MATERJAŁY WYBUCHOWE

UŻYWANE W WOJSKU

(WŁASNOŚCI, ANALIZA, WYTWARZANIE)

W ARSZAWA — 1920
GŁÓWNA KSIĘGARNIA WOJSKOWA

Z atw ierdzo ne przez W icem in istra Spraw W ojskow ych
dnia 18.X 1920 r. za N° 2446 D ep. I. Wk.
Z ak ła d y G raficzno-W ydaw nicze , K siążka*.
W arszaw a, Tamka 46. Telefon N« 33-20.
W S T Ę P .
Zadaniem niniejszej pracy jest podanie
w przystępnej formie któtkiego zarysu wytwarza­
nia, własności, analizy i zastosowania ważniej­
szych, nowoczesnych materjałów wybuchowych,
używanych w wojsku.
Nie wyczerpując bynajmniej tematu, ani nie
wchodząc w specjalne zagadnienia pirotechniki
wojskowej, praca ta służyć może jako elemen­
tarny podręcznik dla szkół wojskowych, ewentu­
alnie, jako podstawa dla wszystkich pragnących
zapoznać się z własnościami ważniejszych ma­
terjałów wybuchowych.
W miarę możności uwzględnione zostały
w niniejszej pracy najnowsze odkrycia i udosko­
nalenia, poczynione w czasie ostatniej wojny.
3
 instrukcja niniejsza została opracowana na
podstawie:
1) Najnowszych wiadomości dostarczonych
przez Misję Francuską.
2) Les Explosifs Molina-Montpellier, wyda­
nie 1909 r.
3) „Schiess und SprengmitteT von Oscar •
Guttman, wydanie 1900 r.
4 5
Ro z d z ia ł i.
PROCH CZARNY.
Proch czarny czyli dymny jest mieszaniną sa­
letry potasowej, siarki i węgla drzewnego.
Saletra potasowa KN0 3 jest bardzo rozpo­
wszechniona w przyrodzie, lecz występuje w sto­
sunkowo niewielkich ilościach w pokładach lub
wykwitach na starych murach lub skatach na Sy-
cylji, Cejlonie, w lndjach, Aiabji, Egipcie, Persji,
Hiszpanji. Częściej i w ilościach znacznie więk­
szych spotykamy saletrę sodową N aN 03, którą do
wyrobu prochu przerabia się na potasową drogą
podwójnej wymiany według równania:
NaM0 3 + KCL =-• K N 0 3 4 NaCL.
W tym celu mięsza się gorące, nasycone,
wodne roztwory obu soli, które wymieniają swe
resztki kwasowe. Ponieważ NaCL w. temperatu­
rze wrzenia wody rozpuszcza się trudniej od K N 03,
przeto poddając roztwór parowaniu, NaCl wykry­
stalizuje i może być usunięty, zaś po ostudzeniu
roztworu krystalizuje K N 03, który w wodzie zi­
mnej rozpuszcza się trudniej od NaCL. (Rozpu­
szczalność K N 0 3 w wodzie przy 0° — 13,33 gr.,
w 100" — 247 gr., rozpuszczalsość NaCL w 0° —
36 gr., w 100° — 39 gr.). Saletrę potasową rodzi­
mą oraz otrzymaną z Ń aN 0 3 oczyszcza się przez
kilkakrotną krystalizację.
Bezwodna saletra potasowa krystalizuje, za­
leżnie od temperatury w słupy romboedryczne
lub rombowe. Posiada smak chłodzący, zlekka
gorzki; c. wł. 2,09—2,1. Topi się w 339”; stygnąc,
przekształca się w białą, przeświecającą masę. Jest
mniej higroskopijna od sodowej, dzięki czemu
nadaje się lepiej do wyrobu prochu.
Siarka występuje w stanie wolnym lub związ­
kach (piryty, błyszcze) w sąsiedztwie czynnych
lub wygasłych wulkanów na Sycylji, Irlandji, w Hi-
szpanji, Japonji, Ameryce Półn. (Luizjana) i Mek­
syku.
Siarkę rodzimą oddziela się od domieszek
ziemistych i oczyszcza przez wytopienie i -dysty-
lację. Ciało krystaliczne barwy żółtej o c. wł.
w -0°—2,087 i P. T. 119,25° C.
l'Vrgiel drzewny otrzymuje się drogą suchej
dystylacji drzewa. •
bcina się w zimie trżyletnie gałęzie wierzby,
olchy, topoli, cisa, lipy lub derenia, przechowuje
w stosach na otwartem powietrzu, a z nadejściem
wiosny odziera z kory, suszy, zwęgla ') w zamk­
niętych retortach, bez dostępu powietrza w temp.
') Zwęglona- kora zawiera d użo po piołu.
6
280—300° jeżeli węgiel przeznacza się do wyrobu
• prochu myśliwskiego, oraz w temp. do 340°;
o ile węgiel ma służyć do wyrobu prochu mino- .
wego i armatniego. Po wyjęciu z retort i ostu­
dzeniu, węgiel przechowuje si$ w kawałkach i miele
na pył dopiero w chwili mieszania, a to z tego
względu, że pył węglowy magazynowany nawet
w niewielkich stertach (wysokość 70—80 cm.) jest
samozapalny i bardzo higroskopijny.
Sucha destylacja drzewa daje nam dwa ro­
dzaje węgla: czarny, który jest twardy i matowy,
oraz brunatny— kruchy i błyszczący. Ten ostatni
nadaje się lepiej do wyrobu prochu, gdyż jest ła­
two zapalny, a w chwili spalania się prochu wy­
dziela większą ilość ciepła.
Reakcja całkowitego spalania wyżej wymie­
nionych, zmieszanych ciał przebiega według rów­
nania:
2KNO, 1 S - b 3C K2S 2N + 3C02
z którego wynika, że proch czarny składa się
z 74,87* KNO„ 11,97, S i 13,3"/? C., jednak sto­
sunek ilościowy składników różni się zależnie od
celu np.
proch myśliwski składa się z 76 KN0 3 12 C 10 S
minowy „ „ 68 „ 15 ,,17 „
wojenny „ „ 75 „ 15 „10 <r
Proch minowy powinien dawhć dużą ilość
gazów. Cel ten osiąga się, zmniejszając w po­
7
równaniu z prochem myśliwskim ilość saletry,
oraz zwiększając ilość węgla i siarki, Nadmiar
saletry w prochu nadaje mu większe własności
balistyczne; nadmiar siarki wpływa dodatnio na
stałość.
Proporcja składników w kaźdem państwie
jest inna, lecz utrzymuje się mniej więcef w po­
danych granicach.
W chwili spalania, zgodnie z równaniem che-
micznem, proch wydziela 59,3% ciał gazowych,
resztę zaś stanowią ciała stałe, które częściowo
osiadają w lufie, częściowo wylatują z niej i czas
jakiś unoszą się w powietrzu w stanie wielkiego
rozdrobnienia jako dym.
W rzeczywistości reakcje chemiczne w cza­
sie wybuchu są bardziej złożone. Z doświadczeń
Abla i Nobla wynika, że w produktach wybuchu
znajduje się 55—58°/,. ciał stałych, wśród których
znaleziono K2C 0 3; K2S 0 4; K2S203 , zaś w gazowych,
stanowiących 45 — 42% obok C 0 2 i N nieco CO.
1. Wytwarzanie.
Dobry gatunek prochu musi w każdej swej
cząsteczce zawierać przepisaną ilość części skła­
dowych. Warunek ten osiąga się przez subtelne
sproszkowanie i staranne zmieszanie składników.
Siarki używa się pod postacią kwiatu siar­
kowego, która w tym stanie jest bardzo rozdrob
8
nioną. Saletrę proszkuje się w młynach, węgiel
zaś, starty na proszek, przesiewa się przez gęste
sita, które przepuszczają jedynie pył węglowy.
Ze względu na bezpieczeństwo, nigdy nie
miesza się składników jednocześnie, lecz przyrzą­
dza oddzielnie w odpowiednim stosunku miesza-
niny siarki i węgla oraz saletry i węgla, poczem
dopiero razem miesza.
Otrzymaną mieszaninę zrasza się rozpyloną
dystylowaną wod.ą Ł), miesza się i pozostawia cia-
stowatą masę w spoczynku na x/2 godziny, by ca­
łość równomiernie nawilgła, poczem przenosi się
ją pod prasę hydrauliczną. Ciastowata masa pod
ciśnieniem zamienia się na zbity placek, który
bronzowe tryby ziarnują. Otrzymane ziarna su­
szy się w temp. 30" C. do zawartości 2% wilgoci.
W celu nadania ziarnom twardości i zmniej­
szenia hygroskopijności poleruje się je. Polero­
wanie odbywa się w bębnach, w których, dzięki
ruchowi obrotowemu, powierzchnie ziaren, ściera­
jąc się, stają się lśniące i gładkie.
Po wyjęciu -z bębnów przesiewa się pył pro­
chowy2), a ziarna suszy w 40° C. do całkowitej utra­
ty wilgoci.
i) Czynność ta m usi być przeprow adzona bardzo sta­
rannie, g dy ż w oda m oże łatw o w ym yć saletrę, a po w y p a ­
row aniu osadzić w jednem m iejscu, skutkiem czego ilo śc io ­
w y stosunek zostaje naruszony.
; ) P y ł prochow y służy do w yrobu lontów .
9
 Niekiedy ziarna grafituje się, by nadać im
większą odporność na wpływy atmosferyczne. Gra­
fitowanie odbywa się po wypolerowaniu i wysu­
szeniu, gdy ziarna naturalnym, bądź sztucznym
sposobem utraciły wilgoć.
Ostatnią czynnością jest gatunkowanie: proch
przesiewa się przez sita coraz gęstsze i segreguje,
zależnie od wielkości ziaren na minowy, artyle­
ryjski i karabinowy, przyczem ziarna minowego
są najgrubsze.
Proch przechowuje się w drewnianych be­
czułkach, wyłożonych wewnątrz blachą cynkową.
W składach prochu czarnego nie należy przecho­
wywać innych materjałów wybuchowych.
2. Własności fizyczne.
1. W ygląd zewnętrzny- Proch ma barwę
jednostajną, blyszfcząco-czarną, z odcieniem sza­
rym. Dobrze wypolerowane ziarna, zsuwając się
z ręki, lub czystego kawałka papieru, nie powinny
zostawiać pyłu.
•Nie wypełnienie jednego z powyższych wa­
runków jest dowodem, że proch jest wilgotny,
lub że mieszanina nie jest jednorodna.
2 . Twardość. Drobne ziarna winny wytrzy­
mywać ciśnienie palców, duże—stawiać dość znacz­
ny opór. Przygniecione palcem na twardej po­
wierzchni, ziarna powinny pękać z lekkim trza-
7 skiem i dawać złom jednostajnej barwy i struk­
tury.
j. Wielkość i kształt ziaren powinny być
równomierne, tak by na jednostkę wagi przypa­
dała m nie j; więcej ta sama ilość ziaren danego
gatunku.
-yr. Wilgotność. Zdolność pochłaniania wil­
goci atmosferycznej zależy od czystości saletry,
gatunku węgla i stopnia wypolerowania ziaren.
Wilgotny proch maże się w palcach, brudzi -pa­
pier; ziarna są miękkie, napęczniałe. Po wysu­
szeniu zjawia się biały nalot-wykwit saletry. Proch
taki jest niezdatny do użytku. Zlekka zamoczony
lub wilgotny proch można wysuszyć, rozkładając
go cienką, warstwą w ogrzanych izbach, oddzie­
lając zlepione grudki i mięszając od czasu do
czasu drewnianą łopatką. W Iecie proch daje się
suszyć na otwartem powietrzut w miejscu prze-
wiewnem i cienistem. Wysuszony proch posiada
do pewnego stopnia swe pierwotne własności;
obniża się głównie ciężar właściwy.
/. Pozostałości po wybuchu powinny być
minimalne. Dobrze przygotowany proch zlekka
jedynie zanieczyszcza lufy. Pozostałe po spaleniu
grudki świadczą, że składniki nie zostały dosta­
tecznie sproszkowane i zmieszane, 4ub wzięte
w nadmiarze: żółte pochodzą z siarki, [czarne —
z węgla.
6 • Gęstość rzeczywista, t- j. -ciężar właściwy
U '

prochu łącznie z powietrzem, unieruchomionem
w porach ziaren, oznacza się w gęstościomierzu
Bianchi’ego.
Aparat składa się ze szklanej kuli, do której
na 2 ch przeciwległych biegunach przymocowane
są szklane rurki z kranami. Kulę ustawia się tak,
by rurki miały położenie pionowe. Jedną rurkę
pogrąża się do naczynia z rtęcią, drugą łączy się
z maszyną pneumatyczną.
Po utworzeniu, w kuli próżni, manewrując
odpowiednio kranami, wprowadza się doń rtęć
i ustawia takową na wysokości barometrycznej,
poczem zapomocą maszyny pneumatycznej wpro­
wadza się do kuli powietrze, tak by rtęć znalazła
się pod ciśnieniem 2 atm. Kulę wówczas waży
się, uwalnia powietrze, spuszcza rtęć i wprowadza
ściśle określoną ilość prochu. Ponownie tworzy
się próżnię, wprowadza rtęć do tej samej wyso­
kości i poddaje ciśnieniu, jak poprzednio 2 atm.
Rtęć wnika między ziarna najprzód przez aspira­
cję, potem pod ciśnieniem. Kulę waży się pono­
wnie. Oznaczając:
1) ciężar kuli z rtęcią 'przez P,
2) „ „ z częścią rtęci i prochem przez P,.
3) „ „ prochu przez a,
4) gęstość rtęci przez D,
gęstość prochu d obliczymy ze wzoru:
3. Własności mechaniczne.
Proch czarny wybucha:
1) od raptownego uderzenia,
2) podwyższenia temp. od 270° do 320° ’)
3) zetknięcia z ciałem płoną.cem lub rozża-
rzonem,
4) iskry elektrycznej.
W szczelnie zamkiętem naczyniu proch czar­
ny spala się bez wybuchu. Zapalony na wolnem
powietrzu, lub w naczyniu, którego choć jeden
bok jest otwarty, wybucha, przyczem w tym dru­
gim wypadku wybuchowi towarzyszy zawsze huk.
Szybkość spalania zależy od ciśnienia, pod jakiem
się ono odbywa, oraz składu prochu. Zbytnia
ilość węgla zwiększa szybkość spalania, nadmiar
saletry — opóźnia. Wilgoć wpływa ujemnie na
szybkość. Pod stałem ciśnieniem szybkość jest
w stosunku odwrotnym do gęstości: pod zmien-
nem zmniejsza się, gdy ciśnienie spada poniżej
1 kg./cm2, zaś raptownie zwiększa pod silnem.
Rodzaj produktów spalania, oraz wydzielone
ciepło zależą od proporcji składników, ciśnienia,
szybkości spalania i gęstości prochu.
Pracę wykonaną przez daną ilość prochu
oblicza się, mnożąc ciepło spalania wyrażone
’ ) D uże ziarna zapa lają się trudniej od drobnych,
drobne trudniej od m iału.
13

