Αρχαϊκή εποχή: ορισμός

Αρχαϊκή εποχή ονομάζεται η περίοδος (750 – 480 π.Χ.). Ονομάζεται αρχαϊκή, γιατί αποτελεί
την απαρχή (= την εποχή της προετοιμασίας) της οικονομικής, πολιτικής και πολιτιστικής
εξέλιξης του ελληνικού κόσμου.

Τα γεγονότα που σηματοδοτούν την αρχαϊκή εποχή

 Γένεση της πόλεως-κράτους.

 Ίδρυση νέων αποικιών (β΄ ελληνικός αποικισμός), με στόχο την αντιμετώπιση της
κοινωνικής και οικονομικής κρίσης που προέκυψε στα τέλη της ομηρικής εποχής.
 Πνευματικές εξελίξεις που διαμόρφωσαν τον ελληνικό πολιτισμό.
 Αγώνες των Ελλήνων εναντίον των βαρβάρων: περσικοί πόλεμοι.

Αξιολόγηση του αποτελέσματος των περσικών πολέμων

Οι νίκες των Ελλήνων επί των βαρβάρων αφενός ενίσχυσαν την εθνική τους συνείδηση και
αφετέρου επικύρωσαν την αποτελεσματικότητα της οργάνωσής τους σε πόλεις-κράτη.

Η πόλις-κράτος: θέματα προς εξέταση (τι πρέπει να ξέρουμε)

• Γένεση και περιγραφικός ορισμός

Πρόκειται για κράτος με νέα μορφή και συγκρότηση, που αντικαθιστά τα φυλετικά κράτη,
μετά τη διάσπασή τους, τον 8 ο αι. π.Χ. Συγκεκριμένα, είναι μια οργανωμένη κοινότητα
ανθρώπων, που εκτείνεται σε ένα χώρο (στα όρια μιας πόλης ή στην ευρύτερη περιοχή
γύρω από αυτή) και είναι κάτω από μια εξουσία.

• Προϋποθέσεις οργάνωσης (δημιουργίας) της νέας μορφής κράτους

Η δημιουργία μιας πόλης-κράτους προϋποθέτει μόνιμη εγκατάσταση, δηλαδή την

κυριαρχία σε συγκεκριμένο χώρο, που αντιστοιχεί σε όρια μιας πόλης ή μιας ευρύτερης
περιοχής μαζί με την πόλη, και τη συγκρότηση συγκεκριμένης εξουσίας για την
αντιμετώπιση των κοινών προβλημάτων

• Συστατικά στοιχεία της πόλεως-κράτους (χώρος και πολίτευμα)

α) ο χώρος (γεωραφικό στοιχείο)

β) το πολίτευμα (στοιχείο οργάνωσης)

Από γεωγραφική άποψη, περιλαμβάνει την κυρίως πόλη (πόλις ή άστυ), που είναι συνήθως
τειχισμένη και αποτελεί το κέντρο άσκησης της εξουσίας και την ύπαιθρο χώρα που είναι η
ευρύτερη περιοχή γύρω από την πόλη· περιλαμβάνει καλλιεργήσιμες εκτάσεις και
μικρότερους διάσπαρτους οικισμούς, τις κώμες.

Ο όρος "πολίτευμα" αναφέρεται στον τρόπο άσκησης της εξουσίας και στη συμμετοχή, ή
μη, των πολιτών σε αυτήν. Στις δημοκρατικές πόλεις-κράτη οι πολίτες συμμετείχαν ενεργά
στα κοινά και είχαν σημαντικό ρόλο στη λήψη των πολιτικών αποφάσεων.

