~

Tadeusz Szubka Filozofowac dzis. Z badan nad filozofia najnowsza,

346 red. Andrzej Bronk, Lublin: 1N KUL 1995, s.347-373

Realismus und Antirealismus, Frankfurt a. M.: 5uhrkamp 1992 (zawiera bardzo obszerna
bibliografie za lata 1975-1990, dotyczaca róznych form sporu o realizm).
T a y lor B. M. (wyd.): Michael Dummett: Contributions to Philosophy, Dordrecht: Nijhoff
1987 (tom zawiera równiez odpowiedzi Dummetta).
T e n n a n t N.: Anti-Realism and Logic: Truth as Eternal, Oxford: Clarendon Press 1987.
V i s i o n G.: Modern Anti-Realism and Manufactured Tmth, London: Routledge 1988.
Wal ker R. C. 5.: The Coherence Theory of Truth: Realism, Anti-Realism, Idealism,
London: Routledge 1988. William T h r o o p
W r i g h t c.: Realism, Meaning and Truth, Oxford: Blackwell (1987) 19932 (zawiera
obszerna bibliografie)·
W r i g h t c.: Truth and Objectivity, Cambridge, Mass.: Harvard University Press 1992.
W r i g h t c.: Realism, Rules and Objectivity, Oxford: Blackwell (w przygotowaniu).
y o u n g J. O.: Global Anti-Realism (w przygotowaniu). Neopragmatyzm po pietnastu latach *

W ostatnich pietnastu latach neopragmatyzm wyrósl na waznego rywala

tradycyjnej filozofii analitycznej, filozoficznego naturalizmu i róznych nurtów
filozofii kontynentalnej. Celem neopragmatystów jest dokonanie fundamen-
talnych zmian w zalozeniach, celach i metodach filozofii, przez zastosowanie
we wspólczesnym kontekscie filozoficznym pomyslów W. Jamesa i J. De-
weya. Klasyczny pragmatyzm zaczal sie chylic ku upadkowi od lat czter-
( dziestych naszego stulecia, kiedy logiczny pozytywizm zdominowal amery-
kanska scene filozoficzna. Jesli pominac kilka znanych postaci, wiekszosc
filozofów amerykanskich uznala analize filozoficzna za podstawowa metode,
poszukujac rozwiazania tradycyjnych problemów filozoficznych wujasnianiu
jezyka. W latach piecdziesiatych podstawowe zalozenia pozytywizmu zostaly
ostro zaatakowane m. in. przez W. V. Quine'a i N. Goodmana. Sformulo-
wano powazne watpliwosci wobec rozróznienia analityczne-syntetyczne i
projekhl ugruntowania wszelkiej rzeczowej wiedzy w drodze ahistorycznego,
neutralnego potwierdzania poszczególnych zdan przez doswiadczenie. Za-
proponowane poglady alternatywne, takie jak Quine'owski holizm w odnie-
sieniu do uzasadniania i ontologiczny pluralizm Goodmana, wykazywaly
istotne podobienstwo do wczesniejszych pogladów pragmatystów, lecz
niewiele wlozono wysilku w ich powiazanie z pragmatyzmem! .

• Tlumaczony tekst nie byl dotad nigdzie publikowany.

! W pracach Quine'a (1963) i Goodmana (1983) zawarte sa doniosle krytyki pozytywizmu.
Wiele ich prac rozwija poglady mocno zblizone do pragmatyzmu, które znaczaco wplynely
na Putnama i Rorty'ego (np. Quine 1969; Goodman 1978; Goodman, Elgin 1988). Na
neopragmatyzm mocno wplynely równiez prace takich krytyków tradycji pozytywistycznej,
jak Kuhn (1971), Sellars (1963) i Wittgenstein (1953). Bardziej szczególowe ujecie genezy neo-
pragmatyzmu przedsta~il West (1989) i Murphy (1990).
 William Throop
348
W latach siedemdziesiatych R. Rorty zaczal wszakze otwarta kampanie na
rzecz odnowienia pragmatyzmu. Jego ksiazka Philosophy and the Mirror oj
Nature (1979), pozostajaca pod duzym wplywem Deweya, byla brzemienna
w skutki krytyka zalozen lezacych u podstaw tradycji filozoficznej
wywodzacej sie z oswiecenia oraz propozycja tego, co obecnie filozofowie
mogliby robic. Ze wzgledu na znaczenie tej pracy jest ona naturalnym
punktem oznaczajacym poczatek n e o pragmatyzmu. Mniej wiecej w tym
samym czasie H. Putnam radykalnie zmienil swoje poglady, przechodzac od
rozwijanego i bronionego przez wiele lat metafizycznego realizmu do
stanowiska, które poczatkowo nazwal internalnym realizmem, a pózniej -
uznajac swój dlug wobec Jamesa i Deweya - pragmatycznym realizmem. W
latach osiemdziesiatych i na poczatku lat dziewiecdziesiatych Rorty i Puh1am
nadal zblizali sie do pragmatyzmu, zwlaszcza w krytyce programów konku-
rencyjnych i w propozycjach dotyczacych prawdy, poznania, wartosci i
natury filozofiLPoniewaz sa najbardziej znanymi i plodnymi obroncami
neopragmatyzmu, skoncentruje sie w artykule na ich pogladach. Nurt ten ma
jednakze wielu innych przedstawicieli, a wsród nich R. Bernsteina,
J. Margolisa i C. Westa2.
Mimo ze neopragmatysci zasadniczo zgadzaja sie co do tego, które teorie
filozoficzne nalezy odrzucic oraz jaka jest uzytecznosc metafor pragma-
tystycznych, nie ma wsród nich juz takiej zgody w kwestii specyficznych,
pozytywnych wizji filozofii. Jak zobaczymy, brak tej jednosci jest czesciowo
konsekwencja ich "deflacyjnych" pogladów na mozliwosci filozofii, a cze-
sciowo konsekwencja ich pluralizmu filozoficznego. Moze on byc takze
zwiazany z faktem, ze program neopragmatystyczny jest stosunkowo mlody
i, co zrozumiale, kladzie wiekszy nacisk na wykazanie bledów starszych i
bardziej zorganizowanych rywali. W rezultacie mamy do czynienia z pro-
gramem, który obecnie jest w wiekszosci okreslony przez to, przeciwko
czemu wystepuje i którego pozytywny wklad mozna najlepiej zrozumiec w
zestawieniu z pogladami przeciwnymi.
Dla wydobycia odpowiednich opozycji, rozpoczynam kazda kolejna czesc
tego artykulu od naszkicowania uproszczonych wersji pogladów, stano-
wiacych glówny cel krytyki Rorty' ego i Putnama. Po zarysowaniu stan-
dardowej neopragmatystycznej krytyki tych pogladów przechodze do pozy-
tywnej charakterystyki programu obydwu autorów. Tam, gdzie poglady
2 Zob. np. Bernstein (1983),Margolis (1986), Rosenthal (1986) i West (1989). Inna grupa
filozofów, jak J. Smith i S. Book, kontynuowala tradycje wczesniejszych pragmatystów, nie
chcac sie wiazac zbyt mocno z nowym modelem pragmatyzmu proponowanym przez Putna-
ma i Rorty'ego.
Neopragmatyzm po pietnastu latach 349
Rorty'ego i Puillama na jakis temat róznia sie miedzy soba, zaznaczam te
róznice i ich podstawy, lecz koncentruje sie przede wszystkim na centralnych
ideach, co do których zarówno oni, jak i inni neopragmatysci, pozostaja w
zgodzie. Rozpoczynam od ~zesci dotyczacej wiedzy i uzasadniania, a na-
stepnie przechodze do zwiazanych z tym zagadnien prawdy, referencji i
swiata. To wszystko dostarcza 'podstawy do zrozumienia programu meta-
filozoficznego, który jest sednem neopragmatyzmu i który zarysowuje w
czesci trzeciej. Ostatnia czesc zawiera kilka zarzutów w stosunku do tego
programu i pewne zwiazane z tym propozycje.
1. Wiedza i
uzasadnianie. Wydaje sie, ze dworna najwazniejszymi celami
krytyki neopragmatystycznej sa fundacjonalizm i korespondencyjna teoria
prawdy. Poniewaz dla uzasadnienia dazenia do prawdy pojetej jako ko-
respondencja wykorzystuje sie czesto pewna wersje fundacjonalizmu, dobrze
bedzie rozpoczac od niego. Odrzucany przez neopragmatyste fundacjonalizm
glosi, ze istnieja uprzywilejowane reprezentacje, dzieki którym mamy
bezposrll'dni kontakt ze swiatem niezaleznym od umyslu i które stanowia
podstawe calej wiedzy. Wsród kandydatów do takich uprzywilejowanych
reprezentacji sa np. doswiadczenie zmyslowe, intuicje dotyczace aplikacji
jakiejs waznej wlasnosci (takiej, jak np. wiedza) lub podstawowe zasady
logiki i racjonalnosci. Dla Rorty'ego szczególnie interesujaca jest
empirystyczna wersja fundacjonalizmu, w której dane percepcyjne, surowe
doznania lub dane zmyslowe uwaza sie za uzasadnienie naszych koncep-
tualizacji tych danych.
Wedlug fundacjonalizmu uzasadnienie jest zasadniczo UItea.rne; sad moze
byc uzasadniony nieinf!:,~encyjne, jesli w odpowiednich okolicznosciach
stanowi sam dla siebie wystarczajaca podstawe, lub inferencyjnie, jesli da sie
go wyprowadzic z takich podstaw za pomoca akceptowalnej procedury infe-
rencyjnej. Zwykle uwaza sie, ze podstawy te sa neutralne w stosunku do
teorii, a procedury inferencyjne dadza sie obiektywnie wartosciowac.
Przeciwstawne teorie sa wspólmierne i moga byc obiektywnie oceniane przez
stwierdzenie, która najlepiej wyjasnia neutralne wobec teorii podstawy.
Wedlug tego pogladu wiedza jest odpowiednio ugruntowanymi prawdzi-
wymi przekonaniami. Czyjas wiedza moze byc wprawdzie przyczynowo za-
lezna od okreslonej sytuacji spoleczno-historycznej, lecz jej ugruntowanie
jest od niej niezalezne. Dla celów epistemologicznych osoba poznajaca
powinna byc ujeta w oderwaniu od praktyk spolecznych, w których nabywa
swoje przekonania, a jej przekonania powinny byc oceniane przy uzyciu
ahistorycznych kanonów uzasadniania. Tak pojeta osoba poznajaca jest
350 William Throop
widzem, nie zas podmiotem dzialania, stad wlasnie nazwa "teoria poznania
z perspektywy widza,,3.
Powinno byc oczywiste, ze tak scharakteryzowany fundacjonalizm jest
rodzina pogladów, które latwo od siebie oddzielic. Mozna bowiem zgodzic
sie na taki ogólny obraz wiedzy, nie przyjmujac, ze kazde uzasadnianie jest
linearne lub ze wszystkie teorie sa wspólmierne. Co wiecej, jesli uzna sie, iz
racjonalna rekonstrukcja uzasadniania, idaca po linii teorii koherencyjnej,
moze dac podstawy do obiektywnego poznania swiata, to mozna utrzymy-
wac teorie poznania z perspektywy widza bez przyjmowania, ze istnieja
przekonania uzasadnione nieinferencyjnie. Tym niemniej cala ta "rodzina"
wywarla znaczny wplyw na wspólczesna filozofie, a neopragmatysci spieraja
sie ze wszystkimi jej czlonkami.
Filozofów analitycznych niepokoi czesto brak klarownej argumentacji u
Rorty'ego. Jego krytyka fW1dacjonalizmu nie jest tu wyjatkiem. Rorty
utrzymuje jednak, ze nie powinno sie oczekiwac od niego dostarczania
argumentów, gdyz argumenty zakladalyby istnienie wspólnych zalozen dla
fundacjonalistów i pragmatystów, tymczasem rozbieznosci sa tak funda-
mentalne, ze zgoda wydaje sie nieprawdopodobna. Wiekszosc przedstawio-
nych przez niego krytyk przybiera forme redeskrypcji. Twierdzi on, ze
wszystko, co mozemy zrobic w sporach miedzyparadygmatycznych, to "po-
kazac, jak druga strona wyglada z naszego punktu widzenia. Znaczy to, ze
wszystko, co mozna zrobic, to dokonac hermeneutyki pogladów naszych
przeciwników - spróbowac pokazac, jak owe dziwaczne, paradoksalne lub
obrazliwe rzeczy, które mówia, wiaza sie z reszta tego, co chca powiedziec,
oraz jak wyglada to, co mówia, po sformulowaniu w naszym alternatywnym
sposobie mówienia" (1979, s. 365). Rorty krytykuje fundacjonalizm,
przedstawiajac historie ilustrujaca przygodnosc projektu ugruntowania calej
wiedzy i niewiary~odnosc zalozen, na których jest on oparty. W przeci-
wienstwie do tego projektu jego obraz wiedzy ma byc bardziej obiecujacy.
Wspomniana historia fundacjonalizmu sledzi uzycie percepcyjnej metafory
poznawania, wedlug której przyczyna uprzywilejowanych reprezentacji jest
swiat, analogicznie do sposobu, w jaki przedmioty sa przyczynami odpo-
wiednich percepcji. Ta pierwsza relacja przyczynowa jest nastepnie mylnie
uznana za relacje uzasadniajaca (Rorty 1979, rozdz. III). Oddzialywanie na
nas tej metafory percepcyjnej zmniejsza sie, kiedy dostrzezemy, ze jest ona
3 Ksiazka Rorty'ego (1979) zawiera szczególowa dyskusje z fundacjonalizmem i prezentuje
konkurencyjny poglad neopragmatystyczny. Putnam (1987) niewiele zajmuje sie epistemologia
i interesuje go bardziej prawda niz uzasadnianie, dlatego tez ta czesc artykulu bedzie w wiek-
szosci oparta na Rortym.
Neopragmatyzm po pietnastu latach 351
sprawa wyboru, a zwlaszcza wtedy, gdy przeciwstawi sie ja metaforze kon-
kurencyjnej, bardziej zgodnej z nasza praktyka: metaforze uzasadniania jako
konwersacji. ZA ,j J',
W trakcie przedstawiania tej historii fundacjonalizmu pojawia sie w f:v Fi,
stosunku do niego kilka zarzutów. Po pierwsze, Rorty zauwaza - za Wit- 6)
tgensteinem - ze nasza codzienna praktyka nie odzwierciedla fundacjo-
nalizmu w wyzej opisanym sensie; np. jesli dla uzasadnienia twierdzen o
swiecie zewnetrznym w ogóle odwolujemy sie do doswiadczenia zmyslo-
wego, czynimy to rzadko (1979, s. 181). Uzasadnianie konczy sie zwykle
wtedy, gdy osiagamy zgode, lub po prostu wtedy, gdy nie marny juz nic bar-
dziej przekonujacego do powiedzenia. Taki kres uzasadniania jest jedynie
kontekstowo akceptowalny i czasowy; wlasciwie proces uzasadniania mozna
zawsze kontynuowac, jesli tylko mamy do czynienia z uprawnionymi watpli-
wosciami i odpowiednimi potrzebami spolecznymi4•
Po drugie, dla wyjasnienia cech naszych praktyk epistemicznych nie trzeba
postulowac uprzywilejowanych reprezentacji. Na przyklad fakt, dlaczego nie
domagamy sie zwykle uzasadnienia dla pierwszoosobowych stwierdzen psy-
chologicznych, takich jak "boli mnie", mozemy wyjasnic, bez postulowania
bezposredniego dostepu do jakichs danych zmyslowych, przez odwolanie sie
do tego, ze na ogól nikt nie ma powodu, by watpic w takie stwierdzenia
(Rorty 1979, s. 174; por. Sellars 1963). Rorty nie twierdzi, ze wymogi
prostoty powinny doprowadzic nas do wyeliminowania domniemanych pod-
staw, takich jak to, co dane, lecz jedynie to, ze dla celów epistemologicznych
takie podstawy nie sa konieczne. Uwaza on, ze grozba sceptycyzmu jest
glównym zródlem epistemologicznego teoretyzowania i ze znika ona z chwi-
la przyjecia jego niepercepcyjnej metafory poznanias ..
Po trzecie, Rorty - idac za Sellarsem (1963) - utrzymuje, ze postac 6)
fundacjonalizmu, która w celu uzasadnienia fundujacych sadów odwoluje sie
do tego, co dane, opiera sie na pomieszaniu relacji przyczynowych i
uzasadniajacych. To, co dane, moze odgrywac pewna role w pr~yczynowym
wYWolYWaniu okreslonych przekonan, lecz Ilie moze, bez skonceptualizowa-
nia, pelnic zadnej roli uzasadniajacej. Jesli jest natomiast skonceptualizo-
wane, wówczas owa konceptualizacja, która da sie pojac jedynie jezykowo,
4 Uwagi Wittgensteina (1969) dotyczace naszej praktyki sa mocnym potwierdzeniem tego
stanowiska. Putnam (1987, wyklad IV) równiez broni pogladu Wittgensteina na uzasadnianie.
Bardziej szczególowe argumenty przeciwko fundacjonalizmowi mozna znalezc u jednego z
uczniów Rorty'ego - Williamsa (1977).
5 Bemstein (1983) rozwija bardziej szczególowo Rorty'owskie ujecie roli sceptycyzmu jako
motywu dla fundacjonalizmu. Formuluje tez wlasne neopragmatystyczne stanowisko.
352 William Throop Neopragmatyzm po pietnastu latach
353