w kalorjach przez 425, t. j. przez mechaniczny
równoważnik ciepła.
^.Siłę prochu wyraża się ciśnieniem, wywoła-
nem jednostką, wagową prochu na jednostkę po­
wierzchni naczynia, w którem wywołano wybuch.
4. Analiza.
1. W ilgoć oznacza się przez różnicę wagi.
Proch suszy się, przepuszczając przezeń strumień
suchego, ogrzanego powietrza.
2 . Oznaczanie saletry. W sproszkowanej
próbce znanej wagi rozpuścić saletrę wrzącą wo­
dą. Przefiltrować, sączek starannie przemyć wrzą­
cą wodą. Zebrany przesącz wyparować do su­
cha w odważonem naczyniu, pozostałość wysu­
szyć w 280u i zważyć.
3. Oznaczanie siarki. Zmieszpć dokładnie
5 gr. prochu z 5 gr. węglanu sodu; 5 gr. azotanu
potasu i 20 gr. chlorku sodu. Wszystkie sub­
stancje muszą być miałko sproszkowane. Mie­
szaninę stopić w platynowej miseczce i podgrze­
wać do temperatury białego żaru, aż masa stanie
się białą. Po ostygnięciu masę rozpuścić w wo­
dzie zakwaszonej kw. solnym, utworzony kwas
siarkowy strącić mianowanym roztworem chlorku
baru.' Osad (siarczan baru) zebrać na sączku,
14 ,
przemyć dystylowaną wodą, wysuszyć i zważyć,
ilość siarki obliczamy z proporcji:
152,44 : 20,116 -= Bacl2. 2 aq : S i
w której 152,44 cz. krystalicznego chlorku baru
odpowiadają 20,116 cz. siarki.
4. Oznaczanie węgla. Wysuszoną próbk
podgrzewa się na łaźni wodnej z roztworem alkoho­
lowym potasowego ługu '). Przesączyć, sączek
kilkakrotnie przemyć najpierw gorącym roztwo­
rem alkoholowym ługu po asowego, a w końcu
dystylowaną wodą. Sączek wysuszyć w łagodnej
temperaturze i jeszcze ciepły zważyć. Po odtrą­
ceniu wagi sączka otrzymuje się ciężar węgla.
R O Z D Z IA Ł U.
BAWEŁNA STRZELNICZA.
Bawełna strzelnicza została wynaleziona przez
francuskiego chemika Braconnot w 1832 r. Opra­
cował ją prof. bazylejskiego uniwersytetu Schon-
bein, ulepszył i zastosował do celów wojskowych
austr. kapitan von Lenk i angielski chemik Fry­
deryk Abel. W ostatnich latach doprowadzono
ją do doskonałości i wytwarza się w dużych ilo-
’) A ie o m e tr B aum e’go, za n urzo n y do roztw orif alko- v
holow ego ługu potasow ego n ie nioże w skazyw ać w ięcej
n iż 5 ’.
*
>15
ściach dla celów wojskowych i górniczych. Otrzy­
muje się z bawełny przez działanie kw. azotowe­
go w obecności kw. siarkowego. Każdy właści­
wie rodzaj celulozy daje się nitrować, jednak naj­
bardziej pożądanym materjałem jest bawełna,
której włókna są nader czułe na działanie kwasu
azotowego, oraz drzewnik stosowany w ostatnich
czasach jako nitroceluloza przez państwa cen­
tralne i Norwegję do wyrobu prochu i dyna­
mitów.
Czysta celuloza C6H10O 5 jest to ciało gibkie,
bezwonne, bezbarwne, bez smaku, nierozpuszczal­
ne w wodzie, eterze, alkoholu. Pod wpływem
kw. azotowego daje kilkanaście związków zależ­
nie od: 1) koncentracji i proporcji kwasów, 2 ) cza­
su przebywania bawełny w kwasach, 3 ) budowy
włókjen, oraz 4) temperatury wywiązanej w cza­
sie reakcji. Zdaniem Berthelota, Vieilla i innych,
celuloza daje 12 połączeń, jednak własności
i różnice sąsiadujących związków są tak nieznacz­
ne, że wyodrębnić każdej poszczególnej nitroce­
lulozy .niepodobna. Ze względu na techniczna
trudności połączono je w grupy, z których każdą,
dzięki odrębnym własnościom, łatwo otrzymać.
1. Monomłroceluloza Q H ,,(N 0 2) 0 s jest ba­
wełną'słabo, częściowo znitrowaną. Zawiera 6,76%
azotu i 22,22% dwutlenku azotu. Nie rozpuszcza
się w wodzie, oraz mieszaninie alkoholu z ete­
f
16
rem. W eterze octowym pęcznieje, przekształca­
jąc się w galaretowatą masę.
2. DwuiiitroccLulozii C6HS(N 0 2)20;, zawiera
11,1% azotu i 36,5% dwutlenku azotu. Rozpusz­
cza się w mieszaninie alkoholu z eterem, w ete­
rze octowym. Służy do fabrykacji kolodjonu.
3. Trój>xitroceluloza C6H 7(N 0 2):!0 6 czyli właś­
ciwa bawełna strzelnicza zawiera 14,14'V0 azotu,
i 46, Al % dwutlenku azotu. Rozpuszcza się
w acetonie, eterze octowym, benzolu i nitroben-
zolu, nierozpuszczalna w wodzie, alkoholu, ete­
rze i kw. octowym. «
Wytwarzanie baw. strzelniczej obejmuje na­
stępujące działy: 1) oczyszczanie. 2) nitrowanie,
3) miażdżenie i 4) ostateczne wykańczanie.
5. Oczyszczanie bawełny.
Bawełnę, która zwykle stanowi odpadki przę­
dzalnicze, starannie odpyla się i usuwa skrawki
tkanin, ziarna, etc. zapomocą mechanicznego
trzepaka, poczem włókna rozczesuje się i wygładza,
by nie zawierały zgrubień, węzłów, oraz zbitych
lub zlepionych mas. ’ Wówczas bawełnę odtłusz­
cza się. W tym celu pogrąża się ją na kilka mi­
nut do wrzącego ługu (na 100 kg. bawełny bie­
rze się 16 kg. ługu w 1200 1. wody), lub opera-
cję przeprowadza się w specjalnym aparacie, któ­
ry składa się z- naczynia o dnie dziurkowanem,
w którym umieszcza się bawełnę, oraz z kalory-
w j b u ł t i o w o . — 2. 17
feru, gdzie zapomocą spiralnych rur parowych
ogrzewa się ług i pompami wtłacza go od spodu
do naczynia, dzięki czemu przenika przez baweł­
nę. Oziębione ^ie c o warstwy górne spływają do
kaioryferu i t. d. Dzięki krążeniu gorącego ługu
bawełna zostaje szybko i dokładnie odłuszczona.
Po wydobyciu z aparatu odtłuszczającego
pozostawia się bawełnę na wolnem powietrzu,
aby ług ściekł, poczem przemywa się obficie wo­
dą i suszy najprzód w wirówce, potem w specjal­
nych izbach w temp. 65°, wreszcie w cylindrycz­
nych suszarkach, ogrzewanych parą wodną do 90n.
W każdym cylindrze umieszcza się 3 zwoje
bawełny, każdy o średnicy 0,5 m. i długości 1 m.
Po upływie 10 godzin bawełna nie zawie a więcej
jak 0,5% wilgoci. Magazynuje się ją w skrzy­
niach cynkowych, zabezpieczając od wilgoci.
Przed nitrowaniem bawełnę należy zbadać
w celu sprawdzenia jej wartości. Do badań po­
biera się próbki z przekrojów, starannie miesza,
przeprowadza jednocześnie 3 badania i podaje
średnią wyliczeń.
1. Oznaczenie wil^oct- Trzy 10-cio gramo­
we próbki suszy się w 100n C. Ponieważ przy
dłuższem suszeniu ciężar nieco wzrasta, przyjmu­
je się przeto znalezioną najniższą wartość, poda­
jąc średnią 3-ch pomiarów. Bawełna nie może
zawierać ponad ?'% wilgoci.
18
2j Oznaczanie popiołu. 5 gr. suchej celu­
lozy umieszcza się w czysto wyprażonym porce­
lanowym tyglu o wysokości 5 cm. i średrficy 7,5
cm. nad palnikiem Bunsena i ostrożnie podgrze­
wa. Z chwilą ukazania się płomienia w tyglu
palnik usuwa się. Po chwili płomień gaśnie i za­
czyna się żarzenie, pod koniec którego tygiel
ustawia się skośnie i podgrzewa ostrożnie silnym
płomieniem dopóki nie zniknie nalot węglowy ze
ścian tygla, a popiół nie zmienia swego wyglądu-
Po ostygnięciu ilość popiołu określa się wagowo.
Bawełna nie może zawierać ponad 0,6% popiołu.
3. Oznaczanie cząści rozpuszczalny, h iv j% łu ­
gu. Podziałać na 15 gr. celulozy 300 cm .3 czy­
stego ługu, (rozpuścić w tym celu 50 gr. Na OH
w 1 1. wody i do'kładnie określić miano) zmie­
szać, i zostawić w spokoju przez dobę. Zm ie­
szać i przesączyć. Do 100 cm .3 alkalicznej cieczy
dotlać 200^cm .3 92,5'n alkoholu, zamieszać, wpuś­
cić kroplę fenolftaleiny, 9, 5 cm .3 stężonego kw.
solnego o c. wł. 1,19, oraz -tyle normalnego kw.
solnego, ażeby znikło czerwone zabarwienie. Do­
dać wówczas jeszcze 5 cm .3 normalnego kw. sol­
nego, naczynie szczelnie zamknąć i pozostawić
w spoczynku przez dobę. Osad zebrać na dobrze
wysuszonym sączku, przemyć 92,5°/,. alkoholem,
eterem, wysuszyć w 100° i zważyć. Bawełna nie
może zaw ieraj ponad 5% części nierozpuszczal­
nych.
19
 ' 4. Oznaczanie tłuszczy i żyivic w roztworze
alkoholowym. 15 gr. suchej celulozy wytrawia
się przez 4 godziny absolutnym alkoholem w eks­
trakcyjnym aparacie Soxlet’a. Przesącz po prze­
myciu alkoholem, wyparować w miseczce na łaź­
ni wodnej, a pozostałość wysuszyć w 80"— 100°
do stałej wagi. Bawełna nie może zawierać po­
nad 0,5% tłuszczu.
5. Oznaczenie rozpuszczalnych związków chlo­
rowych i alkalfi. 5 gr. celulozy gotować przez
10 minut z 500 cm :1 dyst. wody, przesączyć, a po
ochłodzeniu doprowadzić do 500 cm .1. Ma 100
cm .3 podziałać azotanem srebra w obecności fe~
nolftaleiny. Azotan srebra powinien jedynie zlek-
ka zopalizować roztwór bez żadnego wyraźnego
osadu, zaś fenolftaleina zabarwić roztwór na sła-
bo-różowo, W celu określenia zasadowości uży­
li
wa się HCL.
D azotowego na jednym poziomie stężenia. Kwas
6. Oznaczanie ligniny. Z floroglucyną celu­
loza powinna dać zaledwie słabo-różowe zabar­
wienie. Maciera się ią, lub zlekka nasyca alko­
holowym roztworem floroglucyny (1 gr. floroglu-
ęyny, w 30 cm .3 alkoholu i 125 cm .3 kw. solnego
o c. wł. 1.19). Po wyschnięciu nie powinna wy­
kazywać żadnego zabarwienia.
7. Oznaczenie zułoskowatości. Lekko ściśnię­
ty w ręku 1 gr. celulozy po wrzuceniu w mie­
szaninę kwasów (20—25$ H N 0 3 -j~ 60—70% HjSO*
20
+ 10 — 15“' wody) powinien pogrążyć się przynaj­
mniej w ciągu minuty.
Przy zanurzaniu bawełna powinna zabarwiać
się na żółto, w żadnym razie nie na brunatno.
6. Nitrowanie.
Do nitrowania bawełny używa się kwas sul-
fo-azotowy, w skład którego wchodzi 1 cz. kw.
azotowego i 3 cz. kw. sia-kowego,'
Kwasy muszą być bezwzględnie czyste i sil­
nie stężone, od tych bowiem warunków zależy
stałość nitrocelulozy.
Kwas siarkowy o c. wł. 1,84 nie może za­
wierać ciał azotowych; dopuszczalne są ślady że­
laza i arszeniku. Służy do pochłaniania wody
wydzielonej w czasie reakcji i utrzymania kwasu
azotowy o c. wł. 1,5— 1,52 powinien zawierać jak-
najmniej dwutlenku azotu; obecność azotanu cyn­
ku i sodu jest niedopuszczalna.
Kwasy przechowuje się w szklanych butlach
lub drewnianych zbiornikach, wyłożonych wew­
nątrz ołowiem, zabezpieczając przed deszczem
i promieniami słońca. Wylewy naczyń zamyka
się- szczelnie by do środka nie przedostawały się
ciała obce, które spowodować mogą w następ­
stwie rozkład nitrocelulozy. W miarę* potrzeby
21

kwasy mięsza się w obszernej kadzi z lanego
żelaza,Nna dnie której wiruje mieszadło. Wlewa
się je powoli przez rurki ołowiane, a po dokład-
jiem zmieszaniu pozostawia na dzień lub dwa
w spoczynku do zupełnego ochłodzenia.
Nitrowanie odbywa się w imersyjnych naczy­
niach z lanego żelaza o podwójnych ścianach, po-
między któremi krąży zimna woda. Do każdego na­
czynia wlewa się 200 kg, mieszaniny kwasowej
i pogrąża 0,8 kg. bawełny, bacząc by temperatura
nie przekroczyła 20 "; wzrost temperatury spowodo­
wać może poboczne reakcje i wpłynąć ujemnie
na gatunek i wydajność bawełny strzelniczej.
Bawełna pozostaje w mieszaninie kwasowej
przez 5 minut, poczem wyjmuje się ją żelaznemi
widłami i umieściwszy na emaljowanych rusztach
nad naczyniami pozostawią do ocieknięcia. Od
czasu do czasu naciska się ją łopatą by usunąć
nadmiar kwasu. W tym stanie bawełna wykazuje
757.) stopnia nitracyjnego. Nitrowanie zakańcza
się w glinianych garnkach, do których wkłada się
bawełnę po zdjęciu z rusztów, zraszając ją świe­
żo przygotowanym kw. sulfo-azotowym. Garnki
ustawia się serjami w cementowych rowach, po­
przez które obficie przepływa zimna woda. Po
8—24 godz. wyrzuca się zawartość garnków do
miedzianej wirówki pokrytej ebonitem, w której
nitroceluloza traci nadmiar kwasu.
W czasie wirowania należy unikać zanieczy-
22
szczenią produktu obcemi ciałami (np. smarem)*
które mogą wywołać niebezpieczne reakcje.
Odwirowany kwas sulfo-azotowy łącznie z tym,
który pozostał w naczyniach nitracyjnych wzmac­
nia się 5 kg. świeżego i przeznacza dó następne­
go działania.
Wyjętą z wirówki bawełnę strzelniczą umie­
szcza się w drewnianych kadziach i przemywa
obficie wodą, która spada z dużej wysokości. Po­
nieważ raptowny spadek wody na kwaśną baweł­
nę strzelniczą nie jest 4zbyt bezpieczny, przeto
wprowadza się pod strumień wody bawełnę strzel­
niczą małymi porcjami,, tak aby dodawane ilości,
silnie jeszcze kwaśne, łączyły się z poprzedniemi,
z których częściowo kwas został wymyty.
Gdy bawełna strzelnicza wykaże minimalną
ilość kwasu, centryfuguje się ją przez 10 minut,
poczem w oddzielnych naczyniach przemywa po
raz drugi •wodą z niewielkim dodatkiem węglanu
sodu ( 1—lś wagi bawełny).
Wówczas bawełnę strzelniczą stabilizuje się,
t. j. uwalnia od części niekompletnie znitrowanych,
gotując z wodą, którą zmienia się co kilka go­
dzin (5—6 razy) w obszernych naczyniach za po­
mocą pary wodnej. W końcu- myje się ją po raz
ostatni zimną wodą tak długo, dopóki nie otrzy­
mamy z papierkiem lakmusowym obojętnej reakcji.
Wydajność: ze 100 cz. wagowych bawełny
otrzymuje się 150 — 175 cz. bawełny strzelniczej

zależnie od fabrykacji, czystości bawełny i sto­
pnia ztężenia kwasów.
7. Miażdżenie.
Po skończonem myciu przekształca się ba­
wełnę strzelniczą w sieczkarni na miazgę. Po
środku prostokątnej kadzi z lanego żelaza lub
drzewa, pokrytego wewnątrz ołowiem, obraca się
cylinder zaopatrzony w podłużne stalowe ostrza.
Wał cylindra wykonywa 150 obrotów na minutę.
Pod cylindrem biegnie równia pochyła z ostrzem
równoległem do ostrzy poprzednich. Bawełna
ześlizguje się po równi, dostaje między ostrza
i pod postacią drobnych cząstek spada z drugiej
strony cylindra po równi do wody, którą wchła­
n iali przekształca się na miazgę. Otrzymaną m ia­
zgę myje się w dużej ilości wody zaprawionej
zlekka węglanem sodu. Do mycia służy obszerna
miednica o dnie siatkowem po przez które spły­
wa woda, baw. śtrz. zaś zostaje zatrzymana. Na­
stępnie gotuje się ją w autoklawach w celu za­
kończenia stabilizacji; po 2 -ch godzinach zwykle
miazga jest już dostatecznie stabilizowana, o czem
zresztą świadczy próba wytrzymałości cieplnej.
Gdyby jakaś część okazała się niedostatecznie
stabilizowana, gotuje się ją aż do dodatniego wy­
niku. Za pomocą wirówki usuwa się nadmiar
24
wody, po wyjściu z której bawełna strzelnicza za­
wiera 30% wilgoci.
Wodę, która służyła do przemywania, prze­
chowuje się osobno przez parę dni, poczem wy­
dobywa baw. strz, osadzoną w niewielkiej ilości.
8. Ostateczne wykończenie.
W ten sposób przygotowaną baw. strz. prze­
puszcza się przez sita w celu usunięcia przypad­
kowych zanieczyszczeń i prasuje między dwiema
dziurkowanemi tarczami ze stali pod ciśnieniem
z górą 20 atm. na krążki mniej więcej 5 cm. gru­
bości. Po sprasowaniu, krążki, które zawierają
około 15% wody nawilża się słabym roztworem
sody do 30%. Przechowuje się je, jak również
gotowe ładunki, tak zwane słupki (6-ciokątne gra-
niastosłupy) w skrzynkach drewnianych, wyłożo­
nych blachą cynkową, zaopatrzonych u dołu w ko­
rek do spuszczania wody po namoczeniu ładunków.
Skrzynki umieszcza się na półkach w dobrze prze­
wietrzonych magazynach, kontrolując systematycz­
nie zawartość wody przez ważenie, oraz kwaso­
wość za pomocą papierka lakmusowego. Zawartość
^w ilgoci uzupełnia się wodą wlaną do skrzynek,
której nadmiar spuszcza się po 20 minutach przez
korek, pozostawiając skrzynki otwarte przez § go­
dziny, by słupki nieco obeschły. Wypływająca
ze skrzynek woda powinna być zupełnie czvsfa
25

