ΕΡΕΥΝΑ

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΉ

01

ΤΗΣ ΆΝΩ
Καρνάσι. Ερείπια
κατεστραμμένου αρχαίου
πύργου.

36 — teyχοσ 1 30 Αύγουστος 2019

ΤΟΠΟΓΡΑΦΊΑ

02
Άνω Μέλπεια. Θέση
«Πετρούλα». Αρχαίος ναός.
Χάλκινο αγαλματίδιο
πολεμιστή.

Οι γοητευτικές τοποθεσίες της

Άνω Μεσσηνίας κρατούν ακόμη
μυστικές τις θέσεις που αναφέρουν
οι αρχαίες πηγές. Η αρχαία Ανδανία,
μυθική κοιτίδα της μεσσηνιακής
επικράτειας, δεν έχει ταυτιστεί.
Ωστόσο, αποκαλύφθηκαν τα
λείψανα μεγάλου δωρικού ναού
των πρώιμων κλασικών χρόνων, ο
οποίος αποδίδεται στον Απόλλωνα.
Ο ναός βρίσκεται σε άμεση οπτική
επαφή με το ναό του Επικουρίου
στις Βάσσες.

ΜΕΣΣΗΝΊΑΣ
ΔΡ ΞΈΝΗ ΑΡΑΠΟΓΙΆΝΝΗ
Αρχαιολόγος

τευχοσ 1 30 Αύγουστος 2019 — 37

 ΕΡΕΥΝΑ
Άνω Μεσσηνία
Η ΠΕΡΙΟΧΉ ΤΗΣ ΆΝΩ ΜΕΣΣΗΝΊΑΣ ΕΊΝΑΙ
ένας εξαιρετικά γοητευτικός τόπος, τόσο λόγω
της μορφολογίας του εδάφους και της φυσικής
της ομορφιάς όσο και λόγω των αρχαιότατων μυ-
θικών παραδόσεων που ταυτίζονται με το απώ-
τατο παρελθόν του τόπου1 (εικ. 5).
Όμως τα λιγοστά ανασκαφικά ευρήματα στην
περιοχή αφήνουν ακόμη ανοικτό το θέμα της
ταύτισης με τις αρχαίες θέσεις, που είναι γνω-
στές από τις αρχαίες πηγές ως Ανδανία, Οιχα-
λία, Καρνάσιον Άλσος και Στενυκληρικό ή Στε-
νυκλάριο Πεδίο.
Σύμφωνα με τις αρχαίες παραδόσεις, η περιο-
χή πρωτοκατοικήθηκε από τον Πολυκάονα, γιο
του Λέλεγα από τη Λακωνική, και τη σύζυγό του
Μεσσήνη, κόρη του Τριόπα από το Άργος. Το
ζευγάρι, αφού συγκέντρωσε στρατό από το Άρ-
γος και τη Λελεγία, κατέλαβε τη χώρα που από
τότε ονομάστηκε Μεσσηνία2.
Μια από τις πόλεις που κτίστηκαν τότε ήταν
η Ανδανία, όπου βρίσκονταν τα ανάκτορα και η
έδρα των βασιλέων Πολυκάονα και Μεσσήνης3.
Πέντε περίπου γενεές αργότερα, όταν εξέλι-
παν οι γνήσιοι απόγονοι του Πολυκάονα και της
Μεσσήνης, βασιλιάς έγινε ο Περιήρης, γιος του
Αιόλου. Μαζί του έφθασε στη Μεσσηνία ο Με-
λανεύς, ο οποίος θεωρείτο γιος του Απόλλωνα
επειδή ήταν πολύ ικανός στο τόξο. Ιστορικά,
το γεγονός αυτό θα μπορούσε να ερμηνευθεί
με την εγκατάσταση Αιολέων και Ιώνων στην
περιοχή.
Ο Περιήρης παραχώρησε στον Μελανέα το
38 — teyχοσ 1 30 Αύγουστος 2019
Καρνάσιο4, που ονομάστηκε Οιχαλία από το
όνομα της γυναίκας τού Μελανέα.
Από τον Καύκωνα5 μεταφέρθηκαν στην περι-
οχή αυτή τα Μυστήρια των Μεγάλων Θεών (Δή-
μητρας και Περσεφόνης), που τελειοποιήθηκαν
αργότερα από τον Λύκο του Πανδίωνος, αδελφό
του Αιγέα, μετά την εκδίωξή του από την Αττική,
την πατρίδα του. Φαίνεται ότι τότε έγινε η εισα-
γωγή της λατρείας του Απόλλωνα στη Μεσσηνία.
Σύμφωνα με την παράδοση, όταν οι Ηρακλεί-
δες κατέβηκαν στην Πελοπόννησο, μοίρασαν
την περιοχή με κλήρο και ο Κρεσφόντης πήρε
τη Μεσσηνία, ενώ οι Δωριείς εγκαταστάθηκαν
στην περιοχή της Ανδανίας κάνοντας πρωτεύ-
ουσά τους τη Στενύκλαρο6.
Τα ευρήματα της Προϊστορικής εποχής από
την Άνω Μεσσηνία είναι λιγοστά και προέρχο-
νται από τον επιφανειακό εντοπισμό διάσπαρ-
της κεραμικής που χρονολογείται κυρίως στους
μυκηναϊκούς χρόνους, τη λεγόμενη Υστεροελ-
λαδική περίοδο (1680–1060 π.Χ.)7.
Στον μικρό λόφο Λούτσα, που βρίσκεται σε
απόσταση 400 μ. περίπου νοτιοδυτικά του Δι-
αβολιτσίου, έχει περισυλλεγεί κεραμική της ΥΕ
ΙΙΙ Β περιόδου (1300–1200 π.Χ.), χωρίς όμως να
διασωθούν οικιστικά κατάλοιπα8.
Στην ίδια χρονολογική περίοδο ανήκει και μι-
σοκατεστραμμένος θαλαμωτός τάφος, που βρέ-
θηκε στον σιδηροδρομικό σταθμό του Διαβολι-
τσίου κατά τη διάρκεια εργασιών και ερευνήθηκε
από την Αρχαιολογική Υπηρεσία το 19649.
Ίχνη κατοίκησης κατά τους μεσοελλαδικούς
03
Η γέφυρα της
Μαυροζούμενας.
04α–δ
Πολίχνη. Αρχαία
αρχιτεκτονικά μέλη
διάσπαρτα σε
διάφορα σημεία του
χωριού.
05
Χάρτης με την
περιοχή της Άνω
03
Μεσσηνίας.
 (2050–1680 π.Χ.) και υστεροελλαδικούς χρό-
νους (1680–1060 π.Χ.) έχουν εντοπιστεί στον
οικισμό Παραπούγκι, μεταξύ των μικρών ναών
του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Βασιλείου10
καθώς και στα πρανή του λόφου του Αγίου Νι-
κολάου στο Αγριλόβουνο11.
Στην περιοχή της Ηλέκτρας αναφέρεται η
ύπαρξη τριών θολωτών μυκηναϊκών τάφων12,
04α
ενώ υπάρχουν και ενδείξεις μυκηναϊκής κατοί-
κησης. Θραύσματα αγγείων της Μεσοελλαδι-
κής και της Υστεροελλαδικής εποχής έχουν
συλλεγεί στη θέση «Κρεμπενή» της Κάτω Μέλ-
πειας13, καθώς και στις θέσεις «Μάνδρα», «Άγι-
ος Ταξιάρχης» στην Πολίχνη και «Κόκκαλα»
στο Λουτρό14.
Ο περιηγητής Παυσανίας (2ος αι. μ.Χ.), ανα-
χωρώντας από την πόλη της Μεσσήνης, την
πρωτεύουσα των ελεύθερων Μεσσηνίων που
ιδρύθηκε το 369 π.Χ. από τον Επαμεινώνδα,
περνάει την Αρκαδική Πύλη και προχωρώντας
προς την κατεύθυνση της Μεγαλόπολης μπαί-
νει στο Στενυκληρικό Πεδίο, αφού διαβαίνει μια
μεγάλη γέφυρα που βρίσκεται σε απόσταση 5,5
χλμ. βορειοανατολικά της Αρκαδικής Πύλης.
04β
Πρόκειται για τη γνωστή σήμερα γέφυρα
της Μαυροζούμενας, με τα εννιά τόξα και τους
τρεις βραχίονες σε σχήμα ανεστραμμένου Υ,
που υποβαστάζουν τρεις δρόμους. Στο σημείο
της γέφυρας βρίσκεται η συμβολή δύο ρευμά-
των, γνωστών στην αρχαιότητα ως Λευκασία και
Άμφιτος. Η βάση της γέφυρας, που αποτελεί
θαυμαστό τεχνικό επίτευγμα της αρχαιότητας,
Σ
Π Ο
Είρα
Ο Σ Κ Ο Λ
04γ
Άνω Μέλπεια
Κάτω Μέλπεια
Σ Ι Α Κ
Κυπαρισσία
Μίλα
Ρ Ι Σ
Π Α
ΜΕΣΣΗΝ Ι Α
Κ Υ
04δ
κτίστηκε ταυτόχρονα με τα τείχη της αρχαίας
Μεσσήνης, ενώ τα τόξα της κατασκευάστηκαν
επί Τουρκοκρατίας15 (εικ. 3).
Στενύκλαρος16
Υπήρξε η έδρα του Ηρακλείδη Κρεσφόντη και
των γιων του και ταυτίζεται με το βορειότερο
μέρος της μεσσηνιακής πεδιάδας. Το όνομα
του Στενυκληρικού Πεδίου, που τοποθετείται
στην πεδιάδα μεταξύ Μελιγαλά και Ζευγολα-
τιού, οφείλεται πιθανόν στη στενότητα των κλή-
ρων στους οποίους χωρίστηκε ο γόνιμος αλλά
ανεπαρκής για τους Δωριείς κάμπος του Μελι-
γαλά. Η εύφορη πεδιάδα, πλούσια σε νερά και
