mogą jednak, podobnie jak i suspensoidy, ulegać n i e o d w r a c a l ­

n y m p r o c e s o m ścinania, tworząc żele, c z y l i s k r z e p y nie p r z e ­

chodzące p o n o w n i e do r o z t w o r u (białko podczas gotowania).
Żele i galarety. P r o d u k t y k o a g u l a c j i roztworów k o l o i d a l n y c h
nazywają się s k r z e p a m i , żelami l u b g a l a r e t a m i . W y k a z u j ą one
bardzo różną budowę wewnętrzną, n a j c z ę ś c i e j ziarnistą, c z a s e m
j e d n a k gąbczastą, siatkową, piankowatą lub komórkową. W i ę k ­
szość skrzepów nie daje się z p o w r o t e m przeprowadzić w stan
r o z t w o r u — c z y l i zolu. W i ę k s z o ś ć galaret natomiast pęcznieje
w zetknięciu z r o z p u s z c z a l n i k i e m , t. j . wchłania w siebie roz­
p u s z c z a l n i k , zwiększając o b j ę t o ś ć i ostatecznie p r z e c h o d z i
w stan r o z t w o r u . Pęcznienie galaret s z t y w n y c h można naj­
łatwiej obserwować na zwykłej żelatynie, j e ś l i skrawek jej
pogrążymy częściowo w w o d z i e .
E l a s t y c z n e t w o r y galaretowate, śliskie w dotknięciu, p o s i a ­
dają budowę siatkową albo komórkową. W y n i k a to z tego, że
galarety powstają jako p r o d u k t y k o a g u l a c j i emulsoidów. P r o ­
ces ten polega na tem, że u l t r a m i k r o s k o p o w e k r o p e l k i k o l o i d u
zlewają się ze sobą, tworząc k r o p e l k i początkowo bardzo m a ł e ,
następnie coraz to większe, szczepiające się ze sobą zapomocą
s u b t e l n y c h s t r u g — n i c i , w s k u t e k czego t w o r z y się b u d o w a
siatkowa. T a k a siatka t ę ż e j e następnie i w y t w a r z a układ, p o ­
dobny do elastycznego s z k i e l e t u l u b r u s z t o w a n i a , wypełnio­
nego ciekłym r o z t w o r e m . W i n n y c h razach zlewające się ze
sobą cząstki k o l o i d u wytwarzają błony, otaczające k r o p e l k i
r o z p u s z c z a l n i k a , wobec czego powstaje budowa komórkowa,
gąbczasta galaret.
C h e m j a stanów k o l o i d a l n y c h rozwinęła się dopiero w b i e -
żącem s t u l e c i u . S t a n o w i ona już obecnie ważny odłam c h e m j i
f i z y c z n e j , rozrastający się bardzo s z y b k o i nabierający coraz
większego znaczenia n i e t y l k o dla b i o l o g j i , ale i dla t e c h n i k i
c h e m i c z n e j (garbarstwa, farbiarstwa).

XII. A Z O T O W C E .
1. C H A R A K T E R OGÓLNY.
Do g ł ó w n e j g r u p y azotowców zalicza się oprócz azotu n a s t ę ­
pujące p i e r w i a s t k i : f o s f o r P , a r s e n A s , a n t y m o n Sb i b i z ­
m u t B i . P i e r w i a s t k i te s t o j ą w a n a l o g i c z n y m s t o s u n k u do azotu,
jak tlenowce do tlenu oraz c h l o r o w c e do f l u o r u . Są to p i e r w i a s t k i
w y b i t n i e e l e k t r o u j e m n e , o charakterze metaloidów. W miarę
w z r o s t u ciężaru atomowego i c h charakter m e t a l o i d o w y zaciera
się jednak i p r z e c h o d z i stopniowo w m e t a l i c z n y . T a k np. a n t y m o n
j e s t do pewnego stopnia formą przejściową o d metaloidów do
metali, b i z m u t zaś jest j u ż bardziej m e t a l e m , aniżeli metaloi-
dem, chociaż zachowuje jeszcze pewne cechy szczątkowe t y c h
ostatnich.
Najogólniejszą cechę wspólną azotowców s t a n o w i i c h w a r ­
tościowość. W s z y s t k i e one s ą trójwartościowe względem w o ­
d o r u i tworzą z t y m p i e r w i a s t k i e m t y p o w e związki o składzie
X 1 I . W z g l ę d e m chlorowców i t l e n u azotowce występują jako
3

p i e r w i a s t k i t r ó j - oraz pięcio-wartościowe, tworząc połączenia

typów X C 1 i X C 1 , względnie X 0 i X 0 , j a k n p .
3 5 2 3 2 5

NC1 3 PG1 3 AsCl, SbCl 3 BiCl 3

— PC1 5 AsCl 5 SbCl, ii i—•.•

N,0 3 P O
2 3 As 0
2 3
Sb,Oj Bi 0
2 3

N A P A As 0
2 5
sb o 2 5
T a b l i c a poniższa podaje schematyczne zestawienie tych
własności azotowców, które s i ę dają wyrazić l i c z b o w o .

Własności N P As Sb Bi
(biały)

Ciężar atomowy 14,008 74,93 31,02 121,76 209,00

Objętość atomowa t'« . 16,87 13,09 16,95 18,25 21,32
Temperatura topnienia ti. -210,52 817 44,1 630,5 271
(35,8 atm.)
Temperatura wrzenia tw • -195,67 280,5 616 (subl.) 1325 1420
Temperatura krytyczna tk -147,13 948,1 (obi.) >1400 — —
Ciepło topnienia Qt . . 0,085 0,154 —. 2,95 2,72
w Kal./gr. atom.
Ciepło parowania Qp . . 0,668 12,6 (obi.) — 38,5 42,7
w Kal./gr. atom. (755°)
0,83 1,83 5,72 6,67 9,80
w temp. pokojowej (ciekły
Ciepło właściwe . . w —193°)
0,2495 0,1772 0,0772 0,0477 0,0295
w kal./gr. w temp. pokój.
Ciepło powstawania związ­
ków X H 3 10,95 — ,/ —44,2 —33,98
—
Ciepło powstawania związ-

Ciepło powstawania związ­

—
11,9 369,4
— 153,82
219,4
163,0
229,6
—
ków X 0 2 5 (stałego)

