Podstawy Pielęgniarstwa: Podręcznik Dla Studentów I Absolwentów Kierunków Pielęgniarstwo I Położnictwo

Podstawy
pielęgniarstwa
PODRĘCZNIK DLA STUDENTÓW I ABSOLWENTÓW
KIERUNKÓW PIELĘGNIARSTWO I POŁOŻNICTWO
Tom II
Wybrane działania pielęgniarskie
Danuty ZarzyokieJ
Kazimiery Z iek
S e r i a p o ij II 8 II l O
s t u d
Spis treści
Autorzy 5
Przedmowa 17
CZĘŚCI
DZIAtANIA OPIEKUŃCZE W PRACY
PIELĘGNIARKI 21
ROZDZIAŁ 1
Podstawy działań opiekuńczych pielęgniarki 23
Barbara Ślusarska
1.1. U w a r u n k o w a n i a d z i a ł a ń o p i e k u ń c z y c h pielęgniarki 23
1.2. Z a k r e s i c h a r a k t e r d z i a ł a ń o p i e k u ń c z y c h p i e l ę g n i a r k i . . . . 2 9
ROZDZIAŁ 2
Pomoc w zakresie higieny osobistej
pacjenta i otoczenia 37
Mariusz Wysokiński
2.1. Zapewnienie czystości całego ciała pacjenta 38
2.1.1. Podstawy zapewnienia czystości całego ciała
pacjenta 39
2.1.2. Kąpiel całego ciała 40
2.1.3. Mycie całego ciała w łóżku 44
2.2. Zapewnienie higieny jamy ustnej 53
2.2.1. Podstawy zapewnienia higieny jamy ustnej 53
2.2.2. Toaleta jamy ustnej 55
Marta Czekirda
2.3. Pielęgnacja przydatków skóry 65
2.3.1. Pielęgnacja włosów 65
2.3.2. Usuwanie zarostu twarzy 78
2.3.3. Pielęgnacja paznokci dłoni 81
2.3.4. Pielęgnacja paznokci i naskórka stóp 85
Agnieszka Sadurska, Marta Czekirda
2.4. Zapewnienie wygody pacjenta i higieny otoczenia 90
2.4.1. Podstawy zapewnienia wygody pacjenta
i higieny otoczenia 90
Iwona Adamska-Kuźmicka
2.4.2. Słanie łóżka 107
Części
Spis treści
Mariasz Wysokiński
2.4.3. Zmiana bielizny pościelowej i osobistej 119
2.4.4. Zmiana bielizny osobistej pacjenta 133
ROZDZIAŁ 3
Pomoc w utrzymaniu aktywności fizycznej
pacjenta 139
'•• 3.1. Wybrane pozycje ciała i udogodnienia stosowane
u pacjenta 140
/! 3.2. Ćwiczenia bierne 159
3.3. Ćwiczenia czynne 171
3.4. Pomoc w przemieszczaniu się pacjenta 176
3.4.1. Sposoby przemieszczania pacjenta bez użycia
sprzętu 181
3.4.2. Sposoby przemieszczania pacjenta z pomocą
sprzętu 189
3.4.3. Sposoby transportu pacjentów 194
ROZDZIAŁ 4
Pomoc pacjentowi w zakresie odżywiania 199
Mariusz Wysokiński
4.1. Podstawy odżywiania pacjenta 200
4.2. Odżywianie doustne 202
4.3. Odżywianie przez zgłębnik 207
Mariusz Wysokiński, Marzena Porczak
4.4. Odżywianie przez przetokę 218
ROZDZIAŁ 5
Pomoc pacjentowi w zakresie wydalania 231
Agnieszka Sadurska
5.1. Stwarzanie warunków do samodzielnego wydalania . . . . 233
5.1.1. Pomoc pacjentowi w samodzielnym korzystaniu
z toalety 233
5.1.2. Podawanie basenów i kaczek 235
5.2. Wybrane metody wspomagania wydalania gazów 243
5.2.1. Stosowanie suchej rurki doodbytniczej 243
5.3. Wybrane metody wspomagania wydalania kału 248
5.3.1. Podstawy wspomagania wydalania kału 248
5.3.2. Dieta 250
5.3.3. Kinezyterapia 253
5.3.4. Doustne środki przeczyszczające 255
5.3.5. Zabiegi dorektalne 257
5.3.6. Inne metody 273
10 Tom II
Spis treści
5.4. Metody wspomagające wydalanie moczu 274

5.4.1. Metody prowokowania wydalania moczu 274
5.4.2. Cewnikowanie pęcherza moczowego 276
3ZDZIAŁ 6
Wybrane metody wspomagające wentylację płuc. . 289
Iwona Adamska-Kuźmicka, Marta Czekirda
6.1. Podstawy utrzymania wentylacji pluć 290
6.2. Ćwiczenia oddechowe 293
6.3. Wspomaganie odkrztuszania wydzieliny
z dróg oddechowych 302
6.4. Drenaż ulożeniowy (bierny) 309
6.5. Toaleta drzewa oskrzelowego 318
ROZDZIAŁ 7
Wybrane metody opieki nad dzieckiem 325
7.1. Pomiar masy ciała, długości i obwodów ciała dziecka . . . 326
7.2. Przewijanie dziecka 328
7.3. Karmienie dziecka 331
7.4. Kąpiel dziecka 337
Ćwiczenia sprawdzające testowe 346
' CZĘŚĆ II
WYBRANE DZIAŁANIA PROFILAKTYCZNE
W PRACY PIELĘGNIARKI 359
ROZDZIAŁ 1
Profilaktyka powikłań u pacjentów długotrwale
unieruchomionych 361
Anna Andruszkiewicz
1.1. Charakterystyka następstw długotrwałego
unieruchomienia pacjenta 362
1.2. Profilaktyka odleżyn 363
1.2.1. Standard zapobiegania odleżynom 375
1.3. Profilaktyka żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej 380
<«y'l.4. Masaż w profilaktyce powikłań z długotrwałego
unieruchomienia pacjenta 383
Część I 11
Spis treści
CZĘŚĆ III
PODSTAWOWE DZIAŁANIA DIAGNOSTYCZNE
PIELĘGNIARKI 391
ROZDZIAŁ 1
Ocena stanu zdrowia pacjenta 393
Barbara Ślusarska
1.1. Ocena stanu zdrowia pacjenta dla potrzeb pielęgnowania . 396
1.1.1. Badanie podmiotowe pacjenta 399
1.1.2.Badanie fizykalne pacjenta 403
Krzysztof Opozda, Wojciech Kosmowski
1.2. Ocena stanu psychicznego pacjenta 406
Alicja Walczak, Izabela Muszyńska-Lachota
1.3. Badanie głowy i szyi 412
Barbara Ślusarska
1.4. Badanie skóry 425
Danuta Zarzycka
1.5. Badanie układu kostno-stawowego i mięśniowego 433
Barbara Ślusarska
1.6. Badanie klatki piersiowej i płuc 448
Barbara Ślusarska
1.7. Badanie gruczołów piersiowych 461
Barbara Ślusarska
1.8. Badanie układu sercowo-naczyniowego 466
Halina Idczak
1.9. Badanie jamy brzusznej 480
Regina Lorencowicz
1.10. Badanie układu nerwowego 492
Mańola Banaszkiewicz
1.11. Badanie układu moczowo-płciowego 517
ROZDZIAŁ 2
Pobieranie materiałów do badań 537
Joanna Zalewska-Puchała
2.1. Regulacje prawne udziału pielęgniarki w diagnostyce
laboratoryjnej 537
2.2. Pobieranie krwi żylnej do badań 538
2.3. Pobieranie moczu do badania 546
2.4. Pobieranie plwociny do badań 558
2.5. Pobieranie wymazów do badania 561
2.6. Pobieranie kału do badania 567
2.7. Pobieranie treści żołądkowej do badania 573
2.8. Pobieranie treści dwunastniczej do badania 581
12 Tom II
Spis treści
ROZDZIAŁ 3
Pomiary, testy i badania diagnostyczne
wykonywane przez pielęgniarkę 589
Jadwiga Woźniak, Mańusz Wysokiński, Małgorzata Kamińska
3.1. Pomiar temperatury ciała 590
3.2. Pomiar oddechu 595
3.3. Pomiar tętna 598
3.4. Pomiar ciśnienia tętniczego krwi 601
3.5. Pomiar szybkości opadania krwinek czerwonych metodą
Biernackiego 608
3.6. Oznaczanie poziomu glukozy we krwi, w moczu 613
3.7. Wykonywanie elektrokardiogramu (EKG) 621
3.8. Wykonywanie spirometrii 625
ROZDZIAŁ 4
Udział pielęgniarki w innych badaniach
diagnostycznych 633
Małgorzata Szyszkowska
4.1. Badania radiologiczne 634
4.2. Badania endoskopowe 648
4.3. Badanie ultrasonograficzne 658
4.4. Badania komputerowe 661
ROZDZIAŁ 5
Asystowanie przy pobieraniu materiałów do
badań diagnostycznych 665
Anna Majda
5.1. Nakłucie tętnicy 666
5.2. Nakłucie stawu 669
5.3. Nakłucie szpiku kostnego 673
5.4. Nakłucie wątroby 680
5.5. Nakłucie nerki 684
5.6. Nakłucie lędźwiowe 688
5.7. Nakłucie jamy opłucnej 696
5.8. Nakłucie jamy otrzewnej 703
Części 13
Spis treści
CZĘŚĆ IV
UDZIAŁ PIELĘGNIARKI W DZIAŁANIACH
LECZNICZYCH 737
ROZDZIAŁ 1
Wybrane metody lecznicze - zakres i charakter
współpracy pielęgniarki 739
Alicja Wierzbicka
1.1. Podstawy metod leczenia 741
1.2. Wybrane metody leczenia 741
1.2.1. Leczenie farmakologiczne. 741
1.2.2. Leczenie chirurgiczne (operacyjne) 743
1.2.3. Leczenie dietetyczne 744
1.2.4. Leczenie spoczynkowe 747
1.2.5. Leczenie ruchem (kinezyterapia) 748
1.2.6. Leczenie klimatyczne 749
1.2.7. Leczenie balneologiczne 750
1.2.8. Ziołolecznictwo 751
1.2.9. Leczenie homeopatyczne 752
1.2.10. Leczenie krwią 753
Joanna Zalewska-Puchała, Anna Majda
1.3. Udział pielęgniarki w leczeniu przyczynowym
i objawowym 754
1.3.1. Zabiegi przeciwzapalne 754
Małgorzata Wachowicz
1.4. Udział pielęgniarki wleczeniu chirurgicznym 775
1.4.1. Przygotowanie pielęgniarki do instrumentowania. . 775
1.4.2. Zmiana opatrunku na ranie 781
Małgorzata Maić
1.5. Wybrane metody bandażowania 785
1.5.1. Klasyczne metody bandażowania 788
1.5.2. Alternatywne metody bandażowania 819
ROZDZIAŁ 2
Zasady realizacji zleceń lekarskich
przez pielęgniarkę 831
Anna Majda, Joanna Zalewska-Puchała
ROZDZIAŁ 3
Podawanie leków różnymi drogami 835
3.1. Podawanie leków przez przewód pokarmowy 839
3.1.1. Podawanie leków doustnie 839
3.1.2. Podawanie leków podjęzykowo 844
3.1.3. Podawanie leków okołopoliczkowo 844
14 Tom II
Spis treści
3.1.4. Podawanie leków doodbytniczo 845

3.2. Podawanie leków przez układ oddechowy 848
3.2.1. Inhalacje 848
3.2.2. Podawanie tlenu 855
3.3. Podawanie leków miejscowo 861
3.3.1. Podawanie leków do worka spojówkowego 861
3.3.2. Podawanie leków do ucha 864
3.3.3. Podawanie leku do nosa 867
3.3.4. Podawanie leków dopochwowo 869
3.3.5. Podawanie leków na skórę 871
3.4. Podawanie leków dotkankowo (iniekcje) 877
3.4.1. Wstrzyknięcia podskórne 884
3.4.2. Wstrzyknięcia śródskórne 899
3.4.3. Wstrzyknięcia domięśniowe 905
3.4.4. Wstrzyknięcia dożylne 911
CZĘŚĆ V
UDZIAŁ PIELĘGNIARKI W PODSTAWOWYCH
DZIAŁANIACH REHABILITACYJNYCH 937
ROZDZIAŁ 1
Charakterystyka podstaw rehabilitacji medycznej 939
Elżbieta Rutkowska
ROZDZIAŁ 2
Podstawowy zakres rehabilitacji leczniczej 945
Elżbieta Rutkowska
CZĘŚĆ VI
PODSTAWOWE DZIAŁANIA PIELĘGNIARKI
W EDUKACJI PACJENTA 957
ROZDZIAŁ 1
Edukacja pacjenta a pielęgnowanie 959
Barbara Ślusarska
ROZDZIAŁ 2
Pojęcia związane z edukacją pacjenta 963
Barbara Ślusarska
Część I 15
Spis treści
ROZDZIAŁ 3
Działania edukacyjne w pracy pielęgniarki
z pacjentem 967
Barbara Ślusarska
Errata do tomu I: „Podstawy pielęgniarstwa.

Założenia teoretyczne" 977
16 Tom II
Przedmowa
PRZEDMOWA
Książka „Podstawy pielęgniarstwa. Wybrane działania pielęg-

niarskie" jest kontynuacją treści zawartych w tomie pierwszym
„Podstawy pielęgniarstwa. Założenia teoretyczne". Tom drugi pod-
ręcznika stanowi swoisty przewodnik pomocny studentowi w zdo-
bywaniu i kształtowaniu umiejętności specyficznych dla zawodu
pielęgniarki.
Nurtem przewodnim rozważań stanowiących podstawę opra-
cowania książki, którą oddajemy do rąk Czytelnika, są wybrane
działania pielęgniarki realizowane w praktyce zawodowej. „Podsta-
wy pielęgniarstwa" stanowią wprowadzenie w świat praktycznej
pomocy drugiemu człowiekowi, pozostającemu w różnych sytua-
cjach zdrowia, jego zagrożenia lub choroby. Szeroki przekrój
działań wyrażający się w poszczególnych zadaniach realizowanych
przez pielęgniarki ułatwi Czytelnikowi dobór odpowiednich metod
i sposobów postępowania w zależności od stanu pacjenta, co stano-
wi jednocześnie swego rodzaju uniwersalność wydania, do którego
mogą sięgać także osoby posiadające pełne kwalifikacje zawodowe.
W strukturze podręcznika konsekwentnie przedstawiono ko-
lejno działania wynikające z bezpośrednich funkcji zawodowych
pielęgniarki, tj. opiekuńczej, profilaktycznej, diagnostycznej, reha-
bilitacyjnej i wychowawczej. Każdy z bloków tematycznych zawie-
ra podstawowe uwarunkowania realizacji tych działań i odniesie-
nie do aktualnych regulacji prawnych w tym zakresie. Szeroko roz-
budowany jest dział dotyczący postępowania opiekuńczego pielęg-
niarki. Redaktorzy wychodzą bowiem z założenia, że najstarsza
i najbardziej unikatowa dziedzina działalności pielęgniarek w ich
przygotowaniu podstawowym do zawodu nie może być potrakto-
wana fragmentarycznie. Chcą także przełamać mit o pielęgnowa-
niu, w którym pielęgnowanie to nie tylko „chęci i ręce pielęgniar-
ki", ale i rzetelna wiedza. W części tej zaprezentowane zostały
najnowocześniejsze i dostępne na rynku materiały, środki i sprzęt
wykorzystywany do pielęgnacji pacjentów z ograniczoną wydolno-
ścią samoobsługową.
Kolejny proponowany dział dotyczy działań profilaktycznych
w pracy pielęgniarki. W tej części zaprezentowane zostały standar-
dy profilaktyki powikłań wynikających z długotrwałego unierucho-
Częśćl 17
mienia pacjenta, łącznie z koniecznymi metodami i technikami
postępowania.
Dział dotyczący podstawowych działań diagnostycznych pielę-
gniarki zawiera nowy obszar, a mianowicie udział pielęgniarki
w ocenie stanu zdrowia i prowadzenie badania fizykalnego dla ce-
lów opieki pielęgniarskiej. Zaprezentowane zostały tu metody ba-
dania fizykalnego oraz sposoby oceny prawidłowości i podstawo-
wych zaburzeń poszczególnych funkcji organizmu. Dział ten obej-
muje także omówienie metod i technik wykonania badań i testów
wynikających z udziału pielęgniarki w procesie diagnostyki medy-
cznej. Przedstawiono także nowoczesne metody pobierania mate-
riałów do badań, wykonywania pomiarów i testów diagnostycz-
nych oraz asystowania pielęgniarki w diagnostyce realizowanej
przez lekarza.
Równie obszerny jak wcześniejszy jest dział podręcznika po-
święcony kształtowaniu umiejętności w zakresie realizacji postę-
powania leczniczego. Umiejętności z tego bloku należą do czynno-
ści dość złożonych, w których sukces osiąga się pokonując kolejne
„problemy" w kształtowaniu precyzyjnych ruchów. Najlepszą me-
todą przygotowania studentów do opanowania tych umiejętności
są opisy struktury czynności, uzupełnione rycinami.
Dwa kolejne bloki tematyczne przedstawiają podstawowe
działania rehabilitacyjne i edukacyjne w pracy pielęgniarki. Zapre-
zentowano w nich podstawowe metody wykorzystywane przez pie-
lęgniarkę w pracy z pacjentem w procesie rehabilitacji i edukacji.
Reasumując, należy stwierdzić, że pielęgniarstwo jako dziedzina
praktyki zawodowej, dynamicznie rozwijającej się w obliczu prze-
mian społeczno-kulturowych poszukuje ciągle nowych, kreatyw-
nych rozwiązań problemów zdrowotnych, satysfakcjonujących
współczesnych odbiorców świadczeń pielęgniarskich, jak również
same pielęgniarki.
Przekazując Czytelnikom kompendium wiedzy teoretycznej
i praktycznej z zakresu współczesnego pielęgniarstwa jesteśmy
głęboko przekonane, że treści zawarte w tej książce przyczynią się
do wszechstronnego rozwoju zawodowego pielęgniarek, będącego
filarem tworzenia współczesnego oblicza pielęgniarstwa polskiego.
Redaktorzy tej książki mieli ogromne szczęście uzyskać od wie-
lu osób pomoc na każdym etapie jej opracowywania. Nie sposób wy-
mienić w tym miejscu wszystkich tych, którzy przyczynili się do
ostatecznego kształtu podręcznika. Dziękujemy wszystkim, którzy
w sposób bezpośredni lub pośredni przyczynili się do tworzenia tej
książki; imienne podziękowania kierujemy natomiast do kilku
osób. Pragniemy wyrazić szczególną wdzięczność Recenzentom
książki: Dr hab. n. med. Irenie Karwat, prof. nadzw. Akademii Me-
18 Tom II
Przedmowa
Bacznej w Lublinie; Dr hab. n. med. Kornelii Kędziora-Kornato-

ilrókiej, prof. nadzw. Akademii Medycznej w Bydgoszczy; Dr hab. n.
Itned. Elżbiecie Krajewskiej-Kułak, prof. nadzw. Akademii Medycz-
|aej w Białymstoku; Dr hab. n. med. Annie Ksykiewicz-Dorocie,
| prof. nadzw. Akademii Medycznej w Lublinie za szczególną
ii dogłębną analizę treści zawartych na łamach podręcznika oraz
^ cenne wskazówki wpływające na jego ostateczny kształt.
' Podziękowania szczególne składamy Prof. dr hab. Irenie Wroń-
słdej, Dziekan Wydziału Pielęgniarstwa i Nauk o Zdrowiu, Prze-
wodniczącej Krajowej Rady Akredytacyjnej Szkolnictwa Medycz-
nego, która była inicjatorką koncepcji stworzenia serii podręczni-
: ków „Biblioteka Pielęgniarki Profesjonalistki". W tej serii mieści
się przekazywana do rąk Państwa książka „Podstawy pielęgniar-
stwa".
Redaktorzy
Części 19
Część I
DZIAŁANIA OPIEKUŃCZE
W PRACY PIELĘGNIARKI
Rozdział 1
PODSTAWY DZIAŁAŃ
IPIEKUŃCZYCH PIELĘGNIARKI
Barbara Ślusarska
PO ZAPOZNANIU SIĘ Z TREŚCIĄ ROZDZIAŁU Cele rozdziału
I WYKONANIU ZAPLANOWANYCH ĆWICZEŃ
SPRAWDZAJĄCYCH STUDENT POWINIEN:
• zdefiniować pojęcia: opieka, opiekować się,
opiekuńczość;
• określić relacje zachodzące pomiędzy opieką,
opiekowaniem się, działaniami opiekuńczymi
i opiekuńczością;
• omówić czynniki warunkujące działania opiekuńcze
w pracy pielęgniarki;
• znać wyznaczniki oceny zakresu działań opiekuńczych
pielęgniarki;
• umieć zastosować poznane narzędzia oceny
wydolności samoobsługowej u pacjenta;
• zaplanować zakres koniecznej pomocy w zależności od
dokonanego rozpoznania stanu samodzielności
pacjenta.
I 1.1. Uwarunkowania działań

opiekuńczych pielęgniarki
Działania opiekuńcze pielęgniarki mieszczą się w obszarze Wstęp
szeroko rozumianej opieki. Opieka definiowana jest jako swoista
działalność, która sprowadza się zawsze do zaspokajania ponad-
podmiotowych potrzeb jednostki. Potrzeby ponadpodmiotowe to
potrzeby ludzkie, których podopieczni nie są zdolni (przejściowo
Części 23
ruasiawy <*"orq*> opiekuńczych
lub trwale, częściowo lub całkowicie) samodzielnie zaspokoić i re- okresie imponującego znaczenia opieki pielęgniarskiej w tworzeniu
gulować, gdyż wykraczają one poza ich możliwości (Gajewska G., warunków do przywracania i utrzymywania zdrowia oraz życia lu-
1997). Widocznym przejawem opieki jest aktywność człowieka dzkiego, nastąpiła okresowa stagnacja w kreowaniu opiekuńczości,
ipiekować się" w postaci „opiekowania się", którą wyraża działaniami opiekuń- na co niewątpliwie miał wpływ intensywny rozwój nauki i techni-
czymi. Pod pojęciem opiekować się kryją się następujące znacze- ki, który zaczął dominować w opiece nad człowiekiem. F. Abdelah
nia: „zajmować się, uważać na kogoś, udzielać pomocy, troszczyć (1960) zwracała, uwagę, że w tym czasie lekarze przejmowali coraz
się, dbać, doglądać, czuwać, pocieszać, roztaczać ochronę, chronić więcej nowych obowiązków wynikających z rozwoju techniki
kogoś, utrzymywać kogoś" (Szymczak M., 1999). Zatem działania w medycynie, a w medycynie zapanował nurt postrzegania czło-
opiekuńcze są nośnikiem szeroko interpretowanego opiekowania wieka i jego choroby przez pryzmat układów i narządów organizmu
się cechującego opiekę. Powyższe rozważania dotyczące terminolo- poddawanych leczeniu. Natomiast pielęgniarki zaczęły chętnie
gii opieka, opiekować się, działania opiekuńcze i zachodzących po- pełnić rolę asystenta lekarza, obsługując sprzęt, aparaturę bądź wy-
lefinicja opieki między nimi relacji można podsumować, cytując definicję opieki konując prace administracyjne. Jednocześnie następowała stopnio-
ujmującej aspekt analizy zjawiska, bez którego definiowanie staje wa eliminacja tych zadań, które stanowiły domenę pielęgniarstwa,
się niepełne. J.N. Hali (1992) określa opiekę jako serię długofalo- a polegały na pomocy człowiekowi w zakresie podstawowych czyn-
wych i trwałych interakcji pomiędzy dwojgiem lub większą liczbą ności życiowych w sytuacji choroby i niepełnosprawności.
ludzi, których przedmiotem jest ochrona, zapobieganie, pomoc, Obecnie coraz częściej z większym przekonaniem oraz z rze-
wsparcie, niesienie ulgi. W analizie zjawiska, jakim jest opieka, au- telną wiedzą naukową powracamy do dobrej tradycji opieki pielęg-
tor zwraca uwagę na cztery składniki, które istnieją zawsze niezale- niarskiej, odkrywając na nowo znaczenie i wartość jednej z podsta-
żnie od sytuacji, jakie towarzyszą interakcjom podczas sprawowa- wowych funkcji pielęgniarki - funkcji opiekuńczej, która współcze-
nia opieki: śnie w świecie pielęgniarstwa uznawana jest za najbardziej swoistą
Model opieki • zestaw przekonań lub założeń filozoficznych, które nadają i unikatową dla zawodu pielęgniarki. Unikatowość funkcji opiekuń- Unikatowość funkcji
enty składowe kierunek opiece (czasami mogą one być całkowicie niena- czej i zadań w niej zawartych oznacza, że tylko pielęgniarka jest pro- opiekuńczej
zwane); fesjonalistą przygotowanym zawodowo do pełnienia tej funkcji,
• zestaw celów i intencji sprawiających, że można ustanawiać a jednocześnie posiada w tym zakresie pełną autonomię działania.
cele szczegółowe dla konkretnych czynności opiekuńczych; Działania przypisane funkcji opiekuńczej pielęgniarka może
• zestaw działań i czynności podkreślających to, co rzeczywiś- wypełniać wobec odbiorców usług w różnym stanie i wieku oraz
cie ma miejsce w relacji opiekuńczej; wwielu miejscach sprawowania opieki (zakłady opieki zdrowotnej,
• emocje i uczucia, które towarzyszą opiece (Hali J.N., 1992). dom rodzinny pacjenta, dom pomocy społecznej). Swoistość opieki Swoistość funkcji
lia opiekuńcze Działania opiekuńcze są jednym z najstarszych przejawów pielęgniarskiej (w szerokim ujęciu) i mieszczącej się w jej ramach opiekuńczej
ielęgniarstwie aktywności człowieka, podejmowanej wobec drugiej osoby w sytu- funkcji opiekuńczej (w ujęciu wąskim) nacechowana jest opiekuń-
acji, gdy występuje ograniczenie lub brak możliwości zaspokajania czością. Opiekuńczość postrzegana jest jako intencja tworzenia su- Definicja opiekuńczości
przez nią podstawowych potrzeb. Bez nich niejednokrotnie niemo- biektywnego sensu odczuwania troski przez pacjenta. Odczuwanie
żliwe byłoby utrzymanie życia, a także zachowanie i przywracanie troski jest istotą dobrostanu i podstawą istnienia poczucia bezpie-
zdrowia. Dbanie i troszczenie się o zaspokajanie podstawowych po- czeństwa uzyskiwanego dzięki zachowaniom innych, np. pielęg-
trzeb życiowych człowieka, dbanie o samego siebie oraz pomaganie niarek, rodziny (Larson, 1986). Opiekuńczość w pielęgniarstwie
innym, gdy z jakichś powodów nie są w stanie sami tego czynić, oparta jest na koncepcji postrzegania osoby pacjenta holistycznie,
było od zarania dziejów podstawą intuicyjnych zachowań ludzkich. gdzie jej odniesieniami są następujące wymiary dotyczące:
Od czasu gdy pielęgnowanie zaczęło funkcjonować w formie zawo- • ludzkiego charakteru, Opiekuńczość
dowej (druga połowa XIX wieku) działania opiekuńcze (wyuczone) • moralnego obowiązku, - koncepcje
stały się immanentną treścią zawodowego pielęgnowania. Ich zna- • wzruszenia,
czenie podkreślała, a wartość eksponowała w nowatorski sposób F. • interpersonalnych relacji,
Nightingale, która szczegółowo określała, czym jest, a czym nie • terapeutycznych interwencji (Morse i wsp., 1991).
jest pielęgnowanie. Dzieje rozwoju pielęgniarstwa dowodzą, że po
Tom II Część,! 25
ruasiawy <*"orq*> opiekuńczych
lub trwale, częściowo lub całkowicie) samodzielnie zaspokoić i re- okresie imponującego znaczenia opieki pielęgniarskiej w tworzeniu
gulować, gdyż wykraczają one poza ich możliwości (Gajewska G., warunków do przywracania i utrzymywania zdrowia oraz życia lu-
1997). Widocznym przejawem opieki jest aktywność człowieka dzkiego, nastąpiła okresowa stagnacja w kreowaniu opiekuńczości,
ipiekować się" w postaci „opiekowania się", którą wyraża działaniami opiekuń- na co niewątpliwie miał wpływ intensywny rozwój nauki i techni-
czymi. Pod pojęciem opiekować się kryją się następujące znacze- ki, który zaczął dominować w opiece nad człowiekiem. F. Abdelah
nia: „zajmować się, uważać na kogoś, udzielać pomocy, troszczyć (1960) zwracała, uwagę, że w tym czasie lekarze przejmowali coraz
się, dbać, doglądać, czuwać, pocieszać, roztaczać ochronę, chronić więcej nowych obowiązków wynikających z rozwoju techniki
kogoś, utrzymywać kogoś" (Szymczak M., 1999). Zatem działania w medycynie, a w medycynie zapanował nurt postrzegania czło-
opiekuńcze są nośnikiem szeroko interpretowanego opiekowania wieka i jego choroby przez pryzmat układów i narządów organizmu
się cechującego opiekę. Powyższe rozważania dotyczące terminolo- poddawanych leczeniu. Natomiast pielęgniarki zaczęły chętnie
gii opieka, opiekować się, działania opiekuńcze i zachodzących po- pełnić rolę asystenta lekarza, obsługując sprzęt, aparaturę bądź wy-
lefinicja opieki między nimi relacji można podsumować, cytując definicję opieki konując prace administracyjne. Jednocześnie następowała stopnio-
ujmującej aspekt analizy zjawiska, bez którego definiowanie staje wa eliminacja tych zadań, które stanowiły domenę pielęgniarstwa,
się niepełne. J.N. Hali (1992) określa opiekę jako serię długofalo- a polegały na pomocy człowiekowi w zakresie podstawowych czyn-
wych i trwałych interakcji pomiędzy dwojgiem lub większą liczbą ności życiowych w sytuacji choroby i niepełnosprawności.
ludzi, których przedmiotem jest ochrona, zapobieganie, pomoc, Obecnie coraz częściej z większym przekonaniem oraz z rze-
wsparcie, niesienie ulgi. W analizie zjawiska, jakim jest opieka, au- telną wiedzą naukową powracamy do dobrej tradycji opieki pielęg-
tor zwraca uwagę na cztery składniki, które istnieją zawsze niezale- niarskiej, odkrywając na nowo znaczenie i wartość jednej z podsta-
żnie od sytuacji, jakie towarzyszą interakcjom podczas sprawowa- wowych funkcji pielęgniarki - funkcji opiekuńczej, która współcze-
nia opieki: śnie w świecie pielęgniarstwa uznawana jest za najbardziej swoistą
Model opieki • zestaw przekonań lub założeń filozoficznych, które nadają i unikatową dla zawodu pielęgniarki. Unikatowość funkcji opiekuń- Unikatowość funkcji
enty składowe kierunek opiece (czasami mogą one być całkowicie niena- czej i zadań w niej zawartych oznacza, że tylko pielęgniarka jest pro- opiekuńczej
zwane); fesjonalistą przygotowanym zawodowo do pełnienia tej funkcji,
• zestaw celów i intencji sprawiających, że można ustanawiać a jednocześnie posiada w tym zakresie pełną autonomię działania.
cele szczegółowe dla konkretnych czynności opiekuńczych; Działania przypisane funkcji opiekuńczej pielęgniarka może
• zestaw działań i czynności podkreślających to, co rzeczywiś- wypełniać wobec odbiorców usług w różnym stanie i wieku oraz
cie ma miejsce w relacji opiekuńczej; wwielu miejscach sprawowania opieki (zakłady opieki zdrowotnej,
• emocje i uczucia, które towarzyszą opiece (Hali J.N., 1992). dom rodzinny pacjenta, dom pomocy społecznej). Swoistość opieki Swoistość funkcji
lia opiekuńcze Działania opiekuńcze są jednym z najstarszych przejawów pielęgniarskiej (w szerokim ujęciu) i mieszczącej się w jej ramach opiekuńczej
ielęgniarstwie aktywności człowieka, podejmowanej wobec drugiej osoby w sytu- funkcji opiekuńczej (w ujęciu wąskim) nacechowana jest opiekuń-
acji, gdy występuje ograniczenie lub brak możliwości zaspokajania czością. Opiekuńczość postrzegana jest jako intencja tworzenia su- Definicja opiekuńczości
przez nią podstawowych potrzeb. Bez nich niejednokrotnie niemo- biektywnego sensu odczuwania troski przez pacjenta. Odczuwanie
żliwe byłoby utrzymanie życia, a także zachowanie i przywracanie troski jest istotą dobrostanu i podstawą istnienia poczucia bezpie-
zdrowia. Dbanie i troszczenie się o zaspokajanie podstawowych po- czeństwa uzyskiwanego dzięki zachowaniom innych, np. pielęg-
trzeb życiowych człowieka, dbanie o samego siebie oraz pomaganie niarek, rodziny (Larson, 1986). Opiekuńczość w pielęgniarstwie
innym, gdy z jakichś powodów nie są w stanie sami tego czynić, oparta jest na koncepcji postrzegania osoby pacjenta holistycznie,
było od zarania dziejów podstawą intuicyjnych zachowań ludzkich. gdzie jej odniesieniami są następujące wymiary dotyczące:
Od czasu gdy pielęgnowanie zaczęło funkcjonować w formie zawo- • ludzkiego charakteru, Opiekuńczość
dowej (druga połowa XIX wieku) działania opiekuńcze (wyuczone) • moralnego obowiązku, - koncepcje
stały się immanentną treścią zawodowego pielęgnowania. Ich zna- • wzruszenia,
czenie podkreślała, a wartość eksponowała w nowatorski sposób F. • interpersonalnych relacji,
Nightingale, która szczegółowo określała, czym jest, a czym nie • terapeutycznych interwencji (Morse i wsp., 1991).
jest pielęgnowanie. Dzieje rozwoju pielęgniarstwa dowodzą, że po
Tom II Część,! 25
i uziuian opieKunczycn met
Opiekuńczość Opiekuńczość w pracy pielęgniarki postrzeganej jako proces • uprawnienia do samodzielnej realizacji zadań opiekuńczych
a pielęgnowanie interakcji pomiędzy opiekunem a podopiecznym zawiera w sobie w praktyce,
elementy działań, zachowań, emocji i komunikatów, przez które • staż pracy, doświadczenie zawodowe i doskonalenie zawo-
pielęgniarka wpływa na innego człowieka, jako niepowtarzalną dowe,
osobę, postrzega jego odczucia i nastawienie, szanuje jego godność • postawa zawodowa pielęgniarki, w której istotnym elemen-
i niezależność oraz stwarza mu szansę na odczucia własnej warto- tem są cechy osobowości nakierowane na troskę, chęć po-
ści jako człowieka. Takie spojrzenie na sytuację pacjenta, akcepto- mocy, nastawienie do drugiej osoby,-
wanie jego indywidualności, niepowtarzalności i autonomii, stwa- b) czynniki związane z osobą pacjenta i/lub rodziny:
rzanie poczucia ludzkiej godności nie jest możliwe bez warunków
• zaangażowanie pacjenta i/lub rodziny w działania opiekuńcze;
zapewniających istnienie opiekuńczości w relacjach pielęgniarka -
c) czynniki związane z organizacją i funkcjonowaniem miejsca
pacjent, tj. wczucie się i empatia, wrażliwość, kompetencje i znajo- sprawowania opieki:
mość zawodu, pewność siebie i zaufanie, obowiązkowość i zaanga-
• wyposażenie w materiały i sprzęt pomocny w działaniach
żowanie oraz sumienność i uczciwość (Brykczyńska, 1993). Opie-
opiekuńczych,
kuńczość jako swoista cecha charakteryzująca sytuacje opiekuńcze
• organizacja pracy w miejscu sprawowania opieki (metoda
występujące w relacji pacjent - pielęgniarka jest jednocześnie
pracy z pacjentem, motywacja do pracy, stosunek do wyko-
społecznym oczekiwaniem odbiorców świadczeń pielęgniarskich
nywanych zadań, zadowolenie z pracy).
na podstawową, a jednocześnie niepowtarzalną i bezcenną ofertę
Poniżej zostaną przeanalizowane czynniki związane z osobą
współczesnego pielęgniarstwa dla wszystkich tych, którzy w mniej-
pielęgniarki oraz z osobą pacjenta i/lub jego rodziną jako te, które
szym lub większym zakresie korzystają z form zawodowego pielęg-
są spójne z zagadnieniami omawianymi w dalszej części roz-
nowania.
działów.
miki warunkujące Realizacja zadań opiekuńczych uwarunkowana jest różnymi
ałania opiekuńcze czynnikami. Wielu autorów próbowało wskazać na czynniki deter-
Przygotowanie zawodowe do sprawowania funkcji opiekun- Przygotowanie
minujące realizację tych działań. Niewątpliwie jednym z nich jest czej i uzyskane kwalifikacje pielęgniarki stanowią podstawę wa- zawodowe a działania
środowisko, w którym świadczona jest opieka, obejmujące warunki runkującą jakość świadczonych usług opiekuńczych. Umiejętność opiekuńcze
o charakterze fizycznym i psychospołecznym. W środowisku tym oceny stanu pacjenta pod kątem jego wydolności opiekuńczej w sy-
można wyróżnić czynniki obiektywne i subiektywne (Tobiasz-Adam- tuacji choroby, niepełnosprawności pozwala na określenie zakresu
czyk, 1996). Do czynników obiektywnych należą: fizyczne warunki zadań w ramach funkcji opiekuńczej realizowanej przez pielęgniar-
pracy, lokalizacja stanowiska pracy, rodzaj narzędzi i urządzeń kę. Natomiast wiedza o sposobach, metodach i technikach oraz
wykorzystywanych w toku pracy, społeczne warunki związane z or- umiejętność ich zastosowania u pacjenta w zależności od jego sta-
ganizacją pracy i relacjami między pracownikami. Do czynników su- nu oraz nasilenie cechy opiekuńczości w relacjach pacjent - pielęg-
biektywnych zaliczamy: motywację pracownika do pracy, stosunek niarka określają charakter pracy opiekuńczej z pacjentem.
do wykonywanego zawodu, zadowolenie z wykonywanej pracy. Uprawnienia pielęgniarki do sprawowania opieki nad pacjen- Uprawnienia pielęgniarki
Spośród innych elementów mających wpływ na jakość świad- tem w Polsce regulują dokumenty: Ustawa z dnia 5 lipca 1996 r. do działań opiekuńczych
czeń w zakresie funkcji opiekuńczej należy wymienić: stan i wiek o zawodach pielęgniarki i położnej oraz Rozporządzenie Ministra
podopiecznego, indywidualną reakcję pacjenta na stosowane meto- Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 2 września 1997 r. w sprawie
dy leczenia, miejsce, w którym opieka jest świadczona oraz liczeb- zakresu i rodzaju świadczeń zapobiegawczych, leczniczych i reha-
ność, wykorzystanie i kwalifikacje kadry pielęgniarskiej, organiza- bilitacyjnych wykonywanych przez pielęgniarkę samodzielnie bez
cję i wyposażenie stanowiska pracy. Systematyzując wielość czyn- zlecenia lekarskiego. Zakres samodzielnych świadczeń pielęgniarki
ników kształtujących realizację funkcji opiekuńczej sprawowanej w praktyce opiekuńczej zależny jest także od delegowania upraw-
przez pielęgniarki w toku pielęgnowania zawodowego, można je nień pielęgniarkom przez nadrzędnie funkcjonującą w zespole tera-
podzielić na: peutycznym grupę lekarzy. Współpraca lekarzy z pielęgniarkami w
czynniki związane z osobą pielęgniarki: zakresie szeroko pojętych działań diagnostyczno-terapeutycznych
Podział czynników a)
kujących działania
może nasuwać przypuszczenie zależności pielęgniarek w zakresie
• kwalifikacje zawodowe pielęgniarki,
opiekuńcze działań opiekuńczych. Obecne w praktyce złudne przekonanie
Tom II Część I 11
i uziuian opieKunczycn met
Opiekuńczość Opiekuńczość w pracy pielęgniarki postrzeganej jako proces • uprawnienia do samodzielnej realizacji zadań opiekuńczych
a pielęgnowanie interakcji pomiędzy opiekunem a podopiecznym zawiera w sobie w praktyce,
elementy działań, zachowań, emocji i komunikatów, przez które • staż pracy, doświadczenie zawodowe i doskonalenie zawo-
pielęgniarka wpływa na innego człowieka, jako niepowtarzalną dowe,
osobę, postrzega jego odczucia i nastawienie, szanuje jego godność • postawa zawodowa pielęgniarki, w której istotnym elemen-
i niezależność oraz stwarza mu szansę na odczucia własnej warto- tem są cechy osobowości nakierowane na troskę, chęć po-
ści jako człowieka. Takie spojrzenie na sytuację pacjenta, akcepto- mocy, nastawienie do drugiej osoby,-
wanie jego indywidualności, niepowtarzalności i autonomii, stwa- b) czynniki związane z osobą pacjenta i/lub rodziny:
rzanie poczucia ludzkiej godności nie jest możliwe bez warunków
• zaangażowanie pacjenta i/lub rodziny w działania opiekuńcze;
zapewniających istnienie opiekuńczości w relacjach pielęgniarka -
c) czynniki związane z organizacją i funkcjonowaniem miejsca
pacjent, tj. wczucie się i empatia, wrażliwość, kompetencje i znajo- sprawowania opieki:
mość zawodu, pewność siebie i zaufanie, obowiązkowość i zaanga-
• wyposażenie w materiały i sprzęt pomocny w działaniach
żowanie oraz sumienność i uczciwość (Brykczyńska, 1993). Opie-
opiekuńczych,
kuńczość jako swoista cecha charakteryzująca sytuacje opiekuńcze
• organizacja pracy w miejscu sprawowania opieki (metoda
występujące w relacji pacjent - pielęgniarka jest jednocześnie
pracy z pacjentem, motywacja do pracy, stosunek do wyko-
społecznym oczekiwaniem odbiorców świadczeń pielęgniarskich
nywanych zadań, zadowolenie z pracy).
na podstawową, a jednocześnie niepowtarzalną i bezcenną ofertę
Poniżej zostaną przeanalizowane czynniki związane z osobą
współczesnego pielęgniarstwa dla wszystkich tych, którzy w mniej-
pielęgniarki oraz z osobą pacjenta i/lub jego rodziną jako te, które
szym lub większym zakresie korzystają z form zawodowego pielęg-
są spójne z zagadnieniami omawianymi w dalszej części roz-
nowania.
działów.
miki warunkujące Realizacja zadań opiekuńczych uwarunkowana jest różnymi
ałania opiekuńcze czynnikami. Wielu autorów próbowało wskazać na czynniki deter-
Przygotowanie zawodowe do sprawowania funkcji opiekun- Przygotowanie
minujące realizację tych działań. Niewątpliwie jednym z nich jest czej i uzyskane kwalifikacje pielęgniarki stanowią podstawę wa- zawodowe a działania
środowisko, w którym świadczona jest opieka, obejmujące warunki runkującą jakość świadczonych usług opiekuńczych. Umiejętność opiekuńcze
o charakterze fizycznym i psychospołecznym. W środowisku tym oceny stanu pacjenta pod kątem jego wydolności opiekuńczej w sy-
można wyróżnić czynniki obiektywne i subiektywne (Tobiasz-Adam- tuacji choroby, niepełnosprawności pozwala na określenie zakresu
czyk, 1996). Do czynników obiektywnych należą: fizyczne warunki zadań w ramach funkcji opiekuńczej realizowanej przez pielęgniar-
pracy, lokalizacja stanowiska pracy, rodzaj narzędzi i urządzeń kę. Natomiast wiedza o sposobach, metodach i technikach oraz
wykorzystywanych w toku pracy, społeczne warunki związane z or- umiejętność ich zastosowania u pacjenta w zależności od jego sta-
ganizacją pracy i relacjami między pracownikami. Do czynników su- nu oraz nasilenie cechy opiekuńczości w relacjach pacjent - pielęg-
biektywnych zaliczamy: motywację pracownika do pracy, stosunek niarka określają charakter pracy opiekuńczej z pacjentem.
do wykonywanego zawodu, zadowolenie z wykonywanej pracy. Uprawnienia pielęgniarki do sprawowania opieki nad pacjen- Uprawnienia pielęgniarki
Spośród innych elementów mających wpływ na jakość świad- tem w Polsce regulują dokumenty: Ustawa z dnia 5 lipca 1996 r. do działań opiekuńczych
czeń w zakresie funkcji opiekuńczej należy wymienić: stan i wiek o zawodach pielęgniarki i położnej oraz Rozporządzenie Ministra
podopiecznego, indywidualną reakcję pacjenta na stosowane meto- Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 2 września 1997 r. w sprawie
dy leczenia, miejsce, w którym opieka jest świadczona oraz liczeb- zakresu i rodzaju świadczeń zapobiegawczych, leczniczych i reha-
ność, wykorzystanie i kwalifikacje kadry pielęgniarskiej, organiza- bilitacyjnych wykonywanych przez pielęgniarkę samodzielnie bez
cję i wyposażenie stanowiska pracy. Systematyzując wielość czyn- zlecenia lekarskiego. Zakres samodzielnych świadczeń pielęgniarki
ników kształtujących realizację funkcji opiekuńczej sprawowanej w praktyce opiekuńczej zależny jest także od delegowania upraw-
przez pielęgniarki w toku pielęgnowania zawodowego, można je nień pielęgniarkom przez nadrzędnie funkcjonującą w zespole tera-
podzielić na: peutycznym grupę lekarzy. Współpraca lekarzy z pielęgniarkami w
czynniki związane z osobą pielęgniarki: zakresie szeroko pojętych działań diagnostyczno-terapeutycznych
Podział czynników a)
kujących działania
może nasuwać przypuszczenie zależności pielęgniarek w zakresie
• kwalifikacje zawodowe pielęgniarki,
opiekuńcze działań opiekuńczych. Obecne w praktyce złudne przekonanie
Tom II Część I 11
Barbara Ślusarska
1.1. Uwarunkowania działań opiekuńczych pielęgniarki
o podległości funkcjonalnej pielęgniarki może zawężać i spłycać

znaczenie działań opiekuńczych, co z pewnością jest niekorzystne
z punktu widzenia odbiorcy świadczeń.
Doskonalenie Staż pracy, doświadczenie zawodowe i doskonalenie zawodo-
i doświadczenie we - te trzy elementy rzutujące na jakość świadczeń opiekuńczych
zawodowe a działania powinny być wprost proporcjonalne względem siebie, aby zapew-
opiekuńcze n
^ odpowiedni poziom wykonawstwa i autonomię działań opie-
kuńczych. Dłuższy staż pracy pielęgniarki prawie zawsze koreluje
z nabywaniem doświadczenia zawodowego, lecz te dwie zmienne
powinny iść w parze z doskonaleniem zawodowym pielęgniarek, tj.
stałym uczestnictwem w różnych formach pogłębiania i poszerza-
nia wiedzy oraz umiejętności zawodowych (kursy, specjalizacje,
studia, samokształcenie).
Postawa zawodowa Postawa zawodowa określana jest jako stosunek jednostki
a działania opiekuńcze - nosiciela roli zawodowej - do wykonywanego zawodu. W ujęciu
strukturalnym obejmuje stosunek emocjonalno-oceniający do za-
wodu, wiedzę i przekonania o zawodzie oraz programy działania
zawodowego. Jest ogółem względnie trwałych przekonań o zawo-
dzie i dyspozycji do zawodu, ocen i zachowań w roli zawodowej
(Widomska-Czekajska T., Górajek-Jóźwik}., 1996). Kształtowanie
opiekuńczości w postawie zawodowej wśród praktyków zawodowe-
go pielęgnowania nie jest łatwe. Kreowanie wśród pielęgniarek po-
stawy obdarzonej znamionami poszukiwania i odkrywania tego, co
może być ułatwieniem dla człowieka i pomaganiem mu, wymaga
dużej osobniczej wrażliwości i znajomości potrzeb ludzkich we
wszystkich wymiarach. Wyrażone przez pielęgniarki w praktyce za-
wodowej postawy odzwierciedlają się jako praca twórcza, w której
każda pielęgniarka powinna wykazywać indywidualne podejście do
każdego pacjenta powierzonego jej opiece oraz każdego rutynowego
działania.
Najtrafniej postawę zawodową, która zawiera w sobie kompo-
nent opiekuńczości jako swoistej wartości profesji, określiła Virgi-
nia Henderson (1969), która parafrazowała przydatność pielęgniar-
ki dla pacjenta w sposób następujący: „pielęgniarka nierzadko staje
się świadomością człowieka, który utracił świadomość, ukocha-
niem życia dla samobójcy, nogą amputowanego, oczami tego, który
świeżo utracił wzrok, środkiem lokomocji dla noworodka, źródłem
wiedzy i zaufania dla młodej matki oraz rzecznikiem tych, którzy
nie mogą i nie chcą mówić". Wypracowanie tak głębokiej świado-
mości opiekuńczej w postawie zawodowej pielęgniarek daje szansę
na pełniejszą realizację funkcji opiekuńczej wobec wszystkich
oczekujących takiej pomocy, niezależnie od innych zmiennych wa-
runkujących jej realizację.
28 Tom II
Rozdział 1
Podstawy działań opiekuńczych pielęgniarki
I 1.2. Zakres i charakter działań

opiekuńczych pielęgniarki
Działania opiekuńcze, będące uszczegółowieniem zadań Wstęp
wchodzących w skład funkcji opiekuńczej pielęgniarki, stanowią
charakterystykę społecznego postrzegania roli zawodowej pielęg-
niarki. Zakres i charakter powyższych działań może być zróżnico-
wany w kontekście oczekiwań poszczególnych odbiorców tych
świadczeń. Punktem wyjścia dla szczegółowego określenia jedne-
go z bardziej mierzalnych zakresów działań opiekuńczych pielęg-
niarki w odniesieniu do pacjenta było pojęcie „ograniczona spraw-
ność ruchowa" - rozumiana jako niemożność wykonywania
„zwykłych czynności" właściwych danej osobie. Ograniczona
sprawność ruchowa człowieka najczęściej jest wynikiem zabu-
rzeń sfery biologicznej, które rzutują także na funkcjonowanie
psychiczne i społeczne jednostki. Zatem działania opiekuńcze,
mimo że najczęściej odnoszą się do biologicznych aspektów fun-
kcjonowania człowieka, nie pozostają bez związku z elementami
działań charakterystycznymi dla psychoterapii elementarnej i so-
cjoterapii.
W socjologii choroby - nauce rozpatrującej aspekt funkcjono- Skale oceniające
wania człowieka w sytuacji choroby - ze względu na inne podej- sprawność
ście do zagadnień oceny stanu zdrowia, znacznie wcześniej niż czynnościową człowieka
w pielęgniarstwie tworzono narzędzia do oceny sprawności czyn-
nościowej człowieka, określającej zdolność do wykonywania
działań ukierunkowanych na zaspokajanie podstawowych po-
trzeb życiowych (spożywanie posiłków, poruszanie się, czynności
higieniczne itp.). Opracowano kilka narzędzi służących do
określania możliwości w zakresie podstawowych oraz złożonych
1
czynności w życiu codziennym. Jednym z podstawowych narzędzi
; oceniających stopień samodzielności w zakresie wydolności sa-
\ moobsługowej są Skale Codziennej Aktywności Życiowej - Index
. Acńvityof DailyLiving (tab. 1) orazInstrumentalDailyLAvingActi-
rity (tab. 2) (Katz S., 1976). Skale te zmierzają do określenia stop-
nia możliwości samodzielnego wykonywania podstawowych czyn-
ności życia codziennego. Możliwości w tym zakresie są o tyle łatwe
| d o ustalenia, że każdy człowiek z optymalnym poziomem funkcjo-
s ftowania może te czynności dnia codziennego wykonywać samo-
i dzielnie.
Inny rodzaj skali oceniającej cztery rodzaje aktywności zapro- Skala Williamsa
Iponowali Williams S. i wsp. (1967). Skala ta obejmowała nastę-
Ipujące czynności:
Części 29
Barbara Ślusarska
1.2. Zakres i charakter działań opiekuńczych pielęgniarki
Tabela 1. Skala Aktywności Dziennego Życia-IndexADL (Actwity of Daily

Uving)
lndex ADL - Activity of Daily Liying

1. Samodzielność w ubieraniu się
2. Samodzielność w kładzeniu się i wstawaniu z łóżka
3. Samodzielność w podnoszeniu się z krzesła
4. Samodzielność w myciu i wycieraniu całego ciała
5. Samodzielność w korzystaniu z toalety
6. Samodzielność w spożywaniu posiłków
7. Samodzielność w poruszaniu się po domu (lub za pomocą laski)
8. Samodzielność w chodzeniu po schodach
9. Samodzielność w wychodzeniu na zewnątrz domu (lub przy pomocy laski)
10. Samodzielność w pielęgnowaniu stóp i paznokci u nóg
Tabela 2. Skala Codziennej Aktywności Życiowej - Instrumental Daily

Living Activity
Instrumental Daily Liying Actiyity

1. Zdolność do samodzielnego przygotowania obiadu
2. Zdolność do samodzielnego przygotowania śniadania lub lunchu
3. Zdolność do wykonywania lekkich prac domowych (wycieranie kurzu,
utrzymywanie porządku)
4. Zdolność do samodzielnego wykonywania ciężkich prac domowych (mycie
okien, czyszczenie podłóg, odkurzanie)
5. Zdolność do samodzielnego zmieniania pościeli w łóżku
6. Samodzielność w robieniu zakupów
• zabiegi higieniczne i zaspokajanie podstawowych potrzeb

życiowych (jedzenie, korzystanie z toalety, ubieranie/rozbie-
ranie się, mycie się);
• wykonywanie prostych czynności związanych z prowadze-
niem gospodarstwa domowego (gotowanie, sprzątanie, pra-
nie i inne czynności łączące się z utrzymaniem domu);
• poruszanie się po mieszkaniu, w sąsiedztwie domu lub
w większej od niego odległości;
• praca zawodowa lub zarobkowa.
Codzienne aktywności W pielęgniarstwie propozycję postrzegania człowieka przez
życiowe wg N. Roper pryzmat podejmowanej przez niego aktywności przedstawiła
N. Roper. W 1976 roku opisała ona tzw. codzienne aktywności
życiowe człowieka (AL ~Activity ojliving), stanowiące „filar", na
którym dokonuje się oceny stanu pacjenta, będącego wyznaczni-
kiem zakresu koniecznej opieki pielęgniarskiej. Brak samodziel-
ności pacjenta w czynnościach dnia codziennego jest źródłem po-
wstających problemów, których pokonanie wymaga pomocy pie-
30 Tom II
Rozdział 1
lęgniarki. Powyższe czynności korespondują z modelem podanym

przez V. Henderson, a pierwotnie zostały one nazwane nastę-
pująco:
• jedzenie i picie,-
• wydalanie;
• utrzymanie bezpieczeństwa otoczenia: fizjologicznie, psy-
chologicznie i socjalnie;
• porozumiewanie się z otoczeniem,-
• wyrażanie seksualności;
• utrzymanie czystości osobistej;
• utrzymanie właściwej temperatury ciała;
• możliwość samodzielnego poruszania się;
• praca i zabawa;
• sen;
• umieranie (Roper N., 1983).
Aktualnie w nomenklaturze pielęgniarskiej coraz częściej spo-
tykamy się z szeroko rozumianym określeniem: wydolność opiekuń-
cza, w którym mieści się węższe pojęcie, tj. wydolność samo-
> obsługowa. Wydolność definiuje się jako zdolność całego organiz-
mu do prawidłowego funkcjonowania. Zatem mówiąc o wydolno- Wydolność opiekuńcza
: ści opiekuńczej, mamy na myśli zdolność człowieka do sprawowa-
nia opieki nad sobą lub drugim człowiekiem. Natomiast pod poję-
[ ciem wydolność samoobsługowa rozumiemy zdolność człowieka Wydolność
•' do działań podejmowanych samodzielnie w ramach czynności ży- samoobsługowa
j-cia codziennego. Wśród nielicznych autorów analizujących zakres
i i charakter pracy pielęgniarki w ramach funkcji opiekuńczej, Kotlar-
• pka-Michalska (1990) uzależnia zakres i formy świadczonej opieki
•, pielęgniarskiej od następujących czynników:
• stopnia samoobsługi osoby chorej;
• stopnia zaawansowania choroby;
• etapu leczenia, postawy pacjenta wobec choroby.
Stopień samoobsługi osoby chorej jest podstawowym elemen-
Ipaa rzutującym na zakres koniecznych działań opiekuńczych.
| W celu ustalenia stopnia wydolności samoobsługowej pacjenta
\ można zastosować jedną z wielu propozycji narzędzi do jego oceny.
[ Spośród wielu projektów zostanie zaprezentowanych lalka dla uka-
fzania zróżnicowania zakresów i kryteriów oceny. Górajek-Jóźwik
IJ1989) - jako jedna z pierwszych w pielęgniarstwie polskim
I- przedstawiła Skalę Aktywności Pacjentów Hospitalizowanych Skala aktywności pacjen-
| - SAPH, w schemacie do gromadzenia danych o pacjencie i jego ro- tów hospitalizowanych
[dzinie, w którym analizuje wydolność samoobsługową pacjenta (SAPH)
[W zakresie: higieny ciała, higieny otoczenia, ubierania się, przy-
Igotowywania podstawowych posiłków, poruszania się w obrębie
Części 31
Barbara Ślusarska
mieszkania, poruszania się poza domem, załatwiania spraw

w urzędach, bankach, używając następujących kryteriów wydolno-
ści: wydolność pełna, częściowa, brak wydolności. W innym proje-
kcie autorka przedstawiła zakres samoobsługi w ujęciu: czesanie,
mycie, jedzenie, ubieranie, potrzeby fizjologiczne, golenie, kąpanie,
z użyciem kryteriów oceny wydolności: radzi sobie; radzi sobie, ale
ma trudności; nie radzi sobie (Górajek-Jóźwik J., 1992). Posługiwa-
nie się powyższymi rodzajami skal do oceny wydolności polega na
przyporządkowaniu jednej z wyodrębnionych kategorii wydolności
do poszczególnych zakresów codziennych czynności życiowych.
Wśród licznych prezentacji oceny czynności samoobsługo-
wych często można spotkać się z bardzo prostymi narzędziami oce-
ny. Szewczyk i wsp. (1996) proponują następującą skalę oceny wy-
dolności samoobsługowej:
Ocena czynności Wymagana pomoc
samoobsługowych Toaleta ciała, czesanie Tak/Nie
Zmiana bielizny Tak/Nie
Odżywianie Tak/Nie
Wydalanie Tak/Nie
Sprawność ruchowa Tak/Nie
W piśmiennictwie można spotkać także bardzo rozbudowane

skale konstruowane celowo dla określonej grupy pacjentów, z moż-
liwością wyceny liczbowej stopnia samodzielności aktywności ży-
ciowej pacjenta. K. Adamczyk (2000) przedstawia autorską wersję
Skala wydolności Skali Wydolności Samoobsługowej pacjenta neurologicznego, gdzie
samoobsługowej (SWS) poddaje analizie następujące zakresy wydolności:
• Mobilność ruchowa: pełna - 3 pkt, nieznacznie ograniczona
- 2 pkt, znacznie ograniczona - 1 pkt, brak - 0 pkt.
• Udział w zabiegach higienicznych: pełny - 3 pkt, nieznacznie
ograniczony - 2 pkt, znacznie ograniczony - 1 pkt, brak - 0 pkt.
• Ubieranie się: umiejętność pełna - 3 pkt, nieznacznie ogra-
niczona - 2 pkt, znacznie ograniczona - 1 pkt, brak - 0 pkt.
• Ćwiczenia oddechowe i odkasływanie: pełne - 3 pkt, nieznacznie
ograniczone - 2 pkt, znacznie ograniczone - 1 pkt, brak - 0 pkt.
• Udział w spożywaniu posiłków: pełny - 3 pkt, nieznacznie
ograniczony- 2 pkt, znacznie ograniczony-1 pkt, brak- 0 pkt.
• Usprawnianie funkcji mięśni zwieraczy: pełne - 3 pkt, nie-
znacznie ograniczone - 2 pkt, znacznie ograniczone - 1 pkt,
brak - 0 pkt.
• Zapobieganie przykurczom i zanikom mięśniowym: pełne
- 3 pkt, nieznacznie ograniczone - 2 pkt, znacznie ograni-
czone - 1 pkt, brak - 0 pkt.
32 Tom II
Rozdział 1
• Ćwiczenia przeciwdziałające spastyczności: pełne - 3 pkt,

nieznacznie ograniczone - 2 pkt, znacznie ograniczone
- 1 pkt, brak - 0 pkt.
• Udział w profilaktyce zakrzepicy: pełny - 3 pkt, nieznacznie
ograniczony - 2 pkt, znacznie ograniczony - 1 pkt, brak - 0 pkt.
• Profilaktyka odleżyn i odparzeń: pełna - 3 pkt, nieznacznie
ograniczona - 2 pkt, znacznie ograniczona - 1 pkt, brak- 0 pkt.
• Przeciwdziałanie zaparciom: pełne - 3 pkt, nieznacznie ogra-
niczone - 2 pkt, znacznie ograniczone - 1 pkt, brak - 0 pkt.
Wykorzystanie skali pozwala na określenie 4 poziomów wydol-
ności samoobsługowej pacjenta, zgodnie z zakresami punktowymi:
• 33-25 pkt - pełna wydolność samoobsługowa;
• 24-16 pkt - nieznacznie ograniczona wydolność samo-
obsługowa;
• 15-8 pkt - znacznie ograniczona wydolność samoobsługowa;
• 7-0 pkt - brak wydolności samoobsługowej (niesamodzielność).
Nie ma idealnej skali, która określałaby jednoznacznie stan Skala Barthela

pacjenta. Jedną z częściej stosowanych, która znalazła zastosowa-
nie w wielu krajach, jest skala Barthela [Index Barthel) (tab. 3),
w której bierze się pod uwagę czynności życia codziennego, z uwz-
ględnieniem stopnia samodzielności pacjenta w kolejnych zakre-
sach wytypowanych czynności. W końcowym etapie oceny samo-
Tabela 3. Skala Barthela (Index Barthel)
Łp. Czynność Nie Potrafi z Samo-

potrafi pomocą dzielny
1. Spożywanie posiłków 0 5 10
2. Przechodzenie z łóżka na wózek i odwrotnie 0 5 15
3. Utrzymanie higieny osobistej 0 0 5
4. Korzystanie z toalety 0 5 10
5. MycieAąpiel całego ciała 0 0 5
6. Przejście odległości 50 m (ewentualnie za
pomocą sprzętu) 0 5 10
7. Chodzenie po schodach 0 5 10
8. Jazda na wózku 0 0 5
9. Ubieranie/rozbieranie się 0 5 10
10. Kontrola zwieraczy odbytu 0 5 10
11. Kontrola zwieraczy moczu 0 5 10
Części 33
Barbara Ślusarska
dzielności pacjenta skala daje możliwość liczbowego przyporządko-

wania wartości punktowych, co łączy się z szacowaniem zakresu
koniecznej pomocy w określonych czynnościach pacjenta. W wyni-
ku oceny pacjentów można zakwalifikować do jednej z trzech grup,
w zależności od ich stanu zdrowia określonego skalą, tj.:
• 85-100 pkt - grupa I (mały zakres oczekiwanej przez pacjen-
ta pomocy w czynnościach samoobsługowych);
• 21-84 pkt - grupa II (umiarkowany zakres oczekiwanej po-
mocy);
• 0-20 pkt - grupa III (duży zakres oczekiwanej pomocy).
Działania opiekuńcze Przegląd obiektywnych metod ułatwiających w pracy pielęgniarki
a wydolność szacowanie zakresu działań opiekuńczych oraz ich analiza zastosowa-
samoobstugowa m a w praktyce opiekuńczej ukazują podstawową zależność w inter-
akcjach pomiędzy pielęgniarką a pacjentem - im wyższa wydolność
samoobsługowa/opiekuńcza pacjenta, tym mniejszy zakres działań
opiekuńczych pielęgniarki. Zależność jest odwrotnie proporcjonalna,
co odzwierciedla rycina 1. Charakter działań opiekuńczych w opiece
nad pacjentem w dużej mierze zależy od „nasycenia" opiekuńczością
tych oddziaływań określonych rozpoznanym zakresem.
100%
bardzo maty średni duży bardzo duży
Zakręt działań opiekuńczych pielęgniarki

Ryc. 1. Zakres działań opiekuńczych pielęgniarki a wydolność samo-
obsługowa pacjenta (Barbara Ślusarska, 2004)
34 Tom II
Rozdział 1
Ćwiczenia sprawdzające problemowe

1. W oparciu o zdobyte doświadczenia w czasie praktycznej
nauki zawodu z podstaw pielęgniarstwa, omów czynniki,
które miały znaczenie w realizacji zadań opiekuńczych
wobec pacjentów przebywających w znanym Ci zakładzie
opieki zdrowotnej.
2. Napisz rozprawkę na temat: „ Przej awy opiekuńczości pie-
lęgniarek/studentów pielęgniarstwa wobec pacjentów,
zaobserwowane podczas praktycznej nauki zawodu".
3. Zastanów się, jakie cechy osobowości i prezentowane za-
chowania wobec drugiego człowieka ułatwiają pielęgniar-
ce wyrażanie opiekuńczości w działaniach zawodowych?
Bibliografia
i. Abdellah J.A. i wsp.: Patient-centered approach to nursing.
Macmillan Comp., New York 1960.
2. Adamczyk K.: Pielęgniarstwo neurologiczne, Wydawnictwo
Czelej, Lublin 2000.
Beck Ch. T.: Quantitative measrement of caring, Journal of
Advanced Nursing 1999, 30(1), 24-32.
Brykczyńska M.: Humanizm w pielęgniarstwie, PTP,
Warszawa 1993.
Ciechaniewicz W.: Funkcja opiekuńcza, Pielęgniarstwo
2000, 1997, 5(34), 19-22.
Collins S., Parker E. (red.): Propedeutyka pielęgniarstwa,
PZWL, Warszawa 1989.
7. Gajewska G.: Problemy - dylematy wynikające z potrzeb
dla teorii i praktyki opieki nad dzieckiem, Wyższa Szkoła
Pedagogiczna im. T. Kotarbińskiego, Zielona Góra 1997.
Górajek-Jóźwik J.: Dokumentacja pacjenta neurochirur-
gicznego, (w:) Proces pielęgnowania. Materiały Konferen-
cyjne, CMDNŚSzM, Warszawa 1992, 207-217.
9. Górajek-Jóźwik J.: Proces pielęgnowania. Model samodziel-
nego, całościowego i ciągłego pielęgnowania. Skrypt dla
studentów Wydziału Pielęgniarstwa, Lublin 1989.
10 Hali J.N.: Psychologiczne problemy opieki, Nowiny Psy-
chologiczne 1992, 2(79), 45-61.
11. Henderson V.: Basic Principles of Nursing Care, ICN,
1969.
12. Katz S., Akpom CA.: Indexof ADL. Medical Care Supple-
mentl976, 14(5), 116-121.
13. Kotlarska-Michalska A.: Funkcja opiekuńczo-zabezpie-
czająca wielkomiejskich rodzin pracowniczych, UAM, Po-
znań 1990.
14. Kwadrans E.: Skala Barthela. Magazyn Pielęgniarki i Położ-
nej 1999, 11,28-29.
Części 35
Barbara Ślusarska
15. Larson P.: Cancer nurses' perceptions of caring. Cancer Nur-

sing 1986, 9(2), 86-91.
16. Lea A., Watson R., Deary I.J.: Caring in nursing: a multiva-
riate analysis. Journal of Advanced Nursing 1998, 28(3),
662-671.
17. Morse J. i wsp.: Comparative analysis of conceptualizations
and theories of caring. Journal of Nursing Scholarship
1991,23(2), 119-126.
18. Poznańska S.: Pielęgniarstwo wczoraj i dziś, PZWL, War-
szawa 1988.
19. RoperN. i wsp. (red.): Using a model for nursing. Churchill
Livingstone 1983.
20. Szewczyk M.: Z doświadczeń wdrażania dokumentacji pro-
cesu pielęgnowania w Katedrze i Klinice Chirurgii Ogólnej
Wojewódzkiego Szpitala Chirurgii Ogólnej im. dr. J. Biziela
w Bydgoszczy.(w:) Górajek-Jóźwik J. (red.): Proces pielęgno-
wania i dokumentacja współistniejąca z nim. Biuletyn
Informacyjny. Wydanie Specjalne, OlPiP, Bydgoszcz 1996,
18-24.
21. Szymczak M. (red.): Słownik języka polskiego, PWN. War-
szawa 1999.
22. Tobiasz-Adamczyk B.: Wybrane elementy socjologii zdro-
wia i choroby, Wyd. Coli. Med. UJ, Kraków 1995.
23. Widomska-Czekajska T., Górajek-Jóźwik J.: Przewodnik
encyklopedyczny dla pielęgniarek, PZWL, Warszawa 1996.
24. Wiewiórowska M.: Wokół zagadnienia - podporządkowa-
nie czy autonomia? Pielęgniarka i Położna 1988, 2, 6-8.
36 Tom II
Rozdział 2
POMOC W ZAKRESIE HIGIENY

OSOBISTEJ PACJENTA
I OTOCZENIA

I WYKONANIU ĆWICZEŃ STUDENT POWINIEN:
• znać niebezpieczeństwa mogące wystąpić podczas
toalety jamy ustnej i umieć im zapobiegać;
• znać niebezpieczeństwa mogące wystąpić podczas
mycia całego ciała i umieć im zapobiegać;
• znać zasady obowiązujące podczas wykonywania
toalety jamy ustnej pacjenta;
• znać zasady obowiązujące podczas wykonywania
mycia całego ciała pacjenta;
• umieć wykonać toaletę jamy ustnej pacjenta różnymi
sposobami;
• umieć zastosować kilka metod mycia całego ciała
pacjenta;
• kształtować własnym pozytywnym przykładem
zachowania higieniczne pacjenta;
• umieć wybrać i zastosować środki do pielęgnacji skóry
głowy i włosów pacjenta;
• umieć umyć włosy chorego w łóżku;
• umieć zastosować czepiec przeciwwszawiczy na
podstawie rozpoznanej sytuacji pacjenta;
• umieć ogolić zarost na twarzy pacjenta;
• umieć zapewnić pacjentowi warunki intymności
podczas wykonywania powyższych czynności;
• potrafić dostrzec konieczność pielęgnacji paznokci
u dłoni i stóp pacjenta oraz zastosować środki do ich
pielęgnacji;
Części 37
Mariusz Wysokiński
2.1. Zapewnienie czystości całego ciała pacjenta
potrafić na podstawie rozpoznanej sytuacji pacjenta

w sposób zgodny z zasadami i techniką wykonać
pielęgnację paznokci stóp i dłoni;
umieć wymienić elementy najbliższego i dalszego
otoczenia pacjenta przebywającego w szpitalu;
znać podstawowe elementy budowy łóżka;
znać dodatkowe elementy wyposażenia łóżka i ich
funkcje;
umieć zadbać o korzystny dla zdrowia mikroklimat na
sali chorych;
znać cele, zasady i techniki oraz niebezpieczeństwa
słania łóżka pustego i z przebywającym w nim
pacjentem;
być odpowiedzialnym za działania podejmowane
zarówno w stosunku do pacjenta, jak i osób
współpracujących;
znać cel wykonywania zmiany bielizny pościelowej
i osobistej pacjenta;
znać zasady obowiązujące podczas zmiany bielizny
pościelowej i osobistej pacjenta;
umieć zapobiegać niebezpieczeństwom występującym
podczas zmiany bielizny pościelowej i osobistej
pacjenta.
Mariusz Wysokiński
tm
2.1. Zapewnienie czystości całego
ciała pacjenta
Wprowadzenie Dla wielu pacjentów pobyt w szpitalu może być przykrym prze-
życiem, wyzwalającym różne mechanizmy obronne organizmu, pro-
wadzące do niekorzystnych zachowań: apatii, obniżenia nastroju.
Dodatkowo stan zdrowia może ograniczać samodzielność pacjenta
w zakresie utrzymania optimum higieny, prowadząc do zaburzeń
w funkcjonowaniu skóry, a także powstania patologicznych zmian
w obrębie błon śluzowych, np. jamy ustnej. Jednym z podstawowych
warunków poprawy samopoczucia i stanu pacjenta, oprócz postę-
pów w procesie leczenia, jest zapewnienie mu podczas pobytu na od-
dziale szpitalnym warunków czystości i wygody. Odpowiedzialność
w zakresie powyższego zadania spoczywa w głównej mierze na pie-
lęgniarce sprawującej opiekę. Może ona w tym celu wykonać samo-
dzielnie wiele czynności, np. przesłanie łóżka, zmiana bielizny oso-
38 Tom II
Rozdział 2
Pomoc w zakresie higieny osobistej pacjenta i otoczenia
bistej i pościelowej pacjenta, toaleta jamy ustnej czy toaleta całego

ciała pacjenta.
I 2.1.1. Podstawy zapewnienia czystości całego

ciała pacjenta
Pobyt pacjenta na oddziale szpitalnym nie powinien być dla
niego przeszkodą w regularnym, codziennym wykonywaniu czyn-
ności związanych z utrzymaniem higieny osobistej. Częstość wy-
konywania toalety uzależniona jest od stanu pacjenta, jego aktyw-
ności, stanu skóry, ilości wydzielanego potu, temperatury otocze-
nia i nawyków higienicznych. Ze względu na porę doby i zakres hi-
gieny możemy wyróżnić toaletę poranną, wieczorną, całkowitą
i częściową (golenie, mycie rąk przed posiłkiem). Każdy pacjent
w warunkach szpitalnych powinien mieć 1 raz dziennie umyte całe
ciało. Częstsza kąpiel (2-3 razy dziennie) całego ciała wskazana jest
u osób, które nadmiernie się pocą, natomiast rzadziej (2-3 razy
w tygodniu) jest ona wykonywana u ludzi starszych, z tym że toale-
tę częściową przeprowadza się u nich codziennie.
Celem toalety ciała jest: Cel wykonywania toalety

• utrzymanie skóry pacjenta w czystości; ciafa
• poprawa funkcji skóry;
• dokonanie oceny stanu skóry;
• zapobieganie odleżynom;
• wykonanie w pełnym zakresie biernych lub czynnych ru-
chów w stawach;
• pobudzenie ukrwienia włośniczkowego;
• poprawa samopoczucia pacjenta;
• kształtowanie lub utrwalanie prawidłowych nawyków hi-
gienicznych.
Podczas wykonywania toalety całego ciała należy przestrzegać Zasady obowiązujące

następujących zasad: podczas toalety ciała
• dokonanie oceny stanu zdrowia, higieny i wydolności pa-
cjenta, w celu określenia zakresu wymaganej przez niego
pomocy;
• udzielanie informacji o planowanych działaniach, ich prze-
biegu;
• uzyskanie zgody pacjenta na wykonanie toalety całego ciała;
Część I 39
Mariusz Wysokiński
• jeżeli jest to możliwe, uszanowanie nawyków, zwyczajów

kulturowych pacjenta (np. temperatura wody, środki higie-
niczne, rodzaj kąpieli, splatanie włosów w drobne warko-
czyki, niedotykanie włosów przez mężczyzn);
• pozyskanie pacjenta do współpracy;
• zapewnienie pacjentowi warunków intymności (stosowanie
parawanów, odkrywanie pacjenta nie więcej, niż jest to po-
trzebne);
• dbanie o wygodę i bezpieczeństwo pacjenta;
• mycie całego ciała pacjenta z zachowaniem określonej ko-
lejności: głowa, kończyny górne, klatka piersiowa, brzuch,
kończyny dolne, plecy, pośladki, krocze;
• mycie kończyny w kierunku ksobnym, tj. od dłoni, stopy w
kierunku pachy, pachwiny;
• mycie krocza w kierunku od przodu do tyłu,-
• zabezpieczenie pacjenta przed oziębieniem: temperatura
otoczenia powinna wynosić 22-26°C, zabezpieczenie miej-
sca wykonania toalety przed wystąpieniem przeciągów;
• dokładne spłukiwanie i osuszanie umytych części ciała pa-
cjenta, ze zwróceniem szczególnej uwagi na przestrzenie
międzypalcowe, skórę pod piersiami, pachwiny, okolice
narządów płciowych;
• u pacjentów leżących wykonanie po kąpieli nacierania i ma-
sowania pleców, okolicy kości krzyżowej, bioder i poślad-
ków.
Zagrożenia występujące W czasie mycia pacjenta może dojść do:

podczas toalety ciała • znacznego oziębienia pacjenta, co może sprzyjać wystąpie-
niu przeziębienia;
• przeciążenia pacjenta;
• zakażenia skóry, błon śluzowych;
• stłuczeń, złamań w wyniku upadków, gwałtownych ru-
chów;
• złego samopoczucia pacjenta z powodu braku intymności
podczas wykonywania toalety,
| § 2.1.2. Kąpiel całego ciała

Przeciwwskazania Kąpiel całego ciała może być przeciwwskazaniem względnym,
do wykonania toalety okresowym u pacjentów znajdujących się w stanie wstrząsu, bez-
ciała pośrednio po wypadku, będących w trakcie procesu diagnostyczne-
40 Tom u
Rozdział 2
go. W wannie nie mogą być kąpani chorzy w stanie ciężkim, z po-
ważnymi zaburzeniami funkcji organizmu, gorączkujący, ze zmia-
nami zakaźnymi na skórze, opatrunkami unieruchamiającymi
oraz po niektórych zabiegach operacyjnych. W tych przypadkach
ograniczamy się do wykonania toalety całego ciała w łóżku lub czę-
ściowej toalety. W zależności od stanu pacjenta, jego przyzwycza-
jeń, nawyków i możliwości lokalowych, mycie całego ciała można
przeprowadzić pod prysznicem, w wannie lub w łóżku.
Kąpiel pod natryskiem
Z prysznica mogą korzystać pacjenci samodzielnie z zachowaną

zdolnością chodzenia lub chorzy, którzy przemieszczają się za po-
mocą wózka w pozycji siedzącej, ale są wystarczająco silni i ocze-
kują niewielkiej pomocy.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Kąpiel pod natryskiem

I. Czynności przygotowawcze - struktura czynności
A. Przygotowanie pielęgniarki:
1. Zapoznanie się ze stanem pacjenta.
B. Przygotowanie materiału, sprzętu, otoczenia:
1. Przygotowanie zestawu:
ręczniki kąpielowe,
- myjka lub gąbka do mycia,,
- mydło lub żel pod prysznic,
szampon (w przypadku mycia włosów),
- czysta piżama lub koszula nocna,
mata kąpielowa,
ewentualnie materiał do zabezpieczenia opatrunku
np. folia,
- w razie potrzeby krzesło, ławka lub stołek do kąpieli
w pozycji siedzącej,
- wywieszka na drzwi „łazienka zajęta".
2. Wyłożenie brodzika matą kąpielową.
3. Ustawienie przewodu natrysku na wysokości pacjenta.
4. Zadbanie o to, aby nie było przeciągu w miejscu kąpieli
(zapewnienie w pomieszczeniu temperatury 22-26°C).
5. Umieszczenie na drzwiach wywieszki „łazienka zajęta".
X C. Przygotowanie pacjenta:
1. Wyjaśnienie pacjentowi sposobu regulacji wody oraz ko-
rzystania z udogodnień.
2. Udzielenie instrukcji odnośnie do obsługi dzwonka alar-
mowego.
I Część/ 41
Mariusz Wysokiński
3. Wyjaśnienie, że nie ma potrzeby zamykania drzwi prysz-

nica od środka, gdyż będzie się na nich znajdowała wywie-
szka „łazienka zajęta".
4. Ewentualne zabezpieczenie opatrunku.
II. Czynności właściwe

Pacjent samodzielny:
1. Kontrola stanu pacjenta co 5-10 minut.
Pacjent częściowo samodzielny:

1. Zapewnienie pacjentowi wygodnej i bezpiecznej pozycji
(stosowanie udogodnień).
2. Uregulowanie strumienia i temperatury wody.
3. Pomoc pacjentowi podczas kąpieli zgodnie z rozpoznanym
deficytem samoobsługi.
4. Pomoc w osuszeniu ciała i założeniu czystej bielizny oso-
bistej.
III. Czynności końcowe

A. Uporządkowanie sprzętu, materiału, otoczenia:
1. Uporządkowanie przyborów toaletowych.
B. Postępowanie z pacjentem:
1. Zapewnienie bezpiecznego powrotu pacjenta na salę i do
łóżka.
C. Czynności końcowe wykonywane przez pielęgniarkę:
1. Odnotowanie w dokumentacji pielęgniarskiej wykonania
kąpieli pacjenta.
Kąpiel w wannie
Można ją zalecać pacjentom, którzy są w stanie samodzielnie

korzystać z takiej kąpieli lub z pomocą osób drugich, bądź specjal-
nych urządzeń technicznych, mogą być umieszczani i wyjmowani
z wanny bez narażenia, ich stanu zdrowia na dodatkowe dolegliwo-
ści, które można przewidzieć, np. stan niedociśnienia krwi.
Kąpiel w wannie STRUKTURA CZYNNOŚCI

• struktura czynności I, Czynności przygotowawcze
42 Tom II
L
Rozdział 2
ręczniki kąpielowe,
myjka lub gąbka do mycia,
mydło,
czysta bielizna osobista,
- mata kąpielowa,
termometr kąpielowy,
wywieszka o treści „łazienka zajęta",
- podpórki ułatwiające wejście, wyjście z wanny,
krzesło, ławka lub stołek do kąpieli w pozycji
siedzącej,
ewentualnie udogodnienia techniczne, np. różnego
rodzaju podnośniki elektroniczne, hydrauliczne.
2. Zapewnienie temperatury około 22-26°C w pomieszcze-
niu, gdzie będzie odbywała się kąpiel pacjenta.
3. Ocena stanu czystości pomieszczenia i wanny.
4. Wyłożenie wanny i podłogi matą kąpielową.
5. Napełnienie wanny wodą o temperaturze 37-40°C (dla
dzieci 32-38°C) do 1/3 lub połowy jej wysokości.
6. Skontrolowanie temperatury wody termometrem kąpielo-
wym.
7. Umieszczenie na drzwiach wywieszki „łazienka zajęta".
C. Przygotowanie pacjenta:
1. Wyjaśnienie pacjentowi, w jaki sposób może regulować
temperaturę wody i korzystać z udogodnień.
2. Poinformowanie pacjenta o sposobie korzystania z dzwon-
ka alarmowego.
3. Ewentualne zabezpieczenie, np. opatrunku, cewnika znaj-
dującego się w pęcherzu moczowym, przetoki tchawiczej.
4. Jeżeli pacjent sobie tego życzy, pozostawiamy go samego,
ale należy zaznaczyć, aby nie zamykał drzwi na klucz.
Czynności właściwe
1. Podczas wprowadzania pacjenta do łazienki należy ustalić
zakres potrzebnej mu pomocy.
2. Skontrolowanie po raz drugi temperatury wody za po-
mocą termometra kąpielowego poprzez zanurzenie go
w wodzie.
3. Pomoc pacjentowi w zdjęciu bielizny osobistej (jeśli jest to
konieczne).
4. Wprowadzenie pacjenta do wanny.
5. Okresowa kontrola stanu pacjenta podczas kąpieli (słowna
lub naoczna).
43
Mariasz Wysokińsld
6. Zapewnienie pacjentowi minimum 10-15 minut na wy-

konanie kąpieli.
7. Po zakończeniu przez pacjenta kąpieli kontrola stanu skó-
ry-
8. Pomoc pacjentowi w wyjściu z wanny, osuszeniu oraz
założeniu bielizny osobistej.

A. Uporządkowanie materiału, sprzętu, otoczenia:
1. Przygotowanie sali pacjenta; zamknięcie okien, przesłanie
łóżka.
2. Uporządkowanie przyborów toaletowych i zabezpieczenie
brudnej bielizny.
1. Zapewnienie bezpiecznego powrotu pacjenta do sali.
1. Odnotowanie w dokumentacji pacjenta wykonania kąpieli.
2.1.3. Mycie całego ciała w łóżku

W wielu sytuacjach, ze względu na stan zdrowia pacjenta, ko-
nieczne jest wykonanie toalety całego ciała w łóżku. Do sytuacji ta-
kich zaliczymy m.in.:
• leczenie spoczynkowe, np. osoba pozostająca w łóżku z po-
wodu leczenia ostrej niewydolności krążenia;
• opatrunki gipsowe założone na rozległe powierzchnie ciała,-
• stosowanie wyciągów bezpośrednich;
• chory w stanie nieprzytomności.
Mycie całego ciała STRUKTURA CZYNNOŚCI

w łóżku - struktura I. Czynności przygotowawcze
czynności A . Przygotowanie pielęgniarki:
1. Rozpoznanie stanu fizycznego i higienicznego pacjenta.
2. Higieniczne mycie rąk.
3. Założenie rękawiczek.
- parawan,
- rękawiczki,
- miska nerkowata,
- mydło, mydelniczka, płyn do higieny intymnej,
myjka lub gąbka,
44 Tom II
Rozdział 2
ręczniki: cienki i gruby,

- gaziki, waciki, patyczki higieniczne,
maści pielęgnacyjne, ochronne, np. Sudocrem,
PV30 płyn, maść witaminowa,
- spirytus salicylowy lub specjalne zawiesiny (lotiony,
np. Bepanthen), oliwki do nacierania pleców i poślad-
ków, emulsje do ciała Menalind, Menalind żel do
masażu skóry,
dzbanek z ciepłą wodą,
miednica z wodą o temperaturze 43-46°C,
- basen jednorazowego użytku (jeżeli takim nie dys-
ponujemy, to wielokrotnego użytku),
pasta, szczoteczka i kubek z ciepłą wodą do mycia zębów,
- szczoteczka do paznokci, pumeks,
- podkłady higieniczne.
2. Zamknięcie w sali okien i drzwi.
3. Zapewnienie temperatury pomieszczenia, w którym bę-
dzie odbywała się toaleta w granicach 22-26°C.
4. Zabezpieczenie łóżka parawanem.
5. Ustawienie miednicy z wodą na krześle, tacy z zestawem
na stoliku przyłóżkowym oraz zawieszenie ręczników
i myjek na poręczy krzesła.
6. Obluzowanie wierzchniego przykrycia (rozwinięcie zawi-
nięć koca, a w nogach podwinięcie go pod spód i wyrówna-
nie z materacem).
1. Poinformowanie pacjenta o planowanych działaniach.
2. Uzyskanie zgody chorego na przeprowadzenie toalety.
3. Zapewnienie warunków intymności.
4. Zapewnienie pacjentowi wygodnej i bezpiecznej pozycji
ciała.
Mycie zębów
1. Podłożenie pod brodę pacjenta cienkiego ręcznika.
2. Uniesienie głowy pacjenta (lewą ręką).
3. Podanie kubka z wodą do przepłukania jamy ustnej
(prawą ręką).
4. Odstawienie kubka wody ruchem skierowanym poniżej
głowy pacjenta na stolik i podanie miski nerkowatej.
5. Podanie pacjentowi szczoteczki z nałożoną pastą do zębów.
6. Pacjent myje zęby samodzielnie; jeżeli jego możliwości
w tym zakresie są ograniczone, pielęgniarka myje jego
zęby według sposobu przedstawionego podczas toalety
jamy ustnej.
Części 45
r Mariusz Wysokiński
7.Odłożenie szczoteczki.
8.Naprzemienne podawanie wody i miski nerkowatej, aż do
momentu całkowitego wypłukania jamy ustnej przez pa-
cjenta.
9. Osuszenie ręcznikiem ust pacjenta.
10. Wyjęcie ręcznika spod brody pacjenta i zawieszenie go na
poręczy krzesła.
UWAGA! W sytuacji pacjenta nieprzytomnego - patrz: Toaleta
jamy ustnej (brak wydolności samoobsługowej pacjenta).
Mycie twarzy, uszu, nosa, szyi

1. Zdjęcie pacjentowi koszuli i zawieszenie jej na poręczy
łóżka.
2. Podłożenie pod głowę pacjenta zmarszczonego cienkiego
ręcznika (podniesienie prawą ręką od strony dalszej głowy
pacjenta, a lewą od strony bliższej wsunięcie ręcznika, tak
aby jego końce znalazły się na barkach chorego).
3. Zmoczenie myjki (bez mydła) i zmycie powieki dalszej,
w kierunku od zewnętrznego do wewnętrznego kąta oka
(ryc. 1).
Ryc. 1. Kierunek zmywania powieki (adaptacja z: Frazier G.M.: Long-ter

Caie Compain. Skills for the certified nursing assistant. IAttle, Brown an
Company Boston New York Toronto London 1995, s. 159)
4. Zmycie powieki bliższej (użycie innej części myjki, co

zmniejsza ryzyko przeniesienia zakażenia). W przypadku
sklejonych powiek, obecności zaschniętej wydzieliny, po-
zostawienie na około 30 sekund zwilżonego wodą gazika,
a następnie zmycie powiek.
5. Oczyszczenie za pomocą patyczków higienicznych z na-
winiętą watą jamy nosowej dalszej, a następnie bliższej
(jeżeli istnieje taka konieczność).
6. Umycie twarzy pacjenta za pomocą ruchów okrężno-po-
suwistych z zachowaniem następującej kolejności: czoło,
46 Tom U
Rozdział 2
, 2. Kierunek i sposób mycia twarzy pacjenta przez pielęgniarkę
policzek dalszy, nos, policzek bliższy, broda, okolica

pod nosem i usta (zgodnie z życzeniem chorego myjemy
namydloną myjką lub samą wodą) (ryc. 2).
7. Osuszenie umytej twarzy.
8. Nałożenie na usta i okolice wejścia jam nosowych (jeśli są
wysuszone) maści pielęgnacyjnej, np. witaminowej (wy-
korzystanie w tym celu gazików).
9. Oczyszczanie widocznej części przewodu słuchowego zew-
nętrznego ucha dalszego za pomocą zmoczonego gazika i pa-
tyczków higienicznych - w tym celu należy lekko skręcić
głowę pacjenta w bok; czynność powtarzamy, aż do momen-
tu gdy wymieniane gaziki i patyczki będą czyste.
10. Umycie za pomocą gąbki lub myjki z mydłem wewnętrz-
nej i zewnętrznej strony dalszej małżowiny usznej i osu-
szenie jej.
11. Umycie ucha bliższego (przez powtórzenie czynności 10
i 11).
12. Umycie i osuszanie szyi pacjenta.
13. Usunięcie lewą ręką ręcznika spod głowy pacjenta (prawą
ręką podniesienie od strony dalszej jego głowy).
14. Dokonanie zmiany wody w miednicy (możemy ją zmie-
niać częściej, jeżeli jest ona brudna, chłodna lub zawiera
zbyt dużo mydlin).
Mycie kończyn górnych

1. Odsłonięcie kończyny górnej dalszej pacjenta.
2. Podłożenie ręcznika kąpielowego w taki sposób, aby
w okolicy pachy można było go założyć na wierzchnie
przykrycie (ryc. 3.A).
3. Ustawienie pod dłonią pacjenta miednicy z wodą, a obok
mydelniczki (ryc. 3.B).
4. Umycie kończyny górnej; najpierw strony zewnętrznej
przedramienia i ramienia, a następnie strony wewnętrznej
(w celu pobudzenia i ułatwienia odpływu żylnego stoso-
tCzęśćI 47
Mariusz Wysokiński
Ryc. 3. Mycie całego ciała w łóżku. Podłożenie ręcznika pod kończynę

górną, w taki sposób, aby w okolicy pachy ochraniał on wierzchnie przy-
krycie (A), podniesienie kończyny górnej chorego w celu lepszego dostępu
do dołu pachowego (C), podstawienie pod dłoń chorego miednicy z wodą
(B), równoczesne zdejmowanie wierzchniego przykrycia i nakładanie na
klatkę piersiową ręcznika (D), podłożenie ręcznika pod chorego pod-
czas mycia pleców (E), wykonanie tzw. „budki" do toalety krocza
(F) (adaptacja z: Dison N.: Technika zabiegów pielęgniarskich, PZWL,
Warszawa 1998, s. 38, 40 oraz Kozier B., Erb G.: Techniąues in Clinical
Nursing. A nursing Process Approach. Addison-Wesley Publishing Com-
pany 1987, s. 337)
wanie silniejszego ucisku podczas ruchów myjki, gąbki do
góry).
5. Umycie dołu pachowego; w celu lepszego dostępu do pa-
chy uniesienie kończyny pacjenta w stawie barkowym
ponad jego głowę (ryc. 3.C).
6. Umycie dłoni pacjenta (należy pamiętać o używaniu
szczoteczki do paznokci).
7. Odstawienie mydelniczki na tacę, podniesienie kończyny
pacjenta (lewą ręką) oraz zsunięcie w dół łóżka miednicy
(prawą ręką).
8. Ułożenie kończyny pacjenta na ręczniku i odstawienie
miednicy na krzesło.
9. Wytarcie kończyny ręcznikiem znajdującym się pod nią,
a następnie nakrycie wierzchnim przykryciem.
10. Obcięcie paznokci u palców rąk (jest to wskazane, gdy wy-
stają one poza opuszki palców).
48 Tom II
Rozdział 2
11. Umycie kończyny górnej bliższej (powtórzenie czynności

1-10).
Mycie klatki piersiowej i brzucha

1. Ułożenie na wierzchnim przykryciu ręcznika kąpielowego.
2. Przytrzymanie go od góry i wsunięcie ręki pod ręcznik.
Uchwycenie górnego brzegu wierzchniego przykrycia i wy-
sunięcie go spod ręcznika bez odkrywania klatki piersio-
wej pacjenta, do okolicy bioder pacjenta (ryc. 3.D).
3. Umycie klatki piersiowej od strony dalszej i bliższej (wsu-
nięcie namydlonej myjki pod ręcznik, tak aby nadmiernie
nie odsłonić klatki piersiowej, szczególnie u kobiet).
4. Ocena stanu skóry pod piersiami, głównie u kobiet (odpa-
rzenia). Po umyciu należy ten obszar dokładnie spłukać
i osuszyć.
5. Osuszenie klatki piersiowej ręcznikiem, który ją okrywa.
6. Umycie brzucha, pępka i okolic bioder (w ten sam sposób
jak klatki piersiowej).
7. Osuszenie umytych okolic (uchwycenie za dolny koniec
ręcznika i górny wierzchniego przykrycia i wykonanie ru-
chu do góry, równocześnie naciągając koc na pacjenta
i zdejmując z niego ręcznik).
8. Dokonanie zmiany wody w miednicy.
Mycie kończyn dolnych

1. Ułożenie kończyn dolnych pacjenta w odwiedzeniu.
2. Ujęcie dolnej część wierzchniego przykrycia w fałd i umie-
szczenie go pomiędzy kończynami pacjenta tak, aby zo-
stała odkryta dalsza kończyna dolna (zwrócenie uwagi
na równoczesne osłonięcie krocza).
3. Ugięcie kończyny dolnej dalszej pacjenta w kolanie
i położenie w poprzek w miejscu poniżej uda ręcznika
(tak, aby ochraniał on wierzchnie przykrycie łóżka: prze-
ścieradło, kołdrę).
4. Umycie, spłukanie i wytarcie uda.
5. Włożenie ręcznika pod podudzie i stopę.
6. Wstawienie pod stopę miednicy i położenie obok mydel-
niczki.
7. Umycie i spłukanie podudzia.
8. Umycie stopy - podczas jej mycia mocne naciskanie na jej
podeszwę (masaż) oraz używanie szczoteczki do paznokci,
jeżeli istnieje konieczność, zastosowanie pumeksu w celu
usunięcia zrogowaciałego naskórka.
9. Usunięcie miednicy i mydelniczki z łóżka.
49
Mariusz Wysokiński
2.1. Zapewnienie czystości całego dala pacjenta
10. Wytarcie podudzia oraz stopy.

11. Obcięcie paznokci u palców stopy, usunięcie nadmiaru
zrogowaciałego naskórka na piętach (jeżeli istnieje taka
konieczność).
12. Umycie drugiej kończyny dolnej (powtórzenie czynności 1-11).
Mycie pleców i pośladków

1. Ułożenie pacjenta na boku.
2. Założenie wierzchniego przykrycia na pacjenta (tak, aby
uwidocznione zostały plecy).
3. Ułożenie wzdłuż pleców na przykryciu łóżka ręcznika
i podsunięcie go jak najbliżej pacjenta, a nawet nieznacz-
nie pod ciało (ryc. 3.E).
4. Zmiana myjki na czystą.
5. Umycie pleców, pośladków, na końcu szpary pośladkowej.
6. Osuszenie umytych części ciała, dodatkowo natarcie ich
np. spirytusem salicylowym lub lotionem bądź oliwką
i wykonanie przez 10-15 minut masażu, np. Menalind żel
do masażu, ze zwróceniem szczególnej uwagi na plecy,
pośladki, okolice kości krzyżowej (ryc. 4).
7. Odwrócenie pacjenta na wznak.
Ryc. 4. Technika masażu pleców (adaptacja z: Frazier G.M.: Long-term

Care Compain. Skills for the certified nursing assistant. little, Biown and
Company Boston New York Toronto London 1995, s. 171)
50 Tom II
Rozdział 2
Mycie krocza i zewnętrznych narządów płciowych

1. Ustawienie w odwiedzeniu kończyn dolnych pacjenta
i ugięcie ich w stawach kolanowych.
2. Podłożenie pod pośladki podkładu zabezpieczającego łóżko.
3. Wykonanie z wierzchniego przykrycia tzw. budki (na
ugięte kończyny dolne w stawach kolanowych, podciągnię-
cie dolnej części wierzchniego przykrycia do wysokości
kolan pacjenta, po bokach kołdra jest opuszczona na ma-
terac i podwinięta pod stopy (ryc. 3.F).
a) mycie krocza u kobiet:
• podłożenie basenu pod pośladki pacjentki;
• umycie pachwiny dalszej i bliższej (namydloną
myjką, ruchami w kierunku od spojenia łonowego do
odbytu);
• umycie spojenia łonowego (powtarzamy czynność
tyle razy, ile jest to konieczne);
• umycie jednym ruchem zewnętrznych narządów płcio-
wych w kierunku od spojenia łonowego do odbytu;
• polanie niewielką ilością wody o temperaturze
37-40°C wewnętrznej powierzchni uda (jest ona przy-
gotowana do spłukiwania umytych okolic); pacjentka
określa, czy przygotowana woda nie jest dla niej za
zimna lub za gorąca;
• spłukanie wodą z dzbanka umytych okolic i zew-
nętrznych narządów płciowych;
• osuszenie krocza za pomocą ręcznika;
• wyjęcie i odstawienie basenu;
b)mycie krocza u mężczyzn:
• podłożenie ręcznika pod pośladki;
• odciągnięcie napletka;
• umycie (delikatnie i ostrożnie) żołędzi gazikiem lub
wacikiem zwilżonym wyłącznie wodą;
• po umyciu naciągnięcie napletka w ułożenie fizjolo-
giczne, tak aby pokrywał on żołądź;
• umycie skóry okolicy dołu pachwinowego od strony
dalszej i bliższej;
• umycie worka mosznowego (obserwacja, czy nie wy-
stępują zmiany o charakterze odparzeń);
• umycie okolicy krocza i osuszenie ręcznikiem.
4. Usunięcie podkładu zabezpieczającego.
5. Uporządkowanie wierzchniego przykrycia (zlikwidowanie
„budki").
6. Założenie piżamy, koszuli pacjenta.
^Części 51
Mariusz Wysokiński
Czesanie włosów
1. Podłożenie pod głowę ręcznika.
2. Podzielenie włosów na połowy - prawą i lewą (ryc. 5.A).
3. Zwrócenie głowy pacjenta w prawo i uczesanie lewej
połowy włosów.
4. Następnie obrócenie głowy pacjenta w lewo i uczesanie
prawej połowy włosów (w przypadku długich włosów na-
leży czesać je pasmami, rozpoczynając od końca włosów
i równocześnie przytrzymując mocno ponad miejscem
rozczesywanym (ryc. 5.B).
5. Uczesanie wszystkich włosów z połowy głowy (po rozcze-
saniu wszystkich pasm).
6. Ułożenie włosów zgodnie z życzeniem pacjenta.
7. Wyjęcie ręcznika w taki sposób, aby nie spadły z niego
włosy i wytrzepanie go nad koszem.
8. Ułożenie pacjenta w wygodnej i bezpiecznej pozycji.
Ryc. 5. Podzielenie włosów na dwie części (A), w przypadku długich

włosów podzielenie ich jeszcze na drobniejsze pasma i mocne przytrzyma-
nie podczas rozczesywania (B) (adaptacja z: KozierB., Erb G.: Techniąues
in Clinical Nursing. A nursing Process Approach. Addison-Wesley Publis-
hing Company 1987, s. 279)

1. Umycie i dezynfekcja użytych przyborów zgodnie z przyję-
tymi zasadami.
2. Odstawienie parawanu.
3. Zapewnienie estetycznego wyglądu najbliższego otoczenia.
1. Poprawienie zasłania łóżka.
2. Umożliwienie pacjentowi odpoczynku poprzez zapewnie-
nie ciszy i spokoju.
1. Zdjęcie rękawiczek.
52 Tom U
Rozdział 2
Pomoc w zakresie hi&eny osobistej pacjenta i otoczenia

3. Udokumentowanie wykonania toalety całego ciała pa-
cjenta w łóżku.
4. Zapisanie w dokumentacji pacjenta danych dotyczących
np. rozległości odparzeń, odleżyn i innych zmian na skó-
rze zaobserwowanych w czasie zabiegu, ewentualnie prze-
kazanie uwag lekarzowi.
2.2. Zapewnienie higieny jamy ustnej

2.2.1. Podstawy zapewnienia higieny jamy
ustnej
W skład toalety jamy ustnej wchodzi: mycie zębów, podniebie- Wprowadzenie
a, języka, oczyszczenie tkanek znajdujących się pomiędzy zębami
. policzkami oraz przestrzeni międzyzębowych. Mycie zębów po-
no odbywać się rano po obudzeniu oraz wieczorem przed zaśnię-
i, a także 30 minut po każdym posiłku. Dodatkowo raz na dobę
ieczorem) należy oczyścić zęby z kamienia nazębnego za pomocą
ci dentystycznej [flossing). Raz dziennie przy dobrym oświetleniu
L przeprowadzić ocenę stanu jamy ustnej. Najczęściej występujące
tiy, które mogą być zaobserwowane w jamie ustnej, przedsta-
Dno w tabeli 1.
tabela 1. Ocena zmian w jamie ustnej i ich charakterystyka Zmiany patologiczne

w jamie ustnej
Zmiany patologiczne Stany chorobowe
Zaczerwienie, obrzęk błony śluzowej, przykry Zapalenie jamy ustnej,
zapach z ust, ubytki w błonie śluzowej jamy dziąseł
ustnej o nieregularnych brzegach
Białe plamki otoczone czerwonym rąbkiem, Afty
piekący ból, ślinotok
Ruchomość zębów, towarzyszące krwawienia Parodontoza
Szarobiały, plamisty nalot na języku i błonach Pleśniawki
śluzowych
Bolesne pęknięcia w kącikach ust, powiększe- Zapalenie ślinianek
nie i bolesność ślinianek podczas dotykania
Pęcherze wypełnione płynem na czerwieni Opryszczka
wargowej i kącikach ust
Powiększone, zaczerwienione i obłożone żótto- Zapalenie migdałków
biatawym ropnym nalotem migdałki
53
Mariusz Wysokiński
W warunkach szpitalnych dieta często jest jednym z elemen-

tów procesu leczenia pacjenta. Dlatego może być pozbawiona pro-
duktów żywnościowych wpływających na oczyszczanie jamy ust-
nej, tj. pokarmów twardych, np. jabłek, czerstwego pieczywa.
Utrzymanie higieny jamy ustnej może być warunkowane ograni-
czoną wydolnością samoobsługową pacjenta oraz niepoprawnymi
nawykami higienicznymi, np. porą i czasem mycia zębów.
Cel toalety jamy ustnej Celem toalety jamy ustnej jest:

• oczyszczenie jamy ustnej z resztek pokarmu;
• zapobieganie stanom zapalnym i zakażeniom w jamie ustnej;
• zlikwidowanie przykrego smaku i zapachu z ust;
• poprawa samopoczucia pacjenta;
• zapobieganie próchnicy,-
• pobudzenie wydzielania śliny;
• wykonanie masażu dziąseł;
• leczenie określonych zmian patologicznych według zleceń
lekarskich.
Wskazania do wykonania Pielęgnacja jamy ustnej jest szczególnie istotna u pacjentów z:

toalety jamy ustnej • zaburzeniami świadomości,
• zmniejszoną aktywnością psychoruchową,
• zmniejszoną odpornością na zakażenia,
• zaburzeniami połykania,
• niemożnością przyjmowania pokarmu drogą doustną.
W powyższych stanach pielęgniarka wykonuje toaletę jamy

ustnej u pacjentów, gdyż wykazują oni ograniczenie lub brak wydol-
ności samoobsługowej. W pozostałych sytuacjach pacjent samodzie-
lny wykonuje pielęgnację jamy ustnej sam, natomiast pacjent
z trudnościami w samoobsłudze może oczekiwać pomocy lub asy-
stowania.
Przeciwwskazania Przeciwwskazaniem do wykonania toalety jamy ustnej mogą

do wykonania toalety być stany po niektórych zabiegach operacyjnych i urazach okolicy
jamy ustnej j a m y ustnej. Może ona wtedy powodować opóźnienie gojenia się
ran, zwiększać ryzyko rozwoju zakażenia.
Zagrożenia występujące W czasie wykonywania toalety jamy ustnej może dojść do:
podczas toalety jamy • uszkodzenia błony śluzowej jamy ustnej;
ustnej • zachłyśnięcia się pacjenta;
• przeniesienia drobnoustrojów,-
• krwawienia;
54 Tom II
Rozdział 2
• nasilenia dolegliwości bólowych.
Podczas wykonywania toalety jamy ustnej obowiązują nastę- Zasady obowiązujące

zjące zasady: podczas toalety jamy
1. Zapoznanie się ze stanem pacjenta i ocena stopnia ustnej
jego samodzielności w celu określenia zakresu pomocy,
jakiej będzie wymagał.
2. Udzielenie pacjentowi informacji o istocie zabiegu oraz
uzyskanie zgody na jego wykonanie (jeżeli pacjent jest
nieprzytomny, informujemy rodzinę).
3. Uzgodnienie pory wykonania pielęgnacji jamy ustnej pa-
cjenta.
4. Szanowanie prawidłowych nawyków i zwyczajów higieni-
cznych pacjenta, w przypadku negatywnych - przeprowa-
dzenie działań edukacyjnych.
5. Stosowanie środków do płukania jamy ustnej, uwzględ-
niając rodzaj zmian chorobowych w ustroju pacjenta.
2.2.2. Toaleta jamy ustnej
Ocena stopnia wydolności samoobsługowej pacjenta
Rozpoznanie stopnia wydolności samoobsługowej pacjenta Ocena stopnia

jest dla pielęgniarki wyznacznikiem określenia zakresu udzielanej wydolności
pomocy podczas pielęgnacji jamy ustnej. Na tej podstawie można samoobsługowej
szacować zakres oczekiwanej przez pacjenta pomocy: pacjenta
• pełna wydolność samoobsługowa; pielęgnację jamy ustnej
wykonują samodzielnie pacjenci chodzący z pełnym lub czę-
ściowym zakresem poruszania się lub pozostający w łóżku,
lecz z zachowaną sprawnością kończyn górnych;
• częściowa wydolność samoobsługowa,- pielęgnację jamy ust-
nej wykonują pacjenci, korzystając z pomocy pielęgniarki;
• brak wydolności samoobsługowej; pielęgnację jamy ustnej
u ciężko chorych lub chorych nieprzytomnych wykonuje
pielęgniarka.
Toaleta jamy ustnej - pełna wydolność samoobsługowa

• pacjenta
Pełna samodzielność w zakresie toalety jamy ustnej może wy-

stępować w sytuacji:
Części 55
Mariusz Wysokiński
• osób w pełni sprawnych fizycznie, które samodzielnie się

przemieszczają;
• osób w pełni sprawnych fizycznie, które ze względu na spo-
czynkową metodę leczenia, np. leczenie ostrej niewydolno-
ści krążenia, opatrunki gipsowe założone na duże obszary
ciała lub wyciąg bezpośredni, powinny pozostawać w łóżku,-
• osób z zaburzoną sprawnością fizyczną i utrudnioną możli-
wością samodzielnego przemieszczania się, np. transport na
wózku, za pomocą laski, balkonika;
• osób w pełni sprawnych fizycznie, lecz z zaburzonymi pro-
cesami psychicznymi, np. zaburzenia pamięci, depresja.
Toaleta jamy ustnej STRUKTURA CZYNNOŚCI

- pełna wydolność I. Czynności przygotowawcze
samoobsługowa pacjenta A . Przygotowanie pielęgniarki:
- struktura czynności 1 Higieniczne mycie rąk.
2. Ocena sprawności fizycznej i psychicznej oraz nawyków
higienicznych pacjenta.
1. Pomoc w przygotowaniu przyborów:
- pasty do zębów, nici dentystycznej, płynu do płuka-
nia jamy ustnej, np. Elmex, Pearl Drops,
- szczoteczki do mycia zębów,
kubka z wodą do płukania jamy ustnej (o tempera-
turze około 30cC) lub naparu z liści szałwi, Azulanu
(w przypadku patologicznych zmian w obrębie jamy
ustnej),
- jeżeli pacjent posiada protezy: pojemnika na protezy
i środka do ich czyszczenia, np. Protefoc, Corega Tabs,
ręcznika,
miski nerkowatej (jeżeli chory wykonuje toaletę
jamy ustnej w łóżku),
- w przypadku gdy pacjent nie ma pasty do zębów,
przygotowanie do czyszczenia roztworu z soli ku-
chennej i sody oczyszczonej w proporcji 1:2.
2. W łazience: zorganizowanie krzesła przy umywalce, usta-
wienie przyborów toaletowych tak, aby znajdowały się bli-
sko pacjenta, lecz mu nie przeszkadzały, zapewnienie
spokoju podczas wykonywania toalety.
3. W łóżku: osłonięcie go parawanem w celu zapewnienia
warunków intymności, odosobnienia, pozostawienie pa-
cjenta samego na sali, zabezpieczenie jego bielizny poście-
lowej i osobistej ręcznikiem.
56 Tom II
Rozdział 2
Przygotowanie pacjenta:
1. W przypadku nieprawidłowych nawyków higienicznych
pacjenta przekazanie mu informacji o znaczeniu toalety
jamy ustnej dla zdrowia oraz o prawidłowym sposobie
jej wykonania.
2. Zapewnienie wygodnej pozycji w łóżku - półwysokiej
lub wysokiej, a w łazience pozycji na krześle.
i Czynności właściwe
Toaleta jamy ustnej w łóżku
1. Podanie pacjentowi przyborów.
2. Obserwacja sposobu wykonania toalety.
Toaleta jamy ustnej w łazience

1. Umożliwienie pacjentom sprawnym lokomocyjnie korzy-
stania z łazienki, umywalki.
2. Zapewnienie bezpieczeństwa pacjentom osłabionym,
umożliwienie przyjęcia pozycji siedzącej z oparciem.
3. Przeniesienie przyborów do łazienki.
4. Obserwacja sposobu wykonania toalety.
5. Zapewnienie pacjentowi wygodnej pozycji w łóżku oraz
warunków do odpoczynku.
I. Czynności końcowe
Uporządkowanie sprzętu, materiału, otoczenia:
1. Zapewnienie estetycznego wyglądu otoczenia.
2. Ewentualne uporządkowanie zestawu lub dopilnowanie,
aby użyty sprzęt i środki uporządkował pacjent.
Postępowanie z pacjentem:
1. Zapewnienie estetycznego wyglądu bielizny osobistej i po-
ścielowej pacjenta.
Czynności końcowe wykonywane przez pielęgniarkę:
2. Jeżeli istnieje taka konieczność, zaplanowanie dalszych
działań edukacyjnych na temat pielęgnacji jamy ustnej.
Toaleta jamy ustnej - częściowa wydolność

samoobsługowa pacjenta
Częściowa wydolność samoobsługowa pacjenta w zakresie to-

' jamy ustnej może występować podczas ciężkiego przebiegu
nych chorób.
57
W'"1'!
Mariusz Wysokiński
Toaleta jamy ustnej STRUKTURA CZYNNOŚCI

- częściowa wydolność I. Czynności przygotowawcze
samoobsługowa pacjenta A . Przygotowanie pielęgniarki:
- struktura czynności j # Higieniczne mycie rąk.
- rękawiczek,
- pasty do zębów, nici dentystycznej, płynu do płuka-
nia jamy ustnej (np. Elmex, Pearl Drops),
szczoteczki do mycia zębów,
kubka z wodą do płukania jamy ustnej (o tempera-
turze około 30°C) lub naparu z liści szałwi, rumian-
ku, Azulanu (w przypadku patologicznych zmian
w obrębie jamy ustnej),
- pojemnika na protezy, środka do ich czyszczenia
(np. Protefbc, Corega Tabs),
miski nerkowatej,
ręcznika,
małego źródła światła (latarki),
w przypadku gdy pacjent nie ma pasty do zębów,
przygotowanie w celu ich czyszczenia roztworu z soli
kuchennej i sody oczyszczonej w proporcji 1:2.
2. Osłonięcie łóżka pacjenta parawanem w celu zapewnienia
intymności.
1. Poinformowanie pacjenta o celu postępowania.
2. Uzyskanie jego zgody na wykonanie toalety jamy ustnej.
3. Ułożenie pacjenta w pozycji półwysokiej lub bocznej.

2. Zabezpieczenie bielizny osobistej i pościelowej przed za-
moczeniem.
3. Dokonanie oceny stanu jamy ustnej oraz błony śluzowej
i zębów (z wykorzystaniem sztucznego źródła światła).
4. Podanie pacjentowi przyborów do pielęgnacji jamy ustnej.
5. Uzależnienie zakresu pomocy od wydolności pacjenta
i jego życzeń, np. pomaganie w nakładaniu pasty na szczo-
teczkę, stosowaniu nici dentystycznej, wypłukanie jamy
ustnej, wyjęcie protez.
6. Oczyszczenie ust z resztek użytych środków i zanieczyszczeń.
7. Zapewnienie pacjentowi wygodnej pozycji w łóżku oraz
warunków do odpoczynku.
58 Tom/7
Rozdział 2

1. Zapewnienie estetycznego wyglądu otoczenia pacjenta.
2. Uporządkowanie użytego sprzętu i środków do toalety
jamy ustnej.
1. Zapewnienie estetycznego wyglądu bielizny osobistej i po-
ścielowej pacjenta.
2. Odnotowanie w dokumentacji pacjenta wykonania zabie-
gu i zaobserwowanych zmian w obrębie jamie ustnej.
I Toaleta jamy ustnej - brak wydolności samoobsługowej

pacjenta
Do grupy pacjentów pozbawionych wydolności samoobsługo-

wej w zakresie toalety jamy ustnej zalicza się przede wszystkim
chorych nieprzytomnych, a także osoby znajdujące się w stanie
śpiączki z powodu różnych przyczyn.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Toaleta jamy ustnej

I. Czynności przygotowawcze - brak wydolności
A. Przygotowanie pielęgniarki: samoobsługowej
1. Higieniczne mycie rąk. pacjenta-struktura
szczoteczka i pasta do zębów,
szpatułka z nawiniętą gazą, ewentualnie zacisk Peana
z gazikiem,
- gaziki,
miseczka z roztworem do czyszczenia jamy ustnej (jeżeli
nie ma pasty do zębów) np.: Aphtin, Boraks z gliceryną
w stosunku 1:2, Chlorheksydyna, woda z dodatkiem soku
z cytryny (pół łyżeczki),
rękawiczki, ewentualnie maseczka i okulary ochronne,
kubek do płukania jamy ustnej u pacjentów z zachowa-
nym odruchem połykania,
płyn do płukania jamy ustnej, którego dobór uwarunko-
wany jest stanem jamy ustnej, np.:
• woda o temperaturze około 30°C,
• roztwór nadmanganianu potasu (jasnofioletowy kolor),
Części 59
Mariusz Wysoldńsld
•
roztwór chinosolu (1/2 tabletki na szklankę ciepłej wody),
•
napar z kwiatu rumianku, liści szałwi, tymianku,
•
roztwór soli kuchennej (1 łyżka na 1/2 litra wody),
•
roztwór z 1/2 łyżki soli kuchennej + 1 łyżki sody kuchen-
nej, rozpuszczonych w 1 litrze wody,
• Tantum Verde, Elmex, Pearl Drops lub inny goto-
wy preparat;
- wazelina,
dwie miski nerkowate (jedna na zużyte gaziki, druga do
płukania ust),
- pojemnik na protezy (jeżeli pacjent używa protez),
- ręcznik,
źródło sztucznego światła (latarka),
- drewniana szpatułka, ewentualnie szczękorozwieracz.
2. Osłonięcie łóżka pacjenta parawanem (w celu zapewnie-
nia warunków intymności).
1. Uzyskanie zgody pacj enta przytomnego na wykonanie za-
biegu.
2. Ułożenie pacjenta przytomnego w pozycji półwysokiej,
a nieprzytomnego w bocznej.

2. Założenie ręcznika pod brodę pacjenta.
3. Wyjęcie protez, jeżeli są obecne (ryc. 6).
Ryc. 6. Sposób wyjmowania protezy zębowej (za: Khschnick O.: Pielęgniar-

stwo, Wydawnictwo Medyczne Urban &. Partner, Wrocław 1997, s. 35)
4. Uciśnięcie języka szpatułka owiniętą gazikiem. U pacjentów
nieprzytomnych zastosowanie szczękorozwieracza w celu za-
bezpieczenia się przed ugryzieniem przez pacjenta.
5. Dokonanie oceny stanu jamy ustnej.
6. Usunięcie za pomocą jałowego gazika zgromadzonej wy-
dzieliny w jamie ustnej.
60 Tom II
Rozdział 2
7. Nałożenie na suchą, czystą, o miękkim włosiu szczotecz-

kę pasty do zębów. Zamiast szczoteczki i pasty do zębów
można zastosować szpatułkę owiniętą gazikiem i ww. śro-
dki czyszczące.
8. Oczyszczanie dziąseł w kierunku od tyłu do przodu jamy
ustnej:
a) Ustawienie włosia szczoteczki pod kątem 45° na
dziąsłach w miejscu połączenia z zębami i skierowa-
nie go w stronę dziąseł (ryc. 7.A).
b) Delikatne przesuwanie szczoteczki z dziąseł na
zęby. Można to wykonać jednym z trzech sposobów:
• powtórzenie tej czynności pięć razy na każdym zębie (ryc. 7.B);
• dziesięciokrotne wykonanie ruchów do przodu i tyłu
na przestrzeni trzech zębów (ryc. 7.B);
• wykonanie ruchów okrężnych na każdym zębie.
9. Oczyszczenie wewnętrznej powierzchni zębów:
a) Ustawienie szczoteczki na zębie pod kątem 45°.
b) Skierowanie włosia w kierunku korony zęba; ułatwia
to jego wnikanie w przestrzeń międzyzębową.
c) Delikatne przesuwanie szczoteczki z dziąseł na zęby
(można to wykonać jednym z czterech sposobów):
• powtórzenie tej czynności pięć razy na każdym zębie
(ryc. 7.C);
• dziesięciokrotne wykonanie ruchów do przodu i tyłu
na przestrzeni trzech zębów (ryc. 7.C);
• wykonanie ruchów okrężnych na każdym zębie;
• oczyszczenie strony wewnętrznej zębów przednią czę-
ścią szczoteczki, jeżeli jest ona za szeroka (ryc. 7.D).
10. Oczyszczenie powierzchni gryzącej zębów (ryc. 7.E).
11. Oczyszczenie tkanki znajdującej się pomiędzy wewnętrzną
powierzchnią policzka a zębami za pomocą kilku ruchów
(ryc. 7.F).
12. Oczyszczenie szczęki dolnej w ten sam sposób co górnej
(powtórzenie czynności 8-11).
13. Oczyszczenie podniebienia twardego za pomocą sześciu deli-
katnych ruchów: dwóch pośrodku i po dwa po obu jego stro-
nach w kierunku od tylnej jego części do przodu (ryc. 7.G).
14. Oczyszczenie grzbietu języka (ryc. 7.H):
a) Wykonanie sześciu ruchów; dwóch pośrodku i po
dwa po obu jego stronach.
b) Nie należy stosować zbyt mocnego ucisku, ani zbyt
głębokich ruchów, aby nie doprowadzić do powsta-
nia odruchu wymiotnego.
Gzęśćl 61
Mariusz Wysokiński
Ryc. 7. Metoda pielęgnacji jamy ustnej. Rozpoczynamy od ustawienia

szczoteczki w miejscu połączenia dziąseł i nasady zębów pod kątem 45°
(A), następnie oczyszczamy zewnętrzną (B, Bj), wewnętrzną (C, Ci, D)
i gryzącą powierzchnię zębów (E) oraz tkanki znajdujące się pomiędzy
nimi a policzkiem (F). W tej samej kolejności powtarzamy czynności na
szczęce dolnej. Na koniec kilkoma ruchami oczyszczamy podniebienie
twarde (G) i grzbiet języka (H) (adaptacja z: Dison N.: Technika zabiegów
pielęgniarskich, PZWL, Warszawa 1998, s. 18; BarberJ.M, Stokes L.G., Bil-
lings D.: Adult and Child Care. A client approach to nursing. The CV.
Mosby Company Saint Louis 1977, s. 636; Kozier B., Erb G.: Techniqu.es in
Clinical Nursing. A nursing Process Approach. Addison-Wesley Publishing
Company 1987, s. 300; Frazier G.M.: Long-term Care Compain. SkUlsfor
the certified nursing assistant. Little, Brown and Company Boston New
York Toronto London 1995, s. 211)
62 Tom II
Rozdział 2
15. Czyszczenie dodatkowo (podczas toalety wieczornej) zę-

bów za pomocą nici dentystycznej:
a) Przygotowanie nitki o długości 30-45 cm.
b) Owinięcie jej na palcach wskazujących obu dłoni
i przytrzymanie kciukami (ryc. 8.A).
c) Pozostawienie pomiędzy palcami nitki o długości
1,5-2,5 cm i jej napięcie.
d) Wprowadzenie nitki pomiędzy sąsiadujące zęby,
a następnie przesuwanie jej do przodu i do tyłu
(około sześć razy) (ryc. 8.B).
e) Oparcie i napięcie nitki o boczną powierzchnię zęba
i ostrożne przesuwanie do góry i do dołu (ok. sześć
razy) tak, aby nie uszkodzić dziąsła (ryc. 8.C).
f) Przejście na boczną powierzchnię sąsiedniego zęba
i wykonanie kolejnych ruchów w kierunku do góry
i dołu (ok. sześć razy) (ryc. 8.D).
g) Oczyszczenie w ten sposób każdego zęba.
mt
;>• c
. 8. Metoda oczyszczania zębów nicią dentystyczną. Należy przygotować

', o długości 35-40 cm, owinąć ją wokół palców wskazujących, pozosta-
: 1,5-2 cm i przytrzymać kciukami, napinając (A). Następnie ostrożnie
wadzić w szczelinę między zębami i wykonywać ruchy od przodu do
(B), Na zakończenie oczyścić boczne powierzchnie sąsiednich zębów
, D) (adaptacja z: Dison N: Technika zabiegów pielęgniarskich. PZWL
Warszawa 1998, s. 22 orazBower L F., Bevis O. E.: Fundamentals ojnursing
tice. The CV. Mosby Company London 1979, s. 637)
16. Usunięcie szczoteczką nadmiaru pasty i wydzieliny,
a) U pacjentów z zachowanym odruchem połykania
wypłukanie jamy ustnej jednym z ww. środków.
17. Umycie i założenie protez (jeżeli pacjent ich używał):
Czyści 63
Mariusz Wysokiński
a) Dokładne wyszczotkowanie protez pastą pod stru-

mieniem bieżącej wody (ryc. 9).
b) Zanurzenie protez na kilka minut w pojemniku ze
środkiem czyszczącym (np. Protefix, Corega Tabs).
c) Wypłukanie protez po wyjęciu z pojemnika.
d) Założenie protez pacjentowi.
Ryc. 9. Mycie protezy pod strumieniem bieżącej wody: A ~ zewnętrznej po- \

wierzchni protezy; B - wewnętrznej powierzchni protezy (za: Frazier M.G.: \
Long-term Care Compain. Skills for the certified nursing assistant. littie,
Brown and Company Boston New York Toronto London 1995, s. 215)
18. Osuszenie ręcznikiem twarzy i warg pacjenta.
19. Posmarowaniewargwaze]iną)nb innym kremem ochron-
nym.
20. Usunięcie ręcznika spod brody pacjenta.
21. Ułożenie pacjenta w wygodnej pozycji dostosowanej do
stanu zdrowia.
II. Czynności końcowe

1. Uporządkowanie zestawu i użytych przyborów zgodnie
z przyjętymi zasadami.
2. Zapewnienie estetycznego wyglądu najbliższego otocze-
nia.
1. Zapewnienie czystości bielizny pościelowej i osobistej pa-
cjenta (jeżeli istnieje konieczność, dokonanie zmiany bie-
lizny osobistej i pościelowej).
3. Udokumentowanie wykonania zabiegu oraz zaobserwo-
wanych zmian w obrębie jamy ustnej.
64 Tom II
Rozdział 2
f/l Marta Czekirda
2.3. Pielęgnacja przydatków skóry

2.3.1. Pielęgnacja wfosów
I 2.3.1.1. Podstawy pielęgnacji włosów
Włosy są dodatkowym wytworem skóry. Stanowią estetyczny Wstęp
element zewnętrznego wyglądu człowieka. Człowiek ma na głowie
przeciętnie około 100 000 włosów. Rodzaj i intensywność owłosie-
nia, jego grubość, gęstość, szybkość wzrostu i odporność na uszko-
dzenia należą do cech indywidualnych każdego człowieka. Zdrowe
włosy są elastyczne, pozwalają się dobrze układać i czesać.
Włos powstaje w mieszku włosowym nad brodawką. Kierunek
wzrostu włosa jest odśrodkowy od głębszych warstw skóry ku naskór-
kowi, gdy wraz z tworzeniem się nowych komórek następuje przesu-
wanie ich w górę i przyjmowanie stopniowo podłużnego kształtu.
W obszarze korzenia włosa komórki dzielą się na nowe i w ten sposób
włos wzrasta.
Każdy włos otacza średnio od 4 do 8 gruczołów łojowych, któ- Budowa włosa
rych łącznie na skórze głowy znajduje się blisko 125 000. Łój skóry
i pot, wytwarzane przez gruczoły wydzielania zewnętrznego, łączą
się na powierzchni skóry, tworząc tzw. „kwaśny płaszcz ochron-
ny", który utrzymuje gładkość skóry i zwiększa jej odporność na
czynniki zewnętrzne. Podstawowym budulcem włosa jest zrogowa-
ciałe białko - keratyna. Włos w przekroju poprzecznym zbudowany
jest z:
• łuski,
• kory,
• rdzenia.
Łuska włosa stanowi zewnętrzną warstwę otaczającą włos
i służy do ochrony jego wnętrza. Każdy pojedynczy włos okrywa od
6 do 10 warstw łuski. Stanowi ona dość trwałą strukturę, która
chroni włos przed urazami zewnętrznymi, np. czesaniem, szczot-
kowaniem. Szczególną jej właściwością jest to, że nadaje włosom
intensywny, zdrowy połysk. Łuska może zostać naruszona dopiero
przy współudziale takich czynników jak np. wilgoć.
Kora włosa leży bezpośrednio pod łuską włosową. Stanowi ona
podstawową część włosa i odpowiada za jego elastyczność, wytrzy-
małość, odporność na rozciąganie i urazy. Wytrzymałość włosa wy-
nika z budowy jego wewnętrznej struktury, składającej się z włókien
ułożonych spiralnie.
Część I 65
Marta Czekirda
Rdzeń włosa znajduje się w centrum struktury włosa i umiesz-

czony jest w kanale rdzeniowym. Jego średnica uzależniona jest od
grubości włosa. Kanał rdzeniowy to masa o nieregularnych kontu-
rach, zawierająca fragmenty włókien i cząsteczek w kształcie
płytek.
Kolor włosów uzależniony jest od ilości barwnika melaniny
zgromadzonego w keratynie włosa. Im więcej melaniny znajduje
się we włosach, tym ich barwa jest ciemniejsza. Istnieje cała gama
barw włosów: blond, szaropopielate, rude, brązowe, czarne.
Elementy pielęgnacji Codzienna pielęgnacja włosów polega na:

włosów • czesaniu wielokrotnym w ciągu dnia (od 2 do 8 razy),
• szczotkowaniu wielokrotnym w ciągu dnia,
• myciu w zależności od potrzeby, jednak nie rzadziej niż raz
w tygodniu,
• stosowaniu środków pielęgnacyjnych: szamponów, odży-
wek, pianek, lakierów itp.
Czesanie włosów Czesanie ma na celu uporządkowanie włosów zgodnie z upo-
dobaniami pacjenta.
Do czesania włosów powinno się używać grzebieni:
• o gładkich, szeroko rozstawionych, grubych „zębach", aby
mechanicznie nie uszkadzały włosów,
• o zaokrąglonych „zębach" na końcach, nieposiadających
ostrych rowków wzdłuż linii środkowej,
• z nadrukiem „wycinany ręcznie", co świadczy o jego najwyż-
szej jakości.
Grzebienie mogą być wykonane z surowca:
• metalu (włosy nie elektryzują się),
• utwardzonej gumy,
• naturalnej kości (włosy nie elektryzują się),
• sztucznego tworzywa.
Jakość grzebienia można sprawdzić, gdy opuszką palca prze-
ciągniemy po końcach „zębów". Nie mogą one być ostre, chropo-
wate, nieprzyjemne w dotyku.
Szczotkowanie to zabieg korzystnie wpływający na zdrowe

włosy. Nie jest jednak wskazany przy łojotoku, włosach łamliwych
Szczotkowanie włosów i cienkich. Włosy powinno się szczotkować codziennie, wykonując
szczotką kilkadziesiąt ruchów od przodu ku tyłowi.
Szczotkowanie włosów ma na celu:
• usuwanie zanieczyszczeń oraz złuszczonego, zrogowa-
ciałego naskórka;
66 Tom II
Rozdział 2
• lepsze ukrwienie skóry głowy, co korzystnie wpływa na po-

rost włosów;
• układanie włosów według upodobań.
Do szczotkowania używamy szczotek:
• miękkich i giętkich, najlepiej wykonanych z naturalnego
włosia,
• z włosia o zaokrąglonych końcówkach, aby nie uszkadzały
skóry głowy,
• czystych, stosowanych tylko przez jedną osobę,
• do suszenia należy używać szczotki półokrągłej i okrągłej.
Wyróżniamy następujące rodzaje szczotek:
• z naturalnego włosia, np. sierści dzika,
• ze sztucznego tworzywa,
• druciana z włosiem różnej długości,
• druciana szczotka z kulistymi nasadkami na końcach.
UWAGA! Stosowanie niewłaściwej szczotki i grzebienia może
być przyczyną zniszczenia nawet najzdrowszych włosów.
Do czesania i rozdzielania mokrych włosów należy używać
grzebienia z szeroko rozstawionymi „zębami"(nie stosować szczot-
ki, gdyż może to spowodować rozerwanie warstwy łuskowej włosa).
Do środków pielęgnacyjnych włosów zaliczamy: Środki do pielęgnacji

a} szampony, włosów
b) odżywki w postaci:
• płynu,
• maści,
• kremu,
• pianki,
• lakieru.
Do pielęgnacji włosów najczęściej używa się szamponu i (co-
raz częściej) odżywki właściwej do rodzaju włosów, np. do włosów
cienkich, zniszczonych, z tendencją do przetłuszczania się.
Podstawowe działanie szamponu polega na usuwaniu z włosów Szampony - działanie
i skóry głowy nieprzyjemnych zapachów, brudu, potu, łoju i złusz- i rodzaje
czonego naskórka, zapewnieniu elastyczności, puszystości oraz
ułatwieniu rozczesywania.
Szampony dostępne w sprzedaży produkowane są na bazie de-
tergentów, dlatego należy pamiętać, aby nigdy nie używać szampo-
nu nierozcieńczonego, ze względu na jego silne działanie odtłusz-
czające skóry głowy i włosów. Podstawowym składnikiem wielu
I szamponów są syntetyczne detergenty. Szampony zawierające
|mydła działają dobrze tylko w wodzie miękkiej. W twardej wodzie
fpo ich użyciu na włosach pozostaje osad. Spośród środków powie-
Częśćl 67
Marta Czeldrda
rzchniowo czynnych najbardziej nadają się do wykorzystania

w pielęgnacji szampony zawierające detergenty anionowe i amfoli-
tyczne (obydwa rodzaje dobrze się pienią). Detergenty kationowe,
choć mają doskonałe własności oczyszczające włosy i dobrą zdol-
ność pienienia się, nie powinny być stosowane w pielęgnacji
włosów ze względu na uszkadzające działanie na łuskę włosa oraz
właściwości drażniące oczy.
Szampony mogą zawierać różne dodatkowe środki, np. bakte-
riobójcze (heksachlorofen, bitional), przeciwłupieżowe (siarczek
selenu, kadmu, siarkę, dziegcie, związki terpenowe itp.), środki na-
dające perłowy wygląd szamponu (stearyniany), barwniki, środki
zapachowe i konserwanty. Szampony olejowe są oparte na olejach
roślinnych sulfonowanych (25-70%) i wodzie. Są bardzo skuteczne
w zabiegach higienicznych, ale nie mają właściwości pienienia się.
Nakłada się je na około 30 minut na skórę głowy i włosy, a następ-
nie spłukuje wodą. Te szampony polecane są zwłaszcza do mycia
włosów przetłuszczonych, zniszczonych różnymi czynnikami, np.
chemicznymi (farby), stosowanymi do upiększania włosów.
Suche szampony do włosów stosuje się w przypadku, gdy prze-
ciwwskazane jest używanie zwykłych płynnych szamponów, np.
po zabiegach operacyjnych na głowie. Choć nie oczyszczają one
włosów tak dobrze jak szampony w płynie, są one jednak przydatne
w celu usunięcia brudu, łoju i potu z włosów. Przed użyciem tego
rodzaju środków należy zapoznać się z instrukcją producenta do-
tyczącą zasad ich stosowania.
Szampon z włosów należy spłukiwać do momentu, gdy mokre
włosy zaczną „chrzęścić" pomiędzy palcami; wtedy możemy mieć
pewność, że usunęliśmy resztki szamponu.
Odżywki do włosów Odżywki do włosów powstały z myślą o różnych typach

włosów i problemach, jakie mogą potencjalnie się pojawić. Odżyw-
ki do włosów zapobiegają ich rozdwajaniu się, przywracają też na-
ruszonym końcom prawidłowy wygląd. Odżywka wygładza zew-
nętrzną warstwę włosa i znacznie zmniejsza tarcie powierzchnio-
we. Szybko działające odżywki nie muszą być spłukiwane.
Wyróżniamy sześć głównych grup odżywek do włosów:
• normalnych,
• zniszczonych,
• tłustych,
• suchych,
• cienkich i miękkich,
• z łupieżem.
68 Tom II
Rozdział 2
Sposób stosowania odżywek: Stosowanie odżywek

• rozprowadzić odżywkę na włosy pasmo po paśmie, równo-
miernie (po umyciu włosów);
• wmasować preparat lekko palcami;
• okręcić głowę folią;
• okręcić głowę nagrzanym ręcznikiem;
• preparat utrzymywać na włosach 15-20 minut;
• spłukać środek ciepłą wodą.
2.3.1.2. Mycie włosów
Mycie włosów to usuwanie ze skóry głowy i włosów brudu Mycie włosów

| i łoju za pomocą wody, mydła, środków chemicznych.
Włosy należy myć tak często, jak one tego potrzebują, nawet Częstotliwość mycia
_ lie. Jest to uzależnione od: włosów
rodzaju włosów,
zanieczyszczenia włosów,
potrzeby dobrego samopoczucia pacjenta w zakresie wyglądu
i estetyki włosów.
Cele mycia włosów: Cel mycia włosów

1. Higieniczny:
• utrzymanie skóry głowy i włosów w czystości;
• pobudzenie krążenia krwi, a tym samym zapobieganie
powstawaniu w okolicy skóry głowy, potylicy lub małżo-
winy usznej odleżyn, np. chory nieprzytomny;
• kształtowanie trwałych nawyków higienicznych;
• poprawa samopoczucia i estetyczny wygląd.
2. Leczniczy:
• usunięcie pasożytów.
Zagrożenia, na jakie jest narażony pacjent w czasie zabiegu: Zagrożenia podczas

• oziębienie; mycia włosów
• zamoczenie bielizny osobistej i pościelowej;
• podrażnienie oczu szamponem;
• zalanie wodą uszu i twarzy;
• zamoczenie lub przemieszczenie istniejących u pacjenta
opatrunków, gipsów;
• wystąpienie reakcji uczuleniowej na właściwości używa-
nego szamponu.
Część I 69
Marta Czekirda
Mycie włosów - zasady Zasady obowiązujące przy myciu włosów:

1. Dobranie sposobu mycia włosów do stanu zdrowia pa-
cjenta.
2. Wyjaśnienie pacjentowi istoty czynności i uzgodnienie
czasu wykonania zabiegu.
3. Wykonanie zabiegu sprawnie, szybko, ale dokładnie.
4. Dbanie o wygodę i bezpieczeństwo pacjenta w czasie wy-
konywanych czynności.
5. Zapewnienie temperatury pomieszczenia w granicach
18-22°C.
6. Przygotowanie wody do mycia o temperaturze ok.
36-39°C.
7. Stosowanie środków pielęgnacyjnych, na które pacjent
nie jest uczulony.
8. Przenoszenie dzbanka z wodą z tyłu głowy pacjenta.
9. Obserwowanie pacjenta w czasie czynności pielęgnacyj-
nych i utrzymywanie z nim kontaktu słownego.
10. Zapewnienie intymności w czasie wykonywania zabiegu.
UWAGA!
1. Przy spłukiwaniu osłonięcie twarzy pacjenta przed zalaniem,
np. dłonią, opaską.
2. Szampony mogą być przyczyną podrażnienia i uczuleń skóry
głowy lub oczu.
3. Niektóre fryzury prowadzą u chorych leżących do powstania
odleżyn skóry owłosionej głowy, np. upięcie włosów z zastoso-
waniem spinek, wsuwek (koki).
Mycie włosów STRUKTURA CZYNNOŚCI

- struktura czynności I. Czynności przygotowawcze
szampon dobrany do rodzaju włosów, stanu
włosów, stanu skóry głowy (w przypadku choroby
skóry głowy lekarz przepisuje szampon leczniczy).
Ilość szamponu użytego do mycia głowy będzie uza-
leżniona od długości włosów, ich gęstości oraz sta-
nu higienicznego,
- środki do pielęgnacji włosów, np. odżywka, balsam,
środki wzmacniające włosy,
2 dzbanki z ciepłą wodą do mycia i płukania włosów
(pojemność dzbanków będzie uzależniona od: długo-
ści włosów, ich zanieczyszczenia), temperatura wody
70 Tom II
Rozdział 2
w dzbankach nie powinna być wyższa niż 39°C (uza-

leżniona od upodobań chorego, przyzwyczajeń),
grzebień i szczotka (świeżo umyte),
- duży ręcznik, ogrzany do temperatury ciała (jeżeli są
to długie włosy, dwa ręczniki), dodatkowy ręcznik
do zabezpieczenia poduszki,
rynienka do mycia głowy lub wanienka z odpowied-
nim specjalnym wcięciem, ukształtowaniem dopa-
sowanym do szyi,
mały podkład ceratowy, ewentualnie nieprzemakal-
na peleryna fryzjerska,
- suszarka do włosów,
- wiadro z wodą oraz wiadro na zużytą wodę,
- rękawiczki jednorazowego użytku,
- papier toaletowy lub woreczek foliowy do zabezpie-
czenia i spalenia wyczesanych włosów.
2. Przygotowanie sprzętu:
- ustawienie tacy w dostępnym miejscu, np. na stoli-
ku przyłóżkowym,-
- ustawienie wiadra z wodą na stołeczku stojącym
obok łóżka oraz wiadra na zażytą wodę;
ustawienie krzesła po prawej stronie w nogach
łóżka.
C. Przygotowanie otoczenia:
1. Zadbanie o temperaturę pomieszczenia (18-22°C).
2. Zamknięcie okien (niedopuszczenie do powstania prze-
ciągów).
3. Ustawienie parawanu.
4. Zamknięcie drzwi od sali.
D. Przygotowanie pacjenta:
1. Poinformowanie pacjenta o celu i kolejności wykonywa-
nej czynności.
2. Uzyskanie zgody chorego na wykonanie zabiegu mycia
głowy.
3. Uzyskanie informacji o przyzwyczajeniach dotyczących:
mycia głowy,
- temperatury wody,
- czasu mycia,
- użycia środków pielęgnacyjnych,
sposobu suszenia włosów.
4. Rozpoznanie stanu higienicznego włosów i określenie za-
kresu działań pielęgnacyjnych.
Części 71
Marta Czekirda
Przed umyciem należy:

1. Dokładnie wyszczotkować lub rozczesać włosy w celu
zlikwidowania splątania, rozluźnienia cząsteczek brudu
i resztek substancji utrwalających.
2. Przed nałożeniem szamponu włosy dokładnie zmoczyć.
3. W przypadku gęstych, grubych i długich włosów można
przygotować szampon, rozcieńczając niewielką jego ilość
(mała łyżeczka, kleks wielkości orzecha laskowego)
z ciepłą wodą.
Ułożenie pacjenta stosownie do stanu zdrowia:
• w pozycji poziomej na plecach z oparciem ramion na złożonej
w pół poduszce z ułożeniem głowy wewnątrz rynienki,
• w pozycji poziomej na plecach w skośnym ułożeniu tułowia,
z głową na brzegu materaca.

1. Założenie rękawiczek jednorazowego użytku.
2. Obluźnienie kołdry.
3. Odłożenie jednej poduszki na krzesło przyłóżkowe.
4. Podłożenie drugiej poduszki złożonej w pół pod barki pa-
cjenta.
5. Zabezpieczenie folią wezgłowia łóżka.
6. Zabezpieczenie ręcznikiem poduszki, bielizny osobistej
i pościelowej.
7. Podłożenie pod głowę chorego „rynienki'7wanienki.
8. Skierowanie odpływu rynienki do stojącego obok wiadra.
9. Zapewnienie wygodnej pozycji ciała pacjentowi.
10. Wyszczotkowanie włosów (włosy ze szczotki zebrać w pa-
pier lub woreczek i wrzucić do kosza).
11. Skontrolowanie temperatury wody (termometr umiesz-
czony wewnątrz dzbanka, temperatura 36-39°C -wzależ-
ności od przyzwyczajeń chorego).
12. Polewanie wewnętrznej części lewego przedramienia pa-
cjentowi w celu sprawdzenia temperatury wody.
13. Zabezpieczenie uszu pacjenta wacikami.
14. Polewanie włosów wodą z dzbanków (od strony dalszej do
bliższej).
15. Rozprowadzenie szamponu (w ilości małej łyżeczki) na
dłoni, roztarcie go i naniesienie na skórę głowy i włosów
(zaczynając od tyłu głowy) pacjenta.
16. Dokładne mycie włosów - masowanie w różnych kierun-
kach opuszkami palców; ruchy delikatne, ale zdecydowa-
ne.
72 Tom II
Rozdział 2
17. Spłukiwanie szamponu z włosów - polewanie włosów

wodą tak długo, aż nie będzie piany.
18. Ponowne naniesienie szamponu i powtórzenie czynności
(mycie co najmniej 2 razy szamponem).
19. Odczekanie, aż woda z włosów spłynie do rynienki (szcze-
gólnie przy długich włosach).
20. Uniesienie pacjenta do pozycji siedzącej.
21. Zabezpieczenie głowy pacjenta ręcznikiem, szczególnie
szczelnie w okolicy szyi (wykonanie turbanu). Nie należy
trzeć włosów ręcznikiem, ale pozostawić go do wchłonię-
cia wilgoci.
22. Wysunięcie „rynienki"/wanienki spod głowy chorego
i ustawienie na krześle obok łóżka.
23. Usunięcie folii z wezgłowia łóżka, złożenie jej i odłożenie
na krzesło.
24. Podłożenie drugiej poduszki pod głowę chorego.
25. Rozłożenie suchego ręcznika na poduszkę.
26. Ułożenie pacjenta w wygodnej pozycji.
27. Rozczesanie włosów chorego - od końcówek do nasady.
28. Pozostawienie włosów na ręczniku do wyschnięcia lub
wysuszenie ich suszarką.

A. Uporządkowanie materiałów, sprzętu, otoczenia:
1. Odstawienie parawanu, krzesła na miejsce.
2. Wyniesienie tacy, wiader, wyrzucenie jednorazowego sprzę-
tu przeznaczonego do spalenia do pojemnika na odpady,
dezynfekcja Sekuseptem misek nerkowatych, tacy, ry-
nienki, grzebienia oraz odstawienie ich na miejsce.
3. Osuszenie podkładów (w przypadku zamoczenia) i odłoże-
nie ich na miejsce.
2. Ułożenie włosów zgodnie z życzeniem chorego.
3. Udokumentowanie wykonania zabiegu.
| 2.3.1.3. Likwidacja wszawicy głowowej
Wesz głowowa to typowy pasożyt człowieka. Jest to owad bez Wprowadzenie

skrzydeł, długości około 3 mm, pasożytujący na owłosionej części
Część I 73
Marta Czekirda
2.3. Pielęgnacja pizydatków skóry
głowy. Samica w ciągu swego życia (żyje 2 miesiące) składa około

150 jajeczek, tzw. gnid, które są przytwierdzone otoczką chitynową
do włosa tuż przy skórze. Po upływie sześciu dni od chwili złożenia
jajeczek wylęga się wesz, apo 112 dniach jest ona dojrzała do składa-
nia nowych gnid. Wesz, nakłuwając skórę, ssie krew, przy czym wy-
dziela jad, który powoduje świąd, pozostawiając ślady ukąszeń.
Odmiany wszy: głowowa, łonowa, odzieżowa.
Wszy są bardzo małe, trudno widoczne i kolorem upodobnio-
ne do środowiska, w którym bytują - szarobiałe do brązowych. Są
bardzo ruchliwe i trudne do wykrycia. Wykrycie obecności pasoży-
tów bardzo ułatwia użycie gęstego grzebienia, na którym po wycze-
saniu włosów stwierdzimy obecność wszy i/lub ich jaj.
Drogi szerzenia się Zakażenie występuje często, co oznacza, że może się przytrafić
wszawicy każdemu. Drogi szerzenia się wszawicy:
1. Bezpośredni kontakt głowy już zarażonej z głową czystą:
• w trakcie zabawy dwojga dzieci;
• używanie tego samego grzebienia, ręcznika, ubrań, pościeli
itp.
2. Pośredni kontakt:
• w czasie podróży w pociągu, autobusie;
• duże skupiska ludzi, np. obozy, kolonie.
Objawy wszawicy Objawy towarzyszące wszawicy:

• świąd skóry (osoby takie drapią się),
• zdenerwowanie, niepokój,
• widoczne są czerwone ślady ukąszeń na skórze.
W przebiegu nieleczonej wszawicy może dochodzić do zakaże-

nia wtórnego, w następstwie czego na skórze głowy gromadzi się
surowiczy płyn.
W sytuacjach skrajnego zaniedbania może to doprowadzić do po-
wstania kołtuna. Kołtun to splątane, zbite strupy ze zlepionych
włosów, brudu i wysięku, będącego wynikiem stanu zapalenia skóry.
Kołtun kilkudniowy można rozczesać. W tym celu włosy na noc nale-
ży nasączyć oliwą, pokryć ceratką i zawiązać chustkę trójkątną, następ-
nego dnia porozdzielać kołtun na pasma, rozczesać i umyć głowę.
Preparaty Preparaty przeciwwszawicze:
przeciwwszawicze • Artemisol, Delacet, Owanol, Nix, Pipi - stosowane na
owłosione części skóry,
• Eltra - środek stosowany do likwidacji wszy odzieżowej (do
prania odzieży, bielizny).
74 Tom II
Rozdział 2
Niebezpieczeństwa: Niebezpieczeństwa
1. Podrażnienie skóry (należy przemyć to miejsce dużą ilością podczas zakładania
cze
wody). Pca
2. Zalanie oczu, uszu i błon śluzowych środkiem przeciwwszawi-
czym.
Zasady obowiązujące podczas zakładania czepca przeciw- Zakładanie czepca

wszawiczego: przeciwwszawiczego
1. Respektowanie praw pacj enta w zakresie: - zasady
• wyrażenia zgody na zabieg,
• zapewnienia warunków intymności i zachowania przez
personel tajemnicy zawodowej.
2. Zapoznanie się z zaleceniami producenta przed zastoso-
waniem środka owadobójczego.
3. Wykonanie próby uczuleniowej przed zabiegiem; rozpro-
wadzając lek na skórze za uchem pacjenta wacikiem
nasączonym płynem owadobójczym.
4. Zabezpieczenie oczu, uszu, nosa pacjenta przed zalaniem.
5. Podczas działań związanych z zakładaniem i zdejmowaniem
czepca należy zachować środki ostrożności związane z ochroną
pielęgniarki przed rozprzestrzenianiem się insektów.
6. Zapewnienie pacjentowi poczucia bezpieczeństwa.
7. Przestrzeganie czasu działania środka leczniczego.
8. Dezynfekowanie materiału i sprzętu po zdjęciu czepca.
9. Dokładne kilkakrotne umycie włosów po zdjęciu czepca
(2-3 razy).
10. Sczesywanie włosów po umyciu gęstym grzebieniem.
11. Kontrolowanie stanu skóry głowy i włosów w ciągu natęp-
nych 2 tygodni.
Cel zabiegu założenia czepca przeciwwszawiczego: Cel założenia czepca

• usunięcie insektów z owłosionej części głowy. przeciwwszawiczego
Zakładanie czepca przeciwwszawiczego
STRUKTURA CZYNNOŚCI Zakładnie czepca

I. Czynności przygotowawcze przeciwwszawiczego
A. Przygotowanie pielęgniarki: - struktura czynności
. Przygotowanie materiałów, sprzętu, otoczenia:
1. Skompletowanie zestawu:
Cześć I 75
Marta Czekirda
- środek przeciwwszawiczy dostępny na rynku przy-

gotowuje się według zaleceń producenta, np. Owa-
nol - ogrzany do temperatury pokojowej,
wstrząśnięty przed użyciem, buteleczkę należy wsta-
wić do miseczki z ciepłą wodą o temperaturze 37°C,
ilość leku uzależniona od długości i gęstości
włosów,
- wata - duża warstwa, dostosowana wielkością do
owłosionej powierzchni głowy,
- folia plastikowa lub ceratka do założenia na głowę
owiniętą w watę,
chustka „rogówka",
- miska nerkowata,
- rękawiczki,
- wazelina z łopatką,
- grzebień (gęsty),
- zapinki do włosów (jeżeli włosy są długie),
- chusteczka ozdobna (do dyskretnego zamaskowania
czepca).
1. Zapewnienie warunków intymności:
• ustawienie parawanu w sali chorego,-
• poproszenie o opuszczenie sali pacjentów, którzy mogą cho-
dzić;
• zamknięcie drzwi od sali.
D. Przygotowanie pacjenta:
1. Poinformowanie chorego o celu i przebiegu zabiegu.
2. Uzyskanie zgody chorego na wykonanie zabiegu założenia
czepca przeciwwszawiczego.
3. Ułożenie pacjenta w dogodnej pozycji:
siedzącej na krześle,
- półsiedzącej z podparciem ramion,
- siedzącej w łóżku z podparciem ramion.
1. Założenie jednorazowych rękawiczek.
2. Zabezpieczenie ramion pacjenta ręcznikiem frotte, pele-
ryną lub jednorazowym ręcznikiem (szczelnie okrywając
w okolicy szyi).
3. Wlanie niewielkiej ilości płynu przeciwwszawiczego do
miski nerkowatej (wykonanie próby).
4. Nasączenie wacika środkiem przeciwwszawiczym.
5. Wykonanie próby uczuleniowej za uchem lub na wewnę-
trznej stronie przedramienia pacjenta.
76 Tom II
Rozdział 2
6. Sprawdzenie próby uczuleniowej po 15 minutach: próba

będzie dodatnia, jeżeli zaobserwujemy zaczerwienienie,
lekkie pieczenie, swędzenie skóry głowy. W wypadku pró-
by dodatniej zastosowanie innego preparatu przeciwwsza-
wiczego, na który także należy wykonać próbę.
7. Zabezpieczenie wacikami uszu chorego przed insektami
oraz przed zalaniem środkiem przeciwwszawiczym.
8. Rozczesanie włosów grzebieniem, rozpoczynając od koń-
cówek włosów.
9. Podzielenie włosów na pasma (w przypadku długich
włosów, rozłożenie ich na ręczniku).
10. Wlanie ogrzanego płynu do miski nerkowatej.
11. Rozprowadzanie płynu przeciwwszawiczego na włosach
nasączonym wacikiem, rozpoczynając od nasady włosa,
kończąc na pasmach włosów.
12. Odrzucanie każdego wacika po rozprowadzeniu leku do
miski nerkowatej.
13. Powtarzanie czynności kilkakrotnie, rozprowadzając płyn
na całej głowie. W przypadku długich włosów rozprowa-
dzenie płynu na założone na głowę włosy.
14. Sprawdzenie efektu nawilżenia włosów.
15. Pokrycie (dokładnie i szczelnie) włosów jednolitym płatem
waty, rozpoczynając od czoła kończąc ku tyłowi.
16. Zawiązanie chusty foliowej na całej powierzchni waty,
rozpoczynając od czoła, kończąc na tyle głowy.
17. Zawiązanie chusty trójkątnej, rozpoczynając od czoła ku
tyłowi i kończąc na czole (schowanie rogów).
18. Schowanie kosmyków włosów pod warstwy czepca.
19. Utkanie waty pod chustę.
20. Rozprowadzenie wazeliny łopatką na skórze głowy, na
granicy chustki.
21. Sprawdzenie umocowania chustki (poprzez lekkie pociągnię-
cie).
22. Wyjęcie wacików z uszu i wrzucenie do miski nerkowatej.
23. Zdjęcie ręcznika (chusty) z ramion i położenie na tacy.
24. Poinformowanie pacjenta o czasie utrzymania czepca
przeciwwszawiczego na głowie (informacja na ulotce leku).
25. Odczekanie czasu działania leku, np. Dalacet 2-3 godz.
- dostarczenie pacjentowi literatury, ulotek informacyj-
nych itp.
26. Zdjęcie czepca po upływie wyznaczonego czasu działania
leku (zdejmując w kierunku od siebie).
27. Umieszczenie czepca w szczelnie zawiązanym foliowym
woreczku.
Części 77
Marta Czekirda
28. Dokładne i kilkakrotne umycie (2-3 razy) głowy pacjenta.

29. Płukanie głowy po umyciu wodą o temperaturze 36-39°C
z dodatkiem rozcieńczonego octu (na 1 litr ciepłej wody
dodać jedną łyżeczkę octu naturalnego 6%), który powo-
duje pękanie otoczki chitynowej gnid.
30. Założenie ogrzanego ręcznika na włosy w celu osuszenia ich.
31. Sczesywanie gnid przy użyciu gęstego grzebienia (na któ-
rym po sczesaniu stwierdzamy obecność wszy i/lub ich
jaj), suche włosy sczesywać nad miseczką z wodą.
32. Wycieranie pozostałości z grzebienia w ligninę.

2. Wywietrzenie sali.
3. Wyniesienie tacy, wyrzucenie jednorazowego materiału
do spalenia.
4. Opróżnione opakowanie po preparacie przeciwwszawi-
czym wrzucić do śmieci.
5. Wyrzucenie do spalenia woreczka foliowego z czepcem.
6. Mycie tacy, miski nerkowatej, grzebienia, np. Sekuseptem.
7. Oddanie do dezynfekcji chusty trójkątnej, ręcznika oraz
innych przedmiotów mających kontakt z włosami.
8. Uporządkowanie sprzętu wykorzystywanego przy czynno-
ści zakładania czepca przeciwwszawiczego.
1. Powtórzenie założenia czepca przeciwwszawiczego po 3-4
dniach po wcześniejszym sprawdzeniu stanu skóry głowy
i włosów.
2. Kontrolowanie stanu włosów kilkakrotnie w ciągu tygo-
dnia w sytuacji zauważenia objawów wszawicy.
2. Dokładne higieniczne mycie rąk.
3. Udokumentowanie skuteczności wykonania zabiegu.
f§§ 2.3.2. Usuwanie zarostu twarzy

Golenie polega na usuwaniu włosów, zarostu twarzy brzytwą,
żyletką lub golarką elektryczną. Najczęściej codziennie mężczyźni
golą brodę, wąsy i zarost.
78 Tom II
Rozdział 2
Cel golenia: Cel golenia zarostu

• usunięcie zarostu,-
• zachowanie estetycznego wyglądu.
Zarówno pora dnia, jak i częstość golenia uzależniona jest od Częstotliwość golenia
przyzwyczajeń chorego. Golenie można wykonywać codziennie lub
raz na dwa dni. Zależy to od przyzwyczajeń, szybkości powstawa-
nia zarostu i koloru włosów. Niektórzy mężczyźni muszą golić się
dwa razy dziennie, podczas gdy inni, szczególnie z jasnym, rzadkim
zarostem, golą się co kilka dni, lub nawet rzadziej.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Golenie zarostu

2. Pielęgniarce, która ma golić zarost u pacjenta, łatwiej tę
czynność wykonać, jeżeli używa golarki elektrycznej.
UWAGA! Należy pamiętać, że nie wolno używać golarki ele-
ktrycznej w pobliżu butli z tlenem, ze względu na niebezpieczeń-
stwo powstania iskry, która w połączeniu z tlenem może wywołać
pożar.
jednorazowy sprzęt do golenia (maszynka z żyletką),
golarka elektryczna lub maszynka z żyletką wielo-
krotnego użytku,
pianka do golenia, krem lub mydło do twarzy,
ciepła woda w kubeczku o temperaturze 36-38°C,
- pędzel do twarzy,
- jednorazowe rękawiczki,
- ręcznik lub peleryna fryzjerska do osłonięcia chorego,
- jednorazowa gąbka do twarzy,
miska nerkowata lub woreczek na odpady,
- woda toaletowa do twarzy po goleniu,
- środek odkażający, np. spirytus salicylowy (w razie
skaleczenia skóry przy goleniu lub środek kosmety-
czny, np. woda po goleniu),
- lustro zapewniające widoczność twarzy.
2. Przygotowanie otoczenia:
• ustawienie tacy w dostępnym miejscu, np. na stoliku
przyłóżkowym;
• ustawienie parawanu,-
• zapewnienie dodatkowego oświetlenia.
Części 79
Marta Czekirda
1. Poinformowanie chorego o celu i kolejności wykonywa-
nych czynności.
2. Uzyskanie informacji na temat przyzwyczajeń chorego
dotyczących: temperatury wody, techniki golenia, używa-
nia środków pielęgnacyjnych itp.
3. Omówienie zakresu możliwej współpracy.
4. Zapewnienie pacjentovwi odpowiedniej pozycji ciała (wybór
w zależności od stanu pacjenta):
- półwysokiej na plecach,
- poziomej na plecach,
- wysokiej w fotelu z oparciem ramion i głowy.

3. Ustawienie zestawu na stoliku obok chorego.
4. Osłonięcie klatki piersiowej chorego oraz ramion ręczni-
kiem, peleryną.
5. Namydlenie skóry twarzy chorego jednorazową myjką
z dodatkiem mydła i wody o temperaturze 38°C (zastoso-
wanie mydła dobranego do rodzaju skóry twarzy); tempe-
ratura wody uzależniona od przyzwyczajeń pacjenta
(36-39°C).
6. Rozprowadzenie pianki do golenia lub kremu za pomocą
dłoni, pędzla na okolice całego zarostu (w celu zmiękcze-
nia zarostu i zmniejszenia oporu w czasie czynności
golenia).
7. Po upływie 5-7 minut ustawienie ostrza maszynki pod
kątem 45° do powierzchni skóry i rozpoczęcie golenia
- przesuwając żyletkę zgodnie z kierunkiem wzrostu
włosów.
8. Stosowanie długich, pewnych pociągnięć maszynki:
długość przesuwu żyletki zależy od okolicy twarzy,
którą w danym momencie się goli oraz od gęstości
i długości zarostu,
ruchy maszynki mogą być dłuższe na policzkach,
szyi, lecz krótsze wokół warg i na brodzie.
9. Napinanie skóry twarzy jedną ręką, drugą golenie w kie-
runku odwrotnym do wzrostu włosów do momentu usu-
nięcia całkowicie zarostu.
10. Wykonywanie następnych ruchów zgodnie z kierunkiem
wzrostu włosów.
11. Wielokrotne przesuwanie maszynki i opłukiwanie jej.
80 Tom II
Rozdział 2
12. Usuwanie z maszynki pozostałości zarostu, pianki za po-

mocą wody lub bibułki, chusteczki.
13. Wykonywanie ruchów stanowczych, lecz delikatnych,
z wyczuciem, aby nie doszło do skaleczenia.
14. Mycie twarzy pacjenta gąbką nasączoną ciepłą wodą.
15. Zastosowanie na skórę twarzy wody toaletowej po goleniu.
16. Ocenianie efektu wykonanej czynności, np. podanie pa-
cjentowi lustra.
UWAGA! W przypadku zacięcia przy goleniu należy na tę oko-
licę zastosować ucisk miejscowy gazikiem nasączonym środkiem
dezynfekującym, np. spirytusem salicylowym.

1. Odstawienie parawanu, wyniesienie tacy, wyrzucenie ma-
teriału jednorazowego użytku do spalenia, mycie miski
nerkowatej, dezynfekcja tacy, mycie i odstawienie jej na
miejsce.
•
> 1. Ułożenie pacjenta wygodnie w łóżku.
C. Postępowanie ze sprzętem:
1. Maszynkę do golenia wielorazowego użytku należy oczy-
ścić, wymyć pod bieżącą wodą, zdezynfekować (np. Selcu-
septem), osuszyć i złożyć.
2. W przypadku golarki elektrycznej po goleniu należy głowi-
: cę oczyścić zgodnie z instrukcją producenta.
3. Jednorazową maszynkę do golenia należy włożyć do poje-
mnika na odpady przeznaczone do spalenia.
D. Czynności końcowe wykonywane przez pielęgniarkę:
3. Udokumentowanie wykonania i skuteczności zabiegu.
2.3.3. Pielęgnacja paznokci dłoni

Paznokieć stanowi wypukłą blaszkę rogową, której odcinek Paznokcie- budowa
bliższy nosi nazwę korzenia paznokcia. Położony jest on na łoży-
sku paznokcia, którego część nabłonkowa, zwana obrąbkiem na-
skórkowym, przechodzi ku przodowi w naskórek opuszki palca, zaś
Lku tyłowi w macierz. Macierz paznokcia przechodzi w naskórek
; wewnętrzny wału paznokcia, który przedłuża się w naskórek zew-
nętrzny wału. Na wolnym brzegu wału komórki rogowe tworzą de-
Cząśćl 81
Marta Czekirda
likatny rąbek, tzw. naskórek paznokcia. Obrąbek naskórkowy, czy-

li skórka, pokrywa płytkę paznokciową od strony wału i chroni ją
przed urazami.
Płytka paznokcia zbudowana jest z keratyny - twardej,
półprzeźroczystej substancji, tworzonej przez matrycę. Jest ona wy-
soce wyspecjalizowaną strukturą naskórka, osadzoną w fałdzie na-
sady paznokcia.
Naskórek widoczny u nasady paznokcia stanowi mechaniczną
barierę dla zanieczyszczeń i bakterii mogących wnikać pod fałdę nasa-
dy paznokcia, dlatego też nie powinien być wycinany ani wyrywany.
Paznokcie dłoni rosną szybciej niż paznokcie stóp. Przyrost
paznokcia dłoni następuje w tempie 3 mm na miesiąc (ok. 0,1 mm
dziennie). Paznokcie u stóp przyrastają w tempie 1 mm na miesiąc.
Pełne odrośnięcie paznokcia od matrycy do krawędzi trwa średnio
5,5 miesiąca dla ręki, 12-18 miesięcy dla stóp.
Zdrowe paznokcie powinny być gładkie i twarde, bez przebar-
wień. Wygląd paznokci określa również wał otaczający, potocznie
nazywany skórką.
Zabiegi pielęgnacyjne paznokci dłoni nazywane są manicure,
a stóp -pedicure. Powinno się je wykonywać po kąpieli, ponieważ
skórka jest miękka, elastyczna i daje się przesuwać.
Paznokcie - funkcje Paznokcie pełnią następujące funkcje:

• chronią opuszki palców;
• chronią palce przed mechanicznymi urazami;
• zwiększają zdolność palców do manipulowania drobnymi
przedmiotami;
• ułatwiają chwytanie przedmiotów;
• zwiększają wrażliwość dotykową;
• nadają estetyczny wygląd palców;
• diagnostyczną, w przebiegu chorób układu krążenia i skóry
(np. pałeczkowate paznokcie).
Następstwa Niewłaściwa pielęgnacja paznokci może doprowadzić do:
niewłaściwej pielęgnacji • wrastania paznokci,
paznokci
• łamliwości,
• rozwarstwiania płytki paznokciowej,
• grzybicy paznokci,
• zanokcicy - bolesny naciek zapalny lub ropień umiej scowio-
ny pod paznokciem, powstały wskutek zakażenia bakteryj-
nego,
• zastrzału.
Pielęgnacja paznokci Pielęgnacja paznokci polega na:
- metody • myciu,
82 Tom II
Rozdział 2
• obcinaniu,
• piłowaniu.
Pielęgnowanie skóry dłoni jest ważne nie tylko ze względów
higienicznych, lecz zapobiega również powstawaniu chorób tzw.
„brudnych rąk".
Cel pielęgnacji paznokci: Cele pielęgnacji paznokci

a) higieniczny:
zapewnienie czystości paznokci,
skrócenie paznokci,
poprawienie samopoczucia chorego,-
b) leczniczy:
i - leczenie chorób paznokci, np. grzybica paznokci.
Wskazania do wykonania pielęgnacji Wskazania do pielęgnacji

Pomoc w zakresie pielęgnacji paznokci uzależniona będzie od paznokci
• możliwości w zakresie samoobsługi pacjenta. Działań tych wyma-
l gać będą osoby niedowidzące, pacjenci z zaburzoną koordynacją ru-
[chów, niespokojni, w podeszłym wieku, dzieci, pacjenci
iflieprzytomni.
Niebezpieczeństwa występujące w pielęgnowaniu paznokci: Niebezpieczeństwa

• zranienie, pielęgnacji paznokci
• ból,
• krwawienie,
• zanokcica,
• zbyt krótkie obcięcie paznokci może spowodować okresowe
dolegliwości bólowe oraz zmniejszenie wrażliwości dotyko-
wej.
Zasady obowiązujące przy pielęgnacji paznokci: Pielęgnacja paznokci

1. Zapoznanie się ze stanem zdrowotnym pacjenta. - zasady
2. Określenie wydolności pacjenta w zakresie samoobsługi
i pozyskanie go do współpracy.
3. Zapewnienie intymności w czasie wykonywania zabiegu.
4. Zabezpieczenie łóżka i bielizny przed zamoczeniem.
5. Dokładne osuszenie skóry palców, ze zwróceniem szcze-
gólnej uwagi na przestrzenie międzypalcowe rąk i stóp.
ISTRUKTURA CZYNNOŚCI Pielęgnacja paznokci

jjf. Czynności przygotowawcze - struktura czynności
Przygotowanie pielęgniarki:
iCzęśćI 83
Marta Czekirda
1.
Higieniczne mycie rąk.
2.
Rozpoznanie stanu higienicznego paznokci dłoni/stóp pa-
cjenta i określenie zakresu działań pielęgnacyjnych.
1. Zestaw do pielęgnacji paznokci:
miękki ręcznik, np. frotte,
miednica z ciepłą wodą (ok. 36-39°C); temperatura
wody uzależniona od upodobań, przyzwyczajeń cho-
rego,
- mydło (przystosowane do rodzaju skóry, np. hipo-
alergiczne, nawilżające, glicerynowe),
- szczoteczka do paznokci,
- nożyczki do paznokci,
- pilniczek do paznokci o zaokrąglonej końcówce (nie
metalowy),
- ręczniki jednorazowego użytku,
- krem do rąk, np. krem z witaminami,
- środek do usuwania lakieru, np. zmywacz bez aceto-
nu,
- miska nerkowata,
rękawiczki jednorazowego użytku.
• ustawienie parawanu;
• ustawienie dodatkowego oświetlenia, np. lampki.
1. Poinformowanie pacjenta o celu i kolejności wykonywa-
nych czynności.
2. Zdejmowanie biżuterii, zegarka pacjenta.
3. Omówienie zakresu możliwej współpracy.
4. Zapewnienie pacjentowi odpowiedniej pozycji ciała (wybór
zależny od stanu pacjenta):
- półwysokiej na plecach,
wysokiej w fotelu, krześle z oparciem ramion,
- poziomej na plecach.

2. Zmywanie lakieru z paznokci (jeżeli są pomalowane).
3. Ułożenie pod dłoń bliższą pacjenta rozłożonego ręcznika.
4. Ustawienie miedniczki z wodą na ręczniku pod dłoń pa-
cjenta.
5. Ustawienie obok miedniczki mydła i szczoteczki do rąk.
6. Zanurzenie dłoni w miedniczce z ciepłą wodą do czasu
zmiękczenia naskórka (10-15 min).
84 Tom II
Rozdział 2
7. Umycie dłoni pacjentowi.

8. Wyszczotkowanie paznokci dłoni.
9. Odstawienie miedniczki z wodą.
10. Ułożenie dłoni na ręczniku.
11. Przeniesienie miedniczki pod drugą dłoń i zanurzenie jej
w wodzie.
12. Osuszenie dłoni ręcznikiem, delikatnie dotykając dłoni.
13. Obcinanie paznokci dłoni na półokrągło na wysokości pa-
liczka.
14. Odsuwanie skórki ku nasadzie paznokcia za pomocą dre-
wnianej szpatułki, szorstkiego ręcznika.
15. Opiłowanie paznokci pilniczkiem (koniec pilnika zabez-
pieczyć papierową chusteczką).
16. Wyrzucenie obrzynków paznokci do miski nerkowatej.
17. Posmarowanie kremem dłoni.
18. Pielęgnowanie paznokci dłoni.
19. Powtórzenie czynności od pkt 2-17.

A. Postępowanie z pacjentem:
1. Pytanie o samopoczucie chorego.
2. Ułożenie pacjenta w dogodnej pozycji.
B. Uporządkowanie materiału, sprzętu, otoczenia:
1. Odstawienie parawanu, krzesła, wywietrzenie sali.
2. Wyniesienie tacy z przyborami, wyrzucenie jednorazowe-
go sprzętu do pojemnika na odpady przeznaczone do spa-
lenia.
3. Mycie i dezynfekcja Sekuseptem: tacy, miski nerkowatej,
nożyczek, pilniczka, szczoteczki do paznokci i odstawie-
nie ich na miejsce.
2.3.4. Pielęgnacja paznokci i naskórka stóp

W ciągu życia przemierzamy tysiące kilometrów. Chociaż naj- Wstęp
większy ciężar spoczywa na stopach, to często właśnie o nie naj-
mniej dbamy, być może dlatego, że nie pokazujemy ich zbyt często.
Warto jednak poświęcić stopom nieco uwagi, by mogły wyglądać
Cześćl 85
Marta Czekirda
zdrowo, estetycznie i podołać fizycznemu wysiłkowi, jakie muszą

spełnić w ciągu dnia.
Skóra składa się z trzech warstw. Warstwę zewnętrzną stano-
wi naskórek, który tworzy nabłonek wielowarstwowy płaski, rogo-
waciejący, zbudowany z warstwy zrogowaciałej i warstwy głębokiej,
określanej jako warstwa rozrodcza. Warstwa zrogowaciała, tworzo-
na z podkładów płaskich i łuskowych komórek, ma w rozmaitych
miejscach ciała różną grubość i ulega częściowemu złuszczeniu.
Zewnętrzna - rogowa warstwa naskórka jest najgrubsza w takich
okolicach jak podeszwa stopy. W skórze znajdują się dwa rodzaje
porów - potowe i łojowe. Gruczoły potowe najobficiej występują po
stronie dłoniowej rąk i podeszwowej stóp.
Pielęgnacja stóp W pielęgnacji stóp należy uwzględnić takie elementy, jak:

-działania • codzienne moczenie stóp w mydlanej wodzie przez 5-10 min,-
• mycie i osuszanie stóp;
• obcinanie paznokci u stóp;
• obuwie - istotny jest materiał, z którego są wykonane; pode-
szwa właściwa i jej wewnętrzna wyściółka powinny być wy-
konane z naturalnej skóry;
• w okresie letnim należy używać obuwia z przewiewnych
materiałów,-
• obuwie powinno być na płaskim obcasie z szerokimi noskami;
• codziennie zmieniać skarpetki czy rajstopy.
Nadmierna potliwość W przypadku nadmiernej potliwości stóp konieczne jest prze-

stóp - działania prowadzenie odpowiednich zabiegów. Na stopach i między palcami
stóp znajduje się znikoma ilość gruczołów łojowych, dlatego od-
czyn potu jest alkaliczny. Wydzielający się pot ulega amoniakalne-
mu, bakteryjnemu rozkładowi, powodującemu szczególnie przykry
zapach. Można temu zapobiec przez regularne mycie stóp mydłem
i zimną wodą, zakwaszoną kwasem bornym lub salicylowym.
W przypadkach uporczywego, chorobliwego pocenia się stóp należy
stosować środki przeciwpotliwe:
1. Dezodoranty zawierające sole glinu, które nie wnikają w głęb-
sze warstwy skóry, lecz wchodzą w związki z warstwą rogową
naskórka, powodując zwężenie i keratynizację ujść gruczołów
potowych.
2. Środki ściągające (taniny i formaliny) - w roztworach wodnych
lub spirytusowych. Spośród kwasów najbardziej odpowiedni
jest kwas mlekowy, cytrynowy, winowy i octowy. Najlepiej
stosować środki płynne do nacierania stóp i przestrzeni mię-
dzypalcowych oraz kwaśne mieszanki solne do kąpieli stóp.
86 Tom II
Rozdział 2
|3. Mydła należą do najstarszych środków służących do oczysz-

czania skóry. Po zadziałaniu na tłuszcze skóry i brud, tworzą
z nimi emulsję, która w czasie spłukiwania wodą zostaje usu-
nięta z powierzchni skóry. Mydła w kostce lub w płynie
w o wiele mniejszym stopniu niż mydła alkaliczne spęczniają
keratynę naskórka, nie zakłócają naturalnego kwaśnego płasz-
cza skóry, nie stwarzają niebezpieczeństwa wysuszenia lub
podrażnienia skóry. Tego rodzaju mydła bez dodatków konser-
wujących, zapachowych oraz barwników są określane jako wy-
roby hipoalergiczne (np. Seba-med, Nivea-med, Git-neutral
lub mydło szare) i mogą być polecane osobom ze skłon-
nościami do uczuleń.
Cel pielęgnacji paznokci i naskórka stóp: Cele pielęgnacji paznokci

• utrzymanie w czystości stóp i paznokci; i naskórka stóp
• usuwanie zrogowaciałego naskórka stóp;
• zapewnienie optymalnej długości paznokci.
H Pielęgnacja paznokci stóp
ERUKTURA CZYNNOŚCI Pielęgnacja stóp

^Czynności przygotowawcze - struktura czynności
Przygotowanie pielęgniarki:
2. Ocena stanu stóp i paznokci oraz określenie zakresu
działań pielęgniarki.
'Przygotowanie materiału, sprzętu, otoczenia:
miska z ciepłą wodą o temperaturze od 36-39°C
•>.'• (temperatura wody uzależniona będzie od upodobań
i przyzwyczajeń pacjenta),
mydło w płynie (dobrane do rodzaju skóry stopy),
* - krem do złuszczania skóry stóp,
krem lub balsam do stóp, np. olejek miętowy
- łagodzący objawy zmęczenia,
puder, zasypka do stóp,
nożyczki do paznokci i pilniczek zdezynfekowany
spirytusem,
ręcznik, np. frotte,
pumeks drobnoziarnisty,
rękawice jednorazowego użytku,
miska nerkowata,
87
Marta Czekirda
- podkład zabezpieczający materac przed zamocze-

niem.
• zamknięcie drzwi do sali;
• zadbanie o dodatkowe oświetlenie;
• ustawienie przyborów w dostępnym miejscu, np. na stoli-
ku przyłóżkowym, na materacu obok stóp pacjenta.
1. Poinformowanie chorego o celu i kolejności wykonywa-
nych czynności.
2. Ocena stanu stóp u pacjenta i określenie zakresu działań.
3. Określenie zakresu możliwej współpracy z pacjentem.
4. Dodatkowe okrycie pacjenta kocem lub założenie szlafro-
ka, w przypadku gdy pacjent siedzi w fotelu, na krześle.
5. Ułożenie pacjenta w wygodnej pozycji (pozycja uzależnio-
na od stanu zdrowia pacjenta):
- w pozycji siedzącej na łóżku,
w pozycji siedzącej w fotelu,
- w pozycji grzbietowej na łóżku.

2. Obluźnienie wierzchniego przykrycia: odkrycie stóp pa-
cjenta do wysokości kolan, odłożenie kołdry na bok.
3. Podłożenie wałka lub złożonej w pół poduszki pod kolana
chorego.
4. Rozłożenie podkładu gumowego, zabezpieczającego oraz
ręcznika pod stopy chorego.
5. Ustawienie miski z ciepłą wodą pod (bliższą) stopę chore-
go i zanurzenie jej w wodzie T- moczenie przez 5-10 min.
6. Rozprowadzenie mydła dłońmi na skórę stopy.
7. Mycie stopy myjką, ruchami okrężnymi, pocierania.
8. Uniesienie zanurzonej stopy z wody ku górze poprzez
chwycenie jej lewą ręką.
9. Usunięcie miejsc zrogowaciałych pumeksem (nie należy
ich ścinać) lub kremem ścierającym - pozostawienie do
wyschnięcia, po czym delikatne ścieranie wraz z martwą
warstwą skóry za pomocą papierowego ręcznika.
10. Ponowne zanurzenie stopy w mydlanej wodzie.
11. Mycie paznokci delikatnie miękką szczoteczką - ruchy
posuwiste, okrężne.
88 Tom II
Rozdział 2
12. Uniesienie stopy z wody lewą ręką, prawą ręką odsunięcie

miedniczki.
13. Ułożenie stopy umytej na ręczniku, otulenie jej.
14. Odstawienie miski z wodą pod drugą stopę w celu zmię-
kczenia skóry.
15. Staranne osuszanie stopy ręcznikiem, ze zwróceniem
szczególnej uwagi na przestrzenie między palcami.
16. Obcinanie paznokci nożyczkami do wysokości paliczków
na prosto, nie zaokrąglając brzegów.
17. Usunięcie zanieczyszczeń spod paznokci i wrzucenie do
miski nerkowatej.
18. Wyrównanie nierówności paznokci pilniczkiem.
19. Odsuwanie mechaniczne skórek (nie wolno ich wycinać)
za pomocą suchej ściereczki frotte lub higienicznej chu-
steczki.
20. Posmarowanie stóp odpowiednio dobranym, natłuszcza-
jącym kremem lub balsamem do stóp, omijając prze-
strzeń między palcami (na miejsca z objawami zakażenia
należy stosować maść odkażającą).
21. Pielęgnację drugiej (dalszej) stopy przeprowadzić, wyko-
nując powyższe czynności w takiej samej kolejności.
UWAGA! Jeżeli skóra wokół paznokcia jest zaczerwieniona
Ifctkliwa, lub gdy pojawi się najmniejszy wysięk, należy zawiadomić
lekarza.
DI. Czynności końcowe

A Uporządkowanie materiałów, sprzętu, otoczenia:
1. Postępowanie ze sprzętem:
• odstawienie parawanu;
• wyniesienie tacy, wyrzucenie sprzętu jednorazowego
użytku do spalenia;
• dezynfekcja i mycie misek nerkowatych, pilniczka, szczo-
teczki i odstawienie ich na miejsce.
|B. Postępowanie z pacjentem:
2. Uporządkowanie bielizny osobistej i pościelowej pacjenta.
3. Ocenienie efektu wykonania zabiegu (zapytanie o opinię
pacjenta).
4. W wypadku skaleczenia - odkażenie i obserwowanie sto-
py (w razie zauważenia niepokojących zmian powiado-
mienie lekarza).
Części 89
2.4. Zapewnienie wygody pacjenta i higieny otoczenia

3. Udokumentowanie skuteczności wykonania zabiegu.
2.4. Zapewnienie wygody pacjenta

i higieny otoczenia
Wstęp
8 2.4.1. Podstawy zapewnienia wygody pacjenta
i higieny otoczenia
Efekty działań pielęgnacyjnych i leczniczych, stan psychiczny
oraz komfort pacjenta przebywającego w szpitalu uzależnione są
w dużym stopniu od otoczenia ludzkiego i materialnego.
Otoczenie ludzkie tworzą osoby, z którymi pacjent wchodzi
w relacje interpersonalne w czasie pobytu w szpitalu, tj. zespół
opiekuńczo-terapeutyczny, inni pacjenci, rodzina, przyjaciele. Śro-
dowisko materialne stanowią pomieszczenia szpitalne oraz ele-
menty wyposażenia i sprzętu swoistego dla tego rodzaju instytucji.
Środowisko materialne szpitala można podzielić na otoczenie
bliższe i dalsze dla pacjenta przebywającego w zakładzie opieki
zdrowotnej. Najbliższym otoczeniem dla osoby hospitalizowanej
i jednocześnie jej miejscem pobytu jest sala chorych. Wyposażenie
sali łóżkowej (np. łóżko, szafka przyłóżkowa), jej mikroklimat
wpływa na psychikę i samopoczucie pacjenta. Otoczenie dalsze
stanowią pomieszczenia pomocnicze, gospodarcze i zespołu sani-
tarnego oddziału oraz inne pomieszczenia szpitala.
Otoczenie bliższe | | § 2.4.1.1. Charakterystyka bliższego otoczenia pacjenta

pacjenta
Podstawowe wyposażenie sali, stanowiące bliższe otoczenie
pacjenta, to: łóżko wraz ze stałymi jego elementami składowymi,
tj. materac, pościel, bielizna pościelowa, szafka przyłóżkowa, krzesło,
stołek i parawan.
Podstawowe Jednym z najważniejszych elementów wyposażenia sali cho-
wyposażenie sali rych jest łóżko, w którym pacjent niejednokrotnie spędza większość
swojego czasu podczas pobytu na oddziale szpitalnym. Dlatego też
łóżko powinno spełniać oczekiwania chorego w zakresie wygody,
bezpieczeństwa i estetyki. Jego budowa, wyposażenie i funkcjonal-
ność powinny sprzyjać rekonwalescencji, ułatwiać profilaktykę po-
90 Tom II
Rozdział 2
pfikłań związanych z długotrwałym leżeniem oraz umożliwiać bez-

pieczne świadczenie opieki pielęgniarskiej.
| V Łóżka szpitalne, zwane rehabilitacyjnymi, w zależności od bu- Rodzaje łóżek szpitalnych
Iłowy i wyposażenia można podzielić na:
f I • łóżka przeznaczone do ogólnej pielęgnacji i leczenia - stano-
wią podstawowe wyposażenie sal chorych;
• łóżka przeznaczone do pielęgnacji, leczenia, rekonwalescen-
cji i rehabilitacji - stanowią wyposażenie na oddziałach re-
habilitacyjnych i ortopedycznych;
• łóżka przeznaczone do pielęgnacji i leczenia pacjentów na
oddziałach intensywnej opieki, kardiologicznych, neurochi-
rurgicznych.
Łóżko przeznaczone do ogólnej pielęgnacji i leczenia, stano- Łóżko przeznaczone do
iące podstawowe wyposażenie sal szpitalnych, ma najprostszą ogólnej pielęgnacji
łudowę spośród łóżek rehabilitacyjnych (ryc. 10).
10. Łóżko rehabilitacyjne przeznaczone do ogólnej pielęgnacji i le-

ńa (1 - rama, 2 - leże, 3 - szczyty, 4 - noga, 5 - kółko, 6 - wezgłowie)
Podstawowe elementy w budowie łóżka to: Podstawowe elementy

|l. Rama, która stanowi rusztowanie dla leża. Wykonana jest budowy łóżka
z prostokątnych, metalowych kształtowników, pokrytych la- rehabilitacyjnego
kierem proszkowym odpornym na uszkodzenia mechaniczne
(ryc. 10).
Leże - element podporowy materaca. Zbudowane jest z rucho-
mej lub na stałe przymocowanej do ramy łóżka sztywnej siatki
metalowej. Najprostsze leże jest pojedynczo łamane. Posiada
stałą sekcję dolną i ruchomą sekcję pleców. Dzięki temu pa-
cjenta można ułożyć w pozycji poziomej, półwysokiej i wyso-
kiej. Wysokość ustawienia oparcia pleców reguluje się przy po-
Częśćl 91
Ryc. 11. Regulacja sekcji pleców Ryc. 12. Regulacja sekcji pleców
przy pomocy mechanizmu zapad- przy pomocy sprężyny gazowej
kowego
mocy mechanizmu zapadkowego (ryc. 11) lub sprężyny gazo-

wej (ryc. 12).
3. Szczyty są to elementy zbudowane z kształtowników metalo-
wych, umieszczonych wzdłuż krótszych boków łóżka, tzw.
duży (przy głowie leżącego) i mały (przy stopach leżącego);
wypełnione są laminowaną płytą wiórową lub wodoodporną
płytą dekoracyjną. Szczyty zabezpieczają materac i pościel
przed zsuwaniem się z łóżka. W razie konieczności mogą być
zdejmowane (ryc. 10).
4. Nogi są to cztery elementy z rur metalowych o długości około
50 cm, na których wsparta jest rama i leże łóżka (ryc. 10).
5. Kółka, w liczbie czterech, umieszczone są na końcach nóg (ryc.
10). Stanowią układ jezdny łóżka. Umożliwiają łatwe przesu-
wanie i przemieszczanie łóżka. Przynajmniej dwa koła muszą
posiadać blokadę (ryc. 13). Występują także łóżka z centralną
blokadą kół (ryc. 14).
6. Krążki i listwy odbojowe to elementy, które zapewniają bezpie-
czeństwo podczas użytkowania i chronią ramę łóżka oraz ścia-
ny pomieszczeń przed uszkodzeniami mechanicznymi pod-
czas przesuwania albo transportu łóżka. Krążki odbojowe
przymocowane są w narożnikach ramy, natomiast listwy - po
obu stronach wzdłuż dłuższego boku ramy łóżka (ryc. 15).
Elementy dodatkowego Łóżko w opisanej wersji podstawowej może być dodatkowo
wyposażenia łóżka wyposażone w następujące elementy:
rehabilitacyjnego , barierkę składaną - wykorzystywaną do zabezpieczenia
przed wypadnięciem z łóżka osób ze wskazaniami lub przy
zmianie pozycji ciała chorego (ryc. 17);
92 Tom II
Rozdział 2
, 13. Koło z blokadą Ryc. 14. Łóżko z centralną blo-

kadą kól (1)
15. Krążek (1) i listwa odbojowa (2)
HTC. 16. Łóżko rehabilitacyjne z podwójną ramą wyciągową (1) i podpórką

\(2)
wieszak kroplówek - pozwala na umocowanie ponad pozio-
mem łóżka zestawów do infuzji; może być mocowany do
ramy łóżka od strony głowy lub kończyn dolnych pacjenta
po obu stronach łóżka (ryc. 17);
•zęśćl 93
Ryc. 17. Łóżko rehabilitacyjne przeznaczone do pielęgnacji, leczenia, re-

habilitacji i rekonwalescencji (1 - barierka składana, 2 - wieszak kropló
wek, 3 - wysięgnik nadlóżkowy, 4 - wieszak woreczków)
• wysięgnik nadłóżkowy z uchwytem do ręki ułatwia pacjen-

towi podnoszenie się w łóżku; urządzenie to jest bardzo
przydatne przy podkładaniu basenu oraz urządzeń ułatwia-
jących pielęgniarce przemieszczanie i zmianę pozycji pa-
cjenta w łóżku (ryc. 17);
• podwójną ramę wyciągową, tj. urządzenie służące do pod-
wieszania linek wyciągów lub aparatów do ćwiczeń czyn-
nych z oporem i w odciążeniu (ryc. 16);
• podpórkę ręki - podtrzymuje rękę we właściwej pozycji
u chorego leżącego w łóżku, np. podczas mierzenia ciśnienia
tętniczego krwi (ryc. 16);
• uchwyt kaczki - pozwala na pozostawienie czystej kaczki
przy łóżku pacjenta,-
• uchwyt basenu - pozwala na pozostawienie basenu przy
łóżku pacjenta;
• wieszak woreczków - pozwala na zawieszanie zbiorniczków
drenażowych poniżej poziomu ciała pacjenta leżącego (ryc. 17).
Łóżko rehabilitacyjne Łóżko rehabilitacyjne, przeznaczone do pielęgnacji, leczenia,
rehabilitacji i rekonwalescencji, posiada - w odróżnieniu od łóżka
w wersji podstawowej - następujące elementy:
1. Trzyczęściowe leże, składające się z: sekcji pleców, sekcji uda
i sekcji podudzia. Element ten wraz z możliwością zastosowa-
nia podwójnej ramy wyciągowej czyni łóżko szczególnie przy-
datnym na oddziałach ortopedycznych.
2. Bezstopniową regulację segmentów oparcia pleców i uda reali-
zowaną przy pomocy sprężyny gazowej.
94 Tom II
Rozdział 2
3. Regulację sekcji podudzia za pomocą mechanizmu zapadko-

wego. Opisane łóżko dostępne jest również w wersji, w której
regulacja poszczególnych segmentów i wysokości leża odbywa
się przy pomocy siłowników elektrycznych sterowanych pilo-
tem przewodowym. Stanowi to ważny element bezpieczeń-
stwa pracy pielęgniarek i wygody użytkownika. Stosowanie
łóżek profilowanych zmniejsza konieczność przemieszczania
pacjenta. Chory może zostać ułożony w pozycji wysokiej lub
poziomej przy minimalnym wysiłku pielęgniarki.
4. Regulowaną wysokość leża - dzięki tej funkcji, realizowanej
mechanicznie lub elektrycznie, można podnosić leże łóżka na
wysokość najdogodniejszą do wykonania danej czynności pie-
lęgnacyjnej u pacjenta. Pożądane byłoby, aby większość łóżek
na oddziale szpitalnym posiadała regulowaną wysokość leża.
Łóżko może być wyposażone w dodatkowe elementy, które
przedstawiono, opisując łóżko w wersji podstawowej.
Wielofunkcyjne łóżka rehabilitacyjne powinny stanowić stan- Wielofunkcyjne tóżko

dardowe wyposażenie oddziałów intensywnej opieki, kardiologicz- rehabilitacyjne
nych, neurochirurgicznych (ryc. 18).
; Ryc. 18. Wielofunkcyjne łóżko rehabilitacyjne
W odróżnieniu od poprzednio opisanych, łóżka te posiadają:

1. Leże składające się z czterech płaszczyzn, mogących tworzyć
wyprofilowany kształt.
12. Elektryczną regulację poszczególnych segmentów i wysokości
leża przy pomocy siłowników elektrycznych sterowanych pilo-
tem przewodowym.
13. Sekcję oparcia pleców wykonaną z płyty przepuszczającej pro-
mienie RTG.
P4. Konstrukcję łóżka umożliwiającą prowadzenie pośredniego
masażu serca. W przypadku konieczności prowadzenia reani-
Cześćl 95
macji w elektrycznym łóżku wielofunkcyjnym można zastoso-

wać sterowanie ręczne, polegające na szybkim poziomowaniu
segmentów leża za pomocą uchwytów łatwo dostępnych z obu
stron łóżka.
5. Możliwość ułożenia pacjenta w pozycji Trendelenburga i anty-
-Trendelenburga.
6. Układ jezdny z jednym kołem kierunkowym, posiadający cen-
tralną blokadę.
Wyposażenie dodatkowe łóżka stanowią: wieszak kroplówek,
barierki boczne.
Stałymi elementami wyposażenia łóżka (niezależnie od typu)

są: materac, pościel, bielizna pościelowa. Ważnym - ze względów
zdrowotnych i wygody stosowania - elementem łóżka jest materac.
Na łóżkach rehabilitacyjnych powinny być używane materace
zmniejszające nacisk, tzw. materace przeciwodleżynowe. Wyróż-
niamy materace przeciwodleżynowe statyczne i dynamiczne. Ma-
Materace terace przeciwodleżynowe statyczne rozkładają ciężar ciała leżącego
przeciwodleżynowe na dużą powierzchnię, ale nacisk na każdą część ciała u pacjenta
statyczne leżącego nieruchomo jest stały. Dlatego też mogą być stosowane
u osób nienarażonych na powstawanie odleżyn. Materace statycz-
ne (w zależności od rodzaju) mogą być wypełnione kulkami styro-
pianowymi, wykonane z różnej grubości gąbki poliuretanowej o po-
wierzchni gładkiej lub ukształtowanej, wypełnione wodą, żelem
lub powietrzem (tzw. stałociśnieniowe). W odróżnieniu od statycz-
Materace nych, materace przeciwodleżynowe dynamiczne okresowo, co kil-
przeciwodleżynowe ka minut, zmieniają punkt podparcia leżącej osoby. Dzięki temu
dynamiczne każda część ciała pacjenta jest co pewien czas uwalniana od nacisku
spowodowanego leżeniem. Zapewniony jest swobodny dopływ krwi
do tkanek, dlatego ryzyko powstania odleżyn jest mniejsze, a sam
proces gojenia się istniejących już zmian odleżynowych przebiega
szybciej.
Każdy materac przeciwodleżynowy powinien posiadać pokro-
wiec, który zmniejsza proces pocenia poprzez zapewnienie właści-
wej wentylacji skóry. Pokrowiec powinien być wykonany z mate-
riału przepuszczającego powietrze i parę wodną, a nieprzepusz-
czającego cieczy. Powinien być także odporny na rozciąganie w oby-
dwu kierunkach. Ważne jest także, ze względów higienicznych, aby
pokrowiec można było prać i dezynfekować. Aktualnie dostępne są
także pokrowce, które mają specjalny dodatek wkomponowany
w powierzchnię, zapobiegający rozwojowi pleśni, działający prze-
ciwbakteryjnie i usuwający nieprzyjemne zapachy.
96 Tom II
Rozdział 2
Istnieje kilka typów materacy dynamicznych. Dobierane są

one odpowiednio do sytuacji pacjenta. Poszczególne ich rodzaje
mają zastosowanie:
• w warunkach domowych,
• dla chorych ze zmianami odleżynowymi do 11° rozwoju,
• dla pacjentów z ciężkimi stadiami odleżyn - III0 i wyższe
fazy rozwoju.
Materace takie wyposażone są w funkcję owiewu i chłodzenia,
sterowania mikroprocesorowego, działają wspomagająco w proce-
sie leczenia rozległych i głębokich odleżyn.
lub kołdra.
Do wygodnego ułożenia pacjenta w łóżku służą poduszki
podłużne lub kwadratowe o różnej wielkości. Mogą być one
wypełnione wkładem poliestrowym, silikonowym lub pierzem.
Aby ułożyć pacjenta w określonej pozycji, stosuje się liczne udo-
godnienia. Do okrycia pacjenta służą koce bawełniane, bawełnia-
no-wełniane, wełniane lub z anilany, a także lekkie kołdry
wypełnione wkładem poliestrowym.
Bieliznę pościelową stanowią prześcieradła, poszwy, poszew- Bielizna pościelowa
ki, uszyte najczęściej z tkaniny bawełnianej, oraz podkłady (najczę-
ściej jednorazowe lub dwuwarstwowe - jedna bawełniana, druga
nieprzemakająca) dla pacjentów zanieczyszczających się. Przeście-
radło powinno być dłuższe i szersze o około 70-80 cm od materaca.
Pozwala to na prawidłowe zaścielenie i podłożenie prześcieradła
pod materac oraz zabezpiecza przed jego marszczeniem (profilakty-
ka odleżynowa). Poszwy powinny odpowiadać wielkością podusz-
kom i kocom. Poszwy na kołdrę, koc, poszewki oraz pościel mogą
mieć wszyte w rogach tasiemki albo rzepy, które po zawiązaniu lub
spięciu utrzymują pościel w bieliźnie na stałym miejscu.
Bieliznę osobistą pacjenta stanowią koszula lub piżama, ser- Bielizna osobista
wetki lniane, szlafrok i pantofle, natomiast bieliznę kąpielową - rę- • kąpielowa
czniki i myjki. Pacjenci hospitalizowani mogą używać własnej bie-
lizny osobistej lub otrzymać bieliznę szpitalną. Koszule i piżamy
zwykle wykonane są z surowców naturalnych, muszą być luźne,
łatwe do nakładania i zdejmowania. Koszule dla pacjentów ciężko
chorych lub znajdujących się na oddziałach chirurgicznych mają
zapięcie z tyłu na całej długości koszuli. Ułatwia to ich zmianę
i podkładanie basenu. Z kolei koszule na oddziałach położniczych
muszą mieć zapinane rozcięcie z przodu, które umożliwia wygodne
karmienie noworodka piersią. Serwetki lniane służą do ochrony
bielizny osobistej i pościelowej pacjenta podczas spożywania
Części 97
posiłku. Pacjent powinien posiadać dwa ręczniki - do wycierania •

górnej i dolnej połowy ciała. Myjki są to nakładane na dłonie ręka-
wice frotte lub flanelowe, które służą do mycia ciała. Ze względów '
higienicznych pożądane jest, aby myjki były jednorazowego użyt-
ku. Osoba hospitalizowana powinna posiadać ponadto szlafrok
oraz pantofle.
Szafka przyłóżkowa Kolejnym elementem najbliższego otoczenia pacjenta jest szaf-
- budowa, funkcje ka przyłóżkowa (ryc. 19).
Ryc. 19. Szafka przyłóżkowa (1 - drzwiczki, 2 - szuflada, 3 - kółka,

4 - półka boczna)
Budowa szafki powinna zapewniać łatwe utrzymanie jej w czy-

stości. Zwykle szafki przyłóżkowe posiadają:
1. Metalowy szkielet.
2. Dwustronnie otwierane drzwiczki. Funkcja ta umożliwia usta-
wienie szafki po obu stronach łóżka. Drzwi zabezpieczone są
przed samoczynnym otwieraniem się poprzez zastosowanie
zatrzasku magnetycznego.
3. Dwustronnie wysuwaną szufladę szafki z wyjmowanym poje-
mnikiem z tworzywa sztucznego.
4. Aparat jezdny w postaci czterech kółek, w tym dwóch z blo-
kadą. Zastosowanie kółek jezdnych z blokadą umożliwia
łatwe przemieszczanie i stabilne ustawienie szafki.
5. Półkę boczną z możliwością regulowania wysokości, obrotu,
wysunięcia i pochylenia. Półka ułatwia pacjentowi spożywanie
posiłków, pisanie i czytanie.
Szafka przyłóżkowa służy pacjentowi do przechowywania rze-
czy osobistych, np. dokumentów, środków higieny, bielizny, nie-
których artykułów spożywczych. Jeżeli wyposażona jest w półkę
boczną, może służyć jako stolik do spożywania posiłków, pisania,
czytania i wykonywania innych czynności.
98 Tom II
Rozdział 2
Dodatkowym wyposażeniem pokoi chorych są krzesła lub ta- Krzesła

borety, które w dziennej aktywności pacjentów pozwalają na za-
chowanie naturalnej pozycji siedzącej poza łóżkiem lub zapewniają
wygodę dla osób odwiedzających pacjenta. Krzesło lub taboret
służyć może także do odkładania pościeli podczas prześcielania
łóżka, lub innych podręcznych przedmiotów potrzebnych do pielę-
gnacji pacjenta w łóżku.
Kolejnym ważnym elementem wyposażenia sal chorych, Parawany
szczególnie wielołóżkowych, są parawany. Służą one do zapewnie-
nia pacjentom intymności, np. podczas wykonywania zabiegów
pielęgniarskich. Najczęściej spotykane są parawany stojące, wyko-
nane z rurek stalowych, z zasłoną bawełnianą lub z folii w wersji na
stopkach lub na kółkach oraz przyścienne z teleskopowymi alumi-
niowymi ramionami, z zasłonami wykonanymi z płótna lub z nie-
palnych i antybakteryjnych materiałów zapewniających wysoką
estetykę i trwałość.
Ogólne wytyczne urządzenia i wyposażenia pomieszczeń szpi- Wygląd pokoju chorego

talnych reguluje Rozporządzenie MZiOS z dnia 21 września 1992
roku w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać pod wzglę-
dem fachowym i sanitarnym pomieszczenia i urządzenia zakładu
opieki zdrowotnej. Pokój szpitalny powinien być tak zaprojekto-
wany i urządzony, aby zapewniał poczucie bezpieczeństwa (był
przejrzysty pod względem funkcji) i służył kontaktom międzyludz-
kim (stworzenie miejsca w pokoju dla osoby bliskiej choremu). Nie
ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jakie pokoje są lepsze dla
osoby hospitalizowanej - jedno- czy wieloosobowe. Zwykle po
przyjęciu do szpitala pacjent odczuwa strach przed nieznanym, sa-
motnością, bólem, cierpieniem, śmiercią. Dlatego też podczas pier-
wszych dni hospitalizacji chorzy wolą przebywać w pokojach wielo-
osobowych. Dopiero po okresie aklimatyzacji, kiedy pacjent posia-
da już informacje o swojej chorobie, stosowanej terapii i progno-
zach na przyszłość, pojawia się potrzeba większej autonomii i pry-
watności. Pożądane może okazać się wówczas umieszczenie pa-
cjenta w pokoju jednoosobowym.
Zgodnie z wymienionym powyżej Rozporządzeniem, powierz-
chnia pokoi łóżkowych, poza oddziałami anestezjologii, intensyw-
nej opieki, stacji dializ, oddziału dziecięcego, położniczo-gineko-
logicznego, zakaźno-obserwacyjnego, powinna wynosić:
pokoju jednołóżkowego min. 12 m 2 ,
pokoju dwułóżkowego min. 14 m 2 ,
pokoju trzyłóżkowego min. 20 m 2 ,
pokoju wielołóżkowego min. 6 m 2 na jedno łóżko.
Część! 99
Łóżka w pokojach powinny być ustawione w ten sposób, aby

możliwy był do nich dostęp z trzech stron (w tym dwóch dłuż-
szych). Pomiędzy łóżkami powinien być zachowany odstęp min.
70 cm, od ściany zewnętrznej 80 cm. Podłogi w pokoju szpitalnym
muszą być wykonane z materiałów gładkich, trwałych, zmywal-
nych, nienasiąkliwych i odpornych na działanie środków dezynfe-
kcyjnych. Każdy pokój powinien być wyposażony w umywalkę
z bieżącą ciepłą i zimną wodą. Ściany przy umywalkach muszą być
wyłożone do wysokości co najmniej 1,60 m płytkami ceramicznymi.
Mikroklimat Mikroklimatem sali chorych nazywamy warunki klimatyczne

występujące lub wytworzone w niewielkiej określonej przestrzeni
lub pomieszczeniu, tj. w pokojach pacjentów.
Elementy mikroklimatu pomieszczenia to między innymi:
• temperatura powietrza,
• wilgotność powietrza,
• ruch powietrza,
• oświetlenie i barwa otoczenia.
Mikroklimat wpływa na ogólne samopoczucie człowieka, jego
sprawność fizyczną i umysłową oraz na wydajność pracy. Poszcze-
gólne elementy mikroklimatu mogą utrzymywać lub potęgować
stany fizjologiczne, stwarzać niekorzystne warunki oraz powodo-
wać zaburzenia czynności organizmu.
Temperatura powietrza Temperatura powietrza w pomieszczeniach, w których przeby-
wają ludzie, powinna być taka, aby osoby tam przebywające miały
przyjemne uczucie ciepła. Jako optymalny w salach szpitalnych
przyjmuje się zakres temperatury od 20 do 22°C. Przebywanie
w pomieszczeniach o wysokiej temperaturze powietrza może po-
wodować zakłócenie równowagi między wytwarzaniem a oddawa-
niem ciepła przez organizm. Prowadzi to do szeregu reakcji adapta-
cyjnych, m.in.:
• rozszerzenia naczyń oporowych i obniżenia ciśnienia tętni-
czego krwi,
• przyspieszenia czynności serca,
• zwiększenia częstości oddechów,
• zmiany rozmieszczenia krwi w organizmie w kierunku ane-
mizacji narządów wewnętrznych na korzyść zwiększonego
ukrwienia skóry.
Wysoka temperatura otoczenia wpływa również na czynność
ośrodkowego układu nerwowego, wywołując drażliwość, apatię,
obojętny stosunek do otoczenia.
W okresie jesienno-zimowym i wczesną wiosną właściwą tempe-
raturę w pomieszczeniach utrzymują urządzenia grzewcze. W salach
100 Tom II
Rozdział 2
chorych powinny być zainstalowane grzejniki, w miejscach, w któ-

rych występują największe straty ciepła (ściany zewnętrzne pod ok-
nem). Aby łatwo było je utrzymać w czystości, powinny być gładkie,
zawieszane nie niżej niż 12 cm od podłogi i nie bliżej niż 6 cm od po-
wierzchni ściany. W pokojach łóżkowych oddziału szpitalnego nie do-
puszcza się instalowania ogrzewania podłogowego czy sufitowego.
Optymalna wilgotność powietrza, czyli zawartość pary wodnej Wilgotność powietrza
w jednostce objętości lub masy powietrza (wartość wilgotności
względnej) w pomieszczeniach bytowania człowieka, wynosi 40-60%.
Utrzymywanie optymalnej wilgotności powietrza jest szczególnie
pożądane w salach szpitalnych, bowiem zbyt niska wilgotność (po-
niżej 30%) powoduje wysychanie i pękanie błon śluzowych i skóry,
co osłabia naturalną barierę ochronną organizmu przed wnikaniem
drobnoustrojów. Wysoka wilgotność powietrza w wysokiej tempe-
raturze otoczenia utrudnia oddawanie ciepła z organizmu wskutek
upośledzonego parowania potu z powierzchni skóry. Powietrze wil-
gotne o niskiej temperaturze wywołuje szybką utratę ciepła. Nawet
krótkotrwałe przebywanie w pomieszczeniu o wilgotnym i chłod-
nym powietrzu może spowodować wystąpienie takich dolegliwo-
ści, jak przeziębienie, katar i inne infekcje dróg oddechowych.
Ruch powietrza spowodowany jest występowaniem różnic Ruch powietrza

temperatury i ciśnienia mas powietrza. Wartość optymalna ruchu
powietrza w pomieszczeniach wynosi od 0,15 m/s do 0,5 m/s.
Dzięki stałemu ruchowi powietrza w pomieszczeniu i mieszaniu
się jego warstw, wyrównywany jest skład chemiczny i temperatura
powietrza. Brak ruchów powietrza może prowadzić do zaburzeń
w termoregulacji. Racjonalnie wykorzystany ruch powietrza jest
bardzo ważnym elementem poprawy mikroklimatu w pomieszcze-
niu. Dlatego też w każdym pomieszczeniu szpitalnym powinien
być indywidualny kanał wentylacji grawitacyjnej, zapewniający
1,5-krotną wymianę powietrza na godzinę. W tym przypadku po-
wietrze ciepłe unosi się do góry i zostaje wyprowadzone przez kanał
wentylacyjny na zewnątrz budynku. Okna w salach łóżkowych i in-
nych pomieszczeniach szpitalnych powinny być wyposażone w gór-
ne nawietrzniki - wówczas wymiana powietrza przez kanał wenty-
lacyjny będzie zachodziła nawet przy zamkniętych oknach. Oprócz
tego celem zapewnienia dopływu świeżego powietrza i poprawy wa-
runków mikroklimatu pomieszczenia, niezbędne jest kilkakrotne
w ciągu dnia wietrzenie sal - bezpośrednie lub pośrednie. Wietrze- Wietrzenie sal
nie bezpośrednie polega na szerokim jednoczesnym kilkuminuto- bezpośrednie
wym otwarciu okien i drzwi. Taki sposób wymiany powietrza moż-
na zastosować, kiedy w sali nie przebywają pacjenci. Natomiast Wietrzenie sal pośrednie
wietrzenie pośrednie polega na wymianie powietrza poprzez otwar-
Częśćl 101
cie okien w jednym pomieszczeniu i po kilkunastu minutach, gdy

powietrze się ogrzeje, wprowadzeniu go do drugiego pomieszcze-
nia. Celem wietrzenia jest usunięcie wirusów, bakterii saprofitycz-
nych i chorobotwórczych z sali, w której przebywają chorzy.
Oświetlenie sal Pomieszczenia przeznaczone na czasowy lub stały pobyt pa-
cjentów powinny mieć zapewnione dobre oświetlenie, tzn. nie może
być ono ani zbyt silne, ani zbyt słabe. Przy zbyt dużej sile światła
może wystąpić zjawisko olśnienia, któremu towarzyszą odruchy ob-
ronne, tj. zamykanie powiek, odwracanie głowy, zasłanianie oczu
ręką. W warunkach słabego oświetlenia zmniejsza się ostrość widze-
nia i stopniowo rozwija krótkowzroczność, wzrasta również pobu-
dzenie układu nerwowego, któremu towarzyszy wzmożona drażli-
wość. Oświetlenie może pochodzić ze źródeł naturalnych lub sztucz-
Oświetlenie naturalne nych. Oświetlenie naturalne, czyli dzienne, jest najodpowiedniejsze
dla człowieka. Wszystkie pomieszczenia w szpitalu powinny mieć
zapewniony dostateczny i bezpośredni dostęp światła dziennego.
Natężenie oświetlenia naturalnego zależy od usytuowania budynku
w stosunku do stron świata, a także od liczby, wielkości i rozmiesz-
czenia okien. Zaleca się orientację okien pokoi łóżkowych południo-
wo-wschodnią i południową. Niewielka liczba pokoi jedno- i dwułóż-
kowych może być zlokalizowana po stronie północno-zachodniej.
Sale od strony południowo-zachodniej i zachodniej narażone są na
przegrzewanie. Aby natężenie oświetlenia naturalnego było optymal-
ne, współczynnik świetlny, czyli stosunek powierzchni okien (przyj-
mowany za 1) do powierzchni podłogi dla sal szpitalnych, powinien
wynosić od 1:6 do 1:8, tzn., że na Im 2 powierzchni oszklonej powin-
no przypadać od 6 do 8 m 2 podłogi. Okna powinny być umieszczone
blisko sufitu, natomiast ściany, a przede wszystkim szyby okienne,
muszą być czyste. Brudne szyby mogą zatrzymywać od 30 do 50%
promieni świetlnych. Promienie słoneczne uaktywniają związki che-
miczne w naszej skórze, przyspieszają procesy gojenia się ran i owrzo-
dzeń w związku z silnym działaniem bakteriobójczym oraz wspoma-
gającym siły odpornościowe ustroju. Światło słoneczne powoduje
wzrost dobrego samopoczucia, rześkości i pobudliwości. Bezpośrednie
przebywanie w promieniach słonecznych jest przeciwwskazane pod-
czas przyjmowania niektórych leków i ziół. Przed nadmiarem słońca
chronią zawieszone w oknach rolety, żaluzje lub wertikale.
Oświetlenie sztuczne Oświetlenie sztuczne powinno być wystarczająco jasne, rów-
nomiernie rozproszone, nie dawać blasku i nie nagrzewać pomiesz-
czenia. Każda sala chorych musi być wyposażona w oświetlenie
ogólne, miejscowe i nocne. Oświetlenie ogólne stanowi jedna lub
kilka lamp zawieszonych pod sufitem. Dla obliczenia jasności
oświetlenia wnętrza pomieszczeń używa się tzw. metody watowej.
Według niej określa się wartość mocy zainstalowanych żarówek w
102 Tom II
Rozdział 2
watach, obliczając wielkość powierzchni pokoju w m 2 , zakładając,

że na Im 2 powierzchni powinno przypadać 10 watów mocy punk-
tów świetlnych użytych do oświetlenia danego pomieszczenia.
Oświetlenie miejscowe lub lokalne stanowią lampy umocowane
nad wezgłowiem każdego łóżka. Źródło światła nocnego umiesz-
czone powinno być w ścianie tuż nad podłogą, osłonięte matową
szybą. Ten typ oświetlenia daje półmrok i pozwala poruszać się pe-
wnie po pokoju zarówno pacjentom, jak i personelowi pielęgniar-
skiemu.
Szeroko pojmowany mikroklimat sal chorych tworzy także ko- Kolorystyka sal
lorystyka - barwy ścian, podłóg i inne elementy barwne wyposaże-
nia pokoi.
Znaczenie koloru wykracza daleko poza jego wartość dekora- Oddziaływanie kolorów
cyjną czy rozrywkową. Barwą podkreślamy znaczenie, atakujemy, na organizm człowieka
reklamujemy, informujemy, ostrzegamy, gdyż kolory to swoisty
uniwersalny język pozawerbalny, chociaż zależny od kultury i cy-
wilizacji. Barwa stanowi energię w postaci wibracji. Każdy z sied-
miu kolorów widma słonecznego wibruje z inną częstotliwością,
wywierając na organizm wpływ psychologiczny i fizjologiczny.
Główne związki psychiczne występują między emocjami a barwa-
mi. Badacze dowodzą, że barwy wywołują i podtrzymują stany
emocjonalne, wpływając pośrednio na zachowanie się ludzi. Barwy
ciepłe, np. żółta, pomarańczowa, czerwona, działają pobudzająco,
ekscytująco, natomiast barwy zimne, np. niebieski, zielony,
działają uspokajająco na układ nerwowy. Reakcje na barwy, zda-
niem psychologów, są projekcją złożonych różnic indywidualnych,
dlatego barwa u pojedynczych osób może wywoływać różne reakcje
(tab. 2 i 3).
Tabela 2. Oddziaływanie wybranych barw na temperament (adaptacja

za: Popek S., 2001, s. 89)
Wpływ na Działanie zewnętrzne Działanie wewnętrzne

temperament (skierowane na zewnątrz) (skierowane do
człowieka barw: żółta - czerwona wewnątrz) barw:
i
niebieska - zielona
Choleryk Lekkomyślne, podniecające Przytłumiające
Sangwinik Świadome, podnoszące siłę Równoważące
woli
Flegmatyk Umystowo podniecające, Usypiające
pobudzające do czynu
Melancholik Ułatwiające kontakty, Zamykające w sobie
skłaniające do udzielania
się w życiu
Części 103
Agnieszka Sadurska, Marta CzeMrda
Tabela 3. Wpływ wybranych barw na określony stan usposobienia emo-

cjonalnego człowieka (adaptacja za: Popek S., 2001, s. 90)
Wpływ Działanie zewnętrzne Działanie wewnętrzne

na człowieka barw: barw:
o usposobieniu czerwona - żółta niebieska - zielona
Silnym Sprzyja samopoczuciu, Hamuje, powściąga
porywa
Słabym Wzmacnia siłą woli, Daje cierpliwość
umacnia
Wesołym Pobudza rozrzutność, Powściąga, skupia
swawolę
Smutnym Sprawia ulgę, rozluźnia Sprzyja rozmyślaniu, daje
cierpliwość
Przegranym Pobudza do hazardu i lek- Pobudza do ostrożności
komyślności
Poważnym Pobudza do roztropności, Skupia, powstrzymuje
do wytrwałości
Cichym Zachęca Skłania do rezygnacji, do
zamknięcia się w sobie
Hałaśliwym Podnieca Hamuje, uspokaja
Poszczególne kolory wywołują nie tylko reakcje emocjonalne,

ale także fizjologiczne. Barwa czerwona przyśpiesza tętno, oddy-
chanie i reakcje mięśniowe. Błękit zwalnia oddychanie i tętno oraz
łagodzi uczucie bólu. Obserwacje powyższe skłoniły niektórych ba-
daczy do wniosku, że skoro kolory wywołują określone reakcje
emocjonalne i fizjologiczne w organizmie człowieka, mogą też od-
działywać jako czynniki uzdrawiające umysłowo i fizycznie. Dlate-
go też niektórzy praktycy medycyny niekonwencjonalnej wykorzy-
stują kolory do terapii barwnej. Campbell D., Muths Ch., Sun
D.H. podają, iż terapia z zastosowaniem kolorów jest sztuką pono-
wnego wprowadzania rozmaitych barw do organizmu człowieka
w celu wzmocnienia zdrowia, przywrócenia równowagi i uzyskania
dobrego samopoczucia. Wibracje barwne absorbowane są przez
oczy, skórę i wchłaniane do ośrodków energetycznych (czakr). Ko-
lory doprowadzają do harmonii energie samosterujące. Harmonia
ta osiągana jest za pośrednictwem siły i jakości barw, wpływa bez-
pośrednio na fizyczną strukturę organizmu i pośrednio na rozwój
osobowości człowieka.
Według Campbell D., Muths Ch., Sun D.H. (1995) kolory
mogą być wykorzystywane w procesie terapii, tj:
• Czerwony - wspomaga krążenie krwi, dążenia twórcze
i procesy rozmnażania. Używany do leczenia anemii, prze-
ziębień, kłopotów z krążeniem, zwalcza ospałość.
104 Tom II
Rozdział 2
• Pomarańczowy - przynosi ulgę w schorzeniach psychicz-

nych, uwalnia od napięć, polecany dla ludzi apatycznych
i depresyjnych, jaskrawy oranż ułatwia wczesne wstawanie.
Przyśpiesza trawienie, w dużej dawce może niektóre osoby
skłaniać do obżarstwa. Stosowany może być w terapii nerek,
bronchitu, cholery.
• Żółty - wpływa wzmacniająco na system nerwowy i stymu-
luje pracę wątroby i jelit. Pomaga w leczeniu cukrzycy, zaparć,
chorób wątroby. Polecany dla osób mających kłopoty z nauką.
• Zielony - działa dobroczynnie na układ nerwowy, serce
i układ krążenia. Obniża ciśnienie krwi i uspokaja.
• Niebieski - daje wyciszenie i spokój. Uspokaja system ner-
wowy, pomaga w zmniejszeniu niepokoju, stresu, bezsen-
ności i nerwowości. Działa terapeutycznie na wszelkie for-
my infekcji organizmu, pomaga zwalczyć gorączkę, podraż-
nienia skóry. Używany do leczenia epilepsji, żółtaczki, cho-
rób dziecięcych.
• Oranż - przynosi ulgę w zaburzeniach umysłowych, oczysz-
cza emocjonalnie, działa stabilizująco na zaburzenia nerwo-
we. Stosowany do leczenia paraliżu, astmy i chorób płuc.
• Fiolet - osiąga szczytowe możliwości uzdrawiające, łącząc
energię czerwieni z duchowym wpływem leczniczym błęki-
tu, przynosi regenerację, pobudza szczególnie mocno sys-
tem nerwowy, pomagając uaktywnić leczenie uszkodzeń
mózgu. Używany do leczenia: reumatyzmu, neuralgii, cho-
rób pęcherza moczowego, nerek.
2.4.1.2. Charakterystyka dalszego otoczenia pacjenta
Otoczenie dalsze pacjenta jest równie ważne jak otoczenie bli- Otoczenie dalsze
ższe, bowiem także oddziałuje na ogólne samopoczucie hospitali- pacjenta
zowanych. Otoczenie dalsze stanowią pomieszczenia pomocnicze
oddziału, pomieszczenia sanitarne i gospodarcze.
Do pomieszczeń pomocniczych oddziału należą: pokój podrę-
czny, pokój pielęgniarek, pokój zabiegowy, pokój lekarski, pokój
dziennego pobytu chorych oraz jadalnia dla chorych. Ważny dla pa-
cjenta, z punktu widzenia oddziaływania na samopoczucie i fun-
kcjonalności, jest sposób rozmieszczenia oraz wyposażenie i ogól-
ny wystrój wnętrz pomieszczeń, w których czasowo on przebywa.
Dlatego też w jadalni dla pacjentów, w pokoju dziennego pobytu,
zabiegowym powinny być stworzone warunki sprzyjające dobremu
samopoczuciu osób hospitalizowanych.
Części 105
Pokój zabiegowy Pokój zabiegowy - służy do przeprowadzania badań, zabiegów

pielęgniarskich i lekarskich oraz prowadzenia wywiadu. Zwykle
wyposażony jest w stół, krzesła, kozetkę lekarską przykrytą jedno-
razowym prześcieradłem i inny sprzęt spełniający potrzeby tera-
peutyczne oraz pielęgnacyjne odbiorców świadczeń zdrowotnych.
Pokój zabiegowy musi mieć dostęp do oświetlenia dziennego i sztu-
cznego, estetyczne, funkcjonalne i łatwe do utrzymania w czystości
meble oraz kolorystykę wpływającą uspokajająco na psychikę.
Pokój dziennego pobytu Pokój dziennego pobytu chorych urządzony może być w po-
pacjentów mieszczeniu zamkniętym lub wnęce korytarza. Służy pacjentom
do spędzania wolnego czasu oraz do spotkań towarzyskich. Powi-
nien być wyposażony w stoły, krzesła, fotele, radio, telewizor, półki
z prasą bieżącą i czasopismami.
Jadalnia dla pacjentów Jadalnia dla pacjentów to miejsce na oddziale przeznaczone do
spożywania posiłków. Jadalnia powinna być jasna, urządzona este-
tycznie, utrzymywana w idealnej czystości, wyposażona w odpo-
wiednią do liczby łóżek na oddziale ilość stołów i krzeseł.
Zespół pomieszczeń Do zespołu pomieszczeń sanitarnych oddziału należą węzły
sanitarnych sanitarne i pomieszczenie na baseny. Węzły sanitarne na oddziale
mogą być zbiorowe dla odcinka pielęgniarskiego lub indywidualne
przy pokojach. Węzły sanitarne indywidualne powinny składać się
z kabiny natryskowej, miski ustępowej oraz umywalki. W skład
węzła sanitarnego zbiorowego wchodzą łazienki i toalety. Liczba
kabin natryskowych i wanien powinna być dostosowana do wielko-
ści oddziału - jedna kabina natryskowa powinna przypadać na
dwadzieścia osób, jedna wanna na trzydzieści pięć osób. Toalety
w oddziale powinny być urządzone odrębnie dla personelu i pacjen-
tów oraz osobne dla kobiet i mężczyzn. Ustalając liczbę ustępów na
oddziale, powinno się stosować następujące wskaźniki: dla pacjen-
tów jedna miska ustępowa na dwudziestu mężczyzn, jedna miska
ustępowa na piętnaście kobiet. Wielkość pomieszczeń oraz wypo-
sażenie łazienek i toalet należy dostosować do potrzeb pacjentów
z ograniczeniami w poruszaniu się.
Zespół pomieszczeń Pomieszczenia gospodarcze oddziału, tj. kuchnia oddziałowa,
gospodarczych oddziału pomieszczenia na czystą bieliznę, składzik porządkowy do prze-
chowywania środków czystości, pomieszczenie składowe, powinny
być tak usytuowane i eksploatowane, aby nie były uciążliwe dla pa-
cjentów przebywających na oddziale.
Otoczenie materialne bliższe i dalsze, a przede wszystkim oto-
czenie ludzkie stanowią niezbędne minimum warunkujące odpo-
wiednią jakość świadczeń zdrowotnych otrzymywanych podczas
pobytu na oddziale szpitalnym.
106 Tom II
Rozdział 2
2.4.2. Słanie łóżka
Słanie łóżka jest czynnością, której poprawne wykonanie za- Wstęp
pewnia pacjentowi wygodę, poczucie czystości oraz poprawę samo-
poczucia. Łóżko ściele sam pacjent, zwykle 2 razy dziennie, a gdy
nie dysponuje on wystarczającymi możliwościami w tym zakresie,
to czynność tę wykonuje pielęgniarka:
rano, podczas porannej toalety chorego,
wieczorem przed snem,
oraz w zależności od potrzeb, poprawienie pościeli w ciągu dnia.
Cel słania łóżka: Cel słania łóżka

• zapewnienie wygody, estetyki (poprawa stanu bielizny po-
ścielowej);
• kształtowanie nawyków higienicznych;
• zapewnienie optymalnego samopoczucia chorego;
• zapobieganie powikłaniom, np. przykurczom, odleżynom.
Niebezpieczeństwa podczas słania łóżka z pacjentem: Niebezpieczeństwa

• oziębienie pacjenta;
• zmęczenie pacjenta;
• urazy mechaniczne;
• rozejście się rany;
• przemieszczenie, poluzowanie materiałów lub sprzętu zasto-
sowanego u pacjenta, np. kaniule dożylne, dreny, cewniki.
Zasady słania łóżka: Zasady obowiązujące

1. Pościelenie łóżka tak, aby bielizna była dobrze naciągnięta. podczas słania łóżka
2. Ułożenie pościeli z obu stron łóżka na jednakowej długości.
3. Wykonywanie czynności przez pielęgniarkę w pozycji ciała
oszczędzającej kręgosłup. Postawa ciała powinna być wypro-
stowana, zgięte kończyny dolne w stawie kolanowym, długie
kroki, punkt ciężkości obciążenia blisko ciała. Łóżko podnie-
sione na wysokość umożliwiającą pracę z zachowaniem ww.
postawy ciała, jeżeli jest to możliwe.
4. W celu uniknięcia zbytecznego obciążenia pacjenta trzeba wy-
konywać pracę jak najmniejszą liczbą ruchów, w pracy we
dwoje - ruchami wzajemnie skoordynowanymi, twarzą zwró-
coną w kierunku, w którym wykonuje się czynność.
5. Układanie pościeli na krześle w sposób warstwowy zgodnie
z kolejnością jej używania.
Cześć l 107
6. Przestrzeganie zasad higieny:

• higieniczne mycie rąk, przed i po wykonaniu czynności;
• stosowanie odzieży ochronnej, unikanie kontaktu pościeli
z ubraniem pielęgniarki;
• unikanie dotykania rękami twarzy, włosów i ust podczas
ścielenia łóżka;
• unikanie wzniecania kurzu.
§f§ Przygotowanie łóżka dla pacjenta
Łóżko jest zasłane czystą bielizną pościelową, nakryte narzutą

(w zależności od zwyczajów panujących na oddziale szpitalnym czy
w pokoju pensjonariusza w Domu Pomocy Społecznej). Pielęgniar-
ka wskazuje pacjentowi jego łóżko i stolik. Chory w tym czasie
może siedzieć na krześle lub wózku inwalidzkim. Podczas przy-
gotowywania łóżka pielęgniarka nawiązuje kontakt wzrokowy i
werbalny z pacjentem.
Przygotowanie łóżka STRUKTURA CZYNNOŚCI

pacjentowi - struktura I. Czynności przygotowawcze
B. Przygotowanie otoczenia, sprzętów (zestawu):
1. Sprawdzenie czystości na sali, na której będzie przebywał
pacjent.
2. Sprawdzenie stanu łóżka, stolika przyłóżkowego oraz in-
nych sprzętów, z których chory może korzystać.
1. Poinformowanie pacjenta o miejscu pobytu (nazwa od-
działu, numer sali chorych).
2. Zapoznanie pacjenta ze współlokatorami, z topografią od-
działu.

1. Ustawienie krzesła, na którym usiądzie pacjent, lub wóz-
ka z pacjentem po lewej stronie łóżka (wtedy łóżko znaj-
duje się po prawej stronie pacjenta).
2. Poproszenie, aby pacjent usiadł na krześle, w czasie gdy
pielęgniarka przygotowuje łóżko.
3. Odłożenie poduszeczki na prawy brzeg łóżka.
4. Złożenie narzuty na cztery części w kierunku od
wezgłowia do dołu łóżka (harmonijka), w połowie od-
108 Tom II
Rozdział 2
ległości chwytamy ją oburącz i odkładamy na oparcie

krzesła, na którym pacjent siedzi.
5. Wyjmowanie kołdry spod poduszki.
6. Odłożenie kołdry (chwytając jednocześnie oburącz za dwa
rogi, składamy w harmonijkę na trzy części, w kierunku
nóg łóżka).
7. Przemieszczenie pacjenta z wózka na łóżko (patrz: Prze-
noszenie i transport pacjenta - metody i techniki) lub
z krzesła na łóżko.
8. Pomaganie pacjentowi w przyjęciu dowolnej pozycji ciała
w łóżku.
9. Nakrywanie lub pomoc w nakrywaniu pacjenta kołdrą
(chwytając oburącz za dwa rogi złożonej kołdry w kierunku
przeciwnym niż odłożenie kołdry).

1. Zapytanie pacjenta o wygodę, jego samopoczucie.
B. Uporządkowanie sprzętu, materiałów, otoczenia:
1. Ustawienie obuwia pacjenta, odwieszenie szlafroka.
2. Odstawienie na miejsce krzesła lub wózka inwalidzkiego.
Słanie łóżka pustego (wykonuje jedna pielęgniarka) Słanie łóżka pustego

(jedna pielęgniarka)
STRUKTURA CZYNNOŚCI - struktura czynności
I. Czynności przygotowawcze
1. Przygotowanie rękawiczek.

1. Założenie rękawiczek przez pielęgniarkę.
2. Odstawienie szafki przyłóżkowej celem uzyskania bezpo-
średniego dostępu do łóżka.
3. Przystawienie krzesła w nogach łóżka, siedzeniem w stro-
nę łóżka.
4. Opuszczenie wezgłowia łóżka.
5. Zdejmowanie poduszki (poduszek) i odłożenie jej na
krzesło.
Części 109
6. Obluźnienie pościeli z dwóch stron łóżka. Pielęgniarka,

stojąc z prawej strony u wezgłowia łóżka, podkłada lewą
rękę pod materac, a prawą wysuwa całą pościel spod ma-
teraca, swobodnie w kierunku nóg łóżka, czynność powta-
rza z drugiej strony łóżka.
7. Zdejmowanie koca (rozkłada zawinięcia koca, chwyta
oburącz pośrodku szerokości i odkłada na krzesło).
8. Odłożenie kołdry na krzesło:
• chwyta oburącz za dwa rogi dolne i dokłada je do rogów
górnych kołdry;
• składa jeszcze raz w kierunku od dołu do góry;
• chwyta w połowie szerokości i odkłada na krzesło.
9. Zdejmowanie podkładów:
• chwyta prawą ręką górny róg, lewą ręką środek podkładu
płóciennego, składa podkład w pół, zdejmuje z łóżka,
składa jeszcze raz na pół i odkłada na krzesło (środko-
wym brzegiem w stronę łóżka);
• w ten sam sposób składa podkład frotte/ceratowy.
10. Zdejmowanie prześcieradła:
• wsuwa lewą rękę pod prześcieradło;
• unosi je lekko;
• prawą ręką chwyta prześcieradło nad ręką lewą, płasko
ściąga je z łóżka;
• prześcieradło odkłada na krzesło.
11. Odwracanie materaca w kierunku od nóg do głowy,
płasko po łóżku.
12. Zasłanie prześcieradła (jedna strona łóżka):
• zabiera prześcieradło na ręce i nakłada je na łóżko, uwa-
żając, aby do materaca dotykała ta sama strona przeście-
radła co poprzednio;
• wyrównuje w nogach łóżka brzeg prześcieradła na równi
z brzegiem materaca;
• nadmiar prześcieradła podciąga do wezgłowia, przeście-
radło jest naciągnięte na cały materac;
• podkłada prawą rękę pod górny róg materaca, lewą ręką
podsuwa pod wezgłowie łóżka zwisającą część przeście-
radła;
• robi narożnik kopertowy tak, jak pokazano to na rycinie
20;
• zwisającą część prześcieradła z boku łóżka podkłada pod
materac, naciągając prześcieradło pośrodku i w dole
110 Tom II
Rozdział 2
łóżka. Gdy prześcieradło jest długie, w nogach łóżka wy-

konuje się także narożnik kopertowy.
Etap 1 Etap 2
Etap 3 Etap 4
Ryc. 20. Kolejne etapy wykonania narożnika kopertowego z prześcieradła

u wezgłowia łóżka
13. Zasłanie podkładu frotte/ceratowy (jedna strona łóżka):
• podkład frotte/ceratowy układa na łóżku na wysokości
dolnego brzegu poduszek, środkiem na linii środkowej
łóżka;
• bierze zrolowaną wierzchnią część podkładu oburącz za
końce tak, aby grzbietowa część dłoni była widoczna
i umieszcza pod materacem.
14. Zasłanie podkładu płóciennego (tak jak podkład frotte/ce-
ratowy). Gdy podkład płócienny jest szeroki, można
zasłać go w następujący sposób:
Część I 111
• podkład układa na łóżku na wysokości dolnego brzegu

poduszek, środkiem na linii środkowej łóżka;
• jedną ręką chwyta z góry wierzchnią część podkładu
w połowie jego długości i mocuje go pod materacem;
• ręką lewą z góry chwyta zrolowany górny róg podkładu,
prawą przytrzymuje środek podkładu i mocuje pod matera-
cem;
• ręką prawą z góry chwyta dolny róg podkładu, lewą przy-
trzymuje środek podkładu i mocuje pod materacem,-
• wyrównuje podkład płócienny.
15. Porządkowanie prześcieradła, podkładu ceratowego i płócien-
nego po drugiej stronie łóżka (pielęgniarka powtarza te same
czynności).
16. Powrót na drugą stronę łóżka.
17. Zasłanie kołdry (koca w poszwie):
• nabiera na ręce koc w poszwie;
• układa go u wezgłowia w odległości ok. 20 cm od górnej
krawędzi materaca;
• rozkłada koc na całe łóżko w kierunku nóg łóżka;
• brzeg boczny kołdry zakłada pod spód na równi z matera-
cem (chwyta oburącz z góry kołdrę na końcu i pośrodku,
zaczynając od góry, powtarza tę czynność jeszcze raz
przesuwając uchwycenie kołdry w jej dole).
17a. Założenie drugiego koca w nogach łóżka (jest to modyfi-
kacja słania łóżka wykonywana wtedy, gdy np. pacjent
jest mobilizowany do większej aktywności dziennej).
18. Uporządkowanie kołdry i koca z drugiej strony łóżka.
19. Ułożenie poduszek (kolejno strzepuje poduszki i układa je
płasko u wezgłowia):
• pierwszą z poduszek układa strzepanym pierzem w kie-
runku nóg łóżka;
• drugą poduszkę pierzem strzepanym w kierunku wezgło-
wia łóżka.
20. Założenie kapy (narzuty) na łóżko (modyfikacja słania
łóżka stosowana np. w domach pomocy społecznej).

A. Uporządkowanie sprzętu, materiałów, otoczenia:
1. Przystawienie uporządkowanego stolika do łóżka i spraw-
dzenie porządku na nim.
2. Odstawienie krzesła.
3. Odłożenie tacy na miejsce.
B. Czynności końcowe wykonywane przez pielęgniarkę:
112 Tom II
Rozdział 2
1. Zdejmowanie rękawiczek.
3. Dokumentowanie wykonanej czynności (wpisanie do kar-
ty pacjenta).
Słanie łóżka pustego przez dwie pielęgniarki
Pierwsza pielęgniarka (A) - prowadząca, wykonuje czynności

po prawej stronie łóżka, druga pielęgniarka (B) - asystująca - po
stronie lewej. Ruchy obu pielęgniarek są jednoczesne i skoordyno-
wane, w jednakowym tempie.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Słanie łóżka pustego

I. Czynności przygotowawcze (dwie pielęgniarki)
A. Przygotowanie pielęgniarek: - struktura czynności
1. Przygotowanie rękawiczek.

1. Założenie rękawiczek przez pielęgniarki A i B.
2. A - odstawienie stolika przyłóżkowego i zdejmowanie po-
duszek, B - ustawienie krzesła.
3. Obluźnienie pościeli, rozpoczynając od wezgłowia - aż do
dołu łóżka (A i B równocześnie).
4. Złożenie koca (razem od dołu do góry i jeszcze raz na pół);
A - odkłada go na krzesło.
5. A - zdejmowanie podkładu płóciennego; B - zdejmowanie
podkładu frotte/ceratowego.
6. A - zdejmowanie prześcieradła,- B - odwracanie materaca.
7. A - układanie prześcieradła na materacu; B - wyrównanie
brzegów prześcieradła z dolnym brzegiem materaca.
8. A - podciąganie prześcieradła ku górze.
9. Jednoczesne zrobienie narożników kopertowych na prze-
ścieradle u wezgłowia łóżka.
10. Mocowanie prześcieradła pod materacem.
11. A - założenie podkładu frotte/ceratowego, mocowanie
wierzchniej części podkładu pod materacem; B - przytrzy-
manie podkładu, naciąganie i mocowanie pod matera-
cem.
12. A i B - zakładanie podkładu płóciennego tak jak frotte/ce-
ratowego.
Cześć I 113
13. A - ułożenie kołdry na łóżku.

14. A i B - rozłożenie kołdry na łóżku i wyrównanie jej (patrz
wg schematu - Słanie łóżka pacjenta).
15. A - ułożenie pierwszej poduszki; B - ułożenie drugiej po-
duszki.

A. Uporządkowanie sprzętu, materiałów, otoczenia:
1. A - przystawienie stolika przyłóżkowego; B - przystawie-
nie krzesła.
3. Udokumentowanie wykonania czynności.
(ff Słanie łóżka z pacjentem (wykonuje jedna pielęgniarka)
Czynność ta wykonywana jest u pacjentów, którzy ze względu

na stan swego zdrowia pozostają w łóżku bądź z uwagi na metodę
leczenia, np. leczenie spoczynkowe. Na 30 minut przed wykony-
waniem czynności można na zlecenie lekarza podać pacjentowi lek
przeciwbólowy, który pozwoli na swobodne przesłanie łóżka w spo-
sób dla niego oszczędzający.
Sianie tóżka z pacjentem STRUKTURA CZYNNOŚCI

- struktura czynności i. Czynności przygotowawcze
1. Przygotowanie rękawiczek i myjki z flaneli lub frotte.
2. Postawienie parawanu.
1. Poinformowanie pacjenta o zamierzonej czynności.
2. Ocena masy ciała, stanu i sprawności pacjenta.
3. Ustalenie z pacjentem współpracy w zakresie zmiany po-
zycji.

2. Odstawienie stolika, krzesła.
3. Wyrównanie wezgłowia łóżka do poziomu.
114 Tom II
Rozdział 2
4. Obluźnienie wierzchniego przykrycia, zaczynając od nóg

łóżka.
5. Odłożenie zawinięć koca z dalszej i bliższej strony łóżka.
6. Zdejmowanie poduszek (pielęgniarka odkłada górny brzeg
przykrycia na wierzch):
a) chory siada samodzielnie, pielęgniarka wyjmuje po-
duszki i odkłada je na krzesło,
b) chory nie siada samodzielnie, pielęgniarka pomaga
pacjentowi usiąść, wolną ręką wyjmuje poduszki
i odkłada na brzeg łóżka. Kładzie chorego na łóżku
i odkłada poduszki na krzesło.
7. Podniesienie drabinek zabezpieczających od strony dal-
szej łóżka.
8. Ułożenie pacjenta na boku twarzą do drabinek (pielęg-
niarka robi z kołdry „budkę", w połowie szerokości kołdry
chwyta za jej górny brzeg i na środku i podnosi ją lekko do
góry):
a) pacjent sam układa się na boku w pozycji bezpiecz-
nej,
b) pielęgniarka pomaga pacjentowi ułożyć się w pozycji
bezpiecznej.
9. Okrywanie pacjenta kołdrą.
10. Obluźnienie spodniej bielizny pościelowej.
11. Porządkowanie podkładu płóciennego, ceratowego, prze-
ścieradła i materaca:
• nałożenie na prawą rękę myjki;
• osłaniając pacjenta lewą ręką, usunięcie prawą ręką okru-
chów z podkładu płóciennego i odłożenie go zwiniętego
w rulon pod plecy pacjenta;
• osłaniając pacjenta lewą ręką, wymiatanie prawą ręką
okruchów z podkładu ceratowego i odłożenie go zwinięte-
go w rulon pod plecy pacjenta,-
• osłaniając pacjenta prawą ręką, wymiatanie okruchów
lewą ręką w kierunku od siebie z prześcieradła, zaczy-
nając od środka prześcieradła do wezgłowia, następnie,
po zmianie ręki, wymiecenie okruszków w kierunku od
środka do nóg łóżka.
12. Porządkowanie spodniej bielizny pościelowej:
• prześcieradło naciągnięte, wyrównane i zamocowane,
u wezgłowia materaca założenia kopertowe;
• podkład ceratowy (sposób mocowania - patrz: Słanie
łóżka pustego);
Część I 11
• podkład płócienny (sposoby mocowania - patrz: Słanie

łóżka pustego).
13. Ułożenie pacjenta w pozycji poziomej, na plecach („bud-
ka" z kołdry).
14. Zabezpieczenie drabinką bliższej strony łóżka.
15. Przechodzenie na drugą stronę łóżka.
16. Opuszczenie drabinki po stronie, gdzie będą wykonywane
czynności.
17. Wykonywanie czynności z drugiej strony łóżka od punktu
8 do 13.
18. Porządkowanie kołdry (patrz - Słanie łóżka pustego).
19. Ułożenie pacjenta w pozycji poziomej, na plecach („bud-
ka" z kołdry).
20. Zabezpieczenie drabinką łóżka, tylko wtedy gdy są wska-
zania, np. pacjent pobudzony ruchowo.
21. Powrót na prawą stronę łóżka.
22. Układanie poduszek:
a) chory siada samodzielnie (pielęgniarka porządkuje,
układa poduszki),
b) chory nie siada samodzielnie (pielęgniarka kładzie
jedną poduszkę na brzegu łóżka, pomaga choremu
usiąść, podkłada najpierw jedną poduszkę, a następ-
nie drugą; patrz - Słanie łóżka pustego).
23. Przesuwanie pacjenta w górę łóżka, np. gdy pacjent zsunął
się w dół łóżka.
24. Poprawienie pacjentowi koszuli, wyrównanie jej na ple-
cach i pośladkach.
25. Porządkowanie wierzchniego okrycia (kołdra, patrz
- Słanie łóżka pustego).
UWAGA! Pielęgniarka powinna przez cały czas wykonywania
czynności bacznie obserwować chorego, utrzymywać z nim kon-
takt słowny, dbać o jego wygodę i bezpieczeństwo.

1. Sprawdzenie wygody pacjenta.
1. Przystawienie stolika do łóżka i sprawdzenie porządku na
nim.
2. Odstawienie krzesła.
116 Tom II
Rozdział 2

3. Dokumentowanie wykonanej czynności.
Słanie łóżka z pacjentem (wykonują dwie pielęgniarki)
Czynność tę, według sposobu przedstawionego poniżej, wykonują

pielęgniarki np. u pacjenta nieprzytomnego, z którym współpraca nie
jest możliwa. Dodatkowo istotne jest sprawne i szybkie wykonanie
tej czynności, gdyż wydłużenie jej w czasie może być przyczyną cier-
pień lub powikłań w całym procesie leczenia pacjenta.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Słanie łóżka z pacjentem

I. Czynności przygotowawcze (dwie pielęgniarki)
A. Przygotowanie pielęgniarek (pielęgniarki A i B): - struktura czynności
3. Ustalenie kolejności działań i osoby kierującej czynnością.
1. Przygotowanie rękawiczek i myjki frotte.
2. Zadbanie o warunki intymności, ustawienie parawanu,
osłonięcie pacjenta.
1. Poinformowanie pacjenta o zamierzonej czynności.

1. A - odstawienie stolika; B - ustawienie krzesła.
2. Jednoczesne obluźnienie przez dwie pielęgniarki wierzch-
niego przykrycia, podkładów i prześcieradła.
3. Wyjmowanie poduszek:
• pielęgniarki, każda ze swojej strony, odkładają górny
brzeg wierzchniego przykrycia;
• unoszą klatkę piersiową pacjenta;
• B - podtrzymuje pacjenta; A - odkłada obie poduszki,
opuszcza wezgłowie;
• układają pacjenta płasko na plecach.
4. Ułożenie pacjenta na boku:
• A - robi „budkę" z kołdry;
• B - układa pacjenta na boku za pomocą podkładu
płóciennego, chwyta za końce podkładu i lekko podciąga
pacjenta na podkładzie, w kierunku do siebie, następnie
w takiej pozycji przytrzymuje pacjenta;
• A - okrywa pacjenta kołdrą.
Część I li]
5. A - porządkowanie materaca, prześcieradła, podkładów

ceratowego i płóciennego (patrz - Słanie łóżka z pacjen-
tem przez jedną pielęgniarkę); B - zabezpieczanie pozycji
pacjenta.
6. Ułożenie pacjenta na plecach.
7. Ułożenie pacjenta na boku:
• B - robi „budkę" z kołdry;
• A - układa pacjenta na boku za pomocą podkładu płócienne-
go;
• B - okrywa pacjenta kołdrą.
8. B - porządkowanie materaca, prześcieradła, podkładów
ceratowego i płóciennego (patrz - Słanie łóżka z pacjen-
tem przez jedną pielęgniarkę); A - zabezpieczanie pozycji
pacjenta.
9. Ułożenie pacjenta na plecach, jeżeli pacjent zsunął się
w dół łóżka, przesunięcie go w górę łóżka.
10. Wyrównanie, poprawienie podkładów i koszuli pacjenta.
11. Uporządkowanie wierzchniego okrycia pacjenta.
12. Ułożenie poduszek:
• pielęgniarki podnoszą pacjenta;
• B - przytrzymuje pacjenta;
• A - porządkuje i podkłada poduszki, pierwszą wypełnię--
niem skierowanym w kierunku pleców pacjenta, drugą
wypełnieniem skierowanym w kierunku głowy pacjenta,-
• pielęgniarki układają pacjenta na poduszkach, spraw-
dzają jego ułożenie.
Czynności końcowe III. Czynności końcowe

1. A - przystawienie uporządkowanego stolika do łóżka i spraw-
dzenie porządku na nim.
2. B - odstawienie krzesła.
3. A - odstawienie parawanu.
18 Tom II
Rozdział 2
Mariusz Wysokiński
2.4.3. Zmiana bielizny pościelowej i osobistej
Codziennie podczas słania łóżka i w trakcie wykonywania za- Wstęp
biegów higienicznych należy zwracać uwagę na stan czystości bieli-
zny pościelowej oraz osobistej pacjenta (koszula, piżama, koszula
chirurgiczna). W zależności od wydolności samoobsługowej pa-
cjenta, dokonuje się wymiany brudnych sztuk na czyste lub dostar-
cza się je pacjentowi, aby wykonał to samodzielnie. Zmiana całości
bielizny pościelowej oraz osobistej na oddziale przeprowadzana jest
najczęściej w jednym wybranym dniu tygodnia w trakcie toalety
porannej. Jeżeli zachodzi taka konieczność, dokonuje się zmiany
bielizny pościelowej i osobistej znacznie częściej. Przynajmniej raz
dziennie pacjenci powinni mieć zmienianą prywatną bieliznę oso-
bistą. W tej sytuacji wskazana byłaby współpraca z rodziną, która
mogłaby zapewnić choremu wystarczającą ilość czystej bielizny
osobistej.
Celem zmiany bielizny pościelowej i osobistej jest: Cel zmiany bielizny

• zachowanie czystości bielizny pościelowej i osobistej pacjenta; pościelowej i osobistej
• zapewnienie pacjentowi wygody;
• zapewnienie choremu dobrego samopoczucia;
• zadbanie o estetyczny wygląd pacjenta i jego najbliższego
otoczenia (łóżka);
• zapobieganie powikłaniom, np. odleżyny, zakażenia.
W trakcie zmiany bielizny pościelowej i osobistej mogą wystąpić Powikłania podczas

następujące powikłania: zmiany bielizny
• nasilenie dolegliwości bólowych pacjenta; pościelowej i osobistej
• przemęczenie pacjenta,-
• rozłączenie odprowadzeń kroplówek, cewników, drenów;
• obrażenia mechaniczne pacjenta, np. na skutek wypadnię-
cia z łóżka;
• ochłodzenie organizmu pacjenta;
• rozejście się brzegów rany.
Podczas zmiany bielizny pościelowej i osobistej należy prze- Zasady obowiązujące

strzegąc następujących zasad: podczas zmiany bielizny
1. Dokonać oceny stanu zdrowia oraz czystości bielizny po- pościelowej i osobistej
ścielowej i osobistej pacjenta.
2. Udzielić informacji o planowanym działaniu, jego przebie-
gu.
Części lii
Mariusz WysoMński
ł.4. Zapewnienie wygody pacjenta i higieny otoczenia
3. Zapewnić warunki intymności (stosować parawany, od-

krywać pacjenta nie więcej niż jest to konieczne).
4. Dbać o wygodę i bezpieczeństwo pacjenta.
5. Posługiwać się ruchami celowymi, zdecydowanymi, a w przy-
padku pracy wykonywanej przez dwie pielęgniarki sko-
ordynowanymi.
6. Pracować na ugiętych w stawach kolanowych kończynach
dolnych.
7. Unikać kontaktu bielizny pościelowej z odzieżą ochronną
pielęgniarki.
8. Podczas zmiany bielizny pościelowej i osobistej pacjenta
nie dotykać rękami swojej twarzy i ust.
9. Unikać stykania się czystej bielizny pościelowej lub osobi-
stej z brudną.
10. Składać brudną bieliznę do środka i wkładać do przezna-
czonego na ten cel wózka.
Zmiana bielizny pościelowej pacjentowi leżącemu

• (wykonuje jedna pielęgniarka)
Zmiana bielizny STRUKTURA CZYNNOŚCI

pościelowej pacjentowi I. Czynności przygotowawcze
leżącemu (jedna A . Przygotowanie pielęgniarki:
pielęgniarka) - struktura x Higieniczne mycie rąk.
czynno ci 2. Zapoznanie się ze stanem pacjenta.
• bielizna ułożona w następującej kolejności (od dołu):
- poszwa,
podkład bawełniany, frotte, z tkaniny podgumowa-
nej, z tkaniny paroprzepuszczalnej Sanmed,
- prześcieradło,
poszewki,
• wózek lub kosz na brudną bieliznę,
• rękawiczki,
• myjka.
warunków intymności.
1. Poinformowanie pacjenta o celu zabiegu.
20 Tom n
Rozdział 2
2. Uzyskanie jego zgody na wykonanie zmiany bielizny po-

ścielowej.
• II. Czynności właściwe

2. Odstawienie stolika przyłóżkowego oraz przystawienie
krzesła do łóżka.
3. Położenie zestawu czystej bielizny na stoliku przyłóżko-
: wym lub na krześle.
4. Odłożenie zawinięć koca w kierunku od kończyn dolnych
do głowy pacjenta; rozpoczęcie od strony dalszej, następ-
nie bliższej. Na wysokości dolnego brzegu materaca
założenie wierzchniego przykrycia pod spód, aż do mo-
mentu wyrównania z materacem.
' 5. Zmiana poszewek na poduszce:
{ • nałożenie na ręce i zmarszczenie poszewki/poszewek na
r poduszki (ułożenie jej/ich na czystej bieliźnie);
' • odłożenie bliższego górnego rogu koca na wierzch przykry-
cia;
• wyjęcie poduszki spod głowy chorego (uniesienie prawą
ręką głowy pacj enta, a lewą wysunięcie poduszki na brzeg
łóżka, położenie głowy pacjenta na materac) i ułożenie jej
I na krześle (w przypadku dwóch poduszek powtórzenie
« czynności);
• zdjęcie poszewki z górnej poduszki (ryc. 21) i włożenie jej
do kosza na brudną bieliznę;
Ryc. 21. Sposób zdjęcia poszewki z poduszki. Po rozpięciu poszewki, trzy-

mając za jeden z górnych rogów, drugą ręką za pomocą okrężnego ruchu w
kierunku od dołu do góry zdjęcie poszewki i równoczesne składanie jej do
środka
• nałożenie czystej poszewki na poduszkę i ułożenie jej na

krześle (równocześnie zdjęcie z niego poduszki w brudnej
poszewce). Można to wykonać dwoma sposobami:
Części
\tańusz Wysokiński
ł.4. Zapewnienie wygody pacjenta i higieny otoczenia
a)
uchwycenie górnych rogów poduszki i wprowadze-
nie ich do poszewki,
- naciągnięcie pozostałej część poszewki na poduszkę;
b)
- odwrócenie poszewki prawą stroną do środka,
zmarszczenie poszewki,
- uchwycenie od strony prawej za górne rogi poszewki,
- ujęcie górnych rogów poduszki i naciągnięcie na nie
poszewki,
- naciągnięcie pozostałej części poszewki na poduszkę;
• nałożenie czystej poszewki na drugą poduszkę i ułożenie
jej na pierwszej (zapięcie obu).
6. Przesunięcie pacjenta na dalszy (lewy) brzeg łóżka i zmiana
pozycji na boczną (plecami do pielęgniarki) (ryc. 22).
7. Zmiana dolnej warstwy bielizny pościelowej (przeście-
radła, podkładu płóciennego i frotte):
a) założenie wierzchniego przykrycia (z bliższej połowy
łóżka) na pacjenta, w sposób zapewniający dobre
okrycie jego pleców;
Ryc. 22. Ułożenie pacjenta na łóżku i okrycie jego pleców podczas zmiany
bielizny pościelowej przez jedną pielęgniarkę
b) obluźnienie spodniej warstwy bielizny pościelowej

(prześcieradło, podkłady płócienny i frotte), kierując
się od nóg pacjenta do jego głowy;
c) zmarszczenie podkładu płóciennego w kierunku do
pleców pacjenta;
d) usunięcie okruchów z podkładu frotte za pomocą
myjki nałożonej na prawą rękę (równoczesne
osłonięcie lewą dłonią pleców pacjenta);
122 Tom II
Rozdział 2
Ryc. 23. Sposób umocowania podkładu płóciennego podczas zmiany bie-

lizny pościelowej przez jedną pielęgniarkę (w ten sam sposób mocowany
jest podkład gumowy)
e) podsunięcie oczyszczonego podkładu frotte pod ple-

cy pacjenta;
f) podsunięcie „brudnego" prześcieradła pod plecy pa-
cjenta;
g) złożenie nad krzesłem czystego prześcieradła
wzdłuż, a następnie wpół, prawą stroną do środka,-
h) ułożenie czystego prześcieradła na łóżku, złożonym
brzegiem (linią środkową) w kierunku pleców pa-
cjenta, a w segmencie dolnym łóżka równo z mate-
racem;
i) zmarszczenie i podsunięcie górnej połowy złożonego
wzdłuż czystego prześcieradła pod plecy pacjenta
(najlepiej za pomocą dwóch ruchów);
j) zaścielenie dolnej warstwy złożonego wzdłuż czyste-
go prześcieradła (poprzez wykonanie u wezgłowia
górnego narożnika i podłożenie pod materac pozo-
stałej zwisającej części prześcieradła);
k) ułożenie złożonego na pół, prawą stroną do środka,
czystego podkładu frotte na łóżku (podsunięcie gór-
nej warstwy podkładu pod plecy pacjenta i podłoże-
nie dolnej pod materac); jeżeli nie jest konieczna
wymiana podkładu gumowego, wyrównanie i za-
ścielenie podkładu wyjętego spod pacjenta;
1) ułożenie czystego złożonego na pół, prawą stroną do
środka, podkładu frotte na podkładzie gumowym na
linii środkowej łóżka (podsunięcie górnej jego połowy
pod plecy pacjenta i podłożenie dolnej pod materac)
(ryc. 23).
Część I
Mariusz Wysokiński
Ryc. 24. Sposób umocowania brudnego prześcieradła podczas zmiany bie-

lizny pościelowej przez jedną pielęgniarkę (za Dison N.: Technika zabie-
gów pielęgniarskich, PZWL, Warszawa 1998, s. 68)
Ryc. 25. Sposób ułożenia czystego prześcieradła podczas zmiany bielizny

pościelowej przez jedną pielęgniarkę (za Dison.: Technika zabiegów pielę-
gniarskich, PZWL, Warszawa 1998, s. 68)
Ryc. 26. Sposób zasłania czystego prześcieradła podczas zmiany bielizny

pościelowej przez jedną pielęgniarkę (za Dison N.: Technika zabiegów pie-
lęgniarskich, PZWL, Warszawa 1998, s. 69)
124 Tom II
Rozdział 2
Ryc. 27. Sposób naciągania i podkładania pod materac podkładu gumowe-

go (w ten sam sposób mocuje się podkład płócienny) (za Kozier B., Erb G.:
Techniąues in Clinical Nursing. A nuising Process Approach. Addison-We-
sley Publishing Company 1987, s. 366)
8. Odwrócenie pacjenta na plecy, przesunięcie na bliższy

brzeg (prawy) łóżka i zmiana pozycji na boczną (twarzą
w kierunku pielęgniarki).
9. Przejście na dalszą (lewą) stroną łóżka:
a) powtórzenie czynności 7a-c;
b) usunięcie brudnego podkładu płóciennego spod pa-
cjenta (złożenie go do środka) i wyrzucenie do kosza
na brudną bieliznę;
c) powtórzenie czynności 7d-e;
d) w sytuacji gdy istnieje konieczność wymiany podkładu
frotte, wyciągnięcie go spod pacjenta, złożenie do środ-
ka i wyrzucenie do kosza na brudną bieliznę,-
e) wysunięcie spod pacjenta brudnego i czystego prze-
ścieradła (złożenie brudnego do środka i wyrzucenie
do kosza na brudną bieliznę);
f) rozłożenie czystego prześcieradła (najlepiej za po-
mocą dwóch ruchów) (ryc. 25);
g) wyrównanie i naciągnięcie czystego prześcieradła,
wykonanie narożnika u wezgłowia łóżka oraz
podłożenie go na całej długości pod materac (ryc.
26);
h) wyciągnięcie czystego lub oczyszczonego podkładu
gumowego/frotte spod pacjenta, wyrównanie,
naciągnięcie i podłożenie pod materac (ryc. 27);
i) wyciągnięcie czystego podkładu płóciennego spod pacjen-
ta, wyrównanie, naciągnięcie i podłożenie pod materac.
10. Obrócenie pacjenta na plecy, wyrównanie ułożenia wierz-
chniego przykrycia.
11. Przejście na prawą stronę łóżka.
Część I
Mariusz Wysokiński
12. Podłożenie poduszek pod głowę pacjenta (odwinięcie gór-

nego rogu wierzchniego przykrycia, ułożenie na wezgłowiu
łóżka poduszki/poduszek, podniesienie głowy pacjenta i podłoże-
nie ich - pierwszej strzepanej ku dołowi, drugiej ku górze).
13. Poprawienie ułożenia pacjenta, wyrównanie koszuli.
14. Zdjęcie brudnej poszwy (dwa sposoby):
a)
- odwinięcie dolnego rogu wierzchniego przykrycia,
- ugięcie kończyn dolnych pacjenta w stawach kola-
nowych oraz podsunięcie koca do góry tak, aby za-
pewniał przykrycie stóp,
- włożenie rąk do czystej poszwy, uchwycenie jej gór-
nych wewnętrznych rogów, wyłożenie ich na wierzch,
ułożenie w ten sposób przygotowanej poszwy na
materacu w nogach pacjenta,
- rozpięcie brudnej poszwy,
wysuwanie z brudnej poszwy w kierunku nóg pa-
cjenta koca, z równoczesnym wkładaniem go do
czystej poszwy (pacjent pozostaje w tym czasie przy-
kryty „brudną" poszwą),
uchwycenie za górny brzeg koca i wyrównanie
całości koca w poszwie,
- zsunięcie brudnej poszwy do pasa pacjenta i nałoże-
nie w to miejsce czysto powleczonego koca,
- zsuwanie brudnej poszwy w kierunku nóg pacjenta
z jednoczesnym przykrywaniem go czystym wierz-
chnim przykryciem,
- zapięcie guzików poszwy,-
b)
- rozpięcie brudnej poszwy i wysunięcie z niej koca,
złożenie koca na czworo i ułożenie na krześle,
- odłożenie brudnej poszwy na pacjencie do jego pasa
i ułożenie na jej miejscu złożonej w poprzek czystej
poszwy,
- uchwycenie za górny brzeg poszwy brudnej i dolny
czystej,
- wykonanie ruchu zsuwania obu poszew w kierunku
stóp pacjenta (wrzucenie brudnej poszwy do kosza
na brudną bieliznę),
włożenie koca do czystej poszwy,
- wyrównanie górnego jego brzegu z brzegiem poszwy,
- zapięcie guzików poszwy.
15. Podłożenie zwisającej z bocznej powierzchni łóżka części
koca pod spód wierzchniego przykrycia (za pomocą dwóch
126 Tom II
Rozdział 2
ruchów), tak aby wyrównać go z boczną powierzchnią ma-

teraca.
16. Podłożenie w dolnej części łóżka pozostałej części koca
pod materac.
17. Przejście na drugą stronę łóżka i powtórzenie czynności
związanych z zasłaniem koca (czynności 16-17).
18. Ułożenie pacjenta w wygodnej pozycji, dostosowanej do
stanu zdrowia.
19. Sprawdzenie wyglądu łóżka.
20. Przystawienie stolika przyłóżkowego oraz odstawienie
krzesła.
1. Odtransportowanie wózka z brudną bielizną do brudownika.
nia.
3. Odnotowanie w dokumentacji wykonania czynności.
I Zmiana bielizny pościelowej pacjentowi leżącemu

(wykonują dwie pielęgniarki)
STRUKTURA C Z Y N N O Ś C I Zmiana bielizny

I. Czynności przygotowawcze pościelowej pacjentowi
A. Przygotowanie pielęgniarek (pielęgniarki A i B): leżącemu (wykonują
1. Higieniczne mycie rąk. dwie pielęgniarki)
2. Zapoznanie się ze stanem pacjenta. " s t r u k t u r a czVnności
• kompletu bielizny pościelowej:
poszwa,
poszewki,
- podkład płócienny, bawełniany, frotte, z tkaniny
podgumowanej, z tkaniny paroprzepuszczalnej San-
med,
prześcieradło;
• kosz na brudną bieliznę;
• 2 myjki;
• rękawiczki.
Cześć 1 127
Mariusz Wysokiński
2.
Przygotowanie bielizny do zmiany:
• rozłożenie prześcieradła na stole (po uprzednim zmier
niu stosunku jego długości do długości materaca);
• ułożenie w 1/3 długości prześcieradła podkładu frot
i płóciennego;
• zmarszczenie wszystkich trzech warstw od dołu ku gór
do wysokości 2/3 podkładów,-
• zwinięcie pozostałej części prześcieradła i podkładówj
w rulon aż do zagięcia, które wyznaczać ma górny br
materaca;
• przełamanie rulonu na pół;
• włożenie tak przygotowanego prześcieradła pomiędzy j
szewki a poszwę.
1. Poinformowanie pacjenta o celu czynności.
2. Uzyskanie zgody pacjenta na wykonanie czynności.

