K İ TA P L I K

BİLGE TONYUKUK YAZITI

Sevda Özen Eratalay

Türk dilinin ilk yazılı belgeleri olan

Köktürk Yazıtları her zaman bilim dün-
yasının ilgisini çekmiştir ve çekmeye
devam edecektir. Söz konusu yazıtlar
pek çok farklı disiplinin araştırma ko-
nusu olmuştur. Akar’ın Bilge Tonyukuk
Yazıtı adlı eseri şimdiye kadar bu alan-
da yapılmış çalışmalar arasında en kap-
samlı olanlardan biridir. Bilge Kağan,
Kültigin ve Tonyukuk Yazıtları daha
çok metin bağlamında ele alınmış ya da
sınırlı bir konu çerçevesinde tek yazıt
üzerinden incelemeye tabi tutulmuş-
tur. Köktürk Yazıtları içinde belki de en
önemli bilgilerin yer aldığı Tonyukuk
Yazıtı derli toplu bir eser niteliği taşı-
ması bakımından oldukça önemlidir.
Eser üç bölümden oluşmaktadır. Birin-
ci bölümde Tonyukuk’un adı, hayatı ve ayrıntıdır. Yazar burada, yazıtın man-
kişiliği üzerinde durulmuştur. Tonyu- zum-mensur olma yönündeki tartış-
kuk Yazıtı’nın bulunduğu yer, taşların malara da kısaca yer vermiştir. Birinci
yüksekliği ve satır sayılarının ele alın- bölüm “Yazı Kültürü Bakımından Ton-
dığı bölümde yazar daha sonra yazıtın yukuk Yazıtı” başlığıyla devam eder. Bu
yazıldığı tarih üzerinden geniş bilgiler başlık altında Köktürk yazısı üzerine
sunar. Bu başlık altında yazıtın dikiliş bazı bilgiler verilmektedir. Ayrıca Bil-
tarihi üzerine farklı görüşlerin (Gira- ge Tonyukuk Yazıtı’nda yazının yönü ve
ud, Clauson, Bazin, Tekin, Sertkaya ve yazıtın dikiliş şekli bakımından diğer
Aydın vb.) olduğunu belirten Akar, bu yazıtlardan farkına değinilmiştir. Bi-
görüşleri de değerlendirerek bazı mad- rinci bölümün son başlığı yazıt üzeri-
deler sıralar. Daha sonra bu maddeler ne yapılan çalışmalar üzerinedir. Yazar
doğrultusunda söz konusu tarih hak- bu bölümde, yazıt üzerine yapılan ilk
kında kesin bir görüş belirtir. Yazıttaki çalışmalardan başlayarak gerek Türki-
satırların tek tek açıklanarak yazıtın ye’de gerekse dünyada Tonyukuk Yazıtı
konusunun ele alındığı bölüm birinci ile ilgili çalışma yapan Türkologları sı-
bölümün ikinci kısmını oluşturmak- ralamıştır.
tadır. “Tonyukuk Yazıtı’nın Dili” birin- Eserin ikinci bölümü “Dil İncelemesi”
ci bölümün üçüncü kısmını oluşturur. ve “ Söz Varlığı” olmak üzere iki kıs-
Burada metinlerin Tonyukuk’un dilin- ma ayrılır. “Dil İncelemesi”; “Alfabe ve
den aktarılmasının önemi üzerinde du- Yazım”, “Dil Özellikleri”, “Ses Bilgisi”,
rulmuştur. Tonyukuk Yazıtı’nın bu bağ- “Sesler”, “Ses Olayları” ve “Yapı Bilgisi”
lamda diğer yazıtlardan farkı üzerinde başlıklarından oluşur. “Yapı Bilgisi”,
durulmuştur ki bu, oldukça önemli bir “Yapım Ekleri” ve “Çekim Ekleri” olarak

