HAMER

HAMER
Maandblad

20
cent
per nummer
JUNI
1942
2e JAARGANG
nummer 9 I
OPLAGE
XX) EXEMPLAREN

HAMER
INHOUD VAN DIT NUMMER
Moeder en Kind (Foto B. Holtmann).
Midzomerzonnewende door Nico de
Haas
Het begin van het Ornament door
Gerda Schaap
Van kruiden, kruidenboeken en krui-
dendokters door Elsa M. Valeton .....
Pinkstermeien — toto Hans Retzlaff
Mijn spelen is leeren
Fotografisch folklorisme door Max
Wolters
Wodan, God van onstuimige schep-
pingsdrang
In de Veluwsche bosschen klinkt weer
het kloppen der eekers door Jac.
Gazenbeek
Volksdans in Friesland door S. 1. van
der Molen .".
Vriezenveen door Venneman
Barnsteenplastieken uit den Steentijd
door Peter Paulsen
Stobben rooien
OPMAAK:
Nico de Haas en Gerda Schaap
REDACTIE:
Nico de Haas
J. C. Nachenius
Gerda Schaap
Redac'/'e-adres:
Hekelveld 15a, Amsterdam, Tel. 37800
ADMINISTRATIE:
Uitgeverij „Hamer". Dir. Reinier van Houten,
Frankenslag 115, Den Haag. Tel. 554936 (2 lijnen)
Postrekening 202522
ABONNEMENTSPRIIS:
fl.— per halfjaar, franco per post bij vooruit-
betaling excl. inningskosten
Duitschland: R.M. 2 per halfjaar
België: Frs. 15.— per halfjaar
LOSSE NUMMERS: 20 cent
Duitschland R.M. 0.40; België Frs. 3.—
„Hamer" wordt voor de Volksche Werkgemeen-
schap uitgegeven door de Uitgeverij „Hamer"
te Den Haag
VOLKSCHE WERKGEMEENSCHAP
R. J. Schimmelpennincklaan 12, Den Haag
i*el. 334383. Giro 307867
MIDZOMER-
. 1
ZONNEWENDE
2—6
7— 9
Volksgebruik volksgeloof en
10—14
. 15
16—17 rondom „Sint Jan”.
18—20
21—22
wij gezien hebben werd na eeuwen
23—25 Zooals
van redetwisten door de christelijke
kerkvaders eindelijk in de vierde eeuw
geboortedatum van Jezus op 25 December
26—27
de
aangenomen, op den dag dus, waarop door
28—30
de heidenen vanouds het feest van het On-
overwinnelijke Licht, van de Zegevierende
31
32 Zon, werd gevierd.
Op dezelfde wijze werd een heele reeks van
heiligen-dagen geconstrueerd om de oorspron-
kelijke gebruiken te kunnen opnemen en
overdekken, indien ze onuitroeibaar bleken.
— waarop oudtijds van heinde en ver de boeren
Even belangrijk als het Midwinterfeest was
het Midzomerfeest voor onze voorouders, al is
er minder van ln de herinnering bewaard ge-
bleven. Maar de grondigheid waarmede de
kerk den Midzomertijd van gekerstende ge-
bruiken heeft vervuld, duidt onmiskenbaar op
de belangrijkheid van de oude volksche vie-
ring. De noodzaak om een zeer belangrijke
heilige op dit feest te doen vereeren, heeft de
kerk daarbij tot een merkwaardige afwijking
van haar gewoonten genoopt.
Van de heiligen herdenkt de kerk namelijk
volgens een vaste traditie uitsluitend de sterf-
dagen
—
Sint Jan.
behalve bij den „Midzomerheilige"
Want het eenige belangrijke feit, dat de kerk-
vaders volgens de eenmaal aangenomen data
in deze periode kónden onderbrengen, was
de geboorte van Johannes den Dooper, omdat
volgens de „berekening" de tempelwijding,
waarbij aan Zacharias een zoon werd aange-
kondigd, op 24 September viel! Hierbij aan-
knoopend liet men Johannes den Dooper op
24 Juni geboren worden. Zoo kwam —
kerksche ingewikkeldheden en gegoochel met
alle
teksten en „berekeningen" ten spijt
zomer aan St. Jan.
