PAMBUNGAD SA PILOSOPIYA NG TAO – IKALAWANG MARKAHAN

MODYUL 1 ARALIN 1: Kalayaan, Pagpili, at Kahihinatnan

Hindi ba’t napakasarap sa pakiramdam ang pagiging malaya. Malayang pumunta sa lugar na
gusto mo, mamili ng makakasama mo, bilhin ang pinaka-inaasam mong gadget, damit, pagkain,
at kung ano-ano pa. Ang sarap ding isipin na malaya mong nakukuha ang lahat ng bagay na
gustuhin mo ng walang pag-aalinlangan, ng walang iniisip na kahihinatnan. Subalit, hindi lubos
ang iyong pagiging malaya, bakit kaya?

Ang kalayaan ay isang likas na katangian at mahalagang pag-aari ng tao. Ibig sabihin, mula sa
kahulugang ito, ang kalayaan ay likas sa tao. Ikaw bilang tao ay nag-aasam ng kalayaan at
nakakamtam mo ito sa tuwing ikaw ay humahantong sa sitwasyon nang pagpili. Ang iyong
pagpili at ang iyong pagtugon sa bawat sitwasyon ay isang mahalagang indikasyon na ikaw ay
malaya. Sa kantang “Malaya” ni Moira, nakita mo ang pagiging malaya ng tao sa usapin ng pag-
ibig. Ipinapakita na ang tao ay malayang piliin na magpalaya kahit pa siya ay masaktan. Ang
pagkakaroon mo ng kalayaan ay isa rin sa mga katangian mo bilang tao na nagpapabukod-
tangi sa iyo sa ibang nilalang, na nabanggit na rin sa mga nakalipas na aralin. Isang
magandang halimbawa ng kalayaan ng tao ay ang pagsunod sa utos. Ang tao sa pagtanggap
ng utos ay nag-iisip kung ano ba ang marapat niyang gawin mula sa narinig niyang utos. Hindi
tulad ng hayop na dumaan sa pagsasanay ng kanyang amo, na sa bawat utos ay may
katumbas agad na pagtugon o pagsunod.

Ayon kay Abella (2016, 78), ang kalayaan ay isang kapangyarihan na gawing ganap kung ano
ang nais mong maging, ang kakayahang magpasya at paglikha ng iyong sarili. Sa sitwasyong
katulad halimbawa na mayroong matandang babae na tatawid ng kalsada. Dalawa ang maaari
mong pagpilian, una ay ang tulungan siya at ang ikalawa ay hayaan na lamang ang matandang
babae. Kung ang nanaisin mong maging ay isang mabuting tao pipiliin mo ang tulungan ang
matandang babae sa pagtawid sa kalsada ngunit kung hindi naman ay hahayaan mo na lamang
siya. Ang iyong pagpili gamit ang kakayahang magpasya ang naging dahilan upang maging
ganap ang paglikha ng iyong sarili na nagpapatunay din na ang iyong kalayaan ay
kapangyarihan.

Ang pagkakaroon at paggamit ng kalayaan ay may kaakibat na responsibilidad. Maaaring

mabawasan ang kalayaang tinatamasa mo bilang isang tao sa pamamagitan ng mga pagpili at
sa mga aksyon na iyong ginagawa, lalo na sa mga pagkakataong hindi mo napamamahalaan
nang mabuti ang iyong mga kilos at gawi. Halimbawa na lamang ang isang taong nalulong sa
bisyo. Nababawasan ang kanyang kalayaan sapagkat mas namayani na ang bisyo sa kanya at
hindi na niya magawang pamahalaan ang kanyang sarili. Hindi siya naging responsable sa
paggamit ng kanyang kalayaan, kung kaya sa huli bawas na ang kakayahan niyang makapamili
at magpasya. Sa pagkakataong ito ang kanyang bisyo na ang namayani sa kanya.
Mayroong dalawang mahahalagang elemento ang kalayaan ng tao, ito ay ang pagkukusang-
loob at ang responsibilidad. Ang pagkukusang-loob ay tumutukoy sa kakayahan mong kumilos
ayon sa iyong malayang pagpapasya at pagpapasya sa sarili. Ang responsibilidad ay tumutukoy
sa pananagutan mo bilang tao sa iyong mga ginawang aksyon, pagpapasya at sa mga
kahihinatnan nito.

Ang pagkukusang-loob ay katulad din ng pagdedesisyon mo kung ikaw ba ay gagawa ng

aksyon o hindi at ang desisyong ito ay nagmumula sa iyong kakayahan sa malayang
pagpapasya. Ito rin ay nangangahulugan na ikaw ay maaaring umaksyon o kumilos ng naaayon
sa iyong kalooban kahit pa ito ay hindi hiniling na gawin mo. Ang pagkukusang-loob din ay
isang malinaw na indikasyon ng pagpili, at mula sa pagpiling ito ay mayroong nagiging
kahihinatnan. Katulad na lamang ng naunang halimbawa, ang pagtulong sa matandang babae
sa pagtawid sa kalsada. Ang pagkukusang tulungan ito (pagpili) ay nagdudulot ng kasiyahan sa
taong iyong natulungan at isang paraan din ng pag-unlad mo bilang isang tao (kahihinatnan).
Sa pagkukusang-loob na tulungan ang matandang babae ay naipakita rin ang tamang paggamit
ng tatlong uri ng kalayaan; ang pisikal, sikolohikal, at moral.

Sa kabilang dako naman ay ang responsibilidad. Kung muli nating gagamitin ang ating
halimbawa, ang matandang babae na tatawid sa kalsada, at sa pagkakataong ito ay pinili mong
hayaan na lamang siya sa pagtawid. Bilang isang tao ikaw rin ay may pananagutan sa iyong
kapwa at sa iyong naging pagpapasya na hayaan na lamang itong tumawid. Kung sakaling may
mangyaring hindi inaasahan, naaksidente ang matandang babae, sa iyong loob alam mong
ikaw ay may kakayahang tumulong at responsable sa pangyayaring ito sa matanda. Ito ay
malinaw na indikasyon na kinahinatnan ng iyong ginawang pagpili.

Sa paggamit mo ng iyong kalayaan, mayroon kang nakukuha ngunit mayroon ding binibitawan.
Nagpapakita lamang na ikaw ay hindi lubos na malaya. Hindi mo maaangkin o maaasam ang
lahat nang iyong naisin, sapagkat ang kalayaang mayroon ka ay limitado sa iyong kalayaan sa
pagpili.

TATLONG URI NG KALAYAAN

KALAYAANG PISIKAL - Ito ay tumutukoy sa kawalan ng anumang pisikal na pagpigil. Malaya

ang tao sa paggalaw, pumunta saan man niya naisin. Bagamat ang tao ay mayroong
limitasyon, ang kanyang kalayaang pisikal ay umaayon sa mga bagay na gusto niyang gawin.
Hindi ka man makapunta sa iba’t-ibang lugar sa iisang pagkakataon, ngunit maaari ka pa rin
namang kumilos, gumalaw, at makarating saan mo man naisin.

KALAYAANG SIKOLOHIKAL - Ito ay tinatawag ding kalayaan sa pagpili. Ang tao ay malayang
gawin ang bagay na para sa kanya ay tama at dahil ito ay bunga ng matalinong pagpapasya.
Malaya din siyang kumilos o magsawalang-kibo. Ang kalayaang sikolohikal ay likas sa tao at
hindi ito maitatanggi. Walang sinuman ang makahihikayat sa kanyang gawin ang isang bagay
na labag sa kanyang kalooban

KALAYAANG MORAL - Ito ay tumutukoy sa paggamit ng kalayaan sa pamamagitan ng

pagpapanatili ng dignidad at kabutihan ng tao. Ang mga tao ay may likas na pagkahilig kung
ano ang totoo at mabuti, at sa pagkakataong ginamit ng tao ang kanyang kalayaan upang
gumawa ng mga bagay na lumalabag sa dignidad at kabutihan ng tao, pinapahamak niya ang
kanyang sarili at nababawasan ang kanyang kalayaan.
MODYUL 1 ARALIN 2: Maingat na Paggamit ng Kalayaan

Naibahagi sa unang aralin na ang bawat pagpapasyang iyong ginagawa ay mayroong

kahihinatnan, mayroon kang nakukuha at nabibitawan. Naibahagi rin dito na ang pagkakaroon
at paggamit ng kalayaan ay may kaakibat na responsibilidad, at upang maisakatuparan ang
iyong pagiging responsable marapat lamang na ikaw ay maging maingat sa paggamit mo ng
iyong kalayaan.

Isang paraan upang ikaw ay maging responsable at maging maingat sa paggamit mo ng iyong
kalayaan ay ang tamang pamamahala nito. Upang mapamahalaan mo ang iyong kalayaan,
kailangan mong matukoy ang iyong mga makatuwirang limitasyon. Maglaan ng limitasyon sa
iyong kalayaan at alamin ang tamang paggamit ng iyong emosyon, kaalaman, at ang iyong pag-
aksyon na nakadepende sa bawat sitwasyon. Ikaw bilang tao ay may kakayahang limitahan ang
iyong sariling kalayaan o kahit pa nga isuko ito. Katulad halimbawa kung ikaw ay nautusang
maghuhugas ng pinggan sa inyong bahay kahit hindi mo pa iskedyul sa paghuhugas. Maaari
mong piliin na huwag maghugas at hindi sumunod, ngunit maaari rin namang ikaw ay magkusa
sa paghuhugas ng pinggan at isantabi ang iyong nararamdaman sapagkat alam mong ito ay
isang malaking bagay na makatutulong sa iyong mga magulang at pamilya. Ikaw at ang iyong
paniniwala sa kung ano ang tama at mali ang nagsisilbing gabay mo sa pagtatakda ng iyong
mga limitasyon. Samantalang ang ating lipunang ginagalawan ay nagtakda ng mga
makatuwirang batas at alituntunin na dapat mong sundin na nagiging dahilan din upang maging
limitado iyong kalayaan. Ngunit ang mga batas at alintuntuning ito ay nagbibigay dahilan upang
mapanatili ang kaayusan sa ating lipunan.

Sa paggamit mo ng iyong kalayaan marapat lamang na isaalang-alang mo ang tamang

kaalaman at katotohanan. Sa pamamagitan ng iyong kalayaang kumilos, inaalam mo at
tumutuklas ka ng mga bagay na alam mong makatutulong sa iyo upang maging basehan sa
iyong mga desisyon. Ang pagkalap ng mga tamang impormasyon ay isang mahalagang
abilidad upang ikaw ay magkaroon ng matalino at tamang pagpili. Katulad halimbawa ng
sitwasyon ni Myrene sa bahagi ng “tuklasin”, na nagpakita ng kanyang pagiging malaya sa kung
anong desisyon ang kanyang gagawin. Ngunit may pagkakataong hindi siya naging maingat sa
paggamit nito. Hindi niya ginamit ang kanyang abilidad upang alamin ang katotohanan kung
sino ba ang totoong nagpakalat ng larawan ng kwaderno ni Isay na may sagot niya. Ang
pagkakaroon ng tamang kaalaman at pagtuklas sa katotohanan ay makatutulong sa iyo upang
ikaw ay masabing maingat sa paggamit ng iyong kalayaan.

