Kształt Ziemi.

Siatka geograficzna i kartograficzna - linki

Slajd tytułowy

Ziemia z pokładu Apollo 17, Blue Marble. Domena publiczna. Źródło:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ziemia#/media/Plik:The_Earth_seen_from_Apollo_17.jpg

K S Z T A Ł ZIEMI

Wyobrażenia o kształcie Ziemi zmieniały się wraz z rozwojem nauki i cywilizacji. Początkowo
były one zupełnie fantastyczne. W świecie starożytnym długo utrzymywało się przekonanie,
że Ziemia jest wyspą w kształcie dysku, pływającą po bezkresnym oceanie. Byli jednak i
tacy (Pitagoras z Samos – VI w. p.n.e.), którzy twierdzili, że planeta na której żyjemy jest
kulą – sądzili, że bogowie musieli jej nadać najdoskonalszy kształt.

Pierwsze dowody na kulistość Ziemi dostarczył (obserwując m.in. zaćmienia Księżyca i

widnokrąg) w IV w p.n.e. grecki filozof Arystoteles. W średniowieczu zdobycze nauki greckiej
poszły w zapomnienie, a ludzkość cofnęła się znowu do pierwotnych pojęć o kształcie Ziemi.
Jednak począwszy od II połowy XV wieku coraz śmielej zaczęto ponownie mówić o
kulistości Ziemi. Do czasów Średniowiecza ludzie byli przekonani o tym, że Ziemia jest
płaska, ma kształt dysku – niesiona jest przez żółwie lub słonie.

Bezpośrednim i niezaprzeczalnym dowodem kulistego kształtu Ziemi okazały się

współczesne obserwacje naszej planety z przestrzeni kosmicznej.

W 1957 roku wystrzelono pierwszego sztucznego satelitę).

Ziemia z pokładu Apollo 17, Blue Marble. Domena publiczna. Źródło:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ziemia#/media/Plik:The_Earth_seen_from_Apollo_17.jpg

DOWODY NA KULISTOŚĆ ZIEMI

Jako pierwszy pogląd o kulistości Ziemi przedstawił Pitagoras matematyk i filozof (VI wiek
p.n.e.). Twierdził, że Ziemia jest kulą, gdyż została stworzona przez bogów, więc musi mieć
idealny kształt, a taki właśnie posiada kula. Pierwsze dowody na kulistość Ziemi zebrał w IV
w. p.n.e. (384 p.n.e. – 322 p.n.e.) grecki filozof Arystoteles. Jednym z obiektów jego
zainteresowania była filozofia przyrody, w tym badania Wszechświata i Ziemi. Swoje poglądy
opierał nie jak wcześniej Pitagoras na dogmacie religijnym, ale na własnych obserwacjach.

Arystoteles przedstawił dowody na kulistość Ziemi na podstawie obserwacji statków

płynących w stronę portu i zauważył, że wyłaniały się powoli zza horyzontu – a więc musiały
płynąć po łuku. Arystoteles już wiedział, że zaćmienia Księżyca są spowodowane jego
wejściem w obszar cienia Ziemi. Z okrągłego kształtu cienia Ziemi na Księżycu wnioskował,
że Ziemia musi być kształtu kuli.
Zaćmienie Księżyca. Domena publiczna. Źródło:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zaćmienie_Księżyca#/media/Plik:Lunar_eclipse01.JPEG

Horyzont widoczny z brzegu morza. CC BY 3.0 (aut. Jonn Leffmann). Źródło:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Horyzont#/media/Plik:Ystad_Saltsjöbad_16maj_2014.jpg

Wielki żeglarz Ferdynand Magellan zorganizował wyprawę, która pod jego dowództwem, w
latach 1519-1522, opłynęła Ziemię. Płynąc stale w kierunku zachodnim, śmiałkowie dotarli
od wschodniej strony do miejsca, skąd wypłynęli (ujście rzeki Gwadalkiwir w Hiszpanii).
Podróż ta jednoznacznie udowodniła, że Ziemia nie jest płaska, ale jest zamkniętą,
sferyczną bryłą. Niestety podczas tej historycznej wyprawy zginął Ferdynand Magellan.
Został zabity w 1521 roku przez mieszkańców wyspy Mactan wchodzącej w skład Filipin –
archipelagu na Oceanie Spokojnym.