NİSAN 2021 TÜRK DİLİ 101

 K İ TA P L I K

iki başlık altında değerlendirilmiştir. olaylarını Türkiye Türkçesi ile karşı-

“Çekim Ekleri” de kendi içinde “İsim laştırır. Bu ses olaylarını da söz başı ve
Çekimi”, “Basit Fiil Çekimi”, “Birleşik söz içindeki /b/ ünsüzünün korunması,
Fiil Çekimi” ve “Fiilimsiler” gibi başlık- söz içindeki /d/ ünsüzünün korunması,
lar altında incelenmiştir. “Fiilimsiler” söz başındaki /k/ ünsüzünün korun-
başlığı da “Sıfat-Fiiller” ve “Zarf-Fiiller” ması ve söz başındaki /t/ ünsüzünün
olmak üzere iki alt başlık altında değer- korunması olarak beş farklı madde-
lendirilmiştir. İkinci bölümün “Söz Var- de örnekleriyle birlikte verir. “Yapım
lığı” başlıklı ikinci kısmı “Soyut Sözler”, Ekleri” ve “Çekim Ekleri” alt başlıkla-
“Eş Anlamlılar”, “Çok Anlamlılar”, “Söz rıyla devam eden “Yapı Bilgisi” ikinci
Türetme”, “Birleşik Fiiller”, “Kalıp Söz- bölümün ana başlıklarından biridir.
ler” ve “”Savaş ve Diplomasi Terimleri” “İsimden İsim Yapım Ekleri”, “Fiilden
başlığı altında ele alınmıştır. İkinci bö- İsim Yapım Ekleri”, “Fiilden Fiil Yapım
lümün ilk kısmı olan “Alfabe ve Yazım” Ekleri” ve “İsimden Fiil Yapım Ekleri”
başlığı altında yazıtta yer alan ünlüler, olarak başlıklandırılan “Yapım Ekle-
ünsüzler ve çift sesler tablo hâlinde ve- ri” kısmında ekler tek tek ele alınmış
rilmiştir. Bu tabloda yazıttaki harflerin ve yazıtta bulunduğu yere göre sözcük
Türkiye Türkçesindeki ses karşılıkları bağlamında gösterilmiştir. Söz konu-
gösterilmiştir. Akar, “Dil İncelemesi”- su yapım ekleri çerçevesinde yazar; on
nin ikinci alt başlığı olan “Dil Özellikle- farklı isimden isim, dokuz farklı fiilden
ri”nde Tonyukuk Yazıtı’ndaki ağız fark- isim ve fiilden fiil, dört farklı isimden
lılıklarına değinmiştir. Bu bağlamda en fiil yapma ekini örnekleriyle birlikte
önemli yapılardan biri olan ben zamiri sıralamıştır. “Yapı Bilgisi”nin ikinci
üzerinde durur. Yani Bilge Kağan ve ana başlığını oluşturan “Çekim Ekleri”
