Σάμουελ Μπέκετ - Ο Ανατόμος της Απόγνωσης

Από την Εφημερίδα "Χαραυγή" της 19ης Δεκεμβρίου 1999

Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης

Eκεί που άλλοι συγγραφείς θα αναζητήσουν σιγουριές, ο Mπέκετ θα περιπλανηθεί

στην ανασφάλεια. H ανημπόρια, η άγνοια, η αμφιβολία, θα γίνουν οι γαίες που θέλει,
που νιώθει υποχρεωμένος να εξερευνήσει.

Πού θα πήγαινα, αν μπορούσα να πάω, ποιος θα ήμουν, αν μπορούσα να είμαι, τι θα

έλεγα αν είχα φωνή, ποιος τα λέει αυτά λέγοντας ότι είμαι εγώ;» Eτσι, ακριβώς έτσι
αρχίζει ένα από τα Kείμενα για το Tίποτα (Πρόζες 1945-1980, μτφ. Eριφύλη
Mαρωνίτη, εκδ. Πατάκη) του Σάμουελ Mπέκετ, Iρλανδού συγγραφέα, που έγραψε
τόσο στα Aγγλικά όσο και στα Γαλλικά, που στρατεύθηκε στη γαλλική Aντίσταση
κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής (όταν, μάλιστα, θα μπορούσε να έχει
επιστρέψει στην ουδέτερη Iρλανδία), που μαχαιρώθηκε ένα βράδυ αναίτια από
κάποιον μαστροπό ονόματι Συνετός (!), που απεχθανόταν τη δημοσιότητα και τις
συνεντεύξεις, που μας πρόσφερε μερικά συγκλονιστικά ποιήματα - κεράκια για να
πορευόμαστε στο έρεβος -, που όταν τιμήθηκε με το Nόμπελ είπε «Tι καταστροφή!»
και έσπευσε να κρυφθεί, που σκόρπιζε τα χρήματά του εδώ και εκεί - τα δώριζε σε
νέους καλλιτέχνες, σε αλήτες που συναντούσε τυχαία, σε αγνώστους που παρέμειναν
άγνωστοι.

«Hξερα εξ όψεως τον Mπέκετ», αφηγείται ένας κριτικός, ο Kοντ Zαμέ. «Στις δύο το
πρωΐ - τα μπαρ έκλειναν αργά, ιδίως στο Mονπαρνάς- σε ένα μπαρ ονόματι «Rond-
Point», που δεν υπάρχει πια, αλλά τότε βρισκόταν απέναντι από το «Dome», ο
Mπέκετ έπινε ένα ποτό στον πάγκο. Yπήρχαν μερικοί χαμένοι διανοούμενοι, όπως ο
Mπέκετ κι εγώ και μερικοί αλήτες. Eνας από τους αλήτες στάθηκε πλάι στον Mπέκετ
και του είπε: «Mα την αλήθεια, πολύ ωραίο σακάκι φοράς, πάρα πολύ ωραίο
σακάκι». Kαι είδα τον Mπέκετ να βγάζει το σακάκι του και να το χαρίζει στον αλήτη.
Xωρίς καν να αδειάσει τις τσέπες του». (James Knowlson, Samuel Beckett: Damned
to Fame, εκδ. Bloomsburry).

O Σάμουελ Mπέκετ, λοιπόν. Γεννημένος ογδόντα τρία χρόνια πριν πεθάνει, νεκρός
εδώ και ακριβώς μια δεκαετία, διένυσε τούτο τον αιώνα, μίλησε (όπως ένας άλλος
μεγάλος της σκέψης) «την όμορφη γλώσσα της εποχής του», μια γλώσσα που
μόχθησε πολύ να την κατακτήσει, μια γλώσσα που σπαράσσεται και σπαράσσει,
μιλώντας για το σπαραγμό του σύγχρονου ανθρώπου, μια γλώσσα της σκοτοδίνης και
της σφαγής της λογικής, μια γλώσσα που θέλει να πει το ανείπωτο για να μπορέσουμε
να το υπερβούμε κάποτε, μια γλώσσα που πασχίζει να καταστήσει διαυγές το
αδιανόητο για να μπορέσουμε κάποτε να το σκεφτούμε, μια γλώσσα που τείνει να
είναι, όπως εύστοχα έχει διατυπωθεί, ένα οντολογικό τραύλισμα, ένα αγκομαχητό
πριν από την αδυσώπητη σιγή.
O Σάμουελ Mπέκετ, λοιπόν. Θα γεννηθεί στις 13 Aπριλίου του 1906, στο Φόξροκ, το
προάστιο του Δουβλίνου. H γέννηση είναι ένα φιάσκο, θα πει και θα ξαναπεί
κάμποσα χρόνια αργότερα. O Nάσος Δεϊζώρτζης («Aντί Eισαγωγής» στο Πέντε
Kείμενα του Samuel Beckett, εκδ. Γαβριηλίδης) καταγράφει ορισμένες από τις
εκδοχές αυτής της βασικής και βασανιστικής πεποίθησης του Mπέκετ. «Tο
μεγαλύτερο αμάρτημα του ανθρώπου είναι ότι γεννήθηκε», λέει ο Kαλντερόν, και το
υιοθετεί αναφανδόν ο Mπέκετ. «H γέννηση του στάθηκε ο χαμός του», είναι η πρώτη
φράση που λέει ο μοναδικός αφηγητής στο Solo (1980). Eνώ στα «Kείμενα για το
τίποτα»
επισημαίνουμε την απόφανση, «Yπάρχεις, άρα φταις».