wydaje sie pelnic role uzasadniajaca. W ten sposób jestesmy na powrót w

projekty pisane przez male "e" (Putnam 1987, s. 86f Na przyklad, Owocne
sytuacji, gdy sady uzasadnia sie wylacznie przez inne sady.
moze okazac sie opisanie i ocena norm epistemicznych róznych wspólnot,
Rorty odwoluje sie równiez do prac Kuhna (1971) i innych autorów dla
sprawdzenie ich wewnetrznej koherencji i udzialu w realizacji celów
zdemaskowania pogladu, wedlug którego uczeni moga oceniac teorie przy
wspólnoty. Projekty te nie maja wszakze priorytetu, który miala Epi-
uzyciu neutralnych wobec teorii danych i kryteriów. Wedlug jego rede-
stemologia w tradycji oswiecenia. W najlepszym wypadku neopragmatyzm
skrypcji wyboru teorii wiele teorii jest niewspólmiernych, co oznacza, ze nie
pozostawia (wiec epistemologie na peryferiach filozofii, jako zbiór malo
ma w pelni obiektywnych srodków dla ich porównawczej oceny6. Aby doko-
istotnych projektów, realizowanych tylko jako poszukiwanie gwarancji
nac oceny, musimy miec na uwadze konkretna sytuacje spoleczno-histo- kontekstowych.
ryczna, w której dokonuje sie wyboru teorii.
Nalezy spodziewac sie, ze atrakcyjnosc takiego "deflacyjnego" pogladu na
Zdaniem Rorty'ego jego stanowisko, przeciwstawne fundacjonalizmowi,
epistemologie bedzie zalezala w duzej mierze od niepowodzenia teorii
lepiej opisuje nasze faktyczne praktyki epistemiczne. Traktujac uzasadnianie
ambitniejszych. Niestety, krytyka fundacjonalizmu prezentowana przez
jako proces, który zachodzi w konwersacji kulturowej, przesuwa on uwage Rorty'ego nie dotyka eksternalistycznej i koherencyjnej teorii Llzasadniania8.
ze statycznych relacji uzasadniania miedzy sadami na nasza aktywnosc
Ponadto, jego pierwszy zarzut jest nieprzekonujacy, poniewaz wiekszosc
uzasadniania twierdzen. Metafom konwersacji przenika jego "belgwioryzm
teorii epistemicznych zmierza do racjonalnej rekonstrukcji naszej praktyki;
episte),nglogiczny", czyli stanowisko, wedlug którego jakis sad jest "uza-
celem ich nie jest natomiast opis tego, jak faktycznie uzasadniamy
sadniony'; w pewnym kontekscie, jesli nasi rozmówcy pozwola nam przy
twierdzenia. Taka racjonalna rekonstrukcje uwaza sie czesto za cos
nim pozostac (byc moze po pewnej jego obronie). "Wyjasnianie racjonalnosci
i autorytetu epistemicznego przez odwolanie sie do tego, co spoleczenstwo
koniecznego do unikniecia sceptycyzmu i relatywizmu. W rzeczy samej, nie-
zaleznie od protestów Rorty'ego, uwaza sie czesto, ze popada on w
pozwoli nam powiedziec, a nie odwrotnie, jest istota podejscia, które bede
relatywizm, w swietle którego kazdy poglad przyjety przez wspólnote jest
nazywal «behawioryzmem epistemologicznym», podejscia wspólnego De- jednakowo uzasadniony.
weyowi i Wittgensteinowi" (Rorty 1979, s. 174). Odpowiedzia Rorty'ego na zarzut relatywizmu jest stanowisko zwane
Behawioryzm epistemologiczny nie ma byc nowa teoria uzasadniania
etnQcentryzmem, wedlug którego wspólnota, do której ktos nalezy, jest
wspólzawodniczaca z fundacjonalizmem. Nie jest on analiza lub eksplikacja
arbitrem osadzajacym, które poglady sa lepsze, a które gorsze (Rorty 1991b,
uzasadniania w kategoriach zachowania lub praktyk spolecznych. Chociaz
s. 23 nn.). Gdy ktos nie zgadza sie z tym, co inne wspólnoty uznaja za
Rorty uwaza, ze praktyki te ucielesniaja holistyczne strategie uzasadniania,
uzasadnione, mówi jedynie, ze sa one zle, nawet jesli uznaje, ze w danych
nie proponuje on koherencyjnej teorii uzasadruania. Sadzi bowiem, ze
warunkach ich przekonania moga byc rozsadne. Solidarnosc z wlasna
filozofowie nie powinni budowac teorii epistemicznych, jako ze o naszym
wspólnota jest podstawowa wartoscia epistemiczna a cel, jakim jest
sposobie uzasadniania twierdzen nie mozna powiedziec nic dostatecznie
obiektywnosc, zostaje przeksztalcony we wzrastajaca intersubiektywna zgode.
ogólnego i informatywnego. Jak to sam formuluje, behawioryzm episte- Putnam wyraza obawe, ze taki poglad nie moze wyjasnic mozliwosci
mologiczny "jest twierdzeniem, ze na temat poznania i prawdy filozofia nie
korygowania przez kulture jej wlasnych norm uzasadniajacych (Putnam
bedzie miala nic wiecej do zaoferowania od tego, co mówi zdrowy rozsadek
1983, s. 239). Poglad ten pozbawia wspólnote wszelkich punktów oparcia,
(uzupelniony przez biologie, historie, itd.)" (1979, s. 176).
które umozliwilyby rozsadne mówienie o postepie lub bledzie episte-
!l Tak wiec, wedlug Rorty'ego, epistemologia znalazla sie u swego kresu.
micznym, dotyczacym jej najbardziej podstawowych norm. Putnam sugeruje
Putnam zgadza sie, ze powinno sie odrzucic "Epistemologiczny projekt"
takze, ze etrlocentryzm nie bylby poprawny w swietle n a s z y c h norm.
(przez duze "E") ugruntowania calej wiedzy, lecz mimo to dopuszcza rózne
Z tych samych powodów chce on uniknac relatywizmu i w rezultacie dystan-
suje sie od pozytywnych pogladów Rorty' ego na uzasadnianie. Poniewaz w