Ibinahagi ni Abella (2016, 87) sa kanyang aklat na Introduction to the Philosophy of the Human
Person, na ang kalikasan natin bilang mabuting tao ay ang nagtutulak sa atin na itaguyod ang
dignidad at kabutihan ng tao. Marapat lamang na gamitin mo ang iyong kalayaan na kinikilala
rin ang kalayaan ng ibang tao. Muli mong balikan ang sitwasyon ni Cesar sa gagawin ni
Myrene. Sa pagkakataong iyon, naitaguyod ba ni Myrene ang dignidad at kabutihan ni Cesar?
Eh paano kung nais lamang pala ni Cesar ay ang makatulong sa kanyang mga kaklase, kaya
naibahagi niya ito kay Lance? Ngunit hindi natin sinasabi na tama ang ginawa ni Cesar o ni
Lance. Ang iyong bigyang pansin ay ang pagkilala mo sa kalayaan ng ibang tao at ito ay isa sa
mga mahahalagang paraan upang ikaw ay maging maingat sa paggamit mo ng iyong kalayaan.
Oo nga, hindi lubos ang iyong pagiging malaya, ngunit hindi mo dapat gawing basehan ito
upang ikaw ay hindi maging maingat sa paggamit mo ng iyong kalayaan. Gamitin mo ang iyong
kalayaan ng may pag-iingat at tiyak na hindi ka magsisisi sa huli.

MODYUL 2 ARALIN 1: Pakikipagkapwa-Tao

Ang ating kakayahang makisangkot sa mga makabuluhang pakikipag-ugnayan sa ibang tao, sa

ating paligid, at lahat ng nakapaligid sa atin ay nakaugat sa ating kakayahan para sa sariling
kamalayan at kabuuan. Bago natin simulan ang pakikipagugnayan sa iba, dapat nating alamin
ang ating sarili bilang mga makatuwirang indibidwal na may kakayahang makagawa ng tiyak at
makatuwirang pagkilos. Ang relasyong interpersonal ay nagiging posible kapag ang sarili ay
nakaaalam sa iba, na kinabibilangan ng lahat at lahat ng nasa labas ng sarili.

Paano tayo nakikipag-ugnayan sa iba?

Sandaling pagmasdan ang iyong kapamilya. Alam mo bang umiiral siya? Tiyak na oo ang
sagot mo, dahil nakikita mo siya sa pamamagitan ng iyong mga mata. Ang iyong kapamilya ay
ang iba, o isang pagkatao na umiiral sa labas ng iyong sarili. Tingnan ngayon ang isang bagay
na malapit sa iyo. Maaaring ito ay isang lapis, upuan, pagkain, o anumang iba pang bagay. Ang
bagay na iyon ay isa ring iba, dahil ito ay isang bagay na nasa labas ng iyong sarili. Alin sa mga
sumusunod na pagkilos ang mas makatuwiran para sa iyo?

Kinausap mo ang iyong kamag-aral at ipinakita sa kaniya ang nakakatawang memes na naka
post sa internet.

Kinausap mo ang iyong bolpen at ipinakita sa kaniya ang nakakatawang memes na naka post
sa internet.

Malamang, pipiliin mo ang unang pahayag, dahil inilalarawan nito ang isang makatuwiran at
lohikal na kilos na tao. Nakikipag-ugnay ka lamang sa mga bagay kapag kailangan mong
gamitin ang mga ito. Kinukuha mo ang lapis at papel kung kailangan mong sumulat, at hindi mo
kailangang makipag-usap sa mga bagay na ito upang paganahin ang mga ito sa kanilang
layunin. Ang pakikipag-ugnay sa tao, gayunpaman, ay isang mas kumplikadong pagkilos. Ano
ang nagtutulak sa tao upang makihalubilo sa kanilang kapwa tao sa mas makabuluhang
paraan?

Ang likas sa ating pagkatao ay hindi lamang nagbibigay-daan sa atin upang makilala ang ating
sarili, pinapayagan din nating makilala na ang ibang tao ay nagtataglay din ng kanilang sarili.
Nagagawa nating maiugnay ang kahulugan sa ibang tao dahil itinuturing nating kapareho sila
ng ating sarili. Ang paniniwala na ito sa pagkilala sa ating sarili sa iba ay kung paano tinukoy ng
mga pilosopo ang relasyong interpersonal.

Ang pakikipag-ugnayan sa pagitan ng sarili at iba pa ay nauugnay sa pilosopikal na konsepto

ng pakikipagkapwa-tao, kung saan ito ay ang pagkilala sa bawat isa bilang mga tao. Hindi
maikakaila na nakikipag-ugnayan tayo sa ibang tao sa mundong ito, ngunit ang ilan sa mga
nilalang na ito ay mga tao din at dapat maunawaang ganoon nga talaga sila. Tumutukoy ito sa
mga katangian ng tao upang makisali sa isang malapit at personal na pakikipag-ugnayan sa iba
na naiiba at may pagkakatulad din sa kaniya. Ang pagkakaroon ng panloob na bahagi ng buhay
ay nagbibigay-daan sa tao na ibigay ang kaniyang sarili sa iba. Hinahayaan nito ang indibidwal
na tanggapin ng iba sa kaniyang buhay at magkaroon ng ugnayan sa kanila. Pinapayagan din
ng pakikipagkapwa-tao ang isang tao na maging mas malapit sa iba sa iba't ibang paraan.
Nariyan din ang karanasan na ibinabahagi o karaniwang kaalaman at mga emosyon tulad ng
kalungkutan, kagalakan at pagmamahal.

Natutukoy ng mga pilosopo ang iba't ibang antas ng iba pang pakikipag-ugnayan. Ang una ay
ang kamalayan sa sarili ng pagkakaroon ng iba. Kapag nakikita natin ang mga taong naglalakad
sa kalsada, nalalaman natin na may iba pang mga nilalang na natatangi mula sa atin, at umiiral
sila mula sa labas ng ating sariling kamalayan. Isang mas malalim na antas ng pakikipag-
ugnayan sa pagitan ng sarili at ng iba, sa kabilang banda, ay ang kamalayan ng sarili na
nakikita ng iba. Isipin, halimbawa, na ang isa sa mga taong pinapanood mo ay biglang huminto
at tumingin nang diretso sa iyo. Alam mo na ngayon ang isa pang makabuluhang katotohanan -
ang estrangherong nakatitig sa iyo ay may kamalayan sa iyo bilang isang tao. Ang kamalayan
ng sarili na ito ay isinasaalang-alang ng mga pilosopo bilang isang pagtukoy ng katangian ng
pakikipagugnay sa sarili at sa iba. Isipin mo na ang taong ito ay hindi isang estranghero ngunit
pamilyar sa iyo: isang miyembro ng pamilya, isang kaibigan, o maging ang iyong crush. Ang
kamalayan na ito ng taong nakatitig sa iyo sa una ay magreresulta sa isang pakiramdam ng
kamalayan sa sarili, maging ang kahihiyan.

Ang natatanging pangyayari ng pagsulyap ng tao ay itinuturing na isang pagtukoy ng katangian

na nagtatakda ng pakikipag-ugnayan ng tao mula sa pakikipagugnayan ng iba pang mga
nilalang. Ang paraan ng pagkilos natin sa ibang tao ay madalas na naiimpluwensyahan ng ating
mga ideya kung paano tayo nakikita ng mga taong ito. Halimbawa, kung mayroon kang ideya
na iniisip sa iyo ng iyong mga magulang na ikaw ay tahimik at masunurin, madalas kang
kumilos nang ganoon sa kanila. Gayunpaman, kapag kasama mo naman ang iyong mga
kaibigan at iniisip nila na ikaw ay palakaibigan at maingay, inaakma mo din ang iyong pag-
uugali upang umayon sa kung paano ito iniisip ng iba. Ito ay totoo kapag isinasaalang-alang
ang kontekstong panlipunan kung paanong ang pagkilos sa simbahan ay naiiba sa paguugali sa
isang party.

Ang tawag sa pagkilos na ito ay “seeming” – kung saan ang isang indibidwal ay nagtatanghal
ng kaniyang sarili sa isang tiyak na paraan kapag nakikisalamuha sa iba. Gumaganap o
umaakto bilang iba’t ibang tauhan ang mga tao kapag nakikipag-usap sa iba o kapag nasa ilang
mga sitwasyon. Ito ay itinuturing bilang hindi kamalayan, isang natural na pagkilos na bahagi na
ng mga tao.
MODYUL 2 ARALIN 2: Tunay na Dayalogo

Ang karamihan sa pakikipag-ugnayan ng tao ay hindi nakabatay sa panlilinlang yamang ang

likas na katangian ng tao ay nagtutulak na itaguyod ang dignidad at kabutihan ng iba. Ang ating
pakikipag-ugnayan sa iba ay nakatuon din sa kung ano ang mabuti at kapaki-pakinabang sa
kanila. Humahantong ito sa mga tao na magsikap na makamit ang mas malalim at higit na
mapatibay na pakikipag-ugnay at ugnayan sa ibang mga tao. Ang mas malalim at mas tunay na
pakikipag-ugnayan na ito ay tinatawag na isang dayalogo, at ito ay nagiging posible kapag
napagtanto ng sarili na ang iba ay isang tunay at natatanging indibidwal. Kapag ang dalawang
indibidwal ay nagsisimulang tingnan ang bawat isa bilang isa't isa, iyon ang simula ng isang
tunay na ugnayan at isang dayalogo.

Ang isang dayalogo ay isang pakikipag-ugnayan sa pagitan ng mga tao na nangyayari sa

pamamagitan ng pagsasalita o paggamit ng mga salita, ekspresyon, at pagkilos ng katawan.
Ang tao ay isang nilalang na bukas sa iba, at may kakayahang tumanggap ng iba sa isang
dayalogo. Karaniwan, itinuturing ito bilang isang uri ng komunikasyon na karaniwang
nangyayari sa pamamagitan ng isang pag-uusap. Gayunpaman, dapat pansinin na ang isang
dayalogo ay hindi nakakulong lamang sa mga salita. Ang mga kilos, kumpas at iba pang
ekspresyon ay maaaring magamit upang maiparating ang panloob na pagkatao ng isang tao.
Dahil ang mga tao ay mga nilalang na may panloob na bahagi, ang mga salitang binitiwan sa
panahon ng isang dayalogo ay nakaugat sa panloob na pagkatao ng bawat tao. Tuwing ikaw ay
nagsasalita, nagpapahayag ka ng iyong personal na panloob at ipinapahiwatig mo ang
bahaging ito ng iyong sarili sa ibang tao. Ito ang dahilan kung bakit hindi posible na magkaroon
ng isang dayalogo sa isang materyal na bagay, isang halaman, o kahit isang alagang hayop.
Ang mga nilalang lamang na may panloob o isang panloob na pagkatao ang maaaring makisali
sa isang dayalogo.

Ang ideya ng isang pag-uusap ay nagiging mas malinaw kung pag-iisipan ang likas na
katangian ng pakikipag-usap sa ibang mga tao. Ang mga pag-uusap na mayroon ka sa mga
kakilala mo lang ng kaswal ay maaaring iba sa pakikipag-usap mo sa mga taong
pinakamalalapit sa iyo. Ang kaswal na pakikipag-usap sa ibang tao ay madalas na binubuo ng
pagtalakay ng balita o mga pangyayari lamang. Madalas isinasagawa ang normal na pag-uusap
sa ganitong paraan. Ngunit kapag kasama mo ang iyong mga kaibigan at pamilya, komportable
kang talakayin ang higit pang mga personal na isyu tulad ng mga layunin sa buhay, mga
problemang pang-emosyonal, o mga moral na alanganin. Hindi ka makikipag-ugnayan sa isang
estranghero sa kalye sa isang pag-uusap tungkol sa kung ano ang dapat mong abutin o hindi,
ang iyong mga ambisyon sa buhay para sa iyong kapakanan. Sa halip, hahanapin mo ang
isang tao na itinuturing mong pinaka-mapagkakatiwalaan at maaasahang makinig sa iyong mga
saloobin at alalahanin.
Ang isang dayalogo ay nangyayari kapag ang dalawang tao ay nagtatapat ng kanilang niloloob
sa bawat isa, nagbibigay at tumatanggap ng bawat isa sa kanilang pag-uusap. Nangyayari ang
tunay na dayalogo kapag ang mga tao ay handang ibahagi ang kanilang sarili sa isa't isa. Ang
kamalayan sa pagkakaroon ng bawat isa bilang isang totoong tao ay sa pamamagitan ng
pagtanggap na siya ay natatangi at naiiba.

