Sual 1

Sabit cərəyan – zamandan asılı olaraq naqildəki cərəyanın həm qiyməti, həm də istiqaməti periodik
dəyişməyən cərəyan. Dəyişməyən cərəyanın ilk mənbəyi kimyəvi cərəyanın mənbəyidir: qalvanik elementlər
və akkumlyatorlar. Dəyişməyən cərəyandan hal-hazırda texnikanın müxtəlif sahələrində, o cümlədən,
katalizator prosesində, qalvanizasiyada və bir çox sahələrdə istifadə olunur.

Sual 2

Cərayanın gücünü əsasən Р hərfi ilə işarə edirlər. Mexanikada olduğu kimi cərəyanın gücü cərəyanın işinin
bu işin görülməsinə sərf olunan zamana olan nisbətinə bərabərdir:
P=A/t . Cərəyanın işinin düsturlarını istifadə edərək: P=IU, P=I²R (əsasən ardıcıl birləşmə zamanı istifadə
olunur),

P=U²/R (əsasən paralel birləşmə zamanı istifadə olunur).

Elektrik cəryanının işini elektrik sayğacı vasitəsi ilə ölçürlər.
1. Naqillərin ardıcıl birləşməsində naqillərdən axan cərəyan şiddətləri 𝑰 = 𝑰1 = 𝑰2 eyni olduğundan
𝑨 =𝑰²𝑹𝒕 düsturunu istifadə etmək üçün daha əlverişlidir.
2. Paralel qoşulmada əsasən A=U²t/R düsturunu istifadə edirlər