Z zestawienia tego w y n i k a , że podobnie, j a k w p o p r z e d n i c h

g r u p a c h pierwiastków p o k r e w n y c h , tak samo i w g r u p i e a z o -
496

towców lotność maleje stale w miarę w z r o s t u ciężaru atomo­

w e g o . P e w n e odstępstwo o d tej reguły w y k a z u j e t y l k o b i z ­
mut, bardziej l o t n y o d a n t y m o n u . T ł u m a c z y się to j e d n a k tem,
że cząsteczki a n t y m o n u , arsenu i fosforu są czteroatomowe,
cząsteczka zaś b i z m u t u , podobnie j a k m e t a l i , j e s t j e d n o a t o m o w a .
Z d a n y c h l i c z b o w y c h na ciepło powstawania związków azo-
towców z i n n e m i p i e r w i a s t k a m i w y n i k a , że p o w i n o w a c t w o i c h
do w o d o r u maleje bardzo s z y b k o w miarę w z r o s t u i c h ciężaru
atomowego. W ś r ó d związków w o d o r o w y c h amonjak jest p o ­
łączeniem o charakterze słabo e g z o t e r m i c z n y m . T o też powstaje
on bezpośrednio z pierwiastków. Arsenowodór AslI., i a n t y m o -
nowodór S b H są natomiast związkami w y b i t n i e e n d o t e r m i c z -
3

n e m i ; można je otrzymać t y l k o na drodze pośredniej, i w y k a ­

zują one t e n d e n c j ę do s a m o r z u t n e g o rozkładu. P o w i n o w a c t w o zaś
b i z m u t u do w o d o r u jest tak małe, że połączenia w o d o r u z b i z m u ­
t e m dotychczas j e s z c z e n i e o t r z y m a n o w większych ilościach.
O d w r o t n i e kształtują się s t o s u n k i p o w i n o w a c t w a azotowców
względem t l e n u . P o d c z a s g d y związki azotu z t l e n e m m a j ą
charakter e n d o t e r m i c z n y , i tylko ciepło p o w s t a w a n i a pięciotlenku
azotu w stanie stałym j e s t dodatnie, to tlenowe połączenia
pozostałych azotowców s ą związkami w y s o c e e g z o t e r m i c z n e m i ,
w szczególności zaś fosfor w y k a z u j e w i e l k i e p o w i n o w a c t w o do
tlenu.
S t o s u n k i p o w i n o w a c t w a azotowców względem chlorowców,
s i a r k i oraz i n n y c h metaloidów k s z t a ł t u j ą się w a n a l o g i c z n y
sposób. A zatem p o d względem swego zachowania się w sto­
s u n k u do i n n y c h pierwiastków azot różni się zasadniczo o d
pozostałych azotowców. A z o t j e s t b o w i e m p i e r w i a s t k i e m w w y ­
sokim stopniu b i e r n y m i nieczynnym, niejako metaloidem szla­
c h e t n y m , n i e łączącym się w zwykłej t e m p e r a t u r z e z żadnym
p i e r w i a s t k i e m . Pozostałe natomiast azotowce, a w szczegól­
ności fosfor, są p i e r w i a s t k a m i c h e m i c z n i e bardzo c z y n n e m i ,
r e a g u j ą c e m i e n e r g i c z n i e , zwłaszcza z m e t a l o i d a m i .

2. FOSFOR P.

Odkrycie. O d k r y c i a fosforu dokonał p r z y p a d k o w o a l c h e m i k

h a m b u r s k i H . B r a n d w r. 1669, kiedy w p o s z u k i w a n i u »ka-
m i e n i a mądrości« prażył z w ę g l e m pozostałości s t a ł e m o c z u
l u d z k i e g o , o t r z y m a n e przez odparowanie i zawierające fosfo-
rany. O d k r y c i e to wywołało w w i e k u X V I I wielką sensacje.,
podobną do tej, j a k ą w o s t a t n i c h latach X I X - g o stulecia w y w o ­
ł a ł o o d k r y c i e pierwiastków promieniotwórczych. F o s f o r b o w i e m ,
o t r z y m a n y przez B r a n d a , świecił w zwykłej temperaturze
i stąd też p o c h o d z i j e g o nazwa łacińska p h o s p h o r u s m i r a b i l i s ,
od g r e c k i e g o cptoacpópo; światło niosący. W początkach X V I I I - g o
stulecia 1 g r fosforu kosztował 6,3 franka w złocie, obecnie
zaś 0,004 fr., c z y l i 1575 razy taniej.
O t r z y m y w a n i e fosforu udoskonalił następnie w r. 1770 s z w e d z k i
m e t a l u r g G a l i n , przygotowując go przez r e d u k c j e popiołu
kostnego węglem w w y s o k i e j temperaturze. P o d koniec zaś
X V I I I - g o w i e k u S c h e e l e założył w U p s a l i pierwszą fabrykę
białego f o s f o r u .
Fosfor, uważany za p i e r w i a s t e k »cudowny«, odgrywał w s w o i m
czasie wielką rolę w teorji f l o g i s t o n u , a następnie p r z y c z y ­
nił się do obalenia tej teorji, ponieważ właśnie na fosforze
i siarce L a v o i s i e r po raz p i e r w s z y stwierdził w z r o s t w a g i
substancyj s p a l a n y c h , a t e m s a m e m położył podstawę p o d no­
woczesną t e o r j ę procesów u t l e n i a n i a .
Występowanie. F o s f o r j e s t p i e r w i a s t k i e m dosyć r o z p o w s z e c h ­
n i o n y m na p o w i e r z c h n i k u l i z i e m s k i e j , a c z k o l w i e k występuje
on w ilościach n i e w i e l k i c h , s k o r u p a z i e m s k a z a w i e r a go bo­
w i e m 0,11%. W y s t ę p u j e o n wyłącznie w postaci ostatecznego
p r o d u k t u u t l e n i e n i a , a m i a n o w i c i e p o d postacią s o l i k w a s u o r ­
tofosforowego H P 0 . Najważniejszą z n i c h jest minerał apa­
3 4

tyt o składzie c h e m i c z n y m , wyrażającym się w z o r a m i 3 C a ( P 0 ) . 3 4 2

. C a C l , względnie 3 C a ( P 0 ) . C a F oraz w i w i a n i t F e ( P 0 ) . 8 I I 0 .
3 3 4 2 2 3 4 2 2

A p a t y t w c h o d z i w skład w s z y s t k i c h n i e m a l skał p i e r w o t n y c h — p l u -
t o n i c z n y c h , j e d n a k w ilościach n i e w i e l k i c h , r z a d k o dochodzących
do 2%. P r z e z rozkład apatytu drogą w i e t r z e n i a t y c h skał p o ­
w s t a ł y następnie w formacjach o s a d o w y c h fosforany wapnia, g l i n u
i żelaza, w y s t ę p u j ą c e w glebie w ilościach bardzo n i e z n a c z n y c h .
Związki fosforowe są nieodłącznym składnikiem w s z e l k i c h
organizmów żywych, wchodzą stale w skład j ą d e r komórko­
w y c h . Żadna roślina nie w y t w o r z y ani kwiatów, ani też o w o ­
ców, bez dostarczenia jej pewnej m i n i m a l n e j ilości s o l i k w a s u
ortofosforowego. Dlatego też fosfor n a g r o m a d z a się w rośli­
nach przeważnie w o w o c a c h . T a k np. 100 cz. suchej s u b s t a n c j i
słomy pszennej z a w i e r a 0,28 cz. f o s f o r u , ziarna pszeniczne zaś
zawierają 0,95% f o s f o r u .