Paano tinukoy ng pakikipagkapwa-tao ang pakikipag-ugnayan sa iba?

Sumasang-ayon ang mga pilosopo na mahalaga para sa mga tao na ituloy at magkaroon ng
tunay na mga ugnayan upang makamit ang kaunlaran. Ang mga tao ay likas naghahangad na
matamo ang tunay at makabuluhang ugnayan sa bawat isa. Ang tao ay itinuturing na isang “tao
sa iba”, na nangangahulugang ang kaniyang pagkakakilanlan at pagkatao ay hinuhubog ng
pakikipag-ugnayan sa iba. Ang sarili ay nagiging buo sa pamamagitan ng pakikipag-ugnayan sa
ibang mga tao at sa kaniyang paligid.

Ang empatiya o ang kakayahang magbahagi ng emosyon, ay isang mahalagang aspeto ng

pakikipagkapwa-tao. Ang damdaming ito ay hinihimok ng kamalayan ng isang tao na ang iba ay
isang tao na may saloobin at damdamin. Ang mga tao ay aktibong may kamalayan sa mga
emosyonal na estado ng ibang mga tao, at ginagamit nila ang impormasyong ito upang
matukoy ang kanilang sariling mga aksyon at paguugali. Ang empatiya ay nagbibigay-daan sa
atin upang maranasan ang emosyon ng ibang tao, tulad ng kaligayahan, galit, at kalungkutan.
Sa ibang salita, ang simpatiya ay "pakiramdam na may" at ang empatiya ay "damdamin sa
loob." Halimbawa, ano ang iyong damdamin kung malaman mong ang iyong kaibigan ay
nagsabi sa iyo na namatay na ang kanyang magulang? Ang empatiya ay nagbibigay-daan sa
iyo hindi lamang upang ibahagi ang kalungkutan ng iyong kaibigan at maibigay sa kanya ang
ginhawa sa panahon ng isang mahirap na karanasan, ngunit upang madama din ang
kalungkutan ng taong iyon kahit na hindi ito pagkamatay ng iyong sariling magulang. Ang mga
tao ay maaaring magbahagi ng mas positibong emosyon tulad ng kagalakan at pagmamataas.

Isa pang katangian ng makabuluhan at tunay na mga ugnayan ng tao ay ang availability o ang
pagpayag ng isang tao na naroroon at ibigay ang sarili para makatulong sa iba. Maaaring
nakaranas ka na ng isang sitwasyon kung saan kailangan mo ng tulong. Halimbawa, nagpunta
ka sa hindi pamilyar na lugar at hindi mo mahanap ang lugar kung saan ka dapat pumunta. Ano
ang gagawin mo? Maaari kang magtanong ng mga direksyon mula sa mga taong naninirahan
roon. Ano ang mararamdaman mo kung hindi ka pinapansin ng iyong mga pinagtanungan ng
direksiyon? Ano ang iisipin mo tungkol sa mga taong ito? Pero, paano kung mayroong
estranghero na lumapit sa iyo sa gitna ng kalye para humingi ng tulong. Ano ang una mong
reaksyon? Susubukan mo bang tulungan ang taong iyon o hindi mo din siya papansinin?

Ang ethics of care ay isang teorya ng etika na nagbibigay diin sa moral na sukat ng mga
relasyong ito at mga pakikipag-ugnayan. Ang pananaw sa moral na ito ay humihimok sa mga
indibidwal na tumulong sa ibang tao lalong higit ang mga nangangailangan. Ang mga
tagapagtaguyod nito ay naniniwala na ang mga tao ay may obligasyong moral na tumugon sa
mga pangangailangan ng ibang tao; at hindi magbulag-bulagan sa mga problema ng iba. Ang
mga tao ay naiuugnay sa bawat isa sa iba't ibang paraan at nagbibigay ito ng iba't ibang antas
ng pagtitiwala sa mga tao. Ang mga makatutulong o makapagbibigay ng tulong ay dapat
isaalang-alang ang mga tiyak na pangangailangan ng mga taong tinutulungan nila.

Ano ang pakiramdam mo kapag nakaririnig o nakababasa ka ng masasamang balita? Tiyak na

malulungkot ka o di kaya ay magalit pa nga. Ipinapakita nito na hindi lahat ng pakikipag-
ugnayan ng tao ay positibo. May mga taong hindi maganda ang turing sa iba at ang kanilang
mga kilos ay naiimpluwensyahan ng makasariling interes. Isinasaalang-alang ng pesimistikong
pagkilos na ito ang mga ugnayan ng tao na nakasisira ng loob at madalas na mapagkunwari o
mapanlinlang. Ang isang tao na gumagamit ng negatibong pagtingin na ito ay sinasabing
nakararanas ng alienation. Nangyayari ito kapag ang isang tao ay tumigil na tingnan ang iba pa
bilang isang natatanging at tunay na tao at pinapaniwala lamang ang ibang tao bilang isang
simpleng bagay o isang paraan upang masiyahan ang mga pansariling interes.

Maaaring nakatagpo ka ng mga tao na nakapagbitiw ng masakit na salita o kumilos nang may
kagaspangan sa mga itinuturing nilang "iba" sa kanila. Madalas nating naririnig ang salitang
"matapobre" na ginagamit upang ilarawan ang mga mayayamang tao na minamaliit ang ibang
tao na itinuturing nilang "mahirap."

Hinihimok tayo ng ating likas na pagkatao na makaramdam ng galit laban sa mga ganitong uri
ng pag-uugali sapagkat alam natin na ito ay isang insulto sa dignidad ng isang tao. Isipin na ang
iyong mga kamag-aral ay tumigil sa pagtawag sa bawat isa sa kanilang mga pangalan at sa
halip ay pinili upang i-highlight ang kanilang mga pisikal na mga kapintasan. Ang mga may
maitim na balat ay tatawaging "negro" o "negra", ang mga nahihirapang magsalita ay
tatawaging "ngongo", ang mga may kakulangan sa kanilang taas ay tatawaging "pandak", at
ang mga hindi kaakit-akit ay tatawaging "panget. " Paano kung ikaw ay isa sa mga taong ito na
pinagtatawanan. Ano ang mararamdaman mo kung tratuhin ka sa ganitong paraan? Ano sa
palagay mo ang mangyayari kung laganap ang pagkilos na ito sa ating lipunan?

Ang lipunan ay dapat na maitatag sa mga pakikisalamuha at ugnayan sa pamamagitan ng

paggalang sa isa't isa at pagkilala sa dignidad ng tao. Kung kikilalanin mo na ang ibang tao ay
kapareho ng iyong sarili, kung isasaalang-alang mo na siya bilang isang indibidwal ay may
dignidad, bilang isang taong walang pagkakaiba sa iyo, kung gayon makagagawa ka ng mga
ugnayan at makatutulong ka upang makabuo ng isang pamayanan na may pagkakaisa.
MODYUL 2 ARALIN 3: Pagtanggap at Pagyakap ng mga Pagkakaiba-iba

Ang pagkilala sa pagkakaisa ng sangkatauhan at dignidad ay ang nagtutulak upang magbigay

ng tulong at kumilos na may pag-aalala sa iba, lalo na sa mga indibidwal o grupo na
nakararanas ng mga paghihirap at diskriminasyon. Halimbawa, ang mga taong nakararanas ng
hamon sa pisikal at mental ay madalas makaranas ng mga paghihirap at diskiminasyon dahil sa
kanilang kalagayan. Gayunpaman, dapat nating mapagtanto na ang mga indibidwal na ito, sa
kabila ng kanilang mga limitasyon, ay maaaring magkaroon ng parehong mga kasanayan tulad
ng mga may lubusang may kakayahan sa kanilang isip at katawan. Mayroon din silang mataas
na pangarap at maliwanag na pag-asa tulad ng sa atin, at marami sa kanila ay matagumpay na
nalampasan ang kanilang mga kapansanan upang maging produktibo at masayang mga
indibidwal. Ang mga halimbawa ng mga taong ito na may mga kapansanan na naging
matagumpay at hindi naging hadlang ang pisikal na mga limitasyon upang mabuhay ng may
produktibong buhay ay sina Helen Keller, Nick Vujuvic, at Roselle Ambubuyog.

Hellen Keller (1880 – 1968) ay isang Amerikanang may-akda, aktibista sa politika, at ang unang
bulag at bingi na nakapagtapos ng isang bachelor's degree. Nawala ang pandinig at paningin
niya noong siya ay sanggol pa dahil sa isang karamdaman. Habang lumalaki, bumuo siya ng
isang sistema ng mga palatandaan upang makipag-usap sa kanyang pamilya. Nang si Helen ay
pitong taong gulang, nakilala niya si Anne Sullivan, isang guro na tulad niya ay may
kapansanan sa paningin. Tinuruan ni Anne si Helen na kilalanin ang mga bagay at alamin ang
kanilang mga pangalan, at mabilis na natutunan ito ni Helen. Nagpatuloy si Helen sa pagdalo sa
isang institusyon para sa bulag at bingi, at sa edad na 16, pumasok sa Cambridge School for
Young Ladies. Pagkalipas ng apat na taon, nakapasok naman siya sa Radcliffe College. Si
Helen ay sinamahan at ginabayan ni Anne sa kaniyang buong pag-aaral. Sa kabila ng pagiging
bulag at bingi, natutuhan ni Helen na "marinig" ang pagsasalita ng mga tao sa pamamagitan ng
pagdama ng kanilang mga labi sa kaniyang mga kamay. Naging dalubhasa siya sa paggamit ng
braille at pagbabasa ng sign language. Sa kalaunan natutuhan niya kung paano magsalita, at
naging isang kilalang tagapagsalita sa publiko. Pagkatapos magtapos sa kolehiyo, ginugol ni
Helen ang kaniyang oras sa pagbigay ng mga talumpati at pagsulat ng mga libro. Sa edad na
22, inilathala niya ang kaniyang talambuhay, The Story of My Life, na naglalarawan ng kaniyang
naging buhay at mga pakikibaka habang siya ay lumalaki. Ang libro ay naging batayan ng isang
tanyag na play na pinamagatang The Miracle Worker.

Nicholas James “Nick” Vujicic (born 1982) isang ebanghelista na tagaAustralia at isang
motivational speaker na ipinanganak na may phocomelia, isang kalagayan kung saan
ipinanganak ang isang tao na walang braso at binti. Ang kalagayan ni Nick ay
nangangahulugan na ang kanyang mga unang taon ay puno ng mga hamon. Si Nick ay
ipinanganak na may dalawang maliit at deformed na paa, at sa isang operasyon ay pinayagan
siyang gamitin ang kanyang mga daliri upang mahuli at mamanipula ang mga bagay. Dahil sa
kanyang kalagayan ay nabu-bully siya sa kanyang paglaki, ngunit hindi ito nakapigil sa kaniya
sa pag-abot ang kaniyang mga pangarap. Sa edad na 21, nagtapos siya ng degree sa
Komersyo at nagpatuloy sa kaniyang karera bilang isang motivational speaker at isang
ebanghelista. Noong 2005, itinatag niya ang Life without Limbs, isang non-profit na
organisasyon at ministeryo. Kasalukuyan siyang nakatira sa California kasama ang kanyang
asawa at dalawang anak na lalaki.