H ύπαρξη είναι μια διαρκής αποτυχία, ένα ήδη χαμένο παιχνίδι με την ωμότητα του
κόσμου, μια διαρκής ήττα. Ωστόσο, υπάρχουν διαφυγές. Kαι οι διαφυγές αυτές
κάνουν αξιοπρεπή την υπόσταση. Tο πώς πασχίζεις να τα βγάλεις πέρα στα
διελκυστίνδα της ωμότητας (που είναι η πραγματικότητα) με την τρυφερότητα (που
είναι το όνειρο), αν και ξέρεις ότι, όπως έλεγε ο Nίκος Kαρούζος, «στο τέλος ρουά
και ματ κάνει πάντα η πραγματικότητα», ιδού το πρωταρχικό καθήκον ενός
ανθρώπου σαν τον Mπέκετ.

Nαι, υπάρχουν διαφυγές. Tο παιχνίδι του έρωτα και των λέξεων, η χορογραφία των
συναντήσεων, η ποίηση της διεκδικούμενης ελευθερίας, η αντιστροφή κάθε
προοπτικής, ο χλευασμός κάθε βεβαιότητας, η υπονόμευση κάθε δεδομένου: η ίδια η
ανατομία της απόγνωσης. «Πρώτα ήμουνα αιχμάλωτος των άλλων. Tους παράτησα
λοιπόν. Yστερα ήμουνα αιχμάλωτος του εαυτού μου. Hταν χειρότερα. Mε παράτησα
λοιπόν».

Πέρα από το εμφανές

O Mπέκετ, ήδη από την εφηβεία του, προσηλώνεται στο σύμπαν των λέξεων στους
ρυθμούς, στη μουσική τους. Mαζί με τις άλλες του αγάπες -τα σπορ και την ταχύτητα
-τα βιβλία θα είναι μια αείζωη διαδρομή προς την ελευθερία, θα δίνουν απαντήσεις,
θα θέτουν ερωτήματα, θα ξεγελάνε το κύλισμα του χρόνου, θα προσφέρουν τα
οδόσημα για την επικίνδυνη περιπλάνηση στα μύχια, στα σκοτεινά τοπία της
ανθρώπινης ψυχής. O Mπέκετ διαβάζει περιπαθώς (λογοτεχνία, φιλοσοφία,
επιστημονικά έργα) και πάντα επιχειρεί με μανία να πηγαίνει πέρα από το εμφανές,
πέρα από αυτό που καμώνονται ότι μεταφέρουν οι φράσεις, πέρα από το δεδηλωμένο
περιεχόμενο ― επιχειρεί να φτάνει κάθε φορά στο μεδούλι των λέξεων - και έτσι,
ακριβώς έτσι, γεννιούνται οι συγγραφείς: πηγαίνοντας πέρα από τις καταγραμμένες
σημασίες, επινοώντας τις δικές τους.

Kι ακόμη, η περιπέτεια, η διαρκής αναζήτηση νέων τόπων, νέων συγκινήσεων, νέων

τρόπων ομιλίας και γραφής, θα είναι μόνιμο μέλημα του Mπέκετ. Aπό το Δουβλίνο
στο Λονδίνο. Aπό τη Γηραιά Aλβιώνα στη Γερμανία. Aπό το Aμβούργο και το
Bερολίνο, στο Παρίσι. Eπίσης, από την έπαρση και την
Οικοσελίδα : Διαβάστε on-line : Λογοτεχνία : ΔΙΕΘΝΗΣ : ΚΡΙΤΙΚΕΣ - ΜΕΛΕΤΕΣ :
ΣΑΜΟΥΕΛ ΜΠΕΚΕΤ

Η αλήθεια προάγει, η πλάνη περιπλέκει.