1. Założenie rękawiczek przez pielęgniarkę A i B.
Lp. Czynności wykonywane przez Czynności wykonywane

pielęgniarkę A przez pielęgniarkę B
(pracującą po prawej stronie łóżka) (pracującą po lewej
stronie łóżka)
1. Zaniesienie bielizny pościelowej na salę, Ustawienie kosza na brudną
odstawienie stolika przyłóżkowego bieliznę, przystawienie krzesła
2. Obluźnienie wierzchniego przykrycia i odwinięcie jego górnego brzegu
3. Wyjęcie poduszek spod głowy pacjenta Podtrzymywanie głowy pa-
cjenta
4. Położenie poduszek na krześle Położenie pacjenta na matera-
cu i odebranie od pielęgniarki
A jednej poduszki
5. Zdjęcie brudnej poszewki i włożenie jej do kosza na brudną bieliznę (znanym
sposobem)
6. Włożenie poduszki do czystej poszewki (wybranym sposobem)
7. Odłożenie poduszki ze zmienioną poszewką na krzesło
8. Odłożenie na pacjenta górnej części wierzchniego przykrycia, a dolnej pod
jego nogi
9. Obluźnienie dolnej warstwy bielizny pościelowej (prześcieradła, podkładów)
10. Uniesienie pacjenta do pozycji pótwysokiej
11. Zsunięcie brudnej warstwy bielizny w kie- Podtrzymywanie pacjenta
runku pośladków pacjenta
128 Tom II
Rozdziai 2

stronie łóżka)
12. Nałożenie zwiniętego wałka bielizny na Podtrzymywanie pacjenta
łóżko i rozwinięcie go na całą jego szero-
kość
13. Podłożenie poduszek pod głowę pacjenta Położenie pacjenta na mate-
(na jego życzenie) racu
14. Ugięcie kończyny dolnej pacjenta w stawie kolanowym
15. Podniesienie pośladków pacjenta (na wysokości bioder ustawienie się
twarzą w kierunku nóg pacjenta, podłożenie ręki bliższej pod jego pośladki
i uniesienie ich do góry)
16. Zsunięcie ręką dalszą brudnej bielizny i naciągnięcie kolejnym ruchem czy-
stej
17. Włożenie brudnej bielizny do kosza Oczyszczenie podkładu frotte
i ułożenie go na krześle
18. Zmarszczenie zwisających podkładów (frotte i płóciennego) w kierunku pa-
cjenta
19. Wyrównanie, naciągnięcie i zaścielenie prześcieradła
20. Wyrównanie, naciągnięcie i zaścielenie podkładów (frotte, a potem płócien-
nego)
21. Podłożenie poduszek pod głowę pacjenta Podniesienie głowy pacjenta
(jeżeli nie zostały one podłożone wcześniej) (w celu podłożenia poduszek)
Wyłożenie na wierzch wewnętrznych ro- Skontrolowanie zgięcia koń-
gów poszwy czyn dolnych pacjenta w sta-
Ułożenie poszwy na materacu w nogach wach kolanowych
łóżka Podsunięcie wierzchniego
przykrycia do góry i rozpięcie
guzików
Uchwycenie za górny róg koca w brudnej poszwie
22
A Wysuwanie koca z brudnej poszwy z równoczesnym przełożeniem do czy-
stej
Nałożenie poszwy na koc, wyrównanie całości
Nałożenie koca z założoną czystą poszwą Zsunięcie brudnej poszwy
na klatkę piersiową pacjenta do wysokości bioder pacjenta
Zsunięcie brudnej poszwy w kierunku stóp pacjenta z równoczesnym
naciąganiem koca włożonego w czystą poszwę
Wysunięcie koca i ułożenie go na krześle Wysunięcie koca
Nałożenie czystej poszwy na klatkę pier- Odłożenie brudnej poszwy
siową pacjenta do wysokości bioder pacjenta
22 Zsunięcie brudnej poszwy w kierunku stóp pacjenta z równoczesnym
B naciągnięciem czystej
Wyrównanie czystej poszwy na pacjencie Wyrzucenie brudnej poszwy
do kosza na brudną bieliznę
Uchwycenie za górny róg koca i włożenie do poszwy
Część I
Mariusz Wysokiński

stronie łóżka)
23. Podłożenie bocznej powierzchni koca pod spód na równi z materacem,
a w dolnej części łóżka pod stopy pacjenta
24. Ułożenie pacjenta w wygodnej pozycji dostosowanej do stanu zdrowia
25. Przysunięcie stolika przyłóżkowego Przystawienie krzesła
26. Usunięcie z sali brudnej bielizny pościelowej

1. Odstawienie kosza na brudną bieliznę do brudownika.
1. Zapewnienie estetycznego wyglądu najbliższego otoczenia.
2. Sprawdzenie wygody pacjenta po wykonanych czynno-
ściach.
C. Czynności końcowe wykonywane przez pielęgniarki:
B Zmiana bielizny pościelowej pacjentowi leżącemu bez

U l wymiany podkładu (wykonują dwie pielęgniarki)
Zmiana bielizny STRUKTURA CZYNNOŚCI

pościelowej pacjentowi I. Czynności przygotowawcze
leżącemu bez wymiany A. Przygotowanie pielęgniarek (pielęgniarki A i B):
podkładu (dwie 1. Higieniczne mycie rąk.
pielęgniarki)
- struktura czynności
• kompletu bielizny pościelowej (zaczynając od dołu, uło-
żona w następującej kolejności):
- poszwa,
- prześcieradło,
- podkład płócienny,
- poszewki
lub
- poszwa,
- podkład płócienny,
- prześcieradło,
130 Tom II
Rozdział 2
- poszewki;
• kosz na brudną bieliznę;
• 2 myjki;
• rękawiczki.
2. Uzyskanie zgody pacjenta na przeprowadzenie czynności.

A. Sposób pierwszy
Lp. Czynności wykonywane przez pie- Czynności wykonywane

lęgniarkę A przez pielęgniarkę B
1. Powtórzenie czynności 1-9 (patrz wy- Powtórzenie czynności 1 -9
żej) (patrz wyżej)
2. Zmarszczenie podkładu płóciennego w kierunku pacjenta
3. Wymiecienie podkładu frotte
4. Złożenie czystego podkładu płócien- Utrzymanie kontaktu z pacjen-
nego na pół i ułożenie go prawą tem
stroną równolegle do brudnego
5. Uniesienie pośladków pacjenta
6. Wsunięcie brudnego podkładu Przytrzymanie pośladków pa-
płóciennego pod pacjenta i nasunię- cjenta
cie na to miejsce czystego
7. Podtrzymanie pośladków pacjenta Wyjęcie brudnego podkładu
płóciennego spod pacjenta
i wyciągnięcie czystego
8. Ułożenie pacjenta na łóżku Włożenie brudnego podkładu
płóciennego do kosza na brudną
bieliznę
9. Zwinięcie podkładu płóciennego i frotte w kierunku pacjenta
10. Zmarszczenie prześcieradła od dołu Przytrzymanie prześcieradła
ku górze (nad krzesłem) w miejscu założenia pod
wezgłowie łóżka
11. Wykonanie z prześcieradła tzw. „wałka"
12. Podniesienie pacjenta do pozycji półwysokiej
13. Zsunięcie brudnego prześcieradła Podtrzymanie pacjenta
w kierunku pośladków pacjenta,
ułożenie w tym miejscu czystego
i założenie go pod wezgłowie łóżka
14. Podniesienie pośladków pacjenta (na wysokości bioder zwrócenie się
twarzą w kierunku nóg pacjenta, uchwycenie ręką bliższą za podkład frot-
te i płócienny)
Części
Mariusz Wysokiński
15. Zsunięcie wolną ręką brudnego prześcieradła i naciągnięcie drugim ru-

chem czystego
16. Zsunięcie brudnego prześcieradła Uniesienie kończyn dolnych pa-
do końca łóżka i naciągnięcie na cjenta
to miejsce czystego
17. Powtórzenie czynności 18-26 (jak wyżej)
B. Sposób drugi
Lp. Czynności wykonywane przez pie- Czynności wykonywane

lęgniarkę A przez pielęgniarkę B
1. Powtórzenie czynność 1-9 (patrz - Zmiana całości bielizny pościelowej
przez dwie pielęgniarki)
2. Wykonanie tzw. „watka" z prześcieradła
3. Uniesienie pacjenta do pozycji półwysokiej
4. Zsunięcie brudnego prześcieradła Podtrzymanie pacjenta, a następ-
w kierunku pośladków pacjenta, nanie ułożenie go na materacu
sunięcie na to miejsce czystego
i podłożenie pod wezgłowie łóżka
5. Ugięcie kończyn dolnych pacjenta w stawach kolanowych
6. Uniesienie pośladków pacjenta (tak jak wyżej)
7. Zsunięcie całości brudnej bielizny i naciągnięcie na to miejsce czystej
8. Zsunięcie brudnej bielizny wraz Podniesienie kończyn dolnych pa-
z podkładami i nasunięcie czystego cjenta
prześcieradła
9. Wrzucenie brudnej bielizny do kosza Wyjęcie z brudnej bielizny
na brudną bieliznę podkładu frotte, osuszenie i ułoże-
nie go na krześle (przed wrzuce-
niem do kosza na brudną bieliznę)
10. Złożenie podkładu frotte z płóciennym, zmarszczenie obu wzdłuż do potowy
ich wysokości, a następnie dwukrotne zwinięcie w rulon (w celu umocnie-
nia całości). Ułożenie tak przygotowanych podkładów na krześle
11. Podłożenie całości prześcieradła pod Utrzymanie kontaktu słownego
materac z pacjentem
12. Podniesienie pacjenta do pozycji półwysokiej
13. Odwinięcie zawinięć podkładów Podtrzymanie pacjenta
i podłożenie pozostałej części pod
pośladki pacjenta
14. Ułożenie poduszek na łóżku (znanym Podtrzymanie pacjenta
sposobem)
15. Umocowanie górnych brzegów podkładów frotte i płóciennego poprzez
podłożenie ich po materac
16. Uniesienie pośladków pacjenta do góry (jak wyżej)
17. Rozwinięcie podkładów do dołu i podłożenie ich pod materac
18. Wykonanie czynności 22-26 (jak przy zmianie całości bielizny pościelowej)
132 Tom II
Rozdział 2

1. Odtransportowanie kosza na brudną bieliznę do brudow-
nika.
stanu zdrowia.
nia.
2.4.4. Zmiana bielizny osobistej pacjenta

Cele, niebezpieczeństwa oraz zasady dotyczące zmiany bieliz-
ny osobistej pacjenta przedstawiono łącznie z czynnością zmiany
bielizny pościelowej.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Zmiana bielizny osobistej

I. Czynności przygotowawcze pacjenta - struktura
A. Przygotowanie pielęgniarki: czynności
- bielizny osobistej: koszula szpitalna, piżama, koszu-
la chirurgiczna,
- 2 myjki,
rękawiczki.

Zmiana koszuli szpitalnej
Zdjęcie brudnej koszuli szpitalnej:
Części 133
Mariusz Wysokiński
2.Odwinięcie górnego brzegu wierzchniego przykrycia

cjenta.
3. Ugięcie kończyn dolnych pacjenta w stawach kolano
wych.
4. Uniesienie pośladków pacjenta.
5. Podsunięcie koszuli pacjenta ku górze.
6. Uniesienie pacjenta do pozycji półwysokiej i uniesieni^
koszuli, aż do barków.
7. Ułożenie pacjenta na poduszkach.
8. Zdjęcie rękawa koszuli z kończyny górnej bliższ
pacjenta.
9. Zdjęcie koszuli przez głowę pacjenta. J
10. Zdjęcie koszuli z kończyny górnej dalszej pacjenta.
11. Wrzucenie brudnej koszuli do kosza na brudną bieliznę.
Nałożenie czystej koszuli szpitalnej:
1. Zmarszczenie koszuli po stronie pleców.
2. Założenie koszuli za głowę pacjenta (przez jej lekkie unie* -f
sienie).
3. Nałożenie koszuli na dalszą kończynę górną pacjenta.
4. Nałożenie koszuli na bliższą kończynę górną pacjenta.
5. Podniesienie pacjenta do pozycji półwysokiej.
6. Zsunięcie koszuli do dołu i wyrównanie jej na plecach pa-
cjenta (można w tym celu podnieść pośladki pacjenta).
7. Wyprostowanie kończyn dolnych pacjenta.
8. Wyrównanie koszuli na klatce piersiowej pacjenta.
stanu zdrowia.
10. Wyrównanie wierzchniego przykrycia.
Zmiana piżamy
Zdejmowanie brudnej piżamy:
A. Zdejmowanie brudnych spodni:
1. Odwinięcie górnego rogu wierzchniego przykrycia.
2. Ugięcie kończyn dolnych pacjenta w stawach kolano-
wych.
4. Podtrzymanie prawą ręką pośladków, a lewą podsunięcie
bluzy ku górze.
5. Podtrzymanie lewą ręką pośladków, a prawą zsunięcie
spodni ku dołowi.
6. Położenie pośladków pacjenta.
7. Zsunięcie spodni do stóp chorego i ich zdjęcie.
8. Wrzucenie brudnych spodni do kosza na brudną bieliznę.
134 Tom II
Rozdział 2
Nakładanie czystych spodni od piżamy:

1. Zmarszczenie nogawek spodni.
2. Przełożenie nogawek spodni przez stopy i podsunięcie, aż
do wysokości pośladków (najpierw nogawkę dalszą).
3. Uniesienie pośladków pacjenta i podciągnięcie spodni do pasa.
4. Wyprostowanie kończyn dolnych pacjenta w stawach ko-
lanowych.
B. Zdejmowanie brudnej bluzy od piżamy:

1. Podniesienie pacjenta do pozycji półwysokiej na plecach,
podsunięcie bluzy, aż do barków chorego.
2. Zdjęcie bluzy z bliższej kończyny górnej pacjenta.
3. Przesunięcie bluzy pod pacjentem na lewą stronę.
4. Zdjęcie bluzy z dalszej kończyny górnej pacjenta.
5. Wrzucenie brudnej bluzy do wózka na brudną bieliznę.
Nakładanie czystej bluzy od piżamy:
1. Nałożenie rękawa bluzy na kończynę górną dalszą.
2. Przesunięcie pozostałej części bluzy pod głową pacjenta
na bliższą stronę łóżka.
3. Nałożenie rękawa bluzy na bliższą kończynę górną pa-
cjenta.
4. Podniesienie pacjenta do pozycji półwysokiej i wyrówna-
nie bluzy na plecach, zapięcie guzików.
stanu zdrowia.
6. Wyrównanie zasłania łóżka.
Zmiana koszuli chirurgicznej

Zdjęcie brudnej koszuli chirurgicznej:
1. Odwinięcie górnego brzegu wierzchniego przykrycia.
2. Zgięcie kończyn dolnych pacjenta w stawach kolano-
wych.
3. Podsunięcie rąk pod pośladki pacjenta i wysunięcie spod
nich koszuli w kierunku ku górze.
4. Rozwiązanie tasiemek koszuli.
5. Zdjęcie rękawa koszuli z dalszej kończyny górnej pacjen-
ta.
6. Zdjęcie rękawa koszuli z kończyny górnej bliższej pacjen-
ta.
7. Uniesienie prawą ręką wierzchniego przykrycia (lekko).
8. Usunięcie jednym ruchem lewej ręki brudnej koszuli.
9. Włożenie brudnej koszuli do kosza na brudną bieliznę.
Nakładanie czystej koszuli chirurgicznej:
1. Ułożenie koszuli na pacjencie.
Część I
Mariusz Wysokiński
2. Nałożenie rękawa koszuli na kończynę górną dalszą'

cjenta.
3. Nałożenie rękawa koszuli na kończynę górną bliższą.
4. Podłożenie koszuli pod wierzchnie przykrycie.
5. Zsunięcie koszuli w dół, zawiązanie tasiemek.
6. Zgięcie kończyn dolnych w stawach kolanowych pacjent
8. Podtrzymanie lewą ręką pośladków pacjenta, a prav
wygładzenie koszuli pod pacjentem (ciężko chorym
podkłada się koszuli, a okrywa nią tylko pacjenta).
9. Wyprostowanie kończyn dolnych pacjenta.
10. Wyrównanie zasłania łóżka.

1. Odtransportowanie kosza z brudną bielizną do brudov
ka.
1. Zapewnienie estetycznego wyglądu najbliższego otocze-|
nia.
3. Odnotowanie w dokumentacji wykonanie czynności.
UWAGA! W przypadku pacjenta z ograniczonym zakresem

ruchów jednej z kończyn górnych lub dolnych (np. kroplowy wlew
dożylny, wylew) zdejmowanie bielizny osobistej rozpoczynamy od
kończyny o pełnym zakresie ruchów, „zdrowej", a następnie zdej-
mujemy bieliznę z kończyny „chorej". Zakładanie natomiast roz-
poczynamy zawsze od kończyny „chorej".

1. Pacjent w zakresie możliwości poruszania się jest zdolny
do samodzielnego pozostawania w pozycji siedzącej, nie
radzi sobie natomiast z chodzeniem. Jakie modyfikacje
kąpieli zastosujesz, wykonując ją u pacjenta. Uzasadnij
swoją odpowiedź.
2. Jakie działania podejmiesz, aby zapewnić choremu bez-
pieczeństwo podczas toalety jamy ustnej?
136 Tom II
Rozdział 2
3. W jaki sposób zapewnisz pacjentowi warunki intymności

podczas kąpieli?
4. Jakie podejmiesz działania, aby zapobiec wychłodzeniu
organizmu pacjenta podczas kąpieli?
5. Pacjentka po zabiegu operacyjnym w obrębie jamy brzusz-
nej (w trzeciej dobie) uskarża się na świąd skóry głowy
oraz dyskomfort psychiczny. Jakie podejmiesz działania,
aby rozwiązać ten problem?
6. Zauważyłeś/aś, że u pacjentki występuje nadmierne wy-
dzielanie łoju na skórze głowy. Jakich wskazówek udzie-
lisz chorej odnośnie do pielęgnacji włosów i skóry głowy?
7. Pacjentka mająca długie upięte włosy uskarża się na dole-
gliwości bólowe w miejscu upięcia spinek. Jałcie podej-
miesz działania, aby zaradzić temu problemowi?
8. Na oddział przyjęto pacjenta, u którego zauważasz zanie-
dbania higieniczne, pacjent odczuwa świąd w obrębie skó-
ry głowy, jest nerwowy, niespokojny. Jakie wykonasz
działania pielęgnacyjne i na jakie czynności zwrócisz
szczególną uwagę?
9. Scharakteryzuj elementy mikroklimatu sali chorych, któ-
re wpływają na samopoczucie pacjenta.
10. Uzasadnij celowość słania łóżka pacjentowi w różnych sy-
tuacjach znanych Ci z dotychczasowego doświadczenia.
11. Wskaż różnice i podobieństwa istniejące podczas słania
łóżka pustego i słania łóżka z pacjentem.
12. Pacj ent j est osłabiony, nie j est w stanie udzielić żadnej po-
mocy podczas najprostszych czynności pielęgnacyjnych.
Wymaga zmiany bielizny pościelowej. Jakie działania po-
dejmiesz, aby wykonać czynność i równocześnie nie zmę-
czyć pacjenta?
13. Pacjent leżący ma założony opatrunek gipsowy na prawą
górną kończynę. W jaki sposób wykonasz zmianę górnej
części piżamy?
Bibliografia
1. Andreas H., Karasek-Rreutzinger B., Jobin-Howald U.
(red.): Kompendium pielęgniarstwa, PZWL, Warszawa
1995.
2. Barber J.M., Stokes L.G., Billings D.: Adult and Child Care.
A client approach to nursing. The CV. Mosby Company,
SaintLouis 1977.
Część I
Mariusz Wysoldński
3. Bogusz J. (red.): Encyklopedia dla pielęgniarek, PZWL, War-

szawa 1982.
4. Bower L.F., Bevis O.E.: Fundamentals of nursing practice.
The CV. Mosby Company, London 1979.
5. Campbell D.: Kolorowe energie. O energii kolorów, kamie-
ni i kryształów, Limbus, Bydgoszcz 1995.
6. Chen H., Soła J.E., Lillemoe D.K.: Najczęstsze zabiegi chi-
rurgiczne przy łóżku chorego, Urban & Partner, Wrocław
1997.
7. Ciechaniewicz W. (red.): Pielęgniarstwo. Ćwiczenia, PZWL,
Warszawa 2001.
8. Czepkiewicz D.: Chory wdomu, Wydawnictwo Muza S.A.,
Warszawa 1997.
9. Dison R : Technika zabiegów pielęgniarskich, PZWL, Wa-
rszawa 1998.
10. FrazierG.M.: Long-termCareCompain. Skillsforthecerti-
fied nursing assistant. Little, Brown and Company, Boston
New York Toronto London 1995.
11. Huber A., Karasek-Kreutzinger B., Jobin-Howald U.: Kom-
pendium pielęgniarstwa, PZWL, Warszawa 1995.
12. Kirschnick O.: Pielęgniarstwo, Wydawnictwo Medyczne
Urban & Partner, Wrocław 1997.
13. Korczak CZ.W. (red.): Higiena. Podręcznik dla szkół medy-
cznych, PZWL, Warszawa 1998.
14. Kozier B., Erb G.: Techniques in Clinical Nursing. A nur-
sing Process Approach. Addison-Wesley Publishing Com-
pany 1987.
15. Marcinkowski J. (red.): Podstawy higieny, Wolumed,
Wrocław 1997.
16. Popek S.: Barwy i psychika. Percepcja, ekspresja, projekcja,
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej,
Lublin 2001.
17. Towpik J. (red.): Dermatologia i wenerologia. Podręcznik
dla szkół medycznych, PZWL, Warszawa 1992.
18. Vogel A., Wodraschke G.: Pielęgnowanie chorego w domu,
19. Widomska- Czekajska T., Górajek-Jóźwik J. (red.): Prze-
wodnik encyklopedyczny dla pielęgniarek, PZWL, Warsza-
wa 1996.
20. Wilson A., Bek L.: Jesteś kolorem, joga, aura, energie, Wy-
dawnictwo Pusty Obłok, Warszawa 1993.
21. Wołynka S. (red.): Pielęgniarstwo ogólne, PZWL, Warsza-
wa 1993.
22. Zahradniczek K. (red.): Wprowadzenie do pielęgniarstwa.
Podręcznik dla średnich szkół medycznych, PZWL, War-
szawa 1999.
Tom II
Rozdział 3
POMOC W UTRZYMANIU
AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ
PACJENTA
• znać rodzaje pozycji ułożeniowych;
• znać rodzaje udogodnień i umieć je zastosować;
• znać metody przemieszczania, przenoszenia pacjenta
w łóżku i poza nim;
• znać sposoby transportowania chorego;
• zapewnić bezpieczeństwo fizyczne pacjentowi w czasie
zmian pozycji ciała;
• znać i umieć zapobiegać niebezpieczeństwom podczas
zmiany pozycji, przemieszczania i transportu;
• zaplanować czynności związane ze zmianą pozycji,
stosowaniem udogodnień, przemieszczaniem
i transportem;
• znać zasady obowiązujące podczas układania pacjenta
w określonej pozycji, stosowania udogodnień,
przemieszczania, podnoszenia i transportu pacjenta;
• umieć współdziałać z pacjentem i zespołem
terapeutycznym w czasie powyższych czynności;
• znać i umieć posługiwać się dostępnym sprzętem
pomocniczym do przemieszczania, przenoszenia
i transportu;
• być odpowiedzialny za działania własne prowadzone
w stosunku do osób znajdujących się pod opieką,
a także osób współpracujących.
Części 139
3.1. Wybrane pozycje ciała i udogodnienia stosowane u pacjenta
3.1. Wybrane pozycje ciała

i udogodnienia stosowane u pacjenta
Wstęp W pracy pielęgniarki pojawia się wiele czynności związanych
z przemieszczaniem, zmianą pozycji pacjenta, które często wyko-
nuje ona sama lub z pomocą współpracowników czy przy wykorzy-
staniu sprzętu. Opanowanie technik i czynności związanych z po-
mocą pacjentowi w zachowaniu aktywności fizycznej usprawnia
pracę pielęgniarki w opiece nad chorym z ograniczoną wydolnością
ruchową. Jednocześnie pozwala aktywnie chronić przed urazami
kręgosłup, który jest najbardziej narażony na przeciążenia związane
z nieumiejętnym stosowaniem elementów dźwigania, podnosze-
nia, przesuwania. Zastosowanie wyuczonych technik umożliwia
pielęgniarce prawidłowe ułożenie, przemieszczanie pacjentów przy
jednoczesnym zapewnieniu bezpieczeństwa chorego, własnego, jak
i innych osób z nią współpracujących.
W życiu codziennym, w czasie aktywności fizycznej, każdy
człowiek wykonuje te same czynności, które można sklasyfikować
jako:
• dosięganie,
• pchanie,
• ciągnięcie,
• podnoszenie,
• obracanie.
Są to również czynności, które w swojej pracy wykorzystuje
pielęgniarka. Każda z nich wykonana w nieprawidłowy sposób
może prowadzić do przeciążeń określonych partii kostno-sta-
wowo-mięśniowych ciała, a nawet groźnych urazów. Wszystkie ru-
chy człowieka, w sytuacji gdy są zbyt intensywnie powtarzane, po-
wodują nadmierne zmęczenie, dając poczucie dyskomfortu.
Aby unikać negatywnych skutków, jakie mogą się pojawić u pielęg-
niarki, mających związek z podnoszeniem i pomocą w przemiesz-
czaniu pacjentów, należy stosować następujące sposoby postępo-
wania:
• przekazanie pacjentowi informacji/instrukcji ułatwiającej
poruszanie się;
• udzielanie porad lub asystowanie choremu przy poruszaniu
się;
• zastosowanie środków mechanicznych.
Dodatkowo każdorazowo należy dokładnie przeprowadzić oce-
nę wydolności samoobsługowej pacjenta i planowanie wykonania
zadania.
140 Tom II
Rozdział 3
Pomoc w utrzymaniu aktywności fizycznej pacjenta
Stosowanie różnych pozycji ciała i udogodnień pomaga utrzy- Pozycje ciała

mać określony rodzaj ułożenia ciała pacjenta. Natomiast celem
zmiany pozycji ciała jest przeciwdziałanie przedłużonemu ucisko-
wi tkanek, co w efekcie powoduje:
• złagodzenie dolegliwości bólowych; Cel stosowania zmian
• zapobieganie odleżynom, przykurczom, zapaleniu płuc ; pozycji ciała
• pobudzenie reakcji ortostatycznych;
• wsparcie czynności życiowych, np. oddychania, krążenia,
trawienia;
• dobre samopoczucie chorego;
• stworzenie korzystnych warunków do przeprowadzania re-
habilitacji, ćwiczeń gimnastycznych i uruchamiania chorego;
• zachęcanie do samodzielnej aktywności i kontaktów z oto-
czeniem.
W praktyce pielęgniarskiej wykorzystywane są następujące Materiały i sprzęt jako

materiały i sprzęt jako udogodnienia wspierające poszczególne po- udogodnienia
zycje ciała:
1. Profesjonalne (firmowe): Profesjonalne
• podkładki z gąbki gumowej, udogodnienia
• poduszki o różnych kształtach, wypełnione silikonem, żelem,
wodą, powietrzem, styropianem, gorczycą, wkładem poliestro-
wym,
• materace przeciwodleżynowe dynamiczne,
• krążki, wyściółki pośladkowe,
• podkłady z gąbki, z tworzywa piankowego; kształt klinów,
mat, kostek,
• lejce, drabinki, uchwyty, stoliki,
• worki z piaskiem (ciężkie), służą do unieruchomienia, np.
pod kończyny dolne lub do wywołania ucisku,
• gąbki,
• kółka pod kolana lub na kark,
• poduszki karkowe,
• łóżko mechaniczne lub elektryczne o regulowanej wysoko-
ści (50-80 cm), z regulowanym oparciem na plecy wbudowa-
nym w wezgłowiu, profilowane, potrój nie łamane lub czte-
rosekcyjne, z uchwytami pomagającymi pacjentowi pod-
ciągnąć się,
• łuk łóżkowy z metalu lub drewna.
2. Nieprofesjonalne, z wykorzystaniem ogólnie dostępnych na Nieprofesjonalne
oddziale szpitalnym materiałów i środków: udogodnienia
• kawałki kożucha, runo owcze lub sztuczne futro,
Części 141
• poduszki o różnych rozmiarach i z różnym wypełnieniem,

np. pierze, plewy, proso, sztuczne materiały, włosie, siemię,
• koce.
3. Środki pomocnicze stosowane przy ułożeniu chorych w celu
unieruchomienia:
• szyny Brauna, Kirschnera, Volkmanna,
• pasy mocujące (np. ze skóry).
Pozycja ciała Pozycja ciała - to układ ciała ludzkiego w stosunku do pozio-

mu, płaszczyzny wyznaczonej, np. przez łóżko pacjenta.
Przeciwwskazania Przeciwwskazania dotyczące zmiany pozycji ciała pacjenta

dotyczące zmiany pozycji j stosowania udogodnień
ciała . s t a n y chorobowe z napadami drgawek, gdzie dla dobra pa-
cjenta odstępuje się od częstych zmian pozycji, stosując
w zamian np. materace wypełnione silikonem lub powie-
trzem.
Niebezpieczeństwa Niebezpieczeństwa:
• urazy mechaniczne głowy, kręgosłupa, stawów pacjenta,
• urazy kręgosłupa występujące u pielęgniarek podczas zmia-
ny pozycji u pacjenta.
Zasady stosowane przy Zasady stosowane przy układaniu pacjenta w określonych po-
układaniu pacjenta zycjach ciała:
1. Każdorazowo przed kolej ną zmianą pozycj i, udogodnień, praca
jednej osoby lub całego zespołu powinna być dokładnie zapla-
nowana.
2. Ułożenie musi być dostosowane do zmieniającego się stanu
ogólnego chorego.
3. Ułożenie pacjenta, który ma trudności w samodzielnej zmia-
nie pozycji ciała, należy zmieniać co 2-3 godziny; powinno to
być wyznaczone potrzebami chorego i stanem patofizjologicz-
nym organizmu.
4. Udogodnienia zastosowane w określonej pozycji ciała pacjenta
są układane od głowy do stóp, natomiast przed zmianą pozycji
są wyjmowane w stronę przeciwną (od stóp w kierunku głowy).
5. Udogodnienia stosowane są w celu odciążenia miejsc narażonych
na ucisk, jednak zbyt duża ilość udogodnień jest błędem w sztuce
pielęgnowania, mogącym powodować powstawanie odleżyn.
6. Każde z zastosowanych udogodnień powinno być zabezpieczo-
ne okryciem ochronnym, które jest dobrze naciągnięte, bez
szwów i załamań od strony ciała pacjenta.
142 Tom U
Rozdział 3
7. W ułożeniu pacjenta należy zwrócić uwagę na:

symetrię barków i bioder,
- prawidłowe ułożenie głowy,
ułożenie stóp.
8. Nie wolno dopuścić do powstawania patologicznych pozycji
oraz wynikających z tego zniekształceń i powikłań, tj.:
- odleżyn,
- przykurczy,
- kurczy mięśni,
- zaników mięśniowych,
- zapaleń płuc,
- zapaleń żył,
opadania stóp.
9. Po każdym ułożeniu należy dokonać w karcie pacjenta lub in-
nej dokumentacji dostępnej na oddziale opisu pozycji lub sym-
Tabela 1. Rodzaje ułożenia pacjenta

Rodzaj Opis ułożenia, udogodnienia, modyfikacje Wskazania. Uwagi
ułożenia
1. Pozycje W płaskim ułożeniu na twardym podłożu, stopy
na plecach na podpórce, pod głowę i krzywiznę lędźwiową zakłada
się matą poduszkę, pod pięty ochraniacze, powyżej
zgięć kolanowych w poprzek uda - wałki
Można wykorzystać jedną lub kilka poduszek,
wypełniających przestrzeń między szóstym kręgiem
szyjnym i pierwszym piersiowym. Zmniejsza się na-
pięcie mięśni szyi, barków i zgięcia szyi. Poduszka
pod okolicą lędźwiową zmniejsza napięcie mięśni i za-
pobiega dolegliwościom bólowym. Poduszki powinny
tworzyć równię pochyłą, dając podparcie głowie, bar-
kom, plecom i lędźwiom. Założenie wałka wzdłuż uda
lub aparatu stabilizującego stopę zabezpiecza rotacje
na zewnątrz. Ucisk na piętę można złagodzić przez
założenie wałka pomiędzy podudzie a piętę. Na okoli-
ce łokcia można stosować ochraniacze, natomiast
podpórki zapobiegają opadaniu stopy
1. Poziome Ułożenie powodujące uspokojenie i odprężenie Lecznicze ułożenie:
(płaskie) po operacjach, ura-
zach czaszki, mózgu,
złamaniach krę-
gosłupa i kości
miednicy, odbarcze-
nie kręgosłupa
2. Pótwyso- Ułożenie pacjenta, który może się samodzielnie poruszać, Aktywność

kie, (normal- a) wezgłowie podniesione, poduszki zależnie codzienna
ne, semi- od upodobań pacjenta (jedna lub dwie);
-Fowler)
b) pozostałe udogodnienia w zależności od upodobań
pacjenta
Część I 143
Tabela 1. Rodzaje ułożenia pacjenta cd.

ułożenia
3. Wysokie Ułożenie pacjenta: Umożliwia aktyw-
(Fowler) a) z uwypukloną klatką piersiową za pomocą poduszek ność pacjenta, sa-
j/lub wezgłowia (wezgłowie uniesione, płaska poduszka modzielne jedzenie,
pod plecami, miękka poduszka pod głową). Zabezpie- daje ulgę przy dusz-
czyć pacjenta przed zsuwaniem się (dodatkowa podusz- ności (chorzy z zabu-
ka pod pośladki, poduszka zapierająca stopy zabezpiecza rzeniami krążenia
przed odleżynami). Dodatkowe podparcie pod kończyny i oddychania,
górne; po operacjach tar-
czycy w przypadku
b) z pochyleniem do przodu (u pacjentów z duszno- wysokiego ciśnienia
ścią spoczynkową) do podparcia kończyn górnych śródczaszkowego).
można wykorzystać stolik nałóżkowy z poduszkami,
kończyny górne układa się swobodnie i wygodnie na Niebezpieczeństwo
blacie stolika przykrytym poduszkami; powstania odleżyn
(działanie sił ście-
c) z opuszczonymi swobodnie kończynami dolnymi
rających na okolicę
(zmniejszenie odpływu krwi żylnej do krążenia
krzyżową)
małego). Kończyny dolne opiera się na stołeczku
i okrywa kocem
II. Pozycja Plecy w tej pozycji powinny być wyprostowane jak Zapobieganie odle-
na boku u człowieka w pozycji stojącej. Głowę układa się żynom, ułożenie bez-
na poduszce, pod którą ułożona jest dłoń z wyprosto- pieczne, u chorych
wanymi palcami. Kończyna dolna dalsza w stosunku z porażeniem
do materaca jest zgięta w stawie biodrowym i kola- połowiczym, ułoże-
nowym, ułożona na poduszce. Należy przeciwdziałać nie spoczynkowe,
opadaniu stóp, stosując podpórki zapobieganie zapale-
niu płuc
1. Pozioma Stosowana w przypadku pacjentów nieprzytomnych. Chronić pacjenta

(bezpieczna, Daje oparcie z przodu i z tyłu, nie grozi uciskiem na przed mechaniczny-
Simsa) - większe pnie nerwowe, zapobiega opadnięciu języka mi urazami o boczne
podłoże podo tyłu i zachłyśnięciu się wydzieliną (odpływa swo- barierki
ziome bodnie na zewnątrz):
a) chory ułożony na twardym podłożu, głowa swo-
bodnie ułożona na boku, ucho płasko ułożone. Jedna
kończyna górna przed głową zgięta w łokciu, palce
wyprostowane. Druga ręka ułożona z tyłu, w lekkim
przygięciu w stawie łokciowym i odwiedzeniu w sta-
wie barkowym. Kończyna dolna ułożona na materacu
w lekkim zgięciu w stawach, kończyna druga zgięta
w stawie biodrowym i kolanowym; oraz podparcie
podudzia
b) ułożenie na zdrowym boku. Poduszka miękka pod U pacjentów
głową, kończyna górna na materacu ułożona wzdłuż z połowiczym
ciała z wyprostowanymi palcami. Druga kończyna porażeniem, np. po
górna podparta na poduszce (wałku), w ręku zaciśnię- udarach mózgu
ty wałek. Kończyna dolna bliższa wyprostowana. Dru-
ga kończyna dolna (strona ze zmianami chorobowy-
mi) zgięta w stawie biodrowym i kolanowym, oparta
na poduszce (wałku), stopa podparta
144 Tom II
Rozdział 3
Tabela 1. Rodzaje ułożenia pacjenta od.

ułożenia
c) ułożenie na chorym boku. Poduszka miękka pod U pacjentów
głową. Kończyna górna z niedowładem wyprostowa- z połowiczym pora-
na w stawie barkowym (kąt 90°) i stawie łokciowym żeniem, np. po uda-
(kąt 180°), ręka zaciśnięta na poduszce. Noga spara- rach mózgu
liżowana w lekkim ugięciu w stawie biodrowym i ko-
lanowym, stopa podparta. Zdrowa kończyna dolna
zgięta w stawach
2. Półwyso- Pacjent siedzi z boku łóżka, opierając się swobodnie Na boku zdrowym
ka bokiem o podniesione wezgłowie lub poduszki. Koń- u pacjentów z wy-
czyny dolne swobodnie zwisają z łóżka, stopy swo- siękowym zapale-
bodnie spoczywają na stołeczku niem opłucnej utrzy-
muje się większą ru-
chomość klatki pier-
siowej
Po stronie chorej za-
pobiega zrostom
opłucnej
3. Wysoka Wskazania tak jak w przypadku pozycji na boku półwysokiej
III. Pozycja Można zastosować ten rodzaj pozycji przy braku prze- Wskazaniem jest za-
na brzuchu ciwwskazań oraz za akceptacją pacjenta pobieganie odleży-
Wezgłowie opuszczone, stopy chorego należy ułożyć nom, przykurczom,
za materacem z podparciem. Pod brzuch podkłada się odbarczenie krę-
poduszkę, która umożliwia fizjologiczne wygięcie krę- gosłupa, mięśni ple-
gosłupa i zabezpiecza piersi przed uciskiem. Ramiona ców, pośladków,
odwiedzone i zwrócone na zewnątrz umożliwiają ułożenie lecznicze
całkowite rozprężenie klatki piersiowej. Dłonie z pal- Kobiety - odbarczyć
cami wyprostowanymi lub z włożonymi w nie małymi górną część ciała
wałeczkami. Głowa jest ułożona na boku, szczególną Mężczyźni - odbar-
uwagę należy zwrócić na ułożenie małżowiny usznej, czyć okolice krocza
która powinna być w położeniu fizjologicznym
IV. Inne. Płaszczyzna całego łóżka nachylona jest pod kątem Przyczynia się do po-
1. Niskie 10-30° (głowa skierowana ku dołowi), pod głową budzenia ważnych
ułożenie mała miękka poduszeczka jako zabezpieczenie ześli- dla życia ośrodków
głowy zgiwania się ku pochyłości, nie podnosząca głowy przy utracie przytom-
(Trendelen- ponad całą część ciała. Pozostałe udogodnienia sto- ności, wstrząsie,
burga) sowane są jak w ułożeniu na plecach utracie krwi; wytwo-
Jeżeli nie jest dostępne łóżko z pozycją Trendelenbur- rzenie dostępu do żył
ga, stosuje się podkładki drewniane pod nogi łóżka, centralnych, zapobie-
które spowodują nachylenie łóżka pod kątem np. 30° ganie zatorom po-
lub w nogach łóżka pod poprzeczną ramę podkładamy wietrznym, zaburze-
krzesło niom ukrwienia móz-
gu
Części
Tabela 1. Rodzaje ułożenia pacjenta cd.

ułożenia
2. Niskie Płaszczyzna łóżka nachylona pod kątem 30°. Stopy Przyczynia się
ułożenie podparte, aby pozycja była stabilna. Inne udogodnie- do zwolnienia krąże-
kończyn nia jak w pozostałych trzech pozycjach nia tętniczego, od-
dolnych Gdy nie mamy możliwości ustawienia łóżka w tej po- barczenia płuc
(anty-Tren- zycji, podkładamy płaską podłużną poduszkę pod (zmniejsza ucisk
delenburga, górną część ciała. Kolejną poduszkę (dużą z pierza) przez narządy wew-
równia po- układamy od pośladków w górę, a małą poduszeczkę nętrzne), lepszego
chyla) podkładamy pod głowę, tworząc równię pochyłą. kontaktu z otocze-
Możemy podłożyć poduszeczkę lub wałeczek pod ko- niem. Stosowane
lana, podpórkę pod stopy, poduszeczki pod pięty. u pacjentów z zabu-
Płaskie poduszeczki pod ręce rzeniami krążenia tęt-
niczego, po opera-
cjach, ze złamanym
kręgosłupem szyj-
nym zaopatrzonym
w pętle Glissona lub
klamrę Crutchfilda
(uzyskuje się stale
rozciągnięcie wzdłuż
osi kręgosłupa)
3. Wysokie Pozycję tę można uzyskać: Powoduje pobudze-

ułożenie - podnosząc dwie części w dole łóżka (łóżko potrójnie nie krążenia żylnego
kończyn łamane), (po operacjach na
dolnych żytach kończyn dol-
- podkładając pod kończyny dolne poduszki lub szyny nych, stanach zapal-
z tworzyw plastikowych, tak aby kończyny dolne nych)
w stawie biodrowym i kolanowym były lekko zgięte
bolicznego oznaczenia pozycji i zastosowanych udogodnień

oraz godziny dokonanej zmiany.
Wykaz rodzajów ułożenia, sposób jego zastosowania oraz ogól-
ne wskazania zaprezentowano w tabeli 1.
Ze względu na umiejętności i możliwości, jakie posiada pacjent
w zakresie zmiany ułożenia, można wyróżnić 3 grupy pacjentów:
• niewymagających specjalnego ułożenia, którzy wybierają
dowolną pozycję ciała i zmieniają ją samodzielnie w razie
potrzeby;
• niepotrafiących samodzielnie zapewnić sobie wygodnej po-
zycji ciała ani dokonać jej zmiany;
• u których ułożenie w określonej pozycji ciała jest konieczne
ze względu na chorobę lub wynika ze stosowanej metody lecze-
nia (pacjenci mogą mieć zachowaną zdolność do samodzielnej
zmiany pozycji ciała lub wymagać pomocy w tym zakresie).
Tom II
Rozdział 3
§fj Ułożenie pacjenta w pozycji płaskiej na plecach Ułożenie pacjenta

w pozycji płaskiej na
STRUKTURA CZYNNOŚCI plecach - struktura
I. Czynności przygotowawcze czynności
2. Poznanie stanu (masa ciała) i możliwości samoobsługo-
wych pacjenta.
3. Zaplanowanie schematu działania.
1. Ocena otoczenia (czy przy pacjencie znajdują się stałe ele-
menty mogące posłużyć jako udogodnienia, np. zmecha-
nizowane łóżko, czy potrzebna jest dodatkowa pomoc).
3. Przygotowanie potrzebnych udogodnień do ułożenia pa-
cjenta w pozycji na plecach:
- dwie małe poduszki wypełnione np. pierzem lub
jedna mała poduszka wypełniona pierzem i podusz-
ka karkowa, z wkładem poliestrowym,
- podkładki pod pośladki,
wałek wypełniony np. styropianem,
- podpórki (mankiety) pod pięty,
koc,
pokrowce lub podkłady płócienne do zabezpieczenia
udogodnień.
1. Zapoznanie pacjenta z celem czynności.
2. Przedstawienie pacjentowi planu działania i uzgodnienie
ewentualnego udziału pacjenta przy zmianie pozycji.

1. Obluźnienie wierzchniego okrycia pacjenta celem ułatwie-
nia dostępu do chorego lub zdjęcie okrycia i odłożenie go
na krzesło.
2. Ułożenie pacjenta na plecach.
3. Wyrównanie ułożenia głowy, barków, bioder z za-
chowaniem symetrii ciała - patrz ryc. 1, 2 (pielęgniarka
układa głowę pacjenta lekko odchyloną ku tyłowi,
następnie jeśli zachodzi taka konieczność - podkłada
swoje ręce pod łopatki i wyrównuje ułożenie pleców w sto-
Częśćl
sunku do głowy; w ten sam sposób postępuje się przy

układaniu bioder).
Ryc. 1. Schemat prawidłowego ułożenia pacjenta z zachowaniem syme-

trii ciała
4. Ułożenie pacjenta na udogodnieniach:
a) podłożenie pacjentowi pod głowę poduszki karkowej
Ryc. 2. Pozycja płaska na plecach z zastosowaniem niezbędnych udogod-

nień
(na brzegu łóżka kładzie się poduszkę, lewą rękę

podkłada pod potylicę pacjenta i unosi jego głowę,
jednocześnie prawą ręką podkłada pod głowę podu-
szkę);
b) ułożenie poduszki pod krzywizną lędźwiową i pod
pośladkami:
- ułożenie poduszek na brzegu łóżka tak, by znaj-
dowały się w niedalekiej odległości od pacjenta,
- ułożenie pacjenta na boku, tak jak przy zmianie
pozycji na bok,
- przytrzymanie pacjenta jedną ręką, aby nie
zmienił pozycji ciała,
podłożenie drugą, wolną ręką poduszeczki pod
plecy na wysokości kręgosłupa lędźwiowego,
podłożenie podkładki na wysokość pośladków,
tak aby znalazła się w środkowej jej części,
- powolne układanie pacjenta na plecach,
- wyrównanie poduszki pod plecami;
c) ułożenie podkładek pod piętami;
d) ułożenie pod udami pacjenta, tuż nad zgięciami ko-
lanowymi, wałka (wałek należy podłożyć tylko
w przypadku dużego ucisku na podudzia, natomiast
148 Tom II
Rozdział 3
gdy między kończynami dolnymi a materacem

łóżka jest wolna przestrzeń, nie należy układać udo-
godnień);
e) wykonanie z koca podpórki pod stopy, tak aby zapo-
biec ich opadaniu (koc zwinięty w rulon układa się
między ramę łóżka a stopy pacjenta; gdy pacjent do-
tyka stopami do ramy łóżka, wystarczającym zabez-
pieczeniem jest jedynie osłonięcie jego stóp, np.
przez założenie skarpetek).
5. Wyrównanie pościeli pacjenta (należy sprawdzić, czy
podkłady i prześcieradło są dobrze naciągnięte i w razie
potrzeby poprawić je).
6. Okrycie pacjenta kołdrą.
7. Założenie zabezpieczenia na łóżko.

1. Sprawdzenie wygody pacj enta.
B. Uporządkowanie materiałów, sprzętu, otoczenia:
1. Porządkowanie sprzętu, odłożenie go na miejsce.
2. Zapisanie zmiany pozycji, udogodnień i godziny w karcie
pacjenta.
I Ułożenie pacjenta w pozycji poziomej na boku

zdrowym
STRUKTURA C Z Y N N O Ś C I Ułożenie pacjenta

I. Czynności przygotowawcze w pozycji poziomej
A. Przygotowanie pielęgniarki (patrz: Ułożenie pacj enta w pozycj i n a D o k u zdrowym
płaskiej na plecach). " s t r u k t u r a czynności
B. Przygotowanie otoczenia, sprzętów (zestawu) (punkty 1 i 2
- patrz: Ułożenie pacjenta w pozycji płaskiej na plecach):
1. Przygotowanie potrzebnych udogodnień przy ułożeniu pa-
- mała poduszka, wypełniona np. pierzem, powietrzem,
z wkładem poliestrowym lub poduszka karkowa,
- ręcznik lub mały gumowy wałeczek,
- wałek wypełniony np. styropianem lub duża poduszka,
- klinowa poduszka lub podłużna poduszka z pia-
skiem,
podpórki pod pięty,
Cześć 1 149
-koc,
- pokrowce lub podkłady płócienne do zabezpieczenia
udogodnień.
C. Przygotowanie pacjenta (patrz: Ułożenie pacjenta w pozycji
płaskiej na plecach).

1. Obluźnienie wierzchniego okrycia.
2. Zdjęcie wierzchniego okrycia (kołdra, koc) i odłożenie go
na krzesło.
3. Zmienienie pozycji pacjenta z pleców na bok:
• przesunięcie pacjenta na brzeg łóżka (można to wykonać
na podkładzie ślizgowym lub na podkładzie płóciennym,
który obejmuje okolicę ciała od wysokości łopatek do wy-
sokości pośladków pacjenta - lekko pociągając do siebie,
pielęgniarka przesuwa pacjenta na skraj łóżka, przytrzy-
mując ciężar ciała pacjenta swoimi udami);
• ułożenie kończyn pacjenta do zmiany pozycji, kończynę
górną po chorej stronie ciała (ułożoną bliżej skraju łóżka)
zakłada się daleko na pacjenta, kończynę dolną z tej stro-
ny ugina w stawie biodrowym, kolanowym i skokowym,
drugą kończynę prostuje, kończynę górną po tej stronie
ciała z wyprostowanymi palcami podkłada pod pośladki
pacjenta;
• ułożenie pacjenta na boku, przytrzymując go za staw bar-
kowy i biodrowy po stronie znajdującej się bliżej skraju
łóżka lub podkład na tej wysokości ciała;
• zabezpieczenie pozycji ciała pacjenta na boku poprzez
podłożenie za jego plecami poduszki.
4. Ułożenie głowy, pleców pacjenta tak, aby kręgosłup był
wyprostowany jak w pozycji stojącej (ryc. 1).
5. Ułożenie głowy pacjenta na małej poduszce lub poduszce
karkowej (ryc. 3).
6. Ułożenie kończyny górnej pacjenta po zdrowej stronie
ciała (od strony łóżka), wyprostowanej, np. wzdłuż ciała
pacjenta z wyprostowanymi palcami.
7. Kończyna górna po chorej stronie ciała pacjenta (strona
zewnętrzna) w lekkim przykurczu, palce ręki zaciśnięte
na wałeczku lub zwiniętym ręczniku.
8. Kończyna dolna pacjenta wyprostowana, zgięta w stawie
skokowym (zapobieganie powikłaniom), pod kostką koń-
czyny dolnej podłożony jest krążek lub podkładka pneu-
matyczna.
150 Tom II
Rozdział 3
Ryc. 3. Pozycja na boku, pozioma z zastosowaniem udogodnień
9. Kończyna dolna po stronie ciała z niedowładem (poraże-

niem) w lekkim przygięciu ułożona na poduszce z zabez-
pieczoną stopą.
11. Zaciągnięcie drabinek na łóżku.
III. Czynności końcowe - patrz: Ułożenie pacjenta w pozycji

płaskiej na plecach.
Ułożenie pacjenta w pozycji na brzuchu
UWAGA! W tej pozycji można układać pacjentów jedynie

po uzyskaniu ich zgody, gdyż ułożenie ciała w powyższy sposób po-
woduje ograniczenie aktywności (ryc. 4).
Ryc. 4. Pozycja na brzuchu
STRUKTURA C Z Y N N O Ś C I Ułożenie pacjenta

I. Czynności przygotowawcze w pozycji na brzuchu
A. Przygotowanie pielęgniarki (patrz : Ułożenie pacjenta w pozy- ~ struktura czynności
cji płaskiej na plecach).
- patrz: Ułożenie pacjenta w pozycji płaskiej na plecach).
1. Przygotowanie potrzebnych udogodnień przy ułożeniu pa-
Część I 151
- mała poduszka wypełniona np. pierzem, silikonem,

powietrzem,
- wałek wypełniony np. styropianem lub mała poduszka,
koc,
udogodnień.

2. Zdejmowanie wierzchniego okrycia (kołdra, koc).
3. Przesuwanie pacjenta na podkładzie ślizgowym w górę
łóżka, jeżeli głowa pacjenta ma być ostatecznie ułożona
poza łóżkiem:
• zdejmowanie osłony u wezgłowia łóżka;
• ułożenie pod pośladkami i łopatkami pacjenta zrolowa-
nego podkładu ślizgowego lub płóciennego (ułożenie pa-
cjenta na bolcu, ułożenie zrolowanego podkładu na łóżku
na wysokości pośladków i łopatek pacjenta, ułożenie pa-
cjenta na podkładzie, ustawienie się twarzą do pacjenta,
tuż za wezgłowiem łóżka i przesuwanie pacjenta w górę
łóżka, tak aby jego głowa znalazła się poza łóżkiem).
4. Przesuwanie pacjenta na podkładzie ślizgowym w dół
łóżka, jeżeli stopy pacjenta mają swobodnie zwisać poza
łóżkiem:
• zdejmowanie osłony u dołu łóżka;
• ułożenie pośladków i łopatek pacjenta na zrolowanym
podkładzie ślizgowym lub płóciennym (ułożenie pacjenta
na boku, ułożenie zrolowanego podkładu na łóżku na wy-
sokości pośladków i łopatek, ułożenie pacjenta na podkładzie,
podpieranie kończyn dolnych pacjenta na stopach;
• ustawienie się twarzą do pacjenta z boku łóżka;
• pociągnięcie oburącz za podkład i przesuwanie pacjenta
w dół łóżka;
• wyprostowanie kończyn dolnych pacjenta.
5. Zmiana pozycji ciała pacjenta z pleców na bok (tak samo
jak w przypadku zmiany pozycji na bok).
6. Ułożenie udogodnień (przytrzymanie pacjenta za biodro
tak, aby nie nastąpiły niekontrolowane zmiany pozycji):
a) kobiety - ułożenie małej poduszeczki na łóżku
w miejscu, gdzie będzie znajdował się tułów pacjen-
tki, między zagłębieniem poniżej piersi w kierunku
152 Tom II
Rozdział 3
brzucha, odciążenie tkliwych miejsc u kobiet. Jeżeli

pacjentki są bardzo szczupłe, kolejną miękką podu-
szeczkę należy ułożyć w miejscu, gdzie będą znajdo-
wały się biodra pacjentki;
b) mężczyźni - ułożenie małej podłużnej poduszeczki
tuż nad spojeniem łonowym pacjenta, a drugiej
pod udami, ok. 5 cm poniżej stawów biodrowych;
takie działania mają na celu ochronę krocza pacjen-
ta.
7. Zmiana pozycji ciała pacjenta z boku na brzuch:
• przytrzymanie pacjenta za stawy barkowy i biodrowy;
• ułożenie pacjenta na udogodnieniach na brzuchu, należy
zwrócić szczególną uwagę na twarz i stopy, aby nie dopu-
ścić do patologicznych ułożeń.
8. Sprawdzenie symetrycznego ułożenia głowy, barków, bio-
der i stóp (ryc. 1).
9. W razie potrzeby poprawienie ułożenia udogodnień po-
przez rozłożenie ich równomiernie pod ciałem pacjenta,
ruch ten wykonuje się w kierunku do siebie.
10. Ułożenie udogodnienia zabezpieczającego opadanie stóp
(tylko wtedy, gdy kończyny dolne wraz ze stopami spoczy-
wają na łóżku, wałeczek lub zwinięty w rulon koc podkłada
się pod wyprostowane w kolanach kończyny dolne w miej-
scu zgięcia stóp, tak aby stopy spoczywały na wałku swo-
bodnie, a palce stóp nie dotykały do materaca) (ryc. 5).
Czynności końcowe - patrz: Ułożenie pacjenta w pozycji

t
:. 5. Ułożenie udogodnień zapobiegających opadaniu stóp
153
3.1, Wybrane pozycje dala i udogodnienia stosowane u pacjenta
Ułożenie pacjenta w pozycji wysokiej na plecach
Ułożenie pacjenta STRUKTURA CZYNNOŚCI

w pozycji wysokiej na I. Czynności przygotowawcze
plecach - struktura A . Przygotowanie pielęgniarki (patrz: Ułożenie pacjenta w pozycji
czynności płaskiej na plecach).
B. Przygotowanie otoczenia, sprzętów (punkty 1 i 2 - patrz:
Ułożenie pacjenta w pozycji płaskiej na plecach).
1. Przygotowanie udogodnień:
- mała poduszka wypełniona pierzem, z wkładem po-
liestrowym lub poduszka karkowa,
- łóżko potrójnie łamane lub poduszka relaksująca,
lub 3 duże poduszki z pierzem lub wełną owczą,
- poduszeczka pod pośladki, np. pneumatyczna,
- wałek wypełniony np. kuleczkami styropianowymi,
- koc,
udogodnień.
Czynności właściwe II. Czynności właściwe

3. Ułożenie pod pośladkami pacjenta poduszeczki, np. pneuma-
tycznej. Jeżeli pacjent ma możliwość udziału w zmianie pozy-
cji, pielęgniarka prosi, aby zgiął kończyny dolne, oparł się moc-
no na stopach i uniósł pośladki do góry, w tym czasie pielęg-
niarka podkłada pod pośladki poduszkę, jednocześnie spraw-
Ryc. 6. Pozycja na plecach, pionowa - z zastosowaniem udogodnień (A

i z pochyloną do przodu klatką piersiową (B)
154 Tom II
Rozdział 3
dza ułożenie pacjenta, naciągnięcie podkładów i prosi pacjenta

o położenie się na poduszce. W sytuacji gdy nie jest możliwa
współpraca z pacjentem, pielęgniarka przygotowuje poduszkę,
układa pacjenta na skraju łóżka, na boku, podkłada poduszkę
pod jego pośladki i powoli układa pacjenta pośladkami na po-
duszce, jednocześnie sprawdzając ich ułożenie.
4. Pomoc w zajęciu przez pacjenta siedzącej pozycji ciała:
a) za pomocą podnoszonego wezgłowia łóżka (ryc. 6.A):
podniesienie wezgłowia do pionu,
przytrzymanie pacjenta oburącz za barki,
ułożenie pod głową poduszeczki lub poduszki karkowej;
b) przy użyciu poduszki relaksującej (ryc. 6.B):
ułożenie na brzegu łóżka poduszki relaksującej,
pomoc przy zajmowaniu przez pacjenta pozycji siedzącej
(pielęgniarka stojąc bokiem względem łóżka opiera kola-
no swojej kończyny dolnej bliższej łóżka o materac,
przedramię ręki bliższej układa wzdłuż przyśrodkowej
strony ramienia pacjenta, dłoń kładąc pod łopatką pa-
cjenta, drugą dłonią opiera się o materac, kończyną dolną
opiera się na podłodze przy łóżku, podnosi pacjenta do
pozycji siedzącej na zasadzie działania dźwigni),
ułożenie poduszki - opierając ją o wezgłowie łóżka, jed-
nocześnie przytrzymanie pacjenta, opierając go o plecy
pielęgniarki, tak jak przedstawiono na rycinie 7,
Ryc. 7. Przytrzymanie pacjenta w pozycji siedzącej podczas układania po-

duszek
• ułożenie pacjenta na poduszce,-
c) przy użyciu trzech poduszek wypełnionych np. pierzem,
wełną owczą lub włosiem:
Część I
A B
Ryc. 8. Sposoby ułożenia poduszek w pozycji wysokiej na plecach:
A - widok z góry; B - widok z boku
• ułożenie poduszki na brzegu łóżka lub na krześle obok,

w niedalekiej odległości od łóżka;
• pomoc pacjentowi przy zajmowaniu siedzącej pozycji
ciała, tak jak w powyższym opisie lub za pomocą
podkładu płóciennego czy dużego ręcznika kąpielowego
(ten sposób podnoszenia jest efektywniejszy w przypadku
pacjentów o ciężarze ciała powyżej 80 kg). Pielęgniarka
układa podkład pod plecy pacjenta tak, aby łopatki pa-
cjenta opierały się na nim całym ciężarem, staje twarzą
do pacjenta, swoją kończyną dolną znajdującą się bliżej
łóżka opiera się na kolanie na materacu, chwyta wy-
stające końce podkładu i pociągając do siebie, podnosi pa-
cjenta;
• stabilizowanie pacjenta w siedzącej pozycji ciała, opie-
rając go o swoje plecy (ryc. 7);
• ułożenie poduszek na materacu, np. jedna na drugą, dwie
pierwsze wypełnieniem strzepanym w kierunku do pa-
cjenta, kolejną - wypełnieniem strzepanym do wezgłowia
łóżka (ryc. 8);
• w razie potrzeby ułożenie pod głową pacjenta małej po-
duszki.
5. Stabilizowanie pozycji ciała pacjenta, ułożenie poduszek
po bokach ciała pacjenta (jedną z prawej strony między
ręką a tułowiem, a drugą po stronie lewej).
6. Ułożenie udogodnień pod kończynami dolnymi pacjenta:
• za pomocą ustawienia łóżka (tylko w przypadku łóżek po-
trójnie łamanych, czterosekcyjnych). Podniesienie na wy-
sokość 10 cm części łóżka znajdującego się pod kolanami
pacjenta;
• przy użyciu wałka wypełnionego np. styropianem, ułoże-
nie wałka w dole kolanowym.
7. Zabezpieczenie stóp przed opadaniem:
156 Tom u
Rozdział 3
• podłożenie pod stopy zwiniętego w rulon koca lub podu-

szeczki pod pięty, jednocześnie zapobiegając opadaniu
stóp i odleżynom na piętach.

Niskie ułożenie głowy (pozycja Trendelenburga)
Opisany poniżej sposób ułożenia pacjenta jest dokonywany

w stanach nagłych o dużym stopniu zagrożenia życia, np. we
wstrząsie, dlatego też wszystkie czynności wykonywane są w du-
żym tempie i bardzo precyzyjnie.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Niskie ułożenie głowy

I. Czynności przygotowawcze (pozycja Trendelenburga)
A. Przygotowanie pielęgniarki (patrz: Ułożenie pacjenta w pozycji ~ struktura czynności
- patrz: Ułożenie pacjenta w pozycji płaskiej na plecach).
- mała poduszka wypełniona pierzem, z wkładem po-
liestrowym lub poduszka karkowa,
- łóżko specjalistyczne z możliwością ustawienia po-
zycji Trendelenburga lub łóżko szpitalne bez kółek
oraz drewniane klocki zmieniające kąt nachylenia,
- materac przeciwodleżynowy,
koc lub poduszka-wałek,
- poszewki płócienne lub podkłady płócienne do za-
bezpieczenia udogodnień.

3. Wyjmowanie udogodnień stosowanych wcześniej, np.
spod pięt.
4. Ułożenie między ramą łóżka a głową pacjenta małej po-
duszki lub poduszki karkowej, zabezpieczenie przed zsu-
waniem się pacjenta głową w dół.
Części 157
5. Informowanie chorego o zmianie pozycji.

6. Ustawienie łóżka wraz z pacjentem w pozycji Trendelen-
burga, pod kątem nachylenia według zlecenia lekarskiego
(kąt nachylenia 0 > 30°). Gdy nie ma takiej możliwości,
to z pomocą innych osób pod dwiema nogami łóżka
podkłada się drewniane klocki o wysokości 10 cm, tak aby
uzyskać kąt nachylenia łóżka do 30°.
7. Zabezpieczenie stóp przed opadaniem, podłożenie pod
stopy poduszki, wałeczka lub zrolowanego koca opartego
z jednej strony o stopy, a z drugiej o dolną część łóżka.
8. Okrycie pacjenta kołdrą (kocem).
Ryc. 9. Części ciała pacjenta, na które należy zwrócić szczególną uwagę

podczas układania w pozycji: A -płaskiej na plecach, B- płaskiej na boku,
C-na brzuchu, D - Fowlera
158 Tom II
Rozdział 3
H 3.2. Ćwiczenia bierne

Ćwiczenia bierne są czynnościami wchodzącymi w zakres Ćwiczenia bierne
funkcji rehabilitacyjnej pielęgniarki. Polegają na zginaniu, prosto-
waniu, przywodzeniu, odwodzeniu, rotacji kończyny w stawach,
przy zachowaniu jej fizjologicznych ruchów. Odmianą ćwiczeń bie-
rnych są te wykonywane przy użyciu siły, np. wyciągu, nazywane
są one ćwiczeniami biernymi redresyjnymi. Ćwiczenia te mogą być
wykonywane przez pielęgniarkę, rehabilitanta lub członków rodzi-
ny bez współudziału pacjenta.
Cel wykonywania ćwiczeń biernych: Cel wykonywania
• utrzymanie pełnego zakresu ruchów w stawie; ćwiczeń biernych
• zapobieganie powstawaniu przykurczy torebkowych, wię-
zadłowych w stawach;
• zapobieganie zaburzeniom odżywiania chrząstek stawowych
(zesztywnieniu stawów);
• utrzymanie właściwej długości i elastyczności mięśni;
• poprawa ukrwienia, metabolizmu tkanek przez ułatwienie
odpływu z kończyn - krwi żylnej i limfy (zmniejszenie za-
stoju krwi żylnej i limfy);
• pobudzanie obwodowego układu nerwowego;
• poprawienie samopoczucia pacjenta;
• wspomaganie usamodzielniania się chorego,-
• zmniejszenie spastyczności mięśni;
• zapobieganie odleżynom.
Wskazania do wykonywania ćwiczeń biernych: Wskazania

do
• zmiany w przebiegu chorób układu nerwowego i mięśniowe- wykonywania
ćwiczen
go, np. porażenia, niedowłady, zarówno wiotkie, jak i spa- biernych
styczne,-
• uszkodzenia kostno-stawowe, w pierwszym okresie, i nie-
utrwalone ograniczenia ruchu w stawach, np. po długo-
trwałym unieruchomieniu w opatrunku gipsowym lub na
wyciągu.
Przeciwwskazania do wykonywania ćwiczeń biernych: Przeciwwskazania

• utrwalone ograniczenia ruchów w stawach; do wykonywania
• niestabilne złamania; ćwiczeń biernych
• zmiany zapalne, w obrębie stawów;
• rany;
• procesy zakrzepowe,-
• stan bezpośrednio po urazie kręgosłupa;
Części 159
3.2. Ćwiczenia bierne
• ból podczas wykonywania ćwiczeń;

• wysoka temperatura ciała pacjenta.
Zasady obowiązujące Zasady obowiązujące podczas wykonywania ćwiczeń:

podczas wykonywania 1.
Stabilizowanie odcinka bliższego kończyny, tak aby ruch był
ćwiczeń wykonywany tylko w ćwiczonym stawie.
2. Wykonywanie ruchu w stawie w pełnym, fizjologicznym za-
kresie, we wszystkich płaszczyznach, prowadzenie w sposób
delikatny i płynny, aby nie wyzwalał dolegliwości bólowych.
3. Częstość ćwiczeń oraz liczba powtórzeń uzależnione są od roz-
miaru ograniczeń ruchu, zaburzeń chorobowych i ogólnego
stanu pacjenta; należy wykonywać je 2-3 razy dziennie, przez
15-30 minut i nie powinny przekraczać 15-20 powtórzeń
w jednej płaszczyźnie ruchu.
4. W uzasadnionych sytuacjach podanie na zlecenie lekarza środ-
ków przeciwbólowych na pół godziny przed planowanymi ćwi-
czeniami.
5. Wykonanie przed ćwiczeniami lub podczas nich zabiegów z za-
stosowaniem ciepła, np. kąpiel, okłady parafinowe, naświetla-
nia lampą Sollux.
6. Wybranie pozycji dogodnej do ćwiczeń, zarówno nie krę-
pującej ruchów pielęgniarki, jak i wygodnej dla pacjenta, np.
pozycja płaska na plecach lub na brzuchu.
7. Zaplanowanie ćwiczeń w rozkładzie dziennym pacjenta.
8. Zaplanowanie wykonywania kolejności ćwiczeń u pacjenta,
rozpoczynanie od lewej strony ciała i od stawów kończyn naj-
dalej położonych od serca, np. w kończynie górnej od stawów
międzypaliczkowych do stawu ramiennego.
9. Utrzymywanie kontaktu słownego z pacjentem podczas ćwi-
czeń (chory przytomny), co ułatwia sprawdzenie skuteczności
wykonywanych ćwiczeń.
10. Kontrolowanie tętna pacjenta przed i podczas ćwiczeń.
Przykładowe zakresy Przykładowe zakresy ruchów w stawach kończyny górnej:

ruchów w stawach a) w stawie mmiennym:
kończyny gómej wyprostowanie, unoszenie do góry i opuszczanie
w płaszczyźnie przedniej,
- odwodzenie i przywodzenie w płaszczyźnie bocznej,
przenoszenie na przeciwległe ramię w płaszczyźnie
skośnej,
- wykonywanie ruchów okrężnych,
- nawracanie, odwracanie;
b) w stawie łokciowym:
- zginanie i prostowanie przedramienia,
160 Tom II
Rozdział 3
- wykonywanie ruchów obrotowych;

c) w stawie promieniowo-nadgarstkowym:
- zginanie dłoniowe, grzbietowe,
- przywodzenie, odwodzenie;
d) w stawie nadgarstkowo-śródięcznym kciuka:
- przywodzenie, odwodzenie kciuka,
- przeciwstawienie, odprowadzenie kciuka,
- ruchy okrężne;
e) w stawach międzypaliczkowych:
- prostowanie, zginanie,
- odwiedzenie i składanie w pięść.
Przykładowe zakresy ruchów w stawach kończyny dolnej: Przykładowe zakresy

a) w stawie biodiowym: ruchów w stawach
wyprostowanie i unoszenie do maksymalnej wyso- kończyny dolnej
kości oraz opuszczanie do pozycji wyjściowej,
- odwodzenie i przywodzenie,
- obwodzenie;
b) w stawie kolanowym:
- zginanie i prostowanie,
unoszenie kończyny dolnej zgiętej w stawie kolano-
wym i wykonywanie powolnych ruchów krążenia
w stawie biodrowym;
c) w stawie skokowym:
zginanie i prostowanie,
- odwodzenie, przywodzenie.
Ćwiczenia bierne kończyny górnej
STRUKTURA CZYNNOŚCI Ćwiczenia bierne

I. Czynności przygotowawcze kończyny górnej
2. Zapoznanie się z zaleconymi zakresami ruchów w sta-
wach pacjenta.
3. Zaplanowanie rodzaju, kolejności ćwiczeń i czasu ich wy-
konania.
B. Przygotowanie otoczenia, sprzętu (zestawu):
1. Przewiezienie pacjenta do sali ćwiczeń lub przygotowanie
łóżka do ćwiczeń (ustawienie łóżka w poziomie).
2. Wietrzenie pomieszczenia, w którym będą prowadzone
ćwiczenia.
Cześć I 161
3. Ustawienie parawanu, osłaniającego pacjenta od innych

pacjentów znajdujących się na sali.
4. Przygotowanie sprzętu zapewniającego stabilizację stawu
podczas ćwiczenia (pasy, taśmy).
1. Zapoznanie pacjenta z celem, przebiegiem ćwiczeń i uzy-
skanie zgody na ich przeprowadzenie.
2. Podanie choremu na 0,5 godz. przed ćwiczeniami środ-
ków przeciwbólowych (według zlecenia lekarskiego).
3. Zastosowanie na ćwiczone części ciała (przed ćwiczenia-
mi) zabiegów z wykorzystaniem ciepła.
4. Ubranie chorego w strój wygodny do ćwiczeń lub odsłonię-
cie ćwiczonych części ciała w celu oceny postępów w pro-
gramie usprawniania pacjenta.
5. Ułożenie pacjenta w pozycji do ćwiczeń (do wyboru: pozy-
cja płaska na plecach, boku, siedząca).
6. Odsłonięcie lub zdjęcie odzieży z ćwiczonego odcinka
ciała.

1. Ułożenie kończyny górnej płasko wzdłuż ciała pacjenta,
pozycja wyjściowa.
2. Unieruchomienie kończyny górnej, przytrzymanie koń-
czyny górnej w nadgarstku.
3. Wykonywanie ruchów zginania i prostowania palców
(15-20 powtórzeń każdy staw), tak jak pokazano to na ry-
cinie 10.A-C.
4. Wykonywanie palcami ruchów odwodzenia i składania w pięść
(15-20 powtórzeń każdy ruch), tak jak na rycinie 10.B.
5. Powrót do pozycji wyjściowej.
6. Unieruchomienie kończyny w stawie łokciowym, przy-
trzymanie kończyny górnej powyżej nadgarstka, drugą
dłonią uchwycenie dłoni pacjenta.
7. Wykonywanie ruchów zginania, prostowania, obwodze-
nia w stawie nadgarstkowym (15-20 powtórzeń każdy
ruch) w takim zakresie, jak przedstawiono to na rycinie
11.A-B.
8. Powrót do pozycj i wyj ściowej.
9. Unieruchomienie kończyny w stawie ramiennym, przy-
trzymanie jedną dłonią kończyny górnej pacjenta za ra-
mię, drugą dłonią uchwycenie za przedramię pacjenta.
10. Wykonywanie ruchów zginania, prostowania, nawraca-
nia, odwracania, okrężnych w stawie łokciowym (15-20
powtórzeń każdy ruch) tak jak na rycinie 12.
162 Tom II
Rozdział 3
Ryc. 10.A. Zakres ruchomości w stawie międzypaliczkowym bliższym

palców II-V (A); B - zakres ruchomości w stawie międzypaliczkowym dal-
szym; C - zakres ruchomości w stawie między policzkowym kciuka [za
Kuch f. (red.): Rehabilitacja, PZWL, Warszawa 1989, s. 145]
Ryc. 10. B. Zakres ruchomości w stawie śródręczno-paliczkowym palców

II-V (A)) B - zakres ruchomości w stawie śródręczno-paliczkowym kciuka
[za Kuch J. (red.): Rehabilitacja, PZWL, Warszawa 1989, s. 145]
Część I
Ryc. 10.C. Ćwiczenia bierne palców dłoni [za: Zahradniczek K. (red.):

Wprowadzenie do pielęgniarstwa, PZWL, Warszawa 1999, s. 271]
J
Ryc. 11. A. Zakres prostowania i zginania nadgarstka [za: Kuch J. (red.):
Rehabilitacja, PZWL, Warszawa 1989, s. 145]
164 Tom II
Rozdział 3
Ryc. 11.B. Ćwiczenia bierne nadgarstka [za: Zahradniczek K. (red.):

Wprowadzenie do pielęgniarstwa, PZWL, Warszawa 1999, s. 271]

12. Stabilizowanie stawu ramiennego, ułożenie lewej dłoni powy-
żej stawu ramiennego, a prawą uchwycenie dłoni pacjenta.
13. Wykonywanie ruchów zginania, prostowania, okrężnych,
odwodzenia, przywodzenia, unoszenia, opuszczania
w stawie ramiennym (15-20 powtórzeń każdy ruch) tak
jak na rycinie 13.
15. Ubranie pacjenta.
nawracani*
Ryc. 12. Zakres ruchomości w stawie łokciowym [za: KuchJ. (red.): Reha-
bilitacja, PZWL, Warszawa 1989, s. 144]
Części 165
Ryc. 13. Zakres ruchomości w stawie ramiennym: A - zginanie i prosto-

wanie, B - odwodzenie, C - skręcenie do wewnątrz i na zewnątrz [za:
Kuch J. (red.): Rehabilitacja, PZWL, Warszawa 1989, s. 144]

1. Ułożenie pacjenta w pozycji relaksacyjnej.
3. Podanie płynów do picia.
2. Uporządkowanie sprzętu potrzebnego do ćwiczeń.
2. Udokumentowanie wykonanych ćwiczeń (czas, opis ćwi-
czeń).
§§§ Ćwiczenia bierne kończyn dolnych
Ćwiczenia bierne STRUKTURA CZYNNOŚCI

kończyn dolnych I. Czynności przygotowawcze - patrz: Ćwiczenia bierne kończyny
• struktura czynności górnej.

1. Ułożenie pacjenta w pozycji wyjściowej, pozycja płaska na
plecach.
166 Tom II
Rozdział 3
2. Unieruchomienie kończyny w stawie skokowym, przy-

trzymanie stopy jedną dłonią, a drugą wykonywanie czyn-
ności.
3. Wykonywanie ruchów zginania i prostowania w stawach
śródstopno-paliczkowych, według ryciny 14.
\ " __^> - •
x
- \
Ryc. 14. Zakres prostowania wstawię śródstopno-paliczkowym palucha
(0-80°) oraz zginania w stawach śródstopno-paliczkowym palców II-V
(0-35°) [za: Kuch J. (red.): Rehabilitacja, PZWL, Warszawa 1989, s. 148]

5. Unieruchomienie kończyny w stawie kolanowym, jedna
dłoń pielęgniarki spoczywa na goleni pacjenta, a druga na
śródstopiu.
6. Wykonywanie ruchów zginania, prostowania, odwraca-
nia, nawracania w stawie skokowym (patrz ryc. 15).
Ryc. 15. Zakres ruchomości w stawie skokowym: A - zgięcie, wyprost; B -

odwracanie, C - nawracanie [za: Kuch J. (red.): Rehabilitacja, PZWL, War-
szawa 1989, s. 148]
8. Stabilizowanie stawu biodrowego - pielęgniarka układa
dłoń powyżej stawu biodrowego pacjenta, drugą dłonią
chwyta za kostkę ćwiczonej kończyny dolnej.
Część I
9. Wykonywanie ruchów zginania i prostowania kończyny

zgiętej i wyprostowanej w stawie kolanowym (patrz ryc.
16).
Ryc. 16. Zakres ruchomości w stawie biodrowym: A - zgięcie kończyny

wyprostowanej, B - zgięcie kończyny zgiętej w stawie kolanowym [za:
Kuch J. (red.): Rehabilitacja, PZWL, Warszawa 1989, s. 147]

11. Stabilizowanie stawu biodrowego (jak wyżej).
12. Wykonanie ruchów odwodzenia i przywodzenia, kulis-
tych w stawie biodrowym (patrz ryc. 17).
Ryc. 17. Zakres ruchomości w stawie biodrowym: odwodzenie [za: Kuch

J. (red.): Rehabilitacja, PZWL, Warszawa 1989, s. 147]

14. Ułożenie pacjenta w pozycji wyjściowej, na brzuchu
(patrz: pozycje ułożeniowe).
168 Tom II
Rozdział 3
15. Wykonanie ruchów prostowania, zginania, skręcania na

zewnątrz i do wewnątrz w stawie kolanowym (patrz ryc.
18, 19).
Ryc. 18. Zakres ruchomości kolana [za: Kuch f. (red.): Rehabilitacja,

PZWL, Warszawa 1989, s. 148]
Ryc. 19. Zakres ruchomości w stawie biodrowym: skręcenie [za: Kuch f.

(red.): Rehabilitacja, PZWL, Warszawa 1989, s. 147]

17. Stabilizowanie stawu biodrowego, ułożenie jednej dłoni
na udzie pacjenta, drugiej na podudziu.
18. Wykonanie przeprostu w stawie biodrowym (patrz ryc.
20).
Ryc. 20. Zakres ruchomości w stawie biodrowym: przeprost [za: Kuch J.

(red.): Rehabilitacja, PZWL, Warszawa 1989, s. 144]
Części

20. Ubranie pacjenta.
III. Czynności końcowe - patrz: Ćwiczenia bierne kończyny

górnej.
•^ Ćwiczenia bierne szyi i głowy
Przeciwwskazane jest wykonywanie tego typu ćwiczeń u pa-

cjentów po udarach mózgowych.
Ćwiczenia bierne szyi STRUKTURA CZYNNOŚCI

i głowy - struktura i. Czynności przygotowawcze - patrz: Ćwiczenia bierne kończyny
czynności górnej.

1. Pozycja wyjściowa do ćwiczeń - pozycja wysoka na plecach.
2. Zginanie głowy do przodu i prostowanie (patrz ryc. 21).
4. Odchylanie głowy do tyłu i prostowanie (ryc. 21).
6. Zwracanie twarzy naprzemiennie po łuku w prawą i lewą
stronę (ryc. 21).
8. Przyginanie głowy do barku prawego, a następnie do lewe-
go (ryc. 21).
A B C
Ryc. 21. Zakres ruchomości głowy: A - pochylenie do przodu, tyłu-, B -
zwracanie twarzy w prawą i lewą stronę; C - przechylanie głowy na bok
[za: Zahradniczek K. (red.): Wprowadzenie do pielęgniarstwa, PZWL, War-
szawa 1999, s. 271]
III. Czynności końcowe - patrz: Ćwiczenia bierne kończyny gór-

nej.
170 Tom II
Rozdział 3
3.3. Ćwiczenia czynne

Ćwiczenia czynne wykonywane są przez samego pacjenta pod Ćwiczenia czynne
kontrolą pielęgniarki lub rehabilitanta-terapeuty. Czynności te pie-
lęgniarka może wykonywać w ramach zadań wynikających z
funkcji rehabilitacyjnej. Pielęgniarka realizuje program ćwiczeń
rozłożony w czasie. Jednocześnie ponosi odpowiedzialność za wy-
konanie ćwiczeń gimnastycznych zgodnie ze stanem pacjenta, uw-
zględniając priorytetowo zalecenia szczegółowe specjalisty-rehabi-
litanta (jeśli takie wskazania istnieją).
W zależności od stopnia sprawności ćwiczonych mięśni, sto-
suje się następujące ćwiczenia czynne:
a) w odciążeniu, które polegają na samodzielnym wykonywaniu
ruchów w stawach przy odciążeniu ćwiczonego odcinka ciała.
Odciążenie uzyskuje się przez podwieszenie ćwiczonej kończy-
ny, zmniejszenie tarcia o podłoże przez stosowanie rolek, zanu-
rzenie pacjenta w wodzie, podtrzymywanie ćwiczonej kończyny
przez pielęgniarkę. Wskazaniem do tego typu ćwiczeń jest
osłabienie siły mięśniowej w skali Lovetta od +1 do +2;
b) wolne, które polegają na wykonywaniu ruchów w stawach
z pokonywaniem tylko ciężaru ćwiczonego odcinka ciała. Wy-
konuje się je przy sile mięśni 3-5° według skali Lovetta jako
uzupełnienie innych ćwiczeń;
c) z oporem, które polegają na pokonaniu siły zewnętrznej prze-
ciwdziałającej wykonywanemu ruchowi. Wykonuje się je przy
sile mięśni powyżej 3° według skali Lovetta. Opór uzyskuje się
poprzez zastosowanie urządzeń ciężarkowo-bloczkowych, ciężar-
ków, worków z piaskiem, piłek lekarskich, sprężyn, substancji
elastycznych i dających się modelować (plastelina, modelina,
gąbki, piłeczki gumowe), środowiska wodnego lub wyko-
rzystując ręce osoby prowadzącej ćwiczenia.
Cel wykonywania ćwiczeń czynnych: Cel wykonywania

• zwiększenie siły i masy mięśni osłabionych lub podtrzyma- ćwiczeń czynnych
nie istniejącej kondycji mięśni;
• podniesienie ogólnej sprawności pacjenta, zwiększenie wy-
dolności i sprawności układu krążenia, oddechowego, tra-
wiennego, nerwowego i układu ruchu.
Wskazania do wykonywania ćwiczeń czynnych: Wskazania

• usprawnianie pacjentów leczonych na oddziałach trauma-
tycznych, ortopedycznych, geriatrycznych, neurologicznych,
Części 171
internistycznych, rehabilitacyjnych, w sanatoriach, uzdrowi-

skach.
Przeciwwskazania Przeciwwskazania do wykonania ćwiczeń czynnych:

• ostry stan zapalny stawu, okostnej lub mięśni, żył,
• leczenie spoczynkowe.
Zasady obowiązujące Zasady obowiązujące podczas wykonywania ćwiczeń czyn-

podczas wykonywania nych:
ćwiczeń czynnych i . Dobieranie ćwiczeń zgodnie z zasadą stopniowania trudno-
ści, na początku łatwiejsze i w krótszym czasie, następnie
zwiększanie stopnia trudności i/lub wydłużanie czasu ćwi-
czeń.
2. Demonstrowanie wstępne ćwiczeń wraz z instruktażem słownym.
3. Przekazywanie informacji o ćwiczeniach językiem zrozu-
miałym dla pacjenta.
4. Mobilizowanie pacjenta do wykonywania ćwiczeń, nagradza-
nie najmniejszych osiągnięć, z jednoczesnym wskazywaniem
postępu ćwiczeń.
5. Przestrzeganie faz ruchu: rozpoczynanie od pozycji wyjścio-
wej, następnie wykonanie ruchu w pełnym zakresie lub w mo-
żliwym do wykonania przez pacjenta i powrót do pozycji wyj-
ściowej, po serii ćwiczeń odpoczynek.
6. Wykonywanie ćwiczeń nie mniej niż 3 razy dziennie po 0,5 go-
dziny, rozpoczynając od 15-20 minut.
7. Dostosowanie czasu wykonania jednej sekwencji ćwiczeń do
stanu i samopoczucia pacjenta, wykonywanie ćwiczeń czę-
ściej, ale krócej.
8. Dobranie tempa ćwiczeń, aby nie powodować zmęczenia orga-
nizmu.
9. Zastosowanie podkładu muzycznego, relaksującego, a jedno-
cześnie nadającego rytm ćwiczącemu.
10. Kontrolowanie częstości tętna i oddechów w czasie ćwiczeń.
11. Zachęcanie do zmiany stroju do ćwiczeń (takie zachowanie
mobilizuje do ruchu).
12. Poinformowanie o konieczności zgłaszania wszelkich dolegli-
wości występujących w trakcie i po ćwiczeniach, takich jak
bladość, pocenie się, zawroty głowy, nudności, ból, kołatanie
serca, duszność, zaczerwienienie.
172 Tom U
Rozdział 3
Ćwiczenia czynne szyi i głowy
STRUKTURA CZYNNOŚCI Ćwiczenia czynne szyi

I. Czynności przygotowawcze i głowy - struktura
2. Zapoznanie się z zaleconymi zakresami ruchów w sta-
wach pacjenta.
3. Zaplanowanie rodzaju, kolejności ćwiczeń i czasu ich wy-
konania.
B. Przygotowanie otoczenia, sprzętu (zestawu):
1. Przewiezienie pacjenta do sali ćwiczeń lub przygotowanie
łóżka do ćwiczeń (wyrównanie poziomu łóżka).
2. Wietrzenie pomieszczenia, w którym będą prowadzone
ćwiczenia.
3. Ustawienie parawanu, osłaniającego pacjenta od innych
osób znajdujących się na sali.
4. Przygotowanie sprzętu służącego stwarzaniu oporu lub
odciążaniu (pasy, woreczki z piaskiem, piłeczki gumowe).
1. Zapoznanie pacjenta z celem, przebiegiem ćwiczeń i uzy-
skanie zgody na ich przeprowadzenie.
2. Podanie pacjentowi na 0,5 godz. przed ćwiczeniami (według
zlecenia lekarskiego) środków przeciwbólowych.
3. Ułożenie pacjenta w pozycji do ćwiczeń (do wyboru: pozy-
cja płaska na plecach, boku, siedząca).
4. Ubranie pacjenta w strój do ćwiczeń.

1. Pozycja wyjściowa do ćwiczeń, wysoka na plecach (sie-
dząca) lub stojąca.
2. Wykonanie ruchów zginania i prostowania głowy bez opo-
ru lub z oporem, jaki stanowi własna ręka pielęgniarki
ułożona na czole lub potylicy pacjenta (5-10 powtórzeń).
4. Wykonanie ruchów krążenia w prawo i w lewo bez oporu
lub z oporem, jaki stanowi ręka pielęgniarki ułożona na
policzku pacjenta przeciwległym do wykonywanego ru-
chu (5-10 powtórzeń).

1. Ułożenie pacjenta w pozycji relaksacyjnej.
Części 173

2. Uporządkowanie sprzętu potrzebnego do ćwiczeń.
2. Udokumentowanie wykonanych ćwiczeń (czas, opis ćwi-
czeń).
,_'. 3 Ćwiczenia czynne kończyny górnej
Ćwiczenia czynne STRUKTURA CZYNNOŚCI

kończyny górnej I. Czynności przygotowawcze - patrz: Ćwiczenia czynne głowy
• struktura czynności j SZy[

1. Pozycja wyjściowa, siedząca lub stojąca.
2. Dotykanie opuszką każdego palca do kciuka.
4. Uchwycenie palców złożonych w hak drugą dłonią i lekkie
pociąganie w przeciwnym kierunku.
6. Wykonywanie ruchów zginania i prostowania oraz elipty-
cznego w stawie nadgarstkowym.
8. Ułożenie dłoni pionowo jedna na drugiej na wysokości
klatki piersiowej i z całej siły uciskanie na nie.
10. Zginanie kończyn górnych w stawie łokciowym i dotyka-
nie dłonią do potylicy, a następnie przesuwanie przedra-
mienia w kierunku kości krzyżowej.
12. Unoszenie wyprostowanych kończyn górnych do góry,
pierwszy ruch na wysokości klatki piersiowej, drugi ponad
głowę. Ćwiczenie to można wykonać, trzymając w dło-
niach np. woreczki z piaskiem.
III. Czynności końcowe - patrz: Ćwiczenia czynne głowy i szyi.
174 Tom II
Rozdział 3
Ćwiczenia czynne kończyn dolnych
STRUKTURA CZYNNOŚCI Ćwiczenia czynne

I. Czynności przygotowawcze - patrz: Ćwiczenia czynne szyi kończyn dolnych
i głowy. ~ struktura czynności

1. Pozycja wyjściowa, siedząca z kończynami swobodnie
opuszczonymi z łóżka lub stojąca z kończyną górną
opartą o poręcz krzesła.
2. Wykonywanie obrotów stopą w stawie skokowym w stro-
nę prawą i lewą (każdy ruch 15-20 powtórzeń). Wykony-
wanie zginania stopy do dołu i ku górze.
4. Unoszenie kończyny dolnej zgiętej w stawie kolanowym
do góry, a następnie wyprostowanie jej tak, aby kończyna
dolna znajdowała się w poziomie.
6. Wykonanie przysiadów (15-20 powtórzeń).
III. Czynności końcowe - patrz: Ćwiczenia czynne szyi i głowy.
§§§! Ćwiczenia czynne tułowia
STRUKTURA CZYNNOŚCI Ćwiczenia czynne

I. Czynności przygotowawcze - patrz: Ćwiczenia czynne szyi tułowia - struktura
i słowy. czynności

1. Pozycj a wyj ściowa, pozycj a stój ąca ze stopami ustawiony-
mi równolegle, oddalonymi od siebie o kilka centyme-
trów.
2. Wykonywanie skłonów całym tułowiem w prawo i lewo
(10-20 powtórzeń).
4. Wykonywanie skłonów całym tułowiem do przodu
(10-20 powtórzeń).
5. Powrót do pozycj i wyj ściowej.
III. Czynności końcowe - patrz: Ćwiczenia czynne szyi i głowy.
Części 175
3.4. Pomoc w przemieszczaniu się pacjenta
3.4. Pomoc w przemieszczaniu się

pacjenta
Wstęp Działania pielęgniarki, które mają na celu pomaganie w prze-
mieszczaniu się pacjenta powinny być wykonywane w sposób pre-
cyzyjny i zaplanowany. Osoby przenoszące pacjentów powinny po-
siadać odpowiednie do tego predyspozycje, zarówno fizyczne, jak
i psychiczne. Ułatwieniem dla pielęgniarki w wykonywaniu tych
czynności jest niewątpliwie różnego rodzaju sprzęt, środki pomoc-
nicze, zaczynając od zwykłego ręcznika, podkładu płóciennego,
a na bardzo specjalistycznych urządzeniach kończąc. Dostępność
środków specjalistycznych używanych do przenoszenia i transpor-
tu to istotny element ułatwiający pracę pielęgniarki, jednak nie
mniej ważna jest umiejętność wykorzystania ich w praktyce.
Podstawowym czynnikiem w pracy pielęgniarki podczas prze-
mieszczania i podnoszenia pacjentów jest znajomość ich masy ciała.
Niejednokrotnie zdarza się, że masa ciała pacjenta jest większa od
dopuszczalnego udźwigu sprzętu stosowanego na oddziale. Dlatego
pielęgniarki - przemieszczając pacjentów z wykorzystaniem własnej
energii fizycznej - są narażone na urazy spowodowane podnosze-
niem zbyt dużego ciężaru w stosunku do swoich możliwości.
Przemieszczanie/przenoszenie to przeniesienie, przesunięcie osoby
na inne miejsce, zmiana pozycji, ułożenie w innym położeniu ciała pa-
cjenta.
Transport to przewóz ludzi na znaczne odległości środkami ta-
kimi jak wózki inwalidzkie, wózki-nosze, samochody przystosowa-
ne do transportu.
Cel przemieszczania, Cel przemieszczania, przenoszenia pacjenta:

przenoszenia pacjenta • poprawienie lub zmiana pozycji pacjenta;
• zmiana bielizny pościelowej;
• zmiana opatrunku;
• ubranie i rozebranie pacjenta;
• zmiana łóżka.
Cel transportu pacjenta Cel transportu pacjenta

• przewiezienie do innego szpitala, do domu;
• ewakuacja pacjentów w przypadku pożaru, w nagłych wy-
padkach, stanach zagrożenia życia, np. eksplozja mate-
riałów wybuchowych;
• zmiana oddziału;
• odbycie konsultacji, badań na innym oddziale.
176 Tom II
Rozdział 3
Niebezpieczeństwa Niebezpieczeństwa
• wywołanie dodatkowych dolegliwości bólowych;
• przemieszczenie złamań;
• przemieszczenie, poluzowanie materiałów lub sprzętu za-
stosowanego u chorego, np. kaniuli dożylnej z wlewami kro-
plowymi, drenów, cewników;
• ześlizgnięcie się lub upadek pacjenta;
• zwichnięcie stawu barkowego pacjenta;
• urazy kręgosłupa odniesione przez personel,
• naderwanie ścięgien u personelu.
Zasadyprzemieszczania i podnoszenia oraz transportu pacjentów Zasady przemieszczania

1. Osoba przystępująca do przemieszczania, przenoszenia pa- i podnoszenia, transportu
cjenta powinna mieć świadomość swoich możliwości fizycz- pacjentów
nych, poziomu swej sprawności i wytrzymałości, a także osób
z nią współpracujących.
2. Osoba przemieszczająca, przenosząca pacjenta powinna mieć
strój niekrępujący ruchów i buty dobrze trzymające się stopy.
Obuwie powinno być stabilne i bezpieczne, tj. z szerokim, nie-
zbyt wysokim obcasem, nieślizgającymi się podeszwami.
3. Osoba wykonująca czynności w czasie przemieszczania pa-
cjentów powinna pewnie stać lub klęczeć na podłożu, w nastę-
pującej pozycji:
a) stopy rozstawione na szerokości bioder, pewnie stojące
na podłożu, warunkujące utrzymanie wyprostowanej po-
zycji pleców;
b) przy podnoszeniu pacjenta z niższego podłoża na wyższe
kończyny dolne lekko ugięte w stawach kolanowych;
c) podczas przesuwania pacjenta na łóżku kończyny dolne
wyprostowane i na wysokości stawów kolanowych przyci-
śnięte do brzegu łóżka;
d) ręce obie wolne, tak aby można było pewnie chwycić
sprzęt pomocniczy, pacjenta;
e) plecy wyprostowane (nie mogą być pochylone i ze skręco-
nym kręgosłupem), korpus ustabilizowany.
4. Pacjent przenoszony powinien znajdować się jak najbliżej pielęg-
niarki, tak aby unikać pochylania się i nadwyrężania kręgosłupa
pielęgniarki.
5. Pielęgniarka przemieszczająca, przenosząca pacjentów powin-
na znać i przestrzegać limitów obciążeń:
a) mężczyźni (liczba osób podnoszących pacjenta):
1 osoba - 25 kg,
2 osoby - 33,3 kg,
Części 177
3 osoby-37,5 kg;
b) kobiety (liczba osób podnoszących pacjenta):
- 1 osoba- 16,6 kg,
2 osoby - 22,2 kg,
- 3 osoby - 25 kg.
UWAGA! Dane te dotyczą podnoszenia w idealnej pozycji,
na wysokości stawu łokciowego.
6. Podczas przenoszenia pacjenta przez grupę osób należy wyzna-
czyć osobę kierującą czynnością, wydającą polecenia. Ruchy
wszystkich osób powinny być skoordynowane i równoczesne.
7. Sprzęt, który jest używany do przenoszenia pacjenta, powinien
być każdorazowo dokładnie sprawdzony.
8. Należy podnosić i przemieszczać pacjenta, który leży na łóżku
odsuniętym od ściany.
9. Obracamy pacjenta zawsze w kierunku do siebie.
10. Członkowie rodziny lub opiekunowie pacjenta powinni być
powiadomieni o miejscu, czasie trwania i celu transportu pa-
cjenta.
11. Identyfikacja pacjenta podczas transportu musi być pełna
i jednoznaczna.
Pacjent jest uważany za ciężkiego i/lub nieporęcznego do prze-

mieszczania, gdy pielęgniarka stwierdza jedno lub więcej z poniż-
szych uwarunkowań:
• brak pomocy ze strony pacjenta przy manewrach;
• zdezorientowanie, brak współpracy,-
• mnogie urazy lub schorzenia;
• odczuwanie przez pacjenta dolegliwości bólowych;
• pacjent podłączony do sprzętu medycznego;
• masa ciała pacjenta powyżej 152 kg.
Cel stosowania sprzętu Cele stosowania sprzętu do przenoszenia/transportu:

do przenoszenia/ • ułatwienie osiągnięcia niezależności pacjenta;
transportu . zapewnienie bezpiecznych środków przemieszczania osób
z jednego miejsca na drugie;
• zapewnienie godności osobie, w opiece nad którą sprzęt
jest stosowany;
• minimalizacja potencjalnych niebezpieczeństw, mogących
prowadzić do urazu.
Przed zastosowaniem sprzętu pomocniczego pielęgniarka po-
winna poznać mechanizm działania urządzenia, zasady pracy oraz
przetestować go przed użyciem, np. na współpracownikach.
178 Tom II
Rozdział 3
Sprzęt stosowany do przemieszczania i transportu pacjentów Sprzęt stosowany

(tab. 2): do przemieszczania
• łóżka o regulowanej mechanicznie wysokości oraz możliwo- ' t r a n s P o r t u pacjentów
ści zmiany pozycji pacjenta, z uchwytami ułatwiającymi
zmianę pozycji;
• wózki-nosze do przewożenia pacjentów, wyposażone w opusz-
czane poręcze i blokady koła;
• wózki inwalidzkie wyposażone w poduszki przeciwodleży-
nowe lub w zwykłe poduszki;
• łuki metalowe lub drewniane nadłóżkowe z uchwytami
do podciągania się nad łóżkiem;
• drabinki sznurkowe;
• pasy, podkłady, prześcieradła, poduszki ślizgowe;
• maksinosze, mininosze;
• podkładki obrotowe do samochodu;
• jezdne podnośniki nosidłowe (stosowane do przemieszcza-
nia pacjenta z łóżka na fotel na kółkach i następnie do wan-
ny, na krótkie odległości);
• jezdne podnośniki nosidłowe z siłownikami;
• jezdne podnośniki nosidłowe z pompą hydrauliczną;
• jezdne podnośniki nosidłowe zasilane bateriami;
• jezdne podnośniki krzesełkowe;
• jezdne podnośniki noszowe;
• podnośniki toaletowe umożliwiające wstawanie;
• podnośniki wspomagające chód;
• podnośniki mocowane do sufitu, stacjonarne;
• wolnostojące podnośniki nadgłowowe,-
• wyciągi suwnicowe X-Y;
• zintegrowane systemy do higieny osobistej, wózki łazienkowe;
• wanny do kąpieli chorego w łóżku.
Wybór nosidła zależy od:

• rozmiaru pomocy, jakiej dana osoba potrzebuje;
• zadania, jakie ma być wykonane;
• komfortu pacjenta, który ma być podniesiony;
• zdolności pacjenta do pomocy podczas podnoszenia;
• umiejętności opiekuna w zakresie posługiwania się sprzę-
tem.
Punkty zawieszenia nosidła na poprzeczce należy rozmieścić
w różnych miejscach, tak aby można było modyfikować pozycję
chorego. Pacjent powinien mieć wrażenie, że pozycja przyjęta nie
ogranicza jego ruchów i daje mu swobodę.
Część I
Tabela 2. Przykłady zastosowania sprzętu do przemieszczania pacjentów
Lp. Rodzaj sprzętu Zastosowanie

1. Długi materac Przemieszczanie pacjenta z łóżka na: łóżko, wózek-nosze,
ślizgowy stół operacyjny w pozycji leżącej
Odwracanie pacjenta (wrażliwego na ból) na bok
Przemieszczanie w łóżku
2. Szeroki materac Przemieszczanie pacjentów bardzo ciężkich lub z dużymi
z pasami dolegliwościami bólowymi w łóżku
mocującymi Samodzielne obracanie się, przemieszczanie pacjenta
UWAGAI Ważne jest zapięcie pasów uniemożliwiających
ześlizgiwanie się pacjenta
3. Szeroki podkład Przemieszczanie pacjenta w łóżku
z pasami (wszystkie możliwe sposoby)
mocującymi UWAGAI Przy niebezpieczeństwie ześlizgnięcia się pa-
cjenta, należy przytwierdzić pasy mocujące do ram łóżka
4. Krótki materac Przemieszczanie ciężkich części ciała pacjenta
z pokrowcem (plecy, pośladki)
Obracanie pacjenta z boku na bok
5. Śliska Przemieszczanie pacjenta w łóżku (w górę, na boki)
poduszka: Obracanie w łóżku
- nylonowa
(osobista),
- nylonowo-
-bawełniana
6. Podkłady Przemieszczanie pacjenta w łóżku (na boki, w górę łóżka)
ślizgowe: Zapobieganie ześlizgiwaniu się pacjenta,
- na łóżko np. przy podniesionym wezgłowiu
- wózek Zapobieganie ześlizgiwaniu się pacjenta
- krzesło z wózka inwalidzkiego
7. Pas do prze- Asekurowanie przy podtrzymywaniu pacjenta
mieszczania przez jedną lub dwie osoby
Pomaganie przy wstawaniu z łóżka, podłogi
8. Pokrowiec Ułożenie pacjenta w łóżku w wybranej pozycji
nylonowy Samodzielna zmiana pozycji przez chorego
9. Śliska deska Przemieszczanie pacjenta między łóżkiem a toaletą
w pozycji siedzącej (bez pomocy pielęgniarki
lub z udziałem jednej lub dwu pielęgniarek)
Przemieszczanie pacjenta z wózka do samochodu
i odwrotnie
10. Poduszka Stosowana na krzesło, wózek inwalidzki, fotel samocho-
obrotowa do dowy w sytuacji częstej rotacji tułowia
samochodu
180 Tom II
Rozdział 3
Tabela 2. Przykłady zastosowania sprzętu do przemieszczania pacjentów cd.
Rodzaj sprzętu Zastosowanie

11. Maksinosze Przemieszczanie pacjenta w górę łóżka
Przemieszczanie na krawędź tóżka
Obracanie pacjenta na boki
Przemieszczanie z łóżka na wózek-nosze i odwrotnie
Podnoszenie pacjenta z podłogi (tylko w przypadku dzieci
i lekkich osób)
12. Mininosze Pomaganie pacjentowi przy siadaniu i wstawaniu
Przemieszczanie pacjenta w łóżku
Podnoszenie z podłogi w pozycji siedzącej (tylko w przy-
padku dzieci i lekkich osób)
Sposoby przemieszczania, przenoszenia pacjentów: Sposoby

1. Bez użycia sprzętu: przemieszczania,
• w pozycji leżącej, przenoszenia pacjentów
• z łóżka na łóżko,
• w pozycji siedzącej.
2. Z pomocą sprzętu:
• w pozycji leżącej,
• z łóżka na łóżko,
• w pozycji siedzącej,
• obracanie w łóżku,
• pomaganie przy wstawaniu,
• przemieszczanie w łóżku.
Sposoby transportu pacjentów Sposoby transportu

• z użyciem łóżka na kółkach, pacjentów
• z użyciem wózka do przewożenia pacjentów (w pozycji
leżącej, siedzącej),
• na noszach.
3.4.1. Sposoby przemieszczania pacjenta bez

użycia sprzętu
Przesuwanie pacjenta na brzeg łóżka
Przesuwanie na brzeg łóżka to jedna z wielu czynności, jakie

wykonuje pielęgniarka, umożliwiając pacjentowi zmianę ułożenia
ciała. Czynność ta może być wykonana zarówno za pomocą specjali-
stycznego sprzętu, jak i bez posługiwania się nim, jednak zaleca się
Część I 181
to tylko u pacjentów mogących współpracować z pielęgniarką lub

o niskiej masie ciała. Istotne jest ustalenie, czy czynność ta stanowi
docelowe przesunięcie pacjenta na brzeg łóżka, czy też jest elemen-
tem dalszego ciągu zdarzeniowego, np. zmiany pozycji ciała pacjenta
z pleców na bok.
Przesuwanie pacjenta na STRUKTURA CZYNNOŚCI

brzeg łóżka - struktura I. Czynności przygotowawcze
czynności ^ Przygotowanie pielęgniarki:
2. Zaplanowanie schematu działania:
• wybór techniki do wykonania tej czynności;
• wybór sprzętu, jaki będzie użyty;
• ocena masy ciała, stanu i sprawności pacjenta;
• ustalenie, czy w trakcie czynności mają być wykonywane
dodatkowe działania, np. toaleta ciała, podłożenie basenu.
1. Ocena otoczenia i stopnia sprawności sprzętu (czy przy
pacjencie znajdują się stałe elementy mogące posłużyć
jako udogodnienia, np. zmechanizowane łóżko, czy po-
trzebna jest dodatkowa pomoc).
podkład ślizgowy lub płócienny,
- mała poduszka wypełniona pierzem lub wkładem
poliestrowym.
1. Zapoznanie pacjenta z celem czynności, a także opisanie
pozycji, z uwzględnieniem ograniczeń, jakie powoduje.
2. Przedstawienie choremu planu działania i uzgodnienie
ewentualnego jego udziału przy zmianie pozycji.

3. Wyjmowanie udogodnień stosowanych wcześniej, np.
spod pięt.
4. Ułożenie pacjenta na boku.
5. Podłożenie pod plecy chorego na wysokości łopatek i po-
śladków śliskiego podkładu' lub podkładu płóciennego
(jedną ręką należy przytrzymać pacjenta, drugą jednocześ-
nie podłożyć podkład).
6. Ułożenie pacjenta na podkładzie.
182 Tom II
Rozdział 3
Pomoc w utrzymaniu aktywności fizyczne; pacjenta
7. Sprawdzenie zamocowania podkładu, przez lekkie pociąganie.

8. Przesuwanie pacjenta na podkładzie na brzeg łóżka w kie-
runku do siebie, tak jak przedstawiono na rycinach 22.A,
22.B.
Ryc. 22. A. Przekładanie pacjenta poprzez przesuwanie na podkładzie
Ryc. 22. B. Przenoszenie pacjenta z wykorzystaniem podkładów ślizgo-

wych
9. Sprawdzenie wygody pacjenta, określenie czy elementy
podkładu nie są zagięte, podwinięte pod plecami, gdyż
można pacjenta pozostawić na podkładzie.
10. Zapewnienie bezpieczeństwa w czasie przesuwania.

1. Ponowne sprawdzenie ułożenia pacjenta.
2. Zabezpieczenie chorego przed przemieszczaniem, układając
udogodnienia, podnosząc poręcze w łóżku.
1. Porządkowanie sprzętu, odłożenie na miejsce używanego
sprzętu.
Części

2. Udokumentowanie w karcie pacjenta godziny zmiany po-
zycji i zastosowanych udogodnień.
§§§ Obracanie pacjenta na boki
Czynność, która może być wykonywana jako pojedynczy ele-

ment lub być jednym z ogniw w całym ciągu czynności, np. związa-
nych z ułożeniem pacjenta w pozycji bocznej ustalonej.
Obracanie pacjenta na STRUKTURA CZYNNOŚCI

boki - struktura I. Czynności przygotowawcze - patrz: Przesuwanie pacjenta na
czynności brzeg łóżka.

2. Zdejmowanie wierzchniego okrycia (kołdra, koc) i/lub
odłożenie go na krzesło.
3. Wyjmowanie udogodnień stosowanych wcześniej.
4. Obluźnienie podkładu płóciennego.
5. Obrócenie głowy pacjenta twarzą w kierunku pielęgniarki.
6. Ułożenie kończyny górnej bliższej (od strony pielęgniarki)
- prosta w stawie łokciowym i podłożona wraz z dłonią
pod pośladek pacjenta.
7. Ułożenie kończyny górnej dalszej, założenie jej na ciało
pacjenta jak najdalej w kierunku pielęgniarki.
8. Ułożenie kończyny dolnej bliższej (od strony pielęgniarki)
- wyprostowana w stawie kolanowym.
9. Ułożenie kończyny dolnej dalszej - zgięta w kolanie, pod-
parta na stopie i kolano przechylone w stronę pielęgniar-
ki, lub gdy kończyny nie można zgiąć w stawie kolano-
wym, wyprostowaną kończynę dalszą zakłada się na koń-
czynę bliższą, krzyżując je.
10. Ułożenie pacjenta na boku poprzez chwycenie w ręce
podkładu płóciennego na wysokości łopatek i pośladków
pacjenta.
11. Zabezpieczenie chorego przed powrotem do pozycji wyj-
ściowej, podłożenie poduszki za plecami pacjenta.
12. Podniesienie drabinek na łóżku.
III. Czynności końcowe - patrz: Przesuwanie pacjenta na brzeg

łóżka.
184 Tom II
Rozdział 3
Unoszenie pośladków pacjenta
Podobnie jak inne czynności związane z przemieszczaniem pa-

cjenta, również i ta jest integralnym elementem wielu czynności
wpływających m.in. na zaspokojenie potrzeb fizjologicznych człowieka.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Unoszenie pośladków

I. Czynności przygotowawcze pacjenta - struktura
A. Przygotowanie pielęgniarki - patrz: Przesuwanie pacjenta na czynności
brzeg łóżka.
- patrz: Przesuwanie pacjenta na brzeg łóżka).
- podkład płócienny, pasy podtrzymujące.
C. Przygotowanie pacjenta - patrz: przesuwanie pacjenta na brzeg łóżka.

2. Zdejmowanie wierzchniego okrycia (kołdra, koc) i odłoże-
nie na krzesło.
3. Wyjmowanie udogodnień stosowanych wcześniej u pacjenta.
4. Uniesienie pośladków pacjenta:
a) z udziałem pacjenta - informuje się pacjenta, aby
zgiął kończyny dolne w stawach kolanowych i mocno
stopami oparł się o materac łóżka, ramiona i łokcie
ułożył na materacu i na prośbę podniósł pośladki do
góry, przenosząc cały ciężar ciała na łopatki;
b) bez udziału pacjenta (dwie pielęgniarki) - pielęgniarki
stają naprzeciw, twarzami zwróconymi do siebie, jed-
nocześnie układają kończyny dolne pacjenta zgięte
w stawach kolanowych ze stopami opartymi na ma-
teracu, pielęgniarka B podsuwa od strony kończyn
dolnych podkład płócienny pod pośladki pacjenta,
obie wyrównują podkład i sprawdzają jego sposób
założenia (podnoszą lekko pośladki pacjenta), na
umówiony znak lub polecenie podnoszą pośladki pa-
cjenta, trzymając za końce podkładu, pielęgniarka A
podaje swój koniec podkładu koleżance i np.
podkłada basen pacjentowi, bierze ponownie koniec
podkładu i powoli obie opuszczają pośladki pacjenta
na basen, podkład.
5. Opuszczenie pośladków pacjenta na materac łóżka.
Część I

łóżka.
_
| Unoszenie tułowia pacjenta
Pacjent kilkakrotnie w ciągu doby zmienia ułożenie swojego

ciała, lecz kiedy sam nie jest w stanie dokonać tych zmian, pomaga
mu w tym pielęgniarka. Aby czynność ta była sprawnie przeprowa-
dzona, bez obciążenia zarówno dla pacjenta, jak i pielęgniarki,
wskazane jest stosowanie niżej wymienionych technik i sprzętu
pomocniczego. Czynność tę można wykonać, wykorzystując różne
techniki, np. z zastosowaniem wezgłowia łóżka (regulowane me-
chanicznie lub elektrycznie), korzystając z pomocy drugiej pielęg-
niarki. Wybór powyższych technik jest uwarunkowany stanem pa-
cjenta i dostępnością środków pomocniczych.
Unoszenie tułowia STRUKTURA CZYNNOŚCI

pacjenta - struktura I. Czynności przygotowawcze
czynności ^ Przygotowanie pielęgniarki - patrz: Przesuwanie pacjenta na
brzeg łóżka.
B. Przygotowanie otoczenia, sprzętów (zestawu): punkty 1 i 2
- patrz: Przesuwanie pacjenta na brzeg łóżka.
podkład płócienny,
- 1 mała i 3 duże poduszki wypełnione pierzem lub
wkładem poliestrowym.
C. Przygotowanie pacjenta - patrz: Przesuwanie pacjenta na
brzeg łóżka.

nie na krzesło.
3. Wyjmowanie udogodnień stosowanych wcześniej u pa-
cjenta.
4. Podłożenie podkładu płóciennego pod plecy pacjenta tak,
aby górny koniec podkładu zaczynał się na wysokości szyi
(pielęgniarka układa pacjenta na boku i zrolowany
podkład podsuwa daleko pod plecy, kładzie pacjenta na
plecach i wyrównuje podkład).
5. Uniesienie klatki piersiowej pacjenta do pozycji siedzącej:
a) na podkładzie - pielęgniarka chwyta dwa końce
podkładu i pociąga za nie, podnosząc plecy pacjenta;
186 Tom II
Rozdział 3
b) podnosząc samodzielnie - pielęgniarka układa swoje

przedramię równolegle do przedramienia pacjenta,
chwyta go za ramię powyżej łokcia, jednocześnie in-
struując w zakresie współpracy. Kolano swojej koń-
czyny bliższej łóżka zakłada na materac, na wysoko-
ści biodra pacjenta, nogą i ręką dalszą zapiera się
i asystuje pacjentowi w przyjęciu pozycji wysokiej
ciała;
c) za pomocą wezgłowia łóżka - pacjent leży na ple-
cach, pielęgniarka pilotem lub mechanicznie podno-
si wezgłowie łóżka.
6. Zabezpieczenie pozycji siedzącej pacjenta (np. kolano
kończyny bliższej łóżka pielęgniarka układa na materacu
za pośladkami pacjenta, jednocześnie opierając plecy pa-
cjenta o swoje, z możliwością wykonywania wielu czyn-
ności wolnymi rękoma - ryc. 7).
7. Ułożenie pacjenta na plecach (pielęgniarka zdejmuje nogę
z łóżka i przytrzymując pacjenta na podkładzie, układa go
na plecach).

łóżka.
§&
?
Przesunięcie pacjenta w górę łóżka na poduszki
,$| techniką Shoulder Lift
Jest to jedna z bezpieczniejszych technik przenoszenia, w przy-

padku której wykorzystane są proste ruchy przesuwania pacjenta.
Jest przeprowadzana przez dwie pielęgniarki, które wykonują czyn-
ności jednocześnie.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Przesunięcie pacjenta

I. Czynności przygotowawcze techniką Shoulder Lift
A. Przygotowanie pielęgniarki - patrz: Przesuwanie pacjenta na ~ struktura czynności
brzeg łóżka.
B. Przygotowanie otoczenia, sprzętów (zestawu): punkty 1 i 2
- patrz: Przesuwanie pacjenta na brzeg łóżka.
1. Przygotowanie udogodnień: podkład ślizgowy.
C. Przygotowanie pacjenta - patrz: Przesuwanie pacjenta na brzeg
łóżka.

Części 187
Ryc. 23. Podnoszenie pacjenta do pozycji wysokiej za pomocą prześcieradła
Ryc. 24. Podnoszenie techniką Shoulder Ldft

nie na krzesło.
3. Wyjmowanie udogodnień stosowanych wcześniej u pa-
cjenta, np. spod pięt.
4. Podłożenie pod pośladki pacjenta śliskiego podkładu.
5. Pozycja wysoka na plecach (patrz: Unoszenie górnej czę-
ści tułowia pacjenta - ryc. 23).
6. Zabezpieczenie pozycji ciała pacjenta przez pielęgniarki,
opierając jego plecy o swoje bliższe (od pacjenta) ramiona,
a kolana bliższe zakładając na łóżko (ryc. 24).
7. Uchwycenie się za przedramiona i oparcie na nich ciężaru
ciała pacjenta.
8. Opieranie się na kończynie dolnej i kończynie górnej dal-
szej od pacjenta.
9. Przesuwanie pacjenta w górę łóżka.
10. Ułożenie pacjenta na poduszkach.

łóżka.
188 Tom II
Rozdział 3
H 3.4.2. Sposoby przemieszczania pacjenta

U z pomocą sprzętu
Posługiwanie się wózkiem inwalidzkim ułatwia pacjentowi
w miarę samodzielne poruszanie się, wprowadzenie aktywności
dziennej do harmonogramu dnia, a także transport do toalety,
łazienki, na badania, daje więc szansę na jego większą samodziel-
ność. W przypadku braku sprzętu specjalistycznego na oddziale
szpitalnym czynność przenoszenia pacjenta na wózek inwalidzki
mogą wykonywać dwie pielęgniarki:
a) przenoszenie na ramionach (ryc. 25);
Ryc. 25. Przenoszenie na ramionach
b) przenoszenie za pomocą ręcznika (ryc. 26);
Ryc. 26. Przenoszenie pacjenta z łóżka na wózek inwalidzki
Część I 189
przemieszczanie pacjenta za pomocą śliskiej deseczki (ryc.

27).
pan
Ryc. 27. Przemieszczanie się pacjenta za pomocą śliskiej deseczki
Przemieszczanie się STRUKTURA CZYNNOŚCI

pacjenta z pomocą I. Czynności przygotowawcze
sprzętu - struktura A. Przygotowanie pielęgniarki - patrz: Przesuwanie pacjenta na
czynności brzeg łóżka.
1. Ocena otoczenia, drogi przewożenia pacjenta, możliwości
wykonywania ruchów wózkiem.
2. Przyprowadzenie na salę pacjenta wózka inwalidzkiego.
3. Sprawdzenie stanu technicznego urządzeń do przenosze-
nia pacjenta (sprawność działania, nośność urządzenia).
C. Przygotowanie pacjenta - patrz: Przesuwanie pacjenta na
brzeg łóżka.

1. Podjechanie podnośnikiem do łóżka pacjenta.
2. Ustawienie podnośnika z boku łóżka, aby nie krępował
ruchów pielęgniarki.
3. Odblokowanie drabinki z tej strony łóżka, gdzie wykony-
wana jest czynność.
4. Zdejmowanie nakrycia wierzchniego (kołdra, koc).
5. Założenie pacjentowi pasów mocujących (siedzeniowych)
- szerszą i sztywniej szą część pasów należy podłożyć pod
plecy pacjenta (pacjent w pozycji na boku, układanie pa-
sów zaczyna się na wysokości III kręgu krzyżowego do
dołów podłopatkowych), górne mocowania pasów założyć
z przodu na pacjenta, jednocześnie wyrównując ułożenie
190 Tom II
Rozdział 3
pasów pod plecami, mniejsze pasy podkłada się pod uda

pacjenta, w kierunku od zewnątrz do środka i po skrzyżo-
waniu ich układa na biodrach pacjenta.
UWAGA! Wszystkie szwy hamaka powinny znajdować się
na zewnętrznej stronie (od ciała pacjenta).
6. Sprawdzenie rozłożenia pasów, podnosząc je lekko o włas-
nych siłach do góry, wszystkie paski powinny być wyciągnię-
te do góry równocześnie.
7. Podjechanie podnośnikiem do łóżka, nogi podnośnika wjeż-
dżają pod łóżko, ramię pionowe podnośnika styka się bezpo-
średnio z łóżkiem, natomiast zaczep znajduje się tuż nad
pacjentem.
8. Zaciągnięcie hamulców w podnośniku.
9. Ustawienie wózka inwalidzkiego blisko łóżka, zaciągnię-
cie hamulców.
10. Mocowanie pasów na hakach ramienia nośnego, poprzecz-
nego (pasy górne równolegle, pasy dolne po uprzednim
skrzyżowaniu).
11. Informowanie pacjenta o sposobie podnoszenia za po-
mocą podnośnika hydraulicznego.
12. Podniesienie pacjenta do pozycji siedzącej na podnośni-
ku.
13. Sprawdzenie stabilności pozycji ciała pacjenta i zamocowa-
nie pasów (jeżeli jest to możliwe, należy zapytać pacjenta
o jego odczucia, pociągnąć lekko w dół za pasy mocujące).
14. Podniesienie pacjenta na podnośniku do góry (na taką wyso-
kość, by pośladki pacjenta znajdowały się nad materacem).
15. Sprawdzenie ułożenia ramion i bioder pacjenta, czy nie
ma nadmiernego ucisku.
16. Zabezpieczenie podnośnika na wysokości (pielęgniarka
zaciąga hamulec na wysokości ramienia nośnego).
17. Obrócenie pacjenta twarzą do pielęgniarki (przytrzymując
ramię poprzeczne, pielęgniarka kieruje twarz i ciało pa-
cjenta w swoim kierunku, kończyny dolne pacjenta umie-
szcza po obu stronach ramienia pionowego).
18. Zwolnienie hamulca mechanizmu jezdnego podnośnika.
19. Przeniesienie pacjenta na wózek (oburącz trzymając
za rączki podnośnika, pielęgniarka wyjeżdża podnośni-
kiem spod łóżka, rozszerza rozstaw nóg podnośnika i sa-
dza pacjenta na wózku, bardzo powoli zmieniając w razie
potrzeby ustawienie wózka).
Lub
20. Przewiezienie pacjenta na podnośniku, np. do toalety,
łazienki lub na badania (oburącz trzymając za rączki pod-
Część I
nośnika, pielęgniarka wyjeżdża podnośnikiem spod

łóżka, rozszerza maksymalnie rozstaw nóg podnośnika,
w ten sposób cała konstrukcja wózka jest bardziej stabil-
na). Pozostałe czynności wykonuje się tak samo,
z wyjątkiem tych dotyczących sprawdzania komfortu pa-
cjenta i odpinania pasów z haków.
21. Sprawdzenie komfortu pacjenta.
22. Odpinanie pasów z haków.
23. Wyjmowanie pasów mocujących (pielęgniarka wykonuje
to wtedy, gdy pacjent na dłuższy okres czasu przyjmuje
taką pozycję,- w przypadku krótkotrwałego przewożenia,
zmiany pozycji, pasy dobrze jest pozostawić na miejscu).

1. Sprawdzenie wygody pacjenta siedzącego na wózku inwa-
lidzkim.
1. Porządkowanie sprzętu, odstawienie podnośnika na miej-
sce.
2. Zapisanie godziny wyjazdu/przyjazdu, zmiany pozycji w kar-
cie pacjenta.
3 s Przemieszczanie pacjenta z łóżka na łóżko (wózek

| | § noszowy)
Jest to czynność, która umożliwia zmianę łóżka lub ułatwia

późniejszy transport pacjenta na badania, do drugiej sali, innego
szpitala.
Przemieszczanie pacjenta STRUKTURA CZYNNOŚCI

z łóżka na łóżko (wózek I. Czynności przygotowawcze
noszowy) - struktura A . Przygotowanie pielęgniarki:
czynności 1 Higieniczne mycie rąk.
3. Zaplanowanie schematu działania.
1. Ocena otoczenia (czy przy pacjencie znajdują się stałe ele-
menty mogące posłużyć jako udogodnienia, np. zmecha-
nizowane łóżko, podnośniki sufitowe, czy potrzebna jest
192 Tom II
Rozdział 3
dodatkowa pomoc, pielęgniarka sprawdza drogę, którą bę-

dzie transportować/przemieszczać pacjenta).
2. Przygotowanie podkładu lub materaca ślizgowego (jeżeli
taki sprzęt jest niedostępny na oddziale, zamiennie może
być wykorzystane zwykłe prześcieradło/podkład).
3. Przyprowadzenie wózka-noszy na salę pacjenta, ustawie-
nie go w niedalekiej odległości od jego łóżka.
4. Ustawienie wysokości noszy na wysokości łóżka.
5. Sprawdzenie stanu technicznego urządzeń do przenosze-
nia pacjenta.
1. Zapoznanie pacjenta z celem czynności oraz ewentu-
alnymi niebezpieczeństwami.
ewentualnego udziału pacjenta przy zmianie pozycji ciała.

1. Odbezpieczenie drabinek na łóżku.
2. Zdejmowanie nakrycia wierzchniego z pacjenta.
3. Ułożenie pacjenta na podkładzie (materacu) ślizgowym
lub płóciennym prześcieradle (patrz wyżej).
4. Sprawdzenie ułożenia chorego na podkładzie poprzez lek-
kie pociągnięcie go w swoim kierunku.
5. Przystawienie wózka-noszy w pobliżu łóżka chorego
(ryc. 28).
• Pozycja wyjściowa
noszowych
• Pozycja końcowa
Ryc. 28. Przełożenie pacjenta przy różnym ustawienia łóżek
6. Przesuwanie pacjenta na brzeg łóżka (jeżeli pacjent jest

otyły, to kolejno przesuwa się podkład z pacjentem na wy-
Część I
sokości łopatek, następnie wyrównuje się ułożenie pa-

cjenta, przesuwając jego pośladki i kończyny dolne).
7. Przystawienie wózka-noszy do brzegu łóżka.
8. Zabezpieczenie hamulców wózka.
9. Ustawienie się pielęgniarki twarzą zwróconą do pacjenta,
za wózkiem, w połowie jego długości.
10. Stabilizowanie położenia.
11. Przesuwanie pacjenta na wózekw ten sam sposób jakwpkt 6.
12. Sprawdzenie ułożenia chorego na wózku, wyrównanie
podkładu.
13. Podniesienie drabinek na wózku-noszach.
14. Okrywanie pacjenta kołdrą, kocem.
15. Porządkowanie łóżka pacjenta.
Po przetransportowaniu pacjenta, np. na badania, pielęgniarka
przemieszcza go z wózka na łóżko w analogiczny sposób jak powy-
żej.
Czynności końcowe III. Czynności końcowe

B. Porządkowanie sprzętu, materiałów, otoczenia:
1. Porządkowanie sprzętu, odstawienie podnośnika na miejsce.
2. Zapisanie w karcie pacjenta godzin wyjazdu/przyjazdu,
zmiany pozycji ciała.
3.4.3. Sposoby transportu pacjentów
Transport pacjenta leżącego na łóżku
Czynność ta wykonywana jest w sytuacjach mających na celu

zmniejszenie ryzyka powikłań podczas przenoszenia pacjenta,
np. transport z sali operacyjnej na pooperacyjną. Może być wyko-
nywana na wózku inwalidzkim, wózku-noszach lub na łóżku pa-
cjenta (patrz tab. 2).
Transport pacjenta STRUKTURA CZYNNOŚCI

leżącego na łóżku I. Czynności przygotowawcze
- struktura czynności A . Przygotowanie pielęgniarki:
194 Tom II
Rozdział 3
2. Ocena masy ciała, stanu i sprawności oraz oprzyrządowa-

nia pacjenta, np. zabezpieczenia wkłucia centralnego, po-
daży tlenu.
3. Zaplanowanie schematu działania: ustalenie, czy w trak-
cie czynności mają być wykonywane dodatkowe procedu-
ry-
1. Ocena otoczenia i stopnia sprawności sprzętu (czy przy
pacjencie znajdują się stałe elementy mogące posłużyć
jako udogodnienia, np. drabinki przyłóżkowe, hamulce
kołowe, czy potrzebna jest dodatkowa pomoc).
2. Sprawdzenie drogi transportu pacjenta, jej przejezdności.
3. Przygotowanie dodatkowego wierzchniego okrycia.
1. Jednoznaczne oznaczenie pacjenta.
2. Zapoznanie chorego z celem czynności.
ewentualnego udziału pacjenta.
4. Poinformowanie rodziny pacjenta o planowanym trans-
porcie (miejsce, czas transportu).

1. Sprawdzenie stanu fizycznego pacjenta.
2. Ułożenie pacjenta w pozycji na plecach.
3. Zapewnienie pacjentowi dodatkowego okrycia.
4. Zaciąganie drabinek przyłóżkowych.
5. Zwolnienie hamulca łóżkowego stopą.
6. Przewiezienie pacjenta z sali w miejsce docelowe, stale
kontrolując stan pacjenta.
UWAGA! Należy transportować pacjentów ułożonych twarzą
w kierunku jazdy.

1. Sprawdzenie ułożenia pacjenta.
2. Zabezpieczenie pacjenta poprzez ułożenie udogodnień,
zaciąganie poręczy (drabinek) w łóżku.
3. Zapisanie zmian w karcie pacjenta.
1. Porządkowanie sprzętu, odłożenie go na miejsce.
Część I

1. Przedstaw wskazania do ułożenia pacjenta w pozycji na
brzuchu i w pozycji poziomej na plecach.
2. W jaki sposób powinno się transportować pacjenta po za-
biegu operacyjnym z sali operacyjnej na pooperacyjną?
3. Pacjenta we wstrząsie hipowolemicznym trzeba ułożyć
w pozycji Trendelenburga. Na które części ciała pacjenta
należałoby zwrócić szczególną uwagę, jakie udogodnienia
zastosować?
4. Zaplanuj program zmiany pozycji i udogodnień u pacjen-
ta leżącego.
J Bibliografia
1. Ciechaniewicz W.: Pielęgniarstwo. Ćwiczenia, PZWL, War-
szawa 2001.
2. Czepkiewicz D.: Chory wdomu, Wydawnictwo Muza S.A.,
Warszawa 1997.
3. Dison N.: Technika zabiegów pielęgniarskich, PZWL, War-
szawa 1998.
4. Garrison S.J.: Podstawy rehabilitacji i medycyny fizykalnej,
5. Huber A.: Kompendium pielęgniarstwa, PZWL, Warszawa
1995.
6. Kirschnick O.: Pielęgniarstwo, Urban & Partner, Wrocław
1997.
7. Kozier B., Erg G.: Techniques in clinical nursing. A nursing
process approach. Addison-Wesley Publishing Company,
California 1986.
8. Kózka M. (red.): Stany zagrożenia życia. Wybrane standar-
dy opieki i procedury postępowania pielęgniarskiego, Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
9. Krechowiecki A., Czerwieński F.: Zarys anatomii człowie-
ka, PZWL, Warszawa 1992.
10. Kuch J. |red.): Rehabilitacja, PZWL, Warszawa 1989.
11. Milanowski K.: Rehabilitacja medyczna, PZWL, Warszawa
1998.
12. Szwałkiewicz E.: Schematy postępowania w podnoszeniu
i przemieszczaniu pacjentów (cz. III), Magazyn Pielęgniarki
i Położnej 1997,4, 10-12.
13. Szwałkiewicz E.: Schemat postępowania w podnoszeniu
i przemieszczaniu pacjentów jcz. VI), Magazyn Pielęgniarki
i Położnej 1997, 6, 12-14.
14. Szwałkiewicz E.: Standard podnoszenia i przemieszczania
chorych w zakładach pielęgnacyjno-opiekuńczych Stowa-
rzyszenia na rzecz Chorych Długotrwale Unieruchomio-
nych (projekt), Magazyn Pielęgniarki i Położnej 1997, 1,
s. 8-10.
196 Tom II
Rozdział 3
15. Szwałkiewicz E. (red.): Zasady podnoszenia i przemieszcza-

nia pacjentów. Przewodnik dla pielęgniarek, Urban & Part-
ner, Wrocław 2000.
16. Wołynka S.: Pielęgniarstwo ogólne, PZWL, Warszawa 1986.
17. Zahradniczek K. (red.): Wprowadzenie do pielęgniarstwa,
18. Zembaty A. (red.): Fizykoterapia, PZWL, Warszawa 1987.
Części 197
Rozdział 4
POMOC PACJENTOWI
W ZAKRESIE ODŻYWIANIA
Mariusz Wysokiński
I WYKONANIU NIEZBĘDNYCH ĆWICZEŃ STUDENT
POWINIEN:
• rozumieć znaczenie prawidłowego odżywiania dla
pacjenta;
• znać metody i drogi dostarczania pożywienia do
organizmu;
• znać zasady obowiązujące podczas odżywiania
i podawania płynów doustnie;
• umieć zapobiegać niebezpieczeństwom podczas
karmienia za pomocą zgłębnika żołądkowego;
• umieć zapobiegać niebezpieczeństwom podczas
karmienia za pomocą przetoki odżywczej;
pacjenta za pomocą zgłębnika żołądkowego;
pacjenta za pomocą przetoki odżywczej;
• umieć zastosować wybrany rodzaj odżywiania
u określonego pacjenta;
• być przekonany o konieczności przestrzegania zasad
i obowiązującej techniki podczas karmienia za pomocą
zgłębnika żołądkowego;
• być przekonany o konieczności przestrzegania zasad
i obowiązującej techniki podczas karmienia za pomocą
przetoki odżywczej;
• być odpowiedzialny za bezpieczeństwo pacjenta
i swoje podczas zabiegu.
Części 199
Mańusz WysolańsM
4.1. Podstawy odżywiania pacjenta
fe-i 4.1. Podstawy odżywiania pacjenta

Definicja odżywiania Odżywianie drogą układu pokarmowego (karmienie) polega
na dostarczaniu organizmowi żywemu, różnymi sposobami, środ-
ków żywnościowych i płynów w postaci odpowiedniej do stanu
zdrowia, niezbędnych do wzrostu i rozwoju. Odżywianie należy do
jednej z podstawowych potrzeb biologicznych człowieka. Dzięki
odżywianiu organizm ludzki uzupełnia podlegające ciągłym prze-
mianom składniki niezbędne do jego prawidłowego funkcjonowa-
nia. Są to składniki budulcowe (białka, woda i niektóre związki
mineralne), energetyczne (tłuszcze, węglowodany) oraz regulujące
(witaminy, niektóre sole mineralne).
Metody przyjmowania Do organizmu człowieka pokarm może być dostarczony dwo-
pokarmów i płynów ma drogami: dojelitową (fizjologiczną) i pozajelitową (niefizjolo-
giczną). Termin karmienie dojelitowe oznacza żywienie pacjenta
drogą przewodu pokarmowego. Natomiast karmienie pozajelitowe
jest to podawanie bezpośrednio do układu krążenia wszystkich
substancji odżywczych, które w przypadku żywienia fizjologiczne-
go dostają się do krwi z przewodu pokarmowego. W karmieniu fi-
zjologicznym możemy wyróżnić następujące metody:
• żywienie drogą doustną;
• żywienie drogą dożołądkową lub dojelitową za pomocą
zgłębnika wprowadzonego przez nos do żołądka, dwunast-
nicy lub jelita cienkiego;
• żywienie przez przetoki odżywcze (za pomocą wytworzone-
go w warunkach chirurgicznych połączenia narządu jami-
stego, np. żołądka, jelita cienkiego, z otworem w ścianie
jamy brzusznej).
Natomiast w karmieniu niefizjologicznym wyróżniamy:
• żywienie drogą żyły centralnej;
• żywienie drogą żył obwodowych.
Zalety karmienia Żywienie drogą przewodu pokarmowego korzystnie wpływa

dojelitowego na jego budowę oraz czynność, pobudza wzrost komórek nabłonka
jelitowego oraz ich odbudowę, stymuluje produkcję związków syn-
tetyzowanych w przewodzie pokarmowym (np. hormony jelitowe,
enzymy przewodu pokarmowego). Może ono być jednak stosowane
tylko w przypadku zachowanych ruchów perystaltycznych
oraz wchłaniania jelitowego.
Krótka historia karmienia Tematyka odżywiania człowieka interesowała już starożytnych
dojelitowego Egipcjan i Greków. W celu leczenia zaparć i biegunek, przy pomocy
drewnianej rurki zakończonej prowizorycznym zbiornikiem wyko-
nanym z pęcherza zwierzęcego, podawano doodbytniczo mleko,
200 Tom II
Rozdział 4
Pomoc pacjentowi w zakresie odżywiania
wino i inne produkty. Kolejne stulecia przynosiły modyfikacje za-

równo w zakresie drewnianych rur, jak i podawanych składników.
W XVI wieku Capivaccesus jako pierwszy podjął udaną próbę wpro-
wadzenia rurki do przełyku. W 1617 r. Fabricius ab Aąuapendente
wprowadził rurkę wykonaną ze srebra do przełyku przez nos.
W roku 1790 John Hunter jako pierwszy zastosował żywienie
dożołądkowe za pomocą zgłębnika z usztywnionej fiszbinami skóry
węgorza. Natomiast w XIX wieku drewniane rury zaczęto zastępo-
wać zgłębnikami z gumy. W 1910 r. Einhorn zapoczątkował żywie-
nie dodwunastnicze. Pierwszą przetokę odżywczą (gastrostomię) wy-
konał w 1942 roku Bisguard. Dalszy rozwój odrębnego kierunku ży-
wienia dojełitowego był efektem rozpoczętych w latach 50. XX w.
badań nad dietami elementarnymi złożonymi z cukrów prostych,
elektrolitów, niezbędnych kwasów tłuszczowych.
Karmienie dojelitowe jest wskazane w stanach: Wskazania do karmienia

• niedożywienia; dojełitowego
• zaburzeń połykania w chorobach neurologicznych oraz
u chorych nieprzytomnych;
• rozległych oparzeń;
• niektórych powikłań pooperacyjnych, np. zwężeniach po-
operacyjnych przełyku, żołądka;
• zaburzeń łaknienia i połykania;
• leczenia pacjentów z niewydolnością: nerek, wątroby, odde-
chową, zaburzeniami wchłaniania i trawienia, np. chorobą
trzewną, przewlekłym zapaleniem trzustki;
• po leczeniu chemio- i radioterapią, np. w sytuacji utraty
apetytu, uporczywych wymiotów.
Przeciwwskazania do odżywiania dojelitowego: Przeciwwskazania

• niedrożność jelit; d° karmienia
• biegunka; dojelitowego
• wstrząs;
• ostre zapalenie trzustki.
W warunkach pobytu pacjenta na oddziale szpitalnym spoży-

wane pokarmy mają nie tylko zapewnić prawidłowy metabolizm
organizmu, ale często są integralną częścią procesu leczniczego.
Z tego powodu wyróżnia się dwa typy żywienia:
1. Żywienie prawidłowe (pełnowartościowe) - stosowane Typy żywienia
jest zarówno u osób zdrowych, jak i pacjentów, którzy nie dojelitowego
wymagają ograniczeń lub dodatkowych składników w przyj-
Części 201
Mariusz Wysokińsld
4.2. Odżywianie doustne
mowanym jedzeniu. Zawiera ono wszystkie składniki bu-

dulcowe, energetyczne, mineralne.
2. Żywienie lecznicze (dieta lecznicza) - zawiera zmodyfi-
kowane pod względem ilościowym i jakościowym skład-
niki pożywienia, odgrywające istotną rolę w procesie le-
czenia określonego narządu lub całego organizmu. W le-
czeniu wielu chorób stosowana jest dietoterapia, tzn. die-
ty, a więc ścisłe wzorce spożywania określonych pokar-
mów.
Rodzaje diet W praktyce terapeutycznej stosowane są następujące rodzaje

diet:
1. Dieta podstawowa (łatwostrawna).
2. Dieta wysokobiałkowa.
3. Dieta niskobiałkowa.
4. Dieta niskotłuszczowa z ograniczeniem błonnika.
5. Dieta niskowęglowodanowa.
6. Dieta niskoenergetyczna.
7. Dieta oszczędzająca, z ograniczeniem substancji pobudzających
wydzielanie soku żołądkowego i błonnika.
8. Dieta z modyfikacjami składników mineralnych:
- z ograniczeniem chlorku sodowego,
- bogatopotasowa.
9. Dieta z modyfikacjami konsystencji:
- płynna,
- płynna głodówkowa,
- płynna bogatoodżywcza,
- papkowata,
- kleikowa.
10. Diety niefizjologiczne:
- owocowa,
- mleczna,
- ziemniaczana.

Cel karmienia doustnego W warunkach pełnej wydolności samoobsługowej człowiek
dostarcza pożywienie do organizmu jedynie za pośrednictwem
jamy ustnej, wykorzystując w tym celu kończyny górne. Potrzebę
odżywiania może on wtedy zaspokajać w różny, wygodny dla niego
sposób. W sytuacji ograniczenia wydolności samoobsługowej zdol-
Ł02 Tom U
Rozdział 4
ność ta ulega zaburzeniu. Wtedy celem żywienia doustnego jest do-

starczenie do organizmu składników pokarmowych do początko-
wego odcinka przewodu pokarmowego, tj. jamy ustnej. Jest to fizjo-
logiczna, naturalna, najtańsza, najprostsza oraz najkorzystniejsza
dla ustroju metoda odżywiania. W miarę możliwości należy poda-
wać tą drogą wszystkie składniki pożywienia.
Podczas karmienia doustnego istnieje niebezpieczeństwo: Zagrożenia karmienia

• oparzenia jamy ustnej; doustnego
• zaaspirowania pożywienia do drzewa oskrzelowego;
• wymiotów w trakcie posiłku lub po nim ;
• zatrucia, zakażenia - w wyniku podania nieświeżych pokar-
mów zawierających bakterie lub inne substancje toksyczne.
Stosując karmienie doustne, należy przestrzegać zasad w za- Zasady karmienia

kresie: doustnego
1. Spożywanych przez pacjenta posiłków (z uwzględnieniem
prozdrowotnych nawyków żywieniowych):
• liczba posiłków, które powinien otrzymać pacjent w ciągu
doby wynosi 3-5;
• przerwy między posiłkami w ciągu dnia nie powinny być
dłuższe niż 4-6 godzin,-
• posiłki powinny zawierać produkty pochodzenia roślinnego
i zwierzęcego, przygotowane różnymi metodami, wpływa-
jącymi na konsystencję, barwę, smak oraz zapach;
• warzywa i owoce powinny wchodzić w skład każdego
posiłku, a także być podawane między posiłkami, najlepiej
na surowo lub krótko gotowane;
• podawanie mięs ograniczyć 1 do 3 razy w tygodniu, zastę-
pując je produktami mlecznymi, rybami, roślinami strączko-
wymi, będącymi także bogatym źródłem białka;
• ilość spożywanych tłuszczów zwierzęcych ogranicza się, za-
stępując je tłuszczami zawierającymi dużo nienasyconych
kwasów tłuszczowych, tj. oleje roślinne i margaryny mięk-
kie (dlatego należy podać dziennie łyżkę stołową oleju lub
oliwy oraz nie więcej niż 2 łyżeczki margaryny miękkiej);
• w umiarkowanych ilościach należy spożywać cukier rafino-
wany (słodycze, napoje);
• posiłki należy spożywać, o ile to możliwe, zaraz po przygoto-
waniu i o tej samej porze dnia;
• w ciągu dnia należy podać pacjentowi co najmniej 2 pełne
szklanki produktów mlecznych, np. mleka (najlepiej chude-
go) lub tyle samo kefiru, jogurtu;
Część I 203
Mariusz Wysokiński
• ograniczyć podawanie soli kuchennej do jednej płaskiej

łyżeczki dziennie.
2. Podawania posiłków pacjentowi:
• sposób spożywania przez pacjenta posiłku uzależniony jest
od stanu jego zdrowia i stopnia samodzielności; należy po-
magać tylko tym pacjentom, którzy samodzielnie nie radzą
sobie z przyjmowaniem pokarmów;
• w sytuacji gdy pacjent nie może zjeść całości podanego po-
karmu, należy wybierać potrawy najbardziej wartościowe
pod względem odżywczym;
• karmiąc pacjenta, nie można go ponaglać, wprowadzać at-
mosfery pośpiechu i zdenerwowania;
• karmienie pacjenta jest dobrym momentem do rozmowy
z nim, oceny stanu zdrowia, rozpoznania aktualnych dole-
gliwości;
• jeżeli jest to możliwe, to w diecie należy uwzględnić życzenia.
pacjenta, jego ulubione potrawy, przyzwyczajenia związane
z odżywianiem,-
• w odżywianiu pacjenta obowiązuje elastyczność wynikająca
ze stanu zdrowia, np. osobom ze zmianami w jamie ustnej
(owrzodzenia, pleśniawki) należy przechować pokarm i po-
dać w momencie zmniejszenia dolegliwości bólowych, tj.
0,5 godziny po wykonaniu pędzlowania jamy ustnej Aphti-
nem lub podaniu innych preparatów działających przeciw-
bólowo, np. Sachol, Tantum Verde;
• w sytuacji gdy pacjent je niechętnie, mało albo wcale, zachę-
canie go, ukazując korzyści wynikające z prawidłowego odży-
wiania się, argumentując, że jest to podstawowy warunek po-
prawy stanu zdrowia.
Karmienie doustne STRUKTURA CZYNNOŚCI

• struktura czynności I. Czynności przygotowawcze
2. Ocena wydolności samoobsługowej pacjenta w zakresie
spożywania pokarmów i przyjmowania płynów.
- serwetki jednorazowego użytku lub płócienne,
- naczynie do picia (poik, kubek, słomka do picia),
- zestaw sztućców, talerzy,
- stolik (przyłóżkowy, w jadalni), krzesło.
204 Tom II
Rozdział 4
2. Posprzątanie oraz wietrzenie bezpośrednie (około 3 mi-

nut) lub pośrednie sali (około 10 minut).
3. Wyeliminowanie czynników ujemnie wpływających na
spożywanie posiłku, np. muchy, wymiociny pacjentów
pozostających w jednej sali, wydaliny, odkrztuszane wy-
dzieliny z górnych dróg oddechowych.
4. Zapewnienie spokoju, ciszy, atmosfery życzliwości.
1. Umożliwienie pacjentowi wyjścia do ubikacji, podanie base-
nu.
2. Przepłukanie jamy ustnej (płynem do płukania jamy ust-
nej, np. Elmex, Tantum Verde) lub wykonanie jej częścio-
wej toalety.
3. Umycie rąk pacjentowi bądź umożliwienie mu wykona-
nia tej czynności.
4. Jeśli pacjent nie chce jeść samotnie, umożliwienie mu
spożycia posiłku na sąsiedniej sali z innymi pacjentami,
w towarzystwie pielęgniarki, wolontariuszy, rodziny, in-
nych osób życzliwych.
5. Jeżeli istnieje taka możliwość, zorganizowanie pomocy
rodziny podczas spożywania posiłku.
6. Poinformowanie pacjenta o tym, jaki posiłek będzie poda-
wany.

1. Przystawienie stolika przyłóżkowego lub krzesła do stoli-
ka.
2. Zapewnienie pacjentowi wygodnej pozycji, najczęściej
siedzącej lub półwysokiej.
3. Zapewnienie dobrego dostępu do sztućców i serwetek.
4. Osłonięcie bielizny serwetką.
5. Podanie posiłku pacjentowi (skontrolowanie, czy jest on
zgodny ze zleconą dla niego dietą).
6. Pomaganie pacjentowi, zgodnie z rozpoznanym deficytem
jego możliwości, w zakresie spożywania posiłków (np. po-
dawanie zupy, robienie kanapek, rozdrobnienie pokarmu,
otworzenie opakowań z pożywieniem).
7. Podawanie pokarmu w ilości oraz częstotliwości dostoso-
wanej do możliwości połykania go przez pacjenta.
8. Zachęcanie chorego do samodzielnego spożywania posiłku,
nawet jeśli będzie to niewielka ilość i w czasie dłuższym niż
przeciętny.
Część I
Rozdział 4
4.3. Odżywianie przez zgłębnik

Karmienie przez zgłębnik jest to podawanie przygotowanego Definicja karmienia przez
pokarmu płynnego lub półpłynnego za pomocą zgłębnika wprawa- zgłębnik
dzonego do żołądka lub jelita cienkiego.
Zgłębnikiem (sondą) nazywamy giętkie lub sztywne przewo-
dy o zróżnicowanej budowie (średnicy, kształcie, długości), wpro-
wadzane do wnętrza organizmu. Jedynym warunkiem jego zastoso-
wania jest zachowana czynność przewodu pokarmowego. Może być
on wprowadzony do organizmu przez nos lub usta. Można przez
niego podawać potrawy zbliżone do podawanych doustnie, ale
muszą być odpowiednio rozdrobnione i upłynnione, lub też opraco-
wane fabrycznie diety (np. Nutrison, Nutridrink, Peptison). Tole-
rancja na podawane przez zgłębnik pokarmy uzależniona jest od
jego umiejscowienia w przewodzie pokarmowym, im wyżej (dalej
od żołądka) się znajduje, tym jest lepsza.
Celem odżywiania za pomocą zgłębnika wprowadzonego do Cel karmienia za pomocą
żołądka lub jelita cienkiego jest dostarczenie niezbędnych do za- zgłębnika
chowania procesów życiowych składników pokarmowych. Sonda
może być wprowadzana do przewodu pokarmowego na czas kar-
mienia albo pozostawiana na okres od 24 do 48 godzin.
W przypadku gdy pacjenci nie mogą przyjmować posiłków
drogą doustną lub przyjmują niedostateczną jego ilość, stosuje
się odżywianie za pomocą zgłębnika żołądkowego. Wskazane jest
ono w przypadkach:
• chorób psychicznych, np. jadłowstręt psychiczny,- Wskazania do karmienia
• zaburzeń połykania występujących w wyniku np. zabiegów z a pomocą zgłębnika
operacyjnych;
• stanów zaburzeń przytomności;
• zaburzeń spowodowanych chemio- i radioterapią, np. brak
apetytu, uporczywe wymioty;
• zmian neurologicznych powstałych wskutek urazu lub cho-
roby.
Przeciwwskazania do wprowadzania zgłębnika żołądkowego: Przeciwwskazania

• skrzywienie przegrody nosa,- do karmienia za pomocą
• brak podniebienia twardego; zgłębnika
• niedawno przebyta operacja przełyku lub żołądka;
• brak odruchu gardłowego i odruchu połykania.
Wybór drogi wprowadzenia sondy przez usta zależy od nastę- Wskazania do założenia
pujących czynników: zgłębnika przez usta
Części 207
Mariusz Wysokińsla
• na życzenie pacjenta;
• założenie zgłębnika na krótki okres;
• rozmiar sondy jest zbyt duży w porównaniu ze światłem
jamy nosowej.
Powikłania, które mogą wystąpić podczas karmienia za po-

mocą zgłębnika żołądkowego, dzielimy na trzy grupy:
Powikłania mechaniczne I. Powikłania mechaniczne związane z rodzajem, właściwo-
karmienia za pomocą ściami oraz położeniem zgłębnika:
zgłębnika \. Wysychanie i pękanie błony śluzowej jamy nosowej, gardła
i jamy ustnej.
2. Stany zapalne jamy nosowej, gardła, uszu.
Oba te powikłania są efektem braku bodźca do wydzielania śli-
ny, jakim jest przeżuwanie pokarmu oraz koniecznością oddycha-
nia przez usta.
3. Przerwanie ciągłości szwów pooperacyjnych w przełyku.
4. Uszkodzenie ściany naczyń krwionośnych (w przypadku
żylaków przełyku może to doprowadzić do masywnego
krwotoku).
5. Przedziurawienie przełyku, któremu sprzyja obecność np.
uchyłków, zwężeń przełyku.
6. Powstawanie nadżerek, odleżyn wzdłuż przebiegu zgłęb-
nika w jamie nosowej, gardle, przełyku.
Wymienione wyżej cztery powikłania spowodowane są uży-
ciem zbyt grubego w stosunku do światła przełyku i mało elastycz-
nego zgłębnika.
7. Ostre zapalenie zatok powstające w wyniku zatkania
przez zgłębnik ujścia zatoki, które może doprowadzić do
powikłań następczych (zapalenia ucha środkowego, rop-
nia mózgu).
8. Zapalenie przełyku powstające w sprzyjających warun-
kach, np. wyniszczenia pacjenta, uporczywych wymio-
tów.
9. Zapętlenie zgłębnika powstające w wyniku stosowania
cienkiego i elastycznego przewodu.
10. Zatkanie zgłębnika - może powstać w wyniku podawania
zbyt gęstego pokarmu lub niewystarczającego przepłuka-
nia sondy po zakończeniu karmienia.
11. Wprowadzenie zgłębnika do dróg oddechowych.
12. Przypadkowe usunięcie zgłębnika przez pacjenta.
Powikłania metaboliczne II. Powikłania metaboliczne - powstające na skutek niepra-
karmienia przez zgłębnik widłowej ilości i jakości podawanego pożywienia, płynów, ist-
208 Tom II
Rozdział 4
niejących już zaburzeń spowodowanych zwiększonym katabo-

lizmemitp.:
1. Przewodnienie.
2. Odwodnienie.
Oba te powikłania powstają w wyniku nieprawidłowej podaży
wody i sodu w pokarmie.
3. Hipoglikemia - szczególnie u pacjentów przyjmujących
insulinę.
4. Zaburzenia w składzie składników mineralnych, wita-
min, niezbędnych kwasów tłuszczowych.
5. Biegunki, bóle brzucha, wzdęcia i wymioty w wyniku nie-
tolerancji podawanych posiłków.
III. Powikłania septyczne: Powikłania septyczne
1. Zakażenie posiłku - może do niego dojść w wyniku roz- karmienia przez zgłębnik
woju flory chorobotwórczej na skutek nieprawidłowego
przechowywania mieszanek, ich przygotowywania, nie-
przestrzegania zasad aseptyki.
2. Zachłystowe zapalenie płuc powstające w wyniku przedo-
stania się treści żołądkowej do układu oddechowego.
U pacjentów z założonym zgłębnikiem na stałe bardzo ważna Uwagi

jest codzienna pielęgnacja jamy ustnej, po każdym posiłku ssanie
cukierków o mocnym smaku, żucie gumy zapobiegające wysycha-
niu błony śluzowej jamy ustnej. Istotne jest też regularne rozluź-
nianie i mocowanie na nowo sondy, co zmniejsza ryzyko powsta-
wania odleżyn na błonie śluzowej jamy nosowej i przełyku.
Stosując odżywianie za pomocą zgłębnika żołądkowego nale- Zasady obowiązujące

ży przestrzegać zasad związanych z: podczas karmienia
za
I. Pożywieniem i procesem odżywiania: pomocą zgłębnika
1. Odżywianie przez zgłębnik w zakresie rodzaju, objętości
i częstości podawania pożywienia odbywa się zgodnie
ze zleceniami lekarza.
2. Wykonywanie pielęgnacji jamy ustnej zawsze przed kar-
mieniem (np. w formie toalety), co zmniejsza odruchy wy-
miotne.
3. Niepodawanie pokarmów o zmienionym wyglądzie (wy-
trącony osad, zmieniona barwa).
4. Karmienie przez zgłębnik powinno odbywać się w tych sa-
mych godzinach, w których pacjent przyjmował normal-
nie posiłki.
5. Karmienie pacjenta 5-7 razy dziennie.
6. Podawanie jednorazowo 200-300 ml pokarmu.
7. Podawanie pokarmów i płynów o temperaturze około 30°C.
Część I 209
Mariusz Wysołańsia
Ryc. 1. Wyznaczanie długości wprowadzenia zgłębnika za pomocą okre-

ślania odległości od czubka nosa, przez płatek ucha, do wyrostka mieczy-
kowatego (za: Bower L.F., Bevis O.E.: Fundamentals of nursing practice,
The CV. Mosby Company London 1979, s. 450)
8. Zapisywanie w dokumentacji ilości pokarmu podanego

pacjentowi.
9. Wprowadzenie zgłębnika przed karmieniem wymaga za-
pewnienia pacjentowi około 2-5 minut odpoczynku przed
rozpoczęciem podawania posiłku.
10. Podawanie pokarmu może odbywać się za pomocą strzy-
kawki (o pojemności 20 ml, 50 ml lub 100 ml), lejka
(50-100 ml) z szybkością 100 ml/5-10 minut, specjalnego
worka lub butli zawieszanych na statywie 100 ml/10-15
minut, a w przypadku pompy odżywczej 100 ml/godzinę.
11. Obserwowanie podczas trwania karmienia stanu świado-
mości pacjenta.
12. Ograniczenie do minimum możliwości dostania się po-
wietrza do żołądka podczas karmienia, poprzez zamyka-
nie światła zgłębnika.
13. Przepłukanie zgłębnika po podaniu posiłku wodą (jej obję-
tość nie może być większa od objętości podanego pokarmu).
II. Zakładaniem, usuwaniem zgłębnika:

1. Zgłębnikowanie żołądka wykonuje osoba posiadająca
kwalifikacje, tj. pielęgniarka lub lekarz.
2. Wprowadzanie zgłębnika przez nos, jeżeli nie występują
przeciwwskazania, ponieważ odruchy wymiotne są wtedy
mniejsze niż w przypadku wprowadzania go przez usta.
3. Skontrolowanie przed rozpoczęciem karmienia objętości
zalegającej treści żołądkowej poprzez jej odessanie (ponad
150 ml zalegającej treści świadczy o zaburzeniach w prze-
chodzeniu pokarmu).
210 Tom II
Rozdział 4
4. Schłodzenie zgłębników gumowych przed użyciem po-

przez umieszczenie ich na około 10 minut w naczyniu
z zimną wodą (powoduje to usztywnienie i ułatwia wpro-
wadzanie do żołądka). Nie stosujemy zimna w przypadku
sond plastikowych.
5. Zmierzenie orientacyjnej długości, na jaką ma być wpro-
wadzony zgłębnik (jeżeli nie jest ona zaznaczona, na zgłęb-
niku), poprzez zsumowanie długości od nasady nosa, po-
przez płatek ucha, do wyrostka mieczykowatego mostka,
dodając jeszcze 5-10 cm. U osób dorosłych wynosi ona
45-70 cm (ryc. 1). Zwykle zgłębnik wprowadza się
z nadmiarem 5-10 cm ponad zmierzoną odległość.
6. Pojawienie się kaszlu, sinienia, oporu wymaga wycofania
zgłębnika, a w przypadku wymiotów - przerwania na
chwilę jego wprowadzania i polecenia pacjentowi wyko-
nania kilku głębszych oddechów.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Karmienie za pomocą

I. Czynności przygotowawcze zgłębnika - struktura
2. Ocena stanu pacjenta.
1. Zestaw do karmienia pacjenta przez założony zgłębnik:
- serwetki jednorazowego użytku lub płócienne,
- 1 szklanka wody do płukania,
- strzykawka 50-100 ml, ewentualnie lejek,
strzykawka (50-100 ml) do aspiracji treści żołądkowej,
- zacisk metalowy lub plastikowy,
- rękawiczki ochronne,
- miska nerkowata,
- gaziki,
- cerata, ręcznik, podkład płócienny, gumowy.
2. Zestaw do karmienia pacjenta z koniecznością założenia
zgłębnika:
- zgłębniki żołądkowe (dla dorosłych od nr 12 do 18,
według French),
- środek poślizgowy o działaniu przeciwbólowym (np.
Xylocaina 2% żel, Lignocaina żel),
- środek znieczulający w aerozolu do znieczulenia tyl-
nej ściany gardła (np. Xylocaina Spray 1%),
- papierowe chusteczki, lignina, ręczniki jednorazowe,
- papierek lakmusowy, słuchawki lekarskie,
Części 211
Mariusz Wysolański
- 100 ml strzykawka (Janeta) i strzykawka 20 ml,

przylepiec do umocowania zgłębnika,
- miska nerkowata,
- ewentualnie pojemnik na protezy,
zaciski, zatyczka do zgłębnika,
- nożyczki,
rękawiczki,
- kubek z przegotowaną wodą do picia dla pacjenta,
cerata, fartuch gumowy, ręcznik dla ochrony pacjenta.
3. Sprawdzenie diety zleconej pacjentowi.
4. W zależności od postaci pożywienia - rozpuszczenie za-
wartości puszki, zmiksowanie pożywienia zgodnie z zale-
ceniami producenta, ewentualne wyjęcie wcześniej przy-
gotowanego posiłku z lodówki.
4. Przygotowanie zleconej objętości posiłku i ogrzanie go
w pojemniku z letnią wodą do temperatury 30°C (powyżej
40°C dochodzi do koagulacji białka).
5. Zapewnienie warunków intymności, otoczenie łóżka pa-
rawanem.
1. Poinformowanie pacjenta o sposobie padania posiłku,
jego składzie oraz o przebiegu karmienia.
2. Zapewnienie pacjentowi pozycji półwysokiej, a chorym
nieprzytomnym na prawym boku (ułatwia to wprowadze-
nie zgłębnika do żołądka).
3. Przygotowanie drogi wprowadzenia zgłębnika: oczyszczenie
jamy nosowej, odśluzowanie jamy ustnej, wyjęcie protez.

A. Karmienie pacjenta za pomocą założonego zgłębnika żołądko-
wego:
2. Zabezpieczenie bielizny osobistej i pościelowej pacjenta
ręcznikiem lub ceratą, podkładem gumowym.
3. Wykonanie u pacjenta toalety jamy ustnej.
4. Ułożenie pacjenta w pozycji półwysokiej lub chorego nie-
przytomnego na prawym boku.
5. Zdjęcie zabezpieczenia końcówki zgłębnika (gazika) i otwo-
rzenie zacisku lub zatyczki sondy.
6. Ocena umiejscowienia końcówki zgłębnika poprzez:
• zaaspirowanie treści żołądkowej i zmierzenie jej objęto-
ści, a następnie wylanie do miski nerkowatej;
212 Tom II
Rozdział 4
dodatkowo, w celu uzyskania pewności, wstrzyknięcie

około 10 ml powietrza i wysłuchanie charakterystycznych
szmerów nad żołądkiem. Ich obecność świadczy o pra-
widłowym ułożeniu zgłębnika (ryc. 2).
Ryc. 2. Osłuchiwanie okolicy nadbrzusza podczas wstrzykiwania 10 ml

powietrza w celu kontroli ułożenia zgłębnika żołądkowego (adaptacja za:
BowerLF., Bevis O.E.: Fundamentals of nursingpractice, The CV. Mosby
Company London 1979, s. 451)
7. Zamknięcie zgłębnika zaciskiem lub zatyczką.
8. Sprawdzenie temperatury pokarmu (najlepiej, aby wyno-
siła ona około 30°C).
9. Napełnienie pokarmem strzykawki (50-100 ml), specjal-
nego worka zawieszanego na statywie, butelki, lejka (nale-
ży pamiętać o usunięciu powietrza ze strzykawki lub dre-
nów) (ryc. 3.A, 3.B, 3.C).
Ryc. 3. Pokarm przez zgłębnik żołądkowy można podawać (po uprzednim

ogrzaniu) za pomocą specjalnego worka (A), lejka (B), gotowych worków
żywieniowych (C) (adaptacja za: Dison N.: Technika zabiegów pielęgniar-
skich, PZWL, Warszawa 1998, s. 257, 260 oraz Kozier B., Erb G.: Tech-
niqu.es in Clinical Nursing. A nursing Process Approach, Addison-Wesley
Publishing Company 1987, s. 537)
Część I 213
Mariusz Wysoldńsld
10. Otwarcie zgłębnika i rozpoczęcie podawania posiłku

z określoną szybkością: za pomocą strzykawki - maksy-
malnie 100 ml/5-10 min, worka lub butli wiszącej na sta-
tywie - 100 ml/l0-15 min, a przy pomocy pompy odżyw-
czej - 100 ml/godz.
11. Po podaniu porcji pożywienia zaniknięcie zgłębnika, jeże-
li istnieje taka potrzeba, ponowne napełnienie strzykaw-
ki/pojemnika pokarmem i wznowienie karmienia. Powta-
rzanie tych czynności, aż do podania zleconej objętości
pokarmu.
12. Przepłukanie zgłębnika wodą, jej objętość nie może być
większa od objętości podanego pokarmu.
13. Zamknięcie zacisku lub zatyczki zgłębnika, osłonięcie koń-
cówki gazikiem i przymocowanie zewnętrznego jego końca za
pomocą pętelki z nitki i agrafki do koszuli pacjenta.
14. Pozostawienie pacjenta przytomnego w pozycji półwyso-
kiej, a nieprzytomnego w bocznej na okres od 30 minut do
1 godziny.
B. Karmienie pacjenta z koniecznością założenia zgłębnika
żołądkowego:
1. Wprowadzenie zgłębnika przez nos:
• założenie rękawiczek;
• zabezpieczenie bielizny osobistej i pościelowej pacjenta
ceratą, podkładem gumowym;
• ułożenie pacjenta w pozycji półwysokiej (przytomny) lub
bocznej (nieprzytomny);
• oznaczenie długości, na jaką będzie wprowadzany zgłęb-
nik (ryc. 1);
Ryc. 4. Światło zgłębnika zamknięte zatrzaskiem, ujście zabezpieczone

gazikiem, zewnętrzna końcówka przymocowana do bielizny osobistej
chorego (za: Kozier B., Erb G.: Techniąues in Clinical Nursing. A nursing
Process Approach, Addison-Wesley Publishing Company 1987, s. 538)
214 Tom II
uchwycenie zgłębnika ok. 7,5 cm od jego końca;

pokrycie końcówki zgłębnika środkiem poślizgowo-znie-
czulającym, np. Xylocaina 2% żel;
wprowadzenie zgłębnika do otworu nosowego ruchem
obrotowym, kierując go 2 cm ku górze, a następnie
płasko ku tyłowi. W tym czasie polecamy pacjentowi, aby
oddychał ustami, staramy się go uspokoić, aby nie odsu-
wał głowy (ryc. 5.A);
przygięcie głowy pacjenta do klatki piersiowej po wpro-
wadzeniu zgłębnika na głębokość około 7,5 cm, zgłębnik
znajduje się wówczas w gardle. Zmniejsza to niebezpie-
czeństwo wprowadzenia zgłębnika do tchawicy (ryc. 5.B);
Ryc. 5. Po wprowadzeniu zgłębnika do nosa na głębokość około 7,5 cm

(A) przyginamy głowę chorego w celu zmniejszenia ryzyka wprowadzenia
sondy do dróg oddechowych (B) (za: Dison N.: Technika zabiegów pielę-
gniarskich, PZWL, Warszawa 1998, s. 250)
• poinformowanie pacjenta, aby głęboko oddychał lub poda-

nie wody do picia,- w miarę kolejnych ruchów połykania
przesuwanie zgłębnika głębiej w kierunku żołądka;
• po wprowadzeniu zgłębnika na oznaczaną długość, skontro-
lowanie jego położenia:
- pobranie za pomocą strzykawki niewielkiej ilości
treści żołądkowej i naniesienie jej na papierek lak-
musowy. Powinien on wskazać kwaśny odczyn.
W tym czasie można ułożyć pacjenta na lewym
boku, gdyż wtedy zgłębnik przesuwa się do krzywiz-
ny większej żołądka, w której gromadzi się treść
żołądkowa;
- wstrzyknięcie około 10 ml powietrza i osłuchanie
okolicy nadbrzusza; jeżeli zgłębnik znajduje się
w żołądku, powinny pojawić się charakterystyczne
szmery, następnie usunięcie wstrzykniętego powie-
trza, aspirując strzykawką (ryc. 2);
Część I
Mariusz Wysokiński
Ryc. 6. Przymocowanie zgłębnika do skóry nosa za pomocą pierwszego

przeciętego na pół, do 2/3 wysokości, przylepca o długości 10 cm. Przykle-
jenie nieprzeciętej części do nasady nosa, a obu przeciętych połówek koli-
stymi zwojami do sondy (A). Można również nie przecinać plastra i wtedy
następuje okrężne oklejenie środkową jego częścią lub jednym końcem
zgłębnika i przyklejenie pozostałości na boczną powierzchnię nosa (B, C)
(za: Dison N.: Technika zabiegów pielęgniarskich, PZWL, Warszawa
1998, s. 251 oraz Huber A., Karasek-Kreutzinger B., Jobin-Howald U.:
Kompendium pielęgniarstwa, PZWL, Warszawa 1995, s. 488)
- zanurzenie końca zgłębnika w naczyniu z wodą

i obserwacja pojawiających się pęcherzyków powie-
trza - rytmiczne ich pojawianie się, zgodne z odde-
chem pacjenta, świadczy o wprowadzeniu zgłębnika
do tchawicy;
oznaczenie zgłębnika w miejscu jego wejścia do otworu
nosowego,-
umocowanie zewnętrznego końca zgłębnika za pomocą
przylepca na skrzydełku nosa oraz policzku:
- przygotowanie dwóch plastrów. Przecięcie jednego
przylepca o długości do 10 cm, wzdłuż, do 2/3 wyso-
kości, następnie przyklejenie nieprzeciętej część do
nasady nosa, a obu przeciętych kolistymi zwojami
do sondy (ryc. 6.A). Drugim, krótszym plastrem za-
mocowanie sondy do policzka (ryc. 7);
Ryc. 7. Przymocowanie zgłębnika do skóry policzka za pomocą drugiego

krótszego plastra (za: Huber A., Karasek-Kreutzinger B., Jobin-Howald U.:
Kompendium pielęgniarstwa, PZWL, Warszawa 1995, s. 488, 492)
216 Tom II
Ryc. 8. Wprowadzenie zgłębnika przez jamę ustną rozpoczynamy w linii

środkowe] języka (A), po 15 cm umiejscawiamy sondę pomiędzy zębami
a policzkiem (B), na zakończenie należy przymocować go do skóry policz-
ka (adaptacja za: Dison N.: Technika zabiegów pielęgniarskich, PZWL,
Warszawa 1998, s. 255)
- można też plastra nie przecinać; wtedy należy okrę-

żnie okleić środkową jego częścią lub jednym koń-
cem zgłębnik, a następnie przykleić pozostałą jego
część do bocznej powierzchni nosa (ryc. 6.B, 6.C).
2. Wprowadzanie zgłębnika przez usta:
• wykonanie czynności od 1 do 6 jak w przypadku wprowa-
dzania zgłębnika przez nos,-
• znieczulenie tylnej ściany gardła preparatem w aerozolu
(np. Lignocaina Spray 2%);
• wprowadzenie zgłębnika do jamy ustnej w linii pośrodkowej
do nasady języka (ryc. 8.A);
• polecenie, aby pacj ent wykonywał ruchy ssania i połykania;
• po wprowadzeniu zgłębnika na głębokość około 15 cm,
przełożenie go na lewą stronę jamy ustnej między zęby a poli-
czek, w celu zmniejszenia odruchów wymiotnych (ryc. 8.B);
• wprowadzanie zgłębnika głębiej zgodnie z ruchami połyka-
nia,-
• sprawdzenie umiejscowienia sondy i zaznaczenie miejsca
wejścia do jamy ustnej oraz jej umocowanie (podobnie jak
w przypadku zgłębnika wprowadzonego przez nos, tu do po-
liczka) (ryc. 7.A, 7.B, 7.C);
• po wprowadzeniu zgłębnika do żołądka zapewnienie pacjen-
towi krótkiego 2-5-minutowego odpoczynku przed rozpo-
częciem karmienia;
• podczas karmienia wykonanie czynności od 4 do 13 jak
w przypadku odżywiania przez zgłębnik już założony.
3. Usunięcie zgłębnika:
• po zakończeniu karmienia zamknięcie zgłębnika (zaciskiem,
zatyczką), aby zapobiec cofaniu się podanego pokarmu;
• zdjęcie umocowania zgłębnika z nosa lub policzka;
Część I
Mariusz Wysokińsld, Marzena Porczak
4.4. Odżywianie przez przetokę
• podłożenie pod sondę ręcznika jednorazowego, ligniny;

• polecenie pacjentowi, aby wykonał głęboki wdech, a następ-
nie powolny wydech, zapobiega to aspiracji treści żołądkowej
do dróg oddechowych i wpadnięciu zgłębnika do tchawicy;
• w czasie wydechu powolne i ostrożne wyjęcie zgłębnika,
z jednoczesnym wytarciem go ręcznikiem z wydzieliny,-
• zawinięcie całości zgłębnika w ręcznik i włożenie do miski
nerkowatej.

1. Zabezpieczenie pokarmu przeznaczonego na kolejne ży-
wienie zgodnie ze wskazówkami producenta.
2. Wyrzucenie zgłębników jednorazowego użytku, odkaże-
nie, umycie i przygotowanie pozostałych do wyjałowie-
nia.
3. Uporządkowanie tacy, umycie i dezynfekcja misek nerko-
watych.
4. Zadbanie o estetyczny wygląd łóżka, przewietrzenie sali.
5. Zapewnienie pacjentowi warunków do odpoczynku.
1. Po zakończeniu karmienia przeprowadzenie pielęgnacji
jamy ustnej i umycie rąk.
2. Ułożenie pacjenta przytomnego w pozycji półwysokiej,
a nieprzytomnego w bocznej na okres od 30 minut do
1 godziny.
3. Podanie pacj entowi do ssania cukierków o mocnym, świe-
żym smaku lub gumy do żucia.
2. Odnotowanie w dokumentacji objętości podanego pacjen-
towi pokarmu.
3. Przekazanie ewentualnych sugestii dotyczących odżywia-
nia pacjenta lekarzowi, dietetyczce.
. •
•» Mariusz Wysokiński, Marzena Porczak
!
ij 4.4. Odżywianie przez przetokę
Definicja przetoki Karmienie dojelitowe może być prowadzone nie tylko za po-
odżywczej mocą zgłębnika żołądkowego, ale także przez przetoki odżywcze.
Przetoką odżywczą nazywamy wytworzone w warunkach chirur-
218 Tom II
gicznych sztuczne połączenie narządu jamistego, np. żołądka, jeli-

ta cienkiego, z otworem w ścianie jamy brzusznej. Celem wytwo- Cel wytworzenia przetoki
rżenia przetoki odżywczej jest dostarczenie tą drogą pożywienia do odżywczej
organizmu pacjenta. Karmienie przez przetoki odżywcze zaleca się
w sytuacjach, gdy istnieje konieczność długotrwałego karmienia
z pominięciem jamy ustnej, przełyku oraz gdy długotrwała obec-
ność zgłębnika w jamie ustno-gardłowej grozi upośledzeniem od-
dychania, a także prowadzi do powstania powikłań, np. odleżyn,
martwicy przegrody jamy nosowej, zapalenia zatok, zapalenia ucha
środkowego.
Obecnie może być stosowanych kilka rodzajów przetok odżyw- Rodzaje przetok
czych: odżywczych
• przezskórna faryngostomia (przetoka odżywcza gardła);
• ezofagostomia szyjna (przetoka odżywcza przełyku);
• gastrostomia (przetoka odżywcza żołądka);
• przezskórna endoskopowa gastrostomia (mikrogastrosto-
mia) (przetoka odżywcza żołądka wytworzona za pomocą
cienkiego cewnika - PEG);
• duodenostomia (przetoka odżywcza dwunastnicy);
• jejunostomia (przetoka odżywcza jelita cienkiego);
• mikrojejunostomia (przetoka odżywcza jelita cienkiego wy-
konana za pomocą cienkiego cewnika);
• przetoki złożone (np. odbarczająca gastrostomia i odżywcza
jejunostomia).
Do najczęściej wykonywanych przetok odżywczych należą: ga-
strostomia, mikrogastrostomia (przezskórna endoskopowa gastro-
stomia) oraz mikrojejunostomia.
Przetoki odżywcze można klasyfikować ze względu na: Klasyfikacja przetok

1. Okres stosowania: odżywczych
- czasowe (zakładane na okres kilku miesięcy),
- stałe.
2. Rozmiar zakładanego cewnika:
- duże (gastrostomia, jejunostomia) - w ich tworze-
niu mają zastosowanie duże dreny, np. Petzzera,
- małe (przezskórna endoskopowa gastrostomia,
mikrojejunostomia) - w tym rodzaju przetok stosuje
się cienkie cewniki, np. Foleya.
3. Metodę wykonania przetoki:
- konwencjonalne (gastrostomia, jejunostomia) - do
ich wykonania konieczne jest otwarcie jamy brzusz-
nej w znieczuleniu ogólnym,
Części 219
- nowoczesne (mikrogastrostomia, mikro jejunosto-

mia) - do ich wytworzenia stosowane są endoskopy,
nie wymagają one przeprowadzenia laparotomii.
Krótka historia przetok Pierwsze próby karmienia przez przetokę odżywczą podjął Se-
odżywczych dillot w 1839 roku, wykonując gastrostomię u psa, a w 1846 roku
u człowieka. Natomiast w 1879 roku Surmay podjął próby odżywia-
nia za pomocą jejunostomii. W XX wieku nastąpił dalszy rozwój tej
metody karmienia dojelitowego. W 1951 roku Kloop wykonał
pierwszą ezofagostomię szyjną, natomiast w 1967 roku Shumrick
przezskórną faryngostomię. Przełom nastąpił z chwilą wykonania
pierwszej mikrojejunostomii (Delaney w 1973 roku) oraz przezskór-
nej endoskopowej gastrostomii (PEG) (Gauderer i Ponsky w 1980
roku), gdyż te dwie metody umożliwiały wytworzenie przetoki odżyw-
czej bez konieczności przeprowadzenia zabiegu operacyjnego.
Obecnie, z wielu przyczyn (tab. 1), przetoki odżywcze - gastro-
stomia, jejunostomia, wykonuje się rzadziej. Bardziej korzystne dla
pacjenta są takie rodzaje przetok, jak PEG, mikrojejunostomia.
Tabela 1. Zalety i wady wybranych rodzajów przetok odżywczych
Rodzaj
Cechy Gastrostomia, jejunostomia Mikrogastrostomia,

mikrojejunostomia
Zalety: 1. Łatwy sposób podania jednorazo- 1. Możliwość wykonania me-
wej dawki pożywienia w postaci todami nieoperacyjnymi
półpłynnej mieszanki 2. Możliwość likwidacji prze-
2. Rurki gastrostomijne rzadko zaty- toki nieoperacyjnie
kają się podawanymi preparatami 3. Treść z przewodu pokarmo-
3. Brak ryzyka aspiracji pokarmu wego nie zacieka wokół
do dróg oddechowych cewnika
Wady: 1. Stwarzają dużo niedogodności 1. Konieczność podawania

i uciążliwości w zakresie pielęgna- pokarmu w małych daw-
cji skóry kach i we wlewie ciągłym
2. Mogą powodować nadżerki,
owrzodzenia skóry, powstawanie
nieprzyjemnego zapachu
3. Likwidacja przetoki wymaga ope-
racyjnego zamknięcia
Gastrostomia
Gastrostomia Gastrostomia polega na wytworzeniu przetoki pomiędzy

żołądkiem a powłokami brzusznymi w trakcie operacji jamy brzu-
sznej (laparotomii) (ryc. 9). Również zlikwidowanie przetoki naj-
220 Tom II
nozaziai 4
częściej wymaga obciążającego dla pacjenta otwarcia jamy brzusz-

nej i usunięcia grubego drenu, np. Petzzera. W zależności od tech-
niki obszycia drenu w ścianie żołądka, wyróżnia się gastrostomię
metodą Kadera i Witzela.
Ryc. 9. Przykładowa gastiostomia odżywcza z zastosowaniem drenu

Petzzera; A - powłoki brzuszne (adaptacja z: Fibak ].: Chirurgia, PZWL,
Warszawa 2001, s. 75)
Wskazania do wykonania gastrostomii: Wskazania do wykonania
• nieoperacyjny nowotwór jamy ustnej, krtani, tarczycy, oastrostomii
przełyku, wpustu żołądka;
• oparzenia przełyku;
• dwuetapowe wytwórcze operacje przełyku,-
• przeciwwskazania do wprowadzenia zgłębnika przez nos
i jamę ustną;
• guzy głowy i szyi;
• zaburzenia motoryki krtani i przełyku;
• urazy czaszkowo-mózgowe (z długotrwałą utratą przytom-
ności);
• choroby układu nerwowego przebiegające z zaburzeniami
w połykaniu pokarmów (anoreksja);
• rozejście się szwów po operacji na przełyku.
Przeciwwskazania do wykonania gastrostomii Przeciwwskazania

• refluks żołądkowo-przełykowy; do wykonania
• brak odruchu gardłowego; gastrostomii
• niedrożność mechaniczna i porażenna jelita cienkiego.
Powikłania gastrostomii: Powikłania gastrostomii

1. Mechaniczne:
• zatkanie rurki gastrostomijnej;
• przejście źle umocowanej rurki do dalszych części przewodu
pokarmowego;
Część I 221
• przemieszczenie rurki gastrostomijnej.

2. Miejscowe:
• zapalenie skóry wokół rurki gastrostomijnej;
• powstawanie odleżyn w miejscu przebiegu rurki gastrosto-
mijnej;
• wyciekanie soku żołądkowego obok rurki gastrostomijnej;
• wyciek pokarmu do jamy otrzewnej;
• ból w miejscu założenia rurki gastrostomijnej;
• ból związany z podawaniem pokarmu.
3. Ogólnoustrojowe:
• zakażenie;
• zapalenie otrzewnej;
• biegunki, wzdęcia;
• wymioty, ból brzucha;
• powikłania metaboliczne, np. hiperglikemia, hipernatremia.
HH Mikrogastrostomia
Mikrogastrostomia Opracowano kilka metod wykonania przezskórnej endoskopo-

wej gastrostomii (mikrogastrostomii). Po wprowadzeniu gastro-
skopu do żołądka podświetla się go, ewentualnie wypełnia specjal-
nym balonem z powietrzem i w znieczuleniu miejscowym wprowa-
dza kaniulę, a następnie przez nią wprowadza się nitkę. Po uchwy-
ceniu jej przez kleszczyki endoskopu, wyciąga się ją na zewnątrz
przez usta i przywiązuje do niej rurkę gastrostomijną zaopatrzoną
w krążek mocujący ją od strony światła przewodu pokarmowego.
Następnie za pomocą przywiązanej nitki wprowadza się ją do
żołądka, wyciąga na zewnątrz część zewnętrzną i mocuje krążek mo-
cujący zewnętrzny. Dodatkowo rurkę mocuje się do skóry (ryc. 10).
Można też wytwarzać mikrogastrostomię drogą laparatomii.
Ryc. 10. Przykładowy wygląd mikrogastrostomii: A - endoskop

założony do żołądka, B - powłoki brzuszne, C - krążek mocujący wew-
nętrzny, D - krążek mocujący zewnętrzny, E - rurka gastrostomijną.
Uwaga: Przedstawiony na rycinie żołądek jest wypełniony powietrzem
Tli Tom II
Kozazial ą
Wskazania do wykonania przezskórnej endoskopowej gastro- Wskazania do wykonania

stomii: mikrogastrostomii
• długotrwałe leczenie pacjentów z urazami wielonarządowymi;
• zaburzenia połykania;
• nowotwory przełyku i wpustu żołądka.
Przeciwwskazania do wykonania mikrogastrostomii Przeciwwskazania

• płyn w jamie brzusznej; do wykonania
mikrogastrostomii
• rozległe resekcje żołądka;
• żylaki przełyku, guzy żołądka;
• niemożność uzyskania przylegania przedniej ściany żołądka
do powłok jamy brzusznej;
• zaburzenia krzepliwości krwi;
• niedrożność porażenna jelit;
• zapalenie otrzewnej.
W przypadku stosowania przezskórnej endoskopowej gastro- Powikłania

stomii mogą wystąpić podobne powikłania jak w gastrostomii. mikrogastrostomii
l y Mikrojejunostomia
Mikrojejunostomia jest to przetoka odżywcza wykonana po- Mikrojejunostomia
między jelitem czczym a powłokami brzusznymi. Przez powłoki - definicja
brzuszne wprowadza się cienki cewnik do jelita czczego, około
16 cm od więzadła dwunastniczczo-czczego, prowadząc go dalej
ukośnie podśluzówkowo na długości 6-10 cm. Miejsce wprowadze-
nia cewnika podszywa się szwami (ryc. 11).
B
1
Ryc. 11. Przykładowy wygląd mikrojejunostomii: A - cienki cewnik ży-

wieniowy, B - powłoki brzuszne, C - przebieg śródścienny cewnika, D -
kierunek podawania pokarmu, płynów, leków, E - uwolniona pętla jelita
cienkiego (adaptacja z: Ciesielski L, Łupieski S.: Kompendium żywienia
ciężko chorych, Kutnowskie Zakłady Farmaceutyczne „Polfa", Łódź 1990,
s. 119)
Części 223
Mariasz Wysokiński, Marzena Porczak
Wskazania do wykonania Wskazania do wykonania miktojejunostomii:

mikrojejunostomii • wycięcie przełyku, żołądka, trzustki;
• rozległe urazy wielonarządowe;
• rozległe urazy trzustki, dwunastnicy;
• powikłania pooperacyjne na żołądku i dwunastnicy (rozejś-
cie się szwów operacyjnych);
• nieoperacyjny rak oddźwiernika;
• nieoperacyjne nowotwory z planowanym leczeniem radio-
lub chemioterapią.
Przeciwwskazania Przeciwwskazania do wykonania mikrojejunostomii:

do wykonania • choroba Leśniowskiego-Crohna;
mikrojejunostomii
• popromienne zapalenie jelit;
• wodobrzusze;
• zaburzenia krzepnięcia;
• niedrożność przewodu pokarmowego poniżej przetoki;
• rozlane zapalenie otrzewnej;
• krwiak zaotrzewnowy;
• masywne zrosty wewnątrzotrzewnowe.
Powikłania Powikłania mikrojejunostomii:

mikrojejunostomii Mechaniczne:
• zatkanie światła cewnika;
• pęknięcie cewnika;
• przemieszczenie cewnika w jelitach.
2. Miejscowe:
• miejscowe zapalenie tkanek;
• przeciek wewnątrzotrzewnowy;
• przedziurawienie jelita cienkiego;
• martwica jelit;
• niedrożność mechaniczna jelit.
3. Ogólnoustrojowe:
• zakażenie;
• biegunki, wzdęcia;
• wymioty, ból brzucha;
• powikłania metaboliczne, np. hiperglikemia, hipernatremia.
Podawanie pokarmu Sposób podawania pokarmu do przetok odżywczych

do przetok odżywczych Podaż pokarmu, jego konsystencja i zawarte składniki odżyw-
cze uzależnione są od miejsca, do którego się go podaje. Istotne jest
także przyzwyczajenie przewodu pokarmowego do tej drogi poda-
224 Tom II
wania posiłku oraz wykorzystywanej metody (bolus, wlew ciągły,

pompa perystaltyczna) (tab. 2).
Tabela 2. Szybkość podawania pożywienia przez przetoki odżywcze
Miejsce założenia Sposób podawa- Szybkość poda- Stężenie

przetoki nia pożywienia wania pożywienia pożywienia
Żołądek Bolus 100-400 (maks. 500) 0,3-1,0 kcal/ml
ml/ 20-30 min
Wlew 40-150 ml/godz.
Dwunastnica Wlew 25-120 ml/godz. 0,5-1,0 kcal/ml
Jelito Wlew 25-120 ml/godz. 0,5-1,0 kcal/ml
Przez przetoki można podawać różnego rodzaju diety zbliżone

do doustnych (pod warunkiem rozdrobnienia, upłynnienia), specjal-
ne wzory diet, np. Zollingera, oraz diety przygotowane fabrycznie,
np. Nutrison, Peptisorb.
Zasady obowiązujące podczas karmienia przez przetokę od- Zasady obowiązujące

żywczą: podczas karmienia
1. Karmienie należy prowadzić w pozycji siedzącej lub półsie- przez przetokę odżywczą
dzącej pacjenta (zapobiega to aspiracji pokarmu do dróg odde-
chowych).
2. Ogrzanie pokarmu przed podaniem do temperatury pokojowej
lub temperatury ciała.
3. Stosowanie żywienia z 6-8 godzinną przerwą (najczęściej po-
między godziną 24.00 a 6.00 rano).
4. Zastosowanie parawanu na czas karmienia, jeżeli pacjent znaj-
duje się na sali ogólnej.
5. Rozpoczęcie żywienia przez przezskórną endoskopową gastro-
stomię następnego dnia po założeniu.
6. Dokonanie oceny (przed rozpoczęciem każdego karmienia) ob-
jętości zalegającej treści żołądkowej, która wydostanie się przez
rurkę gastrostomijną, bądź też zostanie uzyskana poprzez odes-
sanie jej za pomocą strzykawki. W sytuacji gdy będzie ona wię-
ksza niż 200 ml, należy wstrzymać się od podania posiłku
i poinformować lekarza. Niezależnie od objętości uzyskanego
materiału, należy pobrać próbkę treści żołądkowej w celu zba-
dania zawartości w niej enzymów trawiennych, mikroelemen-
tów, a z resztą materiału postępować zgodnie z procedurą do-
tyczącą materiałów biologicznych.
7. Przepłukanie rurki gastrostomijnej przegotowaną wodą przed
każdym podaniem posiłku i po zakończeniu karmienia (jeżeli
stosowany jest wlew ciągły, należy to zrobić co 3 godziny).
Część I 225
8. Rozpoczęcie żywienia przez mikrojejunostomię tylko po radio-

logicznej kontroli drożności i położenia cewnika.
9. Umocowanie rurki gastrostomijnej w sposób zapobiegający
odsuwaniu się żołądka od powłok oraz powstawaniu odleżyn
na skórze i błonie śluzowej.
10. Zamknięcie zewnętrznego końca rurki gastrostomijnej, cew-
ników specjalnym zaciskiem lub zatyczką, aby zapobiec wycie-
kaniu zawartości żołądka na otaczającą cewnik skórę.
11. Kontrolowanie raz dziennie skóry w okolicy gastrostomii, czy
nie pojawiają się odleżyny, owrzodzenia. Skórę należy 2 razy
dziennie, a sytuacji stanu zapalnego częściej, obmywać wodą
z mydłem, potem staranne osuszać; wokół rurki można
nakładać warstwę maści ochronnej (cynkowa, witaminowa)
oraz opatrunku z gazy.
Karmienia pacjenta STRUKTURA CZYNNOŚCI

przez przetokę odżywczą I. Czynności przygotowawcze
-struktura czynności A . Przygotowanie pielęgniarki:
2. Zapoznanie się ze zleceniami lekarskimi (rodzaj pokarmu,
jego ilość do podania pacjentowi, szybkość podawania).
4. Skontrolowanie zalegania treści w żołądku pacjenta:
• podanie do żołądka 200 ml H 2 O lub 0,9% NaCl;
• zamknięcie zgłębnika;
• podłączenie do przetoki po upływie od 1 do 2 godz. worka
„odpływowego" (wykorzystanie siły ciężkości) lub odes-
sanie zalegającej treści;
• ocena objętości uzyskanej treści żołądkowej.
rękawiczki,
- pojemnik z pożywieniem,
- strzykawka 100 ml, lejek, pompa infuzyjna,
przyrząd do wlewu grawitacyjnego,
- pojemnik z przegotowaną wodą do przepłukania
rurki gastrostomijnej, cewnika żywieniowego,
- pojemnik z wodą do umycia skóry okolicy przetoki,
serweta jednorazowego użytku lub płaty ligniny,
ręcznik,
- gaza,
mydło,
- maści ochronne, np. witaminowa,
226 Tom II
miska nerkowata.
2. Przygotowanie pożywienia; w zależności od postaci rozpu-
szczenie zawartości puszki, zmiksowanie, ewentualne
wyjęcie wcześniej przygotowanego posiłku z lodówki.
3. Przygotowanie zleconej objętości posiłku i ogrzanie go
do temperatury 30°C (powyżej 40°C dochodzi do koagula-
cji białka), np. w pojemniku z letnią wodą.
nia pacjentowi warunków intymności).
2. Poinformowanie chorego o celu oraz istocie zabiegu.
3. Zapewnienie pacjentowi pozycji na plecach wysokiej lub
półwysokiej.

2. Zabezpieczenie bielizny osobistej i pościelowej pacjenta
ręcznikiem, serwetą lub płatami ligniny (ochrona przed
zabrudzeniem).
3. Zdjęcie opatrunku z rurki gastrostomijnej, cienkiego cewni-
ka.
4. Podłączenie strzykawki do rurki gastrostomijnej, cienkie-
go cewnika i otworzenie zacisku zabezpieczającego.
5. Zamknięcie zacisku zabezpieczającego rurkę gastrosto-
mijną, cienki cewnik.
6. Sprawdzenie temperatury pokarmu (najlepiej, aby wyno-
siła ona około 30°C).
7. Napełnienie pokarmem dużej strzykawki (50-100 ml),
specjalnego worka zawieszanego na statywie, butelki, lej-
ka (należy pamiętać o usunięciu powietrza ze strzykawki
lub drenów).
8. Podłączenie zbiornika z pokarmem do rurki gastrostomij -
nej, cienkiego cewnika, otwarcie zamknięcia zabezpie-
czającego.
9. Podawanie pokarmu do rurki gastrostomijnej, cienkiego
cewnika z szybkością uzależnioną od umiejscowienia
przetoki i doby karmienia (patrz wyżej).
10. Zamknięcie rurki gastrostomijnej, cienkiego cewnika i po-
wtórzenie czynności 9-10, aż do podania zleconej dawki
pożywienia.
11. Przepłukanie rurki gastrostomijnej, cienkiego cewnika
wodą (jej objętość nie może być większa od objętości po-
danego pokarmu).
Część I
Mariusz WysoMński, Marzena Porczak
12. Umycie skóry wokół wyjścia rurki gastrostomijnej, cien-

kiego cewnika wodą z mydłem.
13. Dokładne osuszenie skóry wokół przetoki.
14. Nałożenie maści ochronnej na skórę okolicy przetoki (np.
witaminowej).
15. Zabezpieczenie rurki gastrostomijnej, cienkiego cewnika,
opatrunkiem z gazy.
16. Ułożenie pacjenta w pozycji na plecach półwysokiej lub
wysokiej na okres od 30 minut do 1 godziny.

1. Zabezpieczenie pokarmu przeznaczonego na kolejne ży-
wienie zgodnie ze wskazówkami producenta.
2. Zapewnienie pacjentowi warunków do odpoczynku.
3. Uporządkowanie tacy, umycie misek nerkowatych.
4. Zadbanie o estetyczny wygląd łóżka, przewietrzenie sali.
1. Uporządkowanie wierzchniego okrycia pacjenta.
2. Odnotowanie w dokumentacji objętości spożytego przez
pacjenta pokarmu.
3. Przekazanie ewentualnych sugestii dotyczących odżywia-
nia chorego lekarzowi, dietetyczce.

1. Pacjent z założonym na stałe zgłębnikiem żołądkowym
skarży się na suchość w jamie ustnej, nieprzyjemny smak.
Objawy te nasilają się w przerwach pomiędzy karmienia-
mi. Jakie działania podejmiesz, aby zmniejszyć te dolegli-
wości?
2. Pacjent z założonym zgłębnikiem żołądkowym bardzo
mocno się poci. Podczas toalety wieczornej zauważono, że
plastry mocujące zgłębnik do skóry nosa są odklejone. Ja-
kie niebezpieczeństwo może grozić pacjentowi (wymień
objawy) i co zrobisz, aby je rozpoznać lub wykluczyć?
3. Pacjentowi nieprzytomnemu założono zgłębnik do żołądka,
który ma pozostać w nim na okres minimum do 48 godzin.
Jakie podejmiesz działania, aby zmniejszyć ryzyko powsta-
wania odleżyn wzdłuż przebiegu zgłębnika żołądkowego?
228 Tom II
4. Przygotowujesz się do wprowadzenia zgłębnika żołądko-

wego u pacjenta mającego powyżej 200 cm wzrostu, na
sondzie nie ma zaznaczonej odległości, na jaką ma być
ona wprowadzona. W jaki sposób orientacyjnie obliczysz
długość, na jaką trzeba wprowadzić zgłębnik do żołądka?
5. U pacjenta z wykonaną gastrostomią zauważono, że opatru-
nek zabezpieczający rurkę gastrostomijną jest przesączony.
Jakie niebezpieczeństwo może grozić pacjentowi i co zrobisz,
aby mu zapobiec?
Bibliografia
1. Barber J.M., Stokes L.G., Billings D.: Adult and Child Care.
A client approach to nursing, The CV. Mosby Company
Saint Louis 1977.
2. Bower L.F., Bevis O.E.: Fundamentals of nursing practice,
The CV. Mosby Company London 1979.
3. Chen H., Soła J.E., Lillemoe D.K.: Najczęstsze zabiegi chi-
rurgiczne przy łóżku chorego, Urban &. Partner, Wrocław
1997.
4. Ciborowska H., Rudnicka A.: Dietetyka. Żywienie zdrowe-
go i chorego człowieka, PZWL, Warszawa 2000.
5. Ciechaniewicz W. |red.): Pielęniarstwo. Ćwiczenia, PZWL,
Warszawa 2001.
6. Cieśliński L., Łupiński S.: Kompendium żywienia ciężko
chorych, Kutnowskie Zakłady Farmaceutyczne „Polfa",
Łódź 1990.
szawa 1998.
8. Fibak J.: Chirurgia, PZWL, Warszawa 1998.
9. Fibak J.: Chirurgia, PZWL, Warszawa 2001.
10. Góral R.: Chirurgia okrężnicy i odbytnicy, PZWL, Warsza-
wa 1993.
11. Góral R. (red.): Zarys chirurgii, PZWL. Warszawa 1992.
13. Jędrzejewski R.: Chirurgiczne leczenie choroby wrzodowej,
14. Kirschnick O.: Pielęgniarstwo, Urban & Partner, Wrocław
1997.
15. Korczak W. Cezary: Higiena. Podręcznik dla szkół medycz-
nych, PZWL, Warszawa 1998.
16. Kozier B., Erb G.: Techniąues in Clinical Nursing. A nur-
sing Process Approach, Addison-Wesley Publishing Com-
pany 1987.
17. Majewska K., Pertkiewicz M.: Praktyczny poradnik żywie-
nia dojelitowego, Nuwicia 2002.
18. Majewska K., Pertkiewicz M.: Żywienie dojelitowe w pra-
ktyce. Poradnik dla pielęgniarek, Ovita Nutricia 2000.
Część I
Mariusz WysoMńsld, Marzena Porczak
4.4. Odżywianie pzzez przetokę
19. Newton Shafer K., Sawyer J.R., MC Cluskey A.M., Lifgen

Bech E., Phipps W.J.: Pielęgniarstwo w chorobach wewnę-
trznych i chirurgicznych, T. 2, PZWL, Warszawa 1979.
20. Nowy słownik poprawnej polszczyzny, PWN, Warszawa
2000, s. 320.
21. Rowiński W., Dziak A. (red.): Chirurgia dla pielęgniarek,
22. Słownik języka polskiego, T. 2, PWN, Warszawa 1999,
s. 467.
23. Szczygieł B., Socza J. (red).: Żywienie pozajelitowe i dojeli-
towe w chirurgii, PZWL, Warszawa 1994.
24. Szczygieł B., Socha J. (red.): Żywienie pozajelitowe i dojeli-
towe w chirurgii. PZWL. Warszawa 1994.
25. Śliwiński M., Rudkowski W. (red.): Chirurgia kliniczna
i operacyjna, PZWL, Warszawa 1985.
26. Tuszewki M.: Chirurgia przewodu pokarmowego z elemen-
tami pielęgniarstwa, PZWL, Warszawa 1995.
27. Wołynka S.: Pielęgniarstwo ogólne, PZWL, Warszawa
1993.
28. Zahradniczek K. (red.): Wprowadzenie do pielęgniarstwa.
Podręcznik dla średnich szkół medycznych, PZWL, War-
szawa 1999.
230 Tom U
Rozdział 5
POMOC PACJENTOWI
W ZAKRESIE WYDALANIA
H Agnieszka Sadurska
STUDENT POWINIEN:
• umieć przygotować pacjenta do samodzielnego
korzystania z toalety;
• znać sprzęt ortopedyczny, który ułatwia
przemieszczanie się pacjentom z ograniczeniami
w zakresie poruszania się;
• wiedzieć, jak powinna być wyposażona toaleta
i w jakie rozwiązania konstrukcyjne zaopatrzona,
aby była dostosowana do potrzeb pacjentów;
• umieć zapewnić warunki intymności podczas pomocy
pacjentowi w zakresie korzystania z toalety;
• umieć dawać pozytywny przykład poprzez własne
zachowania w tym zakresie;
• umieć podawać basen i/lub kaczkę pacjentowi;
• umieć zadbać o higienę pacjenta po wypróżnieniu;
• umieć określić, czym jest wzdęcie i podać najczęstsze
jego przyczyny;
• umieć przygotować pacjenta fizycznie i psychicznie
do zabiegu założenia suchej rurki do odbytu;
• umieć określić, jaki stan nazywamy zaparciem;
• umieć wymienić najczęstsze przyczyny powstawania
zaparć;
• umieć przedstawić podział, mechanizm powstawania
i objawy zaparć;
• umieć określić współudział pielęgniarki
w diagnozowaniu, leczeniu farmakologicznym
i dietetycznym pacjenta z zaparciem;
Części 231
Agnieszka Sadurska
Pomoc pacjentowi w zakresie wydalania
&%; • umieć wymienić i wyjaśnić, na czym polegają

*^ poszczególne metody wspomagające wydalanie
--jo stolca;
Ą • umieć wymienić cele wykonywania wlewów
j';' *) doodbytniczych;
^Ć : • umieć zdefiniować istotę poszczególnych zabiegów
ri$g dorektalnych;
y • znać zasady obowiązujące podczas wykonywania
k'^ zabiegów dorektalnych;
tfć • znać niebezpieczeństwa grożące pacjentowi podczas
•V • zabiegów, wynikające z nieprzestrzegania zasad;
•V*
:
f£: • umieć zaplanować sposób wykonania zabiegów
'"'.* w zależności od stanu pacjenta;
• 'Ą • umieć dobrać potrzebny sprzęt i środki do wykonania
i£'"5 poszczególnych zabiegów dorektalnych;
|f' ; • znać strukturę czynności zabiegów dorektalnych;
,;£. • rozumieć znaczenie współpracy z pacjentem dla
osiągania skuteczności działania;
umieć przygotować pacjenta psychicznie i fizycznie
do zabiegów dorektalnych;
. -J • umieć respektować indywidualność pacjenta,
^/J zapewnić mu intymność, bezpieczeństwo i wygodę
^.; podczas zabiegów;
•**C • umieć wyjaśnić, co to jest retencja moczu;
.;% • umieć podać najczęstsze przyczyny zatrzymania
.Ą moczu;
* .S • umieć wymienić sposoby postępowania prowokujące
*y;3 wydalenie moczu;
;Ś' • • znać istotę, wskazania i niebezpieczeństwa
•
' •"A* cewnikowania;
..Av
umieć skompletować sprzęt potrzebny do wykonania
zabiegu;
znać strukturę czynności cewnikowania kobiety
i mężczyzny;
rozumieć konieczność przestrzegania zasad aseptyki
i antyseptyki podczas cewnikowania.
232 Tom II
5.1. Stwarzanie warunków

do samodzielnego wydalania
H 5.1.1. Pomoc pacjentowi w samodzielnym
§§§ korzystaniu z toalety
Wydalanie to jedna z podstawowych czynności biologicznych Wydalanie - istota
człowieka, której zaspokajanie jest konieczne do prawidłowego
funkcjonowania organizmu. Jednocześnie jest to czynność, której
funkcje może zaburzyć wiele czynników, m.in.: choroba, hospitali-
zacja, zmiana trybu życia, zmiana pożywienia i inne. Człowiek
swoje potrzeby związane z wydalaniem moczu i stolca chciałby za-
spokajać w odpowiednim dla siebie czasie i miejscu, zachowując
prywatność, intymność oraz chciałby być podczas tych czynności
niezależny od pomocy innych osób.
Wszystkich pacjentów przyjmowanych na oddział pielęgniar- Wsparcie informacyjne
ka powinna zapoznać z jego topografią. Należy wskazać miejsce,
gdzie znajdują się toalety i jak można korzystać z urządzeń sanitar-
nych oraz pomocniczych, szczególnie wtedy gdy nie stanowią one
standardowego wyposażenia toalet, np. bidety, automatyczne mu-
szle sedesowe, przyciski spłuczki wmontowane w ścianę, poręcze,
podnóżki, higieniczne podkładki na deskę sedesową i inne. Takie
wsparcie informacyjne jest wystarczające dla pacjentów, którzy nie
mają kłopotów z przemieszczaniem się i czynnościami w zakresie
samoobsługi. Chorym, którzy mają trudności w utrzymywaniu po-
zycji stojącej, pielęgniarka może ułatwić przemieszczanie się po-
przez wskazanie miejsc w salach, z których jest najbliżej do toalety
oraz asystowanie w czasie przechodzenia do toalety i z powrotem
do sali. Na oddziale nie powinno być progów w drzwiach z koryta-
rza do sal i innych pomieszczeń. Wzdłuż ścian korytarzy należy za-
montować poręcze ułatwiające przytrzymywanie się w czasie cho-
dzenia. Podłogi nie powinny być śliskie i wyścielone matami, chod-
nikami, o które pacjent może się potknąć w czasie chodzenia.
Chorym z ograniczeniami w zakresie funkcjonowania narządu Sprzęt lokomocyjny
ruchu samodzielne przemieszczanie się do toalety może ułatwić
sprzęt lokomocyjny, który stabilizuje chodzenie, tj. kule, laski,
podpórki, balkoniki, umożliwiające podparcie ciała, utrzymanie
równowagi lub odciążenie chorego stawu.
Wózki inwalidzkie pozwalają na samodzielne przemieszczenie
się do toalety osobom nie będącym w stanie samodzielnie chodzić.
Przemieszczanie się pacjenta utrudniać może nieodpowiednie
obuwie. Często stosowane pantofle ranne bez pięt nie będą odpo-
wiednie, ponieważ łatwo spadają ze stóp, mogą być przyczyną po-
Część I 233
Agnieszka Sadurska
5.1. Stwarzanie warunków do samodzielnego wydalania
tknięcia i upadku choregp, który jest mniej sprawny ruchowo. Pożądane

jest stosowanie obuwia sznurowanego, na twardych i płaskich pode-
szwach. Takie obuwie powinno się zalecać chorym, którzy zaczynają
chodzić po dłuższym leczeniu spoczynkowym oraz którzy chodzą jedy-
nie z asystą pielęgniarki lub posługują się sprzętem inwalidzkim. Pacjen-
tom tym często należy pomóc założyć i zawiązać buty.
Wyposażenie wnętrza Toalety na oddziale szpitalnym muszą być funkcjonalne, przy-

toalety stosowane do potrzeb i możliwości ruchowych i lokomocyjnych pa-
cjentów. Powinny być usytuowane w miejscu łatwo dostępnym, naj-
lepiej jeśli sąsiadują z salą osoby niepełnosprawnej. Drzwi do toalety
muszą otwierać się na zewnątrz pomieszczenia i mieć szerokość co
najmniej 0,9 m w świetle ościeżnicy. Powinny być wyposażone w za-
mek, który można otwierać od wewnątrz i z zewnątrz. Na wysokości
klamki należy umieścić poziomy uchwyt, który ułatwi zamykanie
i otwieranie drzwi. Podłoga w toalecie musi być wykonana z mate-
riałów antypoślizgowych, zaś ściany łatwo zmywalnych i nienasiąkli-
wych. Przestrzeń przy sedesie (po obu stronach) powinna wynosić
min. 1,15 m, aby użytkownik samodzielnie był w stanie przemiesz-
czać się z wózka na sedes bocznie lub skośnie. Przestrzeń z przodu mi-
ski sedesowej również powinna wynosić min. 1,15 m, aby umożliwić
bezkolizyjny obrót wózka inwalidzkiego. Samodzielne korzystanie
z toalety ułatwiają zamontowane na ścianie na wysokości około 1 m
od podłogi uchwyty, których ramiona przebiegają równolegle w sto-
sunku do miski sedesowej. Poręcze znacznie ułatwiają siadanie na
muszlę sedesową i wstawanie z niej. Tak zamontowane uchwyty po-
winny być wyposażone w zawiasy, aby mogły być podnoszone (uchy-
lane) i nie stanowiły przeszkody w korzystaniu z toalety innym użyt-
kownikom, np. poruszającym się na wózkach.
Wysokość muszli sedesowej powinna być standardowa

(43 cm). Umożliwia to osobom starszym lub niewysokim posta-
wienie stóp na podłodze podczas korzystania z toalety. Taka wyso-
kość sedesu umożliwia również nasunięcie nad muszlę sedesową
krzesła toaletowego jezdnego i korzystanie z toalety przez pacjen-
tów, którzy są przemieszczani do toalety na takim wózku. Wyso-
kość sedesu może być regulowana poprzez nałożenie podwyższonej
deski o grubości 5, 10 lub 15 cm. Ma to duże znaczenie dla osób,
które przesiadają się z wózka na sedes, bowiem łatwiej wykonywać
tę czynność, gdy krawędź muszli sedesowej znajduje się na tej sa-
mej wysokości co siedzisko wózka. Podwyższona wysokość sedesu
ułatwia korzystanie z niego osobom starszym, mającym trudności
z siadaniem i wstawaniem. Podwyższoną deskę można zakładać
i zdejmować w zależności od potrzeby użytkowników. Podnóżek,
234 Tom II
na którym osoba korzystająca z toalety może oprzeć stopy, umożli-

wia przyjęcie najbardziej dogodnej pozycji (z udami podpierającymi
powłoki brzuszne) ułatwiającej defekację. Ponadto praktyczna jest
podwieszana miska ustępowa. Ułatwia ona podjazd wózkiem,
utrzymanie podłogi w czystości i nie jest narażona na uszkodzenie
przez sprzęt umożliwiający pacjentom przemieszczanie się.
Znacznym ułatwieniem w korzystaniu z toalety i właściwym

utrzymaniu higieny po wydalaniu jest zastosowanie w toaletach od-
działu szpitalnego automatycznych muszli sedesowych przeznaczo-
nych do mycia i suszenia krocza. Jeżeli zastosowanie takich urządzeń
jest niemożliwe, w toaletach powinny znajdować się bidety.
Kabiny toaletowe ze względów wychowawczych muszą być utrzy-
mywane w czystości, być dobrze ogrzane i oświetlone, mieć sprawnie
działającą klimatyzację i możliwość zastosowania w nich odświeżaczy
powietrza niwelujących nieprzyjemne zapachy. Ponadto w toalecie
muszą znajdować się: mydło płynne w dozowniku, automatyczne su-
szarki do rąk lub papierowe ręczniki w pojemniku, zamykane kosze
wyłożone foliowym workiem i urządzenia sygnalizacyjne. Na oddziałach
szpitalnych z jednej miski sedesowej korzysta kilkunastu, a często kilku-
dziesięciu pacjentów. Stosowanie jednorazowych higienicznych serwetek
na deskę sedesową oraz systematyczna dezynfekcja ograniczają szerzenie
się zakażeń drogą kontaktową. Ponadto wyżej wymienione działania
wpływają na zapewnienie komfortu psychicznego podczas korzystania
z toalety, a tym samym na łatwiejsze wydalenie stolca.
5.1.2. Podawanie basenów i kaczek

Cel działania: umożliwienie pacjentowi oddania stolca i/lub Cel podawania
moczu w sytuacji konieczności pozostawania w łóżku. basenu/kaczki
Basen jest to pojemnik, najczęściej metalowy bądź plastikowy,

przeznaczony na wydaliny chorego (ryc. 1).
Ryc. 1. Baseny. A. Dla osób, które mogą utrzymać pozycję siedzącą. B. Dla
pacjentów leżących (za: KozierB., Erb G.: Techniąuesin Clinical Nursing,
Adison-Wesley Publishing Company, California 1987, s. 597)
Części 235
Agnieszka Sadurska
Ryc. 2. Kaczki. A. Kaczka dla mężczyzn. B. Kaczka dla kobiet (za: Koziei
B., Elb G.: Techniąues in Clinical Nursing, Adison-Wesley Publishing
Company, Califoinia 1987, s. 597)
Kaczka jest to spłaszczony pojemnik, metalowy bądź plastiko-
wy o kształcie butelki, przystosowany i przeznaczony do oddawa-
nia moczu. Występuje w dwu rodzajach: wersja dla mężczyzn i wer-
sja dla kobiet (ryc. 2).
Dostępne są również baseny i kaczki jednorazowego użytku, pro-
dukowane z makulatury. Używane są tylko raz, a następnie umiesz-
czane wraz z zawartością w maceratorze odpadów, który przetwarza
odpady na miazgę. Powstała miazga kierowana jest do kanalizacji.
Cały cykl niszczenia i usuwania odpadów trwa około 2 min.
Wskazania do podawania Wskazania do podawania basenu/kaczki:

basenu/kaczki • basen lub kaczkę podaje się pacjentom odczuwającym po-
trzebę oddania moczu i/lub stolca, którzy w czasie pobytu
na oddziale nie mogą z różnych przyczyn korzystać z toalety.
Zasady obowiązujące Zasady obowiązujące przy podawaniu basenów i/lub kaczek:

przy podawaniu basenu/ 1. Chory stale przebywaj ący w łóżku, na okres pobytu w szpitalu,
kaczki powinien mieć wydzielony (tylko dla siebie) basen i kaczkę.
2. Basen, kaczkę należy podawać natychmiast, gdy pacjent o nie prosi.
3. Ciężko choremu pacjentowi basen przed podaniem należy ogrzać
ciepłą wodą (basen powinien być zawsze podany suchy).
4. Choremu, który jest narażony na powstanie odleżyny lub któ-
ry ma odleżynę, część basenu, na której będzie leżał, należy
wyścielić ligniną, flanelą, tetrą w celu odizolowania skóry od
bezpośredniego kontaktu z powierzchnią basenu.
5. Należy zapewnić warunki intymności: pacjentów, którzy mogą
wstać z łóżka poprosić o wyjście z sali, łóżko należy osłonić pa-
rawanem, zamknąć drzwi od sali.
6. Basen należy usuwać, gdy nie jest już potrzebny. Nie wolno
przedłużać pobytu chorego na basenie ponad niezbędną konie-
czność (oddanie moczu i/lub stolca).
7. Nie należy stawiać basenu na podłodze.
236 Tom II
8. Po wyniesieniu basenu lub kaczki należy wywietrzyć salę, za-

pewnić pacjentowi możliwość umycia rąk i podmycia się.
9. Basen lub kaczkę po każdym użyciu i opróżnieniu zawartości
należy moczyć w roztworze środka dezynfekcyjnego (np. Medi-
carine, IncidinPlus, Incidur), umyć pod bieżącą wodą, osuszyć
(albo umieścić w urządzeniu do opróżniania i mycia basenów)
i umieścić na uchwycie przy łóżku pacjenta bądź innym wy-
dzielonym miejscu.
Niebezpieczeństwa (zagrożenia): Niebezpieczeństwa

• zawstydzenie pacjenta, spowodowanie skrępowania w przy- przy podawaniu
padku nieprzestrzegania zasad intymności; basenu/kaczki
• wypadnięcie pacjenta z łóżka, przy braku stosowania zasad
bezpieczeństwa;
• narażenie na powstanie zmian na skórze, gdy chory zbyt
długo pozostaje na basenie;
• narażenie pacjenta na zakażenie, przy braku stosowania za-
sad higieny;
• zamoczenie bielizny osobistej i pościelowej pacjenta przez
zbyt późne podanie kaczki lub niewłaściwe podłożenie base-
nu.
Podawanie basenu
STRUKTURA. CZYNNOŚCI Podawanie basenu

- basen umieszczony w uchwycie przy łóżku pacjenta,
- papier toaletowy lub lignina,
- przybory do mycia: mydło, myjka, miska,
- rękawiczki,
- krem ochronny do skóry, np. Menalind professional.
2. Przyniesienie sprzętu i ustawienie w dostępnym miejscu:
• ustawienie tacy na, stoliku przyłóżkowym,-
• ustawienie krzesła po prawej stronie, w nogach łóżka.
3. Zapewnienie choremu warunków intymności:
• poproszenie o opuszczenie sali tych pacjentów, którzy
mogą chodzić;
• osłonięcie łóżka parawanem;
• zamknięcie drzwi do sali.
Części 237
Agnieszka Sadurska
c. Przygotowanie pacjenta:
1. Pomoc w przyjęciu pozycji na plecach z odwiedzionymi
i zgiętymi w stawach kolanowych kończynami.

1. Nałożenie rękawiczek.
2. Zajęcie pozycji po stronie prawej łóżka.
3. Odłożenie prawego, bliższego brzegu kołdry na wierzch
górnego przykrycia.
4. Pomoc pacjentowi w zdjęciu spodni od piżamy lub podsu-
nięciu koszuli ku górze, spod pośladków.
5. Wyjęcie basenu z uchwytu przy łóżku.
6. Zdjęcie pokrywy basenu i położenie jej w nogach łóżka
pod materacem.
7. Położenie basenu w zasięgu ręki, tj. na krześle lub na ma-
teracu w nogach łóżka.
8. Podłożenie basenu:
w pozycji na wznak - pacjent ugina nogi w stawach bio-
drowych i kolanowych, kolana odwodzi na bok, mocno
opiera się na stopach i unosi pośladki. Pielęgniarka lewą
rękę podkłada pod część lędźwiową pleców pacjenta, po-
maga mu unieść w górę pośladki, prawą ręką wsuwa - po-
między udami chorego - basen pod pośladki (ryc. 3).
Ryc. 3. Sposób podkładania basenu pacjentowi, który po podparciu się na

stopach może unieść pośladki [za: Ciechaniewicz W. (red.): Pielęgniar-
stwo. Ćwiczenia, PZWL, Warszawa 2001, str. 684]
• w pozycji na wznak z użyciem podnośnika - jeżeli pacjent
nie jest w stanie unieść pośladków, pielęgniarka musi za-
stosować podnośnik, aby unieść pośladki pacjenta
i podłożyć basen,-
• w pozycji na boku - pacjent leży na lewym boku. Pielęg-
niarka lewą ręką przykłada basen do pośladków pacjen-
ta, prawą chwyta za lewe biodro chorego, powoli prawą
ręką obraca pacjenta w prawą stronę, lewą ręką przytrzy-
238 Tom II
muje basen, aby nie zmienił on swojego położenia (ryc.

4).
Ryc. 4. Sposób podkładania basenu pacjentowi, który nie może unieść po-
śladków (za: Koziei B., Erb G.: Techniąues in Clinical Nursing. Adi-
son-Wesley Publishing Company, California 1987, s. 599)
9. Pomoc pacj entowi w przyj ęciu właściwej dla niego pozycj i
do wypróżnienia:
• leżącej - pielęgniarka pod część lędźwiową kręgosłupa
chorego podkłada zwinięty w rulon ręcznik lub małą po-
duszkę;
• siedzącej - pielęgniarka podnosi wezgłowie łóżka, barier-
ki boczne przy łóżku, pomaga pacjentowi przyjąć pozycję
siedzącą.
10. Pozostawienie w zasięgu ręki pacjenta papieru toaletowe-
go i dzwonka alarmowego.
11. Opuszczenie sali; jeżeli pacjent wymaga pomocy, np. podtrzy-
mywania w pozycji siedzącej, pielęgniarka postaje przy nim.
12. Przyjście na salę po wezwaniu dzwonkiem przez pacjenta
lub po 5-10 min.
13. Wyjęcie basenu spod pośladków chorego:
• z pozycji siedzącej - pielęgniarka pomaga pacjentowi
przyjąć pozycję leżącą, opuszcza wezgłowie łóżka, składa
barierki łóżka;
• jeżeli pacjent po wydaleniu stolca nie jest w stanie samo-
dzielnie oczyścić szpary pośladkowej, czynność tę wyko-
nuje pielęgniarka (zawsze od strony krocza w kierunku
kości krzyżowej), zużyty papier wrzuca do basenu;
• z pozycji leżącej - pacjent ugina nogi w stawach biodro-
wych i kolanowych, mocno opiera się na stopach i unosi
pośladki. Pielęgniarka lewą rękę podkłada pod część lędź-
wiową pleców pacjenta, pomaga mu unieść w górę po-
śladki (lub używa do tego podnośnika), prawą ręką wysu-
wa - pomiędzy udami chorego - basen.
14. Nakrycie basenu pokrywą.
15. Zaniesienie basenu do łazienki.
16. Sprawdzenie zawartości basenu, zwrócenie uwagi na
kształt stolca, barwę, zapach.
Część I
Agnieszka Sadurska
17. Umieszczenie basenu w urządzeniu do mycia basenów.

Zaniesienie czystego basenu do sali pacjenta i umieszcze-
nie go w uchwycie przy łóżku.
18. Przygotowanie miski z ciepłą wodą.
19. Postawienie miski na krześle lub po zabezpieczeniu ręcz-
nikiem pościeli przed zamoczeniem - na łóżku pacjenta.
20. Podanie mydła do umycia rąk lub umycie rąk choremu.
21. Podanie ręcznika lub wysuszenie rąk choremu.
22. Postawienie miski na krześle na wysokości kolan pacjenta.
23. Pomoc pacjentowi w przyjęciu pozycji na boku.
24. Odłożenie prawego, dłuższego brzegu kołdry na wierzch
górnego przykrycia.
25. Podmycie pacjenta: ułożenie ręcznika wzdłuż pośladków cho-
rego tak, aby chronić pościel przed zamoczeniem, zmoczenie
myjki w wodzie, namydlenie, zmywanie szpary pośladkowej
i pośladków od strony krocza w kierunku kości krzyżowej.
26. Osuszenie ręcznikiem pośladków pacjenta, posmarowa-
nie kremem ochronnym, np. Menalind professional. Po-
wieszenie ręcznika u wezgłowia łóżka.
27. Pomoc pacjentowi w nałożeniu spodni od piżamy lub wy-
sunięciu koszuli spod pośladków.
28. Pomoc pacjentowi w przyjęciu wygodnej pozycji.

1. Schowanie mydła do szafki chorego.
2. Zaniesienie miski do łazienki: wylanie wody, dezynfekcja
miski (czas dezynfekcji zależy od użytego środka), mycie
i osuszenie miski, odłożenie jej na miejsce.
4. Odstawienie krzesła w umówione miejsce lub zgodnie
z życzeniem pacjenta.
5. Otworzenie okna.
6. Zabranie tacy i opuszczenie sali, odłożenie myjki do de-
zynfekcji i prania (jednorazowe - wyrzucenie do kosza).
7. Zdezynfekowanie i umycie tacy, odłożenie jej na miejsce.
1. Zdjęcie rękawiczek i wyrzucenie ich do kosza.
3. Odnotowanie wypróżnienia na karcie chorego.
240 Tom II
4. Odnotowanie ewentualnych zauważonych zmian stolca

w dokumentacji pacjenta.
5. Zgłoszenie zmian lekarzowi.
U l Podawanie kaczki
STRUKTURA CZYNNOŚCI Podawanie kaczki

B. Przygotowanie sprzętu, materiału, otoczenia:
kaczka,
- papier toaletowy lub lignina,
- przybory do mycia: mydło, miska, ręcznik,
- rękawiczki,
- płat ligniny.
• nieodkrywanie pacjenta więcej niż to konieczne.
1. Pomoc pacjentowi w ułożeniu się na wznak lub przyjęciu
pozycji siedzącej.

2. Podanie kaczki:
• chory korzysta z kaczki samodzielnie - pielęgniarka wyj-
muje kaczkę z uchwytu przy łóżku, stawia ją na materacu
łóżka w zasięgu ręki pacjenta, zostawia papier toaletowy,-
• chory nie może samodzielnie skorzystać z kaczki - pielę-
gniarka wyjmuje kaczkę z uchwytu przy łóżku, stawia ją
na materacu w nogach łóżka, pomaga pacjentowi ugiąć
nogi w stawach biodrowych i kolanowych, z kolanami od-
wiedzionymi na bok:
- u kobiet podsuwa kaczkę w ten sposób, aby przy od-
dawaniu moczu nie zamoczyło się prześcieradło,
- u mężczyzn prącie wkłada do otworu kaczki i pod-
Część I
Agnieszka Sadurska
5.1. Stwarzanie •warunków do samodzielnego wydalania
suwa bliżej krocza, aby mocz nie wydostawał się

z butelki (ryc. 5).
Ryc. 5. Sposób podawania kaczki mężczyźnie (za: RamboJ.B., WoodL.A.:

Nursing SkUls for Clinical Piacńce, W.B. Sandeis Company, Philadelphia
1982, s. 493)
3. Pozostawienie dzwonka w zasięgu ręki chorego.

4. Przyjście do sali po wezwaniu przez pacjenta lub po 5 mi-
nutach od momentu opuszczenia sali.
5. Odwinięcie brzegu kołdry do góry.
6. Wyjęcie kaczki.
7. Osuszenie krocza ligniną, jeżeli pacjent nie może tej czyn-
ności wykonać samodzielnie (włożenie ligniny do otworu
kaczki).
8. Przykrycie kaczki płatkiem ligniny, zabezpieczenie spe-
cjalną zatyczką i wyniesienie do łazienki.
9. Określenie ilości i barwy moczu, opróżnienie kaczki z za-
wartości, opłukanie czystą wodą, zanurzenie jej w misce
z płynem dezynfekcyjnym, płukanie pod bieżącą wodą,
osuszenie, odstawienie na miejsce.
10. Powrót na salę.
11. Nalanie ciepłej wody do miski - jeżeli pacjent samodziel-
nie osuszył okolicę krocza po oddaniu moczu.
12. Postawienie miski na krześle.
13. Podanie pacjentowi mydła i umożliwienie umycia rąk.
14. Podanie ręcznika, aby pacjent mógł wytrzeć dłonie.
15. Pomoc w przyjęciu dogodnej pozycji.

1. Zawieszenie ręcznika na poręczy przy wezgłowiu łóżka.
2. Włożenie mydła do szafki chorego.
4. Zaniesienie miski do łazienki, wylanie z niej wody, opłuka-
nie pod bieżącą wodą, włożenie do miski z płynem dezynfe-
242 Tom II
kującym (np. Medicarine, Incidin Plus, Incidur), umycie

miski, osuszenie i odłożenie na miejsce.
2. Umożliwienie choremu odpoczynku przez zapewnienie
ciszy i spokoju.
3. Jeżeli prowadzony jest bilans płynów, odnotowanie w do-
kumentacji ilości wydalonego moczu.
5.2. Wybrane metody wspomagania

wydalania gazów
Uf 5.2.1. Stosowanie suchej rurki doodbytniczej
Wzdęcie (meteoryzm, bębnica) - powiększenie obwodu brzucha Wzdęcie
spowodowane gromadzeniem się w jelitach gazów powstających
w wyniku rozkładu bakteryjnego resztek pokarmowych.
W warunkach fizjologicznych wzdęcia występują przy diecie
bogatej w błonnik, gdy usuwanie gazów nie nadąża za ich wytwa-
rzaniem. W warunkach patologicznych występują w niestrawności
fermentacyjnej, w chorobach przewodu pokarmowego, np. w cho- Regulacja, powstawanie
robach trzustki, pęcherzyka żółciowego, niedrożności jelit (stan za- i usuwanie gazów
grażający życiu). Wzdęcia pojawiają się także przy zaparciach, zwol- w przewodzie
nieniu lub porażeniu ruchu robaczkowego jelit, np. po operacji na
skutek działania leków anestetycznych. Na wzdęcia cierpią rów-
nież pacjenci z niewydolnością krążenia, ponieważ zastój krwi
w krążeniu dużym upośledza wchłanianie gazów z jelit. Wzdęcia
mogą być wyrazem odczynu alergicznego po zjedzonym pokarmie,
jeżeli organizm jest na niego uczulony.
W całym przewodzie pokarmowym znajduje się około 1 litr ga-

zów. Skład gazów zależy od rodzaju przyjmowanej diety. Ilość ga-
zów wzrasta przy diecie mlecznej, obfitującej w mięso, warzywa
strączkowe, błonnik. Dużym źródłem gazów w przewodzie pokar-
mowym jest połknięte powietrze podczas jedzenia. Gazy z przewo-
du pokarmowego są usuwane dzięki odbijaniu, przez wchłanianie
do krwi i uwalnianie ich drogą do płuc oraz przez odbyt.
Część I 243
Agnieszka Sadurska
5.2. Wybrane metody wspomagania wydalania gazów
Wzdęcia należy usuwać nie tylko z powodu dolegliwości bólo-

wych i złego samopoczucia pacjenta. Wzdęte jelita czy żołądek uci-
skają przeponę, powodując jej wysokie ustawienie. Upośledza to za-
równo oddychanie, jak i czynność serca. Ponadto nadmiernie gro-
madzące się gazy w przewodzie pokarmowym upośledzają przepływ
krwi przez naczynia błony śluzowej jelit, hamując wchłanianie ga-
zów do krwi. Powstaje w ten sposób błędne koło - efekt końcowy na-
sila przyczynę.
Objawy wzdęcia Objawy wzdęcia:

• powiększenie obwodu brzucha;
• napięcie powłok brzusznych;
• ból brzucha;
• niemożność wydalenia gazów i treści płynnej zbierającej się
w odbytnicy.
UWAGA! Pacjenta, u którego występują wzdęcia zawsze powi-

nien zbadać lekarz. Takie same objawy, jakie pojawiają się przy
wzdęciach, mogą towarzyszyć stanom zagrażającym życiu pacjenta
(np. zapalenie wyrostka robaczkowego, zapalenie otrzewnej, skręt
jelit).
Założenie suchej rurki doodbytniczej
Cel i istota zabiegu Cel zabiega: ułatwienie odejścia nagromadzonych gazów.

założenia suchej rurki
doodbytniczej Istota zabiega: wprowadzenie do odbytnicy kanki dorektalnej
w celu rozwarcia zwieracza odbytu.
Wskazania do założenia Wskazania:

suchej rurki • niemożność wydalenia gazów i treści płynnej gromadzących
doodbytniczej s i ę w odbytnicy.
Zasady obowiązujące Zasady:

podczas zakładania i . Zabieg należy wykonywać po konsultacji z lekarzem.
suchej rurki 2. Obowiązuje przygotowanie pacjenta fizyczne i psychiczne
doodbytniczej d o zabiegu.
3. Przestrzeganie zasad reżimu sanitarnego.

4. Rozmiar kanki należy dobierać do warunków anatomicz-
nych pacjenta i stanu zwieracza odbytu.
244 Tom U
5. Kankę trzeba zakładać zawsze po uprzednim zastosowa-

niu środków poślizgowych, np. wazeliny lub znieczu-
lających, np. lignocaina 2% żel.
• spowodowanie zawstydzenia pacjenta; zabiegu zakładania
• mechaniczne uszkodzenie śluzówki odbytu; j U C h h' rU-rk'
• uszkodzenie funkcji zwieracza odbytu;
• wprowadzenie infekcji;
• ból, krwawienie z odbytu.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Założenie suchej rurki

I. Czynności przygotowawcze doodbytniczej - struktura
1. Skompletowanie zestawu:
jałowa kanka,
- wazelina na jałowym gaziku,
lignina
- plaster, nożyczki,
miska nerkowata,
- rękawiczki,
- kaczka, butelka, worek z odpowietrzaczem lub inny
pojemnik z roztworem nadmanganianu potasu,
podkład (jednorazowy lub płócienny i gumowy).
• nieodkrywanie pacjenta więcej niż to konieczne.
1. Poinformowanie pacjenta o istocie, celu, sposobie wyko-
nania zabiegu oraz pozycji podczas przeprowadzania za-
biegu i konieczności rozluźnienia pośladków w czasie
wprowadzania kanki.
2. Uzyskanie zgody pacjenta na wykonanie zabiegu.
3. Ułożenie pacjenta w dogodnej pozycji:
• na lewym boku (nogi ugięte w stawach biodrowych i kola-
nowych);
• na plecach (pod okolicę lędźwiową podkłada się małą po-
duszkę).

Część I 245
Agnieszka Sadurska
5.2. Wybrane metody wspomagania wydalania gazów
2. Podłożenie dodatkowego podkładu w celu zabezpieczenia

bielizny pościelowej przed zabrudzeniem.
3. Wysunięcie koszuli spod pośladków pacjenta lub zdjęcie
spodni od piżamy.
4. Odwinięcie dłuższego brzegu kołdry do góry.
5. Otworzenie jałowej kanki dorektalnej.
6. Nawazelinowanie zaokrąglonego końca kanki.
7. Włożenie lejkowatego końca kanki do kaczki.
8. Postawienie we właściwym miejscu kaczki z płynem:
• w pozycji pacjenta na boku - poniżej pośladków na wyso-
kości ud chorego;
• w pozycji grzbietowej chorego - pomiędzy udami pacjen-
ta.
9. Włożenie nawazelinowanego końca kanki do odbytnicy
na głębokość około 4-5 cm:
• w pozycji na boku pacjenta - lewą ręką podtrzymanie do
góry prawego pośladka pacjenta, prawą ręką ruchem ob-
rotowym wsuwanie kanki do odbytu;
• w pozycji na plecach - trzymanie kanki w prawej ręce,
włożenie kanki do odbytu „po palcu", tj. przesunięcie pal-
cem wskazującym po szparze pośladkowej i wsunięcie
kanki w miejscu, gdzie wyczuwa się odbyt.
10. Przymocowanie plastrem kanki do pośladka, jeżeli kanka
się wysuwa.
11. Przykrycie pacjenta.
12. Pozostawienie kanki w odbytnicy na 15-30 min.
13. Opuszczenie sali, zabranie tacy, zdjęcie rękawiczek, umy-
cie rąk.
14. W czasie trwania zabiegu sprawdzanie jego skuteczności:
• wysłuchanie odgłosu wydobywających się gazów przez
płyn w kaczce,-
• zmniejszenie napięcia powłok brzusznych;
• zmniejszenie dolegliwości bólowych;
• poprawa samopoczucia chorego.
15. Powrót na salę po upływie czasu trwania zabiegu.
16. Przyniesienie na tacy miski nerkowatej, rękawiczek i lig-
niny.
17. Postawienie tacy na stoliku przyłóżkowym.
18. Nałożenie rękawiczek.
19. Odłożenie wzdłuż wierzchniego przykrycia.
20. Wyjęcie kanki z odbytnicy przez ligninę.
21. Odstawienie kaczki z kanką na tacę.
22. Wyjęcie kanki z kaczki i odłożenie do miski nerkowatej.
246 Tom II
23. Wyjęcie dodatkowego podkładu i odłożenie na tacę.