προστατευμένη από τα γύρω βουνά, υπήρξε ιδα-
νικός τόπος για την εγκατάσταση των πρώτων
Δωριέων εισβολέων κατά την 1η χιλιετία π.Χ.
Ανδανία17
Ο Παυσανίας αναφερόμενος στη μυθική πόλη
Οιχαλία την ταυτίζει με το Καρνάσιον Άλσος,
όπου τελούνταν τα περίφημα μυστήρια της
Ανδανίας, ενώ τοποθετεί τα ερείπια της ακα-
τοίκητης στην εποχή του πόλης Ανδανίας σε
απόσταση 8 περίπου σταδίων νοτιοδυτικά του
Καρνάσιου Άλσους.
Αντίθετα ο Στράβων (150 χρόνια νωρίτερα)
αναφέρεται στο «πολίχνιον» Ανδανία, που το
ταυτίζει με τη μυθική Οιχαλία.
Η πόλη της Ανδανίας, που ήταν πατρίδα του
Αριστομένη και ηγήθηκε των Μεσσηνίων κατά
τους Μεσσηνιακούς πολέμους, καταστράφη-
Νέδα
Μεγαλόπολη
Καρνάσι
Δεσύλλας
Ανδανία
Στενύκλαρος
Καλαμάτα
05
τευχοσ 1 30 Αύγουστος 2019 — 39
 ΕΡΕΥΝΑ
Άνω Μεσσηνία
κε από τους Σπαρτιάτες μετά την κατάληψη
της Είρας το 489 π.Χ. Δεν είναι γνωστό πότε
ξαναχτίστηκε, είναι όμως πιθανό να ανοικο-
δομήθηκε μετά τη μάχη της Χαιρώνειας (338
π.Χ.). Τότε ο Φίλιππος ανακήρυξε ελεύθερες
όλες τις μεσσηνιακές πόλεις μετά την αναγκα-
στική αποχώρηση των Σπαρτιατών από τις πε-
ριοχές που κατείχαν έως το 370 π.Χ. Ο Πολύβι-
ος (5.92.6) μας πληροφορεί ότι το 217 π.Χ., κατά
τη διάρκεια του συμμαχικού πολέμου, έγινε μια
μάταιη επίθεση κατά της Ανδανίας από τον Λυ-
κούργο, χωρίς όμως να προσδιορίζει με σαφή-
νεια την τοποθεσία. Ο Λίβιος (36.31.7) επίσης
περιγράφει μια συνάντηση μεταξύ του Φλαμι-
νίνου και του Διοφάνη, στρατηγού των Αχαι-
ών, το 191 π.Χ. σε μια μικρή πόλη, την Ανδανία,
που βρισκόταν μεταξύ της Μεγαλόπολης και
της Μεσσήνης. Φαίνεται λοιπόν από τα παρα-
πάνω ότι δεν ευσταθεί η πληροφορία του Παυ-
σανία πως η πόλη δεν ξαναχτίστηκε μετά το 369
π.Χ. Ωστόσο, δεν υπάρχει σαφής γεωγραφικός
προσδιορισμός ώστε να ταυτιστεί με ακρίβεια
η θέση της.
Οι ιστοριογράφοι του περασμένου αιώνα,
και κυρίως ο Curtius, τοποθέτησαν την αρχαία
Ανδανία κοντά στον σιδηροδρομικό σταθμό του
Δεσύλλα, όπου αποκαλύφθηκε αργότερα ρω-
06 μαϊκή έπαυλη με ωραίο ψηφιδωτό δάπεδο που
Κωνσταντίνοι. εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Μεσ-
Η μεσημβρινή είσοδος σηνίας18 (εικ. 7–8). Άλλοι την τοποθετούν στα
του ναού σημερινά χωριά Σαντάνι, Τρύφα και Φίλια, όπου
Κωνσταντίνου
έχουν εντοπιστεί λείψανα αρχαίας κατοίκησης.
και Ελένης
Επικρατέστερη φαίνεται πάντως η άποψη του
με εντοιχισμένα
εκατέρωθεν της θύρας Μ.N. Valmin19, ο οποίος υποστηρίζει ότι η αρ-
τα δύο τμήματα χαία Ανδανία και το Καρνάσιον Άλσος βρίσκο-
της επιγραφής νταν στην περιοχή των σημερινών χωριών Πο-
με τα Μυστήρια λίχνη, Καλλιρόη και Κωνσταντίνοι.
της Ανδανίας. Την πεποίθησή του αυτή στηρίζει στο γεγονός
ότι στην Πολίχνη, στη θέση «Καμάρες», βρέθη-
κε το 1858 η περίφημη επιγραφή με τα Μυστή-
ρια της Ανδανίας20, γραμμένη σε δύο χωριστές
ασβεστολιθικές πλάκες, που σήμερα βρίσκονται
εντοιχισμένες στη μεσημβρινή είσοδο του ναού
των ισαποστόλων Κωνσταντίνου και Ελένης του
χωριού Κωνσταντίνοι (εικ. 6). Θα ήταν άλλωστε
απίθανο η επιγραφή αυτή, βάρους 400 κιλών,
να είχε μεταφερθεί από τόσο μακριά, δεδομέ-
νου ότι ο Δεσύλλας βρίσκεται περίπου 6 χλμ.
βορειοανατολικά της Πολίχνης.
Άλλο στοιχείο ταύτισης είναι η φυσική πηγή
του Διβαρίου στην Πολίχνη, η οποία αντιστοι-
χεί στην πληροφορία του Παυσανία για το ύδωρ
που αναβλύζει από πηγή κοντά στο άγαλμα της
06
Αγνής στο Καρνάσιον Άλσος.
40 — teyχοσ 1 30 Αύγουστος 2019
Στο λόφο των Ταξιαρχών που υψώνεται
πάνω από την Πολίχνη, ο μεσαιωνικός ναός
και το οχυρωμένο μοναστήρι είναι χτισμένα με
αρχαίο οικοδομικό υλικό, ενώ διάσπαρτα στο
χώρο βρίσκονται πολλά αρχαία αρχιτεκτονικά
μέλη. Άλλωστε, σε όλη την έκταση του χωριού,
στους αγρούς και στις αυλές των σπιτιών κείτο-
νται εκτεθειμένα πολυάριθμα τμήματα από λίθι-
να αρχιτεκτονικά μέλη (κίονες, επιστύλια, ορθο-
στάτες, παραστάδες θυρών κ.λπ.)21 (εικ. 4α–δ).
Στην περιοχή της Καλλιρόης, σε απόσταση
1.300 μ. περίπου από τον σιδηροδρομικό σταθ-
μό, σε χαμηλό γήλοφο όπου βρίσκεται η εκκλη-
σία του Αγίου Αθανασίου, εντοπίστηκε ενεπί-
γραφη βάση ανδριάντα με μορφή κιονίσκου
(Λ7204)22.
Σύμφωνα με την επιγραφή που σώζεται σε
έξι στίχους, ο ανδριάντας ανήκε στον Ελλα-
δάρχη του Κοινού των Αχαιών Τιβέριο Κλαύ-
διο Κρισπιανό, «ιερώμενο» των Μεγάλων Θεών
της Ανδανίας και αρχηγό διά βίου των τοπικών
αντιπροσωπευτικών σωματείων με το αξίωμα
του αρχιερέα23.
Αν ο ανδριάντας ήταν στημένος εκεί όπου
αποκαλύφθηκε το βάθρο του, θεωρείται πιθα-
νό, κατά την άποψη του καθηγητή Π. Θέμελη,
να βρίσκεται στον ίδιο χώρο το ιερό των Μεγά-
λων Θεών της Ανδανίας24. Στην περίπτωση
αυτή, το αρχαίο ιερό θα έπρεπε να αναζητηθεί
κάτω από τα θεμέλια της εκτεταμένης ρωμαϊ-
κής εγκατάστασης (που πιθανόν ήταν ρωμαϊκό
λουτρό), τα ερείπια της οποίας είναι εμφανή σε
όλη την έκταση του γήλοφου κάτω από το ναό
του Αγίου Αθανασίου.
Με στόχο την αναζήτηση της θέσης της αρ-
χαίας Ανδανίας πραγματοποιήθηκε τον Αύγου-
στο του 2007 εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα
στην περιοχή της Πολίχνης και διενεργήθηκαν
δοκιμαστικές ανασκαφικές τομές στην ευρύτε-
ρη περιοχή δυτικά του Διβαρίου25. Κατά το ίδιο
χρονικό διάστημα διενεργήθηκε ανασκαφική
έρευνα μέσα στο Διβάρι μετά την υποχώρηση
των υδάτων που κατακλύζουν τη δεξαμενή σε
όλη τη διάρκεια του χειμώνα26 (εικ. 10).
Στο χώρο αποκαλύφθηκαν τα πενιχρά λείψα-
να μιας υδραυλικής εγκατάστασης Υστερορω-
μαϊκής εποχής, η οποία όμως είχε ολοκληρωτι-
κά καταστραφεί από το εκσκαφικό μηχάνημα
που χρησιμοποιείται κατά καιρούς για τον κα-
θαρισμό της δεξαμενής, καθώς και από τη σύγ-
χρονη κυκλική τσιμεντοκατασκευή που έχει κτι-
στεί μέσα στο Διβάρι, πάνω στα κατάλοιπα του
αρχαίου υδραγωγείου (;) (εικ. 9α–γ). Στον πυθ-
μένα της κυκλικής κατασκευής βρέθηκαν δύο
07