• Επιδιώξεις των πολιτών – προϋποθέσεις ύπαρξης της πόλεως

Η ελευθερία, δηλαδή ανεξαρτησία από άλλες πόλεις-κράτη, η αυτονομία δηλαδή η

διακυβέρνηση με δικούς της νόμους (θεσπισμένους, αν είναι δυνατόν, από τους ίδιους τους
πολίτες) και η αυτάρκεια, δηλαδή η δυνατότητα να καλύπτει μόνη της τις υλικές της
ανάγκες (με συμμετοχή των πολιτών στην παραγωγική διαδικασία) αποτελούν τις τρεις
βασικές επιδιώξεις των πολιτών (ανεξάρτητα από το πολίτευμά της) και προϋποθέσεις
ύπαρξης της πόλεως-κράτους.

• Αδυναμίες του θεσμού της πόλεως-κράτους

Οι τρεις βασικές επιδιώξεις των πόλεων-κρατών– ελευθερία, αυτονομία, αυτάρκεια–

αποτέλεσαν προϋποθέσεις για την ύπαρξη και την πολιτισμική τους εξέλιξη, αλλά
λειτούργησαν και ως τροχοπέδη για την οργάνωση των Ελλήνων σε ενιαίο κράτος. Και
τούτο, διότι, με τον συνεχή αγώνα για την εξασφάλιση της ελευθερίας, της αυτονομίας και
της αυτάρκειάς τους, καλλιεργήθηκε μια μορφή πατριωτισμού με έντονο τοπικιστικό
πνεύμα. Με ένα τέτοιο πνεύμα, οι Έλληνες έδιναν έμφαση στις διαφορές τους, με
αποτέλεσμα να μην μπορέσουν να ενωθούν και να εμπλέκονται σε εμφύλιες συγκρούσεις

• Η σημασία του θεσμού της πόλεως-κράτους

Στις ελληνικές πόλεις-κράτη απέκτησαν υπόσταση οι έννοιες "πολίτης" & "πολιτική".

Οι κάτοικοι αναπτύσσουν πολιτική δραστηριότητα, δηλαδή συμμετέχουν ενεργά στα κοινά.

Συνδέουν άμεσα τη ζωή τους με την ιδέα της ελευθερίας και δραστηριοποιούνται
αυτοβούλως για την αντιμετώπιση των κοινών τους προβλημάτων και για την κατοχύρωση
των δικαιωμάτων τους.

Τέθηκαν οι βάσεις για τη δημιουργία σπουδαίων επιτευγμάτων και την πολιτισμική εξέλιξη
του ελληνικού κόσμου: δημοκρατία, ποίηση, θέατρο, φιλοσοφία, ρητορεία, πολεοδομία,
επιστήμη είναι προϊόντα της ανθρώπινης δραστηριότητας εντός των πόλεων-κρατών.

•Τρόπος συγκρότησης των πόλεων-κρατών

Στα παράλια της Μ. Ασίας οι πρώτες πόλεις-κράτη (από την περίοδο ήδη του πρώτου
αποικισμού) συγκροτήθηκαν με τον εξής τρόπο σχημάτισαν πόλεις-κράτη, λαμβάνοντας υπ’
όψιν τους και δεδομένα γεωγραφικά (χωροταξική οργάνωση) και θρησκευτικά (κάποια
τοπική λατρεία).

Στον ελλαδικό χώρο οι πρώτες πόλεις-κράτη συγκροτήθηκαν με έναν από τους εξής
τρόπους:

α) με ανεξαρτητοποίηση τμημάτων από διαφορετικά φύλα και ένωση μεταξύ τους·

β) με ένωση γειτονικών κοινοτήτων σε ενιαίο χώρο·

γ) με απόσπαση ομάδων από κώμες (χωριά)· οι ομάδες αυτές συγκρότησαν στη συνέχεια
δική τους ενιαία διοίκηση.

Για τις δύο τελευταίες περιπτώσεις χρησιμοποιείται και ο όρος «συνοικισμός».

Συμπέρασμα για τον τρόπο συγκρότησης των πόλεων-κρατών: Οι πόλεις-κράτη δεν

οργανώθηκαν ούτε συγχρόνως ούτε με τον ίδιο τρόπο.