6 Rorty (1979, s. 316) broni niewspóhniemosci rozumianej jako brak jasnych, wspólnych 7 W sprawie podobnych sugestii zob. Malachowski 1990a.
regul oceny teorii, lecz odrzuca niewspóhniernosc pojmowana jako poglad, ze ludzie 0,
calkowicie róznych pogladach nie moga nawzajem rozumiec swoich jezyków (1991b, s. 25). 8 Bardziej szczególowe krytyki Rorty'owskiego ujecia fundacjonali21mu,idace po tej linii,
zawieraja prace Tripletta (1987) i Malachowskiego (1990a).
 354 William Throop
obrebie podstawowych norm dopuszczamy zaistnienie bledu i postepu,
Putnam uwaza, ze musimy przyjac normy racjonalnosci, które transcenduja
konwersacje w obrebie naszej wspólnoty. "Rozum jest w tym sensie zarazem
immanentny (obecny jedynie w konkretnych grach jezykowych i insty-
tucjach), jak i transcendentny (jako idea regulatywna, której uzywamy
do krytyki zachowania w s z e l k i c h aktywnosci i instytucji" (Putnam
1983, s. 234).
Trudno zrozumiec, jak Putnam moze miec i jedno, i drugie, dlatego Rorty
oskarza go o ponowne popadniecie w tej kwestii w metafizyczny realizm9.
Putnam odpowiada, ze z chwila, gdy neopragmatysta odrzucil idee, ze ist-
nieje cos takiego jak "normy epistemiczne samego swiata", które moga byc
uchwycone przez Epistemologa, mozna przyjac idealne normy, rózne od lo-
kalnych norm kulturowych, bez dostarczania metafizycznego wyjasnienia
tych norm. Rozum transcendentalny nie jest postulatem metafizycznym, lecz
regulatywna idea, zawarta w naszych pojeciach uzasadniania i racjonalnosci
i obecna w naszej praktyce. Takie stanowisko pozwala na mocniejsza kon-
cepcje obiektywnosci niz ROIty'ego; postulujemy obiektywne normy nie-
zaleznie od tego, na co ludzie by sie zgodzili, lecz sam ten postulat jest
funkcja naszej biologii i kultury. Jest to o b i e k t Y w n osc d la
n a s,a nie obiektywnosc "boskiego oka" (Putnam 1981, s. 55).
Mimo faktu, ze ani Rorty, ani Putnam nie dostarczaja teorii wiedzy lub
uzasadniania, istnieje kilka podstawowych zalozen, które stanowia rdzen
<'\ neopragmatystycznegoprogramu wtej dziedzinie. Po pierwsze, to, co uwaza
sie za wiedze i uzasadnienie, zalezy od kontekstu spolecznego, od norm
epistemicznych okreslonej wspólnoty; nie ma zadnych interesujacych i nieza-
leznych od kontekstu podstaw lub kryteriów wiedzy. Po drugie, wiedze
uzyskuja podmioty zaangazowane w praktyki zmierzajace do realizacji kon-
kretnych celów; obiektywnosc "bezinteresownego widza" musi byc wiec
. zamieniona na pojecie obiektywnosci uwiklanej w zainteresowania podmiotu
J) dzialajacego. Po trzecie, uzasadnianie ma charakter holistyczny. Jedyne, co
,. mozemy uczynic, to potrzasnac sieciami naszych dotychczasowych prze-
konan, aby odpowiednio ulozyly sie z nowo nabytymi przekonaniami; nie
mozemy osadzic tych sieci na czyms, co samo nie jest przekonaniem.
9 Prace Putnama (1981; 1983, rozdz. XIII; 1990, rozdz. I) rozwijaja jego zastrzezenia w
stosunku do relatywizmu Rorty'ego. Rorty (1991b,s. 21-34)odpowiada na te zarzuty i formu-
luje krytyke oskarzajaca Putnama o metafizyczny realizm. Rorty (1993) daje doskonala,
szczególowa odpowiedz na zarzuty Putnama dotyczace relatywizmu i na jego pozytywne
poglady w sprawie rozumu transcendentalnego. Krótko mówiac, Rorty nie widzi, co mogloby
pelnic role rozumu transcendentalnego, bedac zarazem w zgodzie z pragmatyzmem Putnama
i rózniac sie od norm racjonalnosci, które zostana przez nas przyjete w przyszlosci.
Neopragmatyzm po pietnastu latach 355
Po czwarte: epistemologia jest znacznie mniej centralna dla filozofii niz ~)
zwyklo sie to sadzic od czasów oswiecenia i znacznie mniej mozna w niej
powiedziec.
2. Prawda, referencja i swiat. Zestaw pogladów, które sa glównym celem
neopragmatystycznej krytyki w filozofii jezyka, Putnam okresla terminem
"metafizyczny realizm". Rorty, charakteryzujac ten cel, mówi po prostu o
realizmie i uzywa metafory umyslu odzwierciedlajacego rzeczywistosc.
Realista metafizyczny utrzymuje, ze "swiat sklada sie z ustalonej calosci
niezaleznych od umyslu przedmiotów", ze istnieje jedyny, zupelny, praw-
dziwy opis tych przedmiotów i ich wlasnosci i ze prawda ma byc wy-
eksplikowana w kategoriach korespondencji (Putna m 1990, s. 30). Zgodnie z
tym pogladem, celem badan jest formulowanie coraz pelniejszych teorii, które
koresponduja z niezaleznymi od umyslu wlasnosciami przedmiotów w
swiecie. Fundacjonalizm powinien byc w stanie podac bardzo naturalna
charakterystyke sposobu osiagniecia tego celu.
Dokonana przez Putnama charakterystyka realizmu metafizycznego
wymaga pewnych objasnien. Po pierwsze, warunek niezaleznosci od umyslu
nie moze byc rozumiany doslownie, gdyz wielu metafizycznych realistów
uznaje istnienie pewnych fenomenów mentalnych. Z grubsza rzecz biorac, cos
jest niezalezne od umyslu, w sensie o który tu chodzi, jesli wiekszosc
twierdzen o tym czyms moze byc prawdziwa niezaleznie od tego, co ktos
mówi lub móglby o tym powiedziec. Po drugie, "korespondencyjna teoria
prawdy", oznacza wielka róznorodnosc pogladów; nie wszystkie one musza
byc odrzucane przez neopragmatystówlO. W tym wypadku celem krytyki
neopragmatystycznej jest teoria przedmiotowa (substantive), która analizuje
lub eksplikuje prawde w kategoriach relacji miedzy elementami zdan a
bytami w swiecie; na mocy takich relacji zdania "odbijaja" lub "obrazuja"
swiat takim, jakim on jest.
Glównym zarzutem wobec tej teorii jest to, ze nie ma zadnego sposobu
na dostarczenie adekwatnego ujecia korespondencji. Historia upadku teorii
korespondencji, jaka przedstawia Rorty (1979), nie jest czyms róznym od
, historii fundacjonalizmu; nic wiec dziwnego, ze ta pierwsza sprawa zalezy
czesto od drugiejll. Putnam bardziej wprost podejmuje konkretne problemy
zwiazane z obecnymi korespondencyjnymi ujeciami prawdy i choc jego
10 Zob. np. Wrighta (1992) minimalistyczne ujecie prawdy, które w znacznym stopniu
tlumaczy motywacje wiazania prawdy z korespondencja.
11 Problem ten podejmuje Vision (1990).Twierdzi on, ze Rorty, krytykujac metafizycznych
realistów, z góry przesadza sprawe przez zalozenie epistemicznego pojecia prawdy .
..
 (
356 William Throop Neopragmatyzm po pietnastu latach 357

argumenty sa subtelne i zniuansowane, z latwoscia mozna zarysowac ich

danymi, gdyz odwoluja sie do naszych intuicji o odniesieniu terminu, a
zasadniczy ksztalt.
tymczasem nie mamy takich intuicji. "Odniesienie" czy "referencja" to
Zdania moga byc powiazane ze swiatem na wiele sposobów; ograniczenia
terminy techniczne, w sprawie uzycia których nie mozemy odwolywac sie do
operacyjne i teoretyczne sa zbyt slabe dla wystarczajacego zawezenia obszaru intuicji; wydaje sie, ze terminy te zyskaly status terminów zdroworozsadko-
relacji korespondencji. Putnam odwoluje sie do twierdzenia Lowenhei- wych przez pomieszanie ich z "mówieniem o".
ma-Skolema, aby pokazac, ze nawet jesli uznamy, iz wartosci logiczne zdal1
W przeciwienstwie do programu eksplikacji korespondencyjnej teorii
sa ustalone we wszystkich swiatach mozliwych, to i tak nie bedzie ustalona
prawdy, który zdaje sie chylic ku upadkowi, "deflacyjne" obrazy neoprag-
referencja poszczególnych terminów; modelu jezyka, w którym "koty" moga
matystyczne wygladaja obiecujaco. Rorty i Putnam utrzymuja, ze nie po-
oznaczac czeresnie a nie koty, nie da sie wyeliminowac przez ograniczenia
trzeba nam konkurencyjnej t e o r i i prawdy, lecz róznia sie znacznie pod
obserwacyjne lub teoretyczne. Dla okreslenia korespondencji potrzebny jest
wzgledem tego, co o prawdzie powinnismy powiedziec. Zdaniem Rorty'ego
tu jakis dodatkowy sposób wyznaczenia poprawnej relacji referencji. Putnam
pragmatysci powinni calkowicie zrezygnowac z próby podania charaktery-
odrzuca rozwiazania platonskie, poniewaz wydaja sie one niewiarygodne w
styki prawdy, gdyz taka charakterystyka moze byc jedynie próba wyod-
swietle zalozen naturalistycznych, które zdominowaly wspólczesny realizm;
rebnienia istoty prawdy, a przeciez pragmatysci sa anlyesencjalistami, gdy
sadzi on, ze uznanie intencjonalnosci lub referencji za pojecia pierwotne jest
chodzi o takie kluczowej pojecia, jak "prawda" i "dobro" (Rorty 1982, s. XV).
po prostu równoznaczne z odmowa wyjasnienia korespondencji. Przyczy-
Nie ma zadnej istotnej wlasnosci, która przypisujemy zdaniom,
nowa teoria referencji wydaje sie najlepsza mozliwoscia dostepna dla na- kiedy nazywamy je prawdziwymi, nie ma wiec tez przedmiotu badan filozo-
turalistów, ona wiec, w rezultacie, stanowi glówny cel krytyki Putnama12. ficznych.
Teoria przyczynowa twierdzi, ze w wypadku znacznej klasy terminów Rorty zauwaza, ze cala róznorodnosc sposobów przypisywania czemus
referencja jest ustalana przez to, ze termin pozostaje w odpowiedniej relacji
prawdy l a c z y wspólny status normatywny. "Prawda" jest zwykle
przyczynowej do przedmiotu lub rodzaju, który oznacza. Putnam zauwaza, terminem pochwaly, stad tez twierdzenie Jamesa, ze prawda jest dobrem
ze nikomu nie udalo sie okreslic owej "odpowiedniej" relacji przyczynowej
przekonan. Ale prawde uzywa sie równiez w sposób ostrzegawczy i
i ze zadanie to wydaje sie prawie niemozliwe do wykonania. Ponadto, teoria dyskwotacyjny ("odcudzyslowiajacy") (Rorty 1991b, s. 128). Czasami
przyczynowa wymaga odwolania sie do pojecia o k r e s lon e j przy-
odrózniamy prawde od naszych najlepiej uzasadnionych przekonan, aby
czyny uzycia danego terminu. Pojecie to jest zalezne od zainteresowan,
ostrzec samych siebie przed zbytnia pewnoscia w sprawie takich przekonan.
poniewaz o k r e s lon a przyczyna czegos moze byc wydzielona z tla
Czasami po to tylko uzywamy slowa "prawdziwy", aby wzniesc sie na po-
warunków przyczynowych tylko przez odwolanie sie do zainteresowan,
ziom metajezyka. Dyskwotacyjne teorie prawdy podkreslaja to drugie uzycie,
którymi kierujemy sie przy wyjasnianiu danego zdarzenia. A poniewaz
natomiast realizm metafizyczny - pierwsze. Pragmatysta nie widzi zadnego
zainteresowania sa bytami intencjonalnymi, nie mozemy, bez popelnienia powodu, by usilowac wlaczyc te uzycia do jednej calosciowej teorii, ani tez
blednego kola, poslugiwac sie nimi w eksplikacji referencji. Zadaniem teorii
zadnego sensu w wyodrebnieniu pewnych uzyc jako glównych danych dla
przyczynowej bylo bowiem dostarczenie opisu intencjonalnosci, odwolujacego takich teorii. Rorty uwaza, ze Davidson skutecznie broni idei, iz nie ma
sie jedynie do bytów uznawanych przez fizyke.
interesujacej teorii prawdy i ze równowaznosci Tarskiego (np. "Snieg jest
Putnam dowodzi ponadto, ze przyczynowa teoria referencji nie wystarcza bialy" jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy snieg jest bialy) mówia nam
do zagwarantowania korespondencyjnej teorii prawdy, gdyz potrzeba nam " wszystko, co o prawdzie trzeba wiedziec13.
tu równiez ujecia tego, jak terminy referencjalne sa powiazane przez
Putna m sa:dzi, ze o prawdzie mozemy powiedziec cos bardziej istotnego,
struktury syntaktyczne, które odzwierciedlaja niejako forme faktu czyniacego
choc woli on mówic o podsuwaniu obrazu lub o nieformalnym ujasnianiu
zdanie prawdziwym (Putnam 1992, s. 163). ROIty wskazuje równiez na to, ze
prawdy niz o jej teorii lub analizie (Putnam 1981, s. 55). Mówiac prosto, jego
w obronie teorii przyczynowej jej zwolennicy posluguja sie niedozwolonymi