07–08
Δεσύλλας. Τμήματα
ψηφιδωτού δαπέδου
(Αρχαιολογικό Μουσείο
Μεσσηνίας).

08

τευχοσ 1 30 Αύγουστος 2019 — 4 1

 ΕΡΕΥΝΑ
Άνω Μεσσηνία
09β
πρόχειρα τοιχάρια, κατασκευασμένα από αρχαίο
οικοδομικό υλικό σε δεύτερη χρήση.
Τα εξαιρετικά φτωχά ευρήματα της ανασκα-
φικής έρευνας —λιγοστή αδιάγνωστη χονδροει-
δής κεραμική κυρίως— δεν μας έδωσαν στοιχεία
για την ταύτιση των αρχαίων λειψάνων ούτε για
τη σαφέστερη χρονολόγησή τους.
Έξω από τον οικίσκο του αντλιοστασίου, που
είναι κτισμένος στο νότιο άκρο του Διβαρίου,
βρίσκονταν άτακτα συσσωρευμένες μεγάλες
λιθόπλινθοι που, κατά πληροφορίες των κατοί-
κων, προέρχονταν από έναν αγρό βόρεια του
Διβαρίου. Κατά την αυτοψία στο υποδειχθέν
σημείο, εντοπίστηκαν τα λείψανα αρχαίας ορ-
θογώνιας κατασκευής (σωζόμενων διαστάσεων
3,21x1,74 μ. και ύψους 1,12–1,38 μ.), χτισμένης
επιμελώς ισοδομικά με ορθογώνιες λιθοπλίν-
θους, παρόμοιων διαστάσεων με αυτές που εί-
χαν απορριφθεί στο χώρο του Διβαρίου. Ωστό-
σο δεν είναι δυνατό να ερμηνευθεί η χρήση του
42 — teyχοσ 1 30 Αύγουστος 2019
09γ
αρχαίου κτίσματος χωρίς τη διενέργεια ανασκα-
φής, η οποία πιθανώς θα αποκάλυπτε μεγαλύ-
τερο μέρος του27.
Κατά την ίδια χρονική περίοδο διενεργήθηκε
ανασκαφική έρευνα σε άλλο αγρόκτημα, σε μι-
κρή απόσταση νοτιοδυτικά από το Διβάρι, όπου
παλαιότερα είχε εντοπιστεί σε μικρό βάθος από
την επιφάνεια του εδάφους τμήμα ψηφιδωτού
δαπέδου28.
Η ανασκαφή έφερε στο φως μέρος μεγάλου
οικοδομήματος, που πιθανόν ανήκε σε εκτετα-
μένη εγκατάσταση υστερορωμαϊκών ή πρώιμων
χριστιανικών χρόνων29 (εικ. 12).
Γύρω από έναν μεγάλο ορθογώνιο χώρο, δια-
στάσεων 9,70x3,60 μ., ο οποίος καλυπτόταν σε
όλη του την έκταση με ψηφιδωτό δάπεδο, ανα-
πτυσσόταν το κτίριο (πιθανώς έπαυλη), που πε-
ριλάμβανε χώρους λουτρών και διαμονής. Το
ψηφιδωτό, το οποίο ήταν αρκετά φθαρμένο,
έφερε κατά μήκος του κεντρικού του άξονα δι-
 09α
09α–γ ακόσμηση με παραστάσεις μέσα σε τετράγωνα
Πολίχνη. Διβάρι. πλαίσια, από τις οποίες η καλύτερα διατηρημέ-
Σύγχρονη κυκλική νη εικονίζει ίππο (εικ. 11).
κατασκευή από Το γεγονός ότι το ψηφιδωτό δάπεδο βρισκό-
τσιμέντο, επάνω ταν σε μικρό βάθος από την επιφάνεια του εδά-
σε αρχαία λείψανα.
φους, καθώς και η συνεχής καλλιέργεια επέφε-
10 ραν μεγάλη βλάβη στο αρχαίο κτίριο, το οποίο
Πολίχνη. Διβάρι, μετά
φαίνεται ότι είναι εξαιρετικά εκτεταμένο κατα-
την υποχώρηση
λαμβάνοντας όλη σχεδόν την έκταση του αγρο-
των υδάτων.
κτήματος. Μεγάλο μέρος του οικοδομικού
υλικού το οποίο είχε χρησιμοποιηθεί για την κα-
τασκευή του προέρχεται από αρχαιότερα οικο-
δομήματα, τα οποία η έρευνα θα πρέπει να ανα-
ζητήσει σε βαθύτερα στρώματα, ίσως και κάτω
από τα θεμέλια του αποκαλυφθέντος κτιρίου.
Οι δοκιμαστικές ανασκαφικές τομές που
πραγματοποιήθηκαν σε διάφορα σημεία της
Πολίχνης, και κυρίως στις περιοχές νότια και
δυτικά του Διβαρίου, έφεραν στο φως σε μικρό
βάθος από την επιφάνεια του εδάφους πυκνά
10
λείψανα κτιρίων υστερορωμαϊκών ή πρωτοχρι-
στιανικών χρόνων, τα οποία καταλαμβάνουν με-
γάλη έκταση.
Ο κίνδυνος καταστροφής των κτιρίων αυ-
τών μας απέτρεψε από το να προχωρήσουμε
την έρευνά μας σε μεγαλύτερο βάθος προκει-
μένου να διαπιστώσουμε την ύπαρξη αρχαιό-
τερων οικοδομικών φάσεων. Μια συστηματική
ανασκαφική έρευνα στην περιοχή πιστεύουμε
ότι θα δώσει πολλά νέα στοιχεία και θα επιτρέ-
ψει να εντοπιστεί η θέση της αρχαίας Ανδανίας.
Δεσύλλας30
Πάνω από τον οικισμό Τρύφα, σε ύψωμα 320 μ.,
γνωστό με την ονομασία «Ελληνικό», είναι ορα-
τά τα ερείπια οχύρωσης αρχαίας ακρόπολης την
οποία ο Curtius31 είχε ταυτίσει με την Ανδανία.
Το τείχος της οχύρωσης σώζεται σε μήκος 112 μ.
και έχει πλάτος 3,40 μ. Διαθέτει τρεις πύργους
και τρεις πυλίδες (εικ. 14).
τευχοσ 1 30 Αύγουστος 2019 — 4 3
 ΕΡΕΥΝΑ
Άνω Μεσσηνία

11 12 13 14
Πολίχνη. Τμήμα Πολίχνη. Άνω Μέλπεια. Δεσύλλας. Τρύφα,
ψηφιδωτού δαπέδου Αποκαλύφθηκε Θέση «Πετρούλα». θέση «Ελληνικό».
με παράσταση ίππου. μέρος μεγάλου Άποψη από νότια. Άποψη του
οικοδομήματος με Στο βάθος το οχυρωματικού τείχους
ψηφιδωτό δάπεδο. σύγχρονο εκκλησάκι μετά τον καθαρισμό
Άποψη από ανατολικά. του Προφήτη Ηλία. του.

