Astrolabium (gr.

ἁστρολάβον, astrolabon 'chwytający gwiazdy') – pomiarowy przyrząd

astronomiczny używany w nawigacji do początku XVIII wieku, służący do wyznaczania
położenia ciał niebieskich nad horyzontem, poprzednik sekstantu. Nazwy astrolabium używa
się również w odniesieniu do współczesnego instrumentu astrometrycznego (astrolabium
pryzmatyczne), wynalezionego przez francuskiego astronoma André Danjona/
Wynalezienie astrolabium przypisuje się Hypatii, filozofce i matematyczce greckiej żyjącej w
IV wieku naszej ery lub też Hipparchowi, greckiemu matematykowi, geografowi i
astronomowi żyjącemu w II wieku p.n.e. To urządzenie służyło żeglarzom do określania
szerokości geograficznej, a także do pomiaru czasu.
Podstawową częścią astrolabium była mosiężna płyta, na której wyryto linie wysokości ciała
niebieskiego nad horyzontem, linie azymutu i koła godzinne. Przez środek płyty przechodziła
linia oznaczająca północny biegun nieba.
W innej wersji astrolabium składało się z okrągłej płyty z brązu lub cyny z ruchomą,
zamocowaną w jej środku wskazówką zaopatrzoną na obu końcach w przezierniki. Po
ustawieniu płyty w pozycji pionowej i po ustawieniu wskazówki na wybrane ciało niebieskie,
odczytywano kąt na podziałce widocznej na górnej ćwiartce płyty.
Na płycie podstawowej była umocowana druga, obrotowa ażurowa płyta, zwana rete, której
ostro zakończone wskaźniki określały położenia jasnych gwiazd. W rete było umieszczone
niecentrycznie ażurowe koło ekliptyki.
Astrolabium używał m.in. Mikołaj Kopernik. Jako pierwsi stosowali je żeglarze arabscy od
VIII wieku. W Europie pojawiło się dopiero w XIV wieku, a szerokie zastosowanie znalazło w
XV wieku. Dopiero wynalezienie w XVIII wieku sekstantu i chronometru pozwoliło
Europejczykom zrewolucjonizować nawigację i otworzyć całkiem nowy rozdział w żegludze
światowej.

Sekstant (także: sekstans) – kątomierz lusterkowy, optyczny przyrząd nawigacyjny,

stosowany w żeglarstwie i astronomii, służący do mierzenia wysokości ciał niebieskich nad
horyzontem, a także kątów poziomych i pionowych pomiędzy obiektami widocznymi na
Ziemi, w celu określenia linii pozycyjnych.
Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa sexta, co znaczy szóstą część, ponieważ kątomierz
(limbus) – podstawowa część przyrządu – stanowi wycinek jednej szóstej koła.
Termin sekstant jest zamienny z terminem sekstans, który oznacza także miarę czasu.
Sekstans to szósta część czegoś, np. godziny (podobnie jak kwadrans to część czwarta).
Najczęstszym zastosowaniem sekstantu jest określenie astronomicznej pozycji
obserwowanej na podstawie pomiaru wysokości Słońca z kulminacji – tj. o godzinie 12 w
południe czasu słonecznego, astronomicznej linii pozycyjnej na podstawie pomiaru
wysokości Słońca i czasu (UTC), pomiaru lub określenie pozycji na podstawie pomiarów
wysokości gwiazd rano i wieczorem – np. określenie szerokości geograficznej z pomiaru
wysokości Gwiazdy Polarnej.

Kompas magnetyczny – przyrząd nawigacyjny służący do wyznaczania kierunku południka

magnetycznego. W kompasie wykorzystywane jest zjawisko ustawiania się swobodnie
zawieszonego magnesu wzdłuż linii ziemskiego pola magnetycznego. Kompas składa się z
wąskiego, długiego i lekkiego magnesu (tzw. igły magnetycznej) ułożyskowanego na
pionowej osi oraz tarczy z podziałką kątową (tzw. róży wiatrów). Współczesne kompasy
wypełnione są płynem (zwykle alkoholem), co zapobiega drganiu igły utrudniającemu
odczyt. Kompasy magnetyczne źle działają w pobliżu: magnesów i przedmiotów z
ferromagnetyków (stal, żeliwo)
przewodów przewodzących prąd o dużym natężeniu,
gdyż obiekty te zakłócają naturalne pole magnetyczne Ziemi, a w rezultacie zniekształcają
wskazania kompasu. Do kompasów nie można też zbliżać ciał silnie naelektryzowanych.
Pomimo tego, że metalowa obudowa przeciwdziała elektryzowaniu igły, w szczególnych
przypadkach na igłę mogą działać siły elektrostatyczne zakłócające pomiar.