Ο τρόπος συγκρότησης των πρώτων πόλεων-κρατών (= η μετεξέλιξη των ομηρικών

κοινοτήτων σε πόλεις-κράτη) εξαρτάται από τις επικρατούσες οικονομικές, πολιτικές &
κοινωνικές συνθήκες κάθε περιοχής.
Η πόλις-κράτος: εισαγωγική παρατήρηση

Η οργάνωση των ανθρώπων σε πόλεις είναι παλαιό φαινόμενο. Γιατί ήδη από την 4 η
χιλιετία π.Χ. οι Σουμέριοι στη Μεσοποταμία ήταν οργανωμένοι σε πόλεις, με οικονομική και
πολιτιστική δραστηριότητα.

Χαρακτηριστικά της ομηρικής κοινωνίας στα τέλη του 9ου αι. π.Χ.

• Οικονομική κρίση

• Περιορισμός της βασιλικής εξουσίας (πολιτική κρίση)

Αίτια της οικονομικής κρίσης στα τέλη του 9ου αι. π.Χ.

• Σταδιακή πληθυσμιακή αύξηση προκάλεσε στενοχωρία

• Περιορισμένες εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης

• Περιορισμένα μέσα εκμετάλλευσης των καλλιεργήσιμων εκτάσεων

• Συγκέντρωση της γης στα χέρια λίγων

• Έλλειψη άλλων πόρων πέρα από την εκμετάλλευση της γης

• Απουσία εργασιακής ειδίκευσης

Συνέχιση της οικονομικής κρίσης και στην αρχή της αρχαϊκής εποχής

Η οικονομική κρίση του τέλους της ομηρικής εποχής συνεχίζεται και στα πρώτα στάδια της
οργάνωσης των πόλεων-κρατών. Επειδή επικρατεί σύστημα κλειστής αγροτικής οικονομίας,
είναι δύσκολο να αντιμετωπιστεί η κρίση.

Γιατί περιορίστηκε η βασιλική εξουσία στα τέλη του 9ου αι. π.Χ.;

Στα τέλη του 9ου αι. π.Χ. η βασιλική εξουσία περιορίζεται, λόγω της αύξησης της δύναμης
των ευγενών. Οι ευγενείς μπόρεσαν να αμφισβητήσουν και να περιορίσουν τη βασιλική
εξουσία, λόγω της δύναμης που είχαν αποκτήσει από την κατοχή γης αλλά και λόγω της
έλλειψης οργανωμένου στρατού.

Χαρακτηριστικά των ευγενών που δικαιολογούν την αύξηση της δύναμής τους

• Κατάγονται από αριστοκρατικά γένη· γι’ αυτό συχνά αναφέρονται με τους

χαρακτηρισμούς ευπατρίδες, άριστοι, αγαθοί, εσθλοί.

• Κατέχουν εκτάσεις γης.

• Είναι σωματικά ασκημένοι και πνευματικά καλλιεργημένοι. (Αφιέρωναν το μεγαλύτερο

μέρος του χρόνου τους στη σωματική άσκηση και στην καλλιέργεια του πνεύματός τους.)

• Τρέφουν άλογα και βρίσκονται σε συνεχή πολεμική ετοιμότητα· γι’ αυτό συχνά
αναφέρονται και ως ιππείς.

Βασικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής οργάνωσης των πρώτων πόλεων-κρατών

• Ισχυρή η τάξη των ευγενών.

• Σταδιακή ενδυνάμωση του πλήθους.

• Ανάπτυξη του θεσμού της δουλείας.

