu dochodu
narodowego jest nieznaczny i w większości państw nie przekracza 10%, a w najbardziej
rozwiniętych 5%. Strefa Południa, bardzo rozległa i ludna, obejmuje pozostałą część świata. W
tej strefie jedynie w Australii, Nowej Zelandii i Republice Południowej Afryki produkt narodowy
brutto kształtuje się na poziomie Północy. Znajdują się tu kraje naftowe, uzyskujące ogromne
dochody, które jednak w większości pozostają w rękach rodzin panujących lub innych posiadaczy i
nie wywierają znaczącego wpływu na ogólny rozwój państwa. Południe stanowi zwarty obszar
ubóstwa i wolnego tempa rozwoju. Skupia prawie 4/5 ogółu ludności świata. Wartość produktu
narodowego brutto na l mieszkańca wynosi poniŜej 1500 dolarów: Indie - 326, RPA - 1400
dolarów). Wartość produkcji przemysłowej tej strefy stanowi zaledwie 10% wartości produkcji
światowej. Jest to strefa wielu zagroŜeń, takich jak: głód, degradacja środowiska naturalnego,
niedostatek źródeł energii, konflikty zbrojne wewnętrzne i międzypaństwowe. Stałe narastanie
tych zagroŜeń przestaje być juŜ problemem tylko tej strefy. Nadzieją ludzkości jest konieczność
traktowania całej przestrzeni światowej jako wspólnego dobra. Tego rodzaju świadomość staje się
przewodnią siłą dla idei nowego międzynarodowego ładu ekonomicznego. Ma on być próbą
ułoŜenia zrównowaŜonych stosunków międzyludzkich w warunkach dynamicznie rozwijających się
obecnie i w najbliŜszej przyszłości systemów gospodarczych, społecznych i politycznych.
Oprócz omówionych juŜ kryteriów otwartości państw istnieją jeszcze kryteria geograficzne, takie
jak połoŜenie geograficzne, zasoby naturalne i potencjał ludnościowy. Mają one bez wątpienia
wpływ na stopień otwartości państw, choć przez wielu autorów są odrzucane lub uznawane za
dyskusyjne. Rozpatrując wpływ środowiska naturalnego na rozwój społeczny moŜna przecieŜ
rozwaŜać zarówno podejście deterministyczne, posybilistyczne, jak i nihilistyczne.
 Na zakres, przebieg i intensywność stosunków międzynarodowych, jako procesu wzajemnego
oddziaływania wszystkich jego uczestników (J. Kukułka, 1984, str. 79), wpływają róŜne czynniki.
Jedne z nich zaleŜą bezpośrednio od podmiotów stosunków międzynarodowych, inne zaś głównie od
ich uczestników przedmiotowych. Jedna ich część obejmuje elementy interakcji między ele-
mentami świadomościowymi stosunków międzynarodowych (np. koncepcje lub doktryny), druga
natomiast składa się z elementów obiektywnych (np. gospodarki lub klimatu). Niektóre z tych
czynników mają znaczenie trwałe, inne są istotne tylko w pewnych fazach lub momentach
procesów oddziaływań międzynarodowych.
Przyjmując za J. Kukułką podział czynników formujących stosunki międzynarodowe na te, które
warunkują procesy oddziaływań międzynarodowych, i te, które umoŜliwiają przebieg tych
procesów, warunki fizycznogeograficzne (połoŜenie geograficzne oraz rzeźba, klimat i zasoby
wodne, surowce, zaludnienie i dynamika demograficzna) naleŜy zaliczyć do tych pierwszych.
W stosunkach międzynarodowych nie znajdują potwierdzenia skrajne teorie: determinizm lub
nihilizm geograficzny i demograficzny. Pomijanie czynników geograficznych (nihilizm) lub ich
absolutyzowanie (determinizm) jest nieuzasadnione. Siła ich oddziaływania zaleŜy od okoliczności,
miejsca i czasu. W róŜnych państwach lub regionach świata te same czynniki geograficzne mogą
wpływać w odmienny sposób na działania międzynarodowe. RóŜnorodność środowiska
naturalnego w połączeniu z liczbą państw nie pozwala jednak na wyznaczanie ścisłych zaleŜności
pomiędzy polityką otwartości państwa a elementami środowiska naturalnego, takimi jak
ukształtowanie powierzchni kraju, wielkość obszaru kraju, warunki klimatyczne, dostępność do
morza, charakter granic, zasoby bogactw naturalnych lub dostępność komunikacyjna. Znaczenie
ich jest raczej modelujące niŜ determinujące dla polityki otwartości państwa.
Za istotną cechę, sprzyjającą rozwojowi państwa, uwaŜa się dostępność do morza.
Państwa śródlądowe są zaliczane do krajów o niekorzystnym połoŜeniu geograficznym. Czy
stwierdzenie to znajduje odzwierciedlenie w przeprowadzonej analizie otwartości państw? Państw
śródlądowych jest 30. Z tej liczby 21 państw uzyskało wskaźnik stopnia otwartości mniejszy
od zera, a 4 państwa (Austria, Luksemburg, Szwajcaria, Węgry) znalazły się w grupie państw
najbardziej otwartych. Brak dostępu do morza jest waŜnym czynnikiem wpływającym na
zmniejszenie stopnia otwartości państwa, który w połączeniu z innymi, niekorzystnymi
czynnikami moŜe spowodować izolację państwa.
Wielkość powierzchni kraju jest jednym z czynników określających potencjał
gospodarczy, militarny i polityczny państwa, choć nie zawsze. JeŜeli porównamy wielkość obszarów
niektórych państw najbardziej otwartych: Stanów Zjednoczonych, byłego ZSRR i Francji, oraz
najmniej otwartych: Togo i Albanii lub Kiribati, to rzeczywiście moŜna przyjąć, Ŝe wielkość
obszaru ma decydujące znaczenie dla stopnia otwartości państwa. Jednak przykład Belgii, Holandii,
Szwajcarii - nieduŜych, lecz najbardziej otwartych, nie potwierdza tego. Z kolei Afganistan,
Mongolia lub Mauretania są państwami duŜymi powierzchniowo, ale o bardzo niskim stopniu
otwartości. Wypływa stąd wniosek, Ŝe znaczenie wielkości terytorium państw moŜe odgrywać
pozytywną rolę tylko wtedy, gdy inne czynniki środowiska geograficznego (klimat, gleby itp.) są
korzystne. O otwartości państwa w tym przypadku bardziej decyduje intensywność wykorzystania
obszaru niŜ jego wielkość.
Bardzo waŜnym czynnikiem kształtującym gospodarkę państwa, a przez to wpływającym na
stopień jego otwartości, są zasoby naturalne. Większość państw najbardziej otwartych
dysponuje róŜnorodnymi surowcami mineralnymi. Stany Zjednoczone zajmują czołowe miejsce w
świecie w wydobyciu węgla kamiennego, ropy naftowej, rud metali. Jest to zarazem państwo
najbardziej rozwinięte gospodarczo. Wysoki poziom gospodarczy i techniczny wpływa na jego
bogactwo oraz atrakcyjność jako partnera w kontaktach z innymi państwami. Równocześnie
mamy Japonię, kraj uwaŜany za drugą potęgę gospodarczą świata. Nie ma ona własnej bazy
surowców mineralnych. Jedynym jej bogactwem są ludzie. Dzięki ich pracowitości i stosowaniu
wysokiej technologii produkcji Japonia stała się potęgą i zarazem atrakcyjnym partnerem w

kontaktach międzynarodowych. Państwa o najniŜszych wartościach syntetycznego wskaźnika ot-

wartości 57 są na ogół zasobne surowcowo, jednak dostarczają na rynek surowce mineralne i
roślinne nie przetworzone.
Bardzo duŜe znaczenie dla otwartości państwa ma dostępność komunikacyjna. O tym
decyduje równieŜ połoŜenie geograficzne państwa na kontynencie, w regionie i na świecie.
Państwa Europy Zachodniej, przez które przebiegają liczne szlaki komunikacyjne, gdzie krzyŜują się
trasy z południa na północ i ze wschodu na zachód, osiągnęły najwyŜsze wartości stopnia otwartości.
Państwa wyspiarskie natomiast, nie leŜące na głównych szlakach morskich, mają bardzo ograniczone
kontakty z innymi państwami. W grupie ostatniej - najmniej otwartych państw - znalazły się, m.in.
Nepal, Bhutan, Jemen i Mongolia, które

mają niewielką długość dróg i linii kolejowych, a zarazem leŜą z dala od największych skupisk
ludzkich.
Czynnikiem, który we współczesnym świecie nie odgrywa juŜ tak znaczącej roli jak dawniej,
jest charakter granic. Granice państwa, przebiegające przez trudno dostępne tereny, nie
stanowią dziś, w dobie wysoko rozwiniętej techniki rakietowej, zbyt duŜego utrudnienia. O ile
jednak granice, przebiegające przez obszary trudne do przebycia, stanowią pewną barierę obronną
w czasie wojny, o tyle w czasie pokoju mogą one utrudniać kontakty międzynarodowe, a
szczególnie współpracę regionów przygranicznych. Mogą powodować izolację lub zamknięcie się
państwa. Jednak, jak duŜy jest wpływ barier fizycznogeograficznych na kontakty międzynarodowe,
zaleŜy to od rozwoju gospodarczego, technicznego i komunikacyjnego sąsiadujących ze sobą
państw.
I na koniec omówmy problem narodowościowy. Narody wpływają na stosunki
międzynarodowe, na otwartość ich państw m.in. dzięki doświadczeniom historycznym,
nagromadzonym wartościom cywilizacyjno-kulturalnym. Decyduje o tym równieŜ wkład narodu do
rozwoju i funkcjonowania stosunków międzynarodowych. Jeśli z owych tradycji, wartości i
oryginalności wynika poszanowanie dla innych narodów, równe ich traktowanie i tolerowanie
odmienności systemów wartości, wzrasta prestiŜ państwa, a zarazem moŜliwość zwiększenia jego
wpływu na stosunki międzynarodowe. Pozytywnym przykładem moŜe być Szwajcaria, negatywnym
Jugosławia oraz kraje Bliskiego Wschodu, gdzie np. sprawa Kurdów nie moŜe doczekać się
sprawiedliwego rozwiązania.
Na uwarunkowania narodowe stopnia otwartości państw składają się takŜe stany poczucia
pewności lub niepewności ich bezpieczeństwa, tradycje sympatii lub uprzedzeń do narodów
sąsiednich, stopnie jedności lub róŜnorodności składu narodowego państw, stosunek do swoich grup
etnicznych pozostających poza granicami państwa.
W historii stosunków międzynarodowych róŜnie rozwiązywano problemy etniczne. Były próby
przesiedleń, przesuwania granic, plebiscyty lub gwarantowanie praw mniejszości (stosunki polsko-
niemieckie mogą dostarczyć wielu przykładów tego rodzaju rozwiązań). Regulacje, które
zadowoliłyby wszystkie zainteresowane strony, są jednak niemoŜliwe. Obecnie w stosunkach
międzynarodowych dominuje tendencja do unikania naruszania granic. Tendencje te wspiera
swym autorytetem ONZ. NaleŜy nauczyć się Ŝyć w róŜnorodności, a temu sprzyja otwartość
państw.
Reasumując szeroko pojmowane środowisko geograficzne nie jest czynnikiem ograniczającym
stopień otwartości państw, choć moŜe ułatwić lub utrudnić rozwój stosunków
międzynarodowych. Pokonywanie trudności zaleŜy od poziomu stosunków gospodarczych,
naukowo-technicznych, kulturalnych, które mają zasadniczy wpływ na urzeczowienie i
stabilizowanie stosunków międzynarodowych, na zwiększenie zaufania partnerów i tworzenie
przesłanek otwartości państw. Wchodzimy w erę, w której Ŝycie gospodarcze, kulturalne i
polityczne podlega procesom internacjonalizacji.

6.2. LIDERZY ŚWIATOWEJ POLITYKI

Świat końca XX w. dzieli się na nowe obszary gospodarcze i nowe strefy wpływów
politycznych. Otwartość państw sprawia, Ŝe poszukują one nowych rozwiązań. Niemal cały XX w.
był wiekiem wielkich konfrontacji gospodarczych, militarnych, a następnie politycznych.
Wydarzyły się w nim dwie wojny światowe, powstały dwa ideologicznie obce ugrupowania, które
były nastawione na wojnę systemów. Konfrontacje systemów w skali światowej rozpoczął w 1949 r.
ZSRR, powołując Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), będącą próbą stworzenia
własnej strefy wpływów gospodarczych. W odpowiedzi na ten krok dwa lata później sześć
państw Europy Zachodniej utworzyło Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, którą w 1957 r.
przekształcono w Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG), od 1992 r. Unię Europejską. W
latach następnych powstawały nowe organizacje państw w róŜnych regionach świata, którym
przewodziły albo Związek Radziecki albo Stany Zjednoczone. Organizacje te pojawiały się i znikały
- były świadectwem napięć i odwilŜy w stosunkach międzynarodowych.
Początkowo chodziło o to, aby ugrupowania wschodnie miały swoje od powiedniki zachodnie,
i odwrotnie. Później były to juŜ próby zakreślenia granic moŜliwości oddziaływania politycznego
obu bloków. Wraz z upadkiem systemu komunistycznego ten układ sił przeŜył się. Nie oznacza
to, Ŝe ugrupowania i orientacje zniknęły, one tylko są w trakcie przegrupowań, zmieniają
partnerów, dostosowując swoje struktury i cele działania do nowych warunków.
Najsilniejszą pozycję w świecie przez jakiś czas miała EWG, wspierana do pewnego czasu przez
Stany Zjednoczone i Kanadę. Unia Europejska jest oparta na przyszłościowej idei powstania
Europejskich Stanów Zjednoczonych, a obecnie umoŜliwia stworzenie warunków nieskrępowanej
paneuropejskiej wymiany handlowej. Europejski handel jest oparty na róŜnego rodzaju
porozumieniach i umowach o wolnym handlu. Są to unie UE i EFTA, umowy o wolnym handlu
między EFTA a niektórymi krajami środkowej Europy, w tym z Polską, oraz strefa wolnego
handlu obejmująca kraje CEFTA. RóŜnica poziomów rozwoju gospodarczego jest znaczna.
 Unia Europejska ustala warunki współpracy we własnej strukturze na zasadzie
protekcjonizmu, szczelnie zamykając swoje rynki przed towarami japońskimi, amerykańskimi i
wschodnioeuropejskimi. Gdy Ameryka Północna ze Stanami Zjednoczonymi zorientowała się, Ŝe
taka polityka UE moŜe doprowadzić ją do utraty pozycji lidera gospodarczego w świecie,
utworzyła własną organizację pod nazwą Północnoamerykańskie Porozumienie o Wolnym Handlu
(NAFTA) obejmujące: Stany Zjednoczone, Kanadę i Meksyk. NAFTA ma według opinii jej
załoŜycieli przysporzyć kaŜdemu krajowi członkowskiemu miejsc pracy, ułatwić przepływ
kapitałów, towarów i usług. Rosja (WNP) oraz

PODSTAWOWE WSKAŹNIKI SPOŁECZNE I EKONOMICZNE SIEDMIU NAJBOGATSZYCH PAŃSTW

ŚWIATA ORAZ ROSJI W 1990 r.

