Machine Translated by Google

“MÿLLÿ NÿSRÿDDÿN” JURNÿLININ SÿVÿT DÖVRÜ TÿDQÿQÿTI

SOLMAZ RÜSTÿMÿVÿ-TÿHIDI
Hÿmlÿt ÿSÿÿÿNLI
(ÿÿzÿr Univÿrsitÿsi, ÿzÿrbaycan)

ÿÿ ÿsr ÿzÿrbaycan vÿ ÿÿrq mÿtbuÿtÿ tÿriÿindÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿ ÿüsusi yÿr tutur. Bu
jurnÿl sadÿcÿ mÿtbuÿt ÿrqÿnÿ ÿlmayÿb, bütöv bir proqrÿssiv ictimÿi-ÿdÿbi cÿrÿyÿnÿn ÿsÿsÿnÿ
qÿyub. Mÿhiyyÿt ÿtibÿrilÿ “rÿÿlizm” ÿimi ÿÿrÿÿtÿrizÿ ÿlunÿn bu müstÿqil vÿ ÿrijinÿl cÿrÿyÿn hÿqlÿ
ÿlÿrÿq jurnÿlÿn ÿdÿ ilÿ “mÿllÿnÿsrÿddinçiliÿ” ÿdlÿndÿrÿlÿb vÿ ÿÿ ÿsrin birinci rübündÿ bütün
müsÿlmÿn ÿÿrqindÿ böyüÿ rÿzÿnÿns dÿÿurub. Tÿsÿdüfi dÿyil ÿi, jurnÿl nÿÿr ÿlunmÿÿÿ bÿÿlÿdÿÿÿ ilÿ
vÿÿtlÿrdÿn – 1906-cÿ ildÿn öz dövrünün ziyÿlÿ vÿ ÿlimlÿrinin diqqÿtini cÿlb ÿtmiÿ, ÿzÿrbÿycÿn
ictimÿi fiÿrinin vÿ jurnÿlistiÿÿsÿnÿn ÿn görÿÿmli nümÿyÿndÿlÿri – ÿ. Hüsÿynzÿdÿ, Ü.

Hacÿbÿyov, F. ÿöçÿrli vÿ b. jurnÿlÿn idÿyÿ istiqÿmÿti, stilistiÿÿsÿ vÿ dili haqqÿndÿ müsbÿt fiÿirlÿr
söylÿmiÿlÿr. Lÿÿin “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿn ciddi ÿlmi tÿdqiqi Sÿvÿt dövründÿ bÿÿlÿmÿÿdÿr.
IStÿr jurnAlÿn rÿdÿÿtpres cÿlil mÿmmÿdquluzingr. BElÿ ÿi, C. mÿmmÿdquluzilajedÿnin 100 illiyi
mün@sibÿtilÿ burÿÿÿlna bibliÿqráfiyardAn1 mÿlum ÿiNi, áctÿq 1966-cÿp. ÿ vÿÿtdÿn ÿÿçÿn 30 ildÿn
ÿrtÿq müddÿtdÿ bu sÿhÿdÿ tÿdqiqÿtlÿrÿn dÿhÿ dÿ ÿrtdÿÿÿ, hÿmçinin “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿn
nÿÿrinin 25, 50, 60, 70, 80, 90 illiyi ilÿ bÿÿlÿ qÿyd ÿlunÿn yubilÿy tÿriÿlÿri qÿrÿÿsÿndÿ ÿüsusilÿ çÿÿ
sÿylÿ ÿrÿÿdÿrmÿlÿr vÿ mÿqÿlÿlÿr yÿzÿldÿÿÿ nÿzÿrÿ ÿlÿnÿrsÿ, “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿ vÿ
“mÿllÿnÿsrÿddinçiliÿ” cÿrÿyÿnÿnÿn ÿzÿrbaycan Sÿvÿt ÿlmindÿ ÿifÿyÿt qÿdÿr diqqÿtÿ lÿyiq
görüldüyünü söyl ÿmrÿÿ. ÿübhÿsiz ÿi, burÿdÿ jurnÿlÿn öz hÿqiqi dÿyÿri ilÿ yÿnÿÿÿ, ÿnun 17-ci il
ÿÿtyÿbr inqilÿbÿndÿn ÿvvÿlÿi fÿÿliyyÿtinin vÿ idÿyÿ istiqÿmÿtinin ÿÿmmunist idÿÿlÿgiyÿsÿ nÿzÿrindÿn
müsbÿt qiymÿtlÿndirilmÿsi vÿ ÿüsusilÿ Sÿvÿt dövründÿ 10 il nÿÿr ÿlunmÿsÿ fÿÿtÿru dÿ nÿzÿrÿ
ÿlÿnmÿlÿdÿr. Bÿlÿ ÿi, “çÿr jÿndÿrmlÿrÿnÿ, mülÿÿdÿrlÿrÿ, ÿÿpitÿlistlÿrÿ… nöÿÿrçiliÿ ÿtmÿyÿn, … tÿm
mÿnÿsÿ ilÿ istiqlÿl yÿlu tÿqib ÿdÿrÿÿ milli ÿzÿdlÿq uÿrundÿ mübÿrizÿ ÿdÿn” vÿ ÿn bÿÿlÿcÿsÿ, “fÿhlÿ
vÿ ÿÿndlilÿrin dÿstu ÿlÿn” 2 “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” tÿbii ÿi, fÿhlÿ vÿ ÿÿndli höÿumÿti ÿimi qurulÿn Sÿvÿt
ÿzÿrbÿycÿnÿnÿn rÿsmi dÿirÿlÿri tÿrÿfindÿn nÿinÿi qÿbul ÿdilmiÿ, hÿttÿ jurnÿlÿn vÿ ÿnun rÿdÿÿtÿrunun
sÿn dÿrÿcÿ böyüÿ vÿ dÿrin nüfuzundÿn yÿni cÿmiyyÿt quruculuÿundÿ istifÿdÿ ÿtmÿÿ üçün ÿmÿli
tÿdbirlÿr görülmüÿdür. mÿhz bu tÿdbirlÿr nÿticÿsindÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” dÿhÿ “…ÿn il fÿhlÿ vÿ
ÿÿndlilÿr höÿumÿtini müdÿfiÿ ÿtmiÿ, ÿnÿ öz sÿtirÿsÿ vÿ ÿÿriÿÿturÿlÿrÿ ilÿ yÿrdÿm göstÿrmiÿdir”.3
Tÿsÿdüfi dÿyil ÿi, Sÿvÿt hÿÿimiyyÿtinin ilÿ illÿrindÿn C. Mÿmmÿdquluzÿdÿnin ÿdÿbi yÿrÿdÿcÿlÿÿÿnÿ
vÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿ ÿzÿrbaycanÿn ictimÿi vÿ ÿdÿbi dÿirÿlÿrindÿ çÿÿ böyüÿ marÿq vÿ
diqqÿt ÿlmuÿ, 30-cu illÿrdÿn bÿÿlÿyÿrÿq

1
Machine Translated by Google

isÿ bu marak vÿ diqqÿt ÿrtÿq ÿlmi tÿdqiqatlÿr ÿÿÿlindÿ ifÿdÿ ÿlunmÿÿÿ bÿÿlÿmÿÿdÿr. Burÿdÿ
ÿvvÿlcÿdÿn qÿyd ÿdilmiÿdir ÿi, tÿdqiqÿt dövrünün ilÿ ÿnilliÿlÿrindÿ ÿzÿrbÿycÿn
ÿdÿbiyyÿtÿünÿslÿÿÿndÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿn nÿÿri tÿriÿi tÿm müstÿqil ÿÿiÿldÿ dÿyil,
C. Mÿmmÿdquluzÿdÿnin ÿdÿbi yÿrÿdÿcÿlÿÿÿnÿn tÿrÿib hissÿsi ÿimi öyrÿnilmiÿ vÿ jurnÿlÿ dÿ
ÿzÿrbÿycÿn ictimÿi fiÿir vÿ mÿtbuÿtÿ tÿriÿindÿ rÿlu bÿÿÿmÿndÿn dÿyil, dÿhÿ çÿÿ C.

Mÿmmÿdquluzÿdinin ictimÿi-siyasi, ÿtÿist vÿ ÿdÿbi görüÿlÿri nÿzÿrindÿn qiymÿtlÿr vÿrilmiÿdir.

Burdeas nÿzÿrÿ ÿÿnmAlYdÿr ÿi, sÿEtlÿÿdiÿ imtÿn suestos 20-ci illÿrdÿ bütün Sÿvÿt mÿÿÿnÿndÿ
ÿlduÿu ÿimi, ÿzÿrbÿycÿndÿ dÿ “prÿlÿtÿulçuluq” (prÿlÿtÿr mÿdÿniyyÿti) vÿ “vulqÿr sÿsiÿlizm”
ÿdlÿnÿn cÿrÿyÿnÿn tÿrÿfdÿrlÿrÿ ÿdÿbiyyÿt vÿ mÿdÿniyyÿtin ümumbÿÿÿri mÿhiyyÿtini tÿhrif
ÿdÿrÿÿ, ÿncÿq prÿlÿtÿr sinfinin mÿdÿniyyÿtini qÿbul ÿdirdilÿr. Bubaimdan, C.

Mÿmmÿdquluzÿdÿnin ÿdÿbi yÿrÿdÿcÿlÿÿÿ dÿ iÿili mövqÿdÿn qiymÿtlÿndirilir, bir tÿrÿfdÿn ÿnun

“fÿhlÿ vÿ ÿÿndli sinfinin dÿstu” ÿlduÿu qÿbul ÿdilsÿ dÿ, yÿzÿçÿnÿn inqilÿbdÿn ÿvvÿlÿi ÿsÿrlÿri,
ÿüsusÿn pyÿslÿri 20-ci illÿrin mÿhdud nÿzÿriyyÿlÿri mövqÿyindÿn qiymÿtlÿndirilir, müÿllifin
ünvÿnÿnÿ ÿdÿlÿtsiz ÿÿsÿin tÿnqidi fiÿirlÿr söylÿnilirdi. Bÿlÿÿviÿlÿr pÿrtiyÿsÿnÿn 1932-ci ilin
ÿprÿlindÿ “ÿdÿbi-bÿdii tÿÿÿilÿtlÿrÿn yÿnidÿn qurulmÿsÿ” hÿqqÿndÿ qÿbul ÿtdiyi qÿrÿrdÿn sÿnrÿ
ÿlÿssiÿlÿrÿ vÿ ÿ cülmÿdÿn, inqilÿbdÿn ÿvvÿl iÿlÿyib yÿrÿdÿn qÿcÿmÿn yÿzÿçÿlÿrÿ münÿsibÿt
dÿyiÿir, ÿyrÿ-ÿyrÿ yÿzÿçÿlÿrÿn vÿ ÿ cümlÿdÿn, C. Mÿmmÿdquluzÿdÿnin yÿrÿdÿcÿlÿÿÿ diqqÿtlÿ,
ÿlmi ÿÿÿildÿ ÿrÿÿdÿrÿlmÿÿÿ baÿlÿnÿr. 30-ci illÿrdÿ c. mÿmmÿdquluzín. C.

Mÿmmÿdquluzÿdÿ vÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿ hÿqdÿ hÿmin dövr ÿn mÿrÿqlÿ ÿlmi tÿhlilin vÿ
ÿrÿÿdÿrmÿlÿrÿn müÿllifi ÿlÿn ÿ.Nÿzim yÿzÿçÿnÿn yÿrÿdÿcÿlÿÿÿnÿ üç dövrÿ: 1890-1905,
1905-1922 vÿ 1922-32-ci illÿrÿ bölür vÿ C. Mÿmmÿdquluzÿdÿnin istÿr yÿzÿçÿ ÿimi, istÿr “Mÿllÿ
Nÿsrÿddin” jurnÿlÿndÿÿÿ fÿÿliyyÿtinin marÿqlÿ ÿÿrÿÿtÿristiÿÿsÿnÿ vÿrir. ÿ. Nazimin jurnÿlÿn
Sÿvÿt dövrü haqdÿ fiÿirlÿri ÿüsusilÿ böyüÿ ÿhÿmiyyÿt ÿÿsb ÿdir.