Roselle Ambubyog (born 1980) ay ang unang Pilipinong may kapansanan sa paningin na
nagtapos ng summa cum laude mula sa Ateneo de Manila University noong 2001. Nawalan ng
kakayahan sa paningin si Roselle sa edad na anim dahil sa isang karamdaman. Sa kabila ng
kanyang kapansanan, pinarangalan siya sa akademya sa kanyang paaralan, nagtapos bilang
valedictorian sa kaniyang elementarya at high school. Ang kaniyang mahusay na pagganap sa
paaralan ay nagbigay-daan sa kaniya upang lumahok sa regular na mga klase sa mga mag-
aaral na may paningin. Sa Ateneo, nag-aral siya ng Matematika at sinuportahan ng pamantasan
si Roselle sa pamamagitan ng pagbili ng software at kagamitan na gumawa ng mga kopya ng
pagsusulit, tala ng panayam, at iba pang mga kagamitan sa silid-aralan. Dahil sa kanyang
natatanging pagganap sa akademiko, nakakuha siya ng maraming mga parangal at pagkilala.
Kabilang sa mga ito ay Sampung Natitirang Mag-aaral ng Pilipinas, ang BPI Science Award
mula sa BPI Foundation, at ang Gawad Sentenaryo Award mula sa National Centennial
Commission. Sa kanyang pagtatapos, nagpatuloy si Roselle sa pag-aaral para sa isang
master’s degree at inialay din ang kanyang mga pagsisikap na matulungan ang mga mag-aaral
na may kapansanan sa paningin. Pinasimulan niya ang "Project Roselle" kasama ang Rotary
Club ng Makati-Ayala, at binigyan ang mga paaralan ng software at kagamitan, tulad ng
computer at printer, na makatutulong sa mga bulag na mag-aaral sa kanilang pag-aaral.
Nagtrabaho siya sa Freedom Scientific, Inc. bilang isang consultant sa pagbuo ng software para
sa mga taong may kapansanan sa paningin at mga may kapansanan sa pag-aaral. Nagtrabaho
rin siya bilang manager ng produkto at suporta sa Code Factory, na siyang nangungunang
tagapagbigay ng software na pinapayagan ang may kapansanan sa paningin na maka-access
sa mga mobile devices tulad ng cellphone. Si Roselle ay isang motivational speaker at nagbigay
ng maraming mga talks at seminars sa mga mag-aaral, guro at propesyonal.

Ang iba`t ibang mga adbokasiya na sumusuporta sa mga taong may kapansanan ay nagresulta
sa institusyon ng mga kaganapan at paggunita tulad ng Paralympics, isang pang-internasyonal
na kumpetisyon sa palakasan na hinubog pagkatapos ng Palarong Olimpiko na nagtatampok ng
mga atletang may kapansanan. Ang United Nations ay nagtatag din ng mga araw ng
kamalayan, tulad ng World Down Syndrome Day (Marso 21), World Autism Day (Abril 2), at
International Day of Persons na may mga Kapansanan (Disyembre 3). Sa marami sa mga
kaganapang ito, ang mga taong may kapansanan ay nagsasama upang ipakita ang kanilang
mga kakayahan at talento sa mga talent show, simposium, at kombensyon. Ang mga
kaganapang ito ay pinagsasama ang mga tao sa diwa ng pagkakaibigan at kooperasyon.
Ang isa pang pangkat ng mga taong nakakaranas ng paghihirap at diskriminasyon ay ang mga
maralita. Kakaunti lamang ang kanilang taglay na mga materyal na pag-aari. Sa kabila ng mga
pagkakaiba sa paraan ng pamumuhay, antas sa lipunan, at karanasan, nakatutulong ang
pagkakaisa ng sangkatauhan upang makipag-ugnayan ang bawat isa nang may paggalang at
upang makapagbigay ng tulong sa bawat isa. Ang gawa ng pagtulong o pagbibigay,
gayunpaman, ay dapat gawin sa diwa ng pagbibigay galang sa kapuwa. Ang isa ay dapat na
magbigay ng tulong nang buong puso, nang walang pag-aatubili o pagmamalaki sa iba.

Bukod sa mga taong may kapansanan at mga mahihirap, mayroon ding iba na naiiwan o
nahiwalay sa mga pangkat o lipunan sapagkat itinuring silang iba. Ang pagninilay-nilay sa ating
pakikipag-ugnayan ang magpapakilos sa atin upang tumulong at makipag-ugnayan sa iba. Ang
kaalaman sa ating kakayahan sa pakikipagkapwa-tao at mga pagkakataong ibinibigay nito para
sa pagpapaunlad ng sarili magbibigay-daan upang makagawa ng mas mahusay na mga
desisyon upang maipagpatuloy ang pakikipag-ugnay sa iba at mapanatili ang positibong
ugnayan sa ating buhay.

MODYUL 3 ARALIN 1: Ang Pagkatatag ng Lipunan

Ang ating kalayaan ay nagbibigay sa atin ng pagkakataong maghanap ng iba`t ibang mga
aktibidad upang makamit ang ating mga layunin, kagalingan at kaligayahan. Habang
ipinamumuhay natin ang ating buhay at pinalalawak ang ating mga karanasan, makikilala natin
ang ibang mga tao na kumikilos sa katulad ng paraang ginagawa natin. Gayunpaman, ang
pagkamit ng ating mga layunin ay ginawang madali sa pamamagitan ng katotohanan na hindi
natin kailangang gawin ang ating mga aktibidad ng mag-isa, na mabubuhay tayo ng mas
masaya kapag kasama ang ibang mga taong malapit sa atin.
Ang tendensiya na makabuo ng mga pangkat ay hindi eksklusibo sa mga tao. Ang ibang mga
hayop ay bumubuo ng mga pangkat para sa kanilang proteksyon at kaligtasan. Gayunpaman,
ang mga tao ay ang tanging nilalang na may kakayahang magtaguyod ng isang lipunan, na
isang organisadong grupo na ang mga miyembro ay madalas na nakikipag-ugnayan at
mayroong isang karaniwang teritoryo at kultura. Ang lipunan ay tumutukoy din sa isang
pakikisama o pakikipagkaibigan sa iba, isang alyansa, isang pamayanan, o isang unyon.

Isinasaalang-alang ng mga pilosopo ang lipunan na produkto ng sinadya na mga aksyon ng

mga indibidwal na nagsasama-sama sa pagtaguyod sa isang karaniwang layunin. Ang lipunan
ay itinuturing na natatangi sa lahat ng iba pang mga pangkat dahil sa likas na katangian ng mga
tao na bumubuo nito, pati na rin ang mga ugnayan sa mga miyembro nito. Bilang indibidwal,
ang mga miyembro ng lipunan ay may kakayahang baguhin ang kanilang sarili at makamit ang
kaunlaran sa pamamagitan ng kanilang mga pakikipag-ugnayan sa loob ng lipunan. Kaugnay
nito, ang mga tao ay nakakaimpluwensya sa lipunan sa pamamagitan ng kanilang mga kilos.

Ginagawa ring posible ng lipunan ang paglitaw ng ilang mga sariling katangian. Ang kaligtasan
ng buhay ng isang tao ay mahalagang nakaugat sa lipunan at mga ugnayan ng tao. Kung
walang pamilya na mag-aalaga ng isang sanggol, sa huli ay mamamatay ito. Habang lumalaki
ang indibidwal, nagsisimula siyang maranasan ang buhay sa labas ng bahay at magsimulang
makipag-ugnay sa ibang mga tao sa iba't ibang mga pagkakataon. Humahantong din ito sa tao
na bumuo ng iba pang mga relasyon o grupo, tulad ng pagkakaroon ng pakikipagkaibigan sa
lugar ng trabaho. Ang lipunan at ang iba`t ibang mga aspeto ay nagbibigay ng suporta na
tinitiyak ang pag-unlad ng tao. Halimbawa, ang iyong edukasyon ay nagsisimula muna sa
bahay kasama ang mga miyembro ng iyong pamilya na nagtuturo sa iyo ng mga panimula sa
pagsasalita, pagbabasa, at pagsusulat. Nagpapatuloy ang edukasyon na ito at kapag natapos
mo ang iyong pangunahing edukasyon, binigyan ka na ng lipunan ng kaalaman at kasanayan
na nagbibigay-daan sa iyo upang mabisang makihalubilo sa iyong lipunan bilang isang
mabungang indibidwal. Nagbibigay din sa iyo ang lipunan ng mga pagkakataon upang
mapalago ang iyong pag-unlad sa mga darating na taon. Ang isang maliwanag na impluwensya
ng lipunan sa mga indibidwal, ay ang paglitaw ng mga tiyak na ugali at katangiang natatangi sa
isang tiyak na lipunan na ipinakita ng mga kasapi nito. Halimbawa, pinahahalagahan nating
mga Pilipino ang ating ugnayan sa mga miyembro ng pamilya. Marami sa atin ang ginusto na
manirahan kasama ng ating mga nakatatanda sa tahanan, upang mapangalagaan natin sila
nang direkta at magpatuloy na makipag-ugnayan sa kanila.

Ang Kontrata ng Lipunan

Sa panahon ng Enlightenment, pinag-isipan ng mga pilosopong panlipunan ang likas na mga

batas na namamahala sa mga lipunan ng tao, at sa kanilang mga talakayan, maraming mga
pilosopo ang naglabas ng kanilang mga teorya hinggil sa pagbuo ng mga lipunan.

Ang mga pilosopo tulad nina Thomas Hobbes, John Locke, at Jean Jacques Rosseau ay
kabilang sa pinakatanyag na mga teoristang panlipunan na tumalakay sa pinagmulan ng
lipunan ng tao. Upang lubos na maunawaan ang tunay na katangian ng lipunan, naisip nila na
ang mga tao ay nabubuhay sa isang tinatawag na "natural na estado," na tinanggal mula sa
modernidad at sibilisasyon. Ang pagsisiyasat sa mga tao sa kanilang natural na estado, ay
nagbigay ng pagkakataon sa mga pilosopo na ito upang talakayin ang mga pinagmulan ng
lipunan at maiugnay ang mga ito sa iba pang mga konsepto tulad ng likas na katangian at
kalayaan ng tao. Iba't ibang pananaw ang lumitaw upang ipaliwanag ang mga pagpapaunlad na
nagdala ng paglitaw ng lipunan ng tao.
 Para kay Thomas Hobbes, ang mga tao sa kanilang natural na estado ay pinamamahalaan ng
kanilang mga pagnanasa at ito ay madalas na humantong sa hidwaan sa kanilang mga kapwa.
Samakatuwid, ang lipunan, ay ang paraan kung saan ang mga tao ay naghahangad na
makontrol ang kanilang likas na pagkahilig at magtakda ng kaayusan. Ang mga indibidwal na
nagtatag ng mga lipunan ay pumasok sa isang "kontrata ng lipunan" - isang kasunduan kung
saan ang mga indibidwal ay nagsasakripisyo ng ng kanilang kalayaan at nagpasakop sa isang
mas mataas na awtoridad. Sa ganitong paraan, ang lipunan ay naging matagumpay at
natugunan nito ang mga pangangailangan ng marami, na tinitiyak ang kaligtasan ng
sangkatauhan.

Nagpanukala naman si John Locke ng kaniyang sariling mga ideya sa kontratang panlipunan
na may ibang palagay. Hindi tulad ng Hobbes, isinasaalangalang ni Locke ang mga tao sa
kanilang natural na estado bilang mas matulungin at makatwiran, at ang lipunan ay nabuo sa
pamamagitan ng pahintulot ng mga indibidwal na nag-organisa nito. Ang konseptong ito ay
kilala bilang pahintulot ng pamahalaan. Ang kontrata sa lipunan ni Locke ay isang kasunduan
sa mga indibidwal na magtulungan at magbahagi ng pasanin upang itaguyod ang kapakanan ng
lipunan. Gayundin, ang awtoridad na itinatag upang patakbuhin ang lipunan ay dapat na
sumasalamin sa mga mithiin ng mga tao na nag-ayos nito.