Stany Wielka
Wskaźniki Japonia Niemcy Francja Włochy Kanada Rosja
Zjednoczone Brytania
Produkt krajowy
brutto w dol./
/l mieszk. 22470 19000 19200 18300 15900 16700 19400 b.d.
% udział w świato
wej produkcji
energii elektrycznej 26,8 7,6 4,0 3,6 2,8 1,9 4,1 15,4
% zatrudnionych
w usługach 71 60 65 66 71 63 71 42
Śmiertelność niemo-
wląt na 1000
urodzeń 9.1 4,6 7,4 7,4 7,9 8,5 6,8 18,1
Źródło: Statistic yearbook UN. 1993.
kraje środkowej Europy pozostają nadal poza istniejącymi strukturami gospodarczymi i
politycznymi świata i nie tworzą własnych. Sytuacja ekonomiczna tych krajów jest znacznie gorsza
niŜ krajów członkowskich UE. Przeciętny produkt krajowy brutto na obywatela Bułgarii, Czech,
Polski, Rumunii, Słowacji i Węgier jest o 13% mniejszy od PKB w Portugalii, obecnie
najbiedniejszego kraju członkowskiego Unii Europejskiej. Niskie dochody, duŜa liczba ludności,
duŜy. lecz nieefektywny sektor rolny tych krajów, to bagaŜ przeszłości, stojący na przeszkodzie
przystąpienia tych państw do unii. Wyrównywanie poziomów będzie bardzo kosztowne, ale
moŜe się opłacić ze względu na rozległy rynek i handel paneuropejski. Jaka jest inna
alternatywa? Wydarzenia polityczne w Europie 1993 r., a mianowicie powstanie UE, starania
krajów wyszehradzkich (Czech, Polski, Słowacji i Węgier) o miejsce w UE i w NATO,
niestabilna sytuacja polityczna w Rosji, świadczą o tym, Ŝe kontynent europejski jest w
trakcie przegrupowań. Próby Rosji zmierzające do odbudowy strefy wpływów sprzed 1991 r. mogą
dać w rezultacie powołanie w tej części świata nowej organizacji gospodarczej i politycznej obok
UE.
Udział ugrupowań państw w eksporcie światowym (1992 r.)
NAFTA - 19,0%
UE - 21,0%
EFTA - 6,4%
CEFTA - 0,5%
APEC - 18,7%
 W 1992 r. Australia zaproponowała utworzenie strefy wolnego handlu obejmującej 14 państw
Azji i Pacyfiku. Jesienią 1993 r. w Seattle, w Stanach Zjednoczonych na wybrzeŜu Pacyfiku,
odbyło się juŜ spotkanie szefów państw Azji i Pacyfiku tworzących nową organizację
Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku (Asian Pacific Economic Corporation - APEC) z
udziałem Stanów Zjednoczonych i Kanady.
Powołanie NAFTA świadczy, Ŝe następuje pewne przegrupowanie międzynarodowych układów
i Ŝe Stany Zjednoczone przywiązują coraz mniejszą wagę do partnerstwa z Europą. Szybkość
rozwoju krajów Azji i Pacyfiku jest zawrotna w kaŜdej dziedzinie. Jeszcze w latach sześćdziesiątych
udział gospodarki krajów tego obszaru w ogólnoświatowej wartości produktu globalnego brutto
wynosił zaledwie 4%, dziś osiąga prawie 50%. Chiny są obecnie największym rynkiem
inwestycyjnym na świecie.
Większość polityków przypuszcza, Ŝe jeśli podział na bogatą Północ i biedne Południe straci
swoje znaczenie, nastąpi to na pewno nie dzięki uprzemysłowionemu staremu Zachodowi, lecz
dzięki potędze gospodarczej strefy pacyficznej. która dziś osiągnęła takŜe zadziwiającą stabilność
polityczną.
Czy nowe układy gospodarcze są tylko manifestacją zamierzeń politycznych, czy autentycznych
planów gospodarczych dotychczasowych liderów świata wiadomo będzie w przyszłości.
Prawdopodobnie, chodzi o osiągnięcie obu celów jednocześnie. Istnieje jeszcze trzeci cel, nie mniej
istotny, który dotyczy zmian} w ogólnym układzie sił gospodarczych świata.
StaroŜytni Egipcjanie, Grecy i Rzymianie stworzyli wielką cywilizację nad Morzem
Śródziemnym. Kolumb, odkrywca Ameryki, zapoczątkował „erę Atlantyku", istotną dla świata
prawie do końca XX w. Teraz gospodarcze i polityczne centrum przenosi się nad Pacyfik, który
jest uwaŜany za ocean przyszłości.
Z walki o wpływy na Pacyfiku wyłączyła się na razie Rosja, która po rozpadzie ZSRR jest zajęta
przede wszystkim wewnętrznymi sprawami (utrzymaniem imperium) i zachowaniem dominującej
pozycji w Europie. W czasach zimnej wojny BreŜniew dąŜył do militarnej hegemonii Moskwy na
Dalekim Wschodzie. Amerykanie zaś starali się zacieśnić więzy z Japonią, a ponadto nie mieli nic
przeciwko wzrostowi Chin jako potęgi azjatyckiej, którą uwaŜali za przeciwwagę dla ZSRR. Rosja
nie wytrzymała jednak cięŜaru zbrojeń i musiała zrezygnować z polityki siły. Gorbaczow odrzucił
doktrynę BreŜniewa i w 1989 r. wystąpił z propozycją przekształcenia Azji Południowo-Wschodniej
w strefę pokoju i współpracy. Propozycja miała na celu stworzenie nowego porządku
regionalnego, oczywiście przy współudziale i pod nadzorem Moskwy. Wraz z odejściem
Gorbaczowa i upadkiem Związku Radzieckiego pomysł stał się nieaktualny. Podejmowane przez
Rosję próby zbliŜenia się do Japonii są hamowane nie rozwiązanym problemem Wysp
Kurylskich, których zwrotu od Rosji domaga się Japonia. Tę słabą pozycję Rosji na Dalekim
Wschodzie wykorzystały Stany Zjednoczone. Obecny prezydent Stanów Zjednoczonych, Bili
Clinton, zmodyfikował politykę zagraniczną prowadzoną przez jego poprzedników (Regana i
Busha). Pozostawił problemy europejskie Europejczykom, a zajął się obszarem Pacyfiku.
Na kraje dalekowschodnie przypada 50% handlu światowego i tyle samo światowego produktu
globalnego brutto. Tempo wzrostu gospodarczego państw tego obszaru jest najwyŜsze. Narzucają je
„małe smoki Azji" - Tajwan, Korea Południowa, Singapur i Hongkong. Rozpoczął się wielki
wyścig o przywództwo w tym regionie. Rosja jest zajęta wewnętrznymi sprawami.
Współzawodniczą więc ze sobą Japonia i Chiny. Jednocześnie Stany Zjednoczone, będące krajem
nad pacyficznym postanowiły wykorzystać swoje połoŜenie geopolityczne i przystąpić do
zacieśnienia więzi z tworzącym się wspólnym rynkiem obszaru Pacyfiku. Członkami APEC są:
Japonia, Chiny, Korea Południowa, Hongkong, Tajwan, Australia, Nowa Zelandia, sześciu
członków Stowarzyszenia Państw Azji Południowo-Wschodniej (Brunei, Filipiny, Indonezja,
Malezja, Tajlandia i Singapur) oraz Kanada i Stany Zjednoczone.
U progu XXI w. powstał najpotęŜniejszy wspólny rynek. Prezydent Stanów Zjednoczonych
zabiega o to, aby centrum administracyjno-organizacyjnym tej wspólnoty było Seattle, leŜące nad
Pacyfikiem w stanie Waszyngton. Seattle jest siedzibą dwóch wielkich koncernów Boeinga i
Microsoft Corporation, a ponadto duŜym ośrodkiem uniwersyteckim.
Region Pacyfiku to nie tylko gigantyczny rynek konsumpcyjny, ale przede wszystkim ogromny
potencjał produkcyjny. Jeśli sprawdzą się prognozy demograficzne, Ŝe w 2000 r. liczba ludności
świata będzie wynosiła 6,2 mld, to 3,4 mld będą stanowić Azjaci. W latach 1970-1990 liczba
mieszkańców Azji Ŝyjących w skrajnej nędzy zmalała z 400 do 180 min. Proces „odbiedniania"
w Azji postępuje dość szybko, mimo wysokiego przyrostu naturalnego ludności. W tym samym
czasie w Europie, a nawet w Stanach Zjednoczonych, stopa Ŝyciowa ludności obniŜyła się.
Według prognoz ekonomicznych Banku Światowego do 2000 r. co najmniej l mld
mieszkańców Azji będzie wyposaŜony w podstawowe dobra konsumpcyjne, a około 400 min
będzie Ŝyło na średniej stopie zachodnioeuropejskiej, nie odbiegającej równieŜ od amerykańskiej,
mając samochód, własny dom, wystarczające dochody pozwalające na kształcenie dzieci i
opiekę lekarską. Za 20 lat, jeśli utrzyma się ten kierunek rozwoju, region Pacyfiku wyprzedzi
resztę świata pod względem liczebności klasy średniej. Następuje proces „uzachodnienia" Azji.
Wysoko rozwinięte kraje regionu Pacyfiku umiejętnie łączą symbole toŜsamości narodowo-
kulturowej i wzrostu gospodarczego z klasyczną siłą państwa zawartą w stwierdzeniu, Ŝe najpierw
rozwój, demokracja potem. Świadczy to o duŜej dyscyplinie społecznej. Jednak zdają sobie
równieŜ sprawę z tego, Ŝe ich przetrwanie i rozkwit zaleŜą od integracji i globalizacji. Walka o
rynki jest istotną częścią programu sukcesu regionu Pacyfiku.

GLOBALISTYKA
W GEOGRAFII POLITYCZNEJ
I W GEOPOLITYCE

7.1. POJĘCIE GLOBALISTYKI

W większości atlasów geograficznych na pierwszych stronach umieszcza się polityczną mapę świata.
Mapa polityczna, jakkolwiek ciągle jest aktualizowana, pozostaje zestawem państw. Globalne
spojrzenie na środowisko, gospodarkę, społeczeństwo, kulturę i siłę państwa, a przez to i głębsza
dyskusja nad polityką globalną lub zarządzaniem światem, przy zastosowaniu tylko mapy
politycznej będą jednak utrudnione. Podział na poszczególne państwa nie stwarza bowiem takiej
moŜliwości, poniewaŜ nie oddaje całej złoŜoności politycznej organizacji świata. Poszukiwanie innych
sposobów prezentacji światowej problematyki staje się wyzwaniem końca XX w. Takiemu celowi
starano się sprostać badając otwartość gospodarczą, kulturalną i polityczną państw świata (S. Otok,
1989). Stopień otwartości państw prowadzi do globalistyki, która zajmuje się politycznymi,
gospodarczymi i kulturalnymi procesami w skali światowej.
Właściwości globalistyki trudno określić ze względu na odmienne zakresy tematyczne przypisywane
jej przez róŜnych autorów. Globalistyka korzysta z dorobku badawczego i pojęć teoretycznych innych
dyscyplin naukowych, szczególnie z ekonomii, handlu międzynarodowego i nauk politycznych
zajmujących się stosunkami międzynarodowymi, oraz geopolityki. Globalistykę róŜni od tych nauk
przeciwny kierunek wnioskowania. Nauki badające międzynarodowe stosunki gospodarcze i politycz-
ne postrzegają świat jako skupisko (zgrupowanie) oddziałujących na siebie niezaleŜnych państw i
gospodarek narodowych. Podejście globalistyczne natomiast ujaw nią struktury globalne
sprawiające, Ŝe wymiana międzynarodowa staje się moŜliwa. Świat w ujęciu globalistyki nie
jest tylko zbiorem 194 państw, system światowy jedynie układem powiązań handlowych i
gospodarczych lub siecią przepływów towarów między państwami. Świat to społeczna stru-
ktura globalna. Jej istnienie powoduje, Ŝe globalistyka wyodrębnia się jako kierunek
badawczy zajmujący się systemem światowym (A. Bergesen, 1982).
Specjaliści w róŜny sposób definiują zakres zainteresowań globalistyki:
• wartość przewodnią stanowią dąŜenia do całościowej wizji rzeczywistości (M. Heller, J.
śyciński, 1986),
• nauka w jej pokartezjańskim kształcie przyczyniła się do powstania ciekawego, lecz
kontrowersyjnego ruchu intelektualnego, zwanego nową g n o z ą lub neognozą albo gnozą
z Princeton. Postawę neognostyka charakteryzuje przede wszystkim poszukiwanie
wielkiej syntezy „jedni", która jest moŜliwa dzięki pierwiastkowi duchowemu jednoczącemu
świat człowieka i przyrody (R. Ruyer, 1982),
• na społeczeństwa i kraje powinno się patrzeć przez pryzmat systemu światowego.
Stanowi on całość rządzącą się własnymi prawami, a jego funkcjonowanie wpływa na
 poszczególne obszary Ziemi (A. Bergesen, 1982),
• nauki społeczne wykazują coraz większe zainteresowanie dynamiką globalną oraz tzw.
nowoŜytnym systemem światowym (J. Wallerstein, 1974),
• nowa Europa w zmieniającym się systemie globalnym jest wspaniałą kanwą do rozwaŜań na
temat procesów wzmocnienia siły konkurencyjnej nauki polskiej w układach europejskich i
globalnych (A. Kukliński, 1991),
• podstawą analizy powinny być nie państwa, lecz korporacje ponadnarodowe i banki. Świat
staje się ekonomiczną całością (N. Thrift, 1986),
• świat przechodzi paradygmat zmian od geopolityki do geoekonomii, po których globalne
korporacje stają się głównym regulatorem kapitału (J. Sigurdson, 1992).
Zakres problemów, przed którymi stoi obecnie ludzkość, powoduje, Ŝe w ich rozwiązywaniu
uczestniczą rządy, organy i organizacje międzynarodowe oraz ruchy społeczno-polityczne. Skala
problemów i ich wielość świadczą o tym, Ŝe w ich rozwiązywaniu moŜna dostrzec pewną ewolucję
od etapu, gdy państwo nie ingerowało w nie zupełnie, do etapu, gdy przejmowało nad nimi pełną
kontrole. Stopniowo problematyka ta stawała się częścią programów działań organów państwowych,
a więc nabierała charakteru politycznego. Wiele zagadnień dotyczy grupy państw lub regionów i
staje się przedmiotem prac organizacji międzynarodowych. Interesuje się nimi światowa opinia
publiczna. W ten sposób, w zaleŜności od wagi i zasięgu, problemy o znaczeniu lokalnym
przekształcają s:: w międzynarodowe problemy polityczne, stają się problemami globalnymi. Nara-
stanie problemów światowych, ich ewolucja i złoŜoność powodują, Ŝe są one często sumą wielu
czynników wzajemnie powiązanych, a więc nie moŜna jednoznacznie powiedzieć, Ŝe problem jest
wyłącznie polityczny, ekonomiczny lub kulturowy.
DuŜe znaczenie dla rozwoju globalistyki mają procesy integracyjne (stale pogłębiająca się
współpraca i współzaleŜność istniejących państw), będące jednymi z najbardziej
charakterystycznych zjawisk współczesnego świata. Proces integracyjny sprzyja takŜe szybkiej
transmisji najwaŜniejszych przejawów Ŝycia międzynarodowego do jego uczestników. Proces
przekazu informacji uległ ogromnemu przyspieszeniu na skutek rozwoju nauki i techniki, a
szczególnie komunikacji komputerowej i satelitarnej.

