R.İ. Əlizadə, S.X. Kərimov, A.M.

Əliyev,
F.Ş. Hacıyeva

MAŞIN VƏ MEXANİZMLƏR
NƏZƏRİYYƏSİ

Məsələlər

Azərbaycan Texniki Universitetinin

Elmi – Metodiki Şuranın İclasının
08.04.2019-cu il 2 saylı protokolu
əsasında rektorun
10.04.2019-cu il tarixli 74№-li əmri
ilə təsdiq edilmişdir.

BAKI – 2019

1
Rəy verənlər: t.e.d., prof. F.Ə. Vəliyev (ADİU);
t.e.n., dos. F.H. Məmmədov (AzTU).

R.İ. Əlizadə, S.X. Kərimov, A.M.Əliyev, F.Ş. Haciyeva.

Maşın və mexanizmlər nəzəriyyəsi məsələlər (həlli nümunələri ilə).
Ali texniki məktəblər və texniki kolleclər üçün dərs vəsaiti. Bakı,
“Turxan” NPB , 2019, 135 s.

Dərs vəsaiti Universitetlərin texniki ixtisaslarının bakalavr

pilləsi üçün nəzərdə tutulub. “Maşın və mexanizmlər nəzəriyyəsi”
fənni üçün təsdiq edilmiş proqrama uyğun tərtib olunub.
Vəsaitdə 250 məsələlər və əlavə olaraq 50-dən artıq məsələnin
həlli nümunələri yerləşdirilib. Fənnin hər bölməsinə aid
məsələlərin həlli üçün qısaca nəzəri material yerləşdirilib.
Müəllimlərin fikrincə bu vəsaitdən magistr pilləsinin tələbələri də
istifadə edə bilərlər.

2
 MÜNDƏRİCƏT
Səh.
ÖN SÖZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

FƏSIL I. MEXANİZMLƏRİN STRUKTUR 6

ANALİZİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Məsələlər . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.2. Məsələlərin həlli nümunələri . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
FƏSIL II. LİNGLİ MEXANİZMLƏRİN KİNE-
18
MATİK ANALİZİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.1. Məsələlər . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

2.2. Məsələlərin həlli nümunələri . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

FƏSİL III. MEXANİZMLƏRİN QÜVVƏLƏR
ANALİZİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
3.1. Məsələlər . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
3.2. Məsələlərin həlli nümunələri . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
FƏSİL IV. MEXANİZMLƏRİN ƏRƏKƏTİNİN
DİNAMİK ANALİZİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
4.1. Məsələlər . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
4.2. Məsələlərin həlli nümunələri . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
FƏSİL V. MEXANİZMLƏRİN SİNTEZİ . . . . . . . . . . . . 74
5.1. Məsələlər . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
5.2. Məsələlərin həlli nümunələri . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

3
 Səh.
FƏSİL VI. DİŞLİ MEXANİZMLƏR . . . . . . . . . . . . . . . . 94
6.1. Məsələlər . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
6.2. Məsələlərin həlli nümunələri . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

FƏSİL VII. YUMRUQLU MEXANİZMLƏR . . . . . . . . 119

7.1. Məsələlər . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
7.2. Məsələlərin həlli nümunələri . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
MƏSƏLƏLƏRIN CAVABLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
İSTIFADƏ EDILMIŞ ƏDƏBIYYAT . . . . . . . . . . . . . . . . 139

4
 ÖN SÖZ

Maşın və mexanizmlər nəzəriyyəsi fənnindən xarici ölkələrdə

və bizim respublikamızda çoxlu sayda dərsliklər və dərs vəsaitləri
mövcuddur. Bu dərsliklər və dərs vəsaitləri əsasən nəzəri bilikləri
özündə əks etdirir. Yaxşı məlumdur ki, nəzəri materialların
mənimsənilməsində praktiki məsələlərin həlləri xüsusi əhəmiyyət
kəsb edir. Müasir təhsildə praktiki məsələlərin həllinə aid
vəsaitlərə böyük ehtiyac duyulur. Bu məqsədlə vəsaitdə fənnin hər
bölməsinə aid tipik məsələlər tərtib olunub.
Praktiki məsələlərin həlli üçün nəzəri biliklər vacibdir. Bu
səbəbdən vəsaitdə hər fəslə aid məsələləri həll etmək üçün nəzəri
material həmin fəslin əvvəlində verilib. Bundan əlavə vəsaitin hər
fəslinin əvvəlində həmin fəslə aid bir neçə tapşırığın izahlı həlli
şərh olunur.

5
 FƏSIL I. MEXANİZMLƏRİN STRUKTUR ANALİZİ
Bu fəslin əvvəlində mexanizmlərin tərkibində olan müxtəlif
kinematik cütlərə aid məsələlər verilir. Bilirik ki, kinematik cüt
iki bəndin nisbi hərəkətinə imkan verən birləşməsinə deyilir.
Kinematik cütlərin imkan verdiyi sərbəstlik dərəcəsinin sayına
görə onlar beş növə bölünürlər: beşhərəkətli, dördhərəkətli,
üçhərəkətli, ikihərəkətli və birhərəkətli. Məlumdur ki, kinematik
cütlərə daxil olan bəndlər bir-birlərinə nəzərən irəliləmə və
fırlanma hərəkətləri edə bilirlər. Məsələlərdə məhdudlaşan və ya
mümkün sərbəstlik dərəcələrin sayının tapılması tələb olunur.
Bu fəsildə kinematik silsilələrin və mexanizmlərin sərbəstlik
dərəcələni tapılmasına aid məsələlər verilir. Məsələlərdə həm də
tərkibində izafi rabitələr olmayan mexanizmlərə baxılır. Fəza
kinematik silsilərin və mexanizmlərin sərbəstlik dərəcəsini
tapmaq üçün Somov-Malışev düsturundan istifadə olunur.
W  6 n  5 p1  4 p2  3 p3  2 p4  p5 . (1)
(1) düsturunda W – sərbəstlik dərəcəsinin sayı, n – tərpənən
(hərəkətli) bəndlərin, p1 – birhərəkətli, p2 – ikihərəkətli, p3 –
üçhərəkətli, p4 – dördhərəkətli və p5 – beşhərəkətli kinematik
cütlərin sayıdır. Məsələnin həlli üçün verilən mexanizmin
tərkibində olan tərpənən bəndlərin sayını və kinematik cütlərin hər
növünün saylarını müəyyən etmək lazımdır.
Verilən yasti mexanizmlərin sərbəstlik dərəcəsini tapmaq üçün
Çebışev düsturundan istifadə olunur.
W  3n  2 p1  p2 . (2)
Bu fəslin sonunda yastı lingli mexanizmlərin struktur sinifinin
təyininə aid məsələlər verilir. Mexanizmin struktur sinfini təyin
etmək üçün əvvəlcə onun sərbəstlik dərəcəsi təyin olunur.
Sərbəstlik dərəcəsinin sayı qədər giriş bəndi tərpənməz bəndlə
birlikdə mexanizmdən ayrılır. Dayaqla giriş bəndinin birgə sistemi
şərti birinci sinif mexanizm adlanır.

6
 Bundan sonra mexanizm Assur qruplarına ayrılır və həmin
qrupların sinfi müəyyən olunur. Assur qrupu sərbəstlik dərəcəsi
sıfır olan kinematik silsilədir. Assur qrupu (ona struktur qrupu da
deyilir) adlanan kinematik silsilənin sinfi onun tərkibində olan ən
böyük qapalı konturun tərəflərinin sayı ilə müəyyən olunur.
Mexanizmin sinfi onun tərkibində olan ən böyük struktur
(Assur) qrupunun sinfi ilə müəyyən olunur.

Məsələlər
1. Göstərilən kinematik cütdə hansı z
nisbi sərbəstlik dərəcələri məh-
dudlaşıb?
y
x
2. Göstərilən kinematik cütdə hansı z
nisbi sərbəstlik dərəcələri məhdud-
laşıb? y

3. Verilən kinematik cütdə hansı nisbi 2

sərbətlik dərəcəsi var? z
1

y
x

7
4. Verilən kinematik cütdə hansı nisbi
sərbətlik dərəcəsi var? z

y
x
5. Şəkildə göstərilən kine-
matik silsilənin tərki-
bindəki bəndlərin, ki-
nematik cütlərinin sayı-
nı və növlərini təyin
etməli.

6. Şəkildə göstərilən kine-

matik silsilənin tərki-
bindəki bəndlərin, ki-
nematik cütlərin sayını
və növlərini təyin et-
məli.

7. Fəza mexanizminin sərbəstlik dərə-

cəsini tapmalı.

8
 8. Mexanizmin sərbəstlik
dərəcəsini tapmalı.

9. Manipulyatorun sərbəs-
tlik dərəcəsini təyin
etməli.

10. Yastı mexanizmin sərbəstlik də-

rəcəsini tapmalı.

11. Yastı mexanizmin sərbəstlik dərə-

cəsini təyin etməli.

9
12. Yastı mexanizmin sərbəstlik dərə-
cəsini təyin etməli.

13. Şəkildə n bəndini giriş bəndi qə-

bul edərək, mexanizmin struktur
sinfini təyin etməli. n
m

14. Şəkildə m bəndini giriş bəndi

qəbul edərək, mexanizmin struk-
tur sinfini təyin etməli. n
m

10
15. Şəkildə n bəndini giriş bəndi qə-
bul edərək, mexanizmin struktur
sinfini təyin etməli. n

16. Şəkildə m bəndini giriş bəndi

qəbul edərək, mexanizmin struk-
tur sinfini təyin etməli. n

17. Şəkildə göstərilən mexanizmin

giriş bəndlərinin sayını tapmalı.
n
m

11
18. Şəkildə göstərilən mexaniz-min
giriş bəndlərinin sayını tapmalı.
n

19. Göstərilən kinematik silsilədə kinematik cütlərin sayını və

növlərini təyin etməli.

20. Şəkildə göstərilən kinematik silsilənin sərbəstlik dərəcəsini

tapmalı.

12
21. Şəkildə göstərilən kinematik silsilənin tərkibindəki ibtidai
kinematik cütlərin sayını tapmalı.

22. Şəkildə göstərilən manipulyatorun sərbəstlik dərəcəsini

tapmalı.

13
 Məsələlərin həlli nümunələri
Məsələ 1. Göstərilən kinematik cütdə bənd- z
lərin hansı nisbi sərbəstlik dərə-
cələri məhdudlaşıb? 2

Şəkildə sferik kinematik cüt göstərilib. Bu y

kinematik cütdə 2 bəndi 1 bəndinə nəzərən x
üç koordinat oxu ətrafında fırlanma hərəkəti 1
edə bilər. Lakin heç bir koordinat oxu
istiqamətində irəliləmə hərəkəti edə bilməz.
Bu səbəbdən kürənin x, y və z oxları istiqamətdə üç irəliləmə nisbi
sərbəstlik dərəcəsi məhdudlaşıb.

Məsələ 2. Bu fəza kinematik silsilənin neçə sərbəstlik dərəcəsi

var?

4
6
3
2
1

Göründüyü kimi silsilənin tərkibində n=6 ədəd tərpənən bənd

var. 1-ci bənd 2-ci bəndlə birhərəkətli, 2-ci bənd 3-cü bəndlə
ikihərəkətli, 4-cü bənd 3cü bəndlə üçhərəkətli, 4-cü bənd 5-ci
bəndlə birhərəkətli və nəhayət 5-ci bənd 6-cı bəndlə dördhərəkətli
cütlərə daxildirlər. Onda p1=2, p2=1, p3=1, p4=1 olur. Fəza
kinematik silsilənin sərbəstlik dərəcəsini tapmaq üçün Somov-
Malışev düsturundan istifadə edilir:
W=6n-5p1-4p2-3p3-2p4-p5=6·6-5·2-4·1-3·1-2·1-0=36-19=17.
Deməli verilən silsilənin 17 sərbəstlik dərəcəsi var.
14
Məsələ 3. Şəkildə göstərilən yastı mexanizm neçənci sinfə aiddir?
Birinci bənd giriş bəndidir.

6
1 7
2 4
5

Mexanizmin struktur analizini aparmaq ümün əvvəlcə onun

sərbəstlik dərəcəsi tapılır. Verilən mexanizm yastı mexanizm
olduğundan onun sərbəstlik dərəcəsini tapmaq üçün Çebışev
düsturundan istifadə olunur:
W=3n-2p1-p2.
Bu mexanizmin tərkibində tərpənən bəndlərin sayı n=7,
birhərəkətli kinematik cütlərin sayı p1=10, ikihərəkətli kinematik
cütlər p2 yoxdur. Onda
W=3·7-2·10=1.
Deməli mexanizmin bir sərbəstlik dərəcəsi, başqa sözlə bir giriş
bəndi var.
Giriş bəndi dayaqla birlikdə mexanizmdən 1
ayrılır. Bu sistemə şərti birinci sinif mexanizm
deyilir. Onun sərbəstlik dərəcəsi
W=3n-2p1=3·1-2·1=1
mexanizmin sərbəstlik dərəcəsinə bərabərdir. Bundan sonra
mexanizm Assur qruplarına ayrılır. Həmin qrupların sinfi
müəyyən olunur. 7 və 6 bəndlərinin yaratdığı silsilə II sinif Assur
qrupdur

15
 6
W=3n-2p1=3·2-2·3=0. 7

Mexanizmin yerdə qalan 5, 4, 3 və 2

bəndlərindən əmələ gələn kinematik silsilə daha sadə Assur
qrupuna ayrıla bilmədiyindən onlara birlikdə baxılır. Bu silsilənin
sərbəstlik dərəcəsi
W=3n-2p1=3·4-2·6=0. 3

Deməli, bu Assur qrupudur. Bu

silsilədə 3-cü bənd üç kinematik 2 4
cütə daxil olduğundan həmin bəndə 5
sahəsi sıfır olan üçbucaq kimi
baxmaq olar. Deməli silsilənin
tərkibində olan ən böyük qapalı konturun tərəflərinin sayının üç
olduğunu qəbul etmək olar. Bu səbəbdən baxılan Assur qrupu III
sinif olur.
Baxılan mexanizmin tərkibində şərti I sinif mexanizmdən
başqa bir ədəd II sinif və bir ədəd də III sinif Assur qrupu var.
Mexanizmin tərkibində olan Assur qruplarının ən böyünün sinfi 3
olduğundan mexanizm III sinif mexanizm-dir.

Məsələ 4. Göstərilən yastı mexa-

nizmin neçə sərbəstlik
dərəcəsi var? 2 B 4
D
1
Göründüyü kimi, baxılan mexa- 3 6
nizmin tərkibində olan tərpənən A
bəndlərin sayı n=6. Baxılan mexa- 5
nizm yastı mexanizm olduğundan
onun tərkibində yalnız birhərəkətli C
kinematik cütlər var. Bu cütlərdən

16
6-sı birhərəkətli fırlanma, 2-si isə birhərəkətli irəliləmə kinematik
cütlərdir. Deməli, p1=6+2=8. Məlumdur ki, yastı mexanizmlərin
sərbəstlik dərəcəsi Çebışev düsturu ilə müəyyən olunur.
W=3n-2p1-p2=3·6-2·8=0=18-16=2.
Deməli mexanizmin 2 sərbəstlik dərəcəsi, başqa sözlə 2 giriş
bəndi var.

Qeyd: Bir nöqtədə görüşən bəndlərin sayından kinematik

cütlərin sayı 1 ədəd az olur.

Məsələ 5. Bu manipuıyator neçə sərbəstliyə malikdir?

4
2
3
1 5

Baxılan manipulyator mexanizmin tərkibində olan tərpənən

bəndlərin sayı n=6. Birhərəkətli kinematik cütıərin sayı p1=3,
ikihərəkətli kinematik cütıərin sayı p2=2, üçhərəkətli kinematik
cütıərin sayı p3=1.
Baxılan mexanizm fəza mexanizmi olduğundan onun sərbəstlik
dərəcəsi Somov-Malışev düsturu ilə təyin olunmalıdır.
W=6n-5p1-4p2-3p3-2p4-p5.
Onda
W =6·6-5·3-4·2-3·1-2·0-0=36-15-8-3=10.
Mexanizmin 10 sərbəstlik dərəcəsi var.

17
 FƏSIL II. LİNGLİ MEXANİZMLƏRİN KİNEMATİK
ANALİZİ

Mexanizmlərin kinematik analizində mexanizmlərin: a) nöq-

tələrinin yolu, yerdəyişməsi, trayektoriyası, bəndlərinin vəziyyəti;
b) nöqtələrin sürətləri, bəndlərinin bucaq sürəti; c) nöqtələrin
təcilləri, bəndlərinin bucaq təcilləri öyrənilir.
Mexanizmlərin kinematik analizində giriş bəndinin hərəkət
qanunu, başqa sözlə ümumiləşdirilmiş koordinatın zamandan
asılılığı verilmiş olur. Məqsəd mexanizmin nöqtələrinin və bənd-
lərinin kinematik parametrlərinin giriş bəndinin hərəkət qanu-
nundan asılılığını təyin etməkdən ibarətdir.
Mexanizmin giriş bəndi fırlanma hərəkəti edirsə onun
ümumiləşdirilmiş koordinatı giriş bəndinin dönmə φ1bucağı
olacaq. Kinematik parametrlərin ümumiləşmiş koordinatdan
asılılığı sürət və təcil analoqları adlanır. Mexanizmin ixtiyarı C
nöqtəsinin sürət və təcil analoqları
dSc vc d 2 Sc dvc ac
 ;  
d1 1 d12 d1 12
şəklində yazıla bilər.
Vəsaitdə əsasən yastı lingli mexanizmlərin kinematik analizi
məsələlərinə baxılır. Buna görə yastı lingli mexanizmlərin
kinematik analizində yastı paralel hərəkətin vektor tənliklərindən
geniş istifadə olunur. Məlumdur ki, yastı paralel hərəkət edən
bəndin ixtiyarı nöqtəsinin hərəkəti qütb adlanan başqa bir nöqtəsi
ilə birlikdə irəliləmə hərəkəti ilə qütb ətrafında fırlanma hərəkəti
cəminə bərabərdir.
Şəkil 2.1-də yastı paralel hərəkət edən bəndin iki B və A
nöqtələri arasındakı kinematik asılılıq aşağıdakı kimidir.

vB  v A  vBA ; aB  a A  aBA
n
 aBA .

18
 vBA – nisbi sürəti istiqamətcə BA xəttinə perpendikulyar
n
yönəlir. a BA – normal təcili AB xətti istiqamətində B-dən A-ya

doğru, a BA isə həmin istiqamətə perpendikulyar olur.

 AB
r
B v 2
BA

 AB B(B2B3)
 AB
n
3
C
1
A

Şəkil 2.1. Şəkil 2.2.

Kulis mexanizmində (şək.2.2.) kulis daşı mürəkkəb hərəkət

etdiyindən onun kinematik analizində mürəkəb hərəkətin
tənliyindən istifadə olunur. Kulis daşının mütləq hərəkəti nisbi
hərəkətlə, köçürmə hərəkətin cəmindən ibarətdir.
vB2  vB3  vB2 B3 .

vB2 – kulis daşının mütləq, vB3 – köçürmə sürətləridir. vB2 B3 –

isə nisbi hərəkətin sürəti olub CB istiqamətində yönəlir.
Kulis daşının mütləq təcili köçürmə və nisbi təcilindən əlavə
dönmə (kariolis) təcilinin cəmindən ibarətdir.
aB2  aB3  aBk2 B3  aBr 2 B3
aB3 – köçürmə, aBk2 B3 – kariolis, aBr 2 B3 – nisbi təcillərdir.
Yastı mexanizmlərdə yaranan kariolis təcilinin istiqamətini
tapmaq üçün nisbi sürət vektorunu köçürmə hərəkətinin bucaq
sürəti istiqamətində 900 çevirmək lazımdır.

19
 Məsələlər
23. Mexanizmin giriş bəndinin B nöqtəsinin sürəti vB=6,4 m/san,
həmin bəndin uzunluğu lAB=0,16 m, mexanizmə aid i bəndinin
C nöqtəsinin sürətinin vC=2,4 m/san olduğunu bilərək, həmin
nöqtənin sürət analoqunu təyin etməli.