24. Wysunięcie koszuli spod pośladków pacjenta lub założe-
nie spodni od piżamy.

2. Wyniesienie tacy z przyborami.
3. Wylanie zawartości kaczki, zdezynfekowanie, opłukanie
wodą, umycie, wysuszenie i odstawienie na miejsce (półkę
lub uchwyt przy łóżku pacjenta).
4. Opróżnienie miski nerkowatej, zdezynfekowanie, umy-
cie, osuszenie i odstawienie na miejsce.
5. Odłożenie podkładu do prania (jednorazowego do spale-
nia).
6. Zdezynfekowanie tacy, umycie, wysuszenie i odstawienie
na miejsce.
2. Odnotowanie wykonanego zabiegu i jego skuteczności
w dokumentacji pielęgniarskiej.
UWAGA! Zamiast kaczki na mocz można użyć pojemnika,

butelki lub worka z odpowietrzaczem wypełnionych roztworem
nadmanganianu potasu. Zawiesza się je na brzegu łóżka. Jeżeli
kanka dorektalna jest krótka, można przedłużyć ją plastykowym
drenem, którego koniec zanurza się w roztworze KMnO4.Dostępne
są również fabrycznie przygotowane jednorazowe zestawy do od-
prowadzania nagromadzonych gazów z odbytnicy.
Część I
Agnieszka Sadurska
5.3. Wybrane metody wspomagania wydalania kału
5.3. Wybrane metody wspomagania

wydalania kału
UJ 5.3.1. Podstawy wspomagania wydalania kału
Wyjaśnienie pojęcia U zdrowych ludzi częstość defekacji waha się od 3 dziennie do 3
zaparcie stolca w tygodniu. W ocenie funkcji wydalniczej przewodu pokarmowego
należy zawsze wziąć pod uwagę ilość stolca, jego konsystencję,
łatwość, z jaką jest wydalany oraz ogólne samopoczucie pacjenta. Je-
żeli stolec jest wydalany rzadziej niż prawidłowo (np. rzadziej niż co
drugi dzień), w małych ilościach, o konsystencji nadmiernie twardej
i z dużym wysiłkiem, taki stan określany jest jako zaparcie stolca.
Przyczyny zaparć Przyczyny zaparć można podzielić na kilka grup:

1. Czynniki dietetyczne - mała podaż błonnika, płynów, węglo-
wodanów.
2. Zmiana warunków życia (unieruchomienie, tłumienie parcia
na stolec, hospitalizacja, podróż).
3. Przyjmowane leki lub toksyny (opiaty, antycholinergiczne, psy-
chotropowe i inne, także arsen, ołów i rtęć).
4. Występowanie zaparć w przebiegu innych chorób:
a) układu dokrewnego (niedoczynność tarczycy, nadnerczy,
przysadki mózgowej);
b) przemiany materii (hiperkalcemia, hipokaliemia, hipo-
magnezemia, mocznica, cukrzyca, amyloidoza, porfiria);
c) układu nerwowo-mięśniowego (choroby nerwów obwodo-
wych, uszkodzenie rdzenia kręgowego, stwardnienie roz-
siane, choroba Parkinsona, jelito olbrzymie);
d) choroby psychiczne [anorexia nerwosa, depresje endogen-
ne, schizofrenia);
e) kolagenozy.
5. Nieprawidłowości w okolicy odbytnicy (zwężenie odbytu,
uchyłek odbytnicy, szczelina odbytu i inne).
6. Występowanie silnego bólu (kolka nerkowa i wątrobowa, zapa-
lenie przydatków).
Rodzaje zaparć Ze względu na przyczynę powstawania, zaparcia dzielimy na:

• pierwotne (idiopatyczne) - zaburzenie czynności ruchowej
jelita grubego: należy tu zaliczyć tzw. zaparcie nawykowe,
które jest wywołane nieprawidłowymi nawykami i przyzwy-
czajeniami;
248 Tom II
• wtórne - powodem ich są zmiany anatomiczne, zaburzenia

metaboliczne lub choroby organiczne (wyjątek stanowią za-
parcia występujące podczas ciąży).
Zaparcia występują w przebiegu upośledzenia (zaburzeń) pro- Mechanizm zaparć

cesu defekacji (trudności lub brak możliwości wydalenia stolca) lub
nieprawidłowej (zaburzonej) czynności motorycznej jelit, wyra-
żającej się albo nadmiernym skurczem {zaparcie spastyczne), albo
też atonią mięśniówki gładkiej jelita [zaparcie atoniczne).
Najczęściej (w 75% przypadków) zaburzenia procesu defekacji

powstają w związku z zanikiem czucia parcia na stolec. Dzieje się
tak u osób, które świadomie powstrzymują się od konieczności wy-
próżnienia z powodu kłopotu ze znalezieniem toalety, niechęci do
korzystania z brudnych ubikacji, niemożności opuszczenia w da-
nym momencie stanowiska pracy. Zalegający kał jest przyczyną
postępującego rozszerzenia odbytnicy i utraty zdolności odpowie-
dzi na fizjologiczne bodźce mechaniczne. Taki sam mechanizm
prowadzi do zaparć w przypadku zalegania kału niewydalonego
w całości w związku z wadliwą postawą defekacyjną (pozycja leżąca
podczas wydalania, wysoki sedes), osłabieniem tłoczni brzusznej
i krocza (otyłość, wieloródki, siedzący tryb życia, stan ogólnego wy-
niszczenia), a także często stosowanych lewatyw.
O zaparciu mówimy gdy stolec jest wydalany rzadziej niż pra- Objawy zaparć
widłowo (np. rzadziej niż co drugi dzień), w małych ilościach, o kon-
systencji nadmiernie twardej i z dużym wysiłkiem. Oprócz tego, w za-
leżności od rodzaju zaparcia, chorzy zgłaszają różne dolegliwości.
Zaparcie atoniczne - chorzy skarżą się na uczucie pełności w ja-
mie brzusznej, brak apetytu, bóle i zawroty głowy, przykry smak
w jamie ustnej, odbijanie, bicie serca, ogólne osłabienie, przygnębie-
nie, spadek wydajności pracy. Objawy te są pochodzenia odruchowe-
go, a przyczyną je wywołującą są bodźce wychodzące z rozciągniętej
ściany prostnicy. Po opróżnieniu prostnicy objawy ustępują.
Badaniem fizykalnym stwierdza się zwykle wiotkie powłoki
brzuszne. Badanie brzucha nie sprawia bólu. Stolec jest zagęszczo-
ny, gruby i wydalany z trudnością.
Zaparcie spastyczne - chorzy skarżą się na bóle kolkowe
o zmiennej lokalizacji, pojawiające się zwykle w około pół godziny
po jedzeniu. Brzuch jest wzdęty. Ból i wzdęcie ustępują po oddaniu
stolca lub gazów. Oddawany kał uformowany jest w postaci
małych, okrągłych lub wąskich kawałków.
Zaparcia pogarszają jakość życia osoby, u której występują, Powikłania zaparć

mogą także stać się przyczyną powikłań groźnych dla zdrowia i ży-
Część / 249
Agnieszka Sadurska
cia chorego. Długotrwałe zaparcie prowadzi do wtórnych zmian

nieżytowych błony śluzowej jelita grubego, a nawet owrzodzeń od-
leżynowych. Wzmożone działanie tłoczni brzusznej podczas wyda-
lania zapartego stolca usposabia do przepukliny rozworu przełyko-
wego przepony, a u ludzi starszych sprzyja wynaczynieniom móz-
gowym. Niebezpieczne jest silne parcie podczas wypróżniania
u osób, które przebyły zawał serca. Częstym powikłaniem prze-
wlekłego zaparcia są guzy krwawnicze i rozpadliny odbytu. Zmiany
ciśnienia w jamie brzusznej mogą powodować oderwanie się mate-
riału zatorowego w układzie żył u osób z zakrzepicą żył głębokich
i powodować zator.
Zbieranie wywiadu Zebranie dokładnego wywiadu chorobowego u pacjentów cier-
chorobowego piących na zaparcia oraz analiza zebranych danych umożliwi pielęgnia-
rce postawienie diagnozy pielęgniarskiej oraz zaplanowanie działań
przywracających prawidłowe wydalanie stolca. Zbierając wywiad od pa-
cjenta należy zwrócić szczególną uwagę na kolejne elementy:
1. Czas pojawienia się pierwszych zaparć - dzieciństwo, wiek
dojrzały, inne.
2. Główne dolegliwości (częstość oddawania stolca, jego konsy-
stencja, kształt, wysiłek konieczny do wypróżnienia, uczucie
całkowitego czy niepełnego wypróżnienia).
3. Objawy towarzyszące (bóle brzucha, śluz, krew w stolcu, bie-
gunki występujące na przemian z zaparciami).
4. Sposób odżywiania się (ilość spożywanych pokarmów boga-
tych w błonnik, podaż płynów oraz częstość spożywania
posiłków).
5. Rodzaj przyjmowanych leków (opiaty, leki przeciwpadaczko-
we, neuroleptyki, diuretyki i inne). Środki przeczyszczające,
które mogą nasilać zaparcia przez przewlekłą utratę wody i ele-
ktrolitów, a dodatkowo poprzez uszkodzenie komórek zwojo-
wych (glikozydy antrachinonowe).
6. Tryb życia (mała aktywność fizyczna, unieruchomienie,
tłumienie parcia na stolec, pośpiech w toalecie).
7. Jak pacjent dotychczas radził sobie w likwidowaniu zaparć?
i | 5.3.2. Dieta
Stosowanie diety Planując dietę, należy wziąć pod uwagę charakter zaparcia.
Dieta w zaparciu W zaparciu atonicznym stosuje się dietę bogatoresztkową.
atonicznym Dieta bogatoresztkową jest pochodną żywienia racjonalnego ludzi
zdrowych. Różnica polega na tym, że w diecie bogatoresztkowej
zwiększa się dostarczanie do organizmu włóknika roślinnego.
250 Tom II
Błonnik pokarmowy zwiększa objętość mas kałowych, wiąże wodę

i przez mechaniczne drażnienie przyspiesza pasaż jelitowy.
Dla skutecznego pobudzenia jelit potrzeba od 90-100 mg błon-
nika na kilogram masy ciała dziennie, co oznacza konieczność
spożycia np. dla pacjenta ważącego 60 kg około 6 g błonnika
dziennie. Należy bezwzględnie pamiętać o tym, że do wyzwolenia
działania błonnika pokarmowego niezbędna jest woda. Dlatego ko-
nieczne jest wypijanie minimum 2-3 litrów płynów (woda, napoje,
kompoty, zupy) na dobę.
Podstawowym wymogiem leczenia dietetycznego zaparć jest
regularne spożywanie posiłków (4-5 razy w ciągu dnia). Jest to nie-
zbędne do pobudzenia perystaltyki jelit.
Znaczna ilość włóknika roślinnego znajduje się w nastę-
pujących produktach:
• produkty zbożowe: otręby, kasza gryczana, jęczmienna, płat-
ki owsiane, kasza jaglana, kiełki pszeniczne;
• warzywa: karczochy, brukselka, brokuły, marchew, buraki,
szpinak, sałata, pietruszka, seler, rabarbar, zielony groszek,
fasola, kapusta, kukurydza, soja, ziemniaki, kapusta kiszona;
• owoce: wszystkie owoce świeże, mrożone i suszone (szcze-
gólnie suszone śliwki i figi).
Najwięcej błonnika spośród wymienionych środków spożyw-
czych zawierają otręby zbożowe. Dzienna ich podaż w diecie po-
winna wynosić od 1 do 3 łyżek. Mogą być podawane z surówkami,
jogurtem, pastami do pieczywa, potrawami mielonymi. Spoży-
wając je, należy uwzględnić w diecie większą podaż produktów za-
wierających wapń, magnez i żelazo lub ich suplementację, bowiem
otręby zawierają kwas fitynowy, który upośledza wchłanianie tych
pierwiastków. Jelita, które od lat otrzymywały małe porcje błonni-
ka, należy stopniowo przyzwyczajać do zwiększonej jego ilości
w pożywieniu, ponieważ przy nagłym zwiększeniu mogą wystąpić
przejściowe działania niepożądane, takie jak wzdęcia, nudności
i lekkie bóle brzucha.
Ponadto na pobudzenie perystaltyki jelit korzystnie wpływają:
• chłodne płyny: woda, woda gazowana, kefir, mleko, jo-
gurt, kompot z suszonych śliwek,
• tłuszcz: masło, oliwa z oliwek.
Przy zaparciach o charakterze atonicznym w diecie należy
ograniczyć potrawy, które obniżają perystaltykę jelit, tj. kluski, pie-
czywo białe, ryż, kasza manna, mąka ziemniaczana, ciastka z kre-
mem, mocna herbata, czarne jagody, suche pożywienie, kakao, cze-
kolada, czerwone wino, kleik.
Część I
Agnieszka Sadurska
Dieta w zaparciu Leczenie dietetyczne w zaparciu spastycznym ma na celu zmniej-

spastycznym szenie skłonności do stanów kurczowych jelit. Spożywane pokarmy nie
mogą wywoływać mechanicznego, chemicznego ani termicznego pod-
rażnienia jelit. Jednocześnie dieta powinna dostarczyć odpowiednich
składników pokarmowych, aby zwiększyć objętość mas kałowych, by
skurcze ścian okrężnicy nie odbywały się przy pustym jelicie. W diecie
zaleca się zwiększenie podaży produktów zawierających cukier,
zwłaszcza mleczny, miód, kwasy organiczne, gdyż wzmagają procesy
fermentacyjne w jelitach. Błonnik podaje się w ograniczonych ilo-
ściach w postaci warzyw gotowanych (puree z ziemniaków, marchwi,
szpinaku, zielonego groszku, szparagów, owoców: bananów, pomara-
ńczy), drobno startych surówek z warzyw i owoców. Z diety należy
wykluczyć ostre przyprawy, zimne napoje, kawę, herbatę, alkohol, po-
trawy smażone, konserwy, chleb razowy, kapustę, groch, fasolę, bób,
cebulę, sałatę, ogórki, czereśnie. Należy ograniczyć białko zwierzęce,
ponieważ wzmaga kurcze jelit, zastąpić je białkiem roślinnym oraz
białkiem zawartym w produktach nabiałowych.
Przykład jadłospisu Przykład jadłospisu na dietę bogatoresztkową (wg Ciborow-

w zaparciu atonicznym ska H., Rudnicka A., 2000, s. 222) stosowaną w zaparciu atonicz-
nym:
Na czczo:
- Vi szklanki chłodnej wody przegotowanej z miodem
lub 8 namoczonych suszonych śliwek.
I śniadanie:
- zupa mleczna z płatkami owsianymi,
pieczywo razowe z masłem,
- ser twarogowy, pomidor, herbata owocowa.
II śniadanie:
- słaba kawa prawdziwa ze śmietanką,
- pieczywo chrupkie z margaryną i powidłami,
- pomarańcza.
Obiad:
barszcz czerwony czysty w filiżance,
- wołowina w sosie, ziemniaki puree, warzywu gotowane,
surówka z zieleniny z majonezem,
- jogurt lub lody owocowe z waflami.
Kolacja:
galaretka z kurczaka,
chleb graham z masłem,
- surówka z papryki,
- herbata z mięty.
Przed snem:
- siemię lniane z mlekiem.
252 Tom II
Przykład jadłospisu w zaparciu spastycznym (wg Ciborow- Przykład jadłospisu

ska H., Rudnicka A., 2000, s. 311): w zaparciu spastycznym
Na czczo:
- napój z soku owocowego i wody mineralnej z mio-
dem lub 8 namoczonych suszonych śliwek.
I śniadanie:
- herbata z mlekiem,
- pieczywo pszenne z masłem i twarożkiem.
II śniadanie:
- bulka z masłem,
- sałatka jarzynowa,
herbata ziołowa.
Obiad:
- sok owocowo-warzywny przed posiłkiem,
- botwinka z ziemniakami,
- makaron nitki z mięsem,
- kompot z jabłek.
Podwieczorek:
mus owocowy.
Kolacja:
- 1 łyżeczka siemienia lnianego (popić wodą),
kasza krakowska z gotowaną jarzynką, zsiadłe mleko.
5.3.3. Kinezyterapia
W zwalczaniu i profilaktyce zaparć ważną rolę odgrywa ruch. Ćwiczenia fizyczne
Wskazany jest ruch na świeżym powietrzu w formie: spacerów
(co najmniej pół godziny dziennie), wędrówek oraz uprawianie
sportów (tenis, wioślarstwo, jazda konna, pływanie) i ćwiczenia
gimnastyczne. Wspomagające jest także stosowanie masażu
brzucha.
Czas, intensywność i dobór ćwiczeń ruchowych zależą od
wieku i stanu zdrowia. Ćwiczenia fizyczne mają za zadanie
wzmocnienie mięśni wchodzących w skład tłoczni brzusznej i po-
budzenie perystaltyki jelit. Wskazane są również ćwiczenia ogól-
norozwojowe i oddechowe. U pacjentów, którzy mają zaparcia
o charakterze spastycznym, uprawianie sportu i ćwiczenia fizycz-
ne powinny być ograniczone, aż do ustąpienia objawów stanu
skurczowego. Poniżej zamieszczono kilka przykładów ćwiczeń
wzmacniających mięśnie tłoczni brzusznej i pobudzających pery-
staltykę jelit:
Części 253
Agnieszka Sadurska
1. Pozycja wyjściowa: leżenie na plecach, kończyny górne zgięte

w stawach łokciowych, dłonie położone na potylicę głowy,
kończyny dolne zgięte w stawach biodrowych i kolanowych,
stabilizacja nóg (np. między żerdziami drabinek lub przytrzy-
mywane przez drugą osobę). Ćwiczenie polega na przyciąganiu
tułowia do kolan.
2. Pozycja wyjściowa: leżenie na plecach, kończyny dolne zgięte
w stawach biodrowych i kolanowych, stabilizacja nóg, ręce
wyciągnięte w przód. Ćwiczenie polega na przejściu do siadu
i powrót do pozycji wyjściowej.
3. Pozycja wyjściowa: leżenie na plecach, kończyny dolne zgięte
w stawach biodrowych i kolanowych, kończyny górne wypro-
stowane w bok. Ćwiczenie polega na przenoszeniu nóg
w prawą i lewą stronę.
4. Pozycja wyjściowa: klęk prosty, kończyny górne wyprostowa-
ne w przód. Ćwiczenie polega na przenoszeniu tułowia z pra-
wej i lewej strony stóp.
5. Pozycja wyjściowa: klęk prosty, kończyny górne położone wzdłuż
tułowia. Ćwiczenie polega na wychylaniu tułowia do tyłu.
6. Pozycja wyjściowa: leżenie na plecach, kończyny górne
położone wzdłuż tułowia, kończyny dolne ugięte w stawach
biodrowych i kolanowych. Ćwiczenie polega na unoszeniu bio-
der w górę, napinaniu mięśni grzbietu, brzucha, pośladków,
krocza i powrocie do pozycji wyjściowej.
7. Pozycja wyjściowa: leżenie na plecach, kończyny górne wzdłuż
tułowia, kończyny dolne zgięte w stawach biodrowych i kola-
nowych. Ćwiczenie polega na przyciąganiu ugiętych kończyn
dolnych do klatki piersiowej z równoczesnym unoszeniem
głowy w górę i powrocie do pozycji wyjściowej.
8. Pozycja wyjściowa: klęk podparty. Ćwiczenie polega na przej-
ściu do siadu na piętach (tzw. ukłon japoński).
9. Pozycja wyjściowa: stanie w rozkroku, kończyny górne oparte
o biodra. Ćwiczenie polega na wykonywaniu okrężnych ru-
chów biodrami w prawą i lewą stronę.
10. Pozycja wyjściowa: stanie w rozkroku, skłon tułowia do przodu.
Ćwiczenie polega na naprzemiennym dotykaniu prawą kończy-
ną górną lewej stopy, lewą kończyną górną prawej stopy.
11. Ćwiczenia izometryczne. Polegają na napinaniu mięśni brzucha.
Masaż brzucha Masaż brzucha - wykonuje się go dłonią przez 2-3 minuty,
stosując ruchy głaskające w kierunku zgodnym z ruchem wskazó-
wek zegara; można go prowadzić dwoma sposobami:
1. Wzdłuż przebiegu jelita grubego.
254 Tom II
2. Od pępka zataczać coraz szersze kręgi, kończąc na najszer-

szym kręgu.
5.3.4. Doustne środki przeczyszczające

Doustne środki przeczyszczające przyspieszają przesuwanie za-
wartości jelit i wywołują szybkie wypróżnienie.
Leczenie farmakologiczne zaparć o złożonym podłożu etiologi-
cznym prowadzić może tylko lekarz. Zaparcia, których podłożem
są czynniki dietetyczne lub zmiana warunków życia, mogą być re-
gulowane/korygowane przez działania samodzielnie podejmowane
przez pielęgniarkę. Poniżej zostaną przedstawione środki i leki,
które ze względu na powszechne ich stosowanie oraz dostępność
mogą być wykorzystane w praktyce pielęgniarskiej.
A. Środki pęczniejące lub rozmiękczające kał Środki przeczyszczające

Jest to grupa środków przeczyszczających najczęściej podawa- pęczniejące
nych w zaparciach przewlekłych ze względu na swoje niewielkie
działanie uboczne i znaczną efektywność działania. Spożyte, zwię-
kszają objętość treści pokarmowej i rozszerzają jelita, wzmagając
ruchy robaczkowe. Środki te są bardzo pomocne w przywróceniu
prawidłowego odruchu defekacji i prawidłowej funkcji jelit. Prze-
ciwwskazaniem do stosowania środków pęczniejących jest zwęże-
nie przełyku i dalszych odcinków przewodu pokarmowego.
Preparaty:
1. Powidła tamaryndowe - zagęszczony miąższ strąków owoco-
wych podzwrotnikowego drzewa Tamaryndinus indica (dawka
dla dorosłych 20-50 g).
2. Powidła śliwkowe, figowe i bzowe (dawka 30-80 g).
3. Miód - zawiera dużo fruktozy i glukozy, działa czyszcząco
przez wpływ osmotyczny na jelita. Do celów leczniczych uży-
wany jest miód oczyszczany (dawka 100-300 g).
4. Cukier mlekowy [Lactosum) - łagodny środek przeczysz-
czający, stosowany najczęściej u dzieci w dawce 4-10 g.
5. Nasiona lnu - pije się je rano na czczo i/lub przed snem
1 szklankę 8-10% zawiesiny wraz z nasionami. W tym celu
łyżkę nasion lnu zalewa się szklanką wody przegotowanej,
ochłodzonej do temperatury pokojowej. Tak przygotowany len
pije się dopiero po kilku godzinach, gdy nasiona napęcznieją.
Części 255
Agnieszka Sadurska
Środki przeczyszczające B. Środki torujące

torujące 1. Parafina płynna [Paraffinum liquidum) - nie wchłania się i nie
drażni śluzówki jelit. Podana doustnie, pokrywa warstwą och-
ronną ściany jelita, twor2y zawiesinę z treścią jelitową i ułat-
wia jej przesuwanie do niższych odcinków przewodu pokar-
mowego. Hamuje zwrotne wchłanianie wody w dolnych od-
cinkach jelita grubego i rozmiękcza masy kałowe. Podczas
długiego stosowania zmniejsza wchłanianie witamin A, D, K,
wapnia i fosforu, może powodować swędzenie odbytu i po-
wstawanie guzków zwanych parafinoma w węzłach limfatycz-
nych krezki i jelita grubego (dawka 1-3 łyżki stołowe na noc
i/lub rano na czczo).
2. Olej rzepakowy - środek mający podobne zastosowanie jak pa-
rafina, podawany w tych samych dawkach.
Zioła przeczyszczające C. Zioła

Mieszanki ziołowe działające przeczyszczająco (wg Janicki K.,
Rewerski W., 1994, s. 378):
Mieszanka I:
• liść melisy 50 g
• ziele dziurawca 20 g
• kora kruszyny 20 g
• korzeń lukrecji 20 g
• kwiat nagietka lekarskiego 10 g
• kwiat bzu czarnego 10 g
Przygotowanie i stosowanie: 1 łyżkę stołową ziół zalać
1 szklanką wrzącej wody, gotować 2 min, odstawić pod przykry-
ciem na 10-15 min, pić ciepłe przed posiłkami 3 razy dziennie po
pół szklanki do 1 szklanki.
Mieszanka II:
• kwiat krwawnika 20 g
• koszyczek rumianku 20 g
• kwiatostan lipy 20 g
• kwiatostan kocanki 20g
• ziele szanty 20 g
• liść pokrzywy 80 g
Przygotowanie i stosowanie: 1-2 łyżki stołowe ziół zalać
2 szklankami wody, gotować 3-5 min, pozostawić na około 10 min,
odcedzić, wlać do termosu. Popijać w ciągu całego dnia. Można do-
dać do odwaru niewielką ilość miodu.
W aptekach dostępne są gotowe mieszanki ziołowe działające
przeczyszczaj ąco, np. Normosan, Normowit, także leki ziołowe
256 Tom II
w tabletkach, np. Alax, Altra, Boldaloin, syropach-Rhelax, granul-

kach - Neonormakol, Normit.
Działają one przeczyszczająco głównie dzięki zawartości w ich
składzie kory kruszyny, kłącza rzewienia i alony, surowców roślin-
nych, z których w organizmie powstają emodyny. Charakterystycz-
ne dla środków emodynowych jest to, że po pobudzeniu perystalty-
ki występuje długi okres „bezruchu" jelit. Chory chcąc oddawać
stolec codziennie, przyjmuje następnego dnia kolejną dawkę środ-
ka, trafiając na okres osłabienia ruchów robaczkowych. Lek nie
działa, dlatego chory zwiększa dawkę. Środki emodynowe podane
w dużej dawce powodują przekrwienie jelita grubego, a na drodze
odruchowej również macicy. Dlatego nie mogą być stosowane
w zaparciu przewlekłym, ponieważ często zażywane powodują
przewlekły nieżyt jelit. Nie mogą ich stosować kobiety w ciąży, po-
nieważ istnieje niebezpieczeństwo poronienia.
|§f 5.3.5. Zabiegi dorektalne

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia i Opieki
Społecznej z dnia 2 września 1997 roku w sprawie zakresu i rodza-
ju świadczeń zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych
i rehabilitacyjnych, wykonywanych przez pielęgniarkę samodziel-
nie, bez zlecenia lekarskiego, oraz zakresu i rodzaju takich świad-
czeń wykonywanych przez położną samodzielnie, pielęgniarka jest
uprawniona do wykonywania zabiegów doodbytniczych, tj. lewaty-
wy, wlewki i kroplówki.
Elementy wspólne zabiegów dorektalnych: Elementy wspólne

1. Pielęgniarka ma obowiązek przygotowania pacjenta psychicz- zabiegów dorektalnych
nie i fizycznie oraz uzyskania zgody na wykonanie zabiegu.
2. Przybory, środki używane do wykonania zabiegów: jałowa
kanka doodbytnicza, wazelina, lignina, podkład jednorazowy
(lub płócienny i gumowy) do zabezpieczenia bielizny pościelo-
wej, rękawiczki gumowe, miska nerkowata.
3. Konieczność zapewnienia intymności podczas wykonywania
zabiegu.
4. Wykonywanie zabiegu w pozycji leżącej pacjenta.
5. Technika założenia kanki doodbytniczej.
6. Toaleta pośladków po wykonaniu zabiegu u chorych leżących
pozostających w łóżku.
7. Przestrzeganie zasad aseptyki i antyseptyki.
Części 257
Agnieszka Sadurska
8. Udokumentowanie wykonania zabiegu w indywidualnej do-

kumentacji pacjenta.
9. Przeciwwskazania do wykonywania wlewów doodbytniczych:
• niewyjaśnione bóle brzucha,
• krwawienia z przewodu pokarmowego,
• ostre choroby jamy brzusznej (np. zapalenie otrzewnej),
• mechaniczna niedrożność jelit,
• zagrożenie poronieniem lub porodem przedwczesnym,
• przetoki jelitowe,
• stany po operacjach na jelicie grubym.
5.3.5.1. Lewatywa oczyszczająca (enema, Kegar, klizma)
Lewatywa - istota Istota zabiegu: wlewanie płynu do jelita grubego.

zabiegu
Lewatywa - cele zabiegu Cele zabiegu:
• ułatwienie wydalenia kału w przypadku zalegania mas
kałowych;
• przygotowanie do zabiegu operacyjnego (oczyszczenie dol-
nego odcinka przewodu pokarmowego);
• przygotowanie do porodu (za zgodą rodzącej);
• przygotowanie do badań diagnostycznych, np. rektoskopii.
Mechanizm działania Mechanizm działania:

lewatywy • rozmiękczenie mas kałowych oraz pobudzenie ruchu pery-
staltycznego jelit przez drażnienie zakończeń nerwów czucio-
wych znajdujących się w ścianie jelita grubego na drodze che-
micznej (przez zastosowane do wody dodatki, np. mydło, sól,
ocet), mechanicznej (rurka doodbytnicza, objętość wody i ciś-
nienie przez nią wywołane) oraz termicznej (różnica tempe-
ratur między płynem użytym do lewatywy a błoną śluzową
jelita). W wyniku takiego działania dochodzi do wydalenia
rozrzedzonego stolca.
Płyny używane Płyny używane do wlewania:

do wykonania lewatywy a) objętość: 500-2000 ml,
b) temperatura płynu: 36°C lub 38-40°C,
c) rodzaj płynu:
- woda przegotowana,
- napar rumianku (z 4 łyżek stołowych kwiatu ru-
mianku),
258 Tom II
napar z liści senesowych (z 4 łyżek stołowych liści

senesowych),
10% roztwór gliceryny (6 łyżek stołowych na litr
wody),
- woda z dodatkiem 250 ml oliwy, oleju lnianego lub
rzepakowego na 11 wody,
- woda mydlana (30 ml mydła lub 1 łyżka stołowa
mydła sproszkowanego na 11 wody),
- woda z dodatkiem 20 g sody oczyszczonej na 11
wody,
- hipertoniczny roztwór NaCl (1 łyżka soli kuchennej
na 11 wody),
woda z dodatkiem 1 łyżeczki soli kuchennej
i 1 łyżki octu na 1 1 wody - lewatywa o bardzo sil-
nym działaniu.
UWAGA! U chorych z chorobami nerek i serca nie można wy-
konywać lewatywy z dodatkiem soli.
Przygotowanie pacjenta do zabiega: Przygotowanie pacjenta

A. Psychiczne: do lewatywy
• należy udzielić pacjentowi informacji wyjaśniających -
cel, istota zabiegu, sposób wykonania.
B. Fizyczne (pozycja ciała):
• ustalić, czy pacjent utrzymuje dobrze wlewaną do odbyt-
nicy wodę i zależnie od uzyskanych informacji oraz stanu
chorego, ułożyć go do zabiegu w pozycji na lewym boku,
na plecach lub na plecach z podłożonym basenem.
Jeżeli pacjent utrzymuje wodę, należy ułożyć go do zabiegu na
lewym boku (ryc. 6).
Jeśli zastosowanie pozycji na lewym boku jest niemożliwe,
wlew wykonuje się w pozycji na plecach. U pacjenta, który nie
utrzymuje wody w odbytnicy, należy wykonać lewatywę po uprzed-
nim podłożeniu basenu. Dla zmniejszenia dolegliwości chorego
wynikających z ułożenia, w jakim się znajduje, pod okolicę lędź-
wiową podkłada się poduszkę lub złożony ręcznik kąpielowy. Brak
kontroli zwieraczy zdarza się u chorych nieprzytomnych oraz
u osób, które przebyły uraz zwieraczy.
Założenie kanki do odbytnicy Sposób założenia kanki

Rurkę odbytniczą smaruje się wazeliną, zaczynając od koń- do odbytnicy
cówki, na przestrzeni 5-8 cm. Po połączeniu natłuszczonej kanki
z drenem wlewnika należy wypuścić trochę wody do miski nerko-
watej, aby usunąć powietrze z zestawu. Jeżeli chory leży na boku,
trzeba odchylić górne przykrycie, jedną ręką podtrzymywać fałd po-
Częśćl 259
Agnieszka Sadurska
50-80 cm
Ryc. 6. Sposób wykonywania lewatywy. Pacjent leży na lewym boku, ,

wlewnik uniesiony 50-80 cm nad poziomem materaca (adaptacja za: Mil-
liken M.E., Campbell G.: Essential Competencies For Patient Care. The
CV. Mosby Company, Missouń 1985, str. 185)
śladkowy, a drugą włożyć kankę do odbytnicy. W czasie wprowa-

dzania rurki poleca się pacjentowi lekko pochylić, przyciągnąć ko-
lana do klatki piersiowej lub przeć na stolec, co powoduje zwiotcze-
nie zwieracza odbytu i ułatwia wprowadzenie kanki do odbytu.
W przypadku gdy chory leży na wznak, kankę trzeba włożyć „po pal-
cu", tj. jedną ręką, najczęściej lewą, unieść nieco pośladki chorego,
przesunąć palcem wskazującym po szparze pośladkowej i jeśli to
możliwe - pod kontrolą wzroku - włożyć kankę w miejscu, gdzie
wyczuwa się odbyt. Kankę do odbytu wprowadza się na głębokość
około 7 cm.
Sposób wlewania płynu Wlewanie płynu do odbytnicy

do odbytnicy Po założeniu kanki do odbytnicy wlewnik umieszcza się na wy-
sokości 50-80 cm ponad łóżkiem. Po rozpoczęciu wlewania należy
sprawdzić, czy obniża się poziom płynu w irygatorze. Jeżeli poziom
płynu nie opada, brak jest drożności drenu lub kanki. W takim przy-
padku należy:
• sprawdzić, czy dren nie zagiął się, np. u wylotu irygatora,
• spróbować włożyć kankę nieco głębiej, ponieważ koniec kan-
ki w odbytnicy może opierać się na fałdzie błony śluzowej,
• zwiększyć ciśnienie wody przez podniesienie wyżej irygato-
ra lub ucisnąć dren wzdłuż jego długości, aby usunąć masy
kałowe, które mogły spowodować niedrożność kanki,
• jeżeli w dalszym ciągu poziom wody w irygatorze nie obniża się,
kankę należy wyjąć z odbytnicy, udrożnić i założyć ponownie.
Jeżeli chory podczas wykonywania lewatywy odczuwa duże pa-
rcie i przed ukończeniem wlewania prosi o basen, należy uspokoić
go, zmniejszyć ciśnienie wody przez obniżenie irygatora, zaciśnię-
cie drenu lub przykręcenie kranika. Pacjentowi należy zalecić spo-
260 Tom II
kojne i głębokie oddychanie przez otwarte usta, co przez zmniejsze-

nie napięcia mięśni brzusznych ułatwia utrzymanie wody. Jeżeli
ilość wprowadzonego płynu jest znaczna i chory mimo stosowania
wszystkich sposobów łagodzących dolegliwości nie jest w stanie
utrzymać go, zaprzestaje się wprowadzania płynu, wycofuje kankę
z odbytnicy i uciska ligniną okolicę odbytu. Ten ostatni sposób
zmniejsza skurcz zwieraczy.
• wywołanie zawstydzenia pacjenta; wykonywania lewatywy
• wprowadzenie infekcji;
• mechaniczne uszkodzenie błony śluzowej jelita grubego,-
• uszkodzenie termiczne i chemiczne błony śluzowej jelita
grubego;
• wchłonięcie się płynu z odbytnicy do krwiobiegu;
• zaburzenie mechanizmu defekacji na skutek często stoso-
wanych lewatyw.
Zasady obowiązujące przy wykonywaniu lewatywy: Zasady obowiązujące

1. Nie wykonywać zabiegu bezpośrednio po jedzeniu. podczas wykonywania
2. Ustalić, czy chory miał już wykonywaną w przeszłości lewaty- lewatywy
wę lub zna jej istotę, przebieg; jeżeli nie - poinformować go
o istocie, przebiegu zabiegu.
3. Kankę przed włożeniem do odbytu natłuścić, by zmniejszyć
opór przy wkładaniu; włożyć na głębokość około 7 cm.
4. W trakcie lewatywy obserwować, czy chory utrzymuje wodę;
przy dużym parciu przerwać na krótko wlewanie.
5. Kończąc wlewanie, pozostawić na dnie irygatora tyle wody, aby
wylot był nią przykryty.
6. Po zakończonym zabiegu wyjąć kankę z odbytnicy przez pa-
pier, trzymać ją skierowaną w dół, odłączyć od drenu i zawi-
niętą odłożyć do miski nerkowatej (wlewnik musi pozostać
czysty).
7. Polecić choremu utrzymać wlany płyn jak najdłużej (co naj-
mniej 10-15 min).
8. Sprawdzić, czy zabieg był skuteczny.
9. Po ukończeniu zabiegu umyć ręce sobie i choremu, jeżeli za-
chodzi konieczność, umyć choremu pośladki, posmarować po-
śladki kremem ochronnym, np. Menalind professional.
10. Udokumentować wykonanie zabiegu.
Części 261
Agnieszka Sadurska
Lewatywa oczyszczająca STRUKTURA CZYNNOŚCI

- struktura czynności I.Czynności przygotowawcze
A.Przygotowanie pielęgniarki:
dzbanek z płynem przygotowanym do lewatywy
(temperaturę płynu pielęgniarka sprawdza termo-
metrem),
wlewnik z kanką jednorazowego użytku,
- 2 miski nerkowate,
- podkład gumowy i płócienny lub jednorazowy,
- papier toaletowy,
- rękawiczki,
- wazelina na jałowym gaziku
ponadto:
- serweta do nakrycia tacy,
- basen, jeżeli chory nie może opuszczać łóżka, aby
wyjść do toalety,
- stojak,
zestaw do toalety rąk i pośladków, jeżeli pacjent ma
wykonywany zabieg w łóżku.
• ustawienie tacy w dostępnym miejscu, np. na stoliku
przyłóżkowym, ustawienie stojaka, krzesła po prawej
stronie w nogach łóżka.
3. Zapewnienie intymności:
• proszenie współpacjentów, którzy mogą chodzić, o opusz-
czenie sali;
• zamknięcie drzwi od sali.
1. Poinformowanie pacjenta o zabiegu, wyjaśnienie jego celu
i kolejności wykonywanych czynności. Poinformowanie
o konieczności utrzymania płynu przez 10-15 min.
2. Wysunięcie koszuli spod pośladków lub zdjęcie spodni od
piżamy.

2. Wyjęcie basenu z uchwytu przy łóżku pacjenta i postawie-
nie go na krześle.
162 Tom II
3. Odłożenie na wierzch brzegu kołdry wzdłuż jej dłuższego

brzegu.
4. Podłożenie podkładu gumowego, następnie płóciennego
lub jednorazowego.
5. Ułożenie pacjenta w pozycji ciała stosownej do rozpozna-
nego stanu, tj. wybór jednej z trzech możliwych:
- na lewym boku,
- na plecach, jeżeli pacjenta nie można ułożyć na le-
wym boku,
- w pozycji na plecach z podłożonym basenem, jeżeli
pacjent nie jest w stanie wstrzymywać płynu.
6. Postawienie na łóżku w pobliżu pośladków jednej z misek
nerkowatych.
7. Zawieszenie wlewnika na stojaku.
8. Zaciśnięcie drenu.
9. Wlewanie przygotowanego płynu do wlewnika.
10. Usuwanie powietrza z drenu (nad miską nerkowatą znaj-
dującą się na tacy, zwalniając zacisk, pozwolić, aby
spływający płyn wypchnął powietrze z drenu).
11. Zaciśnięcie drenu.
12. Nawazelinowanie końca kanki przy pomocy gazika, z wa-
zeliną.
13. Włożenie kanki do odbytnicy na głębokość 7 cm, lewą
ręką odchylając fałd pośladkowy.
14. Przytrzymywanie prawą ręką kanki, aby nie wysunęła się
z odbytnicy.
15. Zwolnienie lewą ręką zacisku i wprowadzenie płynu.
16. Utrzymywanie kontaktu słownego z pacjentem w czasie
wykonywania zabiegu.
17. Zaciśnięcie drenu, kiedy płyn pokrywa jeszcze wylot iry-
gatora.
18. Wyjęcie przez papier toaletowy lub ligninę kanki z odbyt-
nicy, kierując jej koniec do miski nerkowatej znajdującej
się przy pośladkach.
19. Odłożenie kanki razem z wlewnikiem do miski nerkowatej.
20. Odstawienie miski nerkowatej na tacę.
21. Polecenie pacjentowi, aby położył się na plecach, następ-
nie na prawym boku (jeżeli może) oraz aby jak najdłużej
wstrzymywał się od wypróżnienia.
22. Podłożenie pacjentowi basenu, jeżeli odczuwa duże parcie
na stolec (pacjent musi leżeć na plecach), lub gdy nie ma
przeciwwskazań, odprowadzenie go do toalety.
23. Pozostawienie w zasięgu ręki pacjenta papieru toaletowego.
Cześć I 263
Agnieszka Sadurska
24. Pozostawienie pacjenta w odosobnieniu na czas wypróż-

nienia.
25. Wyjęcie basenu spod pośladków chorego.
26. Sprawdzenie skuteczności zabiegu (poprzez sprawdzenie
zawartości basenu).
27. Wyniesienie basenu do toalety, umieszczenie go w urządze-
niu do mycia basenu, po umyciu - w uchwycie przy łóżku
pacjenta.
28. Przyniesienie do leżącego pacjenta miski z wodą.
29. Umycie i osuszenie pacjentowi rąk.
30. Umycie i osuszenie pacjentowi pośladków.
31. Wyjęcie spod pośladków pacjenta używanych podkładów
i odłożenie ich na tacę.

1. Odstawienie parawanu, stojaka, krzesła na miejsce, wy-
wietrzenie sali.
2. Wyniesienie tacy, wyrzucenie jednorazowego sprzętu do
spalenia, zdezynfekowanie, umycie, osuszenie misek nerko-
watych i odstawienie ich na miejsce, zdezynfekowanie,
umycie, osuszenie tacy i odstawienie na umówione miejsce.
3. Udokumentowanie wykonania i skuteczności zabiegu.
5.3.5.2. Wlewka doodbytnicza
Wlewka przeczyszczająca
Wlewka Istota zabiegu: wlewanie do odbytnicy gliceryny, oliwy lub pa-

przeczyszczająca - istota rafiny.
i cele zabiegu
Cele zabiegu:
• pobudzenie perystaltyki jelit;
• ułatwienie wydalania nagromadzonych gazów;
• wydalenie zalegającego stolca.
1,64 Tom II
Kozaziai o
Mechanizm działania: Mechanizm działania

• rozmiękczenie mas kałowych oraz pobudzenie perystaltyki wlewki
jelit przez drażnienie zakończeń nerwów czuciowych. przeczyszczającej
Wskazania: Wskazania do wykonania

• pobudzenie perystaltyki jelit po zabiegu operacyjnym; wlewki
• oczyszczenie jelita przed wykonaniem wlewki leczniczej; przeczyszczającej
• ułatwienie oddania stolca w zaparciach.
Płyny używane do wlewania: Płyny używane do

a) objętość: 30-100 ml, wykonania wlewki
b) temperatura: 36°C lub 38-40°C, przeczyszczającej
c) rodzaj płynu:
gliceryna,
- oliwa,
- parafina.
• wprowadzenie infekcji; zabiegu wlewki
• mechaniczne uszkodzenie błony śluzowej jelita grubego; przeczyszczającej
• oparzenie termiczne błony śluzowej jelita grubego;

• oziębienie chorego,-
• wywołanie zawstydzenia pacjenta.
STRUKTURA CZYNNOŚCI
I. Czynności przygotowawcze Wlewka
A. Przygotowanie pielęgniarki: przeczyszczająca
1. Higieniczne mycie rąk. - struktura czynności
- strzykawka Janeta,
- w naczyniu 30-100 ml ciepłej gliceryny, oliwy, para-
finy o temperaturze 36°C, lub 38-40°C (sprawdzić
temperaturę płynu termometrem),
- dwie miski nerkowate,
- podkład gumowy i płócienny (podkład jednorazowy
lub płat ligniny),
- wazelina na jałowym gaziku
•
;• ponadto:
- serweta do przykrycia tacy,
basen,
- rękawiczki,
Części 265
Agnieszka Sadurska
-parawan,
-zestaw do toalety rąk i pośladków, jeżeli pacjent ma
wykonywany zabieg w łóżku.
2. Przygotowanie otoczenia - patrz: Struktura czynności - Le-
watywa oczyszczająca.
3. Zapewnienie intymności - patrz: Struktura czynności - Le-
watywa oczyszczająca.
C. Przygotowanie pacjenta - patrz: Struktura czynności - Lewaty-
wa oczyszczająca.

nie go na krześle.
3. Odłożenie na wierzch kołdry wzdłuż jej dłuższego brzegu.
4. Podłożenie dodatkowych podkładów (gumowego i płócien-
nego) lub jednorazowego.
5. Ułożenie pacjenta w pozycji odpowiedniej dla jego stanu
(wybór jednej z możliwych pozycji).
6. Postawienie na łóżku w pobliżu pośladków miski nerkowatej.
7. Wyjęcie jałowej kanki z opakowania (opakowanie wyrzu-
cić do miski nerkowatej stojącej na tacy).
8. Nawazelinowanie przy pomocy gazika końca kanki.
9. Odchylenie lewą ręką fałdu pośladkowego, wprowadzenie
prawą ręką delikatnie do odbytnicy kanki ruchem obroto-
wym na głębokość 12 cm. Skierowanie wolnego końca
kanki do miski nerkowatej.
10. Wyjęcie jałowej strzykawki typu Janeta z opakowania (opa-
kowanie wyrzucić do miski nerkowatej stojącej na tacy).
11. Nabieranie z kubeczka do strzykawki Janeta przygotowa-
nego płynu.
12. Połączenie strzykawki z wolnym końcem kanki doodbyt-
niczej.
13. Wprowadzenie w szybkim tempie płynu do odbytnicy,
utrzymywanie kontaktu słownego z pacjentem. Poprosze-
nie pacjenta o wstrzymywanie płynu.
14. Wyjęcie przez kawałek papieru toaletowego lub ligninę
kanki z odbytnicy, kierując jej koniec do miski nerkowatej
znajdującej się przy pośladkach.
15. Odłączenie kanki od strzykawki i włożenie jej do miski
nerkowatej.
17. Polecenie pacjentowi, aby jak najdłużej wstrzymywał płyn.
266 Tom II
18. Podłożenie pod pośladki basenu, jeżeli pacjent odczuwa

silne parcie na stolec (pacjent powinien leżeć na wznak),
zostawienie w zasięgu jego ręki papieru toaletowego, lub
gdy nie ma przeciwwskazań, odprowadzenie go do toalety.
Pozostawienie pacjenta w odosobnieniu na czas wypróż-
nienia.
19. Wyjęcie basenu spod pośladków pacjenta.
20. Sprawdzenie skuteczności zabiegu (po zawartości basenu).
niu do mycia basenu, po umyciu - w uchwycie przy łóżku
pacjenta.
22. Przyniesienie do leżącego chorego miski z wodą.
23. Umycie i osuszenie pacjentowi rąk.
24. Umycie i osuszenie pacjentowi pośladków, okolicy odby-
tu i krocza.
25. Wyjęcie spod pacjenta dodatkowych podkładów i odłoże-
nie ich na tacę.
III. Czynności końcowe - patrz: Lewatywa oczyszczająca.
Firmy farmaceutyczne oferują gotowe zestawy do jednorazowe-

go wykonania przeczyszczającego wlewu doodbytniczego, ze zbiorni-
kiem zawierającym płyn mający właściwości przeczyszczające, np.
roztwór soli sodowych fosforanów. Zazwyczaj producent dołącza do
nich opis dotyczący sposobu przeprowadzenia zabiegu. Bez względu
na rodzaj stosowanego zestawu podczas wprowadzenia płynu do od-
bytnicy plastikowy zbiornik należy zwijać. Zapobiega to zwrotnej
aspiracji wprowadzanego płynu. Zestaw po zabiegu wkłada się do
pudełka, w którym był sprzedawany i wyrzuca.
Wlewka lecznicza
Istota zabiega: Wlewka lecznicza
i s t o t a cel
• podanie do odbytnicy leku w postaci płynnej. - ' ° zabiegu
Cele zabiega:
• podanie leku o działaniu ogólnym lub miejscowym:
- wlewki lecznicze o działaniu ogólnym najczęściej
stosowane są w drgawkach i podnieceniu nerwo-
wym, gorączce, bólu,
Części 267
Agnieszka Sadurska
- wlewki lecznicze działające miejscowo na błonę ślu-

zową jelita grubego, stosowane w celach przeciwza-
palnych i osłaniających.
Mechanizm działania Mechanizm działania:

wlewki leczniczej • wchłonięcie leku o działaniu ogólnym. Leki podane drogą do-
odbytniczą działają szybciej niż podane doustnie. Wchłaniają
się do żyły krezkowej dolnej, która uchodzi bezpośrednio do
żyły głównej dolnej z pominięciem wątroby,-
• zadziałanie leku miejscowo na błonę śluzową jelita grubego
(środki osłaniające mogą w części ulec wydaleniu).
Środki używane Środki używane do wlewania:

do wykonania wlewki a) Wlewki lecznicze o działaniu ogólnym, np.:
leczniczej - wodzian chloralu (Chloralum hydratum),
- Luminal.
Zlecony lek należy rozprowadzić w 50-150 ml wody desty-
lowanej lub 0,9% NaCl podgrzanych do temperatury 37,5°C.
b) Wlewki lecznicze działające miejscowo na błonę śluzową
jelita grubego, np.:
wywar z siemienia lnianego,
- 0,5% kwas garbnikowy,
- węgiel aktywowany.
We wlewce leczniczej ważne jest, aby lek nie został wydalony
z odbytnicy, dlatego płyn należy wprowadzać do odbytnicy wolno,
przez cienką, gumową kankę lub cewnik.
wykonywania zabiegu • wprowadzenie infekcji;
wlewki leczniczej
• mechaniczne uszkodzenie błony śluzowej jelita grubego;
• oparzenie termiczne błony śluzowej jelita grubego;
• zawstydzenie pacjenta.
Sposób wykonania wlewki leczniczej jest taki sam jak wlewki
przeczyszczającej. Różnice dotyczą:
1. Przygotowania pacjenta:
• jeżeli pacjent nie oddał stolca przed zabiegiem, należy na
30-90 minut przed wykonaniem wlewki leczniczej wykonać
wlewkę przeczyszczającą celem oczyszczenia jelita z kału.
Ważne jest zachowanie odstępu czasowego pomiędzy wlewka
przeczyszczającą a leczniczą, aby zupełnie ustąpiło podrażnie-
nie pobudzające jelita do wydalania.
2. Stosowanych środków do wlewki przeczyszczającej.
268 Tom II
5.3.5.3. Kroplowy wlew doodbytniczy
Kroplowy przyspieszony wlew doodbytniczy
Istota zabiega: wprowadzanie kroplami płynu do odbytnicy. Kroplowy przyspieszony

wlew doodbytniczy
Cele zabiegu: -istota i
• pobudzenie perystaltyki jelit po zabiegu operacyjnym;
• ułatwienie wydalenia gazów,-
• ułatwienie wydalenia stolca.
Mechanizm działania: Mechanizm działania

• pobudzenie perystaltyki jelit przez drażnienie zakończeń kroplowego
nerwów czuciowych; przyspieszonego wlewu
. , . , , , doodbytniczego
• rozmiękczenie mas kałowych.
• wprowadzenie infekcji; wykonywania
• mechaniczne uszkodzenie błony śluzowej jelita grubego; kroplowego
. , . ,, ,. .... przyspieszonego wlewu
• oparzenie termiczne i chemiczne błony śluzowej jelita gru- ,joolihvtniczeao
bego;
• oziębienie;
• wchłonięcie się płynu.
Stosowane płyny: Płyny stosowane do

a) temp. płynu: 36°C lub 38-40°C; wykonania kroplowego
b) objętość płynu: 300-500 ml; przyspieszonego wlewu
c) rodzaj płynu: doodbytniczego
- 0,9% NaCl,
- 5-10% NaCl.
Szybkość przepływu płynu:
80-120 kropli na minutę.
I. Czynności przygotowawcze Kroplowy przyspieszony
A. Przygotowanie pielęgniarki: wlew doodbytniczy
1. Higieniczne mycie rąk. - struktura czynności
,2. Sprawdzenie zlecenia lekarskiego.
dwie miski nerkowate,
Część I 269
Agnieszka Sadurska
podkład gumowy i płócienny (lub podkład jednora-

zowy),
- butelka z płynem wlewowym zanurzona w dzbanku
z ciepłą wodą (ok. 50°C),
aparat do jednorazowego przetaczania płynów,
- termofor z ciepłą wodą (ok. 50°C),
przylepiec,
- nożyczki,
- cienka kanka doodbytnicza,
wazelina na jałowym gaziku
ponadto:
- serwetka do nakrycia tacy,
- stojak,
papier toaletowy.
• wstawienie butelki z płynem wlewowym do naczynia
z ciepłą wodą;
• wyjęcie z ciepłej wody butelki z płynem do wlewu, osu-
szenie jej płatkami ligniny, wymieszanie zawartości,
sprawdzenie temperatury płynu, przykładając butelkę
do przedramienia (odczuwanie przyjemnego ciepła);
• wyjęcie z opakowania aparatu do jednorazowego przeta-
czania płynów, wyrzucenie opakowania;
• zdjęcie osłonki z igły aparatu do przetaczania płynu;
• wbicie igły aparatu w butelkę z płynem wlewowym;
• zamknięcie światła drenu zaciskaczem;
• zawieszenie butelki na stojaku;
• uciśnięcie komory kroplomierza w celu wprowadzenia
płynu do 1/2 jej objętości;
• zdjęcie osłonki z końcówki aparatu,-
• trzymanie końcówki aparatu w lewej ręce nad miską ner-
kowatą, prawą ręką zwolnienie zaciskacza, aby wyprowa-
dzany z aparatu płyn usunął z drenu powietrze;
• zaciśnięcie drenu;
• zabezpieczenie końcówki aparatu osłonką, owinięcie dre-
nu wokół butelki i odstawienie jej na tacę.
3. Przygotowanie otoczenia - patrz: Lewatywa oczyszczająca.
4. Zapewnienie intymności - patrz: Lewatywa oczyszczająca.
C. Przygotowanie pacjenta - patrz: Lewatywa oczyszczająca.

270 Tom II
Rozdział 5

nie go na krześle.
4. Podłożenie podkładu gumowego, następnie płóciennego
lub jednorazowego.
5. Ułożenie pacjenta w pozycji odpowiedniej do jego stanu
(wybór jednej pozycji z trzech opisanych powyżej - patrz:
Lewatywa doodbytnicza).
6. Postawienie na łóżku w pobliżu pośladków jednej z misek
nerkowatych.
7. Zawieszenie butelki na stojaku.
8. Wyjęcie kanki doodbytniczej z jałowego opakowania, wy-
rzucenie opakowania do miski nerkowatej.
9. Nawazelinowanie końca kanki przy pomocy gazika.
10. Odchylenie lewą ręką fałdu pośladkowego, prawą wpro-
wadzenie kanki do odbytnicy na głębokość ok. 12 cm. Wol-
ny koniec kanki należy skierować do miski nerkowatej.
11. Zdjęcie osłonki z końcówki aparatu do przetaczania
płynów.
12. Połączenie końcówki aparatu z końcem kanki.
13. Zwolnienie zaciskacza i ustalenie szybkości przepływu
- 80-120 kropli na minutę.
14. Odstawienie na tacę miski nerkowatej.
15. Przymocowanie kanki przylepcem do pośladka lub uda,
aby nie wysunęła się z odbytnicy.
16. Otoczenie termoforem drenu leżącego na łóżku chorego.
17. Ustawienie stojaka w ten sposób, by dren był wyprostowa-
ny i nie znajdował się poniżej poziomu łóżka.
18. Przykrycie pacjenta i poinformowanie o konieczności
wstrzymywania płynu.
19. Zaciśnięcie drenu, kiedy płyn pokrywa jeszcze wylot igły
aparatu znajdującej się w butelce.
21. Zdjęcie z drenu termoforu i odłożenie go na tacę.
22. Postawienie miski nerkowatej przy pośladkach pacjenta.
23. Odklejenie przylepca.
24. Wyjęcie kanki z odbytnicy przez kawałek papieru toaletowe-
go lub ligninę, kierując jej koniec do miski nerkowatej.
25. Odłączenie kanki od aparatu i razem z butelką odłożenie
jej do miski nerkowatej.
27. Polecenie pacjentowi, aby jak najdłużej wstrzymywał się
od wypróżnienia.
Część I
Agnieszka Sadurska
28. Podłożenie basenu, jeżeli pacjent odczuwa duże parcie na

stolec (wskazana pozycja na plecach), zostawienie w za-
sięgu ręki pacjenta papieru toaletowego lub gdy nie
ma przeciwwskazań, odprowadzenie pacjenta do toalety.
Pozostawienie pacjenta samego na czas wypróżnienia.
29. Wyjęcie basenu spod pośladków chorego.
30. Sprawdzenie skuteczności zabiegu (poprzez sprawdzenie
zawartości basenu).
niu do mycia basenu, po umyciu w uchwycie przy łóżku pa-
cjenta.
32. Przyniesienie do leżącego pacjenta miski z wodą.
33. Umycie i osuszenie rąk pacjentowi.
34. Umycie i osuszenie pacjentowi pośladków, posmaro-
wanie kremem ochronnym, np. Menalind professional.
35. Pozostawienie podkładów zabiegowych jeszcze na ok.
20-30 minut. Zabezpieczą one bieliznę pościelową przed
zabrudzeniem na wypadek niekontrolowanego przez pa-
cjenta wypróżnienia.
III. Czynności końcowe - patrz: Lewatywa oczyszczająca.
Kroplowy zwolniony wlew doodbytniczy
Kroplowy zwolniony Cel zabiega:

wlew doodbytniczy • podanie leku;
- cel zabiegu • nawodnienie organizmu.
Płyny stosowane do Stosowane płyny:

wykonania kroplowego a) temperatura płynu ok. 37,5°C;
wlewu doodbytniczego b) rodzaj płynu:
- 0,9% NaCl,
5% glukoza,
- PWE - płyn fizjologiczny wieloelektrolitowy zapo-
biegawczy,
- płyn jelitowy zapobiegawczy izotoniczny.
Objętość wprowadzanego płynu:
- maksymalnie 300 ml.
Szybkość przepływu płynu:
30-60 kropli na minutę.
272 Tom II
Rozdział 5
Sposób wykonania kroplowego zwolnionego wlewu doodbytni-

czego jest taki sam jak kroplowego przyspieszonego wlewu doodbyt-
niczego, a różnica polega jedynie na szybkości wpuszczania płynu do
odbytnicy.
Pacjent po skończonym wlewie powinien leżeć spokojnie, aby
nie wyzwalać parcia i nie wydalić wprowadzonego płynu.
§§ 5.3.6. Inne metody

1. Stosowanie właściwej pozycji podczas defekacji Stosowanie właściwej
Fizjologicznie najwłaściwsza do oddawania stolca jest pozycja pozycji podczas defekacji
kuczna z udami uciskającymi brzuch. Trudno jest przyjąć taką po-
zycję na wysokim sedesie. Przez podstawienie stołeczka pod stopy
można uzyskać poprawę pozycji podczas wydalania. W takiej pozy-
cji uda mogą wspierać działanie tłoczni brzusznej. Zmniejsza się
objętość i wzrasta ciśnienie wewnątrz jamy brzusznej. Dużo ła-
twiej jest wówczas wydalić stolec.
2. Odtworzenie odruchu regularnego oddawania stolca Odtworzenie odruchu

Odruch ten odtwarza się przede wszystkim przez wybranie regularnego oddawania
stałej godziny, najlepiej rannej i wywoływanie w tym czasie uczucia stolca
parcia na stolec. Normalnie powstaje ono w momencie przejścia
mas kałowych do odbytnicy. Dzieje się to w następstwie ruchów
okrężnicy. Te ruchy można wywołać przez następujące działanie:
codziennie rano na czczo należy wypić chłodny napój (np. szklankę
wody z łyżką miodu), następnie wyjść na krótki spacer lub poćwi-
czyć. Spokojnie zjeść śniadanie, po czym zawsze o stałej godzinie
każdego dnia korzystać z toalety i wywoływać uczucie parcia na sto-
lec. Aby wytworzyć odruch regularnego oddawania stolca, należy od-
powiednio wcześnie wstać, żeby zdążyć przed wyjściem z domu za-
stosować powyższe działania. W ciągu całego dnia konieczne
jest spożycie 4-5 posiłków i wypicie 2-3 litrów płynów.
3. Wodolecznictwo Wodolecznictwo
W zaparciu atonicznym wskazane są krótkotrwałe zimne bo-
dźce w postaci krótkotrwałych zimnych kąpieli nasiadowych lub
półkąpieli zanurzeniowych.
Można stosować także ciepłe kąpiele, podczas których należy wy-
konywać masaż brzucha, a na koniec wykonać zimne polanie brzu-
cha. Do wody można dodawać odwar z rumianku lub krwawnika.
W zaparciu o charakterze kurczowym wskazane są (jeśli nie ma
przeciwwskazań do ich stosowania) zabiegi ciepłe, ponieważ rozluź-
Częśćl 273
Agnieszka Sadurska
5.4. Metody wspomagające wydalanie moczu
niają mięśnie. Wykonuje się gorące okłady na brzuch, gorące zawija-

nia brzucha lub kąpiele nasiadowe o wzrastającej temperaturze.
Stymulacja odbytu 4. Stymulacja odbytu

Zabieg ten wykonywany przez wykwalifikowaną pielęgniarkę
pobudza odruchowe wydalenie kału. Polega na wykonywaniu pal-
cem w rękawiczce pokrytej żelem okrężnego masażu mięśnia zwie-
racza odbytu przez czas nie dłuższy niż 30 sekund. Zabieg można
wykonywać tylko wtedy, jeśli nie wywołuje u pacjenta bólu lub in-
nych dolegliwości. W Wielkiej Brytanii stosowano ten zabieg w jed-
nym z domów opieki nad ludźmi z upośledzeniem umysłowym.
Starano się w ten sposób (oprócz kinezyterapii i dietoterapii) zape-
wnić odruchowe wypróżnienia przy użyciu jak najmniej agresyw-
nych środków. Osiągnięto znaczne zmniejszenie ilości stosowa-
nych środków przeczyszczających i rozwiązanie większości proble-
mów z defekacją (opracowano na podstawie „Nursing Times" May
22-28, 1996; za: PaluchowskaB.: Problemy z defekacją-rola pielę-
gniarki, Magazyn Pielęgniarki i Położnej 1996, 11-12, s. 19-21).
5.4. Metody wspomagające wydalanie

moczu
H 5.4.1. Metody prowokowania wydalania moczu
Wyjaśnienie pojęcia W warunkach oddziału szpitalnego często występują sytuacje,
retencja moczu gdy pacjent nie może oddać moczu, mimo że pęcherz moczowy jest
wypełniony. Stan taki określamy jako retencja, czyli zatrzymanie
moczu.
Przyczyny retencji moczu Przyczyny retencji moczu:

• przerost gruczołu krokowego u mężczyzn,
• brak warunków intymności,
• stan po znieczuleniu ogólnym i zewnątrzoponowym,
• przeszkoda mechaniczna w cewce moczowej,
• zwężenie cewki moczowej,
• pozycja leżąca, niewygodna do wydalenia moczu,
• stan po porodzie,
• stan po urazach dróg moczowych,
• choroby neurologiczne.
274 Tom II
Rozdział 5
Jeżeli pacjent nie może oddać moczu, mimo że odczuwa parcie

i rozpieranie w podbrzuszu, a dno pęcherza moczowego badane jest
wysoko nad spojeniem łonowym, należy przystąpić do prowokowa-
nia chorego do oddania moczu. Celem działań prowokujących jest
ułatwienie oddania moczu przez pacjenta.
Prowokacja mikcji może odbywać się poprzez oddziaływanie Prowokacja mikcji

bodźcowe. Rodzaj stosowanych bodźców to:
a) psychiczne:
• otoczenie łóżka pacjenta parawanem, aby zapewnić mu in-
tymność,
• pozostawienie pacjenta w odosobnieniu na sali, aby zapew-
nić mu warunki intymności,
• zawiezienie pacjenta do toalety, jeżeli jego stan zdrowia na
to pozwala,
• udzielenie pomocy w przyjęciu pozycji sprzyjającej mikcji,
tj. stojącej lub siedzącej,
• namawianie pacjenta do oddania moczu,-
b) słuchowe:
• odkręcenie kranu (dźwięk płynącego strumienia wody nasi-
la parcie na mocz);
c) termiczne:
• podanie pacjentowi ogrzanego basenu lub kaczki,
• wypełnienie basenu lub kaczki ciepłą wodą,
• polewanie krocza ciepłą wodą nad basenem,
• zmoczenie dłoni lub stóp w ciepłej wodzie nalanej do miski,
• położenie ciepła suchego na okolicę pęcherza moczowego
(jeżeli nie ma przeciwwskazań) - ciepło znosi spastyczność
układu moczowego.
UWAGA! Nie można stosować ciepła suchego na okolice
pęcherza moczowego po operacjach ginekologicznych i opera-
cjach na jamie brzusznej, urazach miednicy i jamy brzusznej,
po porodzie. Zastosowanie ciepła w powyższych sytuacjach
może spowodować wystąpienie krwotoku.
d) drażniące:
• nalanie na dno basenu lub kaczki kilku kropli amoniaku
(pary amoniaku działają drażniąco na cewkę moczową).
Prowokując pacjenta do oddania moczu, celowe jest zasto-

sowanie kilku wymienionych powyżej działań jednocześnie.
Jeżeli pomimo stosowania ww. działań pacjent nie oddał
moczu przez 12 godzin po zabiegu operacyjnym, przez 12 go-
dzin od ostatniej mikcji lub 8 godzin po porodzie, a objawy re-
Część I
Agnieszka Sadurska
tencji narastają, koniecznością staje się cewnikowanie pęche-

rza moczowego.
. . 5.4.2. Cewnikowanie pęcherza moczowego

Cewnikowanie pęcherza Cewnikowanie pęcherza moczowego jest to zabieg polegający
moczowego na wprowadzeniu cewnika do pęcherza moczowego przez cewkę
- wyjaśnienie pojęcia moczową. Zabieg wykonywany jest ze wskazań diagnostycznych
lub leczniczych.
Cewnikowanie pęcherza Wskazania diagnostyczne:

moczowego - wskazania 1 . Monitorowanie diurezy i stopnia nawodnienia organizmu u cię-
diagnostyczne żko chorych, pacjentów we wstrząsie, po zabiegu operacyjnym.
2. Pobranie próbki moczu (u chorych niezdolnych do samodziel-
nego poprawnego pobrania materiału) do badania bakteriolo-
gicznego.
3. Ocena zalegania moczu po mikcji.
4. Podanie środka cieniującego do dróg moczowych w diagnosty-
ce radiologicznej.
Sprawdzenie drożności cewki moczowej, np. po urazie kości
miednicy.
Cewnikowanie pęcherza Wskazania lecznicze:

moczowego - wskazania 1 . Opróżnienie pęcherza moczowego w przypadku retencji mo-
lecznicze czu, np. po zabiegu operacyjnym, po porodzie, w zaburzeniach
opróżniania pęcherza moczowego, w przeroście gruczołu kro-
kowego.
2. Nietrzymanie moczu u osób przewlekle chorych, starszych.
3. Prowadzenie bilansu wodnego.
4. Płukanie pęcherza moczowego, np. po operacji pęcherza mo-
czowego, wycięciu gruczołu krokowego.
Podawanie do pęcherza moczowego leków (najczęściej wg zle-
cenia lekarskiego antybiotyków, leków cytostatycznych).
Niebezpieczeństwa Niebezpieczeństwa zabiega:

zabiegu cewnikowania • wprowadzenie zakażenia do dróg moczowych;
pęcherza moczowego • uraz mechaniczny cewki moczowej i pęcherza moczowego;
• krwawienie;
• zaczopowanie światła cewnika przez złogi włóknika lub
skrzepliny w przypadku krwawień;
• tworzenie się kamieni „pęcherzowych" w pęcherzu moczowym;
• zwężenie cewki moczowej w wyniku jej uszkodzenia;
276 Tom II
Rozdział 5
• zadzierzgnięcie w przypadku pozostawienia napletka odpro-

wadzonego poza żołądź prącia;
• spowodowanie zawstydzenia pacjenta.
Zapobieganie niebezpieczeństwom:
1. Każdorazowe cewnikowanie pęcherza moczowego powinno
być klinicznie uzasadnione.
2. Przestrzeganie zasad postępowania antyseptycznego i aseptycz-
nego podczas przygotowywania zestawu i wykonywania zabiegu.
3. Prawidłowe dobieranie cewnika w zależności od celu wykony-
wania zabiegu oraz średnicy cewki moczowej.
4. Delikatne wprowadzanie (niestosowanie siły) cewnika do cew-
ki moczowej i do pęcherza moczowego.
5. Przy retencji moczu nieupuszczanie jednorazowo więcej niż
600-800 ml moczu.
6. Po wykonaniu cewnikowania u mężczyzny nasunięcie na
żołądź prącia zsuniętego napletka.
7. Codzienne pielęgnowanie cewnika i systemu drenującego po
założeniu cewnika na stałe.
8. Zapewnienie pacjentowi intymności podczas wykonywania
zabiegu.
Cewniki mają kształt rurek, różnią się między sobą wielkością,

zakończeniem, liczbą dodatkowych otworów oraz materiałem, z któ-
rego zostały wykonane. Cewniki miękkie lub półsztywne wytwarzane
są z gumy, kauczuku, mas plastycznych, lateksu, silikonu. Przekrój
cewników urologicznych podaje się w skali Charriera, w której jeden
stopień odpowiada jednej trzeciej milimetra, np. 15 Charr odpowiada
średnicy 5 mm. Podany w tej skali przekrój określa średnicę zew-
nętrzną - średnica kanału wewnętrznego jest odpowiednio niniejsza.
Używa się również amerykańskiego odpowiednika skali Charriera, sto-
sując określenie French (Fr). U dorosłych używa się cewników o przekroju
14-22 Charr. U kobiet najczęściej 14 Charr, u mężczyzn 16-18 Charr.
Wszystkie cewniki służą do jednorazowego użycia. Powtórne
zakładanie cewnika, bez względu na sposób wyjaławiania, jest
niewłaściwe.
Istnieje kilkanaście rodzajów cewników określanych nazwi-
skami ich twórców. W praktyce używa się kilku rodzajów, najczę-
ściej Foleya, Nelatona.
Cewniki dopęcherzowe dzieli się na: Rodzaje cewników
1. Cewniki do jednorazowego odprowadzenia moczu z pęcherza: dopęcherzowych
- cewnik Nelatona - zamknięty półkolisto na końcu,
z jednym bocznym otworem; może być stosowany
Części 277
Agnieszka Sadurska
przez osoby z niedużym doświadczeniem, ponieważ

nie powoduje urazów (ryc. 7.A);
cewnik Tiemanna - ma stożkowate zakończenie
z zagiętą końcówką; używany do cewnikowania mę-
żczyzn z powiększonym gruczołem krokowym lub
ze zwężeniem cewki (ryc. 7.B);
cewnik Merciera - posiada grzebień, który podczas
wprowadzania do cewki orientuje o pozycji dzioba
cewnika,-
cewnik Couvelaire'a - ma ścięte w kształcie fletu,
otwarte zakończenie, z dwoma bocznymi otworami;
stosowany do cewnikowania pacjentów z krwiomo-
czem, a także gdy zachodzi konieczność dokładnego
odprowadzenia moczu z pęcherza (ryc. 7.C).
A B C D
Ryc. 7. Cewniki dopęcherzowe: A - cewnik Nólatona; B - cewnik Tie-
manna; C - cewnik Couvelaiie'a; D - cewnik Foleya (za: Rowiński W.,
DziakA. (red.): Chirurgia dla pielęgniarek, PZWL, Warszawa 1999, s. 414)
2. Cewniki samoutrzymujące się - posiadają poniżej końca balo-

nik, który po napełnieniu stabilizuje i zabezpiecza, cewnik przed
wysunięciem się z pęcherza. Najczęściej używany jest cewnik
Foleya (ryc. 7.D). Ma on kształt cewnika Nćlatona. Po dodaniu
balonika do cewników prostych (wymienionych powyżej), po-
wstają cewniki samoutrzymujące się, które mają ich zalety
(łatwość wprowadzania, dobry drenaż), lecz stosowane są w sy-
tuacjach, kiedy cewnik trzeba pozostawić w pęcherzu na dłuż-
szy okres. Każdy z cewników samoutrzymujących się produko-
wany jest również w wersji z dodatkowym kanałem (tzw. cew-
niki dwubieżne), aby w razie konieczności można było zastoso-
wać stałe płukania pęcherza moczowego.
278 Tom II
Rozdział 5
Cewnikowanie pęcherza moczowego u kobiet
STRUKTURA CZYNNOŚCI Cewnikowanie pęcherza

I. Czynności przygotowawcze moczowego u kobiet
2. Sprawdzenie zlecenia lekarskiego.
- jałowa peseta w opakowaniu,
jałowe cewniki o różnych przekrojach,
- w jałowym pakiecie: 2 narzędzia chwytne (np. pese-
ty), pojemnik z 6 wacikami, serweta z otworem
i podkład, jeżeli będzie pobierany mocz do badania -
buteleczka z korkiem, dwa pojemniki (np. miski ner-
kowate) na odprowadzany mocz i na zużyte waciki,
- jałowy środek poślizgowy - gliceryna, olej parafino-
wy, 2% żel ksylokainowy, który ma dodatkowo
działanie przeciwbólowe,
- rękawiczki jednorazowe,
- rękawiczki jałowe,
- sterylny płyn antyseptyczny (roztwór wodny), np.
0,1% roztwór rivanolu, 3% roztwór kwasu bornego,
0,2-0,5% roztwór chlorheksydyny, 2% roztwór hibi-
tanu, roztwór nadmanganianiu potasu barwy jasno-
różowej,
- podkład zabezpieczający bieliznę pościelową,
poduszka mała (do uniesienia pośladków, jeżeli za-
bieg wykonywany jest w łóżku).
Jeżeli planujemy pozostawienie cewnika na stałe, należy dodat-
kowo przygotować:
- przylepiec,
- jałowy worek do zbiórki moczu,
strzykawkę z płynem (np. 0,9% roztworem NaCl,
wodą destylowaną) do wypełnienia balonu cewnika.
2. Przyniesienie sprzętu i ustawienie w dostępnym miejscu:
• ustawienie tacy na stoliku przyłóżkowym.;
• ustawienie krzesła po prawej stronie, w nogach łóżka,-
• postawienie otwartego basenu na krześle.
• wykonywanie cewnikowania w gabinecie zabiegowym;
• jeżeli zabieg wykonywany jest w łóżku pacjenta, rozsta-
wienie parawanu, zamknięcie drzwi, ograniczenie liczby
osób obecnych podczas cewnikowania.
Część I
Agnieszka Sadurska
1. Poinformowanie pacjenta o celu i sposobie wykonania za-
biegu.
2. Wykonanie toalety krocza u pacjenta (pacjent samodziel-
ny podmywa się sam, pacjentom z ograniczeniami w za-
kresie czynności samoobsługowych toaletę krocza wyko-
nuje pielęgniarka).

1. Nałożenie jednorazowych rękawiczek.
2. Ułożenie pacjenta w pozycji na plecach na stole zabiego-
wym, leżance, ewentualnie w łóżku.
3. Wysunięcie koszuli spod pośladków pacjenta.
4. Podłożenie pod pośladki pacjenta poduszki (jeżeli zachodzi
konieczność ich uniesienia w celu łatwiejszego dostępu do
okolicy krocza i uwidocznienia ujścia cewki moczowej).
5. Podłożenie podkładu zabezpieczającego bieliznę pościelową.
6. Pomoc pacjentowi w ugięciu kończyn dolnych w stawach
kolanowych i odwiedzeniu ud.
7. Zdjęcie jednorazowych rękawiczek.
8. Umycie higieniczne i zdezynfekowanie rąk.
9. Otworzenie jałowego zestawu do cewnikowania (zestaw
musi leżeć w zasięgu ręki pielęgniarki - na tacy, wózku za-
biegowym, na łóżku pacjenta w nogach łóżka).
10. Otworzenie opakowania z jałowym narzędziem chwyt-
nym (np. z pęsetą) i wyjęcie jej.
11. Otworzenie jałowego cewnika i wyjęcie go z opakowania
jałową pęsetą.
12. Posmarowanie jałowym środkiem poślizgowym końca ce-
wnika (cewnik trzymać jałową pęsetą).
13. Odłożenie cewnika do jałowego zestawu.
14. Odłożenie używanej pesety na tacę.
15. Zalanie wacików jałowym płynem antyseptycznym (wcze-
śniej odlać szerokim strumieniem niewielką ilość płynu
antyseptycznego z butelki do basenu,- spłukaną stroną wy-
lotu butelki polać waciki).
16. Nałożenie jałowych rękawiczek.
17. Podłożenie jałowego podkładu pod pośladki (sfałdować
podkład na grzbiecie dłoni, aby nie dotknąć jałowymi
rękawiczkami do skóry pacjenta).
18. Okrycie jałowymi serwetami lub jedną serwetą z otworem
po środku okolicy krocza i ud osoby cewnikowanej.
19. Postawienie na łóżku jałowych misek nerkowatych:
pierwszą, do której odprowadzany jest mocz, wzdłuż
280 Tom II
Rozdział 5
Pomoc pacjentowi w zakresie wydalazua
Ryc. 8. Sposób ułożenia pacjenta i ustawienia misek nerkowatych pod-

czas cewnikowania pęcherza moczowego (adaptacja za: Dison N.: Techni-
ka zabiegów pielęgniarskich, PZWL, Warszawa 1998, s. 332)
łóżka pomiędzy udami pacjenta, drugą na zużyte waciki

i narzędzia - w poprzek łóżka (ryc. 8).
20. Rozchylenie warg sromowych kciukiem i palcem wska-
zującym lewej ręki i podciągnięcie tkanek lekko do góry,
aby uwidocznić ujście zewnętrzne cewki moczowej.
21. Chwycenie w prawą rękę narzędzia chwytnego z jałowego
pakietu.
22. Chwycenie narzędziem wacika nasączonego płynem
antyseptycznym.
23. Zmywanie pojedynczymi ruchami okolicy cewki moczo-
wej w kierunku od spojenia łonowego do odbytu (stoso-
wać jeden wacik na jeden ruch zmywania z góry na dół):
• pierwszym i drugim wacikiem wargi sromowe większe
(zużyte waciki odrzucać do miski nerkowatej);
• trzecim i czwartym wacikiem wargi sromowe mniejsze;
• piątym wacikiem ujście zewnętrzne cewki moczowej, od-
rzucenie wacika i odłożenie narzędzia chwytnego do mi-
ski nerkowatej (ryc. 9).
24. Uchwycenie cewnika w prawą rękę pomiędzy kciuk i pa-
lec wskazujący w odległości ok. 4 cm od jego zaokrąglonej
części (ryc. 10).
Cześć I
AgnieszKa saaursKa
Ryc. 9. Sposób dezynfekcji krocza u kobiety przed cewnikowaniem pęche-

rza moczowego (za: Ellis f.R, Nowlis E.A., Bentz P.M.: Modules for Basic
Nursing Skills. Houghton Mifflin Company, Boston 1988, s. 114)
25. Uchwycenie dalszej części cewnika pomiędzy 4 a 5 palec,

koniec cewnika skierować do miski nerkowatej (ryc. 10).
Ryc. 10. Sposób trzymania cewnika i kolejne etapy cewnikowania pę-

cherza moczowego u kobiety (za: Milhken M.E., Campbell G.: Essential
Competencies For Patient Care, The CV. Mosby Company, Missouń
1985, s. 400)
26. Delikatne wprowadzenie cewnika ruchem półobrotowym

do cewki moczowej na głębokość 5-7,5 cm.
27. Zaprzestanie wprowadzania cewnika w momencie poja-
wienia się moczu.
28. Przytrzymywanie, stabilizacja cewnika pomiędzy kciu-
kiem i palcem wskazującym lewej ręki.
29. Odprowadzenie moczu do miski nerkowatej (mocz do ba-
dania należy pobrać do jałowej butelki).
30. Usunięcie cewnika ruchem półobrotowym z chwilą usta-
nia wypływania moczu.
31. Odłożenie cewnika do miski nerkowatej.
32. Chwycenie w prawą rękę drugiego narzędzia chwytnego.
33. Chwycenie narzędziem wacika z płynem antyseptycznym.
34. Zdezynfekowanie ujścia zewnętrznego cewki moczowej.
282 Tom II
Rozdział S
35. Odłożenie do miski nerkowatej wacika i narzędzia chwyt-

nego.
36. Wylanie moczu z miski nerkowatej do basenu.
37. Odstawienie misek nerkowatych na tacę.
38. Zdjęcie, złożenie i odłożenie na tacę serwet i podkładów
używanych do zabiegu.
39. Wyjęcie spod pośladków pacjenta poduszki.

2. Wyniesienie basenu, umieszczenie go w urządzeniu
myjącym.
3. Odstawienie krzesła w umówione miejsce.
4. Wyniesienie tacy.
5. Opróżnienie miski nerkowatej (zużyte waciki i cewnik
wyrzucić do spalenia).
6. Umieszczenie misek nerkowatych i narzędzi chwytnych
w płynie dezynfekcyjnym, umycie, osuszenie i przekaza-
nia do sterylizacji.
7. Odłożenie płóciennych serwet i podkładu do prania.
8. Zdezynfekowanie, umycie, osuszenie i odstawienie tacy
na miejsce.
3. Udokumentowanie zabiegu cewnikowania pęcherza mo-
czowego.
H Cewnikowanie pęcherza moczowego u mężczyzn
STRUKTURA CZYNNOŚCI Cewnikowanie pęcherza

Struktura czynności cewnikowania u mężczyzn jest zbliżona moczowego u mężczyzn
do struktury czynności cewnikowania u kobiet (patrz powyżej). ~ struktura czynności
Obowiązuje powtórzenie czynności przygotowawczych, po-
wtórzenie czynności właściwych do pkt 3, ominięcie pkt 4 (nie
podkładać pod pośladki poduszki), powtórzenie czynności od pkt 5
do 19. Kolejne czynności są następujące:
Części 283
Agnieszka Sadurska
20. Uchwycenie prącia między trzeci i czwarty palec lewej

ręki odwróconej ku górze (ryc. 11).
Ryc. 11. Sposób trzymania prącia podczas cewnikowania (za: Milliken

M.E., Campbell G.: Essential Competencies For Patient Care, The CV.
Mosby Company, Missouń 1985, s. 401)
21. Zsunięcie kciukiem i palcem wskazującym skóry naplet-
ka aż do rowka żołędzi.
22. Chwycenie do prawej ręki jałowego narzędzia chwytnego
z pakietu.
23. Chwycenie w narzędzie wacika nasączonego płynem
antyseptycznym i obmycie ujścia zewnętrznego cewki
moczowej i żołędzi prącia 3 razy (każdorazowo używać
nowego wacika, mycie rozpoczynać od ujścia cewki mo-
czowej, czwartym wacikiem przemyć tylko zewnętrzne
ujście cewki moczowej), odkładanie zużytych wacików do
miski nerkowatej (ryc. 12).
Ryc. 12. Sposób dezynfekcji prącia przed cewnikowaniem (za: Ellis J.R.,
Nowlis E.A., Bentz P.M.: Modules for Basic Nursing SkUls, Houghton
Mifflin Company, Boston 1988, s. 113)
24. Odłożenie narzędzia do miski nerkowatej.
25. Uniesienie, lekkie podciągnięcie prącia i ustawienie go
w pozycji pionowej do poziomu ciała (czynności te powo-
dują wyprostowanie cewki moczowej).
26. Wprowadzenie cewnika na głębokość 12-15 cm, aż do
momentu, kiedy wyczuje się lekki opór (ryc. 13).
284 Tom II
Rozdział 5
Ryc. 13. Cewnikowanie pęcherza moczowego u mężczyzny. A. Wprowa-

dzanie cewnika do momentu wyczucia oporu. B. Skierowanie prącia bar-
dziej równolegle do poziomu ciała pozwala zredukować fizjologiczny kąt
cewki moczowej i wprowadzić cewnik do pęcherza moczowego (za: Bujak
M: Podstawowe techniki zabiegowe w opiece ambulatoryjnej, Spńnger
PWN, Warszawa 1996, s. 171)
27. Ustawienie prącia równolegle do ciała pacjenta (manewr

ten pomaga zredukować fizjologiczny kąt cewki moczowej
i wprowadzić cewnik do pęcherza moczowego) oraz od-
wrócenie uwagi pacjenta lub polecenie mu wykonania
głębokiego oddychania (ryc. 13).
28. Dalsze wprowadzenie cewnika do momentu pojawienia
się moczu (ryc. 13).
Dalsze czynności są zgodnie ze strukturą czynności właści-

wych dla cewnikowania kobiety od pkt 28 do 38 (ominąć pkt 37).
Po zdezynfekowaniu ujścia zewnętrznego cewki moczowej (pkt 33)
należy bezwzględnie pamiętać o nasunięciu na żołądź prącia zsu-
niętego napletka, aby uniknąć zadzierzgnięcia. Powtórzenie czyn-
ności końcowych (patrz: Czynności końcowe, w: Cewnikowanie
pęcherza moczowego u kobiet; powyżej).
Zakładanie cewnika na stałe do pęcherza moczowego
STRUKTURA CZYNNOŚCI Zakładanie cewnika

Powtórzenie czynności przygotowawczych i właściwych (patrz: na stale do pęcherza
Cewnikowanie pęcherza moczowego kobiety/mężczyzny) do pkt moczowego - struktura
28. Kolejne czynności są następujące: czynności
29. Z chwilą wypływu moczu wprowadzenie cewnika ok.

2,5 cm głębiej do pęcherza moczowego, śby stworzyć miej-
sce na balon cewnika.
30. Wypełnienie płynem balonu cewnika z chwilą opróżnie-
nia pęcherza moczowego (przez wentyl wpustowy cewni-
Część I 285
Agnieszka Sadutska
Ryc. 14. Sposób stabilizacji układu drenującego pęcherz moczowy (za:

KozierB., Erb G.: Techniąues in Clinical Nursing. Addison-Wesley Publis-
hing Company, Califomia 1987, s. 635)
ka wprowadzić od 5 do 15 ml płynu w zależności od obję-

tości balonu).
31. Połączenie cewnika z zestawem do odprowadzania moczu
(dren łączący się z cewnikiem przeprowadza się ponad
udem pacjenta).
32. Ogolenie owłosionej okolicy ud przed założeniem przylep-
ca; umocowanie cewnika przylepcem do skóry uda pa-
cjenta (zapobieganie pociąganiu i napinaniu cewnika)
(ryc. 14).
33. Skontrolowanie szczelności i drożności zestawu odprowa-
dzającego mocz.
34. Umieszczenie worka na mocz poniżej poziomu pęcherza
moczowego (powieszenie worka na uchwycie zamontowa-
nym na ramie łóżka).
Powtórzenie czynności końcowych (patrz: Czynności koń-
cowe, w: Cewnikowanie pęcherza moczowego u kobiet).
§ | Ćwiczenia sprawdzające problemowe

1. Jakie działania powinna podjąć pielęgniarka wobec pa-
cjenta z ograniczeniem w funkcjonowaniu układu ruchu,
aby mógł samodzielnie korzystać z toalety?
2. Opisz rozwiązania konstrukcyjne, których zastosowanie
na oddziale szpitalnym ułatwi pacjentom przemieszcza-
nie i samodzielne korzystanie z toalety.
286 Tom II
Rozdział 5
3. Jakie działania powinna zastosować pielęgniarka wobec

pacjenta korzystającego w łóżku z basenu i/lub kaczki, aby
zapewnić mu poczucie bezpieczeństwa i intymności?
4. Omów sposób przygotowania pacjenta do wykonania za-
biegu dorektalnego.
5. Do oddziału kardiologicznego przyjęto pacjenta, u którego
występuje zaparcie stolca spowodowane złymi nawykami
i przyzwyczajeniami. Jakie metody wspomagające wydala-
nie stolca zastosujesz w celu przywrócenia naturalnego ryt-
mu wypróżniania?
6. Wymień wskazania do zabiegu i niebezpieczeństwa związane
z cewnikowaniem pęcherza moczowego.
Bibliografia
1. Bomski H.: Przewlekłe zaparcia i biegunki u dorosłych,
2. Borkowski A. (red.): Urologia dla studentów medycyny,
3. Brzeziński T., Matuszak A., Szymanowska I.: Materiały do
nauczania opieki nad chorym, PAM, Szczecin 1990.
4. Bujak M.: Podstawowe techniki zabiegowe w opiece ambu-
latoryjnej, Springer PWN, Warszawa 1996.
5. Ciborowska H., Rudnicka A.: Dietetyka. Żywienie zdrowe-
go i chorego człowieka, PZWL, Warszawa 2000.
6. Ciechaniewicz W.: Kształcenie umiejętności praktycznych
słuchaczy szkół pielęgniarskich, CEM, Warszawa 1994.
Warszawa 2001.
szawa 1998.
9. Ellis J.R., Nowlis E.A., Bentz P.M.: Modules for Basic Nur-
sing Skills. Houghton Mifflin Company, Boston 1988.
10. Fijałkowski W., Markowska R., Michalczyk H., Sadowska L.:
Rehabilitacja w położnictwie i ginekologii, AWF, Wrocław
1997.
11. Górajek-Jóźwik J., Ciechaniewicz W. (red.): Zasady postę-
powania pielęgniarskiego w wybranych stanach klinicz-
nych, Wydawnictwo OVO, Warszawa 1999.
12. Hasik }., Hryniewiecki L., Grzymisławski M.: Dietetyka,
13. Hasik J.: Zaparcia, Klinika 1997, 9, 471-473.
15. Hutner R.: Pielęgniarstwo specjalistyczne, PZWL, Warszawa
1971.
16. Janicki K., Rewerski W. (red.): Medycyna naturalna,
Część I
ngnieszKa oaaurSKa
17. Kierst W.: Nauka o żywieniu zdrowego i chorego człowieka,

18. Kirschnik O.: Pielęgniarstwo, Urban &. Partner, Wrocław
2001.
19. Konturek S. (red.): Gastroenterologia kliniczna, PZWL,
Warszawa 1987.
20. Kozier B., Erb G.: Techniąues in Clinical Nursing. Addison
- Wesley Publishing Company, California 1987.
22. Kuch J.: Rehabilitacja, PZWL, Warszawa 1989.
23. Lutomski J., Alkiewicz ].: Leki rośhnne w profilaktyce i te-
rapii, PZWL, Warszawa 1993.
24. Milliken M.E., Campbell G.: Essential Competencies For
Patient Care, The CV. Mosby Company, Missouri 1985.
25. Musierowicz A.: Pielęgniarstwo urologiczne dorosłych,
26. Paluchowska B.: Problemy z defekacją - rola pielęgniarki,
Magazyn Pielęgniarki i Położnej 1996, 11-12.
27. Pędich W., Jakubowska D. ; Kunda T.: Pielęgniarstwo geria-
tryczne, PZWL, Warszawa 1974.
28. Rambo J.B., Wood L.A.: Nursing Skills for Clinical Practi-
ce, W.B. Sanders Company, Philadelphia 1982.
29. Rao S.C.: Czynnościowe schorzenia jelita grubego, Medy-
cyna po dyplomie 1996, 5, 165-172.
31. Rużyłło E. (red.): Zaparcia, PZWL, Warszawa 1970.
32. Socha J.: Gastroenterologia praktyczna, PZWL, Warszawa
1999.
33. Straburzyński G.: Księga przyrodolecznictwa, PZWL, War-
szawa 1997.
34. Szwałkiewicz E. (red.): Zasady podnoszenia i przemieszcza-
nia pacjentów. Przewodnik dla pielęgniarek, Urban & Part-
ner, Wrocław 2000.
35. Szymański A.: Lekarz domowy naturalny, Wydawnictwo
Officina, Warszawa 1991.
36. Tatoń J., Czech A.: Diagnostyka internistyczna, PZWL,
Warszawa 1998.
37. Wołynka S.: Pielęgniarstwo ogólne, PZWL, Warszawa
1993.
38 Zahradniczek K. (red.): Wprowadzenie do pielęgniarstwa,
39. Zielinska J., Lenko ].: Urologia, PZWL, Warszawa 1992.
Tom U
Rozdział 6
WYBRANE METODY
WSPOMAGAJĄCE
WENTYLACJĘ PŁUC

• znać czynniki warunkujące wentylację płuc;
• umieć modyfikować wybrane czynniki dla celów
wspomagania funkcji oddechowej płuc;
• znać wskazania, przeciwwskazania i zasady
obowiązujące podczas wspomagania wentylacji płuc
u osób z zaburzeniami funkcji układu oddechowego;
• umieć przygotować i sprawdzić mikroklimat
pomieszczenia;
• umieć instruować pacjenta w zakresie efektywnego
oddychania;
• umieć zaprezentować i zastosować ręczne
wspomaganie odkrztuszania wydzieliny;
• umieć zastosować drenaż ułożeniowy ewakuujący
zalegającą wydzielinę w drogach oddechowych;
• umieć wykazać się taktem i zrozumieniem wobec
pacjenta podczas stosowania metod wspomagających
wentylację płuc.
Części 289
6.1. Podstawy utrzymania wentylacji płuc
6.1. Podstawy utrzymania wentylacji

płuc
Wstęp Układ oddechowy składa się z górnych i dolnych dróg odde-
chowych. Górne drogi oddechowe tworzą: jama nosowo-gardłowa
i krtań, natomiast dolne drogi oddechowe obejmują tchawicę
i całe drzewo oskrzelowe oraz pęcherzyki płucne. Głównym zada-
niem górnej części układu oddechowego jest przewodzenie i ogrze-
wanie do temperatury ciała powietrza atmosferycznego wdychane-
go, nawilżanie go oraz zatrzymywanie cząsteczek zanieczyszczenia,
takich jak kurz, pyły. Tchawica przewodzi wstępnie oczyszczone
powietrze atmosferyczne i za pomocą nabłonka migawkowego
oraz śluzu oczyszcza drogi oddechowe z pyłu, bakterii, grzybów i in-
nych zanieczyszczeń. Natomiast wymiana gazowa odbywa się
w płucach na poziomie pęcherzyków płucnych. Jest to możliwe
dzięki ścisłej współpracy układu oddechowego z układem naczy-
niowym, skąd przechodzi nadmiar dwutlenku węgla do powietrza
pęcherzyków płucnych i podczas wydechu do atmosfery. Tlen na-
tomiast z powietrza pęcherzykowego nasyca hemoglobinę krwinek
czerwonych i z krwią jest transportowany do wszystkich tkanek or-
ganizmu (TraczykW.Z., 1982;Niemirowska-MikulskaH., 1994).
Człowiek w spoczynku wykonuje rytmiczne ruchy klatki pier-
siowej, tzn. wdechy i wydechy, w liczbie 12-20 na minutę, pobie-
rając podczas jednego wdechu do 0,5 litra powietrza atmosferycz-
nego. Parametry oddychania (częstotliwość i głębokość oddechów)
regulowane są w organizmie za pośrednictwem ośrodka oddecho-
wego (ośrodka wdechu i wydechu) znajdującego się w rdzeniu
przedłużonym, który steruje ważnym mięśniem oddechowym, ja-
kim jest przepona. To właśnie ten mięsień odpowiada za efektyw-
ność fazy wdechu podczas wentylacji oddechowej, jednocześnie
czyniąc ją fazą czynną w oddychaniu (Tobina M.J., 1996).
Powyższe czynności wykonywane przez układ oddechowy (do-
starczenie tlenu atmosferycznego do organizmu) są niezbędne do
prawidłowego funkcjonowania całego ustroju ludzkiego.
Czynniki wpływające na Na proces oddychania decydujący wpływ mają następujące

skuteczność procesu czynniki:
oddychania . drożność dróg oddechowych;
• sprawna wymiana gazowa w pęcherzykach płucnych;
• ujemne ciśnienie w jamach opłucnowych;
• praca mięśni wdechowych (głównie przepony), wydecho-
wych oraz wspomagających oddychanie;
290 Tom II
Rozdział 6
Wybrane metody wspomagające wentylację płuc
• funkcjonowanie ośrodka oddechowego w rdzeniu przedłu-

żonym;
• prawidłowe parametry (przepływ krwi, poziom hemoglobi-
ny) określające funkcjonowanie układu krążenia;
• ok. 21% zawartość tlenu w powietrzu atmosferycznym.
Każdy z przedstawionych czynników razem lub osobno, a także
wpływając na pozostałe, może powodować różnie nasilone zaburze-
nia oddychania. Jednym z podstawowych zaburzeń oddychania jest
upośledzony oddech, będący wynikiem spłycenia oddechu, gdzie
mniejsza ilość tlenu wraz z powietrzem atmosferycznym dociera do
pęcherzyków płucnych. Przyczynami takiego stanu mogą być:
• nadmierna ilość wydzieliny zalegającej w drogach oddechowych;
• obrzęk błony śluzowej, np. w przebiegu astmy, zapalenia
oskrzeli;
• skurcz oskrzeli, np. w przebiegu astmy;
• dynamiczny ucisk dróg oddechowych, np. w przebiegu ro-
zedmy płuc;
• obecność ciała obcego w drogach oddechowych;
• zwężenie dróg oddechowych związane np. z obecnością guza
(Oczenski W., Werba A., Andel H., 1999).
W przebiegu tego zaburzenia faza wydechu jest wydłużona w po-
równaniu z fazą wdechu i jest nieefektywna. Spowodowane jest to mię-
dzy innymi paradoksalnym ruchem przepony, polegającym na wciąga-
niu jej do wnętrza klatki piersiowej i zmniejszeniem objętości dla pęche-
rzyków płucnych (fizjologicznie przepona podczas wdechu obniża się
w kierunku jamy brzusznej). Dodatkowo może powodować uczucie bra-
ku powietrza podczas wydechu i charakterystyczne zjawiska osłuchowe,
tj. świsty i rzężenia. Pacjent będzie przyjmował pozycję wysoką z pochy-
leniem do przodu klatki piersiowej, bowiem pozycja ta wspomaga
działanie dodatkowych mięśni oddechowych (mięśnia mostkowo-
-obojczykowo-sutkowego, mięśnia pochyłego i piersiowego). W powy-
ższej sytuacji wymiana powietrza następuje jedynie w górnych partiach
klatki piersiowej, przy jednoczesnym zmniejszeniu lub braku pracy prze-
pony. Spłycenie oddechu, nasilając się, będzie powodowało ilościowe
zmniejszenie tlenu w organizmie i ciężkie zaburzenia w pracy całego
ustroju. Niekontrolowane przyspieszanie i pogłębienie oddechu przynie-
sie jedynie odwrotny skutek w postaci zwiększonego oporu oddechowego
i „zapadania się" ścian oskrzeli, co w konsekwencji jeszcze bardziej upo-
śledza wymianę gazową. Czynności, które przyczynią się do kontrolowa-
nia oddychania, bądź eliminowania/zmniejszania czynników upośle-
dzających oddychanie, można określić jako wspomaganie oddychania, Wspomaganie
czyli działania powodujące optymalizację fazy wdechu i wydechu oddychania-definicja
(Oczenski W., Werba A., Andel H., 1999; Traczyk W.Z., 1982).
Część I 29
6.1. Podstawy utrzymania wentylacji płuc
Cele wspomagania Wspomaganie oddychania ma na celu głównie:

oddychania • utrzymanie fizjologicznej wentylacji płuc,-
• wzmocnienie siły wydechu;
• ewakuację wydzieliny z dróg oddechowych (efektywny kaszel);
• ułatwienie odkrztuszania;
• zwiększenie ruchomości klatki piersiowej.
Działania wspomagające oddychanie mają zastosowanie w przy-

padku:
• pacjentów narażonych na powikłania ze strony układu od-
dechowego (np.długo leżących, po zabiegach operacyjnych);
• pacjentów z chorobami układu oddechowego;
• kobiet rodzących;
• osób w wieku geriatrycznym (Oczenski W., Werba A., An-
del H., 1999).
Czynności prezentowane poniżej mają na celu wspomaganie
pacjenta w eliminowaniu utrudnień w oddychaniu, a w następ-
stwie tego zapobieganie powikłaniom płucnym (zapalenie płuc),
oskrzelowym (zapalenie, rozstrzenie), które mogą przyczyniać się
do wydłużenia czasu zdrowienia pacjenta, a także do obniżenia jego
sprawności fizycznej.
Metody wspomagające Należą do nich:
wentylację płuc - podział l. Ćwiczenia oddechowe - gimnastyka oddechowa (kontrolowa-
ny wdech i wydech oraz przedłużone maksymalnie wydechy).
2. Wspomaganie odkrztuszania wydzieliny:
a) efektywny kaszel (pokaszliwanie lub wypowiadanie spół-
głoski „i"),
b) ręczne - przez oklepywanie i wstrząsanie klatki piersiowej.
3. Drenaż ułożeniowy w pozycjach ułatwiających ewakuację za-
legającej wydzieliny:
a) pozycji poziomej na plecach,
b) pozycji poziomej na boku,
c) pozycji poziomej na boku z rotacją do przodu,
d) pozycji poziomej na boku z rotacją do tyłu,
ej pozycji Trendelenburga odnoszącej się do wszystkich wy-
mienionych pozycji (dodatkowe pochylenie łóżka pod
kątem 15-20°, tak aby głowa znajdowała się poniżej koń-
czyn dolnych) (Rosławski A., 1994).
292 Tom II
i.wuMiu s*uuiusiui-i\uznucKa, Marta czekirda
6.2. Ćwiczenia oddechowe
Zasady wykonywania Zasady obowiązujące podczas wykonywania ćwiczeń odde-

ćwiczeń oddechowych chowych:
1. Przyjęcie przez pacjenta optymalnej pozycji podczas ćwiczeń
(na plecach, brzuchu lub siedzącej), dostosowanej do rodzaju
stosowanego ćwiczenia.
2. Zależnie od potrzeb, stosowanie dodatkowo pozycji drenażo-
wych, oklepywania klatki piersiowej i masażu wibracyjnego,
które ułatwiają odkrztuszanie zalegającej wydzieliny, popra-
wiając drożność oskrzeli.
3. Nauka ćwiczeń oddechowych przed ich wykonywaniem.
4. Nauka prawidłowego oddychania (stosunek czasu wdechu do
wydechu powinien wynosić 2:3).
5. Należy dążyć do maksymalnego wydłużenia czasu wydechu,
aż do uczucia „braku powietrza".
6. Podczas ćwiczeń oddechowych należy stosować różnego rodza-
ju urządzenia pomocnicze, zarówno specjalistyczne, jak i nie-
profesjonalne (dzieci postrzegają je jako zabawę).
7. Liczba powtórzeń ćwiczeń nie powinna przekraczać 3-4 w jednej serii.
8. Nie należy zbyt intensywnie wykonywać ćwiczeń, gdyż może
to prowadzić do hiperwentylacji, której następstwem może być
zaburzenie równowagi kwasowo-zasadowej organizmu.
9. Ćwiczenia najkorzystniej jest wykonywać przed śniadaniem,
kolacją lub dwie godziny po niej. Powinny one odbywać się mi-
nimum 3 razy dziennie - częstotliwość, ze względu na wskaza-
nia, może zostać zwiększona nawet 3-krotnie, co 1-2 godz.,
przez 5-10 minut.
10. Jeśli są takie wskazania, przed ćwiczeniami należy podać pa-
cjentowi leki, np. przeciwbólowe, rozszerzające oskrzela, roz-
rzedzające wydzielinę i odczekać 15-20 minut.
11. Podanie szklanki gorącego napoju (np. mleka lub herbaty) przed
wykonywaniem ćwiczeń ułatwi upłynnienie wydzieliny.
12. Każdorazowo przygotować salę chorych do ćwiczeń oddecho-
wych (wywietrzenie sali, nawilżenie powietrza). Najlepsze wy-
niki można osiągnąć, prowadząc ćwiczenia w pomieszczeniu
o temperaturze 18-20°C, przy wilgotności 50-70%.
13. Pacjent powinien być ubrany w strój luźny, niekrępujący ru-
chów, z przewiewnej tkaniny, np. bawełny.
14. Przed ćwiczeniami powinna być przeprowadzona ocena spraw-
ności układu oddechowego i badanie fizykalne pacjenta w celu
dostosowania zakresu i intensywności ćwiczeń.
15. Do poprawnego wykonywania ćwiczeń istotna jest współpraca
między pacjentem a pielęgniarką.
16. Ćwiczenia oddechowe zaczyna się od relaksacji (rozluźnienia
mięśni, odprężenia fizycznego i psychicznego).
294 Tom U
Rozdział 6
Rodzaje sprzętu stosowanego do ćwiczeń oddechowych: Rodzaje sprzętu

a) profesjonalne: stosowanego do ćwiczeń
- aparat Triflo, oddechowych
aparat Spiroflo, dwie butelki połączone do przedmu-
chiwania wody,
- butelka z wodą i drenem,
- aparat z piłeczką styropianową „Magie Bali",
- woreczek z piaskiem (3-4 kg);
b) nieprofesjonalne:
- waciki,
nitki,
- piórko,
- gwizdek,
- świeca,
- pasy płócienne długości 2 m, szerokości 15-20 cm.
JHf Ćwiczenie oddychania torem brzusznym
STRUKTURA C Z Y N N O Ś C I Ćwiczenie oddychania

I. Czynności przygotowawcze torem brzusznym
B. Przygotowanie przez pielęgniarkę materiałów, sprzętu, otoczenia:
1. Stworzenie mikroklimatu dogodnego do ćwiczeń oddecho-
wych (patrz: Zasady obowiązujące podczas wykonywania
ćwiczeń oddechowych pkt 12).
2. Uporządkowanie łóżka pacjenta.
1. Poinformowanie pacjenta o celu, zasadach i przebiegu
czynności.
2. Nawodnienie pacjenta (patrz: Zasady obowiązujące pod-
czas wykonywania ćwiczeń oddechowych).
3. Podanie leków (patrz: Zasady obowiązujące podczas wy-
konywania ćwiczeń oddechowych pkt 10).
4. Założenie (zmiana) pacjentowi stroju do ćwiczeń.
5. Przewiezienie (przejście) pacjenta do sali ćwiczeń.
6. Wybór pozycji do ćwiczeń (patrz: Zasady obowiązujące
podczas wykonywania ćwiczeń oddechowych pkt 1).

1. Pacjent znajduje się w pozycji poziomej na plecach z po-
duszeczką pod głową, kończynami dolnymi ugiętymi
w stawie biodrowym i kolanowym (ryc. 1).
Cześć I 295
2. Wykonanie ćwiczeń zgodnie z instruktażem słownym

rehabilitanta/pielęgniarki:
a) wykonanie swobodnego oddechu;
b) ułożenie na klatce piersiowej w okolicy mostka pa-
cjenta jego prawej dłoni;
c) ułożenie na podżebrzu lewej dłoni pacjenta, przy-
trzymanie prawą dłonią przez osobę prowadzącą
ćwiczenia (ułożenie dłoni przez pielęgniarkę ma na
celu sprawdzenie poprawności wykonania czynności
przez pacjenta);
d) polecenie pacjentowi wykonania normalnego wde-
chu w ten sposób, aby dłoń ułożona na brzuchu wy-
raźnie uniosła się do góry, natomiast podczas wyde-
chu opadała.
3. Polecenie pacjentowi wykonania wdechu przez nos i wyde-
chu przez usta tak, aby uniosła się dłoń znajdująca się na
podżebrzu (lewa pacjenta), a następnie wydechu przez usta
tak, aby ta sama dłoń podczas wydechu opadała w dół.
Ryc. 1. Oddychanie torem brzusznym. A. Wdech. B. Wydech. C. Odpoczy-

nek
4. Przećwiczenie tej czynności 3-krotnie.
5. Krótki odpoczynek, 2-3-minutowy.
6. Ułożenie dłoni jak w punktach 3 i 4.
7. Przećwiczenie ponownie oddychania przeponowego z in-
struktażem słownym pielęgniarki:
- wdech przez nos i pielęgniarka Uczy rytmicznie
RAZ, DWA;
- wydech przez usta i pielęgniarka liczy rytmicznie
TRZY, CZTERY, PIĘĆ;
296 Tom II
Rozdział 6
Wybrane metody wspomagające wentylacją płuc
- na szczycie wydechu następuje pauza, bezdech

trwający 3 s.
8. Przećwiczenie tej czynności wraz z instruktażem 4-krotnie.
9. Krótki odpoczynek, 2-3-minutowy, i kolejna sekwencja
ćwiczeń z instruktażem.

1. Ułożenie pacjenta w pozycji zapewniającej mu relaks, odpo-
czynek.
2. Sprawdzenie wygody, stanu pacjenta.
a. Odwiezienie pacjenta na salę chorych (powrót na salę).
2. Pośrednie wywietrzenie sali.
UWAGA! Ćwiczenia oddychania można wykonywać w pozycji
półwysokiej lub siedzącej, a także wspomagając je ruchem kończyn gór-
nych. Na wdechu unosi się je do góry, na wydechu opuszcza do dołu.
B Ćwiczenia wspomagające fazę wydechu i wdechu Wspomaganie fazy

wydechu i wdechu
Czynność tę można wykonywać z użyciem sprzętu, np. aparat Spi-
roflo, aparat z piłeczką pingpongową, woreczki z piaskiem, pasy
płócienne. Woreczki z piaskiem o ciężarze 3-4 kg na brzuchu lub boku
pacjenta, a także pasy płócienne są używane jako obciążenie wspoma-
gające wydech podczas oddychania przeponowego. W fazie wydechu
pacjent samodzielnie, kontrolując siłę ucisku, zaciska pasy w okolicy
podżebrza. W sytuacji braku profesjonalnego sprzętu ćwiczenia z tego
zakresu można wykonać z użyciem piórka, płomienia świecy, zwykłej
butelki ze słomką napełnionej wodą (bańka z wydychanym powietrzem
powinny utrzymywać się w wodzie jak najdłużej). Ćwiczenia polegają
na długim, jednostajnym wydmuchiwaniu powietrza przez usta. Za-
stosowane do ćwiczeń przybory (piórka, piłka pingpongowa, świeca
itp.) znajdują się w odległości ok. 15 cm w linii prostej na wysokości
wydmuchu pacjenta. Codziennie ta odległość jest zwiększana o kolejne
8-10 cm, aż do ok. 100 cm. Ćwiczenia takie wykonuje się każdorazowo
przez około 3 minuty. Przeciwwskazaniem jest używanie balonów do
dmuchania ze względu na powstające zwiększone parcie w jamie brzu-
sznej, uruchomienie tłoczni brzusznej (Rosławski A., 1994).
Części 297
§£& Ćwiczenie wspomagania wydechu za pomocą aparatu

§§§ Spiroflo
Wspomaganie wydechu STRUKTURA CZYNNOŚCI

za pomocą aparatu I. Czynności przygotowawcze
Spiroflo - struktura A . Przygotowanie pielęgniarki:
czynności t
Higieniczne mycie rąk.
B. Przygotowanie materiałów, sprzętu, otoczenia:
1. Przygotowanie mikroklimatu pomieszczenia, w którym
będą odbywały się ćwiczenia (wietrzenie, nawilżenie).
2. Przygotowanie zestawu - aparat Spiroflo (wysterylizowa-
ny), dwa jałowe ustniki (w sytuacji gdy pacjent nie ma
osobistych), chusteczki higieniczne (płatki ligniny).
3. Napełnienie wodą jednej z butelek w zestawie do poziomu
900 ml.
4. Zabarwienie wody w aparacie barwnikami spożywczymi,
co ułatwi zaobserwowanie efektów ćwiczeń.
5. Założenie na wyloty butelek przewodów z ustnikami.
ćwiczeń.
2. Zaproponowanie pacjentowi dogodnej pozycji do ćwiczeń
i/lub pomoc w jej przyjęciu (preferowana pozycja - wysoka
na plecach lub boku).
3. Wykonanie pomiaru tętna i ciśnienia tętniczego.

1. Usuwanie przykrycia z ustnika.
2. Wykonanie przez pacjenta głębokiego wdechu.
3. Obejmowanie wargami ustnika połączonego z butelką
napełnioną wodą (ryc. 2).
4. Przedmuchiwanie stopniowe, miarowe wody do pustej
butelki, np. po 100 ml.
5. Założenie osłony ustnika (zabezpiecza przed zanieczysz-
czeniem).
6. Wykonanie u pacjenta pomiarów tętna i ciśnienia tętniczego.
7. Usuwanie osłony z ustnika butelki z wodą.
8. Poproszenie pacjenta o wykonanie jednego normalnego
wydechu do aparatu.
9. Pomiar ilości płynu przedmuchanego, zapisanie wyniku.
10. Poproszenie pacjenta o wykonanie głębokiego wdechu
i wydechu do aparatu.
11. Pomiar ilości płynu przedmuchanego, zapisanie wyniku.
298 Tom II
Rozdział 6
Ryc. 2. Aparat Spiroflo - cyfry 1, 2 wskazują kolejność przedmuchiwania

wody
12. Pomiar ilości wydechów potrzebnych do przemieszczenia

wody, odnotowanie wyników.
13. Wykonanie pomiaru tętna i ciśnienia tętniczego pacjenta.

1. Ułożenie pacjenta w pozycji półwysokiej.
2. Zapewnienie mu wygody (ułożenie poduszek).
3. Podanie pacjentowi płynów do picia.
1. Rozmontowanie aparatu, wylanie wody.
2. Wstawienie aparatu do płynu myjąco-dezynfekującego,
np. Sekusept Pulver.
2. Udokumentowanie godziny ćwiczeń i poszczególnych po-
miarów:
- ilości płynu przemieszczonego na jeden normalny
oddech,
- ilości płynu przemieszczonego na maksymalnym
wydechu,
- liczby wydechów potrzebnych do przemieszczenia
płynu z całej butelki,
- tolerancji zabiegu (wyniki pomiarów tętna, ciśnienia
tętniczego i innych objawów - szum w uszach, za-
wroty głowy).
S Ćwiczenie wspomagania wydechu przy użyciu aparatu

„Magie Bali"
Dzieci chętnie wykonują tego rodzaju ćwiczenia, traktując je

jako zabawę; należy jedynie zwrócić szczególną uwagę na dozowa-
Część I
lwuna jwamsKa-JUizmiCKa, Malta Czekirda
nie ćwiczeń w czasie, przeciwdziałając w ten sposób występowaniu

objawów hiperwentylacji (zawroty głowy, szum w uszach, spadek
ciśnienia tętniczego). Gdy aparat nie jest dostępny, można go
zastąpić innymi łatwo dostępnymi przedmiotami, tj. zapaloną
świecą, butelką wypełnioną wodą i słomką, piórkiem, bibułką.
Wspomaganie wydechu STRUKTURA CZYNNOŚCI

przy użyciu aparatu I. Czynności przygotowawcze
„Magie Bali" A. Przygotowanie pielęgniarki:
- struktura czynności 1. Higieniczne mycie rąk.
1. Przygotowanie sali do ćwiczeń (mikroklimat pomieszczenia).
2. Zabezpieczenie sprzętów, które mogą stanowić przyczynę
urazów u ćwiczącego, np. w sytuacji wykonywania ćwiczeń
połączonych z chodzeniem (szczególnie istotne u dzieci).
C. Przygotowanie pacjenta (dziecka):
1. Wyjaśnienie celu i przebiegu ćwiczenia.
2. Pokaz wykonania ćwiczenia (opis „Magie Bali", świeca,
butelka z wodą, piórko, bibułka).

1. Poproszenie pacjenta o wykonanie trzech swobodnych od-
dechów.
2. Poproszenie o wykonanie wdechu.
3. Przyłożenie aparatu do ust i dokonanie powolnego wyde-
chu w tempie „TRZY, CZTERY, PIĘĆ", tak aby piłeczka
utrzymywała się na równomiernym poziomie nad apara-
tem i nie opadała (ryc. 3).
4. Powtórzenie 3-krotne czynności zawartych w punktach 2 i 3.
Ryc. 3. Aparat „Magie Bali" - sposób przytrzymania
300 Tom II
Rozdział 6

A. Postępowanie z pacjentem (patrz: Wspomaganie wydechu za
pomocą aparatu Spiroflo).
1. Zdemontowanie aparatu do ćwiczeń.
2. Mycie i dezynfekowanie aparatu przez umieszczenie go
np. w preparacie Sekusept Pulover.
2. Udokumentowanie wykonania ćwiczenia.
§Jf Ćwiczenia z użyciem aparatu Triflo
Celem wykonywania tych ćwiczeń jest zwiększenie siły wde-

chu, ilości powietrza jaka dociera do płuc. Miarą osiągania powyż-
szych celów jest ilość kulek podnoszonych w aparacie: podniesienie
jednej kulki oznacza w przybliżeniu pobranie 600 cm3/s; 2 kulek
- 900 cm3/s, 3 kulek- 1200 cm3/s powietrza.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Ćwiczenia z użyciem

I. Czynności przygotowawcze aparatu Triflo - struktura
1. Przygotowanie mikroklimatu pomieszczenia (tak jak po-
wyżej).
2. Przygotowanie zestawu: aparat Triflo (wysterylizowany),
2 wysterylizowane ustniki, chusteczki higieniczne (płatki
ligniny).
3. Ustawienie aparatu na stoliku, na wysokości oczu pacjenta.
4. Założenie ustnika w osłonie.
1. Zabezpieczenie pozycji siedzącej pacjenta przy stoliku
z aparatem.
2. Ustawienie aparatu na wysokości oczu pacjenta.
3. Pomiar ciśnienia tętniczego oraz tętna pacjenta.

1. Wykonanie przez pacjenta 2-3 oddechów torem przepo-
nowym.
2. Odbezpieczenie osłony ustnika.
3. Otoczenie szczelnie wargami ustnika przez pacjenta.
Cześć I 301
6.3. Wspomaganie odkrztuszania wydzieliny z dróg oddechowych
Ryc. 4. Aparat Tńflo. A. Jeden ze sposobów trzymania aparatu podczas

ćwiczeń. B. Kierunek rozchodzenia się powietrza w płucach podczas ćwi-
czeń
4. Wykonanie wdechu głębokiego i szybkiego - wtedy kulki
powinny unieść się do góry (ryc. 4).
5. Zaobserwowanie wyniku i odnotowanie go na kartce.
6. Wykonanie wydechu na zewnątrz poza ustnik.
7. Przeprowadzenie trzech kolejnych prób.
8. Przerwa relaksacyjna (10-15 minut).
9. Powtórzenie ćwiczenia 3-krotnie.

A. Postępowanie z pacjentem (patrz: Wspomaganie wydechu za
pomocą aparatu Spiroflo).
B. Porządkowanie sprzętu, materiałów, otoczenia (patrz: Ćwicze-
nia wspomagania oddechu przy użyciu aparatu Magie Bali).
2. Udokumentowanie wykonania ćwiczeń:
- ilość wydechów podnoszących kulki w aparacie,
- ile cm 3 powietrza zawierał każdy wdech,
- reakcja pacjenta na ćwiczenie (ciśnienie tętnicze, tętno).
Hali!
wspomaganie • 6.3. Wspomaganie odkrztuszania
odkrztuszania wydzieliny j g w y d a j n y z d r ó g oddechowych
Do metod wspomagania odkrztuszania wydzieliny z dróg od-

dechowych zaliczamy:
1. Oklepywanie i opukiwanie klatki piersiowej.
2. Efektywny kaszel (pokasływanie lub wypowiadanie na wyde-
chu spółgłoski „r").
302 Tom II
Rozdział 6
Cel wspomagania odkrztuszania wydzieliny: Cel wspomagania

• mechaniczne rozluźnienie wydzieliny w drogach oddechowych; odkrztuszania wydzieliny
• ułatwienie jej przemieszczania i wydalania z drzewa oskrze-
lowego.
Wskazania: tak jak w przypadku ćwiczeń oddechowych.
Przeciwwskazania: Przeciwwskazania
• zawał mięśnia sercowego w ostrym okresie,-
• urazy czaszkowo-mózgowe;
• krwotok mózgowy;
• urazy klatki piersiowej;
• podejrzenie o zator naczyń krwionośnych;
• założony rozrusznik serca.
Oklepywanie i opukiwanie klatki piersiowej
Oklepywanie jest jedną z technik masażu klasycznego o moc-

nym działaniu bodźcowym, powodującym przekrwienie tkanek.
Dłoń podczas oklepywania jest lekko zgięta, ze złączonymi palca-
mi i kciukiem, kształtem przypominając „łódkę", „łyżeczkę". Mię-
dzy klatką piersiową pacjenta a dłonią znajduje się przestrzeń
wypełniona powietrzem, która przeniesiona podczas uderzenia na
klatkę piersiową powoduje jej drganie. Ruch dłoni wychodzi z nad-
garstka. Czynność wykonuje się przez kilka minut - liczba powtó-
rzeń i serii zależy od stanu zdrowia pacjenta. Oklepuje się obie
połowy płuc od podstawy do szczytu, pomijając okolice nerek i krę-
gosłupa. Czynność tę może wykonywać sam pacjent w miejscach
znajdujących się w zasięgu jego ruchów, a także po krótkim instru-
ktażu osoba bliska z otoczenia chorego.
W przypadku wstrząsania dłoń jest zgięta w ten sam sposób
jak przy opukiwaniu, ale palce dłoni nie są złączone, lecz rozsta-
wione. Miejsce przyłożenia opuszków palców do klatki piersiowej
to przestrzenie międzyżebrowe. Podczas wstrząsania ruchy drgania
są przenoszone na klatkę piersiową i narządy wewnątrz niej.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Oklepywanie

I. Czynności przygotowawcze i opukiwanie klatki
A. Przygotowanie pielęgniarki: piersiowej - struktura
1. Higieniczne mycie rąk. czynności
Część I 303
Iwona Adamska-Kuźmicka, Marta CzeJdrda
B. Przygotowanie materiałów, sprzętu, otoczenia (patrz: Nauka

efektywnego kaszlu oraz przygotowanie lotionu do nacierania
pleców, poniżej).
1. Wyjaśnienie celu przebiegu czynności.
2. Uzyskanie zgody pacjenta na przeprowadzenie zabiegu i uz-
godnienie czasu wykonania czynności.
3. Przedstawienie planu zmiany pozycji podczas wykonywa-
nia czynności.

2. Polecenie pacjentowi wykonywania 3-4 oddechów torem
przeponowym.
3. Naniesienie na dłonie lotionu.
4. Nacieranie lotionem pleców pacjenta, w kierunku od dołu
do góry i powrót ruchem owalnym do dołu, bez odrywania
dłoni od ciała pacjenta.
5. Złożenie dłoni, kształt jej przypomina „łódkę", „budkę"
lub „miseczkę" (ryc. 5).
Ryc. 5. Dłonie złożone w „łódkę" do oklepywania

6. Wykonanie oklepywania pleców od podstawy klatki pier-
siowej, wzdłuż przebiegu żeber, do szczytu płuc, naprze-
miennie po obu stronach kręgosłupa, z ominięciem łopa-
tek, kręgosłupa. Uderzenia powinny rozpoczynać się
w momencie wydechu i przebiegać najpierw łagodnie, na-
stępnie ze zwiększoną siłą, a końcowe powinny być szyb-
kie, powierzchowne, dość mocne, niebolesne, wykony-
wane dłonią poruszającą się tylko w stawach nadgarstko-
wych - w celu doprowadzenia dróg oddechowych do
drżeń, wibracji.
7. Wykonanie oklepywania klatki piersiowej od przodu, zaczy-
nając od łuku żebrowego do obojczyka, omijając okolice ser-
304 Tom II
Rozdział 6
ca i piersi u kobiety. W początkowej fazie dłonią złożoną

w „łódkę", następnie płaską pięścią lub krawędzią dłoni.
8. Uciskanie w czasie wydechu przyłożonymi dłońmi klatki
piersiowej nad zajętym polem płucnym i rozluźnienie
podczas wdechu.
9. Uciskanie płasko ułożonymi dłońmi dolnych bocznych
części klatki piersiowej w czasie wydechu.
10. Mobilizowanie pacjenta do odkrztuszania wydzieliny do chu-
steczki higienicznej podczas uciskania klatki piersiowej.
11. Obserwowanie charakteru ewakuowanej wydzieliny (ilość,
gęstość, zabarwienie).
III. Czynności końcowe - patrz: Ćwiczenie efektywnego kaszlu,

poniżej.
j H Wstrząsanie (opukiwanie) klatki piersiowej
STRUKTURA CZYNNOŚCI Wstrząsanie

I. Czynności przygotowawcze - patrz: Oklepywanie klatki pier- (opukiwanie) klatki
siowej piersiowej - struktura
II. Czynności właściwe czynności
2. Polecenie pacjentowi wykonywania 2-3 oddechów torem
przeponowym.
Ryc. 6. Sposób ułożenia rąk podczas opukiwania, wstrząsania klatki pier-

siowej
3. Opukiwanie pleców pacjenta od podstawy klatki piersiowej
do szczytu płuc opuszkami palców wzdłuż przebiegu żeber.
4. Opukiwanie przedniej części klatki piersiowej. Najpierw
czynność wykonuje pielęgniarka (pokaz), następnie sam
pacjent (ryc. 6).
5. Uciskanie płasko ułożonymi dłońmi dolnych bocznych
części klatki piersiowej w czasie wydechu.
Części 305
lwona AaamsKa-Kużmicka, Marta Czekirda
6. Mobilizowanie pacjenta do odkrztuszania wydzieliny do chu-

steczki higienicznej podczas uciskania klatki piersiowej.
7. Obserwowanie charakteru ewakuowanej wydzieliny (ilość,
gęstość, zabarwienie).
III. Czynności końcowe - patrz: Ćwiczenie efektywnego kaszlu,

poniżej.
HH Ćwiczenie efektywnego kaszlu
Pokasływanie i wypowiadanie na wydechu litery „z" jest nazy-

wane skutecznym, czy też efektywnym kaszlem. Powoduje on szy-
bkie zmiany ciśnienia powietrza w oskrzelach i w rezultacie ich
drgania oraz przesuwanie się wydzieliny w górę dróg oddechowych
(tchawica, jama ustna).
Nauka efektywnego STRUKTURA CZYNNOŚCI

kaszlu - struktura I. Czynności przygotowawcze
1. Zadbanie o mikroklimat sali chorych.
2. Przygotowanie miski nerkowatej, chusteczek higienicz-
nych lub płatków ligniny, szklanki wody.
1. Wyjaśnienie pacjentowi celu oraz przebiegu czynności.
2. Uzyskanie zgody i uzgodnienie czasu wykonania czynności.
3. Zabezpieczenie pacj enta w pozycj i siedzącej z podpartymi
plecami.

1. Oklepywanie klatki piersiowej pacjenta.
2. Wykonanie przez pacjenta głębokiego wdechu nosem.
3. Wykonanie długiego przerywanego wydechu przez otwar-
te usta. W czasie wydechu pacjent dokonuje kilku krót-
kich kaszlnięć wg schematu z ryciny 7.A. Zamiast kaszlu
można zastosować wypowiadanie litery „r r r r" zgodnie ze
schematem z ryciny 7.B (nie „er er er er").
4. Wykonanie przerwy relaksacyjnej (5-10 minut).
5. Powtarzanie czynności 10 razy.
306 Tom li
Rozdział 6
Wdech / \ W d e c h
Ryc. 7.A. Schemat pokasływania podczas wydechu (za: Rosławski A.:

Lecznicze ćwiczenia oddechowe w chorobach płuc. Podręcznik dla pacjen-
tów ćwiczących w domu, Medycyna Praktyczna, Kraków 1994, str. 38)

1. Zabezpieczenie pozycji dogodnej dla pacjenta.
2. Podanie płynu do przepłukania ust (ewentualnie wykona-
nie toalety jamy ustnej).
B. Uporządkowanie sprzętu, materiałów, otoczenia.
1. Zachęcanie pacjenta do odkrztuszania wydzieliny.
2. Obserwowanie charakteru i ilości odkrztuszanej wydzieliny.
I Ewakuacja wydzieliny z dróg oddechowych za pomocą

aparatu Flutter
Gwizdek Flutter umożliwia pacjentowi samodzielne odkrztu-

szanie wydzieliny z drzewa oskrzelowego bez asysty drugiej osoby.
Może być on stosowany zarówno podczas hospitalizacji, jak i w wa-
runkach domowych.
Flutter w swojej budowie posiada ustnik i korpus, stożkowato,
kulisto wyżłobiony lejek, kulkę z nierdzewnej stali z perforowaną
pokrywą zamykającą. W stanie spoczynku kulka zamyka szczelnie
łoże lejka. W czasie wydechu powietrze unosi kulkę ku górze, a wraz
z wypływem powietrza kulka ponownie zamyka łoże lejka. W ten
sposób zapobiega się przedwczesnemu zamykaniu oskrzeli i bloko-
waniu usuwania wydzieliny z obwodowych odcinków oskrzeli, a za-
razem powoduje drgania ścian oskrzeli, które ułatwiają odrywanie
Część I
Iwona Adamska-Kuimicka, Marta Czekirda
i ewakuację wydzieliny. Poprzez zmianę pozycji Fluttera od piono-

wego do poziomego następuje „dostrojenie" częstotliwości drgań
(ryc. 8).
Ewakuacja wydzieliny STRUKTURA CZYNNOŚCI

za pomocą aparatu i. Czynności przygotowawcze
Flutter-struktura A . Przygotowanie pielęgniarki:
czynności 1. Higieniczne mycie rąk.
B. Przygotowanie przez pielęgniarkę materiałów, sprzętu, otocze-
nia:
1. Przygotowanie mikroklimatu pomieszczenia, gdzie będą
odbywały się ćwiczenia (wietrzenie, nawilżenie).
2. Przygotowanie zestawu: gwizdek Flutter (wysterylizowany),
płatki ligniny (chusteczki higieniczne), miska nerkowata.
ćwiczeń.
2. Podanie pacjentowi na pół godziny przed czynnością
gorącego płynu do picia i/lub według zlecenia lekarskiego
- leku rozrzedzającego wydzielinę.
3. Zaproponowanie pacjentowi pozycji siedzącej (ryc. 8) (jest
ona bardzo dogodna do ćwiczeń) podczas nauki i/lub po-
moc w jej przyjęciu. W późniejszych etapach ćwiczeń
można oddychać przez przyrząd ułożony poziomo - w po-
zycji ciała pionowej i pionowo - pozycja ciała leżąca.
4. Wykonanie pomiaru tętna i ciśnienia tętniczego.
Ryc. 8. Zmiana poziomu ustawienia gwizdka Flutter - sposób trzymania

podczas ćwiczeń
308 Tom II
Rozdział 6

1. Wykonanie przez pacjenta głębokiego wdechu i wydechu
przy rozluźnionych mięśniach brzucha.
2. Poproszenie pacjenta o wykonanie głębokiego wdechu
i objęcie szczelnie ustnika Fluttera ustami.
3. Poproszenie pacjenta o wykonanie po 2-3 sekundach głę-
bokiego, długotrwałego, powolnego wydechu. W czasie
wydechu policzki powinny być usztywnione w celu zape-
wnienia efektywnego wydechu.
4. Ponowne wykonanie wdechu przez nos, przy jednoczes-
nym przetrzymaniu ustnika w ustach.
5. Poproszenie pacjenta o powtórzenie wydechu jeszcze
4-5-krotnie.
6. Przerwa relaksacyjna 1-2-minutowa.
7. Powtórzenie cyklu czynności 4-5-krotnie z przerwami
relaksacyjnymi (oczekiwany rezultat ćwiczenia - odkrztu-
szenie wydzieliny).
8. Odkrztuszanie nadmiaru wydzieliny do miski nerkowatej
i/lub ligniny.

1. Ułożenie pacjenta w pozycji półwysokiej lub innej wygod-
nej dla niego.
2. Zapewnienie pacjentowi wygody (ułożenie poduszek).
4. Pomiar parametrów tętna, ciśnienia tętniczego.
1. Demontaż aparatu, umycie go i zdezynfekowanie za pomocą
preparatu Insidur Spray, wtedy gdy gwizdek jest indywidual-
nym przyrządem pacjenta. W przypadku gdy kilku pacjentów
korzysta z gwizdka Flutter, sprzęt jest sterylizowany.
C. Czynności końcowe wykonane przez pielęgniarkę:
2. Udokumentowanie godziny ćwiczeń i reakcji pacjenta.
6.4. Drenaż ułożeń i owy (bierny)

Drenaż ułożeniowy (bierny) to zespół czynności wykonywa- Drenaż ulożeniowy
nych przez pielęgniarkę po badaniu lekarskim i analizie zdjęć radio- - określenie
logicznych, polegający na układaniu pacjenta w różnych pozycjach
Cześć 1 309
iwana jummsKa-nuzmicKa, Marta (JzeRiraa
6.4. Drenaż ułożeniowy (bierny)
Ryc. 9. Topografia segmentów oskrzelowo-płucnych. A. Widok z przodu.

B. Widok z tyłu. C. Płuco lewe z boku. D. Płuco prawe z boku. Płat górny:
1 - segment szczytowy, 2 - segment tylny, 3 - segment przedni. Płat
środkowy (w płucu lewym języczek): 4 - segment boczny, 5 - segment
przyśrodkowy. Płat dolny: 6 - segment szczytowy, 7 - segment przyśrod-
kowy (tylko w płucu prawym), 8- segment podstawowy przedni, 9- seg-
ment podstawowy boczny, 10 - segment podstawowy tylny
ciała. Stosowanie pozycji drenażowych ułatwia ewakuację zalegającej

wydzieliny, powoduje zmniejszenie procesów zapalnych, umożliwia
antybiotykom dotarcie do obszarów tkanek objętych zapaleniem,
poprawę wentylacji płuc i przygotowanie pacjenta do zabiegów diag-
nostycznych oraz leczniczych. Podczas prowadzenia drenażu bierne-
go zastosowanie mają następujące pozycje:
- pozioma na plecach,
- pozioma na boku,
- pozioma na boku z rotacją do przodu,
pozioma na boku z rotacją do tyłu,
Trendelenburga odnosząca się do wszystkich wymienionych
pozycji (dodatkowe pochylenie łóżka pod kątem 15-20°, tak
aby głowa pacjenta znajdowała się poniżej kończyn dolnych),
- wysoka na plecach (Kuch J., 1989; Ciechaniewicz W., 2001).
Cel drenażu Cel drenażu ułożeniowego: ułatwienie odpływu wydzieliny

utożeniowego z dróg oddechowych i „osuszenie" oskrzeli.
Wskazania Wskazania do stosowania drenażu ułożeniowego:

do stosowania drenażu • procesy chorobowe w układzie oddechowym powodujące
ułożeniowego utrudnienia w ewakuacji wydzieliny;
310 Tom II
Rozdział 6
• procesy zapalne w obrębie płuc,-

• przygotowanie pacjenta do bronchografii;
• przygotowanie pacjenta do zabiegu operacyjnego w obrębie
klatki piersiowej (Rosławski A., 1994, 1997; Rosławski A.,
Smolikowski T., 2000).
Przeciwwskazania do stosowania drenażu ułożeniowego: Przeciwwskazania

• podeszły wiek; do stosowania drenażu
• nadciśnienie tętnicze krwi; ułożeniowego
• wzmożone ciśnienie śródczaszkowe;
• objawy niewydolności krążenia lub niewydolności oddecho-
wej;
• przebyty udar mózgu;
• ostry okres zawału mięśnia sercowego (Kuch J., 1989; Rosław-
ski A., 1994).
Zasady obowiązujące podczas układania pacjenta w pozy- Zasady układania

ciach drenażowych: pacjenta w pozycjach
1. Znajomość topografii segmentów oskrzelowo-płucnych oraz drenażowych
przebiegu oskrzeli segmentowych w kierunku oskrzeli płato-
wych i głównych.
2. Znajomość przez pielęgniarkę wyników badania radiologi-
cznego płuc i bronchoskopii.
3. Pielęgniarka powinna dobrać taką pozycję pacjenta, aby odpływ
wydzieliny odbywał się pod wpływem siły ciężkości.
4. U pacjenta drenaż ułożeniowy należy stosować 2-3 razy dzien-
nie (rano na czczo przed opuszczeniem łóżka oraz 2 godziny po
obiedzie i 2 godziny po kolacji, przed snem). Długość czasu po-
zostawania w pozycji drenażowej powinna kształtować się na-
stępująco: rozpoczynamy od 10-15 minut w pozycji płaskiej,
tolerancja na przedłużanie do 1 godziny; w pozycji Trendelen-
burga rozpoczynamy od 10 minut z tolerancją do 30 minut.
5. Nachylenie ciała pacjenta pod kątem ułatwiającym odpływ
wydzieliny uzyskuje się za pomocą ustawienia łóżka pioniza-
cyjnego lub podkładając pod nogi łóżka klocki, czy też
układając pacjenta na tak zwanym „koziołku".
6. Ze względu na męczący charakter niektórych stosowanych po-
zycji, pacjenta układa się podpierając poduszkami, jednocześ-
nie stabilizując jego pozycję.
7. Przy stosowaniu szybko zmieniających się pozycji, czas utrzy-
mania danego ułożenia wynosi 15-20 sekund.
8. W przypadku toczących się procesów zapalnych w więcej niż
jednym segmencie układa się pacjenta w odpowiednio dobra-
Częśćl 311
nych pozycjach drenażowych, rozpoczynając od górnych

płatów płuc.
9. Pozostałe zasady obowiązujące podczas wykonywania drenażu
ułożeniowego, patrz: Zasady stosowane podczas ćwiczeń od-
dechowych, pkt 10-17.
Drenaż ułożeniowy STRUKTURA CZYNNOŚCI

(bierny) - struktura I. Czynności przygotowawcze
2. Ustalenie z lekarzem i rehabilitantem planu działania.
1. Przygotowanie udogodnień, miski nerkowatej i płatków
ligniny.
2. Sprawdzenie sprawności sprzętu, np. łóżko pionizacyjne.
3. Przygotowanie sali (mikroklimatu) do wykonywania dre-
nażu ułożeniowego.
1. Poinformowanie pacjenta o celu i przebiegu zabiegu.
2. Uzyskanie zgody pacjenta na wykonanie drenażu.
3. Wykonanie inhalacji, podanie płynów do picia, leków roz-
rzedzających wydzielinę.
4. Wykonanie ćwiczeń rozluźniających, np. lekkie, wolne
ruchy kończynami górnymi i dolnymi, krążenie kończy-
nami w stawach.

1. Dobranie pozycji drenażowych w zależności od lokalizacji
zmian w płucach:
a) segmenty szczytowe górnych płatów płuc (ryc. 10.A, B):
- przy zmianach obustronnych - pacjent siedzi na
łóżku lub krześle (pozycja wysoka),
przy zmianach w części tylnej płata - pacjent siedzi
nieco pochylony do przodu (pozycja wysoka z po-
chyleniem do przodu),
- przy zmianach w części przedniej - pacjent siedzi
pochylony do tyłu (pozycja wysoka z pochyleniem
do tyłu);
b) segmenty przednie górnych płatów płuc (ryc. 10.C, D):
przy zmianach obustronnych - pacjent leży na
wznak z wałkiem pod kolanami,
312 Tom II
Rozdział 6
Wybrane metody wspomagające wentylację pluć
przy zmianach lewostronnych - pacjent ułożony

jest na wznak z niewielką rotacją tułowia w prawo,
przy zmianach prawostronnych - ciało pacjenta
z rotacją w lewą stronę;
c) segment tylny górnego płata płuca lewego (ryc. 10.F):
pacjent ułożony jest na prawym boku z rotacją tułowia
do przodu pod kątem 45°. Tułów ułożony skośnie do
przodu (staw ramienny ok. 30 cm nad podłożem), pra-
wa kończyna wyprostowana poza plecami;
d) płat środkowy płuca prawego (ryc. 10.G):
- pacjent ułożony na wznak z rotacją tułowia pod
kątem 45°, łóżko ustawione w pozycji Trendelen-
burga pod kątem 12° (przy łóżkach nieruchomych
pod nogi łóżka podkłada się drewniane klocki o wy-
sokości 30 cm);
e) języczek płuca (ryc. 10.H):
- pacjent ułożony jest na wznak z rotacją tułowia
w prawo pod kątem 45°, łóżko ustawione w pozycji
Trendelenburga pod kątem 12° (przy łóżkach nieru-
chomych pod nogi łóżka podkłada się drewniane
klocki o wysokości 30 cm);
f) segmenty szczytowe obu płatów dolnych płuc (ryc. 10.1, J):
przy zmianach obustronnych - pacjent ułożony jest
na brzuchu z poduszką umieszczoną pod miednicą
i brzuchem,
- przy zmianach lewostronnych - pacjent ułożony
jest jak wyżej z nieznaczną rotacją tułowia w prawo,
przy zmianach prawostronnych - rotacja w lewo,-
g) segmenty podstawowe dolnych płatów płuc (ryc. 10.K, L):
przy zmianach obustronnych - pacjent ułożony na
wznak, łóżko ustawione jest w pozycji Trendelen-
burga pod kątem 12° (przy łóżkach nieruchomych
pod nogi łóżka podkłada się drewniane klocki o wy-
sokości 30 cm),
- przy zmianach prawostronnych - rotacja w lewo;
h) segment podstawowy boczny płata dolnego lewego płuca
(ryc. 10.N):
- pacjent ułożony jest na boku prawym, z poduszką
umieszczoną nad miednicą i sięgającą pod dolną
część klatki piersiowej, łóżko ustawione w pozycji
Trendelenburga pod kątem 12° (przy łóżkach nieru-
Część I
Ułożenie drenażowe PŁUCO PRAWE PŁUCO LEWE

Płat górny Płat górny
Segment Segment
szczytowy szczytowy
Ptat górny Płat górny
Segment przedni Segment przedni
Płat górny Ptat górny
12°
Segment tylny Segment tylny
Ptat środkowy Języczek
Ryc. 10. Ułożenia drenażowe (pozycje i schematyczne oznaczenie zale-

gające) wydzieliny)
314 Tom II
Rozdział 6
PŁUCO PRAWE PŁUCO LEWE

Płat dolny Płat dolny
Segment Segment
szczytowy szczytowy
Segment podstawowy przedni Segment podstawowy przedni
Segment podstawowy boczny Segment podstawowy boczny
Segment podstawowy tylny Segment podstawowy tylny
Ryc. 10. cd. Ułożenia drenażowe (pozycje i schematyczne oznaczenie za-

legającej wydzieliny)
Część I
6.4. Drenaż ułoźeniowy (bierny)
chomych pod nogi łóżka podkłada się drewniane

klocki o wysokości 30 cm);
i) segment podstawowy boczny płata dolnego prawego płuca
(ryc. 10.M):
- pacjent ułożony jak wyżej, tylko na boku lewym,-
j) segmenty podstawowe tylne obu dolnych płatów płuc
(ryc. 10.O, P):
- przy zmianach obustronnych - pacjent leży na brzu-
chu, mając poduszkę umieszczoną pod miednicą
i brzuchem, łóżko ustawione jest w pozycji Trende-
lenburga pod kątem 12° (przy łóżkach nierucho-
mych pod nogi łóżka podkłada się drewniane klocki
o wysokości 30 cm),
przy zmianach prawostronnych - rotacja w lewo;
k) segmenty podstawowe tylne obu dolnych płatów płuc:
pacjent ułożony jest w poprzek łóżka, tułów poza
jego brzegiem, przedramiona spoczywają na podusz-
kach leżących na podłodze, czoło oparte na rękach,
pod usta umieszcza się miskę nerkowatą na od-
krztuszoną wydzielinę.
2. Oklepywanie, opukiwanie klatki piersiowej pacjenta znaj-
dującego się w pozycji drenażowej.
3. Stosowanie techniki skutecznego kaszlu w czasie pozycji
drenażowej i po jej zakończeniu.
4. Pozostawanie pacjenta w pozycji drenażowej przez okres
zgodny ze wskazaniami zależnymi od jego stanu zdrowia.
5. Sprawdzanie stanu samopoczucia pacjenta podczas pozo-
stawania w pozycji drenażowej.

1. Pomoc w odkrztuszeniu wydzieliny.
2. Toaleta jamy ustnej.
1. Wyrzucenie jednorazowego materiału, np. ligniny.
2. Umycie i dezynfekcja miski nerkowatej (preparat Incidur
Spray).
3. Uporządkowanie łóżka i bliskiego otoczenia pacjenta.
1. Udokumentowanie i ocena wyniku działania.
316 Tom II
Rozdział 6
1 Przyjmowanie szybkozmiennych pozycji ciała z rotacją

do przodu i tyłu
Jest to jedna z metod ułożenia drenażowego. Czas pozostawa-

nia w poszczególnych pozycjach jest bardzo krótki i wynosi 10-15
sekund, oznacza to pozostawanie w tym czasie zarówno w pozycji
wyjściowej, jak i kolejnej. Zmian pozycji dokonuje się w okresie
10-15 minut. Przed przystąpieniem do wykonania czynności nale-
ży przeprowadzić ocenę tolerancji pacjenta na zmianę pozycji.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Przyjmowanie

I. Czynności przygotowawcze - patrz: Ułożenie drenażowe, pozy- szybkozmiennych pozycji
ciała z
cja pozioma na plecach, boku itd. rotacją do przodu
i tyłu - struktura
II. Czynności właściwe czynności
1. Ułożenie pacjenta w pozycji wyjściowej:
a) pozycja pozioma na plecach, pod głową pacjenta mała po-
duszka, kończyny górne wyprostowane wzdłuż ciała, koń-
czyny dolne wyprostowane;
b) pozycja pozioma na boku prawym, pod głową pacjenta
mała poduszka, kończyna górna, bliższa materaca zgięta,
z dłonią ułożoną pod głową, druga kończyna wyprostowa-
na wzdłuż ciała, kończyny dolne złączone i wyprostowane;
c) pozycja pozioma na boku z zarzuceniem kończyny górnej
do tyłu, pod głową pacjenta mała poduszka, kończyna gór-
na, bliższa materaca zgięta, z dłonią ułożoną pod głową,
druga kończyna wyprostowana wraz z barkiem jak najda-
lej zarzucona do tyłu za tułowiem, kończyny dolne wypro-
stowane.
2. Utrzymanie pozycji przez 10-15 sekund.
3. Wykonanie ruchu (zmiana pozycji):
a) pozycja na brzuchu, kończyny górne podłożone pod głową,
kończyny dolne bez zmian;
b) pozycja pozioma na boku lewym, układ kończyn tak jak
na boku prawym;
c) pozycja na boku z zarzuceniem kończyny górnej do przo-
du, ciało pacjenta pozostaje w tym samym ułożeniu, a tyl-
ko kończyna górna zmienia swoje ułożenie, zwisa z przo-
du ciała poza brzegiem łóżka.
4. Utrzymanie pozycji przez 10-15 sekund.
5. Wykonanie ruchu (zmiana do pozycji wyjściowej).
6. Zmiany pozycji ciała powtarza się przez ok. 10 minut.
Części 317
6.5. Toaleta drzewa oskrzelowego
III. Czynności końcowe - patrz: Ułożenie drenażowe, pozycja po-

zioma na plecach, boku itd.

Toaleta drzewa Toaleta drzewa oskrzelowego - czynność wykonywana z zacho-
oskrzelowego waniem zasad aseptyki i antyseptyki, polegająca na usuwaniu (odsy-
saniu) mechanicznym wydzieliny, śluzu, krwi z tchawicy i oskrzeli
przez jamę ustną, rurkę intubacyjną lub tracheostomijną za pomocą
ssaka elektrycznego, zapewniająca utrzymanie drożności dróg odde-
chowych oraz optymalnych warunków wymiany gazowej. Najczę-
ściej stosowana u pacjentów nieprzytomnych, z założoną rurką intu-
bacyjną lub tracheostomijną, przy trudnościach z ewakuowaniem
zalegającej wydzieliny z dróg oddechowych.
Cel wykonania toalety Cel wykonania toalety drzewa oskrzelowego:

drzewa oskrzelowego • utrzymanie drożności dróg oddechowych;
• zapewnienie optymalnych warunków wymiany gazowej;
• przeciwdziałanie powstawaniu infekcji i ognisk niedodmy.
Wskazania do wykonania Wskazania do wykonania zabiegu

toalety drzewa • zaleganie wydzieliny w drzewie oskrzelowym,-
oskrzelowego
• duszność z towarzyszącym zaleganiem;
• niedrożność dróg oddechowych.
• wprowadzenie i rozprzestrzenianie zakażenia;
• uszkodzenie dróg oddechowych;
• ogniska niedodmy.
Zasady podczas toalety Zasady obowiązujące podczas toalety drzewa oskrzelowego:

drzewa oskrzelowego 1. Przestrzeganie zasad aseptyki i antyseptyki podczas wykony-
wania zabiegu.
2. Cykl jednorazowego odsysania nie powinien przekraczać
15-20 sekund.
Cewnik do odsysania wydzieliny z drzewa oskrzelowego (rurki
intubacyjnej, tracheostomijnej) wprowadza się przy wyłączo-
nym ssaniu, aby zapobiec niedodmie i urazowi, w przypadku
wystąpienia bradykardii, desaturacji przerywa się zabieg.
318 Tom II
Rozdział 6
4. Cewnik podczas odsysania wydzieliny wyjmuje się ruchem

jednostajnym, w górę, z jednoczesną rotacją wokół własnej
osi, nie należy poruszać cewnikiem w dół i w górę.
5. Siła ssania regulowana jest ręcznie za pomocą łącznika Y lub T
i nie powinna przekraczać 40 cm H2O.
6. Bardzo lepką wydzielinę można upłynnić, podając przed odsysa-
niem do rurki jałowy roztwór soli fizjologicznej w ilości 10 ml.
7. Przed i po wykonaniu czynności należy pacjenta wentylować
100% tlenem przez 1-2 minuty - zapobiega to desaturacji - ob-
niżeniu wysycenia tlenem hemoglobiny w krwi tętniczej.
8. U pacjenta nieprzytomnego wykonuje się kilka wdechów z tle-
nem przez aparat Ambu, w celu rozprężenia pęcherzyków
płucnych. Pacjent przytomny wykonuje kilka oddechów torem
brzusznym.
9. Przed, w trakcie i po zabiegu pielęgniarka dokonuje oceny pra-
cy układu krążenia i oddychania (tętno, ciśnienie tętnicze, sa-
turacja, zabarwienie powłok skórnych).
STRUKTURA CZYNNOŚCI Toaleta drzewa

I. Czynności przygotowawcze oskrzelowego - struktura
- cewnik jałowy typu Nelaton do odsysania o średnicy
mniejszej o 0,5 mm od średnicy rurki, ślepo zakoń-
czonej z otworami bocznymi (ryc. 1 LA),
Ryc. 11. Cewnik Nólatona (A), łącznik w kształcie litery Y, T (B, C)
- cewnik do odsysania wydzieliny z górnych dróg od-

dechowych,
- łącznik w kształcie litery Y lub T (ryc. 11 .B, C),
- rękawiczki zwykłe,
- rękawiczki sterylne,
maska na twarz, okulary ochronne,
jałowe gaziki,
Części 319
- strzykawka 10 ml z 0,9% NaCl lub z przygotowa-

nym na zlecenie lekarskie lekiem rozrzedzającym
wydzielinę, np. Mistabron,
- pojemnik z 0,9% NaCl do płukania cewników,
- płatki ligniny,
miska nerkowata,
- ssak elektryczny lub centralne źródło próżni,
worek Ambu do rozprężania płuc,
- zestaw do inhalacji,
- zestaw do toalety jamy ustnej.
3. Sprawdzenie siły ssania ssaka elektrycznego i ewentualne
jej ustawienie.
1. Nawiązanie kontaktu słownego z pacjentem, poinformo-
wanie o celu, przebiegu czynności.
2. Uzyskanie akceptacji i współpracy z pacjentem, jeżeli pac-
jent jest przytomny.
3. Wykonanie inhalacji, oklepywania.
4. Wykonanie toalety jamy ustnej, przeciwdziałanie rozprze-
strzenianiu się zakażeniu.
5. Podanie leków rozrzedzających wydzielinę, według zlece-
nia lekarskiego.
6. Podanie tlenu - hiperwentylacja 100% tlenem przez 2 mi-
nuty, przepływ tlenu 5-6 litrów/min.

2. Odessanie wydzieliny z jamy ustnej i nosowej (zapobiega
to spływaniu wydzieliny do dolnych dróg oddechowych).
3. Odrzucenie cewnika do miski nerkowatej.
4. Założenie przez pielęgniarkę maski na twarz i jałowych
rękawiczek.
5. Założenie jałowego cewnika na końcówkę ssaka elektrycz-
nego.
6. Sprawdzenie drożności cewnika jałowego przez przepłuka-
nie go roztworem 0,9% NaCl.
7. Wprowadzenie cewnika do dróg oddechowych:
a) do jamy ustno-gardłowej przy odsysaniu z niej wydzieliny (pac-
jent przytomny może mieć założoną rurkę ustnogardłową), przy
wyłączonym ssaku i na głębokość 10-12 cm,-
b) do drzewa oskrzelowego przy odsysaniu wydzieliny z rurki
intubacyjnej/tracheostomijnej, przy wyłączonym ssaku
i do momentu wyczucia oporu, na głębokość ok. 30 cm.
320 Tom II
Rozdział 6
Wybrane metody wspomagające wentylację phic
8. Włączenie ssaka i ruchem obrotowym wokół własnej osi

cewnika wyciągnięcie go z rurki (w ciągu 10-20 sekund).
9. Wykonanie pomiaru tętna u pacjenta lub obserwowanie
przebiegu krzywej EKG.
10. Przepłukanie cewnika.
11. Wykonanie ponowne odsysania po uprzednio wykonanej
rotacji głowy w stronę lewą i prawą (umożliwienie odessa-
nia każdego z głównych oskrzeli).
12. Powtórzenie czynności do momentu poprawy wentylacji
mechanicznej.
13. Wentylowanie pacjenta czystym tlenem przez 1 minutę.
14. Poinstruowanie pacjenta o konieczności wykonania głębo-
kiego wdechu.
15. Osłuchanie szczytów i podstaw obu płuc pacjenta (szmery
oddechowe - oskrzelikowe, oskrzelikowo-pęcherzykowe,
pęcherzykowe), kontrola skuteczności odsysania.

1. Ułożenie pacjenta w pozycji zapewniającej mu relaks, od-
poczynek.
2. Podanie miski nerkowatej, ligniny.
3. Wykonanie toalety j amy ustnej.
3. Zdekompletowanie zestawu, wyrzucenie sprzętu jednora-
zowego użytku lub materiału zakaźnego.
4. Namoczenie sprzętu wielorazowego użytku, np. aparatu
Ambu w płynach myjąco-dezynfekujących (Sekusept).
5. Pośrednie wietrzenie sali.
1. Wyrzucenie rękawiczek.
3. Udokumentowanie wykonanej czynności:
- godzina odsysania,
- wygląd wydzieliny,
ilość wydzieliny,
- zapach, kolor wydzieliny odessanej,
wykorzystanie środków rozrzedzających wydzielinę,
- reakcje pacjenta podczas i po wykonaniu zabiegu,
- parametry tętna i ciśnienia tętniczego krwi.
Część I
Iwona Adamska-Kuźmicka, Marta Czeldrda

1.Przedstaw kolejność postępowania podczas przygotowy-
wania pacjenta do ćwiczeń oddechowych.
2. W jaki sposób nauczysz pacjenta w wieku 75 lat efektyw-
nego oddychania?
3. Zaproponuj ułożenia drenażowe ewakuujące wydzielinę
z płata dolnego, jednocześnie oznaczając segmenty płuc,
z których wydzielina odpływa.
Bibliografia
1. Alkiewicz J. (red.): Leczenie inhalacyjne i rehabilitacja
układu oddechowego u dzieci i dorosłych, Volumed,
Wrocław 1995.
2. Ciechaniewicz W.: Pielęgniarstwo. Ćwiczenia, PZWL, War-
szawa 2001.
szawa 1998.
7. Kuch J. (red.): Rehabilitacja. Podręcznik dla studentów me-
dycyny, PZWL, Warszawa 1989.
8. Milanowska K.: Kinezyterapia, PZWL, Warszawa 1999.
9. Niemirowska-Mikulska H.: Pielęgniarstwo w chorobach
płuc, PZWL, Warszawa 1994.
10. Oczenski W., Werba A., Andel H.: Podstawy wentylacji
mechanicznej, a-medica press, Bielsko-Biała 1999.
11. Piotrkowski A.: Niewydolność oddechowa noworodków
- zapobieganie i leczenie, a-medica press, Bielsko-Biała
2000.
12. Rakowska-Róziewicz D. (red.): Wybrane standardy i proce-
dury w pielęgniarstwie pediatrycznym, Wydawnictwo Cze-
lej, Lublin 2001.
13. Rosławski A.: Lecznicze ćwiczenia oddechowe w chorobach
płuc. Podręcznik dla pacjentów ćwiczących w domu, Medy-
cyna Praktyczna, Kraków 1994.
14. Rosławski A., Smolikowski T.: Technika wykonywania
ćwiczeń leczniczych, PZWL, Warszawa 2000.
15. Rosławski A., Woźniewski M.: Fizjoterapia oddechowa.
Rehabilitacja. Seria D, Akademia Wychowania Fizycznego,
Wrocław 1997.
16. Rosławski A.: Wybrane zagadnienia z patofizjologii. Reha-
bilitacja. Seria D, Akademia Wychowania Fizycznego,
Wrocław 1997.
322 Tom II
Rozdział 6
17. Tobina M.J.: Monitorowanie czynności układu oddechowe-

go, Wydawnictwo Medyczne Sanmedica, Warszawa 1996.
18. Traczyk W.Z.: Fizjologia człowieka w zarysie, PZWL, War-
szawa 1982.
19. Vogel A., Wodraschke G.: Pielęgnowanie chorego w domu,
Część I 323
Rozdział 7
WYBRANE METODY OPIEKI

NAD DZIECKIEM
• umieć zapewnić bezpieczeństwo podczas
wykonywania podstawowych zabiegów
pielęgnacyjnych przy dziecku;
• umieć prowadzić obserwację dziecka i rozumieć jego
potrzeby;
• znać cel wykonywanych czynności;
• znać metody pracy, technikę, obowiązujące zasady
przy wykonywaniu czynności;
• znać niebezpieczeństwa wynikające
z nieprzestrzegania zasad i stosowania
nieprawidłowych technik pielęgnacji dziecka;
• umieć przygotować dziecko i rodzinę do współpracy
w zakresie pielęgnowania;
• umieć przygotować niezbędny sprzęt;
• umieć dostosować technikę do stanu zdrowia dziecka;
• umieć krytycznie ocenić efekty swojej pracy;
• umieć wykonać toaletę całego ciała lub wybranych
elementów ciała dziecka;
• umieć dokonać pomiarów u dzieci;
• umieć nakarmić dziecko;
• być odpowiedzialnym za swoje działania podczas
sprawowania opieki nad dzieckiem.
Podmiotem niżej przedstawionych czynności jest dziecko Wstęp

w dwóch pierwszych okresach swojego życia. Ze względu na czas,
jaki upłynął od momentu urodzenia, określane jest ono jako nowo-
Część I 325
7.1. Pomiar masy dala, długości i obwodów ciała dziecka
rodek - dziecko od urodzenia do końca 1. miesiąca życia i niemow-

lę - dziecko w wieku od 2. do 12. miesiąca życia.
7.1. Pomiar masy ciała, długości

obwodów ciała dziecka
Pomiar masy i długości Jest to czynność wykonywana w określonych odstępach czasu,
ciała dziecka która pozwala na obiektywną ocenę rozwoju fizycznego dziecka;
u noworodków i niemowląt w warunkach szpitalnych wykonuje się
ją codziennie. Wyniki pomiarów masy ciała dziecka wyrażane są
w gramach, a długość i pomiary obwodów ciała dziecka w centyme-
trach. Po wykonanych pomiarach wyniki porównywane są z przyję-
tymi normami ustalonymi dla danego wieku dziecka. Pomiary wy-
konuje się najczęściej podczas codziennej kąpieli dziecka.
Cel pomiarów dziecka Cel:

• określenie aktualnej masy ciała dziecka;
• pomiar długości ciała;
• pomiar obwodów główki i klatki piersiowej.
Wskazania Wskazania:
• ocena stanu rozwoju fizycznego dziecka.
Niebezpieczeństwa Niebezpieczeństwa/zagrożenia:
pomiaru • oziębienie dziecka;
• uraz fizyczny dziecka z powodu braku zabezpieczenia pod-
czas wykonywania czynności;
• błędne odczytanie wyniku pomiaru wynikające z braku opa-
nowania techniki.
Zasady pomiaru dzieci Zasady wykonywania czynności:

1. W czasie pomiaru długości ciała nie wolno prostować nóżek
dziecka, które znajdują się w lekkim przykurczu, spowodowa-
nym fizjologicznym napięciem mięśni kończyn dolnych dziecka.
2. Okrywanie dziecka podczas czynności pieluszką - zapobiega
to oziębieniu dziecka.
3. Sprawdzenie przed przystąpieniem do czynności temperatury
otoczenia w pomieszczeniu.
4. Sprawdzenie sprawności sprzętu przed wykonywaniem czyn-
ności.
326 Tom II
Rozdział 7
Wybrane metody opieki nad dzieckiem
STRUKTURA CZYNNOŚCI Pomiary dziecka

waga niemowlęca, np. elektroniczna,
- pieluszka tetrowa,
- centymetr krawiecki,
- karta gorączkowa, długopis.
2. Włączenie i wytarowanie wagi.
3. Rozwinięcie centymetra i ułożenie go z boku na gaziku.
C. Przygotowanie dziecka:
1. Zabezpieczenie dziecka przed oziębieniem, rozłożenie
czystej pieluszki na wadze i zważenie jej (wynik pomiaru
pieluszki powinien być odjęty od później uzyskanej masy
ciała dziecka).
2. Rozebranie dziecka.

1. Ułożenie dziecka na wadze, przytrzymanie go lekko ręką.
2. Uruchomienie wagi.
3. Odczytanie wyniku pomiaru masy ciała.
4. Przełożenie dziecka z wagi na stół wraz z pieluszką.
5. Zapisanie wyniku pomiaru masy ciała dziecka w karcie,
po uprzednim odjęciu masy pieluszki, z którą dziecko jest
ważone.
6. Wykonanie pomiaru obwodu głowy dziecka na wysokości
guzów czołowych i potylicznych.
7. Odczytanie i zapisanie wyniku pomiaru w karcie zdrowia
dziecka.
8. Wykonanie pomiaru obwodu klatki piersiowej na wyso-
kości sutków i dolnych kątów łopatek.
9. Odczytanie i zapisanie wyniku pomiaru.
10. Mierzenie centymetrem długości ciemieniowo-siedzenio-
wej od wierzchołka głowy wzdłuż kręgosłupa i pośladków
do końca pośladków, zwracając uwagę na krzywizny ciała
dziecka.
12. Mierzenie długości całego ciała dziecka od wierzchołka
głowy tak samo jak powyżej i wzdłuż kończyny dolnej do
zgięcia kolanowego i dalej do piętki.
14. Ubranie dziecka lub wykonanie kąpieli.
Część I
7.2. Przewijanie dziecka
15. Ułożenie dziecka w łóżeczku.

1. Okrycie dziecka dodatkowym kocykiem.
1. Wyłączenie wagi.
2. Wyrzucenie pieluszki do wiadra pedałowego z brudną bie-
lizną.
3. Dezynfekowanie używanego sprzętu płynami dezynfe-
kującymi, np. Incidin Liąuid Spray.
1. Sprawdzenie zapisu wyników pomiarów w karcie dziecka.

Przewijanie dziecka Czynność przewijania, polegająca na oczyszczeniu skóry
narządów płciowych zewnętrznych i pośladków z substancji draż-
niących zawartych w moczu i kale dziecka, jej pielęgnowaniu
i zmianie pieluszek, regulowana jest sytuacją uzależnioną od wyda-
lania kału iTlub moczu. Wykonuje się ją kilkakrotnie w dzień i raz
lub dwa razy w nocy. Powinna być także wykonywana zawsze przed
karmieniem. Dzieci najczęściej płaczem sygnalizują mokre pielu-
szki - jest to reakcja na drażniące działanie mokrych pieluszek na
skórę.
Cel przewijania dziecka Cel:

• oczyszczenie skóry z substancji drażniących;
• masaż ciała i gimnastyka;
• zaspokojenie biologicznej potrzeby czystości;
• poprawa samopoczucia dziecka.
Wskazania Wskazania:
do przewijania • w zależności od potrzeb, każdorazowo po mikcji i/lub defe-
kacji;
• oczyszczenie skóry krocza i pośladków.
Niebezpieczeństwa przy Niebezpieczeństwa:

przewijaniu • niedostateczne oczyszczenie skóry pośladków,-
• oziębienie dziecka;
328 Tom II
Rozdział 7
• oparzenie dziecka przy nieumiejętnym przygotowaniu tem-

peratury wody.
Powikłania:
• powstanie zaczerwienienia, wyprzeń, odparzeń na skórze
pośladków dziecka.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Przewijanie dziecka

1. Przygotowanie sprzętu do zabiegu (patrz: Zestaw do
kąpieli dziecka, poniżej).
2. Przygotowanie czystej bielizny, sposób ułożenia pieluszek
dla noworodka przedstawiono na rycinie 1 .A.
Ryc. I.A. Sposób ułożenia pieluszek dla noworodka
W przypadku niemowlęcia przygotowanie pieluszki jed-

norazowej (np. Fbties New Life Mini, Newborn, Pampers), śpio-
szek i odłożenie ich na bok (ryc. 1 .B).
Ryc. l.B. Schemat przygotowania pieluszki jednorazowej

3. Przygotowanie w miseczce przegotowanej, ciepłej wody
o temp. 37-38°C.
4. Ustawienie temperatury wody (w odczuciu przyjemnie
ciepła - ok.. 37°C) lub przygotowanie wody w wanience.
Część I 32<
1. Wyjaśnienie celu i kolejności wykonywanych czynności

matce (opiekunowi) dziecka.
2. Przeniesienie dziecka z łóżeczka na stolik noworodkowy.
3. Zdjęcie śpioszek, pieluszek (przy czynnościach należy pa-
miętać o bezpiecznym trzymaniu dziecka, nie powinno
się dziecka pociągać za stopki do góry).
4. Wstępne oczyszczenie chusteczkami pośladków.
5. Okrycie dziecka przygotowaną pieluszką.
6. Odrzucenie brudnej bielizny do wiadra pedałowego, drugą
ręką przytrzymanie dziecka.

1. Ułożenie dziecka na stoliku.
2. Zmycie zewnętrznych narządów płciowych wodą przego-
towaną (gdy dziecko jest bardzo zanieczyszczone) w ten
sam sposób jak podczas kąpieli dziecka.
3. Sposób ułożenia dziecka na ręku tak jak podczas kąpieli
niemowlęcia.
4. Rozłożenie czystej pieluszki lub ręcznika.
5. Sprawdzenie łokciem temperatury wody w wanience (3 7°C
- przyjemne ciepło).
6. Namydlenie myjką pośladków i krocza oraz dokładne
podmycie dziecka.
7. Spłukanie wodą.
8. Przeniesienie dziecka na uprzednio przygotowany ręcznik
(pieluszkę).
9. Wytarcie dziecka ruchem dotykowym.
10. Przełożenie dziecka do przygotowanej wcześniej czystej bielizny.
11. Posmarowanie skóry pośladków oliwką lub kremem.
12. Ubranie dziecka (tak jak po kąpieli).

1. Porządkowanie sprzętu użytego do wykonania czynności.
2. Opróżnienie miski i wanienki z wody.
3. Opróżnienie miski nerkowatej i odłożenie do naczynia
z płynem dezynfekcyjnym, np. Sekumatic.
4. Dezynfekowanie materacyka i stolika płynem dezynfe-
kcyjnym, np. Incidin Liąuid Spray.
330 Tom U
Rozdział 7
H 7.3. Karmienie dziecka

Karmienie dziecka jest to podawanie pokarmu i płynów różny- Karmienie dziecka
mi technikami. Sposób karmienia dziecka powinien być określony
przez rodziców dziecka, najlepiej jeszcze w okresie przed jego naro-
dzeniem. Najbardziej optymalnym rozwiązaniem z punktu widze-
nia rozwoju dziecka jest karmienie naturalne, ponieważ dostarcza-
ny pokarm jest wówczas pod względem składników odżywczych
najbardziej dostosowany do potrzeb dziecka - zawiera składniki
odżywcze niezbędne do prawidłowego rozwoju dziecka (białko ser-
watki, aminokwas - tauryna, laktoza, witaminy i sole mineralne).
Istotnym atutem naturalnego sposobu karmienia jest także to, że
wzmacnia więź emocjonalną między matką a dzieckiem, co korzy-
stnie wpływa na rozwój psychiczny dziecka.
Jednak istnieją sytuacje, które uniemożliwiają naturalne kar-
mienie - wówczas pokarm naturalny zastępują pokarmy specjalnie
dostosowane do wieku i potrzeb dziecka. Zalecane są różnego ro-
dzaju pokarmy do przygotowania dla dziecka. Mają one ściśle okre-
ślone kryteria doboru w zależności od wieku oraz stanu zdrowotne-
go dziecka. Należy także pamiętać, że oprócz pokarmu u małych
dzieci butelką ze smoczkiem podawane są płyny.
Cel: Cel karmienia dziecka

• dostarczenie do organizmu dziecka składników odżywczych
oraz wody niezbędnych do prawidłowego rozwoju dziecka;
• zaspokojenie uczucia głodu, pragnienia.
• poparzenie jamy ustnej i gardła dziecka; podczas karmienia
• zachłyśnięcie się dziecka, czego następstwem może być za-
palenie ucha środkowego lub zachłystowe zapalenie płuc;
• czkawka, jako wynik braku znajomości techniki podawania
pokarmu;
• biegunki, jako wynik braku przestrzegania zalecanych przez
producentów zasad przygotowania pokarmu.
I. Czynności przygotowawcze Karmienie dziecka
Części 331
7.3. Karmienie dziecka
Ryc. 2. A-E. Sposoby trzymania dziecka podczas karmienia piersią. A. Po-

zycja krzyżowa; B. Pozycja na boku, leżąca-, C. Pozycja spod pachy, tzw.
futbolowa-, D. Pozycja na brzuchu, bardzo dogodna do karmienia po cc (ce-
sarskim cięciu); E. Pozycja klasyczna
1. Przygotowanie zestawu (w przypadku karmienia sztucz-

nego):
- butelki szklane lub plastikowe z zaznaczoną wyraź-
nie podziałką,
- smoczki gumowe/silikonowe z otworkami, przypo-
minające swoim kształtem kobiecy sutek,
- 0,5 1 przegotowanej chłodnej wody i wrzątku,
332 Tom II
Rozdział 7
przegotowana woda w ilości 0,5 1 w temperaturze

40-50°C,
- sproszkowany preparat do przygotowania pokarmu
(mleko w proszku, kaszka),
miarka lub łyżeczka do herbaty,
podgrzewacz elektryczny,
- pieluszka tetrowa, śliniaczek,
- płyn do dezynfekcji powierzchni stolika, np. Insidur forte,
- wygodne krzesło lub fotel,
2 małe poduszeczki.
Gdy dziecko jest karmione naturalnie, należy przygotować
pieluszkę tetrową, 2 małe poduszki, wygodne krzesło lub fotel.
2. Przygotowanie pokarmu (pokarm dla dziecka powinien
być przygotowany bezpośrednio przed spożyciem w ilości
jednej porcji, niedopuszczalne jest wykorzystywanie po-
zostałej części pokarmu do ponownego karmienia):
• sprawdzenie zlecenia;
• przemycie płynami dezynfekującymi blatu stołu, na któ-
rym będzie przygotowywany pokarm;
• ustawienie wysterylizowanej butelki i smoczka (w wa-
runkach domowych butelkę i smoczek powinno się wygo-
tować w wodzie przez 10 minut - czynności te powodują
zniszczenie chorobotwórczej flory bakteryjnej);
• wyparzenie przez polewanie wrzątkiem pokrywki i za-
krętki do butelek oraz miarki i łyżeczki;
• przepłukanie butelki po sterylizacji przegotowaną, schło-
dzoną wodą;
• napełnienie butelki wodą przegotowaną o temp. 40-50°C
w ilości według wskazań producenta danego preparatu,
np. 90 lub 110 ml;
• odmierzenie preparatu (proszek) miarką załączoną lub
łyżeczką do herbaty i wsypanie do wody, dokładna ilość
płaskich, nie ubitych miarek (poziom każdej z nich wy-
równuje się za pomocą odwrotnej strony noża lub innego
płaskiego przedmiotu), dozowana jest według zaleceń
producenta, np. 3 lub 4 miarki;
• zakręcenie pokrywki na butelce i potrząśnięcie nią aż do
całkowitego rozpuszczenia proszku;
• sprawdzenie, czy ilość pokarmu przygotowanego jest
zgodna z ilością pokarmu zaleconego do podania;
• założenie na butelkę smoczka, kierując go do wewnątrz
butelki, i zakręcenie nakrętki wraz z pokrywką na butelce;
Części
• odstawienie butelki wraz z przygotowanym pokarmem

do podgrzewacza elektrycznego nastawionego na temp.
30-35°C.
C. Przygotowanie dziecka do karmienia:
1. Przewinięcie dziecka w razie potrzeby (tak j ak opisano po-
wyżej).
2. Ważenie noworodka (tak jak opisano powyżej), zapisanie
wyniku pomiaru w karcie dziecka - umożliwi to kontrolę
ilości spożytego pokarmu przez dziecko, u dzieci wię-
kszych wpisuje się w kartę ilość spożytego pokarmu.
3. Umycie wacikami oraz ciepłą wodą twarzy i dłoni dziecka.
D. Przygotowanie matki do karmienia piersią:
1. Matka przemywa piersi, brodawki piersiowe i ręce ciepłą,
przegotowaną wodą.
2. Pielęgniarka pomaga zająć matce wygodną pozycję na
krześle, fotelu, łóżku (ryc. 2), podkłada poduszkę pod ple-
cy, kolano lub rękę itp.

1. Sposób ułożenia dziecka na ręku podczas karmienia:
a) Noworodek:
• podtrzymanie główki dziecka prawą ręką, a lewą poślad-
ków;
• podanie dziecka matce, skierowanego twarzą w kierunku
piersi;
• pomaganie matce w przytrzymaniu piersi (ryc. 3) i uła-
twienie dziecku chwycenia brodawki (przy trudnościach
w uchwyceniu piersi przez dziecko matka powinna sut-
Ryc. 3. Technika karmienia piersią
334 Tom II
Rozdział 7
kiem lekko dotknąć policzka bliższego dziecka, wtedy

dziecko powinno zwrócić i otworzyć usta w kierunku
piersi);
• dziecko chwyta otoczkę brodawki ustami, tak jak na ryci-
nie 3;
• następnie dziecko powoli, miarowo ssie pokarm;
• po karmieniu noworodek wypuszcza z ust brodawkę pier-
si, w przypadku problemów z usunięciem brodawki z
jamy ustnej dziecka należy małym palcem lekko ucisnąć
okolicę kącika ust.
b) Niemowlę:
• podtrzymanie główki dziecka prawą ręką, a lewą poślad-
ków; głowę i tułów dziecka układa na przedramieniu le-
wym w ten sposób, aby widoczna była twarz dziecka,
prawą ręką przytrzymanie dziecka z boku;
• przyjęcie dogodnej pozycji przez matkę/opiekuna podczas
karmienia dziecka (siada wygodnie na krześle, fotelu,
głowę dziecka układa na przedramieniu lewym, a poślad-
ki dziecka spoczywają swobodnie na jej udach);
• sprawdzenie temperatury pokarmu - nanosi się nie-
wielką kroplę pokarmu na przedramię - brak odczuć ozię-
bienia lub parzenia miejsca, w którym znajduje się po-
karm sygnalizuje właściwą jego temperaturę;
• uchwycenie butelki z pokarmem tak jak pokazano to na
rycinie 4;
Ryc. 4. Sposób uchwycenia butelki z pokarmem
• włożenie dziecku smoczka do jamy ustnej, dziecko tak

powinno uchwycić smoczek jak pierś matki;
• podanie dziecku pokarmu, przechylając butelkę pod
kątem 45° (ryc. 5), smoczek powinien być cały przykryty
pokarmem;
• wyjęcie butelki z ust dziecka i odstawienie jej na bok,
Cześć I
Ryc. 5. Sposób trzymania dziecka i butelki z pokarmem podczas karmienia
• uniesienie dziecka do pionu, podtrzymując je za pośladki

i główkę (odbijanie połkniętego powietrza podczas jedze-
nia).

1. Przeniesienie dziecka na stolik do przewijania.
2. Wacikiem zwilżonym w ciepłej przegotowanej wodzie
przemycie i osuszenie ręcznikiem twarzy dziecka.
1. Sprawdzenie ilości pozostałego pokarmu w butelce, wynik
odejmowania ilości przygotowanej i pozostałej pokarmu
jest ilością, jaką dziecko zjadło. Natomiast w przypadku
karmienia naturalnego pielęgniarka ponownie waży dziec-
ko. Wynik różnicy pomiędzy masą ciała dziecka przed i po
karmieniu jest ilością zjedzonego pokarmu.
2. Zapisanie wyników pomiarów w dokumentacji dziecka.
3. Wylanie z butelki pozostałej części pokarmu.
4. Przepłukanie butelki bieżącą wodą.
5. Dezynfekowanie blatu stolika preparatem odkażającym,
np. Incidin Liąuid Spray.
336 Tom II
Rozdział 7
7A. Kąpiel dziecka

Kąpiel dziecka jest czynnością wykonywaną w celu oczyszczenia Kąpiel dziecka
skóry całego ciała, a w następstwie tego poprawienia samopoczucia
dziecka. Czynność powinna być wykonywana codziennie, najlepiej
o tej samej porze. Zaleca się, aby kąpiele odbywały się w porze wieczor-
nej przed karmieniem dziecka, głównie ze względu na wyciszający cha-
rakter ciepłej kąpieli. Czynność ta jest istotnym działaniem pielęgnacyj-
nym. Należy również wspomnieć o kąpielach, które mogą mieć chara-
kter leczniczy, np. ochładzający (temp. wody niższa od temperatury
ciała o 2°C), rozgrzewający (temp. wody 38-40°C), łagodzący zmiany
skórne, np. alergiczne, ropne (z rumiankiem, KMnCu, z krochmalem
ryżowym lub mąką ziemniaczaną, z dodatkiem sody).
Cel kąpieli pielęgnacyjnej: Cel kąpieli pielęgnacyjnej

• oczyszczenie skóry całego ciała;
• poprawa krążenia;
• poprawa oddechu;
• masaż całego ciała i gimnastyka;
• zaspokojenie biologicznej potrzeby czystości.
Cel kąpieli leczniczej: Cel kąpieli leczniczej

• wspomaganie mechanizmów regulujących temperaturę cia-
ła, np. ochłodzenie, rozgrzanie ciała dziecka;
• osuszenie zmian skórnych;
• poprawa oddechu, krążenia.
Przeciwwskazania ogólne do wykonania kąpieli: Przeciwwskazania

do
• niska temperatura pomieszczenia; wykonania kąpieli
• zmiany ropne na skórze.
Niebezpieczeństwa/zagrożenia: Niebezpieczeństwa
• zbyt duże obniżenie temperatury ciała (oziębienie organizmu); kąpieli dziecka
• oparzenie;
• zakażenie kikuta pępowiny (tylko w przypadku noworodków);
• uraz fizyczny dziecka, będący następstwem upuszczenia/wy-
padnięcia dziecka ze stołu do przewijania podczas wykony-
wania czynności;
• zwichnięcie dziecku stawu barkowego i/lub biodrowego,-
• zachłyśnięcie się dziecka wodą podczas kąpieli;
• zakażenie oczu.
Części 337
7.4. Kąpiel dziecka
Zasady kąpieli dziecka Zasady obowiązujące przy wykonywaniu kąpieli dziecka:

1. Sprawdzenie temperatury w pomieszczeniu, w którym ma być
przeprowadzona kąpiel dziecka - temperatura powinna wyno-
sić 22-24°C.
2. Napełnienie wanienki w pierwszej kolejności wodą gorącą i uzu-
pełnianie jej zimną wodą, do uzyskania temperatury wody -
37-39°C. Sprawdzenie temperatury wody termometrem do wody.
3. Uśmiechanie się i mówienie do dziecka tak, aby czuło się bez-
pieczne.
4. Wykonywanie czynności ruchami delikatnymi, opanowanymi.
5. Zapewnienie poczucia bezpieczeństwa u małego dziecka poprzez
okrywanie jego ciała pieluszką, gdyż wtedy czuje się bezpieczne.
Kąpiel dziecka STRUKTURA CZYNNOŚCI

2. Założenie dodatkowego fartucha ochronnego (ceratowy
lub płócienny).
1. Przygotowanie przez pielęgniarkę sprzętu do powyższego
zabiegu:
stół do kąpieli z materacem ze zmywalnym pokryciem,
- wanienka z wodą (temp. 37-38cC) lub specjalne uję-
cie wody w kąciku do pielęgnacji dziecka,
- termometr kąpielowy,
- naczynie z przegotowaną ciepłą wodą,
spirytus 75% do odkażania kikuta pępowiny,
- mydło, np. Bambino, Bebi, Penaten, lub delikatny
środek myjący, np. Hascosan, Penaten,
- szampon dziecięcy, np. Baby Delfi, Penaten,
- chusteczki nasączone lotionem,
- oliwka,
- puder dla dzieci,
krem na pośladki, np. Sudocrem, Linomag, Penaten,
- miska nerkowata,
rękawica kąpielowa (myjka) flanelowa, frotte lub
miękka gąbka,
- waciki, patyczki do uszu,
- szczotka, grzebień,
- ubranka (koszulka dla noworodka; kaftanik, koszul-
ka, śpioszki dla niemowlęcia), pieluszki tetrowe i jed-
norazowe (np. Fbdes New Life Mini, Fixies New Life
Newborn, Pampers), rożek lub kocyk z poszewką,
338 Tom II
Rozdział 7
- duży miękki ręcznik,

mały miękki ręcznik do twarzy,
- nożyczki do paznokci z zaokrąglonymi czubkami,
wiadro pedałowe na pieluszki jednorazowe,
- wiadro pedałowe na brudną bieliznę dziecka.
2. Przygotowanie czystej bielizny, układając pieluszki tetro-
we lub pieluszkę jednorazową (sposób ułożenia pieluszek
dla noworodka przedstawiono na rycinie LA, sposób
ułożenia pieluszki jednorazowej - na rycinie l.B).
W przypadku kąpieli niemowlęcia kaftanik, koszulka, pielusz-
ka jednorazowa, śpioszki ułożone są w rożku,- odłożenie ich na bok.
3. Przygotowanie wody w miseczce (przegotowanej, ciepłej
o temp. 37-38°C).
4. Rozłożenie pieluszki na brzegu stołu.
5. Ustawienie przepływu wody z kranu lub przygotowanie
wody w wanience i sprawdzenie jej temperatury termo-
metrem kąpielowym.
1. Wyjaśnienie celu i kolejności wykonywanych czynności
matce (opiekunowi).
2. Rozebranie dziecka do kąpieli (pielęgniarka bierze dziecko
z łóżeczka, przenosi na stół i zdejmuje ubranka, pielusz-
kę, gdy zachodzi potrzeba, wstępnie chusteczkami oczysz-
cza pośladki).
3. Okrycie dziecka przygotowaną pieluszką.
4. Odrzucenie brudnej bielizny jedną ręką do wiader pe-
dałowych, przytrzymanie drugą ręką dziecka.

1. Ułożenie dziecka na stole tak, aby uwidocznić jego twarz.
2. Umycie oczu dziecka wacikami zwilżonymi w przegoto-
wanej wodzie, każde osobnym wacikiem, w kierunku od
skroni do nosa (ryc. 6).
Ryc. 6. Kierunek zmywania oczu dziecka
Cześć I
3. Umycie twarzy dziecka zwilżonymi wacikami, ruchami

okrężnymi w kierunku określonym poniżej:
czoło (ruchem w poprzek czoła),
- policzek lewy, grzbiet nosa (z góry na dół),
- policzek prawy (ruchem z góry na dół),
broda,
okolica pod nosem (ruchem w kierunku od strony
prawej do lewej),
naokoło ust (ruch okrężny).
4. Osuszenie małym ręcznikiem do twarzy w tej samej kolej-
ności jak podczas mycia twarzy.
5. Umycie uszu i okolic za uszami, wacikami zwilżonymi
w przegotowanej wodzie - przechylając głowę dziecka na
bok, umożliwiając swobodny odpływ nadmiarowi wody
i przecierając małżowiny uszne wacikiem, a także miejsce
za małżowinami usznymi. Woskowinę uszną można
usunąć wacikiem na patyczku, lecz tylko wtedy, gdy poja-
wi się na zewnątrz ucha dziecka.
6. Umycie narządów płciowych wodą przegotowaną:
a) dziewczynki - rozchylenie lekko lewą ręką warg sro-
mowych, a prawą przetarcie wacikiem w kierunku
od wzgórka łonowego do odbytu (patrz ryc. 7);
Ryc. 7. Kierunek przemywania narządów płciowych żeńskich
b) chłopcy - zsunięcie nieznacznie napletka tak, aby

uwidocznić cewkę moczową, przytrzymanie lewą
ręką, a prawą przemywanie prącia (ruchem okręż-
nym).
7. Umycie namydloną myjką ciała dziecka w następującej
kolejności:
a) głowa z włoskami,
b) szyja (zwracając uwagę na fałdki skóry, gdyż często
w nich gromadzi się brud),
340 Tom II
Rozdział 7
c) kończyna górna lewa w kierunku od pachy do dłoni,

zwracając szczególną uwagę na skórę dłoni, podczas
mycia delikatnie je prostując i usuwając zabrudze-
nia z przestrzeni między palcami,
d) klatka piersiowa w kierunku od szyi do brzuszka,
ej kończyna górna prawa, tak samo jak lewa (patrz pkt
c),
f) plecy, zaczynając od szyi do pośladków,
g) brzuszek (Uwaga! W przypadku noworodków z ki-
kutem pępowinowym należy zapobiegać jego zamo-
czeniu),
h) kończyny dolne w kierunku od stopy do pachwiny,
i) pośladki (ruchem okrężnym, zbierającym).
8. Sposób ułożenia dziecka na ręku podczas kąpieli:
a) Noworodek - pielęgniarka rękę lewą układa wzdłuż
ciała dziecka, dłonią obejmuje twarz, przedramię
styka się z brzuszkiem dziecka, a kończyny dolne
dziecka oplatają się wkoło jej przedramienia. Podno-
si dziecko i prawą ręką stabilizuje pozycję dziecka.
b) Niemowlę - pielęgniarka bierze dziecko na lewą
rękę, główkę dziecka układając w zgięciu łokcio-
wym, tułów na przedramieniu.
9. Odrzucenie do wiadra pedałowego pieluszki, na której
dziecko było namydlone.
10. Rozłożenie czystej pieluszki lub ręcznika.
11. Sprawdzenie ponowne temperatury wody w wanience ter-
mometrem kąpielowym i poprzez zanurzenie łokcia
w wodzie (37°C - przyjemne ciepło).
12. Zanurzenie dziecka w wodzie, najpierw nóżkę dziecka,
następnie całe ciało.
13. Spłukanie ciała dziecka wodą w podobnej kolejności jak
przy namydlaniu (w tym celu używa się wolnej ręki).
14. Przeniesienie dziecka na uprzednio przygotowany ręcznik
(pieluszkę).
15. Wytarcie dziecka ruchem dotykowym.
16. Przełożenie dziecka do przygotowanego wcześniej kocyka
z poszewką.
17. Natarcie dziecka oliwką (kolejność tak jak podczas namy-
dlania).
18. Posmarowanie pośladków dziecka kremem (równolegle
wzdłuż bruzdy pośladkowej).
19. Wykonanie opatrunku kikuta pępowiny u noworodka
(UWAGA! Postępowanie tak jak podczas zmiany jałowe-
go opatrunku):
Część I
• rozwinięcie starego opatrunku, ruchami delikatnymi, tak

aby nie wyrwać pępowiny;
• podłożenie suchego, jałowego gazika, osłaniając jedno-
cześnie narządy płciowe;
• zakropienie kikuta pępowiny 70% spirytusem lub innym
zalecanym środkiem do pielęgnacji kikuta pępowiny,-
• przetarcie gazikiem pierścienia kikuta pępowiny;
• założenie nowego, suchego gazika na kikut pępowiny;
• zamocowanie opatrunku.
20. Ubranie dziecka:
a) Noworodek:
• założenie koszulki dziecku (pielęgniarka wkłada własne
palce w rękaw koszulki i marszczy go, przekłada swoją
dłoń przez otwór tak, by uchwycić rączkę dziecka, prze-
kłada rączkę dziecka przez rękaw koszulki. Tak samo na-
leży założyć drugi rękaw. Układa dziecko na boku i wy-
równuje koszulkę z tyłu, kładzie dziecko na plecach, zapi-
na koszulkę. Zakłada na dolnym brzegu koszulki man-
kiecik, otacza nim dziecko i z tyłu zakłada jeden mankie-
cik w drugi, sprawdzając, czy koszulka jest wygładzona);
• założenie pieluszki jednorazowej lub tetrowej złożonej
w prostokąt (pieluchę podkłada się pod pośladki, tzw. sze-
rokie zawijanie, przekłada przez okolicę krocza dziecka
pod koszulkę);
• obcinanie paznokci dziecku u palców dłoni i stóp według
sposobu pokazanego na rycinie 8;
Ryc. 8. Sposób obcinania paznokci u palców dłoni i stóp
• ułożenie dziecka na przygotowane pieluszki - sposób

założenia: pierwszą pieluszkę, w przypadku używania tyl-
ko pieluch tetrowych, mocuje się na wysokości pasa
dziecka (złożoną w trójkąt), następnie bierze się róg dolny
pieluszki, wkłada go między nóżki, rogami bocznymi za-
wija dziecko w pasie. Kolejną pieluszkę rogami górnymi
przeprowadza się przez barki dziecka, lewą rączkę dziecka
342 Tom II
Rozdział 7
układa wzdłuż ciała dziecka i zakrywa je pieluszką, mo-

cując ją po przeciwnej stronie pod prawą ręką dziecka.
Tak samo należy założyć pieluszkę z drugiej strony. Rogi
dolne pieluszki zakłada się do góry i podkłada, mocując
na wysokości pasa;
• zawinięcie dziecka w kocyk, formując na główce kapturek
z górnego rogu, następnie dolny boczny róg kocyka
zakłada się na dziecko i zawija pozostałą częścią kocyka.
b) Niemowlę:
• założenie koszulki i pieluszki tetrowej lub jednorazowej
dziecku w taki sam sposób jak u noworodka;
• założenie kaftanika dziecku - rękaw kaftanika należy
założyć tak samo jak koszulkę, trzymając dziecko ręką
pod pachą już ubraną w kaftaniki, przekłada się na bok
bez kaftanika, wyrównuje kaftanik na plecach. Następnie
kładzie się dziecko na plecach, zakłada kaftanik na drugą
rączkę dziecka, wyrównuje i zapina;
• sposób obcinania paznokci dziecku u palców stóp w linii
prostej zaprezentowano na rycinie 8;
• założenie śpioszków - nogawkę lewą śpioszków marszczy
się tak, aby w prosty sposób móc założyć ją dziecku na
nogę, w ten sam sposób postępuje się z drugą nogawką,
naciąga się przód śpioszków do góry, przytrzymuje dziec-
ko pod pachą i kładzie na boku; przytrzymując dziecko
jedną ręką, drugą naciąga się śpioszki z tyłu ku górze,
kładzie dziecko na plecach i zapina;
• zawinięcie dziecka w rożek (dolny róg zakłada się do góry,
przykrywając nóżki, lewy róg zakłada się po przeciwnej
stronie pod tułów dziecka, prawy mocuje po przeciwnej
stronie).
21. Czesanie włosów dziecka miękką szczotką.
22. Obcięcie paznokci u palców dłoni dziecka nożyczkami
o zaokrąglonych końcówkach, nie za krótko, na okrągło,
tak aby dziecko nie kaleczyło się brzegiem paznokcia
(patrz ryc. 8).
23. Ułożenie dziecka w łóżeczku (np. w pozycji na boku).

A. Postępowanie z dzieckiem:
2. Sprawdzenie oddechu dziecka (ok. 40/min).
Część I
1.Opróżnienie miski i wanienki z wody; odłożenie ich do

naczynia z płynem dezynfekującym, np. Sekumatic.
2. Opróżnienie miski nerkowatej i odłożenie jej do naczynia
z płynem dezynfekcyjnym, np. Sekumatic.
3. Odrzucenie myjki do wiadra pedałowego z brudną bielizną.
4. Dezynfekowanie materacyka i stoliku płynem dezynfek-
cyjnym, np. Incidin Liąuid Spray.
1. Dokumentowanie wykonanych czynności w karcie dziecka.

1. Trzymiesięczne dziecko od 10 minut jest niespokojne,
grymaszące i płaczliwe. Niechętnie odpowiada na zabawę.
Zaproponuj, jakie czynności należałoby wykonać.
2. Karmiąc dziecko, istotne jest określenie ilości zjedzonego
pokarmu. W jaki sposób tego dokonasz u noworodka kar-
mionego naturalnie i u dziecka np. ośmiomiesięcznego,
karmionego sztucznie?
3. Przedstaw kolejność wykonywania poszczególnych czyn-
ności podczas ubierania dziecka po kąpieli.
Bibliografia
1. Bailey R.: Chory w domu, Muza S.A., Warszawa 1997.
2. Bernat K.: Jak opiekować się zdrowym noworodkiem
w domu? Dodatek, Zeszyty Promocji Zdrowia, Lublin
1994.
3. Brzozowska I.: Praca pielęgniarki na oddziale noworodków,
4. Ciechaniewicz W. (red.): Pielęgniarstwo. Ćwiczenia,
5. Fenella St.J., Adamson E., Hull D.: Pielęgnacja chorych
dzieci, PZWL, Warszawa 1990.
6. Gregson J.: Kieszonkowy poradnik pielęgniarstwa klinicz-
nego, PZWL, Warszawa 1996.
7. Hutner R.: Pielęgniarstwo specjalistyczne, PZWL, Warsza-
wa 1971.
8. Illingworth R.C.: Niemowlęta i małe dzieci, PZWL, War-
szawa 1988.
9. Krupa Ostro.: Sztuka karmienia piersią, Media Rodzina,
Poznań 1997.
10. Ostrov R.: Pielęgnacja skóry, Dom Wydawniczy BELLONA,
Warszawa 2000.
344 Tom II
Rozdział 7
Wybrane metody opieki nad dńeckiem
11. Poradnik metodyczny z przedmiotu „Pracownia Położni-

czo-Ginekologiczna". Centrum Metodyczne Doskonalenia
Nauczycieli Średniego Szkolnictwa Medycznego, Warsza-
wa 1986.
12. Zdzienicka J.: Pielęgnacja małego dziecka, Mag. Piel. i Poi.
1999, 6.
Część I 345
Części
Ćwiczenia sprawdzające testowe
ĆWICZENIA SPRAWDZAJĄCE TESTOWE

1. Podejmowane przez pielęgniarkę działania opiekuńcze
wobec podopiecznego (wybierz poprawną odpowiedź):
a. są wyrazem samodzielnej pracy pielęgniarki,
zaplanowanej po rozpoznaniu deficytu
samoopieki/samoobsługi pacjenta,
b. są wyrazem pracy pielęgniarki, zgodnej ze zleceniem
dokonanym przez lekarza,
c. są wyrazem pracy pielęgniarki zależnym od decyzji
pacjenta i jego rodziny,
d. są wyrazem intuicyjnej pracy pielęgniarki opartej na
empatii.
2. Skala Barthela służy do (wybierz poprawną odpowiedź):
a. pomiaru funkcji poszczególnych układów
organizmu,
b. pomiaru zakresu ruchów poszczególnych stawów,
c. oceny deficytu samoobsługi pacjenta,
d. oceny zakresu samodzielności pacjenta
w czynnościach higienicznych.
3. Wydolność samoobsługowa jest to (uzupełnij):
4. W czasie toalety twarzy powieki zmywamy w kierunku

(wybierz poprawną odpowiedź):
a. od wewnątrz do zewnątrz,
b. dowolnym,
c. od zewnątrz do wewnątrz,
d. od góry do dołu.
5. Wykonuj ąc toaletę ciała, kończyny zmywamy w kierunku
a. ksobnym (od góry do dołu),
b. od dłoni, stopy do góry,
c. kierunek zmywania jest dowolny,
d. zgodnym z życzeniem pacjenta.
6. Wykonując toaletę krocza i narządów płciowych zewnę-
trznych, zachowujemy kierunek zmywania (wybierz po-
prawną odpowiedź):
a. od góry do dołu,
b. od dołu do góry,
c. kierunek zmywania nie ma znaczenia,
d. od pachwiny dalszej do pachwiny bliższej.
7. Stosowanie nici dentystycznej w toalecie jamy ustnej jest
zasadne (wybierz poprawną odpowiedź):
a. na życzenie pacjenta,
346 Tom II
Części
b. ze względu na przeciwdziałanie paradontozie,

c. gdyż dokładnie usuwa resztki pokarmów
z przestrzeni pomiędzy zębami, a tym samym
ogranicza powstawanie płytki nazębnej,
d. gdyż daje pacjentowi poczucie czystości.
8. W jaki sposób czyścimy zęby (uzupełnij w prawidłowej
kolejności):
a. oczyszczenie dziąseł, oczyszczenie wewnętrznej
powierzchni zębów, oczyszczenie powierzchni
gryzącej zębów, oczyszczenie tkanki znajdującej się
pomiędzy wewnętrzną powierzchnią policzka a
zębami, następnie w ten sam sposób oczyszczenie
szczęki dolnej,
b. w pierwszej kolejności oczyszczenie szczęki dolnej
w następującej kolejności: oczyszczenie dziąseł,
oczyszczenie wewnętrznej powierzchni zębów,
oczyszczenie powierzchni gryzącej zębów,
oczyszczenie tkanki znajdującej się pomiędzy
wewnętrzną powierzchnią policzka a zębami,
następnie w ten sam sposób oczyszczenie szczęki
górnej,
c. oczyszczenie dziąseł, oczyszczenie tkanki
znajdującej się pomiędzy wewnętrzną powierzchnią
policzka a zębami, oczyszczenie powierzchni
gryzącej zębów, oczyszczenie wewnętrznej
powierzchni zębów, szczęki dolnej,
d. oczyszczenie dziąseł, oczyszczenie powierzchni
gryzącej zębów, oczyszczenie wewnętrznej
powierzchni zębów, oczyszczenie tkanki znajdującej
się pomiędzy wewnętrzną powierzchnią policzka a
zębami, następnie w ten sam sposób oczyszczenie
szczęki dolnej.
9. Pielęgnacja włosów polega na (wybierz poprawną odpo-
wiedź):
a. czesaniu, szczotkowaniu, myciu,
b. szczotkowaniu, myciu, goleniu,
c. myciu, suszeniu, tapirowaniu,
d. suszeniu, tapirowaniu, lakierowaniu.
10. Pielęgnacja paznokci polega na (wybierz poprawną odpo-
wiedź):
a. wycinaniu skórek,
b. opiłowywaniu pilniczkiem,
c. obcinaniu na półokrągło paznokci dłoni, prosto
paznokci stóp,
Część I 34;
Części
d. natłuszczaniu dłoni.
Wybierz prawidłowe odpowiedzi:
A. a, b,
B. b,c,
C. c,d,
D. d, a.
11. Włosy myjemy (wybierz poprawną odpowiedź):
a. codziennie,
b. 2-3 razy w tygodniu,
c. raz na tydzień,
d. w zależności od potrzeby.
12. Środki przeciwwszawicze to (wybierz poprawną odpo-
wiedź):
a. Lindan, Rywanol, Delacet,
b. Delacet, Owanol, Pipi,
c. Owanol, Tormentiol, Nix,
d. Permetryna 1%, Acron, Artemisol.
13. Otoczenie ludzkie pacjenta przebywającego w szpitalu
tworzą (wybierz poprawną odpowiedź):
a. zespół opiekuńczo-terapeutyczny,
b. inni pacjenci,
c. rodzina, przyjaciele,
d. wszystkie powyżej.
14. Podstawowym elementem budowy łóżka jest rama, która
a. stanowi rusztowanie dla leża,
b. jest elementem podporowym materaca,
c. wsparta jest o leże łóżka,
d. stanowi układ jezdny łóżka.
15. Jako optymalny w salach szpitalnych przyjmuje się zakres
temperatur mieszczący się w przedziale (wybierz po-
a. 18-20°C,
b. 20-22°C,
c. 22-24°C,
d. 18-24°C.
16. Natężenie oświetlenia naturalnego w salach szpitalnych
jest optymalne, jeżeli współczynnik świetlny wynosi od
a. 1:6 do 1:8,
b. 16 do 18,
c. 1:2 do 1:4,
d. 12 do 14.
348 Tom II
Części
17. Wymień zasady obowiązujące pielęgniarkę podczas ściele-

nia łóżka, które chronią pacjenta podczas pobytu w za-
kładach opieki zdrowotnej przed zakażeniami:
18. Wymień zasady, których przestrzeganie w czasie ścielenia

łóżka chroni pielęgniarkę przed urazami kręgosłupa:
19. Podczas ścielenia łóżka pościel pacjenta odkładamy na

stojące obok krzesło ze względu na (wybierz poprawną od-
powiedź):
a. wygodę pielęgniarki,
b. estetykę wyglądu podczas wykonywania czynności,
c. unikanie kontaktu z elementami otoczenia,
mogącymi stanowić potencjalne źródło zakażenia,
d. sprawność działania.
20. W czasie zmiany bielizny osobistej zdejmowanie koszuli
szpitalnej rozpoczynamy od (wybierz poprawną odpowiedź):
a. kończyny górnej bliższej,
b. kończyny górnej dalszej,
c. dowolnej kończyny górnej,
d. zawsze od kończyny bliższej.
21. Kolejność zmiany bielizny pościelowej pacjenta pozo-
stającego w łóżku (uzupełnij w prawidłowej kolejności):
a. zmiana poszwy, zmiana poszewek na poduszkach,
oczyszczenie prześcieradła i podkładów, zmiana
dolnej warstwy bielizny pościelowej,
b. zmiana poszewek na poduszkach, oczyszczenie
prześcieradła i podkładów, zmiana dolnej warstwy
bielizny pościelowej, zmiana poszwy,
c. oczyszczenie prześcieradła i podkładów, zmiana
dolnej warstwy bielizny pościelowej, zmiana
poszwy, zmiana poszewek na poduszkach,
d. zmiana poszewek na poduszkach, zmiana poszwy,
oczyszczenie prześcieradła i podkładów, wymiana
dolnej warstwy bielizny pościelowej.
22. Wymień środki pomocnicze stosowane przy ułożeniu pa-
cjenta w celu stabilizacji jego pozycji:
a
b
Część I
Części
23. Pacjent w wieku 35 lat, po zabiegu operacyjnym w obrębie

jamy brzusznej, został przewieziony na salę pooperacyjną.
Chorego należy ułożyć w pozycji (wybierz poprawną odpo-
wiedź):
a. na plecach,
b. poziomej na plecach,
c. semi Fowlera,
d. Simsa.
24. Pacjentka w wieku 45 lat zgłosiła się z przewlekłym
piekącym bólem w okolicy podudzi. Dolegliwości bólowe
nasilają się przy każdym ruchu kończynami. Optymalną
pozycją znoszącą dyskomfort spowodowany bólem jest
25. Wskaż, która z dróg podawania pokarmu jest najkorzyst-

niejsza dla organizmu człowieka:
a. odżywianie doustne,
b. odżywianie pozajelitowe,
c. odżywianie za pomocą zgłębnika żołądkowego,
d. nie ma znaczenia, jaką drogą podamy pożywienie.
26. Pacjenta do założenia zgłębnika układamy w pozycji (wy-
bierz właściwą):
a. zawsze leżącej,
b. zawsze półwysokiej,
c. chorych nieprzytomnych na prawym boku,
a przytomnych w pozycji siedzącej,
d. pozycja ciała nie odgrywa istotnej roli podczas
wprowadzania zgłębnika do żołądka.
27. Jakie pokarmy możemy podawać przez zgłębnik?
a. wyłącznie mieszanki przygotowane do karmienia za
pomocą zgłębnika,
b. uprzednio przygotowane, bezpośrednio po wyjęciu
z lodówki,
c. takie same jak drogą doustną,
d. specjalnie przygotowane do żywienia za pomocą
zgłębnika, takie same jak drogą doustną, ale
zmiksowane, rozdrobnione o temperaturze 30°C.
27. Zgłębnik do żołądka może być zakładany (wskaż
właściwą odpowiedź):
a. tylko na czas karmienia,
b. na okres dłuższy niż 72 godziny,
c. nie określono czasu, na jaki można pozostawić
zgłębnik,
d. na czas karmienia lub 24-48 godzin.
350 Tom II
Część /
29. Pożywienie przez zgłębnik za pomocą strzykawki należy

podawać z szybkością (wybierz poprawną odpowiedź):
a. maksymalnie 100 ml/5-10 min, worka lub butli
wiszącej na statywie - 100 ml/10-15 min, a przy
pomocy pompy odżywczej - 100 ml/godzinę,
b. maksymalnie 100 ml/do 5 min, worka lub butli
wiszącej na statywie - 100 ml/do 15 min, a przy
pomocy pompy odżywczej - 100 ml/ do 45 min,
c. maksymalnie 100 ml/10-20 min, worka lub butli
wiszącej na statywie - 100 ml/20-35 min, a przy
pomocy pompy odżywczej - 100 ml/1-2 godzin,
d. maksymalnie 100 ml/5-10 min lub z taką
szybkością, aby pokarm się nie oziębił.
30. Pacjenta do karmienia przez przetokę odżywczą układa-
my w pozycji (wybierz właściwą):
a. zawsze leżącej,
b. zawsze półwysokiej lub wysokiej,
c. zawsze półwysokiej,
d. pozycja ciała nie odgrywa istotnej roli podczas
wprowadzania zgłębnika do żołądka.
31. Pożywienie przez przetokę odżywczą można podawać
z szybkością (wskaż właściwą odpowiedź):
a. w przypadku żywienia przez przetokę żołądkową
- porcjami od 150 do 250 ml, wprowadzanymi
przez okres 10-15 minut lub porcjami po 300 ml
w ciągu 2 godzin z 2-godzinną przerwą,
w przypadku żywienia przez mikrojejunostomię -
w postaci wlewu ciągłego,
b. w przypadku żywienia przez przetokę żołądkową
- porcjami od 200 do 300 ml, wprowadzanymi
przez okres 15-30 minut lub porcjami po 500 ml
w ciągu 2 godzin, z 2-godzinną przerwą,
w przypadku żywienia przez mikrojejunostomię -
w postaci wlewu ciągłego z szybkością 100-125
ml/godz.,
c. za pomocą strzykawki - maksymalnie 100 ml/10-20
min, worka lub butli wiszącej na statywie - 100
ml/20-35 min, a przy pomocy pompy odżywczej -
100 ml/1-2 godzin,
d. w przypadku żywienia przez przetokę jelita
cienkiego - za pomocą wlewu ciągłego przy użyciu
pompy infuzyjnej lub wlewu grawitacyjnego
z szybkością 100-125 ml/godz., a w przypadku
przetoki żołądkowej - za pomocą strzykawki
Część I
Części
maksymalnie 100 ml/5-10 min lub z taką

szybkością, aby pokarm się nie oziębił.
32. Pielęgniarka zaobserwowała u pacjenta następujące obja-
wy: ból brzucha, niemożność wydalenia gazów i stolca,
wzdęcie i napięcie powłok brzusznych. W pierwszej kolej-
ności powinna (wybierz poprawną odpowiedź):
a. zastosować ciepło suche na powłoki brzuszne, aby
zmniejszyć stan skurczowy jelit,
b. zastosować zimno suche na powłoki brzuszne, aby
zmniejszyć stan zapalny,
c. zgłosić lekarzowi dyżurnemu powyższe objawy,
d. założyć suchą rurkę do odbytu w celu ułatwienia
odejścia nagromadzonych gazów.
33. Dla skutecznego pobudzenia perystaltyki jelit dzienne
zapotrzebowanie na błonnik wynosi (wybierz prawidłową
odpowiedź):
a. 90-100 mg błonnika na kg masy ciała,
b. 20-60 mg błonnika na kg masy ciała,
c. 120-150 mg błonnika na kg masy ciała,
d. 10-30 mg błonnika na kg masy ciała,
34. Wskaż, spośród niżej wymienionych, produkt spożywczy,
który zawiera największą ilość błonnika:
a. marchew,
b. kasza gryczana,
c. otręby pszenne,
d. jabłka.
35. Przyporządkuj cel leczenia dietetycznego w:
1. zaparciu atonicznym,
2. zaparciu spastycznym,
Cel leczenia dietetycznego:
A) zmniejszenie skłonności do stanów kurczowych
jelit,
B) pobudzenie perystaltyki jelit,
C) zwiększenie podaży białka,
D) zwiększenie podaży witamin i pierwiastków
śladowych
Odp. 1
2
36. Szybkość przepływu płynu w kroplowym przyspieszonym
wlewie doodbytniczym powinna wynosić (wybierz pra-
widłową odpowiedź):
a. 30-60 kropli na minutę,
b. 80-120 kropli na minutę,
c. 140-160 kropli na minutę,
352 Tom U
Część I
d. 180-200 kropli na minutę.

3 7. Szybkość przepływu płynu w zwolnionym wlewie doodby-
tniczym powinna wynosić (wybierz prawidłową odpo-
wiedź):
a. 10-30 kropli na minutę,
b. 30-60 kropli na minutę,
c. 60-90 kropli na minutę,
d. 80-120 kropli na minutę.
38. Uzupełnij tabelę:
Rodzaj Rodzaj płynu stoso- Tempera- Objętość Głębokość

zabiegu wanego do wykona- tura płynu płynu sto- wprowa-
nia zabiegu stosowa- sowanego dzania kan-
nego do do wyko- ki dorektal-
wykona- nania zanej
nia zabie- biegu
gu
Lewatywa - woda przegotowana
- napar z rumianku
- napar z liści seneso-
wych
-10% roztwór gliceryny
- woda mydlana
Wlewka prze- 30-100 ml
czyszczająca
Wlewka lecz- ok. 37,5°C
nicza
Kroplowy ok. 12 cm
przyspieszony
wlew dood-
bytniczy
Kroplowy - 0,9% NaCI
zwolniony - 5% glukoza
wlew dood-
bytniczy -PWE
- ptyn jelitowy
39. U dorosłych używa się cewników dopęcherzowych o prze-

kroju Charr.
U kobiet najczęściej Charr, u mężczyzn Charr.
40. Gimnastyka oddechowa polega na (wybierz poprawną od-
powiedź):
a. wykonywaniu ćwiczeń poprawiających czynność
układu oddechowego,
b. usprawnianiu mięśni brzucha i kończyn dolnych,
c. wykonywaniu ćwiczeń ogólnorozwojowych,
Część I 353
Części
d. usprawnianiu mięśni obręczy kończyny górnej.

41. Aparat Triflo może być wykorzystany do (wybierz po-
a. stosowania pozycji drenażowych,
b. pogłębiania fazy wydechu,
c. oklepywania i opukiwania klatki piersiowej,
d. pogłębiania fazy wdechu.
42. Do objawów hiperwentylacji zaliczamy (wybierz po-
a. wzrost ciśnienia tętniczego krwi i przyspieszenie tętna,
b. bladość powłok skórnych, uczucie braku powietrza,
osłabienie,
c. uczucie gorąca, uczucie kołatania serca,
d. zawroty głowy, szum w uszach, spadek ciśnienia
tętniczego.
43. Wskazaniem do zastosowania drenażu ułożeniowego
u pacjenta jest (wybierz poprawną odpowiedź):
a. duszność ortoptoniczna,
b. uporczywy kaszel,
c. zalegająca wydzielina w drogach oddechowych,
d. krwotok z płuc.
44. Drenując wydzielinę z okolicy segmentu podstawowego
tylnego płata dolnego lewego, pacjenta ułożysz w pozycji
a. Trendelenburga na prawym boku,
b. Trendelenburga na lewym boku,
c. Trendelenburga na brzuchu,
d. Trendelenburga na plecach.
45. Temperatura pomieszczenia, w którym wykonywana
jest kąpiel pielęgnacyjna dziecka, powinna wyno-
sić , a temperatura wody podczas kąpieli
46. Kąpiele lecznicze u dziecka mogą być wykonywane z uży-

ciem następujących środków (wybierz poprawną odpo-
wiedź):
a. soli kuchennej i/lub sody oczyszczonej,
b. naparu z rumianku, lipy, bzu,
c. krochmalu z mąki ziemniaczanej lub
kukurydzianej,
d. sody oczyszczonej, nadmanganianu potasu.
47. Celem karmienia dziecka jest:
354 Tom II
Części
Klucz do testu
1. a
2. c
3. jest to zdolność człowieka do działań podejmowanych sa-
modzielnie w ramach czynności życia codziennego.
4. c
5. a
6. a
7. a, b, c
8. a
9. a
10. c
11. d
12. b
13. d
14. a
15. b
16. a
17. Układać pościel na krześle, nie na podłodze lub innym łóżku.
Przestrzegać wszystkich zasad higieny:
• odkażać ręce przed ścieleniem i po każdym ścieleniu łóżka,
• stosować rękawiczki jednorazowego użytku i odzież
ochronną, unikać kontaktu zabrudzonej pościeli z ubra-
niem pielęgniarki,
• nie dotykać rękami twarzy, włosów i ust podczas ściele-
nia łóżka,
• unikać wzniecania kurzu,
• unikać stykania się czystej bielizny z brudną,
• brudną bieliznę wkładać do specjalnych pojemników.
18. Wykonywać czynności z zachowaniem pozycji ciała osz-
czędzającej kręgosłup (wyprostowana postawa ciała, zgię-
te kolana, długie kroki, punkt ciężkości obciążenia blisko
ciała), łóżko podnieść na odpowiednią wysokość, jeżeli
jest to możliwe.
19. c
20. a
21. b
22. a. szyny Brauna, Tischnera, Volkmanna,
b. pasy mocujące.
23. b
24. pozycja z wysokim ułożeniem kończyn dolnych.
25. a
26. c
Część! 355
Część I
27. d
28. d
29. a
30. b
31. b
32. c
33. a
34. c
35. 1 B, 2 A
36. b
37. b
38.
Rodzaj Rodzaj ptynu stoso- Temperatu- Objętość Głębokość

zabiegu wanego do wykona- ra płynu ptynu sto- wprowa-
nia zabiegu stosowane- sowanego dzania
go do wy- do wykona- kanki do-
konania zania zabiegu rektalnej
biegu
Lewatywa - woda przegotowa 36°C, 500-200 ml 7 cm
- nanapar z rumianku 38-40T
- napar z liści seneso-
wych
-10% roztwór gliceryny
- woda mydlana
Wlewka - gliceryna 36°C, 30-100 ml 10-12 cm
przeczysz- - oliwa 38-40°C
czająca
- parafina
Wlewka - wodzian chloralu roz- ok. 37,5°C 50-150 ml 10-12 cm
lecznicza puszczony w 0,9% NaCI
lub wodzie destylowanej
- Luminal rozpuszczony
w 0,9% NaCI lub wo-
dzie destylowanej
Kroplowy - 0,9% NaCI 36°C, 300-500 ml ok. 12 cm
przyspie- -5-10% NaCI 38-40°C
szony
wlew do-
odbytniczy
Kroplowy - 0,9% NaCI ok. 37,5 °C do 300 ml ok. 12 cm
zwolniony - 5% glukoza
wlew do-
odbytniczy -PWE
- ptyn jelitowy
Tom II
Część I
39. U dorosłych używa się cewników dopęcherzowych o prze-

kroju 14-22 Charr. U kobiet najczęściej 14 Charr, u męż-
czyzn 16-18 Charr.
40. a
41. d
42. d
43. c
44. c
45. 22-24°C, 37-39°C
46. d
47. zaspokojenie głodu, pragnienia dziecka, podanie pokar-
mu, płynów
Części 357
Część II
WYBRANE DZIAŁANIA
PROFILAKTYCZNE W PRACY
PIELĘGNIARKI
Rozdział 1
PROFILAKTYKA POWIKŁAŃ
U PACJENTÓW DŁUGOTRWALE
UNIERUCHOMIONYCH
L.^ Anna Andruszkiewicz

M PO Z A P O Z N A N I U SIĘ Z TREŚCIĄ ROZDZIAŁU Cele rozdziału
•'^ STUDENT POWINIEN:
tjSr> • znać powikłania wynikające z d ł u g o t r w a ł e g o
$\, unieruchomienia pacjenta;
Ą2I • znać czynniki ryzyka powstawania odleżyn;
jj»£ • umieć zaplanować działania profilaktyki
?'.'.. przeciwodleżynowej;
1;% • znać standard profilaktyki przeciwodleżynowej;
'*$ • znać i umieć rozpoznać objawy żylnej choroby
PT:;; zakrzepowo-zatorowej;
:';vj • znać czynniki ryzyka i zasady stosowane w profilaktyce
i^p żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej;
^.•'; • znać zasady i wskazania do wykonania masażu;
••VJ3 • umieć wykonać masaż zgodnie z zasadami;
$17 • umieć zaplanować działania profilaktyczne
J r •? w odniesieniu do pacjenta długotrwale
s,;.j3 unieruchomionego.
Część II 361
Anna Andruszkiewicz
1.1. Charakterystyka następstw długotrwałego unieruchomienia pacjenta
1.1. Charakterystyka następstw

długotrwałego unieruchomienia
pacjenta
Profilaktyka Profilaktyka oznacza zapobieganie, czyli postępowanie mające
- definiowanie na celu zmniejszenie bądź likwidowanie przyczyn, które w wyniku
unieruchomienia pacjenta mogą prowadzić do powstania wielu
niekorzystnych dla organizmu stanów patologicznych. Jaki jest
wpływ ruchu na organizm, dość wyraźnie odzwierciedlają słowa
Pascala: „Ruch to życie, bezruch to śmierć".
Unieruchomienie Unieruchomieniem nazywa się fizyczne ograniczenie aktyw-
- definiowanie ności całego ciała lub poszczególnych jego części w zakresie zmiany
pozycji w łóżku, obracania się, siadania, wstawania z łóżka i cho-
dzenia.
Podstawowe następstwa Brak ruchu wpływa niekorzystnie na funkcje wszystkich
unieruchomienia układów w organizmie człowieka. W układzie krążenia dochodzi
pacjenta fo zmniejszenia ilości krwi krążącej i pojemności wyrzutowej ser-
ca, a tym samym gorszego ukrwienia tkanek. W wyniku pozosta-
wania człowieka przez dłuższy czas w pozycji leżącej dochodzi do
niedociśnienia ortostatycznego, które podczas pionizacji powoduje
spadek ciśnienia skurczowego o około 20 mmHg, co może prowa-
dzić do zawrotów głowy, a nawet omdleń (hipotonia ortosta-
tyczna). W układzie żylnym w wyniku braku skurczu zastawek żyl-
nych i zwiotczenia mięśniówki żył dochodzi do zwolnienia prze-
pływu krwi żylnej, co jest czynnikiem usposabiającym do powsta-
nia zakrzepów. W układzie krwiotwórczym w świetle naczyń
zmniejsza się liczba erytrocytów i leukocytów, co w konsekwencji
prowadzi do spadku odporności organizmu i wzrostu podatności na
infekcje. Zmniejszenie liczby erytrocytów powoduje spadek ogólnej
wydolności fizycznej organizmu. W układzie oddechowym na sku-
tek braku aktywności ruchowej, pozostawania pacjenta w łóżku i w
pozycji leżącej dochodzi do ograniczenia ruchów klatki piersiowej
i zmniejszonej wentylacji płuc. Zmniejszenie zdolności odkrztu-
szania wydzieliny z drzewa oskrzelowego usposabia do powstawa-
nia ognisk zapalnych, co grozi rozwojem zapalenia płuc. W pęche-
rzykach płucnych utrudniona zostaje wymiana gazowa, której kon-
sekwencją jest słabsze utlenowanie krwi i tkanek. W układzie mię-
śniowym obserwuje się osłabienie siły mięśniowej, stopniowy roz-
wój zaników mięśniowych i na skutek braku ruchu - skłonność do
powstania przykurczów w obrębie stawów.
W układzie kostno-stawowym brak ruchu sprzyja osłabieniu
aparatu więzadłowego oraz odwapnieniu tkanki kostnej, co jest
362 Tom II
Rozdział 1
Profilaktyka powikłań u pacjentów długotrwale unieruchomionych
czynnikiem predysponującym do występowania złamań, nawet

w wyniku niewielkich urazów. W układzie pokarmowym bezruch
stanowi przyczynę zwolnienia pasażu jelitowego i w konsekwencji
zaparć, gdyż w pozycji leżącej upośledzony jest stymulujący wpływ
pracy mięśni brzucha na perystaltykę jelit. W układzie moczowym
najczęstszym następstwem unieruchomienia jest zmniejszenie diu-
rezy, zastój w pęcherzu moczowym, co może sprzyjać rozwojowi in-
fekcji dróg moczowych i powstawaniu kamieni moczowych w ner-
kach. W wyniku unieruchomienia dochodzi do zaburzeń elektrolito-
wych w zakresie potasu, sodu czy magnezu. Unieruchomienie może
również prowadzić do zaburzeń emocjonalnych, które mogą manife-
stować się niepokojem, agresją lub objawami depresji u chorego.
W obrębie skóry może dochodzić do rozwoju zmian patologicz-
nych w postaci odparzeń i odleżyn.
Podsumowując, długotrwałe przebywanie pacjenta w łóżku,
brak jego aktywności ruchowej prowadzi do pogorszenia wydolno-
ści czynnościowej wielu układów i powstania objawów określanych
mianem „zespołu unieruchomienia". Do najgroźniejszych po-
wikłań, które mogą wystąpić u pacjentów długotrwale unierucho-
mionych, można zaliczyć między innymi zapalenie płuc, chorobę
zakrzepowo-zatorową żył, powstawanie odleżyn.
1.2. Profilaktyka odleżyn

Odleżyny jako problem kliniczny są znane od wieków, już z ba- Odleżyny - wstęp
dań mumii egipskich wynika, że występowały one u niektórych farao-
nów. Termin odleżyna pojawił się po raz pierwszy w 1420 roku, po-
chodzi od łacińskiego słowa, „decumbre", co oznacza - leżeć płasko.
Ze względu na częstość występowania u pacjentów pozostających
długotrwale w miejscu bez ruchu, odleżyny stanowią istotny problem
pielęgnacyjny i ekonomiczny. W piśmiennictwie można spotkać róż-
ne dane dotyczące zachorowalności i częstości występowania odleżyn.
Częstość występowania odleżyn waha się w szpitalach od 2-3%, aż do
40%, zależnie od wieku chorego, oddziału, a także od stosowanych
metod zapobiegania powstawaniu odleżyn. Poza oczywistymi wzglę-
dami ekonomicznymi, odleżyny stanowią także źródło dodatkowego
cierpienia i możliwość groźnych powikłań dla pacjenta.
Odleżyna to miejscowa martwica skóry, tkanki podskórnej, Odleżyny - definicja
a także mięśniowej, jest to rodzaj owrzodzenia o charakterze zgorzeli
wilgotnej, powstałego na skutek ucisku tkanek, spowodowanego zbyt
długim pozostawaniem pacjenta w tej samej pozycji ciała. Pra-
Cześć U 363
Anna Andruszkiewicz
widłowo przebiegający metabolizm komórkowy jest warunkowany

krążeniem włośniczkowym, zabezpieczającym dostarczenie produ-
któw odżywczych i usuwanie substancji powstałych w wyniku meta-
bolizmu. Z powodu wielu czynników pogorszających krążenie nastę-
puje zamknięcie światła naczyń krwionośnych, co prowadzi do zwol-
nienia, a następnie całkowitego załamania miejscowej przemiany ko-
mórkowej. Ucisk przekraczający ciśnienie włośniczkowe wywołuje
zamknięcie naczyń włosowatych, niedokrwienie, niedotlenienie,
a następnie zwolnienie przemiany komórkowej, co prowadzi do ob-
umarcia komórek oraz tkanek i powstania martwicy, tj. odleżyny.
Patomechanizm rozwoju W patomechanizmie rozwoju odleżyn znaczące są dwa rodzaje
odleżyn ucisku: kompresja i siły ścinające. Trzecim elementem, nie
będącym formą ucisku, lecz raczej formą odkształcenia skóry, jest
tworzenie się fałdów skórnych. W wyniku miejscowego ucisku tka-
nek powstaje siła równa wartości ucisku, ale działająca w kierunku
przeciwnym. Obszar powierzchni ciała kontaktującego się z podłożem
zależy od jego plastyczności (ryc. 1). Ciało leżące na podłożu nieod-
kształcającym się, np. powierzchnia drewniana, styka się z tą po-
wierzchnią jedynie w pewnych punktach i tylko przez te punkty
ciężar ciała przenoszony jest na podłoże, w związku z tym siła uci-
sku na te miejsca ulega kumulacji. W odmiennej sytuacji znajduje
się ciało leżące na podłożu odkształcającym się, np. materac prze-
ciwodleżynowy, gdzie cała jego powierzchnia styka się z matera-
cem. Ciężar ciała rozkłada się równomiernie na powierzchni, siła
wywierana na podłoże jest mniejsza, stąd kompresja jest również
znacznie niniejsza. Czynnikiem decydującym o powstawaniu odle-
Podłoże twarde Poduszki
Odlew gipsowy Woda

Ryc. 1. Wielkość powierzchni ciała kontaktująca się w sposób bezpośredni
z różnego rodzaju podłożem (za: Broklehurst ].: Zarys medycyny geńa-
trycznej)
364 Tom II
Rozdział 1
Sita ścianająca zależy od tarcia,

które wzrasta, gdy prześcieradło
jest mokre
Ryc. 2. Siły ścinające: A - siła kompiesii; B - siła ścinająca (za: Brokle-

hurst J.: Zarys medycyny geńatrycznej)
żyn jest stosunek siły kompresji do ciśnienia krwi w Letniczkach

i naczyniach włosowatych. Ciśnienie krwi w naczyniach włosowa-
tych wynosi 33 mmHg w ich tętniczym zakończeniu i 16 mmHg
w zakończeniu żylnym. Jeżeli siła kompresji jest mniejsza od poda-
nych wartości, to u pacjenta pomimo długotrwałego unierucho-
mienia nie dochodzi do powstania odleżyn. Takie warunki można
uzyskać, stosując specjalne materace, które spełniają powyższe
wymogi.
Pacjenci przebywający długo w łóżku z reguły są ułożeni w po-
zycji półleżącej, w której występuje tendencja do zsuwania się
w dół. Ruchowi temu przeciwdziała przyłożenie siły działającej
w kierunku przeciwnym (np. oparcie kończyn dolnych o krawędź
dolnego szczytu łóżka) lub wysoki współczynnik tarcia między
ciałem a powierzchnią, na której ono spoczywa. Przyleganie do
podłoża dotyczy tylko powierzchni skóry, podczas gdy szkielet kost-
ny wykazuje nadal tendencję do ruchu w przód, co powoduje po-
wstanie linii napięć w tkance podskórnej. Wzdłuż tych linii działają
tzw. siły ścinające, które mogą upośledzać przepływ krwi w małych
naczyniach poprzez zaciskanie ich światła (ryc. 2).
Oprócz sił ścinających, ruch ciała po powierzchni, na której
ono spoczywa i do której przylega skóra może powodować powsta-
wanie małych „zafałdowań" skórnych (ryc. 3). Najczęściej z taką
sytuacją mamy do czynienia u osób wyniszczonych, z luźną tkanką
podskórną, zwłaszcza w okolicy pośladków, gdzie skóra nie przyle-
ga ściśle do szkieletu kostnego. Fałdowanie skóry powoduje zam-
knięcie światła naczyń i niedotlenienie tkanek.
Znanych jest ponad 100 czynników sprzyjających rozwojowi Czynniki usposabiające
odleżyn. Powstanie i rozwój odleżyn zależy od siły ich wpływu oraz do powstawania odleżyn
kumulatywności oddziaływania na organizm człowieka. Do naj-
częściej spotykanych należą:
Część II 365
Anna Andruszkiewicz
Obszar zagrożony powstawaniem

fałdów skórnych
Obszar zagrożenia
Obszar w pozycji bocznej
zagrożenia
w pozycji
półleżącej
Fałd
pośladkowy
Ryc. 3. Obszary zagrożone powstawaniem zafałdowań skórnych (za: Bro-

klehurst ].: Zarys medycyny geńatrycznej)
1. Masa ciała pacjenta (nadwaga powoduje zwiększenie ucisku

w tych miejscach, gdzie tkanka kostna jest położona pod
cienką warstwą tkanki podskórnej, niedowaga - brak odpo-
wiedniej ilości tkanki podskórnej, prowadzi do wzmożonego
nacisku powierzchniowego).
2. Dieta (niedożywienie, dieta uboga w białko).
3. Nietrzymanie moczu i stolca (środowisko wilgotne, kwaśny
odczyn moczu i kału wywołuje zmianę pH skóry, prowadząc
w wielu sytuacjach do maceracji naskórka).
4. Rodzaje skóry (sucha jest szczególnie narażona na uszkodze-
nia; „bibułkowata" u ludzi w podeszłym wieku, z powodu bra-
ku elastyczności, podatna na uszkodzenia).
5. Ograniczenie lub brak aktywności ruchowej (unieruchomienie
w jednej pozycji, np. na wózku, cała masa ciała jest skupiona
na małej powierzchni, co prowadzi do wzmożonego ucisku).
6. Płeć (kobiety dwukrotnie częściej są narażone na ryzyko po-
wstania odleżyn, ze względu na rodzaj skóry, która jest cieńsza
i bardziej delikatna).
7. Wiek (zagrożenie wystąpieniem odleżyn wzrasta wraz z wie-
kiem,- proces starzenia powoduje zmiany w organizmie, które
generują czynniki sprzyjające rozwojowi odleżyn, m.in. zmia-
ny w obrębie skóry, aktywności ruchowej).
8. Choroby, które zwiększają ryzyko powstawania odleżyn (cu-
krzyca, miażdżyca, anemia, choroby przebiegające z wynisz-
czeniem organizmu - czyli np. nowotworowe, stwardnienie
rozsiane, paraplegia).
9. Stosowane leczenie (terapia steroidowa lub chemioterapia).
366 Tom II
Rozdział 1
20 21 22
15 16
1. boczny brzeg stopy 8. kość ramienna 15. łopatka

2. kostka boczna stopy 9. ucho 16. tył głowy
3. nasada kości strzałkowej 10. łokieć 17. palce stopy
4. kość udowa boczna 11. pięta 18. rzepka
5. krętarz większy 12. pośladek 19. krocze-moszna
6. kość biodrowa 13. kość ogonowa 20. żebro przyśrodkowe
7. żebro 14. kręgosłup 21. mostek
22. kość policzkowa
Ryc. 4. Umiejscowienie odleżyn (za: Piątek A : Standardy opieki pielę-

gniarskiej w praktyce)
Zasadniczo w każdym miejscu ciała może dojść do powstania Miejsca powstawania

odleżyn. Szczególnie narażone są jednak te okolice, gdzie warstwa odleżyn
między tkanką kostną a skórą jest stosunkowo cienka. W około
75% przypadków są to okolice: kości krzyżowej, krętarza kości udo-
wej, kostek (bocznej lub przyśrodkowej) i pięty. Pozostałe 25%
przypadków obejmuje okolice: łopatki, kolan, łokci, potylicy i małżo-
winy usznej (ryc. 4).
Również długotrwałe wywieranie ucisku przez stosowane środ-
ki pielęgnacyjno-lecznicze wewnątrz jam ciała, np. cewniki, sondy,
może prowadzić do powstania odleżyn.
Zapobieganie powstawaniu odleżyn polega na rozpoznawaniu
wczesnych objawów rozwijającej się odleżyny, np. zaczerwienienie
miejscowe skóry, które nie zauważone mogą doprowadzić do po-
wstawania zmiany na skórze o charakterze odleżyny.
W codziennej praktyce pielęgniarka powinna stosować ukie-
runkowaną profilaktykę przeciwodleżynową, co jest regulowane
prawnie poprzez zapis w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opie-
ki Społecznej w sprawie zakresu i rodzaju świadczeń zapobiegaw-
czych, leczniczych i rehabilitacyjnych, wykonywanych przez pielę-
gniarkę samodzielnie, bez zlecenia lekarskiego, oraz zakresu i ro-
dzaju takich świadczeń wykonywanych przez położną samodziel-
nie z dnia 2 września 1997 roku.
Część II 367
Anna Andruszkiewicz
Skale oceny ryzyka Postępowanie profilaktyczne stosowane w pielęgnowaniu pa-

powstawania odleżyn cjentów długotrwale unieruchomionych narażonych na powstanie
odleżyn można pogrupować w następujące działania:
1. Ocena narażenia pacjenta na powstanie odleżyn. W celu oce-
ny ryzyka powstania odleżyn u chorego mają zastosowanie na-
stępujące skale: Norton, Waterlow, Duglas i Dutch Consensus
Prevention ofBedsores (CBO). Prowadzenie dokumentacji pie-
lęgniarskiej pozwala na monitorowanie dynamiki zmian, ryzy-
ka powstania odleżyn oraz ocenę skuteczności zastosowanych
metod, środków i urządzeń, a także stanowi materiał do pro-
wadzenia badań naukowych doskonalących metody zapobie-
gania powstawaniu odleżyn.
W tekście przedstawiono propozycje skal, które w praktyce pie-
lęgniarskiej są wykorzystywane do diagnozowania i monitorowania
w zakresie potrzeb profilaktyki przeciwodleżynowej (tab. 1, 2, 3).
Tabela 1. Skala wg Dutch Consensus Prevention ofBedsores (CBO)

Czynnik ryzyks 0 1 2 3
Stan psychiczny dobry obojętność, głęboka depresja, stupor, śpiączka
przygnębienie, objawy psychopaty-
dezorientacją, lęk czne, splątanie, apatia
Stan neurologiczny prawidłowy śladowe objawy zaburzenia czucia Hemiparesis
ubytkowcoslabienie niedowład połowiczny (x2) paraplegia
siły mięśniowej średniego stopnia obu poniżej Th6(x3)
powyżej-n»6(x4)
kończyn (x2)
Zdolność dobra niewielkie leżący przez całkowicie
przemieszczania się ograniczenie, chodzi większość dnia, poza obłożny, tzn.
z pomocą, chodzi łóżkiem tylko w celu stale leżący
przez cały lub umycia się i zmiany
większ. dnia, pacjeni pościeli, całymi
na wózku dniami siedzi w fotelu
inwalidzkim ze
sprawnymi
conczynami górnymi
Stan odżywienia dobry średni, nie jadł przez zły, nie jadł przez wyniszczenie jai
kilka poprzednich ponad tydzień, u pacjentów w
dni wymioty, biegunka fazie terminalnej
choroby no-
wotworowej
Sposób żywienia odżywianie karmienie przez sondę całkowity brak
dzielnie lub pozajelitowe przy braku apetytu odżywiania
est karmiony
przez sondę,
ma dobry
apetyt
Czynność zwieracz) dobra sporadyczne nienie trzymanie moczu całkowite nie-
odbytu i cewki trzymanie moczu i/lub stolca, cewnik w trzymanie
moczowej pęcherzu mocz. Uritip moczu i stolca
Wiek poniżej 50 lat powyżej 50 lat powyżej 60 lat powyżej 70 lat
Temperatura ciała powyżej 37,5 U C powyżej 38,5 °C powyżej 39°C
lub poniżej
35°C
Leki żadne kortykosteroidy, przeciwbólowe, antybiotyki
nasenne, uspokajające, dożylne
antykoagulanty (nie przeciwnowotwor.,
dotyczy Calciprimu) antybiotyki doustne
Cukrzyca niema tylko na diecie dieta i leki doustne dieta i insulina
Ryzyko rozwoju odleżyn stwierdza się u pacjentów z wynikiem równym 8 pkt lub
wyższym
368 Tom II
Anna Andruszkiewicz
Tabela 3. Skala Norton (tab. 1, 2, 3 - przykłady skal stosowanych w profi-

laktyce przeciwodleżynowej; za: Kruk-Kupiec G.: Odleżyny. Poradnik dla
pielęgniarek)
Czynnik ryzyka 4 3 2 1
A Stan fizykalny dobry dość dobry średni bardzo

ciężki
B Stan pełna apatia zaburzenia stupor lub

świadomości przytom- świado- śpiączka
ności mości
świadomość
C Aktywność chodzi chodzi z porusza się stale

(zdolność samodzie- asystą tylko na pozostaje
przemieszczania) lnie wózku w łóżku
inwalidzkim
D Stopień pełna ograniczona bardzo całkowita

samodzielności ograniczona niespraw-
przy zmianie ność
pozycji
E Czynność pełna sporadyczne zazwyczaj całkowite

zwieraczy odbytu sprawność moczenie nietrzym. nietrzym.
i cewki zwieraczy się moczu stolca
moczowej
Ryzyko rozwoju odleżyn stwierdza się u pacjentów z wynikiem równym 14pkt

lub niższym
Metody odciążania Odciążenie uciska. Ryzyko powstania odleżyn można oszacować

ucisku według następującego wzoru. Odleżyny powstają poprzez
działanie wysokiego ciśnienia ucisku (p) przez dłuższy czas (t).
Wartość ciśnienia ucisku (p) pomnożona przez czas jego działania
(t) powoduje ryzyko powstania odleżyny (RO) na określonym ob-
szarze skóry. Aby zmniejszyć ryzyko powstania odleżyn, należy
zmniejszyć ciśnienie nacisku lub czas jego działania, albo optyma-
lnie oba te czynniki (RO = p x t). Całkowite odciążenie jest możli-
we tylko w stanie nieważkości. Znaczne zmniejszenie ucisku na-
stępuje dzięki zastosowaniu specjalnych materacy przeciwodleży-
nowych. Materace przeciwodleźynowe można podzielić na staty-
czne i dynamiczne, w tym zmiennociśnieniowe:
a) Materace statyczne rozkładają ciężar ciała na rozległą powierz-
chnię i rozpraszają ucisk pod wyniosłościami kostnymi, popra-
wiając komfort leżenia pacjenta. Rozpraszanie ucisku przy zasto-
sowaniu tych materacy nie jest wystarczające, ponieważ nie za-
pewnia dobrego dopływu krwi do tkanek nad występami kostny-
mi z powodu tzw. efektu kumulacyjnego (ryc. 5). Badania nauko-
we wykazały, że kiedy ucisk wywierany na ciało pacjenta wynosi
54 mmHg w miejscu zetknięcia skóry z materacem, to w głębi
ciała ucisk ten może przekraczać 100 mmHg i blokować dopływ
krwi do tkanek. Łączna wysokość materaca statycznego powinna
370 Tom II
Rozdział 1
Ryc. 5. Efekt kumulacyjny (za: Kruk-Kupiec G.: Odleżyny. Poradnik dłar

pielęgniarek)
wynosić ponad 12 cm, w przeciwnym razie nie będzie on dobrze

rozpraszał ucisku pod występami kostnymi. Pomimo ograniczo-
nych właściwości przeciwodleżynowych materace statyczne są
zalecane u pacjentów z niestabilnymi złamaniami kręgosłupa
lub u chorych z zastoinową niewydolnością krążenia.
b) Materace dynamiczne zmiennociśnieniowe są zasilane za po-
mocą kompresora. Kompresor wtłacza powietrze do komór
materaca i co pewien czas przemieszcza je między poszczegól-
nymi komorami. Zmniejszenie wartości ciśnienia i jego
wzrost powoduje masaż i zwiększenie ukrwienia tych części
ciała, które stykają się z materacem. Zmiana punktów podpar-
cia i stały lekki masaż zabezpiecza chorego przed powstaniem
odleżyn (ryc. 6). Innym rodzajem materacy z tej grupy są mate-
race z automatyczną kontrolą ciśnienia. Materace te w sposób
automatyczny reagują na zmianę pozycji pacjenta i zapewniają
ciśnienie poniżej 20 mmHg w czasie przynajmniej 55-60% cy-
klu pracy. Specjalnie skonstruowane komory wypełniają się co
10 minut, zmieniając punkty podparcia chorego i lekko ma-
sując ciało. Materace z automatyczną kontrolą ciśnienia mogą
pracować w systemie statycznym lub dynamicznym.
W codziennej profilaktyce przeciwodleżynowej pielęgniar-
ka stosuje poduszki zmiennociśnieniowe, zwłaszcza dla cho-
rych przebywających na wózkach inwalidzkich i w fotelach.
Na podudzia w okolicy kostek i na ramię powyżej łokcia moż-
na nakładać okrężne plastikowe, nadmuchiwane komory po-
wietrzne, przypominające „skrzydełka" używane przez dzieci
do nauki pływania. Ochraniacze można wykonać z owczej
skóry, którą wyściela się również całe łóżko. Delikatne skręty
runa owczego i zawarte w nich powietrze tworzą miękką i ela-
Ryc. 6. Działanie materaca zmiennociśnieniowego dynamicznego (za:

Kruk-Kupiec G.: Odleżyny. Poradnik dla pielęgniarek)
Część II
Anna Andruszkiewicz
styczną wełniano-powietrzną poduszkę,- lanolina, czyli tłuszcz

pokrywający włókna wełny, ma korzystny wpływ na skórę.
Ciężar ciała rozkłada się równomiernie. Unika się w ten spo-
sób najczęstszych przyczyn powstawania odleżyn, jak ucisk,
tarcie, wilgoć i brak dostępu powietrza.
Zmiana pozycji ciała 3 . Czas działania ucisku. Ryzyko powstania odleżyn można
pacjenta zmniejszyć przez skrócenie czasu działania ucisku. Im częściej
pacjenta odwraca się w łóżku, tym krótszy jest czas działania
ucisku. Jeżeli chory o znacznym stopniu unieruchomienia ma
zmienianą pozycję ciała 6 razy na dobę, to czas działania uci-
sku zmniejsza się z 24 do 4 godzin, a ryzyko powstania odle-
żyn maleje sześciokrotnie. Dobrze tolerowany przez pacjentów
czas trwania nacisku i zalecany jako optymalny odstęp pomię-
dzy zmianą pozycji chorych to 2 godziny. Aby zmniejszyć czas
działania ucisku do 2 godzin, pacjent musi być obracany 12
razy na dobę. Należy pamiętać, że zastosowanie specjalnych
materacy, które redukują siłę nacisku, sprawia, że większość
pacjentów dobrze toleruje ucisk wynoszący 6 godzin (bez za-
czerwienienia skóry). Oznacza to, że przy wykorzystaniu ma-
teraca wystarczy zmieniać pozycję chorego 4-6 razy na dobę.
Zmiana pozycji pacjenta pozwala również na dokładną obser-
wację miejsc narażonych na powstanie odleżyn, zwiększa do-
stęp powietrza do uciśniętych okolic i wpływa na aktywność
ruchową chorego.
Zarówno zmianę pozycji chorego, jak i zastosowane środki
profilaktyczne należy odnotować w Karcie Profilaktyki i Pielęgnacji
Odleżyn (ryc. 7), która jest częścią indywidualnej pielęgniarskiej
dokumentacji pacjenta.
Uruchamianie pacjenta 4. Ułatwienie przepływu krwi - wczesne uruchamianie chorego,
wykonywanie ćwiczeń biernych, zachęcanie do wykonywania
ćwiczeń czynnych oraz klasyczny masaż obszaru skóry szcze-
gólnego narażenia.
Pielęgnacja skóry 5 . Pielęgnacja skóry. Wszystkie przedstawione sposoby odciążania
są skuteczne pod warunkiem, że jednocześnie prawidłowo pie-
lęgnuje się skórę, zwłaszcza miejsca przylegania ciała do
podłoża. Codzienne mycie skóry z użyciem środków o neutral-
nym pH 5,5 lub szarym mydłem, które nie wywołuje uczuleń
i nie podrażnia skóry, jest podstawą pielęgnacji skóry. Po umy-
ciu należy bardzo delikatnie i starannie osuszyć skórę, zwłasz-
cza w okolicy fałdów, gdzie sąsiednie powierzchnie stykają się
ze sobą (pachwiny, bruzda pośladkowa). W celu utrzymania fi-
zjologicznej bariery ochronnej skóry można stosować: 0,5%
krem propolisowy, Sudocrem, krem Penathen lub oliwkę. Nale-
ży pamiętać, aby nie stosować jednocześnie pudrów i środków
372 Tom II
Rozdział 1
ODDZIAŁ:
KARTA PROFILAKTYKI I PIELĘGNACJI ODLEŻYN
Imię i Nazwisko wiek
Lokalizacja odleżyn
waga
Stopień Doba STOPIEŃ
o
Nr historii choroby. 1 RYZYKA
2 POWSTAWANIA
3 ODLEŻYN
DATA DZIEŃ POBYTU Podp is pielęgniarki R... .P... N

Działania Środki i sposoby 7.00 8.00 9.00 10.00 11.00 12.00 13.00 14.00 15.00 16.00 17.00 18.00 19.00 20.00 21.00 22.00 23.00 24.00 1.00 2.00 3.00 4.00 5.00 6.00
Ułożenie prawy bok
lewy bok
na wznak
kąt 20°
Udogodnienia
Poprawa kondycji
naskórka i skóry
Nawilżanie
i natłuszczanie
Nacieranie
oklepywanie
Naświetlanie
Środki do
Pielęgnacji
odleżyn
Oczyszczające
Lecznicze
Ryc. 7. Karta Profilaktyki i Pielęgnacji Odleżynowej (z: Państwowy Szpital Kliniczny im. A. furasza
w Bydgoszczy)
natłuszczających, ponieważ tworzy się wtedy skorupa uszka-

dzająca powierzchnię skóry. Obecnie na rynek trafia coraz wię-
cej nowych środków, które można stosować w pielęgnacji skóry,
zarówno w profilaktyce, jak i leczeniu odleżyn. Przed podjęciem
decyzji o zastosowaniu nowych środków należy zapoznać się
z obiektywnymi wynikami badań informującymi o ich skutecz-
ności działania oraz doświadczeniem osób, które już je spraw-
dziły. Na rynku dostępne są różnorodne środki do pielęgnacji
skóry narażonej na odleżyny (tab. 4). Szczególną ostrożność na-
leży zachowywać przy wykonywaniu czynności pielęgnacyj-
nych, tzn. przy słaniu łóżka, zmianie pozycji, aby nie doszło do
otarcia naskórka, np. basen podaje się wyłożony w części sty-
kającej się ze skórą pacjenta warstwą ligniny lub grubą flanelą.
6. Odżywianie. Stosuje się dietę bogatą w białko, wzbogaconą wi-
taminami, szczególnie witaminą C i A, również uzupełnianie
skondensowanymi dodatkami odżywczymi i suplementację
witaminą C i A, która poprawia stan i funkcje skóry.
Zapobieganie powstawaniu odleżyn należy do codziennych obo-

wiązków pielęgniarek, jak również innych członków zespołu terapeu-
tycznego sprawujących opiekę nad pacjentem długotrwale unierucho-
mionym. W tym celu wprowadza się do praktyki standardy zapobiega-
Część II 373
Anna Andruszkiewicz
Tabela 4. Środki do pielęgnacji skóry
Lp- Rodzaj Nazwa i działania

środka
1. Napar Rumianek, działanie: łagodnie ściągająco, przeciwzapalne
ziołowy
2. Roztwór Boraks, węglan sodowy (soda oczyszczona); działanie:
wodny zmiękczenie wody poprzez usunięcie nadmiaru soli wapniowych
Mydło szare; działanie: rozpulchnia naskórek,
usuwa nawarstwione łuski
Mleko, oliwa, glicerol; działanie: zmiękcza wodę,
wiąże nadmiar chloru, nawilża skórę
3. Lotion Bepanthen Lotion, Provegal Lotion; działanie: nawilżające,
chłodzące, przeciw/bakteryjne
4. Ptyn PC 30 V, działanie przeciwbakteryjne, łagodzące, poprawia
ukrwienie, zapobiega otarciom, odparzeniom
5. Mydło Płynne: z zawartością rumianku i alantoiny, działanie: oczysz-
czające skórę, przeciwzapalne, Menalind professional, działanie:
oczyszczające, odnowa „płaszcza lipidowego skóry"
State: dziecięce „Kajtek", „Bobo", działanie: oczyszczające,
łagodzące, niealkalizujące
6. Pianka Menalind professional; działanie: oczyszcza skórę z silnych zabru-
dzeń (przede wszystkim z genitalnych części skóry)
Menalind professional - protektor ochronny do skóry; działanie:
chroni uszkodzoną skórę wystawioną na stałe działanie substan- .
cji agresywnych i ucisku poprzez wytwarzanie siateczkowatej
warstwy ochronnej, utrzymującej się przez 6 godzin
7. Oleje, Parafina, wazelina biała, lanolina, euceryna; działanie:
olejki natłuszczające, osłaniające, łagodzące
Menalind professional - olejek do pielęgnacji skóry; działanie:
natłuszczające, ochronne, łagodzące (zawiera bisabolal)
8. Emulsja Talk emulsyjny; działanie: osłaniające, osuszające,
słabe przeciwzapalne
Menalind professional - emulsja do ciała; działanie: nawilżające,
łagodzące, zawiera pantenol i rumianek
9. Żel Menalind professional - do masażu skóry; działanie: odświeża
skórę, poprawia ukrwienie
Provegal - żel; działanie: uelastycznia skórę
10. Krem Sudocrem, Bepanthen; działanie łagodzące, przeciwbakteryjne,
przeciwzapalne
Menalind professional - krem ochronny do skóry; działanie:
chroni skutecznie skórę, szczególnie okolicy krocza, przed
działaniem moczu i kału
11. Maść Linomag; działanie: natłuszczające, ochronne
Cynkowa; działanie: przeciwbakteryjne, łagodzące,
zmniejszające odczyn zapalny
374 Tom II
Rozdział 1
nia odleżynom w zakresie prof ilaktyki przeciwodleżynowej dla zape-

wnienia wysokiego poziomu opieki pielęgniarskiej.
Jf 1.2.1. Standard zapobiegania odleżynom

Standard zapobiegania odleżynom zatwierdzony przez Mini- Standard profilaktyki
stra Zdrowia i Opieki Społecznej do wdrożenia pilotażowego przeciwodleżynowej
Temat: Zapobieganie odleżynom jako działanie zmierzające do

poprawy opieki medycznej, z uwzględnieniem celowości, osiągalno-
ści, możliwości obserwowania i wymierności.
Grupa opieki: Każdy pacjent objęty profesjonalnym działa-
niem w ramach systemu opieki zdrowotnej.
Oświadczenie standardowe: Zapobieganie odleżynom.
W tym celu:
1. U każdego pacjenta zostanie ocenione w jak najkrótszym czasie
ryzyko rozwoju odleżyn - według jednej ze skal punktowych.
2. U każdego pacjenta zaliczanego do grupy ryzyka zaleca się:
a) określenie czynników przyczynowych;
b) opracowanie planu postępowania - pielęgnacji;
c) wdrożenie procedury zapobiegawczej;
d) prowadzenie dokumentacji postępowania;
e) analizę danych w celu poprawy skuteczności działania.
3. Każdy pacjent zagrożony rozwojem odleżyn oraz jego rodzina
(opiekun) będą uczestniczyć w tworzeniu i realizacji planu po-
stępowania przeciwodleżynowego.
W zakładzie zostanie wyeliminowane lub zmniejszone do mi-
nimum występowanie odleżyn.
Kryteria struktury
1. Organizacja pracy:
Warunkiem efektywnego działania jest zapewnienie odpo-
wiednich warunków fizycznych (możliwości wentylacji, regulowa-
nia temperatury i wilgotności pomieszczeń), a także:
a) zatrudnienie odpowiedniej liczby personelu medycznego
umożliwiającego właściwą opiekę nad chorymi z grupy ry-
zyka wskazane jest zatrudnienie na dyżurze nocnym co
najmniej dwóch pielęgniarek;
b) wprowadzenie punktowego systemu oceny ryzyka rozwo-
ju odleżyn,-
Cześć II
Anna Andruszkiewicz
c) w zakładach, gdzie przebywają głównie pacjenci należący do

grupy zwiększonego ryzyka, powołuje się komisję ds. profi-
laktyki odleżyn;
d) oznaczenie dokumentacji pacjentów z grupy ryzyka w spo-
sób znany całemu zespołowi terapeutycznemu;
e) pielęgnowanie zgodnie ze standardem zapobiegania odle-
żynom.
2. Personel:
a) stałe dokształcanie personelu zaangażowanego w proces
postępowania przeciwodleżynowego, uwzględniające aktu-
alny stan wiedzy medycznej;
b) członek zespołu terapeutycznego (lekarz, pielęgniarka, re-
habilitant, kinezyterapeuta) posiada wiedzę o postępowa-
niu przeciwodleżynowym;
c) porada pielęgniarska z zakresu zapobiegania odleżynom
jest dostępna przez całą dobę;
d) personel medyczny (również sanitariusz, salowa) szkolo-
ny jest w zakresie korzystania ze sprzętu i materiałów
przeciwodleżynowych.
3. Wyposażenie:
a) sprzęt, w szczególności:
wózki inwalidzkie,
wózki do przewożenia,
poduszki przeciwodleżynowe - jedna na każdy wó-
zek inwalidzki,
- materace przeciwodleżynowe statyczne i dynamicz-
ne - w ilości uzależnionej od liczby i stanu pacjen-
tów zagrożonych odleżynami,
zintegrowany system dla higieny osobistej, transpor-
tu i hydroterapii - co najmniej na oddziałach, na któ-
rych leczeni są głónie pacjenci z bardzo wysokim ry-
zykiem rozwoju odleżyn,
- łóżka i podnośniki ułatwiające zmianę pozycji pacjenta,-
b) materiały:
pieluchomajtki jednorazowego użytku,
- podkłady chłonące odchody,
- preparaty farmaceutyczne do miejscowego stosowa-
nia ustalone przez zakład leczący,
jednorazowe baseny.
Kryteria postępowania
Pielęgniarka:
a) w czasie pierwszych godzin pobytu pacjenta w zakładzie
ocenia stopień ryzyka wystąpienia odleżyn;
376 Tom II
Rozdział 1
b) na oddziale (środowiskowa), zbierając wywiad, ocenia ry-

zyko rozwoju odleżyn, stosując określoną skalę pun-
ktową;
c) opracowuje plan postępowania przeciwodleżynowego: ro-
dzaj potrzebnego wyposażenia łóżka lub wózka pacjenta
(rodzaj materaca przeciwodleżynowego) oraz niezbędnych
do pielęgnacji materiałów;
d) dba o zmianę pozycji pacjenta w zależności od potrzeb,
stanu chorego i rodzaju podłoża, na którym spoczywa (co
najmniej co 2 godziny);
e) obserwuje zachowanie pacjenta pod kątem jego stanu psy-
chicznego i aktywności w aspekcie współdziałania w po-
stępowaniu przeciwodleżynowym;
f) przynajmniej raz dziennie ogląda skórę pacjenta;
g) pielęgnuje chorego zgodnie z ustalonym planem i uczy
współpracujący z nią personel oraz pacjenta (rodzinę,
opiekuna) czynności niezbędnych do realizacji planu
opieki;
h) analizuje wymierne wskazówki o zmianach w stanie psy-
chicznym i fizycznym pacjenta, mające wpływ na wynik
postępowania;
i) prowadzi i przegląda dokumentację przeprowadzonych
czynności profilaktycznych i okresowo ocenia skutecz-
ność podjętych zadań.
Kryteria wyniku
Pacjent:
a) zostaje u niego zniesiony (ograniczony) ból przez stosowa-
nie substancji o działaniu miejscowym oraz materacy lub
poduszek przeciwodleżynowych;
b) jego skóra jest czysta i sucha;
c) pacjent szczególnie zagrożony rozwojem odleżyn leży na
materacu przeciwodleżynowym dynamicznym w celu po-
budzenia krążenia krwi;
d) wie, co robić, by sobie pomóc, i jak współpracować z per-
sonelem medycznym w zakresie profilaktyki odleżyn;
e) rozumie ważność szybkiego reagowania na zmiany
w swym stanie zdrowia, mogące skutkować wystąpieniem
odleżyn, a także konieczność okresowej kontroli prowa-
dzonej przez pielęgniarkę środowiskową;
f) umie opisać przebieg postępowania przeciwodleżynowego;
g) jest w stanie pouczyć inne osoby (spoza personelu medy-
cznego), jak mogą mu pomóc w zapobieganiu odleżynom.
Część II
Anna Andruszkiewicz
2. Pacjent, jego rodzina lub opiekun:

a) są przeszkoleni w zakresie obsługi sprzętu, z którego ko-
rzystają (łóżka, wózki, materace i poduszki przeciwod-
leżynowe);
b) umieją posługiwać się sprzętem umożliwiającym pacjen-
towi wykonywanie czynności fizjologicznych i higienicz-
nych, czują się pewnie przy ich wykonywaniu.;
c) co najmniej na 24 godziny przed wypisaniem ze szpitala
zostaną poinformowani, w jaki sposób mogą w warun-
kach domowych zapobiegać wystąpieniu odleżyn i gdzie
zgłaszać pojawienie się niepokojących objawów;
d) pacjent z grupy ryzyka, wypisywany ze szpitala, otrzymuje
adnotację o prowadzonym w zakładzie postępowaniu
przeciwodleżynowym i jego wynikach, wraz ze wskazów-
kami dla pielęgniarki środowiskowej.
3. U pacjentów z grupy ryzyka nie wystąpiły odleżyny.
4. U pacjentów przyjętych ze zmianami odleżynowymi osiągnię-
to częściowe lub całkowite wygojenie odleżyn.
5. W zakładzie zlikwidowano bądź zmniejszono do minimum
występowanie odleżyn.
Komisja ds. odleżyn

1. Komisję powołuje dyrektor w porozumieniu z naczelną pielęg-
niarką lub przełożoną pielęgniarek.
2. Zakres działania: zakład opieki zdrowotnej.
3. Skład komisji:
- pielęgniarki sprawujące bezpośrednią opiekę,
lekarze,
psycholog,
- rehabilitant,
- przedstawiciel kierowniczej kadry pielęgniarskiej.
Członkowie wybierają: przewodniczącego i sekretarza.
Wskazane jest, aby w skład komisji wchodził co najmniej je-
den przedstawiciel zespołu pielęgniarskiego danego oddziału, gdzie
leczeni i pielęgnowani są pacjenci z grupy ryzyka rozwoju odleżyn.
4. Komisja realizuje program profilaktyki w aspektach:
praktycznym,
- dydaktycznym,
dokumentacji.
5. Działalność komisji polega na:
- propagowaniu wiedzy teoretycznej i praktycznej zgodnie
z przyjętym standardem postępowania przeciwodleżyno-
wego,
- prowadzeniu działalności dydaktycznej,
378 Tom II
Rozdział 1
monitorowaniu skuteczności podejmowanych działań

w aspekcie zapobiegania odleżynom na poziomie od-
działów szpitala,
- ocenie działalności oddziałów,
poszukiwaniu rozwiązań mających na celu poprawę jako-
ści opieki,
- wnioskowaniu i opiniowaniu zakupów sprzętu prze-
ciwodlezynowego,
- organizowaniu i wdrażaniu programu edukacji pacjenta
i jego rodziny.
Standard zapobiegania odleżynom w ujęciu schematycznym.
Przyjęcie pacjenta na oddział
Oceń stan ogólny pacjenta
Oceń ryzyko zagrożenia

wystąpieniem odleżyn
Pacjenci z grupy ryzyka powstawania

odleżyn
Oceń stan skóry TAK Ustal plan Pielęgnacja

pacjenta działań w ramach w zależności od stanu
profilaktyki pacjenta
odleżyn
Na skórze występują Zatóż kartę

zmiany odleżynowe pacjenta
zagrożonego
odleżynami
Utrzymanie ciała pacjenta
w czystości
Wdrożenie Załóż W przypadku wysuszenia
standardu dokumentację skóry, nawilżanie środkami
leczenia pacjenta obojętnymi bądź
odleżyn zagrożonego poprawiającymi pH
i dokumentacje. Dbanie o czystość i suchość
pacjenta pościeli
z odleżyną Zmienianie pozycji ułożenia
pacjenta wg określonego
schematu, bądź w razie
konieczności
W razie konieczności ułożenie
pacjenta na materacu
zmiennociśnieniowym
Codzienna ocena, stanu skóry
Ryc. 11. Standard zapobiegania odleżynom [za: Kruk-Kupiec G. (red,):

Odleżyny. Poradnik dla pielęgniarek i położnych, Wyd. „Plik", Piekary
Śląskie 1997, s. 24]
Część II 379
Anna Andruszkiewicz
1.3. Profilaktyka żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej
1.3. Profilaktyka żylnej choroby

zakrzepowo-zatorowej
Żylna choroba Żylna choroba zakrzepowo-zatorowa - jeszcze do niedawna
zakrzepowo-zatorowa rozróżniano kilka chorób żył, takich jak żylaki, zespół pozakrzepo-
- definiowanie wy CZ y zakrzepicę żył głębokich, traktując je oddzielnie,- obecnie
wiadomo, że wszystkie wymienione choroby mogą być ze sobą ści-
śle powiązane (jedne mogą być następstwem pozostałych), dlatego
zaproponowano wprowadzenie bardziej ogólnych określeń, mających
na celu podkreślenie złożoności problemu, np. przewlekła choroba
żylna czy choroba zakrzepowo-zatorowa, dawniej zakrzepica żył
głębokich. Choroba ta jest jednym z najczęstszych i najniebezpiecz-
niejszych powikłań występujących u chorych unieruchomionych.
Ryzyko powstania zatoru istnieje u każdej dorosłej osoby po okresie
leżenia w łóżku dłuższym niż 24 godziny.
Za najważniejsze czynniki sprzyjające powstawaniu zakrze-

powi zatorów uważa się tzw. tńadę Virchowa:
Triada Virchowa 1. Zmiany w ścianie naczynia żylnego (zapalenia, urazy oraz
odkładanie się złogów, które mogą prowadzić do zmiany
w błonie wewnętrznej ściany naczynia żylnego).
2. Zwiększoną skłonność do tworzenia się skrzepów (niektóre
leki, np. środki antykoncepcyjne, i choroby hematologiczne
zwiększające zdolność do krzepnięcia krwi, spowodowane za-
burzeniami w układzie krzepnięcia, sprzyjają tworzeniu się
skrzepów).
3. Zwolnienie przepływu krwi żylnej, np. w pozycji leżącej nastę-
puje wyraźne zwolnienie przepływu krwi żylnej.
Czynniki predysponujące do powstawania zmian charaktery-

stycznych dla triady Virchowa:
a) Wiek powyżej 40 lat zwiększa ryzyko zachorowania o 25%,
a przekroczenie 60. roku życia blisko o 50%.
b) Otyłość.
c) Palenie tytoniu.
d) Przewlekła niewydolność żylna.
e) Przyjmowanie leków, np. tabletek antykoncepcyjnych.
f) Operacje (zwłaszcza pęcherzyka żółciowego, stawu kolanowe-
go lub biodrowego).
g) Ułożenie na brzuchu w czasie zabiegu operacyjnego (zabiegi
w obrębie kręgosłupa).
h) Ciąża.
i) Unieruchomienie w opatrunku gipsowym.
380 Tom II
Rozdział 1
j) Choroba nowotworowa.
k) Choroby układu krążenia (zawał mięśnia sercowego).
1) Dieta bogatotłuszczowa.
Bardzo istotnym elementem podejmowanych działań profi-

laktycznych jest codzienna obserwacja wyglądu kończyn dolnych
pod kątem ewentualnych wczesnych objawów rozpoczynającej się
zakrzepicy. Do wczesnych objawów zaliczamy:
• zwiększone ocieplenie, zaczerwienienie i obrzęk kończyny,
• ból (w przebiegu zmienionej chorobowo żyły),
• uczucie ciężkości i mrowienie w kończynach.
Główny cel profilaktyki przeciwzakrzepowej i ptzeciwzatorowej:

• zwiększenie przepływu żylnego i jego prędkości oraz usunię-
cie czynników ryzyka.
Czynności podejmowane przez pielęgniarkę w ramach profila-

ktyki to:
1. Wczesne uruchamianie pacjenta po zabiegach operacyjnych Działania w profilaktyce
(z uwzględnieniem rodzaju zabiegu i wydolności układu krążę- przeciwzakrzepowej
nia) - już w pierwszej dobie po zabiegu operacyjnym chory po-
winien wykonywać ruchy kończyn dolnych: (zginanie w sta-
wach biodrowych i kolanowych, unoszenie wyprostowanej koń-
czyny dolnej, odwodzenie i przywodzenie, ruchy obrotowe
w stawie biodrowym); siadać i jeżeli nie ma przeciwwskazań,
wstać z łóżka.
2. Systematyczne ćwiczenia oddechowe polegające na wykony-
waniu głębokich wdechów i wydechów tak, aby wszystkie ob-
szary płuc były regularnie wentylowane.
3. Pobudzanie pompy mięśniowej przez specj alne ćwiczenia koń-
czyn dolnych polegających na: obracaniu stopami, podnosze-
niu i obniżaniu stopy, skurczu i rozkurczu mięśni podudzi
oraz masażu ruchami kolistymi stóp i podudzi przy pomocy
szczotki (zawsze w kierunku serca).
4. Wytwarzanie zewnętrznego ucisku żył kończyn dolnych po-
przez zakładanie opasek elastycznych (dzięki uciskowi żył
powierzchniowych przez opaski przywrócone są w krążeniu
żylnym warunki zbliżone do prawidłowych oraz zwiększa się
szybkość przepływu krwi żylnej w żyłach głębokich).
Rozróżniamy cztery stopnie (klasy) ucisku wytwarzane przez
opaski:
Część II 381
Anna Andruszkiewicz
1.3. Profilaktyka żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej
a) Klasa 1 ucisku: lekki ucisk (20 mmHg) stosowany w profi-

laktyce zakrzepowego zapalenia żył w przypadku pacjen-
tów leżących.
b) Klasa 2 ucisku: ucisk średniego stopnia (30 mmHg) stoso-
wany przy lekkich obrzękach i umiarkowanych żylakach,
zakrzepicy żył powierzchniowych oraz po zabiegach ope-
racyjnych żylaków.
c) Klasa 3 ucisku: silny ucisk (40 mmHg) stosowany przy wy-
stępowaniu dużych żylaków i zespołu pozakrzepowego.
d) Klasa 4 ucisku: bardzo silny ucisk (60 mmHg) stosowany
w szczególnie ciężkich przypadkach obrzęku limfatycznego.
5. Stosowaniu pończoch przeciwzakrzepowych, które odpowia-
dają pierwszej klasie ucisku wytwarzanej przez opaski i mogą
być wykorzystywane u pacjentów długotrwale unieruchomio-
nych w łóżku. Użycie tych pończoch powoduje dwukrotne
przyspieszenie przepływu krwi w żyłach podudzi. Rozmiar poń-
czoch dobierany jest indywidualnie dla każdego pacjenta na pod-
stawie wymiaru obwodu łydki i uda (pomiaru dokonuje się
rano w pozycji leżącej) oraz długości kończyny od pięty do
fałdu pośladkowego.
Przy zakładaniu opaski uciskowej należy pamiętać o nastę-

pujących zasadach:
1. Opaskę zakłada się tylko w pozycji leżącej, kończyna dolna po-
winna być tak ustawiona, aby stopa znajdowała się pod kątem
prostym w stosunku do podudzia.
2. Opaskę zakl&da. się spiralnie od podstawy paliczków stopy do
pachwiny, stosując obwoje spiralne lub kłosowe zaginane
wstępujące, a w okolicy stawu kolanowego i skokowego - opa-
trunek żółwiowy rozbieżny (ryc. 9).
Ryc. 9.A. Nieprawidłowy sposób założenia opaski. B. Prawidłowy sposób

założenia opaski (za: Eibl-Eibesteldt: Opatrunki)
382 Tom II
Rozdział 1
3. Opaska powinna przylegać ściśle do kończyny.