Busola magnetyczna – urządzenie nawigacyjne służące do wyznaczania kierunku bieguna

magnetycznego. Busola, podobnie jak kompas, jest wyposażona w igłę magnetyczną.
Historia
W XIII wieku włoscy marynarze zastąpili pływającą „igłę” nowym urządzeniem, którym było
pudełko z twardego drewna bukszpanu z zamkniętą wewnątrz igłą. Bukszpan po łacinie to
buxus, stąd też pochodzi nazwa busoli. Nieco później pod igłą na dnie pudełka umieszczono
podziałkę w rumbach, później w stopniach. Pozwoliło to nie tylko wyznaczać kierunek
północny, ale także i kierunki pośrednie. Taki przyrząd nazwano kompasem (od włoskiego
compaso „podziałka”).
W 1902 r. udoskonalony typ busoli skonstruował i opatentował Jan Bezard (właśc. Johann
Ritter von Bezard) ur. w 1871 r. w Przyborowie w Galicji, pułkownik armii austriackiej. Do
typowej busoli dawnego typu dodał skalę oznaczoną w stopniach, ruchome lusterko i
przeziernik. Od 1911 roku busole Bezarda były na wyposażeniu większości armii świata.
Największą na świecie kolekcję busol posiada Fundacja im. Tadeusza Kościuszki w
Krakowie.
Busola a kompas
W topografii przyjęto rozumieć kompas jako pudełko z podziałką w stopniach, zawierające
zawieszoną igłę magnetyczną. Natomiast busola to pudełko z igłą magnetyczną i podziałką
oraz wyposażone w urządzenie służące do celowania, pomagające w wyznaczeniu
azymutu. Może to być np. ruchomy pierścień z muszką i szczerbinką. Czasami w pokrywie
busoli umieszczane jest lusterko, które pomaga w jednoczesnym celowaniu i kontrolowaniu
wskazań igły magnetycznej.

Teleskop (gr. tēle-skópos – daleko widzący) – narzędzie, które służy do obserwacji

odległych obiektów poprzez zbieranie promieniowania elektromagnetycznego (np. światła
widzialnego).
Historia
Pierwsze znane praktyczne teleskopy zostały skonstruowane przy użyciu szklanych
soczewek w Holandii na początku XVII wieku przez Hansa Lipperheya, a wkrótce potem
przez Galileusza we Włoszech. Znalazły one zastosowanie w działaniach militarnych i w
astronomii.
Przez wiele lat używano zwierciadlanych teleskopów optycznych. W XX wieku opracowano
nowe typy jak na przykład: radioteleskop w 1930 roku czy teleskop podczerwony w 1960
roku. Słowo teleskop odnosi się obecnie do szerokiej gamy instrumentów wykrywających
różne zakresy widma elektromagnetycznego, a w niektórych przypadkach także do innych
typów detektorów.
Klepsydra (gr. κλεψύδρα od κλέπτω, κλέπτειν „kraść, uchodzić ukradkiem, wymykać się” i
ὕδωρ „woda”) – zegar wodny, w późniejszych czasach także piaskowy, składający się z
dwóch, zazwyczaj szklanych baniek, z których jedna znajduje się nad drugą, połączonych
rurką przepuszczającą określoną ilość wody lub piasku w określonym czasie. Konstrukcja
znana była na 1500 lat p.n.e. Znane są klepsydry odmierzające od kilkudziesięciu sekund do
doby.
Dokładność wskazań klepsydry jest mała, gdyż prędkość wypływu wody zależy od
wysokości jej słupa ponad otworem (zob. prawo Torricellego). Dokładność tę zwiększono
dzięki zastosowaniu nierównomiernej podziałki.
W 1852 r. angielski mistrz szachowy Howard Staunton zaproponował używanie klepsydr do
mierzenia czasu podczas rozgrywania partii. Do tego celu klepsydra została oficjalnie
wykorzystana po raz pierwszy w 1861 r. w meczu pomiędzy Adolfem Anderssenem a
Ignácem von Kolischem, a w kolejnych latach stosowana była coraz powszechniej aż do
turnieju w Londynie w 1883 r., kiedy to została zastąpiona zegarem szachowym.