24. Mexanizmin müntəzəm bucaq sürəti ilə fırlanan lAB giriş bən-
dinin B nöqtəsinin sürəti vB=0,24 m/san, həmin bəndin
uzunluğu lAB=0,08 m, mexanizmə aid i bəndinin C nöqtəsinin
təcilinin aC=18 m/san2 olduğunu bilərək, həmin nöqtənin təcil
analoqunu təyin etməli.

25. Mexanizmin sürətlər planında onun C nöqtəsinin sürətini

göstərən parçanın uzunluğu 42 mm, sürətlər planının miqya-
m / san
sının v  0 ,05 və giriş bəndinin bucaq sürətinin
mm
𝜔1=7 san-1 olduğunu bilərək, C nöqtəsinin sürət analoqunu
tapmalı.

26. Mexanizmin təcillər planında onun D nöqtəsinin təcilini gös-

tərən parçanın uzunluğu 72 mm, təcillər planının miqyasının
m / san 2
a  0,05 və giriş bəndinin bucaq sürətinin 𝜔1=6
mm
san-1 olduğunu bilərək, D nöqtəsinin təcil analoqunu tapmalı.

27. Dirsək sürüncək mexanizminin B

verilmiş vəziyyətdə C nöqtəsi- 1
nin sürəti nəyə bərabərdir? A 900 C
𝜔1=6,5 san-1, lAB=0,12 m.

20
28. Dirsək-sürüncək mexanizmində B
lAB=0,15 m, 1  4 3 san ,-1
1
olduğunu bilərək, C nöqtəsinin 900 C
A 300
sürətini tapmalı.

29. Dirsək-sürüncək mexanizmində B

lAB=0,10 m, 1  3 3 san ,-1
1
olduğunu bilərək, vCB sürəti- 900 C
A 300
nin qiymətini tapmalı.

30. Dirsək sürüncək mexanizmin kə- 1

nar vəziyyətində BC sürgüqolu- B A C
nun bucaq sürətini tapmalı.
ω1=7,0 san-1, lAB=0,2 m, lBC /lAB=3,5.

31. Dirsək sürüncək mexanizminin B

verilmiş vəziyyətində sürgüqolu- 1
nun vCB nisbi sürətini tapmalı. C
A 900

32. Dirsək sürüncək mexanizminin sürgüqolu-

nun bucaq sürəti ω2-ni tapmalı. C
1  7 3 san-1, lAB=0,12 m.
300

900
B
A
1

21
33. CD bəndinin lCD uzunluğu 0,16 m, həmin bəndin bucaq sürəti
1  8 san -1 , bucaq təcili ε=6 san-2. Həmin bəndin D nöqtə-
sinin tam təcilini tapmalı.

34. Mexanizmin E nöqtəsinin təcili 10 m/san2, normal təcili

8 m/san2 olduğunu bilərək, nöqtənin toxunan təcilini tapmalı.

35. Bəndin bucaq sürəti, ω1=4 san-1, bucaq təcili ε=6 san-2-dir.
Bəndin uzunluğunu lBC=0,4 m bilərək, aCB təcilinin qiymətini
tapmalı.

36. Dördbəndli oynaq mexanizminin C

şəkildə göstərilən vəziyyətdə B
(AB//DC) ω1=6 san-1 və lBC=
=0,25 m verilir. C nöqtəsinin 1
sürətini tapmalı. A D

37. Şəkildə göstərilən dördbəndli B C

oynaq mexanizmində BC//AD, 1 3
DC  AD və ω1=17 san-1 olduğunu
α=450
bilərək, ω3 təyin etməli. α=45o. A D

38. Dirsək-mancanaq mexanizmində C

ω1=12 san-1, lAB=0,12 m, lDC=
B
=0,18 m. Verilən vəziyyətdə 3
(AB//DC) DC bəndinin ω3 bucaq 1
sürətini tapmalı. A D

22
39. Kulis mexanizminin dirsəyinin şaquli D
vəziyyətində D nöqtəsinin sürətini tapmalı. 2
ω1=9 san-1, lAB=0,15 m, CD/CB=1,2. B
1 1
A

3
C

40. Kulis mexanizminin dirsəyinin şaquli vəziy- D

yətində kulisin bucaq sürətini – ω3-ü təyin
etməli. 1
ω1=4,5 san-1, lAB=0,12 m, AC/AB=4. A
1
2 B
C 3

41. Göstərilən vəziyyətdə kulisin bucaq sürə- 1

tini tapmalı. 1
2
lAB=0,12 m, lBC=0,24 m, ω1=24 san-1. A B1B3

3
C

42. Göstərilən vəziyyətdə kulisə aid B3 nöq- 1

təsinin sürətini tapmalı. 1
2
lAB=0,12 m, lBC=0,24 m, ω1=24 san-1. A B1B3

3
C

23
43. Göstərilən vəziyyətdə kulisin bucaq sürə- 1
1
tini tapmalı. lAB=0,2 m, lAC=0,2 3 m , 2
A
ω1=12 san-1. B1B3

3
C

44. Göstərilən vəziyyətdə kulisə aid B3 nöq- 1

təsinin sürətini tapmalı. lAB=0,2 m, 1 2
lAC =0,2 3 m , ω1=12 san-1. A B1B3

3
C

45. Dirsək mancanaq mexaniz- C

mində , ω1=15 san-1, B
lAB=0,08m, lCD= 0,16 m.
Verilən vəziyyətdə (AB//DC) C 1
n A
nöqtəsini aCD təcilini tapmalı. D

46. Dirsək mancanaq mexanizminin C

2
verilmiş vəziyyətində BC sürgü- 1 3
qolunun bucaq sürətini tapmalı. B
A 0
ω1=10,8 san-1, lAB=0,15 m, 30 900
lCB=0,3 m. 1 D

24
47. Dördbəndli oynaq mexanizmi- C
2
nin göstərilən kənar vəziy- 1 3
yətində DC bəndinin ε3 bucaq B
A 0
təcilini tapmalı. ω1=10 san-1, 30 900
lAB=0,12 m, lBC=0,4 m, 1 D
lDC=1,6 3 m, 1  const .

48. Dördbəndli oynaq mexaniz-

mində ( 1  const verilmiş 2 C
vəziyyətdə C nöqtəsinin təcilini 1 B 3
tapmalı. lAB=0,10 m, lBC=0,4m, 1
600 90
lDC=0,25 m, ω1=18 san-1. A D 0

49. Dördbəndli oynaq mexanizmi- C

2
nin verilmiş kənar vəziyyətində 1 3
B
n
aCB təcilini tapmalı.
A 300 900
lAB=0,15 m, lBC=0,35 m,
1 D
lCD=0,3 m, lAD=0,4 m,
ω1=7 san-1=const.

50. Kulis mexanizmində kulisə aid B3 nöqtə- 2

1
sinin sürəti vB3C  1,6 m/san, həmin 1 B1,B3
-1
bəndin bucaq sürətinin ω3=4 san oldu- A
ğunu bilərək, a Bn 3 C təcilini tapmalı.
3 3
C

25
51. Kulis mexanizmində kulisin lBC uzun- 2
B3 1
luğu, kulis daşının vB3 B2 və kulisə aid B3 B1,B2 1
nöqtəsinin vB3 sürətini bilərək, kariolis A

təcilini – a Bk 3 B2 tapmalı. lBC=0,32 m, 3

vB3 B2  1,2 m/san, vB3  2 ,4 m/san. C

52. Kulis mexanizmində kulisə aid B3 nöq- 3

təsinin normal təcilini, kulis bəndinin 1 2
lCB3 uzunluğunu və kulis daşının nisbi 1 B1,B2,B3
sürətini vB3 B2 bilərək, kariolis təcilini A

tapmalı. aBn 3C  10 ,0 m/san2,

C
lCB3  0 ,4 m, vB3 B2  0 ,64 m/san .
2

53. Kulis mexanizmində kulisə aid B3 2

nöq-təsinin vB3С sürətini və həmin 1
B1,B2,B3 1
nöqtənin normal təcilini a Bn 3 C bilərək, A
kulisin bucaq sürətini ω3-ü tapmalı. 3
vB3С  0 ,8 m/san, aBn 3C  1,6 m/san 2
C
.

54. aB  12 m/san2, φ1=60o olarsa, C 2

1
ω1 B1,B2,B3
nöqtəsinin aC təcilini tapmalı
(ω1=const). 1 3
1
A C

26
55. lAB=0,18 m, ω1=5 san-1 və 2
φ1=60o olarsa, kulisə aid C nöq- ω1 B1,B2,B3
təsinin təcilini tapmalı. ω1=const. 1 3
1
A C

56. Dirsək-sürüncək mexanizmində B

sürgüqolunun uzunluğu lBC=
0,6 3 m olduğunu bilərək, 600 C
A 300
sxemdə verilənlərə əsasən sü-
rüncəyin maksimum
gedişini təyin etməli.

57. Dirsək-sürüncək mexanizminin B

verilmiş vəziyyətindən istifadə
edərək, dirsəyin tam periodunda C
sürüncəyin tam gedişini tapmalı. A 300
lBC=0,44 m.

58. Dirsək-sürüncək mexanizmində B

sürgüqolunun uzunluğu lBC=
=0,8 m, olarsa, verilmiş vəziy- 1
C
yətdə lAC=0,4 3 m olduğunu A
bilərək, sürüncəyin tam gedişini
təyin edin.

27
59. Kulis mexanizminin verilmiş və- 1 1 3
ziyyətində lAB=0,2 m, lBC=0,6 m, A
ω1=9 san-1 olarsa, kulisə aid B3 B1,B2,B3
nöqtəsinin sürətini tapmalı. 2

60. Kulis mexanizminin verilmiş vəziy-

yətində lAB=0,15 m, lCB=0,5 m, 1 1 3
𝜔1=24 san-1 olarsa, kulis bəndinin ω3 A
B1,B2,B3
bucaq sürətini tapmalı.
2

61. C nöqtəsinin B-yə nəzərən nisbi 2 C

sürəti vCB=0,8 m/san, nisbi normal B 3
 8 m/san olarsa, BC
n 2
təcili aCB 1
bəndinin bucaq sürəti ω2 nəyə A 1 D
bərabərdir?

62. BC sürgüqolunun bucaq sürəti 2 C

ω2=4san-1, vCB=0,8 m/san olduğunu B
bilərək, C-nin B-yə nəzərən normal 3
1
n
aCB təcilini tapmalı. 1
A D

63. C nöqtəsinin B-yə nəzərən nisbi 2 C

sürəti vCB=4 m/san, normal təcili B 3
n
aCB  16 m/san olduğunu bilərək,
2 1
BC bəndinin ω2 bucaq sürətini A 1 D
tapmalı.

28
 Məsələlərin həlli nümunələri
Məsələ 1. Fırlanan bəndin bucaq sürəti ω=3 san-1, bucaq təcəli
ε=12 san-2 olarsa, onun fırlanma oxundan r=0,2 m
məsafədəki nöqtəsinin tam təcili nəyə bərabərdir?
Məlumdur ki, nöqtənin tam təcili normal təcil ilə toxunan
təcilin kvadratlar cəminin kvadrat kökünə bərabərdir

a an 2  a 2 .
Nöqtənin normal təcili
a n   2  r  0 ,2  9 m/san2.
Nöqtənin toxunan təcili

a    r  0 ,2  12 m/san2.

a 0 ,2  9 2  0 ,2  122  0 ,2 81  144 

 0 ,2 225  0 ,2  15  3 m/san2.
a=3 m/san2.

Məsələ 2. Dördbəndli oynaq mexanizmin verilən vəziyyətində

AD//BC və lCD  0 ,1 3 m, vB=0,4 m/s olarsa, ω3
nəyə bərabərdir?

Məsələnin həlli üçün mexanizmin sürətlər planı qurulmalıdır

vB  1  l AB , vB  AB .

29
 B C
AB vC BC
a d c
a) 1 3 b) p 600 vCB
60 0 vB
A D b

C nöqtəsinin sürətini tapmaq üçün həmin nöqtənin B və D

nöqtələrinə nəzərən hərəkət tənliklərini yazmaq lazımdır
vC  vB  vCB , (1)

vC  vD  vCD . (2)
vD=0 olduğundan (1) və (2)-dən
vB  vCB  vCD (3)
 AB  CB  CD

Bu tənlikdən istifadə etməklə mexanizmin sürətlər planı qurulur.

Bu plan b şəklində göstərilib. Sürətlər planında
v
pbc  60 o , bcd  90 o olduğundan C  sin 60 o , buradan
vB
3
vC  vB  sin 60 o  0 ,4   0 ,2 3 m/san.
2
vC  3  lCD olduğundan

vC 0 ,2 3
3    2 san-1.
lCD 0 ,1 3

Məsələ 3. Dirsək-sürüncək mexanizmin göstərilən vəziyyətində

lAB=0,12 m, 1  5 san-1 olarsa aCB – nisbi təcili nəyə
bərabərdir?

30
 Məsələnin həlli üçün mexanizmin sürətlər və təcillər planları
qurulmalıdır. Sürətlər planını qurmaq üçün vektor tənlikləri tərtib
olunmalıdır.
vC  vB  vCB
|| AB  AB  CB

B nöqtəsinin sürətini tapaq:

v B  1  l AB  5  0 ,12  0 ,6 m/san.
vB  AB

π a aC
B c
1
A 300 C 
a B 300 aCB   CB
a)
vB  vC c)
b p b
c a
b)

Sürətlər planı b şəklində göstərilib. Qurmadan görünür ki,

baxılan vəziyyətdə vCB – nisbi sürəti sıfırdır.
Təcillər planını qurmaq üçün vektor tənliyini tərtib edək:

aC  aB  aCBn
 aCB
|| AC || AB ||CB  CB

B nöqtəsinin təcilini tapaq:

aB  12  l AB  25  0 ,12  3 m/san2.

31
 2
vCB
vCB sürəti sıfra bərabər olduğundan n
aСB   0 olacaq.
lCB
Mexanizmin təcillər planı c şəklində göstərilib. Bu plandan
a
görünür ki, bc  30 o . Onda B  cos 30 o . Buradan
aCB
aB 3
aCB  o
  2 3 m/san2,
cos 30 3
2
aCB  2 3 m/san2.

Məsələ 4. Kulis mexanizmin verilmiş vəziyyətində

lAB=0,16 m, ω1=5 san-1, lCB=0,20 m. Kulis bəndinin
bucaq təcilini tapmalı.

A 1
b1 90 3
b2 b1 b2
2 a B1  a B2
vB1  vB2 1
b3
B(B1B2B3) aB3
a
b3
a
a) c) c π
b) C
c p

Məsələnin həlli üçün mexanizmin sürət və təcillər planları

qurulmalıdır.
B1 nöqtəsinin sürətini tapaq:
vB1  1  l AB  5  0 ,16  0 ,8 m/san.
vB2  vB1 olduğunu nəzərə alsaq sürətlər üçün vektor tənliyini
aşağıdakı kimi tərtib edə bilərik:

32
 vB3  vB2  vB3 B2
 CB  AB //BC

Baxılan vəziyyətdə AB  BC olduğundan kulis bəndi

dayanacaq, vB3  0 olacaq. Sürətlər planı b şəklində göstərilib.
Təcilələr planını qurmaq üçün vektor tənliklərini tərtib edək.
B1 nöqtəsinin təcilini belə tapırıq:
aB1  aB2  12  l AB  25  0 ,16  4 m/san2.
B3 nöqtəsinin təcili mürəkkəb hərəkətin vektor tənliyindən tapılır
a B3  a B2  a Bk B  a Br B , (1)
3 2 3 2

a Bk B – kariolis, a Br B – nisbi təcilidir. Digər tərəfdən

3 2 3 2
aB3  aBn3С  aB 3С . (2)
Bu tənliklərdən
aBn3С  aB 3С  aB2  aBk3 B2  aBr 3 B2 . (3)
// BC  BC // BA  BC // BC
Baxılan vəziyyətdə kulis dayandığından ω3=0, onda
aBn 3С  32  lCB  0 , aBk3 B2  23  vB3 B2  0 .
(3) vektor tənliyinə əsasən qurulan təcillər planı c şəklində
göstərilib. Bu plana əsasən a B1  a B2  a B3 alınır. Onda
a B3 4
3    20 san-2.
lCB 0 ,20

Məsələ 5. Şəkildə göstərilən kulis mexanizmin 3-cü (kulis)

bəndinə aid C nöqtəsinin sürət və təcilini ( vС və aС -
ni) təyin etməli. φ1=30o, ω1=15 san-1, lAB=0,12 m.

33
 b1 b2
2 vB1  vB2 aC
B(B1, B2,B3) c
1 30 b3 π
ω1 3 0
30
0
A 1 C a B1
x x b3 p
c vC
b2 b
a) b)
1 c)

Bu mexanizmin 3-cü (kulis) bəndi düz xətli irəliləmə hərəkəti

etdiyindən həmin bəndə aid bütün nöqtələrin sürət və təcilləri
eynidir. Yəni vB3  vC , aB3  aC . Kulisə aid B3 nöqtəsinin
sürətini tapaq.
vB2  vB1 ,

vB1  1  l AB  15  0 ,12  1,8 m/san.

v B3  v B2  v B3 B2 .
// xx  AB // yy

Mexanizmin sürətlər planı şəkil b-də göstərilib. Sürətlər planında

pb1b3  30 o . Onda
vC
 sin 30 o .
v B2
1
vB3  vC  vB2  sin 30 o  1,8   0 ,9 .
2
vC  0 ,9 m/san.

aB1  aB2  12  l AB  15 2  0 ,12  27 m/san2.

B3 nöqtəsinin təcilini tapmaq üçün mürəkkəb hərəkətin vektor

tənliyini yazırıq.
34
 a B3  a B2  a Bk B  a Br B
3 2 3 2
// xx // BA 0 // yy

aBk B  23  vB3 B2  0 ( 3  0 )

3 2
Təcillər planından (şək. c) görünür ki, b3b2  30 o . Onda
3
aB3  aC  aB1  cos 30 o  27   13,5  3 m/san2.
2

35
 FƏSİL III. MEXANİZMLƏRİN QÜVVƏLƏR ANALİZİ

Mexanizmlərə təsir edən hərəkətetdirici və müqavimət qüv-

vələri xüsusi kurslarda öyrənilir. Burada əksər mexanizmlərin
işində yaranan sürtünmə, ətalət və kinematik cütlərdə yaranan
reaksiya qüvvələrinə aid məsələlər verilir.
Bəndlərin ətalət qüvvələrini təyin edərkən həm də bəndlərin
ətalət ölçüləri: kütlələri və ətalət momentləri də məlum olmalıdır.
Bəndin hərəkət müstəvisinə perpendikulyar oxa nəzərən ətalət
momentindən istifadə olunur. Oxa nəzərən ətalət momenti bəndin
bütün nöqtələrinin kütlələrinin oxdan məsafələrinin kvadratları
hasilinə bərabərdir:
n
J S   mi ri2 .
i 1
Bir sıra hallarda mexanizmin bəndləri bircinsli çubuq şəkilli
olurlar. Çubuğun kütlələr mərkəzindən keçən oxa nəzərən ətalət
momenti
JS 
ml 2
12
kq  m .
2

Çubuğun kənar uc nöqtələrindən keçən oxa nəzərən ətalət

momenti
JB 
ml 2
3
kq  m  düsturları ilə tapılır.
2

Düsturlarda m bəndin kütləsi, l bəndin uzunluğu, B bəndin uc

nöqtəsi, S kütlələr mərkəzidir.
Yastı paralel hərəkət edən bəndin ətalət qüvvələrini bir qüvvə
və bir momentə gətirmək olar. Ətalət qüvvəsi adlanan baş vektor
F  m  aS
düsturu ilə, ətalət qüvvəsi momenti adlanan baş moment isə
M   J S  
düsturu ilə hesablanır.