i miękka. Nawilżanie nie może odbywać się
w temp. niższej od 0 n, gdyż woda zamarzając
kruszy słupki, które w dodatku przymarzając ła­
mią się przy wyjmowaniu.
Krążki przeznaczone do wyrobu.prochu bez­
dymnego owija się w papier parafinowy, układa
w skrzynki po 100 kg. i wysyła do odpowiednich
fabryk.
Suchą baw. strz., zawierającą 3% wilgoci,
(zazwyczaj 1,5—2° o ) otrzymuje się przez pośpie­
szne suszenie na płaskich płytach w strumieniu
ciepłego powietrza. Skrzynki z gotowemi słup­
kami ustawia się jedną obok drugiej w odległości
jednego metra; co pewien czas kontroluje się °A>
wilgoci i kwasowość za pomocą papierka jodo-
wo-skrobiowego. Zawilgłe słupki suszy się w le-
cie na wolnem powietrzu w cieniu, zaś w porze
deszczowej i zimie przez parę dni w przewiew­
nych izbach w temp. 20° C. Jeden i ten sam za-
wilgły słupek można przesuszyć dwa razy, poczem
uznaje się go za mokry.
Baw. strz. przeznaczona na płatki lub zwitki
nie podlega miażdżeniu, lecz zaraz po znitrowaniu
i dokładnem przemyciu jest wytrawiana wrzącym
roztworem ługu potasowego o c. wł. 1,02, poczem
przemyta i suszona. Resztki kwasu usuwa się
roztworem krzemianu sodowego o c. wł. 1,07,
przemywa i suszy w temp. 30° —• 35°, chro n iąc
przed promieniami słońca.
26
Kolodjon przygotowuje się, nitrując bawełnę
słabszym kw. sulfo-azotowym. M ieszanina kwaso­
wa składa się z 1-ej cz. kw. azotowego o c. wł.
1,42 i 2-ch cz. kw. siarkowego o c. wł. 1,23. Sta­
rannie oczyszczoną bawełnę zanurza się na 3 mi­
nuty do mieszaniny kwasowej, której temp. nie
powinna przekroczyć 19". Wprost z naczyń imer-
syjnych przenosi się ją do glinianych garnków,
w których proces nitracyjny Zakańcza się po upły­
wie 48 godzin. Wówczas kolodjon myje się,
miażdży etc. tak jak baw. strzelniczą.
9. Własności bawełny strzelniczej.
Z wyglądu baw. strz. w płatkach lub zwit­
kach przypomina watę, jest łamliwa i szorstka;
sprasowana przypomina szarą tekturę. Odróżnia
się ją od zwykłej bawełny zapomocą reakcji jo­
dowej: próbkę zadaje się jodem 'w wodnym roz­
tworze jodku potasu i zwilża rozcieńczonym kw.
siarkowym; ^celuloza zabarwia się na ciemno-nie-
biesko, nitroceluloza\na brunatno.
Tarcie elektryzuje suchą bawełnę strz. i po­
woduje świecenie wilgotnej, /.le oczyszczona od
kwasów może wybuchnąć pod wpływem ciepła
i promieni słonecznych. Na powietrzu pali się
jasnym, pomarańczowo-żółtym płomieniem, sucha
szybko, wilgotna powoli.
Spalając się, wydziela duże ilości gazów, nie
27
pozostawiając popiołu: i gr. w próżni wydziela
859 cm 3 gazów. Baw. strz. o zawartości 5% wil­
goci wybucha od 1,5 gr. piorunianu rtęci; ciśnie­
nie początkowe gazów wynosi 8730 kg. na cm2.
Wybuch mokrej baw. strz. wywołuje się wybu­
chem suchej, użytej jako podsypki piorunującej,
której ilość zwiększa się w miarę wzrostu wilgoci.
Teoretycznie ciepło spalania wynosi 1572 Cal. na
1 kgMpraktycznie waha się między 1056— 1123 Cal.
z. tego powodu, że nawet najdokładniej przygoto­
wana zawiera pewną ilość bawełny słabiej znitro-
wanej. Światło słoneczne powoduje powoln-y roz­
kład; to.samo zjawisko zachodzi w czasie długo­
trwałego ogrzewania baw. strz. w temp. 80 — 100 ’.
Sucha baw. strz. wybucha od uderzenia na
kowadle, od pocisku karabinowego, tarcia twardemi
metalami, wybuchu 2 -wu gramowej spłonki,
przez influencję oraz przy powolnem ogrzewaniu
od 170'— 190 lub raptownem od 140°—250IJ. Wil­
gotna— od wybuchu piroksyliny suchej (podwójny
wybuch piorunujący) oraz przy spalaniu większych
ilości, a to dzięki wysuszeniu sąsiednich warstw
ciepłem, wywiązanem podczas spalania. Mróz nie
ma wpływu na zdolność wybuchową.
' Psucie się baw. stiz. poznaje się po charak-,
terystycznych fjoletowo-burych plamach; kwaso­
wość za pomocą papierka lakmusowego, który
czerwienieje, lub jodowo-skrobiowego, który bru­
natnieje. Plamy powierzchniowe zmywa się wo­
28
dą, ryżową szczoteczką; wewnętrzne przez dwu­
godzinne moczenie w 0,25« roztworze sody i wy­
mycie .wodą. Nadpsutą — należy jaknajprędzej
zużytkować; zepsutą zniszczyć, spalając w niewiel­
kich ilościach na otwartym powietrzu.
R O Z D Z IA Ł III.
BADANIE BAWEŁNY STRZELNICZEJ.
Bawełna strz. przed wysłaniem do fabryk
prochu bezdymnego lub zamagazynowaniem musi
być* poddana próbie. Określa się: 1) stałóść,
2) temperaturę zapalności, 3) ilość azotu, 4) roz­
puszczalność w e t e r z e 56",, 5) rozpuszczalność
w alkoholu 95”, 6) grubość i 7) lepkość. Z każ­
dej wyprodukowanej ilości pobiera się 5 próbek
po 70 gr. każda: 2 przeznacza się do badań, 3 po­
zostawia w rezerwie.
10. Oznaczanie siafości.
a. Snszenie próbek. 15 gr. baw. strz. szarpie
się na drobne części mosiężnemi szczypcami, su­
szy bibułą, rozdrabnia ponownie i umieściwszy
w niklowej lub aluminiowej miseczce, suszy na
łaźni wcdnej w temp. około 100°. O ile zawar­
tość wilgoci przekracza 30%, bada się nową por­
cję po uprzedniem, dokładnem wysuszeniu bibułą.
b. Nawilżanie i przygotowywanie próbek. Po
15-stu minutowem ochłodzeniu wysuszoną próbkę
29
Wazy się i umieszcza! w naczyniu, którego we;
wnętrzne ściany pokryte są płatkami wilgotnego
asbestu. Baw. strz. stopniowo chłonie wilgoć,
której przyrost doprowadza się do 1,2 — 1,3%-
Nawilżone tym sposobem próbki rozszarpuje się
ponownie i umieszcza pod kloszem ponad kw.
siarkowym, który pozwala baw. strz. utrzymać swą
wilgoć do chwili dalszego badania.
c Metoda Abla. Odważa się szybko 2 por­
cje baw. strz. po 1,3 gr. i wrzuca do doświad­
czalnej rurki przez mosiężny lejek, którego ko-
nięc znajduje się na wysokości 4,5 cm. od dna
rurki. Cząsteczki przylegające do ścianek ^Irąca
się przez wstrząsanie, całość lekko ugniata szkla­
ną pałeczką, tak, by wypełniła cteł rurki do wyso­
kości 2,5 cm., poczem rurkę korkuje szczelnie. ,
Aparat Abla— miedziane naczynie o pojem ­
ności 3 1., kuliste lub cylindryczne, napełnia się
wodą (wolny brzeg na wysokości 1 cm.) i um ie­
szcza nad palnikiem gazowym lub spirytusowym.
Płomień normuje *się tak,' by temp. wody docho­
dziła do 65,5'. Naczynie zamyka pokrywa z kil­
koma otworami: przez środkowy przechodzi ter­
mometr osadzony w koi ku, zanurzając się na
8 —10 cm. w wodę; pozostałe służą do przesuwa­
nia rurek z badaną baw. strz. Rurki umieszcza
się na dowolnej wysokości dzięki przytwierdzo­
nym do pokrywy pod otworami sprężynom. Rurki
te posiadają zewnętrzną średnicę 1,5, długość 14—;
30
15 cm., grubość ścianki 1,5 mm. (dopuszczalne
wahania 0,25 mm. Każda zamknięta jest korkiem,
" w którym osadza się szklaną pałeczkę z platyno­
wym lub niklowo-źela7nym haczykiem do przy­
trzymania papierka doświadczalnego. Papierek
* ten przygotowuje się w sposób następujący: 3 gr.
zbożowego krochmalu przemyć dyst. wodą, zalać
250 gr. wody i podgrzać do wrzenia. Rozpuścić
1 gr. cham. czystego jodku potasu w 250 gr. wo­
dy i obydwie ciecze dokładnie zmieszać. Przy­
gotować płatki z bibuły do sączenia (wymiar
1 2 X ^0 mm.), zanurzyć w roztwór i po wyschnię­
ciu przechowywać w małych zaparafinowanych
flakonikach z żóhego szkła, zś szlifowanemi kor-
kami.4 Z jednego flakonika można się posługiwać
papierkami najwyżej przez 2 dni. Co miesiąc
przygotowuje się nowy zapas papierków.
Papierek zakłada się na haczyku podłużnie
i zwilża u góry kroplą roztworu glicerynowego.
Papierek musi być mokry do połowy (roztwór
glicerynowy należy przygotowywać co tydzień).
Wyjmuje się z ru ki pełny korek i zastępuje go
korkiem z pałeczką. Rurkę zanurza sie, trzyma­
jąc papierek tuż u wylotu rurki na 5 — 6 minut,
a skoro utworzy się na rurce nad pokrywą ob­
rączka pary wodnej, opuszcza się pałeczkę tak, by
linja dolna mokrej części papierka przypadała na
poziomie dolnej części obrączki. Doświadczenie
trwa 19 minut od chwili zanurzenia rurek w wo-
31
dę. O ile w tym czasie na papierku wzdłuż linji
stycznej (granica części suchej i mokrej) nie ma
zabarwienia o . natężeniu równem lub mocniejszem
od barwy porównawczej, badaną baw. strz. uznaje
się za dobrą. Barwę porównawczą otrzymuje się
przez dodanie równej ilości wody do karmelu.
Umieszcza się ją na papierku lekko narysowaną
w oddzielnej rurce doświadczalnej. Papierek po­
równawczy zmienia się codziennie, chroniąc go
przed światłem. Rurki, korki kauczukowe, etc.
po każdym doświadczeniu myje się starannie naj­
przód wodą, potem w roztworze węglanu sodu .
(25 gr. Na^CC^ w 1 1. wody) znów zwykłą wodą,
wreszcie w wodzie dyst. i w końcu suszy.
O ile po upływie 19 minut zjawia się zabar­
wienie o natężeniu silniejszem od porównawczego,
bada się pozostałe 3 próbki. W razie ujemnym
uznaje się bawełnę strz. za złą.
11. Oznaczanie temperatury zapalności.
0,05 gr. bawełny strz. podgrzewa się w pro­
bówce na łaźni olejnej i notuje temperaturę, przy
której się zapala. Temp. zapalności dobrej baw.
strz. nie może być niższa od 180°/
12. Oznaczanie azotu.
Ilość azotu oznacza się w ntyrometrze Lun-
32
gego i podaje rezultat w ilości wydzielonego tlen­
ku azotu. - ,
Z a s a d a . W obecności kw. siarkowego rtęć
redukuje kw. azotowy, w ydzielając tlenek azotu,
tworzy się przytem siarczan rtęci i woda. Reakcja
przebiega według równania: 2H N 0 3 3 H 2SO 4 -f-
+ 6 Hg - 2NO + 3HgaS 0 4 + 4H 20.
Objętość tlenku azotu mierzy się przy danej
temperaturze i pod danym ciśnieniem i oblicza
w stosunku do 1 gr. baw. strz., sprowadzając ją
do 0 ° i 760 mm*:
Nitrometr Lungego składa się z rury szkla­
nej z podziałką, ó pojemności 120 cm.8, szczelnie
złączonej zapomocą rury kauczukowej (około 130
cm. długości) z drugą rurą szklaną bez podziałki.
Obie rury są umocowane na statywie przy po­
mocy klamer, pokrytych ochronną warstwą korka.
Rurka z podziałką u góry .posiada ampułkę, z któ­
rą łączy się za pomocą kranu dwukanałowego,
fen zaś pozwala łączyć rurę z powietrzem i ampuł­
ką, lub izolować ją jednocześnie od powietrza
i ampułki. Nad ampułką znajduje się lejek, po­
łączony z nią kranikiem. Krany muszą być bar­
dzo* szczelne, żeby wydzielony w czasie reakcji
gaz skutkiem dość dużego ciśnienia nie ulotnił
się. Chcąc uzyskać tę szczelność, smaruje się je
tłuszczem. Zbyt duża ilość tłuszczu jest szkodli­
wa: część kw. azotowego może być zużyta na
utlenienie go. Zapobiega się wszelkiej stracie
M uterjrfy wybuchow e, — 3 . >3>3
 cjazu lekko smarując krany i pozostawiając je
przez dobę w kontakcie z kw. siarkowym. Do
rury z podziałką wlewa się czystą i suchą rtęć,
tak, by dószła do kranu dwukanałowego i wznio­
sła się w drugiej rurze na 10— 15 cm. Wówcżas
wlewa sia do ampułki 2—3 cm.s kw. siarkowego
(kran dwukanałowy musi być zamknię'y) i opu­
szcza drugą rurę w celu utworzenia próżni 50 —
60 cm. W tem położeniu pozostawia się aparat
na 5—6 godzin. Rtęć w tym czasie powinna cał­
kowicie wypełnić rurę podziałkową. Silnie stężo­
ny, kwas siarkówy redukuje tlenek azotu, dając
mniejsze rezultaty. Powinien zawierać 94-94,5%
H ,S 0 4, być chem. czysty i głównie nie zawierać
żelaza. Handlowy kw. siarkowy jest zwykle 96,7%*
W celu otrzymania 94%, należy dodać na 1 kg.
kwasu 28 30 cm.3 wody, poczem ustalić miano.
W chwili badania ustawia się rtęć w obu
rurach na jednym poziomie, w rurze podziałowej
rtęć dochodzi do kranu dwukanałowego. Odwa­
ża się 0,35 gr. wysuszonej baw. strz., kładzie do
i lejka i przy pomocy platynowego drucika wpro­
wadza do ampułki, poczem starannie spłukuje le­
jek i drucik 6—8 cm.3 kw. siarkowego i krafnik
zamyka. Od czasu do czasu wstrząsa się apara­
tem, by ułatwić rozpuszczanie, które trwa blizko
godzinę. Wówczas otwiera się kran i opuszcza­
jąc nieco drugą rurę, przeprowadza ciecz do rury
podziałkowej, unikając wpuszczenia powietrza. Am ­
pułkę wymywa się trzykrotnie' kilkoma cm.3 kw.
siarkowego, który wprowadza się.do rury podział-
kowej i dopełnia w niej objętość kw. siarko­
wym do 20 cm.3 Rurę podziałową pochyla się
niemal do poziomu (druga rura na statywie), ba­
cząc by kwas nie dostał się do rury kauczuko­
wej i szybko ustawia się pionowo. Ten sposób
mieszania powtarza się 25— 30 razy. Po krótkiej
pauzie nas ępuje druga serja wstrząśnień, poczem
ustawia się ru.y.na jednym poziomie rtęci i po­
zostawia się aparat w spoczynku przez 30 minut.
Czas ten jest niezbędny do zrównania się tempe­
ratury wydzielonego gazu z temp. sali, nale?y je­
dnak uważać, aby takowa nie zmieniała się wię­
cej niż o 0,5°. Objętość wydzielonego gazu spro­
wadza się do ciśn. atm. po omacku. Wskazówką
przy tej manipulacji jest kropla kw. siarkowego
zawieszona w kanale k anu. Kropla ta wznosi się
lub opada, skę>ro ostrożnie otworzywszy k an,
wolno opuszczamy lub podnosimy drugą rurę.
Gdy ciśnienie’ us:ali się, kropla zostaje unierucho­
miona. Wówczas otwiera się obydwa krany, od­
czytuje objętość gazu V, notuje temp. t°, oraz
ciśn. barom, h, sprowadzone do 0° i 760 mm.
Objętość tlenku azotu, wydzielonego z 1 gr. baw.
strz. oblicza się ze wzoru:
35
 Ponieważ tienek azotu rozpuszcza się w kw.
siarkowym (0,35.cm.aNC) w 10 cm 3 H 2S 0 4), należy
według wyliczeń zawsze dodawać do znalezionej
V0 2 cm .3 na 1 gr. baw. strz.
' -Przy oznaczaniu azotu 1 gr. bawełny strz.
(B. S.j ’) powinien wydzielić 205 cm^NO, zaś
1 gr. baw. strz. (B. S.2) — 190cm.aNC), mniej lub
więcej, lecz w granicach** możliwie najbliższych
danych liczb.
13. Oznaczanie rozpuszczalności w eterze 56°.
Na 1 gr. suchej baw. strz. podziałać 50 —
60 cm .3 eteru 56° (36 cz. wagowych alkoholu 95°
i 64 cz. wagowych eteru 65B^). Zmieszać w ce­
lu szybszego rozpuszczenia rozpuszczalnej baw.
strz., dodać 80—90 cm .3 eteru 56°, raz jeszcze
zmieszać i pozostawić w spoczynku. Po .24 go­
dzinach ciecz powinna być klarowna, w przeciw­
nym razie przedłużyć czas spoczynku. Odcedzić
jaknajwiększą ilość cieczy, resztę przesączyć i prze­
myć do osobnego naczynia. O ile druga ciecz
będzie klarowna, złączyć z pierwszą, jeżeli nie —
pozostawić w spoczynku, poczem odcedzić sta­
rannie jaknajwiększą ilość cieczy i złączyć ż pierw-
J) B. S.j jest baw ełną nierozpuszczalną o zaw artości
+ 13# azotu, B. S.j jest baw ełną rozpuszczalną, o zaw artości
± 12$ azotu.
36
śzą. Strącić kilkoma cm.s dyst. wody baw .’strź.,
wyparować eterową ciecz, wysuszyć w 60° do sta­
łej wagi. Rozpuszczalną baw. strz. oblicza się
procentowo. B. S.i nie może zawierać ponad 15:%
części rozpuszczalnych, B. S .2 powinna wykazy­
wać przynajmniej 94% części rozpuszczalnych.
14. Oznaczanie rozpuszczalności w alkoholu 95°.
Umieszcza się w naczyniu ze szkła czes­
kiego (wysokość 13 cm., średnica 15 mm.)
5 gr. baw. strz., wlewa 150 cm .3 alkoholu 95°,
przykrywa szkiełkiem zegarowem i zanuża
w łaźni wodnej o temp. 74° — 75° na dwie
godziny. Miesza się od czasu do czasu, do­
pełnia alkoholem do poprzedniego poziomu,
miesza ponownie, a po ochłodzeniu przesącza
i myje. Przesącz wyparować przy 60°, podzia­
łać 10 cm .3 acetonu i po rozpuszczeniu, strą­
cić baw. strz. 15 cm .3 wody dyst. Wyparować
przy 60° i pozostałość wysuszyć do stałej wagi.
Rozpuszczalną baw. strz. oblicza się procentowo.
Jednocześnie analizuje się typową próbkę i po-
równywuje rezultaty. B. S .2 może zawierać naj­
wyżej 9% części rozpuszczalnych.
15. Oznaczanie grubości.
Zważyć 10 gr. baw. strz. wysuszonej w 100°
do stałej wagi. Ugnieść w moździerzu z odpo-
37
 Wiednią ilością wody, by otrzymać półpłynną md-
sę. Wlać do miareczkowanego cylindra o pojem­
ności 250 cm .3 i średnicy 35 — 40 mm. Tłuczek
i moździerz zmywa się dyst. wodą wprost do cy­
lindra, poczem dodaje dyst. wody mniej więcej
do połowy i silnie miesza, zamknąwszy wylot dło­
nią lub korkiem. Po dopełnieniu dyst. wodą do
250 cm .8 zmieszać i pozostawić cylinder w miej­
scu spokojnem. Baw. strz. zawieszona w wodzie
osiada stopniowo na dnie naczynia. Po 4— 5 mi­
nutach zarysowuje się powierzchnia graniczna
między w o d ą ^ baw. strz., która w danej chwili zaj­
muje objętość 130— 140 cm .8 ObjęFość ta zmniej­
sza się powoli. Po U godzinie kończy się protes osa­
dzania. Odczytuje się wówczas objętość baw. strz.,
która dla 10 gr. nie może przekraczać 110 cm.3.
Ażeby wyniki badań można było porównywać,
należy je przeprowadzać' jednakowo, a objętość
odczytywać zawsze po upływie tego samego czasu.
i
16. Oznaczanie lepkości
Lepkość B. S .2 mierzy się przez czas wypły­
wu 25 cm .3 roztworu 1,5 gr. B. S .3 w 80 cm .3 ete­
ru przy 15° w specjalnym przyrządzie do mierze­
nia lepkości.
Rozpuszcza się w kolbie 3 gr. baw. strz.
w 160 cm .3 eteru 56°, szczelnie korkjje i energicz­
nie wstrząsa, a gdy baw. strz. rozpuści się (czasu
38
określić niepodobna ze względu na różnorodność
badanej substancji) pozostawić w spoczynku, aże­
by ewentualne zanieczyszczenia mogły opaść na
dno.
Przyrząd do mierzenia lepkości składa się
z naczynia do przepływającej wody, przez które
przechodzi rura szklana, zakończona u dołu me­
talowym wylewem o średnicy 1 mm, który otwie­
ra się i zamyka za pomocą zastawki. Całość
umieszcza się na poziomej płaszczyźnie, przez
którą przechodzi dolna część aparatu - wylew łącz­
nie z zastawką. Pod płaszczyzną, a ściślej pod
wylewem, stoi naczynie miareczkowane do zbie­
rania spływającej cieczy.
Przed wykonaniem próby n a l e ż y pr zyr ząd
p r z e m y ć eterem 56° i zamknąć wylew. •Naczynie
napełnia się wodą o tempt. 15° i przy pomocy
przepływającej wody ciepłej lub w miarę potrzeby
zimnej, utrzymuje się temperaturę na jednym po­
ziomie. Pod wylewem umieszcza się miareczko­
wane naczynie, wlewa roztwór kolodjonowy do
rury wewnętrznej do wskaźnika, zamyka pokrywę,
wsuwa przez otwór w pokrywie termometr do po­
łowy cieczy, a gdy wskaże 15° — usuwa się go.
Wówczas otwiera się wylew, puszczając jedno­
cześnie w ruch sekundnik. Skoro wypływająca
ciecz dojdzie w podstawionem naczyniu do 25 cm 8
sekundnik zatrzymuje się i wylew zamyka. Lep­
kość określa się w sekundach; czas wypływu wy-
i
39
. nosi 80— 200 sekund. Niezwłocznie wykonywuje
się drugą próbę po dopełnieniu lepkomierzn do
wskaźnika badaną cieczą W rezultacie podaje
daje się średnią dwuch wyliczeń. O ile różnica
wynosi 10", należy przeprowadzić ponowne bada­
nie. - Lepkość danej baw. strz. porównywuje się
z typową próbką.
Po skończonym badaniu aparat, kolby i fla­
kony, w których był kolodjon, należy starannie
przemyć eterem 56° i wodą.
R O Z D Z IA Ł IV .
NITROGLICERYNA.
Pomiędzy wynalezionemi w 19-ym wieku
materjałami wybuchowemi nitrogliceryna zajmuje
pierwszorzędne miejsce. Jest to produkt działa­
nia kw. azotowego na glicerynę. Reakcja prze­
biega według równania:
C3H5(OH), + 3HNO* = C3H5(N 0 2).A - f 3H ,0.
Przeznaczone do wyrobu nitrogliceryny kw.
azotowy, gliceryna, oraz kw. siarkowy, który po ­
chłania wydzielającą się w czasie reakcji wodę,
muszą być bezwzględnie czyste i odpowiadać prze­
pisanym warunkom.
i) Gliceryna. Ciecz klarowna, lepka, bez-
wonna, słodkawa, obojętna; rozpuszcza się w wo­
40
dzie, alkoholu, mieszaninie alkoholu z, eterem, nie
rozpuszcza w benzynie, chloroformie, eterze i dwu­
siarczku węgla. P. W. 290°. C. wł. w temp. 15°
najmniej 1,262. Nie powinna zawierać chlorków,
arszeniku, kw. siarkowego, soli wapiennych, wil­
goci, zaś po wyparowaniu nie pozostawiać więcej
niż 0,25% zanieczyszczeń organicznych i nieorga­
nicznych, przyczem tych ostatnich najwyżej 0,1 "/0-
Roztarta w ręku nie może pozostawiać niemiłej
woni. W czasie prażenia może wydzielać woń
karmelu. Powinna się łatwo nitrować, a utworzo­
na nitrogliceryna wydzielić po 10 -ciu minutach bez
wszelkich zanieczyszczeń.
17. Badanie gliceryny.
W ilgoć oznacza się przez różnicę wagi. 10 gr.
gliceryny suszy się w 50° do stałej wagi. Przed
ważeniem miseczkę studzi się w eksikatorze. Han­
dlowa gliceryna zawiera zwykle 5— 10'6 wody.
Ciężar właściwy bada się w aparacie Sprengla
lub w piknometrze przy 15°. Przy 5 — 10o wody
wynosi 1,232— 1,251. ,
Kwasowość. O ile po zmieszaniu z równą
objętością wody daje mleczne zabarwianie, obecny
jest kw. oleinowy w ilości szkodliwej. Zmieszana
w kw. siarkowym powinna zostać klarowna, bez­
barwna i bezwonna; w razie wydzielenia się CO
lub C 0 2 obecny jest kw. szczawiowy. O ile po
41
 zmieszaniu y równych objętościach z kw. siarko*
wym, po. dodaniu alkoholu i podgrzaniu wydziela
się woń ananasu, obecne są kwasy tłuszczowe
(butyrówy, mrówkowy etc.).
Siarczany bada się chlorkiem baru; sole wap­
nia— szczawianem amonu; sole ołowiu— siarkowo­
dorem; chlorki — 10» roztworem azotanu srebra
(po 15 minutowym spoczynku w ciemności nie
powinno być ciemnego zmętnienia).
Cukry. Przez gotowanie z ługiem sodowym:
zjawia się brunatne zabarwienie.
Dekstryna. Gotując 5 kropli gliceryny ze
120 kroplami dyst. wody i 40 gr. molibdenjanu
amonu otrzymuje się niebieskie zabarwienie..
Zanieczyszczenia. Odważyć 25 gr. gliceryny
» sodu i cynku, chlorków, oraz tlenku a^otu. C. wł.
w miseczce platynowej i wyparować powoli na
łaźni wodnej, lub piaskowej. Wystrzegać się* sil­
nego podgrzewania; parowanie zaczyna się w 100°.
Po całkowitem wyparowaniu ochłodzić miseczkę
w eksikatorze i zważyć; otrzymuje się ilość sub­
stancji organicznych i nieorganicznych. Miseczkę
wyprażyć, ponownie ochłodzić/i zważyć. Drugie
ważenie daje ilość ciał nieorganicznych; zaś róż­
nica 1-ej i 2 -ej wagi ilość ciał organicznych.
Zdolność nitracyjna. Wlewa się powoli 10
gram. gliceryny do mieszaniny 37,5 cz. kw. azo­
towego o c. wł. 1,5 i 72,5 cz. kw. siarkowego
o c. wł. 1,84. Naczynie z mieszaniną kwasów na­
leży ochładzać strumieniem zimnej wody. Po
42
skończonem nitrowaniu wlewa się nitroglicerynę
wraz z resztą kwasów do długich biuret i pozo­
stawia w spoczynku przez l/% godziny. Już po
upływie 10 minut oddziela się większą część nitro­
gliceryny (tworzenie się płatków jest niedopuszczal­
ne). Po dokładnem oddzieleniu nitrogliceryny od
pozostałości kwasowej określa się jej objętość,
mnoży«ilość odrzymanych cm .3 przez 1,6 (c. wł.
nitrogliceryny) i otrzymuje ciężar notrogliceryny,
który zwykle wynosi 200 £ pobranej gliceryny.
•18. Kwasy.
a) Kwas azotowy, przeznaczony.do hitrowa-
nia gliceryny, nie powinien zawierać azotanów, •
1,5-1,52.
b) Kwas siarkowy, przeznaczony, do po­
chłaniania wody, nie może zawierać arszeniku,
żelaza, ^ołowiu i śladów ciał azotowych C. wł. 1,84.
Nitrogliceryna w czystym stanie jest cieczą ole­
istą, klarowną, bezwonną, o smaku paląco-słod-
kim i prawie bezbarwną; w . większyćh ilościach
przebija się żółtawe zabarwienie. Działa trująco;
paraliżuje mózg i wzrok. Zatrucie zachodzi naj­
częściej skutkiem bezpośredniego zetknięcia z na­
skórkiem po przez pory (zabezpieczenie— kauczu-
. 43
 kowe rękawiczki). W wypadkach zatrucia chore­
go umieszcza się na świeżem powietrzu, stosuje
kompresy z lodu, mocną czarną kawę. Nitroglice­
ryna rozpuszcza się w alkoholu, eterze, acetonie, oli­
wie, benzolu, toluolu; nierozpuszczalna w wodzie,
terpentynie, ługu sodowym, kw. solnym. C. wł.
przy 15° 1,6. W zwykłej temperaturze nieznacznie
ulatnia się; w 40° wydziela charakterystyczną won;
w 50° zaczyna parować; w 100° wydziela dymy
tlenku azotu skutkiem powolnego rozkładu. Wy­
bucha od uderzenia, piorunianu rtęci oraz w cza­
sie silnego podgrzewania. Zespala się w -f-8 0
w długie, nieprzezroczyste, pryzmatyczne igły,
o c. wł. 1,735. W tym stanie nie jest wrażliwa
na uderzenie. Chcąc roztopić zestaloną nitrogli­
cerynę, umieszcza się ją w naczyniu z letnią wo­
dą o temp. 15—20°; nigdy nie należy jej pod­
grzewać, gdyż wskutek szybkiego przejścia w stan
ciekły może nastąpić wybuch. Stałość nitroglice­
ryny zależy od czystości. Czułość nadzwyczajna;
najmniejsze ślady zanieczyszczenia (kwasy, pył,
tlenek azotu, wilgoć) są przyczyną rozkładu. Pro­
mienie słoneczne działają podobnie. Powstają
wówczas na powierzchni cieczy zielonkawe pla­
my, które przenikają stopniowo wgłąb; jedno­
cześnie zaczynają się wydobywać dymy, które
mogą zapalić się i spowodować wybuch. Zapa­
lona w niewielkiej ilości pali się spokojnie; iskra
elektryczna zapala ją z trudnością, jednak pęk
iskier może wywołać wybuch. Spalanie się za­
chodzi według równania:
2C3H5(N 0,) 30 3- 6 C 0 2 + 5H20 + 6 N + 0
otrzymuje się zatem z dwuch cząsteczek nitrogli­
ceryny: 58,2:. dwutlenku węgla, 19,8"/o ParV wod­
nej, 18 5"/o azotu i 3,5„ tlenu, czyli, że klg. ni­
trogliceryny wydziela 1135 l. ga?ów. Temperatu­
ra w chwili spalania wynosi wedłu W uić’a 3005°,
zaś wywiązana przez 1 kg. nitrogliceryny energja
6050,48 kgm. Ze względu na nadzwyczajną
czułość nie używa się jej jako takiej; zwykle za­
raz po przygotowaniu przerabia- się ją na dyna­
mit, lub inny materjał wybuchowy.
Prócz -powyższego celu nitrogliceryna posia­
da zastosowanie w medycynie: w roztworze alko­
holowym, lub w pastylkach służy jako środek
przeciw newralgji, mig>enie, bólom nerek; bywa
też zastrzykiwana w krew w wypadkach zatrucia
czadem lub gazem świetlnym.
19. Badanie nitrogliceryny.
W ilgoć. Odważa się niewielką ilość nitro­
gliceryny i suszy w eksykatorze ponad chlorkiem
wapnia do stałej wag i.
Az^t oznacza się w nitrometrze Lunge‘go
jako NO ((patrr baw. strz.)
Kwasowość i zasadowość. Nitrogliceryna po-
 winna dać reakcję obojętną. Miesza się kilka
cm 8 nitrogliceryny z dyst. wodą mocno wstrząsa­
jąc. Po ustaleniu wodę odcedzić, wpuścić do nięj
kroplę metyloranżu lub lepiej czerwieni Congo,
która wskaże kwasowość lub zasadowość. 1— 2
krople IS/4 HCl powinny zmienić barwę czerwoną
na ciemno-niebieską. Zasadowoć określa się m e­
todą objętościową.
Slałość. Nitrogliceryna powinna wytrzymać
temp. 82° w ciągu 3 minut. Badanie przeprowa- •
dza się w miedzianym kociołku wysokości 20
cm. i średnicy 20 cm. Kociołek wypełnia się wo­
dą do wysokości 18 cm. i zamyka miedzianą po­
krywą z kilkoma otworami o średnicy 20 mm.
Jeden otwór zatyka się korkiem, w którym osa­
dzono termometr; rtęć termometru musi być po­
grążona na 10 cm. Pozostałe otwory służą do
wprowadzenia . rurek doświadczalnych; przytrzy-
/ m ują je umocowane pod każdym otworem sprę- "
żynki.
Rurki doświadczalne mają 14— 15 cm. dł u­
gości i średnicę 16 mm.; zamyka się je korecz-
kami, po przez które przeciągnięto druci\ platy­
nowy 9 cm. długości. Na druciku tym zawiesza
siję doświadczalny papierek; wprowadza się go do
rurki, uszczelnia korkiem i pociąga drucik tak,
by papierek wisiał swobodnie nad uprzednio wla­
ną nitrogliceryną. Papierki doświadczalne przy­
gotowuje się w sposób następujący: 2,7 gr. skrobi
46
przemyć zim ną wodą, dodać 248,5 gr. dyst. wody,