Zÿnnimcÿ, bütün sÿnrÿÿÿ ÿnilliÿlÿrdÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” en Sÿvÿt dövrü fÿÿliyyÿti haqdÿ yazÿn
müÿlliflÿrin hÿç biri, dÿhÿ gÿniÿ tÿdqiqÿtlÿr ÿpÿrmÿqlÿy blÿ. Nÿzim qÿdÿr ÿrijinÿl vÿ
ümumilÿÿdirici fiÿirlÿr söylÿmÿmiÿlÿr. Sÿvÿt dövrünü C. Mÿmmÿdquluzÿdÿnin yÿrÿdÿcÿlÿÿÿ
vÿ mÿllÿnÿsrÿddinçiliÿ cÿrÿyÿnÿ üçün ÿvvÿlÿi iÿi dövrdÿn dÿhÿ yüÿsÿÿ vÿ dÿhÿ mürÿÿÿÿb
tÿlÿblÿr vÿ vÿzifÿlÿr dövrü ÿimi ÿÿrÿÿtÿrizÿ ÿdÿn ÿ. Nÿzimin fiÿrincÿ ÿzÿrbÿycÿnÿn
sÿvÿtlÿÿmÿsindÿn ÿvvÿl “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” cÿrÿyÿnÿ dövrün tÿrÿqqipÿrvÿr, inqilÿbçÿ ictimÿi
fiÿrini (burjuÿ-dÿmÿÿrÿtiÿ inqilÿb vÿ idÿÿllÿr uÿrundÿ mübÿrizÿ vÿ s.) ifÿdÿ ÿdir vÿ mÿhz bu
nÿzÿrdÿn “mütÿÿÿÿÿil bir cÿrÿyÿn idisÿ”,4 Sÿvÿt dövründÿ ÿrtÿq ÿyrÿcÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin ”
cÿrÿyÿnÿndÿn danÿÿmÿq düzgün dÿyildir. “Çünÿi nÿ ÿöhnÿ qüvvilÿlÿr öz ÿöhnÿ fÿÁlIQLAriNÿ
Mühÿfizÿ ÿtmiÿlÿr, nÿ dÿ yÿnilÿr“ mÿllla nsrriN .

2
Machine Translated by Google

tÿmÿmilÿ dÿyiÿmÿsi, yÿni fÿÿtÿrlÿrÿn tÿsiri ÿltÿndÿ yÿnilÿÿmÿsi vÿ sinfi

mübÿrizÿdÿn irÿli gÿlÿn yÿni vÿzifÿlÿr tÿbii ÿi, “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿ vÿ
bu jurnÿlÿn tÿmsil ÿtdiyi cÿrÿyÿnÿ tÿsir ÿtmÿyÿ bilmÿzdi. “ÿÿlqçÿlÿq cÿrÿyÿnÿ
isÿ getdiÿcÿ dÿhÿ ÿrtÿq zÿiflÿyir. Çünÿi ÿn böyüÿ mümÿssili ÿlÿn Sÿbiri vÿ
Qÿmÿüsÿrÿ itirir; “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿ ÿsgi tÿrÿvÿtini qÿyb ÿdir, ÿrtÿ yÿlnÿz
bÿzi qüvvÿlÿr ÿynÿyÿr. ÿ. Nÿzimin fiÿrincÿ,6 C. Mÿmmÿdquluzÿdÿnin özünün
inqilÿbdÿn sÿnrÿ ÿÿçirdiyi idÿyÿ-fiÿir dÿyiÿmÿlÿri vÿ inÿiÿÿfÿ ÿnun
yÿrÿdÿcÿlÿÿÿndÿ müÿyyÿn tÿzÿdlÿr vÿ uyÿunsuzluqlÿrÿn tÿzÿhür ÿtmÿsinÿ
sÿbÿb ÿlmuÿdur.
“Mÿllÿ Nÿsrÿddin” rÿÿlizminin ÿsÿs mÿhiyyÿtini “tÿnqidi rÿÿlizm” ÿimi
tÿyin ÿdÿn tÿdqiqÿtçÿnÿn fiÿrincÿ ÿvvÿlÿi dövrlÿrdÿ bu rÿÿlizmin ÿn qüvvÿtli
cÿhÿti ÿndÿn ibÿrÿt idi ÿi, Mÿllÿ Nÿsrÿddinin tÿnqid ÿtdiyi mühit, qüvvÿlÿr,
siniflÿr vÿ idÿyÿlÿr öz-özlüyündÿ, mÿhiyyÿt ÿtibÿrilÿ gülünc idilÿr vÿ bunlÿrÿ
sÿtirÿ ilÿ ifÿÿ, rÿdd vÿ inkar ÿtmÿÿlÿ jurnÿl tÿrÿqqi vÿ mÿdÿniyyÿt yÿlunu
tÿmizlÿyir, din, ÿürÿfÿt vÿ mövhumÿtÿn ÿradÿn qÿldÿrÿlmÿsÿnÿ ÿidmdiÿt.
Sÿvÿt dövründÿ ÿrtÿq ÿbyÿÿtiv rÿÿllÿq dÿyiÿir, ÿnun ÿÿrÿÿtÿrini “qÿlib gÿlÿn
tariÿi ÿbyÿÿtiv müsbÿt qüvvÿlÿr, fÿhlÿ sinfi vÿ onun inqilÿbi mü ÿtrizÿysi. 7 ÿ.
Nazimin fiÿrincÿ yÿni dövrün bu cÿhÿtlÿrini C.
Mÿmmÿdquluzÿdÿ jurnÿldÿ yÿlnÿz qismÿn ÿÿs ÿtdirmiÿ, öz bÿdii ÿsÿrlÿrindÿ
isÿ qÿtiyyÿn göstÿrÿ bilmÿmiÿdir ÿi, bu dÿ “ÿnun rÿÿlizminin tÿriÿi vhdundfi
sindur”. Burÿdÿ tÿdqiqÿtçÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” cÿrÿyÿnÿnÿ ÿÿs ÿlÿn ÿn marÿqlÿ
bir cÿhÿti vurÿulayÿr: “tÿnqid ÿtdiyi zÿmÿn bu rÿÿlizm vÿ satirÿ qüvvtli idi.
Lÿÿin müsbÿt yÿrÿdÿcÿlÿq… Sÿvÿt dövründÿ bu rÿÿlizmin iÿi dÿyildi”. Bu
rÿÿlizm vÿ satira “hÿyÿt nÿcÿdir vÿ nÿcÿ ÿlmalÿdÿr” suÿlÿnÿ cÿvÿb vÿrirdi.
Inkar vÿ rÿdd ÿlunÿn hÿyÿtÿ hÿnsÿ hÿyatlÿ ÿvÿz ÿtmÿÿ suÿlÿnÿ isÿ cÿvÿb vÿrÿ
bilmirdi”.8
“Mÿllÿ Nÿsrÿddin” cÿrÿyÿnÿnÿn bütün tÿhlilindÿn ÿ. Nÿzim bÿlÿ bir
nÿticÿyÿ gÿlir ÿi, “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” gülüÿü sÿvÿt dövründÿ müÿyyÿn dÿrÿcÿdÿ
öz ÿÿsÿinliyini itirmiÿ vÿ sÿvÿt sÿtirÿsÿnÿ çÿvrilÿ bilmÿmiÿdir”.9 “…bunÿ ÿnun
qÿcÿlÿÿÿ dÿ mÿnÿ ÿlurdu”.10 Bununlÿ bÿlÿ müÿllif “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿn
Sÿvÿt quruluÿunun bütün mÿrhÿlÿlÿrindÿ “Sÿvÿt hökumÿtinin ÿn yÿÿÿn dÿstu
vÿ yardÿmçÿsÿ” ÿlduÿunu ÿüsusi vurÿulayÿr. 11
ÿ. Nÿzimin bu mÿqÿlÿsinin C. Mÿmmÿdquluzÿdÿnin 1936-cÿ ildÿ lÿtÿn
ÿlifbÿsÿ ilÿ çÿp ÿlunÿn iÿicildliyi üçün müqÿddimÿ ÿimi yÿzÿldÿÿÿ nÿzÿrÿ
ÿlÿnÿrsÿ, müÿllifin sÿn dÿrÿcÿ mürÿÿÿÿb ÿlÿn ÿ dövrdÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”
jurnÿlÿnÿn ümumi istiqÿmÿtini müÿÿmmÿl tÿhlil ÿtmÿÿ vÿ ÿbyÿÿtiv qiymÿt
vÿrmÿÿ cÿhdi ÿüsusi qÿyd ÿlunmÿlÿdÿr. Bÿlÿÿ dÿ bu sÿbÿbdÿn hÿmin
mÿqÿlÿnin tÿlÿyi öz müÿllifinin tÿlÿyi ÿimi çÿÿ ÿcÿnÿcaqlÿ ÿlmuÿdur. Stÿlin
reprÿssiyÿlÿrÿnÿn ÿrtÿq güc topladÿÿÿ hÿmin dövrdÿ ÿ. Názimin bu mÿqAlÿsi
gözlÿnilmÿdÿn birinci cilddÿn çÿÿatÿlmÿÿ, müÿllifin özü 1937-ci ilildÿ "ÿonak
düÿmi" ÿimi hÿbs ÿdilmiÿ vÿ vÿdir. C. Mÿmmÿdquluzÿdÿ yÿrÿdÿcÿlÿÿÿ vÿ
“Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿ hÿqdÿ yÿzÿlÿn tÿdqiqÿtlÿr ÿrÿsÿndÿ hÿcminÿ
bÿÿmÿyÿrÿq indi dÿ ÿn sÿmbÿllÿ ÿsÿr sÿyÿlÿn hÿmin mÿqÿlÿ isÿ ilÿ dÿfÿ yÿlnÿz
1966-cÿ ildÿ C.

3
Machine Translated by Google

Mÿmmÿdquluzÿdÿnin ÿnÿdÿn ÿlmasÿnÿn 100 illiyi münÿsibÿtilÿ nÿÿr ÿlunmuÿdur.

C. Mÿmmÿdquluzÿdÿnin 1928-ci ildÿ nÿÿr ÿlunmuÿ “Bÿlÿÿ dÿ qÿytÿrdÿlÿr” ÿitÿbÿnÿ

yÿzdÿÿÿ giriÿ mÿqÿlÿsindÿ tÿnÿnmÿÿ tÿnqidçi ÿdÿbiyyÿtÿünÿs Hÿnÿfi Zÿynÿllÿ “Mÿllÿ
Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿn Sÿvÿt dövrü bÿrÿdÿ mÿrÿqlÿ mülÿhizÿlÿr irÿli sürmüÿdür. Müÿllif ÿ
dövrdÿ ÿn çÿÿ mübÿhisÿ dÿur-in bir mÿsÿlÿyÿ - “mÿll a nÿsrÿddin” jurn .inÿn dili mÿl. ÿ, ÿyni
zÿmÿndÿ ÿüsusi ÿsÿslÿndÿrmÿÿÿ ÿhtiyÿc duymÿdÿn qÿyd ÿdir ÿi, “…lÿÿin Cÿlil
Mÿmmÿdquluzÿdÿnin dili bugünÿü ÿzÿrbÿycÿn ÿdÿbi dili içinÿ girÿ bilÿcÿÿ qüvvÿtdÿ dÿ
dÿyildir”.12 Müÿllif, ÿsÿs sÿbÿb ÿlÿrÿq, C. Mÿmmÿdquluzÿdÿnin “bugünÿü ÿdÿbi dili qÿndÿrmÿ
“ÿsmÿnlÿdÿn götürmÿ” dili ÿimi görmÿsi”ni göstÿrir. ÿyni fiÿir hÿmin dövr mÿtbuÿtÿndÿ dÿfÿlÿrlÿ
müzaÿirÿyÿ çÿÿÿrÿlmÿÿ, müÿtÿlif müÿlliflÿr tÿrÿfindÿn “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”in zÿif cÿmurÿulti. ÿli
vÿliyÿv tÿrÿfindÿn yexÿlna “móply nÿsrÿddinin diri bÿrbatoddÿr” ÿimi tÿnqidlÿ c. mÿmmmm.
13 H. Zÿyÿllÿ C. Mÿmmÿdquluzÿdÿnin “cÿmiyyÿt iÿlÿrindÿÿi mÿhÿrÿtini ÿn birinci vÿ misilsiz
ÿlÿn “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿn mÿydÿnÿ çÿÿmÿsÿndÿ” görmüÿd 14 “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” en
müstÿqil nÿÿr ÿlduÿunu qÿyd ÿtmÿÿlÿ yÿnÿÿÿ “bugünÿü ÿurÿ hökumÿtingÿ dÿ özünü dÿst
göstÿrdiyini” ÿÿtÿrlÿdÿr. ÿnÿ görÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” zÿmÿnÿn ruhunu ÿnlÿmÿÿ, düÿüncÿsini
bÿlÿlmiÿdir”.15 Mÿrÿqlÿ hÿldÿr ÿi, H.Zÿynÿllÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿ ÿ dövrdÿ vÿ sÿnrÿÿÿ
ÿnilliÿlÿrdÿ mÿtbuÿtdÿ özünÿ yÿr tÿpÿn sinif düÿüncÿsi ilÿ izÿh ÿtmÿyÿ çÿlÿÿmÿr, “iÿ bÿÿÿndÿ
ÿim ÿlursÿ ÿlsun, hÿnsÿ sinifdÿ bulunursÿ-bulunsun, Mÿllÿnÿn ÿrzu ÿtdiyi sÿÿdÿti
mÿydÿnÿ gÿtirÿnlÿrÿ dÿim dÿst ÿlÿcaqdÿr”.16

30-cu illÿrdÿ fÿrmÿlÿÿÿn tÿtÿlitÿr-rÿprÿssiyÿ rÿjiminin dÿÿurduÿu sÿrt ÿÿmmunist

idÿÿlÿgiyÿsÿ C. Mÿmmÿdquluzÿdÿ vÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿn bütün sÿnrÿÿÿ
tÿdqiqÿtlÿrÿnÿn ÿÿrÿÿtÿrini müÿyyÿn ÿtmiÿdir. 30- 40-cÿ illÿrdÿ hÿmin mövzulardÿ yÿzÿlÿn
ÿsÿrlÿrin hÿmin idÿÿlÿgiyÿsÿnÿn mÿhdud çÿrçivÿsindÿn ÿÿnÿrÿ çÿÿmÿdÿÿÿ ÿüsusilÿ ÿydÿn nÿ
çÿrÿr. Blelÿ ÿsÿrlÿr ácrasiDÿ ÁZÿrbÿycAnÿn görÿÿmli ymasÿçÿsÿ vÿ ÿbiyatotÿünÿsi mirzzzi-
cuy- ° ° ° ° ° ° ° °. Bu ÿsÿrdÿ m. ibrÿhimÿv d. “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”in nÿÿrini ÿzÿrbÿycÿn vÿ
Zÿqÿfqÿziyÿnÿn ictimÿi hÿyÿtÿndÿ böyüÿ bir hÿdisÿ ÿdlÿndÿrÿn M. Ibrÿhimÿv jurnÿlÿn
ÿzÿrbÿycÿn ÿdÿbiyyÿtÿndÿ birinci ÿlÿrÿq “sÿtiriÿ ÿÿrÿÿtÿr dÿÿÿyÿn jurnÿlistiÿÿ mÿÿtÿbi
yÿrÿtdÿÿÿnÿ” 17 qÿyd ÿdir . Hÿmin ÿsÿrin tÿÿmillÿÿdirilmiÿ ÿÿto-ilild. Márqlÿdÿr ÿi, ÿ.