J. Zawidzki. Chemja nieorganiczna. 32

 Z pożywieniem roślinnem związki fosforowe dostają się do
organizmów zwierzęcych i w chodzą w skład i c h p l a z m y k o ­
r

mórkowej, a w szczególności j ą d e r komórkowych. W o r g a n i z ­

m a c h zwierzęcych główne ilości fosforu gromadzą się p o d po­
stacią ortofosforanu w a p n i o w e g o C a ( P 0 ) , w s u b s t a n c j i kostnej,
3 4

stanowiącej r u s z t o w a n i e i osnowę s z k i e l e t u kostnego (kości

zawierają do 66% ortofosforanu wapniowego), ponadto gromadzą
się one również w s u b s t a n c j i n e r w o w e j i mózgowej pod po­
stacią związku o r g a n i c z n e g o , zwanego lecytyną, stanowiącego
główny składnik t y c h s u b s t a n c y j .
Ze szczątków zwierzęcych, w szczególności z kości oraz
z ekskrementów, powstały w niektórych miejscowościach p o ­
w i e r z c h n i k u l i z i e m s k i e j obfite n a g r o m a d z e n i a s o l i f o s f o r o w y c h ,
j a k np. złoża guana peruwiańskiego, powstałe z ekskrementów
ptasich oraz złoża koprolitów i fosforytów — z m i n e r a l i z o w a n e
e k s k r e m e n t y dawno z a g i n i o n y c h jaszczurów.
Otrzymywanie. Jako m a t e r j a ł s u r o w y do o t r z y m y w a n i a w o l ­
nego f o s f o r u służy z a z w y c z a j ortofosforan w a p n i o w y , względnie
popiół k o s t n y . Sposób o t r z y m y w a n i a f o s f o r u z popiołu kostnego,
opracowany przez S c h e e l e g o w r. 1777, polegał na t e m , że
popiół r o z p u s z c z a n o naprzód w k w a s i e a z o t o w y m , a z o t r z y ­
manego r o z t w o r u strącano w-apń zapomocą k w a s u s i a r k o w e g o ,
j a k o s i a r c z a n w a p n i a C a S 0 . Roztwór, zawierający- w o l n y k w a s
4

ortofosforowy H P 0 , zagęszczano przez o d p a r o w y w a n i e do

3 4

k o n s y s t e n c j i g ę s t e g o s y r o p u , który następnie mieszano z sadzą

lub sproszkowanymi węglem i o g r z e w a n o w retortach k a m i o n ­
k o w y c h do t e m p e r a t u r y białego żaru. W tych w a r u n k a c h k w a s
ortofosforowy traci naprzód cząsteczkę wody, zamieniając się
na k w a s m e t a f o s f o r o w y :
H P0 3 4 = H P 0 + II 0,
3 2

a następnie k w a s metafosforowy r e d u k u j e się węglem na w o l n y

fosfor, który się u l a t n i a i zbiera p o d wodą:
2 I I P 0 + 6[G] = 6 C O + H + P .
3 2 2

Do r. 1890 głównymi p r o d u c e n t a m i w o l n e g o fosforu były

A n g l j a i F r a n c j a . W r. 1892 f r a n k f u r c k a f a b r y k a G r i e s h e i m -
E l e k t r o n zaczęła otrzymywać c z e r w o n y fosfor na wielką skalę
na drodze e l e k t r o t e r m i c z n e j . Istota tego p r o c e s u p o l e g a na
tem, że mieszaninę fosforanu w a p n i o w e g o z w ę g l e m oraz pias­
k i e m (krzemionką) w p r o w a d z a się do pieca e l e k t r y c z n e g o ,
w którym zapomocą prądu w y t w a r z a się łuk e l e k t r y c z n y pomiędzy
e l e k t r o d a m i węglowenii (rys. 148). W osiągniętej w t e n sposób
w y s o k i e j temperaturze o d b y w a się
następująca reakcja c h e m i c z n a :
C a ( P 0 ) + 3SiO, + 5C =
3 4 2

= 3 C a S i 0 + 5CO + 2P .3

Zastosowania. W o l n y fosfor,
a w szczególności fosfor c z e r w o n y ,
stosuje się w przemyśle do w y r o b u
zapałek s z w e d z k i c h , które obecnie
wyrugowały z użycia dawne zapał­
k i s i a r c z y k o w e , których łepki s k ł a ­
dały się z m i e s z a n i n y s i a r k i , fosfo­
r u białego i c h l o r a n u potasu, p o k r y - K
y -
s l w
-
. . r i " i, • Piec elektryczny do otrzymywa-
tei warstwą k l e i u , chroniącą m i e - . . .
J
. . . . nia fosforu,
szaninę o d utleniania t l e n e m powie­
trza. Z a lada p o t a r c i e m i wywołaneni przez to p o d n i e s i e n i e m
t e m p e r a t u r y zapałki te same się zapalały. Ze względu j e d n a k
na t r u j ą c e własności białego fosforu zapałki s i a r c z y k o w e z a ­
stąpiono zapałkami s z w e d z k i e m i , których łepki są p o k r y t e ł a ­
twopalną mieszaniną c h l o r a n u potasu z trójsiarczkieni a n t y m o ­
n u S b S . T y l k o s z o r s t k a p o w i e r z c h n i a pudełek, służąca do
2 3

pocierania zapałek, zawiera mieszaninę fosforu czerwonego

z d r o b n y m p i a s k i e m . P r z y p o c i e r a n i u łepków, fosfor c z e r w o n y ,
stykając się z ogrzaną masą palną łepka, powoduje zapalenie
się zapałki.
R o c z n a p r o d u k c j a zapałek s z w e d z k i c h wynosiła w r. 1912
w s a m y c h t y l k o N i e m c z e c h 1400 miljonów pudełek, co odpo­
w i a d a w a d z e 21000 tonn.
Charakter chemiczny. Fosfor jest p i e r w i a s t k i e m bardzo
c z y n n y m p o d względem c h e m i c z n y m . W zwykłej temperaturze
łączy się o n z większością i n n y c h pierwiastków, zwłaszcza
bardzo gwałtownie z tlenem, c h l o r o w c a m i oraz siarką. Jest on
p i e r w i a s t k i e m w y b i t n i e e l e k t r o u j e m n y i n . T l e n k i j e g o posiadają
charakter bezwodników k w a s o w y c h , związki zaś z c h l o r o w c a m i
charakter chlorków k w a s o w y c h .
Odmiany alotropowe. F o s f o r występuje w k i l k u o d m i a n a c h
a l o l r o p o w y c h , z których najważniejsze są: biała, c z e r w o n a oraz
metaliczna.
500

F o s f o r b i a ł y j e s t naj d a w n i ej znaną odmianą f o s f o r u .