4. Opaskę należy zmieniać 2 razy dziennie, kontrolując przy tym
stan skóry w miejscu ucisku, zwracając szczególną uwagę na
ewentualne zaczerwienienia, obrzęki oraz stan ułowienia pal-
ców kończyny dolnej.
Przeciwwskazania do stosowania opasek uciskowych:

• zaburzenia ukrwienia tętniczego,-
• zakażenia skóry (np. róża);
• świeża zakrzepica żylna.
1.4. Masaż w profilaktyce powikłań

z długotrwałego unieruchomienia
pacjenta
Masaż stanowi istotny element działań profilaktycznych sto-
sowany przez pielęgniarkę w opiece nad chorym długotrwale unie-
ruchomionym.
W historii rozwoju społeczeństwa spotykamy wiele zabiegów
czy tradycji kulturowych, które rozwinęły się z prymitywnych
form, a w miarę rozwoju ludzkości stawały się coraz doskonalsze.
Jednym z takich zabiegów jest masaż.
Masaż znany był na pewno już w starożytnym Egipcie, w daw- Masaż klasyczny
nych Indiach i Chinach stanowił część rytuału religijnego i stamtąd - definiowanie
przeniknął do medycyny ludowej. Masaż to zabieg wykonywany na
obnażonych częściach ciała lub na całym ciele, polegający na ręcz-
nym wykonywaniu określonych ruchów. Masaż jest zespołem
złożonych bodźców działających na skórę, mięśnie, torebki stawo-
we, powoduje zmiany odruchowe i ogólne: w układzie nerwowym,
układzie krążenia, wewnątrzwydzielniczym.
Wskazania do wykonania masażu klasycznego można podzielić na:

• wskazania do masażu całkowitego;
• wskazania do masażu częściowego.
Masaż znajduje zastosowanie w profilaktyce długotrwałego

unieruchomienia, zapobieganiu odleżynom, leczeniu i rehabilitacji
wielu chorób z zakresu: chirurgii, ortopedii, neurologii, ginekologii
i pediatrii.
Część II 383
Anna Andruszkiewicz
1.4. Masaż w profilaktyce powikłań z długotrwałego unieruchomienia pacjenta
Klasyczny masaż leczniczy polega na odpowiednim ułożeniu

chorego oraz stosowaniu technik masażu, do których należą:
głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, oklepywanie, wałkowanie, wy-
ciskanie i wibracja.
Masaż klasyczny Technika głaskania - polega

- głaskanie na ruchach, jak sama nazwa wska-
zuje, „głaszczących", obejmujących
dużą płaszczyznę skóry. Wykonuje
się je zawsze od obwodu dośrodko-
wo, a więc zgodnie z kierunkiem
przepływu chłonki i krwi żylnej do
Ryc. 10. Technika głaskania
serca. Głaskanie można wykony-
wać stroną dłoniową lub grzbietową ręki, a także opuszkami pal-
ców. Ważne jest, aby w czasie głaskania cała powierzchnia ma-
sująca ręki ściśle przylegała do tkanek, a siła nacisku była równo-
miernie rozłożona. Głaskanie ma korzystny wpływ na skórę, która
oczyszcza się z rogowaciejących łusek naskórka, dzięki czemu polep-
sza się działanie gruczołów łojowych i potowych. Głaskanie poprawia
oddychanie skórne, pobudza obieg krwi w naczyniach, powoduje lep-
sze i szybsze odżywianie tkanek. Delikatne głaskanie wpływa kojąco
na ból i działa uspokajająco na system nerwowy. Po głaskaniu skóra
staje się elastyczna i gładka.
Masaż klasyczny Technika rozcierania - polega

-rozcieranie na wykonywaniu ruchów kolisto-
posuwistych po masowanej tkance.
Rozcieranie najczęściej wykonuje
się opuszkami kciuków, opuszkami
palców od drugiego do czwartego,
brzegami łokciowymi ręki i grzbie-
tową częścią zgiętych stawów mię- Ryc- H- Technika rozcierania
dzypaliczkowych. Kierunek rozcie-
rania określa się na podstawie anatomicznej struktury stawów,
więzadeł ścięgien i mięśni. Rozcieranie wykonuje się wolno, ale
krótkotrwale na jednym i tym samym odcinku. Rozcieranie zaleca
się wykonywać bez użycia środków poślizgowych, aby utrzymać
ścisły kontakt ręki z tkanką masowaną, co jest niezbędne do prze-
mieszczania tej tkanki w różnych kierunkach. Rozcieranie zawsze
jest poprzedzone i zakończone głaskaniem. Za pomocą rozcierania
uzyskuje się elastyczność aparatu więzadłowego, wzrost jego rucho-
mości i większą zdolność do pracy. Rozcieranie powoduje usuwanie
czynników chorobotwórczych (np. krwiaki pourazowe, obrzęki, wy-
sięki pozapalne) znajdujących się pod skórą, w tkankach oraz sta-
384 Tom II
Rozdział 1
wach. Rozcieranie zmniejsza pobudliwość nerwową i powoduje roz-

luźnienie mięśni.
Technika ugniatania - polega ^^^ .^^ Masaż klasyczny

na wykonywaniu ruchów unoszę- -~"~ ^^dT""^ -ugniatanie
nia, uciskania i wyciskania tkanki
masowanej. Ugniatanie wykonuje się
głównie na mięśniach, najczęściej
oburącz, zwłaszcza na dużych grupach
Ryc. 12. Technika ugniatania
mięśniowych. Istotne w technice ug-
niatania jest to, aby ręce miękko uchwyciły tkankę między kłąb
kciuka a palce dłoni, i aby był spełniony warunek bezbolesnego
uniesienia i uciśnięcia tkanek. Ręce muszą płynnie przesuwać się
po całym masowanym mięśniu. W efekcie osiąga się regenerację
funkcjonalną niewydolności mięśni oraz symulację procesów wy-
miany tlenu i dwutlenku węgla. Ugniatanie zwiększa elastyczność
ścięgien, sprzyja rozciąganiu przykurczonych powięzi. Ugniatanie
jest traktowane jako bierna gimnastyka dla mięśni i naczyń. Przy-
spiesza procesy regeneracyjne uszkodzonych mięśni, działa pobu-
dzająco na ośrodkowy układ nerwowy.
Technika wałkowania - stano-

wi odmianę ugniatania, jest używa-
na jedynie do masowania mięśni ra-
mion oraz ud.
Ryc. 13. Technika wałkowania
Technika oklepywania - Masaż klasyczny

polega na uderzaniu tkanki ma- ^-^ y - oklepywanie
sowanej dłoniową częścią palicz-
ków lub opuszkami palców. Naj-
częściej wykonywanym silnym
bodźcem mechanicznym jest
oklepywanie. Z podstawowych
odmian oklepywania najczęściej Ryc. 14. Technika oklepywania
stosuje się w praktyce „oklepy-
wanie łyżeczkowe", wykonywane dłoniową powierzchnią ręki przy
lekko zgiętych palcach tworzących wraz z kciukiem „łyżeczkę",
w której w momencie uderzenia powstaje poduszka powietrza mię-
dzy dłonią a tkanką masowaną. Uderzanie powinno być sprężyste,
krótkie, wykonywane tak, aby nie wywoływało bólu i nie powodo-
wało w skórze krwawych wybroczyn. Sposób oklepywania zależy od
Część II 385
Anna Andruszkiewicz
1.4. Masaż w profilaktyce powikłań z długotrwałego unieruchomienia pacjenta
okolicy stosowania masażu, grubości tkanki masowanej i zadania,

jakie ma spełnić zastosowanie tej techniki masażu. Oklepywanie
powoduje przekrwienie masowanej części ciała, działa na zakoń-
czenia nerwowe w skórze, pobudzając obniżoną pobudliwość ner-
wową. Zwiększa napięcie mięśniowe i rozszerza naczynia krwio-
nośne oraz miejscowo podwyższa temperaturę ciała.
Masaż klasyczny Technika wibracji - polega na

-wibracja przekazywaniu tkankom masowa-
nym za pomocą ręki lub aparatu
drgań mechanicznych o małej amp-
litudzie (do 1 cm) i znacznej częstot-
liwości (powyżej 500 drgań na mi-
nutę). Poprawne wykonanie wibracji
wymaga dużego wysiłku, w związku Ryc. 15. Technika wibracji
z tym coraz częściej stosuje się apa-
raty wibracyjne (wibratory elektryczne). Słaba wibracja wpływa
uspakajająco na mięśnie, silna pobudza ośrodkowy układ nerwowy
oraz powoduje wzmożone napięcie mięśniowe.
Masaż klasyczny Ogólne zasady wykonywania masażu'.

- zasady l. Przed wykonaniem masażu należy sprawdzić stan higieniczny
i ocenić skórę pod kątem zmian patologicznych.
2. Wykonanie zabiegu wymaga indywidualizacji postępowania,
odpowiedniego do wieku, stanu i warunków fizjologicznych
chorego.
3. Masaż należy wykonywać 2-3 godz. po posiłku.
4. Część ciała, która ma być masowana, powinna być odsłonięta,
należy pamiętać, aby zapewnić swobodny przepływ krwi
i chłonki w obrębie obszaru masowanego.
5. Należy poinformować pacjenta o odczuciach, jakie mogą pojawić
się podczas zabiegu i o sposobie zachowania się w czasie masażu.
6. Masaż nie powinien sprawiać pacjentowi bólu.
Przeciwwskazania Przeciwwskazania do wykonywania masażu:

do wykonywania masażu • stany zapalne i alergiczne skóry;
• zakrzepy,-
• zapalenie żył;
• zaawansowana miażdżyca naczyń obwodowych;
• chorzy gorączkujący (powyżej 38°C);
• chorzy zagrożeni krwotokiem;
• wczesny okres po złamaniu, skręceniu i zwichnięciu koń-
czyn.
386 Tom II
Rozdział 1

1. Na podstawie dostępnej literatury opracuj zagadnienie
wpływu długotrwałego unieruchomienia na funkcjonowa-
nie organizmu człowieka.
2. Omów i uzasadnij przydatność skali Norton w praktyce
pielęgniarskiej.
3. Omów podstawowe zasady wykonywania masażu.
Bibliografia
1. Brocklehurst J.: Zarys medycyny geriatrycznej, PZWL, War-
szawa 1991, s. 71-77.
Warszawa 2001, s. 554-558.
3. Eibl-Eibesteldt: Opatrunki, Urban & Partner, Wrocław
1999, s. 67-77.
4. Kasperczyk T., Fenczyn J. (red.): Podręcznik odnowy psy-
chosomatycznej, PZWL, Warszawa 1996, s. 152-172.
5. Kirschinick O.: Pielęgniarstwo, Urban & Partner, Wrocław
1997, s. 76-97.
6. Kruk-KupiecG.: Odleżyny-dokumentacja pielęgniarska 3,
2001.
7. Kruk-Kupiec G.: Odleżyny, Magazyn Pielęgniarki i Położ-
nej 2001, 1.
8. Kruk-Kupiec G.: Odleżyny. Poradnik dla pielęgniarek.
1999.
9. Myrcha P., Noszczyk W.: Żylna choroba zakrzepowo-zato-
rowa, Służba Zdrowia 1999, 9, 17-18.
10. Prochowicz Z.: Podstawy masażu leczniczego, PZWL, War-
szawa 2000, s. 51-83.
11. Sopata M.: Profilaktyka i sposoby leczenia odleżyn przy za-
stosowaniu kolorowego systemu klasyfikacji, Nowa Medy-
cyna 2001, s.1-9.
12. Szwałkiewicz E.: Zapobieganie i leczenie odleżyn, Magazyn
Pielęgniarki i Położnej 1999, 4.
13. Traczyk W., Trzebski A. (red.): Fizjologia człowieka z ele-
mentami fizjologii stosowanej i klinicznej, PZWL, Warsza-
wa 2001.
14. Wielki słownik medyczny, PZWL, Warszawa 1997.
Część II 387
Część II
b. 40 mmHg w zakończeniach tętniczych naczyń

włosowatych oraz 25 mmHg w zakończeniach
żylnych,
c. 33 mmHg w zakończeniach tętniczych naczyń
żylnych,
d. 27 mmHg w zakończeniach tętniczych naczyń
żylnych.
6. Materace statyczne wykorzystywane w profilaktyce prze-
ciwodleżynowej cechują się następującymi właściwościa-
mi (wybierz prawidłową odpowiedź):
a. rozkładają ciężar ciała na rozległą powierzchnię
i rozpraszają ucisk pod wyniosłościami kostnymi,
b. zmieniają punkty podparcia, odciążając w ten
sposób miejsca narażone na miejscowe
niedokrwienie tkanek,
c. zmniejszają czas trwania ucisku na miejsca
narażone na rozwój odleżyn,
d. reagują na zmianę pozycji pacjenta, dostosowując
wartości ciśnienia w materacu do siły ucisku miejsc
nad wyniosłościami kostnymi.
Klucz do testu
1. d
2. a
3. b
4. b
5. c
6. a
Część II 389
Część III
PODSTAWOWE DZIAŁANIA
DIAGNOSTYCZNE
PIELĘGNIARKI
Rozdział 1
OCENA STANU ZDROWIA

PACJENTA
S
PO ZAPOZNANIU SIĘ Z TREŚCIĄ ROZDZIAŁU ORAZ Cele rozdziału
WYKONANIU ZAPLANOWANYCH ZADAŃ STUDENT
POWINIEN:
• umieć wyjaśnić pojęcia: badanie podmiotowe
i przedmiotowe (fizykalne) pacjenta;
-Jśi " z n a c ^ s c n e m a t prowadzenia całościowego badania
sp(j podmiotowego u człowieka dorosłego;
jp& • znać techniki prowadzenia badania fizykalnego oraz
iii umieć dobrać potrzebny sprzęt i materiały do
|p| przeprowadzenia badania;
fej • znać kolejność wykonywania elementów składowych
••jl badania fizykalnego u człowieka dorosłego;
lip • umieć uzasadnić celowość wykorzystywania
fĄ całościowego badania pacjenta dla potrzeb opieki
-M pielęgniarskiej;
Wm • znać poszczególne składowe objawy stanu
P#. psychicznego i umieć go ocenić;
•'** • umieć wymienić określenia charakteryzujące objawy
psychopatologiczne dla potrzeb świadczenia opieki
pielęgniarskiej;
• umieć zdefiniować i rozumieć podstawowe pojęcia
z zakresu psychopatologii;
• umieć różnicować objawy psychopatologiczne;
• umieć określić cechy skóry identyfikowane w badaniu
fizykalnym;
• umieć zaplanować przebieg i kolejność prowadzenia
badania skóry;
• umieć omówić znaczenie rozpoznawcze zmian
zabarwienia skóry;
• znać pierwotne i wtórne zmiany skórne;
Część III 393

Cele rozdziału
• umieć określić sposób i miejsca badania obrzęków

oraz omówić ich znaczenie diagnostyczne;
• umieć ocenić stan zdrowotny paznokci i włosów;
• umieć przedstawić etapy badania fizykalnego głowy
i szyi;
• umieć zbadać i ocenić ostrość wzroku do dali i bliży;
• umieć zbadać odruch bezpośredni i pośredni źrenic na
światło;
• umieć przeprowadzić podstawową ocenę struktur oka,
wraz z oceną spojówki przy pomocy techniki
odwracania powieki górnej;
• znać technikę badania nosa i ucha;
• znać technikę badania węzłów chłonnych głowy i szyi;
• umieć uzasadnić celowość prowadzenia badania
z punktu widzenia profilaktyki wczesnych zmian
chorobowych gruczołów piersiowych i dołów
pachowych,
• umieć omówić zasady prowadzenia badania piersi;
• umieć określić cechy możliwe do stwierdzenia
podczas obserwacji piersi;
• umieć określić cechy możliwe do wychwycenia
podczas badania palpacyjnego gruczołów piersiowych
i dołów pachowych;
• znać techniki badania klatki piersiowej i płuc oraz
ogólne zasady obowiązujące podczas badania;
• znać nazwy i sposoby wyznaczania punktów
topograficznych klatki piersiowej stosowanych
w opisie objawów stwierdzanych podczas badania;
• znać zakres badania objętego oglądaniem klatki
piersiowej;
• umieć określić specyficzne cechy możliwe do zbadania
podczas palpacji;
• znać miejsca, sposób badania i interpretację wyników
możliwych do oceny podczas opukiwania
i osłuchiwania klatki piersiowej;
• umieć przeprowadzić badanie klatki piersiowej,
wykazać się taktem i subtelnością podczas
wykonywania badania;
• znać techniki badania serca i naczyń krwionośnych
oraz ogólne zasady obowiązujące podczas badania;
• znać granice rzutu serca na przednią ścianę klatki
piersiowej;
• znać zakres badania objętego oglądaniem
i obmacywaniem serca i naczyń krwionośnych;
394 Tom II
Rozdział 1
Ocena stanu zdrowia pacjenta
• umieć określić charakterystyczne cechy możliwe do

zbadania podczas opukiwania okolic serca;
• znać miejsca, sposób badania i interpretację
podstawowych wyników uzyskanych podczas
osłuchiwania serca;
• znać metody badania i wskaźniki oceny układu
tętniczego i żylnego;
• umieć przeprowadzić pełne badanie układu
sercowo-naczyniowego zgodnie z uznanym
schematem, w poszanowaniu godności i intymności
badanego pacjenta;
• umieć scharakteryzować istotne płaszczyzny
topograficzne w badaniu brzucha;
• umieć przeprowadzić wywiad dotyczący stanu
zdrowia;
• umieć różnicować rodzaje bólu charakterystyczne dla
okolicy jamy brzusznej;
• umieć omówić istotę badania jamy brzusznej;
• umieć przeprowadzić dla potrzeb pielęgnowania
badanie jamy brzusznej;
• umieć zebrać prawidłowo wywiad dotyczący
funkcjonowania żeńskiego i męskiego układu
moczowo-płciowego;
• znać cele i etapy badania żeńskich narządów
płciowych oraz zadania pielęgniarki/pielęgniarza
dotyczące tego badania;
• znać cele i etapy badania męskich narządów
Mi płciowych oraz zadania pielęgniarki/pielęgniarza
dotyczące tego badania;
• umieć zidentyfikować i zinterpretować prawidłowe
i nieprawidłowe spostrzeżenia uzyskane na podstawie
zebranego wywiadu i przeprowadzonego badania;
• umieć wykazać się zrozumieniem i taktem oraz
delikatnością, wynikającymi z zadań badania układu
moczowo-płciowego;
• znać istotę i cel badania układu kostno-stawowego
i układu mięśniowego;
• znać i stosować ogólne zasady obowiązujące podczas
badania;
• znać zakres i charakter obserwacji kształtu sylwetki
ciała, wyglądu połączeń kostno-stawowych i ruchów
w poszczególnych stawach;
• umieć zastosować specjalne techniki badania;
Część III 395

Barbara Ślusarska
1.1. Ocena stanu zdrowia pacjenta dla potrzeb pielęgnowania
• umieć ocenić prawidłowości w zakresie

funkcjonowania układu kostno-stawowego oraz
podstawowe odstępstwa od normy;
• znać sposoby oceny krzywizn kręgosłupa oraz
interpretację podstawowych wyników;
• przejawiać cechy postawy dogłębnej i szczegółowej
analizy uzyskanych wyników badania;
• znać zakres badania neurologicznego oraz techniki
prowadzenia badania;
• umieć zebrać prawidłowo wywiad od chorego
dotyczący funkcjonowania układu nerwowego;
• znać sposób badania i oceny sprawności umysłowej
pacjenta, interpretację podstawowych zaburzeń
_ świadomości, orientacji, pamięci i mowy;
• znać nazwy stosowane w opisie objawów
znajdowanych podczas badania neurologicznego;
• znać sposób, miejsce badania i interpretację wyników
otrzymanych podczas oceny nerwów czaszkowych,
funkcji ruchowej oraz czucia;
• prezentować postawę wrażliwości, szacunku,
poszanowania godności osobistej i intymności
w trakcie prowadzenia badania.
Barbara Ślusarska
1.1. Ocena stanu zdrowia pacjenta

dla potrzeb pielęgnowania
Badanie lekarskie Badanie pacjenta [examinatio mediccdis, mediccd examination),
wykonywane przez lekarza w celu oceny stanu zdrowia pacjenta,
rozpoznania objawów patologicznych występujących w przebiegu
zaburzeń funkcji organizmu, jest od początku istnienia „sztuki le-
czenia" działaniem powszechnie praktykowanym i społecznie uz-
nawanym. Wyniki badania i oceny stanu zdrowia pacjenta są pod-
stawą do formułowania wstępnej diagnozy lekarskiej.
Całościowe badanie pacjenta dla oceny stanu jego zdrowia
składa się z:
Badanie podmiotowe • Badania podmiotowego, które obejmuje zbieranie wywiadu,
czyli rozmowę z pacjentem i/lub osobami z jego otoczenia
w celu uzyskania informacji o odczuwanych i obserwowa-
nych przez chorego objawach subiektywnych (podmioto-
396 Tom II
Rozdział 1
wych) choroby. Obejmuje odpowiedzi na pytania ukierunko-

wane przez osobę prowadzącą wywiad i spontaniczne relacje
0 domniemanej przyczynie choroby, czynnikach sprzy-
jających, jej początku i przebiegu (historia choroby), życiu,
środowisku pracy, nawykach, chorobach przebytych (historia
chorego), o chorobach występujących w rodzinie chorego.
• Badania przedmiotowego, zwanego inaczej badaniem fizykal- Badanie
nym, które polega na badaniu objawów obiektywnych (przed- przedmiotowe/fizykalne
miotowych) za pomocą zmysłów badającego, przy użyciu na-
stępujących technik: oglądania, opukiwania, osłuchiwania
1 obmacywania. W praktyce lekarskiej wstępne wyniki badań
uzyskane w ocenie przedmiotowej są weryfikowane dodatko-
wymi badaniami diagnostycznymi.
W Polsce od ponad 20 lat znane jest i w różnym zakresie stoso- Badanie fizykalne
wane w pielęgniarskiej praktyce pielęgnowanie zindywidualizowa- a praktyka pielęgniarska
ne, w którym podstawą działań jest diagnoza pielęgniarska. Po-
wszechnie uznaną metodę pozyskiwania informacji o pacjencie
i jego rodzinie, dla celów ustalenia rozpoznania pielęgniarskiego,
stanowi badanie podmiotowe, opierające się na zbieraniu wywiadu.
Tradycje praktyki pielęgniarskiej nie bazowały do tej pory na wnio-
skowaniu o stanie pacjenta w oparciu o wyniki badania fizykalne-
go. Współcześnie w pielęgniarstwie rodzimym ani pielęgniarka, ani
pacjent nie łączą czynności badania fizykalnego z profesjonalnymi
działaniami pielęgniarskimi. Jednak zmieniające się warunki reali-
zacji świadczeń pielęgniarskich i zweryfikowany prawnie zakres
kompetencji pielęgniarek wymusza zmianę dotychczasowych ste-
reotypów zadaniowych poprzez tworzenie nowych obszarów lub
adaptację elementów bądź całości działań dla celów praktyki pie-
lęgniarskiej. Taką nowością pod względem akceptacji środowiska
zawodowego, lecz adaptowaną z gruntu praktyki lekarskiej, jest za-
kres wiedzy i umiejętności badania fizykalnego. Znajomość pod-
staw oceny stanu zdrowia pacjenta w oparciu o badanie fizykalne
pozwala na lepsze rozumienie zmian dokonujących się i manife-
stujących określonymi objawami patologicznymi w przebiegu za-
burzeń funkcji poszczególnych układów w organizmie człowieka,
co jest podstawą trafnego diagnozowania. Nowoczesna i rzetelna
diagnoza pielęgniarska musi opierać się na wiarygodnych podsta-
wach, stąd istnieje konieczność wykorzystywania badania przed-
miotowego w praktyce pielęgniarskiej, etap ten bowiem jest nie-
zmiernie ważny w drodze do pełnej autonomii zawodu.
Tradycje wykorzystywania badania fizykalnego w praktyce pie- Badania fizykalne
lęgniarskiej w USA sięgają lat 60. XX wieku. W tym okresie głównie w praktyce pielęgniarek
pielęgniarki/położne sprawujące opiekę nad matką i dzieckiem w gór- w USA
skich rejonach wiejskich (ze wzglądu na brak opieki lekarskiej) odczu-
Część III 391

Barbara Ślusarska
wały brak samodzielności w podejmowaniu decyzji ze względu na nie-

pełne kompetencje w zakresie oceny stanu dziecka. Lekarze współpra-
cujący z pielęgniarkami, dostrzegając problem, organizowali szkolenia
dla pielęgniarek, ucząc je technik badania fizykalnego i interpretacji
stwierdzonych objawów. Z biegiem czasu pielęgniarki te stały się eks-
pertami w opiece nad dziećmi. Dzieci objęte ich opieką, po wstępnej
diagnozie dokonanej przez pielęgniarkę, były wcześnie kierowane na
pełną ukierunkowaną i pogłębioną diagnostykę oraz leczenie.
Początkowo kursy organizowane dla pielęgniarek i zdobywane kom-
petencje nie miały formalnie prawnej regulacji. Weryfikacja potrzeby
umiejętności badania fizykalnego w praktyce pielęgniarskiej i akcep-
tacja nabytych nowych kompetencji pielęgniarki przez cały zespół
współpracujący z pacjentem sprawiły, że kształcenie pielęgniarek
w zakresie badania fizykalnego zostało zatwierdzone formalnie. Wpóź-
nychlatach 70. XX w. pierwsze programy zawierające moduły po-
święcone badaniu fizykalnemu dla pielęgniarek zatwierdzono w kształce-
niu uniwersyteckim. Obecnie pielęgniarki mające przygotowanie do
prowadzenia badania fizykalnego tworzą grupę tzw. pielęgniarek pra-
ktyki {practice nurse), z czym łączą się szersze uprawnienia zawodo-
we. Badanie fizykalne jako bardziej dokładna metoda określania sta-
nu zdrowia pacjenta, opierająca się na wymiernych jego wyznaczni-
kach, a nie tylko na intuicyjnych odczuciach, stało się podstawą pra-
ktyki pielęgniarskiej, szczególnie szeroko stosowanej przez pielęgniar-
ki w odniesieniu do grup osób pozostawianych często bez opieki lekar-
skiej w USA ze względu na ich niski status materialny. Są to osoby
z ubogich dzielnic, osoby pozostające w zakładach opiekuńczych oraz
dzieci i młodzież pochodzące z niezbyt zamożnych rodzin. Nie ozna-
cza to, że wobec innych odbiorców opieki pielęgniarki w swojej pra-
ktyce opiekuńczej nie stosują badania fizykalnego. W każdej sytuacji
pacjenta, do postawienia pełnej diagnozy pielęgniarskiej taka wiedza
i umiejętności są pielęgniarce konieczne.
Wdrażanie badania W dobie intensywnych przemian w praktyce zawodowej pielę-
fizykalnego gniarek w Polsce istnieje potrzeba rozwijania umiejętności pielęg-
w pielęgniarstwie niarskich wobec nowych zadań, jakich podejmują się pielęgniarki
polskim w O p j e c e n a c i pacjentem, tj. opieka nad przewlekle chorymi
w zakładach opiekuńczo-leczniczych, w domach opieki społecznej,
opieka środowiskowo-rodzinna nad człowiekiem w miejscu zamie-
szkania. Pełny zakres autonomii zawodowej nie jest możliwy bez
pewności członków grupy zawodowej pielęgniarek w zakresie po-
prawnie podejmowanych decyzji opiekuńczych, których podstawą
jest rzetelna diagnoza. W dalszych rozdziałach zostaną zaprezen-
towane treści, techniki i interpretacje wybranych wyników badania
fizykalnego zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie regułami.
Proponowany Czytelnikowi szeroki zakres merytoryczny badania
398 Tom II
Rozdział 1
pacjenta w odniesieniu do praktyki zawodowej pielęgniarek pol-

skich może stanowić rozbieżność pomiędzy teorią a praktyką. Stąd
wydaje się być celowe na tym etapie wdrażania praktyki badania fi-
zykalnego, aby jego elementy składowe były wybiórczo lub częścio-
wo stosowane, zależnie od możliwości adaptacyjnych wszystkich
członków zespołu terapeutycznego, wyrażających przyzwolenie na
podejmowanie tych działań, a zawsze kreujących rzeczywiste za-
kresy kompetencji zawodowych w praktyce, mimo iż pod wzglę-
dem prawnym są one uregulowane poprzez zapis zawarty w Roz-
porządzeniu MZiOS z dnia 2 września 1997 r. w sprawie zakresu
i rodzaju świadczeń zapobiegawczych, leczniczych i rehabilitacyj-
nych wykonywanych przez pielęgniarkę samodzielnie, bez zlecenia
lekarskiego i rodzaju takich świadczeń wykonywanych przez
położną samodzielnie. Zapis Rozporządzenia określa, że pielęg-
niarka jest uprawniona do wykonywania samodzielnie, bez zlece-
nia lekarskiego:
• świadczeń diagnostycznych obejmujących wykonywanie
badania fizykalnego, pod warunkiem uzyskania tytułu spe-
cjalisty w dziedzinie pielęgniarstwa;
• badania fizykalnego umożliwiającego wczesne wykrywanie
chorób sutka.
1.1.1. Badanie podmiotowe pacjenta

Badanie podmiotowe pacjenta polega na zbieraniu wywiadu, Badanie podmiotowe
a więc informacji o aktualnym stanie zdrowia pacjenta i wszystkich (wywiad)
czynnikach, które mogą je kształtować. Jest to bardzo ważny mo-
ment badania, bowiem na tym etapie można uzyskać dane, które
ukierunkowują dalszy przebieg badania, a jednocześnie na bazie
komunikatów niewerbalnych towarzyszących informacjom słow-
nym pielęgniarka dowiaduje się, kim jest pacjent, jak odbiera swoje
objawy chorobowe, jakiego zakresu opieki oczekuje oraz jak radzi
sobie z dotychczasowymi problemami wynikającymi z zaburzeń
zdrowia. Rozmowa pielęgniarki z pacjentem stwarza możliwość
kształtowania atmosfery sprzyjającej zdobywaniu jego zaufania, co
jest bardzo korzystne ze względu na konieczność przygotowania go
do badania fizykalnego.
Mimo że pełny wywiad poprzedzający badanie fizykalne jest
bardzo złożony, to jednak zakres treści będących przedmiotem roz-
mowy pielęgniarki z pacjentem jest istotny z punktu widzenia ana-
lizy przyczyn i skutków aktualnego stanu zdrowia oraz prognozy
opieki. Kolejne etapy wywiadu mogą być dowolnie ułożone, istotne
Część III 399

Barbara Ślusarska
wały brak samodzielności w podejmowaniu decyzji ze względu na nie-

pełne kompetencje w zakresie oceny stanu dziecka. Lekarze współpra-
cujący z pielęgniarkami, dostrzegając problem, organizowali szkolenia
dla pielęgniarek, ucząc je technik badania fizykalnego i interpretacji
stwierdzonych objawów. Z biegiem czasu pielęgniarki te stały się eks-
pertami w opiece nad dziećmi. Dzieci objęte ich opieką, po wstępnej
diagnozie dokonanej przez pielęgniarkę, były wcześnie kierowane na
pełną ukierunkowaną i pogłębioną diagnostykę oraz leczenie.
Początkowo kursy organizowane dla pielęgniarek i zdobywane kom-
petencje nie miały formalnie prawnej regulacji. Weryfikacja potrzeby
umiejętności badania fizykalnego w praktyce pielęgniarskiej i akcep-
tacja nabytych nowych kompetencji pielęgniarki przez cały zespół
współpracujący z pacjentem sprawiły, że kształcenie pielęgniarek
w zakresie badania fizykalnego zostało zatwierdzone formalnie. Wpóź-
njdi latach 70. XX w. pierwsze programy zawierające moduły po-
święcone badaniu fizykalnemu dk pielęgniarek zatwierdzono w kształce-
niu uniwersyteckim. Obecnie pielęgniarki mające przygotowanie do
prowadzenia badania fizykalnego tworzą grupę tzw. pielęgniarek pra-
ktyki {practice nurse), z czym łączą się szersze uprawnienia zawodo-
we. Badanie fizykalne jako bardziej dokładna metoda określania sta-
nu zdrowia pacjenta, opierająca się na wymiernych jego wyznaczni-
kach, a nie tylko na intuicyjnych odczuciach, stało się podstawą pra-
ktyki pielęgniarskiej, szczególnie szeroko stosowanej przez pielęgniar-
ki w odniesieniu do grup osób pozostawianych często bez opieki lekar-
skiej w USA ze względu na ich niski status materialny. Są to osoby
z ubogich dzielnic, osoby pozostające w zakładach opiekuńczych oraz
dzieci i młodzież pochodzące z niezbyt zamożnych rodzin. Nie ozna-
cza to, że wobec innych odbiorców opieki pielęgniarki w swojej pra-
ktyce opiekuńczej nie stosują badania fizykalnego. W każdej sytuacji
pacjenta, do postawienia pełnej diagnozy pielęgniarskiej taka wiedza
i umiejętności są pielęgniarce konieczne.
Wdrażanie badania W dobie intensywnych przemian w praktyce zawodowej pielę-
fizykalnego gniarek w Polsce istnieje potrzeba rozwijania umiejętności pielęg-
w pielęgniarstwie niarskich wobec nowych zadań, jakich podejmują się pielęgniarki
polskim w O p i e c e n a c j pacjentem, tj. opieka nad przewlekle chorymi
w zakładach opiekuńczo-leczniczych, w domach opieki społecznej,
opieka środowiskowo-rodzinna nad człowiekiem w miejscu zamie-
szkania. Pełny zakres autonomii zawodowej nie jest możliwy bez
pewności członków grupy zawodowej pielęgniarek w zakresie po-
prawnie podejmowanych decyzji opiekuńczych, których podstawą
jest rzetelna diagnoza. W dalszych rozdziałach zostaną zaprezen-
towane treści, techniki i interpretacje wybranych wyników badania
fizykalnego zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie regułami.
Proponowany Czytelnikowi szeroki zakres merytoryczny badania
398 Tom u
Rozdział 1
pacjenta w odniesieniu do praktyki zawodowej pielęgniarek pol-

skich może stanowić rozbieżność pomiędzy teorią a praktyką. Stąd
wydaje się być celowe na tym etapie wdrażania praktyki badania fi-
zykalnego, aby jego elementy składowe były wybiórczo lub częścio-
wo stosowane, zależnie od możliwości adaptacyjnych wszystkich
członków zespołu terapeutycznego, wyrażających przyzwolenie na
podejmowanie tych działań, a zawsze kreujących rzeczywiste za-
kresy kompetencji zawodowych w praktyce, mimo iż pod wzglę-
dem prawnym są one uregulowane poprzez zapis zawarty w Roz-
porządzeniu MZiOS z dnia 2 września 1997 r. w sprawie zakresu
i rodzaju świadczeń zapobiegawczych, leczniczych i rehabilitacyj-
nych wykonywanych przez pielęgniarkę samodzielnie, bez zlecenia
lekarskiego i rodzaju talach świadczeń wykonywanych przez
położną samodzielnie. Zapis Rozporządzenia określa, że pielęg-
niarka jest uprawniona do wykonywania samodzielnie, bez zlece-
nia lekarskiego:
• świadczeń diagnostycznych obejmujących wykonywanie
badania fizykalnego, pod warunkiem uzyskania tytułu spe-
cjalisty w dziedzinie pielęgniarstwa;
• badania fizykalnego umożliwiającego wczesne wykrywanie
chorób sutka.
1.1.1. Badanie podmiotowe pacjenta

Badanie podmiotowe pacjenta polega na zbieraniu wywiadu, Badanie podmiotowe
a więc informacji o aktualnym stanie zdrowia pacjenta i wszystkich (wywiad)
czynnikach, które mogą je kształtować. Jest to bardzo ważny mo-
ment badania, bowiem na tym etapie można uzyskać dane, które
ukierunkowują dalszy przebieg badania, a jednocześnie na bazie
komunikatów niewerbalnych towarzyszących informacjom słow-
nym pielęgniarka dowiaduje się, kim jest pacjent, jak odbiera swoje
objawy chorobowe, jakiego zakresu opieki oczekuje oraz jak radzi
sobie z dotychczasowymi problemami wynikającymi z zaburzeń
zdrowia. Rozmowa pielęgniarki z pacjentem stwarza możliwość
kształtowania atmosfery sprzyjającej zdobywaniu jego zaufania, co
jest bardzo korzystne ze względu na konieczność przygotowania go
do badania fizykalnego.
Mimo że pełny wywiad poprzedzający badanie fizykalne jest
bardzo złożony, to jednak zakres treści będących przedmiotem roz-
mowy pielęgniarki z pacjentem jest istotny z punktu widzenia ana-
lizy przyczyn i skutków aktualnego stanu zdrowia oraz prognozy
opieki. Kolejne etapy wywiadu mogą być dowolnie ułożone, istotne
Część III 399

Barbara Ślusarska
jest jednak, aby w typowej sytuacji zebrać od pacjenta i jego rodziny

maksymalną ilość informacji. "Znaczna, część informacji, które uzy-
skujemy od pacjenta w badaniu podmiotowym, ma spójny zakres
z tymi pozyskiwanymi przez pielęgniarkę w I etapie procesu pielęg-
nowania (rozpoznanie). W praktyce opiekuńczej należy dążyć do
tego, aby informacje zebrane od pacjenta były kompletne, jedno-
cześnie uwzględniając dane zawarte w arkuszu/przewodniku do
gromadzenia danych o pacjencie, wzbogacając je tymi, które są wa-
żne z punktu widzenia oceny stanu pacjenta poprzez badanie fizy-
kalne. Zbieranie szczegółowych informacji dotyczących analizy
funkcji poszczególnych układów organizmu można uzupełniać
w trakcie prowadzenia badania fizykalnego.
Zakres badania Zakres informacji pozyskiwanych w czasie badania podmioto-
podmiotowego wego (wywiadu) od pacjenta i/lub jego rodziny (Bates, 1997):
Dane ogólne wywiadu data zbierania wywiadu;
dane personalne pacjenta (wiek, płeć, miejsce urodzenia,
stan cywilny, zawód, wyznanie);
dane informujące, od kogo wywiad jest zbierany (od pacjen-
ta, członka rodziny, świadków wypadku);
Główny problem dane dotyczące głównego problemu zdrowotnego - aktualna
zdrowotny choroba (jasne, chronologiczne przedstawienie, uwzględ-
niające początek problemu i okoliczności, w jakich się poja-
wił, jego przejawy, towarzyszące mu ograniczenia w funk-
cjonowaniu pacjenta oraz stosowane leczenie). Dane do-
tyczące obecnej choroby powinny również obejmować spo-
sób rozumienia przez pacjenta objawów i powstałych ogra-
niczeń, jego reakcje na nie oraz znaczenie i wpływ, jaki wy-
wierają one na jego życie. Główne objawy podane przez pa-
cjenta powinny być określone według schematu OLD
CART, tj. O - onset: początek, L -location: lokalizacja, D
- duration: czas trwania, C - chaiacteństics: charakter, A
- aggravating factors: czynniki pogarszające, R - relieving
factors: czynniki łagodzące, T - treatment: zastosowane le-
czenie, co w polskiej praktyce jest określane jako: przebieg
(początek, czas trwania, częstotliwość), okoliczności, umiej-
scowienie, charakter, wielkość, nasilenie - czynniki nasi-
lające lub łagodzące, dolegliwości towarzyszące, zastosowa-
ne leczenie;
Przeszłość pacjenta dane dotyczące przeszłości pacjenta:
- choroby przebyte w dzieciństwie,
- choroby wieku dojrzałego,
- choroby psychiczne,
- wypadki i urazy,
400 Tom II
Rozdział 1
- zabiegi operacyjne,
pobyty w szpitalu;
dane dotyczące obecnego stanu zdrowia: Obecny stan pacjenta
- uczulenia,
- przyjmowane leki (w tym środki domowe, leki ku-
powane bez recepty - witaminy, mikroelementy,
zioła),
palenie papierosów (ilość, rodzaj, okres stosowania),
- alkohol, narkotyki i substancje pochodne (ilość, ro-
dzaj, okres stosowania),
- dieta (przeciętne dzienne spożycie jedzenia i napo-
jów),
- badania przesiewowe (badanie rentgenowskie płuc,
mammografia, badanie per rectum, badanie cytolo-
giczne, poziom cholesterolu, glukozy we krwi, bada-
nie moczu),
- szczepienia (zgodne z obowiązującym kalendarzem
szczepień oraz dodatkowe),
- sen (rytm, długość, trudności w zasypianiu, wybu-
dzanie nocne, sen płytki),
- wysiłek fizyczny i odpoczynek (formy i czas prze-
znaczany na odpoczynek),
- zagrożenia środowiskowe (w domu, miejscu pracy),
czynniki wpływające na bezpieczeństwo (używanie
pasów bezpieczeństwa w samochodzie, stabilne,
bezpieczne obuwie);
dane dotyczące rodziny pacjenta: Rodzina pacjenta
wiek i stan zdrowia lub wiek i przyczyna śmierci ro-
dziców, rodzeństwa, dzieci,
- rodzinne występowanie cukrzycy, choroby serca,
hipercholesterolemii, nadciśnienia tętniczego, uda-
ru, choroby nerek, gruźlicy, nowotworu, alergii, ast-
my, bólów głowy, zapalenia stawów, niedokrwisto-
ści, padaczki, choroby psychicznej, alkoholizmu,
narkomanii;
dane dotyczące sytuacji psychosocjalnej pacjenta: Sytuacja psychosocjalna
- sytuacja w domu i osoby ważne dla pacjenta (w tym
rodzina i przyjaciele),
- rytm życia codziennego w ciągu doby,
- znaczące doświadczenia (w tym dorastanie, szkoła,
służba wojskowa, praca, sytuacja finansowa, małżeń-
stwo, przejście na emeryturę),
- wyznanie (jeśli ma to znaczenie),
pogląd na teraźniejszość i przyszłość;
Część III 401

Barbara Ślusarska
Dane dotyczące • dane dotyczące narządów i układów organizmu człowieka

narządów i układów (szczegółowe zakresy informacji gromadzonych o poszcze-
organizmu człowieka gólnych układach organizmu człowieka zostaną zaprezen-
towane w kolejnych rozdziałach, w których omówiono ele-
menty składowe badania przedmiotowego).
Poniżej zasygnalizowano podstawowe zakresy istotne z pun-
ktu widzenia oceny stanu zdrowia pacjenta. Są to:
1. Dane ogólne - masa ciała i jej zmiany w ostatnim czasie, po-
czucie zmęczenia, gorączka.
2. Skóra - zmiany skórne, guzki, owrzodzenia, świąd, suchość
skóry, zmiana zabarwienia, zmiany dotyczące owłosienia i pa-
znokci.
3. Głowa - bóle głowy, uraz głowy.
4. Oczy - ostrość wzroku, okulary lub soczewki kontaktowe,
ostatnie badanie oczu, ból, zaczerwienienie, podwójne widze-
nie, plamy i plamki, migające światła, jaskra, zaćma.
5. Uszy - słuch, szum w uszach, zawroty głowy, ból uszu, infek-
cja, wyciek.
6. Nos i zatoki - częste przeziębienia, „zatkanie" nosa, wydzieli-
na, świąd, katar sienny, krwawienia z nosa.
7. Jama ustna i gardło - stan zębów i dziąseł, bolesność języka,
częste bóle gardła, chrypka.
8. Szyja - guzy szyi, powiększone węzły chłonne, wole, ból lub
sztywność szyi.
9. Piersi - guzki, ból lub dyskomfort, wyciek z brodawki, samo-
kontrola.
10. Układ oddechowy - kaszel, plwocina (ilość, kolor), krwioplu-
cie, świsty, astma oskrzelowa, zapalenie oskrzeli, rozedma, za-
palenie płuc, gruźlica, zapalenie opłucnej.
11. Układ krążenia - kołatanie serca, wysokie ciśnienie tętnicze
krwi, ból lub dyskomfort w klatce piersiowej, duszność, obrzę-
ki, badanie elektrokardiograficzne lub inne badania serca.
12. Układ krążenia obwodowy - chromanie przystankowe, kurcze
mięśni nóg, żylaki, zakrzepy w żyłach.
13. Układ pokarmowy - łaknienie, problemy z połykaniem, zgaga,
nadmierne odbijanie, nudności, wymioty, wypróżnienia (zabar-
wienie i objętość stolca, rytm wypróżnień), krwawienia z odby-
tu, smoliste stolce, ból brzucha, nadmierne oddawanie gazów,
zażółcenie powłok skórnych.
14. Układ moczowy - częstość i ilość oddawanego moczu, odda-
wanie moczu w nocy, pieczenie lub ból przy oddawaniu mo-
czu, krwiomocz, zmniejszony lub słabszy strumień moczu,
niemożność natychmiastowego oddawania moczu, nietrzy-
402 Tom II
Rozdział 1
manie moczu, zakażenia układu moczowego, obecność kamie-

ni.
15. Układ nerwowy - omdlenia, utraty przytomności, napady pa-
daczkowe, osłabienie, drżenie mięśniowe, porażenie, mrowie-
nie, drętwienie, ruchy mimowolne.
16. Układ mięśniowo-szldeletowy - bóle mięśni i stawów, sztyw-
ność, obrzęk i zaczerwienienie stawów, ograniczenie rucho-
mości lub aktywności.
17. Układ płciowy męski - przepukliny, wyciek z cewki moczowej
lub owrzodzenie, ból jąder lub obecność badalnego tworu,
zainteresowania i orientacja seksualna, aktywność, satysfak-
cja i występujące problemy, metody antykoncepcji.
18. Układ płciowy żeński - wiek pojawienia się pierwszej mie-
siączki, regularność, czas trwania miesiączek, obfitość krwa-
wienia, krwawienia międzymiesiączkowe, ostatnia mie-
siączka, bolesne miesiączkowanie, napięcie przedmiesiączko-
we, upławy, świąd, guzki; liczba ciąż, porodów, liczba poro-
nień, powikłania związane z ciążą, metody antykoncepcji;
zainteresowania seksualne, orientacja seksualna, aktywność
i satysfakcja, występujące problemy, w tym bolesne stosunki
płciowe; wiek wystąpienia menopauzy, objawy menopauzal-
ne, krwawienia pomenopauzalne.
19. Stan psychiczny - nerwowość, napięcie, nastrój (obniżony czy
podwyższony), myśli samobójcze, pamięć.
1.1.2. Badanie fizykalne pacjenta

Poznanie pacjenta poprzez kontakt werbalny i analiza pozy- Badanie fizykalne
skanych informacji niewerbalnych pozwalają na kontynuację bada-
nia, w którym dla celów oceny stanu pacjenta podstawę będą stano-
wiły określone techniki badawcze, takie jak:
• oglądanie, Techniki badawcze
• osłuchiwanie,
• opukiwanie,
• obmacywanie (palpacja).
Oglądanie jest techniką badania fizykalnego polegającą na in- Oglądanie
spekcji wzrokowej części lub całego ciała pacjenta w celu wykrycia
dostrzegalnych zmian.
Osłuchiwanie to metoda badania fizykalnego polegająca na Osłuchiwanie
wysłuchiwaniu za pomocą fonendoskopu/stetoskopu odgłosów
i dźwięków w miejscu przyłożenia słuchawki do ciała pacjenta. Na-
silenie i barwa odgłosów wywołanych czynnością narządu oddy-
Część III 403

Barbara Ślusarska
chania, krążenia i trawienia oraz obecność dodatkowych odgłosów

pozwalają wnioskować o ich stanie.
Opukiwanie Opukiwanie jest techniką, w której poprzez opukiwanie in-
strumentem, np. młoteczkiem lub palcem, wprawia się opukiwane
miejsce ciała w ruch, wywołując drgania. Powstaje wówczas słyszal-
ny odgłos opukowy oraz wibracje, które są tylko wyczuwalne. Za po-
mocą opukiwania można określić, czy tkania w zasięgu opukiwa-
nia są wypełnione powietrzem, płynem, czy też mają charakter
spoisty. Dotyczy to warstwy 5 - 7 cm w głąb od miej sca opukiwania.
Palpacja Badanie palpacyjne (obmacywanie) - jest techniką, w której
wykorzystuje się zmysł dotyku dłoni badającego w obrębie obszaru
ciała pacjenta poddanego badaniu, co pozwala wnioskować
o kształcie, wielkości i spoistości narządów wewnętrznych, jak rów-
nież (w pewnej mierze) o ich czynności.
Określone techniki znajdują zastosowanie w badaniu poszcze-
gólnych części ciała pacjenta.
Warunki prowadzenia Badanie fizykalne ze względu na stosowane metody powinno
badania odbywać się w warunkach umożliwiających jego sprawne wykona-
nie oraz ochronę intymności pacjenta. Najważniejsze determinan-
ty, które pozwalają na zapewnienie komfortu pacjentowi i sprawny
przebieg badania, to:
• prowadzenie badania w pokoju do badań lub na łóżku w sali
chorego, gdzie panuje cisza i możliwość koncentracji uwagi,
dobre oświetlenie i optymalna temperatura otoczenia;
• prowadzenie badania na łóżku lub leżance o optymalnej wy-
sokości dla badającego (poziom leżanki na wysokości bioder
badającego) i zapewniającym wygodę pacjentowi;
• prowadzenie badania w sali, gdzie drzwi są zamknięte
w celu izolacji od innych osób;
• przygotowanie pacjenta do badania poprzez założenie lu-
źnej, długiej koszuli (lub pozostawienie pacjenta w ubraniu
własnym zakrywającym okolicę bioder i krocza);
• zapewnienie dużego, płóciennego ręcznika/serwety do okry-
wania poszczególnych części ciała pacjenta, w miarę jak do-
konuje się postępu w badaniu;
• informowanie pacjenta na bieżąco o zamierzonych kolejnych
czynnościach i proponowanych zmianach pozycji ciała
w czasie badania.
Zestaw do badania Przeprowadzenie standardowego badania fizykalnego wymaga
fizykalnego zestawu prostego sprzętu, takiego jak:
- termometr lekarski,
- fonendoskop,
- latarka,
404 Tom II
Rozdział 1
widełki stroikowe o częstości 128/s, 256/s, 512/s,

młotek neurologiczny,
sfigmomanometr,
otoskop,
- oftalmoskop,
tablica Snellena, Ishihary,
rękawiczki jednorazowego użytku,
- wazelina,
- szpilki, roztwory substancji o smaku słodkim, kwa-
śnym i słonym, np. woda z miodem, cytryną lub
solą kuchenną, probówki z korkami zapachowymi,
- szpatułki,
- waciki, pakiety jałowej gazy,
- serwety jednorazowego użytku,
- naczynie na odpadki,
waga lekarska ze wzrostomierzem.
Przygotowanie pacjenta, otoczenia, materiału, sprzętu i osoby
badającej pozwala na prowadzenie badania w taki sposób, że po-
szczególne czynności są ułożone w kolejności wynikającej z logiki
badania, a hierarchia badania następujących po sobie narządów za-
leży także od konieczności ich oceny w różnych pozycjach ciała.
Standardowy, praktyczny układ badania fizykalnego jest na-

stępujący:
1. Orientacyjna obserwacja ogólnego stanu pacjenta, który wyra- Kolejność i układ badania
żać się może sposobem zachowania pacjenta, nawiązaniem fizykalnego
kontaktu i mową, wyglądem ubrania, poziomem higieny oso-
bistej, zapachem wydychanego powietrza lub ciała.
2. Zmierzenie wzrostu, masy ciała i ocena należnej masy ciała.
3. Pomiar i określenie temperatury ciała, tętna, ciśnienia tętni-
czego, oddechu.
4. Ocena stanu psychicznego.
5. Badanie i ocena skóry.
6. Badanie głowy i szyi.
7. Badanie układu mięśniowo-szkieletowego szyi i górnej części
pleców, tkliwość klatki piersiowej i płuc, badanie tylnej części
klatki piersiowej i płuc.
8. Oglądanie gruczołów piersiowych, dołów pachowych, węzłów
chłonnych położonych powyżej kłykcia przyśrodkowego kości
ramiennej.
9. Badanie układu mięśniowo-szkieletowego stawu skroniowo-
żuchwowego i kończyn górnych (o ile są wskazania).
10. Badanie palpacyjne gruczołów piersiowych oraz przedniej czę-
ści klatki piersiowej i płuc.
Część III 405

1.2. Ocena stanu psychicznego pacjenta
11. Badanie układu sercowo-naczyniowego (jeśli istnieją wskaza-

nia: uderzenie koniuszkowe, lewostronne S3 lub S4 oraz szmer
zwężenia zastawki mitralnej lub szmer niedomykalności za-
stawki aorty).
12. Badanie brzucha.
13. Badanie odbytnicy (u mężczyzn).
14. Badanie narządów płciowych i odbytnicy (u kobiet).
15. Badanie i ocena kończyn dolnych i stóp (badanie obwodowego
układu krążenia i układu mięśniowo-szkieletowego, oglądanie
pod kątem oceny neurologicznej - ułożenie, masa mięśniowa,
ruchy mimowolne).
16. Ocena żylaków, kręgosłupa, kończyn dolnych i stóp.
17. Ocena narządów płciowych i badanie pod kątem obecności
przepuklin (u mężczyzn).
18. Ocena chodu, wykonanie próby Romberga, badanie w kierun-
ku nasilonej pronacji, bądź szczegółowe badanie neurologicz-
ne (o ile są wskazania).
19. Badanie nerwów czaszkowych, które nie były jeszcze badane
(część ruchowa, czuciowa, odruchy).
Pozycje ciała pacjenta Całość badania, którego kolejność została opisana powyżej,
podczas badania prowadzona jest w taki sposób, aby jak najrzadziej zmieniać pa-
fizykalnego c j e ntowi pozycję podczas badania. Stąd pozycją wyjściową jest
siedząca, w której chory pozostaje do momentu badania układu
mięśniowo-szkieletowego stawu skroniowo-żuchwowego i kończyn
górnych. Od czasu badania palpacyjnego gruczołów piersiowych do
badania kończyn dolnych i stóp pacjent pozostaje w pozycji leżącej.
W dalszej części badania przyjmuje pozycję stojącą. Natomiast ba-
danie nerwów czaszkowych, tych, które nie były jeszcze badane
wcześniej, odbywa się w pozycji siedzącej i leżącej.

1.2. Ocena stanu psychicznego
pacjenta
Znaczenie oceniania Ocena stanu psychicznego posiada zróżnicowane znaczenie
stanu psychicznego diagnostyczne warunkowane sytuacją zdrowotną pacjenta. Stano-
wi podstawowe narzędzie do oceny zaburzeń psychicznych. Wszel-
kie inne badania (badania laboratoryjne, obrazowe) mogą niejedno-
krotnie jedynie pomóc wyjaśnić tło obserwowanych zaburzeń.
406 Tom 11
Rozdział 1
Stan psychiczny należy traktować całościowo. Wszelkie od-

dzielanie poszczególnych jego elementów ma jedynie znaczenie po-
mocnicze i dydaktyczne. Poszczególne elementy stanu psychiczne-
go należy rozpatrywać wraz z innymi, np. w zaburzeniach świado-
mości nie jest możliwe badanie uczuciowości wyższej czy pamięci
trwałej chorych, bo nie da się ich ocenić. Z drugiej strony pełne
określenie zaburzeń świadomości, bez oceny np. pamięci czy orien-
tacji, nie jest możliwe.
Oprócz podawania określeń cenne jest opisywanie, co chory
mówi i robi - dla osoby zapoznającej się ze stanem psychicznym
chorego ma to istotne znaczenie, np. zamiast napisać w ocenie sta-
nu psychicznego: „urojenia prześladowcze", można określić je na-
stępująco: „chory twierdzi, że mafia chce go zabić, że zatruwają jego
wszystkie posiłki, śledzą każdy jego krok - urojenia prześladowcze".
Ten sposób należy szczególnie zaproponować do wykorzystania per-
sonelowi pielęgniarskiemu przy opisywaniu zachowania chorych
w dokumentacji pacjenta.
W§ Elementy oceny stanu psychicznego Elementy oceny stanu

psychicznego
1. Wygląd zewnętrzny Wygląd
Ocenie badającego podlega rodzaj i sposób ubierania się, stan
higieny osobistej, uczesanie, chód, postawa. Punktem odniesienia
w tej ocenie jest zgodność wyglądu z wiekiem i stopniem wy-
kształcenia chorych. Parametry te pomagają w ocenie nastroju, co-
dziennej aktywności, np. osoba w manii jest ubrana wyzywająco,
w jaskrawy sposób, osoba depresyjna jest zaniedbana, ubrana nie-
starannie.
2. Zachowanie się i napęd psychoruchowy pacjenta Zachowanie

Oceniamy, czy badany zachowuje się w sposób adekwatny do
sytuacji czy też nie, stosunek do badającego, jak szybko pacjent
mówi, jak szybko się porusza. Ocenia się tutaj ewentualny bez-
ruch, ruchliwość, stereotypie ruchowe (stale powtarzające się pro-
ste czynności). Rodzaj zachowania można określić mianem:
posłuszne, spokojne, taktowne, zborne, oporne, aroganckie, dziwa-
czne, błazeńskie, bez poczucia dystansu albo: zahamowanie, pobu-
dzenie, podniecenie psychoruchowe. Analiza zachowania pomaga
np. w ocenie świadomości, nastroju oraz nasilenia objawów wy-
twórczych (omamów, urojeń).
Część III 407

Wyraz twarzy 3. Wyraz twarzy

Ocenie podlega wyraz i mimika twarzy. Należy zatem zwrócić
uwagę, czy badany się uśmiecha, czy jego twarz wyraża jakieś uczu-
cia, a jeśli tak - czy mimika jest zgodna z treściami rozmowy. Jeśli
nie jest zgodna, opisujemy to zjawisko jako paramimię, np. badany
mówi o tym, że chce się zabić, uśmiechając się przy tym. Wyraz twa-
rzy może być pogodny, ponury, zbolały, zgnębiony. Mimikę bada-
nych określamy jako: żywą - jeśli badany łatwo wyraża stany uczu-
ciowe przy pomocy mimiki, albo ubogą (sztywną) - jeśli tych stanów
nie wyraża w ogóle lub w bardzo ograniczonym stopniu. Twarz może
być maskowata, mogą występować grymasy, tzw. manieryzmy (na-
leży je zawsze opisać). Wyraz twarzy pomaga w ocenie nastroju i afe-
ktu oraz rodzaju i nasileniu czynności przymusowych (tików).
Afekt 4. Afekt
Jest to krótkotrwały stan uczuciowy. Określa zdolność do
emocjonalnego reagowania na bodźce środowiskowe. Ocenie pod-
legają właściwości afektu - wyrównany; napięty - skłonność do
rozdrażnienia; blady, sztywny, tępy, jednostajny - słabo modulo-
wany; dostosowany lub niedostosowany do sytuacji. Ocena afektu
jest przydatna m.in. do określania zaburzeń z kręgu schizofrenii
i chorób afektywnych.
Nastrój 5. Nastrój
Nastrój to stan uczuciowy, który towarzyszy ogółowi przeżyć
i spostrzeżeń. Utrzymuje się on przez dłuższy czas. Stan ten ocenia
się na podstawie zachowania, mimiki, tonu głosu, afektu - czy się
zmieniają, czy pozostają na podobnym poziomie niezależnie od oto-
czenia i sytuacji. Zwykle określa się go jako: obojętny, tępy (pozosta-
je na podobnym poziomie niezależnie od bodźców zewnętrznych),
wyrównany, żywy (pozostaje w granicach normy), wesoły (to także
norma, ale dominuje wesołość), przygnębiony (dominuje smutek),
chwiejny (zmienny), euforyczny, maniakalny (reakcje na zmie-
niające się sytuacje są wzmożone). Oceniając nastrój, zwykle opisuje
się także łączność uczuciową z otoczeniem (syntonię lub jej brak).
Świadomość 6. Świadomość i przytomność

Świadomość jest zasadniczą funkcją ośrodkowego układu ner-
wowego, która polega na odzwierciedlaniu rzeczywistości. W jej
ocenie posługujemy się pojęciami: natężenie świadomości - rozu-
miane jako wrażliwość na działanie bodźców i zdolności do ich od-
zwierciedlania oraz pole świadomości - zakres bodźców, które do-
cierają do świadomości. Zaburzenia świadomości dzieli się na ilo-
ściowe i jakościowe. Do zaburzeń ilościowych należą: senność
408 Tom II
Rozdział 1
patologiczna (nadmierna senność), półśpiączka - sen głęboki (tylko

silne bodźce mogą spowodować reakcję pacjenta), śpiączka (nawet
najsilniejsze bodźce powodują tylko słabą, albo wręcz żadną rea-
kcję), zaburzenia jakościowe świadomości (przymglenie proste -
niejasne spostrzeganie i pojmowanie świata zewnętrznego, utrud-
nienie kontaktu, osłabienie reakcji, zaburzenia przypominania
i orientacji; inne zespoły z tego kręgu zaburzeń to: zespół majacze-
niowy, zamroczeniowy, splątaniowy).
7. Uwaga Uwaga
Uwaga to zdolność nastawiania się osobnika do odbierania bodź-
ców. Uwagę badamy polecając choremu odejmowanie po 7 od 100
(trwałość, zdolność skupienia), często zmieniając temat rozmowy
i zwracając uwagę, czy odpowiedzi badanego nadążają za zmianami
(przerzutność) oraz badając pojemność uwagi (na ile bodźców bada-
ny jest zdolny zwrócić uwagę jednocześnie). O uwadze rozproszo-
nej mówimy wówczas, gdy badany nie jest w stanie skupić się,
o nadmiernie przerzutnej - gdy badany szybko przechodzi od jedne-
go przedmiotu uwagi do następnego, o lepkiej - gdy badany długo
skupia uwagę na jednym przedmiocie.
8. Pamięć Pamięć
Pamięć to zdolność przechowywania informacji różnego typu.
Pamięć dzieli się na trwałą (np. to co działo się kilka lat temu) i ope-
racyjną (świeżo zapamiętane informacje). Ocenie podlega zdolność
zapamiętywania (ocenia się ją, podając do zapamiętania cyfry, np. 3,
5, 7, 4, 9, czy nazwy przedmiotów, np. byk, mur, las) i przypomina-
nia (np. data urodzenia badanego, imiona dzieci, wykształcenie).
Przy opisywaniu zaburzeń pamięci należy pamiętać, że mają one
charakter ilościowy lub jakościowy. Do zaburzeń ilościowych na-
leżą: osłabienie przypominania, ogólny zanik pamięci, luki pamię-
ciowe, wyspy pamięciowe, natomiast do zaburzeń jakościowych
można zaliczyć złudzenia i omamy pamięciowe (badany „pamięta"
wydarzenia będące treściami psychotycznymi, np. „pamięta", że
żyje w XVIII wieku na dworze królewskim), konfabulacje (pacjent
wypełnia luki pamięciowe treściami przezeń wymyślonymi). Gdy
okres niepamięci dotyczy wydarzeń sprzed urazu, mówimy o nie-
pamięci wstecznej, gdy dotyczy momentu urazu - o niepamięci
śródczesnej, wreszcie gdy niepamięć dotyczy okresu następującego
po urazie, mówimy o niepamięci następczej.
9. Orientacja Orientacja
Badana jest orientacja w czasie (pytamy o aktualny dzień mie-
siąca, tygodnia, nazwę miesiąca, pory roku, aktualny rok), miejscu
Część III 40S

(nazwa miejscowości, rodzaj budynku, np. dom, szpital, piętro, ad-

res), otoczeniu i sytuacji własnej (allopsychiczna) oraz co do włas-
nej osoby (autopsychiczna). Zwykle podajemy określenia: pra-
widłowa, zaburzona. Można przytoczyć rodzaj błędu, np. „badany
uporczywie twierdzi, że jest 18.06.1896 - zaburzona orientacja co
do czasu".
Czynności myślowe 10. Czynności myślowe

Zaburzenia czynności myślowych można podzielić na ilościo-
we (tok myślenia zwolniony, przyspieszony lub prawidłowy, słowo-
tok, gonitwa myśli) oraz jakościowe. Do tych ostatnich zalicza się
rozkojarzenie, rozerwanie związków myślowych (inkoherencja).
W celu oceny czynności myślowych zwracamy uwagę na treść, tem-
po i logikę wypowiedzi badanego.
Mowa 11. Mowa

Mowa, jej rodzaj, zasób słownictwa, bogactwo czy ubóstwo wy-
powiedzi, stanowi istotny czynnik diagnostyczny przydatny w oce-
nie wielu innych elementów stanu psychicznego. Nadmierna gadat-
liwość, wielomówność towarzyszy zespołowi maniakalnemu i sta-
nom pobudzenia emocjonalnego. W psychozach, upośledzeniu
umysłowym, zespołach psychoorganicznych (np. otępienie) często
występuje małomówność, uporczywe milczenie (mutyzm; gdy doty-
czy on wybranych osób mówimy o mutyzmie wybiórczym, czyli se-
lektywnym), wady wymowy (np. jąkanie), bezgłos, głuchoniemota,
niemożność mówienia (afazja), udzielanie na różne pytania tej sa-
mej odpowiedzi (perseweracje), słowotwory (neologizmy), wielokrot-
ne powtarzanie tych samych słów i zdań (stereotypie), dziwactwa.
Inteligencja 12. Inteligencja

Inteligencja warunkuje radzenie sobie w różnych sytuacjach
życiowych. W jej skład wchodzi zdolność abstrahowania, tworze-
nia pojęć oderwanych, porównywanie pojęć, zdolność prawidłowe-
go wnioskowania, nabywania wiadomości. Badanie stanu psychi-
cznego pozwala tylko na orientacyjną ocenę inteligencji badanych.
Można tu zapytać o wiadomości szkolne z programu szkoły podsta-
wowej, średniej, sprawdzić, czy badany poprawnie wykonuje
działania matematyczne, czy rozumie znaczenie przysłów, czy ope-
ruje zasobem słownictwa bogatym czy ubogim. Pełny obraz daje
badanie psychologiczne. W ocenie inteligencji prowadzonej przez
personel pielęgniarski należy zwrócić uwagę na ewentualne rozbież-
ności inteligencji i wykształcenia badanych, np. osoba z wyższym
wykształceniem nie wie, jaka jest stolica Polski, nie potrafi popraw-
nie liczyć do 100.
410 Tom II
Rozdział 1
13. Zaburzenia spostrzegania Spostrzeganie

Złudzenia (iluzje) są to zafałszowane spostrzeżenia (np. badany
„widzi" szafę, a spostrzega „niedźwiedzia"). Do złudzeń zalicza się
też mikropsję i makropsję, tj. „spostrzeganie" odpowiednio mniej-
szych lub większych przedmiotów niż są nimi w rzeczywistości.
Omamy (halucynacje) są to fałszywe spostrzeżenia, które do-
cierają do nas bez bodźców zmysłowych. Są rzutowane na zewnątrz
(np. głosy mówią do ucha). W zależności od narządu zmysłu (anali-
zatora) dzieli się je na wzrokowe, słuchowe, węchowe, smakowe,
czucia ustrojowego. Ich zabarwienie jest często niezwykłe, a opisy
metaforyczne, np. ktoś czuje „zapach śmierci". Pseudohalucyna-
cje, halucynoidy to także fałszywe spostrzeżenia, z tym, że nie są
rzutowane na zewnątrz, ale do wewnątrz, np. głosy w głowie,
w brzuchu. Do zaburzeń spostrzegania należy również nadwrażli-
wość zmysłowa (światłowstręt, nadwrażliwość na dźwięki, prze-
czulica dotykowa).
14. Patologiczne twory myślowe Patologiczne twory

Do patologicznych tworów myślowych zalicza się przede wszy- myślowe
stkim urojenia. Urojenia są to fałszywe sądy, pochodzenia choro-
bowego, które nie podlegają korekcji. Aby zaburzenia te badać i opi-
sać, należy zwrócić uwagę na dziwaczności i nielogiczności w wy-
powiedziach chorego. W pewnych przypadkach niezbędne jest tu
zebranie wywiadu obiektywnego od rodziny. Urojenia mogą być
następujące: odsłonięcia (otoczenie zna myśli pacjenta), wpływu
(otoczenie wpływa na pacjenta za pomocą hipnozy, telepatii, fal ra-
diowych), ksobne (chory odnosi do siebie obojętne zjawiska z prasy,
radia i telewizji), prześladowcze (otoczenie zagraża badanemu
i prześladuje go), wielkościowe (badany jest wielką osobistością),
zakochania lub zdrady. Do patologicznych tworów myślowych zali-
cza się też myślenie magiczne (np. noszenie ubrania w czerwonym
kolorze zapewni powodzenie w życiu), mitomania (posługiwanie
się kłamstwem z powodów egocentrycznych).
15. Poczucie choroby psychicznej Poczucie choroby

Wgląd w objawy chorobowe stanowi ważny wskaźnik nie tyle psychicznej
ciężkości choroby, ile wysiłku, który trzeba będzie włożyć w proces
motywowania do leczenia, terapii i rehabilitacji. W opisie można
posłużyć się poniższymi sformułowaniami: zachowanie w stopniu
dostatecznym, niedostateczne, brak poczucia choroby lub przesad-
ne poczucie, nastawienie hipochondryczne, stopień krytycyzmu
wobec objawów chorobowych (dawnych i obecnych), dysymulacja
(symulowanie braku objawów choroby lub ich ukrywanie), agrawa-
CzęśćUl 411
1.3. Badanie głowy i szyi
cja (wyolbrzymianie dolegliwości), symulacja i nastawienie rosz-

czeniowe.
Życie popędowe 16. Życie popędowe

Życie popędowe człowieka oceniamy w sferze skłonności agre-
sywnych i autoagresywnych, łaknienia, popędu seksualnego, obec-
ności uzależnień. Mamy zatem do czynienia z obniżeniem lub za-
nikiem pewnych popędów, anoreksją (jadłowstrętem), paroreksją
(zamiłowaniem do szczególnych potraw), bulimią (obżarstwem).
W skład zaburzeń właściwości popędów wchodzą np. zaburzenia
preferencji seksualnych (pedofilia), skłonności samobójcze, skłon-
ność do samookaleczeń, popędy niszczycielskie, napastnicze,
skłonność do działań impulsywnych, skłonność do zanieczyszcza-
nia się i nieprzyjmowania pokarmów.

Podstawy badania głowy i szyi
Ogólne założenie badania Badanie głowy i szyi obejmuje cechy, które mogą dotyczyć wie-
gtowy i szyi lu układów i narządów, np. układu nerwowego, kostno-stawowego,
oddechowego, krążenia, narządu wzroku, słuchu. Celem badania
pielęgniarskiego jest rozpoznanie i dokonanie oceny zaburzeń
w ich obrębie. Badanie pielęgniarskie głowy należy poprzedzić
oceną stanu świadomości pacjenta, poprzez określenie orientacji
chorego co do miejsca, czasu i osób. Jest to badanie szczególnie wa-
żne u pacjentów, którzy:
• odzyskali przytomność po utracie świadomości;
• byli resuscytowani;
• mieli okresy odurzenia lub dezorientacji, np. związane z pi-
ciem alkoholu;
• przebyli uraz głowy;
• przedawkowali leki;
• byli leczeni psychiatrycznie.
Badanie rozpoczynamy od wywiadu. Jednym ze sposobów zdo-
bywania informacji o dolegliwościach jest badanie według systemu
OLD CART (ang.j:
O - onset: początek;
L -location: lokalizacja;
D - durańon; czas trwania;
412 Tom II
Rozdział 1
C - characteństics: charakter;
A - aggravating factors: czynniki pogarszające;
R - relieving factors: czynniki łagodzące,-
T - treatment: zastosowane leczenie.
Badanie czaszki Badanie czaszki
Należy zebrać wywiad dotyczący występowania bólu głowy

(ustalić jego charakter, nasilenie, umiejscowienie, czas trwania)
oraz zawrotów głowy. Oglądaniem należy ocenić wielkość czaszki
i wzajemne proporcje jej wymiarów. Palpacyjnie zaś można okre-
ślić obecność nieprawidłowych jej konturów, zbadać bolesność na
opukiwanie i ucisk. Skórę owłosioną głowy ocenia się po rozdziele-
niu włosów w wybranych obszarach. Powinna być ona gładka, nie-
uszkodzona i wolna od zmian. Należy ocenić rozmieszczenie
owłosienia i jego ilość, a także, czy nie ma na włosach śladów krwi
(po urazie) lub pasożytów.
Badanie narządu wzroku Badanie narządu wzroku
W ocenie wstępnej chorego należy zwrócić uwagę na zaburze-

nia funkcji oka, mogące powodować upośledzoną sprawność poru-
szania się, brak możliwości porozumiewania się za pomocą konta-
ktu wzrokowego, konieczność korzystania z pomocy optycznych
(okularów, soczewek kontaktowych, lup). Przy zbieraniu wywiadu
dotyczącego narządu wzroku należy zanotować: dolegliwości ze
strony oczu zgłaszane przez pacjenta aktualnie i w przeszłości,
zwłaszcza doznane urazy, postawione dotychczas rozpoznania,
Tabela 1. Podstawowe skróty i terminy używane w okulistyce
Skróty i terminy używane w okulistyce
OP lub OD - oko prawe {oculus dexter) Hypermetropia - nadwzroczność

OL lub OS - oko lewe {oculus sinister) Myopia - krótkowzroczność
Dsph lub D (dioptria) - miara mocy sku- Astigmatismus - niezborność
piającej układu optycznego (soczewka Presbyopia - starczowzroczność (utra-
ma moc 1 dsph (D), jeśli promienie bieta zdolności akomodacyjnych oka
gnące równolegle do jej osi optycznej związana z procesami starzenia)
skupiają się w ognisku obrazowym znaj-
dującym się w odległości 1 m) Ptosis - opadnięcie górnej powieki
„ + " oznaczenie mocy soczewki sku- Ectropion - odwinięcie powieki dolnej
piającej Entropion - podwinięcie brzegu powieki
„-" oznaczenie mocy soczewki rozpra- T (tensio) - ciśnienie śródgatkowe
szającej
Część III 413

stosowane leczenie, występowanie alergii, jak również obecność in-

nych chorób układowych. Należy zapytać pacjenta o: ból oczu, po-
gorszenie widzenia, podwójne widzenie, wrażliwość na światło
oraz o moment pojawienia się obecnego objawu, długość trwania,
ewentualnie środki przynoszące ulgę. Ponieważ wiele zaburzeń
ocznych podlega dziedziczeniu, niezbędny jest również wywiad ro-
dzinny.
Badanie ostrości wzroku A. Badanie ostrości wzroku

Badanie ostrości wzroku jest podstawowym testem czynno-
ściowym oczu i powinno być wykonywane przy każdym badaniu
narządu wzroku. Badanie ostrości wzroku do dali przeprowadza się
dla każdego oka osobno (podobnie jak badanie ostrości wzroku do
bliży oraz badanie widzenia barw). Należy rozpocząć od oka prawe-
go (lub oka chorego), dbając o staranne zasłonięcie oka niebadane-
go (nie należy uciskać gałki ocznej!). Uwaga! Krawędź każdej
przesłony powinna szczelnie przylegać do boku nosa - uniemożli-
wia to umyślne lub bezwiedne podglądanie.
Do badania ostrości wzroku służą tablice Snellena (ryc. 1), są
one tak skonstruowane, że na białym tle znajdują się czarne znaki
(optotypy) - litery, cyfry dla umiejących czytać lub pierścienie,
haki, łapy, obrazki - dla młodszych dzieci i analfabetów (u bardzo
małych dzieci badanie polega na obserwacji, czy śledzi ono poru-
szające się przedmioty oraz czy potrafi chwycić je w rękę). Optotypy
4
2 7
4 1 0
7 10 2
4 7 12 0
2 0 12 7 4
7 10 2 4 0 2
0 2 7 0 4 2 7
7 0 14 2 4 0
2 17 0 2 4 7 0
Ryc. 1. Tablice do badania ostrości wzroku

V = d/D
gdzie: V (visusj - ostrość wzroku,
d - odległość, z której badany identyfikuje znak na tablicy,
D - odległość, z której badany powinien identyfikować dany rząd znaków
414 Tom II
Rozdział 1
powinny być wskazywane kolejno od góry w dół, a nie wybiórczo

z każdego rzędu czy pojedynczo. Praktycznie ostrość wzroku osoby
badanej wyraża się stosunkiem odległości, w jakiej badany znajdu-
je się od tablicy (d), widząc dany znak, do odległości, z jakiej ten
znak widzi oko zdrowe (D). Tym samym ostrość wzroku to stosu-
nek tego, co pacjent widzi z danej odległości, do tego, co powinien
widzieć.
W Polsce najczęściej używa się tablic Snellena, na których op-
totypy umieszczone są w 10 rzędach. Jeśli badany z odległości
5 metrów odczyta najniższy rząd, oznaczony D-5, to ostrość jego
wzroku wyniesie V = 5/5, czyli V = 1,0, co uważa się za pra-
widłową ostrość wzroku. Jeśli ostrość wzroku wynosi mniej niż
1,0, pacjent powinien być skierowany do lekarza. W przypadku gdy
badany nie rozpoznaje największego optotypu z odległości 5 m, po-
woli przybliża się badanego do tablicy (lub na odwrót), aż zobaczy
wyraźnie wskazany znak. Przy niższej ostrości wzroku badający po-
kazuje pacjentowi własne rozstawione palce z odległości 1 m, 50 cm,
lub 20-30 cm i poleca mu je liczyć. Przy nierozróżnianiu palców na-
wet przed okiem przeprowadza się badanie zdolności widzenia ru-
chu. Badający porusza w tym celu ręką przed okiem badanego
z góry na dół lub z boku na bok, pytając o kierunek ruchu, nie dopu-
szczając, aby był on rozpoznawany przez wywołanie ruchu powie-
trza. Najniższym stopniem zdolności widzenia jest poczucie
światła. Poczucie światła bada się w przyciemnionym pokoju, rzu-
tując wiązkę światła na wprost i 4 sektory: górny, dolny, przyśrod-
kowy i boczny. Brak poczucia światła jest równoznaczny z całko-
witą ślepotą.
B. Badanie ostrości wzroku z bliska Badanie ostrości wzroku

Nie jest badaniem rutynowym, przeprowadza się je w przypad- z bliska
ku, kiedy pacjent zgłasza trudności w czytaniu. Dobrym testem
przesiewowym jest polecenie pacjentowi czytania druku gazetowe-
go z odległości 30 cm. Dokładniejsze badanie polega na czytaniu
z tej samej odległości tablic Snellena z tekstem do bliży. Pra-
widłowe odczytywanie najmniejszego druku uważa się za normę.
C. Badanie pola widzenia Badanie pola widzenia

Pole widzenia definiuje się jako zbiór wszystkich punktów
w przestrzeni postrzeganych równocześnie z punktem, na który
skierowana jest oś widzenia. Uszkodzenie siatkówki, nerwu wzro-
kowego i drogi wzrokowej, a także centralnego układu nerwowego
prowadzi do zmian w polu widzenia. Orientacyjną metodą badania
pola widzenia, służącą do zorientowania się, czy nie występują
w nim duże ubytki (np. u pacjentów z udarem mózgu), jest tzw.
Część III 415

konfrontacyjna metoda badania pola widzenia. Polega ona na po-

równaniu pola widzenia badającego i badanego. W tym celu powin-
ni się oni ustawić naprzeciw siebie w odległości 1 m, ich oczy
muszą znajdować się na jednym poziomie, a każdy zasłania dłonią
jedno oko - przeciwległe (np. jeśli pacjent zasłania swoje lewe oko,
badający zasłania swoje prawe). Pacjent okiem badanym patrzy na
znajdujące się przed nim odsłonięte oko badającego, skierowane
również na wprost. Badający, trzymając w jednoimiennej do oka
ręce kontrastowy przedmiot (np. długopis, wacik), przesuwa go od
obwodu ku centrum, trzymając rękę w połowie odległości pomię-
dzy badanym a sobą. Badany informuje o momencie zauważenia
przedmiotu. Brak równoczesnego spostrzegania przedmiotu prze-
suwanego w 8 zasadniczych kierunkach - pionowych, poziomych
i skośnych - pozwala na stwierdzenie dużych odchyleń od normy.
Bardziej precyzyjne badanie pola widzenia za pomocą specjalnych
aparatów, zwanych perymetrami, przeprowadza okulista lub spe-
cjalnie przeszkolona pielęgniarka czy asystentka. Perymetria jest
szczególnie użyteczna w przypadku przewlekłych chorób oczu (np.
w jaskrze) oraz w chorobach neurologicznych.
Badanie ciśnienia D. Badanie ciśnienia wewnątrzgałkowego

wewnątrzgałkowego Prawidłowe napięcie gałki ocznej jest wynikiem zachowania równo-
wagi pomiędzy wydzielaniem cieczy wodnistej i jej odpływem. Do oceny
ciśnienia wewnątrzgałkowego używa się tonometru. Badanie to prze-
prowadza lekarz. Jest to badanie bardzo użyteczne w rozpoznawaniu
i leczeniu jaskry, ponieważ podwyższenie ciśnienia wewnątrzgałkowe-
go stanowi poważny czynnik ryzyka wystąpienia tej choroby. Ocenia
się, że na jaskrę choruje około 60 min ludzi na świecie, z czego prawie
10% jest obuocznie ślepa. Orientacyjnym badaniem ciśnienia
wewnątrzgałkowego i pozwalającym na porównanie napięcia obu oczu
jest badanie palpacyjne, podczas którego pacjent patrzy w dół, nie za-
mykając powiek. Badający układa palce wskazujące obu rąk na powiece
górnej ponad tarczką, a palce środkowe obu rąk opiera na czole badane-
go. Następnie wywiera oboma palcami wskazującymi delikatny, na-
przemienny ucisk na oko, badając jego napięcie. Ocenę ułatwia porów-
nanie ciśnienia oka badanego z ciśnieniem w drugim oku pacjenta, lub
też z napięciem własnych gałek ocznych.
E. Badanie osadzenia, ustawienia i ruchomości gałek ocznych

Badanie osadzenia gałek Osadzenie gałki zmienia się wskutek jej przemieszczenia ku
ocznych przodowi, co powoduje wytrzeszcz [exophthalmus] lub ku tyłowi
- zapadnięcie gałki [endophthalmus).
Badanie ustawienia Ustawienie gałek ocznych przy patrzeniu w dal powinno być
gałek ocznych równoległe. Nieprawidłowe odchylenie jednego z oczu w czasie pa-
416 Tom II
Rozdział 1
trzenia na wprost może sugerować zeza. Badanie symetrycznego

ustawienia osi obu gałek ocznych przeprowadza się, kierując na nie
z odległości 1 m światło latarki (pacjent patrzy na punkt w dali)
i obserwując położenie odblasków rogówkowych. Odblask rogów-
kowy powinien znajdować się w obu oczach dokładnie w tej samej
pozycji - w środku źrenicy. Innym badaniem umożliwiającym wy-
krycie zeza jest test naprzemiennego zakrycia oczu - cover test.
Aby go przeprowadzić, należy polecić badanemu patrzeć przed sie-
bie w jeden punkt, dłonią lub nieprzezroczystą zasłonką zasłania
się na przemian prawe i lewe oko. Jeśli gałki nie zmieniają swojego
ustawienia i nie wykonują ruchów nastawczych przy naprzemien-
nym zasłanianiu, to można stwierdzić równoległe ustawienie oczu.
Badanie ruchomości oczu sprawdza się we wszystkich kierun- Badanie ruchomości
kach spojrzenia: pionowych, poziomych i skośnych. W trakcie tego Qa'ek ocznych
badania obserwujemy, czy nie występuje brak ruchomości gałki
w kierunku działania mięśni porażonych. Należy zwrócić również
uwagę, czy nie pojawiają się niezamierzone, rytmiczne ruchy oczu
charakterystyczne dla oczopląsu.
F. Badanie widzenia barw Badanie widzenia barw

Do badania widzenia barw najczęściej używa się specjalnych
tablic Ishihary. Przedstawiają one cyfry lub inne znaki złożone
z barwnych kółek, które są tak dobrane, że w przypadku niepra-
widłowego widzenia barw znaki te nie są widoczne dla pacjenta.
Tablicę należy pokazać w świetle dziennym na wysokości oczu ba-
danego przez ok. 5 sekund. Badanie to jest konieczne u osób pro-
wadzących pojazdy mechaniczne.
G. Badanie powiek i rzęs Badanie powiek i rzęs

Oglądając powieki, należy ocenić szerokość i symetryczność
szpar powiekowych, jak również zwrócić uwagę na ustawienie brze-
gu wolnego powieki górnej (nie powinien przesłaniać źrenicy) oraz
powieki dolnej (wewnętrzna krawędź dolnej powieki powinna przy-
legać do gałki ocznej). Odwinięcie powieki dolnej, tj. odstawanie
brzegu powieki dolnej od gałki [ectropion], wiąże się z niepra-
widłowym odpływem łez. Podwinięcie, tj. zawinięcie brzegu powie-
ki do środka [entiopion], powoduje nieprawidłowe ustawienie rzęs
i otarcia nabłonka spojówki i rogówki. Szczelność zamknięcia szpa-
ry powiekowej sprawdza się, polecając badanemu zamknąć oczy
„jak do snu"; ewentualna niedomykalność może powodować groź-
ne w skutkach wysychanie spojówki i rogówki. Ocenie podlega tak-
że skóra powiek i kierunek wzrostu rzęs oraz ich położenie w sto-
sunku do gałki ocznej. Rzęsy powinny być wolne od wydzieliny.
Część III 417

Badanie spojówki H. Badanie spojówki i twardówki

Aby zbadać spojówkę powieki dolnej, należy odciągnąć dolną
powiekę w dół i polecić patrzeć pacjentowi w górę. Zwraca się uwa-
gę na przekrwienie, obecność wybroczyn, wydzieliny (ropnej, ślu-
zowej), ciała obcego. Przy oglądaniu spojówki powieki górnej nale-
ży powiekę odwrócić. Technika odwracania powieki górnej: poleca-
my pacjentowi patrzeć w dół, nie zamykając oczu; następnie przy-
trzymując powiekę prawą ręką za rzęsy, lekko ściągamy ją w dół, na
górną granicę powieki górnej kładziemy szklaną pałeczkę, patyczek
z nawiniętym wacikiem lub kciuk lewej ręki, równolegle do szpary
powiekowej; prawą ręką odciąga się brzeg wolny powieki i pociąga
go ku górze, przy równoczesnym spychaniu górnego brzegu powie-
ki ku dołowi. Po wykonaniu w ten sposób manewru odwrócenia
powieki, usuwa się spod niej pałeczkę (lub kciuk), przyciskając
lewą ręką rzęsy w celu unieruchomienia powieki. Następnie należy
spojówkę przepłukać, a jeśli zachodzi taka konieczność, usunąć
ciało obce sterylnym gazikiem, zwilżonym wodą destylowaną. Po-
dobnie postępujemy z ciałami obcymi znajdującymi się w dolnym
załamku spojówki, które uwidaczniają się po jej odwróceniu z wy-
nicowaniem załamka. Twardówka stanowi większą część białej
powłoki włóknistej gałki ocznej, która widoczna jest przez spojów-
kę. Jej żółtawe zabarwienie może wskazywać na żółtaczkę.
Badanie tęczówki I. Badanie tęczówki

Badanie tęczówki polega między innymi na obejrzeniu jej bar-
wy, która może być zmieniona w przebiegu stanu zapalnego (np. tę-
czówka niebieska staje się zielonkawa). Może wystąpić wrodzona
różnobarwność tęczówki (heterochromia), która polega na różnicy
w barwie obu oczu.
Badanie odruchów J. Badanie odruchów źrenicznych

źrenicznych Źrenice powinny być równe i okrągłe. Badanie odruchów źrenicz-
nych wnosi informację o stanie układu nerwowego. Oświetlanie źre-
nicy jednego oka latarką powinno spowodować jej zwężenie (reakcja
bezpośrednia na światło), źrenica w drugim oku powinna zwężać się
w takim samym stopniu (reakcja pośrednia na światło). Drugie oko
badamy w ten sam sposób. Badający powinien zanotować obecność
reakcji źrenic oraz ocenić, czy ich siła jest jednakowa w obu oczach.
Należy również zwrócić uwagę na kolor źrenic, które w pewnych sta-
nach patologicznych mogą być mniej czarne lub białawe.
418 Tom II
Rozdział 1
Tabela 2. Pierwsza pomoc w urazach oczu
Uraz Interwencja
Oparzenia chemiczne Zebranie dokładnego wywiadu dotyczącego
rodzaju środka chemicznego
Natychmiastowe płukanie przez 15 minut wodą
lub jakimkolwiek dostępnym neutralnym płynem
przy odwróconych powiekach
Transport do okulisty
Nie zasłaniać okal
Ciało obce w worku Płukanie worka spojówkowego
spojówkowym Odwrócenie górnej i dolnej powieki,
usunięcie ciała obcego
W przypadku niepowodzenia - skierowanie do okulisty
Ciało obce rogówki Wymaga interwencji lekarza okulisty
Ciało obce Nie usuwać!
przenikające Delikatnie zasłonić zranione oko - nie uciskać!
do gałki Drugie oko zasłonić również
Urazy tępe i zranienia Delikatnie osłonić oko opatrunkiem zabezpieczającym
ostre je przed uciśnięciem (najlepiej specjalną plastikową
osłonką przytwierdzoną na oczodole plastrami)
K. Badanie dna oka Badanie dna oka

Badanie dna oka stanowi jeden z najważniejszych etapów pod-
stawowego badania układu wzrokowego. Określa ono bowiem nie
tylko zmiany miejscowe, ale również w dużym stopniu pozwala na
ocenę stanu ogólnego chorego. Informacje uzyskane z badania dna
oka mogą wskazywać na chorobę oczu, np. jaskrę lub chorobę
układową, jak zaawansowana cukrzyca. Najczęściej badanie dna
oka wykonuje się przy pomocy wziernikowania bezpośredniego.
Polega ono na użyciu różnych typów wzierników elektrycznych -
oftalmoskopów. Oftalmoskop daje w oku bez wady refrakcji
12-16-krotne powiększenie obrazu dna oka, przy polu obserwacji
obejmującym ok. 10° i pozwala na dokładną ocenę części centralnej.
Należy poprosić badanego o zdjęcie okularów (soczewki kontaktowe
mogą pozostać na oczach); badający również powinien zdjąć swoje
okulary - pozwoli mu to na lepsze „zbliżenie" do pacjenta. W celu
korekcji ewentualnej wady refrakcji badanego i/lub badającego,
w otwór, przez który obserwowane jest dno oka, odpowiednim po-
krętłem można wprowadzać soczewki korekcyjne-skupiające ( + )
lub rozpraszające (-), aż do momentu uzyskania najlepszej ostrości
obrazu. Następnie należy poprosić pacjenta o patrzenie w dal. Po-
kój powinien być przyciemniony, ułatwia to badanie dzięki szerszej
Cześć III 419

Ryc. 2. Budowa anatomiczna gałki ocznej (modyfikacja za: Brunner L.S.

Suddarth D.S.: Medical-Surgical Nursing. f.B. lippincott Company, Phila-
delphia 1988)
źrenicy (w celu dokładnego badania źrenicę należy rozszerzyć

farmakologicznie). Badanie przeprowadza się, trzymając wziernik
przed własnym okiem i zbliżając go do oka chorego w ten sposób,
że prawe oko badającego obserwuje dno oka prawego, a lewe - lewe-
go oka pacjenta. Aby zbadać plamkę, można poprosić badanego
o patrzenie w światło oftalmoskopu. Wadą wziernika jest niewiel-
kie pole obserwacji, trudna dostępność skrajnego obwodu dna oka
oraz dwuwymiarowość obrazu.
UWAGA! Nie należy zniechęcać się przy niepowodzeniach - bada-

nie to wymaga wprawy i praktyki.
Obraz prawidłowego dna Obraz prawidłowego dna oka

oka Prawidłowe dno oka ma jasnoczerwone zabarwienie. Tarcza
nerwu wzrokowego przedstawia się jako kremoworóżowy krążek
położony w poziomie dna, którego granice są zwykle wyraźne.
Część środkową tarczy stanowi zagłębienie fizjologiczne, jest ono
barwy białawej i odcina się od pozostałej różowej części. Z dna tego
zagłębienia wychodzą główne rozgałęzienia tętnicy i wnika żyła śro-
dkowa siatkówki. Naczynia krwionośne siatkówki biegną od tarczy
w 4 kierunkach: górnym i dolnym skroniowym oraz górnym i do-
lnym nosowym. Gałązki skroniowe tworzą łuki naczyniowe ota-
czające od góry i dołu plamkę oraz obszar okołoplamkowy. W obra-
zie wziernikowym tętnice widoczne są jako jasnoczerwone pasma,
które stanowią właściwie słup krwi, biegnący w przezroczystej ścia-
nie naczyniowej. Naczynia żylne są szersze, o ciemnoczerwonym
zabarwieniu. Plamka ma kształt poprzecznie owalny, znajduje się
skroniowo od tarczy nerwu II. Centralną część plamki stanowi
dołek środkowy (ryc. 2).
420 Tom II
Rozdział 1
Badanie nosa Badanie nosa
Przy oglądaniu nosa zewnętrznego należy zwrócić uwagę na

jego kształt i symetrię oraz ruchy skrzydełek nosa podczas wde-
chu i wydechu powietrza. Ocenie podlega skóra nosa, jej zabar-
wienie, obrzęk, wykwity i bolesność dotykowa. Uniesienie kciu-
kiem czubka nosa ku górze w linii pośrodkowej pozwala uwidocz-
nić część przednią przegrody nosa, tj. słupek nosa, a po jego bo-
kach przednie odcinki jam nosa, które należy ocenić pod kątem
obecności wydzieliny. Ocenę drożności przewodów nosa można
przeprowadzić, badając intensywność strumienia wydychanego
powietrza przez nozdrze przednie, przed którym umieszcza się
cienki gazik (drugie nozdrze należy zacisnąć palcem). W celu
stwierdzenia utrudnienia oddychania przez nos należy polecić
choremu, aby zamknął palcami jeden z otworów nosa i oddychał
przez drugi przy zamkniętych ustach. Możemy oceniać również
zdolność odczuwania zapachów; pacjentowi po zasłonięciu obu
oczu i jednego z otworów nosowych podajemy do wąchania cytry-
nę lub kawę i prosimy o rozpoznanie tego zapachu. Każdy prze-
wód nosowy sprawdzamy oddzielnie.
|§§ Badanie ucha Badanie ucha
Należy zebrać wywiad dotyczący problemów ze słuchem

i zwrócić uwagę na głuchotę lub niedosłuch jedno- lub obustronny
oraz noszony aparat słuchowy. Jeśli chory słyszy gorzej, powinno
się ustalić czas trwania tego stanu oraz to, w jakich okoliczno-
ściach doszło do utraty słuchu. Należy zapytać o występowanie
bólu ucha, wydzieliny z ucha, szumów usznych. Podczas ogląda-
nia i palpacji małżowin usznych ocenia się ich kształt, wielkość,
symetrię, obecność wykwitów skórnych, a także bolesność palpa-
cyjną małżowiny usznej i bolesność ucha przy ucisku na skrawek.
Za małżowiną uszną należy ocenić wrażliwość na ucisk okolicy
wyrostka sutkowatego. Dla uwidocznienia zewnętrznego przewo-
du słuchowego u dzieci poniżej 3. roku życia pociąga się za płatek
małżowiny ku dołowi i ku tyłowi, u osób dorosłych ku górze i ku
tyłowi (patrz ryc. 3).
W zewnętrznym przewodzie słuchowym często można do-
strzec woskowinę [cerumen), u chorego z dolegliwościami bólowy-
mi należy zwrócić uwagę na obecność wydzieliny lub ciał obcych.
Zaawansowane techniki takiego badania wymagają użycia instru-
mentów, np. otoskopu.
Część III 421

Ryc. 3. Sposób uchwycenia małżowiny usznej w badaniu ucha (modyfika-

cja za: Timby B.K.: Fundamental Skills and Concepts in Patient Care. f.B.
Uppincott Company, Philadelphia 1996)
Badanie ucha A. Badanie ucha otoskopowe

otoskopowe Otoskop umożliwia badanie przewodu słuchowego zewnętrzne-
go oraz błony bębenkowej, która stanowi element ucha środkowego.
Przyrząd ten składa się z zestawu wymiennych wzierników usznych,
wbudowanego źródła światła oraz układu powiększającego. Podczas
badania prawego ucha otoskop powinien być trzymany w prawej
ręce, a lewego ucha - w lewej. Należy wybrać możliwie największą
średnicę wziernika, która będzie pasowała do średnicy przewodu
słuchowego zewnętrznego. Umożliwia to najlepsze oświetlenie.
Przewód słuchowy zewnętrzny jest zbudowany z części zewnętrz-
nej chrzestnej i wewnętrznej kostnej. Część chrzestna jest wygięta.
Aby uzyskać wspólną oś części chrzestnej i kostnej, należy od-
ciągnąć małżowiną uszną ku górze i ku tyłowi (patrz wyżej). Ma-
newr ten umożliwia prawidłowe wprowadzenie wziernika wzdłuż
osi długiej przewodu słuchowego. Wziernik wprowadza się bardzo
ostrożnie. Nie wolno wykonywać gwałtownych ruchów, ponieważ
ściana przewodu jest bardzo wrażliwa i łatwo ją uszkodzić. Wpro-
wadzenie wziernika powoduje czasem odruchowy kaszel. Przewód
słuchowy zewnętrzny ocenia się pod kątem obecności woskowiny,
patologicznej wydzieliny, obrzęku skóry, ciał obcych. Jeśli obec-
ność woskowiny przeszkadza w badaniu, przewód słuchowy zew-
nętrzny można delikatnie przepłukać ciepłą wodą (o temperaturze
ciała). UWAGA! Płukanie ucha jest przeciwwskazane w nastę-
pujących sytuacjach: perforacja błony bębenkowej, stan po operacji
ucha, przebyty uraz błony bębenkowej lub przewodu słuchowego
zewnętrznego. Prawidłowa błona bębenkowa jest biało-perłowa lub
perłowo-szara, nieco przeświecająca, gładka, kształtu owalnego.
Wzdłuż jej osi długiej, od góry do środka zaznacza się rękojeść
422 Tom II
Rozdział 1
młoteczka, tj. pierwszej kosteczki słuchowej. Koniec rękojeści wy-

znacza na środku błony bębenkowej punkt, tzw. pępek błony. Od
pępka ku obwodowi biegnie refleks świetlny kształtu trójkątnego.
Wygląd błony bębenkowej zmienia się w różnych stanach patologi-
cznych.
B. Określanie ostrości słuchu Badanie ostrości słuchu

Ostrość słuchu to zdolność słyszenia i rozpoznawania dźwię-
ków. Badanie słuchu może być badaniem subiektywnym lub obje-
ktywnym. Badanie subiektywne polega na potwierdzeniu przez
pacjenta słyszenia poszczególnych dźwięków podawanych przez
badającego. Badanie obiektywne polega na rejestracji potencjałów
elektrycznych w układzie nerwowym. W najprostszym badaniu
subiektywnym ocenia się słuch mową potoczną, szeptem i stro-
ikami, wykorzystując dwie próby: na przewodnictwo kostne
obuuszne - próba Webera, na przewodnictwo powietrzne - próba
Rinne'a. W pracowni audiologicznej badanie subiektywne słuchu
to audiometria, a badanie obiektywne to tympanometria.
Badanie jamy ustnej Ocena stanu jamy ustnej
Jama ustna, jako część przewodu pokarmowego, warunkuje

prawidłowe funkcjonowanie wielu narządów wewnętrznych. Prze-
prowadzając wywiad, należy zapytać pacjenta o suchość w jamie
ustnej, ból gardła, trudności w połykaniu. Podczas oceny jamy ust-
nej należy obejrzeć kolejno: przedsionek jamy ustnej, dno jamy
ustnej, ujście ślinianek, stan dziąseł, język, podniebienie i uzę-
bienie. Następnie należy ocenić stan gardła i migdałków pod-
niebiennych. Ocenę migdałków umożliwia delikatne uciśnięcie
nasady języka szpatułką. Oglądaniem bada się wielkość mig-
dałków, ich symetrię, stan błony śluzowej, zwracając uwagę na
obecność nalotów i obrzęku. Podczas badania fizykalnego należy
również sprawdzić: ruchomość języka i podniebienia miękkiego,
obecność śliny, barwę błon śluzowych na powierzchni języka i na
obu powierzchniach policzkowych; błona śluzowa powinna być ró-
żowa i gładka. Należy odnotować obecność plam, nalotów. Każda
zmiana na powierzchni błony śluzowej wewnątrz jamy ustnej, jak:
owrzodzenie, narośl, guzek, brodawka lub inna (ograniczona albo
rozlana), obecna dłużej niż 3 tygodnie powinna być zgłoszona leka-
rzowi. Ocenie podlega również stan uzębienia. Za gryzienie i żucie
pokarmów są odpowiedzialne zęby, których u osoby dorosłej po-
winno być 32 (zęby stałe), a u dzieci 20 (zęby mleczne). W wyniku
Część III 423

próchnicy i urazów może dojść do utraty uzębienia, które bywa

uzupełniane protetycznie. Każdej osobie nieprzytomnej należy
usunąć wszystkie ruchome uzupełnienia zębów!
Podczas rozmowy z pacjentem konieczne jest zwrócenie uwagi
na zapach z ust, gdyż wiele problemów zdrowotnych cechuje specy-
ficzny odór, tzw. fetor ex ore, występujący np. w przebiegu ropnych
schorzeń stomatologicznych, czy zapach acetonu - mogący być ob-
jawem cukrzycy lub odwodnienia.
Ogólna ocena stanu szyi §||§ Badanie szyi
Oglądaniem i obmacywaniem przeprowadza się ocenę ślinia-

nek, węzłów chłonnych oraz gruczołu tarczowego. Stojąc za pacjen-
tem i pochylając jego głowę do przodu, palpacyjnie ocenia się po-
wierzchowne węzły chłonne: potyliczne, karkowe, zauszne, przed-
uszne, podżuchwowe, podbródkowe i szyjne wzdłuż mięśnia
mostkowo-obojczykowo-sutkowego (określa się ich bolesność, wie-
lkość, spoistość, przesuwalność względem podłoża i symetrię). Pra-
widłowo węzły chłonne są niewyczuwalne, stają się dostępne pal-
pacyjnie po powiększeniu (ryc. 4).
Przeduszne Zauszne
Podżuchwowe
Potyliczne
Podbródkowe
Ryc. 4. Badanie powierzchownych węzłów chłonnych głowy i szyi (mody-

fikacja za: TimbyB.K.: Fundamental Skiłls and Concepts in Patient Care.
f.B. Lippincott Company, Philadelphia 1996)
424 Tom II
Rozdział 1
Pacjent powinien pochylać głowę do przodu, odchylać do tylu

i na boki, a także rotować ją w obie strony w obszarze około 180°
kątowych. Tarczycę bada się poprzez oglądanie oraz obmacywanie.
Po obejrzeniu tarczycy badający, stojąc z tyłu siedzącego chorego,
układa palce rąk na obydwu płatach tarczycy. Należy określić wiel-
kość tarczycy, jej kształt, symetrię, powierzchnię (gładka, guzowa-
ta), ruchomość, konsystencję (miękka, twarda), bolesność. Na szyi
można zbadać tętno na tętnicy szyjnej.
Barbara Ślusarska
( j 1.4. Badanie skóry

Podstawy prowadzenia badania skóry
Skóra i tkanka podskórna tworzą około 20% ogólnej masy

ciała dorosłej osoby, a powierzchnia skóry wynosi około 2 m 2 . Skó-
ra, jako wyjątkowy narząd organizmu, w badaniu fizykalnym może
być badana poprzez oglądanie i obmacywanie, można również
określać jej zapach.
Badanie najlepiej przeprowadzać w naturalnym oświetleniu. Zasady prowadzenia
W badaniu pomocna może okazać się lupa (z 10-krotnym powie- badania skóry
kszeniem), której właściwości powiększają obraz zmian skórnych.
Badanie przeprowadza się w kolejnych trzech pozycjach pacjenta:
1. W pozycji siedzącej - oglądane są dłonie i górne kończyny,
twarz, szyja i tułów.
2. W pozycji leżącej na brzuchu - badana jest skóra grzbietu, tyl-
nych powierzchni kończyn dolnych, pośladków i okolica odbytu.
3. W ułożeniu na grzbiecie - badana jest skóra brzucha, okolice
pachwin, skóra zewnętrznych narządów płciowych i krocza
oraz przednia powierzchnia ud, podudzi, a także skóra i pazno-
kcie stóp.
Badanie skóry rozpoczyna się od przeprowadzenia ukierunkowanego Badanie podmiotowe
wywiadu dotyczącego zgłaszanych przez chorego dolegliwości.
Zbierane informacje o stanie funkcji skóry należy ukierunkować
na występowanie świądu lub uczucie palenia albo gorąca, wysypki,
widocznych zmian barwy skóry oraz określić lokalizację zmian po-
dawanych przez pacjenta.
W pierwszej kolejności bada się okolice zmian, a następnie po-
zostałe obszary skóry. W badaniu fizykalnym poprzez oglądanie
i obmacywanie można określić następujące cechy skóry:
Cześć III 425

Barbara Ślusarska
1.4. Badanie skóry
Cechy skóry w badaniu * barwę;

fizykalnym • umczynienie, wybroczyny oraz wylewy krwi do skóry i pod skórę;
• wilgotność;
• ucieplenie (poprzez dotyk skóry stroną grzbietową palców
i ocenę temperatury);
• charakter powierzchni (szorstka, gładka);
• grubość, napięcie, sprężystość, ruchomość (poprzez umiesz-
czenie fałdu skóry pomiędzy dwoma palcami - kciukiem
i wskazującym. Przy prawidłowej sprężystości i ruchomości
- po zwolnieniu ucisku skóra powraca do uprzedniego sta-
nu,- przy zmniejszonej sprężystości i napięciu - fałd utrzy-
muje się dłużej);
• zmiany skórne.
0 Cechy skóry w badaniu przedmiotowym
Wykwity skórne - ocena Wykwity skórne

Obserwowalne w badaniu wykwity skórne mogą mieć chara-
kter pierwotnych zmian, tj. wynikających z samej natury choroby.
Należą do nich: plamka, grudka, pęcherzyk, pęcherz, krosta, blasz-
ka, guzek, guz, torbiel, bąbel, teleangiektazja, zaskórnik, znamię.
W wyniku działania na skórę czynników zewnętrznych może do-
chodzić do rozwoju wykwitów skórnych wtórnych, takich jak:
łuska, strup, pęknięcie, zliszajcowacenie, nadżerka, przeczosy, ow-
rzodzenie, blizna. Szczegółowa charakterystyka powyższych zmian
znajduje się w rozdziale pt. „Pielęgnowanie pacjenta ze zmianami
w obrębie skóry i błon śluzowych".
Przy opisie stwierdzonych wykwitów skórnych (oprócz ich ro-
dzaju) określa się ich kształt, wielkość, układ i umiejscowienie,
kwalifikując je do jednej z kilku podstawowych grup: zmian plami-
astych, grudkowo-złuszczających, pęcherzowych, wypryskowych,
rumieniowych, guzkowych i guzowych.
Zmiany zabarwienia Zmiany zabarwienia skóry

skóry - ocena Przy analizie zmian zabarwienia skóry możliwych do stwier-
dzenia podczas oglądania należy zawsze brać pod uwagę, że zmiana
zabarwienia zawsze będzie uzależniona od wyjściowej cechy barwy
skóry, która w warunkach prawidłowych jest rasowo i indywidual-
nie zmienna. Ilość wytwarzania barwnika skóry oraz jakość krwi
w podskórnym splocie włosowym warunkują podstawową barwę
skóry, która może się kształtować od cielistoróżowej u osób rasy
białej do brunatnoczarnego zabarwienia u rasy czarnej. Oprócz
426 Tom II
Rozdział 1
czynników fizjologicznych na powstawanie barwy skóry wpływa

wiele mechanizmów patofizjologicznych, takich jak:
• zaburzenia genetyczne, np. wrodzone uogólnione bielactwo,
endokrynne (np. cisawe zabarwienie w chorobie Addisona)
lub immunologiczne (np. nabyte bielactwo);
• zaburzenia w przepływie krwi przez skórę - zmniejszony
przepływ krwi powoduje bladość skóry, zwiększony
przepływ - barwa skóry różowa lub czerwonawa;
• zmiany w składzie krwi - niedokrwistość powoduje bladość
skóry, nadkrwistość - barwę czerwonawą;
• obecność różnych substancji, np. substancje, które znalazły
się w skórze w nieprawidłowo zwiększonej ilości (bilirubina
- żółtaczka) lub mają charakter typowo egzogenny (np. za-
trucie akrydyną - skóra przybiera barwę cytrynową).
Zmiany barwy skóry mogą mieć charakter uogólniony lub tyl-
ko miejscowy. Zabarwienie należy więc oceniać we wszystkich
okolicach ciała. Oprócz skóry określa się jednocześnie zabarwienie
twardówek, spojówek i błony śluzowej jamy ustnej. Szczegółową
interpretację wyników oglądania barwy skóry przedstawiono w ta-
beli 3.
Tabela 3. Zmiany zabarwienia skóry (za: Tatoń ]., Czech A.: Ogólna dia-
gnostyka internisty czna, PZWL, Warszawa 1991, s. 229)
Barwa Mechanizm patofi- Wybrane Typowe

skóry zjologiczny przyczyny umiejscowienia
Brązowa Odkładanie się mela- Genetyczne Uogólnione
niny Światło Miejsca eksponowane
słoneczne na działanie promieni
słonecznych
Ciąża Twarz, brodawki sutko-
we, kresa biała, srom,
miejsca wystawione
na działanie promieni
Choroba Addiso- słonecznych, punkty
na i niektóre guzy zwiększonego ucisku
przysadki mózgo- i tarcia, narządy rodne,
wej linie dłoni, świeże bli-
zny, często uogólnione
Szaro- Odkładanie się mela- Hemochromatoza Miejsca wystawione
brązowa niny i hemosyderyny na działanie promieni
lub jak słonecznych, narządy
opalenizna rodne, blizny, często
uogólnione
Część III
Barbara Ślusarska
1.4. Badanie skóry

Sino- Zwiększona ilość zre- Lęk, chłodne śro- Końce palców, paznok-
niebieska dukowanej hemoglo- dowisko, czynno- cie, niekiedy wargi,
biny - wtórnie do hi- ściowe zaburze- czubek nosa
poksji; sinica może nia naczynioru-
być: chowe
a) obwodowa Choroba serca Wargi i paznokcie
lub płuc
b) centralna (tętnicza) Wrodzona lub na- Wargi i paznokcie
nieprawidłowa hemo- byta metemoglo-
globina binemia
Sino- Jednoczesne wy- Czerwienica Twarz, spojówki, usta,
czerwona stępowanie zwięk- prawdziwa i ręce i stopy
szonej ilości całkowi- wtórna
tej hemoglobiny,
hemoglobiny zredu-
kowanej i zastoju we
włośniczkach
Czerwona Zwiększona widzial- Gorączka, ru- Twarz i górna część
ność prawidłowej mień, spożycie klatki piersiowej lub
oksyhemoglobiny alkoholu, ograni- miejsce ograniczonego
z powodu: czone zapalenie zapalenia
a) rozszerzenia lub
wzrostu liczby po-
wierzchownych na-
czyń krwionośnych
lub zwiększonego Ekspozycja na Miejsca wystawione
przepływu krwi zimno na działanie zimna, np.
b) zmniejszenia zuży- uszy, dłonie
cia tlenu w skórze
Żółta - Wzrost stężenia bili- Choroba wątro- Początkowo na
żóttaczka rubiny w surowicy by, hemoliza twardówce, następnie
krwinek czerwona błonach śluzowych
nych i uogólniona
Wzrost stężenia
barwników karoteno- Zwiększone Dłonie, podeszwy,
Karote- wych w surowicy spożycie jarzyn twarz, nie obejmuje
nemia i owoców zawie- blizn i błon śluzowych
rających karoten,
obrzęk śluzowa-
ty, niedoczyn-
ność przysadki,
cukrzyca
Szaro- Retencja chromoge- Przewlekła choro- Najwyraźniejsza w
-ziemisto- nów moczowych, ba nerek miejscach eksponowa-
-żółtawa nałożenie ich barwy nych, może być uogól-
na bladość zależną od niona, nie obejmuje
niedokrwistości blizn i błon śluzowych
428 Tom II
Rozdział 1

Bielactwo Zmniejszenie ilości Bielactwo pier- Uogólniony brak barw-
meianiny: wotne nika w skórze, włosach
wrodzona niezdol- i oczach
ność do wytwarzania Białe plamy, niekiedy
meianiny symetryczne, często
Bielactwo wtórne obejmujące miejsca
Nabyta utrata meiani-
ny eksponowane na
słońce
Bladość Zmniejszony Omdlenie, Najwyraźniejsze na
przepływ krwi w na- wstrząs twarzy, spojówkach,
czyniach krwiono- ustach, paznokciach
śnych skóry Najwyraźniej na twa-
Zmniejszona ilość rzy, spojówkach,
oksyhemoglobiny Niedokrwistość
ustach, paznokciach
Obrzęk (obrzęk skóry Miejsca obrzęknięte
maskuje kolory meia-
niny i hemoglobiny, Zespół nerczyco-
przeszkadza ujawnie- wy
niu się żółtaczki)
Badanie obrzęków Badanie obrzęków
Obrzękiem nazywamy nagromadzenie nadmiernej ilości wody

w tkance śródmiąższowej. Obecność obizęków potwierdza się poprzez:
• codzienne ważenie pacjenta - wszystkie szybkie przyrosty
masy ciała są spowodowane retencją wody;
• obserwacje tkanki podskórnej - w okolicach najniżej
położonych części ciała oraz w obszarach luźnej tkanki
łącznej podskórnej, np. wokół oczu;
• uciskanie kciukiem okolic nad twardą podstawą, co pozosta-
wia dołek, np. w okolicy krzyżowej, nad kością piszczelową.
Interpretacja wyników oceny

Przyczyny i rodzaje obrzęków:
I. Obrzęki uogólnione:
1. Niedobór białka (choroba głodowa, wyniszczenie nowo-
tworowe, uszkodzenie wątroby, zespół nerczycowy).
2. Obrzęki sercowe (niewydolność krążenia).
3. Zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej (hipokalie-
mia, zatrucie ciążowe, zapalenie kłębuszków nerkowych).
4. Zaburzenia endokrynne (obrzęk śluzakowaty, wtórny
hiperaldosteronizm).
5. Alergia.
6. Znaczna otyłość (zespół Pickwicka).
Cześć III 429

Barbara Ślusarska
1.4. Badanie skóry
II. Obrzęki miejscowe:

1. Obrzęki sercowe (niewydolność krążenia).
2. Zastój żylny (żylakowatość, zespół zakrzepowy, zapalenie
żył, ucisk żył przez guz, bliznę).
3. Zastój chłonki (zastój pierwotny, zastój spowodowany za-
paleniem naczyń limfatycznych, guzy).
4. Obrzęki naczynioruchowe (zapalenie nerwów obwodo-
wych, porażenie połowicze, obrzęk Quinckego).
5. Obrzęk zapalny miejscowy (ropień, ropowica).
6. Obrzęk narządów (obrzęk płuc, mózgu).
7. Obrzęk z nieznanych przyczyn (obrzęk idiopatyczny pierwotny).
Badanie paznokci §§§ Badanie paznokci
Paznokcie są wytworami skóry. Wyrastają z macierzy paznokcia

i u osoby dorosłej rosną z szybkością około 0,10-0,12 mm/dobę. Tak
więc wygląd paznokcia o długości 10-15 mm może odzwierciedlać,
jakie czynniki wpływały na jego wzrost 3-4 miesiące przed bada-
niem. Paznokcie bada się poprzez systematyczne oglądanie.
Paznokcie prawidłowe są gładkie, lśniące, a kąt pomiędzy
płaszczyzną płytki paznokciowej a płaszczyzną palca jest mniejszy
niż 180°. W wieku starczym paznokcie ulegają niewielkim znie-
kształceniom, tracą gładkość powierzchni, mogą żółknąć, na pal-
cach stóp stają się grubsze.
Do czynników najczęściej uszkadzających paznokcie należą:
• zaburzenia wrodzone, głównie genodermatozy,-
• bodźce działające bezpośrednio na płytki paznokciowe
- mechaniczne, fizyczne, chemiczne i biologiczne;
• substancje wprowadzone do ustroju - leki, trucizny, szcze-
gólnie cytostatyki;
• choroby ogólnoustrojowe - choroby układu krążenia, odde-
chowego, pokarmowego i zaburzenia hormonalne,-
• niektóre choroby skóry - szczególnie grzybica, pleśnica,
łuszczyca paznokci, liszaj płaski paznokci;
• czynniki o nieznanej etiologii.

Zmiany paznokci spotyka się u 10-20% hospitalizowanych do-
rosłych pacjentów.
Typy zniekształceń Typy zniekształceń i zmian paznokci:
i zmian paznokci i. Paznokieć w kształcie szkiełka zegarkowego (palce pałeczkowate
dobosza) - paliczki paznokciowe są znacznie rozszerzone, a pokry-
wające je płytki paznokciowe szerokie, grube i wypukłe w kształcie
430 Tom II
Rozdział 1
szkiełka zegarkowego, tj. kąt między paznokciem a jego podstawą

znacznie przekracza 180° (ryc. 5). Paznokcie tego typu obserwuje
się w przewlekłych chorobach płuc, marskości wątroby, w niewy-
dolności krążenia i zaburzeniach hormonalnych.
>180°
Ryc. 5. Cechy paznokcia: A. Prawidłowego. B. W kształcie szkiełka zegar-

kowego (za: Tatoń ]., Czech A., 1991)
2. Paznokieć wklęsły (koilonychia) - charakteryzuje się wklęsłym
wygięciem jego płytki (jak łyżka) (ryc. 6). Spotyka się je w niedo-
krwistości z niedoboru żelazu lub po zadziałaniu środków che-
micznych.
Ryc. 6. Wgłębienie płytki paznokcia (koilonychia) (za: Tatoń ]., Czech A.,
1991)
3. Rowki poprzeczne - linie Beau są poprzecznymi zagłębieniami

w paznokciach, które mogą dzielić paznokieć na dwie części.
Bruzdowanie jest spowodowane uszkodzeniem komórek ma-
cierzy paznokcia, a do ich powstania przyczyniają się: choroby
przewodu pokarmowego, choroby metaboliczne, zakaźne,
gorączkowe, czynniki o działaniu toksycznym i cytostatycz-
nym oraz uszkodzenia mechaniczne.
4. Zanokcica - jest to ostre zapalenie skóry dookoła paznokcia.
Charakteryzuje się obrzękiem, zaczerwienieniem oraz bólem.
5. Krwawienia pod płytką paznokciową - są to czerwone lub
brązowe linijne smugi w łożysku paznokcia, równoległe do
długiej osi palców. Tradycyjnie wiążą się z podostrym bakteryj-
nym zapaleniem wsierdzia lub włośnicą, często pojawiają się
w wyniku małych urazów lub bez wyraźnej przyczyny.
6. Zmiany zabarwienia płytki paznokciowej:
- białe zabarwienie płytki paznokciowej jest oznaką niepra-
widłowego rogowacenia, spowodowanego zwiększoną ilo-
ścią keratohialiny w płytce. Może to mieć postać: bielac-
twa częściowego (punkcikowate, pasmowate) lub całkowi-
Częsć ///
Barbara Ślusarska
1.4, Badanie skóry
tego (uwarunkowane genetycznie). Przyczyny bielactwa

częściowego: urazy mechaniczne, choroby metaboliczne,
zakaźne, endokrynologiczne, czynniki zewnątrzpochodne
(rozpuszczalniki organiczne, saletra);
zespół żółtych paznokci: w przebiegu wrodzonego obrzęku
kończyn, w rozstrzeniach oskrzeli, w żółtaczce i po konta-
kcie z Riwanolem.
Badanie włosów H Badanie włosów
Przy badaniu włosów określa się ilość i cechy jakościowe

włosów, ich rozmieszczenie w obrębie głowy, łuków brwiowych,
powiek, policzków, brody, okolic pachowych, na tułowiu, w okolicy
narządów płciowych oraz kończyn. Obserwuje się stan rozwoju
włosów oraz ich makroskopowe cechy strukturalne. Osobno określa
się cechy dla owłosienia w okolicach: łonowej i pachowych (trzecio-
rzędowych cech płciowych). Wskazane jest określenie miejsc łysie-
nia i jego rodzaju (u mężczyzn łysienie rozpoczyna się od czoła i od
skroni, a później dotyczy potylicy; u kobiet występuje łysienie roz-
siane).

Zmniejszenie lub brak owłosienia może być wynikiem:
• konstytucjonalnych cech badanego osobnika - cechy okre-
ślone zazwyczaj wielogenowo, tworzące osobniczą zmien-
ność ludzi;
• genetycznie uwarunkowanych lub nabytych wad w proce-
sach biosyntezy białka;
• toksycznych wpływów niektórych leków, np. cytostatyków,
arsenu, heparyny, lewodopy, propranololu;
• zmian zapalnych skóry,-
• urazu fizycznego, chemicznego lub oparzenia;
• chorób autoimmunizacyjnych, np.: łysienie plackowate w prze-
biegu choroby Hashimoto, niedokrwistości Addisona-Biermera,
bielactwa, atopowego zapalenia skóry,-
• wielu wyniszczających, ogólnych chorób upośledzających
wzrost włosów, np. marskość wątroby, choroby gruczołu
tarczowego, niedobór żelaza.
Nadmierny wzrost włosów, szczególnie w nieprawidłowych

miejscach (zarost twarzy, męskie cechy wzrostu włosów w okolicy
łonowej, hirsutyzm sutków i łydek), może być sygnałem nadczynno-
ści androgennej (w przebiegu raka np. kory nadnerczy lub jajnika).
432 Tom II
Rozdział 1
Ocena stanu zdiowia pacjenta
ggj Danuta Zarzycka

1.5. Badanie układu
kostno-stawowego i mięśniowego
Podstawy prowadzenia badania układu
• kostno-stawowo-mięśniowego
Badanie przedmiotowe układu kostno-stawowo-mięśniowego Wstęp

jest elementem ogólnej oceny stanu anatomiczno-fizjologicznego
funkcjonowania organizmu pacjenta w zakresie połączeń kostnych
włóknistych (w obrębie czaszki), chrzestnych (w obrębie krę-
gosłupa), maziowych (stawy panewkowe - zakres ruchu 360°, za-
wiasowe - zakres ruchu 90°, kłykciowe - zakres ruchu zróżnicowa-
ny) oraz mięśni.
Ocena układu kostno-stawowo-mięśniowego może mieć cha-
rakter badania:
• przesiewowego - wykonywanego przy okazji badania innych
części ciała, bądź też pełnego;
• diagnostycznego, pogłębionego w przypadku stwierdzonych
zmian w obrębie narządów ruchu;
• diagnostycznego w celu stwierdzenia stopnia rozwoju orga-
nizmu poprzez ocenę wybranych cech układu kostno-sta-
wowego, np. wielkość ciemiączka u noworodków, nie-
mowląt, krzywizny kręgosłupa u osób w okresie dorastania;
• cech układu mięśniowego ocenianego poprzez zakres siły
mięśni.
Formą bardzo prostej oceny spełniania podstawowych funkcji

narządu ruchu jest określenie, poprzez zastosowanie metody wy-
wiadu, możliwości wykonywania przez badanego wybranych czyn-
ności samoobsługowych, takich jak;
• chodzenie bez większych ograniczeń, stanie, nachylanie się,
siedzenie, wstawanie z krzesła, wchodzenie po schodach
i chwytanie w dłoń, np. sztućca;
• czesanie włosów, czyszczenie zębów, samodzielne jedzenie,
mycie się, ubieranie czy przekładanie kartek książki.
Ogólne zasady prowadzenia badania: Zasady

1. Stosowanie technik w następującej kolejności: wywiadu,
oglądania (obserwacji) i obmacywania.
Cześć III 433

Danuta Zarzycka
1.5. Badanie układu kostno-stawowego i mięśniowego
2.Przestrzeganie kolejności badania: głowa, kończyny gór-

ne, kończyny dolne, tułów.
3. Prowadzenie oceny kończyn od części dystalnej do pro-
• ksymalnej.
4. Porównywanie ocen uzyskanych w czasie badania syme-
trycznych części ciała.
5. Zapewnienie warunków rozluźnienia się pacjenta poprzez
krótkie wprowadzenie - wywiad, bądź np. prosząc
o głośne policzenie od 100 do 0.
6. Zapewnienie wystarczającej przestrzeni w pokoju do wy-
konania badania.
Badanie narządów ruchu polega na przeprowadzeniu ukierun-
kowanego wywiadu dotyczącego zgłaszanych dolegliwości, obser-
wowaniu postawy ciała, łatwości wykonywania i zakresu ruchów
w obrębie stawów, krzywizn kręgosłupa oraz obmacywaniu, głów-
nie stawów wraz z otaczającymi tkankami.
Informacje o stanie W wywiadzie ukierunkowanym na gromadzenie swoistych in-

funkcji układu formacji w zakresie funkcjonowania układu kostno-stawowo-
kostno-stawowo- -mięśniowego należy określić występowanie:
-mięśniowego # utrudnień w wykonywaniu ruchów polegających na niemo-
żliwości uzyskania pełnego zakresu ruchów w jednym lub
wielu stawach (zwyrodnienie chrząstek stawowych, zapale-
nie torbieli stawowej, zrosty w obrębie więzadeł lub ścięgien
mięśni);
• sztywności stawów spowodowanej zanikiem chrząstki i roz-
luźnieniem torebki stawowej, dlatego bardzo często wystę-
puje po odpoczynku nocnym;
• obrzęku okolicy stawów polegającego na powiększeniu obję-
tości stawu, często połączonego z nagromadzeniem płynu
(najczęściej wysiękowego);
• bólu wskazującego na jego charakter, lokalizację, nasilenie,
uwarunkowanie (np. wędrujący- stały, jednostawowy, wie-
lostawowy, tępy, piekący, uciskaj ący, przewlekły, ostry, na-
silający się w związku z aktywnością ruchową) (tab. 4).
• w rodzinie chorób o podobnej bądź takiej samej etiologii.
Gromadząc informacje o pacjencie dotyczące dolegliwości ze
strony układu kostno-stawowo-mięśniowego, zawsze należy usta-
lić czas (nawet przybliżony) występowania dolegliwości, objawu,
okres ich trwania, przebieg oraz wpływ odpoczynku, ruchu i leków
na odczuwane dolegliwości.
Szczególne znaczenie w ocenie funkcjonowania układów kost-
no-stawowego i mięśniowego mają następujące elementy:
434 Tom II
Rozdział 1
Tabela 4. Bóle stawów
Rodzaj bólu Charakterystyka Występowanie
Ostry, silny, pulsujący Często towarzyszy Bakteryjne zapalenie

chorobom infekcyjnym stawów
Nasila się po spożyciu
alkoholu Dna moczanowa
Ruch nasila dolegliwości
bólowe, a odpoczynek Uraz mechaniczny
łagodzi
Przewlekły, umiarkowa- Ruch nasila dolegliwości Przewlekłe stany zapalne

nie nasilony, ciągły bólowe, a odpoczynek stawów, choroba zwy-
łagodzi rodnieniowa stawów
Sztywność poranna Występuje rano, około Reumatoidalne zapalenie

30 min po aktywności stawów, zesztywniające
ruchowej znacznie się zapalenie stawów krę-
zmniejsza gosłupa
Ból „wieczorny" Pojawia się wieczorem, Nadwyrężenie więzadeł,

a słabnie po odpoczynku stawów, z powodu
nocnym otyłości, przeciążenia
wysiłkiem
1. Oglądanie:
• zakresu ruchóww stawach, tj. odwodzenie, przywodzenie,
prostowanie, zginanie, rotacja wewnętrzna i zewnętrzna,
pronacja i supinacja, zginanie boczne;
• kształtu stawu;
• barwy skóry ponad stawem;
• stanu mięśni, kości, więzadeł.
2. Obmacywanie:
• stawu i okolicznych tkanek w celu stwierdzenia prawi-
dłowego kształtu, ruchomości, ucieplenia;
• połączeń kostno- stawowych w celu określenia ich tkliwości;
• oraz stawianie oporu przez badającego w celu stwierdzenia
siły mięśniowej.
Siłę mięśni najczęściej opisujemy według skali Medical Rese- Skala oceny siły mięśni
arch Council (MRC), wyrażając stan napięcia mięśni opisowo i w
skali od 0 do 5 stopni.
Badanie głowy
Badanie głowy pacjenta dorosłego w zakresie połączeń kost- Badanie głowy

no-stawowych i mięśni przeprowadzamy w pozycji siedzącej pa-
cjenta. Polega ono na:
Część III 435

Danuta Zarzycka
Tabela 5. Skala oceny siły mięśni wgMedical Research Colmcil (za: Fuller
G.: Badanie neurologiczne, PZWL, Warszawa 1999, s. 112)
Stopnie siły mięśni Charakterystyka opisowa siły mięśni
5 Siła prawidłowa
4+ Subnormalny ruch przeciwko oporowi
4 Umiarkowany ruch przeciwko oporowi (np. odrywa

kończynę od podłoża, pokonuje niewielki opór)
4- Niewielki ruch przeciwko oporowi
3 Ruch przezwycięża siłę ciążenia, lecz nie opór

(np. odrywanie kończyny od podłoża)
2 Ruch możliwy jest jedynie wtedy, gdy nie działa siła ciąże-
nia (np. przesuwanie doboczne kończyny, bez unoszenia)
1 Migotanie mięśni (np. wizualny skurcz mięśni

w kończynie, bez możliwości wykonywania ruchów)
0 Brak ruchu (np. całkowity paraliż)
• obserwacji zakresu ruchomości stawu skroniowo-żuchwo-

wego w czasie czynności otwierania i zamykania ust przez
pacjenta;
• obmacywaniu stawu i okolicy skroniowo-żuchwowej, obser-
wowaniu w kierunku cech procesu zapalnego.
Badanie szyi polega na ogólnym oglądaniu szyi w celu określenia:
• kształtu, symetryczności (kręcz szyi);
• ruchomości szyi w stawach kręgosłupa szyjnego poprzez
określenie ruchów zginania, prostowania, rotacji, pochyla-
nia na boki (ograniczenia zakresu ruchów);
• siły mięśni szyi poprzez stawianie oporu przez dłoń ba-
dającego ruchom pochylania na boki głowy oraz palpacji
okolicy szyjnej kręgosłupa i mięśni szyi, przy przyjęciu
przez osobę badaną pozycji stojącej za pacjentem, w celu
określenia kształtu niewidocznych części szyi.
Badanie kończyn górnych
Badanie kończyn górnych Badanie kończyn górnych polega na oglądaniu ich kształtu,
długości, muskularności, zakresu ruchów w stawach: paliczko-
wych, nadgarstkowych, łokciowych i ramiennych. Zakres ruchów
fizjologicznych w poszczególnych stawach został zilustrowany gra-
ficznie w podrozdziale pt. „Ćwiczenia bierne".
436 Tom II
Rozdział 1
W celu oceny zakresu ruchów w poszczególnych stawach pro- Oglądanie

simy pacjenta, aby (najlepiej jednocześnie) w obydwu kończynach
górnych:
• zacisnął dłonie w pięść i je rozprostował (stawy paliczkowe);
• zgiął i wyprostował ręce w nadgarstkach, odchylił dłonie
w ruchu rotacyjnym w stosunku do przedramienia (stawy
nadgarstkowe);
• zgiął i wyprostował ręce w stawach łokciowych, odwrócił
dłonie do góry i odwrotnie (stawy łokciowe);
• uniósł do góry ramiona, założył obydwie ręce z tyłu na szyję,
a następnie na plecy (stawy ramienne).
Kolejny etap badania kończyn górnych polega na obmacywa- Obmacywanie
niu ocenianych struktur położonych głębiej poprzez:
• ocenę dotykową stawów paliczkowych, każdego oddzielnie;
• ucisk dłońmi na stawy śródręcza;
• ocenę wyrostka i bruzd stawów łokciowych, nadkłykci bocz-
nych i przyśrodkowych;
• ocenę palpacyjną bruzd międzyguzkowych kości ramiennej,
przestrzeni pod wyrostkami barkowymi, stawów barko-
wo-obojczykowych i mostkowo-obojczykowych oraz okre-
ślanie siły mięśniowej poprzez ocenę:
• odwodzenia kciuka - pacjent kładzie płasko, wewnętrzną
stroną, dłoń na dłoni badającego, wykonuje ruch odwo-
dzenia kciukiem w kierunku grzbietowym dłoni, czemu
przeciwstawia się badający, uciskając na staw paliczkowy
bliższy (badanie: odwodziciel kciuka krótszy, nerw po-
środkowy, korzeń ruchowy nerwu międzykręgowego Tl)
(ryc. 7),
• przywodzenia palców - pacjent łączy wyprostowane palce,
a badający próbuje odwieść jego palec wskazujący (badanie:
mięsień międzykostny grzbietowy drugi, nerw pośrodkowy,
korzeń ruchowy nerwu międzykręgowego Tl) (ryc. 8),
• odwodzenia palców - pacjent rozszerza palce, utrzymując je
na wysokości dłoni, natomiast badający, przytrzymując pal-
ce 3-5, próbuje przywieść palec wskazujący (badanie: mię-
sień międzykolcowy grzbietowy pierwszy, nerw łokciowy,
korzeń ruchowy nerwu międzykręgowego Tl) (ryc. 9),
• zginania palców - badający jedną dłonią podtrzymuje
zgiętą dłoń pacjenta, natomiast drugą próbuje rozewrzeć
palce pacjenta (badanie: mięsień zginacz palców powierz-
chowny i głęboki, nerw pośrodkowy i łokciowy, korzeń
ruchowy nerwu międzykręgowego) (ryc. 10),
Część III
Danuta Zarzycka
• prostowania palców dłoni - badający podtrzymuje dłoń

pacjenta oraz wywiera nacisk na wyprostowane palce,
a pacjent wykonuje zgięcie grzbietowe palców (badanie:
mięsień prostownik palców, nerw tylny międzykostny,
korzeń ruchowy nerwu międzykręgowego C8) (ryc. 11),
• prostowania w stawie łokciowym - badający przytrzymu-
je łokieć i nadgarstek pacjenta, a pacjent prostuje kończy-
nę w stawie łokciowym, przeciwstawiając oporowi ba-
dającego (badanie: mięsień zginacz palców powierzchow-
ny i głęboki, nerw pośrodkowy i łokciowy, korzeń rucho-
wy nerwu międzykręgowego C8) (ryc. 12),
• zginania w stawie łokciowym - badający podtrzymuje
łokieć i nadgarstek odwróconej kończyny górnej pacjen-
ta, a w tym czasie pacjent próbuje wykonać ruch w kie-
runku twarzy (badanie: mięsień dwugłowy ramienia,
nerw mięśniowo-skórny, korzeń nerwu międzykręgowe-
go C5, C6) (ryc. 13),
• odwodzenia barku - pacjent unosi z największą siłą oby-
dwa łokcie w kierunku na zewnątrz (badanie: mięsień na-
ramienny, nerw pachowy, korzeń nerwu międzykręgowe-
go C5) (ryc. 14).
Interpretacja stwierdzonego stanu polega na ocenie prawidło-

wości budowy i określeniu podstawowych nieprawidłowości:
A. Prawidłowy wynik badania to: fizjologiczny zakres ruchów
w poszczególnych stawach, kształt stawów prawidłowy, siła
mięśni 5° wg skali MRC, stwierdzenie braku dolegliwości bó-
lowych.
Zniekształcenia B. Nieprawidłowości w obrębie dłoni:
w obrębie stawów dłoni • zapalenie kości stawów charakteryzuje się twardymi guzka-
mi, bólem, obrzękiem, zaczerwienieniem i zwiększonym
uciepleniem powłok skórnych okolicy stawu, ogranicze-
niem zakresu ruchów, zarówno w obrębie dalszych stawów
międzypaliczkowych (guzki Herberdena), w obrębie bliż-
szych stawów międzypaliczkowych (guzki Boucharda), jak
też każdego innego stawu, np. łokciowego, kolanowego;
• ostry okres reumatoidalnego zapalenia stawów przejawia się
tkliwością, bólem, sztywnością i obrzękiem, przede wszyst-
kim w obrębie bliższych stawów międzypaliczkowych oraz
śródręczno-paliczkowych;
• przewlekłe reumatoidalne zapalenie stawów to utrzymujący
się przez dłuższy czas obrzęk i zgrubienie bliższych stawów
438 Tom n
Rozdział 1
Ryc. 7. Badanie odwodzenia Ryc. 8. Badanie przywodzenia

kciuka (za: Fullei G: Badanie neuiolo- palców dłoni (za: Fuller G: Badanie
giczne - to proste, PZWL, Warszawa neurologiczne - to proste, PZWL,
1999, s. 122-129) Warszawa 1999, s. 122-129)
Ryc. 9. Badanie odwodzenia Ryc. 10. Badanie zginania palców

palców dłoni (za: Fuller G: Badanie dłoni (za: Fuller G: Badanie neurolo-
neurologiczne - to proste, PZWL, giczne - to proste, PZWL, Warszawa
Warszawa 1999, s. 122-129) 1999, s. 122-129)
Ryc. 1 1 . Badanie prostowania Ryc. 12. Badanie prostowania

palców dłoni (za: Fuller G: Badanie w stawie łokciowym (za: Fuller G:
neurologiczne - to proste, PZWL, Badanie neurologiczne - to proste,
Warszawa 1999, s. 122-129) PZWL, Warszawa 1999, s. 122-129)
Ryc. 13. Badanie zginania Ryc. 14. Badanie odwodzenia

w stawie łokciowym (za: Fuller G: barków (za: Fuller G: Badanie
Badanie neurologiczne - to proste, neurologiczne - to proste, PZWL,
PZWL, Warszawa 1999, s. 122-129) Warszawa 1999, s. 122-129)
Część III 439

Danuta Zarzycka
międzypaliczkowych oraz śródręczno-paliczkowych, łokcio-

we odchylenie palców, zanik mięśni, guzki reumatoidalne;
zniekształcenia palców, tzw. kształt butonierki oraz łabę-
dziej szyi;
Przykurcz Dupuytrena przykurcz Dupuytrena polega na zgrubieniu powięzi dłonio-
wej, jest odczuwany początkowo jako guzek w okolicy dalszej
bruzdy dłoniowej, następnie stwierdza się powstanie struny
włóknistej i przykurczu zgięciowego jednego z palców;
Palec „kurkowy" palec „kurkowy" charakteryzuje się powstaniem niebole-
snego guzka w ścięgnie zginacza, blisko głowy kości śródrę-
cza; gdy z oporem wślizguje się do torebki stawowej, wyma-
ga dodatkowego wysiłku i w czasie tej czynności słychać
i można wyczuć trzask;
Zanik mięśni zanik mięśni kłębu kciuka przejawia się zanikaniem mięśni
wyniosłości kłębu kciuka;
Niedowład dłoni niedowład dłoni - znacznie zmniejszona zdolność ruchowa
określonych grup mięśniowych kończyny górnej, wyra-
żająca się osłabieniem siły i spowolnieniem wykonywanych
ruchów, co często prowadzi do przykurczów mięśniowych;
może dotyczyć każdej części ciała pacjenta;
Złamanie kości złamanie kości przedramienia - przerwanie ciągłości kości
przedramienia poprzez działający czynnik urazowy, w zależności od siły
urazu rozróżniamy złamanie całkowite, złamanie z prze-
mieszczeniem, złamanie rozkawałkowane; najczęściej do-
tyczy kości długich u osób w starszym wieku.
Badanie kończyn dolnych
Badanie kończyn dolnych Badanie kończyn dolnych polega na oglądaniu kształtu,

umięśnienia, proporcji i długości oraz określaniu zakresu ruchów
w stawach stopy, skokowych, kolanowych i biodrowych oraz ob-
macywaniu struktur stawów, mięśni położonych głębiej. W czasie
tej części badania pacjent leży w pozycji płaskiej na plecach.
Oglądanie W obrębie kończyny dolnej oglądamy stawy stopy, skokowe,
kolanowe w celu stwierdzenia zmian w ich kształcie, następnie
oceniamy zakres ruchów w tych stawach poprzez:
Ocenianie zakresu • zginanie grzbietowe i podeszwowe stopy w stawie skoko-
ruchów wym (staw piszczelowo-stępowy);
• odwracanie i nawracanie pięty przy ustabilizowanym stawie
skokowym (staw skokowo-piętowy);
• odwracanie i nawracanie stopy przy ustabilizowanej pięcie
(staw poprzeczny stepu);
440 Tom II
Rozdział 1
• zginanie w stawie biodrowym i kolanowym wykonywane

samodzielnie przez pacjenta;
• rotowanie zewnętrzne i wewnętrzne w stawie biodrowym,
z pomocą badającego, który podtrzymuje i wykonuje ruchy
kończyną dolną zgiętą pod kątem prostym w stawie kolano-
wym;
• odwodzenie w stawie biodrowym wykonywane samodziel-
nie przez pacjenta w pozycji leżącej.
W przypadku stwierdzenia zmian zakresów ruchów w bada- Obmacywanie stawów

nych stawach lub dolegliwości w czasie ich wykonywania należy kończyny dolnej
przeprowadzić badanie palpacyjne kończyny dolnej poprzez:
• obmacywanie dłońmi, przeciwstawiaj ąc kciuk w stosunku do
palca wskazującego stawu skokowego i ścięgien Achillesa,-
• obmacywanie stawów śródstopno-paliczkowych poprzez
wywieranie całą dłonią nacisku na śródstopie oraz zginanie
i obmacywanie stawów śródstopno-paliczkowych;
• obmacywanie okolicy stawu kolanowego, powierzchni po-
wyżej uchyłka nadrzepkowego, zagłębienia po obu stronach
rzepki, rzepki;
• badanie przestrzeni rzepkowo-udowej poprzez uciśnięcie na
rzepkę i przesuwanie wzdłuż kości udowej oraz odprowa-
dzenie rzepki dystalnie i dociśnięcie kończyny do podłoża;
• badanie stawu piszczelowo-udowego poprzez obmacywanie
stawu kolanowego w zgięciu pod katem 90°.
Kolejny etap badania to orientacyjna ocena siły mięśni koń- Ocena siły mięśni
czyn dolnych wykonywana poprzez: kończyny dolnej
• prostowanie palców stopy, co próbuje wykonać pacjent
w kierunku głowy, a osoba badająca przeciwdziała temu ru-
chowi (badanie: mięsień prostownik palców krótki, nerw
strzałkowy głęboki, nerw rdzeniowy korzeń ruchowy L5, S1)
(ryc. 15);
• prostowanie palucha stopy, pacjent przybliża paluch w kie-
runku twarzy, a badający próbuje zgiąć paluch (badanie:
mięsień prostownik palców stopy długi, nerw strzałkowy
głęboki, nerw rdzeniowy, korzeń ruchowy L5) (ryc. 16);
• zginanie podeszwowe stopy oceniane poprzez wyprostowy-
wanie palców stopy, badający przeciwstawia się temu ru-
chowi (badanie: mięsień brzuchaty, nerw piszczelowy tylny,
nerw rdzeniowy korzeń ruchowy) (ryc. 17);
• zginanie grzbietowe stopy oceniane poprzez zgięcie palców
w kierunku grzbietu stopy, gdy kąt zmniejsza się poniżej
90°, badający przeciwstawia się temu ruchowi (badanie:
Część III 441

Danuta Zarzycka
mięsień piszczelowy przedni, nerw strzałkowy głęboki,

zginanie w stawie kolanowym, gdy kończyna znajduje się
w zgięciu pod kątem 90°, badający próbuje wyprostować
kończynę dolną {badanie: ścięgna podkolanowe, nerw kul-
szowy, nerw rdzeniowy korzeń ruchowy L3, L4) (ryc. 19);
prostowanie w stawie kolanowym, gdy kończyna znajduje
się w zgięciu pod kątem 90°, osoba badająca przytrzymuje
kończynę w stawie skokowym, a pacjent próbuje ją wypro-
stować (badanie: mięsień czworogłowy uda, nerw udowy,
zginanie w stawie biodrowym, gdy kończyna znajduje się
w zgięciu pod kątem 90°, osoba badająca przeciwstawia się
dalszemu unoszeniu kończyny (badanie: mięsień biodro-
wo-lędźwiowy, zwój krzyżowo-lędźwiowy, korzeń ruchowy
nerwu międzykręgowego LI, L2) (ryc. 21);
prostowanie w stawie biodrowym - kończyna dolna wypro-
stowana, badający podkłada dłoń pod piętę pacjenta, a ten
przyciska dłoń do podłoża (badanie: mięsień pośladkowy
wielki, nerw pośladkowy dolny, korzeń ruchowy L5, S1 ner-
wu rdzeniowego) (ryc. 22).
Interpretacja wyników badań

Prawidłowy wynik badania to: fizjologiczny zakres ruchów
w poszczególnych stawach, kształt stawów prawidłowy, siła
mięśni 5° wg skali MRC, stwierdzenie braku dolegliwości bó-
lowych.
B. Nieprawidłowości w obrębie stopy:
Paluch koślawy • paluch koślawy - boczne skrzywienie dużego palca stopy
w stosunku do pierwszej kości śródstopia, która sama może
być skrzywiona przyśrodkowo, pomiędzy głową kości śród-
stopia a skórą może wytworzyć się kaletka, która może ulec
zapaleniu (haluks);
Dnawe zapalenie • dnawe zapalenie stawu - gorący, bolesny, tkliwy obrzęk,
stawów często w obrębie stawu śródstopno-paliczkowego;
Palec młoteczkowy • palec młoteczkowy - nadmierny wyprost w stawie śródstop-
no-paliczkowym, ze zgięciem w bliższym stawie międzypa-
liczkowym stopy;
Brodawka podeszwowa • brodawka podeszwowa (odcisk) - mała ciemna plamka, cza-
sami przykryta modzelem, rozwija się w obrębie grubej skó-
ry podeszwy;
442 Tom II
Rozdział 1
Ryc. 15. Badanie prostowania Ryc. 16. Badanie prostowania

palców stopy (za: Fuller G: Badanie palucha stopy (za: Fuller G: Badanie
neurologiczne - to proste, PZWL, neurologiczne - to proste, PZWL,
Warszawa 1999, s. 131-139) Warszawa 1999, s. 131-139)
Ryc. 17. Badanie zginania Ryc. 18. Badanie zginania

podeszwowego stopy (za: Fuller G: grzbietowego stopy (za: Fuller G:
Badanie neurologiczne - to proste, PZWL, Badanie neurologiczne - to proste,
Ryc. 19. Badanie zginania w stawie Ryc. 20. Badanie prostowania

kolanowym (za: Fuller G: Badanie w stawie kolanowym (za: Fuller G:
nr
Ryc. 2 1 . Badanie zginania w stawie Ryc. 22. Badanie prostowania
biodrowym (za: Fuller G: Badanie w stawie biodrowym (za: Fuller G:
Część Ul
Danuta Zarzycka
Owrzodzenie • owrzodzenie neurotroficzne - niebolesne, często głębokie

neurotroficzne owrzodzenie, otoczone modzelem, często towarzyszy cu-
krzycy;
Stopy zdeformowane • stopy zdeformowane, np. końskoszpotawe, charakteryzują
się przywiedzeniem przedniej części stopy, odwrócenie
i zgięcie podeszwowe,-
Niedowład stopy • niedowład stopy, kończyny dolnej - znacznie zmniejszona
zdolność ruchowa określonych grup mięśniowych kończyny
dolnej, wyrażająca się osłabieniem siły i spowolnieniem wy-
konywanych ruchów, co często prowadzi do przykurczów
mięśniowych, może dotyczyć każdej części ciała pacjenta.
Badanie kręgosłupa §|f Badanie kręgosłupa
Oglądanie Badanie kręgosłupa polega na oglądaniu kręgosłupa w pozycji

stojącej. Oglądanie z boku umożliwia ocenę fizjologicznych łuków
kręgosłupa: wklęsłego szyjnego, wypukłego piersiowego, wklęsłego
lędźwiowego (ryc. 23). Zgięcie tułowia przez pacjenta do przodu
bardziej uwidacznia zarówno kształt kręgosłupa, jak również zabu-
rzenia w jego budowie.
Oglądanie kręgosłupa z tyłu prowadzi się w celu symetryczne-
go porównywania wysokości ramion, grzebieni kości biodrowych,
pośladków.
Zakres ruchów stawów Badanie zakresów ruchów w obrębie stawów kręgosłupa polega
kręgosłupa na obserwowaniu: zginania do przodu (zwracanie uwagi na spłaszcze-
nie krzywizny lędźwiowej), zginania na boki, prostowania, rotacji.
Obmacywanie Badanie palpacyjne kręgosłupa polega na ocenie wyrostków
kręgosłupa kolczystych i mięśni przykręgosłupowych w celu określenia budo-
wy anatomicznej, tkliwości, symetryczności względem wyrostków
kolczystych kręgów.
Interpretacja stwierdzonego stanu polega na ocenie prawidło-

wości budowy i określeniu podstawowych nieprawidłowości:
Lordoza • przednie wygięcie kręgosłupa, czyli lordoza, to wygięcie
głębsze w stosunku do normalnego, towarzyszy ciąży,
znacznej otyłości lub tylnemu wygięciu kręgosłupa (ryc. 24);
Spłaszczenie krzywizny • spłaszczenie krzywizny lędźwiowej polega na utracie pra-
lędźwiowej widłowej wklęsłości lędźwiowej; najczęstszymi przyczyna-
mi są: skurcz mięśni, zesztywniające zapalenie stawów krę-
gosłupa (ryc. 25);
Boczne pochylenie • boczne pochylenie kręgosłupa (przechył) charakteryzuje się
kręgosłupa przesunięciem linii pionu opuszczonej z kręgu T1 w kierun-
ku szpary pośladkowej, na lewo bądź prawo; przyczyną za-
444 Tom II
Rozdział 1
burzenia może być skurcz określonych grup mięśni skoja-

rzony z przepukliną jądra miażdżystego (ryc. 26);
• tylne wygięcie kręgosłupa, czyli kifoza, polega na nadmier- Kifoza
nym zaokrągleniu wypukłości piersiowej, dość często wy-
stępuje u osób starszych, szczególnie u kobiet (ryc. 27);
• boczne skrzywienie kręgosłupa, czyli skolioza, to znie- Skolioza
kształcenie kręgosłupa i tułowia w wyniku zaburzeń syme-
trii kręgów i żeber oraz odchylenie kręgów od linii pionu
ciała i związanego z nim środka ciężkości ciała. Rozróżnia
się skrzywienie funkcjonalne (odwracalne) i strukturalne
(nieodwracalne). Najczęstszą przyczyną bocznych skrzy-
wień kręgosłupa są czynniki nieznane (90% przypadków),
porażenia mięśni po chorobie Heinego-Medina, nerwia-
kowłókniakowatość, dystrofie mięśniowe, skrócenie jednej
z kończyn, przykurczę (ryc. 28);
• garb, wyraźnie odgraniczona, miejscowa wypukłość spowo- Garb
dowana zapadnięciem się jednego lub kilku kręgów, najczę-
ściej przyczyną zaburzenia są przerzuty nowotworowe i gru-
źlica kręgosłupa (ryc. 29).
Techniki specjalne stosowane są podczas pogłębionego bada-

nia układu kostno-stawowo-mięśniowego, a do najczęściej wyko-
rzystywanych należą:
• test na wybrzuszenie - wykonuje się go poprzez uciskanie Test na wybrzuszenie
okrężnie, z dołu ku górze, kolana w celu przemieszczenia
w obrębie stawu kolanowego płynu. W kolejnym etapie ba-
dania należy uciskać tuż za boczną krawędzią rzepki i oce-
nić, czy płyn nie przemieszcza się w dół. Uwypuklenie
napływającego płynu wysiękowego świadczy o jego obecno-
ści (ryc. 30);
• badanie objawu balonu - polega na uciskaniu jedną ręką Objaw balonu
okolicy uchyłka nadrzepkowego, a kciukiem i palcami dru-
giej ręki wyczuwaniu płynu wypełniającego przestrzeń obok
rzepki - jeśli to potwierdzono, stan taki wskazuje na obec-
ność znacznej ilości płynu wysiękowego (ryc. 31);
• pomiar długości kończyny dolnej należy określić za pomocą Pomiar długości
taśmy mierniczej od kolca biodrowego przedniego górnego kończyny dolnej
do kostki przyśrodkowej nad przyśrodkową częścią kolana.
Stwierdzenie nieprawidłowości może być przyczyną lub
współistnieć z bocznym skrzywieniem kręgosłupa (ryc. 32);
• test Phalena - wykonuje się w sytuacji podejrzenia zespołu Test Phalena
cieśni nadgarstka. Badanie polega na złączeniu i przyciska-
niu grzbietowych części nadgarstka wyprostowanych dłoni,
Część III 445

Danuta Zarzycka
Ryc. 23. Fizjologiczne łuki Ryc. 24. Przednie wygięcie

kręgosłupa: 1 - wklęsły szyjny, kręgosłupa (lordoza) głębsze od
2 - wypukły piersiowy, 3 - wklęsły normalnego towarzyszy ciąży
lędźwiowy
Ryc. 25. Spłaszczenie krzywizny Ryc. 26. Boczne pochylenie

lędźwiowej kręgosłupa
Ryc. 27. Tylne wygięcie Ryc. 28. Boczne skrzywienie

kręgosłupa (kifoza) kręgosłupa (skolioza)
^ Ryc. 29. Garb
(ryc. 24-30 za: Bates B., Bickley L.S.,

Hoekelman R.A: Wywiad i badanie
fizykalne, Springer PWN, Warszawa
1997, s. 210-211)
446 Tom II
Rozdział 1
Ryc. 30. Test na wybrzuszenie Ryc. 31. Badanie objawu balonu
Ryc. 32. Pomiar długości kończyny dolnej
Ryc. 33. Test Phalena Ryc. 34. Badanie objawu Tinela
tak, aby między nimi i przedramionami powstał kąt prosty.

Pozycję taką należy utrzymywać przez 60 sekund. Jeżeli pa-
cjent odczuwa drętwienie lub mrowienie w okolicy unerwia-
nej przez nerw pośrodkowy, wskazuje to na występowanie
zespołu cieśni nadgarstka (ryc. 33);
badanie objawu Tinela przy zespole cieśni nadgarstka - pole- Objaw Tinela
ga na uderzeniu nadgarstka powyżej nerwu pośrodkowego.
Zespół cieśni nadgarstka stwierdza się, gdy występuje mro-
wienie w obszarze funkcji nerwu pośrodkowego (ryc. 34).
Część III 447

Barbara Ślusarska
1.6. Badanie klatki piersiowej i płuc
ggj Barbara Ślusarska
1 1.6. Badanie klatki piersiowej i płuc

Podstawy prowadzenia badania klatki piersiowej i płuc
Wstęp Badanie fizykalne klatki piersiowej jest powszechną metodą

badania, stosowaną w celu ustalenia odchyleń od normy w zakresie
anatomicznym i funkcjonalnym. Badanie przeprowadza się według
ustalonego porządku, stosując kolejno oglądanie, obmacywanie,
opukiwanie i osłuchiwanie.
Zasady prowadzenia Badanie prowadzi się w warunkach dobrego oświetlenia (naj-
badania lepiej naturalnego) oraz w ciszy i spokoju.
Podczas badania należy pamiętać o swoistych zasadach, tj:
• z uwagi na znaczną indywidualną zmienność badanych
cech, stale dokonuje się porównywania wyników badania
w symetrycznych miejscach obydwu stron klatki piersiowej,
pacjent jest wówczas sam dla siebie punktem odniesienia;
• wszystkie czynności rozpoczyna się od góry, stopniowo
przesuwając niżej;
• przód klatki piersiowej pacjenta bada się w pozycji leżącej i (jako
uzupełnienie) w pozycji siedzącej, a tył w pozycji siedzącej. Ko-
ńczyny górne w czasie badania od tyłu powinny być skrzyżowa-
ne na piersi, tak aby łopatki zostały nieco rozsunięte;
• dalszą ogólną metodą badania jest rzutowanie zmian stwier-
dzanych na powierzchni klatki piersiowej na poszczególne
pola i płaty płuc.
Wyznaczanie punktów Stwierdzone badaniem zmiany i objawy odnosi się w opisie
topograficznych klatki szczegółowo do punktów topograficznych klatki piersiowej i płuc.
piersiowej i piuc i c h umiejscowienie określa się poprzez wyznaczenie punktów prze-
cięcia linii poziomych i pionowych, które można określić na ścianie
klatki piersiowej. Ważnym punktem orientacyjnym na przedniej
ścianie klatki piersiowej dla oznaczenia wysokości kolejnych żeber
i międzyżebrzy jest wcięcie szyjne rękojeści mostka. Przesuwając pa-
lce około 5-6 cm w dół, stają się wyczuwalne dwie łączące się krawę-
dzie - miejsce połączenia rękojeści i trzonu mostka. Od tego miejs-
ca, przesuwając palce do boku, znajduje się przylegającą do mostka
chrząstkę II żebra. Bezpośrednio pod nią znajduje się II międzyże-
brze. Kolejne międzyżebrza wyznaczają wysokość linii poziomych.
Linie topograficzne klatki W pionie objawy/zmiany umiejscawia się według linii topogra-
piersiowej ficznych, które w wyobraźni lub rzeczywiście kreśli się na skórze
klatki piersiowej pacjenta. Wyróżnia się następujące linie pionowe
(przebieg poszczególnych linii zilustrowano na rycinach 35-37):
448 Tom II
Rozdział 1
A B DE
Ryc. 35. Topografia linii na przedniej ścianie klatki piersiowej: A - linia
pachowa przednia prawa, B - linia obojczykowa środkowa prawa, C - linia
mostkowa (pośrodkowa), D - linia obojczykowa środkowa lewa, E - linia
pachowa przednia lewa (za: Tatoń ]., Czech A, 1991)
A B A B C
Ryc. 36. Topografia linii na tylnej Ryc. 37. Topograficzne Unie na
ścianie klatki piersiowej: A - linia bocznej ścianie klatki piersiowej:
kręgosłupa, B-linia łopatkowa (za: A - linia pachowa tylna, B - linia
Tatoń f., Czech A., 1991) środkowa pachowa, C-linia pacho-
wa przednia (za: Tatoń f., Czech A.,
1991)
a) linia środkowo-mostkowa - przebiega od wcięcia szyjnego

rękojeści mostka do szczytu wyrostka mieczykowatego;
b) linia mostkowa prawa i lewa - biegnie wzdłuż prawej i le-
wej krawędzi mostka;
c) linia środkowoobojczykowa - przebiega od środka oboj-
czyka w dół;
d) linia pachowa przednia - stanowi przedłużenie przednie-
go fałdu pachy;
Część III 449

Barbara Ślusarska
1.6. Badanie klatki piersiowej i pluć
e) linia pachowa tylna - przebiega pionowo wzdłuż tylnego

fałdu pachy;
f) linia pachowa środkowa - znajduje się w połowie od-
ległości pomiędzy linią pachową przednią a tylną;
g) linia łopatkowa - przechodzi przez szczyt łopatek;
h) linia kręgosłupowa środkowa - przechodzi wzdłuż wyro-
stków kolczystych kręgów piersiowych.
Badanie podmiotowe Badanie fizykalne klatki piersiowej i płuc zawsze poprzedzone

jest zebraniem ukierunkowanych informacji o stanie funkcji bada-
nych narządów. W wywiadzie należy zwrócić uwagę na występowa-
nie następujących zmian:
• krwawienie z nosa, utrudnione oddychanie przez nos, obec-
ność wydzieliny z nosa, charakter i okoliczności, w których
występują bóle głowy, uczucie suchości w jamie nosowej;
• chrypka, bóle przy przełykaniu;
• zadyszka, duszność wysiłkowa, spoczynkowa;
• kaszel i odkrztuszanie wydzieliny z drzewa oskrzelowego,
krwioplucie;
• napadowe słyszalne świsty i furczenia przy oddychaniu;
• podatność na częste zachorowania na infekcje górnych i/lub
dolnych dróg oddechowych;
• reaktywność na alergeny;
• narażenie na czynniki upośledzające funkcję układu odde-
chowego: palenie papierosów, wdychanie kurzu, dymu, ga-
zów, spalin lub czynników zakaźnych w warunkach pracy
lub zamieszkania.
Po zebraniu powyższych informacji dokonuje się badania
przedmiotowego w następującej kolejności: oglądanie, obmacywa-
nie, opukiwanie i osłuchiwanie.
§ § Oglądanie klatki piersiowej
Elementy oceny W czasie obserwacji pacjenta wzrokowo można ustalić:

wzrokowej • kształt klatki piersiowej: czy budowa jest prawidłowa, czy
istnieją patologiczne zniekształcenia wrodzone lub nabyte;
• częstość oddechów w spoczynku. Prawidłowa częstość u człowie-
ka dorosłego wynosi 12-20 oddechów na minutę;
• rytm oddechów. Prawidłowy oddech jest miarowy;
• czas trwania wdechu i wydechu. Prawidłowo wydech trwa
nieco dłużej niż wdech, stosunek czasu trwania wdechu do
wydechu wynosi 2:3;
450 Tom II
Rozdział 1
• głębokość oddechów i amplitudę ruchów oddechowych, ich

symetryczność, wysiłek mięśni oddechowych, zapadanie się
międzyżebrzy podczas wdechu, ich uwypuklanie się w cza-
sie wydechu, zaangażowanie w oddychanie w spoczynku po-
mocniczych mięśni oddechowych. Prawidłowo w spoczyn-
ku ruchy oddechowe są symetryczne, dolne części klatki
piersiowej rozszerzają się wydatniej niż górne, nie widać ba-
lotowania międzyżebrzy, pomocnicze mięśnie oddechowe
nie biorą udziału we wdechu lub wydechu.
Ocena budowy klatki piersiowej Ocena budowy klatki

Badanie fizykalne budowy klatki piersiowej pozwala rozpozna- piersiowej
wać tylko znaczniejsze odchylenia. Polega ono na ciągłym porówny-
waniu lewej i prawej strony pod względem wielkości różnych wymia-
rów i ich symetryczności. Zwraca się uwagę na symetryczność usta-
wienia obojczyków i barków oraz ocenia się przebieg wyrostków kol-
czystych kręgów kręgosłupa. Określa się także proporcje między wy-
miarem przednio-tylnym, bocznym oraz długością klatki piersiowej.

1. Prawidłowa budowa klatki piersiowej - u osób dorosłych stosu-
nek średnicy przednio-tylnej do bocznej waha się od 0,8 do 1,0.
2. Typy budowy nieprawidłowe:
• klatka piersiowa beczkowata - stosunek średnicy przed-
nio-tylnej do bocznej zbliża się do 1:1 (ten typ klatki piersio-
wej związany jest z rozedmą płuc lub starzeniem się);
• klatka piersiowa lejkowata - charakteryzuje się zagłębie-
niem w dolnej części mostka, co może powodować ucisk na
serce i duże naczynia;
• klatka piersiowa kurza - występuje przemieszczenie mostka
ku przodowi, zwiększając średnicę przednio-tylną; bruzdy
w ścianie klatki piersiowej podkreślają zniekształcenie.
Ocena częstości, rytmu i wysiłku mięśniowego w oddychaniu Ocena częstości, rytmu

Ocena ta polega na oglądaniu podczas wdechu i wydechu ru- i wysiłku mięśniowego
chów klatki piersiowej pod kątem symetrii jej rozszerzania się. w oddychaniu
W ocenie profilu klatki piersiowej zwraca się uwagę na ruch mo-
stka ku przodowi. Jeśli ruch ten jest skierowany pod kątem wię-
kszym niż 45° od płaszczyzny poziomej, należy to traktować jako
odchylenie. Następnie obserwuje się boczne wychylenie ściany kla-
tki piersiowej, uściślając obserwację poprzez ułożenie dłoni wzdłuż
osi VII przestrzeni międzyżebrowych. Ocenia się skurcz mięśni
brzucha tuż przed kolejnym wdechem.
Część III 451

Barbara Ślusarska
Interpretacja wyników Interpretacja wyników oceny

oceny Prawidłowość - częstość oddechów u osób dorosłych wynosi
12-20/min. Skoordynowany skurcz mięśni oddechowych (po-
chyłych, międzyżebrowych i przepony) powiększa klatkę pier-
siową w wymiarach: przednio-tylnym, poprzecznym i piono-
wym. To trójwymiarowe rozszerzenie jest największe w dolnej
części klatki piersiowej w wymiarze poprzecznym, natomiast
w górnej - w wymiarze przednio-tylnym.
2. Zaburzenia mogą dotyczyć częstości oddechów, ich rytmu
oraz wysiłku oddechowego, zależnie od działania wielu bodź-
ców patogennych. Niekiedy pojawiają się w formie typowych
zaburzeń, takich jak:
• oddech Kussmaula - jest to znaczne zwiększenie ruchów
i objętości wdechowych i wydechowych bez przyspieszenia,
lub nawet ze zwolnieniem częstości oddechów. W czasie
tego rytmu oddychania działają pomocnicze mięśnie odde-
chowe. Oddech ten jest wywołany kwasicą metaboliczną;
• oddech Cheynego-Stokesa - cechuje się systematycznym, stop-
niowym zwiększaniem się ruchów i objętości wdechowych, za-
stępowanym po osiągnięciu maksimum systematycznym,
stopniowym zmniejszaniem tych ruchów i objętości, chwilo-
wym brakiem oddechów i podejmowaniem na nowo całego cy-
klu. Oddech ten spowodowany jest zmniejszeniem wrażliwości
ośrodka oddechowego w rdzeniu przedłużonym na ciśnienie
parcjalne dwutlenku węgla {PaCO2) we krwi tętniczej;
• oddech Biota - to nieregularny oddech z ciągle zmienną czę-
stością, amplitudą i objętością wdechów, którego przyczyną
jest uszkodzenie ośrodkowej regulacji oddychania;
• oddech przerywany głębokimi wdechami - podczas pra-
widłowego rytmu oddechów pojawiają się głębokie, poje-
dyncze wdechy i wydechy, często związane ze słyszalnym
westchnieniem. Zdarza się to u osób z psychonerwicą.
Obmacywanie klatki piersiowej
Elementy oceny Badanie klatki piersiowej metodą palpacyjną stosuje się w po-
za pomocą obmacywania łączeniu z oglądaniem do:
• oceny ruchów klatki piersiowej;
• badania drżenia głosowego;
• oznaczenia poziomu dolnych granic płuc.
452 Tom II
Rozdział 1
Badanie ruchów klatki piersiowej Badanie ruchów klatki

Badanie ruchów klatki piersiowej można przeprowadzić od piersiowej
przodu (w górnej, środkowej i dolnej jej części) oraz od tyłu. Bada-
nie wykonuje się, układając dłonie na klatce piersiowej w ten spo-
sób, że kciuki stykają się na kręgosłupie nieco poniżej dolnych
kątów łopatek, a pozostałe części dłoni przylegają do ściany klatki
piersiowej w symetrycznych miejscach po obu stronach. Między
kciukami a palcami wskazującymi wytwarzają się kąty, których
rozwarcie obserwuje się podczas ruchów oddechowych. Jednocześ-
nie dłonie wyczuwają zakres i symetrię ruchów oddechowych.

1. Prawidłowe - symetria ruchów oddechowych jest zachowana
i zakres odległości pomiędzy kciukami podczas ruchów odde-
chowych wynosi od 3 do 8 cm.
2. Zaburzenia - ruchy oddechowe są zmniejszone i niesymetry-
czne w chorobach opłucnej lub płuc.
Badanie drżenia głosowego Badanie drżenia

Drżenia głosowe są to wibracje i drgania powstające w czasie głosowego
mówienia, przewodzone przez układ oskrzelowo-płucny na powie-
rzchnię klatki piersiowej i charakterystycznie wyczuwalne na po-
wierzchni klatki piersiowej. Przewodzenie głosu na powierzchnię
klatki piersiowej można ocenić także metodą osłuchiwania.
Badanie polega na palpacji kolejnych miejsc zgodnie ze sche-
matem podanym na rycinie 39, podczas gdy pacjent powtarza wie-
lokrotnie słowa, np. raz, dwa.
l
A' B
Ryc. 38. Miejsca i kolejność palpacji drżenia głosowego: A. Od przodu. B.
Od tylu. Numery oznaczają kolejność badania (za: Tatoń ]., Czech A,
1991)
Część III 453

Barbara Ślusarska
Interpretacja wyników Interpretacja wyników badania

badania l. W warunkach prawidłowych głos powstający w krtani przewo-
dzi się przez oskrzela, płuca i blaszki opłucnej na ścianę klatki
piersiowej. Wywołuje w niej drgania, które mają tak małą czę-
stotliwość, że są wyczuwalne tylko matodą palpacyjną. Druga
frakcja drgań, o większej częstotliwości, może być wysłuchana
fonendoskopem.
2. W warunkach patologicznych na drodze przewodzenia głosu
może dojść do polepszenia przewodzenia (wzmożone drżenie
głosowe) lub jego upośledzenia (osłabienie lub zniesienie drże-
nia głosowego). Wzmożenie drżenia głosowego występuje
w stanach zmniejszonej powietrzności płuc przy zachowanej
drożności oskrzela, np. naciek zapalny, duży naciek nowotwo-
rowy; w pobliżu dużych oskrzeli jest fizjologiczne. Osłabienie
lub zniesienie drżenia spowodowane jest upośledzeniem droż-
ności oskrzela z następczą miejscową niedodmą (guz, ciało
obce) bądź występuje w zmianach takich jak rozedma płuc.
Upośledzenie przewodzenia dźwięku powstaje także wskutek
izolacji utworzonej przez płyn w jamie opłucnej, odmę opłuc-
nową, nowotwory opłucnej, zrosty opłucnej.
Oznaczanie poziomu Oznaczanie poziomu przepony

przepony W badaniu wykorzystuje się łokciową krawędź wyprostowanej
dłoni, którą przykłada się coraz niżej, wyczuwając drżenie głosowe
do momentu, w którym ono znika, co odpowiada ustawieniu prze-
pony.
Interpretacja wyniku badania

1. Wysokie ustawienie przepony sugeruj e płyn w j amie opłucnej,
niedowład przepony lub niedodmę płuca - zapadnięcie się
płuca po jednej stronie.
Opukiwanie klatki ( | Opukiwanie klatki piersiowej

piersiowej
Poprzez opukiwanie określa się, czy tkania w zasięgu opuki-
wania (5-7 cm w głąb od miejsca opukiwania) są wypełnione po-
wietrzem, płynem, czy też mają charakter spoisty.
Technika opukiwania W technice opukiwania wykorzystuje się środkowy palec lewej
dłoni w pozycji maksymalnie wyprostowanej (pozostałe części
dłoni są lekko uniesione), który przyciska się silnie do powierzchni
klatki piersiowej; on odgrywa rolę kowadełka. Prawy środkowy pa-
lec, częściowo zgięty i rozluźniony, spełnia funkcje młoteczka. Przy
uderzaniu ruchy należy wykonywać tylko w stawie nadgarstko-
454 Tom II
Rozdział 1
wym, a nie w palcu, łokciu czy nawet w barku. Uderzanie powinno

być krótkie, aby nie tłumiło powstających wibracji. Zawsze stosuje
się najsłabsze uderzenie, które wywołuje wyraźny odgłos. W każ-
dym miejscu opukiwania uderza się (dla porównania) 2 razy i prze-
suwa palec-kowadełko dalej. Przy opukiwaniu należy przechodzić
od obszaru odgłosu jawnego do stłumionego, układając zawsze
palec-kowadełko równolegle do spodziewanej linii granicy między
takimi obszarami.
Wyróżnia się 5 różnych rodzajów odgłosu opukowego, w zależ- Odgłosy opukowe
ności od wysokości odgłosu (częstotliwości drgań), jego nasilenia
i trwania. Cechy charakterystyczne odgłosu bardzo stłumionego,
stłumionego, jawnego, nadmiernie jawnego i bębenkowego oraz
najważniejsze elementy różnicujące je przedstawiono w tabeli 6.
Tabela 6. Rodzaje odgłosu opukowego (za: Tatoń },, Czech A.: Ogólna dia-
gnostyka internistyczna, PZWL, Warszawa 1991, s. 287)
Odgłos Nasilenie Wysokość Czas trwania Odgłos modelowy
Bardzo Miękki, Wysoki Krótki Na udzie

stłumiony cichy
Stłumiony Głośniejszy Umiarkowa- Średni Nad wątrobą

nie wysoki
Jawny Głośny Niski Długi Prawidłowe płuco
Nadmiernie Bardzo Niższy Dłuższy Rozedmowe płuco

jawny głośny
Bębenkowy Głośny Odróżnia się Bańka gazowa

na podstawie żołądka, wydęty
barwy tonu policzek
opukowego
Opukiwanie dzielimy na dwie kategorie:

• opukiwanie orientacyjne - ma na celu porównanie odgłosu Opukiwanie orientacyjne
opukowego w typowych symetrycznych punktach klatki
piersiowej. Punkty opukiwania przestawiono na rycinie 39;
• opukiwanie szczegółowe - polega na opukiwaniu kolejno, od Opukiwanie szczegółowe
góry do dołu, wszystkich międzyżebrzy w linii przymostko-
wej, środkowej obojczykowej i środkowej pachowej oraz od
tyłu w okolicy nadgrzebieniowej, międzyłopatkowej i pod-
łopatkowej. Przy opukiwaniu dolnych granic płuc należy za-
znaczyć pozycję, jaką zajmował pacjent podczas badania.
Część III 455

Barbara Ślusarska
Ryc. 39. Miejsca opukiwania i osłuchiwania: A. Od przodu. B. Od tyłu.

Numery oznaczają kolejność badania (za: TatońJ., Czech A., 1991)
W pozycji siedzącej dolne granice płuc kształtują się nastę-

ico:
pująco:
Linia Żebro
Płuco prawe Płuco lewe
Przymostkowa V N
Środkowoobojczykowa VI VI
Środkowopachowa VII VIII
Łopatkowa X X
Przykręgowa XI XI
XI
W pozycji leżącej dolne granice odgłosów stłumienia przesu-
wają się ku górze o 2-3 cm.
Interpretacja wyników Interpretacja wyników oceny

oceny 1 . Prawidłowo nad zdrową tkanką płucną pojawi się jawny odgłos
opukowy, w okolicy nad wątrobą i sercem - odgłos stłumiony,
natomiast w okolicy żołądka - odgłos bębenkowy {ryc. 41).
Ryc. 40. Obszary opukowe od przodu - miejsce zakreskowane jest stłumione

(wątroba i serce), miejsce zakropkowane wykonuje odgłos bębenkowy (bańka
powietrza w żołądku, gazy w jelicie grubym) (za: Tatoń ]., Czech A, 1991)
456 Tom II
Rozdział 1
2. O nieprawidłowościach świadczą: jednostronny bębenkowy

odgłos opukowy (odma opłucnowa lub jednostronne pęcherze
rozedmowe), zniknięcie stłumionego odgłosu nad sercem
i zastąpienie go odgłosem bębenkowym (przy rozedmie płuc),
stłumienie jawnego odgłosu opukowego w obszarach, gdzie
powinien się znajdować (objaw nacieku w obrębie płuca, płynu
w jamie opłucnej, niedodmy jednego z płuca, zrosty w jamie
opłucnej, guz płuca). W celu odróżnienia płynu w jamie opłuc-
nej od nacieku zapalnego kojarzy się interpretację wyników ba-
dania fizykalnego. Nad płynem drżenie piersiowe jest osłabio-
ne lub zniesione, odgłos opukowy stłumiony, szmery odde-
chowe osłabione lub zniesione. Nad naciekiem drżenie pier-
siowe jest wzmożone, odgłos opukowy stłumiony, słyszy się
szmer pęcherzykowy zaostrzony lub oskrzelowy oraz niekiedy
drobnobańkowe trzeszczenia.
H Osłuchiwanie płuc
Dźwięki (szmery) oddechowe są wyrazem drgań powstających
podczas turbulentnego (wzburzonego, z udziałem wirów cząste-
czek gazu) przepływu powietrza przez układ wielu rozgałęziających
się przewodów (od oskrzeli, przez oskrzeliki, do pęcherzyków). Na
powierzchni klatki piersiowej odbiera się dźwięki oddechowe fon-
endoskopem już w postaci przefiltrowanej, a więc zmodyfikowane
przez struktury przewodzące. Zdrowa tkanka płucna odfiltrowuje
dźwięki o wysokiej częstotliwości, zostają one wygaszone.
Dźwięki (szmery) oddechowe dzieli się na podstawowe i dodat-
kowe.
Dźwięki (szmery) oddechowe podstawowe Dźwięki/szmery

U osób zdrowych z prawidłową pojemnością wdechową (ok. oddechowe
200-300 ml) dźwięki podstawowe są zbiorem bezładnie skojarzo-
nych drgań o częstości pomiędzy 200 a 2000/s i o zmiennym nasi-
leniu.
Podstawowe dźwięki oddechowe dzieli się na 3 rodzaje: Podstawowe dźwięki
oddechowe
1. Dźwięk podstawowy oskrzelowy - przypomina swoim chara- Oskrzelowy szmer
kterem szmer powstający przy przedłużonej fonacji litery
„hhhhh". Słyszalny jest ponad tchawicą i głównymi oskrzela-
mi oraz w prawej okolicy nadgrzebieniowej (ponad łopatką).
Szmer oskrzelowy słyszalny jest zarówno w fazie wdechu, jak
i wydechu.
Część III 457

Rozdział 1
• osłuchując pacjenta, traktuje się go jako kontrolę dla same-

go siebie, ciągle porównując cechy szmerów oddechowych
słyszalnych w odpowiadających sobie okolicach klatki pier-
siowej;
• osłuchuje się okolice rutynowo wykorzystywane przy bada-
niu u każdego pacjenta (osłuchiwanie orientacyjne) i są to:
od przodu - w linii środkowoobojczykowej na poziomie II
przestrzeni międzyżebrowej, w linii środkowopachowej na
poziomie V przestrzeni międzyżebrowej; od tyłu - w okoli-
cach nadłopatkowych, podłopatkowych, ponad dolnymi po-
lami płuc od tyłu; w okolicach międzyłopatkowych ponad
środkowymi polami płuc - od tyłu (szczegóły zilustrowano
na rycinie 40);
• w razie potrzeby osłuchuje się wybrane okolice w sposób
nietypowy, dłużej, przed hiperwentylacją i po niej (osłuchi-
wanie szczegółowe);
• osłuchiwania dokonuje się membranowym czujnikiem fon-
endoskopu, w każdym miejscu co najmniej jeden cykl odde-
chowy; nie można dopuścić do hiperwentylowania się cho-
rego.
Interpretacja wyników badania Interpretacja wyników

1. Szmer oddechowy oskrzelowy jest wyraźniej słyszany w fazie badania
wydechowej niż wdechowej. Po zakończeniu wdechu następu-
je przerwa w słyszalności szmeru oskrzelowego, jakby przesta-
wienie kierunku przepływu powietrza. Po niej następuje faza
słyszalności szmeru w czasie wydechu. Na tchawicy faza ta nie
powinna trwać dłużej niż 3 sekundy. Dłuższy okres trwania
słyszalnego szmeru oskrzelowego w fazie wydechu sugeruje
istnienie zapory w drogach oddechowych. Szmer oddechowy
oskrzelowy występuje w nieprawidłowych dla niego miejscach
w nacieku płuca, w częściowej, obwodowo umiejscowionej
niedodmie płuca, przy ucisku płuca.
2. Szmer pęcherzykowy głośny (zaostrzony) występuje w: nieży-
cie oskrzeli, przy hiperwentylacji z różnych przyczyn, niewiel-
kim zwężeniu oskrzeli.
3. Szmer pęcherzykowy cichy (osłabiony) występuje w: rozedmie
i niedodmie płuc, znacznym zwężeniu oskrzeli, w przypadku
obecności płynu, zrostów lub powietrza w opłucnej.
Dźwięki (szmery) oddechowe dodatkowe Dodatkowe dźwięki

Drugim rodzajem dźwięków słyszalnych na powierzchni klat- oddechowe
ki piersiowej za pomocą fonendoskopu są dodatkowe szmery odde-
CzęśćIII 459
Barbara Ślusarska
chowe, które są zawsze wskazówką zmian patologicznych w układzie

oddechowym.
Dźwięki dodatkowe dzieli się na:

Świsty, furczenia 1 . Świsty i furczenia - są to muzyczne dźwięki o charakterze ciągłym.
Świsty są dźwiękami o dużej częstotliwości (500-700 Hz lub po-
wyżej), natomiast furczenia to dźwięki o małej częstotliwości
(100-200 Hz i poniżej). Mogą być monofoniczne - pojedyncze,
następujące po sobie lub polifoniczne - dźwięki występujące
łącznie. Wysokość (niskie lub wysokie) tych szmerów zależy
raczej od szybkości przepływu powietrza, a nie średnicy
oskrzela. Świsty i furczenia występują w dychawicy oskrzelo-
wej, nieżycie oskrzeli, zapaleniu oskrzelików, obecności ciała
obcego w oskrzelu, guzie oskrzela, obrzęku płuc.
Trzeszczenia 2 . Trzeszczenia - to krótkotrwałe, przerywane dźwięki, których
powstanie zależy od nagłego wyrównania ciśnienia gazu
w dwóch sąsiadujących ze sobą zbiornikach oraz drgań ścian
klatki, w której zjawisko to powstaje. Trzeszczenia drobne po-
wstają najczęściej na szczycie wdechu, natomiast trzeszczenia
grube są słyszalne w obu fazach oddychania. Trzeszczenia dro-
bne powstają w wyniku rozklejenia lub rozciągania niedodę-
tych pęcherzyków płucnych przez przedostające się do nich na
nowo powietrze. Występują one w ogniskach niedodmy, w pier-
wszej fazie powstawania nacieku zapalnego płuc.
Trzeszczenia opłucnowe 3 . Szmer tarcia opłucnej (trzeszczenia opłucnowe) - przypomina
swoim odgłosem pocieranie 2 kawałków jedwabiu albo chrzęst
ugniatanej gałki śniegu. Powstaje w wyniku pocierania o siebie
blaszek opłucnej pokrytej włóknikiem (gruźlica, mocznica,
zmiany reumatyczne, nieswoiste zakażenie bakteryjne). Jest to
objaw suchego zapalenia opłucnej. Często łączy się z bólem
przy głębszym oddychaniu.
Ostuchiwanie mowy Osłuchiwanie mowy i szeptu

i szeptu Podobnie jak dźwięki oddechowe, na powierzchnię klatki pier-
siowej przewodzą się drgania powstające w krtani, a więc głos. Pra-
widłowe dźwięki mowy słyszalne są za pomocą fonendoskopu jako
względnie niskie, zamazane szmery. Prawidłowo cichy szept jest
prawie niesłyszalny na powierzchni klatki piersiowej. Przewodzone
odgłosy mowy w nacieku zapalnym są głośniejsze, wyraźniej sze niż
w płucu prawidłowym, ponieważ ich składowe o wyższym tonie są
lepiej przewodzone przez bezpowietrzną tkankę płucną. Zjawisko
Bronchofonia to nazywa się bronchofonią.
460 Tom II
Rozdział 1
§§§ Barbara Ślusarska

II 1.7. Badanie gruczołów piersiowych
§H Ogólne zasady prowadzenia badania
Badanie piersi i dołów pachowych prowadzone przez pielęgniarkę Wstęp

w ramach profilaktyki nowotworowej należy do najbardziej akcepto-
wanych społecznie zadań z całego zakresu badań fizykalnych. Uświa-
damianie zagrożenia zdrowotnego oraz aktywność wielu organizacji
działających w ramach szeroko pojętej profilaktyki nowotworów spra-
wiają, że badanie piersi przez osoby profesjonalnie do tych zadań przy-
gotowane oraz samobadanie piersi są coraz powszechniej stosowa-
nym rutynowym działaniem. Przyczyną dużego zrozumienia dla ko-
nieczności badania piersi są przerażające statystyki, które wskazują,
że rak piersi jest najczęstszym nowotworem u kobiet i stanowi ponad
17% przypadków wszystkich występujących u kobiet nowotworów.
Niezależnie od faktu społecznego rozumienia ważności bada- Zasady prowadzenia
nia i niepodważalnej konieczności kontrolowania piersi, badanie badania piersi
należy przeprowadzać w atmosferze poszanowania godności i in-
tymności kobiety. Badanie wymaga szczególnego taktu i delikatno-
ści ze strony osoby prowadzącej. Na początku pacjentkę należy
poinformować o zamiarze przeprowadzenia kontroli piersi. Jest to
także okazja do zebrania szczegółowych informacji na temat jej
umiejętności prowadzenia samobadania. Informacje, które mogą
być ważne diagnostycznie dla oceny poprawności samobadania, to:
• częstotliwość samobadania oraz korelacja z fazą cyklu mie- Podstawy samobadania
siecznego kobiety (raz w miesiącu, najlepiej pomiędzy 5. a 7. P'orsi
dniem cyklu, gdy piersi nie są obolałe i obrzmiałe). Nato-
miast kobieta w okresie przekwitania powinna kontrolować
swoje piersi w te same dni każdego miesiąca;
• istotne cechy możliwe do stwierdzenia podczas oglądania pier-
si: wielkość, symetria, zarys, wygląd skóry, kształt i kierunek
wychylenia brodawek oraz wszelkie zmiany wokół nich;
• pozycje ciała, w jakich dokonywane jest badanie piersi:
w pozycji „na baczność", z rękami na biodrach, z wyciągnię-
tymi rękami do góry, w pozycji pochylonej do przodu;
• istotne cechy możliwe do oceny dotykiem: konsystencja,
tkliwość, rozgraniczenie struktur wyczuwalnych, rucho-
mość, uciskanie brodawek;
• stosowane techniki badania: małych kółek lub spirali, okrę-
żna - coraz większych kółek, dużej spirali lub odśrodkowa.
Część III 461

Barbara Ślusarska
1.7. Badanie gruczołów piersiowych
Na podstawie tych informacji można ocenić stopień samo-

dzielności pacjentki w samobadaniu piersi. Stwierdzenie braków
w zakresie wiedzy i umiejętności stanowi podstawę do pracy edu-
kacyjnej z kobietą, z eksponowaniem elementów pokazu i instruk-
cji wykonania poszczególnych etapów badania.
I Metody badania gruczołów piersiowych i dołów

pachowych
W badaniu gruczołów piersiowych wykorzystywane są typowe

techniki badania fizykalnego, tj. oglądanie i badanie dotykiem.
Oglądanie gruczołów Kontrola wzrokowa dotyczy oglądania gruczołów piersiowych
piersiowych w kilku podstawowych pozycjach ciała (ryc. 41):
• z kończynami górnymi opuszczonymi wzdłuż ciała;
• z kończynami górnymi uniesionymi do góry;
• z kończynami górnymi opartymi o biodra (z mocnym doci-
skaniem dłoni do bioder);
• z pochyleniem tułowia do przodu.
Ryc. 41. Oglądanie gruczołów piersiowych w pozycji. A. Z kończyna-

mi opuszczonymi wzdłuż ciała. B. Z kończynami unoszonymi do
góry. C. Z kończynami górnymi opartymi o biodra. D. Z pochyleniem
tułowia ku przodowi (A, B, C - za: Bower F.L, Bevis E.Q: Fundamen-
tals of nursing pracitice, 1979, D - opracowanie własne)
462 Tom U
Rozdział 1
Ryc. 42. Badanie palpacyjne piersi w pozycji leżącej (za: Shortridge L.M.,
Lee EJ.: Introductory skills for nursingpractice, 1980)
W czasie oglądania we wszystkich pozycjach ciała zwraca się
uwagę na następujące cechy:
• wielkość i symetrię sutków;
• kontur sutków i ich powierzchnię (poszukuje się guzów,
spłaszczeń, nabrzmień, pofałdowań lub miejsc zapadłych);
• wygląd skóry - jej barwę, pogrubienie, obrzęk, układ żył;
• wygląd brodawek - ich wielkość, kształt, kierunek, w którym
są zwrócone, owrzodzenia, wysypka, wyciek z brodawki;
• wygląd dołów pachowych - zmiany skórne, przebarwienia.
Podczas palpacji zwraca się uwagę na spoistość i sprężystość Badanie palpacyjne
tkanek gruczołu piersiowego - brodawki, otoczki, skóry i miąższu gruczołów piersiowych
piersi. Badanie dotykiem można wykonywać u pacjentki w pozycji
siedzącej lub leżącej (pozycja leżąca - szczególnie wskazana u ko-
biet z dużymi piersiami) (ryc. 42).
Badanie polega na dotykaniu i obmacywaniu struktur piersi
opuszkami palców, z zastosowaniem ucisku słabego, mocniejszego
i silnego. Dotykiem obejmuje się obszar i jego struktury od mostka
do pachy, od obojczyka po linię stanika oraz dół pachowy. Każdą
pierś bada się oddzielnie. Istnieje kilka technik badania, tj. okrężna
małych kółek lub spirali, technika dużej spirali, linii odśrodkowych
oraz małych spirali w kwadrantach (ryc. 43).
W opisie badania notuje się wszystkie stwardnienia, bolesno- Opis wyników badania
ści i guzki. Jeśli są obecne, określa się: piersi
• ich umiejscowienie, posługując się metodą „tarczy zegara"
(ryc. 44) lub „kwadrantów" (ryc. 45);
• wielkość w centymetrach i kształt: okrągły, dyskoidalny, re-
gularny lub nieregularny;
• spoistość: miękki, twardy, bardzo twardy;
• odgraniczenie od otaczającej tkanki: dobrze lub źle odgrani-
czona zmiana;
Część III 463

Barbara Ślusarska
1.7. Badanie gruczołów piersiowych
Ryc. 43. Techniki badania piersi. A. Okrężna, małych kółek lub spirali.
B. Okrężna, coraz większych kółek. C. Dużej spirali. D. Odśrodkowa, po
liniach promienistych. E. Małych spirali kwadratowych [za: Wronkow-
ski Z. (red.): Kontroluj swoje piersi, PZWL, Warszawa 1999]
I I\ i \\
Ryc. 44. Określenie zmian w gruczołach piersiowych metodą „tarczy zegara"
Ogon Spence'a Okolice nadobojczykowe
Kwadrant górny
zewnętrzny
Pacha Otoczka
Kwadrant górny
zewnętrzny
Kwadrant dolny
Kwadrant
zewnętrzny
dolny
zewnętrzny
Brodawka
Ryc. 45. Określanie zmian w gruczołach piersiowych „metodą kwadrantów"
464 Tom II
Rozdział 1
Ryc. 46. Badanie palpacyjne dołów pachowych (za: Bower F.L., Bevis
E.Q.: Fundamentals of nursingpractice, 1979)
• ruchomość w odniesieniu do skóry i tkanek otaczających

oraz bolesność.
W badaniu palpacyjnym dołów pachowych ważne jest, aby Obmacywanie dołów
pacjent był odpowiednio rozluźniony, pozycję odchylenia kończy- pachowych
ny można ustalać poprzez podtrzymywanie ramienia pacjenta
w pożądanym ustawieniu. Palce dłoni, którą przeprowadza się ba-
danie, powinny być ustawione ściśle obok siebie i skierowane do
szczytu pachy. Z tej pozycji przesuwane są do ku dołowi kolejno
w okolice: powierzchni żeber i mięśnia zębatego przedniego, prze-
dniej i tylnej fałdy pachy oraz wewnętrznej górnej części ramienia.
Badanie uzupełnia się oceną dołów nad- i podobojczykowych.

1. Cechy gruczołów piersiowych bez zmian patologicznych możli- badania
we do stwierdzenia w badaniu fizykalnym wykazują prawidłowo
pewną zmienność. U młodej kobiety piersi są dość twarde i sprę-
żyste, u osoby w wieku starszym stają się wiotkie, wyczuwa się
ziarnistość tkanki gruczołowej i pasma przewodów.
2. Stwierdzone zmiany w gruczołach piersiowych - w postaci
stwardnień, guzków, guzów - mogą być przejawem występo-
wania łagodnej torbieli, włókniakogruczolaka, przerostu włók-
nistego, brodawczakowatości, chorób skóry sutka (np. zapale-
nie infekcyjne) lub w przebiegu raka, np. słoniowacizna z po-
wodu upośledzenia odpływu chłonki (wygląd skóry przypomi-
nający skórkę pomarańczy).
3. W badaniu okolic pachowych normalnie wyczuwa się węzły
centralne pachowe, w liczbie około 1-2, które są małe, miękkie
i niebolesne. Większą liczbę węzłów znacznie powiększonych,
twardych, nieprzesuwalnych lub bolesnych spotyka się w sta-
nach chorobowych.
Część III 465

Barbara Ślusarska
1.8. Badanie układu sercowo-naczyniowego
|H Barbara Ślusarska
1 1.8. Badanie układu

sercowo-naczyniowego
f d Podstawy prowadzenia badania serca
Granice rzutu serca Serce można badać metodami badania fizykalnego poprzez
na klatkę piersiową przednią ścianę klatki piersiowej, co wynika z warunków anatomi-
cznych. W rzucie serca na przednią ścianę Matki piersiowej w prze-
ważającej części przylega do niej prawa komora, łącznie z początko-
wym odcinkiem pnia płucnego. Na prawo od prawej komory,
tworząc znaczną część prawej krawędzi rzutu serca, znajduje się
prawy przedsionek. Lewa komora serca umiejscowiona jest nieco
na lewo oraz przede wszystkim od tyłu w stosunku do położenia
prawej komory. Rzutuje ona na przednią ścianę klatki piersiowej
w postaci wąskiego pasma, położonego na lewo od rzutu prawej ko-
mory. Ważnym wskaźnikiem czynności lewej komory jest uderze-
nie koniuszkowe, niekiedy widoczne i często wyczuwalne przez
ścianę klatki piersiowej. Prawidłowo uderzenie to odnajduje się
w V międzyżebrzu, 7-9 cm na lewo od linii mostkowej środkowej
lub 1 cm do wewnątrz od linii środkowoobojczykowej lewej. Lewy
przedsionek znajduje się głównie od tyłu, nie można go bezpośred-
nio zbadać metodami fizykalnymi. Tak więc granice rzutu serca na
przednią ścianę klatki piersiowej rozciągają się w obrębie (ryc. 47):
Pień Uszko lewego

płucny przedsionka
Prawy
przedsionek
Lewa
Prawa komora
komora
Uderzenie
^//Koniuszkowe
Ryc. 47. Rzut serca na przednią ścianę klatki piersiowej (za: Tatoń /.,
Czech A, 1991)
466 Tom II
Rozdział 1
• od punktu przecięcia II międzyżebrza po stronie prawej

z linią mostkową prawą do przyczepu chrząstki VI żebra do
mostka (prawy brzeg serca - prawy przedsionek od góry, od
dołu prawa komora);
• od punktu przecięcia II lewego międzyżebrza z linią pio-
nową, biegnącą 2 cm w lewo od krawędzi mostka, poprzez
lekkie uwypuklenie w lewo na poziomie III międzyżebrza,
do poziomu V międzyżebrza, 1-2 cm do wewnątrz od linii
środkowej obojczykowej lewej (lewy brzeg serca - uszko le-
wego przedsionka od góry, od dołu lewa komora);
• do poziomu linii przechodzącej przez punkt w połowie długo-
ści wyrostka mieczykowatego mostka (dolny brzeg serca
w okolicy koniuszka stanowi lewa komora, a dalej tworzy go
prawa komora);
• górny brzeg serca właściwie nie istnieje - serce przechodzi
w duże naczynia.
Hemodynamiczne aspekty cyklu sercowego oceniane metoda- Cykl pracy serca

mi badania fizykalnego a badanie fizykalne
Cykl serca jest skoordynowaną pod względem dynamicznym
serią wydarzeń zachodzących pomiędzy strukturami serca (przed-
sionkami i komorami) oraz zgodnych z czynnością zastawek od-
dzielających poszczególne jamy i wielkie naczynia serca. Składa się
z kolejno następujących po sobie etapów:
• rozkurczu lewej komory: zamknięcie zastawki tętnicy głów-
nej, działanie siły sprężystej tętnicy głównej i innych sprę-
żystych tętnic, otwarcie zastawki dwudzielnej, przejście
krwi z lewego przedsionka do lewej komory;
• skurczu lewej komory: zamknięcie zastawki dwudzielnej,
otwarcie zastawki tętnicy głównej, wyrzucenie krwi z lewej
komory do tętnicy głównej, rozszerzenie ścian tętnicy głów-
nej i innych tętnic typu sprężystego.
W czasie przebiegu cyklu czynnościowego lewego serca, rów-
nież po stronie prawej, przebiegają analogiczne zjawiska czynno-
ściowe, które mają skoordynowaną akcję:
• rozkurcz prawej komory: otwarcie zastawki trójdzielnej, wy-
rzut krwi z prawego przedsionka do prawej komory;
• skurcz prawej komory: zamknięcie zastawki trójdzielnej,
otwarcie zastawki pnia płucnego, wyrzut krwi z prawej ko-
mory do pnia płucnego, spadek ciśnienia w prawej komorze,
zamknięcie zastawki pnia płucnego, otwarcie zastawki trój-
dzielnej.
Część III 467

Barbara Ślusarska
1.8. Badanie układu sercawo-naczyniawego
Ciśnienie w prawej części serca jest znacznie niższe niż po le-

wej stronie. Cykl czynnościowy w prawym przedsionku i prawej
komorze serca jest minimalnie opóźniony w stosunku do lewej
strony serca. Z tego też powodu niekiedy zamiast jednolitych to-
nów serca można usłyszeć po dwa tony - jeden z zamknięcia zasta-
wek po stronie lewej, a drugi (nieco opóźniony) - z zamknięcia za-
stawek po prawej stronie.
Badanie podmiotowe Badanie układu sercowo-naczyniowego rozpoczyna się od zgro-

madzenia swoistych informacji o stanie funkcji tego układu. Prowa-
dzony wywiad ukierunkowany jest na występowanie następujących
dolegliwości u pacjenta:
• ograniczenie sprawności wysiłkowej poprzez ocenę ilości
i jakości rutynowych wysiłków fizycznych wykonywanych
w ciągu dnia;
• ból lub pobolewanie w klatce piersiowej;
• kłucie w klatce piersiowej;
• duszność wysiłkowa lub spoczynkowa;
• omdlenia;
• bolesne odczuwanie skurczów serca - kołatanie serca;
• nadciśnienie tętnicze krwi;
• obrzęki.
Zebrane informacje należy uzupełnić o dane dotyczące:
• występowania chorób sercowo-naczyniowych oraz cukrzycy
w rodzinie osoby badanej;
• występowania innych czynników ryzyka chorób serca, tj.
palenia papierosów, hipercholesterolemii, otyłości, naraże-
nia na przewlekłe działanie stresów, rodzaju stosowanej
diety oraz prowadzonej aktywności fizycznej.
Oj Metody fizykalne badania serca

W badaniu serca wykorzystywane są techniki oglądania i pal-
pacji, opukiwania oraz osłuchiwania.
Oglądanie i obmacywanie Oglądanie i obmacywanie

okolicy serca Przy oglądaniu lub obmacywaniu okolicy przedsercowej należy
pamiętać o następujących zasadach:
• użycie wiązki światła ułożonego stycznie do powierzchni
klatki piersiowej ułatwia wykrycie tętnień;
• najbardziej czułe na tętnienia są opuszki palców, natomiast
najbardziej czułym obszarem odbierającym wibracje jest
wewnętrzna strona ręki u podstawy palców;
468 Tom n
Rozdział 1
• w celu umiejscowienia w fazie cyklu sercowego znalezio-

nych tętnień lub wibracji podczas oglądania lub palpacji za-
sadne jest odniesienie ich do tonów serca słyszalnych pod-
czas osłuchiwania serca.
Badania dokonuje się, oglądając i/lub obmacując kolejno: Punkty topograficzne
• okolicę tętnicy głównej - II międzyżebrze na prawo od kra- istotne w badaniu
wędzi mostka; fizykalnym
• okolicę pnia płucnego - II międzyżebrze na lewo od krawę-
dzi mostka;
• okolicę prawej komory serca - dolna połowa mostka, okoli-
ca przymostkowa lewa;
• okolicę uderzenia koniuszkowego, a więc okolicę lewej ko-
mory - V międzyżebrze 1 cm w kierunku przyśrodkowym od
lewej linii środkowo-obojczykowej. Punkt uderzenia ko-
niuszkowego oraz jego okolicę w promieniu 4-5 cm ogląda
się bezpośrednio lub w oświetleniu styczną wiązką światła.
Jeśli nie udaje się wyczuć uderzenia koniuszkowego w pozy-
cji płaskiej na plecach, należy sprawdzić ją w ułożeniu pa-
cjenta na lewym boku (może to spowodować przybliżenie
serca do ściany klatki piersiowej). Niekiedy wskazane jest,
aby na moment palpacji pacjent wstrzymał oddech.

1. Oglądaniem okolicę uderzenia koniuszkowego można ziden- oglądania i palpacji
tyfikować u około 50% osób dorosłych. Poprzez obmacywanie
można określić następujące cechy uderzenia koniuszkowego:
amplitudę i wielkość, okres trwania, umiejscowienie oraz
średnicę. Prawidłowo uderzenie koniuszkowe jest lekkim
uniesieniem międzyżebrza, wyczuwalnym na powierzchni
o średnicy 0,5-2 cm. Rozpoczyna się w momencie I tonu i trwa
około 2/3 okresu skurczu. Jeśli obszar tętnienia uderzenia ko-
niuszkowego jest większy od powierzchni dającej się nakryć
opuszkami 2 palców, uznaje się, że jest on powiększony. Typo-
wa lokalizacja to V międzyżebrze, 7-9 cm na zewnątrz od linii
środkowej mostkowej.
2. Obecność tętnień, drgań lub wibracji w okolicy tętnicy głów-
nej, pnia płucnego lub prawej komory serca może wskazywać
na istnienie pewnych nieprawidłowości w postaci np. tętniaka
tętnicy głównej, zwężenia lewego ujścia tętniczego, obecności
wzmożonego ciśnienia i przepływu w pniu płucnym bądź
zmian powodujących pracę prawej komory w warunkach pod-
wyższonego ciśnienia lub zwiększenia objętości.
Część III 469

Barbara Ślusarska
Opukiwanie Opukiwanie
Serce jest gorszym rezonatorem drgań, wywołanych przez opu-
kujący palec niż płuco. Opukiwanie nad sercem daje zatem odgłos
Wyznaczanie granic opukowy stłumiony. Wyznaczenie górnej i dolnej granicy serca
stłumienia serca metodą opukiwania jest niemożliwe ze względu na szczególne wa-
runki anatomiczne. Od góry, a więc u podstawy serca, jego stłumie-
nie przechodzi bezpośrednio w pasmo stłumienia aorty i pnia płuc-
nego. Granica od góry między sercem a dużymi naczyniami jest za-
tem niemożliwa do ustalenia. Dolna granica stłumienia serca na
dużym odcinku od prawej strony styka się bezpośrednio ze
stłumieniem wątroby, a w okolicy uderzenia koniuszkowego -
z odgłosem bębenkowym bańki powietrza w żołądku lub w jelitach.
Z tego względu wyznaczenie opukiwaniem dolnej granicy stłumie-
nia serca jest także niemożliwe.
Głównym celem metody badania jest poszukiwanie informacji
o rozmiarze lewej komory serca. Należy jednak pamiętać, że na
ocenę stłumienia mogą mieć wpływ tutaj takie czynniki, jak: kształt
klatki piersiowej i kręgosłupa, odległość przedniej ściany serca od
przedniej ściany klatki piersiowej, grubość warstwy podskórnej
tkanki tłuszczowej oraz zmiany chorobowe w płucach warunkujące
charakter stłumienia opukowego nad tkanką płucną.
Lewą granicę stłumienia serca opukuje się cicho, przesuwając
opukujące palce na poziomie III, IV, V i VI międzyżebrza od linii
pachowej przedniej w kierunku linii mostkowej, aż do pojawienia
się odgłosu opukowego stłumionego.
Prawą granicę rzutu serca opukuje się ponad stłumieniem
wątrobowym, w III i IV międzyżebrzu, przesuwając opukujące pal-
ce od prawej linii środkowo-obojczykowej w kierunku mostka.
Interpretacja wyników Interpretacja wyników badania

opukiwania l. Lewa granica stłumienia serca prawidłowo przebiega łukowa-
to. Od punktu przecięcia III lewego międzyżebrza z linią mo-
stkową lewą, granica stłumienia pasma naczyniowego prze-
chodzi w lewą granicę stłumienia serca, odginając się dalej
w lewo i zdążając do punktu przecięcia poziomej linii V mię-
dzyżebrza oraz pionowej linii położonej około 1 -2 cm do środ-
ka od lewej linii środkowo-obojczykowej. Przesunięcie tego
punktu w lewo sugeruje powiększenie prawej i lewej komory,
natomiast przesunięcie w lewo i w dół - powiększenie tylko le-
wej komory.
2. Prawa granica stłumienia prawidłowo przebiega ku górze od
punktu przecięcia górnej granicy stłumienia wątroby i linii
mostkowej prawej oraz zmierza do punktu przecięcia się z tą
linią III międzyżebrza, gdzie przechodzi w granice pasma na-
470 Tom II
Rozdział 1
czyniowego. Od dołu granica ta znajduje się poza mostkiem,

a od góry oddziela ją od przedniej ściany gruba warstwa tkanki
płucnej. Wyznaczenie zatem prawej granicy stłumienia niepo-
większonego serca jest niemożliwe. U osób ze znacznie powię-
kszoną prawą komorą i prawym przedsionkiem może jednak
pojawić się wyraźniejsza, położona ponad 10 mm w prawo od
prawej linii mostkowej granica stłumienia.
Osłuchiwanie Osłuchiwanie
To metoda mająca znaczenie rozpoznawcze w niektórych cho-
robach serca. Tony i szmery serca możliwe do stwierdzenia pod-
czas badania, w znaczeniu fizycznym nie są czystymi tonami, gdyż
nie zawierają tylko jednej harmonicznej częstotliwości i amplitudy
drgań. Zwykle jest to mieszanina drgań o zmiennej częstotliwości
i amplitudzie.
Fizjologiczne tony serca są drganiami zastawek oraz struktur Tony serca
z nimi związanych, tj. pierścieni włóknistych, nici ścięgnistych,
mięśni brodawkowatych, przylegających do zastawki aorty frag-
mentów jej ściany oraz słupa krwi, na który zastawki oddziałują.
Wyróżniamy cztery tony serca:
• Ton pierwszy (Ti) - spowodowany jest przede wszystkim Pierwszy ton serca
zamknięciem zastawki dwudzielnej (składowa Mi) i w
mniejszym stopniu trójdzielnej - składowa z zastawki trój-
dzielnej (Tri) jest cichsza. Ton pierwszy jest najgłośniejszy
na koniuszku serca, słyszalny jednak w całej okolicy przed-
sercowej.
• Ton drugi (T2) - spowodowany jest głównie zamykaniem Drugi ton serca
się zastawki aortalnej. W ten sposób powstaje składowa aor-
talna (A2) drugiego tonu. Fizjologicznie po upływie 0,02-0,08 s
zamyka się zastawka pnia płucnego. Powstaje wówczas
składowa płucna (P2) drugiego tonu. Jest ona cichsza. Opóź-
nienie P2 zwiększa się na szczycie wdechu i skraca na szczy-
cie, wydechu.
• Ton trzeci (T3) - jest słyszalną wibracją o małej częstotliwo- Trzeci ton serca
ści, powstającą w lewej lub w prawej komorze serca w czasie
wczesnego rozkurczu. Z chwilą otwarcia podczas rozkurczu
zastawek przedsionkowo-komorowych następuje najpierw
faza szybkiego napełniania się komór. Krew uderza o ścianę
serca pod większym ciśnieniem. Wskutek tych zmian
przepływowych, gwałtowniejszego wytracania szybkości
napływu krwi, powstają wibracje aparatu mitralnego i ścian
mięśnia sercowego. W ten sposób powstaje T 3 , zwany też
tonem szybkiej fazy napełniania komór. Dźwięk ten może
Część III Ali

Barbara Ślusarska
być normą u dzieci i młodzieży ze względu na zwiększoną

objętość rozkurczową. U osób dorosłych najczęściej jednak
jest objawem ciężkiej choroby mięśnia sercowego. Powstaje
wtedy potrójny rytm T1-T2-T3, dający wrażenie słuchowe
przypominające swoim układem rytm uderzeń kopyt
cwałującego konia (rytm cwałowy). Trzeci ton serca
wysłuchuje się lejkiem fonendoskopu nad koniuszkiem ser-
ca - najlepiej w pozycji na lewym boku z odchyleniem 30°
(ryc. 48).
Czwarty ton serca • Ton czwarty (T4) - w czasie skurczu przedsionków z róż-
nych przyczyn dochodzić może do nieproporcjonalnego
wzrostu ciśnienia w komorach - stan taki może powstawać
w okresie późnego rozkurczu (a więc tuż przed następnym
skurczem). Pojawiają się wtedy wibracje o małej częstotli-
wości, słyszalne jako T 4 - ton ten podobnie jak T 3 jest więc
związany z zaburzeniami napełniania komór. T 3 i T 4 są
w istocie tonami nieprawidłowego napełniania komór. Po-
woduje je upośledzenie podatności mięśni komór na roz-
ciąganie przez krew napływającą z przedsionków. T 4 bada
się w podobnej pozycji pacjenta jak przy osłuchiwaniu T 3 .
W wyniku powstania czwartego tonu na koniuszku
wysłuchuje się lejkiem fonendoskopu rytm cwałowy z do-
datkowym tonem pojawiającym się tuż przed skurczem.
Ryc. 48. Pozycje pacjenta, w których tony serca stają się lepiej słyszalne.
A-na lewym, boku, B - pozycja siedząca z pochyleniem do przodu
Punkty osłuchowe serca Serce osłuchuje się w 5 typowych punktach na przedniej ścia-
nie klatki piersiowej (ryc. 49):
• II prawe międzyżebrze przy mostku - okolica osłuchiwania
tętnicy głównej i lewego ujścia tętniczego,-
472 Tom II
Rozdział 1
• II lewe międzyżebrze przy mostku - okolica pnia płucnego

i prawego ujścia tętniczego;
• III lewe międzyżebrze przy mostku - jest to miejsce anato-
micznego rzutu zastawki dwudzielnej (punkt Erba);
• V lewe międzyżebrze tuż przy mostku i lewa krawędź dolnej
części mostka - jest to okolica osłuchiwania zastawki trój-
dzielnej;
• V lewe międzyżebrze, 1 cm do wewnątrz od linii środko-
wo-obojczykowej - okolica uderzenia koniuszkowego i miej-
sce osłuchiwania zastawki dwudzielnej.
Osłuchiwania dokonuje się w ustalonym porządku, tj. zastaw- Kolejność osłuchiwania
ka dwudzielna, tętnica główna, pień płucny, zastawka trójdzielna
oraz trzecie lewe międzyżebrze. W każdym z 5 punktów należy
osłuchiwać bez pośpiechu, zwracając uwagę na:
• charakterystykę T t - głośność, dźwięczność, ewentualnie
rozdwojenie,-
• charakterystykę T 2 - głośność, rozdwojenie. Istnienie roz-
dwojenia T 2 stwierdza się, wysłuchując go w II i III między-
żebrzu podczas wdechu. Podczas wydechu rozdwojony T 2
może stać się znowu jednolity.
W celu identyfikacji Ti i T 2 pomocne są następujące wyróż- Identyfikacja tonów
niki: serca
• przy prawidłowej częstości skurczów serca Ti jest pierwszym
ze słyszalnych w parze 2 tonów serca. Następuje on po dłuż-
szej przerwie rozkurczowej, wyprzedza krótszą fazę skurczu;
• u podstawy serca (okolice osłuchiwania aorty i pnia płucne-
go) T 2 jest głośniejszy od Tj. Na koniuszku serca Ti jest
głośniejszy niż T 2 ;
• Ti jest właściwie jednoczesny z uderzeniem koniuszka;
• Ti bezpośrednio wyprzedza falę tętna na tętnicy szyjnej.

1. Prawidłowe cechy Ti - u podstawy serca, tj. w miejscach osłuchiwania
osłuchiwania tętnicy głównej i pnia płucnego, Ti bywa krótszy
niż T 2 . Na koniuszku serca Ti najczęściej jest głośniejszy niż
T2.
2. W różnych zaburzeniach czynności serca może dochodzić do:
wzmożonej akcentacji Ti, np. w czasie szybkiej czynności ser-
ca podczas wysiłku, niedokrwistości, nadczynności tarczycy;
ściszenia Ti, np. podczas opóźnionego przewodzenia z przed-
sionków do komór (blok 1°); zmiennej głośności Ti, np.
w całkowitym bloku serca.
Część III 473

Barbara Ślusarska
Pień płucny
Tętnica główna
Punkt Erba
Zastawka dwudzielna
Zastawka trójdzielna
Ryc. 49. Typowe punkty osłuchiwania serca
3. Fizj ologiczne rozdwój enie T 2 - zwykle wysłuchuj e się w miej s-

cu osłuchiwania pnia płucnego. Składowa płucna tego tonu
jest bowiem zbyt cicha, aby mogła być słyszalna na koniuszku
lub w miejscu osłuchiwania tętnicy głównej, gdzie T 2 jest jed-
nolity, pochodząc jedynie z zamknięcia zastawki aortalnej. Fi-
zjologiczne rozdwojenie T2 słyszy się w czasie wdechu, zwykle
znika podczas wydechu.
4. Patologiczne rozdwojenie T2 - jest ono najlepiej słyszalne w II
międzyżebrzu przy mostku. Rozdwojenie T 2 w czasie wydechu
stanowi istotniejszą wskazówkę choroby niż rozdwojenie tego
tonu podczas wdechu. Stan taki może wywoływać wiele przy-
czyn, m.in.: blok prawej odnogi pęczka Hisa, skurcze przed-
wczesne z lewej komory, otwór przegrody międzyprzedsionko-
wej, ciężka niewydolność prawej komory, zwężenie pnia płuc-
nego, niedomykalność zastawki dwudzielnej.
P§j Metody badania układu naczyniowego
Badanie tętnic Badanie tętnic

Celem przedmiotowego badania tętnic jest przesiewowe odróż-
nienie pacjentów z chorobami tych naczyń od osób zdrowych. Tętni-
ce bada się poprzez oglądanie, obmacywanie i osłuchiwanie. W ba-
daniu fizykalnym dostępne są następujące tętnice: częściowo aorta,
szyjne, ramienne, promieniowe, łokciowe, udowe powierzchowne,
podkolanowe, piszczelowe tylne i grzbietowe stopy (ryc. 50).
Oglądanie tętnic Poprzez oglądanie można stwierdzić widoczne, nieprawidłowe
tętnienia, które jednak mogą pojawiać się w rzadkich sytuacjach, np.
tętnienie aorty w II prawym międzyżebrzu przy mostku lub w nad-
brzuszu może być objawem bardzo dużego tętniaka tej tętnicy.
474 Tom II
Rozdział 1
Badanie poprzez palpację ma na celu ocenę sztywności ściany Palpacja tętnic

tętnic oraz zbadanie tętna.
Poprzez osłuchiwanie tętnicy metodą pośrednią za pomocą Osłuchiwanie tętnic
sfigmomanometru bada się ciśnienie tętnicze krwi.
Badanie stanu krążenia krwi w kończynach wykonuje się Zasady badania uktadu
w celu oceny cech naczyń oraz ich symetryczności w kończynach naczyniowego
górnych i dolnych. Wyniki oceny należy także zestawić z określe-
niem cech skóry, a także rezultatami badania neurologicznego. Ba-
danie fizykalne stanu krążenia krwi w kończynach powinno się od-
bywać w dobrze ogrzanym pokoju, przy jasnym świetle. Przy bada-
niu palpacyjnym tętna należy zwracać uwagę, aby:
• pozycje pacjenta i badającego były wygodne;
• ułożenie palców i siła docisku były właściwe (przy palpacji
zmienia się siłę docisku tak, aby wyczuć słabe tętno);
• nie mylić tętna własnego z tętnem pacjenta (rozróżnienia
można dokonać poprzez liczenie częstości uderzeń serca ba-
dającego i pacjenta).
Przy badaniu stanu krążenia w kończynach górnych zwraca się Badanie tętnic kończyn
uwagę na: rozwój i symetryczność tętnic, stan skóry i mięśni, bar- górnych
wę i zewnętrzną budowę skóry oraz łożyska paznokci i ewentualną
obecność obrzęków. Dla oceny drożności tętnicy łokciowej i pro-
mieniowej wykonywana jest próba Allena. Polega ona na silnym Próba Allena
uciskaniu tętnicy promieniowej przez badającego, podczas gdy pac-
jent w tym czasie ma zaciśniętą dłoń w pięść. Powyższa czynność
powtarzana jest w odniesieniu do tętnicy łokciowej. Po zwolnio-
nym ucisku i rozluźnieniu dłoni pacjenta, palce ręki poddawanej
próbie w ciągu 10 sekund powinny się zaróżowić. Przedłużanie się
czasu trwania bladości palców po zamknięciu ucisku na jednej z tę-
tnic przedramienia i następczym jego zwolnieniu wskazuje na nie-
drożność drugiej tętnicy.
Interpretacja wyników badania

1. Bladość lub sinicę palców spotyka się w zespole Raynauda, zaś
obrzęk i przepełnienie żył - w niedrożności żył.
Przy badaniu stanu krążenia w kończynach dolnych zwraca się Badanie tętnic kończyn
uwagę na: dolnych
• stopień odżywienia skóry, rozwój mięśni, symetryczność
cech w tym zakresie;
• barwę i strukturę powierzchni skóry, paznokci, rozwój i roz-
mieszczenie włosów na podudziach, stopach i palcach (ob-
szary niedokrwienia tracą włosy);
• przebarwienia, wysypkę, blizny, owrzodzenia;
Część III 475

Barbara Ślusarska
:nica
ijczykowa
Tętnica
pachwowa
.Tętnica
ramienna
-Tętnica nerkowa
•Tętnica główna
Tętnica biodrowa
Ryc. 50. Tętnice dostępne do badania metodą (A) palpacji i (B) osłuchi-
wania
• rozwój żył, rozszerzenia żylne, żylaki, obrzęk.
Ocena tętna Podczas badania palpacyjnego dokonuje się oceny tętna we
wszystkich dostępnych tętnicach, tj.:
• na tętnicy udowej powierzchownej (miejsce badania - punkt
poniżej więzadła pachwinowego, w połowie odległości po-
między kolcem biodrowym przednim a spojeniem łono-
wym);
• na tętnicy podkolanowej (miejsce badania - mocny ucisk
w punkcie nieco w bok od pośrodkowej linii dołu podkola-
nowego; badanie należy wykonywać przy zgięciu kończyny
w stawie kolanowym, pomocne może się okazać badanie
w pozycji pacjenta na brzuchu, ze zgiętą kończyną w stawie
kolanowym pod kątem 90°; brak tętna w dole podkolano-
wym może także oznaczać, że tętnica przebiega głęboko);
• na tętnicy grzbietowej stopy (miejsce badania - najczęściej
wyczuwalna w okolicy nieco w bok od ścięgna prostownika
palucha);
• na tętnicy piszczelowej tylnej (miejsce badania - w linii nieco
poniżej przyśrodkowej kostki; u osób z otyłością lub z obrzę-
kiem tętno może być niewyczuwalne, słabe tętno lub jego
brak na tętnicach kończyny sugeruje chorobę zwężającą tęt-
nice; brak tętna na tętnicy grzbietowej stopy może mieć wro-
dzony charakter i nie jest wówczas istotny dla rozpoznania).
Ocena ucieplenia W celu oceny ucieplenia stóp i kończyn dolnych badający
grzbietem palców i dłoni przesuwa rękę od dołu ku górze kończyn
476 Tom II
Rozdział 1
pacjenta, porównując symetryczne punkty w obu kończynach. Jed-

nostronne zmniejszenie ucieplenia sugeruje niedokrwienie, jeśli
objaw ten występuje obustronnie, wiąże się to raczej z nerwicą. Je-
śli tętno poniżej tętnic udowych jest nieprawidłowe, należy je ba-
dać osłuchowo.
Przy osłuchiwaniu dużych tętnic szmer skurczowy wskazuje
na turbulencję krwi spowodowaną umiarkowanym zwężeniem tęt-
nicy, natomiast szmer rozkurczowy- na bardzo duże jej zwężenie.
Stopień i umiejscowienie upośledzenia krążenia można ocenić Próba podniesienia
za pomocą próby podniesienia i obniżenia kończyny. Prawidłowo
przy podniesieniu kończyny dolnej (lub górnej) powyżej 60° jej
zblednięcie następuje po 60 sekundach. Jeśli przed upływem tego
czasu kończyna staje się blada, wskazuje to zazwyczaj na jej znacz-
ne niedokrwienie. Stopnie niedokrwienia w korelacji z czasem jego
powstawania przedstawiono w tabeli 8.
Tabela 8. Stopnie niedokrwienia kończyn a czas pojawienia się zblednięcia
Stopień niedokrwienia Szybkość pojawienia się zblednięcia

0 Niewystępowanie w ciągu 60 sekund
1 W ciągu 60 sekund
2 W okresie krótszym niż 60 sekund, a dłuższym niż 30
sekund. Pomiędzy 60 a 30 sekund
3 W okresie krótszym niż 30 sekund
4 Bladość występuje w poziomym (bez podniesienia
powyżej 60°) położeniu kończyny
Po próbie podniesienia kończyny wykonywana jest próba opu- Próba opuszczenia

szczania, w której ocenia się czas powrotu prawidłowego zabarwie-
nia skóry w sekundach oraz czas wypełniania się żył, uprzednio
opróżnionych w wyniku podnoszenia kończyny. Wyniki oceny za-
prezentowano w tabeli 9.
Tabela 9. Wyniki ukrwienia kończyn w ocenie próby opuszczenia
Stopień Czas powrotu prawidłowego za- Czas wypełnienia

niedokrwienia barwienia skóry (w sekundach) żył (w sekundach)
Ukrwienie prawidłowe < 10 <15
Umiarkowane 15-25 20-30
niedokrwienie
Ciężkie niedokrwienie >40 >40
Część III 477

Barbara Ślusarska
Badanie układu żylnego Badanie układu żylnego kończyn dolnych

- kończyny dolne Układ żylny w kończynach dolnych tworzą żyły głębokie, które
przemieszczają około 90% krwi z kończyn dolnych, oraz żyły powie-
rzchowne (żyła odpiszczelowa i odstrzałkowa), wspierające odpływ
żylny krwi (ryc. 51). Obydwa układy są połączone żyłami łączącymi
lub przeszywającymi. We wszystkich żyłach co 10-12 cm znajdują
się zastawki żylne, które powodują, że krew może przepływać
z układu żylnego powierzchownego do głębokiego i w kierunku ser-
ca, ale nie odwrotnie.
Zyla
udowa Żyta
udowa
• Żyta Żyta
JL^ odpiszczelowa odstrzalkowav
Żyły łączące
Żyła
odpiszczelowa
I odstrzałkowa
Żyły głębokie Żyły powierzchowne

Ryc. 51. Powierzchowne i głębokie żyły kończyny dolnej (za: Tatoń ].,
Czech A., 1991)
Oglądanie Badanie układu żylnego kończyn dolnych u pacjenta przepro-

wadza się w pozycji stojącej - istnieje wówczas możliwość stwier-
dzenia obecności żylaków układu żył: odpiszczelowej i odstrzałko-
Palpacja wej. Badanie polega na oglądaniu i palpacji. Podczas inspekcji
wzrokowej zwraca się uwagę na rozszerzenia żylne, obecność ob-
rzęku, występowanie zabarwienia siniczego lub sinoróżowego skó-
ry, lub też innych zmian na skórze. Podczas obmacywania można
stwierdzić bolesność w czasie ucisku, stwardnienia w przebiegu na-
czyń, wzmożone napięcie w okolicy oczekiwanych zmian. Dodat-
kowo mogą być wykonywane próby na sprawność zastawek żyl-
nych:
Próba ucisku • próba ucisku - polega na wymacaniu opuszkami palców
rozszerzonej żyły oraz silnym ucisku (drugą dłonią) tej sa-
mej żyły w odległości 10-20 cm powyżej badanego punktu.
Przy niesprawnych zastawkach na odcinku między punkta-
mi uciskanymi z chwilą wywarcia nacisku ręką położoną ni-
żej wyczuwalny jest impuls fali krwi. Przy sprawnych za-
stawkach impuls taki nie powstaje;
478 Tom II
Rozdział 1
• próba Trendelenburga lub wstecznego wypełnienia - pozwala Próba Trendelenburga

na ocenę sprawności zastawek w żyłach łączących oraz w żyle
odpiszczelowej i strzałkowej. Polega na podnoszeniu kończy-
ny w górę pod kątem 90° (żyła się opróżnia) oraz zakładaniu
opaski uciskowej wokół górnej części uda, tak aby zupełnie
ucisnąć żyłę odpiszczelową (a nie tętnicę udową). Następnie
pacjent zajmuje pozycję stojącą, w której obserwuje się
wypełnienie żył. Prawidłowo żyła odpiszczelową wypełnia się
w ciągu około 35 sekund. Szybsze wypełnienie powierzchow-
nych żył wskazuje na niesprawność zastawek w żyłach
łączących. Z tego powodu bowiem krew płynie w kierunku
wstecznym z żył głębokich do układu żylnego powierzchow-
nego. Po zwolnieniu opaski uciskowej na udzie przy spraw-
nych zastawkach w żyle odpiszczelowej nie obserwuje się
żadnego dodatkowego wypełnienia tej żyły. Pojawienie się
fali zwrotnej w tej sytuacji wskazuje na to, że z góry płynie
wsteczny prąd krwi wskutek niesprawności zastawek żyl-
nych w żyle odpiszczelowej.
Interpretacja wyników oceny Interpretacja wyników

1. Badanie układu naczyniowego pozwala na różnicowanie zabu- badania układu
rżeń niewydolności tętnic i żył w przebiegu chorób naczyń ob- naczyniowego
wodowych (tab. 10).
Tabela 10. Objawy przewlekłej niewydolności tętnic i żył
Objaw Przewlekła niewydolność Przewlekła niewydolność żył

tętnic
Tętno Słabe lub nieobecne Prawidłowe, niekiedy przykryte
obrzękiem
Barwa skóry Blada, szczególnie po uniesie- Prawidłowa lub zasiniona przy
niu kończyny, sinoczerwona po opuszczeniu kończyny
jej opuszczeniu
Ucieplenie Zmniejszone Prawidłowe
Obrzęk Nieobecny Obecny, znaczny
Zmiany tro- Cienka, błyszcząca zanikowa Brunatne przebarwienia do-
ficzne skóry skóra, utrata włosów z palców okoła kostek
i grzbietu stopy, pogrubienie
i pękanie paznokci
Owrzodzenia Jeśli są, dotyczą palców Jeśli są, to dotyczą kostek
Zgorzel Może powstać Nie powstaje
Część III 479

Halina Idczak
1,9. Badanie jamy brzusznej
Halina Idczak
1.9. Badanie jamy brzusznej

|H Badanie podmiotowe jamy brzusznej
W ocenie stanu zdrowia jednym z elementów jest badanie
jamy brzusznej.
Wywiad Badanie brzucha poprzedzone jest zgromadzeniem informacji
o funkcjonowaniu narządów zlokalizowanych w obrębie jamy
brzusznej. Należy więc zapytać pacjenta o trudności lub ból pod-
czas połykania, występowanie niestrawności (z dokładnym okre-
śleniem, czy jest to uczucie pieczenia, rozpierania, czy też nagro-
madzenia gazów). Następnie pytamy o występowanie nudności,
wymiotów, okoliczności ich pojawienia się, wygląd i ilość. Zbie-
rając wywiad, należy zapytać o bóle brzucha, które są najczęstszą
dolegliwością w zakresie jamy brzusznej. W tym znaczeniu ból jest
objawem pozytywnym, informującym o konieczności podjęcia le-
czenia, ponieważ większość pacjentów zgłasza się do lekarza właś-
nie z powodu bólu.
Typy bólów brzucha Bóle brzucha różnicuje się w zależności od natężenia, charakte-
ru, umiejscowienia i sposobu rozprzestrzeniania się. Po dokładnej
analizie przedstawionych elementów różnicujących wyodrębnia się
dwa zasadnicze rodzaje bólu brzucha - trzewne i somatyczne.
Niektóre bóle brzucha, zarówno typu somatycznego, jak i trze-
wnego, promieniują do odległych od miejsca ich powstania okolic.
Bóle trzewne - są przenoszone dośrodkowo przez nerwy auto-
nomiczne współczulne i przywspółczulne oraz przez włókna auto-
nomiczne biegnące w nerwie przeponowym. Włókna współczulne
przewodzą ból ze wszystkich trzewi brzusznych, włókna przy-
współczulne - z tchawicy, przełyku i narządów miednicy mniejszej
(końcowy odcinek okrężnicy, odbytnica, szyja pęcherza, prostata, cew-
ka moczowa i szyjka macicy), włókna autonomiczne biegnące w nerwie
przeponowym - z centralnej części przepony, z dróg żółciowych i z
części osierdzia. Są to bóle trudne do zlokalizowania i mają zwykle
charakter napadowy, w postaci tzw. kolki. Wywołuje je kurcz trzewi,
zwłaszcza w warunkach niedokrwienia lub działania na nie draż-
niących środków chemicznych, pobudzenie mechaniczne, szczegól-
nie gdy narządy jamy brzusznej pacjenta znajdują się w stanie prze-
krwienia, np. żołądek, gwałtowne rozciągnięcie torebki narządów
miąższowych, wątroby, śledziony, nerki.
Najczęściej ból ten umiejscawia się:
• w nadbrzuszu - w chorobach pęcherzyka, żołądka, dwunastnicy;
480 Tom II
Rozdział 1
• w śródbrzuszu - w chorobach jelita cienkiego, wyrostka

i kątnicy;
• w podbrzuszu - w chorobach okrężnicy poprzecznej i zstę-
pującej.
Wyjątkiem są bóle w kolce nerkowej, które prawie zawsze cho-
ry od samego początku umiejscawia po prawej lub lewej stronie
ciała, mające charakter promieniujący.
Bóle somatyczne - inaczej zwane ściennymi, powstają wsku-
tek drażnienia zakończeń bólowych nerwów rdzeniowych (Th 5 . 12 ,
Li-5; Si-2), unerwiających czuciowo otrzewną ścienną oraz w wyniku
drażnienia zakończeń nerwu przeponowego (C3, C 4 , C 5 ). Ból ten
jest stały, ma charakter kłujący, nasila się przy zmianie pozycji.
Chory odczuwa ból somatyczny w określonej okolicy ciała. Bóle so-
matyczne może powodować drażnienie powierzchni otrzewnej to-
ksynami bakteryjnymi, sokiem żołądkowym, jelitowym, trzustko-
wym, żółcią, moczem, krwią. Mogą być wynikiem nacieczenia za-
palnego, pociągania lub skręcania otrzewnej, ocierania o siebie
zmienionych zapalnie powierzchni. Bóle somatyczne powstają tak-
,że przy uszkodzeniu nerwów międzyżebrowych poza otrzewną, na
ich przebiegu od otrzewnej do rdzenia, np. przy krwiakach, nacie-
kach, guzach zaotrzewnowych.
Zazwyczaj towarzyszy im bolesność uciskowa i napięcie
powłok. Dużym ułatwieniem w określeniu natężenia bólu jest za-
stosowanie skali Vass - pacjent sam dokonuje oceny bólu w skali
od 0 do 10, przyjmując 0 jako brak bólu, 1 - lekki ból, 4 - umiarko-
wany ból, 6 - silny ból, 8 - bardzo silny ból, 10 - ból niemożliwy do
zniesienia.
W trakcie dalszego zbierania wywiadu pytamy pacjenta o ape-
tyt, ciężar ciała, wzrost, spadek masy ciała w określonym odstępie
czasu, wypróżnienia, ich regularność, konsystencję, barwę. Pod-
czas wywiadu należy ustalić, czy pacjent stosuje używki (papierosy,
kawa, alkohol), czy przyjmuje jakieś leki, jak często i w jakich ilo-
ściach, czy nie jest uczulony. Ważne są również informacje do-
tyczące przebycia przez pacjenta żółtaczki lub innych chorób prze-
wlekłych. Chorego pytamy także o wykonane zabiegi operacyjne
w obrębie jamy brzusznej, w tym również ewentualne przeszczepy
narządów.
W badaniu jamy brzusznej należy uwzględnić także informa-
cje odzwierciedlające funkcjonowanie innych układów, np. układu
moczowego, które mogą rzutować na interpretację wyników bada-
nia jamy brzusznej. Podstawowe dane w zakresie funkcjonowania
układu moczowego dotyczą: ilości moczu, barwy moczu, częstości
mikcji, parcia na mocz, nietrzymania moczu.
Część III
Halina Idczak
Czynniki warunkujące Przystępując do badania brzucha, należy stworzyć odpowied-

badanie jamy brzusznej nie warunki, które ułatwią wykonanie badania:
• oświetlenie: naturalne, sztuczne, lampa bezcieniowa;
• pełna ekspozycja brzucha;
• pacjent zrelaksowany.
Należy pamiętać, aby:
• pacjent miał opróżniony pęcherz moczowy (ok. 30 min
przed badaniem),
• leżał w pozycji grzbietowej z poduszką pod głową, czasami
można podłożyć wałek pod kolana, celem zmniejszenia na-
pięcia mięśni brzucha,
• kończyny górne pacjenta były ułożone wzdłuż ciała,
• zmniejszyć napięcie pacjenta poprzez podjęcie rozmowy na
inny temat niż sytuacja zdrowotna, w której się obecnie
pacjent znajduje,
• na końcu badać okolicę, w której pacjent odczuwa ból,
• badanie palpacyjne jamy brzusznej wykonuje się w takiej
pozycji (siedzącej lub stojącej), aby biodra osoby badającej
znajdowały się na wysokości ciała pacjenta.
Najdogodniejszą pozycją badającego jest miejsce z prawej stro-
ny chorego.
Podczas przeprowadzania badania należy obserwować twarz pa-
cjenta (wyraz twarzy chorego w niektórych ostrych schorzeniach
jamy brzusznej jest bardzo charakterystyczny). Kredowobiała twarz
z kroplami potu na czole i w okolicy brwi może sugerować ostrą nie-
dokrwistość. Szarobladą twarz z zapadniętymi oczami, apatycznym
wyrazem obserwuje się u chorych we wstrząsie, np. wskutek perfora-
cji żołądka, ostrym zapaleniu trzustki lub po urazach jamy brzusz-
nej. Twarz o ostrych, jakby wyrzeźbionych rysach, z wciągniętymi
policzkami i zapadniętymi gałkami ocznymi, ze smutnym, tępym
wyrazem, może świadczyć o ostrym zapaleniu otrzewnej, ciężkiej to-
ksemii lub silnym odwodnieniu. Ale wyraz twarzy może również nie
odzwierciedlać faktycznego stanu zdrowia. Zależy to od sposobu rea-
gowania chorego i jego wytrzymałości na ból.
Podział topograficzny Ułatwieniem opisu badania jest zastosowanie jednej z metod
jamy brzusznej podziału brzucha. Najczęściej brzuch dzieli się na 4 kwadranty,
utworzone poprzez linię środkową ciała i poprzeczną przechodzącą
pod kątem prostym przez pępek.
Na rycinie 52 zaznaczano prawy i lewy górny kwadrant oraz
prawy i lewy dolny kwadrant brzucha.
Mając na uwadze anatomiczny układ narządów, poszczególne
kwadranty pomagają rozpoznać ich ułożenie. I tak:
482 Tom u
Rozdział 1
Ryc. 52. Podział brzucha na kwadranty: prawy (I) i lewy (II) górny kwa-
drant; prawy (III) i lewy (IV) dolny kwadrant
• w kwadrancie prawym górnym znajdują się: wątroba, pę-

cherzyk żółciowy, drogi wątrobowe i żółciowe, nerka prawa,
jelito cienkie, w tym dwunastnica, jelito grube: części wstę-
pująca i poprzeczna, głowa trzustki, żołądek;
• w kwadrancie lewym górnym znajdują się: trzustka (trzon
i ogon), żołądek (trzon, część wpustowa), śledziona, jelito
cienkie, jelito grube: część poprzeczna, zstępująca, nerka
lewa;
• w kwadrancie prawym dolnym znajdują się: jelito grube,
w tym kątnica, wyrostek robaczkowy, moczowód prawy,
część pęcherza moczowego, u kobiet jajnik prawy, przydatek
prawy, jajowód prawy, część macicy;
• w kwadrancie lewym dolnym znaj duj ą się prawie wszystkie
narządy i ich części, które wypełniają kwadrant prawy dol-
ny, z wyjątkiem wyrostka robaczkowego.
Inna metoda dokonuje podziału brzucha na 9 umownych czę-
ści. Podział przedniej ściany jamy brzusznej na 9 segmentów po-
wstał poprzez przeprowadzenie dwóch równoległych linii piono-
wych: środkowoobojęzykowej prawej i środkowoobojczykowej le-
wej oraz dwóch linii poziomych: górnej - przechodzącej przez naj-
niższy punkt w kątach żeber, dolnej - przechodzącej przez kolce
biodrowe przednie górne.
Wyżej przedstawione linie tworzą następujące segmenty: nad-
brzuszny, pępkowy, łonowy, podżebrowy prawy, podżebrowy lewy,
boczny prawy, boczny lewy, pachwinowy prawy, pachwinowy lewy.
Miejsca przecięcia linii pionowych i poziomych wskazują okolicę
osłuchiwania tętnic nerkowych: prawej i lewej oraz tętnic biodro-
wych wspólnych - prawej i lewej.
Część III
Halina Idczak
Badanie fizykalne jamy brzusznej
Oglądanie Badanie przedmiotowe jamy brzusznej składa się z czterech

metod badawczych: oglądania, osłuchiwania, opukiwania, palpa-
cji. Badanie rozpoczyna się od oglądania skóry, zwracając uwagę na
jej zabarwienie, występowanie przebarwień, nierówności, blizn,
rozstępów skórnych lub innych zmian, oceniając ich rozległość
i umiejscowienie. Oglądając powłoki brzuszne, należy również
zwrócić uwagę na pępek, jego kształt, obecność obrzęku lub zaczer-
wienienia, występowanie przepukliny.
W czasie badania obserwuje się zarysy i kształt brzucha, oce-
niając symetrię, powiększenie narządów lub obecność widocznych
zmian w formie uwypukleń miejscowych (np. guza) bądź ogólnych
(np. wodobrzusze, wzdęcia, ciąża).
Poprzez cienką ścianę powłok brzusznych można zaobserwo-
wać tętnienie tętnicy głównej w linii środkowej ciała na wysokości
III-IV palców powyżej pępka. Bardzo cienka ściana brzucha, pozba-
wiona tkanki tłuszczowej, z miernie rozwiniętą tkanką podskórną
pozwala na uwidocznienie pracy jelit, widocznych i słyszalnych bul-
gotań, przelewów, trzasków.
Osłuchiwanie Po dokładnym obejrzeniu jamy brzusznej, jeśli istnieją wska-
zania kliniczne, uzyskane z wywiadu, dokumentacji i obserwacji
pacjenta, należy przystąpić do osłuchania tej części ciała, aby oce-
nić:
• odgłosy perystaltyki jelit, stwierdzając zwiększoną lub
zmniejszoną motorykę (zaczynając najczęściej od prawego
dolnego kwadrantu). Gdy nie ma ruchów perystaltycznych,
w przypadku całkowitego porażenia jelit, osłuchujemy każdy
kwadrant bardzo dokładnie. Brak szmerów perystaltycznych
może wystąpić przy zapaleniu otrzewnej, np. na skutek prze-
dziurawienia wrzodu żołądka, wyrostka robaczkowego lub
dużych wylewów krwi, żółci lub moczu. W przypadku bogatej
tkanki tłuszczowej mogą również wystąpić utrudnienia
w ocenie odgłosów perystaltycznych. Odgłosy jelitowe są
trudne do opisania, można je określić jako bulgotanie, trzaski
lub szelesty, które w prawidłowych warunkach są stałe i mają
tendencje do nierytmicznego mieszania się. Odgłosy te nie
mają cech stałej czynności jednego narządu, jak np. serca.
Średnio powinny pojawiać się w odstępach 5-10 s. Zwykle
występują seriami. Średnia wartość ruchów robaczkowych
ok. 30/min. Dla celów praktyki klinicznej istotne jest ustale-
nie informacji, czy ruchy robaczkowe są słyszalne, czy też są
nieobecne;
484 Tom II
Rozdział 1
szmer tętniczy - osłuchujemy w kierunku „buczeń" nad

aortą, następnie nad tętnicą biodrową, udową oraz przy uży-
ciu lejka stetoskopu osłuchujemy tętnicę nerkową (dokładną
lokalizację przedstawiono na rycinie 53);
Ryc. 53. Miejsca osłuchiwania szmeru tętniczego
• odgłosy tarcia - w przypadku patologicznych zmian, np.

guza wątroby, za pomocą lejka stetoskopu wysłuchujemy
szmer żylny nad wątrobą, określany jako buczenie żylne.
Głośne szmery perystaltyczne o zmiennym natężeniu, bez
charakterystycznego dla mechanicznej niedrożności okreso-
wego narastania, stwierdza się u chorych z ostrym nieżytem
żołądka i jelit oraz w zatruciach pokarmowych. Tego typu
szmerom perystaltycznym nie towarzyszy ból. Tony serca
i szmery oddechowe nie przenoszą się zwykle przez jamę
brzuszną, słyszy się je tylko przy wzdęciu jelitowym lub
w przypadku obecności krwi w wolnej jamie brzusznej.
Opukiwanie brzucha pozwala ocenić rozmieszczenie narzą- Opukiwanie

dów o określonej wielkości oraz proporcje, a także rozkład obsza-
rów odgłosu bębenkowego i stłumienia. Dokonując oceny wątroby
opukowo, określamy rozległość stłumienia w linii środkowooboj-
czykowej i środkowej ciała, co pozwoli stwierdzić wielkość na-
rządu. Czynniki fizjologiczne wpływające na wielkość narządów to
płeć (kobiety najczęściej mieszczą się w dolnej granicy normy, męż-
czyźni zaś górnej), wzrost (osoby wyższe mają narządy nieco wię-
ksze), typ budowy sylwetki ciała (osoby tzw. „drobnej budowy"
mają narządy nieco mniejsze).
Stłumienie wątrobowe w normalnych warunkach rozciąga się
wzdłuż prawej linii sutkowej od V żebra do końca łuku żebrowego,
a w prawej linii pachowej środkowej na przestrzeni VII-XI żebra.
Drugim narządem, który oceniamy za pomocą opukiwania, jest
Część III 485

Halina Idczak
4-8 cm w linii po-

środkowej
6-12 cm w prawej
linii środkowo-
obojczykowej
Ryc. 54. Stłumienie opukowe wątroby
śledziona, trudna do opukania u zdrowego człowieka. Aby wybadać

śledzionę, opukujemy dolną przednią część klatki piersiowej po
stronie lewej w linii pachowej przedniej lewej na wysokości od XII
międzyżebrza ku górze, zwracając uwagę na zmianę odgłosu opu-
kowego z jawnego na stłumiony. Na skrzyżowaniu linii pachowej
przedniej i X międzyżebrza można stwierdzić stłumienie po-
chodzące z dolno-przedniego bieguna wątroby. Jeżeli nie stwierdza
się stłumienia, opukuje się okolicę lewego podżebrza w ułożeniu
pacjenta na prawym boku z odchyleniem w lewo, co może ujawnić
stłumienie śledziony. Czynniki wpływające na zafałszowanie wy-
niku stłumienia śledziony to: nagromadzenie gazu w jelicie gru-
bym lub żołądku, masy kałowe w jelicie.
Badanie palpacyjne Po badaniu poprzez opukiwanie poszczególnych narządów

i określeniu ich rozmiarów, przystępujemy do badania poprzez pal-
pację. Jest ono jednym z najważniejszych sposobów badania cho-
rych z ostrymi objawami brzusznymi i ma na celu:
• stwierdzenie napięcia mięśniowego powłok brzusznych;
• określenie umiejscowienia i stopnia bolesności uciskowej;
• stwierdzenie głębszym badaniem obecności guzów, oporów,
tętnień, włączając w to kontrolę wątroby, śledziony, nerek;
• wywołanie objawu otrzewnowego (tzw. objaw Blumberga);
• palpację okolic wrót przepuklinowych.
Rozpoczynając badanie palpacyjne, należy pamiętać, aby ręce
były ogrzane. Zaczynamy od płytkiego badania, bardzo łagodnie,
całą dłonią ułożoną na płasko, delikatnie oceniając obronę mięś-
niową i tkliwość.
486 Tom II
Rozdział 1
Badanie przeprowadza się całą powierzchnią dłoniową wszy-

stkich czterech palców.
Ryc. 55. Ułożenie ręki i przedramienia podczas płytkiego badania palpa-

cyjnego jamy brzusznej
Ryc. 56. Ułożenie rąk podczas obustronnego badania palpacyjnego jamy

brzusznej
Następnie wykonuje się głębszą palpację, oceniając obecność
wyczuwalnych tworów lub tkliwość, bolesność kolejnych okolic
brzucha. Pozwoli to na wykrycie ewentualnych guzów lub wię-
kszych oporów. Mogą one być zapalne i niezapalne. Guzy niezapal-
ne, np. nowotwory żołądka, jelita grubego, macicy torbiele jajni-
ków, wątroby, a nawet wypełniony moczem pęcherz, są łatwe do
oceny palpacyjnej. Są wyraźnie odgraniczone, zwykle niebolesne,
dają się przesuwać, niektóre są ruchome oddechowo. Tylko bardzo
duże guzy w jamie brzusznej lub guzy zaotrzewnowe są nierucho-
me. Guzy zapalne są źle odgraniczone, mają niewyraźne, sporne,
wątpliwe zarysy. Najczęściej wyczuwa się je jako wzmożony opór,
który dopiero po całkowitym rozluźnieniu mięśni w uśpieniu daje
się dobrze wybadać. Guzy takie są tkliwe, bolesne, rzadko można je
poruszać. Aby dokonać jak najlepszej oceny poszczególnych
narządów znajdujących się w jamie brzusznej, należy zachować od-
powiednią kolejność ich badania:
Część III
Halina Idczak
I. Wątroba
Badanie palpacyjne Przystępując do oceny wątroby lewą rękę podładamy pod ple-
wątroby cy, a prawą umieszczamy pod prawym łukiem żebrowym chorego
(ryc. 57). Prosimy pacjenta o wykonanie głębokiego wdechu, uci-
skamy palcami pod prawym łukiem żebrowym, przy wydechu na-
dal utrzymujemy ucisk. Badając wątrobę, zwracamy uwagę na:
• wielkość narządu;
• twardość (może wskazywać na marskość wątroby);
• kształt (zdrowa wątroba jest gładka);
• tkliwość (występuje przy zapaleniu wątroby lub zastoinowej
niewydolności krążenia).
Ryc. 57. Ułożenie rąk do badania palpacyjnego wątroby

II. Śledziona
Badanie palpacyjne W przypadku pozytywnego objawu wypukowego, świadczącego
śledziony o powiększeniu tego narządu, nie wykonuje się palpacji, z uwagi na moż-
liwość uszkodzenia. Jeżeli nie stwierdzimy patologii, próbujemy wyczuć
śledzionę u pacjenta w pozycji leżącej na plecach lub na prawym boku.
Podczas badania palpacyjnego śledziony w ułożeniu pacjenta
na wznak należy lewą rękę podłożyć pod plecy w okolicy lewego
łuku żebrowego, natomiast palce prawej ręki układamy pod lewym
łukiem żebrowym (ryc. 58). Prosząc pacjenta o wykonanie głębo-
Ryc. 58. Ułożenie rąk do badania palpacyjnego śledziony
488 Tom II
Rozdział 1
kiego wdechu, uciskamy w kierunku linii środkowopachowej i tyl-

nopachowej. Badając śledzionę, można ułożyć chorego również na
prawym boku z lewą ręką uniesioną ku górze. Ręce badającego znaj-
dują się w podobnym ułożeniu, ale ucisk prawą ręką jest wykonywa-
ny w kierunku linii tylnej pachowej. Przedstawione sposoby prze-
prowadzenia badania pozwalają na ocenę śledziony, która w fizjolo-
gii jest niebadalna.
III. Nerki
Łatwiej przeprowadzić to badanie u osób szczupłych i u dzieci. Badanie palpacyjne nerek
Metoda polega na uchwyceniu nerki między palcami badającego,
który układa lewą rękę pod tylnym łukiem żebrowym pacjenta,
który służy mu jako podłoże, natomiast prawą wzdłuż linii środko-
woobojczykowej pod prawym łukiem żebrowym (ryc. 59). Pacjent
wykonuje głęboki wdech, a badający jednocześnie uciska swoje
dwie ręce, które pozostają w tym samym ułożeniu także podczas
wydechu.
Ryc. 59. Ułożenie rąk do badania palpacyjnego nerki
Jeżeli nerki są prawidłowych rozmiarów, trudno je uchwycić.