7.2. GENEZA I ROZWÓJ GLOBALISTYKI

Zainteresowanie problemami określanymi obecnie jako globalne pojawiło się juŜ w XIX w. W
procesie rozwoju globalistyki moŜna wyróŜnić, jeśli chodzi o genezę problemów globalnych,
dwa źródła wynikające z potrzeby działania człowieka:
a) konieczność ratowania ludzkości (utopiści),
b) potrzeba zarządzania globalnego i tworzenia „jedni" świata w celu roz
wiązywania jego problemów.
Na wizje przyszłości utopistów miały wpływ obserwowane przez nich sprzeczności pomiędzy
rzeczywistością a oczekiwaniami. Jakkolwiek róŜnili się oni między sobą co do sposobów
rozwiązywania narastających problemów, łączyła ich teza, Ŝe w świecie brak właściwego ładu.
Koncepcje ich, choć oparte na wyobraźni, były chętnie akceptowane przez opinię publiczną,
ponadto zawierały duŜy potencjał stymulacji intelektualnej. Przedstawicielami tego kierunku
byli Th. Malthus (1766-1834), twórca teorii ludnościowej głoszącej, Ŝe występuje stała
tendencja do nadmiernego (w postępie geometrycznym) przyrostu naturalnego ludności w
stosunku do przyrostu (w postępie arytmetycznym) ilości środków Ŝywności (maltuzjanizm),
B. Russell (1872-1970), myśliciel o rozległej skali zainteresowań od logiki i matematyki po
etykę oraz historię myśli społecznej i prądów politycznych, J. Neumann (1903-1957), współtwórca
matematycznych podstaw mechaniki kwantowej, przepowiadający kryzys technologiczny, oraz
współcześnie Ŝyjący A. Clarke. Wymienić naleŜy takŜe działający od 1968 r. Klub Rzymski,
międzynarodową organizację zajmującą się badaniami nad rozwojem ludzkości. Prace tego klubu,
zrzeszającego wybitne jednostki świata naukowego, działaczy społecznych i politycznych z
wielu kręgów, są jednak traktowane jak manifest katastrofizmu (Raporty Rady Klubu
Rzymskiego).
Twórcy koncepcji potrzeb zarządzania globalnego i tworzenia „jedni" świata wiąŜą natomiast swe
nadzieje z ponadpaństwowymi organizacjami decydenckimi, których celem działania jest
rozwiązywanie lub regulowanie narastających problemów. Zasadnicze są tu kwestie godzenia
sprzeczności pomiędzy interesami organizacji gospodarczych, które mają zasięg międzynarodowy,
a interesami państwa w sensie politycznym, które pozostaje i działa w ustalonych jego
granicach. WyróŜnia się przy tym globalizację „od góry", powiązaną w róŜny sposób z
globalizacją polityczną - podejmowane inicjatywy przez organizacje ponadpaństwowe
przekazywane w dół, oraz globalizację „od dołu", będącą wynikiem tzw. ruchów wspierających
inicjatywy ponadpaństwowe przez międzynarodowe układy o róŜnym rodowodzie, ruchy społeczne
lub regionalne, ale nie będące organizacjami ponadpaństwowymi.
Jako początki inicjatywy „od góry", jakkolwiek jej korzenie sięgają okresu I wojny
światowej, moŜna potraktować spotkanie w lipcu 1944 r. przedstawicieli 45 państw w Bretton
Woods, w stanie New Hampshire. W czasie tego spotkania omawiano projekty kierowania
gospodarką światową przedstawione przez J. Keynesa (Wielka Brytania) i H.D. Whita (Stany
Zjednoczone). Powołano ponadpaństwowe organizacje, które formalnie rozpoczęły działalność w
1945 r. Były to m.in. Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF) i Bank Światowy (WB). Od 21
sierpnia do 7 października 1944 r. odbyło się wiele spotkań międzynarodowych, na których
zbudowano, opierając się na Karcie Atlantyckiej (deklaracji podpisanej przez premiera Wielkiej
Brytanii W. Churchilla i prezydenta Stanów Zjednoczonych F. Roosevelta w 1941 r., określającej
polityczne i ekonomiczne priorytety dla powojennego świata; kartę nazwano międzynarodowym
systemem bezpieczeństwa gwarantującym wolny handel i wzrost gospodarczy), projekt Karty
Narodów Zjednoczonych (Organizację Narodów Zjednoczonych powołano w 1945 r.).
DuŜe znaczenie dla rozwoju gospodarczego świata miało porozumienie na temat taryf celnych
oraz handlu i utworzenie General Agreement on Tariff and Trade w 1947 r. w Genewie. GATT
postrzegano jako trzecią siłę kształtującą stosunki gospodarcze świata8.
Poza Keynesem i Whitem do twórców kierunku zarządzania globalnego zalicza się N.
Thrifta (1986), A. Elkinsa (1992) oraz ekonomistów i polityków, którzy pełnili kierownicze
funkcje w organizacjach ponadpaństwowych.
Wśród autorów, których prace z zakresu globalistyki mają nieprzemijającą wartość
metodologiczną naleŜy wymienić: A. Bergesena (1982), P. Taylora (1986), W. Anioła (1987), J.
Gładkiego (1993).
Cechą globalistyki jest jej interdyscyplinarność. NiezaleŜnie od rosnącej liczby publikacji
na temat globalistyki, moŜna stwierdzić, Ŝe nie zawsze zawierają one jasną odpowiedź na pytanie o
przedmiot i zakres tego kierunku badawczego. Większość autorów za globalne uznaje problemy
powstające w wyniku obiektywnie obserwowanego rozwoju społecznego, powodujące zagroŜenia
dla całej społeczności światowej i wymagające zjednoczenia jej wysiłków w celu ich rozwiązania
(np. zagroŜenia wymieniane w Raportach Klubu Rzymskiego). Wszystkie publikacje z zakresu
globalistyki, które dotychczas się ukazały, wyraźnie wskazują na to, Ŝe nie chodzi o jeden, lecz o
zespół problemów. Problemy te są przy tym traktowane jako równorzędne, aby uniknąć trudności
w ich hierarchizowaniu (zarówno z przyczyn merytorycznych, jak i politycznych). W. Anioł
(1985) w artykule ZaleŜności globalne a stosunki międzynarodowe wymienił trzy podstawowe
cechy problemów globalnych:
• ogólnoświatowa skala, a więc problemy te dotyczą całej ludzkości, mają charakter
ponadpaństwowy i ponadregionalny, w mniejszym lub większym stopniu obiektywnie
oddziałują na rozwój wszystkich społeczeństw;
• olbrzymia waga, czyli Ŝe problemy te mają charakter krytycznych zagroŜeń, toteŜ są
szczególnie istotne z punktu widzenia perspektyw człowieka. Wywołują tak wiele
niebezpiecznych zakłóceń, Ŝe ich nieprzezwycięŜenie stawia pod znakiem zapytania
przyszłe losy i przetrwanie ludzkości;
• sposób rozwiązywania, aby problemy te przezwycięŜyć, jest potrzebna moŜliwie ścisła i
szeroka współpraca wszystkich zainteresowanych stron, co z reguły jest równoznaczne

8
Od l I 1995 r. GATT zmienił nazwę na Światowa Organizację Handlu (WTO).
 z koniecznością zjednoczenia w tym celu wysiłków i działań całej społeczności
międzynarodowej.
• W szerszym ujęciu globalistykę naleŜy traktować jako naukę zajmującą się badaniem
systemu światowego. Jej głównym przedmiotem zainteresowań będzie wówczas
rozwój polityki i gospodarki światowej. Przykładem takich podejść do problemu są m.in.:
• studia nad nierównością w wymianie między centrum i peryferiami (A. Emmanuel, 1972),
• badania wpływów obcych inwestycji na wzrost gospodarczy i nierówność dochodów w
krajach trzeciego świata (V. Bronschier, 1978),
• analizy struktur i procesów światowych (J. Meyer, 1980),
• studia nad akumulacją kapitału w skali międzynarodowej (S. Amin, 1976; A. Frank, 1978);
• międzynarodowy system państw (A. Bergesen, R. Schoenberg, 1980; G. Mo-
delski, 1978).
 Tematyka wymienionych prac jest dość zróŜnicowana. Niektóre dotyczą gospodarki
światowej, inne opisują międzynarodowy system państw, a jeszcze inne zajmują się kulturą
światową. Jakkolwiek studia nad systemem światowym powinny obejmować szeroki profil
problemów, rozwiązywanych róŜnymi metodami, jednak wszystkie prace muszą uwzględniać dwa
podstawowe załoŜenia:
- przyjąć, Ŝe globalny system istnieje na zewnątrz społeczeństw narodowych (gospodarka
światowa lub światowy system państw mają własne Ŝycie i dynamikę, które moŜna modelować i
opisywać);
- system światowy wpływa na rozwój lub niedorozwój wielu społeczeństw narodowych,
tkwiących w strukturach globalnych (determinuje on rozwój obszarów objętych jego zasięgiem).
W rezultacie rozwój lub niedorozwój jakiegoś kraju bardziej zaleŜy od miejsca, które ten kraj
zajmuje w światowym podziale pracy, niŜ od jego potencjału narodowego.
Wielu autorów, a w tym i Thrift (1986), stara się wykazać, Ŝe świat staje się w coraz większym
stopniu ekonomiczną całością na skutek umiędzynarodowienia produkcji, kapitału, finansów i
państw. Sprzyja temu takŜe wzrastająca ruchliwość zagranicznych inwestycji bezpośrednich,
zmienność kursów walut, stóp procentowych i cen. W procesie zespalania świata szczególną rolę
odgrywają korporacje ponadnarodowe, które juŜ dziś realizują politykę globalnego zysku.
Przejawem globalizacji procesów społecznych i gospodarczych jest takŜe powstający
międzynarodowy sektor usług oraz miasta światowe. Geografia polityczna według Taylora
(1986) powinna w procesie globalizacji badać równieŜ przestrzenne skutki wchłaniania
poszczególnych obszarów Ziemi przez działający i rozprzestrzeniający się system światowy.

7.3. JAKIE PROBLEMY GLOBALNE I JAKIE ROZWIĄZANIA?

Uwzględniając załoŜenia metodologiczne globalistyki moŜna ułoŜyć listę podejmowanych dość