W h a n d l u znajduje siq on zazwyczaj p o d postacią żółtawych
pałeczek, miękkich j a k w o s k i p r z e c h o w y w a n y c h stale w w o d z i e
ze względu na samozapalność f o s f o r u ) . Z roztworów w r o z ­
J

p u s z c z a l n i k a c h o r g a n i c z n y c h , a także podczas p o w o l n e j desty­

l a c j i w próżni o t r z y m u j e się g o w postaci pięknych k r y s z t a ­
łów b e z b a r w n y c h układu r e g u l a r n e g o o połysku d i a m e n t o w y m .
T o p i się w temperaturze 44,1° i daje się później z łatwością
przechładzać do t e m p e r a t u r y —15°. Jego temperatura w r z e n i a
w y n o s i 280,5°. G ę s t o ś ć pary fosforu w temperaturach poniżej
700° odpowiada cząsteczce czteroatomowej P . W t e m p e r a t u ­ 4

rach wyższych następuje dysocjacja cząsteczek czteroatomo-

w y c h na d w u a t o m o w e P 4 2 P , , a powyżej 1500° te ostatnie
rozkładają się dalej na cząsteczki j e d n o a t o m o w e . W r o z t w o ­
rach cząsteczka fosforu jest c z t e r o - , względnie jedno-a tomowa,
zależnie od natury r o z p u s z c z a l n i k a .
Fosfor biały n i e m a l zupełnie nie r o z p u s z c z a się w o d z i e . N i e c o
obficiej r o z p u s z c z a się w a l k o h o l u oraz g l i c e r y n i e , jeszcze obficiej
w eterze, benzenie, olejach zwierzęcych i roślinnych oraz o l e j k a c h
e t e r y c z n y c h . Najłatwiej r o z p u s z c z a się w j o d k u m e t y l e n u C I 1 J ,
2 2

d w u c h l o r k u s i a r k i S C 1 i trójchlorku fosforu P C 1 , zwłaszcza

2 3

zaś w trójbromku fosforu P B r oraz w d w u s i a r c z k u węgla C S .

3 2

Jak j u ż w s p o m n i a n o , w zwykłej temperaturze łączy się o n

e n e r g i c z n i e z c h l o r o w c a m i , z t l e n e m oraz z siarką. Fosfor r o z ­
d r o b n i o n y zapala się s a m o r z u t n i e w p o w i e t r z u . W y s t a r c z y n p .
zanurzyć s k r a w e k zwykłej bibuły w r o z t w o r z e fosforu w d w u ­
s i a r c z k u węgla i pozostawić g o na p o w i e t r z u , b y po u l o t n i e ­
n i u się d w u s i a r c z k u węgla, zapalił się j a s n y m płomieniem.
W o b e c b a r d z o n i s k i e j t e m p e r a t u r y zapłonienia oraz w i e l ­
k i e g o ciepła spalania, fosfor biały może się spalać nawet p o d
gorącą wodą. Można to wykazać zapomocą n a s t ę p u j ą c e g o p r o ­
stego doświadczenia (rys. 149).
Do k u b k a z gorącą wodą w s t a w i a m y probówkę, napełnioną
do połowy wodą i zawierającą nieco b i a ł e g o fosforu. G d y fos­
for się stopi, s k i e r o w u j e m y na j e g o powierzchnię strumień
tlenu. W zetknięciu z t l e n e m fosfor spala się gwałtownie
i s i l n i e świeci.

') Z tego względu z fosforem należy się obchodzić nader ostrożnie, nie
brać go palcami ale szczypcami i krajać go pod wodą. Oparzenia białym
fosforem są niebezpieczne ze względu na jego trujące własności.
 Fosfor świeci nawet poniżej t e m p e r a t u r y j e g o zapłonienia,
w s k u t e k powolnego u t l e n i a n i a . W ł a ś c i w o ś ć tę najłatwiej zade­
monstrować na t. z w . z i m n y m p ł o m i e n i u S m i t h e l l s a .
W o k r ą g ł e j kolbie z b o c z n y m t u b u s e m
u m i e s z c z a się k i l k a kawałków białego
fosforu oraz większą ilość waty s z k l a ­
nej (rys. 150). Kolbę w s t a w i a się do łaźni
w o d n e j i w p u s z c z a do niej s i l n y s t r u ­
mień d w u t l e n k u węgla. G a z ten p o r y w a
parę fosforu, która, stykając się u w y l o t u
kolby z p o w i e t r z e m , tworzy w i e l k i n i e ­
b i e s k a w y płomień, tak chłodny, że m o ­
żna w n i m trzymać rękę.
C i e k a w e jest, że fosfor biały u t l e n i a
się t e m e n e r g i c z n i e j w p o w i e t r z u , i m
Rys. 149.
bardziej jest ono r o z r z e d z o n e , c z y l i i m Spalanie fosforu pod wodą.
mniejsze jest stężenie t l e n u . W p o w i e ­
t r z u zwykłem, p o d ciśnieniem 1 atmosfery fosfor świeci tak
słabo, że można to zauważyć t y l k o w ciemności, w p o w i e t r z u
r o z r z e d z o n e m natomiast świeci n a ­
wet za dnia. Z j a w i s k o to, p r z e ­
czące napozór z n a n e m u p r a w u d z i a ­
łania mas, zauważył po raz p i e r w s z y
H o m b e r g , j u ż w r. 1692. D o ­
tychczas j e d n a k nie zostało ono
należycie uzasadnione.
U t l e n i a n i e fosforu p r z e b i e g a i l o ­
ściowo, wobec czego w y z y s k a n o
tę r e a k c j ę do oznaczania t l e n u g a ­
zowego w aparatach, z w a n y c h p i ­
p e t a m i I l e m p l a (rys. 151).
F o s f o r c z e r w o n y otrzymuje
się przez o g r z e w a n i e fosforu b i a ­
łego w zatopionych naczyniach
Rys. 150.
Otrzymywanie zimnego płomie­ w temperaturze 240—310°. W tych
nia S m i t h e l l s a . w a r u n k a c h fosfor biały z a m i e n i a
się p o w o l i na odmianę czerwoną,
odkrytą w r o k u 1845 przez S c h r ó t t e r a . W t e m p e r a t u r a c h
wyższych p r z e m i a n a ta p r z e b i e g a dosyć gwałtownie, t o w a ­
r z y s z y jej b o w i e m w y d z i e l a n i e się z n a c z n y c h ilości ciepła,
w przeciwieństwie do o m a w i a n y c h p o p r z e d n i o p r z e m i a n s i a r k i :

Pbiał. == Pczer. + 3,7 K a i .

O b e c n o ś ć d r o b n y c h ilości j o d u przyśpiesza k a t a l i t y c z n i e tę
przemianę.
Tej samej p r z e m i a n i e ulegają również r o z t w o r y fosforu białego,
j e ś l i je będziemy ogrzewać do
wyższych temperatur. Jeżeli
np. 1%-wy roztwór f o s f o r u w
trójbromku fosforu ogrzać do
temperatury 150—190°, fosfor
biały z a m i e n i się dosyć s z y b k o
na c z e r w o n y , który, jako n i e ­
r o z p u s z c z a l n y , w y d z i e l a się
w stanie stałym z r o z t w o r u .
F a k t y powyższe wskazują
same przez się na to, że fosfor
biały s t a n o w i w zwykłych w a ­
runkach temperatury nietrwa­
ł ą odmianę alotropową tego
p i e r w i a s t k a . Dowodzą tego
również s t o s u n k i prężności
pary obu t y c h o d m i a n f o s f o r u .
F o s f o r biały w y k a z u j e w e
Rys. 151.
Biurcta i pipeta H e m p l a do analizy w s z y s t k i c h temperaturach sta­
gazów. le znacznie większą prężność
pary, aniżeli fosfor c z e r w o n y . Jest on również o w i e l e łatwiej r o z ­
puszczalny, aniżeli fosfor c z e r w o n y . Ponieważ j e d n a k szybkość
p r z e m i a n y fosforu białego w c z e r w o n y
w t e m p e r a t u r a c h poniżej 200° jest bardzo
mała, fosfor biały może trwale istnieć
w temperaturze zwykłej. O b e c n o ś ć n i e ­
których substancyj t a k i c h , jak np. j o d
i selen, z n a k o m i c i e przyśpiesza tempo tej
p r z e m i a n y ; przyśpiesza je również i świa­
tło, to też pałeczki fosforu białego, p r z e ­
chowywane w naczyniach szczelnie zam­ iM" tOO' JM' *>0* SCO'
kniętych, a w y s t a w i o n e na działanie Rys. 152.
światła, pokrywają się z c z a s e m warstwą Krzywe prężności pary fos­
foru białego (ciekłego) i czer­
fosforu c z e r w o n e g o .
wonego.
 F o s f o r c z e r w o n y b y w a z w y k l e uważany za bezpostaciowy,
kwestja ta nie j e s t jednak dotychczas całkowicie wyświetlona.
Jedni b o w i e m c h e m i c y przypisują m u budowę m i k r o k r y s t a l i c z ­
ną, i n n i — g a l a r e t o w a t o - k o m ó r k o w ą . P o d względem c h a k t e r u
c h e m i c z n e g o jest on odmianą c h e m i c z n i e nieczynną. P o d c z a s g d y
fosfor biały łączy się j u ż w zwykłej temperaturze dosyć ener­
r