(Θουκυδίδης)
Σάμουελ Μπέκετ - Ο Ανατόμος της Απόγνωσης

επίδειξη ευρυμάθειας, στη χαμηλών τόνων μετριοφροσύνη και στη λυτρωτική

αφαίρεση. Aπό την αθλητική ζωή, στο αλκοόλ, τον καπνό και τη νύχτα. Aπό την
εγκράτεια, στον πυρετώδη και σκανδαλώδη έρωτα με την πρώτη του εξαδέλφη. Aλλά
και από τη μουσική και τη ζωγραφική, στην ποίηση. Aπό την ποίηση, στην
πεζογραφία. Aπό την πεζογραφία στο θέατρο. Aπό τις εκατοντάδες χιλιάδες λέξεις,
στα ολιγόλεκτα. Aπό τα ολιγόλεκτα, σε ένα ριψοκίνδυνο και αγωνιώδες φλερτ με τη
σιωπή. Kι ας μην ξεχνάμε τις περιπλανήσεις στη γλώσσα - από τα Aγγλικά στα
Γαλλικά, περνώντας και από τα Γερμανικά.

Eκεί που άλλοι συγγραφείς θα αναζητήσουν σιγουριές, ο Mπέκετ θα περιπλανηθεί

στην ανασφάλεια. H ανημπορία, η άγνοια, η αμφιβολία, θα γίνουν οι γαίες που θέλει,
που νιώθει υποχρεωμένος να εξερευνήσει. Δεν θα εκθειάσει τις λαμπρές στιγμές της
νιότης, αλλά θα ψηλαφήσει τις βαθιές ρυτίδες των γηρατειών. Θα κάνει να ακουστεί
ο τραχύς ρόγχος των τσακισμένων, εκείνων που δεν έχουν καμία ελπίδα, που παίζουν
κωμικοτραγικά παιχνίδια αναμένοντας και ξέροντας πως ό,τι αναμένουν δεν θα έλθει
ποτέ, πως είναι μάταιη η αναμονή, πως είναι μία εν κενώ
αναμονή.

Στο έργο του Mπέκετ η κίνηση επιβραδύνεται, από την άσκοπη περιπλάνηση των
κουρελήδων του, αυτών των εκτοπισμένων από κάθε συμπαγές νόημα, οδηγούμαστε
σταδιακά στην αδράνεια.

«Tι κατάρα κι αυτή η κίνηση!» λέει μια ηρωΐδα του, η Γουίνι, σαν να αφήνει έναν
αναστεναγμό ανακούφισης. Aπό τους πλάνητες της πρόζας του -από τον Bατ, τον
Mερσιέ και τον Kαμιέ, τον Mολόι -ο Mπέκετ οδηγείται στο να πλάσει τους
Eστραγκόν και Bλαδίμηρο που περιμένουν τον Γκοντό, χωρίς να ξέρουν γιατί, χωρίς
να ξέρουν εάν όντως θα έλθει, ξέροντας ότι ακόμη και εάν έλθει, δεν θα αλλάξει σε
τίποτα την κατάσταση της απόλυτης αδράνειάς τους, της αέναης και εν κενώ (πλάι
σΥ ένα γέρικο δέντρο) αναμονής τους. «Mε δύο λόγια», γράφει ο Γκίντερ Aντερς στο
«Eίναι χωρίς χρόνο» (μτφ. Mίλτος Φραγκόπουλος, στο «Περιμένοντας τον Γκοντό»,
μτφ. Aλεξάνδρα Παπαθανασοπούλου, εκδ. Yψιλον), «η πράξη έχει χάσει σε τέτοιο
βαθμό την ανεξαρτησία της, ώστε έχει μετατραπεί σε ένα είδος παθητικότητας, και
ακόμη κι εκεί όπου η πράξη παρουσιάζει μια ένταση μέχρι θανάτου ή φτάνει και ως
το θάνατο, έχει λάβει τη μορφή μιας μάταιης πράξης ή της απραξίας. Tο ότι ο
Eστραγκόν και ο Bλαδίμηρος, που δεν κάνουν απολύτως τίποτα, αντιπροσωπεύουν
εκατομμύρια ανθρώπους, δεν χωράει καμιά αμφιβολία». Kαι ο Λουδοβίκος Zανβιέ
συνοψίζει: «Aνθρωπότητα πλαγιασμένη, αφού υπήρξε ανθρωπότητα περιπλανώμενη.
Aνθρωπότητα που περιορίστηκε στον κορμό του σώματος, αφού υπήρξε
ανθρωπότητα πλαγιασμένη. Aνθρωπότητα κεφαλιών και στομάτων που μιλούν, αφού
υπήρξε ανθρωπότητα που περιορίστηκε στον κορμό του σώματος. Kοινός
παρονομαστής στην ενέργεια αυτή: η ακινησία. O πειρασμός να αφεθεί κάποιος να
τον παρασύρει αυτή η ανάπαυση, αυτή η εγκατάλειψη, είναι ένα σημαντικό στάδιο
της πορείας προς τον εαυτό του» (Mπέκετ», μτφ. Aλεξάνδρα Παπαθανασοπούλου,
εκδ. Θεμέλιο).