wymieszać i łagodnie gotować przez 10 minut.
0,9 gr.'jodku potasu, wykrystalizowanego z alko­
holu, rozpuścić również w 248, 5 gr. wody i oby­
dwa roztwory dokładnie ^jnieszać. Pociąć bibułę
na kawałki, pizemyć starannie wodą, zanyrzyć je
do roztworu na 10 sekund, poćzem wysuszyć
w miejscu wolnem od pyłu i kwasów. Wysuszo­
ne skrawki pociąć na paski długości 30 mm.
i szerokości 10 mm. i przechowywać w szczelnie
zamkniętych flakonach ze szkła ciemnego. Pa­
pierki przed doświadczeniem zwilża się do poło­
wy kroplą roztworu glicerynowego (5 cz. glice­
ryny z 5 cz. dyst. wody); nawilżanie czystą wodą
nie jest pożądane ze względu na łatwość paro­
w ania.* Pi óbę stałości przeprowadza się w atm o­
sferze wolnej od kwasów. Wodę w kociołku pod­
grzewa się do 83°, utrzymując temperaturę na
jednym poziomie. W tym czasie wlewa się do
rurki doświadczalnej 2 cm 8 nitrogliceryny za po­
mocą pipetki wprost na dno, bacząc by ścianki
nie zostały obryzgane.
Wyjmuje się szczypczykami papierek do­
świadczalny, zakłada na haczyk platynowy, zwilża
roztworem gliceryny, wsuwa natychmiast do rur­
ki doświadczalnej, którą wstawia się do łaźni
wodnej tak, by badana substancja znalazła się na
jednym •poziom ie z rtęcią termometru. Notuje
się ..wtedy czas. Rurki wyjmuje się co 3 minuty
 i bada papierki. Badanie należy uważać za skoń­
czone, skoro ukaże się brunatna linja na granicy
suchej i mokrej części papierka, której barwa
podobna jest do zasadniczej na typowym papierku.
Badaną nitroglicerynę uznaje się za niedo­
statecznie czystą, skora'1czas, niezbędny do poja­
wienia się barwy, nie wynosi przynajmniej 15 mi­
nut. O ile po upływie % godziny żądanego
zabarwienia niema, doświadczenie przerywa się,
uznając produkt za dobry.
U w a g a . Dyst. woda zmieszana z nitrogli­
ceryną nie powinna dawać mJecznego zmętnienia,
sama zaś nitrogliceryna po wymyciu powinna być
klarowna.
Oznaczenie punktu topliwości. Wąską, szklana
rurkę wydyma się tuż przy samym końcu, pozo­
stawiając pod utworzonym wzdęciem szpic dłu­
gości 1 mm.* Rurkę wraz z termometrem (wzdę­
cie na jednym poziomie z rtęcią) pogrąża się do
naczynia z wodą o temp. najwyżej 8°. Do wzdę­
cia wrzuca się kilka kryształków zamarzniętej ni­
trogliceryny i naczynie podjrzewa ciepłą wodą,
mieszając ją tak, by ciep/o rozchodziło się rów­
nomiernie. Skoro wewnątrz doświadczalnej rurki
na szpicu ukaże się pierwsza kropelka nitroglice-
ny, notuje się temperaturę, która według Nauck-
hoffa wynosi dla chem. cfzystej nitrogliceryny
12u— 12,4°, zaś dla technicznej 10,4°— 10,
Oznaczenie punktu zestalenia. Umieszcza się
48
w probówce 15 cm .3 nitrogliceryny i zamyka kor­
kiem, przez który przechodzi termometr i miesza-
dełko. Probówkę osadza się w korku i ustawia
w drugiej, obszerniejszej tak, by zewsząd otacza­
ła ją warstwa powietrza. Aparat zanurza się w wo­
dę o temp. 5°. Nitrogliceryna ochładza się stop­
niowo: mieszając reguluje się temperaturę wody.
W chwili pojawienia się pierwszych *kryształków "
■notuje się temperaturę.
Fabrykacja nitrogliceryny obejmuje'. 1) przy­
gotowanie mieszaniny kwasowej, 2) nitrowanie,
3) oddzielanie, 4) przemywanie, 5) przesączanie
6) przeróbka pozostałości.
1. Przygotowanie mieszaniny kwasowej. Kwa­
sy miesza się zapomocą mieszadła w obszer­
nych cylindrycznych naczyniach z lanego żelaza;
mieszaninę pozostawia się w spoczynku przez do­
bę, by dobrze ostygła. Zgodnie z równaniem
chemicznem na jedną cząsteczkę gliceryny wypa­
da 3 cząsteczki kw. azotowego (dodaje się przy-
tem 5 cz. kw. siarkowego) t. j. na 100 gr. glice­
ryny 205,43 gr. kw. azotowego, by otrzymać
246,74 cz, nitrogliceryny. W praktyce bierze się
kw. azotowy w większej ilości. W nowoczesnych
fabrykach na 110 gr. gliceryny działa się miesza­
niną przygotowaną z 300 gr. kw. azotowego o za­
wartości 95'o NO i 500 gr. kw. siarkowego o za­
wartości 96'£ S 0 2. Wydajność, średnio biorąc, wy­
nosi 217 gr. nitrogliceryny ze 100 *gr. gliceryny,
M at*rjały wybuchowe.— <. 49
a więc jest o 12^ niższa od teoretycznej. Przyczyną
tego jest zmniejszająca się w czasie reakcji ilość
kw. azotowego i rozpuszczanie się dopływającej
pod koniec gliceryny w kw. siarkowym.
2. Nitrowanie. Do nitrowania służy obszer­
ne drewniane naczynie, wyłożone wewnątrz bla­
chą ołowianą. Pomiędzy ścianami naczynia krąży
zimna woda, zaś wzdłuż ścian wewnętrznych bie­
gnie spiralna kanalizacja również do zimnej wo­
dy. Naczynie zamyka wypukła pokrywa z szyb­
kami, przez które sprawdza się przebieg reakcji;
od środka pokrywy przechodzi pionowo rura do
odprowadzania gazów; barwę ich obserwuje się
przez szybki, umieszczone tuż nad obsadą rury.
Wzdłuż naczynia przechodzą pionowo rury do
przesyłania zgęszczonego powietrza, które dopły­
wem swym i rozprężeniem ustawicznie miesza
ciecz. Kran w dnie naczynia oraz 2 termometry
do określania temperatury cieczy u dołu i u góry
uzupełniają budowę , aparatu. Pojemność naczy­
nia zależy od produkcji; obliczona jest tak, by
ładunek zajmował najwyżej 2/s.
Przed nitrowaniem glicerynę przesącza ^ię
i doprowadza do 20°, ażeby była dobrze płynna;
zniżka temperatury powoduje zagęszczanie się gli­
ceryny, która w takim stanie nie nadaje się do
nitrowania. Po wprowadzeniu do aparatu miesza
niny kwasowej, uruchamia się chłodnice wodne
i powietrzne, doprowadzając temperaturę nie wy­
żej 18° i wtryskuje glicerynę pod postacią deszczu.
W tym czasie temperatura nie powinna przekro­
czyć 30°, co osiąga się przez odpowiedni dopływ
powietrza. Przy wyższej temperaturze rozpoczyna
się rozkład: ciecz zabarwia się na brunatno i za­
czynają wydzielać się dymy tejże barwy. By unik­
nąć wybuchu, spuszcza się wówczas całą zawartość
aparatu do podstawionego naczynia z 'zimną wo­
dą, do której kieruje się silny strumień zgęszczo-'
nego powietrza.
j. Oddzielanie. Po skończonym nitrowaniu
łączy się kran aparatu ołowianą rurą z seperato-
rem o budowie podobnej i przelewa ciecz, utrzy­
mując temperaturę 18—20° za pomocą zgęszczo­
nego powietrza. Nitrogliceryna zbiera się powoli
u góry, a w niespełna godzinę oddziela się cał- \
kowicie; łatwo spostrzec powierzchnię graniczną
międ?y żółtawą, klarowną warstwą nitrogliceryny
i dolną, mlecznej barwy, złożoną z resztek kwa­
sów. Te resztki odcedza się do drewnianego,
wyłożonego ołowiem zbiornika z wodą, którą usta­
wicznie miesza strumień zgęszczonego powietrza,
i pozostawia do dalszej przeróbki. Pod sepera-
torem znajduje się zapasowy zbiornik z wodą, do
którego wlewa się nitroglicerynę w razie wzrostu
temperatury.
4 . Przemywanie. Zbiornik, do którego prze­
lewa się z seperatora nitroglicerynę ma kształt
walca lub stożka o dnie pochyłem. Wewnątrz,
pionowo, a na dnie spiralnie przechodzą chłod­
nice ze zgęszczonem powietrzem, które utrzymuje
temperaturę przemywanej cieczy między 15— 30°.
Poniżej 15° mogłaby ciecz skrzepnąć, powyżej 30°
nastąpiłby rozkład. Do krzepnięcia można nie do­
puścić przez dodawanie ciepłej wody; rozkładu
wstrzymać^ niepodobna i dlatego nie można prze­
kroczyć 30°. Po wlaniu nitrogliceryny do zbior­
nika przemywa się ją czystą wodą w celu usu­
nięcia kwas^W- Nitrogliceryna zbiera się na dnie,
woda zaś wypływa; zmienia się ją, myjąc roztwo­
rem węglanu .sodu, to znów czystą wodą, ciągle
mieszając, dopóki nie wykaże oboję':nej reakcji.
j. Przesączanie. Aparat filtracyjny mieści się
pod zbiornikiem do przemywania. Składa się
z drewnianego naczynia formy cylindrycznej, wy­
łożonego wewnątrz ołowiem; u góry podwójny
flanelowy filtr z warstwą dobrze wysuszonej soli
kuchennej. Przemyta nitrogliceryna, po odcedze-
niu wody pozostawia na filtrze ewentualne zanie­
czyszczenia, poczem przechodząc przez warstwę
soli, pozbywa się resztek wody i zbiera się na
dnie aparatu. Stąd kauczukowemi wiaderkami
przelewa się ją do stożkowatych naczyń i pozo­
stawia w spokoju przez dobę. W tym czasie zbie­
ra się na wierzchu reszta wody, którą należy od-
cedzić; w naczyniach pozostaje czysty produkt.
6 . Przeróbka pozostałości. Roztwory: kwaso­
we i pochodzące z przemywania zbiera się i, ze
52
względu na bezpieczeństwo, przerabia oddzielnie,
w celu zebrania kwasów, oraz resztek nitroglice­
ryny. Mieszanina kwasów po uwolnieniu od ni­
trogliceryny i zagęszczeniu, służy głównie do wy­
robu sztucznych nawozów, lub też oddziela się
je, oczyszcza i koncentruje.
Resztki nitrogliceryny wydobywa się możli­
wie często i nie gromadzi się ich nigdy w więk­
szej ilości ze względu na bezpieczeństwo. Prze­
róbka odbywa się wyżej opisanym sposobem;
trwa bez przerwy i pod baczną kontrolą. Pozo­
stałości półstałe spala się codziennie w miejscach
oddalonych od zabudowań fabrycznych. Woda
wylewana poza obręb febryczny nie może zawie­
rać śladów nitrogliceryny; poza tem zobojętnia
się ją, by nie niszczyła kanalizacji fabrycznych,
nie skażała sąsiednich wód i nie wpływała ujem­
nie na roślinność.
U w a g a . Budynki fabryczne drewniane, lek­
kie stawia się zdąla jedne od drugich. Podłogi
pokrywa się warstwą piasku, zmieniając go co
pewien czas. Najlepiej nadają się podłogi z bla­
chy ołowianej, którą zagina się przy brzegach na
wysokość 1 cm., lub wyżej, by w rażie wysadze­
nia kranu, pęknięcia naczynia etc. można było
produkt zebrać.
53
 R O Z D Z IA Ł V.
DYNAMIT.
Dynamit wynalazł szwedzki inżynier Alfred
Nobel w 1866 r. Jest to mieszanina nitroglice- 1
ryny z substancją porowatą, t. zw. chłonnikiem,
który absorbując nitroglicerynę, zmniejsza jej czu­
łość. Daje się bezpiecznie przewozić kolejami
lub po zwykłych drogach. Stosuje się jako ma-,
terjał wybuchowy w wojskowości i górnictwie.
Pierwszy dynamit Nobla był mieszaniną ni­
trogliceryny z krzemionką, która działając absor-
bująco, nie wpływa na siłę wybuchu. Z biegiem
czasu Nobel udoskonalił swój wynalazek, zastę­
pując krzemionkę substancją, która prócz własności
absorbcyjnej, zwiększała siłę wybuchu. Obecnie
więc, zależnie od substancji absorbującej, rozróż­
niamy dwa rodzaje dynamitu: o chłonniku bier­
nym i czynnym.,
20. Dynamit o chłonniku biernym.
Ciało bezwonne, plastyczne, barwy białej, bru­
natnej lub różowej zależnie od chłonnika, którym,
prpcz krzemfcnki może być gips, kaolin, kreda etc.
W stanie normalnym, t. zw. dynamit miękki jest bły­
szczący, w dotknięciu tłusty, nie pozostawia jednak
na papierze śladów tłustych. W chwili wybuchu
1 kg. d a je .628 1. gazów. Ciężar właściwy waha
się między 1,2 — 1,6 zależnie od ilości nitroglice­
54
ryny i rodzaju chłonnika. Przy zetknięciu małej
ilości z ogniem zapala się i płonie spokojnie ży­
wym płomieniem. Wybucha: 1) nagromadzony
w większych ilościach >skutkiem ciśnienia jednych
warstw na drugie, 2) zamknięty w mocnej meta?
lowej puszce po dojściu do temperatury zapalności,
3) pod wpływem 0,6 gr. piorunianu rtęci, 4) uderze­
nia i tarcia twardemi ciałami, 5) ogrzany powoli
do 180" lub raptownie do 230°. Zamarza w
w tym stanie zwie się t w a r d y m , traci połysk,
powierzchnia pokrywa się jakgdyby szronem. Wy­
bucha znacznie trudniej od miękkiego, lecz mimo
znacznie mniejszej wrażliwości jest bardzo niebez­
pieczny w użyciu: przy łamaniu lub dotykaniu
nawet drewnianemi narzędziami wybucha. Powo­
dem tego są kryształki ściętej nitrogliceryny, któ­
re podczas przełamywania,' skutkiem tarcia, powo­
dują wybuch. Wybuch dynamitu twardego wywo­
łuje się pr,zez podwójną detonację, t. j. zapomocą
ładunku zapałowego, którym może być dynamit
miękki, melinit lubi ekrazyt, detonowany ze swej
strony piorunianem rtęci. Ze względu na bezpie­
czeństwo oraz dzięki temu, że dynamit twardy
nawet przy podwójnej detonacji nie zawsze wybu­
cha, lub tylko częściowo, używa się go bardzo
rzadko— w ostateczności; z reguły należy go od-
grzać.
Niewielkie ilości dynamitu twardego odgrze­
wa się w puszce blaszanej o podwójnych ścianach,
55
pomiędzy któremi znajduję się woda o temp. 30';
wewnątrz umieszcza się dynamit. Zewnętrznie
puszkę izoluje się filcem, trocinami etc., a u gó­
ry zamyka izolacyjną pokrywą, by zapobiedz roz­
praszaniu się ciepła. Duże ilości odgrzewa się
w ciepłych przewietrzanych izbach, chroniąc przed
promieniami słońca i bacząc, by temperatura zbyt­
nio się nie podniosła. Dynamit, który stracił znacz­
ną część nitrogliceryny zwie się s u c h y m ; jest
matowy, kruszy się Av palcach, wybucha słabo lub
wcale. Promienie słoneczne lub wyższa tempe­
ratura powoduje t. zw. pocenie się dynamitu: na
powierzchni występują drobne kropelki wydzielo­
nej nitrogliceryny. To samo zjawisko zachodzi
pod wpływem wilgoci; woda skutkiem osmozy
przenika wgłąb dynamitu i wymywa nitroglicerynę,
która gromadzi się na powierzchni. Dynamit w tym
stanie jest bardzo niebezpieczny. Przygotowany
z czystych materjałów dynamit oznacza się dużą
stałością: można go w odpowiednich warunkach
przechowywać latami.
21. Dynamit o chłonniku czynnym.
■ Jest mieszaniną nitrogliceryny z substancjami
palnemi np. mączką drzewną, węglem, wybuchowe-
mi, jak proch czarny, bawełna strzelnicza lub ciałami
bogatemi w tlen i azot— chloran potasu' azotan so­
du Chłonniki czynne zwiększają siłę wybuchu: spala­
jąc się wydzielają ciepło i dużą ilość gazów. Ogrze­
56
wany powoli wybucha w 204°, raptownie— w 240°;
zapalony w niewielkiej ilości pali się spokojnie.
Zamarza w 7°, zachowując często swą plastycz­
ność. Leżąc pod wodą dłuższy czas, nie zmienia
swych własności. Stałość posiada większą od po­
przedniego; jest mniej czuły na uderzenie, wrażli­
wość jednak wzrasta w miarę podwyższania tem­
peratury. Dodatek niewielkiej ilości -kamfory lub
benzyny zwiększa bezpieczeństwo, nie zmniejsza­
jąc siły wybuchowej; wybuch wywołuje się silniej­
szą spłonką piorunianu. Pod innemi względami
zachowuje się jak poprzedni. Dzięki swej sile
wybuchowej znalazł obszerne zastosowanie, a ba­
dania w celu zwiększenia tej siły dały szereg dy­
namitów, z których najważniejsze:
22. Dynamit szary.
1) 20—25 cz. nitrogliceryny i 80—75 cz. pro­
chu czarnego. 2) 52 cz. nitrogliceryny, 30,5 cz.
azotanu potasu, 1,5 cz. węglanu sodu i 16' cz.
mączki drzewnej.
23. Dynamit Judsohna.
5 cz. nitrogliceryny, 64 cz. azotanu sodu,
* 16 cz. siarki i 15 cz. węgla.
24. Nitrolkrut.
24 cz. nitrogliceryny, 30 cz. chloranu potasu
i 46 cz. azotanu potasu.
57
 25. Amidogen-
75 cz. nitrogliceryny, 4 cz. azotanu amonu,
3 cz. parafiny i 18 cz. węgla.
26. Gotham.
66 cz. nitrogliceryny, 20 cz. chloranu pota­
su, 4 cz. azotanu potasu i 10 cz. sproszkowanej
kory dębowej.
27. Nizebastina.
55 cz. nitrogliceryny, 22 cz. węgla, .19 cz.
chloranu potasu i 4 cz. węglanu sodu.
28. Subatyna
78 cz. nitrogliceryny, 8 cz. azotanu potasu
i 14 cz. węgla.
29. Wytwarzanie dynamitu.
* ładunki zapałowe tej samej średnicy lecz długoś­
Chłonnik musi być dokładnie sproszkowany,
wolny od wszelkich zanieczyszczeń i wilgoci.
Krzemionkę, gips ect. rozdrabia się w specjal­
nych młynach; z krzemionki szczególnie kwarc •
musi być starannie usunięty. Po pierwszym zmie­
leniu usuwa się z chłonnika substancje organicz­
ne i wilgoć przez mocne prażenie na płaskich
płytach, przy częstem mieszaniu.- Po ochłodzeniu
58*
miele się po raz wtóry na drobny proszek i prze­
siewa przez cienkie sita. Pizesiany chłonnik prze­
chowuje się w workach w suchem miejscu.
Właściwe wytwarzanie odbywa się w obszer­
nych drewnianych naczyniach, wyłożonych wew­
nątrz ołowiem, do których wsypuje się' chłonnik
w dowolnej-ilości i stopniowo dolewa nitroglice­
rynę: Mieszając i ugniatając,- otrzymuje się jed­
norodną, plastyczną masę do której zazwyczaj
dodaje się 0,25% ochry w celu ujednostajnienia bar­
wy. Dobra krzemionka chłonie około 82% nitrogli­
ceryny. Dynamit Nr 1 otrzymuje się z i 75 cz. ni­
trogliceryny i 25 cz. chłonnika; dynamit Nr-. 2 i 3
z 70 i 80 cz. nitrogliceryny.
Dla zobojętnienia mogącego się wydzielać
kwasu zwykle dodaji się 0,5% sody. Powstałą
masę przepuszcza się przez sita i tworzy się przy
pomocy ręcznej prasy ładunki t. zw. kluski o śred­
nicy 20—23 *mm. długości 10 cm., wagi mniej
więcej 70 gr. Prócz tych klusek przygotowuje się
ci 25 cm. Kluski owija się w papier pergamino­
wy lub parafinowy, na którym oznaczona jest
firma i rok wytworzenia. 2,5 kg. klusek zwija się
w osobny pakiet i 10 takich pakietów układa
w sk«ynkę drewnianą. Skrzynki z dynamitem
przechowuje się w suchych przewiewnych izbach
o temp. 15°, chroniąc przed promieniami słońca;
pokrywki skrzynek unosi się nieco przez podło-
 zenie drewienek, by powietrze przenikało do
wnętrza. W składach dynamitu nie przechowuje
się innych materjałów wybuchowych i łatwopal­
nych. Co pewien czas, perjodycznie bada się
złożony w składach dynamit za pomocą papier­
ka lakmusowego; w razie pojawienia się na pa­
pierku czerwonej barwy, lub o ile na dynamicie
zjawią się zielonkawe plamy, materjał należy na-
tychmiasł usunąć i zniszczyć. W tym wypadku
układa się naboje w szereg, prostopadle do kie-
# runku wiatru, oblewa naftą i spala.
30. Badanie^dynamitu.
* wać. Dobry dynamit nie powinien wydzielać dy­
1) Wilgoć określa się przez suszenie w eksi-
katorze nad chlorkiem wapnia do stałej wagi.
2) Kwasowość, za pomocą papierka lakmu­
sowego.
3 ) Stopień pocema wskazują tłuste plamy na
papierze, w który dynamit jest zawinięty. Dobry
dynamit poddany stopniowo ciśnieniu 5 kg. na
1 cm .2 nie powinien wydzielać nitrogliceryny. Nie
powinien również pocić się p<5d wpływem nie­
wielkiego wzrostu temperatury i przy przechodze­
niu ze stanu miękkiego w twardy lub odwrotnie.
W flnglji wymaga się, by dynamit nie . wj^zielał
nitrogliceryny podczas trzykrotnego kolejnego za­
mrażania i odtaiwania, jak również w czasie
8-dniowego pobytu w temp. 30°. Pozatem dyna­
60
mit, który ma być wysłany i pozostawać w miej­
scowościach wilgotnych poddaje się 24-godzinnej
próbie pod kloszem w sąsiedztwie wody: ilość
pochłoniętej wody i wydzielonej nitrogliceryny
określa się wagowo.
4) Wytrzymałość cieplną określa się pod­
dając dynamit temperaturze 30" (metoda Abla):
nitrogliceryna nie powinna wydzielać się przynaj­
mniej przez 15 minut. Stałość oznacza się w ce­
lu przekonania się, czy dynamit można przewozić,
przechowywać czas dłuższy i bezpiecznie nim
operować. Dobry dynamit można przewpzić, prze­
chowywać czas dłuższy i bezpiecznie nim opero-
mów azotowych, nie rozkładać się.
5) Ilość chłonnika i nitrogliceryny określa
się przez różnicę wagi po wzajemnym oddziele­
niu. W tym celu działa się na dynamit eterem,
który rozpuszcza nitroglicerynę i uwalnia'chłon-
nik. Po przesączeniu i przemyciu eterem ciecz
uwalnia się od niego na łaźni piaskowej i waży
pozostałość.
31. Żelatyna wybuchowa.
Jest to masa rogowata koloru bursztynowe­
go o c. wł. 1,63. Otrzymuje się przez rozpusz­
czenie do 10% kolodjonu w nitroglicerynie. Jest
mniej wrażliwa od dynarrjitu ńa uderzenie i tar­
cie. Dodatek kamfory bardziej jeszcze zmniejsza
jej wrażliwość; woda nie wymywa z niej nitro-
61
gliceryny; zamarza poniżej Ó°. Wybucha od 0,8
gr. piorunianu rtęci lub przez ogrzanie do 209°;
w chwili wybuchu 1 kg. daje 710 1. gazów.
Wytwa> zanie. Materjały, które służą do wy“
robu żelatyny wybuchowej muszą być w stanie,
bezwzględnej czystości. Kolodjon nie powinien
zawierać nierozpuszczalnej bawełny strzelniczej,
której dopuszczalne są jedynie ślady. Przecho­
wywany zazwyczaj w stanie wilgotnym, kolodjon
przed fabrykacją podlega dokładnemu wysusze­
niu. Suszenie odbywa się w specjalnych budyn­
kach w .terpp. nieprzekraczającej 40 .' Rozkłada
się go cienkiemi warstwami na płytach, pomiędzy
któremi krąży ciepłe powietrze. Umieszczony
w masie kolodjonu termometr pozwala w każdej
chwili oznaczyć żądaną temperatu ę. Po dojściu
do stałej wagi kolodjon • przesiewa się i jako
miałki proszek przechowuje w kauczukowych wor­
kach, zabezpieczając od wpływów atmosferycznych.
Rozpuszćzanie kolodjonu w nitroglicerynie
zwie się żelatynowaniem, a to dzięki tworzeniu
się plastycznej, galaretowatej masy. Odbywa się
w naczyniach drewnianych o podwójnych ścia­
nach, wyłożonych wewnątrz ołowiem, pomiędzy
któremi krąży woda o temp. do 50°, W razie
wzrostu temperatury wpuszcza się strumień zim­
nej wody ze zbiornika,, który zawsze musi znaj­
dować się w pobliżu. Po wpuszczeniu nitrogli­
ceryny do naczynia i doprowadzeniu, z zachowa-
62
niem wszelkich ostrożności, temp. do 45°, wsy­
puje się stopniowo kolodjon i miesza drewnianą
łopatką, unikając tarcia o ściany. Po wprowadze­
niu całej porcji kolodjonu do nitrogliceryny i do-
kjadnem wymieszaniu, pozostawia się mieszaninę
w spoczynku przez 1/2 godziny w tem. 40—50 ,
poczem przesyła się ją do cylindrycznej bronzo-
wej dzieży o podwójnych ścianach, pomiędzy
któremi krąży ciepła, lub w miarę potrzeby, zim­
na woda. Wewnątrz dzieży umieszcza się 2 mie­
szadła, których skrzydła obracają się z różną
szybkością w kierunkach przeciwnych. Żelatyna
zostaje tu równomiernie wymieszana sama w so­
bie, lub z substancjami, które się dodaje w celu
podniesienia wartości i własności produktu.
Kolodjon rozpuszcza się w nitroglicerynie
tylko na ciepło; w acetonie, eterze octowym, ety­
lowym, nitrobenzolu w zwykłej temperaturze.
W celu‘ uniknięcia zawsze niebezpiecznego pod­
grzewania nitrogliceryny, żelatynuje się kolodjon \
w jednym z rożpuszczalników i wówczas dopiero
dodaje do nitrogliceryny łącznie z inną substancją.
W końcu tworzy się ładunki tak jak dynamitowe.
Najważniejsze rodzaje podają dalsze ustępy.
32. Forsyt.
64 cz. nitrogliceryny, 3,5 cz. kolodjonu, 25
cz. azotanu amonu, 6,5 cz. sproszkowanego drze­
wa i 1 cz. magnezji.
' 63
 33. Żelignit.
29,3 cz. nitrogliceryny, 70 cz. azotanu amonu
i 0,7 cz. kolodjonu.
34. Dynamit Browna.
30 cz. nitrogliceryny, 40 cz. azotanu potasu,
24 cz. siarczanu magnezu, 4 cz. terpentyny, 1 cz.
kolodjonu i 1 cz. węglanu sodu.
35. Dynamit Arlesa.
86 cz. nitrogliceryny, 10 cz. kolodjonu i 4 cz.
nitrobenzolu.
36. Analiza dynamitu.
Podziałać na 1 gr. rozdrobnionego dynamitu
eterem: rozpuści się nitrogliceryna, w niewielkiej
ilości parafina, siarka i żywica. Przesączyć i ete­
rową ciecz wyparować na łaźni .wodnej w 30,J.
Kroplę oleistej cieczy umieścić na kowadle i ude­
rzyć młotem: powinien nastąpić wybuch. Dodać
ługu i lekko podgrzać; żywice zmydlą się. Wyru­
gować kw. solnym. Odrobinę cieczy sprasować
w bibule do sączenia: drobne żółte kryształki
wskazują obecność siarki. Sprawdzić, działając na
część cieczy wodą królewską: siarka utleni się na
kw. siarkowy; określa się ją jako siarczan baru;
Pozostałą ciecz podgrzać z siarczkiem amonu;
64
siarka wejdzie w połączenie. Po ^chłodzeniu pa­
rafina utworzy na powierzchni skorupkę. Pozo­
stały z wyciągu eterowego chłonnik bada się pod
mikroskopem: po strukturze i zabarwieniu rozpo­
znaje się krzemionkę, mączkę drzewną, węgiel.
Substancje mineralne analizuje się po spopieleniu
zwykłym sposobem.
37. Analiza żelatyny wybuchowej.
Podżiałać na rozdrobniony 1 gr. substancji
roztworem 2 cz. eteru i 1 cz. alkoholu: rozpuści
się nitrogliceryna, kolodjon, kamfora, żywice, nie­
co parafiny i siarki. Dodać chloroformu w nad­
miarze; utworzony osads zebrać na sączku i wy­
suszyć bibułą. O ile jest kolodjon poznaje się go
po zapalności i rozpuszczalności na gorąco w siar­
czanie sodu. Z cieczy wyparować alkohol, eter
i chloroform na łaźni wodnej w 30° po tym w 80°.
Pozostałość bada się jak przy dynamicie.
R O Z D Z IA Ł V I.
PROCH BEZDYMNY.
Wkrótce po wynalezieniu baw. strz. wszczęto
poszukiwania nad przekształceniem kruszących jej
własności na miotające. Ze względu na niedokład­
ność produktu, nadmierne ciśnienie na boczne
ściany luf w chwili wybuchu oraz straszliwe wy-
M a t e r jn ly w y b u c h o w e . — B.
65
padki, wszelkie próby wstrzymano, a państwa
europejskie porzuciły myśl używania baw. strz.
do broni palnej. Myśl jednak została' rzucona,
prace podjęto i wreszcie w 1884 r. francuski che­
mik Paweł Viei 11e umożliwił zastosowanie baw.
strz. pod postacią prochu bezdymnego.
Proch bezdymny jest mieszaniną rozpuszczal­
nej i nierozpuszczalnej baw. strzelniczej, z dodat­
kiem ciał bogatych w tlen. Przypuszczać należy,
że drobniutkie cząsteczki nierozpuszczalnej baw.
strz., zawieszone w masie prochu, posiadają sa­
moistne życie i są przyczyną nagłych wybuchów.
Dlatego też przygotowuje się obecnie proch bezd.
głównie z rozpuszczalnej baw. strz. z nieznaczną
domieszką nierozpuszczalnej. Substancje bogate
w tlen (azotany sodu, potasu, oraz związki orga­
niczne, jak np. nitrogliceryna) unieruchomione
w prochu bezd. umożliwiają całkowite i jednocze­
śnie stopniowe spalanie, dzięki czemu pocisk zy­
skuje na szybkości początkowej, a działanie wstecz­
ne osłabia się. Jednostajność ciśnienia zyskuje
się przez t. zw. żelatynowanie, t. j. rozpuszczanie
kolodjonu w substancji lotnej lub szybko schną­
cej, która nie wpływa ujemnie na rodzaj i wła­
sności prochu. Stosuje się w tym celu mieszaninę
alkoholowo-eterową, aceton, eter octowy, octan
metylu, benzol, nitrobenzol etc.. Dla zmniejszenia
czułości, ilości wydzielonego ciepła i zapewnienia
stałości dodaje się kamforę, wazelinę, parafinę, etc.
38. Wytwarzanie.
Baweł. strz. nadsyłana do fabryk prochu
bezd. zawiera do 30» wody. Po rozdrobnieniu
waży się oddzielnie B. S.t i B. S.2, określa
średnią zawartość wody, oraz ilość w jakiej mają
być pobrane obydwie substancje. Ilości te są
różne i zależnie od wzajemnego stosunku otrzy­
muje się proch o odpowiednich własnościach.
B. S.i daje proch, żywy, silny; skutkiem swej nie-
rozpuszczalności znajduje się zawieszona w zże-
latynowanej masie. Aby więc uzyskać jedno­
stajne spalanie masa musi być jednorodna, dla­
tego też B. S., musi być dokładnie sproszkowa­
na i wymieszana. Proszkowanie odbywa się
w młynach połączonych z automatyczną wagą.
Suszenie baw. strz. w. niektórych fabrykach
odbywa się za pomocą ciepłego powietrza w temp.
50', jest ono jednak ryzykowne i szczególnie niebez­
pieczne pod koniec suszenia, gdy baw. strz. zawiera
coraz mniej wody. Obecnie suszy się baw. strz.
w prasach hydraulicznych za pomocą alkoholu, któ­
ry pod ciśnieniem (końcowe dochodzi do 300 atm )
wymywa wodę.
Alkoholizowaną baw. strz. przepuszcza się
przez sita, większe skupienias uprzednio rozbija
drewnianymi tłuczkami, dodaje' ciała pomocnicze
i przenosi do naczyń, w których odbywa się że­
latynowanie. Maczynia te są z ’ zewnątrz ogrze­
67