powszechnie problemów globalnych, choć ze względu na róŜne definiowanie globalistyki, nie
wszyscy ją zaaprobują. Najczęściej wydziela się następujące grupy problemów globalnych:
- ogólnospołeczne - wojna i pokój, przezwycięŜanie zacofania i zabezpieczenie wzrostu
ekonomicznego;
- człowiek i społeczeństwo - postęp naukowo-techniczny, twórczość i kultura, eksplozja
demograficzna, problemy zdrowotne;
- człowiek i przyroda - zasoby, aprowizacja, środowisko ekologiczne;
- światowy system globalny.
W raporcie U-Thanta, Sekretarza Generalnego ONZ w latach siedemdziesiątych, jako
zasadnicze dla świata wymieniono problemy: zbrojeń, eksplozji demograficznej, zagroŜeń
ekologicznych i róŜnice w poziomie rozwoju. W trzecim Raporcie Klubu Rzymskiego,
opracowanym pod kierunkiem J. Tinbergena (1978), za istotne dla stworzenia nowego ładu
międzynarodowego uznano: wyścig zbrojeń, zagadnienia wzrostu liczby ludności, Ŝywność, głód i
niedoŜywienie, urbanizację, środowisko naturalne i jego ochronę, czyli wyjście z „wieku ciemnoty
środowiskowej", międzynarodowy system walutowy i handlowy - pomoc na warunkach
ulgowych, zasoby naturalne i energię, naukę i technikę - przedsiębiorstwa transnarodowe,
oceany - jako źródło zasobów Ziemi, przestrzeń kosmiczną, instytucje międzynarodowe, wzajemne
zaleŜności w obrębie naszego globu.
Na spotkaniu Klubu Rzymskiego w Hanowerze w 1989 r. jego członkowie postanowili dokonać
analizy sytuacji, w jakiej znalazł się świat, i zadań, jakie w związku z tym ma do spełnienia klub.
W wyniku przemyśleń zaprezentowanych wówczas problemów powstała w 1992 r. ksiąŜka A.
Kinga i B. Schneider^ Pierwsza rewolucja globalna -jak przetrwać^ KsiąŜka składa się z dwóch części.
Pierwsza przedstawia najwaŜniejsze zmiany zaistniałe podczas ostatnich dwudziestu lat, opisuje złe
samopoczucie oraz frustracje ludzkości powstałe w ich wyniku i skrótowo omawia niektóre
problemy i zagroŜenia w rozdziałach „poetycko" zatytułowanych np.: Wichry przemian, Dziedziny
budzące szczególny troskę, Niewłaściwe sterowanie gospodarką światową, Przejawy solidarności,
Społeczeństwo informatyczne, PróŜnia, Źle samopoczucie ludzkiej wspólnoty, Wyzwania.
Druga część raportu odnosi się do metodyki rozwiązań, zwanej przez autorów rezolutyką, i
przedstawia wiele działań, których podjęcie na obecnym etapie autorzy uwaŜają za konieczne. Są
to rozdziały: Trzy najpilniejsze zadania, Zarządzanie i potrzebne do niego kwalifikacje,
Uwarunkowania, motywacje i system wartości. Na zakończenie raportu jego autorzy stwierdzili, Ŝe
„stojące przed nami problemy nie mają charakteru intelektualnego lub tylko analitycznego. W grę
zawsze wchodzą czyjeś istotne interesy i określona struktura władzy. W rzeczywistym świecie
nieuchronnie działają sprzeczne interesy. Przy ustalaniu zasad postępowania trzeba przewidzieć
odpowiednie formy współdziałania między elitami władzy, a więc teŜ między państwami, a te będą
z pewnością miały nadal rozbieŜne interesy, zróŜnicowane systemy wartości, odmienne normy i tra-
dycje kulturowe" (str. 236). Opublikowany w 1980 r. Raport Komisji W. Brandta porusza
problemy nędzy, głodu, surowców, postępu technicznego - innowacyjności, reformy
międzynarodowego systemu walutowego, korporacji transnarodowych, problemy ludnościowe oraz
przebudowy systemu organizacji międzynarodowych.
Na podstawie innych badań zaproponowano odmienne rozwiązania. Wielu autorów uwaŜa, Ŝe
rozwiązywaniem problemów globalnych, nawet katastroficznych, powinny się zająć organizacje
ponadpaństwowe, których wkład w zarządzanie światem jest nie mniej doniosły niŜ ONZ.
Szczególnie waŜną rolę w tym działaniu moŜe odegrać polityka finansowa świata (S. Corbridge,
R. Martin, N. Thrift, 1994).
Międzynarodowy system finansowy, pobudzany przez deregulacje rządzenia i innowacje
technologiczne, szczególnie w telekomunikacji, uległ wielkim zmianom w latach 1970-1980. Rynki
finansowe połączyły się w całym handlowym świecie. Międzynarodowy system finansowy
zglobalizował się do rozmiarów nie występujących dotąd w innych sektorach gospodarki.
Przykładem globalnego kierowania moŜe być międzynarodowa bankowość i jej oddziaływanie na
gospodarkę i politykę świata przez ponadpaństwową organizację bankową, którą jest Bank for
International Settlements (BIS; Bank Rozrachunków Międzynarodowych).
BIS, z centralą w Bazylei (Szwajcaria), uczestniczy w promowaniu i ułatwianiu współpracy
krajowych banków centralnych. BIS często nazywa się „centralnym bankiem centralnych
banków". Ostatnio jest on postrzegany jako kierujący światowym rynkiem finansowym oraz jako
jedyna istniejąca instytucja zdolna do odgrywania roli międzynarodowego bankowego nadzorcy i
regulatora rynku finansowego. D. Harvey (1989) nazwał tę działalność cechą współczesnego
kapitalizmu.
Szczególnym przykładem międzynarodowego rynku finansowego jest eurorynek pienięŜny, powstały
pod koniec lat pięćdziesiątych. Do powstania eurorynku pienięŜnego przyczyniło się wprowadzenie
swobodnej wymienialności walut w latach 1957-1958. Jest to ponadnarodowy rynek środków na
rachunkach bankowych w najwaŜniejszych wymienialnych walutach świata. Nazwa eurorynek
jest myląca, gdyŜ nie jest to rynek finansowy ograniczony geograficznie do Europy, ale ma
zasięg światowy. Ośrodki eurorynku pienięŜnego według D. Duwendaga i in. (1995)
powstały w krajach, w których nie istnieją Ŝadne bariery dla międzynarodowych transferów
pieniądza i kapitału, a operacje w walutach obcych nie podlegają obowiązkowi odprowadzania
rezerw ani innym rodzajom kontroli narodowych władz monetarnych (str. 108, wyd. polskie).
Oprócz więc tradycyjnych ośrodków finansowych, takich jak Londyn, Nowy Jork, Luksemburg,
ParyŜ, Zurich, Mediolan, Frankfurt nad Menem, Amsterdam, w których dokonuje się wielu
operacji eurowalutowych, pojawiły się w latach siedemdziesiątych szybko rozwijające się tzw.
centra przybrzeŜne, m.in. są to Wyspy Bahama, Bahrajn, Barbados, Bermudy, Hongkong,
Kajmany, Liberia, Nowe Hebrydy, Antyle Holenderskie, Panama lub Singapur. Transakcje
finansowe moŜna zawierać przez całą dobę.
Operacje eurorynku pienięŜnego są zawierane w walucie, która nie jest walutą krajową partnerów
transakcji. Bank Rozrachunków Międzynarodowych (BIS) np. definiuje eurodolar jako dolar,
„który został uzyskany przez bank znajdujący się poza terytorium Stanów Zjednoczonych i został
bezpośrednio lub po wymianie na inną walutę wykorzystany do udzielenia kredytu klientowi spoza
sektora bankowego, po jedno- lub wielokrotnym transferze z banku do banku" (za D.
Duwendag i in., 1995). Uczestnikami tego rynku są przede wszystkim duŜe banki komercyjne, duŜe
przedsiębiorstwa spoza sektora nie bankowego działające na międzynarodową skalę, a wśród nich
towarzystwa ubezpieczeniowe oraz instytucje narodowe i międzynarodowe, jak banki centralne,
rządy i organizacje międzynarodowe. Eurorynek nie podlega Ŝadnym prawom narodowym ani Ŝad-
nej bezpośredniej kontroli narodowych lub międzynarodowych władz monetarnych. Podstawową
zasadą jego działania jest pełna swoboda konkurencji.
Przedstawione powyŜej przykłady są działaniami globalnymi od góry (above). Inną drogą
pozapaństwowego kierowania losami świata jest działalność organizacji międzynarodowych
deklarujących, Ŝe nie są ponadpaństwowe i nie zajmują się formalnie kierowaniem państwami
odgórnie przez „nacisk". Mają one na celu łączenie grup inicjatywnych róŜnych państw wokół
wspólnego zadania. Są to działania globalne od dołu (from below). Przykładem tego typu
organizacji jest Greenpeace - międzynarodowa grupa aktywistów ochrony środowiska, oraz
Amnesty International - organizacja zajmująca się prawami człowieka, czyli walcząc o prawa
człowieka lub z ich naruszaniem na całym świecie.
RóŜnice w działaniach w porównaniu z organizacjami omówionymi poprzednio, nie wyłączając
ONZ, członkowie organizacji typu from below przedstawili w International Dialogue on the
Transition to Global Society (wrzesień 1990 r.). Publikacja jest próbą dyskusji na tematy związane z
rozwojem społeczeństwa globalnego (the advance of global society) i odnosi się m.in. do prac
istniejących instytucji ponadpaństwowych. Poddano w niej równieŜ krytyce raporty niezaleŜnych
komisji (W. Brandta, O. Palmego i in.). Stwierdzono, Ŝe komisje te błędnie definiują problemy
globalne, poniewaŜ ich działania nie odpowiadają „global problematiąue". Ich naczelnym hasłem
programowym jest „demokratyczna powszechna mobilizacja społeczeństwa jako jedyna realna
perspektywa dla problematyki globalnej" (A. Elkins, 1992). Znajduje to równieŜ odbicie w
definicji programowej tego ruchu, mówiącej Ŝe „celem jest odnowa sił społecznych,
wykształcenia ich środowisk, dostęp zwykłych ludzi do bogactw jakich potrzebują, dostęp do
demokracji lokalnej, narodowych i ponadnarodowych instytucji politycznych, narzucenie pokoju w
ośrodkach konfliktowych" (J. Brecher, 1993).
Wybrane przykłady problemów globalnych pozwalają na stwierdzenie, Ŝe poszczególne
środowiska widzą róŜnie zakres globalistyki, odmiennie pola działania, a w związku z tym
przypisują jej inne cele. Próbę autorską zarysowania zagadnień (problemów) globalistyki
przedstawiono graficznie.
 7.4. WSPÓŁZALEśNOŚĆ PROBLEMÓW GLOBALNYCH
Wszystkie problemy globalne wykazują ścisłe wzajemne związki. Ilustrację graficzną
powiązań przedstawiono na wykresie. Pragnę zwrócić uwagę tylko na
niektóre z tych powiązań.
Problem demograficzny i Ŝywnościowy wykazują wzajemne związki, a ponadto oddziałują na
problem ochrony środowiska. Planowanie rodziny w krajach rozwijających się pozwoli uwolnić je od
problemu głodu, a postęp technologiczny w rolnictwie będzie osłabiał jego negatywny wpływ na
środowisko naturalne. Problemy Ŝywnościowy i surowcowy wykazują głębokie związki z problemem
przezwycięŜania zacofania oraz z problemami ekologicznymi. Obecna orientacja surowcowa
gospodarki światowej potęguje trudności ekologiczne świata. Problemy zarządzania i zdolności do
zarządzania są silnie powiązane z bezpieczeństwem, wartościami religijnymi (etycznymi),
systemem edukacyjnym, globalnym
rozwojem ekonomicznym.
ZłoŜoność związków i ich powiązania z pozostałymi problemami globalnymi wykazują równieŜ
zagadnienia społeczne i kulturalne, do których zalicza się stosunki międzynarodowe, kryzys
kultury, deficyt demokracji i problem moralności, które są równie ściśle związane z problemami o
charakterze politycznym, ekonomicznym i przyrodniczym.
O rozwiązaniu globalnych problemów świata będą decydować przeobraŜenia społeczne
zachodzące we wszystkich państwach świata oraz przewartościowanie.
wcześniej nienaruszalnych wzorców ekonomicznych, politycznych, kulturowych i ideologicznych.
Wiele będzie zaleŜało od zmian wartości i celów Ŝyciowych, świadomości i moralności oraz
przyjętych form rządzenia.

7.5. BADANIA PROBLEMÓW GLOBALNYCH I ICH

OSIĄGNIĘCIA

Badania problemów globalnych były dla nauki nowym impulsem, a w praktyce umoŜliwiły
spojrzenie na obraz współczesnego świata i jego kwestii wraz z propozycjami słuŜącymi do ich
rozwiązania.
Globalistyka od zakończenia II wojny światowej stara się wykazać, Ŝe państwa nie są
jedynymi znaczącymi uczestnikami stosunków międzynarodowych. Pokazano dzięki niej
bezradność, a nawet hamującą rolę państwa jako podstawowego elementu struktury
międzynarodowej przy rozwiązywaniu problemów globalnych. W rozwaŜaniach problemów
globalnych kwestionuje się klasyczny sposób pojmowania suwerenności państwa i ukazuje jego
anachroniczność w czasach współczesnych jako za ciasną na potrzeby nowych technologii i
poziomu informacji. Globalna integracja, stwierdza G. Soros (1997) przynosi ogromne korzyści:
międzynarodowy podział pracy, gwałtowne rozprzestrzenienie się innowacji, a takŜe korzyści
niematerialne, takie jak wolność wyboru związana z międzynarodowym przepływem ludzi, idei,
wolności myśli.
Globalistyka wykazuje, Ŝe działalność zewnętrzną państwa prowadzi się obecnie nie tylko
uŜywając kanałów rządowych, ale takŜe przez organizacje międzynarodowe, korporacje
ponadnarodowe, działania organizacji politycznych i religijnych. W badaniach zwraca się uwagę na
powstawanie systemu współzaleŜności, w którym preferuje się działania zbiorowe, oraz powstanie
społeczności międzynarodowej świadomej swych zadań, powstaje globalne społeczeństwo otwarte.
Nie bez znaczenia jest teŜ i to, Ŝe prognostyczny charakter prowadzonych badań ma wysoki
stopień przewidywalności tendencji rozwojowych problemów globalnych (wiele z nich nosi cechy
prac futurologicznych). Realizowane prace badawcze z zakresu globalistyki moŜna podzielić na kilka
grup ze względu na proponowany sposób rozwiązań badanych problemów:
- prace zakładające, Ŝe problemy globalne współczesności mogą być przezwycięŜane przez
rozbudowę mechanizmów rynkowych i rozszerzanie wolnej konkurencji na cały świat. Są one
związane z ideologią leseferyzmu, utrzymującą Ŝe wolny rynek sam się wspiera i Ŝe rynkowe
zakłócenia korygują się samoistnie pod warunkiem, Ŝe rządy lub inne regulatory nie
przeszkadzają mechanizmom samokorygującym;
prace, które zmierzają do przedstawienia modelu rządu światowego. Zakładają one
wprowadzenie mechanizmów regulacyjno-koordynacyjnych, ustalonych na szczeblu
ogólnoświatowym. Uzasadnieniem tych działań jest stwierdzenie malejącego znaczenia
państwa i rosnącej potrzeby współpracy ogólno światowej. Rolę regulacyjno-koordynacyjną
pełniłby demokratyczny organ, będący ponadnarodową władzą ustawodawczą, wyłoniony w
porozumieniu wszystkich narodów. Podejmowanie decyzji ma dotyczyć tylko istotnych i jasno
określonych działań z punktu widzenia interesów ogólnoludzkich. W pracach tych padają
stwierdzenia, Ŝe państwa są w widoczny sposób niedoskonale, nawet na poziomie narodowym.
Zachodzi więc potrzeba nowych rozwiązań dla nowych sytuacji. Nowy system ma zaspokoić
potrzeby i aspiracje wszystkich uczestników, będzie to system globalny. Społeczeństwo
wielokulturowe (róŜne zwyczaje, tradycje i religie) Ŝyjące w systemie globalnym musi mieć
moŜliwości odnalezienia wspólnych wartości, które utrzymywałyby je razem. Sugerowane jest więc
określenie społeczeństwa otwartego, jako uniwersalnego, które uznaje właściwą dla globalnego
społeczeństwa róŜnorodność.
 Międzynarodowe instytucje, którymi świat dysponuje, według tych koncepcji są uwaŜane tylko
za stowarzyszenia państw, a państwa zwykle przedkładają własne interesy nad interesy wspólnoty.
Większość współczesnych propozycji dotyczących utworzenia rządu światowego jest wiązana z
ONZ. Oponenci takiego rozwiązania są zdania, Ŝe Organizacja Narodów Zjednoczonych jest
organicznie niezdolna do wypełnienia obietnic zawartych w preambule do jej karty. UwaŜają, Ŝe
w okresie początkowym w tworzeniu systemu globalnego rolę tę mogą pełnić tylko światowe
instytucje finansowe (np. BŚ lub MFW albo wybrane wielkie korporacje związane z
międzynarodowym przepływem dóbr, kapitału, ludzi i innowacji). Wszyscy w dalszej perspektywie
zakładają powstanie państwa światowego.
- prace zawierające propozycje rozwiązań najistotniejszych problemów globalnych przez
godzenie współczesnego policentryzmu Ŝycia międzynarodowego z racjonalną i planową
interwencją róŜnych organów społeczności międzynarodowej. Podstawą takich działań powinny
być konkretne i długofalowe porozumienia między państwami lub grupami państw. W sferze
politycznej naleŜy według tych propozycji stworzyć globalny system bezpieczeństwa
zbiorowego, w sferze ekonomicznej naleŜy wypracować ogólnoświatowe porozumienie określające
program działań na rzecz wyrównywania dysproporcji w rozwoju gospodarczym państw, w
sferze ekologicznej osłabienie motywacji egoistycznych w podejmowaniu decyzji w eksploatacji
środowiska naturalnego na rzecz dobra ogółu ludzkości, na płaszczyźnie kulturowej zaś
wypracowanie zasad nowego ładu informacyjnego i przekazu informacji;
- do ostatniej grupy w tym podziale naleŜą prace ukazujące się okolicznościowo, związane z
potrzebami zamanifestowania solidarności z globalnym problemem, który aktualnie dotknął
ludzkość i który nagle wymaga podjęcia działań szerszej społeczności światowej. Tych prac jest
duŜo i mogą stanowić one podstawę do przyszłej wielkiej syntezy.
Wzrastająca świadomość, stwierdza Z. Cesarz (1996), sprawia „Ŝe odizolowanie się od wielu
zagroŜeń światowych jest niemoŜliwe, skłania władze państw do zachowań proglobalnych i
kooperacyjnych". MoŜliwa staje się więc eliminacja szkodliwej nieufności w Ŝyciu
międzynarodowym. Z badań wynika, Ŝe następuje to pod wpływem:
- zwiększenia się przepływu informacji między państwami;
- eliminowania uprzedzeń oraz stereotypów ideologicznych, kulturowych i narodowych;
- zastępowania pojęcia wroga i przeciwnika, pojęciem konkurent, a właściwie partner;
- zwalczania kultu siły i militarnego myślenia społeczeństw;
- świadomości, Ŝe globalny system potrzebuje do zaistnienia społeczeństwa dąŜącego do
naprawy słabości - globalnego społeczeństwa otwartego.