Ενδυνάμωση κατώτερων κοινωνικών ομάδων

Πολλοί καλλιεργητές, κάτοχοι μικρών ή μεσαίων εκτάσεων γης ή και ακτήμονες, γνωστοί με
τους χαρακτηρισμούς πλήθος, όχλος, κακοί, ασχολήθηκαν με τη βιοτεχνία, το εμπόριο, τη
ναυτιλία και απέκτησαν πλούτο, όχι όμως και πολιτική δύναμη, δηλαδή δεν εξισώθηκαν
πολιτικά με τους ευγενείς.

Ανάπτυξη του θεσμού της δουλείας στις πόλεις-κράτη από τα πρώτα στάδια της ιστορικής
πορείας τους

Η ανάπτυξη του θεσμού της δουλείας συνδέεται με την αντίληψη ότι ο πολίτης πρέπει να
είναι απαλλαγμένος από βαριές εργασίες, για να έχει χρόνο να ασχολείται με τα κοινά. Γι’
αυτό οι οικονομικά ισχυροί πολίτες αγόραζαν δούλους. Βέβαια, ο αριθμός των δούλων
αυξήθηκε και για τους εξής λόγους:

α) πολλοί από το πλῆθος (ειδικά στην Αθήνα) γίνονταν δούλοι εξαιτίας χρεών προς τους
ευγενείς·

β) πολλοί ήταν (ειδικά στη Σπάρτη) οι αιχμάλωτοι πολέμων.

Τρόποι με τους οποίους αντιμετωπίστηκε η οικονομική κρίση από τις πόλεις-κράτη

1ος Ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εμπορίου.

2ος Κατακτητικοί πόλεμοι εναντίον γειτονικών περιοχών & εδαφική επέκταση.

3ος Ίδρυση αποικιών.

• Η Αθήνα εφάρμοσε τον πρώτο τρόπο.

• Η Σπάρτη, το Άργος και η Ήλιδα εφάρμοσαν τον δεύτερο τρόπο.

• Η Κόρινθος, τα Μέγαρα, η Χαλκίδα και η Μίλητος εφάρμοσαν τον τρίτο τρόπο, σε

συνδυασμό και με τους δύο πρώτους

Περιοχές που διατήρησαν τη φυλετική οργάνωση

Οι Αρκάδες, οι Αιτωλοί, οι Ακαρνάνες, οι Ηπειρώτες, οι Μακεδόνες, διατήρησαν τη

φυλετική οργάνωση, επειδή παρέμειναν απομονωμένοι και επειδή δεν είχαν συνεχείς
επαφές με τους άλλους Έλληνες.

Ο δεύτερος ελληνικός αποικισμός (8ος – 6ος αι. π.Χ.)

Ορισμός της έννοιας «αποικισμός»

Η λ. αποικισμός προέρχεται από το ρ. ἀποικίζω = στέλνω κάποιον μακριά από τον οἶκο (=
την πατρίδα). Δηλώνει, επομένως, τη μετακίνηση πληθυσμών από την πατρίδα τους και την
εγκατάστασή τους σε νέα περιοχή, όπου δημιουργούν νέα πόλη.

Χαρακτηριστικά του δεύτερου ελληνικού αποικισμού - διαφορές από τον πρώτο

α) η ίδρυση νέων αποικιών είναι οργανωμένη κρατική προσπάθεια, δηλ. επιχείρηση
σχεδιασμένη εξ ολοκλήρου από τη γενέθλια πόλη,τη μητρόπολη (= μητέρα-πόλη)·

β) οι ιδρυόμενες αποικίες είναι νέες πόλεις-κράτη, που έχουν αυτάρκεια και λειτουργούν
αυτόνομα από τη μητρόπολη· οι σχέσεις αποικιών-μητροπόλεων ήταν χαλαρές ή, σε
μερικές περιπτώσεις, ανύπαρκτες ή, καμιά φορά, και εχθρικές‫﮲‬

γ) οι Έλληνες εξαπλώθηκαν στη Μεσόγειο και στον Εύξεινο Πόντο, στα όρια του τότε
γνωστού κόσμου.