Sual 3
R- Dövrə hissəsinin və ya naqilin müqavimətidir. R=U/İ . Bs də ölçü vahidi isə 1 Om dur. Verilmiş naqilin
müqaviməti sabitdir. Cərəyan şiddəti və naqilin uclarına düşən gərginlikdən asılı deyil. Müqavimət sadəcə
naqilin materialından və həndəsi ölçüsündən asılıdır. R=рl/s naqilin müqaviməti naqilin xüsusi
müqaviməti və uzunluğu ilə düz , en kəsiyinin sahəsi ilə tərs mütənasibdir.
Naqilin xüsusi müqaviməti yalnız material və temperaturdan asılıdır. P=RS/l düsturundan xüsusi
müqavimətin vahidini çıxartmaq olur. p = 1 Om x m
Sual 4
Klassik elektron nəzəriyyəsinə gorə cərəyanlı metal naqili qızdırdıqda onun kristal qəfəsinin duyun
noqtələrində yerləşən musbət ionların rəqsi hərəkətləri intensivləşir.
Nəticədə nizamlı hərəkət edən sərbəst elektronların ionlarla toqquşmalarının sayı artır – metal
naqildəki cərəyan şiddəti azalır. Cərəyan şiddəti azaldıqda isə onun müqaviməti artır
Deməli, metal naqili qızdırdıqda onun müqaviməti artır.
Kiçik temperatur intervalında metal naqillərin muqaviməti temperaturdan xətti asılıdır və bu asılılıq
aşagıdakı dusturla ifadə olunur :
R = R0 (1 + αΔT).
Sual 5
Elektrik dovrəsi dedikdə cərəyanın keçməsini təmin edən elementlər toplusu nəzərdə tutulur. Elektrik
dovrəsi 3 hissədən ibarətdir.
1. Enerji mənbəyi ( Gərginlik və Cərəyan mənbəyi)
2. İşlədici və qəbuledici
3. Mənbə və işlədiciləri qəbul edən naqillər.
Eləcədə dovrədə olçu cihazları və açarlar koməkçi element rolunda olur.
Enerji mənbələrində muxtəlif nov enerjilər elektrik enerjisinə çevrilir. Mənbələrə misal olaraq
Generatorlar , akkumlyatorlar aiddir.
İşlədicilərdə isə elektrik enerjisi muxtəlif nov enerjilərə çevrilir. İşlədicilərə misal olaraq elektrik
qızdırıcıları , elektriki mühərrikləri və s. aiddir.
Sual 6
Cərəyan mənbəyinin iki novu var:
1.Sabit Cərəyan mənbəyi
2.Dəyişən cərəyan mənbəyi
Sabit cərəyan mənbəyinin iki qutbu olur. müsbət (+) və mənfi (-). Bu mənbədə elektronlar mənfi
qutbdən çıxıb musbət qutbə dogru gedirlər və asdəcə bir istiqamətdə sabit surətlə gedirlər. Ona gorə
də belə mənbələr sabit cərəyan mənbələri adlanır. (məsələn: batareyalar, akumulyatorlar və s)
Cərəyan mənbəyində İ= E/ r+n
EHQ mənbəyində E= İr+ İn/U U= E- İr
Sual 7 ( Sual 6)
Sual 8
Cərəyan mənbələri muxtəlif olur, bunların hər birində müsbət və mənfi yüklü zərrəciklərin ayrılması
uçun iş gorulur. Ayrılmış zərrəciklər cərəyan mənbəyinin qütblərində toplanır. Cərəyan mənbəyinin
bir qutbu musbət, digəri isə mənfi yuklənir. Cərəyan mənbələrində yuklu zərrəciklərin ayrılması uçun
iş prosesində enerjinin mexaniki, kimyəvi, daxili və ya hər hansı başqa bir novu elektrik enerjisinə
çevrilir.
Bunlardan bir neçəsini sadalayaq:
İlk cərəyan mənbəyini italyan alimi A. Volta hazırlamışdır. Bu cərəyan mənbəyi italyan alimi
L.Qalvaninin şərəfinə qalvanik element adlandırılmışdır. Qalvanik elementlərdə kimyəvi reaksiyalar
baş verir, bu reaksiyalar zamanı ayrılan daxili enerji elektrik enerjisinə çevrilir. Bir neçə qalvanik
element batareya əmələ gətirir.
Elektrofor maşında mexaniki enerjini elektrik enerjisinə çevrilir. Elektrik akkumulyatorları (latınca
akkumlyare sozundən olub – toplamaq deməkdir ) da qalvanik cərəyan mənbələrinə aiddir. Ən sadə
akkumulyator sulfat turşusu məhluluna salınmış iki qurguşun lovhədən (elektroddan) ibarətdir.
Akkumulyatorun cərəyan mənbəyi olması uçun onu doldurmaq (yukləmək) lazımdir.
Sual 9
Tutaqki a noqtəsinin potensialı bizə məlumdur. B, c, d, e nini potensialları isə

Fb=fa-Jr1
Fc=fb+E1
Fd=fc-Jr2
Fe=fd-E2
Bu tənliklərdən b,c, d ara potensialları yox etsək.

Fa-fb = Uab= İr1+İr2+E1-E2

Budaqlanmış Hissə Üçün Om qanunu

J= Uab-E1+ E2 /r1+r2
Sual 10
Bu qanunlar Om qanunu ilə yanaşı elektrik dovrələrini hesablanması uçun əsas qanunlardır. Elektrik
dovrələrində cərəyanların və gərginliklərin paylanması Kirxhof qanunlarna nəzərən aparılır.
Kirxhofun 1 qanunu.
Duyunlərdə Cərəyanların cəbri cəmi 0 a bərabərdir. Duyunə gələn cərəyan və duyundən çıxan cərəyana
əks işarə iləbaxmaq oldugundan gələn və ya çıxan cərəyanın hansının musbət goturulməsinə
əhəmiyyət yoxdur.
Məsələn:
İ1+İ2-İ3-İ4 = 0
İ1 və İ2 duyunə gələn oldugu uçun musbət İ3 və İ4 duyundən çıxan oldugu uçun mənfi işarə olunub.
Bu ifadəni aşagıdakı kimidə yazmaq olar.
İ1+İ2=İ3+İ4
Duyunə gələn cərəyanların cəmi duyundən çıxan cərəyanların cəminə bərabərdir.
Kirxhofun 2 Qanunu.
Hər hansı konturda təsir edən elektrik hərəkət quvvələrinin cəbri cəmi həmin konturdakı gərginlik
duşkulərinin cəbri cəminə bərabərdir. Kirxhofu 2 qanunun yazmaq uçun ixtiyari dolanma istiqaməti
seçilir. Həmin istiqamətdə olan e.h.q. və gərginlik duşguləri + əksinə olanlar isə - goturulur.