7.6. STOPIEŃ GLOBALIZACJI ŚWIATA -PRÓBA

ANALIZY PRZESTRZENNEJ

Otwartość państw toruje drogę ku globalizmowi, a więc moŜna uznać, Ŝe globalizacja jest
procesem występującym na świecie z róŜnym natęŜeniem. Stopień globalizacji poszczególnych
państw moŜna zmierzyć. Miernikami stopnia globalizacji powinny być wskaźniki świadczące o
uczestnictwie państw w tym procesie, istotne z punktu widzenia załoŜeń definicji globalistyki.
Według autora jest to uczestnictwo w organizacjach światowych, takich jak Międzynarodowy
Fundusz Walutowy (IMF), Bank Światowy (IBRD) i Światowa Organizacja Handlu (WTO),
przepływ innowacji know-how, uniformizacja wartości kulturowych, poziom rozwoju społecznego
gwarantujący korzystanie z innowacji i ze zdobyczy niesionych przez globalizację.
O wyborze mierników decydują więc względy merytoryczne, a o liczbie mierników
zastosowanych w badaniu - względy techniczne, np. moŜliwości skompletowania danych
statystycznych dla wszystkich państw świata, a nie wyłącznie dla uczestniczących w procesie
globalizacji.
Na podstawie map przedstawiających rozmieszczenie państw członkowskich Międzynarodowego
Funduszu Walutowego, Banku Światowego i Światowej Organizacji Handlu moŜna stwierdzić,
Ŝe powszechność zainteresowań ideą globalizmu jest znaczna. Mapa prezentująca
rozmieszczenie państw członkowskich Patent Cooperation Treaty (PCT) oraz korzystanie z
patentów uzyskiwanych za pośrednictwem tej instytucji w latach 1989-1991 świadczy
natomiast o tym, Ŝe stopień korzystania z innowacji jest zróŜnicowany9. Wynika to z sytuacji
społecznej, gospodarczej i politycznej poszczególnych państw. Mapa stopnia globalizacji świata
powstała po zagregowaniu mierników przynaleŜności do wyŜej wymienionych światowych
organizacji oraz poziomu rozwoju społecznego poszczególnych państw.
Na mapie stopnia globalizacji wydzielono 5 grup państw ze względu na róŜne wartości cech biorących udział w
regionalizacji. W kaŜdej z grup istnieją róŜnice w poziomie rozwoju. Grupa 5 np. skupia państwa wysoko rozwinięte,
„narzucające" kierunki i tempo globalizacji świata. Zaskakujące są tu róŜnice między USA i Europą (niewidoczne na
mapie). Według A. Alessina i F. Giavazzi, autorów raportu Luka wydajności, wydajność gospodarki w krajach Unii
Europejskiej w latach dziewięćdziesiątych rosła wolniej (ok. 18%) niŜ w USA. Zjawisko to wynikało z róŜnic
technologicznych - technologie stosowane w UE były bardziej kapitałochłonne od wykorzystywanych w gospodarce USA.
RóŜnice te pogłębia jakość siły roboczej, zaleŜna od poziomu kształcenia, który rzutuje na zdolność przyswajania nowych
technologii (innowacyjność). Liczba lat nauki przeciętnego pracownika jest w Europie o 13% mniejsza niŜ w USA.
Uderzająca jest zwłaszcza róŜnica (wynosi 30%) między UE a USA w efektywności czynników wytwórczych.
Sukcesy w tym względzie zaleŜą od technologii (rozumianej łącznie jako zdolność do przyswajania innowacji, technik
produkcji oraz organizacji i zarządzania). Niedostateczna zdolność do innowacji w Europie nie polega na braku osiągnięć
naukowych, ale nieumiejętności przekształcenia ich w innowacje w biznesie. Liczba patentów rejestrowanych w UE jest
porównywalna z USA, ale patentów dotyczących najnowocześniejszych rozwiązań technologicznych jest znacznie mniej w
UE. W 1998 r. 60% wszystkich zarejestrowanych w USA patentów dotyczyło rozwiązań z dziedziny zaawansowanych
technologii, a w UE tylko 11% - powstaje więc luka technologiczna. Amerykanie uwaŜają, Ŝe przyczyną jest europejski
system finansowania badań naukowych - przywiązanie do idei finansowania badań ze środków publicznych. To z kolei
ogranicza związki między nauką i biznesem.
Przedstawiona analiza graficzna stopnia globalizacji jest obrazem statycznym, gdyŜ odnosi się tylko
do lat dziewięćdziesiątych. Siedząc historyczny rozwój globalny, naleŜy zwrócić uwagę na dwa
wydarzenia mające decydujące znaczenie dla tego procesu: koniec II wojny światowej i nowy podział
polityczny świata oraz upadek w XX w. drugiego (po faszystowskim) systemu totalitarnego, czyli
komunizmu w wydaniu rosyjskim. Po 1989 r. świat zaczął się zmieniać. Zakończył się konflikt
między Wschodem (totalitarnym) a Zachodem (demokratycznym) i powstała przestrzeń globalna.
Świata nie dzielą juŜ ideologie ani systemy. Zburzono nawet jako symbol tego podziału mur berliński.
Obecnie rozwój moŜna rozwaŜać w kategoriach narodowych, regionalnych i globalnych. Według J.
Thesinga (1988) rozpoczęła się nowa epoka, którą moŜna by określić mianem „współczesnego
oświecenia". Zachodzące dziś zmiany (transformacje) o charakterze globalnym są bardzo dynamiczne,
ale i chaotyczne. Są one fazą transformacji i dotyczą polityki i stosunków politycznych, teorii ekonomii i
gospodarki, nauki oraz kultury i filozofii.

9
Przykładem moŜe tu być dyfuzja innowacji internetowej. Do rodziny internetowej naleŜy ponad 160 ze 195 państw świata. Nie
oznacza to jednak powszechności tej drogi informacji. W 2005 r. z Internetu będzie korzystało na świecie 346 min osób, a
więc zaledwie 5% ogółu ludności świata. Rozmieszczenie globalne sieci internetowej będzie równieŜ bardzo
nierównomierne. Według prognoz kalifornijskiej Computer Economics wśród uŜytkowników Internetu w 2005 r. będzie
więcej mieszkańców Azji niŜ Europy. W tym czasie w Stanach Zjednoczonych dostęp do Internetu będą miały 153 min
osób, a więc połowa prognozowanej na ten rok liczby ludności tego kraju. Największej ekspansji Internetu naleŜy się
spodziewać w azjatyckim regionie Pacyfiku. Szacuje się, Ŝe liczba internautów będzie wynosiła tu około 101 min. W Europie w
tym czasie będzie około 77 min uŜytkowników Internetu. Prognozy dla Ameryki Łacińskiej przewidują tylko 8 min, a dla
Afryki 3 min uŜytkowników Internetu.
cje) o charakterze globalnym są bardzo dynamiczne, ale i chaotyczne. Są one fazą transformacji i dotyczą
polityki i stosunków politycznych, teorii ekonomii i gospodarki, nauki oraz kultury i filozofii.

7.7. POŁOśENIE GEOPOLITYCZNE Z PERSPEKTYWY GLOBALNEJ -

UJĘCIE REGIONALNE

7.7.1. EUROPA WSCHODNIA (BEZ ROSJI) WIDZIANA W KONTEKŚCIE GLOBALNEJ

GEOPOLITYKI

Od dawna uŜywa się pojęcia Europa Wschodnia w sensie geograficznym, historycznym i politycznym,
a nawet kulturowym, jednak dotychczas nie istnieje jednoznaczna definicja tego obszaru i jego zasięgu
terytorialnego. Spowodowane to jest w duŜym stopniu rozbieŜnymi celami, jakimi kierują się zarówno
państwa pragnące określić własną przynaleŜność geopolityczną, jak i twórców róŜnych koncepcji geostra-
tegii, próbujących tę część Europy włączyć do lub wyłączyć z swoich programów.
Geograficznie Europa Wschodnia jest zróŜnicowana: część północna leŜy na Wielkiej Równinie
Wschodnioeuropejskiej, część środkową wypełnia łuk Karpat, część południową zajmują góry
Półwyspu Bałkańskiego. Między Karpatami a Bałkanami leŜą równiny - Wołoska na wschodzie i
Węgierska (Panonii) na zachodzie. Głównymi rzekami tego regionu są: Łaba, Wisła, Dźwina, Dniepr i
Dunaj, a głównymi morzami - Bałtyk, Czarne i Śródziemne.
Klimatycznie Europa Wschodnia moŜe być traktowana w północnej części jako obszar pomostowy
między łagodnym klimatem morskim, typowym dla północno--zachodniej Europy, a ostrym klimatem
kontynentalnym, typowym dla Rosji, natomiast w południowej części (bałkańskiej) jako obszar klimatu
śródziemnomorskiego. To zróŜnicowanie znajduje takŜe swoje odbicie w roślinności - w przewadze
lasów iglastych i mieszanych na północy i lasów liściastych na południu oraz stepów na wschodzie
obszaru.
Europa Wschodnia jest regionem nie tylko znacznego zróŜnicowania pod względem środowiska
naturalnego, lecz takŜe wielkiej róŜnorodności kulturowej. Jest ona równieŜ postrzegana jako rejon zawsze
szeroko otwarty dla najeźdźców z zachodu, wschodu i południa. Pojęcie shatter belt w przeszłości było
często odnoszone do Europy Wschodniej jako przykładu regionu wielkiej wewnętrznej róŜnorodności i
konfliktów, które w konsekwencji prowadziły do częstych zmian granic politycznych.
W historii zmian politycznego podziału Europy moŜna wyróŜnić kilka, a zwłaszcza trzy okresy:
- w staroŜytności Europa nie stanowiła jedności gospodarczej i kulturowej;
rozpowszechnienie chrześcijaństwa spowodowało zasadniczy podział Europy na dwa kręgi:
zachodni (łaciński) i wschodni (grecki). Był to pierwszy tak wyraźny podział Europy na Zachodnią i
Wschodnią, który w konsekwencji kształtował róŜnie politycznie i kulturowo te dwie części Europy;
tragiczna w skutkach geopolitycznych była dla Europy II wojna światowa oraz konferencje w Jałcie i
Poczdamie w 1945 r., które uregulowały nowy podział Europy oraz wyznaczyły strefy wpływów
mocarstw na kontynencie.
W Europie Wschodniej pojawia się (juŜ od XIX w.) w publicystyce naukowej, politycznej i
kulturalnej takŜe termin Europa Środkowa, którym objęto część Europy nie będącą Europą Zachodnią, ale
i z róŜnych przyczyn Europą Wschodnią, jeśli tym pojęciem obejmiemy równieŜ Rosję.
Wspólną cechą tak rozumianej Europy Wschodniej jest to, Ŝe przez stulecia leŜące tu kraje
walczyły o niepodległość lub zachowanie suwerenności. Z takiej historycznej przeszłości wynika pewne
podobieństwo struktury gospodarczej. Są to kraje rolniczo-przemysłowe, słabo zurbanizowane i o słabo
rozwiniętym sektorze usług. Jakkolwiek jest to obszar dominacji ludności słowiańskiej (ale
niekoniecznie prawosławnej), naleŜą tu równieŜ inne narody zamieszkujące obszar od Bałtyku po Morze
Śródziemne. Pojęcie Europy Wschodniej odczytywane geopolitycznie będzie więc róŜnić się od jego
rozumienia geograficznego.
Europa jest postrzegana w świecie dychotomicznie: jako Europa Zachodnia - wolna i
demokratyczna, oraz Europa Wschodnia - borykająca się z problemami rozwoju gospodarczego,
róŜnych zaleŜności i nie kończących się wojen lub konfliktów wewnętrznych i zewnętrznych.
Europie Wschodniej towarzyszy jednak, czasem ukryta, światowa sympatia i Ŝyczliwość,
którą wzbudzają jej dzieje historyczne oraz współczucie wynikające z połoŜenia geopolitycznego. W
powszechnym odczuciu jest to związane z sąsiedztwem z mocarstwami militarnymi, które często wobec
tej części Europy uŜywały siły.
W przeszłości były to Niemcy, ze swą polityką Mitteleuropy aŜ po 1945 r., i Rosja carska, a
później Związek Radziecki do 1991 r. - autorytarne mocarstwo na skalę, jeśli nie globalną, to
niewątpliwie kontynentalną.
W percepcji krajów Europy Wschodniej Niemcy są łączone z I i II wojną światową, obozami
koncentracyjnymi i polityką rasistowską, zmierzającą do uzyskania „właściwej przestrzeni dla rasy
germańskiej" kosztem m.in. Europy Wschodniej. Rosja zaś jest kojarzona w Europie Wschodniej z
rozbiorami Polski, wojną i podbojami Finlandii, zagarnięciem Estonii, Łotwy i Litwy, murem berlińskim,
powstaniem węgierskim. wprowadzeniem wojsk Układu Warszawskiego do Czechosłowacji i
narzucenie— krajom Europy Wschodniej systemu komunistycznego, deportacjami ludności tyci krajów
na Syberię i do Azji Środkowej oraz do gułagów - obozów pracy przymusowe Oba państwa, Niemcy i
Rosja, są obwiniane za stworzenie shatter belt - obszar. o duŜej zmienności granic politycznych w
Europie Wschodniej.
Niemcy współczesne są mocarstwem gospodarczym, państwem demokratycznym - członkiem Unii
Europejskiej. Rosja natomiast podejmuje próby zmian dotychczasowego pojmowania systemu władzy.
Przekonanie jednak o imperialnej i mocarstwowej Rosji towarzyszy Rosjanom przez całe ich Ŝycie, co
przejawia się w troskać kaŜdego dnia i w prawie kaŜdej dyskusji (R. Pipes, 1994). Budzi to w
krajach ościennych.
Kraje Europy Wschodniej są równieŜ postrzegane przez świat jako między kulturą
Wschodu i Zachodu.
Świat widzi dziś Europę Wschodnią jako grupę krajów usiłujących zmienić dotychczasowy „bieg
historii", czyli zdobyć wolność i przyłączyć się do grupy państw wolnych i demokratycznych, a
więc osiągnąć to, co kojarzy się z demokracją i prawami człowieka, a przede wszystkim, w sferze
gospodarczej, istnieniem wolnego
rynku.
Większość krajów Europy Zachodniej dostrzega, wspomaga i odnosi się z sympatią do prób
transformacji społecznej i gospodarczej w krajach Europy Wschodniej. To wsparcie jest szczególnie
istotne w podejmowaniu programów integracyjnych obu części Europy w ramach NATO i Unii
Europejskiej. Problem polega jednak na tym, Ŝe istnieją wahnięcia w promowaniu krajów Europy
Wschodniej. Z wypowiedzi wielu przywódców państw unijnych wynika, Ŝe duch europejski, który
przez lata wspierał proces integracji po stronie zachodnioeuropejskiej, znacznie osłabł. Kraje Europy
Zachodniej podkreślają jednak, mimo ogólnej Ŝyczliwości, odmienność Europy Wschodniej -
raŜąco niską stopę Ŝyciową, zacofanie technologiczne, a ponadto boją się utraty miejsc pracy przez
własnych obywateli na korzyść imigrantów z Europy Wschodniej. Taka zarysowuje się obecnie
percepcja społeczna krajów Europy Wschodniej na Zachodzie. Zachodni politycy ze
zjednoczonej Europy, deklarujący wielką przychylność dla procesów integracyjnych, oczekują
równocześnie poprawy wizerunku krajów Europy Wschodniej.
PAŃSTWA EUROPY WSCHODNIEJ widziane w kontekście globalnych wskaźników: postępu technologicznego
(TAI), rozwoju społecznego (HDI), eksportu zaawansowanych technologii (H-TE)
i wydatków na wojsko (ME)
Państwo TAI HDI H-TE ME
Wskaźnik maks. światowy 0,744 0,939 67 13,2
Wskaźnik maks. regionalny 0,465 0,881 31 5,4
Polska 0,407 0,828 10 1,6
Albania 0,725 3 1,4
Armenia 0,745 6 3,6
AzerbejdŜan 0,738 2,6
Bułgaria 0,411 0,772 2,8
Chorwacja 0,391 0,803 11 4,2
Czechy 0,465 0,844 13 2,0
Estonia 0,812 25 1,4
Grecja 0,437 0,881 31 4,9
Gruzja 0,742 1,2
Jugosławia 0,420 0,785 6 5,4
Litwa 0,803 11 1,0
Łotwa 0,791 11 0,9
Macedonia 0,766 3 2,5
Mołdawia 0,699 8 0,5
Rumunia 0,371 0,772 6 1,6
Słowacja 0,447 0,831 8 1,7
Słowenia 0,458 0,874 8 1,4
Ukraina 0,742 10 3,1
Węgry 0,464 0,829 28 1,4
ZbiR (Białoruś) 0,400 0,780 14 3,0

Źródło: Hiiman Deuelopment Raport UNDP 2001.