13 Rorty (1991b, s. 126-150) podaje interpretacje pogladów Davidsona na prawde, zwlasz-

12 Argumenty Putnama przeciwko teorii przyczynowej mozna znalezc w bardzo róznych
cza tych, które zostaly wyrazone w artykule A Coherence Theory oj Truth and Knowledge,
pracach, zob. zwlaszcza jego (1981, rozdz. 11;1983, s. 221-225; 1987, s. 39-40; 1992, rozdz. III). przedrukowanym, z odpowiedzia Rorty'emu, w: Malachowski 1990b.
358 William Throop
obraz sprowadza sie do tego, ze "prawda jest i d e a l i z a c j a
racjonalnej akceptowalnosci" (Putnam 1981, s. 55; 1990, s. 115). Prawda nie
jest tym, co mozemy obecnie w uprawniony sposób stwierdzic, lecz raczej
tym, co moglibysmy w uprawniony sposób stwierdzic w idealnych sytuacjach
epistemicznych w odniesieniu do okreslonego zagadnienia. Jak widzielismy,
uzasadnienie nie jest wedlug Putnama po prostu sprawa dostosowania sie do
obecnych norm; wyidealizowana racjonalna akceptowalnosc odwoluje sie do
transcendentalnego uzycia rozumu, tak wiec z tego obrazu nie wynika
relatywizm w odniesieniu do prawdy. Ale nie wynika równiez metafizyczny
realizm: prawda nie jest oddzielona od tego, co ja gwarantuje, i nie jest tez
funkcja epistemicznych norm samego swiata.
Poglad na prawde, który nie zaklada zadnego odwolania do niezaleznej
od umyslu rzeczywistosci, staje przed grozba idealizmu. Jesli prawda jest
eksplikowana w kategoriach tego, co powiedzielibysmy lub powinnismy
powiedziec, i jesli zdania prawdziwe dotycza swiata, to wówczas swiat
wydaje sie, w sposób wysoce niewiarygodny, od nas zalezny. Putnam
wystawia sie szczególnie na ten zarzut, gdy mówi np. ze ,,«przedmioty» nie
istnieja niezaleznie od schematów pojeciowych" (Putnam 1981, s. 52). To
twierdzenie odzwierciedla centralne zalozenie realizmu pragmatycznego
Putnama, nazywane "pojeci()\\T<trelatywnoscia". Wedlug tego zalozenia
pewien stan rzeczy mozna równie poprawnie opisac przy uzyciu róznych
systemów pojec (Putnam 1987, s. 19; 1992, s. 115-123). Bez poslugiwania sie
jednym z wielu akceptowalnych schematów pojeciowych nie mozna stwier-
dzic, co istnieje. Akceptowalnosc jest tu w duzej mierze funkcja uzytecznosci
z uwagi na nasze cele; w tym wlasnie miejscu podkreslana przez tradycyjny
pragmatyzm uzytecznosc odgrywa znaczaca role w neopragmatyzmie.
Ulubiony przyklad pojeciowej relatywnosci, jakim posluguje sie Putna m,
dotyczy sposobu liczenia przedmiotów. Wyobrazmy sobie cos, co normalnie
nazwalibysmy trzema przedmiotami umieszczonymi w pudelku. Jesli ktos
zgodzi sie na uznanie agregatów tych przedmiotów za przedmioty, to w
pudelku jest siedem przedmiotów. Nie ma jednej poprawnej odpowiedzi na
pytanie, ile przedmiotów jest w tym pudelku, gdyz zalezy to od zasto-
sowanego systemu liczenia. Wyraznie widac, ze odpowiedz, iz sa trzy
przedmioty i odpowiedz, ze jest ich siedem, opisuja ten sam stan rzeczy;
scisle mówiac, nie sa one niezgodnymi z soba opisami, lecz nie mozna ich
pogodzic przez powiedzenie, ze "przedmiot" w tych dwóch odpowiedziach
znaczy cos innego. Nasze potoczne pojecie znaczenia nie daje odpowiedzi na
pytanie, czy w przypadku takich zagadek "przedmiot" znaczy to samo, czy
tez nie. Jesli Putnam ma racje, to nie ma czegos takiego, jak ustalona calosc
przedmiotów tworzacych swiat, i nie ma zadnego jednego poprawnego sp 0-
Neopragmatyzrn po pietnastu latach 359
sobu opisywania swiata. W ten sposób odrzucone zostaja dwa dalsze kon-
stytutywne zalozenia realizmu metafizycznego. Chociaz Rorty odrzuca, za
Davidsonem, mówienie o róznych schematach pojeciowych, to dowodzac, ze
naszym potrzebom moga odpowiadac rozmaite jezyki, wyglasza w istocie
rzeczy podobne tezy.
Pojeciowa relatywnosc nie pociaga za soba idealizmu, gdyz Putna m nie
mówi, ze mozemy po prostu stworzyc swiat z wyborów pojeciowych. Nasze
wybory pojec ograniczone sa przez cos zewnetrznego i z chwila gdy
wybralismy pojecia, to swiat determinuje to, jak je (w zwyklych oko-
licznosciach) stosowac. Najwyrazniej nie jest to tez relatywizm typu
"wszystko jest dozwolone". Metafora, której implikacje Putnam rozwija,
stwierdza, ze "umysl i swiat lacznie tworza umysl i swiat" (putnam 1981,
s. XI; 1987, s. 1). Podobnie Rorty mówi o faktach jako o hybrydach, w tym
sensie, ze "na przyczyny stwierdzalnosci zdan skladaja sie zarówno bodzce
fizyczne, jak i nasz uprzedni wybór reakcji na te bodzce" (I~orty 1991b,
s. 81). Uznanie "twardego" oporu tych bodzców zabezpiecza ten poglad
przed idealizmem. W gruncie rzeczy zarzut idealizmu zaklada, ze neo-
pragmatysta uprawia metafizyke, proponujac w miejsce metafory jezyka
odzwierciedlajacego swiat, obraz jezyka stwarzajacego swiat. Jak zobaczymy,
neopragmatysta chce calkowicie uniknac metafizyki i próbuje to zrobic przez
odwolanie sie do metafory jezyka jako narzedzia.
Metafizyczni realisci moga niewatpliwie zgodzic sie na róznorodnosc
uzytecznych jezyków, lecz beda oni utrzymywali, ze niektóre z nich "dziela
swiat zgodnie z jego struktura" i
dzieki temu opisuja swiat takim, jakim jest
sam w sobie. Nie udaje sie tego osiagnac innym sposobom kategoryzowania
swiata, które odzwierciedlaja nasze projekcje nakladane na swiat. Na
przyklad, wiekszosc pozytywistów sadzila, ze sady etyczne opieraja sie na
takich projekcjach. Putnam i Rorty wysuwaja zarzut, ze nie da sie zasadnie
wyodrebnic tego, co wnosi swiat, od tego, co jest udzia{em naszych wy-
borów. Mozna to jedynie opisac w kategoriach wyborów pojeciowych od-
zwierciedlajacych okreslone cele. Putnam uwaza, ze "istota" jego realizmu
pragmatycznego jest odrzucenie dychotomii obiektywne-subiektywne i jej
odpowiednika, którym jest dychotomia miedzy zdaniami odzwierciedlajacymi
to, jaki jest swiat, a zdaniami odzwierciedlajacymi nasze projekcje (Putnam
1987, s. 28). Oprócz przypadków dychotomii kwestionowanych przez Put-
nama, Rorty podkresla jeszcze wage odrzucenia zwiazanej z nimi dychotomii
schemat-tresc.
Istotna konsekwencja odrzucenia takich przypadków dychotomii jest to,
ze zdrowy rozsadek zostaje, epistemicznie i metafizycznie, postawiony na
równi z twierdzeniami naukowymi. Wedlug Putnama centralna zaleta prag-
360 William Throop
matyzmu polega na tym, ze broni on zdrowego rozsadku przed realista
naukowym, który chce przyznac status obiektywny tylko twierdzeniom
redukowalnym do twierdzen sankcjonowanych przez nauke (Putnam 1987,
wyklad I). W rzeczywistosci sens, w jakim jego stanowisko ma byc rea-
lizmem, sprowadza sie do tego, ze "traktuje on doslownie nasz znany
schemat zdroworozsadkowy oraz nasze schematy naukowe, artystyczne i
inne, nie poslugujac sie pojeciem rzeczy «samej W sobie"" (Putnam 1987,
s. 17). Putnam twierdzi, ze centralne dla pragmatyzmu jest to, ze zaden
system pojec, którym musimy poslugiwac sie w naszej codziennej praktyce,
nie jest uwazany za zwykla projekcje (Putnam 1987, s. 70), natomiast Rorty
charakteryzuje pragmatyzm w kategoriach równorzednosci twierdzel'l faktual-
nych i oceniajacych (Rorty 1982, s. 163; zob. Rorty 1991b, s. 35-45). Jak
zobaczymy, antyscjentyzm neopragmatyzmu i nacisk na wartosci odgrywa
znaczaca role w jego widzeniu filozofii. Mozna podac mocne racje za tym,
ze sa to glebokie motywy odrzucenia realizmu metafizycznego, w formach,
w jakich jest on obecnie popularny.
Wiele trzeba jeszcze zrobic dla porównawczego ocenienia programów
neopragmatyzmu i metafizycznego realizmu. Mielismy do czynienia tylko ze
szkicami odpowiedzi na zarzut idealizmu i na to, ze niektóre pojecia dziela
swiat zgodnie z jego struktura. Obydwie odpowiedzi zaleza od zalozenia, ze
na niektóre pytania metafizyczne nie musimy odpowiadac. Dalszych badan
wymaga zarówno status metafizyki (zob. nizej), jak i zasada Putnama, ze
musimy przystac na wszystko, co uwazamy za nieodzowne dla naszych
potocznych praktyk. Putnamowski obraz prawdy i odrzucenie przez niego
dychotomii subiektywne-obiektywne grozi naruszeniem jego wlasnej za-
sady14. Ponadto argumenty przeciwko teorii 'korespondencyjnej nie sa
bynajmniej rozstrzygajace, gdyz metafore odzwierciedlania moga zre-
habilitowac nieprzyczynowe, naturalistyczne ujecia intencjonalnosci15.
Mozna tez potraktowac referencje jako pojecie pierwotne i nastepnie
wykorzystac je dla wyjasnienia korespondencji. Los teorii korespondencyjnej
jest dla tego sporu istotny, poniewaz wielu realistów naukowych zgodzi sie
na pewne formy pojeciowej relatywnosci i odrzuci tym samym pewne aspek-,
ty realizmu metafizycznego, nie stajac sie przez to pragmatystami.
Zbierajac: chociaz w literaturze neopragmatystycznej nie znajdujemy:
zadnej t e o r i i prawdy lub swiata, to jednak znajdujemy tam kluczowe
14 Artykul Krauta (1990) zawiera bardzo uzyteczna krytyke Rorty'owskiego odrzucenia