g i c z n i e z w i e l o m a p i e r w i a s t k a m i , a w p o w i e t r z u zapala się j u ż
w t e m p e r a t u r z e n i e w i e l e wyższej o d p o k o j o w e j , to temperatura
zapłonienia fosforu c z e r w o n e g o leży w g r a n i c a c h o d 430 — 440°,
a w zwykłej temperaturze u t l e n i a się on t y l k o o z o n e m . P r a w d o ­
podobnie z tych s a m y c h względów fosfor c z e r w o n y nie jest
trujący, podczas g d y fosfor biały w r a z z a r s e n e m i a n t y m o n e m
należy do s i l n y c h t r u c i z n protoplaz ma t y c z n y c h .
F o s f o r m e t a l i c z n y , o d k r y t y przez H i t t o r f a , o t r z y ­
m u j e się przez o g r z e w a n i e fosforu c z e r w o n e g o przez dłuższy
przeciąg czasu w temperaturze 400°. Z roztworów fosforu
w s t o p i o n y m ołowiu daje się o n otrzymać w postaci k r y s z t a ­
łów c z e r w o n o - f i o l e t o w y c h układu j e d n o s k o ś n e g o , topiących się
w temperaturze 6 2 0 — 6 2 5 ° . F o s f o r m e t a l i c z n y j e s t j e s z c z e mniej
c z y n n y , aniżeli fosfor c z e r w o n y . Niektórzy c h e m i c y skłonni są
uważać fosfor c z e r w o n y za s t a ł e r o z t w o r y fosforu m e t a l i c z ­
nego w fosforze białym.

ZWIĄZKI Z WODOREM.
F o s f o r nie łączy się z w o d o r e m bezpośrednio, d r o g a m i p o -
średniemi można j e d n a k otrzymać cztery różne fosforowodory,
a mianowicie f o s f o r o w o d ó r g a z o w y — P I I , f o s f o r o w o ­ 3

d ó r c i e k ł y — P>H oraz d w a f o s f o r o w o d o r y s t a ł e —
4

P II i P II .
1 2 C 0 2

Samozapalna m i e s z a n i n a P H i P H o t r z y m u j e się n a j p r o ­
8 2 4

ściej przez działanie rozcieńczonych kwasów n a f o s f o r k i n i e ­

których m e t a l i , np. p r z e z działanie k w a s u solnego n a fosforek
wapnia C a P l u b fosforek c y n k u Z n P :
3 2 3 2

C a P + 6I1C1 = 3 C a C l + 2 P H .
3 2 2 3

T ę s a m ą mieszaninę samozapalną o t r z y m u j e się również

przez działanie fosforu białego na gorące r o z t w o r y w o d o r o ­
tlenków potasowców (rys. 153):
4P + 3NaOH + 3 H 0 = PII + 3 N a H P 0 .
2 3 2 2

F o s f o r o w o d ó r g a z o w y P H , zwany f o s f i n e m , jest
3

g a z e m b e z b a r w n y m o wstrętnym zapachu zgniłych r y b , s k r a -

plającym się w t e m p e r a t u r z e —87,4°, a krzepnącym w tempe­
raturze —132,5°. Jest o n bardzo trujący. Z a t r u w a również pla­
tynę sproszkowaną, pozbawiając j ą zdolności katalitycznego
przyśpieszania procesów u t l e n i a n i a .
Fosforowodór g a z o w y j e s t związkiem nietrwałym, rozkłada
się b o w i e m w wyższych t e m p e r a t u r a c h na p i e r w i a s t k i s k ł a ­
dowe. Z t l e n e m reaguje j u ż
w zwykłej temperaturze, p o ­
czątkowo bardzo p o w o l i , a n a ­
stępnie w miarę z m n i e j s z a n i a
się stężenia t l e n u w tempie
coraz s z y b s z e n i , dochodzącem
aż do e k s p l o z j i (L a b i 11 a r d i er
1807, v a n't H o f f), co j e s t rów­
nież p o z o r n i e sprzeczne z p r a ­
w e m działania mas. F o s f o r o ­
wodór działa również na c h l o ­
Rys. 153.
Otrzymywanie fosforowodoru. r o w c e oraz siarkę. W stosunku
do bardzo s i l n y c h kwasów f o s -
f i n zachowuje się podobnie j a k amonjak, t. j . t w o r z y z n i e m i p o ­
łączenia o charakterze soli, t. z w . s o l e f o s f o n o w e , o d p o w i a ­
dające solom a m o n o w y m , o w i e l e mniej jednakże trwałe o d
tych o s t a t n i c h :
P H j + H B r = P I L B r + 26,8 K a i .
PH3 + IIJ = P I L J + 29,24 K a i .
Istnieje również związek f o s f i n u z wodą, t. z w . w o d o r o ­
tlenek f o s f o n o w y P H O H , 4 odpowiednik wodorotlenku
amonowego N H , , O H , będący słabą zasadą. P r z e z stopniowe
zastąpienie atomów w o d o r u zarówno w a m o n j a k u , j a k i w f o s -
finie r e s z t a m i węglowodorowemi (np. g r u p a m i m c t y l o w e m i CH. ) S

charakter zasadowy t y c h związków potęguje się do tego sto­

pnia, że w o d o r o t l e n e k c z t e r o m e t y l o a m o n o w y , j a k również i w o ­
dorotlenek c z t e r o m e t y l o f o s f o n o w y są j u ż z a s a d a m i tak s i l n e m i ,
jak w o d o r o t l e n k i potasowców i wapniowców.