Technology Achwement lndex (TAI) jest kompleksowym wskaźnikiem mającym określić zdolność poszczególnych państw
do uczestniczenia w procesie (w Ŝyciu) globalnym. W obliczeniu TAI wykorzystano wskaźniki indywidualne: liczbę
patentów na l min mieszkańców, uŜytkowników internetu na 1000 mieszkańców, aparatów telefonicznych na 1000
mieszkańców, zuŜycie energii elektrycznej w KWh na osobę, procent ogółu ludności z wykształceniem wyŜszym.
Human Deuelopment Index (HDI) jest kompleksowym wskaźnikiem mającym określić jakość Ŝycia człowieka. HDI
obliczono na podstawie indywidualnych wskaźników: długości Ŝycia, wykształcenia - procentu ludności objętej edukacją,
wartości produktu krajowego brutto (PKB) na l mieszkańca w USD.
High-technology exports (H-TE) jest to procent eksportowanych wyrobów (towarów) przemysłowych o wysoko
zaawansowanych technologiach.
Military expenditure (ME) stanowi procent produktu krajowego brutto (PKB) przeznaczony na cele wojskowe.

Europa Wschodnia potrzebuje jednak silnego wsparcia swoich celów przez światową opinię
publiczną, świadomą tego, Ŝe to, co te kraje osiągnęły na początku lat dziewięćdziesiątych, moŜe
osłabnąć albo zmienić kierunek. Słabości krajów Europy Wschodniej nie mają charakteru stałego,
są na ogół przejściowe. Taka jest percepcja geopolityczna ze strony krajów Europy Wschodniej.
Parlament Europejski w Strasburgu 9 kwietnia 2003 r. poparł przytłaczającą większością głosów
wnioski o przyjęcie do Unii Europejskiej 10 krajów Europy Środkowej: Polski, Czech, Cypru,
Estonii, Litwy, Łotwy, Malty, Słowacji, Słowenii i Węgier, które spełniły wymagania
formalnoprawne. Podpisanie traktatu akcesyjnego przez 25 przywódców państw Zjednoczonej
Europy nastąpiło 16 kwietnia 2003 r. w Atenach. Traktat ten, po zatwierdzeniu przez parlamenty
państw członkowskich, wchodzi w Ŝycie l maja 2004 r. Tym samym „kończy się XX wiek, w którym
Europę rozdarła przemoc i dyktatura, zaczyna się wiek XXI, w którym Europa jednoczy się wokół
 idei pokoju i demokracji" - jak powiedział Pat Cox, przewodniczący parlamentu europejskiego.
Rozszerzenie to jest niekwestionowanym sukcesem Europy Środkowej i Unii Europejskiej.
Wyrównanie róŜnic będzie juŜ kwestią czasu. Rozszerzenie Unii Europejskiej zapewnia
bezpieczeństwo, pomyślność i demokrację w tym geopolitycznie waŜnym regionie świata. „Unia
potrzebuje teraz strategii, która rozszerzy te korzyści dalej, bo peryferie Europy, niestabilne i nękane
nędzą, będą zagroŜeniem dla ładu europejskiego - pisał „Financial Times" l sierpnia 2003 r. To
stwierdzenie daje nadzieję pozostałym państwom Europy Środkowo-Wschodniej, które jeszcze
nie
uzyskały członkostwa Unii.
Układ geopolityczny Europy ulega zasadniczej zmianie. Kończy się podział Europy i
nieaktualne stało się pojęcie geopolityczne Europa Środkowa.

7.7.2. CHINY Z PERSPEKTYWY GEOPOLITYKI GLOBALNEJ I AZJI

POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ

Chiny, ze względu na liczbę ludności (1,25 mld) i powierzchnię (9,5 min km2), są nazywane
„samotnym olbrzymem Azji". Trudno byłoby jednak mówić o zaprzyjaźnieniu z Chinami krajów
sąsiadujących.
Geograficznie Chiny i Azja Poludniowo-Wschodnia leŜą w strefie monsunowej. Ze względu na
rozległość omawianego regionu jest on bardzo zróŜnicowany i obejmuje: Azję Centralną - splot
najwyŜszych na ziemi gór, wyŜyn (w tym Himalajów i Tybetu) i kotlin pustynnych, Azję Wschodnią z
Niziną Chińską, kotlinami i masywami wyŜynnymi, Azję Południowo-Wschodnią z Półwyspem
Indochińskim, archipelagami: Malajskim (Indonezja) i Filipińskim. Głównymi rzekami całego regionu są:
Amur na północy, Jangcy i Huang Hę w części centralnej, Irawadi i Mekong na południu. Archipelagi:
Malajski i Filipiński, są silnie wulkaniczne. Otaczające akweny to: Ocean Indyjski i Ocean
Spokojny, z licznymi morzami przybrzeŜnymi i wewnątrzarchipelagowymi. Klimatycznie region ten ze
względu na jego rozległość jest zróŜnicowany, a warunki klimatyczne zaleŜą od zasięgu monsunów.
Roślinność pustynna i stepowa występuje w Azji Centralnej, podzwrotnikowa wilgotna na Nizinie
Chińskiej, zwrotnikowa na Półwyspie Indochińskim i sąsiednich archipelagach.
Region jest zróŜnicowany etnicznie i rasowo, o zdumiewającej liczbie mówionych i pisanych
języków. Niemal wszystkie religie świata mają tu swoich wyznawców. Instytucje polityczne i
administracyjne oraz stosunki własnościowe w posiadaniu ziemi panujące w tym regionie takŜe są
miernikiem podobieństw i róŜnic poszczególnych obszarów. Chińskie wpływy jednak są widoczne w
kulturze i rozwoju historycznym całego regionu.
Chiny naleŜą do najstarszych państw świata. Tradycje państwowości chińskiej sięgają trzeciego
tysiąclecia przed naszą erą. Ekspansja terytorialna Chin była skierowana głównie na południe,
zachód oraz północny wschód i zetknęła się z podobną ekspansją państw europejskich (w XVII w.
nad Amurem z Rosją, w XVIII i XIX w. z Anglią na pograniczu Indii i Birmy). W XVIII w. w
granicach Chin znalazły się Turkiestan Wschodni (kotliny: Kaszgarska i DŜungarska) oraz Tybet.
Słabość polityczna i ekonomiczna Chin w XIX w. spowodowała ich zaleŜność od wielkich mocarstw,
wymuszających na Chinach zgodę na zakładanie na wybrzeŜu chińskim faktorii, mających na celu
ochronę handlu i ułatwiających penetrację gospodarczą Chin i krajów Azji Południowo-Wschodniej.
Faktorie te z czasem zmieniono w kolonie (np. Hongkong, Tajwan). W 1949 r. nastąpiła zmiana ustroju
kapitalistycznego na komunistyczny - powstała Chińska Republika Ludowa. Współczesne roszczenia
terytorialne Chin są wysuwane w stosunku do Rosji, Indii, Wietnamu, Korei Północnej i Nepalu.
DuŜym cieniem, który połoŜył się na stosunkach Chin z sąsiadującymi krajami Azji Południowo-
Wschodniej, była chińska „rewolucja kulturalna" prowadzona w latach 1966-1976 pod hasłem walki z
kapitalizmem (J. Hughes, 1968). Chiny próbowały tę „rewolucję" przenieść do sąsiednich krajów.
Maoistowską agitację uprawiano głównie wśród ludności chińskiej, zamieszkującej Birmę, Hongkong,
Makao, Malezję oraz kraje Półwyspu Indochińskiego. Sąsiedzi Chin mieli więc podstawy do nabrania
podejrzeń wobec zamierzeń komunistycznego olbrzyma. Nawet KambodŜa poczuła się zagroŜona, choć
była przyjaźnie nastawiona do Chin. Jej przywódca, ksiąŜę Narodom Sihanouk, odznaczający się
umiejętnością utrzymywania poprawnych stosunków z sąsiadami i wyciszania sporów oraz napięć w
stosunkach z zagranicą, ostro zareagował na poczynania Pekinu, zmierzające do działań wywrotowych
w KambodŜy.
Po okresie „rewolucji kulturalnej" Chiny ponownie podjęły działania zmierzające do uzyskania
dawnych lub spornych terytoriów chińskich, znajdujących się pod obcą administracją. Równocześnie
podjęły starania, aby poprawić stosunki z sąsiadami. Okazało się jednak, Ŝe starania te pozostały w
sferze deklaracji. Stosunki Chin z Malezją i Filipinami, ze względu na ich proamerykańską
orientację, były bardzo złe. Indonezja, od czasów stłumienia w 1965 r. przewrotu komunistycznego i
zdelegalizowania propekińskiej Komunistycznej Partii Indonezji, została uznana za wroga Chin. Chińsko-
indonezyjskie stosunki ochłodły na długie lata. Pogromy ludności chińskiej w Indonezji dokonywane w
ostatnich latach dopełniają obrazu wzajemnych stosunków.
Z Tajwanem, państwem połoŜonym na wyspie Tajwan i wyspach przybrzeŜnych, formalnie
prowincją Chin, faktycznie krajem niezaleŜnym — republiką, Chiny kontynentalne są prawie w
stanie wojny. Rząd w Pekinie co pewien czas ogłasza powaŜne ostrzeŜenia skierowane do Tajwanu,
Ŝe podejmie kroki zmierzające do „wyzwolenia" tej wyspy i włączenia jej do Chin. Obecna pro-
pozycja Pekinu, czyli dwa ustroje, lecz jedno państwo, być moŜe będzie do przyjęcia dla
Tajwanu. Takie rozwiązanie zastosowano w Hongkongu. Tajwan korzysta, na mocy porozumień
dwustronnych, z osłony amerykańskiej. W 2001 r. zarówno Chiny, jak i Tajwan, zostały członkami
światowej organizacji handlu (WTO).
Innym problemem, waŜnym dla stosunków wewnętrznych i zagranicznych Chin, jest Tybet. W 1950
r. wojska ChRL wkroczyły do Tybetu i wcieliły część tego kraju do sąsiednich prowincji
chińskich. W 1959 r. wybuchło tu powstanie antychińskie, a w 1965 r. utworzono Tybetański Region
Autonomiczny. Od lat osiemdziesiątych wśród Tybetańczyków nasiliło się dąŜenie do zachowania toŜ-
samości narodowej.
Sąsiadem, z którym Chiny utrzymywały dobre stosunki, była Socjalistyczna Republika Wietnamu
(Wietnam Północny). ChociaŜ Wietnam Północny był w tym czasie anty amerykański, jednak bardzo
zaangaŜował się w paryskie rozmowy z Amerykanami na temat zakończenia wojny wietnamskiej
(1965-1973). Spotkało się to z krytyką chińską. RóŜnice w podejściu do wojny w Wietnamie
doprowadziły do wielu napięć między Hanoi i Pekinem.
W 1978 r. zapoczątkowano wielkie zmiany w Chinach. Rozpoczęto reformy gospodarcze, mające na
celu przywrócenie gospodarki rynkowej, stworzenie państwa prawa i otwarcie Chin na świat. Te
wszystkie przemiany według Deng Xiaopinga miały nadal odbywać się pod kontrolą partii
komunistycznej, która ma
zapewniać utrzymanie politycznej stabilności kraju. Przywództwo partii komunistycznej nie zyskało
jednak aprobaty wszystkich Chińczyków. Świadczą o tym dobitnie demonstracje i krwawe
wydarzenia w 1989 r. na placu Tiannanmen w Pekinie.
Szybki wzrost gospodarczy w Chinach, ściśle powiązany z zachodnią gospodarką rynkową, sprzyjają
umacnianiu się pozycji tego kraju jako mocarstwa światowego, co stanowi zupełnie nowe wyzwanie
geopolityczne.
Chiny obecnie są największym obszarem inwestycji zagranicznych na skalę światową. O
moŜliwość inwestowania w Chinach zabiegają najbogatsze państwa świata. Zaistnienie na rynku
chińskim jest niemal równoznaczne z uczestniczeniem w rynku globalnym. Chińczycy mają poczucie
odzyskanej godności i wielkości, choć świat zdaje sobie sprawę, Ŝe wielu z tych osiągnięć dokonano
pomijając prawa człowieka. Chiny, niezaleŜnie od przyszłości, jaka je czeka, są postrzegane w świecie
jako dominująca potęga w tym regionie. Stosunki ze Stanami Zjednoczonymi i Japonią zadecydują
prawdopodobnie o przyszłości regionalnej i światowym znaczeniu Chin (Z. Brzeziński, 1998).
x

Chiny wykazują rosnące zainteresowanie krajami Azji Środkowej (byłymi republikami radzieckimi),
które dysponują bogatymi zasobami surowców energetycznych, w tym ropy naftowej i gazu ziemnego.
Uwarunkowania historyczne i gospodarcze wpływają takŜe na dąŜność coraz silniejszych Chin do
powiązań z rosyjskim Dalekim Wschodem.
Wielkie Chiny liczą równieŜ na poparcie niezwykle bogatej i wpływowej ekonomicznie diaspory
chińskiej w Singapurze, Tajlandii, Malezji, na Filipinach i oczywiście w Indonezji. Kształtuje się więc
nowa regionalna strefa wpływów chińskich. Według tradycji Chińczycy uwaŜają swój kraj za
centrum świata, a nazwa Chin - Zhongguo, czyli Państwo Środka, potwierdza to przekonanie.
Geopolityczne efekty tego stwierdzenia są róŜnie interpretowane.
CHINY I PAŃSTWA AZJI POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ* widziane w kontekście globalnych wskaźników: postępu
technologicznego (TAI), rozwoju społecznego (HDI), eksportu wyrobów zaawansowanych technologii (H-TE) i wydatków na
wojsko (ME)
Państwo TAI HDI H-TE ME
Wskaźnik maks. światowy 0,744 0,939 67 13,2
Wskaźnik maks. regionalny 0,666 0,880 67 7,6
Chiny 0,299 0,718 23 2,1
Brunei 0,857 7,6
Filipiny 0,300 0,749 60 1,2
Hongkong 0,455 0,880 3
Indonezja 0,211 0,677 48 1,1
KambodŜa 0,541 2,5
Kazachstan 0,742 11 0,9
Kirgistan 0,707 19 1,7
Korea Pd. 0,666 0,875 36 2,8
Korea Pn.
Laos 0,476 2,4
Malezja 0,396 0,774 64 2,3
Mongolia 0,569 2,1
Myanmar 0,551 3,3
Singapur 0,585 0,876 67 5,3
TadŜykistan 0,660 1,4
Tajlandia 0,337 0,757 40 1,8
Turkmenistan 0,730 3,4
Uzbekistan 0,698 1,7
Wietnam 0,682 7,9

Źródło: Human Development Raport UNDP 2001.

* W tabeli oprócz państw Azji Poiudniowo-Wschodniej wymieniono państwa Azji Środkowej oraz Mongolię, mogące być
strefą zainteresowań Chin ze względu na ich geopolityczne połoŜenie.