36
 Ətalət qüvvəsi və ətalət qüvvəsi momentini müəyyən etmək
üçün bəndin m və JS ətalət ölçülərdən başqa aS kütlələr
mərkəzinin təcilini və ε bucaq təcilini bilmək lazımdır.
Bir sara hallarda bəndin bucaq təcilini tapmaq üçün onun
müəyyən nöqtəsinin toxunan təcilindən istifadə olunur.
Tutaq ki, BC bəndinin C nöqtəsinin aCB təcili verilib. Onda
həmin bəndin ε bucaq təcili
a
  CB
lCB
düsturu ilə tapılır.
Bir sıra hallarda bəndin ətalət qüvvəsi ilə ətalət qüvvəsi
momentini bir ətalət qüvvəsi ilə əvəz etmək lazım gəlir. Bu halda
bəndin K nöqtəsinə tətbiq olunan ətalət qüvvəsinin momenti
kütlələr mərkəzinə (S-ə) tətbiq olunan ətalət qüvvəsi ilə bəndin
ətalət qüvvəsi momentinin cəminə bərabər olmalıdır.
hS F
B S F
K
hK Mə

Şəkil 3.1

Fə ·hk = Fə·hS+Mə.

Bu bərabərlikdən hK məsafəsi tapılır.

Sürtünmə hadisəsinə aid məsələlər üç qrupdur: I qrupda
irəliləmə kinematik cütlərdə yaranan quru sürüşmə sürtünməsi, II
qrupda fırlanma kinematik cütündə yaranan quru sürüşmə
sürtünməsi, III qrupda diyirlənmə sürtünməsi məsələləri yerləş-
dirilib.
Quru sürüşmə sürtünməsində yaranan sürtünmə qüvvəsi
təqribən Kulon qanunu ilə müəyyən olunur,

37
 FS  f  N ,

burada FS – sürtünmə qüvvəsi, f – sürüşmə sürtünməsi əmsalı,

N – normal reaksiya qüvvəsidir. Məlumdur ki, f=tgφ, φ –
sürtünmə bucağıdır.
İrəliləmə kinematik cütündə yaranan ümumi reaksiya qüvvəsi
normal reaksiya qüvvəsinə nəzərən hərəkətin əksinə doğru φ –
sürtünmə bucağı qədər meyl edir.
Ümumi reaksiya qüvvəsi R aşağıdakı düsturdan tapılır
Fh
R .
cos 
Sürüncəyin hərəkət təcilini taparkən hərəkətetdirici Fh qüvvəsi
ilə sürtünmə qüvvəsinin fərqini sürüncəyin kütləsinə bölmək
lazımdır.
Fırlanma kinematik cütündə yaranan sürüşmə sürtünməsi
momenti
MS  G  
düsturu ilə tapılır.
Burada G fırlanan valın ağırlıq qüvvəsi, ρ – sürtünmə
dairəsinin radiusudur.
ρ=r·sinφ,
r – valın radiusu, φ – sürtünmə bucağıdır.
Quru sürüşmə sürtünməsi şəraitində fırlanan valın bucaq təcili
aşağıdakı hərəkət tənliyindən tapılır:
Mh=MS=JS·ε.
Mh – hərəkətetdirici, MS – sürtünmə momentləridir, JS – fırlanan
valın ətalət momenti, ε – isə həmin valın bucaq təcilidir.
Diyirlənmə hərəkətində diyircəyin diyirlənə bilməsi üçün
k
sürüşmə sürtünməsi əmsalı f  sərtini ödəməlidir.
h
k – diyirlənmə sürtünməsi əmsalı, h – qüvvənin qoludur.

38
 Assur qruplarının və birinci sinif mexanizmlərin qüvvələr
analizində statikanın müvazinət tənliklərindən istifadə edilir.
Qüvvələr sistemi müvazinətdə olduğundan həmin qüvvələrin hər
hansı nöqtəyə nəzərən momentlərinin cəbri cəmləri sıfra bərabər
olmalıdır. Bu tənlikdən istifadə olunaraq həm məchul reaksiya
qüvvələri, həm də giriş bəndinə tətbiq olunan tarazlayıcı qüvvə
tapılır.

Məsələlər
64. Çubuğun kütlələr mərkəzinə nəzərən JS B
ətalət momentini tapmalı. m=12 kq, S
lAB=0,15 m.
A

65. Silindrik çubuğun A fırlanma mərkəzinə B

nəzərən JA ətalət momentini tapmalı. S
m=8 kq, lAB=0,3 m.
A

66. Bəndin C nöqtəsinin B-yə nəzərən  B

  CB
toxunan təcili aCB  21 m/san bən-
2 S
din uzunluğu lBC=0,12 m, onun ətalət
momenti JS=0,08 kq/m2 olduğunu C
bilərək, ətalət qüvvəsi momentinin
qiymətini və istiqamətini tapmalı.
67. Bəndin vahid uzunluğunun çəkisi C aS
q=180 N/m, onun uzunluğu lBC=
=0,15 m, kütlələr mərkəzinin təcilinin S
aS=3,2 m/san2 olduğunu bilərək, onun B
ətalət qüvvəsinin qiymət və istiqamətini
tapmalı.

39
68. Silindrik lingin uzunluğu lBC= ε
C
=0,40 m, onun bucaq təcili
ε=15 san-2, lingin kütləsinin S B
25 kq olduğunu bilərək, ətalət
qüvvəsi momentini qiymət və istiqamətcə tapmalı.

69. CD bəndinin kütlələr mərkəzinə nəzərən ətalət momenti

JS=0,24 kq/m2, D nöqtəsinin C-yə nəzərən toxunan təcili
18 m/san2 və CD bəndinin uzunluğunun lCD=0,12 m oldu-
ğunu bilərək, ətalət qüvvəsi momentini tapmalı.

70. Yastı paralel hərəkət edən B ε

silindrik bəndin uzunluğu S F
lBC=0,30 m, kütləsi 1,2 kq, h
bucaq təcili 16 san-2 və kütlələr aS k C
mərkəzinin təcili aS=4 m/san2
olarsa, əvəzləyici ətalət qüvvəsi Fə kütlələr mərkəzi S-dən
hansı h məsafədə keçər.

71. Yastı paralel hərəkət edən silind- F

rik bəndin uzunluğu lAB=0,4 m, B
S
bucaq təcili ε=30 san-2 və küt- k
A h
lələr mərkəzinin təcili aS=
=25 m/san2 olarsa, əvəzləyici aS
ətalət qüvvəsi hansı h məsafədən
keçər?
72. Kütləsi 8 kq olan sürüncək sükunət
C aC=cons
vəziyyətindən sabit təcillə 0,5 sani-
t
yədə 0,5 m məsafə qət edir. Sürün-
cəyin ətalət qüvvəsini tapmalı.

40
73. Sükunət vəziyyətindən sabit təcillə küt-
C vC
ləsi 2,5 kq olan sürüncək 5 saniyədən
sonra 2 m/san sürətə malik olur. Sürün-
cəyin ətalət qüvvəsini tapmalı.

74. Ətalət momenti JS=0,2 kq/m2 S

olan AB bəndi kütlələr mərkəzi A
B
ətrafında qeyri-müntəzəm fırlanır. ε
aBS =25 m/san2, lAB=0,25 m olarsa, bəndin ətalət qüvvəsini
və ətalət qüvvəsi momentini təyin edin.

75. Kulis mexanizmində kütləsi m2=

=0,9 kq olan kulis daşının nisbi 1 B1,B2,B3
sürəti vB2 B3  2,4 m/san, kulisin A
bucaq sürəti ω3=15 san-1 olduğunu
bilərək kariolis ətalət qüvvəsini 3
tapmalı. C

76. Kütləsi 8 kq olan sürüncəyə Fn=600 N, Fn

Ft=140 N qüvvə təsir edir. Sürüncəklə Ft
müstəvi arasındakı sürtünmə əmsalının
f=0,15 olduğunu bilərək, sürüncəyin təci-
lini tapmalı.
77. Kütləsi 10 kq olan sürüncəyə Fn= Fn
=900 N təsir edir. Sürüncəyin təcilinin Ft
a=4 m/san2 və sürüncəklə dayaq ara- t
sındakı sürtünmə əmsalının f=0,1 oldu-
ğunu bilərək, sürüncəyi təsir edən toxu-
nan Ft qüvvəsini tapmalı.

41
78. Sürüncəyə Fn=1200 N və Fh=130 N Fn
qüvvə təsir edir. Sürüncəklə müstəvi Ft
arasındakı sürüşmə sürtünməsi əmsalı
f=0,15-dir. Ft sürüncəyi hərəkətə gətirə
bilərmi?

79. Sürüncəyə Fn=1500 N qüvvə tətbiq Fn

olunub. Sürüşmə sürtünməsi bucağının
v
tangensi tgφ=0,142. Dayağın FS
sürüncəyə göstərdiyi ümumi reaksiya

qüvvəsinin qiymətini tapmalı. tg 2  0 ,0201 
80. Sürüncəyə Fn=1000 N və Fh=150 N Fn
qüvvə tətbiq olunub. Sürüncəyin küt-
Fh
ləsinin m=12 kq, sürüncəklə dayaq
arasındakı sürüşmə sürtünmə əmsalının
fS=0,12 olduğunu bilərək, Fth qüvvəsi
sürüncəyi hansı təcillə hərəkət etdirəcək?

81. Sürüncəyə Fn=1800 N qüvvə tətbiq Fn

olunub. Sürüncəklə dayaq arasındakı Ft a
sürtünmə əmsalını fS=0,14, sürüncəyin
kütləsinin 15 kq, onun təcilinin a=
=8 m/san2 olduğunu bilərək, Ft hərə-
kətetdirici qüvvəsini təyin etməli.

82. Kütləsi 40 kq olan sürüncək maili dayaq

üzərində sürüşür. Sürüşmə sürtünmə N
əmsalı fS=0,2, müstəvinin maillik buca-
ğının α=30o olduğunu bilərək, sürün-
α
cəyin təcilini tapmalı (g=10 m/san2
qəbul etməli).

42
83. Kütləsi 25 kq olan sürüncək maili N
müstəvi üzərində yerləşib. Sürün-
cəklə müstəvi arasındakı sürüşmə Fh α
sürtünmə əmsalı fS=0,1, müstəvinin
maillik bucağı α=30o olduğunu G  250N
bilərək, sürüncəyi müstəviyə nəzərən
yuxarıya doğru hərəkətə gətirən minimum hərəkətetdirici Fh
qüvvəsini təyin etməli.

84. Fırlanma kinematik cütündə sürüşmə N

Mh
sürtünməsi qüvvəsi FS=180 N, valın
diametri 200 mm, ətalət momenti ρ F
JS=0,16 kq/m2, onu fırladan hərəkət- r
O
φ
etdirici moment Mh=26 Nm olarsa,
valın bucaq təcilini tapmalı.
G
85. Fırlanma kinematik cütündə quru sü- N
Mh
rüşmə sürtünməsi şəraitində diametri
d=160 mm, ağırlığı G=200 N olan val ρ F
sabit sürətlə fırlanır. Sürtünmə φ buca- r
O
φ
ğının sinφ=0,12 olduğunu bilərək, sü-
rüşmə sürtünməsi momentini tapmalı.
G

86. Fırlanma kinematik cütündə quru sü- N

Mh
rüşmə sürtünməsi şəraitində diametri
d=240 mm, ağırlığı G=420 N olan ρ F
val yerləşir. Sürtünmə φ bucağının r
O
φ
sinφ=0,08 olduğunu bilərək, valı hərə-
kətə gətirə bilən minimal hərəkət-
etdirici momenti tapmalı. G

43
87. Fırlanma kinematik cütündə sürüşmə N
Mh
sürtünməsi bucağının sinusunun
sinφ=0,58 olduğunu bilərək müntəzəm ρ F
fırlanan valın diametri d=120 mm r
O
φ
sürtünmə momenti MS=2,4 Nm olarsa,
valın ağırlığını (G) tapmalı.
G

88. Diyirlənmə sürtünməsi əmsalı F

k=2 mm, sürüşmə sürtünməsi əm- i
Fh
salı fS=0,08 olarsa, Fh qüvvəsi
hansı h məsafədən tətbiq etmək k
h
lazımdır ki, diyircək xalis diyirlən-
məyə məruz qalsın?
FS
G

89. Müstəvi üzərində diyircək verilib. F

Sürüşmə sürtünməsi əmsalı i
Fh
fS=0,08, diyirlənmə sürtünməsi
əmsalı k=3 mm olarsa, Fh qüvvəsi h
k
hansı h məsafədən tətbiq olunma-
lıdır ki, diyircək sürüşsün?
FS
G
90. Müstəvi üzərində diyircək verilib. F
Sürüşmə sürtünməsi əmsalı i
Fh
fS=0,11, diyirlənmə sürtünməsi
əmsalı k=5,5 mm olarsa, Fh qüv- h
k
vəsi hansı h məsafədən tətbiq
olunmalıdır ki, diyircək sürüşərək
diyirlənsin? FS
G

44
91. Göstərilən Assur qrupunda F2  360 N, G2=420 N,
 təyin
BC=120 mm, h2=40 mm, h′2=36 mm olarsa F21
etməli.

F21n
B 2 F 2
S2 h2/
F30

 G2
3 C,S3
F21
F 3 F3
h2
G3
92. Göstərilən Assur qrupunda F3=1000 N, F3  150 N,
F 2 =80 N, G2=160 N, h3=160 mm, G3=120 N, h'3=50 mm,
h2=30 mm, h'2=20 mm. Dayağın sürüncəyə göstərdiyi F30
reaksiya qüvvəsini təyin etməli.

B h2/
2
F21 S2 F30
h2 F 2
h3/ 3 C,S3
G2 F 3 F3
h3
G3

45
93. Göstərilən struktur qrupunda daya- F3
ğın sürüncəyə göstərdiyi F30
F30
reaksiya qüvvəsini tapmalı. C
F3=1600 N, G2=80 N,
F 2  620 N, h2=20 mm, h3/
G3 F 2
h'2=30 mm, h3=50 mm,
h'3=140 mm. S2 h2/

G2

h2 B

h3

94. Göstərilən struktur qrupunda h2 F

3
G2=100 N, F 2  130 N, h2=
F30
=20 mm, h'2=45 mm, BC=110 mm C
 reaksiya qüvvəsini təyin
verilir. F21 h2/
etməli.
F 2
S2
F21n G2

B F21

95. Şəkildə sürüncəyə təsir edən F32 F30

qüvvələr sistemi göstərilib. 0
30 3
G3=175 N, F32=620 N, F3
F 3  180 N, F3=1200 N. F 3

Dayağın sürüncəyə göstərdiyi

G3
F30 reaksiya qüvvəsinin qiymə-
tini tapmalı.

46
96. Struktur qrupunun 2-ci bəndinə G2=108 N, F =
2
=210 N, qüvvələri təsir edir. Bu qüvvələri qolları

h2=64mm, h'2=38 mm, BC=178 mm-dir. F21 reaksiya
qüvvəsini tapmalı.

F 2

h2 h2/
2 C
S2
B
3
F21n 
F21 G2 S3

G3
F30
D

97. Struktur qrupunun 3-cü bəndinə G3=64 N, F 3  320 N

qüvvələri tətbiq olunmuşdur. h3=30 mm, h'3 =24 mm və

CD=120 mm olarsa, F30 reaksiya qüvvəsini tapmalı.

h3
F21 2 S2 C h3/
F 3
B
G2
S3 3
G3
D
 F30n
F30

47
 98. Şəkildə göstərilən giriş bəndinə F12 qüv- FT
vəsi təsir edir. Tarazlayıcı FT qüvvəsini
B
təyin etməli. F12=840 N, lAB=0,18 m.
F21
0
30
A

99. Giriş bəndi ilə dayağın birgə siste- FT

minə F12 qüvvəsi təsir edir. FT B
tarazlayıcı və F10 reaksiya qüvvə-
lərini təyin etməli. F12=720 N, F21
α
α=60o ( 3  1,732 ). A
F10

100. Uzunluğu lAB=0,2 m olan silindrik

A
AB bəndinin en kəsik dairəsinin B
radiusu r=0,05 m, materialının sıx-
lığı 7800 kq/m3 olarsa, həmin bəndin
A nöqtəsinə nəzərən ətalət momentini tapmalı.

101. Uzunluğu lAB=0,2 m olan silindrik

AB bəndinin en kəsik dairəsinin ra- A S
diusu r=0,05 m, materialının sıxlığı B
7800 kq/m3 olarsa, həmin bəndin S
kütlələr mərkəzinə nəzərən ətalət momentini tapmalı.

102. Uzunluğu lAB=0,32 m olan silindrik

B
AB bəndinin en kəsik dairəsinin ra- A
diusu r=0,008 m, materialının sıxlığı ε
3
7800 kq/m olarsa, bəndin bucaq təci-
linin 𝜀=12 san-2 olduğunu bilərək, bəndin ətalət qüvvəsi
momenti M-ni tapmalı.

48
103. Uzunluğu lAB=0,24 m olan silindrik B
aS S
AB bəndinin en kəsik dairəsinin
radiusu r=0,008 m, materialının sıxlı- A FS
ğı 7800 kq/m3 olarsa, həmin bəndin
kütlələr mərkəzinin təcilinin aS=4,4 m/san2
olduğunu bilərək, onun ətalət qüvvəsini tapmalı.

104. G3=80 N, F  150 N, F3=70 N 2

3
B1,B3
olarsa F21 reaksiya qüvvəsi nə
qədər olar? 1 3
ω1 C
A

105. Şəkildə F12=1200 N, φ1=60o, lAB= FT

=0,18 m. A nöqtəsində yerləşən birhə- F12
rəkətli F10 reaksiya qüvvəsini və FT 1 B
tarazlayıcı qüvvəni tapmalı. 1
1
A

106. Şəkildə F12=1000 N, φ1=60o, FT

ω1=20 san-1, lAB=0,25 m olarsa onun F12
valındakı tələb olunan güc P nəyə 1 B
bərabərdir? 1
1
A

107. Sürüncəyə təsir edən qüvvə Fh

F=400 3 N, α=30o sürüşmə sürtün-
məsi əmsalının f0=0,12 olduğunu α
bilərək sürüncəyi hərəkətə gətirə bilən
minimal Fh qüvvəsini tapmalı.

49
108. Sürüncəyi müstəviyə nəzərən hərəkət etdi- Fn
rən minimal Fh qüvvəsi 80 N-dur. Sürün- Fh
cəklə müstəvi arasındakı sürüşmə
sürtünmə əmsalı f0=0,1 olarsa, onlar
arasında yaranan normal reaksiya
Fn qüvvəsi nə qədərdir?

109. Diyirlənmə sürtünməsi əmsalı k= FN

=0,002 m sürüşmə sürtünməsi əmsalı
f0=0,1 olarsa, Fh hərəkətetdirici qüv- k
Fh
vəsi hansı a məsafədən tətbiq olunma-
lıdır ki, diyircək sürüşərək diyirlənsin. a FS

G3

Məsələlərin həlli nümunələri

Məsələ 1. Bəndin kütləsi m=6 kq, kütlələr mərkəzinin təcili
aS=12,5 m/san2, kütlələr mərkəzinə nəzərən ətalət
momenti JS=0,12 kq·m2, bəndin C nöqtəsinin B-yə
nəzərən toxunan təcili aCB  4 ,8 m/san2, bəndin uzun-
luğunun lAB=0,16 m olduğunu bilərək, yastı paralel
hərəkət edən bəndin ətalət qüvvəsini və ətalət qüvvəsi
momentini tapmalı.
F  m  aS , M    J S   .
Ətalət qüvvəsinin qiyməti
F  6  12,5  75 N.
Ətalət qüvvəsi momentini tapmaq üçün bəndin bucaq təcilini
tapaq
a 4 ,8
  CB   30 san-2.
lCB 0 ,16

50
 Bundan sonra ətalət qüvvəsi momentinin qiymətini tapırıq
M   J S    0 ,12  30  3,6 N·m.

Məsələ 2. Sabit təcillə hərəkət edən kütləsi 12 kq olan sürüncək

sükunət vəziyyətdən hərəkət edərək 5 saniyədən sonra
40 m/san sürətə malik olur. Sürüncəyin ətalət qüvvəsini
tapmalı.

Sabit təcillə hərəkət edən bəndin sürət düsturu

vt  v0  at
v0  0 , vt  at
vt 40
a   8 m/san2 .
t 5
Sürüncəyin ətalət qüvvəsi
F  m  a  12  8  96 N
olacaq.

Məsələ 3. Kütləsi 15 kq olan silindrik bəndin

uzunluğu 0,18 m, kütlələr mərkəzi- S
nin təcili aS=32 m/san-2,
bucaq təcili ε=25 san-2 olmaqla O
kənar O nöqtəsi ətrafında fırlanır.
Bəndin ətalət qüvvəsini və ətalət
qüvvəsi momentini tapmalı.