Na przełomie XVII i XVIII w. angielski uczony Isaac Newton doszedł do przekonania, że

Ziemia nie może być idealną kulą. Wziął pod uwagę masę Ziemi i wywnioskował, że ruch
obrotowy musi powodować odkształcenia. Późniejsze pomiary potwierdziły jego tezę, Ziemia
jest rzeczywiście spłaszczona w okolicach biegunów.

Rozwój geodezji satelitarnej i nowoczesne techniki pomiarowe (astronomiczne,

topograficzne, grawimetryczne) wykazały, że Ziemia nie jest idealną kulą.

Horyzont

● horyzont astronomiczny – okrąg wielki na sferze niebieskiej, którego płaszczyzna jest

prostopadła do osi pionu
● horyzont prawdziwy – okrąg będący częścią wspólną podstawy stożka o wierzchołku
na wysokości oka obserwatora i powierzchni Ziemi. Horyzont prawdziwy jest
obniżony względem horyzontu astronomicznego o określony kąt.

Podstawowe typy horyzontu. CC BY-SA 2.5 (aut. Pawel pres~commonswiki). Źródło:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Horyzont#/media/Plik:Ystad_Saltsjöbad_16maj_2014.jpg

GEOIDA

Według definicji geoida to bryła, której powierzchnia w każdym miejscu jest pozioma, a więc
prostopadła do kierunku działania siły ciężkości. Ujmując rzecz prościej geoida powstaje
przez przedłużenie w wyobraźni powierzchni mórz i oceanów (0 m n.p.m.) pod lądami.

Figurą geometryczną najbardziej zbliżoną kształtem do Ziemi jest elipsoida obrotowa (lekko
spłaszczona kula) o promieniu biegunowym krótszym o 21 km od promienia równikowego.

Dokładne pomiary Ziemi wykazały, że nasza planeta nie jest idealną kulą – jest spłaszczona
przy biegunach.

promień równikowy Ziemi - 6 378 km

promień biegunowy Ziemi - 6 357 km

spłaszczenie Ziemi przy biegunie wynosi 21 km

Spłaszczenie przy biegunach jest związane z działaniem siły odśrodkowej powstającej przy
obrocie Ziemi wokół własnej osi (Ziemia „poszerza się” w okolicach równika). Kształtem
Ziemia przypomina elipsoidę obrotową (figurę powstałą przez obrót elipsy wzdłuż krótszej
osi).

Natomiast teoretyczną powierzchnią najpełniej oddającą kształt Ziemi nazwano geoidą.

Geoida wyznaczona jest przez średni poziom wód oceanicznych przedłużony pod lądami.
Geoida jest w każdym miejscu prostopadła do pionu (czyli do kierunku działania siły
ciężkości).

W rzeczywistości Ziemia ma kształt najbardziej zbliżony do geoidy (uwzględnia

zróżnicowane ukształtowanie powierzchni Ziemi, czego nie uwzględnia elipsoida obrotowa).

1. ocean 2. elipsoida 3. pion lokalny 4. kontynent 5. geoida. CC BY-SA 3.0 (aut.

MesserWoland). Źródło:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Geoida#/media/Plik:Geoida.svg

S IATKA G E O G RAF I C Z NA

Najpowszechniej stosowanym modelem Ziemi jest globus (w kształcie kuli). Orientację na

nim ułatwiają umowne linie, dzięki którym można dokładnie zlokalizować każdy punkt na kuli
ziemskiej. Linie te, po narysowaniu, przecinają się zawsze pod kątem prostym i tworzą tzw.
siatkę geograficzną.

Siatka kartograficzna

Podczas sporządzania map topograficznych w bardzo dużych skalach (np. 1 : 10 000) za

podstawę do obliczeń przyjmuje się elipsoidę obrotową. Natomiast opracowując mapy w
małych skalach (np. 1:80 000 000, 1:3 000 000), kartografowie przyjmują założenie, że
Ziemia jest kulą.

Skala mapy jest tym większa im mniejszy mianownik skali i na odwrót: skala mapy mniejsza
– mianownik większy.