dychotomii subiektywne-obiektywne, która stosuje sie w równym stopniu do Putnama.
15 Zob. np. Millikan (1984), gdy chodzi o ewolucyjne ujecie intencjonalnosci. Putnam
krytykuje takie poglady (1992, rozdz. II).
Neopragmatyzm po pietnastu latach
361
tematy czy metafory. Po pierwsze, jezyki sa narzedziami i mozna spodzie-
wac sie, ze istnieje cala gama tych narzedzi. Okreslone jezyki czy systemy
pojec nalezy oceniac z uwagi na to, czy sluza naszym celom, a nie ze
wzgledu na to, czy odzwierciedlaja one "kategorie samego swiata". Po
drugie, "prawda" jest terminem normatywnym (przynajmniej w jednym z
jego waznych sposobów uzycia); jest forma slusznosci. Chociaz neoprag-
matysta nie wysuwa teorii prawdy, istnieje róznica pogladów na to, co mimo
wszystko nalezy powiedziec o prawdzie. A w koncu, nie da sie oddzielic
naszego wkladu w prawde od tego, co wnosi swiat, tak wiec powinnismy
zaprzestac prób oddzielenia tych dwóch rzeczy oraz zaprzestac prób od-
rózniania zdan odzwierciedlajacych swiat od zdan, które odzwierciedlaja
nasze zainteresowania. Powilmismy po prostu przyjac, ze slownictwo nau-
kowe, zdroworozsadkowe i etyczne obowiazuje w równym stopniu w kazdej
z odpowiednich sfer i nie ma miedzy nimi rywalizacji.
3. Metafilozofia. Poprzednie dwie czesci ukazywaly, jak neopragmatysci
próbuja zmienic konkretne konwersacje filozoficzne. Ich zdaniem pewne
problemy odziedziczone po Platonie i po czasach oswiecenia powinny byc
porzucone, a nie rozwiazane; uzywajac slownictwa neopragmatystycznego,
mozna wyeliminowac problemy zamiast szukac nowych rozwiazan. Tym
samym neopragmatyzm jest w duzej mierze programem metafilozoficznym.
Celem tego programu nie jest wszakze zmiana poszczególnych projektów
filozoficznych, lecz zmiana calego obrazu instytucji, jaka jest filozofia.
Rorty uwaza te zmiane za tak fundamentalna, ze chce mówic o koncu
Filozofii.jest
Putnam unika tak apokaliptycznego jezyka, lecz jego widzenie tej
zmiany podobne.
Filozofa (przez duze "F"), o której Rorty sadzi, ze dotarla do swego kresu,
jest dyscyplina profesjonalna: jej przedstawiciele moga autorytatywnie
wypowiadac sie na tematy, w których sa ekspertami, takie jak np. natura
prawdy, wiedzy, dobra. Modelem tej wizji Filozofii sa nauki. W wiekszosci
Filozofowie zajmuja sie niewielkimi technicznymi problemami, stosujac
uzgodnione metody w nadziei, ze dotra ostatecznie do systematycznego
ujecia, które zintegruje dyskursy wszystkich dyscyplin szczególowych i
dostarczy w ten sposób jednolitego obrazu odzwierciedlajacego strukture
swiata. Te metody to m. in. analiza i odwolywanie sie do "intuicji", które
uznaje sie za rzetelne wskazniki tego, co Konieczne, Racjonalne, Dobre itp.
Tak pojmowana Filozofia jest nieideologicznadyscyplina aprioryczna, zdolna
do dania bezpiecznych podstaw wszystkim naukom; jest rodzajem super-
nauki. Kluczowymi dyscyplinami tej supernauki sa Epistemologia i Meta-
fizyka; jej przedstawicieli neopragmatysci nazywaja metafizykami.
 362 William Throop
Zarysowany powyzszy obraz jest do pewnego stopnia karykatura wspól-
czesnej filozofii "analitycznej". Wiele bowiem z tych projektów i metod juz
porzucono, a na ich miejsce pojawily sie nastepne. Niektórzy filozofowie
zastapili projekt dawania bezpiecznych podstaw wszelkiej wiedzy poszu-
kiwaniem struktury uzasadniania; dla wielu celem samym w sobie jest roz-
wiazywanie poszczególnych problemów, a nie to, co stanowilo ostateczny cel
filozofii systematycznej; wiekszosc równiez odrzucilaby analize na rzecz
rygorystycznej argumentacji z przeslanek. Coraz mniej jest elementów
jednoczacych filozofie "analityczna", z wyjatkiem byc moze programu
naturalistycznego. Neopragmatyzm uwaza, ze zmiany te ida w pozadanym
kierunku, lecz nie sa wystarczajaco radykalne. Sa one "latami" na
podziurawionym programie metafilozoficznym, który powinien byc od-
rzucony w calosci.
Przedstawilismy juz wiele szczególowych krytyk projektów Filozoficznych!
lecz warto jeszcze zwrócic uwage na trzy bardziej ogólne krytyki! poniewaz
ilustruja one problemy, z którymi program neopragmatystyczny powinien sie
.\ uporac. Po pierwsze, Putnam czesto stawia Filozofii zarzut, ze nadmiernie
podkresla ona zalety nauk przyrodniczych i w konsekwencji znieksztalca to,
o czym musimy byc przekonani! jesli powaznie traktujemy nasze praktyki
(Putnam 1987, wyklady 1, II i IV; 1992, rozdz. I-V). Jednym z kluczowych
znieksztalcel1 jest czesta degradacja twierdzen etycznych do drugorzednego
statusu "subiektywnego". Putnam twierdzi! ze to! co normatywne, jest
nierozerwalnie splecione z tym, co deskryptywne, w rezultacie czego nie
mozna wyodrebnic twierdzen deskryptywnych i nadac im specjalnego statusu
(1981, rozdz. VI). Putnam uwaza, ze w nowej wizH filozofii dociekania nad
tym, co normatywne, powinny pelnic centralna role (o ile w ogóle cos ma
taka role pelnic). W istotnej, chociaz poczynionej na marginesie, uwadze
stwierdza on, ze gdyby byl metafizykiem (bo nim nie jest), "zbudowalby
system, w którym nie byloby nic prócz zobowiazan" (Putnam 1990, s. 115).
Wazne motywy moralne, lecz o odmiennym charakterze, leza u podstaw
krytyki Filozofii dokonanej przez Rorty!ego. Chociaz tradycja oswiecenia
wiele zrobila dla umocnienia wartosci demokracji liberalnej i podniesienia
dobrobytu ludzi, moze ona, zdaniem Rorty'ego, zatrzymac dalszy postep!
wolnosc i tolerancje przez podkreslanie, ze Prawda zostala juz odkryta.
Sugeruje on, ze jesli ludzie dojda do przekonania, iz okreslone slownictwo
trafnie odzwierciedla swiat, to moze grozic im dehumanizacja (Rorty 1979,
s. 377), oraz obszernie argumentuje, ze spoleczenstwo liberalne znalazloby
sie w lepszej kondycji, gdyby zaakceptowalo slownictwo neopragmatysty
(Rorty 1989, s. 44 n.). Kladac nacisk na róznorodnosc i przygodnosc
poszczególnych jezyków sluzacych odmiennym celom, neopragmatysci maja
Neopragmatyzm po pietnastu latach
363
nadzieje wywolac postawe pokory w stosunku do swego wlasnego slow-
nictwa i postawe tolerancji w stosunku do slownictwa iImych. Nacisk ten
powinien byc korzystny dla wolnosci i wspierajacych ja warunków. Krótko
mówiac, neopragmatystyczny obraz naszej sytuacji w swiecie powinien
bardziej przyczynic sie do rozkwitu ludzkosci niz poglady konkurencyjne
(Rorty 1982, s. XLII).
Byc moze najskuteczniejsza generalna krytyka Filozofii jest to, ze nie
dysponuje ona metoda dla osiagniecia swych celów. Rygorystyczne argu-
menty wykorzystywane do ugnmtowania teorii metafizycznych wymagaja
danych, zas znaczaca czesc danych zarówno dla filozofii apriorycznej, jak i
dla naturalizmu stanowia intuicje. Putnam zauwaza, ze intuicje te rzadko sa
podzielane przez filozofów, którzy uprzednio nie przyjeli teorii meta-
fizycznych, dla których sa one danymi, i argumentuje, ze nie posiadamy
akceptowalnej odpowiedzi na pytanie, dlaczego powinnismy ufac naszym
intuicjom, h<aktujac je jako wskazniki struktury rzeczywistosci (Putnam 1992,
s. 138-139). Rorty utrzymuje, ze odwolywanie sie do intuicji jest, z punktu
widzenia tych, z którymi sie spieramy, po prostu przesadzeniem sprawy, i
to przesadzeniem na korzysc pogladów "reakcyjnych" (Rorty 1989, s. 21). Z
perspektywy neopragmatystycznej nie powinnismy uwazac, ze intuicje to
"cos wiecej niz nawykowe uzycie pewnego repertuaru terminów, niz stare
narzedzia, których - jak dotad - nie mamy czym zastapic" (Rorty 1989,
s. 22). Jesli przez takie podwazenie i redeskrypcje wykorzystywania intuicji,
neopragmatysci skutecznie pozbawia Filozofie jej metody! to musi ona upasc,
otwierajac tym samym droge filozofii bez metody i bez jednolitej wizji jej
celów.
Pozytywny program metafilozoficzny neopragmatystów jest ze swej natury
trudny do zarysowania, poniewaz jest on explicite pluralistyczny (Rorty 1982,
s. 219; Putnam 1990, s. 21). Wedlug Putnama filozofowie powinni "pozo-
stawic jako problematyczne to, co filozofia ma jeszcze do zrobienia" (Putnam
1990, s. 118), a nie wyznaczac filozofii nowe cele i metody. Mimo to Putnam
i Rorty zgadzaja sie ze soba, przynajmniej na bardzo ogóh1ym poziomie, jak
powinno sie uprawiac filozofie, nawet jesli nie zgadzaja sie co do rozlozenia
akcentów.
Glównym telem filozofii, na który sie godza, jest "zadanie dostarczenia
sensownych, waznych i nadajacych sie do dyskusji obrazów ludzkiej sytuacji
w swiecie" (Putnam 1987, s. 86). W wiekszosci przypadków obrazów takich
nie bedzie sie bronilo przy uzyciu formalnej argumentacji, lecz za pomoca
dialektyki, czyli metody ujawniania zalet nowego slownictwa przez prze-
konujaca redeskrypcje w jej kategoriach coraz wiekszej liczby rzeczy (Rorty
..
364 William Throop Neopragmatyzm po pietnastu latach
365