Sakaling ang awtoridad na ito ay nabigo upang mapanatili ang obligasyon nito o tumupad sa
mga hangarin ng mga tao, aalisin ito at papalitan ng bago.

Ang mga ideya ni Jean Jacques Rosseau tungkol sa kontratang panlipunan ay humantong sa
kaniya na itaguyod ang konsepto ng "kabutihang panlahat." Naniniwala si Rosseau na kahit na
ang mga tao ang nag-oorganisa ng lipunan at nagtatag ng isang awtoridad o gobyerno, sa
matinding kaso, nagagawa ng gobyerno na ipataw ang desisyon nito sa tao. Ito ay batay sa
palagay na binigyan ng kapangyarihan ng tao ang gobyerno na kumilos sa kanilang ngalan, at
na ito ay itinuturing na pinakamahusay na hukom ng kung ano ang pinaka-kapakipakinabang
para sa lipunan.

Ang mga pinakabagong pananaw sa kontratang panlipunan ay nagbibigay diin sa indibidwal na

paggawa ng desisyon sa lipunan. Ginawang muli ni John Rawls ang kontrata sa lipunan at
ipinaliwanag na ang mga tao ay lumalapit sa kooperasyong panlipunan sa isang makatuwirang
pamamaraan upang matugunan ang kanilang indibidwal na mga pansariling interes.
Ipinakikilala ni Rawls ang isang bersyon ng natural na estado kung saan tinawag niya ang
orihinal na posisyon upang ipaliwanag ang pagbuo ng lipunan. Naisip niya na ang mga tao ay
mayroong "veil of ignorance," na nangangahulugan ng kawalang kaalaman sa sariling mga
katangian tulad ng kasarian, lahi, o katayuan sa socail. Sa estadong ito, likas na naghahanap
ang mga tao ng isang makatarungan at patas na lipunan sa pagsisikap na alamin ang kanilang
sariling interes. Inilarawan ni David Gauthier ang interes ng sarili ng mga tao bilang isang
makabuluhang kadahilanan sa pagbuo at pagpapanatili ng mga lipunan. Pinili ng mga tao na
makipagtulungan dahil kapakipakinabang na matugunan ang kanilang mga pansariling interes.
Ngunit ang makasariling interes na ito ay nakikinabang sa lipunan sa kabuuan, dahil sa mga
pagkilos ng mga indibidwal sa pagtugon sa kanilang mga pansariling interes.

Bagaman may mga pagkakaiba-iba sa teorya ng kontrata ng lipunan, marahil isang karaniwang
tampok na mayroon silang lahat, ay ang katunayan na ang iba't ibang mga indibidwal na
pumapasok sa isang uri ng kasunduan sa isa't isa ay bumubuo ng isang lipunan. Ang mga
indibidwal na kasapi ay isinasantabi ang kanilang sariling interes upang makalikha ng isang
pamayanan kung saan sila maaaring manirahan na kasama ng iba. Mahalagang tandaan na sa
isang lipunan, ang isa ay hindi nakokompromiso alang-alang sa iba pa: ang indibidwal ay hindi
sa anumang paraan ay lumalabag para sa kapakanan ng pamayanan at kabaligtaran. Ang
isang lipunan lamang na nagtitiis sa pag-unlad ng indibidwal at ng kanyang pakikipag-ugnay ay
maaaring isaalang-alang bilang isang maayos at makatao na lipunan.

Mahalagang tandaan na ang lipunan ay itinatag sa konsepto ng kabutihan. Ang mga pilosopo
na tinalakay ang mga pinagmulan ng pinagmulan ng lipunan ay natunton ang paglitaw ng
lipunan sa kagustuhan ng tao na makamit ang layuning mabuhay. Maliban dito, hinihimok ang
mga tao na magsama, magtatag ng mga ugnayan sa bawat isa, at magtulungan bilang isang
pinag-isang pangkat dahil sa likas na pagnanasa para sa kabutihan. Kapag higit sa isang tao
ang nagnanais at nagtatrabaho upang makamit ang parehong kabutihan, masasabi na mayroon
ng isang karaniwang kabutihan sa gitna nila. Ang kabutihang panlahat ay tumutukoy sa mga
kondisyong panlipunan na nagbibigay-daan sa mga tao at pangkat na matupad ang kanilang
mga layunin at makamit ang kagalingan. Sa isang mas malawak na pananaw, ang mga
halimbawa nito ay: kapayapaan sa loob ng pamayanan, malinis at ligtas na mga puwang sa
publiko, isang mahusay na sistema ng transportasyon, at isang mahusay na serbisyo publiko.
Ang sama-samang pagsisikap ng mga indibidwal tungo sa kabutihang panlahat ay magdudulot
ng pagkakaisa sa bawat miyembro ng pamayanan.

MODYUL 3 ARALIN 2: Iba’t ibang Uri ng Lipunan

Ang iba`t ibang uri ng mga lipunan

Lipunan ng Pangangaso at Pagtitipon - Kinikilala ito bilang pinakauna at pinakasimpleng anyo

ng lipunan. Karaniwan itong nailalarawan bilang isang maliit na pangkat na binubuo ng pamilya.
Ang mga tao sa lipunang ito ay nomadic o pagala-gala dahil ang kanilang oras ay ginugugol nila
sa paghahanap ng pagkain at sa gayon, walang permanenteng teritoryo. Ang herarkiya sa
ganitong uri ng lipunan ay hindi masyadong magkakaiba-iba. Ang mga miyembro nito sa
pangkalahatan ay pantay na tinatrato at ang mga pagpapasyang karaniwang nakarating sa
pamamagitan ng isang kasunduan. Dahil dito, ang mga tungkulin ng mga kasapi nito at ang
paghati ng paggawa ay hindi gaanong tinukoy.

Lipunan ng Pagpapastol - ang ganitong uri ng lipunan ay nailalarawan sa pamamagitan ng

pag-aalaga ng mga hayop para sa supply ng pagkain. Ang mga pamayanang nagpapastol ay
may mas malaking populasyon kaysa sa pangangaso at nananatili nang mas mahaba sa isang
teritoryo. Bilang karagdagan, ang mga kabilang sa lipunan ng pagpapastol ay madalas na
gumagawa ng labis na pagkain at mga mapagkukunan, na ipinagpapalit nila sa ibang mga
lipunan. Ang pagpapalawak na ito ay nagbibigay-daan sa mga tao na makisali sa ibang mga
aktibidad na hiwalay sa mga kinakailangan para mabuhay, tulad ng mga gawaing kamay. Nang
maglaon ay humantong ito sa paglitaw ng mga dalubhasang gawain sa pamayanan.
 Lipunan ng Paghahalaman - Pangunahin itong nakikibahagi sa pagpapalago ng mga halaman,
prutas, at gulay at pag-aalaga ng mga hayop. Sa lipunang ito, ang mga pamilya ay bahagyang
pagala-gala o semi-nomadic, na nangangahulugang naglalakbay sila sa ibang lugar kapag
naubos na nila ang mga suplay ng pagkain sa isang lugar. Sa lipunang ito, ang mga tungkulin at
responsibilidad ay mas malinaw na hinahamon sa maraming mga gawaing itinalaga ayon sa
kasarian. Katulad ng lipunan ng pagpapastol, mayroon ding kalakalan, na kung minsan ay
humahantong sa hindi pagkakapantay-pantay sa mga miyembro nito.

Sa mga sinaunang lipunan, ang mga indibidwal ay madalas na nakatuon sa pamilya, at ang
kanilang mga pag-uugali at pagkilos ay limitado lamang sa tradisyon. Ang pagtatalaga ng mga
gawain at trabaho ay madalas na nakabatay sa kasarian, ang mga kababaihan na gumagawa
mga gawaing bahay, habang ang mga kalalakihan ay nakikibahagi sa pangangaso at
pagsasaka.

Lipunan ng Pagsasaka o Agrikultura - Ang ganitong uri ng lipunan ay may karagdagang

pagbabago mula ng mga pagpapastol at paghahalaman na lipunan. Ang agrikultura ay
nagsasangkot ng malakihan at pangmatagalang paglilinang ng mga pananim at pag-aalaga ng
hayop. Ang lipunang ito ay nailalarawan sa pamamagitan ng pinabuting teknolohiya at ang
paggamit ng mga kasangkapan upang makatulong sa pagsasaka. Ang pinabuting teknolohiya
at mga pamamaraan sa pagsasaka ay nagreresulta sa pagtaas na produksyon, na nagpalago
ng populasyon sa mga lipunang pang-agrikultura na humahantong sa isang mas istrukturang
sistemang panlipunan na tumutulong sa pamamahala ng mga mapagkukunan at mga miyembro
nito. Sa bail anito, ang lalong kumplikadong samahang panlipunan at lumalaking
pagpapahalaga ng teritoryo ay madalas na nagreresulta sa mga hidwaan sa mga kalapit na
lipunan sa mga mapagkukunan at lupa.

Lipunan ng Peudalismo - Ang isang pyudal na lipunan ay batay sa mga nagmamay-ari ng lupa.
Ang lipunan ng pyudal ay lumitaw sa pag-unlad ng Kanlurang Europa sa panahon ng Medieval,
kung kailan ang mga karibal na kaharian ay nakikipaglaban sa mga mapagkukunan, lalo na ang
lupa. Sa isang pyudal na lipunan, binibigyan ng mga pinuno ang kanilang mga tagasunod o
mga vassal ng karapatang pamahalaan ang mga parsela ng lupa. Ang mga vassal na ito naman
ay hinahatid ng mga manggagawang magsasaka na nagsasaka ng lupa at nangangalaga sa
mga hayop sa bukid. Bilang gantimpala sa kanilang serbisyo, binibigyan sila ng proteksyong
militar. Ang mga kasapi ng lipunan ay nakaayos batay sa katayuan. Ang mga nagmamay-ari ng
lupa ay itinuturing na pinakamakapangyarihan at maimpluwensyang miyembro ng lipunan,
habang ang mga magsasaka ay itinuturing na pinakamababang uri. Ang mga relasyon sa
lipunan ay nailalarawan sa pamamagitan ng pagtitiwala. Ang mga tao ay madalas na may
kamalayan ng kanilang lugar sa loob ng lipunan at nagpapahalaga sa herarkiya. Ang mga taong
kabilang sa "mas mataas na klase" ay itinuturing nang may paggalang na bumili ng mga
miyembro ng pamayanan.

Lipunan ng Industriya - Ito ay batay sa paggamit ng dalubhasang makinarya sa paggawa ng

mga kalakal at serbisyo. Ang mga pagsulong sa agham at teknolohiya noong huling bahagi ng
ika-18 siglo ay nagresulta sa Rebolusyong Pang-industriya, na nagbunga ng bagong
produksyon at mga pamamaraang pang-industriyal, pati na rin ang mga pagbabago sa
transportasyon at komunikasyon. Ang mga pagsulong na pang-teknolohikal na ito ay nagresulta
sa pinabuting kalakalan at komersyo at mas mabuting kalagayan sa buhay para sa maraming
tao. Ginagawa ang trabaho sa mga pabrika at mas laganap ang edukasyon sa publiko.
Gayunpaman, ang paglitaw ng mga pang-industriyang lipunan ay nagpapakita ng pagtaas ng
antas sa kayamanan, kapangyarihan, at impluwensya. Ang mga lipunan sa industriya ay
madalas na tinukoy ng likas na katangian ng trabaho at ng umiiral na industriya sa isang lugar.
Ang mga kapitalista o may-ari ng negosyo ay itinuturing na pinaka-maimpluwensya. Ang
ganitong uri ng lipunan ay nailalarawan din sa pamamagitan ng pagkakaibaiba ng kultura at
pagkakaroon ng mga opisyal ng samahan.