Powiększenie nerki może być spowodowane obecnością torbieli,
raka czy wodonercza. Badanie przeprowadzamy u pacjenta w pozy-
cji leżącej. W pozycji siedzącej natomiast sprawdza się, czy w okoli-
cy kąta żebrowokręgowego nie występuje tkliwość, bolesność, która
może sugerować infekcję nerki. Podczas badania dokonujemy oce-
ny tkliwości okolicy okołonerkowej, poprzez przyłożenie lewej ręki
do badanej okolicy i uderzenie w nią prawą ręką.
W przypadku obecności patologii stwierdza się bolesność tej Badanie objawu
okolicy - określamy to objawem Goldflama prawo- lub lewostron- Goldflama
nym dodatnim.
Przedstawione wcześniej sposoby badania palpacyjnego należy
poszerzyć o specjalne techniki ukierunkowane na występowanie
objawów sugerujących określone schorzenia.
Część III 489

Halina Idczak
1.9, Badanie jamy brzusznej
Jedną z tych technik stosujemy, gdy pacjent znajduje się w po-

zycji leżącej na plecach. Powoli uciskamy palcami tkliwy obszar,
a następnie gwałtownie zwalniamy ucisk. Silniejszy ból przy odję-
Badanie objawu ciu dłoni określamy jako dodatni objaw Blumberga, który sugeruje
Blumberga zapalenie otrzewnej. Ból jest wynikiem nagłej zmiany ciśnienia
w jamie brzusznej i następstwem gwałtownego, mechanicznego
poruszania bardzo wrażliwej na wszelkie bodźce, zapalnie zmienio-
nej otrzewnej ściennej.
W przypadku pacjenta z wodobrzuszem oznaczamy obszary
występowania odgłosu bębenkowego oraz stłumienia. Badaniem
tym stwierdza się położenie płynu, który zwykle przemieszcza się
na stronę położoną niżej, co wpływa na zmianę położenia brzegu
stłumienia. Odległość pomiędzy oznaczoną pierwszą granicą wy-
puku i stłumienia bębenkowego oraz drugą granicą, uzyskaną po-
przez opukiwanie w tej samej linii, lecz w ułożeniu pacjenta na
boku, świadczy o obecności płynu w obrębie jamy brzusznej, ale nie
jest jeszcze na to bezpośrednim dowodem. Dlatego wykonuje się je
w pozycji leżącej na plecach i na boku. W przypadku wodobrzusza
badanie mogą również przeprowadzić dwie osoby, z których jedna
uciska brzuch boczną stroną dłoni w linii pośrodkowej a druga deli-
katnie uderza w boczną ścianę brzucha. Wyczuwalna palpacyjnie
fala sugeruje (choć nie dowodzi) obecność wodobrzusza.
Technika zahaczania Do palpacyjnego badania wątroby stosuje się technikę zaha-
czania - należy stanąć z prawej strony klatki piersiowej pacjenta
i umieścić obydwie dłonie obok siebie, z palcami poniżej dolnej gra-
nicy stłumienia wątroby (ryc. 60). Uciskamy w głąb i do góry, pró-
bując wyczuć wątrobę w czasie, gdy pacjent wykonuje wdech.
Ryc. 60. Technika „zahaczania" wpalpacyjnym badaniu wątroby

Można w ten sposób zbadać wątrobę, której nie daje się wy-
czuć podczas tradycyjnej palpacji.
490 Tom II
Rozdział 1
W ostrym zapaleniu pęcherzyka żółciowego można sprawdzić Badanie objawu

objaw Murphyego. W tym przypadku u pacjenta leżącego na ple- Murphyego
cach „zahaczamy" kciuk pod prawym lukiem żebrowym, na brzegu
mięśnia prostego i prosimy, aby zrobił głęboki wdech i nabrał po-
wietrza. Ostra bolesność i nagłe zatrzymanie oddechu świadczy
o dodatnim objawie.
Aby odnaleźć narząd lub wyczuwalny twór w jamie brzusznej Technika balotowania
z obecnym wodobrzuszem można zastosować technikę balotowa-
nia. Sztywno wyprostowane palce umieszczamy na brzuchu chore-
go i krótko uciskamy nimi w kierunku struktury ocenianego
narządu lub wyczuwalnego tworu i próbujemy dotknąć jej po-
wierzchni.
Badanie objawu Chełmońskiego, należącego do grupy obja- Badanie objawu
wów wstrząsowych, polega na uderzaniu prawą dłonią częścią Chełmońskiego
boczną w część grzbietową dłoni lewej, ułożonej na nadbrzuszu
prawym. Następnie należy powtórzyć czynność na części lewej
nadbrzusza. Podczas badania pacjent dokonuje oceny tkliwości
okolicy nadbrzusza. W przypadku jej stwierdzenia po stronie pra-
wej, zapisujemy w dokumentacji objaw Chełmońskiego dodatni
prawy. Przyczynami powstania tkliwości bólowej nadbrzusza pra-
wego może być marskość wątroby, zapalenie ostre lub przewlekłe
wątroby bądź schorzenia w obrębie woreczka żółciowego, np. kami-
ca woreczka żółciowego.
W przypadku podejrzenia zapalenia wyrostka robaczkowego
podejmuje się rutynowe działania, opierając się również na wywia-
dzie i badaniu palpacyjnym. Pytamy pacjenta o to, w którym miejs-
cu rozpoczął się ból. W przypadku klasycznego zapalenia wyrostka
robaczkowego jest to okolica pępka. Na pytanie o aktualne umiejs-
cowienie bólu pacjent wskazuje zazwyczaj dolną prawą okolicę
brzucha. Następnie prosimy pacjenta, aby zakaszlał i jednocześnie
wskazał miejsce bólu, który także lokalizuje się w dolnej prawej
okolicy brzucha. Należy sprawdzić, czy nie występuje nadmierne
napięcie mięśni, które może być obecne podczas wystąpienia doda-
tniego objawu Blumberga, jeżeli podrażniona jest otrzewna. Jeżeli
wyrostek położony jest zakątniczo, wskazane będzie zbadanie pa-
cjenta per rectum, a w przypadku kobiet również per vaginam.
Część III
Regina Lorencowicz
1.10. Badanie układu nerwowego
Regina Lorencowicz
|jj| Podstawy prowadzenia badania neurologicznego
Wstęp Badanie neurologiczne składa się z badania podmiotowego,

czyli wywiadu, oraz badania przedmiotowego. Ten formalny po-
dział stanowi integralną całość stosowaną w celu ustalenia odchy-
leń od normy w zakresie anatomicznym i funkcjonalnym w obrębie
centralnego i obwodowego układu nerwowego.
Umiejętność przeprowadzenia badania neurologicznego oraz
interpretacja istniejących dysfunkcji ma istotne znaczenie w pie-
lęgniarstwie. Pielęgniarka dokonuje rozpoznania w trakcie badania
pacjenta, określa deficyty funkcji układu neurologicznego, a te
działania stanowią podstawę wyboru modelu opieki adekwatnego
do stanu ogólnego i zakresu wydolności funkcjonalnej chorego
(model całkowicie kompensacyjny, częściowo kompensacyjny lub
wspieraj ąco-uczący). Systematyczna ocena stanu neurologicznego
daje pielęgniarce możliwość świadomego współudziału w procesie
terapeutycznym oraz stwarza poczucie kompetencji i pewności
w sprawowaniu opieki nad chorym z problemami neurogennymi.
Zasady prowadzenia Podczas prowadzenia badania należy pamiętać o nastę-

badania pujących zasadach:
1. Z uwagi na szeroki zakres prowadzonych ocen, należy zapo-
znać pacjenta z planem badania, określić sposób zachowania
się pacjenta.
2. Podczas badania nie wolno okazywać badanemu zniecierpli-
wienia, nie należy lekceważyć jego wypowiedzi.
3. Badanie prowadzi się u pacjenta w pozycji leżącej na plecach
oraz (jako uzupełnienie) w pozycji siedzącej, stojącej oraz
w czasie wykonywania ruchu.
4. Badanie fizykalne rozpoczynamy od głowy, stopniowo posu-
wając się niżej.
5. Z uwagi na indywidualną zmienność badanych cech i symetry-
czny przebieg dróg nerwowych, stale dokonujemy porównywa-
nia wyników badania w symetrycznych miejscach obydwu
stron ciała.
6. Stwierdzone badaniem zmiany i objawy odnosi się w opisie
szczegółowo do punktów i obszarów topograficznych repre-
zentatywnych dla ośrodków i dróg nerwowych.
492 Tom II
Rozdział 1
Badanie podmiotowe - wywiad
Wywiad zbieramy od chorego i/lub osób najbliższych, rodziny. Wywiad

Rozpoczynamy od ustalenia danych osobowych (imię, nazwisko,
wiek), następnie pytamy o główne, te same (utrzymujące lub po-
wtarzające się) dolegliwości: bóle głowy, zawroty głowy, zaburzenia
snu, zaburzenia świadomości i/lub utraty przytomności, drgawki,
zaburzenia widzenia (widzenie podwójne, niedowidzenie), bóle
i parestezje kończyn, niedowłady kończyn, zaburzenia chodu, za-
burzenia w oddawaniu moczu i stolca; ich charakter: początek
ostry, stopniowe narastanie objawów lub okresy poprawy i pogor-
szenia stanu; oraz natężenie. Pytamy o lokalizację dolegliwości
oraz czynniki, które nasilają lub zmniejszają ich natężenie.
Ustalamy, czy zaobserwowano zmiany w zachowaniu pacjen-
ta, takie jak: spowolnienie lub nadmierne pobudzenie psychoru-
chowe, zmiany w wyglądzie fizycznym (nadmierny lub zbyt mały
przyrost masy ciała), zmianę obwodu głowy (u dzieci) oraz upośle-
dzenie wydolności samoobsługowej.
Pytamy również o środowisko życia, rodzaj wykonanej pracy,
czynniki szkodliwe wynikające z warunków i charakteru pracy, ta-
kie jak: hałas, mikrourazy, kontakt z substancjami chemicznymi
oraz o warunki życiowe, czyli sytuację rodzinną, finansową.
B Ocena stanu świadomości i sprawności umysłowej

W trakcie prowadzenia wywiadu dokonujemy również oceny
stanu świadomości i sprawności umysłowej pacjenta.
Badanie obejmuje:
• ocenę prostych zaburzeń świadomości, czyli ocenę przytom-
ności pacjenta;
• ocenę orientacji autopsychicznej (dotyczącą chorego) oraz
allopsychicznej (dotyczącą otoczenia, czasu i miejsca);
• ocenę pamięci, czyli zdolności zapamiętywania i pamiętania;
• ocenę mowy.
Ocena stanu świadomości Ocena stanu

W badaniu neurologicznym koncentrujemy się na ocenie pros- świadomości
tych zaburzeń świadomości, czyli zaburzeń przytomności; wytwór-
cze zaburzenia świadomości, np. stan majaczeniowy, są domeną
oceny psychiatrycznej.
Stan przytomności (czuwania) to adekwatna reakcja na bodźce
ze środowiska zewnętrznego. Badanie stanu przytomności polega
na obserwacji i ocenie reakcji pacjenta na bodźce, z uwzględnie-
niem trzech wskaźników: otwierania oczu, mowy, ruchu.
Część III 493

Regina Lorencowicz
Badanie prowadzi się w pozycji leżącej na plecach.

Ocena reakcji otwierania W celu dokonania oceny reakcji otwierania oczu obserwuje
oczu się u pacjenta spontaniczną reakcję otwierania i zamykania oczu.
U osób leżących z zamkniętymi oczami należy sprawdzić reakcję
na bodziec dźwiękowy, np. czy pacjent otwiera oczy na dźwięk
otwierających się drzwi, odgłos kroków. Brak reakcji spontanicznej
upoważnia do dokonania oceny reakcji na polecenie słowne.
W tym celu wydaje się polecenia, np. „proszę otworzyć oczy", „pro-
szę zacisnąć powieki" i ocenia poprawność reakcji oraz czas wyko-
nania poleceń - reakcja szybka, leniwa, brak reakcji. Przy braku re-
akcji należy sprawdzić ruch gałek ocznych.
Ocena mowy W ocenie mowy analizuje się następujące elementy: spontani-
czność wypowiedzi, poprawność używanych słów co do formy i tre-
ści, orientację autopsychiczną i allopsychiczną.
Brak możliwości nawiązania kontaktu werbalnego skłania do
dokonania próby stymulowania chorego, np. powtarzania pytań,
następnie drażnienia przykrym bodźcem, przez uciśnięcie w okoli-
cy mostka lub delikatne uszczypnięcie. Ocenia się reakcję pacjenta
na stymulację.
Ocena reakcji ruchowej W ocenie reakcji ruchowej należy uwzględnić ułożenie pacjen-
ta, np. pacjent leży nieruchomo, porusza się, a także napięcie mięśni
wszystkich kończyn (uwagę koncentruje się na symetrii zmian),
spełnianie poleceń słownych lub reakcję na przykry bodziec bólowy.
Kolejno należy wykonać próby i ocenić reakcję pacjenta:
• podać rękę jak do powitania (często podaje się obydwie
dłonie), polecić, by pacjent poruszał kończynami raz w dół,
raz w górę, by poruszał palcami;
• poprosić, by chory uniósł kończynę dolną do góry, by poru-
szał paluchem raz prawej, raz lewej kończyny,-
• poprosić, by pacjent zlokalizował działający bodziec, np. do-
tyk, delikatne ukłucie lub uszczypnięcie. Próbę wykonuje
się przy zamkniętych oczach.
Brak reakcji na dyspozycje słowne skłania do dokonania oceny
reakcji na przykry bodziec. W tym celu należy ucisnąć kciukiem oko-
licę mostka pacjenta lub uszczypnąć skórę na kończynie. Obserwuje
się i ocenia, czy pacjent wykonuje celowy ruch w kierunku miejsca
działania bodźca, czy tylko zgina kończynę bez celowej reakcji obron-
nej; czy tylko prostuje kończynę, czy nie wykonuje żadnego ruchu.
Wszystkie zebrane informacje odnosimy do stanu pacjenta,
przedstawiając go w formie opisowej lub wyrażając go w postaci
punktowej, przypisując zachowaniom pacjenta wartości liczbowe
określone na podstawie zmodyfikowanej skali (GCS) Glasgow
Coma Scalę.
494 Tom II
Rozdział 1
Kryteria oceny Punktacje

Otwieranie oczu: Skala GCS - Glasgow
spontaniczne 4 pkt Coma Scalę
na głos, zawołanie 3pkt
na bodźce bólowe 2 pkt
brak lub ruch pływający gałki ocznej lpkt
brak odruchu oczno-mózgowego Opkt
Mowa:
orientacja miejsca, czasu, własnej osoby 5 pkt
mowa chaotyczna, uwaga zachowana 4 pkt
mowa niewłaściwa, bez związku, krzyk 3 pkt
dźwięki niezrozumiałe, pojękiwanie 2 pkt
żadna lub automatyzmy oralne 1 pkt
brak automatyzmów oralnych Opkt
Reakcja ruchowa:
spontaniczna lub odpowiednia do poleceń 6 pkt
celowa, lokalizująca przykry bodziec 5 pkt
ruch ucieczki na ból 4 pkt
zgięciowa (na ból lub spontaniczna) 3 pkt
wyprostna (na ból lub spontaniczna) 2 pkt
bez reakcji na ból lpkt
atonia, brak odruchów tchawiczych Opkt
Stan świadomości/przytomności: Punkty wg GCS
przytomność 15-13 pkt
półprzytomność (somnolencja) 12-9 pkt
nieprzytomność 8-5 pkt
odmóżdżenie (odkorowanie) 4 pkt
skrajna śpiączka 3-1 pkt
śmierć mózgu Opkt
Objaw odkorowania: kończyny górne zgięte w stawie łokcio-
wym i nadgarstku, a dolne wyprostowane w stawach kolanowym
i skokowym.
Objaw odmóżdżenia: kończyny górne wyprostowane w stawie
łokciowym, nawrócone i zgięte w nadgarstku, kończyny dolne wy-
prostowane w stawach kolanowym i skokowym.
Ocena pamięci Ocena pamięci

Pamięć to zdolność do przechowywania i odtwarzania przeby-
tych doświadczeń oraz kierowania się nimi w dalszym postępowa-
niu. Pamięć jest procesem złożonym, w którym wyróżnia się nastę-
pujące etapy: odebranie informacji i powstanie śladu pamięciowe-
Część III 495

Regina Lorencowicz
go, tzw. engramy - zapamiętywanie, przechowywanie śladu pamię-

ciowego - pamiętanie, odtwarzanie zakodowanego śladu - przypo-
minanie. Engramy mają różną trwałość, jednak większość z nich
ulega po pewnym czasie zapomnieniu. W ocenie pamięci uwzględ-
niamy obecność objawów świadczących o upośledzeniu jednego lub
wszystkich elementów pamięci oraz zachowanie się pacjenta, tzn.
objawy zagubienia, niepewności, dezorientacji, obniżony nastrój.
Przeprowadzenie badania:
• ocena zapamiętywania - poprosić pacjenta o zapamiętanie
podanego adresu, np. Jan Malinowski, ul. Leśna 12, Kielce
i natychmiast po podaniu poprosić o powtórzenie informa-
cji. Zapisujemy, ile błędów pacjent popełnił oraz ile razy na-
leży powtórzyć adres, aby chory go bezbłędnie powtórzył;
• ocena pamięci krótkoterminowej - po 5 min od testu „nazwi-
sko" poprosić o ponowne powtórzenie podanego wcześniej
nazwiska i adresu, określić liczbę popełnionych błędów;
• ocena pamięci długoterminowej - poprosić pacjenta o poda-
nie takich faktów, które chory znać powinien, np. data wy-
buchu II wojny światowej lub data urodzenia dzieci, rok
ukończenia szkoły.
Interpretacja wyników
1. Stan prawidłowy - pacjent pamięta podane polecenia i powta-
rza je po upływie około 5 min, pamięta ważne fakty i daty, nie
stwierdza się luk pamięciowych.
2. Zaburzenia:
• amnezja, czyli niepamięć - w wypowiedzi pacjenta poja-
wiają się luki pamięciowe i nie może on sobie przypomnieć
faktów z jakiegoś krótkiego lub dłuższego okresu, luki do-
tyczą przede wszystkim zdarzeń aktualnych, przy względnie
dobrze zachowanej pamięci zdarzeń odległych;
• przemijająca amnezja (przemijająca niepamięć ogólna) - to
nagłe wystąpienie całkowitej niepamięci obejmującej kilka
lub kilkanaście minut, godzin, dni lub miesięcy, tzw. niepa-
mięć wsteczna dotyczy zdarzeń z okresu poprzedzającego
wystąpienie danego zdarzenia, np. urazu głowy, udaru mó-
zgu lub zatrucia CO. Czas trwania niepamięci, tj. okolicz-
ności urazu, zdarzeń przed i po urazie u pacjentów po ura-
zach czaszkowo-mózgowych, jest pierwszym wykładnikiem
oceny ciężkości urazu.
496 Tom u
Rozdział 1
Ocena mowy Ocena mowy

Mowa, nawiązanie kontaktu werbalnego, jest niezbędnym za-
chowaniem w celu wyrażenia własnych opinii, problemów, uczuć,
emocji. Zaburzenia mowy mogą być objawem uszkodzenia procesu
słyszenia, rozumienia, myślenia i doboru właściwych słów, wytwa-
rzania głosu i artykulacji dźwięków. Dysfunkcje mowy możemy za-
uważyć z chwilą pierwszego kontaktu z chorym w czasie zbierania
wywiadu oraz w trakcie oceny stanu świadomości. Każda z ocen m a
jednak odmienny cel i dotyczy określania innych dysfunkcji
układu nerwowego. W celu dokładnego określenia neurogennych
zaburzeń mowy przeprowadzamy badanie, które obejmuje: ustale-
nie języka ojczystego pacjenta, czy pacjent jest praworęczny, czy le-
woręczny, ocenę mowy.
• ocena zdolności rozumienia mowy: zawsze rozpoczynamy
od postawienia prostych pytań, a następnie przechodzimy
do pytań trudniejszych, np. Jak się Pan(i) nazywa? Gdzie
Pan(i) mieszka? Na czym polega Pana(i) praca? - jeśli bada-
ny nie rozumie pytania, pytamy głośniej, aby wykluczyć
trudności spowodowane niedosłuchem ;
• ocena rozumienia prostych poleceń, np. chory pokazuje na-
zwany przez nas przedmiot, lub poleceń złożonych, tj. pro-
szę zamknąć oczy, proszę otworzyć usta, proszę prawą ręką
chwycić lewe ucho lub prawą rękę położyć na lewym kola-
nie,-
• ocena mowy spontanicznej: oceniamy zdolność nawiązania
spontanicznej rozmowy, udzielania odpowiedzi, popraw-
ność używanych słów pod względem treści i formy;
• ocena zdolności powtarzania zgłosek, słów, prostych zdań
(np. Słońce świeci) i złożonych (np. Rodzice poszli do teatru,
a w domu została stara niania z dziećmi);
• ocena liczenia - należy zapytać pacjenta, czy potrafi liczyć
i wyjaśnić, że będzie proszony o wykonanie kilku prostych
działań, np. odjąć 7 od 100, a następnie znowu odjąć; jaki
jest wyniik mnożenia 2 razy 3, wynik pomnożyć przez 2 itd.
Zanotować, ile popełnił błędów oraz ile czasu zajmuje m u
to zadanie;
• ocena czytania - poprosić o przeczytanie tekstu, sprawdzić
liczbę popełnionych błędów;
• ocena pisania - poprosić o napisanie podyktowanego zda-
nia;
• ocena w kierunku dysfonii - w tym celu należy poprosić pa-
cjenta, aby zakaszlał - oceniamy siłę kaszlu, następnie, aby
Część III
I -
Regina Lorencowicz
mówił „eee" - oceniamy czas, w którym chory może wypo-

wiadać tę głoskę;
• ocena w kierunku dyzartii - poprosić pacjenta, by powtarzał
trudne do wymówienia zdania, np. „kratkowe, flanelowe
kaftaniki", „łzy królowej Karoliny" (oceniamy wymowę).
1. Prawidłowość - pacjent nawiązuje spontanicznie kontakt wer-
balny, spełnia wszystkie polecenia, używa słów poprawnie (for-
ma, treść), mówi wyraźnie, czyta, liczy.
2. Zaburzenia mowy:
• afazja - pacjent nieprawidłowo używa słów, tj. „bal" za-
miast „ból", tu jest moja książka zamiast tu jest moja ręka,
nieprawidłowo rozumie znany sobie język, tj. używa niepra-
widłowych słów, niepoprawnych form gramatycznych, wy-
stępują parafazje, trudności w mówieniu, np. pacjent
posługuje się zdaniami krótkimi 3-4 wyrazowymi lub nie
mówi, uśmiecha się, stwarza wrażenie, że rozumie polece-
nie, ale nie mówi;
• dysfonia - stan, w którym chory nie może wydobyć dźwięku
o prawidłowej sile, mówi poprawnie, ale szeptem: normalny
kaszel i dysfonia - miejscowa choroba układu oddechowego
bez porażenia strun głosowych; porażenie strun głosowych
- kaszel nie zaczyna się wybuchowo, zmniejszona siła na
początku aktu kaszlowego, pokasływanie; pacjent nie mówi
eee i męczy się - objaw miastenii;
• dyzartia - zaburzenie mowy o charakterze artykulacji, chory
rozumie mowę i nie brakuje mu słów, samo wymawianie
słów jest zaburzone: mowa niewyraźna, pacjent z trudno-
ścią otwiera usta - choroba ośrodkowego neuronu ruchowe-
go; mowa monotonna, bez rytmu, zdania nagle rozpoczy-
nają się i kończą - uszkodzenie pozapiramidowe,- mowa
skandowana, niewyraźna, nieregularny rytm - stwardnienie
rozsiane, zatrucia; mowa nosowa, zniekształcone dźwięki,
trudności z głoskami - choroba neuronu ruchowego, uszko-
dzenia pozapiramidowe, móżdżkowe, uszkodzenia obwodo-
wego neuronu ruchowego nerwu czaszkowego VII, X, XII.
Ocena nerwów | ^ | Badanie nerwów czaszkowych

czaszkowych
Objawy ze strony nerwów czaszkowych są źródłem informacji
o umiejscowieniu zmian chorobowych w obrębie ośrodkowego
układu nerwowego. W badaniu należy ustalić odchylenia od stanu
498 Tom II
Rozdział 1
prawidłowego, określić charakter dysfunkcji oraz zagrożenia wyni-

kające z wykrytych nieprawidłowości.
Badanie obejmuje:
A. Ocenę I nerwu czaszkowego węchowego, który przewodzi Nerw I węchowy
bodźce zapachowe.
• ocena zdolności określenia przez pacjenta, przy zamknię-
tych oczach, zapachów, np. owocu pomarańczy, wonnych
substancji (mięty, olejku różanego, olejku kamforowego).
Badanie prowadzimy odrębnie dla oceny zdolności powonie-
nia w prawej i lewej jamie nosowej.
Interpretacja wyników badania

1. Prawidłowość - pacjent rozpoznaje zapachy.
2. Zaburzenia:
• brak powonienia - obustronna utrata powonienia to najczę-
ściej wynik urazu czaszkowo-mózgowego, jednostronna
utrata węchu może być objawem guza mózgu podstawy
płata czołowego. Utrata powonienia jest często powodem
zmiany smaku, chory skarży się na brak powonienia i sma-
ku, niechętnie spożywa posiłki, w większym stopniu nara-
żony jest na zatrucia pokarmowe, gdyż nie identyfikuje nie-
bezpiecznych zapachów.
B. Ocenę IInerwu wzrokowego, który prowadzi wrażenia wzro- Nerw II wzrokowy

kowe z określonego pola widzenia.
W badaniu oceniamy: ostrość wzroku, określamy pole widze-
nia oraz dokonujemy badania dna oka.
Orientacyjna ocena ostrości wzroku

Badania dokonuje się, polecając choremu, aby przeczytał tekst
z gazety. Jeżeli nie jest w stanie przeczytać największych liter, pro-
simy go, aby liczył palce raz jednym, a raz drugim okiem z od-
ległości kilku metrów. Sprawdzamy, z jakiej odległości chory jest
w stanie policzyć palce. Dokładną ocenę prowadzimy za pomocą
tablic Snellena, z której chory czyta litery z odległości 5 m lub
30 cm (badanie ostrości wzroku z bliska) (patrz badanie wzroku).
Interpretacja badania
1. Prawidłowość - pacjent poprawnie wykonuje próby, czyta po-
dany tekst, czyta znaki z tablicy Snellena bez lub z korektą
szkieł.
2. Zaburzenia:
Część III 499

Regina Lorencowicz
• zmniejszenie ostrości wzroku, którego nie można zlikwidować za

pomocą szkieł korekcyjnych przemawia za chorobą nerwu wzro-
kowego (zapalenie, niedokrwienie, ucisk na nerw wzrokowy);
• ślepota korowa - obustronne uszkodzenie kory potylicznej,
pacjent nie widzi.
Orientacyjne określenie pola widzenia

Pacjent patrzy wprost w oczy badającego; badający unosi ręce
do góry ponad poziom oczu w odległości około 0,5-1 m do boków
od pacjenta, prostuje jeden z palców lub porusza palcami, pacjent
powinien zobaczyć palec/palce badającego w górnej skroniowej czę-
ści kwadrantu, następnie przesuwając palcami od obwodu ku środ-
kowi pyta, czy chory widzi ruch palców na obwodzie. W ten sposób
określamy, czy chory ma zachowane pole widzenia w zakresie spój-
nym z polem widzenia badającego.
1. Prawidłowość - zachowane pole widzenia spójne z polem ba-
dającego.
2. Zaburzenia:
• ubytek w polu widzenia, niedowidzenie skroniowe obuocz-
ne, np. ubytek w polach skroniowych obu oczu występuje
w wyniku ucisku na część skrzyżowania nerwów wzroko-
wych z powodu guza przysadki lub guza kieszonki Rathkie-
go; niedowidzenie kwadrantowe - ubytek pola widzenia
w obu oczach w obrębie tego samego kwadrantu; niedowi-
dzenie połowicze jednoimienne występuje przy uszkodze-
niu płata skroniowego lub ciemieniowego,- mroczek środko-
wy, ubytek pola widzenia, „dziura" w polu widzenia są to
charakterystyczne objawy w stwardnieniu rozsianym.
Badanie dna oka

Badanie wykonuje się za pomocą wziernika okulistycznego
(oftalmoskopu). Regulatorem ostrości dostosowuje się przyrząd do
oka badającego i badanego. Badanie należy prowadzić w ciemności,
ustawić regulator ostrości wziernika w pozycji 0 i poprosić pacjen-
ta, by patrzył w określony punkt. Badanie rozpoczyna się z od-
ległości około 30 cm od oka, stopniowo przybliżając wziernik do
oka na odległość 1-2 cm.
1. Prawidłowe dno oka - jest bladoróżowe, można na nim zauwa-
żyć tarczę nerwu wzrokowego, z której wychodzą naczynia.
500 Tom II
Rozdział 1
Granice tarczy są wyraźne, tarcza jest płaska, z wyraźnym

zagłębieniem w środku.
2. Zaburzenia:
• obrzęk tarczy nerwu wzrokowego (tarcza zastoinowa)
- obrzęk nerwu, uniesienie, zatarcie granic, rozszerzenie na-
czyń żylnych, wybroczyny - występuje z powodu utrudnio-
nego odpływu krwi żylnej z oka na skutek wzmożonego ciś-
nienia śródczaszkowego lub w nadciśnieniu złośliwym;
• zanik nerwu wzrokowego - tarcza jest blada - jest spowodo-
wany stwardnieniem rozsianym, uciskiem na nerw wzroko-
wy.
C. Ocenę grupy nerwów okoruchowych Ocena grupy nerwów

Nerw okoruchowy III odpowiada za większość czynności ru- okoruchowych III, IV, VI
chowych gałek ocznych, za zdolność unoszenia powieki, prowadzi
przywspółczulne włókna do zwieracza źrenicy; nerw bloczkowy IV
zaopatruje mięsień skośny górny, jego uszkodzenie powoduje nie-
możność spojrzenia ku dołowi i dośrodkowo; nerw odwodzący VI
- przy jego uszkodzeniu niemożliwe jest spojrzenie do boku.
• oględziny oczu. Oceniamy, czy szpary powiekowe są równe
(szerokość szpar powiekowych), asymetrię, opadnięcie po-
wieki. Sprawdzamy, czy nie ma przymusowego ustawienia
gałek ocznych, czy gałki oczne poruszają się we wszystkich
kierunkach. W tym celu polecamy choremu śledzenie ruchu
naszego palca - w odległości ok. 50 cm, przy nieruchomym
ustawieniu głowy. Możemy stwierdzić ograniczenie ruchu
gałek ocznych, porażenie spojrzenia w bok, w górę lub w dół;
• sprawdzenie obecności oczopląsu. Prosimy pacjenta, by śle-
dził wzrokiem obu oczu poruszający się przedmiot lub palec
badającego, np. przesuwamy palec kolejno w górę, w dół i do
każdego boku, w każdym położeniu palec na chwilę zatrzy-
mujemy w punkcie, w którym może być on bez trudu wi-
dziany obuocznie. Oceniamy ruch gałki ocznej, sprawdza-
my obecność dwojenia obrazu;
• badanie źrenicy. W tym celu zasłaniamy oczy chorego
dłońmi i nagle odsłaniamy je lub oświetlamy latarką;
wiązkę światła kierujemy najpierw na jedno, a potem na
drugie oko w odstępie około 1 sek. Oświetlać należy kolejno
oboje oczu i obserwować zmiany wyglądu źrenicy pod
wpływem światła. W celu dokonania dokładnej oceny nale-
ży poza porównaniem obu źrenic sprawdzić reakcję każdej
źrenicy osobno. W warunkach fizjologicznych źrenica po-
Część III 501

Regina Lorencowicz
siada zdolność rozszerzania się, gdy jest ciemno i zwężania

pod wpływem wiązki padającego na nią światła. Podobna re-
akcja źrenic powstaje podczas zbliżania i oddalania przed-
miotu. W czasie patrzenia na przedmiot blisko następuje
skurcz mięśnia rzęskowego i źrenica jest wąska, zaś przy od-
dalaniu przedmiotu mięsień rzęskowy ulega rozkurczowi
i źrenica rozszerza się - akomodacja oka.
1. Prawidłowość - brak objawów patologicznych: źrenice równe,
okrągłe i reagujące na światło, szpary powiekowe równe, brak
ograniczeń w ruchomości gałek ocznych.
2. Zaburzenia:
• nierówność źrenic [anisocońa] - jednostronne znaczne po-
szerzenie źrenicy na początku, ok. 6-7 mm, najczęściej na
skutek ucisku na III nerw przez wklinowujący się hak Hipo-
kampa płata skroniowego mózgu we wcięcie namiotu, np.
z powodu krwiaka podtwardówkowego lub guza mózgu -
stan zagrażający życiu chorego, lub przez ucisk tętniaka tęt-
nicy szyjnej wewnętrznej;
• jednostronne zwężenie źrenicy- objaw samoistny lub objaw
Homera: zwężenie szpary powiekowej związane z lekkim
opadnięciem powieki [ptosis], zwężenie źrenicy [miosis],
nieznaczne zapadnięcie gałki ocznej [enophtalmus). Zespół
Homera występuje w chorobach uszkadzających pień
współczulny,-
• opadnięcie powieki - porażenie nerwu III w wyniku ucisku
przez tętniak, guz stolcu, wklinowania;
• oczopląs - rytmiczne, mimowolne ruchy gałek ocznych,
w których rozróżniamy fazę szybką i wolną oraz dwojenie
obrazu (diplodia), czyli zaburzenie widzenia polegające na
jednoczesnym postrzeganiu dwóch obrazów oglądanego
obiektu. Występuje w stwardnieniu rozsianym, chorobach
naczyniowych mózgu, uszkodzeniu pnia mózgu i móżdżku.
Ocena nerwu D. Ocenę nerwu V trójdzielnego

V trójdzielnego Nerw trójdzielny posiada część czuciową i ruchową, które kon-
trolują czucie na twarzy - unerwia czuciowo skórę czoła i twarzy,
rogówkę, spojówkę, błonę śluzową nosa, jamy ustnej i nosowo-
gardłowej, zęby, zatoki, ślinianki oraz zawiaduje ruchami żuchwy.
Badanie polega na:
• ocenie czucia w obrębie twarzy - badamy przy zamkniętych
oczach, dotykając delikatnie różnych części twarzy ka-
502 Tom n
Rozdział 1
wałkiem waty, papierkiem oraz probówką z ciepłą i zimną

wodą;
• ocenie odruchu rogówkowego - wywołujemy go przez lekkie
dotknięcie rogówki kawałkiem waty, w odpowiedzi otrzy-
muje się przymknięcie powieki oka badanego;
• ocenie gałązki ruchowej - polecamy choremu, aby otworzył
usta oraz poruszał żuchwą do boków i do przodu. Zwracamy
uwagę, czy podczas otwierania ust żuchwa nie zbacza do
boku.
1. Prawidłowość - brak zaburzeń czucia twarzy, prawidłowe ru-
chy żuchwy, żywy odruch rogówkowy.
2. Zaburzenia:
• jednostronne uszkodzenie albo osłabienie reakcji czucia po-
wierzchniowego w obrębie nerwu trójdzielnego (dotyczy to
również odruchu rogówkowego) może świadczyć o organicz-
nym, destrukcyjnym uszkodzeniu drogi nerwu V (oraz ner-
wu twarzowego), spowodowanym guzem kąta mosto-
wo-móżdżkowego i podstawy czaszki;
• przy porażeniu żuchwa zbacza w stronę porażoną, chory nie
może wykonać ruchu żuchwą w stronę zdrową;
• nerwoból nerwu V: napadowe występowanie bólu, który jest
bardzo silny, palący, piekący, pojawiający się w obszarze
gałęzi nerwu. Napady mogą być o różnej częstotliwości i cza-
sie trwania, czasem stwierdzamy łzawienie oka po stronie
bólu, przeczulicę skóry. Ruchy twarzy, mówienie, przyjmo-
wanie posiłków wywołuje ból; jest to objaw zaburzeń czynno-
ściowych nerwu w wyniku drażnienia nerwu.
Przyczyny:
nowotwory podstawy i pnia mózgu,
stwardnienie rozsiane,
półpasiec.
E. Ocenę nerwu czaszkowego VII twarzowego Ocena nerwu

Nerw twarzowy jest nerwem mieszanym, głównie ruchowym, VII twarzowego
prowadzi również włókna czuciowe, smakowe i wydzielnicze, od-
powiada za ruchowe unerwienie mięśni mimicznych twarzy, od-
bieranie wrażeń smakowych z przednich 2/3 powierzchni języka,
przywspółczulne unerwienie gruczołów łzowych.
W czasie badania oceniamy spoczynkowy wygląd i symetrycz-
ność twarzy, a także zdolność chorego do wykonywania ruchów
Część III 503

Regina Lorencowicz
mimicznych, takich jak: uniesienia brwi, otwierania, zamykania

i zaciskania oczu, wytrzeszcz zębów.
Badanie rozpoczynamy od oglądania twarzy chorego będącej w
fazie spoczynku. Następnie polecamy choremu, aby zmarszczył
czoło lub pochylił głowę i patrzył do góry, zmarszczył brwi, zamknął
silnie oczy, pokazał zęby, zagwizdał, zaczął dmuchać. Obserwujemy
symetrię twarzy i zdolność wykonywania określonych ruchów.
1. Prawidłowość - brak porażeń, symetria twarzy.
2. Zaburzenia:
• obwodowe porażenie nerwu VII - porażone lub niedowładne
są mięśnie twarzy w całości, tzn. w górnej i dolnej części, ru-
chy mimiczne połowy twarzy zniesione lub upośledzone, po
stronie niedowładu chory nie zamyka oka, nie marszczy
czoła, kąt ust ma opadnięty, fałd nosowo-gardłowy jest
wygładzony, przy dmuchaniu policzek wydyma się, szpara
powiekowa jest szersza, odruch rogówkowy osłabiony lub
zniesiony, usta przeciągnięte w stronę zdrową, występują
współruchy w czasie zamykania oczu, tzw. objaw Bella:
uniesienie gałki ocznej do góry i nieco na zewnątrz. Może
również wystąpić upośledzenie smaku w 2/3 przednich języ-
ka oraz zmniejszenie wydzielania łez;
• porażenie ośrodkowe nerwu VII - asymetria twarzy podczas
pokazywania zębów, brak asymetrii podczas uśmiechu, ru-
chy dowolne twarzy nie są zaburzone.
Przyczyny uszkodzenia nerwu:
- samoistne porażenie,
- zmiany naczyniowe,
- guz w obrębie kąta mostowo-móżdżkowego,
- uszkodzenie okolicy skroniowej,
procesy zapalne, demielinizacyjne.
Ocena nerwu F. Ocenę nerwu VIII słuchowego

VIII słuchowego Nerw statyczno-słuchowy kontroluje słuch i równowagę.
Badanie obejmuje ocenę słuchu i równowagi:
• w celu przybliżonego zbadania słuchu, każdego ucha z osob-
na, osoba badająca przybliża tykający zegarek do małżowiny
usznej chorego, pociera palcem o palec lub mówi szeptem
z odległości około 6-7 m;
• badanie narządu równowagi obejmuje ocenę chodu. Spraw-
dzamy, jak zachowuje się badany podczas stania i chodu,
czy chwieje się i zatacza podczas chodzenia i stania. W tym
504 Tom II
Rozdział 1
celu należy poprosić pacjenta, by stanął prosto ze złączony-

mi stopami, zamknął oczy - sprawdzamy, czy nie upada na
boki, następnie polecamy, by zrobił kilka kroków, stawiając
stopę za stopą, przeszedł się na palcach i piętach, a także
z rękami wyprostowanymi i zwróconymi ku badającemu.
1. Prawidłowość - brak zaburzeń równowagi, słuch poprawny.
2. Zaburzenia:
• uszkodzenie nerwu VIII: zaburzenia równowagi - chód jest
niepewny, pacjent pochyla się w stronę uszkodzenia lub
pada; stwierdzamy głuchotę.
Uszkodzenie nerwu pojawia się w następstwie procesu zapal-
nego opon mózgowo-rdzeniowych, guzów kąta mostowo-móżdżko-
wego, chorób demielinizacyjnych lub naczyniowych mózgu.
G. Ocenę nerwów DC językowo-gardlowego, X błędnego oraz Ocena nerwów

XII podjęzykowego IX językowo-gardlowego,
Nerwy te kontrolują połykanie, odruch wymiotny, artykulację i fona- X błędnego,
cję, smakw 1/3 tylnej języka oraz wydzielanie przez śliniankęprzyuszną. *" P*djęzykowego
• ocena jamy ustnej i języka. Oceniamy: czy nie ma przerostu
dziąseł; język - rozmiary, ruchy faliste, barwę; czy język nie
zbacza w jedną stronę; siłę mięśni języka, np. chory wypycha
językiem policzek, a badający, uciskając palcem na policzku,
przeciwstawia się temu ruchowi, wpychając język z powro-
tem; naprzemienne, szybkie wysuwanie i chowanie języka;
• ocena gardła, czyli położenia języczka: czy znajduje się on po-
środku, czy zbacza w jedną stronę (najlepiej jeśli chory podczas
oceny mówi „aaa"); sprawdzenie aktu połykania - podajemy
wodę do picia z prośbą o przełknięcie, oceniamy, czy połykanie
przebiega w sposób skoordynowany i płynny, czy czynność ta
składa się z dwóch wyraźnych etapów, czy pokarm wraca;
• ocena odruchu gardłowego - dotykając ściany gardła za
łukiem podniebiennym (języczek wówczas unosi się), pac-
jent porównuje wrażenia przy dotyku po obu stronach ję-
zyczka, reakcja obronna - występuje odruch wymiotny; ob-
serwujemy trudności w fonacji i artykulacji dźwięków -
obecność chrypki, trudności w mówieniu,-
• ocena smaku - patrz: Badanie smaku.
1. Prawidłowość - brak dysfunkcji nerwów.
Część III 505

Regina Lorencowicz
2. Zaburzenia:
• uszkodzenie obwodowe neuronu ruchowego powoduje
zmniejszenie rozmiarów języka i drgania pęczkowe. Pojawia
się w jamistości rdzenia, zapaleniu opon, guzach;
• uszkodzenie ośrodkowego neuronu ruchowego powoduje
zmniejszenie rozmiarów języka ze zmniejszeniem zakresu
ruchów językiem;
• uszkodzenie nerwu IX - brak reakcji języczka podczas badania
odruchu gardłowego, zaburzenia smaku w 1/3 tylnej języka;
• uszkodzenie nerwu IX, X, - kaszel po połknięciu płynu
świadczy o aspiracji pokarmu do dróg oddechowych, upośle-
dzony odruch obronny;
• uszkodzenie nerwu błędnego X - afonia lub dysfonia, zmia-
ny w ułożeniu strun głosowych, dysfagia, kurcze przełyku,
serca lub odźwiernika, porażenie podniebienia miękkiego
i zniesienie odruchu gardłowego.
Powyższe uszkodzenia obserwujemy po uszkodzeniu rdzenia
przedłużonego, w miastenii.
Ocena nerwu H. Ocenę nerwu XI dodatkowego

XI dodatkowego Nerw dodatkowy - nerw ten prowadzi włókna ruchowe dwoma
gałęziami wychodzącymi z otworu żyły szyjnej, jedna z nich łączy się
z nerwem X i zaopatruje wewnętrzne mięśnie krtani, druga unerwia
mięsień mostowo-obojczykowo-sutkowy i czworoboczny.
• polecenie choremu, aby wykonał zwrot głowy w jedną, a na-
stępnie w drugą stronę, przeciwstawiamy temu ruchowi
opór jednej ręki położonej na policzku chorego, a drugą ręką
oceniamy mięsień. Obserwujemy napinanie mięśnia,
sprawdzamy, czy nie ma zaników mięśni, oceniamy ruch
unoszenia barków.
1. Prawidłowość - brak zaników mięśni, prawidłowy ruch uno-
szenia ramion.
2. Zaburzenia:
• porażenie nerwu XI - niedowład i zanik mięśnia mostko-
wo-obojczykowo-sutkowego.
H§ Badanie funkcji ruchu
Ocena funkcji ruchu Ruch to jedna z podstawowych funkcji człowieka. Czynności

ruchowe powstają w następstwie działania różnego rodzaju bodź-
506 Tom II
Rozdział 1
ców, które poprzez harmonijną współpracę wielu odcinków układu

nerwowego odpowiadają za percepcję ruchu.
Badanie układu ruchowego składa się z następujących elementów:
• oglądania i oceny symetrii spontanicznych ruchów
kończyn, postawy;
• ruchów biernych i napięcia mięśni;
• ruchów czynnych, siły i zborności ruchów;
• badania odruchów;
• badania chodu.
Badanie obejmuje:
A. Ocenę symetrii postawy Ocena symetrii postawy
Chory leży płasko na plecach na równym podłożu. W ocenie
uwzględnia się: ustawienie kończyn, drżenia kończyn, symetrię
kończyn - obserwujemy zaniki mięśni i drżenia pęczkowe, tj. szyb-
kie, krótkotrwałe, nieregularne skurcze całych pęczków włókien
mięśniowych, zmiany troficzne skóry i jej przydatków, tj. zasinie-
nia, nadmierne zrogowacenia, obrzęki.
B. Ocenę napięcia mięśni Ocena napięcia mięśni

Napięciem mięśni [tonus] nazywa się zdolność do przeciw-
działania skurczem biernemu rozciąganiu mięśnia.
Ocena napięcia mięśni i ruchów biernych wymaga pełnego
rozluźnienia pacjenta lub odwrócenia jego uwagi, np. przez rozmo-
wę. W celu zbadania napięcia mięśni wykonujemy bierne ruchy
zginania i prostowania stawów kończyn górnych i dolnych, ocenia-
my istniejący opór. Badając napięcia mięśni kończyny górnej, nale-
ży podać choremu dłoń jak do powitania, przytrzymać przedramię,
wykonać ruch w pełnym zakresie w stawie łokciowym. Następnie
pacjent zamyka oczy, wyciąga ręce przed siebie, ustawiając wnętrze
dłoni do góry - obserwujemy wtedy położenie kończyn górnych.
Badanie kończyny dolnej - w pozycji leżącej na plecach, przy
wyprostowanych kończynach rotujemy kolano z boku na bok -
oceniamy kolejno okolicę stawu biodrowego,- prostowanie i zgina-
nie kończyn w stawie kolanowym przy unieruchomionych stawach
skokowym i kolanowym; zginanie stopy ku grzbietowi i podeszwie.
1. Prawidłowe napięcie - niewielki opór w całym zakresie ruchu,
pięta minimalnie unosi się.
2. Zaburzenia:
• obniżenie napięcia - jedna ręka nawraca i opada - niedowład
po tej stronie; obie ręce opadają - niedowład obustronny,
Część III 507

Regina Lorencowicz
brak oporu podczas poruszania kończyną, pięta nie unosi się

przy szybkim uniesieniu kolana pacjenta, zwiotczenie mięśni
- choroba obwodowego neuronu ruchowego, miopatia;
• wzmożenie napięcia mięśni, tzn. spastyczność - opór wzrasta
gwałtownie (chwyt) przy nagłym uniesieniu kolana pacjenta, pię-
ta również podnosi się; napięcie zwiększa się w całym zakresie
ruchu, tzw. sztywność „ołowiana"; napięcie regularnie obniża się
skokowo w całym zakresie ruchu, tzw. „objaw koła zębatego";
• sztywność „ołowiana" i „objaw koła zębatego" pojawiają się
po uszkodzeniu ośrodkowego neuronu ruchowego, w zespo-
le pozapiramidowym.
Ocena zborności ruchów C. Ocenę zborności ruchów

Warunkiem wykonywania dokładnego i płynnego ruchu jest
skoordynowane połączenie wielu czynności ruchowych. Integracja
ruchu i czucia, zapewniająca precyzję ruchów, odbywa się w móż-
dżku. Upośledzenie zborności ruchów, takie jak bezład, ataksja,
wiąże się z upośledzeniem funkcji móżdżku lub uszkodzeniem
sznurów tylnych rdzenia kręgowego. W badaniu bierze się pod uwa-
gę następujące elementy składowe:
• obserwację wykonywania podstawowych czynności, np.
rozbierania się, chodzenia;
• wykonanie próby palec-nos-polecamy pacjentowi, aby trafił
palcem wskazującym w nasz palec, który znajduje się w od-
ległości wyciągniętej ręki i następnie dotknął swojego nosa;
• obserwację ruchów naprzemiennych, np. chory kładzie
jedną dłoń na grzbiecie drugiej, lub kładzie lewą dłoń na
przemian wnętrzem i grzbietem na grzbiecie prawej dłoni;
• obserwację, czy pacjent wykonuje następujące polecenie:
leżąc płasko na plecach, czy dotknie czubkiem pięty kolana
drugiej nogi; czy usiądzie bez pomocy;
• wykonanie próby Romberga - polecamy pacjentowi, by stanął
ze złożonymi stopami i wyciągniętymi kończynami górnymi.
Próbę przeprowadza się przy otwartych i zamkniętych oczach.
Określamy: czy chory stoi prosto, czy pada, kierunek padania.
1. Prawidłowa zborność - pacjent wykonuje ruchy szybko
i dokładnie, kończyny górne szybko przyjmują właściwe
położenie, porusza się sprawnie, symetria ruchów.
2. Zaburzenia zborności ruchu:
• drżenie zamiarowe - ręka, zbliżając się do celu, zaczyna drżeć;
508 Tom II
Rozdział 1
• niezborność, bezład - objawia się dezorganizacją ruchów

rąk, wykonywaniem większych zamachów, ruchy są nie-
zgrabne, nierytmiczne,-
• dysmetria - palec nie trafia w cel;
• dysdiadochokineza - zaburzenie ruchu nawracania dłoni.
D. Badanie odruchów Badanie odruchów

W ocenie odruchów należy stwierdzić, czy są one obecne, sy-
metryczne, zniesione lub wzmożone. Odruchy badamy przy użyciu
młotka neurologicznego. Badanie obejmuje:
• ocenę odruchu z mięśnia
dwugłowego ramienia. Pacjent
kładzie ręce na brzuchu, ba-
dający przykłada palec wska-
zujący do ścięgna mięśnia
dwugłowego i uderza młot-
kiem w palec, obserwując mię-
sień dwugłowy. Inny sposób - Ryc. 61. Badanie odruchów z
badający układa przedramię mięśnia dwugłowego ramienia
pacjenta na swojej kończynie,
uderza młotkiem w ścięgno mięśnia dwugłowego (ryc. 61);
• ocenę odruchu z kości promie-
niowej. Pacjent kładzie rękę na
brzuchu zgiętą w łokciu, nato-
miast badający kładzie palec
na guzowatości promieniowej
i uderza w palec młotkiem, ob-
serwując mięsień ramienno-
-promieniowy lub badający Ryc. 62. Badanie odruchów
chwyta za dłoń pacjenta, koń- z kości Promieniowej
czyna rozluźniona, i uderza
młotkiem w guzowatość kości promieniowej (ryc. 62);
• ocenę mięśnia trójgłowego
ramienia. Badający chwyta
rękę pacjenta. Ręka zgięta
w stawie łokciowym pod
kątem prostym, spoczywa
w poprzek klaki piersiowej
pacjenta, wówczas badający
uderza młotkiem bezpośred- Ryc. 63. Badanie odruchów
nio w ścięgno mięśnia z mięśnia trójgłowego ramienia
trójgłowego i obserwuje reak-
cję mięśnia. Inny sposób badania - badający chwyta ramię
Część III 509

Regina Lorencowicz
pacjenta, przedramię pacjenta oparte jest na przedramieniu

badającego, badający uderza młotkiem w ścięgno mięśnia
trójgłowego ramienia, obserwuje reakcję mięśnia (ryc. 63);
ocenę odruchów kolanowych.
Badający podkłada dłoń pod ko-
lano pacjenta (kończyna dolna
powinna być zgięta w stawie
kolanowym pod kątem pro-
stym), następnie uderza młot-
kiem w punkt pod rzepką, ob-
serwuje mięsień czworogło- Ryc. 64. Badanie odruchów
wy. Inny sposób badania - kolanowych
chory siedzi na krześle ze sto-
pami opartymi o podłogę, kończyny zgięte w stawie kolano-
wym pod kątem 100°, badający kładzie rękę na udzie bada-
nego i uderza młotkiem tuż poniżej rzepki w ścięgno mię-
śnia, w odpowiedzi otrzymuje widoczny i wyczuwalny
skurcz mięśnia czworogłowego oraz ruch wyprostny w sta-
wie kolanowym; ośrodek odruchu kolanowego znajduje się
na poziomie L2-L4 (ryc. 64);
ocenę odruchów ze ścięgna Achillesa. Pacjent klęka na łóżku
lub krześle, tak by stopa luźno zwisała poza brzeg. Rękami
opiera się o brzeg krzesła lub łóżka, badający uderza bezpo-
średnio w ścięgno piętowe. Inny sposób - badający unieru-
chamia stopę pacjenta zgiętą pod kątem prostym, kończyna
zgięta pod kątem prostym w kolanie, leży na bocznej po-
wierzchni. Badający uderza w ścięgno piętowe Achillesa, ob-
serwując mięsień łydki, w odpowiedzi następuje skurcz mięś-
nia łydki i zgięcie podeszwowe stopy. Ośrodek odruchów sko-
kowych znajduje się na poziomie S1-S2 (ryc. 65);
Ryc. 65. Badanie odruchów ze ścięgna Achillesa
510 Tom II
Rozdział 1
ocenę odruchów brzusznych

- odróżniamy odruchy brzuszne
górne, środkowe i dobie, bada-
my je w pozycji leżącej. Drażni-
my symetrycznie skórę brzucha
wzdłuż łuku żebrowego, na wy-
sokości pępka oraz wzdłuż wię-
zadła pachwinowego, tępym lub
ostrym przedmiotem, np. tępą
igłą lub zapałką, w kierunku od
zewnątrz ku wewnątrz - powi- Ryc. 66. Badanie odruchów
nien wystąpić skurcz mięśni po brzusznych
tej samej stronie. Podczas bada-
nia polecamy choremu głębokie oddychanie (ryc. 66).
Zniesienie odruchu przemawia za uszkodzeniem drogi koro-

wo-rdzeniowej, rdzenia ponad poziomem odruchu lub uszkodze-
niem nerwu obwodowego.
E. Badanie odruchów patologicznych Badanie odruchów

Do najważniejszych odruchów patologicznych zaliczamy od- patologicznych
ruch Babińskiego i Rossolimo.
Przeprowadzenie badania odruchu podeszwowego (Babińskiego):
• badający ostrym przedmiotem, np. końcem zapałki, szpilką,
przesuwa po bocznej krawędzi podeszwy wzdłuż linii brzego-
wej - od pięty do okolicy nasady palców i w poprzek poduszki
stopy, obserwuje paluch i stopę.
1. Wynik prawidłowy - zgięcie podeszwowe palucha i wszystkich
palców, objaw Babińskiego ujemny.
2. Zaburzenia:
• dodatni objaw Babińskiego - paluch odchyla się ku grzbieto-
wi stopy, pozostałe palce rozpościerają się wachlarzowato,
tzw. zgięcie grzbietowe. Obecność odruchu świadczy
o uszkodzeniu ośrodkowego neuronu ruchowego;
• brak ruchu - zniesienie odruchu, występuje w znacznym
niedowładzie z uszkodzenia obwodowego neuronu rucho-
wego oraz w zaburzeniach czucia.
Odruch Rossolimo wywołujemy, uderzając szybko i dość sil-
nie opuszkami palców lub młotkiem neurologicznym w opuszki
palców, obserwujemy zgięcie palców stopy.
Część III 511

Regina Lorencowicz
Odruch ten powstaje w następstwie patologicznego wygórowa-

nia napięcia (spastyczności) zginaczy palców stopy.
Odruch Oppenheima - badający przesuwa kciuk i palec wska-
zujący wzdłuż przyśrodkowej powierzchni kości piszczelowej; do-
datni odruch to odgięcie palucha.
Obecność odruchów patologicznych Babińskiego, Rossolimo
i/lub Oppenheima świadczy o ograniczonym uszkodzeniu neuronu
ruchowego ośrodkowego (ryc. 67).
A. Odruch B. Odruch C. Odruch

Babińskiego Rossolimo Oppenheima
Ryc. 67. Badanie odruchów podeszwowych: Babińskiego (A), Rossolimo

(B), Oppenheima (C)
Badanie chodu F. Badanie chodu

Badając chód, zwracany uwagę na ustawienie kończyn dol-
nych, postawę chorego, współruchy kończyn górnych.
Zaburzenia chodu Zaburzenia chodu:
• chód hemiparetyczny, nazywany koszącym, występuje
w niedowładzie spastycznym połowiczym, pochodzenia
mózgowego, np. po udarze mózgu - kończyna górna zgięta
w stawie łokciowym, przywiedziona w ramiennym, kończy-
na dolna wyprostowana, co jest powodem, że chory podczas
chodzenia, nie odrywając niedowładnej stopy (niedowład
najsilniej wyrażony jest w stopie), zakreśla nią półkole, wy-
konując ruch koszący,- chodzenie umożliwiają głównie ru-
chy w stawie biodrowym (ryc. 68);
• chód brodzący przy porażeniu nerwu strzałkowego. Chory wy-
soko unosi kończyny dolne i stara się nie zaczepiać o przeszko-
dy, stopa opada. To zaburzenie chodu najczęściej obserwowa-
ne jest w zapaleniach wielonerwowych oraz w dyskopatii;
• chód małymi kroczkami, tzw. parkinsonowski - postawa
pochylona do przodu, brak fizjologicznych współruchów
kończyn, czyli balansowania kończyn górnych, chory stawia
drobne kroczki, czasami przed rozpoczęciem chodu musi
wykonać krok do tyłu. Jest to chód typowy dla choroby Par-
kinsona i zespołów parkinsonowskich;
512 Tom II
Rozdział 1
Ryc. 68. Chód hemiparetyczny
Ryc. 69. Chód brodzący Ryc. 70. Chód małymi kroczkami
chód móżdżkowy - przypomina chód marynarski, jest po-

dobny do chodu człowieka pijanego. Uszkodzenie móżdżku
wywołuje chwianie i zataczanie się. W celu utrzymania rów-
nowagi chory szeroko rozstawia kończyny, tzw. chód na sze-
rokiej podstawie. Obserwujemy również asynergię tułowia,
czyli brak prawidłowej koordynacji ruchów kończyn dol-
nych i tułowia, co jest powodem, iż chory chodzi jakby po-
zostawiał tułów w tyle. Ten rodzaj chodu stwierdza się
w chorobach przebiegających z uszkodzeniem móżdżku po-
chodzenia uciskowego (guzy), naczyniowego, demieliniza-
cyjnego (w stwardnieniu rozsianym).
Ryc. 71. Chód móżdżkowy
Część III 513

Regina Lorencowicz
Badanie czucia Badanie czucia
Badanie obejmuje następujące elementy składowe:
Ocena czucia A. Ocenę czucia powierzchniowego

powierzchniowego W ocenie czucia powierzchniowego bada się rozkład poszczegól-
nych dermatomów na twarzy, kończynach, tułowiu. Badanie prowa-
dzimy w ogrzanym pomieszczeniu. Badania nie możemy przeprowa-
dzić u chorych zamroczonych oraz zmęczonych, ponieważ wynik
może być nieprecyzyjny. Prosimy chorego o zamknięcie oczu. Roz-
poczynamy od badania czucia dotyku i bólu - w tym celu dotykamy
różnych symetrycznych okolic palcami, szpilką lub patyczkiem. Pro-
simy pacjenta o określenie, czy odczuwa bodziec oraz jaki jest jego
charakter - tępy czy ostry (pacjent określa: „dotyk tępy" „ostry" lub
ból - jeśli stosujemy ukłucie). Możemy również prosić o liczenie do-
tknięć lub ukłuć. Następnie prowadzimy ocenę różnicowania bodź-
ca przez naprzemienny dotyk palcami i szpilką. Oceniamy czucie
temperatury, w tym celu dotykamy w różnych punktach skórę pa-
cjenta probówkami z ciepłą i zimną wodą, prosimy o określenie bo-
dźca. Następnie oceniamy dermoleksję, czyli umiejętność odczyty-
wania przez pacjenta cyfr lub innych znaków napisanych palcem na
skórze. Określamy obszar i charakter zaburzeń czucia, wyniki za-
znaczamy, tak jak przedstawiono na rycinie 73.
Ryc. 73. Dermatomy czucia powierzchniowego skóry
514 Tom II
Rozdział 1
1. Wynik prawidłowy - brak zaburzeń czucia, poprawne różnico-
wanie bodźców.
2. Upośledzenie czucia w obszarze unerwienia świadczy o uszko-
dzeniu dróg czuciowych.
B. Ocenę czucia głębokiego Ocena czucia głębokiego

Czucie głębokie bada się przy zamkniętych oczach. Sprawdza-
my, czy chory odróżnia bierne ułożenie swoich palców, np. ba-
dający porusza paluchem stopy w górę i w dół, stopniowo zmniej-
szając zakres ruchu lub wykonuje ruchy dosiebne i odsiebne w sta-
wie międzypaliczkowym, międzypałcowym. Jeżeli badany określa
prawidłowo ruchy i ułożenie kciuka, wówczas nie badamy czucia
w innych stawach. Jeżeli pacjent nie potrafi określić ruchów
i ułożenia kciuka, badamy stawy bardziej ksobne i określamy za-
kres zaburzeń. Możemy również polecić choremu, aby naśladował
drugą kończyną ruchy bierne, które wykonuje badający, np. ba-
dający wykonuje ruch bierny prawym kciukiem, poleca choremu
aby naśladował ten ruch kciukiem lewym.
Zaburzenia czucia głębokiego spotykamy najczęściej w zapale-
niach wielonerwowych, w zwyrodnieniu tylnosznurowym i w wiądzie
rdzenia.
C. Ocenę bolesności uciskowej pni nerwowych oraz obecności

tzw. objawów rozciągowych (objaw Lasegue'a - charaktery-
styczny dla rwy kulszowej)
Przeprowadzenie badania na obecność reakcji na rozciąganie,
tzw. objawu Lasegue'a:
• pacjent leży płasko, polecamy, aby uniósł wyprostowaną koń-
czynę dolną do góry lub unosimy kończynę pacjenta, podtrzy-
mując piętę. Oceniamy, na ile badany możne unieść kończynę
dolną, nie odczuwając bólu, pod jakim kątem unosi kończynę
oraz czy nie ma różnicy między jedną a drugą kończyną.
1. Wynik prawidłowy - kąt uniesienia kończyny dolnej powyżej
90° nie sprawia bólu.
2. Ucisk na korzeń nerwu - dodatni objaw Lasegue'a, ogranicze-
nie ruchu, bardzo silny ból.
Część III
Regina Lorencowicz
Badanie objawów g g Badanie objawów oponowych

oponowych
Wyrazem podrażnienia opon są objawy oponowe: ból głowy, któ-
remu towarzyszą nudności i wymioty, sztywność karku, objaw Kerni-
ga, objaw Brudzińskiego, przeczulica skóry, światłowstręt, nadwrażli-
wość na bodźce słuchowe. Przyczyną podrażnienia opon są najczę-
ściej stany zapalne opon oraz krwotok podpajęczynówkowy.
Badanie polega na oglądaniu ułożenia pacjenta oraz ocenie na-
pięcia mięśni karku i kończyn. Podczas badania pacjent powinien
leżeć płasko na plecach. Badający kładzie dłonie na głowie pacjenta
i wykonuje delikatne ruchy na boki - określa, czy nie stwierdza się
oporu. Następnie unosi głowę chorego i określa napięcie mięśni
karku, obserwuje również, czy nie występuje zgięcie nóg w stawach
biodrowym i kolanowym.
Objaw Brudzińskiego - polega na zgięciu kończyn dolnych
w stawach kolanowym i biodrowym podczas silnego zgięcia głowy
ku przodowi.
Objaw Kerniga - pacjent leży płasko, zgiętą w stawie kolano-
wym kończynę dolną badający zgina w stawie biodrowym, następ-
nie powoli prostuje kończynę w stawie kolanowym. Objaw Kerniga
jest dodatni, jeżeli podczas prostowana kończyny występuje opór
oraz ból.
1. Wynik prawidłowy - brak obj awów oponowych, kark swobod-
nie porusza się w obu płaszczyznach, przy zgięciu podbródek
bez trudności dotyka klatki piersiowej, kolano prostuje się bez
trudności.
2. Zaburzenia:
• dodatnie objawy oponowe: kark sztywny podczas ruchu,
głowa nie dochodzi do mostka, przy próbie zgięcia głowy ku
przodowi napotyka się opór, zwykle wywołuje to ból. Przy
silnym porażeniu opon głowa stale jest odgięta ku tyłowi,
często obserwuje się również wygięcie tułowia ku tyłowi,
opór podczas prostowania kolana (objaw Kerniga i dodatni
objaw Brudzińskiego).
Objawy oponowe występują przy podrażnieniu opon z powodu
procesu zapalnego opon mózgowo-rdzeniowych, krwawienia podpa-
jęczynówkowego, wgłobienia migdałków móżdżku do otworu potyli-
cznego wielkiego.
516 Tom II
Rozdział 1
Mariola Banaszkiewicz
I 1.11. Badanie układu

moczowo-płciowego
Badanie żeńskich narządów płciowych
Wywiad poprzedzający badanie ginekologiczne, z uwagi na Wywiad

specyficzny charakter badania i towarzyszące mu naturalne uczu-
cie skrępowania i wstydu, oprócz cennych informacji służących
ocenie stanu zdrowia kobiety, spełnia (jak w żadnej innej dziedzi-
nie medycyny) szczególną rolę. Stworzenie intymnych warunków
w czasie przeprowadzania wywiadu zmniejsza dystans między ba-
dającym a pacjentką. Ponadto redukuje lęk, napięcie, wytwarza at-
mosferę zaufania, ułatwia uzyskanie pełnych informacji istotnych
dla oceny stanu zdrowia kobiety pod kątem funkcjonowania
układu moczowo-płciowego.
Przeprowadzając wywiad, należy zgromadzić następujące infor-
macje:
• wiek pacjentki;
• datę wystąpienia pierwszej miesiączki - menarche (w naszej
szerokości geograficznej średnio w 12-15. roku życia);
• datę wystąpienia ostatniej miesiączki - menopauzy (w Pol-
sce przypada na 49,2 + 3,9 lat);
• charakter cykli miesiączkowych:
czas trwania (średnio 28 dni, u większości kobiet
27-31 dni, prawidłowe różnice ± 7 dni),
- długość i obfitość krwawień miesiączkowych (nor-
ma średnio 3-7 dni, jako nieprawidłowość uważa się
obfite krwawienia, często ze skrzepami, utrzy-
mujące się dłużej niż 7 dni, w czasie których zuży-
wa się więcej niż 5 opatrunków - podpasek,
wkładek higienicznych dziennie);
• krwawienia niezwiązane z cyklem miesiączkowym:
- miejsce pochodzenia krwawienia: przedsionek po-
chwy, pochwa, tarcza szyjki macicy, kanał szyjki,
jama trzonu macicy,
nasilenie krwawienia: plamienie, mierne, obfite ze
skrzepami,
- wygląd krwi: (żywoczerwona, np. łożysko przodujące,
ciemna, np. ciąża ektopowa - pozamaciczna);
• dolegliwości bólowe:
Cześć III
1.11. Badanie układu moczowo-plciowego
- lokalizacja (w ginekologii granicę bólu wyznacza li-

nia poprzeczna brzucha przeprowadzona na wysoko-
ści pępka, związane jest to z unerwieniem narządów
płciowych): podbrzusze, pachwina, okolica krzyżo-
wo-lędźwiowa,
- charakter: nagły, długotrwały, napadowy, powra-
cający, przeszywający, uporczywy, ostry;
• dane dotyczące życia płciowego, jego rozpoczęcia, aktywno-
ści seksualnej, ewentualne czynniki ryzyka, np. możliwość
zakażenia wirusem HIV lub innymi drobnoustrojami
wywołującymi choroby weneryczne;
• sposoby planowania rodziny i antykoncepcja:
- metody naturalne: metoda rytmu płciowego (okreso-
wa powściągliwość płciowa), metoda Billingsów, po-
miar podstawowej temperatury ciała, metoda obja-
wowo-termiczna,
- metody chemiczne, np. środki chemiczne plemni-
kobójcze wprowadzane do pochwy, takie jak: tablet-
ki pianotwórcze, globulki, czopki, maści, żele, aero-
zole,
- metody mechaniczne: stosunek przerywany, prezer-
watywa, błony pochwowe, wkładki wewnątrzmaci-
czne,
- hormonalne środki antykoncepcyjne: jednofazowe
i dwufazowe preparaty kombinowane - hamujące
owulację; trójfazowe - hamujące owulację i naśla-
dujące normalny przebieg cyklu; sekwencyjne z do-
datkową dawką estrogenów w celu lepszej odbudo-
wy endometrium (błony śluzowej macicy);
• hormonalną terapię zastępczą, inaczej terapię substytu-
cyjną estrogenami i gestagenami, w celu skutecznego znie-
sienia objawów klimakterycznych występujących w związ-
ku z przekwitaniem lub po zabiegach operacyjnych pole-
gających na usunięciu narządu rodnego i/lub jajników;
- poronienia samoistne: ilość, przyczyny, tydzień
ciąży, w którym wystąpiło i data ostatniego poronie-
nia,
- poronienia sztuczne (aborcje): ilość, powód, data
ostatniego poronienia sztucznego, czyli przerwania
ciąży przez działania instrumentalne lub stosowanie
leków;
• ilość porodów i ich przebieg:
a) czy były fizjologiczne, czyli:
518 Tom II
Rozdział 1
o czasie, czyli w po upływie ok. 259-303 dni od daty

ostatniej miesiączki, średnio 281 dni, tj. ok. 40
tygodni według reguły Naegelego, polegającej na ob-
liczeniu według wzoru: data pierwszego dnia ostat-
niej miesiączki + 7 dni - 3 miesiące kalendarzowe
- przy cyklach miesiączkowych trwających 28 dni),
- zakończone siłami natury i drogami natury,
- jak długo trwające: u pierwiastki (kobiety rodzącej
po raz pierwszy) I okres - 9-15 godz.; II okres - 1-2
godz.; III okres - 15-30 minut; u wieloródki (kobie-
ty rodzącej kolejny raz) I okres - 7-9 godz.; II okres
- 0,5-1 godz.; III okres 5-15 minut;
b) czy były patologiczne:
ze względu na termin porodu:
- przedwczesny, tzn. gdy zakończenie ciąży ma miejs-
ce do 37. tygodnia jej trwania - 259 dni (T. Pisar-
ski); według WHO dolna granica dla porodu przed-
wczesnego to 22. tydzień ciąży lub masa ciała no-
worodka wynosząca 500 g,
po terminie, tzn. gdy ciąża trwa ponad 42 tygodnie
(według reguły Naegelego);
ze względu na mechanizm porodowy:
zaburzenia przebiegu porodu spowodowane niepra-
widłową budową miednicy,
zaburzenia wywołane nieprawidłową czynnością
skurczową macicy,
zaburzenia spowodowane nieprawidłowym położe-
niem, ustawieniem i ułożeniem płodu,
zaburzenia spowodowane ciążą wielopłodową,
- zaburzenia spowodowane wewnątrzmacicznym ob-
umarciem płodu,
- nieprawidłowości okresu łożyskowego (III okresu
porodu), takie jak m.in. nieprawidłowe oddzielanie
się łożyska i związane z nim krwawienia, ręczne od-
klejenie łożyska, łyżeczkowanie macicy, wstrząs
położniczy, urazy porodowe tkanek krocza;
ze względu na sposób zakończenia porodu:
rozwiązanie operacyjne: cięcie cesarskie,
inne zabiegi położnicze: kleszcze, poród w położe-
niu miednicowym i poprzecznym, rękoczyny położ-
nicze;
• inne zaburzenia i choroby ginekologiczne w przeszłości, np.
wady wrodzone narządu rodnego, przebyte choroby gineko-
logiczne, takie jak stany zapalne zewnętrznych i wewnętrz-
Część III
1.11. Badanie układu moczowo-płciowego
nych narządów płciowych, mięśniaki macicy, niepłodność,

nowotwory; przebyte operacje ginekologiczne, ich przyczy-
ny, daty, rodzaje operacji - drogą brzuszną, pochwową.
Oglądanie
Podczas wykonywania niektórych czynności pielęgnacyjnych,

np. toalety krocza, czynności zabiegowych, takich jak cewnikowa-
nie pęcherza moczowego lub pobieranie materiału biologicznego
(wymaz z pochwy) do badań laboratoryjnych, pielęgniarka ma moż-
liwość dokonania oglądania narządów płciowych żeńskich. Czę-
ściej jednak pielęgniarka jest osobą asystującą podczas badania
ginekologicznego. Wówczas jej rola polega na przygotowaniu pa-
cjentki do badania poprzez zapewnienie warunków intymności
i bezpieczeństwa (z uwagi na specyfikę badania) oraz odpowiednim
przygotowaniu sali, instrumentarium i materiału opatrunkowego.
Przed przystąpieniem do badania ginekologicznego, które wy-
konuje lekarz lub (w niektórych sytuacjach) położna, np. podczas
porodu, pacjentka powinna być poproszona o opróżnienie pęcherza
moczowego, gdyż wypełniony pęcherz może spowodować poważne
pomyłki diagnostyczne, np. błędne rozpoznanie ciąży lub torbieli
jajnikowej lub może utrudniać badanie. Osoba badająca powinna
mieć umyte ręce i założone sterylne rękawice, z uwagi na koniecz-
ność przestrzegania zasad aseptyki i antyseptyki jako profilaktyki
zakażeń. Pacjentka powinna być ułożona na wznak w pozycji gine-
kologicznej (na fotelu ginekologicznym).
Badanie zewnętrznych Dokładne badanie ginekologiczne obejmuje oględziny powłok

narządów płciowych brzusznych. Podczas badania ginekologicznego zwraca się szcze-
gólną uwagę na następujące elementy:
• barwę skóry;
• barwę linii środkowej, przebiegającej od pępka do wzgórka
łonowego (zabarwiona intensywnie na brązowo może świad-
czyć o ciąży);
• wygląd okolicy pępka (uwypuklenia mogące świadczyć
o obecności przepukliny);
• kształt brzucha (guzy, uwypuklenia, wodobrzusze, napięcie
powłok brzusznych, tor oddychania, np. w zapaleniu
otrzewnej zanika oddychanie przeponą, a ruchy oddechowe
prawie wyłącznie dokonują się przez unoszenie i opadanie
żeber).
520 Tom n
Rozdział 1
Powłoki brzuszne ogląda się również w celu stwierdzenia obecności: Oglądanie

• rozstępów skórnych;
• wykwitów skórnych;
• blizn po przebytych operacjach: szczególnie ginekologicz-
nych i położniczych.
Po dokonaniu oględzin powłok brzusznych, przystępuje się do
oceny żeńskich narządów płciowych, zwracając uwagę na:
• wygląd owłosienia łonowego w celu oceny dojrzałości płcio-
wej prawidłowej lub opóźnionej. U dojrzałej biologicznie
kobiety owłosienie jest grube, szorstkie, zachodzi na wew-
nętrzną stronę ud;
• wygląd i barwę skóry krocza, w celu wykrycia uszkodzeń,
otarć, urazów, wysypek, blizn, np. po nacięciu krocza w cza-
sie porodu;
• wygląd warg sromowych większych i mniejszych, w celu
wykrycia zmian chorobowych, takich jak: zaczerwienienie,
drobne czerwone lub białawe plamki, wybroczyny, ropnie,
charakter wydzieliny (patrz poniżej), torbiele, powiększenie
gruczołu Bartholina - obrzęk po jednej lub po obu stronach
sromu, guzy pochodzenia nowotworowego i nienowotworo-
wego - żylaki i kłykciny kończyste;
• wygląd łechtaczki (powiększenie łechtaczki);
• wygląd ujścia cewki moczowej, w celu stwierdzenia stanu
zapalnego, zaczerwienienia, owrzodzenia, rzeżączki, poli-
pów;
• wygląd przedsionka pochwy, w celu stwierdzenia obecności
i kształtu błony dziewiczej, wad rozwojowych, owrzodzeń,
zmian zapalnych, które manifestują się m.in. wzmożoną
wydzieliną pochwową (upławy):
upławy o charakterze wydzieliny cuchnącej i zabar-
wionej na żółto-zielono mogą świadczyć o zapaleniu
rzęsistkowym pochwy,
- upławy gęste, niecuchnące, białe, grudkowate,
świadczą o zapaleniu grzybiczym pochwy,
upławy szare lub białe, wodniste, jednorodne, skąpe
i cuchnące, świadczą o zapaleniu bakteryjnym po-
chwy,
upławy o zróżnicowanym zabarwieniu, konsystencji
i ilości, krwawo podbarwione, rzadko obfite,
świadczą o zanikowym zapaleniu pochwy.
Ponadto oględziny przedsionka pochwy pozwalają ocenić cha-
rakter śluzu szyjkowego, który podlega fizjologicznym zmianom
o charakterze cyklicznym:
Część III
1.11. Badanie układu moczowo-płdowego
• w pierwszych dniach po menstruacji (po miesiączce) oraz

w fazie przedowulacyjnej występuje śluz niepłodny - nie-
przeźroczysty, lepki, w niewielkiej ilości, który powoduje
uczucie suchości w pochwie;
• kilka dni przed owulacją (jajeczkowaniem) śluz zmienia
swoją konsystencję i staje się wodnisty i śliski, o słabej lep-
kości, powodujący uczucie wilgotności, śliskości i mokrości,
w okresie owulacji śluzu jest najwięcej. Jest on wówczas naj-
bardziej rozciągliwy i przypomina wyglądem białko jaja ku-
rzego. Śluz o takim charakterze określany jest mianem ślu-
zu płodnego;
• po okresie owulacji stwierdza się ponownie suchość w po-
chwie, co jest spowodowane zmniejszoną ilością śluzu i po-
jawieniem się ponownie śluzu niepłodnego. Występuje on
aż do pojawienia się kolejnego krwawienia menstruacyjnego
(miesiączkowego).
Oględziny przedsionka pochwy pozwalają ocenić również
ewentualne zmiany statyki macicy i pochwy (wypadanie i obniża-
nie) oraz skaleczenia i obrażenia.
Dokonując oględzin zewnętrznych narządów płciowych żeń-
skich należy zwrócić również uwagę na okolicę odbytu - w celu
stwierdzenia obecności ewentualnych zmian i nieprawidłowości
(kłykciny płaskie, żylaki odbytu, zmiany nowotworowe).
Badanie palpacyjne Badanie palpacyjne brzucha szczegółowo opisano w rozdziale

brzucha podczas badania p t . „Badanie jamy brzusznej".
ginekologicznego Należy jednak podkreślić, iż stałym elementem badania gine-
kologicznego jest także:
• badanie palpacyjne wątroby;
• opukiwanie nerek;
• obmacywanie pachwin;
• poszukiwanie przepuklin;
• badanie stanu żył (ewentualnego ich poszerzenia);
• ocena węzłów chłonnych pachwinowych.
Badanie ginekologiczne Opisane powyżej: wywiad, oględziny zewnętrznych narządów

wewnętrzne płciowych oraz badanie brzucha poprzedzają badanie ginekologicz-
ne wewnętrzne. Powinno ono być wykonane z zachowaniem zasad
aseptyki i antyseptyki, aby zapobiec wprowadzeniu drobnoustro-
jów chorobotwórczych do przedsionka pochwy, skąd drogą wstę-
pującą mogłyby przeniknąć do kanału szyjki, macicy, a następnie
do jajowodów i jajników.
522 Tom II
Rozdział 1
Badanie pochwy palpacyjne jednoręczne wykonuje się przed Badanie palpacyjne

przystąpieniem do badania dwuręcznego - zestawionego. Przepro- pochwy [per vaginam)
wadzą je najczęściej lekarz lub (w niektórych sytuacjach) położna -jednoręczne
(np. w czasie porodu). Pielęgniarka w warunkach polskich nie wy-
konuje tego badania, jednak z uwagi na to, że przygotowuje często
pacjentkę i asystuje lekarzowi w czasie badania ginekologicznego,
powinna znać zakres celu badania, jego przebieg, technikę i rezulta-
ty, które można uzyskać, aby prawidłowo ocenić stan zdrowia pa-
cjentki.
Przeprowadzający badanie najpierw rozchyla wargi sromowe,
aby nie wywołać bólu, następnie wprowadza do pochwy palec
wskazujący i (jeśli jest to możliwe) palec środkowy. Obmacywanie
rozpoczyna się od wejścia do pochwy (bada się np. ewentualne
guzy). Następnie bada się górne odcinki i część pochwową szyjki
macicy. Sklepienia pochwy oraz obszary jamy otrzewnej przed ma-
cicą i za nią bada się końcem palca, zwracając uwagę na rozciągli-
wość tkanek, nieprawidłowe uwypuklenia, guzy, chełbotania (prze-
lewanie się płynu) oraz bolesność.
Podczas badania dwuręcznego - zestawionego obowiązują te Badanie dwuręczne

same zasady aseptyki i antyseptyki jak wspomniano wyżej. - zestawione
Technika wykonania zabiegu: palce jednej ręki wprowadzone
do pochwy dążą do kontaktu z ręką zewnętrzną, płasko położoną
na powłokach brzusznych.
Najpierw należy zlokalizować szyjkę macicy, następnie obma-
cywaniem sprawdzić wielkość i konsystencję macicy, potem przy-
datki (jajniki, jajowody) i przymacicza, struktury anatomiczne:
wiązki łącznotkankowe, włókna mięśni gładkich, naczynia tętni-
cze, żylne i limfatyczne, przebiegające promienisto od szyjki maci-
cy do bocznych ścian macicy, ku zagłębieniom kości krzyżowej
oraz w kierunku pęcherza moczowego po lewej i prawej stronie,
szukając ewentualnych guzów jajnika, cech stanów zapalnych jajo-
wodów, ciąży pozamacicznej - jajowodowej.
Podczas badania sprawdza się także:
• Położenie macicy - w prawidłowym położeniu znajduje się
ona w centralnej części miednicy mniejszej, a jej oś długa
jest bardzo zbliżona do osi miednicy mniejszej. Jest to
położenie pośrodkowe i osiowe. To fizjologiczne położenie
określane jest jako przodozgięcie i przodopochylenie macicy
- trzon macicy jest zgięty ku przodowi w stosunku do szyjki
macicy i pochylony ku przodowi, przylegając swoją przednią
powierzchnią do pęcherza moczowego.
Część III 523

Najczęściej występujące nieprawidłowości statyki

narządu rodnego, w zależności od kierunku zgięcia trzonu ma-
cicy w stosunku do osi szyjki macicy:
zgięcie macicy do przodu,
- nadmierne przodozgięcie,
- zgięcie macicy ku tyłowi,
- zgięcie boczne.
Wyróżnia się także:
- przodopochylenie,
- tyłopochylenie,
- pochylenie boczne.
• Jej wielkość, kształt, konsystencję, ruchomość i bolesność
podczas ucisku okolicznych narządów. Często wystę-
pującym, łagodnym guzem, który wyczuwany jest palpacyj-
nie jako twardy i często nieregularny twór, jest mięśniak
macicy. Może on występować pojedynczo lub mnogo.
• Siłę mięśni dna macicy: trzymając palce ręki badającej po-
chwę tak, aby nie dotykały szyjki macicy. W tym samym
czasie prosi się pacjentkę o zaciśnięcie mięśni wokół nich
tak mocno i tak długo, jak to tylko możliwe. Mocny ucisk
wokół palców badającego, przemieszczający je ku górze i do
wewnątrz, trwający dłużej niż 3 sekundy, oznacza pełną siłę
mięśniową.
Gdy dno miednicy mniejszej traci swoją siłę i elastyczność,

może dojść do przemieszczenia się różnych struktur anatomicz-
nych. W czasie badania, gdy pacjentka wykonuje symulacje parcia,
można stwierdzić różne stopnie obniżenia się narządów płciowych:
• pierwszy stopień - macica jest w całości przemieszczona ku
dołowi, część pochwowa znajduje się poniżej linii
międzykolcowej, jednak pozostaje w pochwie;
• drugi stopień - trzon macicy znajduje się w pochwie, ujście
zewnętrzne lub cała część pochwowa jest widoczna w szpa-
rze sromowej;
• trzeci stopień - wypadanie narządów płciowych, szyjka ma-
cicy i trzon oraz znaczny odcinek przedniej i tylnej ściany
pochwy znajdują się przed sromem.
Wypadanie macicy można rozpoznać jako przepuklinę. Jej
wrota utworzone są przez patologicznie rozszerzoną szczelinę
płciową, przez którą wypada część zawartości jamy brzusznej. Wy-
różnić można:
524 Tom II
Rozdział 1
• przepuklinę pęcherza moczowego (cystocele) - jest to uwy-

puklenie się przedniej ściany górnej części pochwy, które
wypełnia leżący nad pochwą pęcherz moczowy;
• przepuklinę odbytnicy [rectocele] - jest to uwypuklenie się
tylnej ściany pochwy, które zawiera część odbytnicy;
• przepuklinę pęcherzowo-cewkową, która zawiera w sobie
zarówno pęcherz, jak i cewkę moczową, wpuklające się
w przednią ścianę pochwy prawie na całej jej długości.
Wynikiem anatomicznych i czynnościowych uszkodzeń w ob-

rębie dolnego odcinka układu moczowego jest mimowolne, nie-
kontrolowane wypływanie moczu, będące znacznym obciążeniem
fizycznym i psychicznym dla pacjentki. Wyróżnia się następujące
postacie nietrzymania moczu:
• wysiłkowe nietrzymanie moczu, np. podczas kichnięcia,
kaszlu lub wysiłku fizycznego - uniesienie ciężkiego przed-
miotu;
• parte albo napadowe nietrzymanie moczu, które występuje
na podłożu zaburzeń czynnościowych wypieracza moczu;
• nietrzymanie odruchowe - występuje w schorzeniach rdze-
nia kręgowego (porażenie);
• nietrzymanie z przepełnienia, np. w przypadku guzów
narządów płciowych;
• nietrzymanie jako następstwo wrodzonych zaburzeń rozwo-
jowych;
• nietrzymanie w następstwie przetok po porodach lub opera-
cjach ginekologicznych.
Na zakończenie badania dwuręcznego zestawionego poszuku-
je się szczególnie bolesnych punktów i ponownie bada się część po-
chwową szyjki macicy palcem ku jednej, a potem ku drugiej stro-
nie. Występująca przy tym bolesność świadczy o zmianie chorobo-
wej w miednicy małej.
Badanie palpacyjne ginekologiczne musi zostać poprzedzone

oględzinami ściany i części pochwowej szyjki macicy za pomocą
wzierników pochwowych. Dostarcza ono cennych informacji
będących uzupełnieniem badania wewnętrznego dwuręcznego. Uży-
wa się do tego celu wzierników pochwowych o różnych kształtach
i rozmiarach - łyżkowe lub rurkowe.
Po wprowadzeniu do pochwy wziernika o odpowiednim roz- Badanie z użyciem
miarze dokonuje się oględzin ścian pochwy i części pochwowej szyj- wziernika
ki macicy.
Część III 525

Mańola Banaszkiewicz
Sprawdza się ustawienie szyjki macicy, jej zabarwienie, np.

w czasie ciąży jest purpurowo zasinione.
Ocenia się powierzchnię nabłonka na tarczy szyjki macicy
(zmiany zapalne - nadżerka).
Ponadto należy sprawdzić charakter wydzieliny (śluzowo-rop-
na świadczy o zapaleniu szyjki), ewentualne krwawienie, występo-
wanie owrzodzeń, guzków i innych tworów, które mogą świadczyć
np. o obecności polipa, opryszczki lub nowotworu.
Podczas tego badania oprócz oceny wzrokowej możemy rów-
nież pobrać materiał z tarczy i kanału szyjki macicy do oceny cyto-
logicznej. Wyróżnia się cytodiagnostykę:
a) hormonalną:
• w celu stwierdzenia, czy u badanej występuje czynność hor-
monalna,
• czy cykl jest dwufazowy (czy występuje owulacja - jajeczko-
wanie),
• czy odczyn nabłonka w ciąży jest prawidłowy;
b) onkologiczną:
• w celu wykrycia i rozpoznania przedklinicznych etapów kar-
cinogenezy (proces tworzenia się nowotworu).
Badanie palpacyjne przez Badanie palpacyjne przez odbyt wykonuje się wówczas, gdy
odbytnicę {perrectum) badanie przez pochwę jest niemożliwe (brak pochwy), utrudnione
(zbyt ciasna błona dziewicza) albo przeciwwskazane, np. rozlegle
zmiany chorobowe, mogące spowodować uszkodzenie tkanek kro-
cza lub powodujące silny ból. Rola pielęgniarki w czasie tego bada-
nia polega na przygotowaniu pacjentki, zapewnieniu warunków in-
tymności oraz koniecznego sprzętu do badania.
Badanie palpacyjne Badanie rektalne umożliwia wykrycie zmian chorobowych
odbytniczo-pochwowe ściany odbytnicy, takich jak: rak prostnicy, polipy, endometrioza.
Z tego względu jest ono obowiązkowe u pacjentek, u których
stwierdzono guzy położone po lewej stronie oraz u kobiet po ukoń-
czeniu 60. r.ż.
Po wprowadzeniu do odbytu palca w rękawiczce, pokrytej
warstwą wazeliny, przesuwając go jak najwyżej ku górze, badamy:
macicę, przymacicza, więzadła, czasem nawet przydatki przez ścia-
nę odbytnicy. Badanie rektalne wykonuje również położna w czasie
trwania porodu. Celem tego badania jest wówczas dokonanie oce-
ny postępu porodu - sprawdzanie rozwarcia ujścia zewnętrznego
szyjki macicy i zaawansowania przechodzenia główki płodu w ka-
nale rodnym.
Jest to badanie dwupalcowe, podczas którego palec wskazujący
wprowadzamy do pochwy, a palec środkowy do odbytnicy. Podczas
526 Tom u
Rozdział 1
tego badania można uzyskać dokładną ocenę przymacicz - przy

raku szyjki macicy.
Badanie ginekologiczne u dzieci i młodzieży przed defloracją Badanie u dziecka

błony dziewiczej wykonuje się jedynie wówczas, gdy występują ku
temu określone wskazania.
W zależności od wieku dziecka, wybiera się odpowiednie
ułożenie. Konieczna jest pomoc dodatkowych osób: najlepiej matki
oraz pielęgniarki. Per rectum bada się małym palcem. Przy okazji
badania można pobierać również materiał biologiczny do badań
laboratoryjnych (np. mocz i wydzielinę pochwową).
H§ Badanie męskich narządów płciowych
Badanie męskich narządów płciowych poprzedzone jest rów- Wywiad

nież dokładnym wywiadem. W warunkach polskich badanie to wy-
konuje najczęściej lekarz. Pielęgniarka/pielęgniarz jest osobą asy-
stującą, której zadanie polega na przygotowaniu pacjenta do bada-
nia, zapewnieniu warunków, z zachowaniem intymności, oraz za-
pewnieniu odpowiednich przyrządów do wykonania badania.
Przeprowadzając wywiad, pytamy o:

• ból prącia, jąder;
• wycieki z cewki moczowej, pieczenie w czasie oddawania
moczu;
• owrzodzenia;
• obecność badalnych tworów,-
• wykonywanie samobadania jąder;
• przepukliny;
• choroby przenoszone drogą płciową (sposób leczenia);
• aktywność seksualną: czynniki ryzyka związane z życiem
płciowym i zachowaniami seksualnymi - HIV i inne choro-
by, ilość partnerów, preferencje;
• sposoby antykoncepcji.
Pacjent podczas oględzin znajduje się w pozycji stojącej. Oględziny

Badanie przeprowadza się w rękawiczkach po uprzednim
dokładnym umyciu rąk.
Najpierw sprawdza się stopień rozwoju prącia. Następnie stan
skóry prącia, pod kątem występowania ewentualnych symptomów
stanów zapalnych, owrzodzeń, uszkodzeń, otarć, wysypek. Później
należy poprosić pacjenta o odwiedzenie napletka, aby sprawdzić,
czy nie ma pod nim zmian, np. blizn, guzków, stanów zapalnych
Część III 527

(grzybiczych), zwężenia (stulejki). W następnej kolejności dokonu-

je się oględzin żołądzi, sprawdzając, czy nie ma stanów zapalnych,
opryszczki, owrzodzeń, brodawek, zmian nowotworowych oraz
w jakim miejscu znajduje się ujście cewki moczowej (spodziectwo),
ocenia się ewentualną wydzielinę.
Kolejnym etapem jest ocena stanu owłosienia, czy nie wystę-
puje np. wszawica.
Następnie oglądając mosznę i jej zawartość należy ocenić jej
kształt - czy nie ma obrzęku, powiększonej objętości z powodu
przepukliny, wodniaka, zapalenia najądrzy, skręcenia powrózka
nasiennego, powiększonych żył lub braku jąder w worku moszno-
wym.
Diafanoskopia W przypadku stwierdzenia w mosznie dodatkowego tworu na-
leży sprawdzić (przy pomocy latarki w zaciemnionym pomieszcze-
niu), czy zmiany te rozświetlają się na czerwono. Twory wypełnio-
ne płynem, np. wodniak jądra, rozświetlają się. Natomiast inne,
zawierające krew lub zbudowane z litej tkanki, np. nowotwory, nie
posiadają cech rozświetlania.
Kolejnym etapem badania jest oglądanie skóry moszny, aby
stwierdzić ewentualne zmiany skórne. Prawidłowa powierzchnia
powinna być gładka, obecność grudek może świadczyć o zmianach
nowotworowych.
Badanie palpacyjne Następnie przystępuje się do badania palpacyjnego narządów

narządów płciowych płciowych męskich. W przypadku widocznej zmiany w obrębie
męskich prącia, określamy jej charakter, czy jest to: owrzodzenie, zmiana
nowotworowa, zwężenie cewki moczowej. Uciskając prącie, spraw-
dzamy obecność wydzieliny.
W dalszej kolejności badamy palpacyjnie:
• kształt moszny, zwracając uwagę na jądra pod kątem obec-
ności niewidocznych w czasie oglądania różnych zmian, bo-
lesności, tkliwości (zapalenie jąder, skręt jądra);
• najądrza (torbiele, zapalenia);
• powrózki nasienne i ich okolice - od najądrza do kanału pa-
chwinowego, których zgrubienie może świadczyć o wystę-
powaniu żylaków.
Przepukliny Ważnym elementem badania narządów płciowych męskich

jest wykluczenie obecności przepuklin. Aby to stwierdzić, poleca
się pacjentowi napięcie mięśni okolicy krocza i chwilowe zatrzyma-
nie oddechu, w celu zwiększenia ciśnienia w klatce piersiowej i ja-
mie brzusznej. W takich warunkach, oglądając okolice pachwino-
we i udowe, można stwierdzić przepuklinę udową oraz pachwi-
528 Tom II
Rozdział 1
nową. Następnie bada się pierścień pachwinowy zewnętrzny przez

skórę moszny. Ponownie należy poprosić pacjenta o napięcie mięś-
ni krocza. Możemy wówczas stwierdzić przepukliny pachwinowe
(proste i skośne).
Gruczoł krokowy (prostata) u mężczyzn często ulega różnym Badanie palpacyjne

zmianom chorobowym, takim jak: łagodny przerost, ostre zapale- gruczołu krokowego
nie, czy wreszcie rak. Badanie prostaty wykonuje się w rękawicach.
W czasie tego badania pacjent może leżeć na brzegu stołu do bada-
nia lub stać z rękami opartymi o stół i stopami skierowanymi do
środka.
W następnej kolejności ogląda się okolicę okołoodbytniczą w celu
stwierdzenia ewentualnych nieprawidłowości, jak guzki krwawnicze,
brodawki, opryszczka, owrzodzenie, guz o innym charakterze.
Wprowadza się palec w rękawiczce (natłuszczonej np. waze-
liną) do odbytnicy i sprawdza jej ściany - w czasie badania można
stwierdzić zmianę, która wskazuje na obecność polipa, czy inną,
np. nowotworową. Poleca się pacjentowi, aby napiął mięśnie okoli-
cy krocza symulując parcie. Palec badającego kieruje się w głąb
w stronę pępka tak, aby wybadać prostatę, która w przypadku po-
większenia ma konsystencję ciastowatą.
Przy ostrym zapaleniu jest ona tkliwa, obrzęknięta, ciepła
i twarda.
W przypadku przerzutów nowotworowych można wybadać
zgrubienie w odbytnicy.
£ Badanie układu moczowego
Badanie układu moczowego wykonuje się ze względu na rodzaj Wywiad

dolegliwości zgłaszanych w czasie wywiadu.
Pacjenta należy zapytać o:
• charakter dolegliwości, czas ich trwania (ból, jego charakter,
nasilenie, umiejscowienie, ewentualne wymioty w czasie
napadu bólu, dreszcze i temperatura);
• rodzaj i czas przebytych chorób, urazów i operacji;
• ewentualnie wyczuwalny guz, jego umiejscowienie, konsy-
stencję, wielkość, ruchomość, tkliwość;
• częstość mikcji - oddawania moczu - zdrowy człowiek od-
daje mocz 4-6 razy na dobę i tylko wyjątkowo w nocy
(skąpomocz - rzadsze niż wskazana norma oddawanie mo-
czu, wielomocz - częstsze niż norma oddawanie moczu,
bezmocz - chory oddaje niewielkie ilości moczu lub nie od-
daje go wcale, oddawanie moczu w nocy), pieczenie w czasie
Część III 529

oddawania moczu, parcie na mocz, niemożność natychmia-

stowego oddania, charakter strumienia moczu: zmniejszo-
ny lub słabszy, nietrzymanie moczu, ilość oddawanego mo-
czu (człowiek zdrowy oddaje około 1,5-2 litrów moczu na
dobę - przy czym ilość ta zależy od ilości dostarczonych
płynów, diety, regulacji nerwowo-hormonalnej i wydalania
wody przez przewód pokarmowy, płuca i skórę);
• makroskopowy wygląd moczu: krwiomocz, ropomocz, cha-
rakter krwio- lub ropomoczu (całkowity, początkowy, koń-
cowy), występowanie okresowe czy stałe, ich nasilenie,
ewentualny związek z ruchami ciała, wygląd osadu moczu;
• wydalanie z moczem kamieni oraz okoliczności temu towa-
rzyszące (ból, pieczenie w okolicy cewki moczowej, przery-
wany strumień moczu, krwiomocz);
• zauważone zmiany w obrębie narządów płciowych (stany
zapalne, wady rozwojowe, bolesność i/lub powiększenie
jądra, zmiany w powrózkach nasiennych, zaburzenia seksu-
alne).
Dane uzyskane w czasie wywiadu pozwalają na bardziej precy-
zyjną ocenę w czasie dalszego specjalistycznego postępowania diag-
nostycznego.
Oględziny W czasie oględzin pacjent znajduje się w pozycji leżącej na ple-
cach, z odkrytą klatką piersiową i brzuchem. Można wówczas
stwierdzić uwypuklenia w obrębie jamy brzusznej (np. powiększo-
na nerka, rozstrzeń pęcherza). Należy ocenić również wygląd twa-
rzy pacjenta (barwę skóry błony śluzowej, obrzęki), język (stan na-
wodnienia, naloty, barwa), uzębienie, gardło, skórę oraz kończyny
i okolicę kości krzyżowej (obrzęki).
Chory podczas badania wskazuje miejsca bólu, kierunek jego
promieniowania i zauważone guzy.
Zmiany w obrębie cewki moczowej, które mogą być sympto-
mem stanów chorobowych układu moczowego, opisano powyżej.
Pacjent w czasie tego badania pozostaje w pozycji leżącej, zgi-
na nogi w kolanach i spokojnie, głęboko oddycha w celu zwiotcze-
nia mięśni brzucha.
Nerki należy badać, siedząc lub stojąc po stronie badanej pa-
cjenta. Jedną rękę podkłada się pod okolicę lędźwiową, a drugą
kładzie płasko pod łukiem żebrowym. Podczas badania prawej ner-
ki badający podkłada pod okolicę lędźwiową lewą rękę i odwrotnie.
Nerki bada się przy wdechu i wydechu, zwracając uwagę na napię-
cie mięśni okolicy lędźwiowej i brzucha. W czasie badania należy
określić wielkość, kształt, położenie, ruchomość i ewentualną bo-
lesność nerki.
530 Tom II }
i
1
Rozdział 1
Badanie to można także wykonać, układając chorego na boku Badanie palpacyjne

lub w pozycji stojącej, gdyż łatwiej można wówczas wybadać pato- układu moczowego
logiczną ruchomość nerki.
Badając okolicę nadłonową, można wykryć nieprawidłowe
opory oraz bolesność.
Objaw Goldflama (pojawiający się w wielu chorobach nerek)
bada się, uderzając lekko i elastycznie końcami palców lub brze-
giem dłoni w okolicę kąta mięśniowo-żebrowego. Bolesność tego
miejsca oznacza obecność objawu Goldflama.
Badanie zewnętrznych narządów płciowych żeńskich i męskich
pozwala stwierdzić niektóre nieprawidłowości dotyczące układu mo-
czowego. Z uwagi na wspólny cykl rozwojowy układu narządów mo-
czowych i płciowych kobiety, znacznie bardziej skomplikowany niż
u mężczyzny, częściej spotyka się jednoczesne występowanie wad roz-
wojowych obu układów u kobiet. Szczegółowo opisano to powyżej.
Badanie układu moczowego u dzieci jest takie samo jak u do- Badanie układu
rosłych. Jednak wiele chorób dotyczących tego układu przebiega moczowego u dzieci
u dzieci odmiennie niż u dorosłych.
Objawy tych chorób są często nietypowe i mogą sprowadzać
się do bólu brzucha, zaburzeń żołądkowo-jelitowych, zahamowa-
nia przyrostu masy i wzrostu ciała.
Większość chorób, zwłaszcza zakażenia układu moczowego,
rozwija się z powodu różnych wad wrodzonych układu moczo-
wo-płciowego. Szczególnie u dziewczynek, gdzie z uwagi na anato-
miczną bliskość narządów płciowych, odbytu i cewki moczowej
(stosunkowo krótkiej) dochodzi do mechanicznego przeniesienia
drobnoustrojów do dróg moczowych. Stąd w czasie oględzin
narządów moczowo-płciowych u dzieci należy zwrócić szczególną
uwagę na wszelkie nieprawidłowości budowy i symptomy zakażeń.
Nierozpoznane i nieleczone lub zbyt późno leczone choroby

narządów układu moczowego mogą prowadzić do rozwoju niewy-
dolności nerek.
Specyficznym problemem u dzieci jest bezwiedne oddawanie Moczenie nocne u dzieci

moczu, w przypadku gdy nie stwierdza się zmian w unerwieniu pę-
cherza i w drogach moczowych.
Zdolność kontrolowania oddawania moczu jest nabywana
przez dzieci około 3. roku życia. Brak kontroli nazywamy mocze-
niem. Moczenie może być spowodowane opóźnionym dojrzewa-
niem ośrodków korowych i podkorowych, hamujących odruchową
mikcję. Większość dzieci moczy się jedynie w nocy, rzadziej
w ciągu dnia. Moczenie ustępuje u większości dzieci po upływie po-
CzęśćIII 531
kwitania. Może ono pojawiać się każdej nocy lub sporadycznie. Ba-
daniem fizykalnym nie stwierdza się żadnych zmian w układzie
narządów moczowo-płciowych. U niektórych chłopców zaobser-
wować można jedynie zgrubienie i zaczerwienienie skóry moszny
i krocza, które są spowodowane drażniącym działaniem moczu.
Moczenie nocne i dzienne może mieć także podłoże psychologi-
czne, stąd wnikliwe zebranie wywiadu, szczególnie pod kątem pro-
blemów rodzinnych, ma ważne znaczenie dla ustalenia przyczyny.
fg Ćwiczenia sprawdzające problemowe

1. Wyjaśnij, dlaczego stosowanie badania fizykalnego w prak-
tyce pielęgniarskiej uwierzytelnia proces diagnozowania
dla celów opieki pielęgniarskiej?
2. Zastanów się, skąd pochodzi idea stosowania badania fi-
zykalnego w praktyce pielęgniarek w USA, a skąd w pie-
lęgniarstwie polskim?
3. Porównaj zakresy informacji zbieranych do typowego ar-
kusza/przewodnika danych pacjenta gromadzonych dla
celów opieki pielęgniarskiej i informacji proponowanych
w badaniu podmiotowym poprzedzającym badanie przed-
miotowe. Które elementy są zbieżne, a gdzie istnieją swoi-
ste „rozszerzenia" zakresów i czemu one służą?
4. Wymień elementy schematu badania stanu psychicznego.
5. Dokonaj oceny stanu psychicznego pacjenta z zaburzenia-
mi psychicznymi i przedstaw go w formie szczegółowego
opisu.
6. Podaj kilka przykładów opisujących zachowanie i mowę
pacjenta z zaburzeniami psychicznymi.
7. Wymień ogólne cechy skóry, które bada się podczas bada-
nia fizykalnego u wszystkich pacjentów. Na jakie cechy
zwrócisz szczególną uwagę, jeśli pacjent będzie w wieku
starczym?
8. Omów znaczenie rozpoznawcze zmian zabarwienia skó-
ry-
9. Wymień rodzaje zmian paznokci, które mają znaczenie
rozpoznawcze.
10. Wymień techniki badania fizykalnego używane przy ba-
daniu czaszki.
11. Wymień testy używane do badania ostrości wzroku do
dali i bliży. Opisz sposób ich użycia.
12. Zdefniuj następujące terminy:
a. pole widzenia,
532 Tom II
Rozdział 1
b. entropion,
c. ectropion.
13. Wymień testy używane w celu wykrycia zeza.
14. Podaj technikę badania nosa.
15. Przedstaw metody uwidaczniania zewnętrznego przewo-
du słuchowego u dzieci i dorosłych.
16. Opisz przebieg badania jamy ustnej.
17. Wymień węzły chłonne powierzchowne znajdujące się
w obrębie szyi i głowy.
18. Uzasadnij, dlaczego umiejętność badania gruczołów pier-
siowych jest tak istotna w pracy zawodowej pielęgniarki?
19. Jakie cechy gruczołów piersiowych są możliwe do określe-
nia podczas badania metodą kontroli wzrokowej ?
20. Omów zasady prowadzenia badania gruczołów piersio-
wych i dołów pachowych u pacjentki.
21. Zaplanuj, w jakich warunkach i w jakiej kolejności prze-
prowadzisz kolejne elementy badania fizykalnego klatki
piersiowej i płuc?
22. Spróbuj wysłuchać różnice w odgłosach opukowych, do-
konując opukiwania kolejno: na udzie, na klatce piersio-
wej (w miejscach upowietrzonej tkanki płucnej) oraz wy-
dętym policzku (wypełnionympowietrzem). Dokonaj kla-
syfikacji usłyszanych odgłosów opukowych.
23. Dokonaj charakterystyki dźwięków (szmerów) oddecho-
wych wysłuchanych fonendoskopem w okolicy rękojeści
mostka lub w okolicy międzyłopatkowej. Jaki to jest ro-
dzaj dźwięków oddechowych?
24. Omów kolejność badania serca za pomocą oglądania i pal-
pacji.
25. Omów cechy prawidłowego uderzenia koniuszkowego
oraz jego główne odchylenia od normy.
26. Podaj mechanizm powstawania tonów serca i omów cha-
rakter tonu pierwszego Ti i tonu drugiego T 2 .
27. Podaj kolejność osłuchiwania zastawek serca.
28. W jaki sposób ocenia się wydolność krążenia tętniczego
w kończynach dolnych?
29. Omów i uzasadnij rolę wywiadu jako czynnika poprze-
dzającego wykonanie badania jamy brzusznej.
30. Omów czynniki sprzyjające prawidłowemu badaniu brzucha.
31. Uzasadnij zastosowanie topografii brzucha podczas bada-
nia fizykalnego według znanych metod.
32. Uzasadnij konieczność poprzedzenia wywiadem badania
fizykalnego układu moczowo-płciowego u kobiety.
Cześć III
33. Omów dodatkowe elementy wywiadu przeprowadzanego

w czasie badania kobiety ciężarnej. Podaj objawy subie-
ktywne i obiektywne wskazujące na obecność ciąży.
34. Wymień, jakie elementy powinien zawierać wywiad prze-
prowadzany w czasie badania układu moczowego. Wskaż
objawy, które mogą świadczyć o pewnych nieprawidłowo-
ściach, stanowiących podstawę do dalszych specjalistycz-
nych badań urologicznych.
35. Jakie cechy stawów i tkanek okołostawowych można
stwierdzić w czasie badania polegającego na oglądaniu?
36. W czasie przyjmowania pacjentki do szpitala zauważono
u niej obrzęknięty staw kolanowy. Zaplanuj przebieg badania
podmiotowego i przedmiotowego, aby ocenić stan funkcjono-
wania tego stawu oraz zaplanować dalsze postępowanie
37. Podaj główne elementy wywiadu prowadzonego z chorym
z zaburzeniami układu nerwowego.
38. Omów sposób prowadzenia oceny stanu świadomości. Ja-
kie elementy bierze pielęgniarka pod uwagę, oceniając
stan świadomości?
39. Określ funkcje, które zostaną zaburzone u chorego z pora-
żeniem nerwów czaszkowych.
40. Scharakteryzuj zaburzenia w zakresie ruchu u chorego
z ogniskowym uszkodzeniem mózgu.
41. Wymień oznaki przemawiające za występowaniem obja-
wów oponowych. Podaj sposób dokonania oceny objawów
oponowych.
42. Omów odruchy przemawiające za ogniskowym uszkodze-
niem neuronu ruchowego.
Bibliografia
1. Barczyński M., Bogusz J. (red.): Medyczny słownik encyklo-
pedyczny, Oficyna wydawnicza Fogra, Kraków 1993.
2. Bates B., Bickley L.S., Hoekelman R.A.: Wywiad i badanie
fizykalne, Springer PWN, Warszawa 1997.
3. Bilikiewicz A., Landowski J., Radziwiłłowicz: Psychiatria.
Repetytorium, Warszawa 1999.
4. Bilikiewicz A.: Psychiatria, PZWL, Warszawa 2000.
5. Bower F.L., Bevis E.O.: Fundamentals of nursing practice:
concepts, roles, and functions, The CV. Mosby Company,
St. Louis, Toronto, London 1979.
6. Bowers A.C., Thompson J.M.: Clinical manuał of health
assesment, The CV. Mosby Company, St. Louis, Toronto,
Princeton 1984.
534 Tom U
Rozdział 1
7. Brunner L.S., Suddarth D.S.: Medical-Surgical Nursing,

J.B. Lippincott Company, Philadelphia 1988, 1329-1366.
8. Brzozowski R. (red.): Vademecum diagnostyki i terapii,
9. Davies T., Craig T.K.J.: ABC zdrowia psychicznego, Medi-
cal Press, Gdańsk 1999.
10. Dąbrowski S., Pietrzykowski J.: Ustawa o ochronie zdrowia
psychicznego. Komentarz, Warszawa 1997.
11. Fibak J. (red.): Chirurgia, PZWL, Warszawa 1996.
12. Fuller G.: Badanie neurologiczne - to proste, PZWL, War-
szawa 1999.
13. Grzywa A.: Omamy i urojenia, Urban & Partner, Wrocław 2000.
14. Hagopian G.A., Hymovick D.P., Lynaugh J.E.: Clinical asses-
sment. A guide for study and practice, J.B. Lippncott Com-
pany, Philadelphia 1987.
15. Iwankiewicz S.: Ćwiczenia z otolaryngologii, PZWL, War-
szawa 1991, 1-143.
16. Jakimowicz W.: Neurologia kliniczna w zarysie, PZWL,
Warszawa 1987.
17. James B., Chew Ch., Bron A.: Kompedium okulistyki,
PZWL, Warszawa 1997, 11-61.
18. Jaroszyński J.: Zespoły zaburzeń psychicznych, Instytut
Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1994.
19. Jasema J. (red.): Rak sutka. Podręcznik dla lekarzy i studen-
tów, Springer PWN, Warszawa 1998.
20. Jura Cz., Krzanowska H.: Encyklopedia Biologiczna, Wy-
dawnictwo Opres, Kraków 1999.
21. Kapłan H., SadockB.: Psychiatria kliniczna. Urban & Part-
ner, Wrocław 1998.
22. Kirschnick O.: Pielęgniarstwo, Urban & Partner, Wrocław 1997.
23. Kokot F. (red.): Diagnostyka różnicowa objawów chorobo-
wych, PZWL, Warszawa 1990.
24. Korzeniowski L., Pużyński S.: Encyklopedyczny słownik
psychiatrii, PZWL, Warszawa 1986.
25. Kostrzewski P., Ziółkowski J. (red.): Mała encyklopedia
medycyny, PWN, Warszawa 1999.
26. Krisman-Scott M.A., Blunt E., Witek M.: Ocena stanu zdro-
wia i badanie fizykalne. Materiały szkoleniowe, NRPiP,
CMKPPiP, Warszawa 2000.
27. Kuch J., Pruszyński B. (red.): Badanie układu krążenia,
28. Lenko J. (red.): Urologia. Podręcznik dla studentów medy-
cyny, PZWL, Warszawa 1987, s. 25-26, 213-219, 228.
29. Litwin M.B. (red.): Zarys okulistyki, PZWL, Warszawa
1997, 100-125, 151-170.
30. MaitreB., SimilowskiT., Derenne J.P.: Badanie fizykalne w cho-
robach układu oddechowego u dorosłych - oglądanie i badanie
palpacyjne, Medycyna Praktyczna 1997, 3 (73), 49-67.
31. Marcinkowski Z.: Mianownictwo położniczo-ginekologicz-
ne, PZWL, Warszawa 1986.
32. Martius G. (red.): Ginekologia i położnictwo, Wydawnictwo
Medyczne, Urban & Partner, Wrocław 1997, s. 24-32,
105-106, 323-333,
33. McPherson A. (red.): Problemy zdrowotne kobiet, PWN,
Warszawa 1997, s. 244, 268-284, 310-333.
Część III
34. Milford Ch., Rowlands A.: Opieka łączona w otorynola-

ryngologii, Via Medica, Gdańsk 2000, 1-21.
35. Naczelna Rada Pielęgniarek i Położnych, Centrum Kształcenia
Podyplomowego Pielęgniarek i Położnych. Ocena stanu zdro-
wia i badanie fizykalne. Szkolenie trenerów. Zakopane 2000.
36. Niżankowska M.H.: Podstawy okulistyki, Volumed,
Wrocław 2000, 13-70, 377-399.
37. Orłowski W.: Okulistyka współczesna, PZWL, Warszawa
1986, 1-100.
38. PhippsW.J., LongB.C, WoodsN.F.: Medical-Surgical Nur-
sing, The CV. Mosby Company, St. Louis 1980, 277-303.
39. Pisarski T. (red.): Położnictwo i ginekologia, PZWL, War-
szawa 1991, s. 133-136, 138-139, 236-237, 243, 435-447,
453-455, 476, 588-600.
40. Prusiński A.: Neurologia praktyczna, PZWL, Warszawa 1998.
41. Quigley H. A.: Number of people with glaucoma worldwide.
BrJOpth 1996; 80: 389-393.
42. Rożniatowski T. (red.): Mała encyklopedia medycyny,
PWN, Warszawa 1982.
43. Scherer J.C., Timby B. K.: Introductory Medical-Surgical
Nursing, J.B. Lippincott Company, Philadelphia 1995,
603-614.
44. Shortridge L.M., Lee E.J.: Introductory skills for nursing
practice, McGraw-Hill Book Company, New York 1980.
45. Szczeklik E., Szczeklik A.: Diagnostyka ogólna chorób we-
wnętrznych, PZWL, Warszawa 1979, 60-70.
46. Tatoń J., Czech A.: Ogólna diagnostyka internistyczna,
47. Thylefors B., Negrel A.D.: The global impact of glaucoma.
Buli.
48. Timby B.K.: Fundamental Skills and Concepts in Patient
Care, J.B. Lippincott Company, Philadelphia 1996, 170-184,
713-716.
49. Tomb D.A.: Psychiatria, Urban & Partner, Wrocław 1998.
50. Trzcińska-Dąbrowska Z.: Okulistyka praktyczna, PZWL,
Warszawa 1995, 15-36.
51. Tuszewski M. (red.): Chirurgia przewodu pokarmowego,
52. Uliasz G.: Standard edukacji kobiety w zakresie samobada-
nia piersi, (w:) Iwanowicz-Palus G. (red.): Położnictwo
u progu XXI wieku. Materiały z Konferencji Naukowej, Lu-
blin 1999.
53. Widomska-Czekajska T., Górajek-Jóźwik J. (red.): Prze-
wa 1996.
54. Willms J.L., Schneiderman H., Algranati P.S.: Physical dia-
gnosis.Bedside evaluation of diagnosis and function. Inter-
natinal edition, Williams & Wilkins, Baltimore 1994.
55. Wronkowski Z. (red.): Kontroluj swoje piersi, PZWL 1999.
56. Zaleska-Kręcicka M., Kręcicki T.: Zarys otolaryngologii.
Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1998, 13-48.
57. Załucki W., Wronkowski Z.: Piersi - uroda i problemy,
GIMPO, Warszawa 1997.
58. Zatouroff M.: Objawy fizykalne. Rozpoznanie w kolorze,
Tom II
Rozdział 2
POBIERANIE MATERIAŁÓW
DO BADAŃ
§§§ Joanna Zalewska-Puchata

PO ZAPOZNANIU SIĘ Z TREŚCIĄ ROZDZIAŁU ORAZ Cele rozdziału
WYKONANIU ZAPLANOWANYCH ĆWICZEŃ STUDENT
BĘDZIE POTRAFIŁ:
• przygotować pacjenta psychicznie i fizycznie do
pobierania materiałów do badań, takich jak: krew,
mocz, kat, wydzieliny błon śluzowych, treść żołądkowa
i dwunastnicza;
• przygotować zestawy do pobrania wyżej
wymienionych materiałów do badań;
• objąć opieką pacjenta w czasie i po pobieraniu
materiału do badań;
• przejawiać odpowiedzialność za prawidłowe pobranie
i transportowanie próbki pobranego materiału;
• znać podstawy interpretacji wyników wykonywanych
badań.
I 2.1. Regulacje prawne udziału

pielęgniarki w diagnostyce
laboratoryjnej
Wyniki badań laboratoryjnych służące obiektywnej ocenie sta- Regulacje prawne
nu zdrowia pacjenta są w znacznym stopniu zależne od wiedzy i
przygotowania osób pobierających materiał do badań. Dlatego też
pobieranie materiału do badań powinno być oparte o jasno i precy-
zyjnie określone działania. Niniejszy rozdział przedstawia niezbęd-
ne informacje pozwalające uniknąć tzw. błędów przedanalitycz-
CzęśćIII 537
2.2. Pobieranie krwi żylnej do badań
nych, które nie zmieniając wiarygodności analitycznej wyniku,

zmniejszają, a niekiedy eliminują jego wiarygodność diagno-
styczną.
Pobieranie do badania krwi, moczu, kału, wydzielin błon śluzo-
wych, treści żołądkowej i dwunastniczej należy do zabiegów wyko-
nywanych samodzielnie przez pielęgniarkę. Kompetencje pielęgniar-
ki w tym zakresie reguluje Rozporządzenie MZiOS z dnia 2 września
1997 r. w sprawie zakresu i rodzaju świadczeń zapobiegawczych,
diagnostycznych i rehabilitacyjnych wykonywanych przez pielęg-
niarkę samodzielnie, bez zlecenia lekarskiego oraz zakresu i rodzaju
takich świadczeń wykonywanych przez położną samodzielnie. Dz.
U. RP Nr 116, poz. 750 §1 pkt 2 z dnia 1 października 1997 r. Nato-
miast decyzję o pobraniu materiału do badań podejmuje lekarz.
Ponadto pielęgniarka na podstawie wyżej wymienionego roz-
porządzenia ma prawo do kierowania na badania (zawarte w załączni-
ku 2) i samodzielnego pobierania materiału do badań pod warunkiem
uzyskania tytułu specjalisty w dziedzinie pielęgniarstwa.

Pobieranie krwi żylnej do Krew jest najczęściej używanym materiałem biologicznym do
badań badań diagnostyczno-kontrolnych. Jednym z podstawowych wa-
runków uzyskania miarodajnych wyników jest właściwe jej pobra-
nie i przygotowanie do badań. Krew do badania pobiera się między
godziną 7.00-9.00 rano od pacjenta pozostającego na czczo, ponie-
waż wartości prawidłowe dla większości badanych składników
krwi dotyczą materiału pozyskanego właśnie w tych godzinach.
Krew pobiera się z nakłucia żyły kończyny górnej w okolicy zgięcia
łokciowego, rzadziej grzbietu dłoni lub przedramienia i (w zależno-
ści od stanu pacjenta) pobierana jest w pokoju zabiegowym lub sali
chorych. Zabieg wykonuje się z zachowaniem zasad aseptyki i ogól-
nych środków ostrożności w profilaktyce HIV, HBV, HCV.
Coraz powszechniej stosuje się system podciśnieniowego po-
bierania krwi, np. typu Vacuette czy Vacutainer. Zapewnia on czy-
ste i bezpieczne pobieranie krwi. Krew płynie bezpośrednio z żyły
do zamkniętej probówki bez ryzyka rozprysku, minimalizuje to
niebezpieczeństwo infekcji chorobami przenoszonymi przez krew,
głównie Hepatitis B i HIV, a bezpośredni kontakt krwi z substancją
dodatkową w probówce gwarantuje dostarczenie do laboratorium
próbki wysokiej jakości.
538 Tom II
Rozdział 2
Pobielanie materiałów do badań
Cele pobierania krwi żylnej to: Cele pobierania krwi

1. Ocena elementów upostaciowanych krwi:
• badanie: morfologii krwi obwodowej, rozmazu krwi obwo-
dowej, liczby płytek krwi, oceniające własności poszczegól-
nych rodzajów elementów upostaciowanych krwi, cytogene-
tyczne komórek jądrzastych krwi.
2. Ocena składu osocza:
• badanie stężenia: elektrolitów, produktów końcowych prze-
miany materii zawierających azot, glukozy, lipidów, białek
(proteinogram), bilirubiny, hormonów przysadki mózgowej,
markerów nowotworowych, leków, metali, alkoholi,
związków chemicznych, które gromadzą się we krwi w wy-
niku wrodzonych zaburzeń metabolicznych, innych substan-
cji, np. witamin oraz aktywności enzymów, układu krzepnię-
cia krwi, obecności specyficznych przeciwciał, obecności tok-
syn pochodzenia chemicznego i roślinnego.
3. Ocena erytrocytów dla wykazania obecności na ich powierzch-
ni odpowiednich antygenów i osocza w celu stwierdzenia obe-
cności odpowiednich przeciwciał przeciwko erytrocytom:
• badanie grupy krwi i próba krzyżowa.
4. Odczyn Biernackiego (OB) - miara szybkości opadania erytro-
cytów w osoczu w jednostce czasu.
Wskazania do pobierania krwi żylnej do badania: Wskazania do pobierania

• badanie okresowe dla oceny zdrowia pacjenta (obowiązkowe k™"
u wszystkich osób pracujących zawodowo);
• badanie przesiewowe (np. badanie stężenia lipidów - dla
ustalenia zagrożenia miażdżycą naczyń);
• ustalenie rozpoznania zaburzenia funkcjonowania organizmu,-
• kontrola wyników leczenia.
Powikłania/zagrożenia podczas pobierania krwi z żyły do ba- Powikłania podczas

dania: pobierania krwi
• zakażenie;
• pęknięcie żyły, przekłucie żyły (krwiak, zakrzepowe zapale-
nie żył);
• następowe krwawienie,-
• zapaść naczyniowa,-
• nakłucie tkanek sąsiednich, takich jak tętnica czy nerwy.
Utrudnienia pobierania krwi z żyły: Utrudnienia pobierania

• obfita tkanka tłuszczowa; krwi
• zwłóknienia żył po wielokrotnych nakłuciach;
Część III 53S

• nadpobudliwość ruchowa;
• „ruchome" żyły,-
• odruchowe obkurczenie żył;
• oparcie igły o ścianę żyły.
I Pobieranie krwi żylnej do badania w systemie

zamkniętym
Pobieranie krwi żylnej do STRUKTURA CZYNNOŚCI

badania w systemie I. Czynności przygotowawcze
zamkniętym - struktura A . Przygotowanie pielęgniarki:
czynności ^ Zapoznanie się ze zleceniem lekarskim.
3. Założenie rękawiczek jednorazowego użytku, maski na
usta, okularów ochronnych, fartucha ochronnego.
1. Przygotowanie sprzętu: 70% spirytus lub inny preparat do
dezynfekcji skóry, np. Skinsept (wyjątek stanowi pobiera-
nie krwi do oznaczenia stężenia alkoholu we krwi, wtedy
do odkażania powinno się używać wodnego roztworu Ri-
vanolu lub eteru), jałowe gaziki, opaska uciskowa, płaty
ligniny lub specjalna poduszka do podłożenia pod kończy-
nę górną, rękawiczki jednorazowego użytku, maska na
usta, okulary ochronne, fartuch ochronny, pojemniki na
odpady, system Vacuette, który składa się: ze sterylnej,
dwustronnej igły posiadającej zawór zapobiegający wycie-
kaniu krwi (krew płynie tylko wtedy, gdy przebije się ko-
rek probówki z podciśnieniem), wielorazowego, plastiko-
wego uchwytu probówki (można go użyć około 200 razy),
w który wkręcane są igły, a także mocowane probówki,
probówek z kalibrowaną próżnią gwarantującą dokładne
pobranie określonych objętości krwi oraz igły motylkowej
(typu Butterfly), specjalnie przystosowanej do nakłuwania
słabych żył, a ponadto uniwersalne łączniki Luer, które
można połączyć z konwencjonalną igłą lub aparatem typu
venflon (system Vacuette poza wielorazowymi uchwyta-
mi do probówek wyposażony jest w uchwyty jednorazowe,
które wewnątrz posiadają element metalowy służący do
przekłucia korka probówki; stanowi to przystosowanie do
łączenia ich ze zwykłą igłą nasadkową) (tab. 1).
2. Przygotowanie otoczenia - dobre oświetlenie.
540 Tom II
Rozdział 2
Pobielanie mateńałów do badań
Tabela 1. Rodzaje probówek do pobierania krwi i ich przeznaczenie - sys-

tem Yacuette
Kolor korka Rodzaj badania Antykoagulant Objętość probówki
probówki
Czerwony Separacja surowicy Granulat do 4 ml, 5 ml, 8 ml
(chemia kliniczna) separacji surowicy
Żel do separacji 2 ml, 4 ml, 5 ml, 8 ml
surowicy
Fioletowy Badania hematolo- EDTA (proszek) 2 ml, 3 ml, 4 ml, 6 ml,
giczne (ogólne) w proporcji
1,8 mg/1 ml krwi 9 ml
Zielony Badania osocza Heparyna sodowa 4 ml, 6 ml, 9 ml
(chemia kliniczna) (proszek)
Heparyna litowa 2 ml, 3 ml, 4 ml, 6 ml,
(proszek) 9 ml
Heparyna
amonowa (proszek) 4 ml, 6 ml, 9 ml
Heparyna litowa
+ żel 4 ml, 5 ml, 8 ml
Szary Oznaczenie glukozy EDTA + fluorek 2 ml, 4 ml

sodu
Niebieski Koagulacja Roztwór 3,2% cy- 2 ml, 3,5 ml, 5 ml
trynianu sodowego
Czarny Pomiar OB Roztwór 3,8% cy- 2 ml, 2,9 ml
trynianu sodowego
1. Poinformowanie pacjenta o celu i przebiegu badania.
2. Uzyskanie jego zgody na wykonanie badania.
3. Poinformowanie pacjenta o zaleceniach przed pobraniem
krwi do badania: pacjent pozostaje na czczo, przez 12-15
godzin nie przyjmuje pokarmów i płynów, może pić tylko
niewielkie ilości wody lub słabej nieosłodzonej herbaty,
np. w celu przyjęcia leku doustnego; picie kawy jest niedo-
zwolone. Pacjent powinien być wypoczęty. W dniu po-
przedzającym badanie nie należy pić więcej niż zazwyczaj,
a pokarmy powinny być lekkostrawne, bez nadmiaru
tłuszczów, białka i węglowodanów, ponieważ ich nadmiar
może powodować przejściowe zmiany w składzie ilościowym
lub biochemicznym krwi. Nie powinno się zażywać, środków
moczopędnych (odwadniających), stosować gorących kąpie-
li lub nadmiernego opalania, aby nie powodować przej-
ściowego zmniejszenia ogólnej ilości krwi krążącej i jej za-
gęszczenia.
Część III 541

Joanna Zalewska-Puchala
2.2. Pobieranie krwi żyktej do badań

1. Przygotowanie sprzętu do podciśnieniowego pobrania
krwi:
• otworzyć kapturek ochronny igły lekkim obrotowym
pociągnięciem i usunąć krótszą część kapturka;
• wkręcić igłę w plastikowy uchwyt probówki, nie usuwać
pozostałej części kapturka ochronnego z igły (ryc. 1).
Ryc. 1. Zestaw do próżniowego pobierania krwi typu Vacuette (1 - igła; 2 -

strzykawko-probówka próżniowa; 3 - tłok)
2. Ułożenie pacjenta w wygodnej i bezpiecznej pozycji

(siedzącej z podparciem pleców i kończyny górnej lub
półsiedzącej), odsłonięcie miejsca wkłucia;
3. Wybranie miejsca wkłucia, które powinno być pozbawio-
ne zmian typu: blizny, znamiona, oparzenia, odmrożenia,
ropnie, zmiany barwnikowe (jeśli zachodzi potrzeba, dla
rozszerzenia naczyń ogrzanie kończyny w ciepłej wodzie).
4. Założenie staży 7-10 cm powyżej miejsca planowanego
nakłucia - bez zaciskania jej.
5. Podłożenie płatów ligniny lub specj alnej poduszki pod koń-
czynę górną pacjenta.
6. Zaciśnięcie staży w celu wywołania zastoju żylnego.
7. Polecenie pacjentowi zaciśnięcia dłoni, ewentualnie wy-
konania kilku mocnych ruchów pięścią - zaciskania i roz-
luźniania.
8. Unieruchomienie miejsca wkłucia przez podtrzymanie
lewą ręką dolnej powierzchni przedramienia tak, aby
kciuk spoczywał na skórze około 5 cm poniżej miejsca
wkłucia i pociągał skórę w kierunku dłoni, co umożliwia
napięcie skóry, lepszą widoczność żyły i zapobiega przesu-
waniu się skóry przed końcem igły.
9. Dokonanie palpacyjnej oceny miejsca wkłucia, poinfor-
mowanie pacjenta o niewykonywaniu ruchów ręką w cza-
sie pobierania krwi.
10. Odkażenie miejsca pobrania krwi, wykonując ruchy
wzdłuż kończyny z dołu do góry (zgodnie z kierunkiem
przepływu krwi żylnej) (ryc. 2) lub jedynie nanosząc na
miejsce wkłucia środek dezynfekcyjny w aerozolu.
542 Tom II
Rozdział 2
Ryc. 2. Odkażenie miejsca wkłucia (za: HuberA., Karasek-KieutzingerB.,

Jobin-Howald U.: Kompendium pielęgniarstwa, PZWL, Warszawa 1995)
11. Odczekanie do całkowitego wyschnięcia odkażonej skóry,

około 15-60 sekund zależnie od użytego środka antysep-
tycznego.
12. Wprowadzenie igły do światła naczynia pod kątem
30-45°, ścięciem skierowanym ku górze.
13. Umieszczenie probówki w uchwycie, aż wolny koniec igły
przejdzie przez kapturek probówki i krew zacznie płynąć.
Istniejące we wnętrzu probówki podciśnienie sprawia, że
dochodzi do samoczynnego wypełnienia jej krwią.
14. Zwolnienie opaski uciskowej, pacjent może rozluźnić dłoń.
15. Wyjęcie probówki z uchwytu, kiedy wyczerpie się podciś-
nienie w jej wnętrzu i krew przestanie płynąć.
16. Napełnianie po kolei wszystkich potrzebnych probówek
w ten sam sposób. Zalecana kolejność pobierania krwi: Va-
cuette probówki na surowicę, probówki na krzepnięcie,
probówki z antykoagulantami (np. heparyna litowa,
cytrynian sodu 3,8%). W czasie zmiany probówek należy
spokojnie trzymać igłę.
17. Delikatne przechylanie probówki 8-10 razy bezpośrednio
po jej napełnieniu, dzięki czemu osiąga się optymalne wy-
mieszanie krwi z zawartymi w probówce substancjami.
18. Usunięcie igły z żyły.
19. Uciśnięcie miejsca wkłucia jałowym gazikiem.
20. Poinformowanie pacjenta o konieczności uniesienia koń-
czyny górnej ku górze po zakończonym zabiegu i ucisku
gazikiem miejsca wkłucia przez 3-5 minut lub założenie
opatrunku uciskowego na miejsce wkłucia.

1. Usunięcie ligniny lub poduszki.
Część III
2.2. Pobielanie krwi żylnej do badań
2. Uporządkowanie zestawu po zabiegu.

3. Przeznaczenie sprzętu jednorazowego użytku do utylizacji.
1. Poinformowanie gp: o konieczności obserwacji miejsca nakłucia
żyły, przewidywanym terminie otrzymania wyniku badania.
1. Podpisanie probówki z krwią (imię i nazwisko pacjenta,
rodzaj badania, oddział).
3. Dostarczenie pobranej krwi do laboratorium. Jeżeli pobra-
na krew nie może być przekazana do laboratorium w ciągu
1-2 godzin, należy ją przechowywać w temperaturze 21°C.
Krew pobrana do badań układu krzepnięcia musi być do-
starczona nie później niż 30 minut od momentu pobrania.
4. Udokumentowanie pobrania materiału do badania.
Wskazówki Wskazówki
Założenie opaski uciskowej powinno trwać jak najkrócej i nie
może przekraczać 1 minuty. Długi czas ucisku opaski powoduje
przemieszczenie wody i substancji małocząsteczkowych do prze-
strzeni pozanaczyniowej, co w konsekwencji prowadzi do zagęsz-
czenia krwi. Powoduje to fałszywie podwyższony poziom białka
całkowitego, albumin, hemoglobiny, wapnia i potasu. Podobnie
zafałszowane wyniki uzyskuje się, polecając pacjentowi zbyt długo
„pracować dłonią". W przypadku żył łatwo pękających, np. u osób
starszych, należy stosować nieznaczny ucisk opaską uciskową.
Krwi do badań nie powinno się pobierać z venflonu - może
mieć to miejsce jedynie w sytuacji braku dostępu do żyły, np. kru-
che, pękające naczynia u starszych osób, nagły stan hipowolemii
uniemożliwiający wprowadzenie igły do zapadniętego naczynia.
Venflon należy wówczas dokładnie oczyścić, przepłukując go roz-
tworem 0,9% NaCl, a następnie pobrać co najmniej 5 ml krwi,
którą należy odrzucić. Dopiero następna porcja krwi może być uży-
ta do badań laboratoryjnych. Po pobraniu krwi venflon należy
przepłukać roztworem 0,9% NaCl. Krwi pobranej przez venflon nie
wolno używać do badań układu krzepnięcia.
Do większości badań krew można pobierać po upływie 30 mi-
nut, po zakończeniu wlewu dożylnego. Jest to czas potrzebny na
ustalenie się równowagi wodno-elektrolitowej organizmu. W przy-
padku pobierania krwi do oceny gospodarki lipidowej (triglicerydy
i cholesterol w osoczu krwi) u pacjentów żywionych parenteralnie,
którzy otrzymują preparaty tłuszczowe, np. Intralipid czy Lipofun-
din, czas ten się wydłuża do kilkunastu godzin.
544 Tom II
Rozdział 2
Pobieranie materiałów do badań
Wyniki badań i ich interpretacja
Tabela 2. Najważniejsze wskaźniki hematologiczne i ich interpretacja
Rodzaj badania Wartości prawidłowe Wartości nieprawidłowe

(stosowane Mężczyźni Kobiety Zwiększone Zmniejszone
skróty)
Hemoglobina 7,45-10,55 6,82-9,31 Przewlekły zespół Niedokrwistości,
(Hb) mmol/1 mmol/l płucno-sercowy, stany rozcieńcze-
Hb(Fe) Hb(Fe) odwodnienie nia krwi
Erytrocyty 4,5-5,5 4,0-5,0 Wady serca, Niedokrwistości

(RBC) 2
• 10' /l • 10'VI czerwienica,
przewlekły zespół
plucno-sercowy
Leukocyty 4,5-10,0-1071 Stany zapalne, Niektóre choroby
(WBC) wstrząs, zawał zakaźne, choroby
serca, białaczki układu krwio-
twórczego
Wskaźnik he- 0,40-0,54 0,37-0,47 Biegunka, wy- Krwawienie,
matokrytowy mioty, wstrząs przewodnienie
(Ht)
Trombocyty 125-340 - 109/l Choroby krwi, Niektóre choroby
(PLT) urazy i operacje zakaźne, środki
chirurgiczne toksyczne, ener-
gia promienista,
choroby krwi
Opadanie krwi- Do Do Stany zapalne, Niewydolność
nek po 1 i 2 8/15 mm 12/18 mm zawał serca krążenia, wady
godz. (OB) sinicze
Tabela 3. Zakresy wartości składników osocza krwi i ich interpretacja
Składniki
(stosowane Wartości
Wartości nieprawidłowe
skróty) prawidłowe
Zwiększone Zmniejszone
Sód (Na) 135,0-147,0 Odwodnienie hiperosmo- Odwodnienie hipoosmo-
mmol/l tyczne tyczne, wymioty, biegunka
Potas (K) 3,7-5,3 Niewydolność nerek, Niedotlenienie, biegunka,
mmo|/l wstrząs urazowy kwasica, po lekach moczo-
pędnych, leczenie insuliną
Wapń (Ca) 1,7-3,0 Unieruchomienie, zapa- Tęzyczka, przewlekła bie-
mmol/l lenie nerek, niewydol- gunka, podawanie leków
ność kory nadnerczy, moczopędnych, masywne
nadczynność gruczołów przetoczenia krwi cytrynia-
przytarczycznych nowej, niedoczynność gru-
czołów przytarczycznych
Część III
2.3. Pobieranie moczu do badania
Tabela 3. Zakresy wartości składników osocza krwi i ich interpretacja cd.
Składniki
(stosowane Wartości
Wartości nieprawidłowe
skróty) prawidłowe
Magnez (Mg) 0,7-1,2 Przewlekłe zakażenia, Przewlekła niewydolność

mmol/l niewydolność nerek, krążenia, podawanie leków
urazy i zabiegi moczopędnych, marskość
operacyjne wątroby
Chlor (Cl) 98-106 Zasadowica oddecho- Zasadowica metaboliczna,
mmol/l wa, nadciśnienie podawanie leków
tętnicze, kwasica moczopędnych, wymioty,
hiperchloremiczna biegunka
Kreatynina 70,0-120,0 Niewydolność nerek, Nadczynność gruczołu
pmol/l niewydolność krążenia tarczowego
Kwas 240,0-360,0 Niewydolność nerek, Nie ma istotnego
moczowy ^mol/l dna moczanowa znaczenia diagnostycznego
Mocznik 2,5-6,6 Niewydolność nerek, Nie ma istotnego
mmol/l biegunka, wymioty, znaczenia diagnostycznego
wstrząs
Glukoza we 3,8-6,2 Cukrzyca, po obfitych Po lekach hipoglikemi-
krwi żylnej mmol/l pokarmach, leczenie zujących, podczas leczenia
tiazydami pranololem
Aminotrans- 4,0-40,0 j./l Zawał serca, zapalenie Nie ma istotnego
feraza aspa- wątroby znaczenia diagnostycznego
raginianowa
(AspAT)
Aminotrans- 5,0-30,0 j./l Zawał serca, zapalenie Nie ma istotnego
feraza alani- wątroby znaczenia diagnostycznego
nowa (ALAT)
Białko całko- 69,0-83,0 g/l Stany zapalne, Zespoły upośledzonego
wite marskość wątroby wchłaniania, utrata białka,
choroby wątroby
Fibrynogen 2,0-5,0 g/l Nerczyce, ciąża, Wrodzone hipofibrynoge-
(FIB) niektóre choroby nemie, DIC, marskość
zakaźne wątroby, po operacjach
chirurgicznych
(I 2.3. Pobieranie moczu do badania

Pobieranie moczu Mocz stanowi płynną wydalinę organizmu, która powstaje
do badań w wyniku filtrowania, czyli oczyszczania krwi przez nerki. Badanie
moczu jest jednym z najważniejszych badań laboratoryjnych w dia-
gnostyce chorób nerek i dróg moczowych. Najczęściej wykonywane
badania moczu to: badanie ogólne, bakteriologiczne, badanie spe-
cjalistyczne oraz dobowa zbiórka moczu. Sposób pobrania moczu
546 Tom II
Rozdział 2
i czas wykonania badania mają istotne znaczenie dla wartości uzy-

skanych wyników. Mocz do badania powinien być pobrany w ilości
10-100 ml (wyjątek stanowi dobowa zbiórka moczu) z tzw. stru-
mienia środkowego (ta jego frakcja zawiera najmniej domieszek)
przy pierwszym porannym oddawaniu moczu. Mocz nocny jest
zwykle bardziej zagęszczony, wykazuje niniejsze różnice stężeń
substancji rozpuszczonych i dzięki na ogół większemu stężeniu jo-
nów wodorowych w mniejszym stopniu powoduje uszkodzenie
upostaciowanych składników osadu moczu.
| Badanie ogólne moczu Badanie ogólne moczu
Cele badania ogólnego moczu: Cele badania

• określenie barwy, przejrzystości, odczynu pH, ciężaru właści-
wego moczu;
• wykazanie obecności takich substancji chemicznych, jak
białko, cukier, aceton lub barwniki żółciowe;
• ocena osadu moczu, określenie takich składników uposta-
ciowanych, jak wielokątne lub okrągłe komórki nabłonka,
krwinki białe i czerwone, bakterie, wałeczki, składniki mi-
neralne, pasożyty.
Wskazania do badania ogólnego moczu: Wskazania do badania

• badania okresowe;
• badania przesiewowe;
• stany zapalne nerek i dróg moczowych;
• choroby krwi;
• ostre i przewlekłe zatrucia,-
• zaburzenia metaboliczne.
Przeciwwskazania do badania ogólnego moczu: Przeciwwskazania

• stany zapalne i ropne okolicy ujścia cewki moczowej; d° badania
• u kobiet - miesiączka, upławy, stany zapalne dróg rodnych,
gdy na czas pobierania moczu do badania nie można dróg
rodnych zabezpieczyć tamponem dopochwowym.
Powikłania/zagrożenia podczas pobierania moczu do badania Powikłania podczas

ogólnego: pobierania moczu
• zakażenie próbki moczu - na skutek nieprzestrzegania za-
sad aseptyki;
• zafałszowanie wyniku badań - na skutek: niedokładnego pod-
mycia pacjenta (wykrycie w moczu śluzu, nabłonka, tłuszczu,
kału), niezabezpieczenia kobiety w czasie miesiączki lub
Część III 547

upławów tamponem dopochwowym (wykrycie w moczu ery-

trocytów lub leukocytów), nieodpowiedniej diety (spożywanie
w nadmiarze np. cukru, szczawiu, móżdżku, nerek).
B Pobieranie moczu do badania ogólnego u pacjenta

leżącego
Pobieranie moczu do STRUKTURA CZYNNOŚCI

badania ogólnego I. Czynności przygotowawcze
u pacjenta leżącego- ^ Przygotowanie pielęgniarki:
struktura czynności 1 z a p O z n a n i e się ze zleceniem lekarskim.
1. Przygotowanie zestawu: czysty pojemnik z zakrętką na
mocz, basen, papier toaletowy, miska, dzbanek z ciepłą
wodą, mydło, myjka, rękawiczki jednorazowego użytku,
miska nerkowata, parawan.
2. Przygotowanie otoczenia - stworzenie warunków intym-
ności.
1. Poinformowanie pacjenta o celu, istocie i przebiegu badania:
2. Uzyskanie zgody pacjenta na wykonanie badania.
3. Ustalenie czasu wykonania i zakresu współpracy pacjenta
podczas przygotowania do badania oraz w trakcie jego
trwania.
4. Poinformowanie, że przed pobraniem moczu na badanie
ogólne nie należy przez około 8-12 godzin pić ani spoży-
wać posiłków.

1. Przyniesienie parawanu.
2. Rozebranie pacjenta z dolnej części pidżamy lub bielizny
osobistej.
3. Ułożenie pacjenta na basenie z rozstawionymi nogami,
zgiętymi w stawach kolanowych, stopami całkowicie pod-
partymi na podłożu.
4. Zrobienie „budki" z wierzchniego przykrycia.
5. Podmycie pacjenta zgodnie z zasadami.
6. Osuszenie krocza ręcznikiem.
7. Polecenie pacjentowi oddania moczu do basenu.
8. W czasie oddawania moczu przez pacjenta podstawienie
pojemnika na mocz i zebranie około 50-100 ml próbki
548 Tom II
Rozdział 2
moczu ze środkowego strumienia (pacjent nie przerywa

oddawania moczu).
9. Zamknięcie i odstawienie pojemnika na mocz.
10. Osuszenie krocza pacjenta papierem toaletowym (po
całkowitym oddaniu moczu).
11. Usunięcie basenu.
12. Założenie pacjentowi dolnej części pidżamy lub bielizny
osobistej.

3. Przeznaczenie sprzętu wielorazowego użytku do dezynfekcji.
1. Poinformowanie pacjenta o przewidywanym terminie
otrzymania wyniku.
2. Podpisanie i odesłanie do laboratorium pojemnika z mo-
czem (natychmiast po pobraniu, jeśli badania nie można
wykonać w ciągu godziny, mocz do badania ogólnego po-
winien być przechowywany w lodówce).
3. Udokumentowanie wykonania badania.
Ze względu na fakt, iż składniki moczu, zwłaszcza składniki osa-
du, są nietrwałe oraz z uwagi na to, że stanowi on doskonałe podłoże
bakteryjne, duże znaczenie ma zbieranie moczu do czystych naczyń
i szybkie przeprowadzenie badań. Nie należy pobierać moczu do ba-
dań z worka zbierającego mocz przy założonym cewniku na stałe!
Badanie bakteriologiczne moczu Badanie bakteriologiczne

moczu
Cele badania bakteńologicznego moczu: Cele badania
• rozpoznanie infekcji bakteryjnej układu moczowego;
• ustalenie stopnia oporności wyhodowanego szczepu bakte-
ryjnego na leki.
Wskazania do badania bakteńologicznego moczu: Wskazania do badania

• podejrzenie lub istnienie zakażenia, układu moczowego;
• kontrola po przebytym zakażeniu układu moczowego;
• zapalenie gruczołu krokowego.
Część III 549

Przeciwwskazania do badania bakteńologicznego moczu - patrz:

Badanie ogólne moczu.
Powikłania podczas Powikłania/zagrożenia podczas pobierania moczu do badania

pobierania moczu bakteńologicznego:
• zakażenie próbki moczu - na skutek nieprzestrzegania za-
sad aseptyki;
• zafałszowanie wyniku badań - na skutek: niedokładnego
podmycia pacjenta, niezabezpieczona kobiety w czasie mie-
siączki lub upławów tamponem dopochwowym (wykrycie
w moczu drobnoustrojów);
• fałszywie ujemny wynik badania bakteriologicznego na sku-
tek oziębienia moczu, które zmniejszy możliwość wyhodo-
wania drobnoustrojów.
K Pobieranie moczu do badania bakteriologicznego

f§- u pacjenta leżącego
Pobierania moczu do STRUKTURA CZYNNOŚCI

badania I. Czynności przygotowawcze
bakteriologicznego A . Przygotowanie pielęgniarki:
u pacjenta leżącego - x Zapoznanie się ze zleceniem lekarskim.
struktura czynności 2 Higieniczne mycie rąk.
1. Przygotowanie zestawu: jałowy pojemnik na mocz z za-
krętką (nie otwierać do czasu pobrania próbki moczu do
badania), basen, papier toaletowy, preparat antyseptycz-
ny, np. Skinsept mukosa, jałowe gaziki (dla kobiet - 8 szt.,
dla mężczyzn - 4 szt.), jałowa peseta, jałowa miseczka,
jałowy roztwór 0,9% NaCl, rękawiczki jednorazowego
użytku, miska nerkowata, parawan.
2. Przygotowanie otoczenia - stworzenie warunków intymności.
1. Poinformowanie pacjenta o celu, istocie i przebiegu badania.
3. Ustalenie czasu wykonania badania i zakresu współpracy
z pacjentem podczas przygotowania do badania oraz
w trakcie jego trwania.

550 Tom II
Rozdział 2
2. Rozebranie pacjenta z dolnej części pidżamy lub bielizny

osobistej.
3. Ułożenie pacjenta na basenie z rozstawionymi nogami,
zgiętymi w stawach kolanowych, stopami całkowicie pod-
partymi na podłożu.
4. Zrobienie tzw. „budki" z wierzchniego przykrycia jak do
cewnikowania.
5. Postawienie tacy z przyborami do mycia na łóżku.
6. Nalanie preparatu antyseptycznego do jałowej miseczki.
7. Zanurzenie w płynie antyseptycznym przygotowanych
jałowych gazików.
8. Umycie ujścia zewnętrznego cewki moczowej gazikami
z miseczki za pomocą jałowej pesety:
a) u mężczyzny:
• zsunięcie całkowite napletka lewą ręką, a prawą mycie
żołędzi prącia (ruchami okrężnymi od szczytu żołędzi ku
koronie i szyjce i na koniec ruchem prostym zmycie ujścia
cewki moczowej), za każdym razem zmienianie gazika;
b) u kobiety:
• rozchylenie warg sromowych większych lewą ręką, a
prawą umycie warg sromowych większych, mniejszych
i ujścia cewki moczowej (rozpoczęcie od zmycia wargi
sromowej większej po stronie dalszej w kierunku z góry
do dołu, następnie wargi sromowej większej po stronie
bliższej, wargi sromowej mniejszej po stronie dalszej
i bliższej oraz okolicy ujścia cewki moczowej); za każdym
razem zmienianie gazika;
9. Spłukanie mytej okolicy jałowym roztworem 0,9% NaCl.
10. Polecenie oddania całości moczu do basenu.
11. W czasie oddawania moczu przez pacjenta podstawienie
jałowego pojemnika i zebranie próbki moczu (około 10
ml) ze środkowego strumienia (niedotykanie wnętrza
i brzegów pojemnika), pacjent nie przerywa oddawania
moczu.
12. Natychmiastowe zamknięcie pojemnika z moczem (nie-
dotykanie wnętrza i brzegów zakrętki).
13. Osuszenie papierem toaletowym krocza po oddaniu moczu.
14. Usunięcie basenu.
15. Założenie pacjentowi dolnej części pidżamy lub bielizny
osobistej.
Alternatywnym sposobem jest bezpośrednie pobranie
moczu do pojemnika z zestawu Uromedium, po uprzednim
wyjęciu płytki z podłożem. Po zanurzeniu płytki na okres
około 4 sekund należy mocz usunąć i powtórnie umieścić
Część III
płytkę w pustym pojemniku, dokręcając nakrętkę. Jeżeli ilość

moczu jest niewystarczająca do pełnego zanurzenia płytki,
można obie strony płytki polać moczem z pojemnika.

3. Przeznaczenie sprzętu wielorazowego użytku do dezynfe-
kcji i sterylizacji.
otrzymania wyniku.
2. Podpisanie i odesłanie do laboratorium pojemnika z mo-
czem (natychmiast po pobraniu, a najpóźniej do 2 godzin).
Przesyłając mocz do badania bakteriologicznego, należy umie-
ścić na skierowaniu informację o lekach zażywanych przez pacjen-
ta, zwłaszcza przeciwbakteryjnych, oraz współistnieniu schorzeń
ogólnoustroj owych, szczególnie układu moczowo-płciowego. Mocz
do badania bakteriologicznego można pobrać podczas cewnikowa-
nia pacjenta lub z założonego cewnika na stałe po uprzednim prze-
myciu końca zewnętrznego cewnika środkiem antyseptycznym
i odpuszczeniu do miski nerkowatej pierwszego strumienia moczu.
Innym, obecnie bardziej preferowanym sposobem pobrania próbki
moczu z cewnika założonego na stałe jest zdezynfekowanie
i nakłucie cewnika wzdłuż jego przebiegu cienką, jałową igłą ze
strzykawką, do której aspirujemy niezbędną ilość moczu.
Nie należy pobierać moczu do badań z worka zbierającego
mocz przy założonym cewniku na stałe!
Mocz do badania bakteriologicznego powinien być transporto-
wany w termosie lub izolacyjnej torbie transportowej w temperatu-
rze 30-37°C, nie wolno wstawiać go do lodówki!
Dobowa zbiórka moczu £ Dobowa zbiórka moczu
Cole dobowej zbiórki Cele dobowej zbiórki moczu:

• określenie dobowego bilansu płynów,-
552 Tom II
Rozdział 2
Pobieiaińe mateńałów do badań
• ocena dobowego wydalania z moczem m.in. białka, glukozy,

elektrolitów, elementów morfotycznych (liczba Addisa),
końcowych produktów przemiany materii (tzw. związków
azotu), hormonów i ich metabolitów (np. kortizolu, adrena-
liny, gonadotropiny kosmówkowej, hormonu wzrostu, hor-
monu luteinizującego, kwasu wanilinomigdałowego, kwasu
hydroksyindolooctowego) oraz określenie wielkości filtracji
kłębkowej (tzw. klirensu kreatyniny).
Wskazania do dobowej zbiórki moczu: Wskazania do dobowej

• stany zapalne nerek; zbiórki
• niewydolność nerek;
• cukrzyca;
• zaburzenia metaboliczne.
Przeciwwskazania do dobowej zbiórki moczu - patrz: Badanie

ogólne moczu.
Powikłania/zagrożenia podczas dobowej zbiórki moczu: Powikłania podczas

• zewnątrzpochodne zanieczyszczenie bakteryjne lub chemiczne; dobowej zbiórki
• zafałszowanie wyników badań na skutek niestarannego wy-
mieszania zebranego moczu przed pobraniem próbki do ba-
dania specjalistycznego.
a Prowadzenie dobowej zbiórki moczu u pacjenta

leżącego
STRUKTURA CZYNNOŚCI Prowadzenie dobowej

I. Czynności przygotowawcze zbiórki moczu u pacjenta
A. Przygotowanie pielęgniarki: leżącego - struktura
1. Zapoznanie się ze zleceniem lekarskim. czynności
1. Przygotowanie zestawu: podpisany, czysty, suchy słój
o pojemności około 2-31 z przykryciem, czysty i suchy ba-
sen (dla mężczyzn - kaczka), papier toaletowy, rękawiczki
jednorazowego użytku, parawan.
2. Przygotowanie otoczenia - zapewnienie warunków in-
tymności.
1. Poinformowanie pacjenta o celu, istocie i przebiegu badania.
Część III 553

Joanna Zalewska-Pnchała
3. Ustalenie zakresu współpracy z pacjentem podczas przy-

gotowania do badania oraz w trakcie jego trwania.

2. Rozebranie pacjenta z dolnej części piżamy.
3. Podłożenie czystego i suchego basenu (kaczki).
4. Oddanie całości moczu do basenu (kaczki).
5. Usunięcie basenu (kaczki).
6. Osuszenie krocza papierem toaletowym (papieru toaleto-
wego nie należy wrzucać do basenu!).
7. Założenie pacjentowi dolnej części pidżamy.

1. Uporządkowanie sprzętu po zabiegu.
1. Poinformowanie, że każdorazową porcję moczu oddaną
w ciągu 24 godzin od rozpoczęcia badania należy zlać do
słoja zbiorczego.
2. Poinformowanie o przewidywanym terminie otrzymania
wyniku badania.
1. Przelanie moczu z basenu (kaczki) do przygotowanego słoja.
2. Odstawienie podpisanego słoja do lodówki (4°C) lub inne-
go miejsca o temperaturze 4°C.
Podczas dobowej zbiórki moczu niezbędne jest zebranie ca-
łodobowej ilości moczu w jednym naczyniu. Przed rozpoczęciem
dobowej zbiórki moczu pacjent oddaje mocz do niej nie wliczony,
po czym zbiera się każdą oddaną ilość, kończąc po upływie doby
ostatnią porcją moczu. Jeśli stan pacjenta na to pozwala, może on
sam prowadzić dobową zbiórkę moczu (należy poinstruować go
0 możliwości bezpośredniego oddawania moczu do przygotowane-
go słoja). Zebraną ilość moczu powinno się dokładnie zmierzyć,
a wynik zapisać. Jeżeli trzeba wykonać dodatkowe badania, to ze-
brany mocz należy starannie wymieszać drewnianym mieszadłem
1 pobrać próbkę w ilości 50-100 ml, po czym dostarczyć do labora-
torium, podając dokładnie dobową ilość zebranego moczu.
554 Tom II
Rozdział 2
Pobieranie tnateńałów do badań
W zależności od planowanych oznaczeń i metody, jaką stosuje

laboratorium, możliwe jest użycie środków konserwujących do
zbiórki moczu. Wykorzystanie środków konserwujących ma na
celu zahamowanie wzrostu ewentualnej flory bakteryjnej, zahamo-
wanie rozkładu labilnych składników rozpuszczonych oraz zapo-
bieżenie uszkodzeniu upostaciowanych składników osadu moczu.
Z użyciem konserwantu powinna być prowadzona zbiórka moczu
w celu oznaczenia:
• stężenia kwasu wanilinomigdałowego (do pierwszej porcji
oddanego moczu dodaje się 15 ml 6 N HCl);
• kwasu 5-Hydroksyindolooctowego (do pierwszej porcji odda-
nego moczu dodaje się 25 ml kwasu octowego i 3 ml Toulenu).
Bardzo ważnym elementem prowadzenia zbiórki moczu na ba-
danie pozwalające określić liczbę Addisa u kobiet jest podmywanie
przed każdorazowym oddaniem porcji moczu, zanieczyszczenia
pochodzące z pochwy fałszują wynik badania.
Niektóre badania wymagają specjalnego sposobu postępowa-
nia z moczem, dlatego w razie jakichkolwiek wątpliwości bardzo
ważna jest konsultacja z laboratorium, np. w celu oznaczenia aldo-
steronu lub serotoniny celowe jest zakwaszenie moczu kwasem oc-
towym lodowatym, a do oznaczenia porfiryn konieczna jest ochro-
na zbieranego moczu przed światłem i alkalizacja węglanem sodu.
Prawidłowe wartości i interpretację wyników przedstawiono
w tabeli 4.
Tabela 4. Prawidłowe wartości moczu i interpretacja wyników
Badana Prawidłowe wartości Odchylenia od normy i znaczenie

cecha kliniczne
Objętość 1000-2000 ml/24 godz., od- Oligurię (zmniejszone wydalanie mo-

chylenia zależne są od objęto- czu, wytwarzanie moczu do około
ści przyjętych i/lub objętości 100-140 ml/dobę) stwierdza się w za-
wydalonych płynów przez paleniach nerek, stanach gorączko-
inne narządy, ciśnienia kolo- wych, przy utracie płynów. Anurię
idoosmotycznego oraz regula- (bezmocz, wytwarzanie moczu i
cji hormonalnej i nerwowej 20 ml/dobę) stwierdza się w ostrej
niewydolności nerek i we wstrząsie.
Poliuria (zwiększone wydalanie mo-
czu, wytwarzanie moczu f 3 l/dobę)
występuje w przewodniemu, w czasie
stosowania leków moczopędnych, cu-
krzycy oraz niewydolności nerek w fa-
zie wielomoczu
Część III

cecha kliniczne
Barwa Od jasnożóttej do ciem- Piwnobrunatny z żółtą pianą świadczy

nożółtej, ciemniejszy w przy- o zwiększonej zawartości barwników
padku mniejszej objętości żółciowych. Czerwony świadczy o
moczu, jaśniejszy w przypad- krwiomoczu lub obecności szczegól-
ku dużych objętości, mocz nych drobnoustrojów. Czerwono-czar-
niestężony może być bez- ny występuje w porfirii. Jasnożótty
barwny. Ciemnożółty mocz mimo małej objętości świadczy o nie-
obserwuje się, gdy przez dłuż- doborze barwników
szy czas stoi (utlenianie barw-
ników moczu). Zmiana barwy
moczu następuje też po przy-
jęciu określonych pokarmów,
np. po spożyciu buraków, le-
ków (witamina B12) lub środ-
ków używanych do badań
czynnościowych
Przejrzy- Klarowny, po oziębieniu lekko Mętny świadczy o obecności drobno-

stość mętny ustrojów, komórek, białka, wytrąco-
nych soli. Mleczny świadczy o obec-
ności lipidów w moczu
Zapach Nieco aromatyczny lub amo- Zapach acetonu występuje w kwasi-

niakalny, zmienia się po przy- cy ketonowej. Zapach amoniaku wy-
jęciu określonych pokarmów, stępuje w bakteriurii. Zapach gnilny
np. szparagów świadczy o ropomoczu. Przykry za-
pach świadczy o zakażeniu dróg mo-
czowych
Gęstość Zawiera się w granicach Duża gęstość względna występuje

względna 1,008-1,040 w cukrzycy, w stanach gorączko-
wych, wymiotach, biegunce. Mała
gęstość względna występuje w cho-
robach nerek przebiegających z utratą
zdolności do zagęszczania moczu, np.
w przewlekłej niewydolności nerek,
moczówce prostej
Wartość Ok. 4,5-8,5 (przeciętnie 6,0) Zmniejszenie pH moczu występuje

PH - zależnie od przyjmowanych w kwasicy metabolicznej, w stanach
leków, odżywiania (dieta bo- zapalnych, po długotrwałym głodze-
gatobiałkowa powoduje zwię- niu, w stanach gorączkowych. Zwięk-
kszenie zakwaszenia moczu, szenie pH spotyka się w alkalozie me-
natomiast dieta jarska jest tabolicznej, w zakażeniach dróg mo-
czynnikiem alkalizującym) czowych, po uporczywych wymio-
tach, po płukaniu żołądka
556 Tom 11
Rozdział 2

cecha kliniczne
Domieszki Do najważniejszych należą; Zwiększoną ilość leukocytów stwier-

(osad) leukocyty, erytrocyty oraz dza się w procesach zapalnych układu
wałeczki szkliste, ziarniste, moczowego, zakażeniach układu mo-
woskowe itp. - kilka w polu czowego, gruźlicy nerek, nerczycy,
widzenia. Fizjologicznie może w stanach gorączkowych, odwodnie-
być w moczu podwyższony niu, niewydolności krążenia. Zwięk-
poziom erytrocytów i/lub leu- szoną ilość erytrocytów obserwuje się
kocytów po dużym wysiłku fi- w schorzeniach nerek i dróg moczo-
zycznym wych, w skazach krwotocznych,
w niewydolności krążenia, we
wstrząsie, chorobie nowotworowej,
urazach pęcherza moczowego i dróg
moczowych. Obecność wałeczków
w osadzie moczu niemal zawsze
świadczy o uszkodzeniu nerek
Składniki W prawidłowym moczu spo- Białkomocz - stwierdza się w choro-

chemiczne tyka się tylko niewielkie ilości bach nerek (nerczyce) i dróg moczo-
białka, glukozy, bilirubiny wych, gorączce, zatruciach, zaburze-
i ciał ketonowych (substancje niu krążenia, nadciśnieniu tętniczym
te nie są wykrywane w mo- lub w przypadku zanieczyszczeń mo-
czu przy stosowaniu rutyno- czu wydzieliną z pochwy lub gruczołu
wych metod). Fizjologicznie krokowego. Glukozę stwierdza się po
może występować tzw. spożyciu dużych ilości cukrów pro-
białkomocz czynnościowy stych lub w cukrzycy. Zwiększone
u ludzi ze zdrowymi nerkami stężenie bilirubiny występuje
i nieuszkodzonymi drogami w żółtaczce zastoinowej, miąższowej
moczowymi, którego przyczy- i uszkodzeniu wątroby. Zwiększony
nami mogą być: wysiłek fi- poziom uroblinigenu obserwuje się
zyczny, niska temperatura w stanach gorączkowych, w niewy-
otoczenia oraz czynniki emo- dolności krążenia, żółtaczce hemoli-
cjonalne tycznej oraz wirusowym zapaleniu
wątroby. Zwiększony poziom ciał ke-
tonowych stwierdza się w kwasicy
cukrzycowej, przy uporczywych wy-
miotach, w stanach gorączkowych,
w wyniku długotrwałego głodzenia
Badanie Nie stwierdza się obecności Obecność drobnoustrojów w ilości

bakteriolo- drobnoustrojów większej od 104 w 1 ml w moczu
giczne świadczy o zakażeniu układu moczo-
wego (najczęściej są to £ coli, Pro-
teus sp., Pseudomonas sp., Serratia
sp., Acinetobacter sp.)
Cześć III
2.4. Pobieranie plwociny do badań
Pobieranie plwociny 2.4. Pobieranie plwociny do badań

do badania
Plwocina składa się z wydzieliny pochodzącej z drzewa oskrzelo-

wego, górnych dróg oddechowych, gruczołów ślinowych i z płuc. Wy-
dzielina ta zawiera fizjologiczny płyn przesiękowy błony śluzowej
oskrzeli, zmieszany ze śluzem wydalanym przez gruczoły śluzowe
i komórki kubkowe nabłonka. Fizjologicznie łączna ilość tych wydzie-
lin jest zbyt mała i nie ujawnia się odkrztuszaniem, jej ilość, skład
i charakter zmieniają się w stanach patologicznych. Badanie plwociny
rutynowo wykonuje się na oddziałach pulmonologicznych, decyduje
ono o rozpoznaniu i pozwala ustalić właściwe leczenie. Zabieg polega
na pobraniu wydzieliny (plwociny) z drzewa oskrzelowego przez jej
odkrztuszenie i odpluwanie. Wymaga pobrania jednorazowo zwykle
2-10 ml plwociny rano (2-3 godziny po przebudzeniu) przez 3 kolejne
dni. W wypadku badania cytologicznego plwocinę należy zbierać
z całej doby. Zabieg wykonuje się z zachowaniem zasad aseptyki i uni-
wersalnych środków ostrożności w profilaktyce HIV, HBV, HCV.
Cele pobierania plwociny Cele pobierania plwociny do badania:

do badania • badanie ogólne (ocena dobowej ilości, barwy, gęstości, domie-
szek, obecności pasożytów, sposób układania się w naczyniu);
• badanie bakteriologiczne (określenie rodzajów drobnoustro-
jów zawartych w plwocinie, ustalenie antybiotykogramu);
• badanie cytologiczne (ocena jakościowa i ilościowa składu
komórkowego);
• badanie na obecność prątków gruźlicy.
Wskazania do pobierania Wskazania do pobierania plwociny do badania:

plwociny do badania • podejrzenie o gruźlicę płuc,-
• zapalenie górnych i dolnych dróg oddechowych;
• ropień płuc,-
• rozstrzeń oskrzeli;
• rak płuca.
Przeciwwskazania Przeciwwskazania do pobierania plwociny do badania:

do pobierania plwociny • chory wycieńczony, osłabiony,-
• chory nieprzytomny,-
• stany ropne w obrębie jamy ustnej i gardła.
Powikłania w czasie Powikłania/zagrożenia w czasie pobierania plwociny do badania:

pobierania plwociny • przeniesienie drobnoustrojów, np. z jamy ustnej, gardła, na
pobieraną plwocinę, powodujące zafałszowanie wyniku ba-
558 Tom II
Rozdział 2
Pobieranie mateńałów do badań
dania przez namnożenie innych bakterii niż te, które

wywołują proces chorobowy,-
• nieprzestrzeganie zasad aseptyki dające wynik fałszywie dodatni;
• zakrztuszenie plwociną.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Pobieranie plwociny do

I. Czynności przygotowawcze badań - struktura
1. Zapoznanie się ze zleceniem lekarskim.
3. Założenie rękawiczek jednorazowego użytku, okularów
ochronnych, maski na usta.
1. Przygotowanie zestawu: jałowy pojemnik jednorazowego
użytku lub jałowy, wielorazowy pojemnik z ciemnego szkła
o szerokim otworze, płatki ligniny, przegotowana woda
w kubku, rękawiczki jednorazowego użytku, jednorazowa
maska na usta, okulary ochronne, miska nerkowata.
2. Przygotowanie otoczenia - stworzenie warunków intym-
ności.
1. Poinformowanie pacjenta o celu, istocie i przebiegu zabiegu.
2. Uzyskanie zgody pacjenta na pobranie materiału do badania.
3. Uzgodnienie z pacjentem sposobu i czasu wykonania za-
biegu.
4. Poinformowanie pacjenta o:
• pobraniu plwociny rano po przebudzeniu;
• przestrzeganiu podstawowych zasad aseptyki;
• konieczności usunięcia protezy zębowej przed badaniem;
• konieczności ułożenia płasko rąk i lekkiego uciśnięcia
rany pooperacyjnej w czasie odkrztuszania u chorego po
zabiegu operacyjnym;
• sposobie odkrztuszenia plwociny z głębokich odcinków
płuc, z użyciem przepony i tłoczni brzusznej, przed od-
krztuszeniem pacjent powinien wykonać głęboki wdech.

1. Ułożenie pacjenta w dogodnej pozycji - najlepiej siedzącej.
2. Umycie zębów.
3. Przepłukanie jamy ustnej przegotowaną wodą.
4. Osuszenie ust ligniną.
5. Odkrztuszenie przez pacjenta plwociny do przygotowane-
go pojemnika.
Część III
2.4. Póbieianie plwociny do badań
6. Obserwowanie pacjenta podczas badania.

7. Natychmiastowe zamknięcie pojemnika, do którego zo-
stała odkrztuszona plwocina (niedotykanie brzegów i we-
wnętrznej powierzchni zakrętki).
8. Podanie pacjentowi wody do opłukania jamy ustnej.
9. Osuszenie ust pacjenta ligniną.

1. Poinformowanie o przewidywanym terminie otrzymania
wyniku.
1. Podpisanie pojemnika z plwociną.
4. Dostarczenie materiału do laboratorium do 2 godzin od
pobrania, jeżeli jest to niemożliwe, można przechować go
w lodówce - nie dłużej niż kilka godzin.
Charakterystykę właściwości plwociny i interpretację wyni-
ków przedstawiono w tabeli 5.
Plwocinę należy zbierać z dala od innych osób.
U pacjentów, którzy odkrztuszają niewiele plwociny, można
pobudzić jej produkcję poprzez oklepywanie klatki piersiowej, dre-
naż ułożeniowy i nawadnianie. Jeżeli pacjentowi nie udaje się wy-
krztusić wydzieliny pomimo wysiłków, należy wykonać inhalacje
10% roztworem chlorku sodu w aerozolu ogrzanym do 50°C. Moż-
na przeprowadzić również inhalacje z preparatami upłynniającymi
wydzielinę oskrzelową, takimi jak: Flegamina, Acetylocysteina
i inne. Niezależnie od podawania leków drogą wziewną, można
przez kilka dni stosować leki doustne upłynniające wydzielinę
oskrzeli i wykrztuśne, np. roztwór jodku potasu, zioła i olejki etery-
czne wykrztuśne.
Dla celów badania cytologicznego materiał może być dostar-
czony do laboratorium w zamkniętym pojemniku, zawierającym
50-60% alkohol etylowy w ilości co najmniej równej pobranej wy-
dzielinie. Pojemnik z plwociną w czasie jej zbierania (gdy trwa ono
cały dzień) należy przechowywać szczelnie zamknięty, w tempera-
turze pokojowej.
560 Tom II
Rozdział 2
Tabela 5. Właściwości plwociny iinterpretacja wyników
Właściwości Znaczenie kliniczne

Przezroczysta, śluzowa, ciągnąca się Ostre zapalenie oskrzeli
(początkowy okres)
Żółtawa, śluzowa, niezbyt ciągliwa Ostre zapalenie oskrzeli
(późny okres)
Rdzawobrunatna, śluzowa, ropna, zapach zróżnicowany Zapalenie płuc
Jasnoczerwona, surowicza, pienista Obrzęk płuc
Żółtozielona, grudkowata, ropna (układa się w 3 war- Gruźlica płuc
stwy: na dnie - zbite składniki ropy, w środku - płyn
surowiczy, na górze - warstwa śluzowa pokryta pianą),
zapach cuchnący, gnilny
Żółta, brunatna, ropna, zapach słodkawy, gnilny Ropień płuc
Szklista, ciągliwa Dusznica oskrzelowa
Przezroczysta: śluzowa, surowicza, ropna, duże objęto- Rostrzeń oskrzeli
ści (50 ml dz.), zapach słodkawy, gnilny
Krwista Zator płuc
Krążkowata - zawierająca kuliste grudki śluzowo-ropne Jamy w płucach (w
przebiegu gruźlicy lub
w rozstrzeni oskrzeli)
Na skierowaniu do badania należy umieścić informację na te-

mat leków aktualnie przyjmowanych przez pacjenta (np. antybio-
tyków) oraz sposobu pobierania plwociny.
Plwocinę najlepiej pobierać przed podaniem antybiotyku lub
dwa dni po jego odstawieniu.
W przypadku zbierania plwociny od pacjenta w ciągu całej
doby lub kilku dni do pojemnika na plwocinę należy dodać 20-30
ml 10% roztworu Na 3 PO 4 (fosforanu sodu), który niszczy rozwój
sąsiadujących bakterii.
2.5. Pobieranie wymazów do badania

Materiałem pobieranym do badania poprzez wykonywanie wyma- Pobieranie wymazów
zów jest wydzielina gruczołów błony śluzowej, np. gardła, nosa, odbytu, do badania
W warunkach fizjologicznych jest to wydzielina śluzowa posiadająca
pospolicie występującą mieszaną florę bakteryjną (zwykle o małej zdol-
ności chorobotwórczej), złuszczone komórki, a w przypadku wymazu
z odbytu także stolec. W warunkach zaburzenia jakości i/lub ilości flory
bakteryjnej badanie to decyduje o rozpoznaniu i pozwala ustalić właści-
we leczenie. Pobieranie wymazów do badania polega na lekkim powierz-
Część III 561

chownym pocieraniu lub nasiąkaniu ezą bakteriologiczną (metalowy

pręt z osadzonym na końcu drucikiem, zgiętym w kształcie obrączki)
lub jałowym kwaczem, powierzchni, z których pozyskujemy materiał
do badania. Zabieg wykonuje się z zachowaniem zasad aseptyki i uni-
wersalnych środków ostrożności w profilaktyce HIV, HBV, HCV.
Zakłady opieki zdrowotnej dysponują obecnie fabrycznie przygotowa-
nymi zestawami do pobierania wymazów, zawierającymi informacje,
do jakiego rodzaju badań służą (np. bakterie tlenowe, beztlenowe, wiru-
sy) i jaki materiał powinien być nimi zbierany (np. śluz, ropa, krew).
Przed przystąpieniem do pobrania wymazu należy zatem dokładnie za-
poznać się z opisem znajdującym się na zestawie.
Cele pobierania Cele pobierania wymazów do badania:

wymazów do badania • badanie bakteriologiczne (określenie rodzajów wyhodowanych
z wymazu drobnoustrojów, ustalenie antybiotykogramu);
• badanie cytologiczne (ocena jakościowa i ilościowa składu
komórkowego);
• badanie wirusologiczne (określenie rodzajów zawartych w wy-
mazie wirusów);
• badanie parazytologiczne (określenie rodzajów zawartych
w wymazie pasożytów).
Wymaz z gardła | | § Wymaz z gardła
Wskazania do pobierania Wskazania do pobierania wymazu z gardła:

wymazu z gardła 1. Zakażenia:
• dolnych i górnych dróg oddechowych;
• przebiegające z wysypką;
• przebiegające z objawami ze strony ośrodkowego układu
nerwowego (zapalenie mózgu, zapalenie opon mózgowo-
-rdzeniowych);
• przebiegające z zajęciem układu chłonnego;
• przebiegające z objawami ze strony układu sercowo-naczy-
niowego;
• przebiegające z objawami ze strony układu pokarmowego,-
• wewnątrzmaciczne płodu;
• okołoporodowe,-
• występujące u osób poddanych leczeniu immunosupresyjnemu.
2. Stany zapalne i ropne błon śluzowych gardła.
Przeciwwskazania Przeciwwskazania do pobierania wymazu z gardła:

do pobrania wymazu • silny odruch wymiotny.
z gardła
562 Tom II
Rozdział 2
Pobieranie mateńalów do badań
Powikłania/zagrożenia w czasie pobierania wymazu z gardła: Powikłania podczas

• nieprzestrzeganie zasad aseptyki dające wynik fałszywie do- pobierania wymazu
Z
datni, 9ardła
• mechaniczne uszkodzenie śluzówki gardła;
• sprowokowanie wymiotów.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Wymaz z gardła

3. Założenie maski na usta.
1. Przygotowanie sprzętu: jałowa probówka z kwaczem wbi-
tym w korek, metalowy tubus z pokrywką oraz drewniany
klocek służący jako opakowanie, rękawiczki jednorazowe-
go użytku, jednorazowa maska na usta, szpatułki, rozwór
0,9% NaCl, miska nerkowata.
2. Przygotowanie otoczenia - dobre oświetlenie.
3. Poinformowanie pacjenta, że przed pobraniem wymazu
można umyć zęby; wymaz należy pobrać przed posiłkiem.

1. Ułożenie pacjenta w zależności od jego możliwości, naj-
wygodniej; w pozycji siedzącej, z podparciem głowy, którą
kierujemy do źródła światła.
2. Rozpakowanie jałowe zestawu do pobrania wymazu - wy-
jęcie jałowo kwacza z probówki.
3. Zwilżenie kwacza jałowym roztworem 0,9% NaCl.
4. Przeniesienie kwacza bezpośrednio nad miejsce pobrania
wymazu (w tym czasie nie należy nic mówić, nie kichać,
nie kaszleć).
5. Pacjent szeroko otwiera usta (jeśli jest to dla chorego trud-
ne, można użyć szczękorozwieracza).
6. Unieruchomienie j ęzyka, przez przytrzymanie szpatułką.
7. Pobranie wymazu ze zmienionych zapalnie lub pokrytych
wydzieliną okolic tylnej ściany gardła, podniebienia lub
migdałków, mocno naciskając kwacz lub wykonując nim
ruch obrotowy; z krypt migdałkowych pobranie próbki po-
przez ostrożne wkręcanie końca kwacza w głąb. Podczas
Część III 563

2.5. Pobielanie wymazów do badania
pobierania wymazu z gardła należy unikać dotykania

kwaczem zdrowo wyglądających śluzówek, języka, języ-
czka i śliny.
8. Wycofanie (aseptyczne) kwacza z pola pobrania.
9. Umieszczenie kwacza w jałowej probówce i szczelne jej
zaniknięcie.

B Postępowanie z pacjentem:
otrzymania wyniku badania.
1. Podpisanie probówki (na skierowaniu do badania należy
umieścić informację o zażywanych przez pacjenta lekach,
przede wszystkim antybiotykach), zamknięcie w naczyniu
transportowym i przekazanie materiału do laboratorium
w ciągu 2 godzin od chwili pobrania wymazu; w przeciw-
nym wypadku należy użyć podłoża transportowego, np.
Cary-Blaira.
i
Ryc. 3. Wymaz z gardła (za: HubeiA., Karasek-Kreutzinger B., Jobin-Ho-
wald U.: Kompendium pielęgniarstwa, PZWL, Warszawa 1995)
W jamie gardła pospolicie bytują drobnoustroje, takie jak pneu-

mokoki, ziarenkowce [Neisseńaceae), pałeczki hemofilne, pałeczki
rodzaju Klebsiella, gronkowce, moniliae i krętki Plauta-Vincenta.
Flora mieszana tworzy korzystne związkisymbiotyczne, saprofi-
tyczne z organizmem człowieka.
564 Tom II
Rozdział 2
W przypadku pobierania wymazu na badanie wirusologiczne
kwacz z zebranym materiałem należy umieścić w probówce wy-
pełnionej 1-2 ml roztworu 0,9% NaCl, który zabezpiecza wacik
przed wyschnięciem.
Wymaz z odbytu
Wskazania do pobierania wymazu z odbytu: Wskazania do pobrania

1. Zakażenia: wymazu z odbytu
• przebiegające z objawami ze strony układu pokarmowego,-
• dolnych i górnych dróg oddechowych;
• przebiegające z wysypką,-
• przebiegające z objawami ze strony ośrodkowego układu
nerwowego.
2. Zatrucie jadem kiełbasianym u niemowląt (botulizm).
3. Ustalanie tożsamości nosiciela wydalającego drobnoustroje
chorób zakaźnych przewodu pokarmowego.
4. Niemożność pobrania do badania próbki kału.
Powikłania/zagrożenia pobierania wymazu z odbytu: Powikłania w czasie

• nieprzestrzeganie zasad aseptyki dające wynik fałszywie dodatni; pobierania wymazu
z odD tu
• mechaniczne uszkodzenie śluzówki odbytu. V
STRUKTURA CZYNNOŚCI Wymaz z odbytu

1. Przygotowanie sprzętu: jałowa probówka z kwaczem wbi-
tym w korek, metalowy tubus z pokrywką oraz drewniany
klocek służący jako opakowanie (ryc. 4), rękawiczki jed-
Ryc. 4. Pojemnik do transportu wymazu z odbytu [za: Kańtoch M. (red.):

Materiał do bakteriologicznych, parazytologicznych i wirusologicznych ba-
dań diagnostycznych, PZWL, Warszawa 1984]
Część III 565

norazowego użytku, maska na usta jednorazowego użyt-

ku, roztwór 0,9% NaCl, miska nerkowata.
2. Przygotowanie otoczenia - dobre oświetlenie, zapewnie-
nie warunków intymności.
3. Poinformowanie, że w wypadku pobrania wymazu z odby-
tu na obecność owsików pacjent nie powinien wcześniej
się podmywać, w innych przypadkach powinien się umyć
przed badaniem.

1. Ułożenie pacjenta w możliwie najwygodniejszej pozycji
do badnaia: na boku z kończynami dolnymi przygiętymi
do tułowia lub w pozycji kolankowo-łokciowej bądź usta-
wienie pacjenta w pozycji skłonu do przodu.
2. Założenie maski na usta.
3. Rozpakowanie j ałowe zestawu do pobrania wymazu - wy-
jęcie jałowo kwacza z probówki.
4. Zwilżenie kwacza jałowym roztworem 0,9% NaCl.
5. Przeniesienie kwacza bezpośrednio nad miejsce pobrania
wymazu (w tym czasie nie należy nic mówić, nie kichać,
nie kaszleć), zachęcenie pacjenta do powolnego i miaro-
wego oddychania oraz rozluźnienia mięśni odbytu
z ewentualnym parciem na stolec:
a) wymaz z odbytu w kierunku badania bakteriologicznego:
• rozchylenie (lewą ręką) fałdów pośladkowych pacjenta,
• wprowadzenie (prawą ręką) kwacza poza zwieracz odbytu
(u dorosłych na głębokość ok. 4-5 cm, natomiast u dzieci
odpowiednio mniej, w zależności od wieku),
• pobranie wymazu poprzez wykonanie ruchów obroto-
wych lub zbierających;
b) wymaz z odbytu w kierunku badania parazytologicznego:
• posługiwanie się metodą wycieru według NIH Halla -
wytarcie okolic odbytu ruchami obrotowymi, zwilżonym
wodą celofanem nawiniętym na szklaną pałeczkę,
• posługiwanie się metodą Grahama - użycie przeźroczy-
stego przylepca celofanowego szerokości 2-2,5 cm, długo-
ści 5-7 cm, który stroną klejącą nakłada się na okolicę od-
bytu i po jej otarciu nakleja się na szkiełko podstawowe.
6. Wycofanie (aseptyczne) kwacza z pola pobrania.
566 Tom II
Rozdział 2
7. Umieszczenie kwacza w jałowej probówce i szczelne jej

zamknięcie.
III. Czynności końcowe - patrz: Pobieranie wymazu z gardła.
Prawidłowe wartości Prawidłowe wartości

Flora bakteryjna typowa dla jelita grubego to drobnoustroje z ro-
dzaju: Bacteioid.es, Lactobacillus, Clostńdium, Escheńchia, Proteus
i gatunku Streptococcus faecalis. Stwierdza się również grzyby, nato-
miast brak jest gronkowców. Obraz ten jest bardzo ogólny, ponieważ
flora bakteryjna jelit zależy od wielu czynników, m.in. sposobu odży-
wiania, cech indywidualnych i ogólnej kondycji człowieka.
• 2.6. Pobieranie kału do badania

W skład próbki kału wchodzą resztki składników pokarmo- Pobieranie katu
wych, woda, złuszczone nabłonki, niewykorzystane enzymy i soki do badania
trawienne, śluz oraz mikroflora jelitowa, taka jak pierwotniaki, grzy-
by, bakterie względnie i bezwzględnie beztlenowe oraz wirusy. Bada-
nie kału stanowi jedną z podstawowych analiz wykonywanych
w chorobach przewodu pokarmowego i obejmuje badanie ogólne,
bakteriologiczne, parazytologiczne oraz badanie kału na krew uta-
joną. Zabieg pobierania kału do badania polega na pozyskaniu od ba-
danego próbki stolca świeżo oddanego, wielkości orzecha laskowego
(lub w przypadku stolca płynnego - w ilości 1-2 ml) i umieszczeniu
go za pomocą specjalnej łopatki w naczyniu transportowym. Próbki
kału należy pobierać jak najwcześniej, najlepiej natychmiast po za-
istnieniu podejrzenia o chorobę, zanim rozpocznie się leczenie. Za-
bieg wykonuje się z zachowaniem zasad aseptyki i uniwersalnych
środków ostrożności w profilaktyce HIV, HBV, HCV.
Cele pobierania kału do badania: Cele pobierania katu

• badanie ogólne (ocena konsystencji, zabarwienia, woni, wy- do badania
glądu, nieprawidłowych domieszek);
• badanie bakteriologiczne (wykrycie czynnika etiologicznego
powodującego zakażenie przewodu pokarmowego oraz oce- '
na wyników leczenia);
• badanie wirusologiczne (wykrycie czynnika etiologicznego
powodującego zakażenie przewodu pokarmowego);
• badanie parazytologiczne (ocena obecności pasożytów prze-
wodu pokarmowego);
Część III 567

2.6. Pobieranie kału do badania
• badanie kału na krew utajoną (stwierdzenie krwav

z przewodu pokarmowego).
Wskazania do pobierania Wskazania do pobierania kału do badania:

kału do badania • badania okresowe na nosicielstwo bakterii chorobotwór-
czych (dotyczy osób ubiegających się o pracę lub szkolenie \
przy produkcji żywności i przy obrocie nią, opiekujących się
dziećmi w żłobkach, przedszkolach i dziećmi, dorosłymi
w szpitalach oraz osób będących okresowymi lub stałymi
nosicielami drobnoustrojów schorzeń jelitowych);
• choroby zakaźne jelit;
• ostre i przewlekłe choroby, w przebiegu których występuje
biegunka;
• choroby pasożytnicze przewodu pokarmowego;
• choroby trzustki;
• zaburzenia wchłaniania pokarmu z jelit;
• choroby przebiegające z uszkodzeniem błony śluzowej prze-
wodu pokarmowego (np. choroba wrzodowa żołądka, nowo-
twory jelita grubego).
Przeciwwskazania Przeciwwskazania do pobierania kału do badania:

do pobierania kału • krwawienie z żylaków odbytu;
• w przypadku kobiet - menstruacja.
Powikłania w czasie Powikłania/zagrożenia pobierania kału do badania:

pobierania kału • nieprzestrzeganie zasad aseptyki może spowodować fałszy-
wie dodatni wynik badania bakteriologicznego,-
• nieprawidłowy transport próbki kału, np. wysuszenie po-
branego stolca może spowodować fałszywie ujemny wynik
badania bakteriologicznego.
Pobieranie kału STRUKTURA CZYNNOŚCI

do badania - struktura I. Czynności przygotowawcze
3. Założenie rękawiczek jednorazowego użytku, maski na usta.
1. Przygotowanie sprzętu: jałowy, jednorazowy pojemnik na
próbkę kału z łopatką (ryc. 5), papier toaletowy, rękawicz-
ki jednorazowego użytku, maska na usta, ewentualnie
przybory do podmycia, w przypadku kobiet - dwa baseny,
w przypadku mężczyzn - basen i kaczka.
568 Tom II
Rozdział 2
2.Przygotowanie otoczenia - dobre oświetlenie, stworzenie

3. Poinstruowanie (jeśli pacjent
jest na tyle sprawny) o możli- •
wości i sposobie samodzielne-
go pobrania próbki kału do ba-
dania oraz o zasadach, jakich
należy bezwzględnie przestrze-
gać, pobierając próbkę.

1. Ocena stanu pacjenta (jeśli
stan higieniczny krocza pa-
cjenta tego wymaga, przed
Ryc. 5. Pojemnik do transporto-
przystąpieniem do pobra- wania próbek kału [źródło: Kań-
nia próbki kału należy toch M. (red.): Mateńał do bak-
umyć krocze). teńologicznych, parazytologicz-
2. Ułożenie pacjenta na base- nych i wirusologicznych badań
nie (mężczyznom podanie diagnostycznych,
szawa 1984]
PZWL, War-
kaczki) - pacjent oddaje
mocz.
3. Osuszenie krocza papierem toaletowym.
4. Usunięcie basenu (kaczki).
5. Podłożenie pod pośladki pacjenta basenu jałowego - pac-
jent oddaje stolec.
6. Wysunięcie basenu spod pośladków pacjenta.
7. Rozpakowanie jałowe pojemnika na kał - wyjęcie jałowo
łopatki z pojemnika.
8. Przeniesienie łopatki bezpośrednio nad basen i pobranie
próbki kału (w tym czasie nie należy nic mówić, nie ki-
chać, nie kaszleć).
9. Umieszczenie próbki wraz z łopatką w pojemniku i szczel-
ne jego zamknięcie (pamiętając, aby nie dotykać wewnętrz-
nej strony pojemnika i pokrywki).
10. W zależności od oceny podmycie pacjenta lub podanie pa-
pieru toaletowego.
Część III
Joanna Zalewska-Puchaia
2.6. Pobielanie kału do badania
3.
Przeznaczenie sprzętu wielorazowego użytku do dezynfek-
cji i sterylizacji (basen po użyciu należy wyjałowić przy uży-
ciu środków chemicznych o działaniu sterylizującym, np.
Aldesan, Alhydex, Cidex).
1. Poinformowanie pacjenta o przewidywanym terminie otrzy-
mania wyniku badania.
1. Podpisanie pojemnika z próbką kału.
4. Dostarczenie materiału do laboratorium do 2 godzin od
chwili oddania stolca (należy podać na skierowaniu godzi-
nę pobrania próbki kału). W przypadku transportu
trwającego dłużej niż 2-3 godziny próbkę należy umieścić
na odpowiednio dobranym podłożu transportowym. Jako
uniwersalne służy podłoże Cary-Blaira, zalecane przez
WHO do przechowywania i transportu świeżo oddanego
kału, w celu badania na obecność pałeczek Salmonella,
Escheńchia coli, Shigella, Vibńo, Campylobacter jejuni
i Yersinia enterocolitica. Podłoże to zapobiega wysycha-
niu próbki, która w takim wypadku byłaby bezwartościo-
wa i chroni ją przed zakwaszeniem. Podłoże to jest stabil-
ne, może być przechowywane przez dłuższy czas, o zmia-
nie jego właściwości świadczy odbarwienie.
Próbki kału do badania bakteriologicznego pobiera się 3-krot-
nie w trzech kolejnych dniach w celu zwiększenia wykrywalności
czynnika etiologicznego. Czas i częstość pobierania próbek kału od
pozostałych osób zdrowych reguluje instrukcja MZiOS (Nr 7/81 z 6
lipca 1981 r.; Dz. U. MZiOS Nr 6, poz. 25).
Do badania należy pobierać próbkę kału zawierającą materiał
patologiczny, taki jak krew, śluz, ropę, a nie część uformowaną, za-
wierającą głównie resztki pokarmowe i związaną z nimi florę jeli-
tową. Najbardziej wiarygodny wynik uzyskuje się, badając próbki
świeżo oddanego stolca. Zwykle pobiera się 3 cm kału do naczynia
zawierającego podłoże transportowe lub grudkę uformowanego
kału o średnicy około 10 mm.
Niedopuszczalne jest, aby pacjent oddawał stolec przeznaczo-
ny do badania do muszli klozetowej czy nocnika.
Czas przeżycia bakterii chorobotwórczych znajdujących się
w próbce kału można przedłużyć, umieszczając posiane podłoże
transportowe w chłodni o temperaturze 4-7°C - naczynie, do
570 Tom II
Rozdział 2
którego pacjent oddaje stolec powinno być bezwzględnie odkażone,

jest to niezbędne przy poszukiwaniu bakterii szczególnie trudnych
do wykrycia, jak pałeczki Shigella.
Badanie ogólne kału Badanie ogólne kału

Pacjentowi zaleca się, aby na 3 dni przed badaniem nie przyj-
mował leków zmieniających wygląd stolca. Do tego typu badania
wymagane jest użycie czystego, suchego basenu do pozyskania sto-
lca, natomiast po badaniu wystarczy jego standardowa dezynfek-
cja.
Badanie kału na krew utajoną Badanie katu na krew

Przez 3 dni przed badaniem pacjent powinien stosować dietę utajoną
bezmięsną, wykluczając potrawy zawierające krew (np. kaszanka,
czernina), jarzyny zielone oraz rzepę i chrzan. Nie powinien otrzy-
mywać leków zawierających żelazo, brom, magnez (np. Aspiryna,
Scorbolamid, witamina C), gdyż wszystkie te składniki dają wynik
dodatni (obecność krwi), niezależnie od krwawienia w przewodzie
pokarmowym. Dieta pacjenta w tym czasie powinna być bogata
w błonnik i inne substancje nieprzyswajalne (np. chleb razowy, ka-
sza gryczana, warzywa i owoce bez elementów zielonych). Do bada-
nia należy przesłać kał kilkakrotnie z różnych wypróżnień. Do ba-
dania nie jest wymagane użycie jałowego basenu do pozyskania stol-
ca, nie wymaga się też wyjaławiania basenu po badaniu, wystarczy
standardowa dezynfekcja.
Badanie wirusologiczne Badanie wirusologiczne

Próbka kału powinna być pobrana w ilości 5-10 g, na jałową
łyżeczkę. Jeśli próbka kału nie zostanie natychmiast przesłana do
laboratorium wirusologicznego, należy ją zamrozić w temperaturze
-20°C. Transport powinien się odbywać w termosach z suchym lo-
dem.
Badanie parazytologiczne Badanie parazytologiczne

Obowiązuje kilkakrotne pobieranie próbek kału od osoby podej-
rzanej o zakażenie przewodu pokarmowego, ponieważ negatywny
wynik pojedynczego badania nie jest miarodajny; pobieramy mate-
riał 3-krotnie w odstępach 3-5 dni. Najlepsze wyniki diagnostyczne
uzyskuje się podczas badania świeżo oddanego ciepłego kału. Kał po-
winien być oddawany do czystych i suchych pojemników, np. z pla-
stiku lub woskowanego papieru, a następnie przekładany do pojem-
ników transportowych lub naczyń wypełnionych płynem konser-
wującym. W niektórych przypadkach wskazane jest badanie kału po
zażyciu środków przeczyszczających (np. siarczan sodowy), badany
Część III 57
2.6. Pobieranie kału do badania
powinien oddawać kał porcjami do kilku pojemników, numerowa-

nych w kolejności napełniania. Materiał pobiera się z różnych
miejsc próbki kałowej i w ilości nie mniejszej niż 10 g. Próbkę kału
pobraną ze stolca uformowanego można bez ryzyka utraty wartości
diagnostycznych przechowywać w chłodni do 24 godzin, stolce luź-
ne, biegunkowe lub oddane po środkach przeczyszczających należy
badać bezzwłocznie, jeśli nie, to konserwować [np. alkohol poliwiny-
lowy (PVA), jod i formalina (MIF), alkohol i formalina (PAF), octan
sodu, kwas octowy i formalina (SAF)].
Wartości prawidłowe i interpretację wyników przedstawiono
w tabeli 6.
Tabela 6. Wartości prawidłowe kału i interpretacja wyników
Badana Wartości prawidłowe Znaczenie kliniczne

cecha
Objętość 100-300 g/dz., zależnie od ilo- Małe objętości, np. w przypadku

Częstość wy- ści przyjętych pokarmów i ich zaparć, głodówki; brak stolca, np.
próżnień składu. 2-3 razy dziennie do w przypadku niedrożności je-
2-3 razy na tydzień lit.Więcej niż 500 g/dz., np. w cza-
sie biegunek, zaburzeń wchłania-
nia pokarmów
Kolor Ciemnobrunatny; zmiany za- Czerwony z powodu domieszki

barwienia zależne od przyję- krwi, np. z guzów krwawnico-
tych pokarmów (brunatnoczar- wych. Czarny i kleisty w przebiegu
ny - po spożyciu szpinaku, zie- krwawień z przewodu pokarmo-
lonobrunatny - przy diecie bowego. Zabarwienie gliniaste w
gatej w chlorofil, czerwonobru- chorobach wątroby i pęcherzyka
natny - po spożyciu buraków żółciowego. Szary, podobny do
czerwonych, żółtobiały - przy maści w zaburzeniach wchłaniania
diecie mlecznej), leków (czar- tłuszczów. Żółtozielony, np. w
ny - po lekach zawierających przebiegu duru brzusznego, po
żelazo), środków cieniujących wyjałowieniu jelita grubego przez
(biały po podaniu papki kontra- podawanie antybiotyków, w bie-
stowej) gunkach. Biały w żółtaczce zapo-
rowej. Zielony w ciężkich biegun-
kach i zatruciu solami rtęci
Zapach Zmienny, zależny od przyjętych Zgniły, posokowaty; w przebiegu

pokarmów gnilca. Ostry, kwaśny; w następ-
stwie wzmożonej fermentacji
Właściwości Sformowany. Twardy lub Rzadki, wodnisty.np. w przebiegu

i postać miękki w zależności od składu biegunki. Twardy, suchy, np. w
przyjętych pokarmów następstwie zaparcia. Kitowaty w
wypadku upośledzenia wydziela-
nia żółci lub niedoborze enzymów
tłuszczowych. Zmiany w postaci
stolca, np. stolce „otówkowate" w
następstwie zwężenia jelita
572 Tom II
Rozdział 2
Pobiemaie mateńałów do badań
Tabela 6. Wartości prawidłowe kału i interpretacja wyników cd.
Badana Wartości prawidłowe Znaczenie kliniczne

cecha
Domieszki Niestrawione resztki pokarmu Krew, ropa, śluz (w większej obję-

tości), tłuszcz, pasożyty, ciała
obce - wrzodziejące zapalenie je-
lit, rak jelita grubego, dur brzusz-
ny, zakażenia jelitowe
Flora bakte- Ogólna liczba drobnoustrojów M.in. pałeczki Salmonella, Escheri-

ryjna w 1 g masy kałowej waha się chia coli, Shigella - powodujące
9 9
od2,5x10 do10x10 (/?ac- zakaźne choroby jelitowe
teroides sp., L bifidus, E. coli,
S. Faecalis, L acidophilus, Clo-
stridium sp., gronkowce, grzy-
by, Proteus sp.)
I 2.7. Pobieranie treści żołądkowej

do badania
Badanie treści żołądkowej ma ogromne znaczenie w rozpozna- Pobieranie treści
waniu chorób żołądka. Sok żołądkowy jest wydzieliną wyspecjali- żołądkowej do badania
zowanych komórek ściany żołądka i zawiera ponad 99% wody,
około 0,5% stałych składników organicznych i soli mineralnych
oraz zmienne ilości kwasu solnego. Jego skład ulega dużym waha-
niom, stąd pobieranie powinno odbywać się w warunkach ściśle
wystandaryzowanych. Sok żołądkowy do badania pobierać należy
od pacjenta pozostającego na czczo, po wprowadzeniu zgłębnika do
światła żołądka, przez nos lub usta, zgodnie z preferencjami i moż-
liwościami badanego. Pobieranie treści żołądkowej do badania wy-
konuje się zazwyczaj w pracowni diagnostycznej lub (rzadziej)
w pokoju zabiegowym na oddziale, z zachowaniem zasad aseptyki
i uniwersalnych środków ostrożności w profilaktyce HIV, HBV,
HCV.
Cele pobierania treści żołądkowej do badania: Cele pobierania treści

• ocena czynności wydzielniczej błony śluzowej żołądka: żołądkowej
- oznaczenie stężenia kwasu solnego i glikoprotein,
- oznaczenie ilości podstawowego i maksymalnego
wydzielania soku żołądkowego;
• ocena cytologiczna popłuczyn żołądkowych;
• ocena popłuczyn żołądkowych na obecność prątków gruźlicy;
Część III 57
2.7. Pobieranie treści żołądkowej do badania
• ocena czynnika powodującego zatrucie.
Wskazania do pobierania Wskazania do pobierania treści żołądkowej do badania:

treści żołądkowej • choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy;
• ocena skuteczności wagotomii (przecięcie nerwu błędnego);
• zatrucie;
• podejrzenie raka żołądka,-
• patologiczne zaleganie trawienne,-
• niedokrwistość złośliwa (choroba Addisona-Biermera);
• zespół Zollingera-Ellisona.
Przeciwwskazania Przeciwwskazania do pobierania treści żołądkowej do badania:

do pobierania treści • żylaki przełyku;
żołądkowej
• stany zapalne jamy nosowej, jamy ustnej, gardła;
• oparzenia jamy ustnej, gardła, przełyku,-
• tętniak aorty piersiowej;
• brak podniebienia twardego - w przypadku założenia sondy
przez usta;
• skrzywienie przegrody nosa,- polipy jamy nosa - w przypad-
ku założenia sondy przez nos;
• zaburzenia rytmu serca.
Powikłania w czasie Powikłania/zagrożenia pobierania treści żołądkowej do badania:

pobierania treści • aspiracja treści żołądkowej do dróg oddechowych;
żołądkowej
• uszkodzenie żylaków przełyku;
• podrażnienie, krwawienie z błon śluzowych nosa, gardła,
przełyku, żołądka;
• przedostanie się zgłębnika do dróg oddechowych;
• odruch wymiotny;
• zakażenie.
2.7. Pobieranie treści Pobieranie treści żołądkowej do badania w celu oceny

żołądkowej do badania • czynności wydzielniczej błony śluzowej żołądka
- struktura czynności
574 Tom II
Rozdział 2
1.Przygotowanie sprzętu: zestaw do zgłębnikowania żołądka:

zgłębnik jałowy, jednorazowego użytku, np. zgłębnik Sa-
lem z silikonu, rozmiary Ch 10-18, długości 90-120 cm,
ciepła woda w szklance do przepłukania ust po zabiegu, li-
dokaina 2% żel lub spray, stetoskop (do sprawdzenia
położenia zgłębnika), strzykawka 50 ml (do zaaspirowania
treści żołądkowej), serweta do osłonięcia pacjenta, płatki
ligniny, rękawiczki jednorazowego użytku, miska nerko-
wata, przylepiec, nożyczki, płaty ligniny, pean do zaciśnię-
cia zgłębnika; zestaw do iniekcji; zestaw do reanimacji;
urządzenie ssące z systemem jałowych drenów i czystą bu-
telką na wydzielinę lub szczelna strzykawka 20 ml oraz oz-
nakowane probówki w statywie (BAO, MAO 1, MAO 2,
MAO 3, MAO 4); leki pobudzające wydzielanie kwasu sol-
nego, np. Acignost.
pacjenta.
4. Pozostawienie pacjenta na czczo: na 12 godzin przed ba-
daniem (w przeddzień badania dieta powinna być lekko-
strawna, niezbyt obfita, nie należy też palić tytoniu, pić
kawy oraz - jeśli to możliwe - zaprzestać przyjmowania
leków pobudzających wydzielanie soku żołądkowego, zo-
bojętniających HC1, rozkurczowych, cholinergicznych,
cholinolitycznych).
5. Udzielenie wskazówek dotyczących zachowania podczas
zakładania sondy (oczyszczenie nosa, zdjęcie okularów,
wyjęcie szkieł kontaktowych, u kobiet zmycie makijażu
oczu) i jej usuwania (długi, spokojny wydech po głębokim
wdechu) oraz podczas wystąpienia odruchów wymiot-
nych, kaszlu (przerwanie zakładania zgłębnika, wykona-
nie kilku spokojnych oddechów, niegromadzenie śliny
w jamie ustnej, popijanie niewielką ilością wody, np.
przez słomkę)

1. Ułożenie pacjenta w wygodnej siedzącej lub półsiedzącej
pozycji.
2. Osłonięcie ubrania pacjenta przygotowaną serwetą.
3. Założenie sondy do żołądka przez nos (zapobiega to nad-
miernej czynności gruczołów ślinowych jamy ustnej oraz
Część III
występowaniu odruchów wymiotnych, dzięki czemu gwa-

rantuje większą wartość diagnostyczną badania):
• wybór rozmiaru zgłębnika;
• określenie długości wprowadzenia zgłębnika (odległość od
nasady nosa do wyrostka mieczykowatego lub od wyrostka
mieczykowatego do płatka usznego przez czubek nosa)
i zaznaczenie miejsca na zgłębniku (około 45-55 cm);
• nasmarowanie końca zgłębnika 2% lidokainą w żelu lub
wodą;
• uchwycenie zgłębnika w odległości 7,5 cm od jego obłego
końca;
• ustawienie w nozdrzach przednich, a następnie przesu-
wanie do przodu i w dół; gdy zgłębnik znajdzie się w gar-
dle, poproszenie pacjenta o przygięcie głowy do klatki
piersiowej i spokojny oddech lub gdy końcówka zgłębnika
oprze się o podniebienie miękkie, zachęcenie do wypicia
wody przez słomkę małymi łykami;
• wprowadzenie zgłębnika na zaznaczoną głębokość zgod-
nie z ruchami połykania.
4. Sprawdzenie położenia zgłębnika jednym ze znanych sposo-
bów: wstrzyknięcie przez zgłębnik 5 ml powietrza i osłuchi-
wanie odgłosów powietrza wchodzącego do żołądka, za po-
mocą stetoskopu ustawionego w okolicy nadbrzusza;
umieszczenie zewnętrznego końca zgłębnika w wodzie
i obserwowanie, czy wydostają się pęcherzyki powietrza
podczas wydechu.
5. Przy braku wydzieliny żołądkowej polecenie dalszego połk-
nięcia zgłębnika lub ułożenie pacjenta w pozycji leżącej na
lewym boku (koniec zgłębnika przesuwa się w stronę krzy-
wizny większej żołądka, na której zbiera się wydzielina
żołądkowa).
6. Umocowanie zgłębnika przylepcem, zwracając uwagę,
aby nie uciskał tkanek ani nie zaburzał pola widzenia.
7. Odciągnięcie całej treści żołądkowej za pomocą strzykaw-
ki lub urządzenia ssącego i wylanie jej do miski nerkowa-
tej, treść ta nie podlega badaniu.
8. Wprowadzenie do żołądka około 5 ml powietrza po każdej
aspiracji, odpycha ono przylegający do ściany żołądka
zgłębnik i zapobiega zamknięciu jego otworów śluzem.
9. Zapewnienie pacjentowi podczas badania spokoju, umożli-
wienie przyjęcia wygodnej siedzącej pozycji oraz wypełnie-
nie czasu badania, np. czytaniem prasy.
10. Rozpoczęcie właściwego badania:
576 Tom II
Rozdział 2
Podstawowe wydzielanie kwasu solnego przez żołądek

określane jako BAO [Basic Acid Output).
• zbieranie wytworzonej treści żołądkowej przez godzinę,
odciągając ją z żołądka przez zgłębnik co 3-5 minut
szczelną strzykawką, do probówki oznaczonej symbolem
BAO lub przy użyciu ssaka elektrycznego, którego zawar-
tość po godzinie jest przelewana do probówki oznaczonej
BAO. Należy oznaczyć ilość wydzielonego soku żołądkowe-
go w ml/godz. oraz poprzez miareczkowanie 1/10 N wo-
dorotlenkiem sodu (NaOH), w obecności odpowiedniego
wskaźnika barwnego (czerwieni fenolowej) ilości jonu
wodorowego w mEq/godz.;
Maksymalne wydzielanie HCl przez żołądek określane
jako - MAO [MaximalAcid Output) po podaniu pentagastryny
- syntetycznego analogu gastryny (Acignost) w ilości 6 fig/kg
m.c, podskórnie. Należy obserwować objawy uboczne, które
mogą wystąpić po podaniu pentagastryny, np. pieczenie w gar-
dle, uczucie ciepła, nudności.
• zbieranie treści żołądkowej przez 1 godzinę w czterech
15-minutowych frakcjach; pierwszą frakcję zbieramy po
upływie 15 minut od podania bodźca, do probówki ozna-
czonej MAO 1, drugą frakcję po upływie 30 minut do pro-
bówki oznaczonej MAO 2, trzecią po upływie 45 minut
do probówki MAO 3, czwartą po 60 minutach do probówki
MAO 4. Podobnie jak w BAO, należy oznaczyć w każdej
frakcji objętość soku żołądkowego w ml oraz ilość jonów
wodorowych w mEq. Sumując uzyskane z 4 frakcji warto-
ści, uzyskuje się MAO.
11. Usunięcie zgłębnika:
• zdjęcie przylepca;
• polecenie pacjentowi zrobienia długiego, spokojnego wy-
dechu i w trakcie jego trwania szybkim jednostajnym ru-
chem usunięcie zamkniętego peanem zgłębnika z uży-
ciem płata ligniny;
• wypłukanie jamy ustnej wodą.

1. Uporządkowanie zestawu po badaniu.
3. Przeznaczenie sprzętu wielorazowego użytku do dezynfek-
cji i sterylizacji.
Część III
1.
Poinformowanie o przewidywanym terminie otrzymania
wyniku badania.
Prawidłowe wartości
• BAO - kobiety: 1,1-4,6 mmol HCl/godz.; mężczyźni:
1,3-4,3 mmol HCl/godz. (50-150 ml soku żołądkowego);
• MAO - kobiety: 9,4-24,0 mmol HCl/godz.; mężczyźni:
17,0-40,0 mmol HCl/godz. (20-250 ml soku żołądkowego);
• PAO - kobiety: 6,0-15,0 mmol HCl/godz.; mężczyźni:
11,0-25,0 mmol HCl/godz.
PAO [Peak Acid Output) jest to szczytowy wyrzut jonów H,
oblicza się go, sumując dwie najwyższe wartości 15-minutowych
frakcji i wynik mnożąc przez 2.
Zależność: BAO < MAO < PAO
• BAO niskie, MAO wysokie - może wskazywać na rozpo-
znanie wrzodu żołądka;
• BAO wysokie, MAO wysokie [hyperchlorhydńa) - może
wskazywać na rozpoznanie wrzodu dwunastnicy,-
• BAO „0" [achlorhydńa - bezkwaśność), MAO „0" [achylia)
może świadczyć o raku żołądka;
• BAO bardzo wysokie, MAO w porównaniu z BAO niskie
- może świadczyć o chorobie Zollingera-Ellisona,-
• BAO niskie, MAO niskie - może wskazywać na rozpozna-
nie nieżytu żołądka;
• BAO niskie, MAO po histaminie „0" - może wskazywać
na rozpoznanie choroby Addisona-Biermera, zwłóknienie
żołądka.
Sonda żołądkowa Sonda żołądkowa z podaniem histaminy

z podaniem histaminy W wypadku stosowania histaminy jako bodźca pobudzającego
wydzielanie HCl, po 15 minutach od rozpoczęcia badania podsta-
wowego wydzielania soku żołądkowego, należy podać pacjentowi
domięśniowo 2 leki przeciwhistaminowe; 1 ampułkę Phenazoliny
(1 ampułka = 1 0 0 mg w 2 ml); 75 mg Pipolphenu (1 ampułka = 50
mg w 2 ml) lub Dipherganu 1 ml (1 ampułka = 50 mg w 2 ml). Hi-
staminę podajemy po godzinie od rozpoczęcia badania, podskórnie,
w ilości 0,04 mg/kg m.c. (1 ampułka = 1 mg w 1 ml), (dwuchlo-
578 Tom II
Rozdział 2
Pobieraińe materiałów do badań
rowodorek histaminy 0,024 mg/kg m.c). Istnieje wiele przeciw-

wskazań do wykonywania sondy żołądkowej z histaminą, takich
jak: alergie, dychawica oskrzelowa, nadczynność i niedoczynność
tarczycy, choroby serca, astma, nadciśnienie tętnicze, ciąża, roz-
legle zmiany miażdżycowe tętnic, marskość wątroby, oparzenia,
kamica nerkowa oraz możliwość wystąpienia objawów ubocznych
po jej podaniu (czerwona skóra, nudności, bóle brzucha, spadek ci-
śnienia, uczucie gorąca, przyspieszone bicie serca).
Sonda żołądkowa z podaniem insuliny Sonda żołądkowa

Wykonywana jest w celu sprawdzenia doszczętności wagoto- z podaniem insuliny
mii (przecięcie nerwu błędnego). Insulinę podaje się dożylnie w ilo-
ści 0,1-0,2 j./kg/m.c, treść pobiera się przez 2 godziny, każdą fra-
kcję miareczkuje i oblicza w mmol. Ujemny wynik występuje wów-
czas, gdy nie nastąpi zwiększone wydzielanie HCl ponad wartość
BAO - świadczy to o przecięciu wszystkich włókien żołądkowych
nerwu błędnego podczas wykonywanej wagotomii. Objawy ubocz-
ne, jakie mogą wystąpić po podaniu insuliny, to: niepokój, drżenie
rąk, uczucie głodu, wzmożona potliwość.
W sytuacji stosowania ssaka elektrycznego w celu zebrania
wydzieliny żołądkowej bardzo ważna jest jego kontrola, ze względu
na możliwość wystąpienia zakłóceń jego działania typu: nieszczel-
ne miejsca, przemieszczenie drenu, zatkanie lub zagięcie drenu
bądź przewodu odprowadzającego.
Należy pamiętać, że dawka nadmaksymalna środków pobu-
dzających wydzielanie HCl wywołuje nagłe działanie hamujące to
wydzielanie, poza tym może wywołać groźne dla życia pacjenta ob-
jawy uboczne.
I Pobieranie popłuczyn żołądkowych do badania

na obecność prątków gruźlicy
STRUKTURA CZYNNOŚCI Pobieranie popłuczyn

I. Czynności przygotowawcze - patrz: Pobranie treści żołądkowej żołądkowych - struktura
do badania w celu oceny czynności wydzielniczej błony śluzo- czynności
wej żołądka.
Zestaw należy uzupełnić o: 100 ml jałowego roztworu 0,9%
NaCl o temp. 37°C, jałową kolbę o pojemności 100-150 ml.

1. Wprowadzanie zgłębnika do żołądka znanym sposobem.
Część III 579

Joanna Zalewska-Puchata
2.7. Pobielanie treści żołądkowej do badania
2. Wprowadzanie przez zgłębnik do żołądka 100 ml roztwo-

ru 0,9% NaCl.
3. Zaaspirowanie bezpośrednio po podaniu roztworu 0,9%
NaCl całej zawartości żołądka.
4. Przelanie uzyskanej treści do jałowej kolby.
5. Usunięcie zgłębnika znanym sposobem.
6. Niezwłoczne przesłanie treści do laboratorium.
III. Czynności końcowe - patrz: Pobranie treści żołądkowej do ba-

dania w celu oceny czynności wydzielniczej błony śluzowej
żołądka.
I Pobieranie popłuczyn żołądkowych do badania

cytologicznego
Pobieranie popłuczyn STRUKTURA CZYNNOŚCI

żołądkowych do badania I. Czynności przygotowawcze - patrz: Pobranie treści żołądko-
cytologicznego wej do badania w celu oceny czynności wydzielniczej błony
- struktura czynności śluzowej żołądka.
Zestaw należy uzupełnić o: jałowy roztwór 0,9% NaCl lub
roztwór Ringera w ilości około 600 ml o temp. 37°C, słój lub
kolbę o pojemności 0,5 1.
A. Przygotowanie pacjenta:
1. Przed udaniem się na spoczynek w dniu poprzedzającym
badanie pacjent powinien wypić 2 szklanki herbaty lub
wody; podobną porcję płynu wypija 2-3 godziny przed ba-
daniem; jeżeli u chorego stwierdza się zwężenie odźwier-
nika, należy poprzedniego dnia wieczorem lub przed ba-
daniem opróżnić żołądek badanego za pomocą zgłębnika.

1. Wprowadzanie zgłębnika do żołądka znanym sposobem.
2. Odessanie całej zawartości żołądka.
3. Wprowadzenie silnym strumieniem (np. przy użyciu
strzykawki typu Janeta) 300 ml roztworu 0,9% NaCl lub
roztworu Ringera o temp. 37°C.
4. Kilkakrotne (3-5 razy) aspirowanie do strzykawki i wstrzy-
kiwanie z powrotem do żołądka jego zawartości, w celu
spłukania śluzu z powierzchni błony śluzowej.
5. Opróżnienie żołądka,- uzyskanej zawartości nie wykorzy-
stuje się do badania.
6. Ponowne wprowadzenie 300 ml roztworu 0,9% NaCl lub
roztworu Ringera i powtórzenie jak uprzednio czynności
580 Tom II
Rozdział 2
płukania, w celu złuszczenia nabłonka z pozbawionej ślu-

zu błony śluzowej.
7. Pacjent zmienia pozycję na leżącą, obraca się na boki, uci-
ska dłońmi na okolice nadbrzusza.
8. Ponowne opróżnienie żołądka z popłuczyn i zlanie ich do
kolby.
9. Usunięcie zgłębnika znanym sposobem.
10. Niezwłoczne przesłanie popłuczyn do laboratorium.
III. Czynności końcowe - patrz: Pobranie treści żołądkowej do ba-

dania w celu oceny czynności wydzielniczej błony śluzowej
żołądka.
2.8. Pobieranie treści dwunastniczej

do badania
Postępy w diagnostyce obrazowej oraz rozwój diagnostyki Pobieranie treści
laparoskopowej ograniczyły laboratoryjne metody oceny funkcji dwunastniczej
przewodu pokarmowego oparte na badaniach soków trawiennych. *> badania
Niemniej badania tego typu w dalszym ciągu stanowią podstawę
ilościowej oceny rezerw czynnościowych narządów uczestniczących
w procesie trawienia i wchłaniania. Żółć jest zewnętrzną wydzie-
liną hepatocytów oraz kanalików żółciowych wątroby. Jest to wy-
dzielina niezbędna do trawienia tłuszczów i wchłaniania witamin
rozpuszczalnych w tłuszczach. Do badania żółć uzyskuje się przez
zgłębnikowanie dwunastnicy na głębokości około 75 cm, na czczo, po
uprzedniej aspiracji zalegającego soku żołądkowego. Zabieg wykony-
wany jest zazwyczaj w pracowni diagnostycznej lub (rzadziej) w poko-
ju zabiegowym na oddziale, z zachowaniem zasad aseptyki i uniwer-
salnych środków ostrożności w profilaktyce HIV, HBV, HCV.
Cele pobierania treści dwunastniczej do badania: Cele pobierania treści

• badanie makroskopowe (ocena koloru i przejrzystości po- dwunastniczej
do badania
szczególnych frakcji żółci);
• badanie biochemiczne (ocena odczynu pH);
• badanie mikroskopowe (ocena obecności komórek nabłonka,
krwinek białych i czerwonych, śluzu, tzw. kłaczków lub ko-
mórek patologicznych z rozrostów nowotworowych);
• badanie parazytologiczne (ocena obecności pasożytów lub
ich jaj; najczęściej lamblii);
Część III 581

Joanna Zalewska-Puchata
2.8. Pobieranie treści dwunastniczej do badania
• badanie bakteriologiczne (ocena obecności chorobotwór-

czych drobnoustrojów, ich ilości, jakości oraz wrażliwości
na antybiotyki i chemioterapeutyki).
Wskazania do pobierania Wskazania do pobierania treści dwunastniczej do badania:

treści dwunastniczej • przewlekłe choroby dróg żółciowych i wątroby;
do badania • przewlekłe choroby trzustki;
• zakażenie pierwotniakiem Lamblia intestinalis.
Przeciwwskazania Przeciwwskazania do pobierania treści dwunastniczej do badania:

do pobierania treści • znaczne wyniszczenie i osłabienie;
dwunastniczej
• zaostrzenie procesu zapalnego dróg żółciowych i trzustki;
• stan po napadzie kamicy żółciowej;
• dusznica bolesna;
• nadciśnienie tętnicze krwi;
• tętniak aorty;
• niewydolność krążenia,-
• brak podniebienia twardego - w przypadku gdy sonda
zakładana jest przez usta;
• skrzywienie przegrody nosa; polipy jamy nosa - w przypad-
ku założenia sondy przez nos;
• żylaki przełyku.
Powikłania w czasie Powikłania/zagrożenia pobierania treści dwunastniczej do ba-

pobierania treści dania:
dwunastniczej • aspiracja treści dwunastniczej do dróg oddechowych;
• uszkodzenie żylaków przełyku;
• podrażnienie, krwawienie z błon śluzowych gardła, przełyku,
żołądka;
• przedostanie się zgłębnika do dróg oddechowych;
• odruch wymiotny;
• zakażenie;
• nieuzyskanie żółci podczas badania:
- brak żółci A - może być spowodowany: zatkaniem
przewodu żółciowego wspólnego lub brodawki Vate-
ra, kurczem zwieracza bańki wątrobowo-trzustko-
wej (Oddiego);
- brak żółci B -może być spowodowany: zaczopowa-
niem przewodu pęcherzykowego, utratą zdolności
kurczenia się ściany pęcherzyka żółciowego, kur-
czem zwieracza Lutkensa;
582 Tom II
Rozdział 2
• utrudnione przejście oliwki przez odźwiernik - może być

spowodowane kurczem odzwiernika, hipotonią żołądka
oraz zagięciem zgłębnika.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Pobieranie treści

I. Czynności przygotowawcze dwunastniczej do
A. Przygotowanie pielęgniarki: badania - struktura
1. Zapoznanie się ze zleceniem lekarskim. czynności
1. Przygotowanie sprzętu: zgłębnik jałowy, jednorazowego
użytku, np. Einhoma (długości 150 cm, zaopatrzony na ko-
ńcu w metalową „oliwkę" z małymi otworkami), ciepła
woda w szklance do przepłukania ust pacjenta po zabiegu,
lidokaina 2% żel lub spray, stetoskop (do sprawdzenia
położenia zgłębnika), strzykawka 50 ml (do zaaspirowania
treści żołądkowej), papierek lakmusowy, serweta do osłonię-
cia pacjenta, płatki ligniny, rękawiczki jednorazowego użyt-
ku, miska nerkowata, przylepiec, nożyczki, płaty ligniny,
pean do zaciśnięcia zgłębnika, probówki (oznakowane A, B,
C) w statywie (6-7), strzykawka 10-20 ml, 30 ml 33% roz-
tworu siarczanu magnezu, podgrzanego do 37°C.
pacjenta.
4. Pozostawienie pacjenta na czczo na 12 godzin przed bada-
niem (w przeddzień badania dieta powinna być lekkostra-
wna, niezbyt obfita, 48 godzin przed badaniem pacjent nie
powinien przyjmować leków wpływających na wydziela-
nie żółci).
5. Udzielenie pacjentowi wskazówek dotyczących zachowa-
nia podczas zakładania (usunięcie protezy zębowej) i usu-
wania sondy (długi, spokojny wydech po głębokim wde-
chu) oraz podczas wystąpienia odruchów wymiotnych, ka-
szlu (przerwanie zakładania zgłębnika, wykonanie kilku
spokojnych oddechów, niegromadzenie śliny w jamie ust-
nej, popijanie niewielką ilością wody, np. przez słomkę).

1. Ułożenie pacjenta w wygodnej pozycji: siedzącej lub
półsiedzącej.
Część III
2.8. Pobielanie treści dwunastniczej do badania
2. Osłonięcie ubrania przygotowaną serwetą.

3. Założenie sondy do żołądka przez usta:
• wybór rozmiaru zgłębnika;
• określenie długości wprowadzenia zgłębnika i zaznacze-
nie miejsca na zgłębniku (około 45-50 cm);
• nasmarowanie końca zgłębnika 2% lidokainąwżelu lub wodą;
• uchwycenie zgłębnika w odległości 7,5 cm od jego obłego
końca;
• włożenie zgłębnika przez otwarte usta i ułożenie go wzdłuż
linii środkowej języka, dochodząc do podstawy języka;
• polecenie pacjentowi wykonania ruchów połykania; pole-
cenie otwarcia jamy ustnej przy dużych odruchach wy-
miotnych (zwinięcie zgłębnika na tylnej ścianie gardła),
usunięcie zgłębnika i ponowne założenie;
• przemieszczenie zgłębnika na lewą stronę jamy ustnej po
wprowadzeniu na głębokość około 15 cm, między zęby a
policzek (celem zmniejszenia odruchów wymiotnych);
• wsuwanie zgłębnika głębiej przy każdym ruchu połyka-
nia do wyznaczonego miejsca.
4. Sprawdzenie położenia zgłębnika jednym ze znanych spo-
sobów (patrz zgłębnikowanie żołądka).
5. Przy braku wydzieliny żołądkowej polecenie dalszego
połknięcia zgłębnika lub ułożenie pacjenta w pozycji leżącej
na lewym boku (koniec zgłębnika przesuwa się w stronę
krzywizny większej żołądka, na której zbiera się wydzieli-
na żołądkowa).
6. Umocowanie zgłębnika przylepcem do brody.
7. Odciągnięcie całej treści żołądkowej i wylanie jej do miski
nerkowatej.
8. Zaciśnięcie zgłębnika lub zabezpieczenie specjalną za-
tyczką (nakładką).
9. Zaznaczenie miejsca na zgłębniku do dalszego połykania
(75-80 cm), usunięcie przylepca ze skóry.
10. Ułożenie pacjenta na prawym boku z miednicą uniesioną
na podłożonym pod nią wałku.
11. Zalecenie pacjentowi powolnego połykania zgłębnika do
zaznaczonego miejsca (w ciągu 20-30 min).
12. W przypadku niepowodzenia wprowadzenia zgłębnika do
dwunastnicy należy wycofać zgłębnik na głębokość 50 cm
i ponowić próbę innym sposobem, np. pacjent powinien
połknąć żądaną długość zgłębnika w czasie powolnego spa-
ceru, po czym należy ułożyć go na prawym boku; innym
sposobem jest ułożenie pacjenta na lewym boku z głową
584 Tom;/
Rozdział 2
nieco uniesioną, w tej pozycji powinien połknąć 15 cm

zgłębnika, a następnie usiąść i wykonać skłon tak głęboki,
aby jego głowa dotykała kolan, następnie należy ułożyć pa-
cjenta na 5 minut płasko na prawym boku z głową ułożoną
niżej i polecić połknięcie dalszych 15 cm zgłębnika.
13. Umieszczenie wolnego końca zgłębnika w jednej z probó-
wek, oznaczonej symbolem A, w statywie postawionym
na podłodze obok kozetki na wysokości głowy pacjenta
(żółć wypływa swobodnie, samoistnie lub w razie koniecz-
ności można ją odessać strzykawką - żółć jest jasnożółta,
przejrzysta - określa się ją jako żółć A - pochodzi z głów-
nych przewodów żółciowych).
14. Sprawdzenie papierkiem lakmusowym, czy uzyskana wy-
dzielina pochodzi z dwunastnicy (papierek powinien zabar-
wić się na niebiesko), w przypadku braku papierka lakmu-
sowego - wstrząśnięcie probówką z uzyskaną wydzieliną,
powinna pojawić się złotożółta piana na jej powierzchni, co
potwierdza prawidłowe położenie zgłębnika.
15. Po uzyskaniu około 20-40 ml żółci A wstrzyknięcie przez
zgłębnik 30 ml podgrzanego (do 37°C) roztworu 33% siar-
czanu magnezowego i zamknięcie zgłębnika (jeśli wpro-
wadziliśmy zgłębnik ostatnim z proponowanych sposo-
bów, to po uzyskaniu żółci A pacjent kładzie się płasko na
wznak z poduszką pod głową i połyka jeszcze 5 cm zgłęb-
nika, po czym następuje wstrzyknięcie do zgłębnika roz-
tworu siarczanu magnezowego).
16. Po upływie 10 minut zwolnienie zacisku zgłębnika i włożenie
jego wolnej końcówki do probówki oznaczonej symbolem B,
ze zgłębnika wypływa początkowo nieco siarczanu magnezo-
wego, a następnie ciemnobrunatnozielona żółć, pochodząca
z pęcherzyka żółciowego - określa się ją jako żółć B.
17. Po pewnym czasie (po uzyskaniu 30-50 ml żółci B) zmie-
nia się charakter wypływającej żółci, staje się ona złotoja-
sna i wodnista. Końcówkę zgłębnika należy wtedy zanu-
rzyć w probówce oznaczonej symbolem C. Jest to żółć po-
chodząca z wewnątrzwątrobowych dróg żółciowych -
określa się ją jako żółć C.
18. Zakończenie zabiegu z chwilą uzyskania pożądanej ilości żółci C.
19. Usunięcie zgłębnika (patrz zgłębnikowanie żołądka).
ID. Czynności końcowe - patrz: Pobranie treści żołądkowej do badania

w celu oceny czynności wydzielniczej błony śluzowej żołądka.
1. Dostarczenie zebranego materiału do badania w ciągu
0,5-1 godziny od momentu pobrania. Natychmiastowe
Część III
przesłanie żółci do badania jest szczególnie ważne przy

badaniu mikroskopowym osadu żółci oraz obecności pier-
wotniaka Lamblia intestinalis; w tym wypadku żółć nale-
ży zbierać do probówki zanurzonej w naczyniu z ciepłą
wodą (zawarte w soku dwunastniczym fermenty trawią
elementy komórkowe, a zwłaszcza leukocyty, i późniejsze
ich badanie nie może ich już wykazać). Pobranie żółci na
badanie bakteriologiczne powinno się odbyć w warunkach
pełnej jałowości.
Charakterystyka żółci została przedstawiona w tabeli 7.
Tabela 7. Charakterystyka żółci
Kolor PH Objętość Pochodzenie

Żółć A Jasnożótta lub Odczyn 20-40 ml Główne przewody
bezbarwna, przejrzysta zasadowy żółciowe
ŻółćB Ciemnobrunatnozielona Oczyn 30-50 ml Pęcherzyk żółciowy
zasadowy
ŻótćC Złocistożółta, klarowna, Odczyn Wydziela- Wewnątrzwątrobowe
świeża zasadowy nie ciągłe drogi żółciowe
Ilość wydzielanej żółci jest dość stała i w niewielkim stopniu

zależy od posiłków i innych bodźców. Niewielki wzrost wydziela-
nia powodują posiłki bogatotłuszczowe i bogatobiałkowe (a ponad-
to kwasy żółciowe, alkalia i sekretyna), natomiast dieta węglanowa
zmniejsza wydzielanie. Jest też ono mniejsze w nocy. Ważny czyn-
nik samoregulujący wydzielanie stanowi ciśnienie panujące w dro-
gach żółciowych. Przy ciśnieniu prawidłowym (1,5-2,5 kPa) wy-
dzielanie jest dość stałe i wynosi około 15 ml/kg m.c/24 godz. Przy
ciśnieniu wyższym niż 2,0 kPa tworzy się tylko tzw. żółć biała, a
przy ciśnieniu 3,5 kPa wydzielanie żółci ustaje.
Interpretację wyników przedstawiono w tabeli 8.
Kurcz odźwiernika można pokonać przez wprowadzenie do
żołądka roztworu wodorowęglanu sodowego (1/2 łyżeczki na 1/2
szklanki wody). Hipotonię żołądka można usunąć, podając dożyl-
nie 10 mg Metoclopramide hydrochloride. W przypadku opuszcze-
nia żołądka pomocne może być położenie pacjenta na brzuchu po
wprowadzeniu zgłębnika do żołądka, z poduszką podłożoną pod
biodro.
586 Tom II
Rozdział 2
Tabela 8. Interpretacja wyników badań żółci
Wynik badania Znaczenie kliniczne

Zwiększona zawartość bilirubiny we wszystkich Choroba hemolityczna
frakcjach żółci
Zmniejszenie stężenia bilirubiny Upośledzone zagęszczanie,
w żótci pęcherzykowej np. w zapaleniu pęcherzyka
żółciowego
Zmniejszenie objętości żółci pęcherzykowej Dyskinezy pęcherzyka
Zmniejszenie objętości żółci wątrobowej Choroby połączone z chole-
stazą wewnątrzwątrobową
Ograniczenie lub brak wypływu wszystkich frakcji Żółtaczka mechaniczna
Zwiększona liczba leukocytów Zapalenie pęcherzyka i dróg
żółciowych
Obecność lamblii jelitowych Lamblioza
Nadmierne zagęszczenie żółci Kamienie żółciowe

1. Opisz zalety podciśnieniowego systemu pobierania krwi
do badania.
2. Zaplanuj postępowanie pielęgniarki w sytuacji koniecz-
ności pobrania krwi do badania z venflonu.
3. Opisz różnicę w postępowaniu pielęgniarki podczas po-
bierania moczu do badania ogólnego i bakteriologicznego.
4. Zaplanuj działania pielęgniarki ułatwiające pobranie plwo-
ciny do badania.
5. Zaplanuj sposób postępowania pielęgniarki podczas po-
bierania wymazu z gardła.
6. Dokonaj modyfikacji sposobu wprowadzenia zgłębnika
do dwunastnicy w celu pobrania żółci do badania po pier-
wszej nieudanej próbie.
Bibliografia
1. Garczarczyk D., Kapała W.: Zasady prawidłowego pobiera-
nia krwi, Magazyn Pielęgniarki i Położnej 2000, 7, 24-25.
2. Gray A., Discombe G.: Patologia kliniczna, PZWL, War-
szawa 1972.
Część III
4. Janicki K. (red.): Domowy poradnik medyczny, PZWL, War-

szawa 2000.
5. Janowiec M. (red.): Mikrobiologia i serologia, PZWL, War-
szawa 1988.
6. Kalinowski L. (red.): Encyklopedia badań medycznych, WM
MAKmed s.c, Gdańsk 1996.
7. Kańtoch M. (red.): Materiał do bakteriologicznych, para-
zytologicznych i wirusologicznych badań diagnostycznych,
8. Rrasemann Ch.: Pobieranie i transportawanie materiałów
do badań mikrobiologicznych, PTZSz, Bayer AG, Kraków
1995.
9. Majda A.: Zgłębnikowanie żołądka, (w:) M. Kózka (red.):
Stany zagrożenia życia. Wybrane standardy opieki i proce-
dury postępowania pielęgniarskiego, Wydawnictwo Uni-
wersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
10. Orłowski W.: Nauka o chorobach wewnętrznych, PZWL,
Warszawa 1989.
11. Pawelski S., Maj S.: Normy i diagnostyka chorób wewnętrz-
12. Tomaszewski J.: Diagnostyka laboratoryjna, PZWL, War-
szawa 1997.
13. Trojnar R.: Najważniejsze badania laboratoryjne wykony-
wane w oddziale intensywnej terapii internistycznej, (w:)
Widomska-Czekajska T. (red.): Internistyczna intensywna
terapia i opieka pielęgniarska, PZWL, Warszawa 1991.
14. Uszyński M., Worowski K.: Wydzieliny człowieka - po-
wstanie i badania laboratoryjne, PZWL, Warszawa 1999.
Tom II
Rozdział 3
POMIARY, TESTY I BADANIA

DIAGNOSTYCZNE
WYKONYWANE PRZEZ
PIELĘGNIARKĘ
Jadwiga Woźniak, Mariusz Wysokiński,

Małgorzata Kamińska
PO ZAPOZNANIU Z TREŚCIĄ ROZDZIAŁU Cele rozdziału
I WYKONANIU OMÓWIONYCH ZABIEGÓW STUDENT
POWINIEN:
• umieć wyjaśnić istotę i cel pomiarów, testów i badań;
• znać prawidłowe wartości temperatury ciała, oddechu,
tętna, ciśnienia tętniczego krwi;
• znać prawidłowe wartości OB oraz prawidłowy poziom
cukru we krwi i w moczu;
• znać zasady wykonania pomiarów, testów i badań;
• umieć wykonać poprawnie pomiary, testy i badania;
• umieć ocenić wyniki pomiarów, testów i badań;
• umieć wymienić czynniki zaburzające wartości
badanych funkcji organizmu;
• umieć wymienić czynniki powodujące wzrost i spadek
ciśnienia tętniczego krwi; '
• znać błędy techniczne, które mogą doprowadzić do
uzyskania fałszywych wyników badań;
• znać przyczyny hiperglikemii i hipoglikemii u pacjenta;
• być przekonanym o konieczności przestrzegania zasad
przy wykonywaniu pomiarów, testów i badań;
• prezentować postawę życzliwości i poszanowania
godności podczas wykonywania pomiarów, testów
i badań.
Część III 589

Jadwiga Woźniak, Mariusz Wysokiński, Małgorzata Kamińska
3.1. Pomiar temperatury ciała
H 3.1. Pomiar temperatury ciała

Temperatura ciała Temperatura ciała - to wartość pomiarowa odczytywana na
- określenie skali termometru. Może być mierzona termometrami wykorzy-
stującymi skalę Celsjusza, w której punkt zamarzania wody odpo-
wiada 0°, a temperatura wrzenia 100° lub skalę Fahrenheita, gdzie
punkt zamarzania wody w tej skali odpowiada +32°, natomiast
punkt wrzenia +212°. Temperatura ciała człowieka ulega niezna-
cznym wahaniom w ciągu dnia; jej wzrost lub spadek mogą spowo-
dować różne czynniki. Temperaturę ciała mierzy się metodami
zewnętrznymi i wewnętrznymi. W warunkach szpitalnych pomiar
wykonuje się 2 razy dziennie w godzinach rannych 5.00-7.00 i wie-
czorem ok. 16.00-17.00.
Metody pomiaru Badanie przeprowadza się u każdego chorego hospitalizowane-
temperatury ciata go. Częstszych pomiarów wymagają pacjenci gorączkujący, w hipo-
termii, poddawani intensywnej obserwacji w ciężkim stanie zdro-
wia.
Temperaturę ciała mierzy się metodami:
1. Zewnętrznymi:
pod pachą,
- w pachwinie.
2. Wewnętrznymi:
- w odbycie,
w pochwie,
w ustach,
w przewodzie słuchowym zewnętrznym.
Czynniki warunkujące Temperatura ciała ulega wahaniom:
temperaturę ciała • w ciągu dnia w zakresie 0,5-1 °C - najniższa jest nad ranem,
ok. godz. 4.00, najwyższa wieczorem ok. godz. 16.00;
• w ciągu cyklu miesiączkowego u kobiet - spada w czasie
owulacji i podwyższa się o 0,5°C w drugiej połowie cyklu.
Wartości prawidłowe Prawidłowa temperatura ciała jest różna w zależności od miej-
sca pomiaru:
a) pod pachą - 36,0-37,0°C;
b) w pachwinie - 36,0-37,0°C;
c) w odbycie - wyższa o 0,5°C niż pod pachą;
d) w jamie ustnej - wyższa o 0,3° C niż pod pachą;
e) w przewodzie słuchowym różna, w zależności od wieku:
• 0-2. r.ż. - 36,4-38,0°C,
• 3-10. r.ż.-36,1-37,8°C,
• 11-65. r.ż.-35,9-37,6°C,
• powyżej 65. r.ż. -35,8-37,5°C;
590 Tom II
Rozdział 3
Pomiary, testy i badania diagnostyczne wykonywane przez pielęgniarkę
f) w pochwie - wyższa o 0,3- 1°C niż pod pachą (w zależności od

fazy cyklu miesiączkowego).
Czynniki powodujące wzrost temperatury ciała: Czynniki powodujące

1. Fizjologiczne: wzrost temperatury ciała
- wzmożony wysiłek fizyczny,
- stany emocjonalne,
- owulacja i II faza cyklu miesiączkowego.
2. Patologiczne:
- drobnoustroje chorobotwórcze,
ciała gorączkotwórcze,
- choroby zwiększające przemianę materii,
- urazy ośrodkowego układu nerwowego (ośrodka termore-
gulacji).
Czynniki powodujące obniżenie temperatury ciała: Czynniki powodujące

1. Fizjologicznie: obniżenie temperatury
c a a
- brak aktywności ruchowej, ' '
zimna kąpiel.
2. Patologiczne:
wstrząs,
- wyniszczenie organizmu,
- odwodnienie.
Podczas wykonywania pomiaru temperatury ciała może dojść Błędy techniczne
do wystąpienia błędów technicznych, które mogą zafałszować wy- w trakcie wykonywania
nik. Najczęstsze błędy to: badania
• nieprzestrzeganie zalecanego czasu trwania pomiaru,-
• niewłaściwe przygotowanie termometru do pomiaru (nie-
strzepnięty słupek rtęci w termometrze rtęciowym);
• niewłaściwe włożenie i trzymanie termometru podczas ba-
dania;
• nałożenie za dużo wazeliny na termometr do badania w od-
bycie;
• wykonywanie pomiaru temperatury w jamie ustnej po
posiłku lub wypiciu płynu;
• niedokładne odczytanie wyniku pomiaru;
• niezastosowanie się do instrukcji obsługi aparatów elektro-
nicznych.
Oceniając wartość temperatury ciała, uwzględniamy wiek ba- Ocena temperatury ciała
danego, płeć, porę dnia, miejsce badania temperatury oraz rodzaj
termometru.
Temperatura niższa niż 36°C - to temperatura subnormalna;
36,0-37,0°C - temperatura normalna;
Część III 591

3.1. Potniai temperatury ciała
37,l-38,0°C - stan podgorączkowy;

38, l-39,0°C - gorączka umiarkowana;
powyżej 39°C - gorączka wysoka.
Człowiek może znieść maksymalną temperaturę 42,0-43,0°C,
powyżej tej temperatury zachodzą w organizmie procesy denatura-
cji białka. Temperatura 26,0°C określana jest jako krytyczna, po-
woduje porażenie ośrodka oddechowego i naczynioruchowego, pro-
wadząc do śmierci.
1. Przygotowanie zestawu do badania: termometr rtęciowy
lub elektroniczny, 70-80% alkohol, waciki, miska nerko-
wata.
2. Przygotowanie sprzętu do dezynfekcji.
1. Poinformowanie o celu i sposobie wykonaniu pomiaru.
2. Uzyskanie zgody pacjenta, pozyskanie go do współpracy.
3. Zapewnienie wygodnej pozycji siedzącej lub leżącej, a w
przypadku pomiaru w odbycie pozycji na boku z lekko
ugiętymi kończynami dolnymi w stawach biodrowych
i kolanowych.
4. Poinformowanie o konieczności unikania gwałtownych
ruchów podczas badania.
Ryc. 1. Termometr rtęciowy do pomiaru temperatury ciała
Pomiar temperatury ciała termometrem rtęciowym (ryc. 1)

1. Zapewnienie dostępu do miejsca pomiaru (dół pachowy,
odbytnica, pochwa, jama ustna).
2. Zdezynfekowanie termometru 70-80% alkoholem.
3. Włożenie termometru pod pachę:
• osuszenie wacikami dołu pachowego;
592 Tom II
Rozdział 3
Pomiary, testy i badania diagnostyczne wykonywane pizez pielęgniarkę
• włożenie termometru końcem, w którym znajduje się

rtęć w dół pachowy, przyciśnięcie ramienia pacjenta do
klatki piersiowej oraz położenie przedramienia na klatkę
piersiową;
• pozostawienie termometru w dole pachowym na około
10 min;
• wyjęcie termometru.
Pomiar temperatury ciała w odbycie:

• nałożenie czystej osłonki na termometr;
• pokrycie cienką warstwą wazeliny końcówki termometru;
• ułożenie pacjenta w pozycji bocznej, odsłonięcie poślad-
ków oraz rozchylenie fałdów pośladkowych;
• włożenie termometru na głębokość 2,5 cm do odbytu;
• pozostawienie termometru w odbycie na okres około
3 min (w sytuacji pomiaru dokonywanego u dzieci, osób
nieprzytomnych i niespokojnych trzymanie termometru
przez cały czas trwania pomiaru);
• wyjęcie termometru;
• zdjęcie osłonki.
Pomiar temperatury ciała w jamie ustnej:

• nałożenie czystej osłonki na termometr,-
• włożenie termometru do ust chorego pod język (badania
tą metodą nie wykonuje się u dzieci poniżej 5. roku życia i u
osób niespokojnych);
• poproszenie chorego, by lekko zamknął usta,-
• pozostawienie termometru w ustach na okres około
5 min;
• wyjęcie termometru;
• zdjęcie osłonki.
Pomiar temperatury ciała w pochwie:

• kobieta mierząca temperaturę tą metodą powinna mieć
indywidualny termometr;
• pomiar należy wykonywać rano przed wstaniem z łóżka,-
• włożenie termometru do pochwy;
• pozostawienie termometru przez okres ok. 3 min;
• wyjęcie termometru.
4. Odczytanie wyniku pomiaru, trzymając termometr pozio-
mo.
Część III
Jadwiga Woźniak, Mariusz Wysokióski, Małgorzata Kamińska
3.1. Pomiar temperatury ciała
Ryc. 2. Termometr elektroniczny do pomiaru temperatury ciała typu Di-

gital Classic firmy Hartman
Ryc. 3. Termometr elektroniczny do pomiaru temperatury ciała w uchu

typu Braun
Pomiar temperatury termometrem elektronicznym (ryc. 2,3):
1. Przed pierwszym użyciem aparatu pomiarowego zapozna-
nie się z instrukcją obsługi.
2. Postępowanie zgodnie z zaleceniami producenta:
• włączenie przycisku uruchamiającego zasilanie termo-
metru;
• oczekiwanie na pojawienie się sygnału oznaczającego go-
towość termometru do pomiaru np. znaku °C lub symbo-
lu ucha na wyświetlaczu,-
• nałożenie osłonki na termometr elektroniczny pozwa-
lającej na pomiar temperatury w uchu;
• włożenie termometru w miejsce badania (ucho, pod pachę);
• pojawienie się sygnału dźwiękowego oznacza zakończe-
nie pomiaru.

A. Uporządkowanie materiału, sprzętu, otoczenia.
1. Dezynfekcja termometru:
594 Tom II
Rozdział 3
• kąpiel termometrów w 1% Chloraminie przez 10 min lub

2% Lysoforminie 3000 przez 1 godzinę;
• spłukanie letnią wodą;
• osuszenie specjalną ściereczką;
• strzepnięcie termometru;
• przechowywanie w specjalnym pojemniku bez płynu de-
zynfekcyjnego.
1. Zdj ecie rękawiczek.
3. Udokumentowanie wyniku pomiaru.
4. Zgłoszenie rozpoznanych nieprawidłowości lekarzowi.
3.2. Pomiar oddechu

Oddychanie to proces wymiany gazowej w organizmie, mający Oddychanie - określenie
na celu pobranie tlenu, a wydalenie dwutlenku węgla. Na oddech
składa się: wdech: akt czynny - wprowadzenie powietrza do
narządu oddechowego wskutek skurczu mięśni oddechowych, wy-
dech: akt bierny - wskutek zapadania się klatki piersiowej i wyższe-
go ustawienia przepony. Dokonując oceny oddechu, zwracamy
uwagę na: obecność, częstość, jakość, rytm oddychania. Badanie
ma znaczenie diagnostyczne w ocenie wydolności oddechowej pa-
cjenta oraz w monitorowaniu stanu chorego w przebiegu chorób
układu oddechowego, krążenia i innych.
Wykonując badanie oddechu, należy uwzględnić: Metody badania oddechu
• częstotliwość oddechów w czasie 1 min;
• obserwację charakteru oddechu;
• obserwację ruchów klatki piersiowej;
• ocenę zapachu oddechu.
Szybkość (częstość) oddechów uzależniona jest od wieku bada- Wartości prawidłowe
nego. oddechu
Wartości prawidłowe oddechu w spoczynku:
• noworodki i niemowlęta - około 40-50/min;
• małe dzieci - okołol8-25/min;
• dorośli- około 12-20/min.
Oddech prawidłowy jest:
miarowy,
- średniogłęboki,
- wykonywany bez wysiłku,
- bezwonny,
Część III 595

3.2. Pomiar oddechu
niesłyszalny,
- wydech nieco dłuższy niż wdech.
Czynniki zwiększające Czynniki przyspieszające oddech:

częstość oddechów 1 . Fizjologiczne:
- wzmożony wysiłek fizyczny,
reakcje emocjonalne.
2. Patologiczne:
stany gorączkowe,
- zmniejszona objętość oddechowa (choroby płuc, urazy
klatki piersiowej),
- upośledzone krążenie,
- zmniejszenie ilości krwi (nośnika tlenu),
- zmniejszenie ilości tlenu w powietrzu wdychanym.
Czynniki zwalniające Czynniki zwalniające oddech:

częstość oddechów 1. Fizjologiczne:
- sen,
hiperwentylacja.
2. Patologiczne:
- zatrucie środkami nasennymi, narkotycznymi,
- uszkodzenia czaszkowo-mózgowe,
hipotermia.
Przyczyny zaburzeń Zaburzenia w oddychaniu mogą być wyrazem nieprawidłowości:

oddychania • składu powietrza wdychanego;
• drożności dróg oddechowych;
• pojemności oddechowej;
• transportu tlenu i dwutlenku węgla,-
• oddychania na poziomie komórkowym,-
• funkcjonowania ośrodka oddechowego.
Błędy techniczne Podczas wykonywania badania oddechu można popełnić na-

w trakcie wykonywania stepujące błędy techniczne, które fałszują wynik:
badania oddechu • c n o ] y w j C / z e m a badany oddech - może świadomie lub nie-
świadomie przyśpieszać lub zwalniać oddech,
• chory jest ubrany - trudno ocenić ruchy klatki piersiowej,
pracę dodatkowych mięśni oddechowych, symetrię ruchów.
Szybkość oddechów może być:
- prawidłowa,
- zwolniona,
przyspieszona.
596 Tom II
Rozdział 3
Przyspieszenie oddechu powyżej 35/min i zwolnienie poniżej

8/min jest objawem niepokojącym, prowadzącym do niedotlenie-
nia. Chory wymaga intensywnego leczenia.
Jakość oddechów:
- oddech efektywny,
- oddech nieefektywny (hipo- i hiperwentylacja).
Oddechom patologicznym towarzyszy duszność, zmiana zabar- Ocena oddechu
wienia skóry (do sinicy włącznie). Szmery oddechowe mogą przy-
bierać charakter rzężeń, świstów, trzeszczeń. Chory włącza do pra-
cy dodatkowe mięśnie oddechowe, przyjmuje pozycję siedzącą.
Charakter oddechów:
1. Oddech regularny (prawidłowy).
2. Oddech patologiczny:
• oddech Biota (bezdech i bezpośrednio po nim szybki głęboki
oddech);
• oddech Cheyne'a-Stokesa (stopniowe narastanie częstości
i głębokości oddechu, kończące się chwilowym bezdechem);
• oddech Kussmaula (pogłębienie i przyspieszenie oddechu
z krótkimi okresami bezdechu);
• oddech świszczący, tzw. stridor.
1. Ustalenie wskazań do prowadzenia pomiaru i oceny oddechu.
1. Przygotowanie zestawu: zegarek z sekundnikiem lub stoper.
2. Zapewnienie ciszy na sali.
1. Poinformowanie pacjenta o badaniu tętna (badanie odde-
chu wykonujemy bez wiedzy pacjenta).
2. Uzyskanie zgody pacjenta i pozyskanie go do współpracy.
3. Poinformowanie pacjenta o zachowaniu spokoju podczas
badania.
4. Ułożenie/pomoc lub zaproponowanie pacjentowi pozycji
leżącej na plecach lub siedzącej (wskazane jest, by klatka
piersiowa była odsłonięta).

Liczenie oddechu, obserwacja charakteru oddechu:
1. Ułożenie ręki na nadgarstku chorego jak do badania tętna.
Część III
3.3. Pomiar tętna
2. Dyskretne obserwowanie ruchów klatki piersiowej.

3. Liczenie oddechów przez lmin.
4. Ustalenie toru oddychania (brzuszny, piersiowy).
5. Zaobserwowanie, czy chory ma trudności oddechowe, czy
w proces oddychania włączane są dodatkowe mięśnie od-
dechowe, czy występuje duszność, czy oddychaniu towa-
rzyszą świsty, trzeszczenia w klatce piersiowej.
6. Określenie zapachu wydychanego powietrza.

1. Udokumentowanie wykonania pomiaru.
2. Zgłoszenie lekarzowi rozpoznanych nieprawidłowości.
3.3. Pomiar tętna

Tętno - określenie Tętnem nazywa się spowodowane przez skurcz serca wyczu-
walne uderzenie o ścianę naczynia fali krwi, która przepłynęła
przez układ tętniczy. Tętno wyczuwa się tam, gdzie tętnice przebie-
gają powierzchownie i gdzie można docisnąć je do twardych struk-
tur tkankowych. Pomiaru tętna dokonujemy w celu wykrycia zabu-
rzeń w zakresie liczby (częstości), napięcia (siły), miarowości (ryt-
mu) tętna. Badanie przeprowadza się w warunkach szpitalnych
u każdego chorego 2 razy dziennie równocześnie z pomiarem tem-
peratury. Częściej pomiarów dokonuje się w zaburzeniach krążenio-
wo-oddechowych oraz w czasie intensywnego nadzoru, np. u cho-
rych po zabiegach operacyjnych, po urazach.
Metody badania Tętno badamy:
1. Metodą palpacyjną.
2. Za pomocą stetoskopu, osłuchując czynność serca.
3. Po podłączeniu chorego do aparatury monitorującej, np. kar-
diomonitora.
4. Metodą elektroniczną.
Miejsca badania Typowym miejscem badania tętna jest tętnica promieniowa.
W stanach nagłych tętno badamy na dużych tętnicach:
- szyjnej,
- udowej,
- ramiennej,
- nad koniuszkiem serca.
W zaburzeniach krążenia obwodowego tętno bada się na tętnicy:
grzbietowej stopy,
- podkolanowej,
598 Tom II
Rozdział 3
piszczelowej tylnej.
Szybkość tętna, czyli ilość uderzeń na minutę, uzależniona
jest od wieku badanego.
Wartości prawidłowe tętna przedstawiono w tabeli 1. Wartości prawidłowe
Tabela 1. Wartości prawidłowe tętna
Wiek Średnia wartość Zakres (dwa odchylenia
uderzeń/min standardowe)
Noworodek 140 90-190
1-6. m i . 130 80-180
6-12. m.ż. 115 75-155
1-2. r.ż. 110 70-150
2-6. r.ż. 103 68-138
6-10. r.ż. 95 65-125
10-14. r.ż. 85 55-115
Dorośli 64-72 50-100
Wiek geriatryczny Ok. 60, ale może ulec 50-100
przyspieszeniu do 90-95
Prawidłowe tętno charakteryzuje siła i miarowość, czyli wszy-

stkie uderzenia mają jednakową siłę, a przerwy między nimi są
równe. Napięcie prawidłowe jest wtedy, gdy puls w naczyniu tętni-
czym jest dobrze wyczuwalny, przy czym tętnica jest elastyczna.
Czynniki powodujące wzrost szybkości tętna: Czynniki powodujące

1. Fizjologiczne: wzrost tętna
- wiek (zależność przedstawiono w tabeli 1),
stany emocjonalne,
- wysiłek fizyczny,
spożycie alkoholu, nikotyny u ludzi młodych.
2. Patologiczne:
- choroby gorączkowe (wzrost o 1°C temperatury ciała od-
powiada wzrostowi tętna o 10-20 uderzeń/min),
- choroby serca (niewydolność krążenia, nerwica),
- hipowolemia (utrata krwi, odwodnienie).
Czynniki powodujące zwolnienie tętna: Czynniki powodujące

1. Fizjologiczne: zwolnienie tętna
- sen,
pozycja leżąca,
- u sportowców.
2. Patologiczne:
Część III 599

3.3. Pomiar tętna
- wzmożone ciśnienie śródczaszkowe,

zatrucia pochodzenia wewnętrznego (mocznica),
- zatrucia pochodzenia zewnętrznego (np. grzybami),
- hipotermia (obniżenie centralnej temperatury ciała).
Czynniki powodujące Niemiarowość tętna może być spowodowana:
niemiarowość tętna • przyspieszaniem i zwalnianiem oddechów;
• zmęczeniem, nadużywaniem kawy, alkoholu;
• uszkodzeniem mięśnia sercowego.
Napięcie tętna uwarunkowane jest stanem naczyń krwionoś-
nych i ilością krążącej krwi.
Błędy techniczne Podczas wykonywania badania tętna może dojść do wystąpie-
w trakcie wykonywania nia błędów technicznych, które mogą rzutować na wynik pomiaru.
badania Najczęstsze błędy to:
• niewłaściwe ułożenie opuszek palców nad tętnicą;
• wyczucie własnego tętna przez osobę badającą;
• krótki czas badania, nie pozwalający na wykrycie niemiaro-
wości;
• niedokładne określenie czasu pomiaru.
Ocena tętna Szybkość tętna mierzymy przez 15 sek., uzyskany wynik mno-
żymy przez 4.
Zwolnienie czynności serca poniżej 60 uderzeń/min to brady-
kardia, przyspieszenie czynności serca powyżej 100 uderzeń/min to
tachykardia.
Aby ocenić miarowość tętna, wskazane jest badanie przez
1 min. Tętno niemiarowe określa się jako arytmię. Tętno przyspie-
szone i niemiarowe nazywane jest tachyarytmią, natomiast zwol-
nione i niemiarowe bradyarytmią.
Wyróżniamy niemiarowość:
• ekstrasystoliczną (skurcze dodatkowe, zanim skończy się
faza rozkurczu);
• oddechową (okresowe przyspieszanie i zwalniane akcji serca
zależnie od faz oddychania);
• całkowitą (zupełnie niemiarowe tętno, występujące w migo-
taniu przedsionków wskutek wad mitralnych).
Tętno słabe, ledwo wyczuwalne pod palcami, to tętno nitko-
wate, występuje np. w krwotoku. Tętno twarde drutowate, mocno
wyczuwalne pod palcami pojawia się w miażdżycy, nadciśnieniu
tętniczym.
Pomiar tętna-struktura STRUKTURA CZYNNOŚCI

czynności I. Czynności przygotowawcze
600 Tom II
Rozdział 3
2. Ustalenie wskazań do wykonania pomiaru.