11

44 — teyχοσ 1 30 Αύγουστος 2019

 Το 2007 η μεγάλη πυρκαγιά που κατέκαυσε
την περιοχή της βόρειας Μεσσηνίας πέρασε από
το αρχαίο τείχος και έκαψε την άγρια θαμνώδη
βλάστηση που το κάλυπτε. Ακολούθησε λεπτο-
μερής καθαρισμός και αποψίλωση στο χώρο της
αρχαίας οχύρωσης, με αποτέλεσμα την πλήρη
ανάδειξή της32.
Στους ανατολικούς πρόποδες της ακρόπο-
λης του «Ελληνικού», κοντά στη σιδηροδρο-
μική γραμμή, εντοπίστηκαν θεμέλια αρχαίων
κτιρίων, ενώ άφθονο αρχαίο οικοδομικό υλικό
έχει χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή μιας μι-
σοκατεστραμμένης σύγχρονης αγροικίας στην
ίδια θέση.
Η αρχαία οχύρωση του «Ελληνικού» είχε λαν-
12
θασμένα θεωρηθεί από τον Valmin ότι ανήκε
στην αρχαία Άμφεια, η οποία κατά τον Παυσα-
νία είχε υποστεί επίθεση από τους Σπαρτιάτες
το 743 π.Χ., χρονιά της 9ης Ολυμπιάδας, και είχε
καταληφθεί κατά τον Β΄ Μεσσηνιακό πόλεμο
(743–724 π.Χ.).
Εκτός του γεγονότος ότι η Άμφεια τοποθε-
τείται από τον Παυσανία (6.5.9 και 6.9.3) στα
σύνορα με τη Λακωνία, τόσο η τοιχοδομία της
οχύρωσης όσο και η συλλεγείσα κεραμική δεν
επιτρέπουν τη χρονολόγηση της εγκατάστασης
νωρίτερα από τον 4ο αιώνα π.Χ.33.
Λίγα χιλιόμετρα βορειοδυτικά του Δεσύλλα,
στη θέση «Τζορότα», βρίσκεται μικρός τετρά-
γωνος πύργος, που πιθανόν χρησίμευε ως προ-
μαχώνας της οχύρωσης του «Ελληνικού».
Στη θέση «Σκούπα» του Δεσύλλα υπάρχει,
13
εγκαταλελειμμένο σήμερα, υδραγωγείο νεό-
τερων χρόνων. Τα θεμέλιά του αποτελούνται
από μεγάλες λιθοπλίνθους προερχόμενες από
αρχαίο κτίσμα, ενώ στην περιοχή παρατηρείται
διάσπαρτο σε μεγάλη ακτίνα αρχαίο οικοδομι-
κό υλικό.

Καρνάσι
Στην περιοχή του σημερινού χωριού Καρνάσι,
η μεγάλη πυρκαγιά του 2007 έφερε στο φως τα
εντυπωσιακά ερείπια αρχαίου πύργου κατα-
σκευασμένου από μεγάλες ορθογώνιες λιθο-
πλίνθους, ο οποίος καταστράφηκε πρόσφατα,
σχεδόν ολοκληρωτικά, από μεγάλο εκσκαφικό
μηχάνημα κατά τη διάνοιξη δύο αντιπυρικών
δρόμων34 (εικ. 1).

Κάτω Μέλπεια – Κρεμπενή

Σε απόσταση 6 χλμ. βόρεια των Κωνσταντίνων
βρίσκεται το χωριό Κάτω Μέλπεια, στα βορειο-
δυτικά του οποίου υψώνεται χαρακτηριστικός
14
κατάφυτος λόφος, η «Κρεμπενή», όπου είναι

τευχοσ 1 30 Αύγουστος 2019 — 45

 ΕΡΕΥΝΑ
Άνω Μεσσηνία
κτισμένο το εκκλησάκι του Αγίου Δημητρίου.
Στα πλατώματα γύρω από το εκκλησάκι, που
βλέπουν προς το χωριό και την πεδιάδα, έχουν
επισημανθεί ίχνη κατοίκησης και κεραμική της
Μεσοελλαδικής και της Μυκηναϊκής εποχής
(ΥΕ ΙΙΙΑ–ΥΕ ΙΙΙΒ–ΥΕ ΙΙΙΓ περίοδοι)35. Η πα-
ρουσία επίσης διάσπαρτου οικοδομικού υλικού
και κεραμικής των κλασικών και ελληνιστικών
χρόνων στην περιοχή φανερώνει την ύπαρξη
αρχαίας εγκατάστασης, πιθανότατα κάποιου
άγνωστου, αταύτιστου ακόμη, πολίσματος.
Άνω Μέλπεια
Το χωριό Άνω Μέλπεια (πρώην Γαράντζα) βρί-
σκεται ψηλότερα, σε απόσταση 2,5 χλμ. βορειο-
ανατολικά της Κάτω Μέλπειας.
Στο τέλος ενός δύσβατου ορεινού αγροτικού
χωματόδρομου μήκους 7 χλμ., βόρεια της Άνω
Μέλπειας, διακρίνεται ύψωμα στην κορυφή του
οποίου είναι κτισμένο το σύγχρονο εξωκκλήσι
του Αγίου Ηλία (εικ. 13). Στα νότια του εξωκ-
κλησιού, στην κορυφή γειτονικού χαμηλότερου
λοφίσκου, στη θέση «Πετρούλα», η ανασκαφι-
κή έρευνα που διεξήχθη σε δύο ανασκαφικές
περιόδους το 2010 και 2011 έφερε στο φως τα
λείψανα μεγάλου δωρικού ναού των πρώιμων
κλασικών χρόνων36.
Η θέση «Πετρούλα» βρίσκεται στις παρυφές
του όρους Τετράζι και δεσπόζει στο ορεινό πε-
ριβάλλον της περιοχής. Προς βορρά και σχεδόν
σε ευθεία νοητή γραμμή βλέπει το ναό του Επι-
κουρίου Απόλλωνος.
Ο αποκαλυφθείς ναός έχει κατεύθυνση Α–Δ
και σώζεται μόνο το Π του δυτικού τμήματος
της περίστασης. Οι μέγιστες σωζόμενες διαστά-
σεις του είναι 20,65x10,75 μ., ενώ το πάχος των
τοίχων κυμαίνεται από 0,80 έως 0,90 μ. Το μέ-
γιστο μήκος του ναού θα μπορούσε να υπολο-
γιστεί στα 23 μ. περίπου. Διατηρείται στη θέση
της μόνο μία σειρά μεγάλων, σχεδόν ορθογώνι-
ων ασβεστολιθικών πλακοειδών λίθων από την
ευθυντηρία, οι οποίοι εδράζονται στον φυσικό
βράχο (εικ. 15, 17).
Το πτερό του ναού έχει πλάτος 2 μ., ενώ τα
αποκαλυφθέντα θεμέλια του σηκού, ο οποίος
έχει μέγιστες σωζόμενες διαστάσεις 15,60x2,18
μ., είναι κατασκευασμένα από αργούς λίθους
μετρίου μεγέθους.
Κατά τόπους διατηρείται το δάπεδο, κατα-
σκευασμένο από μικρούς, σχεδόν πλακοειδείς
λίθους συνδεδεμένους με κονίαμα.
Τα ευρήματα από την ανασκαφή ήταν πλού-
σια, προερχόμενα κυρίως από την εξωτερική νό-
τια πλευρά του ναού, και αποτελούσαν αναθή-
46 — teyχοσ 1 30 Αύγουστος 2019
ματα των πιστών προς τη θεότητα στην οποία
ήταν αφιερωμένος ο ναός.
Εκτός από τη χαρακτηριστική κεραμική και
τα μικροσκοπικά αναθηματικά αγγεία, βρέθη-
καν αρκετά χάλκινα αφιερώματα, όπως βραχιό-
λια που καταλήγουν σε κεφάλι φιδιού, μικρό
σκεύος, ένα τμήμα ορθογώνιου ελάσματος με
έκτυπη παράσταση γυναίκας που κρατά κλαδί,
καθώς και ένα κυλινδρικό στέλεχος εξαρτήμα-
τος που καταλήγει σε λεοντοκεφαλή, άριστης
διατήρησης (εικ. 18). Στα μεταλλικά αντικείμε-
να συγκαταλέγονται αρκετοί σιδερένιοι ήλοι και
σιδερένια εξαρτήματα σκευών.
Από τα σημαντικότερα ευρήματα υπήρξε το
τμήμα χείλους αγγείου με χαραγμένη αναθημα-
τική επιγραφή, όπου διακρίνεται η λέξη: ΑΝΕ-
ΘΕΚΕΝ (εικ. 16).
Από το σύνολο των αφιερωμάτων εντυπω-
σιάζει ο μεγάλος αριθμός σιδερένιων όπλων,
κυρίως αιχμών δοράτων, γεγονός που επιτρέ-
πει την υπόθεση ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος
σε κάποια πολεμική θεότητα. Η εύρεση εντός
του ναού ενός ακέραιου χάλκινου αγαλματιδί-
ου γυμνού πολεμιστή των αρχών του 5ου αιώ-
να π.Χ. έρχεται να επιβεβαιώσει την υπόθεση
αυτή (εικ. 2)37.
Η άμεση οπτική επαφή της θέσης με το ναό
του Επικουρίου Απόλλωνος, αλλά και η ομοιό-
τητα των αναθημάτων, κυρίως των πολεμικών
όπλων, ενισχύουν την απόδοση του ναού της
Άνω Μέλπειας στον Απόλλωνα, ως θεό προ-
στάτη, που έχει πολεμικές ιδιότητες38. 15
Άνω Μέλπεια. Θέση
Μίλα39 «Πετρούλα». Άποψη
Στην αμφιθεατρική θέση «Λακκαθέλα», κοντά του αρχαίου ναού
στο χωριό Μίλα, το οποίο βρίσκεται σε απόστα- από ανατολικά.
ση 8 χλμ. δυτικά του Μελιγαλά, κατά τη διάρ- 16
κεια ανασκαφών το 1971 εντοπίστηκαν λείψα- Άνω Μέλπεια. Θέση
να οικιών και μεγάλων δημόσιων κτιρίων, σε «Πετρούλα». Αρχαίος
διαδοχικές οικοδομικές φάσεις40. Φαίνεται ναός. Όστρακο με
ότι στη θέση αυτή αναπτύχθηκε ένας από τους graffito: ΑΝΕΘΕΚΕΝ.
αγροτικούς οικισμούς του προϊστορικού Δωρί- 17
ου, το κέντρο του οποίου βρισκόταν στην ακρό- Άνω Μέλπεια.
πολη της Μάλθης. Ο οικισμός είχε κατοικηθεί Σχεδιαστική
αποτύπωση
συνεχώς από την 3η χιλιετία π.Χ. έως το τέλος
της κάτοψης του ναού
της Μυκηναϊκής εποχής (ΥΕ ΙΙΙΓ), οπότε κα-
(αρχιτέκτονες: Γ. Νίνος
ταστράφηκε βίαια και εγκαταλείφθηκε. Η ζωή και Φ. Μπέλλιου).
στη θέση αυτή επανήλθε κατά τον 9ο αιώνα π.Χ.
18
και διατηρήθηκε έως το τέλος των αρχαϊκών–
Άνω Μέλπεια.
αρχές των κλασικών χρόνων, αποτελώντας ένα Θέση «Πετρούλα».
ισχυρό πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο στην Αρχαίος ναός.
κοιλάδα του Σουλιμά. Τα πολλά πήλινα και χάλ- Χάλκινο στέλεχος
κινα ειδώλια ίππων και βοοειδών (εικ. 20) που που καταλήγει
βρέθηκαν στο χώρο μαρτυρούν την ύπαρξη ενός σε λεοντοκεφαλή.
 15