Nÿzimdÿn fÿrqli ÿlÿrÿq, M. Ibrahimÿv belÿ bir nÿticÿyÿ gÿlir ÿi, C.

4
Machine Translated by Google

Mÿmmÿdquluzÿdÿ “sÿÿlÿm gülüÿü vÿ satirÿsÿ ilÿ sÿsiÿlizm, ÿÿmmunizm

idÿÿllÿrÿnÿ ÿidmÿt ÿdir”.18
40-cÿ illÿr ÿzÿrbaycanÿn ÿn tÿnÿnmÿÿ ÿdÿbiyyÿtÿünÿs-alimlÿri C.
Mÿmmÿdquluzÿdÿnin yÿdÿcÿlÿÿÿ haqdÿ ÿnlÿrlÿ mÿqÿlÿ vÿ ÿitÿblÿr yÿzsÿlÿr dÿ,
ÿnlÿrÿn ÿrÿsÿndÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿ dÿir ÿüsusi tÿsmurdqüt. “Mÿllÿ
Nÿsrÿddin” jurnÿlÿ ÿÿtÿrlÿnÿrÿÿn, çÿÿ ümumi ÿÿÿildÿ jurnÿlÿn inqilÿbÿ qÿdÿrÿi
dövrü iÿÿqlÿndÿrÿlÿr. 19 1948-ci ildÿ Nÿzim ÿÿundÿv “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”
mÿcmuÿsinin tÿriÿinÿ ÿid tÿdqiqÿtlÿr” ÿldÿ dissÿrtÿsiyÿ iÿi yÿzÿr ÿi, bu
ÿsÿri bilÿvÿsitÿ jurnÿlÿn tÿriÿinÿ hÿsr ÿdilmiÿ ilÿ tÿdqiqÿt ÿsÿri hÿsÿb ÿtmÿÿ ÿlÿr.
müÿllif hÿmin dissÿrtÿsiyÿnÿ ÿn ildÿn sÿnrÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿn nÿÿri
tÿriÿi” ÿdÿ ilÿ ÿyrÿcÿ ÿitÿb nÿÿÿlindÿ nÿÿr ÿtdirir. 20 Bu ÿitÿbÿn bÿÿinci fÿslindÿ
“Mÿllÿ Nÿsrÿddin” en Sÿvÿt dövrü fÿÿliyyÿtindÿn bÿhs ÿdilir. Yüÿsÿÿ pÿfÿslÿ
yÿzÿlmÿÿ bu fÿsildÿ N. ÿÿundÿv jurnÿlÿn Sÿvÿt dövrü nÿÿrlÿrindÿ tÿÿunduÿu
ÿsÿs mövzulÿrÿ nÿzÿrdÿn ÿÿçirÿrÿÿ, hÿr vÿchlÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”in yÿni,
sÿsiÿlizm quruluÿunu tÿrÿnnüm ÿtdiyi, bu quruluÿun tÿntÿnÿsi uÿrundÿ
mübÿrizÿ ÿpÿrdÿÿÿ vÿ “bu mübÿrizÿdÿ Sÿvÿt hÿÿimiyyÿtinÿ” ÿrÿÿlÿndÿÿÿnÿ
tÿsdiq ÿtmÿyÿ çÿlÿÿÿr. Bu cÿhdÿn N. ÿÿundÿvun tÿdqiqÿtÿ tÿsviri vÿ sÿthi
ÿÿrÿÿtÿr dÿÿÿyÿr. Mÿsÿlÿn, jurnÿldÿ 1923-25-ci illÿr Irÿnÿ dÿir dÿrc ÿlunmuÿ bir
nÿçÿ mühüm fÿlyÿtÿndÿn bÿhs ÿdÿrÿÿn, hÿmin yÿzÿlÿrÿn yÿlnÿz mÿzmununu
nÿql ÿtmÿÿlÿ ÿifÿyÿtlÿnÿn müÿllif, hÿmin dövr “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”in Irÿn
mövzusundÿ çÿÿÿÿlÿrÿnÿn Sÿvÿt dövlÿtinin ÿn yüÿsÿÿ dÿirÿlÿrindÿ nÿrÿzÿlÿq
dÿÿurduÿu vÿ bu hÿdisÿnin ÿ dövrün mÿtbuÿtÿndÿ gÿniÿ iÿÿqlÿndÿrÿldÿÿÿ ÿimi
fÿÿtlÿr ümumiyyÿtlÿ ÿÿtÿrlÿtmÿr. Hÿlbuÿi, bu ÿhvÿlÿt “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” en Sÿvÿt
dövrü nÿÿri üçün ÿn diqqÿtÿlayiq mÿmÿntlÿrdÿn biridir. Bütün fÿÿliyyÿt boyu
ÿlduÿu ÿimi, “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”

Sÿvÿt haÿimiyyÿti illÿrindÿ dÿ qÿnÿu Irÿndÿ bÿÿ verÿn bütün mühüm siyÿsi
ictimÿi hÿdisÿlÿrÿ çÿÿ fÿÿl münÿsibÿt bildirirdi. “Irÿndÿ bÿhs ÿtmÿÿ “ÿzÿrÿ”
yÿlnÿz “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”dÿ dÿyildi, bÿlÿÿ bÿlÿ ÿzar bütün ÿzÿrbaycÿn ruhundÿ
vÿrdÿ. Bÿlÿ bir ÿÿstÿliÿ MF ÿÿundÿvdÿn baÿlÿyÿb, indiyÿ qÿdÿr gÿlÿn ÿÿir vÿ
ÿdiblÿrimizin hamÿsÿndÿ vÿrdÿr. Bu cÿhÿtdÿn Mÿllÿ ÿyibsizdir. 21 Rzÿ ÿÿh
Pÿhlÿvinin Irÿndÿ ÿÿhlÿq tÿÿtÿnÿ yiyÿlÿnmÿsi vÿ idÿrÿ üsulu ilÿ bÿÿlÿ
jurnÿlÿn dÿrc ÿtdiyi bir sÿrÿ tÿnqidi-sÿtiriÿ fÿlyÿtÿnlÿr vÿ ÿÿriÿÿturÿlÿr Irÿndÿ çÿÿ
mÿÿhur ÿlÿn bu jurnÿlÿ diqqÿtlÿ izlÿyÿn ÿÿh höÿumÿti tÿrÿfindÿn böyüÿ
nÿrÿzÿlÿqlÿ qÿrÿÿlÿnÿr vÿ bu, rÿsmi ÿÿÿildÿ SSRI ÿÿlq ÿÿrici Iÿlÿr ÿÿmissÿrlÿÿÿnÿ
bildirilir.
Rÿsmi Mÿsÿvÿ Irán ÿÿhÿnÿn bu ÿtirÿzlÿrÿnÿ ÿzÿrbaycan höÿumÿtingÿ
çÿtdÿrÿr. ÿz.ÿÿm. (bÿlÿ.) Partiyÿsÿ Rÿyÿsÿt Hÿyÿti 1926-ci il 26 abrÿl tÿriÿdÿ
bu mÿsÿlÿni müzÿÿirÿ ÿdÿrÿÿ ÿüsusi qÿrÿrlÿ ÿz.ÿ(b)P Mÿ ÿÿtibi ÿ. Qÿrÿyÿvÿ
tÿpÿÿrÿr ÿi, “jurnÿlÿn rÿdÿÿtÿru ilÿ dÿnÿÿÿb jurnÿlÿn Irán hökumÿtingÿ nisbÿtÿn,
ÿüsusilÿ Rzÿ ÿah qÿrÿÿ tutduÿu mövqÿyi yumÿÿltsÿn”.22
Görünür, C. Mÿmmÿdquluzÿdÿ bu qÿrÿrdÿn “lÿzÿmi” nÿticÿ çÿÿÿrmÿr.
Çünÿi jurnÿlÿn Irÿn mövzusundÿ ÿÿsÿin çÿÿÿÿlÿrÿ dÿvÿm ÿdir vÿ bir nÿçÿ
ÿydÿn sÿnrÿ ÿrtÿq SSRI ÿÿlq ÿÿrici Iÿlÿr ÿÿmissÿrÿ GV Çiçÿrin özü rÿsmi
iclÿslÿrÿn birindÿ bu mÿsÿlÿyÿ tÿÿunÿrÿq “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿn

5
Machine Translated by Google

çÿÿÿÿlÿrÿnÿn SSRI-nin “Irÿnlÿ dÿstluÿunu pÿzmÿq” cÿhdi ÿimi qiymÿtlÿndirir.

Burÿdÿ ÿzÿrbaycan ÿÿmmunist rÿhbÿrliyinin hÿmin mÿsÿlÿyÿ münÿsibÿti son
dÿrÿcÿ marÿqlÿdÿr. Bÿlÿ ÿi, ÿzÿrbaycÿn rÿhbÿrliyi ÿifÿyÿt qÿdÿr müstÿqil mövqÿ
tutÿrÿq ÿçÿq-ÿydÿn jurnÿlÿ müdÿfiÿ ÿdir. ÿz.ÿ(b)P Mÿ ÿÿtibi Ruhullÿ ÿÿundÿv
ÿzÿrbÿycÿn ÿÿmmunist tÿÿÿilÿtÿnÿn 1926-cÿ il dÿÿÿbr ÿyÿndÿ ÿÿçirilÿn XVI
qurultÿyÿndÿ ÿtdiyi mÿruzÿdÿ bu mÿsÿlÿ ilÿ bÿÿlÿ bir ÿçÿqlÿmÿ vÿrir “…mÿn
Çiçÿrin yÿldÿÿÿn “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” mÿcmuÿsinÿ qÿrÿÿ rÿftÿrÿnÿ tÿÿccüb ÿtmÿÿ
istÿrdim. “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” ÿn bitÿrÿf bir mÿcmuÿdir. Bu mÿcmuÿ hÿyÿtÿ gÿldiyi
gündÿn ÿtibÿrÿn 20 ildÿn bÿri Irÿn fÿÿdÿllÿrÿnÿ, Irÿn mütlÿqiyyÿtinÿ qÿrÿÿ
mübÿrizÿ ÿpÿrÿr… ÿurÿ höÿumÿti zÿmÿnÿndÿ isÿ bu mÿcmuÿdÿ Irÿn
fnÿdÿllÿrÿnÿn yÿrÿmÿz qÿydÿlÿrÿnÿ qÿrÿÿ ÿhÿmiyyÿtsiz bir mÿqÿlÿ görünÿr-
görünmÿz Çiçÿrin yÿldÿÿ dÿyir ÿi, bu bizim Irÿnlÿ dÿstluÿumuzu pÿzmÿqdÿr.
Bun yol vermÿk olmaz. Bu yamaz”.23
ÿzÿrbÿycÿn rÿhbÿrliyinin “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿ münÿsibÿtdÿ öz
mövqÿyi ÿlmÿsÿ vÿ bu mövqÿyi Mÿrÿÿz qÿrÿÿsÿndÿ bÿlÿ qÿtiyyÿtlÿ müdÿfiÿ
ÿtmÿsi 20-ci illÿrin ÿrtÿlÿrÿndÿ ictimÿi mühitdÿ hÿlÿ ÿifÿyÿt qÿdÿr müstÿqilliÿ vÿ
cÿsÿrÿtin ÿlduÿunu göstÿrirdi. Tÿsÿdüfi dÿyil ÿi, Cÿlil Mÿmmÿdquluzÿdÿ özü dÿ
bu mÿsÿlÿyÿ bigÿnÿ qÿlmÿr. “Mÿtbuÿt bÿyrÿmÿ, yÿÿud tÿcgüzÿrlÿq” mÿqÿlÿsindÿ
öz mövqÿyini dÿhÿ ÿÿsÿin surÿtdÿ bildirir: “Bu mÿqÿlÿ Tÿhrÿnÿ gÿdib çÿtÿn
ÿimi yÿqin ÿi, yÿnÿ ÿÿh hÿzrÿtlÿri yÿpÿÿÿcÿq mÿsÿvÿnÿn yÿÿÿsÿndÿn. Lÿÿin
ÿbÿs yÿrÿ. Sÿbÿbi budur ÿi, “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” mÿcmuÿsinin Mÿsÿvÿyÿ heç bir
dÿÿli yÿÿdur. “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”i nÿ Mÿsÿvÿ yÿrÿdÿbdÿr vÿ nÿ dÿ ÿurÿ hökumÿti
yÿrÿdÿbdÿr. Bu, bitÿrÿf vÿrÿqdir ÿi, iyirmi iÿi il bundÿn qÿbÿq ÿÿhlÿr, sultÿnlÿr
vÿ ÿrÿllÿr ilÿ söhbÿt ÿlÿmÿyÿ ÿdÿtÿÿrdÿ ÿlubdur”.24 Göründüyü ÿimi, jurnÿlÿn
Irÿnlÿ bÿÿlÿ çÿÿÿÿlÿrÿ nÿinÿi bÿynÿlÿÿlq sÿviyyÿdÿ mübÿhisÿlÿr dÿÿurmÿsÿ,
hÿm dÿ ÿ dövr ÿzÿrbÿycÿnÿn ictimÿi mühitindÿ pÿrtiyÿ ÿrqÿnlÿrÿ vÿ
mÿtbuÿtÿn münÿsibÿtlÿri, C.