B. Przygotowanie sprzętu i otoczenia:
1. Przygotowanie zegarka z sekundnikiem lub stopera i słucha-
wek lekarskich.
2. Zapewnienie ciszy na sali.
1. Poinformowanie pacjenta o sposobie wykonania badania.
2. Uzyskanie zgody i pozyskanie do współpracy.
3. Zapewnienie pacjentowi wygodnej pozycji, np. pozycja
siedząca lub leżąca ze stabilnym podparciem badanej koń-
czyny.
4. Zalecenie pacjentowi 5-minutowego odpoczynku przed
badaniem.

1. Opuszkami palców 2, 3, 4 lekkie uciskanie na tętnicę.
2. Kciuk powinien znajdować się poza polem badanej tętnicy.
3. Jeżeli tętno jest dobrze wyczuwalne i miarowe, liczenie
uderzeń przez 15 sekund (uzyskany wynik jest mnożony
przez 4).
4. Jeżeli wykryto zaburzenia rytmu, należy liczyć uderzenia
serca przez 1 min.
5. Określanie szybkości, napięcia i typu niemiarowości.
6. Osłuchiwanie czynności serca słuchawką w miejscu ude-
rzenia koniuszkowego serca, tj. V przestrzeń międzyże-
browa w linii środkowoobojczykowej lewej z jednoczes-
nym badaniem tętna na wybranej tętnicy obwodowej
w celu wykrycia deficytu tętna (częstość tętna mniejsza
niż liczona w tym samym czasie akcja serca).

1. Odkażenie lejka lub membrany stetoskopu.
3. Udokumentowanie wyniku pomiaru.
4. Zgłoszenie rozpoznanych nieprawidłowości lekarzowi.
3.4. Pomiar ciśnienia tętniczego krwi

Ciśnienie tętnicze krwi jest siłą, jaką przepływający strumień Ciśnienie tętnicze
krwi wywiera na ściany elastycznych naczyń krwionośnych. Zwy- - określenie
kle pomiar wykonuje się na tętnicy ramiennej. Wartość ciśnienia
Część III 601

zmienia się pulsacyjnie w czasie cyklicznej pracy serca. Przy po-

miarze ciśnienia tętniczego krwi wyróżnia się ciśnienie maksymal-
ne, czyli skurczowe oraz minimalne, czyli rozkurczowe. Badanie
wykonywane jest za pomocą różnych aparatów do pomiaru ciśnie-
nia. Najczęściej wykorzystywane są aparaty rtęciowe, sprężynowe
i elektroniczne. Badanie ma duże znaczenie diagnostyczne. Umoż-
liwia określenie wielkości ciśnienia tętniczego krwi, rozpoznanie
nadciśnienia tętniczego oraz kontrolę jego leczenia, jest także po-
mocne w diagnozowaniu stanu pacjenta oraz chorób, których przy-
czyną mogą być wahania ciśnienia krwi.
Krótka historia badania Ciśnienie krwi mierzy się metodą opracowaną przez uczonego
RR - metoda Riva-Rocci włoskiego, Riva-Rocci, za pomocą sfignomanometru, stąd przyjęto
oznaczenie ciśnienia tętniczego symbolem RR. Nowsze techniki
Ryc. 4. Aparat do pomiaru ciśnienia tętniczego krwi typu SK WelchAllyn

(aparat zegarowy)
Ryc. 5. Aparat do pomiaru ciśnienia tętniczego krwi typu Omron Ml (apa-

rat elektroniczny)
602 Tom II
Rozdział 3
Ryc. 6. Aparat do pomiaru ciśnienia tętniczego krwi typu Medmess CR

-2001 (aparat rtęciowy)
pomiaru polegają na wykorzystaniu aparatów elektronicznych (ryc.

4, 5, 6). Można również dokonywać pomiarów za pomocą ultra-
dźwięków z wykorzystaniem zasady Dopplera (tzw. echosondy) lub
metodą Holtera.
Aparaty do pomiaru ciśnienia tętniczego krwi
Pomiaru ciśnienia tętniczego krwi dokonuje się różnymi me- Metody badania ciśnienia
todami: tętniczego krwi
• palpacyjną, bez słuchawek (określa tylko wartość skurczową
ciśnienia);
• osłuchową, za pomocą ciśnieniomierza rtęciowego, spręży-
nowego (określa wartość ciśnienia skurczowego i rozkurczo-
wego);
• automatyczną (wynik pomiaru rejestruje monitor aparatu);
• inwazyjną (ciągły pomiar ciśnienia skurczowego i rozkur-
czowego za pomocą cewnika umieszczonego wewnątrz na-
czynia i urządzenia rejestrującego wyniki pomiaru).
Wartości prawidłowe ciśnienia tętniczego krwi: Wartości prawidłowe RR

1. Według Riva-Rocci:
noworodki (skurczowe): 60-80 mmHg,
- niemowlęta (skurczowe): 80-85 mmHg,
małe dzieci (skurczowe): 80-100 mmHg,
- nastolatki (skurczowe/rozkurczowe): 120/80 mmHg,
- dorośli (skurczowe/rozkurczowe):
110-139/65-94 mmHg.
Część III 603

2. Według WHO granicę oddzielającą ciśnienie prawidłowe od

podwyższonego u dorosłych stanowi wartość 140/90 mmHg.
Pomocnym w zapamiętaniu wartości prawidłowych ciśnienia
u dzieci powyżej 2. roku życia jest wzór: 80 + 2 x wiek (w latach) =
wartość ciśnienia skurczowego, 2/3 tej wartości to wartość ciśnie-
nia rozkurczowego.
Czynniki warunkujące RR Ciśnienie tętnicze krwi zależy przede wszystkim od:

• siły skurczowej serca;
• ilości krążącej krwi;
• oporów, jakie stawiają ściany naczyń.
U każdej osoby ciśnienie tętnicze ulega zmianom zależnie od
pory dnia, a także pod wpływem innych czynników, jak nasilenie
czynności oddechowej, aktywność fizyczna i umysłowa.
Czynniki podwyższające Czynniki podwyższające wartość ciśnienia:

RR 1. Fizjologiczne:
- reakcje emocjonalne badanego,
- wysiłek fizyczny przed badaniem,
- wypicie kawy, herbaty, wypalenie papierosa przed bada-
niem.
2. Patologiczne:
- zaburzenia wewnątrzwydzielnicze,
choroby kłębuszków nerkowych,
- zatrucie ciążowe,
prawostronna niewydolność krążenia,
otyłość,
- ból.
Czynniki obniżające RR Czynniki obniżające wartość ciśnienia:

1. Fizjologiczne:
spożycie posiłku przed badaniem,
- wysoka temperatura otoczenia,
wahania ciśnienia atmosferycznego.
2. Patologiczne:
- odwodnienie,
wstrząs.
Błędy techniczne Podczas wykonywania badania ciśnienia tętniczego krwi może

w trakcie wykonywania dojść do wystąpienia wielu błędów technicznych, które mogą
badania zafałszować wynik. Najczęstsze przyczyny błędów to: niesprawny
sprzęt, ograniczony słuch osoby badającej bądź nieprawidłowa te-
chnika dokonywania pomiaru.
604 Tom II
Rozdział 3
Nieprawidłowa technika:
• założony mankiet aparatu nie znajduje się na wysokości po-
ziomu serca pacjenta;
• mankiet aparatu założony na rękaw;
• niewłaściwie dobrany rozmiar mankietu do wieku i warun-
ków anatomicznych badanego;
• niepodparte przedramię pacjenta;
• zbyt szybkie wypuszczanie powietrza z mankietu;
• tendencja do zaokrąglania odczytów do najbliższych dzie-
siątek mmHg;
• niezachowanie krótszych niż 2-3 min odstępów czasowych
pomiędzy kolejnymi następującymi po sobie pomiarami na
tym samym ramieniu.
Pierwszego pomiaru ciśnienia tętniczego należy dokonać na Ocena RR
dwóch ramionach, ponieważ czasami stwierdza się rozbieżność mię-
dzy odczytami. Przyjmujemy wartość wyższą, a kolejne pomiary wy-
konujemy na ramieniu, na którym stwierdzono wyższe ciśnienie.
Wynik pomiaru ciśnienia odczytujemy na skali manometru.
Moment pojawienia się pierwszych tonów o charakterze stuków
w czasie wypuszczania powietrza z mankietu określa wartość ciś-
nienia skurczowego, zniknięcie tonów wskazuje wartość ciśnienia
rozkurczowego. Wartości wyższe od prawidłowych, przy uwzględ-
nieniu grup wiekowych badanych, określa się jako nadciśnienie
(hipertonia), natomiast wartości niższe - jako niedociśnienie (hi-
potonia).
STRUKTURA CZYNNOŚCI Pomiar ciśnienia

I. Czynności przygotowawcze tętniczego krwi
1. Sprawdzenie sprawności funkcjonowania aparatu (szczel-
ny mankiet, pompka, przewody podłączone do aparatu,
wskazówka lub rtęć w punkcie O), stetoskopu.
2. Ustalenie wskazań do wykonania pomiaru.
B. Przygotowanie sprzętu, otoczenia:
1. Przygotowanie sprzętu: aparat do pomiaru ciśnienia, np.
rtęciowy, zegarowy, półautomatyczny, automatyczny, ste-
toskop (słuchawki lekarskie), komplet mankietów w róż-
nych rozmiarach:
• dla dzieci do 2 lat - 6 cm,
• dla dorosłych - 12-14 cm.
Część III 605

Jadwiga Woźniak, Mariusz Wysoldński, Małgorzata Kamińska
2.Przygotowanie otoczenia:
• zapewnienie ciszy;
• zapewnienie możliwości ustawienia aparatu pionowo na
twardym podłożu;
• prawidłowe oświetlenie miejsca wykonywania pomiaru.
1. Poinformowanie pacjenta o celu, przebiegu i sposobie wy-
konania badania.
3. Zalecenie 5-minutowego odpoczynku przed badaniem.
4. Zapewnienie pacjentowi wygodnej pozycji (siedzącej lub
leżącej), z podparciem kończyny górnej tak, aby tętnica ra-
mienna znajdowała się na poziomie serca.
5. Zdjęcie ubrania z ramienia, na którym będzie dokonywa-
ny pomiar.
6. Ułożenie ramienia w lekkim odwiedzeniu, odwrócenie
dłoni stroną zgjęciową do góry.

Pomiar ciśnienia aparatem rtęciowym lub zegarowym:
1. Ustawienie aparatu pionowo na twardym podłożu.
2. Założenie opaski na lewe lub prawe ramię pacjenta. Opa-
ska musi ściśle przylegać do ramienia. Gumowe przewody
powinny znajdować się na przyśrodkowym boku ramie-
nia. Opaski nie wolno zakładać na ramię ręki, w której
znajduje się wkłucie, przetoka tętniczo-żylna, niedowład,
po stronie wykonanej mastektomii. Umocowanie mano-
metru do mankietu (przy aparacie zegarowym).
3. Odszukanie tętna na tętnicy łokciowej (w zgięciu łokcio-
wym poniżej mankietu po stronie przyśrodkowej).
4. Założenie słuchawek lekarskich do uszu.
5. Przyłożenie membramy słuchawek w miejscu badania tętna.
6. Zaniknięcie zaworu w pompce (zakręcając w prawo).
7. Wtłaczanie powietrza do mankietu, pompując pompką do
momentu, gdy ciśnienie będzie o 20-30 mmHg wyższe
niż w chwili zaniku tętna.
8. Wypuszczanie z mankietu powietrza tak, by słupek rtęci
opadał w tempie 2-3 mmHg/s.
9. Wysłuchanie pierwszego tonu, jednoczesne zapamiętanie
stanu słupka rtęci - jest to wartość ciśnienia skurczowego.
10. Dalsze powolne wypuszczanie powietrza, słuchanie wyra-
źnych tonów, zapamiętanie stanu słupka rtęci w momen-
cie zaniku tętna - jest to bowiem wartość ciśnienia roz-
kurczowego.
606 Tom II
Rozdział 3
11. Odkręcenie całkowite zaworu w celu upuszczenia powie-

trza, słup rtęci obniży się do zera.
12. Zdjęcie słuchawek.
13. Zdjęcie mankietu z ramienia.
Pomiar ciśnienia aparatem automatycznym (typu Omron Ml):

1. Założenie opaski na lewe lub prawe ramię. Opaska powin-
na ściśle przylegać do ramienia. Gumowe przewody powin-
ny znajdować się na przyśrodkowym boku ramienia.
2. Włączenie przycisku ON/OFF i odczekanie około 2 se-
kund do momentu pojawienia się sygnału dźwiękowego
oraz symbolu serca na wyświetlaczu aparatu - oznacza to
gotowość aparatu do pomiaru.
3. Ustawienie przełącznika nadmuchiwania na wartość
wyższą od spodziewanego ciśnienia skurczowego (prze-
łącznik nadmuchiwania steruje zakresem wartości od
140 do 240 mmHg, ze skokowym przesuwem w powy-
ższym zakresie, tj. 140, 170, 200, 240 mmHg).
4. Włączenie przycisku „start" i oczekiwanie na automaty-
czne napełnienie powietrzem mankietu do ustawionej
wartości ciśnienia.
5. Po osiągnięciu docelowej wartości powietrza w mankiecie
aparat samoczynnie wypuszcza je z mankietu, rejestrując
wartość pomiarową ciśnienia skurczowego i rozkurczowego
krwi u pacjenta (podczas samoczynnego odpływu powietrza
z mankietu pacjent nie powinien poruszać mankietem ani
wężem powietrznym).
6. Po zakończeniu pomiaru aparat wyświetla wynik ciśnie-
nia skurczowego i rozkurczowego krwi oraz tętno.
7. Wyłączenie aparatu poprzez przyciśnięcie przycisku
ON/OFF.

A. Uporządkowanie sprzętu, otoczenia:
1. Uporządkowanie zestawu.
2. Odkażenie stetoskopu i mankietu.
1. Poinformowanie pacjenta o wyniku pomiaru.
3. Poinformowanie lekarza o wykrytych nieprawidłowościach.
Część III
Jadwiga Woźniak, Mariusz Wysokińsld, Małgorzata Kamińska
3.5. Pomiar szybkości opadania krwinek czerwonych metodą Biernackiego
3.5. Pomiar szybkości opadania

krwinek czerwonych metodą
Biernackiego
Opadanie krwinek Istotą tego badania jest oznaczenie szybkości opadania krwinek
czerwonych - określenie czerwonych w określonej jednostce czasu. W tym celu pobraną krew
wprowadza się do specjalnych pipet o wewnętrznej średnicy 2,5 mm
± 0,1 mm (rurek Westergrena) ze skalą od 0 do 200 mm, a następ-
nie dwukrotnie odczytuje wynik. Badanie to ma duże znaczenie
w diagnozowaniu oraz ocenie dynamiki procesu chorobowego.
Krótka historia badania Właściwości morfotycznej części krwi oraz jej opadanie w spe-
cjalnych rurkach odkrył polski uczony Edmund Biernacki w 1894
roku. Na jego cześć badanie szybkości opadania krwinek czerwo-
nych nazywane jest także odczynem Biernackiego (OB).
Metody badania OB W zależności od ilości pobranej krwi, możemy wyróżnić różne

metody tego badania:
1. Makrometody (krew uzyskuje się w wyniku nakłucia żyły):
- metoda Westergrena,
- metoda Pronto (przyspieszona); statyw z rurkami usta-
wiony jest pod kątem 30°.
2. Mikrometoda (krew uzyskuje się przez nakłucie opuszki):
- metoda Panczenkowa.
Metody pobierania krwi Do badania OB krew może być pobierana metodami:

do OB 1. Tradycyjną (strzykawka z igłą).
2. Zamkniętego systemu OB - umożliwia on wykonanie badania
(od momentu pobrania krwi, aż do uzyskania wyniku) bezpo-
średnio w specjalnych strzykawko-probówkach służących do
pobierania krwi metodą aspiracyjną lub aspiracyjno-próż-
niową. Probówki te zawierają ściśle określoną ilość cytrynianu
sodu. Przy zastosowaniu tych metod automatycznie pobierana
jest także ilość krwi potrzebna do badania.
Wartości prawidłowe OB Wynik badania należy odczytać po 1. i po 2. godzinie od mo-
mentu wstawienia rurki do statywu (metoda Westregrena) lub po
7 i 10 minutach od nastawienia w metodzie Pronto. Prawidłowa
szybkość opadania krwinek u mężczyzn wynosi po 1. godzinie
2-8 mm, a u kobiet 2-10 mm. Powyżej 60. roku życia wartości te
rosną, osiągając nawet 50 mm.
608 Tom II
Rozdział 3
Szybkość opadania krwinek czerwonych zależy od zróżnicowa- Fazy opadania

nych wartości ciężaru agregatów komórkowych i osocza. Przebiega krwinek czerwonych
ono w trzech fazach: w badaniu OB
1. W pierwszych minutach - opadanie pojedynczych krwinek
czerwonych.
2. W pierwszej godzinie - szybkie opadanie w agregatach (ruloni-
zacja krwinek czerwonych); odczyt pierwszej godziny.
3. W drugiej godzinie - powolne opadanie; odczyt drugiej godziny.
Przyspieszenie szybkości opadania krwinek czerwonych wy- Czynniki przyspieszające

stępuje w przypadku: OB
• zwiększonego poziomu cholesterolu we krwi;
• zwiększonego stężenia fibrynogenu;
• zwiększonego stężenia globulin, z równoczesnym zmniej-
szeniem stężenia albumin;
• zmniejszonego stężenia hemoglobiny;
• zmniejszonej ilości krwinek czerwonych oraz zwiększonej
ich wielkości;
• obecności przeciwciał przeciwko krwinkom czerwonym;
• naświetleń promieniami rentgenowskimi.
Przyspieszenie opadania krwinek czerwonych ma wartość dia-

gnostyczną w:
• ostrych i przewlekłych chorobach zakaźnych;
• ostrej chorobie reumatycznej;
• guzach nowotworowych;
• ziarnicy złośliwej;
• chorobach autoimmulogicznych;
• ostrej niedokrwistości.
Przyspieszenie opadania krwinek czerwonych u osób zdro-

wych występuje u kobiet:
• w ciąży (od 11. tygodnia);
• w trakcie miesiączki;
• w przypadku przyjmowania doustnych środków antykon-
cepcyjnych (nieznacznie).
Zwolnienie szybkości opadania krwinek występuje w przypad- Czynniki zwalniające OB

ku:
• stanów chorobowych przebiegających ze zwiększeniem ilo-
ści krwinek czerwonych;
• niedoborów fibrynogenu;
Część III 609

3.5. Ponńai szybkości opadania krwinek czerwonych metodą Biemackiezo
• zmiany kształtu krwinek czerwonych;

• stanów alergicznych;
• niedokrwistości sierpowatokrwinkowej;
• kwasicy większego stopnia;
• niewydolności serca;
• ciężkiej żółtaczki;
• wstrząsu uczuleniowego.
Błędy techniczne Podczas oznaczania szybkości opadania krwinek czerwonych

w trakcie wykonania OB może dojść do popełnienia błędów technicznych, które mogą
zafałszować wynik. Możemy wyróżnić błędy:
1. Przyspieszające opadanie krwinek czerwonych:
- bezpośrednie światło słoneczne,
temperatura otoczenia powyżej 27°C,
- skośne ustawienie pipety w statywie (poza przyspieszoną
metodą Pronto),
- pobranie zbyt dużej ilości krwi w stosunku do standardo-
wej objętości cytrynianu.
2. Zwalniające szybkość opadania krwinek czerwonych:
- temperatura otoczenia poniżej 18°C,
- dodanie zbyt małej ilości krwi w stosunku do standardo-
wej objętości cytrynianu.
3. Dodatkowo wynik może być fałszowany, gdy:
- wykonanie badania następuje później niż 5 godzin od mo-
mentu pobrania krwi,
- istnieje długotrwały zacisk żylny w czasie pobierania krwi,
- wykorzystywane są brudne lub wilgotne pipety do badania,
- następuje hemoliza krwi w probówce,
- pojawią się pęcherzyki powietrza przerywające słupek krwi,
- występuje niedostateczne wymieszanie krwi z cytrynia-
nem sodu,
- dochodzi do powstania skrzepów krwi,
- występują drgania statywu w czasie trwania badania,
- następuje wprowadzenie do pipety zbyt dużej lub zbyt
małej ilości krwi cytrynianowej (górna granica słupka po-
wyżej lub poniżej podziałki „0").
Ocena odczytu OB Wynik szybkości opadania krwinek czerwonych odczytujemy

na skali rurki w miejscu, gdzie kończy się górna krawędź słupa
krwinek czerwonych, a rozpoczyna warstwa osocza. W przypadku
rozmytego poziomu wynik należy odczytać tam, gdzie krawędź wy-
daj e się zbita najbardziej wyraźnie.
610 Tom II
Rozdział 3
Oprócz wielkości opadu można dokonać oceny zabarwienia Ocena krwinek

warstwy krwinek i osocza. Słup krwinek czerwonych jest żywoczer- czerwonych
wony przy zatruciu tlenkiem węgla, zaś jasnoczerwony przy dużym
stężeniu hemoglobiny.
Osocze zawierające płytki prawidłowo powinno być lekko mę- Ocena osocza
tne, różowożółte. Jeżeli w osoczu występuje zwiększone stężenie
tłuszczów, będzie ono bardzo mętne, zaś przy zmniejszonej liczbie
płytek - przeźroczyste. W przypadku większego stężenia bilirubiny
- osocze będzie żółte, przy hemolizie - czerwonawe lub brązowe,
a przy niedoborze żelaza - blade.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Pomiar szybkości

I. Czynności przygotowawcze opadania krwinek
A. Przygotowanie pielęgniarki: czerwonych - struktura
1. Sprawdzenie skierowania na badanie OB, opisanie probó- cz V nno * c|
wek (dane pacjenta) oraz przygotowanie karty dokumen-
tacyjnej OB (imię, nazwisko chorego, miejsce pobytu
pacjenta, np. ambulatorium, oddział chirurgiczny, numer
sali, numer stanowiska w statywie, godzina pierwszego
i drugiego odczytu).
Metoda Westeigrena:
- statyw z rurkami Westergrena z podziałką od 0 do
200,
- strzykawka o pojemności 2 ml,
igła (o średnicy 0,70-0,90 mm, długości 25-35 mm,
z krótko ściętym ostrzem) do pobrania krwi,
igła (o średnicy 0,70-0,90 mm, długości 25-35 mm)
do pobrania cytrynianu sodu,
roztwór 3,8% cytrynianu sodu,
miska nerkowata na odpadki,
środek odkażający do skóry (np. AHD 2000, Skin-
sept Pur),
- rękawiczki,
- opaska uciskowa,
czasomierz.
Zamknięty system OB:
- strzykawko-probówka przeznaczona do oznaczania
opadu krwinek,
- specjalne rurki z odpowiednim stojakiem,
- czasomierz,
Cześć III 611

3.5. Pomiar szybkości opadania krwinek czerwonych metodą Biemackiego
- rękawiczki,
-igła do nakłucia żyły,
-środek do odkażania skóry,
opaska uciskowa,
- naczynie na odpadki.
3. Zapewnienie pacjentowi wygodnej pozycji ciała, dobrego
dostępu do miejsca pobierania krwi, podparcie tej okolicy.

Metoda Westergrena:
1. Przygotowanie 3,8% roztworu cytrynianu sodu.
2. Zaopatrzenie strzykawki 2 ml w igłę.
3. Pobranie do strzykawki 0,4 ml 3,8% roztworu cytrynianu
sodu.
4. Odkażenie miejsca wkłucia.
5. 'Zmiana igły na strzykawce na jałową.
6. Wybór żyły do wkłucia.
7. Zaciśnięcie opaski uciskowej.
8. Wkłucie się do żyły.
9. Pobranie 1,6 ml krwi do strzykawki.
10. Zwolnienie ucisku opaski uciskowej.
11. Usunięcie igły z żyły.
12. Zaopatrzenie miejsca wkłucia.
13. Wymieszanie zawartości strzykawki (unikanie wstrząsa-
nia strzykawką, aby nie doprowadzić do spienienia się jej
zawartości).
14. Usunięcie powietrza ze strzykawki.
15. Wprowadzenie zawartości strzykawki do rurki szklanej
przyrządu Westergrena do znaku „0":
a) Przy użyciu rurek bez wsysaczy gumowych - napełnienie
ich wprost ze strzykawki. W tym celu strzykawkę należy
położyć na stole w taki sposób, aby jej dolny koniec wysta-
wał nieco poza brzeg stołu i napełnić ją powoli do znaku
„0", zamknąć palcem górny otwór rurki i przenieść do sta-
tywu, następnie odpowiednio silnie nacisnąć na korek
i zdjąć palec z górnego otworu rurki oraz podsunąć go pod
metalowy przycisk, który zapobiega wyciekaniu krwi z sy-
stemu;
b) Przy użyciu rurek z wsysaczami - wlanie wymieszanej
krwi do probówki, włożenie do niej dolnego końca rurki,
612 Tom II
Rozdział 3
następnie przesuwanie powoli do dołu; wsysacz napełnia

krwią rurkę, aż do znaku „0".
16. Zaopatrzenie pipety w kartę dokumentacyjną OB.
17. Ustawienie statywu z napełnionymi rurkami w przygoto-
wanym miejscu.
18. Odczytanie wyniku badania po 1 i po 2 godzinach.
Zamknięty system OB:

1. Odkażenie miejsca wkłucia.
2. Nakłucie żyły i pobranie krwi do strzykawko-probówki
(zawierającej cytrynian sodu w stosunku 1:4).
3. Wymieszanie pobranej krwi z cytrynianem sodu poprzez
przechylanie strzykawki.
4. Włożenie rurki ze skalą do probówki i wyregulowanie po-
ziomu krwi do oznaczenia „0" na skali.
5. Włożenie rurki z krwią do odpowiedniego stojaka.
6. Zaopatrzenie pipety w kartę dokumentacyjną OB.
7. Ustawienie statywu z napełnionymi rurkami w odpo-
wiednim miejscu.
8. Odczyt wyniku badania po upływie 1. i 2. godziny.

1. Zaopatrzenie miejsca wkłucia.
4. Wpisanie wyniku badania do dokumentacji.
I 3.6. Oznaczanie poziomu glukozy

we krwi, w moczu
Pielęgniarka w oparciu o Rozporządzenie Ministra Zdrowia Wstęp
i Opieki Społecznej z dnia 2 września 1997 r. (§ 1, pkt 2) posiada
prawo do samodzielnego wykonywania bez zlecenia lekarskiego
niektórych świadczeń diagnostycznych. Zaliczono do nich m.in.
wykonanie testów diagnostycznych dla oznaczenia ciał ketono-
CzęśćIII 613
Jadwiga Woźniak, Mariasz Wysoldński, Małgorzata Kamińska
3.6. Oznaczanie poziomu glukozy we krwi, w moczu
wych i glukozy we krwi i moczu oraz oznaczenia glikemii za po-

mocą glukometru.
Prawidłowe wartości Prawidłowa glikemia (poziom glukozy) we krwi u człowieka na

glikemii czczo wynosi 3,5-5,6 mmol/1 (60-100 mg/100 ml). Natomiast w mo-
czu w warunkach prawidłowych nie stwierdza się obecności glukozy.
Poziom glikemii we krwi uzależniony jest od podaży węglowodanów
w pokarmach, nasilenia procesów związanych z powstawaniem glu-
kozy w wątrobie i nerkach oraz jej rozkładem, stopnia zażycia gluko-
zy przez poszczególne narządy oraz ewentualnej utraty z moczem.
Stan, w którym poziom glukozy we krwi jest wyższy niż 5,6 mmol/1,
nazywamy hiperglikemią. Natomiast sytuację gdy jest on niższy
niż 3,5 mmol/1 - hipoglikemią. Jeżeli poziom glukozy we krwi prze-
kroczy tzw. próg nerkowy (ponad 10 mmol/1; 180 mg/100 ml), poja-
wia się ona w moczu i ten stan nosi nazwę glikozurii.
Przyczyny hiperglikemii Hiperglikemia może być spowodowana:

• bezwzględnym lub względnym niedoborem insuliny (cu-
krzyca, zniszczenie układu insulinowego na skutek prze-
wlekłych stanów zapalnych, nowotworów);
• wzmożoną sekrecją hormonów pobudzających glukoneoge-
nezę lub glikogenolizę, np. kortykosteroidy, hormony tar-
czycy, hormon wzrostu,-
• podawaniem niektórych leków (moczopędnych, doustnych
leków antykoncepcyjnych);
• innymi czynnikami, takimi jak: stany zapalne, nowotwory
mózgu, wylewy do mózgu, zatrucie tlenkiem węgla, wysoka
gorączka, zawał mięśnia sercowego.
Przyczyny hipoglikemii Hipoglikemią może najczęściej być spowodowana:

• niedostateczną podażą węglowodanów w pokarmach, np.
w jadłowstręcie;
• upośledzonym wchłanianiem glukozy z przewodu pokar-
mowego;
• nadmierną utratą glukozy z moczem;
• nadmiernym zużyciem glukozy (wzmożony wysiłek fizycz-
ny, zużycie glukozy przez niektóre nowotwory);
• upośledzoną glukoneogenezą (uszkodzenie miąższu wątro-
by, niedoborem hormonów tarczycy, hormonu wzrostu);
• upośledzoną glikogenolizą;
• wzmożoną glikogenogenezą (przedawkowanie insuliny,
stan przedcukrzycowy);
• wrodzonymi defektami metabolicznymi.
614 Tom II
Rozdział 3
Oznaczanie poziomu glukozy we krwi i w moczu stanowi pod- Cele oznaczania poziomu
stawowe badanie określające równowagę węglowodanową organiz- glukozy
mu. Jest to badanie powszechnie stosowane w kontroli przebiegu
zaburzeń gospodarki węglowodanowej organizmu, np. w cukrzycy,
zaburzeniach hormonalnych rzutujących na regulację glukozy
w ustroju.
Oznaczenie stężenia glukozy we krwi Ocena stężenia glukozy

we krwi
Do kontrolowania glikemii we krwi najczęściej używa się krwi
włośniczkowej. W tym celu wykorzystuje się tzw. testy paskowe,
które w kontakcie z krwią zmieniają swoje właściwości (kolor, prze-
wodnictwo elektryczne) lub w warunkach laboratoryjnych - ka-
pilary.
W rutynowym badaniu określającym poziom gospodarki wę- Pory oznaczania glikemii

glowodanowej organizmu materiał do badania pobierany jest rano
na czczo. Oznaczanie poziomu glikemii w ciągu doby (zalecane jest
szczególnie u pacjentów leczonych insuliną) wykonuje się najczę-
ściej w następujących porach dnia:
a) rano na czczo,
b) 2 godziny po śniadaniu,
c) przed obiadem,
d) przed kolacją,
e) późno wieczorem przed zaśnięciem.
Zalety metod badania opartych na testach paskowych: Zalety i wady testów

• używane urządzenia są proste w obsłudze technicznej; paskowych
• testy są możliwe do przeprowadzenia samodzielnie przez
pacjentów/klientów;
• badania te wykonuje się z użyciem niewielkiej ilości sprzętu.
Jedyną wadą tych metod jest to, że do dyspozycji mamy niewielką
ilość krwi, co może wpływać na zafałszowanie wyniku badania.
Krew włośniczkową do badań poziomu glukozy we krwi moż- Miejsce nakłucia
na uzyskać poprzez nakłucie:
a) płatka usznego - jest to miejsce mało bolesne, oszczę-
dzające osobom wrażliwym widoku krwi, jednak trudno
dostępne, niewygodne jest również założenie na nim opa-
trunku; istnieje także ryzyko zabrudzenia odzieży;
b) opuszki palca - jest to miejsce bardziej praktyczne. Należy
wybierać w miarę możliwości serdeczny palec lewej ręki
u osób praworęcznych i serdeczny palec prawej ręki u le-
woręcznych. Nie zaleca się wykorzystywania palca wska-
CzęśćIII 615
Jadwiga Woźniak, Mariusz WysoMńsM, Małgorzata Kamióska
żującego do pobierania krwi. Jest to miejsce łatwo dostęp-

ne, lecz równocześnie opuszki palców posiadają liczne
ciałka czuciowe i są bolesne, dlatego należy nakłuwać ich
stronę boczną, nie zaś szczyt. Ryzyko zakażenia w obsza-
rze ręki jest także zwiększone z powodu stałego kontaktu
z przedmiotami.
Oznaczenie stężenia STRUKTURA CZYNNOŚCI

glukozy we krwi I. Czynności przygotowawcze
3. Skontrolowanie daty ważności testów paskowych oraz
zgodności numerów serii testów paskowych i urządzenia.
4. Jeżeli używany jest aparat do nakłuwania: włożenie lance-
tu, wybranie głębokości nakłucia, naciągnięcie spustu.
5. Przy użyciu glukometru: włączenie go, wprowadzenie pa-
ska do pomiaru glukozy w celu identyfikacji przez urządze-
nie, następnie otwarcie przykrywy aparatu.
6. Skontrolowanie wybranego u pacjenta miejsca nakłucia
(nie mogą występować cechy zapalne, obrzęk).
1. Przygotowanie zestawu: środek do dezynfekcji skóry
(AHD 2000, Skinsept Pur), jałowe gaziki, glukometr, ska-
la barwna, paski testowe, pojemnik na zużyte nożyki,
jałowe nożyki, lancety (ryc. 7.A), przyrząd do nakłuwania
(ryc. 7.B), paski przylepca, rękawiczki, zegarek z sekund-
nikiem, papierowe ręczniczki.
A B
Ryc. 7. Przykładowy wygląd aparatu do nakłuwania skóry (B) oraz stoso-

wanych do niego lancetów (A) służących do jej przekłucia
1. Umycie przez pacj enta rąk w ciepłej wodzie i dokładne ich
osuszenie, zapewnia to warunki higieniczne i polepsza
ukrwienie palca (ryc. 8.A).
2. Wskazane jest rozmasowanie opuszki palca lub płatka
usznego.
3. Zapewnienie pacjentowi wygodnej i bezpiecznej pozycji.
616 Tom II
Rozdział 3
r&
y
SJ.
Ryc. 8. Pomiar stężenia glukozy we krwi za pomocą testu paskowego: A -

umycie przez chorego rąk w ciepłej wodzie; B - nakłucie opuszki palca
nożykiem lub aparatem nakłuwającym-, C - uformowanie dużej wiszącej
kropli; D - nałożenie kropli na pole testowe paska, tak aby go nie dotknąć;
E - dokładny pomiar czasu, który jest potrzebny do wystąpienia reakcji
barwnej; F - usunięcie nadmiaru krwi z pola testowego paska; G - po
upływie określonego w instrukcji czasu dokonanie odczytu przez porów-
nanie wizualne zabarwienia pola reaktywnego paska ze skalą barwną na
opakowaniu (adaptacja z: Encyklopedia Badań Medycznych, Wydawnic-
two Medyczne MAKmed, Gdańsk 1996)

1. Zdezynfekowanie skóry.
2. Ukłucie skóry jałowym nożykiem (lub za pomocą przy-
rządu) pionowo, szybkim ruchem i bez wkręcania na
głębokość około 3 mm (ryc. 8.B).
3. Starcie papierowym ręcznikiem pierwszej małej kropli krwi.
4. Odczekanie, aż utworzy się duża wisząca kropla krwi (nie
stosujemy nadmiernego ucisku, gdyż może on zafałszo-
wać wyniki) (ryc. 8.C).
5. Nałożenie kropli na obszar kontrolny paska, w taki spo-
sób, aby nie dotknąć go palcem (obszar kontrolny musi
być cały pokryty krwią) (ryc. 8.D, 9).
6. Powtórzenie pomiaru z użyciem drugiego paska w sytua-
cji, gdy na pasku znalazło się zbyt mało krwi; nie należy
rozcierać nałożonej kropli lub dodawać drugiej kropli:
a) w przypadku stosowania glukometrów:
Część III
Jadwiga Woźniak, Mariasz Wysokiński, Małgorzata Kamińska
Nieprawidłowo
Za mato krwi. Poduszeczka na górnej stronie
paska pomiarowego nie jest jednolicie zakryta.
Widok z góry O *• 1 M I GLU —" Pasek z nieprawidłowo
U
<- I H i GLU nałożoną kroplą krwi
Prawidłowo
Prawidłowa ilość krwi. Poduszeczka na górnej stronie
paska pomiarowego jest jednolicie zakryta.
Widok z góry Pasek z prawidłowo

nałożoną kroplą krwi
Ryc. 9. Prawidłowy sposób nakładania kropli krwi do pomiaru stężenia

glukozy za pomocą glukometru (za: Roche Diagnostics, Instrukcja obsługi
Accutrend GCT, Roche Polska Sp, zo.o., Warszawa)
• zamknięcie pokrywy i odczekanie określonego w instruk-
cji czasu na odczytanie wyniku;
• otwarcie pokrywy i wyjęcie paska,-
• porównanie koloru znajdującego się w okienku paska ze
skalą na etykiecie;
b) w przypadku wykorzystywania odczytu wizualnego:
• nałożenie kropli krwi na pasek;
• odczekanie podanego w instrukcji czasu potrzebnego, aby
zaszła reakcja;
• osuszenie pola testowego (ryc. 8.E):
- położenie paska polem testowym skierowanym ku
górze na chusteczkę papierową (ryc. 8.F);
zawinięcie brzegu chusteczki i przyciśnięcie przez
1-2 sekundy pola testowego (jeżeli nie usunięto
całkowicie krwi, powtórzenie czynności z użyciem
czystej powierzchni chusteczki);
• odczytanie wyniku po upływie określonego w instrukcji
czasu (ryc. 8.G).
7. Odnotowanie wyniku w dokumentacji pacjenta.

1. Wyłączenie aparatu.
618 Tom II
Rozdział 3
2. Wyrzucenie pasków testowych, nożyków oraz lancetów

do specjalnego pojemnika na odpadki.
1. Wytarcie miejsca nakłucia czystym papierowym ręczni-
kiem.
2. W przypadku gdy krwawienie nie ustępuje, uciśnięcie
miejsca nakłucia ręcznikiem lub chusteczką higieniczną.
3. W razie potrzeby zabezpieczenie miejsca nakłucia opa-
trunkiem.
1. Zdjęcie rękawiczek i higieniczne mycie rąk.
2. Udokumentowanie odczytanego wyniku pomiaru.
K Oznaczanie poziomu glukozy w moczu
U osób z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej poziom

glukozy w moczu bada się:
• w porcji moczu oddanego rano u pacjenta pozostającego na
czczo około 8-12 godzin;
• w zbiórkach moczu z kilku godzin, np. w 3 kolejnych 8-go-
dzinnych zbiórkach moczu;
• w zbiórce dobowej moczu.
Mocz do badania powinien pochodzić ze środkowej porcji oraz źródła moczu
być oddany do czystego i suchego naczynia. Próbka musi zawierać do oznaczenia poziomu
50-100 ml moczu. Nie wykonuje się oznaczania na zimnym mo- glukozy
czu (z lodówki); w takiej sytuacji należy odczekać, aż ogrzeje się do
temperatury pokojowej.
Oznaczanie poziomu glukozy w moczu (podobnie jak w przy- Sposoby oznaczania
padku krwi) wykonuje się głównie za pomocą różnego rodzaju szyb- poziomu glukozy
kich testów w postaci pasków z odczynnikiem, specjalnych tabletek.
Ich zaletą jest prosty sposób wykonania oraz możliwość przeprowa-
dzenia oznaczenia przez samego pacjenta/klienta.
Przed użyciem testu należy dokładnie przeczytać instrukcję Uwagi
dotyczącą sposobu przeprowadzenia testu, przestrzegać daty waż-
ności testu, przechowywać go w suchym miejscu, nie dotykać rea-
gujących powierzchni pałeczek i tabletek.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Oznaczanie poziomu

I. Czynności przygotowawcze glukozy w moczu
Cześć III 619

Jadwiga Woźniak, Mariusz WysokińsM, Małgorzata Kamińska
3.Skontrolowanie daty ważności testów paskowych oraz

zgodności numerów serii testów paskowych i urządzenia.
1. Przygotowanie zestawu: paski testowe, tabletki, pojemnik
na zużyte paski, rękawiczki, zegarek z sekundnikiem, pa-
pierowe ręczniki, pojemnik na mocz, kroplomierz, pro-
bówka (w zależności od rodzaju używanych testów, table-
tek).
1. Pacjent pozostaje na czczo od 8 do 12 godzin (jeżeli istnie-
je taka potrzeba).
2. Zapewnienie pacjentowi warunków do oddania moczu (w
sytuacji gdy próbka do oznaczenia poziomu glukozy ma
być dopiero pobrana).

Oznaczanie poziomu glukozy w moczu za pomocą pasków
z odczynnikiem:
1. Zanurzenie na 2-3 sekundy pasków z odczynnikiem w do-
brze wymieszanym moczu.
2. Odczekanie określonego w instrukcji czasu - około 30 se-
kund.
3. Porównanie koloru pola reaktywnego z dołączoną do opa-
kowania (instrukcji) skalą barwną.
4. Odnotowanie wyniku w dokumentacji.
Oznaczanie poziomu glukozy w moczu za pomocą tabletek:

1. Ułożenie tabletki na czystym papierze.
2. Nałożenie 1 kropli moczu na tabletkę (kroplomierzem)
lub włożenie tabletki do określonej w instrukcji objętości
moczu znajdującego się w probówce.
3. Odczekanie określonego w instrukcji czasu.
4. Porównanie przebarwienia tabletki lub barwy moczu znaj-
dującego się w probówce ze skalą barwną dołączoną do
opakowania (instrukcji).
5. Odnotowanie wyniku w dokumentacji.

1. Wyrzucenie pasków testowych, tabletek do specjalnego
pojemnika na odpadki.
1. Przekazanie wyniku pomiaru pacjentowi.
620 Tom II
Rozdział 3

1. Zdjęcie rękawiczek i higieniczne mycie rąk.
2. Udokumentowanie uzyskanego wyniku pomiaru.
I 3.7. Wykonywanie
elektrokardiogramu (EKG)
Elektrokardiografia (EKG) stanowi podstawowe badanie Elektrokardiografia (EKG)
czynności elektrycznej serca. Badanie jest bezbolesne i całkowicie - określanie
bezpieczne. Elektrokardiografia to metoda rejestracji napięć elek-
trycznych wytwarzanych przez serce i przetwarzanych w krzywą
zmian napięcia względem osi czasu. Zapis czynności elektrycznej
serca, czyli elektrokardiogram, można obserwować na monitorze
lub rejestrować na papierowej taśmie w postaci tzw. krzywej EKG.
Badanie ma znaczenie diagnostyczne w rozpoznaniu zaburzeń
ułowienia i zawału serca oraz w kontrolowaniu przebiegu tej cho-
roby. Wykorzystuje się go również w monitorowaniu stanów zagro-
żenia życia, w rozpoznawaniu zaburzeń rytmu i przewodnictwa
pracy serca. Jest pomocne w ocenie zmian w sercu towarzyszących
innym chorobom.
Przebieg badania
Przed wykonaniem badania pacjent rozbiera się do pasa, Metoda badania
odsłaniając klatkę piersiową. Odsłania także przedramiona oraz dol-
ną część podudzi. Kładzie się na kozetce (leżance) na plecach. Ba-
dający zakłada elektrody w postaci klamerek na odsłonięte kończy-
ny. Klatkę piersiową opasuje gumową taśmą, do której podłączone
są elektrody lub przykłada na skórę klatki piersiowej pojedyncze ele-
ktrody w określone miejsca. Pacjent leży spokojnie, w bezruchu. Na
prośbę badającego w określonym momencie nabiera powietrza
i przez chwilę nie oddycha. Badanie EKG wykonuje się w spoczynku,
po wykonaniu pomiaru ciśnienia tętniczego krwi, ze wskazań lekar-
skich można wykonywać EKG wysiłkowe lub metodą Holtera
(24-48-godzinne monitorowanie pracy serca w czasie zwykłej aktyw-
ności badanego).
Miejsca przyłożenia elektrod w badaniu EKG w celu uzyskania Miejsca zakładania
zapisu 12 standardowych odprowadzeń: elektrod
1. Elektrody kończynowe:
• żółta L - lewa ręka (nadgarstek),
• zielona F - lewa noga (nad kostką),
• czerwona R - prawa ręka,
Część III 621

Jadwiga Woźniak, Mariusz Wysoldńsld, Małgorzata Kamińska
3.7, Wykonywanie elektrokardiozramu (EKG)
• czarna N - prawa noga.

2. Elektrody przedsercowe:
• biało-czerwona Cl - czwarta przestrzeń międzyżebrowa,
2,5 cm od prawej strony mostka,
• biało-żółta C2 - czwarta przestrzeń międzyżebrowa, 2,5 cm
od lewego brzegu mostka,
• biało-zielona C3 - w połowie odległości między C2 a C4,
• biało-brązowa C4 - piąta przestrzeń międzyżebrowa w linii
środkowo-obojczykowej lewej,
• biało-czarna C5 - w linii prostej od punktu C4, przeprowa-
dzonej prostopadle od lewej przedniej linii pachowej
w punkcie przecięcia z tą linią,
• biało-fioletowa C6 - na tym samym poziomie co C5, ale
w linii pachowej środkowej lewej.
Błędy techniczne Podczas wykonywania badania EKG mogą wystąpić błędy te-
w trakcie wykonywania chniczne, które wpływają na fałszowanie wyniku pomiaru. Najczę-
badania EKG s t s z e z m c n t o :
• usterki techniczne aparatu;
• nieprawidłowo skalibrowany aparat;
• użycie papieru innego niż zaleca producent aparatu;
• niewłaściwe rozmieszczenie elektrod;
• pacjent ma podłączone końcówki innych aparatów i wówczas
możliwe jest sumowanie się prądów każdego z urządzeń;
• stykanie się części przewodzących elektrod lub kabla z inny-
mi częściami przewodzącymi, np. zegarek;
• krzyżowanie się przewodów kabla sieciowego i przewodu
łączącego pacjenta z aparatem;
• napięcie mięśni lub drżenia mięśniowe występujące u pa-
cjenta bądź poruszanie się pacjenta podczas badania;
• słaby kontakt elektrody ze skórą, np. odpinanie się elektrod;
• zbyt niska temperatura otoczenia (pacjent ma drżenie mię-
śniowe).
F
Ryc. 10. Schemat odprowadzeń dwubiegunowych kończynowych
622 Tom II
Rozdział 3
Potniały, testy i badania diagnostyczne wykonywane przez pielęgniarkę
Zapis odprowadzeń: Rodzaje odprowadzeń

1. Odprowadzenia dwubiegunowe kończynowe
Odprowadzenie I - różnica potencjałów pomiędzy ręką lewą
a ręką prawą.
Odprowadzenie II - różnica potencjałów pomiędzy prawą
ręką a lewą nogą.
Odprowadzenie III - różnica potencjałów pomiędzy lewą
ręką a lewą nogą.
2. Odprowadzenie jednobiegunowe
a) kończynowe:
- aVR - odprowadzenie z prawej ręki,
- aVL - odprowadzenie z lewej ręki,
aVF - odprowadzenie z lewej nogi;
b) przedsercowe:
- Vi, Vi, V3, V4, V5, V6.
W niektórych przypadkach wykonania badania EKG należy Ocena EKG
polecić choremu, aby nabrał dużo powietrza i wstrzymał na chwilę
oddech. W tym czasie rejestrujemy zapis z odprowadzeń I, II, III.
Badanie EKG wykonuje pielęgniarka. Interpretację badania
powinien przeprowadzać lekarz w oparciu o wnikliwą ocenę stanu
ogólnego pacjenta. Pielęgniarka samodzielnie może wykonywać
i interpretować badanie po ukończeniu kursu specjalistycznego.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Wykonywanie

I. Czynności przygotowawcze elektrokardiogramu
1. Przygotowanie aparatu EKG, żelu do EKG, gazików nasy-
conych wodą (zapoznanie się z instrukcją obsługi, jeżeli
wykonujemy badanie pierwszy raz).
2. Sprawdzenie stanu technicznego (zasilania aparatu), czy
w aparacie jest papier do zapisu EKG (ewentualnie założe-
nie go).
3. Zapewnienie właściwej temperatury otoczenia w sali do
badania.
4. Sprawdzenie możliwości wykonania badania na specjal-
nej kozetce lub leżance.
5. Przykrycie leżanki jednorazowym prześcieradłem.
6. Osłonięcie leżanki parawanem, jeśli nie znajduje się w ga-
binecie zabiegowym.
Część III 623

3.7. Wykonywanie elektrokardiogramu (EKG)
2. Uzyskanie zgody i pozyskanie go do współpracy.

3. Poproszenie o zdjęcie metalowych rzeczy (np. zegarek,
biżuteria), górnej części ubrania, odsłonięcie okolicy ko-
stek kończyn dolnych.
4. Zapewnienie wygodnej pozycji na leżance: leżącej (płasko)
na plecach.
5. Przygotowanie miejsca założenia elektrod (u mężczyzn
z zarostem klatki piersiowej czasami konieczne jest jej
miejscowe ogolenie).

1. Nałożenie żelu lub zwilżenie gazikiem nasączonym wodą
okolic, na które przyłożymy elektrody w celu uzyskania
lepszego przewodnictwa.
2. Założenie odprowadzeń kończynowych: (elektroda koloru
żółtego - lewa ręka, zielonego - lewa noga, czerwonego
- prawa ręka, czarnego - prawa noga).
3. Założenie odprowadzeń przedsercowych: Vi, V2, V3, V4,
V5, V6.
4. Włączenie aparatu (dalsze postępowanie jest uzależnione
od rodzaju aparatu, zgodne z instrukcją obsługi aparatu)
- badanie można wykonywać ręcznie lub automatycznie.
5. Konieczne jest wyregulowanie czułości aparatu tak, aby
napięcie 1 mV odpowiadało wychyleniu 10 mm (ustawie-
nie cechy):
• ustawienie wybranej szybkości przesuwu papieru (najczę-
ściej 25 mm/s i 50 mm/s);
• zapisanie danych personalnych chorego.
6. Rozpoczęcie zapisu odprowadzeń w kolejności: I, II, III,
aVR, aVL, aVF, Vi, V2, V3, V4, V5, V6; poproszenie pa-
cjenta o nabranie powietrza i zatrzymanie oddechu na
czas zapisu z odprowadzeń I, II, III.
7. Obserwowanie zapisu rejestrowanego przez aparat; w sy-
tuacji nieczytelnego zapisu sprawdzenie położenia ele-
ktrod i ponowienie zapisu.
8. Po zakończeniu badania odłączenie elektrod.
9. Usunięcie żelu ze skóry.
10. Pomoc pacjentowi w ubraniu się, zapewnienie wygodnej
pozycji.

1. Czyszczenie elektrod (miękką ściereczką zwilżoną ciepłą
wodą z detergentem).
624 Tom II
Rozdział 3
B. Czynności końcowe wykonane przez pielęgniarkę:

3. Przekazanie zapisu EKG lekarzowi.
3.8. Wykonywanie spirometrii

Spirometria to podstawowe badanie oceny sprawności płuc. Spirometria - określenie
W trakcie badania ocenia się, jaka ilość powietrza została
wprowadzona i usunięta z układu oddechowego w czasie normal-
nego i intensywnego oddychania. Wydolność oddechową mierzy
się w ocenie przydatności osób do pracy w określonych zawodach,
a także u sportowców. Badanie wykonywane jest w chorobach
układu oddechowego i krążeniowego. Spirometria jest nie tylko ba-
daniem diagnostycznym, ale również służy do monitorowania le-
czenia niektórych chorób, np. astmy oskrzelowej.
Badanie spirometryczne może przeprowadzać pielęgniarka sa-
modzielnie, bez zlecenia lekarskiego. Badanie trwa kilka minut.
Pomiary wydolności oddechowej wykonywane są za pomocą Metody badania
specjalnych aparatów: spirometrów, spirografów. Przebieg i wynik
badania w dużym stopniu zależy od współpracy badającego z bada-
nym, tzn. dokładnego zrozumienia instrukcji i wykonywania pole-
ceń przez badanego. Przed badaniem pacjent powinien być wypo-
częty, pozostawać na czczo, bez porannej dawki leków rozsze-
rzających oskrzela. Ponieważ wynik badania zależy od wieku, płci,
masy ciała, przed badaniem należy chorego zważyć. Pacjent jest ba-
dany w pozycji siedzącej, na nos zakłada mu się specjalną „klamer-
kę", otrzymuje również specjalny ustnik, przez który oddycha.
Na polecenie badającego wykonuje głęboki wydech w najkrót-
szym czasie. Aparat rejestruje wynik w formie wydruku wartości li-
czbowych badanych parametrów, niekiedy z dołączonymi wykresa-
mi.
Objętości i pojemności płuc

Całkowitą zawartość gazu w płucach podzielono umownie na Objętości i pojemności
4 różne, nienakładające się na siebie objętości: płuc
• VT - objętość oddechowa (objętość każdego wdechu lub wy-
dechu podczas spokojnego oddychania);
• IRV - objętość zapasowa wdechowa (dodatkowa objętość,
którą można wprowadzić do płuc po normalnym wdechu,
Część III 625

Jadwiga Woźniak, Mariasz WysoMński, Małgorzata Kamińska
3.8. Wykonywanie spirometrii
czyli różnica objętości pomiędzy maksymalnym a spokoj-

nym wdechem);
• ERV - objętość zapasowa wydechowa (dodatkowa objętość,
którą można usunąć z płuc po normalnym wydechu, czyli
różnica objętości między maksymalnym a spokojnym wy-
dechem);
• RV - objętość zalegająca (objętość powietrza pozostająca
w płucach po wykonaniu maksymalnego wydechu);
• VC - pojemność życiowa (to różnica objętości płuc między
maksymalnym wydechem a maksymalnym wdechem).
W spirometrii ocenia się pojemność życiową płuc VC i natę-
żoną pojemność życiową płuc FVC (po najgłębszym wdechu pac-
jent na chwilę zatrzymuje powietrze i wykonuje maksymalny wy-
dech). U ludzi zdrowych wartości te nie różnią się, natomiast
u osób chorych ze zwężeniem oskrzeli FVC jest niższa niż VC.
Wartości prawidłowe Należne wartości pojemności życiowej płuc VC można obli-
czyć na podstawie wielu normogramów lub wzorów, w których bra-
ne są pod uwagę różne wielkości pojedynczo lub łącznie (wiek,
wzrost, masa ciała, płeć, powierzchnia ciała, podstawowa przemia-
na materii). Przybliżona pojemność życiowa VC u dorosłych wyno-
si 3500-5000 ml. Objętość zalegająca RV stanowi 20-35% całkowi-
tej pojemności płuc. Wynosi najczęściej ok. 1500 ml.
Należne wartości poszczególnych składowych VC wynoszą:
• VT - objętość wdechowa - 15% VC, 500-750 ml;
• ERV - objętość zapasowa wydechowa - 20% VC, 700-1000 ml;
• IRV-objętość zapasowa wdechowa-65% VC, 2300-3250 ml.
Czynniki powodujące Czynniki powodujące zmniejszenie pojemności życiowej VC:

zmniejszenie pojemności • choroby restrykcyjne (ograniczające, redukujące) płuc i klat-
życiowej ki piersiowej,
• nacieki zapalne,
• nowotwory,
• złamania żeber,
• choroby mięśniowo-nerwowe,
• płyn, guzy w jamie brzusznej,
• odma opłucnowa,
• znaczny wysiłek fizyczny powodujący przekrwienie płuc,
• ciąża.
Czynniki powodujące Czynniki powodujące wzrost pojemności życiowej:

zwiększenie pojemności • wyczynowe uprawianie sportu,
życiowej • niekiedy choroby obturacyjne płuc.
626 Tom II
Rozdział 3
Ponńaiy, testy i badania diagnostyczne wykonywane przez pielęgniarkę
Czynniki powodujące wzrost objętości zalegającej:

• niewydolność wentylacyjna typu obturacyjnego:
- astma oskrzelowa,
- rozedma płuc.
Podczas wykonywania spirometrii może dojść do popełnienia Błędy techniczne

błędów technicznych, które mogą zafałszować wynik pomiaru, w trakcie wykonywania
Najczęstsze błędy to: badania
• niezastosowanie się pacjenta do poleceń badającego (niewy-
konanie maksymalnie szybkiego i głębokiego wdechu i wy-
dechu);
• przyjmowanie leków rozszerzających oskrzela, np. Berotec,
Salbutamol, Ventolin, Atrowent, Aminophilina, Efedryna;
• nieodpowiednie przygotowanie pacjenta do badania, np.
pacjent po dużym wysiłku fizycznym przed badaniem, po
spożyciu posiłku, po wypaleniu papierosa;
• nieprawidłowo zaciśnięty nos badanego;
• ocena badania dokonana w oparciu o jeden pomiar.
Wartości uzyskane w badaniu zgodne z tabelą wartości należ- Ocena wyniku spirometrii
nych wskazują na prawidłową funkcję układu oddechowego.
Jednorazowe badanie ma ograniczoną wartość diagnostyczną.
Cenne natomiast są seryjne badania w przebiegu choroby.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Wykonywanie spirometrii

1. Sprawdzenie sprawności działania spirometru (zasilanie,
ilość papieru, ustniki).
3. Sprawdzenie wskazań do wykonania badania (zalecenie
badania po podaniu środków rozkurczowych w inhalacji:
Berotec, Salbutamol).
4. Zebranie wywiadu od pacjenta, czy w dniu badania zaży-
wał leki rozkurczające oskrzela, w jakiej dawce.
1. Przygotowanie sprzętu: spirometr, jednorazowe ustniki
lub wielorazowe wyjałowione, klamerka na nos (by pac-
jent oddychał tylko przez usta), tabela norm wartości po-
jemności życiowych.
2. Przygotowanie otoczenia: badanie najczęściej wykonuje
się w pracowni, badany powinien siedzieć na krzesełku.
Część III 627

3.8. Wykonywanie spirometru
1. Zapoznanie pacjenta z przebiegiem badania, ułatwi to

współpracę badanego z pielęgniarką wykonującą badanie.
2. Uzyskanie zgody i pozyskanie pacjenta do współpracy.
3. Zapewnienie badanemu wygodnej pozycji siedzącej.

Spirometńa aparatem elektronicznym:
1. Podanie badanemu ustnika, przez który będzie oddychał.
2. Poinformowanie o wykonywaniu spokojnych oddechów
przez kilka minut.
3. Włączenie aparatu, wprowadzenie danych: wiek, płeć,
wzrost badanego.
4. Poproszenie, aby pacjent nabrał maksymalnie powietrza
do płuc, a następnie wykonał maksymalny wydech przez
ustnik.
5. Obserwowanie wykresu i danych, które spirometr auto-
matycznie drukuje:
• wynik badania zawiera:
- krzywą przepływu - objętość,
- krzywą objętości w czasie,
- FVC - natężoną pojemność życiową płuc,
- FEV1,O - natężoną objętość wydechową płuc po 1 se-
kundzie wydechu,
- PEF - szczytowy przepływ wydechowy,
MEF 25, 50, 75 (maksymalny przepływ wydechowy,
gdy do końca forsownego wydechu pozostało 25%,
50%, 75% FVC).
6. Powtórzenie badania, przy czym należy przestrzegać zasa-
dy, że w przerwie między badaniami pacjent powinien
spokojnie oddychać.
7. Wybranie do oceny zapisu o maksymalnym wydechu.
Spirometńa przy użyciu spirografu:

1. Zapoznanie pacjenta z przebiegiem badania.
2. Założenie zacisku na nos i podłączenie badanego do apa-
ratu.
3. Ustawienie przesuwu papieru na 30 mm/s.
4. Poinformowanie badanego o spokojnym oddychaniu
przez ustnik. W tym czasie aparat zapisuje objętość i czę-
stość oddechów.
5. Polecenie badanemu wykonania maksymalnego wdechu
i wydechu. Cykl powtarzamy 4 razy. Jest to oznaczenie
pojemności życiowej. Przy prawidłowym przebiegu bada-
nia pomiary dają wartości zbliżone.
628 Tom II
Rozdział 3
Pomiary, testy i badania diagnostyczne wykonywane pizez pielęgniarkę
6. Ustawienie przesuwu papieru na 1200 mm/s.

7. Polecenie wykonania najgłębszego wdechu, zatrzymania
przez chwilę powietrza i wykonanie maksymalnego wyde-
chu. Badanie powtarzamy 3-4 razy.
8. Obliczanie stosunku procentowego FEV do VC.
9. Jeśli stosunek FEV1 do VC jest niższy niż 60%, powtarza-
my badanie po podaniu w inhalacji środków rozkurczo-
wych Berotec w aerozolu lub Salbutamol w aerozolu 1-2
wdechy, odczekując około 10 minut, by lek wywarł dzia-
łanie rozkurczające, ponawiamy badanie.
10. Dokonywanie porównania wyników uzyskanych przed
i po inhalacji rozkurczającej oskrzela.
11. Interpretowanie wyników.

1. Dezynfekcja ustników, przekazanie do sterylizacji.
1. Poinformowanie o wyniku pomiaru.

1. Wykonaj u siebie pomiar temperatury ciała pod pachą za
pomocą termometru rtęciowego i elektronicznego w go-
dzinach porannych (ok. 6.00) i wieczorem (ok. 16.00).
Zinterpretuj uzyskane wyniki badań.
2. Wykonaj u siebie badanie temperatury ciała termome-
trem rtęciowym w jamie ustnej i pod pachą. Zinterpretuj
uzyskane wyniki pomiarów.
3. Dokonaj 5 pomiarów temperatury ciała za pomocą termo-
metru rtęciowego. Przelicz wyniki uzyskane w stopniach
Celsjusza na stopnie Fahrenheita (aby wykonać zadanie,
poszukaj wiadomości w literaturze).
4. Wykonaj badanie oddechu u osoby dorosłej (kobiety i mę-
żczyzny) i u dziecka (2-10. r.ż.), określ częstość, rytm od-
dechowy i tor oddychania. Zinterpretuj uzyskane wyniki
badań.
5. Wykonaj badanie oddechu u osoby dorosłej przy badaniu
tętna, powtórz badanie, uprzedzając o tym chorego. Czy
wystąpiły różnice? Dlaczego?
Część III
Jadwiga Woźniak, Mariusz Wysoldńsld, Małgorzata Kamińska
6. Wykonaj badanie tętna i oddechu u osoby dorosłej przed

wysiłkiem fizycznym i np. po wykonaniu 20 przysiadów.
Czy zaobserwowałeś różnice? Z czego one wynikają?
7. Wykonaj pomiary tętna na wszystkich dostępnych tętni-
cach u osoby dorosłej. Określ cechy badanego tętna.
8. Wykonaj badanie tętna u osoby dorosłej rano przed wsta-
niem z łóżka, po posiłku, po 10-minutowym treningu, po
ciepłej kąpieli. Zinterpretuj uzyskane wyniki.
9. Wykonaj badanie tętna u dziecka do 1. r.ż., u dziecka 5-le-
tniego, 10-letniego, u dorosłej osoby. Oceń szybkość tęt-
na. Czy badanie jest łatwe do wykonania? Z czego wyni-
kają trudności?
10. Dokonaj badania ciśnienia tętniczego krwi u osoby do-
rosłej, u dziecka. Zinterpretuj wyniki.
11. Wykonaj badanie ciśnienia tętniczego u osoby dorosłej
w pozycji leżącej i siedzącej. Zastanów się, z czego wyni-
kają różnice (poszukaj wiadomości na ten temat w litera-
turze).
12. Wykonaj pomiar ciśnienia tętniczego u siebie. Zastanów
się, jak można nauczyć pacjenta samodzielnie wykony-
wać pomiar RR.
13. Omów zasady pobierania krwi na próbę OB.
14. Podaj prawidłowe wartości wyniku badania OB u osób zdro-
wych, biorąc pod uwagę ich wiek.
15. Omów wartość diagnostyczną próby OB.
16. W jakim celu wykonuje się badanie poziomu glukozy we krwi?
17. Jakie choroby mogą przebiegać z podwyższonym pozio-
mem glukozy we krwi?
18. Co oznacza pojęcie hipoglikemia i jakich chorób może
ona być objawem?
19. Omów zasady wykonywania pomiaru poziomu glukozy
we krwi.
20. Wskaż miejsca zakładania poszczególnych odprowadzeń
EKG.
21. Określ wskazania do wykonywania EKG.
22. Przeanalizuj Rozporządzenie MZiOS w sprawie świad-
czeń wykonywanych przez pielęgniarkę samodzielnie, bez
zlecenia lekarskiego. Czy pielęgniarka bezpośrednio po
ukończeniu szkoły pielęgniarskiej może wykonywać ba-
danie EKG? Jeżeli nie, to uzasadnij dlaczego?
23. Omów sposób wykonywania spirometrii.
24. Dokonaj analizy tabeli norm wartości spirometrycznych.
Ustal normy dla siebie (uwzględniaj ąc wiek, płeć, wzrost).
630 Tom II
Rozdział 3
25. Określ przybliżone wartości objętości życiowej, objętości

oddechowej, pojemności zapasowej wydechowej dla do-
rosłej kobiety lub mężczyzny.
Bibliografia
1. Angielski S. (red.): Biochemia kliniczna i analityka, PZWL,
Warszawa 1990.
2. Bates B., Bickley L, Hoekelman R.: Wywiad i badanie fizy-
kalne, Springer PWN, Warszawa 1997.
Warszawa 2001.
4. Dziennik Ustaw Nr 91, poz. 410, Ustawa z dnia 5 lipca
1996 r. o zawodach pielęgniarki i położnej.
5. Encyklopedia badań medycznych, Gdańskie Wydawnictwo
Oświatowe, Gdańsk 1996.
6. Encyklopedia badań medycznych (praca zbiorowa), Wy-
dawnictwo Med. MAKmed s.c, Gdańsk 1996.
7. Godycki-Ćwirko M., Kosiek K.: Wywiad i badanie fizykal-
ne, Springer PWN, Warszawa 1997.
8. Gudzio K., Kalisz N.: Badania lekarskie bez lęku, MEDDC
PLUS 1997.
9. Hampton J.R.: EKG w praktyce, PZWL, Warszawa 1996.
10. Haughton A.R., Grey D.: EKG - jasno i zrozumiale, a-me-
dicapress 1999.
11. Hope R.A., Longmore J.M., Moss P.A.H., Warrens A.N:
Oksfordzki podręcznik lekarza klinicysty, PWN, Warszawa
1995.
12. Huber A., Karasek-Krentzinger B., Jobin-Howald U.: Kom-
13. Januszewicz A.: Co trzeba wiedzieć o nadciśnieniu tętni-
czym? Klinika Nadciśnienia Tętniczego i Chorób Naczyń
AM, Warszawa 1996.
15. Kokot F., Kokot S.: Badania laboratoryjne. Zakres norm
i interpretacja, PZWL, Warszawa 2000.
16. Kózka M. (red): Stany zagrożenia życia, Wydawnictwo UJ,
Kraków 2001.
17. Maj S., Pawelski S.: Współczesna diagnostyka i leczenie
chorób krwi, Med Tour Press International Wydawnictwo
Medyczne, Warszawa 1995.
18. Mattingly D., Seward Ch.: Rozpoznanie przy łóżku chore-
go. PZWL, Warszawa 1992.
19. MiśkiewiczZ.: Nadciśnienie tętnicze-poradnik klinicysty,
20. Munro J., Edwards Ch. (red.): Badanie kliniczne, PZWL,
Warszawa 1993.
21. Niemirowska-Mikulska H.: Pielęgniarstwo w chorobach
płuc, PZWL, Warszawa 1994.
Część III
22. Pawelski S., Maj S.: Normy i diagnostyka chorób wewnętrz-

23. Prawo dla pielęgniarek i położnych, Lagę Artis Dom Wydaw-
niczy, Kraków 1997.
24. Rozenblit J.: Elektrokardiografia, PZWL, Warszawa 1979.
25. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej
z dnia 2 września 1997 r. w sprawie zakresu świadczeń wy-
konywanych przez pielęgniarkę samodzielnie, bez zlecenia
lekarskiego, oraz zakresu i rodzaju takich świadczeń wyko-
nywanych przez położną samodzielnie.
26. Sapiński A.: Sfigmomanometria, DHN PAN, Poznań
1991.
27. Tatoń J., Czech A.: Ogólna diagnostyka internistyczna,
28. Tatoń J. (red.): Technika zabiegów internistycznych,
29. Tomaszewski J.: Diagnostyka laboratoryjna, PZWL, War-
szawa 1993.
30. Widomska-Czekajska T., Górajek-Jóźwik J.: Przewodnik
encyklopedyczny dla pielęgniarek, PZWL, Warszawa 1996.
32. Zahradniczek K.: Wprowadzenie do pielęgniarstwa, PZWL,
Warszawa 1999.
632 Tom II
Rozdział 4
UDZIAŁ PIELĘGNIARKI
W INNYCH BADANIACH
DIAGNOSTYCZNYCH
STUDENT BĘDZIE POTRAFIŁ:
• omówić istotę badań radiologicznych i rezonansu
magnetycznego;
• wymienić oraz dokonać podziału badań
radiologicznych;
• scharakteryzować sposoby przygotowania pacjenta do
badań radiologicznych i rezonansu magnetycznego;
• omówić zadania pielęgniarki w trakcie wykonywania
badań radiologicznych;
• określić zasady obserwacji pacjenta w czasie
przeprowadzania badań;
• zaplanować działania opiekuńcze wobec pacjenta po
wykonaniu badań;
• ponosić odpowiedzialność za podejmowane działania;
• zdefiniować pojęcie wziernikowania;
• przedstawić sposoby przygotowania pacjenta do
badania endoskopowego w zależności od rodzaju
badania;
• omówić zadania pielęgniarki w trakcie wykonywania
badań endoskopowych;
• określić zasady obserwacji pacjenta w czasie
wykonywania badań;
• zaplanować działania opiekuńcze wobec pacjenta po
wykonaniu badania endoskopowego;
• zdefiniować pojęcie wziernikowania;
Część III 632

4.1. Badania radiologiczne
przedstawić sposoby przygotowania pacjenta do

badania endoskopowego w zależności od rodzaju
badania;
omówić zadania pielęgniarki w trakcie wykonywania
badań endoskopowych;
określić zasady obserwacji pacjenta w czasie
wykonywania badań;
zaplanować działania opiekuńcze wobec pacjenta po
wykonaniu badania endoskopowego;
określić istotę badania ultrasonograficznego;
wykonania ultrasonografii;
omówić zadania pielęgniarki w trakcie i po wykonaniu
badania ultrasonograficznego;
określić istotę badania tomograficznego;
wykonania tomografii komputerowej;
omówić zadania pielęgniarki w trakcie wykonywania
tomografii komputerowej;
ponosić odpowiedzialność za przygotowanie pacjenta
do powyższych badań, opiekę nad nim w czasie i po
badaniach.

Badania radiologiczne Badanie radiologiczne polega na przenikaniu przez wybraną
- istota część ciała badanego określonych dawek promieni rentgenowskich
(promieni X) oraz ich rzutowaniu na płaszczyznę prostopadłą z de-
tektorem tych promieni. Źródłem promieni X są najczęściej lampy
rentgenowskie, ustawione od badanego w odległości 2 metrów. De-
tektorem - odbiorcą promieni X - może być klisza rentgenowska,
ekran luminescencyjny, przetwarzający obraz promieniowania
rentgenowskiego na obraz światła widzialnego. Promienie X przed
dotarciem do detektora są częściowo pochłaniane przez przeszko-
dy. Stopień pochłaniania zależy od rodzaju i spoistości naświetla-
nych tkanek. Kaseta zawierająca kliszę rentgenowską jest układana
jak najbliżej ciała osoby badanej.
Rodzaje badań Wśród badań radiologicznych wyróżnia się:

radiologicznych 1. Zdjęcia rentgenowskie (radiofotografie).
2. Prześwietlenia (radioskopie, skopie).
634 Tom II
Rozdział 4
Udział pielęgniarki w innych badaniach diagnostycznych
3. Scyntygrafie.
4. Zdjęcia warstwowe (tomografia).
5. Tomografię komputerową.
Przeciwwskazaniami do wykonania badań radiologicznych Przeciwwskazania
(niezależnie od ich rodzaju) są ciąża oraz II faza cyklu miesiączko- do badań radiologicznych
wego - z uwagi na istniejące prawdopodobieństwo zapłodnienia
u kobiet prowadzących współżycie płciowe i niestosuj ących środ-
ków antykoncepcyjnych.
Jednym z najczęściej wykonywanych badań radiologicznych
jest radiofotografia płuc.
Radiofotografia płuc, czyli zdjęcie rentgenowskie płuc, może Radiofotografia ptuc
być wykonywana metodą małoobrazkową i pełnoobrazową (stan-
dardową).
Małoobrazkowe zdjęcie ptuc polega na wykonaniu zdjęcia Małoobrazkowe zdjęcie
płuc aparatem małoobrazkowym z wykorzystaniem wysokich da- ptuc
wek promieniowania. Należy ono do badań przesiewowych chorób
płuc, w tym także zmian o charakterze nowotworowym.
Pełnoobmzowe (standardowe) zdjęcie klatki piersiowej wyko- Pełnoobrazowe zdjęcie
nuje się w pozycji tylno-przedniej, rzadziej bocznej i skośnej. klatki piersiowej
Wskazania do wykonania radiofotografii klatki piersiowej:

• choroby w obrębie klatki piersiowej;
• urazy klatki piersiowej;
• badanie przed- i pooperacyjne klatki piersiowej;
• badania okresowe - wykonywane co 2 lata lub co roku (osoby
ze zwiększonym ryzykiem chorób płuc wynikającym z rodza-
ju wykonywanej pracy), po ukończeniu 18. roku życia.
Standardowe zdjęcie rentgenowskie może być wykonane bez
zlecenia lekarza.
Sposób przygotowania do badania: nie ma specjalnych zaleceń

co do przygotowania pacjenta do badania.
Postępowanie w czasie badania:

1. Zdjęcie przez badanego odzieży z górnej części ciała (do pasa).
2. Zdjęcie z szyi biżuterii, np. łańcuszka.
3. Ustawienie się w pozycji stojącej, z kończynami górnymi
ułożonymi wzdłuż tułowia w lekkim odwiedzeniu, głowa od-
chylona do tyłu, oparta brodą na podpórce, przednia powierz-
chnia klatki piersiowej przylega do kasety rentgenowskiej.
4. Wykonanie przez pacjenta głębokiego wdechu, zatrzymanie
powietrza (na prośbę osoby wykonującej badanie) - w tym cza-
CzęśćIII 635
4.1. Badazua radiologiczne
sie odbywa się naświetlenie klatki piersiowej promieniami

rentgenowskimi.
Czas jednego naświetlania trwa kilka milisekund. W przypadku
wykonywania zdjęć bocznych i skośnych odmienne jest ustawienie
pacjenta, ale postępowanie podczas badania jest takie samo. Jeżeli
wskazane jest uwidocznienie na zdjęciu rentgenowskim przełyku,
należy podać pacjentowi do wypicia 250 ml papki barytowej (siarczan
baru).
U pacjentów ciężko chorych (leżących) zdjęcie rentgenowskie
klatki piersiowej wykonuje się w łóżku w pozycji leżącej lub
siedzącej (zdjęcia rentgenowskie przyłóżkowe) z użyciem przenoś-
nego aparatu rentgenowskiego.
Postępowanie po badaniu:
1. Pomoc pacjentowi w założeniu ubrania.
2. Poinformowanie o terminie otrzymania wyniku badania (w przy-
padku zdjęć wykonywanych ambulatoryjnie).
Radiologiczne badanie przewodu pokarmowego stosuje się

w diagnostyce chorób tego układu. Pozwala ono na ocenę zmian
chorobowych narządów jamy brzusznej, a także przełyku. Znaczne
poszerzenie możliwości diagnostyki uzyskano w ostatnich kilku-
nastu latach dzięki zastosowaniu teleradiologii, tzn. możliwości
obserwacji określonych narządów w czasie prześwietlania na ekra-
nie monitora telewizyjnego.
Do najczęściej wykonywanych badań radiologicznych układu
pokarmowego należą:
• zdjęcia przeglądowe jamy brzusznej,
• badania z użyciem środków cieniujących.
Przeglądowe zdjęcie J/g Przeglądowe zdjęcie jamy brzusznej

jamy brzusznej
Wskazania do wykonania badania:
• nagłe, silne bóle w jamie brzusznej;
• podejrzenie perforacji wrzodu żołądka,-
• niedrożność przewodu pokarmowego;
• wątpliwości diagnostyczne przy utrzymujących się bólach
w obrębie jamy brzusznej (jako pierwsze badanie diagnosty-
czne).
Badanie przeglądowe jamy brzusznej często wykonuje się
u chorych z objawami tzw. „ostrego brzucha" i właściwe przygoto-
wanie do niego jest niemożliwe.
536 Tom II
Rozdział 4
Przygotowanie do badania (jeżeli jest ono wykonywane w spo-

sób planowy):
1. Podanie pacjentowi przez pielęgniarkę, na zlecenie lekarza
(wieczorem, w przeddzień badania) środków farmakologicz-
nych ułatwiających odgazowanie jelit, np. Esputicon.
2. Niepodawanie pacjentowi kolacji.
3. Wykonanie przez pielęgniarkę lewatywy lub podanie doust-
nych środków przeczyszczających, np. Bisacodyl.
4. W dniu badania pacjent pozostaje na czczo.

1. Pomaganie pacjentowi w odsłonięciu okolicy jamy brzusznej.
2. Wykonanie badania w dwóch pozycjach: stojącej i leżącej.
Zdjęcia wykonane w pozycji leżącej obejmują obszar od pozio-
mu jedenastego kręgu piersiowego do dolnego brzegu spojenia
łonowego. Na zdjęciu przeglądowym jamy brzusznej można
stwierdzić między innymi: złogi w pęcherzyku żółciowym i w
drogach moczowych bądź zwapnienia towarzyszące prze-
wlekłemu zapaleniu trzustki. Niekiedy zdjęcia przeglądowe
brzucha wykonuje się w pozycji stojącej, np. w sytuacji perfo-
racji przewodu pokarmowego. W tym przypadku charaktery-
stycznym objawem jest powietrze pod kopułami (zwłaszcza
prawą).
1. Pielęgniarka pomaga pacjentowi w założeniu ubrania, podaje
posiłek i zlecone leki.
| H Badania radiologiczne z użyciem środków cieniujących Badania kontrastowe

§§§ (kontrastu) przewodu pokarmowego
Możliwości diagnostyczne znacznie poszerzają badania z uży-

ciem środków cieniujących, tzw. „kontrastu". Jako środki cie-
niujące stosuje się:
1. środki cieniujące niezawierające jodu - siarczan barytu, na-
zywany papką barytową, podawany doustnie lub we wle-
wie doodbytniczym;
2. środki cieniujące zawierające jod - jodowe środki cieniujące;
3. jonowe (wysokoosmolalne) środki cieniujące, np. Uropolina
- podawane drogą doustną lub dożylną (obecnie rzadziej
stosowane);
4. niejonowe środki cieniujące (niskoosmolalne), np. Ultravist.
Badanie radiologiczne górnego odcinka przewodu pokarmowego
- badanie kontrastowe przełyku, żołądka i dwunastnicy jest wykony-
Część III 637

wane w celu uwidocznienia wymienionych odcinków przewodu po-

karmowego po doustnym podaniu siarczanu baru, który pochłania
promieniowanie rentgenowskie. Uzyskany obraz jest „odlewem"
kształtu zakontrastowanego przewodu pokarmowego, uwidacznia na
serii zdjęć radiologicznych zmiany zarysów (ubytki i naddatki cienio-
we) oraz sztywność ścian. Badanie pozwala na stwierdzenie chara-
kterystycznych „ubytków cienia", które mogą sygnalizować zmiany
przerostowe, np. polipy lub zmiany nowotworowe oraz „naddatki cie-
nia", np. w przypadku niszy wrzodowej. Dzięki stosowanej aparaturze
obraz radiologiczny może być zamieniany na sygnał wizyjny obserwo-
wany na ekranie monitora (badanie radioskopowe).

• istniejące przeciwwskazania do wykonania badania endo-
skopowego oraz istniejące objawy patologiczne,-
• uzupełnienie badania endoskopowego;
• podejrzenie chorób jelita cienkiego.
Przygotowanie pacjenta do badania:

1. W przeddzień badania pacjent nie spożywa kolacji.
2. W dniu badania pozostaje na czczo i nie powinien palić papie-
rosów (nikotyna przyspiesza perystaltykę jelit).

1. Pomoc pacjentowi w zdjęciu ubrania (od pasa w górę).
2. Wypicie przez pacjenta 50 ml zawiesiny barytu.
3. Wykonywanie zdjęć w pozycji leżącej i stojącej.
4. W przypadku wystąpienia nagłych dolegliwości, np. bólu, pacjent
powinien poinformować o tym osobę prowadzącą badanie.
5. Czas badania - kilkanaście minut.
1. Pielęgniarka pomaga pacjentowi w założeniu ubrania, podaje
posiłek.
2. Wynik badania zawiera opis z dołączonymi zdjęciami radio-
logicznymi.
I Badanie radiologiczne jelita grubego - wlew

doodbytniczy
Wlew doodbytniczy Badanie polega na wprowadzeniu, drogą doodbyniczą, do jelita

grubego środka cieniującego - siarczanu baru, wykonaniu serii
zdjęć rentgenowskich oraz obserwowaniu na ekranie monitora (ra-
dioskopia).
638 Tom II
Rozdział 4
Udział pielęgniarki winnych badaniach diagnostycznych

• choroby zapalne jelita grubego;
• niedrożność jelita grubego,-
• uchylkowatość jelita;
• podejrzenie procesu nowotworowego.

1. Poinformowanie pacjenta o konieczności oczyszczenia jelita
grubego (wybór sposobu oczyszczenia jelita grubego zależy od
procedur przyjętych na oddziale):
• przez 3 doby przed zabiegiem należy stosować dietę płynną,
bezresztkową (herbata z cukrem, soki, galaretki owocowe,
buliony). Wieczorem przed badaniem pacjent powinien wy-
pić 25 ml oleju rycynowego lub płynnej parafiny. W czasie
3-4 godzin przed badaniem wykonuje się lewatywę tyle razy,
aż wydalona woda jest „czysta";
lub:
• przez 24 godziny przed badaniem pacjent przyjmuje
wyłącznie płyny. Rano i wieczorem w przeddzień badania
otrzymuje doustnie 125 ml roztworu siarczanu magnezu.
Rano w dniu badania wykonuje się lewatywę,-
lub:
• w czasie kilkunastu godzin pacjent przyjmuje wyłącznie
płyny, rozpoczynając od wypicia około 200 ml Sorbitolu
(działanie przeczyszczające). Po stwierdzeniu, że wydalana
treść z odbytnicy zawiera masy kałowe wykonuje się lewaty-
wy do czasu, aż wydalana woda będzie „czysta";
lub
• przez 2 dni przed badaniem - dieta z galaretek owocowych
i soków, należy wypić 9 szklanek wody mineralnej niegazo-
wanej (co godzinę jedna szklanka), w południe pacjent
przyjmuje 2 drażetki Bisacodylu doustnie w celu przeczysz-
czającym, a wieczorem czopek Bisacodyl. Rano w dniu ba-
dania wykonuje się lewatywę, powtarzaną do czasu aż
wypływająca woda będzie „czysta".
2. W czasie zabiegów oczyszczania jelita przy użyciu doustnych
środków przeczyszczających pacjent powinien pić płyny, w ilo-
ści uzupełniającej powstałe straty w organizmie.
3. W dniu badania pacjent nie powinien jeść i pić oraz palić pa-
pierosów.
4. Poinformowanie pacjenta, że jeśli będzie odczuwał podczas ba-
dania dolegliwości, np. ból brzucha, powinien zgłosić je osobie
prowadzącej badanie.
Część III

1 • Pielęgniarka w pracowni rentgenowskiej wykonuje pacjentowi
wlew doodbytniczy z 2 litrów zawiesiny barytowej (pacjent
wstrzymuje jak najdłużej wprowadzany we wlewie środek).
2. Zdjęcia rentgenowskie wykonywane są w dwóch fazach:
przy pełnym wypełnieniu jelita środkiem cieniującym;
po całkowitym wypróżnieniu.
3. Podczas badania pielęgniarka pomaga pacjentowi obracać się
na boki, aby uzyskać wypełnienie kontrastem całego jelita gru-
bego, lekarz informuje, kiedy badany powinien opróżnić jelito
(oddać stolec - kontrast w toalecie).
1. Po badaniu pacjent powinien odpocząć i otrzymać posiłek.
logicznymi.
B i Cholangiografia
Cholangiografia Należy do badań radiologicznych dróg żółciowych (cholangio-

Cholecystografia grafia) i pęcherzyka żółciowego (cholecystografia) z użyciem jodo-
wego środka cieniującego jonowego - Bilipolina 30%, lub niejonowe-
go - Ultravist. Niejonowe środki cieniujące rzadziej wywierają
działania niepożądane. Za pomocą tego badania można określić
wielkość, kształt, obecność kamieni w pęcherzyku żółciowym
i drogach żółciowych.

• kamica pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych;
• podejrzenie przetoki pęcherzykowo-jelitowej;
• cholangiografia śródoperacyjna.

1. Poinformowanie pacjenta o spożyciu beztłuszczowej kolacji
(warunek wypełnienia pęcherzyka żółciowego żółcią).
2. Ustalenie, czy chory nie jest uczulony na jod (przy stosowaniu
środka cieniującego zawierającego jod). U pacjentów uczulo-
nych na jod badania nie wykonuje się z uwagi na ryzyko
wystąpienia wstrząsu uczuleniowego.
3. Dokonanie przez pielęgniarkę pomiaru masy ciała pacjenta
w celu obliczenia dawki środka cieniującego.
640 Tom II
Rozdział 4
4. W dniu badania pacjent powinien być na czczo; pielęgniarka

wykonuje lewatywę (obecność gazów i mas kałowych utrudnia
badanie).

1. Przed wykonaniem zdjęć rentgenowskich podanie pacjentowi
przez pielęgniarkę w kroplowym wlewie dożylnym Bilipoliny
30% (w zależności od masy ciała badanego) lub niejonowego
środka (Ultravist). Podawanie Bilipoliny odbywa się w obecno-
ści lekarza i z użyciem przygotowanego zestawu przeciw-
wstrząsowego. W czasie podawania kontrastu dokonanie przez
pielęgniarkę pomiaru tętna, ciśnienia tętniczego krwi, obser-
wowanie oddechu chorego: badany informuje o swoim samo-
poczuciu (duszność, dreszcze, pocenie się). Pojawienie się ta-
chykardii, obniżenie ciśnienia tętniczego, duszność stanowią
wskazania do zaprzestania podawania Bilipoliny 30%.
2. Po podaniu środka cieniującego i wykonaniu pierwszych zdjęć
rentgenowskich spożycie przez pacjenta tłuszczowego posiłku
w celu obkurczenia pęcherzyka żółciowego i ponowne wykona-
nie zdjęć rentgenowskich.
1. Pacjent po badaniu powinien odpocząć i otrzymać posiłek.
logicznymi.
Niekiedy wykonuje się cholangiografię śródoperacyjną, która Cholangiografia

polega na podaniu kontrastu bezpośrednio do przewodu żółciowe- śródoperacyjna
go wspólnego przez kikut przewodu pęcherzykowego lub przez
założony dren Kehra, w czasie zabiegu operacyjnego usunięcia pę-
cherzyka żółciowego, w celu wykluczenia obecności złogów w prze-
wodzie żółciowym wspólnym.
We wczesnym okresie pooperacyjnym wykonywana jest cho-
langiografia przez założony do przewodu żółciowego wspólnego
dren Kehra. Badanie ma na celu ocenę drożności dróg żółciowych.
Pielęgniarka, przygotowując pacjenta, zwraca uwagę, aby był on
w dniu badania na czczo. Środek cieniujący podawany jest do drenu
powoli, aby nie powodować bólu przy gwałtownym rozciąganiu
dróg żółciowych. Następnie dren zaciska się kleszczykami i wyko-
nuje zdjęcia rentgenowskie. Po zakończeniu badania należy zwol-
nić ucisk drenu i połączyć go ze zbiornikiem na żółć, aby środek
cieniujący swobodnie wypłynął. Po wykonaniu badania pielęgniar-
ka obserwuje pacjenta pod kątem wystąpienia reakcji alergicznej na
zastosowany kontrast.
Część III 641

4.1. Badania zadiolofżczne
Urografia
Urografia Jest badaniem radiologicznym nerek i dróg moczowych

związanym z wprowadzeniem do organizmu środka cieniującego
i wydzielania go przez nerki. Za pomocą urografii można określić
wielkość, kształt, położenie nerek, ocenić prawidłowość układu
kielichowo-miedniczkowego, potwierdzić obecność kamieni w ukła-
dzie kielichowo-miedniczkowym, w drogach moczowych lub pę-
cherzu moczowym, stwierdzić obecność torbieli lub guzów.
Wskazania do wykonania urografii:

• kamica nerkowa;
• torbiele i guzy nerek;
• choroby gruczołu krokowego;
• choroby pęcherza moczowego,-
• urazy nerek;
• nadciśnienie tętnicze;
• przygotowanie do biopsji nerki.
Przeciwwskazania do wykonania badania:

• szpiczak mnogi;
• przeciwwskazania do badań radiologicznych.

1. Wieczorem w dniu poprzedzającym badanie spożycie przez pa-
cjenta lekkostrawnej kolacji i picie napojów; podanie choremu do-
ustnych środków przeczyszczających, np. Bisacodyl drażetki (obec-
ność gazów i mas kałowych w jelicie grubym utrudnia badanie).
2. Ustalenie, czy chory nie jest uczulony na jod (składnik środka
cieniującego jonowego - Uropoliny 60%). U pacjentów uczulo-
nych na jod mogą być stosowane niejonowe środki cieniujące
nowej generacji, np. Sohexol, Sopamiro, Ultravist, które są do-
brze tolerowane przez chorych.
3. Dokonanie przez pielęgniarkę pomiaru masy ciała pacjenta
w celu obliczenia dawki środka cieniującego.
4. W dniu badania pacjent powinien pozostawać na czczo.
5. U pacjentów odwodnionych w przeddzień lub w dniu badania
podaje się dodatkowe ilości płynów w postaci kroplowych wle-
wów dożylnych.

1. Pielęgniarka pomaga pacjentowi odsłonić górną część tułowia
i przyjąć pozycję leżącą na wznak.
642 Tom U
Rozdział 4
2. Przed podaniem kontrastu wykonuje się tzw. puste zdjęcie

przeglądowe jamy brzusznej. Następnie pielęgniarka podaje
pacjentowi w kroplowym wlewie dożylnym Uropolinę 60%
w dawce 0,5-1,0 ml/kg masy ciała lub inny środek. Podawanie
Uropoliny odbywa się w obecności lekarza i z użyciem przy-
gotowanego zestawu przeciwwstrząsowego. W czasie podawa-
nia kontrastu pielęgniarka dokonuje pomiaru tętna, ciśnienia
tętniczego krwi, obserwuje oddech chorego, a badany informu-
je o swoim samopoczuciu (duszność, dreszcze, pocenie się,
świąd skóry). Pojawienie się tachykardii, obniżenie ciśnienia
tętniczego, duszność są wskazaniem do zaprzestania podawa-
nia Uropoliny.
3. Po podaniu środka cieniującego wykonanie kolejnych zdjęć
rentgenowskich w 5., 10., 25. i 60. minucie badania.
1. Po badaniu pacjent powinien odpocząć i otrzymać posiłek.
2. Pielęgniarka prowadzi obserwację pacjenta, ze zwróceniem
uwagi na pojawiającą się tachykardię, obniżenie ciśnienia tęt-
niczego, duszność.
logicznymi.
§§| Angiografia
Angiografia jest kontrastowym badaniem radiologicznym, Angiografia

mającym na celu uwidocznienie naczyń tętniczych po zastosowa-
niu środka cieniującego (najczęściej jest to Uropolina 60%, Johe-
ksol, Ultravist). Środek cieniujący podaje się do dużej tętnicy po
nakłuciu jej cewnikiem naczyniowym.

a) diagnostyczne:
• podejrzenie zwężenia naczyń tętniczych;
• podejrzenie zmian miażdżycowych w naczyniach w obrębie
aorty, naczyń miednicy oraz naczyń kończyn dolnych;
• podejrzenie tętniaka aorty i dużych naczyń.
b) lecznicze:
• poszerzenie zwężonych naczyń cewnikiem;
• rozpuszczanie zatorów tętniczych przez podawanie leków;
• zamknięcie światła (embolizacja) pojedynczych naczyń.
Badanie jest wykonywane na zlecenie lekarza, po uzyskaniu
pisemnej zgody pacjenta.
Część III 643


• wole nadczynne tarczycy;
• uczulenie na jodowe środki kontrastowe;
• wysokie ciśnienie tętnicze krwi;
• skaza krwotoczna.

1. Dzień przed badaniem pobranie pacjentowi przez pielęgniarkę
krwi do badań układu krzepnięcia.
2. Poinformowanie pacjenta, iż na 6-8 godzin przed badaniem
powinien pozostawać na czczo. Jeżeli badanie dotyczy naczyń
w obrębie jamy brzusznej, w przeddzień podaje się leki prze-
czyszczające, np. Bisacodyl.
3. Przed badaniem (na zlecenie lekarza) pacjent otrzymuje leki
uspokajające, a w przypadku pacjentów z wysokim ciśnieniem
tętniczym krwi - konieczne jest podanie leków obniżających
ciśnienie.
Angiografię wykonuje się w zakładzie radiologii, w pracowni
badań naczyniowych.

1. Do badania pacjenta należy ułożyć na ruchomym stole w po-
zycji leżącej na plecach.
2. Po dezynfekcji i miejscowym znieczuleniu miejsca nakłucia
naczynia, wprowadzenie cewnika przez lekarza.
3. W momencie podawania kontrastu wykonuje się zdjęcia ra-
diologiczne, pacjenta informuje się o wstrzymaniu oddechu
w czasie wykonywania zdjęć.
4. O wystąpieniu objawów, takich jak zawroty, bóle głowy, „ude-
rzenia gorącej fali do głowy", szum w uszach, mroczki przed
oczami, pacjent powinien natychmiast poinformować werbalnie
lub wg wcześniej ustalonego kodu osoby prowadzące badanie.
5. Po wykonaniu badania i usunięciu cewnika założenie na miej-
sce wkłucia opatrunku uciskowego w celu zatamowania krwa-
wienia po nakłutym naczyniu tętniczym.
1. Przewiezienie pacjenta z pracowni naczyniowej do sali cho-
rych.
2. Pacjent przez 24 godziny powinien leżeć w łóżku i nie wykony-
wać gwałtownych ruchów, szczególnie kończyną, w której do-
konane było nakłucie naczyniowe w czasie badania, z powodu
644 Tom II
Rozdział 4
niebezpieczeństwa wystąpienia powikłań (krwiak, zator tętni-

czy, zakrzep wewnątrznaczyniowy).
3. Wykonywanie przez pielęgniarkę pomiarów ciśnienia tętnicze-
go krwi, tętna, oddechu, obserwowanie zabarwienia powłok
skórnych oraz tętna na kończynie nakłuwanej w czasie bada-
nia.
4. Podanie pacjentowi lekkostrawnego posiłku.
logicznymi.
ff§ Flebografia
Flebografia jest kontrastowym badaniem radiologicznym, ma- Flebografia
jącym na celu uwidocznienie układu żylnego, głównie kończyn do-
lnych. Najczęściej flebografię wykonuje się w zespole pozakrzepo-
wym w celu potwierdzenia niewydolności żył i oceny ich drożności.
Pacjent zapoznawany jest z istotą i celem badania oraz wyraża
pisemną zgodę na jego przeprowadzenie. Przed badaniem nie sto-
suje się ograniczeń dietetycznych, pacjent nie wymaga specyficzne-
go przygotowania.
Po wykonaniu badania pielęgniarka obserwuje miejsce wkłu-
cia pod kątem wystąpienia odczynu zapalnego.
Hf Scyntygrafia
Scyntygrafia nazywana jest również badaniem izotopowym, Badanie izotopowe
służy do oceny czynności narządów przez pomiar przepływu, prze- - scyntygrafia
nikania, wchłaniania, wychwytywania, gromadzenia, wydzielania
i wydalania różnych substancji promieniotwórczych. Najczęściej
używanym radioizotopem jest technet-99m, jod-131, tal-201, gal-67.
Ze względu na sposób przeprowadzania badań i rodzaj uzyskiwa-
nych informacji izotopy promieniotwórcze znajdują zastosowanie
w badaniach:
• statycznych, polegających na odwzorowaniu narządów lub
zmian chorobowych (nowotwory, ropnie) gromadzących
wprowadzone do ustroju substancje promieniotwórcze;
• dynamicznych, polegających na rejestracji szybkości prze-
mieszczania się z prądem cieczy ustrojowych albo zmian
jego stężenia lub zawartości w narządach i tkankach.
Wskazania do wykonania scyntygrafu:

• zaburzenia funkcji narządów wewnętrznych np. nerek,
wątroby, gruczołu tarczowego, mięśnia sercowego.
Część III 645

Badanie scyntygraficzne nie jest obarczone ryzykiem wystąpie-

nia powikłań.
Przeciwwskazania do wykonania scyntygrafii:

• ciąża,-
• okres karmienia piersią,-
• II połowa cyklu miesiączkowego - z uwagi na prawdopodo-
bieństwo zapłodnienia u kobiet prowadzących współżycie
płciowe i niestosujących środków antykoncepcyjnych.

Scyntygrafia z reguły nie wymaga specjalnego przygotowania.
1. Pacjent wyraża zgodę na badanie i jest informowany o istocie
badania.
2. Do badania scyntygraficznego przewodu pokarmowego pac-
jent powinien być na czczo.
3. Należy zdjąć rzeczy zawierające metalowe części, np. paski
z klamrami, spinki (uwidaczniają się na scyntygramach).
4. Zebranie od pacjenta informacji na temat przyjmowanych le-
ków - niektóre należy odstawić przed badaniem, a w przypad-
ku scyntygrafii tarczycy - o nawykach żywieniowych, np. spo-
żywanie ryb morskich, które mogą upośledzać wychwyt izoto-
pu przez tarczycę.

1. Scyntygrafię wykonuje się w pracowni medycyny nuklearnej
po podaniu pacjentowi izotopu promieniotwórczego dożylnie
(rzadziej doustnie).
2. Pomiary scyntygraficzne rozpoczyna się w różnym czasie, np.:
po podaniu izotopu bezpośrednio - scyntygrafia mózgowa, po
10 minutach - badanie wątroby, po 3-4 godzinach - scyntygra-
fia kości, nerek.
3. Pacjent od podania radioizotopu do pomiarów scyntygraficz-
nych nie stosuje żadnych ograniczeń.
4. Badanie wykonuje się w pozycji leżącej lub siedzącej i trwa ono
- w zależności od rodzaju badanego narządu - od 5 minut do
jednej godziny.
Postępowanie po wykonaniu badania:

1. Po badaniu izotopowym pielęgniarka informuje pacjenta o ko-
nieczności wypłukania z organizmu resztek izotopu przez wy-
picie 0,5-1,0 litra płynów, np. wody, herbaty, soków, oraz dba-
nia o higienę skóry (izotop wydala się z moczem i potem).
646 Tom II
Rozdział 4
2. Pomimo stosowania do badania izotopów promieniotwór-

czych, pacjent nie stanowi zagrożenia dla otoczenia. Jedynie
po scyntygrafii tarczycy należy wystrzegać się noszenia na kla-
tce piersiowej oraz przy szyi małych dzieci w okresie dwóch
dni po badaniu. Wszelkie inne formy kontaktu z drugimi oso-
bami są nieszkodliwe.
3. Wyniki badań scyntygraficznych zawieraj ą opis z dołączonymi
scyntygramami. *
§§§ Rezonans magnetyczny
Badanie nazywane jest tomografią rezonansu magnetycznego. Rezonans magnetyczny

Polega na umieszczeniu pacjenta w komorze aparatu, w stałym
polu magnetycznym o wysokiej energii. Linie pola magnetycznego,
jąder atomów w organizmie człowieka, ustawiają się równolegle do
kierunku wytworzonego pola magnetycznego. Aparat emituje tak-
że fale radiowe, które docierają do tkanek pacjenta, wzbudzając
w nich powstawanie podobnych fal (zjawisko rezonansu). Na ekra-
nie komputera obsługiwanego przez operatora widoczny jest obraz
struktur anatomicznych danego narządu w dowolnie wybranej
płaszczyźnie. Obrazy te specjalną kamerą naświetlane są na folię
rentgenowską. Badanie umożliwia w nieinwazyjny sposób ocenę
struktur anatomicznych oraz występujących zmian patologicz-
nych. W niektórych sytuacjach do pełniejszej oceny konieczne jest
podanie dożylnego środka cieniującego, np. Magnevist, Dotarem,
Omniscan.
Wskazania do wykonania rezonansu magnetycznego:

• diagnozowanie zaburzeń ze strony różnych narządów i ukła-
dów.

• osoby z metalowymi zastawkami serca;
• wszczepione płytki ortopedyczne,-
• wszczepiony rozrusznik serca;
• metalowe klipsy na tętniakach w mózgowiu.

1. Poinformowanie pacjenta, że na 6 godzin przed badaniem
musi pozostać na czczo.
2. Pacjent przed wejściem do pomieszczenia, w którym znajduje
się aparat, zdejmuje wszystkie metalowe przedmioty, np. biżu-
terię, ozdoby (niebezpieczeństwo uszkodzenia aparatu lub ura-
Część III
4.2. Badania endoskopowe
zu pacjenta), nie wchodzi z kartami magnetycznymi (mogą

ulec rozmagnesowaniu), informuje, iż posiada metalowe
przedmioty w organizmie. U pacjentów nieprzytomnych nale-
ży również ustalić takie informacje, np. zebrać je od rodziny,
opiekunów, potwierdzić oględzinami lub badaniem.
3. W przypadku badania j amy brzusznej pielęgniarka uwzględnia
podanie wcześniej środków hamujących perystaltykę jelit, np.
Buscopan.
4. Kobiety powinny zmyć makijaż (obecność drobin metali kolo-
rowych w kosmetykach).

1. Pacjent do badania nie rozbiera się, jest układany na rucho-
mym stole wsuwanym do wnętrza aparatu - gantry.
2. Podczas badania pacjent leży spokojnie i nie porusza się, gdyż
może to utrudnić odczytanie obrazu. Pacjent dzięki wyposażeniu
gantry ma możliwość kontaktowania się z lekarzem wyko-
nującym badanie. W sytuacji wystąpienia jakichkolwiek dolegli-
wości (duszność, zawroty głowy, nudności, lęk) chory powinien
poinformować o tym lekarza. Prowadzona jest obserwacja pacjen-
ta (zachowanie się, zabarwienie skóry). Badanie trwa ok. godziny.
1. Zapewnienie pacjentowi odpoczynku.
2. Wynik badania rezonansu magnetycznego zawiera opis z dołączo-
nymi zdjęciami rentgenowskimi.

Wziernikowania Badanie endoskopowe polega na diagnostycznym wzierniko-
waniu jam ciała lub narządów jamistych za pomocą układu optycz-
nego (endoskopu). Dzięki wprowadzeniu endoskopu do jam ciała
lub narządów i zastosowaniu układu optycznego możliwe jest
oglądanie ich wnętrza, kontrolowane pobieranie materiału tkanko-
wego ze ściśle określonego miejsca oraz wykonywanie drobnych za-
biegów, np. wycięcie polipów, hamowanie krwawienia.
Rodzaje badań Wyróżnia się następujące rodzaje badań endoskopowych:

endoskopowych ezofagoskopia - wziernikowanie przełyku;
gastroskopia - wziernikowanie żołądka,-
gastroduodenoskopia - wziernikowanie żołądka i dwunastnicy;
648 Tom II
Rozdział 4
Udział pielęgpiaild w innych badaniach diagnostycznych
laparoskopia - wziernikowanie jamy otrzewnowej;

kolonoskopia - wziernikowanie jelita grubego;
rektoskopia - wziernikowanie odbytnicy;
bronchoskopia - wziernikowanie oskrzeli;
cystoskopia - wziernikowanie pęcherza moczowego.
Sposób przygotowania pacjenta do badania, opieka w trakcie

i po badaniu zależą od rodzaju wziernikowania.
§H Gastroskopia
Jest to badanie polegające na wprowadzeniu endoskopu do Gastroskopia
żołądka w celu obejrzenia i oceny błony śluzowej oraz wykrycia
ewentualnych zmian patologicznych. Przy pomocy tego badania
można wykryć ewentualne owrzodzenia, zmiany o charakterze za-
palnym lub nowotworowym, pobrać materiał do badania histo-
patologicznego, a także wykonać drobne zabiegi (usunięcie poli-
pów, hamowanie krwawienia).
Wskazania do wykonania gastroskopii:

• krwawienie z górnego odcinka przewodu pokarmowego;
• podejrzenie owrzodzenia żołądka lub dwunastnicy;
• zaburzenia połykania;
• bóle w nadbrzuszu o niewyjaśnionej etiologii;
• niewyjaśniona utrata masy ciała;
• podejrzenie obecności ciał obcych w żołądku.
Przeciwwskazania do wykonania gastroskopu:

• brak współpracy ze strony chorego;
• przedziurawienie ściany żołądka;
• oparzenia chemiczne przełyku.
Gastroskopię wykonuje się na zlecenie lekarza, po uzyskaniu

pisemnej zgody pacjenta.
Przygotowanie do badania:
1. Poinformowanie pacjenta, że na 6 godzin przed gastroskopią
pozostaje na czczo, aby uniknąć zachłyśnięcia w czasie bada-
nia, przed badaniem nie pali papierosów (dym tytoniowy pod-
rażnia błonę śluzową dróg oddechowych, prowokuje kaszel
i wpływa na zwiększenie wydzielania śluzu).
2. Jeżeli pacjent posiada protezy zębowe, powinien je usunąć,
zdjąć okulary.
Część III
3. Podczas badania pacjent musi współpracować z lekarzem,

głęboko, spokojnie oddychać, sygnalizować wystąpienie takich
dolegliwości, jak nudności, ból, duszność, za pomocą metod
niewerbalnych, np. mimika twarzy, ruchy kończyn górnych,
ruchy powiekami, z powodu braku możliwości mówienia (obe-
cność gastroskopu w jamie ustnej, działanie znieczulenia). Ba-
danie może być przeprowadzone tylko u pacjenta dobrze
współpracującego.
4. Poinformowanie o stosowanym miejscowym znieczuleniu po-
wodującym zniesienie odruchu połykania i niemożność
połykania śliny w trakcie badania (możliwość zachłyśnięcia).
Pielęgniarka przygotowuje sprzęt niezbędny do przeprowadze-

nia gastroskopii:
• endoskop z aparatem optycznym,
• w razie konieczności pobieranie materiału do badania
- szczypczyki, kleszczyki, zamykany pojemnik z 10% For-
maliną na pobrany wycinek,
• miska nerkowata,
• lignina,
• serwety,
• środek znieczulający w aerozolu - Lignocaina 4%,
• rękawiczki.

1. Znieczulenie przez pielęgniarkę tylnej ściany gardła badanego
i pomoc w ułożeniu w pozycji leżącej na lewym boku lub
siedzącej.
2. Zabezpieczenie pacjenta serwetą - należy rozłożyć ją na klatce
piersiowej pacjenta, a pod jamę ustną podstawić miskę nerko-
watą, do której spływa ślina.
3. Wprowadzenie gastroskopu przez lekarza i przeprowadzenie
badania.
4. Obserwowanie pacjenta przez pielęgniarkę, ze zwróceniem
uwagi na zabarwienie powłok skórnych, oddech, tętno, niepo-
kój, wyraz twarzy.
1. Odwiezienie lub odprowadzenie pacjenta do sali lub poczekalni.
2. Przypomnienie o konieczności unikania spożywania napojów
i posiłków oraz odpluwaniu śliny do ligniny do czasu utrzymy-
wania się znieczulenia tylnej ściany gardła (zwykle do 2 godzin
po badaniu).
650 Tom II
Rozdział 4
3. Pacjent może założyć protezę zębową i otrzymać posiłek po po-

wrocie odruchu połykania (odruch połykania wraca, kiedy pac-
jent nie krztusi się przy połykaniu śliny, średnio po ok. 2 go-
dzinach).
4. Pielęgniarka zabezpiecza pobrany materiał do badania histo-
patologicznego.
5. Wynik badania przekazywany jest w formie opisu.
§§§ Kolonoskopia
Kolonoskopia jest badaniem endoskopowym jelita grubego, Kolonoskopia

polegającym na wprowadzeniu przez odbyt wziernika w celu obej-
rzenia i oceny powierzchni błony śluzowej jelita. Przy pomocy tego
badania można wykryć ewentualne owrzodzenia, zmiany o chara-
kterze zapalnym lub nowotworowym, pobrać materiał do badania
histopatologicznego, a także wykonać drobne zabiegi np.: usunięcie
polipów.
Wskazania do wykonania kolonoskopii:

• krwawienia z odbytu stwierdzone makroskopowo i w bada-
niach laboratoryjnych stolca;
• zmiany w konsystencji stolca i rytmie wypróżnień;
• uczucie parcia na stolec i bolesne wypróżnienia;
• niedokrwistość.
Przeciwwskazania do wykonania kolonoskopii:

• zaostrzenie chorób zapalnych jelita grubego;
• wczesny okres w pooperacyjnych zespoleniach;
• niewydolność krążeniowo-oddechowa,-
• ciąża;
• zaburzenia krzepnięcia krwi przy planowanej biopsji.
Badanie wykonuje lekarz w warunkach pracowni endoskopo-

wej, pielęgniarka asystuje przy badaniu.
Do zadań pielęgniarki należy przygotowanie pacjenta:
1. Poinformowanie pacjenta o konieczności oczyszczenia jelita
grubego poprzez następujące działania:
• przez 3 doby przed zabiegiem należy stosować dietę płynną,
bezresztkową (herbata z cukrem, soki, galaretki owocowe,
buliony). Wieczorem przed badaniem pacjent powinien wy-
pić 25 ml oleju rycynowego lub płynnej parafiny. W czasie
Część III
3-4 godzin przed badaniem wykonuje się lewatywę tyle razy,

aż wydalona przez pacjenta woda jest „czysta";
lub
• przez 24 godziny przed badaniem pacjent przyjmuje wyłącznie
płyny. Rano i wieczorem w przeddzień badania otrzymuje
doustnie 125 ml roztworu siarczanu magnezu. Rano w dniu
badania wykonuje się lewatywę;
lub
• w czasie kilkunastu godzin pacjent przyjmuje wyłącznie
płyny, rozpoczynając od wypicia około 200 ml Sorbitolu
(działanie przeczyszczające), a po stwierdzeniu, że wydalana
treść z odbytnicy zawiera masy kałowe, wykonuje się lewa-
tywy do czasu, aż wydalana przez pacjenta woda będzie
„czysta".
2. W czasie zabiegów oczyszczania jelita pacjent powinien uzu-
pełniać płyny, w ilości pokrywającej powstałe w organizmie
straty.
3. Poinformowanie pacjenta, że jeśli będzie odczuwał podczas ba-
dania dolegliwości, takie jak ból brzucha, klatki piersiowej,
nudności, duszność, uczucie osłabienia powinien to natych-
miast zgłosić lekarzowi.
Pielęgniarka przygotowuje sprzęt niezbędny do przeprowadze-
nia kolonoskopii:
• endoskop z aparatem optycznym,
• w razie konieczności pobieranie materiału do badania
- szczypczyki, kleszczyki, zamykany pojemnik z 10% For-
maliną na pobrany wycinek,
• naczynie na odpadki,
• serwety do osłonięcia pacjenta,
• środek znieczulający w żelu, np. Lignocaina 2%,
• rękawiczki.

1. Podanie pacjentowi, na zlecenie lekarza, dożylnie lub domięś-
niowo środków uspokajających, np. Relanium, w połączeniu
ze środkiem przeciwbólowym, np. Morfina lub Fortral.
2. Pomoc pacjentowi w rozebraniu się (od pasa w dół) i ułożenie
go w pozycji leżącej na plecach lub lewym boku, co ułatwia
wprowadzenie endoskopu.
3. Poinformowanie pacjenta, aby w czasie badania współpraco-
wał z lekarzem i stosował się do jego wskazówek, np. zmiana
ułożenia ciała, niewstrzymywanie gazów.
652 Tom II
Rozdział 4
4. Wprowadzenie kolonoskopu przez lekarza i przeprowadzenie

badania. Zabieg wykonuje się w znieczuleniu miejscowym po
zwilżeniu końcówki kolonoskopu żelem znieczulającym, np.
Lignocainą 2%.
5. Obserwowanie pacjenta przez pielęgniarkę, ze zwróceniem
uwagi na zabarwienie powłok skórnych, oddech, tętno, niepo-
kój, wyraz twarzy; w razie konieczności, zmiana pozycji ciała
pacjenta w czasie badania.
1. Odwiezienie lub odprowadzenie pacjenta na salę lub do poczekalni.
2. Poinformowanie, iż pacjent nie powinien wstrzymywać ga-
zów, gdyż wiąże się to z szybszym ustąpieniem wzdęcia brzu-
cha i ewentualnych dolegliwości bólowych, a jeżeli zauważy
krwawienie z odbytu, musi powiadomić o tym pielęgniarkę lub
lekarza.
3. Zapewnienie pacjentowi odpoczynku i podanie posiłku.
4. Zabezpieczenie przez pielęgniarkę pobranego materiału do ba-
dania histopatologicznego.
Kolonoskopia jest badaniem naruszającym intymność pacjen-

ta, dlatego pielęgniarka szczególnie dba o to, aby pacjent nie miał
poczucia zagrożenia.
Wynik badania przekazywany jest w formie opisu.
|9f Laparoskopia
Laparoskopia jest badaniem polegającym na wziernikowaniu Laparoskopia
jamy otrzewnowej przy pomocy laparoskopu wprowadzonego przez
przebite trokarem powłoki brzuszne i wprowadzenie do jamy otrze-
wnowej powietrza (odma otrzewnowa). Wytworzenie odmy stwa-
rza bezpieczne warunki do wprowadzenia trokaru do jamy brzusznej.
Badanie laparoskopowe umożliwia:
• oglądanie i ocenę jamy otrzewnowej oraz narządów położonych
wewnątrzotrzewnowo (wątroby, pęcherzyka żółciowego, śle-
dziony, narządów rodnych, przepony);
• pobranie materiału biopsyjnego do badania;
• wykonanie zabiegów terapeutycznych: usunięcia pęcherzy-
ka żółciowego, rozbicia złogów pęcherzyka żółciowego, ta-
mowania krwawienia;
• wykonanie zabiegów diagnostycznych: cholangiografii, cho-
lecystografii.
Część III 653

Wskazania do wykonania laparoskopii:

• choroby wątroby;
• wodobrzusze o niejasnej etiologii;
• choroby śledziony,-
• potrzeba uwolnienia zrostów w jamie brzusznej.
Przeciwwskazania do wykonania laparoskopii:

• ciąża powyżej 3. miesiąca;
• krwawienie miesiączkowe.
Badanie laparoskopowe jest wykonywane na zlecenie lekarza,

po uzyskaniu pisemnej zgody pacjenta, w warunkach szpitalnych
- sali operacyjnej w znieczuleniu ogólnym.
Do badania pacjent jest przygotowywany tak jak do zabiegu
operacyjnego w obrębie jamy brzusznej:
1. Pobranie przez pielęgniarkę krwi na badanie oznaczenia grupy,
określenia czynników krzepnięcia, morfologię, OB, wykonanie
badania EKG.
2. Dzień przed zabiegiem pacjent przyjmuje posiłki lekkostraw-
ne (płynne), w dniu zabiegu pozostaje na czczo.
3. Przygotowanie przez pielęgniarkę pola zabiegowego (w dniu
poprzedzającym badanie) - golenie skóry okolicy brzusznej.
4. Wykonanie przez pacjenta samodzielnie lub z pomocą pielęgniarki
kąpieli całego ciała, w celu utrzymania czystości skóry przed zabie-
giem (badanie przebiega z naruszeniem ciągłości skóry).
5. Dokonanie pomiaru i oceny temperatury ciała pacjenta, tętna,
ciśnienia tętniczego krwi, oddechu.
6. W dniu badania usunięcie przez pacjenta protezy zębowej, na
ok. 1 godzinę przed badaniem oddanie moczu.
7. Pół godziny przed przewiezieniem pacjenta na salę operacyjną
podanie przez pielęgniarkę, na zlecenie lekarza, premedykacji
(farmakologiczne wprowadzenie do znieczulenia), poinformo-
wanie pacjenta, iż może odczuwać senność, suchość w jamie
ustnej jako efekt działania leków. Po podaniu premedykacji
pacjent pozostaje w łóżku.
Postępowanie w czasie laparoskopii:

1. Laparoskopię wykonuje się w warunkach sali operacyjnej, za-
tem sprzęt do badania i materiały opatrunkowe przygotowuje
pielęgniarka instrumentariuszka i asystuje w trakcie wykony-
wania badania.
654 Tom II
Rozdział 4
1. Przewiezienie pacjenta do sali chorych.
2. Pozostawanie pacjenta w łóżku przez 24 godziny po badaniu,
początkowo w pozycji leżącej, a po powrocie pełnej świadomo-
ści można przejść do pozycji siedzącej.
3. Obserwowanie i ocena stanu świadomości pacjenta, oddechu,
tętna, ciśnienia tętniczego krwi, stanu opatrunku po usunię-
tym trokarze. Pomiarów dokonuje się w ciągu 2 godzin po ba-
daniu co 30 minut, a później do 24 godzin co 1 godzinę.
4. Po znieczuleniu ogólnym przez 2 godziny pacjent nie powinien
jeść i pić, a następnie może otrzymywać w dobie wykonania
badania płyny do picia. Po 24 godzinach możliwe jest włącze-
nie diety lekkostrawnej.
5. Pacjent w ciągu 12 godzin po badaniu powinien oddać mocz.
Bronchoskopia
Bronchoskopia jest badaniem endoskopowym polegającym Bronchoskopia

na wziernikowaniu tchawicy i oskrzeli, przy użyciu sztywnego
bronchoskopu lub giętkiego bronchofiberoskopu. Bronchofibero-
skop jest wziernikiem, który z powodu swojej elastyczności daje się
wprowadzać do drobnych oskrzeli.
Bronchoskopia to badanie:
a) diagnostyczne:
• pozwalające na wyjaśnienie przyczyn objawów chorobo-
wych dotyczących układu oddechowego;
• stanowiące uzupełnienie badania radiologicznego klatki
piersiowej;
• umożliwiające obejrzenie strun głosowych, tchawicy, oskrze-
li głównych i ich rozgałęzień w obrębie płuc;
• umożliwiające pobranie wycinków tkanki lub wydzieliny do
badania bakteriologicznego i cytologicznego;
b) służące wykonaniu zabiegów terapeutycznych, takich jak:
• miejscowe podanie leku, np. antybiotyku;
• usunięcie ciała obcego z dróg oddechowych (zabieg ratujący
życie);
• odsysanie zalegającej wydzieliny oskrzelowej.
Wskazania do wykonania bronchoskopii:

• guzy płuca;
• przewlekłe stany zapalne oskrzeli;
Część III 655

• częste zapalenia pluć;

• kaszel utrzymujący się dłużej niż 3 tygodnie bez zmian
w obrazie radiologicznym płuc;
• krwioplucie;
• płyn w jamie opłucnej;
• obecność ciała obcego w drogach oddechowych;
• wskazania lecznicze (odsysanie wydzieliny, miejscowe po-
danie leku).
Przeciwwskazania do przeprowadzenia bronchoskopii nie są

opisywane. Jest ona wykonywana u pacjentów w każdym wieku,
również u kobiet ciężarnych, jako zabieg terapeutyczny ratuje życie.
Bronchoskopię wykonuje się na zlecenie lekarza, po uzyskaniu
zgody pacjenta.
W przygotowaniu do badania pielęgniarka uwzględnia:

1. Pobranie krwi na badania laboratoryjne (morfologię, OB, czas
krwawienia, czas krzepnięcia).
2. Pacjent na 6 godzin przed badaniem pozostaje na czczo celem
uniknięcia zachłyśnięcia w czasie zabiegu. W okresie 24 go-
dzin przed badaniem wskazane jest wstrzymywanie się od pa-
lenia papierosów (dym tytoniowy podrażnia błonę śluzową
dróg oddechowych, prowokuje kaszel i wpływa na zwiększenie
wydzielania śluzu).
3. Jeżeli pacjent posiada protezy zębowe, powinien je usunąć,
zdjąć okulary.
4. Na pół godziny przed badaniem lekarz zleca podanie we wstrzy-
knięciu domięśniowym premedykacji - leki parasympatykolity-
czne w celu zmniejszenia wydzielania śluzu, np. Atropina, leki
uspokajające, np. Relanium, atakżelekprzeciwkaszlowywcelu
zmniejszenia odruchu kaszlu (kaszel powstaje jako wynik draż-
nienia dróg oddechowych przez wziernik).
5. Podczas badania pacjent musi współpracować z lekarzem,
głęboko, spokojnie oddychać, porozumiewać się za pomocą
wcześniej ustalonego kodu, niewerbalnie, np. mimika twarzy,
poruszanie kończynami górnymi, powiekami.
6. Pielęgniarka zabezpiecza wkłucie do żyły, na wypadek zaist-
nienia w czasie badania objawów zagrażających życiu badane-
go, np. zaburzenia oddychania, krążenia.
Bronchoskopię wykonuje się w warunkach pracowni endoskopo-
wej lub bezpośrednio na sali chorych w sytuacji, kiedy wiąże się ona
z usunięciem wydzieliny, a pacjent jest nieprzytomny. Zabieg wy-
konuje lekarz, pielęgniarka asystuje i przygotowuje sprzęt:
656 Tom II
Rozdział 4
• bronchoskop lub bronchofiberoskop,

• w razie potrzeby pobieranie materiału do badania - szczyp-
czyki, kleszczyki, zamykany pojemnik z 10% Formaliną na
pobrany wycinek lub jałowa probówka na pobraną wydzie-
linę,
• miska nerkowata,
• lignina,
• serwety,
• środek znieczulający - Lignocaina 4% - aerozol, Lignocaina
2% - płyn,
• rękawiczki.

1. Pomoc pacjentowi w zdjęciu ubrania od pasa w górę.
2. Monitorowanie przez pielęgniarkę czynności serca pacjenta przez
podłączenie go do kardiomonitora w celu prowadzenia obserwacji.
3. Pomoc pacjentowi w przyjęciu pozycji leżącej na plecach
z uniesieniem klatki piersiowej do pozycji półwysokiej.
4. Wykonanie przez lekarza znieczulenia miejscowego z zastoso-
waniem Lignocainy 4% w postaci aerozolu, a następnie pod
kontrolą laryngoskopu wstrzyknięcie 2-4ml 2% Lignocainy przez
szparę między strunami głosowymi, z jednoczesną korelacją
leku z wdechem pacjenta, co powoduje głębokie wprowadzenie
środka znieczulającego. Po znieczuleniu wprowadzenie bron-
choskopu.
5. Obserwowanie przez pielęgniarkę zachowania pacjenta, zabar-
wienia powłok skórnych, zapisu czynności serca na ekranie
kardiomonitora, zwracanie uwagi na komunikaty niewerbalne
pacjenta.
Badanie trwa od 15 do 30 minut.
1. Odwiezienie lub odprowadzenie pacjenta na salę lub do pocze-
kalni.
2. Przez dwie godziny po badaniu pacjent nie może spożywać
posiłków i pić płynów z powodu zniesienia odruchu połykania
przez zastosowany środek znieczulający (unikanie zachłyśnię-
cia), a wydzielinę w postaci śliny i plwociny odpluwa w ligninę
lub chusteczki jednorazowe.
• możliwości wystąpienia niewielkiego krwioplucia po bada-
niu. Oczekiwane zachowanie pacjenta w tej sytuacji obejmu-
je spokojne leżenie w łóżku do momentu ustąpienia objawu;
Część III
4.3. Badanie ultrasonograficzne
• możliwości wystąpienia krótkotrwałej chrypki, utrzymującej

się do 2 pierwszych dni po badaniu jako wynik drażnienia
przez bronchoskop strun głosowych. Chrypka zwykle ustę-
puje samoistnie, można stosować łagodzące środki przeciw-
zapalne do ssania, np. Cholinex, Chlorchinaldin lub inhala-
cje z zastosowaniem roztworu rumianku,-
• możliwości pojawienia się śladów krwi w plwocinie przez
pierwsze 2 dni, które stopniowo zanikają.
4. Po powrocie odruchu połykania (brak krztuszenia w czasie
połykania śliny po ok. 2 godzinach) pacjent może założyć pro-
tezę zębową i otrzymuje posiłek, płyny do picia.
5. Przekazanie przez pielęgniarkę pobranego materiału do bada-
nia.

Ultrasonografia - istota Ultrasonografia, nazywana w skrócie badaniem USG, jest
metodą obrazowania narządów i tkanek ustroju ludzkiego przy po-
mocy fali ultradźwiękowej. Fala, rozchodząc się w elastycznym
ośrodku ciała ludzkiego, ulega odbiciu. Część odbitej fali ultra-
dźwiękowej tworzy obraz narządu na ekranie monitora, który w każ-
dej fazie badania można zarejestrować na papierze drukarki termo-
czułej, taśmie video, filmie rentgenowskim, dyskietce komputera.
Tkanka kostna, powietrze w przewodzie pokarmowym i płucach
całkowicie odbijają fale ultradźwiękowe, co uniemożliwia ocenę
wnętrza kości i narządów leżących wewnątrzczaszkowo, zaś powie-
trze w przewodzie pokarmowym i płucach stanowi przeszkodę
w obrazowaniu narządów głębiej położonych.
Badanie wykonuje się przy użyciu aparatu ultradźwiękowego
zaopatrzonego w głowicę, w której znajduje się przetwornik wytwa-
rzający i odbierający ultradźwięki. Dzięki przesuwaniu głowicy po
badanej okolicy ciała pacjenta, uzyskuje się obrazy całego badanego
narządu - ocenę kształtu, wielkości, położenia, przestrzeni anato-
micznej, powierzchni i wnętrza narządu, położenia i charakteru
tworów patologicznych.
Ultrasonografia pozwala także, przy użyciu różnych rodzajów
głowic, np. biopsyjnych, na nakłucie w trakcie badania obserwowa-
nego narządu, pobranie materiału do badania histopatologicznego
lub opróżnienie zbiorników patologicznego płynu. Inny rodzaj
głowic można wprowadzać do przełyku, żołądka, pochwy, odbytni-
658 Tom II
Rozdział 4
cy, co umożliwia bardziej dokładne określenie echostruktury narządów.

Istnieje również możliwość zastosowania specjalnych głowic do
śródoperacyjnej oceny jamy brzusznej, ośrodkowego układu ner-
wowego, oczodołu i wnętrza gałki ocznej.
Wskazania do wykonania badania ultrasonograficznego: Wskazania

1. Zmiany zapalne, zanikowe, zwyrodnieniowe, nowotworowe do ultrasonografu
w obrębie:
• jamy brzusznej,
• ośrodkowego układu nerwowego,
• narządów szyi,
• klatki piersiowej,
• narządów moczowo-płciowych,
• stawów i aparatu więzadłowego,
• węzłów chłonnych,
• tkanek miękkich i mięśni,
• gruczołu piersiowego,
• serca,
• oczodołu.
2. Ciąża - prawidłowa i patologiczna.
Ultrasonografia nie wymaga stosowania środków cieniujących,

nie zaobserwowano jak dotąd naukowo udokumentowanych po-
wikłań po wykonaniu badania, dlatego też nie określa się przeciw-
wskazań. Zawsze jednak należy pamiętać, iż nie poznano wszy-
stkich efektów oddziaływania fal akustycznych na żywą tkankę,
dlatego wykonanie USG u kobiet we wczesnej ciąży powinno się
dokładnie przeanalizować.
Przygotowanie pacjenta do wykonania badania: Przygotowanie

1. Poinformowanie pacjenta, na czym polega badanie,- przygoto- do ultrasonografu
wanie psychiczne - pielęgniarka zwraca uwagę, iż badanie jest
bezbolesne, trwa około 15-20 minut, a pacjent w trakcie bada-
nia musi współpracować z lekarzem; przygotowanie fizyczne
zależy od tego, jakich narządów badanie będzie dotyczyło. Do
ultrasonografu jamy brzusznej pacjent powinien być na czczo
i wcześniej nie palić papierosów, ponieważ połknięte w czasie
posiłku powietrze stanowi przeszkodę dla ultradźwięków,
a procesy trawienia i dym tytoniowy powodują obkurczenie pę-
cherzyka żółciowego, co utrudnia ocenę.
Jeżeli USG dotyczy narządów miednicy mniejszej - narządów
rodnych, gruczołu krokowego oraz pęcherza moczowego -wówczas
w przygotowaniu należy pamiętać, że:
Część III 659

• w przeddzień badania pacjent przyjmuje środek przeczysz-

czający, np. Bisacodyl, Laxigen w postaci tabletek lub napar
z ziół Normosan;
• w dniu badania, jeżeli ma się ono odbyć rano, pacjent pozo-
staje na czczo, na jedną godzinę przed badaniem wypija 2-3
szklanki niesłodzonej herbaty lub niegazowanej wody;
• w przypadku popołudniowego terminu badania pacjent
może spożyć lekkostrawne, beztłuszczowe śniadanie i rów-
nież na jedną godzinę przed badaniem wypić 2-3 szklanki
niesłodzonej herbaty lub niegazowanej wody.
Przeczyszczenie dolnego odcinka przewodu pokarmowego
oraz wypełnienie pęcherza moczowego przed badaniem USG w ob-
rębie miednicy mniejszej umożliwia dokładniejszą obserwację
narządów (pęcherz moczowy wypełniony moczem „wypycha"
opróżnione z mas kałowych pętle jelitowe z miednicy małej,
tworząc „okno obserwacyjne").
Przy badaniu przezodbytniczym gruczołu krokowego należy
na 1-2 godziny przed badaniem wykonać lewatywę przeczysz-
czającą w celu opróżnienia odbytnicy z mas kałowych.
Badanie USG układów, narządów i tkanek miękkich nie wy-
maga specjalnego przygotowania fizycznego.
Postępowanie w czasie Postępowanie w czasie badania:

ultrasonografu j . Przed badaniem pielęgniarka przygotowuje:
• żel do posmarowania okolicy badanej - skóry pacjenta, co
zapewnia pełny kontakt głowicy aparatu ze skórą i eliminu-
je pęcherzyki powietrza,
• płaty ligniny do wytarcia skóry z pozostałego żelu.
2. Badanie USG wykonuje lekarz. Do ultrasonografu pacjenta
układa się na leżance w pozycji:
• na plecach (USG jamy brzusznej, narządów miednicy
mniejszej, klatki piersiowej, szyi),
• na boku (USG nerek),
• na brzuchu (USG nerek),
• stojącej - celem oceny nadmiernej ruchliwości narządów.
Niekiedy dla uwypuklenia okolicy badanej używane są
wałki, które podkłada się pod badaną okolicę ciała chorego.
3. Lekarz smaruje skórę pacjenta żelem, przykłada głowicę apa-
ratu i przesuwa nią po powierzchni skóry. W czasie badania
narządów jamy brzusznej lekarz prosi o wykonanie głębokiego
wdechu z zatrzymaniem możliwie jak najdłużej powietrza
w płucach, dla lepszego uwidocznienia narządów wewnętrz-
nych.
660 Tom II
Rozdział 4
1. Po wykonaniu badania USG pielęgniarka pomaga pacjentowi
w oczyszczeniu skóry z żelu (skórę myje się ciepłą wodą
z mydłem) i założeniu ubrania.
2. Jeżeli pacjent pozostawał na czczo, powinien spożyć posiłek.
Wynik badania przekazywany jest w formie opisu z dołączony-
mi wydrukami obrazów ultrasonograficznych lub kasety video.
4.4. Badania komputerowe

Tomografia komputerowa (TK) jest badaniem, w którym wy- Tomografia komputerowa
korzystuje się promieniowanie rentgenowskie. Badanie wykonuje
się przy użyciu specjalnego urządzenia - tomografu komputerowego.
W czasie badania pacjent umieszczony jest na specjalnym rucho-
mym stole i przesuwany do wnętrza aparatu, tzw. gantry. We wnę-
trzu gantry na ramie znajduje się lampa rentgenowska, poruszająca
się dookoła ciała pacjenta. Emitowane promieniowanie, prze-
chodząc przez poszczególne tkanki pacjenta, ulega osłabieniu. Sto-
pień osłabienia promieniowania zależy od rodzaju tkanki, np. kości
silnie pochłaniają promieniowanie, natomiast stopień pochłaniania
przez powietrze jest minimalny. Zjawisko to umożliwia różnicowa-
nie poszczególnych tkanek w organizmie człowieka. Ruch lampy
rentgenowskiej dookoła ciała człowieka (360°) w gantrze daje możli-
wość otrzymania obrazu wybranej warstwy ciała z każdego punktu
wokół długiej osi organizmu pacjenta. Obróbki otrzymanego obrazu
są dokonywane przez komputer.
W czasie badania wykorzystywana jest stosunkowo duża daw-
ka promieniowania. Tomografy komputerowe są wyposażone
w tzw. intercom, umożliwiający komunikację głosową między pa-
cjentem a osobą prowadzącą badanie. Aparat zaopatrzony jest tak-
że w diody, zapalające się podczas wysyłania promieniowania rent-
genowskiego po to, aby pacjent wstrzymał oddech (lepsza jakość
uzyskiwanego obrazu).
Niekiedy, w celu dokładniejszej oceny danego obszaru, pacjen-
towi podaje się środek cieniujący, osłabiający promieniowanie ren-
tgenowskie, tzw. środek cieniujący pozytywny. Środek cieniujący
powoduje całkowite pochłonięcie fali rentgenowskiej w tkankach,
w których się znajduje. Środki cieniujące do badania tomograficz-
nego mogą być podawane drogą dożylną, doustną lub doodbyt-
niczą, np. Ultravist, Dimer, Hexabrix, Solutrast.
Część III 661

Tomografia komputerowa umożliwia ocenę struktur anatomi-

cznych i ich nieprawidłowości w organizmie człowieka w płaszczy-
źnie poprzecznej i w innych płaszczyznach, pozwala na odróżnie-
nie poszczególnych frakcji tkanek miękkich oraz wykonanie tzw.
badań interwencyjnych - nakłucie i pobranie tkanki do badania
histopatologicznego, nakłucie i drenaż ropnia.

• występowanie dolegliwości, których nie można zdiagnozo-
wać za pomocą innych metod;
• występowanie zmian patologicznych o trudnym do zróżni-
cowania charakterze;
• zaburzenia neurologiczne w sytuacji zagrożenia życia chorego;
• podejrzenie krwawienia doczaszkowego, ropnia mózgu, ura-
zu centralnego układu nerwowego.

• ciąża;
• II połowa cyklu miesiączkowego - z uwagi na prawdopodo-
bieństwo zapłodnienia u kobiet prowadzących współżycie
płciowe i niestosujących środków antykoncepcyjnych;
• unika się wykonywania badania u osób z klaustrofobią z po-
wodu konieczności pozostawania w gantrze.

1. Wyjaśnienie pacjentowi istoty badania oraz celu jego wykona-
nia. Uzyskanie zgody pacjenta na wykonanie badania.
2. W przypadku planowanego zastosowania środka cieniującego
gromadzenie przez pielęgniarkę informacji o ewentualnych re-
akcjach uczuleniowych pacjenta.
3. Do badania pacjent:
• pozostaje na czczo - 6-8 godzin wcześniej nie przyjmuje po-
karmów stałych, a w przypadku badania jamy brzusznej -
w celu wyeliminowania zaburzeń obrazu spowodowanych
ruchami jelit - stosowane są środki hamujące perystaltykę
jelit, np. Buscopan, Glukagon;
• nie musi się rozbierać;
• może mieć podany środek cieniujący, a w przypadku
wystąpienia duszności, nudności, niepokoju, bólu głowy,
szumu w uszach informuje o zaistniałych dolegliwościach;
• zostanie ułożony na ruchomym stole na plecach i wsunięty
do wnętrza aparatu (gantry).
662 Tom II
Rozdział 4
4. Badanie może być wykonane u pacjentów nieprzytomnych

(brak konieczności współpracy ze strony chorego).
Postępowanie pielęgniarki w trakcie wykonywania badania:

1. Badanie TK wykonuje lekarz radiolog lub technik elektro-
radiologii; pielęgniarka asystuje - prowadzi obserwację pacjen-
ta, podaje środek cieniujący.
2. W czasie badania pacjent leży nieruchomo na ruchomym sto-
le, we wnętrzu gantry.
3. W momencie pojawienia się światła diody wstrzymuje oddech,
co poprawia jakość otrzymywanego obrazu.
4. Wszelkie pojawiające się dolegliwości (duszność, nudności,
ból głowy, szum w uszach) zgłasza werbalnie.
5. Wynik badania przekazywany jest w formie opisu, z dołączo-
nymi zdjęciami, na papierze lub kliszy rentgenowskiej.
Postępowanie po wykonaniu badania:

1. Nie ma specjalnych zaleceń. Pielęgniarka prowadzi obserwację
ukierunkowaną na wystąpienie powikłań po podaniu środka
cieniującego (jeżeli był on stosowany). W związku z tym zwra-
ca uwagę na: zaczerwienienie, obrzęk skóry, wysypkę, nudno-
ści, wymioty, zawroty głowy, nagłe osłabienie.
2. Podanie pacjentowi posiłku.

1. Zaplanuj przygotowanie pacjenta do kontrastowego wle-
wu doodbytniczego.
2. Pacjentka w wieku 54 lat, leczona z powodu kamicy nerkowej,
miała wykonaną urografię. Zaplanuj opiekę nad pacjentką.
3. Udziel informacji pacjentowi dotyczących postępowania
po badaniu scyntygrafii tarczycy.
4. Zaplanuj przygotowanie pacjenta w wieku 45 lat do chole-
cystografii.
5. Omów przygotowanie pacjenta do wykonania broncho-
skopii (cel diagnostyczny).
6. Pacjentka w wieku 67 lat przebywa na oddziale internisty-
cznym ze wstępnym rozpoznaniem krwawienia z przewo-
du pokarmowego. U chorej zaplanowano wykonanie kolo-
noskopii. Po rozmowie z pacjentką pielęgniarka stwier-
dziła, że nie miała wykonywanych zabiegów doodbytni-
czych. Przygotuj pacjentkę do badania.
Część III
7. Zaplanuj opiekę nad pacjentem po badaniu laparoskopowym.

8. Omów przygotowanie pacjenta do gastroskopii.
9. Scharakteryzuj sposób przygotowania pacjenta do bada-
nia ultrasonograficznego jamy brzusznej.
10. Przygotowujesz pacjentkę w wieku 36 lat do badania
ultrasonograficznego narządu rodnego. Jakich informacji
jej udzielisz?
11. Zaplanuj przygotowanie pacjentki w wieku 54 lat do ba-
dania TK głowy.
Bibliografia
1. Brzozowski R. (red.): Vademecum diagnostyki i terapii,
2. Ciechaniewicz W.: Pielęgniarstwo - ćwiczenia, PZWL, War-
szawa 2001.
3. Duda J., Matys A., Żełewski Ł.: Encyklopedia badań medy-
cznych, GWO, Gdańsk 1996.
4. Fibak J. (red.): Chirurgia, PZWL, Warszawa 1996.
5. Góral R. (red.): Zarys chirurgii, PZWL, Warszawa 1987.
6. Hubert A., Karasek-Krutzinger B., Jobin-Howald U.: Kom-
pedium pielęgniarstwa, PZWL, Warszawa 1994.
7. Ilmurzyńska K. (red.): Diagnostyka ultrasonograficzna,
8. Kirschnick O.: Pielęgniarstwo, Urban &. Partner, Wrocław 1997.
9. Krawczyk M. (red.): Cholecystektomia laparoskopowa,
10. Królicki L.: Medycyna nuklearna, Fundacja im. Ludwika
Rydygjera, Warszawa 1996.
11. Maj S., Pawelski S.: Współczesna diagnostyka i leczenie
chorób krwi, Med. Tour Press International Wydawnictwo
Medyczne, Warszawa 1995.
12. Rajtar-Cynke G. (red.): Farmakologia, Wydwanictwo Cze-
lej, Lublin 2002.
13. Tuszewski M. (red.): Chirurgia przewodu pokarmowego,
14. Wałecki ]., Ziemiański A. (red.): Rezonans magnetyczny
i tomografia komputerowa w praktyce klinicznej, PWM,
Warszawa 1997.
wa 1996.
17. Zieliński J., Lenka J. (red.): Urologia. Tom I, PZWL, War-
szawa 1992.
18. Ziemieński A., Wałecki J. (red.): Rezonans magnetyczny i
tomografia komputerowa w praktyce klinicznej, PWN,
Warszawa 1997.
664 Tom II
Rozdział 5
ASYSTOWANIE PRZY
POBIERANIU MATERIAŁÓW DO
BADAŃ DIAGNOSTYCZNYCH
Anna Majda
PO ZAPOZNANIU SIĘ Z TREŚCIĄ ROZDZIAŁU ORAZ Cela rozdziału
WYKONANIU ZAPLANOWANYCH ZADAŃ STUDENT
BĘDZIE POTRAFIŁ:
• przygotować psychicznie i fizycznie pacjenta do nakłuć
i biopsji;
• przygotować zestawy do nakłuć i biopsji;
• współpracować z lekarzem przy wykonywaniu nakłuć
i biopsji;
• objąć opieką pacjenta w czasie nakłuć i biopsji oraz po
ich zakończeniu;
• przejawić odpowiedzialność za prawidłowe pobranie
i transportowanie materiału do badań;
• postępować zgodnie z zasadami profilaktyki zakażeń;
• wstępnie interpretować wyniki badań.
Nakłucie, punkcja {pungere - nakłuć) jamy ciała lub narządu ja- Definicja nakłucia
mistego jest zabiegiem stosowanym w celu pobrania i/lub usunięcia (punkcji), biopsji
wydzieliny (nakłucie diagnostyczne) albo wstrzyknięcia leku
(nakłucie lecznicze). Biopsja to zabieg polegający na pobieraniu ży-
wych tkanek do badania mikroskopowego. Nakłucia i biopsje wyko-
nuje lekarz w pokoju zabiegowym lub pracowni ultrasonografu -
USG (rzadko w sali chorych). Pielęgniarka przygotowuje pacjenta,
materiał, sprzęt do badań. Dba o niezbędne wyposażenie w pokoju
zabiegowym, np. kozetka dla pacjenta, prawidłowe oświetlenie, apa-
rat USG. Asystuje lekarzowi przy wykonywaniu badań. Uczestniczy
w pobieraniu i transporcie materiału do badań. Obserwuje pacjenta
w trakcie i po zabiegu oraz zapewnia mu warunki do odpoczynku.
Część III 66f

Anna Majda
5.1. Nakłucie tętnicy
Zasady obowiązujące Porządkuje sprzęt i materiał po zabiegu. Punkcje i biopsje jam ciała
przy wykonywaniu lub narządów są ingerencją w żywy organizm pacjenta, stąd podczas
nakłuć i biopsji i c n wykonywania obowiązuje przestrzeganie zasad aseptyki i uni-
wersalnych środków ostrożności w profilaktyce HIV, HBV, HCV
oraz stosowanie preparatów antyseptycznych do odkażania skóry
o szerokim zakresie i szybkim działaniu - minimum 1 min. Rów-
nież pielęgniarka na oddziale uczestniczy w przygotowaniu pacjen-
tów do punkcji i biopsji oraz w opiece nad nimi po ich zakończeniu.
Po odbyciu kursu kwalifikacyjnego w zakresie anestezjologii i inten-
sywnej terapii może dokonywać jednorazowego nakłucia tętnicy ce-
lem wykonania gazometrii (Rozporządzenie MZiOS z dnia 2 wrześ-
nia 1997 r. w sprawie zakresu i rodzaju świadczeń zapobiegawczych,
diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych, wykonywanych
przez pielęgniarkę samodzielnie, bez zlecenia lekarskiego oraz zakre-
su i rodzaju takich świadczeń wykonywanych przez położną samo-
dzielnie Dz. U. RP Nr 116, poz. 750 z dnia 1 października 1997 r.),
zaś przy kaniulacji tętnicy może asystować lekarzowi.

Nakłucie tętnicy W celu jednorazowego pobrania krwi do badania do nakłucia wy-
biera się najczęściej tętnicę promieniową, ramienną, rzadko udową
(ryc. 1). Jeśli zamierza się pobierać krew do wielokrotnego badania
w krótkich odstępach czasu (najczęściej u chorych wentylowanych
sztucznie za pomocą respiratora) lub wykonuje się hemodializę, plaz-
maferezę należy dokonać kaniulacji tętnicy. Nakłucia tętnicy udowej
dokonuje się w celu wykonania badań diagnostycznych i zabiegów le-
Miejsca nakłucia czniczych. Nakłucie tętnicy promieniowej wykonuje się pod kątem
30°, po promieniowej stronie stawu nadgarstka, a tętnicy udowej pod
kątem 90°, mniej więcej w środku więzadła pachwinowego pomiędzy
żyłą udową (przyśrodkowo) i nerwem udowym (bocznie).
Cel nakłucia tętnicy Cel:

• pobranie krwi tętniczej do badania gazometrycznego i wy-
krycie zaburzeń w gospodarce gazowej;
• wprowadzenie cewnika do wykonywania badań diagno-
stycznych i leczniczych.
Wskazania do nakłucia Wskazania:

tętnicy • rozpoznawanie chorób układu oddechowego, groźnych za-
burzeń oddychania;
666 Tom II
Rozdział 5
Asystowanie przy pobieraniu mateńałów do badań diagnostycznych
Ryc. 1. Nakłucie tętnicy: A - udowej, B - pmmieniowej (za: A. Huber, B.

Karasek-Kieutzinger, U. Jobin-Howald)
• właściwe prowadzenie sztucznej wentylacji płuc;

• zaburzenia metaboliczne jako wynik nadmiernej podaży
kwasów lub zasad, patologicznej ich utraty lub niedosta-
tecznego wydalania przez nerki;
• badania diagnostyczne, np. angiokardiograficzne;
• zabiegi lecznicze, np. śródnaczyniowe rozszerzenie tętnic.
• zaburzenia czasu krwawienia i krzepnięcia. do nakłucia tętnicy
Powikłania: Powikłania nakłucia

• błędne nakłucie, np. żyły, nerwu,- tętnicy
• przekłucie tętnicy;
• krwawienie;
• krwiak;
• skurcz tętnicy z objawami niedokrwienia obwodowego;
• martwica dystalnych części kończyny;
• częściowe lub całkowite zamknięcie światła naczynia jako
następstwo rozwoju zakrzepu;
• zatory płytkami miażdżycowymi i powietrzem;
• wstrzyknięcie niewłaściwego leku;
• wstrzyknięcie okołotętnicze,-
• wprowadzenie zakażenia.
8 Nakłucie tętnicy promieniowej celem pobrania krwi

tętniczej do badania gazometrycznego
STRUKTURA CZYNNOŚCI Nakłucie tętnicy

I. Czynności przygotowawcze promieniowej - struktura
Część III 667

Anna Majda
2. Założenie fartucha ochronnego, maski na twarz, okula-

rów ochronnych.
1. Przygotowanie zestawu: jałowy materiał i narzędzia (gaziki,
rękawiczki, igła 0,7 x 30, strzykawka z 0,1 ml Heparyny,
maska), preparat antyseptyczny do skóry, przylepiec, noży-
czki, miski nerkowate, wałek, opaska elastyczna, kapturek do
zamknięcia strzykawki lub gumowy korek do zamknięcia
światła igły, gazometr, fartuch i okulary ochronne.
1. Poinformowanie pacj enta o celu i przebiegu zabiegu, boles-
ności i postępowaniu po zakończeniu zabiegu.
2. Uzyskanie zgody na wykonanie zabiegu.
II. Czynności właściwe:

1. Ustalenie miejsca wkłucia na tętnicy promieniowej po
niedominującej stronie ciała.
2. Wykonanie testu Allena: zaciśnięcie tuż ponad nadgar-
stkiem tętnicy promieniowej i łokciowej, po czym po
upływie 60 sek. zwolnienie ucisku tętnicy łokciowej; bla-
dość ręki spowodowana niedokrwieniem przy prawidłowo
rozwiniętym krążeniu obocznym powinna ustąpić i dłoń
powinna się zaczerwienić w ciągu 3-5 sek.; w przypadku
niepełnego ustąpienia bladości nie wolno dokonywać
nakłucia tętnicy promieniowej.
3. Ułożenie kończyny górnej na wałku podłożonym pod
nadgarstek, co umożliwia lepsze wyczucie tętnicy.
4. Odkażenie skóry w miejscu nakłucia.
5. Założenie jałowych rękawiczek.
6. Ustalenie przebiegu tętnicy opuszkami dwóch lub trzech
palców.
7. Położenie palca wskazującego proksymalnie w stosunku
do miejsca nakłucia oraz naciągnięcie skóry kciukiem
położonym dystalnie.
8. Wprowadzenie igły pod kątem 30° do światła tętnicy (w chwi-
li nakłucia pojawia się pulsujący wypływ krwi).
9. Pobranie 1-2 ml krwi do strzykawki.
10. Założenie opatrunku uciskowego.
11. Poinformowanie pacjenta o konieczności uciskania miej-
sca wkłucia przez 5 minut.
12. Usunięcie z próbki krwi pęcherzyków powietrza.
13. Natychmiastowe szczelne zamknięcie strzykawki.
14. Delikatne wymieszanie krwi w strzykawce.
15. Wypuszczenie kropli krwi ze strzykawki.
668 Tom II
Rozdział 5
16. Wprowadzenie próbki krwi do aparatu.

17. Wprowadzenie danych pacjenta dotyczących oddychania
powietrzem, oddychania tlenem, temperatury ciała, he-
moglobiny.
18. Interpretacja uzyskanych wyników badania (tab. 1).
Tabela 1. Prawidłowe wartości badania gazometrycznego
Rodzaj krwi PH pC0 2 pO2 HCO,

Tętnicza 7,35-7,45 35-45 mmHg 90-100 mmHg 24-28 mEq/l
Żylna 7,31-7,41 40-50 mmHg 30-40 mmHg 24-28 mEq/l
Za: Skinner D.V., Vincent R., Zideman D.: Resuscytacja kzążeniowo-oddechowa,
a-medica piess, Bielsko-Biała 1993
19. Pozostanie pacjenta w łóżku przez 6 godzin.

1. Jeżeli badania nie można wykonać zaraz po pobraniu,
strzykawkę należy umieścić i transportować w termosie
z lodem w temperaturze 4°C można przechowywać do
30 min.
3. Przeznaczenie sprzętu wielokrotnego użytku do dezynf ek-
cji i wyjałowienia.
1. Obserwacja miejsca nakłucia: temperatura, kolor skóry,
tętno, czucie, krwawienie.
2. Usunięcie opatrunku uciskowego po upływie 1-4 godzin.
2. Udokumentowanie zabiegu.
5.2. Nakłucie stawu Nakłucie stawu
Płyn stawowy jest dializatem osocza wzbogaconym w kwas Płyn stawowy i miejsca
hialuronowy. Wypełnia przestrzenie stawowe. Zabieg polega na jogo pobrania
nakłuciu przestrzeni śródstawowej i pobraniu płynu do 3 jałowych
probówek, z których jedna zawiera antykoagulant - heparynę. Pro-
bówkę bez dodatku antykoagulantu wykorzystuje się do oceny ma-
kroskopowej (np. obecność ciałek ryżowatych) i badania właściwo-
Część III 669

Anna Majda
5.2. Nakłucie stawu
ści fizykochemicznych (barwa, przejrzystość, lepkość). Probówka

z dodatkiem antykoagulantu służy do oceny białka, czynnika reu-
matoidalnego, przeciwciał przeciw antygenom jądrowym, osadu
(komórki, kryształy). Trzecia probówka przeznaczona jest do bada-
nia bakteriologicznego. Częste miejsca nakłucia to stawy: kolano-
wy, łokciowy, barkowy, biodrowy, skokowy, nadgarstkowy.
Cel nakłucia stawu Cel:

a) leczniczy:
• odbarczenie wysięków;
• usunięcie krwi lub produktów przemiany bakteryjnej;
• podanie leku dostawowo, np. steroidy, antybiotyki;
• płukanie stawu,-
• dokonanie nacięcia i drenażu przy ropnym zapaleniu stawu,-
b) diagnostyczny:
• pobranie materiału do badania fizykochemicznego, bakte-
riologicznego,-
• podanie kontrastu do badania radiologicznego;
• artroskopia i biopsja maziówki.

stawu • przesięki i wysięki po urazach stawu;
• wylewy krwi po urazach stawu, wylewy krwi u chorych na
hemofilię;
• wysięki reaktywne (odczynowe), których przyczyna znajdu-
je się poza stawem, np. w zespole Reitera,-
• wysięki zapalne w następstwie miejscowych procesów za-
palnych, np. zapalenia przyrannego;
• wysięki gruźlicze;
• reumatoidalne zapalenie stawów;
• toczeń rumieniowaty układowy;
• dna ;
• wysięki nowotworowe.
Przeciwwskazania Przeciwwskazania:
do nakłucia stawu • stan zapalny skóry w miejscu nakłucia.
Powikłania nakłucia Powikłania:

stawu • uszkodzenie tkanek (chrząstki stawowej, naczyń, nerwów);
• zakażenie stawu, tkanek otaczających;
• zwyrodnienie stawu.
670 Tom II
Rozdział 5
Asystowanie przy pobieraniu mateńałówdo badań diagnostycznych
8 Nakłucie stawu przy nieznacznie zwiększonej ilości

płynu
STRUKTURA CZYNNOŚCI Nakłucie stawu

A. Przygotowanie pielęgniarki i lekarza:
rów ochronnych.
3. Założenie rękawiczek jednorazowego użytku przez pielęg-
niarkę.
1. Przygotowanie zestawu do punkcji: jałowy materiał i narzę-
dzia (pesety anatomiczne, kompresy, najlepiej jeden z wy-
cięciem, zapinki, gaziki, rękawiczki, igła 1,1 x 40, najlepiej
dwie, strzykawka 10 ml do pobrania płynu, maski), 1% roz-
twór lidokainy, strzykawka 5 ml, igły 0,8 x 40, 0,6 x 25 do
znieczulenia, probówki do badania:fizykochemicznego,bakte-
riologicznego, preparat antyseptyczny do skóry, przylepiec,
nożyczki, miski nerkowate, rękawiczki jednorazowego użyt-
ku, fartuchy i okulary ochronne.
2. Zapewnienie spokoju, stworzenie warunków intymności,
zamknięcie okien.
1. Poinformowanie o celu i przebiegu zabiegu.
2. Uzyskanie pisemnej zgody na wykonanie zabiegu.
3. Skrócenie owłosienia nożyczkami, jeśli przeszkadza.
Pielęgniarka Lekarz
1. Posadzenie chorego na krze- 1. Wyczucie od strony przyśrodkowej
śle i zgięcie jego kolana pod szpary stawowej między powierzchnia-
kątem prostym mi stawowymi kości udowej
i piszczelowej oraz więzadta rzepki
2. Podanie w sposób jałowy 2. Założenie rękawiczek w sposób jałowy
rękawiczek
3. Podanie w sposób jałowy 3. Odkażenie skóry w miejscu zabiegu
pesety, gazików z prepara-
tem antyseptycznym
4. Podanie w sposób jałowy 4. Obłożenie pola zabiegu
kompresu(-ów) kompresem (-ami)
5. Ewentualne podanie w spo- 5. Ewentualne wykonanie znieczulenia
sób jałowy strzykawki, igły,
leku do znieczulenia
Część III
Anna Majda
5.2. Nakłucie stawu
6. Podanie w sposób jałowy 6. Wkłucie igły przyśrodkowo do więzadła
igły punkcyjnej kierując się poziomo w szparę stawową
pod kątem ok. 10° w stosunku do płasz-
czyzny strzałkowej, wyczuwając opór
przy przechodzeniu przez torebkę sta-
wową, a następnie mniejszy opór ciała
tłuszczowego; na głębokości 3-5 cm
opór znika i koniec igły znajduje się w ja-
mie stawowej w przestrzeni między
kłykciami kości udowej
7. Podanie w sposób jałowy
strzykawki do pobrania płynu 7. Pobranie płynu do badania
8. Podanie w sposób jałowy

pesety, gazików 8. Usunięcie igły
9. Umocowanie opatrunku przy-

lepcem 9. Założenie opatrunku uciskowego
10. Unieruchomienie stawu
Nakłucie stawu znacznie wypełnionego płynem:

1. Pacjent leży na plecach, ręce ułożone wzdłuż ciała.
2. Staw kolanowy podparty wałkiem (zgięcie około 30°); obok
rzepki i powyżej wypuklają się wypełnione zachyłki nad-
rzepkowe.
3. Uciśnięcie rzepki przesuwa płyn do zachyłków, ułatwiając
zabieg.
4. Nakłucie zachyłka bocznego lub przyśrodkowego w miej-
scu największego wypuklenia, kierując igłę prostopadle do
skóry i dalej pod rzepkę.

1. Przesłanie natychmiastowe podpisanego materiału do la-
boratorium, zwłoka ponad 60 minut powodowałaby cyto-
lizę, liczba wykrytych komórek byłaby mniejsza niż rze-
czywista, stężenie niektórych enzymów wyższe, ostatecz-
nie przechowanie płynu w chłodziarce.
3. Przeznaczenie sprzętu wielokrotnego użytku do dezynfek-
1. Kontrola miejsca wkłucia (krwawienie, sączenie wysięku).
C. Czynności końcowe wykonywane przez pielęgniarkę i lekarza:
672 Tom II
Rozdział 5
Interpretacja wyników badania płynu stawowego u osoby dorosłej Interpretacja wyników

Prawidłowy płyn jest klarowny, bezbarwny lub jasnożółty. W za- badania płynu
paleniach stawów może być mętny, a nawet ropny. W przypadku do- stawowego
mieszki krwi należy zawsze wykluczyć uraz w trakcie nakłucia. Ob-
jętość mazi stawowej jest niewielka, np. w stawie kolanowym wyno-
si 3,5 ml, a objętość patologicznego płynu może sięgać 250 ml. Pra-
widłowy płyn stawowy ma dużą lepkość spowodowaną znacznym
stężeniem kwasu hialuronowego. Zmniejsza się ona znacznie
w płynie zapalnym. Inną cechą charakterystyczną dla zmian zapal-
nych może być powstanie skrzepu w płynie stawowym, obecność en-
zymów proteolitycznych (dehydrogenaza kwasu mlekowego, kolage-
naza, która rozkłada chrząstkę) oraz mediatorów procesu zapalnego
(prostaglandyny, interleukina). Prawidłowy płyn zawiera mało komó-
rek (200/ul), z przewagą komórek jednojądrzastych. W chorobach nie-
zapalnych liczba krwinek białych umiarkowanie się zwiększa (do
2000/|il), wyraźnie w procesach zapalnych nieinfekcyjnych, natomiast
w infekcyjnych zapaleniach stawów może przekraczać 50 000/|al. Za-
zwyczaj wraz z liczbą krwinek zwiększa się odsetek komórek wielo-
jądrzastych, przekraczających w zapaleniach infekcyjnych 90%. U ok.
80% chorych z reumaoidalnym zapaleniem stawów można spotkać
czynnik reumatoidalny; w przypadku tocznia rumieniowatego układo-
wego - komórki LE. U chorych na dnę moczanową występują kry-
ształy moczanów, zaś u osób z nadczynnością przytarczyc kryształy
pirofosforanu wapnia. W płynie stawowym pacjentów z chorobą
zwyrodnieniową stawów można wykryć kryształy hydroksyapatytu
i ciałka ryżowate, natomiast u osób z zespołem Reitera - komórki
Reitera. Drobnoustroje pojawiają się w płynie septycznym. Stężenie
białka wynosi do 17 g/l, wzrasta w płynie niezapalnym do 43 g/l,
w płynie zapalnym do 47 g/l i do 56 g/l w płynie septycznym.
5.3. Nakłucie szpiku kostnego

Badanie szpiku jest powszechnie stosowaną metodą w diagno- Nakłucie szpiku
styce chorób krwi w przypadkach, w których badanie krwi obwodowej
i inne próby kliniczno-laboratoryjne nie wnoszą dostatecznych da-
nych do ustalenia rozpoznania. Umożliwia również obserwację prze-
biegu choroby i ocenę wyników leczenia. Jest to stosunkowo prosty
zabieg, który można wielokrotnie powtarzać. Daje wgląd w środowi-
sko, w którym tworzą się elementy morfotyczne krwi. Mikroskopowe
badanie barwionych rozmazów szpiku umożliwia ilościową ocenę bla-
stozy oraz procentowego udziału komórek poszczególnych układów
Część III 673

Anna Majda
Miejsce nakłucia homeopatycznych. Szpik można uzyskać przez nakłucie mostka,

grzebienia talerza kości biodrowej, a u dzieci - wyrostków kolczystych
kręgów lędźwiowych i żeber lub kości piszczelowej. Miejscem
nakłucia mostka jest najczęściej rękojeść (około 3-4 cm poniżej wcię-
cia szyjnego w linii pośrodkowej ciała na wysokości I żebra), rzadziej
trzon na wysokości II lub III międzyżebrza; chory ułożony jest płasko
na plecach (ryc. 2). Grzebień kości biodrowej nakłuwa się w miejscu
kolca przedniego górnego (pacjent ułożony płasko na plecach) lub kol-
ca tylnego górnego (chory ułożony w pozycji leżącej na boku z podgię-
tymi kolanami do klatki piersiowej - ryc. 3). W przypadkach, w któ-
rych występują trudności w uzyskaniu szpiku drogą punkcji oraz
w niektórych postaciach białaczek i chłoniaków, wskazana jest tre-
panobiopsja. Celem jej jest uzyskanie materiału kostno-szpikowego
za pomocą różnego typu igieł i trepanów, np. igłą Jamashidi, aparatem
świdrującym Burkharda, frezem wiertniczym z grzebienia talerza ko-
ści biodrowej w miejscu kolca tylnego górnego.
Mostek:
rękojeść mostka
trzon mostka
żebra
wyrostek
mieczykowaty
mostka
Ryc. 2. Funkcja mostka - miejsce nakłucia (wg O. Kirschnick)
Ryc. 3. Funkcja grzebienia kości biodrowej - miejsce nakłucia (adaptowa-

ne za: O. Kirschnick)
674 Tom II
Rozdział 5
Cel: Cel nakłucia szpiku

a) diagnostyczny:
• wykonanie rozmazu szpiku, tzw. mielogramu;
• wykonanie badania cytochemicznego i cytoenzymatycznego;
b) leczniczy:
• podanie leków, np. cytostatyków;
• przeszczepienie szpiku (u dawcy).
Wskazania: Wskazania do nakłucia
• ostra i przewlekła białaczka szpikowa; szpiku
• ostra białaczka limfatyczna;
• niedokrwistość Addisona-Biermera,-
• ziarnica złośliwa;
• szpiczak mnogi.
a) bezwzględne: do nakłucia szpiku
• hemofilia;
b) względne:
• inne skazy osoczowe;
• ostre skazy małopłytkowe;
• niski poziom płytek krwi;
• zaburzenia czasu krwawienia i krzepnięcia;
• zmiany zapalne w miejscu nakłucia.
Powikłania: Powikłania nakłucia

• przebicie mostka połączone z uszkodzeniem dużych naczyń szpiku
i prawego przedsionka serca u osób z nieprawidłową budową
klatki piersiowej oraz w procesach chorobowych prowadzących
do ścieńczenia lub zmiękczenia kości (np. zrzeszotnienie kości,
szpiczak mnogi, przerzuty nowotworowe do kości) oraz w tęt-
niaku tętnicy głównej, który wskutek ucisku może prowadzić
do ubytku kości mostka - w tych przypadkach bezpieczniejsza
jest punkcja grzebienia talerza kości biodrowej;
• krwawienie z miejsca punkcji;
• wprowadzenie zakażenia (zapalenie kości i szpiku kostnego).
Nakłucie grzebienia kości biodrowej jest bezpieczniejsze (nie
grozi przebiciem naczyń, narządów) od nakłucia mostka, ale zwy-
kle trudniej jest uzyskać szpik.
U pacjenta przed pobraniem szpiku standardowo wykonuje Badania wykonywane
się badanie krwi: przed pobraniem szpiku
• morfologia z rozmazem;
• czas krwawienia i krzepnięcia.
Część III 675

Anna Majda
Nakłucie grzebienia talerza kości biodrowej w okolicy

kolca biodrowego przedniego z wykonaniem
mielogramu
Nakłucie grzebienia STRUKTURA CZYNNOŚCI

talerza kości biodrowej I. Czynności przygotowawcze
- struktura czynności A . Przygotowanie pielęgniarki i lekarza:
2. Założenie fartucha ochronnego, maski na usta, okularów
ochronnych.
niarkę.
1. Przygotowanie zestawu do punkcji: jałowy materiał i narzę-
dzia (pesety anatomiczne, gaziki, kompresy, najlepiej jeden
z wycięciem, zapinki, igła punkcyjna, najlepiej dwie z uchwy-
tem dla ręki, mandrynem i przesuwalnym ogranicznikiem,
pozwalającym na ustawienie długości ostrza igły, np. igła
Arieffa, lub bez ogranicznika, strzykawka 10-20 ml ze szczel-
nym dokiem do pobrania szpiku, maski), 1% roztwór lidokai-
ny lub chlorek etylu, strzykawka 5 ml, igły: 0,8 x 40, 0,6 x
25 do znieczulenia, odtłuszczona płytka Petriego lub
szkiełko zegarkowe oraz bibuła filtracyjna, odtłuszczone
szkiełka podstawowe w liczbie 10-14 i szkiełko o oszlifowa-
nych brzegach trochę węższe od szkiełka podstawowego,
preparat antyseptyczny do skóry, podkład ochronny, miski
nerkowate, przylepiec, nożyczki, rękawiczki jednorazowego
użytku, fartuchy i okulary ochronne.
2. Przygotowanie zestawu reanimacyjnego, aparatu EKG.
zaniknięcie okien.
3. Poinformowanie pacjenta o pozostaniu na czczo.
4. Ewentualne ogolenie pola zabiegu.
5. Opróżnienie pęcherza moczowego przez pacjenta.
6. W razie potrzeby podanie pacjentowi środka uspokaja-
jącego (na zlecenie lekarza).
7. Zapewnienie dostępu do żyły (w razie nagłego zagrożenia
życia).
676 Tom II
Rozdział 5
Asystowanie przy pobieraniu materiałów do badań diagnostycznych
Zabezpieczenie kozetki
podkładem ochronnym
Zdjęcie ubrania z górnej połowy
ciała pacjenta
Ułożenie pacjenta na plecach, Wyznaczenie miejsca nakłucia
z ręką uniesioną za głowę po
stronie wykonywanej punkcji
Podanie w sposób jałowy ręka- Założenie rękawiczek w sposób jałowy
wiczek
Podanie w sposób jałowy pese- Odkażenie skóry w miejscu zabiegu
ty, gazików z preparatem anty-
septycznym
Podanie w sposób jałowy kom- Obłożenie pola zabiegu kompresem(-ami)
presu(-ów)
Podanie w sposób jałowy strzy- Wykonanie znieczulenia nasiękowego obej-
kawki, igły, leku do znieczulenia mującego skórę, tkankę podskórną i okostną
(lub znieczulenie przy użyciu
chlorku etylu)
Podanie w sposób jałowy igły Ustalenie długości ostrza igły za pomocą
punkcyjnej ogranicznika na 1-1,5 cm (w zależności od
grubości tkanki podskórnej)
Wprowadzenie igły punkcyjnej prostopadle
zgodnie z osią talerza kości biodrowej ru-
chem półobrotowym na głębokość 1-1,5 cm;
po przejściu przez warstwę korową kości
wyczuwa się zmniejszony opór, co świadczy
o obecności igły w jamie szpikowej
Podanie w sposób jałowy strzy- Wyjęcie mandrynu z igły punkcyjnej i założe-
kawki nie na nią strzykawki
Obserwacja pacjenta w kierun- Zaaspirowanie około 0,3-0,5 ml miazgi szpi-
ku krótkotrwałego ostrego bólu kowej do strzykawki lub 1 ml, gdy pojawi się
w momencie aspiracji szpiku, krew
o którym należy uprzedzić pa- Odłączenie strzykawki od igły punkcyjnej
cjenta i zabezpieczenie światła igły mandrynem
Podanie w sposób jałowy pese- Usunięcie igły punkcyjnej wraz z mandrynem
ty, gazików zdecydowanym ruchem
Umocowanie opatrunku przylep- Założenie jałowego opatrunku, a u chorych
cem ze skazą krwotoczną opatrunku uciskowego
Przewiezienie pacjenta w pozy- Przeniesienie pobranego szpiku na płytkę Pe-
cji siedzącej na salę. triego lub na szkiełko zegarkowe; gdy zawie-
Poinformowanie pacjenta o kora krew, odsączenie jej bibułą, następnie po-
nieczności pozostania w łóżku branie rogiem szkiełka oszlifowanego po kil-
przez minimum 4 godziny ka grudek szpiku na szkiełka podstawowe
i wykonanie rozmazów (przesunięcie szkiełka
oszlifowanego szybkim, lekkim ruchem pod
kątem 45° do przodu wzdłuż szkiełek podsta-
wowych)
Część III
Anna Majda

1. Przesłanie podpisanego materiału do laboratorium.
1. Kontrola samopoczucia chorego, tętna i opatrunku.
Prawidłowy mielogram Prawidłowy mielogram osoby dorosłej przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2. Mielogram u osoby dorosłej
Rodzaj komórek Wartości prawidłowe (%)

Układ erytrocytarny
Proerytroblasty 0-1,5
Erytroblasty zasadochtonne 0,5-5,0
Erytroblasty polichromatofilne 5,0-15,0
Erytroblasty ortochromatofilne 5,0-15,0
Układ granulocytarny
Mieloblasty 0,5-3,0
Promielocyty 0,5-5,0
Mielocyty obojętnochłonne 5,0-18,0
Mielocyty kwasochtonne 0,5-2,5
Mielocyty zasadochłonne 0-0,3
Metamielocyty obojętnochłonne 8,0-25,0
Metamielocyty kwasochłonne 0-2,0
Metamielocyty zasadochłonne 0-0,1
Pałeczki obojętnochłonne 10,0-30,0
Pałeczki kwasochłonne 0,4-1,0
Pałeczki zasadochłonne 0-0,1
Podzielone obojętnochłonne 11,0-20,0
Podzielone kwasochtonne 0,4-3,0
Podzielone zasadochłonne 0-0,5
Utkanie chłonne
Limfoblasty 0
Limfocyty 3,0-12,0
678 Tom II
Rozdział 5
Tabela 2. Mielogram u osoby dorosłej ci.
Rodzaj komórek Wartości prawidłowe (%)

Utkanie siateczki
Komórki siateczki właściwej 0-1,5
Komórki limfoidalne siateczki 0-2,5
Komórki Ferraty 0-0,5
Monoblasty 0
Monocyty 0-2,5
Plazmoblasty 0
Plazmocyty 0,2-2,0
Układ płytkotwórczy
Megakarioblasty 0-0,1
Megakariocyty 0,01-0,4
Komórki nie dające się zróżnicować 0-3,0
Interpretacja wyników mielogramu u osoby dorosłej Interpretacja wyników

W przeciwieństwie do krwi, w szpiku dominują komórki mielogramu
układów białokrwinkowych, a stosunek komórek szeregu erytropo-
ezy i granulopoezy wynosi 1:3 lub 1:4.
W stanach patologicznych może pojawić się hiperblastoza
(szpik bogatokomórkowy), hipoblastoza (szpik ubogokomórkowy)
lub przesunięcia w składzie komórkowym szpiku czerwonego.
Szpik bogatokomórkowy spotyka się w chorobach mieloproli-
feracyjnych (białaczka, czerwienica), w niedokrwistości megalobla-
stycznej oraz w przypadkach pobudzonej hemopoezy w zakażeniach
i niedokrwistości hemolitycznej. Szpik ubogokomórkowy obserwuje
się w zespołach hipoplastycznych i aplastycznych, w ostrych białacz-
kach szpikowych, niekiedy w przewlekłych białaczkach limfatycz-
nych.
Zwiększenie odsetka komórek szeregu granulocytarnego stwier-
dza się w przebiegu niektórych zakażeń oraz w białaczkach szpiko-
wych i ziarnicy złośliwej. W tych ostatnich przypadkach może się
zwiększać liczba mieloblastów. Granulocytopenia potoksyczna, po-
promienna lub polekowa, a także białaczka limfatyczna mogą się ob-
jawiać zmniejszeniem liczby komórek szeregu granulocytów obojęt-
nochłonnych. W chorobach przebiegających ze zwiększeniem liczby
granulocytów kwasochłonnych we krwi obserwuje się również ich
zwiększenie w rozmazach szpiku. Zmniejszenie liczby tych komó-
rek wywołuje leczenie kortykosteroidami i ACTH.
Zwiększenie liczby erytroblastów stwierdza się w stanach
wzmożonej erytropoezy (powstania i rozwoju krwinek czerwonych
Część III 679

Anna Majda
5.4. Nakłucie wątroby
w szpiku kostnym) w niedokrwistościach hemolitycznych, po-

krwotocznych, z niedoboru żelaza, w nadkrwistościach oraz u ko-
biet w końcowym okresie ciąży. Ogólne zmniejszenie liczby erytro-
blastów występuje w niedokrwistościach aplastycznych oraz nie-
kiedy w stanach rozrostowych pozostałych układów hemopoetycz-
nych szpiku: białaczkach, plazmocytozach.
W przewlekłej białaczce limfatycznej, ziarnicy, mononukleo-
zie może się zwiększać odsetek limfocytów, rzadziej limfoblastów
szpiku. Zmniejszenie liczby tych komórek obserwuje się w białacz-
kach szpikowych i plazmocytozach. W tych ostatnich przypad-
kach, a także w kolagenozach, chorobach reumatycznych, przerzu-
tach nowotworowych do szpiku może się zwiększać odsetek plaz-
mocytów.
Liczba megakarioblastów wzrasta w nadpłytkowościach, czer-
wienicy prawdziwej i w małopłytkowości samoistnej, zaś zmniej-
sza w stanach aplastycznych oraz w białaczkach szpikowych i lim-
fatycznych.
Biopsja wątroby j | 5.4. Nakłucie wątroby
Rodzaje, miejsce biopsji Rozróżnia się biopsję tzw. „ślepą", w której wycinek uzyskuje
wątroby się z nakłucia w prawej środkowej lub przedniej linii pachowej na
wysokości 9-10 międzyżebrza bądź poniżej łuku żebrowego między
linią środkowo-obojęzykową a linią środkową ciała oraz biopsję
„celowaną", wykonywaną podczas laparoskopii lub badania ultra-
sonograficznego. Obecnie wykonuje się głównie biopsję aspira-
cyjną „celowaną", cienkoigłową (BACC, PCI) i gruboigłową (PGI)
pod kontrolą USG.
Cel biopsji wątroby Cel:

a) diagnostyczny:
• ocena ogniskowych (PCI) i rozlanych zmian wątroby (PGI);
• badanie cytologiczne pobranego materiału,-
• badanie histologiczne pobranego wycinka;
• badanie bakteriologiczne, cytologiczne płynu z torbieli i rop-
nia wątroby,-
b) leczniczy:
• drenaż ropnia, torbieli wątroby.
Wskazania do biopsji Wskazania:

wątroby • zmiany ogniskowe w wątrobie (guz, torbiel, ropień);
680 Tom II
Rozdział 5
Asystowanie przy pobieraniu mateńalów do badań diagnostycznych
• przewlekłe kliniczne zmiany wątrobowe po przebytym wi-

rusowym zapaleniu wątroby;
• podejrzenie i różnicowanie przewlekłych i aktywnych zmian
zapalnych w wątrobie,-
• podejrzenie marskości wątroby oraz innych stanów choro-
bowych prowadzących do hiperbilirubinemii;
• u osób leczonych z powodu przewlekłych zapaleń wątroby
różnymi metodami celem określenia aktywności procesu
zapalnego lub jego ustąpienia;
• podejrzenie hemochromatozy wątroby, czynnościowych hi-
perbilirubinemii, zmian toksycznych oraz we wszystkich
przypadkach pozapalnych powiększeń wątroby.
• skazy krwotoczne; do biopsji wątroby
• zmniejszenie liczby krwinek czerwonych poniżej 1 mln/mm3;
• obniżenie wskaźnika protrombiny poniżej 6 5% i płytek krwi
poniżej 50 000 w mm 3 (biopsja gruboigłowa) lub 5000 w mm 3
(biopsja cienkoigłowa);
• podwyższenie stężenia bilirubiny ponad 120 unio/l (7 mg%);
• ostre schorzenia jamy brzusznej;
• zapalenie otrzewnej;
• znaczne wzdęcie jelit;
• brak współpracy z chorym.
Powikłania: Powikłania biopsji

• krwotok wewnętrzny z miejsca wkłucia do wątroby; wątroby
• żółciowe zapalenie otrzewnej;
• odma opłucnowa lub krwiak śródpiersia;
• nakłucie innych narządów: prawa nerka, pęcherzyk żółcio-
wy, okrężnica poprzeczna;
• odruchowe podrażnienie nerwu przeponowego;
• podrażnienie okostnej lub nerwów międzyżebrowych;
• podrażnienie otrzewnej;
• bóle w miejscu wkłucia;
• zakażenie.
U pacjenta przed biopsją wątroby standardowo określa się: Badania wykonywane

• czas krwawienia i krzepnięcia, liczbę płytek krwi, poziom P1280" biopsją wątroby
wskaźnika protrombiny, morfologię krwi;
• grupę krwi;
• USG wątroby.
Część III 681

Anna Majda
5.4. Nakłucie wątroby
Biopsja cienkoigłowa pod kontrolą USG
Biopsja cienkoigłowa STRUKTURA CZYNNOŚCI

rów ochronnych.
niarkę.
1. Przygotowanie zestawu do biopsji: jałowy materiał i na-
rzędzia (pesety anatomiczne, gaziki, rękawiczki, kompre-
sy, najlepiej jeden z wycięciem o średnicy 10 cm, zapinki,
igła biopsyjna, najlepiej dwie z mandrynem o średnicy do
0,8 mm, głowica USG, strzykawka 10-20 ml, aparat do
pobierania próbki materiału w postaci pistoletu auto-
matycznego lub ręcznego, żel do USG, maski), 1% roz-
twór lidokainy, strzykawka 10 ml i igły: 1,1 x 40, 0,8 x 40
do znieczulenia, ewentualnie 1/2-1 ampułka Fentanylu
0,1 mg/2 ml, preparat antyseptyczny do skóry, przylepiec,
nożyczki, miski nerkowate, podkład ochronny, szkiełka
podstawowe, naczynie z 95% alkoholem, rękawiczki jed-
norazowego użytku, fartuchy i okulary ochronne.
zamknięcie okien.
3. Pozostawienie pacjenta na czczo.
życia).
Zabezpieczenie kozetki podkładem ochronnym
Zdjęcie ubrania z górnej połowy ciała pacjenta
Ułożenie pacjenta płasko na plecach, z prawym
bokiem uniesionym do góry oraz prawą ręką
położoną za głową
682 Tom II
Rozdział 5
Asystowanie przy pobieraniu mateńalów do badań diagnostycznych
Podanie w sposób jałowy rękawiczek Założenie rękawiczek w spo-
sób jałowy
Podanie w sposób jałowy pesety, gazików z pre- Odkażenie skóry w miejscu
paratem antyseptycznym zabiegu
Podanie w sposób jałowy kompresu(-ów) Obłożenie pola zabiegu kom-
presem(-ami)
Polanie skóry w miejscu zabiegu jałowym żelem Określenie miejsca biopsji
doUSG wątroby jałową głowicą USG
Podanie w sposób jałowy strzykawki, igły, leku Znieczulenie skóry, tkanki
do znieczulenia podskórnej i warstwy mięśni
Ewentualne dożylne podanie Fentanylu międzyżebrowych
Podanie w sposób jałowy igły biopsyjnej. Wprowadzenie igły biopsyjnej

Poinformowanie pacjenta o wstrzymaniu odde- podczas bezdechu (ułatwia
chu i wystąpieniu bólu (krótkotrwałego, niezbyt wprowadzenie we właściwe
nasilonego) miejsce) i usunięcie mandry-
nu
Podanie w sposób jałowy strzykawki lub aparatu Pobranie materiału do badania
do pobierania materiału w postaci pistoletu cytologicznego za pomocą
strzykawki, pistoletu
Wsunięcie mandrynu do
światła igły
Podanie w sposób jałowy pesety, gazików Usunięcie igły biopsyjnej wraz
z mandrynem
Umocowanie opatrunku przylepcem Założenie jałowego opatrunku
uciskowego
Natychmiastowe umieszczenie szkiełek w naczy- Wykonanie rozmazów na
niu z 95% alkoholem (nie dopuszczając do ich szkiełkach
sklejenia, które grozi cytolizą pobranego mate-
riału)
Przewiezienie pacjenta w pozycji siedzącej na
salę
Ułożenie pacjenta płasko na prawym boku do
4 godzin, potem w wygodnej pozycji do dnia na-
stępnego
Założenie worka z lodem na miejsce biopsji

1. Przesłanie podpisanego materiału do badania cytologicz-
nego.
Część III
Anna Majda
5.5. Nakłucie nerki
1. Monitorowanie tętna i ciśnienia tętniczego krwi począt-

kowo co godzinę, później co 2 godziny, a w razie podejrze-
nia krwawienia kontrola morfologii.
2. Poinformowanie pacjenta, że do 4 godzin nie powinien
nic jeść, po czym może przyjmować posiłki z dotychczaso-
wej diety, a następnego dnia może chodzić.
3. Kontrola wlewów dożylnych i opatrunku.
4. Podawanie leków przeciwbólowych zgodnie ze zleceniem
lekarza.
5.5. Nakłucie nerki

Rodzaje biopsji nerki Można wyróżnić biopsję z wykorzystaniem fluoroskopii, biop-
sję otwartą (po odsłonięciu nerki) oraz najczęściej obecnie wykony-
waną - biopsję gruboigłową i cienkoigłową aspiracyjną pod kon-
trolą USG.
Cel biopsji nerki Cel:

a) diagnostyczny:
• ocena ogniskowych i rozlanych zmian w nerkach;
• badanie cytologiczne pobranego materiału;
• badanie histologiczne pobranego wycinka;
• badanie bakteriologiczne, histologiczne płynu z torbieli nerki;
b) leczniczy:
• drenaż w przypadku wodonercza, roponercza;
• drenaż torbieli nerki;
• nefrostomia.
Wskazania do biopsji Wskazania:

nerki • guz nerki;
• torbiel nerki;
• zespół nerczycowy steroidooporny,-
• białkomocz o nieznanej etiologii;
• nawracający krwinkomocz lub krwiomocz o niejasnej etio-
logu;
• ostra niewydolność nerek o nieznanej etiologii;
• upośledzenie czynności nerki przeszczepionej;
684 Tom II
Rozdział 5
Asystowanie przy pobieraniu małeńałów do badań diagnostycznych
• choroby układowe z zajęciem nerek, np. toczeń rumienio-

waty;
• choroby naczyń nerkowych o nagłym początku;
• ostre kłębuszkowe zapalenie nerek z szybko rozwijającą się
niewydolnością nerek;
• powoli rozwijające się choroby cewkowo-śródmiąższowe
nerek;
• objawy nefropatii u chorych na cukrzycę niewykazujących
cech retinopatii cukrzycowej.
Nieuzasadnione jest wykonywanie biopsji nerki u chorych ze
schyłkową niewydolnością nerek, śródmiąższowym zapaleniem
nerek w przebiegu chorób zakaźnych oraz z zespołem wątrobowo-
-nerkowym.
• skaza krwotoczna; d° biopsji nerki
• nadciśnienie tętnicze krwi powyżej 160/95 mmHg(21,3/12,6kPa);
• zaawansowanie procesu chorobowego (poziom kreatyniny
w surowicy powyżej 250 umol/1 - 3 mg/dl);
• wady rozwojowe nerek (nerka podkowiasta, hipoplazja jed-
nej nerki);
• zaawansowane zmiany naczyniowe;
• znaczna niedokrwistość, zmniejszona objętość krwi
krążącej (hipowolemia) lub zaburzenia gospodarki wod-
no-elektrolitowej i kwasowo-zasadowej.
Powikłania: Powikłania biopsji nerki

• krwinkomocz mikroskopowy stanowi naturalne następ-
stwo nakłucia nerki i nie jest powikłaniem, jeśli trwa nie
dłużej niż 24-48 godz.;
• krwiomocz makroskopowy może być niekiedy znaczny, stwier-
dza się go w 1-5% przypadków w ciągu pierwszych 4 godz. po
zabiegu, bardzo rzadko wymaga przetaczania krwi lub odsłonię-
cia nerki w celu opanowania krwawienia, konieczne jest jedynie
forsowanie diurezy (podając płyny, furosemid) i alkalizowanie
moczu wodorowęglanem,-
• krwiak okołonerkowy występuje w ok. 0,5% przypadków;
• rzadko opisywano wytworzenie się przetok tętniczo-żylnych
w obrębie nerki, odmę opłucnową lub uszkodzenie innych
narządów,-
• uszkodzenie nerki prowadzące do jej usunięcia zdarza się
niezwykle rzadko (poniżej 1/1000).
Część Ul 685
Anna Majda
5,5. Nakłucie nerki
Badania wykonywana U pacjenta przed biopsją nerki standardowo wykonuje się ba-
przed biopsją nerki dania:
• oznaczenie grupy krwi, morfologię, czas krwawienia i krzep-
nięcia, stężenie protrombiny, fibrynogenu, kreatyniny w su-
rowicy krwi;
• USG nerek.
Biopsja gruboigłowa pod kontrolą USG
Biopsja gruboigłowa STRUKTURA CZYNNOŚCI

rów ochronnych.
niarkę.
1. Przygotowanie zestawu do biopsji: jałowy materiał i narzę-
dzia (pesety anatomiczne, gaziki, kompresy, najlepiej jeden
z wycięciem o średnicy 10 cm, zapinki, rękawiczki, skalpel,
igła biopsyjna tnąca, najlepiej o średnicy powyżej 1 mm
- ryc. 4, żel do USG, głowica USG, maski), 1-2% roztwór li-
dokainy, strzykawka 10 ml i igły: 1,1 x 40,0,8 x 40 do znie-
czulenia, 1/2-1 ampułka Fentanylu 0,1 mg/2 ml, preparat
antyseptyczny do skóry, przylepiec, nożyczki, 0,9% NaCl,
płytka Petriego z gazikiem lub bibułą filtracyjną albo na-
czynie z formaliną o szerokim wlocie (chroni przed uszko-
dzeniem wycinka twardniejącego podczas utrwalania
w czasie wyciągania z naczynia), podkład ochronny, miski
nerkowate, rękawiczki jednorazowego użytku, fartuchy
i okulary ochronne.
2. Przygotowanie zestawu do reanimacji, aparatu EKG.
zamknięcie okien.
Ryc. 4. Igła tnąca do biopsji Quick-Core firmy COOK
686 Tom II
Rozdział 5
3. Pozostawienie pacjenta na czczo.
4. Pomiar ciśnienia tętniczego krwi.
życia).
Zdjęcie ubrania z górnej połowy ciała pacjenta
Ułożenie pacjenta na brzuchu z podłożonym
wałkiem
sób jałowy
Podanie w sposób jałowy kompresu (-ów) Obłożenie pola zabiegu kom-
presem (-ami)
Polanie skóry w miejscu zabiegu jałowym żelem Określenie miejsca biopsji
doUSG jałową głowicą USG
Podanie w sposób jałowy strzykawki, igły, leku Wykonanie znieczulenia
do znieczulenia
Ewentualne dożylne podanie Fentanylu
Ewentualne podanie w sposób jałowy skalpela. Ewentualne nacięcie skalpe-
lem skóry i tkanki podskór-
nej nad miejscem biopsji.
Podanie w sposób jałowy igły biopsyjnej tnącej Wprowadzenie igły biopsyj-
Poinformowanie pacjenta o wstrzymaniu odde- nej tnącej podczas bezdechu
chu i wystąpieniu bólu (krótkotrwałego, niezbyt (ułatwia wprowadzenie we
nasilonego) właściwe miejsce)
Natychmiastowe umieszczenie wycinka na gazi- Pobranie wycinka
ku zwilżonym 0,9% NaCI w płytce Petriego (ba-
danie histochemiczne) lub w naczyniu z forma-
liną (badanie histopatologiczne)
Podanie w sposób jałowy pesety, gazików Usunięcie igły biopsyjnej
Umocowanie opatrunku przylepcem. Założenie opatrunku ucisko-
Przewiezienie pacjenta w pozycji leżącej na salę. wego
Ułożenie pacjenta płasko na plecach do 4 godzin,
potem w wygodnej pozycji do dnia następnego.
Założenie worka z lodem na miejsce biopsji
Część III
Anna Majda
5.6. Nakłucie lędźwiowe

1. Przesłanie podpisanego wycinka (do 2 godzin od pobrania)
do badania histopatologicznego.
2. W przypadku badania histochemicznego umieszczenie
podpisanej płytki Petriego w termosie z lodem i do 1 go-
dziny dostarczenie do pracowni (nie dopuścić do zamroże-
nia).
1. Kontrola ciśnienia tętniczego krwi co godzinę.
2. Kontrola wartości hematokrytu.
3. Kontrola opatrunku.
4. Obserwacja wydalanego moczu.
5. Podawanie dużych ilości płynów w celu wymuszenia do-
statecznie dużej diurezy.
6. Poinformowanie pacjenta, że następnego dnia może cho-
dzić.

Miejsce nakłucia Płyn mózgowo-rdzeniowy pobierany jest z reguły z nakłucia lę-
lędżwiowego dźwiowego, najczęściej w pozycji leżącej pacjenta, rzadko w sie-
dzącej i sporadycznie z nakłucia podpotylitycznego. Nakłucie lę-
dźwiowe wykonuje się w przestrzeni podpajęczynówkowej L3-L4,
L4-L5 lub L5-S1 (w obszarze tym nie ma rdzenia, gdyż kończy się
na poziomie L2 i w worku oponowym znajdują się jedynie korzenie
nerwowe). Grzebienie kości biodrowych łączy się linią poziomą
przechodzącą przez wyrostek kolczysty 4 kręgu lędźwiowego, prze-
strzeń międzykręgowa powyżej lub poniżej to miejsce nakłucia. Pa-
cjenta układa się płasko na boku z maksymalnym tylnym wygię-
ciem kręgosłupa (ryc. 5), rzadko w pozycji siedzącej, ale wówczas
nie wykonuje się pomiaru ciśnienia i próby Queckenstedta.
Nakłucie podpotylityczne wykonuje się w przestrzeni między ko-
ścią potyliczną i wyrostkiem kolczystym kręgu obrotowego ze zbio-
688 Tom II
Rozdział 5
rnika wielkiego, ale jest to niebezpieczne (groźba uszkodzenia rdze-

nia przedłużonego) i przeprowadzane tylko w wyspecjalizowanych
ośrodkach.
Ryc. 5. Ułożenie chorego do punkcji lędźwiowej (adaptowane za: O. Kt-

schnick)
Cel: Cel nakłucia

a) diagnostyczny: lędźwiowego
• pomiar ciśnienia płynu mózgowo-rdzeniowego;
• badanie fizykochemiczne: barwy, pleocytozy, białka, gluko-
zy, chlorków, zachowania się odczynów globulinowych
i prób na obecność żelaza;
• badanie odczynów kiłowych;
• badanie bakteriologiczne, np. na obecność prątków gruźlicy;
• badanie wirusologiczne;
• badanie cytologiczne;
• próba Queckenstedta, tzw. próba drożności kanału rdzenio-
wego, wykonywana w przypadku zespołów rdzeniowych;
przeprowadza się ją, uciskając żyły szyjne, w wyniku czego
w warunkach prawidłowych następuje zahamowanie
odpływu żylnego z wnętrza czaszki i przejściowy wzrost ciś-
nienia;
• podanie środka kontrastowego;
b) leczniczy:
• upuszczenie płynu, aby zmniejszyć ciśnienie śródczaszkowe;
• wstrzyknięcie leków, np. antybiotyków, cytostatyków;
• uzyskanie znieczulenia podpajęczynówkowego.

• zespół oponowy (podrażnienie lub zapalenie opon mózgo- lędźwiowego
wo-rdzeniowych, krwawienie podpajęczynówkowe);
Część III 685

Anna Majda
• szybko postępujący niedowład kończyn pochodzenia rdze-

niowego (guzy pierwotne i przerzutowe, procesy zapalne
i naczyniopochodne);
• ostro lub podostro narastające objawy uszkodzenia korzeni
i nerwów obwodowych (np. zespół Guillaina-Barrego);
• obecność innych objawów neurologicznych (z tego względu
jest badaniem rutynowo wykonywanym u osób hospitalizo-
wanych na oddziałach chorób: neurologicznych, zakaźnych,
wewnętrznych).
do nakłucia lędźwiowego • obecność tarczy zastoinowej na dnie oczu, wskazującej na
wzmożone ciśnienie śródczaszkowe, obrzęk mózgu, obrzęk
tarczy nerwu wzrokowego; zabieg grozi wklinowaniem czę-
ści płata skroniowego pod namiot mózgu lub migdałków
móżdżku do otworu potylicznego wielkiego; w wyniku wkli-
nowania dochodzi do uciśnięcia pnia mózgu i wystąpienia
groźnych dla życia objawów - w postaci zaburzeń oddycha-
nia i krążenia; jeżeli lekarz decyduje się na wykonanie tego
zabiegu mimo objawów zastoju na dnie oczu, podaje się sil-
ne środki przeciwobrzękowe, takie jak mannitol (20% roz-
twór we wlewie kroplowym w ilości 125 ml co 6godz.), dek-
sametazon (8 mg 4 razy dziennie) oraz wykonuje zabieg za
pomocą jak najcieńszej igły punkcyjnej;
• u chorych ze skazami krwotocznymi oraz leczonych środka-
mi przeciwzakrzepowymi ze względu na możliwość powsta-
nia rdzeniowego krwiaka nad- i podoponowego;
• obecność zapalnych zmian skórnych w miejscu nakłucia;
• guzy tylnej jamy czaszki, ze względu na możliwość wklino-
wania do otworu potylicznego wielkiego; przy ich podejrze-
niu należy wykonać tomografię komputerową,-
• wrodzone nieprawidłowości kostne pogranicza czaszko-
wo-mózgowego, np. wgniecenie podstawy czaszki.
Powikłania nakłucia Powikłania:

lędźwiowego a) grożące pacjentowi w czasie nakłucia:
• błędne nakłucie (z uszkodzeniem rdzenia kręgowego, ogona
końskiego, naczyń);
• wklinowanie pnia mózgu w przypadku podwyższonego ciś-
nienia śródczaszkowego (zatrzymanie oddechu, zatrzyma-
nie akcji serca);
690 Tom U
Rozdział 5
• silny ból promieniujący wzdłuż kończyny, który występuje

przy bezpośrednim kontakcie igły punkcyjnej z korzeniem
nerwowym; ustępuje po zmianie położenia igły;
b) występujące po nakłuciu:
• zespół popunkcyjny, który polega na pojawieniu się bólów
i zawrotów głowy nasilających się w pozycji pionowej, któ-
rym nierzadko towarzyszą nudności i wymioty, a niekiedy
objawy oponowe; zespół ten związany jest z podciśnieniem
śródczaszkowym wywołanym wypływem płynu przez otwór
w oponie powstały po jej przebiciu igłą punkcyjną;
w związku z tym zaleca się używanie do nakłucia cienkich
igieł, a chorych układa się na brzuchu celem zmniejszenia
średnicy otworu dzięki naciągnięciu opon; jeżeli mimo tego
pojawia się zespół popunkcyjny, chory pozostaje w pozycji
leżącej i stosuje się leki przeciwbólowe, przeciwwymiotne,
np. Aviomarin, ewentualnie ACTH domięśniowo w dawce
25 mg/d przez kilka dni;
• paraplegia (porażenie kończyn dolnych);
• zakażenie miejscowe, zapalenie podpajęczynówki, zapale-
nie opon mózgowych, zapalenie kości;
• krwawienie z miejsca punkcji.
U pacjenta przed nakłuciem lędźwiowym standardowo wyko- Badania wykonywane

nuje się badanie'. przed nakłuciem
• neurologiczne; lędźwiowym
• dna oka;
• czasu krwawienia i krzepnięcia;
• radiologiczne, w przypadku objawów neurologicznych wska-
zujących na uszkodzenie korzeni lędźwiowych oraz bolesno-
ści opukowej kręgów w tym odcinku, by wykluczyć obecność
procesu zapalnego lub pourazowego w obrębie kręgosłupa.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Nakłucie lędźwiowe

ochronnych.
niarkę.
1. Przygotowanie zestawu do punkcji: jałowy materiał i na-
CzęśćIII 691
Anna Majda
sy, najlepiej jeden z wycięciem, zapinki, cienka igła punk-

cyjna, najlepiej dwie z mandrynem 0,9 x 90, manometr
do pomiaru ciśnienia: zegarowy lub w postaci pionowej
rurki z gumowym łącznikiem, maski), ewentualnie 1%
roztwór lidokainy, strzykawka 5 ml i igły: 0,8 x 40, 0,6 x
25 do znieczulenia, co najmniej 3 jałowe probówki do ba-
dania: fizykochemicznego, bakteriologicznego i wirusolo-
gicznego oraz na odczyny kiłowe, podłoże transporto-
wo-wzrostowe Meningomedium, preparat antyseptyczny
do skóry, miski nerkowate, podkład ochronny, przylepiec,
nożyczki, kwacz do wyznaczenia miejsca punkcji, przybo-
ry do golenia (w razie konieczności), rękawiczki jednora-
zowego użytku, fartuchy i okulary ochronne.
zamknięcie okien.
1. Poinformowanie o celu, przebiegu oraz niepożądanych
objawach zabiegu (możliwość wystąpienia zespołu po-
punkcyjnego).
4. Przed nakłuciem podanie pacjentowi pobudzonemu, nie-
spokojnemu leków uspokajających (na zlecenie lekarza);
u osób przytomnych stosuje się je rzadko.
życia).
Ułożenie pacjenta płasko na boku z plecami skie-
rowanymi do brzegu kozetki, z możliwie mocno
wygiętym kręgosłupem, ze zgiętymi i przywie-
dzionymi do brzucha kończynami dolnymi oraz
zgiętą ku mostkowi głową; osoba pomagająca
ustala taką pozycję, stojąc od strony brzucha
chorego, zakładając jedną rękę na kark, a drugą
w dół podkolanowy pacjenta
Poinformowanie o lekkim bólu w czasie nakłucia
opony, o niekaszleniu i parciu na tłocznię
brzuszną
Zachęcenie do rozluźnienia i normalnego oddy-
chania
692 Tom II
Rozdział 5
Asystowanie pizy pobieraniu mateńałów do badań diagnostycznych
Odsłonięcie miejsca nakłucia (ewentualnie Wyznaczenie miejsca
założenie koszuli operacyjnej otwartej od tyłu) nakłucia

sób jałowy
Podanie w sposób jałowy kompresu (-ów) Obłożenie pola zabiegu kom-
presem (-ami)
Ewentualne podanie w sposób jałowy strzykaw- Ewentualne wykonanie znie-
ki, igły, leku do znieczulenia czulenia
Podanie w sposób jałowy igły punkcyjnej Wprowadzenie igły punkcyj-
nej w wyznaczonym miejscu
w kierunku dogłowowym; po
pokonaniu na głębokości
4-6 cm oporu wiążącego się
z przebiciem opony twardej
wyjęcie mandrynu
Podanie w sposób jałowy manometru Dołączenie do igły manome-
tru i pomiar ciśnienia
Pobranie po 2-3 ml płynu do każdej z probówek, Odłączenie manometru
na płynne podłoże transportowo-wzrostowe Me-
ningomedium 1-2 ml; wypuszczenie możliwie
najmniejszej objętości płynu (3-5 ml)
Obserwacja pacjenta pod kątem objawów wkli- Wsunięcie mandrynu do
nowania pnia mózgu światła igły
Podanie w sposób jałowy pesety, gazików
Usunięcie igły wraz z man-
drynem
Umocowanie opatrunku przylepcem Założenie jałowego opatrun-
ku uciskowego
Przewiezienie pacjenta w pozycji leżącej na salę.
Ułożenie pacjenta w pozycji leżącej: płaskiej na
plecach przez 12-24 godziny, przy czym przez
pierwsze 2 godziny płaskiej na brzuchu

1. Przesłanie (jak najszybciej) podpisanego płynu w termotor-
bie do laboratorium; jeśli nie ma takiej możliwości przecho-
wywanie w cieplarce w temperaturze 37°C lub na podłożu
transportowym przez okres nie dłuższy niż 3-5 dni.
Część III
Anna Majda
1. Poinformowanie o wstrzymaniu się od kaszlenia i parcia.
2. Poinformowanie o ograniczeniu gwałtownych ruchów.
3. Obserwowanie pacjenta (ból głowy, ból w miejscu nakłu-
cia, promieniujący do kończyn dolnych, wymioty, nudno-
ścij.
2. Udokumentowanie zabiegu (ilość i rodzaj pobranego
płynu).
Prawidłowe wartości Prawidłowe wartości płynu mózgowo-rdzeniowego u osoby

płynu dorosłej:
mózgowo-rdzeniowego _ wodojasny, przejrzysty;
- do 5 komórek jednojądrzastych w mm 3 (głównie limfocytów);
- białko 20-40 mg%;
glukoza 2,22-4,16 mmol/1;
- chlorki 112-123 mmol/1;
stosunek albumin do globulin 1:1;
ciśnienie w pozycji leżącej 15-20cmH 2 O (1,47-1,96 hPa).
Zwiększenie w granicach 5-10 komórek w mm 3 jest traktowane
jako pleocytoza graniczna, 10-25 - nieznaczna, 25-50 pleocytoza
umiarkowana, a powyżej 50 w mm 3 - ciężka. Wzrost liczby leukocy-
tów powyżej 300 w mm 3 powoduje zmętnienie płynu, natomiast
zwiększenie stężenia białka powyżej 150 mg% jego zażółcenie, czyli
ksantochromię (wywołaną przez domieszkę bilirubiny lub innych
metabolitów hemoglobiny). Patologiczna próba Queckenstedta, tj.
brak wzrostu ciśnienia, wskazuje na zaburzenia drożności przestrze-
ni płynowych i jest charakterystyczna dla guzów rdzenia.
Interpretacja wyników Interpretację wyników badania płynu mózgowo-rdzeniowego
badania płynu u osoby dorosłej przedstawiono w tabeli 3.
mózgowo-rdzeniowego
694 Tom II
Rozdział 5
Tabela 3. Interpretacja wyników badania płynu mózgowo-idzeniowego

u osoby dorosłej
Właściwości patologiczne Zmiany chorobowe
- Zwiększona liczba leukocytów - Ropne zapalenie opon mózgowych:

- Znaczny wzrost pleocytozy bakteryjne zapalenie opon, zawały
mózgu pochodzenia zatorowego
- Zwiększona liczba komórek wie- powstałe w przebiegu zapalenia
lojądrzastych wsierdzia, okołooponowe procesy
- Zwiększone stężenie białka zapalne (np. ropień mózgu, ropniak
- Zmniejszone stężenie glukozy podtwardówkowy, zapalenie żyt
- Zmniejszone stężenie chlorków korowych), chemiczne uszkodzenia
- Obecność bakterii mózgu (np. środkami cieniującymi),
niektóre pasożytnicze zapalenia
Makroskopowo płyn ropny bywa męt-
opon
ny i ksantochromiczny lub mętny,
białawy i gęsty, co zależy od stopnia
wzrostu pleocytozy
- Zwiększona liczba limfocytów - Limfocytowe zapalenie opon mó-

- Umiarkowany wzrost pleocytozy zgowych ze zmniejszonym stęże-
niem glukozy: gruźlicze i grzybicze
- Zwiększone stężenie białka zapalenie opon, nowotwory opon,
- Zmniejszone lub prawidłowe stęże- sarkoidoza, zakażenia bakteryjne
nie glukozy (np. leptospirozy, spirochetozy)
- Zmniejszone stężenie chlorków w gru- - Limfocytowe zapalenie opon mó-
źliczym zapaleniu opon mózgowych zgowych z prawidłowym stęże-
Makroskopowo płyn jest wodojasny, niem glukozy: wirusowe i niektóre
przejrzysty, jeśli tylko miernie jest zwię- pasożytnicze zapalenia opon oraz
kszone stężenie białka ostre procesy demielinizacyjne
układu nerwowego
- Wybitne zwiększenie stężenia - Guzy rdzenia

białka (dochodzące do kilkuset - Niekiedy zespół Guillaina-Barrego
mg%)
- Często w krwotokach podtwar-
Makroskopowo płyn jest żółty, a nawet dówkowych
żóttobrązowy i gęsty
- We wczesnym okresie krwotoku
podpajęczynówkowego (po kilku
dniach od jego wystąpienia)
- Płyn krwisty (powyżej 500 krwinek - Świeże krwawienie podpajeczy-

czerwonych w mm 3 ), a po odwiro- nówkowe lub mózgowe
waniu ksantochromiczny; należy
pamiętać, że domieszka krwi tylko
w pierwszych porcjach płynu może
być następstwem urazu naczyń
w wyniku nakłucia
- Próba na zawartość żelaza w odwi-
rowanym płynie (np. benzydyno-
wa) dodatnia
- Badanie osadu, w którym widocz-
ne są zmienione erytrocyty, makro-
fagi i erytrofagi
Część III
Anna Majda
5.7, Nakłucie jamy opłucnej
Tabela 3. Interpretacja wyników badania płynu mózgowo-rdzeniowego

u osoby dorosłej cd.
- Zwiększone stężenie glukozy - Po urazie mózgu lub podwzgórza

- W cukrzycy
- Fibrynogen, po wynaczynieniu - Gruźlicze i ropne zapalenie opon

może powstać skrzep mózgu
- Zmiana stosunku albumin do globulin - Stwardnienie rozsiane i kiłowe za-

palenie opon mózgu (zwiększone
stężenie y-globulin)
- Ostre zapalenie mózgu i procesy
nowotworowe (zwiększone stęże-
nie (3-globulin)
- Przejściowy wzrost pleocytozy do - Po napadzie padaczki

30-70 komórek jednojądrzastych
3
w mm
Nakłucie opłucnej
I ! 5.7. Nakłucie jamy opłucnej
Nakłucie jamy opłucnej [thomcocentesis] wykonuje się najczę-
ściej po stwierdzeniu płynu lub powietrza w opłucnej. Jeśli nie ma
Miejsce nakłucia szczególnych przesłanek do wyboru innego miejsca nakłucia, to naj-
lepszym miejscem do aspiracji płynu jest VII przestrzeń międzyże-
browa w linii pachowej tylnej lub środkowej, po górnej krawędzi że-
bra (ryc. 6). Jest to uzasadnione psychologicznie (chory nie widzi za-
biegu) oraz anatomicznie (w tym miejscu tętnica międzyżebrowa
przebiega po dolnej krawędzi żebra). W przypadku płynu otorbione-
go, nakłucia dokonuje się pod bezpośrednią kontrolą USG w linii pa-
chowej przedniej w środku III międzyżebrza, gdyż w tej okolicy tętni-
ca międzyżebrowa rozdziela się na gałązkę górną - przebiegającą po-
niżej dolnego brzegu żebra, i gałązkę dolną - przebiegającą powyżej
dolnego brzegu żebra. W celu usunięcia powietrza z opłucnej najko-
rzystniejsze jest wkłucie w II międzyżebrzu w linii środkowo-oboj-
czykowej. Treść wydobytą przez nakłucie należy różnicować pomię-
dzy wysiękiem (bogatobiałkowym) i przesiękiem (ubogim w białko).
W przypadku przesięku postępowanie polega na opróżnieniu jamy
opłucnej, w przypadku wysięku obowiązuje wykonanie biopsji
opłucnej. Pacjenta do nakłucia układa się w pozycji siedzącej, z lek-
kim pochyleniem do przodu, z przedramionami i głową opartymi na
poduszce położonej na oparciu krzesła (uniesienie ramion prowadzi
do rozszerzenia przestrzeni międzyżebrowych), rzadko w pozycji
leżącej na boku z ręką odwiedzioną ku górze.
696 Tom II
Rozdział S
płuca
szczelina opłucnej
żebro
wysięk
Ryc. 6. Punkcja jamy opłucnej - miejsce nakłucia (adaptowane za: O. Kir-

schnick)
Cel: Cel nakłucia opłucnej

a) diagnostyczny:
• określenie właściwości płynu poprzez badanie fizykoche-
miczne: objętości, wyglądu, ciężaru właściwego, pH, białka,
glukozy, Na, K, dehydrogenazy mleczanowej - LDH, amyla-
zy, hematokrytu, cytozy, komórek LE;
• określenie właściwości płynu poprzez badanie bakteriolo-
giczne (tlenowce, beztlenowce), badanie na BK (prątki gru-
źlicy), a w razie potrzeby próbę biologiczną na świnkach
morskich, badanie cytologiczne;
b) leczniczy:
• upuszczenie płynu, tzw. punkcja odbarczająca, skraca lecze-
nie, ogranicza wystąpienie zrostów;
• podanie leku, np. antybiotyku;
• prowadzenie drenażu ssącego;
• wypuszczenie powietrza przy odmie samorodnej.

• obecność płynu przesiękowego w jamie opłucnej (niewydol- jamy opłucnej
ność krążenia, marskość wątroby, hipoalbuminemia o róż-
nej etiologii), z wyjątkiem sytuacji, która może wynikać z ja-
snego obrazu klinicznego, np. niewydolności krążenia,
w której płyn ustępuje po leczeniu diuretycznym,-
• obecność płynu wysiękowego w jamie opłucnej (około 90%):
zapalenie opłucnej na tle bakteryjnym, w tym gruźliczym,
wirusowym, grzybiczym, rak płuca, nowotwory złośliwe
opłucnej, toczeń rumieniowaty;
Część III 697

Anna Majda
5.7. Nakłucie jamy opłucnej
• odma samoistna, zwłaszcza wentylacyjna;

• ropniak opłucnej.
do nakłucia jamy • zaburzenia krzepnięcia;
opłucnej
• brak współpracy z chorym;
• zakażenie ściany klatki piersiowej;
• bardzo mała objętość płynu;
• ropień płuca;
• zgorzel płuca.
Powikłania nakłucia jamy Powikłania:

opłucnej • nakłucie płuca lub narządu sąsiedniego (przepony, wątroby,
śledziony, serca);
• krwawienie przy uszkodzeniu naczyń międzyżebrowych;
• obrzęk płuc przy zbyt szybkim upuszczaniu płynu lub usu-
nięciu większej ilości płynu niż 1500 ml;
• odma opłucnej;
• odma podskórna;
• zapaść (rzadko) u osób wrażliwych jako następstwo urazu
opłucnej;
• utrata białek, elektrolitów,-
• wprowadzenie zakażenia.
Badania wykonywane U pacjenta przed nakłuciem jamy opłucnej standardowo wyko-

przed nakłuciem jamy nuje się:
opłucne) * badanie fizykalne: opukiwanie, osłuchiwanie klatki piersio-
wej (wykrywa ok. 500 ml płynu);
• zdjęcie rentgenowskie: przednio-tylne i boczne (wykrywa
50-100 ml płynu);
• USG (wykrywa 5-10 ml płynu otorbionego);
• tomografię komputerową (wskazana, gdy opłucna jest gru-
ba, np. w długotrwałym ropniaku opłucnej, USG fałszywie
negatywne).
Nakłucie odbarczające
Nakłucie odbarczające STRUKTURA CZYNNOŚCI

698 Tom II
Rozdział 5
2.Założenie fartucha ochronnego, maski na twarz, okula-

rów ochronnych.
niarkę.
sy, najlepiej jeden z wycięciem, zapinki, igła punkcyjna -
cewnik typu venflon lub tzw. igła twarda, najlepiej dwie
1,4 x 45, strzykawka 10-20 ml do pobrania płynu do ba-
dań, dren z kranikiem dwutorowym - ryc. 7, maski), 1%
roztwór lidokainy, strzykawka 5-10 ml, igły: 0,8 x 40,
0,7 x 25 do znieczulenia, preparat antyseptyczny do skó-
ry, butelka z wytworzonym wcześniej w jej wnętrzu podci-
śnieniem, tzw. aparat Potaina lub ssak, podkład ochronny,
probówki do badaniafizykochemicznego(z dodatkiem hepary-
ny na amylazę, komórki LE), strzykawka 20 ml z 0,4 ml hepa-
ryny na cytozę, butelka z ciemnego szkła z 1 cm heparyny do
badania cytologicznego, ogrzana pożywka płynna na badanie
bakterii beztlenowych, np. Anaeromedium, jałowa butelka
z ciemnego szkła na BK, jałowa probówka na badanie ba-
kterii tlenowych, miski nerkowate, przylepiec, nożyczki,
rękawiczki jednorazowego użytku, fartuchy i okulary
ochronne.
nasadka
do podłączenia
z igłą punkcyjna
kranik dwutorowy
stoik do zbierania
płynu z jamy
opłucnowej
Ryc. 7. Zestaw do punkcji jamy opłucnej (adaptowane za: O. Kirschnick)

3. Zabezpieczenie dostępu do tlenu.
zamknięcie okien.
Część III
Anna Majda
5.7, Nakłucie jamy opłucnej

3. Opróżnienie pęcherza moczowego.
życia).
5. Podanie 15-20 minut przed zabiegiem 15-20 kropli 2%
Soi. Codeini phosphońd, aby zmniejszyć odruch kaszlo-
wy powstały przy kontakcie obu blaszek opłucnych, gdy
zabieg zbliża się ku końcowi.
Posadzenie pacjenta na krześle, zdjęcie mu Wyznaczenie miejsca nakłucia
koszuli
Zabezpieczenie pacjenta podkładem ochron-
nym
Podanie w sposób jałowy rękawiczek Założenie rękawiczek w sposób
jałowy
Podanie w sposób jałowy pesety, gazików Dezynfekcja skóry w miejscu za-
z preparatem antyseptycznym biegu
Podanie w sposób jałowy kompresu (-ów) Obłożenie pola zabiegu kompre-
sem (-ami)
Podanie w sposób jałowy strzykawki, igły, Wykonanie znieczulenia skóry
leku do znieczulenia właściwej, tkanki podskórnej
i międzyżebrza
Poinformowanie pacjenta, że nie powinien
kaszleć ani wykonywać parcia na tłocznię
brzuszną, a także o wstrzymaniu oddechu
i wystąpieniu bólu w czasie nakłucia oraz
uzyskaniu ulgi po nakłuciu
Podanie w sposób jałowy igty punkcyjnej Wprowadzenie igły punkcyjnej
Podanie w sposób jałowy strzykawki Usunięcie mandrynu z igły
Pobranie strzykawką płynu do
badania fizykochemicznego, bak-
teriologicznego i cytologicznego
Podanie w sposób jałowy drenu lub drenu Połączenie igły punkcyjnej
z kranikiem z jałowym drenem lub z jałowym
drenem z kranikiem
Połączenie jałowego drenu z aparatem Pota-
ina lub jałowego drenu z kranikiem ze ssa-
kiem; (płyn można aspirować również przy
pomocy strzykawki 50 ml i trójkierunkowe-
go kranika lub gumowego drenu zaciskane-
go peanem)
700 Tom II
Rozdział S
Powolne wypuszczanie płynu, dbając jedno- Nieporuszanie igłą (podrażnienie
cześnie o niewpuszczanie powietrza do opłucnej, ból i kaszel)
jamy opłucnej
Obserwowanie zachowania i dolegliwości
Wprowadzenie ewentualne do
chorego (duszność, ból w klatce piersiowej,
jamy opłucnej leku, czasami
kaszel, bicie serca), należy zwolnić pręd- 50-100 ml powietrza na koniec
kość aspiracji płynu lub zaniechać dalszej zabiegu (w celu zapobieżenia zro-
aspiracji stom)
Wsunięcie mandrynu do światła igły
Podanie w sposób jałowy pesety, gazików. Usunięcie igły z mandrynem przy
wstrzymanym oddechu
Umocowanie opatrunku przylepcem Założenie jałowego opatrunku
uciskowego
Przewiezienie pacjenta na salę w pozycji
siedzącej
Ułożenie pacjenta na plecach z lekko unie-
sioną górną częścią ciała i pozostawienie
go w tej pozycji do 2 godzin

1. Przesłanie podpisanego płynu do laboratorium.
2. Uporządkowanie przyborów.
1. Kontrola oddychania, tętna, ciśnienia co 1/2 godziny.
3. Kontrola saturacji za pomocą pulsoksymetru.
4. Kontrola radiologiczna w celu wykluczenia odmy opłucnowej.
2. Dokumentacja zabiegu (ilość i właściwości płynu).
Interpretację wyników badania płynu z jamy opłucnej u osoby Interpretacja wyników

dorosłej przedstawiono w tabeli 4. W gruźlicy wysięk ma zwykle badania płynu z jamy
wygląd surowiczo-włóknikowy, po około 5 latach nabiera wyglądu opłucnej
mlecznoczekoladowego, w zapaleniach o etiologii bakteryjnej może
być ropny, natomiast w chorobach nowotworowych jest często
krwisty (minimum 10 000 krwinek czerwonych w 1 mm 3 ). Gę-
stość względna płynu (ciężar właściwy) przekracza zwykle 1,016
g/ml, stężenie białka może dochodzić nawet do 6 g/dl. Zawartość h-
brynogenu w płynie wysiękowym jest duża, często obserwuje się
Część III 701

Tabela 4. Cechy płynu w jamie opłucnej w różnych jednostkach chorobowych
Przyczyna Charakter Liczba krwi- Rozmaz prze- Stężenie Stężenie glu- pH Badanie cyto- Badanie mi- Inne
płynu nek białych waga białka kozy logiczne krobiologiczne
w 1 mm
Nowotwór Wysięk surowi- 2000-10 000 Limfocyty Duże Prawidłowe 7,3-7,4 Komórki neo Duże stężenie
czy, często w 30-60% CEA w gruczo-
krwisty lakoraku, NSE
w raku drobno-
komórkowym
Gruźlica Wysięk surowi- 2000-10 000 Limfocyty Duże Prawidłowe 7,3-7,4 Bardzo mało Posiew na Stężenie ADA
czy, czasami < 3,33 mmol/l możliwe niższe komórek mezo- prątki ( + ) powyżej30
krwisty (<60mg%) telialnych w 25-30% U/ml
w 20%
Ropniak (gruźli- Ropa Często Granulocyty Duże Małe, często 7,2 i poniżej Posiew ( + ) LDH podwyż-
czy, bakteryj- > 30 000 obojęt- < 0,56 mmol/l lub (-) szone
ny) nochłonne wie- (<10mg%)
lojadrzaste
Toczeń rumie- Wysięk surowi- 2000-10 000 Limfocyty Duże Prawidłowe 7,3-7,4 - - Obecny czynnik
niowaty uogól- czy możliwe niższe LE
niony
Zawał płuca Wysięk surowi- Zmienna Często granulo- Duże Prawidłowe 7,3-7,4
czo- krwisty, cyty obojęt-
przesięk w 25% nochtonne wie-
lojądrzaste
Niewydolność Przesięk < 1000 Limfocyty Małe Prawidłowe 7,35 - - -

krążenia słomkowy
przejrzysty
Zapalenie płuc Wysięk surowi- Często Granulocyty Duże Prawidłowe 7,3-7,4 możli- Posiew (-) lub
czy > 10 000 obojęt- we niższe 4 (+)
nochłonne wie-
lojądrzaste
Rozdział 5
powstanie skrzepu. Liczba elementów komórkowych przekracza

1000/|xl. W zakażeniach ropotwórczych dominują komórki wie-
lojądrzaste. W płynie wysiękowym, zwłaszcza na tle nowotworo-
wym, stwierdza się dużą aktywność LDH. Płyn ma charakter wy-
sięku, gdy spełnia chociaż jedną z cech: stosunek stężenia białka
w płynie do białka w surowicy powyżej 0,5; stosunek aktywności
LDH w płynie do LDH w surowicy powyżej 0,6; aktywność LDH
w płynie 2/3 górnej wartości należnej dla surowicy. Płyn cuchnący
wskazuje na zakażenie beztlenowcami.
Według J. Tatonia (1994), najpierw należy wykonać nakłucie
zwiadowcze, a później właściwe, zaś w wybranych przypadkach
biopsję opłucnej lub torakoskopię. Celem nakłucia zwiadowczego
jest pozyskanie płynu do badania wstępnego, nazywanego próbą
Rivalty, która umożliwia odróżnienie płynu przesiękowego od wy-
siękowego. U chorego z przesiękiem (ujemna próba Rivalty) wyko-
nuje się właściwą punkcję i opróżnia jamę opłucną, poddając płyn
badaniu. U chorego z wysiękiem (dodatnia próba Rivalty) przepro-
wadza się biopsję opłucnej i opróżnia jamę z płynu, poddając go ba-
daniu. Jeżeli w wyniku tego postępowania nie uzyska się wystar-
czających przesłanek diagnostycznych, należy wykonać torakosko-
pię i pobrać wycinek do badania.
5.8. Nakłucie jamy otrzewnej

Najczęstszym sposobem uzyskiwania płynu z jamy otrzewnej Nakłucie jamy otrzewnej
jest punkcja, którą wykonuje się przez ścianę jamy brzusznej, a u
kobiet przez zagłębienie odbytniczo-maciczne, tzw. zatokę Dougla-
sa w poszukiwaniu krwi (rutynowe postępowanie diagnostyczne
w ciąży pozamacicznej - ektopowej), komórek nowotworowych
przy podejrzeniu raka jajnika. Płyn można uzyskać również pod-
czas badania laparoskopowego i operacji endoskopowej. Nakłucie Miejsce nakłucia
ściany jamy brzusznej wykonuje się w linii środkowej ciała, 2-3 cm
(2-3 palce) poniżej pępka lub w 1/3 dolnej (zewnętrznej) linii
łączącej kolec biodrowy przedni górny z pępkiem po stronie lewej
lub (rzadziej) po stronie prawej, ze względu na ochronę naczyń
krwionośnych przedniej ściany jamy brzusznej lub trzewi (ryc. 8).
Są to również miejsca, w których nie ma mięśni (miejsca ścięgni-
ste). Nakłucie odbarczające wykonuje się igłą typu venflon (wybiera
się igłę o możliwie dużej średnicy) lub trójgrańcem (najlepiej z bo-
cznym odprowadzeniem) bądź igłą typu troaker, do dializy otrzew-
nowej stosuje się np. cewnik Tenckhoffa. U chorych z wodobrzu-
Część III 703

Anna Majda
szem badanie przeprowadza się w pozycji siedzącej, zaś nakłucie

diagnostyczne w pozycji leżącej na plecach, z lekko bocznym skrę-
ceniem tułowia.
Ryc. 8. Punkcja jamy otrzewnej - miejsce nakłucia (adaptowane za:

A. Hubei, B. Karasek-Kieutzinger, U. fobin-Howald)
Cel nakłucia jamy Cel:

otrzewnej a) leczniczy:
• opróżnienie jamy otrzewnej z płynu przesiękowego, np.
w niewydolności krążenia, zespole nerczycowym, marsko-
ści wątroby (punkcja odbarczająca);
• opróżnienie jamy otrzewnej z płynu wysiękowego, np. w no-
wotworach (punkcja odbarczająca), rozlanym zapaleniu
otrzewnej (drenaż ciągły);
• podanie leku;
• wprowadzenie cewnika do przeprowadzenia dializy otrzewnowej;
• założenie lub dopełnienie odmy podczas laparoskopii;
b) diagnostyczny:
• pobranie zawartości płynu w wolnej przestrzeni otrzewno-
wej do badania fizykochemicznego: wyglądu, objętości, cię-
żaru właściwego, elementów komórkowych, stężenia
białka, aktywności dehydrogenazy mleczanowej - LDH, ak-
tywności amylazy;
wej do badania bakteriologicznego;
wej do badania cytologicznego;
• stwierdzenie lub wykluczenie obecności w jamie otrzewnej
krwi (nakłucie zwiadowcze).

jamy otrzewnej • po urazach jamy brzusznej i niewyjaśnionym spadku ciśnie-
nia tętniczego krwi;
704 Tom II
Rozdział 5
Asystowanie przy pobielaniu mateńałów do badań diagnostycznych
• podejrzenie zapalenia trzustki i poszukiwanie tzw. płynu

amylazowego;
• duże wodobrzusze upośledzające czynność narządu krąże-
nia i oporne na leczenie środkami moczopędnymi;
• niewydolność nerek.
• brak pewności rozpoznania wodobrzusza (podejrzenie tor- d° nakłucia jamy
bieli jajnika, wodonercza, wypełnionego pęcherza moczo- o t r z o w n °l
wego).
Powikłania: Powikłania nakłucia jamy

• zapaść krążenia spowodowana zbyt szybkim upustem płynu otrzewnej
z jamy otrzewnej lub brakiem założenia opaski na brzuch po
wypuszczeniu dużej ilości płynu, większej niż 2000 ml;
• krwiak będący następstwem nakłucia odgałęzień powierz-
chownych tętnic nabrzusznych;
• krwawienie spowodowane nakłuciem tętnicy dolnej brzusznej;
• uszkodzenie jelita, najczęściej grubego;
• nakłucie pęcherza moczowego;
• wprowadzenie zakażenia i zapalenie otrzewnej;
• utrata białek ustrojowych, wody, elektrolitów u chorych,
którym upuszczono duże objętości płynu lub w przypadku
niewydolności wątroby;
• zatkanie igły przez sieć (igłę należy nieco wycofać).
Nakłucie odbarczające
STRUKTURA CZYNNOŚCI Nakłucie odbarczające

ochronnych.
niarkę.
rzędzia (gaziki, pesety anatomiczne i chirurgiczna, ręka-
wiczki, kompresy, najlepiej jeden z wycięciem, zapinki,
trójgraniec, najlepiej dwa z drenem nałożonym na jego
boczne odprowadzenie, skalpel, imadło, nici chirurgiczne,
nożyczki chirurgiczne, maski), opaska elastyczna, słój
Część III 705

Anna Majda
miarowy, 1% roztwór lidokainy, strzykawka 5 ml oraz

igły: 0,8 x 40, 0,6 x 25 do znieczulenia, probówki do bada-
nia: fizykochemicznego, cytologicznego i jałowa do bakte-
riologicznego, preparat antyseptyczny do skóry, przyle-
piec, nożyczki, podkład ochronny, miski nerkowate, przy-
bory do golenia, rękawiczki jednorazowego użytku, fartu-
chy i okulary ochronne.
zamknięcie okien.
3. Ogolenie pola zabiegu.
4. Oddanie moczu przez pacjenta.
5. Pomiar masy ciała i obwodu brzucha pacjenta.
życia).
Ułożenie pacjenta w pozycji siedzącej
Odsłonięcie brzucha pacjenta
Zabezpieczenie pacjenta podkładem Wyznaczenie miejsca nakłucia
ochronnym
Podanie w sposób jałowy rękawiczek Założenie rękawiczek w sposób jałowy

Podanie w sposób jałowy pesety, ga- Odkażenie skóry w miejscu zabiegu
zików z preparatem antyseptycznym
Podanie w sposób jałowy kompre- Obłożenie pola zabiegu kompre-
su(-ów) sem(-ami)
Podanie w sposób jałowy strzykawki, Wykonanie znieczulenia nasiękowego
igły, leku do znieczulenia przez skórę, tkankę podskórną, mięś-
nie aż do otrzewnej
Podanie w sposób jałowy skalpela; Nacięcie skóry skalpelem na odcinku 0,5
(nie podaje się przy planowanym cm przed wprowadzeniem trójgrańca
nakłuciu igłą typu venflon)
Podanie w sposób jałowy trójgrańca Wprowadzenie trójgrańca z drenem
z drene w miejsce nacięcia
Skierowanie końca drenu do słoja
Usunięcie mandrynu z trójgrańca
Pobranie płynu do probówek
706 Tom II
Rozdział 5
Obserwacja koloru płynu Powolne upuszczanie płynu do słoja
Obserwacja pacjenta w kierunku zapaści (1-21 upuszcza się w czasie 1-2 go-
Kontrola tętna w miarę upuszczania dzin)
płynu Robienie przerw 1-2-minutowych
(wprowadzając mandryn do trójgrańca
lub zaciskając dren odprowadzający)
Wsunięcie mandrynu do trójgrańca
(nie do końca)
Usunięcie trójgrańca wraz z mandry-
nem
Podanie w sposób jałowy nici chirur- Zaopatrzenie chirurgiczne rany
gicznych, imadła, pesety chirurgicznej,
nożyczek chirurgicznych
Podanie w sposób jałowy pesety, ga- Założenie jałowego opatrunku ucisko-
zików wego
Umocowanie opatrunku przylepcem
Założenie na brzuch opaski elastycznej.
Pomiar masy ciała i obwodu brzucha
Pomiar ciśnienia tętniczego krwi
Przewiezienie pacjenta w pozycji
siedzącej na salę
Wygodne ułożenie pacjenta w łóżku
i pozostawienie go w nim przez kilka
godzin
Poinformowanie pacjenta o niezdejmo-
waniu opaski elastycznej bez porozu-
mienia z lekarzem lub pielęgniarką

1. Przesłanie podpisanego płynu do laboratorium.
4. Przeznaczenie sprzętu wielokrotnego użytku do dezynfe-
kcji i wyjałowienia.
1. Kontrola miejsca wkłucia pod kątem krwawienia, sącze-
nia płynu wysiękowego, zakażenia.
2. Obserwacja pacjenta.
3. Pomiar ciśnienia tętniczego krwi co 1/2 godziny.
4. Przy upuszczeniu kilkunastu litrów płynu kompensacja
utraty białek wlewami albumin.
2. Udokumentowanie zabiegu (objętość odprowadzonego płynu).
Część III 707

Anna Majda
Interpretacja wyników Interpretacja wyników badania płynu z jamy otrzewnej u oso-

badania płynu z jamy by dorosłej
otrzewnej Duża aktywność LDH występuje w płynie puchlinowym po-
chodzenia nowotworowego. Duża aktywność amylazy - powyżej
175 K.U./dl (100 ml) oraz liczba krwinek białych powyżej 500/ml
płynu towarzyszy zapaleniom trzustki. Przy krwawieniu dootrzew-
nowym liczba krwinek czerwonych jest wyższa niż 100 000/ml
ewakuowanego płynu.