— Mid-
Het heeft vanzelfsprekend eeuwen geduurd,
alvorens het volk aan deze nieuwigheden ge-
wend was en zoo waarschuwde in de zevende
eeuw bisschop Eligius van Noyon nog tever-
geefsch tegen de gewoonte om op het „Johan-
nesfeest" zonneliederen of andere heidensche
gezangen aan te heffen.
En wat in vele streken heelemaal niet te
onderdrukken was, dat was het Midzomer-
zonnewende-vuur, dat tot „Sint Jansvuur"
omgedoopt tot heden in den zomernacht op-
vlamt.
OP DE JAARDEELING
Maar Midzomerzonnewende beteekent meer
dan de herinnering aan nachtelijke vuur-
vreugde. Voor ons is het de bezinning op
het eeuwige rythme in de natuur, dat zoowel
in den kringloop van het jaar als in den
levensloop van den mensch de onontkoom-
bare wet van bloeien, yergaan en herboren
worden vervult. Midzomernacht — dat is de
nacht van de bewustwording van de wetmatig-
heid vah~ de natuurlijke levensorde, van de
gebondenheid aan bloed en bodem, omdat wij
dan juist op de middaghoogte van het jaar
staan, in de volle rijpheid van het levensgetij,
volop omgeven door den rijkdom en de zegen
der aarde.
Midden op de jaardeelirig staan wij: op het
hoogtij, waarop eens goden en menschen hun
bruiloften plachten te vieren. De tijd van ont-
kiemen en groeien is voorbij, het rijpen eh
vruchtdragen begint. En ook het zonlicht staat
op zn hoogtepunt en nijgt morgen reeds weer
tot den ondergang: „Sint Jan, dient de Win-
ter an". Dat is de dag, waaraan geen enkele,
andere in het jaar gelijk is, een dag vol won-
deren, een nacht vol geheim.
Herfsttij en Winterdood worden reeds voor-
voeld en zoo is er ook reeds een donkeren
ondertoon in dezen lichsten en langsten dag,
bijeenkwamen tot het halfjaarlijksche ding,
waarop ook het Doodenvuur brandde tot ge-
denken van de gevallenen en waarop zeker
de Minne gedronken werd van goden en krij-
gers opdat hun dadenroem eeuwig zou leven.
En ook wij aanvaarden op dit oogenblik, als
het jaarrad tot het hooge wendepunt van den
kringloop is genaderd, bewuster dan op andere
dagen de wet des levens, de plicht om ons in
dienst van het volk met al onze krachten te
geven, de verantwoordelijkheid voor ons aan-
deel in den Germaanschen opbouw van onze
levensruimte.
Midzomerzonnewende — dat is het feestelijke
hoogtij voor alle menschen van Germaansche
wereldbeschouwing, voor allen die hun ras,
hun bloed en hun lichaam erkennen, de
wende tegen alle duistere en volksvreem.de
machten, die lijf en leven ontkennen en de
levenswil van ons yolk ondermijnden en
terug drongen.
In dien zin zullen onze torenhooge brand-
stapels opvlammen ln den heiligen Midzomer-
nacht, waarin een oeroude droom langzaam
tot daad en werkelijkheid rijpt.
MIDZOMER-MYTHE
Om het Midzomervuur zweeft de geheimzin-
nig-schoone sage van Balder, den schoonsten
en mildsten god onder de goden. Hij is de
Lichtgod, die den vrede onder menschen en
goden wil, een vrede van eer, kracht en ge-
rechtigheid. Hij is de wijze twistenslechter en
de rechtschapen rechter, de beste redenaar
onder de Asen en altijd tot hulp bereid, alleen
— zijn goede werken houden geen stand en
zijn wijze woorden vergaan met den wind.