Bəndin ətalət qüvvəsinin qiyməti

F  m  aS  15  32  480 N.
Ətalət qüvvəsi momentini tapmaq üçün bəndin uc O nöqtəsinə
nəzərən JO ətalət momentini tapmaq lazımdır. Silindrik bəndin uc
nöqtəsinə nəzərən ətalət momentini tapaq:

51
 ml 2 15  0,18
Jо    0,162 kq  m 2 .
3 3
J о  0,162 kq  m2 .
Bəndin ətalət qüvvəsi momenti
M   J о    0,162  25  4,05 N  m.

Məsələ 4. Sürüncəyin kütləsi 16 kq,

sürüncəklə müstəvi arasındakı N
sürüşmə sürtünməsi əmsal Fh a
f=0,15, sürüncəyə təsir edən
hərəkətetdirici qüvvə Fh= F3
=120 N olarsa, sürüncəyin G
hərəkət təcilini tapmalı
(g≈10 m/san2).

Sürüncəyin ağırlıq qüvvəsi

G  m  g  16  10  160 N.
Sürüşmə sürtünməsi qüvvəsi
FS  N  f  G  f  160  0,15  24 N.
Sürüncəyə təsir edən qüvvələrin hərəkət istiqamətində
proyeksiyası
F  Fh  FS  120  24  96 N.
Sürüncəyin hərəkət təcilini tapaq
F  m  a.
F 96
a   6 m/san2 .
m 16

52
Məsələ 5. Ağırlığı 200 N olan val yuvada N
Mh
quru sürüşmə sürtünməsi şərai-
tində fırlanır. Vala Mf=24 N·m ρ F
fırladıcı moment təsir edir. r
O
φ
Valın diametri 0,2 m, ətalət
momenti J=0,7 kq·m2, sürüşmə
sürtünməsi bucağının sinusu G
sinφ=0,15 olarsa, valın bucaq
təcilini tapmalı.

Əvvəlcə sürtünmə dairəsinin radiusunu tapaq

d
  r  sin  
 sin   0 ,1  0 ,15.
2
  0,015 m.
Sürüşmə sürtünməsi momenti
M S  G    200  0,015  3 N  m.
G valın ağırlıq qüvvəsidir.
Vala təsir edən ümumi hərəkətedici moment
M h  M f  M S  24  3  21 N  m.
Valın bucaq təcili aşağıdakl asılılıqdan tapılır:
Mh  J  .
M h 21
   30 san - 2 .
J 0 ,7

53
Məsələ 6. Şəkildə müstəvi üzərində
diyircək göstərilmişdir. Di- N
Fh
yircəyin ağırlığı G=600 N k
diyirlənmə sürtünməsi əm- a
salı k=0,005 m, sürüşmə
sürtünməsi əmsalı fS=0,08 FS
olarsa, Fh qüvvəsi hansı a G
məsafədən tətbiq olunmalı-
dır ki, diyircək sürüşərək
diyirlənsin?

Diyirlənməyə müqavimət momentini tapırıq:

M d .s .  N  k  G  k  600  0 ,005  3 N  m.
Sürüşmə sürtünməsi qüvvəsi
FS  N  f  G  f  600  0,08  48 N.
Diyircəyin sürüşərək diyirlənməsi üçün diyirlənməyə
müqavimət momenti sürüşməyə müqavimət momentinə bərabər
olmalıdı:
FS   Fh , N  -G .
M S  M d .s.

FS  a  N  k .

N k Gk 3
a    0 ,0625.
FS FS 48
a=0,0625 m=6,25 sm.

54
Məsəıə 7. Şəkildə 1-ci sinif mexa- FT
nizmə təsir edən F12 F12
reaksiya qüvvəsi və FT
B
tarazlayıcı qüvvə göstə-

h
rilmişdir. φ1=30O və A φ1
F12=1200 N olarsa, F10 F10
və FT qüvvələrini təyin
etməli.

FT tarazlayıcı qüvvəni tapmaq üçün qüvvələrinin A nöqtəsinə

nəzərən moment tənliyini yazaq:

 M A Fi   FT  l AB  F12  h  0 .

h  l AB  sin 1 .
F12  h F12  l AB  sin 1
FT    f 12  sin 1 
l AB l AB
1
 1200  sin 30 o  1200 
 600 N.
2
FT=600 N.

FT , F21 və A dayağında yaranan F10 reaksiya qüvvəsi bir

müstəvi üzərində yerləşən müvazinətdə olan üç qüvvə oldu-
qlarından onlar bir nöqtədə görüşməlidirlər. Bu səbəbdən F10
reaksiya qüvvəsi AB bəndi istiqamətində yönəlməlidir.
F10 qüvəsinin qiymətini tapmaq üçün qüvvələri AB bəndi
istiqamətində proyektləndirək. FT AB bəndinə perpendikulyar
olduğundan onun proyeksiyası sıfır olacaq. Onda
F10  F12  cos 1  0 .

3
F10  F12  cos 1  1200   600 3 N.
2
55
Məsələ 8. Assur qrupuna təsir edən qüvvələr şəkildə göstərilib.
Dayağın sürüncəyə göstərdiyi F30 reaksiya qüvvəsinin
təyin etməli. F3=1000 N, G2=400 N, F 3  420 N,
G3=250 N, F 2  360 N, h2  30 mm, h3 =40 mm,
h2=55 mm, h3=110 mm.

F 2 h2 D
F21
S2
F30 2 h2/ h3/
B
F3
G2
F 3 h3
3

G3

Assur qrupları statik həll olunan sistemlər olduğundan məchul

qüvvələr statikanın müvazinət tənliklərindən tapıla bilər. Dayağın
sürüncəyə göstərdiyi F30 reaksiya qüvvəsi sistemə təsir edən
qüvvələrin D nöqtəsinə nəzərən momentlərin cəbri cəminin sıfra
bərabər olması şərtinə əsaslanan tənlik yazıla bilər.

 M D Fi   F30  h3  G3  h3  F3  h3  F 3  h3 

 F2  h2  G2  h2  0 .
Buradan
G3  h3  F3  h3  F3  h3  F2  h2  G2  h2
F30  
h3

250  110  100  40  420  40  360  30  400  50

 
110
 562,13  562 N.

56
 FƏSİL IV. MEXANİZMLƏRİN HƏRƏKƏTİNİN
DİNAMİK ANALİZİ

Bu fəsildə mexanizmin bəndlərinə təsir edən qüvvələri bil-

məklə hərəkət qanunun tapılması məsələləri verilir. Verilən
məsələlərin həlli üçün qüvvə və momentin gördüyi işi və gücü,
bəndlərin kinetik enerjilərinin ifadəsini, köçürülmüş qüvvə
momentinin və köçürülmüş ətalət momentinin ifadələrini bilmək
lazəmdır.
C nöqtəsinə tətbiq olunmuş F qüvvəsinin işini və gücünü
aşağıdakı düsturla hesablayırlar:
   
A  F  SC  cos FS , SC , P  F VC  cos FS , VC .

SC – C nöqtəsinin yerdəyişməsi, VC – sürətidir.

i bəndinə təsir edən Mi momentin işi və gücünü yazaq
A  M i  i , P  M i  i .

i –i bəndinin dönmə bucağı, i – bucaq sürətidir.

İrəlılımı hərəkəti edən bəndin kütləsi mi, sürəti vi olarsa onun
kinetik enerjisi
m v2
E i i .
2
Fırlanma hərəkəti edən bəndin ətalət momenti JC, bucaq sürəti
ω olarsa onun kinetik enerjisi

2
E  JC  olar.
2
Yastı parallel hərəkət edən bəndin kinetic enerjisi
mvS2 2
E  JS
2 2
düsturu ilə təyin olunur.

57
m – bəndin kütləsi, JS – kütlələr mərkəzinə nəzərən ətalət
momenti, vS – bəndin kütlələr mərkəzinin sürəti, ω – bəndin bucaq
sürətidir.
Mexanizmin fırlanma hərəkəti edən giriş bəndinə köçürülmüş
qüvvə momentin ifadəsi belədir:

 
n 
v  
M K    Fi i  cos Fi  vi  M i  i .
i 1  i 1 
Burada ω1 –giriş bəndinin, ωi – i bəndinin bucaq sürətləri, vi – Fi
qüvvəsinin tətbiq nöqtəsinin sürətidir.
Giriş bəndinə köçürülmüş ətalət momentinin düsturu aşağıdakı
kimidir:
n  v 
2
 
2
  mi  i   J S  i  ,
S
JK 
i 1   i
 1  
  1  
J S i – i bəndinin kütlələr mərkəzinə nəzərən ətalət momentidir, mi
– həmin bəndin kütləsidir.
Bu fəsildə qərarlaşmış rejimdə maşının baş valının bucaq
sürətinin dəyişməsinə aid məsələlər də verilib.
Maşının baş valının bucaq sürətinin dəyişməsini xarakterizə
edən δ – qeyri-müntəzəmlik əmsalıdır.
 
  1 max 1 min ,
1or
burada 1 max , 1 min – baş valın ekstremal bucaq sürətləri, 1or –
isə həmin bəndin orta bucaq sürətidir.

1 max  1 min
1or  .
2
Fəslin sonunda maşınların faydalı iş əmsalının təyininə aid
məsələlər verilib.

58
 Ardıcıl qoşulan maşınların ümumi faydalı iş əmsalı ayrı-ayrı
maşınların faydalı iş əmsalları hasilinə bərabərdir:
üm  1 2 3  ... n .
Paralel qoşulan maşınların ümumi faydalı iş əmsalı ayrı-ayrı
maşınların f.i.ə. ilə ümumi işin ayrı-ayrı maşınlar arasında
paylanması qanunundan (qi) asılıdır
n
üm  1  q1  2  q2  3  q3  ... n  qn  i  qi .
i 1

Məsələlər
110. Mexanizmlərin giriş bəndinin uzunluğu FT
lAB=0,15 m, bucaq sürəti ω1=24 san-1, həmin
B
bəndə təsir edən tarazlayıcı qüvvə
FT =1200 N. Həmin bəndin valındakı gücü 1
tapmalı.
A

111. Mexanizmin giriş bəndinin dövrlər B

sayı n=1200 d/dəq, ona təsir edən
FT n
tarazlayıcı qüvvə FT=750 N. Giriş
bəndinin uzunluğunun lAB=0,50 m A
olduğunu bilərək, onun valındakı gücü
tapmalı.

112. Mexanizmin giriş bəndinin uzunluğu F21

lAB=0,24 m, bucaq sürəti ω1=20san-1, B
giriş bəndinə təsir edən reaksiya qüv-
FT 300
600
vəsi F12=1500 N, tarazlayıcı qüvvə
 A
FT=800 N. Onun valındakı gücü tap-
1
malı.

59
113. Yastı paralel hərəkət edən bəndin C nöq- C
təsinin B nöqtəsinə nəzərən nisbi sürəti S
vCB=2,4 m/san, bəndin uzunluğu vCB
lCB=0,08 m, kütləsi m=12 kq, ətalət
momenti JS=0,12 kq/m2 olduğunu bilə- B
rək, bəndin kinetik enerjisini tapmalı.

114. Silindrik DC bəndinin C nöqtəsinin C

sürəti vC=3 m/san, bəndin uzunluğu vC
lCD=0,08 m, kütləsi m=15 kq olarsa, D
CD bəndinin kinetik enerjisini tapmalı.

115. Göstərilən mexanizmdə sür- B

güqolunun kinetik enerjisini 1 S 2 3
tapın (sürgüqolunu silindrik 1
qəbul etməli). lBC=0,36 m, A C
m2=12 kq, vCB=4 m/san.

116. Göstərilən mexanizmdə sü- B

rüncəyə tətbiq olunan 2
F3=1260 N qüvvəni AB dir- 1 3
C
səyinə bir moment şəkilin- 1 F3
A
də köçürün. ω1=36 san-1,
vC=16 m/san.

117. Göstərilən mexanizmdə sür- B 2 M

güqoluna tətbiq olunmuş
M2=8,4 Nm momenti AB gi-
riş bəndinə bir moment şəki-
lində köçürün. ω1=12 san-1,
ω1=3 san-1.
1 S 2
2 3
1
A C

60
118. Göstərilən dirsək-sürüncək F2
B 2
mexanizminin sürgüqoluna
1 α vS2 3
F2=680 N qüvvə tətbiq olu-
nub. Həmin qüvvəni AB giriş A 1 S C
bəndinə bir moment şəkilin-
də köçürməli. 1  12 3 san-1,
α=30o, vS=1,2 m/san.

119. Dirsək sürüncək mexanizmində sürüncək giriş bəndidir. AB

dirsəyinə tətbiq olunmuş M3 momentini Fk köçürülmüş qüvvə
şəkilində sürüncəyə köçürməli. M3=24 Nm,
ω3=18 san-1, vB=6 m/san. Fk –nı təyin etməli.

2 C
M
1 m 3
v B Fk B
3 A

120. Dirsək-mancanaq mexanizminin

mancanağına təsir edən M3= C vC
2
=32 Nm momenti Mk köçürülmüş B
moment şəkilində giriş bəndinə 1 M
köçürməli. vC=2,8 m/san, A 33
1 D
lDC=0,4 m, ω1=35 san1.

61
121. Kulis mexanizminin kulis bəndinə
A  1 D F
perpendikulyar F3 qüvvəsi tətbiq olu- M 3
1
nub. Həmin qüvvəni AB giriş bəndinə K
Mk momenti şəkilində köçürməli. 3 3
B
F3=420 N, vD=3,6 m/san, lCD=0,4 m, 2
ω1=8 san-1. C

122. m3=15 kq, lAB=0,18 m, və B 2

vC=4 m/san olarsa, AB giriş 1
bəndinə köçürülmüş ətalət 1 C
3
momenti nəyə bərabərdir? 900
A

123. ω1=24 san-1, J3C=0,18 kq·m2 olarsa AB 1

giriş bəndinə gətirilmiş ətalət momenti A
nəyə bərabərdir? B

90
0
C

124. Dirsək mancanaq mexanizmində 2 C

CD mancanağı silindrik şəkilli B
3 3
çubuqdur. Həmin bəndin uzunluğu 1
0,4 m, kütləsi m3=10 kq. Mancana- 1
A D
ğın bucaq sürəti ω3=3 san-1, giriş
bəndinin bucaq sürəti ω1=10 san-1
olarsa, AB giriş bəndinə gətirilmiş ətalət momentini tapmalı.

62
125. Dirsək-mancanaq mexanizmində 2 S
C
sürgüqolunun kütləsi m2=15 kq, B
3
kütlələr mərkəzinin sürəti 1 1
vS 2  3,2 m/san, vCB=3,84 m/san,
A D
lBC=0,48 m, ω1=16 san-1 olduğunu
bilərək, AB giriş bəndinə köçürül-
müş ətalət momentini təyin etməli. Sürgüqolunu silindrik
çubuq qəbul etməli.

126. Köçürmə bəndinə köçürülmüş sabit Mk momenti A=2000 C iş

görür. Bəndin köçürülmüş ətalət momentinin Jk=2 kq·m2 və
başlanğıc bucaq sürəti ω10=5 san-1 olarsa, onun baxılan andakı
bucaq sürətini ω1 -i tapmalı.
127. Köçürmə bəndinə köçürülmüş sabit Mk momenti A=2000 C iş
görür. Bəndin başlanğıc bucaq sürətinin ω10=5 san-1 və
baxılan andakı bucaq sürətinin ω1=45 san-1 olduğunu bilərək,
köçürülmüş ətalət Jk momentini tapmalı.
128. Köçürmə bəndinə təsir edən Mg=36 N·m momenti 4 saniyə
ərzində 4000 C iş görür. Bəndin başlanğıc bucaq sürəti
ω10=16 san-1 olarsa, Jg ətalət momentini tapmalı.
129. Köçürmə bəndinə təsir edən Mg=16 Nm, köçürülmüş moment
5 saniyə ərzində A=720 C iş görür. Bəndin baxılan andakı
bucaq sürətini ω1=18 san-1 olduğunu bilərək, Jg köçürülmüş
ətalət momentini və ω10 başlanğıc bucaq sürətini təyin etməli.

130. Köçürmə bəndinin ətalət momenti Jk=3 kq·m2, həmin bəndin

başlanğıc sürəti ω10=5 san-1 baxılan andakı bucaq sürəti isə
ω1=25 san-1 oluğunu bilərək, köçürmə bəndinə tətbiq olunan
Mk momentinin A işini təyin etməli.

63
131. Köçürmə bəndinin bucaq sürəti sabit Mk momentinin təsirindən
5 saniyə ərzində ω10=8 san-1-dən ω1=33 san-1-ə qədər artıb.
Köçürmə bəndinin ətalət momentinin Jk=3 kq·m2 olduğunu
bilərək, Mk momentini təyin etməli.

132. Köçürmə bəndinə təsir edən sabit Mk momenti onun bucaq

sürətinin ω10=2 san-1-dən ω1=15 san-1-ə qədər artmasına səbəb
olmuşdur. Həmin bəndin ətalət momentinin Jk=0,8 kq·m2
olduğunu bilərək, Mk momentinin gördüyü işi təyin etməli.

133. Qərarlaşmıış rejimdə maşının baş valının orta bucaq sürəti

ω10=12 san-1, onun qeyri-müntəzəmlik əmsalı δ=0,05-dir.
Həmin valın maksimum və minimum bucaq sürətlərini
tapmalı.

134. Qərarlaşmıış rejimdə maşının baş valının maksimum bucaq

sürəti ω1max=37 san-1, minimum bucaq sürəti isə ω1min=
=35 san-1 olarsa, valın qeyri-müntəzəmlik əmsalı δ-nı tapmalı.

135. Qərarlaşmıış rejimdə maşının baş valının minimal bucaq sürəti

ω1min=40 san-1, orta bucaq sürəti ω10=42 san-1 olarsa, valın
qeyri-müntəzəmlik əmsalını və maksimum bucaq sürətini
tapmalı.

136. Maşının mexanizmləri ardıcıl sxem üzrə qoşulub. Onların f.i.ə

η1=0,90; η2=0,92; η3=0,85 olarsa, maşının ümumi faydalı iş
əmsalı nəyə bərabərdir?

137. Maşının mexanizmləri paralel sxem üzrə qoşulub. Mexanizm-

lərin faydalı iş əmsalları η1=0,90; η2=0,88; η3=0,75, ümumi
hərəkətetdirici işin mexanizmlər arasında paylanma qanunu
q1=0,4; q2=0,3; q3=0,3 olarsa, maşının ümumi faydalı iş
əmsalını tapmalı.

64
138. Maşının mexanizmləri ardıcıl sxem üzrə qoşulub. Maşının me-
xanizmlərinin faydalı iş əmsalları η1=0,94; η2=0,82; η3=0,75
olarsa, maşının itki əmsalını təyin etməli.

139. Maşının mexanizmləri paralel sxem üzrə qoşulub. Mexanizm-

lərin faydalı iş əmsalları η1=0,8; η2=0,9, ümumi hərəkət-
etdirici işin mexanizmlər arasında paylanma qanunu q1=0,4;
q2=0,6 olarsa, maşının itgi əmsalını tapmalı.

140. Uzunluğu lAB=0,24 m, en kəsik dairəsinin B

diametri d=0,008 m olan materialın sıxlığı
ρ=8 kq/m3 olan silindrik bənd ω=20 san-1 
A
bucaq sürəti ilə fırlanır. Onun kinetik enerjisi
nəyə bərabər olar?

141. Yastı paralel hərəkət edən BC

bəndinin kütləsi 8 kq kütlələr  S C
mərkəzinə nəzərən ətalət momen-
tinin JS=0,2 kq·m2, bucaq sürətinin B
ω=6 san-1, bəndin kütlələr mərkə-
zinin sürətinin vS=2,5 m/san olduğunu bilərək, həmin bəndin
kinetik enerjisini tapmalı.

142. Verilmiş vəziyyətdə dirsək sü- B 2

rüncək mexanizminin sürüncəyi- 1 S2
nin kinetik enerjisini tapmalı. 1 3
lAB=0,15 m, ω1=4 san-1, A C
m3=6 kq.