1. Pacjent lat 60 jest hospitalizowany na oddziale neurologi-
cznym. Wśród badań diagnostycznych zaplanowano wy-
konanie nakłucia lędźwiowego w celu pobrania płynu
mózgowo-rdzeniowego. Na dyżurze nocnym, poprzedzającym
dzień badania, pacjent nie mógł zasnąć. Odczuwał lęk
przed badaniem (po raz pierwszy będzie mieć wykonane
nakłucie lędźwiowe), bólem, powikłaniami, wynikiem.
W jaki sposób uspokoisz pacjenta i pozyskasz go do
współpracy w czasie badania?
2. Zaplanuj sposób postępowania pielęgniarki podczas nakłucia
mostka.
3. Dokonaj modyfikacji sposobu postępowania pielęgniarki
podczas nakłucia opłucnej przy użyciu igły z kranikiem
trójkierunkowym i strzykawką 50 ml.
4. Przedstaw wskazania i przeciwwskazania do biopsji nerki
oraz powikłania mogące wystąpić u pacjenta po jej wyko-
naniu.
5. Przedstaw cele nakłucia stawu.
Bibliografia
Warszawa 2001.
2. Hildebrand N.: Iniekcje, infuzje, pobieranie krwi, Wydaw-
nictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2001.
Urban &. Partner, Wrocław 1997.
5. Kokot F. (red.): Choroby wewnętrzne. Podręcznik dla stu-
dentów, PZWL, Warszawa 1996.
708 Tom II
Rozdział 5

7. OrłowskiT. (red.): Chorobynerek, PZWL, Warszawa 1997.
8. Skinner D.V., Vincent R., Zideman D.: Resuscytacja krąże-
niowo-oddechowa, cc-medica press, Bielsko-Biała 1993.
9. Tatoń J. (red.): Technika zabiegów internistycznych, PZWL,
Warszawa 1994.
10. Tomaszewski J.J.: Diagnostyka laboratoryjna. Podręcznik
dla studentów medycyny, PZWL, Warszawa 1997.
11. Uszyński M. (red.): Płyny z jam ciała. Powstawanie i bada-
nia laboratoryjne, PZWL, Warszawa 1998.
Część III 709

Część m

1. Całościowe badanie pacjenta w celu oceny stanu zdrowia
składa się z (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. wywiadu i badania podmiotowego,
b. badania przedmiotowego i fizykalnego,
c. badania podmiotowego i przedmiotowego,
d. wywiadu i badania palpacyjnego.
2. Badanie fizykalne w praktyce pielęgniarskiej w Polsce
(wskaż prawidłową odpowiedź):
a. rozszerza zakres kompetencji formalnych
pielęgniarki,
b. jest podstawą trafnego i rzetelnego diagnozowania
stanu pacjenta,
c. jest niemożliwe do stosowania w praktyce ze
względu na nieuregulowany charakter prawny
powyższego zagadnienia,
d. nie zmienia dotychczasowej wiedzy i doświadczenia
zawodowego pielęgniarek.
3. Podstawowe techniki badawcze wykorzystywane w bada-
niu fizykalnym to (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. wywiad, osłuchiwanie, opukiwanie, różnicowanie,
b. wywiad, analiza, oglądanie, palpacja,
c. inspekcja wzrokowa, osłuchiwanie, wysłuchiwanie
i obmacywanie,
d. oglądanie, osłuchiwanie, opukiwanie
i obmacywanie.
4. Kolejność badania poszczególnych części ciała pacjenta
w badaniu przedmiotowym wynika z (wskaż prawidłową
odpowiedź):
a. logiki badania i chęci zapewnienia pacjentowi
komfortu podczas badania,
b. wygody osoby prowadzącej badanie,
c. ustaleń poczynionych z pacjentem przed badaniem,
d. konieczności dbania o bezpieczeństwo pacjenta.
5. Omamy są to (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. zmienione spostrzeżenia dotyczące istniejących
realnie przedmiotów,
b. zaburzenia jakościowe świadomości,
c. fałszywe spostrzeżenia bez bodźców zmysłowych,
d. porozrywane związki myślowe.
6. Uzupełnij pojęcie i określniki charakteryzujące nastrój.
Nastrój to Utrzymuje się on
710 Tom II
Część Ul
przez dłuższy czas. Zwykle określa się go mianami: oboję-

tny, wyrównany, żywy,
7. Przyporządkuj poniżej zamieszczone elementy stanu psy-
chicznego do opisujących je określników:
A. wzmożony, obniżony, niepokój manipulacyjny,
B. żywa, uboga, sztywna, maskowata,
C. mitomania, idee nadwartościowe, urojenia.
a. mimika,
b. funkcje myślowe,
c. napęd.
8. W opisie rozpoznanych pierwotnych zmian skórnych na-
leży uwzględnić (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. kształt, wielkość, układ i umiejscowienie oraz
barwę zmian,
b. barwę, gładkość, ucieplenie i wilgotność zmian,
c. unaczynienie, wybroczyny, charakter powierzchni
zmian,
d. grubość, napięcie, sprężystość i ruchomość zmian.
9. Podczas badania palpacyjnego obrzęków typowym ich ob-
jawem jest (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. przyrost masy ciała spowodowany retencją wody,
b. ścieńczony, lśniący naskórek w miejscu
stwierdzonego obrzęku,
c. objaw „dołka" w miejscu ucisku nad twardą
podstawą,
d. wszystkie powyższe.
10. Paznokieć w kształcie szkiełka zegarkowego charakte-
ryzuje (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. kąt zawarty pomiędzy płaszczyzną płytki
paznokciowej a płaszczyzną palca jest mniejszy niż
180°,
b. kąt zawarty pomiędzy płaszczyzną płytki
paznokciowej a płaszczyzną palca jest większy niż
180°,
c. kąt zawarty pomiędzy płaszczyzną płytki
120°,
d. kąt zawarty pomiędzy płaszczyzną płytki
120°.
11. Prawidłowa ostrość wzroku bez korekcji u 10-letniego
dziecka to (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. 0,5,
b. 0,1,
Część Ul 711
Część III
c. 1,0,
d. 0,9.
12. Obserwację gruczołów piersiowych podczas badania fizy-
kalnego należy prowadzić w pozycji (wskaż prawidłową
odpowiedź):
a. wygodnej dla pacjentki,
b. stojącej lub siedzącej z kończynami górnymi
opuszczonymi wzdłuż tułowia, uniesionymi ku
górze, opartymi na biodrach oraz stojącej
z pochyleniem tułowia ku przodowi,
c. leżącej na plecach, na boku oraz siedzącej
z ramionami podpartymi o kolana,
d. leżącej na brzuchu, stojącej z pochyleniem do
przodu oraz siedzącej z rotacją tułowia w bok.
13. Posługując się metodą „tarczy zegara", możemy (wskaż
prawidłową odpowiedź):
a. badać palpacyjnie struktury gruczołów piersiowych,
b. dokonać kontroli wzrokowej cech badanych piersi
i dołów pachowych,
c. oceniać następujące części piersi: brodawki, otoczki,
skórę i miąższ piersi,
d. dokonywać określenia lokalizacji stwierdzanych
zmian w gruczołach piersiowych podczas badania
fizykalnego.
14. Niepokojące cechy węzłów chłonnych możliwe do stwier-
dzenia w badaniu fizykalnym dołów pachowych to (wskaż
a. węzły miękkie, małe, niebolesne,
b. węzły miękkie, przesuwalne, centralnie położone,
c. węzły powiększone, twarde, nie przesuwalne,
bolesne,
d. żadne z powyższych cech.
15. W ocenie budowy klatki piersiowej stosunek wymiaru
przednio-tylnego do bocznego w warunkach pra-
widłowych wynosi (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. 0,5-0,8,
b. 0,8-1,0,
c. 1,0-1,0,
d. 1,0-1,2.
16. Podczas palpacyjnego badania drżenia głosowego, odczu-
walne jego wzmożenie występuje w (wskaż prawidłową
odpowiedź):
a. normalnych warunkach fizjologicznych,
b. stanach upośledzonej drożności dróg oddechowych,
712 Tom II
Część ID
c. sytuacji izolacji przez płyn w jamie opłucnej,

d. stanach zmniejszonej powietrzności płuc przy
drożności oskrzeli, np. nacieku zapalnym.
17. Wysłuchanie podczas osłuchiwania płuc świstów i fur-
czeń jest (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. zjawiskiem świadczącym o prawidłowej funkcji
płuc,
b. wynikiem zbierania dźwięków z otoczenia
zewnętrznego, w którym panuje hałas,
c. zawsze wskazówką zmian patologicznych
w układzie oddechowym,
d. bez znaczenia diagnostycznego.
18. Prawidłowe uderzenie koniuszkowe jest (wskaż prawidłową
odpowiedź):
a. mocnym uderzeniem międzyżebrza wyczuwalnym
na powierzchni o średnicy około 0,5 cm,
b. mocnym uderzeniem międzyżebrza wyczuwalnym
na powierzchni o średnicy powyżej 3 cm,
c. lekkim uniesieniem międzyżebrza wyczuwalnym na
powierzchni o średnicy 0,5-2 cm,
d. lekkim uniesieniem międzyżebrza prawie
niedostrzegalnym gołym okiem.
19. W badaniu za pomocą opukiwania u podstawy serca jego
stłumienie (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. przebiega na poziomie linii II międzyżebrza po lewej
stronie mostka,
b. przebiega na poziomie linii V międzyżebrza 7-9 cm
na lewo od linii mostkowej środkowej,
c. bezpośrednio styka się ze stłumieniem wątroby,
d. przechodzi bezpośrednio w pasmo stłumienia aorty
i pnia płucnego.
20. Drugi ton serca jest spowodowany (wskaż prawidłową od-
powiedź):
a. zamknięciem zastawki, głównie aortalnej oraz
zastawki pnia płucnego,
b. zamknięciem przede wszystkim zastawki
dwudzielnej i w mniejszym stopniu trójdzielnej,
c. wibracjami aparatu mitralnego i ścian mięśnia serca
powstałych podczas napełniania krwią komór,
d. występowaniem nieproporcjonalnie znacznego
wzrostu ciśnienia w komorach.
21. Osłuchiwania serca dokonuje się w następującym po-
rządku (wskaż prawidłową odpowiedź):
Część III 713

Część m
a. zastawka trójdzielna, pień płucny, tętnica główna,

zastawka dwudzielna, II lewe międzyżebrze,
b. pień płucny, tętnica główna, III lewe międzyżebrze,
zastawka dwudzielna, zastawka trójdzielna,
c. zastawka dwudzielna, tętnica główna, pień płucny,
zastawka trójdzielna, III lewe międzyżebrze,
d. II lewe międzyżebrze, tętnica główna, zastawka
trójdzielna, dwudzielna i pień płucny. \
22. Próba Allena jest wykonywana w celu oceny (wskaż pra- \
widłową odpowiedź): j
a. drożności tętnic podkolanowej i grzbietowej stopy, \
b. drożności tętnicy łokciowej i promieniowej, \
c. sprawności zastawek w żyłach łączących, żyle
odpiszczelowej i strzałkowej,
d. sprawności zastawek żyły udowej.
23. W badaniu jamy brzusznej wykorzystuje się (wskaż pra-
a. wywiad,
b. oglądanie i osłuchiwanie,
c. opukiwanie i palpację,
d. wszystkie z wymienionych,
24. Przystępując do badania brzucha, zwracamy uwagę na
a. dobre oświetlenie,
b. pełną ekspozycję brzucha,
c. ogrzane dłonie badającego,
d. wszystkie z wymienionych.
25. Jakiego narządu nie badamy palpacyjnie w przypadku po-
zytywnego objawu wypukowego? (wskaż prawidłową
odpowiedź)
a. wątroby,
b. nerek,
c. śledziony,
d. wszystkie z wymienionych.
26. W czasie oględzin przedsionka pochwy stwierdzono
upławy o charakterze wydzieliny cuchnącej i zabarwionej
na kolor żółto-zielony. Świadczyć to może o:
a. grzybiczym zapaleniu pochwy,
b. bakteryjnym zapaleniu pochwy,
c. zanikowym zapaleniu pochwy,
d. rzęsistkowym zapaleniu pochwy.
27. Uzupełnij zdanie:
W czasie badania zewnętrznego ciężarnej, przy zastoso-
waniu I chwytu Leopolda można stwierdzić:
714 Tom II
Część m
28. Przyporządkuj poniżej przedstawione opisy do odpowied-

niego rodzaju badania:
A. Badając, uderzamy lekko i elastycznie końcami
palców lub brzegiem dłoni w okolicę kąta
mięśniowo-żebrowego, po lewej i następnie po
prawej stronie. Bolesność tego miejsca pojawia się w
wielu chorobach nerek.
B. Badamy siedząc lub stojąc po stronie badanej
chorego. Jedną rękę podkładamy pod okolicę
lędźwiową, a drugą kładziemy płasko nad łukiem
żebrowym. Pod okolicę lędźwiową podkładamy lewą
rękę, a prawą rękę w okolicę nerki prawej. Badamy
przy wdechu i wydechu. Zwracamy uwagę na
napięcie mięśni okolicy lędźwiowej i brzucha.
Staramy się określić wielkość, kształt narządu, jego
położenie, ruchomość i ewentualną bolesność.
C. Wprowadzamy do odbytnicy natłuszczony palec
w rękawiczce, polecając osobie badanej, aby się
natężyła. Palec kierujemy w głąb i w stronę pępka.
D. Po wprowadzeniu palca w rękawiczce natłuszczonej
do odbytnicy przesuwamy palec jak najwyżej ku
górze.
a. Badanie per rectum: macicy, przymacicz, więzadeł,
przydatków.
b. Objaw Goldflama.
c. Badanie per rectum: prostaty.
d. Badanie nerek.
29. Badanie objawu balonu polega na (wskaż prawidłową od-
powiedź):
a. uciskaniu jedną ręką okolicy uchyłka
nadrzepkowego, a kciukiem i palcami drugiej ręki
wyczuwaniu płynu wypełniającego przestrzeń obok
rzepki,
b. złączeniu i przyciskaniu grzbietowych części
nadgarstka wyprostowanych dłoni, tak aby powstał
między nimi i przedramionami kąt prosty,
c. uderzeniu nadgarstka powyżej nerwu
pośrodkowego,
d. uciskaniu bocznych przestrzeni rzepki przez 60
sekund, a przez następne 60 sekund uciskaniu
rzepki od góry.
30. Diagnozowane w badaniu układu kostno-stawowo-mięś-
niowego skrzywienia patologiczne w obrębie kręgosłupa
to (wskaż prawidłową odpowiedź):
Część III
część m
a. lordoza, kifoza,
b. łordoza, przechył,
c. przechył, skolioza,
d. skolioza, kifoza.
31. Przyporządkuj nazwę zaburzenia do części ciała, której
dotyczy:
A. kończyna dolna,
B. kręgosłup,
C. kończyna górna.
a. lordoza,
b. haluks,
c. odcisk,
d. kifoza,
e. przykurcz Dupuytrena,
f. guzki Boucharda.
32. Uszkodzenie nerwu trójdzielnego wywołuje następujące
objawy (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. zaburzenia czucia na twarzy, opadnięcie kącika ust
i rozszerzenia szpary powiekowej,
b. zaburzenia czucia na twarzy, zniesienie odruchu
rogówkowego, rozszerzenie szpary powiekowej,
c. zaburzenia czucia na twarzy, zniesienie odruchu
rogówkowego, zaburzenia czynności mięśni żucia,
d. opadnięcie kącika ust, spłycenie bruzdy
nosowo-wargowej, rozszerzenie szpary powiekowej.
33. Jakie wskaźniki uwzględnisz w ocenie stanu przytomno-
ści? (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. reakcję ruchową kończyn i otwierania oczu oraz
reakcję słowną,
b. reakcję źrenic na światło oraz reakcję słowną
i ruchową kończyn,
c. reakcje na drażnienie rogówki, reakcję źrenic na
światło oraz reakcję obronną na bodziec dotykowy,
d. orientację allopsychiczną i autopsychiczną,
szerokość źrenic.
34. Badanie objawów oponowych polega na ocenie (wskaż
a. napięcia mięśni karku,
b. symetrii odruchów ze ścięgna Achillesa,
c. objawów na rozciąganie,
d. czucia głębokiego.
35. Który z parametrów nie jest elementem oceny funkcji ru-
chu? (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. badanie ruchów biernych i czynnych,
716 Tom II
Część III
ćwiczenia sprawdzające testowe
b. badanie odruchów,
c. badanie symetrii postawy i napięcia mięśni,
d. badanie dermolokacji.
36. Prawidłowe wartości elementów upostaciowanych krwi to
a. erytrocyty-k. 4,5-5,5 • 1012/l; m. 4,0-5,0 • 1012/l *
leukocyty-4,5-10 • 109/l
trombocyty- 125-340 • 109/l
b. erytrocyty - k. 4,0-5,0 • 109/l; m. 4,5-5,5 • 109/l *
trombocyty- 125-340 • 1012/l
c. erytrocyty - k. 4,5-5,5 • 1012/l; m. 4,0;5,0 • 1012/l *
leukocyty -4,5-10 • 1012/l
trombocyty- 125-340 • 1012/l
d. erytrocyty - k. 4,0-5,0 • 109/l; m. 4,5-5,5 • 109/l*
trombocyty- 125-340 • 109/l
* k. - kobiety; m. - mężczyźni
37. Założenie opaski uciskowej podczas pobierania krwi do
badania nie powinno przekraczać czasu (wskaż prawidłową
odpowiedź):
a. 30 sekund,
b. 60 sekund,
c. 90 sekund,
d. 120 sekund.
38. Mocz do badania bakteriologicznego powinien być pobra-
ny w ilości (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. 5 ml,
b. 10 ml,
c. 50 ml,
d. 100 ml.
39. W celu uzyskania reprezentatywnej próbki plwociny do
badania bakteriologicznego należy jednorazowo pobrać
a. 15-20 ml plwociny,
b. 10-15 ml plwociny,
c. 1-5 ml plwociny,
d. 2-10 ml plwociny.
40. Pielęgniarka posługuje się metodą wycieru według NIH
Halla w wypadku pobierania wymazu z (wskaż prawidłową
odpowiedź):
a. krypt migdałkowych,
b. gardła,
c. jamy ustnej,
Część III 717

Część III
d. odbytu.
41. Czas przeżycia bakterii chorobotwórczych znajdujących
się w próbce kału można przedłużyć, umieszczając posia-
ne podłoże transportowe w (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. chłodni (4-7°C),
b. lodówce (4°C),
c. temperaturze pokojowej (18-22°C),
d. cieplarce (37°C).
42. Wartości prawidłowe wydzielania soku żołądkowego
u kobiet to (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. BAO 1,3-4,3 mmol HCl/godz.; MAO 17,0-40,0
mmol HCl/godz.;
b. BAO 1,1-4,6 mmol HCl/godz.; MAO 9,4-24,0
mmol HCl/godz.;
c. BAO 1,1-4,6 mmol HCl/godz.,- MAO 17,0-40,0
mmol HCl/godz.;
d. BAO 1,3-4,3 mmol HCl/godz.; MAO 9,4-24,0
mmol HCl/godz.
43. Prawidłowa temperatura mierzona w jamie ustnej jest
w stosunku do temperatury mierzonej pod pachą (wskaż
a. wyższa o 0,3cC,
b. niższa o 0,3°C,
c. wyższa o 0,5°C,
d. niższa o 0,5°C.
44. Czynnikami obniżającymi temperaturę ciała mogą być
a. wyniszczenie organizmu,
b. odwodnienie,
c. wstrząs,
d. wszystkie odpowiedzi są poprawne.
45. Pomiar temperatury ciała w odbycie wykonujemy przez
a. minimum 10 min,
b. minimum 5 min,
c. minimum 3 min,
d. minimum 1 min.
46. Termometr po pomiarze temperatury pod pachą (wskaż
a. dezynfekujemy alkoholem 80%, przechowujemy
w suchym pojemniku,
b. zanurzamy w roztworze chloraminy 1% przez
10 min, myjemy pod bieżącą wodą, przechowujemy
w specjalnym pojemniku,
718 Tom II
Część III
c. wkładamy do pojemnika z 70% alkoholem,

d. myjemy pod bieżącą wodą, osuszamy,
przechowujemy w zamkniętym pojemniku.
47. Temperatura normalna mierzona po pachą u osoby do-
rosłej wynosi (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. 35,0-36,0°C,
b. 36,l-37,0°C,
c. 37,l-38,0°C,
d. 36,6°C.
48. Temperatura 38,2°C u osoby dorosłej określana jest jako
a. temperatura normalna,
b. temperatura subnormalna,
c. stan podgorączkowy,
_y d. gorączka.
49. Czynnikami powodującymi przyspieszenie oddechu są
a. zatrucie środkami nasennymi,
b. upośledzone krążenie krwi,
c. stany gorączkowe,
d. hipotermia.
50. Oddech Kussmaula to oddech (wskaż prawidłową odpo-
wiedź):
a. świszczący,
b. pogłębiony i przyspieszony z krótkimi okresami
bezdechu,
c. z narastaniem częstości i głębokości oddechu
i kończący się bezdechem,
d. pogłębiony.
51. Prawidłowa częstość oddechu u dziecka w wieku ok. 5 lat
wynosi (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. 40-50/min,
b. 30-40/min,
c. 20-30/min,
d. 10-20/min.
52. Prawidłowy oddech powinien być (wskaż prawidłową od-
powiedź):
a. miarowy, płytki, niesłyszalny, z zaangażowaniem
mięśni oddechowych,
b. miarowy, średniogłęboki, wykonywany bez wysiłku,
bezwonny,
c. miarowy, płytki, bezwonny, z widzialnymi ruchami
klatki piersiowej,
d. miarowy, głęboki, wykonywany z wysiłkiem.
Cześć III 719

Część III
53. Zaburzenia w oddychaniu wynikają z wielu niepra-

widłowości, m.in. w drożności dróg oddechowych. Wskaż
te nieprawidłowości:
a. ciało obce w drogach oddechowych,
b. ubytek krwi,
c. zatrucie tlenkiem węgla,
d. astma oskrzelowa.
54. Jaka wartość częstotliwości oddechów u osoby dorosłej
stanowi bezpośrednie zagrożenie niedotlenieniem organi-
zmu? (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. 10-25/min,
b. poniżej 1 O/min, powyżej 35/min,
c. powyżej 1 O/min, poniżej 35/min,
d. wszystkie odpowiedzi są błędne.
55. Badając palpacyjnie tętno, oceniamy (wskaż prawidłową
odpowiedź):
a. rytm,
b. częstość,
c. napięcie,
d. wszystkie odpowiedzi są prawidłowe.
56. Tętno u noworodka wynosi (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. 140-160 uderzeń/min,
b. 120-140 uderzeń/min,
c. 90-120 uderzeń/min,
d. 60-100 uderzeń/min.
57. Tętno ulega przyspieszeniu (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. po wysiłku fizycznym,
b. po emocjach,
c. po kąpieli w ciepłej wodzie,
d. wszystkie odpowiedzi są poprawne.
58. Tętno miarowe powyżej 100 uderzeń/min to (wskaż pra-
widłową odpowiedź): y
a. tachykardia,
b. bradykardia,
c. bradyarytmia,
d. tachyarytmia.
59. Typowym miejscem badania tętna u pacjenta w warun-
kach szpitalnych jest (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. tętnica szyjna,
b. tętnica promieniowa,
c. tętnica udowa,
d. tętnica ramienna.
720 Tom II
Część III
60. Tętno ulega przyspieszeniu w związku ze wzrostem tem-

peratury ciała. Wzrost temperatury o 1°C odpowiada
wzrostowi tętna o (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. 0-10 uderzeń/min,
b. 11-20 uderzeń/min,
c. 21-30 uderzeń/min,
d. 31-40 uderzeń/min.
61. Wykonując pomiar ciśnienia tętniczego krwi, należy pa-
miętać, że pacjent przed badaniem nie powinien (wskaż
a. jeść posiłku,
b. palić papierosów,
c. wykonywać wysiłku fizycznego,
62. Spadek ciśnienia tętniczego krwi występuje w (wskaż pra-
a. odwodnieniu organizmu,
b. w otyłości,
c. w zatruciu ciążowym,
d. w schorzeniach kłębuszków nerkowych.
63. O nadciśnieniu tętniczym mówimy, gdy jego wartość
u osoby dorosłej jest wyższa niż (wskaż prawidłową odpo-
wiedź):
a. 110/70 mmHg,
b. 140/90 mmHg,
c. 160/100 mmHg,
d. 120/80 mmHg.
64. Pomiaru ciśnienia tętniczego krwi najczęściej dokonuje-
my na tętnicy (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. udowej,
b. ramiennej,
c. promieniowej,
d. podkolanowej.
65. Wykonując pomiar u dziecka 8-letniego, dobierzesz man-
kiet o szerokości (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. 6 cm,
b. 8 cm,
c. 11 cm,
d. 12 cm.
66. Prawidłowe RR u dziecka 10-letniego wynosi (wskaż pra-
a. 100/70 mmHg,
b. 80/50 mmHg,
c. 70/40 mmHg,
Część III 721

Część III
d. 130/80 mmHg.
67. Wykonując pomiar opadania krwinek, należy pamiętać,
że stosunek cytrynianu 3,8% do pobieranej krwi powinien
być (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. 1:1,
b. 2:1,
c. 1:2,
d. 1:4.
68. Przyspieszone opadanie krwinek występuje w (wskaż pra-
a. ostrej chorobie reumatycznej,
b. chorobie wrzodowej żołądka,
c. ostrych stanach zapalnych,
d. wszystkie wyżej wymienione odpowiedzi są
poprawne.
69. Przyspieszone opadanie krwinek występuje w przypadku
a. zwiększonej liczby krwinek czerwonych,
b. zmniejszonego stężenia hemoglobiny,
c. zmniejszonej liczby krwinek czerwonych,
d. niedoborów fibrynogenu.
70. Statyw z pipetami wypełnionymi krwią do badania OB
ustawiamy (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. w dobrze nasłonecznionym miejscu, blisko
otwartego okna z dala od grzejnika, jeżeli
temperatura otoczenia przekracza 27°C,
b. przy otwartym oknie, jeżeli temperatura otoczenia
jest wyższa niż 18°C,
c. w dobrze nasłonecznionym miejscu, blisko
grzejników, jeżeli temperatura otoczenia jest niższa
niżl8°C, ^ \
d. z dala od bezpośredniego światła słonecznego, j
źródeł ciepła, źródeł drgań. ]
71. Wynik badania OB fałszuje (wskaż prawidłową odpowiedź): \
a. wykonanie badania później niż 2 godziny od \
momentu pobrania krwi,
b. wykonanie badania później niż 2 godziny od
momentu pobrania krwi, pęcherzyki powietrza
przerywające słupek krwi,
c. wykonanie badania później niż 2 godziny od
momentu pobrania krwi, długotrwały zacisk żylny
podczas pobierania krwi,
722 Tom II
Część III
d. wykonanie badania później niż 5 godziny od

momentu pobrania krwi, długotrwały zacisk żylny
podczas pobierania krwi.
72. Wprowadzając krew do pipety w celu wykonania badania
OB, należy (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. przede wszystkim uważać, aby nie powstały
pęcherzyki powietrza przerywające słup krwi,
b. dokładnie wymieszać krew z cytrynianem sodu oraz
wprowadzić słup krwi do poziomu „0",
c. przede wszystkim uważać, aby nie powstały
pęcherzyki powietrza przerywające słup krwi,
a następnie dokładnie wymieszać krew
z cytrynianem sodu; mniej istotne jest natomiast
wprowadzenie słupa krwi do poziomu „0",
d. dokładnie wymieszać krew z cytrynianem sodu oraz
wprowadzić słup krwi do poziomu „0";
dopuszczalna jest obecność 1-2 pojedynczych
pęcherzyków powietrza.
73. Prawidłowe stężenie glukozy we krwi żylnej wynosi
a. 3,5-5,6 mmol/1,
b. 0,17-0,28 mmol/1,
c. 7,3-10,2 mmol/1,
d. 0,3-0,6 mmol/1.
74. Hiperglikemia może być przyczyną (wskaż prawidłową
odpowiedź):
a. zawału mięśnia sercowego,
b. nadczynności tarczycy,
c. glikogenozy,
d. ostrego zapalenia wyrostka robaczkowego.
75. Pojęcie glikozuria oznacza (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. podwyższony poziom cukru we krwi,
b. wydalanie cukru z moczem,
c. obniżony poziom cukru we krwi,
d. obniżony poziom cukru w moczu.
76. Nałożona kropla krwi nie pokrywa w całości pola reaktyw-
nego paska testowego (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. nie spowoduje to zafałszowania wyników, dlatego
można umieścić pasek w glukometrze,
b. może to spowodować zafałszowanie wyników,
dlatego trzeba nałożyć drugą kroplę krwi, tak aby
pokryła ona całe pole reaktywne,
Cześć III 723

Część III
c. może to spowodować zafałszowanie wyników,

dlatego do oznaczenia należy wykorzystać nowy
pasek testowy i nałożyć nową kroplę krwi,
d. nie ma to znaczenia dla uzyskanego wyniku, ale dla
pewności należy wziąć nowy pasek i nałożyć nową
kroplę krwi.
77. Podczas oznaczania poziomu cukru w moczu za pomocą
testów paskowych (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. możemy dotykać powierzchni reagujących paska,
gdyż nie ma to wpływu na uzyskany wynik,
b. nie możemy dotykać powierzchni reagujących
paska, gdyż ma to wpływ na uzyskany wynik,
c. kontakt z powierzchnią jest dozwolony, ale musi
być krótkotrwały
d. możemy dotykać powierzchni reagujących paska,
gdyż ma to niewielki wpływ na uzyskany wynik.
78. W celu lepszego ukrwienia palca przeznaczonego do po-
brania krwi włośniczkowej możesz (wskaż prawidłową
odpowiedź):
a. umyć pacjentowi ręce w ciepłej wodzie, dokładnie je
osuszyć, rozmasować opuszkę palca, zastosować
silny ucisk,
b. umyć pacjentowi ręce w ciepłej wodzie, dokładnie je
osuszyć, rozmasować opuszkę palca,
c. umyć pacjentowi ręce w ciepłej wodzie, dokładnie je
osuszyć,
d. wystarczy rozmasować opuszkę palca, nie ma
potrzeby mycia dłoni z wodzie, gdyż może to
dodatkowo ułatwiać wnikanie drobnoustrojów
do organizmu po wykonaniu nakłucia.
79. Odprowadzenie kończynowe jednobiegunowe w odprowa-
dzeniach standardowych EKG to (wskaż prawidłową od-
powiedź):
a. I, II, III,
b. aVR, aVL, aVF,
c. Vi, V2, V3, V4, V5, V6,
80. Wykonując badanie EKG, smarujesz miejsce założenia
elektrod żelem w celu (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. lepszego umocowania elektrod,
b. lepszego przewodnictwa,
c. aby pacjent nie odczuwał bólu,
724 Tom II
Część m
81. Zaburzenia w zapisie EKG mogą być związane (wskaż pra-

a. z wykonywaniem badania na metalowym łóżku,
b. z tym, że pacjent ma na szyi biżuterię,
c. z tym, że pacjent jest po posiłku,
d. z tym, że pacjent jest podłączony do innych urządzeń.
82. Badanie EKG powinno być poprzedzone wykonaniem po-
miaru (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. tętna,
b. oddechu,
c. temperatury,
d. ciśnienia tętniczego krwi.
83. Podczas wykonywania EKG w czwartej przestrzeni mię-
dzyżebrowej po stronie lewej zakładamy odprowadzenie
a. V2,
b. V4
c. v6;
d. VL
84. I odprowadzenie kończynowe dwubiegunowe w zapisie
EKG odzwierciedla różnicę potencjałów pomiędzy (wskaż
a. lewą ręką a ręką prawą,
b. lewą ręką a lewą nogą,
c. prawą ręką a prawą nogą,
d. prawą ręką a lewą nogą.
85. Objętość życiowa płuc wynosi u dorosłej osoby (kobiety)
a. ok. 5000 ml,
b. ok. 2000 ml,
c. ok. 3000 ml,
d. ok. 1000 ml.
86. Czynniki powodujące zmniejszenie pojemności życiowej
a. złamanie żeber,
b. astma oskrzelowa,
c. odma opłucnowa,
d. ciąża.
87. Czynniki powodujące wzrost objętości zalegającej to
a. rozedma płuc,
b. ciało obce w drogach oddechowych,
c. astma oskrzelowa,
d. płyn w jamie opłucnej.
Część III 725

Część ni
88. Podstawowe badanie spirometryczne powinno być po-

przedzone (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. podaniem inhalacji z Salbutamolu,
b. wypaleniem papierosa (u palaczy),
c. zważeniem pacjenta,
d. poinformowaniem pacjenta o zachowaniu się
w czasie pomiaru.
89. FEV 1 - oznacza (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. objętość życiową,
b. natężoną objętość wydechową po 1 sekundzie,
c. natężoną objętość wdechową,
d. objętość zapasową.
90. Jeżeli stosunek FEV 1 do VC jest niższy niż 60%, świadczy
a. chorobie restrykcyjnej płuc,
b. chorobie obturacyjnej płuc,
c. jest to wynik prawidłowy,
d. dużej pojemności płuc.
91. W czasie kontrastowego wlewu doodbytniczego podaje się
drogą doodbytniczą (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. 500 ml siarczanu baru,
b. 2000 ml siarczanu baru,
c. 1500 ml siarczanu magnezu,
d. 2000 ml siarczanu magnezu.
92. Pacjent przygotowywany do cholangiografii w przeddzień
badania otrzymuje (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. lekkostrawną kolację,
b. kolację zawierającą posiłki tłuszczowe,
c. beztłuszczową kolację,
d. kolację zawierającą węglowodany.
93. Pacjent o ciężarze ciała 70 kg w czasie urografii otrzyma
następującą dawkę Uropoliny 60% (wskaż prawidłową od-
powiedź):
a. 75 ml,
b. 65 ml,
c. 70 ml,
d. 80 ml.
94. Bilipolina 30% może być używana jako środek cieniujący
w czasie wykonywania (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. kontrastowego wlewu doodbytniczego,
b. cholangiografii,
c. angiografii,
d. flebografii.
726 Tom II
Część III
95. Po wykonaniu angiografii pacjent powinien (wskaż prawi-

dłową odpowiedź):
a. leżeć w łóżku przez 5 godzin z kończyną nakłuwaną
w czasie badania uniesioną ku górze,
b. spokojnie leżeć w łóżku przez 24 godziny, nie
wykonując gwałtownych ruchów nakłuwaną
w czasie badania kończyną,
c. spokojnie leżeć w łóżku przez 12 godzin, nie
wykonując gwałtownych ruchów nakłuwaną
w czasie badania kończyną;
d. spokojnie leżeć w łóżku przez 24 godziny
z kończyną nakłuwaną w czasie badania uniesioną
ku górze.
96. Na miejsce nakłucia tętnicy w czasie angiografii zakłada
się (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. opaskę uciskową,
b. opatrunek przylepcowy,
c. opatrunek uciskowy,
d. opatrunek higroskopijny.
97. Przed rezonansem magnetycznym pacjent powinien
a. zdjąć plastikowe ozdoby,
b. wyjąć metalowe klucze z kieszeni,
c. rozebrać się do pasa,
d. wyjąć protezę zębową.
98. Uropolina 60% jako środek cieniujący może wywołać
a. zaburzenia oddychania,
b. zaburzenia krążenia,
c. reakcję uczuleniową,
d. podwyższenie ciśnienia tętniczego.
99. W czasie podawania Bilipoliny 30% u pacjenta wystąpił
świąd skóry, należy więc (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. przerwać podawanie kontrastu,
b. zwolnić podawanie kontrastu,
c. podać leki uspokajające,
d. nie reagować.
100. Przed wykonaniem gastroskopii pacjent nie powinien
spożywać posiłków i płynów przez co najmniej (wskaż
a. 2 godziny,
b. 12 godzin,
c. 6 godzin,
d. 10 godzin.
Część III 727

Część III
101. W dniu wykonania gastroskopii pacjent do momentu ba-

dania (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. pozostaje na czczo i nie pali papierosów,
b. nie pije płynów i nie spożywa posiłków,
c. przyjmuje leki doustne i nie pali papierosów,
d. nie spożywa posiłków, ale przyjmuje leki doustne.
102. Po badaniu gastroskopowym chory może założyć protezę
zębową w czasie (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. bezpośrednio po badaniu,
b. po powrocie odruchu połykania,
c. 10 minut po badaniu,
d. kiedy chce.
103. Do kolonoskopii pielęgniarka pomaga przyjąć pacjentowi
pozycję (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. leżącą na plecach lub lewym boku, z koniecznością
zmiany ułożenia w czasie badania,
b. leżącą na plecach lub prawym boku, z koniecznością
zmiany ułożenia w czasie badania,
c. leżącą lub stojącą w zależności od życzenia pacjenta,
d. leżącą na plecach lub boku, bez konieczności
zmiany ułożenia w czasie badania.
104. Warunkiem wykonania kolonoskopii jest (wskaż pra-
a. dokładne oczyszczenie jelita grubego z mas
kałowych,
b. oddanie przez pacjenta przed badaniem stolca,
c. stosowanie przez cały dzień głodówki,
d. wstrzymywanie gazów w czasie badania.
105. Laparoskopia jest badaniem polegającym na (wskaż pra-
a. oglądaniu wnętrza jamy otrzewnej przez wziernik
wprowadzony przez jamę ustną,
b. oglądaniu wnętrza jamy otrzewnej przez wziernik
wprowadzony przez odbyt,
c. oglądaniu wnętrza jamy otrzewnej przy użyciu
endoskopu wprowadzonego przez jamę ustną lub
przez powłoki brzuszne,
d. oglądaniu wnętrza jamy otrzewnej przy użyciu
endoskopu wprowadzonego przez przebite trokarem
powłoki brzuszne.
106. W czasie wykonywania bronchoskopii pacjent informuje
o występujących dolegliwościach w sposób (wskaż pra-
a. werbalny,
728 Tom II
Część m
b. niewerbalny i werbalny,
c. niewerbalny,
d. o sposobie komunikacji decyduje pacjent.
107. Po wykonaniu bronchoskopii w czasie do 2 godzin chory
narażony jest na możliwość (wskaż prawidłową odpo-
wiedź):
a. wystąpienia gorączki,
b. zachłyśnięcia i wystąpienia kaszlu,
c. zachłyśnięcia,
d. wystąpienia gorączki i zachłyśnięcia.
108. Pacjent w wieku 25 lat będzie miał wykonywaną bron-
choskopię. Pielęgniarka informuje chorego, aby (wskaż
a. w dniu badania nie palił papierosów, a rano nie jadł
śniadania,
b. na 5 godzin przed badaniem nie palił papierosów,
nie spożywał posiłków i nie pił płynów,
c. w dniu badania pacjent może palić papierosy, ale
nie może spożywać posiłków i pić płynów,
d. na 24 godziny przed badaniem nie palił papierosów
i na 6 godzin przed badaniem nie spożywał
posiłków i nie pił płynów.
109. Pacjent przygotowywany do kolonoskopii może pić płyny
a. bez ograniczenia,
b. w niewielkich ilościach,
c. w ilości do 1 litra,
d. nie powinien pić płynów.
110. Pacjent przygotowywany do USG jamy brzusznej powi-
nien (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. w dniu badania przed wykonaniem USG nie palić
papierosów i pozostawać na czczo,
b. w dniu badania przed wykonaniem USG może palić
papierosy, ale pozostaje na czczo,
c. w dniu badania przed wykonaniem USG nie palić
papierosów i mieć wykonaną lewatywę,
d. w dniu badania pozostawać na czczo i mieć
wykonaną lewatywę.
111. Ultrasonografia narządu rodnego wykonywana jest (wskaż
a. po uprzednim oddaniu moczu przez pacjentkę
i wypiciu 2-3 szklanek wody niegazowanej,
b. z pełnym pęcherzem moczowym i po wypiciu 2-3
szklanek wody niegazowanej,
Część III
Część III
c. po wypiciu 2-3 szklanek wody niegazowanej,

d. po uprzednim oddaniu moczu przez pacjentkę.
112. Przezodbytnicze badanie USG gruczołu krokowego wy-
maga (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. podania w dniu badania środków
przeczyszczających,
b. wykonania 1-2 godzin przed badaniem lewatywy,
c. wykonania w przeddzień badania lewatywy,
d. wypicia przed badaniem 2-3 szklanek wody
niegazowanej.
113. Przeciwwskazaniem do wykonania badania TK jest (wskaż
a. uraz głowy,
b. guz jamy brzusznej,
c. ciąża,
d. drgawki o nieustalonej etiologii.
114. W czasie TK z zastosowaniem środka cieniującego pielęg-
niarka obserwuje pacjenta pod kątem wystąpienia (wskaż
a. objawów uczuleniowych,
b. zaburzeń w pracy serca,
c. zaburzeń oddechowych,
d. objawów niestrawności.
115. Po wykonaniu badania tomograficznego jamy brzusznej
z zastosowaniem środka cieniującego pacjent zgłasza
świąd skóry. Jest to reakcja organizmu związana z (wskaż
a. ekspozycją chorego w czasie badania na
promieniowanie,
b. podawanym środkiem cieniującym,
c. ekspozycją chorego na promieniowanie
i podawanym środkiem cieniującym,
d. nie ma związku z badaniem.
116. Pacjentka w wieku 30 lat ma zlecone badanie TK, w związku
z tym (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. 6 godzin przed badaniem nie spożywa posiłków,
b. nie ma ograniczeń w spożywaniu posiłków,
c. 6 godzin przed badaniem nie pije płynów,
d. u pacjentki jest wykonywana lewatywa.
117. Prawidłowa wartość ciśnienia płynu mózgowo-rdzenio-
wego to (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. 5-10cmH 2 O,
b. 10-15 cm H 2 O,
c. 15-20 cm H 2 O,
730 Tom U
Część m
ćwiczenia sprawdzające testow
d. 20-25 cm H 2 O.
118. Pacjenta z wodobrzuszem najlepiej jest ułożyć do na-
kłucia jamy otrzewnej w pozycji (wskaż prawidłową odpo-
wiedź):
a. siedzącej,
b. leżącej na plecach,
c. leżącej na boku prawym,
d. leżącej na boku lewym.
119. Po nakłuciu jamy otrzewnej można zapobiec zapaści
krążenia przez (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. szybkie wypuszczanie płynu,
b. powolne wypuszczanie płynu,
c. powolne wypuszczanie płynu i założenie opaski
elastycznej,
d. szybkie wypuszczanie płynu i założenie opaski
elastycznej.
120. Bezwzględnym przeciwwskazaniem do nakłucia szpiku
jest (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. hemofilia,
b. skaza małopłytkowa,
c. szpiczak mnogi,
d. zrzeszotnienie kości.
121.0 kontroli saturacji za pomocą pulsoksymetru należy pa-
miętać po nakłuciu (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. szpiku,
b. jamy opłucnej,
c. jamy otrzewnej,
d. lędźwiowym.
122. Pacjenta po biopsji cienkoigłowej wątroby należy ułożyć
w pozycji (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. płaskiej na prawym boku do 4 godzin, potem
w wygodnej do dnia następnego,
b. płaskiej na plecach do dnia następnego,
c. wysokiej na plecach do dnia następnego,
d. wysokiej na boku do 4 godzin, potem wygodnej do
dnia następnego.
123. Pacjent po biopsji cienkoigłowej wątroby nie powinien
jeść do (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. 2 godzin,
b. 4 godzin,
c. 6 godzin,
d. 8 godzin.
Część III 73]

Część III
124. Po biopsji gruboigłowej nerki wycinek do badania histo-

chemicznego należy umieścić (wskaż prawidłową odpo-
wiedź):
a. w naczyniu z formaliną,
b. na gaziku zwilżonym 0,9% NaCl w płytce Petriego,
c. na szkiełkach podstawowych w naczyniu z 95%
alkoholem,
d. na pożywce.
125. Podczas nakłucia stawu kolanowego przy nieznacznie
zwiększonej ilości płynu pacjenta należy (wskaż pra-
a. posadzić na krześle i zgiąć jego kolano pod kątem
prostym,
b. położyć na plecach i zgiąć kolano pod kątem 30°,
c. posadzić na krześle i wyprostować nogę w kolanie,
d. położyć na plecach i wyprostować nogę w kolanie.
126. Przed nakłuciem tętnicy promieniowej należy wykonać
a. test obciążenia glukozą,
b. test skórny,
c. test czynnościowy,
d. test Allena.
127. Po zakończeniu nakłucia tętnicy promieniowej należy
poinformować pacjenta o konieczności uciskania miejsca
nakłucia przez (wskaż prawidłową odpowiedź):
a. 1 minutę,
b. 3 minuty,
c. 5 minut,
d. 10 minut.
Klucz do testu
1. c
2. b
3. d
4. a
5. c
6. stan uczuciowy, który towarzyszy ogółowi przeżyć i spo-
strzeżeń.; wesoły, tępy, przygnębiony, chwiejny, euforycz-
ny, maniakalny.
7. A - c ; B - a; C - b
8. a
9. c
10. b
r
32 Tom II
Część III
11. C
12. b
13. d
14. c
15. b
16. d
17. c
18. c
19. d
20. a
21. c
22. b
23. d
24. d
25. c
26. d
27 j aka część płodu znaj duj e sie w dnie macicy. Są to naj -
częściej pośladki lub (rzadziej) główka płodu.
28. A - b ; B - d; C - c ; D - a
29. a;
30. C;
31. A.2, Bl, C l , D2, E3, F3
a-B;b-A;C-A;d-B;e-C;f-C
32. c
33. a
34. a
35. d
36. a
37. b
38. b
39. d
40. d
41. a
42. b
43. b
44. d
45. c
46. b
47. b
48. d
49. c, b
50. b
51. c
52. b
Część III 73ć

0 96
q S6
q V6
0 '£6
0 'Z6
q 16
q 06
q '68
p '0 •88
0 'B •/8
'B 98
0 *S8
B •fr8
B # £8
P 'Z8
p'q 'B "18
q 08
'q '61
q '8Z
q •zz
0 '9Z
q •sz
p'q 'B •vi
B •21
q '11
p "IZ
p oz
0 'q '69
0 'B 89
P *Z9
B "99
0 S9
q V9
q £9
cy
p 19
q 09
q 6S
Tg "OC
83
P 'ZS
B 9S
P "SS
q PS
p 'B es
3M0JS3J 90VlVZpMVlds mUSZOlMC)
i
Rozdział 5
Asystowanie przy pobielaniu mateńałów do badań diagnostycznych
97. b
98. c
99. b
100. c
101. a
102. b
103. a
104. a
105. d
106. c
107. c
108. d
109. a
110. a
111. b
112. b
113. a
114. b
115. a
116. a
117. c
118. a
119. c
120. a
121. b
122. a
123. b
124. b
125. a
126. d
127. c
Część III 735

Część IV
W DZIAŁANIACH
LECZNICZYCH
Rozdział 1
WYBRANE METODY LECZNICZE

- ZAKRES I CHARAKTER
WSPÓŁPRACY PIELĘGNIARKI
W PO ZAPOZNANIU SIĘ Z TREŚCIĄ ROZDZIAŁU Cele rozdziału

M I WYKONANIU ODPOWIEDNICH ĆWICZEŃ STUDENT
f? POWINIEN:
jfe^ • umieć w y m i e n i ć i scharakteryzować najczęściej
w"l stosowane m e t o d y leczenia c h o r y c h ;
*'vjj • umieć określić udział pielęgniarki w realizacji
|*P poszczególnych m e t o d leczenia;
/;Vj. • umieć przygotować psychicznie i fizycznie pacjenta do
i*;S zaplanowanych zabiegów przeciwzapalnych;
$¥' • umieć przygotować przybory do zaplanowanych
js/i zabiegów przeciwzapalnych;
{j§? • umieć zastosować okład chłodzący, wysychający,
IP!' rozgrzewający, t e r m o f o r i worek z lodem oraz bańki;
•'.'4; • umieć przestrzegać zasad obowiązujących podczas
$?l w y k o n y w a n i a zabiegów przeciwzapalnych;
jĘ; • umieć objąć opieką pacjenta w czasie i po zabiegach
;*il przeciwzapalnych;
|jj$ś • umieć scharakteryzować powikłania wynikające ze
'\-\. stosowania zabiegów przeciwzapalnych;
\j£ • umieć zapobiegać niebezpieczeństwom związanym ze
ijP; stosowaniem zabiegów przeciwzapalnych;
'•& • umieć przejawiać odpowiedzialność za prawidłowe
|M| wykonanie zabiegów przeciwzapalnych;
7^, • znać etapy składające się na przygotowanie
(•j pielęgniarki do instrumentowania;
HH * rozumieć konieczność stosowania specjalnego stroju
&.# operacyjnego;
>:;3 * umieć założyć maskę chirurgiczną;
• • umieć chirurgicznie myć i dezynfekować ręce;
Część IV
umieć założyć jałowy fartuch i rękawice;
wiedzieć, na czym polega przygotowanie wyposażenia
sali operacyjnej do zabiegu;
umieć przygotować stoliki operacyjne: np. typu Mayo
i stolik dodatkowy;
umieć przygotować zestaw do mycia i dezynfekcji pola
operacyjnego;
rozumieć zasadność przeliczania narzędzi i materiału
dodatkowego;
znać zasady przygotowania pola operacyjnego;
rozumieć konieczność przestrzegania zasad aseptyki
i antyseptyki;
umieć przygotować stolik opatrunkowy;
umieć przygotować pacjenta do zmiany opatrunku;
umieć zmienić opatrunek na ranie czystej i zakażonej;
umieć poinformować chorego w zakresie
postępowania z opatrunkiem;
znać rodzaje opasek, bandaży;
znać cele bandażowania;
znać zasady bandażowania;
znać sposoby bandażowania;
umieć różnicować opatrunki;
umieć dobierać rodzaje opasek do celu bandażowania;
umieć wykonać podstawowe obwoje;
umieć bandażować różne okolice ciała;
umieć zakładać opaski uciskowe;
umieć zakładać chustę trójkątną na wybrane okolice
ciała;
umieć zakładać rękawy opatrunkowe na wybrane
okolice ciała;
umieć wykazać postawę aktywnego, konstruktywnego
i profesjonalnego postępowania wobec pacjenta;
być świadomym odpowiedzialności za własne
działania.
740 Tom II
Rozdział 1
Wybrane metody lecznicze - zakres i charakter współpracy pielęgniark
Hf Alicja Wierzbicka
1.1. Podstawy metod leczenia
Metodą leczenia jest określony sposób postępowania mający
na celu zwalczanie choroby i przywracanie zdrowia lub łagodzenie
dolegliwości oraz utrzymanie zdrowia na możliwie optymalnym
poziomie.
Podstawą stosowania określonych metod leczenia jest rozpo-
znana choroba, jej przebieg i stan pacjenta.
Leczenie i metody lecznicze stanowią wyodrębniony, dynami-
cznie rozwijający się dział medycyny.
Dokonanie podziału metod leczenia wymaga przyjęcia okre-
ślonych kryteriów, takich jak:
• miejsce leczenia (szpitalne, ambulatoryjne, sanatoryjne);
• cel leczenia (przyczynowe, objawowe);
• rodzaj postępowania leczniczego (chirurgiczne, zachowawcze);
• rodzaj metod (farmakologiczne, dietetyczne, klimatyczne,
balneologiczne);
• zamierzone efekty - skuteczność (radykalne, paliatywne
- łagodzące uciążliwe dolegliwości);
• rodzaj środków (leczenie krwią, tlenoterapia, antybiotykote-
rapia).
Większość chorób może być zwalczanych przy pomocy róż-
nych metod leczenia, stosowanych często jednocześnie. Takie po-
stępowanie określa się leczeniem (terapią) skojarzonym i wymaga
ono udziału różnych specjalistów (chirurg, internista, fizjoterapeu-
ta, dietetyk). Do zespołu terapeutycznego należy zawsze pielęg-
niarka biorąca udział w realizacji stosowanych metod leczenia.
Jej szczegółowe zadania i kompetencje zależą od rodzaju meto-
dy leczenia i są formalnie określone następującymi dokumentami:
Ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej z 1996 r. i Rozporządze-
nie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 2 września 1997 r.
Dz. U. Nr 16, poz. 750.
1.2. Wybrane metody leczenia

1.2.1. Leczenie farmakologiczne
Leczenie farmakologiczne, czyli farmakoterapia, jest najeżę- Leczenie
ściej stosowaną metodą leczenia chorób. Polega na podawaniu farmakologiczne
Część IV 741
Alicja Wierzbicka
choremu preparatów chemicznych (leków) o określonym działaniu,

postaci i dawce oraz określoną drogą.
Leki mogą być podawane do organizmu człowieka drogą do-
ustną, naskórną, śródskórną (doskórną), podskórną, domięśniową,
dożylną, dotętniczą, doodbytniczą, do jam ciała.
Leczenie farmakologiczne może być leczeniem objawowym,
tzn. ukierunkowanym na likwidowanie objawów i dolegliwości wy-
stępujących w chorobie (np. leki przeciwbólowe i przeciwgorączko-
we) lub przyczynowym, czyli likwidującym przyczynę choroby
(antybiotykoterapia stosowana w chorobach wywołanych drobnou-
strojami chorobotwórczymi).
Złożony patomechanizm wielu chorób wymaga stosowania
jednocześnie kilku leków, czyli terapii wielolekowej, w odróżnie-
niu od monoterapii, czyli terapii jednym lekiem.
Leki, które wykazują wielokierunkowe działanie mogą mieć
zastosowanie w różnych chorobach (np. leki moczopędne w niewy-
dolności krążenia i w nadciśnieniu tętniczym).
Rodzaj leku oraz droga, jaką powinien być podawany w celu
uzyskania efektu terapeutycznego, decydują o jego wyłącznym po-
dawaniu w warunkach szpitalnych lub także w domu pacjenta.
Pobyt pacjenta w szpitalu spowodowany jest najczęściej wystąpie-
niem ostrej choroby, nawrotem lub zaostrzeniem objawów choroby
przewlekłej. Zlikwidowanie tego stanu wymaga podawania leków
w dużych dawkach, często silnie działających, drogą domięśniową, do-
żylną, czasem do jam ciała (np. dostawowo, dootrzewnowo).
Wiele chorób wymaga długotrwałego stosowania leków, co oz-
nacza konieczność kontynuowania terapii przez chorego w warun-
kach domowych. Są to najczęściej leki przyjmowane drogą do-
ustną, wziewną, doodbytniczą lub podskórną.
Leczenie farmakologiczne, zwłaszcza długotrwałe, zarówno
w szpitalu, jak i w domu pacjenta wymaga kontroli ukierunkowa-
nej na skuteczność działania leków oraz możliwość wystąpienia
objawów niepożądanych (ubocznych).
Nasilenie objawów choroby decyduje o trybie leczenia:
• leczeniu planowym - poprzedzonym okresem szcze-
gółowych badań chorego;
• interwencji leczniczej - natychmiastowym podaniu leku,
najczęściej drogą dożylną, w sytuacji zagrożenia życia lub
nagłego pogorszenia stanu zdrowia chorego.
Za leczenie chorego w każdych warunkach (szpital, dom, am-
bulatorium, sanatorium) odpowiedzialny jest lekarz. Decyduje
o rodzaju leku, dawce, drodze i częstotliwości jego podawania. Od-
powiada także za efekty stosowanej terapii.
742 Tom II
Rozdział 1
Wybrane metody lecznicze - zakres i charakter współpracy pielęgniarki
Kompetencje i szczegółowe zadania pielęgniarki zależą od

trybu realizowanej terapii.
1. W leczeniu planowym pielęgniarka:
• podaje leki zgodnie ze zleceniem lekarza (rodzaj, dawka,
droga podania, częstość) i obowiązującymi procedurami;
• obserwuje działanie terapeutyczne i uboczne podanego leku;
• bierze udział w przygotowaniu chorego (często jego rodziny)
do samodzielnego przyjmowania leków w domu. Uczy spo-
sobów i zasad stosowania zaleconych leków (np. aerozoli,
insuliny, nitrogliceryny).
2. W sytuacji zagrożenia życia pielęgniarka może samodzielnie
rozpoznać stan chorego oraz podać lek ratujący życie (np. po-
danie glukagonu w hipoglikemii).
|§§ 1.2.2. Leczenie chirurgiczne (operacyjne)

Należy do podstawowych, najstarszych (stosowanych od tysiąc- Leczenie chirurgiczne
leci) sposobów leczenia chorób.
Polega na stosowaniu zabiegów chirurgicznych, krwawych
lub bezkrwawych.
Celem postępowania operacyjnego może być:

• usunięcie uszkodzonego procesem chorobowym całego
narządu lub jego części;
• usunięcie zmiany chorobowej z odpowiednio szerokim mar-
ginesem (fragmentem tkanek zdrowych - dotyczy to najczę-
ściej zmian nowotworowych);
• chirurgiczna korekta defektu powłok ciała (np. w przypadku
wrodzonych wad rozwojowych, zniekształceń pourazo-
wych, świeżych obrażeń ciała);
• zabieg chirurgiczny zwiadowczy, będący elementem postępo-
wania diagnostycznego, pozwalający na określenie szans na
skuteczne leczenie operacyjne (np. laparotomia - otwarcie
jamy brzusznej, torakotomia - otwarcie klatki piersiowej);
• usprawnienie lub przywrócenie funkcji narządu (np.
tracheostomia zapewniająca wentylację płuc, wszczepienie
sztucznego stymulatora serca zapewniającego prawidłową
pracę serca).
Zabiegi chirurgiczne mogą być wykonywane w trybie plano-
wym lub nagłym. Przeprowadza się je w znieczuleniu, czyli w sta-
nie zniesienia czucia bólu, uzyskanym przez podanie choremu roz-
maitych środków różnymi drogami.
Cześć W 743
Alicja Wierzbicka
Do powszechnie stosowanych rodzajów znieczulenia należą:

• znieczulenie ogólne - uzyskane przez podanie środków
znieczulających drogą wziewną i/lub dożylną,-
• znieczulenie miej scowe - zniesienie czucia bólu przez zasto-
sowanie środków farmakologicznych działających miejsco-
wo. Znieczulenie tkanek uzyskuje się przez zwilżanie, napy-
lanie, nasiąkanie, wstrzykiwanie środka znieczulającego.
Zakres zadań pielęgniarki wobec chorych leczonych metodami
chirurgicznymi jest bardzo szeroki i uzależniony od:
• stanowiska (np. pielęgniarka opatrunkowa, oddziałowa)
i miejsca pracy (sale: operacyjna, intensywnej opieki poope-
racyjnej, oddziału chirurgicznego);
• rodzaju choroby i stanu pacjenta przed i po zabiegu;
• trybu wykonywania i rodzaju zabiegu operacyjnego;
• rodzaju zastosowanego znieczulenia.
Pielęgniarka, jako członek zespołu chirurgicznego, wykonu-
je następujące zadania:
• bierze udział w ocenie stanu chorego przed zabiegiem opera-
cyjnym;
• udziela choremu i jego rodzinie wsparcia w podejmowaniu
decyzji dotyczącej poddania się zabiegowi;
• przygotowuje chorego fizycznie do zabiegu;
• podejmuje działania zmierzające do obniżenia niepokoju to-
warzyszącego choremu przed zabiegiem,-
• uczy chorego zachowania się w trakcie (w przypadku znie-
czulenia miejscowego) i po zabiegu;
• po zabiegu operacyjnym monitoruje wskaźniki funkcji ży-
ciowych chorego;
• bierze udział w uśmierzaniu dolegliwości występujących po
zabiegu (ból, trudności z odkrztuszaniem wydzieliny, trud-
ności z wypróżnieniem i oddaniem moczu);
• dokonuje oceny i zmian opatrunku na ranie pooperacyjnej;
• bierze udział w usprawnianiu pacjenta;
• kształtuje umiejętności oraz przekazuje choremu i jego ro-
dzinie informacje niezbędne do samoopieki;
• dokumentuje stan pacjenta i realizowane czynności.
1.2.3. Leczenie dietetyczne

Leczenie dietetyczne Leczenie dietetyczne stanowi integralną część komplekso-
wego postępowania leczniczego w przypadku większości chorób.
744 Tom 11
Rozdziali
Oznacza stosowanie w celach leczniczych pokarmów o dobra-

nym składzie jakościowym i ilościowym.
Celem diety może być:

• eliminacja lub ograniczenie niekorzystnych, ze względu na
rodzaj choroby, składników pokarmowych;
• uzupełnienie niedoborów składników pokarmowych powsta-
łych wskutek choroby lub stosowanych metod leczenia (np.
zwiększenie podaży białka w zespole nerczycowym, dieta bo-
gatopotasowa podczas stosowania leków moczopędnych);
• ograniczenie lub zwiększenie podaży niezbędnej energii
(dieta wysokoenergetyczna, dieta z ograniczeniem kalorii).
Stosowanie diety poprawia przyswajanie przez organizm nie-
zbędnych składników odżywczych, wspomaga leczenie farmako-
logiczne choroby oraz zapobiega powikłaniom.
W wielu chorobach leczenie dietetyczne stanowi podstawę lub je-
dyną skuteczną metodę leczenia (np. cukrzyca, alergia pokarmowa).
Zasady leczenia dietetycznego powinny być przystosowane do
indywidualnych potrzeb chorego.
Każda dieta lecznicza powstaje w oparciu o zasady racjonalnego
żywienia, z konieczną, zależną od rodzaju zaburzeń w przebiegu choro-
by, modyfikacją poszczególnych składników pokarmowych i energii.
Do podstawowych diet leczniczych zalicza się:
• łatwostrawną, określaną inaczej podstawową,
• przeciwmiażdżycową (hipolipemiczną),
• z ograniczeniem soli,
• bogatopotasową,
• ubogobiałkową,
• bogatobiałkową,
• ubogokaloryczną,
• dietę w chorobach wątroby,
• bezresztkową,
• oszczędzającą,
• dietę w cukrzycy.
Charakterystykę poszczególnych diet przedstawiono w tabeli 1.
Pielęgniarka, jako członek zespołu terapeutycznego, ma istot-
ny udział w realizacji leczenia dietetycznego u chorego podczas ho-
spitalizacji i dalszego stosowania diety w warunkach domowych.
Do jej zadań należy:
• podawanie posiłków i pomoc choremu przy ich spożywaniu;
• karmienie chorego naturalną drogą przez usta (chory w cięż-
kim stanie, dziecko, człowiek stary);
• karmienie chorego nieprzytomnego przez zgłębnik;
Część IV
Alicja Wierzbicka
Tabela 1. Charakterystyka poszczególnych diet

Rodzaj diety Istota diety
Łatwostrawna Zawiera produkty tatwostrawne i łatwoprzyswajalne dzięki za-
(podstawowa) stosowanym technologiom przygotowania ich do spożycia (go-
towanie, pieczenie w folii bez tłuszczu). Nie zawiera smażonych
tłustych mięs i roślin strączkowych
Przeciwmiaż- Ograniczenie lub eliminacja produktów zawierających nasycone
dżycowa (hipo- kwasy tłuszczowe (produkty zwierzęce), zwiększenie podaży
lipemiczna) błonnika, witamin antyoksydacyjnych (A, C, E) i wielonienasy-
conych kwasów tłuszczowych (ryby morskie, tłuszcze roślinne)
Dieta z ograni- Ograniczenie w różnym stopniu podaży soli kuchennej.
czeniem soli Dopuszczalne spożycie soli poniżej 6 g/dobę
Bogatopotaso- Podstawą są produkty tatwostrawne o zwiększonej, powyżej
wa 100-120 mmol/dobę (3,9-4,7 g), ilości potasu
Ubogobiatkowa Zmniejszenie podaży białka, podaż dobowa nie powinna
przekraczać 0,6-0,7 g/kg należnej masy ciała. Podawane białko
powinno być pochodzenia zwierzęcego
Bogato- Pokarmy tatwostrawne o zwiększonej zawartości biatka
biatkowa (1,5-2,0 g/kg masy ciała)
Ubogokalorycz- Ograniczenie wartości energetycznej do 1000-1500 kcal/dobę
na przez ograniczenie tłuszczów i węglowodanów
Dieta w choro- Dieta łatwostrawna ze zmodyfikowaną podażą białka
bach wątroby i tłuszczów
Bezresztkowa Eliminacja substancji resztkowych (błonnika) - razowego
pieczywa, surowych owoców, warzyw
Oszczędzająca Ograniczenie pokarmów zawierających substancje sokopędne
(surowe owoce, kawa, mocna herbata, alkohol,
wywary z mięs i warzyw)
Dieta Jest to dieta przeciwmiażdżycowa, z eliminacją cukrów
w cukrzycy prostych i zmodyfikowaną podażą węglowodanów złożonych
• współpraca z rodziną pacjenta w zakresie uzupełniania

jadłospisu chorego zgodnie z jego oczekiwaniami i zasadami
diety;
• wsparcie i motywowanie chorego do. przestrzegania zaleceń
dietetycznych, niekiedy trudnych do zaakceptowania (dieta
z ograniczeniem energii, dieta bezsolna);
• współpraca z dietetykiem i lekarzem w zakresie informowa-
nia chorego i jego rodziny o celu, istocie i spodziewanych
korzyściach dla zdrowia ze stosowanej diety;
• współpraca z dietetykiem w zakresie edukacji pacjenta i/lub
jego rodziny odnośnie do kontynuacji zaleceń dietetycznych
przez chorego w domu;
• w warunkach domowych uzupełnienie wiedzy chorego
i jego rodziny w zakresie zalecanej diety;
746 Tom II
Rozdział 1
w warunkach domowych pomoc choremu, rodzime w dobo-

rze produktów spożywczych i przygotowaniu jadłospisów
zgodnie z zasadami diety;
kształtowanie pożądanych nawyków żywieniowych w całej
rodzinie chorego.
fU 1.2.4. Leczenie spoczynkowe

Istotą tej metody leczenia jest ograniczenie, w różnym stop- Leczenie spoczynkowe
niu, aktywności fizycznej chorego oraz zapewnienie mu spokoju
psychicznego.
Leczenie spoczynkowe może oznaczać pozostawanie chorego
w łóżku i całkowity zakaz ruchów bądź ograniczenie aktywności do
elementarnych ruchów kończynami, głową. Pacjent pozostaje zwy-
kle w pozycji leżącej płaskiej, na plecach lub na boku, lub w pozycji
leżącej półwysokiej. Formą leczenia spoczynkowego może być tak-
że naprzemienne przebywanie chorego w łóżku i wygodnym fotelu
z krótkim spacerem w obrębie pokoju.
Leczenie spoczynkowe ma na celu ograniczenie metabolizmu
mięśni i zużycia energii, wyrównanie bilansu tlenowego i poprawę
ukrwienia ważnych dla życia narządów (serce, mózg, nerki).
Ograniczenie wysiłku przyczynia się do usprawnienia natural-
nych procesów regeneracji tkanek i zdrowienia organizmu.
Zmniejszenie aktywności powoduje zwolnienie oddechu, pra-
cy serca, obniżenie ciśnienia tętniczego krwi.
Ta forma leczenia ma szczególne zastosowanie podczas hospi-
talizacji, zwłaszcza w jej początkowej fazie, i dotyczy chorych we
wczesnym okresie pooperacyjnym lub w ostrej fazie choroby leczo-
nej metodami zachowawczymi (np. farmakoterapią).
Leczenie spoczynkowe może dotyczyć także pacjentów, któ-
rym towarzyszą ostre dolegliwości nie pozwalające na swobodną
aktywność (ból, duszność spoczynkowa).
W wielu chorobach, niezależnie od ich przyczyny, ogranicze-
nie aktywności chorego i spokój psychiczny to podstawowe ele-
menty leczenia wstępnego.
Czas trwania leczenia spoczynkiem może być bardzo różny, od
kilku godzin do kilkunastu tygodni. Nigdy jednak nie powinien być
dłuższy niż jest to konieczne, ze względu na to, iż wszystkie fun-
kcje człowieka dostosowane są do aktywności.
Długotrwałe unieruchomienie prowadzi zwykle do niebezpie-
cznych powikłań zakrzepowo-zatorowych, odleżyn, zapalenia płuc,
Część IV
Alicja Wierzbicka
zaników mięśniowych. Jest także przyczyną uciążliwych dla pa-

cjenta problemów, takich jak:
• trudności z wydalaniem moczu i stolca;
• trudności ze snem;
• zmniejszenie poczucia intymności;
• zmniejszenie apetytu;
• dyskomfort psychiczny z powodu niedostatecznej higieny
ciała,-
• uczucie niewygody;
• trudności w kontaktach społecznych;
• poczucie uzależnienia od pomocy innych osób.
Istota tej metody leczenia, towarzyszące pacjentowi problemy,
a także możliwość wystąpienia groźnych powikłań wyznaczają pie-
lęgniarce liczne zadania.
Wśród nich należy wyróżnić:
• pomoc choremu w realizacji potrzeb i rozwiązywaniu pro-
blemów (zależnie od stopnia ograniczenia jego aktywności);
• towarzyszenie choremu, wsparcie i motywowanie do pozo-
stawania niekiedy w uciążliwej pozycji;
• poprzez działania pielęgnacyjne zapobieganie powikłaniom;
• pomoc choremu w stopniowym uruchamianiu się i odzyski-
waniu sprawności.
1.2.5. Leczenie ruchem (kinezyterapia)
Leczenie ruchem Ruch jest podstawową właściwością każdego żywego organiz-

(kinezyterapia) mu. Brak ruchu powoduje zahamowanie rozwoju oraz zmiany
wsteczne w żywym organizmie.
Leczenie ruchem polega na stosowaniu ćwiczeń gimnasty-
cznych oraz innych form aktywności fizycznej.
Ich celem może być:
• poprawa ogólnej sprawności i kondycji organizmu (szcze-
gólnie u osób wykonujących pracę zawodową w jednej pozy-
cji lub w bezruchu);
• przywrócenie utraconej lub uruchomienie zastępczej funk-
cji narządu ruchu.
Aktywność ruchowa lecznicza powinna być dostosowana do
wieku, rodzaju dysfunkcji, tolerancji wysiłku i ogólnej sprawności
człowieka.
Wyróżnia się:
748 Tom U
Rozdział 1
Wybrane metody lecznicze - zakres i charaktei współpracy pielęgniarki
• ćwiczenia ogólnokondycyjne - każdy rodzaj ruchu dostoso-

wany do możliwości osoby ćwiczącej, mający na celu pod-
wyższenie ogólnej sprawności (np. gimnastyka poranna,
spacery, marsz, biegi, pływanie, jazda na rowerze, gry i zaba-
wy związane z aktywnością fizyczną);
• ćwiczenia rekreacyjne - dotyczą wykonywania, najczęściej
intensywnych, ćwiczeń określonych grup mięśni (np. krót-
ka intensywna gimnastyka wykonywana w czasie przerwy
w pracy, ćwiczenia na przyrządach);
• ćwiczenia lecznicze - rodzaj ćwiczeń specjalnych uzależ-
nionych ściśle od dysfunkcji narządu, wykonywanych przez
pacjenta przy pomocy kinezyterapeuty lub samodzielnie
(ćwiczenia bierne i czynne).
Rodzajem ćwiczeń leczniczych może być masaż, gimnastyka
oddechowa oraz ćwiczenia izometryczne.
Zadania pielęgniarki:
• współpraca z lekarzem i kinezyterapeutą w realizacji u pa-
cjenta (z pacjentem) zaleconych ćwiczeń w celu przywróce-
nia sprawności;
• pomoc pacjentowi leżącemu w zmianie pozycji ciała;
• motywowanie pacjenta do wykonywania ćwiczeń leczni-
czych i innych form aktywności poprawiających kondycję fi-
zyczną.
1.2.6. Leczenie klimatyczne

Klimatem określa się zespół czynników, takich jak: położenie Leczenie klimatyczne
terenu względem morza, stopień nasłonecznienia, wilgotność, ruch,
czystość i jonizacja powietrza, ciśnienie atmosferyczne, średnia tem-
peratura, wpływających na funkcjonowanie organizmu człowieka.
W zależności od przyjętych kryteriów wyróżnia się klimat stre-
fy równikowej, podzwrotnikowej, umiarkowanej i polarnej, klimat
nizinny, morski, górski, nadmorski, podgórski.
Można mówić także o mikroklimacie, czyli specyficznych lo-
kalnych warunkach klimatycznych, zależnych od warunków natu-
ralnych, np. ukształtowania terenu, korzystnej lub niekorzystnej
działalności człowieka. Przykładem może być korzystny dla lecze-
nia chorób układu krążenia mikroklimat miejscowości uzdrowi-
skowych, np. Nałęczów i Ciechocinek.
Klimat może działać na człowieka pobudzająco lub kojąco.
Czynnikami pobudzającymi są: znaczne wahania temperatu-
ry, intensywne promieniowanie słoneczne, obniżone ciśnienie
Cześć W 749
Alicja Wierzbicka
cząstkowe tlenu. Są to cechy klimatu wysokogórskiego, częściowo

także morskiego.
Kojąco działają takie czynniki, jak stała temperatura i wilgot-
ność powietrza, umiarkowany ruch powietrza, mała ilość zanieczy-
szczeń. Warunki takie zapewniają miejscowości dobrze zalesione,
położone na nizinach.
Leczenie klimatyczne ma na celu zapobieganie chorobom,
łagodzenie objawów chorobowych lub przywrócenie zdrowia.
Aby uzyskać trwały efekt kuracji klimatycznej, powinna ona
trwać nie krócej niż 4 tygodnie (do 2-3 miesięcy).
Leczenie klimatyczne zalecane jest w chorobach:
• układu krążenia (np. nadciśnieniu tętniczym, chorobie nie-
dokrwiennej serca),
• układu oddechowego (np. astmie oskrzelowej, gruźlicy płuc),
• metabolicznych (nadczynności tarczycy, cukrzycy),
• niektórych chorobach skóry (świerzbiączka, łuszczyca),
• narządu ruchu (stany zapalne, zwyrodnieniowe, pourazowe).
Leczenie klimatyczne jest elementem kompleksowego lecze-
nia uzdrowiskowego.
O skierowaniu pacjenta do określonego uzdrowiska decyduje
lekarz.
Do zadań pielęgniarki należy doradzanie i motywowanie pa-
cjenta do korzystania z tej metody leczenia chorób oraz wykorzy-
stywania warunków klimatycznych w promocji zdrowia.
|§§ 1.2.7. Leczenie balneologiczne

Leczenie balneologiczne To jedna z metod wykorzystywanych w leczeniu uzdrowisko-
wym. Polega na leczniczym i profilaktycznym stosowaniu wód
mineralnych, gazów leczniczych i naturalnych peloidów.
Wodą leczniczą jest woda podziemna, której skład chemiczny
i właściwości fizyczne powodują lecznicze działanie na organizm
człowieka, udowodnione badaniami naukowymi oraz uznaną za le-
czniczą przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej.
Wody lecznicze stosowane są do kąpieli, kuracji pitnych,
płukań, wlewań, inhalacji.
Kąpiele w wodach mineralnych działają jak zabieg ciepłolecz-
niczy, jako bodziec powierzchniowy na skórę oraz źródło substancji
mineralnych wchłanianych przez skórę.
Picie wód leczniczych można porównać do leczenia farmakolo-
gicznego o działaniu miejscowym i ogólnym poprzez wchłanianie
z przewodu pokarmowego do krwiobiegu.
750 Tom II
Rozdział 1
W uzdrowiskach polskich znajduje się ponad dwieście ujęć

wód leczniczych. Wśród nich można wymienić wodę: żelazistą,
krzemową, wodorowęglanowo-sodową, kwasowęglową, manga-
nową, siarczkową.
Wodom leczniczym mogą towarzyszyć gazy lecznicze, takie
jak: dwutlenek węgla, siarkowodór, radon.
Peloidy (błota) to naturalne tworzywo przyrodnicze składające
się z substancji mineralnych, organicznych lub mieszanych, po-
wstałych wskutek procesów geologicznych w skorupie ziemskiej
oraz procesów biologicznych w obumarłych roślinach.
Peloidy służą do kąpieli, zawijań i okładów leczniczych.
Do stosowanych w polskich uzdrowiskach peloidów należą tor-
fy lecznicze, inaczej określane borowiną.
1.2.8. Ziołolecznictwo
Ziołolecznictwo polega na stosowaniu surowców oraz prze- Ziołolecznictwo
tworów roślinnych celem wspomagania zdrowienia oraz w profi-
laktyce chorób.
Ziołolecznictwo należy do podstawowych, najstarszych metod
leczenia, którymi posługuje się tzw. medycyna naturalna.
Historia ziołolecznictwa sięga czasów starożytnych, kiedy to
znano już i stosowano rumianek, piołun, nagietek.
Także wiele współczesnych leków o różnorodnych mechaniz-
mach działania, dzięki specjalnym technologiom, powstaje z roślin
(np. aspiryna z kory wierzby, digoksyna z naparstnicy).
W 1974 roku ziołolecznictwo zostało oficjalnie uznane przez
Światową Organizację Zdrowia za metodę leczenia komplementar-
nego (wspomagającego, stosowanego obok innych metod).
Rośliny lecznicze mogą być stosowane w postaci roztworów, na-
parów, odwarów przygotowywanych z mieszanek ziołowych lub po-
jedynczych roślin. Ten sposób postępowania posiada wielowiekową
tradycję ludową i jest określany ziołolecznictwem tradycyjnym.
Współczesne ziołolecznictwo polega na izolowaniu z roślin
substancji aktywnych farmakodynamicznie o ściśle określonym
działaniu leczniczym. W ten sposób w ostatnich latach wyizolo-
wano z roślin kilkaset związków, które weszły do terapii. Wśród
nich można wymienić kodeinę, papawerynę, winkrystynę, winb-
lastynę, chinidynę.
Leki ziołowe wykazują różnorodne działanie: uspokajające,
napotne, ogólnie wzmacniające, przeczyszczające, moczopędne,
wymiotne, stymulujące funkcje krążenia i mózgu.
Część N 751
Alicja Wierzbicka
Mogą występować w postaci kropli, maceratu, mikstury, nalew-

ki, naparu, odwaru, proszku, soku, olejku eterycznego, syropu, wy-
ciągu z ziół.
Stosowanie leków ziołowych jest częstą formą samoleczenia
w różnorodnych dolegliwościach.
Osoby z rozpoznaną chorobą leczone metodami tradycyjnymi
(np. farmakoterapią) dodatkowe wprowadzanie leków ziołowych
powinny uzgodnić z lekarzem ze względu na możliwość wystąpie-
nia objawów ubocznych tej skojarzonej terapii.
Pielęgniarka może doradzać pacjentom możliwość rozwiązy-
wania niektórych problemów zdrowotnych środkami ziołowy-
mi. Jednak pełne kompetencje, zarówno lekarza, jak i pielęgniarki,
w zakresie ziołolecznictwa powinny opierać się o dodatkowe wy-
kształcenie w tej dziedzinie.
§§§ 1.2.9. Leczenie homeopatyczne

Leczenie homeopatyczne Homeopatia należy do alternatywnych metod leczenia.
Nazwa kierunku pochodzi z języka greckiego: „homoion", czy-
li podobny i „patos" - cierpienie.
Twórcą homeopatii był niemiecki lekarz Hahnemann.
Leczenie homeopatyczne opiera się na dwóch zasadach:
1. „Podobne leczy się podobnym", co oznacza, iż czynnik, który
szkodzi i u zdrowej osoby może wywołać objawy choroby,
w przypadku chorego może być lekiem.
2. Lek należy podawać w znacznym rozcieńczeniu, co zwiększa
jego siłę działania.
Leki homeopatyczne są wytwarzane z wielu składników po-
chodzenia roślinnego, zwierzęcego, minerałów, metali, związków
chemicznych. W użyciu istnieje ponad 2000 środków homeopaty-
cznych. Występują w postaci nalewek, tabletek, drażetek, granulek,
proszku. Podawane są najczęściej drogą doustną.
Leki te powinny być przechowywane z dala od światła słonecz-
nego, w chłodnym i suchym pomieszczeniu.
Utrzymują wieloletnią skuteczność działania.
Metoda ta budzi liczne kontrowersje wśród przedstawicieli
medycyny tradycyjnej, zarówno odnośnie do mechanizmów, jak
i skuteczności jej działania.
Jednakże w wielu krajach zachodnich (także w Polsce) ma swo-
ich zwolenników zarówno wśród producentów leków homeopaty-
cznych, jak i lekarzy, aptekarzy oraz pacjentów stosujących te leki.
752 Tom II
Rozdział 1
Leki homeopatyczne są najczęściej wykorzystywane w ambula-

toryjno-domowym leczeniu chorych. O ich stosowaniu decyduje
lekarz.
SH 1.2.10. Leczenie krwią

Jest to metoda leczenia substytucyjnego, mająca na celu do- Leczenie krwią
starczenie ustrojowi brakujących składników krwi.
Krew jest to tkanka płynna, składająca się z osocza i tworzących
w nim zawiesinę elementów morfotycznych, do których należą
krwinki czerwone, krwinki białe oraz płytki krwi.
Zabieg podawania (przetaczania) krwi choremu nosi nazwę
transfuzji. Najczęściej wykonywanym zabiegiem jest transfuzja
pośrednia, tzn. przetaczanie krwi, którą wcześniej (po pobraniu od
dawcy) poddano konserwowaniu.
Proces konserwowania krwi polega na utrwalaniu płynnej
struktury krwi pobranej od dawcy, z zachowaniem przez pewien
czas jej właściwości biologicznych i fizykochemicznych.
Oprócz krwi w pełnym składzie choremu można podawać róż-
ne izolowane składniki krwi. Należą do nich: koncentraty krwinek
czerwonych, koncentrat krwinek płytkowych, osocze świeżo mro-
żone, wyizolowane białka osocza (albuminy, globuliny, fibryno-
gen).
Leki otrzymywane z krwi określa się preparatami krwiopo-
chodnymi (np. błony fibrynowe, gamma-globulina).
Środki chemiczne zastępujące częściowo krew w przypadku
zupełnego jej braku lub niedostatecznej ilości nazywane są środka-
mi krwiozastępczymi (np. dekstran drobnocząsteczkowy).
Pierwsze próby leczenia przetaczaniem krwi zwierzęcej i ludz-
kiej podejmowano już w XVI wieku. Kończyły się one jednak najczę-
ściej śmiercią pacjentów, z nieznanych jeszcze wówczas powodów.
Aktualne osiągnięcia naukowe i organizacyjne w zakresie
krwiodawstwa i przetaczania krwi sprawiły, że każdy chory, u któ-
rego istnieją wskazania, może otrzymać potrzebną dawkę krwi. Za-
bieg przetoczenia krwi może być wykonany na każdym oddziale
szpitalnym, także w odpowiednio wyposażonych karetkach pogo-
towia ratunkowego.
Wskazania do przetaczania krwi i preparatów krwiopochod-

nych to:
• masywna, szybka utrata krwi;
• sytuacja wymagająca transfuzji wymiennej;
Część W
Joanna Zalewska-Puchala, Anna Majda
1.3. Udział pielęgniarki w leczeniu przyczynowym i objawowym
• niedokrwistości znacznego stopnia nie poddające się innym

metodom leczenia (np. farmakologicznego);
• ciężkie skazy krwotoczne;
• zabieg operacyjny (przygotowanie do zabiegu lub uzupełnie-
nie strat po zabiegu);
• białaczki;
• stany ogólnego wyniszczenia organizmu wskutek procesu
chorobowego i stosowanych metod leczenia (np. choroby
nowotworowe - leczenie chemiczne);
• stany odwodnienia.
Pobieraniem krwi od dawców, jej konserwowaniem, przecho-
wywaniem, bądź przetwarzaniem oraz wydawaniem do szpitali zaj-
mują się placówki nazywane stacjami krwiodawstwa i punktami
krwiodawstwa. Prowadzą one także rejestr oraz badania kwalifi-
kacyjne dawców krwi.
Pobieranie krwi odbywa się w warunkach pełnej jałowości,
z wykorzystaniem sprzętu jednorazowego użytku.
Pełna krew konserwowana przechowywana jest w chłodniach
w temperaturze od +4 do +6°C. W trakcie przechowywania krew
powinna być kontrolowana trzykrotnie w ciągu doby. Termin waż-
ności (czas przechowywania) zależy od rodzaju zastosowanych śro-
dków konserwujących.
Pełna krew konserwowana jest lekiem podawanym drogą do-
żylną, zależnie od stanu pacjenta, szybko - ciągłym strumieniem
albo systemem kroplowym - przez regulację jej przepływu w drenie.
Pielęgniarka jest uprawniona do udziału w leczeniu krwią
po uzyskaniu dodatkowych kwalifikacji, określonych Rozporządze-
niem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie kształce-
nia podyplomowego pielęgniarek i położnych.
jfd Joanna Zalewska-Puchała, Anna Majda

1.3. Udział pielęgniarki w leczeniu
przyczynowym i objawowym
j§§ 1-3.1. Zabiegi przeciwzapalne
Regulacje prawne Kompetencje pielęgniarki w zakresie stosowania zabiegów
• zabiegi przeciwzapalne przeciwzapalnych reguluje Rozporządzenie MZiOS z dnia 2 wrześ-
nia 1997 r. w sprawie zakresu i rodzaju świadczeń zapobiegaw-
czych, diagnostycznych i rehabilitacyjnych, wykonywanych przez
754 Tom II
Rozdział 1
pielęgniarkę samodzielnie, bez zlecenia lekarskiego oraz zakresu

i rodzaju takich świadczeń wykonywanych przez położną samo-
dzielnie. Dz. U. RP Nr 116, poz. 750, § 1, pkt 3 d, ł.
Zapalenie (inflammatio) jest to miejscowa odpowiedź ustroju
na bodziec zapaleniotwórczy. Odczyn zapalny jest próbą obrony or-
ganizmu przed czynnikiem szkodliwym.
Przyczyny zapalenia: Przyczyny zapalenia

• uraz mechaniczny;
• czynniki chemiczne egzogenne (kwasy, zasady) i endogenne;
• czynniki fizyczne, np. promieniowanie nadfioletowe;
• ciała obce;
• czynniki biologiczne, takie jak wirusy, bakterie, grzyby,
tkanka martwicza.
Wyróżniamy następujące objawy zapalenia: Objawy zapalenia

a) miejscowe: zaczerwienienie, obrzęk, wzrost temperatury, ból,
upośledzenie czynności narządu zmienionego zapalnie;
b) ogólne: podwyższona temperatura ciała, wzrost poziomu leu-
kocytów i OB.
Przebieg procesu zapalnego można podzielić na trzy okresy: Przebieg procesu
• uszkodzenie tkanek; zapalnego
• powstanie wysięku surowiczego lub ropnego;
• cofanie się objawów chorobowych i zakończenie procesu za-
palnego.
Rozróżniamy zabiegi przeciwzapalne z zastosowaniem: zimna Rodzaje zabiegów
suchego i wilgotnego, ciepła suchego i wilgotnego, środków bodźco- przeciwzapalnych
wych (baniek) na skórę chorego.
ZIMNO SUCHE stosowane jest w miejscu przebiegu dużych tę- Zastosowanie zimna
tnie, np. w pachwinach, pod pachami, na szyi, na brzuchu, powoduje suchego
zwężenie powierzchownych naczyń krwionośnych, tym samym
zmniejszony przepływ krwi i tamowanie krwawienia (w przypadku
krwotoku z nosa czy krwotoku wewnętrznego). Ponadto powoduje
miejscowe zmniejszenie przemiany materii (w razie zapalenia), złago-
dzenie bólu (w razie stłuczenia, skręcenia, zwichnięcia), schłodzenie
skóry w miejscu stosowania, obniżenie temperatury ciała (wysoka
gorączka), hamuje rozwój stanu zapalnego, zmniejsza obrzęki poura-
zowe lub pooperacyjne. Zimno suche stosowane jest przy krwiakach,
bólach głowy, w zapobieganiu i leczeniu zakrzepicy, w zapobieganiu
wysiękom i obrzękom, np. przy ukąszeniu przez owady. Zimno suche
stosuje się w postaci worka z lodem lub kompresów żelowych, które
wykonane z nietoksycznego, organicznego żelu i folii, są bardzo wy-
CzęśćIY 755
1.3. Udział pielęgniarki wleczeniu przyczynowym i objawowym
godne i ekonomiczne w użyciu, dają się modelować do ciała pacjenta.

Zaletą żelu jest długotrwałe oddawanie skumulowanego w nim zim-
na, nie zachodzą w nim żadne zmiany chemiczne, można go używać
i przechowywać nawet kilka lat, gwarantowane jest co najmniej
100-krotne użycie.
§H Worek z lodem/kompres żelowy
Worek z lodem/kompres Stosowanie worka z lodem/kompresu żelowego jest zabiegiem

żelowy terapeutycznym polegającym na stosowaniu zimna suchego na
małe powierzchnie ciała. Najlepsze wyniki leczenia uzyskuje się,
stosując worek z lodem przez 30-60 minut, z godzinną przerwą.
Wskazania do Wskazania do stosowania u pacjenta worka z lodem:

stosowania worka • krwawienie wewnętrzne, np. po porodzie,
z lodem . stłuczenia;
• świeże urazy,
• stany zapalne,
• bóle głowy,
• stany zapalne jamy brzusznej,
• gorączka,
• bóle menstruacyjne.
Przeciwwskazania do Przeciwwskazania do stosowania worka z lodem:

stosowania worka • odmrożenia,
z lodem . t ę t n ^ e zaburzenia dopływu krwi.
Niebezpieczeństwa Zagrożenia podczas stosowania worka z lodem:

stosowania worka . odmrożenie, wychłodzenie,
z lodem . podrażnienie skóry.
Stosowanie worka STRUKTURA CZYNNOŚCI

z lodem - struktura I. Czynności przygotowawcze
1. Zapoznanie się ze zleceniem lekarskim lub własna ocena
stanu pacjenta.
2. Zebranie wywiadu od pacjenta na temat tolerancji na zimno.
1. Przygotowanie zestawu: worek na lód, kostki lodu lub kom-
pres żelowy uprzednio schłodzony w zamrażalniku, po-
krowiec na worek z lodem lub na kompres.
756 Tom II
Rozdział 1
2. Przygotowanie otoczenia: zamknięcie okien i drzwi, pod-

wyższenie temperatury w pokoju, zapewnienie spokoju,
dostarczenie dodatkowego koca.
1. Poinformowanie o celu, istocie i przebiegu zabiegu.
3. Zachęcenie do oddania moczu przed zabiegiem, odpręże-
nia się, unikania gwałtownych ruchów.
4. Poinformowanie pacjenta:
• iż podczas zabiegu jego aktywność ruchowa będzie ograni-
czona, w związku z tym powinien on pozałatwiać wszyst-
kie sprawy wiążące się z wychodzeniem poza łóżko;
• o niebezpieczeństwach związanych z zabiegiem;
• o konieczności zgłaszania pielęgniarce wszelkich niepo-
kojących objawów.

1. Sprawdzenie tożsamości pacjenta.
2. Ułożenie pacjenta w pozycji zapewniającej komfort, uza-
leżnionej od miejsca zastosowania worka z lodem.
3. Wypełnienie worka kostkami lodu, tak aby worek pozwo-
lił się dowolnie modelować (około 1/2 lub 2/3 objętości).
4. Usunięcie powietrza z worka przez ucisk z góry na worek
ułożony na twardym podłożu.
5. Sprawdzenie szczelności korka worka na lód (powyższe
czynności nie dotyczą stosowania kompresu żelowego).
6. Włożenie worka do pokrowca.
7. Ułożenie worka na leczonym miejscu.
8. Kontrolowanie przebiegu zabiegu przez usuwanie rozto-
pionej wody z worka tak, aby w worku stale był tylko lód,
a w przypadku stosowania kompresu żelowego - stopnia
jego ocieplenia.
9. Uzupełnianie worka kostkami lodu w zależności od po-
trzeby lub wymiana kompresu żelowego na świeży.
10. Zakończenie zabiegu - usunięcie worka z lodem z miejsca
leczonego i dokładna ocena skóry w miejscu wykonania
zabiegu.

2. Przeznaczenie do prania pokrowca na worek z lodem.
Część IV
1. Pielęgnacja skóry pacjenta w zależności od oceny jej stanu.

1 Zimno wilgotne ma szerokie zastosowanie w postaci

okładów chłodzących, wysychających
Okład chłodzący fH Okład chłodzący
Jest to zabieg terapeutyczny polegający na miejscowym stoso-

waniu zimna wilgotnego na małe powierzchnie ciała. Utrzymując
stale niską temperaturę, wywiera działanie przeciwzapalne i prze-
ciwbólowe, zmniejsza obrzęk i przekrwienie tkanek. Okład chło-
dzący zakładany jest na czas nie dłuższy niż 15-20 minut, w razie
konieczności może być powtórzony po upływie 2-3 godzin.
Cela stosowania okładu Cele stosowania okładu chłodzącego u pacjentów:

chłodzącego • obniżenie temperatury ciała,-
• obniżenie aktywności metabolicznej tkanek;
• zahamowanie krwawienia;
• zapobieganie krwawieniom;
• hamowanie procesu zapalnego, ropnego,-
• zmniejszenie aktywności drobnoustrojów we wczesnych
okresach inkubacji;
• zapobieganie i ograniczanie obrzęku;
• zmniejszenie przekrwienia tkanek;
• działanie przeciwbólowe.
Wskazania do wykonania Wskazania do wykonania okładu chłodzącego:

okładu chłodzącego • umiejscowione ostre stany zapalne;
• stłuczenia mięśni, ścięgien, stawów;
• urazy,-
• krwawienia i krwotoki;
• obrzęk;
• gorączka.
Stosowanie okładu STRUKTURA CZYNNOŚCI

chłodzącego - struktura I. Czynności przygotowawcze
stanu pacjenta.
758 Tom II
Rozdział 1

1. Przygotowanie zestawu: 2 warstwy tkaniny dobrze wchła-
niające wodę (lniana lub bawełniana), miednica z wodą
chłodną lub zimną z kostkami lodu, podkład ochronny na
łóżko, rękawiczki jednorazowego użytku.
2. Przygotowanie otoczenia - zamknięcie okien i drzwi, pod-
wyższenie (w razie konieczności) temperatury w pokoju,
zaopatrzenie w dodatkowy koc.
3. Poinstruowanie o sposobie zmiany okładu, jeżeli stan pa-
cjenta na to pozwala.
4. Wyjaśnienie, iż w pierwszej chwili pacjent będzie odczu-
wał nieprzyjemne zimno, które po kilku chwilach ustąpi.
5. Poinformowanie o konieczności: oddania moczu przed
zabiegiem, zgłaszania pielęgniarce niepokojących obja-
wów występujących podczas zabiegu.

2. Ułożenie pacjenta w odpowiedniej pozycji w zależności od
miejsca stosowania okładu i preferencji pacjenta.
3. Okrycie pacjenta dodatkowym kocem.
4. Zabezpieczenie łóżka przed zamoczeniem.
5. Odsłonięcie miejsca stosowania okładu.
6. Przymierzenie tkaniny na leczoną część ciała.
7. Zamoczenie obu przygotowanych tkanin.
8. Odciśnięcie jednej z tkanin z nadmiaru wody.
9. Przyłożenie jej na leczonym miejscu.
10. Zastąpienie po 2-3 minutach tejże warstwy tkaniny
uprzednio odciśniętą drugą warstwą tkaniny z miski.
11. Zmienianie tkanin do czasu zakończenia zabiegu.
12. Osuszenie skóry po zabiegu.
13. Osłonięcie miejsca leczonego.
14. Obserwowanie reakcji pacjenta na prowadzoną terapię
przez cały czas trwania zabiegu.

1. Uporządkowanie przyborów po zabiegu.
Część W f 59
2. Przeznaczenie rękawiczek jednorazowego użytku do utyli-

zacji.
3. Dezynfekcja miski i podkładu ochronnego; tkaninę nale-
ży przeznaczyć do prania.
1. Obserwowanie reakcji pacjenta na prowadzoną terapię
i po jej zakończeniu.
Okład wysychający §f§ Okład wysychający
Jest to zabieg terapeutyczny polegający na miejscowym stoso-

waniu zimna wilgotnego na małe powierzchnie ciała, wywołujący
odczyn naczyniowy skóry. U osób z niedokrwistością lub osłabio-
nych odczyn ten może nie wystąpić. Okład wysychający działa roz-
grzewająco i uspokajająco. Stosuje się go na klatkę piersiową w ner-
wobólach, przewlekłym nieżycie oskrzeli, zapaleniu płuc, zapaleniu
opłucnej, grypie, astmie oskrzelowej. Zastosowany na tułów lub tyl-
ko na brzuch ułatwia wchłonięcie wysięków zapalnych w obrębie
jamy brzusznej i miednicy mniejszej. Wykorzystywany jest również
w przypadku kamicy nerkowej, wątrobowej oraz w bolesnym mie-
siączkowaniu. W guzkach krwawniczych oraz w zapaleniu okołopro-
stniczym stosuje się go na krocze i narządy płciowe. Okład wysy-
chający obniża temperaturę pacjenta o około 1°C w czasie 2-3 go-
dzin. Czas ten w gorączce ulega skróceniu, a w zaburzeniach krąże-
nia obwodowego - wydłużeniu. Okład chłodzący składa się z dwóch
warstw - mokrej i suchej.
Cele stosowania okładu Celem stosowania okładu wysychającego jest:

wysychającego • działanie przeciwbólowe i uspokajające,-
• obniżenie temperatury ciała;
• zahamowanie procesu zapalnego;
• obniżenie napięcia mięśni.
Stosowanie okładu STRUKTURA. CZYNNOŚCI

wysychającego I. Czynności przygotowawcze
stanu pacjenta.
760 Tom II
Rozdział:
Wybrane metody lecznicze - zakres i charakter współpracy pielęgrńat

1. Przygotowanie zestawu: warstwa tkaniny - lniana lub
bawełniana, dobrze wchłaniająca wodę, warstwa tkaniny
- flanelowa lub z wełny, większa od warstwy lnianej lub
bawełnianej, woda chłodna, dodatki według zlecenia, np.
spirytus (tylko do skropienia warstwy pierwszej przed
założeniem na klatkę piersiową), rękawiczki jednorazo-
wego użytku, bandaż.
2. Przygotowanie otoczenia - podwyższenie temperatury oto-
czenia, zapewnienie spokoju, zaopatrzenie w dodatkowy koc.
3. Zaplanowanie czasu wykonania okładu.
4. Wyjaśnienie, iż w pierwszej chwili pacjent będzie odczu-
wał nieprzyjemne zimno, które po kilku chwilach ustąpi,
wyjaśnienie mechanizmu efektu „gęsiej skórki".
5. Zachęcenie do odprężenia się, zrelaksowania.
6. Pouczenie o unikaniu gwałtownych ruchów w czasie zabiegu.
7. Poinformowanie o konieczności: oddania moczu przed
zabiegiem; zgłaszania pielęgniarce niepokojących obja-
wów występujących podczas zabiegu.

2. Ułożenie pacjenta w wygodnej i bezpiecznej pozycji, uza-
leżnionej od miejsca stosowania okładu.
3. Okrycie pacjenta dodatkowym kocem.
4. Odsłonięcie miejsca stosowania okładu.
5. Przyłożenie na okolicę leczoną pierwszej warstwy - tka-
niny mokrej, dokładnie odciśniętej z nadmiaru wody,
wygładzonej.
6. Przyłożenie drugiej warstwy - tkaniny suchej pokry-
wającej całkowicie mokrą i wystającą ponad jej brzegi
o około 2 cm z każdej strony (nie muszą szczelnie przyle-
gać do siebie).
7. Luźne przymocowanie okładu bandażem.
8. Ułożenie dzwonka alarmowego w zasięgu ręki pacjenta.
9. Zakończenie stosowania okładu po wyschnięciu warstwy
mokrej (około 2-3 godz.) lub powtórzenie zabiegu.
10. Obserwacja reakcji pacjenta na zabieg (skóra powinna być
sucha i chłodna po ściągnięciu okładu, a warstwa mokra
okładu sucha i zimna).
Część IV

zacji.
3. Tkaninę należy przeznaczyć do prania.
1. Pielęgnowanie skóry po zabiegu - osuszenie i natłuszczenie.
Cele stosowania ciepła CIEPŁO SUCHE ma zastosowanie między innymi w postaci

suchego termoforów, ciepłych kompresów żelowych, poduszek elektrycz-
nych. Celem zastosowania u pacjenta ciepła suchego jest: przyśpie-
szenie gojenia się ran, poprawa miejscowego krążenia, złagodzenie
bólu, ustąpienie skurczów mięśni, ocieplenie całego ciała.
§!§ Termofor/ciepły kompres żelowy
Termofor/ciepły kompres Stosowanie termoforu/ciepłego kompresu żelowego jest zabie-

żelowy giem terapeutycznym polegającym na stosowaniu ciepła suchego
na małe powierzchnie ciała. Największe nasilenie działania nastę-
puje po upływie 20-30 minut. Termoforu/kompresu żelowego nie
powinno się stosować dłużej niż 1 godzinę. W czasie tego zabiegu
może wystąpić nieznaczny wzrost tętna, pogłębienie oddechu, ob-
niżenie ciśnienia tętniczego krwi, wzmożone wydzielanie potu.
Wskazania Wskazania do zastosowania termoforu/kompresu żelowego:

do stosowania • bolesne miesiączki;
termoforu/kompresu . k d k a jelitowa
żelowego , ,, . , .
• bolę mięśniowe;
• wzdęcia;
• przykurczę;
• nerwobóle;
• oziębienie.
Przeciwwskazania Przeciwwskazania do stosowania termoforu/ciepłego kompre-
do stosowania su żelowego:
termoforu/kompresu • krwotoki-
ze owego . o g t r e s t a n y z a p a m e grożące perforacją, np. ostre zapalenie
wyrostka robaczkowego;
• oparzenia.
762 Tom II
Rozdział 1
Zagrożenia podczas stosowania termofow/kompresu żelowego: Niebezpieczeństwa

• oparzenie; stosowania
• podrażnienie skóry. termoforu/kompresu
Ponadto należy pamiętać o kontrolowaniu i ostrożnym stoso- "°
waniu ciepła u pacjentów nieprzytomnych i osób z zaburzeniami
czucia.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Stosowanie

I. Czynności przygotowawcze termoforu/kompresu
A. Przygotowanie pielęgniarki: żelowego - struktura
1. Zapoznanie się ze zleceniem lekarskim lub własna ocena cz V nno * c|
stanu pacjenta.
2. Zebranie wywiadu od pacjenta na temat wrażliwości na
ciepło.
1. Przygotowanie zestawu: termofor lub kompres żelowy
wcześniej ogrzany w około 2,5 1 wody o temperaturze
70-80°C przez 7-10 minut, pokrowiec na kompres lub ter-
mofor, gorąca woda do termoforu o temperaturze około
50-70°C.
3. Zachęcenie do odprężenia się, zrelaksowania, oddania
moczu przed zabiegiem.
4. Poinformowanie:
• iż podczas zabiegu aktywność ruchowa pacjenta będzie
ograniczona - do konieczności pozostawania w łóżku;
• o niebezpieczeństwach związanych z zastosowaniem termoforu;
• o konieczności zgłaszania pielęgniarce wszelkich niepo-
kojących objawów.

2. Ułożenie pacjenta w pozycji zapewniającej komfort i bez-
pieczeństwo, uzależnionej od miejsca zastosowania ter-
moforu/kompresu żelowego:
a) w wypadku stosowania termoforu:
• napełnienie termoforu do połowy gorącą wodą;
• usunięcie z niego powietrza;
• staranne zakręcenie termoforu;
• sprawdzenie szczelności korka;
Część IV
b) w przypadku stosowania kompresu żelowego:

• wcześniejsze ogrzanie w około 2,51 wody o temperaturze
70-80°C przez 7-10 minut.
3. Włożenie termoforu/kompresu żelowego do pokrowca.
4. Ułożenie termoforu/kompresu żelowego na leczonym
miejscu.
5. Kontrolowanie stanu pacjenta i przebiegu zabiegu: tempera-
tury wody w termoforze lub stopnia oziębienia kompresu.
6. Zakończenie zabiegu - usunięcie termoforu/kompresu że-
lowego.

zacji.
3. Przeznaczenie pokrowca na termofor do prania.
1. Ocena stanu ogólnego i wnikliwa ocena stanu skóry leczo-
nego miejsca.
2. Edukacja pacjenta w zakresie pielęgnacji skóry po zabiegu.
CIEPŁO WILGOTNE - to przede wszystkim okłady rozgrze-

wające pod ceratką i ciepłe kąpiele. Ciepło wilgotne stosujemy
u pacjenta w celu: zwiększenia odporności komórek, zmniejszenia
bólu, zmniejszenia napięcia mięśni, pobudzenia czynności jelit,
przyspieszenia powstania ropy, przerwania procesu zapalnego, roz-
szerzenia naczyń krwionośnych i chłonnych, zwiększenia prze-
puszczalności naczyń włosowatych, ułatwienia przenikania leuko-
cytów do przestrzeni okołonaczyniowej, przyspieszenia przemiany
materii.
|§§ Okład rozgrzewający
Okład rozgrzewający Stosowanie okładu rozgrzewającego jest zabiegiem terapeuty-

cznym polegającym na miejscowym stosowaniu ciepła wilgotnego
na małe powierzchnie ciała. Okład rozgrzewający składa się
z trzech warstw: wilgotnej, ceratki i suchej. Warstwa mokra swą
wilgotność utrzymuje od 6 do 8 godzin i tyle też czasu okład powi-
nien być utrzymany na miejscu leczonym.
764 Tom II
Rozdział 1
Wskazania do stosowania okładu rozgrzewającego: Wskazania

• stany zapalne żył; do stosowania okładu
• zrosty po wstrzyknięciach; rozgrzewającego
• zakrzepowe zapalenie żył;
• czyraki, zastrzały, ropowice,-
• angina;
• stan zapalny ucha środkowego,-
• zapalenie płuc i oskrzeli, jeśli temperatura ciała nie przekra-
cza 38°C.
UWAGA!
• nie stosować okładów rozgrzewających: w początkowym
okresie urazu, u pacjentów z chorobą nowotworową, u pa-
cjentów po zażyciu środków uspokajających, u chorych nie-
spokojnych, pobudzonych;
• obserwować podczas stosowania okładu rozgrzewającego:
dzieci, osoby starsze, nieprzytomnych, pacjentów z niewy-
dolnością krążenia, nadwrażliwych na ciepło, z zaburzenia-
mi czucia;
• ostrożnie stosować okłady rozgrzewające w przypadku nie-
wyjaśnionych dolegliwości brzusznych.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Stosowanie okładu

I. Czynności przygotowawcze rozgrzewającego
stanu pacjenta.
2. Zebranie wywiadu od pacjenta na temat tolerancji na
ciepło.
1. Przygotowanie zestawu: wata, ceratka o 2 cm większa od
waty (z każdej strony), warstwa ligniny o 2 cm większa
z każdej strony od ceratki, woda (w zależności od zlecenia)
chłodna lub letnia o temperaturze ciała, dodatki według
zleceń, np. Altacet, roztwór ichtiolu, spirytus (tylko do
skropienia okładu), napar z siana, napar z rumianku, ban-
daż, wazelina, rękawiczki jednorazowego użytku.
2. Przygotowanie otoczenia, zamknięcie okien i drzwi oraz
zapewnienie spokoju.
Cześć IV 765

3. Zwrócenie uwagi na ścisłe przestrzeganie czasu trwania
okładu.
4. Poinformowanie:
• że podczas zabiegu aktywność ruchowa pacjenta będzie
ograniczona - do konieczności pozostawania w łóżku;
• o konieczności zgłaszania pielęgniarce niepokojących obja-
wów.

2. Ułożenie pacjenta w pozycji zapewniającej bezpieczeń-
stwo i wygodę, zależnej od miejsca stosowania okładu.
3. Odsłonięcie okolicy leczonej.
4. Posmarowanie miejsca założenia okładu wazeliną.
5. Przyłożenie warstwy mokrej (dokładnie odciśniętej
i wygładzonej) na okolicę leczoną.
6. Położenie na warstwie mokrej przygotowanej ceratki.
7. Położenie na ceratce warstwy suchej (wszystkie warstwy
muszą do siebie szczelnie przylegać).
8. Przymocowanie okładu, np. bandażem.
9. Ułożenie w zasięgu ręki pacjenta dzwonka alarmowego.
10. Usunięcie warstwy mokrej i ceratki (po upływie 6-8 go-
dzin); warstwa mokra i skóra po zabiegu powinny być wil-
gotne i ciepłe.
11. Pozostawienie na około 30 minut suchej warstwy okładu.
12. Usunięcie warstwy suchej okładu lub powtórzenie
okładu.
13. Pielęgnacja skóry po okładzie w zależności od oceny jej
stanu.

1. Edukacja pacjenta w zakresie pielęgnowania skóry po
okładzie - natłuszczenie.
G. Straburzyński (1997) dzieli okłady i kompresy na zimne

i gorące. Zimne z kolei na chłodzące, wysychające i pod ceratką.
766 Tom II
Rozdział 1
Okłady i kompresy stanowią odmianę zawijań (np. zawijanie gor-

czycowe klatki piersiowej). Różnią się od nich tym, że nie obejmują
całej powierzchni ciała, lecz tylko jej część. Mają również mniejsze
działanie miejscowe. Wykonuje się je przez nałożenie kilkakrotnie
złożonej, wilgotnej tkaniny lnianej lub bawełnianej na określoną
część ciała i przykrycie inną, suchą. Jedyną różnicą między okładami
a kompresami jest ich wielkość (okład jest większy od kompresu).
Okład zimny chłodzący oraz wysychający w swoim zastosowa-
niu nie różnią się od wyżej opisanych, natomiast autor wyróżnia
także okład zimny pod ceratką, na ogół zimny kompres pod ce-
ratką. Okład ten nie wysycha, ponieważ ceratka zapobiega parowa-
niu wody. Nakłada się go na małe powierzchnie ciała w umiejsco-
wionym zapaleniu skóry, np. w czyrakach i zastrzałach.
Zimny okład brzucha - stosowany w zaparciach, osłabieniu Zimny okład brzucha
perystaltyki jelit, jest przeciwwskazany podczas miesiączki. Do jego
założenia niezbędne są: ręcznik lniany (40 x 190 cm), ręcznik
bawełniany (50 x 190 cm), kawałek tkaniny wełnianej o rozmiarach
około 45 x 190 cm, naczynie z około 21 zimnej wody. Ręcznik lnia-
ny po ośmiokrotnym złożeniu zanurza, się w zimnej wodzie i następ-
nie silnie wyżyma. Kładzie się go na brzuch, następnie nakłada się
ręcznik bawełniany i tkaninę wełnianą. Okład utrzymuje się 45-75
minut i zdejmuje z chwilą powrotu dobrego samopoczucia.
Zimny kompres na serce - działa uspokajająco i zwalnia Zimny kompres na serce
czynność serca. Stosuje się go na zlecenie lekarza w takich stanach,
jak: ogólny niepokój, kołatanie serca, częstoskurcz, dolegliwości
sercowe na tle nerwowym. Do jego wykonania niezbędne są: ręcz-
nik lniany, bawełniany i kawałek tkaniny wełnianej. Ręcznik lnia-
ny składa się kilkakrotnie, tak aby otrzymać tkaninę o rozmiarach
około 20 x 20 cm. Po zanurzeniu w zimnej wodzie należy lekko go
wyżąć i nałożyć na okolicę serca. Następnie nałożyć suchy ręcznik
bawełniany, a na niego tkaninę wełnianą. Kompres pozostawia się
na około 10-15 minut, można go kilka razy zmienić.
Okład gorący - wywołuje przekrwienie skóry, działa przeciw- Okład gorący
zapalnie, przeciwbólowo i rozluźniająco na mięśnie gładkie oraz
ułatwia wchłanianie wysięków. Stosuje się go w nerwobólach, kolce
nerkowej i wątrobowej, zapaleniu pęcherza moczowego, zrostach
pozapalnych w jamie brzusznej. Przeciwwskazaniem do jego stoso-
wania są stany zapalne oraz stany zagrażające krwawieniem. Okład
gorący przygotowuje się przez zamoczenie płóciennej tkaniny w wo-
dzie o temperaturze 40-45°C. Po wyciśnięciu wody nakłada się na
określoną część ciała, przykrywając suchą tkaniną bawełnianą lub
wełnianą. Dla utrzymania wysokiej temperatury okładu przez dłuż-
szy czas dodatkowo można ogrzać go termoforem.
Cześć IV 767
Gorący okład na brzuch Gorący okład na brzuch - do jego wykonania niezbędne są 3 rę-
czniki, naczynie z wodą o temperaturze około 80°C, czajnik z wrzącą
wodą, koc wełniany. W przypadku kolki wątrobowej pacjenta
układamy na wznak i przykrywamy, z wyjątkiem okolicy prawego
łuku żebrowego. Okład nakłada się równolegle do łuku żebrowego,
tak aby obejmował przestrzeń od kręgosłupa do pępka. Jeden ręcznik
składa się na pół, poprzecznie do jego długiej osi i następnie robi się
fałdy szerokości około 6 cm. Drugi ręcznik, złożony podobnie, sta-
nowi rezerwę do zmiany (jest zamoczony w naczyniu z gorącą wodą).
Tak przygotowany kompres kładzie się na środek trzeciego rozłożo-
nego ręcznika, po czym zanurza się część ręcznika w naczyniu
z gorącą wodą. Następnie po wyjęciu skręca się ręcznik, trzymając
oba końce tak, aby wycisnąć leżący w nim kompres. Po rozwinięciu
ręcznika trzeba poczekać na ochłodzenie się kompresu, umożli-
wiające jego wyjęcie palcami. Trzymając w rękach kompres, dotyka
się nim kilka razy skóry w miejscu, w którym ma być on nałożony,
sprawdzając w ten sposób tolerancję pacjenta na stosowaną tempe-
raturę. Po nakryciu kocem wełnianym kompres leży na ciele
1-2 min. W tym czasie przygotowuje się drugi rezerwowy kompres,
którym zastępuje się pierwszy. W ten sposób kompres zmienia się
8-15 razy. Od czasu do czasu dolewa się wody z czajnika do naczy-
nia. Częste odnawianie kompresu wywiera silne działanie przeciw-
skurczowe. Pacjent po pewnym czasie zaczyna się pocić; po zakoń-
czonym zabiegu należy wykonać zimne zmywanie.
Kompresy parowe Kompresy parowe, stanowiące odmianę gorących okładów, są
wygodne do stosowania w domu. Wykorzystywane do leczenia sta-
nów skurczowych, zmniejszają również bóle. W silnych neural-
giach lub zapaleniach nerwów mogą jednak bóle nasilać. Ręcznik
lniany składa się tak, aby jego wielkość odpowiadała powierzchni
ciała, na którą chcemy go nałożyć. Zanurza się go w gorącej wodzie
i po paru minutach wyjmuje, np. klamerkami do bielizny, kładzie
na drugi ręcznik, za pomocą którego wyciska się go. Tak przygoto-
wany kompres kładzie się na suchy ręcznik, którym otacza się go
z każdej strony i nakłada na ciało. Na całość nakłada się czwarty rę-
cznik i koc wełniany. Po ostudzeniu zdejmuje się go lub przygoto-
wuje następny. Po zabiegu obowiązuje wypoczynek przez 0,5-1 godz.
w łóżku.
Kataplazmy są odmianą kompresu parowego. Do okładów
wybiera się taki surowiec, którego miazga utrzymuje długo ciepło.
Miazgę umieszcza się w woreczku, który po skontrolowaniu tem-
peratury (przez przyłożenie do własnego policzka lub powierzchni
grzbietowej ręki) nakłada się podobnie jak kompresy parowe. Naj-
częściej wykonuje się kataplazmy z ziemniaków. Po ugotowaniu
w łupinach rozciera się je na miazgę i wkłada do lnianego wore-
768 Tom II
Rozdział 1
czka, owija ręcznikiem i nakłada na leczone miejsce. Tak nałożony

kompres nakrywa się suchym ręcznikiem i wełnianym kocem,
utrzymując go do wystygnięcia. Kataplazmy można wykonać rów-
nież z siemienia lnianego, kozieradki pospolitej.
Medycyna ludowa od wieków w przypadku stłuczeń, żylaków Okłady z liści kapusty
podudzi, stanów zapalnych, obrzęków i zastoju pokarmu w gruczo-
le piersiowym u kobiet po porodzie powszechnie wykorzystywała
okłady z liści kapusty. Okład tego rodzaju stosuje się następująco:
liście białej lub włoskiej kapusty należy delikatnie rozbić drewnia-
nym tłuczkiem, tak aby były miękkie i zaczął wyciekać z nich sok.
Każdy liść powinien być rozbijany osobno. Następnie liście układa
się na leczonym miejscu, lekko zabezpiecza bandażem i pozostawia
na około 0,5-1 godz. Zabieg można powtarzać kilkakrotnie, za każ-
dym razem zmieniając liście na świeże. Okłady z kapusty stosowa-
ne są do dziś na oddziałach położniczych w celu łagodzenia obja-
wów stanu zapalnego piersi u kobiet karmiących po porodzie.
BAŃKI u pacjentów stosowane są w postaci tradycyjnych ba- Mechanizm działania

niek ogniowych oraz (zyskujących coraz większe zainteresowanie) baniek
baniek bezogniowych. Mechanizm działania baniek polega na spo-
wodowaniu przekrwienia tętniczo-żylnego i pękaniu powierzchow-
nych naczyń krwionośnych, z których uwolniona do tkanek krew
działa jak obcogatunkowe białko, wyzwalając w organizmie pacjen-
ta produkcję ciał odpornościowych. Przekrwienie tętniczo-żylne
uzyskuje się, wytwarzając we wnętrzu bańki podciśnienie - poprzez
rozrzedzenie powietrza (bańki tradycyjne) lub przez jego wypompo-
wanie (bańki bezogniowe). Bańki stawiane są z przodu i tyłu klatki
piersiowej, szeregami, w odległości około 1-2 cm jedna od drugiej.
Baniek nie należy stawiać: na kręgosłupie, obojczyku, mostku, bro-
dawkach piersiowych, gruczołach piersiowych, w okolicy koniusz-
ka serca, żołądka, nerek, dużych naczyń krwionośnych, u osób bar-
dzo wychudzonych na łopatkach.
Wskazania do stosowania baniek: Wskazania

• zapalenie płuc, oskrzeli; do stosowania baniek
• przeziębienie;
• zapalenie górnych dróg oddechowych.
Przeciwwskazania do stosowania baniek: Przeciwwskazania

• ropne i grzybicze zapalenie skóry; d° stosowania baniek
• alergiczne zapalenie skóry;
• blizny, znamiona, zmiany barwnikowe w miejscu stosowa-
nia baniek;
Część IV 76i
• wzmożona kruchość naczyń krwionośnych;

• ciąża;
• zaburzenia krzepnięcia krwi;
• niedokrwistość;
• niewydolność krążenia,-
• nowotwory;
• gruźlica płuc;
• długotrwałe wyniszczające choroby.
Powikłania stosowania Powikłania/zagrożenia podczas stosowania baniek to:

baniek • poparzenie pacjenta;
• skaleczenie pacjenta uszkodzoną bańką.
Stosowanie baniek STRUKTURA CZYNNOŚCI

- struktura czynności i. Czynności przygotowawcze
stanu pacjenta.
2. Zebranie wywiadu od pacjenta na temat doświadczeń
w zakresie stosowania baniek.
3. Sprawdzenie stanu skóry i tkanki tłuszczowej pacjenta.
1. Przygotowanie zestawu: 30-40 baniek ogrzanych (np.
przez zanurzenie w wodzie o temperaturze 40°C), czys-
tych, suchych, jednakowej wielkości, uprzednio spraw-
dzonych, czy nie są uszkodzone, lampka spirytusowa lub
świeczka ustawiona tak, aby nie przenosić płomienia nad
spirytusem, denaturat, kwacz (wata umocowana na meta-
lowym pręcie, o długości około 2 cm), gaziki, wazelina,
chustka trójkątna, zapałki, naczynie na odpadki, ręcznik,
rękawiczki jednorazowego użytku; oraz do usunięcia ba-
niek: naczynie z preparatem dezynfekcyjnym na bańki,
gaziki, spirytus 70%, puder antyseptyczny, naczynie na
odpadki.
2. Przygotowanie otoczenia: zamknięcie okien i drzwi, spraw-
dzenie, czy na sali nie jest stosowana tlenoterapia.
1. Poinformowanie o celu, istocie, niebezpieczeństwach
i przebiegu zabiegu.
770 Tom II
Rozdział 1

2. Przygotowanie łóżka pacjenta; pozostawienie jednej po-
duszki, którą należy zsunąć nisko pod plecy pacjenta.
3. Zdjęcie górnej części piżamy pacjenta.
4. Ułożenie pacjenta płasko na brzuchu tak, aby łopatki nie
uwypuklały się (ręce pacjenta ułożone płasko pod po-
duszką):
a)w przypadku stosowania baniek ogniowych:
• osłonięcie włosów pacjenta chustką trójkątną;
• przygotowanie miejsca stosowania baniek; przy du-
żym owłosieniu ogolenie pleców i klatki piersiowej
u mężczyzn, przy znacznym wychudzeniu natłuszcze-
nie skóry wazeliną;
• zapalenie lampki spirytusowej i nasączenie kwacza
denaturatem, odciśnięcie go o brzeg naczynia z dena-
turatem (nie za słabo, gdyż może spaść kropla
palącego się denaturatu i nie za mocno, gdyż będzie
paliła się wata);
• ujęcie lewą rękę 2 baniek i trzymając w prawej ręce
kwacz zapalenie go;
• włożenie kwacza do wnętrza bańki na około 1 sekundę,
tuż nad miejscem, na które ma być przyłożona bańka;
• stawianie baniek natychmiast po ich ogrzaniu, zaczy-
nając od strony dalszej i góry w odstępach 1-2 cm;
• zdmuchnięcie płomienia na kwaczu (odwrócić się od
pacjenta, kwacz osłonić ręką i zdmuchnąć);
b) w przypadku stosowania baniek bezogniowych:
• założenie na zaworek bańki pompki z wciśniętym
tłokiem;
• przystawienie bańki w wybrane miejsce, lekko doci-
skając ją do ciała,-
• wypompowanie powietrza z bańki, wyciągając do ko-
ńca tłok pompki.
5. Powtarzanie czynności do momentu zapełnienia powierz-
chni klatki piersiowej pacjenta lub postawienia zleconej
ilości baniek.
6. Sprawdzenie po postawieniu wszystkich baniek, czy nie
odpadają, ponowne postawienie baniek, które się nie trzy-
mają.
7. Rozłożenie ręcznika na przystawionych bańkach.
8. Przykrycie pacjenta kołdrą.
a) w przypadku baniek ogniowych:
Część IV
Joanna Zalewska-Puchata, Anna Majda
1.3. Udńał pielęgniarki wleczeniu przyczynowym i objawowym
• zdjęcie chustki trójkątnej z włosów pacjenta,-

• zgaszenie świeczki.
9. Zdjęcie baniek po upływie 15-20 minut: odkrycie miejsca
stosowania baniek i uciskaj ąc kciukiem skórę tuż obok
bańki, wpuszczenie do niej powietrza. Zdjęte bańki należy
włożyć do naczynia ze środkiem antyseptycznym.
10. Osuszenie pleców ręcznikiem.
11. Pielęgnacja (zabezpieczenie) skóry pacjenta po zabiegu
-przetarcie skóry gazikiem nasączonym 70% spirytusem.
12. Założenie pacjentowi górnej części piżamy.
13. Prześcielenie łóżka pacjenta.

2. Przeznaczenie materiału jednorazowego użytku do utylizacji.
3. Przeznaczenie baniek do sterylizacji.
1. Ocena stanu skóry pacjenta po zabiegu i postępowanie zgod-
ne z rozpoznaniem - przetarcie skóry gazikiem nasączonym
spirytusem, w wypadku wystąpienia drobnych pęcherzyków
zastosować np.: Sudocrem, Panthenol.
2. Poinformowanie pacjenta o konieczności pozostania w łóżku
przez 30 minut pod przykryciem i ograniczeniu wychodzenia
z łóżka przez 2-3 dni.
Wskazówki
W przypadku stosowania baniek bezogniowych należy pamię-
tać o ogrzaniu ich przed zastosowaniem, poprzez zanurzenie w wo-
dzie o temperaturze 40-42°C.
Stosowania baniek Na Dalekim Wschodzie, w Korei Południowej, baniek używa

w akupunkturze się nie tylko w chorobach dróg oddechowych, ale również w ze-
społach bólowych wszelkiego pochodzenia, po urazach, w przypad-
ku świeżych udarów mózgowych. Stosowanie tak pojętych baniek
wiąże się z wyborem odpowiednich punktów akupunktury. Aku-
punktura to metoda zapobiegania i leczenia chorób przez wprowa-
dzenie igły w odpowiedni punkt ciała. Na punkt akupunktury moż-
na oddziaływać także w inny sposób niż nakłucie, np. przez stawia-
nie baniek (H. Kondraciuk, 1995). Działanie lecznicze i przeciwbó-
lowe jest następstwem podrażnienia receptorów skóry, mięśni, po-
772 Tom II
Rozdział 1
więzi. Odruch skórno-trzewny powoduje rozszerzenie naczyń od-

powiedniego narządu i napływ świeżej krwi. Następuje oczyszcze-
nie chorych tkanek z produktów przemiany materii, odkwaszenie,
odżywienie i natlenienie, a także rozluźnienie mięśni gładkich
oskrzeli, żołądka, jelit, woreczka żółciowego, dróg moczowych.
Układ współczulny i przywspółczulny ulegają pobudzeniu, co regu-
luje czynności narządów i tkanek. W medycynie chińskiej uważa
się, że ból to stagnacja krwi i energii Qi, & przyczyną chorób jest
zakłócenie przepływu tej energii w kanałach energetycznych - me-
ridianach powiązanych z narządami. Bańki mają na celu ogrzać
i usprawnić krążenie krwi i Qi w meridianach oraz usunąć zimno,
wilgoć, zmniejszyć ból i obrzęki. W akupunkturze bańki najczęściej
używa się razem z zastosowaniem igły: po wkłuciu nakrywa się igłę
bańką lub po jej wyjęciu na wkłute miejsce stawia się bańkę, uzy-
skując niewielki krwioupust. Szczególnie dobre efekty otrzymuje
się stosując masaż bańką, tzw. masaż próżniowy. Do tego celu uży-
wane są bańki bambusowe, ceramiczne, gumowe, szklane (pozwa-
lają na kontrolowanie skóry).
Sposób stosowania baniek według H. Kondraciuk (1995)
- pacjent przyjmuje wygodną pozycję: leży na brzuchu - przy lecze-
niu bólów kręgosłupa, na boku - przy leczeniu bólów stawu biodro-
wego lub siedzi - przy leczeniu astmy, bólu karku, barku. Część
ciała, na której ma być wykonany masaż, pokrywa się grubą
warstwą maści rozgrzewającej, np. Viprasol. Do ścianki wewnątrz
bańki przyklepuje się opuszką palca niewielką ilość waty nasączo-
nej spirytusem. Następnie zapala się watę i stawia bez pośpiechu
bańkę na wybranym miejscu. Po chwili ogień gaśnie z braku tlenu.
Jeżeli siła ssania jest za duża, należy zmniejszyć podciśnienie w bań-
ce, uciskając opuszką palca w jednym punkcie obwodu bańki, wpu-
szczając trochę powietrza. Wielkość podciśnienia należy tak regu-
lować, aby przesuwanie bańki nie sprawiało bólu. Jedną ręką napi-
na się skórę nad bańką, drugą przesuwa bańkę, np. wzdłuż krę-
gosłupa. W okolicy krzyżowej prowadzi się bańkę na drugą stronę
kręgosłupa i do góry, aby na wysokości VII kręgu szyjnego prze-
sunąć ją na drugą stronę. Należy powtórzyć to kilka razy. Masaż
próżniowy stosuje się w leczeniu bólów kręgosłupa, stawów barko-
wych, karku, stawów kolanowych, łokciowych, po urazach, w bó-
lach mięśniowych, w przemęczeniu. Bańki stawia się również
w przypadkach: astmy oskrzelowej, przeziębienia, zapalenia gór-
nych dróg oddechowych, zapalenia płuc, kolki nerkowej, kolki
wątrobowej, niestrawności, uporczywej czkawki, chorób kobie-
cych, impotencji, moczenia nocnego.
Najczęściej używane punkty akupunktury, na które stosuje się
bańki, to np. w przeziębieniu:
Część IV
• Gv 14 (GRT 14) - punkt 14 meridianu głównego regulatora

tylnego, położony w tylnej linii środkowej ciała, poniżej wy-
rostka ościstego VII kręgu szyjnego;
• Gv 12 (GRT 12} - punkt 12 meridianu głównego regulatora
tylnego, położony poniżej wyrostka ościstego III kręgu pier-
siowego w linii środkowej ciała;
• Ub 13 (PM 13) - punkt 13 meridianu pęcherza moczowego,
położony na wysokości wyrostka ościstego III kręgu piersio-
wego, 1,5 cuna (odpowiada szerokości 2 i 3 palca dłoni)
bocznie od linii środkowej tylnej ciała.
Przeciwwskazania do stawiania tego typu baniek:

• zaburzenia krzepnięcia krwi i kruchość naczyń;
• wysoka gorączka;
• drgawki;
• uszkodzona lub zmieniona chorobowo skóra;
• urazy (podejrzenie, że krwawią naczynia);
• ciąża (jeżeli bańki mają być postawione na podbrzuszu i lę-
dźwiach).
Nie stawia się baniek nad sercem i dużymi naczyniami krwio-
nośnymi. Czas trwania zabiegu wynosi 3-5 minut, niekiedy do 10
minut. W ostrych bólach zabiegi wykonuje się co drugi dzień,
w przewlekłych - 2 razy w tygodniu. Kuracja to 10 zabiegów, moż-
na ją powtórzyć po miesiącu przerwy. Zabieg kończy się, uciskając
opuszką palca skórę wokół bańki w celu jej bezbolesnego zdjęcia.
Pacjent po zabiegu powinien przez 10 minut odpocząć. Pozostanie
w domu i leżenie w łóżku jest uzależnione od stanu chorego.
Chińskie bańki lekarskie Chińskie bańki lekarskie w Polsce znane są od niedawna, cieszą
się jednak doskonałą opinią lekarzy, akupunkturzystów, internistów
i pediatrów. Chińskie bezogniowe bańki akupunkturowe są lekkie
(wykonane z gumy), bezpieczne i proste w użyciu, ich przystawienie
nie ogranicza poruszania się. Stawiane są w ściśle określonych pun-
ktach na ciele - w zależności od schorzenia. Można je przystawiać sa-
memu sobie w dowolnie położonych miejscach, bez względu na
kształt powierzchni, również na stawach - a więc tam, gdzie przysta-
wianie baniek szklanych jest niemożliwe, także na plecach.
Połączenie elastyczności materiału z wiedzą akupunkturową
sprawia, że za pomocą baniek leczy się wiele schorzeń, np. astmę,
bóle serca, nadciśnienie tętnicze, utraty przytomności, bezsenność,
hemoroidy, paraliż, grypę, przeziębienia, schorzenia stawów, cho-
robę lokomocyjną, znużenie, senność, stłuczenia, zwichnięcia
i skręcenia kończyn w obrębie stawów, bóle mięśniowe, dolegliwo-
774 Tom II
Rozdział 1
Wybrane metody lecznicze - zakres i charaktez współpracy pielęgniarki
ści przewodu pokarmowego, stany zapalne i alergie po ukąszeniach

komarów, os, pszczół i kleszczy.
W skład kompletu wchodzą 4 bańki różnej wielkości, co zape-
wnia pełną skuteczność ich zastosowania.
1.4. Udział pielęgniarki w leczeniu
chirurgicznym
B 1.4.1. Przygotowanie pielęgniarki do

instrumentowania
Przy każdym zabiegu operacyjnym obecne są dwie pielęgniarki Pielęgniarki operacyjne

operacyjne: instrumentująca do zabiegu oraz pomagająca, nazywa-
na też „lotną". Instrumentowanie to asystowanie chirurgowi Definicja
w czasie przeprowadzania zabiegu operacyjnego. Zanim jednak to instrumentowania
nastąpi, konieczne jest wieloetapowe przygotowanie, które dotyczy
pielęgniarek, sali operacyjnej, sprzętu i narzędzi oraz zespołu ope-
rującego, a przede wszystkim pacjenta poddawanego operacji.
Poniżej przedstawiono działania pielęgniarki instrumentu-
jącej składające się na przygotowanie do instrumentowania, z uwz-
ględnieniem ich kolejności.
Założenie stroju operacyjnego

Przed wejściem do bloku operacyjnego obowiązuje zasada Śluza dla personelu
zmiany ubrania, co dokonuje się w specjalnym pomieszczeniu (na-
zywanym śluzą) dla personelu. Składa się ono z części brudnej, tzw.
rozbieralni i części czystej, tzw. ubieralni. W rozbieralni pielęgniar-
ka zdejmuje biżuterię, prywatne lub szpitalne ubranie i obuwie.
Następnie dokonuje higienicznego mycia i dezynfekcji rąk, po
czym w ubieralni zakłada kompletny strój operacyjny, na który Strój operacyjny
składają się: bawełniane ubranie (najczęściej w zielonym lub nie-
bieskim kolorze), obuwie operacyjne, czapka i maska. Ubranie ope-
racyjne charakteryzuje się prostym krojem, ma krótki rękaw i musi
spełniać walory wygody, swobodnej wymiany powietrza oraz musi
być dopasowane rozmiarem, tak by nie krępowało ruchów. Ubra-
nie operacyjne nie może być noszone poza blokiem operacyjnym,
dlatego każde wyjście z bloku jest związane z koniecznością jego
zmiany po powrocie. Obuwie operacyjne powinno być czyste i zde-
zynfekowane; nosi się je wyłącznie w obrębie strefy jałowej bloku
operacyjnego. Czapka musi całkowicie przykrywać głowę tak, aby
Część W 775
1.4. Udział pielęgniarki w leczeniu chirurgicznym
nie wystawały spod niej włosy, dlatego długie włosy należy związać
gumką lub spiąć. Maska chirurgiczna musi zakrywać usta, nos
i brodę, należy ją zmieniać po każdej operacji.
Przygotowanie sprzętu
Wyposażenie sali Spośród licznych pomieszczeń wchodzących w skład bloku
operacyjnej operacyjnego, sala operacyjna jest miejscem szczególnym, ze wzglę-
du na wzmożony reżim sanitarny chroniący pacjenta przed możli-
wością zakażenia. Jej wyposażenie stanowi jedynie niezbędny
sprzęt, który jest łatwy do przesunięcia podczas mycia i dezynfekcji
sali. Podstawowe wyposażenie sali stanowią: stół operacyjny, apa-
rat do znieczulenia, ssak elektryczny, elektrokoagulator, kolumna
chirurgiczna i anestezjologiczna, lampa bezcieniowa, negatoskop,
stoliki (do rozłożenia narzędzi, przygotowania zestawu do mycia
pola operacyjnego, przygotowania zestawu do cewnikowania pę-
cherza moczowego, podręczny dla pielęgniarki pomagającej, celem
prowadzenia dokumentacji operacyjnej, podręczny dla pielęgniarki
anestezjologicznej) oraz drobny sprzęt (np. wiadra na zużyte gaziki,
stelaże z workami na brudną bieliznę i odpady pooperacyjne).
Przygotowanie sali Po założeniu stroju operacyjnego zarówno pielęgniarka instru-
operacyjnej mentująca, jak i pomagająca przygotowują salę operacyjną do pla-
nowanego zabiegu. Polega to na sprawdzeniu funkcjonowania
sprzętu medycznego, m.in. urządzenia do elektrokoagulacji, ssaka
elektrycznego, lampy bezcieniowej, mikroskopu operacyjnego.
Część aparatury używanej w sali operacyjnej nie może być
wyjaławiana, np. mikroskop operacyjny, endoskopy, aparat do
USG lub do RTG, dlatego pokrywa się ją jałowymi foliowymi po-
krowcami. Czynność tę wykonuje pielęgniarka instrumentująca,
ale dopiero po wcześniejszym chirurgicznym myciu rąk, założeniu
jałowego fartucha i rękawiczek.
Przygotowanie sprzętu Pielęgniarki gromadzą także potrzebne zestawy z narzędziami
chirurgicznymi, pakiety z bielizną operacyjną oraz materiał dodat-
kowy, np. nici i szwy chirurgiczne, serwety gazowe, gaziki, setony,
drenaże, płyny do płukania ran i jam ciała. Minimalna ilość tego
sprzętu i materiałów przechowywana jest w szafach tzw. magazyn-
ku pomieszczenia sąsiadującego bezpośrednio z salą operacyjną.
Większe zapasy zgromadzone są w magazynie sprzętu jałowego.
Kolejne etapy, tj. chirurgiczne mycie rąk oraz założenie

jałowego fartucha i rękawiczek, dotyczą pielęgniarki instrumen-
tującej (patrz rozdział: „Wybrane metody postępowania w profilak-
tyce zakażeń w opiece zdrowotnej"). Pielęgniarka pomagająca asy-
stuje w czasie zakładania fartucha.
776 Tom II
Rozdział 1
Przygotowanie stolików z narzędziami

Ten etap przygotowania do zabiegu operacyjnego wymaga
współpracy obu pielęgniarek - odbywa się w sali operacyjnej lub
w sąsiadującym z nią pokoju przygotowawczym. W tym ostatnim
przypadku pielęgniarka może przygotować zestaw do następnego
zabiegu w czasie, gdy trwa jeszcze poprzedni.
Narzędzia chirurgiczne oraz materiał umieszczane są na stoli- Technika przygotowania
kach operacyjnych. Stolikiem podręcznym dla pielęgniarki instru- stolika Mayo
mentującej jest tzw. stolik Mayo. Ponieważ w czasie zabiegu ope-
racyjnego stolik Mayo jest ustawiony nad stołem operacyjnym
i niejednokrotnie istnieje konieczność przesuwania go względem
tego stołu, należy go osłonić jałowym, nieprzemakalnym pokrow-
cem (workiem) sięgającym do 2/3 wysokości nogi stolika oraz doda-
tkowo nieprzemakalną serwetą. Takie zabezpieczenie jest niezbęd-
ne, ponieważ w czasie zabiegu na stoliku układane są mokre, za-
krwawione narzędzia, czasem mokre serwety czy setony. Stolik ten
może też ulec zalaniu krwią lub innymi płynami ustrojowymi.
Okrycie stolika podaje pielęgniarka pomagająca, otwierając tylko
zewnętrzną warstwę pakietu (niebieską lub białą). Stolik zabezpie-
cza pielęgniarka instrumentu) ąca.
Większy stolik operacyjny, tzw. stolik dodatkowy, służy do Zasady przygotowania
rozłożenia zestawu narzędzi. Rodzaj narzędzi jest zależny od typu stolika dodatkowego
planowanej operacji. Przy przygotowywaniu stolika operacyjnego
należy przestrzegać następujących zasad:
• ustawienie stolika w bezpiecznej odległości od ściany (nie
powinien być do niej przysunięty) oraz z dala od okien
i drzwi;
• zabezpieczenie stolika jałowym, podwójnie złożonym prze-
ścieradłem lub opakowaniem pakietu z bielizną (podwójny
papier i nieprzemakalne prześcieradło) sięgającym do około
2/3 wysokości nóg stolika,-
• używanie zabezpieczonego i wyposażonego w sprzęt i mate-
riały stolika tylko do jednego zabiegu operacyjnego.
Pielęgniarka pomagająca ustawia na stoliku pakiet z bielizną Technika przygotowania
operacyjną. Rozpakowuje częściowo pakiet - otwiera i rozkłada war- stolika dodatkowego
stwę zewnętrzną (niebieską lub białą) i pozostawia ją na stoliku.
Następnie pielęgniarka instrumentująca otwiera i rozkłada war-
stwę wewnętrzną (zieloną). Drugim sposobem jest rozpakowanie
bielizny na innym stoliku i przeniesienie jej na stolik dodatkowy,
wcześniej przykryty podwójnie złożonym, jałowym przeście-
radłem. Po tej czynności można przystąpić do przygotowywania
narzędzi do operacji. Narzędzia mogą być w pakiecie lub w konte-
nerze. W przypadku pakietu pielęgniarka pomagająca otwiera zew-
CzęśćIY 777
1.4. Udział pielęgniarki wleczeniu chirurgicznym
nętrzną warstwę, natomiast pielęgniarka instrumentu) ąca we-

wnętrzną, wyjmuje siatkę z narzędziami i przenosi ją na stolik do-
datkowy. W przypadku kontenera pielęgniarka pomagająca otwiera
i zdejmuje jego wieczko. Wyjmuje i wyrzuca papierowe filtry. Pielę-
gniarka instrumentująca rozwija prześcieradło wyścielające konte-
ner tak, aby całkowicie nakryć n i m boki kontenera. Następnie wyj-
muje siatkę z narzędziami i przenosi ją na stolik dodatkowy.
Układa narzędzia na stoliku grupami lub pozostawia ich część
w siatce. Najbardziej potrzebne narzędzia układa na stoliku Mayo.
Na stoliku dodatkowym pielęgniarka instrumentu) ąca umie-
szcza także materiał dodatkowy z gazy (serwety gazowe, gaziki, se-
tony), bieliznę do obłożenia pola operacyjnego oraz jałowe fartuchy
dla zespołu operującego.
Pielęgniarka instrumentująca przelicza narzędzia, a także ma-
teriał dodatkowy. Jest to czynność niezbędna, ponieważ pod koniec
zabiegu musi sprawdzić ponownie liczbę wszystkich użytych w trak-
cie zabiegu narzędzi i materiałów. Niezamierzone pozostawienie ich
w ciele pacjenta jest niedopuszczalne, gdyż zagraża jego zdrowiu
i życiu.
Przygotowane zestawy, w oczekiwaniu na zabieg, pielęgniarka
instrumentująca przykrywa na stoliku jałowymi serwetami.
Przygotowanie zestawu do cewnikowania pęcherza moczowego

W wielu przypadkach u osoby operowanej istnieje konieczność
założenia cewnika do pęcherza moczowego. Cewnikowanie w sali
operacyjnej w znieczuleniu ogólnym oszczędza choremu stresu
i skrępowania. Pielęgniarka instrumentująca przygotowuje zestaw
do cewnikowania na małym, ruchomym stoliku lub tacy. Cewni-
kowanie pacjenta przebiega zgodnie z procedurą obowiązującą tak-
że poza blokiem operacyjnym.
Przygotowanie zestawu do mycia i dezynfekcji pola

operacyjnego
Definicja pola Pole operacyjne jest to obszar skóry, którego granice wyzna-
operacyjnego czają zakres planowanej ingerencji chirurgicznej i serwety
operacyjne (tzw. obłożenie). Pole operacyjne przed dokonaniem
obłożenia jest golone (zwykle w oddziale chirurgicznym), zmyte
i dezynfekowane. Obszar skóry czystej, ogolonej i zdezynfekowanej
musi być większy od planowanego pola operacyjnego, co pozwala
na zachowanie pewnego marginesu bezpieczeństwa oraz stwarza
możliwość ewentualnego przedłużenia cięcia chirurgicznego.
Cele mycia i dezynfekcji Przygotowanie pola operacyjnego ma duży wpływ na gojenie
skóry się rany pooperacyjnej. Celem mycia skóry jest mechaniczne usu-
nięcie zanieczyszczeń i drobnoustrojów, natomiast celem dezynfe-
778 Tom II
Rozdział 1
Wybrane metody lecznicze - zakres i chaiaktei współpracy pielęgniarki
kcji - niemal całkowita eliminacja flory przejściowej, znaczna re-

dukcja flory stałej oraz działanie bakteriostatyczne (tzw. efekt
przedłużonego działania).
Pielęgniarki przygotowują jałowy zestaw lub rozpakowują go- Zestaw do mycia
towy pakiet i asystują podczas przygotowywania pola operacyjnego, i dezynfekcji pola
W skład zestawu (pakietu) wchodzą: operacyjnego
• 2 naczynia, np. miski nerkowate,
• dwa małe ręczniki/ściereczki/myjki,
• sześć gazików.
Pielęgniarka pomagająca ustawia na stoliku lub tacy pakiet, Technika przygotowania
a następnie częściowo go rozpakowuje - otwiera i rozkłada warstwę zestawu do mycia
zewnętrzną (niebieską lub białą), pozostawiając ją na stoliku/tacy. ' dezynfekcji pola
Następnie pielęgniarka instrumentująca otwiera i rozkłada war- operacyjnego
stwę wewnętrzną (zieloną). Pielęgniarka instrumentująca rozmie-
szcza zestaw na stoliku/tacy, dodaje jałowe rękawiczki, narzędzie
chwytne (tzw. korncang). Pielęgniarka pomagająca wlewa do jedne-
go naczynia jałową wodę lub 0,9% NaCl oraz odrobinę mydła
w płynie, a do drugiego alkoholowy środek antyseptyczny. Jeżeli
w polu operacyjnym znajduje się skóra oparzona, świeża rana lub
błona śluzowa, np. jama ustna, zewnętrzne narządy moczo-
wo-płciowe, wówczas w skład zestawu wchodzi jeszcze jedno na-
czynie na wodny roztwór środka antyseptycznego służący do ich
dezynfekcji. Do naczyń ze środkami antyseptycznymi pielęgniarka
instrumentująca wkłada jałowe gaziki.
Mycie i dezynfekcję pola operacyjnego przeprowadza lekarz po
wcześniejszym chirurgicznym myciu rąk.
Ubranie zespołu operacyjnego

Zespół operujący zakłada jałowe fartuchy i rękawiczki, prze-
strzegając wcześniej wymienionych zasad.
Pomoc w obłożeniu pola operacyjnego

Pole operacyjne okłada się jałowymi serwetami jedno- bądź Cele stosowania
wielorazowego użycia. W celu uzyskania jałowości pola operacyj- obłożenia pola
nego nakleja się samoprzylepną folię. Zastosowanie bielizny opera- operacyjnego
cyjnej ma na celu zapobieganie infekcjom, pochłanianie płynów
i wydzielin oraz pomaganie w zachowaniu naturalnej termoregula-
cji ludzkiego ciała. Bielizna operacyjna powinna posiadać nastę-
pujące cechy:
• ubogocząsteczkowość (mała ilość drobnych włókien, tzw. Cechy bielizny
pyłu), operacyjnej
• mikroporowata struktura nie przepuszczająca drobnoustrojów,
• samoprzylepność,
Część W 779
Rozdział 1
• nieużywanie kleszczyków ze względu na możliwość dziura-

wienia bielizny.
Po tym wieloetapowym przygotowaniu pielęgniarka może
przystąpić do instrumentowania.
1.4.2. Zmiana opatrunku na ranie

Raną nazywamy przerwanie ciągłości tkanek. W zależności od Definicja rany
rodzaju urazu i kształtu ran wyróżnia się następujące ich rodzaje:
cięte, kłute, szarpane, miażdżone, tłuczone i postrzałowe. Rodzaje ran
Rany mogą goić się: przez rychłozrost (rana pierwotnie zaopa- Gojenie się ran
trzona, czysta i bez pozostawienia szczeliny) lub przez ziarninowa-
nie, czyli zrost opóźniony (rana zakażona, z ubytkiem tkanki).
Przyczyny zaburzonego gojenia się ran to:
• zakażenie rany;
• działanie sił mechanicznych (pociąganie, ucisk);
• zaburzenia ukrwienia;
• niedostateczne odżywianie;
• zaburzenia metaboliczne (np. cukrzyca), obniżona odpor-
ność.
Rana chirurgiczna jest zwykle raną ciętą, gojącą się przez Rana chirurgiczna
rychłozrost, pozostawiającą niewielką bliznę.
Większość ran pokrywa się jałowym opatrunkiem. Opatrunek Funkcje opatrunku
pełni następujące funkcje:
• ochrona rany przed zakażeniem i urazem;
• unieruchomienie rany;
• wchłanianie wydzieliny.
U Przygotowanie stolika opatrunkowego
Zasady obowiązujące przy przygotowywaniu stolika opatrun- Zasady przygotowania

kowego: stolika opatrunkowego
• przestrzeganie zasad aseptyki i antyseptyki;
• przygotowywanie narzędzi i materiału w takiej ilości, by
można je było przykryć całkowicie wierzchnią serwetą;
• korzystanie z przygotowanego zestawu maksymalnie do
12 godzin od momentu skompletowania;
• korzystanie z jałowych narzędzi chwytnych przygotowywa-
nych w oddzielnych sterylnych pakietach papierowo-folio-
wych.
Część W 781
1.4. Udział pielęgniarki wleczeniu chirurgicznym
Przygotowanie stolika STRUKTURA CZYNNOŚCI

opatrunkowego I. Czynności przygotowawcze
1. Higieniczne umycie rąk.
1. Przygotowanie w sali opatrunkowej czystego stolika (umy-
ty, zdezynfekowany).
2. Przygotowanie sprzętu, który będzie umieszczony na sto-
liku: pakiety z jałowymi serwetami, narzędziami i mate-
riałem opatrunkowym, strzykawki i igły, środek do znie-
czulenia, np. lidocaina, środki antyseptyczne, leki - zgod-
nie ze zleceniem lekarza lub z rozpoznanym przez pielęg-
niarkę stanem (maści, kremy, żele, aerosole), środki opa-
trunkowe (przylepiec, bandaże), rękawice sterylne i nie-
sterylne, pojemnik na odpadki, pojemnik na zużyte na-
rzędzia, pojemnik z płynem do dezynfekcji narzędzi, no-
życzki opatrunkowe.

1. Przetarcie stolika gazikiem nasączonym spirytusem.
2. Wyjęcie z pakietu dużej jałowej serwety za pomocą
jałowego narzędzia.
3. Rozłożenie serwety w powietrzu za pomocą jałowych na-
rzędzi.
4. Nakrycie serwetą stolika.
5. Rozłożenie na serwecie potrzebnych pakietów jałowego
materiału opatrunkowego i narzędzi, rękawic sterylnych
i niesterylnych oraz środków antyseptycznych, leków,
środków opatrunkowych (przylepiec, bandaż), nożyczek
opatrunkowych, pojemnika na odpadki, pojemnika na zu-
żyte narzędzia.
6. W przypadku gdy planowane jest chirurgiczne opracowa-
nie rany, przygotowanie strzykawki, igły i środka do znie-
czulenia.

1. Wyjęcie z pakietu drugiej jałowej serwety za pomocą
jałowego narzędzia.
2. Rozłożenie serwety w powietrzu za pomocą jałowych na-
rzędzi.
3. Przykrycie stolika opatrunkowego jałową serwetą.
782 Tom II
Rozdział 1
Zmiana opatrunku
Cele: Cele zmiany opatrunku

• diagnostyczny (obejrzenie rany w celu oceny jej stanu);
• leczniczy (wykonanie oczyszczenia rany, usunięcie tkanek
martwiczych, ochrona przed zakażeniem, przyspieszenie
procesu gojenia, zmniejszenie bólu, zastosowanie leków na
ranę);
• pielęgnacyjny (ochrona skóry wokół rany przed maceracją,
np. gdy opatrunek jest przesiąknięty).
Zasady obowiązujące przy zmianie opatrunku: Zasady zmiany opatrunku

• wykonywanie zabiegu, z zachowaniem zasad aseptyki i an-
tyseptyki;
• informowanie pacjenta o celu i przebiegu wykonywanych
czynności;
• zachowanie intymności pacjenta w czasie zmiany opatrunku;
• wykonywanie opatrunków w prawidłowej kolejności, naj-
pierw „czyste", następnie „brudne";
• ułożenie pacjenta w wygodnej pozycji, z podparciem części
ciała, na której wykonywany jest opatrunek;
• zmywanie okolicy rany „czystej" w kierunku od środka na
zewnątrz, a rany „brudnej" odwrotnie.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Zmiana opatrunku

1. Wyposażenie stolika opatrunkowego w narzędzia chwyt-
ne, środki antyseptyczne (np. Rivanolum 0,5-1,5%, 3%
woda utleniona), materiał opatrunkowy, leki (maści, kre-
my, żele, aerosole), rękawiczki niejałowe i jałowe, poje-
mnik na odpadki, pojemnik na zużyte narzędzia.
2. Ustawienie stolika opatrunkowego w zasięgu pola
działania.
1. Poinformowanie pacjenta o celu i przebiegu zabiegu - uzy-
skanie zgody na działanie.
2. Poproszenie o zdjęcie lub pomoc w zdjęciu ubrania, które
utrudnia zmianę opatrunku.
3. Ułożenie pacjenta w pozycji leżącej lub siedzącej, dogodnej
do wykonania zabiegu i wygodnej dla samego chorego.
Część W 783
1.4. Udział pielęgniarki w leczeniu chirurgicznym

2. Założenie rękawiczek niejałowych.
3. Zabezpieczenie odzieży pacjenta i bielizny pościelowej
przed zabrudzeniem poprzez osłonięcie serwetą lub lig-
niną.
4. Usunięcie zewnętrznej części opatrunku palcami dłoni
i umieszczenie jej w pojemniku na odpadki.
5. Usunięcie wewnętrznej części opatrunku za pomocą jało-
wego narzędzia i umieszczenie jej w pojemniku na odpadki;
umieszczenie narzędzia w pojemniku na zużyte narzędzia.
6. Obejrzenie rany, ocena zaczerwienienia, obrzęku, wydzie-
liny i bolesności.
7. Obmycie skóry wokół rany gazikiem uchwyconym jałowym
narzędziem i nasączonym środkiem antyseptycznym w spo-
sób zgodny z zasadami; 2-3-krotne powtarzanie czynności
z wykorzystaniem za każdym razem nowego gazika,- ob-
mycie rany poprzez dotykanie jej w kierunku od góry do
dołu oddzielnym gazikiem; umieszczanie zużytych gazi-
ków w pojemniku na odpadki, a narzędzia w pojemniku
na zużyte narzędzia.
8. Założenie jałowych rękawiczek.
9. Położenie na ranę opatrunku wewnętrznego za pomocą
jałowego narzędzia (kilka jałowych gazików); zastosowa-
nie na ranę zleconego leku (np. polanie 2-3 gazików le-
kiem w płynie, wyciśnięcie na gaziki maści lub żelu
i rozłożenie ich na ranie za pomocą jałowego narzędzia).
10. Założenie zewnętrznego opatrunku (chwycenie narzę-
dziem, rozłożenie w powietrzu i położenie na opatrunku
wewnętrznym jednego dużego gazika).
11. Umocowanie opatrunku przylepcem lub gazą i klejem
opatrunkowym.

1. Ułożenie/pomoc pacjentowi w wygodnym ułożeniu się,
założeniu ubrania i okryciu się.
2. Poinformowanie pacjenta o przebiegu procesu gojenia się
rany.
3. Poinformowanie pacjenta o sposobie postępowania z raną
i założonym opatrunkiem.
B. Uporządkowanie materiałów, sprzętu, otoczenia:
1. Zanurzenie narzędzi w roztworze środka dezynfekcyjnego.
784 Tom II
Rozdział 1
2.Wyrzucenie zużytego materiału opatrunkowego do poje-

mnika na materiał skażony.
2. Udokumentowanie wykonania zabiegu (godzina, wygląd
rany) w karcie opieki pacjenta.
JH Małgorzata Marć
U 1.5. Wybrane metody bandażowania
Bandażowanie - czynność owijania, obwiązywania bandażem Bandażowanie - definicja
okolic ciała człowieka celem umocowania opatrunku.
Inna nazwa określająca bandażowanie to desmurgia (od grec- Desmurgia
kich słów: desmos - więź, opaska,- ergon - dzieło, działanie).
W historycznym znaczeniu desmurgia była dziedziną chirurgii,
zajmowała się niekrwawym leczeniem poprzez nakładanie odpo-
wiednich opasek i opatrunków. W ścisłym znaczeniu tego słowa -
desmurgia to sztuka nakładania opasek. Obecnie rzadko używa się
pojęcia desmurgia, częściej stosuje się określenie - bandażowanie.
Bandaż [ii. bandę - taśma, opaska) - pas płótna, gazy, muślinu Bandaż
lub innego materiału, różnej długości i szerokości, służący przede
wszystkim do umocowania opatrunku i unieruchomienia, np. koń-
czyny, powstrzymania krwawienia.
Obecnie używa się zamiennie pojęć: bandaż, opaska, opaska Nazwy zamienne
miękka. Stosowane są także nazwy firmowe, np. Matopress (ban-
daż elastyczny) lub Idealflex (opaska elastyczna - podtrzymująca
i odciążająca).
Analiza piśmiennictwa wskazuje na długą tradycję wykorzy-

stywania bandaża w opiece nad chorym.
Początkowo stosowano pasy materiału przygotowywane Krótki rys historyczny
w sposób ręczny, tzn. cięto lub darto materiał na odpowiednie do
potrzeb i wielkości rany pasy lub paski.
Z czasem zaczęto produkować bandaże w warsztatach tkac-
kich. Najczęściej były to bandaże z płótna, flaneli, gazy. Stosowano
je wielokrotnie, po uprzednim praniu i suszeniu. Stopniowo udo-
skonalano materiał, z którego produkowano bandaże (opaski), jed-
nocześnie dostosowując rodzaj opaski do celu bandażowania.
Część IV 785
Małgorzata Marć
1.5. Wybrane metody bandażowania
I Klasyczne metody umocowywania opatrunków przy

użyciu opasek
Rodzaje opasek W Polsce najczęściej spotykane są następujące rodzaje banda-

ży (opasek miękkich):
• opaski tkane (z gazy),
• opaski dziane,
• opaski elastyczne,
• opaski kohezyjne.
Opaski tkane Opaski tkane - z gazy, najczęściej używane do podtrzymywa-

nia opatrunku na łatwo dostępnych okolicach ciała, np. przedra-
mieniu, dłoni. Opaska ta ma nitkę osnowową (biegnącą wzdłuż
opaski) i wątkową (biegnie prostopadle do nitki osnowy. Bieg nitek
decyduje o elastyczności, odpowiednio podłużnej i poprzecznej.
Opaski te najczęściej wykonane są z gazy bielonej 17-nitkowej.
Obecnie stosowane coraz rzadziej, ze względu na:
• strzępienie się brzegów;
• brak elastyczności poprzecznej i podłużnej;
• niemożność modelowania podczas bandażowania.
Opaski tkane wykorzystuje się do podtrzymywania opatrun-
ku, ale wymagają one starannego sposobu bandażowania.
Najczęściej spotykana szerokość tych opasek to 4-20 cm,
a długość 4-10 m.
Opaski dziane Opaski dziane - odmiana bandaży wykorzystywanych do pod-

trzymywania opatrunku. Najczęściej wykonane są z dzianiny wi-
skozowej surowej.
Najczęściej spotykana szerokość tych opasek to 4-20 cm,
a długość 4-10 m.
Opaski elastyczne Opaski elastyczne - to opaski, w których zastosowano nitki osno-

wy sprężyste i rozciągliwe. Włókno osnowy stanowi czysta bawełna,
a wątku - przędza mieszana z bawełny, wiskozy. Dzięki temu opaska jest
rozciągliwa osiowo, natomiast nie jest rozciągliwa w kierunku poprze-
cznym.
Ze względu na elastyczność osiową wyróżniamy następujące
grupy opasek:
• opaski małoelastyczne - poniżej 50% rozciągliwości;
• opaski dobrze elastyczne - 50-100% rozciągliwości;
• opaski bardzo dobrze elastyczne-powyżej 100% rozciągliwości.
786 Tom II
Rozdział 1
Opaska kohezyjna - opaska umocowująca samoprzyczepna, Opaska kohezyjna

z dodatkiem lateksu, mająca właściwości czepne. Specyficzną
cechą tej opaski jest to, że podczas bandażowania pojedyncze ob-
woje opaski przyczepiają się na zasadzie kohezji, a więc nie zsuwają
się, ale też nie przyczepiają się do skóry. Wykorzystywane są naj-
częściej do podtrzymywania opatrunku.
Opaski tkane, dziane i inne wykorzystywane do podtrzymywa- Sposób wykorzystywania

nia opatrunku są jednorazowego użytku. W aptece można kupić opasek
opaski do podtrzymywania opatrunku hermetycznie zamknięte,
ale niewyjałowione, stąd nie można ich stosować bezpośrednio na
ranę. Mogą być użyte po uprzednim aseptycznym zaopatrzeniu
rany i zabezpieczeniu jałowym opatrunkiem.
Cele bandażowania: Cele bandażowania

• umocowanie opatrunku;
• uszczelnienie, ocieplenie i umocowanie okładu/kompresu;
• unieruchomienie stawu, kończyny;
• wzmocnienie i unieruchomienie powłok po zabiegach ope-
racyjnych;
• ucisk naczyń krwionośnych i zapobieganie zastojom żyl-
nym, najczęściej w żylakach kończyn dolnych.
Zasady bandażowania: Zasady bandażowania

• przed bandażowaniem należy higienicznie umyć ręce lub
założyć rękawice;
• dobrać rodzaj i szerokość opaski w zależności od celu banda-
żowania oraz części ciała, którą mamy bandażować (najczę-
ściej wykorzystuje się bandaż o szerokości od 2-15 cm);
• bandaż przygotowany do bandażowania powinien być sta-
rannie, równo i ciasno zwinięty, „główką do góry";
• bandaż chwytać tak, aby początek był w palcach lewej ręki,
a tzw. „głowę bandaża" trzymamy w ręce prawej (odwrotnie
u osób leworęcznych);
• należy stać lub siedzieć naprzeciw części ciała, które mamy
bandażować;
• rozwijać opaskę w miarę bandażowania, nie za dużo na raz,
tylko tyle, aby móc wykonać obwój, uważając, aby bandaż
nie wypadł z rąk;
• pacjent powinien pozostawać w pozycji wygodnej; kończyny
bandażowane należy podeprzeć, np. dolne na stołeczku, gór-
ne na oparciu krzesła;
Część N 787
Małgorzata Marć
• bandażowanie rozpoczynać i kończyć (przeważnie) obwo-

jem kolistym nad lub pod miejscem bandażowanym,-
• rozpoczynając obwój kolisty, wolny koniec opaski należy
pozostawić skośnie do pierwszego obwoju, następnie zagiąć
i wyrównać z dolnym lub górnym brzegiem pierwszego ob-
woju, a następnie przymocować drugim obwojem,-
• umocowując opatrunek, należy uważać, aby go nie przesunąć;
• między dwie stykające się powierzchnie skóry należy włożyć
warstwę izolującą, np. watę;
• obwoje nakładać starannie, tak aby ściśle przylegały do opa-
trunku i ciała chorego (zbyt ciasne powodują zastój w krąże-
niu, zbyt luźne - zsunięcie się opatrunku);
• na zakończenie podwinąć strzępiące się końce bandaża
i umocować je przylepcem lub zapinkami;
• obwoje powinny być równe, trwałe i estetyczne;
• przy zdejmowaniu bandaża należy przekładać go z jednej
ręki do drugiej, w tym czasie pacjent pozostaje bez ruchu.
Metody zakładania Metody zakładania opatrunku ze względu na rodzaj wykorzy-

opatrunku stywanego materiału dzielimy na:
1. tradycyjne:
• za pomocą bandaża;
• za pomocą chusty trójkątnej.
2. alternatywne:
• z użyciem rękawa (dzianego lub siatkowego).
1.5.1. Klasyczne metody bandażowania

Technika bandażowania Bandażowanie tradycyjne może być wykonywane różnymi te-
chnikami. Natomiast metoda bandażowania jest uwarunkowana
rodzajami stosowanych obwojów.
Rodzaje obwojów Wyróżniamy następujące rodzaje obwojów:
1. Ze względu na obszar bandażowania:
• obwoje samoistne;
• obwoje łączone.
2. Ze względu na ilość osi i płaszczyzn ciała, wokół których wy-
konujemy bandażowanie:
• jednoosiowe, np. bandażowanie przedramienia, uda, podudzia;
• dwuosiowe, np. bandażowanie stawów łokciowych i kolanowych;
• trójosiowe, np. bandażowanie głowy i pięty;
• czteroosiowe, np. bandażowanie klatki piersiowej.
788 Tom II
Rozdział 1
Wyróżniamy następujące osie i płaszczyzny ciała:

- osie ciała: pionowa, poprzeczna, strzałkowa;
- płaszczyzny ciała: pośrodkowa strzałkowa, strzałkowa,
czołowa, poprzeczne.
3. Ze względu na położenie kolejnych obwojów bandaża (opaski)
względem siebie wyróżniamy:
• obwój kolisty - każda warstwa następna pokrywa w całości Obwój kolisty
poprzednią, jest to obwój, który najczęściej rozpoczyna
i kończy bandażowanie;
Ryc. 1. Obwój kolisty (za: KesslerE.E.: Opatrunki, Wydawnictwo Medycz-

ne Urban & Partner, Wrocław 1999)
• obwój śrubowy - każda warstwa następna pokrywa w 2/3 Obwój śrubowy

poprzednią; stosowany jest na prostych odcinkach ciała;
Ryc. 2. Obwój śrubowy (za: Budynek M., Nowacki C: Wiedza o opatrun-

kach, Wydawnictwo Adi, Łódź 1999)
Część IV 789
Małgorzata Marć
Obwój śrubowy zaginany obwój śrubowy zaginany - w trakcie nakładania, w połowie

kolejnego obwoju, opaskę zaginamy główką bandaża do
dołu; stosowany przy bandażowaniu np. podudzia,-
Ryc. 3. Obwój śrubowy zaginany (za: BudynekM., Nowacki C: Wiedza o

opatrunkach, Wydawnictwo Adi, Łódź 1999)
Obwój wężykowy obwój wężykowy lub wężowy - obwoje nakładamy skośnie

do poprzednich i pozostawiamy między nimi wolne miej-
sce; wykorzystywany jest głównie do mocowania szyn;
Ryc. 4. Obwój wężykowy/wężowy (za: Budynek M., Nowacki C: Wiedza

o opatrunkach, Wydawnictwo Adi, Łódź 1999)
Obwój kłosowy • obwój kłosowy wstępujący -opatrunek ósemkowy ze skrzy-

wstępujący żowaniami idącymi w stronę serca (lub ku górze); stosowa-
ny np. przy bandażowaniu dłoni;
790 Tom II
Rozdział 1
Ryc. 5. Obwój kłosowy wstępujący (za: Budynek M., Nowacki C: Wiedza

obwój kłosowy zstępujący - opatrunek taki jak poprzedni, Obwój kłosowy

ale ze skrzyżowaniami idącymi od serca (lub ku dołowi); zstępujący
obwój żółwiowy zbieżny - opatrunek mający zwoje w kształcie Obwój żółwiowy zbieżny
ósemek, krzyżujące się w zagięciu stawów. Rozpoczynamy go
powyżej lub poniżej stawu, a kończymy w jego środku. Obwój
ten przypomina skorupę żółwia. Stosowany jest głównie do
bandażowania stawów kolanowych i łokciowych.
Ryc. 6. Obwój żółwiowy zbieżny (rodzaj obwoju podstawowego: kłosowy

zstępujący) (za: Chrząszczewska A: Bandażowanie, PZWL, Warszawa
1998)
Część IV 791
Małgorzata Marć
Obwój żółwiowy • obwój żółwiowy rozbieżny - podobny do poprzedniego, tyl-

rozbieżny ko bandażowanie rozpoczynamy w zagięciu, a kończymy
powyżej lub poniżej stawu. Stosowany do bandażowania
stawów kolanowych i łokciowych, skokowych;
Ryc. 7. Obwój żółwiowy rozbieżny (za: Budynek M., Nowacki C: Wiedza

Kierunek bandażowania 4. Ze względu na kierunek bandażowania w stosunku do osi ciała:
• wstępujący - rozpoczynanie bandażowania od miejsca poni-
żej np. opatrunku i prowadzenie obwojów ku górze;
• zstępuj ący - rozpoczynanie bandażowania od miej sca powy-
żej np. opatrunku i prowadzenie obwojów ku dołowi.
$ BANDAŻOWANIE TRADYCYJNE ZA POMOCĄ OPASEK

:f (BANDAŻY) WYBRANYCH OKOLIC CIAŁA ZE
;:v WZGLĘDU NA POŁOŻENIE OBWOJÓW BANDAŻA
f OBWOJE ŻÓŁWIOWE
*\- Bandażowanie stawu łokciowego przy zastosowaniu
% :•. obwoju podstawowego żółwiowego rozbieżnego
Bandażowanie stawu STRUKTURA CZYNNOŚCI

łokciowego - struktura I. Czynności przygotowawcze
2. Przygotowanie opaski (opasek) lub rękawa opatrunkowego,
przylepca lub zapinki oraz nożyczek.
3. Przygotowanie opasek o rozmiarze i długości stosownej
do celu i miejsca bandażowania.
B. Organizacja miejsca wykonania opatrunku:
1. Wygodna pozycja pacjenta, kończyna górna i dłoń na podparciu.
1. Poinformowanie pacjenta o rodzaju i sposobie wykonania
opatrunku, uzyskanie zgody na wykonanie bandażowania.
792 Tom II
Rozdział 1
Wybrane metody lecznicze - zakres i charakteT współpracy pielęgniark
II. Czynności właściwe:

1. Ułożenie łokcia w pozycji wygodnej dla pacjenta i jedno-
cześnie umożliwiającej bandażowanie.
2. Wykonanie obwoju kolistego wokół stawu łokciowego.
3. Wykonanie obwoju skośnie od zewnątrz ku środkowi, ku
dołowi, poniżej pierwszego obwoju (kolistego).
4. Poprowadzenie kolejnego obwoju skośnie ku środkowi
i ku górze, powyżej pierwszego obwoju (kolistego).
5. Wykonanie kolejnych obwojów powyżej i poniżej obwoju ko-
listego, w kierunku nadgarstka i stawu barkowego. Obwoje
prowadzimy do wysokości połowy przedramienia i ramienia.
6. Zakończenie bandażowania obwojem kolistym na przed-
ramieniu.
7. Umocowanie końcówki bandaża przylepcem lub zapinką.

1. Poinformowanie pacjenta o postępowaniu z opatrunkiem.
2. Udokumentowanie wykonania opatrunku.
3. Porządkowanie materiałów.
Wskaźnik poprawności bandażowania - w trakcie zginania Wskaźnik poprawności

stawu obwoje zakrywają powierzchnię stawu łokciowego. bandażowania
Bandażowanie stawu łokciowego przy zastosowaniu

obwoju podstawowego żółwiowego zb ieżnego
STRUKTURA. CZYNNOŚCI Bandażowanie stawu

I. Czynności przygotowawcze - patrz jak: Bandażowanie stawu łok- łokciowego - struktura
ciowego przy zastosowaniu obwoju podstawowego żółwiowego czynności
rozbieżnego, powyżej.
1. Ułożenie łokcia w pozycji wygodnej dla pacjenta i jedno-
2. Wykonanie obwoju kolistego na przedramieniu, poniżej
stawu łokciowego.
3. Przeprowadzenie opaski skośnie, po stronie wewnętrznej
łokcia, na ramię.
4. Wykonanie obwoju kolistego na ramieniu, nad łokciem.
5. Przeprowadzenie opaski skośnie z ramienia na przedramię,
tak aby w linii łokcia pokrywała 2/3 poprzedniego obwoju.
6. Wykonanie ostatniego obwoju w środku łokcia.
7. Zakończenie bandażowania obwojem kolistym w środku łokcia.
Część IV 793
Małgorzata Maić
III. Czynności końcowe - patrz jak: Bandażowanie stawu łokciowego

przy zastosowaniu obwoju podstawowego żółwiowego rozbież-
nego, powyżej.
Wskaźnik poprawności Wskaźnik poprawności bandażowania - w trakcie zginania
bandażowania obwoje zakrywają powierzchnię stawu łokciowego.
Bandażowanie stawu kolanowego przy zastosowaniu

obwoju podstawowego: żółwiowego zb ieżnego
Bandażowanie stawu STRUKTURA CZYNNOŚCI

kolanowego - struktura I. Czynności przygotowawcze - patrz jak: Bandażowanie stawu łok-
czynności ciowego przy zastosowaniu obwoju podstawowego żółwiowego
1. Wykonanie obwoju kolistego wokół goleni poniżej stawu
kolanowego.
2. Przeprowadzenie opaski skośnie pod kolanem, na udo tuż
powyżej kolana.
3. Wykonanie obwoju kolistego uda, a następnie przeprowa-
dzenie opaski pod kolanem skośnie na podudzie, powyżej
pierwszego obwoju.
4. Dwukrotne wykonanie obwojów opisanych w pkt 2-3,
zbieżnych do kolana.
5. Zakończenie bandażowania obwojem kolistym na kola-
nie (patrz ryc. 8).
nego, powyżej.
Wskaźnik poprawności Wskaźnik poprawności bandażowania - w trakcie zginania
bandażowania i prostowania stawu kolanowego obwoje zakrywają zewnętrzną i we-
wnętrzną powierzchnię kolana.
Ryc. 8. Bandażowanie kolana (rodzaj obwoju podstawowego: żółwiowy

zbieżny) (za: ChiząszczewskaA.: Bandażowanie, PZWL, Warszawa 1998)
794 Tom II
Rozdział 1
Wybrane metody lecznicze - zakres i charakter współpiacy pielęgniarki
Bandażowanie pięty przy zastosowaniu obwoju

podstawowego żółwiowego rozbieżnego
STRUKTURA CZYNNOŚCI Bandażowanie pięty

I. Czynności przygotowawcze - patrz jak Bandażowanie stawu łok- - struktura czynności
ciowego przy zastosowaniu obwoju podstawowego żółwiowego roz-
bieżnego, powyżej.
1. Wykonanie obwoju kolistego przez środek pięty.
2. Przeprowadzenie opaski skośnie pod obwojem kolistym ku
dołowi w kierunku środka grzbietu stopy (należy przykryć 1/3
obwoju kolistego), następnie ku górze do stawu skokowego,
dalej do tyłu nad pierwszym obwojem kolistym, skośnie do
grzbietu stopy. Obwoje powinny oddalać się od szczytu stopy.
3. Dwukrotne powtórzenie obwojów opisanych w pkt 2.
4. Zakończenie bandażowania obwojem kolistym wokół sta-
wu skokowego.
5. Umocowanie końcówki przylepcem lub zapinką.
przy zastosowaniu obwoju podstawowego żółwiowego rozbieżne-
go, powyżej.
Wskaźnik poprawności bandażowania - w trakcie zginania Wskaźnik poprawności

w stawie skokowym obwoje zakrywają powierzchnię pięty. bandażowania
Bandażowanie pięty w sposób żółwiowy zbieżny

wykonywane jest podobnie jak bandażowanie łokcia
w sposób żółwiowy zbieżny.
Ryc. 9. Bandażowanie pięty (rodzaj obwoju podstawowego: żółwiowy roz-

bieżny) (za: Chrząszczewska A: Bandażowanie, PZWL, Warszawa 1998)
Część IV 795
Małgorzata Marć
OBWÓJ ŚRUBOWY
Bandażowanie wszystkich palców prawej dłoni przy zastoso-

waniu obwoju podstawowego śrubowego, tzw. rękawiczka
Bandażowanie prawej STRUKTURA CZYNNOŚCI

dłoni - struktura I. Czynności przygotowawcze - patrz jak: Bandażowanie stawu łok-
1. Ułożenie ręki w pozycji wygodnej dla pacjenta i jednocze-
śnie umożliwiającej bandażowanie.
2. Wykonanie obwoju kolistego na nadgarstku.
3. Przejście na mały palec od wewnętrznej strony dłoni.
4. Wykonanie dwóch, trzech obwojów śrubowych - od czub-
ka palca do nasady.
5. Przejście na nadgarstek i wykonanie pół obwoju kolistego.
6. Przejście na kolejny palec i wykonanie 2-3 obwojów śrubowych.
7. Wykonanie obwojów na kolejnych palcach.
8. Wykonanie obwojów na ostatnim palcu, czyli kciuku.
9. Zakończenie bandażowania obwojem kolistym wokół
nadgarstka,-
III. Czynności końcowe - patrz, jak: Bandażowanie stawu łokciowego
nego, powyżej.
Wskaźnik poprawności Wskaźnik poprawności bandażowania - wewnętrzna strona

bandażowania dłoni jest wolna od obwojów.
Ryc. 10. Bandażowanie dłoni (prawej) (rodzaj obwoju podstawowego: śrubo-

wy) (za: Chrząszczewska A: Bandażowanie, PZWL, Warszawa 1998)
796 Tom II
Rozdział 1
Bandażowanie wszystkich palców lewej ręki zaczynamy od

kciuka (patrz ryc. 11).
Ryc. 11. Bandażowanie dłoni lewej (rodzą) obwoju podstawowego: śrubo-

wy) (za: Chrząszczewska A.: Bandażowanie. PZWL. Warszawa 1998)
H Bandażowanie głowy przy zastosowaniu obwoju

§§§ podstawowego śrubowego, tzw. zawój
STRUKTURA CZYNNOŚCI Bandażowanie głowy

I. Czynności przygotowawcze - patrz jak Bandażowanie stawu łok- na zawój - struktura
ciowego przy zastosowaniu obwoju podstawowego żółwiowego roz- czynności
1. Wykonanie obwoju kolistego wokół głowy (czoło i potylica).
2. Wykonanie następnego obwoju powyżej pierwszego, prze-
chodząc coraz wyżej z tyłu głowy.
3. Wykonanie obwojów, aż do szczytu głowy.
4. Zakończenie bandażowankobwojem kolistym na szczycie głowy.
5. Umocowanie końcówki bandaża, przylepcem lub zapinką.
ni. Czynności końcowe - patrz jak Bandażowanie stawu łokciowego przy
zastosowaniu obwoju podstawowego żółwiowego rozbieżnego, powyżej.
Wskaźnik poprawności bandażowania - opatrunek nie zsu- Wskaźnik poprawności

wa się z głowy. bandażowania
Część IV 791
Małgorzata Marć
Ryc. 12. Bandażowanie głowy - zawój na czoło, potylicę i skronie (rodzaj

obwoju podstawowego: śrubowy (za: Chrząszczewska A.: Bandażowanie,
PZWL, Warszawa 1998)
Bandażowanie głowy: czapka Hipokratesa
Czapka Hipokratesa STRUKTURA CZYNNOŚCI

- struktura czynności i. Czynności przygotowawcze - patrz jak: Bandażowanie stawu łok-
ciowego przy zastosowaniu obwoju podstawowego żółwiowego
1. Przygotowanie opaski dwugłowej.
2. Trzymanie w lewej ręce opaski do bandażowania piono-
wego, w prawej do bandażowania wokół czoła.
3. Wykonanie obwoju kolistego wokół czoła obiema opaskami.
4. Założenie na potylicy opaski trzymanej w lewej ręce pod
opaskę trzymaną w prawej ręce.
5. Zagięcie opaski (z lewej ręki) do obwoju kolistego oraz po-
prowadzenie jej poprzez ciemię na czoło, następnie przy-
bandażowanie jej przez prowadzoną obwojem kolistym do
czoła - opaską z prawej ręki. Opaska z prawej ręki służy do
obwojów kolistych wokół czoła oraz przybandażowywania
opasek powracających, prowadzonych przez ciemię.
6. Poprowadzenie opaski (z prawej ręki) do tyłu na potylicę
z prawej strony pierwszego obwoju, a następnie, po przy-
bandażowaniu opaską z lewej ręki, do przodu z lewej stro-
ny pierwszego obwoju.
7. Wykonanie takiej liczby opasek powrotnych oraz obwo-
jów kolistych wokół czoła, aby pokryć całe ciemię.
8. Zakończenie bandażowania obwojem kolistym na czole.
r
98 Tom II
Rozdział 1

nego, powyżej.
Wskaźnik poprawności bandażowania - zdjęcie czapki w ca- Wskaźnik poprawności

łości od wewnątrz nie powoduje jej rozpadu. bandażowania
Ryc. 13. Bandażowanie głowy-czapka Hipokratesa (rodzaj obwoju pod-

stawowego: śrubowy) (za: Chrząszczewska A.: Bandażowanie, PZWL,
Warszawa 1998)
§§§ Bandażowanie głowy: przyłbica
STRUKTURA CZYNNOŚCI Struktura czynności

I. Czynności przygotowawcze - patrz jak: Bandażowanie stawu łok-
1. Wykonanie 3-4 opasek powrotnych od szczytu głowy
w kierunku potylicy.
2. Wykonanie obwoju kolistego wokół głowy przez potylicę i czoło.
3. Wykonanie zawoju, czyli poprowadzenie opasek poprze-
cznie między prawą i lewą skronią, tak aby opaska zakry-
wała okolicę ciemienia głowy.
4. Zakończenie bandażowania obwojem kolistym wokół głowy.
nego, powyżej.
Część IV 799
Małgorzata Marć
Wskaźnik poprawności bandażowania - zwoje opatrunku

stabilnie utrzymują się na głowie, nie zsuwając się podczas wykony-
wanych ruchów.
Ryc. 14. Bandażowanie głowy - przyłbica (rodzaj obwoju podstawowego:

śrubowy zaginany) (za: Chrząszczewska A.: Bandażowanie, PZWL, War-
szawa 1998)
Bandażowania okolicy Bandażowanie okolicy oczodołowej prawej przy

oczodołowej zastosowaniu obwoju podstawowego śrubowego
Struktura czynności STRUKTURA. CZYNNOŚCI

1. Wykonanie obwoju kolistego wokół głowy, nad oczami.
2. Przeprowadzenie opaski od tyłu, spod ucha prawego, tuż przy
nosie, zakrywając prawe oko od dołu, następnie na ciemię,
przez środek głowy, znowu do tyłu na oko, coraz wyżej.
3. Dwukrotne wykonanie obwojów według schematu w pkt 2.
4. Zakończenie bandażowania obwojem kolistym dookoła
głowy.
nego, powyżej.
Wskaźnik poprawności Wskaźnik poprawności bandażowania - opatrunek nie zsu-
bandażowania wa się i nie uciska oka.
800 Tom II
Rozdział 1
Ryc. 15. Bandażowanie okolicy oczodołowej (rodzaj obwoju podstawowe-

go: śrubowy) (za: Chrząszczewska A.: Bandażowanie, PZWL, Warszawa
1998)
I Bandażowanie ucha prawego przy zastosowaniu obwoju Bandażowanie ucha

podstawowego śrubowego
Technika bandażowania ucha jest zbliżona do bandażowania

oka (porównaj ryciny 15 i 16).
Ryc. 16. Bandażowanie ucha (rodzaj obwoju podstawowego: śrubowy)

(za: Chrząszczewska A.: Bandażowanie, PZWL, Warszawa 1998)
OBWÓJ KŁOSOWY (ÓSEMKOWY) WSTĘPUJĄCY
I Bandażowanie kciuka niepełne przy zastosowaniu

obwoju podstawowego kłosowego wstępującego
Bandażowanie kciuka
STRUKTURA CZYNNOŚCI Bandażowanie kciuka

I. Czynności przygotowawcze - patrz jak Bandażowanie stawu łok- - struktura czynności
3. Przejście obwojem z nadgarstka na górną część kciuka.
4. Wykonanie pętli wokół kciuka.
5. Przejście w dół z powrotem na nadgarstek - powstaje tzw.
kłosowanie.
Część IV 801
Małgorzata Maić
1.5. Wybiane metody bandażowania
6. Wykonanie pół obwoju kolistego.

7. Wykonanie drugiego kłosowania poniżej pierwszego.
8. Wykonanie trzeciego kłosowania poniżej drugiego i takiej ich i
liczby, jaka jest niezbędna do pokrycia kciuka bandażem.
nadgarstka.
nego, powyżej.
Wskaźnik poprawności Wskaźnik poprawności bandażowania - linia kłosowania

bandażowania wzdłuż linii pośrodkowej zewnętrznej kciuka.
Ryc. 17. Bandażowanie kciuka niepełne (rodzaj obwoju podstawowego:

kłosowy wstępujący) (za: Chrząszczewska A: Bandażowanie, PZWL,
Warszawa 1998)
jjH Bandażowanie kciuka pełne przy zastosowaniu obwoju

£ podstawowego kłosowego wstępującego
Bandażowanie kciuka STRUKTURA CZYNNOŚCI

3. Przeprowadzenie opaski powrotnej przez środek kciuka,
a następnie jednej z prawej i lewej strony kciuka.
802 Tom II
Rozdział 1
Wybrane metody lecznicze - zakies i charakter współpracy pielęgniarki
4. Przeprowadzenie obwoju kolistego wokół opasek powrot-

nych, celem ich przytrzymania i umocowania.
5. Przejście z obwoju kolistego w dół na nadgarstek - po-
wstaje pierwsze kłosowanie.
7. Wykonanie trzeciego kłosowania poniżej drugiego.
nadgarstka.
9. Umocowanie końcówki bandaża przylepcem.
UWAGA! W podobny sposób można bandażować każdy kolej-
ny palec, a nawet wszystkie po kolei. Wewnętrzna strona dłoni jest
wolna od opaski.
nego, powyżej.
Wskaźnik poprawności bandażowania - widoczna linia Wskaźnik poprawności

kłosowania wzdłuż linii pośrodkowej zewnętrznej kciuka. bandażowania
Ryc. 18. Bandażowanie kciuka pełne (rodzaj obwoju podstawowego:

kłosowy wstępujący) (za: Chrząszczewska A: Bandażowanie, PZWL,
Warszawa 1998)
U l Bandażowanie dłoni pełne przy zastosowaniu obwoju

§§§ podstawowego kłosowego wstępującego
STRUKTURA CZYNNOŚCI Bandażowanie dtoni

I. Czynności przygotowawcze - patrz jak: Bandażowanie stawu łok- - struktura czynności
Część IV 803
Małgorzata Maić
l.S. Wybrane metody bandażowania
1. Ułożenie dłoni w pozycji wygodnej dla pacjenta i jedno-

3. Przeprowadzenie po wewnętrznej stronie dłoni opaski po-
wrotnej przez środek złączonych palców.
4. Przeprowadzenie opaski powrotnej z prawej i lewej strony
opaski wykonanej wcześniej.
5. Przymocowanie opasek powrotnych (trzech) obwojem ko-
listym na wysokości połowy długości palców.
6. Wykonanie pierwszego kłosowania na wysokości 2/3
ostatniej opaski powrotnej.
8. Wykonanie wystarczającej ilości obwojów kłosowych,
w zależności od długości dłoni.
nadgarstka.
III. Czynności końcowe - patrz jak Bandażowanie stawu łokciowego
przy zastosowaniu obwoju podstawowego żółwiowego rozbieżne-
go, powyżej.
Wskaźnik poprawności Wskaźnik poprawności bandażowania - Unia kłosowania

bandażowania wzdłuż Unii pośrodkowej zewnętrznej dłoni, niewidoczne palce dłoni.
Ryc. 19. Bandażowanie dłoni pełne (rodzaj obwoju podstawowego: kłoso-

wy wstępujący) (za: Chiząszczewska A : Bandażowanie, PZWL, Warsza-
wa 1998)
804 Tom II
Rozdział 1
I Bandażowanie ramienia i barku pojedyncze, przy

zastosowaniu obwoju kłosowego wstępującego
STRUKTURA CZYNNOŚCI Bandażowania ramienia

I. Czynności przygotowawcze - patrz jak: Bandażowanie stawu łok- i barku - struktura
1. Ułożenie ręki bandażowanej pacjenta w lekkim odwiedzeniu.
2. Włożenie pod pachę warstwy izolującej, np. wałka z waty
lub bandaża.
3. Wykonanie obwoju kolistego dookoła ramienia w połowie
wysokości.
4. Przeprowadzenie opaski skośnie przez klatkę piersiową
pod zdrową pachę, a następnie skośnie przez plecy na cho-
ry bark - pierwsze kłosowanie.
5. Wykonanie 2-3 obwojów kłosowych.
6. Zakończenie bandażowania na plecach.
7. Umocowanie opaski przylepcem lub zapinką.

nego, powyżej.
Wskaźnik poprawności bandażowania - linia kłosowania Wskaźnik poprawności

wzdłuż linii bocznej barku i pośrodkowej ramienia. bandażowania
Ryc. 20. Bandażowanie ramienia i barków pojedyncze (rodzaj obwoju

podstawowego: kłosowy wstępujący) (za: Chiząszczewska A: Banda-
żowanie, PZWL, Warszawa 1998)
Cześć IV 805
Małgorzata Marć
§H Bandażowanie stopy pełne przy zastosowaniu obwoju

§H podstawowego kłosowego wstępującego
Bandażowanie stopy STRUKTURA CZYNNOŚCI

- struktura czynności I. Czynności przygotowawcze - patrz jak: Bandażowanie stawu łok-
1. Ułożenie stopy na podparciu.
2. Wykonanie obwoju kolistego w stawie skokowym.
3. Poprowadzenie opaski przez środek strony podeszwowej
stopy do szczytu palców stopy.
4. Wykonanie opaski powrotnej po stronie grzbietowej przez
środek palców.
5. Wykonanie opasek powrotnych: z lewej, a następnie
z prawej strony palców.
6. Wykonanie obwoju opaski powrotnej przez środkowe
palce stopy po stronie grzbietowej do śródstopia.
7. Poprowadzenie opaski od szczytu palców z prawej strony
do stawu skokowego, a następnie pół obwoju kolistego
wokół stawu, a dalej na szczyt palców po lewej stronie.
9. Zakończenie bandażowania obwojem kolistym wokół sta-
wu skokowego.
III. Czynności końcowe - patrz jak Bandażowanie stawu łokciawego przy
zastosowaniu obwoju podstawowego żółwiowego rozbieżnego, powyżej.
Wskaźnik poprawności Wskaźnik poprawności bandażowania - widoczna linia

bandażowania kłosowania wzdłuż linii pośrodkowej grzbietowej stopy, zakryte
opaską wszystkie palce stopy.
Ryc. 21. Bandażowanie stopy pełne, rodzaj obwoju podstawowego: kłoso

wy wstępujący (za: ChrząszczewskaA: Bandażowanie, PZWL, Warszawa
1998)
806 Tom II
Rozdział 1
ii OBWÓJ KŁOSOWY (ÓSEMKOWY) ZSTĘPUJĄCY
Bandażowanie kciuka niepełne przy zastosowaniu

§jj obwoju podstawowego kłosowego zstępującego
STRUKTURA CZYNNOŚCI Bandażowanie kciuka

I. Czynności przygotowawcze - patrz jak: Bandażowanie stawu lok- - struktura czynności
3. Przejście obwojem z nadgarstka na dolną część kciuka, jak
najbliżej nadgarstka.
4. Wykonanie pętli wokół kciuka.
5. Przej ście w dół z powrotem na nadgarstek - powstaj e tzw.
pierwsze kłosowanie.
6. Wykonanie pół obwoju kolistego.
7. Wykonanie drugiego kłosowania powyżej pierwszego.
8. Wykonanie trzeciego kłosowania powyżej drugiego, blisko
czubka kciuka.
nadgarstka.

nego, powyżej.

kłosowania wzdłuż linii pośrodkowej zewnętrznej kciuka. bandażowania
Ryc. 22. Bandażowanie kciuka niepełne (rodzaj obwoju podstawowego:

kłosowy zstępujący) (za: ChrząszczewskaA.: Bandażowanie, PZWL, War-
szawa 1998)
Część W 807
Małgorzata Maić
B Bandażowanie dłoni niepełne przy zastosowaniu

obwoju podstawowego kłosowego zstępującego
Bandażowanie dłoni STRUKTURA CZYNNOŚCI

1. Ułożenie dłoni w pozycji wygodnej dla pacjenta i jedno-
3. Wykonanie pierwszego obwoju kłosowego blisko nadgarstka.
4. Wykonanie drugiego obwoju kłosowego poniżej pierwsze-
go, w kierunku czubków palców. Liczba obwojów kłoso-
wych jest uzależniona od długości dłoni i obszaru banda-
żowania.
nadgarstka.

przy zastosowaniu obwoju podstawowego żółwiowego rozbieżnego,
powyżej.
Wskaźnik poprawności Wskaźnik poprawności bandażowania - widoczna linia

bandażowania kłosowania wzdłuż linii palca środkowego.
Ryc. 23. Bandażowanie dłoni niepełne (rodzaj obwoju podstawowego:

kłosowy zstępujący) (za: Chiząszczewska A: Bandażowanie, PZWL, War
szawa 1998)
808 Tom II
Rozdział 1
Bandażowanie ramienia i barku pojedyncze przy

zastosowaniu obwoju podstawowego kłosowego
zstępującego
STRUKTURA CZYNNOŚCI Bandażowanie ramienia

I. Czynności przygotowawcze - patrz jak: Bandażowanie stawu łok- i barku - struktura
1. Usadowienie pacjenta.
2. Wykonanie obwoju kolistego dookoła klatki piersiowej,
pod pachami.
3. Wykonanie obwoju kłosującego przez plecy.
4. Wykonanie obwoju kolistego wokół chorego barku, a na-
stępnie przeprowadzenie skośne opaski blisko szyi,
tworząc kłosowanie.
5. Prowadzenie opaski skośnie przez klatkę piersiową, pod
drugą pachę (zdrową).
6. Powtórzenie 2-3 obwojów kłosowych.
7. Zakończenie bandażowania obwojem kolistym wokół ra-
mienia pod stawem barkowym.
8. Przymocowanie końcówki bandaża przylepcem lub za-
pinką.
nego, powyżej.

kłosowania wzdłuż barku i przedniośrodkowej linii ramienia. bandażowania
Ryc. 24. Bandażowanie ramienia i barku pojedyncze (rodzaj obwoju:

kłosowy zstępujący) (za: Chrząszczewska A.: Bandażowanie, PZWL, War-
szawa 1998)
Część IV 809
Małgorzata Marć
U l Bandażowanie barków podwójne przy zastosowaniu

§§§ obwoju podstawowego kłosowego zstępującego
Bandażowanie barków STRUKTURA CZYNNOŚCI

1. Wykonanie obwoju kolistego wokół klatki piersiowej.
2. Przeprowadzenie opaski skośnie przez klatkę piersiową na
lewe ramię, a dalej wokół lewego barku, następnie spod le-
wej pachy skośnie przez klatkę piersiową na prawe ramię.
3. Przeprowadzenie opaski z prawego ramienia wokół prawego
barku (blisko szyi), z powrotem na prawe ramię, następnie
poprowadzenie opaski przez plecy, skośnie do lewej pachy.
4. Następnie prowadzenie opaski wokół lewego ramienia,
a dalej z lewego ramienia pod prawą pachę.
5. Powtórzenie 2-3-krotne obwojów obu barków.
klatki piersiowej.
III. Czynności końcowe - patrz jak: Bandażowanie stawu łokciowe-
go przy zastosowaniu obwoju podstawowego żółwiowego roz-
Wskaźnik poprawności Wskaźnik poprawności bandażowania - linie kłosowania

bandażowania wzdłuż barków (prawego i lewego), wzdłuż linii pośrodkowej klatki
piersiowej i pleców.
Ryc. 25. Bandażowanie barków podwójne (rodzaj obwoju podstawowego

kłosowy zstępujący) (za: Chrząszczewska A.: Bandażowanie, PZWL, Wa
szawa 1998)
810 Tom II
Rozdział 1
B Bandażowanie grzbietu pleców i piersi: gwiazda

§§§ pozioma i pionowa
STRUKTURA CZYNNOŚCI Bandażowanie grzbietu

I. Czynności przygotowawcze - patrz jak: Bandażowanie stawu łok- pleców - struktura
Gwiazda pozioma:
1. Wykonanie obwoju kolistego wokół klatki piersiowej pod
pachami.
2. Przeprowadzenie obwoju spod prawej pachy skośnie na
lewy staw barkowy.
3. Wykonanie pętli wokół lewego barku, a następnie prowa-
dzenie opaski spod lewego ramienia skośnie przez klatkę
piersiową na prawe ramię.
4. Wykonanie pętli wokół prawego barku, a następnie spod
prawej pachy poprowadzenie opaski skośnie przez klatkę
piersiową na lewe ramię.
5. Dwukrotne powtórzenie obwojów opisanych w pkt 2-4.
6. Zakończenie bandażowania obwojem kolistym wokół ramienia.
Wskaźnik poprawności bandażowania - linia kłosowania Wskaźnik poprawności

wzdłuż linii pośrodkowej klatki piersiowej i pleców. bandażowania
Ryc. 26. Bandażowanie grzbietu pleców i piersi - gwiazda pionowa i po-

zioma (rodzaj obwoju podstawowego: kłosowy) (za: Chrząszczewska A.:
Bandażowanie, PZWL, Warszawa 1998)
Gwiazda pionowa: Gwiazda pionowa
1. Wykonanie obwoju kolistego wokół klatki piersiowej tuż
pod pachami.
Cześć IV 811
Małgorzata Maić
2. Wykonanie obwoju spod prawej pachy skośnie przez klat-

kę piersiową na lewe ramię, blisko szyi.
3. Wykonanie pół pętli wokół szyi.
4. Przeprowadzenie opaski z prawej strony szyi skośnie
w dół pod lewą pachę.
5. Wykonanie pół obwoju kolistego spod lewej pachy pod
prawą pachę.
6. Dwukrotne powtórzenie obwojów opisanych w pkt 2-5.
7. Zakończenie bandażowania wokół klatki piersiowej, po-
niżej wcześniej wykonanych obwojów.
nego, powyżej.
I Bandażowanie uda i biodra przy zastosowaniu obwoju

podstawowego kłosowego zstępującego
Bandażowanie uda STRUKTURA CZYNNOŚCI

i biodra - struktura I. Czynności przygotowawcze - patrz jak: Bandażowanie stawu łok-
1. Wykonanie obwoju kolistego nad biodrami.
2. Przeprowadzenie opaski po bocznej stronie biodra skośnie
w dół na udo.
3. Wykonanie połowy obwoju kolistego wokół uda, a następ-
nie przeprowadzenie opaski ku górze skośnie po bocznej
stronie biodra, na biodro.
4. Dwukrotne wykonanie obwojów opisanych w pkt 2-3.
5. Zakończenie bandażowania obwojem kolistym wokół uda.
Ryc. 27. Bandażowanie uda i biodra, rodzaj obwoju podstawowego:

kłosowy zstępujący (za: Chrząszczewska A: Bandażowanie, PZWL, War-
szawa 1998)
812 Tom II
Rozdział 1

nego, powyżej.

kłosowania wzdłuż linii bocznej uda. bandażowania
Bandażowanie pośladka przy zastosowaniu obwoju Bandażowania pośladka

• podstawowego kłosowego wstępującego i zstępującego
Bandażowanie pośladka obwojem kłosowym, metodą wstę-

pującą i zstępującą, jest wykonywane podobnie jak bandażowanie
biodra. Różnica polega na tym, iż kłosowanie widoczne jest w linii
pośrodkowej pośladka.
Ryc. 28. Bandażowanie pośladka (rodzaj obwoju: kłosowy wstępujący,

kłosowy zstępujący) (za: ChrząszczewskaA.: Bandażowanie, PZWL, War-
szawa 1998)
Część IV 813
Małgorzata Marć
Bandażowanie stopy Bandażowanie stopy niepełne przy zastosowaniu

obwoju podstawowego kłosowego zstępującego
Struktura czynności STRUKTURA CZYNNOŚCI

1. Wykonanie obwoju kolistego wokół stawu skokowego.
2. Wykonanie obwoju kłosowego wokół stopy, blisko pięty
i stawu skokowego.
3. Wykonanie kolejno drugiego i trzeciego obwoju kłosowe-
go, w kierunku palców stopy.
stopy (w okolicy śródstopia).
nego, powyżej.
Wskaźnik poprawności Wskaźnik poprawności bandażowania - widoczna linia kło-

bandażowania sowania wzdłuż linii pośrodkowej grzbietowej stopy.
Ryc. 29. Bandażowanie stopy niepełne (rodzą) obwoju podstawowego:

kłosowy zstępujący) (za: ChrząszczewskaA: Bandażowanie, PZWL, War-
szawa 1998)
814 Tom II
Rozdział 1
Wybzane metody lecznicze - zakres i charakter współpracy pielęgniarki
l§f PODSTAWOWE OBWOJE - MIESZANE

§§§ Bandażowanie głowy: uździenica
STRUKTURA CZYNNOŚCI Uździenica - struktura

I. Czynności przygotowawcze - patrz jak: Bandażowanie stawu łok- czynności
1. Wykonanie obwoju kolistego wokół twarzy - od ciemienia pod
brodę.
2. Przeprowadzenie opaski od ciemienia skośnie do tyłu przez
potylicę pod prawy policzek, następnie do ciemienia (ku
tyłowi od poprzedniej), skrzyżowanie na ciemieniu i skośnie
ku dołowi pod lewy policzek, dalej do ciemienia, znowu sko-
śnie do tyłu przez potylicę pod prawy policzek.
4. Zakończenie bandażowania obwojem kolistym wokół głowy.
nego, powyżej.
Wskaźnik poprawności bandażowania - opatrunek nie zsu- Wskaźnik poprawności
wa się z głowy, widoczna linia kłosowania w linii środkowej głowy bandażowania
(strzałkowej).
Ryc. 30. Bandażowanie głowy, rodzą) obwoju: kłosowy, śrubowy (za:

Chrząszczewska A.: Bandażowanie, PZWL, Warszawa 1998)
Część W 815
Małgorzata Marć
H | Bandażowanie piersi: opatrunek podtrzymujący pierś
Bandażowanie piersi STRUKTURA CZYNNOŚCI

1. Przyjęcie wygodnej pozycji przez pacjentkę.
2. Wykonanie obwoju kolistego pod piersiami.
3. Wykonanie obwoju podtrzymującego prawą pierś od dołu
na przeciwległe ramię.
4. Wykonanie obwoju wokół ramienia, a następnie z ramie-
nia skośnie przez plecy pod prawą pierś.
5. Wykonanie trzykrotne obwojów opisanych w pkt 3-4.
6. Zakończenie opatrunku obwojem kolistym wokół klatki
piersiowej, pod piersiami.
Bandażując lewą pierś, najpierw należy wykonać pętlę podtrzy-
mującą na prawym ramieniu, a następnie przeprowadzić opaskę
unoszącą lewą pierś.
nego, powyżej.
Wskaźnik poprawności Wskaźnik poprawności bandażowania - uniesienie piersi
bandażowania bez ucisku węzłów chłonnych pachowych; pierś, na której jest
założona opaska podtrzymująca, jest zakryta.
Ryc. 31. Bandażowanie piersi (rodzaj obwoju podstawowego: śrubowy,

kłosowy) (za: Chrząszczewska A : Bandażowanie, PZWL, Warszawa
1998)
816 Tom II
Rozdział 1
B Bandażowanie kończyny górnej i klatki piersiowej

(opatrunek Dessaulta)
STRUKTURA CZYNNOŚCI Opatrunek Dessautta

I. Czynności przygotowawcze - patrz jak: Bandażowanie stawu łok- - struktura czynności
1. Ułożenie chorej ręki (lewej) zgiętej w stawie łokciowym
i przywiedzenie do klatki piersiowej.
2. Włożenie pod chorą pachę warstwy izolującej, np. wałka
z waty.
3. Bandażowanie obwojem śrubowym chorego ramienia do
klatki piersiowej.
4. Wykonanie obwojów trójosiowych: pacha, ramię, łokieć -
rozpoczynając od zdrowej pachy, prowadząc opaskę na chore
ramię, następnie wzdłuż ramienia po stronie tylnej, pod
chory łokieć do przodu, dalej skośnie pod zdrową pachę.
5. Prowadzenie opaski spod prawej pachy skośnie przez plecy
na chore ramię, dalej wzdłuż ramienia z przodu, pod chory
łokieć do tyłu, skośnie przez plecy pod zdrową pachę.
6. Powtórzenie trzykrotne obwojów opisanych w pkt 4-5.
Ryc. 32. Bandażowanie kończyny górnej i klatki piersiowej - opatrunek

Dessaulta (rodzaj obwoju podstawowego: śrubowy, kłosowy) (za:
Chrząszczewska A.: Bandażowanie, PZWL, Warszawa 1998)
Część IV
Małgorzata Maić
7. Zakończenie opatrunku na ramieniu z przodu.

9. Założenie temblaka na dłoń.
Opatrunek Dessaulta na prawą rękę wykonuje się zgodnie
z zasadą obwojów trójosiowych - pacha, ramię, łokieć. Różnica po-
lega na tym, że pierwszy obwój prowadzony jest od zdrowej pachy
przez plecy do chorego ramienia (w przypadku lewej ręki - pierwszy
obwój prowadzony jest przez klatkę piersiową).
nego, powyżej.
Wskaźnik poprawności Wskaźnik poprawności bandażowania - trzykrotne obwoje

bandażowania wykonane zgodnie z zasadą: pacha, łokieć, ramię, unierucha-
miające kończynę górną i klatkę piersiową; widoczne kłosowanie
w linii pachowej.
Zakładanie chusty Wykonywanie opatrunków z użyciem chusty trójkątnej

trójkątnej
Chusta trójkątna - kawałek materiału w kształcie trójkąta
prostokątnego -wykorzystywana jest do podtrzymywania opatrun-
ków. Najczęściej stosuje się ją, udzielając pierwszej pomocy przed-
lekarskiej.
Ryc. 33. Opatrunek głowy z użyciem chusty trójkątnej (za: Chrząszczew-

skaA: Bandażowanie, PZWL, Warszawa 1998)
Ryc. 34. Opatrunek dłoni chustą trójkątną (za: Chrząszczewska A.: Ban-
dażowanie, PZWL, Warszawa 1998)
818 Tom II
Rozdział 1
Ryc. 35. Temblak (za: Chiząszczewska A.: Bandażowanie, PZWL, War-

szawa 1998)
Ryc. 36. Opatrunek stopy za pomocą chusty trójkątnej (za: Chiząszczew-

ska A.: Bandażowanie, PZWL, Warszawa 1998)
1.5.2. Alternatywne metody bandażowania

Alternatywne metody umocowania opatrunku za pomocą tzw.
rękawa.
Rękawy opatrunkowe - nazwa pochodzi od kształtu, formy, Rękawy opatrunkowe
wyglądu opatrunku pozbawionego szwów.
Wyróżnia się dwa rodzaje rękawów:
• dziane,
• siatkowe.
Zróżnicowanie dzianych rękawów opatrunkowych i rękawów Zróżnicowanie rękawów
siatkowych przedstawiono w tabeli 1.
Część W 819
Małgorzata Marć
Tabela 1. Charakterystyka rękawów opatrunkowych
Charakterystyka Dziane rękawy Rękawy siatkowe

opatrunkowe
Skład Przędza bawełniana lub ce- Przędza bawełniana owinię-
lulozowa; bielona lub ta nitkami lycry lub poliami-
półbielona; małe oczka; dowej, poliuretanowej i po-
łańcuszkowe utkanie, nie liamidowej lub gumowej;
prują się duża szerokość oczek;
łańcuszkowe utkanie, nie
prują się
Cel stosowania Umocowanie opatrunku Umocowanie opatrunku
Ochrona rany
Ochrona skóry pod opatru-
nek gipsowy, wyciąg, szynę
Elastyczność Średnia Wysoka
Rozciągliwość Średnia Duża rozciągliwość, nawet
Rozciągliwość poprzeczna do 800%
i podłużna zbliżona W kierunku poprzecznym
większa od rozciągliwości
podłużnej
Formy W rolkach długość 6,15 m; Rolki długość 25 m; różna
szerokość 1,5-24 cm; roz- szerokość, rozmiary - 6 ro-
miary - 9 rodzajów; goto- dzajów; gotowe opatrunki,
we opatrunki, np. na palec np. spodenki
Cechy charakterystyczne Rękawy opatrunkowe są:

rękawów a) praktyczne, szybkie, łatwe do zakładania i zmieniania
opatrunku;
b) estetyczne;
c) wygodne, dostosowują się do krzywizn ciała, nie napinają
się, nie zwijają, elastyczne na powierzchniach stawowych,
co pozwala na pełną ruchomość w stawie po nałożeniu
opatrunku,-
d) oszczędne - mniejsza ilość materiału wystarcza na wyko-
nanie pełnego opatrunku podtrzymującego;
e) tolerowane przez skórę, nie uczulają, wchłaniają pot.
Zasady zakładania Zasady zakładania dzianych rękawów opatrunkowych i ręka-

rękawów wów siatkowych:
1. Przed założeniem rękawa należy umyć ręce.
2. Pacjent powinien przyjąć wygodną pozycję.
3. Należy stać lub siedzieć naprzeciw okolicy, na którą ma
być nałożony rękaw.
4. Dobrać rozmiar rękawa (w sytuacji użycia gotowego opa-
trunku /rękawa) do okolicy bandażowanej.
820 Tom II
Rozdział 1
Ryc. 37. Zakładanie rękawa opatrunkowego na palec dłoni (za: Budynek

M., Nowacki C: Wiedza o opatrunkach, Wydawnictwo Adi, Łódź 1999)
5. Wybrać szerokość rękawa (w sytuacji korzystania z ręka-
wa z rolki) odpowiednią do okolicy, na którą ma być on
nałożony.
6. Naciągnąć rękaw nad opatrunkiem, na który ma być
nałożony.
7. Zmierzyć i odciąć potrzebną długość rękawa.
8. Naciąć brzeg rękawa, a końcówki naciągnąć i zawiązać ce-
lem umocowania rękawa.
9. Wyciąć w opatrunku okienko w celu odsłonięcia uszu,
oczu lub innych części ciała.
UWAGA!
1. Aby pozbawić rękaw rozciągliwości w określonej okolicy,
należy go skręcić.
2. Poprzez naprzemienne, całkowite i częściowe skręcanie
rękawa można zakładać wieloosiowe opatrunki, np. opa-
trunek Dessaulta.
3. Rękaw zwęża się, gdy jest rozciągany wzdłuż, a rozszerza
się, gdy jest rozciągany wszerz.
Część W 821
Małgorzata Maić
I
Techniki zakładania • WYBRANE TECHNIKI ZAKŁADANIA DZIANYCH
ekawów opatrunkowych M RĘKAWÓW OPATRUNKOWYCH I RĘKAWÓW
SIATKOWYCH
(z wykorzystaniem rękawa w postaci rolki)
I Zakładanie dzianego rękawa opatrunkowego na

palec u ręki
Zakładanie rękawa na STRUKTURA CZYNNOŚCI

palec - struktura I. Czynności przygotowawcze - patrz jak: Bandażowanie stawu łok-
rozbieżnego.
1. Przygotowanie rękawa o rozmiarze odpowiednim do roz-
miaru i długości palca - długość rękawa to ok. pięciokrot-
na długość palca.
2. Zrolowanie rękawa; otwarty koniec należy nałożyć na palec.
3. Okręcenie części rękawa przy końcu palca dwukrotnie
wokół własnej jego osi.
4. Odwinięcie części zrolowanej rękawa do nasady palca.
5. Nacięcie pozostałego przy nasadzie palca wałeczka od we-
wnętrznej strony dłoni.
6. Naciągnięcie naciętego wałeczka i poprowadzenie go po
zewnętrznej stronie dłoni, aż do nadgarstka.
7. Nacięcie wtórne wałeczka na wysokości nadgarstka, owi-
nięcie (powstałych w ten sposób) dwóch końców wokół
nadgarstka i zawiązanie.
przy zastosowaniu obwoju podstawowego żółwiowego rozbieżnego.
Zakładanie rękawa siatkowego jest technicznie zbliżone do
zakładania dzianego rękawa opatrunkowego - patrz ryc. 38.
Ryc. 38. Zakładanie rękawa siatkowego na palec dłoni (za: Budynek M.,
Nowacki C: Wiedza o opatrunkach, Wydawnictwo Adi, Łódź 1999)
822 Tom II
Rozdział 1
Zaktadanie dzianego rękawa opatrunkowego na dłoń
STRUKTURA CZYNNOŚCI Zakładanie rękawa na

I. Czynności przygotowawcze - patrz jak: Bandażowanie stawu łok- dłoń - struktura
rozbieżnego.

1. Przygotowanie rękawa odpowiedniego do wielkości dłoni.
Długość rękawa to ok. czterokrotna długość dłoni.
2. Nałożenie otwartego końca rękawa na dłoń, aż do nadgarstka.
3. Wycięcie małego okienka w okolicy kciuka i wyciągnięcie
kciuka na zewnątrz rękawa.
4. Zrolowanie pozostałej przy końcach palców części rękawa
i dwukrotne okręcenie wokół własnej osi.
5. Odwinięcie zrolowanej części rękawa na dłoń aż do kciuka.
6. Nacięcie powstałego wałeczka, a następnie skrzyżowanie
powstałych dwóch końców rękawa przy nasadzie kciuka.
7. Zawiązanie końców rękawa w okolicy nadgarstka.
Ryc. 39. Zakładanie rękawa opatrunkowego dzianego na dłoń (za: Budy-

nek M., Nowacki C: Wiedza o opatrunkach, Wydawnictwo Adi, Łódź
1999)
nego.
Technika zakładania opatrunku z użyciem rękawa siatkowego

jest podobna.
Część IV
Małgorzata Marć
Ryc. 40. Zakładanie rękawa siatkowego na dłoń (za: Budynek M., Nowac-
ki C: Wiedza o opatrunkach, Wydawnictwo Adi, Łódź 1999)
f§§ Zakładanie rękawa opatrunkowego na staw łokciowy
Zakładanie rękawa STRUKTURA CZYNNOŚCI

na staw łokciowy i. Czynności przygotowawcze - patrz jak: Bandażowanie stawu łok-
- struktura czynności ciowego przy zastosowaniu obwoju podstawowego żółwiowego
rozbieżnego.

1. Przygotowanie rękawa o szerokości odpowiedniej do ob-
wodu ramienia; długość rękawa - czterokrotna długość
planowanego opatrunku.
2. Zrolowanie rękawa, rozciągnięcie wszerz i nałożenie na
staw łokciowy.
3. Okręcenie zrolowanej części rękawa nad stawem łokcio-
wym wokół ramienia - czynność ta umocuje rękaw nad
stawem.
Ryc. 41. Zakładanie rękawa opatrunkowego dzianego na staw łokciowy

(za: Budynek M., Nowacki C.,: Wiedza o opatrunkach, Wydawnictwo Adi,
Łódź 1999)
824 Tom II
Rozdział 1
4. Poprowadzenie rękawa - lekko skręcając go wzdłuż pier-

wszej warstwy, aż do połowy przedramienia.
5. Nacięcie zrolowanego końca rękawa.
6. Zawiązanie powstałych końców rękawa.
nego.
Zakładanie rękawa opatrunkowego na głowę
STRUKTURA CZYNNOŚCI Zakładanie rękawa

I. Czynności przygotowawcze - patrz jak Bandażowanie stawu łok- opatrunkowego na głowę
ciowego przy zastosowaniu obwoju podstawowego żółwiowego - struktura czynności
rozbieżnego.

1. Przygotowanie rękawa o szerokości odpowiadającej szero-
kości głowy i długości odpowiadającej podwójnemu ob-
wodowi głowy.
2. Zrolowanie 2/3 długości rękawa i pozostawienie zrolowa-
nej części w środku rękawa.
3. Włożenie rąk do środka rękawa, rozciągnięcie i założenie
na głowę tak, aby zrolowana część była na szczycie głowy.
4. Okręcenie zrolowanej części dookoła własnej osi i popro-
wadzenie jej wzdłuż pierwszej warstwy, aż do okolicy
czołowej.
5. Nacięcie wierzchniej warstwy rękawa pośrodku czoła.
6. Wycięcie dwóch małych dziurek w okolicy uszu w pier-
wszej spodniej warstwie rękawa.
Ryc. 42. Zakładanie rękawa opatrunkowego na głowę (za: Budynek M.,

Nowacki C: Wiedza o opatrunkach, Wydawnictwo Adi, Łódź 1999)
Cześć TV 825
Małgorzata Maro
l.S. Wybrane metody bandażowania
Ryc. 43. Zakładanie rękawa siatkowego na głowę (za: Budynek M., No-
wacki C: Wiedza o opatrunkach, Wydawnictwo Adi, Łódź 1999)
7. Przeciągnięcie przez dziurki końcówek rękawa (powstałe

przez nacięcie w środku czoła) i zawiązanie ich pod
szczęką.
nego.
B Zakładanie rękawa opatrunkowego na bark, ramię

i klatkę piersiową - opatrunek Dessaulta
Opatrunek Dessaulta STRUKTURA CZYNNOŚCI

rozbieżnego.

1. Przygotowanie rękawa o szerokości odpowiedniej do klat-
ki piersiowej oraz długości podwójnego obwodu klatki
piersiowej.
2. Przygotowanie podwójnego rękawa (dwie warstwy rękawa
nałożone na siebie).
3. Zmarszczenie, a następnie przełożenie przez głowę i zdro-
we ramię, tak aby zamknięty brzeg rękawa był zwrócony ku
górze.
826 Tom II
Rozdział 1
4. Zabezpieczenie dołu pachowego po stronie chorej (watą

lub specjalnie przygotowanym opatrunkiem).
5. Ściągnięcie delikatne rękawa opatrunkowego nad chorym
barkiem, ramieniem aż do okolicy pępka.
6. Zagięcie rękawa do wewnątrz - tworząc w ten sposób temblak
(kończyna zgięta w stawie łokciowym - podobnie jak przy tra-
dycyjnej metodzie wykonania opatrunku Dessaulta).
7. Nacięcie rękawa z tyłu między łokciem a tułowiem, a na-
stępnie zawiązanie powstałych końcówek.
8. Naciągnięcie górnej krawędzi rękawa na bark.
9. Umocowanie końcówki rękawa przylepcem lub zapinką.
10. Wycięcie z przodu, w okolicy dłoni, okienka i uwolnienie
palców dłoni.
11. Wyścielenie dłoni.
12. Dwukrotne nałożenie przylepca od barku do przedramie-
nia oraz przez plecy.
nego.
Ryc. 44. Zakładanie rękawa opatrunkowego na bark, ramię i klatkę pier-

siową - opatrunek Dessaulta (za: Budynek M., Nowacki C.: Wiedza o opa-
trunkach, Wydawnictwo Adi, Łódź 1999)
Część IV 827
Małgorzata Maić

1. Określ kompetencje pielęgniarki w leczeniu farmakologi-
cznym chorych.
2. Wymień zadania pielęgniarki wobec chorego leczonego
metodami niekonwencjonalnymi.
3. Do oddziału chorób wewnętrznych został przyjęty pacjent
z cukrzycą. Które z przedstawionych w rozdziale metod le-
czenia mogą być wykorzystane u tego chorego.
4. Które z przedstawionych metod leczenia mogą być wyko-
rzystywane w promocji zdrowia i zapobieganiu chorobom.
5. Wymień zadania pielęgniarki wobec chorego po zabiegu
operacyjnym.
6. Scharakteryzuj niebezpieczeństwa stosowania zabiegów
z wykorzystaniem zimna.
7. Pielęgniarka zauważyła zmacerowaną skórę u pacjenta na
przedramieniu prawym, po usunięciu okładu rozgrze-
wającego, stosowanego w celu zlikwidowania stanu zapal-
nego żyły po usuniętym venflonie. Zaplanuj sposób jej po-
stępowania.
8. Scharakteryzuj wskazania i przeciwwskazania do stoso-
wania baniek.
9. W trakcie dyżuru pielęgniarka instrumentowała do zabie-
gu operacyjnego dwukrotnie. W okresie pomiędzy zabie-
gami musiała opuścić blok operacyjny i udać się do admi-
nistracyjnej części szpitala. Jakie czynności musi wyko-
nać przed opuszczeniem bloku operacyjnego? Jakie czyn-
ności musi wykonać przed ponownym znalezieniem się
na stanowisku pracy?
10. Pacjent lat 65 jest w piątej dobie po zabiegu operacyjnym.
Niecierpliwi się i prosi pielęgniarkę o zmianę opatrunku
w pierwszej kolejności, ze względu na zaplanowane wyj-
ście do szpitalnej kawiarenki w towarzystwie odwie-
dzającej go rodziny. Poprzedniego dnia podczas zmiany
opatrunku pielęgniarka zauważyła jednak u pacjenta za-
czerwienienie, obrzęk i ropny wyciek z rany.
Czy może być spełniona prośba chorego? Uzasadnij wypo-
wiedź. Jakich zasad powinna przestrzegać pielęgniarka
w przypadku zmiany opatrunku na ranie zakażonej?
11. Scharakteryzuj czynniki decydujące o doborze opaski do
bandażowania.
12. Zróżnicuj opaski ze względu na cel bandażowania.
13. Wymień i omów zasady bandażowania metodą tradycyjną.
14. Omów zalety bandażowania metodą alternatywną.
828 Tom II
Rozdział 1
15. Zróżnicuj alternatywne sposoby umocowywania opatrun-

ków.
16. Wskaż podobieństwa i różnice pomiędzy bandażowaniem
metodą tradycyjną a alternatywną.
17. Omów cele zakładania chusty trójkątnej.
18. Wykonaj opatrunek przedramienia i stawu łokciowego
metodą tradycyjną.
19. Wykonaj opatrunek Dessaulta na prawe ramię i klatkę
piersiową.
20. Wykonaj opatrunek podtrzymujący na:
a. prawą pierś,
b. lewą pierś,
c. obie piersi.
Bibliografia
1. Barczyński M., Bogusz J.: Medyczny słownik encyklopedy-
czny, Oficyna Wydawnicza, Kraków 1993.
2. Bołtryk G.: Bańki inaczej, Magazyn Pielęgniarki i Położnej
1996, 4, 50-51.
3. Budynek M., Nowacki O: Wiedza o opatrunkach, Wydaw-
nictwo Adi, Łódź 1999.
4. Bujak M.: Podstawowe techniki zabiegowe w opiece ambu-
latoryjnej, Springer PWN, Warszawa 1996.
5. Campbell M.H.: Praca pielęgniarki na bloku operacyjnym,
6. Chrząszczewska A.: Bandażowanie, PZWL, Warszawa 1996.
8. Ciuruś J.M.: Pielęgniarstwo operacyjne, Adi, Łódź 1998.
szawa 1978.
10. Góral R. (red.): Zarys chirurgii, PZWL, Warszawa 1992.
11. Harmsen G.: Przebieg operacji od A do Z, PZWL, Warsza-
wa 1999.
13. Kessler E.E.: Opatrunki, Urban & Partner, Wrocław 1999.
14. Kokot F. (red.): Choroby wewnętrzne. Podręcznik dla stu-
dentów medycyny, PZWL, Warszawa 1996.
15. Kondraciuk H.: Zastosowanie baniek lekarskich w leczeniu
zespołów bólowych, astmy, przeziębień i innych chorób,
RENKON MED., Kraków 1995.
17. Rutkowski J.: Nauka o opatrunkach (Desmurgia), PZWL,
Warszawa 1966.
Część IV
Małgorzata Maić
l.S. Wybzane metody bandażowania
18. Soból E. (red.): Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa

1996.
19. Stenger S.: Opatrunki, Wydawnictwo Medyczne Urban &
Partner, Wrocław 1999.
20. Straburzyński G.: Księga przyrodolecznictwa, PZWL, War-
szawa 1997.
21. Straburzyński G., Straburzyńska-Lupa A.: Medycyna fizy-
kalna, PZWL, Warszawa 2000.
22. Trevelyan}., Booth B.: Medycyna niekonwencjonalna. Pra-
wda i mity, PZWL, Warszawa 1994.
23. Wardrope ]., Smith J.A.R.: Leczenie ran i oparzeń, PZWL,
Warszawa 1995.
24. Widomska-Czekajska T., Górajek-Józwik J. (red.): Prze-
wa 1996.
Tom U
Rozdział 2
ZASADY REALIZACJI ZLECEŃ

LEKARSKICH PRZEZ
PIELĘGNIARKĘ
|H Anna Majda, Joanna Zalewska-Puchała

STUDENT BĘDZIE POTRAFIŁ:
• wymienić zasady, których należy przestrzegać podczas
realizacji zleceń lekarskich;
• posługiwać się aktami prawnymi normującymi zakres
czynności zawodowych pielęgniarki;
• odwoływać się do przepisów w razie wystąpienia
• konfliktu interesów pielęgniarki i pacjenta lub
pielęgniarki i przełożonego.
Pielęgniarka realizuje zlecenia lekarskie na podstawie zlecenia Zasady realizacji zleceń

pisemnego, zawartego w obowiązującej dokumentacji (podstawowe lekarskich
dokumenty regulujące działania pielęgniarki - patrz rozdział „Ele-
menty podstaw prawnych wykonywania zawodu pielęgniarki").
Aktualnie takim obowiązującym dokumentem jest „indywidualna
karta zleceń lekarskich". Karta ta należy do podstawowej doku-
mentacji każdego pacjenta i powinna być czytelnie wypełniana,
starannie przechowywana, a po odejściu pacjenta ze szpitala -wraz
z innymi dokumentami przekazana do archiwum. Niektóre świad-
czenia diagnostyczne, lecznicze i rehabilitacyjne pielęgniarka wy-
konuje samodzielnie - zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdro-
wia i Opieki Społecznej z dnia 2 września 1997 r.
Przy realizowaniu przez pielęgniarkę zleceń lekarskich do-
tyczących zabiegów diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyj-
nych należy przestrzegać następujących zasad:
1. Znać:
• pacjenta i jego stan;
Część IV 831
Zasady realizacji zleceń lekarskich przez pielęgniarkę
• cel zabiegu;
• technikę wykonania zabiegu;
• niezbędny sprzęt i sposób jego przygotowania;
• niebezpieczeństwa dla pacjenta wynikające z wykonywane-
go zabiegu;
• rodzaj pomocy pacjentowi w przypadku wystąpienia po-
wikłań.
2. Prawidłowo zorganizować stanowisko pracy.
3. Przygotować psychicznie pacjenta do zabiegu:
• poznać jego wiedzę i doświadczenie związane z wykonywa-
nym zabiegiem;
• zachować terapeutyczną postawę wobec pacjenta;
• jeśli zachodzi potrzeba, wyjaśnić cel i przebieg zabiegu;
• sprawdzić, czy pacjent wyraził zgodę na wykonanie zabiegu;
• jeśli to możliwe ustalić z pacjentem porę wykonywania za-
biegu;
• zapewnić pacjenta o sprawowaniu w czasie zabiegu opieki
przez pielęgniarkę;
• uwzględnić w planowanych czynnościach życzenia i przy-
zwyczajenia pacjenta;
• wyjaśnić pożądany i oczekiwany sposób zachowania pacjen-
ta podczas zabiegu;
• zmniejszyć lęk i uspokoić pacjenta.
4. Przygotować fizycznie pacjenta do zabiegu:
• podać lek, zastosować zleconą dietę;
• ułożyć we właściwej do zabiegu i wygodnej pozycji, wykonać
czynności wynikające z procedury zabiegu, np. lewatywę;
• zapewnić bezpieczeństwo;
• zapewnić warunki intymności.
5. Umyć higienicznie ręce przed i po zabiegach diagnostycznych,
leczniczych, pielęgnacyjnych przebiegających z użyciem nie-
jałowych rękawiczek jednorazowego użytku.
6. Umyć higienicznie ręce przed założeniem jałowych rękawi-
czek jednorazowego użytku i po ich zdjęciu.
7. W czasie wykonywania zabiegów stosować ruchy celowe, zrę-
czne, delikatne, skoordynowane, aby nie męczyć pacjenta
i wykorzystać minimalną ilość czasu.
8. W czasie zabiegu obserwować pacjenta i pytać o jego subiekty-
wne odczucia, w razie pojawienia się objawów wskazujących
na wystąpienie powikłań natychmiast przerwać zabieg i odpo-
wiednio zareagować.
832 Tom II
RozdzwtZ
Zasady realizacji zleceń lekarskich pizez pielę&óaxkc
9. Po wykonanym zabiegu zapewnić pacjentowi bezpieczeństwo,

warunki do wypoczynku, ewentualnie podać posiłek lub napój.
10. Przy wykonywaniu zabiegów jałowych (sterylnych) stosować
dodatkowe zasady aseptyki.
11. Stosować uniwersalne środki ostrożności w profilaktyce zaka-
żeń ludzkim wirusem upośledzenia odporności (HIV), wiru-
sem hepatitis B (HBV), wirusem hepatitis C (HCV) zalecane
przez WHO.
12. Uporządkować sprzęt po zabiegu zgodnie z obowiązującymi
przepisami dotyczącymi zapobiegania szerzeniu się zakażeń
wewnątrzszpitalnych.
13. Wszystkie wykonywane zlecenia udokumentować; stanowi to
dowód realizacji przez pielęgniarkę zleceń lekarza, informację
dla pozostałych pracowników sprawujących opiekę nad pa-
cjentem oraz (w przypadku pomyłki lub powikłań) materiał do
postępowania wyjaśniającego.
Pisemne zlecenie lekarza nie jest jedynym warunkiem jego re-

alizacji przez pielęgniarkę. Niektóre czynności zawodowe zlecone
pielęgniarce przez lekarza, mimo uzyskania przez nią podstawowej
wiedzy w dziedzinie pielęgniarstwa, wymagają dodatkowego przy-
gotowania o charakterze specjalistycznym, np. ukończenia kursu
specjalistycznego. Do zabiegów takich należą m.in.: podawanie le-
ków dożylnie, wykonywanie kroplowego przetaczania dożylnego
płynów w ramach resuscytacji krążeniowo-oddechowej; wykony-
wanie kroplowego przetaczania dożylnego płynów, podawanie do-
żylnie leków (heparyna, chlorek sodu 0,9%, glukoza 5%, chlorek
sodu 10%, wapń 10%) i modyfikowanie ich dawek w trakcie dializy;
wykonywanie kroplowego przetaczania krwi i jej preparatów; poda-
wanie dożylnie, zewnątrzoponowo i podskórnie leków zleconych
przez lekarza, łagodzących dokuczliwe objawy u chorych objętych
opieką paliatywną.
Pielęgniarka nie posiadająca uprawnień do wykonania zleco-
nego przez lekarza zabiegu ma obowiązek poinformowania go
o tym. W przypadku wykonywania zabiegów przez pielęgniarkę,
która nie posiada odpowiednich kwalifikacji, w następstwie któ-
rych pacjent poniósł szkodę, odpowiedzialność ponosi szpital (jed-
nostka organizacyjna). Podczas wykonywania zleceń lekarskich na-
leży pamiętać także o tym, że pielęgniarka ma prawo do odmowy
uczestnictwa w zabiegach oraz czynnościach godzących w życie
człowieka i jego godność, niezgodnych z obowiązującym prawem.
Pielęgniarka nie ma także obowiązku uczestniczenia w zabiegach,
badaniach naukowych i eksperymentach biomedycznych, które
swoją istotą przeczą uznawanym przez nią normom etycznym.
Część W
Zasady realizacji zleceń lekarskich przez pielęgniarkę
Bibliografia
1. Górajek-Jóźwik J., Ciechaniewicz W. (red.): Zasady postę-
powania pielęgniarskiego w wybranych stanach klinicz-
nych, Polskie Towarzystwo Pielęgniarskie, Warszawa
1999.
2. Kodeks etyki zawodowej, Naczelna Rada Pielęgniarek
i Położnych, Warszawa 1996.
834 Tom II
Rozdział 3
PODAWANIE LEKÓW RÓŻNYMI

DROGAMI

PO ZAPOZNANIU SIĘ Z TREŚCIĄ NINIEJSZEGO Cele rozdziału
ROZDZIAŁU ORAZ WYKONANIU ZAPLANOWANYCH
ĆWICZEŃ STUDENT BĘDZIE POTRAFIŁ:
• przygotować psychicznie i fizycznie pacjenta do
podawania leków drogą przewodu pokarmowego,
oddechowego, miejscowo, tj. na skórę, błonę śluzową
oraz pozajelitowo (parenteralnie);
• przygotować zestawy do podania leków wyżej
wymienionymi drogami;
• podać leki wyżej wymienionymi drogami;
• przestrzegać zasad obowiązujących podczas
przygotowywania i podawania leków;
• objąć opieką pacjenta w czasie i po podaniu leków;
• scharakteryzować powikłania wynikające z podania
leków;
• zapobiegać niebezpieczeństwom związanym
z podawaniem leków;
• przejawiać odpowiedzialność za prawidłowe podanie
9 leków.
Kompetencje pielęgniarki w zakresie podawania leków regu- Regulacje prawne

luje Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia
2 września 1997 r. w sprawie zakresu i rodzaju świadczeń zapo-
biegawczych, diagnostycznych i rehabilitacyjnych, wykonywa-
nych przez pielęgniarkę samodzielnie, bez zlecenia lekarskiego
oraz zakresu i rodzaju takich świadczeń wykonywanych przez
położną samodzielnie - Dz. U. RP Nr 116, poz. 750 §1 pkt 3, § 2
(załącznik nr 2 - wykaz leków, do których podania upoważniona
jest pielęgniarka bez zlecenia lekarskiego) i § 3 z dnia 1 październi-
CzęśćIY 835
Podawanie leków różnymi drogami
ka 1997 r. Leki nie ujęte w załączniku nr 2 należy podawać na pise-

mne zlecenie lekarza, w którym powinny zostać ujęte następujące
informacje: nazwa leku, dawkowanie, sposób podania, czas i okres
podawania leku (przed, po lub w czasie posiłków), możliwość po-
wtórzenia serii podawania leku.
Drogi podawania leków Leki o działaniu ogólnym podaje się przez przewód pokarmowy,
tj. doustnie {per os), doodbytniczo {per rectum), podjęzykowo,
okołopoliczkowo lub parenteralnie, tj. drogą wstrzyknięć: podskór-
nych {injectio subcutanea - s.c), domięśniowych {injectio intramus-
culańs -i.m.) i dożylnych {injectio inttavenosa-i.v.). Rzadziej doko-
nuje się wstrzyknięć dotętniczych, dosercowych, doszpikowych, do-
nerwowych, do kanału kręgowego, do jam ciała, dostawowych lub
śródskórnych {injectio intracutanea - i.c). Lotne substancje i aero-
zole podaje się drogą wziewną poprzez drogi oddechowe. Leki
działające miejscowo stosuje się na powierzchnię skóry {incutis) i
śluzówek, tj. dopochwowo {pervaginam), na spojówkę oka {pro ocu-
lis), na błonę śluzową nosa {pro nasi), do ucha {intraauńs).
Zasady przechowywania Leki przechowuje się w oryginalnych opakowaniach, w zam-
leków kniętych szafach (bez dostępu światła), w pomieszczeniu wydzielo-
nym (o temperaturze poniżej 25°C) i zabezpieczonym przed dostę-
pem pacjentów oraz innych nieupoważnionych osób. Leki w szafie
należy ułożyć według ich działania tak, aby były dobrze widoczne,
z łatwym do nich dostępem. Czas przechowywania leku określony
jest na jego opakowaniu. Jeśli termin ważności nie jest podany,
można sprawdzić datę produkcji, w lekach produkcji krajowej czte-
ry ostatnie cyfry serii oznaczają miesiąc i rok produkcji. Okres waż-
ności leku wynosi nie mniej niż 3 lata. Trwałość leków zależy od
warunków ich przechowywania. Szczególnie nietrwałe w przecho-
wywaniu są leki galenowe, hormonalne, antybiotyki. Leki płynne
i maści są zwykle bardziej wrażliwe niż leki stałe. Niektóre leki wy-
magają przechowywania w lodówce (2-4°C), np. insuliny, antybio-
tyki, surowice, czopki, globulki. Leki podlegające prawu regu-
lującemu obchodzenie się ze środkami odurzającymi przechowuje
się w szafie z truciznami - podlegają one ścisłej ewidencji, za ich
wydawanie i dokumentowanie odpowiada lekarz.
Zasady stosowania Należy znać leki, które podaje się pacjentowi: ich nazwę, daw-
leków kę, sposób i częstość podania, termin ważności, postać i wygląd,
działanie, skutki uboczne, objawy przedawkowania i nietolerancji,
odczyny polekowe, sposób udzielania pierwszej pomocy. Bardzo
ważne jest, aby zdawać sobie sprawę, iż leki często powodują
działania odmienne od zamierzonych, nie można z całą pewnością
przewidzieć działań niepożądanych. Istnieje wiele czynników
ułatwiających ich występowanie, tj. przedawkowanie, kumulacja,
obniżenie poziomu całkowitego białka w surowicy krwi (hipopro-
836 Tom II
Rozdział 3
Podawanie leków różnymi (bogami
teinemia), nieprawidłowa struktura białek osocza, wiek pacjenta,

schorzenia współistniejące. Również działanie, wchłanianie i eli-
minacja leku mogą różnić się przebiegiem u różnych osób. Czynni-
ki wpływające na te procesy to: masa ciała, wiek, płeć, droga poda-
nia, czas podania, tolerancja, schorzenia współistniejące, czynniki
genetyczne, interakcje leków, czynniki psychiczne.
Przed przystąpieniem do przygotowania i podawania leków
należy zadbać o dobre oświetlenie w miejscu pracy, umyć ręce,
skompletować sprzęt i skoncentrować się na wykonywanej czynno-
ści, której nie należy przerywać.
Leki należy przygotować i podawać choremu na podstawie
indywidualnej karty zleceń lekarskich.
Przygotowywany lek należy sprawdzić co najmniej trzykrotnie
aż do momentu uzyskania przez pielęgniarkę pewności co do rodza-
ju i dawki podawanego środka, np. w czasie szukania go w apteczce,
po wyjęciu z apteczki, po przygotowaniu go na tacy oraz bezpośred-
nio przed podaniem pacjentowi. Kontrola leku dotyczy: nazwy, daw-
ki, postaci, daty ważności, wyglądu, drogi podania. Nie należy poda-
wać leków przeterminowanych i o zmienionym wyglądzie, tj. prze-
barwionych, z obecnością kłaczków, zmienioną postacią, wilgotno-
ścią, nieoznakowanych lub oznakowanych niewyraźnie.
Należy przestrzegać ustalonych godzin podawania leków.
Zlecone 1 raz dziennie podaje się najczęściej rano lub wieczorem,
2 razy dziennie - rano i wieczorem, 3 razy dziennie - rano, w
południe i wieczorem (leki podajemy 30 minut po głównych
posiłkach, leki nasenne - 30 minut przed godziną udania się na
spoczynek, leki przeczyszczające silnie działające - rano na czczo,
łagodnie działające na noc). Podajemy także leki w razie potrzeby,
np. przed nasileniem się dolegliwości bólowych.
Każdy lek należy podawać odpowiednią dla niego drogą, np. na
skórę czy doustnie, a w wypadku wstrzyknięć - do odpowiedniej,
wskazanej przez producenta tkanki; niektóre leki można podawać
do kilku tkanek, inne wybiórczo, tylko do jednego rodzaju tkanki.
Należy przestrzegać zasady, iż osoba, która przygotowuje leki,
powinna je osobiście podać pacjentowi. Chory powinien zostać
poinformowany o rodzaju leku, jego działaniu, działaniach ubocz-
nych, jak również o sposobach podania, ewentualnie pacjent
współuczestniczy w decyzji dotyczącej przyjęcia określonego leku.
W przypadku podawania leku drogą doustną trzeba pozostać przy
pacjencie tak długo, aż lek zostanie połknięty. Jeśli to możliwe, na-
leży zmienić nieprzyjemny smak leku lub podać go w opłatku, leki
płynne szkodliwe dla zębów podawać przez słomkę, a jeżeli pacjent
nie jest w stanie połknąć leku, zwrócić się do lekarza, aby zmienił
Część W
postać leku. Należy obserwować zachowanie pacjenta i jego reakcje

na podane leki.
W przypadku nieobecności pacjenta podczas podawania le-
ków, lek należy podać w późniejszym czasie.
Po zakończeniu przygotowania i podania leku należy uporządko-
wać użyte przybory, umyć ręce i udokumentować podanie leków.
Cale podawania leków Leki podajemy w celu:

• leczniczym,
• profilaktycznym,
• diagnostycznym.
Niebezpieczeństwa Niebezpieczeństwa związane z przygotowaniem i podawa-

podawania leków niem leków:
• omyłkowe podanie niewłaściwego leku;
• omyłkowe podanie leku innemu pacjentowi;
• podanie zbyt dużej lub zbyt małej dawki leku,-
• podanie leku przeterminowanego;
a ponadto, w wypadku podawania leków drogą wstrzyknięć:
• wprowadzenie zakażenia bakteryjnego, wirusowego;
• wprowadzenie powietrza;
• złamanie igły;
• wprowadzenie odłamków szkła, opiłków, cząstek korków
(odczyn zapalny);
• niewłaściwe łączenie leków;
• zbyt szybkie wprowadzanie leku (ból, krwiak podskórny,
nieprawidłowe wchłanianie leku).
Najprostszym sposobem uniknięcia pomyłki w czasie przy-
gotowywania i podawania leków pacjentom jest przestrzeganie
reguły „pięciu W" - właściwy lek, właściwa dawka, właściwy czas,
właściwa postać, właściwy pacjent (Kirschnick, 1997).
Postacie leków Dostępne postacie leków: aerozole, czopki, drażetki, emulsje,

gazy, globulki, granulki, kapsułki, kremy, krople, mazidła, miesza-
niny, nalewki, pasty, plastry, płyny do wstrzyknięć, płyny rozpyla-
ne, proszki, pudry, syropy, tabletki musujące, tabletki, zawiesiny.
838 Tom II
Rozdział 3
3.1. Podawanie leków przez przewód

pokarmowy
Lek podawany przez przewód pokarmowy może być wchłania- Wstęp
ny z prawie wszystkich jego odcinków (błony śluzowej jamy ustnej,
żołądka, jelit), dlatego też podanie leku do przewodu pokarmowego
może odbywać się doustnie, podjęzykowo, okołopoliczkowo lub
doodbytniczo. Wchłanianie odbywa się przez nabłonek wyście-
lający odpowiednie odcinki przewodu pokarmowego.
11 3.1.1. Podawanie leków doustnie

Podawanie leku doustnie, ze względu na wygodę pacjenta, jest Podawanie leków
jednym z podstawowych sposobów wprowadzania leku do ustroju, doustnie
Lek podany doustnie dostaje się przez przełyk do żołądka i jelit. Prze-
chodzi przez odcinki o różnym pH, a więc niezależnie od budowy
może zostać wchłonięty. Wchłanianie leku podanego doustnie jest za-
leżne od wielu czynników i podlega indywidualnym wahaniom. Na
skuteczność wchłaniania mogą w znacznym stopniu wpływać: czas
podania leku w stosunku do posiłku, rodzaj diety, wydzielanie soków
trawiennych i inne czynniki. Lek podany doustnie zaczyna działać po
upływie od 5 minut (krople) do 30 minut (kapsułki, tabletki).
Przy przygotowaniu i podaniu leków doustnie nie obowiązuje
zachowanie warunków jałowości, natomiast należy przestrzegać
wszystkich zasad omówionych we wstępie rozdziału. W przypadku
błędnego podania leku należy natychmiast powiadomić lekarza.
Postacie i sposób podawania leków doustnych przedstawiono
w tabeli 1.
Wskazania do podania leków doustnie: Wskazania do podania

• choroby układu pokarmowego, oddechowego, moczowego, loków doustnie
nerwowego, naczyniowego, płciowego, wewnątrzwydzielni-
czego, narządu ruchu, narządów zmysłu oraz skóry.
Przeciwwskazania do podawania leków doustnie: Przeciwwskazania

• oparzenia jamy ustnej, gardła, przełyku; do podania leków
doustnie
• alergia na lek;
• chory nieprzytomny.
Powikłania/zagrożenia podania leków doustnie: Powikłania podania

• drażnienie i uszkodzenie przewodu pokarmowego i wątroby,- loków doustnie
Część W 839
3.1. Podawanie leków przez przewód pokarmowy
Tabela 1. Postacie i sposób podawania leków doustnych
Postać leku Sposób podania leku
Drażetki Ssać lub nie rozgryzając połknąć z płynem, w zależności od rodza-

ju leku można pogryźć, rozdrobnić lub rozpuścić
Kapsułki Nie rozgryzać, podawać z płynem lub papką
Krople Rozcieńczyć matą objętością płynu
Perełki Rozgryźć, chorym bezzębnym należy je rozdrobnić
Proszek Rozcieńczyć małą objętością płynu, podać płyn do popicia po

przyjęciu leku
Roztwory, Podawać nierozcieńczone do wypicia [płyny wstrząsnąć, otwo-

syropy rzyć, nakrętkę odłożyć na tacę (zawsze wewnętrzną stroną do
góry), trzymać butelkę na wysokości etykietki tak, aby podczas
nalewania nie zmazać znajdujących się tam wskazówek, kieliszek
trzymać na wprost oczu, dokładnie odmierzyć zaleconą dawkę]
Tabletki W zależności od rodzaju preparatu należy rozgryźć, rozdrobnić lub

rozpuścić (kruszyć tabletki w moździerzu lub za pomocą 2 łyże-
czek)
interakcje pomiędzy zażywanymi lekami a stosowaną dietą

lub innymi lekami;
ogólne działania uboczne leku, takie jak: zaburzenia pracy
serca, krążenia, oddychania, świadomości, żołądkowe, jeli-
towe, wydzielania, gorączka, aktywności seksualnej, neuro-
logiczne;
miejscowe działania uboczne leku, takie jak: zaczerwienie-
nie, swędzenie, zmiany skórne, uszkodzenie nerwów, zmia-
ny smakowe, suchość w ustach, wypadanie włosów;
zatrucia (przedawkowanie);
objawy uczuleniowe;
zakrztuszenie lekiem;
przyzwyczajenie z obniżoną reakcją i/lub działanie uboczne
- uzależnienie,-
objawy głodu lękowego w przypadku odstawienia, np. leków
uspokaj aj ących;
zwiększenie wrażliwości skóry na promieniowanie UV;
w czasie ciąży i karmienia piersią wywołanie objawów nie-
pożądanych u płodu lub noworodka.
840 Tom II
Rozdział 3
STRUKTURA CZYNNOŚCI Podawanie leków

I. Czynności przygotowawcze doustnie - struktura
1. Przygotowanie sprzętu: wózek „lękowy", indywidualne kar-
ty zleceń lekarskich, kieliszki z podziałką, miseczki, bagiet-
ki, łyżeczki, moździerz, wyskalowana strzykawka, kroplo-
mierz, kubeczki jednorazowe, dzbanek z wodą do picia.
2. Przygotowanie leków (przestrzeganie zasad podanych po-
wyżej).
1. Poinformowanie pacjenta o rodzaju leku, jego działaniu,
skutkach ubocznych.
2. Uzyskanie zgody pacjenta na przyjęcie leku.
3. Poinstruowanie pacjenta o szczególnych warunkach przyję-
cia leku (jeśli takie istnieją) oraz o rodzaju diety, jakiej powi-
nien przestrzegać i płynach, jakimi powinien popijać leki.

2. Ułożenie pacjenta w wygodnej i bezpiecznej pozycji (naj-
lepiej siedzącej lub półsiedzącej).
3. Podanie leku do przyjęcia w kieliszku lub miseczce - pa-
cjentom, którzy nie mogą sami zażyć leku (np. złamanie
obu kończyn górnych), włożenie leku do jamy ustnej,
umieszczenie tabletek trudnych do przełknięcia na nasa-
dzie języka (bliżej gardła), np. leków o większych rozmia-
rach, w opłatkach.
4. Podanie wody do popicia leku.
5. Sprawdzenie, czy pacjent połknął lek.

1. W wypadku podawania leku doraźnie po upływie około 30
minut uzyskanie od pacjenta informacji i (jeśli to możli-
we) sprawdzenie w sposób obiektywny, czy lek przyniósł
oczekiwany skutek.
Część W
3.1. Podawanie leków pizez przewód pokarmowy
2. Obserwowanie pacjenta pod kątem wystąpienia objawów

ubocznych, w razie ich pojawienia się dokładne opisanie
w dokumentacji pacjenta, ewentualnie natychmiastowe
zawiadomienie lekarza.
2. Udokumentowanie podania leku.
Uwagi UWAGA!
Czynnikiem wpływającym na wchłanianie leków z przewodu
pokarmowego jest obecność treści pokarmowej. Ilość treści pokar-
mowej wpływa na stężenie leku w świetle przewodu pokarmowego,
co może mieć znaczenie dla szybkości wchłaniania. Może to pro-
wadzić do znacznych strat leku, czyli do zmniejszenia jego dostęp-
ności biologicznej. Wpływ treści pokarmowej na wchłanianie nie-
których leków można zmniejszyć, podając lek na czczo (jednak czę-
sto dochodzi wtedy do podrażnienia błony śluzowej, głównie
żołądka, przez znaczne stężenie leku). Jeśli to możliwe, lepiej poda-
wać leki po standardowym posiłku (treść pokarmowa chroni prze-
wód pokarmowy przed podrażnieniem), nie odnosi się to jednak do
wszystkich leków, niektóre zdecydowanie gorzej wchłaniają się po
posiłku i należy je podawać na czczo (informacje takie znajdują się
na ulotkach). Również skład treści pokarmowej ma wpływ na
wchłanianie leków - duże znaczenie ma obecność tłuszczu,- jeśli
lek jest wystarczająco lipofilny (rozpuszczalny w tłuszczu), to jego
wchłanianie może być znacznie przyspieszone. Wiele leków zaży-
tych po posiłku osiąga we krwi kilkakrotnie większe stężenie niż na
czczo. Ze względu na niezbadany do tej pory wpływ wszystkich po-
traw na wszystkie leki, podczas terapii należy ostrożnie spożywać
takie pokarmy, jak: dojrzewające sery, Salami, Peperoni, kiełbasa
Bologne, ryby marynowane, solone i wędzone, wątróbka, przejrzałe
owoce, likiery, figi, awokado, czekolada, bób, niektóre wina, np.
Chianti, Vermouth, lukrecja, kawa, Coca-Cola, Pepsi, Red Buli, sól
kuchenna i jej substytuty (M. Jarosz, J. Dzieniszewski, 2000).
Czynniki wpływające Na zmniejszenie wchłaniania leków wpływa:

na zmniejszenie • spożywanie leków w trakcie posiłku, do 1,5 godz. przed lub
wchłaniania leków 2 godz. po posiłku (jeśli posiłek jest standardowy - bogato-
węglowodanowy);
• spożywanie pokarmów bogatych w jony wapnia (jogurty,
mleko, ser) przy takich lekach, jak: tetracykliny, fluorochi-
nolony, etidronate disodium (Didronel), Bisakodyl - powin-
na upłynąć co najmniej 2-godzinna przerwa pomiędzy
spożyciem posiłków zawierających dużo wapnia a przyję-
ciem wyżej wymienionych leków;
842 Tom II
Rozdział 3
• picie kawy lub herbaty tuż przed lub po zażyciu preparatów

żelaza (Hemofer, Ascofer);
• popijanie sokami cytrusowymi (szczególnie pomarańczo-
wym) antybiotyków (erytromycyna, benzylopenicylina);
• spożywanie produktów bogatobłonnikowych (płatki owsia-
ne, otręby, chleb razowy) podczas zażywania preparatów na-
parstnicy (Bemecor, Digoxin), leków antydepresyjnych (Ami-
tryptylina, Imipramina);
• spożywanie skrobi kukurydzianej, oleju kokosowego, kara-
genu, kazeinianów - przy zażywaniu leków przeciwpadacz-
kowych (Phenytoinum, Epanutin, Dilantin);
• stosowanie diety bogatowęglowodanowej podczas leczenia
antybiotykami (Sumamed, Zithromax) i chemioterapeuty-
kami (Abaktal, Peflacine, Pefloxacin);
• przyjmowanie tuż przed lub w trakcie posiłków leków prze-
ciwwirusowych (Hivid, Azovir, Retrovir, Crixivan);
• spożywanie olestry (poliester sacharozy - substytut tłuszczu)
- przy witaminach, głównie A i E.
Na zwiększenie wchłaniania leków mają wpływ: Czynniki wpływające

• spożywanie leków w trakcie posiłku, do 1,5 godz. przed lub n a zwiększenie
2 godz. po posiłku (jeśli posiłek jest bogatotłuszczowy wchłaniania leków
- smażone jaja, bekon, duża ilość masła, smalec, pełnotłuste
mleko), szczególnie dotyczy to leków przeciwgrzybiczych
(gryzeofulwina), leków stosowanych przy infekcjach pa-
sożytniczych (albendazol, mebendazol), środków psychotro-
powych (Amitryptylina, Imipramina), beta-adrenolityków
(Aptin, Atenolol, Propranolol, Metocard, Trasicor), niektó-
rych leków hipotensyjnych, leków przeciwpasożytniczych
(Zentel, Vermox), preparatów teofiliny (Euphyllin, Thophyl-
linum prolongatum).
Na zaburzenia metabolizmu leków wpływ mają: Czynniki wpływające

• popijanie sokiem grejpfrutowym takich leków, jak: chemio- n a zaburzenia
mB
terapeutyki, blokery kanału wapniowego (np. Adalat, Ni- *abolizmu leków
trendypina), leki przeciwhistaminowe (np. Astemizol, His-
manal, Hisfedin), preparaty stosowane w leczeniu zaburzeń
lipidowych (np. Lovastatin, Zocor), leki przeciwwirusowe
(np. Invirase), cyklosporyna (Sandimmun), leki stosowane
w leczeniu zaburzeń czynnościowych przewodu pokarmo-
wego (np. Coordinax, Gasprid), bezsenności (np. Midazo-
lam, Triazolam); leki te mogą być podane w odstępie 4 go-
dzin od spożycia soku,-
Część W 843
3.1. Podawanie leków przez przewód pokarmowy
• spożywanie smażonych lub grilowanych mięs przy zażywa-

niu preparatów teofiliny.
Domowe sposoby odmierzania dawki leku podano w tabeli 2.
Tabela 2. Miary domowe (liczba gramów podana w przybliżeniu)
Rodzaj miary Woda Oleje, Syropy Proszki Zioła

nalewki mieszane
Łyżka stołowa 15,0 12,0 20,0 7,5 4,0-8,0
Łyżka deserowa 10,0 9,0 13,0
Łyżeczka do herbaty 5,0 4,0 6,0 2,5 1,5

Łyżeczka do czarnej 3,0 2,7 4,0
kawy
ff§ 3.1.2. Podawanie leków podjęzykowo

Podawanie leków Lek podany podjęzykowo wchłania się z błony śluzowej jamy
podjęzykowo ustnej dość szybko i nie jest narażony na działanie czynników
szkodliwych. Sposób ten można wykorzystać jednak tylko wtedy,
gdy lek jest łatwo rozpuszczalny w wodzie oraz gdy dawka nie jest
zbyt duża. Lek podawany podjęzykowo wchłonięty omija krążenie
wrotne, a w związku z tym unika się wstępnego metabolizmu
wątrobowego.
Podawanie tabletki podjęzykowej (lingwetki) polega na umie-
szczeniu jej pod językiem pacjenta (ryc. 1 .A). Leki podawane podję-
zykowo występują w postaci tabletek, kapsułek, granulek home-
opatycznych lub aerozolu. Aerozol i kapsułki działają już po kilku
sekundach, tabletki po minucie. Pacjenta należy poinformować, że
lek powinien pozostać pod językiem do chwili całkowitego rozpu-
szczenia.
3.1.3. Podawanie leków okołopoliczkowo

Podawanie leków Podawanie leku okołopoliczkowo polega na wprowadzeniu ta-
okołopoliczkowo bletki między policzek a zęby (zagięcie policzkowo-dziąsłowe),
gdzie powinna się ona rozpuścić (ryc. 1 .B). Podobnie jak w przy-
padku stosowania leku podjęzykowo, tabletki policzkowo-
dziąsłowe podczas wchłaniania omijają krążenie wrotne. Przed
podaniem leku należy usunąć resztki pokarmu z zagięcia poli-
czkowo-dziąsłowego poprzez przepłukanie jamy ustnej i poin-
844 Tom II
Rozdziat3
Ryc. 1. Podanie leków doustnie. A. Podanie leku podjęzykowo. B. Podanie

leku okołopoliczkowo (źródło: Dison N.: Technika zabiegów pielęgniar-
skich, PZWL, Warszawa 1998)
formować pacjenta, że lek powinien pozostać w miejscu do chwili

całkowitego rozpuszczenia.
§U 3.1.4. Podawanie leków doodbytniczo

Podawanie leków doodbytniczo polega na wprowadzeniu do Podawanie leków
ustroju leku w postaci czopka lub wlewki do jelita grubego, doodbytniczo
Wchłanianie leku w odbytnicy jest szybkie (lek podany doodbytni-
czo omija krążenie wrotne i jest wchłaniany do żył odbytniczych),
a indywidualne różnice w szybkości wchłaniania są mniejsze niż
przy podaniu doustnym. Leki w postaci czopków działają już po
15-20 minutach, a w postaci wlewki leczniczej - po 10-15 minu-
tach od podania. Przy stosowaniu leku tą drogą nie obowiązuje za-
chowanie warunków jałowości.
Wskazania do podania leków doodbytniczo: Wskazania do podania

• brak możliwości podania leku inną drogą; leków doodbytniczo
• żylaki odbytnicy i odbytu (hemoroidy);
• zaparcia;
• stany zapalne jelit;
• nieżyt odbytu;
• uspokojenie,-
• obniżenie poziomu potasu w organizmie.
Powikłania/zagrożenia podania leków doodbytniczo to: Powikłania podania

• podrażnienie śluzówki odbytnicy,- leków doodbytniczo
• lekkie działanie przeczyszczające;
• skutki uboczne wynikające z działań niepożądanych poda-
nego leku, które występują dość szybko w czasie.
Część W 845
3.1. Podawanie leków pizez pzzewód pokarmowy
Podawanie leków STRUKTURA CZYNNOŚCI

doodbytniczo - struktura I. Czynności przygotowawcze
2. Zebranie wywiadu od pacjenta na temat tolerancji na
wstrzymanie płynu w odbytnicy.
1. Założenie czopka: lek w postaci czopka, płatek ligniny,
mała miseczka z ciepłą wodą, nożyczki, rękawiczki jed-
norazowego użytku, basen i papier toaletowy - w zależno-
ści od celu zabiegu, parawan.
2. Wlewka lecznicza: zlecony lek (np. wodzian chloralu,
awertyna, Evipan, Pentothal, wywar z siemienia lnianego)
rozpuszczony w 50-150 ml wody o temperaturze 38°Q je-
żeli podajemy więcej niż 70 ml płynu, należy dodać do
niego 8-12 kropli nalewki z makowca - Tinctuia opii (aby
znieść występujące wtedy parcie na stolec), strzykawka Ja-
neta, jednorazowa cienka gumowa kanka, wazelina, ligni-
na, miska nerkowata, podkład ochronny, rękawiczki jed-
norazowego użytku, basen i papier toaletowy, parawan.
3. Przygotowanie otoczenia - dobre oświetlenie, zapewnienie
1. Poinformowanie pacjenta o rodzaju leku, jego działaniu,
skutkach ubocznych oraz że zabieg może być nieprzyjem-
ny, ale jest niebolesny.
2. Uzyskanie zgody pacjenta na przyjęcie leku.
3. Zachęcenie pacjenta, aby przed założeniem czopka oddał
stolec (jeśli wskazaniem nie było zaparcie).
4. Poinformowanie, że w wypadku problemów z włożeniem
czopka lub kanki do odbytnicy należy lekko przeć na sto-
lec, dzięki czemu otwiera się zwieracz odbytu.

2. Osłonięcie łóżka parawanem.
3. Ułożenie pacjenta w pozycji na lewym boku z kolanami
przyciągniętymi do klatki piersiowej:
a) w wypadku założenia czopka:
• wyjęcie czopka z opakowania (po ponownym sprawdze-
niu leku);
846 Tom II
Rozdział 3
owinięcie tępo zakończonego końca czopka płatkiem

ligniny;
zanurzenie obłego końca czopka w wodzie;
wsunięcie czopka przez zwieracz odbytu do odbytnicy na
długość palca (ryc. 2);
Ryc. 2. Założenie czopka doodbytniczo. A. Ułożenie chorego. B. Wyjęcie

czopka z opakowania. C, D. Wprowadzenie do odbytnicy (źródło: Dison
N.: Technika zabiegów pielęgniarskich, PZWL, Warszawa 1998)
b) w wypadku wykonania wlewki leczniczej:
• wykonanie wlewu oczyszczającego (lewatywy) na pół go-
dziny przed wlewka leczniczą;
• podłożenie podkładu ochronnego pod pośladki pacjenta;
• natłuszczenie końca kanki wazeliną;
• nabranie leku do Janety;
• odpowietrzenie Janety;
• umieszczenie miski nerkowatej na podkładzie przy po-
śladkach pacjenta;
• wprowadzenie kanki do odbytnicy, na długość zależną od
miejsca, na które zadziałać ma podawany lek (do 20 cm),
skierowanie wolnego końca kanki do miski nerkowatej;
• połączenie Janety z kanką;
• podanie powoli leku,-
• poinformowanie, że w razie niemożności utrzymania
płynu w czasie wykonywania wlewki ulgę przynosi wyko-
nywanie głębokich spokojnych oddechów przez usta;
• usunięcie przez płat ligniny kanki z odbytu i odłączenie
kanki od Janety.
4. Poproszenie pacjenta o silne zwarcie mięśni pośladków.
5. Przetarcie zwieracza odbytu ligniną.
6. Odrzucenie ligniny do miski nerkowatej.
Część IV 847
3.2. Podawanie leków pizez układ oddechowy
7. Pouczenie pacjenta, żeby jak najdłużej zatrzymał czopek

lub lek (co najmniej 15 minut).
8. Podłożenie basenu w razie potrzeby.
cji i sterylizacji.
1. Kontrolowanie reakcji pacjenta na lek.
C. C2ynności końcowe wykonywane przez pielęgniarkę:
2. Udokumentowanie podania leku.
3. Odnotowanie w dokumentacji pacjenta ewentualnych
ubocznych reakcji na lek.
3.2. Podawanie leków przez układ

oddechowy
Przez układ oddechowy podaje się leki poprzez ich wziewanie.
Podawane leki mogą występować w postaci: gazu, np. tlenu, pary
wodnej, substancji lotnych i proszku.
3.2.1. Inhalacje
Inhalacja - definicja Inhalacja to wdychanie gazów oddechowych wraz z rozpylony-
mi w nich środkami nawilżającymi (woda) lub leczniczymi
o działaniu miejscowym (rozmiękczające śluz, hamujące przebieg
procesów zapalnych, rozszerzające oskrzela, antybiotyki) lub ogól-
nym (np. adrenalina, atropina). Wprowadzenie leków do układu
oddechowego jest możliwe dzięki zastosowaniu urządzeń wytwa-
rzających aerozole o różnym stopniu rozproszenia (wielkości
cząsteczek). Rozproszone cząsteczki do średnicy 10-30 mikrome-
trów docierają tylko do krtani (z tego względu stosowane są jedynie
w leczeniu górnych dróg oddechowych). Cząsteczki o średnicy 6-10
mikrometrów docierają do tchawicy i dużych oskrzeli. Cząsteczki
równe i mniejsze niż 5 mikrometrów penetrują średnie i drobne
oskrzela, najmniejsze (1-2 mikrometrów) docierają aż do pęcherzy-
ków płucnych. Zabieg trwa nie dłużej niż 15 minut, w czasie któ-
848 Tom U
Rozdział 3
Podawanie leków lóżnymi drogami
rych pacjent wdycha nie więcej niż 2 ml leku. Inhalacje wykonywa-

ne są przez pielęgniarki na podstawie Rozporządzenia MZiOS
z dnia 2 września 1997 r. - Dz. U. RP Nr 116, poz. 750 §1 pkt 31.
Cele stosowania terapii inhalacyjnej: Cele inhalacji

• nawilżenie powietrza wdychanego;
• nawilżenie błony śluzowej tchawicy i oskrzeli;
• rozszerzenie oskrzeli;
• zmniejszenie stanu zapalnego dróg oddechowych;
• rozrzedzenie wydzieliny z dróg oddechowych;
• znieczulenie ogólne;
• testy inhalacyjne na alergeny wziewne, np. trawy, zboża.
Wskazania do terapii inhalacyjnej: Wskazania do inhalacji

• tlenoterapia i oddychanie za pomocą respiratora,-
• obturacyjne i przewlekłe schorzenia płuc;
• ostre i przewlekłe stany zapalne dróg oddechowych;
• przygotowanie do gimnastyki oddechowej i drenażu ułoże-
niowego;
• profilaktyka niedodmy i zapalenia płuc;
• rozpoznanie dychawicy oskrzelowej.
Powikłania/zagrożenia podczas stosowania terapii inhalacyj- Powikłania inhalacji

nej:
• zakażenie przez drobnoustroje znajdujące się w zastosowa-
nym sprzęcie i przewodach;
• zadziałanie leków na śluzówki oka;
nego leku, np. ostra duszność, przyspieszona czynność ser-
ca, niepokój, niemiarowość, zawroty głowy, ogólny niepo-
kój, mroczki przed oczami.
We wszystkich wymienionych sytuacjach należy natychmiast Rodzaje inhalatorów
przerwać inhalację, otworzyć okno, pacjenta położyć lub posadzić
w pozycji ułatwiającej oddychanie, uspokoić. Jeśli objawy nie
ustąpią, należy wezwać lekarza.
W terapii inhalacyjnej mamy do wyboru następujące generatory
aerozoli:
1. Inhalatory tradycyjne:
a) wytwarzające parę (inhalacje ciepłe);
b) inhalatory elektryczne; ultradźwiękowe, tlenowo-powietrz-
ne, dyszowe, tzw. nebulizatory (ryc. 3) (inhalacje zimne).
2. Dozowniki ciśnieniowe.
Część IV 849
3.2. Podawanie leków przez układ oddechowy
3. Dozowniki proszkowe.
Ryc. 3. Nebutzator (źródło: Droszcz W., Droszcz P.: Co chory o leczeniu

astmy wiedzieć powinien, Alergia Astma, 1996, dodatek 2, s. 12)
Wśród inhalatorów tradycyjnych najczęściej stosowanymi są
inhalatory ultradźwiękowe, które wytwarzają drobnocząsteczkowe
(3 /im), trwałe aerozole o dużej gęstości i nieobniżonej temperatu-
rze, poprzez ultradźwięki wprawiające ciecz w drganie. Najczęściej
używane aparaty ultradźwiękowe to: Thomex - MB, De Vilbiss
(35B, 65B, 2000), Heyer, Hoyer i Kendall.
Inhalacje-struktura STRUKTURA CZYNNOŚCI

czynności I. Czynności przygotowawcze
1. Zapoznanie się ze zleceniem w indywidualnej karcie zle-
ceń chorego.
1. Przygotowanie sprzętu: miska nerkowata, chusteczki pa-
pierowe i worek na odpady, podkład ochronny, rękawiczki
jednorazowego użytku, lek do inhalacji, np. rozrzedzający
śluz, hamujący przebieg procesów zapalnych, inhalator
ultradźwiękowy, jednorazowa maska bądź ustnik.
2. Przygotowanie inhalatora do pracy według instrukcji, tj.
używanie sterylnego układu przewodów oraz sterylnego
pojemnika na wodę destylowaną.
3. Przygotowanie otoczenia, zaniknięcie okien i drzwi, zape-
wnienie spokoju i ciszy.
850 Tom II
Rozdział 3

3. Zaplanowanie czasu wykonania zabiegu.
4. Poinformowanie o konieczności oczyszczenia nosa, zdję-
ciu okularów, wyjęciu szkieł kontaktowych, u kobiet
zmyciu makijażu przed zabiegiem, niestosowaniu inhala-
cji bezpośrednio przed lub po posiłkach, gdyż niektóre
pary zawierające leki wywołują odruchy wymiotne, konie-
czności zgłaszania niepokojących objawów występujących
podczas zabiegu.

2. Ułożenie pacjenta w preferowanej przez niego pozycji za-
pewniającej komfort i bezpieczeństwo, najlepiej siedzącej
z podparciem pleców lub półwysokiej.
3. Zabezpieczenie ubrania pacjenta podkładem ochronnym.
4. Zabezpieczenie włosów pacjenta chustką bawełnianą.
5. Postawienie w zasięgu ręki pacjenta miski nerkowatej
i chusteczek do odkrztuszania.
6. Podanie pacjentowi ustnika lub maski.
7. Polecenie pacjentowi, aby spokojnie i głęboko oddychał,
przez nos lub usta, zależnie od zlecenia (ok. 8-12 odde-
chów/min), i stosował odprężenia między oddechami.
8. Przysunięcie aparatu na odległość 50 cm od chorego.
9. Ustawienie żądanej wydajności rozpylania i stężenia aero-
zolu.
10. Włączenie inhalatora.
11. Czuwanie przy pacjencie podczas zabiegu, kontrolowanie
prawidłowości działania sprzętu.
12. Pomaganie podczas odkasływania.
13. Zakończenie inhalacji po wyczerpaniu zleconej ilości leku.
14. Wyłączenie inhalatora (także z sieci).
15. Usunięcie chustki i podkładów z ciała pacjenta.

2. Czyszczenie i odkażanie sprzętu wielorazowego użytku
oraz przeznaczenie go do sterylizacji.
1. Umożliwienie pacjentowi przeprowadzenia pielęgnacji
jamy ustnej.
Część IV
Joanna Zalewska-Puchaia, Anna Majda
2.Skontrolowanie tętna i oddechu.

3.Poinformowanie, że 30 minut po inhalacji nie należy: palić
tytoniu, wychodzić na zimne powietrze, głośno rozmawiać.
Uwagi UWAGA!
Nie należy stosować inhalacji u chorych pobudzonych.
Metoda ultradźwiękowa nie powinna być stosowana u chorych
z alergicznymi chorobami układu oddechowego, również astmą.
§H Substancje lotne
Substancje lotne Leki mogą przedostawać się do ustroju na drodze wziewnej bez
konieczności zastosowania inhalatora (pod warunkiem, iż są one
specjalnie do tego przeznaczone). Lekami takimi są, np. azotan
amylowy lub amoniak, przygotowywane w specjalnych kruchych
ampułkach, zwanych również „perełkami", które otoczone są luź-
no tkaną osłoną z tkaniny. Ampułkę z lekiem należy zmiażdżyć
przy łóżku pacjenta, a nasyconą lekiem jej osłonkę zbliżyć do twa-
rzy pacjenta (ryc. 4). Leki podane w ten sposób działają szybko,
a przedawkowaniu zapobiega się pozwalając choremu jednorazowo
na 2-3 wdechy.
Dozowniki ciśnieniowe Dozowniki ciśnieniowe - są najbardziej popularną formą
wziewnego podawania leków. Zawierają lek rozpuszczony lub za-
wieszony w sprężonym gazie nośnikowym. Są powszechnie dostęp-
ne, spotyka się wiele modeli, które można uruchomić przez ucisk
zastawki palcem, np. skalowane inhalatory dawkujące (MDI) lub
wciąganie powietrza w chwili wdechu [Easi Bieathe). Urządzenia
pobudzane do aktywności wdechem mogą zawierać wiele lub poje-
dynczą dawkę leku, jeżeli używa się kapsułek. Uruchomienie każ-
dego z tych urządzeń oznacza podanie określonej dawki leku. Wiel-
kość dawki leku osadzającej się w płucach wzrasta w następstwie:
zsynchronizowania wdechu z uruchomieniem MDI, wolnego
przepływu wdechowego, zatrzymania oddechu w końcowej fazie
wdechu (na 5-10 sekund), zapoczątkowania wdechu po zakończe-
niu fazy wydechowej, utrzymania MDI w odległości około 4 cm od
otwartych ust i skierowaniu inhalatora bezpośrednio do gardła, nie
na zęby, język lub podniebienie, albo trzymania ustnika MDI przy
ustach lub w ustach, kilkuminutowe odstępy między wziewanymi
dawkami. Dla osób, które mają trudności w synchronizacji uru-
chomienia MDI palcem z zapoczątkowaniem wdechu, zaleca się
852 Tom II
Rozdział 3
Ryc. 4. Podawanie leków na drodze wziewnej. A. Ampułka z kruchego

tworzywa otoczona luźno tkaną osłoną. B. Skruszenie ampułki. C. Zbliże-
nie ampułki do nosa chorego (źródło: Dison N.: Technika zabiegów pielę-
gniarskich, PZWL, Warszawa 1998)
stosowanie przedłużaczy do stosowania inhalacji, znajdują się one

w większości opakowań z lekiem. Przez MDI podawane są np. leki
rozkurczające mięśnie oskrzeli w napadzie dychawicy oskrzelowej
(Berotec, Salbutamol).
Aby osiągnąć optymalny efekt terapeutyczny leku zawartego w Technika stosowania

ciśnieniowym inhalatorze pojedynczych dawek (MDJ), należy go dozownika
przyjmować zgodnie z poniższą techniką stosowania: ciśnieniowego
• wstrząsnąć energicznie inhalatorem przed użyciem, zdjąć
kapturek osłonowy,-
• ustawić pojemnik w odległości ok. 4 cm przed otwartymi
ustami;
• wykonać jak najgłębszy wydech;
• odchylić lekko głowę do tyłu, trzymając inhalator 4 cm od
lekko rozchylonych ust; niektórzy zalecają objąć ustnik in-
halatora wargami;
• wraz z początkiem wdechu uwolnić aerozol przez jednora-
zowe dociśnięcie metalowego pojemnika,-
• wykonać powolny, zdecydowany, głęboki wdech, zaciągając
się uwolnionym aerozolem;
• na szczycie wdechu zatrzymać na kilka/kilkanaście sekund
oddech;
• wykonać powolny wydech ustami lub nosem;
• wypłukać usta.
U osób, które mają trudności w koordynacji wdechu z urucho-
mieniem kieszonkowego inhalatora, zaleca się stosowanie komory
inhalacyjnej, tzw. spejsera (ryc. 5). Spejser pozwala na spokojny,
głęboki wdech leku rozproszonego w jego wnętrzu. Im wolniej wy-
konywany jest wdech, tym większa porcja leku dociera do obwodo-
CzęśćIY 853
wych dróg oddechowych. Dawka docierająca do płuc przy pomocy

spejsera jest dwukrotnie większa niż przy zwykłym stosowaniu
leku. Inhalacje ze spejsera należy wykonywać jak najszybciej po na-
ciśnięciu ampułki z lekiem. Nawet krótkie, kilkusekundowe opóź-
nienie wydatnie zmniejsza ilość aerozolu opuszczającego spejser.
W wypadku stosowania skalowanego inhalatora dawkującego
pobudzanego wdechem [Easi Bieathe) należy:
• wstrząsnąć energicznie inhalatorem przed użyciem,-
• otworzyć zatyczkę ustnika, ewentualnie nałożyć przedłużacz
na ustnik, trzymając inhalator ustnikiem do dołu,-
• wykonać głęboki wydech;
• umieścić ustnik szczelnie między wargami (nie blokować
dłonią otworów wlotowych powietrza);
• wykonać powolny głęboki wdech, podczas którego zostanie
uwolniona dawka leku;
• wstrzymać oddech na ok. 5-10 sekund;
• wyjąć inhalator z ust i wykonać powolny wydech;
• zaniknąć zatyczkę (ewentualnie zdjąć przedłużacz), trzy-
mając inhalator ustnikiem do dołu;
• jeśli konieczne jest przyjęcie więcej niż 1 dawki, odczekać
ok. 1 min i powtórzyć wszystkie czynności;
• wypłukać usta.
Ryc. 5. Inhalator ciśnieniowy ze spejserem (źródło: Droszcz W., Droszcz

P.: Co chory o leczeniu astmy wiedzieć powinien, Alergia Astma, 1996, do-
datek 2, s. 12)
Dozowniki proszkowe Dozowniki proszkowe (inhalatory proszkowe) nie posiadają

gazów nośnikowych. Aerozol, będący zawiesiną cząstek w powie-
trzu, jest wytwarzany przez wdech chorego. Wśród inhalatorów
proszkowych wyróżniamy: rezerwuarowe (np. Turbohaler), w któ-
854 Tom II
Rozdział c
rych cały lek jest umieszczony w jednej komorze, skąd następnie

jest pobierany, oraz inhalatory, w których dawki leku są już dokład-
nie odmierzone i zamknięte w hermetycznych przestrzeniach. Na-
leżą do nich inhalatory kapsułkowe, wymagające ładowania przed
każdą inhalacją (np. Aerolizer) oraz inhalatory zawierające wiele
dawek, np. Diskhaler (jednorazowo 4 lub 8 dawek) lub Dysk (60
dawek) (ryc. 6). Do wykonania skutecznej inhalacji chory powinien
wytworzyć przepływ powietrza przez inhalator o określonym natę-
żeniu; optymalny przepływ jest różny - od 30 l/min do 120 l/min,
w zależności od rodzaju inhalatora. Ze względu na różnicę w wy-
twarzaniu przepływu powietrza wdechowego, inhalatory
proszkowe powinny być indywidualnie dobierane do potrzeb każ-
dego pacjenta. Inhalatory typu Dysk i Dyskhaler mają mały opór
wewnętrzny, co minimalizuje wysiłek oddechowy chorego. Dawki
leku są dokładnie odmierzone i zabezpieczone przed wilgocią folią
aluminiową. Inhalatory tego typu zwalniają pacjenta z przymusu
koordynacji naciśnięcia inhalatora z wdechem. Po głębokim wyde-
chu należy objąć szczelnie i przytrzymać ustnik wargami, po czym
wykonać zdecydowany, głęboki wdech.
Ryc. 6. Dysk (źródło: Alkiewicz ].: Leczenie inhalacyjne astmy dziecięcej,

Alergia Astma 1996,6, s. 10)
I 3.2.2. Podawanie tlenu Podawanie tlenu
Tlenoterapia to zabieg leczniczy, polegający na podaniu cho- Tlenoterapia

remu do oddychania powietrza atmosferycznego wzbogaconego -definicja
w tlen lub czystego tlenu. Tlen jest lekiem, powinien więc być po-
dawany w określonych dawkach i z reguły na zlecenie lekarza. Nie
dotyczy to nagłych wypadków, w których pielęgniarka ma prawo,
na podstawie własnej oceny stanu pacjenta, podać tlen doraźnie
lub stosować tlenoterapię ciągłą pod warunkiem uzyskania tytułu
specjalisty w dziedzinie pielęgniarstwa (Dz. U. RP Nr 116, poz.
Część W 855
750, §1 pkt 3 j , k). Tlenoterapia ciągła to podawanie tlenu przez

minimum 15 godzin na dobę, pamiętając o stosowaniu przerw po
15-30 minutach, aby nie dopuścić do nadmiernego natlenienia.
Cel podania tlenu Cele podania tlenu:

• wzbogacenie wdychanego powietrza odpowiednią dawką
tlenu w celu ułatwienia choremu oddychania,-
• zwiększenie ciśnienia cząstkowego tlenu we krwi w celu
uniknięcia niedoboru tlenu w tkankach (hipoksji).
Wskazania do podania Wskazania do podawania tlenu:

tlenu • niewydolność wentylacyjna płuc ;
• utrudnienie dyfuzji tlenu z pęcherzyków płucnych;
• zmniejszona ilość hemoglobiny;
• niewydolność i zwolnienie krążenia;
• zaburzenia wymiany gazowej na poziomie komórkowym;
• ostre stany zagrożenia życia, tj. wstrząs, zator tętnicy płuc-
nej, nagłe zatrzymanie krążenia, zawał serca.
Zagrożenia podczas Zagrożenia podczas podawania tlenu:

podawania tlenu • wybuch, pożar - w wyniku stosowania w tym samym po-
mieszczeniu otwartego źródła ognia, pracy w odzieży wełnia-
nej, pracy tłustymi rękami, używania alkoholu, zwarcia in-
stalacji elektrycznej dzwonka alarmowego, zbyt bliskiej od-
ległości do grzejników, używania urządzeń elektrycznych;
• pogorszenie samopoczucia, ból za mostkiem, zaburzenia
charakteru oddechu, włącznie z jego zatrzymaniem (jako
skutek nadmiernego natlenienia), obrzęk zatok obocznych
nosa i ból głowy (jako skutek przedostania się tlenu do zatok
obocznych nosa), wzdęcia brzucha i trudności w oddychaniu
(jako skutek przedostania się tlenu przez przełyk do żołądka);
• obniżenie temperatury ciała u osób w podeszłym wieku,-
• niezauważenie wyczerpania butli z tlenem;
• wysychanie błony śluzowej dróg oddechowych i upośledze-
nie ruchu rzęsek (jeśli tlen nie był ogrzewany i nawilżany);
• uszkodzenie śródbłonka włośniczek płucnych z przejściem
elementów morfotycznych krwi do przestrzeni śródmiąższo-
wych i pęcherzyków płucnych oraz gromadzenie się makrofa-
gów i granulocytów obojętnochłonnych w płucach (tę fazę
toksycznego działania tlenu nazywamy zapalną i jest ona
odwracalna, jeśli nastąpi obniżenie stężenia tlenu w powie-
trzu oddechowym, w przeciwnym razie rozpoczyna się faza
rozrostowa, czyli proliferacyjna, której pełny rozwój nastę-
856 Tom II
Rozdział 3
puje po 8-12 dniach tlenoterapii. Obserwuje się rozplem fi-

broblastów obejmujący wszystkie elementy płuc: włośniczki,
pęcherzyki i przestrzeń śródmiąższową. Zwłóknienie płuc
nazywa się w praktyce klinicznej „dysplazją oskrzelo-
wo-opłucnową");
• zmniejszenie szybkości oczyszczania śluzowo-rzęskowego
tchawicy w przypadku stosowania czystego tlenu już po 3
godzinach od rozpoczęcia tlenoterapii, po upływie 6 godzin
stwierdza się objawy zapalenia tchawicy, po 24 godzinach
- zmniejszenie syntezy białek, a następnie martwicę ko-
mórek śródbłonka i pneumocytów typu I. Prowadzi to do
zapadania się pęcherzyków płucnych i niedodmy płuc. Po
36 godzinach oddychania czystym tlenem obserwuje się
zmniejszenie podatności płuc, obrzęk śródmiąższowy, po
48 godzinach - pęcherzykowy obrzęk płuc ;
• w warunkach długotrwałej hiperoksji (nadmiar tlenu
w tkankach) - nieodwracalne uszkodzenie tkanek oka
i mózgu u noworodka oraz płuc u chorych w każdym wieku;
• możliwość zachłyśnięcia się wymiocinami w przypadku sto-
sowania maski częściowo zwrotnej.
Techniki tlenoterapii to: Techniki tlenoterapii
• techniki wykorzystujące małe (tzn. mniejsze od pojemności
minutowej chorego) przepływy tlenu - tlen podawany jest
przez prostą maskę tlenową, maskę częściowo zwrotną,
cewnik do nosa, kaniulę nosową;
• techniki wykorzystujące duże (tzn. większe od pojemności
minutowej chorego) przepływy tlenu - tlen podawany jest
przez prostą maskę bezzwrotną, maskę Venturiego, namio-
ty tlenowe (których się aktualnie nie poleca do prowadzenia
tlenoterapii u dorosłych) oraz do oddychania czystym tle-
nem - układ Reesa.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Podawanie tlenu

ceń chorego lub własna ocena stanu pacjenta.
1. Przygotowanie sprzętu: naczynie na odpadki, lignina, rę-
kawiczki jednorazowego użytku, oraz w zależności od te-
chniki podania tlenu:
Część W 85/
- np. jednorazowa prosta maska tlenowa (ryc. 7) lub

maska częściowo zwrotna (ryc. 8), lub jednorazowy
cewnik do nosa (w tym wypadku zestaw należy uzu-
pełnić o przylepiec lub koreczki piankowe oraz żel
znieczulający) bądź jednorazowa kaniula nosowa -
technika wykorzystująca małe przepływy tlenu;
- np. jednorazowa maska Venturiego (ryc. 9) lub jed-
norazowa maska bezzwrotna (ryc. 10) - technika
wykorzystująca duże przepływy tlenu,-
- np. układ Reesa - do oddychania czystym tlenem.
2. Przygotowanie i sprawdzenie źródła tlenu:
a) w przypadku stosowania butli tlenowej (ryc. 11):
• usunięcie kapturka ochronnego; otworzenie na chwilę
głównego zaworu, połączenie równolegle ciśnieniomie-
rza,- skontrolowanie na manometrze ciśnienia w butli;
kontrola szczelności i sprawności; kontrola zapasu tlenu
(stan manometru x pojemność butli = objętość tlenu
w litrach); ocena czasu, na jaki wystarczy zapas tlenu
w butli (ciśnienie w butli x zawartość butli, podzielone
przez zużycie (l/min) = czas dysponowania zapasem);
b) w przypadku korzystania z centralnej tlenowni:
• sprawdzenie zaworu tlenu;
• połączenie drenu z reduktorem, sprawdzenie poziomu
wody destylowanej w nawilżaczu tlenu;
3. Zorganizowanie bezpiecznych warunków na sali chorego:
wyeliminowanie otwartego źródła ognia (np. nie stosować
tradycyjnych baniek na tej samej sali), sprawdzenie insta-
lacji elektrycznej dzwonka alarmowego, zachowanie bez-
piecznej odległości butli tlenowej od grzejników i innych
urządzeń elektrycznych.
Ryc. 7. Prosta maska tlenowa
858 Tom II
Rozdział 3
„rezerwuar anatomiczny
otwór
100% tlen
worek
Ryc. 8. Budowa maski częściowo zwrotnej (źródło: Bodzoń W.: Podstawy

tlenoterapii, Medycyna praktyczna, Chirurgia 4, 1997)
powietrze
tlen
mieszanka wydechowa
Ryc. 9. Zasada działania maski Ventuńego (źródło: Bodzoń W.: Podstawy

tlenoterapii, Medycyna praktyczna, Chirurgia 4, 1997)
rezerwuar anatomiczny
zastawki jednokierunkowe
100% tlen
worek
Ryc. 10. Budowa maski bezzwrotnej (źródło: Bodzoń W.: Podstawy tleno-
terapii, Medycyna praktyczna, Chirurgia 4, 1997)
Część W
oanna Zalewska-Puchała, Anna Majda
1.2. Podawanie leków pizez układ oddechowy
wskaźnik ciśnienia wskaźnik przepływu

(w litrach na godzinę)
zawór redukujący
rączka do odkręcania i zakręcania
butla
Ryc. 11. Butla z tlenem
2. Uzyskanie zgody pacjenta (jeśli jego stan na to pozwala).