e1- e2 – e3 = i1r1 +i2r2 – i4r4

Sual 11

1) r23= r2 x r3 / r2 + r3
2) Ümumi Müqavimət R= r1 + r23
3) Budaqlanmış hissədə Cərəyan İ = U/R

4) Paralel budaqların ucları arasındakı gərginlik Uab= U-İ

5) Paralel budaqlardan axan cərəyan İ2= Uab/r2 İ3= Uab/r3

İ2 = (r3 / r2 +r3) x İ1
Sual 12 13
Çoxmənbəli Murəkkəb Sabit cərəyan dovrəsinin hesabı
Aşagıdakı usullar ilə həll etmək olar.
1) Kirxhof qanunlarından istifadə
2) Kontur Cərəyanları usulu
3) 2 Duyun potensialı usulu
4) Qondarma usulu
5)Ekvivalent generator usulu
Biz bunlardan 1 və 2 ciyə baxaq
Tutaqki bizə verilmiş elektrik dovrəsi b ədəd budaqdan və d ədəd duyundən ibarətdir. Bizdən
dovrənin butun budaqlarında axan cərəyanları təyin etmək tələb olunur. Bunun uçun b ədəd tənlik
yazmaq lazımdır.
Kirxhofun 1 qanununa gorə tənliklərin sayı duyun noqtələrin sayından 1 vahid az olmalıdır. ( d-1)
Dovrədəki sərbəst konturların sayı isə k= b-(d-1)
Sual 14
Bu metod murəkkəb dovrələrin hesablanması uçun ən çox işlədilən metodlardan biridir. Bu metoda
gorə tərtib edilən tənliklərin sayı sərbəst konturların sayına bərabərdir. Bu metodla dovrəni həll
etdikdə tərtib ediləcək tənliklərin sayı azalacaq. Buda onu Kirxhof qanunları metoduna nəzərən
ustunluyunu gostərir. Bu metodla dovrəni həll etmək Kirxhofun 2 qanunu əsasında yazılacaq ixtiyari
istiqamətli goturulmuş şərti kontur cərəyanları vasitəsilə aparılır.
Əgər dovrə 3 konturlu olsa aydındırki tənliklərin sayıda 3 olacaq. Dovrə n konturlu olduqda isə n
ədəd tənlik tərtib ediləcək.

İ1=İ11 İ2=İ22 İ3=İ11+İ22

Qolun cərəyanı ilə kontur cərəyanının istiqaməti eyni olsa kontur cərəyanı + işarə ilə , istiqamətlər əks
olsa – işarə ilə goturulur.
Konturların sayı n olarsa aşagıdakı kimi yazılır.

İ11r11+İ22r12+....+İnnr1n =E11
Sual 15 16 17
Sinusoidal dəyişən cərəyanın gərginliyin alınması
Sinusoidal dəyişən cərəyan 3 fazalı sinxron generatorlar vasitəsilə istehsal edilir.
Sinusoidal dəyi.ən cərəyanın ani qiyməti

İ=İm sin(wt + Fi)