Kültigin Yazıtları’nda men olarak geçen kısmında “İsim Çekimi” alt başlığı ile
yapının Tonyukuk Yazıtı’nda ben ola- “Çokluk Ekleri”, “İyelik Ekleri”, “Durum
rak yer aldığını ve bunun dikkate değer (Hâl) Ekleri” verilmiş ve bu başlıklar da
farklılıklardan biri olduğunu belirtir. kendi alt başlıklarına ayrılmıştır. “İsim
Yine Kültigin ve Bilge Kağan Yazıtları’n- Çekimi” ana başlığı altındaki “Çokluk
da geçen {-(I)pan}, {-(I)p} zarf-fiil ekle- Ekleri” başlığında {+lAr}, {+gUn}, {+An},
rinin Tonyukuk Yazıtı’nda sadece {-(I) {+(X)t} ve {+s} gibi grup yapma ekleri-
p} şeklindeki kullanımına dikkat çeker. nin gramerlik çokluk eki olduğundan
Kültigin Yazıtı’ndaki uda bas- “uykuda söz edilir.“İsim Çekimi” başlığının alt
basmak” ifadesinin Tonyukuk Yazıtı’n- başlıklarından bir diğeri de “İyelik Ek-
da uka bas- biçiminde geçtiğinden söz leri” olup burada yazar, 1. teklik şahıs
ederek yazıtlar arasındaki küçük ağız iyelik eki, 2. teklik şahıs iyelik eki, 3.
farklılıklarını hatırlatır. İkinci bölü- teklik şahıs iyelik eki, 1. çokluk şahıs
mün önemli başlıkları arasında yer iyelik eki ve 2. çokluk şahıs iyelik ekine
alan “Sesler” bölümünde yazar ünlüler, değinerek yazıtlardan örnekler verir.“İ-
ünsüzler ve çift sesler hakkında bilgi- sim Çekimi” başlığının son alt başlığı
ler verir. Burada kapalı e (ė) ünlüsünün “Durum Ekleri” bölümünde; ilgi, belirt-
varlığı ile ilgili Radloff, Foy, Grönbech, me, yönelme, bulunma, ayrılma, araç
Polinov, Nemeth ve Poppe gibi Türko- (vasıta), eşitlik ve yön gösterme ekleri
logların tartışmalarına yer veren yazar; ile ilgili örneklere de ayrıntılı bir biçim-
sesin, Türk dilindeki anlam ayırt edici de yer verilmiştir. “Basit Fiil Çekimi”
özelliğine değinerek önemini vurgular. başlığı altında; bilinen geçmiş zaman,
Akar daha sonraki “Ses Olayları” başlığı öğrenilen geçmiş zaman, geniş zaman,
altında Tonyukuk Yazıtı’ndaki bazı ses şimdiki zaman, gelecek zaman başlıkla-