Mÿmmÿdquluzÿdÿnin öz jurnÿlÿnÿn Sÿvÿt cÿmiyyÿtindÿ rÿlunu qiymÿtlÿndirmÿÿ

vÿ s. bu ÿimi mÿsÿlÿri ÿrÿÿdÿrmÿq bÿÿÿmÿndÿn sÿn dÿrÿcÿ marÿqlÿ mÿtÿriÿl
vÿrirdi. Bütün bu mÿsÿlÿlrin jurnÿlÿn nÿÿri tÿriÿinin tÿdqiqinÿ hÿsr ÿdilmiÿ
ÿsÿrlÿrdÿ ümumiyyÿtlÿ iÿÿqlÿndÿrÿlmÿmÿsÿ isÿ, sözsüz ÿi, hÿmin dövr ÿlmi
ÿrÿÿdÿrmÿlÿrÿn ÿÿmmunist idÿÿlÿgiyÿsÿnÿn sÿrt tÿlÿblÿri çÿrçivÿsindÿ
ÿpÿrÿlmÿsÿ ilÿ izÿh ÿlunmÿlÿdÿr.
Yuÿÿrÿdÿÿÿ mÿsÿlÿlrin istÿr N. ÿÿundÿvun, istÿrsÿ dÿ Sÿvÿt dövründÿ
“Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿn tÿriÿinÿ mürÿciÿt ÿtmiÿ digÿr müÿlliflÿrin
ÿsÿrlÿrindÿ ÿçÿqlÿnmÿmÿsÿnÿn bir sÿbÿbi dÿ, zÿnnimizcÿ, hÿmin hÿdisÿlÿrdÿ
ÿdlÿrÿ çÿÿilÿn ÿÿÿslÿrin- ÿz.ÿ(B)P Mÿ ÿÿtiblÿri ÿ. Qÿrÿyÿv vÿ R. ÿÿundÿvun
1938-cu ildÿ Stÿlin rÿprÿssiyÿlÿrÿnÿn qurbÿnlÿrÿ ÿlmasÿ ilÿ ÿlÿqÿdÿrdÿr.
Hÿrçÿnd, N. ÿÿundÿvun ÿitÿbÿ dÿrc ÿlunÿn dövr vÿ ÿüsusilÿ 60-80-ci illÿrdÿ bu
ÿdÿmlÿrÿn çÿÿu bÿrÿÿt ÿlmÿÿdÿ vÿ hÿmin fÿÿtlÿr Qulÿm Mÿmmÿdlinin 1966-cÿ
ildÿ nÿÿr ÿlunmuÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin (Cÿlil Mÿmmÿdquluzÿdÿnin hÿyÿt vÿ
fÿÿliyyÿtinin sÿlnÿmÿsi)” ÿitÿbÿndÿ göstÿrilmiÿdir. Lÿÿin rÿprÿssiyÿlÿrlÿ baÿlÿ
hÿr hÿnsÿ fÿÿtlÿr, tÿ 90-cÿ illÿrÿ qÿdÿr Sÿvÿt ÿlmindÿ “ÿrzuÿlunmÿz” mövzu
ÿimi qÿldÿÿÿndÿn, tÿdqiqatçÿlÿr dÿ bu mÿlÿr

6
Machine Translated by Google

iÿÿqlÿndÿrmÿmÿÿÿ üstünlüÿ verirdilÿr. Nÿrimÿn Zÿynÿlÿvun 1967-ci ildÿ

yÿzdÿÿÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin jurnÿlÿ Sÿvÿt haÿimiyyÿti illÿrindÿ. 1922-1931” adlÿ
dissÿrtÿsiyÿsÿ bu bÿÿÿmdÿn dÿdiÿlÿrimizÿ dÿhÿ bir sübutdur. Bu ÿsÿr,
ümumiyyÿtlÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿn Sÿvÿt dövrü nÿÿringÿ hÿsr ÿdilmiÿ
yÿgÿnÿ böyüÿ tÿdqiqÿtdÿr. Çünÿi “mÿllÿ nÿsrÿddin” lÿ bÿÿlÿ yatas de bütün iri
hri H hiÿcmli ÿsÿrlÿrldÿ ÿun sópt dövrü y mamiqiqatis “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”
jurnÿlÿnÿn Sÿvÿt dövrü Muÿtÿr Qÿsÿmÿvun “Mübÿriz inqilÿbi-sÿtiriÿ “Mÿllÿ
Nÿsrÿddin” jurnÿlÿ vÿ ÿnun ictimÿi-siyÿsi istiqÿmÿtlÿri (1906-1931)” ÿdlÿ
dÿÿtÿrluq dissÿrtÿsiyÿsÿndÿ müÿyyÿn ÿÿsini tÿpmÿÿdÿ. Müÿllif Sÿvÿt dövrünÿ
ÿyrÿcÿ fÿsil hÿsr ÿtmiÿ vÿ bu dövrün dahÿ gÿniÿ tÿdqiqÿtÿ ÿhtiyÿcÿ ÿlduÿunu
vurÿulÿmÿÿdÿ. 25 N. Zÿynÿlÿvun jurnÿlÿn son 10 illiÿ tÿriÿini hÿrtÿrÿfli vÿ
dÿrindÿn öyrÿnmÿÿ imÿÿnÿ dahÿ gÿniÿ idi. Lÿÿin, ÿ dövrün ÿÿsÿr tÿdqiqÿtlÿrÿ
ÿimi ÿifÿyÿt qÿdÿr böyüÿ hÿcminÿ bÿÿmÿyÿrÿq bu dissÿrtÿsiyÿ dÿ sÿrf tÿsvirçiliÿ
üslubundÿ yÿzÿlÿrÿq jurnÿlÿn Sÿvÿt dövrü tÿÿunduÿu mövzulÿrÿn vÿ sÿtiriÿ
ifÿdÿ üsullÿrÿnÿn, gülüÿ fÿrmÿlÿrÿnÿn tÿhlili ilÿ ÿifÿyÿtlÿnir. N. ÿÿundÿv ÿimi,
N. Zÿynÿlÿv dÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”in mövzulÿrÿnÿ Sÿvÿt hÿyÿtÿ vÿ ÿÿmmunist
idÿÿlÿgiyÿsÿnÿn tÿbliÿi, ÿöhnÿliyin, ÿÿpitÿlizm qÿlÿqlÿrÿnÿn tÿnqidi vÿ
bÿynÿlÿÿlq irticÿnÿn ifÿÿsÿ26 istiqÿmÿtlÿrindÿ ümümilÿÿdirÿrÿÿ jurnÿl
mÿtÿriÿllÿrÿndÿn gÿniÿ sitÿtlÿr gÿtirmÿÿlÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”in bu vÿzifÿlÿrin
öhdÿsindÿn mÿhÿrÿtlÿ gÿldiyini sübut ÿdir vÿ bÿlÿ bir nÿticÿyÿ gÿlir ÿi, jurnÿl
“bitÿrÿf ÿlsÿ dÿ pÿrtiyÿnÿn tÿdbirlÿrindÿ, sÿsiÿlizm quruculuÿundÿ fÿÿl iÿtirÿÿ
ÿdir”. 27

Hÿqiqÿtÿn, “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” 20-ci illÿr Sÿvÿt höÿümÿtinin hÿyÿtÿ

ÿÿçirdiyi iqtisÿdi, sÿsiÿl vÿ mÿdÿni tÿdbirlÿri gÿniÿ iÿÿqlÿndÿrÿlmÿÿ, din vÿ
ÿürÿfÿtÿ qÿrÿÿ ÿnÿnÿvi mübÿrizÿsini dÿvÿm ÿtdirmiÿ, mühüm bÿynÿlÿÿlq
hÿdisÿlÿrÿ öz münÿsibÿtini bildirmiÿdir. Lÿÿin jurnÿl hÿmin dövr üçün çÿÿ
mühüm prÿblÿmlÿrin – yÿni iqtisÿdi siyÿsÿtÿ ÿÿçid, ÿrzÿq vÿrgisi, nÿft
sÿnÿyÿsinin vÿ nÿqliyyÿtÿn yÿni ÿsÿslÿrlÿ qurulmÿsÿ, ÿÿnddÿ ÿÿllÿÿtivlÿÿmÿ,
ÿÿÿpÿrÿsiyÿnÿn yÿrÿnmÿsÿ, yÿni ÿlifbÿnÿn qÿbulu vÿ mÿdÿniyyÿt-mÿÿrif
sÿhÿsindÿ görülÿn tÿdbirlÿrin rÿÿllÿÿmÿsÿndÿ mÿydÿnÿ çÿÿÿn nöqsÿn vÿ
ziddiyyÿtlÿri hÿç dÿ sÿdÿcÿ sÿdÿlÿmÿqlÿ ÿifÿyÿtlÿnmÿmiÿ, ÿÿsingÿ ÿifÿyÿt
qÿdÿr, ciddi ÿÿÿildÿ qÿymuÿ vÿ özünÿmÿÿsus ÿinÿyÿ ilÿ tÿnqid ÿtmiÿdir. Bu
bÿÿÿmdÿn ÿzÿrbÿycÿn nÿftinin tÿlÿyi, ÿrzÿÿ vÿrcisinin sÿdÿ cÿmÿÿtÿn, ÿüsusilÿ
ÿÿndlilÿrin sÿn vÿr-yÿÿunu dÿ ÿlindÿn ÿlmÿsÿ, ÿzÿrbÿycÿn idÿrÿlÿrindÿ rus
dilinin hÿÿim ÿlmÿsÿ, bürÿÿrÿtçÿlÿÿÿn Sÿvÿt idÿrÿ sistÿminin ÿsÿsÿnÿ
çÿvrilmÿsi, pÿrtiyÿ sÿrÿlÿrÿndÿ ÿpÿrÿlÿn tÿmizlÿmÿ siyÿsÿtinin nöqsÿnlÿrÿ vÿ
s. ÿimi sÿn dÿrÿcÿ ÿtuAl mÿsÿlÿlÿri istry ÿnn, iSti -ÿAriÿatas Jurnÿlÿn
ÿÿriÿÿturÿlÿrÿ özlüyündÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”in ümumiyyÿtlÿ ÿzÿrbÿycÿnÿn tÿlÿyi
vÿ ölÿÿdÿ sÿsiÿlizm quruculuÿu prÿsÿsindÿ bÿÿ vÿrÿn dÿyiÿiÿliÿlÿri izlÿmÿÿ
bÿÿÿmÿndÿn tÿdqiqÿt üçün sÿn dÿrÿcÿ gÿniÿ vÿ mÿzmunlu mÿtÿriÿl vÿrir. Bu
bÿÿÿmdÿn “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” en hÿlÿ 1922-ci il 7-ci nömrÿsindÿ dÿrc ÿdilmiÿ
“Tÿzminÿt mÿsÿlÿsi” adlÿ ÿÿriÿÿturÿsÿ çÿÿ sÿciyyÿvidir. Ilÿ bÿÿÿÿdÿ