Κύριες αιτίες του δεύτερου αποικισμού

1. Η στενοχωρία, δηλ. το πρόβλημα της έλλειψης χώρου, που προκλήθηκε από την αύξηση
του πληθυσμού και τις περιορισμένες εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης.

2. Η έλλειψη πρώτων υλών, και ιδιαίτερα μετάλλων.

3. Η αναζήτηση νέων αγορών, για την προμήθεια και την πώληση αγαθών.

4. Η απομόνωση κάποιων ομάδων πολιτών, εξαιτίας εσωτερικών (πολιτικών) κρίσεων σε

πολλές πόλεις-κράτη.

ΒΟΗΘΗΤΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ
1. Γνώσεις για θαλάσσιους δρόμους
2. Ριψοκίνδυνος χαρακτήρας των Ελλήνων

Τα αποτελέσματα του δεύτερου αποικισμού

Η αποικιστική εξάπλωση των Ελλήνων, από τα μέσα του 8 ου αι. π.Χ. ως τα μέσα του 6 ου αι.
π.Χ.:

• ενίσχυσε την παρουσία τους στη Μεσόγειο·

• περιόρισε τη δραστηριότητα άλλων λαών, και ιδιαίτερα των Φοινίκων·

• επηρέασε σημαντικά την οικονομική, την κοινωνική και την πολιτιστική εξέλιξη αυτής της
περιόδου.

Συμβολή του αποικισμού στην πολιτιστική εξέλιξη

1. Μεταφέρθηκαν στις αποικίες στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού, όπως θρησκευτικές

πεποιθήσεις, πολιτικές πρακτικές, αισθητικές αντιλήψεις και τρόπος ζωής γενικότερα.

2. Οι αποικίες έγιναν χώροι πολιτιστικού πειραματισμού για τους Έλληνες, καθώς

αντάλλαξαν πολιτιστικά στοιχεία με τους γηγενείς πληθυσμούς στις αποικίες που ίδρυσαν.

3. Διαδόθηκε η γραφή: οι Χαλκιδείς άποικοι διέδωσαν στους ιταλικούς λαούς το αλφάβητό

τους, το χαλκιδικό αλφάβητο (μια μορφή του ελληνικού αλφαβήτου), που αποτέλεσε
πρότυπο για τη διαμόρφωση του λατινικού αλφαβήτου.
Αποτελέσματα του αποικισμού στον οικονομικό τομέα

• Η οικονομική κρίση των πόλεων-κρατών αντιμετωπίστηκε, έξω από τα όριά τους, σε

ευρύτερο οικονομικό χώρο, με την ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας.

• Κόπηκε και χρησιμοποιήθηκε νόμισμα, που γίνεται το κύριο μέσο των συναλλαγών. Με τη
χρήση του, το εμπόριο δεν περιορίζεται, πλέον, στην ανταλλαγή αγαθών. Η οικονομία
αποκτά χαρακτήρα εμπορευματοχρηματικό.

Αποτελέσματα του αποικισμού στον κοινωνικό-πολιτικό τομέα

• Λόγω της οικονομικής ανάπτυξης, νέες κοινωνικές ομάδες (βιοτέχνες, έμποροι, τεχνίτες,
ναυτικοί) πλούτισαν και διεκδίκησαν μερίδιο στην άσκηση της εξουσίας, με αποτέλεσμα την
αποδυνάμωση της τάξης των αριστοκρατών.

• Λόγω της ανάγκης για περισσότερα και φθηνότερα εργατικά χέρια αναπτύχθηκε η
δουλεία. Πολλοί δούλοι είναι, πλέον, ἀργυρώνητοι (= αγορασμένοι), γεγονός που μαρτυρεί
οικονομική ανάπτυξη.