NH (CH )
2 3 PH,(CH ) 3

aminy NH(CH,) 2 PII(CII ), [ fosfiny

3

N(CH ), "S P(GH ) 3 3

w o d o r o t l e n e k czte­ N (CH ) OH
3 4 P ( C H ) O I I w o d o r o t l e n e k czte­
3 4

rometyloamonowy rometylofosfonowy
 W o d o r o t l e n e k fosfonowy t w o r z y sole fosfonowe P H X t y l k o 4

z k w a s a m i c h l o r o w c o w o d o r o w e m i oraz z k w a s e m s i a r k o w y m ,
ale i te sole są b a r d z o nietrwałe. Krystalizują one w t y c h
s a m y c h postaciach k r y s t a l i c z n y c h , co o d p o w i e d n i e sole amo­
n o w e i podobnie j a k one sublimują i ulegają d y s o c j a c j i
t e r m i c z n e j . Sole fosfonowe kwasów c h l o r o w c o w o d o r o w y c h są
s i l n e m i środkami redukcyjnemu, zwłaszcza j o d e k fosfonowy
P H , , J , w t y m o s t a t n i m b o w i e m działanie r e d u k c y j n e fosforo­
w o d o r u potęguje się działaniem redukcy jnem j o d o w o d o r u . J o ­
r

dek fosfonowy o t r z y m u j e się działaniem j o d u na fosfor wobec

n i e w i e l k i e j ilości w o d y .
F o s f o r o w o d ó r c i e k ł y w z o r u P H powstaje w n i e w i e l ­
2 4

k i c h ilościach obok f o s f o r o w o d o r u g a z o w e g o podczas działania

rozcieńczonych kwasów na f o s f o r k i metali l e k k i c h , n p . fosforek
wapnia G a P . Jest to ciecz b e z b a r w n a , wrząca w t e m p e r a t u ­
3 2

rze 58° (pod ciśn. 735 mm.), samozapalająca się na p o w i e t r z u .

Obecność śladów tego związku w fosfinie wywołuje s a m o z a ­
palność tego związku. B u d o w a c h e m i c z n a f o s f o r o w o d o r u cie­
kłego wyraża się w z o r e m

> P - P <

Jest o n związkiem bardzo nietrwałym, rozpada się podczas

p r z e c h o w y w a n i a według równania:
5P H
2 4 = 6PH -r-2P H
3 2

na fosforowodór ga/owy i stały.

F o s f o r o w o d ó r s t a ł y posiada skład c h e m i c z n y , w y r a ­
żający się u p r o s z c z o n y m w z o r e m P H , Jest to żółty p r o s z e k
2

r o z p u s z c z a l n y w ciekłym a m o n j a k u i w fosforze. S k ł a d j e g o
r

cząsteczki w r o z t w o r a c h t y c h odpowiada w z o r o w i P H . 1 2 6

N a g r z e w a n y do t e m p e r a t u r y 200°, fosforowodór stały P H 1 2 6

z a m i e n i a się na i n n y f o s f o r o w o d ó r s t a ł y o w z o r z e P I I . 9 2

FOSFORKI METALI.

P r z e z zastąpienie atomów w o d o r u w fosfinie atomami m e ­

t a l i należałoby oczekiwać p o w s t a n i a związków typu M e ' P , 3

względnie M e " P , o charakterze soli, a n a l o g i c z n y c h do związ­

3 2

ków m e t a l i : M e ' S i M e " S , będących s o l a m i s i a r k o w o d o r u .

2

C h a r a k t e r e l e k t r o u j e m n y samego fosforu jest j e d n a k tak słabo

wyrażony, że a c z k o l w i e k f o s f i n t w o r z y istotnie f o s f o r k i z m e -
t a l a m i najbardziej e l e k l r o d o d a t n i e m i : potasowcanii i w a p n i o w -
c a m i , j a k np. fosforek sodu N a P , wapnia C a P , to j e d n a k sole
3 3 2

te rozkładają s i e całkowicie wodą, wydzielając w o l n y fosforo­

wodór g a z o w y .
F o s f o r w o l n y łączy się w p r a w d z i e w t e m p e r a t u r a c h w y s o ­
k i c h z m e t a l a m i ciężkiemi, ale połączenia te są zupełnie p o ­
zbawione c h a r a k l e r u s o l i . W y g l ą d e m zewnętrznym i w ł a s n o ś ­
c i a m i f i z y c z n e m i przypominają one bardziej same metale, aniżeli
i c h sole, a wobec czymników c h e m i c z n y c h , nawet b a r d z o ener­
g i c z n y c h , zachowują się dosyć opornie. F o s f o r k i m e t a l i , z w y ­
j ą t k i e m potasowców^ i wapniowców, zbliżają się bardzo p o d
względem swego c h a r a k t e r u do związków i n t e r m e t a l i c z n y c h .
Z n a m y wielką ilość fosforków, w których wartościowości p i e r ­
wiastków, wchodzących w i c h skład, s ą często różne o d w a r ­
tościowości t y c h pierwiastków względem w o d o r u l u b t l e n u .
F o s f o r k i m e t a l i można otrzymać różnemi m e t o d a m i , n p . :
1) działaniem bezpośredniem f o s f o r u c z e r w o n e g o na metale
w wyższej t e m p e r a t u r z e ; w ten sposób można otrzymać n p .
Z n P , Z n P , C d P , C d P , C u P , A u P , A g P i inne;
3 3 2 2 3 2 3 3 4 2

2) działaniem f o s f o r k u m i e d z i na metale w wyższej tempe­

raturze; j e s t to sposób i d e n t y c z n y z p o p r z e d n i m , w tych w a ­
r u n k a c h b o w i e m fosforek m i e d z i u l e g a rozkładowi;
3) działaniem pary fosforu na c h l o r k i l u b b r o m k i m e t a l i ;
w ten sposób o t r z y m a n o F e , P , N i P , G o P , C u P , C r P ,
3 2 3 2 3 2

M n P , i t. p.;
3 2

4) działaniem f o s f i n u na metale i i c h s o l e ; w t e m p e r a t u r z e
500° fosfin u l e g a częściowemu rozkładowi, a wydzielający się
fosfor działa na metale,
5) działaniem trójchlorku l u b b r o m k u f o s f o r u ha metale
o t r z y m a n o F e P , N i P , N i P , C o P . . . . , P F , H g P , A g P , i t. p.;
4 3 5 2 2 4 3 3 2

6) redukcją fosforanów węglem o t r z y m a n o B a P , S r P , 3 2 3 2

C a P , C u P i inne.
3 2 3

F o s f o r k i m e t a l i są to ciała stałe, często k r y s t a l i c z n e o p o ­

łysku m e t a l i c z n y m . Niektóre są łatwotopliwe, inne natomiast,
jak np. f o s f o r k i wapniowców topią się dopiero w płomieniu
e l e k t r y c z n y m . Naogół j e d n a k w s z y s t k i e f o s f o r k i u l e g a j ą r o z ­
kładowi w wyższych t e m p e r a t u r a c h . N i e m a l w s z y s t k i e one spa­
lają się w tlenie i p o w i e t r z u . F o s f o r k i potasowców same się
zapalają w zetknięciu z p o w i e t r z e m . C h l o r atakuje na gorąco
w s z y s t k i e fosforki, b r o m działa w t e m p e r a t u r a c h wyższych,
j o d w jeszcze wyższych. T a k w i e c S r P zapala się w atmo­ 3 2

sferze c h l o r u j u ż w temperaturze 30°, w parach b r o m u d o ­

piero w 175°.
W o d a rozkłada f o s f o r k i potasowców j u ż na z i m n o w sposób
w y b u c h o w y . Również i f o s f o r k i wapniowców rozkładają się
wodą z w y d z i e l e n i e m f o s f o r o w o d o r u samozapalnego, o ile były
otrzymane w t e m p e r a t u r a c h możliwie n i s k i c h , natomiast n i e -
samozapalnego, g d y f o s f o r k i o t r z y m a n o w temperaturach w y ­
s o k i c h . N a f o s f o r k i natomiast większości m e t a l i ciężkich woda
nie w y w i e r a żadnego wpływu. K w a s y rozcieńczone działają na
f o s f o r k i potasowców i wapniowców podobnie j a k woda, w y ­
dzielając fosforowodór. A n a l o g i c z n i e względem kwasów zacho­
wują się także f o s f o r k i c y n k u i m a g n e z u , natomiast na f o s f o r k i
F e , H g , N i , C o i inne zwykłe k w a s y n i e działają, a dopiero
woda królewska.