Maar de schoonste en blondste god is hij
de stralendste van allen. .—
Hij is de mythische gestalte van het licht, hoe
mild en heilvol het is, maar ongrijpbaar,
steeds wisselend,- hoe het grooter en sterker
wordt, maar niettemin als verwond zwakker
wordt en in duisternis verzinkt.
Zoo verhaalt ons deEddahoe de goede Balder
door zijn blinde broeder Hödur op aanstich-
ten van Loki wordt gedood en in de onder-
wereld komt. Het is de schoonste mythe die
wij uit ons verleden kennen en tevens de ge-
heimzinnigste, nooit gehèèl ontraadselde.
Want de onkwetsbare Balder stierf door een
misteltwijg, een plant zoo onaanzienlijk dat
Frigga, Balders moeder, het niet de moeite
waard had gevonden ook deze plant te laten
beloven, dat hij Balder geen leed zou berok-
kenen. Het was de onheilvolle Loki, in de ge-
daante van een oude vrouw, die haar dit ge-
heim wist te ontfutselen en er den blinden
Hödur zijn noodlottigen daad mee deed be-
drijven. Waarom juist de mistel? En als de
schoone Balder verbrand wordt, fluistert Odin
— zijn vader —, den doode een geheime bood-
2
schap in het oor. Wat beteekent dit? Zoowel
van het eene als van het andere zrjn de meest
scherpzinnige verklaringen gegeven, maar
geen enkele heeft voldoende eenvoud en diepte
om ons te overtuigen van de juistheid ervan.
Hans Hahne vermeldt een uiterst merkwaar-
dig spel, dat opgevoerd wordt bij het vogel-
schieten op St. Jan, te Solling. Een „onbespro-
ken jongeling" wordt daarbij door een „blind
schot" schijnbaar gedood en daarna met een
zouten koek weer tot leven gewekt. Het spel
bestaat uit drie tafreelen, die sterk aan de
Balder-mythe, zooals de Edda die heeft be-
waard, herinnert.
In het eerste tafreel is de stof verwerkt van:
de onrust en zorg, die Balders onheilspellende
droomen verwekken, de eed van alle dingen
op aarde om Balder niet te deeren, het vroo-
lijke wedstrrjdschieten op den stralenden god,
die nu immers onkwetsbaar is geworden, de
list van Loki en Balders dood.
In het tweede gedeelte: de uitvaartplechtig-
heid, het vertrek van het Doodenschip, de
woede van Thor en de smart van Nanna. Thor
wijdt de brandstapel van Balder en Nanna
met zijn hamer Mjöllnir.
Het derde deel herinnert ten slotte aan Her-
mods rit naar de onderwereld om Balder
terug te vragen, de eisch van Hel, de godin
der duisternis dat alle dingen zullen weenen
om Balders lot, het weeklagen der natuur en
de weigering om te schreien door de reuzin
Thökk (Ondank).
Dus moet Balder in de onderwereld en de
wereld zonder licht blijven tot Odins geheim-
spreuk van kracht wordt...

Naar hun zinnebeeldige inhoud zijn de sagen

van Helgi en Siegfried nauw met Balders
mythe verwant. Alle drie zijn eigenlijk on-
kwetsbaar en alle drie worden zij op bijzon-
dere wijze doorboord. Hun kwetsbaarheid
wordt door list verraden en misbruikt en een
schoone vrouw volgt alle drie in den dood.
DE MINNE-DRONK
Het oude heidensche Midzomerzonnewende-
feest met het spel van Balder of Helgi, met
allerlei wedstrijden en vroolijkheid, dit feest
van het geheim van liefde en dood, is van-
zelfsprekend niet zonder offermaaltijden en
minnedronken voorbijgegaan.