Lipunan Pagkalipas ng Industriyal - Ito ay minarkahan ng pagtatatag ng mga lipunan batay sa

kaalaman, impormasyon, at pagbibigay ng mga serbisyo. Ang mga miyembro ng lipunang ito ay
mayroong mataas na pagkamit na pangedukasyon, mas mahusay na pagsasanay, at
dalubhasang gampanin. Ang lipunang birtwal, kung saan ang mga tao ay gumagamit ng
teknolohiya para sa komunikasyon, isang produkto ng lipunan na pang-industriyal. Ang mga
indibidwal sa isang birtuwal na lipunan ay madalas na nakikibahagi sa isang kumplikadong mga
relasyon. Sila ay hindi kinakailangang mag-subscribe sa mga kaugalian ng itinatag na mga
pamantayan ng pag-uugali. Ang kalayaan ay natatangi sa virtual na mundo at
nangangahulugan na ang isang tao ay maaaring makisali sa iba't ibang mga aktibidad sa
pagkalap at pagbabahagi ng iba’t ibang uri ng impormasyon.
MODYUL 3 ARALIN 3: Ang Paghubog ng Lipunan sa ating Pagkatao

Ang tao at ang lipunan ay may isang natatanging ugnayan kung saan ang isa ay hindi maaaring
umiiral nang wala ang isa pa. Dahil sa katotohanang ito, mahalagang isaalang-alang ang papel
ng lipunan sa paglago at pag-unlad ng isang tao, at ng papel ng tao sa pagbabago ng lipunan.
Naiimpluwensyahan ng lipunan ang ating pag-unlad bilang mga tao sa iba't ibang paraan. Ang
isang mahalagang paraan na naiimpluwensyahan tayo ng lipunan bilang mga tao ay ang
kakayahang tukuyin ang mga ugnayan at pakikipag-ugnayan sa mga miyembro nito.
Naiimpluwensyahan ng lipunan ang mga pakikipag-ugnayan ng mga kasapi nito sa
pamamagitan ng pagtaguyod ng mga pamantayan, ito ay ang itinakdang mga ugali at katangian
na itinuturing na katanggap-tanggap, at sa gayon ay hinihikayat at ipinapasa sa ibang mga
kasapi.

Kapag nakilala mo ang isang tao sa kauna-unahang pagkakataon o kung may ipinakilala sa iyo,
ano ang gagawin mo? Ang unang bagay na papasok sa iyong isipan ay ang sabihin ang "Hello!"
o "Nagagalak akong makilala ka!" Sa dating normal, maaari kang mag-alok ng isang kamayan,
ngunit sa panahon ng bagong normal, maaari mo na lamang ikumpas ang iyong kamay bilang
isang uri ng pagbati. Noong ikaw ay bata pa, palagi kang pinapaalalahanan na bumati nang
may paggalang sa mga nakatatanda. Ang mga Pilipino ay may natatanging kilos upang batiin at
ipakita ang paggalang sa mga nakatatanda: ito ang pagmamano. Isipin mo na kapag sinabihan
kang bumati o magbigay ng respeto sa mga mas nakatatanda sa iyo, at tumanggi kang gawin
ito, ano sa palagay mo ang magiging reaksyon ng mga tao sa paligid mo? Tiyak, ang iyong
pagkilos ay maituturing na kawalang respeto. Kapag ang mga miyembro ng isang lipunan ay
hindi umaayon sa mga itinatag na pamantayan, madalas nilang nararanasan ang mga
negatibong kahihinatnan, tulad ng parusa o stigma sa lipunan. Ang lipunan, sa pamamagitan ng
pagtatatag ng mga pamantayan, ay maaari ring magbigay ng kaalaman at ideya. Halimbawa,
kung ang ilaw ng trapiko ay naging pula, nangangahulugan ito ng PAGHINTO. Natutunan nating
tanggapin ito sapagkat ang lipunan ay nagtatag ng katotohanan at nalantad kami mula pa
noong bata pa kami. Ngayon isipin na bukas, ang mga signal ng trapiko ay binaliktad - ang pula
ngayon ay nangangahulugang tumuloy, ang berde ay nangangahulugang pag-iingat, at ang
dilaw ay nangangahulugang huminto. Ano sa palagay mo ang mangyayari sa mga lansangan?
Ngayon isipin ang lahat ng mga patakaran at tradisyon na matagal nang natira sa ating lipunan?
Paano napalaki ng mga panuntunang ito ang ating kaalaman? Ano ang panuntunan sa ating
lipunan na magreresulta sa kaguluhan kung binago ito? Ang mga batas ay mas pormal at
mahigpit na kaugalian na nagtatatag at tumutukoy sa katanggap-tanggap na paguugali ng mga
mamamayan. Nagbibigay ng karampatang parusa sa mga lalabag. Ang mga katutubong
kaugalian o folkways ay hindi gaanong pormal na kaugalian na nagmula sa tradisyon at hindi
nagreresulta sa parusa kapag nilabag.

Ang mga kaugalian, batas, at iba pang mga patakaran na kumokontrol sa mga pakikipag-
ugnayan ng tao ay nagbubunga ng isang sistemang panlipunan, na isang organisado o
huwaran na hanay ng mga ugnayan sa pagitan ng mga indibidwal at pangkat na bumubuo ng
isang lipunan. Ang mga miyembro ng lipunan ay kumikilos at nakikipag-ugnay sa isang itinatag
na sistemang panlipunan. Ang bawat isa ay itinalaga ng isang tungkulin na panlipunan, na kung
saan ay mga aksyon at paguugali na inaasahan ng isang tiyak na indibidwal. Ang mga
indibidwal na nagbabahagi ng magkatulad na pinagmulan o gumaganap ng katulad na mga
tungkulin ay pinagsasama-sama sa mga pangkat ng lipunan o mga klase sa lipunan. Ang ilang
mga pangkat na gumaganap ng mahahalagang tungkulin sa lipunan ay kinikilala bilang mga
institusyong panlipunan, at kasama dito ang pamilya, paaralan, gobyerno, at relihiyon.

Binabago rin ng lipunan ang mga ugnayan ng tao, na hahantong sa pagbabago ng mga kasapi
nito. Sa tagal ng ating buhay, magsasagawa kami ng iba't ibang mga tungkuling panlipunan
habang patuloy siyang nakikipag-ugnayan sa ibang mga kasapi ng lipunan. Ang isang
indibidwal ay hindi lamang isang miyembro ng isang pamilya, siya ay kapitbahay din, isang
mamamayan, isang mag-aaral, at isang miyembro ng isang samahan, grupo o relihiyon. Ang isa
pang paraan sa paghuhubog sa atin ng lipunan ay sa pamamagitan ng mga katangiang
panlipunan, na mga pagkilos o mithiin na itinuturing na mahalaga ng lipunan. Ang mga
katangiang tulad ng kooperasyon, pagsunod sa batas, pag-aalala sa iba, paggalang sa iba ay
itinuturing na mahalaga sa pagpapanatili ng isang maayos na lipunan.

Paano ako tinutulungan ng lipunan na maging isang mas mabuting tao?

Bagaman lubos na naiimpluwensyahan ng lipunan ang pag-unlad ng sarili, may kalayaan pa rin
ang tao na pumili na hindi ganap na maipalabas ng kaniyang pinagmulan o lipunan. Mayroon
tayong kalayaan na iangat ang ating kalagayan at mas mapahusay pa ang ating mga
kakayahan. Halimbawa, ang isang bata na lumaki sa mga slum o squatter area ay maaaring
pumili na ibahin ang kaniyang kalagayang panlipunan sa pamamagitan ng edukasyon at
pagsusumikap. Sa pamamagitan ng pagsusumikap, ang bata na sa huli ay magiging
matagumpay at makakamit ang isang mas mabuting kalagayan ng buhay. Ang isang tao na
nagmula sa isang pamilya ng mga doktor ay maaaring makaramdam na mayroon siyang ibang
pagtawag sa buhay at sa gayon ay maaaring pumili na huwag ituloy ang isang karera sa
medisina. Ang ilang mga Pilipino ay nagpasya ring talikuran ang kanilang pagkamamamayan
upang maging mamamayan ng ibang bansa. Hangga't naiimpluwensyahan tayo ng ating
paligid, ang ating mga limitasyong pisikal, at ang ating lipunan, ang ating pagkatao ay
nagbibigay pa rin sa atin ng pagkakataong lampasan at tukuyin ang ating sariling mga tuntunin.

Kinikilala ng lipunan ang kakayahan ng tao na paunlarin ang kanilang sarili, at binibigyan ang
mga miyembro nito ng mga pagkakataong mas mapahusay pa ang kanilang kakayahan. Bukod
sa pagpili na hindi ganap na natukoy ng lipunan, ang mga tao ay maaari ring magbigay ng
kontribusyon sa lipunan sa pamamagitan ng kanilang mga desisyon at kilos. Ang isang
mahalagang paraan na maaaring maiambag ng isang tao sa pagbabago ng lipunan ay sa
pamamagitan ng paggawa nang maayos ng kanyang mga responsibilidad sa lipunan.
Inaasahan na igagalang at susundin ng isang anak na lalaki ang kaniyang mga magulang at
nakatatanda at tutulungan ang bawat miyembro ng pamilya. Inaasahan na ang isang magulang
ay magkakaloob para sa mga pangangailangan ng pamilya at mapalaki nang maayos ang
kanyang mga anak. Ang isang mag-aaral ay inaasahang mag-aaral nang maayos at
makikilahok nang husto sa mga aktibidad sa paaralan. Inaasahan na susuportahan ng isang
mamamayan ang mga pasya ng demokratiko at makikipagtulungan sa mga miyembro ng
pamayanan at iba pang mga institusyon upang mapanatili ang kapakanan ng bansa at ang
kabutihang panlahat.

Ang pagkilos ng isang indibidwal ay maaari ring maging sanhi ng malalaking pagbabago sa
lipunan. Kadalasan na, iniisip natin na ang pagbabago sa lipunan ay ukol lamang sa mga
bayani, pulitiko, at tanyag na personalidad. Gayunpaman, ang maraming mga pagkakataong
ibinigay ngayon tulad ng pag-unlad ng teknolohiya nagkakaroon ng access sa impormasyon na
nagbibigay sa mga ordinaryong tao ng mga paraan upang pagmulan ng pagbabago ng lipunan
sa kanilang sarili. Ang mga kuwentong ito na nag-viral sa social media ay agad na nakakuha ng
pansin sa mga problema o isyu na kailangang talakayin. Ang organisadong aksyon ay madalas
na pinakamahusay na paraan upang magdulot ng mga pagbabago sa lipunan. Ang kilusang
panlipunan, ay nagpapakita ng isang malakihang aksyon na ginagawa ng iba't ibang mga grupo
at samahan sa hangarin ng isang pangkaraniwang layunin ng pagbabago.