POŁĄCZENIA Z CHLOROWCAMI.

Fosfor łączy się j u ż w zwykłej temperaturze bardzo ener­

g i c z n i e ze w s z y s t k i e m i c h l o r o w c a m i , tworząc zasadniczo związki
dwóch typów P X i P X , odpowiadające fosforowi t r ó j - i pię-
3 5

cio-wartościowemu. P o n a d t o znane są połączenia fosforu t r ó j ­

wartościowego typu P X . 2 4

Poniższa tablica podaje schematyczne zestawienie w ł a s n o ś c i

f i z y c z n y c h t y c h związków. W y n i k a z niego, że zarówno lot­
n o ś ć j a k i trwałość t y c h związków z m n i e j s z a się stale w miarę
w z r o s t u ciężarów a t o m o w y c h o d p o w i e d n i c h chlorowców.

Q
PX n tt *w Ciepło
powstawania

-160° -95"
PF 5 -83° -75°
PC1 3 -91° +76° 76,6 Kal.
P Ch
a
-28° 180° —
PC1 5 +148° (dysoc.) 109,2 „
(pod cisu.)
PBr 3 -40" +172" 44,8 „
PBr 6
— 106° 59,05 „
PJ 3 +61° (dysoc.) 10,9 „
PJ
2 4
+110° — 19,8 „•

Z połączeń c h l o r o w c o w y c h f o s f o r u najważniejszy jest nie­

wątpliwie t r ó j - oraz pięcio-chlorek fosforu.
 TRÓJCHLOREK FOSFORU P C l : i .

T r ó j c h l o r e k f o s f o r u P C 1 o t r z y m u j e się bezpośred- 3

n i e m działaniem c h l o r u na fosfor, znajdujący się w n a d m i a r z e .

Jest to dymiąca ciecz b e z b a r w n a ; w r z e w t e m p e r a t u r z e 7 6 ° .
C i e c z ta nie m i e s z a się z wodą, która h y d r o l i z u j e j ą j e d n a k
powoli: ,^
p c p( )
+ 3 H 0 H = 0 H 3 + 3 H C 1

W ten s a m sposób trójchlorek f o s f o r u reaguje n i e t y l k o

z wodą, lecz również ze w s z y s t k i e m i związkami, zarówno n i e -
o r g a n i c z n e m i , j a k i o r g a n i c z n e m i , zawierającemu w cząsteczce
grupę wodorotlenową O H , n p . :
P C 1 + 3 K 0 H = P(OH), + 3 K C l
3

P C 1 + 3 G H j O H = P ( O H ) j + 3CH..C1
3

PC1 + 3 C , H 0 H = P ( 0 H ) + 3 C , H , G 1
3 5 3

PC1 + C H ( 0 H ) = P(0H) + C H C 1 .
3 3 5 3 3 3 5 3

N a tern też polega j e g o zastosowanie w c h e m j i o r g a n i c z n e j

do w y k r y w a n i a obecności g r u p w o d o r o t l e n o w y c h oraz i c h l i c z b y .

PIĘCIOCHLOREK FOSFORU P C 1 . 5

Pięciochlorek f o s f o r u PĆL, o t r z y m u j e się działaniem

c h l o r u na trójchlorek fosforu. Jest to biała masa k r y s t a l i c z n a ,
dymiąca na p o w i e t r z u , sublimująca w t e m p e r a t u r z e 100° bez
stapiania. P a r a jego ulega częściowej d y s o c j a c j i na trójchlorek
fosforu oraz n a w o l n y c h l o r j u ż w n i s k i c h t e m p e r a t u r a c h , a m i a ­
nowicie: rpcy _ ^ CL,+PCI,-39,5 Kal.
w temperaturze 180° 250° 300°
% zdysoc. P C 1 41,7* 80 % 97,3 %. 5

Pięciochlorek f o s f o r u j e s t związkiem b a r d z o c z y n n y m p o d
względem chemicznym; zachowuje się o n w w i e l u r e a k c j a c h
tak, j a k w o l n y c h l o r .
Z wodą reaguje bardzo gwałtownie, tworząc t l e n o c h l o r e k
P C 1 + H 0 = P O C I + 2HC1 ,
5 2 3

który ze swej s t r o n y działa na n a d m i a r wody, tworząc k w a s

ortofosforowy:
POCl + 3HOH = P0(0H) + 3HC1.
3 3

Pięciochlorek fosforu działa bezpośrednio na metale, tworząc

z niemi chlorki: = Z n C , 2 + P C l ; i .
 W związkach n i e o r g a n i c z n y c h i o r g a n i c z n y c h , zawierających
grupę wodorotlenową l u b karboksylową, pod działaniem pięcio-
c h l o r k u fosforu g r u p y w o d o r o t l e n o w e , względnie t l e n g r u p y
k a r b o k s y l o w e j , zostają zastąpione a t o m a m i c h l o r u :
H0N0 2 + PG1 5 = C 1 N 0 + POC1J + HC1
2

HG\ Civ
X
S 0 , + 2PCI = > S 0 , + 2 P 0 C 1 + 2HC1
CV
5 3

HO
C H C O C H + PC1 = C H C C 1 C H + P 0 C 1
3 3 5 3 2 3 3

C H 0 H + PC1
2 5 5 = C H . C 1 + P 0 C I + IIC1 .
2 3

D l a t e g o też stosuje się pięciochlorek fosforu w c h e m j i o r g a ­

nicznej do z a m i a n y związków k e t o n o w y c h R j C O R , , względnie
w o d o r o t l e n o w y c h R O I I na o d p o w i e d n i e c h l o r o w c o p o c h o d n e .

TLENOCHLOREK FOSFORU P 0 C 1 3 .

T l e n o c h l o r e k f o s f o r u P O C l powstaje podczas działa­ 3

n i a m a ł e j ilości w o d y na pięciochlorek f o s f o r u . T e c h n i c z n i e
o t r z y m u j e się go przez utlenianie trójchlorku fosforu c h l o r a n e m

potasu: K C 1 0 + 3PC1 = 3POC1, + K C l .