65
143. Dirsək-sürüncək mexanizminin B
verilmiş vəziyyətində BC sürgü- 2
1
qolunun kinetik enerjisini tap- 1 3
malı. lAB=0,08 m, ω1=15 san-1, A C
m2=8 kq.

144. Kulis mexanizminin verilmiş vəziyyə- B

tində bəndlərinin cəmi kinetik enerjisini 1 2
tapmalı. ω1=12 san-1, J1A=0,25 kq·m2, A
m2=1,0 kq, J3C=0,4 kq·m2, lAB=0,15 m. 1 90
0
3
C

145. ω1=20 san-1, J1A=0,01 kq·m2, m2=0, D

J3C=0,4 kq·m2, ω3=6 san-1 olarsa, kulis 1 1 2
mexanizminin bəndlərinin cəmi kinetik A B
enerjisini tapmalı.
3
C

146. Mexanizmə təsir edən qüvvələrin güclər cəmi nəyə bərabərdir?

  
G2=120 N, vs2  1,5 m/san ,  G2 , vs 2   60 o , F3  640 N ,
 
  
 F3 , vc   180 o , M2=15 Nm, ω2=12 san-1 , vC=2,0 m/san.
 
 
B
1 S2
v S2 C
vC F3
A G2
G3

66
147. Mexanizmə təsir edən qüvvə və mo- D F3
mentin güclər cəmi P nəyə bəra-
bərdir? F3=860 N, vD=4,5 m/san,  1 vD
2
   A 1 B
 F3 , v D   300 o , M3=4 Nm,
 
  M3
ω3=52 san-1 . 3
C 3

148. Köçürmə bəndinin başlanğıc bucaq sürəti ω10=5 san-1, Mk=21

Nm, momentinin təsiri nəticəsində 6 saniyədən sonra onun
bucaq sürəti ω1=50 san-1 olarsa, giriş bəndinə köçürülmüş Jk
ətalət momenti nə qədər olar? (Jk =const qəbul etməli).

149. Vittenbauer diaqramına ψmax, ψmin

bucaqları altında çəkilən toxunan- E
lar kinetik enerji əks olunan μE
koordinat oxundan CD=32 mm
məsafə ayırır. Həmin ox üzrə O ψmax ψmin J
k
miqyas  E  18 C/mm, köçürmə C μJk
bəndinin orta bucaq sürətinin D
ω1or=24 san-1 qeyri-müntəzəmlik
əmsalının δ=0,05 olduğunu bilə-
rək, nazim çarxın tələb olunan ətalət momentini tapmalı.

Məsələlərin həlli nümunələri

Məsələ 1. AB bəndinə sabit Mh=12 N·m mo- Mh B
menti təsir edir. Onun təsirindən
AB bəndi n=120 dövr/dəq. sürəti n,
φ
ilə fırnanır. Bəndin 60o φ 120o A3
intervalında Mh-in işini və gücünü
təyin etməli.
67
 Momentin elementar işini yazaq:
dA=M·dφ.
Bu asılılığı φ0-dan φt-ə inteqrallasaq,
t t
A  M h  d  M h  d .
0 0


A  M h t  0   M h 120 o  60 o   180 o 
 
 Mh   4  12 ,56 coul.
 12 
3 3
Bəndə təsir edən sabit momentin gücü belədi:
P  Mh  ,
 n   120
   4 .
30 30
Onda
P  12  4  48  150 Vt.

Məsələ 2. Yastı paralel hərəkət edən lCD=0,25 m uzunluğa malik

bənd çubuq silindrik formaya malikdir. Bəndin vahid
uzunluğunun kütləsi q=20 kq/m, kütlələr mərkəzinin
sürət vS=0,8 m/san, bucaq sürəti ω=6 san-1 olarsa,
həmin bəndin kinetik enerjisini tapmalı.


S D
C
aS
vS

68
 Bənd yastı paralel hərəkət edirsə onun kinetik enerjisi irəliləmə
hərəkətinin kinetik enerjisi ilə fırlanma hərəkətinin kinetik enerjisi
cəminə bərabərdir:
v2 2
E  m S  JS .
12 2
Əvvəlcə bəndin kütləsini və ətalət momentini təyin edək:
m  q  lCD  20  0 ,25  5 kq.
Silindrik çubuğun kütlələr mərkəzinə nəzərən ətalət momenti
2
lCD 0 ,25 2
JS  m  5  0 ,1 kq·m2 olacaq.
12 12
Bəndin E kinetic enerjisi:

0 ,8 2 62
E  5  0 ,1   3,4 coul.
2 2

Məsələ 3. Dirsək-sürüncək B 2
mexanizmdə AB S2
dirsəyi və BC sür- 1
1 C 3
güqolu silindrik A
çubuqdur.
lAB=0,08 m,
lBC=0,3 m, kütlələri m1=3 kq, m2=12 kq, m3=16 kq.
Sürətləri ω1=40 san-1, ω2=20 san-1, vS 2  0,8 m/san,
vC=6,4 m/san olarsa AB köçürmə bəndinə küçürülmüş
ətalət momenti JK-nı tapmalı.

Əvvəlcə 1-ci bəndin A nöqtəsinə 2-ci bəndin S2 nöqtəsinə

nəzərən ətalət momentini tapaq.
2
l AB 0 ,08 2
JA  m  3  0 ,064 kq·m2,
3 3
69
 2
l BC 0 ,3 2
J S2  m
 12   0 ,09 kq·m2.
12 12
AB bəndinə köçürülmüş ətalət momentini ifadəsini yazırıq
2 2 2
 vS    v 
JK  J A  m2  2   J S  2   m3  C  .

 1  1   1 
2

Onda
2 2 2
 0 ,8   20   6 ,4 
JK  0 ,064  12     0 ,09     16    
 40   40   40 
 0 ,064  0 ,0048  0 ,0225  0 ,4096  0 ,5 kq  m2 .

Məsələ 4. Dördbəndli oynaq mexanizmin 2-ci bəndinə tətbiq

olunan F2=800 N qüvvəsini və M2=8,5 N·m mo-
mentini AB giriş bəndinə bir MK momenti şəklində
köçürün. ω1=20 san-1, ω2=4 san-1, vS  0,5 m/san.
2

F2

2 60
C
2 S2 0
B vS 2
1
1 3
A D

Köçürülmüş momentin ifadəsi aşağıdakı kimidir:

 v

 
M K    Fi i  cos Fi  vi  M i i  . 
 1 1 
Ikinci bəndə təsir edən F2 qüvvəsini və M2 momentini 1-ci
bəndə bir MK momenti şəklində köçürək

70
 M K  F2
vS 2
1
 
 cos F2  vs2  M 2
2
1


0 ,5 4 1
 800   cos 60 o  8 ,5   20   1,7  11,7 Nm.
20 20 2

Məsələ 5. Başlanğıc bucaq sürəti ω10=8 san-1 olan köçürmə

bəndinə təsir edən sabit MK momenti t=4 saniyə
ərzində 240 N·m (C) iş görür. Köçürülmüş ətalət
momenti JK=2,5 kq·m2 olarsa, MK nəyə bərabərdir?

Kinetik enerji teoreminə əsasən

n
 A   E1 -  E10
i 1
yaza bilərik. Onda

12 10
2
A  JK  JK
2 2
yazmaq olar. Buradan
12 82
240  2 ,5   2 ,5 ,
2 2
12
2 ,5   240  80  320 ,
2
12  256 , 1  16 san-1.
Sabit qüvvənin (momentin) təsirindən bənd sabit təcilli hərəkət
etdiyindən
1  10    t yazmaq olar.
16  8  4
  2 san2 .
Hərəkətin diferensial tənliyindən
71
 Mk    Jk .

Buradan M k  2  2,5  5 Nm olar.

Məsələ 6. Qərarlanmış rejimdə maşının baş valının orta bucaq

sürəti 1or  40 san-1, qeyri-müntəzəmlik əmsalı
δ=0,05 olarsa, valın ekstremal bucaq sürətlərini
tapmalı.
Valın qeyri-müntəzəmliyi
1max  1 min
 .
1or
Valın orta bucaq sürəti
1max  1 min
1or 
2
bu düsturlarla tapılır. Buradan
1max  1 min    1or

1max  1 min  2  1or .
Onda
  1or  2  1or 0 ,05  40  2  40
1max    41 san-1 ,
2 2

2  1or    1or 2  40  0 ,05  40

1min    39 san-1 .
2 2

Məsələ 7. Ardıcıl sxem üzrə qoşulan üç mexanizmin ümumi fay-

dalı iş əmsalı ü  0,42 . Mexanizmlərdən birincisinin
f.i.ə. 1  0,7 , ikincisinin f.i.ə. 1  0,8 olarsa, üçün-
cü mexanizmin f.i.ə. tapmalı.

72
 Ardıcıl qoşulmuş mexanizmlərin ümumi f.i.ə. ayrı-ayrı
mexanizmlərin f.i.ə.-nin hasilinə bərabər olduğundan
ü  1 2 3
yaza bilərik. buradan
1 2 3  0 ,42 ,
0 ,7  0 ,8 3  0 ,42 ,

0 ,42
3   0 ,75 .
0 ,56

Məsələ 8. Ardıcıl sxem üzrə qoşulan iki mexanizmdən I-nin

faydalı iş əmsalı 1  0 ,75 ; II-nin f.i.ə. 1  0 ,8
olarsa, bu mexanizmlərin ümumi itki əmsalı φ-ni təyin
etməli.

Əvvəlcə bu mexanizmlərin ümumi f.i.ə. tapırıq

ü  1 2  0 ,75  0 ,8  0 ,6 .
Bu mexanizmlərin itki əmsalı
  1  ü
düsturu ilə tapılır.
  1  0,6  0,4 .

73
 FƏSİL V. MEXANİZMLƏRİN SİNTEZİ
Mexanizmlərin sintezində əvvəlcə mexanizmin struktur sxemi
seçilir, sonra həmin sxemin sabit, daimi parametrləri təyin edilir.
Məlum sabit parametrlər giriş, tələb olunan şərtin ödənilməsindən
tapılan parametrlər isə çıxış parametrlər adlanır. Mexanizmin
struktur sxemi seçildikdən sonra sintezin məqsədi çıxış para-
metrlərinin təyinindən ibarət olur.
Mexanizmin sintez məsələləri kinematik və dinamik xarakterli
olub çox geniş spektrə malikdir. Bu vəsaitdə mexanizmlərin
sintezinə aid xarakterik məsələlər verilir. Vəsaitdə yastı dörd-
bəndli oynaq mexanizmlərdə dirsəyin varlıq şərtinə aid məsələlər
verilir. Bu məsələləri həll etmək üçün Qrasqoff teoremindən
istifadə etmək lazımdır. Teoremdə deyilir ki, dördbəndli oynaq
mexanizmin bəndlərindən birinin dirsək olması üçün həmin
mexanizmin ən kiçik bəndi ilə ən böyük bəndinin uzunluqları
cəmi digər iki bəndin uzunluqları cəmindən kiçik olmalıdır.
Mexanizmlərin çıxış bəndinin orta sürətinin dəyişməsi əmsa-
lına görə sintezində K orta sürətin dəyişməsi əmsalından istifadə
olunur:
180 0  
K .
180 0  
Mexanizmlərdə təzyiq bucağı ilə əlaqədar məsələlərdə bilmək
lazımdır ki, ötürülən qüvvənin istiqaməti ilə həmin qüvvənin
tətbiq nöqtəsinin sürəti arasında qalan bucağa təzyiq bucağı
deyilir. Mexanizmlərdə təzyiq bucağı dedikdə çıxış bəndinə tətbiq
olunmuş qüvvə ilə həmin bəndə aid nöqtənin sürəti arasındakı
bucaq nəzərdə tutulur.
Bilmək lazımdır ki, dördbəndli oynaq və dirsək-sürüncək
mexanizmlərin kənar vəziyyətləri dirsəklə sürgüqolunun bir
düzxət təşkil etdiyi halda baş verir.
Dinamik sintezə aid məsələlərdə bəndlərin tarazlaşdırılması
məsələləri verilib.

74
 Disbalans bəndin kütləsinin kütlələr mərkəzinin fırlanma
oxundan olan məsafəsi hasilinə deyilir. Statik balanslaşdırmada
çox zaman əks yükdən istifadə olunur. Əks yük tarazılaşmamış
kütlənin əks tərəfində yerləşir və onun statik momenti disbalansa
bərabər olur.
Mexanizmləri statik tarazılaşdıran zaman onun bəndlərinin
kütlələrini həmin bəndin kənar nöqtələrində yerləşdirilən
əvəzedici kütlələrlə əvəzləyirlər. Bu halda iki şərtə əməl etmək
lazımdır. Əvəzedici kütlələrin kütlələr cəmi bəndin kütləsinə
bərabər olmalıdır və həmin kütlələrin ixtiyarı nöqtəyə nəzərən
momenti bəndin kütləsinin həmin nöqtəyə nəzərən momentinə
bərabər olmalıdır.

Məsələlər

150. Şəkildə göstərilən dördbəndli lK

oynaq mexanizminin hansı para- K C
β
metrləri sintez parametrləri B
deyil? l1, l2, l3, l4, lk ,β, α, δ, ψ, δ l3
l1 l2
φ1, xA, yA. φ1
A α φ
l4 D

151. Şəkildə göstərilən dördbəndli lK

oynaq mexanizminin hansı para- K C
β
metrləri sintez parametrləridir? B
l1, l2, l3, l4, lk ,β, α, δ, ψ, φ1, xA, δ l3
l1 l2
yA. φ1
A α φ
l4 D

75
152. Dördbəndli oynaq mexanizmində 2
C
AB bəndinin dirsək olması üçün B
BC bəndinin minimum uzunluğu 3
hansı şərti ödəməlidir? 1 1
lAB=0,12 m, lDC=0,34 m, D
A
lAD=0,4 m.

153. BC bəndinin uzunluğu hansı şərti 2

C
ödəməlidir ki, dördbəndli oynaq B
mexanizmi iki dirsəkli olsun? 3
lAB=0,08 m, lDC=0,18 m, 1 1
lAD=0,24 m. D
A

154. BC bəndinin uzunluğu hansı şərti 2

C
ödəməlidir ki, dördbəndli oynaq B
mexanizmi iki mancanaqlı olsun? 3
lAB=0,16 m, lDC=0,23 m, 1 1
lAD=0,35 m. D
A

155. Dezaksial dirsək-sürüncək B

mexanizmində BC manca- 1 2
nağının uzunluğu hansı şərti 1
ödəməlidir ki, AB bəndi A C 3
e
dirsək olsun? lAB=0,11 m,
e=0,06 m.

156. Dezaksial dirsək-sürüncək B

mexanizmində hansı şərt 1 2
ödənməlidir ki, AB bəndi 1
mancanaq olsun? A C 3
e
lAB=0,15 m, e=0,05 m,
lBC=?

76
157. Dirsək-mancanaq mexa- C0 Cm
nizminin iki kənar və-
ziyyəti şəkildə göstərilib. θ
Ψmax
Cizginin vəziyyətlər pla- A Bm
nının miqyasının D
m B0
l  0 ,005 olduğu-
mm
nu bilərək, dirsəyin lAB uzunluğunu tapmalı.
AC0=40 mm, ACm=60 mm.

158. Dirsək-mancanaq mexa- C0 Cm

nizminin iki kənar vəziy-
yəti şəkildə göstərilib. θ
Ψmax
Cizginin vəziyyətlər pla- A Bm
nının miqyasının D
m B0
l  0 ,004 olduğunu
mm
bilərək, lBC sürgüqolunun uzunluğunu tapmalı.
AC0=56 mm, ACm=72 mm.

159. Dirsək-mancanaq mexa- C0 Cm

nizmində, çıxış bəndinin
orta sürətinin dəyişməsi θ
Ψmax
əmsalı k=1,4 olarsa, A Bm
dirsəyin kənar vəziyyət- D
ləri arasındakı θ bucağı B0
nəyə bərabərdir?

77
160. Dirsək-mancanaq mexa- C0 Cm
nizminin kənar vəziyyət-
lərində dirsəyin vəziy- θ
Ψmax
yətləri arasındakı bucaq A Bm
𝜃=30o olarsa, orta sürətin D
dəyişməsi əmsalı k nəyə B0
bərabərdir?

161. Kulis mexanizmində or- D0 Dm

ta sürətin dəyişməsi əm-
salı k=2 olarsa, kulisin 1
kənar vəziyyətləri ara- A
sındakı ψmax bucağını
tapmalı. B0 Bm
Ψ max

162. Kulis mexanizmində D0 Dm

kulisin kənar vəziy-
yətləri arasındakı bucaq 1 A
ψmax=60o olarsa, mexa-
nizmin orta sürətinin
dəyişməsi əmsalı k-nı B0 Bm
tapmalı. Ψ max

78
163. Kulis mexanizminin orta D0 Dm
sürətin dəyişməsi əmsalı
k=2 və lAC=0,4 m olarsa 1 A
AB dirsəyinin lAB uzun-
luğunu tapmalı.
B0 Bm
Ψ max

164. Kulis mexanizminin orta D0 Dm

sürətin dəyişməsi əmsalı
k=2 və lAB=0,2 m olar- 1 A
sa, A və C nöqtələri
arasındakı lAC məsafəsini
tapmalı. B0 Bm
Ψ max

165. Mərkəzi dirsək-sürüncək mexanizmində dirsəyin uzunluğu

lAB=0,13 m olarsa, sürüncəyin getdiyi yolun uzunluğunu
tapmalı.

B
1 2
3
1 C
A

79
166. Mərkəzi dirsək-sürüncək mexanizmində dirsəyin uzunluğu
lAB=0,12 m, onun bucaq sürəti ω1=15 san-1 olarsa, sü-
rüncəyin getdiyi yolun orta nöqtəsində sürüncəyin sürətini
tapmalı.
B
1 2
3
1 C
A

167. Mərkəzi dirsək-sürüncək mexanizmində AB dirsəyinin

bucaq sürəti ω1=5π san-1, uzunluğu lAB=0,2 m olarsa,
sürüncəyin orta sürəti vC -ni tapmalı.
B
1 2
3
1 C
A

168. Şəkildə dezaksial dirsək sürüncək mexanizminin iki kənar

vəziyyəti göstərilib. AC0=76 mm, ACm=126 mm cizginin
m
miqyası l  0 ,004 olarsa, AB dirsəyinin uzunluğunu
mm
tapın.

B0
A Bm

C0 Cm

80
169. Şəkildə dezaksial dirsək-sürüncək mexanizminin iki kənar
vəziyyəti göstərilib AC0=80 mm, ACm=132 mm, cizginin
m
miqyası l  0 ,003 olarsa, BC mancanağının lBC
mm
uzunluğunu tapın.

B0
A
Bm

C0 Cm

170. Mərkəzi dirsək-sürüncək mexanizmində təzyiq bucağının

maksimum qiyməti αmax=30o və lAB dirsəyin uzunluğunun
0,14 m olduğunu bilərək, lBC-nin uzunluğunu tapmalı.

B
1 2
3
C
1
A
α

171. Mərkəzi dirsək-sürüncək mexanizmində dirsəyin uzunluğu

lAB=0,12 m, sürgüqolunun uzunluğu isə lBC=0,24 m olarsa,
α təzyiq bucağının maksimum qiymətini tapmalı.
B
1 2
C 3
1
A
α

81
172. Mərkəzi dirsək-sürüncək mexanizmində dirsəyin uzunluğu
lAB=0,15 m, təzyiq bucağının maksimum qiyməti αmaz=30o
olarsa, sürgüqolunun lBC uzunluğu nəyə bərabər olar?

B
1 2
C 3
1
A
α

173. Fırlanma hərəkəti edən silindrik diskə F

Fə=50 N ətalət qüvvəsi təsir edir.
Diskin bucaq sürətinin ω1=20 san-1 S m
olduğunu bilərək, diskin Δ disbalansını r 
O
tapmalı.