MODYUL 4 ARALIN 1: Ang Kahulugan ng Buhay

Naisip mo ba ang tungkol sa kung paano tila walang magtatagal magpakailanman? Ang mga
bagay ay nasisira o nabubulok hanggang sa hindi na ito magamit, ang pagkain at inumin ay na-
e-expire, at ang mga uso ay hindi na napapanahon pagkatapos ng ilang sandali. Mas higit pa,
paano ang siklo ng kapanganakan, paglaki, pagkakasakit, at pagkamatay? Itinuturo nito ang
isang napakahalagang katotohanan tungkol sa ating kalagayan bilang tao: tayo ay mga
pansamantalang nilalang o "mga nilalang na nakatuon sa kamatayan." Naisip mo na ba kung
ano ang ibig sabihin ng kamatayan? Sigurado, medyo hindi ka komportable sa ideya. Maaari
mong maramdaman na ang pag-iisip tungkol sa kamatayan sa oras na ito sa iyong buhay ay
medyo hindi naaangkop o hindi kinakailangan dahil bata ka pa at mayroon ka pang buong
buhay sa hinaharap. Hindi talaga natin iniisip ang katotohanan ng ating sariling kamatayan
sapagkat mahirap isipin kung kailan at paano tayo mamamatay. Sa katunayan, ang mga
siyentista at pilosopo ay marami pa ring hindi nasasagot na mga katanungan tungkol sa
kamatayan. Gayunpaman, hindi natin maitatanggi ang katotohanan na ang kamatayan ay
umiiral sa ating mundo. Maaaring nakita natin ang mga minamahal nating alagang hayop na
namatay; nakaranas ng pagkamatay ng isang miyembro ng pamilya, kamag-anak, o isang
kakilala; at nakarinig ng balita tungkol sa pagkamatay sa telebisyon at iba pang media. Ang
mismong pag-iisip nsa kamatayan at ang misteryo na nakapaloob dito ay tiyak na nagdudulot
ng maraming kalungkutan at pagkabalisa sa isang tao. Ngunit ito ay isang mahalagang
elemento sa kalagayan ng tao na tiyak na nararapat bigyang pansin. Sa pagninilay-nilay lamang
sa katotohanan ng kamatayan, maaari nating masimulan upang tuklasin at maunawaan ang
kahulugan ng ating sariling pag-iral.

Paano tinukoy ng katotohanan ng kamatayan ang ating buhay?

Karaniwang nauunawaan ang kamatayan bilang pagtatapos ng pagkilos ng katawan na hudyat

ng pagtatapos ng buhay ng isang tao. Ito ay tumutukoy din sa paghihiwalay ng katawan at ng
espiritu. Tulad ng nabanggit sa nakaraang aralin, ang tao bilang sumasakatawang diwa. Ang
katawan, bilang materyal, ay nakasalalay sa mga batas ng oras at kalawakan at nasasakop sa
paglaki, kamatayan, at pagkabulok. Ang espiritu, bilang hindi materyal, ay patuloy na iiral kahit
na lumipas ang katawan. Totoo na ang espiritwal na kalikasan ng isang tao ay pinapayagang
lumampas sa kanyang pansamantala at pisikal na mga limitasyon. Gayunpaman, hindi rin natin
maaaring itanggi ang likas na materyal na katangian ng tao, na siya ay nakagapos pa rin sa
parehong batas ng kalikasan at katotohanan na nalalapat sa lahat ng mga bagay na umiiral.
Masasabing tayo rin ay mga nilalang na patungo sa ating nalalapit na kamatayan (being
towards death). Ginagawang limitado ang buhay ng isang tao sa panahon. Ang pagtuon sa
limitasyong ito ay humahantong sa maraming saloobin tungo sa kamatayan. May mga tao na
tinatanggihan ang ideya ng paghina at pagkamatay ng tao. Ang ilang mga tao ay umaasa sa
mga anti-aging na gamot at mga produkto upang magmukha, maramdaman at isipin na mas
bata sila kaysa sa tunay na sila. Iba pang pagtuon sa nakakaranas ng matitinding sandali at
damdamin upang makaramdam ng buhay dahil wala talagang nakakaalam kung kailan
magtatapos ang buhay. Nagbigay ito ng iba’t ibang mga pahayag tulad ng #YOLO (You Only
Live Once) o minsan ka lang mabubuhay at “kumain, uminom, at magpakasaya sapagkat bukas
tayo ay mamamatay.” Bilang karagdagan, ang mga tao ay naglalagay din ng malaking
kahalagahan sa bilis at kahusayan – nag-aalala sila tungkol sa paggawa ng maraming bagay sa
maikling panahon upang magawa nila ang higit pa sa habang-buhay. Nakakahanap sila ng mga
paraan upang maglakbay nang mas mabilis at gumawa ng mga bagay nang mas mahusay sa
pamamagitan ng paggugol ng mas kaunting panahon at lakas dahil nais nilang maranasan ang
higit pa sa mundo. Ang mga pag-uugali na ito ay hindi kinakailangang maging masama ngunit
maaaring hadlangan tayo nito mula sa pagninilay-nilay sa katotohanan ng kamatayan. Dapat
nating yakapin ang katotohanang ang kamatayan ay isang mahalagang bahagi ng ating buhay.
Sa sandaling napagkasunduan natin iyan, maaari tayong magtuon hindi lamang sa mga
nabibilang na aspeto ng buhay (taong nabuhay, pagmamay-ari ng mga materyal na bagay)
kundi sa kalidad nito. Sa huli, ang pagtanggap ng ating pagiging pansamantala ay maaaring
magdala ng pagkadama ng kalayaan sa atin. Maaari rin itong magbigay sa atin ng isang mas
malinaw na layunin upang mapagtuunan ng pansin ang ating mga gawain. Dahil hindi natin
magagawa ang lahat sa buong buhay natin, dapat nating pagnilayan kung ano ang kailangan
nating gawin at kilalanin ang mga hangarin na kailangan nating makamit upang masabi natin na
nabuhay tayo ng makabuluhang pag-iral.

MODYUL 4 ARALIN 2: ANG BAKIT LIST

Paano ako dapat mamumuhay bago ito tuluyang magtapos?

Ang pag-unawa sa tao bilang isang nilalang patungo sa kamatayan ay magbabalik sa atin sa
isang napakahalagang paksa: Kalayaan. Tinalakay dati na ang kakanyahan ng kalayaan ay ang
pagpapasiya sa sarili o free will – ang kakayahang pumili at kumilos para sa sarili. Habang
walang kalayaan sa hindi maiwasang kamatayan, ang isang tao ay maaari pa ring gumamit ng
kalayaan sa pagpili kung paano haharapin ang katotohanan ng kamatayan sa kanilang buhay.
Halimbawa, hindi mapipigilan ng isang tao ang kanyang sarili na tumanda. Gayunpaman,
maaari niyang piliin na kaaya-ayang yakapin ang kanyang pagtanda. Maaaring nakita mo ang
mga matatandang tao na nagmamalaki sa kanilang mga kulay-abo na buhok, kulubot na balat,
at ang katotohanan na mayroon silang mga apo. Ang ibang tao, gayunpaman, tumahak ng
ibang landas at gumamit ng anumang paraan upang mapagtakpan ang kanilang pisikal na
pagtanda tulad ng cosmetic surgery o paggamit ng “age-defying” na gamot. Bilang biyolohikal
na nilalang na nakagapos sa batas ng kalikasan at hindi makakaiwas sa kamatayan, hindi natin
mapipigilan ang pagtanda at ang tuluyang paghina ng ating mga katawan. Gayunpaman,
maaari nating piliin na gugulin ang ating buhay sa paggawa ng mabuti at makatwirang mga
bagay o kahit na labag sa kung ano ang mabuti. Ang tao, samakatuwid, ay ang may-akda na
tumutukoy sa pag-unlad at konklusyon ng kanyang kwento ng buhay. Ang pansamantalang
pag-iral ng isang tao ay nangangahulugan na ang kanyang buhay ay pansamatala. Siya ay
hindi isang nilalang na permanenteng umiiral at walang hanggan. Ang pagtanggap ng
katotohanang mayroon tayong limitadong panahon sa mundong ito ay nagbibigay-daan sa atin
upang matukoy ang kurso ng ating buhay – upang ipinta ang isang larawan kung paano uunlad
ang ating buhay at kung paano natin naiisip na magtatapos ito. Habang ang karamihan sa mga
tao ay gugustuhin na walang anumang uri ng limitasyon, perpekto ang kahulugan upang
pahalagahan ang kagandahan ng isang bagay dahil nakalapat ito sa loob ng ilang mga linya.
Ang pangunahing ideya ay lahat tayo ay may bokasyon upang mabuhay sa pinakamabuting
posibleng paraan na magagawa natin – sa pamamagitan ng pagiging mahusay na tao. Halos
imposibleng sukatin ito, ngunit tingnan kung paano ang pagkakaroon ng hantungan ay
ginagawa nating pahalagahan ang mga pagsisikap ng mga tumatakbo kahit na higit pa sa kung
wala sa una. Karaniwan, ipinagdiriwang natin ang pinakamabilis na mananakbo, ngunit maaari
din nating pahalagahan ang mananakbo na higit na pinagbuti na binigyan ng parehong
kalagayan. Hinahamon tayo ng pagiging pansamantala na gumawa ng mga pagpipilian na
makabubuti sa atin at sa mga tao sa ating paligid. Dapat ding pansinin na dahil mayroon tayong
katawan, palagi tayong nasa sandali – umiiral tayo dito at ngayon. Ang

tao ay palaging nasa kasalukuyan bagaman ang kanyang likas na espiritu ay pinapayagan
siyang lumampas sa kasalukuyan. Tuwing pumipili tayo, hindi na natin maaaring maibalik ito
dahil sa kasalukuyan ito ay naglaho na. Sa kabilang banda, ang pagpili na ginagawa natin sa
kasalukuyan ay hindi laging nakakulong dito at ngayon dahil may epekto din sila sa hinaharap.
Ang nakaraan, kasalukuyan, at hinaharap ay hindi eksklusibo at nagkahiwalay sa sandaling
panahon ngunit naranasan nilang magkasama dahil sa dinamikong ibinigay bilang
sumasakatawang diwa. Ibinigay ang lahat ng mga pagsasaalang-alang, maaari nating
tanungin: Ano ang katapusan ng buhay na ito? Ang katagang wakas ay maaaring maunawaan
sa dalawang paraan. Ang ilang mga pilosopo tinitingnan ang wakas bilang isang terminus na
nangangahulugang ganap na paghinto o pagtatapos ng isang linya o buhay. Para sa kanila,
nagwawakas ang buhay at wala nang sumunod. Ang iba, gayunpaman, isinasaalang-alang ang
pagtatapos bilang telos na nangangahulugang “layunin, hangarin, katuparan.” Bagaman
nakatuon tayo sa ating kamatayan, ang kamatayan ay hindi layunin ng buhay. Ang tao ay hindi
ipinanganak sa mundong ito para lamang siya ay mamatay. Ang tao ay inilagay sa mundong ito
upang mabuhay nang makabuluhan, upang maging banal, at makamit ang kahusayan. Taglay
ito sa isipan, maaari nating tingnan ang dalawang karanasan na nagpapahiwatig sa atin ng
kahulugan ng buhay: kaligayahan at pagdurusa.