7.7.3. ŚWIAT ARABSKI W GEOPOLITYCE GLOBALNEJ

Pustynia Libijska dzieli świat arabski na część zachodnią (północnoafrykań-ską) i wschodnią

(Bliski Wschód). Ta granica w znacznym stopniu wpłynęła na odmienność dróg rozwoju historycznego
i politycznego świata arabskiego. Jakkolwiek ludność zamieszkująca te obszary ma wspólne
korzenie, nigdy nie tworzyła w pełni zintegrowanej arabskojęzycznej grupy etnicznej (J.K. Cooley).
Afrykę Północno-Zachodnią Arabowie nazwali w średniowieczu Maghreb (zachód), a wschodnią
część nazywano Maszrek.
Geograficznie Bliski Wschód leŜy w strefie klimatu podzwrotnikowego oraz zwrotnikowego
suchego. Mimo względnego urozmaicenia środowiska geograficznego, obejmującego wysokie góry
na północy (Kaukaz, Taurus, Zagros), rozległe wyŜyny (Półwysep Arabski) i równiny (Mezopotamia)
oraz doliny wielkich rzek (Eufrat, Tygrys, Jordan), dominującą cechą całego Bliskiego Wschodu jest
pustynny charakter większości terytorium (pustynie: Arabska, Syryjska przechodząca w Wielki
Nefud, oraz kompleks pustyń Pustego Czworoboku, zwanego teŜ Morzem Piasku). Wilgotny
zimą klimat śródziemnomorski występuje na wybrzeŜach mórz: Śródziemnego i Czarnego.
Półwysep Arabski. Mezopotamia i kotliny śródgórskie mają klimat suchy - pustynny i stepowy.
Zwarta pokrywa rólinna występuje tylko na stokach gór, w oazach i na terenach nawadnianych.
Afrykę Północną łączy wprawdzie z Bliskim Wschodem brzeg Morza Śródziemnego, ale
geograficznie dzieli się ona na Afrykę Północno-Wschodnią (zaliczaną do Bliskiego Wschodu) i Afrykę
Północno-Zachodnią. W Afryce Północno-Wschodniej występuje suchy i gorący klimat, pustynie
piaszczyste i skaliste. PrzewaŜają rozległe równiny wyŜynne ze wznoszącymi się z rzadka skalnymi
blokami. Główną przestrzenią Ŝycia ludzi jest dolina i delta Nilu. Libia nie ma rzek.

W Afryce Północno-Zachodniej w strefie nadbrzeŜnej leŜą góry Atlas, a jej południe zajmuje
pustynia Sahara. Góry mają klimat śródziemnomorski. Sahara ma klimat pustynny, wieją gorące
wiatry sirocco, natomiast zimą zdarzają się przymrozki. Góry są porośnięte lasami dębowymi,
sosnowymi i cedrowymi. Na południowych stokach gór występują stepy przechodzące w
pustynie. Rzeki są nieliczne, niewielkie, często okresowe.
Bliski Wschód i Afryka Północna są wielkim regionem z wewnętrznymi kontrastami i
konfliktami. Kontrasty są ewidentne w poziomach rozwoju i skali zaleŜności od ropy naftowej,
kulturze arabskiej i niearabskiej, poziomie stabilizacji Ŝycia społecznego i politycznego.
Maghreb (współcześnie obejmuje Maroko, Algierię i Tunezję, niekiedy teŜ Libię i Mauretanię)
jest islamski od VII-VIII w. Jednak jeszcze do XI w. był zlepkiem cywilizacji islamskiej,
chrześcijańskiej i Ŝydowskiej. Cały XIX w. i połowa XX w. jest dla Maghrebu okresem zaleŜności
kolonialnej. Jakkolwiek część krajów tego regionu Afryki dąŜy do integracji, nadal kaŜde z nich
chce utrzymać więzy gospodarcze i kulturalne z dawnymi metropoliami europejskimi z czasów
kolonialnych. PowaŜnymi zaburzeniami stosunków politycznych w Afryce Północnej była
wojna między Arabami i śydami w 1948-49 r. oraz wpływy ideologiczne i działania
militarne Związku Radzieckiego, co nazwano okresem socjalizmu afrykańskiego. Realizacja
współczesnych programów integracyjnych często jest zakłócana przez bojówki fundamentalistów
islamskich.
Bliski Wschód jest geograficznie róŜnie określany (na ogół przyjmuje się, Ŝe obejmuje
kraje pd.-zach. Azji i pn.-wsch. Afryki), ale geopolitycznie jest obszarem rozciągającym się między
Pustynią Libijską na zachodzie a górami Afganistanu na wschodzie oraz między wybrzeŜem tureckim
Morza Czarnego a sawannami Sudanu. Jest to najbogatszy region roponośny w świecie - zasoby
krajów połoŜonych nad Zatoką Perską stanowią 65% rezerw światowych. Przez Bliski Wschód
prowadzą główne szlaki komunikacji morskiej i lotniczej. JuŜ w staroŜytności wielkie ówczesne imperia
walczyły o władanie tymi obszarami. Dzisiaj dzieje się podobnie, ale uwaga świata skupia się na
konflikcie Ŝydowsko -palestyńskim. śydzi, głównie europejscy, po raz drugi (po MojŜeszu) w swej
historii, po tragicznych przejściach II wojny światowej (holokaust) odzyskali ojczyznę w
Palestynie. Tę decyzję ONZ z 1947 r. Arabowie traktowali jako ingerencję zewnętrzną wymierzoną
przeciw nim. O osiedleniu się europejskich śydów, ofiar wojny, na tych ziemiach Arabowie mówią,
Ŝe „jedno nieszczęście zrodziło drugie" (F. Ofner, 1968),

Państwo izraelskie zostało ustanowione przez ONZ rezolucją z 1947 r., a powstało w 1948
r. z połowy brytyjskiego terytorium mandatowego, którym była Palestyna. Trzy wojny między
śydami i Arabami w latach: 1948, 1956 i 1967, pogłębiły nienawiść i cierpienia. Izrael
pozostał dla pokonanych Arabów najeźdźcą i intruzem. Hasła arabskie, twierdzące, Ŝe Bliski
Wschód jest jednym wielkim „morzem arabskim", otaczającym malutką „Ŝydowską wyspę", są
negowane przez Izraelczyków, którzy uwaŜają, Ŝe Bliski Wschód, liczący w 1998 r. ok. 300 min
ludności, w połowie jest zamieszkały przez ludność niearabską (Turcja, Iran, Cypr i Izrael). Co
więcej, nawet kilka krajów arabskich ma znaczne religijne i etniczne mniejszości, nieprzyjaźnie
nastawione do idei panarabskiej, np. Kurdowie w Iraku i w Syrii, chrześcijańska część ludności
Libanu, Druzowie w Syrii i Koptowie w Egipcie.
PAŃSTWA ŚWIATA ARABSKIEGO I IZRAEL widziane w kontekście globalnych wskaźników: postępu
technologicznego (TAI), rozwoju społecznego (HDI), eksportu zaawansowanych technologii
(H-TE) i wydatków na wojsko (ME)
Państwo TAI HDI H-TE ME
Wskaźnik maks. światowy 0,744 0,939 67 13,2
Wskaźnik maks. regionalny 0,514 0,893 31 13,2

Bliski Wsch.
Arabia Saudyjska 0,754 13,2
Bahrajn 0,824 5,0
Egipt 0,236 0,635 4 2,7
Irak
Iran 0,260 0,714 2,7
Jemen 0,468 5,6
Jordania 0,714 11 (1990) 10,0
Katar 0,801
Kuwejt 0,818 2 8,3
Liban 0,758 3,6
Oman 0,747 13 10,1
Syria 0,240 0,700 3 5,6
Turcja 0,735 9 5,0
Zjedn. Emiraty Arabskie 0,809 3,2
Izrael 0,514 0,893 31 8,1

Maghreb
Algieria 0,221 0,693 5 3,8
Libia 0,770
Maroko 0,596 6 4,1
Mauretania 0,437 2,3
Tunezja 0,255 0,714 4 1,7

Źródło: Human Devehpmenl Raport UNDP 2001.

i etniczne mniejszości, nieprzyjaźnie nastawione do idei panarabskiej, np. Kurdowie w Iraku i w

Syrii, chrześcijańska część ludności Libanu, Druzowie w Syrii i Koptowie w Egipcie.
DuŜym zagroŜeniem powodującym destabilizację stosunków w świecie arabskim jest fundamentalizm
islamski. Ruch ten głosi m.in. szariat (stosowanie prawa muzułmańskiego - zbioru zasad i przepisów
porządkujących wierzenia, przekonania, postawy moralne i działania wyznawców islamu), a ponadto
nienawiść do zachodniego stylu Ŝycia, i podsyca konflikt arabsko-izraelski. Według Z. Brzezińskiego
(1998) niejednorodność polityczna świata arabskiego i brak wśród krajów arabskich mocarstwa
islamskiego powoduje, Ŝe zagroŜenie ze strony fundamentalizmu islamskiego raczej nie będzie
miało powaŜnych skutków geopolitycznych i ograniczy się do aktów przemocy. Innego zdania
jest S. Huntington (1996), który „wojny cywilizacji" traktuje bardzo powaŜnie. Konflikt
bliskowschodni moŜe mieć znaczenie globalne.
Bliski Wschód jest równieŜ obszarem zainteresowań geopolitycznych wielkich potęg światowych:
Rosji, Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych. Do czasów konferencji jałtańskiej (1945) Bliski
Wschód nie znajdował się w sferze zainteresowań radzieckich. W 1948 r. Związek Radziecki
zaoferował pomoc powstającemu państwu Izrael. W połowie lat pięćdziesiątych był głównym
dostawcą uzbrojenia i pomocy gospodarczej dla Egiptu i Syrii. Bliski Wschód stał się terenem
ścierających się wpływów, bez wyraźnych rozgraniczeń między Waszyngtonem a Moskwą.
Specjalne ustalenia dotyczące bezpieczeństwa Zatoki Perskiej, podjęte po wojnie przeciwko
Irakowi w 1991 r., a ponadto restrykcje nałoŜone na ten kraj sprawiły, Ŝe amerykańskie wojska są
stale obecne w tym regionie. Próby działań rosyjskich natomiast, z powodu wewnętrznych trudności
tego kraju, są raczej okazjonalne. W walce o wpływy pozostają wiec Stany Zjednoczone i Unia
Europejska. Nasuwa się w związku z tym pytanie, czy Stany Zjednoczone są gotowe dzielić się z
Europą tą sferą na Bliskim Wschodzie, regionalnie połoŜonym bliŜej Europy niŜ Ameryki i gdzie
wiele państw europejskich ma od dawna swe interesy. RozbieŜność co do form i zakresu działań
między obu partnerami w Izraelu i w Zatoce Perskiej są dość znaczne, ale Amerykanie uwaŜają,
Ŝe Europa nie zawsze zajmuje zdecydowane stanowisko.

7.7.4. CZARNA AFRYKA Z PERSPEKTYWY GEOPOLITYKI GLOBALNEJ

Taką potoczną nazwę noszą kraje Afryki leŜące między Saharą na północy a Przylądkiem
Dobrej Nadziei na południu, lecz ich ludność jest wymieszana i ma cechy afrykańskie,
europejskie i azjatyckie. Czarna Afryka liczy 47 państw i ok. 623 min ludności (1991 r.).
Ujmując rzecz geograficznie, Czarna Afryka w zachodniej części ma wyŜynne ukształtowanie terenu,
ale mało zróŜnicowane, a klimat wilgotny morski latem, natomiast suchy kontynentalny zimą,
przewaŜa roślinność sawannowa. Największą rzeką jest Niger. Centralną część regionu zajmuje kotlina
Konga, otoczona niewysokimi falistymi wyŜynami. Kotliną płynie Kongo ze swoimi dopływami. Klimat
jest równikowy wilgotny. Roślinność stanowi wilgotny las równikowy i wilgotna sawanna. Bardziej
urozmaicone ukształtowanie w regionie ma WyŜyna Wschodnioafrykańska z rowami tektonicznymi i
licznymi jeziorami połączonymi rzekami. W ich pobliŜu znajdują się góry KilimandŜaro i
Ruwenzori. Klimat jest tu zwrotnikowy, a roślinność typowa dla wilgotnej sawanny. Główną rzeką
jest Zambezi. Na południu regionu kotlinę Kalahari otaczają wyŜyny i płaskowyŜe (Góry Smocze)
opadające wyraźnym progiem ku wąskim nizinom nadmorskim. Klimatycznie część południowa regionu
leŜy w strefie pasatów. Sieć rzeczna jest słabo rozwinięta, a główną rzeką jest Oranje. Roślinność
stanowią lasy i sawanny, a w kotlinie Kalahari i na południowym zachodzie - pustynie. Mieszkańców
całej Czarnej Afryki trapią: malaria, śpiączka, mucha tse-tse oraz występujące tu częste susze.
Region Czarnej Afryki naleŜy do najbardziej niespokojnych, nękanych wojnami wewnętrznymi
i klęskami Ŝywiołowymi obszarów ziemi. Jest to region wielkich kontrastów - biedy, poniewaŜ
jego mieszkańcy są biedni, i bogactwa, gdyŜ Czarna Afryka ma największe na świecie bogactwa
naturalne. Czarna Afryka dostarczała w epoce kolonialnej niewolników pracujących na
plantacjach i w kopalniach obu Ameryk. śołnierze afrykańscy uczestniczyli w I i II wojnie światowej.
Mieszkańcy Czarnej Afryki, choć tak zacofani w rozwoju ekonomicznym, wnieśli do kultury
światowej nieprzemijające wartości, szczególnie do muzyki, sztuki i sportu. Uwarunkowania
historyczne kształtują takŜe współczesny obraz polityczny, społeczny i gospodarczy
poszczególnych krajów tego regionu. W latach siedemdziesiątych o tej części Afryki pisano: Afryka
Południowa jest wielkim skupiskiem białych osadników, szczególnie w Republice Południowej Afryki,
Namibii, Angoli i Mozambiku. Występuje tu równieŜ czarny nacjonalizm, który ogarnął Afrykę pod
koniec lat sześćdziesiątych. W tym regionie, szczególnie w RPA i Zimbabwe, rozwój gospodarczy
jest duŜy i wypracowano tu najlepszy system organizacyjny rządów w Afryce (G. Godsell, 1968). Białe
„fortece" jednak prawdopodobnie nie będą w stanie utrzymać i przeciwstawić się zmianom histo-
rycznym, następującym juŜ w innych rejonach Afryki (H. DeBlij, 1973). Czarny nacjonalizm, który
narastał od północy Afryki, ukształtował się w Kongu i Nigerii. Czarni mieszkańcy Afryki czują się
coraz pewniej, gdyŜ stanowią większość. W pierwszym okresie narastania ruchu, powstrzymywani
przez teologów afrykańskich, rezygnowali z rzeczywistego dochodzenia swych praw do ziemi, lecz
na pewno nie zaakceptują struktury własnościowej ukształtowanej w czasach kolonialnych.
Wyrównywaniu krzywd sprzyja hasło: zwycięzca bierze wszystko.
Połowa XX w. to równieŜ czas odrodzenia się nacjonalizmu Burów (Afrykanerów), potomków
kolonistów holenderskich, osiedlających się w XVII w. w Afryce. Jego przejawem był apartheid,
doktryna skrajnej segregacji rasowej i dyskryminacji ludności niebiałej oraz oparta na niej
polityka rasistowska, stosowana w latach 1948-1991 w Afryce Południowej.
Czarna Afryka w latach siedemdziesiątych znalazła się w polu zainteresowań mocarstw światowych.
Następowała strategiczna i polityczna rywalizacja między kapitalistycznym Zachodem i
komunistycznym Wschodem. Związek Radziecki rozpoczął geopolityczną ofensywę w Trzecim
Świecie, obejmując wpływami Etiopię, Angolę i Mozambik. Moskwa przyczyniła się do wysłania
wojsk kubańskich do Afryki. Najbardziej zapalnymi regionami świata w tym czasie były Bliski Wschód
i Afryka Południowa. W obu regionach Stany Zjednoczone, ryzykując polityczną izolację, poparły
Izrael i Republikę Południowej Afryki (Z. Brzeziński, 1990). Nasilenie się konfliktów na tle rasowym w
Afryce Południowej zachęciło Rosjan do bezpośredniego zaangaŜowania się w tym regionie, co
dawało szansę
PAŃSTWA CZARNEJ AFRYKI widziane w kontekście globalnych wskaźników: postępu technologicznego (TAI),
rozwoju społecznego (HDI), eksportu wyrobów o wysoko zaawansowanej technologii (H-TE) i wydatków na wojsko (ME)
Państwo TAI HDI H-TE ME
Wskaźnik maks. światowy 0,744 0,939 67 13,2
Wskaźnik maks. regionalny 0,340 0,702 27 14,0
Rep. Pd. Afryki 0,340 0,702 7 1,3
Angola 0,422 14,0
Botswana 0,577 3,4
Etiopia 0,321 9,0
Gabon 0,617 0,3
Ghana 0,139 0,542 8 0,8
Gwinea Równikowa 0,610
Kamerun 0,506 10 (1990) 1,5
Kenia 0,129 0,514 6 1,9
Lesotho 0,541 3,2
Madagaskar 0,462 1,4
Mozambik 0,066 0,323 2,4
Namibia 0,601 3,6
Nigeria 0,455 27 1,4
Senegal 0,158 0,423 5 1,5
Sudan 0,071 0,439 5 2,6
Swazi 0,583 1,7
Tanzania 0,080 0,436 15 1,3
Uganda 0,435 12 2,1
Zimbabwe 0,220 0,554 3 3,4

Źródło: Human Development Raport UNDP 2001.