wane lub w miarą potrzeby oziębiane wodą, za­
leżnie od tego, czy należy przyśpieszać rozpusz­
czanie, czy zmniejszyć parowanie rozpuszczalnika.
Wewnątrz znajduje się mieszanina alkoholowo-
eterowa, lub jeden z wyżej wymienionych roz­
puszczalników, w którym rozpuszcza się B. S.2
a cząsteczki B. S.j oraz ciał pobocznych równo-,
miernie rozprowadza w roztworze zapomocą mie­
szadeł. Żelatynowanie uważa się za skończone,
gdy masa osiągnie dostateczną plastyczność,
a pozostawiona na pewien czas w spoczynku nie
wydziela rozpuszczalnika, co wskazywałoby na jego
nadmiar lub niedostateczną ilość baw. strz. Zwy­
kle wprowadza się 100 cz. baw. strz. do 100—150
cz. rozpuszczalnika. Proces ten trwa blizko dwie
godz/ny, poczem ciastowaią masę spuszcza się
bocznym wylewem do wiader, ugniata bronzowe-
mi tłuczkami i, szczelnie zamknąwszy, przenosi
do walcowni, skąd masa wychodzi w płatach od­
powiedniej grubości i długości. Temperaturę wal­
ców utrzymuje się mniej więcej do 60°, dzięki
czemu część rozpuszczalnika zostaje z płatów
usunięta. Płaty chwyta si-ę na podstawione drew­
niane ramy i umieszcza wraz z niemi w, żelaznych
skrzyniach pojemności 10 m.3, a po zamknięciu
ich odciąga się rozpuszczalnik za pomocą wen-,
tylatorów, które z jednej strony wprowadzają
ogrzane powietrze, z drugiej zaś wyciągają je po
nasyceniu parami alkoholu i eteru. Pary przecho­
dzą następnie przez oziębione rury, a po skonden­
sowaniu mogą być użyte ponownie. Płaty wysy­
chając kurczą się: stopień kurczenia- musi być
uwzględniony, dlatego też odciąganie rozpuszczal­
nika wymaga starannej regulacji. Po wysuszeniu
płaty mają wygląd rogu; zawierają do 20"/,i alko­
holu, dzięki czemu są dość giętkie, zachowując
żądaną twardość. Kraje się je wówczas na płat­
ki, taśmy, etc., zależnie od przeznaczenia, po­
czem, zebrawszy w worki, zanurza na 8 godzin
w wodę o temp. 80°, w której proch całkowicie
uwalnia się od alkoholu. W końcu suszy się go
na metalowych siatkach w temp. 45° w próżni
lub za pomocą wentylacji. '*•
Proch karabinowy podlega niekiedy grafito­
waniu. Czynność ta odbywa się w bębnach, do
których wsypuje się płatki oraz niewielką ilość
grafitu z gumą arabską. Po kilku godzinach obra­
cania bębnów płatki pokrywają się powłoką gra­
fitową. Wówczas proch suszy się, przesiewa
i przechowuje w szczelnie zamkniętych drewnia­
nych skrzyniach, wyłożonych blachą cynkową.
39. Własności prochu bezdymnego.
Proch bezdymny wybucha od spłonki pioru-
-nianu rtęci. Zapalony ną wolnem powietrzu spala
J się spokojnie żywym płomieniem; zapalony w zam­
kniętej przestrzeni wybucha słabo. Uderzony z nie­
wielkiej odległości (do 140 krok.) kulą karabinową
zapala się. Elektryzuje sią przez tarcie. Pod wpły­
niższa temperatura 160"; proch 6 zapalności niż­
wem silnego uderzenia lub tarcia wybuchają tyl­
szej uznaje się za zły.
ko bezpośrednio uderzone cząsteczki. Jest od­
5) Siła wybuchowa. Do badania służy przy­
porny na działanie wody: wysuszony po zamo­
rząd Trauzla. Jest to blok ołowiu z niewielkiem
czeniu nie traci swych własności. Przy przewo­
wydrążeniem po środku do pomieszczenia pro­
żeniu nie daje pyłu. 1 kg. wydziela 900 1. ga­
chu. Otwór wydrążenia zamyka się tak, by przejść
zów i około 1300 Cal. Psucie poznaje się tak
mógł jedynie zapał. Wskutek ciśnienia wywoła­
jak przy bawełnie strzelniczej po burych plamach
nego wybuchem prochu, wydrążenie powiększa,
i kwaśnieniu. Pozostałości po spaleniu same przez
się. Wlewa się w nie wodę z miareczkowanego
się nie są szkodliwe dla luf; jednak z powodu
naczynia i określa objętość, która będąc propor­
swej hygroskopijności, chłonąc wilgoć, z biegiem
czasu powodują rdzewienie. cjonalną do siły wybuchowej prochu, pozwala ją
obliczyć.
40. Badanie prochu bezdymnego. 6 ) Własności balistyczne mierzy się w moź­
1) Hygroskopijność określa się przez róż­
dzierzu Nobla, w którym umieszcza się ładunek
prochu oraz pocisk stałej wagi. Z odległości,
nicę wagi, przechowując proch przez 4 — 5 go­
którą przebył pocisk oblicza się nośność ładunku.
dzin w temp. 45\
2) Wpływ wilgoci. Dobrze wysuszony proch 7) Stałość określa się tak, jak dla bawełny
strzelniczej. Próba jednak może dać błędne re­
pozostawia się przez parę dni na wilgotnem po­
zultaty z powodu obecności w prochu eteru octo­
wietrzu: przez różnicę wagi określa się ilość
wego, acetonu, wazeliny, ect., które tuszują re­
wchłoniętej wody.
akcję z jodkiem potasu. Zdaniem O. Gutmana
3) Wpływ zimna. Pozostawia się proch
jedne z nich pochłaniają jodek potasu, drugie
przez dobę w temp. niżej 0°, poczem bada sią
rozpuszczają go lub wchodzą z nim w połączenie.
jego wygląd i skład chemiczny; dobry gatunek
Stosuje się przeto skuteczniej przy określaniu
prochu nie powinien wykazać żadnych zmian.
-wytrzymałości cieplnej roztwór dwufenylaminy
4 ) Temperatura zapalności. Niewielką ilość ~
(1 gr. w 50 cm .8 kw. siarkowego z czterokrotną
prochu umieszcza się w probówce na łaźni olej­
wagową ilością wody). Papierek przesycony tym
nej, którą ogrzewa się stopniowo. Dobry proch
roztworem suszy się w ciemności pod szklanym
winien zapalić się powyżej 175°. Tolerowana naj­
kloszem nad chlorkiem wapnia. Próby wykony-

