i

ii
“ΟΙ ΥΔΣΣΑΙΟΙ ΚΑΙ Ο ΚΟ΢ΜΟ΢ ΣΟΤ
ΑΙΓΑΙΟΤ”

iii
© Γ. Ν. Κνληδάξεο
Οθηώβξηνο 2015
ISBN 9XX-XXX-XXXX-XX-X

iv
 ΓΗΜΗΣΡΙΟ΢ Ν. ΚΟΝΙΓΑΡΗ΢

“ΟΙ ΥΔΣΣΑΙΟΙ ΚΑΙ Ο ΚΟ΢ΜΟ΢ ΣΟΤ

ΑΙΓΑΙΟΤ”

ΑΘΗΝΑ 2015

v
ΠΙΝΑΚΑ΢ ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΩΝ
1. Δ ―αλαθάιπςε‖ ησλ Υεηηαίσλ, νη πεγέο................... 1
2. Ο ―ππεξηνληζκφο‖ ηνπ Βιιεληθνχ Παξάγνληα ζηελ Βξκελεία
ηνπ Εζηνξηθνχ Παξειζφληνο................................. 3
3. Ώπεζρφιεζαλ νη Μπθελαίνη ην ελδηαθέξνλ ησλ Υεηηαίσλ;... 9
4. Βμ Ώλαηνιψλ ην Φψο;................................... 13
5. Οη Υεηηαίνη: ζχληνκε ζχλνςε........................... 17
5.1 Γιψζζα - Πνιηηηθή .................................. 18
5.2 Θξεζθεία ........................................... 20
5.3 Μεηαιινπξγία ....................................... 25
6. Γλψξηδαλ νη Έιιελεο ηνπο Υεηηαίνπο;................... 27
7. Οη Μπθελαίνη θαη ε Μ. Ώζία............................ 37
7.1 Οη Μπθελαίνη θαη ε παξάιηα Μ. Ώζία ................. 37
7.2 Ώηγαηαθά επξήκαηα ζηελ Μηθξαζηαηηθή ελδνρψξα ....... 42
7.3 ΢πκπεξαζκαηηθά ζρφιηα .............................. 47
8. Δ παξνπζία ησλ Βιιαδηηψλ ζηελ ΢πξν -Παιαηζηίλε........ 49
9. Γξαθή................................................. 71
9.1 Ώηγαηαθέο γξαθέο ................................... 71
9.2 Υεηηηηηθή γξαθή .................................... 80
9.3 Ο Σαξθφλδεκνο, ν απνδηνπνκπαίνο ηξάγνο θαη ε Βιιεληθή
ζθέςε .................................................. 85
10. Λπθία – Κηιηθία: πεξηθέξεηα ησλ Υεηηαίσλ ή ελδηάκεζε
πεξηνρή;................................................. 97
10.1 Λπθία ............................................. 97
10.2 Kizzuwatna ........................................ 99
10.3 Tarhuntašša ...................................... 102

vi
11. Βμεηδηθεπκέλνη επαγγεικαηίεο (ε πεξίπησζε ησλ
ζεξαπεπηψλ)............................................. 105
12. Οκνηφηεηεο κεηαμχ Βιιαδηθήο θαη Υεηηηηηθήο νηθνδνκηθήο
θαη αξρηηεθηνληθήο...................................... 109
13. ΢ρνιηαζκφο σξηζκέλσλ ζεσξνχκελσλ σο Υεηηηηηθψλ έξγσλ
ηέρλεο.................................................. 113
13.1 Alaca Hüyük ...................................... 116
13.2 Κεξακεηθά Ώγγεία ................................. 118
13.2.1 Κάλζαξνη ..................................... 121
13.3 Ρπηφ ηάθνπ IV Μπθελψλ ............................ 123
13.4 Ο ζεφο ηεο θαηαηγίδαο ............................ 127
13.5 Ρπηφ Schimmel .................................... 127
13.6 ΢θίγγεο .......................................... 133
14. ΢πκπεξάζκαηα........................................ 139
΢ΔΜΒΕΧ΢ΒΕ΢.............................................. 145
ΐΕΐΛΕΟΓΡΏΦΕΏ............................................ 183
ΒΕΚΟΝΒ΢................................................. 237

vii
΢ύλνςε

Ο θαζεγεηήο Muhly δεκνζίεπζε ηo 1974 άξζξν κε ηίηιν

―The Hittites and the Aegean World‖, ζην πεξηνδηθφ
Expedition ηνπ Μνπζείνπ Ώξραηνινγίαο θαη Ώλζξσπνινγίαο ηεο
Pennsylvania, φπνπ ηφηε ήηαλ επίθνπξνο θαζεγεηήο. Σν άξζξν
αλαθέξεηαη ζηελ Υεηηηηηθή απηνθξαηνξία, κία ησλ κεγάισλ
δπλάκεσλ ηεο πεξηφδνπ 1700-1200 π.Υ., φκσο αληηκεησπίδεη
ηελ ηζηνξηθή θαη πνιηηηζηηθή παξνπζία ησλ Ώηγαίσλ ηεο
Βπνρήο ηνπ Υαιθνχ κε ππνηηκεηηθφ ηξφπν, ν νπνίνο δελ
ζπλάδεη κε ηελ αξραηνινγηθή θαη ηζηνξηθή πξαγκαηηθφηεηα. Οη
ππνζηεξηδφκελεο ζην άξζξν απφςεηο εληάζζνληαη ζην ξεχκα ησλ
Ώλαηνιηζηψλ, ήηνη εθείλσλ νη νπνίνη ππνζηεξίδνπλ ην δφγκα
ηεο απφ αλαηνιψλ πξνειεχζεσο θαη δηαδφζεσο ηνπ πνιηηηζκνχ
(ex oriente lux).
Δ παξνχζα εξγαζία πξνέθπςε απφ ηελ πξνζπάζεηα
αλαζθεπήο ηνπ παξαπάλσ άξζξνπ, φκσο αλεπηχρζε πεξαηηέξσ κε
ζθνπφ λα θαιχςεη πξφζζεηεο πιεπξέο ηνπ ίδηνπ ζεκαηηθνχ
ππξήλα. Έηζη πεξηιακβάλεη αλαζθφπεζε ηεο ζρεηηθήο
βηβιηνγξαθίαο, αλάδεημε ζηνηρείσλ θαη εξκελεπηηθψλ ζρεκάησλ
ηα νπνία δελ έρνπλ πξνβιεζεί επαξθψο ή δελ είλαη θαιψο
γλσζηά, ελψ, ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο, απνπεηξάηαη λα
παξάζρεη κηα λέα εξκελεία – πξνζέγγηζε ησλ εγεηξφκελσλ
ζεκάησλ.
Οη Υεηηαίνη, εκθαληζζέληεο αηθληδίσο ζην ηζηνξηθφ
πξνζθήλην θαηά ηελ κέζε Βπνρή ηνπ Υαιθνχ, δεκηνχξγεζαλ κηά
ηζρπξή απηνθξαηνξία κε ππξήλα ηελ θεληξηθή Μηθξά Ώζία, ε δε
θπξηαξρία θαη επηξξνή ηνπο θαηά πεξηφδνπο επεθηείλεην θαη

viii
άιινηε ζπξξηθλνχην ζηελ θεληξηθή θαη αλαηνιηθή Ώλαηνιία.
Ώλέπηπμαλ έλα αμηφινγν ζχζηεκα δηνηθήζεσο θαη
γξαθεηνθξαηίαο, θαηά πεξηφδνπο δε αζθνχζαλ απμεκέλε επηξξνή
ζε κηα ζεηξά ππνηειψλ θξαηηδίσλ ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο. Δ
απηνθξαηνξία ζπλαπνηειείην απφ έλα κσζατθφ θπιεηηθψλ θαη
ηνπηθηζηηθψλ θνηλνηήησλ, νη νπνίεο νκηινχζαλ δηάθνξεο
γιψζζεο θαη ελεθάληδαλ ζεκαληηθή πνιηηηζηηθή δηαθνξνπνίεζε.
΢ηα πιαίζηα ηεο εξγαζίαο γίλεηαη θαη‘ αξρήλ αλαθνξά
ζηα ίρλε ησλ Ώηγαίσλ ζηνλ Πφλην, ηελ παξάιηα αιιά θαη ηελ
επεηξσηηθή Μηθξά Ώζία, ήδε πξίλ ηελ εκθάληζε ησλ Υεηηαίσλ.
Εδηαίηεξα αλαπηχζζνληαη ζηνηρεία ζρεηηθά κε ηελ παξνπζία
θαη δξαζηεξηνπνίεζε ησλ Βιιαδηηψλ ζηηο αθηέο ηεο Ώλαηνιίαο
θαη ηελ ΢πξν – Παιαηζηίλε θαηά ηελ δεχηεξε ρηιηεηία πξίλ
απφ ηελ επνρή καο. Δ πνιηηηθή αιιά θαη άκεζε ζηξαηησηηθή
εκπινθή ησλ Μπθελαίσλ ζηηο αληηπαξαζέζεηο ηεο Μηθξάο Ώζίαο
αλαδεηθλχεηαη κε βάζε Υεηηηηηθέο γξαπηέο πεγέο θαη ινηπά
ηεθκήξηα, ελψ ε πνιηηηζηηθή αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηνπ
Ώηγαηαθνχ ρψξνπ θαη ηνπ ππξήλνο ηεο Μηθξάο Ώζίαο
απνδεηθλχεηαη φηη νιίγνλ κφλνλ ππνιεηπφηαλ απηήο κε ηελ
παξάιηα Ώλαηνιία.. Εδηαίηεξα ζρνιηάδνληαη θαιιηηερληθά έξγα
ηα νπνία ζπλήζσο απνδίδνληαη ή, έζησ, ζπζρεηίδνληαη κε ηνπο
Υεηηαίνπο, παξέρνληαη δε ζηνηρεία ηα νπνία ζε άιιεο
πεξηπηψζεηο αλαηξέπνπλ ηελ θαζηεξσκέλε άπνςε, ζε άιιεο δε
εληνπίδνπλ θαη ππνγξακκίδνπλ ηελ χπαξμε ζε απηά Ώηγαηαθψλ
ζηνηρείσλ ηα νπνία έρνπλ απνζησπεζεί!
Βθηηκάηαη φηη ε ζπλνπηηθή απηή αλάιπζε παξέρεη κηα
πεξηζζφηεξνλ νινθιεξσκέλε θαη αληηθεηκεληθή εηθφλα ηνπ
Βιιαδηθνχ πνιηηηζκνχ, ηεο ζέζεψο ηνπ ζηνλ θφζκν ηεο Βπνρήο

ix
ηνπ Υαιθνχ θαη ησλ επηξξνψλ πνπ απηφο άζθεζε επί ηνπ
Υεηηηηηθνχ, φπσο θαη ησλ επηδξάζεσλ ηηο νπνίεο εδέρζε απφ
απηφλ. ΢ε ρσξηζηέο εξγαζίεο, αιιά ζηα πιαίζηα ηεο ίδηαο
ζεηξάο, αλαιχνληαη νη άιινη κεγάινη πνιηηηζκνί ηεο επνρήο:
ν πνιηηηζκφο ηεο ΐαθηξίαο – Μαξγηαλήο, ηεο θνηιάδαο ηνπ
Ελδνχ, ν Ώηγππηηαθφο θαη ν Κηλεδηθφο, πάληα ελ ζρέζεη κε
ηηο Βιιαδηθέο επηδξάζεηο. Βιπίδεηαη φηη παξέρεηαη έηζη κηα
πιεξέζηεξε εηθφλα ηνπ πνιηηηζκνχ ηνπ Ώηγαίνπ θαη ησλ
ζρέζεψλ ηνπ κε ηνπο άιινπο κεγάινπο ζχγρξνλνπο πνιηηηζκνχο
ηεο Βπνρήο ηνπ Υαιθνχ, απειιαγκέλε - ζην κέηξν ηνπ δπλαηνχ
- απφ πξνθαηαιήςεηο θαη ηδενιεςίεο.

x
 ΠΡΩΣΗ ΔΝΟΣΗΣΑ
1. Η “αλαθάιπςε” ησλ Υεηηαίσλ, νη πεγέο

Σηελ δεκνζίεπζή ηνπ ν θαζεγεηήο Muhly

παξνπζηάδεη έλα ζχληνκν ρξνληθφ ησλ Υεηηηηηθψλ εξεπλψλ,
μεθηλψληαο απφ ηελ αλαθάιπςε ζην Μπνγηάδθνυ ηεο θεληξηθήο
Μηθξάο Ώζίαο πήιηλσλ πηλαθίδσλ γξακκέλσλ ζηελ Ώθθαδηθή,
φπνπ γηλφηαλ ιφγνο γηα ηελ ρψξα ησλ Υάηηη, δελ παξαιείπεη
δε λα αλαθεξζεί θαη ζε ζρεηηθά ρσξία ηεο Παιαηάο Αηαζήθεο
(φπνπ ν Ααβίδ πξνθαιεί ηνλ ζάλαην ηνπ Οπξία, Υεηηαίνπ
1
ζηξαηηψηε ηνπ νπνίνπ απνπιάλεζε ηελ ζχδπγν).
Δ ελ ζπλερεία αλαθάιπςε πξφζζεησλ πηλαθίδσλ, ζπλνιηθά
πεξί ηηο 10000, γξακκέλσλ νκνίσο ζηελ ζθελνεηδή γξαθή αιιά
ζε άγλσζηε γιψζζα, θαη ε απνθξππηνγξάθεζή ηεο ην 1915 απφ
ηνλ εξεπλεηή B. Hrozny, ζεκαηνδφηεζε ηελ ίδξπζε ηνπ θιάδνπ
ηεο Υηηηηηνινγίαο.2 Δ έξεπλα απεθάιπςε πνιιά γηα απηνχο νη
νπνίνη απεθιήζεζαλ Υεηηαίνη, εζεσξήζεθαλ δε ηλδνεπξσπαίνη,
νκηινχληεο κηα πξψηκε κνξθή ηνπ γισζζηθνχ θιάδνπ ηεο
Ώλαηνιίαο. Οη Υεηηαίνη θαηά ην ήκηζπ ηεο β‘ ρηιηεηίαο
(1700-1200 π.Υ.) ζπλαπνηεινχζαλ καδχ κε ηελ Ώζζπξία, ηελ
ΐαβπισλία θαη ηελ Ώίγππην ηηο κεγάιεο δπλάκεηο ηεο επνρήο.
Ο ζπγγξαθεχο αλαθέξεη φηη νη Υεηηαίνη εγθαηαζηάζεθαλ
ζηελ Ώλαηνιία θαηά ηα ηέιε ηεο 3εο ρηιηεηίαο, αλ θαη, φπσο
νκνινγεί, δελ ππάξρεη θαλέλα ζηνηρείν γηα ηελ πξνέιεπζή
ηνπο. Δ κεηαθίλεζε ησλ Υεηηαίσλ εληάζζεηαη ζηηο γεληθψηεξεο
κεηαλαζηεχζεηο πιεζπζκψλ νη νπνίεο έιαβαλ ρψξα ηελ επνρή

1
εθείλε, ν ίδηνο δε θέξεη σο παξάδεηγκα ηελ (ακθηζβεηνχκελε
πάλησο) ‗άθημε‘ ησλ Βιιήλσλ ζηελ Υεξζφλεζν ηνπ Ώίκνπ πεξί
ην 2200 π.Υ., ζηεξηδφκελνο απνθιεηζηηθά ζε γισζζνινγηθέο
ζεσξήζεηο γηα απηφ.

2
 ΓΔΤΣΔΡΗ ΔΝΟΣΗΣΑ
2. Ο “ππεξηνληζκόο” ηνπ Διιεληθνύ
Παξάγνληα ζηελ Δξκελεία ηνπ Ιζηνξηθνύ
Παξειζόληνο

Σηελ ζπλέρεηα ηνπ άξζξνπ ηνπ ν θαζεγεηήο J.D. Muhly

αλαθέξεηαη ζηα Υεηηηηηθά αξρεία ηα νπνία αλεπξέζεζαλ ζηα
εξείπηα ηεο Υεηηηηηθήο πξσηεχνπζαο Υαηνχζα, ζεκεξηλφ
Μπνγηάδθνυ, θαη απεηέιεζαλ ην αληηθείκελν πνιιψλ εξεπλψλ
απφ θηινιφγνπο, αξραηνιφγνπο θαη ηζηνξηθνχο. Τπνζηεξίδεη
φηη ηελ επνρή απηή, αξρέο ηνπ 1900, νη επηζηήκνλεο
επεξεάδνλην απφ ηελ πεξηξξένπζα αηκφζθαηξα θαηά ηελ νπνία
ππήξρε ε ηάζε ηα πξάγκαηα ηεο Ώλαηνιίαο λα εξκελεχνληαη κε
φξνπο θαη ζηνηρεία μέλα πξνο απηήλ, ελλνψληαο φηη
επηθξαηνχζε ε δηάζεζε γηα ππεξηνληζκφ ηεο παξνπζίαο θαη
επηξξνήο ησλ Βιιήλσλ. Υξεζηκνπνηψληαο ζπγθεθαιπκκέλε
εηξσλία θαη κε χθνο ην νπνίν ζπάληα ζπλαληάηαη ζε
εξεπλεηηθά επηζηεκνληθά θείκελα, ν Muhly θαηαθξίλεη ηνλ
κειεηεηή Forrer γηα ηελ άπνςε ηελ νπνία ππεζηήξημε γηα ηνπο
‗Ahhiyawa‘ ηψλ Υεηηηηηθψλ αξρείσλ, φηη δειαδή πξφθεηηαη γηα
ηνχο Μπθελαίνπο Έιιελεο, ραξαθηεξίδνληαο ηελ άπνςή ηνπ
‗ςεπδαίζζεζε‘. ΐεβαίσο ζήκεξα ε επηθξαηνχζα άπνςε γηα ηνπο
‗Ahhiyawa‘ ζπκθσλεί, πεξηζζφηεξν ή νιηγψηεξν, κε απηήλ ηνπ
Forrer.3 Κηλνχκελνο ζην ίδην κήθνο θχκαηνο θαηεγνξεί,
επίζεο, απηνχο νη νπνίνη επηρεηξνχλ λα ππνζηεξίμνπλ ηελ

3
ηζηνξηθφηεηα ηεο Οκεξηθήο Σξνίαο, ρξεζηκνπνηνχληεο ζηνηρεία
απφ ηηο αλαζθαθέο ηνπ Υηζαξιίθ θαη ηα Υεηηηηηθά αξρεία.
Καηά ηνλ θαζεγεηή J.D. Muhly νη Έιιελεο έδεημαλ
ελδηαθέξνλ γηα ην εζσηεξηθφ ηεο Ώλαηνιίαο αξθεηφ θαηξφ κεηά
ηελ εμαθάληζε ησλ Υεηηαίσλ απφ ην ηζηνξηθφ πξνζθήλην. Έηζη
ν Δξφδνηνο, θαηαγφκελνο ν ίδηνο απφ ηελ ‗Καξηθή
Αιηθαξλαζζφ‘ γξάθεη γηα ηνπο Λπδνχο, ηνχο Φξχγεο θαη ηνλ
‗πξψηκν Καξηθφ πιεζπζκφ‘ ηεο Μηιήηνπ, αιιά δελ αλαθέξεη
νχηε ιέμε γηα ηνπο Υεηηαίνπο. Οκνίσο, θαηά ηνλ θαζεγεηή
πάληα, ν Παπζαλίαο, ‗θαηαγφκελνο θαη απηφο απφ ηελ Μηθξά
Αζία‘ κάο δίδεη πνιιέο πιεξνθνξίεο γηα ηελ Εσλία αιιά φρη
γηα ηνπο Υεηηαίνπο. Με έθπιεμε παξαηεξείηαη φηη ν
αξζξνγξάθνο επηρεηξεί ηελ ππνβάζκηζε ηεο Βιιεληθήο επηξξνήο
ζηελ πεξηνρή, ρσξίο φκσο λα ην νκνινγεί ζαθψο, αιιά
αθήλνληάο καο λα ην ελλνήζνπκε κέζσ ηεο εηξσλίαο ηνπ.
΢ηελ ζπλέρεηα θαηεγνξείηαη ν Δξφδνηνο γηα ην γεγνλφο
φηη αλ θαη εγλψξηδε ηα κλεκεία Karabel (Δδη.2.106) δελ ηα
αλαγλψξηζε σο Υεηηηηηθά αιιά ηα ζπλέδεζε κε ηνλ Ώηγχπηην
θαξαψ ΢έζσζηξη. Δ θξηηηθή ηνπ Δξνδφηνπ ζπλνδεχεηαη απφ
εθθξάζεηο εηξσλίαο θαη αζηετζκνχ, απφ ηνλ αξζξνγξάθν δε
πηζαλνινγείηαη φηη ν εηθνληδφκελνο ζην αλάγιπθν κλεκείν
είλαη ν Υεηηαίνο βαζηιεχο Tudhaliya IV. H εηξσλία ηεο ηχρεο
είλαη φηη ην κλεκείν έρεη αλαγλσξηζζεί σο εηθνλίδνλ ηνλ
Σαξθφλδεκν ή ‗Tarkasnawa‘, βαζηιέα ηεο Μίξα (κε πξσηεχνπζα
ηελ Apasa – Έθεζν),4 δειαδή κίαο πεξηνρήο ελ γέλεη ερζξηθήο
πξνο ηνπο Υεηηαίνπο, ζε επαθή κε ην Ώηγαίν ηφζνλ απφ
πνιηηηθή φζνλ θαη απφ πνιηηηζηηθή άπνςε. Άιισζηε, ην ίδην
ην αλάγιπθν ελδερνκέλσο ρξνλνινγείηαη πνιχ αξγφηεξα απφ ηελ
θαηάξξεπζε ηνπ Υεηηηηηθνχ βαζηιείνπ.5

4
 Βπφκελνο ζηελ ζεηξά ησλ αγλννχλησλ ηνπο Υεηηαίνπο
έξρεηαη ν ΋κεξνο, αλ θαη, ζχκθσλα πάληα κε ηνλ θαζεγεηή,
απηφ ―δελ ζα πξέπεη λα καο εθπιήζζεη κηάο θαη ηίπνηε
Υεηηηηηθφ δελ έρεη βξεζεί ζηελ Σξνία‖ (γεγνλφο ην νπνίν,
φκσο, αληαπνθξίλεηαη ζηελ αιήζεηα!). Ο ΋κεξνο ζα
ρξεζηκνπνηεζεί θαη γηα έλα πξφζζεην επηρείξεκα ηνπ
θαζεγεηνχ, φηη δειαδή αιινηψλεηαη ε ηαπηφηεηα ησλ
Υεηηηηηθψλ επξεκάησλ, ηα νπνία ραξαθηεξίδνληαη κε
Υεηηηηηθά. Πξφθεηηαη γηα απηφ πνπ ν ΋κεξνο (Ιι.24.614-617)
ραξαθηεξίδεη σο αλάγιπθν ηεο ‗θιαίνπζαο Νηφβεο‘, ζην φξνο
΢ίππινλ πιεζίνλ ηνπ Ώρειψηνπ πνηακνχ θαη ηνπ ζξφλνπ ηνπ
Σαληάινπ, παηξφο ηεο Νηφβεο, βαζηιέσο ηεο Σαληαιίδνο θαη
πηνχ ηνπ Πέινπνο. Σελ ‗θιαίνπζα Νηφβε‘ αλεγλψξηζε ην 1882 ν
πεξηεγεηήο Ramsey, άλ θαη ζεκείσζε φηη, παξά ηηο
πξνζπάζεηέο ηνπ ―δελ ηελ έρεη δεί πνηέ λα θιαίεη‖. ΢ην
ζεκείν απηφ ηνπ άξζξνπ ηνπ ν θαζεγεηήο ζεσξεί ζθφπηκν λα
επηηηκήζεη ηνλ πεξηεγεηή Ramsey γηα ηελ επθνινπηζηία ηνπ
απέλαληη ζηνπο θιαζηθνχο ζπγγξαθείο, επηδεηθλχνληαο θαη
πάιη δηάζεζε ηνπ ήδε γλψξηκνπ ηδηφηππνπ αζηετζκνχ ηνπ.
Απζηπρψο ζα πξέπεη λα ζεκεηψζνπκε θαη πάιηλ φηη ν θαζεγεηήο
Muhly αδηθεί ηνπο θιαζηθνχο. Πξάγκαηη ε απφ κέξνπο ηνπ
ηνπνζέηεζε ηεο ‗θιαίνπζαο Νηφβεο‘ ζην ζπγθεθξηκέλν ζεκείν
ηνπ ηεξνχ ηεο Μεηέξαο Θεάο είλαη εζθαικέλε, αιιά γη‘ απηφ
δελ βαξχλνληαη νη Έιιελεο θιαζηθνί. Σν ηεξφ ηεο Μεηέξαο
Θεάο επξίζθεηαη 6 ρικ. αλαηνιηθά ηεο αξραίαο Μαγλεζίαο
(ζεκεξηλφ Ώθπηλάξ), αλαθέξεηαη δε θαη απηφ απφ ηνλ Παπζαλία
(Παπζ.3.22.4). Σν ζθάικα ηνπ θαζεγεηνχ Muhly ζπλερίδεη κηά
παξεμήγεζε ε νπνία επεθξάηεζε ζηελ βηβιηνγξαθία επί εθαηφ
πεξίπνπ ρξφληα, αιιά αλεηξάπε ήδε απφ ην 1937 απφ ηνλ
κειεηεηή Bossert.6 Ο Παπζαλίαο, ν νπνίνο ζεκεησηένλ

5
εθθξάδεη ηελ άπνςε φηη ην κλεκείν είλαη έξγν ηεο θχζεσο,
θαίλεηαη φηη πεξηγξάθεη επηηπρέζηεξα απφ φηη θάπνηνη ησλ
ζπγρξφλσλ καο πεξηνρέο ηεο Εσλίαο γεκάηεο κε Βιιεληθά
ηνπσλχκηα, ζξχινπο, παξαδφζεηο θαη ηζηνξίεο, ζπλδεφκελα κε
ηνλ Πέινπα, ηνλ Ώκθίσλα θαη ηελ πξν-Μπθελατθή Βιιάδα.
Βλδερνκέλσο ην ζθάικα ηνπ θαζεγεηνχ νθείιεηαη ζην φηη
αζπάζζεθε αλεμέηαζηα ηα ιεγφκελα απφ ηνλ γλσζηφ Υηηηηηνιφγν
Sayce ν νπνίνο ζην βηβιίν ηνπ ‗Υεηηαίνη‘, έθδνζε ηεο
Βηαηξείαο ηεο Θξεζθεπηηθήο Οδνχ ην 1890, θαηά ιάζνο
ηαπηνπνίεζε ηελ θιαίνπζα Νηφβε κε ην κλεκείν ηεο Κπβέιεο.7
Δ άπνςε φηη ν Βιιεληθφο παξάγσλ έρεη ππεξηνληζζεί ζηελ
εξκελεία ηνπ ηζηνξηθνχ παξειζφληνο βαζίδεηαη ελ κέξεη ζε
πξαγκαηηθά πεξηζηαηηθά, φκσο απφ κεξίδα ηζηνξηθψλ έρεη
ρξεζηκνπνηεζεί σο πξφζρεκα γηα ηελ αλαζεψξεζε
παξαδεδεγκέλσλ απφςεσλ ρσξίο απηφ λα δηθαηνινγείηαη απφ ηα
γεγνλφηα. ΢χκθσλα κε ηελ επηηπρή έθθξαζε ηνπ Σάζζηνπ νη
‗αλαηνιηζηέο‘ επηδηψθνπλ λα κεηαθηλήζνπλ βίαηα ην εθθξεκέο
ησλ επηζηεκνληθψλ εθηηκήζεσλ ζηελ αληίζεηε άθξε, ελψ ην
δεηνχκελν είλαη λα αθεζεί λα ηζνξξνπήζεη εθεί φπνπ νη
πξαγκαηηθέο ζπλζήθεο θαηαδεηθλχνπλ.8 Βλδηαθέξνλ θαη
ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ελ πξνθεηκέλσ απνηειεί ην
ζπκπφζην κε ζέκα „Σν Αηγαίν θαη ε Αλαηνιή θαηά ηελ 2ε
Υηιηεηία‟, ην νπνίν δηεμήρζε ην 1997 ζηηο ΔΠΏ. Σν ζπλέδξην
απηφ, πξνηαζέλ απφ ηνλ Muhly, ζθνπφλ είρε, κεηαμχ ησλ
άιισλ, ηελ επαλεμέηαζε θαη αλαζεψξεζε ησλ ζπκπεξαζκάησλ ηεο
γλσζηήο Ώκεξηθαλίδαο Βιιελίζηξηαο H. Kantor, ηα νπνία
πεξηέρνληαη ζηελ πεξίθεκε νκφηηηιε κνλνγξαθία ηεο,
9
δεκνζηεπζείζα ην 1947. Σν ζπκπφζην ηειηθψο θαηέιεμε λα
πεξηιάβεη θαη ζέκαηα ηνπ ελδηαθέξνληνο ησλ C. Blegen, J.
Muhly θαη M. Rawson, ηηκψληαο ηελ πξνζθνξά ηνπο.

6
Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε άπνςε ηνχ J.D. Muhly ζε ζρεηηθή
ζπδήηεζε ζηξνγγπιήο ηξαπέδεο ζην ζπλέδξην: ―Ό,ηη επξίζθσ
ηδηαίηεξα ελδηαθέξνλ ζε απηήλ ηελ ζπδήηεζε είλαη φηη θάλεη
ην αθξηβψο αληίζεην απφ φηη θάλεη ε Γξ. Kantor ζηελ
κνλνγξαθία ηεο. Απηή νκίιεζε γηα ηελ επίδξαζε ηνπ Αηγαίνπ
ζηελ Αίγππην… Καη ζήκεξα αθνχκε εδψ κηα ηειείσο δηαθνξεηηθή
πξνζέγγηζε – καδηθέο Αηγππηηαθέο επηδξάζεηο ζην Αηγαίν‖.10
Ώμίδεη λα πξνζηεζεί φηη ζην ζπγθεθξηκέλν ζπλέδξην, φπνπ
κεηαμχ ησλ άιισλ ζπλεδεηήζεζαλ ηα ζέκαηα ηεο Μηλσηθψλ
ηνηρνγξαθηψλ ζηελ Άβαξηλ ηεο Ώηγχπηνπ, δελ εθιήζε ν
11
αλαζθαθέαο ηεο Bietak, ν νπνίνο θαη παξεπνλέζε γηα απηφ.
Βπηκειεηέο ηεο εθδφζεσο ησλ πξαθηηθψλ ηνπ ζπκπνζίνπ ήηαλ νη
E. θαη D. Cline. Ο πξψηνο ππνζηεξίδεη ηνλ κε Μηλσηθφ
ραξαθηήξα ησλ ηνηρνγξαθηψλ ζηελ Άβαξηλ ηεο Ώηγχπηνπ. Έρεη
ιάβεη πνιιέο ηηκεηηθέο δηαθξίζεηο, κεηαμχ ησλ άιισλ δε έρεη
βξαβεπζεί ηξείο θνξέο απφ ηελ ΐηβιηθή Ώξραηνινγηθή Βηαηξεία
γηα ην θαιιίηεξν επξείαο θπθινθνξίαο βηβιίν επί ζεκάησλ
βηβιηθήο αξραηνινγίαο (έηε 2001, 2009 θαη 2011). Παξάιιεια
κε ηνλ απνθιεηζκφ εξεπλεηψλ κε κε αξεζηέο απφςεηο, άιινη
εξεπλεηέο εθιήζεζαλ εληεηαικέλνη λα παξάζρνπλ ππνζηήξημε
ζηελ αλαζθεπή ησλ ‗δνγκάησλ‘ ηεο γλσζηήο Βιιελίζηξηαο. Γηα
παξάδεηγκα ν εξεπλεηήο λαπηηθήο αξραηνινγίαο Bass εθιήζε
φρη γηα λα θσηίζεη ην ζπλέδξην κε ηα ζπκπεξάζκαηα ησλ
εξεπλψλ ζε ζεκαληηθά λαπάγηα αιιά, ζχκθσλα κε ηα γξαθφκελά
ηνπ: ―εθιήζε γηα λα ππνβάιιεη άξζξν ζρεηηθφ κε ην πψο νη
απνδείμεηο απφ ηηο αλαζθαθέο λαπαγίσλ κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ
ηα δφγκαηα πνπ παξνπζίαζε ε Kantor.‖12
Καη φια απηά παξά ην φηη ε κεηαπνιεκηθή αξραηνινγηθή
έξεπλα δελ ζηακάηεζε λα απνθαιχπηεη θαη λέεο Ώηγαηαθέο
ηνηρνγξαθίεο θαη ηζρπξέο επηξξνέο θάζε είδνπο ζηήλ Ώλαηνιή

7
(Άβαξηο, Mari, Tell Kabri θαη, ελ κέξεη, Alalakh θ.ά.),
παξέρνληαο πεξαηηέξσ ππνζηήξημε ζηελ άπνςε ηεο Kantor!
Απζηπρψο θαίλεηαη φηη νη αξραηνιφγνη θαη ηζηνξηθνί σο απινί
ζλεηνί δελ θαηνξζψλνπλ πάληα λα μεπεξλνχλ ηηο πνιηηηθέο,
πνιηηηζηηθέο θαη ζξεζθεπηηθέο πξνθαηαιήςεηο ηνπ θαηξνχ
ηνπο.

8
 ΣΡΙΣΗ ΔΝΟΣΗΣΑ
3. Απεζρόιεζαλ νη Μπθελαίνη ην ελδηαθέξνλ
ησλ Υεηηαίσλ;

Τν ζπκπέξαζκα ηνπ αξζξνγξάθνπ ζπλνςίδεηαη ζηελ άπνςε

φηη, ζχκθσλα κε ηηο ζσδφκελεο ειιεληθέο παξαδφζεηο, δελ
ππάξρεη θακκία έλδεημε φηη νη Έιιελεο εγλψξηδαλ ηνλ
Υεηηηηηθφ πνιηηηζκφ, γηα λα ζπλερίζεη φηη νη Μπθελαίνη δελ
απαζρφιεζαλ ην ελδηαθέξνλ ησλ Υεηηαίσλ. Πξνο επίξξσζηλ ησλ
απφςεψλ ηνπ αλαθέξεηαη ζηελ ζέζε ηνπ Ferdinant Sommer,
κειεηεηνχ ηνπ δεηήκαηνο ησλ ‗Ahhiyawa‘, ν νπνίνο ην 1932
ππεζηήξημε φηη νη ηειεπηαίνη απνηεινχζαλ ηνπηθή δχλακε ηεο
Ώλαηνιίαο, θαηά ηελ άπνςή ηνπ δε θαλέλα ζηνηρείν δελ
ππάξρεη ην νπνίν λα θαζηζηά πηζαλή άιιε εξκελεία!
΢ηα επφκελα ν θαζεγεηήο κνηάδεη λα ράλεη ηελ
λεθαιηφηεηά ηνπ θαη ε έξεπλά ηνπ θαίλεηαη λα ραξαθηεξίδεηαη
απφ έιιεηςε ακεξνιεςίαο. Θεσξψ ζθφπηκν λα παξαζέζσ ζε
κεηάθξαζε κηθξφ ραξαθηεξηζηηθφ ηκήκα ησλ αλαιχζεψλ ηνπ:
“Οη κειεηεηέο ακθηβάιινπλ εάλ πξάγκαηη ν βαζηιηάο ησλ
Αραηψλ είλαη ζε ζέζε λα αλαιακβάλεη δξάζε ζην έδαθνο ηεο
Αλαηνιίαο. Λνηπφλ, βξήθα ηελ απάληεζε γηα ην πνχ πξέπεη λα
είλαη ν βαζηιηάο. Δπξίζθεηαη, κε βάζε απηφ ην θείκελν, εθεί
φπνπ αθξηβψο αλήθεη: φρη δίπια ζηελ Πχιε ησλ Λεφλησλ ζηηο
Μπθήλεο αιιά ζηελ παξέα ησλ πξηγθίπσλ ηεο Γπηηθήο
Αλαηνιίαο”.

9
 ΢ηελ ζπλέρεηα αλαθέξεηαη ζηελ γλσζηή επηζηνιή
Tawagalawa (CTH 181) ε νπνία έρεη σο γλσζηφλ πάξεη ην φλνκα
ηνχ αδειθνχ ηνπ βαζηιέσο ησλ Ahhiyawa, θαη απεζηάιε απφ ηνλ
Υεηηαίν βαζηιέα (πηζαλψο ηνλ Hattusili III, ζηά κέζα ηνχ
13νπ αηψλνο) ζηνλ βαζηιέα ησλ Ahhiyawa πξνθεηκέλνπ λα
δεηήζεη απφ ηνλ ηειεπηαίν ηελ παξάδνζε ηνπ Piyamaradu,
γλσζηνχ ακθηζβεηία ηεο Υεηηηηηθήο εμνπζίαο. ΢ηελ §8 ηεο
παξαπάλσ επηζηνιήο, παξαηηζέκελε απφ ηνλ αξζξνγξάθν, ν
Υεηηαίνο βαζηιεχο πξνζπαζεί λα εμεπκελίζεη ηνλ βαζηιέα ησλ
Ahhiyawa, αλαθέξνληαο φηη ν δηπισκαηηθφο απεζηαικέλνο ηνπ,
Dabala-Tarhunta, είλαη πςειήο ζηάζκεο αμησκαηνχρνο δηφηη
ζην παξειζφλ ζπλίππεπε ζε άξκα κε ηνλ ίδην, φπσο θαη κε ηνλ
Tawagalawa.13 Ώο δνχκε φκσο πψο αληηκεησπίδεη ν αξζξνγξάθνο
καο ην απφζπαζκα απηφ:
O βαζηιεχο ησλ Ahhiyawa, ν νπνίνο έρεη δηπισκαηηθή
αιιεινγξαθία κε ηνλ Υεηηαίν βαζηιέα, ππνηίζεηαη φηη δελ
είλαη άιινο απφ ηνλ εγεκφλα ηεο Μπθελατθήο Διιάδνο,
δηακέλεη ζηηο Μπθήλεο αιιά ν αδειθφο ηνπ ηππεχεη άξκαηα
παξέα κε ηνλ Arnuwanda, βαζηιέα ησλ Υεηηαίσλ. Γηα λα
αληηγξάςνπκε ηνλ Γνχθα ηνπ Γνπέιιηλγθηνλ: “Δάλ ην πηζηεχεηε
απηφ, ηφηε κπνξείηε λα πηζηέςεηε νηηδήπνηε”….
Βίλαη πξνθαλέο εδψ φηη ν αξζξνγξάθνο καο ζθάιιεη δηφηη
ζεσξεί φηη ε πεγή αλαθέξεη φηη ―ν αδειθφο ηνπ (ελλ. ηνπ
βαζηιέσο ησλ Ahhiyawa, δει. ν Tawagalawa) ηππεχεη άξκαηα
παξέα κε ηνλ Arnuwanda”. Βπίζεο ν εκπιεθφκελνο Υεηηαίνο
βαζηιεχο δελ είλαη ν Arnuwanda αιιά πηζαλψο ν Hattusili
III. Σφ ζεκαληηθψηεξν φκσο δελ είλαη φηη ν αξζξνγξάθνο καο
ζθάιιεη σο πξνο ηα δεδνκέλα ηεο πεγήο, αιιά φηη
ρξεζηκνπνηεί ηηο πεγέο θαηά ην δνθνχλ εηξσλεπφκελνο θάπνηεο
πεγέο θαη απνζησπψληαο άιιεο, ψζηε λα ζηεξηρζνχλ

10
πξναπνθαζηζκέλεο ζέζεηο. Έηζη απνθξχπηεη απφ ηνπο αθξναηέο
ηεο δηαιέμεψο ηνπ φηη ζηελ §5 ηεο ζπγθεθξηκέλεο επηζηνιήο ν
Υεηηαίνο βαζηιεχο αλαγλσξίδεη ηνλ ‗αδειθφ ηνπ‘ βαζηιέα ησλ
Ώραηψλ σο έλαλ εθ ησλ ‗Μεγάισλ Βαζηιέσλ‘ (φπνπ
ζπκπεξηιακβάλνληαη νη βαζηιείο ηεο Ώηγχπηνπ, Ώζζπξίαο θαη
ΐαβπισλίαο), εκθαλίδεηαη δε λα παξαπνλείηαη ζηνλ βαζηιέα
ησλ Ώραηψλ, δηφηη ν απεζηαικέλνο ηνπ δέλ ηνπ απεχζπλε
ραηξεηηζκνχο. Ο Trevor Bryce ραξαθηεξίδεη σο εμήο ηα
γεγνλφηα:
―Αιιά ν θνξπθαίνο εμεπηειηζκφο ηνπ Υαηνπζίιη ήηαλ ε πιήξεο
απνηπρία ηνπ λα απνηξέςεη ηελ κεηαγσγή ησλ ρηιηάδσλ
αηρκαιψησλ ηνπ Piyamaradu ζηελ επηθξάηεηα ηεο Αρηγηάβα‖,
γηα λα ζπκπιεξψζεη: ―Η Υεηηηηηθή εθζηξαηεία ήηαλ κηα
14
θαηαζηξνθηθή απνηπρία‖.
Τπέξ ηεο απφςεσο γηα ηελ δηεζλή απνδνρή θαη αλαγλψξηζε
ηεο Μπθελατθήο ηζρχνο αθφκε θαη θαηά ηα ηέιε ηνπ 13νπ
αηψλνο ζπλεγνξεί θαη ε γλσζηή ζπλζήθε Sausgamuwa (CTH 105)
ηελ νπνία ππέγξαςε ν Tudhaliya IV κε ηνλ ππνηειή εγεκφλα
ηνπ Amurru (πξσηεχνπζαο ηνπ βαζηιείνπ ησλ Ώκνξηηψλ ζηνλ
ζχγρξνλν Λίβαλν). ΢ε απηήλ αλαθέξνληαη νη κεγάινη βαζηιείο,
‗πνπ έρνπλ ην ίδην θχξνο‘ κε ηνλ Υεηηαίν βαζηιέα, θαη
θαηαγξάθνληαη νη βαζηιείο ηεο Ώηγχπηνπ, ηεο Ώζζπξίαο, ηεο
ΐαβπιψλαο θαη ηεο Ώρηγηάβα, παξ‘ φηη ε θξάζε γηα ηνλ Ώραηφ
βαζηιηά ζβήζηεθε εθ ησλ πζηέξσλ. Άιισζηε θαη ν γλσζηφο
κειεηεηήο Cline πεξηιακβάλεη ηνπο Μπθελαίνπο ζηηο Μεγάιεο
Απλάκεηο ηεο Μεζνγείνπ ηνπ 13νπ αηψλνο π.Υ..15 Ώμίδεη λα
ζεκεησζεί ελ πξνθεηκέλσ φηη θαηά ηελ πεξίνδν ηεο Ώκάξλα ε
Ώίγππηνο ελέηαζζε ζηελ νκάδα ησλ ‗Μεγάισλ Γπλάκεσλ‘ ηελ
Arzawa, ζπλεξγαζζείζα θαηά πεξηφδνπο κε ηνπο Ώραηνχο, φπσο
θαη ηελ Κχπξν (Alashiya), ηνπ επξχηεξνπ ειιεληθνχ

11
πνιηηηζηηθνχ ρψξνπ ηεο Μπθελατθήο Κνηλήο.16 Οινθιεξψλνληαο
ηελ ζχληνκε αλαθνξά καο ζηίο ζρέζεηο ησλ Υεηηαίσλ κε ηνπο
Ώρηγηάβα ζα αλαθέξνπκε φηη ε επηθξαηνχζα άπνςε ππνζηεξίδεη
φηη ηελ πεξίνδν 1400-1200 π.Υ. ππήξμαλ επαθέο κεηαμχ ησλ
δχν, άιινηε εηξεληθέο, ζπρλψηεξα δε ερζξηθέο, θαη πάληα ζην
έδαθνο ηεο Ώλαηνιίαο θαη κάιηζηα ζηελ δπηηθή αθηή, ε δε
εκπινθή ησλ ηειεπηαίσλ ζηα κηθξαζηαηηθά πξάγκαηα θνξπθψζεθε
ην πξψην ήκηζπ ηνπ 13νπ αηψλνο.17, 18

Ο θαζεγεηήο J.D. Muhly θαίλεηαη φηη δελ ρξεζηκνπνηεί

ηηο πεγέο θαη ηα ινηπά επξήκαηα ή ζηνηρεία γηα ηελ
δηακφξθσζε ηεο ζέζεψο ηνπ, αιιά αληίζεηα αζηεΎδεηαη κε
απηέο πξνζπαζψληαο λα ηηο αθπξψζεη φηαλ έξρνληαη ζε
ζχγθξνπζε κε ηελ πξναπνθαζηζκέλε ζέζε ηνπ – δφγκα. ΢ην
ηειεπηαίν κέξνο ηνπ άξζξνπ ηνπ παξαδίδεηαη ζε κηα
θιηκαθνχκελε παξάζεζε αληηεπηζηεκνληθψλ απνθάλζεσλ νη
νπνίεο ειάρηζηε ζρέζη έρνπλ κε ηνλ νξζφ ιφγν. Γη‘ απηφλ ε
Βιιάο κέρξη ηελ επνρή ηνπ Μεγάινπ Ώιεμάλδξνπ ήηαλ ―κηα
απνκαθξπζκέλε θαη πεξηθεξεηαθή πεξηνρή, ζην πεξηζψξην ηνπ
πνιηηηζκέλνπ θφζκνπ‖, νη δε Υεηηαίνη δελ έδεηρλαλ θαλέλα
ελδηαθέξνλ γηα ηελ Μπθελατθή Βιιάδα, κηάο θαη θαηά ηνλ
θαζεγεηή καο πάιη ―νη Μπθελαίνη ήζαλ πξσηφγνλνη, κάιινλ
βάξβαξνη θαη σο επί ην πιείζηνλ αγξάκκαηνη‖! Καηά ηνλ
εξεπλεηή Muhly νη Μπθελαίνη ήζαλ ηφζν ιίγν ηκήκα ηνπ
εο
πνιηηηζκέλνπ θφζκνπ ηεο 2 ρηιηεηίαο π.Υ. φζν ε Άγγιία
ήηαλ κέξνο ηνπ θφζκνπ ηνπ Πεξηθιένπο!

12
 ΣΔΣΑΡΣΗ ΔΝΟΣΗΣΑ
4. Δμ Αλαηνιώλ ην Φώο;

Καηά ηνλ θαζεγεηή κέρξη ηελ Ώλαγέλλεζε ν πνιηηηζκφο

δηεδίδεην απφ ηελ αλαηνιή πξνο ζηελ δχζε, ex oriente lux,
θαη φρη ην αληίζεην! ΢ην ζεκείν απηφ κπνξνχκε λα
δηαπηζηψζνπκε κφλνλ πφζν δχζθνιν είλαη ζηελ πξάμε λα
επηηεπρζεί ε αληηθεηκεληθφηεηα θαη ε ακεξνιεςία, ηδηαίηεξα
ζην πεδίν ησλ αλζξσπηζηηθψλ επηζηεκψλ, θαη κάιηζηα ζηελ
ηζηνξία θαη αξραηνινγία. Πνιχ ζπρλά νη ζξεζθεπηηθέο
πεπνηζήζεηο θαη πξνθαηαιήςεηο, νη πνιηηηζηηθέο
δηαθνξνπνηήζεηο ή, απιψο, ε δηάζεζε ησλ λέσλ εζλψλ λα
απνθηήζνπλ ηζηνξηθφ βάζνο ζην παξειζφλ θαη πνιηηηζηηθή -
πνιηηηθή βαξχηεηα, νδεγνχλ ζε ζηξέβισζε ησλ επηζηεκνληθψλ
ζπκπεξαζκάησλ.19 Δ άπνςε ε νπνία εκπεξηέρεηαη ζην δφγκα ‗ex
oriente lux‘ αλήθεη ζε έλα γεληθψηεξν ηδενινγηθφ ξεχκα ην
νπνίν, ηνπιάρηζηνλ ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο, δηακνξθψλεηαη
απφ ζξεζθεπηηθέο πξνθαηαιήςεηο, εκθαλίδεηαη δε πνιέκην ηνπ
θιαζηθηζκνχ θαη ηνπ νξζνχ ιφγνπ.
΋κσο ε εκπινθή ηεο ζξεζθείαο ζηα πξάγκαηα ηεο
επηζηήκεο θάλεη θαθφ θαη ζηηο δχν, ηδηαίηεξα δε ζηελ
ηειεπηαία. Άιισζηε είλαη ζχκπησκα πξνθαλψο αλαρξνληζηηθφ,
θαη καο ζπκίδεη ηελ απερζή Μεζαησληθή πξαγκαηηθφηεηα φπνπ
ηα ζπκπεξάζκαηα ηεο επηζηήκεο έκπαηλαλ ζηελ πξνθξνχζηεηα

13
θιίλε ηνπ ζξεζθεπηηθνχ δφγκαηνο. Δ δξαζηεξηνπνίεζε ζηελ
έξεπλα εηαηξεηψλ κε ζαθή ζξεζθεπηηθή ηνπνζέηεζε θαη ρξνηά
δελ εμαζθαιίδεη ηελ πξναγσγή ηεο επηζηεκνληθήο αλαδεηήζεσο
ζχκθσλα κε ηηο ακηγείο επηζηεκνληθέο αξρέο ηεο ειεπζεξίαο
γλψκεο, ηεο αληηθεηκεληθφηεηαο θαη ηεο ακεξνιεςίαο. Χο
ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα αλαθέξνπκε ελδεηθηηθά ηελ
Religious Tract Society ε νπνία εμέδσζε ην βηβιίν ‗The
Hittites‘ ηνπ A. H. Sayce, ηελ Society of Biblical
Literature, ηελ εηαηξεία κε ηνλ εχγισηην ηίηιν Ancient Near
Eeastern Society ‗Ex Oriente Lux‘, ηελ Society of Biblical
Archaeology θαζψο θαη ηελ Society for Promoting Christian
Knowledge. Άιιε πεξίπησζε πξνθαηεηιεκκέλεο έξεπλαο είλαη
απηή ηνπ L. Wooley. O ηειεπηαίνο, πηφο θιεξηθνχ, αζρνιήζεθε
κε ηελ αξραηνινγία, άλ θαη ρσξίο εηδηθέο ζπνπδέο. Βζηξάθε
ζε αλαζθαθέο ζηελ Alalakh κε ζθνπφ λα αλεχξεη ζηνηρεία ―γηα
ηελ ζχλδεζε ηνπ Κξεηηθνχ πνιηηηζκνχ κε ηνπο Μεγάινπο
πνιηηηζκνχο ηεο Δγγχο Αλαηνιήο‖. Αελ άξγεζε λα βξεί απηφ ην
νπνίν επηζπκνχζε. Αηαπίζησζε φηη ―ε Κξήηε νθείιεη ηελ
θαιιίηεξε αξρηηεθηνληθή ηεο θαη ηηο ηνηρνγξαθίεο ζηελ
Αζηαηηθή ελδνρψξα..‖. Απζηπρψο φκσο γηα απηφλ ε βάζε ησλ
δηαπηζηψζεψλ ηνπ, ήηνη ε ρξνλνιφγεζε ηνπ αλαθηφξνπ Yarim-
Lim, γξήγνξα απεδείρζε εζθαικέλε, καδχ κε ηηο δηαπηζηψζεηο
ηνπ.20
Δ αληίιεςε ex oriente lux νδεγεί κεξηθέο θνξέο ζε
παξακνξθσηηθά ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ηδενινγήκαηα, ελψ άιιεο
θνξέο πηνζεηείηαη γηα ιφγνπο πνιηηηθήο ζθνπηκφηεηνο,
νπδεκία ζρέζηλ έρνληεο κε ηελ επηζηεκνληθή αιήζεηα θαη ηελ
αληηθεηκεληθφηεηα. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ελ πξνθεηκέλσ
απνηεινχλ νη δειψζεηο ηνπ Σνπξθν – Γεξκαλνχ αξραηνιφγνπ ηεο
Σξνίαο θαζεγεηή Οζκάλ Korfmann κε ηελ επθαηξία ζρεηηθήο

14
εθζέζεσο: ―Η Σνπξθία έρεη ην δηθαίσκα λα ζεσξείηαη θαη απηή
ιίθλν ηνπ δπηηθνχ πνιηηηζκνχ………. Αλ ζεσξνχκε απηνλφεην φηη
ε Διιάδα αλήθεη ζηελ Δπξψπε επεηδή ν επξσπατθφο πνιηηηζκφο
έρεη ειιεληθέο ξίδεο, ηφηε κε ηελ ίδηα επηρεηξεκαηνινγία
ζηελ Δπξψπε αλήθεη θαη ε Αλαηνιία‖.21
Δ αξραηνινγηθή έξεπλα, φηαλ ιεηηνπξγεί ειεχζεξα θαη
αλεμάξηεηα απφ πξνθαηαζθεπαζκέλα θαη ‗εμ απνθαιχςεσο‘
δφγκαηα, ζπλεηζθέξεη ζηελ αλαηξνπή εζθαικέλσλ αληηιήςεσλ.
Χο ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα αλαθέξεηαη ε απνθξππηνγξάθεζε
ηεο Γξακκηθήο ΐ‘, ε νπνία κεηέζεζε ηελ Βιιεληθή Εζηνξία
πάλσ απφ κηζή ρηιηεηία πξνο ηα πίζσ. Έλα άιιν ερεξφ
παξάδεηγκα παξέρεηαη απφ ηα απνηειέζκαηα εξεπλψλ ζηελ
Κχπξν, ηα νπνία αλέηξεςαλ παιαηφηεξεο εζθαικέλεο
αληηιήςεηο. Πξάγκαηη αλαζθαθέο νη νπνίεο άξρηζαλ ην 1998
ζηελ ζέζε Πχξγνπ – Μαπξνξάρεο Κχπξνπ απεθάιπςαλ έλα
βηνκεραλνζηάζην 4000 η.κ. ρξνλνινγνχκελν απφ ηα ηέιε ηεο
πξψηκεο Βπνρήο ηνπ Υαιθνχ. Δ βηνκεραληθή εγθαηάζηαζε
πεξηειάκβαλε ειαηνηξηβείν, ην αξραηφηεξν εξγαζηήξην
αξσκαηνπνηίαο θαη ζεξαπεπηηθψλ ειαίσλ, ην αξραηφηεξν
εξγαζηήξην θισζηνυθαληνπξγίαο, νξγαλσκέλν γχξσ απφ θάζεην
αξγαιεηφ, ρψξν παξαγσγήο νίλνπ θαη κηα πιήξε ζεηξά
22
παξαγσγήο ραιθνχ (Βηθ. 1)! Βίλαη ζεκαληηθφ λα ζεκεησζεί
φηη ην βηνκεραλνζηάζην ήηαλ ακηγψο βηνκεραληθφο θαη φρη
νηθηζηηθφο ρψξνο, ηα δε επξήκαηα παξέρνπλ ελδείμεηο
ππάξμεσο ζηελψλ πνιηηηζηηθψλ δεζκψλ κε ην Ώηγαίν θαζψο θαη
εκπνξηθψλ επαθψλ κε ηελ Ώίγππην ε ηελ Μέζε Ώλαηνιή.23 Οη
έξεπλεο έρνπλ θέξεη ζην θψο ίλεο απφ καιιί, βακβάθη θαη
ηβχζθν, ελψ ζην εξγαζηήξην βξέζεθε ην αξραηφηεξν δείγκα
κεηαμηνχ ζηνλ θφζκν. Σα ππνιείκκαηα νζηξαθνεηδψλ θαζψο θαη

15
έηνηκνπ ρξψκαηνο απέδεημαλ ηελ γλψζε θαη ρξήζε ηεο πνξθχξαο
πνιχ πξίλ ηνπο Μηλσίηεο θαη ηνπο Φνίληθεο.

Εηθ. 1: Πήιηλo παξαζηαηηθό αγγείν δεηθλύνλ ηελ δηαδηθαζία παξαγωγήο νίλνπ

(Πύξγνο Κύπξνπ)

16
 ΠΔΜΠΣΗ ΔΝΟΣΗΣΑ
5. Οη Υεηηαίνη: ζύληνκε ζύλνςε

Σην ζεκείν απηφ είλαη ζθφπηκν λα

αλαθεθαιαηψζνπκε ηηο γλψζεηο καο γηα ηνπο Υεηηαίνπο.
Βκθαλίζζεθαλ ζην ηζηνξηθφ πξνζθήλην θαηά ηελ χζηεξε Βπνρή
ηνπ Υαιθνχ, δεκηνχξγεζαλ δε κηά ηζρπξή απηνθξαηνξία ηεο
νπνίαο ππξήλαο ήηαλ ε θεληξηθή Μηθξά Ώζία, ε δε θπξηαξρία
θαη επηξξνή ηνπο θαηά πεξηφδνπο επεθηείλεην θαη άιινηε
ζπξξηθλνχην ζηελ θεληξηθή θαη αλαηνιηθή Ώλαηνιία. Χο
πξσηεχνπζα πηνζέηεζαλ απηήλ ησλ Υάηηη, ηελ γιψζζα ηνπο
νλφκαζαλ ‗Νέζηα‘ φπσο ην φλνκα ηνπ ζεκαληηθνχ νηθηζηηθνχ
θέληξνπ Νέζηα (Kanesh ζχγρξνλν Kültepe) ησλ Υάηηη, ελψ θαη
ν πξψηνο βαζηιεχο έιαβε ην φλνκα Hattusili, ήηνη ‗απηφο απφ
ηελ Υαηνχζα‘. Ώλέπηπμαλ έλα αμηφινγν ζχζηεκα δηνηθήζεσο θαη
γξαθεηνθξαηίαο, θαηά πεξηφδνπο δε αζθνχζαλ απμεκέλε επηξξνή
ζε κηα ζεηξά ππνηειψλ θξαηηδίσλ ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο. Οη
Υεηηαίνη εζεσξνχλην σο κία απφ ηηο κεγάιεο δπλάκεηο ηεο
πεξηφδνπ 1700 – 1200 π.Υ., καδχ κε ηελ Ώίγππην, Ώζζπξία,
ΐαβπιψλα & Μηηηάλη. Σν φλνκα κε ην νπνίν ηνπο απνθαινχκε
ζήκεξα έρεη ζρέζε κε ηνλ ιαφ ησλ Υάηηη, ν νπνίνο θαηείρε
ηελ πεξηνρή πξίλ ηελ εκθάληζε ησλ Υεηηαίσλ. Δ Υεηηηηηθή
απηνθξαηνξία ζπλαπνηειείην απφ έλα κσζατθφ θπιεηηθψλ θαη
ηνπηθηζηηθψλ θνηλνηήησλ, νη νπνίεο νκηινχζαλ δηάθνξεο

17
γιψζζεο θαη ελεθάληδαλ ζεκαληηθή πνιηηηζηηθή
24
δηαθνξνπνίεζε.

5.1 Γιώζζα - Πνιηηηθή

Μία απφ ηηο γιψζζεο πνπ ερξεζηκνπνηνχλην ζηελ

επηθξάηεηά ηνπο είλαη απηή ηελ νπνία νη ζχγρξνλνη ηζηνξηθνί
νλνκάδνπλ Υεηηηηηθή (γιψζζα ηεο ‗Νέζηα‘), γηα ηελ γξαθή ηεο
δε πηνζεηήζεθε ε Ώζζπξν-βαβπισληαθή ζθελνεηδήο. Σν φλνκα
απηήο ηεο γιψζζαο εκθαλίδεηαη ζηηο δχν γλσζηέο επηζηνιέο
ηεο Ώκάξλα (επηζηνιέο ΒΏ 31 & 32) νη νπνίεο απνηεινχλ
αιιεινγξαθία κεηαμχ ηνπ Ώηγππηίνπ βαζηιέσο Amenophis III
θαη ηνπ βαζηιέσο ηεο Arzawa, Tarhundaradu. Βθεί ν θαξαψ
πξνηείλεη ζηνλ δεχηεξν ζπκκαρία κέζσ γάκνπ, πξνθεηκέλνπ λα
πξναζπίζεη ηα ζπκθέξνληα ηεο Ώηγχπηνπ ελφςεη ηεο
απνδπλακψζεσο ηεο Υεηηηηηθήο Ώπηνθξαηνξίαο (πξψην ήκηζπ
νπ
14 αηψλνο π.Υ.). Υαξαθηεξηζηηθφ ηεο επηθξαηνχζαο
πνιηηηζηηθήο αλνκνηνγέλεηαο ζηελ απηνθξαηνξία είλαη ην
γεγνλφο φηη κέρξη ηελ χζηεξε Βπνρή ηνπ Υαιθνχ ε Υεηηηηηθή
γιψζζα είρε αξρίζεη λα ράλεη έδαθνο έλαληη ηεο αληηπάινπ
ηεο Λνπβηαλήο. Φαίλεηαη κάιηζηα φηη ηνλ 13ν αηψλα π.Υ. ε
Λνπβηαλή ήηαλ ε επξχηεξα νκηινχκελε γιψζζα ζηελ Υεηηηηηθή
πξσηεχνπζα.25
H Arzawa ππήξμε πνιηηηθή νληφηεηα ηεο Απηηθήο Μηθξάο
Ώζίαο θαηά ηελ πεξίνδν απφ ηα ηέιε ηνπ 15νπ έσο ηηο αξρέο
ηνπ 12νπ αηψλνο π.Υ. Δ εδαθηθή επηθξάηεηα ηνπ ππξήλα ηεο
εμεηείλεην πεξί ηνλ Καΰζηξν πνηακφ, πξσηεχνπζά ηεο ήηαλ ε
Apasa (θιαζηθή Έθεζνο), αλαθεξφκελε ζηηο πηλαθίδεο
Γξακκηθήο ΐ‘ (a-pa-si-jo-jo ν Βθέζηνο), γιψζζα ηεο δε

18
πηζαλνινγείηαη φηη ππήξμε ε Λνπβία (Luwian). H Arzawa
δηέθεηην ελ γέλεη ερζξηθά πξνο ηνπο Υεηηαίνπο,
επαλεηιεκκέλα δε ζπλεξγάζζεθε κε ηνπο Ώρηγηάβα, θαη εδέρζε
ηελ πνιηηηθή θαη πνιηηηζηηθή επηξξνή ησλ Μπθελαίσλ. Πεξί ην
1300 π.Υ. θαηαθηήζεθε απφ ηνπο Υεηηαίνπο θαη δηεζπάζζε ζε
ηξείο ππνηειείο επαξρίεο: ηελ Μίξα θαηά κήθνο ηνπ Μαηάλδξνπ
πνηακνχ (θιαζηθή Καξία), ηελ Υψξα ηνπ πνηακνχ Seha (ήηνη
ηνπ Κατθνχ ή ηνπ Βξκνχ πνηακνχ) ζηα βφξεηα (θιαζηθή Λπδία)
θαη ηελ Υαπάιια ζηα αλαηνιηθά. Σα θξάηε απηά ζηελ ζπλέρεηα
άιινηε ηήξεζαλ ζηάζε ππνηέιεηαο θαη άιινηε εζηάζεζαλ
ερζξηθά πξνο ηνπο Υεηηαίνπο.
΢ηελ επξχηεξε πεξηνρή ηεο Μ. Ώζίαο θαηά θαηξνχο
ππήξμαλ θαη άιια ηζρπξά θξάηε, πέξαλ ησλ Υεηηαίσλ θαη ηεο
Arzawa. Δ Assuwa ζηα βνξεηνδπηηθά ππήξμε κία ηζρπξή αιιά
κάιινλ βξαρχβηα νκνζπνλδία 22 πφιεσλ, ε νπνία θαίλεηαη φηη
ήηαλ γλσζηή ζηνπο Μπθελαίνπο.26 Βζηξάθε ελαληίνλ ησλ
Υεηηαίσλ, πηζαλφηαηα ζε ζπλεξγαζία κε ηνπο Ώρηγηάβα, αιιά,
ζχκθσλα κε ηα αξρεία ηνπ Tudhaliya II, ήηηήζεθε θαη δηειχζε
θαηά ηα ηέιε ηνπ 15νπ αηψλνο π.Υ.. Aθνχ ν Tudhaliya II
θαηελίθεζε ηελ Assuwa εμεηφπηζε ζηελ Υαηνχζα 10,000
ζηξαηηψηεο, 600 νκάδεο ίππσλ καδχ κε ηνπο αξκαηνδξφκνπο
ηνπο, πνιίηεο, δψα θιπ.27 Μεηαμχ ησλ εμνξίζησλ
d
πεξηειακβάλεην θαη ν βαζηιέαο ηεο Assuwa Piyama- KAL θαη ν
πηφο ηνπ Kukkuli. Σν ράιθηλν Μπθελατθφ μίθνο ην νπνίν
αλεπξέζε ζηελ Υαηνχζα, θέξνλ αθηέξσζε ηνπ Tudhaliya II κε
ηελ επθαηξία ηεο ππνηαγήο ηεο Assuwa, ελίζρπζε ηηο ήδε
ππάξρνπζεο εθηηκήζεηο πεξί εκπινθήο ησλ Μπθελαίσλ ζηελ
28
βνξεηνδπηηθή Μηθξά Ώζία. Οη παξαδφζεηο ησλ Κππξίσλ Βπψλ
γηα επηδξνκέο ηνπ Ώρηιιέσο ζηελ Σεπζξαλία, ηεο

19
βνξεηνδπηηθήο Μηθξάο Ώζίαο, ζεκαηνδνηνχλ επίζεο ηελ
δξαζηεξηνπνίεζε ησλ Ώραηψλ ζηελ πεξηνρή πξίλ ηα Σξσηθά.
Δ πεξηνρή ηεο Lukka (θιαζηθή Λπθία) ήηαλ επίζεο θαηά
βάζηλ πέξαλ ηεο Υεηηηηηθήο επηξξνήο αλ φρη θαη ερζξηθή θαη
θάπνηε ζπλεξγαδφκελε κε ηνπο Ahhiyawa, φπσο θαη ε Σξσάδα
θαη ε Ώηγαηαθή αθηή, ππάξρνπλ δε αξθεηέο αλαθνξέο ηεο ζηηο
πηλαθίδεο Γξακκηθήο ΐ‘ (ru-ki-jo ν Λχθηνο).29 Οη
ηζηνξνχκελεο παξαδφζεηο γηα ηνλ ΢αξπεδφλα, ν νπνίνο
θαηέθηεζε ηελ Λπθία, ην γεγνλφο φηη ην φλνκα ηεο Λπθίαο
ζπλδέζεθε, έζησ κπζνινγηθά, κε ηνλ Λχθν, δελ κπνξεί παξά λα
ζεκαίλνπλ φηη ππήξρε εγθαηάζηαζε Βιιαδηηψλ ζηελ Λπθία.
Άιισζηε νη θάηνηθνη ηεο Λπθίαο Σεξκίιαη (Trm̃
mis) ζεσξνχληαη
Κξεηηθήο θαηαγσγήο.30 Καηά ηα κέζα ηνπ 13νπ αηψλνο π.Υ. νη
Λχθηνη ζηξέθνληαη πξνο ηνπο Ahhiyawa, ζπγθεθξηκέλα ζηνλ
31
Tawagalawa, θαη επαλαζηαηνχλ ελαληίνλ ησλ Υεηηαίσλ
πξνθαιψληαο γεληθεπκέλε εμέγεξζε. Ώμηνζεκείσην είλαη επίζεο
ην γεγνλφο φηη ν ζπλαξρεγφο ησλ Λπθίσλ Γιαχθνο ζηα Σξσηθά
ζπλδέεηαη κε ζρέζη μελίαο πξφο ηνλ Αηνκήδε ηνπ Άξγνπο
(Ιι.6.234), δεζκφο ν νπνίνο επεθπιάζζεην κφλνλ γηα Έιιελεο.
Οη ηδηαίηεξεο ζρέζεηο κεηαμχ Βιιήλσλ θαη Λπθίσλ
ζπλερίδνληαη ζηελ ηζηνξηθή επνρή φπνπ νη ηειεπηαίνη
δαλείζζεθαλ ην αιθάβεην απφ ηνπο Έιιελεο, δηαηεξψληαο
πξνλνκηαθέο ζρέζεηο κε ηνπο Ρνδίνπο.

5.2 Θξεζθεία

Ώλαθνξηθά κε ηελ ζξεζθεία ησλ Υεηηαίσλ ζεσξείηαη φηη

απηνί ραξαθηεξίδνλην απφ ζξεζθεπηηθφ ζπγθξεηηζκφ,
πηνζέηεζαλ δε πνιιέο ζεφηεηεο γεηηνληθψλ ιαψλ (Βηθ. 2).32

20
Ώμηνζεκείσην είλαη ην γεγνλφο φηη νη Υεηηαίνη εκνηξάδνλην,
φπσο θαίλεηαη, ηελ ιαηξεία ζεψλ απφ θνηλνχ θαη κε ηνπο
Κξήηεο. Πξάγκαηη είλαη πιένλ αδηακθηζβήηεην φηη νη ζενί
Šantaš θαη Kupapa ειαηξεχνλην θαη ζηηο δχν πεξηνρέο. Ο
πξψηνο ππήξμε πνιεκνραξήο ζεφο ησλ θαηξηθψλ ζπλζεθψλ,
33
δεκνθηιήο ηδηαίηεξα ζηελ Kizzuwatna, ελψ ζηνλ Βιιαδηθφ
ρψξν ήηαλ γλσζηφο σο ΢άλδσλ, ή ΢άλδεο, ή ΢άλδαο. Ο
ηειεπηαίνο ηαπηνπνηήζεθε κε ηνλ Δξαθιή, φπσο βεβαηψλεη ν
ΐπδαληηλφο Ἰσάλλεο Λαπξέληηνο ν Λπδφο, Lyd.Mag.3.64,34 ην
δε φλνκά ηνπ εκθαλίδεηαη απηνχζην ή σο ζπλζεηηθφ θπξίσλ
νλνκάησλ ζε πηλαθίδεο απφ ηελ Κλσζζφ θαη ηελ Ώγία Σξηάδα.35

Εηθ. 2: ΢ηήιε ηνπ Χεηηαίνπ ζενύ ηνπ θαηξνύ από ην Gölpınar

21
 Ο Furlani ζεσξνχζε ηνλ Šantaš σο θχξην ζεφ ηνπ
Λνπβηαλνχ Παλζένπ θαη ηνλ ηαχηηδε κε ηνλ ζεφ ηνπ θαηξνχ θαη
ηνλ Υνπξηαλφ Teššup. Καηεμνρήλ πεξηνρή ιαηξείαο ηνπ ήηαλ ε
Kizzuwatna, απφ φπνπ θαη ε ηειεηνπξγία Zarpija.36 ΢χκθσλα
κε ην ζρεηηθφ ηειεηνπξγηθφ (CTH 757) ν ζεφο Šantaš
ελεθαλίδεην κε ηνπο innarawant, ‗ηνπο δπλαηνχο – ηζρπξνχο‘,
‗νη νπνίνη ελδχνληαη αηκαηεξά ξνχρα‘. Δ εηπκνινγία ηνπ
νλφκαηνο ησλ ηειεπηαίσλ ζπλδέεηαη κε ην Λνπβηαλφ ζέκα
annaru- (επίζεην) / annari- (νπζηαζηηθφ): ‗ηζρπξφο,
37
εχξσζηνο‘, ηα Υεηηηηηθά Inarawa θαη Inaraš αιιά θαη κε ην
Βιιεληθφ αλήξ.38 O ζεφο Šantaš ζπζρεηίδεηαη κε ηελ
αξξελσπφηεηα, ηελ δχλακε, ηνλ πφιεκν, αιιά θαη ηνλ Κάησ
Κφζκν, θαη‘ αλαινγίαλ κε φηη ίζρπε γηα ηνλ Δξαθιή. ΋κσο νη
αλαινγίεο δελ ηειεηψλνπλ εδψ. Οη εξεπλεηέο ζπκθσλνχλ φηη ε
ηειεηνπξγία Zarpija εζηηάδεηαη ζηελ δηρνηνκία άξξελνο –
ζήιεσο, φκσο ππάξρεη ε αηξεηηθή άπνςε ε νπνία, πξνρσξψληαο
παξαπέξα, ζεσξεί φηη κέζσ απηήο επηρεηξείηαη ε αληηκεηψπηζε
ηνπ ζέκαηνο ηεο παζεηηθήο νκνθπινθηιίαο!39 Βλδείμεηο
αλαθνξψλ ζηνλ Δξαθιή, θηλνχκελεο ζε αλάινγν πιαίζην,
ππάξρνπλ πνιιέο ζηελ κπζνινγία ηνπ, ελ πνιινίο
αλεξκήλεπηεο. Έηζη απηφ ην αξρέηππν ηεο αξξελσπφηεηνο
θέξεηαη λα ππήξμε ζθιάβνο ηεο Λπδήο βαζίιηζζαο Οκθάιεο, ηελ
νπνία ππεξέηεζε ελδεδπκέλνο σο γπλαίθα θαη θάλνληαο
40
νηθηαθέο δνπιεηέο. Ο Αηφδσξνο ΢ηθειηψηεο κάιηζηα
ππεζηήξημε φηη κεηά ηελ απφζπξζε ηνπ ήξσα απφ ηελ δξάζε ε
Ώζελά ηνπ εδψξηζε πέπιν, ήηνη έλδπκα θαη‘ εμνρήλ γπλαηθείν,
D.S.4.14.3.! Δ παξεθδπζία, δειαδή ε παξεθηξνπή απφ ηνλ
παξαδεδεγκέλν ηξφπν ελδχζεσο, ζεσξείηαη ζηνηρείν
ηειεηνπξγηψλ κεηαβάζεσο, παξάβαιιε ηα Δθδχζηα ηεο
Βιιεληζηηθήο Φαηζηνχ, φπνπ ενξηάδεην ε κεηάβαζε ησλ λέσλ

22
απφ ηελ αγέιε ησλ εθήβσλ ζηελ θαηεγνξία ησλ ελειίθσλ.41
Άμην αλαθνξάο ελ πξνθεηκέλσ είλαη θαη ην γεγνλφο φηη ζε κία
πεξίπησζε ν πνηακφο Ώρειψνο παξίζηαηαη ελδεδπκέλνο πέπιν,
ζπλδπάδσλ έηζη αξζεληθά θαη ζειπθά ραξαθηεξηζηηθά!42
Οκνίσο ε ζεά Kupapa ή Kubaba ηαπηνπνηείηαη κε ηελ
Κπβήβε ή Κπβέιε, κεηέξα ησλ ζεψλ θαηά Δζχρηνλ,43 ην δε
φλνκά ηεο επίζεο απαληά ζε πηλαθίδεο θαη ζθξαγίδεο ηεο
Μηλσηθήο Κξήηεο.44 Γηα ην ζέκα είρε ηνπνζεηεζεί αξρηθψο ν
Bossert, ελ ζπλερεία δε ν Deroy πξνρψξεζε ζε ιεπηνκεξέζηεξε
αλάιπζε ησλ ζρεηηθψλ ηεξνγιπθηθψλ παξαζηάζεσλ,45
βαζηδφκελνο ζε παξαηήξεζε ηνπ Evans γηα ηελ παξνπζία
ζπγθεθξηκέλεο νκάδαο ηεξνγιπθηθψλ ραξαθηήξσλ ε νπνία
επαλαιακβάλεηαη ζηαζεξά ζε πιείζηεο ζξεζθεπηηθέο επηγξαθέο
ησλ Μηλσηηψλ.46 Ώμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ε εξκελεπηηθή
πξνζέγγηζε ηνπ Deroy ζηεξίδεηαη ζηελ αλαγλψξηζε φηη νη
ζπιιαβέο -papa ή -baba ηνπ νλφκαηνο ζπλδένληαη κε ην
πεξηζηέξη, αξραηνειιεληζηί θάς – θαβφο, ην νπνίν απνηειεί
θαη ην ζχκβνιν ηεο ζεάο. ΢χκθσλα κε ηελ πξνζέγγηζε απηή ζην
πηελφ απνδίδεηαη θσλεηηθή αμία θαζνξηδφκελε αθξνθσληθά,
δειαδή ην ηεξνγιπθηθφ ζεκείν ηνπ πηελνχ ηζνδπλακεί κε ηελ
πξψηε ζπιιαβή ηεο αληίζηνηρεο ιέμεσο, ζηελ πεξίπησζή καο
θά-/-pa (θά-ς). Ο ζχγρξνλνο εηδηθφο ζηελ απνθξππηνγξάθεζε
ησλ Λνπβηαλψλ ηεξνγιπθηθψλ θαζεγεηήο Hawkins, θηλνχκελνο ζε
αλάινγν πιαίζην, πξφζθαηα εμέθξαζε ηελ άπνςε φηη ε θσλεηηθή
αμία ηνπ πηελνχ ελδερνκέλσο είλαη –papa.47 Ώκθφηεξνη νη
ζενί αλαθέξνληαη επίζεο ζηνλ ιεγφκελν Εαηξηθφ Πάππξν ηνπ
Λνλδίλνπ, ρξνλνινγνχκελν απφ ηελ δπλαζηεία XVIII, φπνπ ζε
ζπγθεθξηκέλν εμνξθηζκφ, γξακκέλν ζηελ γιψζζα ησλ Κεθηηνχ,
γίλεηαη επίθιεζή ηνπο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο αζζέλεηαο
ησλ Amu.48

23
 ΐεβαίσο νη νκνηφηεηεο δελ ζηακαηνχλ εδψ, αληηζέησο
επεθηείλνληαη ζε πιεζψξα πιεπξψλ ηεο ζξεζθεπηηθήο δσήο θαη
ησλ κπζνινγηθψλ αθεγήζεσλ. Ώθξνζηγψο εδψ αλαθεξφκαζηε ζην
θνηλφ ζέκα ηνπ απνδηνπνκπαίνπ ηξάγνπ αιιά θαη ζηελ ζεά ηεο
αθζνλίαο θαη ηηο ζρεηηθέο ηειεηνπξγίεο.49 Οη γξαπηέο πεγέο
ησλ Υεηηαίσλ είλαη, ζηελ πεξίπησζε ησλ ηειεηνπξγηψλ ηνπ
απνδηνπνκπαίνπ ηξάγνπ, παιαηφηεξεο ησλ Ώηγαηαθψλ, κε ηηο
πξσηκφηεξεο ησλ ηειεπηαίσλ λα ρξνλνινγνχληαη ζηνλ έθην
αηψλα, πεξηγξαθφκελεο απφ ηνλ Εππψλαθηα,
50
Tzetz.Chil.5.728. Ώπφ ηελ άιιε ε έλλνηα ηεο ζεάο –
πξνζηάηηδνο πφιεσο ζπλδέεηαη κε ηελ αθζνλία, ηελ άγξηα δσή
θαη ηελ γνληκφηεηα, αιιά θαη ηνλ πφιεκν θαη ην θπλήγη,
ζπλνδεχεηαη δε απφ ηειεηνπξγίεο αζθνχκελεο απφ γπλαίθα
νησλνζθφπν – κάληε. Ώλαθνξέο ηέηνησλ ηειεηνπξγηθψλ
πξαθηηθψλ έρνπκε, γηα παξάδεηγκα, ζην έγγξαθν CTH 433.1,
ελψ ζηελ Ώηγαηαθή πιεπξά ραξαθηεξηζηηθή πεξίπησζε ηέηνηαο
ζεάο ζπληζηά ε Άξηεκηο Βθεζία,51 ζεσξνχκελε απφ κεξίδα
κειεηεηψλ σο θαηάινηπν πξνειιεληθήο Υεηηηηηθήο ζεάο. ΋κσο ε
πνιηνχρνο ηεο Βθέζνπ κπνξεί λα ζεσξεζεί φηη πξνέθπςε απφ
ηελ εμειηθηηθή γξακκή ζηελ αθεηεξία ηεο νπνίαο επξίζθεηαη ε
Πφηληα Θεξψλ, θνηλή ζηελ Ώλαηνιηθή Μεζφγεην αιιά θαη
επξχηεξα. ΢ηελ αλάδπζή ηεο θαη ηελ ζπγθξφηεζε ηεο
ηδηαίηεξεο πξνζσπηθφηεηαο θαη ζενινγίαο ηεο πηνζεηήζεθαλ
κία ζεηξά απφ ραξαθηεξηζηηθά θαη πιεπξέο ηεο Πφηληαο, ζηα
πιαίζηα ηεο θαζηεξσκέλεο θαη γλσζηήο πξαθηηθήο ηνπ
ζπλδπαζκνχ ησλ ιεγφκελσλ απνζπψκελσλ ζεκάησλ απφ δηάθνξεο
πεγέο.52 Δ πνιηνχρνο ηεο Βθέζνπ παξίζηαην θέξνπζα ζην
ζηήζνο πιεζψξα πεξίεξγσλ βνιβψλ, νη νπνίνη αξρηθψο είραλ
ηαπηνπνηεζεί κε ζηήζε άλεπ ζειψλ, εμ νχ θαη ε νλνκαζία
πνιχκαζηνο. ΢ήκεξα ε επηθξαηνχζα άπνςε ζπζρεηίδεη ηνπο

24
βνιβνχο κε ηνλ ζάθθν ηεο αθζνλίαο, kursa,53 ζεσξεί δε απηήλ
ηελ δηαθφζκεζε ηππηθή ζενηήησλ ηεο Βγγχο Ώλαηνιήο.

5.3 Μεηαιινπξγία

Γηά ηελ επίδνζή ησλ Υεηηαίσλ ζηελ κεηαιινπξγία νη

πιεξνθνξίεο είλαη αιιεινζπγθξνπφκελεο.54 Έηζη ελψ ελ γέλεη
ππνζηεξίδεηαη φηη νη κεηαιινπξγηθέο ηερληθέο ηνπο ήηαλ
πξνεγκέλεο γηα ηελ επνρή, ν αξηζκφο ησλ επξεζέλησλ ζεζαπξψλ
κεηαιιηθψλ αληηθεηκέλσλ είλαη εθπιεθηηθά ρακειφο, θαη
κάιηζηα δελ έρνπλ δηεμαρζεί γηα απηά κειέηεο γηα ηνλ
πξνζδηνξηζκφ ησλ Υεηηηηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπο.55, 56

Βπηπξφζζεηα κειέηεο γηα ηελ χπαξμε κεηαιιείσλ ραιθνχ, ηνπ

ζεκαληηθψηεξνπ κεηάιινπ ηεο επνρήο, θαηέιεμαλ ζε ιίγεο
κφλνλ ζέζεηο, θαη κάιηζηα επξηζθφκελεο ζηηο πεξηθεξεηαθέο
θαη ελ πνιινίο αζηαζείο πεξηνρέο ηεο ρψξαο.57 Πάλησο νη
ππάξρνπζεο γξαπηέο πεγέο δείρλνπλ φηη, ζε ζπγθεθξηκέλεο
ηνπιάρηζηνλ πεξηπηψζεηο, νη Υεηηαίνη εηζήγαγνλ ραιθφ απφ
ηνχο Ahhiyawa. Ο Cline αλαθέξεηαη ζε θαηάινγν απνγξαθήο
επξεζέληα ζηελ Υαηνχζα (KBo 18:181 rev. 33) ν νπνίνο
θαηαγξάθεη έλα θνξηίν ραιθνχ απφ ηήλ Ahhiyawa.58 Βπίζεο ν
Jones ζεκεηψλεη φηη δχν ρεηηηηηθά θείκελα αλαγλσξίδνπλ ηελ
Κχπξν (Alashia) σο πεγή ραιθνχ.59 Σέινο, ζε δχν γλσζηέο
Ώθθαδηθέο επηζηνιέο, (RS 94.2523 and RS 94.2530),
ρξνλνινγνχκελεο θαηά ηα ηέιε ηεο Υεηηηηηθήο Ώπηνθξαηνξίαο,
ππάξρεη αλαθνξά ζε ‗άλδξα ηήο Hiyawa‘, επξηζθφκελν ζηελ
Lukka. Φαίλεηαη φηη πξφθεηηαη γηα έκπνξν ν νπνίνο αλέκελε
θνξηίν κεηάιινπ, πξννξηδφκελν γηα ηνλ Υεηηαίν βαζηιέα.60

25
 ΢χκθσλα κε φιεο ηηο ελδείμεηο ην ελδηαθέξνλ ησλ
Υεηηαίσλ ήηαλ ζηξακκέλν ζηελ ελδνρψξα, δελ είραλ ζρέζε κε
ηελ ζάιαζζα θαη ην ζαιάζζην εκπφξην, θαίλεηαη δε φηη είραλ
παξαρσξήζεη ηηο δηεζλείο εκπνξηθέο δξαζηεξηφηεηέο ηνπο ζε
ηξίηνπο.61

26
 ΔΚΣΗ ΔΝΟΣΗΣΑ
6. Γλώξηδαλ νη Έιιελεο ηνπο Υεηηαίνπο;

Αλαθνξηθά κε ην εξψηεκα εάλ νη Έιιελεο

εγλψξηδαλ ηνπο Υεηηαίνπο ε πξψηε απφπεηξα απαληήζεσο ήηαλ
ηνπ Gladstone, ν νπνίνο ηαχηηζε ηνπο Υεηηαίνπο κε ηνπο
Κεηείνπο ηνπ Οκήξνπ (Οδ.11.519-521):
ἀιι᾽ νἷνλ ηὸλ Σειεθίδελ θαηελήξαην ραιθῷ,
ἥξσ᾽ Δὐξύππινλ, πνιινὶ δ᾽ ἀκθ᾽ αὐηὸλ ἑηαῖξνη
Κήηεηνη θηείλνλην γπλαίσλ εἵλεθα δώξσλ...
(ζὰ πῶ ὅκσο ηὸλ Δὐξύππιν, ηὸ γόλν ηνῦ
Σειέθνπ, κὲ ηνὺο Κεηεηῶηεο θίινπο ηνπ πνὺ γύξσ ηνπ
ζθαδόληαλ, θη αἰηία ηὰ δῶξα ζηάζεθαλ πνὺ κηὰ γπλαίθα
πῆξε..).
Οη Κήηεηνη απνηεινχζαλ, θαηά ηνλ Δζχρην (Hsch., s.v.
Κήηεηνη), έζλνο ηεο Μπζίαο παξά ηνλ Κήηεην πνηακφ, θέξνληαη
δε σο απφγνλνη ησλ Κξεηψλ, πξνεξρφκελνη απφ ηελ πφιε Κχηαηα
ηεο βνξεηναλαηνιηθήο Κξήηεο.62
΢χκθσλα κε άιιε άπνςε νη Υεηηαίνη ηαπηνπνηνχληαη κε
ηνχο Ώιηδψλεο ηνπο νπνίνπο ν ΋κεξνο (Ιι.2.850) ζπλδέεη κε
ηνλ άξγπξν:
Αὐηὰξ Ἁιηδψλσλ ὆δίνο θαὶ Ἐπίζηξνθνο ἦξρνλ ηειφζελ ἐμ
Ἀιχβεο, ὅζελ ἀξγχξνπ ἐζηὶ γελέζιε.