* Pozostałe państwa Czarnej Afryki (27) mają tylko po dwa wskaźniki: rozwoju społecznego (HDI) - niskie i bardzo niskie
oraz wydatków na cele wojskowe (ME) - bardzo zróŜnicowane, ale nie odbiegające od wskaźnika ogólnoświatowego.

na oŜywienie nastrojów proradzieckich na całym kontynencie afrykańskim. Związek Radziecki zdawał

sobie równieŜ sprawę z geopolitycznego znaczenia Afryki Południowej dla Zachodu, dysponuje ona
bowiem niezbędnymi strategicznymi surowcami i ma połoŜenie geostrategiczne.
Konflikty rasowe, etniczne i polityczne niszczą Czarną Afrykę. Ogromnym nieszczęściem jest
rozprzestrzenianie się wirusa HIV. Bez pomocy organizacji światowych Afryka nie poradzi sobie z tym
problemem. Obecnie, według Światowej Organizacji Zdrowia, Ŝyje na świecie 35 min ludzi
dotkniętych wirusem HIV, z tego 25 min w Czarnej Afryce. Według UNAIDS w Afryce zmarło juŜ na
AIDS 11 min Murzynów. W Botswanie wirusa HIV wykryto u 35% dorosłych mieszkańców. AIDS moŜe
zmienić mapę demograficzną Afryki. Kataklizm demograficzny spowodowany AIDS ma takŜe
konsekwencje ekonomiczne, wynikające nie tylko z kosztów leczenia, ale i malejących zasobów siły
roboczej i zahamowania rozwoju gospodarczego tego regionu. Sytuacja ta moŜe wywołać społeczny i
polityczny dyskomfort regionalny i globalny.

7.7.5. KANADA W SĄSIEDZKIM I GLOBALNYM UKŁADZIE

GEOPOLITYCZNYM

Kanada jest drugim pod względem wielkości obszaru krajem świata, ale 33 poć względem liczby
ludności. Mała liczba ludności Kanady jest rezultatem jej historii oraz konsekwencją warunków naturalnych.
Niemal 9/10 terytorium Kanady leŜy w strefach klimatów polarnych i subpolarnych, tylko obszary nad
Wielkimi Jeziorami i na południowym zachodzie mają ciepłą odmianę klimatu umiarkowanego. Wielkie
zasoby bogactw naturalnych Kanady równowaŜą trudne warunki naturalne. Do bogactw tych naleŜą Ŝyzne
gleby południowego zachodu, zasoby metalicznych i energetycznych surowców mineralnych, lasy oraz
ogromny potencjał energetyczny rzek. Kanada graniczy z jednym tylko państwem - Stanami
Zjednoczonymi. Poza nimi najbliŜszymi sąsiadami Kanady są Grenlandia i Rosja. Fakt ten ma duŜe
znaczenie geostrategiczne.
Kanada naleŜy do grupy krajów najbardziej rozwiniętych — jest członkiem Grupy 7 (G-7) i jest
zaliczana do mocarstw światowych. Jest równieŜ piątym krajem na świecie pod względem liczby ludności
o polskim pochodzeniu. Jest ponadto twórcą i realizatorem pierwszego w świecie programu
wielokulturowości, który wykorzystano przy tworzeniu narodu kanadyjskiego - obowiązują tu dwa języki
oficjalne: angielski i francuski, co wiąŜe się z historią kolonizacji tego obszaru.
Kanada, choć rozległa i bogata, mająca liczne osiągnięcia gospodarcze, nie jest wolna od trosk na arenie
międzynarodowej. Kanada jest członkiem Wspólnoty Narodów i królowa brytyjska, reprezentowana przez
generalnego gubernatora, jest głową państwa kanadyjskiego. W stosunkach sąsiedzkich Kanadyjczycy
uwaŜają się za wielkich znawców problemu Stanów Zjednoczonych. Swoją wiedzę opierają na blisko
czterowiekowym sąsiedztwie i doświadczeniach uzyskanych zarówno w czasie wojny, jak i pokoju.
Kanadyjczycy więc zawsze interesowali się tym, co dzieje się u ich sąsiadów w polityce,
gospodarce i Ŝyciu codziennym. Ze szczególnym zainteresowaniem rząd kanadyjski śledzi załoŜenia nowej
polityki handlowej Stanów Zjednoczonych. Kanada bowiem podstawową masę swoich towarów eksportuje
na rynek amerykański; ten kraj jest największym kontrahentem handlowym Kanady. Ewentualne nowe
bariery handlowe ustalone przez Amerykanów mogą mieć negatywne skutki dla Kanadyjczyków.
Polityka handlowa nie jest jedyną przyczyną zainteresowania Kanadyjczyków amerykańskimi
działaniami. Istotna jest równieŜ polityka zagraniczna Stanów Zjednoczonych, poniewaŜ jej skutki mogą
dotyczyć takŜe Kanady, która moŜe odczuć je bardziej boleśnie niŜ jakikolwiek inny kraj. W czasie wojny
amerykańsko-wietnamskiej np. premier Kanady, L. Pearson, złoŜył oświadczenie krytykujące
bombardowania Wietnamu Północnego, natychmiastową reakcją na to oświadczenie było pogorszenie
dwustronnych stosunków. Gdy w 1968 r. nastąpiła inwazja wojsk Układu Warszawskiego na
Czechosłowację, Kanadyjczycy, śledząc te wydarzenia, uświadomili sobie, Ŝe w razie niebezpieczeństwa
tylko potęga amerykańska moŜe pomóc obronić ich bogaty, ale militarnie słaby kraj (B. Hutchison, 1968).
Kanadyjczycy, obserwując zachowania polityków amerykańskich, starają się równieŜ poznać załoŜenia ich
sąsiadów odnośnie do przyszłości amerykańskiej cywilizacji, jak jest lub jak będzie rozwiązany np.
problem wielokulturowości, w tym los Afro amerykanów. Jeśli sytuacja ich pogarsza się, jeśli
Amerykanie są negatywnie nastawieni do „mniejszościowych grup" i jeśli ksenofobia przewaŜa w ich
zachowaniu, to jaki będzie ich stosunek do cywilizacji najbliŜszych sąsiadów.

KANADA i wybrane państwa widziane w kontekście globalnych wskaźników: postępu technologicznego (TAI), rozwoju
społecznego (HDI), eksportu zaawansowanych technologii (H-TE) i wydatków na wojsko (ME)
Państwo TAI HDI H-TE ME
Wskaźnik maks. światowy 0,744 0,939 67 13,2
Wskaźnik maks. regionalny 0,733 0,936 36 3,0
Kanada 0,589 0,936 16 1,3
Stany Zjednoczone 0,733 0,934 36 3,0
Meksyk 0,389 0,790 32 0,6
Rosja 0,775 14 3,0
Dania 0,921 28 1,6
Francja 0,535 0,924 27 2,7
Wielka Brytania 0,606 0,923 34 2,5
Źródło: Human Development Raport UNDP 2001.
Uzasadnienie doboru krajów do tabeli: Kanada, Stany Zjednoczone i Meksyk są członkami Północnoamerykańskiego Układu
Wolnego Handlu - NAFTA. Poza bezpośrednim sąsiedztwem Kanady ze Stanami Zjednoczonymi na południu i północnym
zachodzie i z Rosją przez Morze Arktyczne, w bliskim sąsiedztwie Kanady znajduje się Grenlandia, duńskie terytorium
autonomiczne. Nie bez znaczenia dla układów geopolitycznych Kanady są stosunki z Francją, która ma związki
historyczne i kulturowe z Quebekiem oraz z Wielką Brytanią przewodniczącą Wspólnocie Narodów (Commonwealth), której
Kanada jest członkiem, a królowa brytyjska jest głową państwa kanadyjskiego.
 Premier Kanady, L. Pearson, w 1963 r. stwierdził, Ŝe „jest korzystnie i bezpiecznie Ŝyć obok
bogatego olbrzyma, ale nie jest to proste ani łatwe dla mniejszego partnera". Zdają sobie sprawę z tego
politycy kanadyjscy, dąŜąc do zwiększenia politycznej i gospodarczej niezaleŜności Kanady od Stanów
Zjednoczonych. Przykładem tych dąŜeń była polityka premiera E. Trudeau w latach siedemdziesiątych.
Minister finansów w rządzie federalnym, J. Manley, we wrześniu 2002 r. w wystąpieniu
parlamentarnym mówił, Ŝe Kanadyjczycy powinni zacząć zachowywać się jak równi partnerzy w
stosunkach z Amerykanami.
S. Clarkson, w ksiąŜce Uncle Sam and us, wydanej przez Toronto University Press w 2002 r.,
pisał „Kanadyjczycy chcą zachować odrębność. Czy w procesie globalizacji im się to uda? JuŜ w 1907
r. S. Moffett twierdził, Ŝe długa, otwarta granica pomiędzy rosnącym w siłę imperialnym krajem i
rozległym krajem o nielicznej i rozproszonej ludności anglojęzycznej sprzyja jego wchłonięciu przez
bardziej pręŜne, technicznie rozwinięte USA. Oczywiście anglojęzyczni Kanadyjczycy mówią, Ŝe nigdy
nie będą Amerykanami, lecz juŜ są Amerykanami, nie wiedząc o tym".
Według R. Shapiro, profesora politologii w Columbia University (współautora ksiąŜki Fifty years of
trends in Americans' policy preferences): „dla Amerykanów problem Kanady nie istnieje. Istnieje
natomiast problem Meksyku i tym się zajmują" (z dyskusji między S. Otokiem a R. Shapiro w tejŜe
uczelni 2.09.2002 r.). Osiągnięcia gospodarcze Wspólnoty Pacyfiku (APEC), do której naleŜy rów-
nieŜ Kanada, sprawiły, Ŝe kraje te w dziedzinie handlu prześcignęły państwa nad atlantyckie. Kraje
zrzeszone we Wspólnocie Pacyfiku tworzą region o najszybszym na świecie wzroście gospodarczym,
co decyduje o jego politycznej i strategicznej pozycji w skali globalnej. Trójstronne powiązania między
krajami Zachodniego Pacyfiku, Ameryką Północną i Europą Zachodnią stały się podstawą do stworzenia
nowego nieeuropocentrycznego systemu współpracy (Z. Brzeziński, 1990).
Kanada jest postrzegana w świecie jako kraj uczestniczący aktywnie w utrzymaniu pokoju na świecie
i promowaniu rozwoju gospodarczego. Wykorzystując swoje członkostwo w NATO oraz w NAFTA i
APEC, a takŜe w grupie siedmiu państw (G-7) najlepiej rozwiniętych gospodarczo, pełni wyjątkową i
doniosłą misję o charakterze ogólnoświatowym jako mocarstwo, które promuje autentyczną i skuteczną
współpracę międzynarodową. Kanada jest krajem szanowanym za racjonalne wykorzystywanie swoich
bogactw i potęgi gospodarczej, lecz nie budzącym obaw ani niechęci. Nie jest przy tym wolna od
wewnętrznych problemów, np. choćby sprawa Quebecu, prowincji francuskojęzycznej, która podejmuje
próby secesji, lub teŜ partii Sojuszu Kanadyjskiego, działającego głównie na zachodzie Kanady. Jest to
partia wyłącznie anglojęzyczna, przeciwna przywilejom dla Quebeku, chcąca radykalnego zbliŜenia ze
Stanami Zjednoczonymi. Najnowsze badania opinii publicznej wykazują, Ŝe zarówno secesja Quebeku,
jak i zwycięstwo idei propagowanych przez Sojusz Kanadyjski na razie Kanadzie nie zagraŜa.

Z dotychczasowych rozwaŜań wynika, Ŝe proces globalizacji jest nieunikniony. Globalizacja oznacza

integrację narodów i regionów, konieczność zmiany struktur gospodarczych, co prowadzi do
przekształceń w gospodarce światowej, do tworzenia sieci wszechstronnych powiązań, powstania
olbrzymich rynków, światowej wymiany towarów i usług oraz nowych rodzajów konsumpcji. Dynamika
wymiany dóbr i usług oraz nowoczesne technologie stymulują powstanie nowych struktur i ośrodków
władzy. Proces ten sprzyja konkurencji, ale i współpracy w dziedzinie innowacji (np. technopolie),
przyspiesza postęp techniczny. Rozwój badań naukowych i wykorzystanie ich wyników sprawia, Ŝe
globalizacja ma aspekt kulturotwórczy.
Globalizacja nie moŜe ograniczać się do rozwiązywania kwestii ekonomicznych i wprowadzania
innowacji technologicznych. Tę samą rangę i wartość powinny mieć w tym procesie problemy, takie jak
zrównowaŜony rozwój środowiska naturalnego, zaspokojenie potrzeb bytowych i kulturalnych człowieka.
Globalizacja wymaga etosu globalnego, bez którego polityka i gospodarka na świecie nie mogą się
obyć. Konkurencję globalną i globalny ład społeczny naleŜy ująć w określone ramy etyczno-polityczne.
Powszechność demokracji i likwidacja stref marginalnych na świecie czekają na swoje miejsce w
programach globalnych transformacji.
Przyszłe demokratyczne społeczeństwa powinny na nowo zdefiniować rolę i funkcję
państwa. Globalizacja jest wyzwaniem dla budującej „jednię" ludzkości i jej organizacji, ale nie
powinna ona powodować utraty toŜsamości tych narodów, które jej potrzebują.