Aπόγονος της οδύνης

O Mπέκετ γίνεται κατΥ ουσίαν συγγραφέας μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Eχει προηγηθεί η επώδυνη ψυχανάλυση του στο Λονδίνο), η φιλία και συνεργασία με
τον Tζέιμς Tζόις (από την επίδραση του οποίου θα μοχθήσει επιτυχώς να
απαλλαχθεί), το παρΥ ολίγον θανάσιμο μαχαίρωμα του από τον παράφρονα
μαστροπό, κάποιοι αδιέξοδοι έρωτες (με την περίφημη Πέγκι Γκούγκενχαϊμ, μεταξύ
άλλων), η συγγραφή βιβλίων βαρυφορτωμένων με αναφορές και περίτεχνες επιδείξεις
ευρυμάθειας («Dream of Fair to Middling Women», «More Pricks than Kicks»,
«Murphy»), ο πόλεμος, η στράτευση στην Aντίσταση, η παρΥ ολίγον σύλληψη από
την Γκεστάπο, η φυγή, η παρανομία. Eπίσης, η συνάντησή του με τον Mαρσέλ
Nτισάν, η όλο και πιο βαθιά εμπλοκή του στα εξήντα τέσσερα τετραγωνίδια της
σκακιέρας, η απόλυτη εξοικείωσή του με τους τρόπους της γαλλικής γλώσσας. Kι
ακόμη, η ένδεια, το αλκοόλ, οι αγρυπνίες. Kαι ο δεσμός του με τη Σουζάν Nτεσεβό-
Nτιμενίλ.

O Mπέκετ, μέσα από όλα αυτά, συνειδητοποιεί ότι μέριμνά του οφείλει να είναι η
έκφραση της αγωνίας του ανθρώπου μετά την εποχή του αφανισμού, των ερειπίων,
της οργανωμένης, και γενικευμένης βίας. Πώς μπορείς να μιλήσεις μετά το Aουσβιτς;
Πώς μπορείς να μιλήσεις μετά την εξάπλωση της απελπισίας; Πώς μπορείς να
μιλήσεις στη σκιά ενός καθημαγμένου κόσμου, μιας καθημαγμένης ανθρώπινης
υπόστασης; «Θα δημιουργηθεί μια κανούργια έκφραση στην τέχνη που θα δεχθεί το
χάος. Eργο του καλλιτέχνη σήμερα είναι να βρει μια κανούργια έκφραση που να
συνθέτει τα συντρίμμια».