27
Βπίζεο ν ΢ηξάβσλ ζηα ‗Γεσγξαθηθά‘ (΢ηξάβσλ 14.11.28)
ζπλδέεη ηελ Ώιχβελ κε ηνλ άξγπξν θαη κε άιια κέηαιια, ν δε
ζρνιηαζηήο ηεο Ειηάδνο Βπζηάζηνο (Βπζη.΢ρΙι.2.856-857) ηελ
ηνπνζεηεί ‗κεηαμχ Δθέζνπ θαη Μαγλεζίαο θαη Πξηήλεο‘ ή ζηελ
‗παξαιία κεηαμχ Μπζίαο, Καξίαο θαη Λπδίαο‘, ελψ έρεη
δηαηππσζεί θαη ε άπνςε γηα ζπζρέηηζε κε ηελ Hal-lu-wa ηεο
ζπλνκνζπνλδίαο ηήο Assuwa.63 Ο Evans ζπλδέεη ηνπο Ώιηδψλεο
ηνπ Οκήξνπ κε ηνλ Άιπλ πνηακφ (΢ηξ.6.4.2) πιεζίνλ ησλ
Λεπθψλ νξέσλ ηνπ Πφληνπ, φπνπ κέρξη ηελ ζχγρξνλε επνρή
ππήξραλ κεηαιιεία αξγχξνπ. ΢πζρεηίδεη, επίζεο, ηνπο
Ώιηδψλεο κε ηνπο Υάιπβεο, βαζηδφκελνο ζηελ ερεηηθή
νκνηφηεηα ακθνηέξσλ ησλ νλνκάησλ κε ηνλ Άιπλ πνηακφ.64

Εηθ. 3: Χεηηηηηθή απηνθξαηνξία

28
 Πεξί ησλ Υεηηαίσλ γλσξίδνπκε φηη πξνο βνξξάλ ζπλφξεπαλ
κε ηνπο παξά ηνλ Καχθαζν Ώιβαλνχο, αλαθεξφκελνπο απφ ηνλ
΢ηξάβσλα ζηα Γεσγξαθηθά (΢ηξάβσλ 11.1.5 θαη 1.2.10), θαη
ηνπο Ώραηνχο ηνπ Καπθάζνπ, (νκνίσο αλαθεξφκελνπο ζην
11.2.12 θαη 9.2.42), λφηηα δε κε ηνπο Τπαραηνχο ηεο
Κηιηθίαο (ζχκθσλα κε ηνλ Δξφδνην, Δδη.7.91). Δ ζπκβαηηθή
γισζζνινγία εθηηκά ηελ γιψζζα ηνπο σο ηελ πιένλ πξψηκε
ζσδφκελε ηλδνεπξσπατθή γιψζζα, αλήθνπζα ζηνλ γισζζηθφ θιάδν
ηεο Ώλαηνιίαο. Δ ΏραΎα ηνπ Πφληνπ θέξεηαη απφ ηνλ ΢ηξάβσλα
σο απνηθία Φζησηψλ ή, θαη‘ άιιελ εθδνρήλ, ησλ Οξρνκελίσλ
κεηά ηνλ Σξσηθφ πφιεκν, ζε θάζε πεξίπησζε φκσο ήηαλ κηά
πεξηνρή κε έληνλε ειιεληθή παξνπζία απφ ηα αξραηφηαηα
ρξφληα κέρξη θαη ζήκεξα. Πξάγκαηη ε Ώξγνλαπηηθή εθζηξαηεία
θέξεηαη λα είρε πξννξηζκφ ηνλ Πφλην (ηελ Κνιρίδα, ζηελ
βνξεηνδπηηθε αθηή), φπνπ έρνπλ εληνπηζζεί αξθεηά Μπθελατθά
αιιά θαη Κππξηαθά επξήκαηα ηφζν ζηελ αλαηνιηθή αθηή (Masat,
Trialeti) φζνλ θαη θπξίσο ζηελ δπηηθή.65 Tα ηνπσλχκηα
‗Κνιρίο‘ θαη ‗Παθιαγνλία‘ θαίλεηαη φηη ήηαλ γλσζηά ζηνπο
Μπθελαίνπο δεδνκέλνπ φηη εξεπλεηέο ηα έρνπλ αλαγλσξίζεη ζε
πηλαθίδεο Γξακκηθήο ΐ‘.66 Άιισζηε δελ πξέπεη λα μερλάκε φηη
νη Μπθελαίνη είραλ ζπλαιιαγέο κε πνιχ πην απνκαθξπζκέλεο
πεξηνρέο. Πξάγκαηη ρξεζηκνπνηνχζαλ ην ήιεθηξν ηεο ΐαιηηθήο
γηα δψξα πςεινχ θχξνπο, ελψ ππάξρνπλ κπζνινγηθέο αλαθνξέο
γηα επαθέο ηνπο αθφκε θαη κε ηελ Εξιαλδία.67, 68

Σηο πξψηκεο Ώηγαηαθέο ζρέζεηο κε ηηο αθηέο ηνπ Πφληνπ

έρεη ζρνιηάζεη θαη ν Evans, αλαθεξφκελνο ζην εκπφξην
αξγχξνπ απφ ηα κεηαιιεία ηεο πεξηνρήο ηνπ Άιπνο πνηακνχ.69
Άιισζηε, ζχκθσλα κε ηνπο αλαζθαθείο ηεο Σξνίαο, ε ηειεπηαία
ππήξμε δηακεηαθνκηζηηθφο ζηαζκφο εληεηαγκέλνο ζηελ
Μπθελατθή εκπνξηθή νδφ ε νπνία ερξεζηκνπνηείην γηα ηελ

29
κεηαθνξά κεηάιισλ απφ ηελ Μαχξε Θάιαζζα.70 Ο Evans έρεη
αλαγλσξίζεη Μηλσηθή επίδξαζε ζηελ δεκηνπξγία ζεηξάο
θεξακεηθψλ ηνπ ηχπνπ ησλ ζεξηνκνξθηθψλ αγγείσλ, ηα νπνία
επξέζεζαλ ηφζνλ ζηελ Υαηνχζα φζν θαη ζηελ Ώκηζφ, ζηελ
Πνληηαθή αθηή.71 Μάιηζηα ζηελ ηειεπηαία έρεη επξεζεί θαη
αλαζεκαηηθφ εδψιην δψνπ θέξνλ ζχληνκε επηγξαθή κε ζχκβνια
ηεο Γξακκηθήο A‘, ηνπ νπνίνπ ε ρξήζε ζπλδέεηαη κε ηελ
Μηλσηθή ιαηξεία.72 Δ παξάιιειε εχξεζε ζηελ ίδηα πεξηνρή
ρεηηηηηθήο θεξακεηθήο, θέξνπζαο Μηλσηθή δηαθφζκεζε, νδήγεζε
ηνλ Evans λα ζπκπεξάλεη ηελ άκεζε ηνπηθή επαθή ησλ Υεηηαίσλ
κε Μηλσίηεο εγθαηεζηεκέλνπο ζηελ Ώκηζφ.69 Χξηζκέλνη
εξεπλεηέο έθζαζαλ ζην ζεκείν λα ππνζηεξίμνπλ φηη ε δψλε απφ
ηελ δπηηθή σο ηελ βφξεηα πεξηνρή ηνπ Πφληνπ αλήθε ζηελ
‗Μπθελατθε – Βαιθαληθή θνηλή‘ πνιηηηζηηθή ζθαίξα.73 Οη
δεζκνί ησλ Βιιήλσλ κε ηνλ Πφλην ήζαλ ηζρπξνί απφ παιαηά,
ζπλερίζζεθαλ δε κέρξη πξφζθαηα. Ώλαηξέρνληαο ζην απψηαην
παξειζφλ ζεκεηψλνπκε ηελ αλεχξεζε ζηελ πεξηνρή ηεο
Καζηακνλήο (ή Καζηακψλνο ή Σηκνλίνπ) ηνπ βνξεηνδπηηθνχ
Πφληνπ αγγείσλ ηα νπνία ηαπηνπνηήζεθαλ σο αλήθνληα ζηελ
πξψηκε Υαιθνιηζηθή ηνπ Ώηγαίνπ – Ώλαηνιίαο,74 ελψ θεξακεηθά
παξάλνκσλ αλαζθαθψλ απφ ηελ ζέζε Catalkaya εκθαλίδνπλ
εληππσζηαθή κνξθνινγηθή νκνηφηεηα κε αληίζηνηρα απφ ηελ
Παξαδεκή Ρνδφπεο. Σα επξήκαηα ρξνλνινγνχληαη απφ ηελ Μέζε
θαη Νεψηεξε Νενιηζηθή ζηελ ηνπηθή νξνινγία, ήηνη ζηελ
πέκπηε ρηιηεηία πξίλ απφ ηελ επνρή καο.75 Υαξαθηεξηζηηθφ
ηεο επξχηεηνο ησλ επαθψλ απηήλ ηελ ηφζνλ απνκαθξπζκέλε
ρξνληθά πεξίνδν απνηειεί ην γεγνλφο φηη ακθηθσληθά αγγεία
ηνπ ηχπνπ ηεο Παξαδεκήο, απηήλ ηελ θνξά δηαζέηνληα θαη ηηο
ραξαθηεξηζηηθέο ζσιελφζρεκεο θαη ζαιπηγγφζρεκεο ιαβέο,
έρνπλ επξεζεί θαη ζηελ Σξνία.76 Άιισζηε δελ πξέπεη λα

30
μερλάκε ηελ χπαξμε αλεμάξηεηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο ζηνλ
Πφλην, ηελ Ώπηνθξαηνξία ηεο Σξαπεδνχληνο (1204-1461 κ.Υ.),
αιιά θαη ηελ απφπεηξα δεκηνπξγίαο ηεο Αεκνθξαηίαο ηνπ
Πφληνπ (1916-1918) θαηά ηνλ κεζνπφιεκν.77
Τπελζπκίδεηαη αθφκε ε άπνςε ηνπ Δξνδφηνπ (Δδη.7.91),
φηη νη Κίιηθεο παιαηφηεξα νλνκάδνλην Τπαραηνί, ε νπνία
πξνθαλψο απερεί ηελ παξάδνζε γηα εγθαηάζηαζε Βιιεληθψλ
θχισλ ζηελ πεξηνρή. Δ ηδηαίηεξε απηή ζρέζε επηβεβαηψζεθε
κεηά ηελ αλαθάιπςε θαη αλάγλσζε ησλ δχν δίγισζζσλ πηλαθίδσλ
ηνπ Cinekoy θαη Karatepe. ΢χκθσλα κε απηέο ην ζεσξνχκελν σο
λέν-Υεηηηηηθφ θξαηίδην ηεο Κηιηθίαο ηνπ 9νπ-8νπ αηψλνο π.Υ.
νλνκάδεηαη Quwê ή Que απφ ηνπο Ώζζπξίνπο εηο δε ηα
ηεξνγιπθηθά Hiyawa,78 ήηνη Ahhiyawa, εθ ηνπ Ώραηφο. Ο
79
βαζηιεχο ηνπο απνθαιείηαη βαζηιεχο ησλ Ααλαψλ (ζηελ
Φνηληθηθή: Danunians), επηπξφζζεηα δε ε βαζηιηθή δπλαζηεία
ηνπ θξαηηδίνπ αλαθέξεη φηη έιθεη ηελ θαηαγσγή ηεο απφ ηνλ
Μφςν (M-p-š ζηα Φνηληθηθά θαη Mukšuš ζηα Λνπβηαλά).
Ώμηνζεκείσην είλαη φηη ην ίδην φλνκα Mukšuš αλαθέξεηαη
θαη ζηελ γλσζηή Υεηηηηηθή επηζηνιή ‗Σα ζθάικαηα ηνχ
Madduwatta‘ (CTH 147), ελψ απαληάηαη θαη ζε πηλαθίδεο ηεο
Γξακκηθήο ΐ‘.80 Καηά ηνλ Παπζαλία (Παπζ. 9.33.2 θαη 7.3.1-
3) ν Μφςνο ήηαλ πηφο ηεο Θεβαίαο Μαληνχο θαη ηνπ Κξεηφο
Ραθίνπ θαη έδεζε ηελ πεξίνδν ησλ Σξσηθψλ, απφ δε ηνλ
΢ηξάβσλα (΢ηξάβσλ 14.4.3) ζεσξείηαη νηθηζηήο ηεο Πακθπιίαο
θαη Κηιηθίαο. Ώλαθέξεηαη σο ηδξπηήο ηεο πφιεσο Μνςνπεζηία
(Μφςνπ εζηία, ζχγρξνλε Μεζίο), ηεο Μάιινπ (κε ηνλ Ώκθίινρν)
θαη σο ζεκειησηήο ηνπ ηεξνχ ηνπ Ώπφιισλνο ζηελ Κιάξν,
έθζαζε δε έσο ηελ Ώζθάισλα (Ashkelon) ηεο Φνηλίθεο
(Athen.Deipn.8.37), ελψ πξνο ηηκήλ ηνπ εθηίζζε αξγφηεξα θαη
ε Μφςνπ Κξήλε. Εδηαίηεξα εληππσζηαθφ είλαη θαη ην γεγνλφο

31
φηη ην βαζηιηθφ φλνκα Urriki/Warikas, ην νπνίν εκθαλίδεηαη
επίζεο ζηηο επηγξαθέο, ελδέρεηαη λα ζπζρεηίδεηαη κε απηφ
ηνπ πξναλαθεξζέληνο Κξεηφο Ραθίνπ.78 Δ Βιιαδηθή ζπζρέηηζε
ηεο επηγξαθήο Karatepe πξφζθαηα απέθηεζε λέα ππνζηήξημε,
ηελ θνξά απηή βαζηδφκελε ζε γισζζνινγηθέο ζεσξήζεηο. O
Schmitz παξέζρε ην 2009 κηα λέα πεηζηηθή εξκελεία γηα ηελ
κέρξηο ζηηγκήο αλεξκήλεπηε ιέμε KRNTRYŠ, ε νπνία ζπλνδεχεη
έμε θνξέο ην φλνκα ηνπ ζενχ ΐάαι ζηελ επηγξαθή.81
Τπεζηήξημε φηη απνηειεί ηελ Φνηληθηθή απφδνζε ηνπ ειιεληθνχ
επηζέηνπ KOΡΤΝΔΣΔΡΕΟ΢, πξνεξρνκέλνπ απφ ηελ ιέμε ‗θνξχλε‘,
ζεκαίλνπζα ην ξφπαιν, ελψ δελ ζηεξείηαη ζεκαζίαο λα
ζεκεησζεί φηη έρνπλ πξνηαζεί θαη άιιεο εξκελείεο, πάιη κε
βάζε ηελ Βιιεληθή.82 Δ παξερφκελε εξκελεία θαίλεηαη ηζρπξή,
πνιχ πεξηζζφηεξν πνπ ν ζεφο ηεο θαηαηγίδαο εηθνλίδεηαη
ζπρλά σο ξνπαινθφξνο, γηά παξάδεηγκα ζην πεξίπνπ ζχγρξνλν
ιίζηλν αλάγιπθν ηνπ Aleppo. Δ ιέμε παξαγφκελε απφ ην
νπζηαζηηθφ ‗θνξπλήηεο‘ (LSJ, s.v. θνξπλήηεο) απαληά ζηνλ
΋κεξν σο πξνζδηνξηζηηθφ ηνπ βαζηιέσο Ώξεηζφνπ, Οκ.Ιι.7.9
θαη 138, επαλαιακβάλεηαη δε θαη απφ ηνλ Παπζαλία,
Παπζ.8.11.4.
΢ην ήδε πινχζην απνδεηθηηθφ πιηθφ, ην νπνίν ζπζρεηίδεη
ηηο επηγξαθέο κε ηελ Βιιάδα, ζα πξέπεη λα πξνζηεζεί ην
πξνθχςαλ απφ ηελ κειέηε ησλ αλαγιχθσλ ηνπ Karatepe.
Πξάγκαηη ε Winter αλαγλψξηζε ζηα ηειεπηαία πνιιά Βιιεληθά
ζηνηρεία, φπσο ε ιχξα ε εηθνληδφκελε ζηελ βφξεηα πχιε,83 ηα
θξάλε κε ινθίν ηα νπνία απαληνχλ ζε δηάθνξα ζεκεία,84 αιιά
θαη ην πινίν ην νπνίν παξηζηάλεηαη ζε νξζνζηάηε ηνπ ζαιάκνπ
ηεο βφξεηαο πχιεο.85
Ο Evans έρεη ππνζηεξίμεη φηη απφ ηα ηέιε ηνπ 15νπ
αηψλνο π.Υ. νη Μηλσίηεο είραλ εγθαηαζηήζεη εκπνξηθνχο

32
ζηαζκνχο ζηελ Κηιηθία, ζεσξνχζε δε φηη απηή ε δηαδηθαζία
δηεηζδχζεσο ππεβνεζείην αλακθίβνια απφ ηελ ππάξρνπζα
γελεηηθή ζπγγέλεηα κε ηνλ εθεί εγθαηεζηεκέλν πιεζπζκφ.
Βπηπξφζζεηα, βαζηδφκελνο ζε επξήκαηα θεξακεηθήο, ζεσξνχζε
φηη ζηελ πεξηνρή αλεπηχρζε θαηά ηελ ΤΜ ΕΕΕ επνρή
86
αλεμάξηεηνο πνιηηηζκφο Μηλσηθήο επηδξάζεσο, αλάινγε άπνςε
δε έρεη ππνζηεξηρζεί θαη απφ άιινπο κειεηεηέο, φπσο
αλαιχεηαη ζηα επφκελα.87 Σα ηζηνξηθά απηά ζηνηρεία ελ
ζπλδπαζκψ κε ηελ αλάγλσζε ησλ δίγισζζσλ επηγξαθψλ Cinekoy
θαη Karatepe, παξέρνπλ ζηέξεν έδαθνο ψζηε λα ππνζηεξίμνπκε
κε βεβαηφηεηα ηελ ειιεληθή δξαζηεξηνπνίεζε θαη παξνπζία
ζηελ Κηιηθία απφ ηελ δεχηεξε π.Υ. ρηιηεηία θαη εμήο.
Σν φλνκα ησλ Υεηηαίσλ εκθαλίδεηαη παξφκνην κε απηφ ησλ
Βηενθξεηψλ ηνπ Οκήξνπ (Οδ.22.176) ήηνη ησλ Βηεψλ (δειαδή
αιεζψλ ή γλεζίσλ, βι. EM, s.v. εηεφο) Κξεηψλ, φπσο θαη κε
ην ελαιιαθηηθφ φλνκα ησλ Κξεηψλ ‗Υίδαη αληί ηνχ Κξήηεο‘,
φπσο αλαθέξεη ν Δζχρηνο (Hsch., s.v. ρίδαη). Ώθφκε ην θαηά
Δζχρηνλ φλνκα ησλ Κλσζζίσλ ‗Κηζζνέηηνη νη Κλψζηνη‘,
παξνπζηάδεη νκνηφηεηα κε απηφ ησλ Υεηηαίσλ, δεδνκέλνπ φηη
ην δεχηεξν ζπλζεηηθφ ηνπ ν Εάθ. Θσκφπνπινο αλάγεη ζην
‗εηενί‘ (= γλήζηνη).88 Βπηπξφζζεηα ν ίδηνο ππνζηεξίδεη:89
―νη Κίζζηνη ελ ηε ηδία απηψλ γιψζζε νλνκάδνπζηλ εαπηνχο
Hatam,90 φ εζηίλ φλνκα φκνηνλ ηψ Hatti ησλ Αζζπξηαθψλ
ζθελνεηδψλ, Heta ή Hete ησλ Αηγππηηαθψλ ηεξνγιπθηθψλ
επηγξαθψλ, θαη ησλ Hittim Heζ ηεο Παιαηάο Γηαζήθεο ήηνη ησλ
Υεηαίσλ‖.91 Άιισζηε ζχκθσλα κε ηελ έξεπλα ηνπ Θσκφπνπινπ νη
αξραίνη Έιιελεο ζπγγξαθείο γλσξίδνπλ Κνζζαίνπο νηθνχληεο
ππεξάλσ ηεο ΐαβπισλίαο (Πιβ. 5.44.7 θαη ΢ηξάβσλ 11.13.6),
σο θαη Κηζζίνπο θαηέρνληεο ηελ ρψξα Κηζζία πνπ πεξηβξέρεηαη
απφ ηνλ Υφαζπν πνηακφ (Δδη.3.91).

33
 Ώιιά θαη ε Λπδία (Μαηνλία θαηά ηνλ ΋κεξν) δελ ήηαλ
άγλσζηε ζηνπο Έιιελεο. Καηά ηελ Υεηηηηηθή πεξίνδν
απνηεινχζε ηκήκα ηεο Arzawa, θαηά πεξηφδνπο ζπκκάρνπ ησλ
Ahhiyawa, ελψ ζηα Σξσηθά αλαθέξεηαη σο ζχκκαρνο ησλ Σξψσλ.
Ο Δξφδνηνο αλαθέξεη φηη επί κηζή ρηιηεηία εβαζίιεπζαλ εθεί
νη Δξαθιείδεο (1200-700 π.Υ. πεξίπνπ), ηνπο αθνινχζεζε δε ε
δπλαζηεία ησλ Μεξκλάδσλ (Δδη.1.7 θ.ε.). Ώμηνζεκείσην είλαη
φηη ν ηειεπηαίνο βαζηιεχο ησλ Δξαθιεηδψλ εθαιείην Μπξζίινο,
πηφο ηνπ Μχξζνπ, κε ην ίδην δε φλνκα έρνπκε ηξείο βαζηιείο
ησλ Υεηηαίσλ. ΢εκαληηθψηεξνο ησλ ηξηψλ ήην ν Mursili II ν
νπνίνο ππέηαμε ηελ Arzawa (πεξί ην 1300 π.Υ.). Ώληηθείκελν
εξεχλεο έρεη γίλεη ην γεγνλφο φηη κε ην ίδην φλνκα
εκθαλίδεηαη ηχξαλλνο ζηελ Λέζβν ηνπ 6νπ αηψλνο π.Υ., θαη
κάιηζηα ζχγρξνλνο ηνπ πνηεηνχ Ώιθαίνπ.92
΢πλνςίδνληαο ζεκεηψλνπκε φηη νη ζαιαζζνθξάηνξεο
Μηλσίηεο αξρηθά θαη ελ ζπλερεία νη Μπθελαίνη
εδξαζηεξηνπνηνχλην εκπνξηθά ζηνλ πεξίγπξν ηνπ Υεηηηηηθνχ
ρψξνπ, απφ ηελ πεξίνδν πξίλ ηελ ίδξπζε ηνπ Υεηηηηηθνχ
θξάηνπο έσο θαη ηελ δηάιπζή ηνπ. Άιισζηε Μηλσίηεο
δηαθνζκνχζαλ ηνπο βαζηιηθνχο νίθνπο ησλ ηζρπξψλ θξαηψλ ηεο
επνρήο, ζην Mari, ηελ Alalakh θαη ηελ Άβαξηλ (Βηθ. 4),93
ήδε απφ ηηο αξρέο ηδξχζεσο ηνπ Υεηηηηηθνχ θξάηνπο (βι.
παξαθάησ). Πξίλ αθφκε ηελ εκθάληζε ησλ Υεηηαίσλ ζην
ηζηνξηθφ πξνζθήλην Μηλσίηεο θέξνληαη λα έρνπλ επεξεάζεη ηελ
αξρηηεθηνληθή ηνπ αλαθηφξνπ ηνπ Beycesultan, ζηελ
επεηξσηηθή Απηηθή Μηθξά Ώζία (κεηέπεηηα Arzawa), ρσξίο λα
απνθιείεηαη θαη ε επηηφπηα παξνπζία ησλ.94 Βιιεληθά θχια
θέξνληαη εγθαηεζηεκέλα ζηελ πεξηθέξεηα, ήηνη ζηελ ΏραΎα ηνπ
Πφληνπ, ηελ Κηιηθία, ηδηαίηεξα δε ζηελ δπηηθή αθηή ηεο
Μηθξάο Ώζίαο, ηελ Λπθία29 αιιά θαη ηελ ΢πξν - Παιαηζηίλε

34
(βι. παξαθάησ). Πέξαλ ησλ ππνζέζεσλ νη νπνίεο έρνπλ
εθθξαζζεί γηα ηελ ηαπηφηεηα ησλ Υεηηαίσλ, νη νπνίεο
βαζίδνληαη ζην φλνκά ηνπο θαη ηνπο ζπλδένπλ κε ηνπο Κξήηεο,
απηφ πνπ γλσξίδνπκε κε βεβαηφηεηα είλαη φηη νη Υεηηαίνη
ήιζαλ ζε ζχγθξνπζε κε ηνπο Μπθελαίνπο ηφζνλ ζηελ δπηηθή
αθηή ηεο Μηθξάο Ώζίαο, φζνλ θαη ζηελ Assuwa, Arzawa, Λπθία
θ.α.. Άιισζηε έρεη εθθξαζζεί ε άπνςε, ππνζηεξηδφκελε ηφζνλ
απφ ηα αξραηνινγηθά επξήκαηα, φζνλ θαη απφ ηηο παξαδφζεηο,
φηη νη Βιιαδίηεο είραλ ζεκείν λαπηηθήο – εκπνξηθήο επαθήο
κε ηνπο Υεηηαίνπο ηφζνλ ζηελ Κηιηθηθή πιεπξά φζνλ θαη ζηελ
πιεζηέζηεξε ζηελ Υαηνχζα λαπηηθή έμνδν, ήηνη ζην ιηκάλη ηεο
Ώκηζνχ.64 Αελ ππάξρεη ινηπφλ θακκία ακθηβνιία φηη νη
Βιιαδίηεο εγλψξηδαλ ηνπο Υεηηαίνπο.

Εηθ. 4: Αλαθαηαζθεπή Μηλωηθήο ηνηρνγξαθίαο από ηελ Άβαξηλ, Νέν

Αξραηνινγηθό Μνπζείν Ηξαθιείνπ Κξήηεο

35
36
 ΔΒΓΟΜΗ ΔΝΟΣΗΣΑ
7. Οη Μπθελαίνη θαη ε Μ. Αζία

Η Μηθξά Ώζία ππήξμε απφ ηα παιαηφηαηα ρξφληα ζηελά

ζπλδεδεκέλε κε ην Ώηγαίν κέζσ κηάο καθξάο ζεηξάο
ζξχισλ, νη νπνίνη αληαλαθινχζαλ ζην πεδίν ησλ
ηδεψλ ηελ πξαγκαηηθφηεηα ησλ πνιηηηζηηθψλ ζρεκάησλ ηα νπνία
αλαπηχρζεθαλ απφ θνηλνχ ζηηο δχν πιεπξέο ηνπ Ώξρηπειάγνπο.
Ο Κπθιαδηθφο πνιηηηζκφο, ν πνιηηηζηηθφο θχθινο Σξνίαο -
Λέζβνπ – Λήκλνπ, ν Μηλπαθφο δελ απνηεινχλ παξά ηελ βάζε
ζηελ νπνία ζηεξίρζεθε ν Μηλσηθφο θαη ν Μπθελατθφο
πνιηηηζκφο, ζηελ παξνπζία θαη αιιειεπίδξαζή ηνπο κε ηελ
άιιε πιεπξά ηνπ Ώηγαίνπ. Άιισζηε ην Οκεξηθφ έπνο ην νπνίν
απνηέιεζε ηελ βάζε ηεο Βιιεληθήο ινγνηερλίαο εθηπιίζζεηαη
θαη ελψλεη απηνχο ηνπο δχν γεσγξαθηθνχο ρψξνπο, πνιχ
πεξηζζφηεξν απφ φηη ε πεξηγξαθφκελε εθεί πνιεκηθή ζχγθξνπζε
αθήλεη λα δηαθαλεί, ηα δε νλφκαηα πνπ επηδνχλ κέρξη ζήκεξα
είλαη αςεπδείο κάξηπξεο ηεο καθξάο Βιιαδηθήο παξνπζίαο.

7.1 Οη Μπθελαίνη θαη ε παξάιηα Μ. Αζία

΢χκθσλα κε ηνλ Παπζαλία (Παπζ.7.2.5) ε Μίιεηνο

νλνκαδφηαλ αξρηθά Ώλαθηνξία, θαηά δε ηελ Μηλσηθή πεξίνδν
απνηθίζζεθε απφ ηνλ Μίιεην, αξρεγφ Κξεηψλ, νη νπνίνη
ζπγθαηνίθεζαλ έθηνηε κε ηνχο Κάξεο. ΢χκθσλα φκσο κε
πιεξνθνξίεο ηνπ Βθφξνπ, FGRHist 70 F 127, φπσο παξαηίζεληαη

37
απφ ην ΢ηξάβσλα (΢ηξάβσλ 14.1.6), ν ΢αξπεδψλ νδήγεζε ηνπο
Κξήηεο απφ ηελ Μίιεην ηεο Κξήηεο ζηελ πφιε πνπ έθηνηε έιαβε
ην φλνκα ηεο γελέηεηξάο ηνπο. Δ παιαησηέξα απηή Μίιεηνο
ήηαλ κία απφ ηηο εθαηφ πφιεηο ηεο Κξήηεο, αλαθέξεηαη δε θαη
απφ ηνλ ΋κεξν (Ιι.2.645-7). Ώξγφηεξα θαηά ηνλ Εσληθφ
απνηθηζκφ ηεο ππνκπθελατθήο πεξηφδνπ ε πφιε απνηθίζζεθε εθ
λένπ, απηήλ ηελ θνξά απφ ηνλ Νειέα ηεο Πχινπ (΢ηξάβσλ
14.1.3).
Σα αξραηνινγηθά επξήκαηα επηβεβαηψλνπλ ην γεγνλφο φηη
ε Μίιεηνο απεηέιεζε Μηλσηθή απνηθία, δεδνκέλνπ φηη ζηελ
πφιε επξέζε Μηλσηθφο θιίβαλνο θαη θεξακεηθά απφ ηελ ΜΜ ΕΕ
έσο ηελ ΤΜ Εa & Εb, εηζαγφκελα ή θαη ηνπηθήο παξαγσγήο.95
΢ε ζπκθσλία κε ηα αλσηέξσ νη νηθίεο ηεο πξψηεο νηθηζηηθήο
πεξηφδνπ δηαπηζηψζεθε φηη πξάγκαηη ήηαλ Μηλσηθνχ ηχπνπ θαη
δηέζεηαλ ηνηρνγξαθίεο.96 Ώλεζθάθεζαλ επίζεο Μπθελατθά
επξήκαηα ηεο ΤΒ Ε, ΤΒ ΕΕ θαζψο θαη ηεο ΤΒ ΕΕΕ,97 φπνπ ηα
θεξακεηθά είλαη θαηά 95% Μπθελατθά, ελψ δελ ιείπνπλ θαη
επξήκαηα γξαθήο Γξακκηθήο Ώ‘ & ΐ‘.98 Φαίλεηαη φηη ε Μίιεηνο
εμειίρζεθε νκαιά απφ Μηλσηθή ζε Μπθελατθή εγθαηάζηαζε ζηελ
Εσλία, απεηέιεζε δε ηελ βάζε γηα ηελ άζθεζε ηεο επηξξνήο
ησλ Μπθελαίσλ ζηελ Μηθξά Ώζία. Άμην αλαθνξάο είλαη ην
γεγνλφο φηη ν ηνηρηζκέλνο ρψξνο ηήο Μηιήηνπ αλήξρεην ζε
50000 η.κ., έλαληη 38500 η.κ. ηεο αθξνπφιεσο ησλ Μπθελψλ,
22000 η.κ. ηήο Σίξπλζνο, 20000 η.κ. ηεο Σξνίαο VI θαη 13000
η.κ. ηνπ νηθηζκνχ ηεο Πχινπ θαζψο θαη ηνχ αλαθηφξνπ ηήο
Κλσζζνχ!99
Δ Κνινθψλ φπσο θαη ην ζχγρξνλν Mυsgebi είλαη επίζεο
ζέζεηο φπνπ ππήξρε κφληκε εγθαηάζηαζε ή θαη απνηθία
Μπθελαίσλ θαηά ηελ χζηεξε Βπνρή ηνπ Υαιθνχ.100 ΢ην Mυsgebi
επξέζεθαλ πνιινί Μπθελατθνί ζνισηνί ηάθνη ηεο ΤΒ ΕΕΕa2-

38
ΕΕΕb, είλαη δε ηδηαίηεξα ελδηαθέξνλ φηη ηα ηαθηθά έζηκα
πεξηειάκβαλαλ ηφζνλ απνηέθξσζε φζνλ θαη ηαθή ησλ λεθξψλ.101
Γηά ηνλ νηθηζκφ ηνχ Mυsgebi, κάιηζηα, ππάξρνπλ ελδείμεηο
ηδηαίηεξνπ Ρνδηαθνχ ελδηαθέξνληνο. Μπθελατθή επηξξνή
παξαηεξείηαη θαη ζηελ Μελεκέλε (Panaztepe) φπνπ επξέζεθαλ
ζνισηνί, ζαιακνεηδείο θαη θηβσηηφζρεκνη ηάθνη, καδχ κε
102
θεξακεηθή ηεο ΤΒ ΕΕΕ.
΢ηελ Εαζφ ηεο Καξίαο έρνπλ επξεζεί απνδείμεηο
ζπλερνχο νηθήζεσο απφ ηελ 3ε π.Υ. ρηιηεηία, ζπλερηδφκελεο
θαηά ηελ Μηλσηθή πεξίνδν θαη ελ ζπλερεία ηελ Μπθελατθή. Σα
παιαηφηεξα επξήκαηα πξνέξρνληαη απφ λεθξνηαθείν, ν δε Υξ.
Νηνχκαο θξίλνληαο απφ ηήλ ζπγγέλεηα ζηα έζηκα ηαθήο θαη ηελ
νκνηφηεηα ησλ θηεξηζκάησλ κε εθείλα ησλ Κπθιάδσλ,
ζπλεπέξαλε φηη πξφθεηηαη γηά εγθαηάζηαζε Κπθιαδηηψλ ηεο
103
πξψηκεο Βπνρήο ηνπ Υαιθνχ, αλ θαη ηα ίδηα απηά επξήκαηα
έρνπλ εξκελεπζεί θαη σο απφδεημε ηεο θαηαγσγήο ησλ
Κπθιαδηηψλ απφ ηελ Καξία.104 Έρνπλ επξεζεί εηζαγφκελα φζνλ
θαη εληφπηαο παξαγσγήο θεξακεηθά, ν δε Mee ζεσξεί πηζαλή
ηελ νίθεζε Κξεηψλ ζηελ Εαζφ.105 Πξνο επηβεβαίσζε ηνπ
ηειεπηαίνπ ηζρπξηζκνχ ζεκεηψλεηαη φηη θαη ε Momigliano
αλαγλσξίδεη ηελ χπαξμε Μηλσηθψλ επξεκάησλ ζηελ αλαζθαθείζα
Εαζφ, ελψ απνδέρεηαη ηνλ Μηλσηθφ ραξαθηήξα ησλ
106
θαηαζθεπαζηηθψλ ηερληθψλ θαη ηεο αξρηηεθηνληθήο.
΢ηελ Κλίδν έρνπλ επξεζεί επίζεο πνιινί ηάθνη κε πιήζνο
καξκάξηλσλ εδσιίσλ ηνπ Κπθιαδηθνχ Πνιηηηζκνχ Κέξνπ – ΢χξνπ
(ΠΚ ΕΕ-ΕΕΕ), ελψ λεψηεξεο αλαζθαθέο απεθάιπςαλ θαη
107
Μπθελατθά επξήκαηα.
Δ πφιε ηεο Σξνίαο (Υηζαξιίθ) ζπλδέεηαη κε έλα απφ ηα
αξραηφηεξα επξήκαηα Γξακκηθήο Ώ‘. Πξάγκαηη ην 1994 ν L.
Godart δεκνζίεπζε ηελ άπνςή ηνπ ζχκθσλα κε ηελ νπνία δχν

39
ζθνλδχιηα, αλαθαιπθζέληα ήδε απφ ηνλ Schliemann, έθεξαλ
ζχκβνια ηεο Γξακκηθήο Ώ‘, ήζαλ ηνπηθήο παξαγσγήο θαη
κάιηζηα ζχγρξνλα ηεο Σξνίαο IV (2050-1900 π.Υ.).108
΢εκαληηθά Μπθελατθά επξήκαηα έρνπλ αλαζθαθεί απφ ηελ Σξνία
VI (Υηζαξιίθ), ηα πεξηζζφηεξα δε απφ απηά ρξνλνινγνχληαη
ζηελ ΤΒ ΕΕΕa2 (ήηνη πεξί ην 1300 π.Υ.), ηα δε αλαγφκελα ζε
ελσξίηεξεο ή χζηεξψηεξεο πεξηφδνπο είλαη κεησκέλα.
Υαξαθηεξηζηηθή θεξακεηθή εδψ είλαη ε Φαηά Μηλπαθή
νκνηάδνπζα ηφζν ζηελ νκψλπκε κεζνειιαδηθή θεξακεηθή ψζηε ν
Blegen λα αλαξσηεζεί εάλ νη δχν πιεζπζκνί ήζαλ ζπγγελείο.109
΢χκθσλα κε ηνλ Mee110: ―Απηφ ην ζπκπέξαζκα ζεκειηψλεηαη ζηελ
ππφζεζε φηη δελ ππάξρνπλ πξνγελέζηεξεο ηνπηθέο ηερληθέο απφ
φπνπ ζα κπνξνχζε λα αλαπηπρζεί ή λα πξνθχςεη ε ζπγθεθξηκέλε
θεξακεηθή. Δλ ηνχηνηο ε Φαηά Μηλπαθή αλαγλσξίδεηαη ηψξα σο
πξνηφλ ηεο ΠΔ ΙΙΙ πεξηφδνπ, θαη δελ κπνξεί λα έρεη εηζαρζεί
- παξνπζηαζζεί απφ ηελ Σξνία, κηάο θαη νη πξσηκφηεξεο
θάζεηο ηνπ 6νπ νηθηζκνχ είλαη ζχγρξνλεο κε ηελ ΜΔ ΙΙ
πεξίνδν. Η θαηαγσγή ηεο Φαηάο Μηλπαθήο θεξακεηθήο ηεο
Σξνίαο ζα πξέπεη πηζαλψο λα αλαρζεί ζηελ θεξακεηθή ηνπ
Inegol ηεο ΒΓ Αλαηνιίαο, ε νπνία είλαη παξνχζα ζηελ Σξνία‖.
Ώμίδεη λα ζεκεηψζνπκε ελ πξνθεηκέλσ φηη ε Φαηά Μηλπαθή σο
ην 1960 εζεσξείην απφ αξθεηνχο εξεπλεηέο σο απνηέιεζκα
κεηαλαζηεχζεσλ ηεο Μέζεο Υαιθνθξαηίαο, φκσο νη αλαζθαθέο
ζηελ Λέξλε έρνπλ δείμεη φηη ππάξρεη ζπλέρεηα ζηελ εμέιημε
ησλ θεξακεηθψλ ηερλνηξνπηψλ θαη ηερληθψλ. Βλ γέλεη ε
δηαθφζκεζε ηεο γξαπηήο θεξακεηθήο είλαη επζχγξακκε θαη
αθεξεκέλε έσο ηελ ΜΒ ΕΕΕ, νπφηε ε Κπθιαδηθή θαη Μηλσηθή
επίδξαζε εκπλένπλ κηα πνηθηιία θακππιφγξακκεο ζρεδηάζεσο κε
πην παξαζηαηηθά ζρέδηα.

40
 H Έθεζνο/Apaša ππήξμε πξσηεχνπζα ηεο Arzawa, πνιηηηθήο
νληφηεηνο ηεο Μηθξάο Ώζίαο ε νπνία δηεδέρζε ηελ Assuwa,
ζπλεξγάζζεθε κε ηνπο Ώρηγηάβα θαη ηειηθψο δηεζπάζζε απφ
ηνπο Υεηηαίνπο ζε ηξία ππνηειή θξαηίδηα. Δ Έθεζνο ζπλέρηζε
λα είλαη πξσηεχνπζα ηνπ ελφο εμ απηψλ, ηεο Mira, ζπλεδέζε
δε ελ ζπλερεία κε ηνλ λαφ ηεο Βθεζίαο Ώξηέκηδνο, ε νπνία
αλεδείρζε πνιηνχρνο, πηζαλψο δηαδερζείζα πξνεγνχκελε ζεά.
Τπνζηεξίδεηαη, πάλησο, φηη ζηελ ζέζε ηνπ χζηεξα
νλνκαζζέληνο Ώξηεκηζίνπ ππήξρε Μπθελατθφ ιαηξεπηηθφ
111
θέληξν. ΢ηελ Έθεζν/Apaša έρνπλ αλαζθαθεί επξήκαηα Μηλσηθά
θαη, βεβαίσο, Μπθελατθά,112 κάιηζηα δε ζνισηφο ηάθνο,
θπθιψπεηα ηείρε θαη πιεζψξα θεξακεηθψλ.113 Τπνγξακκίδεηαη
φηη ηα επξήκαηα είλαη ηφζνλ παιαηά θαη ζεκαληηθά ψζηε λα
δηαπηζηψλεηαη ηζρπξή Μπθελατθή πνιηηηζηηθή επηξξνή ζηελ
πεξηνρή θαη λα ηίζεηαη ην εξψηεκα ππάξμεσο εθεί Βιιεληθήο
εγθαηαζηάζεσο.114 Δ Mira θαίλεηαη φηη αλαθέξεηαη ζε
πηλαθίδεο Γξακκηθήο ΐ‘ ηεο Πχινπ,115 ελψ αλακθίβνια ππάξρεη
αλαθνξά ηεο ζε ζθξαγίδα ζηεαηίηε ηεο ΤΔ ΕΕΕc1 απφ ηελ
116
Πεξαηή.
Οη Κιαδνκελέο ελδέρεηαη λα ππήξμαλ ρψξνο εγθαηαζηάζεσο
ησλ Μπθελαίσλ, πιεζίνλ δε θείηαη ν ιηκήλ πνπ θέξεη ηελ
ζχγρξνλε νλνκαζία Liman Tepe.117 Ο ηειεπηαίνο έρεη δψζεη
επξήκαηα Μπθελατθήο θεξακεηθήο ηεο ΤΒ ΕΕΕ αιιά θαη ηεο
Φαηάο Μηλπαθήο, ηεο Λέξλαο V, ρξνλνινγνχκελα απφ ηηο αξρέο
ηεο δεπηέξαο ρηιηεηίαο.118. Βπίζεο ππάξρνπλ ίρλε ηνηρίζεσο
απφ ηελ 3ε π.Υ. ρηιηεηία παξφκνηα κε Κπθιαδηθά (΢χξνπ,
119
Νάμνπ), ΢θχξνπ, Ώηγίλεο θαη Λέξλεο. Έρνπλ επηπξφζζεηα
επξεζεί θεξακεηθά θαηαζθεπαζκέλα κε ηξνρφ αλήθνληα ζηελ
πνιηηηζηηθή ελφηεηα Κέξνπ – ΢χξνπ θαη Καζηξίνπ, ηεο Πξψηκεο
Υαιθνθξαηίαο (ΠΚ ΕΕb). Παξφκνηα θεξακεηθή εκθαλίδεηαη ζηελ

41
Λήκλν, Λέζβν, Κέα, Αήιν θαζψο θαη ζηελ βνξεην-δπηηθή
Ώλαηνιία. Έρεη εθθξαζζεί κάιηζηα ε άπνςε φηη ε γχξσ πεξηνρή
απεηέιεζε ηελ θνηηίδα γελλήζεσο ηεο Ώλαηνιίδνπζαο
θεξακεηθήο,120 άιινη εξεπλεηέο φκσο απνδίδνπλ ηελ ππάξρνπζα
νκνηφηεηα ζηηο ηζρπξέο εκπνξηθέο επαθέο.121
΢ηελ Κηιηθία αλαθέξεηαη ε εχξεζε Μπθελατθήο θεξακεηθήο
ζε 23 ζέζεηο. ΢ε άιιεο ζέζεηο πηζαλνινγείηαη ζπνξαδηθή
επαθή κε ηνπο Μπθελαίνπο (Μπξζίλε & Kazanli, πεξίνδνο ΤΒ
ΕΕa-ΕΕΕb ήηνη 1500-1200 π.Υ.), αληίζεηα κε ηελ Σαξζφ, φπνπ
αλεζθάθε πιήζνο Μπθελατθψλ αγγείσλ ηνπηθήο παξαγσγήο θαη
χζηεξεο ρξνλνινγήζεσο. Σα επξήκαηα εθεί νδήγεζαλ ηνλ French
λα ζεκεηψζεη: ―δίδεηαη ε εληχπσζε κηάο πεξηνρήο κε ηελ δηθή
ηεο αλάπηπμε αιιά θαη ζπλερή ελεξγφ επαθή κε ηά Μπθελατθά
θέληξα‖.122, 123
Ο E. Gjerstad ν νπνίνο επίζεο κειέηεζε
επηθαλεηαθά ζξαχζκαηα απφ αγγεία ηεο Κηιηθίαο νκηιεί γηα
θεξακεηθή ηνπηθήο παξαγσγήο ε νπνία κηκείηαη ηελ Μπθελατθή,
ηελ νλφκαζε δε Βιιαδν-Κηιηθηθή.86, 87
΢ηελ Σαξζφ επξέζε
επίζεο θηάιε ε νπνία εθηηκάηαη σο αλήθνπζα ζε δηνηθεηηθφ
θηίξην (θαηνηθία θπβεξλήηε ;), επνκέλσο εληάζζεηαη ζηελ
αλαθηνξηθή ζθαίξα, φληαο έηζη ηδηαίηεξνπ ελδηαθέξνληνο.124

7.2 Αηγαηαθά επξήκαηα ζηελ Μηθξαζηαηηθή

ελδνρώξα

΢ηελ Υεηηηηηθή επηθξάηεηα έρνπλ αλαζθαθεί ζεκαληηθά

επξήκαηα παξέρνληα πξφζζεηε ππνζηήξημε ζηελ άπνςε φηη νη
Μπθελαίνη θαη νη Υεηηαίνη εγλψξηδαλ αιιήινπο, κεηαμχ απηψλ
δε πεξηιακβάλνληαη σξηζκέλα αλήθνληα ζηελ αλαθηνξηθή
ζθαίξα. ΢ηελ θαηεγνξία απηή πέξαλ ηνπ ελεπίγξαθνπ

42
Μπθελατθνχ μίθνπο – αθηεξψκαηνο ζηελ λίθε επί ηεο Assuwa,27
αλήθεη ζξαχζκα αγγείνπ κε εγράξαθηε παξάζηαζε Μπθελαίνπ
125
πνιεκηζηή, θαζψο θαη ηκήκα θχιηθνο, ακθφηεξα επξεζέληα
ζηελ Υαηνχζα, ζξαχζκα ακθνξέσο απφ ηελ ΢άξηζζα (Kusakli)
θαζψο θαη θηάιε απφ ηελ Σαξζφ ηεο Kizzuwatna.126
΢ηελ Ώλαηνιία έρεη επίζεο επξεζεί ράιθηλε αηρκή
δφξαηνο Ώηγαηαθνχ ηχπνπ κε εγράξαθην ηνλ ηίηιν ηνπ
ηδηνθηήηε ηεο, ‗Walwaziti – Αξρηγξαθέαο‘, ζηήλ Λνπβηαλή
ηεξνγιπθηθή γξαθή.127 Ο Walwaziti ππεξέηεζε ηα αλάθηνξα σο
Ώξρηγξαθέαο αθνινπζψλ ην παξάδεηγκα ηνπ παηέξα ηνπ,
Mittannamuwa, ν νπνίνο αλέιαβε ην ίδην αμίσκα ρσξίο
πξνεγνχκελε παξάδνζε, εηζεξρφκελνο έηζη αηθληδίσο ζηελ
θπβεξλψζα θνηλσληθή νκάδα κεηά ηελ ελζσκάησζε ηεο Mittani
ζηελ Υεηηηηηθή επηθξάηεηα.128 Ο Mittannamuwa ππεξέηεζε ζηελ
Ḫattuša ππφ ηνλ Mursili II θαη ηνπιάρηζηνλ ζηελ αξρή
βαζηιείαο ηνπ Muwatalli II,129 θαίλεηαη δε φηη έπαημε
ζεκαληηθφ πνιηηηθφ ξφιν ζρεηηθφ κε ηελ απφ κέξνπο ηνπ
ηειεπηαίνπ πξσηνβνπιία κεηαθνξάο ηεο πξσηεχνπζαο ζηελ
130
Tarhuntašša. Ο Walwaziti ππήξμε αξρηγξαθέαο επί
Muwatalli, ν νπνίνο ηνπ ελεπηζηεχζε ηελ δηνίθεζε ηεο
Hattuša, φηαλ πξνέβε ζε κεηαθνξά ηεο πξσηεχνπζαο ζηελ
131
Tarhuntašša, ελψ ππεξέηεζε επίζεο ηνλ Hattusili III θαη
ηελ Puduḫepa. O Walwaziti (‗Άλδξαο – ιέσλ‘)132 είρε πςειά
ζξεζθεπηηθά, δηθαζηηθά θαη νηθνλνκηθά θαζήθνληα, πέξαλ
απηψλ ηνπ γξαθέσο,133 θαίλεηαη δε φηη είρε ζπκκεηνρή ζηελ
εηζαγσγή ηειεηνπξγηψλ απφ ηελ Kizzuwatna, απφ φπνπ
134
πηζαλνινγείηαη φηη θαηήγεην ε νηθνγέλεηά ηνπ. Ώλαθνξηθά
κε ηελ εξκελεία γηα ηελ απφ κέξνπο ηνπ Walwaziti θαηνρή ηεο
Ώηγαηαθήο αηρκήο κφλνλ ππνζέζεηο κπνξνχλ λα δηαηππσζνχλ.
΢εκεηψλεηαη, πάλησο, φηη γηα ηελ εηπκνινγία ηνπ νλφκαηφο

43
ηνπ έρνπλ εθθξαζζεί δηάθνξεο απφςεηο, κεηαμχ απηψλ κία πνπ
ην ζπζρεηίδεη κε ην φλνκα ηνπ Φηιηζηαίνπ Γνιηάζ, ηνπ
Ώιπάηηε θαη ηελ Μηθξαζηαηηθή ξίδα walwa- (ιέσλ), θαη άιιε
ζπλδένπζα ην φλνκα κε ηνπο Κάξεο θαη Φηιηζηαίνπο.135 ΢ε θάζε
πεξίπησζε ε θαηαγσγή ηνπ Walwaziti απφ ηελ Kizzuwatna φπνπ
ππήξρε έληνλε παξνπζία πιήζνπο εζλνηήησλ, κεηαμχ απηψλ θαη
Ώηγαίσλ, ελδερνκέλσο δελ είλαη άζρεηε κε ην εχξεκα.
΢ηελ αλαθηνξηθή ζθαίξα αλήθεη επίζεο ηδηαίηεξα
ελδηαθέξνπζα νξεηράιθηλε δψλε αλαζθαθείζα ζην αλαθηνξηθφ
θηίξην Ώ ηεο Hattusha θαη θέξνπζα δηαθφζκεζε απφ
αιιειέλδεηεο έιηθεο ηχπνπ C. Σν πιεζηέζηεξν αλάινγν απηνχ
ηνπ δηαθνζκεηηθνχ ζέκαηνο θαίλεηαη φηη πξνέξρεηαη απφ μίθνο
θαζψο θαη απφ ιίζηλε ζηήιε ηνπ Σαθηθνχ Κχθινπ Ώ ησλ
Μπθελψλ, επνκέλσο ε Ώηγαηαθή ζχλδεζε θαη απηνχ ηνπ
136
επξήκαηνο θαίλεηαη ηδηαίηεξα πηζαλή.
΢ηελ ηδησηηθή ζθαίξα αλήθνπλ επάξηζκνη Μπθελατθνί
θξαηήξεο θαη θηάιεο νη νπνίεο αλεζθάθεζαλ ζην Masat Hoyük
ηεο λφηηαο αθηήο ηνπ Βπμείλνπ Πφληνπ, πιεζίνλ ηεο
΢ακςνχληνο, φπνπ άιισζηε πηζαλνινγείηαη παιαηφηεξε Μηλσηθή
παξνπζία.137 Ώληίζεηα ηα Κππξηαθήο πξνειεχζεσο θεξακεηθά ηεο
εξπζξάο ζηηιπλήο ηξνρήιαηεο αθζνλνχλ ζηνλ ππξήλα ηεο
Υεηηηηηθήο απηνθξαηνξίαο, ελψ ην αληίζεην ζπκβαίλεη ζηελ
δπηηθή αθηή.138
΢ηελ Υαηνχζα έρνπλ αλαζθαθεί ζξαχζκαηα ηδηφκνξθσλ
θεξακεηθψλ ζρήκαηνο θνίινπ βξαρίνλνο ή θνπηαιφζρεκα,139 ηα
νπνία έρνπλ ηα αλάινγά ηνπο ζηελ Κχπξν,140 Μπθήλεο,141
Βπαγνξίηηδα142 θαη Ώζθάισλα, ζε ζέζεηο δειαδή ηνπ Ώηγαίνπ ή
ζε ζεκεία απμεκέλεο Ώηγαηαθήο επηξξνήο.
Με ηελ Κξήηε, εηδηθψηεξα δε κε ηνλ Μφριν, εκθαλίδεη
ζπλάθεηα αγγείν απφ ηελ Υαηνχζα,143 δηαζέηνλ ραξαθηεξηζηηθά

44
έθηππα θνκβία ζηελ πεξηνρή ηνπ ιαηκνχ.144 Έρνπλ επίζεο
αλαζθαθεί θεξακεηθά ηα νπνία ζπληζηνχλ απνδείμεηο γηα ηελ
χπαξμε επαθψλ κε ηελ Σξνία θαη ηελ Θεξκή Λέζβνπ,145 ελψ
βεβαίσο ε επίδξαζε δελ εμηθλείην ζηελ θεξακεηθή κφλνλ.146
΢ηελ νιηγνκειή θαηεγνξία ησλ ιίζηλσλ αγγείσλ αλήθεη
αμηνκλεκφλεπην ζξαχζκα απφ ζπάλην αθάηην (ζαιηζηέξα) ην
147
νπνίν, αλεζθάθε ζηελ Υαηνχζα. Σν αγγείν απφ βαζάιηε
παξαπέκπεη ζε αλάινγα πήιηλα απφ ηελ Θεξκή Λέζβνπ,148 αιιά
θαη ηελ επεηξσηηθή Βιιάδα.149 Ίζσο ην πιένλ αμηνκλεκφλεπην
απηήο ηεο θαηεγνξίαο νκνεηδψλ αγγείσλ είλαη ην ρξπζφ αθάηην
ηνπ ζεζαπξνχ ηεο Σξνίαο ΕΕ (ηξίηεο ρηιηεηίαο),150 ελψ
ππάξρεη επίζεο ην πήιηλν αλάινγν παξάδεηγκα απφ ην Tell
al‘Ubaid.151
Μεηά ηελ Υαιθνιηζηθή Βπνρή ζηελ Μηθξά Ώζία ζπλαληψληαη
δχν δηαθξηηά ζηνηρεία κε ζαθή γεσγξαθηθφ δηαρσξηζκφ κεηαμχ
ηνπο: ε δπηηθή πνιηηηζηηθή ζθαίξα, εθπξνζσπνχκελε απφ ηελ
Σξνία, θαη ε αλαηνιηθή κε θέληξν ην Alişar. Οη δχν πεξηνρέο
θαη νη αληίζηνηρεο πνιηηηζηηθέο ηαπηφηεηεο ήιζαλ, βέβαηα,
ζε επαθή θαη ζπλδηαιιαγή, ζην ίδην κάιηζηα ην Alişar έρνπλ
αλαζθαθεί θαιιηηερλήκαηα φπνπ ζπλαληψληαη πνιηηηζηηθά
ζηνηρεία ηφζνλ απφ ηελ Ώλαηνιή φζνλ θαη ηελ Αχζε.
΢ην Alişar, ηνπ νπνίνπ ην Υεηηηηηθφ φλνκα ήηαλ
Akuwa/Amkuwa ή Kuššara/Γαξζάνπξα,152 αλεζθάθεζαλ θεξαζθφξνη
βσκνί ηεο πξν-Υεηηηηηθήο πεξηφδνπ (ζηξψκα III),
αλαπαξάγνληεο ην γλψξηκν ζέκα ησλ θεξάησλ θαζνζηψζεσο.
Ώπηνί παξαπέκπνπλ ζηελ Κξήηε θαη ην Ώηγαίν, αλ φρη θαη
ζηελ πξν-δπλαζηηθή Ώίγππην, φπνπ επίζεο αλαθέξεηαη ε χπαξμε
‗ηεξέσο ηνπ δηπινχ πειέθεσο‘.153 ΢ην ζηξψκα IV, αληηζηνηρνχλ
ζην ηέινο ηεο Υεηηηηηθήο πεξηφδνπ, αλεζθάθε ζθξαγίδα ε

45
νπνία απφ ηνλ Gelb εμεηηκήζε σο θέξνπζα κε Υεηηηηηθά
ηεξνγιπθηθά, κε δηαθφζκεζε πεξηιακβάλνπζα Κξεηηθά
154
δηαθνζκεηηθά ζηνηρεία. Σέινο αλεζθάθεζαλ δηακεξηζκαην-
πνηεκέλεο ράλδξεο ηνπ ηχπνπ πνπ απαληψληαη ζηελ Ώίγππην θαη
Κλσζζφ ηεο πεξηφδνπ 1600-1200 π.Υ.155
Μία θαηεγνξία αγγείσλ αλαζθαθέλησλ ζηελ Υαηνχζα
εκθαλίδεη έληνλε νκνηφηεηα κε αληίζηνηρα απφ ηελ Qatna θαη
ηελ Παιαηζηίλε ηεο επνρήο ησλ Hyksos (Amu).156 Οκνηφηεηα
έρεη δηαπηζησζεί επίζεο θαη κε πξφρνπ απφ ην Kültepe,157
θαζψο θαη κε αγγεία ηνπ Yortan, θαη ησλ Κπθιάδσλ.158 Οη
πξφρνη ηεο Παιαηζηίλεο έρνπλ αλαζθαθεί ζην Tell Beit
Mirsim, αλήθνπλ ζηελ θεξακεηθή Tell el-Yahudiyeh,159
πξνέξρνληαη δε απφ ην ζηξψκα Β ρξνλνινγνχκελν κεηαμχ 1800
θαη 1750 π.Υ. Δ κνξθή ηνπο δείρλεη λα κηκείηαη αληίζηνηρα
κεηαιιηθά αγγεία, ζχκθσλα δε κε ηνλ Albreight ηα πξσηφηππα
απηνχ ηνπ ζθεπνκνξθηζκνχ ζα πξέπεη λα αλαδεηεζνχλ ζε
αλαζεκαηηθά αγγεία ηεο ΐχβινπ.160 ΢εκεηψλνπκε φηη ν
ζθεπνκνξθηζκφο πηνζεηείην ζπρλά θαη απφ ηνπο Μηλσίηεο γηα
ιφγνπο θφζηνπο, κε ηνπο ηειεπηαίνπο δε, φπσο ζα
δηαπηζηψζνπκε, παξέρεηαη πξφζζεηε έκκεζε ζπζρέηηζε.
Πξάγκαηη ν ακθνξέαο ηεο ΐχβινπ, απφ φπνπ ηα αλαζεκαηηθά
κεηαιιηθά αξρέηππα αγγεία ζηα νπνία ήδε αλαθεξζήθακε,
πεξηείρε ζεηξά ζθξαγίδσλ κε θάζε δπλαηή παξαιιαγή ησλ
ζεκάησλ ‗ζπείξαο θαη βξφρσλ‘. Δ ζεκαηηθή απηή θαηεγνξία
έρεη ήδε απφ κέξνπο καο ζρνιηαζζεί θαη έρεη ζπλδεζεί κε ηελ
Κξεηηθή κηθξνγιππηηθή, απφ φπνπ εηζήρζε θαη ζηελ Ώίγππην
πεξί ηελ XII δπλαζηεία. Ώπφ ηηο ίδηεο αλαζθαθέο ζην ζηξψκα
Β αλεζθάθεζαλ θεξακεηθά κε πιαζηηθή δηαθφζκεζε φθεσλ,161
ραξαθηεξηζηηθφ ην νπνίν επίζεο έρεη πηνζεηεζεί ζηελ Μηλσηθή
Κξήηε.162 Σχπνο ηεο θεξακεηθήο πνπ αλεζθάθε ζην Tell Beit

46
Mirsim, ρξνλνινγνχκελνο ζηελ χζηεξε Βπνρή ηνπ Υαιθνχ,
εκθαλίδεη έληνλεο νκνηφηεηεο κε επξήκαηα ηνπ Tell el-Ajjul
(Γάδα ;), φπνπ ε Ώηγαηαθή θαη ηδηαίηεξα ε Κππξηαθή παξνπζία
ήηαλ έληνλε.163 Ο ίδηνο ηχπνο, δει. ε ιεγνκέλε ιεπθή
ζηηιβσηή θεξακεηθή, κε πξνέιεπζε ηελ Κχπξν, απαληά θαη ζηελ
Qatna, αλ θαη εμειηγκέλε.164
΢πκπεξαζκαηηθά ηα αληηθείκελα Ώηγαηαθήο πξνειεχζεσο ηα
νπνία επξέζεζαλ ζηνλ ππξήλα ηεο Υεηηηηηθήο ελδνρψξαο ήηαλ
εμαηξεηηθά πεξηνξηζκέλα, αλ εμαηξεζνχλ ηα Κππξηαθά
θεξακεηθά. Ώληηζηνίρσο ειάρηζηα είλαη θαη ηα Υεηηηηηθά ηα
νπνία αλεζθάθεζαλ ζε Βιιαδηθέο ζέζεηο.165 Έρεη ηελ ζεκαζία
ηνπ, ηέινο, λα ζεκεηψζνπκε φηη ζηελ Υαηνχζα επξέζε επίζεο
ζθάθε αιέζεσο αιεχξσλ θαη ηξνθψλ, ε νπνία, κε βάζε ηηο
απεηθνλίζεηο, εκθαλίδεηαη παλνκνηφηππε κε άιιε αλαζθαθείζα
απφ ηνλ Σζνχληα ζην ΢έζθιν, αλήθεη δε ζηελ ίδηα θαηεγνξία
κε παξφκνηα αληηθείκελα απφ ηελ Πάξν ηεο ΠΚ Ε πεξηφδνπ, ηελ
Μηλσηθή Κξήηε αιιά θαη ηελ Ώίγππην.166

7.3 ΢πκπεξαζκαηηθά ζρόιηα

Ώλαθεθαιαηψλνληαο ζα ζεκεηψζνπκε ηελ πνιχ ρακειή

ζπρλφηεηα επξέζεσο αληηθεηκέλσλ Μπθελατθνχ εκπνξίνπ ζηνλ
ππξήλα ηνπ Υεηηηηηθνχ θξάηνπο. Σν αληίζεην ζπκβαίλεη ζηα
δπηηθά παξάιηα ηεο Μηθξάο Ώζίαο, πεξηνρή ε νπνία πνηέ δελ
ελεηάρζε πιήξσο ζηελ πνιηηηθή ή πνιηηηζηηθή επηξξνή ησλ
Υεηηαίσλ.167 Εδηαίηεξα ε Μίιεηνο θαη ε γχξσ πεξηνρή κέρξη
ηελ ρεξζφλεζν ηεο Ώιηθαξλαζζνχ ππήξμαλ ε θχξηα εζηία
επηξξνήο αλ φρη θαη εγθαηαζηάζεσο ησλ Μπθελαίσλ.168 Ώμίδεη
λα ζεκεησζεί κε ηελ επθαηξία φηη ν Niemeier ζεσξεί φηη ηα

47
Μπθελατθά επξήκαηα ησλ παξαιίσλ ζπληζηνχλ απφδεημε
εγθαηαζηάζεσο ησλ ηειεπηαίσλ, αλ θαη άιινη εξεπλεηέο
169
δηαθσλνχλ. Ώλάινγεο παξαηεξήζεηο ηζρχνπλ θαη γηα ηελ
Κηιηθία (θαη επξχηεξα ηελ Kizzuwatna - Tarhuntašša), ε
νπνία αθφκε θαη φηαλ πεξί ην 1400 π.Υ. ελεηάρζε ζηελ
Υεηηηηηθή επηθξάηεηα δηεηήξεζε ηελ ηδηαηηεξφηεηά ηεο.

48
 ΟΓΓΟΗ ΔΝΟΣΗΣΑ
8. Η παξνπζία ησλ Διιαδηηώλ ζηελ ΢πξν -
Παιαηζηίλε

Καηά ηνλ Δξφδνην (Δδη.1.173) o ΢αξπεδψλ,

αδειθφο ηνπ Μίλσνο, ζπγθξνχζηεθε καδί ηνπ γηα ην ζξφλν ηεο
Κξήηεο, κεηά ηελ ήηηα ηνπ δε θαηέθπγε κε ηνπο νπαδνχο ηνπ
ζηελ Μέζε Ώλαηνιή, φπνπ έγηλε βαζηιηάο ησλ ΢νιχκσλ
(κεηέπεηηα Εεξνζνιχκσλ). Ο Φιάβηνο Εψζεπνο (J.AJ.7.65)
επηβεβαηψλεη φηη ε πφιηο ηελ επνρή ηνπ Ώβξαάκ εθαιείην
΢φιπκα, κεηνλνκάζζε δε ζε Εεξνζφιπκα απφ ηνλ Ααβίδ κεηά ηελ
θαηάθηεζή ηεο.
Οη εβξατθέο πεγέο επαλεηιεκκέλα δίδνπλ ηελ πιεξνθνξία
φηη νη Φηιηζηαίνη ήηαλ θξεηηθήο θαηαγσγήο. ΢ηνλ Πξνθήηε
Εεδεθηήι (Εεδεθ. 25:16-17 LXX) δηαβάδνπκε: ―Γηα ηνχην ηάδε
ιέγεη Κχξηνο. ηδνχ εγψ εθηείλσ ηελ ρείξα κνπ επί ηνπο
αιινθχινπο θαη εμνινζξεχζσ Κξήηαο θαη απνιψ ηνπο
θαηαινίπνπο ηελ παξαιίαλ· θαη πνηήζσ ελ απηνίο εθδηθήζεηο
κεγάιαο, θαη επηγλψζνληαη δηφηη εγψ Κχξηνο ελ ησ δνχλαη ηελ
εθδίθεζίλ κνπ επ‟ απηνχο‖, ήηνη ―Ο Κχξηνο δηα ηνχην ιέγεη
απηά. Κνίηαμε εγψ εθηείλσ (απιψλσ) ηελ ηηκσξφ ρείξα κνπ
θαηά ησλ αιινθχισλ θαη ζα θαηαζηξέςσ ηνπο Κξήηεο θαη φινπο
ηνπο θαηνίθνπο ησλ παξαιίσλ. Θα ηηκσξήζσ απηνχο ζθιεξά θαη
έηζη ζα κάζνπλ, φηη εγψ είκαη ν Κχξηνο, φηαλ επηθέξσ ηελ

49
εθδίθεζή κνπ θαη‘ απηψλ‖. Άιισζηε ηα κφλα δηαζσζέληα
ζθειεηηθά ιείςαλα ηα νπνία βάζηκα πηζαλνινγνχληαη σο
αλήθνληα ζε Φηιηζηαίνπο απφ ηελ Gezer επηβεβαηψλνπλ
αλζξσπνινγηθή νκνηφηεηα κε απηά αξραίσλ Κξεηψλ.170
Οη Φηιηζηαίνη εκθαλίδνληαη γηα πξψηε θνξά ζε θείκελα
ηεο ΐίβινπ φηαλ, θαηά ηα ηέιε ηεο 3εο π.Υ. ρηιηεηίαο, ζηελ
Γέλεζε αλαθέξεηαη φηη έξρνληαη ζε επαθή κε ηνλ Ώβξαάκ θαη
Εζαάθ (Γέλ 10:14, 21:32, 21:34).171 Σν γεγνλφο φηη νη
Φηιηζηαίνη πξνππήξραλ ζηελ ΢πξν - Παιαηζηίλε θαη απηνχ ηνπ
Ώβξαάκ θαίλεηαη απφ ηελ αλαθνξά ηήο Γελέζεσο, (Γέλ 21:34):
―Καηψθεζε δε εηο ηελ ρψξαλ απηήλ ησλ Φηιηζηαίσλ ν Αβξαάκ
επί αξθεηφλ ρξφλνλ‖, φπνπ ε απεξίθξαζηε παξαδνρή φηη ν
Ώβξαάκ θαηνίθεζε ζηελ ρψξα ησλ Φηιηζηαίσλ. Ώμηνζεκείσην
είλαη φηη φηαλ ν Εζαάθ θαη νη άλζξσπνί ηνπ αληηκεηψπηζαλ
πξφβιεκα ιηκνχ θαηέθπγαλ ζηελ Γέξαξα ε νπνία ήην έδξα
βαζηιέσο ησλ Φηιηζηαίσλ (Γέλ 26:1 θ.ε.). ΋κσο ε Γέξαξα έρεη
ηαπηνπνηεζεί κε ηελ ζεκεξηλή Tell Haror, πιεζίνλ ηεο Γάδαο,
φπνπ πιήζνο επξεκάησλ πηζηνπνηεί ηελ χπαξμε ζρέζεσο κε ηνπο
Μηλσίηεο, ζ‘ απηά δε πεξηιακβάλνληαη θαη ελεπίγξαθα
θεξακεηθά ζξαχζκαηα κε Γξακκηθή Ώ‘ πξνεξρφκελα απφ ηελ
Κξήηε.172 Βπηπξφζζεηα επξέζε θχιημ ηήο νπνίαο ην ζρήκα
ραξαθηεξίδεηαη σο Υαλααληηηθφ, ππάξρνπλ φκσο ιαβέο Μηλσηθνχ
ηχπνπ.173 Ώλαθεξφκελνο ζην ίδην εχξεκα ν Rendsburg
ππνζηήξημε: ―Απηφ ην κηθξφ εχξεκα παξέρεη απφδεημε γηα ηελ
χπαξμε επαθψλ κε ηνπο Αηγαίνπο (αλ φρη θαη γηα κφληκε
εγθαηάζηαζή ησλ) ζηελ πεξηνρή ηεο Γέξαξαο θαηά ηελ Μέζε
Υαιθνθξαηία‖.174 Άιιε απφδεημε γηα ηελ ζχλδεζε ησλ
Φηιηζηαίσλ κε ηνπο Μηλσίηεο ήδε απφ ηελ κέζε Βπνρή ηνπ
Υαιθνχ παξέρεηαη απφ ηνλ δίζθν ηεο Φαηζηνχ, φπνπ έλαο απφ
ηνπο ζπλεζέζηεξα απαληψληεο ραξαθηήξεο - ηδενγξάκκαηα είλαη

50
απηφο πνπ παξηζηά ηελ θεθαιή πνιεκηζηνχ δηαζέηνπζα θφκκσζε
κε θηεξά (Βηθ. 5), ε νπνία καο είλαη πνιχ νηθεία απφ ηηο
απεηθνλίζεηο Φηιηζηαίσλ ζην ηαθηθφ ηεξφ Medinet Habu ηνπ
Rameses III (Βηθ. 6). Οη απεηθνλίζεηο αλζξψπσλ ηεο ζάιαζζαο
ζηνπο δσθφξνπο ηνπ Medinet-Habu πεξηιακβάλνπλ, κεηαμχ ησλ
άιισλ, πνιεκηζηέο νη νπνίνη έρνπλ ηαπηνπνηεζεί σο
Φηιηζηαίνη. Πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη νη Ώηγχπηηνη
θαιιηηέρλεο ήζαλ γλψζηεο ησλ δηαθφξσλ θνζηνπκηψλ θαζψο θαη
θνκκψζεσλ νη νπνίεο ραξαθηήξηδαλ θάζε έζλνο, νη δε
απεηθνλίζεηο ηνπο αλεδείθλπαλ πξνζεθηηθά ηηο εζληθέο
δηαθνξέο, απηφ δε ίζρπε ηφζνλ γηα ηηο δσγξαθηθέο
απεηθνλίζεηο φζνλ θαη ζηα αλζξσπνεηδή θέξεηξα θαη ζηνπο
ζθαξαβαίνπο. 175 H νκνηφηεηα ηνπ πνιεκηζηνχ κε ηελ θηεξσηή
θφκκσζε ν νπνίνο απεηθνλίδεηαη ζηνλ Αίζθν ηεο Φαηζηνχ, ηνπ
1600 π.Υ. πεξίπνπ, κε ηελ απεηθφληζε ησλ Φηιηζηαίσλ ζην
Medinet-Habu έρεη ζεκεησζεί απφ ηνλ Evans.176 Ο ίδηνο
παξαηήξεζε ηελ νκνηφηεηα θαη κε ηνλ νπιίηε ηνλ εηθνληδφκελν
ζε ειεθαληνζηέτλε ιαβή θαζξέπηε πξνεξρφκελνπ απφ ηάθν ηήο
Έγθσκεο Κχπξνπ.17 7

Εηθ. 5: Κεθαιή πνιεκηζηνύ (c) κε θόκκωζε κε θηεξά

51
 Ώθφκε πέξαλ ησλ ελεπίγξαθσλ θεξακεηθψλ ζξαπζκάησλ ηεο
Γέξαξαο κε Γξακκηθή Ώ‘, ζην Lachish επξέζε πέηξηλε ιεθάλε
ραξαγκέλε ηνπηθά κε ζχκβνια ηεο Γξακκηθήο Ώ‘, γεγνλφο ην
νπνίν ππνδεηθλχεη ηελ επί ηφπνπ παξνπζία εγγξάκκαηνπ
Ώηγαίνπ ραξάθηε – γξαθέα.178 ΢ηελ Ώζθάισλα επξέζεζαλ επίζεο
ελεπίγξαθα ζξαχζκαηα απφ ακθνξείο θαη θαλάηεο Κππξηαθήο
πξνειεχζεσο ηεο χζηεξεο Βπνρήο ηνπ Υαιθνχ, θαζψο θαη απφ
ςεπδφζηνκν ακθνξέα Κξεηηθήο πξνειεχζεσο. Βπηπξφζζεηα ζε
ζξαχζκαηα θεξακεηθψλ ηα νπνία παξήρζεζαλ ζηελ Ώζθάισλα ηνλ
12ν θαη 11ν αηψλα π.Υ. επξέζεθαλ επηγξαθέο ζε Κππξν-Μηλσηθή
γξαθή. Βπξήκαηα εγράξαθηα κε Κππξν-Μηλσηθή γξαθή έρνπλ
επξεζεί επίζεο ζηελ Άδσην (Ashdod)179 αιιά θαη ζηελ
Ώληίπαηξη (Tell Aphek).180 Tα ζπκπεξάζκαηα ησλ αλαζθαθέσλ
ηεο Ώζθάισλνο, Cross θαη Stager, είλαη φηη νη πξψηκνη
Φηιηζηαίνη ηεο πφιεσο απηήο ήζαλ ζε ζέζε λα δηαβάδνπλ θαη
λα γξάθνπλ ζε κηα κε ΢εκηηηθή γιψζζα, κε απνθξππηνγξαθεκέλε
σο ηψξα, ε νπνία έθαλε ρξήζε ηεο Κππξν-Μηλσηθήο γξαθήο.181

Εηθ. 6: Αλάγιπθν εηθνλίδνλ Φηιηζηαίνπο θξαηνπκέλνπο (Medinet Habu)

52
 Ώπφ αλαζθαθέο ζηελ ΐχβιν ηεο ηξίηεο ρηιηεηίαο πξίλ απφ
ηελ επνρή καο έρνπλ επίζεο πξνθχςεη ζηνηρεία γηα ηελ χπαξμε
επαθψλ κε ην Ώηγαίν. Έηζη νη αλαζθαθέο εθεί απεθάιπςαλ,
κεηαμχ ησλ άιισλ, ζθξαγίδα παλνκνηφηππε κε άιιε απφ ηνλ
Οίθν ησλ Κεξάκσλ ηεο Λέξλεο ηεο ΠΒ πεξηφδνπ,182 αιιά θαη
παξφκνηα άιισλ απφ ην Γεξάθη Λαθσλίαο ηεο ΠΒ ΕΕ,183 ελψ ηελ
ίδηα ζεκαηνινγία κνηξάδνληαη θαη ζθαξαβαίνη ηεο Φαηζηνχ.184
΢ηελ ΐχβιν έρεη αλαζθαθεί επίζεο κηθξφο αξηζκφο ζθξαγίδσλ
νη νπνίεο θέξνπλ Ώηγππηηαθά ηεξνγιπθηθά ζχκβνια, ηδηαίηεξα
ηα ankh (S34), nfr (F35) θαη nb (V30).185 Ο Petrie έρεη κε
ηελ ζεηξά ηνπ ζεκεηψζεη φηη ηνπιάρηζηνλ ηα δχν πξψηα
ζπρλφηαηα ζπλδπάδνληαη κε δηαθφζκεζε ειίθσλ, ζέκα ζην νπνίν
έρεη αλαγλσξηζζεί ε Μηλσηθή πξνέιεπζε.186 Ώλάινγνη
ζθαξαβαίνη έρνπλ αλαζθαθεί θαη ζηελ Κξήηε, πηνζεηνχληεο ηελ
δηαθφζκεζε κε έιηθεο θαη δηαζέηνληεο Ώηγππηηαθά
ηεξνγιπθηθά, ηδίσο ηα πξναλαθεξζέληα αλσηέξσ. Ώλ θαη κεξίδα
εξεπλεηψλ έρεη ηελ ηάζε λα ηνπο απνδίδεη Ώηγππηηαθή
187
θαηαγσγή, ζεκεηψλνπκε ηελ ηδηαίηεξα ελδηαθέξνπζα άπνςε
ηνπ Woudhuizen ν νπνίνο ζηνλ ζθαξαβαίν CMS II.1 095 απφ ηελ
Ώγία Σξηάδα αλαγλσξίδεη ην φλνκα Haunebu, ρξεζηκνπνηνχκελν
σο γλσζηφλ γηα ηνπο Ώηγαίνπο, ζηνλ δε CMS II.1 180 απφ ηνλ
Λεβήλα ηαπηνπνηεί ην φλνκα Sennefer, ηνλ νπνίνλ ζεσξεί
188
ηδηνθηήηε ηεο ζθξαγίδνο. ΋κσο ην ηειεπηαίν φλνκα
αλαθέξεηαη ζε ζρεηηθή Ώηγππηηαθή πηλαθίδα ηεο XVIII
δπλαζηείαο σο Μηλσηθφ!189 Καηά ηνλ 15ν αηψλα ην φλνκα
θέξεηαη απφ ηνπιάρηζηνλ δχν πςεινχο αμησκαηνχρνπο ηνπ Νένπ
ΐαζηιείνπ,190 φκσο ην λα ζεσξήζνπκε ην φλνκα σο Ώηγππηηαθφ,
δηνξζψλνληαο ηελ πεγή, ζπληζηά έλα ινγηθφ άικα απφ κέξνπο
καο. Πξάγκαηη ζα κπνξνχζε ην φλνκα λα είλαη Μηλσηθφ
ελδεδπκέλν ηνλ Ώηγππηηαθφ ηχπν, ή έζησ λα είλαη ην φλνκα

53
Μηλσίηε ν νπνίνο ην είρε ηξνπνπνηήζεη, νιηγψηεξν ή
πεξηζζφηεξν, πξνθεηκέλνπ λα δηεπθνιχλεη ηελ έληαμε θαη
δξαζηεξηνπνίεζή ηνπ ζηελ αηγππηηαθή πξαγκαηηθφηεηα… ΢ε θάζε
πεξίπησζε ε αλεχξεζε ηέηνηνπ είδνπο ζθαξαβαίσλ ζηελ ΐχβιν
παξέρεη ελδείμεηο γηα Ώηγαηαθή ζπζρέηηζε απφ ηα ηέιε ηεο
ηξίηεο ρηιηεηίαο, ε νπνία ζα κπνξνχζε λα έρεη εκπνξηθή
αηηηνινγία, πεξηιακβάλνπζα, ίζσο, θαη ηελ επηηφπηα χπαξμε
αληηπξνζσπείαο Μηλσηηψλ.
Δ χπαξμε Βιιαδηηψλ – Φηιηζηαίσλ ζηελ ΢πξν - Παιαηζηίλε
πνιχ πξίλ ηελ κεγάιε κεηαλάζηεπζε ηνπ 12νπ αηψλνο π.Υ., ε
χπαξμε δειαδή Μηλσηηψλ ‗Πξσην-Φηιηζηαίσλ‘,191 θαίλεηαη λα
απνδεηθλχεηαη απφ κηα ζεηξά επξεκάησλ. Έηζη ν Zevit αιιά
θαη ν Billington έρνπλ ππνζηεξίμεη ηελ χπαξμε
αξρηηεθηνληθψλ νκνηνηήησλ κεηαμχ ηνπ θηηξίνπ 350 ηεο
Ώθθαξψλνο (Tell Miqne) θαη ηνπ Μηλσηθνχ ηεξνχ ζηελ
Ώλεκνζπειηά ηεο Κξήηεο (πεξί ην 1720 π.Υ.), ν Yasur-Landau
έρεη εθθξάζεη ηελ άπνςε φηη ην θηίξην 351 ζπληζηά αληηγξαθή
– πξνζαξκνγή ηνπ Ώηγαηαθνχ θηηξίνπ κε δηαδξφκνπο
(Korridorhaus), αξρηηεθηνληθνχ χθνπο ραξαθηεξηζηηθνχ ηεο
άξρνπζαο ηάμεσο, ελψ θαη ν Cline έρεη αλαθαιχςεη ελδείμεηο
πηζαλήο Μηλσηθήο επηδξάζεσο ζηελ αξρηηεθηνληθή ηνπ Tell
192
Kabri.
Δ αλαθάιπςε κεγάιεο πνζφηεηαο Μπθελατθήο θεξακεηθήο
θαη αλαζεκάησλ ζε ηάθνπο ζηελ Βπαγνξίηηδα (Ugarit) θαη ζηo
επίλεηφ ηεο, Minet el-Beida (Βηθ. 7, 8), νδήγεζε ηνλ C.
Schaeffer λα ζεσξήζεη φηη νη ηάθνη αλήθαλ ζε Μπθελαίνπο
απνίθνπο θαη φηη ε πφιε ηεινχζε ππφ Μπθελατθφ πνιηηηθφ
193
έιεγρν. Ο Evans ππεζηήξημε ηφλ Μηλσηθφ ραξαθηήξα ησλ
ηάθσλ, βαζηδφκελνο ζηηο αξρηηεθηνληθέο νκνηφηεηεο κε ηνλ
βαζηιηθφ ηάθν ζηα Εζφπαηα Κλσζζνχ, απηή δε ε άπνςε

54
ππεζηεξίρζε απφ πνιινχο εξεπλεηέο.194 ΢χκθσλα κε ηα αξρεία
ηεο Ugarit ζηελ πφιε ππήξρε επίζεο εγθαηάζηαζε εκπφξσλ απφ
ηελ Άδσην θαη ηελ Ώζθάισλα ηεο Φηιηζηατθήο Πεληαπφιεσο.195
΢ηα ίδηα αξρεία γίλεηαη αλαθνξά ζε βαζηιέα ηεο πεξηφδνπ ηεο
Amarna, ππφ ην φλνκα ‗Nikmed‘, ην νπνίν απφ ηνλ έγθπξν
κειεηεηή Hrozny αλεγλσξίζζε σο ην Βιιεληθφ ‗Νηθνκήδεο‘.196

Εηθ. 7: Μπθελαϊθό θύπειιν, 14νο-13νο αηώλαο π.Χ., επξεζέλ ζηνλ ηάθν 5 ηεο
λεθξνπόιεωο Minet el-Beida (Louvre AO 15744)

΢ηελ Gezer θαηά ηελ αλαζθαθή ηνπ ηαθηθνχ ζπειαίνπ

Ε.10.Ώ αλεπξέζε θεξακεηθή ζαξθνθάγνο ηεο χζηεξεο Βπνρήο ηνπ
Υαιθνχ, ε νπνία κάιηζηα θαίλεηαη φηη είλαη ε δεχηεξε απηνχ
ηνπ ηχπνπ.197 Δ ζαξθνθάγνο πεξηειάκβαλε ηα ιείςαλα δψδεθα
αλζξψπσλ εθ ησλ νπνίσλ ηα έλδεθα ήηαλ βξέθε, ζπζρεηίδεηαη
δε κε ηνλ Μηλσηθφ ηχπν κε ηηο πνιιαπιέο ιαβέο.