Van het offermaal zijn nog enkele late vormen
bewaard gebleven als verre naklanken van. het
oude feest: de Johanneserwten, die men tè
Ebingen aan de kinderen geeft, de schotel met
brood, kaas en bier die in Engeland de in dat
jaar verhuisde lieden op Midzomeravond voor
de huisdeur zetten ten gerieve van hongerige
voorbijgangers, enz. Een oeroud gebruik is
echter het minne-drinken, d.w.z. het drinken
ter herinnering aan goden en gevallenen
(Minnen = gedenken). Dit minnedrinken
komen we o.a. tegen in het Nibelungenlled,
(vers 1897), als Dankwart met getrokken
zwaard en met bloed bedekt de zaal binnen-
stormt en de verraderlijke overval in den her-
berg meldt. Dan springt de grimmige Hagen
op, beveelt hem den deur te sluiten en roept:
„nu drinken wij de minne en plengen
's konings wijn" terwijl hij Kriemhildes zoon
het hoofd afbouwt.
De christelijke geestelijkheid veroordeelde
vanzelfsprekend dit heidensche gedachtenis-
drinken en noemde het „des duivels minne
.
drinken", " zooals Luitprand dat vermeldt. „Sint lan' in Letland, hiet tevens de inzet van den oogsttijd, heeft nog vele trekken van het oudgermaansche
Maar daarmede was aan de ingewortelde ge- Midzomerreesf bewaard. (Foto: Krautes.)
woonte geen einde gemaakt. Hinkmar van
Reims verbiedt dan ook aan de geestelijken
om bij begrafenisplechtigheden Godenminne
merkwaardige zinnebeelden vallen waar te
nemen, die met den jaarloop en zijn mythe
dien nog een heildronk
flesch met zekeren inhoud
— —
in den vorm van een
verborgen. Deze
of Doodenminne te laten drinken — hetgeen
echter nog eeuwen gebruik bleef. Tenslotte
verband houden. paal werd door voor den stoet uitloopende
brjlemannen, met behulp van een soort gilde-
naastte de kerk ook dlt gebruik en liet in den DE BIJLEMANNEN VAN MHEER nar, verwijderd. Dit gebruik, dat een zinne-
vervolge wel weer minne-drinken, maar nu Merkwaardig is bijvoorbeeld het optreden van beeldig „den weg effenen" is, belicht tevens
op de H. Maagd of op Johannis den Evangelist „bijlemannen" bij de voorj aarsgebruiken der het oorspronkelijk karakter van de schutte-
(27 Dec.) of St. Stefanus, beide dagen vallen verschillende Limburgsche en Geldersche rijen. Tegenwoordig bestaan die meestal uit
„merkwaardig genoeg" juist in het oudger- schutterijen, zooals te Mheer en te Hummelo, lieden, die eerder een burlesken dan een strijd-
maansche joelfeesttij! gebruiken die ook nog resten van den minne- baren indruk maken. Van eenigen „stijl" is
Maar ook de Midzomer-heildronk, de Sint dronk en de offermaaltijden bevatten. geen sprake meer: de uitmonstering is meestal
Jansminne van Juni, is nog niet geheel ver- Te Mheer, Gronsveld, Eysden, Limbricht enz. vrij potsierlijk en de uniformeering schijnt
dwenen Daartoe leveren de opnamen van de was het gewoonte om den omgang van de vaak eerder uit den voorraad van een'tooneel-
zomer-film, die de heer Van de Ven indertijd schutterij te doen stuiten op een „hindernis", club geleend, dan uit de traditie van een eed-
maakte, nog enkele bewijzen, n.l. de opnamen n.l. een met zwart-witte linten en groen ver- genootschap van weerbare manen gegroeid.