174. Silindrik disk ω1=40 san-1 bucaq sürəti F

ilə fırlanır. Diskin disbalansının Δ=
=8 kq·mm olduğunu bilərək, ona təsir S m
edən ətalət qüvvəsini tapmalı. r 
O

175. Silindrin disbalansı Δ=12 kq·mm-dir. F

Diskə təsir edən ətalət qüvvəsinin
Fə=19,2 N olduğunu bilərək, onun S m
bucaq sürətinı tapmalı. r 
O

82
176. CD bəndinin kütləsi 8 kq, kütlələr D
mərkəzi lCS=0,12 m, lCD=0,3 m olduğu- S
nu bilərək, C və D nöqtələrində yer- C
ləşdirilən əvəzedici mC və mD kütlələrini
təyin etməli

177. BC bəndinin uzunluğu lBC=0,42 m, B S

onun kütlələr mərkəzi lBS=0,16 m C
məsafədə yerləşir. Həmin bəndin kütləsi
m=12 kq olarsa, C və B nöqtələrində
yerləşdirilən əvəzedici mC və mB kütlələrini tapmalı.

178. Kütləsi 8 kq, disbalansı Δ=12 F

kq·mm olan diskin ətalət qüvvəsi
F=120 N olarsa, diskin bucaq sürətini S m
və kütlələr mərkəzinin fırlanma oxun- r 
O
dan sapmasını təyin etməli.

179. Dördbəndli oynaq mexanizminin CB bəndinin m2=12 kq

kütləsini C və B nöqtələrində toplanmış mC və mB kütlələri
ilə əvəz etməli. lBC=0,24 m, lBS 2 / lBC  0 ,4 .

2 S2 C
B 3
1 m2

A 1 D

83
180. Dirsək-sürüncək mexanizmində CB sürgüqolunun m2=8 kq
kütləsini B və C nöqtəsində toplanmış mC və mB kütlələri
ilə əvəz etməli. lBC=0,32 m, lBS 2 / lBC  0 ,25 .
B 2
1 S2
C 3
A 1

181. Dördbəndli oynaq mexa- C

nizmin dirsəyinin kütləsi B
m=2,4 kq, onun kütlələr S1 m
mərkəzi l AS1  0,08 m A 1
D
məsafədə yerləşərsə onun
kütləsini dirsəyin uzantısı S m
üzərində lAS=0,1 m
məsafədə yerləşən əksyüklə
statik tarazlaşdırmalı. Əksyükün m kütləsini tapmalı.

182. Dirsək-sürüncək mexanizmin dirsəyinin kütləsi m2=3,6 kq,

onun kütlələr mərkəzi l AS1  0 ,12 m məsafədə yerləşərsə,
onun kütləsini dirsəyin uzantısı üzərində lAS=0,08 m məsa-
fədə yerləşən əksyüklə statik tarazlaşdırmalı. Əksyükün m
kütləsini tapmalı.
B
S1 2
1 3
A 1 C

S
m2

84
183. Dördbəndli oynaq mexanizmində 2 C
bəndlərin uzunluq ölçüləri B
lAB=0,08 m, lBC=0,35 m, lAD= 3
1 1
=0,32 m olarsa, CD bəndinin
dirsək olması üçün həmin bəndin A D
uzunluğunun maksimum qiymətini
tapmalı.

184. Dördbəndli oynaq mexanizmində 2 C

bəndlərin uzunluq ölçüləri lAB= B
=0,1 m, lBC=0,3 m, lAD=0,25 m 3
1 1
olarsa, CD bəndinin mancanaq
olması üçün həmin bəndin uzunlu- A D
ğunun minimal qiymətini tapmalı.

185. Dördbəndli oynaq mexanizmin iki kənar vəziyyətində

l ACm  0 ,42 m, l AC0  0 ,24 m olarsa, AB dirsəyinin uzun-
luğu lAB nəyə bərabərdir?

C0 Cm

A Bm
D
B0

85
186. Kulis mexanizmində CD
D0
çıxış bəndinin orta sürəti- Dm
nin dəyişməsi əmsalı k=2 1 A θ
olarsa, mexanizmin kənar
vəziyyətlərinə uyğun giriş B0 Bm
AB bəndinin vəziyyətləri Ψ max
arasındakı θ bucağı nəqə-
dər olar? C

187. Mərkəzi dirsək-sürüncək mexanizmində dirsək n1=

=900 d/dəq dövrlər sayı ilə fırlanır. Dirsəyin lAB=0,12 m
uzunluğunu bilərək sürüncəyin orta sürətini tapmalı.

B
n1 C
A

188. Mərkəzi dirsək-sürüncək mexanizmində dirsək n1=

=1200 d/dəq dövrlər sayı ilı fırlanır. Sürüncəyin orta sürəti
vCor  8 m/s olarsa, dirsəyin lAB uzunluğunu tapmalı.
B
n1 C
A

189. Sinus mexanizmində AB dirsəyi 2

ω1=10π san-1 sürəti ilə fırlanarsa, B1,B3
C sürüncəyinin orta sürətinin 1 3
vCor =1 m/san olması üçün dirsəyin A ω1 C
lAB uzunluğu nə qədər olmalıdır?

86
190. Sinus mexanizmində AB dirsəyinin 2
uzunluğu 0,08 m, bucaq sürəti B1,B3
ω1=15 san-1 olarsa, C nöqtəsinin 1 3
orta sürəti vCor nə qədər olar? A ω1 C

Məsələlərin həlli nümunələri

Məsələ 1. Dördbəndli oynaq mexanizmində bəndlərin uzunluq-

ları: lBC=0,32 m; lCD=0,28 m; lAD=0,4 m olarsa, lAB
hansı intervalda olmalıdır ki, o dirsək ola bilsin?

C
B

D
A

Dördbəndli oynaq mexanizmdə AB bəndinin dirsək olması

üçün həmin bəndin uzunluğu ilə AD bəndinin uzunluqları cəmi
diğər iki bəndin uzunluqları cəmindən kiçik olmalıdır.

lAB+lAD ≤ lBC+lDC,
lAB ≤ lBC+lDC-lAD,
lAB ≤ 0,32+0,28-0,4,
lAB ≤ 0,2 m.

Məsələ 2. Dirsək-sürüncək mexanizmində sürüncəyin getdiyi yol

SC=0,18 m olarsa, dirsəyin lAB uzunluğunu tapmalı.

87
 B SC

A B" C
B'
C' C"

Şəkildən görünür ki, sürüncəyin maksimum gedişi dirsəklə

sürgüqolunun bir düz xətt təşkil etdiyi vəziyyətlərdə alınır. Bu
səbəbdən
SC=AC''-AC',
AC''=lAB +lBC,
AC'=lBC-lAB.
Onda: SC=lAB +lBC-(lBC-lAB)=2lAB
S 0 ,18
l AB  C   0 ,09 m.
2 2

Məsələ 3. Kulis mexanizmində orta

sürətin dəyişməsi əmsalı A θ
K=2, dirsəyin uzunluğu
lAB=0,1 m olarsa, dayaq B0 Bm
nöqtələri arası AC məsa-
fəsini tapmalı.
ψ

Əvvəlcə çıxış bəndinin (kulisin) C

kənar vəziyyətlərinə uyğun AB giriş
bəndinin vəziyyələri arasındakı bucağı
θ-nı tapaq:

88
 1800  
K .
1800  
Buradan
K 1 2 1
  180 o  180 o  60 o .
K 1 21
Şəkildən görünür ki, kulisin kənar vəziyyətləri arasındakı

bucaq ψ=60o. Onda ACBn  ACBm   30 o .
2
ACBn düzbucaqlı üçbucaq olduğundan
l AB 
 sin ,
l AC 2
l 0 ,1
l AC  AB   0 ,2 m,
 sin 30 o
sin
2
lAC=0,2 m.

Məsələ 4. Dirsək-sürüncək mexanizmində dirsəyə tətbiq olunan

Mh hərəkətetdirici moment BC sürgüqolu vasitəsi ilə
sürüncəyə ötürülür. lAB=0,12 m, lCB=0,24 m olarsa,
təzyiq bucağının maksimum qiymətini təyin etməli.

B
Mh
C vC
A 1
α
F

Mexanizmə Mh-dan başqa qüvvə təsir etmirsə bu qüvvə

momenti sürüncəyə BC istiqamətdə yönələn qüvvə şəklində
89
ötürülür. C nöqtəsinin sürəti üfüqi istiqamətində olduğundan α
bucağı təzyiq bucağıdır. Göründüyü kimi təzyiq bucağının
maksimum qiyməti AB dirsəyinin sürüncəyin hərəkət istiqamətinə
(AC-yə) perpendikulyar vəziyyətində alınır.

B
Mh
1 C vC
A
αmax
F

ABC -dən:
l AB
 sin  max ,
l BC
0 ,12 1
sin  max   ,
0 ,24 2

 max  30 o.

Məsələ 5. Dirsək-mancanaq mexanizminin kənar vəziyyətləri

şəkildə göstərilib. l AC m  0 ,48 m, l AC0  0 ,2 m, AB
dirsəyinin və BC mancanağının uzunluqlarını tapmalı.

C0 Cm

A Bm
D
B0

90
 Şəkildən görünür ki, mexanizmin kənar vəziyyətlərində AB
dirsəyi ilə BC sürgüqolu eyni düzxət üzərinə düşür. Yəni
l AB  lBC  l ACm ,

lBC  l AB  l AC0 .

Bu sistem tənliklərinin birgə həllindən

l AC m  l AC0 0 ,48  0 ,2
l AB    0 ,14 m.
2 2
l AC m  l AC0 0 ,48  0 ,2
l BС    0 ,34 m.
2 2
lAB=0,14 m, lBC=0,34 m.

Məsələ 6. Mərkəzi dirsək-sürüncək mexanizmində AB dirsəyi

1  4 san-1 bucaq sürəti ilə fırlanır. Sürüncəyin orta
or
sürəti vC  0 ,8 m/san olarsa, AB dirsəyinin lAB
uzunluğunu tapmalı.

C
A 1

Verilmiş 1 -ə görə AB dirsəyinin fırlanma tezliyini (dövrlər

sayını) tapaq.
n1
1  .
30
Buradan
301 30  4
n1    120 d/dəq.
 
91
AB dirsəyinin hərəkət periodu
60 60
T   0 ,5 san.
n1 120
AB dirsəyi bir tam dövr etdikdə sürüncək 2H məsafə qət edir.
Onda
2H
vCor  , buradan
T
v or  T 0 ,8  0 ,5
H C   0 ,2 m.
2 2
Bu mexanizmdə sürüncəyin maksimum yerdəyişməsi dirsəyin
uzunluğunun iki mislinə bərabər olduğundan
H 0 ,2
2l AB  H , l AB    0 ,1 m.
2 2

Məsələ 7. Şəkildə üzərində iki tarazılaş-

mamış m1=2 kq və m2=3 kq m1
r1 m2
kütlələr olan diski tarazlaş-
dırmaq üçün kütləsi mə=4 kq rƏ
O r2
olan əksyük diskin mərkəzindən
mƏ
hansı rə məsafədə yerləşdiril-
məlidir? r1=4 mm, r2=6 mm.

Tarazılaşmamış kütlə disbalans adlanan kəmiyyətlə xarakterizə

olunur. kütlələrin disbalansını Δ1 və Δ2 ilə işarə etsək
Δ1=r1 ·m1=2·4=8 kq·mm,
Δ2=r2 ·m2=3·6=18 kq·mm,
Statik tarazılaşmada əksyükün disbalansı tarazılaşmamış kütlə-
lərin disbalansına bərabər olmalıdır:
Δə=Δ1+Δ2,
92
 mə·rə=8+18=26 kq·mm,
26
rə = =6,5 mm.
4
Məsələ 8. Şəkildə BC bəndinin kütlələr mərkəzi S nöqtəsinə
toplanmış m=15 kq kütləsi göstərilib. Bu kütləni B və
C nöqtələrində yerləşdirilən mB və mC kütlələri ilə
əvəz etməli. lBC=0,21 m, lBS=0,08 m.

C
m S mC

B
mB

Bu məsələnin həlli üçün əvəzedici kütlələrin cəmi əvəzolunan

kütləyə bərabər olmalıdır. Yəni,
mB  mC  m. (1)
Bundan əlavə bu kütlələrin ixtiyari nöqtəyə nəzərən momentləri
cəmi əvəz olunan kütlənin həmin nöqtəyə nəzərən momentinə
bərabər olmalıdır. Bu şərtin ödənilməsi üçün mB və mC kütlələrin
S nöqtəsinə nəzərən momentləri bərabər olmalıdır.
mB  lBS  mC  lSC , (2)

mB  0 ,08  mC  0 ,16 ,
mB  2mC ,
bunu (1)-də nəzərə alsaq
3mC=m,
m 15
mC=  =5 kq,
3 3
mB=2mC=2·5=10 kq.

93
 FƏSİL VI. DİŞLİ MEXANİZMLƏR
Dişli mexanizmlər əsas etibari ilə vallar arasında fırlanma
hərəkətini dişli çarxların dişlərinin ilişməsi vasitəsi ilə ötürür.
Dişli mexanizmlər əsas kinematik parametri ötürmə nisbətidir.
Ötürmə nisbət iki dişli çarxın ilişməsində
1 n1 O P r z
u12     2   w2   2
2 n2 O1 P rw1 z1
düsturu ilə müəyyən olunur. ω1, ω2 – ilişən çarxların bucaq
sürətləri; n1, n2 – onların dövrlər sayı, O1P+O2P=O1O2 – mər-
kəzlərarası məsafə, P – ilişmə qütbü, rW1, rW2 – ilişən çarxların
başlanğıc çevrələrinin radiusları, z1 və z2 – onların dişlərinin
sayıdır.
Məlumdır ki, əksər hallarda dişli çarxın dişlərinin yan profili
evolvent əyrisindən hazırlanır. Vəsaitdə evolvent əyrisinə aid
məsələlər də verilib. Həmin məsələləri həllində evolvent əyrisinin
xassələrindən istifadə olunur. Evolvent əyrisinin ixtiyari
nöqtəsindən normal üzrə əsas çevrəyə qədər məsafə, evolventin
başlanğıcından normalın əsas çevrəyə toxunduğu nöqtəyə qədər
əsas çevrə qövsünun uzunluğuna bərabərdir.
Bu fəsildə silindrik normal xarici dişli çarxın parametrlərinə
aid məsələlərdə öz əksini tapır.
Normal dişli çarxın dişlərinin z sayı və m ilişmə modulu məlum
olsa onun parametrlərini hesablamaq olar. Çarxın bölgü çevrəsinin
mz
radiusu r  , ilişmə addımı P=π·m, dişin başcıq hissəsinin
2
hündürlüyü h=f0 ·m, ayaqcıq hissəsinin hündürlüyü hf=(f0+c0)m,
f=1,0; c0=0,25. Çarxın digər parametrləri bunlara əsasən
hesablanır.
Normal xarici dişli çarxların ilişməsində mərkəzlərarası məsafə
a0 
mz
z1  z2  düsturu ilə hesablanır.
2

94
 Silindrik xarici dişli çarxların normal ilişməsində qapama
(örtmə) əmsalı
d d  ab
 
2 m  cos  w
asılılığından tapılır.
d  d  – başlanğıc çevrə üzrə ilişmə qövsünün, ab – həqiqi
ilişmə xəttinin uzunluğudur.
cos  w  cos 20o  0 ,9394  0 ,94 ,
αW – ilişmə bucağıdır.
Çoxbəndli tərpənməz oxlu dişli mexanizmlərin kinematik
analizinə aid məsələlər verilmişdir. Bu cür mexanizmlərin ümumi
ötürmə nisbəti ayrı-ayrı pillələrin ötürmə nisbətləri hasilinə
bərabərdi
u1n  u12  u23    un 1,n .

Pillələrin ötürmə nisbəti ilişən çarxların dişləri sayının tərs

nisbətinə bərabərdir.
Fəslin sonunda satellitli (planetar) dişli mexanizmlərin
kinematik analizinə aid məsələlər verilmişdir. Bu mexanizmlərin
kinematik analizində (ümumi ötürmə nisbətinin təyinində)
“hərəkətin çevrilməsi” üsulu adlanan üsuldan istifadə olunur. 3-cü
bəndi tərpənməz olan planetar dişli ötürmənin ümumi ötürmə
nisbəti
u1H  1  u13
H

H
düsturu ilə təyin olunur. Burada u13 – tərpənməz oxlu dişli
mexanizmin ötürmə nisbətidir

 H   u  H   u  H    z 2  z3 ,
u13 u1H  1 
z 2 z3
 .
12 23
z1 z'2 z1 z'2

95
 Məsələlər
191. Mərkəzlərarası məsafə AB=120 mm, BP=80 mm olarsa, u12
ötürmə nisbəti nəyə bərabərdir?

K
A P B
1 2
n

192. Bəndlərin ω1 və ω2 bucaq sürətləri, ω1=18 san-1, ω2=

=12 san-1 olarsa, AP məsafəsinin 40 mm olduğunu bilərək
BP məsafəsini tapmalı.

K
A P B
1 2
n
-1 -1
193. ω1=36 san , ω2=12 san , BP=180 mm olduqda AB
mərkəzlərarası məsafəni tapmalı.

K
A P B
1 2
n

96
194. ω1=24 san-1, AP=32 mm, mərkəzlərarası məsafə AB=
=128 mm olarsa, ω2-ni tapmalı.

K
A P B
1 2
n
195. Ötürmənin öütrmə nisbəti u12=24, mərkəzlərarası məsafə
AB=170 mm olarsa, AP-ni tapmalı.

K
A P B
1 2
n
196. Bəndlərin kontakt K (K1,K2) nöqtəsinin sürəti
vk1  3 m/san, vk 2  4 ,8 m/san, AK=0,2 m, BK=0,8 m
olduğunu bilərək, ötürmənin u12 ötürmə nisbətini tapmalı.
vK 2
vK1 τ
N
2
1
K(K1K2)
1 2

A B
P N

97
197. Ötürmənin ötürmə nisbəti u12=-2,5, bəndlərin kontakt
nöqtəsində birinci bəndə aid k nöqtəsinin sürəti
vk1  2 ,4 m/san, AK=0,08 m, BK=0,2 m olarsa, vk 2
sürətini tapmalı.
vK 2
vK1 τ
N
2
1
K(K1K2)
1 2

A B
P N

198. Çevrə evolventində rb=48 mm, B

θx+αx=1,5 rad. Evolventin B nöqtəsi-
nin BC əyrilik radiusunu tapmalı. rx

θx αx C
A
O
rB

199. Çevrə evolventində evolventin B B

nöqtəsinin əyrilik radiusu BC=
=60 mm, evolventin profil bucağının rx
tangensinin tga x  1,6 olduğunu αx C
θx
bilərək əsas çevrənin rb radiusunu A
tapın. rB
O

98
200. Çevrə evolventində evolventin B B
nöqtəsinin profil bucağının kosinu-
sunun cosα=0,94, həmin nöqtənin rx
əyrilik radiusunun BC=70,5 mm,
θx αx C
θx+αx=1,5 rad olduğunu bilərək, B
nöqtəsinin rx radius vektorunu A
O
tapmalı. rB

201. Silindrik xarici normal dişli çarxın addımı p ≈15,7 mm oldu-

ğunu bilərək, dişin başcığının ha hündürlüyünü tapmalı.

202. Silindrik xarici normal dişli çarxın addımı p ≈15,7 mm

olduğunu bilərək, dişin ayaqcığının hf hündürlüyünü
tapmalı.

203. Silindrik xarici normal dişli çarxın addımı p ≈12,5 mm oldu-

ğunu bilərək, dişin tam H hündürlüyünü tapmalı.

204. Silindrik xarici normal dişli çarxın dişinin hündürlüyü

H=9 mm olduğunu bilərək, çarxın dişlərinin addımını
tapmalı.

205. Silindrik xarici normal dişli çarxın dişlərinin sayı z=24,

xarici çevrəsinin rasiusu ra=52 mm olarsa, çarxın dişinin
addımını tapmalı.

206. Silindrik xarici normal dişli çarxın dişlərinin sayı z=36,

daxili çevrəsinin radiusu rf=134 mm olarsa, çarxın dişinin P
addımını təyin etməli.

207. Modulu m=10 mm olan normal silindrik dişli çarxın dişlə-

rinin bölgü çevrəsi üzrə qalınlığı S nəyə bərabərdir?

99
208. Silindrik normal dişli çarxların xarici evolvent ilişməsində
modul m=4 mm, dişli çarxların dişlərinin sayı z1=24, z2=40
olarsa, mərkəzlərarası məsafə nəyə bərabərdir?