1989, s. 9)16. Wydaje sie, ze gdy ktos dokonuje redeskrypcji odmiennego

metody (Rorty 1982, s. XXXIX); jego ostatecznym celem jest po prostu
programu we wlasnych kategoriach, czesto przedstawia go w postaci kary- kontynuowanie konwersacji (Rorty 1979, rozdz. VIII).
katuralnej, lecz mimo to taka charakterystyka moze byc na tyle przekonujaca,
Niekiedy Rorty, pod wplywem takich filozofów kontynentalnych, jak
ze przysporzy mu wielu zwolenników. Takie redeskrypcje przybieraja czesto
Foucault i Derrida, sugeruje obraz filozofa jako krytyka literackiego, kogos,
forme narracji o dziejach mysli na dany temat, stad tez sklonnosc Rorty'ego
kto opowiada nowe historie o starych tekstach (Rorty 1991b, s. 78-95).
i Putnama do opowiadania historii o tym, jak doszlismy do tego miejsca, w
Historie te moga byc pelne dwuznaczników i zartobliwe, gdyz pojete na
którym obecnie sie znajdujemy. W ten sposób klLlczowe zalozenia odmien-
serio zadanie odkrywania prawdy o tym, co autor mial na mysli, nie ma
nych programów przedstawia sie w negatywnym swietle. Niekiedy ta metoda wiekszego sensu niz odkrywanie Prawdy o swiecie. Putna m zarzuca temu
narracyjna wydaje sie sluzyc jedynie negatywnym celom zilustrowania przy-
obrazowi brak dostatecznej powagi i nadmierny rewizjonizm (Putnam 1990,
godnosci okreslonego slownictwa lub dekonstrukcji jakiejs tradycji, lecz osta-
s. 20). Jego zdaniem nowa filozofia nie powinna kwestionowac potocznego
tecznie powinna sluzyc jako srodek konstrukcji nowych obrazów (Rorty
mówienia o prawdzie i obiektywnosci, z tej wlasnie racji, ze odrzucila ona
1991b, s. 16). Ksiazka Rorty'ego pl. Contingency, Iron y, and Solidarity (1989),
zwlaszcza rozdzial III i IV, stanowi dobra ilustracje uzycia tej metody, okreslona teorie filozoficzna na ich temat. Ponadto filozofia w dalszym ciagu
powinna aspirowac do posiadania wartosci kulturowej. Jego ulubionym
zarówno w celach negatywnych, jak i pozytywnych.
obrazem, zaczerpnietym od S. Cavella, jest filozofia jako "wychowanie dla
Ogólnosc powyzszego opisu moze wywolac wrazenie, ze neopragmatysci
doroslych" 17. Cavell (1979, s. 125) rozwija ten obraz z charakterystyczna
nie zdecydowali jeszcze, co filozofowie powinni dalej robic. Nieco wiecej
dla siebie elegancja: "Filozofujac, musze wniesc do wyobrazni swój wlasny
informacji na ten temat dostarczaja ich opisy filozofów "postanalitycznych"
jezyk i zycie. PotrZl:'ba mi zebrania kryteriów mojej kultury, aby skon-
Rorty odwoluje sie do pochodzacej od Sellarsa charakterystyki filozofii jako
frontowac je z moimi slowami i zyciem, tak, jak je realizuje i jak je sobie
"próby zrozumienia tego, jak rzeczy, w najszerszym mozliwym sensie tego
wyobrazam; potrzebuje tez skonfrontowania moich slów i zycia, tak jak je
terminu, sa z soba powiazane, w najszerszym mozliwym sensie tego ter-
realizuje, z zyciem, jakim slowa mojej kultury moga mi przypisywac;
minu" (Sellars 1'963, s. 1), lecz interepretuje ja w sposób, który raczej
skonfrontowania kultury z sama soba tam, gdzie spotyka sie ona we mnie.
odbiega od intencji Sellarsa. Filozof Rorty'ego nie dochodzi bowiem do
Wydaje mi sie, ze jest to zadanie godne miana filozofii. Jest to równiez opis
calosciowej teorii tego, jak rzeczy sa z soba powiazane; stymuluje on raczej czegos, co mozna by nazwac wychowaniem".
dialog miedzy niewspólmiernymi dyskursami rozmaitych dyscyplin. Zadna
Putnam podkresla kilka aspektów tego obrazu. Filozofom, jako wycho-
jednolita wizja nie istnieje, poniewaz jezyki róznych dyskursów moga bez
wawcom, nie chodzi tylko o podanie lepszych pogladów, lecz takze o uczy-
konfliktów wspólistniec, pozostajac niewspólmierne. Sa one narzedziami,
nienie ludzi lepszymi. Daza oni do rozwiniecia wrazliwosci osób, do których
sluzacymi czesto odmiennym celom. Ale mimo to mozna sie czegos nauczyc
kieruja swe slowa. Aby zrealizowac ten cel, Putnam i Rorty zalecaja po-
z hermeneutycznych prób porozumiewania sie wykraczajacych poza granice
slugiwanie sie powiesciami, które czynia nas bardziej wrazliwymi na moralne
dyskursów; filozof moze niewatpliwie zaproponowac lepsze sposoby i estetyczne wymiary naszego swiata. Zestaw autorów, których ksiazki
mówienia, takie które wiaza teorie w róznych dyscyplinach. Rorty pojmuje
filozofowie powinni czytac, staje sie o wiele szerszy niz kanon Pilozofii
takiego filozofa jako "intelektualiste do wszystkiego", który nie musi byc
Zachodu; obejmuje on prace powiesciopisarzy, krytyków literackich, teologów
ekspertem w zadnej okreslonej dziedzinie ani w zakresie zadnej okreslonej oraz uczonych i innych filozofów. Poszerza sie tez znacznie krag odbiorców
filozofii. Filozofowie powinni pisac dla ogólnie wyksztalconych czytelników,
a nie dla waskiego kregu profesjonalistów; powinni pisac w stylu dostepnym
16 Putnam zywi wieksza nadzieje co do uzytecznosci argumentów niz Rorty i czesto
dla wszystkich. Obraz filozofa jako wychowawcy doroslych jest powrotem
podejmuje sie wykazania, w drodze argumentacji, pod jakimi wzgledami alternatywne do publicznej filozofii Jamesa i Deweya.
programy badawcze, jak pozytywizm, relatywizm i naturalizm, sa niespójne (1981,
rozdz. I-III; 1983,rozdz. XII-XIII;1987,wyklad I i II). Rorty sadzi, ze takie argumenty musza
z góry przesadzac sprawe, poniewaz standardowe sposoby uzycia kluczowych terminów w
jakims programie sa wzorcami spójnej mowy (1989, s. 8-9). Wydaje sie jednak
prawdopodobne, ze przynajmniej pewne ogólne kryteria spójnosci sa wspólne odmiennym
17 Najjasniejszy wyklad tego obrazu zob. Pulman 1989;wprowadzenie Conanta do ksiazki
programom badawczym i moga dostarczyc jakiegos oparcia dla argumentacji. Putnama pl. Real/sm witll a Human Face (1990) zawiera znakomita jego analize.
366 William Throop
Jeszcze innym obrazem filozofa "postanalitycznego" jest liberalny ironista
Rorty'ego. Ironista jest kims, kto zarazem posluguje sie finalnym slow-
nictwem, którego nie da sie obronic bez popelnienia blednego kola, i
jednoczesnie zywi fundamentalne watpliwosci co do tego slownictwa (Rorty
1989, s. 73). Uznaje on nie tylko, ze slownictwo to jest przygodnym produk-
tem jego polozenia spoleczno-historycznego, lecz równiez ze istnieje
niezliczone mnóstwo innych rodzajów slownictwa, które moga lepiej za-
spokajac niektóre z jego potrzeb. Takie watpliwosci sprzyjaja ciaglemu
procesowi samostwarzania, w którym ironista usiluje oddzielic samego siebie
od zastanego slownictwa i spojrzec na siebie samego w nowym swietle.
Liberal to ktos, kto sadzi, ze "okrucienstwo jest najgorsza z rzeczy, jakie
robimy" (Rorty 1989, s. XV), i kto próbuje uczynic spoleczenstwo lepszym
przez zmniejszenie okrucienstwa i wzmocnienie ludzkiej (a byc moze i
pozaludzkiej) solidarnosci.
Projekty "stwarzania jazni" i wzmacniania solidarnosci pozostaja czesto
w konflikcie, lecz Rorty próbuje je pogodzic przez ograniczenie tego
pierwszego do zycia prywatnego jednostki, a tego' drugiego do sfery
publicznej. Wyniki realizacji tych dwóch projektów sa zwykle niewspól-
mierne; nie musza one tworzyc teoretycznie jednolitej wizji dobrego zycia.
Niemniej jednak mozna je ujednolicic pragmatycznie, gdyz celem demokracji
liberalnej jest zagwarantowanie jednostkom wolnosci dla realizacji ich
prywatnych celów, lacznie z celem samostvllarzania. Obraz liberalnego
ironisty stanowi odpowiedz na niepokój Putnama, ze Rorty ignoruje po-
tencjalna wartosc spoleczna filozofii (chociaz nie jest to odpowiedz, która
Putnam zgodzilby sie przyjac)18. Obraz ten pozwala na odpowiednie pod-
kreslenie wagi projektu wzmocnienia naszych obrazów etycznych, czyniac
jednoczesnie miejsce dla twórczych "dostarczajacych obrazów" bohaterów
Rorty'ego, takich jak Nietzsche, Heidegger i Derrida, których prace wydaja
sie calkowicie przeciwstawne liberalnym wartosciom.
Wszystkie te obrazy sa neopragmatystyczne ze wzgledu na ich odrzucenie
Filozofii, rozszerzenie procesu filozofowania przez uwzglednienie wiekszej
róznorodnosci tekstów i szerszego kregu odbiorców oraz dazenie do oce-
niania produktów filozofowania, nowych rodzajów slownictwa czy "obra-
zów", z uwagi na to, w jakim stopniu zaspokajaja one nasze potrzeby i
pragnienia, a zwlaszcza potrzebe przyczyniania sie do wiekszego rozkwitu
18 Putnam nie potrzebuje ironii Rorty'ego, gdyz sadzi, iz mozemy nadal poslugiwac sie
takimi terminami, jak "prawdziwy" i "obiektywny", bez metafizycznego bagazu Filozofii i
bez kontynuowania watpliwosci ironisty. W tym sensie Putnam jest zdroworozsadkowcem,
a nie ironista.
Neopragmatyzm po pietnastu latach
367