Πόλη-κράτος και πολιτειακές μεταβολές

Η πόλη-κράτος είναι βασικός θεσμός της πολιτικής οργάνωσης κατά την αρχαιότητα, αλλά
γίνεται και πεδίο κοινωνικών ανταγωνισμών & συγκρούσεων. Αποτέλεσμα των κοινωνικών
συγκρούσεων: πολιτειακές μεταβολές (= αλλαγές στο πολίτευμα). Η εξουσία στις πόλεις-
κράτη ασκείται από τις εκάστοτε ισχυρές τάξεις.

Οι πολιτειακές μεταβολές στις πόλεις-κράτη και η βασική αιτία τους

Κατά τη διάρκεια των αρχαϊκών χρόνων, τα πολιτεύματα των περισσότερων ελληνικών

πόλεων-κρατών μεταβλήθηκαν. Βασική αιτία των πολιτειακών μεταβολών: ο ανταγωνισμός
και οι συγκρούσεις μεταξύ κοινωνικών ομάδων.

Οι πολιτειακές μεταβολές δεν ήταν ίδιες σε όλες τις πόλεις-κράτη (διαφορετική εξέλιξη σε
κάθε πόλη-κράτος).

Γενικά, η μεταβολή των πολιτευμάτων ακολούθησε την εξής πορεία:

βασιλεία ↓

αριστοκρατία ↓

ολιγαρχία ↓

τυραννίδα ↓

δημοκρατία ή ολιγαρχία

Η μετάβαση από τη βασιλεία στην αριστοκρατία

Με τη δημιουργία των πόλεων-κρατών, η δύναμη του βασιλιά μειώνεται και μεγαλώνει η

δύναμη των ευγενών. Η παρακμή και η πτώση της βασιλείας στις περισσότερες πόλεις-
κράτη σηματοδοτεί τη μετάβαση στην αριστοκρατία: η εξουσία περνά στα χέρια των
ἀρίστων, δηλαδή εκείνων που έχουν δύναμη λόγω της καταγωγής τους και της κατοχής γης.
Διατήρηση της βασιλείας

Η βασιλεία παραμένει σε περιοχές όπως η Ήπειρος και η Μακεδονία, στις οποίες

διατηρήθηκε ο φυλετικός τρόπος οργάνωσης και δεν δημιουργήθηκαν πόλεις-κράτη.

Παράγοντες που προκάλεσαν την κρίση της αριστοκρατικής κοινωνίας στην αρχαϊκή
εποχή

• Οικονομικές εξελίξεις → ανάδειξη νέων κοινωνικών ομάδων, που διεκδικούν μερίδιο στην
εξουσία.

• Δημιουργία της οπλιτικής φάλαγγας

Οι οικονομικές εξελίξεις μετά τον β΄ αποικισμό ως αιτία της κρίσης της αριστοκρατικής
κοινωνίας

Με τον β΄ αποικισμό αναπτύχθηκε το εμπόριο και η βιοτεχνία, με αποτέλεσμα να

αναδειχθούν νέες κοινωνικές ομάδες: έμποροι, βιοτέχνες, ναυτικοί, τεχνίτες. Η ανάδειξή
τους προκάλεσε κρίση της αριστοκρατίας και όξυνση του κοινωνικού ανταγωνισμού. Γιατί
οι κοινωνικές αυτές ομάδες αμφισβήτησαν την αριστοκρατική δομή της κοινωνίας και
διεκδίκησαν μερίδιο στην εξουσία, ερχόμενες σε συγκρούσεις με τους ευγενείς.

Τι είναι η οπλιτική φάλαγγα;

Πρόκειται για ένα νέο στρατιωτικό σώμα, αποτελούμενο από βαριά οπλισμένους άνδρες
(με ασπίδες και δόρατα), που πολεμούν σε παραλληλόγραμμη διάταξη με βάθος.