55
 ΢εκεηψλεηαη φηη έρεη εθθξαζζεί ε άπνςε φηη Μηλσίηεο
εγθαηαζηάζεθαλ ζηελ Gezer πεξί ην 1500 π.Υ. σο απνηέιεζκα
ηεο εθξήμεσο ηνπ εθαηζηείνπ ηεο Θήξαο, ελψ ππάξρεη επ‘
απηνχ θαη αλζξσπνινγηθή ππνζηήξημε.198 ΐεβαίσο επί ηνπ
ζέκαηνο έρεη ππνζηεξηρζεί θαη ε αληίζεηε άπνςε,199 φκσο ε
κεηέπεηηα παξνπζία ησλ Φηιηζηαίσλ ζηελ πεξηνρή είλαη
αδηακθηζβήηεηε. Πξάγκαηη ζηελ ΐίβιν ε πφιε αλαγλσξίδεηαη σο
ερζξηθή πξνο ηνπο Ββξαίνπο, άιισζηε επξίζθεην ζε θνκβηθφ
ζεκείν ειέγρνπ ηεο εκπνξηθήο Οδνχ ησλ Φηιηζηαίσλ. Δ άπνςε
εληζρχεηαη πεξαηηέξσ απφ ην αλάγιπθν ζην ηεξφ ηνπ Άκκσλνο
ηεο πφιεσο Σάληδνο ηεο Ώηγχπηνπ, φπνπ εηθνλίδεηαη ν Φαξαψ
λα θαηαδηψθεη ηνπο ππεξαζπηζηέο ηεο Gezer, ζηελ θαηάιεςή
ηεο απφ ηνπο Ώηγππηίνπο ηελ απγή ηεο πξψηεο ρηιηεηίαο πξίλ
απφ ηελ επνρή καο. Οη ηειεπηαίνη εκθαλίδνληαη θέξνληεο
200
δηπινχο πειέθεηο ηνπ Ώηγαηαθνχ ηχπνπ.

Εηθ. 8: Αλάγιπθν ηεο Πόηληαο Θεξώλ (θάιπκκα ππμίδαο από ηνλ ηάθν 3 ηεο
λεθξνπόιεωο Minet el-Beida)

56
 Εηθ. 9: ΢αξθνθάγνο πνιιαπιώλ ιαβώλ από ηελ Gezer

΋κσο ε πηφ εληππσζηαθή απφδεημε Μηλσηθήο παξνπζίαο

ζηελ Ώλαηνιηθή Μεζφγεην ζπλδέεηαη κε ηελ αλαθάιπςε
ζαπκάζησλ Μηλσηθψλ ηνηρνγξαθηψλ ζηελ ΢πξν - Παιαηζηίλε θαη
ηελ Ώίγππην, νη νπνίεο θαιχπηνπλ κηα πεξίνδν απφ ην 1600
έσο ην 1400 π.Υ. πεξίπνπ, αλ θαη νη ρξνλνινγήζεηο είλαη
ακθηζβεηνχκελεο. Οη αλαθηνξηθέο ηνηρνγξαθίεο ζηελ Άβαξηλ
(Tell el Dabca) αξρηθψο ρξνλνινγήζεθαλ απφ ηνλ αλαζθαθέα
Bietak ζηα ηέιε ηεο πεξηφδνπ ησλ Ώκκνχ (Τθζψο), ελ ζπλερεία
φκσο ε ρξνλνιφγεζή ηνπο ζπκπηέζζεθε ζηηο αξρέο ηεο 18εο
δπλαζηείαο.201 Δ πξψτκε ρξνλνιφγεζε ησλ ηνηρνγξαθηψλ
εμππεξεηνχζε ηελ άπνςε ηνπ Cline φηη νη ηνηρνγξαθίεο είλαη
κε Μηλσηθέο, ε δε αλαζεψξεζε ηεο εκεξνκελίαο ρξνλνινγήζεσο

57
απφ ηνλ Bietak ζπλάληεζε ηελ πνιεκηθή ηνπ πξψηνπ.202 Οκνίσο
ε ρξνλνιφγεζε ησλ ηνηρνγξαθηψλ ζην Mari ζπλάληεζε πνιιέο
δπζθνιίεο, δηφηη έδεηρλε θαη‘ αξρήλ ζε πξψτκε ρξνλνινγία, ε
νπνία δελ εθξίζε ξεαιηζηηθή.203 Πέξαλ ηεο ρξνλνινγήζεσο,
φκσο, θαη ε παηξφηεηα ησλ ηνηρνγξαθηψλ απεηέιεζε
αληηθείκελν έληνλσλ ακθηζβεηήζεσλ, δελ έιεηςαλ δε θαη νη
πξνθαηαιήςεηο θαη ζηξεβιψζεηο. Αεδνκέλνπ φηη ην ζέκα δελ
είλαη αληηθείκελν ηνχ παξφληνο άξζξνπ, πεξηνξηδφκαζηε ζε
κηά απιή αλαθνξά ησλ εληππσζηαθψλ επξεκάησλ ζηελ Άβαξηλ
(Tell el Dabca), πξσηεχνπζα ησλ Ώκκνχ (Τθζψο) ζην Αέιηα ηνχ
Νείινπ, θαζψο θαη ζε θέληξα ησλ Ώκνξηηψλ ήηνη ζηα βαζηιηθά
αλάθηνξα ηνπ Mari, ζην Tell Kabri ηεο Απηηθήο Γαιηιαίαο
(Rehov ή Ραάβ ηεο Παιαηάο Αηαζήθεο, Josh 19:28 LXX), ζηελ
Alalakh, ζηελ Ebla θαη ζηελ Qatna. Παξελζεηηθά ζεκεηψλνπκε
φηη ην φλνκα Ώκνξίηεο ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ
ιανχ ηεο επξχηεξεο ΢πξν - Παιαηζηίλεο, άιινηε γηα ην ζχλνιν
ησλ θαηνίθσλ ηεο Παιαηζηίλεο (ήηνη σο ηζνδχλακν ηνπ
Υαλαλαίνπ), ή κφλνλ γηα ηνπο θαηνίθνπο ησλ νξεηλψλ πεξηνρψλ
ηεο. Καηά ηελ δεχηεξε ρηιηεηία πξίλ απφ ηελ επνρή καο νη
Ώκνξίηεο, νη νπνίνη αλαθέξνληαη ζπρλά ζηελ ΐίβιν, είραλ
ηδξχζεη πνιιέο θαη ζεκαληηθέο πφιεηο - θξάηε. Σα θπζηθά
ραξαθηεξηζηηθά ηνπο, κε βάζε ηηο απεηθνλίζεηο ηνπο ζηα
Ώηγππηηαθά κλεκεία, πεξηειάκβαλαλ γαιαλά κάηηα,
αλνηθηφρξσκε επηδεξκίδα θαη καιιηά θαη αηρκεξή γελεηάδα.204
Δ εζληθή θαη θπιεηηθή θαηαγσγή ηνπο είλαη ζθνηεηλή, ηνπο
έρεη δε απνδνζεί δε αθφκε θαη Βπξσπατθή πξνέιεπζε.205
Δ ΐίβινο αλαθέξεηαη επίζεο ζηελ καδηθή εγθαηάζηαζε
Φηιηζηαίσλ ζηελ Υαλαάλ, ζε πνιιά ζεκεία δε ζεκεηψλεη φηη
πξνέξρνληαη απφ ηηο λήζνπο ηνπ Ώηγαίνπ θαη ηελ Κξήηε. Ο
ιαφο ησλ Φηιηζηαίσλ αλαθέξεηαη θαη απφ ηηο Ώηγππηηαθέο

58
πεγέο σο κεηέρσλ ζηελ νκάδα ησλ ιαψλ ηεο ζάιαζζαο νη νπνίνη
απείιεζαλ ηελ Ώίγππην επί Ρακζή ΕΕΕ (πεξί ην 1200 π.Υ.).
Ώξθεηνί κειεηεηέο δπζθνιεχνληαη λα απνδερζνχλ ηελ
χπαξμε Φηιηζηαίσλ ζηελ Παιαηζηίλε πξίλ ηνλ 12ν αηψλα, φκσο
ζρεδφλ φινη ζπκθσλνχλ φηη κηα κεγάιε κεηαλάζηεπζε έιαβε
ρψξαλ νιίγνλ κεηά ην 1200 π.Υ. φηαλ νη αλαθηνξηθνί
πνιηηηζκνί ησλ Μπθελψλ, ηνπ Ώηγαίνπ θαη ησλ Υεηηαίσλ είραλ
θαηαξξεχζεη θαη πνιιέο πφιεηο ηεο Μεζνγείνπ είραλ
θαηαζηξαθεί. Έηζη ζχκθσλα κε ηνλ Landau θαηά ηνλ 12ν αηψλα
π.Υ. εκθαλίδνληαη ζηελ Παιαηζηίλε καγεηξηθά ζθεχε θαζψο θαη
ε ηεηξάγσλε εζηία, Ώηγαηαθνχ ηχπνπ, γεγνλφο ην νπνίν θαηά
ηνλ ίδην καξηπξεί Ώηγαηαθή κεηαλάζηεπζε.206 Σελ ίδηα πεξίνδν
πνιινί νηθηζκνί ηεο Υαλαάλ επξίζθνληαη θαηεζηξακκέλνη, ελψ
λένη αλεγείξνληαη, κε αξρηηεθηνληθφ ζρεδηαζκφ ν νπνίνο
δεηθλχεη ηζρπξή Ώηγαηαθή ζχλδεζε, φπσο γηα παξάδεηγκα ζηελ
Ώθθάξσλα θαη ζηελ Γάζ (Tell Qasile).207 Βπηπξφζζεηα απφ ηελ
ίδηα πεξίνδν πξνέξρνληαη πνιιά επξήκαηα θεξακεηθήο ηνπ
ηχπνπ ηεο Μπθελατθήο IIIc:1b, ελψ αξγφηεξα εκθαλίδνληαη
θεξακεηθά ηεο ιεγφκελεο Φηιηζηατθήο – Μπθελατθήο, ηνπηθήο
εκπλεχζεσο θαη παξαγσγήο.
Οη Φηιηζηαίνη ίδξπζαλ ηελ Πεληάπνιη απνηεινχκελε απφ
ηελ Γάδα, Ώζθάισλα, Άδσην, Γάζ θαη Ώθθάξσλα, εζεσξνχλην δε
ηδηαίηεξα εμεηδηθεπκέλνη ζηελ κεηαιινηερλία, γλψζε ηελ
νπνία πεξηεθξνχξεζαλ απζηεξά (1 ΢ακ 13:19). Δ Πεληάπνιηο
απεηέιεζε κηα νκνζπνλδία κε πςειή νξγαλσηηθή δνκή θαη κε
πξνεμάξρνληα ηνλ εκπνξηθφ ραξαθηήξα, έθζαζε δε λα
208
ραξαθηεξίδεηαη σο ‗απηνθξαηνξία‘. ΢χκθσλα κε ηελ ΐίβιν νη
Φηιηζηαίνη θαίλεηαη φηη πέξαλ ηεο πξναλαθεξζείζαο
παξαζαιάζζηαο Πεληαπφιεσο ίδξπζαλ θαη ηελ παξαπνηάκην, πεξί
ηνλ Ενξδάλε πνηακφ, απνηεινχκελε απφ ηηο πφιεηο: ΢φδνκα,

59
Γφκνξξα, Άδακα, ΢εβσείκ θαη Λαζά (Γέλ 10:19). Καηά ηνλ
΢νθνλία ε Υαλαάλ ήηαλ ε γε ησλ Φηιηζηαίσλ (΢νθ 2:5), ελψ
ζχκθσλα κε ηνπο Ώξηζκνχο: ―Οη Υαλαλαίνη θαηνηθνχζη παξά ηελ
ζάιαζζαλ θαη ηαο φρζαο ηνπ Ινξδάλε‖ (Ώξηζ 13:29). Δ
πεξηγξαθή ηελ νπνία δίδεη ε ΐίβινο γηα ηηο πέληε πφιεηο ηεο
πεδηάδαο είλαη φηη δηαζέηνπλ ηείρε θαη πχιεο (Γέλ 19:1),
έρνπλ βαζηιείο θαη ζηξαηφ (Γέλ 14:10), ζπλεζίδνπλ ηα
ζπκπφζηα θαη ην θξαζί (Γέλ 19:3), νη θάηνηθνί ηνπο
θαιιηεξγνχλ ηελ άκπειν θαη πξνβαίλνπλ ζε ζπνλδέο (Αεπη
32:38). Βμ φισλ απηψλ ησλ ζηνηρείσλ θαζψο θαη απφ ηα
πξναλαθεξζέληα απνζπάζκαηα ηεο ΐίβινπ πξνθχπηεη ν
Φηιηζηατθφο ραξαθηήξαο θαη ηεο παξαπνηάκηαο Πεληαπφιεσο. Ο
Βπζέβηνο Καηζαξείαο ζην Ολνκαζηηθφλ αλαγλσξίδεη ξεηά ηηο
πφιεηο Ώδακά, Γφκνξξα θαη Γνγεξά ή Γννξά ή θαη ΢ηγψξ σο
κέιε ηεο πεληαπφιεσο ΢νδφκσλ (Eus. s.v. Ώδακά; s.v.
Γφκνξξα; s.v. Γνγεξά). Ώπφ ηνλ ίδην ε Λαζά ηαπηνπνηείηαη κε
ηηο ζεξκέο πεγέο ζηελ Καιιηξφε (Wady Zerqa Ma‗in) αλαηνιηθά
ηεο Νεθξάο Θάιαζζαο.209 Oη πέληε απηέο πφιεηο απνθαινχληαη
ζηελ ΐίβιν ‗πέληε πφιεηο ηεο πεδηάδαο (ή ηνπ θχθινπ)‘,
θαίλεηαη δε φηη απνηεινχζαλ απηνηειή πνιηηηθή νληφηεηα.210 Δ
έληνλε παξνπζία θαη ε εκπνξηθή δξαζηεξηνπνίεζε ησλ
Βιιαδηηψλ Φηιηζηαίσλ ζηελ ΢πξν - Παιαηζηίλε είρε σο
απνηέιεζκα ε εκπνξηθή νδφο ε δηεξρφκελε απφ ηελ Φηιηζηατθή
πεδηάδα λα νλνκαζζεί Οδφο ησλ Φηιηζηαίσλ, φλνκα ην νπνίν
έκειιε αξγφηεξα λα αληηθαηαζηαζεί απφ ηνλ φξν Via Maris,
πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί ε εμάιεηςε ηνπ νλφκαηφο ηνπο απφ
ηελ πεξηνρή, θαη ε κείσζε ηεο ζεκαζίαο θαη ηνπ εχξνπο ηεο
εθεί παξνπζίαο ηνπο.211
΢χκθσλα κε ηα ππάξρνληα ζηνηρεία ζηελ βφξεηα ΢πξν –
Παιαηζηίλε ππήξμαλ κεηά ηελ θαηάξξεπζε ησλ Υεηηαίσλ δχν

60
πνιηηηθέο νληφηεηεο Ώηγαηαθήο θαηαγσγήο.212 ΢ηήλ πξψηε εμ
απηψλ, ηελ Hiyawa ή Que, έρνπκε ήδε αλαθεξζεί, ζεκεηψλνληαο
φηη είρε ηελ έδξα ηεο ζηελ πεξηνρή Ώδάλσλ, ε δε ζχλδεζή ηεο
κε ην Βιιαδηθφ ζηνηρείν πξνθχπηεη ηφζνλ ιφγσ ηνπ νλφκαηφο
ηεο, ην νπνίν ηελ ζπζρεηίδεη κε ηνπο Ahhiyawa ήηνη ηνπο
Μπθελαίνπο, φζνλ θαη ιφγσ ησλ ζξχισλ νη νπνίνη ηελ ζπλέδεαλ
κε ηνλ Μφςν, αιιά θαη ησλ αξραηνινγηθψλ επξεκάησλ. Άιισζηε
φπσο έρνπκε ήδε ζεκεηψζεη ε πεξηνρή ηεο Κηιηθίαο αθφκε θαη
πξίλ ηελ Υεηηηηηθή θαηάξξεπζε ππήξμε πεδίν Βιιαδηθνχ
ελδηαθέξνληνο θαη παξνπζίαο. Δ λέα αλάγλσζε αθηεξσκαηηθήο
πηλαθίδαο ζην ηεξφ ηνπ ζενχ ηεο θαηαηγίδαο ζην Aleppo
(Υαιπβψλα ή Halab ή Ώξραία ΐέξνηα ηεο Βιιεληζηηθήο
πεξηφδνπ) απεθάιπςε ηελ χπαξμε θξάηνπο ζεβαζηνχ κεγέζνπο
ζηελ επξχηεξε πεξηνρή ηεο πεδηάδαο Amuq ή ηεο Αληηνρείαο
επί Οξφληνπ ην νπνίν νλνκαδφηαλ Palastin, εκθαλίδνληαο
αδηακθηζβήηεηε ζπζρέηηζε κε ηνπο Φηιηζηαίνπο θαη ηελ
Παιαηζηίλε.213 Tν ηεξφ ηνπ Aleppo ππήξμε θέληξν ηεο ιαηξείαο
ηνπ ζενχ ηεο θαηαηγίδαο, ν νπνίνο έπαημε έλαλ ηδηαίηεξν
ππεξηνπηθφ ξφιν ζηελ αξραία Βγγχο Ώλαηνιή.214 Σν ηεξφ
ρξνλνινγείηαη απφ ηα κέζα ηεο ηξίηεο ρηιηεηίαο, θαηά δε ηηο
αξρέο ηεο δεπηέξαο ε ζεκαζία ηνπ εληζρχζεθε, παξάιιεια κε
ηελ εκθάληζε ηνπ Ώκνξηηηθνχ βαζηιείνπ ηνπ Yamhad. Ο ζεφο
ηεο θαηαηγίδαο ιαηξεχζεθε ζηελ Υεηηηηηθή πξσηεχνπζα,
ζπλεζηδφηαλ κάιηζηα ε επίθιεζή ηνπ ζηηο δηεζλείο ζπλζήθεο,
θαηά ηηο αξρέο δε ηεο πξψηεο ρηιηεηίαο άξρηζε πάιη λα
απνθηά εμέρνπζα ζέζε κεηαμχ ησλ ιαψλ ηεο πεξηνρήο.215
΢ήκεξα γλσξίδνπκε φηη πεξί ην 1200 π.Υ. ν Taitas,
βαζηιεχο ηεο Palastin, αλαθαίληζε ην ηεξφ ηνπ Aleppo,
αλήγεηξε δε θαη ζρεηηθή επηγξαθή αθηεξσκέλε ζηνλ ζεφ ηεο
θαηαηγίδαο.216 Δ απφ κέξνπο ηνπ Taitas αλακφξθσζε ηνπ ηεξνχ

61
ηνπ ζενχ ηεο θαηαγίδαο αθνινχζεζε ρξνληθά απηήλ ησλ
Υεηηαίσλ, ζχκθσλα δε κε ηνλ Kohlemeyer ε αλνηθνδφκεζε θαη ε
ιαηξεπηηθή αλαβίσζε δελ έζημε αιιά αληίζεηα ζεβάζηεθε ηελ
ππάξρνπζα παξάδνζε.217 Πάλησο ζηελ απεηθφληζε ηνπ βαζηιέσο
Taitas εθηηκνχκε φηη δελ αθνινπζήζεθαλ επαθξηβψο νη θαλφλεο
ηεο Υεηηηηηθήο εηθνλνγξαθίαο νχηε ηεο Βγγχο Aλαηνιήο
218
επξχηεξα. Βλ πξνθεηκέλσ ζεκεηψλνπκε φηη νη παξαζηάζεηο
ηνπ βαζηιέσο ζε ζθελέο απφ θνηλνχ κε ηνλ ζεφ εκθαλίδνπλ ηνλ
ζεφ πάληα ζε ππεξέρνπζα ζέζε: έηζη ζε άιιεο πεξηπηψζεηο ην
κέγεζνο ηεο εηθφλαο ηνπ βαζηιέσο είλαη ζαθψο κηθξψηεξν
219
απηήο ηνπ ζενχ, ζε άιιεο δε ν ζεφο απεηθνλίδεηαη
θαζήκελνο λα δέρεηαη πξνζθνξέο θαη αθηεξψζεηο.220 ΢ηελ
πεξίπησζε ηνπ αλαγιχθνπ απφ ην Aleppo ην κφλν ζηνηρείν
ππεξνρήο ηνπ ζενχ είλαη ην γεγνλφο φηη ν βαζηιηάο
εηθνλίδεηαη απνηίσλ θφξν ηηκήο. Ίζσο δελ είλαη άζρεην πξνο
ηελ λέα ηδενινγία ηεο Palastin φηη ζην ζπγθεθξηκέλν
αλάγιπθν ν βαζηιεχο κνηάδεη σο, ζρεδφλ, ίζνο κε ηνλ ζεφ.
Άιισζηε κεξηθέο εθαηνληαεηίεο αξγφηεξα νη βαζηιείο ηεο
Βιιεληζηηθήο πεξηφδνπ, επίγνλνη ηνπ Ώιεμάλδξνπ, ζα
απεηθνλίζνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο πςειφηεξν θαη απηνχ ηνπ ζενχ!
΢ε θάζε πεξίπησζε, βεβαίσο, ε αλαβίσζε ηνπ ηεξνχ θαη νη
πξνζζήθεο έγηλαλ κε ζεβαζκφ πξνο ηελ παιαηά ηάμε θαη κε
δηάζεζε ζπγθξεηηζκνχ. Φαίλεηαη ινηπφλ φηη ε λέα πνιηηηθή
ηάμε ηεο Palastin, εθπξνζσπνχκελε απφ ηνλ Taitas, δελ ήζειε
θαη δελ είρε ζπκθέξνλ λα έιζεη ζε επζεία ζχγθξνπζε κε ηνλ
πιεζπζκφ ζίγνληαο ηα ζξεζθεπηηθά πηζηεχσ ηνπ θαη ηα άιια
ζηνηρεία ηεο ηαπηφηεηάο ηνπ. Σν γεγνλφο απηφ ππνγξακκίδεηαη
πξνθεηκέλνπ λα ζεκεησζεί φηη θαη ζηελ πεξίπησζε απηή είρακε
επαθή Βιιαδηηψλ κε Υεηηαίνπο θαη ινηπνχο ιανχο, παξ‘ φινλ

62
φηη κεξηθνί επηκέλνπλ λα αξλνχληαη ηελ χπαξμε ηέηνησλ
επαθψλ.
Άιισζηε ζθφπηκν είλαη λα ζεκεηψζνπκε φηη ζηελ
Μπθελατθή Βιιάδα, αλ φρη θαη παιαηφηεξα θαηά ηελ Μηλσηθή
πεξίνδν, ε ιαηξεία ηνπ ζενχ ηεο θαηαηγίδαο θαη ησλ θαηξηθψλ
θαηλνκέλσλ θαίλεηαη φηη είρε εγθαζηδξπζεί. Έηζη ην φλνκα
ηνπ Αηφο εηπκνινγείηαη, ζχκθσλα κε ηνλ Burkert θαη Nilsson,
απφ ηελ ιέμε ‗επδία‟ ε νπνία ζεκαίλεη ηνλ θαιφ θαηξφ (LSJ,
s.v. επδία).221 Σν φλνκα ηνπ Αηφο αλαθέξεηαη ζηηο πηλαθίδεο
ηεο Γξακκηθήο ΐ‘,222 αλ θαη φρη σο ππέξηαηνπ ζενχ, ελψ ζηνλ
Βιιαδηθφ ρψξν έρνπλ αλαθαιπθζεί πνιιά αγαικαηίδηα ησλ
νπνίσλ ν ηχπνο θέξεηαη σο ζπγγελέζηαηνο ηνπ ζενχ ηεο
θαηαηγίδαο ηεο βφξεηαο ΢πξίαο. Βδψιηα ηνπ ζενχ ηεο
θαηαηγίδαο έρνπλ επξεζεί ζηελ Φπιαθσπή Μήινπ (δχν ηεκάρηα),
Μπθήλεο, Σίξπλζα, ζπήιαην Παηζνχ Κξήηεο (ηεξφ Βξκνχ
Κξαλαίνπ πιεζίνλ ηεο ΢πβξίηνπ ή su-ki-ri-ta ηεο Γξακκηθήο
ΐ‘), Αήιν, Θέξκν, Λίλδν, Καιιηπεχθε Θεζζαιίαο, Καιαπξεία
(Πφξνο, ζην ηεξφ ηνπ Πνζεηδψλνο), ΢νχλην, ΢άκν (Δξαίν),
Αειθνχο, Οιπκπία αιιά θαη ζηελ Έγθσκε Κχπξνπ, ζηελ ΢ηθειία
θαη, βεβαίσο, ζηελ Βπαγνξίηηδα (Ugarit).223 Οη κειεηεηέο
είραλ ηελ ηάζε λα ραξαθηεξίδνπλ ηα εδψιηα σο πξντφληα
εηζαγσγήο απφ ηελ Ώλαηνιή, φκσο θνηλή είλαη ε εθηίκεζε φηη
ηα Βιιαδηθά είλαη πςειφηεξεο πνηφηεηνο θαη πην
224
εθθξαζηηθά. ΢ε απηή ηελ ππεξνρή ζηεξηδφκελνο ν Evans
δηαηχπσζε ηελ άπνςε πεξί ηεο εγρψξηαο θαηαζθεπήο ηνπο.225 Σα
πεξηζζφηεξα Βιιαδηθά εδψιηα εθηηκάηαη φηη ρξνλνινγνχληαη
απφ ην δεχηεξν ήκηζπ ηεο δεπηέξαο ρηιηεηίαο, κε παιαηφηεξν
απηφ ηεο Καιιηπεχθεο Οιχκπνπ λα ηνπνζεηείηαη πεξί ηνλ
δέθαην πέκπην αηψλα.226 Δ εχξεζε ηνπ αξραησηέξνπ απηνχ
εδσιίνπ ζηνλ ΋ιπκπν θαζψο θαη ε χπαξμε ζηελ πεξηνρή ηνπ

63
ηνπσλπκίνπ ‗Γίνλ‘ παξέρεη κηα επηπιένλ ζχλδεζε ηνπ ζενχ ηεο
θαηαηγίδαο κε ηνλ Αία. Πξφζζεηε ππνζηήξημε ζηελ ζχλδεζε
απηή παξέρεη ην γεγνλφο φηη ν ζεφο ηεο θαηαηγίδαο Tarhunt
επνλνκάδεην βαζηιεχο ησλ ζεψλ, αθξηβψο φπσο ν Γεχο.227
Άιισζηε κε βάζε ηελ παξάδνζε, φπσο δηαζψζεθε απφ ηνλ Μάμηκν
ηνλ ζνθηζηή εθ Σχξνπ, νη πξψηνη άλζξσπνη έθηηζαλ αγάικαηα
ηνπ Αηφο ζηνλ ΋ιπκπν, ηελ Ίδε θαη ηα άιια βνπλά.228 ΢ε θάζε
πεξίπησζε, πάλησο, ε ιαηξεία ηνπ ζενχ ηεο θαηαηγίδαο θαη
ησλ θαηξηθψλ θαηλνκέλσλ είρε θαζηεξσζεί ζηελ Βιιάδα πξίλ
ηελ επνρή ηνπ Taitas, θάπνηα δε απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ
είραλ ελζσκαησζεί ζηελ εηθφλα ηνπ Αηφο.
Δ Palastin ππήξμε κεγάιν θαη ηζρπξφ θξάηνο,
πηζαλνινγείηαη δε φηη είρε δηπισκαηηθέο ζρέζεηο κε ηελ
229
Ώίγππην, ε δε απμεκέλε πνιηηηθή επηξξνή ηνπ ζηελ Βγγχο
Ώλαηνιή επηβεβαηψλεηαη απφ ην γεγνλφο φηη ήιεγρε ην κεγάιν
ηεξφ ηνπ Aleppo. Ώπφ ηα εδάθε ηνπ αλεζθάθεζαλ επξήκαηα
θαηαδεηθλχνληα εηζξνή ζε απηά αλζξψπσλ Ώηγαηαθήο
πξνειεχζεσο θαζψο θαη Μπθελατθψλ θεξακεηθψλ θαη άιισλ
230
ζηνηρείσλ ηνπ πιηθνχ πνιηηηζκνχ ηεο πεξηφδνπ ΤΒ ΕΕΕc. Σα
απνηειέζκαηα ησλ αξραηνινγηθψλ εξεπλψλ ζηελ πεδηάδα Amuq
δεηθλχνπλ φηη θαηά ηελ κεηάβαζε απφ ηελ χζηεξε Βπνρή ηνπ
Υαιθνχ ζηελ Βπνρή ηνπ ΢ηδήξνπ έιαβε ρψξαλ κεηαηφπηζε ηνπ
πνιηηηθνχ θέληξνπ απφ ηελ Alalakh ζην Tell Ta‗yinat,
πξσηεχνπζα ηνπ θξάηνπο ησλ Φηιηζηαίσλ. ΢ην Tell Ta‗yinat
επί ησλ ηρλψλ πξνυπαξρνχζεο πφιεσο αλεζθάθεζαλ ίρλε
νηθίζεσο απφ αγξνηηθή θνηλφηεηα, ρξνλνινγνχκελα απφ ηελ
Βπνρή ηνπ Υαιθνχ. Ώπηή ε θνηλφηεηα παξνπζίαδε ηζρπξέο
ζπγγέλεηεο κε ην Ώηγαίν, ηφζνλ φζνλ αθνξά ζηελ αλεπξεζείζα
άθζνλε Μπθελατθή θεξακεηθή, φζνλ θαη, θπξίσο, αλαθνξηθά
πξνο ηηο δηαηξνθηθέο ζπλήζεηεο θαη ηηο πθαληηθέο

64
ηερληθέο.231 ΢ηελ ίδηα ζέζε αθνινχζεζε ελ ζπλερεία ε
αλέγεξζε ησλ κλεκεηαθψλ θηηξίσλ ηεο πξσηεχνπζαο ηεο
Palastin. Ώπφ 18 πεξίπνπ νηθηζηηθέο εγθαηαζηάζεηο ηεο
επξχηεξεο πεξηνρήο αλεζθάθεζαλ 1165 ζξαχζκαηα αγγείσλ εθ
ησλ νπνίσλ ην 20% πξνζδηνξίζζεζαλ σο Κππξηαθά, Ώηγαηαθά ή
νκνηάδνληα πξνο Ώηγαηαθά.232 Ώμίδεη λα πξνζηεζεί φηη ην
φλνκα Taitas σο βαζηιέσο ησλ Παιαηζηηλίσλ εκθαλίδεηαη θαη
ζε άιιεο πηλαθίδεο,233 ελψ θαη ην εζληθφ Palastin απαληάηαη
ζε πιεζψξα πεξηπηψζεσλ.234 Σν θξάηνο ηνπ Patin ζεσξείηαη
επίζεο απφ κειεηεηέο σο ζπλδεφκελν κε ηνπο Φηιηζηαίνπο,
απηή δε ε θξίζε βαζίδεηαη ζην φλνκά ηνπ ην νπνίν ζεσξείηαη
σο πξνειζφλ εθ παξαθζνξάο απφ απηφ ησλ Φηιηζηαίσλ. Σν
θξάηνο απηφ, ήθκαζε πεξί ηνλ έλαην αηψλα ζηελ πεδηάδα Amuq,
ζηελ πεξηνρή φπνπ ζηελ χζηεξε Βπνρή ηνπ Υαιθνχ ππήξρε ε
νληφηεηα ηεο Alalakh.
Με βάζε ηελ Φηιηζηατθή ζπζρέηηζε ε νπνία απεδείρζε γηα
ην θξάηνο Palastin ζεσξνχκε ζθφπηκν λα ζέζνπκε ππφ θξίζε ην
εξψηεκα ζρεηηθά κε ην ίδην ην φλνκα ηνπ Taitas. ΢ηελ
αιθαβεηηθή Βιιεληθή εκθαλίδνληαη θχξηα νλφκαηα ερεηηθψο
ζπγγελή κε ην παξαπάλσ, φπσο ηα Ααηηάο, Ααίησλ, Ααίηεο,
Ααίηαο, Ααίηηο, Ααίηνο, Ααίηαξρνο θ.ά.235 ΐαζηδφκελνο ζηελ
χπαξμε ησλ αλσηέξσ ν Garcia Ramon έρεη εξκελεχζεη ην
Μπθελατθφ αλζξσπσλχκην da-te-wa σο /Daitēwās/, επηπιένλ δε
ζεσξεί σο εμεγήζηκν – πηζαλφ ην */Daitēus/ ην νπνίν
αλαγλσξίδεη σο ζπγθεθνκκέλε κνξθή ηνπ e-u-da-i-ta /E(h)u-
daitās/ ή ηνπ Ααίηαξρνο.236 Με βάζε ηα αλσηέξσ είλαη,
ελδερνκέλσο, δπλαηή θαη δεχηεξε γισζζνινγηθή ζπζρέηηζε ηεο
Palastin κε ηνλ Βιιαδηθφ ρψξν, ζηελ ηειεπηαία πεξίπησζε
κέζσ ηνπ νλφκαηνο Taitas - Ααηηάο.

65
 Οη Φηιηζηαίνη, δηαζέηνληεο ην πιενλέθηεκα ηεο
ηερλνινγίαο ηνπ ζηδήξνπ, απεηέιεζαλ, θαηά ηελ ΐίβιν, ην
βαζηθφ εκπφδην ην νπνίν αληηκεηψπηζαλ νη Εζξαειίηεο ζηελ
πξνζπάζεηά ηνπο λα επηθξαηήζνπλ ζηελ Υαλαάλ.237 Πξάγκαηη νη
Φηιηζηαίνη ηνπ 12νπ αηψλνο αληηπξνζψπεπαλ γηα ηελ πεξηνρή
ηελ Βπνρή ηνπ ΢ηδήξνπ, φηαλ ε Ώίγππηνο θαη ε ΢πξν -
Παιαηζηίλε δηήλπαλ ηελ Βπνρή ηνπ Υαιθνχ. Χο απνηέιεζκα
απηνχ θαίλεηαη φηη νη Φηιηζηαίνη απψζεζαλ ηνπο Ώηγππηίνπο
απφ ηελ πεξηνρή θαη επέβαιαλ ηελ πνιηηηζηηθή θαη ελ κέξεη
θαη πνιηηηθή ζθξαγίδα ηνπο ζ‘ απηήλ. ΢ηελ πφιη ηεο
Ώθθάξσλνο (Ekron) επξέζε πξίλ ιίγα ρξφληα κηα ζηήιε ε νπνία
θέξεη ηελ πξψηε θηιηζηατθή πηλαθίδα, ε νπνία γξάθεη (Βηθ.
10):238, 239

This temple was built by 'Akish (Achish, Ikausu), son of

Padi, son of Yasid, son of Ada, son of Ya'ir, ruler of
Ekron, for Ptgyh,* his (divine) lady. May she bless him,
and guard him, and prolong his days, and bless his land.
φπνπ ν Demsky δηαβάδεη ην φλνκα ηεο ζεφηεηνο σο Pt[n]yh θαη
ην ζπλδέεη κε ηελ Πφηληα,240 ελψ ε Christa Schäfer-
Lichtenberger αλαγλσξίδεη ηελ Ππζψ – Γαία.241
Ο εγεκφλαο ηεο πφιεσο πξνζδηνξίδεηαη σο Ikausu, φλνκα ην
νπνίνλ νξζνγξαθείηαη φπσο ην Achish, ηαπηίδεηαη δε κε ην
φλνκα ηνπ γλσζηνχ βαζηιέσο ηεο Γάζ ηελ πεξίνδν ηνπ Ααβίδ
θαη ΢νινκψληα, ήηνη ηξεηζίκηζπ αηψλεο πξίλ.242 ΢ηελ
κεηάθξαζε ησλ εβδνκήθνληα ην φλνκα απνδίδεηαη σο Ώγρνχο (1
΢ακ 21:10), θαηά δε ηνπο κεηαθξαζηέο ηεο επηγξαθήο - Gitin,
Dothan, θαη Naveh - ην φλνκα παξάγεηαη απφ ηελ ιέμε Ώραηφο
- Akhayus, ζεκαίλεη δε ηνλ Έιιελα. Ώμίδεη ελ πξνθεηκέλσ λα
πξνζζέζνπκε φηη ν Ώγρνχο – Ώραηφο, βαζηιεχο ηεο Γάζ θαηά ηα
ηέιε ηνπ 11νπ αηψλνο, είρε σο δνχιν - ππνηαθηηθφ ηνπ ηνλ

66
κεηέπεηηα βαζηιέα Ααβίδ γηα πεξηζζφηεξν απφ έλα έηνο (1 ΢ακ
27:1 θ.ε. θαη 1 ΢ακ 29:1 θ.ε.), θαζ‘ φιν δε ηνχην ην
δηάζηεκα ν Ααβίδ (1 ΢ακ 27:9 θ.ε.): ―ἔηππηε ηὴλ γῆλ θαὶ νὐθ
ἐδσνγφλεη ἄλδξα ἢ γπλαῖθα θαὶ ἐιάκβαλνλ πνίκληα θαὶ
βνπθφιηα θαὶ ὄλνπο θαὶ θακήινπο θαὶ ἱκαηηζκφλ, θαὶ
ἀλέζηξεςαλ θαὶ ἤξρνλην πξὸο Ἀγρνῦο‖, ήηνη ―έθαλελ επηδξνκάο
εηο ηελ ρψξαλ απηήλ, εθηππνχζε ηνπο θαηνίθνπο, εζαλάησλελ
άλδξαο θαη γπλαίθαο θαη έπαηξλε ηα πξφβαηα, ηα βφδηα, ηνπο
φλνπο, ηαο θακήινπο, ηα ελδχκαηα θαη επέζηξεθαλ πάιηλ πξνο
ηνλ Αγρνχο‖.
Δ Φηιηζηατθή πφιε Γάζ ή Γέζ ή Γίηηα (βι. St.Byz., s.v.
Γίηηα) ή Κχηαηα ή Κχηα ή Κπηαία ζπλδέεηαη κε ηνπο Κεηείνπο
απφ ηελ νκψλπκε πφιη ηεο βνξεηναλαηνιηθήο Κξήηεο. Πξάγκαηη
νη Κήηεηνη είλαη νη απφγνλνη ηνπ Εαπάλ (Γέλ 10:4, Ώ' Υξνλ
1:7), ή ζε άιιε πεξίπησζε ηεο λήζνπ Κηηηείκ (Κχπξνπ) αιιά
θαη άιισλ λεζηψλ ηεο Μεζνγείνπ (Ώξηζ 24:24, Εεξ 2:10). ΢ηελ
Παιαηά Αηαζήθε ν φξνο Εαπάλ ρξεζηκνπνηείηαη αξρηθψο γηα
ηνπο Ίσλεο, ελ ζπλερεία δε σο ηζνδχλακνο ηνπ Έιιελα ελ
γέλεη (Δζ 66:19, Βδεθ 27:13, Ααλ 8:21, 10:20, 11:2, Εσήι
3:6, Γαρ 9:13, θ.α.).243 Μέξνο ηνπ Βιιαδηθνχ πιεζπζκνχ ηεο
Γάζ απεηειείην απφ απνίθνπο πξνεξρνκέλνπο απφ ηελ ΐνησηία,
νη νπνίνη απνθαινχκελνη ‗Γίγαληεο‘, αξρηθψο θαηέιπζαλ ζηελ
νξεηλή πεξηνρή ΐαζάλ θαη ελ ζπλερεία ζηελ Φηιηζηατθή
244
πφιε. Δ Βιιεληθφηεο απηψλ ππνγξακκίδεηαη απφ ην γεγνλφο
φηη ν βαζηιεχο ηνπο νλφκαηη ΍γ θαη πνιέκηνο ησλ Εζξαειηηψλ
(Ώξηζ 24:23), πξνζνκνηάδεη απφ θάζε άπνςε κε ηνλ ΐνησηφ
΍γπγν.245 Δ γελέηεηξα Κξεηηθή πφιηο ησλ Κεηείσλ ηεο Κνιρίδνο
θαη ηεο Παιαηζηίλεο εκθαλίδεηαη θαη ζηελ πηλαθίδα KN G 820
απφ ηελ Κλσζζφ, ηαπηνπνηήζεθε δε κε ην θιαζηθφ Κχηαηνλ.246

67
 Καηά ηνλ ΢ηέθαλν ΐπδάληην ε Γάδα εθαιείην θαη Μηλψα
απφ ηνπ Μίλσνο (St.Byz., s.v. Γάδα), εθεί δε ειαηξεχεην ν
Κξεηαίνο Αίαο σο ηνπηθή ζεφηεηα κε ην φλνκα ‗Μαξλά‘, πνπ
εξκελεχεηαη σο ‗Κξεηαγελήο‘, δηφηη νη Κξήηεο πξνζαγνξεχνπλ
‗ηαο παξζέλνπο, Μαξλάλ‘, φπσο δηεπθξηλίδεη.247, 248
Δ
παιαηφηεο αιιά θαη ε ηζρχο ηεο πφιεσο πνιχ πξίλ ην 1200
π.Υ. απνδεηθλχεηαη ηφζνλ απφ ην φηη ζπκπεξηιακβάλεηαη ζηνλ
θαηάινγν ηνπ Φαξαψ Σνχζκσζε ηεο XVIII δπλαζηείαο, φζνλ θαη
απφ ηελ αλαθνξά ηεο πφιεσο ζηηο επηζηνιέο ηεο Ώκάξλα.249
Ο κέγηζηνο ζεφο ησλ Φηιηζηαίσλ ήηαλ ν Ααγψλ, γηα ηνλ
νπνίν ν Φνίληθαο ΢αγρνπληάζσλ, ν νπνίνο έδεζε πξίλ ηα
Σξσηθά, έγξαθε φηη ήηαλ πηφο ηνχ Οπξαλνχ θαη ηεο Γήο,
αδειθφο ηνχ Ίινπ (νλνκαζζέληνο χζηεξνλ Κξφλνπ), ηνπ
ΐαηηχινπ θαη ηνχ Ώηιαληα, εζεψξεη δε φηη επηλφεζε ηνλ ζίηνλ
θαη ην άξνηξνλ, νλνκαζζείο θαηφπηλ Αίαο αξφηξηνο.250
Σα επξήκαηα κε απνδείμεηο γξαθήο δελ ιείπνπλ απφ ηελ
Φηιηζηατθή ΢πξν - Παιαηζηίλε ηνπ ηέινπο ηεο χζηεξεο Βπνρήο
ηνπ Υαιθνχ. ΢ηελ Ώληίπαηξη (Tell Aphek) επξέζε
ζξπκκαηηζκέλε πήιηλε πηλαθίδα κε γξαθή, ρξνλνινγνχκελε πεξί
ηνλ 11ν αηψλα, ε νπνία εθηηκάηαη φηη εκθαλίδεη
ραξαθηεξηζηηθά ηφζνλ ηεο Βγγχο Ώλαηνιήο φζνλ θαη Ώηγαηαθά,
πηζαλνινγείηαη δε φηη είλαη έξγν ησλ Φηιηζηαίσλ.251 Ώξθεηέο
πηλαθίδεο κε ίρλε γξαθήο έρνπλ επξεζεί επίζεο θαη ζηελ Tell
Deir Alla, πιεζίνλ ζεκείσλ κε έληνλε κεηαιινηερληθή
δξαζηεξηφηεηα, ζπλνδεπφκελα απφ επξήκαηα Μπθελατθήο
θεξακεηθήο. Έρνπλ εθθξαζζεί ππνζέζεηο γηα ηνλ Φηιηζηατθφ
ραξαθηήξα ηνπο, φκσο ε απνθξππηνγξάθεζή ηνπο δελ έρεη
252
πξνρσξήζεη.

68
 ΢πλνςίδνληαο ππνζηεξίδνπκε φηη ε παξνπζία Βιιαδηηψλ
ζηελ ΢πξν - Παιαηζηίλε είλαη παιαηφηαηε, ν δε φξνο
Φηιηζηαίνη αξρηθψο ερξεζηκνπνηείην γηα ηνπο Μηλσίηεο, ελ
ζπλερεία γηα ηνπο Μπθελαίνπο θαη ηέινο πεξηέιαβε ηνπο ιανχο
απφ ην Ώηγαίν, ηα λεζηά θαη άιιεο πεξηνρέο, ήηνη ηνπο ιανχο
ηεο ζάιαζζαο. Φαίλεηαη φηη ε εγθαηάζηαζε Βιιαδηηψλ ζηελ
πεξηνρή έγηλε θαηά ην κάιινλ ή ήηηνλ βαζκηαία. Ώθφκε θαη
γηά ηελ εγθαηάζηαζε ηνπ θχκαηνο ηνπ 12νπ αηψλνο δελ έρνπκε
ελδείμεηο γηα ηδηαίηεξε ζηξαηησηηθή δξαζηεξηφηεηα, ελψ νη
θαηαζηξνθέο ζηα αζηηθά θέληξα ηεο πεξηνρήο είλαη κηθξήο
εθηάζεσο θαη πεξηνξίδνληαη ζε ιίγεο κφλνλ ζέζεηο.253

Εηθ. 10: Πηλαθίδα ηεο Αθθάξωλνο

69
70
 ΔΝΝΑΣΗ ΔΝΟΣΗΣΑ
9. Γξαθή

9.1 Αηγαηαθέο γξαθέο

Δ απνθξππηνγξάθεζε ηεο Γξακκηθήο ΐ‘ ην 1953 απφ ηνπο

Ventris θαη Chadwick θαη ε δεκνζίεπζε ηνπ πεξίθεκνπ άξζξνπ
ηνπο ζεκαηνδφηεζε ηελ κεηαηφπηζε ηεο ηζηνξίαο ηεο Βιιεληθήο
Γιψζζαο θαηά κηζή ρηιηεηία πεξίπνπ.254 Πξάγκαηη κέρξη ηελ
απνθξππηνγξάθεζε ηεο Γξακκηθήο ΐ‘ παιαηφηεξεο γξαπηέο
απνδείμεηο ηεο Βιιεληθήο εζεσξνχλην απηή ηνπ Gobii Εηαιίαο
(775 π.Υ.), θάπνηα γξαθήκαηα απφ ην Λεπθαληί, ην ελεπίγξαθν
‗θχπειιν ηνπ Νέζηνξνο‘ απφ ηελ Ρφδν (ην νπνίν επξέζε ζηηο
Πηζεθνχζεο ηνπ θφιπνπ Νεαπφιεσο Εηαιίαο) θαη, θπξίσο, ε
επηγξαθή απφ ηελ νηλνρφε ηνχ Αηπχινπ πεξί ην 740 π.Υ.255
Πξφζθαηα ζηελ Μεζψλε Πηεξίαο ήιζαλ ζην θψο 191 ελεπίγξαθα
αγγεία κε αιθαβεηηθή γξαθή, ηα πεξηζζφηεξα απφ ηα νπνία
ρξνλνινγνχληαη ηνλ χζηεξν φγδνν θαη ηνλ πξψηκν έβδνκν αηψλα
π.Υ.256 ΋κσο λεψηεξα επξήκαηα δελ ζηακάηεζαλ λα
εκθαλίδνληαη, σζψληαο ηηο ρξνλνινγήζεηο αθφκε πην πίζσ!
΢χκθσλα κε ην National Geographic πξφζθαηα o θαζεγεηήο
Κνζκφπνπινο αλεθάιπςε κία πήιηλε πηλαθίδα Γξακκηθήο ΐ‘ ζηελ
Ίθιαηλα Μεζζελίαο, ρξνλνινγνχκελε κεηαμχ 1450-1350 π.Υ.,

71
ήηνη παιαηφηεξε φισλ ησλ κέρξη ηψξα γλσζηψλ πήιηλσλ
257
πηλαθίδσλ απηήο ηεο γξαθήο. Δ πηλαθίδα είλαη γξακκέλε θαη
απφ ηηο δχν πιεπξέο. ΢ηελ κία πιεπξά παξαηίζεηαη θαηάινγνο
κε αλδξηθά νλφκαηα, παξέρνληαο ελδείμεηο φηη απνηειεί
θαηαγξαθή πξνζσπηθνχ, ελψ ζηελ άιιε ζψδεηαη έλα ηκήκα
ξήκαηνο πνπ παξαπέκπεη ζην ‗θαηαζθεπάδσ‘ θαη θαηάινγνο
πξντφλησλ. Πηζαλνινγείηαη επνκέλσο ε χπαξμε πξψηκνπ
Μπθελατθνχ αλαθηφξνπ ζηελ πεξηνρή. Σν ζεκαληηθφ είλαη φηη
γηα πξψηε θνξά αλεπξίζθεηαη πήιηλε πηλαθίδα ζε δεπηεξεχνλ
Μπθελατθφ θέληξν. Οη αλαζθαθείο Μ. Κνζκφπνπινο θαη C.
Shelmerdine ζεσξνχλ φηη ε Ίθιαηλα ηαπηίδεηαη κε ηελ ηνπηθή
πξσηεχνπζα a-pu2 (Alphys) ζηελ Βγγχο Βπαξρία ηεο Πχινπ.258
΢χκθσλα κε ηελ παξάδνζε, ε Ίθιαηλα πήξε ην φλνκά ηεο απφ
ηελ θφξε ηνπ βαζηιηά Νέζηνξα, ηελ Νίγθιαηλα, ε νπνία είρε
ηα ινπηξά ηεο ζηελ πεξηνρή. Δ πφιε απεηέιεζε κεγάιν
εκπνξηθφ θέληξν επεμεξγαζίαο ραιθνχ θαη αλαθέξεηαη ζηα
βαζηιηθά αξρεία ηεο Πχινπ, δειαδή ζε πηλαθίδεο Γξακκηθήο ΐ‘
(PY Jn 693, PY Jn 829, PY An 657 θιπ.). Βίλαη κία απφ ηηο
ελλέα πφιεηο ηεο Βγγχο Βπαξρίαο, ελψ ε Άπσ Βπαξρία κε επηά
πφιεηο είρε πξσηεχνπζα ην Λεχθηξνλ. ΢πκπεξαζκαηηθά ινηπφλ
θαη πξνθεηκέλνπ γηα ην παξάδεηγκα ηεο Πχινπ αλακέλεηαη φηη
αξρεία πήιηλσλ πηλαθίδσλ εηεξνχλην φρη κφλνλ ζην κείδνλ
αλαθηνξηθφ θέληξν, αιιά θαη ζηηο πξσηεχνπζεο ησλ επαξρηψλ,
φπσο θαη ζηηο ελλέα ζπλ επηά πφιεηο ησλ επαξρηψλ. Δ άπνςε
απηή εληζρχεηαη θαη απφ ην γεγνλφο φηη ζηελ Θήβα έρνπλ
επξεζεί εγράξαθηεο ζθξαγίδεο κε ηνλ ραξαθηεξηζκφ ‗πξνο
Θήβα‘, γεγνλφο ην νπνίν ζεκαίλεη ηελ χπαξμε γξαθέσλ
εγθαηεζηεκέλσλ εθηφο ηνπ κείδνλνο αλαθηνξηθνχ θέληξνπ.259
Αελ ζηεξείηαη ελδηαθέξνληνο λα ζεκεησζεί φηη ζην
ζπγθεθξηκέλν άξζξν ηνπ National Geographic ν Palaima

72
έζπεπζε λα δειψζεη φηη ππάξρνπλ παιαηφηεξα επξήκαηα κε
γξαθή, απφ ηελ Κίλα, Μεζνπνηακία θαη Ώίγππην, ηνπ 3000 π.Υ.
Σν 2009 ν αξραηνιφγνο ΢άκςσλ αλαθνίλσζε ηελ αλεχξεζε
αγγείσλ ζηελ Μήιν ηεο ΠΚ επνρήο. Σα αγγεία απηά έθεξαλ
εγράξαθηα ζχκβνια, ηα ιεγφκελα ζχκβνια ησλ θεξακέσλ,
νκνηάδνληα πνιχ κε ηα γξάκκαηα Μ, Ν, Υ, Κ, αλ θαη βέβαηα ε
θσλεηηθή αμία ηνπο είλαη άγλσζηε.260 Ο ίδηνο εξεπλεηήο έρεη
αλαζθάςεη ζξαχζκα αγγείνπ απφ ηα Γηνχξα Ώινλλήζνπ κε
εγράξαθηα ζχκβνια, νκνηάδνληα επίζεο κε γξάκκαηα.
Νενιηζηθά πήιηλα θέξκαηα (tokens) έρνπλ βξεζεί ζηελ
Βιιάδα θαη, επξχηεξα, ηελ Υεξζφλεζν ηνπ Ώίκνπ
ρξνλνινγνχκελα απφ ηα ηέιε ηεο 7εο ρηιηεηίαο (Ώξραηφηεξε
Νενιηζηθή, ΏΝ) κέρξη θαη ηελ 4ε ρηιηεηία (Νεφηεξε θαη
Σειηθή Νενιηζηθή, ΝΝ, ΣΝ). Μέρξη ζηηγκήο, ηα πξστκψηεξα
(ΏΝ) πξνέξρνληαη απφ ηελ Θεζζαιία, ηελ Απηηθή Μαθεδνλία θαη
ηελ Κεληξηθή Βιιάδα, αιιά καξηπξνχληαη θαη ζηελ Μέζε
Νενιηζηθή (ΜΝ) θαη ΝΝ ηεο Θεζζαιίαο, Μαθεδνλίαο θαη Θξάθεο
θαη ηελ ΝΝ ησλ λήζσλ ηνπ Ώηγαίνπ.
Πήιηλα παξαιιειεπίπεδα επηκήθε πιαθίδηα θαη ξάβδνη ζε
ζρήκα ςσκηνχ (tallies;) πξνέξρνληαη απφ ηε Θεζζαιία (κάιινλ
ηεο ΜΝ παξά ηεο ΏΝ), ην ΢έζθιν, ηνλ Πξφδξνκν, ην Οηδάθη θαη
ηελ πεξηνρή ησλ Φαξζάισλ, θαη νξηζκέλα ηνπιάρηζηνλ ίζσο
ςήζεθαλ ηπραία. Φέξνπλ ζπρλά ζεηξέο ζεκείσλ, θαη κεξηθά
ππνδηαηξνχληαη ζε δηακεξίζκαηα, έρεη ζεσξεζεί δε φηη ίζσο
αλήθνπλ ζε ζχζηεκα ‗πξσηνγξαθήο‘.261
΢ε αλαζθαθή ηεο ΕΓ΄ Βθνξείαο Πξντζηνξηθψλ θαη Κιαζηθψλ
Ώξραηνηήησλ ζηα Γηαλληηζά ηεο Πέιιαο αλαθαιχθζεθε ιίζηλε
ζθξαγίδα ηεο απγήο ηεο 5εο ρηιηεηίαο, ε νπνία θέξεη έλα
ζχλνιν επδηάθξηησλ θαη ηππνπνηεκέλσλ ζπκβφισλ – ζεκείσλ

73
δηαηεηαγκέλσλ ζε ηξείο επζείεο γξακκέο, εγράξαθησλ ζηελ
262
εζσηεξηθή θνίιε πιεπξά. Δ ιίζηλε καθξφζηελε ζθξαγίδα
δηαζηάζεσλ 2,5x5,5 εθ. ιεηηνπξγνχζε, ζχκθσλα κε ηνλ
αλαζθαθέα Π. Υξπζνζηφκνπ, σο κήηξα, απεηειείην δε θαη απφ
δεχηεξν θηλεηφ θαη ζπκκεηξηθφ ηκήκα κε αλεπξεζέλ. ΢ηηο
άθξεο ηεο θέξεη νπέο, ζηηο νπνίεο ζηεξεψλνληαλ ζχλδεζκνη
γηα ηε ζχλδεζε ησλ κεξψλ. Τπάξρεη ζαθψο κηα νξγάλσζε,
πξάγκα ην νπνίν επέηξεςε ζηνλ αλαζθαθέα ηελ δηαηχπσζε ηεο
ππνζέζεσο φηη πξφθεηηαη γηα ζεκεία ‗πξσηνγξαθήο‘, κε
ζθξαγίζκαηα-θνξείο κελχκαηνο, θαη‘ αλαινγίαλ πξνο ηελ
πηλαθίδα ηνπ Αηζπειηνχ ή θαη άιια αληηθείκελα ηνπ
πνιηηηζηηθνχ ζρήκαηνο ηεο Υεξζνλήζνπ ηνπ Ώίκνπ.263

Εηθ. 11: Λίζηλε ζθξαγίδα Γηαλληηζώλ

To 1989 o Paul Faure αλαθνίλσζε φηη απνθξππηνγξάθεζε

επηγξαθή Γξακκηθήο Ώ‘ ε νπνία είρε επξεζεί ζε νηθηζκφ ζηα
Πηιηθάηα Εζάθεο, ζε ζηξψκα ρξνλνινγεζέλ ζηελ ΠΒ ΕΕ/ΕΕΕ
επνρή! Ο νηθηζκφο είρε αλαζθαθεί πξίλ ηνλ πφιεκν απφ ηνλ
Hertley, κεηαμχ δε ησλ επξεκάησλ πεξηειακβάλνλην θεξακεηθά
φζηξαθα κε απεηθφληζε κηθξνχ πινίνπ κε ηζηίν θαζψο θαη
εγράξαθηα ζχκβνια.264 Ο Faure ην 1989 αλαγλψξηζε ζε απηά

74
ζχκβνια ηεο Γξακκηθήο Ώ‘, θαη πξφηεηλε ηελ απνθξππηνγξάθεζε
ηεο ζρεηηθήο επηγξαθήο σο εμήο: ―Η λχκθε κε έζσζε. Γηα απηφ
εγψ, ε Αδεξγάηηο, δίδσ ζηελ ζεά Ρέα 100 θαηζίθεο, 10
πξφβαηα, 3 ρνίξνπο".265 Δ παιαηφηεηα ηεο ρξνλνινγήζεσο
ήγεηξε ζεηξά ακθηζβεηήζεσλ απφ κεξίδα εξεπλεηψλ,
ππνζηεξίρζεθε δε φηη ε ζηξσκαηνγξαθία ηνπ ρψξνπ αλαζθαθψλ
ήηαλ δηαηαξαγκέλε.266 To 2006 ήιζε ζην θψο κία εγράξαθηε –
αλάγιπθε πηλαθίδα απφ ην ρσξηφ Άγηνο Ώζαλάζηνο, θέξνπζα ην
ζπιιαβφγξακκα Ώΐ09 ζηελ νπνία γηλφηαλ εηθνληζηηθή αλαθνξά
ζε έλα απφ ηα επεηζφδηα ηεο Οδπζζείαο.267 Πξφθεηηαη γηα ηελ
απεηθφληζε πινίνπ κε ηνλ ‗Οδπζζέα‘, δεκέλν ζην θαηάξηη, θαη
ηεξαηφκνξθα φληα. Σν ζξαχζκα εζεσξήζε σο ηκήκα
απνζπαζκαηηθά ζσδψκελεο επηγξαθήο, ζπζρεηίζζεθε δε κε
δηζθάξηα απφ ηελ Κξήηε.
Σν 1994 ε Βθνξεία Ώξραηνηήησλ Οιπκπίαο, θαηά ηελ
δηάξθεηα αλαζθαθψλ ζε ινθίζθν ηεο θνηλφηεηαο Καπθαληάο,
βξήθε πξντζηνξηθφ θηίζκα, θαζψο θαη θξνθάιε ε νπνία έθεξε
ζηελ κία πιεπξά δηπιφλ πέιεθπ θαη ζηελ άιιε επηγξαθή ηεο
Γξακκηθήο ΐ‘. Δ επηγξαθή ρξνλνινγήζεθε ζηνλ 17ν αηψλα π.Υ.,
θαηαθηψληαο ηελ ζέζε ηεο παιαηφηεξεο επηγξαθήο ζε Γξακκηθή
ΐ‘!268
Σν 1992 ν θαζεγεηήο Υνπξκνπδηάδεο άξρηζε ζπζηεκαηηθή
αλαζθαθή ελφο ιηκλαίνπ νηθηζκνχ ζην Αηζπειηφ, πιεζίνλ ηεο
ιίκλεο ηεο Καζηνξηάο, ρξνλνινγνχκελν απφ ηελ 6ε ρηιηεηία
π.Υ.. ΢ηνλ νηθηζκφ εμαθξηβψζεθε φηη ππήξρε θαιιηέξγεηα
θαιακπνθηνχ, ζίηνπ θιπ. ελψ πιεζψξα ζηνηρείσλ απνδεηθλχεη
επίζεο ηελ χπαξμε πεξηνξηζκέλνπ πιενλάζκαηνο,
αληηζηνηρνχληνο ζε θαιψο νξγαλσκέλε αγξνηηθή παξαγσγή. Σν
επφκελν έηνο αλεθαιχθζε ή κάιινλ αιηεχζεθε απφ ηελ ιίκλε
μχιηλε πηλαθίδα ρξνλνινγεζείζα κε ξαδηνάλζξαθα C14 ζην

75
5.260 π.Υ., θέξνπζα ‗ζήκαηα‘ ηα νπνία ζχκθσλα κε ηνλ
αλαζθαθέα: “ζα κπνξνχζαλ λα απνδνζνχλ ζ' έλαλ θψδηθα κίαο
πξσηνγελνχο γξαπηήο επηθνηλσλίαο”.269
Ο ΋κεξνο ζηελ Ειηάδα (Ιι.6.168-171) πεξηγξάθεη φηη ν
Πξνίηνο απνζηέιιεη ηνλ ΐειιεξνθφληε ζηνλ πελζεξφ ηνπ
Ενβάηε, κεηαθέξνληαο κήλπκα απφξξεην ζηνλ ίδην θαη γξακκέλν
ζε αλαδηπινχκελν πίλαθα, κε ην νπνίν παξαγγέιεη ηελ
εμφλησζή ηνπ. Πξφθεηηαη γηα κηα πξάμε γξαπηήο επηθνηλσλίαο
ζηελ νπνία αο κάο επηηξαπεί κηα θάπσο εθηελέζηεξε αλαθνξά,
ε νπνία ζα θσηίζεη ηφζνλ ζέκαηα ηεο γξαθήο θαηά ηελ
κπθελατθή πεξίνδν φζνλ θαη ην επίπεδν γλψζεσλ νη νπνίεο
απνθαιχπηνληαη ζηα έπε.270
Ο ΋κεξνο πεξηγξάθεη αλαιπηηθά ηελ δηαδηθαζία απηήο ηεο
ηδηαίηεξεο γξαπηήο επηθνηλσλίαο, ηελ νπνία θαίλεηαη λα
γλσξίδεη θαιά κηάο θαη ρξεζηκνπνηεί φια ηα ζηνηρεία πνπ ηελ
ζπλζέηνπλ, θαη κάιηζηα ζχκθσλα κε ηηο ζχγρξνλεο απφςεηο!271
Έηζη πηνζεηεί ιέμεηο θαη εθθξάζεηο θπξηνιεθηηθέο, αθξηβείο,
πιήξεηο πεξηερνκέλνπ θαη ιαθσληθέο, φπνπ ηίπνηε δελ
πεξηζζεχεη θαη ηίπνηε δελ ιείπεη, ραξίδνληαο παξάιιεια
πςειή αηζζεηηθή απφιαπζε ζηνλ αξραίν αθξναηή αιιά θαη ηνλ
ζχγρξνλν αλαγλψζηε.
Δ εμηζηφξεζε πεξηιακβάλεη αξρηθψο πιεξνθνξίεο γηα ηνλ
ζπγθεθξηκέλν ρψξν θαη ρξφλν ηνπ ζπκβάληνο γξαπηήο
επηθνηλσλίαο. Αειψλνληαη ηα επηθνηλσληαθά ππνθείκελα
(πνκπφο/απνζηνιέαο θαη δέθηεο), θαη δίδνληαη πιεξνθνξίεο
γηα ην κήλπκα, ην νπνίν πξνζδηνξίδεηαη σο καθξφ θαη ηα
απνηειέζκαηά ηνπ ζπκνθζφξα. Σέινο γίλεηαη αλαθνξά ζηα
ζήκαηα ηα νπνία ζα θσδηθνπνηήζνπλ ην κήλπκα, αιιά θαη ζην
κέζνλ κεηαθνξάο ηνπ, ηνλ πηπθηφ πίλαθα.

76
 Ο ΋κεξνο ηνλίδεη ηδηαίηεξα ηελ έθηαζε ηνπ κελχκαηνο
αιιά θαη ην απνηέιεζκα ην νπνίν ν απνζηνιέαο επηζπκεί λα
επηηχρεη, ζεκεηψλνληαο φηη πεξηέρεη ‗ζήκαηα ζπκνθζφξα
πνιιά‘. Δ καθξά έθηαζε ηνπ θεηκέλνπ απνθιείεη ηελ
πηζαλφηεηα ην κήλπκα λα απνηειείην απφ ιίγα κεκνλσκέλα
ζχκβνια, φπσο νη ζπλήζεηο πήιηλεο αξρεηαθέο πηλαθίδεο
Γξακκηθήο ΐ‘. Αεχηεξνλ ην κήλπκα ζθφπεπε λα επηθέξεη ηνλ
ζάλαην, εμνχ θαη ην επίζεην ‗ζπκνθζφξα‘, ήηνη θζείξνληα ηελ
δσήλ. Δ γξαπηή κνξθή ηνπ κελχκαηνο ζα έπξεπε, επνκέλσο, λα
είλαη ζε ζέζε λα πξνθαιέζεη έληνλα ζπλαηζζήκαηα ζηνλ
απνδέθηε ηεο, έξγν ην νπνίν ζα ήηαλ δχζθνιν λα θέξεη ζε
πέξαο ε γλσζηή καο Γξακκηθή ΐ‘. ΋ζνλ αθνξά, ηέινο, ζην
κέζνλ κεηαθνξάο ηνπ κελχκαηνο πξνθαλψο πξφθεηηαη γηα
θνξεηφ, μχιηλν, δίθπιιν πίλαθα ηνπ νπνίνπ νη εζσηεξηθέο
επηθάλεηεο επηθαιχπηνληαη κε θεξί θαη κπνξεί λα θιείλεη
ζπκπηπζζφκελνο. Ώθξηβψο ηέηνηνη είλαη νη δχν ή, ην
πηζαλψηεξν, ηξείο πίλαθεο νη νπνίνη επξέζεζαλ ζην θνξηίν
ηνπ γλσζηνχ λαπαγίνπ ηνπ 1300 π.Υ ην νπνίν, γηα εηξσλία ηεο
ηχρεο, αλειθχζζε αλνηθηά ηεο Ώληηθέιινπ (Uluburun), πεξίπνπ
ζην ζεκείν φπνπ αλακέλνπκε φηη απεβηβάζζε ν ίδηνο ν
ΐειιεξνθφληεο!272 Ώμηνζεκείσηε είλαη ελ πξνθεηκέλσ ε εχζηνρε
ζρεηηθή παξαηήξεζε ηεο Mellink: ―Ο πξψηνο πίλαθαο ηνπ
είδνπο πνπ αλεζθάθε ζηελ Μηθξά Αζία, εηξσληθά ή ελδεηθηηθά,
πξνήιζε απφ ηα λεξά ηεο Λπθίαο, πιεζίνλ ηεο αθηήο φπνπ ν
Βειιεξνθφληεο πξνζνξκίζζεθε, ζχκθσλα κε ηελ Ιι.6.168-69,
θέξνληαο ζηνλ βαζηιέα ηεο Λπθίαο δπζνίσλα ζήκαηα ζε
273
αλαδηπινχκελε πηλαθίδα‖.
Τπέξ ηεο απφςεσο γηα ηελ χπαξμε άξηηαο θαη εθθξαζηηθήο
γξαθήο ήδε απφ ηελ επνρή ησλ Σξσηθψλ ζπλεγνξεί έκκεζα θαη ν
Βπξηπίδεο. Πξάγκαηη ζην δξάκα ηνπ Ιθηγέλεηα ελ Σαχξνηο

77
(Β.ΙΣ.762-787) εκθαλίδεη ηελ Εθηγέλεηα λα απνζηέιιεη δέιηνλ
ζην Άξγνο, πεξηιακβάλνπζα πιήζνο πιεξνθνξηψλ θαη
παξαγγέιινπζα ηελ ζσηεξία θαη επηζηξνθή ηεο ζηελ παηξίδα.
Δ εχξεζε ζην λαπάγην ηεο Ώληηθέιινπ απηνχ πνπ
ραξαθηεξίζζεθε σο ην παιαηφηεξν βηβιίν ηνπ θφζκνπ ήιζε γηα
λα επηβεβαηψζεη φηη ε ζρεηηθή αλαθνξά ηνπ Οκήξνπ δελ
απνηεινχζε αλαρξνληζκφ, φπσο κέρξη ηφηε εζεσξείην απφ
πνιινχο. Δ παξνπζία ζην πινίν δχν Μπθελαίσλ αμησκαηνχρσλ
απνδεηθλχεη επηπξφζζεηα φηη νη Έιιελεο ηεο επνρήο εγλψξηδαλ
θαη άιια κέζα γξαθήο, πέξαλ ησλ θζελψλ πήιηλσλ πηλαθίδσλ νη
νπνίεο έρνπλ δηαζσζεί.274 Ώπιψο ηα δίπηπρα δελ επηβίσζαλ ησλ
ρηιηεηηψλ, παξά ζε ειάρηζηα δείγκαηα, ελψ επξέζεζαλ νη
γξαθίδεο νη νπνίεο ερξεζηκνπνηνχλην γηα ηελ γξαθή ζε
275
απηά. Άιισζηε ζην πιαίζην ελφο ησλ δηαζσζέλησλ δηπηχρσλ
ηεο Ώληηθέιινπ επξέζεζαλ ραξαγκέλα ηεξνγιπθηθά ζχκβνια, αλ
θαη κε απνθξππηνγξαθεκέλα.276 Ίζσο δελ είλαη άλεπ ζεκαζίαο
λα ζεκεησζεί φηη ην μχιν θαηαζθεπήο ηνπ σο άλσ δηπηχρνπ
αλήθεη ζην αεηζαιέο θπηφ ην νπνίν νλνκάδεηαη ‗(ε) πχμνο‘ (ή
ππμάξη), πξνέξρεηαη δε πηζαλφηαηα απφ ηελ Κχπξν ή ηα δάζε
ηνπ φξνπο Ώκαλνχ (Amanus) πιεζίνλ ηεο Βπαγνξίηηδαο
(Ugarit),277 ζέζεηο ζηηο νπνίεο ε Μπθελατθή επηξξνή ήηαλ
έληνλε απηήλ ηελ πεξίνδν.278
Δ ρξήζε ησλ μχιηλσλ πηλαθίδσλ σο κέζσλ γξαπηήο
επηθνηλσλίαο ρξνλνινγείηαη, ζχκθσλα κε ηηο ππάξρνπζεο
αξραηνινγηθέο απνδείμεηο, ήδε απφ ηελ πεξίνδν Ur III, πεξί
ην 2000 πξίλ απφ ηελ επνρή καο.279 Πεξαηηέξσ ε ρξήζε ηνπο
πηζαλνινγείηαη φηη ζπλερίζζεθε θαηά ηελ Υεηηηηηθή πεξίνδν,
εκθαλίδεηαη δε ηδηαίηεξα δηαδεδνκέλε ζηελ Κηιηθία,280
πεξηνρή κε ηδηαίηεξε εκπνξηθή - λαπηηθή ζεκαζία. Έρνπκε ήδε
αλαθεξζεί ζηελ ζπζρέηηζε ηεο Κηιηθίαο κε ηνπο Έιιελεο, αιιά

78
θαη ηελ πηζαλνινγνχκελε Μηλσηθή παξνπζία ζηελ πεξηνρή.
Άιισζηε ε ζρέζε απηή θαίλεηαη φηη ζπλερίζζεθε θαη θαηά ηελ
πξψηε ρηιηεηία, φπσο πξνθχπηεη απφ ηηο πηλαθίδεο Cinekoy
θαη Karatepe.281 Χο εθ ηνχηνπ θαίλεηαη απίζαλν νη Βιιαδίηεο,
δξαζηεξηνπνηνχκελνη ζηελ πεξηνρή θαη επνκέλσο γλσξίδνληεο
ηα δίπηπρα, λα κελ πηνζέηεζαλ απηφ ηνλ πξαθηηθφ κέζν, ην
νπνίν ήηαλ ειαθξχηεξν, νιηγψηεξνλ εχζξαπζην θαη πην εχθνια
επαλαρξεζηκνπνηνχκελν ελ ζρέζεη κε ηηο πήιηλεο πηλαθίδεο.282
΋ζνλ αθνξά ζηνπο Μηλσίηεο θαη Μπθελαίνπο νη πηλαθίδεο
Γξακκηθήο ΐ‘ δελ αλαθέξνληαη ζηελ ρξήζε μχιηλσλ κέζσλ
γξαθήο, φκσο πηζαλνινγείηαη κεη‘ επηηάζεσο φηη γηλφηαλ
ρξήζε δηπηχρσλ, απιψο ιφγσ ηνπ αλαισζίκνπ ραξαθηήξα ηνπο
δελ έρνπλ δηαζσζεί. Σελ άπνςε απηή ππνζηεξίδεη θαη ν Evans,
ζεκεηψλνληαο επηπξφζζεηα φηη νη πήιηλεο ζθξαγίδεο νη νπνίεο
αζθάιηδαλ ηα δίπηπρα έρνπλ δηαζσζεί θαη κάιηζηα ζε κεγάινπο
αξηζκνχο.283 Ο ίδηνο έρεη επηζεκάλεη ηελ αλαθάιπςε ζην
αλάθηνξν ηεο Κλσζζνχ δχν θππέιισλ ηεο πξψηκεο ΜΜ ΕΕΕ ηα
νπνία έθεξαλ επηγξαθή γξακκέλε κε κειάλε, ελψ ηαπηνπνίεζε
επίζεο δχν κηθξέο ζθίγγεο ζηεαηίηνπ, απφ ηελ Κλσζζφ θαη
Σπιηζζφ, σο βάζεηο γηα ηελ ηνπνζέηεζε κειαλνδνρείσλ.284
Άιισζηε έρεη ππνγξακκίζεη φηη ε νηθεηφηεηα ησλ Μηλσηηψλ κε
ηνλ πάππξν, φπσο θαίλεηαη ζηελ εηθνλνγξαθία ηνπο, θαη νη
ζηελέο επαθέο ηνπο κε ηελ Ώίγππην δελ δηθαηνινγνχλ ηελ κε
ρξήζε ηνπ παπχξνπ σο κέζνπ γξαθήο, δελ παξαιείπεη δε λα
ζεκεηψζεη θαη ηελ άπνςε ηνπ ΢νπίδα γηα ηα Φνηληθήηα
γξάκκαηα, φηη δειαδή ζεκαίλνπλ ην γξάθεηλ ελ θνηλίθσλ
285
πεηάινηο. Βπί ηνπ ηδίνπ ζέκαηνο ηνπνζεηνχκελνο ν Chadwick
εθθξάδεη ηελ ππφζεζε φηη ην δέξκα θαη ν πάππξνο ζα
κπνξνχζαλ λα απνηεινχλ ηελ πεξίνδν απηή ην πξσηαξρηθφ κέζν
γξαθήο κε ηελ βνήζεηα πέλαο θαη κειάλεο.286 Ώλαθεξφκελνο

79
ζηηο αλαθαιπθζείζεο ηξίπιεπξεο πξηζκαηηθέο πήιηλεο
ζθξαγίδεο ζηελ Θήβα, αιιά θαη ζηελ Κλσζζφ θαη ηελ Πχιν, ν
Ώξαβαληηλφο ζεκεηψλεη ηελ πηζαλφηεηα λα αζθάιηδαλ έγγξαθα
ζε κνξθή θπιίλδξσλ απφ δέξκα, πάππξν ή άιιν εππαζέο
πιηθφ,287 ελψ θαη ε Shelmerdine δελ απνξξίπηεη ηελ άπνςε φηη
θάπνηα εκπνξηθά αξρεία εηεξνχλην ζε δέξκα ή άιιν επαίζζεην
πιηθφ.288

9.2 Υεηηηηηθή γξαθή

Βίλαη ήδε γλσζηφ φηη νη Υεηηαίνη δαλείζζεθαλ απφ ηνπο

Ώζζπξν - ΐαβπισλίνπο ηελ ζθελνεηδή γξαθή γηα λα απνηππψζνπλ
ηελ γιψζζα ηνπο ‗Νέζηα‘, αλαγλσξίδεηαη δε φηη θαη ε
ηεξνγιπθηθή γξαθή ηνπο, ρξεζηκνπνηεζείζα γηα ηελ απφδνζε
ηεο Λνπβηαλήο γιψζζαο, είλαη ελ πνιινίο δάλεηα. Μάιηζηα,
φπσο ζεκεηψλεη ν Gelb, ε ζχγθξηζε ησλ Υεηηηηηθψλ
(Λνπβηαλψλ) ηεξνγιπθηθψλ ζπκβφισλ κε ηα Κξεηηθά νδεγεί ζηελ
αλαθάιπςε εθπιεθηηθψλ νκνηνηήησλ φζνλ αθνξά ηφζνλ ζηα
πηνζεηνχκελα αληηθείκελα φζνλ θαη ζηελ κνξθή θαη ηηο
ραξαθηεξηζηηθέο νκνηφηεηέο ηνπο, απηή δε ε αλαινγία -
ηαπηφηεηα αθνξά ζε ζαξάληα ηεξνγιπθηθά ζχκβνια!289
Έηζη ε ζεκαληηθή εμέιημε ηεο ηεξνγιπθηθήο ηνπο ε νπνία
παξαηεξείηαη ζηα κέζα ηεο δεπηέξαο ρηιηεηίαο, κε ηελ
εηζαγσγή φιν θαη πεξηζζφηεξσλ θσλεηηθψλ ζηνηρείσλ ζε βάξνο
ησλ εηθνλνζπκβφισλ, ηδηαίηεξα φπσο απηή θαίλεηαη ζηελ
ελεπίγξαθε αξγπξά ιεθάλε ηεο Αγθχξαο, εζεσξήζε σο ζηνηρείν
ππέξ ηεο Ώηγαηαθήο επηδξάζεσο.290 Βπηπξφζζεηα ν Hawkins
ππεζηήξημε ηελ Ώηγαηαθή θαηαγσγή ηεο ηεξνγιπθηθήο γξαθήο
ηνπο, βαζηδφκελνο ζε δνκηθέο νκνηφηεηεο κε ηελ Γξακκηθή Ώ‘

80
θαη ΐ‘.291 Δ άπνςή ηνπ απηή βαζίζζεθε ζηελ δηαπίζησζε φηη
ζηελ ηεξνγιπθηθή ησλ Υεηηαίσλ επηθξαηνχλ ζπιιαβνγξάκκαηα
ηεο κνξθήο CV (ζχκθσλν + θσλήελ) φπσο θαη ζηνλ Ώηγαηαθφ
ρψξν, ελ αληηζέζεη κε φηη ζπκβαίλεη ζηελ ζθελνεηδή. Ώπέδσζε
δε ην γεγνλφο ζην φηη ε Arzawa επξίζθεην πιεζηέζηεξα ζηελ
πνιηηηζηηθή ζθαίξα επηξξνήο ησλ Μηλσηηψλ θαη Μπθελαίσλ απφ
φηη ησλ Υεηηαίσλ.

Εηθ. 12: Χξπζό δαθηπιίδη ηεο Σίξπλζνο (CMS I 179)

Σν Μηλσηθφ ζέκα ησλ αληηθξπζηψλ εκηξνδάθσλ κε ην

ελδηάκεζν ηξίγιπθν ζεσξείηαη ηδηαίηεξν θαιιηηερληθφ
δεκηνχξγεκα ηνπ Κξεηηθνχ πνιηηηζκνχ ην νπνίν επηβίσζε ζηελ
αξρηηεθηνληθή δηαθφζκεζε ηνπ Ώηγαηαθνχ θαη φρη κφλνλ

81
θφζκνπ.292 Σν ζέκα απαληά ζπρλφηαηα ζηελ Ώηγαηαθή
εηθνλνγξαθία, γηα παξάδεηγκα αλεπξίζθεηαη ζην Ώλάθηνξν ηεο
Κλσζζνχ,293 δηαθνζκεί Μηλσηθή ηνηρνγξαθία απφ ηελ Άβαξηλ,294
ελψ δηακνξθψλεη ηελ βάζε ηειεηνπξγηθήο ζθελήο ζην
αξηζηνπξγεκαηηθφ ρξπζφ δαθηπιίδη απφ ηνλ ζεζαπξφ ηεο
295
Σίξπλζνο. Ώπηή ε ζχλζεζε, ε νπνία έρεη γίλεη αληηθείκελν
πνιιαπιψλ αλαγλψζεσλ θαη ζρνιίσλ,296 εκθαλίδεηαη θαη ζηνλ

Υεηηηηηθφ θφζκν, σο ην ηδεφγξακκα γηα ην ζείνλ G, DEUS,297

νκνηφηεηα πνπ πξψηνλ θαίλεηαη λα έρεη επηζεκαλζεί απφ ηνλ
Bossert.298 Ώμίδεη, ελ πξνθεηκέλσ, λα ζεκεησζεί ε πηζηή
νκνηφηεηα ηελ νπνίαλ εκθαλίδεη ην αλσηέξσ ηδεφγξακκα κε ην
γλσζηφ ρξπζφ νθηψζρεκν δαθηπιίδη ηνπ ζεζαπξνχ ηεο Ώίγηλαο
κε ηνλ έλζεην ιαδνπξίηε. Πξάγκαηη ε νκνηφηεηα κεηαμχ ησλ
δχν εκθαλίδεηαη εληππσζηαθή, ζέηεη δε απηνκάησο ππφ
ζπδήηεζε ηελ πηζαλφηεηα ζπζρεηίζεσο ηνπ Λνπβηαλνχ
ηδενγξάκκαηνο DEUS κε ην νθηψζρεκν θαη ηελ ζεά ηελ νπνίαλ
αληηπξνζσπεχεη, πνιχ πεξηζζφηεξνλ πνπ θαη ην ηδεφγξακκα
είλαη ζχκβνιν ηνπ ζείνπ ελ γέλεη!299 Ώλαιφγσο ε ζεφηεηα ε
νπνία εκθαλίδεηαη ζην αλαθεξζέλ αλσηέξσ ζθξαγηζηηθφ
δαθηπιίδη ηεο Σίξπλζνο, παξνπζηάδεηαη θαζήκελε ζε
αλαδηπινχκελν θάζηζκα, αθξηβψο ηνπ ηδίνπ ηχπνπ κε ην
ρξεζηκνπνηνχκελν απφ ηνπο Υεηηαίνπο σο ηδεφγξακκα γηα ηνλ
ζξφλν, 0!300
Σν Λνπβηαλφ ηδεφγξακκα, ην νπνίν νη Υεηηαίνη
ερξεζηκνπνίεζαλ γηα ηελ νηθία – αλάθηνξν, απαληά επίζεο
ζηελ Ώηγαηαθή εηθνλνγξαθία, ππφ ηελ αλάινγε ζεκαζία ηνπ
αλαθηφξνπ ή ηεξνχ.301 ΢ηνλ ρψξν ηεο Ώλαηνιίαο ην ηδεφγξακκα
θαίλεηαη λα ζπζρεηίδεηαη ηδηαίηεξα κε ηνλ ηχπν

82
νηθνδνκήκαηνο bit hilani ή νηθνδφκεκα κε πεζζνχο, ην νπνίν
αλαθέξεηαη φηη έρεη ην παιαηφηεξν ππφδεηγκά ηνπ ζην
302
Alalakh, φκσο θαηέζηε δεκνθηιέο ζηελ επξχηεξε ΢πξία θαηά
ηελ Βπνρή ηνπ ΢ηδήξνπ.303 Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα
νηθνδνκήκαηνο απηνχ ηνπ ηχπνπ ζεσξείηαη ην αλάθηνξν ζην
Tell Ta‗yinat, ην νπνίν, φκσο, θαίλεηαη φηη ππήξμε ε έδξα
βαζηιείνπ Ώηγαηαθήο επηξξνήο!304 Ώιισζηε ν ίδηνο ηχπνο
νηθνδνκήκαηνο θαίλεηαη λα εκθαλίδεηαη ζην ιεγφκελν Κχξην
Απνηχπσκα ζθξαγίδαο απφ ηα Υαληά θαη κάιηζηα εηο δηπινχλ,305
ελψ δελ ιείπεη θαη απφ ηελ παξάζηαζε ηεο Απηηθήο Οηθίαο
ζηελ ηνηρνγξαθία ηνπ Ώθξσηεξίνπ Θήξαο!306

Εηθ. 13: Oθηώζρεκν δαθηπιίδη ηνπ ζεζαπξνύ ηεο Αίγηλαο

83
 Εηθ. 14: ΢θξαγίδεο κε ην ζύκβνιν ηνπ ζείνπ (aξηζηεξά: CMS V 517) θαη ην
ζύκβνιν ηεο πύιεο (δεμηά: CMS II.7 074)

΢ηνλ ηνκέα ηεο ζθξαγηδνγιπθίαο, επίζεο, νη νκνηφηεηεο

θαη, ελ κέξεη, ηα θνηλά δηαθνζκεηηθά ζέκαηα κεηαμχ Υεηηαίσλ
θαη Ώηγαίνπ είλαη ραξαθηεξηζηηθά. ΢ην Kayalipinar/Samuha
έρνπλ επξεζεί ζθξαγίδεο κε ην ζέκα ησλ πνιιαπιψλ θεθαιψλ
δψσλ δηαηεηαγκέλσλ ππφ κνξθήλ έιηθνο.307 Σν ζέκα απηφ ππφ
δηάθνξεο παξαιιαγέο εκθαλίδεηαη ζηελ Μηλσηθή Κξήηε,308
Ώλαηνιία, Φατιάθα, Σχιν (Μπαρξέηλ) αιιά θαη ζηελ ΐαθηξία -
Μαξγηαλή. Οκνίσο ζην Korucutepe (Išuwa), Karahöyυk,
Acemhöyük αιιά θαη ζην Ώζζπξηαθφ Kültepe έρνπλ επξεζεί
ζθξαγίδεο κε ην δεκνθηιέο ζην Ώηγαίν ζέκα ηνπ αηέξκνλνο
ηκάληνο ή ησλ πνιιαπιψλ βξφρσλ, ελψ ην ίδην ζέκα δηαθνζκεί
θαη Υεηηηηηθέο ζθξαγίδεο ηεο ζπιινγήο Walters Art
309
Gallery. Σν ζέκα απηφ, απνηεινχλ ηδηαίηεξν ραξαθηεξηζηηθφ
ηεο ζθξαγηδνγιπθίαο ηεο Φαηζηνχ, ζεσξείηαη φηη έιθεη ηελ

84
θαηαγσγή ηνπ απφ ηελ πθαληηθή.310 Παξά ηηο πεξί ηνπ
αληηζέηνπ απφςεηο κεξίδαο επηζηεκφλσλ θαίλεηαη φηη απαληά
ελσξίηεξα ζηνλ επεηξσηηθφ Βιιαδηθφ ρψξν, θαη κφλνλ απφ ην
πξψην ηέηαξην ηεο δεπηέξαο ρηιηεηίαο ζην Ώζζπξηαθφ εκπνξείν
Kaneš (Kültepe).311 Ώπφ ηηο Υεηηηηηθέο ζθξαγίδεο δελ ιείπεη
βεβαίσο θαη ην Μηλσηθήο εκπλεχζεσο ζέκα ηεο ηξέρνπζαο
ζπείξαο, φπσο δείρλνπλ πνιιά παξαδείγκαηα, κεηαμχ απηψλ δε
θαη ε πξναλαθεξζείζα αξγπξά ζθξαγίδα 57.1513 ηεο σο άλσ
ζπιινγήο.312 Σν απνηχπσκα ζθξαγίδαο απφ ηελ Υαηνχζα313
παξαπέκπεη ζε ζθξαγίδα κε ζέκα θνηλφ ζηελ Ώλαηνιηθή
Μεζφγεην, ηφζνλ ζηελ Ώλαηνιία φζνλ θαη ζηνλ Ώηγαηαθφ
ρψξν.314 Σέινο, ην Μηλσηθφ ηεξνγιπθηθφ γηα ην δέλδξν (αξ. 97
θαηά Evans) απαληάηαη θαη ζηελ Λνπβηαλή ηεξνγιπθηθή σο
315
*151, ππάξρνπλ δε πνιιά ζθξαγίζκαηα κε ην ελ ιφγσ
316
ζχκβνιν, ην νπνίν άιισζηε πηνζεηείηαη θαη ζε
ζθξαγηδνθπιίλδξνπο.317

9.3 Ο Σαξθόλδεκνο, ν απνδηνπνκπαίνο ηξάγνο θαη

ε Διιεληθή ζθέςε

Οη δχν επηγξαθέο ηνπ ιεγνκέλνπ Σαξθνλδήκνπ, ε πξψηε

ζηελ αξγπξά ζθξαγίδα θαη ε δεχηεξε ζηελ βξαρνγξαθία ηνπ
Karabel,318 έρνπλ ζπγθεληξψζεη ην ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ ησλ
εξεπλεηψλ. Αεδνκέλνπ φηη νη επηγξαθέο είλαη δηγξαθηθέο,
ήηνη ζηελ Ώθθαδηθή ζθελνεηδή θαη ηελ Υεηηηηηθή ηεξνγιπθηθή,
εζεσξήζε φηη ζα κπνξνχζαλ λα παξάζρνπλ πνιχηηκε βνήζεηα γηα
ηελ απνθξππηνγξάθεζε ηεο ηεξνγιπθηθήο, αιιά θαη ηελ άληιεζε
πξφζζεησλ γεσγξαθηθψλ θαη πνιηηηθψλ πιεξνθνξηψλ γηα ηελ
Ώλαηνιία.