7
Machine Translated by Google

Türÿiyÿdÿ Mustÿfÿ ÿÿmÿl hÿrÿÿÿtÿnÿ münÿsibÿtlÿ çÿÿilmiÿ bu ÿÿriÿÿturÿdÿ

“ÿÿricilÿrin” (ÿÿu ruslÿrÿn) imÿlÿ ÿtdiyi ÿzÿrbÿycÿnlÿ ÿli silÿhlÿ Mustÿfÿ ÿÿmÿlÿ
dÿyir: “Siz dÿ silÿhÿ ÿlinizdÿn yÿrÿ qÿyub inqilÿb ÿtmÿsÿydiniz, sizi dÿ ÿziz
qÿnÿqlÿr imÿlÿ ÿdÿcÿÿdilÿr”.
ÿübhÿsiz ÿi, “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” inqilÿbdÿn ÿvvÿlÿi illÿrdÿ ÿlduÿu ÿimi
Sÿvÿt dövründÿ dÿ ifÿÿ vÿ tÿnqid ÿtmÿÿ istÿdiyi bütün mÿsÿlÿlri ÿçÿq ÿÿÿildÿ
dÿyÿ bilmir vÿ yÿnÿ dÿ özünÿmÿÿsus “ÿzÿp” dilinÿ mürÿciÿt ÿtmÿli ÿlurdu.
Bu bÿÿÿmdÿn “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” en Sÿvÿt dövrü nÿÿrlÿri tÿdqiqÿtçÿlÿr üçün
gÿniÿ mÿtÿriÿl vÿrir. Lÿÿin “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”in çÿr sÿnzurÿsÿnÿ ÿldÿtmÿq vÿ
istÿdiyini üstüörtülü ÿÿÿildÿ dÿmÿÿ bÿcÿrÿÿÿ, jurnÿlÿn bu mÿqsÿdlÿ istifÿdÿ
ÿtdiyi fÿrmÿ vÿ üsullÿr çÿÿ gÿniÿ vÿ ÿtrÿflÿ tÿdqiq ÿdilsÿ dÿ, Sÿvÿt dövrü
nÿÿrlÿrinÿ dÿir bu mÿsÿlÿyÿ nÿinÿi ümumiyyÿtlÿ tÿÿunulmur, ÿÿsinÿ ÿrtÿq ÿzÿp
dilinÿ ÿhtiyÿc qÿlmÿdÿÿÿ, jurnÿlÿn hÿr sözü ÿçÿq dÿmÿÿ imÿÿnÿ ÿlduÿu ÿimi
yÿnlÿÿ mülÿhizÿlÿr söylÿnilir. ÿydÿndÿr ÿi, ÿÿmmunist idÿÿlÿgiyÿsÿ vÿ mÿrÿsist-
lÿninçi mÿtÿdÿlÿgiyÿnÿn ÿhÿÿmlÿÿdÿrÿlmÿÿ tÿlÿblÿri çÿrçivÿsindÿ
tÿdqiqÿt ÿpÿrmÿlÿ ÿlÿn Sÿvÿt tÿdqiqÿtçÿsÿndÿn, sözün ÿsl mÿnÿsÿndÿ
ÿzÿrbÿycÿndÿ sÿsiÿlizm quruculuÿun ilÿ ÿnilliyinin ÿynÿsÿ rÿlunu ÿynÿmÿÿ bir
jurnÿl hÿqdÿ tÿm ÿbyÿÿtiv tÿdqiqÿt tÿlÿb ÿtmÿÿ mÿnÿsÿz ÿlÿrdÿ, çünÿi ÿÿs
tÿqdirdÿ hÿmin ÿsÿrin ümumiyyÿtlÿ nÿÿr ÿlunmÿsÿ mümÿün dÿyildi. Bu
bÿÿÿmdÿn “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿ hÿsr ÿlunmuÿ bütün tÿdqiqÿtlÿrdÿ
jurnÿlÿn bÿÿlÿnmÿ sÿbÿblÿrinin ümumiyyÿtlÿ ÿrÿÿdÿrÿlmÿmÿsÿ vÿ ÿn yÿÿÿÿ
hÿldÿ isÿ, bu bÿrÿdÿ mövcud quru fÿÿtlÿrÿn sÿdÿlÿnmÿsÿ ilÿ ÿifÿyÿtlÿnmÿÿ
hÿmin dövr tÿdqiqÿtçÿlÿrÿnÿn öz imÿÿnlÿrÿndÿ nÿ qÿdÿr mÿhdud ÿlduqlÿrÿnÿ
göstÿrir.
N. Zÿynÿlÿv öz tÿdqiqÿtlÿrÿndÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”in nÿÿrinin
dÿyÿndÿrÿlmÿsÿ sÿbÿbi ÿimi 1929-cü ildÿn ÿtibÿrÿn jurnÿl ÿtrÿfÿndÿ yÿrÿnÿn
müzÿÿirÿlÿri nümunÿ gÿtirir vÿ “30-cu illÿrin ÿvvÿllÿrindÿ sÿtirÿnÿn rÿlunu dÿrÿ
ÿtmÿyÿ bir nÿçÿ nÿfÿrin yÿnlÿÿ mövvqÿyi nÿticÿsindÿ” jurnÿlÿn fÿÿliyyÿtinÿ sÿn
qÿyulduÿunu iddiÿ ÿdir. 28 Hÿqiqÿtÿn hÿmin dövr “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”in
nüfuzunun ÿÿÿÿÿ düÿmÿsi, ÿbunÿçilÿrin ÿzÿlmÿsÿ, jurnÿl ÿtrÿfÿndÿ fÿhlÿ-
ÿÿndli müÿbirlÿrin tÿplÿnmÿmÿsÿ vÿ ÿnun “bir nÿçÿ nÿfÿr tÿrÿfindÿn inhisÿr
ÿdilmÿsi” 29, jurnÿlÿn yÿni mühitin tÿlÿblÿrinÿ cÿvÿb vÿrmÿmÿsi ÿimi ÿÿnÿrÿt
irÿdlÿrdÿn tutmuÿ Sÿvÿt dövründÿ ümumiyyÿtlÿ sÿtirÿnÿn ÿhÿmiyyÿtinin
ÿzÿlmÿsÿnÿ ÿimi ümumi mülÿhizÿlÿr yürüdüldü. Lÿÿin mÿÿhur bir jurnÿlÿn bir
nÿçÿ cÿvÿn tÿnqidçinin mÿtbuÿtdÿ çÿÿÿÿÿ nÿticÿsindÿ baÿlÿndÿÿÿnÿ inÿnmÿq
böyüÿ sÿdÿlövhlüÿ ÿlÿrdÿ. Bu mÿsÿlÿ ilÿ bÿÿlÿ gÿtirilÿn ÿrqumÿntlÿr dÿ ÿsÿslÿ
görünmür. Bÿlÿ ÿi, ÿn mühüm ÿrqumÿnt-jurnÿlÿn ÿbunÿçilÿrinin sÿyÿnÿn ÿÿyli
ÿzÿlmÿsÿ sÿbÿbini C. Mÿmmÿdquluzÿdÿ özü izÿh ÿtmiÿdi ÿi, bu dÿ jurnÿlÿn
1927-ci ildÿn yÿni, lÿtÿn ÿlifbÿsÿ ilÿ çÿÿmÿÿÿ bÿÿlÿdÿqdÿn sÿnrÿ ÿÿuculÿrÿn
ÿzÿlmÿsÿ vÿ bunun dÿ jurnÿlÿn tirÿjÿnÿ mÿnfi tÿsir göstÿrmÿsi idi. 30 Jurnÿlÿn
nüfuzunun ÿÿÿÿÿ düÿmÿsinin bir sÿbÿbi dÿ ÿnun 1931-ci ildÿn jurnÿlÿn
nÿÿrindÿ yÿrÿnÿn dÿyiÿiÿliÿlÿrlÿ bÿÿlÿ idi. Blelÿ ÿi, 1931-ci ilildÿ jurnÿn ilexi
nömrÿsi ÇÿÿdÿqdAn sÿnrÿ ÿUn istiqAmÿtini yAlnÿz din v.

8
Machine Translated by Google

qÿymÿq barÿdÿ fiÿirlÿr yürüdülmÿyÿ bÿÿlÿnÿr. Cÿlil Mÿmmÿdquluzÿdÿ özü ÿzÿrbÿycÿn ÿP Mÿ

ÿÿtiblÿrinÿ yÿzdÿÿÿ mÿÿtubdÿ “ÿllÿhsÿz” ÿdlÿndÿrÿlmÿsÿnÿ ÿtirÿzÿnÿ bildirir vÿ ÿÿhiÿ ÿdir ÿi,
ÿnu ÿÿçmiÿ ÿidmÿtlÿrini nÿzÿrÿ ÿlÿb jurnÿlÿn dvÿvÿmÿnÿ icÿzÿ vÿrilsin. 31

Görünür C. Mÿmmÿdquluzÿdÿnin ÿÿhiÿi ÿvvÿlcÿ qismÿn nÿzÿrÿ ÿlÿnÿr. Çünÿi 1931-ci

ilin ÿvqust ÿyÿndÿ jurnÿl hÿlÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” ÿdÿ ilÿ yÿni fÿrmÿdÿ, bÿÿqÿ hÿyÿti tÿhririyyÿ
tÿrÿfindÿn “ÿzÿrbÿycÿn Mübÿriz ÿllÿhsÿzlÿr Ittifÿqÿnÿn Mÿrÿÿzi vÿ Bÿÿÿ ÿurÿsÿnÿn ÿrqÿnÿ”
ÿimi çÿÿÿr. Hÿmiÿÿ “bitÿrÿf” ÿlmuÿ jurnÿlÿn ÿrtÿq digÿr Sÿvÿt mÿtbuÿt ÿrqÿnlÿrÿ ÿimi “Siyÿsi,
ictimÿi, ÿdÿbi, ÿllÿhsÿz mÿcmuÿ” ÿlduÿu göstÿrilir.

Lÿÿin cÿmi bir nömrÿdÿn sÿnrÿ jurnÿlÿn ÿdÿ dÿ dÿyiÿilÿrÿÿ “ÿllÿhsÿz” ÿdÿ ilÿ dahÿ 6
nömrÿ burÿÿÿlÿr. 1933-cü ildÿ isÿ cÿmi 3 nömrÿ çÿÿdÿqdÿn sÿnrÿ “ÿllÿhsÿz” jurnÿlÿnÿn dÿ
nÿÿri dayÿndÿrÿlÿr.
Bir sÿrÿ tÿdqiqÿtçÿlÿr isÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿn Sÿvÿt dövründÿ öz ÿÿtÿllÿÿÿnÿ
itirdiyini, ÿlÿcÿ dÿ Sabir ÿimi jurnÿlÿ ruh vÿrÿn müÿlliflÿrltirlÿÿn Ácdullÿ ÿÿiqin 1927-Ci ildÿ
mÿrif iÿçisi jurnAndÿ yexdÿÿÿ “ÿdÿbiyatoTÿmÿz háqqqqqualdque" mÿsi sÿciyyyyintain. nÿsÿl
ÿi, sÿbirin ruhu mÿcmuÿdÿn ÿyrÿldÿÿÿ zencMaMAnÿ gündÿn-günÿ sönmÿyÿ, ölmÿyÿ
mÿhÿum ÿldu ”.32 mü ASIR tÿdqiq.

“Bütün bunlÿr, bir tÿrÿfdÿn, “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”in üslubunÿ sÿthi yÿnÿÿmÿqdÿn irÿli
gÿlirdisÿ, digÿr tÿrÿfdÿn dÿ, jurnÿlÿn ÿ dövrdÿ ÿvvÿlÿi fÿrmÿ vÿ üslubdÿ hÿqiqÿtÿn bÿzi tÿlÿblÿrÿ
cÿvÿb bilmÿmÿsi ilÿ bÿÿlÿ idi.
Mÿllÿ öz iÿini görüb qurtÿrmÿÿdÿ”. 33
N. Zÿynÿlÿv öz tÿdqiqÿtÿndÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿn nÿÿri dÿyÿndÿrÿldÿqdÿn
sÿnrÿ düz 20 il ÿzÿrbÿycÿndÿ ÿüsusi sÿtirÿ ÿrqÿnÿ ÿlmÿdÿÿÿnÿ qÿyd ÿdir34, lÿÿin bunun
sÿbÿblÿrini ÿçÿqlÿmÿr. ÿslinnÿ, bu sÿn dÿrÿcÿ diqqÿtÿlÿyiq ÿlicación f. Bÿlÿ ÿi, milli fÿÿtÿrun,
nisbi ictimÿi vÿ siyÿsi müstÿqilliyin, ÿÿÿsi mövqÿlÿrin hÿlÿ öz ÿhÿmiyyÿtini itirmÿdiyi 20-ci
illÿrdÿ müqÿyisÿdÿ 30-cu illÿrin ÿvvÿllÿri ÿrtÿq tÿtÿlitÿr-rÿprÿssiv rÿjimin güc tÿplÿdÿÿÿ, hÿmin
ÿnilliyin sÿnundÿ isÿ öz yüÿsÿÿ zirvÿsinÿ çÿtdÿÿÿ dövrüdür.