16

17

18

τευχοσ 1 30 Αύγουστος 2019 — 47

 ΕΡΕΥΝΑ
Άνω Μεσσηνία

19 σημαντικού ιερού πιθανότατα αφιερωμένου στη που χρονολογείται από τον 5ο έως τον 3ο αιώ-
Νέδα. Θέση λατρεία του Ποσειδώνα ως θεού του Κάτω Κό- να π.Χ., χρονικό διάστημα κατά το οποίο φαί-
«Μπέρεκλα». σμου41. Πολύ πιθανή μοιάζει η εκδοχή ότι στη νεται ότι κατοικήθηκε ο χώρος. Η ταύτιση της
Τα ερείπια Λακκαθέλα είχε μεταφερθεί το Δώριο των ιστο- θέσης αυτής με την αρχαία Είρα, που σύμφω-
της εκκλησίας
ρικών χρόνων, μετά την εγκατάλειψη της προ- να με την παράδοση υπήρξε το ορμητήριο του
του Άι-Στράτηγου,
ϊστορικής Μάλθης, και ότι η περιοχή συνέχισε Αριστομένη κατά των Σπαρτιατών κατακτητών
που είναι κτισμένη
επάνω στα θεμέλια
να κατοικείται στους χρόνους των πρώτων Μεσ- στη διάρκεια των Μεσσηνιακών πολέμων, αμ-
του ναού του Νομίου σηνιακών πολέμων. φισβητείται από πολλούς μελετητές, οι οποί-
Πανός. οι θεωρούν πιθανότερο να βρισκόταν εκεί ένα
20
Είρα42 σπαρτιατικό οχυρό για τον έλεγχο των συνόρων
Μίλα. Χάλκινα Στα σύνορα της Μεσσηνίας με την Αρκαδία, με- με την Αρκαδία44.
αναθηματικά ταξύ των χωριών Στάσιμο και Κακαλέτρι, στην Δυτικότερα του υψώματος του Αγίου Αθα-
αγαλματίδια. κορυφή υψώματος (864 μ. από την επιφάνεια νασίου, σε χαμηλό λόφο όπου είναι κτισμένο το
21 της θάλασσας) είναι κτισμένο το εκκλησάκι του εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής, διακρίνο-
Είρα. Θέση «Αγία Αγίου Αθανασίου, γύρω από το οποίο υπάρ- νται τα θεμέλια αρχαίου ναού, ενώ είναι ορατά
Παρασκευή». Άποψη χουν ορατά λείψανα οχυρωματικού τείχους τα ερείπια οχύρωσης κτισμένης ισοδομικά. Το
από ανατολικά. και πλήθος οικιστικών καταλοίπων43. Το τεί- τείχος, που κυκλώνει τον χαμηλό λόφο, σώζε-
χος (περιμέτρου 960 μ. περίπου) είχε δύο πύλες ται σε πολλά σημεία σε ύψος 2–3 δόμων. Πλή-
και μόνο έναν πύργο στη νοτιοδυτική πλευρά θος αρχαιολογικών ενδείξεων το χρονολογούν
του. Η περιοχή είναι κατάσπαρτη με κεραμική στον 4ο αιώνα π.Χ., δηλαδή μετά την απελευ-