209. Silindrik normal dişli çarxların xarici evolvent ilişməsində

modul m=5 mm, ötürmə nisbəti u12=2,5, z2=40 olarsa, ötür-
mənin mərkəzlərarası məsafəsi nəyə bərabərdir?

210. Silindrik normal dişli çarxların xarici evolvent ilişməsində

mərkəzlərarası məsafəsi aw=150 mm, ötürmə nisbəti
u12=1,5; z1=24 olarsa, ilişmə modulunu tapmalı.
211. Silindrik normal xarici dişli çarxın xarici çevrəsinin radiusu
ra=64 mm, dişlərinin sayı z=30, ilişmə bucağının cosα=20o
≈0,94 olarsa, dişli çarxın əsas çevrəsinin radiusunu tapın.

212. Silindrik normal xarici

dişli çarxların evolvent ra2
ilişməsi verilib. z1=24, B
A
z2=38 ilişmə modulu m=
=6 mm olarsa, birinci çar- r f1
xın daxili çevrəsi ilə ikinci
çarxın xarici çevrəsi arasın-
dakı məsafəni tapmalı.

213. Silindrik normal xarici dişli çarxların evolvent ilişməsində

praktiki (həqiqi) ilişmə xəttinin uzunluğu cd=15,4 mm,
ilişmənin modulu m=5 mm, ilişmə bucağının kosinusu
cosaw ≈0,94 olduğunu bilərək, örtmə (qapama) əmsalını
tapın.

100
214. Silindrik normal xarici dişli ilişmədə ilişmə modulu
m=10 mm. başlanğıc çevrə üzrə ilişmə qövsünün uzunluğu
dd’=36 mm olarsa, qapama (örtmə) əmsalı nəyə bərabərdir?

215. Normal dişli çarxlardan ibarət planetar z'2

z2
dişli mexanizmin çarxlarının modulu
m=40 mm, dişlərinin sayı z1=18;
z2=20; z'2=22 olarsa, vallar arası H
məsafə və ötürmə nisbəti u1H nəyə
bərabərdir? z1 z3

216. Tərpənməz oxlu silindrik dişli mexaniz-

mdə u12=-1,8; z2=18; z3=27 olarsa, z2 z'2
mexanizmin ümumi ötürmə nisbətini
tapmalı.
z1
z3

217. Tərpənməz oxlu silindrik dişli mexa-

nizmdə u12=-1,6; z1=20; z3=32 olarsa, z2 z'2
z2 və z2 təyin edin.

z1
z3

218. Tərpənməz oxlu ikipilləli silindrik

dişli çarx mexanizmin çarxlarının diş- z2 z'2
lırinin sayı z1=16; z2=32; z'2=20; z3=30
olarsa, mexanizmin ümumi ötürmə
nisbətini u13-ü tapmalı. z1
z3

101
219. Tərpənməz oxlu silindrik dişli çarx z4
mexanizmin çarxlarının dişlərinin sayı z3
z1=16; z2=24; z3=48; z'3=18; z4=27
olarsa, ümumi ötürmə nisbətini təyin
etməli. z2
z'3
z1

220. Tərpənməz oxlu silindrik dişli çarx z4

mexanizminin ümumi ötürmə nisbəti z3
u14=9; u13=4,5; z4=36 olduğunu
bilərək, z3-i təyin etməli.
z2
z'3
z1

221. Tərpənməz oxlu silindrik dişli çarx z4

mexanizmində birinci z1 çarxının z3
bucaq sürəti ω1=135 san-1, z1=18;
z3=54; z'3=20; z4=30 olduğunu
bilərək, çıxış z4 şarxının bucaq sürətini z2
ω4-ü tapın. z'3
z1

102
222. Tərpənməz oxlu silindrik dişli çarx z4
mexanizmində ümumi ötürmə nisbəti z3
u14=16, sonuncu pillənin ötürmə
nisbəti u34=2 çarxın dişlərinin sayı
z1=18; z2=32 olarsa, z3-ü tapın. z2
z'3
z1

223. Planetar dişli mexanizmin çarxla- z3

rının dişlərinin sayı z1=18; z3=72
olarsa, mexanizmin öütrmə nis-
bətini u1H-ı təyin etməli. z2 H

1 H
z1

224. Planetar dişli mexanizmin z1 dişli z3

çarxının bucaq sürəti ω1=
=90 san-1; z1=20; z3=100 olarsa,
gəzdiricinin ωH bucaq sürəti nəyə z2 H
bərabərdir?
1 H
z1

103
225. Planetar dişli mexanizmin ötür- z3
mə nisbəti u1H=4,5, z1=24 olarsa,
z3 nəyə bərabərdir?
z2 H

1 H
z1

226. Planetar dişli mexanizmdə z1=23, z3

z2=17, z'2=20 olarsa, u1H-ı təyin
z'2
etməli.
z2
H

1 z1 H

227. Planetar dişli mexanizmdə birinci z3

çarxın bucaq sürəti ω1=175 san-1,
z'2
z1=22, z2=20, z3=66 olarsa,
gəzdiricinin ωH bucaq sürətini z2
H
tapmalı.
1 z1 H

104
228. Planetar dişli mexanizmin ötürmə z3
nisbəti u1H=10, z1=16, z'2=20,
z'2
z3=120 olarsa, z2 nəyə bəra-
bərdir? z2
H

1 z1 H

229. Planetar dişli mexanizmin ümumi z'2

z2
ötürmə nisbəti u1H=2/3, çarxların diş-
lərinin sayı z1=36, z2=24, z3=20 və
ωH=54 san-1 olarsa, z2 nəyə bərabərdir? H

z1 z3

230. Planetar dişli mexanizmin dişli çarx- z'2

z2
larının dişlərinin sayı z1=36, z3=20,
z'2=60 və ωH=54 san-1 olarsa, ω1 nəyə
bərabərdir? H

z1 z3

231. Daxili normal dişli çarxın dişlərinin sayım z=78, modulu

m=4 mm olarsa, onun dişinin başcıqlar çevrəsinin ra
radiusu nəyə bərabərdir?

232. Dişlərinin tam hündürlüyü h=9 mm olan normal dişli

çarxın bölgü çevrəsi üzrə S qalınlığı nəyə bərabıərdir?

105
233. Şəkildə göstərilən planetar dişli me- z'2
z2
xanizmin u1H ötürmə nisbətini tapmalı.
z1=44, z2=18, z'2=40, z3=20.
H

z1 z3

234. Şəkildə göstərilən planetar z1 z3

dişli mexanizmin u1H ötürmə
nisbətini tapmalı. z1=80, z2
z'2
z2=20, z’2=30, z3=90.
H

1 H

235. Planetar dişli mexanizmdə z1=36, z'2

z2
z2=18, z'2=30, z3=24. n1=900 d/dəq
olarsa nH nə qədər olar?
H

z1 z3

236. Planetar dişli mexanizmdə z1 z3

z1=144, z2=36, z'2=60,
z3=120. n1=600 d/dəq olarsa, z'2
z2
nH nəyə bərabər olar?
H

1 H

106
 Məsələlərin həlli nümunələri
Məsələ 1. A və B mərkəzləri ətrafında ω1 və ω2 bucaq sürətləri
ilə fırlanan 1 və 2 bəndləri K nöqtəsində ali kinematik
cütə daxil olurlar. vK1  4 ,8 m/s, vK 2  6 ,4 m/s və
lAK=0,12 m, lBK=0,32 m, AP=80 mm olarsa, AB
mərkəzlərarası məsafəni tapmalı.

vK 2
vK1 τ
N
2
1
K(K1K2)
1 2

A B
P N

Əvvəlcə bəndlərin bucaq sürətlərini təyin edək.

vK1 4 ,8
1    40 san-1,
l AK 0 ,12
vK 2 6 ,4
2    20 san-1.
lBK 0 ,32
Ötürmənin ötürmə nisbəti, bəndlərin bucaq sürətləri nisbətinə
bərabər olduğundan

1 40
u12    2.
2 20
Ötürmə nisbəti həm də AB mərkəzlərarası məsafənin
parçalarının tərs nisbətinə bərabər olduğundan

107
  BP
u12  1 
2 AP
Onda
 BP
u12  1   2.
2 80
BP=160 mm.
Bəndlərin mərkəzlərarası məsafəsi
AB=AP+BP=160+80=240 mm.

Məsələ 2. Şəkildə radiusu rB olan n

əsas çevrənin evolvent B
əyrisi göstərilib.
rB=60 mm, αx+θx=1,5 rx
olarsa, evolventin B
nöqtəsinin əyrilik radiu- θx αx C
sunu tapmalı. A
O n
rB

Evolvent əyrisinin xassəsinə görə evolventin əyrilik radiusu

 
BC= AC . Əsas çevrənin AC qövsünun uzunluğu

AC  rB  x   x   60  1,5  90 mm.
Onda evolventin B nöqtəsinin əyrilik radiusu
BC=90 mm olacaq.

Məsələ 3. Normal xarici dişli çarxın bölgü çevrəsinin radiusu

r=128 mm, dişlərinnin sayı z=32 olan çarxın diş-
lərinin bölgü çevrəsi üzrə addımını təyin etməli.
108
 mz
Normal xarici dişli çarxın bölgü çevrəsinin radiusu r  . Bu
2
düsturdan dişli çarxın m modulu tapılır

2r 2  128
m   8 mm.
z 32
Dişli çarxın dişlərinin addımı ilə modulu arasında aşağıdakı
asılılıq var:
P=π·m.
Onda P≈3,14·8≈25,12 mm.

Məsələ 4. Normal xarici dişli çarxların ilişməsində z1=24, z2=42,

m=6 mm. Çarxlardan birinin xarici çevrəsi ilə
ikincinin daxili çevrəsi arasındakı məsafəni tapmalı.

ra 2
rf1
A B

Əvvəlcə dişli çarxların mərkəzlərarası məsafəsini tapırıq

AB  a0 
m
z1  z2   6 24  42  198 mm.
2 2
a0  198 mm.

109
 Bundan sonra birinci çarxın daxili, ikinci çarxın xarici
çevrələrinin radiusları tapılır.

 1,25  m  z1  2,5   3  21,5  64,5 mm.

mz1 m
r f 1  r1  h f 
2 2
 m  z2  2   42  2   132 mm.
mz2 m 6
ra2  r2  ha 
2 2 2
Tələb olunan x məsafəsi:
x  a0  r f1  ra2  198  64,5  132  1,5 mm.

Məsələ 5. Dişlərinin sayı z1=20, z2=32 ilişmə modulu m=4 mm

olan normal xarici dişli çarxların ilişməsində nəzəri
ilişmə xəttinin uzunluğunu tapmalı.

α0

C rb2
α0 p r2 B
A
r1
rb α0

Şəkildə CD məsafəsi nəzəri ilişmə xəttidir. Normal ilişmədə

α0=20o qəbul edilmişdir. Şəkildən görünür ki, CD=CP+PD.
ΔACP-dən: CP=AP·sinα0.

110
 AP birinci dişli çarxın bölgü çevrəsinin radiusuna bərabər
oloduğundan
mz 4  20
CP  r1  sin 0  1  sin 0   sin 0  40  sin 0 .
2 2
ΔACP-dən:
DP=BP·sinα0.
BP ikinci dişli çarxın bölgü çevrəsinin radiusuna bərabər
olduğundan
mz 4  32
DP  r2  sin 0  2  sin 0   sin 0  64  sin 0 .
2 2
Onda
CD=(40+64)sin20o≈104·0,34≈35,6 mm.
CD=35,6 mm.

Məsələ 6. Silindrik normal dişli çarxların ilişməsində xarici dişli

çarxın dişlərinin sayı z1=20, daxili dişli çarxın
dişlərinin sayı z2=78, ilişmənin modulunun m=2 mm
olduğunu bilərək, ilişmənin mərkəzlərarası məsafəsini
AB-nı tapmalı.

r1 A
1

r2
B

2

111
 Şəkildən görünür ki, daxili ilişmədə mərkəzlərarası məsafə
daxili dişli çarxın bölgü çevrəsinin radiusu ilə xarici dişli çarxın
bölgü çevrəsinin radiusları fərqinə bərabərdir.
Onda
AB=a0=r2-r1.
Çarxların r1 və r2 bölgü çevrələrinin radiusları
mz1 mz
r1  , r2  2 olur.
2 2
Buradan:

a0 
m
z1  z2   2 78  20   58 mm.
2 2

Məsələ 7. Göstərilən tərpənməz oxlu dişli ötürməsində ümumi

ötürmə nisbəti u13=10, z1=24,z2=60, z3=104 olarsa, z'2
nəyə bərabərdir.

Tərpənməz oxlu çox pilləli dişli z1 3

ötürmənin ümumi ötürmə nisbəti ayrı- 1
ayrı pillərinin ötürmə nisbətləri hasi-
linə bərabərdir. z2
Verilən dişli ötürmə iki pilləli ötür-
mə olduğundan: 2 z'2
z z
u13  u12  u23 ; u12   2 ; u 23  3 .
z1 z2
z3
Onda
z z
u13  2  3  10,
z1 z2

112
 z z
u13  2  3  10.
z1 z2

2,5  104
z2   26.
10
Məsələ 8. Göstərilən tərpənməz oxlu dişli z1
mexanizmin çarxlarınin dişlə-
rinin sayı z1=16, z3=24,
z4
z'3=15, z4=36 ötürmənin u14 z2
ötürmə nisbətini tapmalı.

z3
Şəkildə üç pilləli dişli ötürmə göstəril- z'3
mişdir. Onun ümumi ötürmə nisbəti

u14=u12·u23·u34.
Onda
z z z z z
u14   2  3  4   3 4 ,
z1 z2 z3 z1  z3

24  36
u14    1,5  2 ,5  3,6.
16  15
Ikinci çarx ötürmə nisbətinə təsir etmədiyindən həmin çarx
“parazit” dişli çarx adlanır.

113
Məsələ 9. Planetar dişli ötürmənin ötürmə z3
nisbəti u1H=4,5, z1=48 olarsa,
ikinci və üçüncü çarxların diş-
lərinin saylarını tapmalı. z2 H

3-cü dişli çarx tərpənməz olarsa planetar z1

dişli mexanizmin ötürmə nisbəti
H 
u1H  1  u13
 H  tərpənməz
düstura ilə təyin olunur. u13
oxlu dişli ötürmənin ötürmə nisbəti
olduğundan

 H   u  H   u  H    z 2  z3   z3 .
u13 12 23 z1 z2 z1
Onda
z
u1H  1  3  4,5,
z1
z3
 3,5,
z1
z3  3,5  z1  3,5  48  168.
z2-ni tapmaq üçün tuşoxluluq şərtindən istifadə etmək lazındır:
z1  2 z2  z3 ,
z z 168  48
z2  3 1   60.
2 2

114
Məsələ 10. Planetar dişli ötürmədə giriş z3
bəndinin fırlanma tezliyi
n1=1200 d/dəq, z1=18, z2=72
olarsa, çıxış H gəzdiricinin z2 H
fırlanma tezliyini nH və ikinci
çarxın dişlərinin sayını təyin
etməli. z1

Ötürmənin ümumi ötürmə nisbətini

yazırıq:

1 n z
u1H   1  1 3 ,
 H 2 nH z1
72
u1H  1   5.
18
Onda:
n
u1H  1  5.
nH
n 1200
nH  1   240 d/dəq.
5 5
Tuşoxluluq şərtinə görə
z1  2 z2  z3 ,
z z 72  18
z2  3 1   27.
2 2
z2=27.

115
Məsələ 11. Şəkildə göstərilən modulları z3
eyni olan çarxlardan ibarət
planetar mexanizmin dişli z2
çarxlarının dişlərinin sayı z'2
z1=16, z2=24 və z3=60
olarsa, ötürmənin ümumi H
ötürmə nisbətini u1H-ı və z'2
dişlərin sayını təyin etməli. z1

Əvvəlcə tuşoxluluq şərtini yazırıq:

z1+z2+z'2=z3.
Buradan
z'2=z3-z1-z2=60-16-24=20.
Mexanizmin ötürmə nisbətinin düsturu yazılır

H   1 
u1H  1  u13
z 2 z3
 ,
z1 z2
24 60
u1H  1    1  4,5  5,5.
16 20
u1H  5 ,5.

Məsələ 12. Göstərilən planetar mexanizmin z'2

z2
çarxlarının modulları eynidir.
Ötürmə nisbəti u1H=-19, z1=18,
z'2=15 olarsa, z2 və z3-ü təyin et-
H
məli.

z1 z3

ötürmə nisbətini yazaq:

H   1  u H   u H ,
u1H  1  u13 12 23

116
 z z
u1H  1  2  3  19 ,
z1 z2

z 2 z3
  20,
18 15
z2·z3=5400. (1)
Digər tərəfdən tuşoxluluq şərtindən
z1+z2=z3+z'2.

Buradan
z3  z1  z2  z2  18  z2  15  z2  3. (2)
Onda (1) və (2) tənliklərin birgə həllindən

z22  3 z2  5400  0.

Kvadrat tənliyi həll edək:

3 9 3 21609
z2     5400    ,
2 4 2 4
3 147
z2    .
2 2
Tənliyin müsbət həllindən
3 147
z2    .  72 ,
2 2
z3  z2  3  75.

117
Məsələ 13. Göstərilən planetar dişli z3
ötürmənin dişli çarx-
larınin modulu eynidir. z1 z'2
Ötürmənin çarxlarının
dişlərinin sayı z1=75, z2
z2=15, z3=72 olduğunu H
biərək, planetar mexaniz-
min uH1 ötürmə nisbətini
təyin etməli.

Əvvəlcə tuşoxluluq şərtindən z'2-i təyin edirik:

z1  z2  z3  z2 ,

75  15  72  z2 ,
z 2  12.
Bundan sonra mexanizmin uH1 ötürmə nisbətini təyin etmək
olar.
H  H  H 
u1H  1  u13  1  u12  u23 ,

z 2 z3 15 72
u1H  1    1  ,
z1 z 2 75 12

6 1
u1H  1   .
3 5

1
Axtarılan ötürmə nisbəti u H 1  olduğundan
u1H

1
uH 1   5.
uH 1

118
 FƏSİL VII. YUMRUQLU MEXANİZMLƏR
Yumruqlu mexanizmlər elə mexanizmlər qrupuna aid edilir ki,
bu mexanizmlərdə yumruq vasitəsi ilə itələyiciyə (yelləcəyə)
ixtiyari hərəkət qanununu vermək olur. Mexanizm əsasən iki
tərpənən bənddən ibarət olur. Yumruq giriş, itələyii (yelləncək)
çıxış bəndi olur. Yumruğun faza bucaqlarının cəmi 2π-ə
bərabərdir. Bunlar φu – uzaqlaşma, φud – uzaqda dayanma, φy –
yaxınlaşma və φyd – yaxında dayanma bucaqlarından ibarətdir. Bu
vəsaitdə itələyicinin sürət və təcil diaqramları verilir. İtələyicinin
digər kinematik parametrinin tapılması tələb olunur. Bu məsələlər
diaqramların inteqrallanmasından, başqa sözlə müvafiq sahələrin
hesablanması vasitə ilə həll edilir.
Yumruqlu mexanizmlərdə təzyiq bucağı yumruqdan itələyiciyə
ötürülən qüvvənin istiqaməti ilə, itələyicinin sürəti arasındaki
bucağı deyilir. Mərkəzi itiuclu və diyircəkli itələyicili yumruqlu
mexanizmlərdə təzyiq bucağı aşağıdaki düsturdan tapılır:

S B
tg  .
r0  S B
Burada α – təzyiq bucağı, SB– itələyicinin getdiyi yol, S’B– onun
sürət analoqu, r0 – yumruğun minimal radiusudur. α təzyiq
bucağının maksimum qiyməti təqribən S’B – sürət analoqunun
maksimum qiymətinə uyğun vəziyyətdə alınır.
Yastı itələyicili yumruüqlu mexanizmlərdə yumruğun minimal
radiusu r0, yumruğun qabarıqlıq şərtindən tapılır:

r0  S B  S B max ,

S B – itələyicinin təcil analoqudur.