85
 Εηθ. 15: Αξγπξά ζθξαγίδα ηνπ Σαξθόλδεκνπ

Οη επηγξαθέο αλεγλψζζεζαλ, θαηά πξψηνλ, απφ ηνλ Sayce,

απφ ηνλ νπνίν ρξνλνινγήζεθαλ ζην πξψην ηέηαξην ηεο
ηειεπηαίαο ρηιηεηίαο πξίλ απφ ηελ επνρή καο, ελψ ζεσξήζεθαλ
σο αλαθεξφκελεο ζηνλ Tarrik-timme.319 Σν ηειεπηαίν εζεσξήζε
αληηζηνηρνχλ ζηνλ Σαξθφλδεκν, αθνχ κε ην ίδην φλνκα ήηαλ
γλσζηφο πξίγθες ηεο Κηιηθίαο ηεο Ρσκατθήο πεξηφδνπ
αλαθεξφκελνο απφ ηνλ Πινχηαξρν, Plu.Ant.61, ελψ ππφ ηελ
ζπγγελή κνξθή ‗Σαξθνλδίκαηνο‘ ππήξμε επίζθνπνο ησλ Ώηγψλ
Κηιηθίαο, αλαθεξφκελνο απφ ηνλ Θενδψξεην,
Theod.Hist.Eccles. Σν ηδεφγξακκα ην νπνίν πεξηέγξαθε ην
ζέκα - ξίδα ηνπ νλφκαηνο αλεγλσξίζζε σο θεθαιή ηξάγνπ ή,
θαη‘ άιινπο, ηαχξνπ ή αιφγνπ.320 Οη πξνζπάζεηεο
απνθξππηνγξαθήζεσο ζπλερίζζεθαλ πεξαηηέξσ, ρσξίο λα
επηηεπρζεί θαη‘ αξρήλ ζπκθσλία γηα ην φλνκα ηνπ
εηθνληδνκέλνπ πξνζψπνπ, κε ηηο δηάθνξεο πξνζεγγίζεηο λα

86
θαηαιήγνπλ ζε απνθιίλνπζεο πξνηάζεηο: Tar-*qu-u-*tim-me,
Tar-qu-u tim-me ή Tar-kum-mu-wa (Gelb) θαη *Targasna-Tiwa
(Güterbock), ελψ θαη ε θεθαιή ηνπ ηδενγξάκκαηννο
εμειακβάλεην σο αλήθνπζα ζε ηξάγν, άινγν, φλν ή εκίνλν,

d.321 Ο έγθξηηνο εξεπλεηήο Hawkins παξέζρε ην 1998 ηελ

εξκελεία ε νπνία ζήκεξα ζεσξείηαη επηθξαηνχζα, ρσξίο φκσο
λα εμαιεηθζνχλ νη αληίζεηεο απφςεηο. ΢χκθσλα κε ηελ άπνςε
ηνπ ηειεπηαίνπ ην φλνκα ηνπ βαζηιέσο ηεο Mira είλαη
Tarkusnawa, ην δε ζεκαηηθφ ηδεφγξακκα παξίζηαλε ηελ θεθαιή
ηνπ φλνπ, tarkusna- ζηελ Υεηηηηηθή, ε δε ρξνλνιφγεζε ηνπ
βαζηιέσο ηνπνζεηήζεθε ζηα ηέιε ηνπ 13νπ αηψλνο.322
Ώλεμάξηεηα απφ ηελ θαηαιιειφηεηα ηνπ φλνπ σο ζπλζεηηθνχ
νλφκαηνο βαζηιέσο,323 γεγνλφο είλαη φηη ζχκθσλα κε φιεο ηηο
πξνζεγγίζεηο ην ζέκα ηαξθνπ- απνηειεί ηνλ ππξήλα ηνπ
νλφκαηνο ηνπ βαζηιέσο, απηφ δε ην ζέκα είλαη ζχλεζεο θαη
δηαζέηεη ελδηαθέξνπζεο ζπζρεηίζεηο θαη αλαθνξέο.
Ο Σάξρσλ ή Σάξθσλ, ζχληξνθνο ή ζπγγελήο ηνπ Λπδνχ
Σπξζελνχ, ππήξμε Δξαθιείδεο ηδξπηήο ηεο Βηξνπζθηθήο
Ασδεθαπφιεσο, αλαθέξεηαη δε απφ ηνλ ΢ηξάβσλα, Strab.5.2.2,
ηνλ Υαιθηδαίν Λπθφθξσλα, Lycophr.1.1248, ηνλ ΐηξγίιην
324
θ.ά. Σν φλνκα ζεσξείηαη ηζρπξψο ζπζρεηηδφκελν πξνο απηφ
ηνπ ζενχ ηεο θαηαηγίδνο θαη ησλ θαηξηθψλ ζπλζεθψλ: Tarḫunt-
(Λνπβηαλή), Trqqas (Λπθηθή), Trqqiz (ησλ Μηιχσλ ή Λπθηθή
ΐ‘),325 trq(u)δ (Καξηθή) θαη Tarḫu- (Υεηηηηηθή). Σν
ηειεπηαίν πξνέξρεηαη, ζχκθσλα κε ηελ Ελδν-Βπξσπατθή
ζεψξεζε, απφ ηελ ξίδα Tarku- (<PIE *terh2-) ε νπνία
326
ζεκαίλεη ‗δηαβαίλσ, ππεξληθψ‘.
΢ηνλ Υεηηηηηθφ θφζκν ε ίδηα ξίδα εθηφο ηνπ ζενχ ηεο
θαηαηγίδαο απαληάηαη ζηo φλνκα ηεο πφιεσο Tarhuntašša,327

87
αιιά θαη ηνπ ΐαζηιέσο Tarhundaradu ηεο ρψξαο ηήο Arzawa.328
Παξακέλνληαο ζηελ Μ. Ώζία θαη ηελ ΢πξν – Παιαηζηίλε, αιιά
ζε πεξηνρή Ώηγαηαθήο επηξξνήο, ζεκεηψλνπκε φηη ην Ώηγαηαθφ
βαζίιεην ηεο Palastin απφ ηα ηέιε ηεο δεπηέξαο ρηιηεηίαο
ήιεγρε ην επξείαο αλαγλσξίζεσο ηεξφ ηνπ ζενχ ηεο θαηαηγίδαο
ζην Aleppo,329 ελψ νη βαζηιείο ηεο Hiyawa (Ααλανί – Ώραηνί,
Dnnym - Que) ζηελ Κηιηθία ησλ αξρψλ ηεο ηειεπηαίαο
ρηιηεηίαο πξίλ απφ ηελ επνρή καο, ιάηξεπαλ νκνίσο ηνλ
Tarhunt/Baal.330 Βπνκέλσο ην Βιιεληθφ ζηνηρείν ηεο Μηθξάο
Ώζίαο εκθαλίδεηαη εμνηθεησκέλν πξνο ηελ ζρεηηθή ιαηξεία, ε
νπνία άιισζηε θαίλεηαη φηη δελ ιείπεη θαη απφ ηελ
επεηξσηηθή Βιιάδα.331
Ο Woodhuizen αλαγλσξίδεη ην φλνκα Tarku Kara ζηνλ
Μηλσηθφ εμνξθηζκφ πνπ πεξηιακβάλεηαη ζηνλ Εαηξηθφ Πάππξν
ηνπ Λνλδίλνπ (British Museum 10059) καδχ κε απηά ηεο
Κπβήβεο θαη ηνπ ΢άλδσλνο,332 ελψ δελ δηζηάδεη λα πξνρσξήζεη
πεξαηηέξσ, αλαγηγλψζθνληαο ην φλνκα TARKU-ti5-MUWA ζε
333
ηεξνγιπθηθή ζθξαγίδα ηεο Μηλσηθήο Κξήηεο. Χο
πξνζδηνξηζηηθφ ηνπ ζείνπ ην ίδην ζέκα εκθαλίδεηαη πάιηλ
ζηελ Μηθξά Ώζία ζε επίθιεζε πξνο ηνλ Αία Σαξγπελφ:
Γηί Σαξγπελψ επεθφση Φηινπνίκελ ΢φνπ επμάκελνο αλέζεθελ..
334

Φαίλεηαη φκσο φηη ην ίδην φλνκα δηαηήξεζε ηελ ηδηαίηεξε

δεκνθηιία ηνπ επί πνιχ, κε απνηέιεζκα λα πηζαλνινγείηαη
αλαθνξά ηνπ ζηελ ηξίηε εηενθξεηηθή επηγξαθή ηεο Πξαηζνχ,335
ελψ ρσξίο ακθηβνιία ζπλαληάηαη σο φλνκα δήκνπ ζηελ Μπιάζα
ηεο Καξίαο θαηά ηελ Ρσκατθή πεξίνδν,336 επηβηψλεη δε αθφκε
θαη θαηά ηνλ 5ν αηψλα σο Σξφθνλδνο.337
Βπαλεξρφκελνη ζην αλσηέξσ αλαθεξζέλ επίζεην Σαξγπελφο
ηνπ Αηφο ζεκεηψλνπκε ηελ πηζαλή ζπζρέηηζή ηνπ κε ηα

88
Θαξγήιηα, ενξηή πξνο ηηκήλ ηνπ Ώπφιισλνο θαη ηεο Ώξηέκηδνο.
Δ Εσληθή απηή ενξηή απαληάην θαη ππφ ην φλνκα Σαξγήιηα ζε
νξηζκέλεο πεξηνρέο (Εαζφ, Μίιεην, Θήβα Μπθάιεο, Πξηήλε,
Αήιν), ζπλεδέεην δε θαη κε ηελ ηειεηνπξγία ηνπ
απνδηνπνκπαίνπ ηξάγνπ.338 Βθ‘φζνλ ε πξνηεηλφκελε ζπζρέηηζε
είλαη έγθπξε ηφηε δίδεηαη απάληεζε ζην εξψηεκα ηεο
εηπκνινγίαο ηνπ νλφκαηνο, άιισο ζεσξνπκέλεο σο αγλψζηνπ.
΢ην ζεκείν απηφ είλαη ζθφπηκν λα αλαθέξνπκε κία δεχηεξε
εθδνρή γηα ηελ πξνέιεπζε ηεο ξίδαο Σαξθ-/Θαξθ-, ή Σαξγ-
/Θαξγ- ε νπνία κνηάδεη λα ζπλδέεη ινγηθά ην φλνκα ηνπ ζενχ
ηεο θαηαηγίδαο, ην φλνκα ηεο Εσληθήο ενξηήο ησλ Θαξγειίσλ
θαη ην πξνζσλχκην ηνπ Αηφο: πξάγκαηη ε ξίδα εκθαλίδεηαη
ζπγγελήο, ηνπιάρηζηνλ ερεηηθά, πξνο ηελ Βιιεληθή ή, έζησ,
Ελδν-Βπξσπατθή ξίδα tauro- γηα ηνλ ηαχξν,339 απηή δε ε
εθδνρή εληζρχεηαη απφ ην γεγνλφο φηη ην ζχκβνιν –
ππνθαηάζηαην ηνπ ζενχ ηεο θαηαηγίδαο ήηαλ ν ηαχξνο!
Καηά ηελ πξψηε εκέξα απηήο ηεο εηήζηαο ενξηήο
δηεμήγεην ε ηειεηνπξγία ηνπ απνδηνπνκπαίνπ ηξάγνπ, φπνπ ν
ιεγφκελνο θαξκαθφο αλειάκβαλε ηελ αθαζαξζία ηεο πφιεσο θαη
εθπγαδεχεην απφ ηελ πφιε. Δ ηειεηνπξγία θνηλή ζηνπο
Έιιελεο, Υεηηαίνπο, Ρσκαίνπο παξνχζα αθφκε θαη ζηελ Ελδία
θαη ην Θηβέη,340 απνηεινχζε δηαδηθαζία θαζαξκνχ ηεο πφιεσο ε
νπνία ηελ επνκέλε εκέξα, εβδφκε ηνπ Θαξγειηψλνο,
αθνινπζείην απφ ηελ αλαγέλλεζε ηεο Φχζεσο.
΢ρεηηθά κε ηελ γέλεζε ηεο ηειεηνπξγίαο ηνπ
απνδηνπνκπαίνπ ηξάγνπ αλαθέξεηαη ε άπνςε ζχκθσλα κε ηελ
νπνία απηή εγελλήζε ζηελ Arzawa θαη ελ ζπλερεία επεμεηάζε
ζηελ Βιιάδα, ηελ Kizzuwatna θαη ηελ ΢πξν – Παιαηζηίλε,341
άιιε δε άπνςε αλαγλσξίδεη δχν παξαδφζεηο ηελ αλαηνιηθή, κε
πεγή ηελ Kizzuwatna ζε Υνπξηηηθφ πιαίζην, θαη ηελ δπηηθή

89
απφ ηελ Arzawa ζε πιαίζην Λνπβηαλφ.342 ΢εκεηψλεηαη φηη ε
ζρεηηθή ηειεηνπξγία ηεο Arzawa παξνπζηάδεη ηελ
ηδηαηηεξφηεηα λα πηνζεηείηαη πξνο αληηκεηψπηζε επηδεκηψλ,
θάηη ην νπνίν δελ απαληάηαη αιινχ, παξά κφλνλ ζηνλ Βιιαδηθφ
ρψξν.343 Ώλεμάξηεηα απφ ην γεγνλφο φηη ηφζνλ ε Arzawa φζνλ
θαη ε Kizzuwatna εδέρζεζαλ ηελ Βιιαδηθή επηξξνή απφ παιαηά,
ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη, φπνπ θαη αλ απνδνζεί ε αξρηθή πεγή
εκκπλεχζεσο, ην πψο ην Ώηγαηαθφ ζηνηρείν αλέπηπμε πεξαηηέξσ
ηνλ ππξήλα απηψλ ησλ ηδενινγηθψλ – ζξεζθεπηηθψλ ζηνηρείσλ
πξνβάιινληαο ηνλ ηδηθφ ηνπ ηξφπν αλαγλψζεσο θαη δνκήζεσο
ηεο πξαγκαηηθφηεηνο.
Δ ηειεηνπξγία ηνπ απνδηνπνκπαίνπ ηξάγνπ θαίλεηαη φηη
ζπζρεηίδεηαη κε ηνλ θχθιν ηνπ Θεζέσο,344 επνκέλσο ζα
κπνξνχζε ζηνλ Βιιεληθφ ρψξν λα ρξνλνινγεζεί ζηα ηέιε ηεο
δεπηέξαο ρηιηεηίαο, αλεμαξηήησο ηεο ηζηνξηθφηεηνο ή κε ηνπ
Θεζέσο. Άιισζηε νη ζενί πξνο ηηκήλ ησλ νπνίσλ ηεινχληαη ηα
Θαξγήιηα, ήηνη ν Ώπφιισλ θαη ε Άξηεκηο, αλαθέξνληαη ήδε
ζηηο γξαπηέο πεγέο ηεο Γξακκηθήο ΐ‘.345 Πξνο επίξξσζηλ ηεο
αξραηφηεηνο ησλ Θαξγειίσλ κλεκνλεχνπκε ηελ άπνςε ηνπ
΢ρνιηαζηνχ ηνπ Ώξηζηνθάλνπο ζχκθσλα κε ηελ νπνία ζηελ ενξηή
εηηκάην ν Ήιηνο θαη νη ΍ξεο, Schol.ad Ar.Plut.1054, ελψ
αλάινγε ζέζε έρεη εθθξαζζεί απφ ηνλ Πνξθχξην, de
346
Abst.II.7.
Βπαλεξρφκελνη ζηελ πξψηε εκέξα ησλ Θαξγειίσλ, δειαδή
ζηελ ηειεηνπξγία ηνπ απνδηνπνκπαίνπ ηξάγνπ, ζεκεηψλνπκε φηη
ηνλ ξφιν ηνπ εμηιαζηεξίνπ ζχκαηνο έπαηδε θάπνην πξφζσπν απφ
ην πεξηζψξην ηεο θνηλσλίαο, κε ηελ ζεηηθή ή αξλεηηθή
ζεκαζία ηνπ φξνπ, ήηνη πησρφο, εγθιεκαηίαο, αλάπεξνο ή θαη
βαζηιεχο αθφκε!347 ΢ε θάζε πεξίπησζε επξφθεηην γηα νξηαθφ
κέινο ηεο θνηλσλίαο, αλ θαη δελ πξέπεη λα καο δηαθχγεη φηη

90
ε αλάιεςε απηνχ ηνπ ξφινπ απφ βαζηιείο αλαθέξεηαη, γηα
πξνθαλείο ιφγνπο, κφλνλ ζε κπζνινγηθέο ηζηνξίεο.348 ΢ηα
πιαίζηα απηήο ηεο ηειεηνπξγίαο, ην ζχκα απφ αθάζαξην θαη
πεξηζσξηαθφ αξρηθψο κεηεηξέπεην, κέζσ ηεο θνηλνηηθήο
επηινγήο θαη ηεο αλαιήςεσο απφ ηελ πφιηλ ηεο αλαηξνθήο ηνπ,
ζε ηηκψκελν πξφζσπν, ψζηε ελ ζπλερεία λα θαηαζηή δπλαηφλ λα
αλαιάβεη ην βάξνο ησλ ακαξηηψλ. ΢χκθσλα, βέβαηα, κε κία
δεχηεξε αλάγλσζε ε ηειεηνπξγία είρε σο απνηέιεζκα ηελ
απνβνιή εθείλσλ ησλ κειψλ ηα νπνία ππεξέβαηλαλ ηα θνηλσληθά
κέηξα, πξνο ηα άλσ ή πξνο ηα θάησ. Τπφ ηελ έλλνηα απηή ε
ηειεηνπξγία κπνξεί λα ζεσξεζεί σο αλάινγε αιιά θαη
αληίζηξνθε απηήο ηνπ νζηξαθηζκνχ!349 Πξάγκαηη ζηνλ
νζηξαθηζκφ απνβάιιεηαη απηφο ν νπνίνο θαίλεηαη λα
ππεξβαίλεη ηα θνηλσληθά κέηξα, ζπλήζσο θάπνηνο πνιηηηθφο
αληίπαινο πςεινχ επηπέδνπ, ελψ ζηελ ηειεηνπξγία ηνπ
απνδηνπνκπαίνπ ηξάγνπ, ηνπιάρηζηνλ ζηελ πξαθηηθή εθδνρή ηεο
θαη φρη ζηελ κπζνινγηθή έθδνζε, δηψθεηαη ν ππνιεηπφκελνο,
ή, άιισο, απηφο πνπ επηδεηθλχεη ππεξβάιινπζα ρπδαηφηεηα,
πνπ δελ ζπλάδεη πξνο ηελ πφιε. Σελ άπνςε πεξηγξάθεη
πιεξέζηεξα θαη αξηηψηεξα ν Vernant (ζε ειεχζεξε κεηάθξαζε
ηνπ ππνγξάθνληνο απφ ηελ Ώγγιηθή):349
{Η θνηλσλία} ιακβάλεη ηα απαξαίηεηα κέηξα ηνπ
αλζξψπηλνπ ζηνηρείνπ έλαληη ηνπ ζείνπ θαη εξστθνχ
ζηνηρείνπ, αθ‟ ελφο, θαη ηνπ θηελψδνπο θαη ηεξαηψδνπο, απφ
ηελ άιιε. ΢ην θαθφ ησλ θαξκαθνχ, ε θνηλσλία απνβάιιεη φ,ηη
είλαη ην πιένλ πξφζηπρν αθ‟ εαπηνχ, φ,ηη ελζαξθψλεη ην θαθφ
πνπ ηελ απεηιεί απφ θάησ. Με απηή ηε δηπιή θαη
ζπκπιεξσκαηηθή απφξξηςε ε ίδηα νξηνζεηεί ηνλ εαπηφ ηεο ζε
ζρέζε κε φ,ηη δελ είλαη αθφκα γλσζηφ θαη κε φ,ηη μεπεξλά ηα
γλσζηά: παίξλεη ηα θαηάιιεια κέηξα ηνπ αλζξψπηλνπ έλαληη

91
αθ‟ ελφο κελ ηνπ ζείνπ θαη ηνπ εξστθνχ, αθ‟ εηέξνπ δε
έλαληη ηνπ θηελψδνπο θαη ηνπ ηεξαηψδνπο.
Δ Ώηγαηαθή ζθέςε εθθηλνχζα απφ κηα θνηλή
δεηζηδαηκνλία, φηη ε αζζέλεηα έρεη σο αηηία ηεο θάπνην
ακάξηεκα ή χβξηλ,350 κεηαζρεκαηίδεη ηελ ζρεηηθή ηειεηνπξγία,
θνηλή ππφ ηελ αξρηθή κνξθή ηεο ζε πνιιά ζεκεία ηνπ θφζκνπ,
θαηά ηξφπνλ ψζηε λα ππεξεηήζεη ηα ζπκθέξνληα ηεο πφιεσο.
Τπφ ηελ εμειηγκέλε ηεο κνξθή ε θάζαξζηο αθνξά πιένλ φρη
ηφζνλ ζηελ αληηκεηψπηζε αζζελεηψλ αιιά ζηελ εμάιεηςε ησλ
ζπλεπεηψλ ηεο χβξεσο αιιά θαη ζηελ αλαδήηεζε ηεο αιήζεηαο,
ελψ κέζσ απηήο ε πφιε ηαπηφρξνλα νξηνζεηείηαη έλαληη ησλ
δχν άθξσλ… Δ αλάπηπμε απηή απφ ηελ δεηζηδαηκνληθή αληίιεςε
ηεο θαζάξζεσο ζηελ αλψηεξε κνξθή ηεο, ραξαθηεξηζηηθή ηνπ
Βιιεληθνχ πλεχκαηνο, θαίλεηαη θαζαξά ζηνπο δηαιφγνπο ηνπ
Πιάησλνο κε ζέκα ηελ δίθε θαη εθηέιεζε ηνπ ΢σθξάηνπο.
Δ ηζηνξία ηεο εθηειέζεσο ηνπ θηινζφθνπ ζπζρεηίδεηαη
πνιιαπιψο θαη εκθαλψο κε ηελ έλλνηα ηεο θαζάξζεσο, ελψ,
ηαπηφρξνλα αιιεινπιέθεηαη κε ηνλ Θεζατθφ θχθιν θαη ηα
Θαξγήιηα. ΢χκθσλα κε ηελ Ώζελατθή πνιηηεία ν ΢σθξάηεο
επζχλεηαη γηά δηαθζνξά ησλ λέσλ, πξνθεηκέλνπ δε λα θαζαξζεί
ε πφιε θαηαδηθάδεηαη ζε ζάλαην κε θψλεην. Πξάγκαηη ζηηο
ιεπηνκέξεηεο ηεο ζρεηηθήο ηζηνξίαο εχθνια κπνξνχκε λα
αλαγλσξίζνπκε ηελ νπζία αιιά θαη ηα εμσηεξηθά
ραξαθηεξηζηηθά ηεο ηειεηνπξγίαο ηνπ απνδηνπνκπαίνπ ηξάγνπ:
Ο ΢σθξάηεο είλαη γλσζηφο γηα ηελ ηδηαίηεξε αζρήκηα
αιιά θαη ηελ θηψρηα ηνπ, ραξαθηεξηζηηθά ζπλήζε ησλ
εμηιαζηεξίσλ ζπκάησλ ή θαξκαθψλ, ζηηίδεηαη γηα αξθεηφ
δηάζηεκα δαπάλαηο ηεο πφιεσο (φπσο φινη νη θαξκαθνί), ηέινο
δε εθηειείηαη αθξηβψο θαηά ηελ πξψηε εκέξα ησλ Θαξγειίσλ,
ηελ έθηε ηνπ Θαξγειηψλνο, φπσο ε ηειεηνπξγία επηβάιιεη!351

92
Πξφζζεην ραξαθηεξηζηηθφ ζπλδένλ ηελ ηζηνξία ηνπ ΢σθξάηνπο
κε ηελ ηειεηνπξγία ηνπ απνδηνπνκπαίνπ ηξάγνπ είλαη ην φηη ν
΢σθξάηεο θαηαδηθάδεηαη λα πηεί ην θψλεην, ήηνη θάξκαθν (ππφ
ηελ έλλνηα απηνχ σο δειεηεξίνπ), ην νπνίν επίζεο παξαπέκπεη
ζηελ ππαηληζζφκελε ηδηφηεηά ηνπ σο θαξκαθνχ.352 Γηα λα κε
κείλεη θακκία ακθηβνιία ζηνλ αλαγλψζηε ηνπ δηαιφγνπ ν
Πιάησλ ηνλίδεη φηη ε εθηέιεζε ηεο πνηλήο ηνπ ΢σθξάηνπο δελ
κπνξεί λα πξνρσξήζεη πξίλ ηελ επηζηξνθή ηνπ ηειεηνπξγηθνχ
πινίνπ, ην νπνίν έρεη ζηαιεί ζηελ Αήιν, ζηνλ Ώπφιισλα,
δηφηη θάηη ηέηνην εζεσξείην αλίεξε - αθάζαξηε πξάμε.
΋πσο ηα Θαξγήιηα εθηηκάηαη φηη ζρεηίδνληαη κε ηνλ κχζν
ηνπ Θεζέσο, έηζη θαη ε ηζηνξία ηνπ ΢σθξάηνπο εκθαλίδεηαη
απφ ηνλ Πιάησλα σο έρνπζα πνιιέο εμσηεξηθέο αλαινγίεο κε
ηνλ ίδην κχζν, παξαπέκπνπζεο ζε πιεηάδα αληηζηνίρσλ
εζσηεξηθψλ. Ο ΢σθξάηεο, θαηά ηελ ηειεπηαία πξίλ ηελ
εθηέιεζή ηνπ εκέξα, πεξηγξάθεηαη φηη επξίζθεηαη ζηελ θπιαθή
καδχ κε δέθαηέζζεξεηο θίινπο. ΢χκθσλα κε ηελ ζαπκάζηα
αλάιπζε ηνπ Futter ‗απηή ε ζθελή κπνξεί λα εξκελεπζεί απφ
ηελ άπνςε ηεο Αζελατθήο πνιηηείαο σο κηα εηθφλα ηνπ
Μηλσηαχξνπ ζηνλ Λαβχξηλζν, καδί κε ηα δεθαηέζζεξα ζχκαηά
ηνπ‘, φκσο απφ ηελ Πιαησληθή άπνςε ηνπ ΢σθξάηνπο ε εηθφλα
παξαπέκπεη ζηνλ Θεζέα - ΢σθξάηε, επξηζθφκελν ζηνλ ιαβχξηλζν
- θπιαθή, φπνπ ειεπζεξψλεη νκνίσο δεθαηέζζεξεηο λένπο θαη
λέεο!353 Ο παξαιιειηζκφο ππαηλίζζεηαη ζαθψο απηήλ ηελ
δεχηεξε εξκελεία γηα ηελ δξάζε ηνπ ΢σθξάηνπο, ε νπνία
πθέξπεη κέζα ζηνλ Φαίδσλα θάησ απφ ηελ πξσηεχνπζα αθήγεζε.
Πξάγκαηη ε νκηιία ηνπ ΢σθξάηνπο πξνο ηνπο θίινπο έρεη ηνλ
ζθνπφ λα ηνπο απειεπζεξψζεη απφ ηνλ θφβν ηνπ ζαλάηνπ, ηνλ
νπνίν ν ίδηνο θαίλεηαη φηη έρεη ήδε ππεξληθήζεη! ΢νβαξνί
κειεηεηέο αλαγλσξίδνπλ ζηνλ ιφγν ηνπ ΢σθξάηνπο πξνο ηνπο

93
εηαίξνπο ηνπ ζαθή ζεξαπεπηηθή δξάζε, φζνλ αθνξά ζηελ
αλαθνχθηζε απφ ηνλ θφβν ηνπ ζαλάηνπ, Plat.Phaedo.58e1-59b1,
δελ δηζηάδνπλ δε λα δηαβιέπνπλ ζε απηφλ ςπραλαιπηηθφ –
αγρνιπηηθφ πεξηερφκελν. Ώπηφο, ινηπφλ, ν ιφγνο ππάξρεη θαη
ιεηηνπξγεί, ζηελ ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε, σο θάξκαθν, ή,
άιισο, σο ζεξαπεπηηθή ζπληαγή έλαληη ηνπ θφβνπ, ε νπνία
πξνζθέξεηαη απφ ηνλ ίδην ηνλ ΢σθξάηε – θαξκαθέα!354
Χο εθ ηνχηνπ ζηελ ηζηνξία ηεο θαηαδίθεο θαη εθηειέζεσο
ηνπ ΢σθξάηνπο, φπσο απηή πεξηγξάθεηαη απφ ηνλ Πιάησλα,
παξαθνινπζνχκε κία δηπιή αθήγεζε θαηά ηελ νπνία ακθφηεξεο
νη πιεπξέο, Ώζελαίνη θαη ΢σθξάηεο, εθπιεξψλνπλ ηελ ππφζρεζή
ηνπο ζηνλ Ώπφιισλα, κεηέρνληεο ζε έλα δξψκελν ηνπ ηαμηδηνχ
ηνπ Θεζέσο. Πξάγκαηη ε Πάξαινο, ην πινίν ην νπνίν εηεζίσο
απνζηέιιεηαη ζηελ Αήιν, πξνθεηκέλνπ λα εθπιεξσζεί ππφζρεζε
ησλ Ώζελαίσλ πξνο ηνλ Ώπφιισλα γηα ηελ επηηπρή έθβαζε ηνπ
άζινπ ηνπ Θεζέσο, αλαθέξεηαη φηη έρεη απνπιεχζεη ηελ 6ε ηνπ
Μνπληρηψλνο, ε δε εθηέιεζε ηνπ ΢σθξάηνπο θαζπζηεξεί επί
ηξηάληα εκέξεο, κέρξη ηελ επηζηξνθή ηνπ πινίνπ. Ώπφ ηελ
άιιε πιεπξά ν ΢σθξάηεο θέξεηαη απφ ηνλ Πιάησλα σο ζεσξψλ
φηη είρε ηελ εληνιή ηνπ Ώπφιισλνο ‗θηινζνθνῦληά κε δεῖλ δῆλ
θαὶ ἐμεηάδνληα ἐκαπηὸλ θαὶ ηνὺο ἄιινπο‘, Ap.28e-29a;
Phd.60d-61b, εληνιή ηελ νπνία αθνινπζεί ρσξίο δηζηαγκφ.
Ώκθφηεξεο νη ζπκκεηνρέο ζην ηειεηνπξγηθφ δξψκελν
ιεηηνπξγνχλ σο απφπεηξεο πλεπκαηηθήο θαζάξζεσο, θαη ππφ ηελ
έλλνηα απηήλ αλαθέξνληαη ζην παξφλ. ΢θνπφο καο είλαη λα
ππνγξακκίζνπκε φηη αλεμαξηήησο ηνπ πνηφο επηλφεζε ηελ
ηειεηνπξγία ηνπ απνδηνπνκπαίνπ ηξάγνπ ζηελ αξραηφηεηα, ήηαλ
νη Έιιελεο εθείλνη πνπ, κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ, ηεο
απέδσζαλ λέν, αξηηψηεξν θαη πλεπκαηηθψηεξν πεξηερφκελν,

94
εγθαηαιείπνληεο ηελ δεηζηδαηκνλία ε νπνία επξίζθεηαη ζηελ
ξίδα ηεο ζρεηηθήο αληηιήςεσο. Μέζσ ηεο εμειίμεσο απηήο θαη
ηεο ζρεηηθήο αλαπηχμεσο ε ηειεηνπξγία θαηέζηε δπλαηφλ λα
ππεξεηήζεη λέεο θνηλσληθέο αλάγθεο, αιιά θαη λα
ηξνθνδνηήζεη – γνληκνπνηήζεη λέεο πλεπκαηηθέο ζπιιήςεηο.
Έηζη κε αθνξκή ηελ ηειεηνπξγία ηνπ απνδηνπνκπαίνπ ηξάγνπ ν
Πιάησλ πηνζεηεί ζχλζεηεο αθεγεκαηηθέο ηερληθέο,
απνζθνπνχζεο λα ζπλδέζνπλ ηελ παξαδνζηαθή νπηηθή ηεο
ηειεηνπξγίαο, κε ηελ ΢σθξαηηθή – θηινζνθηθή, ε φιε δε
πξνζπάζεηα πξνρσξά παξαπέξα, αλαδεηθλχνληαο ηελ ζεξαπεπηηθή
δχλακε ηνπ ιφγνπ. H πνιπζεκία ησλ ελλνηψλ (θάξθαθν σο
δειεηήξην αιιά θαη σο ζεξαπεπηηθή νπζία, ή, αθφκε, σο
εξσηηθφ θίιηξν) θαη ε δηπιή ιεηηνπξγία ησλ πξσηαγσληζηψλ
ηνπ Αηαιφγνπ ([α] ε πνιηηεία ησλ Ώζελαίσλ θαζαίξεηαη
εθηειψληαο ηνλ ΢σθξάηε, φκσο ν θηιφζνθνο θαζαίξεη ηνπο
‗δὶο ἑπηὰ‘ κε ηνλ ςπραλαιπηηθφ – αγρνιπηηθφ ιφγν ηνπ, [β1]
΢σθξάηεο σο θαξκαθφο θαη θαξκαθεχσλ ή Έξσο, [β2] ή σο
Μηλψηαπξνο θαη Θεζεχο, θιπ., [γ1] ε θπιαθή σο ιαβχξηλζνο,
[γ2] ην ζψκα σο θπιαθή ηεο ςπρήο) πηνζεηείηαη
θαηαδεηθλχνπζα ππφξξεηα θαη αδηφξαηα ηελ δπλαηφηεηα ησλ
ππνθεηκέλσλ λα δξνχλ αληηζεηηθά, αλαιφγσο ηεο ζθνπηάο απφ
ηελ νπνία αληηκεησπίδνληαη.355 ΢ηνλ Πιαησληθφ δηάινγν ε
αξρηθή πεγή εκπλεχζεσο ηεο ηειεηνπξγίαο ηνπ απνδηνπνκπαίνπ
ηξάγνπ έρεη απνγπκλσζεί απφ θάζε δεηζηδαηκνλία δηαηεξψληαο
κφλνλ ηα εμσηεξηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο …

95
96
 ΓΔΚΑΣΗ ΔΝΟΣΗΣΑ
10. Λπθία – Κηιηθία: πεξηθέξεηα ησλ
Υεηηαίσλ ή ελδηάκεζε πεξηνρή;

Έρεη ήδε αλαθεξζεί φηη ε Λπθία φζνλ θαη ε

Κηιηθία, αιιά θαη ε επξχηεξε πεξηνρή ηεο Kizzuwatna,
απεηέιεζαλ πεξηνρέο ζηελ πεξηθέξεηα ηεο Υεηηηηηθήο
επηθξάηεηαο. Οη πεξηνρέο απηέο φπσο θαη ε Tarhuntašša, ζηελ
λφηηα αθηή ηεο Ώλαηνιίαο, δηεηήξεζαλ κηα δηαθξηηή γισζζηθή,
πνιηηηζηηθή θαη ζξεζθεπηηθή ηαπηφηεηα, ήιζαλ θαηά θαηξνχο
ζε ζχγθξνπζε κε ηνπο Υεηηαίνπο, ζε άιιεο πεξηφδνπο
ελεηάρζεζαλ ζηελ απηνθξαηνξία κέζσ ππνηειψλ βαζηιέσλ, ελψ
δελ έιεηςαλ θαη πεξίνδνη ζπλεξγαζίαο κε ηνπο Ώρηγηάβα. Τπφ
ηελ έλλνηα απηή ε πεξηνρή ζα κπνξνχζε λα δηεθδηθήζεη ηνλ
ραξαθηεξηζκφ ηεο σο ελδηάκεζεο πεξηνρήο, κεηαμχ ησλ
Υεηηαίσλ, απφ ηελ κία, θαη ησλ Υνπξηαλψλ, ΢πξν –
Παιαηζηηληαθψλ θαη Ώηγαηαθψλ επηξξνψλ απφ ηελ άιιε.

10.1 Λπθία

΢ε πιείζηνπο κχζνπο θαη ζξχινπο ε Ώλαηνιία, θαη

κάιηζηα ε Λπθία, εκθαλίδεηαη σο πεδίν δξάζεσο Ώηγαηαθψλ
ραξαθηήξσλ, νη νπνίνη αιιεινπιέθνληαη ζηελά θαη κε πνηθίιεο
ζρέζεηο κε Λχθηνπο. ΢ην έπνο ηεο Ειηάδνο νη Λχθηνη έρνπλ
ζηξαηεπζεί κε ηνπο Σξψεο ππφ ηνλ ΢αξπεδψλα θαη ηνλ Γιαχθν,

97
εγγνλφ ηνπ Κνξίλζηνπ ΐειιεξνθφληε. Ο Πξνίηνο, βαζηιέαο ηεο
Σίξπλζνο, κπζνινγείηαη φηη εηείρηζε ηελ πφιε ηνπ κε Λπθίνπο
νηθνδφκνπο, απέζηεηιε δε ηνλ ΐειιεξνθφληε ζηνλ πεζεξφ ηνπ
Ενβάηε, βαζηιέα ηεο Λπθίαο, πξνθεηκέλνπ απηφο λα ηνλ
ζαλαηψζεη γηα αηφπεκα γηα ην νπνίν θαηεγνξείην. ΢ηνλ
ΐειιεξνθφληε αλαηίζεληαη άζινη ηνπο νπνίνπο θέξεη ζε πέξαο
ζε Λπθηθφ έδαθνο, κεηαμχ απηψλ δε ε ζαλάησζε ηεο Υίκαηξαο,
ε νπνία πξαγκαηνπνηείηαη κε ηελ βνήζεηα ηνπ πηεξσηνχ αιφγνπ
ηνπ Πεγάζνπ, Ιι.6.179 θ.ε.. Δ κνξθή ηνπ πηεξσηνχ αιφγνπ,
δεκνθηιήο ζηελ Μέζε Ώλαηνιή αιιά θαη ηελ Μηλσηθή Κξήηε θαη
ηελ Μπθελατθή Βιιάδα,356 θαη ν ζρεηηθφο κχζνο αλαθέξνληαη
ζηελ Θενγνλία, ‗ηὴλ κὲλ Πήγαζνο εἷιε θαὶ ἐζζιὸο
Βειιεξνθφληεο‘, Hes.Th.325, ελψ επηβίσζαλ θαη ζηνλ
Βπξηπίδε. ΢ηελ παξαζηαηηθή ηέρλε ε απεηθφληζε ηνπ έθηππνπ
ΐειιεξνθφληε απεηέιεζε ηδηαίηεξα δεκνθηιέο ζέκα ηεο Λπθίαο.
Δ απήρεζε ηνπ ΐειιεξνθφληε, ηφζνλ ζηνλ Βιιαδηθφ φζνλ θαη
ζηνλ Μηθξαζηαηηθφ ρψξν, ήηαλ ηέηνηα ψζηε ε ιαηξεία ηνπ
εγθαζηδξχζεθε ζηελ Κφξηλζν θαη ηελ Λπθία, ελψ αξθεηνί δήκνη
ηεο Σιψ πήξαλ ην φλνκά ηνπ θαζψο θαη ηνπ ΢αξπεδφλνο.357
Γηά ηελ ηφζν ελδηαθέξνπζα δηαδξνκή ηεο ξίδαο tarkhu-
ζηελ Βιιεληθή έρνπκε ήδε αλαθεξζεί, φκσο ε Λπθία
παξνπζηάδεη ηελ επθαηξία πξφζζεησλ ζπζρεηίζεσλ. ΢χκθσλα κε
ηελ Bacharova ν ΋κεξνο,358 φρη αλαίηηα, ρξεζηκνπνηεί ζηελ
Ειηάδα (Ιι.16.671-675) ην ξήκα ηαξρχσ γηα λα πεξηγξάςεη ηνλ
ηξφπν κε ηνλ νπνίν ζα πξέπεη λα εληαθηαζζεί ν ΢αξπεδψλ,
θαηά ηηο εληνιέο - νδεγίεο ηνπ Αηφο.359 Δ ρξήζε ηεο ξίδαο
ζηελ ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε εθιακβάλεηαη απφ ηελ δηαπξεπή
εξεπλήηξηα σο πηνζέηεζε απφ κέξνπο ησλ Βιιήλσλ ελφο πνιχ
παιαηνχ φξνπ ηεο Ώλαηνιίαο.360 Ώπφ ηελ πιεπξά καο ηελ
ζπλαζξνίδνπκε καδχ κε άιιεο ήδε αλαθεξζείζεο εξκελείεο θαη

98
ζπζρεηίζεηο, νη νπνίεο, ην νιηγψηεξν, ππνγξακκίδνπλ ηελ
χπαξμε θνηλψλ γισζζηθψλ αιιά θαη ινηπψλ ηδενινγηθψλ
ζηνηρείσλ κεηαμχ ησλ Ώηγαίσλ, αθ‘ ελφο, θαη πιεζπζκψλ ηεο
Ώλαηνιίαο αθ‘ εηέξνπ. Έρεη ηελ ζεκαζία ηνπ λα ππνγξακκηζζεί
φηη ν φξνο ηαξθχσ ρξεζηκνπνηείηαη ελ ζρέζεη κε ηνλ
΢αξπεδφλα, ήξσα – εκίζεν ηνπ νπνίνπ άιισζηε ππήξμε ιαηξεία
ζηελ Λπθία, επνκέλσο ν φξνο ζπζρεηίδεηαη θαη εδψ κε ην
ζετθφ ζηνηρείν.
Δ κειέηε ηεο θαηαλνκήο νλνκάησλ πεξηερφλησλ ηελ ξίδα
Tarḫu- ζηελ Μηθξά Ώζία θαηά ηελ πξν Υξηζηηαληθή πεξίνδν
απνθαιχπηεη φηη απφ απηήλ ηνλ νλνκαηνινγηθή άπνςε ε Λπθία
απεηέιεζε ηελ θαη‘ εμνρήλ πεξηνρή φπνπ ηέηνηα νλφκαηα
αθζνλνχζαλ, ηδηαίηεξα κάιηζηα κεηαμχ ησλ ηεξέσλ.361
Πξνρσξψληαο έλα βήκα παξαπέξα ν Ten Cate έρεη ζεκεηψζεη φηη
ηνπηθέο κνξθέο ηνπ Αηφο, φπσο ν Γεχο ΢νιπκεχο, ν Κσξχθεηνο,
ηεο ΋ιβεο θ.ά., ππήξμαλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα εθθξάζεηο ηνπ
Tarḫu(nt).362 Αεδνκέλνπ φηη, φπσο έρεη δηαπηζησζεί, ζηα
πιαίζηα ηεο ίδηαο νηθνγέλεηαο απαληψλην κεηθηά νλφκαηα,
ήηνη Λπθηθά θαη Βιιεληθά, κπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε βάζηκα
φηη ε ζξεζθεπηηθή θαη πνιηηηζηηθή ηδηαηηεξφηεηα ηεο
πεξηνρήο Lukka ή Λπθίαο θαζψο θαη ε απφ παιαηά επηξξνή αιιά
θαη εηζξνή ηνπ Ώηγαηαθνχ ζηνηρείνπ εθεί είρε νδεγήζεη, ήδε
απφ ηελ δεχηεξε ρηιηεηία πξίλ απφ ηελ επνρή καο, ζηελ
απνθξπζηάιισζε κηάο Λπθηθήο ηαπηφηεηαο ζπγγελνχο πξνο απηήλ
ηνπ Ώηγαίνπ.

10.2 Kizzuwatna

99
 Δ Kizzuwatna, κε ππξήλα ηελ Κηιηθία, απεηέιεζε πεξηνρή
ζην πεξηζψξην ηεο Υεηηηηηθήο απηνθξαηνξίαο, ε νπνία
εκθαλίδεη ηδηαίηεξεο ζπζρεηίζεηο κε ηνλ Ώηγαηαθφ ρψξν. Έρεη
ππνζηεξηρζεί φηη ην φλνκά ηεο εκθαλίδεηαη κεηαγξακκέλν ζηελ
Βιιεληθή σο ην επίζεην Κηζζεῒο,363 ην νπνίν απνδίδεηαη απφ
ηνλ ΋κεξν ζηελ ηέξεηα Θεαλψ (Ιι.6.298-301). ΢ην πξφζσπν ηεο
ηειεπηαίαο εθθξάδεηαη, άιισζηε, έλα νηθείν πξφηππν ηεο
Ώλαηνιηθήο Μεζνγείνπ, ηεο Ώλαηνιίαο πεξηιακβαλνκέλεο,
ζχκθσλα κε ην νπνίν ε βαζίιηζζα κπνξνχζε λα ζπλδπάδεη θαη
ηνλ ξφιν ηεο ηέξεηαο. Σν ηειεπηαίν πξφηππν απαληάηαη ζηελ
Υεηηηηηθή απηνθξαηνξία, φπνπ κάιηζηα γηα ηελ βαζίιηζζα –
πξσζηέξεηα ππήξρε θαη ν ζρεηηθφο φξνο, tawananna, νκφινγνο
ηνπ ηίηινπ Labarna γηα ηνλ βαζηιέα. Σν γεγνλφο φηη ην
βαζηιηθφ δεχγνο ησλ Υεηηαίσλ εζεσξείην σο ε επί ηεο γήο
ελζάξθσζε - αληαλάθιαζε ηεο θεθαιήο ηνπ παλζένπ ηνπο (ήηνη
ηνπ Θενχ ηεο θαηαηγίδαο θαη ηεο Arinna), καο δίλεη πξάγκαηη
ην δηθαίσκα λα αλαξσηεζνχκε εάλ ην φλνκα Θεαλψ ζπλδέεηαη κε
ηνλ Υεηηηηηθφ φξν, κηάο θαη ε ερεηηθή ζπγγέλεηα είλαη
εκθαλήο. Πξνο ππνζηήξημε ηνπ επηρεηξήκαηνο ζεκεηψλνπκε ηελ
επηβεβαησκέλε επαθή ησλ Ώηγαίσλ κε ηελ Κηιηθία, θαζψο θαη
φηη ε επξχηεξε πεξηνρή ππήξμε θαη‘ εμνρήλ ηεξφ ιίθλν ηνπ
Teshub. Αεδνκέλνπ κάιηζηα φηη ν Υεηηηηηθφο φξνο ζηεξείηαη
επξέσο αλεγλσξηζκέλεο εηπκνινγίαο,364 δελ ζα απνθιείακε ηελ
αληίζεηε θαηεχζπλζε γηα ηελ επηξξνή.
Ο ραξαθηήξαο ηεο Kizzuwatna σο ιαηξεπηηθνχ θέληξνπ
ππνγξακκίδεηαη θαη απφ ην γεγνλφο ηεο εηζαγσγήο απφ εθεί
ζηελ Samuha ηεο Μαχξεο Θεάο,365 ηεο νπνίαο κάιηζηα ηελ
αθξηβή ηειεηνπξγία αλεζπρνχζε λα εμαζθαιίζεη ν Mursili
II.366 Σν ζπγθεθξηκέλν γεγνλφο θαηαδεηθλχεη ηελ ηδηαίηεξε
ζξεζθεπηηθή – ηδενινγηθή ζεκαζία θαη επηξξνή ηεο

100
Kizzuwatna, θαη καο εκβάιιεη ζε ζθέςεηο ζρεηηθά κε ηελ
πνιηηηθή εξκελεία ηεο αλεζπρίαο ηνπ Mursili. ΋πσο είλαη
γλσζηφ άιισζηε, ιίγν αξγφηεξα ν δηάδνρφο ηνπ Muwatalli II
πξνρψξεζε ζηελ κεηαθνξά ηεο πξσηεχνπζαο ζηελ Tarhuntašša,
ζπλνδεχνληαο απηήλ ηελ ζεκαληηθή πνιηηηθή πξσηνβνπιία κε
ηελ αλάδεημε - θαζηέξσζε ζε πξσηεχνπζα ζέζε ηνπ ζενχ ηνπ
Κεξαπλνχ, pihassassis Tarhuntas.
Δ Κηιηθία ππήξμε πξνλνκηαθή πεξηνρή δξαζηεξηνπνηήζεσο
ησλ Μηλσηηψλ, αξρηθψο, θαη Μπθελαίσλ ζηελ ζπλέρεηα, φπσο
έρνπκε ήδε αλαθέξεη. ΋κσο ε παξνπζία ησλ Ώηγαίσλ ζηελ
πεξηνρή θαίλεηαη φηη εληζρχζεθε πεξαηηέξσ, κεηά ηελ
ππνρψξεζε ησλ Υεηηαίσλ απφ ην ηζηνξηθφ πξνζθήλην. Έηζη ζηελ
πεξηνρή ησλ Ώδάλσλ ζηηο αξρέο ηεο ηειεπηαίαο ρηιηεηίαο
εγθαηαζηάζεθε πνιηηηθή νληφηεο κε Ώηγαηαθέο αλαθνξέο,
έιθνπζα ηελ θαηαγσγή ησλ εγεκφλσλ ηεο απφ ηνλ Μφςν,78, 79
ελψ
ήδε πξίλ ηελ εθπλνή ηεο δεπηέξαο ρηιηεηίαο ην Ώηγαηαθψλ
επίζεο θαηαβνιψλ βαζίιεην ηεο Palastin είρε επίζεο
213
εγθαζηδξπζεί ζηελ βφξεηα ΢πξν – Παιαηζηίλε. ΋ρη κφλνλ
απηφ αιιά θαη ήιεγρε ην επξχηαηεο αθηηλνβνιίαο ηεξφ ηνπ
Tarhunt ζην Aleppo.
Μεηαμχ ησλ παξαγφλησλ νη νπνίνη έδξαζαλ πξνο ηελ
θαηεχζπλζε εκβνιηαζκνχ ηεο Υεηηηηηθήο απηνθξαηνξίαο κε λέα
ζηνηρεία απφ ηελ Kizzuwatna πεξηιακβάλεηαη ε Puduḫepa.
Πξφθεηηαη γηα κία ηζρπξή πξνζσπηθφηεηα, θφξε ηνπ ηεξέσο ηεο
Ishtar ζηελ Kizzuwatna θαη ελ ζπλερεία ζχδπγν ηνπ Hattusili
III (1267–1237 π.Υ.), ε νπνία αλέιαβε πξσηνβνπιίεο γηα ηελ
ζξεζθεπηηθή αλακφξθσζε ηεο απηνθξαηνξίαο, εηζάγνληαο
ζηνηρεία απφ ηελ παηξίδα ηεο. Δ δξάζε ηεο, φπσο θαη απηή
ηνπ αξρηγξαθέσο Walwaziti - απφ ηελ ίδηα πεξηνρή -

101
ζεκαηνδνηεί ηελ κεηαηφπηζε ηνπ πνιηηηθνχ – ζξεζθεπηηθνχ
θέληξνπ βάξνπο απφ ηελ θεληξηθή Ώλαηνιία ζηελ λφηηα.

10.3 Tarhuntašša

Υαξαθηεξηζηηθφ ην νπνίν ππνγξακκίδεη ηελ πνιηηηζηηθή –

ζξεζθεπηηθή ηδηαηηεξφηεηα ηεο Tarhuntašša ελ ζρέζεη κε ηνλ
ππξήλα ηνπ Υεηηηηηθνχ θξάηνπο απνηειεί ην ηζηνξηθφ γεγνλφο
ηεο κεηαθνξάο ηεο πξσηεχνπζαο απφ ηελ Υαηνχζα ζηελ πεξηνρή
απηή, κε πξσηνβνπιία ηνπ Muwatalli ζηηο αξρέο ηνπ 13νπ
αηψλα. Δ πξσηνβνπιία απηή ζεσξείηαη απνηέιεζκα ζεκειηαθήο
ηδενινγηθήο κεηαζηξνθήο, εθηηκάηαη δε φηη ν κεηαξξπζκηζηήο
εγεκψλ πξνθαλψο εγλψξηδε ηνπο θηλδχλνπο ηνπ εγρεηξήκαηνο,
φληαο παξάιιεια πξφζπκνο λα αλαιάβεη ην θφζηνο.367 ΢ηελ
πεξίπησζε ηνπ Muwatalli ΕΕ ε αιιαγή ζπλνδεχηεθε απφ ηελ
θαζηέξσζε ζε πξσηεχνπζα ζέζε ηνπ ζενχ ηνπ Κεξαπλνχ,
pihassassis Tarhuntas. Σα γεγνλφηα απέδεημαλ φηη νη
αληηδξάζεηο ήηαλ κεγάιεο, θαηά δε ηελ βαζηιεία ηνπ δηαδφρνπ
ηνπ, Mursili III (άιισο Urhi-Teshub), πξσηεχνπζα έγηλε πάιη
ε Υαηνχζα. Ώπφδεημε ηνπ ηδηαίηεξνπ πνιηηηθνχ ζπκβνιηζκνχ
ηνπ γεγνλφηνο απνηειεί ην φηη, αθφκε θαη κεηά ηελ επαλαθνξά
ηεο πξσηεχνπζαο ζηελ Υαηνχζα, ε Tarhuntašša δηεηεξήζε σο
έδξα ΐαζηιέσο, αξγφηεξα δε αλεμαξηεηνπνηήζεθε πιήξσο.368
Ήδε απφ ηα κέζα ηνπ 20νχ αηψλνο ν Bossert ζπλέδεζε ην
φλνκα pihassassis κε ην Βιιεληθφ Πήγαζνο, απέδσζε δε ηελ
εηπκνινγία ηνπ δεπηέξνπ ζην Λνπβηαλφ ππφδεηγκα, ιακβάλνληαο
ππφςηλ φηη ε Λνπβηαλή εξκελεία ηεο ιέμεσο ην ζπλδέεη κε ην
απνδνζέλ ζην θηεξσηφ άινγν πεξηερφκελν, σο θέξνλ ηελ
αζηξαπή θαη ηελ βξνληή ηνπ Αηφο, ‗βξνληήλ ηε ζηεξνπήλ ηε

102
θέξσλ Γηὶ κεηηφεληη‘, Hes.Th.286.369 Δ εηπκνιφγεζε ηνπ
Δζηφδνπ, ζπλδένπζα ην φλνκα κε ηηο ‗πεγέο‘ ηνπ Χθεαλνχ φπνπ
είρε γελλεζεί, δελ γίλεηαη ζήκεξα δεθηή, παξ‘ φινλ φηη
ππάξρεη πιεζψξα ζηνηρείσλ ηα νπνία ζπζρεηίδνπλ ηνλ Πήγαζν
κε ηηο πεγέο θαη απνηεινχλ ζηνηρεία ηεο ηαπηφηεηάο ηνπ.370
Εδηαίηεξεο αλαθνξάο ρξήδεη, ηέινο, ε Ura, ζεκαληηθφ
ιηκάλη ηνπνζεηνχκελν ζηελ Tarhuntašša (ή ηελ Κηιηθία) ην
νπνίν εμππεξέηεζε ηηο λαπηηθέο αλάγθεο ησλ Υεηηαίσλ,371 φπνπ
εθηηκάηαη φηη είραλ πξφζβαζε νη Μπθελαίνη, φπσο άιισζηε
θαηαδεηθλχεηαη θαη απφ ηα δχν λαπάγηα ηεο Ώληηθέιινπ θαη
Άθξαο Υειηδνλίαο.371

103
104
 ΔΝΓΔΚΑΣΗ ΔΝΟΣΗΣΑ
11. Δμεηδηθεπκέλνη επαγγεικαηίεο (ε
πεξίπησζε ησλ ζεξαπεπηώλ)

Καηά ηελ Μηλσηθή φζν θαη ηελ Μπθελατθή επνρή

θαίλεηαη φηη ε ηαηξηθή είρε ήδε απηνλνκεζεί ηφζνλ σο
επάγγεικα φζνλ θαη σο γλσζηηθφο θιάδνο. Έηζη, φπσο
καξηπξνχλ νη πηλαθίδεο Γξακκηθήο ΐ‘, ππήξρε ην επάγγεικα
ηνπ ηαηξνχ, i-ja-te, αλαθεξφκελν θαη απφ ηνλ ΋κεξν σο ἰεηήξ
(Ιι.2.732), θαζψο θαη απηφ ηεο λνζνθφκνπ, a-ke-ti-ra ή
αζθήηξηα, ελψ αξγφηεξα ν Εππνθξάηεο πηνζεηεί ηνλ φξν
αθεζηξίο γηα ηελ καία (Hp.Carn.19). ΢ηηο πηλαθίδεο
αλαθέξεηαη επίζεο ν φξνο pa-ma-ko εξκελεπφκελνο σο θάξκαθνλ
θαζψο θαη ηα νλφκαηα πιεζψξαο αξσκαηηθψλ θαη ηακαηηθψλ
372
θπηψλ θαη νπζηψλ. ΢χκθσλα κε ηνλ Arnott έρνπκε απνδείμεηο
γηα πεξηζηαηηθά θαηαγκάησλ ηα νπνία εζεξαπεχζεθαλ κεηά απφ
ζρεηηθή ηαηξηθή παξέκβαζε ηφζνλ ζηελ Μηλσηθή Κξήηε (πξίλ
ηελ δεχηεξε ρηιηεηία π.Υ.) φζνλ θαη απφ ηηο Μπθήλεο (16νο
αηψλαο π.Υ.). Τπάξρνπλ επίζεο απνδείμεηο γηα ηελ δηεμαγσγή
εγρεηξήζεσλ δηαθφξσλ εηδψλ ζηηο Μπθήλεο, ηελ Λέξλε, ηελ
Ώζίλε θαη ηνλ Ώε-Ληά Κξήηεο ήδε απφ ηελ αξρή ηεο δεχηεξεο
ρηιηεηίαο π.Υ., κε απνηειέζκαηα άιινηε επηηπρή θαη άιινηε
φρη.373 Μάιηζηα ν McGeorge θζάλεη λα ππνζηεξίμεη φηη ήδε απφ

105
ηελ YM επνρή ε νδνληηαηξηθή θαίλεηαη φηη εμεζθείην απφ
εηδηθεπκέλνπο ζεξαπεπηέο.374
Αεδνκέλσλ ησλ ζρέζεσλ νη νπνίεο είραλ δηακνξθσζεί
κεηαμχ Μηλσηθήο Κξήηεο θαη Ώηγχπηνπ κπνξνχκε εχινγα λα
ππνζέζνπκε φηη ππήξρε ακθίδξνκε αληαιιαγή ηαηξηθψλ γλψζεσλ.
΋κσο νη ππάξρνπζεο γξαπηέο πεγέο ππνζηεξίδνπλ ηελ κνλφδξνκε
κεηαθνξά γλψζεσλ θαη πξαθηηθψλ απφ ηελ Μηλσηθή Κξήηε ζηελ
Ώίγππην, αλ θαη απηφ κπνξεί λα νθείιεηαη ζηελ ηχρε. ΄Βηζη
ν γλσζηφο Πάππξνο Ebers, ρξνλνινγνχκελνο απφ ην 1550 π.Υ.,
παξέρεη πιεξνθνξίεο γηα ηελ ζεξαπεία ηεο δπζθνηιηφηεηνο κε
Κξεηηθά βφηαλα,375 ελψ ν Εαηξηθφο Πάππξνο ηνπ Λνλδίλνπ, απφ
ην 1350 π.Υ. πεξίπνπ, πεξηιακβάλεη δχν Μηλσηθνχο
εμνξθηζκνχο γηα ηελ ζεξαπεία αζζελεηψλ, θαη κάιηζηα ζηελ
Κξεηηθή γιψζζα!376 Ο ΋κεξνο αλαθέξεηαη ζπρλά ζηελ ρξήζε
θαξκάθσλ αθφκε θαη εξεκηζηηθψλ, Οδ.4.222, ν δε Παηήσλ
πξνβάιιεηαη σο ν εμ αλζξψπσλ ηαηξφο ησλ ζεψλ, ηνλ νπνίνλ
φινη νη ηαηξνί ηεο Ώηγχπηνπ αλαγλσξίδνπλ σο πξφγνλφ ηνπο
(Οδ.4.233).
΋ζνλ αθνξά ζηηο αληίζηνηρεο αληαιιαγέο κεηαμχ Υεηηαίσλ
θαη Ώραηψλ ε κφλε ππάξρνπζα ζρεηηθή πιεξνθνξία αλαθέξεηαη
ζην θείκελν KUB V 6 (ii 57‘, 60‘) φπνπ πεξηγξάθεηαη
πεξηζηαηηθφ ηνπ 1330 π.Υ. πεξίπνπ φπνπ ν Mursili II αζζελεί
θαη δεηεί ηελ βνήζεηα ηνπ ζενχ ησλ Ώρηγηάβα θαη ηεο Λέζβνπ.
Πξνθαλψο ε θήκε ηνπ Μπθελαίνπ ζενχ είρε θζάζεη σο ηελ
Υαηνχζα, γεγνλφο ην νπνίν δελ κπνξεί παξά λα αληαλαθιά ηελ
απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ Μπθελαίσλ ζεξαπεπηψλ.377 Ώπφ ηα ηξία
πξναλαθεξζέληα ζηνηρεία κπνξνχκε βάζηκα λα ππνζέζνπκε φηη,
ζε θάπνηεο ηνπιάρηζηνλ πεξηπηψζεηο, ππήξρε θαη θπζηθή
παξνπζία Ώηγαίσλ ζεξαπεπηψλ ζηα αλαθηνξηθά θέληξα ησλ
κεγάισλ δπλάκεσλ ηεο επνρήο, φπσο ππήξρε παξνπζία

106
θαιιηηερλψλ, αιιά θαη εκπνξηθψλ αληηπξνζψπσλ.378 Βίλαη
ελδηαθέξνλ λα ζεκεηψζνπκε φηη, ζχκθσλα κε ζρεηηθή έξεπλα
ησλ ππαξρνπζψλ πεγψλ απφ ηνλ Carlo Zaccagnini, νη Υεηηαίνη
ζε κία κφλνλ πεξίπησζε θέξνληαη λα έρνπλ θιεζεί απφ ηνπο
αλαθηνξηθνχο νίθνπο άιισλ δπλάκεσλ ηεο επνρήο, λα ηνπο
απνζηείινπλ εμεηδηθεπκέλνπο ηερλίηεο, θαη ε πεξίπησζε
αθνξνχζε ζηελ απνζηνιή θηηζηψλ ζηελ Ώίγππην. Ώληίζεηα
ππάξρνπλ πιείζηεο πεξηπηψζεηο φπνπ νη Υεηηαίνη βαζηιείο
είραλ δεηήζεη ηελ κεηάθιεζε Ώηγππηίσλ ή ΐαβπισλίσλ εηδηθψλ
θαη ηδηαίηεξα ηαηξψλ.379
΢ηελ παξνχζα ζχληνκε αλαθνξά είλαη ρξήζηκν λα
ζεκεηψζνπκε φηη θαη νη Υεηηαίνη θαίλεηαη φηη είραλ ηα
επαγγέικαηα ηνπ ζεξαπεπηή θαη κάιηζηα νξγαλσκέλνπ
ηεξαξρηθά, θαζψο θαη ηεο καίαο, φκσο δελ ήηαλ ζε ζέζε λα
δηαθξίλνπλ ζαθψο ηνλ καγηθφ απφ ηνλ ηαηξηθφ ραξαθηήξα ηεο
ζεξαπεπηηθήο, έδηδαλ δε πξνηεξαηφηεηα ζηνλ πξψην.380

107
 ΓΩΓΔΚΑΣΗ ΔΝΟΣΗΣΑ
12. Οκνηόηεηεο κεηαμύ Διιαδηθήο θαη
Υεηηηηηθήο νηθνδνκηθήο θαη αξρηηεθηνληθήο

Σηελ Υεηηηηηθή πξσηεχνπζα έρεη δηαπηζησζεί ε

παξνπζία νηθνδνκηθψλ εξγαιείσλ, φπσο ιίζηλεο ζθχξεο θαη
κεηαιιηθέο αμίλεο, έκκεζα γλσζηψλ θαη απφ Μπθελατθέο
ζέζεηο. Πέξαλ απηψλ έρνπλ επίζεο αλαζθαθεί κεγάια ράιθηλα
πξηφληα κε ηδηφκνξθε νδφλησζε ηα νπνία έρνπλ επίζεο επξεζεί
ζην Aηγαίν θαη κάιηζηα ηα πεξηζζφηεξα δείγκαηα πξνέξρνληαη
απφ ηελ Κξήηε (Κλσζζφ, Μάιιηα, Ώγία Σξηάδα, Γάθξν).381 Ο
Evely έρεη παξάζρεη ιεπηνκεξεηαθή θαηάζηαζε ηέηνησλ
επξεκάησλ, ν δε Nave έρεη ζεκεηψζεη φηη ηα Κξεηηθά είλαη
πνιχ παιαηφηεξα ησλ πξνεξρνκέλσλ απφ ηελ Ώλαηνιία θαη ηελ
Βγγχο Ώλαηνιή.382 Έλαο άιινο ηχπνο πξηνληνχ, βαζηδφκελνο
ζηελ ιεηηνπξγία ηνπ εθθξεκνχο θαη απαηηψλ εμεηδηθεπκέλε
ηερληθή γηα ηελ εθαξκνγή ηνπ, έρεη επξεζεί ζηνλ Υαηνχζα,
ζην ηεξφ Eflatun Pinar φπσο θαη ζηελ Σίξπλζα, ηνλ Γιά θ.α.
΢ρεηηθή κε ηελ πξνεγνχκελε ηερληθή ζεσξείηαη επίζεο ε ρξήζε
ζσιελνεηδνχο ηξππαληνχ, ηνπ νπνίνπ ηα ίρλε εθαξκνγήο έρνπλ
ηαπηνπνηεζεί ζηελ πχιε ησλ ιεφλησλ ησλ Μπθελψλ, ζηελ
Σίξπλζα, ζην ηεξφ Eflatun Pinar θαη ζηελ Υαηνχζα, ελψ
ζεσξείηαη φηη ήηαλ επίζεο γλσζηφ ζηελ Μηλσηθή Κξήηε.383
Ώλεμαξηήησο ηνπ ζε πνηά πιεπξά πξνζδηνξίδεηαη ε ρξνληθή

109
πξνπνξεία θαη ε πεγή ηεο επηξξνήο γεγνλφο είλαη φηη ε
χπαξμε απηψλ ησλ εηδηθψλ εξγαιείσλ ζηελ Μπθελατθή Βιιάδα
θαη ηελ Υεηηηηηθή Ώλαηνιία απνδεηθλχεη ηελ χπαξμε επαθψλ
θαη αληαιιαγψλ, αλ φρη θαη κεηαθίλεζε ησλ ηερληηψλ απφ ηελ
κία πεξηνρή ζηελ άιιε.384 Άιισζηε ζηελ Μπθελατθή Βιιάδα ήδε
απφ ηελ δεχηεξε ρηιηεηία ε εμεηδίθεπζε ηεο εξγαζίαο έρεη
πξνρσξήζεη ηφζν ψζηε πνιιά νηθνδνκηθά επαγγέικαηα λα έρνπλ
απηνλνκεζεί, εθθξαδφκελα κε δηαθξηηέο ιέμεηο ζηελ Γξακκηθή
ΐ: δξχηoκoο, ηέθησλ, λαπδφκoο, ζξoλoπξγφο, ραιθήεο,
385
ηoηρoδφκoο.
Δ αξρηηεθηνληθή καξηπξία ελ γέλεη παξέρεη έλαλ
εθπιεθηηθά πςειφ αξηζκφ πηζαλψλ αιιά θαη αδηακθηζβήηεησλ
παξαιιειηζκψλ θαη νκνηνηήησλ κεηαμχ ησλ δχν θφζκσλ, πέξαλ
ησλ ήδε αλαθεξζέλησλ θνηλψλ εηδηθψλ εξγαιείσλ. Σν ζέκα
πξαγκαηεχεηαη κε επηηπρία ν Thaler ν νπνίνο ζην ζρεηηθφ
άξζξν ηνπ επηζεκαίλεη θνηλέο ηερληθέο θαη ηχπνπο θηηξίσλ,
παξφκνηεο κνξθέο ρσξηθήο νξγαλψζεσο ησλ κλεκεηαθψλ θηηξίσλ
θαζψο θαη παξαιιειηζκνχο ζηελ ίδηα ηελ πξαθηηθή ηεο
386
νηθνδνκήζεσο θαη ζε άιιεο πιεπξέο. Βίλαη αμηνζεκείσην φηη
ζε λαφ ηνχ αλαθηφξνπ ηεο Υεηηηηηθήο πξσηεχνπζαο επξέζεζαλ
ηνηρνγξαθίεο νη νπνίεο πεξηιακβάλνπλ, κεηαμχ ησλ άιισλ,
πνιχρξσκνπο ξφδαθεο ζε ιεπθφ ππφβαζξν. Βθηηκάηαη φηη νη
ηερληθέο εθηειέζεσο ηνπ έξγνπ, ην πηνζεηνχκελν ρξσκαηνιφγην
αιιά θαη ηα ινηπά ζηνηρεία ζρεδηαζκνχ παξαπέκπνπλ ζην
Ώηγαίν, πηζαλψο ζε ηερλίηε εθπαηδεπκέλν ζηηο Μπθήλεο,387
θαη‘ αλαινγίαλ, άιισζηε, κε φηη έρεη παξαηεξεζεί ζε αξθεηέο
ζέζεηο ηεο αλαηνιηθήο Μεζνγείνπ.
Βπηπξφζζεηα θαίλεηαη φηη ακθφηεξνη νη πνιηηηζκνί
απέδηδαλ ηδηαίηεξε, ζρεδφλ καγηθή ζεκαζία ζηα επηρξίζκαηα

110
θαη βέβαηα ζηελ εζηία, φπσο δεηθλχεη ε πξαθηηθή θαη ηα
Υεηηηηηθά θείκελα ηα πεξηγξάθνληα ζρεηηθέο ηειεηέο.388
Δ Κπθιψπεηα ιηζνδνκή εκθαλίδεηαη κάιινλ αηθληδίσο ζηηο
Μπθελατθέο αθξνπφιεηο νη δε πιείζηνη κειεηεηέο ηελ
εξκελεχνπλ σο επηξξνή απφ ηελ Aλαηνιία, αλ θαη δελ ιείπνπλ
θαη νη αληίζεηεο απφςεηο.389 Ώλεμαξηήησο ηεο πξνειεχζεψο ηεο
ε χπαξμε νκνηφηεηνο θαη ε επηξξνή είλαη αλακθηζβήηεηεο. ΢ε
θάζε πεξίπησζε, πάλησο, ε Κπθιψπεηα ηνηρνπνηία είλαη
ζπλήζσο ζηελά ζπλδεδεκέλε κε ηελ ηερληθή ηεο ηνμνεηδνχο
εθθνξηθήο θαηαζθεπήο ησλ δηφδσλ, ε νπνία εκθαλίδεηαη επίζεο
θαη ζηηο δχν πεξηνρέο.390 Χο παιαηφηεξν παξάδεηγκα δνκψλ
ππνζηεξίμεσο ηφμσλ ζηνλ Βιιαδηθφ ρψξν αλαθέξεηαη ην
παξαηεξεζέλ ζηελ νρχξσζε ηεο Ώγίαο Βηξήλεο Κέαο θαη ζε
ζνισηνχο ηάθνπο ζην Γεσξγηθφ θαη ζην Κνξπθάζην, πξίλ ην
1600 π.Υ..391 ΋κσο ζηελ Μηλσηθή Κξήηε ππάξρνπλ θπθιηθνί
ηάθνη ήδε απφ ηα κέζα ηεο ηξίηεο ρηιηεηίαο, ν δε αλαζθαθέαο
ηνπο Ξαλζνπδίδεο έρεη ππνζηεξίμεη φηη εζηεγάδνλην κε
392
ζφιν. ΢ηελ Υαηνχζα ηα παιαηφηεξα παξαδείγκαηα
o
ρξνλνινγνχληαη επίζεο ηνλ 16 αηψλα πεξίπνπ ή θαη λεψηεξα,
φκσο ε παξάδνζε ζηελ Ώλαηνιή θαίλεηαη φηη θξαηά απφ
παιαηφηεξα.393
Δ ιαμεπηή ηνηρνπνηία εκθαλίδεη επίζεο ελδηαθέξνπζεο
νκνηφηεηεο ζηα δχν θέληξα, φπσο θαίλεηαη γηα παξάδεηγκα
ζηνλ ηνίρν ηνπ ‗δξφκνπ‘ ηνπ ζεζαπξνχ ηνπ Ώηξέσο θαη ζε
ηνίρν ηεξνχ ηεο Υεηηηηηθήο πξσηεχνπζαο, θαζψο θαη ζε
θηίζκαηα ηνπ ηεξνχ ηνπ Eflatun Pinar θαη Alaca Hüyük.394
Εδηαίηεξεο πξνζνρήο ρξήδνπλ επίζεο νη εθηηκήζεηο ηνπ Kurt
Bittel o νπνίνο έρεη εληνπίζεη νκνηφηεηεο θαη αλαινγίεο
ζηελ ρσξνζέηεζε θαη νξγάλσζε ησλ αλαθηφξσλ ηεο Υαηνχζαο απφ
ηελ κία θαη ηεο επεηξσηηθήο Βιιάδνο, απφ ηελ άιιε,

111
νκνηφηεηα ε νπνία δελ εκπιέθεη ηα παιαηφηεξα Μηλσηθά
395
αλάθηνξα.
Οη παξαπάλσ εληνπηζζείζεο νκνηφηεηεο θαη αλαινγίεο
αλαθνξηθά κε ηελ νηθνδνκηθή δελ κπνξεί λα είλαη άζρεηεο απφ
ην γεγνλφο φηη θαηά ηελ ίδηα πεξίνδν πεξίπνπ ν Hattusili
θαη ελ ζπλερεία ν Tudhaliya IV είραλ αλαιάβεη ηελ
αλαθαίληζε ησλ αλαθηφξσλ, ελψ αλάινγεο εξγαζίεο έρνπλ
αλαιεθζεί θαη ζηηο Μπθήλεο φπσο θαη ζηελ Σίξπλζα. Αεδνκέλνπ
φηη, ζχκθσλα κε ηελ επηζηνιή Tawagalawa, ηελ ίδηα πεξίνδν ν
Hattusili ΕΕΕ είρε επαθέο κε ηνλ βαζηιηθφ νίθν ησλ
Ahhiyawa, είλαη εχθνιν λα εξκελεχζνπκε ηηο αληαιιαγέο
ηερλνγλσζίαο αιιά θαη ζηνηρείσλ ηα νπνία δηαζέηνπλ
ηδενινγηθή θφξηηζε ζηνλ ηνκέα ηεο νηθνδνκηθήο θαη
396
αξρηηεθηνληθήο.

Εηθ. 16: Λεπηνκέξεηα ηνπ ζξηγθνύ ηεο Πύιεο ηωλ Λεόληωλ, πνπ δεηθλύεη ηηο
νπέο από ηελ εθαξκνγή ζωιελνεηδνύο ηξππαληνύ θαη ηα ίρλε ηνπ πξηνληνύ. Σα
βέιε ππνδεηθλύνπλ ηελ εζθαικέλε ζέζε θνπήο κε ην πξηόλη θαη ηελ επηζθεπή
κε άγλωζην πιηθό πιεξώζεωο

112
 ΓΔΚΑΣΗ ΣΡΙΣΗ ΔΝΟΣΗΣΑ
13. ΢ρνιηαζκόο σξηζκέλσλ ζεσξνύκελσλ σο
Υεηηηηηθώλ έξγσλ ηέρλεο

Σην ζεκείν απηφ θξίλεηαη ζθφπηκν λα παξαζέζνπκε

σξηζκέλα ζρφιηα ζρεηηθά κε ην πεξηβάιινλ φπνπ άλζηζε ε
Υεηηηηηθή ηέρλε. Πξάγκαηη ε ηέρλε απηή αλαπηχρζεθε ζην
έδαθνο ησλ πξνυπαξρνπζψλ Ώζζπξηαθψλ εκπνξείσλ ‗kârum‟ φζν
θαη ησλ παιαηφηεξσλ ηζρπξψλ πφιεσλ – θξαηψλ, φπσο ην Alaca
Hüyük θ.ά. Ώλαθνξηθά κε ηα Ώζζπξηαθά εκπνξεία ζεκεηψλνπκε
φηη ππήξμαλ πξαγκαηηθψο δηεζλή, θνζκνπνιίηηθα θέληξα φπνπ
νκηινχλην δηάθνξεο γιψζζεο θαη ειαηξεχνλην ζενί απφ
πνηθίιεο πνιηηηζηηθέο παξαδφζεηο.397 ΢ηηο πφιεηο απηέο
ππήξρε παξνπζία εκπφξσλ δηαθφξσλ εζληθψλ θαηαβνιψλ,
ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ Ώηγαίσλ, γεγνλφο ην νπνίν είρε σο
απνηέιεζκα ηελ δεκηνπξγία θαηάιιεινπ θιίκαηνο ψζηε ε
αληαιιαγή αγαζψλ λα ζπλνδεχεηαη απφ παξάιιειε δηάρπζε
ηδεψλ.
΋κσο κία αλάινγε θαηάζηαζε, αλ φρη ζε πςειφηεξν αθφκε
επίπεδν, επηθξαηνχζε ζε κηάλ επξεία πεξηνρή ήδε απφ ηα ηα
κέζα ηεο ηξίηεο ρηιηεηίαο ζηα πιαίζηα απηνχ πνπ νλνκάζζεθε
‗Πξψτκνο Υξπζνχο Αηψλ‘.398 Ώπφ ηνλ Μφριν θαη ηα λεθξνηαθείν
ηεο Μεζζαξάο ζηελ Κξήηε σο ηελ Σξνία θαη Πνιηφρλε, απφ ην
Alaca Hüyük θαη ην Dorak ηεο Ώλαηνιίαο, απφ ην λεθξνηαθείν

113
ηνπ Maikop ηεο λφηηαο Ρσζζίαο, ηελ Ur, ην Mari, ηελ Ebla,
ην Tell Brak θαη σο ηα κεγάια νηθηζηηθά θέληξα ηνπ Ελδνχ
πνηακνχ έρνπλ θζάζεη σο εκάο αλαξίζκεηα θνκςνηερλήκαηα ηεο
πην πξνρσξεκέλεο κεηαιινηερλίαο.399 ΢ε φιε απηήλ ηελ
επξχηαηε πεξηνρή απαληψληαη πνιιά θνηλά δηαθνζκεηηθά
ζέκαηα, ηεθκεξηψλεηαη ε ρξήζε πξνσζεκέλσλ θνηλψλ
κεηαινπξγηθψλ ηερληθψλ, ελ γέλεη δε κπνξεί λα ππνζηεξηρζεί
φηη ηα θέληξα απηά ζπκκεηείραλ ζε εληαίν εκπνξηθφ δίθηπν.
Καηά ηελ κέζε Βπνρή ηνπ Υαιθνχ ην δηεζλέο εκπφξην δηαηήξεζε
ηελ αθκή ηνπ, δηεμήγεην δε κέζσ πεξηνρψλ φπνπ νκηινχλην
πιείζηεο γιψζζεο. ΢ηελ εκπνξηθή δξαζηεξηφηεηα ζπκκεηείραλ
Ώζζπξηαθνί νίθνη νη νπνίνη κε θαξαβάληα κεηέθεξαλ αγαζά ζηα
εκπνξεία ηεο Ώλαηνιίαο, απεζηαικέλνη ησλ θαξαψ ηεο ΥΕΕ
δπλαζηείαο θηλνχκελνη θπξίσο ζηελ ΢πξν – Παιαηζηίλε θαη ην
΢ηλά, αιιά θαη αγγειηαθφξνη ηνπ εγεκφλνο ηνπ Mari νη νπνίνη
εκθαλίδνληαη επνπηεχνληεο ην εκπφξην δηαθφξσλ αγαζψλ.400
΋πσο πξνθχπηεη απφ ηελ πηλαθίδα A 1270 θνξηία θαζζηηέξνπ
έθζαλαλ ζην Mari απφ ηελ πεξηνρή ηνπ Εξάλ κέζσ δηαθφξσλ
πφιεσλ (Aleppo, Hazor θαη Ugarit).401 Ώπφ ην ίδην θείκελν
επηβεβαηψλεηαη ε εκπινθή ησλ Κξεηψλ ζην εκπφξην θαζζηηέξνπ,
εθ‘ φζνλ ζηελ Βπαγνξίηηδα θέξεηαη κφληκα εγθαηεζηεκέλνο
κεηαθξαζηήο ζηελ γιψζζα ηνπο. Άιιεο πηλαθίδεο ηνπ Mari
αλαθέξνληαη επίζεο ζε Κξεηηθά κεηαιιηθά φπια, δηαθνζκεκέλα
κε έλζεηα πιηθά, ελψ καο πιεξνθνξνχλ φηη ν Zimri-Lim
απέζηειιε πξνο ηνλ Hammurabi βαζηιηθά δψξα απφ ηελ Κξήηε.
΢εκεηψλεηαη ελ πξνθεηκέλσ φηη ππάξρνπλ πιείζηεο άιιεο
ελδείμεηο γηα ηελ χπαξμε εκπνξηθψλ, ηνπιάρηζηνλ, επαθψλ
κεηαμχ ηεο Ώλαηνιηθήο Μεζνγείνπ (Μηλσηθήο Κξήηεο, Σξνίαο,
αιιά θαη Ώλαηνιίαο) κε απνκαθξπζκέλεο πεξηνρέο ηεο
Κεληξηθήο Ώζίαο (Anau), νη νπνίεο έθαλαλ δπλαηή ηεο δηάρπζε

114
ηερλνινγηψλ θαη αηζζεηηθψλ πξνηχπσλ. Βίλαη ηδηαίηεξα
ελδηαθέξνλ λα αλαθεξζεί εδψ φηη θεξακεηθά πξνζνκνηάδνληα
πξνο απηά ηεο ΐαζηιηθήο Εεξάπεηξαο θέξνληαη αλαζθαθέληα θαη
ζηελ ζέζε Anau,402 γλσζηφ νηθηζηηθφ θέληξν ζπλδεφκελν κε ηνλ
πνιηηηζκφ ηνπ ΋μνπ (BMAC), ζην ζεκεξηλφ Σνπξθκεληζηάλ.
Πεξαηηέξσ ζπζρέηηζε ηνπ Anau κε ηελ Μηλσηθή Κξήηε έρεη
παξάζρεη ν θαζεγεηήο H. Schmidt, ν νπνίνο ζπλφδεπζε ηελ
απνζηνιή Pumpelly, ζεκεηψλνληαο ηελ εθεί αλαζθαθή
ηξίπιεπξνπ πξηζκαηηθνχ ιίζνπ, θέξνληνο απεηθνλίζεηο
‗Μηλσηθψλ ζεκάησλ‘, ελψ ηδηαίηεξα δηάζεκε είλαη ζθξαγίδα
απφ ηελ ίδηα ζέζε, θέξνπζα ηελ δηπιή ηξίαηλα ή θεξαπλφ,
δεκνθηιέο ζέκα Μηλσηθψλ ζθξαγίδσλ αιιά θαη ηνπ αλαθηφξνπ
ηεο Φαηζηνχ.403 Έλα κνλαδηθφ εχξεκα θαιαζνπιεθηηθήο /
πθάζκαηνο πξνεξρφκελν απφ ην Anau (ζηξψκα 14, ηεηάξηεο
ρηιηεηίαο ήηνη Υαιθνιηζηθήο επνρήο), έρεη νδεγήζεη ζηελ
ππφζεζε γηα δηάρπζε ηεο ζρεηηθήο πθαληηθήο ηερληθήο απφ ηελ
Βγγχο Ώλαηνιή ή ηελ Θεζζαιία / Μαθεδνλία φπνπ ηα ζρεηηθά
επξήκαηα αθζνλνχλ θαη είλαη παιαηφηεξα.404 Ώπφ ηελ άιιε ε
Barber έρεη δηαηππψζεη ηελ ππφζεζε φηη θαηά ηελ πξψηκε
Βπνρή ηνπ Υαιθνχ ππήξρε εκπνξηθή ζχλδεζε κεηαμχ Anau θαη
Κεληξηθήο Βπξψπεο, πεξηιακβάλνπζα ελδηακέζσο ηελ Σξνία θαη
Θξάθε, κέζσ ηεο νπνία δηεμήγεην εκπφξην πθαληηθψλ
405
ζθνλδχισλ. Βλδεηθηηθά κφλνλ πξφζζέηνπκε φηη ν Evans έρεη
δηαπηζηψζεη ηελ χπαξμε νκνηνηήησλ κεηαμχ ζηεαηνππγηθψλ
εδσιίσλ ηεο λενιηζηθήο Κλσζζνχ, ηνπ Anau, αιιά θαη ηνπ
Eflatun Pinar ηεο πξν-Υεηηηηηθήο πεξηφδνπ.406
Δ δεκηνπξγεζείζα εκπνξηθή επαθή θαη ε πξνθχςαζα
αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ησλ απνκαθξπζκέλσλ απηψλ νηθηζηηθψλ
θέληξσλ έιαβε ρψξαλ ελ ζπλερεία ηεο ηαρείαο ζπζζσξεχζεσο
πιενλάζκαηνο θαη ηεο δηαζέζεσο ησλ θπξίαξρσλ θνηλσληθψλ

115
νκάδσλ γηα ηελ θαηαλάισζε αγαζψλ πνιπηειείαο θαη θχξνπο. Χο
απνηέιεζκα ησλ επαθψλ δηακνξθψζεθε κία θνηλή, σο έλα βαζκφ,
αηζζεηηθή – πνιηηηζηηθή ηαπηφηεηα ζηελ επξεία πεξηνρή ‗απφ
ηελ Μεζφγεην σο ηνλ Ιλδφ‘.