48 — teyχοσ 1 30 Αύγουστος 2019


19 21
θέρωση των Μεσσηνίων από τον σπαρτιατικό
ζυγό (εικ. 21).
Νέδα, θέση «Μπέρεκλα»
Ακόμη βορειότερα, νοτιοδυτικά του Λυκαί-
ου Όρους, στη θέση «Μπέρεκλα» του χωριού
Νέδα, τοποθετείται το περίφημο ιερό του Νο-
μίου Πανός, από όπου προέρχονται τρία θαυ-
μάσια χάλκινα αγαλματίδια του θεού, που χρο-
νολογούνται στο γ΄ τέταρτο του 6ου αιώνα π.Χ.
(540–520 π.Χ.)45. Στη θέση σώζεται σήμερα το
μισοερειπωμένο εκκλησάκι του Άι-Στράτηγου,
το οποίο είχε κτιστεί προ αιώνων επάνω στα
ερείπια του αρχαίου ναού και είναι δομημένο εξ
ολοκλήρου από αρχαίο οικοδομικό υλικό. Στο
χώρο βρέθηκε μικρό λίθινο βάθρο με την επι-
γραφή ΠΑΝΟΣ, ενώ επάνω σε όστρακο σώθηκε
το graffito: ΤΟΙ ΠΑΟΝΙ. Η περιοχή γύρω από το
εκκλησάκι είναι κατάσπαρτη με πλήθος αρχαί-
ων αρχιτεκτονικών μελών και άφθονη λεπτότε-
20
χνη κεραμική κλασικών χρόνων, που αποτελεί
ένδειξη της ύπαρξης σημαντικής αρχαίας εγκα-
τάστασης στο χώρο, η οποία χρονολογείται όχι
αργότερα από τον 6ο–5ο αιώνα π.Χ.46 (εικ. 19).
Η περιοχή της Άνω Μεσσηνίας με την πεδιά-
δα του Σουλιμά αλλά και τους ορεινούς όγκους,
τις δύσβατες περιοχές, τα απομακρυσμένα χω-
ριά, τις δασώδεις εκτάσεις και τις επιβλητικές
τοποθεσίες παραμένει στο μεγαλύτερο μέρος
της άγνωστη και ανεξερεύνητη, αφήνοντας
ακόμη αναπάντητο το ερώτημα της θέσης της
αρχαίας Ανδανίας. Εναπόκειται στις μελλοντι-
κές αρχαιολογικές έρευνες να ρίξουν φως στην
πλούσια ιστορία της περιοχής, που υπήρξε στην
αρχαιότητα η μυθική κοιτίδα της μεσσηνιακής
επικράτειας.
τευχοσ 1 30 Αύγουστος 2019 — 49
 ΕΡΕΥΝΑ
Άνω Μεσσηνία
Σημειώσεις
1 Ως Άνω Μεσσηνία έχει επικρατήσει να
θεωρείται η ευρύτερη περιοχή βορείως της
αρχαίας Μεσσήνης, που περιλαμβάνει την
πεδιάδα της Στενυκλάρου («Στενυκληρικό
Πεδίο») με την πεδινή έκταση του Μελιγαλά
και το ορεινό τμήμα της Μεσσηνίας που
εκτείνεται βορειοανατολικά της παλιάς ΕΟ
Τσακώνας–Κυπαρισσίας. Στα ανατολικά
συνορεύει με τα Αρκαδικά Όρη και
βόρεια καταλήγει στο ναό του Επικουρίου
Απόλλωνος. Στα δυτικά το τοπίο παρουσιάζει
ηπιότερη μορφολογία με χαμηλότερα
υψώματα τα οποία, πλησιάζοντας προς τις
ακτές του Ιονίου Πελάγους, μετατρέπονται
σε πεδινές κατάφυτες εκτάσεις. Βλ.
Αραπογιάννη 2012α, σ. 440–445.
2 Παυσανίας 4.1.2–5.
3 Τσιάλας 1981, σ. 9 κ.εξ.
4 Η ονομασία Καρνάσιο προέρχεται από
τον Κάρνειο, έναν πανάρχαιο προδωρικό
θεό της γονιμότητας, η λατρεία του οποίου
αντικαταστάθηκε αργότερα από αυτή του
Απόλλωνα. Άλσος με πηγή, αφιερωμένο στον
Απόλλωνα Κάρνειο, υπήρχε και στις αρχαίες
Φαρές (Παυσανίας 4.31.1).
5 Σύμφωνα με τον Στράβωνα, ο Καύκων,
εγγονός του Φλύου, υπήρξε ο θρησκευτικός
αρχηγός της προϊστορικής φυλής των
Kαυκώνων που κατοικούσε στην Τριφυλία,
ενώ ο Παυσανίας (5.5.5) αναφέρει ότι ο τάφος
του βρισκόταν στο τριφυλιακό Λέπρεο.
6 Σύμφωνα με τον Παυσανία 4.3.3–4, οι
Ηρακλείδες αδελφοί ήταν ο Τήμενος, ο
Κρεσφόντης και ο Αριστόδημος. Κατά το
μοίρασμα της κατακτημένης Πελοποννήσου,
επειδή ο Αριστόδημος είχε πεθάνει, πήραν
τη θέση του οι γιοι του, Ευρυσθένης και
Προκλής. Βλ. Αραπογιάννη 2007α, σ. 34.
7 Στις προϊστορικές θέσεις της Άνω Μεσσηνίας
περιλαμβάνονται οι δύο ηγεμονικοί θολωτοί
μυκηναϊκοί τάφοι στο Ψάρι καθώς και η
συστάδα των θολωτών μυκηναϊκών τάφων
στον Χαλκιά. Βλ. Κορρές 2012, σ. 446.
8 Messenia I, σ. 126–127.
9 ΑΔ 19 (1964) Χρονικά Β1, σ. 154.
10 Messenia II, σ. 231.
11 Messenia II, ό.π.
12 Pauly – Wissowa – Kroll, RE, τ. Ι.2, σ. 2116
κ.εξ. και Supplement VI, σ. 607.
13 Messenia I, σ. 234 και Messenia IΙΙ, σ. 143.
14 Βερτσέτης 2007, σ. 14.
15 Αραπογιάννη 2012β, σ. 452, εικ. 952.
16 Παυσανίας 4.3.7.
17 Παυσανίας 4.33.4. Valmin 1930, σ. 92–98.
Roebuck 1941, σ. 7–10.
18 Curtius 1851–1852, σ. 132–134. Καββαδίας
1901, σ. 17. Αραπογιάννη 2012β, σ. 453,
εικ. 954, 955.
19 Valmin 1930, σ. 93–94. Με την άποψη του
Σουηδού αρχαιολόγου συντάσσεται και η
υπογράφουσα, καθώς αυτή ενισχύεται τόσο
από τα επιφανειακά ευρήματα όσο και από
τα δεδομένα της βραχύχρονης ανασκαφικής
έρευνας που διενήργησε η ίδια στην Πολίχνη
το έτος 2007.
20 Deshours 2006, σ. 49–62. Θέμελης 2008,
όπου ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η
50 — teyχοσ 1 30 Αύγουστος 2019
περίφημη επιγραφή με τα Μυστήρια της
Ανδανίας χρονολογείται στο 24 μ.Χ. και
όχι στο 92/1 π.Χ., χρονολογία που είχε έως
σήμερα καθιερωθεί από τους μελετητές. Στο
συμπέρασμα αυτό καταλήγει ο Π. Θέμελης
θεωρώντας ότι το επαναλαμβανόμενο στην
επιγραφή «πεντηκοστό πέμπτο» έτος
υπολογίζεται από το 31 π.Χ., έτος της νίκης
του Οκταβιανού Αυγούστου στη ναυμαχία
του Ακτίου της Αιτωλοακαρνανίας, και όχι το
146 π.Χ., έτος της καταστροφής της Κορίνθου
και υποδούλωσης της Ελλάδας στους
Ρωμαίους. Ο ίδιος επισημαίνει επίσης ότι ο
ιεροφάντης Μνασίστρατος που αναφέρεται
στην επιγραφή ανήκε σε πανίσχυρη
οικογένεια, καταγόμενη ενδεχομένως
από τις «παλαιές» ιερατικές οικογένειες
των Μεσσηνίων της Διασποράς, οι οποίοι
επιστρέφοντας το 369 π.Χ. στην πατρίδα
εγκατέστησαν τις παραδοσιακές λατρείες
στην πρωτεύουσα και στα μεγάλα αγροτικά
ιερά (όπως της Ανδανίας), αποκαθιστώντας
έτσι τους θρησκευτικούς δεσμούς του τόπου
με το παρελθόν, τους οποίους είχε βίαια
διακόψει η μακρόχρονη σπαρτιατική κατοχή.
Τότε ίσως πλάστηκε η ιστορία του Αιπυτίδη
Αριστομένη, που είχε γενέτειρα την Ανδανία
και θεωρήθηκε πρόγονος του ιεροφάντη
Μνασίστρατου.
21 Τα μέλη αυτά φωτογραφήθηκαν και
καταγράφηκαν από την υπογράφουσα το έτος
2007. Τότε μεταφέρθηκαν στο Αρχαιολογικό
Μουσείο Μεσσηνίας τα δύο τμήματα
μαρμάρινων ραβδωτών ημικιόνων (Λ 7207
και Λ 7208), που κείτονταν στον περίβολο
μιας οικίας του χωριού. Βλ. Αραπογιάννη
2007β, σ. 360.
22 Valmin 1928–29, σ. 33–34, εικ. 5. Θέμελης
1967, σ. 207. Αραπογιάννη υπό έκδ.