71
wuje się szybko ze względu na nadzwyczajną
czułość reakcji.
41. Proch nitroglicerynowy.
B alisłył został wynaleziony przez Nobla
w 1888 r. Składa się z nitrogliceryny i kolodjo­
nu, których procentowe ilości zależą od gatunku
prochu, oraz jednej cz. analiny lub dwufenylaminy.
W ołowianem naczyniu rozdrabia się kolo­
djon z podwójną ilością' wody dla utrzymania od­
powiednio nizkiej temperatury. Wlewa się nitro­
glicerynę i dodaje analiny, która zabezpiecza pro­
dukt od psucia i chroni przed kwaśnieniem. Roz­
puszczanie ułatwia niewielki dodatek benzyny.
Po skończbnyrn ugniataniu kolodjonu z nitrogli­
ceryną i gdy kolodjon został tak wchłonięty, że
masa jest jednorodna, przeprowadza się ją do
odwadniaczy, w których traci nadmiar wody. Ma­
sę zawierającą około 20 lo wilgoci prasuje się
między walcami, bgrzanemi od wewnątrz parą
wodną do 80%, Po wyjciu z walców otrzymuje
się prawie przezroczyste płaty; konsystencję ich
zwiększa się przez zanurzenie w ciepłą wodę.
Płaty prasuje się ponownie między drugą parą
walców i wreszcie kraje na drobne płatki lub
pręciki.
Balistyt posiada barwę ciemno-częrwoną, jest
giętki, z wyglądu podobny do rogu; c. wł. 1,63.
Zapala się w 180°; na powietrzu pali się wolno.
Jest nieczuły na uderzenie; wybucha pod wpły­
wem silnego zapału piorunianu rtęci. Odporny
na działanie wilgoci. Ujemną stronę stanowi
obecność nitrogliceryny, która ulatniając się, stop­
niowo zmniejsza stałość produktu, uniemożliwiając
tern samem dłuższe przechowywanie. Prócz tego
wysoka temp. w czasie spalania niszczy broń.
W celu zaradzenia złu balistyt przekształcono na
solenit, ciało o identycznych własnościach, lecz
o mniejszej zawartości nitrogliceryny.
Kordyt wynaleźli Fryderyk flbel i James
Devar. Składa się z 58 ćz. nitrogliceryny, 37 cz.
kolodjonu i 5 cz. wazeliny.. Nadzwyczaj silny ma-,
terjał wybuchowy lecz, ze względu na wysoką
temperaturę w chwili spalania, szkodliwy dla luf.
W 1905 r., zmieniając proporcję składników otrzy­
mano aksyt; wyrabia się go pod postacią wstążek.
•
R O Z D Z IA Ł V II.
KWAS PIKRYNOWY.
Kwas pikrynowy został wynaleziony w 1788 r.
przez Hausmanna. Początkowo używano go w te­
chnice barwników, dopiero w 1867 r. Eugenjusz
Turpin zastosował go po raz pierwszy jako mater-
jał wybuchowy. Jest to trójnitrofenol C0H2(NO 2)3OHJ
który powstaje przez gotowanie rogów, ko­
pyt, jedwabiu, wełny etc. ze stężonym kw. azoto­
wym. Otrzymuje się go również z kw. karbolo­
73
wego. W tym celu podgrzewa się do 100°—120°
kw. karbolowy ze stężonym kw. siarkowym w ró­
wnych częściach za pomocą pary w żelaznych
naczyniach, zaopatrzonych w mieszadła. Gdy mie­
szanina jest zupełnie rozpuszczona, studzi się ją
i dodaje podwójną ilość wody. Wówczas ciecz
wlewa się ostrożnie małemi dawkami do kwasu
azotowego d c. wł. 1,4. Reakcja przebiega gwał­
townie z wydzieleniem ciepła. Ażeby zapobiec
zbytniemu wydzielaniu się par azotowych, naczy­
nia ochładza się. Po ostudzeniu kw. pikrynowy
krystalizuje w dużych bryłach, które oddziela się
za pomocą wirówki, przemywa letnią'wodą, roz­
puszcza w gorącej i pozostawia do krystali­
zacji.
Kw. pikrynowego bardziej znitrować niepo­
dobna; jest to ostateczny produkt działania kw.
azotowego na kw. karbolowy. Zawiera ^8,34 cz.
azotu, 48,91 cz. tlenu, 1,31 cz. wodoru, 31,44 cz.
węgla. Twcrzy drobne, jasno-żółte kryształy o sma­
ku bardzo gorzkim; zabarwia tkankę zwierzęcą na
żółto; jest trujący. W wodzie zimnej rozpuszcza
się słabo, łatwo w gorącej, alkoholu i eterze. To­
pi się w 122,5°, po zastygnięciu tworzy twardą
zbitą masę. C. wł. sproszkowanego kw. pikryno­
wego 1,4, stopionego 1,7. Podgrzewany powoli
sublirnuje, ogrzany raptownie do 300°, wybucha
gwałtownie. Zapalony na wolnem powietrzu spa­
la się czarnym, kopcącym płomieniem, wydziela-
- jąc duszące gazy; zapalony w zamkniętej prze­
strzeni, wybucha z nieznaczną siłą.
Przeznaczony do wyrobu materjałów wybu­
chowych kw. pikrynowy musi być zupełnie czy­
sty, bezwodny, nie wykazywać reakcji zasadowej
oraz nie zmieniać swych własności i wyglądu
w czasie kilkogodzinnego podgrzewania w temp’
100°. W stanie sproszkowanym wybucha od 1,5—
2 gr. piorunianu rtęci, topiony od ładunku ze spro­
szkowanego kw. pikrynowego. W stanie czystym
wykazuje dużą stałość pod względem fizycznym
i chemicznym, co pozwala przechowywać go bez­
piecznie przez czas dłuższy. Jest niewrażliwy na
uderzenie, tarcie, zmiany temperatury i wilgoć;
zapala się z trudem od płomienia, posiada znaczną
siłę wybuchową (1 kg. daje 877 1. gazów), zaś
przy wytwarzaniu, przewożeniu i zastosowaniu jest
zupełnie bezpieczny. Dzięki swym własnościom
został rozpowszechniony w technice wojskowej;
używa się go w stanie sproszkowanym lub sto­
p io ny m , jako taki lub z domieszkami, które bądź
zmniejszają jego własności kruszące, bądź prze­
kształcają w ścisłą twardą masę.
42. Materiał wybuchowy Turpina.
Jest to stopiony kw. pikrynowy, zamknię­
ty w metalowych naczyniach. Wybucha gwał-