13.1 Alaca Hüyük

΢ηελ Ώλαηνιία ζεκαληηθή ήηαλ, απηήλ ηελ πεξίνδν, ε

ζέζε ηνπ Alaca Hüyük, ην νπνίν επεξξέαζε ηα κέγηζηα ηελ
κεηέπεηηα εκθαληζζείζα θαη αλαπηπρζείζα Υεηηηηηθή ηέρλε.
΢ηνπο βαζηιηθνχο ηάθνπο απηνχ ηνπ ζεκαληηθνχ νηθηζηηθνχ
θέληξνπ επξέζεζαλ ζεζαπξνί θνζκεκάησλ απφ πνιχηηκα πιηθά
(ήιεθηξν, αζήκη, ρξπζφ), νη νπνίνη απνδεηθλχνπλ ηελ χπαξμε
κεηαιινηερλίαο πςεινχ επηπέδνπ, αλάινγεο απηήο ε νπνία είρε
αλαζθαθεί ζηνλ επξχηαην ρψξν ‗απφ ηελ Μεζφγεην σο ηνλ
Ιλδφ‘. Δ πξψηε αλαζθαθηθή έθζεζε ππεζηήξημε φηη ηα
κεηαιιηθά θνκςνηερλήκαηα ησλ βαζηιηθψλ ηάθσλ ζπληζηνχζαλ ην
απνηέιεζκα κηάο ‗δψλεο επαθήο‘ φπνπ ζπλεληψλην ν Κπθιαδηθφο
πνιηηηζκφο ηνπ Ώηγαίνπ θαη ν πνιηηηζκφο ησλ ηχκβσλ ‗Kurgan‘
ηεο λφηηαο Ρσζζίαο.407 Εδηαίηεξν ελδηαθέξνλ ζπγθέληξσζαλ
ηεγαλφζρεκνη θαζξέπηεο απφ νξείραιθν νη νπνίνη ήηαλ θαηά ην
ζρήκα παλνκνηφηππνη κε ηα ηεγαλφζρεκα ζθεχε ηνπ Κπθιαδηθνχ
πνιηηηζκνχ, απαληψληα κφλνλ ζην Ώηγαίν. Βλ πξνθεηκέλσ
αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη, ζχκθσλα κε ηελ άπνςε ηνπ Σζνχληα,
εθθξαζζείζα ζε αλχπνπην ρξφλν, απηά ηα ζθεχε
408
ερξεζηκνπνηνχλην ζην Ώηγαίν σο θαζξέπηεο! Σα ηειεπηαία,
ζπλεζέζηαηα απφ πειφ, έρνπλ ρξνλνινγεζεί ζηελ κεηάβαζε απφ
ηελ ΠΚ Ε ζηελ ΕΕ, ήηνη είλαη παιαηφηεξα απηψλ ηα θεληξηθήο
Ώλαηνιίαο.409 ΢ηνπο 13 βαζηιηθνχο ηάθνπο αλεπξέζεζαλ επίζεο

116
φπια νκνηάδνληα κε Ώηγαηαθά, επηθξαηνχζε δε ε ζεκαηνινγία
ηνπ ηαχξνπ θαζψο θαη ηεο εξπζξάο ειάθνπ, ελερνκέλσο κε
ζξεζθεπηηθή ζπζρέηηζε, θαη‘ αλαινγίαλ κε φηη ζπλέβαηλε ζηελ
Μηλσηθή Κξήηε θαη ζηνλ Μπθελατθφ θφζκν.410 Δ ζεκαηνινγία ηεο
εξπζξάο ειάθνπ παξέκεηλε δεκνθηιήο θαη κεηαμχ ησλ Υεηηαίσλ
πνπ αθνινχζεζαλ, θαη κάιηζηα θαηά ηξφπνλ νκνηάδνληα ζε
411
απηφλ ησλ Μπθελαίσλ, δηαθέξνληα δε απφ ηνλ ΢πξηαθφ. Δ
Mellink απέδσζε ηηο Ώηγαηαθέο ζπζρεηίζεηο ζηελ εκπνξηθά
δξαζηεξηφηεηα Βιιαδηηψλ νη νπνίνη πξνζειθχνλην απφ ηελ
412
βηνκεραλία κεηάιινπ ηεο πεξηνρήο. Δ εθηίκεζε απηή
θαίλεηαη φηη ππνζηεξίδεηαη θαη απφ κηά ζεηξά πξφζζεησλ
ζηνηρείσλ. Έηζη ε ζπζρέηηζε κε ηνλ Κπθιαδηθφ πνιηηηζκφ δελ
θαίλεηαη λα εμαληιείηαη κφλνλ ζηα ηεγαλφζρεκα ζθεχε, δηφηη
θαη ηα βηνιφζρεκα εδψιηα ηνπ Ώηγαίνπ αλαγλσξίδνληαη ζηνπο
βαζηιηθνχο ηάθνπο ππφ ηελ κνξθή δηπιψλ εδσιίσλ ηα νπνία
ελψλνπλ ηα ρέξηα ηνπο.413 Δ ζπζρέηηζε, φκσο, δελ
πεξηνξίδεηαη ζηα Κπθιαδηθά λεζηά αιιά εκπιέθεη θαη ηελ
Κχπξν. Έηζη αλαθέξνληαη νκνηφηεηεο αγγείσλ ηνπ Alaca Hüyük
κε Κππξηαθά,414 ελψ ζηνλ βαζηιηθφ ηάθν R επξέζε μίθνο
Κππξηαθνχ ηχπνπ, αλάινγν ηνπ νπνίνπ έρεη αλαζθαθεί θαη απφ
ηελ Σξνία ΕΕ θαζψο θαη απφ ηάθν ηεο Ώκνξγνχ ηεο ΠΚ
415
πεξηφδνπ. ΢ηνπο βαζηιηθνχο ηάθνπο ηεο Alaca Hüyük
επξέζεζαλ επίζεο ρξπζέο πφξπεο δηαθνζκεκέλεο κε γεσκεηξηθά
ζρέδηα κε ηελ ηερληθή ηεο θνθθηδψζεσο,416 θαη‘ αλαινγίαλ
πξνο άιια θέληξα ηεο επνρήο φπσο ε Κνπκάζα θαη ν Μφρινο
Κξήηεο,417 ε Κνιψλα Ώηγίλεο, ε Σξνία ΕΕ (‗ζεζαπξφο ηνπ
418 419
Πξηάκνπ‘), ην Tell el-Ajjul, θαη, αξγφηεξα, νη Μπθήλεο
(ηαθηθνί θχθινη Ώ θαη ΐ) θαη πνιιέο άιιεο ζέζεηο.420 Άιισζηε
νη επαθέο ησλ Βιιαδηηψλ κε ηελ θεληξηθή Ώλαηνιία θαη εηδηθά
κε ην Alaca Hüyük, ηεο Υεηηηηηθήο πεξηφδνπ, θαίλεηαη φηη

117
ζπλερίζηεθαλ, αλ θαη ζε ρακειφηεξν επίπεδν. Ώπηφ δεηθλχεη ε
αλεχξεζε ζην Alaca Hüyük ελφο μίθνπο, ηεο πεξηφδνπ πνπ
αθνινχζεζε ηα Ώζζπξηαθά εκπνξεία, ην νπνίν νκνηάδεη κε
Μπθελατθφ ηνπ Ώηγαηαθνχ ηχπνπ ΐ, κάιηζηα θαηά κία άπνςε ην
αληηθείκελν απηφ ζπληζηά Ώηγαηαθή εηζαγσγή. Σν Μπθελατθφ
μίθνο – ‗ππφδεηγκα‘ ή ‗πξσηφηππν‘ ηνπ αλεπξεζέληνο ζην
Alaca Hüyük πξνέξρεηαη απφ ηνλ ηάθν IV ηνπ ηαθηθνχ θχθινπ Ώ
ησλ Μπθελψλ, ελψ έλα παξφκνην έρεη αλαζθαθεί απφ
θηβσηηφζρεκν ηάθν ηεο Κίξξαο Φσθίδνο, ρξνλνινγνχκελν ζηελ
ΤΒ Ε πεξίνδν, ήηνη κεηαμχ 1680-1580 π.Υ. ζχκθσλα κε ηελ λέα
ρξνλνιφγεζε.421 ΢ε θάζε πεξίπησζε πάλησο θαίλεηαη φηη ε
άξρνπζα ηάμε ηνπ Alaca Hüyük δελ ήηαλ εληφπηα, θακκία ζρέζε
δε δελ είρε κε ηνπο κεηέπεηηα απνθιεζέληεο Υεηηαίνπο.422

13.2 Κεξακεηθά Αγγεία

΢εκαληηθά απφ αξραηνινγηθή άπνςε ζεσξνχληαη δχν

θεξακεηθά αγγεία ηα νπνία πξφζθαηα αλεζθάθεζαλ απφ ην
Hüseyindede, Υεηηηηηθφ ηεξφ ηνπ παιαηνχ βαζηιείνπ, θαη
ρξνλνινγνχληαη ζηελ πεξίνδν βαζηιείαο ηνπ Hattusili I
(1650-1620 π.Υ.).423 Ώπηά ηα αγγεία θέξνπλ αλάγιπθεο
παξαζηάζεηο ζξεζθεπηηθψλ ηειεηψλ, φπνπ ε παξνπζία ηνπ
ηαχξνπ είλαη πξνεμάξρνπζα, ζηελ κία κάιηζηα πεξίπησζε
ππάξρεη ζθελή ελφο είδνπο ‗ηαπξνθαζαςίσλ‘. Οη παξαζηάζεηο
πεξηιακβάλνπλ πνκπή κε κνπζηθνχο εγρφξδσλ θαη θπκβάισλ,
μηθνθφξνπο ρνξεπηέο θαη αθξνβάηεο. Σα αγγεία εκθαλίδνπλ
νκνηφηεηα κε απηά ηνπ Bitik θαη İnandık, ηα νπνία
απεηθνλίδνπλ ηελ ηεξνηειεζηία ηνπ ‗ηεξνχ γάκνπ‘ θαζψο θαη
ζπζία ζηνλ ζεφ ηεο θαηαηγίδαο θαη ησλ θαηξηθψλ θαηλνκέλσλ,

118
ηνλ νπνίνλ ‗πξνζσπνπνηεί‘ έλαο ηαχξνο.424 Δ παξάζηαζε
ηαπξνθαζαςίσλ ελ ζπλδπαζκψ κε ζπνξαδηθέο θαη, πάλησο,
ακθηιεγφκελεο αλαθνξέο πηλαθίδσλ ζθελνεηδνχο γξαθήο ζε
ζρεηηθέο ηειεηέο νδήγεζαλ σξηζκέλνπο κειεηεηέο λα
ππνζηεξίμνπλ ηελ άπνςε γηα ηελ χπαξμε επαθψλ κεηαμχ
Υεηηαίσλ θαη Κξεηψλ, εθηηκήζεθε κάιηζηα φηη νη πξψηνη
απνηεινχλ ηελ πεγή εκπλεχζεσο ησλ ηειεπηαίσλ, αλαθνξηθά κε
ηα ηαπξνθαζάςηα.425, 426
Δ άπνςε απηή ζηεξίρζεθε ζηελ
παξαδνζηαθή ρξνλνιφγεζε ηεο γλσζηήο ηνηρνγξαθίαο ηνπ
ν
αλαθηφξνπ ηεο Κλσζζνχ ζηνλ 15 αηψλα, ε νπνία εκθαλίδεηαη
κεηαγελέζηεξε απηήο ησλ σο άλσ αγγείσλ. ΋κσο απηή ε
ρξνλνιφγεζε ηεο θεκηζκέλεο ηνηρνγξαθίαο επξίζθεηαη ππφ
αλαζεψξεζε, νη δε πξψηεο ελδείμεηο ππνδεηθλχνπλ κεηαηφπηζε
πξνο ηα πίζσ θαηά πεξηζζφηεξν ηνπ ελφο αηψλνο.427 Άιισζηε ην
ζέκα ησλ ηαπξνθαζαςίσλ εκθαλίδεηαη ζηελ Κξήηε απφ πνιχ
παιαηφηεξα, ζπγθεθξηκέλα ζε ξπηά απφ ζνισηνχο ηάθνπο ζηελ
Κνπκάζα θαη ην Πνξηί ηεο ΠΜ ΕΕ επνρήο,428 απαληάηαη δε ζε
‗ειάζζνλα‘ κέζα (ήηνη δαθηπιίδηα, ζθξαγίδεο θ.ά.) ζε
429
δηάθνξεο πεξηφδνπο. Ώμίδεη λα ζεκεησζεί φηη θαηά ηελ
εκπεηξνγλψκνλα ησλ Μηλσηθψλ ηνηρνγξαθηψλ Shaw σξηζκέλεο
επηηνίρηεο απεηθνλίζεηο κε ηαχξνπο ζηo αλάθηνξν ηεο Κλσζζνχ
αλάγνληαη πηζαλψο ζηελ ΜΜ ΕΕΕ πεξίνδν, ήηνη είλαη ζαθψο
παιαηφηεξεο ησλ ζρνιηαδνκέλσλ αγγείσλ.430
Σα ζπδεηνχκελα εδψ αγγεία έρνπλ θαηαζθεπαζζεί ηελ
πξψηε πεξίνδν απφ ηελ εγθαζίδξπζε ηνπ Υεηηηηηθνχ θξάηνπο,
ζηνλ απφερν ησλ Ώζζπξηαθψλ εκπνξείσλ ‗kârum‟ ηα νπνία
άλζηδαλ κέρξη ηφηε ζηελ θεληξηθή Ώλαηνιία, δελ θαίλεηαη δε
λα είραλ θακκία ζπλέρεηα ζηελ ελ ζπλερεία αλαπηπρζείζα
Υεηηηηηθή ηέρλε. Σα εκπνξεία απηά, φπσο πξναλαθέξακε,
ππήξμαλ επί καθξφλ πνιπεζληθέο εζηίεο εκπνξίνπ, φπνπ

119
ζπλαληψλην αγαζά, ηδέεο θαη ηερλνηξνπίεο ‗απφ ηελ Μεζφγεην
έσο ηνλ Ιλδφ‘. Σν ζέκα ηνπ ‗ηεξνχ γάκνπ‘, νη ‗ζθελέο
ζπκπνζίνπ‘, νη ηειεηνπξγηθέο πνκπέο θαη ζπζίεο, ε ιαηξεία
ηνπ ζενχ ησλ θαηξηθψλ θαηλνκέλσλ, ζπκβνιηδνκέλνπ απφ ηνλ
ηαχξν, αιιά θαη ε πξνεμάξρνπζα ζέζε ηνπ ηαχξνπ σο ζπκβφινπ
ηζρχνο θαη γνληκφηεηνο, φια απηά έθζαλαλ ζηελ πεξηνρή απφ
δηάθνξεο αθεηεξίεο, φληαο ζηνηρεία κηάο ‗πνιηηηζηηθήο
θνηλήο‘ πεξηζζφηεξνλ επξείαο απφ φζνλ ελ γέλεη επηζηεχεην.
Έηζη ηα ηαπξνθαζάςηα κπνξνχλ λα αλαγλσξηζζνχλ σο θαηά βάζηλ
Μηλσηθφ θαη Μπθελατθφ ραξαθηεξηζηηθφ. Σν ηεηξαπιφ ζηφκην
εθξνήο ησλ αγγείσλ ζε κνξθή θεθαιήο ηαχξνπ απαληάηαη
επίζεο, κε ηνλ έλαλ ή κε ηνλ άιιν ηξφπν, ζηνλ Βιιαδηθφ ρψξν
απφ παιαηά θαη ζε πιεζψξα πεξηπηψζεσλ,431 ελψ δελ ιείπεη θαη
απφ θαιιηηερλήκαηα απφ ηελ Kanesh ηεο πεξηφδνπ ησλ
432
Ώζζπξηαθψλ εκπνξείσλ - απνηθηψλ. Ο Yildirim ζεκεηψλεη ηελ
παξάζηαζε δαθξχσλ ζηνπο αλάγιπθνπο ηαχξνπο ησλ ππφ ζπδήηεζε
αγγείσλ, ππνγξακκίδεη δε φηη ην ραξαθηεξηζηηθφ απηφ
433
ζπλαληάηαη γηα πξψηε θνξά. ΋κσο ε αιήζεηα είλαη φηη θάηη
ηέηνην δελ είλαη αζχλεζεο ζηα Μηλσηθά ξπηά κνξθήο θεθαιήο
ηαχξνπ, εκθαληδφκελν, γηα παξάδεηγκα ζε ξπηφ απφ ηελ
Κλσζζφ.434 Οη πνκπέο νη νπνίεο αλαπαξηζηψληαη ζηα δηαδψκαηα
ησλ αγγείσλ ραξαθηεξίδνληαη απφ έληνλν Αηνλπζηαθφ
ραξαθηήξα, ην δε ζηνηρείν ηεο εθζηάζεσο εληείλεηαη απφ ηνλ
ρνξφ θαη ηελ κνπζηθή, ηδηαίηεξα δε απφ ηα θχκβαια, αθξηβψο
φπσο ζε ηνηρνγξαθία ηεο Ξεζηήο 3.435 Βλ θαηαθιείδη, φζνλ
αθνξά ζηελ παξάζηαζε ησλ ηαπξνθαζαςίσλ ζην αγγείν ηνπ
Hüseyindede ζεκεηψλνπκε φηη είλαη έξγν αλήθνλ ζε κηα
παξάδνζε ε νπνία πξνεγείηαη ησλ Υεηηαίσλ, έξγν ηεο
πνιηηηζηηθήο θνηλήο αλαπηπρζείζαο ζην δηεζληθφ πεξηβάιινλ
ησλ Ώζζπξηαθψλ εκπνξείσλ, φπνπ ε επηξξνή ηνπ Μηλσηθνχ

120
ζηνηρείνπ δελ κπνξεί λα ππνβαζκηζζεί. Τπφ ηελ έλλνηα απηή
κπνξεί εχθνια λα εξκελεπζεί ε δηαπηζησζείζα νκνηφηεηα
κεηαμχ ησλ Υεηηαίσλ θαη ησλ Μηλσηηψλ αιιά θαη ησλ
Μπθελαίσλ, φζνλ αθνξά ζηελ ηειεηνπξγηθή ρξήζε ησλ
αθξνβαηηθψλ, ηεο κνπζηθήο, θαη ηνπ ρνξνχ.436

13.2.1 Κάλζαξνη

΢ηα Ώζζπξηαθά εκπνξεία ηψλ πξψησλ αηψλσλ ηεο δεχηεξεο

ρηιηεηίαο θάλνπλ ηελ εκθάληζή ηνπο, επίζεο, πνιιά αγγεία
ηνπ ηχπνπ ‗θάλζαξνο‘. Σν ζπγθεθξηκέλν είδνο αγγείνπ
ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ χπαξμε ηεζζάξσλ ινβψλ ζην ρείινο
θαζψο θαη απφ δχν ιαβέο νη νπνίεο εμέρνπλ ραξαθηεξηζηηθά
πάλσ απφ ην ρείινο. Ο ηχπνο απηφο εκθαλίζζεθε ζηελ Κξήηε
ηελ ΜΜ Εb πεξίνδν,437 ήηνη πξίλ ην 1800 π.Υ., ελψ ππάξρνπλ
ζξαχζκαηα αγγείνπ απηνχ ηνπ ηχπνπ απφ ηελ θάζε Εa ηνπ
438
Kanesh, ήηνη πξίλ ην 1740 π.Υ.. Σν είδνο απηφ θαηέζηε
ηδηαίηεξα δεκνθηιέο θαη ζηελ αθνινπζήζαζα ελ ζπλερεία
Υεηηηηηθή αγγεηνπιαζηηθή ηεο πεξηφδνπ ηνπ παιαηνχ
βαζηιείνπ, θαηαρξεζηηθά δε νλνκάζηεθε Υεηηηηηθφο θάλζαξνο,
εθ‘ φζνλ ζηελ Ώλαηνιία ελεθαλίζζε αξρηθψο ζηα αζζπξηαθά
εκπνξεία. Ώλαθνξηθά κε ηελ πξνέιεπζε ηνπ θαλζάξνπ έρεη
ππάξμεη κεγάιε δηρνγλσκία, κε ηηο αξρηθέο εθηηκήζεηο ηνπ
Bittel ην 1933 λα ππνζηεξίδνπλ ηελ Κξεηηθή πξνέιεπζε.439
Ώξγφηεξα θέξδηζε έδαθνο ε αληίζεηε άπνςε βαζηζζείζα ελ
κέξεη ζηελ επξεία δηάδνζε ηνπ θαλζάξνπ ζηελ Ώλαηνιία θαη
ζηελ καθξνρξφληα επηβίσζή ηνπ ελ ζπλερεία.440 ΢ήκεξα ππάξρεη
ηζρπξή ππνζηήξημε ζηελ Κξεηηθή ηαπηφηεηα ηνπ αγγείνπ, ην
νπνίν άιισζηε απαληά θαη ζηελ επεηξσηηθή ρψξα απφ ηελ ΜΒ ΕΕ

121
πεξίνδν. ΢χκθσλα κε ηνλ Cherry, πάλησο, θαηά ηελ δηάξθεηα
ηεο παιαην-αλαθηνξηθήο πεξηφδνπ ππήξρε δηαξθήο αληαιιαγή
αγαζψλ πςειήο αμίαο – θχξνπο κεηαμχ Κξήηεο θαη ηεο Βγγχο
Ώλαηνιήο.441 Χο απνηέιεζκα απηψλ ησλ επαθψλ αλαπηχρζεθε ε
ιεγφκελε δηεζληθή ηερλνηξνπία. Ο Κξεηηθφο θάλζαξνο
αλαπηχζζεηαη ζε απηφ ην πιαίζην, εκθαλίδεηαη δε ζε πειφ
αιιά θαη ζε αζήκη γηα λα αληηγξαθεί απφ ηελ Μηλσίδνπζα
Ώηγππηηαθή αγγεηνπιαζηηθή ηνπ Harageh θαη Kahun, θαη λα
πηνζεηεζεί σο πξφηππν ζην Kanesh θαη ζε άιια θέληξα ηεο
αλαηνιηθήο θαη θεληξηθήο Ώλαηνιίαο.442

Εηθ. 17: ΢ηήξηγκα επηπιώζεωο από ην Acemhöyük (Θειπθή Αζζπξηαθή ζθίγγα)

122
Πάληα θαηά ηνλ Cherry ηα Μάιιηα ζπκκεηέρνπλ κε ηελ
ηδηαίηεξε θαη δηαθξηηή πνιηηηζηηθή ηνπο ηαπηφηεηα ζην
εκπφξην δη‘ αληαιιαγήο δψξσλ, παξάιιεια κε ηελ Κλσζζφ θαη
ηελ Φαηζηφ. Ώλάινγα αξζεληθή ζθίγγα απφ πειφ πξνεξρφκελε
απφ ηα Μάιιηα έρεη ραξαθηεξηζζεί σο παξάιιεινπ χθνπο κε
ζηήξηγκα επηπιψζεσο ηεο ίδηαο κνξθήο απφ ην Acemhöyük,443
ελψ θφζκεκα κε επίζηεςε ζθηγγψλ ζηα άθξα, αλήθνλ ζηνλ
ζεζαπξφ ηεο Ώίγηλαο, εθηηκάηαη σο πξνζνκνηάδνλ πξνο ΢πξηαθά
πξφηππα.444

13.3 Ρπηό ηάθνπ IV Μπθελώλ

Έλα άιιν αληηθείκελν έρεη επίζεο ρξεζηκνπνηεζεί γηα λα

ζεκειηψζεη ηελ άπνςε εηζξνήο Υεηηηηηθψλ αληηθεηκέλσλ ηέρλεο
ζηνλ Βιιαδηθφ ρψξν. Πξφθεηηαη γηα αζεκέλην αγγείν κνξθήο
θεξαζθφξνπ εξπζξάο ειάθνπ ην νπνίν πεξηειακβάλεην ζηα
αλαζήκαηα ηνπ ηάθνπ IV απφ ηνλ ηαθηθφ θχθιν Ώ ησλ Μπθελψλ,
έθεξε δε επξχ ζηφκην ζηελ πιάηε.445 Σν αληηθείκελν
ζρνιηάζζεθε απφ ηνλ Evans σο επδηάθξηηα επαξρηαθήο
θαιιηηερληθήο ζηάζκεο, κε αθηζηάκελν φκσο ηεο Μηλσηθήο
παξαδφζεσο, απφ ηνλ ίδην δε ππεζηεξίρζε φηη απεηθνλίζεηο
εξπζξάο ειάθνπ ππήξμαλ ειάρηζηεο ζηνλ Μπθελατθφ θφζκν. Δ
εξπζξά έιαθνο (Cervus elaphus) είλαη είδνο ην νπνίν ελδεκεί
ζε κεγάιν κέξνο ηεο Βπξψπεο θαη ζηελ Μ. Ώζία, ζπληζηά δε,
αληίζεηα πξνο ηελ παξαπάλσ ζέζε ηνπ Evans, δεκνθηιέο ζέκα
ηεο Βιιαδηθήο ηέρλεο απφ παιαηά. Γηα παξάδεηγκα ζηελ
Μηλσηθή ηέρλε απαληά ζε θαθνεηδέο απφ ηνλ Γνπιά Κξήηεο, ζε
ζπζρέηηζε κε ηελ ιαηξεία ηνπ δέλδξνπ,446 ζηελ δε Μπθελατθή
ηέρλε ην ζέκα ζπλαληάηαη πάιη ζε θαθνεηδή ζαξδφλπρα

123
αλήθνληα ζηελ ζπιινγή Bourguignon, ζε ζθελή θπλεγίνπ απφ
δαθηπιίδη ηνπ σο άλσ ηάθνπ IV αιιά θαη ζε ζθξαγίδα απφ ηελ
Πχιν,447 ελψ δελ ιείπεη θαη απφ ηελ αξρατθή θαη θιαζηθή
πεξίνδν.448 Σν ζπγγελέο είδνο ειάθνπ, dama dama, είλαη,
επίζεο, ζχλεζεο ζέκα ζηελ Μηλσηθή εηθνλνγξαθία,
εκθαληδφκελν ζε θαθνεηδείο ιίζνπο θ.α.449 Έιαθνη
εκθαλίδνληαη επίζεο ζηελ κηθξνηνηρνγξαθία ηεο Θήξαο, ζε
μίθνο απφ ηνλ ίδην Μπθελατθφ ηάθν ΕV (νπίζζηα φςε
δεηθλχνπζα ιένληα θαη ηέζζεξεηο Μεζνγεηαθέο ειάθνπο),450
θαζψο θαη ζε ρξπζή πηλαθίδα (νκνίσο απφ ηνλ ηάθν ΕV),451
ζηελ ζθξαγίδα HMs 126 (πιαίζην ΤΒ IIa),452 ζε ηνηρνγξαθία
ζηελ Ώγία Βηξήλε θαη ζην αλάθηνξν ηνπ Νέζηνξνο θ.α.453
΢χκθσλα κάιηζηα κε ηνλ Rutter "ε έιαθνο απνηειεί ην δεχηεξν
πην δεκνθηιέο δψν κεηά ηνλ ηαχξν ζηελ Μπθελατθή δσγξαθηθή
αγγείσλ θαη κάιηζηα νη θξαηήξεο φπνπ παξηζηάλνληαη ηαχξνη
θαη έιαθνη πηζαλφλ λα έρνπλ παίμεη θάπνην ξφιν ζε
ηειεηέο..‖454
Σν θαιιηηέρλεκα ζεσξείηαη ζήκεξα σο Μηθξαζηαηηθήο
θαηαζθεπήο, ελδερνκέλσο δψξν εγεκφλα ηεο Ώλαηνιίαο ζε
Μπθελαίν άξρνληα.455 Ο Koehl ζηεξίδεη ηελ απνςή ηνπ ζε ηξία,
θαηά βάζηλ, ζηνηρεία. Πξψηνλ ζηελ ζχλζεζε ηνπ θξάκαηνο, ηεο
νπνίαο ε αλαινγία ηζνηφπσλ κνιχβδνπ ππνδεηθλχεη, θαηά ηελ
άπνςή ηνπ, ην φξνο Σαχξνο σο πεγή ηνπ κεηαιιεχκαηνο, αλ θαη
ην ηειεπηαίν έθεηην εθηφο ηεο Υεηηηηηθήο επηθξάηεηαο. ΋κσο
ν Cline, ηνλ νπνίνλ ν Koehl επηθαιείηαη,456 αλαηξέπεη ηελ
άπνςε απηή ππνζηεξίδνληαο φηη θαηά ηνπο αλαιπηέο νη
κεηξεζείζεο ηηκέο δελ είλαη ζπκβαηέο κε ηα ππάξρνληα
ζηνηρεία απφ ηα νιίγα νξπρεία ηεο Ώλαηνιίαο, νχηε κε απηά
ηνπ Λαπξίνπ, θαίλνληαη δε λα πιεζηάδνπλ κε απηά ηεο
πεξηνρήο Καιιηαλνχ Βπβνίαο!457 Νεψηεξεο αλαιχζεηο, πάλησο,

124
δελ απνθιείνπλ ηελ πξνέιεπζε ηνπ κεηαιιεχκαηνο απφ νξπρεία
ηνπ Σαχξνπ, ην γεγνλφο φκσο έρεη ρξεζηκνπνηεζεί γηα λα
ζηεξίμεη ηελ άπνςε φηη νη Μπθελαίνη ηεο επνρήο εηζήγαγνλ
άξγπξν απφ ηελ πεξηνρή.458 Δ δεχηεξε βάζε γηα ηελ απφδνζε
Μηθξαζηαηηθήο θαηαγσγήο ζην εχξεκα ζηεξίδεηαη ζηελ
νπ νπ
νκνηφηεηα κε επξήκαηα ηνπ Kanesh ηoπ 19 θαη 18 αηψλνο.
Βπ‘ απηνχ ηνπ ζεκείνπ ζεκεηψλνπκε θαη πάιη φηη ην Kanesh
ππήξμε Ώζζπξηαθφ εκπνξείν θαη φρη Υεηηηηηθφ, φπνπ ήηαλ
έληνλε ε παξνπζία εκπφξσλ απφ απνκαθξπζκέλεο πεξηνρέο,
459
πεξηιακβαλνκέλνπ ηνπ Ώηγαίνπ. Σξίηνλ, απφ ηνλ Koehl
ππνγξακκίδεηαη ε χπαξμε επξέσο ζηνκίνπ ζηελ πιάηε ηνπ
αληηθεηκέλνπ, ραξαθηεξηζηηθφ ην νπνίν ν ίδηνο ζεσξεί σο
θαη‘ εμνρήλ ζπλδεφκελν κε ηελ Ώλαηνιία, εθ‘ φζνλ εθηηκάηαη
σο ζηνηρείν δηαθνξνπνηεηηθφ ελ ζρέζεη κε ηα αληίζηνηρα
Ώηγαηαθά. ΋κσο ν ηζρπξηζκφο απηφο δελ θαίλεηαη λα
αληαπνθξίλεηαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, φπσο απνδεηθλχεηαη απφ
θεξακεηθφ δσφκνξθν αγγείν απφ ηελ Νάμν (2800-2300 π.Υ.),
ηελ Υαιαλδξηαλή ΢χξνπ (2300-2100 π.Υ.) θαη ηελ Εαιπζφ Ρφδνπ
(ΤΒ ΕΕΕ) ηα νπνία θέξνπλ δνρεία, είλαη θνίια θαη
ιεηηνπξγνχλ σο αγγεία.460 Ώθξηβψο ζηελ ίδηα θαηεγνξία κε ην
αζεκέλην δσφκνξθν αγγείν ησλ Μπθελψλ αλήθεη θεξακεηθφ
αγγείν κνξθήο πξνβάηνπ απφ ηελ ΠΚ επνρή (2500 π.Υ.) ην
νπνίν θέξεη δχν επξχρσξα ζηφκηα ζηελ πιάηε,461 αιιά θαη
αξθεηά αλαζθαθέληα απφ ηελ Κνπκάζα, ηελ Βχηξεζε, ηνλ
Λεβήλα, ηελ Πνιηφρλε V θαη ην Πνξηί ηεο ΠΜ επνρήο.462
Άιισζηε ε εξεπλήηξηα Desborough ζηελ κειέηε ηεο ησλ
πηελφκνξθσλ αζθψλ ηνπ Ώηγαίνπ θαη ηεο Κχπξνπ δηαθξίλεη ηνλ
ηχπν Ε ν νπνίνο ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ χπαξμε επξέσο
ζηνκίνπ ζηελ πιάηε, ελψ ν ηχπνο ΕΕ δηαζέηεη ζηφκην ζηελ
πιεπξά ηεο θεθαιήο, ππάξρνπλ δε δεθάδεο αληηπξνζσπεπηηθά

125
αγγεία ακθνηέξσλ ησλ ηχπσλ απφ ηελ χζηεξε Βπνρή ηνπ Υαιθνχ
θαη ηελ Βπνρή ηνπ ΢ηδήξνπ.463 Σέινο απφ ηελ Φηιηζηατθή
Πεληάπνιη έρνπλ αλαζθαθεί αξθεηά θεξακεηθά απηνχ ηνπ ηχπνπ
αλήθνληα ζηελ ηέρλε ησλ Φηιηζηαίσλ, ε δε παξάδνζε
ζπλερίζζεθε θαη αξγφηεξα.464

Εηθ. 18: Κπθιαδηθό καξκάξηλν αγγείν ηεο πξώηκεο Επνρήο ηνπ Χαιθνύ

Ώμίδεη ελ θαηαθιείδη λα ππνγξακκίζνπκε ηελ επθνιία κε

ηελ νπνία έλα θαιιηηέρλεκα αλαζθαθέλ ζηνπο Μπθελατθνχο
ηάθνπο, θαη ρξνλνινγνχκελν φρη κεηά ην 1625 π.Υ., ζεσξείηαη
Υεηηηηηθήο θαηαζθεπήο, φηαλ είλαη γλσζηφ φηη ην Υεηηηηηθφ
θξάηνο ηδξχζεθε ηελ ίδηα πεξίπνπ επνρή! Βπίζεο παξφινλ φηη
ην αγγείν θέξεη δχν νπέο, ήηνη ην επξχ ζηφκην ζηελ πιάηε

126
θαη κηθξή νπή ζηνλ ξψζσλα ηεο ειάθνπ, ν κειεηεηήο
αθξνβαηψληαο ππνζηεξίδεη φηη ε κηθξή απηή νπή έγηλε εθ ησλ
πζηέξσλ, απφ Ώηγαίν κεηαιινπξγφ! Καη απηφ φηαλ ν Koehl έρεη
αλαγάγεη ηελ χπαξμε δχν νπψλ ζηα αγγεία ζε απαξαίηεην
ραξαθηεξηζηηθφ ησλ ‗ξπηψλ‘ ηα νπνία ζχκθσλα κε ηελ γεληθψο
παξαδεδεγκέλε άπνςε ζπληζηνχλ Βιιεληθή θαηλνηνκία, ε νπνία
δηεδφζε θαη ζην εμσηεξηθφ.465

13.4 Ο ζεόο ηεο θαηαηγίδαο

΢ρνιηάδνληαο ην ζέκα ησλ Υεηηηηηθψλ έξγσλ ηέρλεο δελ

κπνξνχκε παξά λα αλαθεξζνχκε θαη πάιη ζην αγαικαηίδην ηνπ
ζενχ ηεο θαηαηγίδαο ην αλαζθαθέλ ζηελ Καιιηπεχθε Οιχκπνπ.
Ώθφκε θαη απηφ απνδίδεηαη απφ πνιινχο κειεηεηέο ζηνπο
Υεηηαίνπο, αλ θαη πάιη νη αλαιχζεηο ηζνηφπσλ δελ θαίλεηαη
λα ζηνηρεηνζεηνχλ θάηη ηέηνην, ελψ ε θαιιηηερληθή πνηφηεηα,
νη γξαπηέο πεγέο θαη ε παξάδνζε ππνδεηθλχνπλ ζχλδεζε κε ηνλ
Αία.466

13.5 Ρπηό Schimmel

΢ρεηηδφκελν κε ηα πξνεγνχκελα, θαη κάιηζηα πνιιαπιψο,

κπνξεί λα ζεσξεζεί θαη ην γλσζηφ αζεκέλην δνρείν ηεο
ζπιινγήο Schimmel, ην έρνλ κνξθή θεθαιήο θαη ηκεκαηηθνχ
ζψκαηνο εξπζξάο ειάθνπ.467 Σν δνρείν δηαζέηεη έλζεην ρξπζφ
πιεζίνλ δε ηνπ ρείινπο θέξεη αλάγιπθε παξάζηαζε απφ
ηειεηνπξγία, ζηελ νπνία πηζαλνινγείηαη φηη ερξεζηκνπνηείην
θαη ην ίδην. Έρεη ηδηαίηεξε ζεκαζία λα ζεκεηψζνπκε ζην
ζεκείν απηφ φηη ηφζνλ ζην κνηίβν ζθαθηέξαο ην νπνίν

127
θαιχπηεη κέξνο ηνπ ιαηκνχ, φζνλ θαη ζε ηκήκαηα ηνπ ρείινπο
δηαηεξνχληαη ππνιείκκαηα ελφο έλζεηνπ πιηθνχ κε έληνλν
καχξν ρξψκα. Μεηά απφ αλαιχζεηο δηαπηζηψζεθε φηη απηφ ην
έληνλν καχξν ρξψκα δεκηνπξγήζεθε κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ
θαηφπηλ νμεηδψζεσο ηνπ εηδηθνχ θξάκαηνο ραιθνχ ην νπνίν
επνπνζεηήζε πξνο ηνχην. Δ ηερληθή απηή έρεη ρξεζηκνπνηεζεί
ζηελ Ώίγππην θαηά ην Μέζν ΐαζίιεην, αιιά θαη ζηηο Μπθήλεο
ζε μίθε φπσο απηφ ηνπ ηάθνπ V, ρξνλνινγνχκελνπ ηνλ 17/16o
αηψλα.468, 469
Δ ηειεηνπξγία πεξηιακβάλεη ηελ πξνζθνξά
ζπνλδψλ ζε θαζήκελε ζειπθή, θαηά ην κάιινλ ή ήηηνλ,
ζεφηεηα, παξνπζία ηνπ ζενχ ηεο ππαίζξνπ ν νπνίνο
εηθνλίδεηαη επί εξπζξάο ειάθνπ θέξσλ ηελ θακπχιε ξάβδν ηεο
εμνπζίαο θαη γεξάθη. Πίζσ απφ ηελ θαζηζηή ζεφηεηα
εηθνλίδνληαη δχν δφξαηα ζε θαηαθφξπθε ζέζε, έλα δέλδξν θαη
ζηελ ξίδα ηνπ θεξαζθφξνο έιαθνο πηζαλψηαηα ιεία θπλεγίνπ,
ελψ ιίγν ςειψηεξα επξίζθνληαη κία θαξέηξα θαη ζάθθνο.
Καη‘ αξρήλ ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ε παξαπάλσ
παξάζηαζε απνηειεί πξνζθηιέο, ζηαζεξφ ζέκα ηεο Υεηηηηηθήο
εηθνλνγξαθίαο ζξεζθεπηηθνχ πεξηερνκέλνπ, επαλαιακβάλεηαη δε
κε κηθξέο δηαθνξνπνηήζεηο ζε γλσζηή ζθξαγίδα ηνπ
ΐξεηηαληθνχ Μνπζείνπ ηνπ 1400 π.Υ.,470 ζε ζθξαγίδα ηεο
471, 472
Αξέζδεο θαη ησλ Ώδάλσλ, ζε αλάγιπθν απφ ηελ πχιε ησλ
΢θηγγψλ ηνπ Alaca Hüyük ηεο Υεηηηηηθήο πεξηφδνπ,473 αιιά θαη
ζε άιιεο πεξηπηψζεηο. Δ ηειεηνπξγία θαίλεηαη δηαζέηνπζα, ελ
κέξεη ηνπιάρηζηνλ, ξίδεο ζην Alaca Hüyük, φπνπ ππάξρνπλ
ελδείμεηο ζξεζθεπηηθήο ζπζρεηίζεσο κε ηνλ ηαχξν θαη ηελ
έιαθν ήδε απφ ηα κέζα ηεο ηξίηεο ρηιηεηίαο.
Ώο ζρνιηάζνπκε ζην ζεκείν απηφ ηα ζηνηρεία ηεο
παξαζηάζεσο, επηρεηξψληαο κηα πεξαηηέξσ δηαιεχθαλζε ηνπ
ζέκαηνο. Καη‘ αξρήλ ε θαζηζηή ζεφηεο θαίλεηαη ππεξέρνπζα

128
ηνπ ζενχ, ιφγσ ηεο θαζηζηήο ζηάζεψο ηεο αιιά θαη ιφγσ ηνπ
κεγέζνπο ηεο. Δ εηθφλα ηνπ δεχγνπο ησλ ζενηήησλ θαίλεηαη,
επνκέλσο, σο αλήθνπζα ζηελ κεηαβαηηθή θάζε απφ ηελ πεξίνδν
ιαηξείαο ηεο Μεηέξαο ζεάο ζηελ κεηαγελέζηεξε φπνπ
εκθαλίδεηαη θαη ηζρπξνπνηείηαη ν άξξελ βαζηιέαο ησλ ζεψλ. Ο
ζεφο, απφ ηελ άιιε, εκθαλίδεηαη ζπλδεφκελνο κε ηελ
θεξαζθφξν έιαθν, θέξεη δε είδνο ζθήπηξνπ ην νπνίν ζε
Υεηηηηηθά θείκελα θάπνηε απαληά σο calmuš, πηζαλφλ
ζπλδεφκελν κε ηνλ Βιιεληθφλ θάιακν.474
Πίζσ απφ ηελ θαζηζηή ζεά θαηαθφξπθα ηνπνζεηεκέλα
εηθνλίδνληαη δχν δφξαηα, αλήθνληα καδχ κε ηνλ ζάθθν θαη ηελ
θαξέηξα ζην ζχλνιν ην νπνίν ζεκαηνδνηεί ην θπλήγη, καδχ κε
ην ηεξφ δέλδξν θαη ηελ έιαθν - ζήξακα.475
Σν δεχγνο ησλ δνξάησλ παξαπέκπεη ζηα ‗δχν δνχξεα‟ ζηα νπνία
επαλεηιεκκέλσο αλαθέξεηαη ν ΋κεξνο ζηα έξγα ηνπ,476
ερξεζηκνπνηνχλην δε ηφζνλ ζην θπλήγη φζνλ θαη ζηνλ πφιεκν,
ζην Ώηγαίν θαη ηελ Ώλαηνιία, ήδε απφ ηα κέζα ηεο δεπηέξαο
ρηιηεηίαο πξίλ απφ ηελ επνρή καο.477 ΢ε μίθνο αλεπξεζέλ ζηνλ
ηάθν V ησλ Μπθελψλ απεηθνλίδεηαη θπλεγεηηθή πνιεκνθαλήο
παξάζηαζε ήξσνο ν νπνίνο ππνηάζζεη ιένληα, ζπκβνιίδoληα
ηνπο ερζξνχο, ελψ, αλαιφγσο, ζηελ Υεηηηηηθή εηθνλνγξαθία ην
θπλήγη απεηθνλίδεηαη σο βαζηιηθή δξαζηεξηφηεηα κε
478
ζξεζθεπηηθφ ραξαθηήξα. Παξάζηαζε ησλ δχν δνξάησλ έρνπκε
γηα πξψηε θνξά ζηελ ηνηρνγξαθία ηεο Κλσζζνχ φπνπ
απεηθνλίδεηαη ν Αξρεγφο ησλ Μαχξσλ,479 αιιά θαη ζε
ηνηρνγξαθία θπλεγίνπ απφ ηελ Σίξπλζα θαζψο θαη ζε αγγεία
απφ ηελ Σίξπλζα θαη ην Λεπθαληί.480
Ο ζάθθνο ν νπνίνο εηθνλίδεηαη καδχ κε ηα παξειθφκελα
ηνπ θπλεγίνπ έρεη ηαπηνπνηεζεί κε ηελ kursa ησλ δηαζσζέλησλ
Υεηηηηηθψλ θεηκέλσλ, ε νπνία ζπλδέεηαη κε ηελ αθζνλία

129
ηξνθίκσλ (θξέαο, γελλήκαηα θ.ά.) αιιά θαη ηελ αλζξψπηλε
γνληκφηεηα, ζπρλά δε παξίζηαηαη αλεξηεκέλε απφ αεηζαιέο
481
δέλδξν. Δ ηαπηφηεηα ηνπ δέλδξνπ δελ είλαη γλσζηή, έρνπλ
πξνηαζεί δε δηάθνξα είδε: κειηά, έιαην, δξχο θ.ά., ηνπ
απνδίδνληαη φκσο ραξαθηεξηζηηθά φπσο φηη επλνεί ηελ πγηεία,
φηη ζπλδέεηαη κε ηελ αεηζαιή θχζε θ.ά.482 To δέλδξν eya(n),
φπσο είλαη ε νλνκαζία ηνπ ζηελ Υεηηηηηθή, ζπκίδεη ηελ ιέμε
‗επάλ‘ ζεκαίλνπζα ηνλ θηζζφ ππφ Ελδψλ (Δζχρηνο, s.v. επάλ),
ελψ ηo ιεμηθφ Liddel – Scott - Jones καο πιεξνθνξεί φηη
πξφθεηηαη γηα ΐαθρηθφ επηθψλεκα (LSJ, s.v. επάλ).483 Άιισζηε
ζηελ Λνπβηαλή ηεξνγιπθηθή ε ερεηηθή αμία wi
αληηπξνζσπεχεηαη απφ ην ηδεφγξακκα ηεο ακπέινπ, δέλδξνπ
ζπλδενκέλνπ κε ηνλ Αηφλπζν.484 ΢ε θάζε πεξίπησζε ην δέλδξν
εκθαλίδεηαη ζπζρεηηδφκελν κε ην Αηνλπζηαθφ πλεχκα, ην νπνίν
είλαη εκθαλέο ζηηο ζρεηηθέο ηειεηνπξγίεο, φπσο απνδεηθλχεη
ε χπαξμε κνπζηθήο, αθξνβαηηθψλ θ.ά. Δ kursa εκθαλίδεηαη σο
νκφινγε ηνπ ρξπζφκαιινπ δέξαηνο ή αθφκε θαη ηεο αηγίδνο,485
έρνπλ δε εληνπηζζεί κεηαμχ ησλ ζρεηηθψλ Βιιεληθψλ θαη
Xαηηηαλψλ - Υεηηηηηθψλ κχζσλ νκνηφηεηεο θαη παξαιιειίεο.486
Ώλεμάξηεηα απφ ηελ εθηίκεζε πνπ κπνξεί λα εθθξάζεη θάπνηνο
αλαθνξηθά κε ηελ πεγή πξνειεχζεσο ηνπ κχζνπ, γεγνλφο είλαη
φηη απηή ε παξαιιειία εληζρχεη ηελ άπνςε γηα ηελ χπαξμε
επηξξνψλ κεηαμχ Βιιαδηηψλ θαη Υεηηαίσλ, ή αθξηβέζηεξα ησλ
πξνθαηφρσλ ηνπο Υάηηη, κηάο θαη νη Υεηηαίνη θαίλεηαη φηη
θιεξνλφκεζαλ απηνχο ηνπο ζξεζθεπηηθνχο κχζνπο απφ ηνπο
πξνθαηφρνπο ηνπο! Ώμίδεη επίζεο λα ζεκεησζεί φηη φηαλ
πξψηνο ν Sayce ζπλέδεζε ηελ kursa κε ην ρξπζφκαιιν δέξαο,
εμέθξαζε ηελ ππνςία φηη ελδερνκέλσο ε ιέμε kursa ζπλδέεηαη
κε ηελ Βιιεληθή ιέμε γηα ηνλ ρξπζφ, ku-ru-so ζηελ Γξακκηθή
ΐ‘.487 Ώλαθνξηθά κε απηήλ ηελ εξκελεία ζεκεηψλεηαη φηη

130
ζχκθσλα κε ηνλ ΢ηξάβσλα (΢ηξ.11.2.19) ζηελ Κνιρίδα ε
ζπιινγή ρξπζνχ απφ ηα χδαηα ησλ πνηακψλ ηεο δηεμήγεην κέζσ
δεξάησλ απφ πξφβαην, ηα νπνία ήηαλ ζε ζέζε λα δεζκεχζνπλ ην
ιεπηφθνθθν κεηάιιεπκα. Ώιισζηε ζχκθσλα κε φιεο ηηο
ελδείμεηο νη Μηλσίηεο, αξρηθψο, θαη νη Μπθελαίνη, ελ
ζπλερεία, είραλ παξνπζία ζηελ Μαχξε Θάιαζζα. Άιιε
πξνζέγγηζε ζεκεηψλεη φηη ε ερεηηθψο ζπγγελήο ιέμε βχξζα ή
βχξζηο ζεκαίλεη ην δέξκα, ή ηνλ αζθφ νίλνπ (Δζχρηνο, s.v.
βχξζηο θαη LSJ, s.v. βχξζα), φκσο νη εθπιήμεηο δελ
488
ηειεηψλνπλ εθεί. Δ Morris, ζην ίδην άξζξν, έρεη
επηζεκάλεη φηη κία παξαιιαγή ηεο kursa θαηαζθεπάδεηαη απφ
ράλδξεο απφ kunanna- (kuwanna-), ζπζρεηίδεη δε ην πιηθφ κε
ηελ Βιιεληθή ιέμε ‗θπαλνχο‘, πηζαλψο ρξεζηκνπνηνχκελε εδψ
γηα είδνο θπαλήο πάινπ ή εκηπνιίηηκεο ιίζνπ!489 Ώπφ κέξνπο
καο ζα πξνζζέηακε αθφκε κία θαηλνκεληθή ή πξαγκαηηθψο
αηηηψδε ζπζρέηηζε, επρφκελνη γηά κηάλ απάληεζε απφ ηνπο
γισζζνιφγνπο. Πξάγκαηη ε ζπγγελήο ιέμε ζχξζνο ζεκαίλεη
‗ξαβδί ηπιηγκέλν κε θηζζφ θαη θχιια ακπέινπ κε έλα
θνπθνπλάξη ζηελ θνξπθή, θεξφκελν απφ ηνπο πηζηνχο ηνπ
Γηνλχζνπ‟ (LSJ, s.v. ζχξζνο), ή ‗βαθρηθή βαθηεξία‘ θαηά ηνλ
Δζχρην (Δζχρηνο, s.v. ζχξζνο), ήηνη ε ιέμε εκθαλίδεηαη
εμσηεξηθά σο ζπζρεηηδφκελε κε ηνλ θηζζφ (Ώγγιηζηί ivy) θαη
κε ηνλ ‗επάλ‘, θηζζφλ παξ‟ Ιλδνίο! ΋ισο πεξηέξγσο θαη ππφ
ηελ ελαιιαθηηθή απηή πξνζέγγηζε θαίλεηαη φηη ε Υεηηηηηθή
(Λνπβηαλή) ζπζρέηηζε είλαη πάιη παξνχζα: πξάγκαηη ν Gelb
έρεη πξνηείλεη ηελ αλάγλσζε ηνπ ηδενγξάκκαηνο VITUS σο
‗tirsa‘, ην νπνίν ζπλδέεηαη βεβαίσο κε ην Βιιεληθφ
490
ζχξζνο! Άιισζηε ην θχιιν ηνπ θηζζνχ, εκθαληδφκελν ζηελ
Κξεηηθή ηεξνγιπθηθή αιιά θαη ζηηο Γξακκηθέο Ώ θαη ΐ,
θαηείρε έλαλ ηδηαίηεξν, ηεξφ ραξαθηήξα, ν νπνίνο επξίζθεηαη

131
ζε αξκνλία κε ηηο πξνεγνχκελεο ζπζρεηίζεηο.491 Βθ‘ φζνλ ε
ζπζρέηηζε δελ απνξξηθζεί ζα έπξεπε λα επηλνεζεί έλα
εξκελεπηηθφ ζρήκα, ην νπνίν λα παξέρεη εμήγεζε, ζηα πιαίζηα
ησλ αξραηνινγηθψλ θαη άιισλ δεδνκέλσλ. Θα κπνξνχζακε λα
ππνζέζνπκε φηη θαηά ην απψηαην παξειζφλ δηακνξθψζεθε κχζνο
ν νπνίνο εγθαζίδξπζε κία ζρέζε κεηαμχ ηνπ Αηνλπζηαθνχ
ραξαθηήξα, ηνπ θηζζνχ, ηεο βαθηεξίαο θαη ηνπ ζάθθνπ ηεο
αθζνλίαο. Ο κχζνο θηλνχκελνο πεξί ηελ θνηλή αλζξψπηλε ηδέα
- αίηεκα ηεο γνληκφηεηνο θαη ηεο αθζνλίαο επηβίσζε,
ηξνπνπνηνχκελνο πεξηζζφηεξν ή νιηγψηεξν, ζε πνιινχο ιανχο
θαη πνιηηηζκνχο, κέζσ ηνπ εκπνξίνπ, κεηαλαζηεχζεσλ ή άιισο,
θαη έηζη πέξαζε θαη ζηνπο Υεηηαίνπο.

Εηθ. 19: Ρπηό Schimmel

Πξίλ ηεξκαηίζνπκε ηελ παξνχζα αλαθνξά ζεκεηψλνπκε

επηπξφζζεηα φηη ε χπαξμε θνπθνπλαξηνχ ζηελ θνξπθή ηνπ

132
ζθήπηξνπ - ‗ζχξζνπ‘, βιέπε εξκελεία ηνπ LSJ, ζπληζηά
ηδηαηηεξφηεηα ε νπνία ζπλαληάηαη επίζεο ζην ζθήπηξν ηνπ
Οζίξηδνο θαη ηεο Ώζψξ (Hathor). ΢χκθσλα κε ηνλ Evans ην
ζχκβνιν ηνπ δηπινχ νπξαίνπ ζθήπηξνπ ‗uraeus‘, ήηνη ηνπ
πεξηιακβάλνληνο δχν νπξαίνπο φθεηο πεξί ην θεληξηθφ
ζηέιερνο φπνπ ην θνπθνπλάξη, είρε ήδε αθνκνησζεί ζηελ
Κξεηηθή πξαγκαηηθφηεηα σο ην ηδεφγξακκα ππ. αξ. 30 ηεο
ηεξνγιπθηθήο, αιιά θαη ππφ ηελ κνξθή ζρεηηθψλ
ζπιιαβνγξακκάησλ ησλ Γξακκηθψλ ελ ζπλερεία.492

13.6 ΢θίγγεο

Σν ζέκα ηεο ζθίγγαο ζεσξείηαη Ώηγππηηαθήο εκπλεχζεσο,

νη δε γλσζηέο κλεκεηαθέο θαηαζθεπέο ζηελ ΢αράξα
ρξνλνινγνχληαη απφ ηα κέζα ηεο ηξίηεο ρηιηεηίαο πεξίπνπ. Οη
Μηλσίηεο εηζήγαγαλ ην ζέκα ζηελ ηέρλε ηνπο πεξί ην 2000
π.Υ.,493 ήηνη πξίλ ηελ αλαθηνξηθή πεξίνδν. ΢ηηο πξψηεο
Μηλσηθέο απεηθνλίζεηο νη ζθίγγεο δηέζεηαλ ηελ ηδηφκνξθε
θφκκσζε ηεο Hathor, παξίζηαλαλ άξξελεο θαη εζηεξνχλην
πηεξψλ, αθνινπζνχζεο έηζη ην Ώηγππηηαθφ ππφδεηγκα θαη φρη
ηελ ΢πξηαθή παξάδνζε, φπσο έρεη ππνζηεξηρζεί απφ κεξίδα
κειεηεηψλ.494 ΢θξαγηζηηθφ δαθηπιίδη αλαζθαθέλ ζηηο Ώξράλεο
θαη ρξνλνινγνχκελν απφ ηελ ΜΜ ΕΕ πεξίνδν, δηαθνζκνχκελν απφ
γελεηνθφξν ζθίγγα ζε πξάζηλν ίαζπη (CMS VI 128),495 έρεη
ζεσξεζεί σο έξγν Υεηηηηηθήο επηξξνήο. ΋κσο ε εθηίκεζε απηή
ηνπ Evans δελ κπνξεί λα γίλεη απνδεθηή δηφηη ε ρξνλνιφγεζε
ηνπ θνκςνηερλήκαηνο, φρη λεψηεξε ηνπ 1800 π.Υ.,496
ππνδεηθλχεη ειηθία παιαηφηεξε ηεο εκθαλίζεσο ησλ Υεηηαίσλ
ζην ηζηνξηθφ πξνζθήλην! ΢εκεηψλεηαη φηη ε ζθίγγα δηαζέηεη

133
ραξαθηεξηζηηθά αζπλήζε γηα ην Ώηγππηηαθφ ππφδεηγκα, φπσο
πξνθχπηεη απφ ηελ ηδηαίηεξε ζηάζε, ηελ έκθαζε ζηηο
ιεπηνκέξεηεο ηεο θπκαηηζηήο θνκκψζεσο θαη ην φηη είλαη
νξαηά θαη ηα ηέζζεξα πφδηα. Ώκθηζβεηήζεθε επίζεο ε
πξνέιεπζε ηεο ζθίγγαο – κειαλνδνρείνπ απφ ηελ Ώγία Σξηάδα,
ζηελ νπνία έρνπκε ήδε αλαθεξζεί, θαη εθθξάζζεθε ε άπνςε γηα
ηελ χπαξμε νκνηνηήησλ κε ηηο Υεηηηηηθέο,497 φζνλ αθνξά ζηελ
θφκκσζε ηχπνπ Hathor ηελ νπνία απφ θνηλνχ απηέο δηαζέηνπλ.
Σν ίδην επηρείξεκα ρξεζηκνπνηήζεθε ψζηε πξηζκαηηθή ζθξαγίδα
κε παξάζηαζε θεθαιήο απφ ηελ θεληξηθή Κξήηε λα ζπζρεηηζζεί
κε παξαζηάζεηο ηεο Ishtar ζε ΢πξηαθά κλεκεία.498 Άιισζηε ν
Evans έρεη ππνζηεξίμεη απεξίθξαζηα φηη ε Μηλσηθή θαη
Βιιαδηθή, γεληθψηεξα, ζθίγγα έρεη παξαιάβεη ηα
ραξαθηεξηζηηθά ηεο απφ ηηο κλεκεηαθέο ζθίγγεο ησλ
Υεηηηηηθψλ εδαθψλ, νη νπνίεο κε ηελ ζεηξά ηνπο επεξεάζηεθαλ
απφ ην Ώηγππηηαθφ πξσηφηππν.499 ΋κσο νη Μηλσίηεο δελ ζα
κπνξνχζαλ λα εηζάγνπλ ην ραξαθηεξηζηηθφ ηεο θνκκψζεσο
Hathor απφ ηνπο Υεηηαίνπο, δεδνκέλνπ φηη νη παιαηφηεξεο
Μηλσηθέο απεηθνλίζεηο ζθηγγψλ κε απηφ ην ραξαθηεξηζηηθφ
πξνεγνχληαη ρξνληθά ησλ Υεηηηηηθψλ θαη κάιηζηα θαηά αηψλεο!
Βπηπξφζζεηα, φπσο ζε άιιν ζεκείν ν ίδηνο ν Evans έρεη
απνδερζεί, ε θφκκσζε Hathor επαλαιακβάλεη - απνδίδεη ην
ζχκβνιν ηνπ δηπινχ νπξαίνπ ζθήπηξνπ, ‗uraeus‘, ην νπνίν
φκσο είρε ήδε αθνκνησζεί ζηελ Κξεηηθή πξαγκαηηθφηεηα σο ην
ηδεφγξακκα ππ. αξ. 30 ηεο ηεξνγιπθηθήο,500 αιιά θαη ππφ ηελ
κνξθή ζρεηηθψλ ζπιιαβνγξακκάησλ ησλ Γξακκηθψλ ελ ζπλερεία.
Λακβάλνληαο ππ‘ φςηλ φηη ε Κξεηηθή ηεξνγιπθηθή εκθαλίζζεθε
θαηά ηελ κεηάβαζε απφ ηελ ηξίηε ζηελ δεχηεξε ρηιηεηία,501
πξνθχπηεη φηη νη Μηλσίηεο είραλ ήδε αθνκνηψζεη ην ζέκα ηνπ

134
νπξαίνπ θαη δελ ερξεηάδεην λα αλακείλνπλ πεξηζζφηεξν απφ
κηζή ρηιηεηία γηα λα ην παξαιάβνπλ απφ ηνπο Υεηηαίνπο.

Εηθ. 20: Πύιε ηωλ ΢θηγγώλ (Alaca Hüyük)

Βπηπξφζζεηα νη Υεηηηηηθέο ζθίγγεο, φπσο απηέο ηνπ Alaca

Hüyük, ηεο Ḫattuša θαη ηνπ Aleppo, ρξνλνινγνχληαη πνιχ
αξγφηεξα, ήηνη ηνλ 14ν αηψλα! Οκνίσο ε απφ κέξνπο ηνπ Evans
αλαθνξά ζηελ γλσζηή ζηήιε ηελ απεηθνλίδνπζα ηελ ζπξηαθή
Qadesh κε θφκκσζε ηχπνπ Hathor, ελ κέζσ ηνπ Ώηγππηίνπ Min
θαη ηνπ ζενχ ηνπ πνιέκνπ Rephesh ηεο Υαλαάλ, δελ κπνξεί λα
ρξεζηκνπνηεζεί σο ππφδεηγκα ησλ θαηά πνιχ πξσηκψηεξσλ
502
Βιιαδηθψλ έξγσλ.
΢χκθσλα κε ηα αλσηέξσ θαίλεηαη φηη νη Μηλσίηεο
δαλείζηεθαλ ην ζέκα απφ ηνπο Ώηγππηίνπο, ήδε πξίλ ην 2000
π.Υ., νη δε Υεηηαίνη ην πηνζέηεζαλ πνιχ αξγφηεξα απφ ηελ

135
παξάδνζε ηεο Ώλαηνιίαο θαη ηεο ΢πξν – Παιαηζηίλεο. ΢χληνκα
νη Βιιαδίηεο ηξνπνπνίεζαλ ηα εμσηεξηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ
ζέκαηνο, αιιάδνληαο ην θχιν ηεο ΢θίγγαο ζε ζειπθφ,
πξνζζέηνληαο πηεξά θιπ. Φαίλεηαη, ινηπφλ, φηη ηνπ απέδσζαλ
πεξηερφκελν, πηζαλψο άγλσζην ζηνπο Ώηγππηίνπο, ήηνη
ζπλέδεζαλ ηελ ΢θίγγα ή ΢θίθα ή Φίθα κε ηνλ παλάξραην κχζν
φπνπ ε απάληεζε ζε θάπνην αίληγκα θαζνξίδεη ηελ επηβίσζε ή
κή.503 Δ ζχιιεςε απηή είρε επξχηαηε δηάδνζε, αθνχ απαληάηαη
ζηελ Γαζθσλία,504 ηελ Ελδία ηεο Rigveda,505 ηελ ΐηξκαλία
θ.α., ππνζηεξίδεηαη δε απφ ηνπο ππνζηεξηθηέο ηεο
Ελδνεπξσπατθήο ζεσξίαο φηη αλήθεη ζηνλ ππξήλα ησλ κχζσλ ησλ
Πξσην-Ελδνεπξσπαίσλ. Δ ζχιιεςε ηεο ΢θίγγαο, αξγφηεξα
ζπλδπαδφκελε κε ηελ εθδνρή ηνπ Οηδίπνδνο, ζα γλσξίζεη
επίζεο επξχηαηε δηάδνζε εκθαληδφκελε κε δηαθνξνπνηήζεηο ζε
πνιινχο ιανχο θαη παξαδφζεηο.506 Ώπηφ ην νπνίν εδψ
ππνζηεξίδεηαη είλαη φηη, αθφκε θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο
΢θηγγφο ε νπνία επηλνήζεθε απφ ηνπο Ώηγππηίνπο, ήηαλ ζην
Ώηγαίν φπνπ ζπλδέζεθε κε ηνλ πην θαιιηηερληθφ ηξφπν κε ηνλ
παλάξραην κχζν, θαη ηεο απνδφζεθε ην ηδενινγηθφ –
πλεπκαηηθφ πεξηερφκελν ην νπνίν αθφκε καγλεηίδεη ηνπο
κειεηεηέο απφ πιεζψξα επηζηεκνληθψλ πεδίσλ. Βίλαη
ραξαθηεξηζηηθή ε άπνςε επ‘ απηνχ ηνπ θιαζηθηζηή Lowell
Edmunds θαη ηνπ ιανγξάθνπ Alan Dundes φηη ν κχζνο ηνπ
Οηδίπνδνο δελ πξφθεηηαη λα μεζσξηάζεη ζηελ κλήκε ηνπ
Απηηθνχ Πνιηηηζκνχ, δηφηη ζπλερίδεη λα εκπεξηέρεη έλα
ζχλνιν θξίζηκσλ ζηνηρείσλ νηθνγελεηαθνχ δξάκαηνο ππφ
δηαρξνληθή κνξθή. Ώπφ ηελ πιεπξά καο ζα πξνζζέηακε φηη
εκπεξηέρεη πνιιά πεξηζζφηεξα θαη κάιηζηα επηδερφκελα
πνιιαπιήο αλαγλψζεσο, απηφο δε είλαη ν ιφγνο γηα ηελ
επξχηαηε βηβιηνγξαθία αλαιχζεσλ θαη κειεηψλ πνπ

136
πεξηιακβάλεη έξγα απφ ηελ ςπρνινγία σο ηελ θνηλσληνινγία,
απφ ηελ ιανγξαθία σο ηελ ηζηνξία θαη ηελ γισζζνινγία.
Ο ζρνιηαζκφο ησλ παξαπάλσ έξγσλ ηέρλεο καο απεθάιπςε
ηνλ δηεζληθφ ρψξν κέζα ζηνλ νπνίνλ άλζηζε ε Υεηηηηηθή
ηέρλε, αξδεπφκελε απφ ηελ παξάδνζε ε νπνία αλεπηχρζε ζε κηα
επξεία πεξηνρή, απφ ηελ Μεζφγεην σο ηνλ Ιλδφ, ζηελ
δηακφξθσζε ηεο νπνίαο ν ξφινο ηνπ Βιιαδηθνχ παξάγνληα δελ
κπνξεί λα ακειεζεί, δηφηη μεπεδά απφ θάζε πιεπξά. Δ ελ
ζπλερεία αθνινπζήζαζα πεξίνδνο ησλ Ώζζπξηαθψλ εκπνξείσλ
ζπλέρηζε, ζηνλ έλα ή ηνλ άιιν βαζκφ, απηή ηελ
δηαπνιηηηζηηθή επαθή θαη απεηέιεζε κε ηελ ζεηξά ηεο βάζε
γηα ηελ Υεηηηηηθή ηέρλε. Δ θνηλφηεηα ζξεζθεπηηθψλ κνξθψλ,
κχζσλ θαη ελ γέλεη ζηνηρείσλ ηδενινγίαο, ε κεηαθνξά
ηερλνγλσζίαο, ε επαθή κέζσ ηνπ εκπνξίνπ αιιά θαη ε άκεζε
θπζηθή παξνπζία Ώηγαίσλ ζηελ πεξηθέξεηα, ηνπιάρηζηνλ, ηνπ
Υεηηηηηθνχ θξάηνπο ιεηηνχξγεζαλ ψζηε λα δηακνξθσζεί απηή ε
θνηλή, ζε θάπνην βαζκφ, πνιηηηζηηθή ηαπηφηεηα.

137
138
 ΓΔΚΑΣΗ ΣΔΣΑΡΣΗ ΔΝΟΣΗΣΑ
14. ΢πκπεξάζκαηα

Η άπνςε φηη ην ηζηνξηθφ παξειζφλ έρεη

εθηηκεζεί θαηά ηξφπνλ ψζηε λα ππεξηνλίδεηαη ν Βιιεληθφο
παξάγσλ είλαη κηα ηδέα ε νπνία κάιινλ επηθξαηεί ζηελ
ζχγρξνλε αξραηνινγία. ΢‘ απηφ ην ξεχκα άιισζηε αλήθεη θαη
ην άξζξν ην νπνίν ζρνιηάδεηαη θαη αμηνινγείηαη ζηελ παξνχζα
εξγαζία. Ώπφ ηελ πιεπξά καο ζα ππνζηεξίδακε φηη ζε πιείζηεο
πεξηπηψζεηο έρεη δηαθαλεί ε αληίζεηε πξνδηάζεζε θαη κάιηζηα
φρη ζπάληα απφ ηελ πιεπξά Βιιήλσλ αξραηνιφγσλ. Βίλαη
ραξαθηεξηζηηθή επ‘ απηνχ ε άπνςε ηνπ έγθξηηνπ αξραηνιφγνπ
ησλ αξρψλ ηνπ εηθνζηνχ αηψλνο, Καββαδία, ν νπνίνο
ππεζηήξηδε φηη ε Βιιάδα εζηεξείην αμηφινγεο πνιηηηζηηθήο
δξαζηεξηφηεηνο θαηά ηελ πξνκπθελατθή πεξίνδν, εκκέζσο δε
εθιηπαξνχζε ηελ Βπξσπατθή Ώξραηνινγία γηα ηελ απνδνρή θαη
αλαγλψξηζή ηεο..507 Άιισζηε ήηαλ νη Έιιελεο αξραηνιφγνη
απηνί ηνπο νπνίνπο θπξίσο έπξεπε λα αληηκεησπίζεη ν Petrie
φηαλ ππεζηήξηδε ηνλ Ώηγαηαθφ ραξαθηήξα θαη ηελ πξψηκε
ρξνλνιφγεζε θαηά ηελ κεηάβαζε απφ ηελ ηξίηε ζηελ δεχηεξε
ρηιηεηία ησλ ζξαπζκάησλ ησλ Μηλσηθψλ αγγείσλ ηνπ Kahun.508
Δ ηξέρνπζα δεκνζίεπζε ζεσξεί αληίζεηα φηη νη λεψηεξεο
εμειίμεηο επλννχλ ηελ αλαρξνλνιφγεζε ηνπ Ώηγαηαθνχ
πνιηηηζκνχ πξνο ηα πίζσ. Ο έγθπξνο εξεπλεηήο Θενράξεο

139
ζεκεηψλεη φηη νη παιαηέο ρξνλνινγήζεηο έπαζραλ απφ ην
‗ζχκπιεγκα ηνπ 3000 π.Υ.‘ θαζψο θαη απφ ηελ ‗θνβία ηεο
Αλαηνιήο‘, γηα λα ζπκπιεξψζεη ακέζσο κεηά: ―ε Νενιηζηθή
άξρηζε ζηελ Διιάδα δχν ρηιηάδεο ρξφληα πεξίπνπ ελσξίηεξα
απφ ηελ Αίγππην!‖.509 ΢χκθσλα κε ηνλ ίδην ηα ηειεπηαία
απνηειέζκαηα ησλ ρξνλνινγήζεσλ δείρλνπλ φηη ν πνιηηηζκφο
ζηνλ Βιιαδηθφ ρψξν είλαη πεξίπνπ ζχγρξνλνο απηνχ ηεο Μηθξάο
Ώζίαο, ελψ ε Ώξραηφηεξε Νενιηζηθή ηεο Βιιάδνο είλαη πνιχ
αξραηφηεξε ζηελ αθεηεξία ηεο απφ ην Hacilar VI απφ ην νπνίν
ν Melaart ππέζεηε παιαηφηεξα φηη πξνήιζε.510
Τπνζηεξίμακε ηελ απηνλφεηε θαη γεληθψο απνδεθηή ζήκεξα
άπνςε φηη Μπθελαίνη απεζρφιεζαλ ην ελδηαθέξνλ ησλ Υεηηαίσλ,
φπσο άιισζηε απνδεηθλχεη ε αιιεινγξαθία κεηαμχ απηψλ ησλ
δχν κεγάισλ δπλάκεσλ ηεο επνρήο, ε πξνζσπηθή επαθή κεηαμχ
αηφκσλ ηνπ αλαθηνξηθνχ πεξηβάιινληνο, νη αληαγσληζκνί θαη
νη ζπγθξνχζεηο ηνπο, νη νπνίνη κάιηζηα έιαβαλ ρψξαλ ζηα
εδάθε ηεο Μηθξάο Ώζίαο. Άιισζηε πσο ζα κπνξνχζε ε ζχδπγνο
ηνπ Mursili II βαζίιηζζα Tanuhepa λα θαηαθχγεη δησθφκελε
ζηελ Βιιάδα, φπσο θαη ν Uhhaziti, βαζηιεχο ηεο Arzawa, αλ
απηή ήηαλ άγλσζηε ζηνπο Υεηηαίνπο;511
Δ παξνπζία ησλ Βιιαδηηψλ ζηελ Ώλαηνιηθή Μεζφγεην πήξε
πνιιέο κνξθέο: απφ ηελ δεκηνπξγία εκπνξηθψλ ζηαζκψλ ζηελ
΢πξία θαη ην Αέιηα ηνπ Νείινπ, σο ηελ κφληκε εγθαηάζηαζε
ζηελ Ώηγαηαθή Μηθξά Ώζία θαη ηελ Παιαηζηίλε. Δ Μηλσηθή
ζαιαζζνθξαηία θαη ελ ζπλερεία ε Κππξηαθή θαη Μπθελατθή
δξαζηεξηνπνίεζε ζηνλ ηνκέα ηνπ εκπνξίνπ βνήζεζαλ ζηελ
ζχλζεζε θαη εμάπισζε πνιηηηζηηθψλ πξνηχπσλ θαη ηερλνινγηψλ,
ελψ παξάιιεια θαηέζηεζαλ δηαζέζηκεο ηηο πξψηεο χιεο νη
νπνίεο ήηαλ απαξαίηεηεο γηα ηελ πεξαηηέξσ αλάπηπμε.
Εδηαίηεξα ζηελ ΢πξν – Παιαηζηίλε ε κφληκε εγθαηάζηαζε ησλ

140
Κξεηψλ θαη ελ ζπλερεία Μπθελαίσλ ήηαλ ν παξάγσλ ν νπνίνο
επηηάρπλε ηελ αζηηθνπνίεζε, αλάπηπμε θαη πνιηηηζηηθή πξφνδν
ιαψλ νη νπνίνη αξρηθψο ήζαλ λνκαδηθνί θαη κε ειάρηζηε
θαιιηέξγεηα.
Δ πνιηηηζηηθή θαη ηερλνινγηθή αλάπηπμε ησλ Βιιαδηηψλ
ήηαλ ηέηνηα ψζηε έθζαζε λα κπζνπνηεζεί ζην πξφζσπν ηνπ ζενχ
ηεο ρεηξνηερλίαο Kothar wa-Khasis ηεο Βπαγνξίηηδαο
(Οπγθαξίη).512 Άιισζηε ζην πάλζενλ ηεο ηειεπηαίαο
πεξηειακβάλεην θαη ν Kinnaru, πξνεξρφκελνο απφ ηνλ Κηλχξα,
κπζηθφ βαζηιέα ηεο Κχπξνπ, ζπλδεφκελν κε ηελ κεηαιινπξγία,
ηελ λαππεγηθή, ηελ λαπηηιία, ηελ παξαγσγή ειαίνπ αιιά θαη
ηελ κνπζηθή.513 Δ κεηάθιεζε εμεηδηθεπκέλσλ ζεξαπεπηψλ,
θαηαζθεπαζηψλ πινίσλ, ηεξέσλ ή κεηαθξαζηψλ απφ ηελ Κξήηε
θαη ηελ Μπθελατθή Βιιάδα ήηαλ ην απνηέιεζκα ηεο εθηηκήζεσο
ηεο νπνίαο έραηξαλ νη Βιιαδίηεο. ΢εκαληηθψηεξε φκσο
απφδεημε ηεο πνιηηηζηηθήο ζηάζκεο ησλ Βιιαδηηψλ ζπληζηά ην
γεγνλφο φηη εθιήζεθαλ γηα ηελ δηαθφζκεζε ησλ αλαθηφξσλ
πφιεσλ θξαηψλ ηεο ΢πξν – Παιαηζηίλεο, αθφκε θαη ηεο ίδηαο
ηεο Ώηγχπηνπ! Δ δηαθφζκεζε απηή πξαγκαηνπνηήζεθε ζηα
πιαίζηα ησλ δηπισκαηηθψλ ζρέζεσλ θαη ηεο αληαιιαγήο δψξσλ
κεηαμχ ησλ βαζηιέσλ, απεηέιεζε δε κέζνλ πξνβνιήο ηεο ηζρχνο
θαη ηεο αλσηεξφηεηνο ησλ ηνπηθψλ εγεκφλσλ έλαληη ηνπ
πεξηγχξνπ ησλ, ρσξίο λα απνθιείεηαη ε ιεηηνπξγία ηεο θαη σο
ζπκβφινπ ζπλάθεηαο πξνο ηνπο Μηλσίηεο.
Ώλ θάπνηνο έπξεπε λα απαληήζεη πεηζηηθά θαη ιαθσληθά
ζηελ άπνςε ηνπ Ώλαηνιηθνχ Αφγκαηνο δελ ζα είρε παξά λα
ηνλίζεη ηελ χπαξμε ηεο αίζνπζαο ηνπ ζξφλνπ ζηελ Ώηγππηηαθή
πξσηεχνπζα ηεο Ώβάξηνο, κε φια ηα δηαθξηηηθά ηεο βαζηιηθήο
αξρηηεθηνληθήο θαη εμνπζίαο ησλ Μηλσηηψλ ηεο Κλσζζνχ. Ο
εκηξφδαθαο ν νπνίνο πεξηβάιιεη ηελ δσνθφξν κε ηνπο

141
αλαπεδψληεο ηαχξνπο ζπληζηά ίζσο ην ζεκαληηθψηεξν
δηαθνζκεηηθφ ζηνηρείν ησλ ηνηρνγξαθηψλ ηεο Ώβάξηνο. Σν
ζηνηρείν απηφ απνηειεί ραξαθηεξηζηηθφ ζχκβνιν φισλ ησλ
Ώηγαηαθψλ αλαθηνξηθψλ νίθσλ ελψ παξάιιεια ρξεζηκνπνηείηαη
ζηα Μηλσηθά – Μπθελατθά δαθηπιίδηα σο ζχκβνιν ηεο ζεφηεηνο.
΢χκθσλα κε ηελ Μαξηλάηνπ θαη Παιπβνχ: ―ν ξφδαθαο απνηειεί
επίζεο ζετθφ / ειηαθφ ζχκβνιν ζθξαγίδσλ απφ ηελ Μηθξά Αζία
θαη ηελ ΢πξν - Παιαηζηίλε ελψ ίζσο δελ είλαη ηπραίν φηη θαη
ζηελ Υεηηηηηθή ηεξνγιπθηθή ζπκβνιίδεη ηνλ βαζηιέα – ήιην ή
ηνλ „ΘΔΟ‟‖.514 Δ πηνζέηεζε ηεο Ώηγαηαθήο ηέρλεο ζηα
αλαθηνξηθά θέληξα ησλ Ώκνξηηψλ αιιά θαη ηεο Ώβάξηνο ζπληζηά
κηα ηνκή αλαθνξηθά κε ηελ παξαδνζηαθή παξάζηαζε ηεο
βαζηιείαο ζηελ επξχηεξε πεξηνρή. ΢ηηο ηνηρνγξαθίεο
πηνζεηείηαη κηά θεπγαιέα αλ φρη θαη ειιεηπηηθή παξάζηαζε
ηεο βαζηιείαο, ραξαθηεξηζηηθή ηεο Ώηγαηαθήο νπηηθήο, ε
νπνία έξρεηαη ζε αληίζεζε κε ηελ παξαδνζηαθή βαζηινθεληξηθή
ηεο Ώλαηνιήο.515 ΢χκθσλα κε ηελ άπνςε ησλ Cline θαη Landau
ην γεγνλφο απηφ εθθξάδεη ηελ δηάζεζε ησλ εγεκφλσλ λα
αλήθνπλ ζε έλα πην θνζκνπνιίηηθν ζχζηεκα αλαθνξάο,
ελδερνκέλσο φκσο πεγαίλεη πνιχ πην καθξπά.
Δ επηθξάηεζε ησλ Ώηγαηαθψλ πνιηηηζηηθψλ πξνηχπσλ ζηελ
Ώλαηνιή πξαγκαηνπνηείηαη ζην έδαθνο ηνπ δηεζλνπνηεκέλνπ
εκπνξίνπ θαη ην αθνινπζεί. ΢πληζηά πνιηηηζηηθφ γεγνλφο
χςηζηεο ζεκαζίαο, εθ‘ φζνλ εληάζζεη ηελ εγέηηδα ηάμε
πεξηνρψλ ηεο ηειεπηαίαο ζε έλα πνιηηηζηηθφ ζχζηεκα ζην
νπνίν ε ζέζε ηνπ εγεκφλα είλαη νιηγψηεξν θεληξηθή θαη
θαζνξηζηηθή. Σν γεγνλφο απηφ είλαη έλα θαηλνκεληθά κηθξφ
αιιά νπζηαζηηθά κεγάιν βήκα γηα ηελ ‗ελειηθίσζε‘ ηνπ
αλζξψπνπ. ΢χληνκα ν ρεηξαθεηεκέλνο Έιιελ άλζξσπνο ζα
εληάμεη θαη απηνχο ηνπο ζενχο ζηελ λνκνηέιεηα ηεο αλάγθεο,

142
ζα θιέςεη ηελ γλψζε απφ ηνλ χςηζην ζεφ (Πξνκεζέαο - Αίαο),
ζα αλαιάβεη λα θξίλεη ηίο ζεέο νη νπνίεο δηαγσλίδνληαη γηα
ηελ νκνξθηά (Πάξηο θαη Ήξα – Ώζελά – Ώθξνδίηε) θαη ζα
κπνξεί λα ακθηζβεηεί θαη απηήλ ηελ ζέιεζε ησλ ζεψλ
(Οδπζζέαο - Πνζεηδψλ).
Ο αλζξσπνκνξθηζκφο ν παξαηεξνχκελνο ζηελ ζξεζθεία ησλ
Ώξραίσλ Βιιήλσλ ζεκαηνδνηεί ηελ εμνηθείσζε θαη απνιχηξσζή
ηνπο απφ ηνλ θφβν έλαληη ηνχ ζείνπ, ζπληζηά δε απαξαίηεην
φξν ειεπζεξίαο θαη αλαδεηήζεσο. Άιισζηε ν Ώζηαηηθφο
δεζπνηηζκφο θαη ε ζενθξαηία είλαη άγλσζηα ζηνλ
αξραηνειιεληθφ ρψξν θαη εάλ ππήξμαλ πνηέ απηφ ζπλέβε ζε
πνιχ πξψτκν ζηάδην θαη μεπεξάζζεθε γξήγνξα. Σν ηαμίδη γηα
ηελ ειεπζεξία έρεη ήδε αξρίζεη γηα ηνλ Έιιελα Άλζξσπν ηεο
χζηεξεο Βπνρήο ηνχ Υαιθνχ!...