23 Ο κιονίσκος (Λ 7204) μεταφέρθηκε με ευθύνη
της υπογράφουσας το 2007 στο Αρχαιολογικό
Μουσείο Μεσσηνίας, όπου φυλάσσεται.
24 Θέμελης 1967, σ. 207, όπου αναφέρεται
ότι κοντά στο βάθρο βρέθηκε τεμάχιο
μαρμάρινου ενεπίγραφου θωρακίου
(διαστάσεων 0,28x0,12 μ., πάχ. 0,065
μ.) επάνω στο οποίο διακρινόταν τμήμα
επιγραφής: ΑΥCΑΙΤΗC.
25 Η ανασκαφική έρευνα πραγματοποιήθηκε
από την υπογράφουσα, κατά τη θητεία
της ως Διευθύντριας της ΛΗ΄ Εφορείας
Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων
Μεσσηνίας, βλ. Αραπογιάννη 2007β, σ. 347–
249 και Αραπογιάννη 2014, σ. 302–303, εικ.
14.
26 Αραπογιάννη 2014, σ. 302–303.
27 Η κατασκευή βρισκόταν εντός της
ιδιοκτησίας του Ηλία Λυμπερόπουλου
και είχε δεχθεί σύγχρονες προσθήκες
ακανόνιστης λιθοδομής στο ανώτερο
σωζόμενο μέρος της.
28 Το αγρόκτημα, ιδιοκτησίας Ευγενίας
Πέτροβα, βρίθει διάσπαρτων αρχαίων
αρχιτεκτονικών μελών, πολλά από τα οποία
είναι εντοιχισμένα σε σύγχρονες κατασκευές
(τοίχους, μάνδρες, σκάλες κ.λπ.). Σε όλη
την έκταση του αγροκτήματος καθώς και
των όμορων αγρών υπάρχει πληθώρα
αρχαιολογικών ενδείξεων κατοίκησης κατά
την αρχαιότητα.
29 Βλ. εδώ, σημ. 25. Η ανασκαφή
διενεργήθηκε χάρη στην οικονομική
βοήθεια του αείμνηστου καπετάν Βασίλη
Κωνσταντακόπουλου, η καταγωγή του
οποίου ήταν από το χωριό Μαντζάρι,
στην περιοχή του Διαβολιτσίου της Άνω
Μεσσηνίας.
30 Curtius 1851–1852. Frazer 1898, σ. 444–445.
Hiller von Gärtringen / Lattermann 1911,
σ. 31–37. Valmin 1930, σ. 75–77. Roebuck
1941, σ. 8–9. MMΕ 1972, σ. 318–19 Nr. 608.
Meyer 1978, σ. 188–89. Αραπογιάννη 2012β,
σ. 452–453, εικ. 953–955.
31 Curtius 1851–1852, σ. 132–133.
32 Ο καθαρισμός του αρχαίου τείχους έγινε
για πρώτη φορά το 2009 σε συνεργασία
της ΛΗ΄ ΕΠΚΑ με την Αναπτυξιακή
Εταιρεία της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης
Μεσσηνίας, η οποία ανέλαβε τη δαπάνη του
έργου. Ακολούθως, με την υπόδειξή μας
διανοίχθηκε μονοπάτι πρόσβασης προς την
αρχαία οχύρωση και τοποθετήθηκε στο χώρο
πινακίδα με χρήσιμες πληροφορίες για τους
επισκέπτες. Θερμές ευχαριστίες οφείλονται
στην τότε Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση
Μεσσηνίας για τη συμβολή της στην ανάδειξη
των μνημείων του νομού και κυρίως στον
πρώην Διευθυντή της Αναπτυξιακής
Μεσσηνίας Β. Χαντζή για την εξαίρετη
συνεργασία.
33 Sachs 2006, σ. 65–66.
34 Για την καταστροφή του πύργου μάς
πληροφόρησε ο καθηγητής Π. Θέμελης, τον
οποίο ευχαριστούμε θερμά. Σύμφωνα με την
άποψή του, πρόκειται πιθανότατα για αρχαία
φρυκτωρία, που στην ευρύτερη περιοχή θα
επικοινωνούσε με σειρά άλλων, οι οποίες
όμως δεν έχουν ακόμη εντοπιστεί.
35 Messenia III, σ. 143. MME 1972, σ. 294, 216
(31) και Hope Simpson / Dickinson 1979,
σ. 162. Hope Simpson 1981, σ. 141. Επίσης,
Συριόπουλος 1994, σ. 673. Τυχαία ευρήματα
και παραδόσεις αρχαίων από την περιοχή
αναφέρονται στο ΑΔ 47 (1992) Β1, σ. 126 και
ΑΔ 48 (1993) Β1, σ. 107–108.
36 Η θέση είχε ήδη εντοπιστεί το 1995, όταν
οι κάτοικοι της περιοχής κατεδάφισαν
υφιστάμενο εκκλησάκι προκειμένου να
το ξαναχτίσουν. Στο χώρο είχε παραμείνει
τεράστιος σωρός αρχαίου οικοδομικού
υλικού, ο οποίος περιείχε μεγάλο αριθμό
αρχιτεκτονικών μελών που προέρχονταν από
αρχαίο ναό (τμήματα ζωφόρου με τρίγλυφα,
γείσα, τμήματα επιστυλίων κ.ά.) και είχαν
χρησιμοποιηθεί στο κτίσιμο του χριστιανικού
ναϋδρίου. Λόγω της απαγόρευσης εκ
μέρους της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας να
επαναχρησιμοποιηθεί το αρχαίο οικοδομικό
υλικό, οι κάτοικοι του χωριού επανίδρυσαν
ένα άλλο εξωκκλήσι αφιερωμένο στον
Προφήτη Ηλία, βορειότερα, στην κορυφή
του όμορου λοφίσκου. ΑΔ 50 (1995), Χρονικά,
σ. 186, Touchais 2000, σ. 828.
37 Αραπογιάννη 2010, σ. 249 κ.εξ. Arapogianni
2012γ, σ. 44–46. Arapogianni (υπό έκδ.).
Αραπογιάννη 2013, σ. 19–22. Αραπογιάννη
2017, σ. 3–8.
38 Σύμφωνα με τα υπάρχοντα ανασκαφικά
στοιχεία δεν είναι δυνατό να τεκμηριωθεί
 η επικρατούσα άποψη των κατοίκων της
περιοχής ότι ο ναός ανήκε στον Νόμιο Πάνα.
Προφανώς η άποψη αυτή στηρίχτηκε στην
πληροφορία που δίνει ο Παυσανίας, ότι μετά
την επίσκεψή του στο ιερό της Λυκόσουρας
μετέβη στο χωριό Μέλπεια, που βρισκόταν
κοντά στα Νόμια Όρη, όπου υπήρχε ναός του
Νομίου Πανός. Επειδή όμως στην αρχαιότητα
τόσο η έκταση του Λυκαίου Όρους όσο και
των Νομίων Ορέων δεν οριζόταν με ακρίβεια,
είναι σαφές ότι ο περιηγητής αναφερόταν στο
ναό και το ιερό του Πανός που βρίσκεται στη
θέση Μπέρεκλα του σημερινού χωριού Νέδα
της Μεσσηνίας.  43 Η αναφορά μας στην αρχαιολογική
39 Messenia III, σ. 142, Nr. 28E. MME 1972,
σ. 316–17, Nr. 604. Αραπογιάννη 2012β,
Βιβλιογραφία
Αραπογιάννη 2007α: Αραπογιάννη Ξ., «Η
Μεσσηνία στους Προϊστορικούς και
Κλασικούς χρόνους», στο Ε. Τράιου (επιμ.),
Μεσσηνία, Τόπος, χρόνος, άνθρωποι, Εκδόσεις
Μίλητος, σ. 32–79, Αθήνα 2007.
Αραπογιάννη 2007β: Αραπογιάννη Ξ., «Πολίχνη.
Περισυλλογές», ΑΔ 62 (2007), Χρονικά Β1,
σ. 360–369.
Αραπογιάννη (υπό έκδ.): Αραπογιάννη Ξ.,
«Αρχαιολογική τοπογραφία της Άνω
Μεσσηνίας», ανακοίνωση στο Συνέδριο
Μεσσηνιακών Σπουδών, Καλαμάτα 20–22
Νοεμβρίου 2009, περιοδικό Μεσσηνιακά
Χρονικά (υπό έκδ.).
Αραπογιάννη 2010: Αραπογιάννη Ξ., «Ναός
κλασικών χρόνων στην Άνω Μέλπεια
Μεσσηνίας», ΑΕ 149 (2010), σ. 249 κ.εξ.
Αραπογιάννη 2012α: Αραπογιάννη Ξ.,
«Μεσσηνία. Ιστορικό και Αρχαιολογικό
περίγραμμα. Ιστορικοί χρόνοι», στο
Βλαχόπουλος Α. (επιμ.), Αρχαιολογία.
Πελοπόννησος, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 2012,
σ. 440–445.
Αραπογιάννη 2012β: Aραπογιάννη Ξ.,
«Μεσσηνία. Από τη Νέδα έως τον Πάμισο.
Ιστορικοί χρόνοι», στο Βλαχόπουλος Α.
(επιμ.), Αρχαιολογία. Πελοπόννησος, εκδ.
Μέλισσα, Αθήνα 2012, σ. 452–457.
Arapogianni 2012γ: Arapogianni X., «The