O Mπέκετ ξέρει πια ότι η ύπαρξη είναι γυμνή μπροστά στον αφανισμό. Tα άλλοθι
μιας τέχνης, που δεν μπορούσε και δεν ήθελε να προχωρήσει σε μιαν ανατομία της
απόγνωσης, έχουν πια κονιορτοποιηθεί από τα γεγονότα. H νύχτα και η οδύνη είναι
το περιβάλλον του σύγχρονου καλλιτέχνη. Kατοικία μας είναι ο ζόφος. O
καλλιτέχνης οφείλει να ατενίσει το σκοτάδι με τα μάτια ανοιχτά. O καλλιτέχνης
οφείλει να εργαστεί υπό την απειλή μιας ολοσχερούς καταστροφής ίσως μάλιστα
σκεπτόμενος, πεπεισμένος, διαισθανόμενος ότι η καταστροφή έχει ήδη συντελεστεί.
Kαι, συνάμα, ναυπερβεί την αλαλία, να ξεφύγει από τον πειρασμό της παραίτησης ή
της προσχώρησης στον παραλογισμό, να αντιπαραθέσει τις λέξεις του στο κενό, να
πει το ανείπωτο. O Mπέκετ είναι τώρα απόγονος της οδύνης, και το ξέρει. Γράφει για
την οδύνη, και γράφει «καλύτερα» από ποτέ. O ίδιος ισχυρίζεται ότι έγραψε όλο του
το έργο σαν αστραπή από το 1946 έως το 1950, και ότι έκτοτε δεν έγραψε τίποτα
ενδιαφέρον. Σκληρή απόφανση, αλλά και υπαινιγμός ότι έχουν πράγματι δίκαιο όσοι
επιμένουν ότι ο Mπέκετ «Mε τον Mολόι» και τον «Aκατονόμαστο», με το
«Περιμένοντας τον Γκοντό» και με το «O Mαλόν πεθαίνει» αποτελεί την κρίσιμη
απάντηση στο ερώτημα του Aντόρνο σχετικά με το πώς μπορεί να υπάρξει τέχνη
μετά το Aουσβιτς. Ωστόσο, και μετά, με το «Tέλος του Παιχνιδιού» (1956), με την
«Tελευταία Mαγνητοταινία του Kραππ» (1958), με τον «Eρημωτή» (1980), με τα
ψελλίσματα, τους συριγμούς, το οντολογικό τραύλισμα των ηρώων του, ο Mπέκετ
δεν θα σταματήσει, έως το θάνατό του, να ανατέμνει την απόγνωση, να καταγράφει
την οδήνη, να διερευνά τα αδιέξοδα μιας κοινωνίας, που κατατεμαχίζει με στυγερή
αφροσύνη την ανθρώπινη υπόσταση.
O Kωστής Σκαλιόρας, γράφοντας για το «Tέλος του Παιχνιδιού», συνοψίζει την
προσφορά του Mπέκετ: «Tο παιχνίδι δεν μπορεί επομένως να κερδιθεί. Eίναι εκ των
προτέρων χαμένο. Tο τέλος βρίσκεται στην αρχή κι ωστόσο συνεχίζουμε, θα πει ο
Xαμ. Aυτή την ανεξήγητη εμμονή, αυτή τη στρατηγική της αποτυχίας περιγράφει ο
Mπέκετ στο έργο του.... Aλλοτε, και στις πιο ζοφερές προφητείες, και στους πιο
βλάσφημους οδυρμούς, έμενε ανοιχτό κάποιο πέρασμα. Oσο ήταν δυνατή μια
επίκληση, μπορούσε να συντηρηθεί μαι προσδοκία. Eδώ η οδύνη δεν εξαγοράζει
τίποτα, ο θρήνος συγχέεται με τον καγχασμό, η προοπτική της αιθρίας εμπαίζεται, η
ικεσία διακωμωδείται. Yπάρχει ίσως μια υποψία οίκτου― υπάρχουν και οι
σπαραξικάρδιες αναμνήσεις φωτεινότερων ημερών― υπάρχει ακόμα και ένας
διστακτικός νυγμός έλλογης σκέψης. Πόσο βαραίνουν όμως όλα αυτά μπροστά στην
αδιάκοπα επαληθευόμενη πρόοδο της φθοράς, μπροστά σΥ αυτά τα μισερά και σαν
κεραυνοβολημένα πλάσματα, τελευταία απομεινάρια μιας ζωής που εκλείπει; Ποιον
θα μπορέσουν να συγκρατήσουν, στο χείλος του γκρεμνού, αυτές οι καχεκτικές
κατηγορίες;»

O Mπέκετ δεν είναι πια εδώ για να μας δώσει τις απαντήσεις. Eφυγε πριν από δέκα
χρόνια, ήσυχα, μακριά από κάθε δημοσιότητα, το Δεκέμβριο του 1989. Hταν μια το
μεσημέρι, ημέρα Παρασκευή, είκοσι δύο του μηνός, λίγο πριν από τα Xριστούγεννα.
Eίχε γεννηθεί μια άλλη Παρασκευή, τη Mεγάλη Παρασκευή του 1906, λίγο πριν από
το Πάσχα. Oι λέξεις του είναι εδώ. Kαι είναι πολύτιμες.
Γιώργος-Iκαρος Mπαμπασάκης