İ – ani qiyməti
İm – Amplitud qiyməti
Wt +fi – faza bucagı
Eyni ilə bu dusturu U və e uçundə yazmaq olar.
U=Um sin(wt + Fi) e=em sin(wt + Fi)
Sinusoidal dəyişən cərəyanın orta qiyməti onun yarım period ərzində orta qiyməti
nəzərdə tutulur.
İor = 2İm/T1
Dəyişən Cərəyanın təsiredici qiyməti
İ=İm/√2 U=Um/√2 E=Em/√2
Sinusoidal Dəyişən Cərəyanı aşağıdakı üsullarla həll etmək olar.
1. Ani qiymətin dusturu -İ=İm sin(wt + Fi)
2. Ustlu funksiya kimi İ=İejFi
Burada
İ- Cərəyanın kompleks qiyməti
İ- Təsiredici qiymətidir
Sual 18 , 19
Sinusoidal dəyişən cərəyanın orta qiyməti dedikdə onun yarım period ərzində orta
qiyməti nəzərdə tutulur. ( Çunki Sinus və kosinusun 1 period ərzində inteqarlı 0- a
bərabərdir.
İor = 2İm/T1 Uor = 2Um/T1 Eor = 2Em/T1
Dəyişən Cərəyanın təsiredici qiyməti
İ=İm/√2 U=Um/√2 E=Em/√2
Sual 20.
Kirxhofun 1 qanunu- Dəyişən cərəyan dovrəsində, duyun noqtəsində cərəyanların ani
qiymətlərinin cəmi və kompleks qiymətləti cəmi 0-a bərabər olur.
Məsələn :
i1+i2+i3-i4-i5=0
Kompleks qiyməti:
İ1+İ2+İ3+İ4+İ5=0
Kirxhofun 2 Qanunu
Qapalı dəyişən cərəyan dovrəsinə təsir edən EHQ lərin ani qiymətlərinin cəmi həmin
konturda duşən gərginlik duşkulərinin ani qiymətləri cəminə bərbərdir.
Və ya Qapalı dəyişən cərəyan dovrəsinə təsir edən EHQ lərin kompleks qiymətlərinin
cəmi həmin konturda duşən gərginlik duşkulərinin kompleks qiymətləri cəminə
bərbərdir.
Məsələn
e1+e2= i1r1 – i2r2+i3r3-i4r4 = U1-U2+U3-U4
Sual 21
İdeal elementdən ibarət dəyişən cərəyan dovrəsi.
Rezistiv elementdən ani qiyməti İ=İm sin(wt + Fi) Olan cərəyan buraxacaq anda bu
element uzərində ani qiymət
U=r x i = r x İm sin(wt + Fi) = Um sin(wt + Fi)
Göründüyü kimi ideal rezistiv element üzərində götürülmüş gərginlik və cərəyan
üst üstə düşür
Sual 22
Sual 23
İdeal induktiv elementdən ibarət dəyişən cərəyan dovrəsi.
İdeal induktiv element aktiv muqaviməti olmayan elementə deyilir. Yəni ideal induktiv
elementdən cərəyan keçdikdə o qızmır.
Tutaqki sargaca İ=İLm sin(wt + Fi) dəyişən sinusiodal cərəyan keçirimişdir.

Bu zaman UL= -e =ULm sin(wt + Fu)

ULm=Wl x Ilm
Burada sargac uzərində yaranan gərginliyin amplitude qiyməti XL= WL
Baxılan dövrə üçün Cərəyan və gərginliyin amplitud qiyməti ilə yazılmış Om
qanunu.
ULm= XL x İLm
Həmin tərifi √2 ə bolsək Om qanunun cərəyan və gərginlikin təsiredici qiymətləri ilə
yazılmış ifadəsini alarıq.
Sargac uzərində gərginlik cərəyandan fazaca 90 dərəcə qədər qabaga duşur.
Baxılan dovrə uçun cərəyan və gərginliyi kompleks formada yazsaq

İL=İL ejfi UL=UL ejfu

Om Qanunun kompleks formada yazılışı.
UL= İL x XL
Sual 24
İdeal Tutum elementindən ibarət dəyişən cərəyan dövrəsi
Tutaqki dəyişən cərəyan dovrəsi yalnız tutumu C olan kondensatordan ibarətdir.

Bu kondensatorun ani qiyməti UL =Ucm sin(wt + Fu) dəyişən cərəyan tətbiq

edilmişdir. Onda baxılan dovrədə ani qiyməti İc =İcm sin(wt + Fi).