Δεν είναι ευγενείς αλλά πολίτες κατώτερων τάξεων, που είχαν αποκτήσει οικονομική

Η οπλιτική φάλαγγα ως αιτία της κρίσης της αριστοκρατικής κοινωνίας (στρατιωτικός

παράγοντας)

Με τη δημιουργία της οπλιτικής φάλαγγας αμφισβητείται η αριστοκρατική δομή της

κοινωνίας, καθώς αναπτύσσεται η ιδέα της ισότητας ως προς την άσκηση της εξουσίας: οι
πολίτες που συγκροτούν την οπλιτική φάλαγγα, κρίνουν ότι, εφόσον είναι σε θέση να
υπερασπίζονται την πόλη τους όπως οι ευγενείς, πρέπει να συμμετέχουν και στη λήψη των
πολιτικών αποφάσεων.

Η κοινωνική επίπτωση της ανάδειξης των εμπόρων-βιοτεχνών

Στα τέλη του 7ου αι. π.Χ. (αρχές 6ου αι. π.Χ.) οξύνθηκαν οι διαφορές ανάμεσα στις
κοινωνικές ομάδες που πλούτισαν από το εμπόριο-βιοτεχνία και στους ευγενείς: ιδιαίτερα
σκληρές ήταν οι συγκρούσεις ανάμεσα στους πλουσίους και τους ευγενείς αλλά και μεταξύ
των ευγενών και (αργότερα, με την επικράτηση των πλουσίων) μεταξύ των πλουσίων και
του πλήθους.

Προσπάθεια αντιμετώπισης της κοινωνικής κρίσης (των συγκρούσεων μεταξύ αρίστων

και όσων είχαν πλουτίσει με την εργασία τους)

Σε πολλές πόλεις έγινε προσπάθεια κωδικοποίησης (καταγραφής) του άγραφου (του

εθιμικού) δικαίου. Η καταγραφή των νόμων ανατέθηκε σε πρόσωπα κοινής αποδοχής,
προερχόμενα κυρίως από την τάξη των ευγενών. Τα άτομα αυτά ονομάστηκαν νομοθέτες ή
αισυμνήτες.

Οι πιο γνωστοί είναι:

• ο Ζάλευκος και ο Χαρώνδας σε αποικίες της Κάτω Ιταλίας·

• ο Πιττακός στη Μυτιλήνη·

• ο Λυκούργος στη Σπάρτη·

• ο Δράκων και ο Σόλων στην Αθήνα.

Τα αποτελέσματα της καταγραφής των νόμων τον 6ο αι. π.Χ. (μετάβαση από την
αριστοκρατία στην ολιγαρχία)

Με την κωδικοποίηση του άγραφου δικαίου (= με την καταγραφή των νόμων) σε πολλές
πόλεις (όπως στην Αθήνα την εποχή του Σόλωνα) ορίστηκε ως κριτήριο συμμετοχής στη
διακυβέρνηση η οικονομική κατάσταση των πολιτών (όχι η καταγωγή ή η γαιοκτησία), με
αποτέλεσμα να διευρυνθεί η πολιτική βάση. Έτσι έγινε η μεταβολή του πολιτεύματος από
αριστοκρατικό σε ολιγαρχικό (διακυβέρνηση και πάλι από λίγους, τους πλουσίους) ή,
αλλιώς, τιμοκρατικό (πολιτεία ἐκ τιμημάτων), επειδή κριτήριο διάκρισης των πολιτών ήταν
τα τιμήματα, δηλ. το εισόδημά τους.

Ξεπεράστηκε η κοινωνική κρίση με την επιβολή της ολιγαρχίας;

Παρά την καταγραφή των νόμων στις πόλεις-κράτη (τέλη 7ου αι π.Χ.), η επικράτηση των
ὀλίγων δεν έδωσε λύσεις στα προβλήματα του πλήθους. Ο λαός είναι δυσαρεστημένος με
τη διακυβέρνησή τους. Οι αντιθέσεις μεταξύ πλουσίων και φτωχών όχι μόνο δεν έπαψαν,
αλλά έγιναν πιο έντονες και οδηγούσαν συχνά σε ανοικτές συγκρούσεις.