İtələyicinin hərəkət qanunu sürət və təcil analoqları şəklində
analitik üsulla verilərsə, itələyicinin sürət analoqunun və ya
yolunun ifadələrini tapmaq üçün verilən hərəkət qanunları analitik
inteqrallanmalıdır.
119
 Məsələlər
237. Yumruqlu mexanizmdə yaxınlaşma Φy bucağının uzaq-
laşma Φu uzaqlaşma bucağına nisbətinin Φy/Φu=0,8
uzaqda dayanma bucağı Φu.d.=30o və yaxında dayanma
bucağı Φy.d.=150o olarsa, uzaqlaşma və yaxınlaşma faza
bucaqları nəyə bərabərdir?

238. Yumruqlu mexanizmin itələyi- v

cisinin sürət diaqramı verilib. vmax
İtələyici t=0,4 san-də uzaqla-
şır. Bu fazada onun maksimum
sürəti vmax = 2m/san olarsa, “3” t
0 1 2 3 4
vəziyyətində onun S yerdə-
yişməsi nəyə bərabərdir?

239. Yumruqlu mexanizmin itələyi- a

cisinin təcil diaqramı göstərilib.
İtələyici t=0,2 san-də uzaqlaşır. a
Onun təcilinin a=20 m/san2
olduğunu bilərək, sürətinin 0 1 2 3 4
t
maksimal qiymətini tapmalı.

240. İtələyicinin sabit təcilli hərəkət a

qanunu verilib. Təcilinin a=
=5 m/san2, uzaqlaşma fazasının a
vaxtı t=0,2 san olarsa, itələ-
yicinin getdiyi maksimal yolu t
0 1 2 3 4
tapmalı.

120
241. Diyircəkli itəlıyicili yumruqlu mexanizmdə təzyiq buca-
ğının maksimum qiymətində tgαmax=0,2, sürət analoqu
S′=40 mm, itələyicinin yerdəyişməsi S=8 mm olarsa,
yumruğun minimum radiusunu tapmalı.

242. Mərkəzi itələyicili yumruqlu mexanizmdə təzyiq bucağının

maksimum qiymətində sürət analoqu S′=36 mm, itələ-
yicinin getdiyi yol S=6 mm, yumruğun minimum radiusu
r0=144 mm olarsa, yumruğun təzyiq bucağının maksimum
qiymətinin tangensini tapmalı.

243. Yastı itələyicili yumruqlu mexanizmdə təcil analoqunun

mütləq qiymətinin maksimumu S′=54 mm, buna uyğun
itələyicinin yerdəyişməsi SB=8 mm olarsa, yumruğun
minimal radiusu r0 nəyə bərabərdir?

244.  
İtələyicinin təcili S   6 S M 1 
2 
2
 1  qanunu ilə dəyişir.
 u  Фu 
Yumruğun uzaqlaşma faza bucağının Фu=60o, təcil
analoqunun maksimum qiyməti S M   60 mm olduğunu
bilərək, itələyicinin S tam gedişini tapmalı.

S′′

φ1
Φu

121
245. 2S M 2
İtələyicinin təcili S     qanunu üzrə
sin
u 1
 u2
dəyişir. Yumruğun uzaqlaşma faza bucağı Фu=90o, təcil
analoqunun maksimum qiyməti S   52 mm olarsa,
itələyicinin tam S gedişini tapmalı.

S′′

φ1
Φu

246. S M 
İtələyicinin sürəti S  sin   qanunu üzrə
2 u u 1
dəyişir. Yumruğun uzaqlaşma faza bucağı Фu=75o, sürət
analoqunun maksimum qiyməti S M   48 mm olarsa,
itələyicinin tam S tam gedişini tapmalı.

S′′

Φu φ1

122
247. Diyircəyli yumruqlu mexa-
nizmdə yumruqdan itələyici- n ν
yə ötürülən hərəkətetdirici τ
n
qüvvə F21  400 N, müqavi- F21 F21h
m F21m
mət qüvvəsi isə F21  200 N
olarsa, ν təzyiq bucağının
tangensini tg -nü təyin τ
etməli. A
n

248. İtələyici sabit təcillə hərəkət S”

2S
edir S   . İtələyicinin
 u2
tamgedişi S=18 mm, yumru- φ1
ğun uzaqlaşma faza bucağı 0 1 2 3 4
Фu=60o olarsa, sürət analo- Φu
qunun maksimum qiymətini
 -nu tapmalı.
S max

249. İtələyicinin təcili kəsilməz xətti xarakter daşıyır

2S  2 
S   2  1   1  . İtələyicinintam gedişi S=20 mm,
u  u 
yumruğun uzaqlaşma faza bucağı Фu=80o olarsa, sürət
analoqunun maksimum qiymətini S max  -nu tapmalı.

S′′

0 φ1
Φu

123
 250. İtələyicinin sürət diaqramı şəkildə göstərilib. “3” vəziyyə-
tində itələyicinin getdiyi yolu tapmalı. vmax=0,4 m/san,
tu=0,4 san.
v
vmax

t
0 1 t 2
u
3 4 φ1

251. İtələyicinin təcil diaqramı şəkildə göstərilib. “2” vəziy-

yətində itələyicinin getdiyi yolu tapmalı.
au=8 m/san2, tu=0,4 san.

au
t
0 1 2 3 4 φ1

Məsələlərin həlli nümunələri

Məsələ 1. Yumruq ω1=20 π bucaq
sürəti ilə fırlanır. Itələyici
yumruğun hərəkət perio-
dunun 20%-də yumruqdan
uzaqlaşır. Yumruğun uzağ- φu
laşma faza bucağını və bu
bucağın dönməsinə sərf
olunan tu zamanını təyin 1
etməli.

124
 Əvvəlcə yumruğun hərəkət periodunu təyin edək:
2 2
T   0 ,1 san.
1 20
Deməli yumruğun bir tam dövrünə sərf olunan zaman T=0,1
saniyədir. Bu zamanın 0,2 hissəsində itələyici uzaqlaşır. Deməli
yumruğun uzaqlaşma faza bucağını tapmaq üçün 360o-nin 0,2-ni
təyin etmək lazımdır.

u  0 ,2  360  72o.
Bu bucağın dönməsi üçün sərf olunan zaman:
tu  0,2  0,1  0,02 san.

Məsələ 2. Itələyicili yumruqlu me- v 2' vmax

xanizmin itələyicisinin
sürət diaqramı verilir. 1' 3'
v1
“1” vəziyyətində onun t
yerdəyişməsini müəy- 0 1 t 2 3 4 φ1
yən edin. İtələyicinin u

sürətinin maksimum
qiyməti vmax=2 m/san. Uzaqlaşmaya sərf olunan
zaman t=0,08 san.

Şəkildən görünür ki, itələyicinin uzaqlaşma fazası 4 bərabər

hissəyə bölünür. Onun bir hissəsinə sərf olunan zaman
0 ,08
t1   0 ,02 san.
4
“1” vəziyyətində itələyicinin sürəti onun vmax sürətinin yarsına
bərabər olacaq. Çünki v1 üçbucağın orta xəttidir.

125
 vmax 2
v1    1 m/san.
2 2
“1” vəziyyətində itələyicinin yerdəyişməsi Δ011' üçbucağının
sahəsinə bərabər olacaq:

1 1
S1  t1  v1   0 ,02  1   0,01 m,
2 2
S1=10 mm.

Məsələ 3. Mərkəzi diyircəkli S

ν
itələyicili yumruqlu
mexanizmində itələ-
yicinin sürət analo-
qunun maksimum S'
qiymətinə uyğun və-
ziyyətdə itələyicinin
getdiyi yol verilib.
r0
Yumruğun minimal
radiusunu təyin et-
məli. S'=48 mm,
S=12 mm,
tgνmax=0,3.

Bu mexanizmin kinematik analizindən yaza bilərik:

S
tg   tg max.
r0  S
Buradan
S
r0  S  ,
tg max

126
 S 48
r0  S   12  148 mm.
tg max 0 ,3
r0  148 mm.

Məsələ 4. Yastı itələyicili yumruqlu

mexanizmində təcil ana-
loqunun ekstremal qiyməti
  54 mm . Bu vəziyyətə
Smax
uyğun itələyicinin getdiyi yol
S=8 mm. Yumruğun minimal 1 r0
A
radiusunu təyin etməli.

Bu yumruqlu mexanizmində yum-

ruğun səthində çökəklik alınmamalıdır.
Yumruğun qabarıqlığı üçün
  0 olmalıdır.
S  r0  S max
Buradan
  S
r0  Smax
şərti ödənməlidir.
r0  54  8 , r0  46 mm.
Məsələ 5. Yumruqlu mexanizmdə itələyicinin yerdəyişməsi
h   
S  1  cos   1  qanunu üzrə baş verir.
2  u 
h – itələyicinin tam gedişi h=16 mm, yumruğun
uzaqlaşma bucağı  u  60 o olarsa, itələyicinin
başlanğıc andakı təcil analoqunu tapmalı.

Əvvəlcə itələyicinin sürət analoqunu tapırıq. Bunun üçün S(φ1)

asılılığını φ1-ə görə diferensiallayırıq.
127
 ds  h 
S    sin  .
d1 2 u u 1

Təcil analoqunun ifadəsini almaq üçün S 1  funksiyasını φ1-ə

görə diferensiallayırıq

 2h   
S    cos  i .
4 u  u
2

φ1=0 olduqda

 2h  2h  2 h 16  9
S       36 mm.
4 u2   
2
 2 4
4  60 o   4
 180  9

S   36 mm.

Məsələ 6. Yumruqlu mexanizmdə

yumruqdan itələyiciyə n ν
ötürülən qüvvə F21= τ
=600 N, təzyiq bucağı h
F21
F21
ν=30o olduğunu bilə-
rək, itələyiciyə təsir F2m
edən hərəkətetdirici və
müqavimət qüvvələrini τ
təyin etməli. A
r0 n
Şəkildən görünür ki,
h
F21  F21  cos , F21
m
 F21  sin ,

3
h
F21  600  cos 30 o  600   300 3  520 N,
2
m
F21  600  sin 30 o  300 N.

128
 MƏSƏLƏLƏRİN CAVABLARI

Məsələ Məsələ
Cavab Cavab
№ №
1 2 3 4
z oxu üzrə irəliləmə, p1=3; p2=2; p3=1;
1 19
y oxu üzrə fırlanma. p4=1; p5=0.

Z oxu üzrə irəliləmə, 20 W=20.

2
x, y oxları üzrə fırlanma. 21 6.
x oxu üzrə irəliləmə 22 W=22.
3 və fırlanma. 23 uC=0,06 m.
4 x oxu üzrə irəliləmə. 24 WC=0,02 m.
n=7 ; p1=2 ; p2=2; 25 uC=0,3 m.
5
p3=1; p4=1; p5=0. 26 WD=1,0 m.
n=8 ; p1=3; p2=1; 27 vC=0,78 m/san.
6 p3=2; p4=1; p5=0 . 28 vC=1,2 m/san.
7 W=1. 29 vC=3 m/san.
8 W=4. 30 ω2=2 san-1.
9 W=13. 31 vCB=0.
10 W=1. 32 ω2=2,1 san-1.
11 W=1. 33 aD=1,6 m/san2.
12 W=1. 34 aE  6 m/san 2 .
13 III sinif mexanizmdir. 35 aCB=4 m/san2.
14 II sinif mexanizmdir. 36 vC=1,5 m/san.
15 II sinif mexanizmdir. 37 ω3=17 san-1.
16 II sinif mexanizmdir. 38 ω3=8 san-1.
17 1 (bir). 39 vD=1,62 m/san.
18 1 (bir). 40 ω3=1,6 san-1.

129
 1 2 3 4
41 ω3=6 san-1. 63 ω2=4 san-1.
42 vB3  1,44 m/san. 64 JS=0,0225 kq/m2.
43 ω3=3 san-1. 65 JA=0,24 kq/m2.
44 vB3  1,2 m/san.
Mə=14 Nm, ε-nun
66
45 n
aCD  9 m/san 2 . əksinə yönəlir.

46 ω2=5,4 san-1. Fə=86,4 N, aS-in

67
47 ε3=6,5 san-2. əksinə yönəlir
48 aC=22,68 m/san2. Mə=5 Nm, ε-nun
n 2 68
49 aCB  3,15 m/san . əksinə yönəlir

50 aBn C  6 ,4 m/san 2 . 69 Mə=36 Nm.

3

51 aBk B  18 ,0 m/san 2 . 70 h=0,03 m.

3 2

52 aBk B  6 ,4 m/san 2 . 71 h=0,016 m.

3 2

53 ω3=2 san-1. 72 Fə=32 N.

54 aC=6 m/san2. 73 Fə=10 N.
55 aC=2,25 m/san2. 74 Fə=0, Mə=20 Nm.
56 Hmax=1,2 m. 75 Fk=64,8 N.
57 Smax=0,88 m. 76 a=6,25 m/san2.
58 Smax=1,6 m. 77 Fh=40 N.
59 vB3  0 ,6 m/san . 78 Yox.
60 ω3=2,16 san-1. 79 R=1515 N.
61 ω2=10 san-1. 80 a=2,5 m/san2.
n
62 aCB  3,2 m/san -2 . 81 Ft=372 N.

130
 1 2 3 4
2
82 a  6 ,732 m/san . 105
Fh=600 N.
83 Fh=146,65 N. FT=1039,2 N.
84 ε=50 san-2. 106 P=4,33 kVt.
85 MS=1,92 Nm. 107 Fhmin  558,4 N.
86 M hmin  4 ,032 Nm. 108 Fn=80 N.
87 G=800 N. 119 a=0,02 m.
88 h=25 mm. 110 P=4,32 kVt.
89 h<37,5 mm. 111 P=45,216 kVt.
90 h=50 mm. 112 3,6 kVt.

91 F21  32 N. 113 T=54 Nm.
92 F30=403,75 N. 114 T=22,5 Nm.
93 F30=450 N. 115 T=8 Nm.

94 F21  35 N. 116 Mk=560 Nm.
95 F30=485 N. 117 Mk=2,1 Nm.

96 F21  6 N. 118 Mk=34 Nm.

97 F30  48 N. 119 Fk=72 N.
98 FT=420 N. 120 Mk=6,4 Nm.
FT=623,52 N, 121 Mk=189 Nm.
99
F10 =360 N, 122 Jk=0,48 6 kq/m2.
100 JA=0,163 kq·m2. 123 Jk=0.
101 JA≈0,04 kq·m2. 124 Jk=0,048 kq/m2.
102 Mə=5,136 Nm. 125 Jk=0,672 kq/m2.
103 Fə≈1,655 Nm. 126 ω1=45 san-1.
104 F21=550 N. 127 Jk=2,0 kq/m2.

131
 1 2 3 4
128 Jg≈6,11 kq/m2. 149 JN.Ç =20 kq·m2.

Jg≈4,44 kq/m2, 150  , ,1 .

129
ω10=0. 151 l1 , l2 , l3 ,l4 ,lK ,  , , xA , y A .
130 A=900 C. 152 l BC  0 ,18 m.
131 Mk=15 Nm. lAB bəndi tərpənməz və
153
132 A=88,4 C. lBC>0,14 m olmalıdır.
1max  12,35 san-1, I hal: lBC>0,28 m olduq-
133 da lCD tərpənməz olarsa;
1min  11,7 san-1. 154
II hal: lBC<0,28 m
134 δ=0,056. olduqda.
1max  44 san-1, 155 lBC>0,17 m olduqda.
135
δ=0,095. 156 lBC<0,2 m olduqda.
136 ηüm=0,7038. 157 lAB=0,05 m.
137 ηüm=0,849. 158 lBC=0,256 m.
138 ψ=0,4219. 159 θ=30o.
139 ψ=0,14. 160 k=1,4.
140 T=0,37 Nm. 161 ψmax=60o.
141 T=28,6 Nm. 162 k=2.
142 T=4,5 Nm. 163 lAB=0,20 m.
143 T=14,4 Nm. 164 lAC=0,4 m.
144 T=18,72 Nm. 165 S=0,52 m.
145 T=27,2 Nm. 166 vСmax  1,8 m/san.
146 P=1,01 kVt. 167 vСor  m/san.
147 P=–1,335 kVt. 168 lAB=0,1 m.
148 Jk=2,8 kq·m2. 169 lBC=0,318 m.

132
 1 2 3 4
170 lBC=0,242 m. 195 AP=50 mm.
171 αmax=26o34'. 196 u12=–2,5.
172 lBC=0,26 m. 197 vK 2  2,4 m/san.
173   0 ,125 kq  m. 198 BC=72 mm.
174 Fə=12,8 N. 199 rB=37,5 mm.
175   40 san -1. 200 rx=84,73 mm.
176 mC=4,8 kq; mD=3,2 kq. 201 ha=5 mm.
177 mB=7,2 kq; mC=4,8 kq. 202 hf =6,25 mm.
  100 san -1; 203 H=9 mm.
178
r  1,5 mm 204 P=12,56 mm.
179 mB=7,2 kq; mC=4,8 kq. 205 P=12,56 mm.
180 mB=6 kq; mC=2 kq. 206 P=25,12 mm.
181 mə=1,92 kq. 207 S=15,7 mm.
182 mə=5,4 kq. 208 a=132 mm.
183 lCD<0,05 m. 209 a=140 mm.
184 lCD≥0,15 m. 210 m=5 mm.
185 lAB=0,18 m. 211 rB=56,4 mm.
186 θ=60o. 212 C0=2 mm.
187 vCor  7,2 m/san . 213 εα=1,0435.
188 lAB=0,1 m. 214 εα=1,22.
189 lAB=0,05 m. 215 u1H=0,45; aw=72 mm.
190 vCor  0 ,764 m/san . 216 u13=2,7.
191 u12=–2. 217 z2  32 ; z2  20.
192 BP=60 mm. 218 u13=3.
193 AB=240 mm. 219 u14=2,25.
194 ω2=8 san-1. 220 z3  18.

133
 1 2 3 4
221 ω4=30 san-1. 237 Φu=100o, Φy=80o.
222 z3=144. 238 0,35 m.
223 u1H=5. 239 vmax=2 m/san.
224 ωH=15 san-1. 240 Smax=0,75 m.
225 z3=84. 241 r0=192 mm.
226 u1H=1,8. 242 tgνmax=0,24.
227 ωH=50 san-1. 243 r0=46 mm.
228 z2=24. 244 SM=11 mm.
229 z2  40. 245 SM=20,41 mm.
230 ω1=32 san-1. 246 SM=31,4 mm.
231 ra=152 mm. 247 tgνmax=0,5.
232 S=6,28 mm. 248   17,2 mm.
Smax
233 u1H=0,775. 249   21,5 mm.
Smax
234 u1H=0,25. 250 S=0,07 m.
235 nH=1500 dövr/dəq. 251 S=0,04 m.
236 nH=1200 dövr/dəq.

134
 İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT

1. Kəngərli A.M. Maşın və mexanizmlər nəzəriyyəsi. Bakı,

“Müəllim”, 2004, 674 s.
2. Kəngərli A.M., Əliyev Ş.N., Kərimov S.X. Maşın və
mexanizmlər nəzəriyyəsi. Kurs layihəsi. Bakı, “Təhsil”,
2005, 428 s.
3. Xəlilov Ə.M. Tətbiqi mexanika. Bakı, “Təhsil ”, 2008, 527 s.
4. S.X. Kərimov, E.Q. Həşimov, Q.E. Həsənov. Maşın və
mexanizmlər nəzəriyyəsi kursu. Bakı, “Təhsil” NPM, 2012,
348 s.
5. Ş.N. Əliyev, L.A. Kəngərli. Maşın və mexanizmlər
nəzəriyyəsi kursu. Bakı, “Təhsil” NPM, 2009, 185 s.
6. Левитский Н.И. Теория механизмов и машин. Москва,
“Наука”, 1990, 570 с.
7. Артоболевский И.И. Теория механизмов и машин.
Москва, “Наука”, 1985, 725 с.
8. Фролов К.В. и др. Теория механизмов и машин. Москва,
“Наука”, 2002, 585 с.
9. Зиновьев В.А. Курс теории механизмов и машин.
Москва, 1976.
10. Юдин В.А., Петрокас Л.В. Теория механизмов и машин.
Москва, 1977.
11. Dokumacı Erkan Makina Dinamigi, İzmir, 1991.

135