ludzkosci. Pluralizm obecny w tym programie utrudnia jego ocene jako
calosci; w wyniku krytyki mozna porzucic okreslone obrazy filozofa
neopragmatystycznego, bez odrzucenia calego programu. Wydaje sie jednak,
ze trzy ogólne zarzuty trafiaja w samo sedno programu neopragmaty-
stycznego. Zostana one przedstawione w ostatniej czesci artykulu19.
4. Problemy i zadania dla neopragmatystów. Nie jest bynajmniej
oczywiste, czy sam neopragmatyzm spelnia wymogi, które stawia slownictwu
filozoficznemu i czy przyjecie go pobudzi bardziej rozwój ludzkosci niz
przyjecie programów konkurencyjnych. Wszelkie przewidywania sa tu malo
wiarygodne, chociaz formulowanie uczonych domyslów jest obecnie na
porzadku dziennym. Wydaje sie jednak, ze metafizyka, zwlaszcza metafizyka
praw i równosci czlowieka, ma znaczacy pozytywny wplyw na sytuacje ludzi
przez to, Ze daje intelektualne "fundamenty" rozwojowi systemów liberalnej
demokracji. Poczucie waznosci, jakie towarzyszylo zorganizowanej niedawno
pod patronatem ONZ konferencji na temat praw czlowieka, wskazuje, ze
jezyk praw ma ciagle duzy potencjal zdolny przyczynic sie do poprawienia
losu wielu ludzi. W ten sposób wazne argumenty indukcyjne wskazuja na
uzytecznosc programów konkurencyjnych wobec neopragmatyzmu. Jedno-
czesnie obawy, ze neopragmatyzm nie jest w stanie skrytykowac faszystów
i innych przeciwników rozwoju ludzkosci, sprawiaja, ze ciezar dowodzenia
przechodzi calkowicie na Rorty'eg02o.
Odpowiedz Rorty'ego na postawiony mu zarzut jest malo przekonujaca
(1989, s. 85-87).Zwraca on UWage na analogie miedzy tym zarzutem a
przekonaniem, ze dla motywowania ludzi do zachowan moralnych potrzebna
jest jakas religijna metafizyka, i stwierdza, ze historia dowiodla
falszywosci tego przekonania. Jednak wiekszosc liberalnych ateistów ma jakas
metafizyke, zastepujaca religijne podstawy moralnosci i dostarczajaca im
wsparcia motywacyjnego i retorycznego; analogia powyzsza nie jest wiec
zbyt mocna. Rorty dowodzi równiez, ze wspólne nadzieje i slownictwo, w
19 Napisano wiele w odpowiedzi na twierdzenie Rorty'ego o kresie Filozofii; nie moge
wiec liczyc na .to, ze przedstawie hl wszystkie z wysuwanych zarzutów. Dobra monografia
rozwazajaca te zagadnienia jest praca Nielsena (1991); temat ten podejmuja rÓwniez dwie
antologie: Baynes i in. 1986 Oraz Rajchman, West 1985.
20 Podobne obawy wyraza Burrows (1990) i wiele artykulów w pracy Brinta i Weavera
(1991). Rorty pisze na temat faszyzmu (1982, s. XLII). Putnam nie musi sie tym zbytnio
przejmowac, poniewaz aby uzasadnic rózne wartosci liberalne, moze odwolac sie do'
transcendentalnej racjonalnosci; moze takze odwolac sie po prostu do punkru widzenia
podmiotu dzialajacego, w którym takie wartosci traktowane sa na serio (Putnam 1987),
Stanowisko to moze jednak byc pozbawione elementu motywacyjnego porównywalnego do
tego, jaki niosa ze soba stanowiska metafizyczne.
368 William Throop
którym sa one wyrazone, stanowia zwornik spoleczenstwa i ze zmiany
opinii filozoficznych maja na nie znikomy wplyw.
Ten ostatni argument odslania powazny konflikt w pogladach Rorty'ego.
Jesli bowiem programy filozoficzne maja tak niewielki wplyw na spole-
czenstwo, trudno zrozumiec, jak neopragmatyzm moze istotnie przyczynic
sie do rozkwitu ludzkosci. Jezeli moze tego dokonac, musi miec wplyw nie
tylko na waska kadre intelektualistów. Ten konflikt jest zawarty implicite w
dwuznacznym opisie ironistów dokonanym przez Rorty'ego. Raz ogranicza
ich do kregów intelektualnych (ROIty 1989, s. 87), a kiedy indziej tak
rozszerza ich zbiór, aby wlaczyc don kazdego, kto uznaje przygodnosc
róznych rodzajów slownictwa (1989, s. XV). Ta druga interpretacja zwieksza
prawdopodobienstwo, ze neopragmatysta pojmowany jako liberalny ironista
przyczyni sie znaczaco do rozkwitu ludzkosci.
Zarzut powyzszy sugeruje wiele zadan dla neopragmatystów. Dla po-
parcia twierdzenia o wartosci swego programu filozoficznego, powinni oni
dostarczyc bardziej szczególowego i przekonujacego portretu psycholo-
gicznego ludzi, którzy spójnie wspieraja liberalne wartosci bez "meta-
fizycznego pocieszenia". Neopragmatysci powinni tez zbudowac wiarogodne
modele socjologiczne, które ukazywalyby, jak tacy ludzie moga miec
pozytywny wplyw na spoleczenstwo jako calosc. Powinni tez zgromadzic
wszelkie mozliwe argumenty, których dostarczaja nauki spoleczne, literatura,
teologia i filozofia, na poparcie tezy, ze takie modele moga byc zrealizowane.
Fakt, ze oprócz obrony liberalizmu metafizyka spelnia inne wazne funkcje
spoleczne, dostarcza dodatkowych powodów, aby watpic w to, ze mozna sie
bez niej obejsc. Metafizyka zapewnia stabilnosc pewnemu zbiorowi po-
gladów, stymuluje do podjecia owocnych zadan zmierzajacych do wzajem-
nego uzgodnienia pogladów i dostarcza ludziom poczucia sensu ich miejsca
w swiecie21. Wspólna metafizyka stanowi podstawe solidarnosci oraz waz-
nych przedsiewziec spolecznych. Nie jest jasne, czy m o z e m y obejsc sie
bez czegos, co spelnia te role, a neopragmatysci nie dostarczaja wystar-
czajacych racji, aby sadzic, ze faktycznie jest to mozliwe. Uznanie
przygodnosci naszego slownictwa, relatywnosci pojeciowej oraz holistycznej
i kontekstualnej natury uzasadniania, nie musi powstrzymywac nas od
tworzenia pogladów metafizycznych. Powinnismy jedynie ograniczyc inter-
pretacje, jakie dajemy tym pogladom. Mozna nadal pytac o relacje umyslu
21 Fiske (1985)i Post (w nie opublikowanej pracy) badaja znaczenie metafizyki dla ludzi
i dowodza, ze neopragmatysci nie pokazali, iz mozemy sie bez niej obejsc. Rorty i Putnam
nie przeczyliby temu, ze w ludzkiej kulturze metafizyka odgrywala wiele waznych ról, lecz
wydaje sie, ze nie uwazaja oni tego za wystarczajacy powód, aby ja kontynuowac.
Neopragmatyzm po pietnastu latach
369
do ciala, o ontologie wartosci, o najlepszy sposób ujecia mozliwosci i
koniecznosci, bez uznawania, ze opisujemy swiat takim, jakim on jest
niezaleznie od nas. Byc moze odnajdujemy po prostu lepsze, dokladniejsze
"obrazy ludzkiej sytuacji w swiecie". Jezeli tworzenie pogladów meta-
fizycznych jest uzyteczne i jesli nie stoi ono w niezgodzie ze stanowiskiem
neopragmatysty dotyczacym prawdy i uzasadniania, to dlaczego mielibysmy
z tego rezygnowac?
Wydaje sie, ze ten zarzut opiera sie na ekwiwokacji. "Metafizyka" moze
bowiem oznaczac praktyke zmierzajaca do dostarczenia jedynie poprawnego
opisu swiata niezaleznego od nas, a moze tez oznaczac praktyke tworzenia
abstrakcyjnych, szczególowych "obrazów", wiazacych wiele rzeczy, które
jestesmy sklonni uZnac. Twierdze tutaj, ze metafizyka, w tym drugim
znaczeniu, wymyka sie krytyce neopragmatystów. Putnam i Rorty koncen-
truja sie na pierwszym znaczeniu, lecz ze wzgledu na dwa zalozenia, które
byc moze przyjmuja, okazuja takze lekcewazenie metafizyce w drugim
sensie, sadzac, jak sie wydaje, ze argumenty przeciwko pierwszej podwazaja
tez druga. Moga oni przyjmowac, ze jesli ktos nie ma dobrych racji na
poparcie jakiegos pogladu metafizycznego, jako odzwierciedlajacego swiat i
wyrazonego w jezyku, bedacym czyms wiecej niz tylko zbiorem narzedzi,
które nie musza pasowac do siebie nawzajem, to nie bedzie tez mial wy-
starczajacej motywacji dla opracowania szczególów tego pogladu22. Moga
oni tez zakladac, ze jesli bedziemy kontynuowac tradycje rozwiazywania
problemów zwiazana z Filozofia, lecz w powiazaniu z interpretacja neo-
pragmatystyczna, to ponownie, bedziemy musieli przyjac zalozenia meta-
fizycznego realizmu, narazajac sie, ich zdaniem, na wszelkie zwiazane z tym
niebezpieczenstwa 23.
Wydaje sie, ze zadne z tych zalozen nie jest uprawomocnione. Bez
watpienia niektóre nurty obecnej metafizyki, niezaleznie od tego, jak
interpretowalibysmy jej cele, sa sterylnym, slabo umotywowanym rozwiazy-
waniem zagadek. Jednak wazna i pozytywna rola, jaka metafizyka odgrywa
w naszej kulturze, dostarcza wystarczajacej motywacji wiekszosci tego, co
zwykle podpada pod te nazwe, w tym równiez badaniom, które wzbudzaja,
poza kregami profesjonalistów, niewielkie zainteresowanie. W przypadku
wiekszosci dyscyplin szczególowa praca nie budzi wielkiego zainteresowania,
lecz stanowi ona czesto motyw dokonania flmdamentalnych zmian w teorii,
22 Sugestie taka zawieraja uwagi Putnama o rózniacych sie pogladach Quine'a, Lewisa
i Kripkego na zagadnienie identycznosci (1990, s. 26-28).
23 Taka obawe wyrazaja rozwazania Rorty'ego (1989)o niebezpiec:i:enstwach,jakie niesie
tradycja oswiecenia dla obecnego rozwoju liberalizmu.
370 William Throop Neopragmatyzm po pietnastu latach
371