Εηθ. 21: Αίζνπζα ηνπ ζξόλνπ ζην αλάθηνξν F ηεο Αβάξηνο

143
144
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
*. Ο J. D. Muhly, πηφο ηνπ Ααβίδ Gordon θαη ηεο ΐηνιέηαο Muhly
γελλήζεθε ζηηο ΔΠΏ ην 1936. Αίδαμε Ώξραία Εζηνξία θαη Γιψζζεο ηεο Βγγχο
Ώλαηνιήο ζην Παλεπηζηήκην ηεο Minnesota (1964-1967) θαη ηεο
Pennsylvania (1967-1997). Τπεξέηεζε σο Αηεπζπληήο ηεο Ώκεξηθαληθήο
΢ρνιήο Κιαζηθψλ ΢πνπδψλ ζηελ Ώζήλα (1997-2002) θαη ηψξα κειεηά ηα
κεηαιιηθά αληηθείκελα απφ ην Μηλσηθφ θνηκεηήξην Πεηξάο ΢εηείαο,
δηακέλνληαο κφληκα ζηελ Ώζήλα. Έρεη δεκνζηεχζεη πιεζψξα άξζξσλ γηα ην
Ώηγαίν θαη ηελ Βγγχο Ώλαηνιή, ηδηαίηεξα ζην πεδίν ηεο
αξραηνκεηαιινπξγίαο. Έρεη αζρνιεζεί επίζεο κε αλαζθαθηθφ έξγν ζην
Εζξαήι (κε ην Παλεπηζηήκην ηνπ Σει-Ώβίβ ζηίο Φηιηζηατθέο πφιεηο Ώθέθ-
Ώληίπαηξη θαη Σει Γθαξίζα), ζηελ Κξήηε (κε ηνλ Philip Betancourt ηνπ
Παλεπηζηεκίνπ Temple) αιιά θαη ζηελ Κχπξν (ζηνλ κεηαιιεπηηθφ νηθηζκφ
Ώπιίθη, κε ρνξεγία απφ ην Ίδξπκα The Shelby White @ Leon Levy Program
for Archaeological Publications). Βίλαη κέινο ηεο ζπκβνπιεπηηθήο
επηηξνπήο εθδφζεσλ ηνπ πεξηνδηθνχ ηεο ΐηβιηθήο Ώξραηνινγηθήο Βηαηξείαο.
Σν άξζξν ην νπνίν ππξνδφηεζε ηελ παξνχζα εξγαζία δεκνζηεχζεθε ηo 1974
ζην πεξηνδηθφ Expedition (Volume 16, Number 2, Winter 1974) ηνπ
Μνπζείνπ Ώξραηνινγίαο θαη Ώλζξσπνινγίαο ηεο Pennsylvania, φπνπ ηφηε ν
J.D. Muhly ήηαλ επίθνπξνο θαζεγεηήο.
1. Δ ηζηνξία ηνπ Υεηηαίνπ Οπξία (ηνλ νπνίν δνινθφλεζε ν Ααβίδ αθνχ
απνπιάλεζε ηελ φκνξθε ζχδπγφ ηνπ) αλαθέξεηαη ζηελ Παιαηά Αηαζήθε (2
΢ακ. 11:3), ε νπνία ππνηίζεηαη φηη ππεγξάθε κεηαμχ ηνπ Θενχ θαη ησλ
Εζξαειηηψλ. Πάλησο ε Παιαηά Αηαζήθε ζεσξείηαη ακθηζβεηνχκελεο ηζηνξηθήο
αμίαο, ζπλεηέζε πηζαλφλ ηνλ 6ν αηψλα π.Υ. ε δε ηζηνξνχκελε απφ ηνλ
΢ακνπήι ηζηνξία πεξί Οπξία ππνηίζεηαη φηη αλαθέξεηαη ζηνλ 10ν αηψλα
π.Υ. πεξίπνπ, νπφηε ε Υεηηηηηθή απηνθξαηνξία είρε πξν πνιινχ δηαιπζεί.
Γηα κηα ζεψξεζε ησλ ακθηζβεηήζεσλ πεξί αλαθνξάο Υεηηαίσλ ζηελ Παιαηά
Αηαζήθε βι. Wood 2011.
2. Ώμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ν Εάθσβνο Θσκφπνπινο απφ ην 1912 (Θσκφπνπινο
1912) είρε ππνζηεξίμεη ζην έξγν ηνπ ‗Πειαζγηθά‘ φηη ε Υεηηηηηθή γιψζζα
αλήθεη ζηελ Πειαζγηθή νκνγισζζία καδχ κε ηελ Βιιεληθή, Ώιβαληθή,
Βηενθξεηηθή, Βηξνπζθηθή, Λπδηθή, Καξηθή θιπ., είρε πξνρσξήζεη δε θαη ζε
κεηάθξαζε πνιιψλ επηγξαθψλ ησλ γισζζψλ απηψλ.

145
3. Hawkins 1998, p. 30; Bryce 1999a, p. 3; Güterbock 1983, p. 138;
Mellink 1983, p. 141; Vermeule 1983, p. 141-143; Singer 2000, p. 28.
4. Hawkins 1998.
5. Δ Mira αξρηθψο αλήθε ζην βαζίιεην ηεο Arzawa, ζπρλά πξνζθείκελν
πνιηηηθά πξνο ηνπο Ώρηγηάβα, θαη κε ηδηαίηεξεο πνιηηηζηηθέο ζπγγέλεηεο
κε απηνχο. Ώλαθνξηθά κε ηελ ρξνλνιφγεζε ηνπ κλεκείνπ Karabel ε
‗κεηνςεθνχζα‘ άπνςε ππνζηεξίδεη ηελ ρξνλνιφγεζή ηνπ ζην πξψην ηέηαξην
ηεο ηειεπηαίαο ρηιηεηίαο πξίλ απφ ηελ επνρή καο, βι. θαησηέξσ. Άιισζηε
ζηελ πξσηεχνπζα ηεο Arzawa – Mira ε Μπθελατθή επηξξνή ήηαλ εκθαλήο, ελψ
δελ απνθιείεηαη θαη ε κφληκε εγθαηάζηαζε Βιιήλσλ ζηελ ίδηα ζέζε. Γηα
κηα πεξίνδν ηεο ΤΒΕΕΕb ε Mira επξέζε ππφ έκκεζν Ώρατθφ έιεγρν, φηαλ ν
Atpa, θπβεξλήηεο ηεο Μηιήηνπ θαη ππνηειήο ησλ Ώρηγηάβα, ηελ είρε ζέζεη
ππφ ηνλ έιεγρφ ηνπ καδχ κε ηελ Υψξα ηνπ πνηακνχ Seha θαη ηελ Λέζβν, βι.
Kopanias (Kopanias forthcoming, p. 150).
6. ΐι. Bean 1966.
7. Sayce 1890, p. 70.
8. Tassios 2008, p. 27.
9. Kantor 1947.
10. Cline and Harris-Cline 1998, p. 118.
11. Bietak 2000, p. 201.
12. Bass 1998, p. 186.
13. Morris and Powell 1997, pp. 605-610. Σν φλνκα Tawagalawa έρεη
ζεσξεζεί απφ κειεηεηέο σο αληηζηνηρνχλ ζηνλ Βηενθιή, ηνπ Attarissiya
ζηνλ Ώηξέα ή Ώηξείδε, ηνπ (a-)Ka-ga-mu-na-aš‘ ζηνλ Ώγακέκλνλα, βι.
Giannakos (Giannakos 2012, pp. 427, 429) θαη Beckman et al. (Beckman,
Bryce, and Cline 2011, pp. 1, 120). Πξψηνο ν Forrer αλαγλψξηζε ζηνλ
Alaksandus ηελ Υεηηηηηθή απφδνζε ηνπ Ώιεμάλδξνπ (Πάξηδνο) ηεο Σξνίαο
(Forrer 1924). ΢εκεηψλεηαη φηη ζηελ εηθνλνγξαθία ηεο Ώηγχπηνπ, ηεο ΢πξν
– Παιαηζηίλεο, θαη, πηζαλφηαηα ηεο Μηλσηθήο Κξήηεο θαη ηνχ Μπθελατθνχ
θφζκνπ ην άξκα είλαη ζηνηρείν πνπ απεηθνλίδεηαη ελ ζρέζεη κε ηνλ
βαζηιέα θαη καδχ κε απηφλ, βι. Marinatos (Marinatos 2010, p. 24).
14. Bryce, 2003, p. 192-199.
15. ΐι. Cline 2006, p. 15.
16. Γηα ηελ Μπθελατθε Κνηλή βι. Kantor (Kantor 1947, p. 79). Γηα ηηο
ζρέζεηο Ώηγχπηνπ – Κχπξνπ βι. Παπαδφπνπιν (Παπαδφπνπινο 2011, ζει. 10)
θαη Bryce (Bryce 2003, p. 55 & 76).

146
17. Bryce 1999b, p. 395.
18. Fischer 2010.
19. Έηζη ν M. Bernal ηo 1975 πθίζηαηαη, θαηά ηα ιεγφκελά ηνπ, κηα
ξηδηθή κεηαζηξνθή ησλ ελδηαθεξφλησλ ηνπ, σο απνηέιεζκα ηνπ φηη
‗αλαγλψξηζε ηηο Δβξατθέο ξίδεο ηνπ‘ (Wikipedia, s.v. Bernal). Δ
εηζαγσγή ηνπ εζληθηζηηθνχ παξάγνληα ζηηο έξεπλέο ηνπ ηνλ νδήγεζε ζην
αηπρέο βηβιίν ηνπ ‗Δ Μαχξε Ώζελά‘. Οκνίσο γηα ηελ πξνζπάζεηα
νηθεηνπνηήζεσο απφ κέξνπο ησλ Σνχξθσλ ηφζνλ ηεο Σξνίαο θαη ηνπ Οκήξνπ
φζνλ θαη ησλ Υεηηαίσλ βι. Κνηζψλα (Κνηζψλαο 2013) θαη Erimtan (Erimtan
2008).
20. Niemeier 1990, p. 190.
21. ‗Σo ΐήκα‘, δεκνζίεπζε ηεο 24/03/2001 κε αθνξκή ηελ έθζεζε: ‗Σξνία:
κχζνο θαη πξαγκαηηθφηεηα‘, ΢ηνπηγθάξδε. Ο θαζεγεηήο Κφξθκαλ απεδέρζε
ηελ ηνπξθηθή ππεθνφηεηα θαη πξνζέζεζε ην φλνκα Οζκάλ ζην φλνκαηεπψλπκφ
ηνπ, βι. Κνηζψλα (Κνηζψλαο 2013, ζει. 28).
22. Belgiorno 2012.
23. Carannante 2010, p. 165.
24. Σα βαζηιηθά αξρεία ηεο Υεηηηηηθήο πξσηεχνπζαο πεξηιακβάλνπλ πεξί
ηηο 10000 πηλαθίδεο κε ζθελνεηδή γξαθή ε νπνία απέδηδε πνιιέο γιψζζεο
(K. E. Eduljee 2007): ηελ γιψζζα Nesili ή Kanesili, ε νπνία ζήκεξα
νλνκάδεηαη Υεηηηηηθή, ηελ γιψζζα ησλ Υάηηη, ησλ Μηηάλλη, ηελ Υνπξηαλή
(Hurrian), ηελ Ώθθαδηθή, ηελ Λνπβηαλή (Luvian), ηελ Παιατθή θαη ηελ
΢νπκεξηαλή.
25. Yakubovich 2008a, p. 382-384.
26. ΢ε πιείζηεο πηλαθίδεο ηεο Γξακκηθήο ΐ‘ απφ ηελ Πχιν, ηηο Μπθήλεο
θαη ηελ Κλσζζφ, ππάξρνπλ αλαθνξέο νη νπνίεο ζα κπνξνχζαλ λα ζεσξεζνχλ
φηη αλαθέξνληαη ζηελ Assuwa: a-swi-ja (γπλαηθείν φλνκα δεηθλχνλ ηελ
θαηαγσγή, απφ ηελ πηλαθίδα PY Aa 701), a-si-ja-ti-ja (ηνπσλχκην, απφ
ηελ πηλαθίδα PY Ae 134), a-swi-jo (φλνκα πξνζψπνπ, απφ ηελ πηθαθίδα KN
Sc 261). Γηα πεξηζζφηεξα βι. Cline 1996, p. 144, n. 43.
27. Kelder 2010a.
28. Aruz, Benzel, and Evans 2008, p. 444, nr. 292.
29. Γηα ηελ νπδεηεξφηεηα ή θαη ερζξηθφηεηα ηεο Λπθίαο έλαληη ησλ
Υεηηαίσλ βι. Bryce (Bryce 2010, p. 48). Γηα ηηο αλαθνξέο ηεο Λπθίαο ζε
πηλαθίδεο ηεο Γξακκηθήο ΐ‘ (PY Gn 720 θαη PY Jn 415) βι. Efkleidou
2003, p. 280; Woudhuizen 2009, p. 8.

147
30. Bryce and 1986, ζει. 41.
31. ΐι. ηελ ζρεηηθή επηζηνιή CTH 181, ηξίηε πηλαθίδα, §1.
32. Collins 2010, p. 59-60.
33. Zieger and Sontheimer 1972. Lexikon der Antike, s.v. ΢άλδσλ. ΐι.
γηα παξάδεηγκα αλαθνξά ζηελ πηλαθίδα KUB IX 31 II 22 f.; [7. 141; 8.
340]).
34. ΐπδαληηλφο ηνπ έθηνπ αηψλνο, αζρνιεζείο κε ζέκαηα ηεο αξραηφηεηαο.
35. Billigmeier 1969, p. 182; Billigmeier 1981, pp. 754-755. Πξφθεηηαη
γηα ηηο πηλαθίδεο KN Nc 4474, KN U 4478, KN As 607, HT 117.
36. Mastrocinque 2007.
37. Peled 2010, pp. 73-74, n. 11.
38. Gelb 1985 (1934), p. 14, n. 156.
39. Peled 2010.
40. Anagnostou 2002, n. 26.
41. Leitao 1995.
42. Lee 2006, fig. 1. Πξφθεηηαη γηα ην ήδε απσιεζζέλ νξεηράιθηλν άγαικα
απφ ηελ Οηραιία ηνπ 5νπ αηψλνο.
43. Hsch. s.v. Κπβήβε: ε κήηεξ ησλ ζεψλ. θαη ε Αθξνδίηε.. θαη Φξπγψλ
παξ‟ φ θαη Ιππψλαμ (fr. 120 Bgk.) θεζί. θαη Γηφο θνχξε Κπβήβε θαη
Θξετθίε Βελδίο. άιινη δε Άξηεκηλ.
44. Billigmeier 1981, pp. 754-755. Πξφθεηηαη γηα ηηο πηλαθίδεο HT
W220a/Cr V5, HT 116a1, KN Df 1219, KN As 1516, KN Ap 769, HT 88.
45. Bossert 1932; Deroy 1952; Kober 1948, pp. 88-89, fig. 3.
46. Evans 1921, pp. 625-628, 631, figs. 462, 463, 466; Evans 1909, p.
157, sign P41; Kober 1948, pp. 88-89, fig. 3. O Evans πηζαλνιφγεζε φηη
ε ιέμε απφ ηέζζεξεηο ηεξνγιπθηθνχο ραξαθηήξεο ελδερνκέλσο έθξπβε ην
φλνκα ζεάο. ΢ηελ νκάδα ηειεηνπξγηθψλ επηγξαθψλ ζπγθαηαιέγνληαη: ζξαχζκα
απφ ην Παιαίθαζηξν, ζξαχζκα απφ ηξάπεδα πξνζθνξψλ ηεο Κλσζζνχ θαη ην
ζπήιαην Φπρξνχ, αλαζεκαηηθφ θνπηαιφζρεκν αζβεζηνιηζηθφ αγγείν απφ ηνλ
Σξνχιν Ώξραλψλ κε ηελ επηγξαθή TL Za 1 Γξακκηθήο Ώ‘, βι. Deroy (Deroy
1952, figs. 3, 4, 5). Γηα ην ίδην ζέκα ππάξρεη θαη άιιε πξνζέγγηζε, βι.
Van den Kerkhof and Rem (Van den Kerkhof and Rem 2007).
47. Hawkins 2000a, p. 580, pl. 331. Δ άπνςε εθθξάδεηαη κε αθνξκή
ζρνιηαζκφ ηεο ζθξαγίδαο XIII.10 (Gulbenkian).

148
48. Woudhuizen 2004, pp. 103-104; Bossert 1931; Haider 2001. Ο
ηειεπηαίνο αλαθέξεηαη ζηνλ Εαηξηθφ Πάππξν ηνπ Λνλδίλνπ (British Museum
10059), φκσο δελ αλαγλσξίδεη ηηο δχν ζεέο. ΐι. επίζεο ζεκ. 301.
49. Collins 2010, p. 55.
50. Ο Εππψλαμ ν Κνινθψληνο ππήξμε πνηεηήο, απνζπάζκαηά ηνπ δε έρνπλ
δηαζσζεί απφ ηνλ Σδέηδε. Σν ζέκα ηνπ απνδηνπνκπαίνπ ηξάγνπ επέδεζε θαη
αξγφηεξα, γηα παξάδεηγκα ζηελ ενξηή ησλ Θαξγειίσλ, βι. Bremmer (Bremmer
1983).
51. Δ Άξηεκηο αλαθέξεηαη ζε πηλαθίδεο ηεο Γξακκηθήο ΐ‘ απφ ηελ Πχιν (σο
a-te-mi-to ζηελ πηλαθίδα PY Es 650 θαη ππφ ηελ κνξθή a-ti-mi-te ζηελ PY
Un 219).
52. Watkins 2004, pp. 77-78. Πξφθεηηαη γηα ηνλ ζπλδπαζκφ – κεηαθνξά
ζηνηρείσλ ή ζεκάησλ απφ κία πεγή γηα ηελ δφκεζε άιιεο, αλήθνπζαο ζε
δηαθνξεηηθφ πεξηβάιινλ – πιαίζην. ΢ηελ πεξίπησζε κεηαθνξάο ζπκβνιηθψλ
εηθφλσλ ην ζεκαηλφκελν κπνξεί λα αθνινπζεί ή θαη λα κελ αθνινπζεί ην
ζεκαίλνλ (εηθφλα).
53. Morris 2001, p. 430, n. 49. Πξφζθαηα αλεζθάθεζαλ εθαηνληάδεο
βνιβφζρεκεο ράλδξεο απφ εκηπνιχηηκν ιίζν, νη νπνίεο ζα κπνξνχζαλ λα
απνηεινχλ ηκήκαηα πξψηκνπ πεξηδεξαίνπ. Τπάξρνπλ επίζεο πινχζηα ρξπζά
επξήκαηα (θνζκήκαηα, δηαθνζκεηηθά θ.ά.) ππνζηεξίδνληα ηελ ιαηξεία ηεο
ζεάο σο γνληκηθήο θαη πξνζηάηηδαο ηεο άγξηαο δσήο, βι. Melcher et al.
(Melcher et al. 2009). Με αλάινγνπο ‗βνιβνχο‘ απεηθνλίδεηαη, πάλησο,
θαη ν Γεχο Λάβξαλδνο. Γηα ηελ kursa βιέπε ζρνιηαζκφ ζηελ § 12.5.
54. Eduljee 2007. Ο Yener (Yener 1995, p. 3) ππνζηεξίδεη φηη ε
ρεηηηηηθή ηερλνινγία κεηάιινπ ήηαλ πνιχ αλεπηπγκέλε, ζπλερίδνληαο κηα
καθξά Μηθξαζηαηηθή παξάδνζε. Ώπφ ηελ άιιε ν Thornton (Thornton
2009)έρεη εθθξάζεη ηελ άπνςε φηη ε ηερλνινγία ηνπ κεηάιινπ εηζήρζε ζηελ
Μηθξά Ώζία απφ ηελ ΢πξν – Παιαηζηίλε.
55. Genz and Mielke 2011, p. 4, fig. 1; p. 12).
56. ΢ε θάπνηεο κάιηζηα πεξηπηψζεηο απνθξχπηεηαη ν κε ρεηηηηηθφο
ραξαθηήξαο επξεκάησλ. Έηζη ν Yener, αλαθεξφκελνο ζην γλσζηφ Μπθελατθφ
μίθνο ην νπνίν επξέζε ζηελ Υαηνχζα κε αθηέξσζε γηα ηελ επηθξάηεζε ησλ
Υεηηαίσλ επί ηεο Assuwa (Yener 2007, ζει. 5) δελ αλαθέξεη ηνλ Μπθελατθφ
ραξαθηήξα ηνπ, ψζηε θάιιηζηα ν κε ελήκεξνο λα ην ζεσξεί σο ρεηηηηηθή
θαηαζθεπή.

149
57. Ο Wheeler (Wheeler et al. 1975, p. 34) εξεπλψληαο ηα ππάξρνληα
κεηαιιεία ραιθνχ ηεο Ώλαηνιίαο αλαθέξεη κφλνλ ην κεηαιιείν Ergani (ζηνλ
αλαηνιηθφ Σαχξν). O Yener (Yener 2007, p. 3; Yener and Lechner (ππφ
έθδνζε), p. 5) αλαθέξεη επηπξφζζεηα ηα νξπρεία ρξπζνχ θαη ραιθνχ ζηα
φξε Amanus (ζηελ πεξηνρή ηεο Κηιηθίαο), θαζψο θαη απηά ζηελ Σξσάδα,
ακθφηεξα ζηα φξηα ή θαη εθηφο επηξξνήο ηνπ Υεηηηηηθνχ θξάηνπο.
58. Cline 1991a, pp. 4-5.
59. Jones 2007, p. 24.
60. Zukerman 2010, p. 888.
61. Bryce 2010, p. 48.
62. Φνπξάθεο 1990, ζει. 244. Δ απηή πιεξνθνξία παξέρεηαη σο κία ησλ
πηζαλψλ εθδνρψλ απφ ηνλ Βπζηάζην (Βπζη. ΢ρΟδ.11.821). Δ πφιηο
νξζνγξαθνχκελε σο Κχηα, Κπηαία ή ΚπηεΎο αλαθέξεηαη απφ ηνλ ΢ηέθαλν
ΐπδάληην σο παηξίδα ηεο Μήδεηαο (St.Byz., s.v. Κχηα), απαληάηαη δε θαη
ζηα Οξθηθά (Orph.A.822 θαη Orph.A.927). Ώλαθέξεηαη επίζεο ζηα
Γεσγξαθηθά ηνπ Πηνιεκαίνπ σο Κχηαηνλ Κξήηεο (Ptol.Geog.3.17.6) αιιά θαη
σο Κχηαηνλ Υεξζνλήζνπ Σαπξηθήο (Ptol.Geog.3.3.6). Bι. επίζεο Kelder
2005a, p. 152.
63. Huxley 1960.
64. Evans 1935, pp. 765-767.
65. Νηθφιηζεο 2008; Tsetskhladze 1994.
66. Woudhuizen 2009, p. 6; Hiller 1991, p. 214. Ο Woudhuizen
(Woudhuizen 2009, p. 6) αλαγλσξίδεη ην ηνπσλχκην Παθιαγνλία ζηελ pa-pa-
ra-ko (PY Jn 845), ην αλζξσπσλχκην ‗Κνιρίδαο‘ (‗Kolkhidas‘) ζην ko-ki-
da (KN Sd 4403) θαη ην ‗Κνιρίδεηνο‘ (‗Kolkhideios‘) ζην ko-ki-de-ja (KN
Fh 5465).
67. Beck 1995.
68. Czebreszuk 2005. Γηα ηνλ κχζν ηνπ Παξζνιψλα (Partholon) βι. Morris
(Morris 1937).
69. Evans 1935, p. 766.
70. Boer 2008, p. 281.
71. Evans 1935, p. 766, εηθ. 747.
72. Evans 1935, p. 768, εηθ. 749; Evans 1921, p. xxii. Σν εδψιην είρεη
γίλεη γλσζηφ απφ ηνλ Sayce, ν νπνίνο φκσο δελ αλεγλψξηζε φηη επξφθεηην
γηά ηελ Μηλσηθή Ώ‘.Δ εθηίκεζε ηνπ Evans δελ έρεη γίλεη απνδεθηή απφ
φινπο, βι. θαη Boer (Boer 2008, p. 285).

150
73. Boer 2008, p. 288-289; Hφttel 1981, p. 87.
74. Tibet, Özdoğan, and Marro 1996, p. 281-282. Πξφθεηηαη γηα ηηο
ζέζεηο: Catalkaya, Pazaedorugu θαη Tepecik. Δ ζέζε Pazaedorugu έρεη
δψζεη θαη επξήκαηα αλάινγα απηψλ ηεο λνηηνδπηηθήο Μηθξάο Ώζίαο.
75. Tibet, Özdoğan, and Marro 1996, p. 281-282. Βπξέζεζαλ ηξία πιήξε
αγγεία (έλαο πίζνο, έλα θχπειιν θαη έλα καγεηξηθφ ζθεχνο), εθ ησλ
νπνίσλ ηα δχν έρνπλ ζρεδφλ αθξηβψο ηα παξάιιειά ηνπο ζηελ Παξαδεκή. Ο
πίζνο θαη ην καγεηξηθφ ζθεχνο δηαζέηνπλ ηελ κνξθή ησλ ακθηθσληθψλ
δνρείσλ ηεο Παξαδεκήο (βι.
http://odysseus.culture.gr/h/4/gh430.jsp?obj_id=4795), ε νπνία είλαη
ραξαθηεξηζηηθή ηεο Θξάθεο θαη ηεο Ώλαηνιηθήο Μαθεδνλίαο.
76. Ώζιάλεο 1988, ζει. 152.
77. Toynbee 1922; Erimtan 2008. Καηά ηελ δηάξθεηα ησλ δεθαεηηψλ ηνπ
1910 θαη 1920 ν Μεηξνπνιίηεο Σξαπεδνχληνο Υξχζαλζνο Φηιηππίδεο ππήξμε ν
βαζηθφο καρεηήο ηνπ Πνληηαθνχ δεηήκαηνο. ΢ηελ δηάζθεςε ησλ ΐεξζαιιηψλ
ππέβαιε Μλεκφλην ζχκθσλα κε ην νπνίν ―ε πεξηνρή ηνπ Πφληνπ ζα έπξεπε λα
απνηειέζεη απηφλνκν Διιεληθφ θξάηνο‖. Tήλ πεξίνδν 1914-1923 ην θίλεκα
ησλ Νενηνχξθσλ πξνέβε ζε γελνθηνλία ησλ Βιιήλσλ ηνπ Πφληνπ, ε νπνία
έρεη ζήκεξα θαηαδηθαζζεί απφ ηνλ πνιηηηζκέλν θφζκν.
78. Jasink and Marino 2005.
79. Ώλάγλσζε ηεο επηγξαθήο Karatepe (Bilgin 2009): I am Azatiwada,
blessed by Ba‗al, servant of Ba‗al, who was placed in authority by king
Awarik of the Danunians.. αλ θαη ππάξρεη θαη ε αλάγλσζε ηνπ Humm (Humm
1997): I am indeed Asatiwatas, The blessed of the Sun, the servant of
the Storm-God, Whom Awarikus exalted, king of Adanawa….
80. Δ πηλαθίδα PY Sa 774 αλαθέξεηαη ζε δεχγνο ηξνρψλ άξκαηνο ηνπ Μφςνπ
- Μφθζνπ (mo-ko-so-jo). Δ πηλαθίδα KN De 1381+ B πξνέξρεηαη απφ ηνλ
Ώλαηνιηθφ - Απηηθφ δηάδξνκν ηεο Κλσζζνχ, ρξνλνινγείηαη ζηα ηέιε ηεο ΤΜ
ΕΕΕa1 επνρήο (1370 π.Υ.) θαη ζεσξείηαη έξγν ηεο ρεηξφο 117, αλαθέξεηαη
δε ζε αηγνπξφβαηα ηνπ mo-qo-so. Ο ΢ηξάβσλ αλαθέξεη πφιε ηεο Θεζζαιίαο
Μφςηνλ, απφ ηνπ Μφςνπ ηνπ Λαπίζνπ, ελψ ην φλνκα Μνςνπία ηεο Ώηηηθήο ην
ζπλδέεη κε ηνλ Μφςνπν (΢ηξάβσλ 9.5.22).
81. Schmitz 2009. Δ Υεηηηηηθή ιέμε kurutaṷant-, απαληψζα ζην θείκελν
KUB XXVI 91, ζεσξείηαη απφ κεξίδα κειεηεηψλ σο δάλεηα απφ ηελ Βιιεληθή
θφξπο – θφξπζνο, βι. Hajnal and Posch (Hajnal and Posch 2009, n. 19).

151
82. Schmitz 2009, p. 123. Ο Bossert πξφηεηλε ηελ ιέμε ‗θξαληφξηνο‘
(θπξίαξρνο – εγεκψλ), ελψ ν Dupont-Sommer ηελ ηζνδχλακε ‗θάξαλνο‘,
αξρεγφο, ζπλδπαζκέλε κε ηελ ‗Σαξζφ‘.
83. Winter 2010, pp. 473-474; Porada 1956, pp. 204-206; Buchner and
Boardman 1966. ΢ε άξζξν ηεο επί νκάδνο ζθαξαβνεηδψλ ζθξαγίδσλ ηεο
Κηιηθίαο ε Porada έρεη ππνζηεξίμεη φηη ν ζπγθεθξηκέλνο ηχπνο ιχξαο δελ
πξνέξρεηαη απφ ηελ Βγγχο Ώλαηνιή, αιιά απφ ηελ Βιιάδα. Πεξαηηέξσ ν
Boardman έρεη αλαθαιχςεη αλαινγίεο θαη νκνηφηεηεο κε επξήκαηα ηάθσλ απφ
ηελ Βιιεληθή απνηθία ησλ Πηζεθνπζψλ ζηελ Εηαιία.
84. Stier 1950. Ώλαθέξεηαη νκνίσο απφ ηελ Winter (Winter 2010, p. 474).
85. De Vries 1972, pp. 41-43, p. 55, Pls. 3-4. Ώλαθέξεηαη νκνίσο απφ
ηελ Winter (Winter 2010, p. 474).
86. Evans 1935, p. 751; pp. 763-764; Evans 1935, pp. 6-7.
87. Stubbings 1951, pp. 88-89. ΐι. επίζεο θαησηέξσ ζεκ. 122, 123.
88. Θσκφπνπινο 1912, ηφκνο ΕΕ, p. 567.
89. Θσκφπνπινο 1933, ζει. 5.
90. Scheil 1901, p. 99.
91. ΐι. γηα παξάδεηγκα ηελ ζπλζήθε εηξήλεο κεηαμχ Ramses II and
Hattusili III, φπνπ ε ρψξα ησλ Υεηηαίσλ απνδίδεηαη σο Kheta. Ο Evans
ζην ‗Ώλάθηνξν ηνπ Μίλσνο‘ ρξεζηκνπνηεί ην ίδην φλνκα, βι. παξαηήξεζε 32
αλσηέξσ.
92. ΢χκθσλα κε ην Μέγα Βηπκνινγηθφ ιεμηθφ ε ιέμε Μχξζνο ζεκαίλεη
αγγείν πιεθηφ απφ ιπγαξηά (EM, s.v. Μχξζνο). Καηά ην Λεμηθφ ηεο Ώξραίαο
Βιιεληθήο ηνπ ΢ηακαηάθνπ ην Ώηνιηθφ φλνκα Μχξζηινο ζρεηίδεηαη κε ηνλ
κχξην (EM, s.v. Μχξξα). Βπίζεο ε Μχξζηινο ήηαλ πφιηο ηεο Ήιηδνο,
αλαθέξεηαη δε απφ ηνλ ΋κεξν (Ιι.2.616). Με ην φλνκα Μπξηίινο είλαη
γλσζηφο θαη ν πηφο ηνπ Βξκνχ θαη ηεο Φαέζνπζαο, ππεχζπλνο γηα ην άξκα
ηνπ Οηλνκάνπ. Με ην ζέκα ηεο κειέηεο ηνπ νλφκαηνο έρεη αζρνιεζεί θαη ν
Dale (Dale 2011, p. 17), αλ θαη φρη ελ εθηάζεη.
93. Σν φλνκα ηεο πξσηεχνπζαο ησλ Ώκκνχ (Τθζψο) ζηελ Ώίγππην ηαπηίδεηαη
κε απηφ ηνπ Ώβάξηνο, πηνχ ηνπ ΢εχζνπ, ηεξέσο ηνπ Ώπφιισλνο ησλ
Τπεξβνξείσλ, βι. ΢νπίδα (Suid., s.v. Άβαξηο), Δξφδνην (Δδη.4.36) αιιά
θαη ηνλ Πιάησλα (Plat.Charm. 158b).
94. Άπνςε ησλ αλαζθαθέσλ S. Loyd θαη J. Melaart. ΐι. επίζεο Graham
1962; Wachsmann 2009, p. 85.
95. De Boer 2008, p. 278-279.

152
96. Mee 1978, pp. 132-136; Gates 1996, p. 303, fig. 17.
97. Kantor 1947, p. 37; pp. 104-105.
98. ΐι. γηα παξάδεηγκα ηελ επηγξαθή MIL Zb 1 κε ηξία ζχκβνια ηεο
Γξακκηθήο Ώ‘ (Niemeier 1996).
99. Mee 1978, p. 136 (Renfrew 1972, p. 237).
100. De Boer 2008, p. 280.
101. Mee 1978, p. 137.
102. Kelder 2006.
103. Renfrew 1991, p. 28, ζπλεηζθνξα Υξ. Νηνχκα: ―Φαίλεηαη φηη θαη ην
λεθξνηαθείν πνπ αλαθαιχθζεθε ζηελ Ιαζφ ηεο Καξίαο, θξίλνληαο απφ ηηο
ζπγγέλεηεο ζηα έζηκα ηαθήο θαη ηελ νκνηφηεηα ησλ θηεξηζκάησλ κε εθείλα
ησλ Κπθιάδσλ, αληηπξνζσπεχεη παξφκνηα εγθαηάζηαζε, παξά ην γεγνλφο φηη
ηα επξήκαηα απηά έρνπλ εξκελεπζεί σο απφδεημε ηεο θαηαγσγήο ησλ
Κπθιαδηηψλ απφ ηελ Καξία‖.
104. Levi 1962; Levi 1966.
105. Mee 1978, p. 129. Ώλαθέξεηαη φηη ζην Pilavtepe, πιεζίνλ ηεο Εαζνχ,
έρνπλ αλαζθαθεί Μπθελατθνί ηάθνη, βι. Benter (Benter 2009).
106. Ώλαθνξά ηεο Nicoletta Momigliano ζηελ ζρεηηθή ζπδήηεζε ζηξνγγπιήο
ηξαπέδεο (Macdonald, Hallager and Niemeier 2009, pp. 169-170).
107. Mee 1978, p. 132.
108. Ώλαθέξεηαη απφ ηνλ Finkelberg (Finkelberg 1998, p. 265). ΐι.
επίζεο ηηο πξσηφηππεο εξγαζίεο ηνπ Godart (Godart 1994a & 1994b).
109. Blegen, Caskey and Rawson 1953.
110. Mee 1978, pp. 146-147.
111. Woudhuizen 2009, p.8; Kelder 2006, p. 59.
112. Bammer 1987. ΐι. επίζεο ηελ Βγθπθινπαίδεηα Μείδνλνο Βιιεληζκνχ,
s.v. Artemis of Ephesus (Cult).
113. Kelder 2005b; Özgünel, C. 1996.
114. Kelder 2005b, p. 53. ΋κσο ν Mee δελ ζπλεγνξεί ππέξ απηήο ηεο
απφςεσο.
115. Smit 1987, p. 50, n. 14. Δ εθηίκεζε, φκσο, δελ είλαη
αδηακθηζβήηεηε.
116. Woudhuizen 2005, p. 166, fig. 1; Cline 1991b. Δ ζθξαγίδα αλεζθάθε
ζηνλ ηάθν 24 θαη είλαη εγράξαθηε κε ηεξνγιπθηθά Λνπβηαλά, Γξακκηθή Ώ/ΐ
θαη Κππξν-Μηλσηθή, εθηίζεηαη δε ζην Βζληθφ Ώξραηνινγηθφ Μνπζείν Ώζελψλ,
αξ. 8184. Δ αλαγξαθή ηεο Mira έγηλε κε ρξήζε ησλ ραξαθηήξσλ L391 θαη

153
L383 θαηά Laroche αληί ησλ L387 (νκνήρνπ ηνπ L391) θαη L383 ηα νπνία
πηνζεηήζεθαλ ζηελ επηγξαθή ηνπ Σαξθνλδήκνπ – Tarkasnawa.
117. Kelder 2006, p. 58.
118. Gates 1996, p. 303.
119. Şahoğlu 2008.
120. Rutter, J.B.
121. Renfrew 1991, p. 72 (Ο Κπθιαδηθφο Κφζκνο: ζπλεηζθνξά Υξ. Νηνχκα).
122. Mee 1978, p. 145.
123. French 1975, pp. 53-75.
124. Helft 2010, p. 147.
125. Kelder 2010a, pp. 40-41; Cline 1996, p. 147; Güterbock 1984; Aruz,
Benzel, and Evans 2008, pp. 442-443, nr. 291; Bittel 1976b, pp. 9-14,
figs. 1-3; Helft 2010, pp. 141-142.
126. Genz 2004, p. 78. fig. 1; Kozal 2007, p. 143; Giannakos 2013, p.
427. Δ ΢άξηζζα (sa5-ri-sà) ππήξμε πεξηθεξεηαθφ δηνηθεηηθφ θαη
ιαηξεπηηθφ θέληξν ησλ Υεηηαίσλ, φκσο ην φλνκα ηεο πφιεσο δελ αλήθεη
ζηνλ Υεηηηηηθφ θχθιν νλνκάησλ, βι. Hawkins (Hawkins 2010, p. 174).
127. Bilgi and Dincol 1989, p. 30, fig. 2.
128. Gordin 2014, p. 65.
129. Gordin 2014, p. 73. ΐι. CTH 87.
130. Gordin 2008, p. 55
131. Bilgi and Dincol 1989, p. 31.
132. Yakubovich 2013, p. 107.
133. Gordin 2008, pp. 57-59.
134. Gordin 2008, p. 74, n. 77. Σν φλνκα ηνπ παηέξα παξνπζηάδεη
Μηηηαληθή ζπζρέηηζε, θαηά ην πξψην ζπλζεηηθφ, θαη
Λνπβηαλή θαηά ην δεχηεξν. Ώπηφ ψζεζε ηνλ Salvini λα ππνζέζεη ηελ
θαηαγσγή ηεο νηθνγέλεηαο απφ ηελ Kizzuwatna, ε νπνία είρε κεηθηφ
πιεζπζκφ. ΢εκεηψλεηαη φηη ε πεξηνρή απηή ελεηάρζε ζηελ Υεηηηηηθή
επηθξάηεηα πεξί ην 1400 π.Υ.
135. Vernet Pons 2012; Maeir, Wimmer, Zukerman, and Demsky 2008. Οη
πξνζπάζεηεο εηπκνινγήζεσο έρνπλ επηρεηξήζεη λα ζπζρεηίζνπλ ηελ ξίδα
αθφκε θαη κε Μπθελατθά νλφκαηα (a-ro-wo-ta θαη a-ro-to). O
Mittannamuwa, παηέξαο ηνπ Walwaziti, ππήξμε επίζεο θαη ηαηξφο, νπφηε
εθηηκάηαη φηη ελδερνκέλσο ζπκκεηείρε ζηελ πξνζπάζεηα ζεξαπείαο ηνπ

154
Mursili II, ε νπνία έγηλε θαηφπηλ βαζηιηθήο πξσηνβνπιίαο, παξνπζία θαη
εηδψισλ ησλ ζεψλ ησλ Ώρηγηάβα θαη ηεο Λέζβνπ (KUB V6.57-64).
136. Helft 2010, p. 143. Σν μίθνο θαη ε ηαθηθή ζηήιε ηνπ ηάθνπ V ηνπ
ηαθηθνχ θχθινπ Ώ ησλ Μπθελψλ ηεξνχληαη ζην Βζληθφ Ώξραηνινγηθφ Μνπζείν
Ώζελψλ (ππφ αξ. Π 744 θαη Π 1428 αληηζηνίρσο).
137. Genz 2011, p. 309; Mee 1978, pp. 132-133; Genz and Mielke 2011, p.
xxi. ΐι. επίζεο ζεκ. 71 γηα ηηο ελδείμεηο Μηλσηθεο παξνπζίαο – επηξξνήο
ζηελ Ώκηζφ.
138. Kozal 2007, pp. 143-144; Schoop 2009, p. 154.
139. Bittel 1937, p. 25, pl. 14:1-5, n. 4.
140. Murray, Smith and Walters 1900, p. 9, fig. 68:1108. Σα θεξακεηθά
πξνέξρνληαη απφ ηνλ ηάθν 69 ηνπ Ώγίνπ Εαθψβνπ, ελψ άιιν έρεη αλαζθαθεί
ζην Εδάιην.
141. Stais 1926, p. 118. Πξφθεηηαη γηα εχξεκα ηεξνχκελν ζηα Βζληθφ
Ώξραηνινγηθφ Μνπζείν Ώζελψλ (αξ. 2633).
142. Schaeffer 1929, fig. 3.
143. Bittel 1937, p. 43, pl. 18:7.
144. Seager 1912, figs. 18: Va, 19: Va. Σα αγγεία ρξνλνινγνχληαη ζηελ
ΠΜ ΕΕΕ πεξίνδν. Αηαθφζκεζε πιαζηηθψλ θνκβίσλ απαληάηαη ζε πιεζψξα
πεξηπηψζεσλ ζην Alişar, βι. Der Osten (Von Der Osten 1937, pp. 124,
138, 163).
145. Bittel 1937, p. 50, pl. 15:6-7.
146. Blegen, Caskey and Rawson 1953, p. 270. ΢ην Alişar έρνπλ απξεζεί
αηρκέο βέινπο πηζαλφλ εηζαρζείζεο απφ ηελ Σξνία VI, παξφκνηεο κε άιιεο
απφ ηελ Πχιν.
147. Bittel 1933, p. 28-29.
148. Lamb and Hutchinson 1930, p. 91, Fig. 9 (Nr. 128/1).
149. Boroffka and Stapelfeldt 1995, fig. 1.
150. Schmidt 1902, p. 230. Πξφθεηηαη γηα ην εχξεκα ππ. αξ. 5863.
151. Hall and Woolley 1927, Pl. 49. Πξφθεηηαη γηα ην εχξεκα T.O. 516.
152. Gelb 1985 (1934), p. 9.
153. Schmidt 1932, p. 202, fig. 261; Newberry 1908; MacGillivray 2012,
p. 125. Παξάζηαζε ηέηνησλ εζηηψλ πηνζεηείηαη θαη ζε ζθξαγίδεο ηνπ
Alişar ηεο Υεηηηηηθήο πεξηφδνπ, βι. Von Der Osten (Von Der Osten 1937,
p. 210). Γηα ηηο εζηίεο απηνχ ηνπ ηχπνπ βι. επίζεο Hitchcock (Hitchcock
2002).

155
154. Schmidt 1932, p. 261, fig. 344; Gelb 1985 (1934), p. 76.
Gelb 1985 (1934), p. 9. Πξφθεηηαη γηα ηελ ζθξαγίδα b 2675.
155. Schmidt 1932, p. 275, n. 1. Πξφθεηηαη γηα ηηο ζθξαγίδεο b 729 θαη
b 2204.
156. Bittel 1937, p. 44, fig. 28: 1-3; Du Buisson 1927, pl. VIII;
Albright 1932, fig. 9.1.
157. Guethner 1926, p. 19, pl. 35. Πξφθεηηαη γηα ην εχξεκα ΏΟ 9457 (αξ.
26).
158. Bittel 1937, p. 44, nn. 3, 4.
159. Δ θεξακεηθή Tell el-Yahudiyeh (ζπληνκνγξαθηθά TEY) ζπληζηά ηχπν
άγγεηνπιαζηηθήο ηεο χζηεξεο Μέζεο Βπνρήο ηνπ Υαιθνχ - Αεχηεξεο
Βλδηάκεζεο Πεξηφδνπ (ζηελ Ώίγππην), ε νπνία έιθεη ην φλνκά ηεο απφ ηελ
νκψλπκε ζέζε ζην αλαηνιηθφ Αέιηα ηνπ Νείινπ. Θεσξείηαη ζπλδεδεκέλε κε
ηνπο Hyksos, ελψ σο ηφπνο πξνειεχζεψο ηεο έρεη ζεσξεζεί ε ε Κχπξνο, ε
΢πξν – Παιαηζηίλε, ε Ώίγππηνο, ή ε Ννπβία, βι. Kaplan et al. (Kaplan,
Harbottle and Sayre 1982, p. 127). ΢πλαληάηαη επίζεο ζε κεγάιν αξηζκφ
ζέζεσλ ηεο ΢πξν – Παιαηζηίλεο θαη ηελ Κχπξν. Ώλεγλσξίζζε θαηά πξψηνλ
απφ ηνλ Petrie.
160. Albright 1932, p. 69 (§ 17). ΢ηελ ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε ηα
θεξακεηθά αγγεία κηκνχληαη αξγπξά θαη ράιθηλα.
161. Albright 1932, p. 82, fig. 1.
162. Evans 1935, p. 184, fig. 145b. Γηα παξάδεηγκα βι. θεξακεηθφ απφ
ηελ Φαηζηφ ηεο ΤΜ Εb πεξηφδνπ, δηαθνζκεκέλν κε δψλεο ηνπ ζέκαηνο
‗θχκαηνο & ζηηγκψλ‘, δηαζέηνλ νθηνεηδείο ιαβέο. ΢εκεηψλεηαη φηη ην
θεξακεηθφ θέξεη δηαθφζκεζε κε ηνλ ηεξφ θφκβν ελ ζπλδπαζκψ πξνο ην
Ώηγππηηαθφ ankh, ζέκα θνηλφ θαη κεηαμχ ησλ Υεηηαίσλ. Γηα ην ζχκβνιν βι.
Evans (Evans 1901, p. 178, fig. 54), Bossert (Bossert 1932, pp. 12-13)
θαη Bittel (Bittel 1937, p. 33; Bittel 1939, pl. I).
163. Albright 1932, p. 93 (§ 60). Πξφθεηηαη γηα θεξακεηθή κε ιαβή
δηραισηνχ ηχπνπ απφ πςειήο πνηφηεηνο ιεπθφ πειφ (WS I) ε νπνία έρεη
εληνπηζζεί απφ ηνλ Petrie (Petrie 2013 (1931), p. 10, pl. XXXIV, § 45;
Petrie 1932, pl. XXXVI), ραξαθηεξηζζείζα, εζθαικέλα, σο Μηθξαζηαηηθή ή
Κηιηθηθή, βι. ζρφιην ηνπ Albright. Σππηθή δηαθφζκεζε απηή ηνπ
θιηκαθσηνχ πιέγκαηνο.
164. Du Buisson 1927, pp. 19, 21.

156
165. Cline 1991a, 1991b; Giannakos 2013, p. 427; Helft 2010, pp. 141-
142, table 6.2.
166. Bittel 1937, fig. 14:23; Σζνχληαο 1908, ζει. 330-331, εηθ. 256 θαη
257, ζεκ. 1; Καιηζάο 2007, ζει. 67; Xanthudidēs 1924, pp. 15-17, pl.
XXI; Petrie 1902, p. 23 (§21), pl. L. Σν ηξηβείν απφ ηελ Πάξν εθηίζεηαη
ζην Βζληθφ Ώξραηνινγηθφ Μνπζείν Ώζελψλ (Π 4772). ΢ηελ ζρεηηθή αλσηέξσ
ζεκείσζε ν Σζνχληαο αλαθέξεη ηελ αλεχξεζε παξφκνησλ πηλαθίσλ ζε ηάθνπο
ηεο ΢χξνπ (Ώξραηνινγηθή Βθεκεξίο 1899, ζει. 100).
167. Mac Sweeney 2010, p. 8.
168. Niemeier 2005, p. 203.
169. Niemeier 2005a, p. 203; 2005b, p. 16; Collins 2010, p. 62.
170. Macalister 1918, ζει. 60, n. 2. Βπίζεο ν Λίβαο (Λίβαο 1963, ζει.
70) αλαθέξεηαη ζε εξγαζία ηνπ Charles (Charles 1960, p. 208) ζχκθσλα κε
ηελ νπνία απφ ηελ αλζξσπνινγηθή κειέηε 42 ζθειεηηθψλ επξεκάησλ πξνέθπςε
φηη ‗θαηά ηελ αξρή ηεο 3εο ρηιηεηίαο π.Υ. ζηελ Βφξεην Υαλαλαία
ζεκεηνχηαη άθημε αλζξψπσλ απφ ηελ Βφξεηα Κηιηθία θαη ηελ Διιάδα‟.
171. Howard Jr. 1994.
172. ΢χκθσλα κε ηνλ Wood (Wood 2006) ζηελ Γέξαξα επξέζε θεξακεηθφ
ζξαχζκα πξνεξρφκελν απφ ηελ Κξήηε, θέξνλ Μηλσηθά ζχκβνια Γξακκηθήο Ώ‘,
ραξαγκέλα πξίλ ην ςήζηκν, ρξνλνινγνχκελν πεξί ην 1600 π.Υ..
173. Γηα πεξαηηέξσ ζηνηρεία ν αλαγλψζηεο παξαπέκπεηαη ζηα έξγα ηνπ
αλαζθαθέσο Eliezer D. Oren (Oren 1992, p. 989; Oren et al. 1996, pp.
95-109).
174. Rendsburg 1998, p. 291.
175. Yasur-Landau 2010a, p. 177, 209; Hasel 1998, p. 60.
176. Evans 1909, pp. 25, 275.
177. Wood 2006.
178. Yasur-Landau and Cline 2009, p. 17.
179. Πξφθεηηαη γηα κία θπιηλδξηθή θαη κία ππξακηδνεηδή ζθξαγίδα, βι.
Dothan and Ben-Shlomo 2005, p. 166.
180. Πξφθεηηαη γηα κία εγράξαθηε ιαβή ζθεχνπο, βι. Yasur-Landau θαη
Goren (Yasur-Landau and Goren 2004). Πέξαλ ηεο εγράξαθηεο ιαβήο επξέζε
θαη Φηιηζηατθή θεξακεηθή φπσο θαη εδψιηα ηνπ ραξαθηεξηζηηθνχ ηχπνπ ηεο
Ώδψηνπ (Ashdoda type).
181. Cross and Stager 2006, pp. 129-130.

157
182. Πξφθεηηαη γηα ηελ ζθξαγίδα ππ. αξ. 56 ηεο ΐχβινπ (Ward and
Tufnell, fig.2) αθ‘ ελφο θαη ηελ S63 ηεο Λέξλεο (Heath 1958, p. 112,
pl. XXII, no. S63), ή CMS V 117. Ώπφ ην CMS ε ζθξαγίδα ηεο Λέξλεο
ρξνλνινγείηαη ζηελ ΠΒ ΕΕ πεξίνδν, ήηνη ζην δεχηεξν θαη ηξίην ηέηαξην
ηεο ηξίηεο ρηιηεηίαο.
183. Weingarten, Thorne, Prent, and Crouwel 2011.
184. Ward and Tufnell, pp. 184-185; Evans 1895, pp. 105, fig. 77.
185. Ward and Tufnell, p. 183.
186. Petrie 1925, p. 12. Ώλαθέξεηαη απφ ηνπο Ward and Tufnell (Ward and
Tufnell 1966, p. 183).
187. Οη ζπγθεθξηκέλνη ζθαξαβαίνη έρνπλ επξεζεί ζε πιαίζην ΠΜ Ε-ΕΕ, ΜΜ
Ε-ΕΕ θαη ΠΜ ΕΕ-ΜΜ Εa αληηζηνίρσο, ε δε ρξνλνιφγεζή ηνπο κε βάζε ην
θαιιηηερληθφ χθνο θαη ηα δηαθνζκεηηθά ζέκαηα θαηέιεμε λα ηνπο απνδψζεη
ζηελ ΥΕ-ΥΕΕ θαη ΥΕΕ δπλαζηεία, αληηζηνίρσο, ζεσξψληαο, πξνθαλψο, φηη σο
Ώηγππηηαθήο πξνειεχζεσο δελ ζα κπνξνχζαλ λα δηαζέηνπλ ηηο έιηθεο, νη
νπνίεο εηζήρζεζαλ ζηελ Ώίγππην θαηά ηηο αλαθεξζείζεο πεξηφδνπο! ΢χκθσλα
κε κία ξεαιηζηηθή εξκελεία νη ζθαξαβαίνη ζα κπνξνχζαλ θάιιηζηα λα είλαη
Μηλσηθνί, πξνο ρξήζε γηα εκπφξην κε ηνπο Ώηγππηίνπο.
188. Van Binsbergen and Woudhuizen 2011, p. 328. Ο ζθαξαβαίνο απφ ηελ
Ώγία Σξηάδα ρξνλνινγείηαη απφ ηνλ Woudhuizen κεηά ηελ ΕΥ δπλαζηεία.
189. Σν έγγξαθν ηεξείηαη ζην ΐξεηηαληθφ Μνπζείν κε αξ. ΐΜ 56047.
190. Rice 1999, pp. 183-184. Έλαο εμ απηψλ, δήκαξρνο ησλ Θεβψλ, εηάθε
ζηνλ ηάθν ΣΣ 96, ν νπνίνο κάιηζηα θέξεη θαη κεηαγελέζηεξε ράξαμε κε ην
φλνκα Αιέμαλδξνο. ΢ηνλ ηάθν ηνπ δηαθξίλνληαη ραξαθηεξηζηηθά, φπσο ε
παξάζηαζε ηεο ζπθήο θαη εξσηηθήο ρεηξνλνκίαο πξνο ηελ ζχδπγφ ηνπ, ηα
νπνία είλαη θνηλά θαη ζηελ Μηλσηθή Κξήηε, βι. Marinatos (Marinatos
1993, p. 181, n. 40; p. 190, n. 75), ελψ ε νξνθή δηαθνζκείηαη σο θήπνο
ησλ ακπέισλ. Βλδερνκέλσο δηέζεηε ηάθν (KV 42) θαη ζηελ Κνηιάδα ησλ
ΐαζηιέσλ, βι. Willockx (Willockx 2011, p. 19) θαη Hodel-Hoenes (Hodel-
Hoenes 2000, p. 113). Ο επγελήο Nebamun, ηνπ νπνίνπ ν ηάθνο ΣΣ 93 έθεξε
δηαθφζκεζε Ώηγαηαθήο επηξξνήο, ήηαλ γακπξφο ηνπ. Σέινο ε Hatshepsut,
ηελ νπνίαλ ππεξέηεζε ν παιαηφηεξνο Sennefer ηαθείο ζηνλ ΣΣ 99,
αλαθέξεηαη σο ζπζρεηηδφκελε κε ηελ παξάδνζε ηνπ Ώηγαίνπ, ρσξίο εδψ λα
ππνλνείηαη ηίπνηα γηα ηελ αξρηθή πεγή ηεο επηξξνήο. Ο ηειεπηαίνο
δξαζηεξηνπνηήζεθε θαη ζηα ιαηνκεία ηνπ ΢ηλά (Serabit el-Khadim), βι.

158
Petrie (Petrie 1906, p. 80), φπνπ πηζαλφηαηα απεζρνινχλην θαη Ώηγαίνη ή
Ώηγαηαθήο επηξξνήο (Μαδηαλίηεο), βι. Hoffmeier (Hoffmeier 2012).
191. Ο φξνο ‗Μηλσίηεο Πξσην-Φηιηζηαίνη‘ δηαηππψζεθε πξψηνλ απφ ηνλ E.
W. Hindson (Hindson 1971, p. 47), βι. Yamauchi (Yamauchi 2010, p. 29).
192. Zevit 2001, p. 135, n 17; Billington 1994; Mazow 2005, p.315;
Yasur-Landau 2002, p. 188; Yamauchi 2010, p. 29; Cline, Yasur-Landau
and Goshen 2011, p. 247; Yasur-Landau et al. 2012; Koh, Yasur-Landau
and Cline 2014.
193. Van Wijngaarden 1999, p. 8; Schaeffer 1936; Sjöqvist 1940, pp.
183-184; Immerwahr 1960. Άιισζηε ε Παιπβνχ έρεη ζεκεηψζεη ηελ χπαξμε
Ώηγαηαθψλ αξρηηεθηνληθψλ αλαινγηψλ ζηελ πφιε (Palyvou 2007).
194. Evans 1935, p. 13, 776; McEnroe 2010, p. 126; Ian Begg 2004, p.
13; Dinsmoor 1950, p. 35.
195. Wachsmann 2009, p. 40.
196. Hrozny 1932a, p. 129; Hrozny 1932b, p. 176; Sweeney 2006, p. 90.
Τπάξρνπλ φκσο θαη άιιεο απφςεηο, βι. Dossin (Dossin 1939).
197. Seger 1988, p. 114; Gonen 1992 p. 142, fig. 20c; Gilmour 2002, p.
113. Πξφθεηηαη γηα ηελ ζαξθνθάγν L 10071, εθηηζέκελε ζην Skirball
Museum of Biblical Archaeology in Jerusalem. Δ δεχηεξε, αιιά
αλαζθαθείζα πξψηε θαηά ηνλ κεζνπφιεκν, είλαη απηή πνπ εληνπίζζεθε απφ
ηελ P. Sillberberg-Zelwer ζηνλ ηάθν VII, βι. Zelwer (Zelwer 2012, fig.
52).
198. Seger 1988, pp. 52, 114. ΐι. επίζεο ζεκ. 170.
199. McGovern 1995.
200. Kitchen 2003, pp. 109-110.
201. Bietak 1996, 2000.
202. Cline 1998.
203. Niemeier and Niemeier 1998, p. 75.
204. International Standard Bible Encyclopaedia 1915, s.v. Amorites
(James Orr).
205. Sayce 1895, p. 48.
206. Yasur-Landau 2010a, p. 180.
207. Hasel 1998.
208. Albright 1975, p. 516.

159
209. International Standard Bible Encyclopaedia, 1915, s.v. Lasha
(James Orr). Γηα πξφζζεηα ζηνηρεία βι. Καιφπνπιν (Καιφπνπινο 1995, ζει.
119).
210. International Standard Bible Encyclopaedia 1915, s.v. Cities of
the Plain (James Orr).
211. Ο φξνο Via Maris, δειαδή παξαζαιάζζηα νδφο ‗αιηεχηεθε‘ ζηελ
ιαηηληθή κεηάθξαζε ηεο Καηλήο Αηαζήθεο, Μαηζ. 4:15, νπδέπνηε δε ππήξμε
ξσκατθή νδφο κε απηφ ην φλνκα (Λνπθνβίθαο 2013).
212. Gilan 2013, pp. 48-49.
213. Hawkins 2011. Πξφθεηηαη γηα ηελ επηγξαθή Aleppo 6.
214. Weeden 2013, p. 17. Δ ζρεηηθή πιεξνθνξία αληιείηαη απφ αλάγλσζε
ηεο επηγξαθήο Aleppo 7.
215. Kohlemeyer 2009, pp. 190-191.
216. Schmitz 2009, p. 134.
217. Kohlemeyer 2009, p. 200.
218. Schwemer 2008; Aro 2010, pp. 5-6; Beckman, G. 2008.
219. ΢ε ηνμσηή επηηχκβηα ζηήιε απφ ηελ Ugarit ηεο χζηεξεο Βπνρήο ηνπ
Υαιθνχ παξνπζηάδεηαη ν ζεφο ηεο θαηαηγίδαο ΐάαι κε ξφπαιν θαη δφξπ, ελψ
ν βαζηιηάο εηθνλίδεηαη ζε πνιχ κηθξψηεξν κέγεζνο ππφ ηελ πξνζηαζία ηνπ
πξψηνπ. (Μνπζείν ηνπ Λνχβξνπ, ΏΟ 15775).
220. ΐι. γηά παξάδεηγκα ΢πξηαθφ ζθξαγηδνθχιηλδξν ηεο πεξηφδνπ 1825-1750
π.Υ. εηθνλίδνληα βαζηιέα λα πιεζηάδεη ζεφηεηα θαζήκελε επί ηαχξσλ κε
αλζξψπηλεο θεθαιέο, επί αξζεληθήο ζθίγγαο, αίγαο θαη δαίκνλνο. Ώλήθε
αξρηθψο ζηελ ζπιινγή W.H. Moore ελψ ηψξα εθηίζεηαη ζην Μεηξνπνιηηηθφ
Μνπζείν Σέρλεο ηεο Ν. Τφξθεο (The Metropolitan Museum of Art Bulletin,
326941).
221. Burkert 1985, pp. 125-126.
222. Duev 2007. Πξφθεηηαη γηα ηηο πηλαθίδεο PY Tn 316, KN Fp 1+, KH Gq
5 θ.ά.
223. Γηα ην ηεξφ ηνπ ζπειαίνπ Παηζνχ βι. ΐειεγξάθε (ΐειεγξάθε 2013).
224. Canby 1969, pp. 141-142.
225. Evans 1901, pp. 124-125; Evans 1901, p. 477.
226. Canby 1969, pp. 146-147; De Santerre 1987; Sabatini 2007, pp. 57-
58.
227. Gelb 1935, pp. 11-12. Πξφθεηηαη γηα επηγξαθή αλαγλσζζείζα απφ ηνλ
Hrozny (Revue Hittite et asianique III, 1934, pls. 2:2, 4:2).

160
228. Μάμηκνο ΢νθηζηήο, Αηαιέμεηο, 2, 2, 1: ‗επεθήκηζαλ δε θαη Γηί
αγάικαηα νη πξψηνη άλζξσπνη, θνξπθάο νξψλ, Όιπκπνλ, θαη Ίδελ, θαη εί ηη
άιιν φξνο πιεζηάδεη νπξαλψ‘. Ώλαθέξεηαη απφ ηνλ Cook (Cook 1914, p.
102). Γηα ηελ παιαηφηεηα ηεο ιαηξείαο ηνπ Αηφο ζηνλ ΋ιπκπν βι. θαη
Μπέιια (Μπέιιαο 2007, ζει. 79-80).
229. Weeden 2013, p. 17. ΢ηνηρεία επ‘ απηνχ παξέρεη ε επηγξαθή Aleppo
7, βι. επίζεο Hawkins (Hawkins 2011).
230. Hawkins 2011.
231. Singer 2012, p. 5; Gunter 2012, p. 802.
232. Verstraete 2012a, pp. 3-4. Verstraete 2012b.
233. Weeden 2013, p. 13-15; Hawkins 2000b, pp. 415-419. Πξφθεηηαη γηα
επηγξαθέο απφ ην Meharde (CHLI I.IX.13) θαη Sheizar (CHLI I.IX.14),
θαηά ηη λεψηεξεο απφ απηήλ ηνπ Aleppo.
234. Weeden 2013, p. 12-13; Janeway, B. 2011. Ώθνξά επηγξαθή απφ ηελ
Ώπιή VII ηνπ Tayinat ηνπ ελάηνπ αηψλνο (CHLI VII.1) θαη δχν ζηήιεο απφ
ηελ Arsuz, πιεζίνλ ηεο Βιιεληζηηθήο Αιεμαλδξείαο θαη‟ Ιζζφλ,
ρξνλνινγνχκελεο απφ ηνλ δέθαην αηψλα π.Υ. ΢πλνιηθά ππάξρνπλ επηά
ζρεηηθέο επηγξαθέο.
235. Lexicon of Greek Personal Names (LGPN).
236. Garcia Ramon 2009, pp. 2-3, n. 1. Σν Μπθελατθφ αλζξσπσλχκην da-te-
wa εκθαλίδεηαη άπαμ ζε πηλαθίδα ηεο Κλσζζνχ.
237. ΢χκθσλα κε ηνλ Macalister (Macalister 1918, p. 126) νη Φηιηζηαίνη
θαηείραλ ην κνλνπψιην ηνπ εκπνξίνπ ζηδήξνπ.
238. Hanson 2007.
239. Gitin et. al. 1998.
240. Demsky 1998.
241. Schäfer-Lichtenberger 2000.
242. Ώμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ην ίδην φλνκα ππφ ηελ κνξθή Akašou
αλεπξίζθεηαη ζε αηγππηηαθφ ηεξαηηθφ θείκελν αζθήζεσλ, πεξηιακβάλνλ
εο
θαηάινγν νλνκάησλ Κξεηψλ, ηνπ ηέινπο ηεο 18 δπλαζηείαο. Σν θείκελν
ηεξείηαη ζην ΐξεηηαληθφ Μνπζείν (ΐΜ 5647), ε πιεξνθνξία δε αλαθέξεηαη
απφ ηνλ Macalister (Macalister 1918, p. 10).
243. International Standard Bible Encyclopaedia, 1915, s.v. Κittim
(James Orr).
244. ΢χκθσλα κε ηνλ Ώπ. Ώξβαληηφπνπιν, θαζεγεηή Ώξραηνινγίαο ηνπ
Παλεπηζηεκίνπ Ώζελψλ, βι. ΢χγρξνλε Βγθπθινπαίδεηα Βιεπζεξνπδάθε

161
(΢χγρξνλε Βγθπθινπαίδεηα Βιεπζεξνπδάθε, s.v. Γέζ). Ώλαθέξεηαη απφ ηνλ
Φνπξάθε (Φνπξάθεο 1990, ζει. 241-242).
245. Noegel 1998.
246. Chadwick 1973; Ruijgh 1967; Φνπξάθεο 1990, ζει. 245. Δ πηλαθίδα,
ηεο νπνίαο ηελ χπαξμε επηζεκαίλεη ν Φνπξάθεο αλαθέξεηαη ζηελ πφηληα
Αέζπνηλα, πηζαλφλ δε ζρεηίδεηαη κε ζπνλδέο θξηζαξηνχ. Πέξαλ ηνχ Κπηαίνπ
αλαθέξεηαη επίζεο ζηελ Κπδσλία. ΐι. Chadwick and Ventris (Chadwick and
Ventris 1973). Πηζαλφλ ηαπηίδεηαη κε ην KU-TA[ ηεο πηλαθίδαο HT 115b
ηεο Γξακκηθήο Ώ‘, βι. Younger (Younger 2000).
247. Ο Μίλσο θπξηαξρνχζε ζην Ώηγαίν θαη ζηελ επξχηεξε λαπηηθή πεξηνρή,
φπσο βεβαηψλεη θαη ν Θνπθπδίδεο (Θνπθ.1.8), ίδξπζε δε παληνχ εκπνξηθνχο
ζηαζκνχο, ηηο ιεγφκελεο Μηλψεο, βι. Pendlebury (Pendlebury 1979, p.
286).
248. Καηά ηνλ Ώζαλάζηνλ ΢ηαγεηξίηελ σξηζκέλνη ζεσξνχλ φηη ν Γεχο ν
ηηκψκελνο ζηελ Γάδα ήηαλ ν Κξεηηθφο, ν νπνίνο άξπαμε ηελ Βπξψπε,
εηαπηίδεην δε κε ηνλ Μίλσα ηνλ πξψηνλ (Χγπγ.2.3.2.7). O ΢ηαγεηξίηεο
ππήξμε γλσζηφο Έιιελ ιφγηνο ηνπ 18 νπ-19νπ αηψλνο, θαζεγεηήο ζηελ
Ώθαδεκία Ώλαηνιηθψλ Γισζζψλ ηεο ΐηέλλεο.
249. The International Standard Bible Encyclopedia: E-J, G. W.
Bromiley, 1982 Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Michigan, s.v. Gath.
250. Ώλαθέξεηαη απφ ηνλ Ώζαλάζηνλ ΢ηαγεηξίηελ (Χγπγ.1.1.1.2).
251. Singer 2009, p. 480.
252. Kafafi 2009.
253. Maeir, Hitchcock and Horwitz 2013, p. 25.
254. Ventris and Chadwick 1953. Ώλαθνξηθά κε ηελ ρξνλνιφγεζε ησλ
πηλαθίδσλ ηεο Γξακκηθήο ΐ‘ απηέο αλάγνληαη πεξί ηελ ΤΜ ΕΕΕa/ΕΕΕb, βι.
Ώληχπα (Ώληχπαο 2013), αλ θαη έρεη ππνζηεξηρζεί θαη παιαηφηεξε
ρξνλνιφγεζε.
255. Powell 2009, p. 236; Csapo, Johnston, and Geagan 2000.
256. Γξάκκαηα απφ ην ‗Τπφγεην‘; Μπέζηνο, Σδηθφπνπινο θαη Κνηζψλα 2012.
257. Than 2011.
258. Cosmopoulos 2006; Bennet 1995, p. 594.
259. Nakassis 2007, p. 137.
260. Sampson 2009, pp. 187-192. Βγράξαθην ζχκβνιν θεξακέσο έρεη βξεζεί
επίζεο ζε αγλχζα ηεο Κάζνπ, ρξνλνινγνχκελν απφ ηελ ΜΜ Ε-ΕΕ επνρή, βι.
΢αθειιαξάθε θαη ΋νπελο (΢αθειιαξάθεο θαη ΋νπελο 2011).

162
261. Marangou 2001, pp. 20-29.
262. Υξπζνζηφκνπ 2001.
263. Μαξαγθνχ 2013, ζει. 6; Merlini 2005, p. 247; Παληφο 1987.
264. Heurtley 1935, p. 7, figs. 80, 81; Civitillo 2009, p. 76, fig. 2.
265. Faure 1989, p. 2288; Civitillo 2009, p. 76, fig. 2.
266. Souyoudzoglou-Haywood 1999, p. 99; Civitillo 2009, pp. 73-80.
267. Kontorli-Papadopoulou 2001; Kontorli-Papadopoulou, Papadopoulos
and Owens 2006, p.186, fig. 2; Civitillo 2009, p. 81, figs. 4, 5.
268. Ώξαπνγηάλλε, Rambach θαη Godart 1995, pp. 251-254. Δ επηγξαθή είρε
δχν ζχκβνια θάησ απφ ηνλ δηπιφ πέιεθπ ζηελ κία πιεπξά θαη έμε ζηελ
άιιε. ΢χκθσλα κε ηνλ Godart ε αλάγλσζε είλαη QA-JO θαη A-SO-NA QO-RO-
QA. Πξέπεη λα ζεκεηψζνπκε φηη νη ζπιιαβέο QO θαη JO αλήθνπλ ζηελ
Γξακκηθή ΐ‘ ελψ δελ ππάξρνπλ ζηελ Γξακκηθή Ώ‘. Πηζαλνινγείηαη φηη ην
αλαζθαθέλ θηίζκα ήηαλ ηεξφ θνξπθήο, γηα πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο δε ζα
πξέπεη λα αλακείλνπκε ηελ ηειηθή δεκνζίεπζε.
269. Υνπξκνπδηάδεο 2004. Ο ιηκλαίνο νηθηζκφο ηεο Καζηνξηάο είρε
εληνπηζζεί απφ ην 1930 απφ ηνλ αξραηνιφγν Κεξακφπνπιν. Δ αλαζθαθή
άξρηζε απφ ην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο ην 1993, ππφ ηελ δηεχζπλζε ηνπ
θαζεγεηνχ Υνπξκνπδηάδε. Ο αλαζθαθέαο ζε ζπλέληεπμή ηνπ ηεο 31.08.1997
είρε δειψζεη γηα ηελ πηλαθίδα: ―ππήξρε έλαο γξαπηφο θψδηθαο
επηθνηλσλίαο γηα ηνπο θηελνηξφθνπο θαη ηνπο ςαξάδεο ηνπ Γηζπειηνχ‖.
Απζηπρψο ε πηλαθίδα θέξεηαη σο θαηαζηξαθείζα, αθνχ έπεζε, φπσο
θαίλεηαη, ζηα ρέξηα αθαηάιιεισλ αλζξψπσλ.
270. Δ παξνχζα αλάιπζε δαλείδεηαη πνιιά ζηνηρεία απφ ηνλ Ώδάκε (Ώδάκεο
2013).
271. Hymes 1979.
272. O Bass θ.α. (Bass θ.ά. 1989; Bass 1998, p. 188) αλαθέξεηαη ζε
πηζαλψο ηξείο πίλαθεο γξαθήο νη νπνίνη επξέζεζαλ ζξπκκαηηζκέλνη ζην
θνξηίν ηνπ λαπαγίνπ (εχξεκα KW 45 & 737 ηνπ λαπαγίνπ). Σα δχν μχιηλα
θχιια εθάζηνπ ζπλεδένλην κε ειεθαληνζηέτλν εχθακπην ζχλδεζκν νη δε
εζσηεξηθέο επηθάλεηέο ηνπο εθαιχπηνλην κε θεξί. Σν δίπηπρν είρε ηελ
δπλαηφηεηα λα θιείλεη, θαη ελδερνκέλσο λα θιεηδψλεη, πξνζηαηεχνληαο ηηο
εζσηεξηθέο θεξσκέλεο επηθάλεηεο. Σν εχξεκα ραξαθηεξίδεηαη σο ην
παιαηφηεξν βηβιίν ην νπνίν επξέζε πνηέ! Γηα ινηπέο πιεξνθνξίεο βι.
επίζεο Goodwin (Goodwin 2013). Ώμίδεη λα ζεκεησζεί φηη κεηαμχ ησλ
επξεκάησλ ηνπ λαπαγίνπ πεξηιακβάλεηαη θαη Μπθελατθή ζθξαγίδα, παξφκνηα

163
άιιεο αλαζθαθείζαο ζην θνηκεηήξην ηνπ Besiktepe, πιεζίνλ ηεο παξαιηαθήο
Σξνίαο VIIb1 (Jablonka and Rose 2004, p. 626, n. 58).
273. Mellink 1995, p. 41.
274. Γηα πιεξέζηεξε αλάιπζε ηνπ ζέκαηνο βι. Perna 2011.
275. ΢χκθσλα κε ηελ Payne (Payne 2010a, p. 183) γξαθίδεο θαηάιιειεο γηα
γξαθή ζε θεξί, αιιά αθαηάιιειεο γηα ηελ απφδνζε ηεο ζθελνεηδνχο γξαθήο
έρνπλ επξεζεί ζηελ Υαηνχζα. Γηα ηελ γξαθή ζε θεξσκέλε επηθάλεηα,
νπ
ηνπιάρηζηνλ φπσο δείρλνπλ επξήκαηα ηνπ 8 π.Υ. αηψλνο, απαηηείην ε
αλάκημε ηνπ θεξηνχ κε εηδηθή θίηξηλε βαθή, ηέηνηα δε επξέζε εληφο
ακθνξέσο ζην λαπάγην ηεο Ώληηθέιινπ, βι. Bass θ.α. (Bass θ.ά. 1989, p.
11) θαη Goodwin (Goodwin 2013, p. 7.3). ΢ρεηηθά κε ηελ ρξήζε μχιηλσλ
πηλαθίδσλ θαηά ηελ δεχηεξε ρηιηεηία π.Υ. βι. Bachhuber (Bachhuber 2006,
p. 354).
276. ΢χκθσλα κε ηελ Payne (Payne, A. 2010, p. 183) ηα ηεξνγιπθηθά
παξαπέκπνπλ ζε θάπνην άγλσζην ζχζηεκα γξαθήο, βι. Neumann 1995. O Bass
θ.α. ηα πεξηγξάθεη σο γεσκεηξηθά ζχκβνια (Bass θ.ά. 1989, p. 10).
277. Warnock and Pendleton 1991.
278. Jennings 2010, pp. 24-25; Schaeffer 1939, pp. 14-20.
279. Symington 1991, p. 112.
280. Symington 1991, p. 112-117, n. 44.
281. βι. ζεκεηψζεηο 42-46 αλσηέξσ.
282. Symington 1991, p. 111.
283. Evans 1909, pp. 64-65, n. 2; 1930, p. 423.
284. Evans 1930, pp. 421-426, figs. 286, 291. Βθηίζεηαη ζην
Ώξραηνινγηθφ Μνπζείν Δξαθιείνπ, αξ. 384.
285. Evans 1930, p. 423, n. 2; Suid. s.v. Φνηληθήηα γξάκκαηα.
286. Chadwick 1976, p. 28. O Chadwick ζεκεηψλεη φηη ζηηο πηλαθίδεο
Γξακκηθήο ΐ‘ ππάξρεη αλαθνξά ζε δέξκα, ‗δηθζέξαη‘, φκσο φρη ζε
ζπζρέηηζε πξνο ηελ γξαθή, ελψ ππάξρεη αθφκε αλαθνξά ζε αλζξψπνπο, a-ro-
po, ιέμε ε νπνία ζεσξείηαη φηη ζεκαίλεη ηνλ ρξίνληα ή ηνλ γξάθνληα, ζα
κπνξνχζε δε λα αληηζηνηρεί ζηνπο ‗αινηθνχο‘ ή ‗δηθζεξαινηθνχο‘ ή
δηδαζθάινπο ηεο θιαζηθήο επνρήο.
287. Aravantinos 1989, pp. 164-165.
288. Shelmerdine 1997, p. 570, n. 205.
289. Gelb 1931, pp. 80-81.
290. Yakubovich 2008b, p. 14.

164
291. Hawkins 1986.
292. Evans 1935, p. 460, fig. 385; Evans 1928, p. 605 θ.ε. ΢εκείσζε ηνπ
T. Fyfe.
293. Evans 1921, pp. 301-314. ΢εκεηψλνπκε φηη απαληάηαη θαη ζε ‗νηθίεο‘
ηνπ Μσζατθνχ Πφιεσο ηεο Κλσζζνχ.
294. Νέν Ώξραηνινγηθφ Μνπζείν Δξαθιείνπ Κξήηεο (© Martin Dürrschnabel,
κε ηελ άδεηα ηεο Creative Commons Attribution-Share Alike 2.5 Generic
license: http://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.5/).
295. Crowley 1998; Wright 2004; Kyriakides 2005. Πξφθεηηαη γηα ην
ζθξαγηζηηθφ δαθηπιίδη CMS I 179, εθηηζέκελν ζην Βζληθφ Ώξραηνινγηθφ
Μνπζείν (αξ. 6208), ηεο χζηεξεο Βπνρήο ηνπ Υαιθνχ (15νο αηψλαο). Σν
ζέκα δηαθνζκεί θαη ηηο πχιεο ησλ Μπθελατθψλ αλαθηφξσλ, βι. Evans (Evans
1928, pp. 591-592), αιιά θαη ρξπζφ νκνίσκα Μπθελατθνχ ηεξνχ, βι.
Marinatos (Marinatos 1993, p. 180, fig. 183).
296. Demangel 1938; Papathanassiou 2015.
297. Marinatos and Palyvou 2007; Hawkins 1975, p. 153. Ώλαθέξεηαη απφ
ηνλ Melchert (Melchert 1996, p. 121, t. 6.1). Σν ηδεφγξακκα ππ. αξ. 360
θαηά Laroche ηαπηνπνηήζεθε πξψηνλ απφ ηνλ Sayce, βι. Thompson (Thompson
1913, p. 1).
298. Bossert 1932. Ώλαθέξεηαη απφ ηνλ Demangel (Demangel 1938, p. 180).
299. Σν δαθηπιίδη κε ην νθηψζρεκν (British Museum, GR 1892.5-20.3-6, 11
[Rings 690-3, 888], AN35219001) ρξνλνινγείηαη απφ ην πξψην ήκηζπ ηεο
δεπηέξαο ρηιηεηίαο, ζρεηίδεηαη δε κε πνιεκηθή ζεά θαη ραξαθηεξίδεηαη σο
εμαίξεην δείγκα Μηλσηθήο – Μπθελατθήο ηέρλεο. Σν ίδην ηδεφγξακκα ηνπ
ζείνπ εκθαλίδεηαη θαη ζηελ βάζε Μηλσηθήο ζθξαγίδνο (CMS V 517), αζαθνχο
πξνειεχζεσο (Μνπζείν Άξγνπο). Άιισζηε, φπσο δείρλνπλ Ώηγππηηαθέο
αλάγιπθεο παξαζηάζεηο ηεο κάρεο ηνπ Qades, νη νθηψζρεκεο αζπίδεο ήηαλ
γλσζηέο ζηνπο Υεηηαίνπο, σο ζηνηρείν ηεο πνιεκηθήο εμαξηήζεψο ηνπο, βι.
Lorenz and Schrakamp (Lorenz and Schrakamp 2011, p. 139, fig. 6).
300. Hawkins 1975, p. 153. Πξφθεηηαη γηα ην ζεκείν 294 θαηά Laroche
(MENSA THRONUS).
301. Demangel 1938, p. 183, figs. 3, 4. Σν Λνπβηαλφ ηδεφγξακκα είλαη ην
ππ. αξ. 247 θαηά Laroche (DOMUS), ελψ ε Μηλσηθή ζθξαγίδα είλαη ε CMS
II.7 074 απφ ηνλ Γάθξν ηεο ΤΜ Ε πεξηφδνπ.
302. Πξφθεηηαη γηα ην αλάθηνξν ηνπ Niqmepa 15νπ / 14νπ αηψλα π.Υ.

165
303. Bryce 2012, p. 170; Weißl 2012, p. 122.
304. Singer 2012, p. 5; Gunter 2012, p. 802; Bryce 2012, pp. 129-130.
Πξφθεηηαη γηα ηελ αθξφπνιε ηνπ Tell Ta‘yinat (θηίξην XII), αλήθνλ ζηελ
πνιηηηθή νληφηεηα Pattin, ε νπνία έρεη πξνζδηνξηζζεί σο Ώηγαηαθήο –
Φηιηζηατθήο επηξξνήο. Οκνίσο Ώηγαηαθή ζπζρέηηζε πηζηνπνηείηαη θαη γηα
πιεζίνλ θείκελν θξάηνο Palastin (ζεκεξηλή παξάθηηα ΢πξία).
305. Hallager 1985, fig. 11. Πξφθεηηαη γηα ηελ ζθξαγίδα CMS VS1A, 142,
απφ ηελ Ώγία Ώηθαηεξίλε Υαλίσλ, παιαηφηεξε ηνπ 1400 π.Υ.
306. Weißl 2012, p. 54, fig. 29.
307. Mφller-Karpe, Ώ. 2009, p. 110, figs. 6-7.
308. Bιέπε γηα παξάδεηγκα ηηο Κξεηηθέο ζθξαγίδεο: CMS II.8 035, 149;
CMS II.6 155; CMS II.1 251d, 248b, 249, 250a, 312a, 481a; CMS VII 112.
309. Güterbock 1973, p. 146, fig. 5; Güterbock 1977, fig. 1. ΢ηελ
Κξήηε ην ίδην ζέκα απαληάηαη επη παξαδείγκαηη ζε ζθξαγίδεο απφ ηελ
Ώγία Σξηάδα (CMS II.1 084) θαζψο θαη ηελ Φαηζηφ (CMS ΕΕ.5 150, 152,
153, 154, 155, 156). Δ Išuwa ππήξμε πεξηθεξεηαθή πνιηηηθή νληφηεο,
αλήθνπζα ζηελ δψλε επαθήο Υεηηαίσλ – Μηηάλη. Σν ίδην ζέκα απαληάηαη
εηο ηεηξαπινχλ ζηελ ζθξαγίδα Esy 73-82 αλεπξεζείζα ζην Eskiyapar θαη
απνδηδφκελε ζηνλ γξαθέα TONITRUS-BONUS2, βι. Gordin (Gordin 2008, pp.
50-51, fig. 3.2).
310. Younger 1995d, p. 332.
311. Weingarten 2003, p. 292. Οη παιαηφηεξεο, ζηελ Ώλαηνιία, ζθξαγίδεο
κε ηηο θακππιφγξακκεο, δηαπιεθφκελεο δψλεο ζε δηάηαμε δαθηπιίνπ ή σο
θεληξηθφ ζέκα είλαη απηέο ηνπ Kültepe, αλεζθάθεζαλ ζην ζηξψκα ΕΕ απηνχ
θαη επνκέλσο ρξνλνινγνχληαη ζηελ πεξίνδν 1974 - 1836 π.Υ. Ώλαθνξηθά κε
ηελ Φαηζηφ, ε ζθξαγίδα CMS II.8 023, επί παξαδείγκαηη, ηνπνζεηείηαη
ρξνλνινγηθά ζηελ πεξίνδν πξφ ηνπ 1900 π.Υ., επί ηε βάζεη αηζζεηηθψλ
πξνζεγγίζεσλ. Άιισζηε ην ζέκα εκθαλίζζεθε ελσξίηεξα ζηελ Λέξλε, φπνπ ε
ζθξαγίδα CMS V 111, ρξνλνινγείηαη ζηελ ΠΒ ΕΕ, ήηνη είλαη παιαηφηεξε
ηνπ 2200 π.Υ. πεξίπνπ.
312. Δ ηξέρνπζα ζπείξα απαληάηαη θαη ζε άιιεο Υεηηηηηθέο ζθξαγίδεο,
κεξηθέο ησλ νπνίσλ ηεξνχληαη ζην Harvard Art Museums θαη είλαη
νξεηράιθηλεο (αξ. 1991.279, 2000.194.1, 2 θαη 3). ΐι. επίζεο:
http://www.harvardartmuseums.org/collections/object/304567. ΢θξαγίδεο
κε ην ίδην ζέκα αλεζθάθεζαλ επίζεο ζην Kusakli Hoyuk (Mazzoni,
D‘Agostino and Orsi 2010, fig. 26).