Μετάβαση από την ολιγαρχία στην τυραννίδα

Τη δυσαρέσκεια του πλήθους από τη διακυβέρνηση των ὀλίγων, καθώς και τις κοινωνικές
αναταραχές θέλησαν να εκμεταλλευθούν κάποιοι φιλόδοξοι και δυναμικοί πολίτες, με
σκοπό να επιβάλουν τη δική τους εξουσία. Επρόκειτο, κυρίως, για ευγενείς, που πήραν με
το μέρος τους τον λαό, αναδείχθηκαν ηγέτες κατώτερων κοινωνικών ομάδων, οι οποίες
τους υποστήριξαν και τους βοήθησαν να καταλάβουν την εξουσία. Το καθεστώς που
επέβαλαν, αναλαμβάνοντας προσωπική εξουσία, ονομάστηκε τυραννίδα.

Η λ. τύραννος, στην αρχή δήλωνε απλώς τον απόλυτο άρχοντα, δηλ. δεν είχε αρνητική
σημασία. Υπήρξαν τύραννοι που αποδείχθηκαν καλοί ηγέτες, φροντίζοντας για την
ανάπτυξη της πόλης τους και τη βελτίωση των συνθηκών ζωής των πολιτών, όπως ο
Πολυκράτης της Σάμου, ο Περίανδρος της Κορίνθου, ο Θεαγένης των Μεγάρων, ο
Πεισίστρατος των Αθηνών.

Οι περισσότεροι τύραννοι, όμως, κυβέρνησαν βίαια, και γι’ αυτό έγιναν μισητοί στο
πλῆθος, όπως αποδεικνύεται από τις δολοφονικές απόπειρες εναντίον τους. Πράγματι, οι
περισσότεροι από τους τυράννους είχαν βίαιο τέλος.

Πολιτικές εξελίξεις μετά την πτώση των τυράννων

Τα τυραννικά καθεστώτα καταλύθηκαν ως τα τέλη του 6ου αι. π.Χ. Στις περισσότερες πόλεις
επιβλήθηκαν εκ νέου ολιγαρχικά καθεστώτα. Σε άλλες, όμως, έγιναν μεταρρυθμιστικές
νομοθετικές προσπάθειες, που άνοιξαν τον δρόμο προς τη δημοκρατία. Χαρακτηριστικό
παράδειγμα τέτοιας προσπάθειας υπήρξε η μεταρρύθμιση του Κλεισθένη.
Η Εκκλησία του Δήμου και οι βασικές αρχές της αθηναϊκής δημοκρατίας

Η Εκκλησία του Δήμου είναι η γενική συνέλευση όλων των ενηλίκων ανδρών που είχαν
πολιτικά δικαιώματα. Πρόκειται για το κυρίαρχο πολιτειακό όργανο της αθηναϊκής
δημοκρατίας, από το οποίο λαμβάνονται όλες οι σημαντικές αποφάσεις.

Στις συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου κάθε πολίτης είχε δικαίωμα:

α) να παίρνει τον λόγο και να διατυπώνει ελεύθερα την άποψή του‫﮲‬

β) να συμμετέχει, ισότιμα με τους άλλους πολίτες, στην ψηφοφορία για τη λήψη

αποφάσεων και τη θέσπιση νόμων.

Βασικές, λοιπόν, αρχές του δημοκρατικού πολιτεύματος της Αθήνας είναι η ισηγορία και η
ισονομία.

Παγίωση του συστήματος διακυβέρνησης στη Σπάρτη και στην Αθήνα κατά την αρχαϊκή
εποχή

• Στη Σπάρτη παγιώθηκε στα μέσα του 7ου αι. π.Χ. το ολιγαρχικό πολίτευμα.

• Στην Αθήνα θεμελιώθηκε στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. το δημοκρατικό πολίτευμα.