Sÿvÿt dövlÿti tÿriÿindÿ bu gün “Stÿlinizm” ÿimi tÿcÿssüm ÿlunÿn hÿmin dövrdÿ sÿn dÿrÿcÿ
fÿrdi sÿtirÿ vÿ tÿnqid üslubunÿ mÿliÿ ÿlÿn “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” ÿimi jurnÿlÿn nÿÿrini dÿvÿm ÿtdirÿ
bilÿcÿyini tÿsÿvvür ÿtmÿÿ sÿdÿlövhlüÿ ÿlÿrdÿ.

“ÿvrÿpÿ ÿÿlqlÿrÿrÿnÿn vÿ Rusiyÿnÿn görÿÿmli sÿtiriÿlÿri ilÿ yÿnÿÿÿ durmÿÿÿ hÿqqÿ

ÿlÿn mütÿfÿÿÿir C.Mÿmmÿdquluzÿdÿnin qÿlÿmi ilÿ yüÿsÿÿ zirvÿyÿ qÿldÿrÿlÿn ÿzÿrbÿycÿn
ictimÿi sÿtirÿsÿnÿ - “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” sÿtirÿsÿnÿ 30-cu illÿrdÿ rÿst gÿlmiriÿ. Bu dövrdÿ ÿÿsÿin
vÿ ÿmÿnsÿz satirÿ ÿsÿsÿn mülÿyim yumÿrlÿ ÿvÿz ÿlunur”. 35 Bu bÿÿÿmdÿn
C.Mÿmmÿdquluzÿdÿnin jurnÿlÿn nÿÿrÿ bÿÿlÿmÿsÿ ilÿ baÿlÿ yÿzdÿÿÿ mÿÿhur “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”i
tÿbiÿt özü yÿrÿtdÿ, zÿmÿnÿ yÿr6dütÿ

9
Machine Translated by Google

ÿÿlÿmÿnÿn mÿntiqi sÿnluÿu ÿimi “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”i zÿmÿnÿ özü dÿ öldürdü”

ifÿdÿsini ÿcÿ bir hÿqiqÿt ÿimi qÿbul ÿtmÿÿ ÿlÿr. Bu hÿqiqÿt hÿttÿ "estalinismo"
Sÿvÿt dövlÿti tÿrÿfindÿn rÿsmÿn tÿnqid ÿdildiÿdÿn sÿnrÿ dÿ Sÿvÿt ÿzÿrbÿycÿnÿ
tÿdqiqÿtçÿlÿrÿ tÿrÿfindÿn uzun illÿr ÿtirÿf ÿdilmir ÿi, bunun dÿ sÿbÿbi Stÿlinizmi
dÿÿurÿn siyÿsi-idÿÿlÿji fÿÿtÿrlÿrÿn hÿç dÿ ÿrtÿdÿn gÿtmÿmÿsi idi. Tÿsÿdüfi dÿyil ÿi,
70-80-ci illÿrdÿ C. Mÿmmÿdquluzÿdÿnin ÿdÿbi fÿÿliyyÿti vÿ ÿnun jurnÿlÿnÿn tÿriÿinÿ
hÿsr ÿlunÿn tÿdqiqÿt ÿsÿrlÿri istÿr sÿy, istÿr tÿhlil bÿÿÿmÿndÿn yüÿsÿÿ sÿviyyÿdÿ
yÿzÿlsÿlÿr dÿ, tÿriÿi hÿqiqÿti ÿçmÿq bÿÿÿmÿndÿn ÿvvÿlÿi dövr tÿdqiqÿtlÿrdÿn ÿ
qÿdÿr dÿ fÿrqlÿnmirlÿr. Zÿnnimcÿ, mÿhz bu sÿbÿbdÿn, yÿni hÿqiqÿti dÿmÿÿ
imÿÿnÿnÿn mÿhdudluÿu ucundÿn ÿn ciddi tÿdqiqÿtçÿlÿr “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”in Sÿvÿt
dövrü tÿriÿini ümumiyyÿtlÿ tÿdqiqÿt ÿbyÿÿti ÿimi sÿçmirlÿr. Bu bÿÿÿmdÿn ÿziz
Mirÿhmÿdÿvun çÿÿ zÿngin ÿdÿbi-tÿriÿi mÿÿÿzlÿr ÿsÿsÿndÿ yÿzÿlmÿÿ “ÿzÿrbaycan
Mÿllÿ Nÿsrÿddini” mÿnÿqrÿfiyÿsÿ37 çÿciy.

C. Mÿmmÿdquluzÿdÿnin yÿtiÿdiyi dÿmÿÿrÿtiÿ mÿÿrifçiliÿ vÿ mütÿrÿqqi

ÿÿlqçÿlÿq mÿyllÿri mühitinin gÿniÿ tÿhlilini vÿrÿn müÿllif bÿlÿÿvizm idÿyÿlÿrÿnÿn
“Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿ tÿsiri, mÿllÿnÿsrÿddinçilÿrin birinci rus inqilÿbÿ zÿmÿnÿ
vÿ sÿnrÿÿÿ dövrlÿrdÿ ÿzÿrbÿycÿndÿ gÿdÿn idÿÿlÿji mübÿrizÿlÿrdÿ yÿlu vÿ ÿidmÿti
mÿsÿlÿlÿrini ÿtrÿflÿ tÿdqiq ÿtsÿ dÿ, hÿmin bÿlÿÿviÿ höÿümÿti dövründÿ jurnÿlÿn
fÿÿliyyÿtini ÿrÿÿdÿrmÿr.
Bu, cÿhÿtdÿn 20-ci illÿrdÿn bÿÿlÿyÿrÿq C. Mÿmmÿdquluzÿdÿnin istÿr ÿdÿbi-
jurnÿlistiÿ fÿÿliyyÿti, istÿrsÿ dÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿn tÿriÿi ilÿ bÿÿlÿ yÿzÿlmÿÿ
bütün tÿdqiqÿt ÿsÿrlÿri jurnÿlÿn nÿÿri mÿrhÿlÿlÿri bÿÿÿmÿndÿn müqÿyisÿ ÿdilÿrsÿ,
jurnÿlÿn Sÿvÿt dövrünÿ hÿsr ÿdilmiÿ tÿdqiqÿtlÿrÿn bu ümumi ÿdÿbiyyÿtÿn hÿç ÿndÿ
birini dÿ tÿÿÿil ÿtmÿdiyi ÿydÿn ÿlÿr.
Sÿvÿt hÿÿimiyyÿti illÿrindÿ düz ÿn il jurnÿlÿn bütün ÿvvÿlÿi dövrlÿrÿ nisbÿtÿn
çÿÿ ÿrdÿcÿl çÿÿdÿÿÿ (yÿni ildÿ 52 nÿmrÿ) vÿ Sÿvÿt ÿzÿrbÿycÿnÿ tÿriÿindÿ ÿn
ziddiyyÿtli hÿdisÿlÿrlÿ zÿngin vÿ mÿrÿqlÿ vÿ ÿüsusilÿ ÿz tÿdqiq ÿdilmiÿ 20-ci illÿrin
ictimÿi-siyÿsi vÿ mÿdÿni mÿnzÿrÿsini ÿÿs ÿtdirdiyi nÿzÿrÿ ÿlÿnÿrsÿ, ÿzÿrbaycÿn
tÿdqiqÿtçÿlÿrÿnÿn jurnÿlÿn bu tÿriÿi dövrÿ ÿlÿn “diqqÿtsizliyinin” yuÿÿrÿdÿ göstÿrilÿn
sÿbÿblÿrdÿn nÿ qÿdÿr ÿsÿlÿ ÿydÿrl. Tÿsÿdüfi dÿyil ÿi, Mirzÿ Cÿlilinin hÿyÿt vÿ
yÿrÿdÿcÿlÿÿÿnÿ hÿsr ÿdilmiÿ mÿnÿqrÿfiyÿlÿrdÿ ÿrtÿq Sÿvÿt dövrü hÿqdÿ
dÿnÿÿmÿmÿq qÿyri mümÿün ÿlduÿu hÿllÿrdÿ müÿlliflÿr “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”in 20-ci
illÿr ÿn mÿÿhur fÿlyÿtÿnlÿrÿnÿn sÿtirÿ gücünü yumÿÿltmÿq, tÿnqid hÿdÿflÿrinin
mÿhiyyÿtinÿ dÿrindÿn vÿrmÿmÿqlÿ, jurnÿlÿn ÿsÿsÿn din vÿ ÿürÿfÿt ÿlÿyhinÿ
mübarizÿsi vÿ beynÿlÿÿlq imperializmin ifÿÿsÿ ÿÿttini ön plan çÿÿirlÿr. Bu növ
tÿdqiqÿtlÿr ÿrÿsÿndÿ müÿlliflÿr qrupu tÿrÿfindÿn 1974-cü ildÿ nÿÿr ÿlunmuÿ “Cÿlil
Mÿmmÿdquluzÿdÿ. Hÿyÿt vÿ yÿrÿdÿcÿlÿÿÿ” ÿitÿbÿndÿ Nadir Vÿliÿÿnÿvun
C.Mÿmmÿdquluzÿdÿnin Sÿvÿt dövrü publisistiÿÿsÿnÿ hÿsr ÿdilmiÿ mÿqÿlÿsi
diqqÿtÿlÿyiqdir. Müÿllif ilÿ dÿfÿ ÿlÿrÿq C.

Mÿmmÿdquluzÿdÿnin “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”dÿ çÿÿÿn ÿn ÿÿrÿÿtÿriÿ fÿlyÿtÿnlÿrÿnÿ –

“ÿurÿ” (1922, ÿ1), “Ölümsÿtÿn” (1923, ÿ38), “Böhtÿn” (1926, ÿ15), “ÿÿÿbÿÿt
ÿÿsinqilÿbçÿlÿr” (1928, ÿ24 ) vÿ s. tÿhlil ÿdÿrÿÿ ÿnlÿrÿn gÿniÿ mövvzu dÿirÿsini,
müÿtÿlif tÿnqid hÿdÿflÿrini qÿyd ÿtmiÿ vÿ

10
Machine Translated by Google

bÿlÿ bir nÿticÿyÿ gÿlmiÿdir ÿi, inqilÿbdÿn ÿvvÿlÿi çÿÿÿÿlÿrÿ ilÿ müqÿyisÿdÿ
C.Mÿmmÿdquluzÿdÿnin Sÿvÿt dövrü publisistiÿÿsÿndÿ “niÿbin pÿfÿs” qÿbÿrÿq
nÿzÿrÿ çÿrpÿr vÿ bu cÿhÿt ÿnu “sÿsiÿlizm quruluÿunun ÿÿÿiyindÿ dÿyÿnÿn sÿvÿt
sÿtirÿsÿnÿn nÿvÿtÿrluÿu ilÿ tÿmÿsdÿ ÿlduÿunu nümÿyiÿ ÿtdirir”.38 Müÿllifin fiÿrincÿ
“Mÿllÿ Nÿsrÿddin ” 20-ci illÿrdÿ ÿzÿrbÿycÿn ÿÿlqÿnÿn ictimÿi hÿyÿtÿndÿ bÿÿ vÿrmiÿ
dÿyiÿiÿliÿlÿrin bir sÿrÿ mühüm cÿhÿtlÿrini öz sÿhifÿlÿrindÿ ÿÿs ÿtdimiÿ, ölÿÿnin
ictimÿi-mÿdÿni inÿiÿÿfÿnÿ mÿnÿÿ törÿdÿn ÿmillÿri ilÿ dÿfÿ ifÿÿ ÿÿdÿnlÿrdÿn biri
ÿlmuÿdur. Mÿhz bu bÿÿÿmdÿn müÿllif C.Mÿmmÿdquluzÿdÿni “Sÿvÿt fÿlyÿtÿnunun
bÿyrÿqdÿrlÿrÿndÿn” 39 sÿyÿr. N.Vÿliÿÿnÿv C.Mÿmmÿdquluzÿdÿnin “qÿbÿqcÿl publisisti sÿvÿt
ÿimi
ictimÿi hÿyÿtÿn sÿsiÿlistcÿsinÿ
mübÿrizÿsinÿ
yÿnidÿnÿömÿyinÿ,
qurulmÿsÿÿnun
uÿrundÿ
dünyÿgÿdÿn
görüÿünün
ümumÿÿlq
… sÿvÿt
mÿfÿurÿsi, dövrün qÿrÿÿyÿ qÿyduÿu hÿyÿti mÿsÿlÿlÿrlÿ sÿÿ ÿlÿqÿdÿ ÿlmÿsÿnÿ”40
dÿir öz mülÿhizÿlÿrini “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”in fÿlyÿtÿnlÿrÿndÿn nümunÿlÿr gÿtirmÿÿlÿ
ÿsÿslÿndÿrmÿÿÿ çÿlÿÿÿr vÿ çÿÿ vÿÿt bunÿ nail ÿlur.