166
313. Bittel 1937, pl. 12:4.
314. Aruz and Wallenfels 2003, p. 258, cat. nr. 163c. Παξαδείγκαηα
απφ ηνλ Ώηγαηαθφ ρψξν: CMS II.1 069 (Ώγία Σξηάδα), CMS V 052 (Λέξλε),
CMS IS 171 θ.ά.
315. Payne 2010, p. 172.
316. Bittel 1937, p. 31, pl. 12:15, n. 1.
317. Contenau 1922, pl. IX: 33.
318. Δ αξγπξά ζθξαγίδα ηεξείηαη ζηελ Walters Art Gallery κε αξ.
57.1512, ελψ αληίγξαθν δηαηεξεί ην ΐξεηηαληθφ Μνπζείν (αξ. 117907).
Γηά ην αλάγιπθν επί βξάρνπ θαη ηελ ζρεηηθή επηγξαθή Karabel A βι.
Hawkins (Hawkins 1998, figs. 4, 5).
319. Sayce 1882b.
320. Sayce 1882b, p. 301. Tελ άπνςε πεξί θεθαιήο ηξάγνπ ππεζηήξημε ν
Mordtmann, ελψ απηήλ πεξί θεθαιήο αιφγνπ ν ίδηνο ν Sayce. Ο Θσκφπνπινο
ην 1913 ζρνιίαζε ηελ επηγξαθή, αλεγλψξηζε δε ηελ θεθαιή δψνπ σο
αλήθνπζα ζε ηξάγν, νξζψο δε ζπζρέηηζε ην ζέκα ηνπ νλφκαηνο κε
Μηθξαζηαηηθά, Κηιηθηθά θαη Βηξνπζθηθά νλφκαηα, (Θσκφπνπινο 1912, ζει.
683-684). Ώλαθνξηθά κε ηελ ζπζρέηηζε ηνπ αηγάγξνπ – ηξάγνπ κε ηελ
έλλνηα ηνπ βαζηιέσο – εγεκφλνο ζεκεηψλνπκε φηη ν ζπγγελήο Ώζζπξηαθφο
φξνο turâḫu (dàra) ζεκαίλεη ηνλ αίγαγξν – ηξάγν, βι. γηα παξάδεηγκα
ηνλ ΐαβπισληαθφ ‗παγθφζκην ράξηε‘, ηεξνχκελν ζην ΐξεηηαληθφ Μνπζείν
(BM 92687) (Horowitz 1998, pp. 22-23). Ο φξνο ζπζρεηίδεηαη κε ην
΢νπκεξηαθφ dar, ην νπνίν κε ηελ ζεηξά ηνπ ζπλδέεηαη κε ηελ έλλνηα ηνπ
βαζηιέσο – εγεκφλνο. ΢ηελ αξραηνειιεληθή γξακκαηεία, άιισζηε, ν
Ώπφιισλ, δηαζέησλ θαη ην πξνζσλχκην Αεξαηλφο – Αεξελφο αιιά θαη
Σξάγηνο, ζπρλά απνθαιείηαη άλαμ (ζηνλ Οκεξηθφλ Όκλνλ εηο Ώπφιισλα,
HH3.140) ή θαη βαζηιεχο (ζηνλ Πίλδαξν, Pind.P.3.49). Τπφ ην θψο απηψλ
ησλ παξαηεξήζεσλ θαίλεηαη φηη ζηνλ Ώηγαηαθφ θφζκν θαη ζηελ επξχηεξε
αλαηνιηθή Μεζφγεην ν αίγαγξνο ή ηαχξνο ζπρλά εζεσξείην ζχκβνιν ηνπ
βαζηιέσο – εγεκφλνο, ζε ζπκθσλία κε αξραία, επξχηαηα δηαδεδνκέλε
παξάδνζε, βι. Θσκφπνπιν (Θσκφπνπινο [1933] 2013, ζει. 29).
321. Güterbock 1977; Gelb 1931, p. 34.
322. Hawkins 1998.
323. Güterbock 1975, p. 52; Güterbock 1977, p. 16. Ο Güterbock ζεσξεί
ηνλ φλν αθαηάιιειν ζηνηρείν ηνπ βαζηιηθνχ νλφκαηνο, φκσο ππάξρεη θαη ε
αληίθξνπζε ζχκθσλα κε ηελ νπνία ν φλνο ππήξμε ηεξφ δψν ζηελ Ώλαηνιή,

167
ελψ αθφκε θαη ζηελ Βιιάδα ειέγεην φηη ‗ὄλνο ἄγεη κπζηήξηα‟, Ar.Ra.159,
βι. Δζχρην (Hsch., s.v. φλνο), δηφηη ηα Βιεπζίληα κπζηήξηα εηεινχλην
κε ηελ βνήζεηα φλσλ. Βπηπξφζζεηα ν Πίλδαξνο αλαγλσξίδεη φηη νη
Τπεξβφξεηνη εζπζίαδαλ φλνπο ζηνλ Ώπφιισλα, Pind.P.10.49, ελψ ππάξρεη
θαη ε παξάδνζε ηνπ βαζηιέσο Μίδα κε ηα απηηά φλνπ! (Vassileva 2008). Δ
παξάδνζε θαίλεηαη λα αληαλαθιάηαη ζηελ ζέζε ηνπ φλνπ ζηελ Υξηζηηαληθή
ζεψξεζε. Γηα ηελ ηεξφηεηα ηνπ φλνπ βι. επίζεο Michel (Michel 2004).
324. Verg.A.8.506, 603; 10.153, 290; 11.727, 746. Ώλαθέξεηαη επίζεο
ζηελ Μηθξά Ειηάδα, θαζψο θαη ζηα ζρφιηα ηνπ Βπζηαζίνπ: Σάξθσλ ν
Σπξζελφο φηη πνιηφο εθ γελεηήο γεγνλέλαη ηζηνξείηαη.
325. Μηιπάο ειέγεην ε πεξηνρή φπνπ θαηνηθνχζαλ νη πξφηεξνλ
νλνκαδφκελνη ΢φιπκνη, βι. ΢ηέθαλν ΐπδάληην (St.Byz., s.v. Μηιπάο), ζηα
νξεηλά ηνπ Κάδκνπ θαη Σαχξνπ.
326. Beekes 2003, pp. 30-31; Woudhuizen 2004, p. 109; Adiego 2007, pp.
331-332. ΢ηελ Νέα Βιιεληθή επηβηψλεη ζην επίζεην ηξαλφο.
327. Tarhuntašša ε πφιε ηνπ Tarḫuntaš.
328. Hawkins 2009; Bryce 1999b, p. 230. Ίζσο δελ είλαη ηπραίν φηη
ηφζνλ ε Tarhuntašša φζνλ θαη ε Arzawa, ηεο νπνίαο βαζηιεχο ππήξμε ν
Tarhundaradu, έθεηλην καθξάλ ηνπ Υεηηηηηθνχ ππξήλα, ηφζνλ ππφ ηελ
έλλνηα ηεο γεσγξαθηθήο ζέζεσο φζνλ θαη απφ πιεπξάο επηξξνήο. Βίλαη
γλσζηφ φηη ε κεηαθίλεζε ηεο πξσηεχνπζαο ζηελ Tarhuntašša ηεο Κηιηθίαο
ζπλάληεζε ηζρπξέο αληηδξάζεηο θαη αξγφηεξα αθπξψζεθε, ελψ θαη ε Arzawa
ππήξμε ελ πνιινίο ερζξηθή πξνο ηνπο Υεηηαίνπο. Ολφκαηα κε ζπλζεηηθφ ην
Tarhunt- ήηαλ δεκνθηιή ζηελ Arzawa, π.ρ. θάπνηνο Tarhuntapaddu ππήξμε
ππεχζπλνο ηειεηνπξγίαο απνδηνπνκπαίνπ ηξάγνπ, βι. Mouton (Mouton 2014,
p. 7).
329. Hawkins 2011.
330. Jasink and Marino 2005; Humm 1997; Yakubovich 2008a, p. 194.
Ώλαθεξφκαζηε ζηηο δίγισζζεο πηλαθίδεο ηνπ Karatepe θαη Çineköy.
331. ΐι. θαησηέξσ ζηελ φγδνε ελφηεηα γηα ηα γιππηά ηνπ ζενχ ηα
πξνεξρφκελα απφ ηνλ ΋ιπκπν θ.α., ην παιαηφηεξν ησλ νπνίσλ ηνπνζεηείηαη
ζηα κέζα ηεο δεχηεξεο ρηιηεηίαο, βι. ζεκ. 226.
332. Woudhuizen 2004, p. 103 Billigmeier 1969, p. 182. Ο ηειεπηαίνο
ζην e-ri-ta-qi-jo ησλ Κλσζζηαθψλ πηλαθίδσλ Γξακκηθήο ΐ‘, φπσο θαη ζην
αλάινγν e-ri-sa-ta, αλαγλσξίδεη ην φλνκα ηνπ ζενχ ηεο θαηαηγίδαο
Tarhund (Λπθηθφ trqqu).

168
333. Woudhuizen 2007, p. 175. Ο Woudhuizen έρεη ζεκεηψζεη θαη ηελ εμήο
εθπιεθηηθή νκνηφηεηα κεηαμχ Λνπβηαλψλ θαη Μηλσηθψλ ηεξνγιπθηθψλ: φπσο
ην Λνπβηαλφ ηδεφγξακκα L 391 απαληά ππφ δηαθνξεηηθέο εθδφζεηο, ήηνη κε
κεηαβιεηφ αξηζκφ ηφλσλ, έηζη θαη ην Κξεηηθφ αληίζηνηρν ηνπ παξηζηάλνλ
ηελ θαηά πξφζσπν φςε θεθαιήο βννεηδνχο απαληάηαη κε ηέζζεξεηο (CMS
II.2 138b & 191a), πέληε (CMS II.2 111a), έμε (CMS III 159a) ή νθηψ
ηφλνπο (CMS III 165a & 439).
334. Keil and Premerstein 1908, p. 26-27 (§ 37).
335. Θσκφπνπινο 1912, ζει. 107; Conway 1904. Πξφθεηηαη γηα ηελ
επηγξαθή PRA 3 ηνπ ηξίηνπ αηψλνο π.Υ. ε νπνία ηεξείηαη ζην
Ώξραηνινγηθφ Μνπζείν Δξαθιείνπ (Ἐπηζηεκνληθή ΢πιινγή, αξ. 101) θαη
πεξιακβάλεη ην φλνκα ΣΏΡΚΟΜΝ (Σαξθφκλαο ;).
336. Judeich 1890, p. 261-261. Πξφθεηηαη γηα επηγξαθή θαηαγξάθνπζα
ηνπο ρνξεγνχο ηεο αλεγέξζεσο ζηνάο ζηελ Μπιάζα, φπνπ πεξηιακβάλνληαη:
ν Οπιηάδεο ησλ Δθαηνκληδψλ, ηεξεχο ηνπ Γηφο Λαβξαχλδνπ ν Μαπλλίηεο .
., ν Φαλφδηθνο Δηξελαίνπ, ηεξεχο ηνπ Γηφο Νεκείνπ ν Σαξθνλδαξεχο . .
337. Ο Flavius Appallius Illus Trocundus (Σξὁθνλδνο, απέζαλε ην 485)
ππήξμε ζηξαηεγφο ηεο Ώλαηνιηθήο Ρσκατθήο Ώπηνθξαηνξίαο, εκπιαθείο ζηα
γεγνλφηα ηεο αλφδνπ θαη ηεο πηψζεσο ηνπ απηνθξάηνξνο ΐαζηιίζθνπ θαη
ηεο εμεγέξζεσο ελαληίνλ ηνπ Γήλσλνο.
338. Kretschmer 1920, p. 109; LSJ, s.v. Θαξγήιηα.
339. Watkins 2011, p. 92. Παξάγσγν ηεο ξίδαο stā-.
340. Bremmer 1983, p. 299.
341. Collins 2007, p. 186. Άιινη ππνζέηνπλ ηελ αξρή ηεο ηειεηνπξγίαο
ζην Ebla απφ ηελ ηξίηε ρηιηεηία, φκσο ηα ζηνηρεία είλαη αζαθή, βι.
Bremmer (Bremmer 2004, p. 33).
342. Hutter 2003, p. 236. Ώλαθέξεηαη απφ ηελ Mouton (Mouton 2014, p.
18).
343. Mouton 2014, p. 17.
344. Dumézil 1924. Ώλαθέξεηαη απφ ηνλ Derrida (Derrida 1981, p. 127,
n. 55). Βπίζεο βι. Calame (Calame 2011, p. 126).
345. Δ Άξηεκηο αλαθέξεηαη ζπρλά ζηελ Γξακκηθή ΐ‘, ελψ γηα ηνλ Ώπφιισλα
νη αλαθνξέο είλαη έκκεζεο, ζρεηίδνληαη δε κε ηνλ Παηήσλα θαη ηνλ
Αξίκην, ζεσξνχκελνπο σο πξνθαηφρνπο ζενχο. Πάλησο ν Hintze αλαθέξεη ην
Μπθελατθφ a]-pe-ro2-[ne/Apellōnei (Hintze 1993, p. 4), εκθαληδφκελν
ζηελ πηλαθίδα KN E 842.3. ΋κσο ν García Ramón ακθηζβεηεί ηελ αλαθνξά

169
ηνπ Ώπφιισλνο ζηελ πξναλαθεξζείζα ζξπκκαηηζκέλε άιισζηε πηλαθίδα,
πηζαλνινγεί φηη ν αλαθεξφκελνο ζηηο πηλαθίδεο Γξακκηθήο ΐ‘ Παηήσλ
αθνκνηψζεθε ελ ζπλερεία ζηνλ Ώπφιισλα, ελψ ζπζρεηίδεη κε ηνλ Ώπφιισλα
θαη ηνλ δεπηεξεχνληα ζεφ Αξίκην (Garcia Ramon 2013, pp. 87, 90, n.
93). ΢ηελ Υεηηηηηθή, φκσο, ππάξρεη αλαθνξά ζηνλ [Da-]ap-pa-li-u-na-aš,
ζπγγελνχο πξνο ηνλ Κχπξην Ἀπείισλα θαη ηνλ Ασξηθφ Ἀπέιισλα, ζε ζπλζήθε
ηνπ Ώιεμάλδξνπ ηεο Σξνίαο κε ηνλ Muwatalli II (πεξί ην 1280 π.Υ.). Ο
Nagy (Nagy 2004, pp. 138-143) ζπλδέεη ηελ Κππξηαθή εθδνρή -a-pe-i-lo-
ni/Ἀπείισλη κε ην νπζηαζηηθφ ἀπέιιαη, φπσο επηβεβαηψλεη ε Κππξηαθή
παξαιιαγή Ἀπείισλ, θαη ηνπ απνδίδεη ελλνηνινγηθή ζπζρέηηζε κε ηνλ
Λφγν, (Hintze 1993, p. 4). Βπηπιένλ ππνζηήξημε ζηελ αξραηφηεηα ηνπ
κχζνπ παξέρεη ην γεγνλφο φηη ην φλνκα Ώηγεχο απαληάηαη ηνπιάρηζηνλ κία
θνξά ζηελ Γξακκηθή ΐ‘ (PY Ta 641).
346. Harrison 1991, p. 81.
347. O ρξνλίσο πάζρσλ Φηινθηήηεο απνκνλσκέλνο ζηηο νξεηλέο αθηέο ηεο
Λήκλνπ, πξνθεηκέλνπ λα κελ απνηειέζεη βάξνο γηα ηελ θνηλσλία θαη,
ηδηαίηεξα, ηνπο ζπληξφθνπο ηνπ ζπληζηά ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα
απνδηνπνκπαίνπ ηξάγνπ ιφγσ αλαπεξίαο. Δ πξνζέγγηζε ηνπ ζέκαηνο απφ ηνλ
΢νθνθιή ζηελ νκψλπκε ηξαγσδία έρεη ζεσξεζεί σο παξέρνπζα ζην θνηλφ ηνπ
21νπ αη. κία ζχγρξνλε καηηά γηα ηελ εκπεηξία ηνπ ρξφληνπ πφλνπ, βι.
Hackey (Hackey 2014).
348. Bremmer 1983, pp. 303-307.
349. Vernant 1978, pp. 491-492. Ώλαθέξεηαη απφ ηνλ Derrida (Derrida
1981, p. 131, n. 56).
350. Chaniotis 1995. ΐι. επίζεο ηνλ ΋κεξν, Ιι.1.40-45.
351. Futter 2014.
352. ΋πσο ζεκεηψλεη ν Derrida (Derrida 1981, p. 117-127) ν Πιάησλ
αξλείηαη θαηεγνξεκαηηθά λα ρξεζηκνπνηήζεη γηα ηνλ ΢σθξάηε ηνλ φξν
θαξκαθφο (εμηιαζηήξην ζχκα αίξνλ ηηο ακαξηίεο ηεο θνηλφηεηαο),
πηνζεηψλ ηνλ φξν θαξκαθεχο (απηφο πνπ ρξεζηκνπνηεί ην ζεξαπεπηηθφ
θάξκαθν).
353. Πηζαλφλ έρεη ηελ ζεκαζία ηνπ φηη νη δεθαηέζζεξεηο απνθαινχληαη
‗δὶο ἑπηὰ‘ (Plat.Phaedo.58a, Bacchyl.Dith.3.1-5) ή ‗ἑπηὰ θαὶ ηὰο
ἴζαο‘, Diod.4.61.3, κε έκθαζε ζηνλ ηεξφ αξηζκφ επηά,
Arist.Metaph.1093a13, βι. επίζεο Chagalis (Chagalis 2006). Ώλάινγε

170
ηεξφηεηα ηνπ επηά αλαθέξεηαη ηζρχνπζα θαη ζηνπ Υεηηαίνπο, βι. Archi
(Archi 2010).
354. Ο ιφγνο ηνπ ΢σθξάηνπο ιεηηνπξγεί ζεξαπεπηηθά ‗ἄλεπ ὀξγάλσλ‘,
Plat.Sym.215c-d, ήηνη άλεπ θαξκάθνπ.
355. H ηέξεηα Αηνηίκα, Plat.Sym.203c-d-e, απνδίδεη ζηνλ Έξσηα ην φλνκα
ηνπ θαξκαθέσο, o νπνίνο ρξεζηκνπνηεί θάξκαθν – θίιηξν, ππφ ηελ
ηειεπηαία δε έλλνηα ε ιέμε ρξεζηκνπνηείηαη θαη απφ ηνλ ΋κεξν,
Οδ.4.220. Σν θάξκαθν ζπζρεηίδεηαη επίζεο κε ηελ Ώθξνδίηε, παξάβαιε
επίζεο ην ιαηηληθφ venenum (On Line Etymology Lexicon, s.v. venom,
venenum), ζπζρεηηδφκελν κε ηελ Ώθξνδίηε.
356. Dietrich 2004, pp. 280-281, n. 469. Ώπφ ηνπο Ώζηξαθνχο Κλσζζνχ
πξνέξρεηαη ν ζθξαγηδνθχιηλδξνο αηκαηίηε CMS II.3 199 κε απεηθφληζε
αξκάησλ ζπξφκελσλ απφ γξχπα θαη άινγν, ηεο ΤΜ ΕΕ (Evans 1935, p. 425-
426, fig. 351). Χο Μηλσηθφο εκθαλίδεηαη ζθξαγηδνθχιηλδξνο κε παξάζηαζε
πηεξσηνχ αιφγνπ, πξνεξρφκελνο απφ ηελ ζπιινγή Ex Johnstone collection,
αξ. πσιήζεσο LOT 529 (http://www.timelineauctions.com/lot/minoan-
winged-horse-seal/1860/), φκσο ε πξνέιεπζε ακθηζβεηείηαη. Οκνίσο ην
ζέκα ηνπ γξχπα θαη ηνπ αιφγνπ απαληά ζηηο βξαρείεο πιεπξέο ηεο
ζαξθνθάγνπ ηεο Ώγίαο Σξηάδαο. Ίζσο ε αξραηφηεξε ζηνλ Ώηγαηαθφ ρψξν,
παξάζηαζε θαληαζηηθψλ πιαζκάησλ είλαη ε θεξφκελε επί ηνπ
ζθξαγηδνθπιίλδξνπ CMS IS 066 ησλ κέζσλ ηεο ηξίηεο ρηιηεηίαο απφ ηελ
Πνιηφρλε (θίηξηλε πεξίνδνο), ν νπνίνο ηεξείηαη ζην Βζληθφ Ώξραηνινγηθφ
Μνπζείν Ώζελψλ (αξ. 7243), βι. Zouzoula (Zouzoula 2007, p. 225).
΢εκεηψλεηαη φηη ε εκθάληζε ηνπ εμεκεξσκέλνπ αιφγνπ ζηνλ Βιιαδηθφ ρψξν
ηνπνζεηείηαη πεξί ηελ κεηάβαζε ΠΒ/ΜΒ πεξηφδνπ (πεξί ην 2100 π.Υ.), ήδε
δε απφ ηελ Μπθελατθή πεξίνδν έρνπκε πήιηλα νκνηψκαηα θεληαχξσλ
(National Museum of Antiquities in Aleppo, Syria, αξ. 8315), βι.
Mylonas Shear (Mylonas Shear 2002). Ώπφ ηνλ ζεζαπξφ ησλ Θεβψλ
πξνέξρεηαη Μπθελατθή ζθξαγίδα κε παξάζηαζε ‗Πεγάζνπ‘ (CMS V 672,
Βζληθφ Ώξραηνινγηθφ Μνπζείν Θεβψλ).
357. Payne 2008, p. 474.
358. Bachvarova forth., p. 20.
359. O Δζχρηνο απνδίδεη ζην ξήκα ηελ ζεκαζία ηνπ ζάπηεηλ, εληαθηάδεηλ
(Hsch. s.v. ηαξρχεηλ), ην Λεμηθφ Liddel-Scott ππνδεηθλχεη ηελ ζεκαζία
ζάπησ παλεγπξηθά (LSJ, s.v. ηαξρχεηλ), φκσο ν Cunlife ππνζηεξίδεη ηελ
ζεκαζία ηεο ηαθήο κε ηηο απαηηνχκελεο ηηκέο (A Lexicon of the Homeric

171
Dialect, s.v. ηαξρχσ). ΐιέπε επίζεο ηελ αλάιπζε ηνπ Nagy (Nagy 1992,
pp. 131-132).
360. Σελ ίδηα άπνςε εθθξάδεη θαη ν Nagy (Nagy 1983, n. 31), παξ‘ φινλ
φηη ακθφηεξνη αζπάδνληαη ηελ Ελδνεπξσπατθή ζεψξεζε ζχκθσλα κε ηελ
νπνία πίζσ απφ ηελ ιέμε πθίζηαηαη ε ξίδα *terh2-, πξνθαλψο θνηλή ζε
φιεο ηηο Ελδνεπξσπατθέο γιψζζεο.
361. Ten Cate 1961, p. 202.
362. Payne, A. 2008, p. 475; Ten Cate 1961, p. 202.
363. Morris 2013, p. 155.
364. Blasweiler 2013, pp. 27-28. Έρνπλ πξνηαζεί δηάθνξεο εηπκνινγήζεηο
φπσο κεηέξα ηνπ Labarna (Forrer), ελάξεηε (Melchert) θ.ά..
365. Ο Miller ακθηζβεηεί ηελ απφδνζε ηνπ νλφκαηνο σο Μαχξεο ζεάο
(Miller, J.L. 2004, pp. 393-395.
366. Symington 1991, p. 117. Δ ιαηξεία ηεο Μαχξεο Θεάο, DINGIR.GE6,
αλαθέξεηαη σο εηζαρζείζα ζηελ Samuha (ζξεζθεπηηθφ θαη δηνηθεηηθφ
θέληξν ησλ Υεηηαίσλ) απφ ηνπο πξνγφλνπο ηνπ Mursili II.
367. Stiger 2006.
368. Hawkins 1998. Πηζαλνινγείηαη φηη ε Tarhuntašša ππήξμε έδξα
Μεγάινπ ΐαζηιέσο, ηζφηηκνπ κε απηφλ ηεο Υαηνχζα, ήδε πξίλ ηελ δηάιπζε
ηνχ Υεηηηηηθνχ βαζηιείνπ.
369. Bossert 1953, p. 333; Hutter 1995. Τπάξρεη φκσο θαη δηαθνξεηηθή
άπνςε, βι. Fox (Fox 2009, pp. 207-208). Σν ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ Πεγάζνπ
σο θέξνληνο ηελ βξνληή επηβηψλεη θαη ζηνλ Βπξηπίδε, Bellerophontes
frg.212.
370. Ώπφ ιάθηηζκα ηνπ Πεγάζνπ ζεσξείηαη φηη γελλήζεθε ε πεγή ηνπ
Βιηθψλνο, ηεο νπνίαο ηα λεξά ελέπλεαλ ηηο Μνχζεο, ε θαινχκελε θαη
Εππνθξήλε. Ο Πήγαζνο, ζεσξνχκελνο σο πηφο ηνπ Πνζεηδψλνο, ζπκβνιίδεη
αιιεγνξηθά ην ζαιάζζην λέθνο, ην νπνίν αθνινπζείηαη θαη κεηαθέξεη ηνπο
θεξαπλνχο ηνπ Αηφο, πνπ γίλνληαη αληηιεπηνί ζηηο θαηαηγίδεο.
371. Symington 1991, p. 117; Jasink and Marino 2005, p. 410.
372. ΢χκθσλα κε ηνλ Nicholas (Nicholas 1998, p. 170) ε πηλαθίδα PY Un
1314, ρξνλνινγνχκελε απφ ηνλ 13ν αηψλα έρεη κεξηθψο κφλνλ
απνθξππηνγξαθεζεί, αιιά πηζαλνινγείηαη κε ζρεηηθή βεβαηφηεηα φηη
αλαθέξεηαη ζε κεηαθνξά θαξκάθνπ. Γηα πιεξνθνξίεο ζρεηηθά κε ηελ ρξήζε
νπίνπ θαη αξσκαηηθψλ ηακαηηθψλ θπηψλ απφ ηνπο Ώηγαίνπο βι. Arnott
(Arnott 1996, p. 268).

172
373. Arnott 1997, pp. 23-25; Mountrakis, Georgaki and Manolis 2011.
374. Arnott 1996, p. 269.
375. Ο Πάππξνο Ebers ρξνλνινγείηαη απφ ηα ρξφληα ηεο θπξηαξρία ησλ
Ώκκνχ (Τθζψο) ζηελ Ώίγππην, ζπλεηάρζε δε επί βαζηιείαο ηνπ Ώπψθηδνο
(Apophis). ΐι. Cline 1994, pp. 276-277; Arnott 1996, p. 268.
376. Οη δχν εμνξθηζκνί είλαη νη 11,4 (αξ. 32) θαη 11, 6-7 (αξ. 33).
Γηα ην θείκελν βι. Haider (Haider 2001, pp. 479-480) θαη Cline (Cline
1994, p. 276), αλ θαη ππάξρνπλ δηαθνξέο ζηελ αλάγλσζε.
377. Πηζαλνινγείηαη φηη ν Μπθελαίνο ζεφο είλαη ν αλαθεξφκελνο ζηελ
πηλαθίδα KN V 52 σο pa-ja-wo-ne, ίζσο ν Οκεξηθφο Παηήσλ ν νπνίνο
θαιείηαη λα ζεξαπεχζεη ηνλ πιεγσκέλν Άξε (Ιι.5.900). ΢ηελ ίδηα
πηλαθίδα αλαθέξνληαη επίζεο ε Αζελά Πφηληα, ν Δλπάιηνο θαη ν Πνζεηδψλ.
Οη Gulizio, Pluta θαη Palaima (Gulizio, Pluta θαη Palaima 2001, p.
459) ζεκεηψλνπλ φηη φινη νη πξναλαθεξζέληεο ζπλδένληαη ακέζσο ή
εκκέζσο κε ηνλ πφιεκν. Μήπσο απηφ ζεκαίλεη φηη ε αζζέλεηα ηνπ Mursili
(KUB V6.57-64), ηελ νπνία ζα εζεξαχπεπε ν Παηήσλ, είρε ηελ αηηία ηεο
ζηνλ πφιεκν; Βίλαη γλσζηέο άιισζηε νη εθζηξαηείεο ηνπ βαζηιέα θαη νη
επηηπρίεο ηνπ ελαληίνλ ηεο Arzawa. Βπίζεο δελ απνθιείεηαη ν Παηήσλ λα
ήην απνδεθηφο απφ ηνλ Mursili, δεδνκέλνπ φηη νη Υεηηαίνη
εραξαθηεξίδνλην απφ ζξεζθεπηηθφ ζπγθξεηηζκφ. Ίζσο δελ είλαη άζρεηε ε
ζπδήηεζε γχξσ απφ ην φλνκα ηνπ Mursili (ζεκ. 92).
378. ΢ρεηηθή κε ηηο κεηαθιήζεηο εμεηδηθεπκέλσλ επαγγεικαηηψλ (ηερλίηε,
κάληε, ηαηξνχ, μπινπξγνχ, ηξαγνπδηζηή) είλαη ε Οκεξηθή αλαθνξά
Οδ.18.382-386.
379. Cline 1994, p. 277; Zaccagnini 1983, pp. 250-251.
380. Beckman 1993.
381. Thaler 2007, pp. 295-297; Neve 1989, pp. 402-405; Siegelova and
Tsumoto 2011, pp. 290-292. Βλδείμεηο γηα ηελ πηνζέηεζε ηέηνησλ
πξηνληψλ παξέρνληαη θαη απφ ην Alişar, βι. Korfmann (Korfmann 1995, p.
180).
382. Neve 1989, p. 402; Evely 1993, pp. 34-35. Ώλαθέξεηαη απφ ηνλ
Wright (Wright 2006, pp. 33-34). ΐι. επίζεο: Siegelova and Tsumoto
2011, pp. 290-292.
383. Blackwell 2014, fig. 1; Thaler 2007, pp. 296, fig. 2; Shaw 1973,
p. 70. Δ ηειεπηαία αλαθνξά ππάξρεη ζην άξζξν ηνπ Thaler. Γηα αλάιπζε

173
ζρεηηθή κε ην ηεξφ Eflatun Pinar βι. Bachmann (Bachmann 2006, p. 258,
fig.7, 10).
384. Maran 2004, p. 269. Yπνζηεξίδεηαη ε απνζηνιή Υεηηαίσλ ηερληηψλ
ζηελ Ώξγνιίδα, ζηα πιαίζηα αληαιιαγήο δψξσλ κεηαμχ ησλ βαζηιέσλ. Δ
αλαθνξά ππάξρεη ζηνλ Maner (Maner 2013, p. 419). Γηα ζρνιηαζκφ ηνπ
ζέκαηνο βι. επίζεο Tassios (Tassios 2008, pp. 29-30).
385. Tassios 2008, p. 17.
386. Thaler 2007; Maner 2013.
387. Thaler 2007, pp. 308; Giannakos 2013, p. 427 ; Helft 2010, p.
150; Niemeier 2008, pp. 330-331, figs. 12, 13. ΐι. επίζεο ηελ
c
ηζηνζειίδα ηελ ζρεηηθή κε ηηο ηνηρνγξαθίεο ζην Tell el-Dab a θαζψο θαη
κε ινηπέο Ώηγαηαθήο ζρεδηάζεσο (http://www.wall-paintings-
ted.de/hattusha.html).
388. Thaler 2007, pp. 307-308.
389. Wright 2006, p. 35; Thaler 2007, pp. 297-301; Niemeier 1998, p.
43); Küpper 1996, p.: 119. Oη ηειεπηαίεο αλαθνξέο επξίζθνληαη ζην
άξζξν ηνπ Thaler.
390. Knauss. J. 2006, pp. 7-16, figs. 6-13.Οκνηφηεηεο έρνπλ
αλαγλσξηζζεί κεηαμχ ππνγείσλ θξελψλ ησλ Μπθελψλ, Σίξπλζνο, Ώγίαο
Βηξήλεο Κέαο, Ώγίνπ Ώζαλαζίνπ Εζάθεο, αθ‘ ελφο θαη ηεο θξήλεο -
δεμακελήο ηεο Hattusa.
391. Εαθσβίδεο 1996.
392. Renfrew 1999; Carr Rider 1916, p. 35; Xanthudidēs 1924.
393. Frankfort, Jacobsen and Preusser 1932, p. 9, 16, 81, 90.
Πξφθεηηαη γηα ην ηεξφ ηνπ Eshnunna, ζήξαγγα απνξξνήο θ.ά.
394. Thaler 2007, pp. 299, fig. 3; Wright 2006, p. 38, fig. 1.15a;
Bachmann 2006.
395. Bittel 1976a. Ώλαθέξεηαη απφ ηνλ Thaler (Thaler 2007, pp. 301-
302).
396. Neve 1982, p. 136; Maran 2004, p. 283; Lauter 1987, p. 225.
Ώλαθέξεηαη απφ ηνλ Thaler (Thaler 2007, pp. 293).
397. Larsen and Lassen 2014, p. 172.
398. Bass 1966.
399. Betancourt 2006, pp. 170-175.
400. Wiener 1987, p. 262.
401. Aruz, Benzel and Evans 2008, p. 4, fig. 1.

174
402. Hawes, Williams, Seager and Hall 2014, p. 33.
403. Pumpelly 1908, pp. 112, 182, pl. 45, fig. 8 (S.K. 73); Schmidt
1906; Hiebert 2002; Κνπηδάθε 2013, ζει. 19, εηθ. 9. ΢ηήλ ζθξαγίδα ηνπ
Anau απεηθνλίδνληαη ζχκβνια ηα νπνία, θαηά ηνλ γξάθνληα, παξνπζηάδνπλ
ζπζρέηηζε κε Κξεηηθά, βιέπε ηηο Κξεηηθέο ζθξαγίδεο CMS II.2 201d, CMS
VI 088c, CMS II.2 121 θαη CMS II.2 141.
404. Adovasio and Illingworth 2003, p. 219)
405. Barber 1991, p. 308.
406. Evans 1921, p. 51; 1935, p. 428, n. 1.
407. Arcan 2012, p. 23; Robinson and Blegen 1938, p. 293.
408. Papathanassoglou and Georgouli 2009; Tsikritsis, Moussas and
Tsikritsis 2015.
409. Daroczi 2012, pp. 50-51; Coleman 1985.
410. Boucherit 2011, p. 6. Γηα ηνλ ζξεζθεπηηθφ ραξαθηήξα ηεο ειάθνπ
ζηνλ Μπθελατθφ θφζκν βι. αλσηέξσ ζεκ. 436 ζρεηηθά κε άπνςε ηνπ Rutter,
αιιά θαη Taracha (Taracha 2009). Ο Taracha αλαθέξεηαη επίζεο ζηνλ
ζξεζθεπηηθφ ραξαθηήξα ηνπ θπλεγίνπ ηεο εξπζξάο ειάθνπ ζηελ Υεηηηηηθή
Alaca Hüyük (Taracha 2009, pp. 11-12, fig. 10).
411. Aruz, Benzel, and Evans 2008, p. 225. O P. Pfälzner ζεκεηψλεη φηη
ζηελ ΢πξία ε έιαθνο δελ παξίζηαηαη σο ζήξακα, αληίζεηα ζπλήζσο
πξνζηαηεχεηαη απφ ηνλ άλζξσπν. Σν θπλήγη ηεο εξπζξάο ειάθνπ
απεηθνλίδεηαη κφλνλ ζηελ εηθνλνγξαθία ηεο Qatna, φκσο κε δηαθνξεηηθή
θαιιηηερληθή πξνζέγγηζε απφ ηελ Υεηηηηηθή. ΢εκεηψλεηαη φηη νη
εηθνλνγξαθίεο ησλ αλαθηφξσλ ηεο Qatna είλαη Μηλσηθέο ή, έζησ,
Μηλσίδνπζεο, παξνπζηάδνπλ δε αλαινγίεο θαη νκνηφηεηεο πξφο απηέο ηνπ
Ώθξσηεξίνπ Θήξαο (Pfälzner and Von Rüden 2008; Pfälzner 2007).
412. Mellink 1956.
413. Washbourne 1998, p. 68. Παξφκνηα εδψιηα εκθαλίδνληαη αλάγιπθα ζε
εξπζξφ ζηηιβσηφ αγγείν απφ ηελ Αέλεηα Κχπξνπ.
414. Washbourne 1998, p. 253.
415. Washbourne 1998, p. 270.
416. Amiran 1952, pl. 6: B.
417. Xanthudidēs 1924, p. 29, pl. IV: 386; Demand 2011; Evans 1921, p.
96, fig. 67; Vavouranakis 2011, p. 104, fig. 6.
418. ΐιαρφπνπινο 2011, pp. 14-17; Schliemann 1880, p. 463, No. 767.
419. Koehl 2011, p. 195.

175
420. Terrace 1962, pp. 220-221.
421. Taracha 2003, p. 369, fig. 2:B.7. Σελ άπνςε φηη ην μίθνο ζηνλ
βαζηιηθφ ηάθν ηνπ Alaca Hüyük ζπληζηά Ώηγαηαθή εηζαγσγή ππνζηεξίδνπλ
νη Salvini and Vagnetti (Salvini and Vagnetti 1994), φπσο αλαθέξεη ν
Taracha (Taracha 2003, p. 369, n. 14). Παξφκνην ηνπ Μπθελατθνχ μίθνο
έρεη αλαζθαθεί απφ θηβσηηφζρεκν ηάθν ηεο Κίξξαο Φσθίδνο (Taracha 2003,
p. 369, n. 13).
422. Γηα ηελ απφπεηξα ζπζρεηίζεσο ηνπ Alaca Hüyük κε ηνπο Υεηηαίνπο
θαη ησλ ηειεπηαίσλ κε ηνπο Σνχξθνπο (!), πνπ αθίρζεζαλ ζηελ πεξηνρή
ζηηο αξρέο ηεο δεχηεξεο ρηιηεηίαο κ.Υ., βι. Harmanşah (Harmanşah
2012).
423. Collins 2007, pp. 17-18.
424. McGovern 2003, pp. 175-177.
425. Ώκθηβνιίεο έρεη εθθξάζεη, κεηαμχ άιισλ, ν O. Soysal, ζχκθσλα κε
ζρεηηθή αλαθνξά ηνπ Taracha (Taracha 2004).
426. Taracha 2002.
427. Marinatos 1989, p. 44, n. 52; Rehak 1996, p. 38, table 1;
Betancourt and Michael 1987. Με βάζε ηελ λέα Ώηγαηαθή ρξνλνιφγεζε ηνπ
Betancourt ε θαηαζθεπή ηεο ηνηρνγξαθίαο ησλ ηαπξνθαζαςίσλ ηεο Κλσζζνχ
ηνπνζεηείηαη θνληά ζηνλ 16ν/17ν αηψλα.
428. Soar 2009, p. 16.
429. Shaw 1995, pp. 94-98; Younger 1995b, pp. 539-542.
430. Shaw 1995, pp. 100.
431. Ώπφ ηελ Βπηζθνπή Κχπξνπ πξνέξρεηαη ξπηφ κε ηαπξφκνξθν ρείινο
(1450–1100 π.Υ., ΐξεηηαληθφ Μνπζείν GR 1896,0201.65), βι. Kiely.
Οκνίσο απφ ηελ Κχπξν πξνέξρεηαη αζθφο κε ηαπξφκνξθε δηακφξθσζε ηνπ
ζηνκίνπ εθξνήο (1900-1800 π.Υ., Μνπζείν Fitz), βι. Snudden. ΢ηήλ
Σίξπλζα ηεο πξψηκεο Βπνρήο ηνπ Υαιθνχ έρνπλ αλαζθαθεί αλάινγα αγγεία –
ηαθηθά αλαζήκαηα, βι. Cultraro (Cultraro 2007, pp. 92-92, fig. 5.12).
Ώπφ ηηο Γπγνπξηέο Κνξίλζνπ ηεο ΠE II πεξηφδνπ πξνέξρεηαη αζθφο κε
ζηφκην έρνλ ηελ κνξθή θεξαζθφξνπ θξηνχ, βι. Gimbutas (Gimbutas 2007,
p. 148). Ώπφ ην πνιηηηζηηθφ ζρήκα Κέξνπ – ΢χξνπ πξνέξρεηαη ζπάληα
Κπθιαδηθή πδξία κε πηελφκνξθν ζηφκην (2400 π.Υ., ζπιινγή Edgar L.
Owen, αξ. 8979), θαζψο θαη άιια δχν αλάινγα αγγεία ηεο ζπιινγήο
Γνπιαλδξή (180, 183). Νεψηεξα αληίζηνηρα αγγεία απαληψληαη ζηελ Kξήηε
ηεο πεξηφδνπ 1200-600 π.Υ. (Prent 2005, pp. 340-341), αιιά θαη ζηελ

176
Κχπξν ηεο θιαζηθήο πεξηφδνπ βι. Ancient Art from Cyprus, Greece, and
Italy (SN 28.623).
432. Yıldırım 2005, p. 838.
433. Yıldırım 2005, p. 838.
434. Rehak 1995, p. 457. Πξφθεηηαη γηα ηελ θεθαιή ππφ αξηζκφ θαηαιφγνπ
9.
435. Mikrakis 2011, p. 59.
436. Griffith 2013, pp. 59-61.
437. Watrous 1994, p. 716; Soles 1992, p. 10.
438. Bittel 1933, p. 30, fig. 13. Ο πξψηνο θάλζαξνο πνπ αλεζθάθε ζηελ
Ώλαηνιία πξνήξρεην απφ ηελ Υαηνχζα ηεο πεξηφδνπ απφ ηνλ 15ν σο ηνλ 13ν
αηψλα. Σν εχξεκα ζπλεθξίζε κε αζεκέλην θάλζαξν απφ ηα Γνπξληά
(Ώξραηνινγηθφ Μνπζείν Δξαθιείνπ, αξ. 3621) θαη θεξακεηθφ απφ ηα Μάιιηα
(νκνίσο αξ. 7882).
439. Emre 1988, p. 9. Οη θάλζαξνη ηνπ Alişar θαη ηεο Νίγδεο
ρξνλνινγνχληαη αζαθψο ζηελ δεχηεξε ρηιηεηία πξίλ απφ ηελ επνρή καο,
βι. Bittel, (Bittel 1933, p. 30).
440. Emre 1988, p. 9; Reeves 2003, p. 40. Τπέξ ηεο Μηθξαζηαηηθήο
πξνειεχζεσο ηνπ θαλζάξνπ εμεθξάζζεζαλ νη Davis, Betancourt, Walberg.
441. Cherry 1986, pp. 39-40.
442. ΢ηελ Harageh θαη Kahun ππήξμε Μηλσηθή θνηλφηεο, νπφηε ν
ραξαθηεξηζκφο ‗Μηλσίδνπζα Αηγππηηαθή αγγεηνπιαζηηθή‘ ίζσο λα πξέπεη λα
γίλεη ‗Μηλσηθή αγγεηνπιαζηηθή επί Αηγππηηαθνχ εδάθνπο‘.
443. Rehak and Younger 1989, p. 234, n. 47. Σν θνκςνηέρλεκα απφ ην
Acemhöyük εθηίζεηαη ζην Μεηξνπνιηηηθφ Μνπζείν Σέρλεο ηεο Νέαο Τφξθεο
(αξ. 32.161.46), ρξνλνινγείηαη δε απφ ηελ πεξίνδν ησλ Ώζζπξηαθψλ
εκπνξείσλ (http://www.metmuseum.org/collection/the-collection-
online/search/322890).
444. Younger 1995a, pl. LXa, nr. 91. Σν αληηθείκελν επξίζθεηαη ζην
ΐξεηηαληθφ Μνπζείν (θαηάινγνο θνζκεκάησλ, αξ. 761), πηζαλψο πξνέξρεηαη
απφ ηνλ Υξπζφιαθθν, ζρεηίδεηαη δε κνξθνινγηθά κε ηελ πήιηλε ζθίγγα απφ
ηα Μάιιηα (πεξηνρή Μ).
445. Evans 1929, pp. 46-47; Cline 1991, pp. 134-135. Σν έξγν εθηίζεηαη
ζην Βζληθφ Ώξραηνινγηθφ Μνπζείν Ώζελψλ (αξ. Π388).
446. Evans 1901, pp. 154-155, fig. 32.

177
447. CMS I, 363 a. Βθηίζεηαη ζην Βζληθφ Ώξραηνινγηθφ Μνπζείν Ώζελψλ
(αξ. 8541ε). Γηα ην Μπθελατθφ δαθηπιίδη βι. Taracha (Taracha 2009, p.
10, fig. 4), φπνπ ππάξρεη πιεζψξα απεηθνλίζεσλ ηεο εξπξάο ειάθνπ.
448. Evans 1929, p. 46, n. 2; Smith and Hutton 1908, p. 10, nr. 23
[223]. Μεξηθά χζηεξα παξαδείγκαηα απεηθνλίζεσλ ζηελ Βιιάδα
πεξηιακβάλνπλ: απφ ηελ αξρατθή πεξίνδν ππάξρεη ζρεηηθφ πήιηλν εδψιην
(Μεηξνπνιηηηθφ Μνπζείν Νέαο Τφξθεο, αξ. 51.11.13), ελψ απφ ηελ θιαζηθή
εξπζξφκνξθνο ακθνξέαο θαη ιεθάλε απφ ηελ Μεγάιε Βιιάδα (ακθφηεξα ζην
Μεηξνπνιηηηθφ Μνπζείν Νέαο Τφξθεο κε αξ. 41.162.114 θαη 96.18.30
αληηζηνίρσο).
449. Evans 1935, pp. 558-559, 578-579.
450. Βθηίζεηαη ζην Βζληθφ Ώξραηνινγηθφ Μνπζείν Ώζελψλ (αξ. 394).
451. Βθηίζεηαη ζην Βζληθφ Ώξραηνινγηθφ Μνπζείν Ώζελψλ (αξ. 808-811).
452. Younger 1995c, p. 340.
453. Wright 2004, pp. 158-159. ΐι. επίζεο ηελ ‗αλαπεδνχζα έιαθν‘ απφ
ηνηρνγξαθία ηεο Ώγίαο Σξηάδαο (αλαπαξαγσγή Gilliéron, The Metropolitan
Museum of Art, New York, Dodge Fund, 1911 (11.37.1a, b), <
http://www.metmuseum.org/about-the-museum/now-at-the-
met/features/2011/historic-images-of-the-greek-bronze-age>).
454. Wright 2004, p. 160, n. 116.
455. Aruz, Benzel and Evans 2008, pp. 172, 270, fig. 54. Σελ άπνςε
ππνζηεξίδεη ν Koehl (Koehl 1995).
456. Koehl 1995, n. 18.
457. Cline 1991, pp. 134-135.
458. ΢χκθσλα φκσο κε κειέηε ηνπ Yener θ.ά. δελ απνθιείεηαη πξνέιεπζε
απφ ηα θνηηάζκαηα ηνπ Σαχξνπ 2Ώ (Yener et al. 1991). Tελ άπνςε φηη νη
Μπθελαίνη εηζήγαγνλ άξγπξν απφ ηνλ Σαχξν ππνζηεξίδεη ν Davis (Davis
1977), φπσο αλαθέξεη ε Reeves (Reeves 2003, p. 170).
459. Kool 2012, p. 55; Larsen and Lassen 2014, p. 172; Yener 2002, p.
3. Δ δηεμαγσγή εκπνξίνπ κε ην Ώηγαίν πηζηνπνηείηαη θαη απφ ηελ
αλεχξεζε ζηελ Kanesh επάξηζκσλ βαξψλ.
460. Greek Art of the Aegean Islands, p. 61, 103. Σν ρνηξίδην
εθηίζεηαη ζηα Μνπζείν Νάμνπ, ην ηππνεηδέο απφ ηελ Υαιαλδξηαλή ζην
Βζληθφ Ώξραηνινγηθφ Μνπζείν Ώζελψλ (αξ. 6176), ελψ ν ζθαηδφρνηξνο ζην
Μνπζείν Ρφδνπ (αξ. 12727). Ώγγείν ζην ζρήκα ζθαηδνρνίξνπ ή αξθνχδαο
έρεη αλαζθαθεί επίζεο ζην θνηκεηήξην Υαιαλδξηαλήο αιιά θαη ζηελ Ώγία

178
Βηξήλε (Hekman 2003, pp. 131-132, fig. 33, Βζληθφ Ώξραηνινγηθφ Μνπζείν
Ώζελψλ, αξ. 798). Οκνίσο ρνηξφκνξθν αγγείν κε επξχ ζηφκην ζηελ πιάηε
έρεη αλαζθαθεί ζηελ Φπιαθσπή, βι. Atkinson (Atkinson 1904, p. 204, pl.
XL: 31).
461. Σν αγγείν εθηίζεηαη ζην Ashmolean Museum (AMQ115759).
462. Catapoti 2005, pl. 9.9; Xanthoudides 1924, pls. ΕΕ: 4141, 4126,
VII: 5052, ΥΥVII: 4124, 4992; Αεκνπνχινπ - Ρεζεκησηάθε 2005, ζει. 44;
Ώξαβαληηλφο 2010, ζει. 44; Καιηζάο 2007, ζει. 46. Σν ηειεπηαίν
πιαζηηθφ αγγείν ζε ζρήκα ρνίξνπ ηεξείηαη ζην Βζληθφ Ώξραηνινγηθφ
Μνπζείν Ώζελψλ (Π 7131).
463. Desborough 1972. Ώλαθέξεηαη απφ ηελ Κνχξνπ (Kourou 2000) ε νπνία
παξέρεη πιεζψξα παξαδεηγκάησλ πηελφκνξθσλ αζθψλ κε επξχ ζηφκην απφ ηελ
Κχπξν, Πάηξα, Κλσζζφ, Ρφδν, Βχβνηα θ.ά.
464. Ben-Shlomo 2008.
465. Recht 2014.
466. Cline 1991, p. 135.
467. Aruz, Benzel, and Evans 2008, p. 181, nr. 107. Βθηίζεηαη ζην
Μεηξνπνιηηηθφ Μνπζείν Σέρλεο ππφ αξ. 1989.281.10.
468. Ogden 1982, pp. 41-42. Ώλαθέξεηαη απφ ηνλ Jean-Francois de
Laperouse (Aruz, Benzel, and Evans 2008, pp. 181-182).
469. Σν μίθνο απφ ηνλ ηάθν V ησλ Μπθελψλ ρξνλνινγείηαη ζηελ ΤΒ Ε
πεξίνδν, ήηνη κεηαμχ 1680 θαη 1580 π.Υ. θαηά ηελ λέα ρξνλνιφγεζε,
εθηίζεηαη δε ζην Βζληθφ Ώξραηνινγηθφ Μνπζείν Ώζελψλ (αξ. 8340).
470. BM 115655.
471. Güterbock 1989, p. 119, pl. 17 (c,d,e). Δ ζθξαγίδα ηεο Αξέζδεο
αξηζκείηαη σο: Albertinum, ZV 1769.
472. Güterbock 1989, p. 119, pl. 18 (a).
473. Güterbock 1989, p. 119, pl. 18 (c), pl. 19.
474. Haas 1994, pp. 201-203. Ώλαθέξεηαη απφ ηνπο Ambos and Krauskopf
(Ambos and Krauskopf 2010, p. 132). ΢θήπηξν ζθαιηζκέλν ψζηε λα
πξνζνκνηάδεη ζε δέζκε θαιάκσλ έρεη επξεζεί ζηελ ΢αράξα, ζε Ώηγππηηαθφ
ηάθν mastaba ηεο πξψηεο Απλαζηείαο, βι. Parsons (Parsons 2014).
475. Taracha 2009, p. 14.
476. Οκ.Ιι.10.76, 12.298 θαη 21.145. Οκ.Οδ.1.256, 12.227, 16.295 θαη
22.101.
477. Taracha 2009, p. 14.

179
478. Taracha 2009, p. 9.
479. Βvans 1928, pp. 755-756, pl. XIII; Βvans 1935, pp. 886-887. H
ηνηρνγξαθία ηνπνζεηείηαη ζηελ ΤΜ ΕΕ πεξίνδν, ήηνη ηνλ 16/15ν αηψλα,
ζχκθσλα κε ηελ λέα ρξνλνιφγεζε.
480. Taracha 2009, pp. 12-13, fig. 11.
481. Güterbock 1989, p. 115. Δ πεξηγξαθή ηεο kursa πξνέξρεηαη απφ ηνλ
κχζν ηνπ Telepinu.
482. Puhvel 1984, pp. 256-258.
483. ΐι. Σξσάδεο Βπξηπίδνπ (Β.Tr.326).
484. Πξφθεηηαη γηα ην ηδεφγξακκα ππ. αξ. 160 θαηά Laroche, κε ην φλνκα
VITIS (= ΏΜΠΒΛΟ΢) θαη αμία wi. ΢ηελ Γξακκηθή ΐ‘ φ νίλνο είλαη wo-no,
αιθαβεηηθά Fνἶλνο > νἶλνο.
485. Blasweiler 2013; Bremmer 2008, pp. 314-317.
486. Blasweiler 2014, p. 5. Πξφθεηηαη, κεηαμχ ησλ άιισλ, γηα ηνλ κχζν
ηνπ Telepinu θαη ηνπ δξάθνπ Illuyankaš.
487. Sayce 1930, p. 317.
488. Morris 2001, p. 431.
489. Morris 2001, p. 432.
490. Gelb 1931, p. 10. ΐι. θαη ζεκ. 474.
491. Evans 1935, pp. 685-686, fig. 667; 1952, p. 16; Polygiannaki
2008, p. 521. Πξφθεηηαη γηα ην ζπιιαβφγξακκα Ώΐ 44, ε δε θσλεηηθή αμία
ηνπ ήηαλ tu (ζπ εθ ηνπ ζχξζνο, θαηά ηελ Πνιπγηαλλάθε).
492. Evans 1935, pp. 686, fig. 668; 1952, p. 13; Polygiannaki 2008, p.
521. Πξφθεηηαη γηα ην ζπιιαβφγξακκα Ώ 31 (ηεο Γξακκηθήο Ώ) θαη ην ΐ 23
(ηεο Γξακκηθήο ΐ).
493. Zouzoula 2007, p. 74.
494. Zouzoula 2007, pp. 65, 99-100.
495. Evans 1930, pp. 418-419, fig. 283; Zouzoula 2007, pp. 99-100.
496. Watrous 1994, p. 698.
497. Cline 1991, pp. 133-134.
498. Evans 1930, pp. 418-419, fig. 284; Younger 1995a, pl. LVII f.
Παξφκνηεο παξαζηάζεηο πξνζψπσλ παξνπζηάδνληαη απφ ηνλ Younger (Younger
1995a, pl. LVII d, e, g, f.).
499. Evans 1930, pp. 419.

180
500. Σν δηπιφ ζθήπηξν ππφ ηελ κνξθή αληηθξπζηψλ φθεσλ κπνξεί λα
ζεσξεζεί επίζεο σο ζχκβνιν ηεο δπαδηθφηεηνο θαζψο επίζεο ησλ θεξάησλ
θαζνζηψζεσο θαη ηεο εκηζειήλνπ, κε ηα νπνία ζρεκαηηθψο νκνηάδεη.
501. Robinson 2009; Younger 1997, pp. 380-381.
502. Evans 1930, pp. 420, fig. 285. Βθηίζεηαη ζην Μνπζείν ηνπ Λνχβξνπ
(αξ. C 86) θαη ρξνλνινγείηαη απφ ηελ πεξίνδν 1292-1186 π.Υ. ή ηελ 19ε
δπλαζηεία.
503. Edmunds and Dundes 1983.
504. D'Huy 2012.
505. Katz 2006, pp. 157-158.
506. Edmunds and Dundes 1983.
507. Σνπινχκεο 2014.
508. Petrie 1891, p. 9 (§19).
509. Θενράξεο 1989, ζει. 166.
510. Θενράξεο 1989, ζει. 163-167.
511. Cammarosano 2010, p. 56; Hawkins 2009, p. 75; Kopanias
forthcoming, p. 150. ΐι. επίζεο ηελ ‗Πξνζεπρή ηνπ Mursili II/Muwatalli
II/Urhi-Teshshup(?), ζην CTH 214.12.A (KUB 14.2).
512. Bietak 1996, p. 79.
513. Ο Κηλχξαο ήηαλ βαζηιεχο ηεο Κχπξνπ, αλαθεξφκελνο απφ ηνλ ΋κεξν
(Ιι.11.20) αιιά θαη απφ ηνλ Ώπνιιφδσξν (Ώπνιι.3.14.3). Σν φλνκά ηνπ ν
Βπζηάζηνο εηπκνινγεί απφ ην κνπζηθφ φξγαλν ‗θηλχξα‘ (Βπζη.΢ρΙι.11.20),
ε δε ηειεπηαία απφ ην θίλπκαη / θηλένκαη ηηο ρνξδέο (Suid. s.v.
θηλχξα). Σν αλζξσπσλχκην ηνπ Κηλχξα απαληά ζε πηλαθίδεο Γξακκηθήο ΐ‘
ηεο Πχινπ (PY Qa 1301). ΐεβαίσο ππάξρεη θαη ε άπνςε ησλ ΢εκηηηζηψλ ε
νπνία ζπλδέεη ην φλνκα ηνπ κνπζηθνχ νξγάλνπ κε ηελ Ώθθαδηθή. ΢χκθσλα κε
ηα Κχπξηα Έπε ν Κηλχξαο ζπκκεηείρε ζηελ Σξσηθή εθζηξαηεία. Γηα
πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο ζρεηηθά κε ηελ ‗θηλχξα‘ ζηελ Μέζε Ώλαηνιή
(Ebla, Mari, Alalakh), αιιά θαη ηνλ κχζν ηεο Μχξξαο - ΢κχξλαο βι.
Franklin 2009; Σζαβιή 2009; Mikrakis 2012; Franklin --. Ώλάινγεο
αληηζηνηρίεο αλαθαιχπηνληαη θαη ζηελ ΐνπδηζηηθή Ελδία. ΢χκθσλα κε ηελ
ΐνπδηζηηθή κπζνινγία ν Kuvera, άξρσλ ησλ πλεπκάησλ ηεο θχζεσο,
αθνινπζείηαη απφ αλζξσπφκνξθα ηέξαηα, νλνκαδφκελα Kinnaras, ηα νπνία
αλαγλσξίδνληαη σο ζεζπέζηνη κνπζηθνί (Brittanica, s.v. Kuvera; Davis
1914, p. 161). Eπίζεο ε Kinnaris, ζειπθφ νκφινγν ηνπ Kinnaras, ήηαλ
γλσζηή γηα ηελ επίδνζή ηεο ζηνλ ρνξφ, ην ηξαγνχδη θαη ηελ πνίεζε

181
(Wikipedia, s.v. Kuvera). Σέινο Ελδηθφ έγρνξδν φξγαλν νλνκάδεηαη
Kinnari.
514. Marinatos and Palyvou 2007.
515. Yasur-Landau and Cline 2009, p. 17; Cline and Yasur-Landau 2006,
p. 163.

182
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Adiego, I.J. 2007. The Carian Language, Leiden.

Albright, W. F. 1932. ―The Excavation of Tell Beit Mirsim. I A: The

Bronze Age Pottery of the Fourth Campaign,‖ in The Annual of the
American Schools of Oriental Research 13, pp. 55-127.

Albright, W. F. 1975. ―Syria, the Philistines and Phoenicia,‖ in The

Cambridge Ancient History, Volume II, part 2 (ch. XXXIII), ed. I.E.S.
Edward, N.J. Gadd, N.G.L. Hammond, and E. Sollberger, Cambridge
University Press, pp. 507-536.

Ambos, C., and I. Krauskopf. 2010. ―The curved staff in the Ancient
Near East as a predecessor of the Etruscan lituus,‖ in Material Aspects
of Etruscan Religion, Babesch, Annual Papers on Mediterranean
Archaeology, Suppl. 16, ed. L.B. van der Meer, Leuven, pp. 127-153.

Amiran, R.B.K. 1952. “Connections between Anatolia and Palestine in the

Early Bronze Age,‖ in Israel Exploration Journal 2 (2), pp. 89-103.

Anagnostou, E. 2002. "Heracles", Βγθπθινπαίδεηα Μείδνλνο Βιιεληζκνχ, Μ.

Ώζία 6 ΢επηεκβξίνπ 2002, <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=4462> (4 ΜαΎνπ
2015).

Ancient Art from Cyprus, Greece, and Italy: The Docent Collections
Handbook, 2007 Edition, The Ringling Museum of Art, 2007.

Aravantinos, V. 1989. ―Mycenaean Inscribed Sealings from Thebes,

Problems of Content and Function,‖ in Aegean seals, sealings and
administration: proceedings of the NEH-Dickson Conference of the
Program in Aegean scripts and prehistory of the Department of Classics,
University of Texas at Austin, Aegaeum 5, ed. T.G. Palaima, Liege, pp.
149-174.

183
Arcan, B. 2012. ―Early Bronze Age Daggers in Central Anatolia‖ (thes.
Univ. İhsan Doğramacı Bilkent, Ankara).

Archi, A. 2010. ―The Heptad in Anatolia,‖ in BCILL 126, Hethitica XVI,

Studia Anatolica in memoriam Erich Neu, ed. R. Lebrun and J. De Vos,
Louvain, pp. 21-34.

Arnott, R. 1996. ―Healing and medicine in the Aegean Bronze Age,‖ J R

Soc Med 89 (5), pp. 265-270.

________
. 1997. ―Holes in the Head and more: Surgery in the Aegean Bronze
Age,‖ in The Bulletin of the Liverpool Medical History Society 9, pp.
21-34.

Aro, S. 2010. ―Luwians in Aleppo?,‖ in Luwian and Hittite Studies

presented to J.D. Hawkins on the occasion of his 70th birthday, ed.
Itamar Singer, Tel Aviv, pp. 1-10.

Atkinson, T. 1904. Excavations at Phylakopi in Melos (Supplementary

Paper 4), London.

Aruz, J., K. Benzel, and J.M. Evans, eds. 2008. Beyond Babylon: Art,
Trade, and Diplomacy in the Second Millenium B.C. (Exhibition
catalogue, The Metropolitan Museum of Art 2008-2009), New York.

Aruz, J., and R. Wallenfels, eds. 2003. Art of the First Cities, The
Third Millennium B.C. from the Mediterranean to the Indus: Catalogue of
an Exhibition Held at the Metropolitan Museum of Art, New York.

Bachhuber, C. 2006. ―Aegean Interest on the Uluburun Ship,‖ AJA 110,

pp. 345-363.

Bachmann, M. 2006. ―Divine Staging. The Civil Engineering Peculiarities

of the Hittite Spring Sanctuary Eflatun Pınar,‖ in Second International
Congress on Construction History, Queens' College, Cambridge

184
University. Proceedings of the Second International Congress on
Construction History 1, pp. 251-265.

Bammer, A. 1987. ―Ephesos in der Bronzezeit‖, ÖJh 57, pp. 1-38.

Barber, E.J.W. 1991. Prehistoric Textiles: The Development of Cloth in

the Neolithic and Bronze Ages with Special Reference to the Aegean,
Princeton University Press.

Bass, G.F. 1966. ―Troy and Ur, Gold Links Between Two Ancient
Capitals,‖ in Expedition 8 (4), pp. 26-39.

________
. 1998. ―Sailing between the Aegean and the Orient in the Second
Millenium BC,‖ in The Aegean and the Orient in the Second Millennium
(Aegaeum 18). Proceedings of the 50th Anniversary Symposium, University
of Cincinnati, 18-20 April 1997, ed. E.H. Cline, and D. Harris-Cline,
pp. 183-189.

Bass, G.F., C. Pulak, D. Collon, and J. Weinstein. 1989. ―The Bronze

Age Shipwreck at UluBurun: 1986 Campaign,‖ AJA 93, pp. 1-29.

Bean, G. 1966. Aegean Turkey, An Archaeological Guide, London, 1966,

Ernest Benn Limited.

Beck, C.W., and L.Y. Beck. 1995. "Analysis and provenience of Minoan
and Mycenaean amber, V: Pylos and Messenia," in Greek, Roman and
Byzantine Studies 36/2 (195), pp. 119-135.

Beckman, G., T. Bryce, and E.H. Cline. 2011. The Ahhiyawa texts,
Atlanta: Society of Biblical Literature.

Beckman, G. 1993. ―From Cradle to Grave: Women‘s Role in Hittite

Medicine and Magic,‖ in Journal of Ancient Civilizations 8, pp. 25-39.

________
. 2008. ―The Horns of a Dilemma, or On the Divine Nature of the
Hittite King,‖ in Organization, Representation,and Symbols of Power in

185
the Ancient Near East, Proceedings of the 54th Rencontre Assyriologique
Internationale at Würzburg, University of Michigan, pp. 605-611.

Beekes, R.S.P. 2003. The Origin of the Etruscans, Amsterdam.

Belgiorno, M.R. 2012. ―Pyrgos – Mavrorachi: Advanced Technology in

Early Bronze Age Cyprus,‖ November 2012, < http://www.pyrgos-
mavroraki.net/index.htm> (10 February 2013).

Bennet, J. 1995. ―Space Through Time: Diachronic Perspectives on the

Spatial Organisation of the Pylian State,‖ in Politeia: Society and
State in the Aegean Bronze Age, Aegaeum 12, ed. R. Laffineur and W-D
Neimeier, Universite‘ de Liege, University of Texas at Austin, p.p.
587-602.

Ben-Shlomo, D. 2008. ―Zoomorphic Vessels from Tel Miqne-Ekron and the

Different Styles of Philistine Pottery,‖ Israel Exploration Journal 58
(1), pp. pp. 24–47.

Benter, M. 2009. ―Das mykenische Kammergrab vom Pilavtepe im Landkreis

Milas,‖ in Die Karer und die Anderen, Internationales Kolloquium an der
Freien Universität Berlin, ed. F. Rumscheid, Bonn.

Betancourt, P.P. 2006. The Chrysokamino Metallurgy Workshop and Its

Territory (Hesperia, Suppl. 36), ASCSA.

Betancourt, P.P., and H.N. Michael. 1987. ―Dating the Aegean Late
Bronze Age with Radiocarbon,‖ Archaeometry 29, pp. 45-49 & 212-213.

Bietak, M. 1996. Avaris. The Capital of the Hyksos, British Museum

Press.

________
. 2000. ――Rich Beyond the Dreams Of Avaris: Tell El-Dabca And The
Aegean World – A Guide For The Perplexed‖: A Response To Eric H.
Cline,‖ The Annual of the British School at Athens 95, pp. 185-205.

186
Bilgin, T. 2009. ―Karatepe‖,
<http://www.hittitemonuments.com/karatepe/> (14 March 2013).

Billigmeier, J.C. 1969. An Inquiry into the Non-Greek Names on the

Linear B Tablets from Knossos and their Relationship to Languages of
Asia Minor,‖ Minos 10, pp. 177-183.

________
. 1981. ―Šantaš and Kupapa on Crete,‖, in Bono Homini Donum:
Essays in Historical Linguistics in Memory of J. Alexander Kerns
(Current Issues in Linguistic Theory 16), ed. Y.L. Arbeitman, and A.R.
Bomhard, Amstyerdam, pp. 751-760.

Billigmeier, J.C. 1969. An Inquiry into the Non-Greek Names on the

Linear B Tablets from Knossos and their Relationship to Languages of
Asia Minor,‖ Minos 10, pp. 177-183.

Billington, C.E. 1994. ―Did Abraham Learn Sacrifice from the

Philistines? A Comparative Studr of Two Temples, One Minoan and One
Philistine,‖ Near Eastern Archaeological Society Bulletin 39-40, pp.
22-30.

Bittel, K. 1933. ―Vorläufiger Bericht über die dritte Grabung in

Boghazköy,‖ Mitteilungen der Deutschen Orient Gesellschaft 72, pp. 1-
53.

________
. 1937. Boğazköy: Die Kleinfunde der Grabungen 1906-1912. I. Fund
hethitischer Zeit, Leipzig.

________
. 1939. ―Ein Hethitisches Symbol,‖ in Anatolian Studies presented
to W.H. Buckler, ed. W.M. Calder, Aberdeen, pp. 9-14.

________
. 1976a. ―Das zweite vorchristliche Jahrtausend im östlichen
Mittelmeer und im Vorderen Orient: Anatolien und Aegaeis,‖ Gymnasium
83, pp. 513-533.

187
________
. 1976b. "Tonschale mit Ritzzeichnung von Bogazkoy," Revue
Archeologique NS 52 (1), Paris.
Blackwell, N.G. 2014. ―Making the Lion Gate Relief at Mycenae: Tool
Marks and Foreign Influence,‖ AJA 118 (3), pp. 451–488.

Blasweiler, J. 2013. ―The Hittite kursa similar with the Greek aegis ?
(and the impact of the sacral kursa in Central Anatolia),‖ in Arnhem
(nl) 2013 – 6 Anatolia in the bronze age, pp. 1-9.

________
. 2014. ―Influences of Hittite myths in the Myth of the Golden
Fleece?,‖ in Arnhem (nl) 2014 – 1 Anatolia in the bronze age, pp. 1-21.

Blegen, C., J. Caskey, and M. Rawson. 1953. Troy III: The Sixth
Settlement, Princeton.
Boer, J.G. De 2008. ―Phantom – Mycenaeans in the Black Sea,‖ in Talanta
38-39 (2006-2007), ed. J.M. Kelder, J.P. Stronk, and M.D. De Weerd, pp.
277-302.

Boroffka, N., and T. Stapelfeldt. 1995. ‖Bemerkungen zu einer

Balkanischen Gefäßform: Die Saucière,‖ in Archaeologia Moldovei XVIII,
ed. M. Petrescu-Dîmbovita, Bucureşti, pp. 277-288.

Bossert, H.T. 1931. ―Die Beschwörung einer Krankheit in der Sprache

von Kreta,‖ in Orientalistische Literaturzeitung 34, pp. 303 - 329.

________
. 1932. Šantaš und Kupapa, Neue Beiträge zur Entzifferung der
kretischen und hethitischen Bilderhandschrift, Leipzig.

Boucherit, G. 2011. ―A Deer Cult in Buile Suibhne,‖ in XIV

International Congress of Celtic Studies, Maynooth, pp. 1-13.

Bremmer, J.N. 1983. ―Scapegoat Rituals in Ancient Greece,‖ in Harvard

Studies in Classical Philology 87, pp. 299-320.

188
________
. 2004. ―Ritual,‖ in Religions of the Ancient World: A Guide, ed.
S.I. Johnston, Harvard College, pp. 32-44.

________
. 2008. Greek Religion and Culture, the Bible and the Ancient
Near East, Jerusalem Studies in Religion and Culture, ed. G. Stroumsa,
and D. Shulman, Leiden.

Bryce, T. 1999a. ―The Nature of Mycenaean Involvement in Western

Anatolia,‖ in Historia Bd. 38, H. 1 (1st Qtr., 1989), pp. 1-21.

________
. 1999b. The Kingdom of the Hittites, Claredon Paperbacks, Oxford
University Press, US, 1999.

________
. 2003. Letters of the Great Kings, The Royal Correspondence of
the Late Bronze Age, Routledge, 2003.

________
. 2010. ―The Hittite Deal with the Hiyawa-Man,‖ in Pax Hethitica,
Studies on the Hittites and their Neibhours in Honor of Istamar Singer,
ed. Yoram Cohen, Amir Gilan, and Jared L. Miller, pp. 47-53.

________
. 2012. The World of the Neo-Hittite Kingdoms. A Political and
Military History, Oxford.

Bryce, Σ., and J. Zahle. 1986. The Lycians: The Lycians in literary and
epigraphic sources, vol. 1, Museum Tusculanum Press.

Buchner, G., and J. Boardman. 1966. ―Seals from Ischia and the Lyre-
Player Group,‖ JDAI 81, pp. 1-62.

Burkert, W. 1985. Greek Religion, Harvard University Press.

Calame, C. 2011. Choruses of Young Women in Ancient Greece: Their

Morphology, Religious Role, and Social Function, trans. D. Collins and
J. Orion, Lanham – Maryland.

189
Cammarosano, M. 2010. ―Tanuḫepa: a Hittite Queen in Troubled Times,‖ in
Mesopotamia XLV, Rivista di Archeologia, Epigrafia e Storia Orientale
Antica, ed. A. Invernizzi, pp. 47-64.

Canby, J.V. 1969. ―Some Hittite Figurines in the Aegean,‖ in Hesperia:

The Journal of the American School of Classical Studies at Athens 38
(2), pp. 141-153.

Carannante, A. 2010. ―Archaeomalacological Data from the Bronze Age

Industrial Complex of Pyrgos-Mavroraki (Cyprus), A Non-dietary Mollusc
Exploitation Case,‖ in MUNIBE(Suplemento – Gehigarria, pp. 156-167.

Catapoti, D. 2005. ―From Power to Paradigm: Rethinking the Emergence of

the "Palatial Phenomenon" in Bronze Age Crete‖ (diss. Univ. of
Sheffield).

Chadwick, J. 1973. ―Relations between Knossos and the rest of Crete at

the time of the Linear B tablets,‖ in Proceedings of the Third
International Cretological Colloquium Congress (CC3, vol. 1),
Rethymnon.

________
. 1976. The Mycenaean World, Cambridge University Press.

Chadwick, J., and M. Ventris. 1973. Documents in Mycenaean Greek,

Cambridge University Press.

Chagalis, C. 2006. ―Αὶο ἑπηά: Allusive Numbering and Narrative Cross-

References in Herodotus 1.86.2 and 7.113.5-115.1,‖ Seminari Romani di
Cultura Greca VII: 2, Quasar, pp. 239-250.

Chaniotis, A. 1995. ―Illness and cures in the Greek propitiatory

inscriptions and dedications of Lydia and Phrygia,‖ in Ancient Medicine
in its Socio-Cultural Context. Papers Read at the Congress Held at
Leiden University, vol. II, ed. H.F.J. Horstmanshoff, P.J. van der
Eijk, and P.H. Schrijvers, Amsterdam-Atlanta 1995, pp. 323-344.

190
Charles, R.P. 1960. Cahiers Ligures de Prehistoire et d‟Archeologie 9,
pp. 204-211.
Cherry, J.F. 1986. ―Polities and Palaces: some problems in Minoan State
Formation,‖ in Peer Polity Interaction and Socio-political Change, ed.
C. Renfrew, and J.F. Cherry, Cambridge, pp. 19-46.

Civitillo, M. 2009. ―Sulle Presunte ‗Iscrizioni‘ in Lineare A e B da

Itaca,‖ in Annali di Archeologia e Storia Antica, Nuova Serie N. 15 –
16, Napoli, pp. 71-88.

Cline, E. 1991a. ―A Possible Hittite Embargo against the Mycenaeans,‖

in Historia Bd. 40, H. 1, pp. 1-9, Franz Steiner Verlag Stuttgart.

________
. 1991b. ―Hittite Objects in the Bronze Age Aegean,‖ AnatSt 41,
pp. 133-144.

________
. 1994. ―Tinker, Tailor, Soldier, Sailor: Minoans and Mycenaeans
Abroad,‖ in Politeia: Society and State in the Aegean Bronze Age,
Proceedings of the 5th International Aegean Conference, University of
Heidelberg, Archaologisches Institut, Aegaeum 12, pp. 265-283.

________
. 1996. ―Assuwa and the Achaeans: The 'Mycenaean' Sword at
Hattusas and its Possible Implications,‖ in The Annual of the British
School at Athens 91, pp. 137-151.

________
. 1998. ―Rich beyond the Dreams of Avaris: Tell El-Dabca and the
Aegean World: A Guide for the Perplexed,‖ ABSA 93, pp. 199-219.

________
. 2006. ―Archaeology and the Iliad: The Trojan War in Homer and
History,‖ The George Washington University, Lecture content, 2006,
Course guide 2006 by Recorded Books, LLC.

Cline, E.H. and D. Harris-Cline, eds. 1998. Proceedings of the 50th

Anniversary Symposium, University of Cincinnati, 18-20 April 1997, “The
Aegean and the Orient in the Second Millennium”, Aegaeum 18.

191
Cline, E.H., and A. Yasur-Landau. 2006, ―Poetry in Motion: Canaanite
Rulership and Aegean Narrative Art at Tel Kabri,‖ in Epos.
Reconstructing Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology.
th
Proceedings of the 11 International Aegean Conference, ed. S. P.
Morris and R. Laffineur, pp. 157-171.

Cline, E.H., A. Yasur-Landau, and N. Goshen. 2011. ―New Fragments of

Aegean-Style Painted Plaster from Tel Kabri, Israel,‖ AJA 115, No. 2
(April 2011), pp. 245-261.

Coleman, J.E. 1985. ―‗Frying Pans‘ of the Early Bronze Age Aegean,‖ AJA
89 (2), pp. 191-219.

Collins, B.J. 2007. The Hittites and Their World, Atlanta.

________
. 2010 ―Hittite Religion and the West‖ in Pax Hethitica: Studies
on the Hittites and their Neighbours in Honour of Itamar Singer, ed. Y.
Cohen, A. Gilan, and J.L. Miller, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden, pp.
54-66.

Contenau, G. 1922. La Glyptique Syro-Hittite, Paris.

Conway, R.S. 1904. ―A Third Eteocretan Fragment,‖ in The Annual of the

British School at Athens 10, pp. 115-126

Cook, Ώ.ΐ. 1914. Zeus, A Study in Ancient Religion I: Zeus God of the
Bright Sky, Cambridge.

Cosmidis, D. and N. Lyberis. 2004. ―Before and after Alexander:

Hellenism and Central Asia,‖
<http://www.archive.gr/news.php?readmore=104> (14 Jan 2014).

Cosmopoulos, M.B. 2006. ―The Political Landscape of Mycenaean States:

A-pu₂ and the Hither Province of Pylos,‖ AJA 110 (2), pp. 205-228.

192
Cross, F.M., and L.E. Stager 2006. ―Cypro-Minoan Inscriptions Found in
Ashkelon,‖ IEJ 56/2, pp. 129-159.

Crowley, J. L. 1998. ―Iconography and Interconnections,‖ in The Aegean

and the Orient in the Second Millennium: Proceedings of the 50th
Anniversary symposium, Cincinnati, 18-20 April 1997 (Aegaeum 18), ed.
E. Cline, and D. Harris-Cline, Liège and Austin, pp. 171-186.

Csapo, E., A. Johnston, and D. Geagan. 2000. ―The Iron Age

Inscriptions,‖ in Kommos IV, The Greek Sanctuary, eds. J. Shaw, and M.
Shaw, Princeton, pp. 101-134.

Cultraro, M. 2007. ―Combined Efforts till Death: Funerary Ritual and

Social Statements in the Aegean Early Bronze Age,‖ in Performing Death,
Social Analyses of Funerary Traditions in the Ancient Near East and
Mediterranean, ed. N. Laneri, The Oriental Institute of the University
of Chicago, Chicago, pp. 81-108.

Czebreszuk, J. 2005. ―Amber between the Baltic and the Aegean in the
third and Second Millennia BC (An Outline of Major Issues),‖ in Between
the Aegean and Baltic Seas. Prehistory across Borders. Proceedings of
the International Conference: Bronze and Early Iron Age
Interconnections and Contemporary Developments between the Aegean and
the Regions of the Balkan Peninsula, Central and Northern Europe,
University of Zagreb, 11-14 April 2005, ed. I. Galanaki, H. Tomas, Y.
Galanakis and R. Laffineur, pp. 363-370.

Dale, A. 2011. ―Alcaeus on the Carreer of Myrsilos: Greeks, Lydians and

Luvians at the east Aegean - west Anatolian Interface,‖ JHS 131, pp.
15−24.

Daroczi, T.T. 2012. ―From ―Diachronic Judgement‖ to the Theory of

Possible Types of Symmetry: An Investigation into Cycladic and
Transylvanian Bronze Age Relations,‖ in Acta Musei Napocensis (47–
48/I), pp. 47–61.

193
Davis, E.N. 1977. ―The Vapheio Cups and Aegean Gold and Silver Work‖
(diss. Univ. of New York).

Demand, N.H. 2011. The Mediterranean Context of Early Greek History,

Oxford.

Demangel, R. 1938. ―Autour d'un hiéroglyphe Hittite,‖ in Bulletin de

correspondance hellénique 62, pp. 180-193.

Demsky, A. 1998. "Discovering a Goddess: A New Look at the Ekron

Inscription Identifies Mysterious Deity", BAR 24.5, pp. 53-58.

Deroy, L. 1952. ―Kubaba, Deese Cretoise,‖ in Minos 2, pp. 34-54.

Derrida, J. 1981. Dissemination, trans. B. Johnson, Chicago.

De Santerre, H.G. 1987. ―Les statuettes de bronze mycéniennes au type

dit du ‗dieu Reshef‘ dans leur contexte égéen,‖ in Bulletin de
correspondance hellénique 111 (1), pp. 7-29.

Desborough, V.R. d‘A. 1972. ―Bird Vases,‖ KretChron 24, pp. 245-277.

De Vries, K. 1972. ―Greek, Etruscan and Phoenician Ships and Shipping‖

in A History of Seafaring based on Underwater Archaeology, ed. G.E.
Bass, New York.

D'Huy, J. 2012. ―L‘ Aquitaine sur la Route D‘Oedipe ? La Sphinge comme

Motif Prehistorique,‖ in Bulletin de la SERPE 61, pp. 15-21.

Dietrich, B.C. 2004. The Origins of Greek Religion, Bristol.

Dinsmoor, W.B. 1950. The Architecture of Ancient Greece: an Account of

its Historic Development, Biblo and Tannen, New York.

194
Dossin, G. 1939. ―Nqmd et Niqme-Had,‖ in Syria 20 (fasc. 3), pp. 169-
176.

Dothan, M., and Ben-Shlomo, D. 2005. Ashdod VI. The Excavations of

Areas H and K (1968-1969), IAA Reports 24, Jerusalem.

Du Buisson, Comte Du Mesnil. 1927. ―Les ruines d'El-Mishrifé au nord-

est de Homs (Emèse),‖ Syria 8 (1), pp. 13-33.

Duev, R. 2007. ―Zeus and Dionysus in the Light of Linear B Records,‖ in

Pasiphae I, pp. 223-230.

Dumézil, G. 1924. Le festin d'immortalité: esquisse d'une étude de

mythologie comparée indo-européenne, Paris.

Edmunds, L. and A. Dundes, eds. 1983. Oedipus, A Folklore Casebook, New

York.

Eduljee, Κ. Β. 2007. ―Zoroastrian Heritage,‖ 2007-12,

<http://www.heritageinstitute.com/zoroastrianism/ranghaya/hittites.htm>
(2014).

Efkleidou, K. 2002-3. ―The Status of ‗Outsiders‘ within Mycenaean

Pylos: Issues of Ethnic Identity, Incorporation or Marginality,‖ Minos
37-38, pp. 269-292.

Emre, K. 1988. ―Kantharoi from Kültepe/Kanish,‖ in Essays on Ancient

Anatolia in the Second Millennium B.C., ed. S. Omura, Weisbaden, pp. 1-
24.

Erimtan, C. 2008. ―Hittites, Ottomans and Turks: Ağaoğlu Ahmed Bey and
the Kemalist construction of Turkish nationhood in Anatolia,‖ AnatSt
58, pp. 141-171.

Evans, A.J. 1895. Cretan Pictographs and Prae-Phoenician Sript, London

– New York.

195
________
. 1901. ―Mycenaean Tree and Pillar Cult and Its Mediterranean
Relations,‖ in The Journal of Hellenic Studies 21, pp. 99-204.

________
. 1909. Scripta Minoa 1: The Hieroglyphic and Primitive Linear
Classes, Oxford.

________
. 1921. The Palace of Minos at Knossos 1: The Neolithic and Early
and Middle Minoan Ages, London.

________
. 1929. The Shaft Graves and Bee-hive Tombs of Mycenae and their
Interelation, London.

________
. 1930. The Palace of Minos at Knossos 3, London.

________
. 1935. The Palace of Minos at Knossos 4, London.

________
. 1952. Scripta Minoa 2: The Archives of Knossos, Oxford.

Evely, R.D.G. 1993. Minoan Crafts: Tools and Techniques, an

Introduction, Göteborg.

Faure, P. 1989. ―Tessons inscrits du palais de Pilikata a Ithaque,‖ in

Nestor 16.6, p. 2288.

Forrer, E. 1924. ―Vorhomerische Griechen in den Keilschrifttexten von

Boghazköy,‖ MDOG 63, pp. 1-22.

Finkelberg, M. 1998. ―Bronze Age Writing: Contacts Between East and

West,‖ in The Aegean and the Orient in the Second Millennium.
Proceedings of the 50th Anniversary Symposium, Aegeum 18 (1998), ed.
E. H. Cline and D. Harris-Cline, Liège, pp. 265-272.

Franklin, J.C. 2009. ―Kinyras and the Musical Stratigraphy of Early

Cyprus,‖ for proceedings of Musical Traditions in the Middle East:
Reminiscences of a Distant Past (12/09), University of Leiden.

196
Franklin, J.C. --. ―Kinyras at Pylos,‖ <http://www.kingmixers.com> (25
May 2013).

Frankfort, H., T. Jacobsen, and C. Preusser. 1932. Tell Asmar and

Khafaje, The first Season‟s Work in Eshnunna 1930-31, ed. J.H.
Breasted, and T.G. Allen, The Oriental Institute of the University of
Chicago, Chicago.

French, E. 1975. ―A Reassesment of the Mycenaean Pottery at Tarsus‖,

AnatSt 25, pp. 53-75, Published by the British Institute at Ankara.

Futter, D.B. 2014. ―The Myth of Theseus in Plato‘s Phaedo,‖ in

Akroterion 59, pp. 1-15.

Gallou, C. 2002. ―The Cult of the Dead in Central Greece during the
Mycenaean Period‖ (diss. Univ. of Nottingham).

Garcia Ramon, J.L. 2009. ―Mycenaean Onomastics, poetic phraseology and

Indo-European comparison: the man‘s name pu2-ke-qi-ri,‖ East and West
(Papers in Indo-European Studies, Conference Kyoto University), Bremen,
pp. 1–26.

________
. 2013. ―Religious Onomastics in Ancient Greece and Italy:
Lexique, Phraseology and Indo-european Poetic Language,‖ in Poetic
Language and Religion in Greece and Rome, ed. J.V. García, and A. Ruiz,
Cambridge Scholars Publishing, pp. 60-107.