Burada İcm=Wc x Ucm = Ucm / Xc baxılan dövrə üçün cərəyan və

gərginliklərin amplitud qiymətləri ilə yazılmış Om qanunun ifadəsidir.
Sxemdəki Kondensatorun tutum muqaviməti Xc =1/Wc
Bc=1/Xc=Wc reaktiv tutum keçiriciliyi
Tutum muqavimətini kompleks formada yazsaq
-j x 1/Wc
Sual 25 26 27 28
Tutaqki ardıcıl birləşmiş muqavimətdən, İnduktivlikdən və Tutumdan ibarət olan
elektrik dovrəsindən
İ=Insin(wt+f) cərəyanı axır.
Kirxhofun 2 qanununa əsasən yaza bilərik.
E= U= Ur+UL+Uc = I |r+j(XL-Xc)| = I x Z
Burada Ur , UL və UC ardıcıl olaraq muqavimətdə , induktivlikdə və tutumdaki
gərginliklərdir.
Z = r+j(XL-Xc) Baxılan dövrənin tam kompleks müqaviməti
Tam kompleks müqavimətinin modulu
Z= √r2+(XL-Xc)2
XL>Xc olduqda f >0 olur. Dovrənin reaktiv muqaviməti induktiv xarakterlidir.
əks halda tutum xarakterlidir.

E= U= Ur+UL+Uc = I |r+j(XL-Xc)| = I x Z Düsturundan baxılan dövrə üçün

kompleks şəkildə Om qanunu belə olur:
İ= U / Z = U / √r2+(XL-Xc)2
XL=Xc olduqda Reaktiv muqavimət XL-Xc=0 olar.
Baxılan elektrik dövrəsi üçün məxsusi dövri tezliy W= 1/√Lc

Baxılan dövrə üçün cərəyan və gərginliklərin vektor diaqramı

1 Hal

2 Hal

Sual 29. Gərginliklər Rezonansı

Rezonans , bir rəqs konturundaki sərbəst rəqslərin tezliyinin məcburi rəqslərin tezliyi
ilə ust ustə duşduyu hadisəyə deyilir. Gərginliklər rezonansı ardıcıl bir RLC dovrəsində
ortaya çıxır. Rezonansı olması uçun guc mənbələrin tezliyinin rezonans tezliyinə bərabər
W=wp
İnduktiv və tutum muqavimətlərinin bir birinə bərabər olduqda baş verir.
X L = XC
Bu zaman aktiv muqavimət tam muqavimətə bərabər olacaqdır. İnduktiv UL və tutum
UC dəki gərginliklərin əks fazası olacaq və birbirlərini kompensasiya edəcəklər.

Sual 30.
Birfazalı dəyişən cərəyan dövrəsi üçün ani aktiv reaktiv və tam güc.
P Hərfi ilə işarə olunur. P= İ U = Um sin(wt + Fu) x İm sin(wt + Fi).

Belə dovrənin aktiv gucu isə P= U İ cos (fu-fi)

F – Dovrədəki umumi gərginlik və umumi cərəyan arasındakı faza suruşmə bucagıdır
F = arccos r/ z
Dəyişən cərəyan dövrəsində aktiv güc.
Aktiv muqavimət uzərində ayrılır Vahidi P=|Vt|
Aktiv elementin şəbəkədən aldıgı gucdur. Bu element uzərində hər hansı faydalı iş
gorməyə və ya bu elementin qızmasına sərf olunur.
Dəyişən cərəyan dövrəsində Reaktiv güc.
Q=U İ sinf
Əgər dovrədə həm sargac həmdə kondensator iştirak edərsə bu dovrədə
QL = QL1+ QL2 QC = QC1+ QC2
Ümumi qüc Q = QL - QC
Dəyişən cərəyan dövrəsində Tam güc.
S ilə işarə olunur.
S= P + jQ
Tam kompleks gucun ədədi qiyməti
S= √P2+Q2 = Uİ