townie pod wpływem Silnej spłonki z piorunianu
rtęci lub ładunku z suchej bawełny strzelniczej.
43. Proch Boyda.
Składa się z 6,25 cz. kw. pikrynowego, 43,7
cz. azotanu potasu 12,5 azotanu baru 18,75 cz.
siarki, 12,5 cz. sproszkowanego wapna i 6,25 cz.
opiłek drzewnych. ' analogiczne, lecz z powodu swej wrażliwości za­
44. Pikryniany i związki wybuchowe serji
aromatycznej.
Z metalami kw. pikrynowy'daje sole t. zw.
pikryniany, które posiadają większe zastosowanie.
Najłatwiej łączy się z potasem, sodem, amonem,
miedzią. Z cyną, praktycznie rzecz biorąc, kw.
pikrynowy nie daje połączenia, dlatego też prze­
chowuje się go w naczyniach cynkowych lub po­
bielanych. ( .
Pikryniany otrzymuje'się przez nasycanie kw.
pikrynowego wodnym roztworem zasadowej'soli*
Na3C03 ,(NH 4)2C0 3 etc. Posiadają one w wysokim
stopniu rozwinięte własności wybuchową. W roku
1869 zaczęto używać pikrynian potasu do wyrobu
prochu Designolle’a i Fontaine’a, lecz wyrób wkrót­
ce wstrzymano ze względu na bezpieczeństwo.
Pikrynian amoip.i. Ciało krystaliczne barwy
żółto-pomarańczowej; jest mniej wrażliwe na ude­
rzenie i tarcie, niż pikrynian potasu. Na wolnem
76
powietrzu pali się spokojnie kopcącym płomie­
niem. Temp. wybuchu 310".
Proch Brugere’*, w skład którego wchodzi
54 cz. pikrynianu amonu i 46 cz. azotanu potasu,
nadaje się do napełniania granatów. Nie ulega
wpływowi wilgoci, dzięki czemu można go prze­
wozić bezpiecznie w mokrym stanie.
Pikryniany sodu i miedzi posiadają własności
stosowania nie mają.
M chiiit. W r. 1888 wprowadzono we Francji
melinit, który składał się z 70 cz- kw. pikryno­
wego i 30 cz. dwunitrocelulozy, rozpuszczonej
w mieszaninie alkoholu z eterem. Obecnie me­
linit jest czystym kw. pikrynowyrn. Pod wpływem
tarcia, uderzenia i ogrzewania zachowuje się jak
kw. pikrynowy. Jest trujący. Do wybuchu używa
się spłonki z 2 gr. piorunianu rtęci, przyczem na­
leży ją tak założyć, by dokładnie stykała się z ła­
dunkiem. Przy wybuchu powstają czarne gęste
dymy. Z metalami daje łatwo wybuchające sole.
Przechowują się w naczyniach z cynku lub cyny.
W porównaniu z dynamitem w jednakowych ilo­
ściach wagowych zachowuje się słabiej;, objęto­
ściowo wykazuje większą siłę wybuchu, z. powodu
większej gęstości: (melinitu 1,6, .dynamitu 1,5).
Nie nadaje się do robót podziemnych, gdyż
produkty rozkładu zawierają dużą ilość tlenku
węgla.
77
 Badając melinit należy przestrzegać, żeby:
1) kwasowość, obliczona w S 0 3 nie prze­
kraczała 1/1500 wagi substancji,
2 ) ilość popiołu nie była wyższa ponad 0,2%,
3) wilgotność była' niższa od 0,3Uo,
4) rozpuszczalne sole ołowiu były tylko
śladem,
5) temperatura krzepnięcia nie różniła się
więcej niż o 0,9° C. od T. K. typowego melinitu.
Trotyl C6H 2 (N 0 2) 3CH3 jest nitropochodną
toluolu. Otrzymuje się pod działaniem kwasu
azotowego na toluol w obecności kwasu siar­
kowego.
Reakcja zachodzi według równania:
C,;H5 CH 3+ 3HNOa == C6H2 (NO,) 3CH8 + 3HaO
Jest to ciało krystaliczne, błyszczące z od­
cieniem żółtawym. Topi się w 81° C. c. wł. 0,814,
sprasowanego 1,8. Temperatura wybuthu 242J.
Ogrzewzny powoli topi się, zapala i pali spokoj­
nie. Jest mało hygroskopijny; rozpuszcza się
w wodzie gorącej, alkoholu i eterze. Z metalami
nie daje połączeń niebezpiecznych, wrażliwych
na wybuch, dzięki czemu nie trzeba lakierować
wewnętrznych części pocisków. Produkty spale­
nia z powodu niedostatecznej ilości tlenu, zawie­
rają dużo tlenku węgla, są więc bardzo trujące.
5% dodatek naftaliny czyni go zupełnie nie­
wrażliwym na uderzenie. Siła krusząca trotylu
78
w porównaniu z melinitem wziętym objętościowo
jest większa, a to ze względu na większy c. wł.
trotylu.
45. Analiza.
W ygląd zewnętrzny. Trotyl musi być w for­
mie proszku lub kryształków o wyglądzie równo­
miernym, bez mechanicznych zanieczyszczeń.
Wilgotność nie może przekraczać 0 ,1%.'
Punkt topliwości nie może być niższy od 80\
Próba rozpuszczalności a> benzolu. Podziałać
na 20 gr. trotylu 200 cm .3 czystego benzolu o P. W.
80. Przesączyć, przemyć pozostałość gorącym
benzolem, wysuszyć do stałej wagi. Zawartość
części nierozpuszczalnych nie powinna przekra­
czać 0,1% w trotylu nieprzekrystalizowanym i 0,05%
w trotylu przekrystalizowanym.
Popiół określony na pozostałości z badania
na nierozpuszczalność w benzolu nie powinien
przekracząć 0,05!? w trotylu nieprzekrystalizowa­
nym i 0,02 w przekrystalizowanym.
Próba neutralności. Rozetrzeć 10 gr. trotylu,
zagotować z 200 cm .3 dyst. wody i przesączyć.
Otrzymana ciecz nie powinna przez 5 minut bar­
wić papierka lakmusowego.
Próba kwasowości. Zagotować 50 gr. tro­
tylu, w 200 cm .3 dyst. wody i przesączyć. Ba­
dany przesącz' nie powinien zawierać ponad
0,011 kwasu.
79
 Próba stałości, 10 gr. trotylu, ogrzewane
przez 6 godzin w temp. 75° nie powinny wy­
dzielać kwaśnych par wskazujących na rozkład.
Ciężar właściwy nie może być niższy od 1,6.
Temperatura zapłonienia 0,3 gr. trotylu ogize-
wa się na łaźni W ood’a w probówce o średnicy
15 mm. Przy stopniowo podwyższanej tempera­
turze próbka nie powinna wybuchać, a zapalić
się dopiero przy 280°.
1 etryl C,;l^ (NO ,)4 NH (CH;i) bezwonne krysz­
tałki żóltawo-zielonego koloru, o słonawym sma­
ku, prawie nierozpuszczalne w wodzie. Otrzymu­
je się przez nitrowanie metylaniliny:
CgH5 NH(CH3H -4 HNO:i -
C0H (N 0 2)4NH (CH8)-[-4H30.
Reakcja przebiega w obecności stężonego
kw. siarkowego w żelaznych cylindrach, wyłożo­
nych wewnątrz ołowiem. Ażeby zapobiedz zbyt­
niemu ogrzewaniu (zachodzi reakcja egzotermicz­
na), cylindry ochładza się z zewnątrz zimną wodą.
Nadmiar kwasów usuwa się w wirówkach,
resztki zaś‘ wymywa‘ wodą najprzód zimną później
gorącą.
Po przepłukaniu tetryl obezwadnia się w wi­
rówkach i suszy. Chcąc otrzymać zupełnie czy­
sty produkt, należy tetryl przekrystalizować. W tym
celu rozpuszcza się go w acetonie, odpędza roz­
80
puszczalnik parą wodną, roztwór ochładza, a kry­
ształy po wypadnięciu zbiera na filtrach.
'• Tetryl bywa głównie używany jako podsyp­
ka piorunująca w połączeniu z rtęcią piorunu­
jącą.
Krezylit CflH (NO;) 3CH:!OH otrzymuje się
przez nitrowanie krezolu w obecności stęż. kw.
siarkowego. Krystaliczna masa barwy brunatnej,
nierozpuszczalna w wodzie, łatwo zaś w acetonie,
alkoholu i eterze.
Liddyt jest mieszaniną 87 cz. kw. pikryno-
wego, 10 cz. dwunitrobenzolu i 3 cz. wazeliny.
Zapalony na powietrzu w niewielkiej ilości spala
się spokojnie bez wybuchu; jest niewrażliwy na
uderzenie i tarcie. Sprasowany i umieszczony.
, w zamkniętej przestrzeni wybucha pod wpływem
silnego uderzenia. Psujs się łatwo, szczególnie
gdy leży przez czas dłuższy w zamknięciu. Służy
głównie do napełniania torped. Jako podsypka
piorunująca stosuje się pikrynian amonu.
Ekrazyt drobny, jasno-żółty, bezwonny pro­
szek o smaku gorzkim, w dotnięciu tłusty. Uży­
wa się w stanie sprasowanym; posiada wówczas
barwę nieco ciemniejszą. C. wł. 1,4— 1,5. Jest
trujący; rozpylony w powietrzu atakuje błony ślu­
zowe. Niewrażliwy na zmiany temperatury, tar­
cie, uderzenie (nawet kuli karabinowej) i wilgoć.
W wodzie trudno rozpuszczalny. Wiąże się łatwo
z miedzią, cynkiem, słabiej z żelazem; cyny nie
M a t e r i a ły w y b u c h ó w * . -- a.
81
atakuje. W stanie czystym od ognia lub rozża­
rzonego ciała zapala się trudno; w obecności ciał
sprzyjających paleniu zapala się łatwo, czasem
nawet wybucha. Wybuch powoduje spłonka 2 gr.
piorunianu rtęci. Siła wybuchu 2 razy większa
niż dynamitu.
Szimoza jest mieszaniną kw. pikrynowego
z nitrowanym węglowodorem. Bliższy skład che­
miczny nie jest znany. Używana w Japonji.
46. Analiza kw. pikrynowego i jego pochodnych.
1. Wilgotność określa się przez różnicę wagi.
10 gr. substancji podgrzewa się 2 godziny w temp.
80—85°. Dopuszczalna ilość 0,3"/ .
2 . Punkt topliwości bada się po wysuszeniu
w rurce doświadczalnej na łaźni glicerynowej. Le­
ży w granicach od 119° do 122 C-.
Azot określa się metodą Kjeldal’a: Umieszcza
się w kolbie o długiej szyjce 0,5 gr. sproszkowa­
nej substancji, wlewa 30 cm .3 stężonego kwasu
siarkowego, w którym uprzednio rozpuszczono
2 gr. kwasu salicylowego i pozostawia się na kil­
ka godzin w spokoju. Po całkowitem rozpuszcze­
niu dodaje się stopniowo 5 gr krystalicznego tio­
siarczanu sodu i podgrzewa łagodnie do skończe­
nia reakcji. Wlewa się wówczas kilka kropli rtęci
i gotuje się ciecz, dopóki nie przyjmie barwy sła­
bo żółtej, lub nie stanie się całkowicie bezbarwna.
82
Dodaje się następnie nieco nadmanganianu pota-
szu, a gdy utlenienie się skończy, ostudzoną ciecz
przelewa się do obszerniejszego naczynia, dodaje
200 cm .3 wody i kilka kawałków cynku dla regu­
larnego gotowania, nieco roztworu siarczanu po­
tasu, dla rozłożenia związków rtęci i ługu potaso­
wego aż do reakcji zasadowej. Przedystylować,
chwytając wydzielający się amoniak do kw. siar-
N
k o w e g o ^ i zmiareczkować zwykłym sposobem.
ą. Nierozpuszczalne pozostałości.
a) 4 gr. substancji zagotować w 100 cm .3
wody; zebrać na starowanym sączku, wysuszyć
i zważyć. Dopuszczalna ilość 0,1%.
b) 10 gr. substancji rozpuścić w benzolu, ze­
brać na grawimetrycznym sączku, wysuszyć i zwa­
żyć. Nie powinna przekraczać 0,25%.
/. Popiół. Określa się na pozostałości nieroz­
puszczalnej w benzolu. Dopuszczalna ilość 0,2.
W czasie spalania obserwuje się, czy sączek spa­
la. się równo, czy z trzaskiem. W tym ostatnim
wypadku obecne są pikryniany. Metal w popiele
wykrywa się zwykłym sposobem.
6 . Chlorki. Rozczyn wodny 3 gr. kw. pikry­
nowego w litrze wody nie powinien. dać osadu
z azotanem srebra.
 7. Kwasowość. Zawartość kw. siarkowego,
obliczona w S O 3 nie może przekroczyć 1/1500
wagi substancji. Określa się go przy pomocy
mianowanego chlorku baru.
8 . Stałość. 10 gr. substancji, ogrzewane przez
6 godzin w temp. 75° nie powinny wydzielać kwaś­
nych par, ^wskazujących rozkład.
R O Z D Z IA Ł V III.
NITRONAFTRLINY I NITROBENZOLE.
Naftalina C10HS, oraz benzol C6Hf> pod wpły­
wem kw. azotowego dają nitropochodne. W dzia­
le rnaterjałów wybuchowych znajdują zastosowa­
nie jedno, dwu i trójpochodne pierwszego, oraz
dwu i trójpochodne drugiego związku.
Są to ciała, ogólnie biorąc, niezbyt czułe
na uderzenie. W praktyce znajdują coraz większe
zastosowanie.
D c pochodnych nitrobenzolu zaliczyć należy
tonit, który składa się z 10 cz. trójnitrotoluolu,
50 cz. baw. strzelniczej i 40 cz. azotanu baru.
Używany głównie w Anglji do min i torped. .
R O Z D Z IA Ł IX.
AZOTANY I CHLORANY.
Specjalną kategorję w dziale rnaterjałów wy­
buchowych stanowią azotany i chlorany. Są to
64
mieszaniny, w których dominującym składnikiem
jest sól amonowa i potasowa kw: azotowego lub
chlorowego. Najważniejsze z nich:
Amonal francuski o składzie 86 o azotanu amoęiu,
8^ glinu i 6 % kw. stearyn.
Amonal angielski o składzie 66$ azotanu amonu,
17» glinu, 14% trotylu i 3% węgla.
Amonal austryjacki o składzie 12%azotanu amonu,
23,5‘>glinu i 4,5 o węgla. *
Amonal rosyjski o składzie 40o azotanu amonu,
60« trotylu.
Sznejderyt o składzie 87,5?< azotu amonu
12-.5« dwunitronąftaliny.
Chloran francuski o składzie 90« chloranu
potasu 7% parafiny, 3 waseliny.
Chloran amerykański o składzie 75'3 chlora­
nu potasu 25!« nitrobenzolu.
Chloran rosyjski o składzie 88# chloranu po­
tasu 12^ parafiny, wazeliny i kalafonji.
Szeddyt o składzie 80o chloranu potasu
2"o dwunitrobenzolu, 10 o dwunitronaftaliny, 8 » ole­
ju rycynowego.
Miedziankit o składzie 90« chloranu potasu
10 o nafty.
R O Z D Z IA Ł X.
RTĘĆ PIORUNUJĄCA.
Pioruniany są to sole kw. piorunowego,
który jest związkiem bardzo nietrwałym, o do­
85
mniemanej budowie (CNOH)2. Odznaczają się
nadzwyczajną wrażliwością' na tarcie, uderzenie
i ciepło.
Rtęć piorunojąca została wynaleziona przez
HOWARDA w r. 1799; zastosowano ją do wyro­
bu zapałów i spłonek w 1815 r.
47. Wytwarzanie.
Przygotowuje się azotan rtęci, działając
w normalnej temperaturze na 0,45 kg. rtęci,
1 kg. kw. azotowego o c. wł. 1,4. W tym sa­
mym czasie ogrzewa się na łaźni piaskowej
3,5 kg. kw. azotowego do 80’ i wlewa się go do
3,745 kg. alkoholu o c. wł. 0,83.* Po zmieszaniu
dodaje się zaraz przygotowany uprzednio azotan
rtęci. Ciała niezwłocznie wchodzą w reakcję. Po
upływie paru minut zaczynają wydzielać się po­
czątkowo słabo, później obficie dymy, które ze
względów zdrowotnych’ usuwa się zapomocą
silnej wentylacji. Piorunian rtęci osadza się na
dnie naczynia. Odcedza się go, przemywa wodą
do reakcji obojętnej, potem suszy w łagodnej
temperaturze, chroniąc przed promieniami słońca.
48. Własności.
Drobne biało-żółte igiełki o c. wł. 4,43
prawie nie rozpuszczalne w zimnej wodzie,
S6
zlekka w gorącej. Jest trująca, smak słodkawy.
Nadzwyczaj wrażliwy na tarcie i uderzenie: wy­
bucha, od lekkiego uderzenia, potarcia twardymi
ciałami, podgrzania do 187J, iskry, zetknięcia
z rozżarzonym ciałem lub płomieniem. Piorunian
rtęci wybucha tak gwałtownie, że wolno leżące
ziarna prochu rozrzuca, nie zdążywszy ich zapa­
lić. Wrażliwość zmniejsza się pod wpływem wil­
goci; przy zawartości ponad 5 o wody wybuchają
tylko bezpośrednio uderzone cząsteczki, podczas
gdy cała masa zachowuje się biernie. Działanie
jest silnie miażdżące, lecz miejscowe. Siła wy­
buchu piorunianu rtęci nie- jest wielka: w porów­
naniu z innemi materiałami wybuchowemi wy­
twarza się stosunkowo niewielka ilość gazów
(1 gr. daje 0,314 1. gazów). Dzięki jednak rap-
towności i zdolności łatwego wybuchu znajduje
zastosowanie jgiko spłonka piorunująca.
Do wytwarzaniu spłonek i zapałów dodaje
się zwykle do piorunianu’ rtęci substancje łatwo
palne i wybuchowe (przeważnie saletrę), które
zmniejszając gwałtowność wybuchu dają długo­
trwały słup ognia, niezbędny do zapalenia ładun­
ku. Substancje te muszą być z pięrunianem rtęci
dobrze zmieszane, w przeciwnym razie nastąpi
wyłącznie wybuch piorunianu, a niezapalone do­
mieszki zostają rozrzucone.
Obok zwykle używanego piorunianu rtęci
istnieją, lecz zastosowania nie mają: piorunian
87
srebra (o nadzwyczajnej wrażliwości nawet w sta­
nie wilgotnym) złota, miedzi, sodu, cynku etc.
Znane są też mieszaniny, które mogą być .użyte
do wybuchu piorunującego zamiast piorunianu
rtęci,. mianowicie: ,
1) mieszanina Pełkinsa (sporządzona w An-
glji w 1870 r.) składa się z fosforu, siarczku an-.
tymonu i azotanu potasu.
2) mieszanina Chapman'a (1888 r.) składa
się z 51,9 cz. azotanu potasy; 15,9 cz. fosforu;
10,9 chloranu potasu; 6,1 cz. magnezu; 5,2 cz.
nadtlenku manganu; 4 cz. tlenku miedzi; 2 cz.
węglanu potasu, 2 cz. cukru i 2 cz. żywicy.
Spłonki napełnione mieszaniną 90 cz. pioru­
nianu rtęci i 10 cz. chloranu potasu, dzielą się
na 10 kategorji, zależnie od ilości użytej masy
piorunującej.
Spłonki Nr. 1 zawierają 0,3 gr. mieszaniny
88
R O Z D Z I A Ł XI. ' '
AZOTKI.
Obok wyżej wymienionych podsypek pio­
runujących zasługują na uwagą trójazotki, t. j. so­
le kw. aźotowodorowego, których własności wy­
buchowe zbadali Berthelot i Vielle.
Sole metali ciężkich tego kwasu trudno roz­
puszczają się w wodzie, są krystaliczne, silnie
wybuchowe i nader niebezpieczne, jak np. azotek
srebra który jest b. wrażliwy na najlżejsze dot­
knięcie.
W praktyce stosuję się trójazołek ołowiu
Pb(N3)2, biały błyszczący proszek o odcieniu ró-
żowawym. C. wł. 4,8; temperatura wybuchu
300°C., hygroskopijność nieznaczna. Jest mniej
wrażliwy od rtęci piorunującej na uderzenie i tar­
cie. Wilgoć nie wpływa ujemnie na jego wybu­
chowe własności, które sa niemal trzy razy sil­
niejsze od rtęci piorunującej. \
R O Z D Z I A Ł XII.
PŁYNNE POWIETRZE.
Płynne powietrze jest to przezroczysta, ruch­
liwa ciecz o niebieskawym odcieniu, wrąca w 191°.
Otrzymali je po raz pierwszy profesorowie Wszech­
nicy Jagiellońskiej: Wróblewski i Olszewski. Obec-
89
 Wybuchają pod wpływem silnej spłonki piorunu­
nie dla celów technicznych przygotowuje się płyn­ jącej, wywiązując Siłę nie mniejszą od dynamitu.
ne powietrze przy pomocy maszyny Lindego, Ładunki z płynnem powietrzem przygotowu­
udoskonalonej przez Claude’a, a polegającej na je się w chwili zastosowania, gdyż dzięki stopnio­
kolejnem sprężaniu i rozprężaniu tego gazu 1). wemu parowaniu ładunek zmniejsza swe własności
W chwili przejścia ze stanu płynnego w ga­ wybuchowe, a po upływie kilkunastu minut za­
zowy, płynne powietrze wykazuje znaczną pręż­ traca je całkowicie.
ność: 1 obj. płynnego powietrza daje 748 obj. ga­
zu. W dodatku, parując, płynne powietrze wzbo­
gaca pozostałość w tlen mniej więcej do 50#.
Wyzyskując te własności, Linde zaproponował uży­
wanie płynnego powietrza jako materjału wybu­
chowego. Materjał ten wykazał nadzwyczajną si­
łę, a w ostatnich czasach zyskał szersze zastoso­
wanie.