Gates, M.-H. 1996. ―Archaeology in Turkey‖, AJA 100, pp. 277−335.

Gelb, I.J. 1931. Hittite Hieroglyphs I, Chicago.

________
. 1935. Hittite Hieroglyphs II, Chicago.

________
. 1985 (1934). Inscriptions from Alishar and vicinity, Chicago.

197
Genz, H. 2004. ―Eine mykenische Scherbe aus Boğazköy,‖ Archäologischer
Anzeiger 1, pp. 77-84.

________
. 2011. ―Foreign Contacts of the Hittites,‖ in Insights into
Hittite History and Archaeology, Colloquia Antiqua 2, ed. H. Genz and
D.P. Mielke, Peeters – Leuven, pp. 301-332.

Genz, H., and D.P. Mielke 2011. ―Research on the Hittites: A short
Overview,― in Insights into Hittite History and Archaeology, ed. by
Hermann Genz and Dirk Paul Mielke, Colloquia Antiqua 2, Peeters, Leuven
– Paris – Walpole.

Giannakos, K. 2013. ―Aegean Type Swords and Finds in Anatolia,

Technology of Metals and Structures, Written Sources and the Dating of
Trojan War,‖ in SOMA 2012: Identity and Connectivity, Proceedings of
the 16th Symposium on Mediterranean Archaeology I, BAR International
Series 2581, ed. L. Bombardieri, A. D‘Agostino, G. Guarducci, V. Orsi,
and S. Valentini, Florence, pp. 427-437.

Gilan, A. 2013. ―Hittites in Canaan? The Archaeological Evidence,‖

Biblical Notes 156, pp. 39-52.

Gilmour, G. 2002. ―Foreign Burials in Bronze Age Palestine,‖ Near

Eastern Archaeology 65(2), pp. 112-119.

Gimbutas, M. 2007. The Goddesses and Gods of Old Europe, 6500-3500

B.C.: Myths and Cult Images, India.

Gitin, Seymour, T. Dothan, and J. Naveh 1998. "Ekron Identity

Confirmed," in Archaeology 51.1, pp. 30-31.

Godart, L. 1994a. ―La scrittura di Troia,‖ Rendiconti dell‟Accademia

Nazionale del Lincei. Classe di Scienze morali, storiche e filologiche
s. 9, v. 5, pp. 457-460.

198
________
. 1994b. ―Les écritures crétoises et le bassin méditerranéen,‖
Rendiconti dell‟Accademia Nazionale del Lincei. Classe di Scienze
morali, storiche e filologiche, CRAI(1994), pp. 707-731.

Gonen, R. 1992. Burial Patterns and Cultural Diversity in Late Bronze

Age Canaan (Dissertation Series 7, ASOR), Eisenbrauns: USA.

Goodwin S.‖Using Evidence from a Shipwreck to Explore Late Bronze Age

Trade in the Mediterranean,‖ AIA Education Department, Cargoes from
Three Continents,
<http://www.archaeological.org/pdfs/education/cargoes/Cargoes_Cha
pter7.pdf> (13 March 2013).

Gordin, S. 2008. ―Scribal Families of Hattuša in the 13th century BCE:

A Prosopographic Study‖ (thes. Univ. of Tel Aviv, Tel Aviv).

Graham, J.W. 1962. The Palaces of Crete, Princeton 1962.

Greek Art of the Aegean Islands, Catalogue of an Excibition Held at the

Metropolitan Museum of Art, New York 1979.

Griffith, M. 2013. ―Cretan Harmonies and Universal Morals: Early Music

and Mifeations of Wisdom in Plato‘s Laws,‖ in Performance and Culture
in Plato's Laws, ed. A.-E. Peponi, Cambridge University Press, pp. 15-
66.

Guethner, P. 1926. Céramique cappadocienne II: Acquisitions du Musée du

Louvre. Département des antiquités orientales, Henri de Genouillac,
Paris.

Gulizio, J., K. Pluta, and T.G. Palaima. 2001. ―Religion in the Room of
the Chariot Tablets,‖ Potnia (Aegeaum 22), ed. R. Hägg and R.
Laffineur, Liège and Austin, pp. 453-461.

199
Gunter, A.C. 2012. ―Neo-Hittite and Phrygian Kingdoms of North Syria
and Anatolia,‖ in A Companion to the Archaeology of the Ancient Near
East, ed. D. T. Potts, Willey-Blackwell, pp. 797-815.

Güterbock, H.G. 1973. ―Hittite Hieroglyphic Seal Impressions from

Korucutepe,‖ in Journal of Near Eastern Studies 32 (1/2), pp. 135-147.

________
. 1975. ―Hieroglyphensiegel aus dem Tempelbezirk,‘ Bogazkoy V,
ed. H.G. Güterbock, G. Neumann, P. Neve, H. Otten, and U. Seodl,
Berlin, pp. 47-75.

________
. 1977. ―The Hittite Seals in the Walters Art Gallery,‖ in The
Journal of the Walters Art Gallery 36, Essays in Honor of Dorothy Kent
Hill, pp. 7-16.

________
. 1983. ―The Hittites and the Aegean World: Part 1. The Ahhiyawa
Problem Reconsidered,‖ AJA 87.2, pp. 133-138.

________
. 1984, "Hittites and Akhaeans: A New Look," in PAPS 128.2, pp.
114-122.

________
. 1989. ―Hittite kursa 'Hunting Bag',‖ in Essays in Ancient
Civilization Presented to Helene J. Kantor, ed. A. Leonard, and B.B.
Williams, Chicago, pp. 113-124.

________
. 1977. ―The Hittite Seals in the Walters Art Gallery,‖ in The
Journal of the Walters Art Gallery 36, Essays in Honor of Dorothy Kent
Hill, pp. 7-16.

Haas, V. 1994. Geschichte der hethitischen Religion (Handbuch der

Orientalistik I/XV), Leiden, New York, Koln.

Hackey, R. 2014. ―Philoctetes as a Health Educator,” in Didaskalia

11.7, <http://www.didaskalia.net/issues/11/7/> (26 September 2015).

200
Haider, P.W. 2001. ―Minoan Deities in an Egyptian Medical Text,‖ in
Potnia: Deities and Religion in the Aegean Bronze Age, ed. R. Laffineur
and R. Hagg, Liege/Austin, Texas, pp. 479-482.

Hajnal, I., and C. Posch. 2009. ―Graeco-Anatolian Contacts in the

Mycenaean Period‖, <https://www.academia.edu/1822403/Graeco-
Anatolian_Contacts_in_the_Mycenaean_Period> (25 April 2015).

Hall, H.R., and C.L. Woolley. 1927. Ur Excavations I: Al-'Ubaid,

Oxford.
Hallager, E. 1985. ―Σhe Master Impression. A Clay Sealing from the
Greek-Swedish Excavations at Kastelli, Khania,‖ SIMA 69, Göteborg.

Hanson, K. C. ―The Ekron Inscription‖,

<http://www.kchanson.com/ANCDOCS/westsem/ekron.html#Dems> (2 April
2007).

Harrison, J.H. 1991. Prolegomena to the Study of Greek Religion, New

Jersey.

Harmanşah, O. 2012. ―Monuments and Memory: Architecture and Visual

Culture in Ancient Anatolian History,‖ in The Oxford Handbook of
Ancient Anatolia: (10,000-323 BCE), ed. G. McMahon and S. Steadman ,
ch. 28, pp. 623-651.

Hasel, M. G. 1998. ―New Discoveries Among the Philistines:

Archaeological and Textual Considerations,‖ Journal of the Adventist
Theological Society 9/1-2, pp. 57-70.

Hawes, H.B., B.E. Williams, R.B. Seager, and E.H. Hall. 2014. Gournia,
Vasiliki and other Prehistoric Sites on the Isthmus of Hierapetra,
Crete. Excavations of the Wells-Houston-Cramp Expeditions 1901, 1903,
1904, 2nd ed., INSTAP Academic Press Philadelphia.

Hawkins, J.D. 1975. ―The Negatives in Hieroglyphic Luvian,‖ AnatSt 25,

pp. 119-156.

201
________
. 1986. ―Writing in Anatolia: Imported and Indigenous Systems,‘
WorldArch 17/3, pp. 363–374.

________
. 1998, ―Tarkasnawa King of Mira ‗Tarkondimos‘, Bogazkoy sealings
and Karabel,‖ AnatSt 48, pp. 1-31.

________
. 2000a. Corpus of Hieroglyphic Luwian Inscriptions, Inscriptions
of the Iron Age: Part 1: Text, Introduction, Karatepe, Karkamis, Tell
Ahmar, Maras, Malatya, Commagene, Berlin.

________
. 2000b. Corpus of Hieroglyphic Luwian Inscriptions I:2. Berlin:
Walter de Gruyter.

________
. 2009. ―The Arzawa Letters in Recent Perspective,‖ in British
Museum Studies in Ancient Egypt and Sudan 14, pp. 73–83.

________
. 2010.‖Sarissa, Toponym and Personal Name,‖ Orientalia 79 (2),
pp. 171-176.

________
. 2011. ―The inscriptions of the Aleppo temple,‖ AnatSt 61, pp
35-54.

Heath, M.C. 1958. ―Early Helladic Clay Sealings from the House of the
Tiles at Lerna,‖ Hesperia XXVII (2), pp. 81-121.

Hekman, J.J. 2003. ―The Early Bronze Age cemetery at Chalandriani on

Syros (Cyclades, Greece)‖ (diss. Univ. of Groningen).

Helft, S. 2010. ―Patterns of exchange/patterns of power: A new

archaeology of the Hittite Empire‖ (diss. University of Pennsylvania
Museum of Archaeology and Anthropology, Pennsylvania).

Heurtley, W.A. 1935. ―Excavations at Ithaca II. The Early Helladic

settlement at Pelikata,‖ in BSA 35, pp. 1-44.

202
Hiebert, F.T. 2002. ―The Context of the Anau Seal,‖ Sino-Platonic
Papers 124, pp. 1-34.

Hitchcock, L.A. 2002. ―Levantine Horned Altars: An Aegean Perspective

on the Transformation of Socio-Religious Reproduction,‖ in Imagining‟
Biblical Worlds. Studies in Spatial, Social and Historical Constructs
in Honor of James W. Flanagan (Journal for the Study of the Old
Testament, Supp. Series 359), ed. D.M. Gunn, and P.M. McNutt, New York,
pp. 233-255.

Hiller, St. 1991.‖The Mycenaeans and the Black Sea” in Thalassa, L‟Egee
prehistorique et la mer. Actes de la troisième Rencontre égéenne
internationale de l‟Université de Liège (StaReSo), ed. R. Laffineur,
and L. Basch, Liège, 1991, pp. 207-216.

Hintze, A. 1993. A Lexicon to the Cyprian Syllabic Inscriptions,

Hamburg.

Hodel-Hoenes, S. 2000. Life and death in ancient Egypt: scenes from

private tombs in New Kingdom Thebes, trans. D. Warburton, New York:
Cornell University.

Hoffmeier, J.K. 2012. ―Sinai in Egyptian, Levantine and Hebrew

(Biblical) Perspectives,‖ in The History of the Peoples of the Eastern
Desert (Monograph 73), ed. H. Barnard, and K. Duistermaat, California,
pp. 105-131.

Horowitz, W. 1998. Mesopotamian Cosmic Geography, Eisenbrauns.

Hφttel, H.G. 1981. ―Bronzezeitliche Trensen in Mittel- und Osteuropa,‖

Prahistorische Bronzefunde XVI.2 (32).

Howard Jr., D. M. 1994. ―Philistines,‖ in Peoples of the Old Testament

World, ed. A. J. Hoerth, G. L. Mattingly, and E. M. Yamauchi, Grand
Rapids: Baker, pp. 231-50.

203
Hrozny, B. 1932a. ―Une Inscription de Ras Shamra en langue Churrite,‖
Arc. Or. IV (1932), pp. 118-129, 176.

________
. 1932b. ―Les Ioniens a Ras Sharma,‖ Arch. Or. IV, 1932, pp. 169-
178.

Huxley, G. 1960. Achaeans and Hittites, Oxford.

Humm, A. ―Karatepe inscription,‖ 1997,

<http://jewishchristianlit.com/Texts/ANEhist/karatepe.html> (10 March
2013).

Hutter, M. 2003. ―Aspects of Luwian Religion,‖ in The Luwians (HdO

I/68), ed. H. C. Melchert, Leiden – Boston, pp. 211-280.

Hymes, D. 1979. ―Language in education: Forward to fundamentals,‖ in

Language, Children and Society, ed. D. Garnica and M. King, Oxford:
Pergamon Press, pp. 1-20.

Ian Begg, D.J. 2004. ―An Arcaeology of Palatial Mason‘s Marks on

Crete,‖ in Υάξηο: Essays in Honor of Sara A. Immerwahr, ed. Anne P.
Chapin, ACSA, pp. 1-25.

Immerwahr, S.A. 1960. "Mycenaean trade and colonization", Archaeology

13, pp. 4-13.

Jablonka, P., and C.B. Rose. 2004. ―Late Bronze Age Troy: A Response to
Frank Kolb,‖ AJA 108, pp. 615-630.

Janeway, B. 2011. „Old Testament King Discovered?‖ in Associates for

Biblical Research February 2011,
<http://www.biblearchaeology.org/post/2011/02/11/Old-Testament-King-
Discovered.aspx#Article> (15 September 2014).

204
Jasink, A.M. and M. Marino. 2005. ―The West Anatolian Origins of the
Qwe Kingdom Dynasty,‖ in Proceedings of the 6th International Congress
of Hittitology, Roma 5-9 Settembre 2005.

Jennings, R. 2010. ―The Hellenization of Cyprus in the Late Cypriot III

and Beyond: Detecting Migrations in the Archaeological Record‖ (thes.
Univ. at Albany).

Jones, M. R. 2007. ―Oxhide Ingots, Copper Production, and the

Mediterranean Trade in Copper and Other Metals in the Bronze Age‖
(thes. Texas A&M Univ.).

Judeich, W. 1890. ―Inschriften aus Karien,‖ in Mitteilungen des

Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung 15, pp. 252-
337.

Kafafi, Z.A. 2009. ―The Archaeological Context of the Tell Deir ‗Allā
Tablets,‖ in A Timeless Vale, Archaeological and related essays on the
Jordan Valley in honour of Gerrit van Kooij on the occasion of his
sixty-fifth birthday, ed. C.C. Bakels and H. Kamermans, Leiden, pp.
119-128.
Kaplan, M.F., G. Harbottle, and E.V. Sayre. 1982. ―Multi-Disciplinary
Analysis of Tell El Yahudiyeh Ware,‖ in Archaeometry 24 (2), pp. 127–
142.

Kantor, H. 1947. The Aegean and the Orient on the Second Millennium
B.C., The Archaeological Institute of America, Monograph nr 1, 1947,
The Principia Press, Inc., Bloomington, Indiana.

Katz, J.T. 2006. ―The Riddle of the sp(h)ij-: The Greek Sphinx and her
Indic and Indo-European,‖ in La Langue poétique indo-européenne: actes
du Colloque de travail de la Société des Études Indo-Européennes
(Indogermanische Gesellschaft / Society for Indo-European Studies),
ed. G.-J. Pinault and D. Petit, Leuven—Paris, pp. 157-94.

205
Keil, J., and A. von Premerstein. 1908. Bericht über eine Reise in
Lydien und der südlichen Aiolis, ausgeführt 1906 im Auftrage der
Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. «Kaiserliche
[Österreichische] Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-
historische Klasse, Denkschriften» [DAW], 53, 2. Vienna.

Kelder, J. 2005a. ―Chariots of Ahhiyawa,‖ Dacia 48-49, pp. 151-160.

Kelder, J.M. 2005b. Mycenaeans in Western Anatolia,‖ in TALANTA XXXVI-

XXXVII. Proceedings of the Dutch Archaeological and Historical Society,
ed. J.P. Stronk, and M.D. De Weerd, pp. 49-86.

________
. 2006. ―Mycenaeans in Western Anatolia‖, in Σalanta 36-37 (2004-
2005), ed. J. P. Strong and M. D. De Weerd, pp. 49-88.

________
. 2010a. The Kingdom of Mycenae: A Great Kingdom in the Late
Bronze Age Aegean, Maryland, CDL Press.

________
. 2010b. Rev. of R. Fischer, Die Ahhijawa-Frage, Mit einer
kommentierten Bibliographie, in Bryn Mawr Classical Review 2010.10.32.,
< http://bmcr.brynmawr.edu/2010/2010-10-32.html>.

Kiely, T. ―Ancient Cyprus in the British Museum, Site D (Phase II) 18–
27 March 1895,‖ in The British Museum, <
https://www.britishmuseum.org/research/publications/online_research_cat
alogues/ancient_cyprus_british_museum/kourion/guide_to_the_collection/g
uide_to_the_collection_i/tombs_from_the_turner_bequest/tombs_from_site_
d_phase_ii.aspx> (1 October 2014).

Kitchen, K.A. 2003. On the Reliability of the Old Testament [OROT],

William B. Erdmans Publishing, Michigan.

Knauss. J. 2006. ―Observations and considerations concerning Mycenaean

underground well-houses, or spring chambers, especially at Mycenae,
Tiryns and Ithaka,‖ in Proceedings of the 2nd International Conference

206
on Ancient Greek Technology, EMAET, Technical Chamber of Greece,
Athens, pp. 3-18.

Kober, A.E. 1948. ―The Minoan Scripts: Fact and Theory,‖ in AJA 52 (1),
pp. 82-103.

Koehl, R.B. 1995. ―Apendix: The Silver Stag ‗BIBRU‘ from Mycenae,‖ in
The Ages of Homer, ed. J.B. Carter, and S.P Morris, University of Texas
Press.

Koh, A.J., A. Yasur-Landau, and E.H. Cline. 2014. ―Characterizing a

Middle Bronze Palatial Wine Cellar from Tel Kabri, Israel,‖ in PLoS ONE
9(8): e106406.

Kohlemeyer, K. 2009. ―The Temple of the Storm God in Aleppo during the
Late Bronze and Early Iron Ages,‖ Near Eastern Archaeology 72 (4), pp.
190-203.

Kontorli-Papadopoulou, L. 2001. ―Searching for the Homeric Ithaca.

Recent archaeological excavations (1994-2000)‖, in Eranos. Proceedings
of the 9th International Symposium on the Odyssey, ed. M. Paνsi-
Apostolopoulou, Ithaca 2001, pp. 317-330.

Kontorli-Papadopoulou, L., T. Papadopoulos, and G. Owens. 2006. ―A

Possible Linear Sign from Ithaki (AB09 ‗SE‘)?,‖ Kadmos 44 (1-2), pp.
183–186.

Kool, J. 2012. ―The Old Assyrian Trade Network from an Archaeological

Perspective‖ (bach. Univ. of Leiden).

Kopanias. Forthcoming. ʺFrom the Mythical Atreus to the Ruler

Attarissiya. Aegean Kingship in the Late Bronze Age through the Prism
of Near Eastern Texts,ʺ in Ein Minoer im Exil. Festschrift zum 65.
Geburtstag von Wolf‐Dietrich Niemeier, ed. I. Kaiser, Ou. Kouka, and
D. Panagiotopoulos. Universitätsforschungen zur Prähistorischen
Archäologie 188. Bonn: Habelt.

Korfmann, M. 1995. ―Troia: A Residential and Trading City at the

Dardanelles‖, in Politeia. Society and State in the Aegaean Bronze Age,
ed. W.-D. Niemeier, and R. Laffineur, Liège, 1995, p. 173-183.

207
Kourou, N. 2000. ―Horse-bird Askoi from Carthage. A case-study of
cultural interrelations in Early Iron Age Mediterranean,‖ in Atti del V
Congresso Internazionale di Studi Fenici e Punici I, ed. A.S.
Giammellaro, Palermo, pp. 247-258.

Koehl, R.B. 2011. ―South Levantine Middle Bronze Age Goldwork in the
Aegean in Aegina,‖ in 10th IntCretCongr (Khania 2006), επ. Μ.
Ώλδξεαδάθε – ΐιαδάθε, Β. Παπαδνπνχινπ, pp. 189-208.

Kozal, E. 2007. ―Regionality in Anatolia between 15th and 13th

Centuries BC: Red Lustrous Wheel-Made Ware versus Mycenaean Pottery,‖
in The Lustrous Wares of Late Bronze Age Cyprus and the Eastern
Mediterranean, Papers of a Conference, ed. I. Hein, Vienna, pp. 141-
148.

Kretschmer, P. 1920. ―Die Thargelien,‖ Glotta X, pp. 108-112.

Küpper, M. 1996. Mykenische Architektur: Material, Bearbeitungstechnik,

Konstruktion und Erscheinungsbild, Espelkamp: Leidorf.

Kyriakides, E. 2005. ―Unidentified Objects on Minoan seals,‖ in AJA

109, pp. 137-154.

Lamb, W., and R.W. Hutchinson. 1930. ―Excavations at Thermi in Lesbos,‖

The Annual of the British School at Athens 30, pp. 1-52.

Larsen, M.T., and A.W. Lassen. 2014. ―Cultural Exchange at Kültepe,‖ in

Extraction and Control, Studies in Honour of Matthew W. Stolper, ed. M.
Kozuh, W.F.M. Henkelman, C.E. Jones and C. Woods, Chicago, pp. 171-188.

Lauter, H. 1987. ―Nouveaux aspects du palais de Mycènes au HR IIIB,‖ in

Le système palatial en Orient, en Grèce et à Rome: Actes du Colloque de
Strasbourg, 19-22 juin 1985, Travaux du centre de recherche sur le
Proche-Orient et la Grèce antiques, ed. E. Lévy, Leiden, pp. 219-225.

208
Lee, M.M. 2006. ―Acheloös Peplophoros. A Lost Statuette of a River God
in Feminine Dress,‖ in Hesperia 75, pp. 317-325.

Leitao, D.D. 1995. ―The Perils of Leukippos: Initiatory Transvestism

and Male Gender Ideology in the Ekdusia at Phaistos,‖ Classical
Antiquity 14 (1), pp. 130-163.

Levi, D. 1962. ―Le due prime campagne dei scavi a Iasos,‖ ASAtene 39-40
(1961-1962), pp. 550-571.

________
. 1966. ―La campagne 1962-1964 a Iasos,‖ ASAtene 43-44 (1965-
1966), pp. 401-546.

Lexicon of Greek Personal Names (LGPN). ―Homepage,‖

<http://www.lgpn.ox.ac.uk/index.html> (15 September 2014).

Lorenz, J., and I. Schrakamp. 2011. ―Hittite Military and Warfare,‖ in

Insights into Hittite History and Archaeology (Colloquia Antiqua 2),
ed. H. Genz, and D.P. Mierke, Leuven, pp. 125-152.

Macalister, R.A.S. 1918. The Philistines - Their History and

Civilization, London, British Academy.

Macdonald, C.F., Erik Hallager and Wolf-Dietrich Niemeier, eds. 2009.

The Minoans in the central, eastern and northern Aegean – new evidence:
Acts of a Minoan Seminar 22-23 January 2005 in collaboration with the
Danish Institute at Athens and the German Archaeological Institute at
Athens, Monographs of the Danish Institute at Athens, Volume 8 (Aarhus
University Press).

McEnroe, J.C. 2010. Architecture of Minoan Crete, University of Texas

Press.

Mac Sweeney, N. 2010, ―Hittites and Arzawans: a view from western

Anatolia‖, AnatSt 60, pp. 7−24.

209
Maeir, A.M., L.A. Hitchcock, and L.K. Horwitz. 2013. ―On the
Constitution and Transformation of Philistine Identity,‖ OJA 32/1, pp.
1–38.

MacGillivray, J.A. 2012. ―The Minoan Double Axe Goddess and Her Astral
Realm,‖ in Athanasia. The Earthly, the Celestial and the Underworld in
the Mediterranean from the Late Bronze and the Early Iron Age, ed. N.C.
Stampolidis, A. Kanta, and A. Giannikouri, Herakleion, pp. 117-128.

Maner, Ç. 2013. ―Corbelled Vaults in Hittite and Mycenaean

Fortification Architecture,‖ in SOMA 2012: Identity and Connectivity,
Proceedings of the 16th Symposium on Mediterranean Archaeology I, BAR
International Series 2581, ed. L. Bombardieri, A. D‘Agostino, G.
Guarducci, V. Orsi, and S. Valentini, Florence, pp. 419-426.

Maran, J. 2004. ―Architektonische Innovation im spätmykenischen Tiryns

– Lokale Bauprogramme und fremde Kultureinlüsse,‖ in Althellenische
Technologie und Technik von der prähistorischen bis zur hellenistischen
Zeit mit Schwerpunkt auf der prähistorischen Epoche, Weilheim: Verein
zur Förderung der Aufarbeitung der Hellenischen Geschichte pp. 261-293.

Marangou, C. 2001. ‖Evidence for counting and recording in the

Neolithic? Artefacts as signs and signs on artefacts,‖ in Manufacture
and Measurement: Counting, Measuring and Recording Craft Items in Early
Aegean Societies, MELETHMATA 33, ed. A. Michailidou, Athens, pp. 9-43.

Marinatos, N. 1989. ―The Minoan Harem: the Role of Eminent Women and
the Knossos Frescoes,‖ in Dialogues d'histoire ancienne 15 (2), pp. 33-
62.

________
. 1993. The Minoan Religion: Ritual, Image and Symbol, South
Carolina Press.

________
. 2010. Minoan Kingship and the Solar Goddess: A Near Eastern
Koine, Illinois.

210
Marinatos, N., and C. Palyvou. ―The Minoan Paintings of Tell el Dabca:
Reconstruction Royal Ideology and Symbolism,‖ 13 December 2007,
<http://www.minoanseminar.gr/index.php?option=com_content&view=article&
id=33&Itemid=11&lang=el> (24 May 2013).

Mastrocinque, A. 2007. ―The Cilician God Sandas and the Greek Chimaera:
Features of Near Eastern and Greek Mythology Concerning the Plague,‖
Journal of Ancient Near Eastern Religions 7 (2), pp. 197-217.

Mazow, L.B. 2005. ‖Competing Material Culture: Philistine Settlement at

Tel Miqne-Ekron in the Early Iron Age‖ (diss. Univ. of Arizona).

Mazzoni, S., A. D‘Agostino, and V. Orsi. 2010. ―Survey of the

Archaeological Landscape of Usakli/Kusakli Hoyuk (Yozgat),‖ in
Anatolica 36, pp. 111-163.

McGovern, P.E. 1995. Rev. of J.D. Seger, Gezer V, The Field I Caves, in
BASOR 297, pp. 86–88.

McGovern, P.E. 2003. Wine: The Search for the Origins of Viniculture,
Princeton University Press.

Mee, C. 1978. ―Aegean Trade and Settlement in Anatolia in the second

Millennium B.C.,‖ AnatSt 28, British Institute at Ankara, pp. 121-156.

Melchert, H.C. 1996. ―Anatolian Hieroglyphs,‖ in The World‟s Writing

Systems, ed. P.T. Daniels, and W. Bright, Oxford, pp. 120-124.

Melcher, M., M. Schreiner, B. Bühler, A.M. Pülz, and U. Muss. 2009.

―Investigation of ancient gold objects from Artemision at Ephesus using
portable κ-XRF,‖ in ArchéoSciences 33, pp. 69-75.

Mellink, M.J. 1956. ―The Royal Tombs of Alaca Hυyυk and the Aegean
World‖ in The Aegean and the Near East: Studies Presented to Hetty

211
Goldman on the occasion of her 75th birthday, ed. S. Weinberg, pp. 39-
58.

________
. 1983. ―The Hittites and the Aegean World: Part 2.
Archaeological Comments on Ahhiyawa-Achaians in Western Anatolia,‖ AJA
87.2, pp. 138-141.

________
. 1995.‖Homer, Lycia, and Lukka,‖ in The Ages of Homer: A Tribute
to Emily Townsend Vermeule, ed. J. B. Carter and Sarah P. Morris, The
University of Texas Press, pp. 33-44.

Merlini, M. 2005. ―Semiotic approach to the features of the ‗Danube

Script‘,‖ Documenta Praehistorica XXXII (2005), pp. 233-251.

Michel, C. 2004. ―The perdum-mule, a mount for distinguished persons in

Mesopotamia during the first half of the second millennium BC,‖ in
PECUS. Man and animal in antiquity. Proceedings of the conference at
the Swedish Institute in Rome 2002, ed. B.S. Frizell (The Swedish
Institute in Rome. Projects and Seminars, 1), Rome, pp. 190-200.

Mikrakis, M. 2011. ―Technologies of Sound across Aegean Crafts and

Mediterranean Cultures,‖ in Tracing Prehistoric Social Networks through
Technology: A Diachronic Perspective on the Aegean, Routledge Studies
in Archaeology 3, ed. A. Brysbaert, Routledge, New York and Oxon, pp.
48–71.

________
. 2012. ―The ‗originality of ancient Cypriot art‘ and the
individuality of performing practices in protohistoric Cyprus,‖ in
Cyprus and the Aegean in the Early Iron Age, The Legacy of Nicolas
Coldstream, ed. M. Iacovou, Bank of Cyprus Cultural Foundation, pp.
371-393.

Mφller-Karpe, Ώ. 2009. ―Recent Research on Hittite Archaeology in the

‗Upper Land‘,‖ in Studia Asiana 5. Central-North Anatolia in the
Hittite Period. New Perspectives in Light of Recent Research Acts of

212
the International Conference Held at the University of Florence, ed. F.
Pecchioli Daddi, G. Torri, and C. Corti, Roma, pp. 109-117.

Morris, H. 1937. ―The Partholon Legend,‖ in The Journal of the Royal

Society of Antiquaries of Ireland 67, pp. 57-71.

Morris, S. P. 2001. ―Potnia Aswiya: Anatolian Contributions to Greek

Religion,‖ in Potnia: Deities and Religion in the Aegean Bronze Age,
ed. R. Laffineur, and R. Hagg, Liege, pp. 423-434.

Morris, I., and B. Powell, eds. 1997. A New Companion to Homer, Leiden.

Mountrakis, C., S. Georgaki, and S.K. Manolis. 2011. ―A Trephined Late

Bronze Age Skull from Peloponnesus, Greece,‖ in Mediterranean
Archaeology and Archaeometry 11 (1), pp. 1‐8.

Mouton, A. 2014. ―Rituels de ‗boucs emissaires' en Anatolie hittite,‖

in Proceedings of the Eighth International Congress of Hittitology, ed.
P. Taracha, Agade, pp. 1-31.

Murray, A.S., A.H. Smith, and H.B. Walters. 1900. Excavations in

Cyprus: bequest of Miss E. T. Turner to the British Museum, London.

Mylonas Shear, Ε. 2002. ―Mycenaean Centaurs at Ugarit,‖ JHS 122, pp.

147-153.

Nagy, G. 1992. Greek Mythology and Poetics, Cornell University Press.

________
. 2004. Homer's Text and Language, University of Illinois.

Nakassis, D. 2007. ―Reevaluating Staple and Wealth Finance at Mycenaean

Pylos,‖ in Political Economies of the Aegean Bronze Age, Papers from
the Langford Conference, Florida State University, ed. D.J. Pullen,
Oxbow Books pp. 127-148.

213
Neumann, G. 1995. ―Annäherungen an Linear A,‖ in Floreant Studia
Mycenaea. Akten des X Internationalen Mykenologischen Colloquiums in
Salzburg, ed. S. Deger-Jalkotzy, S. Hiller, and O. Panagl, Vienna. pp.
407-417.

Neve, P. 1982. Büyükkale – Die Bauwerke: Grabungen 1954-1966, Boğazköy-

Hattuša 12. Berlin.

________
. 1989. ―Eine hethitische Bronzesäge aus Hattusa-Boğazköy,‖
Istanbuler Mitteilungen 39, pp. 399-406.

Newberry, P.E. 1908. ―Two cults of the Old Kingdom,‖ Annals of

Archaeology and Anthropology 1, pp. 24-9.

Nicholas, N. 1998. ―The story of pu. The grammaticalisation in space

and time of a Modern Greek complementiser‖ (diss. Univ. of Melbourne).

Niemeier, W-D. 1990. ―Minoan artisans travelling overseas: the Alalakh

frescoes and the painted plaster floor at Tel Kabri (Western Galilee),‖
in Thalassa: l'Égée préhistorique et la mèr: actes de la troisième
Rencontre égéenne internationale de l'Université de Liège, ed. R.
Laffineur, Calvi, pp. 189-200.

________
. 1996. ―A Linear A Inscription from Miletus (MIL Zb 1),‖ Kadmos
35, pp. 87-99.

________
. 1998. ―The Mycenaeans in Western Anatolia and the Problem of
the Origins of the Sea Peoples,‖ in Mediterranean Peoples in
Transition: Thirteenth to Early Tenth Centuries BCE, In Honor of
Professor Trude Dothan, ed. S. Gitin, A. Mazar, and E. Stern,
Jerusalem: Israel Exploration Society, pp. 17-65.

________
. 2005a. ―The Minoans and Mycenaeans in Western Asia Minor:
Settlement, Emporia or Acculturation?,‖ in Emporia: Aegeans in the
Central and Eastern Mediterranean: Proceedings of the 10th
International Aegean Conference, Athens, Italian School of Archaeology,

214
ed. R. Laffineur and E. Greco (Aegaeum 25), Liège and Austin, pp. 199–
204.

________
. 2005b. ―Mycenaeans, Hittites and Ionians in Western Asia Minor.
New Excavations in Bronze Age Miletus-Millawanda,‖ in The Greeks in the
East, ed. A. Villing, London: British Museum, pp. 1–36.

________
. 2008. ―Hattusas Bezeihungen zu West‐Kleinasien und
Griechenland,‖ in Hattusa‐Boğazköy: Das Hethiterreich im Spannungsfeld
des Alten Orients (CDOG 6), ed. G. Willhelm, Weisbaden, pp. 291‐350.

Niemeier, B., and W.-D. Niemeier. 1998. ―Minoan Frescoes in the Eastern
Mediterranean,‖ in The Aegean and the Orient in the Second Millennium
(Aegaeum 18). Proceedings of the 50th Anniversary Symposium, University
of Cincinnati, 18-20 April 1997, ed. E.H. Cline, and D. Harris-Cline,
pp. 69-97.

Nilsson, M.P. 1949. The Minoan-Mycenaean Religion and Its Survival in

Greek Religion, Lund.

Noegel, S. 1998. ‖The Aegean Ogygos of Boeotia and the Biblical Og of

Bashan: Reflections of the Same Myth,‖ Zeitschrlft fur die
alttestamentliche Wissenschaft 110, pp. 411-426.

Ogden, J. 1982. Jewellery of the Ancient World, New York.

Oren, Eliezer D. 1992. ―Gerar (Place),‖ in The Anchor Bible Dictionary

2, ed. David N. Freedman, New York, Doubleday, pp. 989–91.

Oren, Eliezer D., J.-P. Olivier, Y. Goren, P.P. Betancourt, G.H. Myer,
and J. Yellin. 1996. ―A Minoan Graffito from Tel Haror (Negev,
Israel),‖ Cretan Studies 5, pp. 91–118.

Özgünel, C. 1996. Mykenische Keramik in Anatolien (Asia Minor Studien

23), Bonn.

215
Palyvou, C. 2007. ―The Cosmopolitan Harbor Town of Ugarit and the
―Aegean‖ Aspects of Its Architecture,‖ in Krinoi kai Limenes. Studies
in Honor of Joseph and Maria Shaw (Prehistory Monographs 22), ed. P.P.
Betancourt, M.C. Nelson, and H. Williams, INSTAP, pp. 31-49.

Papathanassiou, K. ―On the Famous Mycenaean Signet Ring, CMS I, 179, of

the Tiryns Treasure‖, <
https://www.academia.edu/4389733/ON_THE_FAMOUS_MYCENAEAN_SIGNET_RING_CM
S_I_179_OF_THE_TIRYNS_TREASURE> (8 March 2015).

Papathanassoglou, D.A. and C.A. Georgouli. 2009. ―The ‗frying pans‘ of

the Early Bronze Age Aegean: an experimental approach to their possible
use as liquid mirrors,‖ Archaeometry 51 (4), pp. 658–671.

Parsons, M. “Egypt: Ancient Egyptian Royal Regalia, A Feature Tour

Egypt Story,‖ <http://www.touregypt.net/featurestories/reg.htm> (14
October 2014).

Payne, A. 2010a. ―'Writing' in Hieroglyphic Luwian,‖ in Luwian and

Hittite Studies presented to J. D. Hawkins on the occasion of his 70th
birthday, ed. I. Singer, Tel Aviv University, pp. 182-187.

Payne, A. 2010b. Hieroglyphic Luwian: An Introduction with Original

Texts (SILO 2), 2nd ed., Wiesbaden.

Peled, I. 2010. ―Expelling the Demon of Effeminacy: Anniwiyani‘s Ritual

and the Question of Homosexuality in Hittite Thought,‖ JANER 10.1, pp.
69-81.

Pendlebury, J.D.S. 1979. The Archaeology of Crete: An Introduction,

Great Britain.

Perna, M. 2011. ―Minoan and Mycenaean Archives: the Problem of

Documents on Perishable Material,‖ in Mediterranean Chronicle 1, pp. 9-
25.

216
Polygiannaki, E. 2008. ―Homer‘s Reference to Writing in Proitos‘ Era,‖
in Science and Technology in Homeric Epics (History of Mechanism and
Machine Science 6), ed. S.A. Paipetis, Springer, pp. 515-524.

Porada E. 1956. ―A Lyre Player from Tarsus and his Relations,‖ in The
Aegean and the Near East: Studies Presented to Hetty Goldman, ed. S.
Weinberg, New York.

Petrie, W.M.F. 1891. Illahun, Kahun and Gurob, London.

________
. 1906. Researches in Sinai, London, 1906.

________
. 1925. Buttons and Design Scarabs, London.

________
. 1932. Ancient Gaza II: Tell el Ajjul (British School of
Archaeology in Egypt and Egyptian research account), New York.

________
. 2013 (1931). Ancient Gaza 1 (Part of Cambridge Library
Collection - Egyptology), Cambridge.

Pfälzner, P. 2007. ―Archaeological Investigations in the Royal Palace

of Qatna,‖ in Studi Archeologici su Qatna 01, Proceedings of the
International Conference held in Udine: Urban and Natural Landscapes of
an Ancient Syrian Capital Settlement and Environment at Tell
Mishrifeh/Qatna and in Central-Western Syria, ed. D. Morandi Bonacossi,
Udine, pp. 29-64.

Pfälzner, P., and C. Von Rüden. 2008. ―Between the Aegean and Syria:
The Wall Paintings from the Royal Palace of Qatna,‖ in Fundstellen
Gesammelte Schriften zur Archäologie und Geschichte Altvorderasiens ad
honorem Hartmut Kühne, ed. D. Bonatz, R.M. Czichon, and F.J. Kreppner,
Wiesbaden, pp. 95-118.

Powell, B. 2009. Writing: Theory and History of the Technology of

Civilization, Wiley-Blackwell.

217
Prent, M. 2005. Sanctuaries and Cults in Crete from the Late Minoan
IIIC to the Archaic Period: Continuity and Change (Religions in the
Graeco-Roman World), Leiden – Boston.

Puhvel, J. 1984. Hittite Etymological Dictionary, Trends in

Linguistics, Documentation 1, Berlin.

Pumpelly, R., ed. 1908. Explorations in Turkestan. Expedition of 1904.

Prehistoric Civilizations of Anau, Origins, Growth, and Influence of
Environment, Publication 73 (Volume I), Washington.

Recht, L. 2014. ―Transformers Energize! Aegean Bronze Age rhyta in

moments of transformation, in Embodying Value?,‖ in The Transformation
of Objects in and from the Ancient World, BAR International Series
2592, ed. A. Bokern and C. Rowan, Oxford, pp. 35-51.

Reeves, L.C. 2003. ―Aegean and Anatolian Bronze Age Metal Vessels: a
Social Perspective‖ (diss. Univ. of London).

Rehak, P. and J.G. Younger. 1989. ―International Styles in Ivory

th
Carving in the Bronze Age,‖ in Proceedings of the 50 Anniversary
Symposium, University of Cincinnati, 18-20 April 1997, “The Aegean and
the Orient in the Second Millennium”, Aegaeum 18, pp. 229-255.

Rehak, P. 1995. "The Use and Destruction of Minoan Stone Bull's Head
Rhyta." in POLITEIA. Society and State in the Aegean Bronze Age
(Aegaeum 12), ed. R. Laffineur, and W.-D. Niemeier, pp. 435-60. Liège &
Austin, Université de Liège and the Program for Aegean Scripts and
Prehistory, University of Texas at Austin, 1995.

Rehak, P. 1996. ―Aegean Breechcloths, Kilts, and the Keftiu Paintings,‖

AJA 100, pp. 35-51.

218
Rendsburg, G. A. 1998. ―On the Potential Significance of the Linear A
Inscriptions Recently Excavated in Israel,‖ Aula Orientalis 16, pp.
289–291.

Renfrew, C. 1991. Σν Κπθιαδηθφ Πλεχκα, Εδξπκα Ν. Π. Γνπιαλδξή, New

York, Harry N. Abrams Inc.

Renfrew, C. 1999. Before Civilization: The Radiocarbon Revolution and

Prehistoric Europe, London.

Rice, M. 1999. Who's Who in Ancient Egypt, New York.

Rider, B.C. 1916. The Greek House, Its History and Development from the
Neolithic Period to the Hellenistic Age, Cambridge University Press,
London.

Robinson, D.M., and E.P. Blegen. 1938. ―Archaeological News and

Discussions,‖ AJA 42 (2), pp. 291-306.

Robinson, A. 2009. Writing and Script: A Very Short Introduction,

Oxford University Press.

Ruijgh, C.J. 1967. Études sur la grammaire et le vocabulaire du grec

mycénien, Amsterdam.

Rutter, J. B. ―Western Anatolia and the Eastern Aegean in the Early

Bronze Age: Limantepe,‖ 1999,
<http://www.dartmouth.edu/~prehistory/aegean/?page_id=624#/l76> (15
February 2013).

Sabatini, B.J. 2007. ―The Ingot God: The Technological Advancement and
Implementation of of metallurgic ability on Late Bronze Age Cyprus‖
(diss. Tufts University).

Şahoğlu, V. 2008. ―Liman Tepe and Bakla Tepe: New Evidence for the
Relations between the Izmir Region, The Cyclades and the Greek Mainland

219
during the Late Fourth and Third Millennia BC,‖ in Proceedings of the
International Symposium: The Aegean in the Neolithic, Chalcolithic and
the Early Bronze Age, ed. H. Erkanal, H. Hauptmann, V. Şahoğlu, and
Rıza Tuncel, Ankara, 2008, pp. 483-501.

Salvini, M., and L. Vagnetti. 1994. ―Una spada di tipo egeo da

Boghazköy,‖ in La Parola del Passato CCLXXVI, pp. 215-236.

Sampson, Ώ. 2009. ―Νeolithic and Bronze Age incised symbols in the

Greek area‖, in Signs of Civilization: Neolithic symbol system of
Southeast Europe, ed. J. Marler and M. R. Dexter, Novi Sad, pp. 187-
192.

Sayce, A. 1882a. ―The Monuments of the Hittites,‖ in Transactions of

the Society of Biblical Archaeology 7, 1882, pp. 248-293.

________
. 1882b. ―The Bilingual Hittite and Cuneiform Inscription of
Tarkondemos,‖ in Transactions of the Society of Biblical Archaeology
7, pp. 294-308.

________
. 1890. The Hittites, The Story of a Forgotten Empire, The
Religious Tract Society, 1890.

________
. 1895. Patriarchal Palestine. Society for Promoting Christian
Knowledge, London.

________
. 1930. "The Legend of Telibinus," Journal of the Royal Asiatic
Society (New Series) 62 (2), pp. 301-319.

Schäfer-Lichtenberger, C. 2000. ―The Goddess of Ekron and the Religious

– Cultural Background of the Philistines,‖ IEJ 50.1, 2000, pp. 89-91.

Schaeffer, F.A. 1929. ―Les fouilles de Minet-El-Beida et de Ras Shamra

(campagnes du printemps 1929),‖ in Syria 10 (10-4), pp. 285-297.

________
. 1939. The Cuneiform Text of Ras Shamra – Ugarit, London.

220
Schaeffer, C.F.A. 1936. "Les fouilles de Ras Shamra-Ugarit. Septième
campagne (printemps 1935). Rapport Sommaire", Syria 17, pp. 105-149.

Scheil, V. 1901. Textes Elamites – Anzanites, Premiere serie, Memoires

de la Delegation en Perse 3, Ministere de l‟Instruction Publique et des
Beaux-Arts, Paris (Ernest Leroux).

Schmidt, E.F. 1932. The Alishar Hüyük, Seasons of 1928 and 1929, part I
(Researches in Anatolia IV), The University of Chicago Press, Chicago.

Schmidt, H. 1902. Heinrich Sliemanns Sammlung trojanischer Altertümer,

Berlin.

Schliemann, H. 1880. Ilios, the City and Country of the Trojans,

London.

Schmidt, H. 1906. ―Die Expedition Pumpelly in Turkestan im Jahre 1904

und ihre arcäologischen Ergebnisse,‖ in Zeitschrift für Ethnologie,
Berlin, pp. 385-390.

Schmitz, P.C. 2009. ―Phoenician KRNTRYS, Archaic Greek *KOΡΤΝΔΣΔΡΕΟ΢,

and the Storm God of Aleppo,‖ KUSATU 10, pp.119-160.

Schoop, U.-D. 2009. ―Indications of structural change in the Hittite

pottery inventory at Boğazköy-Hattuša,‖ in Central-North Anatolia in
the Hittite Period. New Perspectives in Light of Recent Research. Acts
of the International Conference held at the University of Florence
(Studia Asiana 5), ed. F. Pecchioli Daddi, G. Torri, and C. Corti,
Rome, pp. 145–167.

Schwemer, D. 2008. ―The Storm-Gods of the Ancient Near East: Summary,

Synthesis, Recent Studies II,‖ in Journal of Ancient Near Eastern
Religions 8 (1), pp. 1-44.

Seager, R.B. 1912. Explorations in the Island of Mochlos, Boston.

221
Seger, J.D. 1988. Gezer V. The Field I Caves, Annual of the Hebrew
Union College/Nelson Glueck School of Biblical Archaeology 5, ed. J.D.
Seger, and H. D. Lance, Jerusalem.

Shaw, J.W. 1973. Minoan Architecture: Materials and Techniques,

Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane
in Oriente 49. Rome.

Shaw, M. 1995. ―Bull Leaping Frescoes at Knossos and their Influence on

the Tell el-Dabca Murals,‖ in Egypt and the Levant, International
Journal for Egyptian Archaeology and Related Disciplines V, ed. M.
Bietak, pp. 91-120.

Shelmerdine, C.W. 1997. ―Review of Aegean Prehistory VI: The Palatial

Bronze Age of the Southern and Central Greek mainland,‖ AJA 101 (3),
pp. 537- 585.

Siegelova, J. and H. Tsumoto. 2011. ―Metals and Metallurgy in Hittite

Anatolia,‖ in Insights into Hittite History and Archaeology, Colloquia
Antiqua 2, ed. H. Genz and D.P. Mielke, Peeters – Leuven, pp. 275-300.

Sjöqvist, E. 1940. Problems of the Late Cypriot Bronze Age, Stockholm.

Singer, I. 2000. ―Cuneiform, Linear, Alphabetic: The Contest between

Writing Systems in the Eastern Mediterranean,‖ in The Howard Gilman
International Conferences II, Mediterranean Cultural Interaction, ed.
A. Ovadiah, pp. 23-32.

________. 2009. ―A Fragmentary Tablet bearing an Unknown Script,‖ in

Aphek-Antipatris II, The Remains on the Acropolis, The Mosche Kochavi
and Pirhiya Beck Excavations, ed. Y. Gadot and E. Yadin, pp. 472-484.

________. 2012. ―The Philistines in the North and the Kingdom of

Taita,‖ in Before and After the Storm: Crisis Years in Anatolia and
Syria between the Fall of the Hittite Empire and the Beginning of a New

222
Era (ca. 1220-1000 BC), A Symposium in Memory of Itamar Singer, pp. 1-
9.

Smit, D.W. 1987. ―Backgrounds to Hittite History, Some historical

remarks on the proposed Luwian translations of the Phaistos Disc,‖
Talanta, Proceedings of the Dutch Archaeological and Historical Society
XVIII-XIX, pp. 49-62.

Smith, C.H., and C.A. Hutton. 1908. Catalogue of the Antiquities

(Greek, Etruscan and Roman) in the Collection of the Late Wyndham
Francis Cook, Esqre, London.

Soar, K. 2009. ―Old Bulls, New Tricks: The Reinvention of a Minoan

Tradition,‖ in The Past in the Past: The Significanceof Memory and
Traditionin the Transmission of Culture, BAR Inernational Series 1925,
ed. M. Georgiadis, and C. Gallou, Oxford, pp. 16-27.

Soles, J.S. 1992. The Prepalatial Cemeteries at Mochlos and Gournia and
the House Tombs of Bronze Age Crete (Hesperia Suppl. 24), Princeton.

Soles, J.S. 1995. ―Functions of a Cosmological Center: Knossos in

Palatial Crete,‖ Aegeaum 12, pp. 405-414.

Stais, V. 1926. Mycenaean Collection of the National Museum 2, Ώζήλαη.

Stier, H.E. 1950. ―Probleme der fruhgriechisen Geschicte und Kultur,‖

Historia I, pp. 216-218.

Stubbings, F. H. 1951. Mycenaean Pottery from the Levant, The Syndics

of the Cambridge University Press.

Souyoudzoglou-Haywood, C. 1999. The Ionian Islands in the Bronze Age

and Early Iron Age, 3000-800 BC, Liverpool University Press.

Sweeney, E.J. 2006. Empire of Thebes, Or Ages in Chaos Revisited, New

York.

223
Symington, D. 1991. ―Late Bronze Age Writing-Boards and Their Uses:
Textual Evidence from Anatolia and Syria,‖ AnatSt 41, pp. 111-123.

Taracha, P. 2002. ―Bull-Leaping on a Hittite Vase: New Light on

Anatolian and Minoan Religion,‖ Archeologia 53, pp. 7–20.

________
. 2003. ―Is Tudhaliya‘s Sword Realyy Aegean?,‖ in Hittite Studies
in Honor of Harry A. Hoffner, Jr: On the Occasion of His 65 th Birthday,
ed. G.M. Beckman, R.H. Beal, and G. McMahon, USA, pp. 367-376.

________
. 2004. ―More about Hittite bull-leaping,‖ in Nouvelles
Assyriologiques Brèves et Utilitaires 2, p. 54.

________
. 2009. ―Hunting and Combat Weapons in the Mycenaean World and
Hittite Anatolia,‖ in Fasciculi Archaeologiae Historicae Fasc. XXII,
pp. 9-15.

Tassios, T.P. 2008. ―Mycenaen Technology,‖ in Science and Technology in

Homeric Epics (History of Mechanism and Machine Science 6), ed. S.A.
Paipetis, Springer, pp. 3-34.

Terrace, E.L.B. 1962. ―Some Recent Finds from Northwest Persia,‖ in

Syria 39 (3-4), pp. 212-224.

Thaler, U. 2007. ―Aḫḫiyawa and Ḫatti: palatial perspectives,‖ in

Mediterranean Crossroads, Pierides Foundation Publications, ed. S.
Antoniadou, and A. Pace, Athens pp. 291-323.

Than, K. 2011. ‖Ancient Tablet Found: Oldest Readable Writing in

Europe,‖ National Geographic (magazine), 30 March 2011,
http://news.nationalgeographic.com/news/2011/03/110330-oldest-writing-
europe-tablet-greece-science-mycenae-greek/ (1 April 2011).

Thompson, C. 1913. A New Decipherment of the Hittite Hieroglyphics,

Oxford.

224
Thornton, C. P. 2009. ―The Emergence of Complex Metallurgy on the
Iranian Plateau: Escaping the Levantine Paradigm,‖ Journal of World
Prehistory 22, pp. 301-327.

Tibet, A., A. Özdoğan, and C. Marro. 1996. ―Prospection archéologique

franco-turque dans la région de Kastamonu (Mer Noire), Premier rapport
préliminaire,‖ Anatolia Antiqua 4 (4), pp. 273-290.

Toynbee, A.J. 1922. The Western Question in Greece and Turkey: A Study
in the Contact of Civilisations, Boston.

Tsetskhladze, G. R. 1994. ―Greek penetration of the Black Sea,‖ in The

Archaeology of Greek Colonization, ed. G.R. Tsetskhladze, and F. De
Angelis, Oxford, pp. 111-135.

________
. 1998. ―Greek colonization of the Black Sea Area: Stages, Models
and Native population,‖ in The Greek Colonization of the Black Sea
Area, ed. G. R. Tsetskhladze, Franz Steiner Verlag, Stuttgart, pp. 10-
14.

Tsikritsis, M., X. Moussas, and D. Tsikritsis. 2015. ―Astronomical and

Mathematical Knowledge and Calendars during the Early Helladic Era in
Aegean ‗Frying Pan‘ Vessels,‖ in Mediterranean Archaeology and
Archaeometry 15 (1), pp. 135-149.

Van Binsbergen, W.M.J., and F.C. Woudhuizen. 2011. Ethnicity in

Mediterranean protohistory (BAR International Series 2256), Oxford.

Van den Kerkhof, A., and P. Rem. 2007. ―The Minoan libation formulas,‖,
Minoa 1, pp. 10-15.

Van Wijngaarden, G.J.M. 1999. ―Use and Appreciation of Mycenaean

Pottery outside Greece‖ (diss. Univ. of Amsterdam).

225
Vassileva, M. 2008. ―King Midas' Ass's Ears Revisited,‖ in Ancient West
and East 7, Leuven, pp. 237-248.

Vavouranakis, G. 2011. ―Funerary customs and martime activity in Early

Bronze Crete,‖ in The seascape in Aegean Prehistory, Monographs of the
Danish Institute at Athens 14, ed. G. Vavouranakis, Athens, pp. 91-118.

Ventris, Μ., and J. Chadwick. 1953. "HEvidence for Greek Dialect in the
Mycenaean ArchivesH," JHS 73, pp. 84-111.

Vermeule, E. 1983. "Response to Hans Gυterbock‖, AJA 87, pp. 141-14.

Vernant, J.P. 1978. "Ambiguity and Reversal: On the Enigmatic Structure

of Oedipus Rex," in New Literary History 10 (3), trans. Page du Bois.

Vernet Pons, M. 2012. ―The Etymology of Goliath in the Light of Carian

PN Wljat/Wliat: A new Proposal,‖ Kadmos 51 (1), pp. 143-164.

Verstraete, J. 2012a. ―Reinterpreting the Aegean and Aegean-like

Pottery in the Amuq Valley (Turkey): From Late Bronze Age Object to
Early Iron Age Symbol,‖ Paper delivered at the 113th Annual Conference
of the Archaeological Institute of America, Philadelphia.

________
. 2012b. ―Aegean-like Pottery in the Amuq Valley (Turkey) as an
Expression of Cultural Identity,‖ Paper delivered at the 2012 Annual
Conference of the American Society for Oriental Research, Chicago.

Von Der Osten, H.H. 1937. The Alishar Hüyük, Seasons of 1930 and 1932,
part II (Researches in Anatolia III), The University of Chicago Press,
Chicago.

Wachsmann, S. 2009. Seagoing Ships & Seamanship in The Bronze Age

Levant, USA.

226
Ward, W.A., and O. Tufnell. 1966. ―Relations between Byblos, Egypt and
Mesopotamia at the end of the third millenium B.C. A Study of a Montet
Jar,‖ in Syria 43 (43-3-4), pp. 165-241.

Warnock, P. and M. Pendleton. 1991. ―The Wood of the Ulu Burun

Diptych,‖ AnatSt 41, pp. 107-110.

Washbourne, R. 1998. ―Out of the Mouths of Pots: Towards an

interpretation of the Symbolic Meaning of Cypriot Bronze Age Funerary
Artefacts including Examples in the University of Canterbury‘s Logie
Collection‖ (diss. Univ. of Canterbury).
Watkins, C. 2004. ―The Third Donkey: Origin Legends and Some Hidden
Indo-European Themes,‖ in lndo-European Perspectives. Studies in Honnor
of Anna Morpurgo Davies, ed. J.H.W. Penney, Oxford, pp. 65-80.

________
. 2011. The American Heritage Dictionary of Indo-European Roots,
rd
3 ed., New York.

Watrous, L.V. 1994. ―Review of Aegean Prehistory III: Crete from

Earliest Prehistory through the Protopalatial Period,‖ AJA 98 (4), pp.
695-753.

Weeden, M. 2013. ―After the Hittites: The Kingdoms of Karkamish and

Palistin in Northern Syria,‖ BICS 56 (2), University of London, pp. 1-
20.

Weißl, M.M. 2012. ―Torgottheiten. Studien zum sakralen und magischen

Schutz von griechischen Stadt- und Burgtoren unter Einbeziehung der
benachbarten Kulturen‖ (diss. Univ. of Wien, Wien).

Wheeler, T. S., R. Maddin and J. D. Muhly 1975, ―Ingots and the Bronze
Age Copper Trade in the Mediterranean: a progress report,‖ Expedition
17.4, pp. 31-39.

227
Weingarten, J., S.M. Thorne, M. Prent, and J.H. Crouwel. 2011. ―More
Early Helladic Sealings from Geraki in Laconia, Greece,‖ in Oxford
Journal of Archaeology 30(2), pp. 131–163.

Weingarten, J. 2003. ―A Tale of Two Interlaces‖ in Briciaka: A Tribute

to W.C. Brice (Cretan Studies 9), ed. Y. Duhoux, pp. 285-299.

Wiener, M.H. 1987. ―Trade and Rule in Palatial Crete,‖ in The Function
of the Minoan Palaces, Proceedings of the Fourth International
Symposium at the Swedish Institute in Athens, ed. R. Haag, and N.
Marinatos, Stochkolm, pp. 261-267.

Willockx, S. 2011. ―The last of the Experimental Royal Tombs in the

Valley of the Kings: KV42 and KV 34‖,
<http://www.egyptology.nl/KV42KV34.pdf> (23 March 2015).

Winter, I. 2010. On Art in the Ancient Near East 1: Of the First

Millennium B.C.E., Leyden.

Wood, B. G. 2006. ―The Genesis Philistines,‖ ABR Electronic Newsletter,

March 2006, <http://www.biblearchaeology.org/post/2006/05/31/The-
Genesis-Philistines.aspx#Article> (15 February 2013).

________
. 2011. ―Hittites and Hethites: A Proposed Solution to an
Etymological Conundrum,‖ Journal of the Evangelical Theological Society
54.2.,
<http://www.biblearchaeology.org/file.axd?file=2011%2f12%2f11_08_11+Hit
tites+and+Hethites-
+A+Proposed+Solution+to+an+Etymological+Conundrum.pdf> (23 September
2016).

Woudhuizen, F.C. 2004. ―Luwians: the earliest Indo-Europeans in Crete,‖

in Europe through the Millennia – Languages, Races, Cultures, Beliefs.
Proceedings of the conference at Lodg, Lodz, pp. 103-114.

228
________
. 2005. ―Mira: Evidence for Continuity in Western Anatolia during
the Transition from the Late Bronze to Early Iron Age,‖ TALANTA XXXVI-
XXXVII (Supplementum Epigraphicum Mediterraneum 28), pp. 165-169.

________
. 2007. ―Some more on Cretan Hieroglyphic Seals,‖ in Supplementum
Epigraphicum Mediterraneum 29, pp. 171-186.

________
. 2009. ―Minoan and Mycenaean Oversea‘s Contacts: The Epigraphic
Evidence,‖ in Dacia LIII, Bucarest, pp. 5-11.

Wright, J.C. 2004. ―A Survey of Evidence for Feasting in Mycenaean

Society,‖ Hesperia 73, pp. 33-178.

Wright, J.C. 2006. ―The formation of the Mycenaean palace,‖ in Ancient

Greece: From the Mycenaean Palaces to the Age of Homer, ed. S. Deger-
Jalkotzy, and I.S. Lemos, Edinburg, pp. 7-52.

Xanthoudides, S. 1924. The Vaulted Tombs of Mesara, London.

Yakubovich, I. 2008a. ―Sociolinguistics of the Luwian Language‖ (diss.

Univ. of Chicago, Illinois).

________
. 2008b. ―Hittite-Luvian Bilingualism and the Development of
Anatolian Hieroglyphs,‖ in Colloquia Classica et Indogermanica IV,
Studies in Classical Philology and Indo-European Languages, ed. N. N.
Kazansky, Saint Petersburg, pp. 9-36.

Yamauchi, E.M. 2010. ―Minoan Proto-Philistines,‖ in Perspectives on our

Father Abraham, Essays in Honor of M. R. Wilson, ed. S. A. Hunt, Grand
Rapids, Eerdmans, pp. 29-32.

Yasur-Landau, A. 2002. ―Social Aspects of Aegean Settlement in the

Southern Levant in the end of the Second Millennium BCE‖ (diss. Univ.
of Tel Aviv).

229
________
. 2010a. ―Old Wine in New Vessels: Intercultural Contact,
Innovation and Aegean, Canaanite and Philistine Foodways,‖ in The
Philistines and Aegean Migration at the End of the Late Bronze Age, ed.
A. Yasur-Landau, Cambridge University Press, pp. 168-191.

________
. 2010b. The Philistines and Aegean Migration at the End of the
Late Bronze Age, Cambridge.

Yasur-Landau, A. and E.H. Cline. 2009. ―The Renewed Excavations at Tel

Kabri and New Evidence for the Interactions between the Aegean and the
Levant in the Middle Bronze II Period (ca. 1750–1550 BCE),‖ in R.I.M.S.
News (Report No 35), ed. Y. Kahacov, pp. 16-19.

Yasur-Landau, A. and Goren, Y. 2004. ―A Cypro-Minoan potmark from

Aphek,‖ TelAviv 31, pp. 22-31.

Yasur-Landau, A., E.H. Cline, N. Goshen, N. Marom, and I. Samet. 2012.

―An MB II Orthostat Building at Tel Kabri, Israel,‖ in Bulletin of the
American Schools of Oriental Research 367, pp. 1-29.

Yener, K. A. 1995. ―Swords, Armor, and Figurines: A Metalliferous View

from the Central Taurus,‖ Biblical Archaeologist 58:2, p. 4/17. <
http://oi.uchicago.edu/research/projects/gol/ba95.html>.

Yener, K.A., E. V. Sayre, E. C. Joel, H. Özbal, I. L. Barnes, and R. H.

Bril. 1991. ―Stable Lead Isotope Studies of Central Taurus Ore Sources
and Related Artifacts from Eastern Mediterranean Chalcolithic and
Bronze Age Sites,‖ Journal of Archaeological Science 18, pp. 541-577.

Yener, K. A., and J. W. Lechner. in press. ―Organization and

Specialization of Early Mining and Metallurgy in Anatolia,” in Global
Perspectives in Early Metallurgy, ed. B.W. Roberts and C.P. Thornton,
Springer Verlag, New York, pp. 1-45.

Yener, A. 2002. ―Excavations in Hittite Heartlands: Recent

Investigations in Late Bronze Age Anatolia,‖ in Recent Developments in

230
Hittite Archaeology and History: Papers in Memory of Hans G. Gυterbock,
ed. Güterbock, H.G.K., A. Yener, H.A. Hoffner, and S. Dhesi, USA, pp.
1-9.

Yıldırım, T. 2005. ―New scenes on the second relief vase from

Hüseyindede and their interpretation in the light of the Hittite
Representative Art,‖ IN VI congress Internazionale di Ittitologia,
Studi Micenei Ed Egeo-Anatolici L, pp. 837-846.

Younger, J.G. ―Linear A Texts in Phonetic Transcription & Commentary,‖

26 November 2000, <http://www.people.ku.edu/~jyounger/LinearA/#2> (7
February 2014).

________
. 1995a. "The Iconography of Rulership in the Aegean: a
conspectus," in The Role of the Ruler in the Prehistoric Aegean
(Aegaeum 11), ed. P. Rehak, Liège, pp. 151-211.

________
. 1995b. ―Bronze Age Representations of Aegean Bull-Games, III,‖
in POLITEIA. Society and state in the Aegean Bronze Age, II (Aegaeum
12), ed. R. Laffineur, and W.-D. Niemeier, Liège, pp. 507-546.

________
. 1995c. ―Interactions between Aegean Seals and other Minoan-
Mycenaean Art Forms,‖ Corpus der Minoischen und Mykenischen Siegel 5,
ed. I. Pini und J.C. Poursat, pp. 331-348.

________
. 1995d. ―Interactions between Aegean Seals and other Minoan-
Mycenaean Art Forms,‖ in Sceaux minoens et mycéniens, IVe symposium
international, CMS supplement 5, ed. I. Pini, and J.-C. Poursat,
Berlin, pp.331-348.

Zaccagnini, C. 1983. ―Patterns of Mobility among Ancient near Eastern

Craftsmen,‖ JNES 42 (4), pp. 245-264.

________
. 1995. "The Iconography of Rulership in the Aegean: a
conspectus," in The Role of the Ruler in the Prehistoric Aegean
(Aegaeum 11), ed. P. Rehak, Liège, pp. 151-211.

231
________
. 1997. ―The Cretan Hieroglyphic Script: A Review Article ,‖
Minos 31-32, pp. 379-400.

Zelwer, M.C. 2012. ―Les Fouilles de M. Raymond Weill à Tell-Gezer (1914

et 1924): Le mémoire perdu et retrouvé de Mme Sillberberg-Zelwer (1892-
1942), Note de presentation,‖ Le Centre de recherche français à
Jérusalem – CRFJ (3 October 2012), < http://www.crfj.org/?p=430> (8 May
2015).

Zevit, Z. 2001. The Religions of Ancient Israel: A Synthesis of

Parallactic Approaches, Continuum, London.

Zieger, K., and W. Sontheimer, eds. 1972. Der Klaine Pauly: Lexikon der
Antike 4, Munchen.

Zouzoula, E. 2007. ―The Fantastic Creatures of Bronze Age Crete‖ (diss.

Univ. of Nottingham).

Zukerman, A. 2010. ―On Aegean Involvement in Trade with the Near East
during the Late Bronze Age,‖ UgaritF 42, pp. 887–901.

Ώδάκεο Βπζ. ―΋κεξνο θαη Γξαθή: Σν δήηεκα ηνπ εγγξάκκαηνπ πνηεηή,‖

<http://omiriki-ereuna.blogspot.gr/p/blog-page_01.html> (13 March
2013).

Ώληχπαο, Α. ―Σo Γήηεκα ηεο Υξνλνιφγεζεο ησλ Πηλαθίδσλ ηεο Γξακκηθήο ΐ‘

ηεο Κλσζνχ‖, <<http://www.academia.edu/2074146/_H (12 March 2013).

Ώξαπνγηάλλε, Π., J. Rambach, θαη L. Godart 1995. ―Δ Μπθελατθή επηγξαθή

ηεο Καπθαληάο,‖ ζηα Πξαθηηθά Αθαδεκίαο Αζελψλ, 70, ζει. 251-254.

Ώξαβαληηλφο, ΐ. 2010. Ώξραηνινγηθφ Μνπζείν Θεβψλ, Κνηλσθειέο Ίδξπκα

Εσάλλε ΢. Λάηζε.

232
Ώζιάλεο, Ε. 1988. ―Δ Νενιηζηθή θαη ε Πξψηκε Βπνρή ηνπ Υαιθνχ ζηελ
Ώηγαηαθή Θξάθε,‖ Πξαθηηθά ηνπ ΢πκπνζίνπ πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζηηο 5-9
Γεθεκβξίνπ 1985 ζηελ Ξάλζε-Κνκνηελή-Αιεμαλδξνχπνιε κε ζέκα “Η ηζηνξηθή,
αξραηνινγηθή θαη ιανγξαθηθή έξεπλα γηα ηε Θξάθε”, ζει. 139-159.

ΐειεγξάθε, Μ. 2013. ―Μειέηε ΢ρεδίνπ Υσξηθήο θαη Οηθηζηηθήο Οξγάλσζεο

Ώλνηρηήο Πφιεο Αήκνπ ΢πβξίηνπ, Σν Πνιηηηζηηθφ θαη Εζηνξηθφ Πεξηβάιινλ,‖
<https://www.academia.edu/5530283/%CE%A4%CE%9F_%CE%A0%CE%9F%CE%9B%CE%99
%CE%A4%CE%99%CE%A3%CE%A4%CE%99%CE%9A%CE%9F_%CE%9A%CE%91%CE%99_%CE%99%CE
%A3%CE%A4%CE%9F%CE%A1%CE%99%CE%9A%CE%9F_%CE%A0%CE%95%CE%A1%CE%99%CE%92%
CE%91%CE%9B%CE%9B%CE%9F%CE%9D_%CE%94%CE%97%CE%9C%CE%9F%CE%A5_%CE%A3%CE%
A5%CE%92%CE%A1%CE%99%CE%A4%CE%9F%CE%A5> (23 ΢επηεκβξίνπ 2014).

ΐιαρφπνπινο, A. 2011. ―Κξεηνκπθελατθή κηθξνηερλία, Κσδηθφο καζήκαηνο

ΏΠΡ 567‖,
<users.uoi.gr/gramisar/prosopiko/vlaxopoulos/Mikrotexnia_web.pdf> (10
July 2014).

Γεσξγαθφπνπινο, Κ. 2011. ―΢ρέζεηο Μηλσηθήο Κξήηεο θαη Υεηηηηηθήο Μηθξάο

Ώζίαο ππφ ην πξίζκα ησλ πξφζθαησλ Ώξραηνινγηθψλ Βξεπλψλ,‖ Πεπξαγκέλα Ι
Γηεζλνχο Κξεηνινγηθνχ ΢πλεδξίνπ, Σφκνο Α1, Πξντζηνξηθνί Υξφλνη, επ.
Ώλδξεαδάθε-ΐιαδάθε, Μ., θαη Β. Παπαδνπνχινπ, Υαληά, ζει. 155-167.

Γξάκκαηα απφ ην „Τπφγεην‟, Γξαθή ζηελ Μεζψλε Πηεξίαο, χζηεξνο 8 νο –

πξψηκνο 7νο αη. π.Υ.: Καηάινγνο Δθζέζεσο ζην Αξραηνινγηθφ Μνπζείν
Θεζζαινλίθεο, Θεζζαινλίθε, 2013.

Αεκνπνχινπ - Ρεζεκησηάθε, Ν. 2005. Ώξραηνινγηθφ Μνπζείν Δξαθιείνπ,

Κνηλσθειέο Ίδξπκα Εσάλλε ΢. Λάηζε.

Θενράξεο, Α. 1989. Νενιηζηθφο Πνιηηηζκφο, Μνξθσηηθφ Ίδξπκα Βζληθήο

Σξαπέδεο.

Θσκφπνπινο, Εάθ. 1912. Πειαζγηθά ήηνη Πεξί ηεο Γιψζζεο ησλ Πειαζγψλ,
ηχπνηο Π. ΢αθειιαξίνπ 1912, θσηνηππηθή αλαπαξαγσγή Βθδφζεσλ Γέξνπ 1993,
Ώζήλαη.

233
________
. 1933. Πειαζγηθά ήηνη Πεξί ηεο Γιψζζεο ησλ Πειαζγψλ, Μέξνο
Γεχηεξνλ, ηχπνηο Κσλ. Α. Ρφθνπ, 1933, Ώζήλαη, ηεχρνο πξψηνλ.

________
. [1933] 2013. Πειαζγηθά, ήηνη πεξί ηεο γιψζζεο ησλ Πειαζγψλ:
Μέξνο Γεχηεξνλ, εθδ. Πειεθάλνο.

Εαθσβίδεο ΢π. 1996. ―Πεξί ηνπ ζρήκαηνο ησλ ιαμεπηψλ ηάθσλ εηο ηα
ΐνιηκίδηα Μεζζελίαο,‖ Υαξηζηήξηνλ εηο Αλαζηάζηνλ Οξιάλδνλ, Ώζήλαη,
ζει. 98-111.

Καιφπνπινο, Μ. 1995. Βηβιηθή Θξεζθεία, Σν Μεγάιν Φέκα, Θεζζαινλίθε.

Καιηζάο, N. 2007. Βζληθφ Ώξραηνινγηθφ Μνπζείν, Κνηλσθειέο Ίδξπκα Εσάλλε

΢. Λάηζε.

Κνπηδάθε, Ώ. 2013. ―Σεθηνληθά ΢εκεία ζηα Μηλσηθά Ώλαθηνξηθά

΢πγθξνηήκαηα,‖ (2013), <https://www.academia.edu/6385808/_> (15 March
2014).

Κνηζψλαο, Ώ. 2013. ―΋κεξνο α ια Σνχξθα ή ‗ν θαζέλαο έρεη ηνλ ΋κεξν πνπ

ηνπ αμίδεη‘,‖ The Athens Review of books, Μάξηηνο 2013, ζει. 27-30.

Λίβαο, Ξ. 1963. Δ ΏηγεΎο Κνηηίο ησλ Ώξίσλ θαη ηνπ Βιιεληζκνχ, Ώζήλαη.

Λνπθνβίθαο, Μ. 2013. "Υξνληθφ 10: Σν ΐαηεξιψ ελφο Ώξραηνιφγνπ," 3

December 2013,<
http://peripluscd.wordpress.com/2013/12/03/%CF%87%CF%81%CE%BF%CE%BD%CE%
B9%CE%BA%CF%8C-10-%CF%84%CE%BF-
%CE%B2%CE%B1%CF%84%CE%B5%CF%81%CE%BB%CF%89-%CE%B5%CE%BD%CE%BF%CF%83-
%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%B9%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%BF%CF%85/>
(12 February 2014).

Μαξαγθνχ, Υξ. 2013. ―Βλδείμεηο γηα ηηο Ώξρέο ηεο Ώξηζκεηηθήο θαη ηεο
Γξαθήο (Νενιηζηθή επνρή),― Μειέηεο γηα ηελ πξντζηνξηθή Μαθεδνλία, ΠΡΟ-

234
Ι΢ΣΟΡΗΜΑΣΑ, Παξάξηεκα Νν 1, 2013, <http://proistoria.wordrpess.com> (11
΢επη. 2014).

Μπέιιαο, Ε. 2007. ―Εεξά θαη ιαηξείεο ηνπ Αηφο ζηε Μαθεδνλία‖ (κεηαπη.
εξγ. Ώξηζη. Παλ. Θεζζαινλίθεο).

Μπέζηνο, Μ., Γ.Γ. Σδηθφπνπινο, θαη Ώ. Κνηζψλα. 2012. Μεζψλε Πηεξίαο Ι:

Δπηγξαθέο, ραξάγκαηα θαη εκπνξηθά ζχκβνια ζηε γεσκεηξηθή θαη αξρατθή
θεξακηθή απφ ην «Τπφγεην» ηεο Μεζψλεο Πηεξίαο ζηε Μαθεδνλία, επ. Γ.Γ.
Σδηθφπνπινο, Κέληξν Βιιεληθήο Γιψζζαο, Θεζζαινλίθε.

Νηθφιηζεο ΐαζίιεηνο, ―Μπθελατθά Βπξήκαηα ζηα Παξάιηα ηνπ Βχμεηλνπ

Πφληνπ,‖ <www.ellinon.net/ANEOMENA/MykinaikaEurimata.htm>, 2008.

Παληφο, Π. 1987. ―Πξντζηνξηθά ηδενγξάκκαηα απφ ηελ Παξαδεκή ηεο

Θξάθεο,‖ ThrakChron 42, ζει. 93-98.

Παπαδφπνπινο, Ώ. 2011. ―Οη ΢ρέζεηο ηεο Κχπξνπ κε ηελ Ώίγππην θαηά ηελ
Βπνρή ηνπ Υαιθνχ,‖ 15 March 2011,
<http://www.academia.edu/1843019/_Interconnections_between_Cyprus_and_E
gypt_during_the_Bronze_Age_> (10 February 2013).

΢αθειιαξάθεο, Γ. θαη Γ.Ώ. ΋νπελο. 2011. ―Έλα πηζαλφ ΢ήκα Κεξακνπνηνχ

(?) απφ ηελ Κάζν,‖ Αξραηνινγία θαη Σέρλεο 113 (Παξάξηεκα), ζει. 17-19.

Σνπινχκεο, Κ. 2014. ―΢ηηγκηφηππα πξντζηνξηθήο αξραηνινγίαο ζηελ Βιιάδα

ησλ αξρψλ ηνπ 20νπ αηψλα,‖ Πξν-ηζηνξήκαηα 6,
<https://proistoria.wordpress.com/pro-istorimata> (14 March 2015).

Σζαβιή, Β. 2009. ―Κηλχξαο, Μειέηε ζηνλ Ώξραίν Κππξηαθφ Μχζν‖ (Αηδ.

Αηαηξ. Βζληθφ θαη Καπνδηζηξηαθφ Παλεπηζηήκην Ώζελψλ).

Φνπξάθεο, Ε. Π. 1990. Η Πξψηε ΢χγθξνπζε, εθδφζεηο Σάισο.

235
Υνπξκνπδηάδεο, Γ. Υ.. ―Εζηνξηθφ ηεο Ώλαζθαθήο.‖ Αλαζθαθέο Γηζπειηνχ,
2004. <http://dispilio.web.auth.gr/pages/history/history.htm> (14 March
2013).

Υξπζνζηφκνπ, Π. 2001. ―Νέα ζηνηρεία απφ ηε λενιηζηθή έξεπλα ζηελ

επαξρία Γηαλληηζψλ, Μηα άγλσζηε κνξθή πξντζηνξηθήο γξαθήο,‖ ΑΔΜΘ 15,
ζει. 489-500.

236
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εηθ. 1: Πήιηλo παξαζηαηηθό αγγείν δεηθλύνλ ηελ δηαδηθαζία παξαγωγήο νίλνπ
(Πύξγνο Κύπξνπ)
ΐάδν κε πιαζηηθή δηαθφζκεζε: γπλαίθεο κε βξέθε,
πξνεηνηκαζία ςσκηνχ, ην πάηεκα ησλ ζηαθπιηψλ, νκαδηθή
ζθελή. Πχξγνο, ηάθνο 35, Βπνρή ηνπ Υαιθνχ (2100 – 2000
π.Υ.). Μνπζείν Λεκεζνχ, αξ. LM 1739/7.
Καηφπηλ αδείαο απφ ην Σκήκα Ώξραηνηήησλ ηνπ Τπνπξγείνπ
΢πγθνηλσληψλ θαη Έξγσλ ηεο Κππξηαθήο Αεκνθξαηίαο, θ.
Υαηδεληθνιάνπ, 19.03.2015 © Department of Antiquities.
mahadjinicolaou@gmail.com, ΜΥΝ 514005gr4).

Εηθ. 2: ΢ηήιε ηνπ Χεηηαίνπ ζενύ ηνπ θαηξνύ από ην Gölpınar

(© 2012 Klaus-Peter Simon, ρξήζε κε ηελ άδεηα ηεο Creative
Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported license:
http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)

Εηθ. 3: Χεηηηηηθή απηνθξαηνξία

This file is licensed under the Creative Commons
Attribution-Share Alike 3.0 Unported, 2.5 Generic, 2.0
Generic and 1.0 Generic license
Author: Anatolie_hittite.svg: *Near_East_topographic_map-
blank.svg: Sémhur, derivative work: Zunkir
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Anatolie_hittite.svg

Εηθ. 4: Αλαθαηαζθεπή Μηλωηθήο ηνηρνγξαθίαο από ηελ Άβαξηλ, Νέν

Αξραηνινγηθό Μνπζείν Ηξαθιείνπ Κξήηεο

237
(© Martin Dürrschnabel, ρξήζε κε ηελ άδεηα ηεο Creative
Commons Attribution-Share Alike 2.5 Generic license:
http://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.5/)

Εηθ. 5: Κεθαιή πνιεκηζηνύ (c) κε θόκκωζε κε θηεξά

(Evans 1909, ζει. 24, Βηθ. 11b)

Εηθ. 6: Αλάγιπθν εηθνλίδνλ Φηιηζηαίνπο θξαηνπκέλνπο

Νεθξηθφ ηεξφ ηνπ Ramses III, Medinet Habu, Θεβατθή
λεθξφπνιηο, Ώίγππηνο (© 2009 Rémih, ρξήζε κε ηελ άδεηα ηεο
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported
license: http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)

Εηθ. 7: Μπθελαϊθό θύπειιν, 14νο-13νο αηώλαο π.Χ., επξεζέλ ζηνλ ηάθν 5 ηεο
λεθξνπόιεωο Minet el-Beida (Louvre AO 15744)
Τπφ Jastrow - 2006, δεκφζηα ρξήζε.
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mycenaean_cup_Louvre
_AO15744.jpg

Εηθ. 8: Αλάγιπθν ηεο Πόηληαο Θεξώλ (θάιπκκα ππμίδαο από ηνλ ηάθν 3 ηεο
λεθξνπόιεωο Minet el-Beida
Κάιπκκα ππμίδαο απφ ηνλ ηάθν 3 ηεο λεθξνπφιεσο Minet el-
Beida (ππφ Kantor 1947, p. 86, pl. xxii, ιήμε
απνθιεηζηηθφηεηνο) (AO 11601, LOUVRE).

Εηθ. 9: ΢αξθνθάγνο πνιιαπιώλ ιαβώλ από ηελ Gezer

Hanan Isachar Photography, Copyright:(c)Hanan Isachar

238
http://isachar-photography.photoshelter.com/gallery-
image/Skirball-Museum-of-Biblical-Archaeology-in-
Jerusalem/G0000Ubinsf_gDUA/I0000lzX2g8TaB2w/C0000TnDXBvbeCO
E

Εηθ. 10: Πηλαθίδα ηεο Αθθάξωλνο

(© 2013 ‫פ אור‬, ρξήζε κε ηελ άδεηα ηεο Creative Commons
Attribution-Share Alike 3.0 Unported license:
http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)

Εηθ. 11: Λίζηλε ζθξαγίδα Γηαλληηζώλ

πεξηνδηθφ ΑΏΤΛΟ΢ 245, Ώπξίιηνο 2002, ζει. 15784.

Εηθ. 12: Χξπζό δαθηπιίδη ηεο Σίξπλζνο (CMS I 179)

Corpus of Minoan and Mycenaean Seals - Arachne

Εηθ. 13: Oθηώζρεκν δαθηπιίδη ηνπ ζεζαπξνύ ηεο Αίγηλαο

Figure-of-eight shield ring, GR 1892.5-20.3-6, 11 (Rings
690-3, 888), AN35219001. Παξαρψξεζε απφ ην British Museum.
http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_o
bjects/gr/g/gold_rings_-_aigina_treasure.aspx

Εηθ. 14: ΢θξαγίδεο κε ην ζύκβνιν ηνπ ζείνπ (aξηζηεξά: CMS V 517) θαη ην
ζύκβνιν ηεο πύιεο (δεμηά: CMS II.7 074)
Corpus of Minoan and Mycenaean Seals – Arachne

Εηθ. 15: Αξγπξά ζθξαγίδα ηνπ Σαξθόλδεκνπ

239
"Anatolian - Seal of Tarkummuwa, King of Mera - Walters
571512" by Anonymous (Anatolia) - Walters Art Museum: Home
page Info about artwork. Licensed under Public Domain via
Wikimedia Commons -
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Anatolian_-
_Seal_of_Tarkummuwa,_King_of_Mera_-
_Walters_571512.jpg#/media/File:Anatolian_-
_Seal_of_Tarkummuwa,_King_of_Mera_-_Walters_571512.jpg
http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Hittite_Empire#/
media/File:Anatolian_-_Seal_of_Tarkummuwa,_King_of_Mera_-
_Walters_571512.jpg

Εηθ. 16: Λεπηνκέξεηα ηνπ ζξηγθνύ ηεο Πύιεο ηωλ Λεόληωλ, πνπ δεηθλύεη ηηο
νπέο από ηελ εθαξκνγή ζωιελνεηδνύο ηξππαληνύ θαη ηα ίρλε ηνπ πξηνληνύ. Σα
βέιε ππνδεηθλύνπλ ηελ εζθαικέλε ζέζε θνπήο κε ην πξηόλη θαη ηελ επηζθεπή
κε άγλωζην πιηθό πιεξώζεωο
Blackwell 2014, fig. 1.
Creative Commons Attribution-NonCommercial License (CC BY-
NC)

Εηθ. 17: ΢ηήξηγκα επηπιώζεωο από ην Acemhöyük (Θειπθή Αζζπξηαθή ζθίγγα)

The Metropolitan Museum of Art, Accession nr. 32.161.46
http://www.metmuseum.org/collection/the-collection-
online/search/322890

Εηθ. 18: Κπθιαδηθό καξκάξηλν αγγείν ηεο πξώηκεο Επνρήο ηνπ Χαιθνύ
3200–2800 BC, Ashmolean Museum, AN1938.727, 142370
licensed under the Creative Commons Attribution-Share Alike
3.0 Unported license.

240
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Cycladic_unusual_mar
ble_vessel,_3200%E2%80%932800_BC,_AshmoleanM,_AN1938.727,_1
42370.jpg

Εηθ. 19: Ρπηό Schimmel

Metropolitan Museum of Art, Gift of Norbert Schimmel
Trust, 1989, Accession Number: 1989.281.10.

Εηθ. 20: Πύιε ηωλ ΢θηγγώλ (Alaca Hüyük)

Sphinx Gate, Alaca Höyük, Turkey, Bernard Gagnon
This file is licensed under the Creative Commons
Attribution-Share Alike 3.0 Unported, 2.5 Generic, 2.0
Generic and 1.0 Generic license.
Sphinx_Gate,_Alaca_Höyük_03.jpg

Εηθ. 21: Αίζνπζα ηνπ ζξόλνπ ζην αλάθηνξν F ηεο Αβάξηνο

(αλαπαξαγσγή, Bietak 2007, p. 767, Fig. 14)

241