102 TÜRK DİLİ NİSAN 2021

 K İ TA P L I K

rıyla zaman kiplerine yer verilmiş ve bu laştırmak anlamına bürünürken; “dış”

kipler de yine örneklerle izah edilmiştir. anlamındaki taş sözcüğü taşık- bağla-
“Birleşik Fiil Çekimi”nde ise hikâye, riva- mında yola çıkmak olarak karşımıza
yet ve şart çekimi kısaca anlatılmış ve çıkmaktadır. Bu ve buna benzer pek
örnekler sınırlandırılmıştır. “Sıfat-Fiil- çok söz yazıtta yeniden türetilmiş söz-
ler” ve “Zarf-Fiiller” başlıklarıyla anla- cüklerdendir. Bilge Tonyukuk Yazıtı’nda
tılan “Fiilimsiler” bölümünde de yine “Birleşik Fiiller” başlığı altında farklı fi-
{-mIş}, {-dUk}, {-gmA} ve {-DaçI} sıfat-fi- illeri de görürüz. Bunlardan birkaçı yė-
illini oluşturan eklerle {-I/-U}, {-(X)p}, lüber- “hızla gitmek”, uka bas- “uykuda
{-(X)n}, {-A}, {-kII}, {-GAII}, {-mAtI} ve baskına uğratmak”, ebirü kel- “dolanıp
{-ÇA}zarf-fiil eklerinden oluşan örnek- gelmek” fiilleridir ki örnekleri olduk-
ler yazıttaki satır numaralarıyla bir- ça fazladır. Dildeki sözcük üstü yapılar
likte verilmiştir. İkinci bölümün diğer olarak tanımlanan “Kalıp Sözler” ikinci
önemli kısmını oluşturan “Söz Varlığı” bölümün ikinci kısmını oluşturan “Söz
bölümünde yazar yedi farklı alt baş- Varlığı” başlığının diğer alt başlıkların-
lık kullanmıştır. Bunlardan ilki “Soyut dandır. Yazar, tespit ettiği kalıp sözleri
Sözler” başlığıdır ki burada kültürün deyim, atasözü, ikileme… bağlamında
ve medeniyetin unsurlarından olan ve yazıt içinde yer aldıkları yerlere göre
ifadenin gücünü yansıtan “soyutlama” -numaralandırma yöntemiyle- ortaya
teriminden söz edilir. Bu bağlamda ya- koymuştur. Tarihsel metinlerde tara-
zıtta tespit edilen örnekler üzerinden nan farklı terimler pek çok çalışmaya/
akıl ve düşünce çerçevesinde fazlaca araştırmaya konu olmuştur. Bu terim-
bulunan soyut sözlerin sıklığına deği- ler bazen tek terim üzerinden bazen de
nilir. “Söz Varlığı” ana başlığını oluş- bir çerçeve etrafında ele alınır. Örneğin
turan alt başlıklardan bir diğeri de “Eş tarihsel bir metinden hareketle hayvan
Anlamlılar” başlığıdır. Yazar, dilin ta- isimleri, organ isimleri, dinî isimler
rihî derinliği olarak gösterdiği bu sözle- vb. pek çok terim; etimolojik, fonetik
rin, küçük bir metin olmasına rağmen ya da morfolojik unsurlar açısından
Tonyukuk Yazıtı’nda ne kadar sık kulla- araştırmacıları yakından ilgilendiren
nıldığını örneklerle ispata çalışır. Söz- konulardan olmuştur. Bu tür çalışma-
cüğün birden çok anlamla karşımıza lar, dilin tarihine ışık tuttuğu gibi alana
çıkması bağlamında aktardığı bir diğer da söz varlığı açısından oldukça kat-
başlık da “Çok Anlamlılar” başlığıdır. kı sunmaktadır. Yazar, Bilge Tonyukuk
Söz konusu yazıtta kör- hem bakmak Yazıtı’nda “Savaş ve Diplomasi Terim-
hem de bağlı olmak anlamını taşırken leri” başlığını özellikle tercih etmiştir.
olur- eylemi de tahta geçmek, yaşamak Çünkü savaşçı bir toplumun dili, savaş
ve ikamet etmek anlamlarını barın- terimleriyle bağlantılı sözcüklerden
dırır. Bu ve buna benzer örneklerden oluşmaktadır. Bu dönemde üstün ye-
hareketle konuya açıklık getiren yazar teneklere sahip olan bilge bir kuman-
daha sonra “Söz Varlığı” altında yer danın kendi dilinden yazıya geçirdiği
alan diğer başlığa geçer. Bu başlık “Söz bu tarz sözcükleri fazlaca kullanması
Türetme” dir. Bilge Tonyukuk Yazıtı’n- toplumun sosyal yaşantısı hakkında
da toplumun düşünce biçimi ve Türk da önemli ayrıntılar barındırır. Akar’ın
dilinin o günkü çeşitliliğine vurgu ya- eserinde verdiği savaş ve diplomasi te-
pan yazar, bu başlık altında yeni sözcük rimleri 8. yüzyıla ait olan bir metindeki
oluşturan köklere yer verir. “Akıl” ve sözcük çeşitliliği ve zenginliğini sınırlı
“zihin” anlamına gelen ög sözcüğün- sayıda terim olmasına rağmen- anla-
den türetilen ögleş- anlaşmak, karar- mamız açısından da oldukça önemlidir.