49. Przygotowanie ładunków.

Mieszaninę pyłu węglowego z watą w ilości

Ys wagi węgla, lub mieszaninę węgla drzewne­
go z naftaliną wkłada się do rurek z mocnego
papieru.. Można też rurki napełniać bawełną zwil­
żoną naftą.
Paruje się 0,6 pewnej ilości płynnego po­
wietrza, pozostałością zlewa mieszaninę zawartą
w rurkach i tworzy tym sposobem ładunki, które.

*) D ok ład n y opis tej m aszyny podają podręczniki ele­

m entarnej fizyki.

90
 SPIS RZECZY.

W s t ę p ........................................ 3

R ozdział 1. Proch czarny.

1. W y tw arzanie , . . .................................................8
2. W łasności f i z y c z n e .......................................................... 10
3. W łasności m echaniczne . . . . • 14
4. A n a l i z a .......................................................... • 14

Rozdział II. Bawełna strzelnicza.

•
5. O czyszczanie b a w e ł n y ................................................ 17
(3. N itrow a nie ■ ....................................................................21
7. M ia żdże n ie . ...........................................................24
8. O stateczne w y k a ń c z a n ie ....................................... •’ . 21
9. W łasności baw ełny strzelniczej . . . . 27

Rozdział III. Badanie bawełny strzelniczej.

10. O znaczanie s ta ło ś c i. . . . ^ • 29-
11. O znaczanie tem peratury zapalności . . . 32
12. O znaczenie azotu « . . . 32
13. O znaczanie rozpuszczalności w eterze 50'1 . . 36
14. O znaczanie rozpuszezalności w alkoholu 95° . 37
15. O znaczanie grubości . . . . ■ • 37
16. O znaczanie lepkości . . . • 38

93
 R o z d z ia ł IV. N itrog lice ryna. o • 44. P ikryn jany i zw iązk i w ybuchow e serji arotna-
m atycznej. (P. am onu, proch Brugera, P. sodu
17. B adanie g l i c e r y n y ....................................... . 4 1
i m iedzi, m eljnit, trotyl)................................................ 77
18. K w a s y .......................................................... 43
45. A naliza, Tytryl, K rezylit, Liddyt, Ekrazyt, Szi-
19. Badanie n it r o g l i c e r y n y ................................................ 45
m o z a ............................................................................. . 81
R o z d z ia ł V. Dynam it. 46. A n aliza kwasu pikrynow ego i jego pochodnych . 82
%
20. D y n a m it o chłonniku biernym 54 Rozdział VIII. Nitronaftaliny I Nitrobenzole.
21. D y n a m it o chłonniku czynnym . . . 56
22. D y n am it s z a r y .................................................................... 57 Rozdział IX. Azotany i chlorany.
23. D y n a m it Judsohna ■ . . . . - 57
24. N itr o lk r u t.......................................• . . 57
Rozdział X. Rtąć piorunująca.
,25. A m id o g e n . . . ................................................. 58
26. G o t h a m ............................................................................. 58 47. W y t w a r z a n i e .................................................- . . 86
27. N izebastina . .' . . 58
48. W ła s n o ś c i.................................. ........................................... 86
28. S u b a t y n a ............................................................................. 58
29. W ytw arzanie d y n a m i t u ................................................ 68 f R o z d z ia ł XI. Azotki.
30. B adanie d y n a m i t u ................................................ . 60
31. Ż elatyna w ybuchow a ................................................. 61 R ozdział XII. Płynne powietrze.
32. F o r s y t ....................................................... .. • . . 63
33. Ź e lig n it . . 64 49. Przygotow anie ła d u n k ó w . . • • • 90
34. ‘ D y n a m it Brow na ...........................................................64
35. D y n a m it Arlesa . . . . . . 64
36. A naliza d y n a m i t u .......................................................... 64
37.. A n a liza że la ty n y w ybuchow ej . . . . 65

R o z d z ia ł VI. Proch bezdym ny.

38. W ytw arzanie . .................................................67
39. W łasności prochu bezdym nego . . . . 69
40. Badanie prochu b e z d y m n e g o .......................................70
41. Proch nitroglicerynow y (balistyt, soicnit, kordyt,
aksyd) . . - . . . . . . . 7 2

R o z d z ia ł VII. Kwas pikrynowy.

42. M aterjał w ybuchow y Turpina 75
43. Proch B o y d a ................................................ 76

94 95