Unknown Temple», Archaeology 65/5 (Σεπτ./
Οκτ. 2012), σ. 44–46 (by N. Roupas).
Arapogianni (υπό έκδ.): Arapogianni Χ., «A
Mountain Sanctuary at Ano Melpeia,
Messenia», 3rd CSPS Conference «Sacred
Landscapes in the Peloponnese from Prehistory to
post-Byzantine times», 30.3–1.4.2012, Centre for
Spartan and Peloponnesian Studies, University of
Nottingham.
Αραπογιάννη 2013: Αραπογιάννη Ξ., «Νέος ναός
κλασικών χρόνων», Έκφραση 82 (Ιαν. 2013),
σ. 19–22.
Αραπογιάννη 2014: Αραπογιάννη Ξ., «Το έργο
της νεοσύστατης ΛΗ΄ ΕΠΚΑ», Πρακτικά Δ΄
Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών,
Καλαμάτα 8–11 Οκτωβρίου 2010, Αθήνα 2014,
σ. 302–303, εικ. 14.
Αραπογιάννη 2017: Αραπογιάννη Ξ., «Άγνωστα
Ιερά της Μεσσηνίας πριν από την ίδρυση της
Αρχαίας Μεσσήνης», στο Ιερά και λατρείες της
Μεσσηνίας. Από τα αρχαία στα βυζαντινά χρόνια.
σ. 454, εικ. 956.
40 Καράγιωργα 1972α, σ. 12–20, πίν. ΙΔ–ΚΒ. Της
ίδιας 1972β, σ. 258–262, πίν. 195–197.
41 Η λατρεία ήταν παρόμοια με αυτή του
Ποσειδώνα στο Ταίναρο.
42 Ross 1841, σ. 95–97. Curtius 1851–1852,
σ. 152–153. Frazer 1898, σ. 415–416. Hiller
von Gärtringen / Lattermann 1911, σ. 13–30.
Valmin 1930, σ. 118–19. Roebuck 1941,
σ. 11–12. Kahrstedt 1954, σ. 223. MME 1972,
σ. 318–319, Nr. 611. Meyer 1978, σ. 190.
Αραπογιάννη 2012β, σ. 454, εικ. 956.
τοπογραφία της Άνω Μεσσηνίας
περιορίστηκε κυρίως στην πεδιάδα της
Πρακτικά Διεθνούς Αρχαιολογικού Συνεδρίου,
Αθήνα 25 Οκτωβρίου 2014, Εταιρεία
Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών,
Αθήνα 2017, σ. 1–28.
Βερτσέτης 2007: Βερτσέτης Α.Β., Το Διαβολίτσι
και τα γεγονότα της γύρω περιοχής ανά τους
αιώνες, Αθήνα 2007, σ. 14.
Curtius 1851–1852: Curtius E., Peloponnesos II,
2 τόμοι, Verlag von Justus Perthes, Gotha
1851–52.
Deshours 2006: Deshours Ν., Les mystères
d’Andania. Étude d’épigraphie et d’histoire
religieuse, Bordeaux 2006.
Frazer 1898: Frazer J., Pausanias' description of
Greece, τόμ. III, 1898 (New York 1965,
ανατύπωση).
Hiller von Gärtringen / Lattermann 1911: Hiller
von Gärtringen F. / Lattermann H., Hira und
Andania, Berlin 1911.
Hope Simpson / Dickinson 1979: Hope
Simpson R. / Dickinson O.T.P.K., A Gazetteer of
Aegean Civilization in the Bronze Age, τόμ. 1: The
Mainland and the Islands (Studies in
Mediterranean Archaeology, 52), Göteborg
1979.
Hope Simpson 1981: Hope Simpson R.,
Mycenaean Greece, Park Ridge, NJ 1981.
Θέμελης 1967: Θέμελης Π., «Μεσσηνία.
Αποκαλύψεις νέων μνημείων», ΑΔ 22 (1967),
Χρονικά Β1, σ. 207.
Θέμελης 2008: Θέμελης Π., «Η Ανδανία και οι
κώμες της Μεσσήνης», Μεσσηνιακά Χρονικά,
τόμ. Δ΄, Αθήνα 2008, σ. 1–8.
Καββαδίας 1901: Καββαδίας Π., ΠΑΕ 1900,
Αθήνησιν 1901, σ. 17.
Kahrstedt 1954: Kahrstedt U., Das
wirtschaftliche Gesicht Griechenlands in der
Kaiserzeit, Bern 1954.
Καράγιωργα 1972α: Καράγιωργα Θ.,
«Ανασκαφή περιοχής αρχαίου Δωρίου», ΑΕ
(1972), Χρονικά, σ. 12–20 και πίν. ΙΔ–ΚΒ.
Καράγιωργα 1972β: Καράγιωργα Θ., ΑΔ 27
(1972), Χρονικά, σ. 258–262, πίν.195–197.
Κουρουνιώτης 1902: Κουρουνιώτης Κ.,
«Ανασκαφή Ιερού Νομίου Πανός», ΠΑΕ 1902,
σ. 72–75.
Κορρές 2012: Κορρές Γ.Σ., «Μεσσηνία. Από τη
Νέδα έως τον Πάμισο. Προϊστορικοί χρόνοι»,
στο Βλαχόπουλος Α. (επιμ.), Αρχαιολογία.
Στενυκλάρου, χωρίς να επεκταθεί στην
ευρύτερη περιοχή της βόρειας Μεσσηνίας,
όπου υπάρχει πλήθος αρχαιολογικών θέσεων
και μνημείων. Ωστόσο, δεν ήταν δυνατόν
να παραλειφθεί η αρχαία Είρα, κυρίως λόγω
της ιστορικής σημασίας της και του ρόλου
που διαδραμάτισε κατά τη διάρκεια των
Μεσσηνιακών πολέμων, όπου πρωτοστάτησε
ως αρχηγός ο ήρωας Αριστομένης.
44 Sachs 2006, σ. 68–71.
45 Κουρουνιώτης 1902, σ. 72–75. Πετρόπουλος
2012, σ. 232, εικ. 445 και 447.
46 Αργότερα στην περιοχή του αρχαίου ναού
εγκαταστάθηκε εκτεταμένο φράγκικο
νεκροταφείο, βλ. Κουρουνιώτης 1902, σ. 75.
Πελοπόννησος, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 2012,
σ. 446–451.
Messenia I: McDonald W.A. / Hope Simpson R.,
«Prehistoric Habitation in Southwestern
Peloponnese», AJA 65 (1961), σ. 221–260.
Messenia II: McDonald W.A. / Hope Simpson R.,
«Further Exploration in Southwestern
Peloponnese, 1962–1963», AJA 68 (1964),
σ. 229–245.
Messenia III: McDonald W.A. / Hope Simpson R.,
«Further Exploration in Southwestern
Peloponnese, 1964–1968», AJA 73 (1969),
σ. 221–260.
ΜΜΕ 1972: McDonald W.A. / Rapp G.R., The
Minnesota Messenia Expedition: Reconstructing
a Bronze Age Environment, Minneapolis 1972.
Meyer 1978: Meyer E., «Messenien und die
Stadt Messene», Realencyclopädie von Pauly–
Wissowa, Suppl. XV, München 1978,
σ. 136–289.
Παπαχατζής 1979: Παπαχατζής Ν., Παυσανίου
Ελλάδος Περιήγησις, Βιβλίο IV: Μεσσηνιακά,
Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1979, σ. 37–190.
Πετρόπουλος 2012: Πετρόπουλος Μ.,
«Αρκαδία. Ιστορικό και Αρχαιολογικό
περίγραμμα», στο Βλαχόπουλος Α. (επιμ.)
Αρχαιολογία. Πελοπόννησος, εκδ. Μέλισσα,
Αθήνα 2012, σ. 230–241.
Roebuck 1941: Roebuck C.A., A History of
Messenia from 369 to 146 B.C., Chicago 1941.
Ross 1841: Ross L., Reisen im Peloponnes, Erster
Theil, Berlin 1841.
Sachs 2006: Sachs G., Die Siedlungsgeschichte der
Messenier, τόμ. 35, Hamburg 2006.
Συριόπουλος 1994: Συριόπουλος Κ., Η
προϊστορική κατοίκηση της Ελλάδος και η γένεσις
του ελληνικού έθνους, τόμ. Α΄, Αθήνα 1994,
σ. 673.
Touchais 2000: Touchais G., «Chronique des
fouilles et découvertes archéologiques en
Grèce en 1999. Péloponnèse, Messénie, Ano
Melpeia», BCH 124/2 (2000), σ. 828.
Τσιάλας 1981: Τσιάλας Δ., Αρχαία Ανδανία,
Αθήνα 1981.
Valmin 1928–29: Valmin M.N., Rapport
préliminaire de l’Expédition en Messénie, Lund
1928–29.
Valmin 1930: Valmin M.N., Études topographiques
sur la Messénie ancienne, Lund 1930.
τευχοσ 1 30 Αύγουστος 2019 — 51