które maja juz wplyw na sfere publiczna. Poniewaz nie mozna wczesniej
przewidziec, które szczególy beda mialy taki wlasnie skutek, neopragmatysci po prostu zignorowac te potrzebe? Jesli dopuscimy jakas metafizyke, to czy
nie powinni potepiac podejmowania w metafizyce takiej specjalistycznej w celu ugruntowania Putnamowskiego odwolywania sie do transcendentalnej
racjonalnosci musimy postulowac byty zewnetrzne lub wyjasniac skutecznosc
pracy. Moga oni jednak próbowac zmieniac w rozsadny sposób akcenty w
teorii naukowych w kategoriach ich prawdziwosci? Jezeli uznamy istnienie
tej profesji, ukierunkowujac ja na "filozofie publiczna"24.
ciaglosci miedzy bardziej i mniej subiektywnymi fenomenami, to czy potrze
Drugie zalozenie zwraca uwage na jedno z dwóch niebezpieczenstw
bujemy jakiegos metafizycznego ujecia tych róznic? Odpowiedzi na te
czyhajacych na neopragmatyste. Jezeli bedzie on trzymal sie zbyt blisko
pytania, w odniesieniu do poszczególnych dziedzin, pomoga okreslic po-
projektu i slownictwa Filozofii, moze nie byc w stanie zebrac plonów w lozenie wspomnianego punktu równowagi.
postaci korzysci, które ma oferowac neopragmatyzm. Jezeli jednak, z drugiej
strony, zdystansuje sie on zbyt mocno od tej tradycji, to moze sie okazac, ze Jak widzielismy w poprzednich czesciach tego artykulu, niektórzy
twierdza, ze nie ma potrzeby poszukiwania takiej równowagi, bo argumenty
po prostu zmienil dziedzine, tracac tym samym wazne wartosci kulturowe,
neopragmatysty przeciw tradycji Filozofii stosuja sie przede wszystkim do
jakie sie z nia wiazaly. Podstawowe róznice miedzy Putnamem i Rortym
starych i dziwacznych jej wariantów. A jesli nawet niektóre, obecnie naj-
mozna najlepiej scharakteryzowac w kategoriach zagrozen, na które wska-
mocniejsze, teorie Filozofii, takie jak przyczynowa teoria referencji, okaza sie
zuja. Putnam jest bardzo zaniepokojony tym, ze kultura wykazuje sklonnosc
niemozliwe do utrzymania, tradycja ta nie zaginie, gdy tylko Filozofowie
do popadniecia w nihilistyczny relatywizm, i sadzi, ze Rorty moze sie do
opracuja alternatywne korespondencyjne koncepcje prawdy i alternatywne
tego przyczynic przez zbytnie dystansowanie sie od tradycji Filozofii. Dlatego
epistemologie, które pomoga zrealizowac przynajmniej niektóre cele fun-
Putnam podkresla swój realizm. Rorty jest natomiast bardziej zaniepokojony
dacjonalizmu. Tej krytyki neopragmatyzmu, choc trafnej i waznej, nie da sie
silami nietolerancji, które uzywaja preferowanej przez siebie Prawdy jako
juz z pewnoscia uniknac Wówczas, gdy mamy do czynienia z wielkimi zmia-
broni ograniczajacej wolnosc. Obawia sie on, ze Putnam niebezpiecznie
nami paradygmatów. Nie mozna winic neopragmatystów za to, ze nie udalo
chwieje sie na krawedzi metafizycznego realizmu, który moze wspierac
im sie pokazac, iz kazda droga rozwoju Filozofii jest zamknieta, lecz
nietolerancje; Rorty podkresla wiec przygodnosc i ironie. Oba te zagrozenia
powinni oni powaznie potraktowac nowe ruchy w obozie przeciwnika. Jed-
sa realne25. Sztuka polega na znalezieniu punktu równowagi, który pozwoli
nym z ich zadan musi byc szczególowa krytyka takich ruchów, a nie tylko
zarazem uniknac niebezpieczenstw, jak i zebrac owoce po kazdej ze stron.
ogólna diagnoza chorób tej tradycji jako calosci. Putnam (1992) umiejetnie
Troche metafizyki pozwoliloby prawdopodobnie uzyskac neopragmatyscie
splata taka krytyke z ogólna obrona swojego neopragmatyzmu. Jesli Rorty
taka równowage ..
ma racje, neopragmatysta powinien sie cieszyc z kontynuowania opozycyjnej
Ten obraz polozenia neopragmatysty nasuwa kilka pytan, które powinien
tradycji. Jego ironista musi miec zawsze do czynienia z jakims slownictwem,
on uwzglednic w dalszych zamierzeniach. Jaka teoria metafizyczna jest
przeciw któremu wystepuje (Rorty 1989, s. 88), a tradycja Filozofii jest z
zgodna z metafora jezyka jako narzedzia? A zwlaszcza, jak dalece powinno
pewnoscia dobra do tego kandydatka. Jesli celem filozofii jest "podtrzy-
sie poszukiwac jednosci miedzy róznymi dyskursami? Kiedy potrzeba
mywanie konwersacji", to nieodzowna jest owocna kontynuacja dysput
posiadania wyjasnienia uprawomocnia projekt metafizyki, a kiedy mozemy miedzy neopragmatystami aniepragmatystami.

Tlumaczyli Piotr Gutowski i Tadeusz Szubka

24 Jestem zobowiazany Johnowi Postowi za sformulowanie, w rozmowie ze mna, niektó-
rych z powyzszych uwag.
25 Rorty (1993)wskazuje na inna wazna róznice miedzy nim a Pulnamem, która ma swoje
zródlo w podobnym zestawie zagrozen. Pulnam uwaza dazenie Rorty'ego do opisywania
ludzi w czysto przyczynowych, Darwinowskich kategoriach za niebezpiecznie
redukcjonistyczne i stojace w potencjalnej niezgodzie z punktem widzenia podmiotu
dzialajacego, który powaznie traktuje normatywnosc, wlaczajac w to rozum transcendentalny.
Rorty z kolei obawia sie, ze sklonnosc Pulnama do uzywania nieprzyczynowego,
reprezentacjonistycznego slownictwa zbliza go niebezpiecznie do metafor odzwierciedlania,
które sa sednem realizmu metafizycznego.
372 William Throop Neopragmatyzm po pietnastu latach
373
Literatura
r t y R: Philosophy and the Mirror of Nature, Prince ton: Princeton University Press
R o 1979.
B a y n e s K. i in. (wyd.): After Philosophy: End Or Transformation?, Cambridge, Mass.: r t y R: The Consequences of Pragmatism, Minneapolis: University of Minnesota Press
R o 1982.
MIT Press 1986.
B e r n s t e i n R. J.: Beyond Objectivism and Relativism, Philadelphia: University of Ror t y R: A Reply to Six Critics, "Analyse & Kritik", 6(1984), s. 78-98.
Pennsylvania Press 1983. Ror ty R: Contingency, Irony, and Solidarity, Cambridge: CUP 1989.
B r i n t M., W e a v e r W. (wyd.): Pragmatism in Law and Society, BOlllder-San Ror ty R: Essays on Heidegger and Others, Cambridge: CUP 1991a.
Francisco-Oxford: Westview Press 1991. Ror ty R: Objectivity, Relativism and Truth, Cambridge: CUP] 991b.
B u r r o w s J.: Conversational Politics: Rorty's Pragmatist Apology for Liberalism, w: Ror ty R: Putnam and the Relativist Menace, "Journal of Philosophy", 90(1993),s. 443-461.
A M a l a c h o w s k i (wyd.), Reading Rorty, Oxford: Blackwell 1990b, s. 322-338. R o 1986.
sen t h a I S.: Speculative Pragmatism, Amherst: University of Massachusetts Press
C a v e 11 S.: The Ciaim of Reason, Oxford: OUP 1979.
D a v i d s o n D.: Inquiries into Truth and lnterpretation, Oxford: Clarendon Press 1985. S e 11 a r s W.: Science, Perception and Reality, London: Rautledge 1963.
D a v i d s o n 0.: A Coherence Theory of Truth and Knowledge, w: A M a I a c h o w .. T r s.i p115-129.
l e t t T.: Rorty's Critique of Foundationalism, "Philosophical Studies", 52(1987),
s k i (wyd.), Reading Rorty, Oxford: Blackwell 1990b, s. 120-138.
F i s k e M.: The lnstability of Pragmatism, "New Literary History", 17(1985),s. 23-30. V i Oxford:
s i o n Blackwell1990b,
G.: Veritable Reflections, A M a l a c h o w s k i (wyd.), Reading Rorty,
G o o d m a n N.: Ways of Worldmaking, Indianapolis: Hackett 1978. s. 74-100.w:
G o1~~
o d m a n N.: Fact, Fiction and Forecast, Cambridge, Mass.: Harvard University Press (. s t C:
W ePress The American Evasion of Philosophy, Madison, Wis.: University of Wisconsin
1989.
G o o d m a n N., E I g i n C Z.: Reconceptions in Philosophy and Other Arts and W i II i a m s M.: Groundless Belief, New Haven: Yale University Press 1977.
Sciences, Indianapolis: Hackett 1988. W i t t g e n s t e i n L.: Philosophical Investigalions, New York: Macmillan 1953 [Docie-
Kra u t R: Varieties of Pragmatism, "Mind", 99(1990), s. 157-183. kania filozoficzne, tlum. B. Wolniewicz, Warszawa: PWN 1972].
K u h n Th. S.: The Structure of Scientific Revolutions, Chicago: The University of Chicago W i t t g e n s t e i n L.: On Certainty, New York: Macmillan 1969 [O pewnosci, tlum. M.
Press 19712 [Struktura rewolucji naukowych, tlum. H Ostromecka, Warszawa: PWN 1968]. i W. Sady, Warszawa: Biblioteka Aletheia 1993].
M a l a c h o w s k i A: Deep Epistemology Without Foundations (in Language), w: W r i g h t C: Truth and Objectivity, Cambridge, Mass.: Harvard University Press 1992.
A. M a I a c h o w s k i (wyd.), Reading Rorty, Oxford: Blackwell1990b, s. 139-155.
M a l a c h o w s k i A (wyd.): Reading Rorty, Oxford: Blackwell1990b.
M a r g o l i s J.: Pragmatism Without Foundations, Oxford: Blackwell 1986.
M i 11 i k a n R G.: Language, Thought, and Other BiologicalCategories, Cambridge, Mass.:
MIT Press 1984.
M u r p h Y J.: Pragmatism: From Peirce to Davidson, Boulder-San Francisco-Oxford:
Westview Press 1990.
N i e l s e n K.: After the Demise of the Tradition, Boulde;-San Francisco-Oxford: Westview
Press 1991.
P o s t J.: The lrony of Metaphysics (mps).
p r a d o C. G.: The Limits of Pragmatism, Atlantic Highlands, N. J.: Humanities Press 1987.
p u t n a m H.: Reason, Truth and History, Cambridge: CUP 1981.
P u t n a m H.: Realism and Reason, Cambridge: CUP 1983.
P u t n a m H.: The Many Faces of Realism, La Salle, Ill.: Open Comt 1987.
P u t n a m H.: An Interview with Hilary Putnam, "Cogito", 3:1989.
P u t n a m H.: Realism with a Human Face, Cambridge, Mass.: Harvard University Press
1990.
P u t n a m H.: Replies and Comments, "Erkenntnis", 34(1991);s. 401-424.
P u t n a m H.: Renewing Philosophy, Cambridge, Mass.: Harvard University Press 1992.
Q u i n e W. V. O.: From a Logical Point of View, New York: Harper 1963 [Z punktu
widzenia logiki, tlum. B. Stanosz, Warszawa 1969].
Q u i n e W. V. O.: Ontological Relativity and Other Essays, New York: Columbia University
Press 1969.
Raj c h m a n J., We s t C (wyd.): Post-Analytic Philosophy, New York: Columbia
University Press 1985.