Lÿÿin marÿqlÿ mülÿhizÿ vÿ ümumilÿÿdirmÿlÿringÿ baÿmÿyÿrÿq N.Vÿliÿÿnÿvun

tÿdqiqatÿ dÿ birtÿrÿfli vÿ tÿmÿmlÿnmÿmÿÿ ÿÿrÿÿtÿr dÿÿÿyÿr.
Bÿlÿ ÿi, 20-ci illÿrdÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿ dÿir söylÿnÿn tÿnqidi fiÿirlÿri vÿ
münÿsibÿti ÿ dövrün “vulqÿr sÿsiÿlÿgiyÿsÿ” ilÿ izÿh ÿdÿn müÿllif” tÿriÿdÿ yÿni bir
yÿrÿdÿcÿlÿq mÿtÿdunun – sÿsiÿlizm rÿÿlizminin inÿiÿÿfÿnÿ zÿmin yÿrÿtmÿÿ41 bu
jurnÿlÿn vÿ ÿnun rÿdÿÿtÿrunun ömrünün sÿn illÿrindÿ dÿrin mÿnÿvi böhrÿn vÿ
gÿrginliÿ ÿÿçirmÿsininin nÿinÿi sÿbÿblÿrini ÿçmÿr, bu bÿrÿdÿ ÿÿtÿrlÿmÿÿÿ bÿlÿ
lÿzÿm bilmir.
Firudin Hüsÿynov “ÿdi ÿhvÿlÿtlÿrlÿ böyüÿ hÿqiqÿtlÿr” ÿsÿrindÿ bir sÿrÿ sÿlÿflÿri
ÿimi “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” en Sÿvÿt dövrünü ÿsÿsÿn C.
Mÿmmÿdquluzÿdÿnin yÿrÿdÿcÿlÿÿÿ ÿsÿsÿndÿ tÿhlil ÿtmiÿ, “Ziyÿlÿ surÿtlÿri”,
“Bÿlÿcÿlÿr vÿ sÿqqÿllÿ uÿÿqlÿr”, “Qÿytÿrÿ bilmÿdilÿr” mövzulÿrÿ ÿtrÿfÿndÿ öz
mülÿhizÿlÿrini tÿqdim ÿtmÿyÿ çÿlÿÿmÿÿdÿr. 42 Ümumiyyÿtlÿ, C. Mÿmmÿdquluzÿdÿnin
hÿyÿtÿnÿn sÿn 3-4 ili uzun müddÿt ÿzÿrbÿycÿn Sÿvÿt ÿdÿbiyyÿtÿünÿslÿÿÿndÿ
ÿrzuÿlunmÿz mövzu sÿyÿlmÿÿ, bu bÿrÿdÿ dÿnÿÿmÿq C. Mÿmmÿdquluzÿdÿyÿ
vÿrilÿn yüÿsÿÿ qiymÿt vÿ tÿriflÿrlÿrlÿ uyÿun gÿlmÿmiÿdir. 80-cÿ illÿrddÿ Sÿvÿt
cÿmiyyÿtindÿ idÿyÿ mÿnÿvi ÿhvÿli-ruhiyyÿnin dÿyiÿmÿyÿ bÿÿlÿdÿÿÿ dövrlÿrdÿ
jurnÿlist vÿ tÿdqiqÿtçÿsÿ Qulÿm Mÿmmÿdlinin “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” sÿlnÿmÿsindÿ
(Bÿÿÿ, Gÿncliÿ, 1984) hÿmin mövzu iÿÿqlÿndÿrÿlmÿÿ, bir sÿrÿ fÿÿtlÿr ÿçÿqlÿnmÿÿdÿr.
43 Yÿzÿçÿ vÿ publisist ÿnÿr dÿ “ÿnlÿmÿq dÿrdi” ÿssÿsindÿ C.

Mÿmmÿdquluzÿdÿnin “ömrünün sÿn ildlÿrindÿ tÿqiblÿr, ÿnlÿÿÿlmÿzlÿq ÿÿrÿitindÿ”

yÿÿÿyÿb-yÿrÿtdÿÿÿnÿ qÿyd ÿtmiÿdir. 44 Lÿÿin C. Mÿmmÿdquluzÿdÿ vÿ “Mÿllÿ
Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿn Sÿvÿt dövrü hÿqdÿ ÿbyÿÿtiv vÿ düzgün dÿnÿÿmÿq
üçün gÿniÿ imÿÿnlÿr yÿlnÿz 90-cÿ illÿrdÿ, ÿzÿrbÿycÿn Rÿspubliÿÿsÿ müstÿqilliÿ
ÿldÿ ÿdÿndÿn, ÿÿmmunist idÿÿlÿgiyÿsÿ siyÿsi sÿhnÿdÿn gÿdÿndÿn sÿnrÿ
yÿrÿnmÿÿdÿr. ÿzÿrbaycÿn mÿtbuÿtÿnÿn tÿnÿnmÿÿ tÿdqiqÿtçÿsÿ ÿirmÿmmÿd
Hüsÿynÿv “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿn 90 illiyi ÿrÿfÿsindÿ jurnÿlÿn bir ÿÿÿÿildÿt.
ÿ, “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” fÿlyÿtÿnlÿrÿnÿ vÿ jurnÿldÿ gÿdÿn ÿyrÿ-ayrÿ mÿtÿriÿllÿrdÿn

11
Machine Translated by Google

pÿrçÿlÿr dÿrc ÿdÿrÿÿ C. Mÿmmÿdquluzÿdÿni düÿündürÿn vÿ ÿÿrÿdÿn

nööqsÿnlÿrÿn hÿlÿ dÿ ÿrÿdÿn gÿtmÿdiyini, bununlÿ dÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”
jurnÿlÿnÿn hÿlÿ dÿ tÿriÿÿ dönmÿyÿrÿÿ öz ÿÿtuÿllÿÿÿnÿ vÿ ÿbÿdi dÿyÿrini
sÿÿlÿdÿÿÿnÿ göstÿrir. Mÿsÿlÿn, baÿ.45
C. Mÿmmÿdquluzÿdÿ vÿ ÿnun jurnÿlÿnÿn Sÿvÿt dövrünÿ ÿlÿn marÿq 90-
cÿ illÿrdÿ dahÿ bir nÿçÿ qÿzÿt mÿqÿlÿlÿrindÿ öz ÿÿsini tapir. 46 Hÿmin mövzu
Isÿ Hÿbibbÿylinin “Cÿlil Mÿmmÿdquluzÿdÿ. Mühiti vÿ müÿsirlÿri” mÿnÿqrÿfiyÿsÿndÿ
dÿhÿ ÿtrÿflÿ ÿÿrh ÿlunur. 1997-ci ildÿ nÿÿr ÿdilmiÿ bu ÿitÿbdÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”
jurnÿlÿnÿn Sÿvÿt dövrü nÿÿri, dahÿ çÿÿ C.
Mÿmmÿdquluzÿdÿnin hÿyat vÿ fÿÿliyyÿtinin fÿnundÿ iÿÿqlÿndÿrÿlÿr. Sÿvÿt
dövrünü Mirzÿ Cÿlilin “Hÿyÿt vÿ mübÿrizÿsinin yÿÿunu, drÿmÿtiÿ finÿlÿ” 47
ÿdlÿndÿrÿn müÿllif hÿmin dövrün hÿç dÿ birmÿnÿlÿ ÿlmÿdÿÿÿnÿ qÿyd ÿdir vÿ C.
Mÿmmÿdquluzÿdÿnin ÿ dövr ÿzÿrbÿycÿn ictimÿi-ÿdÿbi mühitindÿÿi fÿÿliyyÿtini iÿi
mÿrhÿlÿyÿ ÿyÿrÿr: ümid vÿ inÿm dövrü (1921-1928) vÿ ÿübhÿ vÿ sarsÿntÿ
mÿrhÿlÿsi (1929-1932). Birinci mÿrhÿlÿdÿ C.
Mÿmmÿdquluzÿdÿnin ÿzÿrbÿycÿn ictimÿi-mÿdÿni hÿyÿtÿndÿ fÿÿl iÿtirÿÿ ÿtdiyini
vÿ ÿzÿrbÿycÿn Sÿvÿt höÿümÿti tÿrÿfindÿn hÿr cür müdÿfiÿ ÿlunduÿunu vÿ
qiymÿtlÿndirildiyini fÿÿtlÿrlÿ sÿdÿlÿyÿn müÿllif “bütün bunlÿrlÿ C.
Mÿmmÿdquluzÿdÿnin öz ictimÿi fÿÿliyyÿti vÿ bÿdii yÿrÿdÿcÿlÿÿÿnÿn zirvÿsinÿ
qÿlÿdÿÿÿnÿ” 48 qÿyd ÿdir . Lÿÿin “ictimÿi ÿÿdim ÿimi nüfuz qÿzÿnmÿsÿ vÿ ÿdÿbi
istÿdÿdÿnÿn pÿrlÿmÿsÿnÿ” bÿÿmÿyÿrÿq C. Mÿmmÿdquluzÿdÿnin “ciddi mÿnÿvi
rÿhÿtlÿq tÿpmÿmÿsÿnÿn” sÿbÿbini ÿrÿÿdÿrÿrÿÿn I.Hÿbibbÿyli hÿqlÿ ÿlÿrÿq ilÿ dÿfÿ
dövrün özündÿn gÿlÿn ÿmillÿri nÿzÿrdÿn ÿÿçirir: 20-ci illÿrin ÿvvÿllÿrindÿ “hÿlÿliÿ
özünün ciddi mürÿÿÿÿb prÿblÿmlÿrini hÿll ÿtmÿÿlÿ mÿÿÿul ÿlÿn yÿni cÿmiyyÿt
Mirzÿ Cÿlilin fÿÿliyyÿtinin bütün incÿliÿlÿrinÿ lÿzÿmi diqqÿt yÿtirmÿyÿ imÿÿn
tÿpmÿmÿÿ…” gÿnc Sÿvÿt dövlÿti ictimÿi-siyÿsi cÿhÿtdÿn bir qÿdÿr
möhÿÿmlÿndiÿdÿn sÿnrÿ isÿ… incÿsÿnÿt mÿsÿlÿlÿrinÿ, mÿfÿurÿ idÿÿlÿgiyÿ
cÿbhÿsinin nümÿyÿndÿrinÿ, … yÿzÿçÿ vÿ yÿrÿdÿcÿ ziyÿlÿlÿrÿn fÿÿliyyÿtinÿ
“zÿrrÿbinlÿ” nÿzÿr sÿlmÿÿ, ÿnlÿrÿn imÿÿnlÿrÿndÿn, biliÿ vÿ bÿcÿrÿqlÿrÿndÿn
istifÿdÿ ÿtmÿÿlÿ yÿnÿÿÿ… “gündÿliÿ nÿzÿrÿt” dÿ tÿtbiq ÿlunmÿÿÿ bÿÿlÿmÿÿdÿr”.49
I. Hÿbibbÿyli 1929-1932-ci illÿr C. Mÿmmÿdquluzÿdÿnin hÿyÿtÿnÿn ÿn mühüm
mÿqÿmlÿrÿ, ÿ cümlÿdÿn “ Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿn nÿÿri, ÿdÿnÿn vÿ
istiqÿmÿtinin dÿyiÿdirilmÿsi ilÿ bÿÿlÿ fÿÿtlÿrÿ nÿzÿrdÿn ÿÿç irÿrÿÿ bir sÿrÿ mÿrÿqlÿ
ÿrÿiv sÿnÿdlÿrinÿ mürÿciÿt ÿtmiÿ, jurnÿl vÿ ÿnun rÿdÿÿtÿru bÿrÿdÿ siyÿsi ittihÿmlÿr
sÿyÿlÿcÿq dÿnÿs vÿ gizli mÿtÿublÿrdÿn nümunÿlÿr gÿtirÿrÿÿ jurnÿlÿn bÿÿlÿnmÿsÿ
prÿsÿsini izlÿmiÿdir. Hÿmin faktlardan çÿÿÿÿ ÿdÿrÿÿ I.

Hÿbibbÿyli ÿsl mübÿrizÿ silÿhÿ vÿ ÿitÿbÿt ÿürsüsündÿn (yÿni “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”

jurnÿlÿndÿn – SRHI) mÿhrum ÿdilmiÿ C. Mÿmmÿdquluzÿdÿnin özünün dÿ Stÿlin
“rÿprÿssiyÿlÿrÿnÿn ilÿ qurbÿnlÿrÿndÿn ÿlduÿu” fiÿri ilÿ rÿzÿlÿÿÿr. 50 Qÿydi ÿdildiyi
ÿimi, I.Hÿbibbÿylinin bu mÿnÿqrÿfiyÿsÿ bilÿvÿsitÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿ
dÿyil, C. Mÿmmÿdquluzÿdÿnin hÿyat vÿ yÿrÿdÿcÿlÿÿÿnÿqin tÿdlusing. ÿdur
ÿi, Sÿvÿt dövrünÿ ÿyrÿlmÿÿ ÿiçiÿ bir fÿsildÿ C.

Mÿmmÿdquluzÿdÿyÿ qÿrÿÿ irÿli sürülÿn – “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”dÿÿi yÿzÿlÿrÿn

12
Machine Translated by Google

“Sÿvÿt hÿÿimiyyÿtinÿ vÿ mÿsul yÿldÿÿlÿrÿ istÿhzÿdÿn yÿÿrulduÿu” 51 ÿimi ittihÿmlÿrÿn ÿrÿÿsÿndÿ durÿn
dÿrin mÿsÿlÿlÿr vÿ hÿqiqÿtlÿr tÿbii ÿi, bu ÿitÿbdÿ öz tÿm ÿÿsini tÿpmÿmÿÿ vÿ tÿÿunulmÿmÿÿ qÿlmÿÿdÿr.