3. Uprzedzenie pacjenta o możliwości wystąpienia przyspie-
szonego oddechu.
4. Zachęcenie pacjenta, aby oddychał spokojnie i głęboko.
5. Omówienie pielęgnacji skóry twarzy w przypadku stoso-
wania maski tlenowej.
6. Podanie pacjentowi maski do ręki w celu oswojenia się z nią.
7. Zalecenie wyjęcia przez pacjenta szkieł kontaktowych
w przypadku stosowania cewnika do nosa.
8. Poinformowanie o: konieczności oddychania przez nos
w wypadku stosowania kaniuli; konieczności zgłaszania
pielęgniarce wszelkich niepokojących objawów lub niedo-
godności występujących podczas zabiegu; zachowaniu
spokoju oraz unikaniu gwałtownych ruchów podczas za-
biegu.

2. Ułożenie pacjenta we wcześniej uzgodnionej pozycji, naj-
lepiej półwysokiej.
3. Oczyszczenie nosa pacjenta.
4. Założenie (w zależności od wcześniejszych uzgodnień) ce-
wnika - posmarowanie cewnika żelem znieczulającym
i wprowadzenie do jamy nosa na głębokość obliczoną na
podstawie pomiaru odległości od czubka nosa do płatka
usznego pacjenta, tak aby jego koniec nie wystawał poza
tylny łuk gardłowy; kaniuli - tak aby wąsy kaniuli znajdo-
wały się powyżej progu nosa; lub maski tlenowej - o roz-
miarze odpowiadającym wielkości twarzoczaszki pacjenta
tak, aby szczelnie przylegała do twarzy.
60 Tom II
Rozdział 3
5. Ustawienie małego przepływu tlenu, przyzwyczajenie pa-

cjenta do tlenu.
6. Przymocowanie cewnika, kaniuli lub maski do twarzy pacjenta.
7. Upewnienie się, czy cewnik, kaniula bądź maska Jest do-
brze założona i nie przeszkadza pacjentowi.
8. Ustawienie szybkości przepływu tlenu w zależności od
zlecenia: przez cewnik - 2-4 l/min; kaniulę - 4-8 l/min;
prostą maskę - 5-10 l/min; maskę częściowo zwrotną
- 10-15 l/min; układ Reesa - do 25 l/min.
9. Stałe monitorowanie stanu pacjenta podczas zabiegu.
10. Zamknięcie dopływu tlenu po określonym w zleceniu cza-
sie jego podawania.
11. Usunięcie cewnika, kaniuli lub maski.

2. Przeznaczenie sprzętu jednorazowego użytku do utyliza-
cji.
1. Monitorowanie stanu pacjenta po zabiegu.
2. Skontrolowanie stanu jamy ustnej i nosowej po zabiegu
i postępowanie zgodne z wynikami oceny.
3.3. Podawanie leków miejscowo

Leki podawane miejscowo stosuje się na powierzchnię skóry Definicja
lub śluzówek, tj. do worka spojówkowego, do nosa, do ucha, do po-
chwy. Leczenie miejscowe umożliwia stosowanie leków, które po-
dane ogólnie mogłyby wywołać ogólnoustrojowe reakcje toksyczne.
• 3.3.1. Podawanie leków do worka

fH spojówkowego
Jest to zabieg terapeutyczny polegający na aseptycznym poda- Podawanie leków
niu leku w postaci kropli lub maści do worka spojówkowego. Leki do worka spojówkoweg<
podane tą drogą działają po kilku minutach.
Cześć W 86:
oanna Zalewska-Puchała, Anna Majda
S.3. Podawanie leków miejscowo
Wskazania do podania Wskazania do podania leków do worka spojówkowego to:

leku do worka • zapobieganie zakażeniu, wysychaniu i uszkodzeniu tkanek
spojówkowego p r Z y braku ruchów powiekami;
• leczenie, np. jaskry;
• znieczulenie powierzchniowe;
• leczenie stanów zapalnych i schorzeń na tle alergicznym.
Przeciwwskazania Przeciwwskazanie do podawania leków do worka spojówkowego:

do podania leku do • nadwrażliwość na składniki preparatu.
worka spojówkowego
Powikłania podania leku Powikłania/zagrożenia podawania leków do worka spojówko-
lo worka spojówkowego wego to:
• podrażnienie spojówki oka;
nego leku;
• podanie leku do zdrowego oka.
Podawanie leków STRUKTURA CZYNNOŚCI

lo worka spojówkowego i. Czynności przygotowawcze
ceń chorego.
1. Przygotowanie sprzętu: lek w postaci kropli lub maści
o temperaturze pokojowej, rękawiczki jednorazowego
użytku, jałowe gaziki, jałowe bagietki lub jałowy kroplo-
mierz (jednorazowy lub wielorazowy, sprawdzony w kie-
runku uszkodzeń, odrębny dla każdego leku), miska ner-
kowata.
2. Przygotowanie otoczenia - zapewnienie dobrego oświetle-
nia, ciszy i spokoju.
• o konieczności zgłaszania pielęgniarce niepokojących ob-
jawów podczas zabiegu, np. silne pieczenie;
• o konieczności usunięcia soczewek kontaktowych (jeśli
pacjent je posiada);
• że po podaniu leku może mieć uczucie gorszego widzenia.
562 Tom II
Rozdział 3

2. Ułożenie pacjenta w pozycji na wznak lub siedzącej z pod-
parciem głowy.
3. Przechylenie głowy pacjenta lekko do tyłu.
4. Uchwycenie między trzeci a czwarty palec lewej ręki
jałowego gazika.
5. Rozchylenie powiek dwoma palcami lewej ręki - wska-
zującym i kciukiem - odsłonięcie dolnego zachyłka worka
spojówkowego, oparcie palców o brzegi oczodołu.
6. Uchwycenie w prawą rękę przygotowanego leku, po pono-
wnym jego sprawdzeniu - kropli w kroplomierzu lub maści
na łopatce bagietki w niewielkiej ilości (o wielkości główki
od zapałki).
7. Oparcie prawej dłoni lekko o czoło pacjenta.
8. Polecenie pacjentowi patrzenia ku górze.
• zakropienie leku w ilości 1-2 kropli z wysokości 2-3 cm
prostopadle na spojówkę dolnej powieki, nie dotykając
zakraplaczem spojówek i rzęs chorego (ryc. 12), przytrzy-
manie i odciągnięcie dolnej powieki do przodu przez kilka
sekund, aby lek nie wypłynął przez szparę powiekową,
powolne zwolnienie odsuniętej powieki;
• poinformowanie, że po zakropieniu leku pacjent powi-
• nien powoli zamykać oko i wykonać kilka ruchów gałką
oczną, aby lek równomiernie się rozprowadził;
lub
• zsunięcie maści z łopatki na dolny załamek powieki, trzy-
mając bagietkę równolegle do policzka, polecenie pacjen-
towi przymknięcia powiek i lekkie rozmasowanie maści
opuszką palca przez gazik.
9. Osuszenie gazikiem z lewej ręki okolicy oka z nadmiaru
leku, odrzucenie gazika i wzięcie następnego.
10. Podanie leku do drugiego oka.

Część N
2. Poinformowanie, że po podaniu leku pacjent powinien

pozostać z przymkniętymi powiekami przez kilkanaście
minut (szczególnie ważne przy podaniu maści).
Czynności końcowe wykonywane przez pielęgniarkę:
Ryc. 12. Zakropienie leku do oka (źródło: Litwin M.: Zarys okulistyki.
PZWL. Warszawa 1997)
Uwagi UWAGA!
Szczególną ostrożność należy zachować przy podawaniu leków
z grupy mydriatyków i miotyków, ponieważ lek, który dostanie się
przez przewód nosowo-łzowy do gardła i ust może wchłonąć się
przez błonę śluzową i wywołać objawy zatrucia. Objawy te mogą
wystąpić u osób wrażliwych na te leki. Aby tego uniknąć, należy na-
tychmiast po zakropieniu leków z wyżej wymienionej grupy ucisnąć
okolicę woreczka łzowego przez ok. 1-2 minuty i gazikiem wytrzeć
nadmiar leku.
Przy równoczesnym stosowaniu kilku leków nie należy poda-
wać więcej niż dwóch, a maksymalnie trzech leków podczas jedne-
go zakrapiania.
Należy zwrócić uwagę, aby nadmiar leku spływał w kierunku
ucha, a nie ust chorego.
3.3.2. Podawanie leków do ucha

Podawanie leków Jest to zabieg terapeutyczny polegający na podaniu leku w po-
do ucha staci kropli lub maści do kanału ucha zewnętrznego. Leki podane
tą drogą działają po kilku minutach.
Wskazania do podania Wskazania do podania leków do ucha to:

leku do ucha • zakażenia narządu słuchu;
• czyraki zewnętrznego przewodu słuchowego;
• stany zapalne narządu słuchu,-
864 Tom II
Rozdział 3
• perforacja błony bębenkowej;

• przed płukaniem zewnętrznego przewodu słuchowego
w przypadku obecności stwardniałej woskowiny.
Przeciwwskazania do podania leków do ucha: Przeciwwskazania do

• nadwrażliwość na składniki preparatu. podawania leku do ucha
Powikłania podawania leków do ucha to: Powikłania podania leku

do ucha
• podanie leku do zdrowego ucha;
nego leku.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Podawanie leków

I. Czynności przygotowawcze do ucha - struktura
ceń chorego.
1. Przygotowanie sprzętu: lek w postaci kropli (przed zakrop-
ieniem preparat należy pozostawić w temperaturze pokojo-
wej) lub maści (przed założeniem lek należy ogrzać, trzy-
mając go przez kilka minut w dłoni), rękawiczki jednorazo-
wego użytku, gaziki, jałowy kroplomierz jedno- lub wielo-
razowy, jałowe bagietki, kwacze, waciki, miska nerkowata.
• że zabieg może być nieprzyjemny, pacjent może odczu-
wać zawroty głowy i nudności;
• że po podaniu leku może mieć uczucie pogorszenia słyszenia;
• o konieczności zgłaszania niepokojących objawów pod-
czas zabiegu, np. silne pieczenie.

2. Ułożenie pacjenta w pozycji leżącej na boku lub siedzącej,
z przechyleniem głowy na bok.
3. Przechylenie głowy chorego na prawą stronę.
Część W 865
4. Odsłonięcie przewodu słuchowego zewnętrznego przez

pociągnięcie małżowiny usznej do tyłu i do góry u osób po-
wyżej 3. roku życia lub do dołu i tyłu u dzieci poniżej 3 lat.
5. Oczyszczenie przewodu słuchowego zewnętrznego kwaczem.
6. Jeżeli lek należy podać do obu uszu, to rozpoczynamy od
podania leku do ucha pierwszego, tak aby wpuszczone
krople lub maść trafiały na wewnętrzną ścianę kanału;
kroplomierz umieszczamy tuż nad małżowiną, nie doty-
kając jej (ryc. 13), maść zakładamy na okolicę wejścia do
przewodu słuchowego.
7. Delikatne pomasowanie okolicy skrawka małżowiny
usznej, aby krople spłynęły w głąb kanału słuchowego.
8. Założenie wacika zamykającego wejście do kanału słucho-
wego.
9. Podanie leku do drugiego przewodu słuchowego - jak wyżej.

A. Uporządkowanie materiału, sprzętu, otoczenia;
1. Poinformowanie pacjenta, że po podaniu leku powinien
pozostać z przechyloną głową przez kilka minut.
Ryc. 13. Zakrapianie leku do ucha. A. Odsłonięcie przewodu słuchowego ze-

wnętrznego. B. Wpuszczenie leku na wewnętrzną ścianę kanału (źródło: Di-
son N.: Technika zabiegów pielęgniarskich, PZWL, Warszawa 1998)
866 Tom II
Rozdział 3
3.3.3. Podawanie leku do nosa

Jest to zabieg terapeutyczny polegający na podaniu leku w po- Podanie leku do nosa
staci kropli lub maści na śluzówkę jamy nosa. Leki podane tą drogą
działają po kilku minutach.
Wskazania do podania leków do nosa to: Wskazania do podania

• zakażenia jamy nosa; ^u do nosa
• stany zapalne jamy nosa;
• stany zapalne zatok przynosowych;
• alergie;
• ostre zapalenie ucha środkowego - w celu udrożnienia
trąbki słuchowej (Xylometazolin).
Przeciwwskazania do podania leków do nosa to: Przeciwwskazania

do
• nadwrażliwość na składniki preparatu; podania leku do nosa
• okres ciąży i karmienia oraz wiek do 3 lat - w wypadku wie-
lu leków.
Powikłania/zagrożenia podawania leków do nosa to: Powikłania podania leku

• podrażnienie śluzówki jamy nosa; do nosa
nego leku;
• nieprzyjemne uczucie suchości błony śluzowej nosa;
• ból głowy - rzadko;
• podanie leku do zdrowej jamy nosowej.
STRUKTURA CZYNNOŚCI Podanie leku do nosa

ceń chorego.
1. Przygotowanie sprzętu: lek w postaci kropli lub maści, rę-
kawiczki jednorazowego użytku, gaziki, jałowy kroplo-
mierz jedno- lub wielorazowego użytku, jałowe bagietki
lub kwacz (w zależności od tego, na jaką głębokość ma być
założona maść), miska nerkowata.
Część W 867
Ryc. 14. Zakrapianie leku do nosa. A. Odchylenie głowy do tyłu.

B. Wpuszczenie kropli do nosa (źródło: Dison N.: Technika zabiegów pie-
lęgniarskich, PZWL, Warszawa 1998)

• że zabieg może być nieprzyjemny, ale nie bolesny;
• że nie należy wciągać kropli przez jamę nosa do gardła, gdyż
same tam spłyną, skąd będzie mógł je odkrztusić;
• o konieczności zgłaszania niepokojących objawów podczas
zabiegu, np. silne pieczenie.

2. Oczyszczenie jamy nosa pacjenta.
3. Ułożenie pacjenta w pozycji zapewniającej komfort i bez-
pieczeństwo (pozycja siedząca z głową odchyloną ku
tyłowi, z podparciem barków; leżąca na plecach lub jeżeli
lek ma zadziałać na ściany boczne nosa, przy zakrapianiu
pacjent przechyla głowę w odpowiednią stronę).
4. Zachęcenie do oddychania przez usta w czasie i po zabiegu.
5. Przygotowanie leku, nabranie go do kroplomierza (jeśli
lek nie jest zaopatrzony w dozownik) lub nałożenie maści
na bagietkę lub kwacz - w zależności od planowanej
głębokości założenia maści.
6. Uniesienie palcem lewej ręki koniuszka nosa.
7. Przechylenie głowy pacjenta na bok - jeśli celem jest za-
działanie leku na ściany boczne jamy nosa.
8. Podanie leku (po ponownym jego sprawdzeniu) - maść
z bagietki zsuwamy na okolicę wejścia do jamy nosa lub
smarujemy głębiej delikatnie kwaczem ściany jamy noso-
wej, krople zapuszczamy w ilości zleconej, nie dotykając
zakraplaczem ścian nosa (ryc. 14).
9. Wytarcie gazikiem wypływających kropli lub maści z nosa.
868 Tom II
Rozdział 3
Podawazńe leków różnymi drogami
10. Podanie leku do drugiego otworu nosowego - jak wyżej.

cji i sterylizacji.
1. Poinformowanie pacjenta, że powinien pozostać przez ok.
5 minut w pozycji, w której był mu podawany lek.
3.3.4. Podawanie leków dopochwowo

Podawanie leków dopochwowo polega na wprowadzeniu leku Podanie leków
do pochwy na głębokość co najmniej 3-5 cm, najlepiej wieczorem dopochwowo
tuż przed udaniem się na spoczynek nocny. Leki dopochwowe wy-
stępują w postaci globulek, czopków, żelu, tabletek, kremu,
działają po 20-30 minutach.
Wskazania do podania leków dopochwowo: Wskazania do podania

• stany zapalne narządu rodnego,- leków dopochwowo
• zakażenia drożdżakowe, grzybicze, glonowcowe, pierwot-
niakowe pochwy i sromu,-
• ostre i przewlekłe zakażenia dróg moczowych,-
• zapobieganie ciąży.
Przeciwwskazania do podania leków dopochwowo: Przeciwwskazania

do
• nadwrażliwość na substancję czynną lub składniki podłoża; podania leków
• alergia na lek; dopochwowo
• pierwszy trymestr ciąży - w wypadku wielu, lecz nie wszyst-
kich leków (należy uważnie czytać ulotki dołączone do leku
przez producenta);
• ostrożnie stosować w niewydolności nerek i nadczynności
tarczycy.
Powikłania/zagrożenia podawania leków dopochwowo: Powikłania podania

• miejscowe podrażnienie śluzówki; leków dopochwowo
Część W 869
• obrzęk śluzówek w okolicy pochwy;

nego leku.
ceń chorej.
1. Przygotowanie sprzętu: lek w zleconej postaci, jałowe rę-
kawiczki, rękawiczki jednorazowego użytku, miska ner-
kowata, ewentualnie basen, parawan.
2. Przygotowanie otoczenia: zapewnienie warunków intym-
ności.
C. Przygotowanie pacjentki:
2. Uzyskanie zgody na wykonanie zabiegu.
3. Poinformowanie o konieczności:
• zgłaszania niepokojących objawów podczas zabiegu, np. sil-
ne pieczenie;
• oddania moczu; jeżeli jest to pacjentka leżąca, dostarczenie
basenu;
• podmycia się, w wypadku pacjentek chodzących.

1. Sprawdzenie tożsamości pacjentki.
3. Ułożenie pacjentki w pozycji zapewniającej komfort i bez-
pieczeństwo - najlepiej pozycja leżąca na wznak, ze zgię-
tymi i częściowo odwiedzionymi kończynami dolnymi
lub w pozycji Simsa.
4. Osłonięcie okolicy krocza, np. przez zrobienie „budki".
5. Oczyszczenie okolicy ujścia pochwy gazikami zwilżonymi
płynem antyseptycznym i przemycie gazikami nasączo-
nymi wodą - w wypadku pacjentek leżących.
6. Rozpakowanie leku, po ponownym jego sprawdzeniu.
7. Zmiana rękawiczek na jałowe.
8. Rozchylenie warg sromowych większych lewą ręką.
9. Wprowadzenie leku do pochwy; prawą ręką uchwycenie
globulki między kciuk a palec wskazujący i wprowadzenie
870 Tom II
Rozdział 3
do pochwy, aby lek znalazł się w okolicy szyjki macicy,

można popychać go palcem wskazującym.
10. Zabezpieczenie bielizny podpaską, poinformowanie, że
wydobywający się lek z pochwy zabrudzi bieliznę - w wy-
padku niektórych leków trwale.
II. Czynności końcowe

B. Postępowanie z pacjentką:
1. Poinstruowanie o sposobie samodzielnego wprowadzenia
leku do pochwy (pacjentka nie musi u tym celu zakładać
rękawiczek jednorazowych, wyjątek stanowi sytuacja, gdy
chora cierpi na zapalne lub ropne schorzenia rąk).
2. Poinformowanie o konieczności pozostania w łóżku przez
pewien czas.
3. Kontrolowanie reakcji pacjentki na lek.
Maść lub żel wprowadza się do pochwy za pomocą specjalnych .
aplikatorów, które napełnia się lekiem bezpośrednio z tubki. Apli-
kator wprowadza się do pochwy na głębokość 3-5 cm i przez naciś-
nięcie tłoka wypycha lek. Bezpośrednio po zabiegu aplikator należy
rozłożyć, zdezynfekować, umyć zimną i ciepłą wodą oraz wysteryli-
zować. Coraz częściej stosowane są jednak aplikatory jednorazowe-
go użytku z jednorazową dawką leku wewnątrz.
Istnieją także specjalne aplikatory do wprowadzania dopo-
chwowego tabletek. Niektóre tabletki dopochwowe (np. Metroni-
dazol) przed zaaplikowaniem należy zwilżyć w przegotowanej
i ostudzonej wodzie.
3.3.5. Podawanie leków na skórę

Podawanie leków na skórę obejmuje stosowanie: zasypek (pu- Podawanie leków
dru), mazideł, maści, kremu, past, roztworów, płynnego pudru, na skórę
kąpieli leczniczych. Leki takie działają najczęściej miejscowo, lecz
wchłonięte do krwiobiegu mogą działać ogólnie. Działanie leczni-
CzęśćIY 871
cze leków podanych na skórę następuje po około 30 minutach (czę-

ściowe działania, np. chłodu, odczuwane jest natychmiast).
Cele podawania leków Cele podawania leków na skórę:
na skórę • leczniczy;
• profilaktyczny (osłaniają skórę przed urazami mechanicz-
nymi, osuszają, chłodzą, wchłaniają pot i łój, natłuszczają,
hamują parowanie wody przez skórę);
• zmywanie i oczyszczanie niektórych zmian chorobowych
przed opatrunkiem (roztwory).
Wskazania do podania Wskazania do podania leków na skórę:

leków na skórę • stany zapalne skóry i jej wytworów z wysiękami i bez wysięków;
• zakażenie;
• obrzęki;
• wyprzenia;
• odparzenia;
• oparzenia;
• odmrożenia;
• uogólnione dermatozy złuszczające, np. łuszczyca,-
• owrzodzenia;
• zmiany ropne skóry owłosionej i nieowłosionej.
Przeciwwskazania Przeciwwskazania do podania leków na skórę:

do podania leków na • nadwrażliwość na substancję czynną lub składniki podkła-
skórę du (nośnika) leku;
• alergia na lek;
• pierwszy trymestr ciąży oraz okres karmienia - w wielu wy-
padkach.
Powikłania podania Powikłania/zagrożenia podawania leków na skórę:

leków na skórę • podrażnienie skóry,-
• świąd skóry,-
• zapalenie mieszków włosowych;
nego leku.
ceń chorego.
872 Tom II
Rozdział 3

1. Przygotowanie sprzętu: lek w postaci maści (kremu), ręka-
wiczki, szpatułki jednorazowego użytku, niedrażniący
preparat rozpuszczający (np. olej z ziarna bawełnianego,
oliwka, olej mineralny, olej rycynowy), bandaż, miska
nerkowata.
2. Przygotowanie otoczenia: uregulowanie temperatury po-
koju - zależnie od wilgotności powietrza, aktywności pa-
cjenta i sposobu stosowania leku.
3. Poinformowanie o konieczności zgłaszania niepokojących
objawów podczas zabiegu, np. silne pieczenie skóry.

2. Ułożenie pacjenta w pozycji zapewniającej komfort i bezpie-
czeństwo, zależnej od miejsca stosowania leku (w przypadku
konieczności pokrycia całego ciała maścią najwygodniejsza
jest pozycja stojąca).
3. Odsłonięcie miejsca, na które ma być zastosowany lek
(ewentualnie zdjęcie piżamy).
4. Oczyszczenie oraz osuszenie ogniska chorobowego i skóry
zdrowej w najbliższym otoczeniu (ewentualnie wykonuje
to pacjent bezpośrednio po kąpieli).
5. Pobieranie maści z pojemnika za pomocą jednorazowej
szpatułki.
6. Nałożenie niewielkiej ilości maści (kremu) na rękę i roz-
prowadzenie jej równomierne na obie powierzchnie dłonio-
we rąk, delikatnie łącząc obie dłonie (gwarantuje to rów-
nomierne rozłożenie maści na obu dłoniach oraz jej
ogrzanie, co ułatwia równomierne rozprowadzenie cien-
kiej warstwy po ciele pacjenta).
7. Rozprowadzenie leku na skórę, poprzez wykonywanie de-
likatnych, dość długich ruchów wcierających, zgodnych
z kierunkiem wzrastania włosów (należy unikać ruchów
trących i ponownego wcierania maści w te same miejsca,
aby nie wprowadzić jej do mieszków włosowych); ułoże-
nie obu dłoni na powierzchni ciała poddawanej zabiegowi
w taki sposób, aby palce skierowane były ku sobie, a na-
stępnie rozprowadzenie maści (kremu) znajdującej się na
dłoniach cienką warstwą na skórze pacjenta:
Część W
Joanna Zalewska-Pachata, Anna Majda
• nakładanie maści (kremu) na twarz - wykonuje się

płaską częścią palców obu dłoni (nie należy tego robić
opuszkami palców ze względu na możliwość zadrapania
i doprowadzenia do zakażenia) rozpoczynając w linii po-
środkowej;
• nakładanie maści (kremu) na tułów i kończyny - wyko-
nuje się całą powierzchnią dłoniową, rozpoczynając od li-
nii pośrodkowej ciała. Jeżeli maść wcierana jest w całą
powierzchnię przednią tułowia, kierunek wcierania prze-
biega od brody do okolicy narządów płciowych, kolejny
ruch wcierający rozpoczyna się w bok od poprzedniego,
również w kierunku od góry do dołu. W ten sposób, od
środka ku zewnątrz, pokrywamy całą przednią po-
wierzchnię tułowia maścią. W ten sam sposób wcieramy
maść na tylnej stronie tułowia, rozpoczynając od karku
ku dołowi. W analogiczny sposób zabieg przeprowadza
się na kończynach (ryc. 15). Jeżeli cała powierzchnia ciała
wymaga zastosowania maści, pacjent pozostaje tylko
w bieliźnie osobistej, co pozwala na swobodne i całkowite
pokrycie ciała lekiem. Zazwyczaj pacjent, po wysłucha-
niu instruktażu, smaruje sam okolice narządów płcio-
wych. Ilość maści zużywanej dziennie do leczenia zew-
nętrznego tułowia i kończyn dolnych wynosi około 6 g.
8. Namaszczanie może być wykonywane także za pomocą
pędzelka, kwaczyka, szpatułek, a na dużych powierzch-
niach skóry - pędzla szczeciniastego o długości szczeciny
3-4 cm.
9. Usunięcie nadmiaru maści, strupów, łusek i zaschniętej
wydzieliny z powierzchni skóry niedrażniącym środkiem
rozpuszczającym, np. olejem z ziarna bawełnianego.
11. Szczelne zamknięcie pojemnika z pozostałym lekiem.
12. W zależności od zastosowanej maści: pozostawienie pa-
cjenta w wygodnej pozycji na przewidziany czas działania
leku lub zabandażowanie leczonej powierzchni ciała,
ewentualnie ubranie pacjenta w luźną bawełnianą piża-
mę; jeśli zabiegowi poddawane były ręce lub nogi, założe-
nie czystych, bawełnianych rękawiczek lub skarpet.
13. Po upływie czasu przewidywanego na działanie leku, miej-
sce leczone należy oczyścić.
14. Powtarzanie czynności 2 razy na dobę (jeśli nie ma innych
wskazań).
874 Tom II
Rozdział 3

B Postępowanie z pacjentem:
Ryc. 15. Smarowanie maściami. A. Prawidłowe ustawienie dłoni. B. Kie-

runek smarowania twarzy. C. Kierunek smarowania przedniej powierzch-
ni tułowia. D. Kierunek smarowania tylnej powierzchni tułowia (źródło:
Dison N.: Technika zabiegów pielęgniarskich, PZWL, Warszawa 1998)
Oprócz maści i kremów na powierzchnię skóry stosuje się także: Sposoby stosowania
Zasypki (pudry) - stosuje się za pomocą pojemnika - pulwer- leków na skórę
sora lub wacika, pędzelka, kwacza, równomiernie rozprowadzając
3-5 cm poza granice zmian chorobowych. Nie należy stosować za-
sypek na zmiany wysiękowe, ponieważ po nasiąknięciu wydzieliny
następuje jej zasychanie w strupy, co nasila stan zapalny. Użycie
zasypek nie wymaga bandażowania, jedynie przy zmianach na rę-
kach należy założyć rękawiczki, a na stopach skarpetki. W ciągu
doby zasypki stosuje się 2-3 razy (najlepiej na noc).
Część IV 875
Joanna Zalewska-Pnchala, Anna Majda
Mazidła - należy wstrząsnąć przed użyciem, aby powstała

emulsja, którą nakłada się na skórę za pomocą gazika lub gładkiej
powierzchni dłoni i palców.
Maści, kremy i pasty - stosuje się przez namaszczanie (patrz
wyżej), wcieranie, opatrunek płatowy i szczelny (okluzyjny).
Wcieranie - należy wykonywać w rękawiczce lub za pomocą
gazy, pędzla, miękkiej szczoteczki. Wciera się ruchami półkolisty-
mi, delikatnie uciskając skórę. Po wtarciu maści można skórę zasy-
pać pudrem i nałożyć bandaż. Stosowanie 1-2 razy na dobę ma na
celu lepsze przenikanie leku w głąb naskórka i skóry.
Płatowy opatrunek maściowy - polega na nałożeniu na ogni-
sko chorobowe kilku warstw gazy z nałożoną cienką warstwą rów-
nomiernie rozprowadzonej maści lub pasty o grubości 1-1,5 mm,
pokryciu cienką folią, gazą i umocowaniu bandażem.
Pasta - rozprowadza się ją szpatułką bezpośrednio na ognisko
chorobowe 1 raz na dobę, niekiedy przysypuje talkiem.
Roztwory - mają zastosowanie w postaci okładów, przymo-
czek, wcierek, smarowań. Z powodu szybkiego parowania lek nale-
ży nanosić na skórę równomiernie bez rozcieńczania (najczęściej są
to: 2-3% wodny roztwór ichtiolu, kwas borny, octan glinu, napar
z herbaty i rumianku). Roztwór polewa się bezpośrednio z butelki
na materiał, którym jest rozprowadzany na skórze.
Płynny puder (zawiesina, papka) - w połowie złożony jest ze
stałych składników, w połowie z płynnych. Stałe składniki szybko
opadają na dno naczynia, dlatego przed użyciem należy nim
wstrząsnąć. Jest rodzajem opatrunku suchego. Wysycha na powierz-
chni skóry i dobrze do niej przylega. Nie należy go stosować w miejs-
cach owłosionych. Na małej powierzchni rozsmarowuje się papkę
cienką warstwą za pomocą kwacza, na dużej - za pomocą pędzla
miękkiego o długości szczeciny 3-5 cm, ruchami podłużnymi, wa-
hadłowymi. Po rozsmarowaniu papka powinna wysychać na wol-
nym powietrzu 4-6 minut; puder płynny jest stosowany 1 -2 razy na
dobę.
Kąpiele lecznicze - w wannie wypełnionej do połowy wodą
o temperaturze 35,5-37,8°C wymieszaną z lekiem (np. dziegcie,
olejki, nadmanganian potasu, chinozol, mydło, sól) lub kąpiele
częściowe w miednicy (np. rąk) przez ok. 30 minut. W czasie kąpie-
li nie należy skóry pocierać, drapać ani używać myjki i szczotki, zaś
po kąpieli delikatnie osuszać.
Lek w postaci naskórnych systemów terapeutycznych (np.
nitrogliceryna, skopolamina): są to małe pojemniczki leków nakle-
jane na skórę, z których lek jest uwalniany w sposób ciągły. Należy
po pewnym czasie zmieniać miejsca naklejania. W przypadku za-
moczenia plastra (kąpiel, prysznic) należy go wymienić na nowy.
876 Tom II
Rozdział 3
Plastry - zawierają różne substancje aktywne w masie

klejącej, np. plaster salicylowy, folia samoprzylepna z kortykoste-
roidem w masie klejącej. Opatrunek dobiera się odpowiednio do
rozległości owrzodzenia, utrzymując go na ranie 24-28 godzin, cza-
sami dłużej, po czym zmienia na nowy. W nowoczesnych opatrun-
kach wykorzystuje się następujące materiały: folie, hydrożele, hy-
drokoloidy, alginaty, tworzywa piankowe. Opatrunki okluzyjne
stosuje się w celu zwiększenia wchłaniania substancji leczniczych
do skóry, należy je stosować przez krótki czas (raz w tygodniu, nie
dłużej niż przez pół doby), ponieważ szybko dochodzi do rozwoju
wtórnych zakażeń i stanów zapalnych ujść gruczołów potowych
i mieszków włosowych.
f§§ 3.3.5.1. Podawanie leków na owłosioną skórę głowy
Przed zastosowaniem zleconego leku na skórę głowy należy Stosowanie leków na

najpierw dokładnie umyć włosy (szampon o niskim pH). W przypa- owłosioną skórę głowy
dku gdy konieczne jest użycie szamponu lub mydła o odczynie al-
kalicznym w celu usunięcia niektórych preparatów leczniczych ze
skóry głowy, przed końcowym spłukiwaniem włosów należy prze-
myć je rozcieńczonym roztworem octu. Włosy dwukrotnie namyd-
la się i trzykrotnie spłukuje, po wstępnym osuszeniu ręcznikiem
należy je rozczesać i odczekać aż do całkowitego wyschnięcia. Na-
stępnie włosy rozczesuje się na dwie strony i nakłada (najpierw na
jedną, potem drugą połowę głowy) zlecony lek opuszkami palców
lub kroplomierzem. Kolejno w odstępach 1 cm rozczesuje się włosy
pacjenta, nakłada lekarstwo i rozmasowuje. Prawidłowo nałożony lek
nie zachodzi na włosy od strony powierzchni skóry powyżej 1 cm. Po
przeprowadzeniu zabiegu na całej skórze głowy pacjent może zastać
uczesany w zwykły sposób.
W. 3.4. Podawanie leków dotkankowo

P (iniekcje)
Przez iniekcję rozumie się podanie leku za pomocą igły (ka- Wstrzyknięcie (iniekcja)
niuli) do tkanek, jam ciała albo naczyń krwionośnych. Można wy- - definicja
mienić następujące rodzaje iniekcji: podskórne, śródskórne, do-
mięśniowe, dożylne, dotętnicze. W formie wstrzyknięć podaje się
leki, które otrzymane drogą doustną ulegają unieczynnieniu w prze-
wodzie pokarmowym, np. substancje białkowe (insulina). Wstrzy-
knięcia można wykonać wtedy, kiedy drogą doustną nie można po-
Część TV 877
3.4. Podawanie leków dotkankowo (iniekcje)
dać leku, ze względu np. na niebezpieczeństwo zachłyśnięcia się

pacjenta. Początek działania leku podanego drogą iniekcji jest szyb-
szy, a dawkowanie przeważnie dokładniejsze niż przy podaniu
drogą doustną. Dzięki szczególnym metodom można przedłużyć
uwalnianie się substancji czynnej ze wstrzykniętego preparatu do
kilku miesięcy.
Podawanie leków drogą wstrzyknięć wymaga przestrzegania
zasad aseptyki, uniwersalnych środków ostrożności w profilaktyce
zakażeń ludzkim wirusem upośledzenia odporności (HIV), wiru-
sem hepatitis B (HBV), hepatitis C (HCV). Wymaga także prze-
strzegania następujących wskazówek:
Zasady, wskazówki • zlecenie wykonania wstrzyknięcia musi zawierać nastę-
obowiązujące przy pujące dane: informacje o leku (nazwa handlowa, ewentual-
wstrzyknięciach nie stężenie, ilość przypadająca na dawkę), droga podania,
np. podskórnie, czas i częstość podania, czynności kontrolne,
np. pomiar ciśnienia tętniczego krwi, szybkość przepływu,
np. w ml/min (w przypadku wlewu kroplowego), czas infuzji,
np. 30 minut lub ilość dobową, podpis zlecającego;
• kontrola leków: zawartość ampułki (fiolki), ilość, stężenie,
droga podania, przechowywanie, termin ważności, oznaki
rozkładu (zmętnienie, kłaczki, zmiana barwy), temperatura
(ampułki wyjęte z lodówki należy ogrzać, trzymając w ręce);
lek w postaci zawiesiny wymieszać przez kilkakrotne prze-
chylenie lub obracanie,-
• podawać wyłącznie te leki, których znane jest działanie,
możliwe powikłania oraz sposób udzielania pierwszej po-
mocy; w przypadku mało znanych leków przed ich użyciem
należy przeczytać dokładnie wskazówki zawarte na opako-
waniu oraz załączoną ulotkę; w przypadku konieczności
użycia 2 opakowań leków należy przestrzegać tej samej serii
jednego producenta,-
• leki podawać do odpowiedniej, wskazanej przez producenta
tkanki; niektóre leki można stosować do kilku tkanek, inne
wybiórczo, tylko do jednego rodzaju tkanki; wprowadzenie
leku do innej tkanki, wbrew zaleceniom producenta, może
spowodować groźne dla zdrowia lub życia powikłania, np.
lek silnie drażniący podany do tkanki podskórnej spowoduje
jej martwicę, zawiesina wprowadzona dożylnie - zator na-
czyniowy;
• iniekcje i wlewy kroplowe należy przygotowywać w zam-
kniętym pomieszczeniu, na powierzchni zdezynfekowanej
preparatem do dezynfekcji powierzchni, np. Incidin Liąuid
spray;
878 Tom II
Rozdział 3
do dezynfekcji fiolek, ampu-

łek, skóry przed iniekcjami
należy stosować preparaty
antyseptyczne w płynie, np.
Dodesept (nanieść na jałowy
gazik i rozprowadzić na skó-
rze) lub w butelce z rozpry-
skiwaczem, np. Softasept N
(nanieść na skórę i rozprowa-
dzić jałowym gazikiem); na-
leży pozwolić zadziałać pre-
paratowi przez minimum
15-30 sekund (do wyschnię-
cia); pamiętać o dostatecz-
nym zwilżeniu skóry, kie-
runku (ryc. 16), częstości od- Ryc. 16. Sposób dezynfekcji
każania (np. przed iniekcja- pola zabiegu. A. Miejsce punk-
cji. B. Miejsce iniekcji
mi skórę dezynfekuje się raz,
przed punkcjami 2 razy, za
każdym razem odrzucając zużyty gazik) lub użyć LEKO
(włóknina jałowa nasycona alkoholem izopropylowym);
w miejscu wstrzyknięcia oczyszcza się skórę na obszarze
2,5-5 cm 2 ; odkażonego miejsca nie można dotykać (ewentu-
alnie jałowymi rękawiczkami) i nie należy na nie dmuchać;
stosować sprzęt jednorazowego użytku (igły i strzykawki
typu Luer);
sprawdzić używane igły i strzykawki pod kątem jałowości,
uszkodzenia i/lub przeterminowania opakowania;
do nabierania leku stosować strzykawki o pojemności 1 ml,
2 ml, 5 ml, 10 ml, 20 ml, odpowiedniej do ilości leku oraz
objętości ewentualnego roztworu. Niektóre leki dożylne na-
leży rozcieńczyć właściwym dla danego leku roztworem.
Przy strzykawkach o dużych pojemnościach, którymi poda-
je się leki dożylnie, najdogodniejsze jest użycie takich, któ-
rych nasadka dla igły jest umiejscowiona brzeżnie;
opakowanie ze strzykawką jednorazowego użytku otwierać
w przewidzianym miejscu (na wysokości tłoka); nie należy
przeciskać strzykawki przez opakowanie papierowe, aby nie
zakazić nasadki, następnie ostrożnie położyć ją na podstawce;
wyjmować igłę z jałowego opakowania przez rozchylenie
„listków opakowania", a następnie połączyć igłę w osłonce
ze strzykawką; tuż przed nabraniem leku usunąć osłonkę
z igły i dobrze ją umocować na strzykawce. Przed wprowa-
Cześć IV
dzeniem igły do ampułki skierować ścięcie ostrza igły

w przeciwną stronę niż podziałka strzykawki, oparcie ścię-
cia igły o wewnętrzną dolną ścianę ampułki ułatwia pobra-
nie całej dawki leku;
• nie należy mieszać różnych leków w jednej strzykawce lub
dodawać do płynów przeznaczonych do kroplowych wle-
wów dożylnych (tab. 3); wiele leków upośledza wzajemnie
swoje działanie, prowadząc do niezgodności fi2ycznej, tera-
peutycznej, chemicznej; nie wolno łączyć roztworów wod-
nych z oleistymi, żadnych leków z metalami ciężkimi, no-
wych mniej znanych leków oraz tych, które różnią się
znacznie pod względem pH lub po połączeniu dają nie zni-
kające zmiany dostrzegalne dla oka, takie jak pojawienie się
zapachu, zabarwienia, lekkiego zmętnienia, skoagulowane-
go żelu, wytrącanie się osadu;
Tabela 3. Leki, których często dotyczy niezgodność
Antybiotyki Octan potasu Chlorowodorek petydyny
Aminofilina Chlorek wapnia Tiopental
Dobutamina Glukonian wapnia Witamina B,
Dopamina Metyloprednizolon Witamina B kompleks
Furosemid Siarczan morfiny Witamina C
Heparyna Dwuwęglan sodu
Źródło: Hildebrand N.: Iniekcje, infuzje, pobieranie krwi, Wydawnictw

Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2001
• leki trzeba nabierać do strzykawki bezpośrednio przed poda-

niem. Po otwarciu ampułki nie należy przechowywać leku
dłużej niż przez 30 minut, a ampułki zużyte częściowo nale-
ży wyrzucić;
• mieszaninę leku i płynu mfuzyjnego podać jak najszybciej
po przygotowaniu, zgodnie z zaleceniami producenta (ilość
i rodzaj płynu infuzyjnego, czas przetoczenia), np. zawar-
tość ampułki Aldactone (200 mg/10 ml) rozcieńczyć w 250
ml 0,9% chlorku sodu lub 5% roztworze glukozy i podawać
we wlewie dożylnym przez 30 min ;
• w przypadku podawania różnych płynów infuzyjnych przez
kraniki wielodrożne należy zwracać uwagę na zgodność roz-
tworów;
880 Tom II
Rozdział 3
nie wolno dodawać innych leków do następujących roztwo-

rów: krew, preparaty krwiopochodne, roztwory aminokwa-
sów, emulsje tłuszczowe, stężone roztwory elektrolitów;
niektóre leki należy chronić przed światłem, np. amfotery-
cynę, kwas foliowy, nifedypinę, nitroglicerynę, witaminę C;
do rozpuszczenia leku w postaci suchej substancji w ampułce
należy używać wyłącznie rozpuszczalnika załączonego do opa-
kowania; wyjątki są dopuszczalne, gdy jest to wyraźnie zazna-
czone w załączonej do leku instrukcji;
do nabrania leku z ampułki należy stosować igły o możliwie
najmniejszej średnicy, ze względu na możliwość wciągnię-
cia odłamków szkła;
do nabrania leku z fiolki używać możliwie cienkiej igły,
wkłutej pionowo w zaznaczony na korku okrąg. Tępe i gru-
be igły nie przecinają gumy korka, lecz wkruszają ją i wpy-
chają do fiolki, zanieczyszczając jej zawartość oraz powo-
dując nieszczelność korka; w przypadku fiolek kilkakrotne-
go użytku należy stosować igły Sterifix-Mini-Spikes, które
ułatwiają powtórne jałowe pobranie leku (ryc. 17); należy
zaznaczyć datę pierwszego pobrania leku z fiolki do kilka-
krotnego nakłucia; zawartość fiolki powinna być zużyta tego
samego dnia lub przynajmniej w ciągu krótkiego czasu przez
tę samą osobę; często okres trwałości leku w nakłutej fiolce
można wydłużyć poprzez przechowywanie w lodówce, prze-
strzegając zaleceń instrukcji dołączonej do opakowania;
Ryc. 17. Mini-spike wgN. Hildebrand
• puste ampułki, fiolki można usuwać dopiero po podaniu

leku,- powinny być one położone obok podpisanej strzykaw-
ki z lekiem, w sposób wykluczający pomyłkę,-
• w przypadku leków, które łatwo wywołują odczyny alergicz-
ne, np. antybiotyki, należy unikać ich kontaktu ze skórą
oraz wziewania: powinno się stosować rękawiczki, maskę
ochronną, a w przypadku przygotowania cytostatyków, któ-
re mogą uszkadzać skórę, używać dodatkowo okularów
Część W
i wyciągu (digestońum) - Rozporządzenie MZiOS z dnia 19

czerwca 1996 r. (Dz. U. Nr 80, poz. 376);
nabieranie leku z ampułki: sprawdzić, czy ampułka nadaje
się do przełamania poniżej zaznaczonego punktu (przeważ-
nie jest to biały pasek na szyjce lub kropka dowolnego kolo-
ru na główce ampułki), czy trzeba ją przepiłować; zwrócić
uwagę, czy w główce ampułki nie znajduje się lek i usunąć
go (lekko uderzając palcem w główkę ampułki); ewentualnie
nadpiłować szyjkę ampułki i odkazić jałowym gazikiem
nasączonym preparatem antyseptycznym (zagwarantuje to
eliminację opiłków i odłamków szklanych, a tym samym
jałowość leku); ułamać szyjkę przy użyciu suchego jałowego
gazika (pozwoli to uniknąć zranień odłamkami szkła
w przypadku pęknięcia ampułki oraz zapobiegnie wciśnię-
ciu preparatu antyseptycznego do wnętrza ampułki); wyrzu-
cić ampułkę, jeśli dostaną się do jej środka odłamki szkła
lub ostatecznie (jeśli jest to drogi lek) nabrać go do strzykaw-
ki przez igłę o małym świetle, nie dotykając dna ampułki;
od chwili przełamania ampułki do momentu nabrania leku
do strzykawki w miarę możliwości wstrzymać oddech (w
przypadku braku maski); pozwoli to uniknąć zanieczyszcze-
nia zawartości ampułki i igły drobnoustrojami obecnymi
w wydychanym powietrzu;
nabieranie leku w postaci płynnej z fiolki: usunięcie
wierzchniej osłonki; odkażenie korka gumowego (nieko-
nieczne, jeśli podczas usuwania osłonki nie zainfekowano
korka); nabranie do strzykawki takiej objętości powietrza,
jaka odpowiada objętości roztworu, który chce się pobrać
z fiolki; wystrzyknięcie powietrza ze strzykawki do fiolki
(powstaje w niej niewielkie nadciśnienie, które wyrównuje
się w wyniku pobrania leku); odwrócenie fiolki; pobranie
nieco więcej roztworu niż wynosi wymagana objętość leku;
przesunięcie pęcherzyka powietrza ku górze strzykawki
i wstrzyknięcie go wraz z nadmierną ilością roztworu do
fiolki (nie wolno tego robić, gdy do strzykawki wcześniej na-
brany był inny lek);
nabieranie leku w postaci suchej substancji z fiolki: odkażenie
korka fiolki, nabranie zalecanego rozpuszczalnika do strzy-
kawki, wprowadzenie powolne rozpuszczalnika do fiolki, od-
czekanie, aż lek się rozpuści, nabranie leku do strzykawki;
przy nabieraniu leku z ampułki (fiolki) należy ampułkę (fiol-
kę) chwycić między palec wskazujący i środkowy lewej ręki,
do prawej wziąć strzykawkę z igłą jak ołówek; jeżeli ręce
882 Tom II
Rozdział 3
drżą, oprzeć łokcie o tułów, nadgarstek o nadgarstek i jed-

nym ruchem włożyć igłę do wnętrza ampułki (fiolki); igła
nie może dotknąć zewnętrznej ściany ampułki (fiolki), po-
nieważ ulegnie zakażeniu i wtedy trzeba ją odłożyć i nałożyć
jałową; po włożeniu igły do ampułki (fiolki) wolnymi palca-
mi lewej ręki chwycić strzykawkę i uważając, aby koniec
igły był zanurzony w leku, prawą ręką odciągnąć tłok ku gó-
rze; lek siłą ssania przepływa do strzykawki; po opróżnieniu
całej zawartości, przytrzymując prawą ręką strzykawkę i na-
sadkę igły jednym ruchem usunąć igłę z ampułki (fiolki);
przed przeniesieniem strzykawki z lekiem do pacjenta zabez-
pieczyć igłę jałową osłonką (ostrożnie - możliwość zakłucia)
lub pustą ampułką po leku oraz podpisać strzykawkę (w przy-
padku kilku leków dla kilku pacjentów); fiolka nie nadaje się
do tego celu (ujemne ciśnienie wewnątrz fiolki po pobraniu
leku może spowodować samoistne zassanie leku do fiolki;
igieł użytych do nabrania leku z ampułki lub fiolki nie moż-
na stosować do wykonania iniekcji;
bezpośrednio przed podaniem leku należy zastąpić igłę do na-
bierania leku odpowiednio dobraną igłą pod względem długo-
ści i średnicy - w zależności od rodzaju wstrzyknięcia, rodza-
ju leku, stopnia rozwoju tkania podskórnej, tłuszczowej, wie-
ku pacjenta (tab. 4), oraz dokładnie ją umocować przez wyko-
nanie półobrotu tak, aby ścięcie ostrza igły znalazło się na
wysokości podziałki strzykawki; usunąć powietrze z trzyma-
nej pionowo strzykawki, przez ostrożne przesunięcie prawą
ręką jej tłoka ku górze (palec wskazujący lewej ręki na nasad-
ce igły), nie wystrzykując leku w powietrze;
Tabela 4. Zestawienie rodzajów igieł do wstrzyknięć

Europejski kod Przekrój Długość G Zastosowanie
barw zewnętrz- (mm)
ny (mm)
Brązowy 0,45 16 26G x 5/8 Śródskórne
Pomarańczowy 0,5 25 25Gx1 Śródskórne
Niebieski 0,6 25 23Gx1 Podskórne
Czarny 0,7 30 22G x 1 1/4 Podskórne
Zielony 0,8 40 21Gx1 1/2 Domięśniowe
Żółty 0,9 40 20G x 1 1/2 Domięśniowe, dożylne
Beżowy U 40 19G x 11/2 Dożylne
Część IV
• do nakłuć żylnych należy używać igieł o krótkim ostrzu,

średnicy zależnej od celu nakłucia i długości zależnej od ob-
fitości tkanki podskórnej;
• w przypadku kroplowego wlewu dożylnego wykonywać nakłucie
żyły za pomocą kaniuli typu venflon, która jest wyposażona
w część plastikową, stanowiącą część obwodową oraz metalowy
mandryn ze szlifem, stanowiący część wewnętrzną, umożli-
wiający przekłucie powierzchownych warstw skóry i naczynia
krwionośnego. Niektóre venflony posiadają dodatkowy specjal-
ny jałowy mandryn, zmniejszający tworzenie skrzepów w świe-
tle kaniuli, który jest zakładany w czasie przerwania podaży
płynu;
• należy dokumentować wszelkie niepożądane objawy, nu-
mer serii preparatu, zwłaszcza przy podawaniu preparatów
krwiopochodnych (z wyjątkiem albumin), szczepionek;
• zużyte strzykawki i igły zbierać w przeznaczonych do tego
celu pojemnikach z twardego plastiku na ostre przedmioty;
igieł po wykonaniu zabiegu i kontakcie z pacjentem nie wol-
no zginać, łamać ani wprowadzać ponownie do plastikowej
osłonki dla igły;
• zużyty materiał opatrunkowy umieścić w worku foliowym;
• zużyte rękawiczki po każdym zabiegu należy wyrzucać do od-
dzielnych pojemników na odpady medyczne, nie wolno po-
dawać leku w tych samych rękawiczkach kilku pacjentom.
Hf 3.4.1. Wstrzyknięcia podskórne

Miejsca wstrzyknięć Do podania leków drogą wstrzyknięć podskórnych nadaje się
podskórnych każde miejsce obfite w luźną tkankę podskórną, pozbawione wię-
kszych naczyń krwionośnych, znamion, blizn, nacieków po po-
przednich wstrzyknięciach. Do ich wykonania wykorzystuje się na-
stępujące okolice:
• skóra brzucha, zwłaszcza między grzebieniem biodrowym
i pępkiem,- należy pozostawić wolną powierzchnię w postaci
koła, o promieniu 2 cm, wokół pępka;
• połowa zewnętrznej powierzchni uda;
• połowa zewnętrznej powierzchni ramienia; należy pamię-
tać, że w tej okolicy często jest cienka tkanka podskórna
i łatwo dochodzi do wstrzyknięcia domięśniowego;
• pod łopatką.
884 Tom II
Rozdział 3
Wstrzyknięcie podskórne, np. insuliny zwierzęcej, polega na

wprowadzeniu 3/4 długości igły, na głębokość nie mniejszą niż
0,75-1,0 cm, pod kątem 45-60°, po uprzednim ujęciu skóry w fałd
o grubości 2-3 cm, oddzielając ją przez to od leżącej poniżej mięś-
niówki. Insulinę ludzką podaje się pod kątem 90°, nie ujmując skó-
ry w fałd, lecz napinając ją jak przy iniekcji domięśniowej, aby ko-
niec igły trafił na głębokość umiejscowienia podskórnego splotu
włośniczkowego (ryc. 18).
Ryc. 18. Wstrzykiwanie insuliny. A. Wkłucie insuliny pod kątem 90°.

B. Wkłucie insuliny pod kątem 45-60°. C. Ujęcie skóry w fałd do wkłucia
pod kątem 45-60° (adaptowane za: L. Brożek)
Zabieg wykonuje się w pozycji siedzącej lub leżącej. Maksymal- Rodzaje leków,
nie tą drogą można podać 2 ml leku w postaci roztworu wodnego, strzykawek, igieł
0 stężeniu izotonicznym, odczynie obojętnym, wchłaniającego się do wstrzyknięć
w ciągu 15-20 min. Nie podaje się leków w postaci zawiesiny, nie- P° dskorn V cn
wskazane jest stosowanie leków oleistych, zabronione zaś podawa-
nie leków drażniących tkanki. Wstrzyknięcia podskórne wykonuje
się strzykawką o pojemności 2 ml. Do podawania insuliny zwierzę-
cej, tzw. insulinoterapii konwencjonalnej, wykorzystuje się strzy-
kawkę dokładnie wykalibrowaną (1 ml zawiera 40 j.m., 80 j.m.,
100 j.m.), tzw. „insulinówkę" ze skalą jednostkową, objętościową,
jednostkowo-objętościową. Do podawania insuliny ludzkiej (HM),
tzw. insulinoterapii konwencjonalnej zintensyfikowanej, używa
się strzykawek półautomatycznych (penów).
Długość podskórnej igły insulinowej zależy od kąta wkłucia
1 stopnia rozwoju tkanki tłuszczowej: przy kącie 90°: osoba
szczupła - 8 mm, osoba otyła - 12 mm, przy kącie 45-60°: osoba
szczupła - 25 mm, osoba otyła - 30 mm.
Wskazaniem do wykonania wstrzyknięć podskórnych jestpodanie: Wskazania

• insuliny; do wstrzyknięć
• heparyny i jej preparatów; podskórnych
• szczepionek;
• surowicy;
• leków przeciwbólowych, np. morfiny.
Część W 885
Przeciwwskazania Przeciwwskazania do podania leków podskórnie:

do wstrzyknięć • stan zapalny, ropny w miejscu wstrzyknięcia;
podskórnych • zwłóknienie tkanki podskórnej;
• skłonność do krwawień;
• zmiana patologiczna na skórze, np. wysypka;
• wstrząs.
Typowe powikłania Typowe powikłania/zagrożenia wstrzyknięć podskórnych:

wstrzyknięć podskórnych • martwica tkanek (wprowadzenie podskórnie leku przezna-
czonego tylko do wstrzyknięć domięśniowych lub dożyl-
nych, zwłaszcza drażniącego tkania);
• przyspieszone działanie leku w przypadku niezamierzonego
podania domięśniowego;
• płytkie wstrzyknięcie leku, które powoduje ból, sprzyja od-
czynom skórnym, utrudnia wchłanianie leku;
• zbyt szybkie wprowadzanie leku (ból, nieprawidłowe wchła-
nianie leku);
• częste wstrzyknięcia w to samo miejsce (zanik tkanki pod-
skórnej, zwłóknienie i stwardnienie tkanki podskórnej,
upośledzone wchłanianie, bolesność);
• krwiak podskórny, np. wskutek iniekcji preparatów heparyny,-
• wstrząs anafilaktyczny (podawanie surowicy, rzadko insuliny);
• uszkodzenie nerwów i naczyń krwionośnych (mało prawdo-
podobne).
Specyficzne powikłania Specyficzne powikłania/zagrożenia wstrzyknięć podskórnych

wstrzyknięć podskórnych (insulinoterapii konwencjonalnej):
• zaburzenie widzenia na początku leczenia;
• alergia miejscowa;
• oporność na insulinę;
• lipodystrofia poinsulinowa (zanik tkanki podskórnej) wsku-
tek wielokrotnych wstrzyknięć w tę samą okolicę ciała, co
objawia się „dołami poinsulinowymi";
• hipertrofia poinsulinowa (przerost tkanki tłuszczowej) ma
postać obrzmienia o konsystencji gąbczastej w miejscu
wstrzykiwania insuliny; w tych miejscach brak jest uner-
wienia, unaczynienia, czucia;
• obrzęki poinsulinowe;
• powikłania ogólne: hipoglikemia (uczucie głodu, stan pobu-
dzenia, drażliwość, drżenie mięśniowe, drgawki, pocenie
się, trudność w koncentracji, dezorientacja), hiperglikemia
886 Tom II
Rozdział 3
(skóra sucha, odwodnienie, nudności, wymioty, zapach ace-

tonu z ust, przymroczenie, senność, śpiączka ketonowa);
• zjawisko Somogyi, tj. hiperglikemia następująca w drugiej połowie
nocy lub rano po niezauważonej w czasie snu hipoglikemii;
• „zjawisko o brzasku", tj. hiperglikemia powstająca nad ra-
nem w wyniku zależnych od snu szybkich zwyżek wydziela-
nia hormonu wzrostu i kortyzolu w nocy.
Wstrzyknięcia podskórne obejmują wstrzyknięcia typowe (wy-
konywane strzykawką i igłą) oraz specyficzne dla podawania insuli-
ny ludzkiej (wykonywane penami, przy użyciu pompy insulinowej,
insuflonu) lub np. morfiny (igłą typu „motylek").
f§§ Wstrzyknięcia podskórne typowe
1. Przygotowanie zestawu: indywidualna karta zleceń lekar-
skich dla pacjenta, zlecony lek, preparat antyseptyczny,
strzykawka (pojemność dostosowana do dawki leku), 2
igły (jedna do nabrania leku, druga do podania leku),
jałowe gaziki, rękawiczki jednorazowego użytku, pilni-
czek do ampułek, podstawka na strzykawkę z igłą, poje-
mniki na odpady.
2. Zadbanie o dobrą widoczność.
• celu i przebiegu zabiegu oraz objawach ubocznych związanych
z rodzajem podawanego leku, np. ból, uczucie pieczenia;
• konieczności zmiany miejsca wkłucia;
• przechowywaniu, np. insuliny zwierzęcej w temperaturze
4-8°C, z dala od zamrażalnika, bez dostępu światła;
• konieczności przyjmowania insuliny zwierzęcej 30 min
przed posiłkiem;
• uzyskanie zgody pacjenta na wykonanie zabiegu.

1. Wyjęcie strzykawki i igły z osłonką z opakowań oraz ich
zmontowanie.
Część W
2. Ponowne sprawdzenie leku ze zleceniem.

3. Ewentualne obliczenie objętości leku zawierającej zleconą
dawkę (patrz poniżej).
4. Zdezynfekowanie szyjki ampułki (korka fiolki).
5. Otwarcie ampułki (fiolki) z lekiem.
6. Usunięcie osłonki z igły i nabranie leku do strzykawki.
7. Usunięcie igły do nabierania leku i umieszczenie jej w po-
jemniku na zużyte igły.
8. Nałożenie nowej igły do podania leku wraz z osłonką.
9. Położenie ampułki (fiolki) obok strzykawki.
10. Przygotowanie 2 jałowych gazików, 1 nasączony prepara-
tem antyseptycznym (jeśli preparat nie jest w sprayu).
11. Usunięcie osłonki z igły i umocowanie igły na strzykawce
tak, aby ścięcie jej ostrza było na wysokości podziałki
strzykawki, usunięcie powietrza ze strzykawki, sprawdze-
nie zleconej objętości leku.
13. Wygodne ułożenie pacjenta i odsłonięcie miejsca wkłucia.
14. Wybranie miejsca iniekcji i zbadanie palpacyjne; wyklu-
czając miejsca bolesne i stwardnienia w tkance podskórnej.
15. Ujęcie skóry w fałd kciukiem i palcem wskazującym lewej
ręki, a prawą ręką odkażenie skóry.
16. Ułożenie w zasięgu lewej ręki drugiego gazika.
17. Uprzedzenie pacjenta o nieporuszaniu się w momencie
wkłucia.
18. Prawą ręką wprowadzenie igły ze strzykawką w wybrane
i odkażone miejsce (ścięcie ostrza igły i podziałka strzyka-
wki widoczne, palec wskazujący na nasadce igły, a pozo-
stałe palce podtrzymują cylinder).
19. Przeniesienie lewej ręki z ramienia na nasadkę i cylinder
strzykawki.
20. Wykonanie prawą ręką i tłokiem strzykawki ruchu aspi-
rującego (w razie pojawienia się krwi zmiana miejsca
wkłucia); nie aspiruje się przy podawaniu heparyny - ze
względu na możliwość wystąpienia krwiaków podskór-
nych.
21. Powolne podanie leku (naciskając tłok strzykawki kciu-
kiem prawej ręki) i obserwacja pacjenta.
22. Przeniesienie prawej ręki na nasadkę i cylinder strzykawki.
23. Uciśnięcie lewą ręką i suchym jałowym gazikiem miejsca
wkłucia.
24. Usunięcie prawą ręką igły wraz ze strzykawką.
25. Poinformowanie pacjenta o konieczności uciśnięcia miej-
sca wkłucia oraz rozmasowania leku, które ułatwia
888 Tom II
Rozdział 3
wchłanianie, zapobiega zrostom (z wyjątkiem np. hepary-

ny, ze względu na ryzyko krwiaków podskórnych).

1. Wrzucenie igły, strzykawki, rękawiczek do pojemników na odpady.
1. Sprawdzenie, czy pacjent przyjął posiłek po podanej insu-
linie zwierzęcej oraz obserwowanie, czy nie wystąpiły
u niego objawy hipoglikemii.
Niektórzy autorzy uważają, że w przypadku powyższego sposobu

podania leku w chwili puszczenia fałdu skórnego może dojść do nie-
zamierzonego przesunięcia igły w głąb do mięśniówki. Ponadto
twierdzą, że można zrezygnować z aspiracji z uwagi na to, że w tkance
podskórnej brak jest większych naczyń. Polecają inny sposób podania
leku - unieść skórę w fałd o grubości 2-3 cm, zdezynfekować miejsce
wkłucia, wprowadzić strzykawkę z igłą prostopadle i bez aspiracji po-
dać lek, puścić fałd skórny i usunąć igłę, co sprzyja zamknięciu
kanału wkłucia dzięki przesunięciu poszczególnych warstw skóry (Hi-
ldebrand, 2001). Można również najpierw zdezynfekować miejsce
iniekcji, a następnie unieść fałd skóry i wprowadzić igłę.
Przykład obliczenia objętości leku zawierającej zleconą dawkę Obliczanie dawki insuliny
insuliny zwierzęcej zwierzęcej
Insulina zwierzęca zawarta w fiolkach produkowana jest w trzech
różnych stężeniach: 10 ml może zawierać 400 j.m., 800 j.m., 1000 j.m.
Aby obliczyć, jaką ilość insuliny zawierającej w 10 ml 400 j.m. należy
pobrać do strzykawki, aby podać pacjentowi zleconą przez lekarza daw-
kę 24 j.m. należy wykonać działanie:
10 m l - 4 0 0 j.m.
X ml - 24 j.m.
10 mix 24 j.m.
X= = 0 , 6 ml
400 j.m.
Część IV 889
3.4.1.1. Podawanie insuliny

Podawanie insuliny przy użyciu penu
Budowa i obsługa penu Chcąc ułatwić wielokrotne podawanie insuliny ludzkiej (np.
3-4 razy dziennie szybko działającej - przed śniadaniem, obiadem,
kolacją, wolno działającej - przed II kolacją), celem wytworzenia
śródposiłkowych zwyżek stężenia insuliny we krwi i podstawowego
stałego stężenia insuliny w okresach między posiłkami, używa się
wstrzykiwaczy, zwanych popularnie penami (ang. pen - wieczne
pióro) (ryc. 19). Pen jest półautomatycznym urządzeniem, maksy-
malnie upraszczającym czynności związane z przygotowaniem
i podaniem insuliny, jednocześnie zwiększającym precyzję jej daw-
kowania. Do wstrzykiwacza może być stosowany tylko specjalny
rodzaj fiolek (zwanych wkładami lub nabojami), w górnej części za-
opatrzonych w gumowy korek, w dolnej w kauczukowy tłok. Obec-
nie stosowane są fiolki o pojemności 1,5 ml (zawierające 150 j.m.
insuliny) oraz o pojemności 3 ml (zawierające 300 j.m. insuliny).
Przechowywanie insuliny Peny z wkładami powinny być przechowywane przez 21-28 dni
ludzkiej w temperaturze pokojowej (15-25°C), zaś zapas insuliny w tempe-
raturze +4°C. Każdy pen zaopatrzony jest w dokładną instrukcję
obsługi (ryc. 20). Niezbędna jest jej precyzyjna znajomość. Peny
poszczególnych producentów różnią się m.in. sposobem wstrzyki-
wania zleconej dawki insuliny. W niektórych penach insulinę daw-
kuje się metodą wielokrotnego naciskania i zwalniania przycisku.
W innych ustawia się zleconą dawkę w okienku wstrzykiwacza
i wprowadza całość dawki jednym naciśnięciem. Umieszczanie
wkładu we wstrzykiwaczu i jego wyjmowanie nie następuje za każ-
dym razem wykonywania iniekcji, a jedynie wówczas, kiedy wkład
jest pusty lub istnieje konieczność używania insuliny innego rodza-
ju. Wstrzykiwacz przeznaczony jest dla jednego rodzaju insuliny
i do używania tylko przez jedną osobę. Podawanie insuliny ludzkiej
wymaga prowadzenia samokontroli (oznaczania poziomu cukru
we krwi, cukru i acetonu w moczu). Pielęgniarka może doraźnie
modyfikować stałą dawkę leczniczą insuliny krótko działającej rzę-
du 2-8 j.m./24 godz. (J. Tatoń, 1994), na podstawie Rozporządze-
nia MZiOS z dnia 2 września 1997 r. w sprawie zakresu i rodzaju
świadczeń zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych i reha-
bilitacyjnych wykonywanych przez pielęgniarkę samodzielnie, bez
zlecenia lekarskiego (Dz. U. Nr 116, poz. 750).
890 Tom n
Rozdział 3

1. Indywidualna karta zleceń lekarskich.
2. Wyjęcie z chłodziarki wkładu {cartńges) ze zleconą insu-
liną, np. Humalog (analog insuliny szybko działającej),
Humulin R (krótko działająca), Humulin N (pośredni
czas działania), Humulin L (pośredni czas działania), Hu-
mulin U (długo działająca), Humulin Ml (mieszanka
10:90), Humulin M2 (mieszanka 20:80), Humulin M3
(mieszanka 30:70), Humulin M4 (mieszanka 40:60); nie
podawać pacjentowi insuliny bezpośrednio po wyjęciu
z chłodziarki, gdyż może to powodować dodatkowy ból.
3. Wyjęcie z opakowania wstrzykiwacza, np. B-D Pen.
4. Wyjęcie igły, np. typu Micro-Fine 30 G (0,3 x 8 mm) lub
28 G (0,36x12 mm).
5. Przygotowanie alkoholowego preparatu antyseptycznego
do dezynfekcji gumowego korka wkładu, jałowych gazi-
ków, pojemnika na odpady, rękawiczek jednorazowego
użytku.
PoKr^Uo do ustawienia dawki

Okienko wftkazulrtco riawkę
BtązawB zaniknięcie pierścieniowe

Czarna suttia tłoka
wFrroirowysla obudowa mws/c2iica wtttao
vv
Przegroda kauczukowa
Nasadka metalowa
Kolorowy pieiścień
Ttok kauczukowy
a przykrywka igły ptóra śg-^ " ^
Irjła Minro Fino

Prireifocjy&ly nagwintowany występ '"%
Papierowa nat»pka ochronna
Ryc. 19. Budowa Fenu
Czaić W
1. Poinformowanie pacj enta o:
• celu i przebiegu zabiegu,-
• rzadko występujących powikłaniach miejscowych (zaczer-
wienienie, świąd, obrzęk) w czasie podawania insuliny
ludzkiej;
• zgłaszaniu niepokojących objawów (uczucie głodu,
trudność w koncentracji, pocenie, senność, zmęczenie);
• konieczności przyjmowania insuliny 30 min przed
posiłkiem, insuliny Humalog 0-15 min przed posiłkiem,-
• miejscach podawania insuliny ludzkiej: krótko-
działającej - w brzuch, pośrednio działającej - w udo,
mieszanek - w brzuch lub udo ;
• podawaniu insuliny ludzkiej przez dłuższy czas w tę
samą okolicę, np. co 4 tygodnie kolejno w brzuch, ra-
mię, udo (zbyt częste zmiany okolicy wstrzyknięć dają
dużą zmianę w tempie wchłaniania i działania insuli-
ny), z zachowaniem odległości od 1 do 3 szerokości
palca od każdego kolejnego wkłucia, wstrzyknięcie
w ten sam punkt może nastąpić po upływie 6 tygodni;
• konieczności umycia wodą z mydłem miejsca, w które
będzie podawana insulina lub umycie przez pielęgniar-
kę (odkażanie skóry nie jest konieczne; insulina zawie-
ra środek dezynfekcyjny - krezol; jeśli jest przechowy-
wana w temperaturze powyżej 25°C, krezol utlenia się
i zabarwia insulinę na brązowo).
2. Uzyskanie zgody na wykonanie wstrzyknięcia.

1. Zdjęcie nasadki ochronnej pióra.
2. Odkręcenie części tylnej pióra od korpusu głównego (prze-
zroczystej obudowy na wkład).
3. Zwolnienie brązowego zamknięcia pierścieniowego części
tylnej z pozycji zamkniętej przez pociągnięcie w dół.
4. Wciągnięcie czarnej śruby tłoka przez obrócenie części tyl-
nej w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara,
aż śruba tłoka znajdzie się tuż pod powierzchnią zamknię-
cia pierścieniowego.
5. Wprowadzenie brązowego zamknięcia pierścieniowego do
jego pozycji początkowej (powinien być w tej samej płasz-
czyźnie co powierzchnia czarnej śruby tłoka).
892 Tom II
Rozdział 3
Ryc. 20. Instrukcja obsługi penu. 1 - zdjęcie nasadki pena-, 2 - odkręcenie

części tylnej penu od korpusu głównego; 3 - zwolnienie zamknięcia pierś-
cieniowego części tylnej przez pociągnięcie w dół; 4 - wyciągnięcie śruby
tłoka przez obrócenie części tylnej w kierunku przeciwnym do ruchu
wskazówek zegara, aż śruba tłoka znajdzie się tuż pod powierzchnią zam-
knięcia pierścieniowego; 5 - wprowadzenie zamknięcia pierścieniowego
do początkowej pozycji, tak aby znajdowało się w tej samej płaszczyźnie
co powierzchnia śruby tłoka; 6 - umieszczenie wkładu z insuliną w przeź-
roczystej obudowie; 7 - przykręcenie części tylnej do korpusu-, 8 - zdezyn-
fekowanie korka wkładu; 9 - otworzenie części igłowej poprzez usunięcie
ochronnej papierowej osłonki; 10 - nakręcenie nagwintowanej części
igłowej na obudowę wkładu. Zdjęcie zewnętrznej przykrywki igły przez
delikatne pociągnięcie w dół. Nie zdejmować osłony znajdującej się na
igle; 11 - zamieszanie insuliny; 12 - nastawienie dawki
Część W 893
6. Umieszczenie wkładu z insuliną w przezroczystej obudo-

wie, wsuwając najpierw jego metalową nasadkę z gumo-
wym korkiem.
7. Przykręcenie części tylnej do korpusu głównego, tak aby
obie części były szczelnie połączone.
8. Zdezynfekowanie gumowego korka wkładu gazikiem
nasączonym preparatem antyseptycznym.
9. Usunięcie ochronnej nalepki papierowej w celu otwarcia
części igłowej.
10. Nakręcenie nagwintowanego występu części igłowej na
przezroczystą obudowę wkładu i zdjęcie zewnętrznej przy-
krywki igły przez delikatne pociągnięcie, nie należy zdej-
mować w tym momencie osłonki znajdującej się na igle.
11. Przy stosowaniu insulin o przedłużonym działaniu (mających
mleczny wygląd) lub gotowych mieszanek konieczne jest
ponowne delikatne wymieszanie insuliny przed każdą
iniekcją przez dziesięciokrotne przechylenie lub obracanie
(nie wstrząsać, gdyż powstają pęcherzyki powietrza).
12. Nastawienie dawki na 4 jednostki, przekręcając pokrętło
do ustawiania dawki w kierunku odwrotnym do ruchu
wskazówek zegara (cztery odgłosy, aż w okienku wska-
zującym dawkę ukaże się numer 4).
13. Zdjęcie osłonki z igły i usunięcie pęcherzyków powietrza;
trzymając pionowo pióro, powolne naciśnięcie przycisku
tłoka do momentu, gdy na końcu igły pojawi się kropla in-
suliny,- jeżeli kropla nie pojawi się, trzeba przesunąć po-
krętło do ustawiania dawki o dalsze 2 jednostki i powtó-
rzyć powyższą czynność, aż do pojawienia się kropli insu-
liny; nałożenie ponowne osłonki na igłę.
14. Nastawienie zleconej dawki insuliny poprzez przekręce-
nie pokrętła do ustawiania dawki w kierunku przeciwnym
do ruchu wskazówek zegara, tak aby w okienku wska-
zującym wielkość dawki w części tylnej ukazała się
żądana ilość jednostek; po każdym przekręceniu pokrętła
o każdą jednostkę słychać wyraźny odgłos; jeżeli przekręci
się pokrętło do ustawiania dawki poza żądaną dawkę, na-
leży dalej obracać pokrętło do końca skali, aż ukaże się
podłużny rowek, następnie nacisnąć przycisk do iniekcji,
przez co pokrętło wraca do położenia początkowego bez
straty insuliny i ponownie ustawić żądaną dawkę.
16. Usunięcie osłonki z igły i wykonanie iniekcji w wybra-
nym miejscu oraz wygodnej pozycji (nacisnąć przycisk do
iniekcji, tak aby pokrętło wróciło do pozycji zerowej,
894 Tom II
Rozdział 3
wyjąć igłę z miejsca wkłucia (po upływie około 6-10 se-

kund, co chroni przed wypłynięciem insuliny) i nałożyć
osłonkę na igłę; przy naciskaniu przycisku tłoka znaj-
dujący się pod nim pierścień obraca się lekko w kierunku
ruchu wskazówek zegara, przy czym słychać lekkie
odgłosy; jeżeli ich nie słychać, oznacza to, że insulina nie
została wstrzyknięta; jeżeli we wkładzie jest za mało insu-
liny, to w okienku wskazującym dawkowanie ukaże się li-
czba brakujących jednostek; należy wtedy założyć nowy
wkład i wstrzyknąć brakującą ilość jednostek; na końcu
wkładu z insuliną znajduje się kolorowy pierścień, wido-
czny przez przezroczystą obudowę wkładu w korpusie
głównym,- gdy kauczukowy tłok osiąga poziom pierście-
nia, należy usunąć wkład z pióra i zastąpić go nowym; nie
należy przesuwać kauczukowego tłoka poza linię koloro-
wego pierścienia umieszczonego we wkładzie, ponieważ
insulina pozostająca we wkładzie może nie wystarczyć na
pełną dawkę.
17. Poinformowanie pacjenta o niemasowaniu miejsca wkłucia,
co zapobiega wypłynięciu insuliny.

1. Odkręcenie części igłowej i usunięcie jej do pojemnika na
odpady.
2. Włożenie pióra do opakowania; nie należy przechowywać
pióra z przyłączoną częścią igłową, gdyż insulina może
wyciekać, mogą powstać pęcherzyki powietrza, co wpływa
na dokładne dawkowanie, a sama igła może ulec zatkaniu
(bezpośrednio przed następnym użyciem umieścić nową
część igłową, według innych autorów nie jest to konieczne
po każdej iniekcji, gdyż silikonowa cienka igła zapobiega
przyleganiu bakterii).
1. Sprawdzenie, czy pacjent przyjął posiłek.
2. Obserwowanie, czy nie wystąpiły objawy hipoglikemii.
Pompy insulinowe - ciągły wlew podskórny

Optymalnym sposobem leczenia insuliną jest naśladowanie Pompy insulinowe
wydzielania tego hormonu u człowieka zdrowego. W warunkach
Część W 895
prawidłowych trzustka produkuje stale pewną ilość insuliny, a każ-

dy przyjęty posiłek jest dla niej sygnałem do wydzielania dodatko-
wej porcji tego hormonu, która umożliwia właściwe wykorzystanie
glukozy. Urządzeniami naśladującymi wydzielanie insuliny przez
trzustkę są pompy insulinowe działające na zasadzie:
a) układu pętli otwartej, który nie ma automatycznego sprzęże-
nia z wartością glikemii, działa w wyniku interwencji chorego
i lekarza (na podstawie wyników laboratoryjnych i wyników
samokontroli); urządzenie w postaci zminiaturyzowanej oso-
bistej pompy zewnętrznej wstrzykuje insulinę według progra-
mu wprowadzanego codziennie przez chorego do mikrokom-
putera. Pacjent ma możliwość ustalenia podstawowego wle-
wu, (np. 1 jednostka insuliny na godzinę), może również przed
każdym posiłkiem, za pomocą odpowiedniego przycisku,
wprowadzić dodatkową dawkę insuliny. Istnieje również moż-
liwość skasowania programu, jego korekty, podawania wię-
kszych lub mniejszych dawek insuliny, szybciej lub wolniej.
Insulinę podaje się przez odpowiedni cewnik. Miejsce igły do
cewnika trzeba zmieniać codziennie lub co 2-3 dni zależnie od
typu urządzenia (J. Tatoń, 1994).
b) układu pętli zamkniętej, który uzależnia podawanie insuliny
od automatycznego sprzężenia z glikemią (bez ingerencji cho-
rego i lekarza); urządzenie wyposażone jest m.in. w glukometr,
oznaczający stężenie glukozy we krwi i mikrokomputer - auto-
matycznie zmieniający impulsy dla pompy dawkującej insuli-
nę i/lub glukozę (J. Tatoń, 1994).
Insuflon Insuflon - cewnik podskórny do podawania insuliny

Umieszcza się go w tkance podskórnej brzucha na 7-8 dni.
Przez cewnik podaje się strzykawką insulinę. Unika się w ten spo-
sób konieczności ciągłego nakłuwania skóry.
I Długoterminowe wkłucie podskórne igłą typu

„motylek"
Miejsca założenia igły „Motylek" (ang. nazwa igły Butterfly) jest cienką, metalową
typu „motylek" igłą z dwoma „skrzydełkami" i drenem zakończonym zatyczką.
„Skrzydełka" igły złożone razem ułatwiają jej wkłucie, rozłożone
zaś pozwalają na przymocowanie igły do skóry. Igła typu „motylek"
może być założona na okres 7-14, a nawet 21 dni. Miejsce wkłucia
stanowi okolica podobojczykowa lub nadbrzusze - prostopadle do
długiej osi ciała; bez opierania igły o obojczyk i żebra (ryc. 21).
W przypadku przeciwwskazań (np. zmiany zapalne, owrzodzenie,
wyniszczenie) można wybrać okolicę ramienia, uda. Ma zastoso-
896 Tom II
Rozdziała
Podawanie leków różnymi i
Ryc. 21. Wprowadzenie „motylka"podskórnie wgL. Brożek
wanie w opiece paliatywnej u osób z chorobą nowotworową, głów-

nie w przypadku:
• uporczywych wymiotów (nieoperacyjna niedrożność jelit); Wskazania do założenia
• nieprzytomności; igły typu „motylek"
• niemożności połykania (guz języka);
• znacznego osłabienia uniemożliwiającego doustne podawa-
nie leków;
• nietolerancji doustnego stosowania morfiny.
strzykawka (pojemność dostosowana do dawki leku),
strzykawka wypełniona 2% lignokainą lub 0,9% NaCl
służy do wypełnienia światła drenu i igły przed wykona-
niem wkłucia, 2 igły (jedna do nabrania leku, druga do na-
brania 0,9% NaCl) „motylek" z igłą o małej średnicy,
jałowe gaziki, jałowy przezroczysty opatrunek, np. Tega-
derm, rękawiczki jednorazowego użytku, pilniczek do
ampułek, podstawka na strzykawkę z igłą, pojemniki na
odpady.
1. Poinformowanie pacjenta o celu i przebiegu zabiegu oraz ob-
jawach ubocznych związanych z rodzajem podawanego leku.
1. Sprawdzenie ponowne leku ze zleceniem.
Część W 897
2. Zdezynfekowanie szyjki ampułki.

3. Otwarcie ampułki z lekiem.
6. Wyjęcie „motylka" z opakowania (nie usuwać bezpośred-
niej osłonki igły).
7. Podłączenie do zakończenia drenu „motylka" strzykawki
z 0,9% NaCl, usunięcie ze światła „motylka" powietrza
(wprowadzenie powietrza pod skórę powoduje ból);
odłączając strzykawkę i zamykając zatyczkę drenu, należy
uważać, aby przez podniesienie lub zbytnie obniżenie wy-
lotu drenu nie spowodować ubytku 0,9% NaCl i dostania
się powietrza do zestawu (igły lub drenu). Chcąc tego
uniknąć, ostrze igły i końcówkę drenu podczas odłączania
strzykawki i blokowania drenu zatyczką trzymać na tym
samym poziomie lub odłączyć strzykawkę dopiero po
przytwierdzeniu igły do skóry.
8. Przygotowanie j ałowego gazika, nasączaj ąc go preparatem
antyseptycznym (jeśli preparat nie jest w sprayu).
10. Wygodne ułożenie pacjenta i odsłonięcie okolicy wkłucia.
11. Wybranie miejsca wkłucia.
12. Zdezynfekowanie pola zabiegu.
13. Usunięcie osłonki z igły, uchwycenie igły za złożone
„skrzydełka" tak, aby ścięcie ostrza igły było skierowane ku
górze.
14. Uprzedzenie pacjenta o wykonaniu wkłucia.
15. Wprowadzenie igły do tkania podskórnej pod kątem 45°,
ujmując fałd skórny między kciuk i palec wskazujący.
16. Przytwierdzenie igły wraz ze „skrzydełkami" i drenem do
skóry za pomocą jałowego przezroczystego opatrunku (na-
leży rozłożyć „skrzydełka", ułożyć dren w I pętlę - przypad-
kowe pociągnięcie nie udzieli się igle, uformować II pętlę,
która zredukuje nadmiar drenu i ułatwi swobodną wy-
mianę bielizny); pozostawienie wolno wiszącej zatyczki
(umożliwi dostęp do swobodnego podłączenia strzykaw-
ki); nieosłanianie drenem tej części skóry, pod którą znaj-
duje się igła (umożliwi to obserwację skóry).
17. Połączenie końcówki drenu ze strzykawką z lekiem i po-
danie zleconej dawki leku (lek wstrzykiwać powoli, aby nie
sprawiać pacjentowi bólu; po wprowadzeniu leku odłączyć
strzykawkę i zamknąć dren zatyczką; pierwsza dawka za-
sadniczego leku ze strzykawki powinna być o 1 ml większa,
898 Tom II
Rozdziali
Podawanie leków różnymi t
Ryc. 22. Wstrzykiwanie leku śiódskórnie (wg W. Ciechaniewicz)
ponieważ dren jest wypełniony 0,9% NaCl, wstrzyknięcie

np. 2 ml zasadniczego leku da w efekcie organizmowi tyl-
ko około 1 ml tego leku).

1. Wrzucenie igieł, strzykawek, rękawiczek do pojemników
na odpady.
1. Obserwowanie okolicy wkłucia; w razie zaczerwienienia
skóry, bólu podczas wprowadzania leku, wycieku leku,
pojawienia się krwi w drenie, „motylek" należy wymienić,
wybierając nowe miejsce oddalone od poprzedniego
o 4-5 cm lub po przeciwnej stronie ciała.
Zlecony lek (nabrany z kilku ampułek) można przechowywać

w 20 ml strzykawce zabezpieczonej igłą z osłonką na najniższej
półce chłodziarki i wyjmować ją zawsze 0,5 godz. przed zamierzo-
nym podaniem leku. Przed podłączeniem strzykawki do końcówki
drenu należy usunąć z niej powietrze, zdjąć igłę, odblokować zatycz-
kę drenu,- po zużyciu leku przygotować nową porcję, używając nowej
jałowej igły i strzykawki.
H 3.4.2. Wstrzyknięcia śródskórne

Do podania leku śródskórnie wykorzystuje się okolicę wewnę- Miejsce wstrzyknięć
trznej powierzchni przedramienia w linii kciuka, pozbawioną zmian śródskórnych
zapalnych i ropnych, bez zarysów żył podskórnych, znamion, blizn,
Część W 899
J
skąpo owłosioną. Szczepionkę przeciw gruźlicy (BCG) podaje się

w górny zewnętrzny odcinek skóry lewego ramienia. Lek w ilości 0 ; 1 ml
podaje się pod kątem 10-15° w stosunku do powierzchni skóry, na głębo-
kość 0,5-1 mm, tuż pod naskórek (ryc. 22). Powstający w miejscu
wstrzyknięcia bąbel o białawym zabarwieniu, o średnicy kilku milime-
trów, porowatej powierzchni, wyraźnie odgraniczony od otoczenia
świadczy o prawidłowym wprowadzeniu leku. Wstrzyknięcie śród-
skórne wykonuje się strzykawką o pojemności 1 ml, z podziałką
1:100 (tzw. tuberkulinową), ostatecznie z podziałką 1:10. Zabieg
przeprowadza się w pozycji leżącej lub siedzącej pacjenta.
Wskazania Wskazania do wykonania wstrzyknięć śródskórnych:

do wstrzyknięć • test tuberkulinowy RT-23 (Mantoux);
srodsKórnych . p r 5 b a uczuleniowa na penicylinę, np. z testarpenu;
• kwalifikacja do odczulania na jad osy, pszczoły;
• próba uczuleniowa przed podaniem niektórych leków, np.
Polocainum hydrochloricuni;
• szczepienie szczepionką BCG;
• podanie surowicy metodą odczulającą (Besredki).
Obecnie nie wykonuje się śródskórnie prób uczuleniowych na

wybrane alergeny. Zastąpiły je testy inhalacyjne na alergeny wziewne,
np. trawy, zboża, testy alergiczne skórne punktowe \pńck) na alergeny
pokarmowe, np. pleśnie oraz testy kontaktowe, np. na akryl.
Szczególną ostrożność należy zachować przy wykonywaniu
skórnych prób uczuleniowych przed podaniem penicyliny natural-
nej lub półsyntetycznej drogą wstrzyknięć, kroplowych wlewów
u osób, u których w wywiadzie stwierdzono chorobę alergiczną lub
które uprzednio przebyły reakcję uczuleniową na jakąkolwiek sub-
stancję (Wytyczne Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 23
marca 1977 r. w sprawie stosowania penicyliny i wykonywania
skórnych prób uczuleniowych, Dz. Urz. MZiOS z dnia 31 marca
1977 r. Nr 6, poz. 19, Komunikat Ministra Zdrowia i Opieki
Społecznej z dnia 30 maja 1978 r. w sprawie postępowania w razie
polekowego wstrząsu anafilaktycznego).
Powikłania wstrzyknięć Powikłania/zagrożenia wstrzyknięć śródskórnych:

śródskórnych • wstrząs anafilaktyczny;
• próba fałszywie dodatnia (wynik próby dodatni, mimo że
chory nie jest uczulony na daną substancję);
• próba fałszywie ujemna (wynik próby ujemny, mimo że
chory jest uczulony na daną substancję).
900 Tom II
Rozdział 3
igły (jedna do nabrania leku, druga o krótkim ostrzu do
podania leku), jałowe gaziki, rękawiczki jednorazowego
użytku, pilniczek do ampułek, podstawka na strzykawkę
z igłą, pojemniki na odpady.
2. Przygotowanie zestawu reanimacyjnego przy wykonywa-
niu testów, prób uczuleniowych.
1. Poinformowanie pacjenta o celu i przebiegu zabiegu
ewentualnych oraz objawach ubocznych związanych z rodza-
jem podawanego leku.
3. Ogolenie miejsca iniekcji u osoby z nadmiernym owłosie-
niem.

zmontowanie.
9. Przygotowanie jałowego gazika, nasączając go preparatem
antyseptycznym (jeśli preparat nie jest w sprayu).
12. Wygodne ułożenie pacjenta i odsłonięcie okolicy wkłucia.
Część N
13. Wybranie miejsca iniekcji.

14. Ujęcie przedramienia pacjenta od dołu lewą ręką, napi-
nając skórę, a prawą ręką odkażenie skóry (pacjent nie
może być uczulony na preparat).
15. Uprzedzenie pacjenta o wykonaniu iniekcji.
16. Uchwycenie prawą ręką strzykawki tak, aby palce zna-
lazły się na bocznej jej powierzchni (ułatwi to wprowadze-
nie igły pod małym kątem i zapobiegnie zbyt głębokiemu
wprowadzeniu leku); ścięcie ostrza igły i podziałka strzy-
kawki muszą być widoczne.
17. Ostrożne wprowadzenie prawą ręką igły (palec wska-
zujący na nasadce) tuż pod naskórek ruchami „wwierca-
nia" (półobrotowymi) strzykawki; gdy igła zostanie wpro-
wadzona poza jej ścięcie, należy lekko ją podnieść.
18. Wstrzyknięcie powolne leku prawą ręką, a kciukiem lewej
ręki przytrzymywanie nasadki igły (należną ilość leku
ocenia się na podstawie podziałki, a nie na podstawie
bąbla).
19. Usunięcie powolne igły wraz ze strzykawką prawą ręką.
20. Nie wolno masować miejsca po wstrzyknięciu oraz
przykładać jałowego gazika.
21. Przy testach, próbach uczuleniowych zaznaczenie miej sca
wkłucia długopisem, zapisanie nazwy leku, godziny i daty
założenia testu lub próby.
22. Jeśli nie ma wyraźnego bąbla (lek wprowadzony za głębo-
ko lub wypłynął po usunięciu igły - wprowadzony za
płytko), należy ponownie wprowadzić lek w inne miejsce;
również test, w którym pojawiła się krew w miejscu
wkłucia, utrudnia prawidłową ocenę odczynu.
23. Poinformowanie pacjenta, aby znakowanych miejsc nie
dotykał, nie mył, nie zasłaniał ubraniem, a ręki nie pod-
dawał silniejszym obciążeniom mechanicznym.
24. Poinformowanie pacjenta o konieczności zgłaszania nie-
pokojących objawów, takich jak duszność, osłabienie,
szum w uszach, niepokój oraz o czasie odczytania próby.
Technikę wstrzyknięcia śródskórnego można zmodyfikować

- w tym wypadku należy najpierw zdezynfekować miejsce iniekcji,
a następnie naciągnąć skórę i wprowadzić igłę.

1. Wrzucenie igły, strzykawki, rękawiczek do pojemników
na odpady.
902 Tom II
Rozdział 3
1. Odczytanie przez lekarza próby na penicylinę po 30 minu- Odczytanie wyniku próby
tach, a w razie wątpliwości - po 1 godzinie: na penicylinę
a) wynik uj emny - nie ma żadnej zmiany lub obrzęk i zaczer-
wienienie nie większe niż w próbie kontrolnej;
b) wynik wątpliwy - rumień lub obrzęk o średnicy większej
niż w próbie kontrolnej, lecz nie przekraczający 1 cm ;
c) wynik dodatni - rumień lub obrzęk o średnicy powyżej 1 cm.
Ujemny wynik pozwala na zastosowanie penicyliny, nato-
miast w przypadku wyniku wątpliwego lub dodatniego decyzję
o dalszym postępowaniu podejmuje lekarz.
2. Odczytanie przez pielęgniarkę próby RT-23 po 72 godzi- Odczytanie wyniku próby
nach: RT-23
a) wynik ujemny - naciek o średnicy mniejszej niż 6 mm,
osoba podlega szczepieniu BCG w dniu odczytania próby;
b) wynik dodatni - naciek o średnicy 6 mm i więcej, osoba
nie podlega szczepieniu BCG;
c) wynik nadmiernie dodatni - naciek większy niż 10 mm
lub odczyn wysiękowy (pęcherzowy) nasuwa podejrzenie
czynnego procesu gruźliczego i wymaga od pielęgniarki
skierowania pacjenta do lekarza.
2. Udokumentowanie wykonania zabiegu (data, wynik pró-
by, numer serii tuberkuliny).
Próbę uczuleniową z testaipenu przy zamierzonym leczeniu Próba uczuleniowa

penicyliną krystaliczną należy wykonać w sposób następujący: z testarpenu
• podanie do fiolki z testarpenem 0,1 ml 0,9% NaCl na każdą
dozę testu (do fiolki z 5 dozami testu 0,5 ml, a do fiolki z 10
dozami testu 1 ml 0,9% NaCl; tak rozpuszczony preparat
można przechowywać w temp. +4°C przez tydzień);
• podanie śródskórnie 0,1 ml rozpuszczonego preparatu, za-
wierającego 10 j.m. testarpenu;
• wykonanie oddzielną strzykawką śródskórnie próby kontro-
lnej z 0,1 ml 0,9% NaCl;
• zachowanie między kolejnymi wstrzyknięciami odstępów
1 -2 cm.
Próbę uczuleniową z testarpenu przy zamierzonym leczeniu
penicyliną prokainową należy wykonać jak wyżej oraz dodatkowo
z 0,1 ml 2% roztworu prokainy podanego śródskórnie, używając
strzykawki przeznaczonej wyłącznie do tego celu.
Część W 903
U chorych, u których w wywiadzie stwierdzono objawy nad-

wrażliwości na penicylinę, próby uczuleniowe i leczenie penicyliną
można podejmować w wyjątkowych przypadkach, wyłącznie w wa-
runkach szpitalnych. W razie ujemnego wyniku próby uczuleniowej
z testarpenem, u wymienionych chorych należy wykonać próbę
śródskórną z penicyliną krystaliczną, stosując dawkę 5 lub 10 jedno-
stek w 0,1 ml. Dawkę ustala lekarz i wpisuje ją w karcie zleceń. Od-
czytuje wynik próby i decyduje o dalszym postępowaniu. Przy wyko-
nywaniu i odczytywaniu próby z penicyliną krystaliczną należy sto-
sować zasady określone dla próby z testarpenem.
Testy tuberkulinowe Do przeprowadzenia śródskórnych testów tuberkulinowych stosu-
je się tuberkulinę PPD RT-23+Tween 80, produkowaną w fiolkach po
5 ml, 1,5 ml, w stanie rozcieńczonym tak, że w 0,1 ml zawarte są 2 jed-
nostki tuberkuliny. Przed pobraniem tuberkuliny do strzykawki należy
sprawdzić datę ważności, a następnie fiolkę kilkakrotnie wstrząsnąć
i zdezynfekować korek gumowy. Tuberkulina z rozpoczętej fiolki może
być użyta w ciągu 3 sesji, w okresie nie przekraczającym 7 dni, pod wa-
runkiem zastosowania ścisłej aseptyki i nieprzekroczenia daty ważno-
ści. Tuberkulinę należy przechowywać w chłodni w temperaturze
+4°C, w czasie pracy chronić przed światłem, natomiast podczas trans-
portu umieścić w termotorbie. Test polega na śródskórnym wstrzyk-
nięciu strzykawką tuberkulinową 0,1 ml tuberkuliny na wewnętrznej
powierzchni przedramienia, uprzednio umytego wodą z mydłem i osu-
szonego. Testy tuberkulinowe należy wykonywać kolejno w nastę-
pujących miejscach: środkowy odcinek lewego przedramienia, środko-
wy odcinek prawego przedramienia, 1/3 górna lewego przedramienia,
1/3 górna prawego przedramienia, 1/3 dolna lewego przedramienia, 1/3
dolna prawego przedramienia. Próbę tuberkulinową można wykonać
po 4-6 tygodniach od ustąpienia objawów choroby zakaźnej (odrą,
krztusiec, różyczka, grypa) i co najmniej 3 miesiące od zaprzestania le-
czenia lekami immunosupresyjnymi (steroidy, cytostatyki). Odczyn
tuberkulinowy odczytuje się, mierząc średnicę nacieku przezroczystą li-
nijką z dokładną podziałką milimetrową, nie uwzględniając obrzęku
lub rumienią. Naciek ocenia się na podstawie delikatnego wyczucia go
opuszką palca. Badaniom tuberkulinowym podlegają osoby dorosłe po-
dejrzane o gruźlicę lub z otoczenia chorych na gruźlicę oraz osoby przed
szczepieniem przeciw gruźlicy (niemowlęta bez blizny poszczepiennej,
mające kontakt z osobami chorymi na gruźlicę, dzieci poniżej 12. roku
życia mające kontakt z osobami chorymi na gruźlicę, osoby od 12. roku
życia).
904 Tom u
Rozdział 3
f§§ 3.4.3. Wstrzyknięcia domięśniowe

Wykonuje się je w mięsień o dużej masie, w bezpiecznej od- Miejsca wstrzyknięć
ległości od dużych pni nerwowych i naczyniowych, pod kątem 90° domięśniowych
w stosunku do powierzchni ciała, napinając skórę między palcem
wskazującym i kciukiem, jedynie u ludzi wychudzonych ujmuje się
ją w fałd, aby igła nie oparła się o kość, na głębokość igły (ok. 3 cm),
aspirując i podając powoli do 5 ml leku. Jeśli istnieje potrzeba poda-
nia dwóch leków, należy je przygotować w oddzielnych strzykaw-
kach, pamiętając o zmianie kierunku podania drugiego leku oraz
o tym, że maksymalnie można podać 10 ml leku. Nie można wyko-
nywać iniekcji z większej objętości leku, gdyż mogłoby to spowodo-
wać uszkodzenie tkanki mięśniowej. Drogą wstrzyknięć domięśnio-
wych można podawać niektóre roztwory wodne, leki oleiste i zawie-
siny. Leki podane tą drogą wchłaniają się w ciągu 10-15 min. Nie
wolno wykonywać iniekcji w pozycji stojącej. Miejsca wstrzyknięć
domięśniowych to: mięsień pośladkowy średni, mięsień pośladkowy
wielki, mięsień czworogłowy uda i naramienny (ryc. 23).
Okolicę mięśnia pośladkowego średniego można wyznaczyć
kilkoma metodami:
• metoda brzuszno-pośladkowa według von Hochstettera - pa-
cjent leży rozluźniony na plecach lub na boku, z lekko ugięty-
mi kolanami, z lekko podciągniętą ku górze ręką; należy
Ryc. 23. Miejsca wstrzyknięć domięśniowych: A - okolica mięśnia poślad-

kowego średniego (metoda brzuszno-pośladkowa), B - okolica mięśnia po-
śladkowego wielkiego (metoda kwadrantów), C - okolica uda (głowa bocz-
na mięśnia czworogłowego uda), D - okolica ramienia (mięsień naramien-
ny) (adaptacja za: L. Brożek)
Część IV
położyć opuszkę lewego palca wskazującego na prawy kolec

biodrowy przedni górny i odsunąć palec środkowy tej samej
ręki wzdłuż grzebienia kości biodrowej ku tyłowi, aż palce
będą maksymalnie rozsunięte; wkłucia dokonuje się w dolnej
jednej trzeciej trójkąta utworzonego przez palec wskazujący
i środkowy. Przy lewym pośladku należy położyć opuszkę le-
wego palca środkowego na lewy kolec biodrowy przedni górny
i odsunąć palec wskazujący tej samej ręki wzdłuż grzebienia
kości biodrowej do tyłu, aż palce będą rozsunięte; wkłucia do-
konuje się w dolnej jednej trzeciej trójkąta utworzonego przez
palec środkowy i wskazujący;
• metoda według Sachtlebena - pacjent leży rozluźniony na
plecach lub na boku, z lekko ugiętymi kolanami, z lekko
podciągniętą, leżącą na górze ręką; stojąc przed pacjentem
leżącym na lewym boku należy położyć palec wskazujący
prawej ręki na grzebieniu kości biodrowej w taki sposób, aby
kolec biodrowy przedni górny leżał w „C" utworzonym
przez palec wskazujący i kciuk; miejsce wkłucia znajduje się
na linii między środkowym stawem palca wskazującego
i krętarzem większym poniżej grzebienia kości biodrowej na
szerokość:
- 1 palca (ok. 2,5 cm) u dzieci o wzroście do 0,75 m ;
- 2 palców (ok. 5 cm) u dzieci o wzroście do 1,25 m ;
3 palców (ok. 7,5 cm) u dorosłych.
Okolicę mięśnia pośladkowego wielkiego można wyznaczyć:

• metodą kwadrantów - pacjent leży rozluźniony na brzuchu,
z palcami stóp skierowanymi ku sobie, rękami swobodnie
obejmującymi poduszkę lub na boku (kończyna dolna
leżąca od dołu jest wyprostowana, natomiast znajdująca się
od góry jest zgięta); należy poprowadzić od grzebienia kości
biodrowej linię pionową przez środek pośladka oraz linię po-
ziomą od górnej części szpary pośladkowej do kolca biodro-
wego przedniego górnego, wyznaczając w ten sposób 4 kwa-
dranty, górny zewnętrzny kwadrant należy podzielić dwoma
przekątnymi, miejsce ich przecięcia wyznacza miejsce
wkłucia. Z powodu braku kostnego punktu odniesienia oraz
zmiennej budowy (anatomii pośladka) istnieje duże praw-
dopodobieństwo nieprawidłowego wyznaczenia miejsca
iniekcji i dlatego ta metoda nie jest polecana (Hildebrand,
2001).
906 Tom II
Rozdział 3
Okolica uda (głowa boczna mięśnia czworogłowego uda):

• wstrzyknięcie wykonuje się w zewnętrzną część uda. Pac-
jent leży na plecach, na boku lub siedzi; jedną rękę kładzie
się na szerokość dłoni poniżej krętarza większego, drugą zaś
na szerokość dłoni powyżej kolana; odwiedzione kciuki
dłoni wyznaczają linię między nimi, wstrzyknięcia dokonu-
je się w środkowej 1/3 części tej linii.
Okolica ramienia (mięsień naramienny):
• wstrzyknięcie wykonuje się po zewnętrznej stronie rozlu-
źnionego ramienia (nie powinno być ono skręcone), na sze-
rokości 2-3 palców poniżej wyrostka barkowego łopatki;
chory leży na plecach, boku lub siedzi; należy unikać wyko-
nywania wstrzyknięć w środkową i dolną część ramienia,
ponieważ można uszkodzić nerw promieniowy; jest tu zgru-
powana niewielka masa mięśniowa, co pozwala na wstrzy-
kiwanie małych ilości leku i uniemożliwia wielokrotne po-
wtarzanie zabiegu; wstrzyknięcia w mięsień naramienny
powinny być wykonywane wyjątkowo.
Wskazania do wykonania wstrzyknięć domięśniowych: Wskazania

do
• niemożność przyjęcia leku doustnie przez pacjenta; wstrzyknięć
• konieczność szybkiego zadziałania leku; domięśniowych
• postać leku;
• podanie np. antybiotyków, witamin, leków przeciwbólo-
wych, przeciwzapalnych.
Przeciwwskazania do podania leków domięśniowo: Przeciwwskazania

do
• stan zapalny, ropny w miejscu wstrzyknięcia; wstrzyknięć
• zmiana patologiczna na skórze, np. wysypka; domięśniowych
• zwłóknienie w tkance mięśniowej i/lub podskórnej;
• skłonność do krwawień lub leczenie środkami przeciwza-
krzepowymi;
• podejrzenie zawału serca (ze względu na ewentualne lecze-
nie fibrynolityczne);
• wstrząs.
Do powikłań/zagrożeń wstrzyknięć domięśniowych należą: Powikłania wstrzyknięć

• ropień poiniekcyjny, najczęściej u pacjentów z obniżoną od- domięśniowych
pornością, np. leczonych cytostatykami, z cukrzycą;
• miejscowa reakcja alergiczna na podany lek;
• jałowa martwica mięśni, zwłaszcza przy stosowaniu korty-
koidów;
Część IV 907
• zwłóknienie i stwardnienie tkanki podskórnej, zanik tkanki

podskórnej, upośledzone wchłanianie, bolesność wskutek
częstych wstrzyknięć w to samo miejsce;
• szybsze wchłanianie i działanie leku wskutek podania go do
naczynia krwionośnego w wyniku braku aspiracji;
• krwiak podskórny wskutek przekłucia naczynia krwionoś-
nego;
• podanie leku oleistego do naczynia krwionośnego, co wiąże
się z niebezpieczeństwem zatoru tłuszczowego;
• podanie leku w postaci kryształków lub zawiesiny, np. peni-
cyliny do naczynia krwionośnego, co wiąże się z niebezpie-
czeństwem wstrząsu anafilaktycznego lub zespołu Hoigne'a
(naczynie żylne), zespołu Nicolau (naczynie tętnicze);
• podanie leku do tkanki tłuszczowej przez wybranie zbyt
krótkiej igły lub zbyt płytkiego wkłucia, co wiąże się z utrud-
nionym wchłanianiem leku, grożącym powstaniem mar-
twicy lub długotrwałym jałowym naciekiem,-
• uszkodzenie nerwu kulszowego przez niewłaściwe wyzna-
czenie miejsca wkłucia.
I. Czynności przygotowawcze:
skich, zlecony lek, preparat antyseptyczny, strzykawka
(pojemność dostosowana do dawki leku), 2 igły (jedna do
nabrania leku, druga do podania leku), jałowe gaziki, rę-
kawiczki jednorazowego użytku, pilniczek do ampułek,
podstawka na strzykawkę z igłą, pojemniki na odpady.
2. Przygotowanie zestawu reanimacyjnego przy podawaniu
leków w postaci zawiesiny.
1. Poinformowanie pacjenta o celu i przebiegu zabiegu oraz
objawach ubocznych związanych z rodzajem podawanego
leku.
2. Poinformowanie pacjenta o konieczności zgłaszania niepo-
kojących objawów (duszność, osłabienie, szum w uszach,
kołatanie serca, lęk, nudności).
908 Tom II
Rozdział 3


zmontowanie.
9. Przygotowanie dwóch gazików, jednego nasączonego pre-
paratem antyseptycznym (jeśli preparat nie jestw sprayu).
12. Wygodne ułożenie pacjenta i odsłonięcie miejsca wkłucia
oraz dokładne wyznaczenie miejsca wkłucia wybraną
metodą.
13. Wybranie miejsca iniekcji i zbadanie palpacyjne,- wyklu-
czając miejsca bolesne i stwardnienia w tkance podskór-
nej, mięśniowej.
14. Napięcie skóry w miej scu wstrzyknięcia między kciukiem
a palcem wskazującym lewej ręki (aby zmniejszyć ilość
tkanki podskórnej), prawą ręką odkażenie skóry.
16. Uprzedzenie pacjenta o wykonaniu iniekcji; u nieprzytom-
nych i dzieci druga osoba powinna trzymać pacjenta.
17. Uchwycenie prawą ręką strzykawki tak, aby mały palec spo-
czywał na nasadce igły, wskazujący przytrzymywał tłok, ser-
deczny i środkowy - cylinder strzykawki, natomiast ścięcie
ostrza igły i podziałka strzykawki były widoczne.
18. Wprowadzenie igły do tkanki mięśniowej prostopadle do
powierzchni skóry, jednym zdecydowanym ruchem (moż-
na wkłuwać igłę dwustopniowo: najpierw krótko i silnie,
aby przebić twardy naskórek, a następnie sprawnie wpro-
wadzić igłę na żądaną głębokość; jeśli natrafi się igłą na
kość biodrową, należy igłę cofnąć o ok. 1 cm).
Część IV
19. Przeniesienie lewej ręki na strzykawkę, aby palec wska-

zujący podtrzymywał nasadkę igły.
20. Wykonanie prawą ręką ruchu aspirującego tłokiem strzy-
kawki, aby upewnić się, że igła nie została wprowadzona
do światła naczynia krwionośnego; jeśli w nasadce igły
pojawi się krew, to należy ją wycofać ze strzykawką
i zmienić igłę, jeśli zaś krew pojawi się w strzykawce, na-
leży zmienić również lek i strzykawkę; ponownie wprowa-
dzić igłę w nowe miejsce, powtórnie aspirując.
21. Prawą ręką powolne wstrzyknięcie leku, aby mógł się rozprze-
strzenić, obserwacja pacjenta. W przypadku leku w zawiesi-
nie można aspirować jeszcze w trakcie jego podawania.
22. Prawą ręką zdecydowane usunięcie igły wraz ze strzy-
kawką.
23. Lewą ręką podczas usuwania igły przyciśnięcie suchego
jałowego gazika do skóry.
Można zmodyfikować technikę wstrzyknięcia domięśniowego

- najpierw zdezynfekować miejsce iniekcji, następnie napiąć skórę
między palcem wskazującym i kciukiem i wprowadzić igłę.

1. Wrzucenie igły, strzykawki, rękawiczek do pojemników
na odpady.
1. Poinformowanie pacjenta o możliwości delikatnego ma-
sowania ruchami okrężnymi miejsca wkłucia przez 30-60
sekund, aby zmniejszyć ból i ułatwić wchłanianie leku; je-
dynie przy podawaniu metali ciężkich i zawiesin nie wol-
no masować.
2. Poinformowanie pacjenta o konieczności zgłoszenia prze-
dłużającego się krwawienia, aby założyć przylepiec z jało-
wym opatrunkiem.
910 Tom II
Rozdział 3
fU 3.4.4. Wstrzyknięcia dożylne

Wstrzyknięcie dożylne leku, przetoczenie dożylne płynów, wy- Miejsca nakłucia żyty
maga wykonania nakłucia żyły. Najczęściej wykorzystuje się łatwo
dostępne, położone obwodowo żyły podskórne grzbietu ręki, przed-
ramienia, okolicy zgięcia łokciowego (ze względu na ryzyko zakrze-
picy należy unikać nakłuwania żył stopy), u niemowląt żyły głowy.
Z przyczyn praktycznych łatwo dostępna okolica zgięcia łokciowe-
go powinna być „zarezerwowana" do zabiegów krótkotrwałych, ta-
kich jak pobieranie krwi, jednorazowe podanie leku.
Rozpoczynając leczenie dożylne (lekami do wstrzyknięć, płyną- Zasady obowiązujące
mi do wlewów), należy kierować się następującymi zasadami: przy nakłuciach żyły
1. Wykorzystać żyły położone najbardziej obwodowo (grzbiet ręki),
a potem kolejno dolną, środkową, górną część przedramienia.
2. Unikać nakłuwania żyły w obrębie stawu, aby nie ograniczać
jego ruchomości oraz nie powodować załamania cewnika,
a tym samym zatrzymania przetaczania, powstania skrzepu
w świetle kaniuli lub zakrzepu żylnego.
3. Nie wykorzystywać do iniekcji żył zgięcia łokciowego, szczegól-
nie po stronie łokciowej, ponieważ w bezpośrednim sąsiedztwie
tego miejsca przebiega tętnica.
U pacjentów ciężko chorych (przewlekle) w celu podania roz- Uwagi

tworów hipertonicznych (o wyższym ciśnieniu osmotycznym), dłu-
gotrwałego leczenia wlewami kroplowymi, dializoterapii, pomiaru
ośrodkowego ciśnienia żylnego, żywienia pozajelitowego oraz
w przypadku gdy niemożliwe jest wykonanie wkłucia obwodowego
lekarz zakłada cewnik, tzw. długi do żył centralnych (głównych), np.
żyły podobojczykowej, natomiast pielęgniarka asystuje przy zabiegu
i pielęgnuje centralny dostęp żylny. Kaniulacji naczyń tętniczych do-
konuje się w przypadku konieczności np. dokonania pomiaru ciśnie-
nia tętniczego metodą bezpośrednią, częstego pobierania krwi celem
określenia parametrów równowagi kwasowo-zasadowej.
Cele wykonywania nakłuć żyły: Cele nakłucia żyły

• wstrzyknięcie leku (lek podany drogą dożylną działa natych-
miast, jest równomiernie rozprowadzony w organizmie;
można podawać roztwory wodne, nie wolno zaś zawiesin,
leków oleistych, ponieważ powodują zatory; wyjątkowo po-
daje się sporządzone za pomocą ultradźwięków emulsje ole-
jowe lub roztwory koloidowe; podaje się również leki
działające drażniąco na tkankę podskórną i mięśniową);
• nawodnienie organizmu chorego;
Część IV 911
3.4. Podawanie leków dotkankowo (iniekcjej
• skorygowanie zaburzeń równowagi elektrolitowej, kwaso-

wo-zasadowej;
• żywienie pozajelitowe;
• dostarczenie krwi, preparatów krwiopochodnych lub krwio-
zastępczych;
• podanie środków cieniujących, np. Omnipague;
• pomiar ośrodkowego ciśnienia żylnego;
• wywołanie znieczulenia.
Wskazania do nakłucia Wskazania do wykonania nakłucia żyły w celach leczniczych

żyły i diagnostycznych:
• wstrząs różnego pochodzenia;
• śpiączka różnego pochodzenia,-
• niedrożność jelit;
• okres przed i po zabiegu operacyjnym;
• odwodnienie (wymioty, biegunka);
• niedożywienie,-
• choroby układu krwiotwórczego;
• diagnostyka, np. chorób dróg żółciowych, moczowych.
Przeciwwskazania Przeciwwskazania do podawania leków drogą nakłuć tylnych:

do nakłucia żyły • zwłóknienie tkanek, po uprzednio licznych wkłuciach w to
samo miejsce, tzw. zrosty;
• zmiana zarostowa światła żyły w wyniku uprzedniego poda-
wania leków drażniących jako skutek odczynu zapalnego
pochodzenia niebakteryjnego, tzw. obliteracja;
• powstanie skrzepu krwi w igle.
Powikłania podawania Powikłania/zagrożenia mogące wystąpić podczas podawania

leków dożylnie leku dożylnie:
• wstrząs (uczulenie na lek, reakcja na ból);
• zaburzenia pracy serca;
• skóra zaczerwieniona, blada, sina;
• niepokój ruchowy;
• nudności i wymioty;
• zaburzenie widzenia;
• uczucie gorąca;
• duszność;
• ból za mostkiem;
• ból głowy;
• suchość w jamie ustnej;
• senność;
912 Tom II
Rozdział 3
• podanie leku poza naczynie i ból w miejscu wkłucia (pod-

czas podawania np. aminofiliny, preparatów wapnia);
• podanie leku drażniącego tkankę podskórną, mięśniową
poza naczynie i wywołanie martwicy tkanek (podczas poda-
wania np. nitrogranulogenu, chlorku wapnia).
Powikłania mogące wystąpić podczas kaniulacji żyły obwodo- Powikłania podczas

we) (założenia tzw. cewnika krótkiego typu venflon): kaniulacji żyły
• przekłucie, pęknięcie żyły (krwiak); obwodowej
• przetoczenie płynu poza żyłę jako wynik nierozpoznanego
złego wkłucia, złego unieruchomienia kaniuli, przemiesz-
czenia kaniuli u niespokojnego pacjenta (ból, naciek, z ka-
niuli nie cofa się krew, a przy podaniu leków silnie dra-
żniących: ból, naciek, skurcz naczyń, martwica tkanek);
• przypadkowe wkłucie dotętnicze (silny, palący ból);
• zakrzepowe zapalenie nakłutej żyły (czasami rozszerzająca
się zakrzepica żylna), któremu towarzyszy ból, obrzęk, za-
czerwienienie, walcowate zgrubienie żyły;
• zapalenie w miejscu wkłucia;
• posocznica odcewnikowa (dreszcze, nagły wzrost temperatury
ciała powyżej 38,5°C, przyspieszenie tętna i oddechu, obniżenie
ciśnienia tętniczego krwi, pogorszenie stanu ogólnego chorego);
• niedrożność cewnika;
• reakcja na niektóre składniki materiału, z którego wykonana
jest kaniula (uczulenie, podrażnienie, zapalenie żyły); idealny
biomateriał tworzący ścianę cewnika nie powinien wchodzić
w reakcję z płynami ustrojowymi, powinien być giętki, przezro-
czysty, chemicznie obojętny, zapobiegać tworzeniu skrzepów
w świetle kaniuli (antytrombogenny), nie zmieniać swoich
właściwości fizycznych i chemicznych w czasie utrzymywania
się w organizmie. Tworzywami wykorzystywanymi do produk-
cji cewników żylnych są: polietylen, teflon, poliuretan, elasto-
mer silikonowy; za najbardziej obojętne biologicznie uznawane
są cewniki z elastomerów silikonowych i poliuretanu;
• uczulenie na przylepiec.
Czynniki zwiększające ryzyko wystąpienia zakażenia cewnika:

• utrzymywanie cewnika w żyle ponad okres zalecany przez
producenta;
• częstość manipulacji przy cewniku;
• obecność zakażonych ran w bliskim sąsiedztwie cewnika;
• nosicielstwo Staphylococcus aureus-,
Część W
• choroba podstawowa przebiegająca ze spadkiem odporności.
Powikłania podczas Powikłania mogące wystąpić podczas przetaczania dożylnego

przetaczania dożylnego płynów infuzyjnych innych niż krew i środki krwiopochodne:
płynów infuzyjnych . przeciążenie krążenia z objawami obrzęku płuc, spowodo-
innych niż krew i środki w a n e z b szy
b k i m i/lub objętościowo dużym przetocze-
krwiopochodne ,' , ' 'v 7
niem płynów;
• powikłania zatorowe w następstwie przedostania się do żyły
powietrza z zestawu do przetaczania, skrzepu krwi z kaniu-
li, wiórek gumowych z korków zamykających butelki
z płynami infuzyjnymi;
• odczyny gorączkowe w wyniku wprowadzenia zakażenia.-,
• zatrucie wodne wskutek nadmiernego podawania płynów
hipotonicznych.
Powikłania podczas Powikłania mogące wystąpić podczas przetaczania dożylnego
przetaczania dożylnego krwi i środków krwiopochodnych:
krwi i środków . w s t r z ą s hemolityczny;
krwiopochodnych . odczyn alergiczny.
• odczyn gorączkowy;
• przeciążenie krążenia;
• wstrząs septyczny;
• powikłania zatorowe,-
• zaburzenia rytmu serca;
• łagodna żółtaczka po podaniu, np. masy erytrocytarnej;
• opóźnione odczyny hemolityczne ;
• plamica poprzetoczeniowa;
• choroba typu przeszczep przeciw gospodarzowi;
• potransfuzyjne choroby zakaźne: wirusowe zapalenie
wątroby typ B, C, D (WZW typ B, C, D), zespół nabytego
upośledzenia odporności (AIDS), mononukleoza zakaźna,
cytomegalia, półpasiec, kiła, toksoplazmoza, malaria;
• oznaki nietolerancji (nudności i wymioty, bóle głowy i koń-
czyn, zaczerwienienie powłok ciała, spadek ciśnienia tętni-
czego krwi, tachykardia, uczucie ucisku w klatce piersiowej,
niepokój, dreszcze, wzrost temperatury ciała).
9 Wstrzyknięcie dożylne leku metodą tradycyjną
914 Tom II
Rozdział 3

4. Założenie okularów ochronnych.
igły (jedna do nabrania leku, druga do podania leku),
jałowe gaziki, rękawiczki jednorazowego użytku, pilni-
czek do ampułek, podstawka na strzykawkę z igłą, przyle-
piec, nożyczki, opaska uciskowa (zacisk żylny, staza), po-
duszeczka pod zgięcie łokciowe pacjenta, pojemniki na
odpady.
2. Przygotowanie zestawu reanimacyjnego przy podawaniu
leków silnie działających (strofantyna, aminofilina, pre-
paraty wapnia, dożylne środki cieniujące).
3. Zadbanie o dobrą widoczność miejsca wykonywania iniekcji.
ewentualnych objawach ubocznych związanych z rodza-
jem podawanego leku.

zmontowanie.
9. Przygotowanie dwóch jałowych gazików, jednego nasączo-
nego preparatem antyseptycznym (jeśli preparat nie jest
w sprayu).
11. Ułożenie pacjenta w pozycji leżącej lub siedzącej (by mógł
wygodnie położyć przedramię na poduszce) i odsłonięcie
miejsca wkłucia.
12. Usunięcie zegarka i ozdób z kończyny górnej pacjenta
oraz ich zabezpieczenie.
Część IV
13. Obejrzenie i zbadanie palpacyjne wszystkich przewidzia-

nych do wstrzyknięć żył (ewentualne obejrzenie drugiej koń-
czyny, jeśli to możliwe, wybranie ręki mniej używanej).
14. Polecenie pacjentowi, aby opuścił swobodnie kończynę ku
dołowi i wykonywał ruchy otwierania i zamykania dłoni.
15. Założenie staży na rękę osłoniętą bluzką, piżamą i zaciś-
nięcie na 60-90 sekund, na szerokość dłoni powyżej wy-
branego miejsca wstrzyknięcia (niezbyt silnie, aby nie
przerwać dopływu krwi tętniczej, by tętno obwodowe było
wyczuwalne, a palec zmieścił się pod stazą).
16. Objęcie lewą ręką przedramienia od spodu, a prawą maso-
wanie z wywarciem niewielkiego ucisku lub delikatne
oklepywanie od dołu w kierunku staży; polecenie pacjen-
towi zaniknięcia dłoni.
17. Objęcie lewą ręką kończyny w taki sposób, żeby kciuk
spoczywał 5 cm poniżej miejsca wstrzyknięcia i pociągał
skórę w kierunku dłoni (ułatwia to nakłucie żyły i zapo-
biega odsuwaniu się skóry od końca igły), palcami prawej
ręki zbadanie przebiegu żyły i odkażenie skóry (zgodnie
z kierunkiem biegu krwi żylnej).
19. Sprawdzenie, czy podaje się właściwy lek pacjentowi.
20. Sprawdzenie cech tętna.
21. Uprzedzenie pacjenta o wykonaniu iniekcji.
tak, aby ścięcie ostrza igły było na wysokości podziałki
strzykawki, usunięcie powietrza ze strzykawki w pozycji
pionowej, sprawdzenie zleconej objętości leku.
23. Uchwycenie prawą ręką strzykawki tak, aby palec wska-
zujący spoczywał na nasadce igły, a pozostałe palce pod-
trzymywały cylinder strzykawki, zaś ścięcie ostrza igły i po-
działka strzykawki były widoczne i skierowane do góry.
24. Powolne i równomierne (bez popychania) przeprowadze-
nie igły przez skórę pod kątem 30°, obniżenie strzykawki,
ustawienie jej prawie równolegle do skóry i wprowadzenie
igły do żyły; gdy koniec igły znajdzie się w świetle żyły,
niektórzy zalecają obrócenie jej o 180° (zmniejsza to ryzy-
ko nakłucia tylnej ściany naczynia).
25. Przeniesienie lewej ręki na strzykawkę, aby jej palec wska-
zujący podtrzymywał nasadkę igły.
26. Ostrożne wykonanie (aby nie powodować bólu i nie przekłuć
żyły) prawą ręką ruchu aspirującego tłokiem strzykawki,
aby upewnić się, że igła znajduje się w żyle (w nasadce igły
ukaże się krew, w miarę możliwości nie powinna się ona
916 Tom II
Rozdział i
zmieszać z lekiem); w wątpliwych wypadkach należy wy-

konać ponowną aspirację.
27. Zdjęcie opaski uciskowej (pacjent rozluźnia dłoń).
28. Wstrzyknięcie powolne leku prawą ręką, obserwacja pacjenta.
29. Odczekanie kilku sekund po podaniu pierwszych 0,1 -0,2 ml
leku.
30. Poinformowanie pacjenta o konieczności zgłaszania niepo-
kojących objawów (duszność, osłabienie, szum w uszach,
kołatanie serca, lęk, nudności, ból i pieczenie w miejscu
wkłucia).
31. Przerwanie wstrzyknięcia w każdym przypadku wystąpie-
nia jakichkolwiek sygnałów ostrzegawczych (w razie
wystąpienia powikłań nieusuwanie igły z żyły, gdyż może
być to jedyna droga warunkująca skuteczne leczenie).
32. Po podaniu leku zdecydowane usunięcie prawą ręką igły
wraz ze strzykawką.
33. Przyciśnięcie lewą ręką suchego jałowego gazika do skóry
lub założenie opatrunku uciskowego.
34. Poinformowanie pacjenta o konieczności uciskania miej-
sca wkłucia przez kilka minut i trzymaniu kończyny
w pozycji uniesionej.

1. Usunięcie ligniny z poduszki.
2. Wrzucenie igły, strzykawki i rękawiczek do pojemników
na odpady.
1. Umycie i odkażenie ręki pacjenta (w przypadku zabrudze-
nia krwią).
2. Założenie przylepca z jałowym opatrunkiem po ustaniu
krwawienia w miejscu wkłucia, jako ochrona ubrania na
wypadek ponownego krwawienia.
3. Obserwacja pacjenta przez 20 min.
Jeśli żyły są słabo wyczuwalne, przed założeniem opaski uci-

skowej można trzymać kończynę przez 10-15 min w ciepłej kąpieli
wodnej lub założyć okład rozgrzewający na miejsce wkłucia, bądź
też ogrzać kończynę termoforem. W przypadku użycia leków, które
utrudniają rozpoznanie obecności krwi, np. witamina B12, nakłucie,
Część W
'oanna Zalewska-Puchała, Anna Majda
aspirację i próbne podanie należy przeprowadzić z 0,9% NaCl.

Można również zmienić kolejność wstrzyknięcia dożylnego leku:
poszukać żyły, zdezynfekować miejsce wkłucia i podczas działania
środka odkażającego założyć rękawiczki oraz nałożyć igłę do
wstrzyknięć na strzykawkę, założyć opaskę uciskową, nie dotykać
miejsca wkłucia (ewentualnie zdezynfekować palce lewej ręki, aby
zbadać przebieg żyły bliżej - proksymalnie i dalej - dystalnie do
miejsca wkłucia), wprowadzić igłę, dokonać aspiracji, usunąć opa-
skę uciskową, podać lek.
! H Założenie krótkiego cewnika dożylnego (kaniuli) typu

HU venflon
4. Założenie okularów ochronnych.
skich, zlecony płyn infuzyjny, strzykawka o pojemności
10 ml z 0,9% NaCl, preparat antyseptyczny, cewniki na-
czyniowe w kilku odmianach, jałowe gaziki, jałowy opa-
trunek do umocowania kaniuli, rękawiczki jednorazowe-
go użytku w odpowiednim rozmiarze, staza, poduszeczka
pod zgięcie łokciowe pacjenta, pojemniki na odpady.
2. Zadbanie o dobrą widoczność miejsca wykonywania
iniekcji.
ewentualnych powikłaniach.
3. Wybranie okolicy wkłucia i jej przygotowanie: podwinięcie
rękawa piżamy, umycie okolicy wkłucia wodą z mydłem
przez pacjenta lub personel.
4. W razie konieczności ostrzyżenie okolicy wkłucia, unikanie golenia.

2. Wygodne ułożenie pacjenta w pozycji leżącej.
3. Wygodne ułożenie na poduszce wybranej okolicy wkłucia,-
również w odniesieniu do osoby nakłuwającej.
918 Tom II
Rozdział 3
4. Dobranie rozmiaru cewnika, uwzględniając dostęp do

żyły i cel kaniulacji.
5. Zdezynfekowanie skóry.
6. Założenie opaski uciskowej (pacjent zaciska dłoń).
7. Wyjęcie venflonu z jałowego opakowania i zdjęcie plasti-
kowej osłonki.
8. Napięcie skóry obwodowo od miejsca wkłucia lewą ręką.
9. Uprzedzenie pacjenta o chwili wkłucia.
10. Przekłucie skóry pod kątem 45°, natomiast drugim ruchem
pod kątem 30° (zwłaszcza przy twardej skórze, cienkich, źle
wyczuwalnych, leżących głęboko żyłach) nakłucie żyły.
11. Przesunięcie cewnika o 2-3 mm ku przodowi, jeśli cewnik
tkwi w żyle i krew ukaże się w tylnej osłonce.
12. Zdjęcie opaski uciskowej (pacjent rozluźnia dłoń).
13. Trzymanie (mocne) jedną ręką plastikowej części kaniuli
i cofnięcie drugą ręką stalowego mandrynu (tylko man-
drynu, a nie całej kaniuli) o około 5 mm w taki sposób,
aby jego koniec leżał całkowicie w obrębie części plastiko-
wej kaniuli; z jednej strony pomaga to usztywnić giętką
kaniulę podczas jej dalszego przesuwania, z drugiej zapo-
biega przebiciu tylnej ściany żyły.
14. Płaskie przesunięcie plastikowej części cewnika do ostate-
cznej pozycji w żyle.
15. Całkowite usunięcie mandrynu; w celu zapobieżenia
wypływowi krwi z cewnika można palcami ucisnąć żyłę
z zewnątrz w tym miejscu, w którym wyczuwa się koniec
plastikowej kaniuli.
16. Wrzucenie mandrynu do pojemnika na odpady.
17. Podłączenie kroplówki, skontrolowanie przy małej szyb-
kości przepływu, czy cewnik rzeczywiście leży w świetle
żyły (zapobiega to również powstaniu skrzepu w świetle
kaniuli) lub podanie leku.
18. W przypadku niepodłączania kroplówki i niepodawania
leku zabezpieczenie venflonu jałowym korkiem, spraw-
dzenie jego położenia w świetle żyły poprzez podanie
przez dodatkową zastawkę venflonu 5-10 ml 0,9% NaCl;
o prawidłowo wykonanej kaniulacji świadczy brak reakcji
bólowej, niezaburzony przepływ przez kaniulę, brak uwy-
puklenia w okolicy końca kaniuli, łatwe cofanie się krwi
po odłączeniu strzykawki.
19. Umocowanie kaniuli za pomocą:
jałowego gazika, maści z antybiotykiem i plastra mikroporo-
wego,
Część W
- jałowego opatrunku włóknikowego, np. Vena-Plast (ryc.

24),
Ryc. 24. Zmiana opatrunku typu Vena-plast

- jałowego opatrunku półprzepuszczalnego przezroczystego
(okluzyjnego), np. Opsite, Tegaderm.
20. Ewentualne ułożenie kończyny na szynie.
21. Dostosowanie prędkości przepływu infuzyjnego w zależ-
ności od długości i średnicy wewnętrznej kaniuli (tab. 5).
Tabela 5. Asortyment VASOFIX BRAUNULE dla dostępu do żył obwodo-
wych
Rozmiar 22 G 20 G 18G 18 G 17G 16 G 14G

/Gauge 1 11/4 13/4 11/4 13/4 2 2
Rozmiar mm 0,9 U 1,3 1,3 1,5 1,8 2,2
Efektywna długość mm 25 33 45 33 45 50 50
Przepływ ml/min 33 66 97 107 135 194 343
Kod koloru Niebie- Różo- Zielony Zielony Biały Szary Poma-
ski wy rańczo-
wy
22. W przypadku nieudanej próby założenia cewnika zdezyn-

fekowanie miejsca wkłucia, założenie jałowego opatrun-
ku uciskowego i ponowne założenie nowego cewnika
w innym miejscu.

1. Usunięcie ligniny z poduszki.
2. Wrzucenie rękawiczek do pojemników na odpady.
920 Tom II
Rozdział 3
1.Umycie i odkażenie ręki pacjenta (w przypadku zabrudze-

nia krwią).
2. Poinformowanie pacjenta o niedotykaniu venflonu palca-
mi, nieodklejaniu opatrunku i niezamoczeniu w czasie to-
alety lub kąpieli.
3. Obserwacja pacjenta w czasie podaży - często reakcja bó-
lowa może być pierwszym objawem niesprawnego dostę-
pu żylnego.
1. Umycie higieniczne rąk.
2. Założenie dokumentacji monitorującej dostęp naczynio-
wy i stałe jej uzupełnianie: data i godzina założenia wkłu-
cia, zmiany opatrunku, usunięcia wkłucia, obserwacja
miejsca wkłucia, rodzaj venflonu, podpis pielęgniarki.
Podczas pielęgnacji cewnika żylnego krótkiego (obwodowego) Pielęgnacja cewnika

typu venflon należy pamiętać o: żylnego krótkiego
• dokonywaniu zmiany opatrunku w zależności od jego ro-
dzaju: gazik i plaster oraz opatrunek włóknikowy co 24 godz.,
opatrunek przezroczysty raz w tygodniu (jeśli venflon może
pozostać dłużej niż 3 dni); opatrunek powinien być jałowy,
suchy, hipoalergiczny i przepuszczalny dla powietrza, zmie-
niany przy odklejeniu i zabrudzeniu, wymieniany po
uprzednim zmyciu okolicy wkłucia preparatem antysep-
tycznym oraz posiadać metryczkę;
• dokonywaniu wzrokowego i palpacyjnego badania miejsca
wkłucia pod kątem ewentualnego stanu zapalnego przy-
najmniej raz dziennie;
• utrzymaniu stałej jałowości przy użytkowaniu dostępu żyl-
nego: stosowanie jałowych strzykawek, korków luer-lock, rę-
kawiczek do badania miejsca wkłucia i zmiany opatrunku,-
• przestrzeganiu maksymalnego przepływu płynu przez ka-
niulę, również przy podawaniu leku ze strzykawki przez do-
datkową zastawkę znajdującą się w venflonie;
• zapewnieniu stałej, całodobowej podaży płynu do dostępu
żylnego, w sytuacji przerwania podaży zabezpieczenie
wkłucia specjalnym jałowym mandrynem lub korkiem
luer-lock oraz zachowanie drożności cewnika przez
przepłukiwanie go roztworem heparyny [0,5 ml heparyny
(2500 j.m.) rozcieńczyć 20 ml 0,9% NaCl i użyć do
przepłukania 1-2 ml tego roztworu po każdym zakończonym
kroplowym wlewie, aby nie zostały resztki płynu infuzyjnego
oraz co 2-3 godz., kiedy nie podaje się dożylnie płynów,- u pa-
CzęśćIY 921
cjentów z zaburzeniami procesu krzepnięcia używać do

przepłukania 1-2 ml 0,9% NaCl] ;
• delikatnym obsługiwaniu dostępu żylnego, chroniącym
przed wystąpieniem powikłań technicznych (zagięcie, wy-
sunięcie kaniuli, rozłączenie linii podaży), a w czasie przer-
wania podaży płynów zabezpieczenie venflonu bandażem,-
• wymianie venflonu co 3 dni (najdalej do 24 godz., gdy był
zakładany w sytuacji nagłej), zestawu do kroplowego wlewu
dożylnego co 24 godz., każdorazowo zestawu po krwi;
• bezzwłocznym usunięciu cewnika w przypadku jego niedro-
żności lub zakażenia miejsca wkłucia,- zdezynfekowaniu
miejsca wkłucia preparatem antyseptycznym i zabezpiecze-
niu jałowym opatrunkiem lub w przypadku cech zapalnych
pobraniu wymazu z miejsca wkłucia i umieszczeniu w spo-
sób jałowy końcówki cewnika o długości 3-5 cm tkwiącej
w żyle w jałowym pojemniku oraz przesłaniu do badania bak-
teriologicznego, założeniu okładu, np. z Altacetu w miejscu
wkłucia,- w przypadku podejrzenia zakażenia uogólnionego
należy pamiętać o pobraniu krwi na posiew.
Pielęgnacja cewnika Podczas pielęgnacji cewnika żylnego długiego (centralnego) na-

żylnego długiego leży pamiętać o zasadach wyżej wymienionych oraz dodatkowo o:
• zapewnieniu stałego, całodobowego przepływu przez cewnik;
• okresowym kontrolowaniu umiejscowienia cewnika (radiolo-
gicznie, za pomocą adaptera podłączonego do kardiomonitora,
oznakowania zewnętrznego odcinka cewnika, np. jodyną);
• stosowaniu kranika trójdrożnego zabezpieczającego przed
dostaniem się powietrza;
• unikaniu pustych zestawów do przetoczeń;
• każdorazowym zamykaniu wejścia do cewnika;
• przestrzeganiu właściwej temperatury podawania leków
i płynów;
• wymianie co 72 godz. całego systemu zaopatrującego wkłucie
oraz o kontroli zmiany umiejscowienia cewnika co 7 dni.
Pielęgnacja cewnika Podczas pielęgnacji cewnika tętniczego ważne jest:

tętniczego • oznakowanie TĘTNICA (łac. ARTERIA) (najlepiej czerwo-
nym kolorem);
• oklejenie dostępu tętniczego, tak aby odsłonić miejsce koń-
ca cewnika;
• założenie na koniec cewnika kranika trójdrożnego, który
ułatwia pobieranie krwi i zapobiega zatorowi powietrznemu;
922 Tom II
Rozdział 3
• stałe przepłukiwanie cewnika roztworem: 1 jednostka hepa-

ryny w 1 ml 0,9% NaCl, z szybkością 0,5-3,0 ml/godz. z tak
dobranym ciśnieniem, aby krew nie cofała się;
• stałe kontrolowanie zabezpieczenia linii tętniczej przed
odłączeniem;
• wykonanie ruchu aspirującego przy pobieraniu krwi z tętnicy.
§§§ 3.4.4.1. Kroplowy wlew dożylny
Można wyróżnić kroplowe wlewy dożylne krótkotrwałe (czas Definicja kroplowego

trwania do 3 godz.), długotrwałe (czas trwania ponad dobę), szybkie wlewu dożylnego
podanie - bolus (podanie całej objętości w krótkim czasie). Roztwo-
ry do infuzji dostępne są w objętości 50, 100, 250, 500, 1000 ml
w butelkach szklanych i z tworzywa sztucznego oraz w workach
plastikowych. Do roztworów infuzyjnych zaliczyć należy: Natrium
Chloratum 0,9%, Glucosum 5%, Glucosum 10%, Solutio Ringeri,
płyn wieloelektrolitowy izotoniczny, Mannitol 20%, 10% Dekstran
40 000, 6% Dekstran 70 000.
skich, butelka ze zleconym płynem infuzyjnym, zlecony
lek, preparat antyseptyczny, jałowe gaziki, jałowy jedno-
razowy aparat do przetaczania płynów infuzyjnych, strzy-
kawka o pojemności 10 ml z 0,9% NaCl, rękawiczki jed-
norazowego użytku, opaska uciskowa, płaty ligniny, poje-
mniki na odpady, stojak do kroplówki, wieszak plastiko-
wy do zawieszenia butelki.
2. Zadbanie o dobrą widoczność miejsca wykonywania
czynności.
objawach ubocznych.
Część N

1. Ponowne sprawdzenie zgodności płynu, leku ze zleceniem
lekarskim (rodzaj, ilość, stężenie, termin ważności, wygląd).
2. Przygotowanie butelki z płynem infuzyjnym: usunięcie
osłonki z korka gumowego butelki, założenie wieszaka
plastikowego na butelkę, dezynfekcja szyjki (korka) butel-
ki, wstrzyknięcie leku w sposób jałowy i wymieszanie,
podpisanie butelki pisakiem wodoodpornym (data, godzi-
na, nazwisko chorego, numer pokoju, lek dodany do roz-
tworu).
3. Przygotowanie aparatu do kroplówki: sprawdzenie terminu
ważności; wyjęcie z jałowego opakowania; mocne zam-
knięcie zatyczki odpowietrznika, jeśli wbudowany jest
w komorę kroplową aparatu (zapobiega to zamoczeniu fil-
tra bakteryjnego znajdującego się w odpowietrzniku
płynem infuzyjnym podczas nakłuwania butelki); zdjęcie
osłonki z igły aparatu wkłuwanej do butelki; wkłucie ru-
chem obrotowym w sposób jałowy pod kątem 90° igły do
stojącej butelki (nie wkręcać igły kilka razy w tę i z powro-
tem, w przypadku niewielkich objętościowo wlewów
wkłuć igłę tak, aby wystawała niewiele ponad korek, gdyż
w przeciwnym razie pozostaną w butelce większe ilości
płynu infuzyjnego); ewentualne przymocowanie do butel-
ki odpowietrznika z filtrem, jeśli jest w postaci drenu (filtr
powinien znajdować się powyżej poziomu płynu w komo-
rze kroplowej, co chroni przed jego zawilgoceniem i upo-
śledzeniem funkcji); zaciśnięcie zacisku rolkowego; za-
wieszenie butelki z płynem korkiem ku dołowi na stoja-
ku,- wypełnienie komory kroplowej do połowy płynem do
przetoczenia poprzez kilkakrotne naciśnięcie giętkiej ko-
mory; w przypadku sztywnych komór należy wpuścić nie-
co płynu infuzyjnego do drenu, a następnie wypełnić ko-
morę przez obniżenie butelki; w przypadku gdy komora
jest słabo wypełniona, istnieje niebezpieczeństwo, że do
drenu dostaną się pęcherzyki powietrza; jeśli komora jest
zbyt mocno wypełniona, nie można policzyć spadających
kropli; otwarcie zatyczki odpowietrznika, jeśli istnieje;
zdjęcie i odłożenie na tacę osłonki końcówki drenu i skie-
rowanie jego wylotu do miski nerkowatej (nie zakazić
osłonki i końcówki drenu); otwarcie zacisku rolkowego
(płyn wypełnia dren); usunięcie powietrza z zestawu po
odpuszczeniu kilku kropel płynu; ponowne zamknięcie
zacisku rolkowego; zabezpieczenie jałowej końcówki dre-
924 Tom II
Rozdział 3
nu przy pomocy jałowej osłonki (odłożonej na tacę); usta-

wienie butelki z aparatem na tacy.
5. Podłączenie kroplówki: zawieszenie butelki na stojaku,
120 cm powyżej poziomu wkłucia do żyły, wygodne
ułożenie pacjenta w łóżku, odsłonięcie miejsca wkłucia,
ułożenie ręki na płacie ligniny, usunięcie korka luer-lock
z venflonu do pojemnika na odpady (nie zostawiać na sto-
liku pacjenta), sprawdzenie drożności kaniuli strzykawką
z 0,9% NaCl przez zaaspirowanie, połączenie w sposób
jałowy aparatu do kroplówki z venflonem, po uprzednim
upuszczeniu płynu z drenu aparatu celem usunięcia po-
wietrza, otworzenie zacisku rolkowego i ustawienie pręd-
kości infuzji według zaleceń lekarskich; w zazwyczaj sto-
sowanych komorach kroplowych pojedyncze krople mają
objętość 0,05 ml, co warunkuje, że w objętości 1 ml
zawiera się 20 kropli.
6. Przymocowanie drenu butelki do kończyny tak, aby przy-
padkowe pociągnięcie nie spowodowało rozłączenia z ka-
niulą.

1. Usunięcie ligniny.
1. Umycie i odkażenie ręki pacjenta w przypadku zabrudze-
nia krwią.
2. Zachęcenie pacjenta do obserwacji przepływu płynu i w
przypadku braku infuzji powiadomienia pielęgniarki.
3. Kontrolowanie w regularnych odstępach czasu stanu pa-
cjenta (samopoczucie, wygoda) i kroplowego wlewu (obser-
wować miejsce wkłucia, sprawdzić szybkość wypływu kro-
pli, likwidować przyczyny zatrzymania wypływu płynu, np.
zagięty przewód, źle ułożona ręka).
Wskazówki obowiązujące przy podłączaniu kroplowego wie- Wskazówki

wu dożylnego: obowiązujące przy
• jeśli znana jest objętość płynu infuzyjnego i przewidziany wykonywaniu
czas infuzji, można obliczyć liczbę kropli według wzoru: rop owego w
Część N 925
objętość infuzji w ml x 20 , ,
: = liczba kropli/min
czas lniuzji w min
• przy podanej liczbie kropli można obliczyć objętość przeta-

czanego płynu według wzoru:
liczba kropli/min x czas infuzji w min

= objętość infuzji
20
Pompy infuzyjne, Na rynku pojawiają się precyzyjne regulatory kropli oraz ele-
strzykawkowe ktroniczne regulatory liczby kropli. Również dokładność dawkowa-
nia i stałą szybkość wlewu osiąga się za pomocą specjalnych
urządzeń, tzw. pomp. Mają one szerokie zastosowanie w warun-
kach oddziału intensywnej opieki medycznej, a także w razie ko-
nieczności długotrwałego stosowania leków silnie działających.
Wyróżnia się pompy infuzyjne i strzykawkowe. Pompy infuzyjne
(rolkowe, perystaltyczne, tłokowe) regulowane są przepływem kro-
pli (liczba kropli na minutę) lub objętością (ml/godz.). Pompy strzy-
kawkowe są aparatami ciśnieniowymi pozwalającymi na podawa-
nie zawartości jednej lub kilku strzykawek (o pojemności 25, 50,
100 ml) za pomocą napędu tłokowego. Pompa umożliwia dawko-
wanie leku z szybkością od 1 do 100 ml/godz.
Zalecenia do stosowania Podając leki lub płyny przy użyciu pomp infuzyjnych należy
pomp infuzyjnych przestrzegać następujących zaleceń:
• nie wolno wkłuwać zwykłych igieł do wstrzyknięć do bute-
lek jako odpowietrzników;
• jeśli zaistnieje potrzeba dokonania pomiaru ciśnienia tętni-
czego krwi na kończynie, na której założony jest wlew, nale-
ży go najpierw zatrzymać;
• jeśli krótkie wlewy, np. antybiotyki w butelkach 50 ml, po-
daje się przez kranik trójdrożny jednocześnie z innymi
płynami, należy szczególnie pilnować krótkiego czasu infu-
zji, aby osiągnąć wymagane stężenie leku we krwi;
• nie wstrzykiwać roztworów, np. chlorku potasu, za pomocą
igły do wiszącej kroplówki, gdyż może to grozić dużymi wa-
haniami stężeń i być zagrożeniem dla życia, jeśli dodawany
roztwór nie wymiesza się dokładnie,-
• płyny infuzyjne, do których podano leki lub inne roztwory,
zmienić najpóźniej po 12 godz.;
• należy pamiętać, że nie każdy lek dożylny można wstrzyki-
wać do butelki z płynem; niektóre leki dożylne (część z nich
926 Tom II
Rozdział 3
wymaga rozcieńczenia) można podawać bezpośrednio przez

dodatkową zastawkę venflonu, po uprzednim zaciśnięciu
zacisku rolkowego aparatu do przetaczań i upewnieniu się,
czy igła znajduje się w żyle poprzez aspirację,-
• przy podłączaniu drugiej butelki z płynem należy zamknąć
zacisk rolkowy (dren i komora kroplowa muszą być wypełnio-
ne płynem), zdjąć ze stojaka pustą butelkę, wykłuć z niej
igłę aparatu i wkłuć ją do nowej butelki (korek zdezynfeko-
wany przy łóżku chorego);
• zakończyć zabieg, gdy w zestawie widoczny jest płyn infu-
zyjny; zacisnąć zacisk rolkowy, odłączyć dren od venflonu,
przepłukać venflon, zamknąć venflon jałowym nowym kor-
kiem luei-lock, zabezpieczyć venflon bandażem, usunąć bu-
telki i aparat do przetaczania.
3.4.4.2. Podawanie krwi i jej preparatów
Należy wziąć pod uwagę następujące wskazówki przy poda- Wskazówki przy
waniu krwi i jej preparatów: podawaniu krwi i jej
• sprawdzenie zlecenia lekarskiego; preparatów
• sprawdzenie dokumentacji biorcy (dane personalne, wynik
badania grupy krwi i Rh);
• sprawdzenie wyniku badania serologicznego próby krzy-
żowej;
• sprawdzenie dokumentacji na nalepce pojemnika z krwią
lub jej preparatem,-
• sprawdzenie szczelności pojemnika i próbki pilotującej
(brak śladów uszkodzeń);
• sprawdzenie daty ważności: krew pełna konserwowana -
KPK i koncentrat krwinek czerwonych - KKCz, tzw. masa
erytrocytarna - ME - jest ważna w zależności od rodzaju
płynu konserwującego: 21 dni (płyn CPD - cytryniano-
wo-fosforanowo-glukozowy), 35 dni (płyn CPDA - cytrynia-
nowo-fosforanowo-glukozowy z dodatkiem adeniny), 42 dni
(CPDA + płyn wzbogacający, np. Adsol, Nutricel), przemy-
wany KKCz, tzw. masa erytrocytarna płukana - MEP do 10
godz. od wykonania preparatu, świeżo mrożone osocze -
FFP, krioprecypitat do 12 miesięcy, krew heparynizowana
do 12 godz. od wykonania preparatu, koncentrat krwinek
płytkowych - KKP, tzw. masa płytkowa - MP, koncentrat
leukocytarny - KL, koncentrat czynnika VIII, koncentrat
czynnika IX termin ważności podany przez producenta;
Część W 927
• sprawdzenie wyglądu krwi (nie przetaczać, jeśli stwierdza

się objawy hemolizy, skrzepy, zmętnienie osocza, straty);
• pomiar temperatury ciała przed rozpoczęciem transfuzji;
• powiadomienie lekarza przed rozpoczęciem transfuzji;
• przygotowanie i podłączenie kroplowego wlewu dożylnego
z zachowaniem zasad aseptyki przy użyciu jednorazowego
zestawu do przetaczań zaopatrzonego w filtr w komorze
kroplowej oraz możliwie grubych igieł, co zmniejsza ryzyko
hemolizy;
• wykonanie próby biologicznej: szybkie wprowadzenie 30 ml
krwi do żyły chorego, następnie zmniejszenie szybkości
przetaczania krwi do 20 kropli na minutę i obserwowanie
chorego przez 10 minut (tętno, oddech, wygląd zewnętrzny,
samopoczucie); jeśli w tym czasie nie wystąpią objawy nie-
tolerancji, wynik próby jest ujemny, przetaczanie można
kontynuować, zwiększając szybkość wypływu krwi do około
40 kropli na minutę,-
• dobre okrycie chorego podczas transfuzji;
• okresowe kontrolowanie szybkości transfuzji i samopoczu-
cia chorego;
• natychmiastowe przerwanie przetaczania w przypadku wy-
stąpienia powikłań poprzetoczeniowych;
• przetaczanie 0,5 litra krwi nie dłużej niż 4 godz., osoczo-
wych preparatów mrożonych w czasie 0,5-1 godz.;
• wymiana aparatu do przetaczań po każdym 4-godzinnym
trwaniu transfuzji (każdy kolejny pojemnik z krwią przeta-
czać za pomocą nowego jednorazowego aparatu);
• na zakończenie transfuzji pozostawienie w pojemniku 10 ml
krwi, zabezpieczenie pojemnika w chłodziarce w temperatu-
rze 4-6°C przez 48 godz.;
• udokumentowanie wykonania zabiegu.
Należy pamiętać o:
• przechowywaniu krwi i jej preparatów w temp. +4 do +6°C
w chłodni o rejestrowanej temperaturze i przetaczaniu na-
tychmiastowym po dostarczeniu na oddział, pojemnik
z krwią w temperaturze pokojowej może znajdować się
przez krótki czas ze względu na ryzyko namnażania się bak-
terii, w niektórych przypadkach (szybkie i liczne przetocze-
nia u dorosłych, masywne przetoczenia u dzieci, transfuzja
wymienna u noworodków, szybkie przetoczenia do żył cen-
tralnych) krew może być ogrzana przy pomocy specjalnie
przeznaczonych do tego celu ogrzewaczy;
928 Tom II
Rozdział 3
rozmrożeniu zamrożonych preparatów osoczowych (w tem-

peraturze -25 do -30°C) w łaźni wodnej o temperaturze
37°C i niezwłocznym ich przetoczeniu;
rozpuszczeniu liofilizowanego preparatu czynnika VIII lub
IX w zalecanej przez producenta ilości (10 ml, 20 ml) wody
do wstrzykiwań, w czasie nie dłuższym niż 10 minut, do-
prowadzeniu preparatu do temperatury pokojowej, poda-
niu natychmiast po przygotowaniu (nie później niż 1 godz.
po rozpuszczeniu) wstrzyknięciem dożylnym z szybkością
4-5 ml/min lub kroplowym wlewem dożylnym z szybkością
1-10 ml/min,-
przechowywaniu pozostałych pojemników z krwią (przy
przetaczaniu większej ilości krwi choremu) w chłodziarce
w temperaturze 4-6°C.

1. Opisz, w jakich okolicznościach mogą powstać interakcje
leków i jakie mogą być ich konsekwencje.
2. Przy otrzymywaniu leków pacjentka mówi: „Widzę, że le-
karz zlecił mi nowy lek". Co oznacza dla Ciebie ta infor-
macja, jeżeli wiesz, że nie jest to nowy lek? Jak należy
postąpić, jeżeli wiadomo, że jest to rzeczywiście nowy lek?
3. Scharakteryzuj niebezpieczeństwa podawania leków oraz
podaj sposoby zapobiegania im.
4. Oblicz, jaką ilość leku zawierającego w 10 ml 800 j.m. na-
leży pobrać do strzykawki, aby podać choremu 32 j.m. in-
suliny.
5. Znajdź i zinterpretuj dokument mówiący o postępowaniu
w razie polekowego wstrząsu anafilaktycznego.
6. Scharakteryzuj powikłania iniekcji domięśniowych.
7. Znajdź i zinterpretuj dokument mówiący o wymaganiach
związanych ze stosowaniem leków cytostatycznych
w zakładach opieki zdrowotnej.
8. Zapoznaj się z instrukcją działania pompy infuzyjnej i za-
demonstruj jej działanie.
Część W
Bibliografia
1. Alkiewicz J.: Dysk - osiągnięcie w indywidualnych techni-
kach inhalacji. Postępy areozoloterapii 1, 2000, s. 31-35.
2. Bodzoń W.: Podstawy tlenoterapii. Medycyna praktyczna,
Chirurgia 4, 1997.
3. Brożek L.: Wstrzyknięcia i wlewy dożylne, PZWL, Warsza-
wa 1998.
4. Bruhl W., Brzozowski R.: Vademecum lekarza ogólnego,
6. CiuruśM.J.: Zapobieganie zakażeniom w gabinetach zabie-
gowych a jakość usług medycznych, Adi, Łódź 1999.
szawa 1998.
8. Hildebrand N.: Iniekcje, infuzje, pobieranie krwi, Wydaw-
nictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2001.
10. Jarosz M., Dzieniszewski J.: Interakcje: leki a żywność,
Służba Zdrowia 2000, 78-79, s. 6-9.
11. Jot: Zabiegi oczne, Magazyn Pielęgniarki i Położnej 1999,
7, s. 25.
12. Khan M., Lynch J.: Choroby płuc - diagnostyka i terapia,
Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2000.
15. Litwin M.: Zarys okulistyki, PZWL, Warszawa 1997.
16. Majda A., Zahradniczek K.: Udział pielęgniarki w procesie
diagnozowania i leczenia, [w:] Zahradniczek K. (red.):
Wprowadzenie do pielęgniarstwa, PZWL, Warszawa 1999.
17. Mćszaros J., Gajewska S. (red.): Podstawy farmakologii,
18. Pirożyński M.: Leczenie wziewne - charakterystyka róż-
nych rodzajów inhalatorów, Postępy areozoloterapii 2000,
1, 17-21.
19. Tatoń J.: Technika zabiegów intemistycznych, PZWL, Wa-
rszawa 1994.
20. Tatoń J.: Cukrzyca. Poradnik dla pacjentów, PZWL, War-
szawa 1994.
Tom II
Część W
H ĆWICZENIA SPRAWDZAJĄCE TESTOWE

1. Termofor napełnia się wodą o temperaturze:
a. 50-70°C,
b. 70-80°C,
c. 80-90°C,
d. 90-100°C.
2. Najlepsze wyniki leczenia zimnem suchym uzyskuje się,
stosując go przez:
a. 15-30 minut,
b. 30-60 minut,
c. 60-90 minut,
d. 90-120 minut.
3. Okład chłodzący zmienia się co:
a. 1-2 minuty,
b. 2-3 minuty,
c. 4-5 minut,
d. 5-6 minut.
4. Okład wysychający działa:
a. 2-3 godziny,
b. 3-4 godziny,
c. 4-5 godzin,
d. 6-7 godzin.
5. Okład rozgrzewający utrzymuje wilgotność przez:
a. 2-4 godziny,
b. 4-6 godzin,
c. 6-8 godzin,
d. 8-10 godzin.
6. Czas utrzymywania baniek na skórze u osoby dorosłej wy-
nosi:
a. 5-10 minut,
b. 10-15 minut,
c. 15-20 minut,
d. 20-30 minut.
7. Pielęgniarka przygotowująca się do instrumentowania
zakłada jałowe rękawiczki:
a. po chirurgicznym myciu rąk, a przed założeniem
jałowego fartucha,
b. po chirurgicznym myciu rąk i po założeniu jałowego
fartucha,
c. po higienicznym myciu rąk i po założeniu jałowego
fartucha,
d. po higienicznym myciu rąk, a przed założeniem
fartucha.
Części 931
Część IV
8. Stolik dodatkowy, w który wyposażona jest sala operacyj-

na, służy do układania na nim:
a. narzędzi, bielizny operacyjnej i materiałów
opatrunkowych,
b. wyłącznie dodatkowego wyposażenia, np. zestawu
do założenia cewnika,
c. wyłącznie zużytych narzędzi i materiałów
opatrunkowych,
d. dokumentacji.
9. Mycie i dezynfekcję pola operacyjnego przeprowadza:
a. pielęgniarka pomagająca,
b. pielęgniarka instrumentująca,
c. lekarz,
d. mycie - pielęgniarka instrumentująca, dezynfekcję -
lekarz.
10. Przygotowany stolik opatrunkowy może być używany:
a. tylko do jednego opatrunku,
b. tylko do jednego rodzaju opatrunków: albo
„czystych" albo „brudnych",
c. przez dobę, po czym należy go przygotować na
nowo,
d. przez 12 godzin, po czym należy go w razie potrzeby
przygotować na nowo.
11. Jaki jest cel bandażowania kończyn dolnych opaską ela-
styczną?
a. unieruchomienie,
b. uszczelnienie, ocieplenie kończyny,
c. zapobieganie zastojom żylnym,
d. umocowanie opatrunku.
12. Który z obwojów jest charakterystyczny dla wszystkich
sposobów bandażowania ?
a. śrubowy,
b. kolisty,
c. kłosowy,
d. żółwiowy.
13. Jaki obwój jest zalecany przy zakładaniu opaski ucisko-
wej?
a. śrubowy,
b. kolisty,
c. kłosowy,
d. żółwiowy.
14. Aby ułatwić pacjentowi połknięcie leków o dużych roz-
miarach, których nie wolno rozkruszać, należy lek umie-
ścić:
332 Tom II
Część W
a. na koniuszku języka,
b. na grzbiecie języka,
c. na nasadzie języka,
d. na bocznej, prawej stronie języka.
15. W wypadku stosowania skalowanego inhalatora daw-
kującego pobudzanego wdechem należy po podaniu dawki
leku wstrzymać oddech na:
a. 5-10 sekund,
b. 10-15 sekund,
c. 20-30 sekund,
d. 30-60 sekund.
16. Prawidłowo przeprowadzona inhalacja przy użyciu inha-
latora ultradźwiękowego powinna trwać:
a. 20 minut,
b. 10 minut,
c. 15 minut,
d. 30 minut.
17. W celu uniknięcia nadmiernego natlenienia podczas sto-
sowania tlenoterapii należy robić przerwy w podawaniu
tlenu co:
a. 10-15 minut,
b. 15-30 minut,
c. 30-60 minut,
d. 60-90 minut.
18. Wykorzystując technikę dużych przepływów tlenu, zasto-
sujemy np.:
a. maskę częściowo zwrotną,
b. kaniulę nosową,
c. układ Reesa,
d. maskę bezzwrotną.
19. Na jaką głębokość należy wprowadzić aplikator do po-
chwy w celu podania leku?
a. 1-3 cm,
b. 3-5 cm,
c. 4-7 cm,
d. 5-9 cm.
20. Podając lek do kanału usznego osobie dorosłej, należy
pociągnąć małżowinę uszną:
a. do tyłu i góry,
b. do dołu i tyłu,
c. do przodu i góry,
d. do przodu i tyłu.
Część I 933
Część IV
21. Opatrunki okluzyjne stosowane w celu zwiększenia

wchłaniania substancji leczniczych do skóry należy utrzy-
mywać przez:
a. 12 godzin,
b. 24 godziny,
c. 48 godzin,
d. do 7 dni.
22. Wybór igły do wstrzyknięcia zależy od (pytanie wielokrot-
nego wyboru):
a. rodzaju wstrzyknięcia,
b. obfitości tkanki podskórnej,
c. rodzaju roztworu,
d. ilości wstrzyknięć przyjętych przez pacjenta.
23. Ilość leku podanego śródskórnie nie może przekroczyć:
a. 0,01 ml leku,
b. 0,1 ml,
c. 1,0 ml,
d. 0,001 ml.
24. Pielęgniarka odczytuje wynik próby RT-23 po:
a. 30 min,
b. 1 godz.,
c. 24 godz.,
d. 72 godz.
25. Wstrzyknięcie podskórne wykonuje się w okolicę (pytanie
wielokrotnego wyboru):
a. połowy zewnętrznej powierzchni ramienia,
b. połowy zewnętrznej powierzchni uda,
c. obfitą w luźną tkankę podskórną,
d. skóry brzucha.
26. Pen z wkładem ze zleconą insuliną ludzką powinien być
przechowywany w:
a. cieplarce,
b. temperaturze pokojowej,
c. chłodziarce,
d. zamrażarce.
27. Domięśniowo można podawać (pytanie wielokrotnego
wyboru):
a. roztwór wodny,
b. roztwór oleisty,
c. zawiesinę,
d. lek krystaliczny.
28. Pielęgniarka powinna wymieniać venflon co:
a. 1 dzień,
b. 2 dni,
934 Tom II
Część IV
c. 3 dni,
d. 4 dni.
29. Przy planowanym długotrwałym leczeniu dożylnym
w pierwszej kolejności należy nakłuwać żyły w obrębie:
a. zgięcia łokciowego,
b. przedramienia,
c. nadgarstka,
d. grzbietu ręki.
Klucz do testu
1. a
2. b
3. b
4. a
5. c
6. c
7. b
8. a
9. c
10. d
11. c
12. b
13. a
14. c
15. a
16. c
17. b
18. d
19. b
20. a
21. a
22. a, b, c
23. b
24. d
25. a, b, c, d
26. b
27. a, b, c, d
28. c
29. d
Część J 935
Część V
W PODSTAWOWYCH
DZIAŁANIACH
REHABILITACYJNYCH
Rozdział 1
CHARAKTERYSTYKA PODSTAW
REHABILITACJI MEDYCZNEJ
jjj Elżbieta Rutkowska

PO ZAPOZNANIU SIĘ Z TREŚCIĄ ROZDZIAŁÓW Cele rozdziału
STUDENT POWINIEN:
• zrozumieć istotę wielopłaszczyznowego procesu
rehabilitacji;
• określić zasadnicze kierunki działań pielęgniarskich
w programie rehabilitacji kompleksowej;
• wykonać podstawowe zabiegi usprawniające;
• ukształtować postawę wrażliwości i aktywnej troski
wobec osób niepełnosprawnych biologicznie,
psychicznie i społecznie.
Według Światowej Organizacji Zdrowia, rehabilitacja jest kom- Rehabilitacja

pleksowym i interdyscyplinarnym procesem, którego celem jest -definiowanie
ochrona zdrowia, rozwijanie oraz utrzymywanie jak najlepszej
sprawności życiowej osób, których zdrowie jest zagrożone lub zo-
stało utracone wskutek choroby, urazu, wad wrodzonych lub naby-
tych. Celowi temu służy system państwowych, socjalno-ekonomi-
cznych, medycznych, zawodowych, pedagogicznych, psychologicz-
nych i innych środków, które nie dopuszczają do rozwoju różnora-
kich procesów patologicznych, będących przyczyną niepełnospraw-
ności.
Program rehabilitacji zakłada zatem działania ciągłe i ustawi- Płaszczyzny rehabilitacji
czne na trzech płaszczyznach:
• prewencji pierwotnej - obejmuje zapobieganie i eliminację
czynników ryzyka upośledzenia bądź utraty sprawności ży-
ciowej;
• stosowania odpowiednich zabiegów leczniczych - przywra-
cających choremu sprawność fizyczną i psychiczną w opar-
Część V 939
Elżbieta Rutkowska
Charakterystyka podstaw rehabilitacji medycznej
ciu o neurofizjologiczne procesy regeneracji, kompensacji

i adaptacji;
• wyrównywania szans - wspomaganie życia, przystosowanie
środowiska dla pełnej integracji i adaptacji środowiskowej
osób trwale niepełnosprawnych.
Złożony proces rehabilitacji realizowany jest na gruncie placó-

wek medycznych, instytucji rządowych i pozarządowych, oświato-
wych, zakładów pracy, środków masowego przekazu. Formy i me-
tody rehabilitacji przenikają i uzupełniają się wzajemnie w dążeniu
do realizacji zasadniczego celu.
Rehabilitacja medyczna Rehabilitacja medyczna (lecznicza) ma na celu intensyfika-

cję wszelkich procesów prewencyjnych i terapeutycznych. Przy-
spiesza powrót do zdrowia. Realizowana jest przez personel medy-
czny na terenie przychodni, poradni, szpitali, uzdrowisk i zakładów
pielęgnacyjno-opiekuńczych. W skład rehabilitacji medycznej
wchodzą: fizjoterapia, psychoterapia, ergoterapia, zaopatrzenie
ortopedyczne oraz zabiegi z zakresu chirurgii rekonstrukcyjnej.
Rehabilitacja społeczna Rehabilitacja społeczna zakłada uzyskanie akceptacji spo-
łecznej dla osoby niepełnosprawnej, jak również akceptację kalec-
twa przez samego chorego. Wymaga współpracy chorego, jego ro-
dziny, różnych instytucji, organizacji, które przez działania adapta-
cyjne i integracyjne, w oparciu o przepisy prawne, system zabezpie-
czeń egzystencji materialnej, umożliwienie nauki, transportu, do-
stępność dóbr kultury - pozwalają osobie niepełnosprawnej - naj-
pełniej jak to jest możliwe - na rozwój osobisty i udział w życiu
społecznym.
Rehabilitacja zawodowa Rehabilitacja zawodowa ma na celu zdobycie lub przywróce-
nie i utrzymanie wydolności oraz sprawności gwarantującej osobie
niepełnosprawnej aktywność zawodową. Praca zawodowa inwali-
dów pełni funkcję ekonomiczną - pozwala na niezależność i samo-
dzielność. Jest też ważnym elementem rehabilitacji społecznej -
pozwala na samorealizację, zapobiega izolacji.
Zespół rehabilitacyjny Zadania - j akie stawia przed sobą rehabilitacj a kompleksowa -
realizowane są przez zespół specjalistów: tzw. zespół rehabilitacyj-
ny, w skład którego wchodzą: lekarz specjalista w rehabilitacji, fi-
zjoterapeuta (magister rehabilitacji ruchowej, technik fizykotera-
pii, instruktor gimnastyki leczniczej), ergoterapeuta - terapeuta za-
jęciowy, psycholog, pracownik socjalny, instruktor pracy zawodo-
wej, pedagog specjalny, specjalista zaopatrzenia ortopedycznego
oraz pielęgniarka. Miejsce pielęgniarki w zespole rehabilitacyjnym
zależy od etapu rehabilitacji i realizowanych działań. Nie w każ-
dym przypadku konieczne są bowiem działania wszystkich specja-
940 Tom n
Rozdział 1
listów zespołu rehabilitacyjnego. Skład zespołu rehabilitacyjnego

i zakres podjętych działań uwarunkowane są indywidualnym sta-
nem pacjenta, przebiegiem choroby, rodzajem niepełnosprawno-
ści, rokowaniami i sytuacją środowiskową. Zazwyczaj pielęgnowa-
nie w chorobie i zdrowiu jest nieodłącznym elementem ciągłości
procesu współczesnej rehabilitacji. Obecna rola społeczno-zawodo-
wa pielęgniarki przewiduje, że będzie ona pełnić nie tylko tradycyj-
nie rozumianą funkcję pielęgnacyjno-opiekuńczą, choć jest ona do-
minująca, ale także edukacyjną w promocji zdrowia i wspierającą
w rehabilitacji.
Na etapie prewencji pierwotnej niepełnosprawności pielęg-
niarka włącza się w działania promocyjne i profilaktyczne, realizo- Prewencja pierwotna
wane w ramach programów środowiskowych - w szkole, zakładzie
pracy, grupach społecznych, rodzinie. Są to np. programy oświaty
zdrowotnej w zakresie zdrowego żywienia, higieny osobistej i oto-
czenia, zachowań abstynenckich, zdrowia psychicznego, zaleca-
nych badań profilaktycznych. Działania te są podejmowane przez
pracowników medycznych, ale także przez ekspertów różnych dzie-
dzin, a ich współpraca przebiega w zespołach interdyscyplinarnych
lub w ich ścisłej kooperacji. Celem tej współpracy jest także zapew-
nienie środowiskowych warunków umacniania zdrowia (ekologia,
czynniki polityczne, ekonomiczne, społeczne) oraz kształtowanie
zdrowego stylu życia (pedagogika zdrowia, czynniki kulturowe).
Wyrównywanie szans to także proces, w którym pielęgniarka
włącza się aktywnie do wszelkich działań medycznych i organiza-
cyjnych na rzecz osób przewlekle chorych i trwale niepełnospraw-
nych. Dotyczy to zwłaszcza zadań zawodowych pielęgniarki środo-
wiskowej/rodzinnej w zakresie poradnictwa i wsparcia wszelkich
działań rehabilitacji społecznej, m.in. poprzez:
• kształtowanie postaw społecznych - czyli zapewnienie życz- Wyrównywanie szans
liwości, zrozumienia oraz świadczenia pomocy przez osoby - zadania pielęgniarki
zdrowe na rzecz niepełnosprawnych - przez upowszechnia-
nie wiedzy (o różnych rodzajach niepełnosprawności, ich
przyczynach i konsekwencjach), popieranie pożądanych
wzorów zachowań oraz rozwijanie empatii;
• organizację środowiska fizycznego - co należy rozumieć
jako współdziałanie w likwidacji wszelkich przeszkód tech-
nicznych (barier architektonicznych, komunikacyjnych, fi-
nansowych) uczestnictwa biernego i aktywnego osób nie-
pełnosprawnych w życiu kulturalnym i społecznym. Tam
gdzie niemożliwe jest zniesienie tych przeszkód - pomoc
w adaptacji przez zastosowanie różnych udogodnień i po-
CzęśćY 941
Elżbieta Rutkowska
mocy technicznych, doraźnej pomocy finansowej i innych

form materialnego oraz duchowego wsparcia;
• aktywizację edukacyjną i zawodową - tj. pomoc w przepro-
wadzeniu badań diagnostycznych i realizacji zaleceń stąd
wynikających w zakresie nauki szkolnej, kształcenia zawo-
dowego, zatrudnienia i pracy zawodowej na odpowiednio
przystosowanym stanowisku pracy.
Rehabilitacja medyczna Rehabilitacja medyczna - w przebiegu wszystkich procesów

- udział pielęgniarki terapeutycznych przewiduje profesjonalny współudział pielęgniar-
ki. Proces pielęgnowania jest bowiem spójny z programem leczenia
i usprawniania. Szczególne znaczenie mają tu wszelkie świadcze-
nia rehabilitacyjne zapobiegające powikłaniom wynikającym z ko-
nieczności unieruchomienia w łóżku (odleżyny, ograniczenia ru-
chów w stawach, niewydolność krążeniowo-oddechowa, zatoro-
wość, zakrzepica żył, zaparcia, apatia i depresja).
Prowadzenie rehabilitacji przyłóżkowej w ramach pielęgnowa-
nia zapobiega powstawaniu wtórnych zmian patologicznych, pogar-
szających ogólny stan chorego i utrudniających późniejszą, specjali-
styczną rehabilitację. W opiece pielęgniarskiej przydatna staje się
znajomość zasad i umiejętność zastosowania wybranych elemen-
tów fizjoterapii.
Na niewielkich oddziałach szpitalnych, w zakładach opiekuń-
czo-pielęgnacyjnych pielęgniarka realizuje możliwe formy aktywiza-
cji ruchowej (oraz inne elementy rehabilitacji kompleksowej - w wy-
miarze podstawowym). W specjalistycznych zakładach opieki zdro-
wotnej współuczestniczy w programie usprawniania, realizowanym
przez profesjonalny zespół rehabilitacyjny, a jej funkcja przewiduje
także wzmacnianie motywacji do ćwiczeń i kontrolę zadań samo-
dzielnie wykonywanych przez pacjenta.
Najprostsze zabiegi fizykalne z zakresu ciepło- i światłolecznic-
twa: okłady - kompresy ciepłe i zimne, naświetlania lampą sollux -
podczerwień oraz lampą kwarcową - ultrafiolet - stosowane zawsze
po uzgodnieniu z lekarzem opiekującym się chorym - działają regu-
luj ąco na tkanki i układy (przynoszą efekt przeciwbólowy i przeciw-
zapalny). Stanowią cenne uzupełnienie farmakoterapii.
W opiece pielęgniarskiej znajdują także zastosowanie wybrane
elementy kinezyterapii: odpowiednie ułożenia chorego, ćwiczenia
oddechowe, ćwiczenia mobilizujące krążenie obwodowe, pioniza-
cja i nauka chodzenia, ćwiczenia samoobsługi. Rozporządzenie Mi-
nistra Zdrowia i Opieki Społecznej z dn. 2 września 1997 w spra-
wie zakresu i rodzaju świadczeń zapobiegawczych, leczniczych
i rehabilitacyjnych, wykonywanych przez pielęgniarkę samodziel-
nie (...), wynikające z art. 6, Ustawy z dn. 5 lipca 1996 r. o zawo-
942 Tom n
Rozdział 1
dach pielęgniarki i położnej (Dz. U. Nr 91, poz. 410) precyzuje

zakres świadczeń rehabilitacyjnych pielęgniarki. Może ona prowa-
dzić:
• rehabilitację przyłóżkową - w celu zapobiegania powikłaniom
wynikającym z unieruchomienia;
• usprawnianie ruchowe (siadanie, pionizację, naukę chodze-
nia i naukę samoobsługi).
Inne świadczenia rehabilitacyjne pielęgniarka może prowadzić
jedynie pod warunkiem odbycia podyplomowego kursu specjali-
stycznego. Dodatkowego szkolenia wymaga bowiem przygotowa-
nie pielęgniarki do:
• aktywizacji osób niepełnosprawnych z wykorzystaniem ele-
mentów terapii zajęciowej;
• prowadzenia terapii kreatywnej i rehabilitacji chorych
w opiece paliatywnej;
• treningu pęcherza moczowego u chorych z problemem nie-
trzymania moczu;
• hartowania i kształtowania kikuta amputowanej kończyny;
• rehabilitacji podopiecznych z zaburzeniami psychicznymi;
• wnioskowania o objęcie opieką społeczną osób przewlekle
chorych i niepełnosprawnych.
Część V
Rozdział 2
PODSTAWOWY ZAKRES
REHABILITACJI LECZNICZEJ
Elżbieta Rutkowska
Podstawowe działania pielęgniarki w zakresie rehabilitacji Wstęp
przyłóżkowej obejmują: prawidłowe ułożenia chorego w łóżku,
ćwiczenia mobilizujące krążenie obwodowe, elementy ćwiczeń
biernych i czynnych, pionizację i naukę chodzenia, ćwiczenia samo-
obsługi, a także elementy masażu leczniczego. Wszystkie te
działania muszą być zgodne z przyjętym programem leczenia i reha-
bilitacji.
| Ułożenia pacjenta Ułożenia pacjenta
Ułożenie i planowa zmiana pozycji ciała pacjenta są najlepszy-

mi sposobami profilaktyki odleżyn. Szczególnie dotyczy to pacjen-
tów, którym choroba uniemożliwia samodzielną, dowolną zmianę
pozycji ciała (paraplegia, hemiplegia, schorzenia reumatyczne, ura-
zy, stany po zabiegach chirurgicznych w obrębie klatki piersiowej
i jamy brzusznej). Ułożenia polegają na zabezpieczeniu pośrednich
pozycji w stawach, odbarczeniu części ciała szczególnie narażo-
nych na ucisk, zabezpieczeniu przed otarciami naskórka, niedo-
krwieniem. Profilaktyka odleżyn wymaga także stosowania odpo-
wiedniego wyposażenia technicznego łóżka (wózka) osoby nie-
pełnosprawnej. Służą temu materace i poduszki przeciwodleżyno-
we, rozmaite podkładki i pomoce stabilizujące tułów oraz dystalne
części kończyn.
Prawidłowe ułożenia zapobiegają także powstawaniu znie-
kształceń w narządzie ruchu, są koniecznym warunkiem biernego
drenażu segmentów płucnych, utrwalają efekty redresji i ćwiczeń
redresujących (specjalistycznych zabiegów fizjoterapeutycznych sto-
sowanych celem zniesienia przykurczu tkanek miękkich okołosta-
wowych lub mięśni).
Część V 945
Elżbieta Rutkowska
Udział pielęgniarki w podstawowych działaniach rehabilitacyjnych
Ćwiczenia oddechowe H Ćwiczenia oddechowe
Systematyczne ćwiczenia oddechowe nabierają szczególnego

znaczenia po zabiegach chirurgicznych, w geriatrii, w położnictwie,
neurologii - w przypadkach porażeń pomocniczych mięśni odde-
chowych. We wszystkich przypadkach, w których dochodzi do
spłycenia oddechu, ograniczenia ruchomości klatki piersiowej i za-
legania wydzieliny w drzewie oskrzelowym, można się spodziewać
wystąpienia zmian zapalnych w oskrzelach i płucach. Stanowią
one groźne powikłanie choroby podstawowej. Profilaktyka po-
wikłań płucnych polega na utrzymaniu właściwej wentylacji, ru-
chomości klatki piersiowej, wzmocnieniu siły wydechu i efektyw-
ności kaszlu. Kilkakrotnie w ciągu dnia (a w przypadku paraplegii -
we wczesnym okresie - nawet co godzinę) należy prowadzić ćwicze-
nia oddechowe, pamiętając o zapewnieniu odpowiedniego mikro-
klimatu pomieszczenia (czystość, temperatura i wilgotność powie-
trza). Najczęściej ćwiczenia oddechowe wykonywane są w pozycji
leżącej lub półsiedzącej. Wdech powinien być wykonywany przez
nos, wydech przez usta, przy czym stosunek długości fazy wdechu
do wydechu powinien zawierać się w granicach 2:3. Ćwiczenia od-
dechowe nie mogą prowadzić do hiperwentylacji - tzn. nadmierne-
go nasycenia krwi tlenem i obniżenia poziomu CO2 w powietrzu
pęcherzykowym, co pogarsza warunki wymiany gazowej, może
prowadzić do krytycznego niedotlenienia tkanki mózgowej, serca,
wzrostu nadpobudliwości nerwowo-mięśniowej oraz bolesnych
i trudnych do opanowania skurczów mięśniowych. Zatem czas
przewidziany na jednorazowe wykonanie ćwiczeń oddechowych
nie powinien przekraczać kilku minut.
Ćwiczenia kaszlu i odkrztuszania wydzieliny drzewa oskrzelo-
wego powinna poprzedzać inhalacja, oklepywanie klatki piersio-
wej, powtarzanie wibrujących spółgłosek. Odruch kaszlowy można
wywołać przez wykonanie (po normalnym wydechu) dodatkowego,
płytkiego wydechu. Skuteczne bywa też dzielenie fazy wydechu na
krótkie, szybko po sobie następujące wydechy (tzw. wydech skan-
dowany). Przy wykonywaniu ćwiczeń kaszlowych należy zabezpie-
czyć naczynie z płynem, do którego chory będzie mógł usuwać od-
krztuszoną wydzielinę. Ćwiczenia oddechowe wymagają świado-
mej współpracy chorego. Można je rozpocząć już w kilka godzin po
zabiegu operacyjnym, a według stopnia trudności należy wykony-
wać je w następującej kolejności:
• pogłębione wdechy i wydechy;
• oddychanie wspomagane ruchami ramion (samodzielnie,
z pomocą instruktora lub pielęgniarki - podczas wznoszenia
946 Tom II
Rozdział 2
Podstawowy zakres rehabilitacji leczniczej
ramion skosem w górę - wdech, natomiast podczas opusz-

czania - wydech);
• wspomaganie wydechu przez wzmacnianie tłoczni brzusz-
nej uciskiem na dolne żebra i powłoki brzuszne;
• ćwiczenia kaszlu i odkrztuszania wydzieliny;
• wydech z oporem - celem usprawnienia przepony, wzmoc-
nienia mięśni tłoczni brzusznej (osiąga się to przez dmucha-
nie na zawieszone lekkie przedmioty, wydech utrudniony
lekkim zaciskaniem skrzydełek nosa lub opór dłońmi
ułożonymi na brzuchu, wydech do naczynia z wodą (ryc. 1),
przedmuchiwanie płynu w naczyniach połączonych, na-
dmuchiwanie gumowych przedmiotów).
Ryc. 1. Ćwiczenia oddechowe - wydech do naczynia z wodą
I Ćwiczenia mobilizujące krążenie obwodowe Ćwiczenia mobilizujące

krążenie obwodowe
Bezruch, spadki ciśnienia tętniczego krwi, osłabiona obwodo-
wa „pompa mięśniowa", przymusowa pozioma pozycja, np. poope-
racyjna, grozi innym powikłaniem, jakim są zakrzepy żył głębo-
kich. Często skutkuje to powstaniem zatorów światła nawet od-
ległych naczyń. Najlepszą profilaktyką wystąpienia tego po-
wikłania jest wczesna mobilizacja ruchowa całego organizmu, po-
legająca na częstych zmianach pozycji ciała w łóżku, specjalnych
ćwiczeniach kończyn oraz pionizacji. U osób mających żylaki lub
niewyjaśnione bóle nóg niebezpieczeństwo powstania zakrzepów
jest znacznie większe. Dlatego przystępując do ćwiczeń mobili-
zujących krążenie obwodowe, należy sprawdzić palpacyjnie new-
ralgiczne punkty zakrzepowe: na podeszwie stopy, za kostkami bo-
cznymi, na podudziach w okolicy mięśnia brzuchatego łydki,
w dole podkolanowym, w szczelinie mięśni przywodzicieli uda i w
Część V 947
Elżbieta Rutkowska
okolicy kanału pachwinowego. Wrażliwość na ucisk, ucieplenie

tych okolic powinny być powodem szczególnej uwagi i zawsze wy-
magają konsultacji lekarskiej przed rozpoczęciem ćwiczeń rucho-
wych.
W pielęgnacji chorych zaleca się kilkuminutowe zestawy ćwi-
czeń czynnych wykonywanych kilka razy w ciągu doby. Powinny
one zaczynać się od najdrobniejszych, dystalnych stawów kończyn
i stopniowo angażując coraz większe - przechodzić do dynamicz-
nych ćwiczeń stawów proksymalnych: barkowych i biodrowych.
Przykłady ćwiczeń czynnych, mobilizujących krążenie w pozy-
cji leżącej:
• zgięcia i wyprosty, przywiedzenia i odwiedzenia palców
dłoni i stóp;
• zaciskania dłoni w pięść, krążenia nadgarstków i stóp;
• naprzemienne zgięcia i wyprosty kończyn w stawach łokcio-
wych i kolanowych;
• kilkusekundowe, izometryczne napięcia mięśni czworogłowych
uda i mięśni pośladkowych;
• ruchy okrężne w stawach barkowych i biodrowych.
Ćwiczenia bierne g g Ćwiczenia bierne
Powinny być stosowane w pielęgnowaniu chorych, u których

nie stwierdza się zależnej od woli człowieka czynności mięśni. Są
to niedowłady, porażenia wiotkie i spastyczne, nieutrwalone ogra-
niczenia ruchomości w stawach. Zaleca się prowadzenie ćwiczeń
biernych także w przypadkach zaburzenia procesów fizjologicznych
ograniczających prawidłową czynność i zachowanie właściwości
biologicznych i fizykochemicznych tkanek. Ćwiczenia bierne pole-
gają na prowadzeniu ruchu pacjenta ręką terapeuty (rzadziej ruch
bierny prowadzony jest za pomocą specjalnych urządzeń). Ruch
prowadzony jest we wszystkich fizjologicznych płaszczyznach i za-
kresach ruchu wynikających z budowy oraz stopnia swobody sta-
wu. Warunki te muszą być uwzględnione także przy wyborze
właściwej pozycji wyjściowej dla wykonywanego ruchu. Oznacza
to, że ułożenie ćwiczącego powinno gwarantować pełną stabilizację
niećwiczonej części ciała, a zarazem umożliwiać wykonanie ruchu
biernego przez część ćwiczoną - w pełnej amplitudzie, we wszy-
stkich płaszczyznach i wokół wszystkich osi (fizjologicznych dla
danego ruchu). Każdy ruch powinien być powtórzony 30-50 razy,
a ćwiczenia należy wykonywać 1-3 razy dziennie.
948 Tom II
Rozdział 2
Ćwiczenia bierne mają na celu utrzymanie naturalnej długości

i elastyczności mięśni. Ułatwiają krążenie krwi i chłonki, zapobie-
gają szybkim zwyrodnieniom stawowym, ponieważ stymulują wy-
dzielanie mazi stawowej. W przypadku niedowładów typu central-
nego stanowią bodziec proprioreceptywny, sprzyjający reedukacji
nerwowo-mięśniowej, zachowaniu czucia i pamięci ruchowej.
Ćwiczenia bierne nie zabezpieczają jednak przed ubytkiem siły
i masy mięśniowej - w tym celu mięsień musi wykonywać pracę -
musi się kurczyć.
Ćwiczenia czynne Ćwiczenia czynne
Polegają na dowolnym wykonywaniu ruchu w pełnych, fizjo-

logicznych - dla jego budowy - zakresach. Ćwiczenia czynne wolne
są możliwe do wykonania przy zachowanej sile mięśniowej, wystar-
czającej do pokonania ciężaru kończyn i tułowia. W przypadku nie-
wystarczającej siły mięśniowej, a jednocześnie przy zachowanej mo-
żliwości kontroli ruchu wykonywane są ćwiczenia czynne
w odciążeniu lub ćwiczenia czynne wspomagane (przy czym wspo-
magać ruch może terapeuta, specjalne urządzenie lub zdrowa koń-
czyna osoby ćwiczącej - tzw. ćwiczenia samowspomagane).
Ćwiczenia czynne wolne mają na celu utrzymanie pra-
widłowego zakresu ruchu w stawach, zwiększanie siły mięśniowej,
poprawę koordynacji nerwowo-mięśniowej. Stanowią bazę dla ćwi-
czeń ogólnokondycyjnych (indywidualnych i zespołowych), nauki
chodzenia i ćwiczeń w czynnościach dnia codziennego.
Pionizacja i nauka chodzenia Pionizacja i nauka

chodzenia
Sprawność lokomocyjna jest jednym z wykładników całego
postępowania usprawniającego. Wymaga wielu indywidualnych
ćwiczeń przygotowujących, zwłaszcza po długim okresie unieru-
chomienia w łóżku. W przypadku występowania niewydolności
ortostatycznej (spadki ciśnienia tętniczego krwi i skłonności do
omdleń przy zmianie pozycji ciała z poziomej na pionową) niezbęd-
ne jest przeprowadzenie ćwiczeń poprzedzających stanie i chodze-
nie. Polegają one na stopniowym przechodzeniu z pozycji poziomej
do pionowej. Sposób pionizacji jest zależny m.in. od rodzaju scho-
rzenia wymuszającego unieruchomienie, czasu unieruchomienia,
rozległości zmian chorobowych, wieku chorego oraz jego stanu
emocjonalnego. Stopniowa pionizacja może być wykonywana w spo-
Część V 949
Elżbieta Rutkowska
sób bierny (łóżko ortopedyczne, stół pionizacyjny) - mniej

obciążający chorego; lub czynny - kiedy pacjent próbuje samodziel-
nie zwiększać kąt odchylenia tułowia od poziomu. Pionizacja po-
winna przebiegać pod obserwacją pielęgniarki, z kontrolą tętna
i ciśnienia tętniczego krwi u pionizowanej osoby. W wyniku zmia-
ny pozycji ciała osób długo leżących dochodzi bowiem do zaniku
zdolności odruchowego wyrównywania ciśnienia i obserwuje się
wówczas zaburzenia świadomości, widzenia, słuchu, złe samopo-
czucie, a nawet omdlenia. Wszystkie te objawy stanowią bez-
względne wskazanie do przerwania pionizacji. Pierwsze próby pio-
nizacji powinny trwać kilka minut i mogą być stopniowo wydłuża-
ne w miarę dobrej tolerancji przez chorego pozycji stopniowo zbli-
żającej się do pionowej. Celem opisanego wyżej treningu staje się
pobudzanie zdolności przystosowawczych organizmu do pozycji
siedzącej i stojącej. Ponadto pozycja spionizowana utrzymuje
układ nerwowy w fizjologicznym napięciu, poprawia czynność od-
dechową i odruchy naczyniowe, zapobiega szybkiej demineralizacji
kośćca, nie dopuszcza do powstawania przykurczów.
Dlatego pionizację właściwą powinny poprzedzać ćwi-
czenia przygotowujące w łóżku:
• unoszenia głowy,
• siad z podparciem (na łokciach, o zagłówek łóżka),
• siad płaski (z wykorzystaniem drabinek),
• siad ze spuszczonymi kończynami dolnymi.
Ryc. 2. Czynne siedzenie w łóżku

Ćwiczenia przygotowujące do pozycji spionizowanej powinny
uwzględniać także ćwiczenia oddechowe, ćwiczenia czynne koń-
950 Tom u
Rozdział 2
czyn (zwłaszcza kończyn górnych - jeśli chory podczas lokomocji

będzie musiał posługiwać się pomocami technicznymi).
Poza łóżkiem prowadzona jest:
• pionizacja bierna na stole pionizacyjnym (obowiązkowo
z ćwiczeniami kończyn dolnych, tzw. dreptaniem w miejscu,
naprzemiennym unoszeniem kolan i obciążaniem kończyn);
• pionizacja czynna z pomocą innych osób;
• siadanie i wstawanie z łóżka, krzesła;
• ćwiczenia z wykorzystaniem wózka inwalidzkiego (przesiada-
nie się z wózka na łóżko i z powrotem, nauka jazdy wózkiem);
• chodzenie w barierkach;
• chodzenie z pomocą balkonika, podpórki dwukołowej, lasek
łokciowych i dłoniowych;
• chodzenie po pochylniach, różnych podłożach, pokonywa-
nie przeszkód terenowych, wchodzenie i schodzenie po
schodach).
Ryc. 3. Nauka chodzenia z balkonikiem
Ze względów bezpieczeństwa, a także dla lepszego poczucia Asekuracja bierna

bezpieczeństwa pacjenta pionizowanego i uczącego się chodzić, i czynna
szczególnego znaczenia nabiera asekuracja wykonywanych przez
niego czynności. Asekuracja może być bierna (tzn. towarzyszenie
pacjentowi przy pionizacji i słowne uwagi korygujące błędy) i czyn-
na (jest to rzeczywista pomoc, polegająca na unoszeniu, podtrzy-
mywaniu pod pachę lub za rękę). Przy asekuracji czynnej osoba
wspomagająca pacjenta powinna zająć miejsce po stronie osłabio-
nej, a w przypadku chodzenia po schodach - zawsze poniżej
Część V 951
Elżbieta Rutkowska
ćwiczącego chorego. Należy także zwrócić uwagę, by chory schodził

ze schodów słabszą nogą, a wchodził silniejszą.
Dobrym wynikiem nauki chodzenia jest opanowanie odpo-
wiedniego rytmu chodu, odmierzanie kroków równej długości, jed-
nakowego czasu naprzemiennego obciążania kończyn dolnych
i koordynacji ruchowej kończyn dolnych z górnymi - zwłaszcza gdy
planowane jest korzystanie z indywidualnie dobranych balkoni-
ków, podpórek, kul czy lasek. Należy zwrócić uwagę, czy chory,
któremu zalecono stosowanie pomocy ortopedycznych, umie się
nimi swobodnie posługiwać i czy są one właściwie dobrane.
Ćwiczenia samoobsługi | | Ćwiczenia samoobsługi (czynności dnia codziennego)
Polegają na praktycznej weryfikacji wyników treningu uspraw-

niającego (poprawa zakresu ruchów, siły mięśniowej, wskaźników
ogólnej sprawności fizycznej) w codziennych czynnościach samo-
obsługowych. Pielęgniarka opiekująca się chorym na oddziale szpi-
talnym bądź w środowisku domowym ma za zadanie mobilizować
go do pełnego wykorzystania potencjalnych sprawności w czynno-
ściach funkcjonalnych.
Czynności te polegają na korzystaniu z możliwości lokomocyj-
nych w naturalnych warunkach środowiskowych pacjenta: chodze-
niu na dłuższy dystans, pokonywaniu różnego rodzaju przeszkód
terenowych, wykonywaniu czynności dodatkowych w czasie cho-
dzenia, korzystania ze środków transportu itp.
Sprawności Inne ćwiczenia samoobsługi polegają na podejmowaniu czyn-
manipulacyjne ności codziennych w oparciu o możliwości manipulacyjne ręki -
podstawowe chwyty dłonią (hakowy - jak przy niesieniu walizki,
szczypcowy - jak przy utrzymywaniu igły czy długopisu oraz kuli-
sty - umożliwiający np. odkręcenie pokrywki słoja - ryc. 4).
Ryc. 4. Ćwiczenia manualne dłoni
952 Tom II
Rozdział 2
Dotyczy to czynności higieny osobistej, rozbierania i ubierania

się, sporządzania i spożywania posiłków, pisania, obsługi sprzętu
gospodarstwa domowego. Spokojne, cierpliwe i taktowne mobilizo-
wanie pacjenta do samodzielnego wykonywania zamierzonych
czynności (nierzadko z użyciem pomocy technicznych i zaopatrze-
nia ortopedycznego, np. specjalnego oprzyrządowania sprzętu go-
spodarstwa domowego, zaleconych protez, kul, lasek, wózków in-
walidzkich itp.) - umożliwi mu osiągnięcie maksymalnie możliwe-
go stopnia niezależności. Stanowi on o powodzeniu rehabilitacji
społecznej, umożliwia akceptację własnej niepełnosprawności.
| Elementy masażu leczniczego
Masaż leczniczy jest wspomagającym środkiem profilaktycz- Masaż leczniczy

nym i terapeutycznym w leczeniu wielu chorób. Znajduje zastosowa-
nie w chirurgii, ortopedii, neurologii, pediatrii i chorobach wewnętrz-
nych. Specjalistyczne metody masażu wymagają dokładnej znajomo-
ści budowy anatomicznej {zwłaszcza, układu ruchu), zjawisk oraz pro-
cesów fizjologicznych i psychologicznych zachodzących w organizmie
masowanego oraz wymagają biegłej sprawności manualnej masaży-
sty. Niektóre z technik klasycznego masażu leczniczego znajdują jed-
nak zastosowanie w pielęgnowaniu pacjenta - pod warunkiem odby-
cia przez pielęgniarki specjalistycznych kursów.
Odpowiednie ułożenia masowanej osoby mają za zadanie rozlu-
źnienie mięśni i więzadeł. Mogą to być ułożenia głównie w pozycji
leżącej (na plecach, brzuchu, boku), ale też możliwe jest wykonywa-
nie masażu w pozycji siedzącej. Masaż okolic wybranych stawów
wymaga dobrania indywidualnych pozycji rozluźniających, uwzględ-
niających zasady biomechaniczne czynności tych stawów. Dla lep-
szego zastosowania technik masażu zaleca się środki wspomagające:
• preparaty leczniczo obojętne, które ułatwiają poślizg rąk
masażysty na skórze pacjenta oraz sprzyjają utrzymaniu
ciepła wytworzonego w czasie masażu (oliwa, wazelina, der-
mosan lub inny obojętny środek);
• preparaty o działaniu leczniczym: rozgrzewającym, przeciw-
bólowym, znieczulającym, przeciwzapalnym, przeciwwy-
siękowym itp., które można stosować po uzgodnieniu z le-
karzem, uważając, aby ich nie przedawkować oraz nie apli-
kować w okolicach błon śluzowych.
Spośród technik masażu klasycznego najczęściej w procedu- Techniki masażu
rach pielęgniarskich stosuje się : klasycznego
• głaskanie (wykonywane całą powierzchnią masującej dłoni,
ściśle przylegającej do powierzchni masowanej, z równo-
Część V 953
Elżbieta Rutkowska
miernie rozłożonym naciskiem, kierunkiem ruchów zgod-

nym z przebiegiem naczyń żylnych i limfatycznych); ma na
celu m.in.: rozluźnienie i poprawę ułowienia mięśni,
obniżenie pobudliwości emocjonalnej, usprawnienie prze-
pływu krwi i chłonki, pobudzenie funkcji gruczołów łojo-
wych i potowych w skórze;
• rozcieranie (wykonywane opuszkami palców, brzegami
łokciowymi ręki lub grzbietową częścią zgiętych stawów
międzypaliczkowych - ruchy kulisto-posuwiste; kierunek
wykonywania rozcierania określa anatomiczna struktura
stawów, więzadeł, ścięgien, mięśni oraz struktura zmian
pourazowych, blizn, przykurczy itp.); ma na celu czynne
przekrwienie i rozluźnienie tkanek podskórnych, obniżenie
pobudliwości nerwów, łagodzenie bólów przy neuralgiach;
• oklepywanie - sprężyste, krótkie ruchy uderzania rękoma
masażysty w tkanki masowane; można stosować oklepywa-
nie „łyżeczkowe" - polegające na uderzeniach powierzchnią
dłoniową ręki o lekko zgiętych palcach, w której w momen-
cie uderzenia powstaje poduszka powietrzna; „miotełkowe"
- wykonywane brzegami łokciowymi rozstawionych palców
V-II; „siekące" - wykonywane brzegiem łokciowym ręki ze
zwartymi palcami; oklepywania wykonuje się wzdłuż
włókien mięśniowych i wzdłuż przebiegu nerwów obwodo-
wych kończyn i klatki piersiowej (słabe oklepywanie zwęża
naczynia krwionośne, szybkie dość silnie je rozszerza, zwię-
ksza napięcie mięśni, ułatwia odkrztuszanie wydzieliny za-
legającej w drogach oddechowych).
Przed zastosowaniem wobec pacjenta jakichkolwiek ćwiczeń

usprawniających czy technik masażu należy uzyskać akceptację le-
karza opiekującego się nim. Istnieją bowiem przypadki, w których
stosowanie zabiegów usprawniających wymaga specjalnej uwagi,
a nawet jest przeciwwskazane. Do takich przypadków można zali-
czyć m.in.: niewydolność krążeniowo-oddechową, stany ogólnego
wyniszczenia organizmu, wysoką temperaturę ciała, niepełny zrost
kości, prowadzoną właśnie transfuzję krwi czy wlew dożylny. Wy-
kluczając te stany, pielęgniarka może samodzielnie wykonać:
właściwe ułożenia pacjenta, wynikające z procesu pielęgnowania
ćwiczenia oddechowe, ćwiczenia bierne, a także powinna mobilizo-
wać osobę niepełnosprawną do wszelkiej aktywności w zakresie
czynności dnia codziennego.
954 Tom U
Rozdział 2

1. Wyjaśnij pojęcie kompleksowości rehabilitacji.
2. Wymień skład zespołu rehabilitacyjnego.
3. Omów rolę pielęgniarki w zespole rehabilitacyjnym oraz
wskaż jej zadania w rehabilitacji kompleksowej.
Bibliografia
1. Dega W., Milanowska K. (red.): Rehabilitacja medyczna,
PZWL, 1993.
2. Hofa A.: Masaż leczniczy, PZWL, 1996.
3. Kiwerski A., Ostrowska A.: Stan rehabilitacji i potrzeby
rehabilitacyjne osób o poszczególnych rodzajach niepełno-
sprawności, IFiS PAN, 1994.
4. Kowalik S.: Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób
niepełnosprawnych, PZWL, 1997.
5. Rosławski A., Skolimowski T.: Technika wykonywania
ćwiczeń leczniczych, PZWL, 1997.
6. Rutkowska A., Skwarcz A., Turowski K.: Wybór zagadnień
z zakresu rehabilitacji ruchowej, NC, 1995.
7. Rutkowska E.: Rehabilitacja i pielęgnowanie osób nie-
pełnosprawnych, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2002.
8. Szczepankowska B., Ostrowska A. (red.): Osoby niepełno-
sprawne w środowisku lokalnym, CBR-RON, 1999.
9. Weiss M., Zembaty A.: Fizjoterapia, PZWL, 1983.
10. Witkowski T.: Rozumieć problemy osób niepełnospraw-
nych, MBDO, 1993.
Część V 955
Część V

1. Wybierz, uszeregowaną według stopnia trudności, po-
prawną kolejność wybranych ćwiczeń oddechowych:
a. pogłębiony wdech, oddychanie z pracą ramion,
nadmuchiwanie gumowych przedmiotów,
b. kaszel, wydech wspomagany uciskiem na powłoki
brzuszne,
c. ćwiczenia oddechowe wspomagane pracą ramion,
krótkie urywane wydechy, pogłębione wdechy,
d. nadmuchiwanie gumowych przedmiotów, ćwiczenia
kaszlowe, bezdech.
2. Ćwiczenia bierne zapobiegają
a. zanikom siły mięśniowej,
b. rozluźnieniu więzadeł,
c. ograniczeniom zakresu ruchu,
d. zanikom masy mięśniowej.
3. Naukę chodzenia kończy:
a. chodzenie w barierkach,
b. chodzenie z laskami,
c. chodzenie na dystans,
d. pokonywanie naturalnych przeszkód terenowych.
Klucz do testu
1. a
2. c
3. d
956 Tom II
Część VI
PODSTAWOWE DZIAŁANIA
PIELĘGNIARKI W EDUKACJI
PACJENTA
Rozdział 1
EDUKACJA PACJENTA
A PIELĘGNOWANIE
Barbara Ślusarska
PO ZAPOZNANIU SIĘ Z TREŚCIĄ ROZDZIAŁÓW Cele rozdziału
STUDENT POWINIEN:
• zdefiniować pojęcia edukacja pacjenta, edukacja
zdrowotna, wychowanie zdrowotne, promocja
zdrowia;
• znać różnice zakresu treści charakteryzujących
powyższe pojęcia;
• określić miejsce edukacji w pielęgnowaniu;
• omówić podstawowe zasady prowadzenia procesu
edukacji pacjenta;
• omówić podstawowe działania pielęgniarki stosowane
w procesie edukacji pacjenta;
• przejawiać postawę autentyczności, zaangażowania,
otwartości oraz partnerstwa w nawiązaniu relacji
BH z pacjentem w procesie edukacji.
Termin edukacja pochodzi od łacińskiego słowa „edukare", Edukacja - definicje

które znaczy wyprowadzać, tj. wyprowadzać/wykierowywać kogoś
na ludzi (Demel, 1980). Edukacja zatem jest to ogół procesów, któ-
rych celem jest zmienianie ludzi, przede wszystkim dzieci i młod-
zieży, stosownie do panujących w danym społeczeństwie ideałów
i celów wychowawczych. Znaczenie terminu edukacja na prze-
strzeni dziejów było różne, niektórzy kojarzyli je z wykształceniem,
inni z wychowaniem. Współcześnie przyjmuje się, że edukacja obe-
jmuje nie tylko to co do tej pory nazywano wychowaniem czy
kształceniem, ale również wspieranie rozwoju, kształtowanie po-
staw, samokierowanie własnym rozwojem. Okoń (1996) definiuje
edukację jako ogół procesów oświatowo-wychowawczych, obej-
Część VI 959
Barbara Ślusarska
Podstawowe działaińa pielęgniarki w edukacji pacjenta
mujących kształcenie i wychowanie oraz szeroko pojmowaną

oświatę.
Edukacja pacjenta Edukacja pacjenta jest więc zastosowaniem procesów oświa-
towo-wychowawczych, tj. procesów nauczania, rozwoju, wychowa-
nia i wpływu oraz oddziaływania na zmianę osobowości w odnie-
sieniu do odbiorcy usług pielęgniarskich, tzn. pacjenta.
W polskiej literaturze pielęgniarskiej edukacja pacjenta defi-
niowana jest jako proces obejmujący oddziaływania wychowawcze
i uczenie, skierowane na pacjenta i/lub jego środowisko, którego ce-
lem jest wpływanie na kształtowanie (zmianę lub utrwalanie) mo-
tywów, postaw w pożądanym prozdrowotnym kierunku zgodnym
ze społecznie akceptowanymi celami promocji zdrowia [Widom-
ska-Czekajska, Górajek-Jóźwik (red.), 1996]. W sposób bardziej
spójny z określeniami m.in. Luker i Caress (1989), Grueningen
(1995) oraz nacechowany walorami praktyki pielęgniarskiej, defi-
niuje edukację pacjenta Płaszewska-Żywko (1996). Według tej au-
torki, edukacja pacjenta to świadome komunikowanie się z pacjen-
tem, którego celem jest pomaganie w podejmowaniu decyzji
związanych ze zdrowiem, rozwijanie pozytywnych postaw wobec
zdrowia oraz inicjowanie i utrzymanie pożądanych zachowań zdro-
wotnych.
Edukacja w odniesieniu do pacjenta - podmiotu opieki stano-
wi istotny element opieki pielęgniarskiej, tj. pielęgnowania, a wie-
lu autorów wskazuje, iż jest jej integralną częścią (Cohen, 1981;
Macleod-Clark & Webb, 1985; Close, 1988; Płaszewska-Żywko,
1996; Ciechaniewicz, 2000).
Pielęgnowanie W większości definicji określających pielęgnowanie profesjo-
a edukacja nalne wyraźnie ukazywany jest autonomiczny i istotny obszar
działania pielęgniarki jako pomaganie, troszczenie i towarzyszenie
człowiekowi w zdrowiu, chorobie i niepełnej sprawności. Szerokie
rozumienie pojęcia pomaganie zawiera w sobie takie znaczenia,
jak: oparcie, podpora, zachęta, wspieranie, porada, rada, doradz-
two, konsultacja, poradnictwo. Natomiast znaczenie słowa trosz-
czyć się to: dbanie, piastowanie, chodzenie koło kogoś, doglądanie,
noszenie na rękach, dogadzanie, prowadzenie, myślenie, pamięta-
nie o kimś, czuwanie, obsługiwanie. Analiza znaczeniowa przed-
miotu zawodowej działalności pielęgniarki stanowiącej jej treść po-
zwala określić zakresy pracy pielęgniarki w odniesieniu do podmio-
tu opieki. Są to bowiem działania oscylujące wokół wymiaru:
• biologicznego funkcjonowania pacjenta, np. obsługiwanie,
czuwanie, doglądanie, noszenie na rękach, czyli pomaganie
w czynnościach samoobsługowych bądź przenoszenie pa-
cjenta;
960 Tom u
Rozdział 1
Edukacja pacjenta a pielęgnowanie
• emocjonalno-motywacyjnego człowieka, np. wspieranie,

zachęta, myślenie, pamiętanie o kimś, dogadzanie;
• rozwojowego jednostki (w zakresie uczenia, kształcenia),
np. rada, porada, doradztwo, konsultacja, poradnictwo.
Szerokie rozumienie przedmiotu działalności zawodowej pielę- Edukacja pacjenta
gniarki pozwala już na tym etapie uzasadniać słuszność stwierdzeń a teorie pielęgniarstwa
mówiących o integralności edukacji z pielęgnowaniem. Edukacja
w pielęgnowaniu rozumiana jest jako uczenie podopiecznych, od-
działywania wychowawcze oraz działania ułatwiające opanowanie
przez podopiecznych wiedzy i umiejętności niezbędnych w samo-
opiece i samopielęgnowaniu (Cichaniewicz, 2000). Przygotowanie
pacjenta do samoopieki jest spójne z co najmniej kilkoma modelami
teoretycznymi pielęgniarstwa. W rodzimym pielęgniarstwie najczę-
ściej odwołuje się do teorii Orem, stawiającej na wyzwalanie aktyw-
ności własnej pacjenta w zakresie radzenia sobie z utrzymaniem
i przywracaniem zdrowia oraz funkcjonowaniem z zaburzeniami
zdrowia. Zgodnie z tą koncepcją optymalny poziom wiedzy, umieję-
tności i motywacji pozwala pacjentowi na zachowanie autonomii
w zakresie współuczestnictwa w procesie diagnostyczno-terapeu-
tycznym oraz kontroli czynników/sytuacji zagrażających zdrowiu
i życiu człowieka we współczesnej cywilizacji.
Edukacja w znaczeniu procesu celowych oddziaływań o chara- Proces edukacji a proces
kterze uczenia-nauczania, kształcenia, wychowania jest przez nie- pielęgnowania
których autorów (Redman, 1984; Close, 1989) analizowana w od-
niesieniu do procesu pielęgnowania ze względu na spójny charakter
założeń teoretycznych stanowiących podstawę obu procesów, opar-
tych na cyklu działania zorganizowanego. Zarówno proces pielęg-
nowania, jak i edukacji, aby spełnił zakładane, długofalowe cele,
musi przebiegać zgodnie z etapami: gromadzenie danych, rozpo-
znanie stanu, planowanie, realizacja i ocena wyników, dopiero
wówczas osiągnięte zostaną rezultaty w kategoriach antycypowa-
nego stanu rzeczy. Edukacja jest jednym ze złożonych działań po-
dejmowanych przez pielęgniarkę na rzecz podopiecznego. Na edu-
kację realizowaną przez pielęgniarkę wobec pacjenta składają się
różne działania. Są to zarówno jednorazowe, okazjonalne czynno-
ści w postaci np. krótkiej informacji lub instruktażu, jak i działania
podejmowane w ramach procesu nauczania opartego na gruntow-
nym rozpoznaniu deficytu wiedzy i umiejętności u pacjenta, zo-
rientowanego na cel, na które to czynności składa się planowanie,
realizacja oraz ocena wykonania.
Część VI 961
Rozdział 2
POJĘCIA ZWIĄZANE
Z EDUKACJĄ PACJENTA
Barbara Ślusarska
W praktyce opiekuńczej edukacja pacjenta zorientowana jest Wstęp
na działania wobec podmiotu opieki, których celem jest przekaza-
nie niezbędnej wiedzy o zdrowiu i warunkach jego utrzymania,
przeciwdziałaniu chorobie, a w sytuacji choroby - wiedzy o choro-
bie i sposobach radzenia sobie z jej skutkami, pomaganie w podej-
mowaniu decyzji związanych z utrzymaniem zdrowia, kształtowa-
nie umiejętności i rozwijanie pozytywnych postaw wobec zdrowia
oraz inicjowanie, motywowanie i podtrzymywanie pożądanych za-
chowań zdrowotnych. W edukacji pacjenta podejmowane są
działania wynikające z procesu nauczania i wychowania, których
realizatorami, jednymi z wielu obok edukatorów zdrowia, lekarzy,
położnych, w zakresie pielęgniarstwa są pielęgniarki. Znając istotę
powyższych procesów i ich uwarunkowania, należy pamiętać o na-
stępujących regułach:
• edukacja pacjenta wykracza poza proste informowanie, Istota procesu edukacji
a kładzie nacisk na postawy i zachowania;
• podstawą skutecznej edukacji jest dobrowolna współpraca
i aktywny udział pacjenta;
• dla prowadzenia edukacji pacjenta konieczne jest rozumie-
nie i stosowanie zasad prawidłowego komunikowania się
oraz praw rządzących procesem uczenia się i nauczania, jak
również motywacji i zmiany zachowań [Grueningen i wsp.,
1995].
Edukacja pacjenta jest częścią składową szerszego pojęcia, ja- Edukacja zdrowotna
kim jest edukacja zdrowotna, które odnosi się także do pojęcia zdro- - wprowadzenie
wia, a nie tylko do osoby pacjenta. Pojęcie edukacji zdrowotnej poja-
wiło się w terminologii polskiej, wypierając wcześniejsze określenie
wychowanie zdrowotne. Od połowy lat 60. XX w., zanim pojawiło
Część VI 963
Barbara Ślusarska
Podstawowe działania pielęgniarki w edukacji pacjenta
Wychowanie zdrowotne się pojęcie edukacja zdrowotna, lansowane było pojęcie wychowanie
- definicje i znaczenie zdrowotne. Według Mazurkiewicza (1975), celem wychowania zdro-
wotnego powinno być dostarczenie nie tylko wiedzy o zdrowiu, ale
przede wszystkim uformowanie właściwych nawyków potrzebnych
do jego utrzymania, opanowanie odpowiednich sprawności, pobu-
dzenie i rozwijanie pozytywnego zainteresowania sprawami zdrowia
oraz ukształtowanie postawy umożliwiającej jego pielęgnację, lecze-
nie i stosowanie wymagań higieny w życiu jednostki. O wychowaniu
mówi się najczęściej wtedy, gdy wpływy, a więc i zmiany dotyczą sfe-
ry emocjonalno-motywacyjnej człowieka. Proces wychowania do
zdrowia dotyczy nie tylko dzieci i młodzieży, ale w dużej mierze tak-
że ludzi dorosłych. Wychowanie dorosłych jest w pewnym stopniu
procesem tworzenia warunków sprzyjających zanikaniu dawniej
obowiązujących stereotypów myślenia, działania i kształtowaniu się
nowych, bardziej racjonalnych i skutecznych form oraz metod
działania, mających zastosowanie także do podtrzymywania i przy-
wracania zdrowia. Proces kształtowania cech intelektu i charakteru
oraz zdolności umożliwiających lepsze rozumienie wartości zdrowia
oraz podejmowanie działań z tym związanych jest procesem niezwy-
kle trudnym w realizacji, znacznie bardziej złożonym niż „wyposa-
żanie" osób dorosłych w wiedzę.
Woynarowska (1991,1993) uzasadnia słuszność stosowania
pojęcia edukacji zdrowotnej zamiast wychowania zdrowotnego
w sposób następujący:
• ma ono szerszy zakres;
• określa kierunek działań „do zdrowia", podkreślając znacze-
nie dobrego samopoczucia i ukazując korzyści płynące ze
zdrowia;
• jest krótsze i znajduje odpowiednik w określeniu angielskim
„education for health" - czyli edukacja do (dla) zdrowia.
Edukacja zdrowotna Pod pojęciem edukacji zdrowotnej rozumie się całokształt
- definicje działań zmierzających do kształtowania zachowań zdrowotnych lu-
dzi, by mogli prowadzić zdrowy styl życia i przyczyniać się do umac-
niania zdrowia oraz rozwijać kompetencje skutecznego wpływania
na zdrowie własne i społeczności, w której żyją (Charońska, 1997).
Edukacja zdrowotna jest więc procesem, w którym ludzie uczą się
dbać o własne zdrowie i społeczności, w której żyją. Proces ten kon-
centruje się na uświadomieniu związków między zdrowiem człowie-
ka a jego stylem życia oraz środowiskiem fizycznym i społecznym
oraz składa się z etapów - od uświadomienia sobie problemów zdro-
wia do decyzji osobistych i działań w celu zmiany zachowań zdrowo-
tnych. Edukacja zdrowotna w odniesieniu do pacjenta osiąga swój
cel, gdy nie kończy się na poziomie wiedzy, ale dociera do tych stru-
964 Tom II
Rozdział 2
Pojęcia związane z edukacją pacjenta
ktur psychicznych, które regulują zachowanie człowieka, a więc po-

staw, nawyków oraz systemu wartości. Odgrywa zatem istotną rolę
w kształtowaniu zachowań zdrowotnych, stylu i warunków życia
sprzyjających dobremu samopoczuciu i poprawie zdrowia.
Edukacja zdrowotna zawiera w sobie wielozakresowe i wielo-
aspektowe podejście do wychowania i zdrowia człowieka. Oznacza
zarówno przekazywanie i nabywanie wiedzy o zdrowiu, jak i wy-
chowanie zdrowotne, wspieranie rozwoju, kształtowanie postaw,
samokierowanie własnym rozwojem.
Oprócz edukacji zdrowotnej i wychowania zdrowotnego w li- Promocja zdrowia
teraturze przedmiotu szeroko funkcjonującym pojęciem o podob- - definicje i znaczenie
nym kontekście jest promocja zdrowia. Definicja promocji zdro-
wia zamieszczona w Karcie Ottawskiej w 1986 r. jest następująca:
promocja zdrowia to proces umożliwiający ludziom zwiększenie
kontroli nad własnym zdrowiem oraz jego poprawę (Słońska, Mi-
siuna, 1994). Promocja zdrowia koncentruje się nie tyle na oso-
bach zagrożonych określonymi chorobami, co na całej populacji
w kontekście życia codziennego. Promocja zdrowia jest przede
wszystkim przedsięwzięciem politycznym i społecznym, wyma-
gającym rozległej aktywności jednostek i grup, w której wykorzy-
stywane są różne uzupełniające się podejścia i metody oddziaływa-
nia, w tym: sposoby komunikowania się, legislacja, edukacja, od-
powiednia polityka fiskalna i zmiany organizacyjne. Promocja
zdrowia jest więc pojęciem szerszym od edukacji zdrowotnej, bo-
wiem obejmuje edukację zdrowotną oraz działania ukierunkowane
na zmiany w środowisku społecznym, w funkcjonowaniu służb
społecznych oraz na tworzeniu w społeczności systemu wsparcia
dla zdrowia. Różnicowanie zakresu pojęć promocja zdrowia i edu-
kacja zdrowotna najpełniej przedstawiono w tabeli 1.
Skuteczność w promowaniu zdrowia wymaga działań wielu Promocja zdrowia
sektorów realizujących zadania na rzecz utrzymania zdrowia, ta- a edukacja zdrowotna
kich jak: polityka, ekonomia, edukacja, kultura fizyczna, służba
zdrowia, rodzina. Edukacji zdrowotnej nie można utożsamiać
z promocją zdrowia, jednocześnie nie kwestionuje się roli edukacji
w promowaniu zdrowia. Jest ona istotnym elementem warun-
kującym dostęp jednostki/grup osób do informacji oraz różnych
form kształcenia umożliwiających zdobywanie wiedzy na temat
umacniania zdrowia. Czynnik edukacji jako podstawowy jest jed-
nak niewystarczający do osiągnięcia założonych celów, muszą bo-
wiem zaistnieć warunki wsparcia finansowego, uregulowań praw-
nych oraz właściwy klimat polityczny dla tych poczynań. Relacje
pomiędzy tymi pojęciami zobrazowano graficznie na rycinie 1.
Cześć VI 965
Barbara Ślusarska
Tabela 1. Promocja zdrowia a edukacja zdrowotna - zakresy interwencji
Promocja zdrowia Edukacja zdrowotna

1. Środowisko fizyczne - eliminacja za- 1. Wiedza - zwiększenie wiedzy
grożeń dla zdrowia, poprawa warun- lub korekta wiedzy dotyczącej
ków życia i pracy zagrożeń dla zdrowia, chorób,
2. Środowisko społeczne: metod zapobiegania i leczenia
oraz specyficznych proble-
a. normy społeczne - utrwalanie lub mo- mów zdrowotnych
dyfikacja istniejących norm albo
kształtowanie nowych w zależności od 2. Postawy - kształtowanie po-
tego, czy sprzyjają zdrowiu zytywnych postaw wobec
zdrowia
b. percepcja norm - zmiana lub utrwale-
3. Umiejętności - kształtowanie
nie indywidualnej percepcji norm
umiejętności umożliwiających
3. Służby społeczne - poprawa ist- właściwe zachowanie zdro-
niejących lub tworzenie nowych służb wotne, ich zmianę, radzenie
socjalnych i zdrowotnych w zależności sobie w nowych sytuacjach
od tego, czy sprzyjają zdrowiu i zaspo- zdrowotnych i życiowych
kajają potrzeby społeczności (zmiana szkoły, urodzenie
4. System wsparcia w społeczności - dziecka, bezrobocie, rozwód)
wspieranie lub tworzenie różnych grup
samopomocy
Źródło: B.Woynarowska: Zdrowie, edukacja zdrowotna, promocja zdrowia, (w:)
Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania, red. A. Jaczewski. War-
szawa 1994, s.135
Metody oddziaływania
by komunikowania się i
Legislacja "| ,--'"* s

/ Edukacja o
«2
Polityka fiskalna ! / zdrowotna
organizacyjne : \
Aktywizowanie społeczności
lokalnych
Ryc. 1. Promocja zdrowia, edukacja zdrowotna a edukacja pacjenta (Ślu-

sarska B., 2002)
966 Tom II
Rozdział 3
DZIAŁANIA EDUKACYJNE
W PRACY PIELĘGNIARKI
Z PACJENTEM
Barbara Ślusarska
Jak już wyżej zaznaczono, edukacja pacjenta jest procesem Diagnoza pielęgniarska
złożonym, zawierającym wszystkie elementy cyklu działania zor- w zakresie edukacji
ganizowanego, tj. rozpoznanie, planowanie, realizację i ocenę. Za- pacjenta
tem edukacja pacjenta jako działania podejmowane na rzecz podo-
piecznego w praktyce powinna być realizowana w ramach procesu
pielęgnowania (Close, 1988). Centralnym elementem procesu pie- Cel edukacji pacjenta
lęgnowania jest diagnoza pielęgniarska, która może dotyczyć także
takiego stanu pacjenta, gdzie istnieje deficyt wiedzy i umiejętności
w zakresie istotnym z punktu widzenia utrzymania optymalnej ja-
kości życia pacjenta. Działania podejmowane w ramach powyższe-
go rozpoznania będą zmierzały do zlikwidowania lub ograniczenia
wykazanych braków w zakresie wiedzy oraz kształtowania moty-
wacji zmiany niekorzystnych zachowań zdrowotnych, a także po-
stawy uznającej priorytetowo za najważniejszą wartość zdrowie
i życie człowieka.
Pielęgniarka realizując działania edukacyjne musi znać i uwz-
ględniać prawidłowości związane z procesem uczenia, a jeśli pod-
miotem tych działań jest człowiek dorosły, to powinna pamiętać
o podstawowych prawach andragogiki (nauka o kształceniu, celo-
wym kierowaniu rozwojem, kształtowaniu osobowości, uczeniu
człowieka dorosłego):
• człowiek dorosły jest motywowany do uczenia się, gdy roz- Człowiek dorosły
poznaje rozbieżność pomiędzy aktualnym a pożądanym po- a procesy uczenia się
ziomem wiedzy, umiejętności, uczuć i zachowań;
• człowiek dorosły zazwyczaj sam inicjuje i kieruje własnym
procesem uczenia się, korzystając z doświadczenia życiowe-
go jako głównego źródła wiedzy;
Część VI 967
Barbara Ślusarska
• człowiek dorosły przyswaja te informacje, umiejętności i za-

chowania, które są możliwe do natychmiastowego wykorzy-
stania.
Podstawą prowadzenia edukacji pacjenta jest komunikacja in-
terpersonalna wykorzystująca werbalne i niewerbalne sposoby
porozumiewania się. Na proces uczenia się pacjenta niewątpliwie
mają wpływ następujące czynniki:
Czynniki determinujące • fizyczna i psychiczna gotowość do uczenia się ze strony pa-
proces uczenia się cjenta;
• wysoki poziom motywacji do nauki i zmian zachowań zdro-
wotnych;
• poczucie satysfakcji z uzyskanej wiedzy/umiejętności/za-
chowań;
• aktywny udział pacjenta w procesie uczenia się;
• pozytywne emocje w stosunku do osoby nauczającej i przed-
miotu nauczania,-
• utrwalanie poznanych informacji, umiejętności i zachowań.
Pielęgniarka podejmująca edukację pacjenta powinna znać
i stosować podstawowe zasady nauczania, takie jak:
Zasady nauczania • przed rozpoczęciem edukacji dokonywana jest ocena pozio-
mu wiedzy, motywacji oraz fizycznej i psychicznej gotowo-
ści pacjenta do uczenia się;
• włączanie pacjenta do określania celów edukacji;
• planowanie zakresu treści, czasu, miejsca nauczania oraz
osób, które będą realizowały zaplanowane treści;
• preferowanie metod nauczania mobilizujących pacjenta do
dużej aktywności;
• dostosowywanie tempa i treści nauczania do indywidual-
nych możliwości pacjenta;
• stopniowanie trudności w zakresie przekazywanej i przy-
swajanej przez pacjenta wiedzy i umiejętności;
• dokonywanie oceny osiągnięć pacjenta w trakcie przebiegu
edukacji i po jej zakończeniu oraz weryfikowanie na bieżąco
metod i treści nauczania.
Znajomość powyższych czynników i zasad warunkujących
przebieg i efektywność edukacji pacjenta pozwala pielęgniarce na
kreowanie działań z zakresu edukacji tak, aby przynosiły one ocze-
Wyniki nauczania kiwane wyniki, przekładające się na pożądane zachowania pro-
i wychowania do zdrowia zdrowotne pacjenta. Rezultaty nauczania i wychowania do zdrowia
wyrażają się w zmianach zachowania pacjenta, także w rozwoju
jego możliwości aktywnego i twórczego rozwiązywania problemów
pozostających w związku ze zdrowiem. Działania jednostki będące
efektem/wynikiem celowego procesu uczenia się stanowią, według
968 Tom II
Rozdział 3
Działania edukacyjne w pracy pielęgniarki z pacjentem
Włodarskiego (1992), hierarchiczny układ zachowań, w którym

można wyróżnić trzy poziomy:
• proste zachowania nawykowe,
• złożone działania stereotypowe,
• aktywność twórcza.
Dla zachowań nawykowych charakterystyczne jest to, że Proste zachowania
człowiek nie steruje nimi w sposób świadomy bądź udział świado- nawykowe
mości w wykonywaniu danej czynności jest znikomy. Przykładem
tych zachowań mogą być nawyki związane z czynnościami natural-
nymi wykonywane automatycznie, np.: ochrona przed zimnem,
spożywanie pokarmów, oddawanie moczu, sen itd. Są to więc
działania podejmowane przez jednostkę jako efekt reakcji w ra-
mach biologicznych funkcji organizmu.
Złożone działania stereotypowe cechuje to, że występuje Złożone działania
w nich przyswojona przez człowieka werbalna reguła, która może stereotypowe
sterować jego zachowaniem. Zasady składające się na regułę są ele-
mentami niezmieniającymi się, np.: mycie rąk przed jedzeniem.
Cechą aktywności twórczej podobnie jak działania stereo- Aktywność twórcza
typowego jest działanie w odpowiedzi na zaistnienie reguły postę-
powania, lecz zasady składające się na powyższą regułę są zmien-
ne. W związku z powyższym, na podstawie nabytych treści i umie-
jętności, człowiek tworzy nowe zasady i reguły i z ich pomocą może
sterować swoim zachowaniem, np. może spędzać dni wolne poza
miastem, rekompensując w ten sposób ujemne skutki cywilizacji.
Plastyczność zakresu i charakteru działań oparta o aktywność
własną człowieka jest szczególnie istotna w sytuacji dynamicznych
zmian w otoczeniu, bowiem jednostka może wówczas adekwatnie
do swoich potrzeb i warunków, zgodnie z postępem wiedzy, two-
rzyć nowe reguły dotyczące zdrowia i postępować zgodnie z nimi.
W uproszczonym schemacie, działania składające się na edu- Działania w procesie
kację zdrowotną i edukację pacjenta, biorąc pod uwagę ich stopień edukacji pacjenta
złożoności, można klasyfikować jako (Charońska, 1997):
• informacja zdrowotna - rozumiana jako wiadomość w po- Informacja zdrowotna
staci wskazówki, pouczenia, komunikatu przekazana słow-
nie, gestami lub symbolami graficznymi. Celem tego
działania może być wywołanie zaciekawienia, zwrócenie
uwagi na jakiś problem zdrowotny, ostrzeżenie, przypo-
mnienie czegoś, co dotyczy zdrowia. Informacje zdrowotne
jako przekaz nadawczy w formie np. rozmowy, prelekcji,
ulotki, hasła, migawki audiowizualnej, nie zawsze odbiera-
ne są przez ludzi w sposób aktywny. Brak aktywności
uczestników sytuacji edukacyjnych decyduje o niepowodze-
niach w zakresie oczekiwanych wyników podjętych działań;
Cześć VI 969
Barbara Ślusarska
Nauczanie informacyjno- nauczanie informująco-instruktażowe - rozumiane jako

-insłruktażowe proces planowych, systematycznych i zamierzonych czyn-
ności dotyczących przekazywania wiadomości, umiejętno-
ści bądź zachowań. Celem tych działań jest wpływ na roz-
wój człowieka w zakresie potęgowania, podtrzymywania lub
przywracania zdrowia. Dla osiągnięcia powyższego celu nie-
zbędna jest aktywność odbiorcy, tj. jego zainteresowanie,
słuchanie, obserwowanie, zrozumienie, zapamiętanie
i emocjonalne ustosunkowanie do treści nauczania. Aktyw-
ność jednostki w procesie nauczania i wychowania jest wa-
runkiem skuteczności działań, przy czym czynności
związane z uczeniem się jednostki nie zawsze podejmowane
są w sposób zamierzony (intencjonalny);
Samoedukacja, samoedukacja, samowychowanie - rozumiana jako dobro-
samowychowanie wolność i samodzielność jednostki, wyrażająca się jej zain-
teresowaniem w rozwoju własnych kompetencji od-
noszących się do pielęgnowania, zdrowia. Celem samo-
kształcenia jest przede wszystkim poznanie rzeczywistości
i ukształtowanie w sobie umiejętności skutecznego w niej
działania. Natomiast w samowychowaniu ważne jest ukształto-
wanie stosunku do poznawanej rzeczywistości, wyrażającej
się w określonym przedmiocie pragnień i dążeń człowieka.
Dopiero połączenie obu tych procesów wyzwala działanie
aktywności twórczej człowieka na rzecz zdrowia.
Edukacja pacjenta
Edukacja pacjenta STRUKTURA CZYNNOŚCI

Czynności A. Przygotowanie pacjenta:
przygotowawcze 1. Motywowanie pacjenta i/lub jego rodziny do współpracy
w zakresie edukacji zdrowotnej.
B. Przygotowanie pielęgniarki:
1. Przygotowanie merytoryczne i metodyczne do prowadze-
nia edukacji pacjenta, potwierdzone stosownymi kwalifi-
kacjami.
1. W miejscu pracy pielęgniarki są przyjęte określone stan-
dardy i procedury edukacyjne lub trwają prace wdrożenio-
we w tym zakresie.
970 Tom II
Rozdział 3
Dńałania edukacyjne w pracy pielęgniarki z pacjentem
II. Czynności właściwe Czynności właściwe

1. Poznanie opinii pacjenta dotyczącej jego udziału w pro-
gramie edukacji.
2. Poinformowanie pacjenta o planowanej edukacji - uzy-
skanie zgody.
3. Poznanie oczekiwań pacjenta w zakresie proponowanych
działań.
4. Ocena gotowości pacjenta do przyswajania wiedzy i umie-
jętności, jego motywacji oraz wsparcia w tym zakresie ze
strony rodziny/najbliższych; określenie możliwości po-
znawczych pacjenta, np. sprawność wzroku, słuchu, moż-
liwość zapamiętywania i odtwarzania informacji, stan
świadomości.
5. Określenie poziomu wiedzy i umiejętności posiadanych
w zakresie koniecznym pacjentowi do radzenia sobie
z problemami choroby, za pomocą stosownych narzędzi
badawczych.
6. Określenie obszarów deficytu wiedzy i umiejętności pa-
cjenta oraz sformułowanie diagnozy pielęgniarskiej.
7. Określenie celów ogólnych i szczegółowych zgodnych
z ustaloną diagnozą dotyczącą zakresu edukacji pacjenta
oraz z uwzględnieniem jego sugestii i oczekiwań.
8. Zaplanowanie indywidualnego planu i programu naucza-
nia obejmującego obszar treści zgodny z określonymi ce-
lami edukacji (z uwzględnieniem szczegółowego rozkładu
nauczania, tj. czasu potrzebnego do osiągnięcia celu, osób
realizujących program, planowanych metod nauczania,
form organizacyjnych i środków dydaktycznych).
9. Zgromadzenie środków dydaktycznych potrzebnych do
realizacji celów edukacji pacjenta, np. książki, broszury,
ryciny, ulotki, plansze, diagramy, opisy, modele, filmy,
materiały i sprzęt, konieczne do prezentacji pokazu, algo-
rytmy wykonania umiejętności.
10. Określenie miejsca/pomieszczenia, w którym będzie od-
bywało się nauczanie pacjenta.
11. Założenie karty edukacji pacjenta (tab. 1), dokumen-
tującej przebieg procesu nauczania i uczenia się pacjenta.
12. Przygotowanie narzędzi do oceny stopnia opanowania
przez pacjenta wiedzy i/lub umiejętności, np. pytania
sprawdzające wiedzę: otwarte, zamknięte - testowe, kry-
teria oceny poprawności wykonania umiejętności.
13. Realizacja bloków tematycznych zgodnie z:
• ustalonym harmonogramem osobowym i terminowym,
• określonymi metodami nauczania,
Część VI
i"
KARTA EDUKACJI PACJENTA/RODZINY
Imię i nazwisko: Maria Kowalska
Oddział: intemistyczny Poradnia*. Adres*

1
Rozpoznanie choroby: choroba niedokrwienna serca
Zakres danych dla potrzeb edukacji pacjenta Diagnoza pielęgniarska Planowanie Realizacja Wyniki
Możliwości Zakres wiadomości Poziom Zakres treści nauczania Metody Data i osoba 18 20 22 24 25 26 oceny
uczenia się i umiejętności wyjściowy i środki prowadząca 04 04 04 04 04 04 końcowej*4
pacjenta -wyniki*2 dydaktyczne
Pełna • Istota choroby 5 1. Brak wiedzy na 1. Tłuszcze i -wykład 18.IVgodz.l4-14 4 5 1 Żywienie
sprawność węglowodany w diecie -broszura mgr* 3 piel-E.X.
• Żywienie a 2 temat tłuszczów w diecie -5
w zakresie przeciwmiażdzycowej informacyjna 20.IVgodz.l7 30 -18 15
procesów hipercholeste- przeciwmiażdzycowej - plansze zmian dietetyk-B.J.
życiowych miażdżycowych
rolemia 2. Niepełna wiedza na 2 Palenie
w naczyniach
• Palenie 3 temat cukrów prostych paierosów
2a. Korzyści -wykład 22.IVgodz. 17-17™
papierosów w diecie przeciw- wynikające z rzucenia - model płuc lek.Dyż-I.Z -wiedza-5
palenia papierosów. palacza 24.IVgodz. 1 4 - 1 4 4 5
• Nadwaga 3 miażdzycowej -motywacja
2b. Metody psycholog -B.T.
lub otyłość 3. Brak motywacji do ograniczania lub - rozmowa z 25.IVgodz. l l - l l 3 0 - dobra
rzucania palenia pacjentem który mgr piel. - E.X.
porzucenia palenia
papierosów rzucił palenie oraz pacjent, który
3 Ocena
4. Nieznajomość metod 2c. Badanie poziomu -pogadanka rzucił palenie
motywacji do rzucania - testy motywacji masy ciała
ograniczenia i/lub
palenia i stopnia do zaprzestania
-4
porzucenia nałogu palenia uzależnienia od palenia
nikotyny - kwestionariusz
5. Niepełna wiedza na
tolerancji
temat określania należnej nikotyny
masy ciała, oraz znaczenia 3. Metody oceny -pokaz i 26.IV 14 -14 3 0 mgr
należnej masy ciała, instrukcja piel.-E.X.
nadwagi/otyłości w rozwoju sposoby redukcji - dyskusja
zmian miżdżycowych otyłości/nadwagi
*' Adres pacjenta może być wpisany w sytuacji pacjentów korzystających z poradni, u których realizowany jest program edukacji
* 2 Poziom wyjściowy przygotowania pacjenta w wyodrębnionych obszarach edukacji dokonano w oparciu o uzyskane odpowiedzi ustne pacjenta na zadawane pytania
szczegółowe. Wyniki oceny przedstawiono w kategoriach ocen wg skali od 1 do 5, gdzie 1 oznacza - brak wiedzy/umiejętności, a 5 - poziom bardzo dobry
* 3 Pielęgniarka prowadząca nauczanie pacjenta powinna posiadać udokumentowane kompetencje w tym zakresie tj. tytuł mgr piel, specjalisty w tym zakresie lub inny
dokument potwierdzający jej przygotowanie
Rozdział 3
Działania edukacyjne w pracy pielęgniarki z pacjentem
• zaplanowanymi środkami dydaktycznymi,

• modyfikacją dostosowaną do możliwości percepcji przez
pacjenta treści nauczania.
14. Monitorowanie i dokumentowanie przebiegu procesu
edukacji.
15. Bieżąca ocena wyników nauczania, dostosowywanie tempa
realizacji treści do uzyskanych wyników oceny bieżącej.
16. Końcowa ocena wyników nauczania przy użyciu zaplano-
wanych narzędzi oceny.
17. Omówienie z pacjentem wyników oceny.
III. Czynności końcowe Czynności końcowe

1. Uporządkowanie używanych środków, materiałów, sprzętu.
2. Udokumentowanie wykonania programu edukacji i uzy-
skanych wyników nauczania.
3. Określenie kierunków i zakresów dalszej edukacji pielęg-
niarki z pacjentem i/lub jego rodziną lub omówienie za-
kresów i metod samokontroli pacjenta, gdy pacjent
osiągnął poziom „samoedukacji". Wskazanie pacjentowi
możliwości korzystania z poradnictwa i konsultacji w sy-
tuacjach wątpliwych lub nowych problemów zdrowot-
nych .
|§f Ćwiczenia sprawdzające problemowe

1. Omów elementy wspólne charakterystyczne zarówno dla
procesu edukacji, jak i dla procesu pielęgnowania.
2. Określ podobieństwa i różnice w obszarze pojęć: edukacja
pacjenta, edukacja zdrowotna i promocja zdrowia.
3. Które z obowiązujących zasad nauczania uznasz za szcze-
gólnie istotne w edukacji pacjenta dorosłego. Uzasadnij,
dlaczego?
Bibliografia (rf#
Charońska E.: Zarys wybranych problemów edukacji zdro-
wotnej, Centrum Edukacji Zdrowotnej, Warszawa 1997.
Ciechaniewicz W.: Pedagogika a pielęgniarstwo, (w:) Peda-
gogika, red. Ciechaniewicz W., PZWL, Warszawa 2000.
Close A.: Patient education: a literaturę review, Journal of
Advanced Nursing 1988, 13, 203-213.
Część W
4. Cohen S.A.: Patient educatin - a review of literaturę, Jour-
nal of Advanced Nursing 1981, 6, 11 -18.
5. Demel M.: Pedagogika zdrowia, WSiP, Warszawa 1980.
6. Grueningen U.J.: Patient education: an example of one co-
munication, Journal of Human Hypertension 1995, 1,
15-25.
7. Karski J.: Promocja zdrowia, CMDNSSzM, Warszawa
1992.
8. Luker K., Caress A.-L.: Rethinnking patient education, Jour-
nal of Advanced Nursing 1989, 14, 711-718.
9. Macleod-Clark J., Webb P.: Health education - a basis for
professional nursing practice, Nurse Education Tuday
1985, 5, 10-14.
10. Mazurkiewicz A.E.: Podstawy wychowania zdrowotnego,
(w:) Higiena i ochrona zdrowia, Brzeziński Z.J., Korczak
C.W. (red.), PZWL, Warszawa 1975.
11. Okoń W.: Nowy słownik pedagogiczny, Wyd. Żak, Warsza-
wa 1996.
12. Płaszewska-Żywko L.: Edukacja pacjenta, Pielęgniarstwo
2000, 6(29), 1999, 20-22.
13. Redman B.K.: The process of patient teaching of nursing,
CV. Mosby Company, 1984, St. Louis.
14. Słońska Z., Misiuna M.: Promocja zdrowia. Słownik pod-
stawowych terminów, Agencja Promo-Lider, Warszawa
1993.
15. Ślusarska B.: Edukacja zdrowotna, (w:) Klasyfikacja proce-
dur poz; http://www.igichp.edu.pl./Marek/Klaspoz/sy-
stem.htm, 12.04.02.
16. Ślusarska B., Wysokiński M., Sadurska A.: Edukacja zdro-
wotna w pielęgniarstwie. Przegląd literatury polskiej, Pie-
lęgniarstwo Polskie 2002, 2(14), 156-169.
17. Tilley J.D., Gregor F.M., Thiessen V.: The nurse's role in
patient education: inconngruent perceptions amongst nur-
ses and patients, Journal of Advanced Nursing 1987, 12,
291-301.
18. Turos L.: Andargogika ogólna, Wyd. Żak, Warszawa 1999.
wa 1996.
20. Włodarski Z.: Człowiek jako wychowawca i nauczyciel,
PWN, Warszawa 1992.
21. Woynarowska B. i wsp.: Edukacja prozdrowotna w szkole,
Lider 1993, 6, 18-21.
22. Woynarowska B.: Aktualne tendencje w edukacji zdrowot-
nej w rozwiniętych krajach Europy i w Polsce, Kultura Fizy-
czna 1991, 11-12,9-15.
23. Woynarowska B.: Zdrowie, edukacja zdrowotna, promocja
zdrowia, (w:) Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju
i wychowania, red. A. Jaczewski. Warszawa 1994.
Tom II
Część VI

1. Wspólne elementy procesu edukacji pacjenta i procesu
pielęgnowania dotyczą:
a. etapu rozpoznania i formułowania diagnozy,
b. etapu planowania i realizacji,
c. etapu realizacji i oceny,
d. wszystkich wymienionych etapów.
2. Diagnoza pielęgniarska w obszarze edukacji zdrowotnej
może dotyczyć takiego stanu pacjenta, w którym występu-
je:
a. deficyt woli i motywacji pacjenta,
b. brak lub ograniczenie samodzielności
w wykonywaniu czynności samoobsługowych,
c. deficyt wiedzy i umiejętności,
d. brak lub ograniczenie wydolności opiekuńczej
opiekuna pacjenta.
3. Modelowym wynikiem podjętych przez pielęgniarkę dzia-
łań edukacyjnych jest wypracowanie z pacjentem:
a. aktywności twórczej,
b. prostych zachowań nawykowych,
c. prostych działań stereotypowych,
d. złożonych działań stereotypowych.
Klucz do testu:
1. d
2. c
3. a
Część VI 975
ERRATA
i Do tomu I „Podstawy pielęgniarstwa.

Założenia teoretyczne"
str. 124, wers 15 od dołu

jest: 12. Zapewnienie warunków sanitarnych w miejscu
pobytu (...).
powinno być: 12, 13. Zapewnienie warunków sanitar-
nych w miejscu pobytu (...).
str. 157, wers 12 od góry i wers 28 od góry

jest: Pielęgniarka zdecydowała się także podać surowicę
przeciwtężcową (..); Jej postępowanie uwzględniało rów-
nież ryzyko zadziałania dalszych niekorzystnych bodźców
(ryzyko rozwoju tężca).
powinno być: Ze względu na brak przewidzianego kalen-
darzem szczepień uodporniania chłopca, pielęgniarka
zdecydowała się także powiadomić o tym lekarza, który w
trakcie dalszego postępowania zlecił między innymi suro-
wicę przeciwtężcową.
str. 6, Autorzy
jest: dr n. med. Małgorzata Marć, Zakład Teorii Pielęg-
niarstwa Akademii Medycznej im. Prof. F. Skubisze-
wskiego w Lublinie, ul. Chodźki 6, 20-093 Lublin
powinno być: dr n. med. Małgorzata Marć, Zakład Teorii
Pielęgniarstwa Akademii Medycznej im. Prof. F. Skubi-
szewskiego w Lublinie, ul. Chodźki 6, 20-093 Lublin oraz
Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Wydział Pedagogi-
czny, Uniwersytet Rzeszowski, ul. Warzywna 1, 35-959
Rzeszów.

Podstawy Pielęgniarstwa: Podręcznik Dla Studentów I Absolwentów Kierunków Pielęgniarstwo I Położnictwo

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Podstawy Pielęgniarstwa: Podręcznik Dla Studentów I Absolwentów Kierunków Pielęgniarstwo I Położnictwo

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Podstawy

5.4. Metody wspomagające wydalanie moczu 274

3.1.4. Podawanie leków doodbytniczo 845

Errata do tomu I: „Podstawy pielęgniarstwa.

Książka „Podstawy pielęgniarstwa. Wybrane działania pielęg-

Bacznej w Lublinie; Dr hab. n. med. Kornelii Kędziora-Kornato-

I 1.1. Uwarunkowania działań

o podległości funkcjonalnej pielęgniarki może zawężać i spłycać

I 1.2. Zakres i charakter działań

Tabela 1. Skala Aktywności Dziennego Życia-IndexADL (Actwity of Daily

lndex ADL - Activity of Daily Liying

Tabela 2. Skala Codziennej Aktywności Życiowej - Instrumental Daily

Instrumental Daily Liying Actiyity

• zabiegi higieniczne i zaspokajanie podstawowych potrzeb

lęgniarki. Powyższe czynności korespondują z modelem podanym

mieszkania, poruszania się poza domem, załatwiania spraw

W piśmiennictwie można spotkać także bardzo rozbudowane

• Ćwiczenia przeciwdziałające spastyczności: pełne - 3 pkt,

Nie ma idealnej skali, która określałaby jednoznacznie stan Skala Barthela

Tabela 3. Skala Barthela (Index Barthel)

Łp. Czynność Nie Potrafi z Samo-

dzielności pacjenta skala daje możliwość liczbowego przyporządko-

bardzo maty średni duży bardzo duży

Zakręt działań opiekuńczych pielęgniarki

Ćwiczenia sprawdzające problemowe

15. Larson P.: Cancer nurses' perceptions of caring. Cancer Nur-

POMOC W ZAKRESIE HIGIENY

PO ZAPOZNANIU SIĘ Z TREŚCIĄ ROZDZIAŁU Cele rozdziału

potrafić na podstawie rozpoznanej sytuacji pacjenta

bistej i pościelowej pacjenta, toaleta jamy ustnej czy toaleta całego

I 2.1.1. Podstawy zapewnienia czystości całego

Celem toalety ciała jest: Cel wykonywania toalety

Podczas wykonywania toalety całego ciała należy przestrzegać Zasady obowiązujące

• jeżeli jest to możliwe, uszanowanie nawyków, zwyczajów

Zagrożenia występujące W czasie mycia pacjenta może dojść do:

| § 2.1.2. Kąpiel całego ciała

Kąpiel pod natryskiem

Z prysznica mogą korzystać pacjenci samodzielnie z zachowaną

STRUKTURA CZYNNOŚCI Kąpiel pod natryskiem

3. Wyjaśnienie, że nie ma potrzeby zamykania drzwi prysz-

II. Czynności właściwe

Pacjent częściowo samodzielny:

III. Czynności końcowe

Można ją zalecać pacjentom, którzy są w stanie samodzielnie

Kąpiel w wannie STRUKTURA CZYNNOŚCI

6. Zapewnienie pacjentowi minimum 10-15 minut na wy-

III. Czynności końcowe

2.1.3. Mycie całego ciała w łóżku

Mycie całego ciała STRUKTURA CZYNNOŚCI

ręczniki: cienki i gruby,

Mycie twarzy, uszu, nosa, szyi

Ryc. 1. Kierunek zmywania powieki (adaptacja z: Frazier G.M.: Long-ter

4. Zmycie powieki bliższej (użycie innej części myjki, co

, 2. Kierunek i sposób mycia twarzy pacjenta przez pielęgniarkę

policzek dalszy, nos, policzek bliższy, broda, okolica

Mycie kończyn górnych

Ryc. 3. Mycie całego ciała w łóżku. Podłożenie ręcznika pod kończynę

11. Umycie kończyny górnej bliższej (powtórzenie czynności

Mycie klatki piersiowej i brzucha

Mycie kończyn dolnych

10. Wytarcie podudzia oraz stopy.

Mycie pleców i pośladków

Ryc. 4. Technika masażu pleców (adaptacja z: Frazier G.M.: Long-term