NİSAN 2021 TÜRK DİLİ 103

 K İ TA P L I K
Bilge Tonyukuk Yazıtı adlı eserin üçüncü bulunduğu albüm, yazarın bizzat ken-
bölümünü metinler oluşturur. Bu bö- disi tarafından çekilmiş fotoğraflardan
lümde metinlerin belli bir sıraya göre
düzenlenmiş olduğu görülür. Köktürk “Dizin-Sözlük” bölümü yer almaktadır.
harfleriyle verilen bir cümlenin hemen
altında transkribe edilmiş Latin harfli
biçimi yer almaktadır Transkript harf- tikleri yerler belirtilmiştir. Daha sonra
li cümlenin hemen altında ise Türkiye
Türkçesine aktarılmış biçimi bulunur. le sonlandırılmıştır.
Bu hâliyle metin, bir bütünlük arz et-
mektedir. Ayrıca Köktürk yazısını yeni
öğrenenler için de kolaylık sağlayacak
bir okuma yöntemi sunmaktadır. Me-
tinlerin altındaki dipnotlarda bazı söz-
cüklerin okunma biçimleri üzerinde
durulmuş ve bu bağlamda Türkologla-
rın görüşlerine yer verilmiştir. Ayrın-
tılı biçimde ele alınan bu dipnotlarda
okuyucunun konuyu daha iyi anlaya-
bilmesi için detaylı bilgilere yer veril-
miş ve sonrasında sözcüğün okunuşu
noktasında yazarın kendi görüşleri or-
taya konmuştur. Metinlerin sonunda
fotoğraf albümü yer almaktadır. Söz
konusu yazıtın orijinal fotoğraflarının
AHMED PAŞA’NIN GÜNEŞ
KASİDESİ ÜZERİNE
DÜŞÜNCELER
Şeyma Dayı
Klasik Edebiyat nazım ve nesirleri, Tan-
zimat edebiyatıyla başlayan ve Cumhu-
riyet’in ilk yıllarında da süren “halktan
uzak, saray edebiyatı” suçlamasıyla
yıllardır önemsizleştirilmeye çalışıl-
mıştır. Bu algının oluşturduğu önyar-
gıya değişen çevresel, dilsel ve edebî
faktörler de eklenince divan edebiyatı
metinlerinin anlam katmanlarının
çözümlenmesi zorlaşmıştır. Şu an İs-
tinye Üniversitesinde akademik çalış-
malarına devam eden, klasik edebiyat
104 TÜRK DİLİ NİSAN 2021
oluşmaktadır. Fotoğraflardan sonra
Bu bölümde de yazıtta yer alan sözcük-
lerin anlamları verilmiş ve yazıtta geç-
eser dört sayfalık “Kaynakça” bölümüy-
Türkiye’de Bilge Kağan, Kültigin ve Ton-
yukuk Yazıtları üzerine hatırı sayılır
çalışmalar önemli Türkologlar tarafın-
dan kaleme alınmıştır. Ancak Tonyu-
kuk Yazıtı diğer iki yazıta oranla daha
geride tutulmuş ya da üzerine çok söz
söylenmemiştir. Bazı hususlar gözö-
nünde bulundurulduğunda Bilge Kağan
ve Kültigin Yazıtları’ndan ayrılan bu
yazıt hem yeniden gözden geçirilmeli
hem de farklı bakış açılarıyla değerlen-
dirilmeliydi. Ali Akar’ın Bilge Tonyukuk
Yazıtı isimli eseri alana önemli katkılar
sunacak ve daha şimdiden yeni çalış-
malara ışık tutacak eserler arasında ye-
rini almıştır.
tarihi ve metin şerhi üzerine çalışma-
ları olan Ahmet Atillâ Şentürk de divan
edebiyatı hakkında oluşmuş bu algıyı
“kolaya kaçmak ve büyük bir edebiyatı
monoton ve tek yönde düşünen sübjek-
tif bir hüviyete büründürmek” olarak
niteler (Şentürk, 2020: 13). Bu zorluğu
aşmak için geliştirilen metin şerhi bir
dönemin edebiyatını değişen sosyal ve
kültürel hayata rağmen günümüzün
bilgisi çerçevesinde anlama ve o met-
nin zevkine varma fırsatı vermektedir.
Bu tarz yanlış düşünceleri çürüten ve
somut kanıtlar sunan Osmanlı şiirin-
den toplumsal yaşantıya dair çıkarım
ve tespitlerin yer aldığı “ “Osmanlı Şa-
irlerinin Gözlemciliği ve Klasik Edebi-
yatımızda Realiteye Dair” makalesi gibi
çalışmaları olan Şentürk bir mazmu-