Ano ang nagpapasaya sa iyo? Ano ang nagdudulot sa iyo ng kaligayahan? Ito ba ang
kinakain mong pagkain? Ang suot mong damit? Ang mga gadgets na pagmamay-ari mo? Ang
mga nakamit mong tagumpay bilang isang mag-aaral? Ang mga sandaling ginugol mo kasama
ang iyong pamilya at mga kaibigan? Isinasaalang-alang ng sinaunang pilosopiya ng mga
Griyego ang kaligayahan bilang isang tagumpay at dapat itong makuha sa pamamagitan ng
pamumuhay ng isang makabuluhan at moral na buhay. Ang mga relihiyosong pilosopo ay
isinasaalangalang ang kaligayahan bilang isang pagsasama sa Diyos. Ang ibang mga
makabagong pananaw ay inilalarawan ang kaligayahan bilang “buong-buhay na kasiyahan,”
batay sa kanilang pagsusuri sa kanilang pangkalahatang mga karanasan sa buhay. Ang etika
ay may mahalagang papel sa pagtukoy ng mga paraan upang makamit ang kaligayahan. Iba’t
ibang pilosopikong pananaw ang binibigyang-diin ang kahalagahan ng pagtatakda ng mga
kapaki-pakinabang na layunin sa buhay upang makamit ang pansariling kaligayahan. Ang
kaligayahan ay mayroon ding elemento ng lipunan, dahil hindi lamang tayo dapat mag-alala
tungkol sa ating sariling kaligayahan, kundi pati na rin sa kapakanan ng iba. Habang
nauunawaan natin nang mas mabuti ang ating sarili, napagtanto din natin na ang kaligayahan
ay isang estado ng pagiging o pag-iral (being) at hindi lamang isang karanasan sa damdamin o
isang piling pangkaisipang saloobin. Hindi talaga tayo pipili ng kaligayahan sapagkat lahat tayo
ay may hilig rito, ngunit pinili natin ang mga paraan upang makamit ito. Kung ano ang
nagpapasaya sa isang tao ay ang umaangkop sa kanyang kalikasan – tayo ay ginawang tunay
na masaya ng mga bagay na totoo at mabuti. Sa kabilang banda, kung ano ang mali at
kasamaan ay hindi nakagagalak sa isang tao. Bilang isang sumasakatawang diwa, dapat din
nating isaalang-alang ang mga kabutihan o mapagkukunan ng kaligayahan na angkop sa isang
tao. Ang marangal na kabutihan (noble good) na itinaguyod para sa sarili nitong kapakanan; ito
ay mabuti sa sarili nito. Ang pag-ibig at pagkakaibigan ay ilang halimbawa. Ang
kapakipakinabang na kabutihan (useful good) ay itinuturing na mabuti hangga’t nagsisilbi itong
isang paraan sa isang wakas; ang kabutihan nito ay matatagpuan lamang mula sa kung ano
ang maibibigay nito. Halimbawa, ang pera ay mabuti dahil makakabili ka ng isang bagay. Sa
huli, ang kalugod-lugod na kabutihan (pleasurable good) ay mabuti hangga’t nagbibigay ito ng
ilang uri ng kasiyahan, kahit na hindi ito dapat maging pisikal. Dapat itong maunawaan na ang
isang tiyak na kabutihan ay hindi maikakategorya nang mahigpit sa ilalim ng isang uri.
Halimbawa, ang pagkakaibigan ay maaaring isang marangal na kabutihan sapagkat mabuting
maging kaibigan sa isang tao. Subalit, pagtataguyod ito nang may maling intensyon (hal.,
pakikipagkaibigan sa isang tao para sa pag-unlad ng akademiko o pagsulong ng propesyon)
ginagawa lamang itong isang kapaki-pakinabang na kabutihan. Ang uri ng kaligayahan na
maaaring makuha mula sa kabutihan ay malapit ding kaugnayan sa likas na katangian nito.
Halimbawa, ang mga materyal na bagay ay maaaring masiyahan ang mga pangangailangan ng
katawan at maaaring kahit papaano ay mapasaya ang isang tao, ngunit hindi sila maaring
magbigay ng permanenteng kaligayahan sapagkat kung ano ang materyal ay mawawala sa
paglipas ng panahon. Sa kabilang banda, ang pagkakaibigan ay isang marangal at tiyak na
nagbibigay ng isang mas permanenteng uri ng kaligayahan. Ang kaligayahan mula sa isang
materyal na bagay nababawasan sa sandaling pagmamay-ari mo ito, habang ang kaligayahang
nakuha mula sa pagkakaibigan ay lumalago lamang habang umuunlad. Dinadala tayo nito sa
isang napakahalagang aral sa buhay: ang tunay na kaligayahan ay matatagpuan sa mas
permanente at makabuluhang mga bagay.

Bakit tayo nagdurusa?

Kailan mo huling naranasan ang pagdurusa? Ano ang dahilan sa likod nito? Paano mo ito
nalampasan? Ang pagdurusa ay nagaganap kapag matiyaga nating tinitiis ang hindi
kanaisnais, kahirapan, at sakit. Maaari itong dumating sa anyo ng pisikal na pagdurusa, kapag
nakakaranas tayo ng mga pisikal na sensasyon tulad ng pagkabalisa, kagutuman,
pagdadalamhati, at sakit. Ito ay madalas na sanhi ng pinsala, sakit, at kawalan ng pangunahing
mga pangangailangan. Maaari din itong maging sa anyo ng pagdurusa sa pag-iisip na may
kinalaman sa damdamin at mental na estado tulad ng pagkalungkot, pagkabalisa, takot,
kalungkutan, at pagdadalamhati. Ito ay maaaring sanhi ng hindi inaasahang mga sitwasyong sa
buhay tulad ng biglaang pagbabago ng paraan ng pamumuhay, pagkawala ng trabaho, mga
nakababahalang sitwasyon, at kalungkutan na dulot ng pagkamatay ng isang mahal sa buhay.
Ang tensiyon sa pagitan ng kung ano ang isang tao at kung ano ang nais niyang maging ay
maaaring maging isang karanasan ng pagdurusa. Karaniwan tayong nakararanas ng mga
paghihirap sa buhay, at kung paano natin haharapin ang mga ito ay madalas na natutukoy ng
ating pag-iisip tungkol sa pagdurusa. Sa pangkalahatan, ang pagdurusa ay tinitingnan bilang
isang hindi kanaisnais na kalagayan, at natural na naghahanap tayo ng kasiyahan at maiwasan
ang sakit. Ang mga gumagamit ng pananaw na ito ay madalas na nakatuon sa iba’t-ibang mga
paraan upang maiwasan ang pagdurusa o matanggal ito ng tuluyan sa buhay. Isa pang
pananaw ang isinasaalang-alang ang paghihirap kung kinakailangan sapagkat nakatutulong ito
sa pag-iral. Kung wala ito, hindi nating magawang umunlad at bumuti, at ang ating mga
positibong karanasan ay mawawalan ng kahulugan at kabuluhan. Ang mga negatibong
karanasan ay bahagi ng ating buhay. Hindi natin maitatago ang ating sarili mula sa pagdurusa,
ngunit maaari tayong maging handa na harapin ito upang hindi tayo nito masira o
mapanghinaan ng loob. Tinutulungan tayo ng pilosopiya na maunawaan kung paano
mailalarawan ng pagdurusa ang estado o kalagayan ng tao bago, habang, at pagkatapos ng
karanasan. Mahalagang tandaan na ang mga paghihirap ay normal na nararanasan at may
dahilan sa likod nito. Hindi mang ito nangyayari para lang ito ay mangyari. Maaari silang
magdulot ng magagandang bagay kahit na hindi natin lubos na nauunawaan ang ating mga
kalagayan sa kasalukuyan. Mas madalas, ang ating mga paghihirap ay nagdudulot ng
pagkaunawa at pagkakataon para sa atin. Kahit na ang kinahinatnan ng isang kahirapan ay
hindi kanais-nais, ang pagharap sa pagdurusa ay maaaring mapabuti ang ating mga pananaw
sa buhay at sa ibang tao.

MODYUL 4 ARALIN 3: Ang Tao Patungo sa Nalalapit na Kamatayan

Paano nagbibigay ng kahulugan sa iyong buhay ang kaligayahan, pagdurusa, at kamatayan?

 Habang tayo’y nalalapit sa ating kamatayan, nararanasan natin ang parehong kaligayahan at
pagdurusa. Bagaman ang mga ito ay magkakaibang karanasan, ang dalawa ay hindi talaga
nilalayong lubos na magkasalungat, sapagkat maaaring may mga pagkakataong pagyayamanin
nila ang isa’t isa. Ang pagkamit sa kaligayahan ay nangangailangan ng pagsisikap nating
makamit ito. Ang ating mga pagsisikap ay madalas na minarkahan ng mga paghihirap at
panghihina ng loob. Halimbawa, ang isang tao na nagnanais na makapasa sa kanyang
pagsusulit ay dapat maglaan ng oras upang mag-aral at magsikap upang maisagawa nang
maayos ang kanyang akademikong gawain. Ang mga atleta na nagnanais na maging
pinakamahusay sa kanilang isports ay madalas na nakakaranas ng mga paghihirap sa
pagsasanay, pinsala, at maraming mga sagabal bago nila makamit ang tagumpay. Magbalik-
tanaw sa mga nakamit mo sa iyong buhay kung saan isinaalang-alang mo ang iyong
pinakamahalagang tagumpay. Tiyak, ang tagumpay na iyon ay kaisa ng mga pagsubok at
kahirapan, ngunit ang tagumpay na iyon ay ginawang mas makabuluhan at “mas kaaya-aya” sa
pamamagitan ng katotohanang nalampasan mo ang mga hamon na kinaharap mo. Kung handa
tayong magdusa sa mga paghihirap at marahil kahit magdusa nang masaya, ginagawang mas
makabuluhan ang paghahanap ng kaligayahan. Dahil dito, hindi lamang natin natatamo ang
kaligayahang nais natin, ngunit nagiging mas mabubuting tao rin tayo sa proseso. Ang
katotohanan ng kamatayan ay nangangahulugang ang ating pag-iral ay natatangi at hindi tayo
palaging makakakuha ng isa pang pagkakataon na gawin ang mga bagay na nais natin sa
buhay na ito. Samakatuwid, hindi tayo dapat madaling sumuko sa paghahanap ng mabubuting
bagay. Ang pagninilay-nilay sa katotohanan ng kamatayan ay nagbibigay-daan sa atin upang
isipin kung paano tayo mabubuhay ng isang makabuluhang buhay. Maaari tayong magsikap na
mag-iwan ng isang pamana alinman sa anyo ng isang mana, isang reputasyon, o isang
makabuluhang nakamit.

May ugali tayong bumuo ng pagbubuklod sa iba. Ito ay likas sa ating pagka-tao.
Nangangahulugan din ito na makahahanap din tayo ng kahulugan sa buhay kapag binuksan
natin ang ating sarili sa iba. Samakatuwid, mayroon tayong pagkakataon hindi lamang upang
pagyamanin ang ating buhay kundi pati na rin hawakan ang buhay ng iba. Ang isang tao ay
nabubuhay ng isang tunay na makabuluhang buhay kung siya ay nabubuhay sa pagkakaisa at
pagkakasundo sa iba. Bagaman magkakaiba tayo sa bawat isa, lahat tayo ay ginawa para
mahalin at paglingkuran ang bawat isa. Ang mga tao ay maaaring maging tunay na dakila
kapag sila ay nabuhay para sa mga tao maliban sa kanilang sarili. Kapag mayroon tayong tunay
na relasyon sa iba, hindi lamang tayo nakikibahagi sa kaligayahan ng bawat isa ngunit
nagdadala din tayo ng kaligayahan sa iba. Nakikibahagi rin tayo sa pagdurusa ng bawat isa at
tumutulong sa bawat isa sa panahon ng pagsubok. Kalaunan ay nagiging bahagi tayo ng buhay
ng iba, at nakakapamuhay tayo sa kanila sa parehong paraan na ang mga minamahal natin ay
nabubuhay sa ating buhay. Kapag ang isang tao ay namatay na, siya ay patuloy na nabubuhay
dahil ang isang bahagi ng taong iyon ay kasama natin ngayon. Dahil sa ating kalayaan, ang
ating pagpili kung paano ipamumuhay ang ating buhay ay ganap na nakasalalay sa atin.
Salungat sa senaryo ng kamatayan, tinatawag tayo ngayon na gamitin ang ating kalayaan sa
pinakamahusay na paraan upang mapalapit tayo sa ating kaligayahan at makapagdulot din ng
kaligayahan sa iba. Ang ating buhay ay isinasagawa, mga kwento sa proseso ng pagsusulat, at
mga awit na malapit nang awitin. Ang buhay ay isang regalong ibinigay sa bawat tao at
mahalagang gawing regalo din ang buhay na ito sa iba.