3 3

Jest on cieczą bezbarwną o p r z e n i k l i w y m o s t r y m zapachu,

pary j e g o s i l n i e drażnią błony śluzowe. W r z e w temperaturze
108,7°, a k r z e p n i e w temperaturze 1,38°, tworząc długie b e z ­
b a r w n e igły. T l e n o c h l o r e k fosforu r o z p u s z c z a w sobie w i e l e
s o l i , ponieważ zaś j e g o stała d i e l e k t r y c z n a DE = 12,7, przeto
działa na sole jonizująco. Z wodą reaguje w ten sposób, iż
t w o r z y kwas o r t o f o s f o r o w y :

POCI + 3 H 0 = PO(OH) + 3 H C l .
3 2 3

W s k u t e k tego działania na wodę zarówno t r ó j c h l o r e k fos­

f o r u , jak i t l e n o c h l o r e k fosforu zwą się również c h l o r k a m i
k w a s o w e m i ; są to k w a s y tlenowe, w których g r u p y w o d o r o ­
tlenowe zostały zastąpione a t o m a m i c h l o r u .

ZWIĄZKI TLENOWE FOSFORU.

Fosfor t w o r z y z. t l e n e m trzy określone związki, zwane t r ó j ­

tlenkie m P 0 , czterotlenkiem P 0
2 3 oraz p i ę c i o ­ 2 4

tlenkie m P 0 . Istnienie c z w a r t e g o połączenia, zwanego

2 5

tlenkiem P 0 , j e s t wątpliwe.
2
 TRÓJTLENEK FOSFORU P , 0 3 .
T r ó j t l e n e k f o s f o r u P 0 o t r z y m u j e się działaniem s u ­
2 3

chego s t r u m i e n i a powietrza na stopiony fosfor, który spala się

na mieszaninę trójtlenku i pięciotlenku fosforu. P r o d u k t y spa­
lania p r z e p u s z c z a się przez rurę miedzianą nagrzaną do t e m ­
peratury 600° i wypełnioną watą szklaną. W a t a z a t r z y m u j e
pięciotlenek fosforu, t r ó j t l e n e k zaś p r z e d e s t y l o w u j e do o d b i e ­
ralnika.
T r ó j t l e n e k fosforu j e s t zazwyczaj białą masą d r o b n o k r y s t a -
liczną, można go j e d n a k otrzymać również w postaci pięknych
kryształów układu j e d n o s k o ś n e g o , topiących się w temperaturze
22,5° na ciecz bezbarwną i ruchliwą, wrzącą w temperaturze
173°. G ę s t o ś ć pary trójtlenku fosforu odpowiada w z o r o w i p o d ­
w ó j n e m u ( P 0 ) ; w r o z t w o r a c h w y k a z u j e on również ciężar
2 3 2

cząsteczkowy, wyrażający się w z o r e m podwójnym.

W t e m p e r a t u r a c h poniżej 200° ulega r o z p a d o w i :
2(P 0 ) 2 3 2 = 2P + 3 P 0 . 2 4

Z zimną wodą reaguje gwałtownie, tworząc k w a s f o s f o r a w y :

(P 0 ) + 6II 0 = 4 H P 0 .
2 3 2 2 3 3

CZTEROTLENEK FOSFORU P 0 2 4 .
C z t e r o t l e n e k f o s f o r u P 0 powstaje podczas n a g r z e ­ 2 4

wania trójtlenku f o s f o r u ; j e s t o n masą krystaliczną, h y g r o s k o -

pijną, woda h y d r o l i z u j e g o na mieszaninę kwasów fosforawego
i fosforowego:
P 0 + 3II 0 = H P 0 + H P 0 ,
2 4 2 3 3 3 4

zamiast na k w a s podfosforawy:
P 0 +2H 0 = 2H P0 .
2 4 2 2 3

W y n i k a stąd, że posiada o n b u d o w ę :

>
P=0

P=0

PIĘCIOTLENEK FOSFORU P , 0 5 .
Pięciotlenek fosforu P 0 s t a n o w i główny p r o d u k t2 5

gwałtownego u t l e n i a n i a fosforu tlenem w o l n y m . Jest to śnieżno­

biały l e k k i proszek, który podczas o g r z e w a n i a s u b l i m u j e c z ę ś c i o ­
w o w temperaturze 250°, osadzając na z i m n y c h ściankach k r y -
ształy układu j c d n o s k o ś n e g o . W temperaturze 440° zamieniają
się one n a odmianę bezpostaciową, trudniej lotną. D a l s z a p r z e ­
m i a n a o d b y w a się w temperaturze c z e r w o n e g o żaru, w której
odmiana bezpostaciowa z a m i e n i a się n a masę szklistą, jeszcze
m n i e j lotną, parującą w sposób w i d o c z n y dopiero w t e m p e r a ­
turze białego żaru. T a para pięciotlenku fosforu z a m i e n i a się
znów podczas ochłodzenia na pięciotlenek k r y s t a l i c z n y . G ę s t o ś ć
pary pięciotlenku fosforu odpowiada w z o r o w i podwójnemu
(PA) . 2

N a j b a r d z i e j charakterystyczną c e c h ę pięciotlenku fosforu sta­

n o w i j e g o w i e l k i e p o w i n o w a c t w o do wody, dzięki któremu ł ą ­
czy się o n z wodą bardzo pożądliwie:
[ P 0 ] + 3 ( H 0 ) = 2[H P0 ] +36,64 K a i .
2 5 2 3 4

Pięciotlenek fosforu j e s t n a j s i l n i e j s z y m ze z n a n y c h środków

odwadniających. W praktyce laboratoryjnej stosuje się go z a ­
z w y c z a j do osuszania gazów, cieczy oraz i n n y c h s u b s t a n c y j .
Łączy się n i e t y l k o z wolną wodą, ale także i z wodą związaną
chemicznie, a t e m s a m e m wywołuje reakcje chemiczne, połą­
czone z w y d z i e l e n i e m składników wody, c z y l i t. z w . reakcje
k o n d e n s a c j i . W y s t a r c z y w t y m względzie przypomnieć, że
pięciotlenek azotu o t r z y m u j e się z k w a s u azotowego przez
działanie pięciotlenkiem fosforu
6HN0 + P,0 3 5 = 3 N 0 + 2PO(OH) .
2 5 s

Z zimną wodą pięciotlenek f o s f o r u reaguje w ten sposób,

że naprzód przyłącza j e d n ą jej cząsteczkę, tworząc k w a s m e -
tafosforowy H P 0 , który następnie u l e g a dalszej h y d r a t a c j i
3

do k w a s u ortofosforowego.

KWASY TLENOWE FOSFORU.

Fosfor t w o r z y dziesięć kwasów t l e n o w y c h , z których t r z y w y ­

prowadzają się o d trójtlenku fosforu, t r z y o d pięciotlenku. D l a
pozostałych c z t e r e c h nie istnieją o d p o w i e d n i e b e z w o d n i k i , acz­
k o l w i e k teoretycznie j e d e n z n i c h odpowiada c z t e r o t l e n k o w i
fosforu, d r u g i zaś h i p o t e t y c z n e m u t l e n k o w i P 0 . 2

K w a s y te mają następujące n a z w y :
(P 0 + 3H,0) = 2II P0
2 3 2 kwas podfosforawy
P 0 + li 0 = 2HP0
2 3 2 2 „ meta-fosforawy
P 0 +211,0 = I I P 0
2 3 4 2 5 v pyro- „
P 0 +311,0 = 2II P0
2 3 3 3 „ orto-