Bÿlÿliÿlÿ, mÿruzÿdÿn göründüyü ÿimi “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿn Sÿvÿt dövrü nÿÿri 70 il
müddÿtindÿ ÿzÿrbÿycÿn ÿdÿbiyyÿtÿünÿsÿÿndÿ bu vÿ yÿ digÿr sÿviyyÿdÿ öyrÿnilsÿ dÿ mÿlum sÿbÿblÿr
üzündÿn ÿtrÿflÿ vÿ ÿbyÿÿtiv tÿdqiq ÿdilmÿmiÿdir. Bunÿ görÿ dÿ yÿlnÿz ÿzÿrbÿycÿn ÿdÿbiyyÿtÿ, mÿtbuÿtÿ
vÿ ictimÿi fiÿri tÿriÿindÿ dÿyil, ümumÿn 20-ci illÿr ÿzÿrbÿycÿn ictimÿi-siyÿsi tÿriÿi vÿ ÿüsusilÿ Sÿvÿt-
ÿÿmmunist idÿÿlÿgiyÿsÿnÿn bir ÿÿrq ölÿÿsindÿ bÿrqÿrÿr ÿdilmÿsinin sÿtiriÿ inÿÿsÿ bÿÿÿmÿndÿn sÿn
dÿrÿcÿ ÿrijinÿl bir ÿdÿbi tÿriÿi mÿnbÿ ÿlÿn “Mÿllÿ Nÿsçrÿddin” jurnÿlÿnÿn Sÿvÿt dövrü nÿÿrinin hÿmin
mühitin tÿriÿi rÿÿllÿqlÿrÿ nÿzÿrÿ ÿlÿnmÿqlÿ gÿniÿ vÿ hÿrtÿrÿfli öyrÿnilmÿsingÿ böyüÿ ÿhtiyÿc vÿrdÿr.
Jurnalÿ qÿldÿrdÿÿÿ bir çÿÿ problÿmlÿrin bu günÿü ÿzÿrbaycan gÿrçÿÿliyi üçün dÿ son dÿrÿcÿ ÿÿtual
ÿlmÿsÿ isÿ bÿlÿ tÿdqiqÿtÿ mÿrÿÿÿ dÿhrtÿrÿÿ

M ÿ NB ÿ L ÿ R

1. Cÿlil Mÿmmÿdquluzÿdÿ. Biblioqrÿfiyÿ. 1866-1966. (Tÿrtib ÿdÿni Fÿrman

Bÿyrÿmÿv), Bÿÿÿ, 1966. 2. ÿli
Nÿzim. Cÿlil Mÿmmÿdquluzÿdÿ vÿ yÿrÿdÿcÿlÿÿÿ. – Cÿlil Mÿmmÿdquluzÿdÿ.
Mÿqalÿlÿr, ÿÿtirÿlÿr. Bakÿ, 1967; s. 37.
3. Yenÿ, orada: s. 69.
4. Yenÿ orada: s. 65. 5. ÿli
Nazim. “Sÿçilmiÿ ÿsÿrlÿri”, “Yÿzÿçÿ”, Bÿÿÿ, 1979; s. 189.
6. Yenÿ, orada: s. 56. 7. ÿli
Nÿzim. Cÿlil Mÿmmÿdquluzÿdÿ yÿrÿdÿcÿlÿÿÿ. – Cÿlil Mÿmmÿdquluzÿdÿ.
Mÿqalÿlÿr, ÿÿtirÿlÿr. Bakÿ, 1967; s. 66 8. Yenÿ
orada: art. 66-67.
9. Yenÿ orada: s. 68. 10.
ÿli Nazim. “Sÿçilmiÿ ÿsÿrlÿri”, “Yÿzÿçÿ”, Bÿÿÿ, 1979, pág. 119.
11. Yenÿ orada: art. 70.
12. Hÿnÿfi Zÿynÿllÿ “Sÿçilmiÿ ÿsÿrlÿri”, “Yÿzÿçÿ”, Bÿÿÿ, 1983; s. 268.
13. Q. Mÿmmÿdli, “Mÿllÿ Nÿsrÿddin”, Bÿÿÿ, 1984, pág. 495.
14. Hÿnÿfi Zÿynÿllÿ “Sÿçilmiÿ ÿsÿrlÿri”, “Yÿzÿçÿ”, Bÿÿÿ, s. 270.
15. Yenÿ orada: art. 272.
16. Yenÿ orada: art. 272.
17. Mirzÿ Ibrahimov. “Böyük dÿmÿkrÿt”, Bÿÿÿ, 1957, s. 163.
18. Yenÿ orada: art. 169.
19. Bahía: M. Clal. ÿzÿrbaycÿndÿ ÿdÿbi jurnÿllÿr, Bÿÿÿ, 1947; ÿziz ÿÿrif. Cÿlil
Mÿmmÿdquluzÿdÿ (Mÿllÿ Nÿsrÿddin), Bÿÿÿ, 1947.
20. N. Aundov. “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿnÿn nÿÿri tÿriÿi. Bakÿ, 1959.
21. Hÿnÿfi Zÿynallÿ. “Sÿçilmiÿ ÿsÿrlÿri”, “Yÿzÿçÿ”, Bÿÿÿ, 1983; s. 271.
22. Baÿ: Q. Mÿmmÿdli. Molla Nÿsrÿddin. (C.Mÿmmÿdquluzÿdÿnin hÿyÿt vÿ fÿÿliyyÿtinin
Sÿlnÿmÿsi). Bakÿ, 1966, pág. 479.
23. Yenÿ orada.
24. Mÿllÿ Nÿsrÿddin, 5 de mayo de 1927-ci il, ÿ19.
25. Muÿtÿr Qÿsÿmÿv “Mübÿriz inqilÿbi-sÿtiriÿ “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿ vÿ ÿnun ictimÿi –siyasi
istiqÿmÿtlÿri (1906-1931). Dÿÿtÿrluq dissÿrtÿsiyasÿ, 1966 (ÿvtÿrÿfÿrÿt 1965).

13
Machine Translated by Google

26. N. Zÿynÿlÿv “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿ Sÿvÿt haÿimiyyÿti illÿrindÿ. 1922-1931.

Bÿÿÿ, 1967 (Namizÿdliÿ dissÿrtÿsiyasÿ).
27. Yenÿ orada: art. 267.
28. Yenÿ orada: art. 310.
29. Bÿÿ: I. Hÿbibbÿyli. Cÿlil Mÿmmÿdquluzÿdÿ. Mühiti vÿ müasirlÿri.
Bakÿ, 1997, s. 397-400.
30. Cÿlil Mÿmmÿdquluzÿdÿ. Mÿqÿlÿlÿr, ÿÿtirÿlÿr, Bÿÿÿ, 1967, s. 447.
31. Mÿllÿ Nÿsrÿddin… Salnÿmÿ, s. 539.
32. P. Mÿmmÿdli. Molla Nÿsrÿddin. Bakÿ, 1984; s. 456.
33. P. ÿ. ÿÿzÿmov. “Bÿdii ÿdÿbiyyÿtdÿ ÿÿmizm üsulÿrÿ”, “Mÿÿrif”, Bÿÿÿ, 1987, s. 31
34. N. Zÿynálov. “Mÿllÿ Nÿsrÿddin” jurnÿlÿ Sÿvÿt haÿimiyyÿti illÿrindÿ (1922-
1931). Namizÿdliÿ dissÿrtÿsiyÿsÿ.Bÿÿÿ, 1967, s. 220.
35. P. ÿ. ÿÿzÿmov. “Bÿdii ÿdÿbiyyÿtdÿ ÿÿmizm üsulÿrÿ”. “Marif”, Bÿÿÿ, 1967, pág. 31
36. C. Mÿmmÿdquluzÿdÿ. ÿÿtirÿtÿm. ÿsÿrlÿri, 3-cü cild, s. 673. 37. ÿ.
Mirÿhmÿdÿv. ÿzÿrbaycan “Mÿllÿ Nÿsrÿddini”, Bÿÿÿ, 1980.
38. Cÿlil Mÿmmÿdquluzÿdÿ. Hÿyat vÿ yardÿcÿlÿÿÿ. Bakÿ, 1974, pág. 184.
39. Yenÿ orada: art. 185.
40. Yenÿ orada: art. 204.
41. Yenÿ orada.
42. F.Hüsÿynov “ÿdi ÿhvÿlÿtlÿrdÿ böyüÿ hÿqiqÿtlÿr”; Gÿncliÿ, Bÿÿÿ, 1977, pág. 150-
183.
43. P. Mÿmmÿdli. Molla Nÿsrÿddin. Bakÿ, 1984, pág. 400-511. 44. Anar.
ÿnlÿmÿq dÿrdi. Bÿÿ: Dünyÿ bir pÿncÿrÿdir. Bakÿ, 1986, pág. 252. 45. s. Hüsÿynov. Mirzÿ
Cÿlil ÿurÿ quruluÿunu ÿlqÿÿlÿyÿrdÿmÿ? “Müÿalifÿt”, 9 de octubre de 1996.

46. R.ÿliyÿv. Cÿlil Mÿmmÿdquluzÿdÿ vÿ Sÿvÿt haÿimiyyÿti. “ÿçÿq söz”, 9 de diciembre

1994-cu il; B.ÿhmÿdÿv.”Mÿllÿ Nÿsrÿddin” niyÿ baÿlÿndÿ?. “ÿdÿbiyyat qÿzÿti”, 1
febrero de 1991-ci il.
47. Es Hÿbibbÿyli. Cÿlil Mÿmmÿdquluzÿdÿ. Mühiti vÿ müasirlÿri. Bakÿ, 1997, s.
384.
48. Yenÿ orada: art. 392.
49. Yenÿ orada: art. 385.
50. Yenÿ orada: art. 402.
51. Yenÿ orada: art. 401.

Resumen
ESTUDIO DEL PERIODO SOVIÉTICO DE LA REVISTA DE “MOLLA
NASRADDIN”

Solmaz RUSTAMOVA - TOHIDI

Caserío ISAXANLI
(Universidad Khazar, Azerbaiyán)

La revista de Molla Nasraddin juega un papel importante en la historia de la

prensa de Azerbaiyán y el Oriente musulmán. Esta revista no fue una mera
publicación, pero sentó las bases de toda la división socio-literaria progresista.
Caracterizándose como realismo por su trascendencia, esta división independiente y
original se denominó Mollanasraddinismo y tuvo gran repercusión en todo el Oriente
musulmán en el primer cuarto del siglo XX. No es mera casualidad que desde los primeros días de su

14
Machine Translated by Google

publicación (1906) la revista llamó la atención de la intelectualidad y los estudiosos de la época.

Representantes tan destacados de la intelectualidad y el periodismo de Azerbaiyán como A.
Huseynzade, U. Hajibayov, F. Kocharli y muchos otros hablaron positivamente de los objetivos,
el estilo y el lenguaje de la revista.
Los estudios fundamentales de Molla Nasraddin comenzaron durante el período
soviético. Tanto la actividad literaria de Jalil Mammadquluzade (editor de la revista) como el
historial de publicaciones de la revista se encuentran entre los temas más estudiados en los
estudios literarios de Azerbaiyán. Según la bibliografía publicada en honor al centenario de Jalil
Mammadguluzade , en 1966 se dedicaron más de 1000 libros y artículos a este tema en
Azerbaiyán.
Cabe señalar que en las primeras décadas de su investigación en la crítica literaria de
Azerbaiyán, la historia de la publicación de Molla Nasraddin no se estudió de forma
independiente. Fue estudiado como parte constitutiva de la actividad literaria de Jalil
Mammadquluzade. Y la revista se consideró principalmente desde los puntos de vista social,
político, ateo y literario de Jalil Mammadquluzade, pero no desde la perspectiva de su papel en
el pensamiento social y la historia de la prensa de Azerbaiyán. En la década de 1920, los
partidarios del llamado “culturalismo proletario” y las tendencias del “socialismo vulgar” en
Azerbaiyán, pervirtiendo los valores universales, aceptaron solo la cultura proletaria. En
consecuencia, la actividad literaria de Jalil Mammadquluzade fue analizada desde dos aspectos:
por un lado, fue considerado y aceptado “como un amigo de los trabajadores y campesinos”,
por otro lado, sus obras anteriores a la revolución, especialmente sus obras de teatro, fueron criticadas injustament
Habiendo analizado el estudio del período soviético de Molla Nasraddin, los autores del
artículo, Hamlet Isaxanli y Solmaz Tohidi-Rustamova afirman que aunque Molla Nasraddin se
ha estudiado durante 70 años durante el período soviético, no se ha explorado en detalle y de
manera objetiva debido a la Unión Soviética. ideología. Es por eso que existe una gran
necesidad de estudiar a Molla Nasraddin de manera integral y objetiva, teniendo en cuenta
todos los factores históricos.

15