Określenie “duża” lub “mała” skala związane jest też z rozmiarami obiektów na mapie. Jeżeli
np. duże miasto oznaczone jest na mapie kropką, to ta mapa ma mniejszą skalę.

eśli zaś to samo miasto na innej mapie zajmuje pewną powierzchnię, to wówczas mamy do
czynienia z mapą w większej skali. Mapy wielkoskalowe wykonane w skalach większych niż
1:200 000;

Różnica między geoidą a elipsoidą. CC BY-SA 4.0 (aut. Adi). Źródło:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Geoida#/media/Plik:Geoida.png

Skala 1:1 000 jest większa od skali 1:1 000 000. Oznacza to, że mapy w małej skali mają
mało elementów np. mapa świata na kartce A4. W dużej skali są tworzone np. mapy
topograficzne. Dużo szczegółów, a przedstawiony teren jest niewielki.

Przykład mapa turystyczna jest w skali 1: 75 000 – (duża skala), a mapa całej Polski 1:1 000
000 – (mała skala). Bardziej szczegółowa jest mapa turystyczna.

Odwzorowaniem kartograficznym nazywamy sposób przeniesienia siatki geograficznej z

powierzchni odniesienia (elipsoidy obrotowej) na płaszczyznę mapy. Siatka kartograficzna
jest tym samym układem południków i równoleżników na płaszczyźnie.

Podczas tworzenia map kartografowie korzystają z tzw. odwzorowań kartograficznych, czyli

różnych sposobów (metod) przenoszenia informacji z bryły na płaszczyznę. Układ
południków i równoleżników na płaszczyźnie mapy nazywamy siatką kartograficzną. Nie
istnieje idealna siatka kartograficzna, każda ma jakiegoś rodzaju zniekształcenia. Im większy
obszar przedstawia mapa, tym większe są zniekształcenia – największe znajdziemy na
mapach obejmujących całą Ziemię. Wygląd siatki kartograficznej zależy od wykorzystanego
odwzorowania kartograficznego – południki i równoleżniki przybierają różne kształty i nie
zawsze przecinają się pod kątem prostym.

Jeden z dwóch weneckich globusów Vincenzo Coronelliego z lat 1683–1693 z muzeum w

Nieborowie. CC BY-SA 3.0 (aut. I, FxJ). Źródło:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Globus#/media/Plik:Arkadia_Globus.JPG

Nie można przenieść obrazu z kuli na płaszczyznę bez zniekształceń.

Mapę można zdefiniować jako określony matematycznie, pomniejszony obraz powierzchni

Ziemi na płaszczyźnie, pokazujący rozmieszczenie oraz powiązania różnorodnych obiektów
i zjawisk (przyrodniczych, ekonomicznych i in.) w sposób zgeneralizowany, za pomocą
znaków umownych.

Z powyższej definicji wynika, że głównymi cechami mapy są:

matematyczna podstawa konstrukcji – odwzorowanie kartograficzne,

pomniejszenie – skala mapy,

uogólnienie treści – generalizacja kartograficzna,

zastosowanie znaków umownych.

Mapa Ziemi zawiera linie szerokości geograficznej (poziome) oraz linie długości
geograficznej (przebiegające między biegunami). Odwzorowanie Eckerta VI. Domena
publiczna. Źródło:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Współrzędne_geograficzne#/media/Plik:WorldMapLongLat-eq-cir
cles-tropics-non.png

Mapy w różnym odwzorowaniu;

odwzorowanie wiernopowierzchniowe Mollweidego – równoleżniki są liniami prostymi,

bieguny – punktami, a południki krzywymi o różnej długości. Równoleżniki i południki nie
przecinają się pod kątem prostym. W tym odwzorowaniu Grenlandia jest znacznie mniejsza
niż w odwzorowaniu Merkatora.

odwzorowanie wiernokątne Merkatora – południki i równoleżniki (wszystkie takiej samej

długości) są liniami prostymi i przecinają się pod kątem prostym. Bieguny na globusie są
punktami, w tej siatce stanowią linie długości równika. Powierzchnia lądów na obszarze
okołobiegunowym, np. Grenlandii, jest nienaturalnie powiększona.

Obecna topografia Ziemi. CC BY 2.5 (aut. Plumbago). Źródło:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ziemia#/media/Plik:AYool_topography_15min.png

Film przygotowano z wykorzystaniem treści podręcznika do geografii do klasy 6

wydawnictwa WSiP oraz zasobów Wikipedii.