van de voorjaars- en midzomerschuttersfeesten, sierde paal, die den toegang tot het kasteel- Steekhoeden met pluimen, hooge hoeden met
waarbij bovendien nog een aantal andere plein „versperde". In het groen was dan boven- linten en cocardes en versierde petten trekken

3

Midzomerfeest in Dala-Floda (Dalekarliê) op den eersten Zaterdag en Zondag ln lufi: de dans bij den
„Majttang".
naast geblutste helmen aan onze verbaasde,
blikken voorbij. Schutters in pandjesjassen
sukkelen achter in blikken kurassen voort-
dravende ruiters aan. Een volkomen gemis aan
houding maakt het haast onmogelijk om in
deze „gilden" de nazaten te zien van de oud-
germaansche Mei- en Pinkstergilden, de boeren
jongelingschappen, die met het vertoon van
hun kracht, moed en vaardigheid op de wape-
nen de heilige voorjaarsommegangen om de
velden den luister van hun stralende jeugd
verleenden — en tevens in onrustige tijden
voor de veiligheid ervan zorg droegen. Bij deze
oorspronkelijke jongelingschappen moeten vele
zinnebeeldige gebruiken in zwang zijn geweest
en de bijlemannen met hun taak zijn daar
nog een vaag overblijfsel van.
Te Mheer gaat dit als volgt:
De schutterij marcheert op, voorafgegaan door
de twee bijlemannen, den bijl geschouderd.
Daarop volgen de tamboer-majoor met zijn
tamboers, de „Keizer-koning-generaal der
Mheersche schutterij" (omhangen met de zil-
veren „braak" met de koningsgaai en de
eeuwenoude zilveren platen) te paard, dan de
manschappen met vanen en geweren en ten-
slotte de harmonie. Maar opeens stuit de stoet
op den paal. De „kapitein" commandeert:
„halt!", de trommen roffelen, de generaal enz.
brengt met den sabel den groet, de manschap-
pen presenteeren het geweer en de muziek
schettert. De bijlemannen zwaaien hun wapen
en slaan de dennetakken weg. De met zwart-
witte linten omwonden paal, waaraan een
flesch en een glaasje gebonden zijn, wordt
zichtbaar, bekroond met een ruiker kersebloe-
sem. Bijlemannen en tamboer-majoor drinken
beurtelings uit het glaasje, dan wordt de paal
verder bewerkt — maar de bijlen blijken op-
eens stomp geworden. Wonderlijk genoeg is er
maar één middel om ze te scherpen: de reeds
gevallen spaanders worden met wijn uit de
flesch overgoten en dan worden de bijlen aan
de beplengde spaanders geslepen! Dit helpt
en weldra is de paal bijna doorgehakt. Maar
het omverhalen ervan is niet de taak van de
bijlemannen, daartoe is een speciaal lid van
het gilde de aangewezen persoon. Hij komt met
veel vertoon een touw om den paal slaan en
weet met tal van dwaze gebaren tenslotte het
beletsel onder het gejuich der omstanders uit
den weg te ruimen.
In hem is de „nar" van de oude gilden bewaard
gebleven. Tenslotte .biedt de kapitein van „tic
jonkheid" den ruiker aan de kasteelvrouwe ter
plaatse aan, nadat de schutterij over den ge-
vallen stam het slotplein is opgemarcheerd.
Een rondedans besluit de plechtigheid.
{foto- Kopman.)
DE GROOTE BRONK VAN
GRONSVELD
Het karakter van veldommegang is het beste
bewaard gebleven in de Groote Bronk te
Gronsveld, die met Pinkstermaandag als aloud
voorspel het koningsschieten op de gaai heeft.
En is de nieuwe koning bekend, dan is dit
meisje koningin, dat het eerst erin slaagt een
ruikertje (het „meike") aan den jongen schut-
tersvorst aan te bieden.
Het jonge konigspaar neemt, staande op de
stoep van de pastorieU) de hulde der bevolking
in ontvangst.
Maar op „Bronkzondag" volgt het eigenlijke
feest: de ommegang — nu in volkomen geker-
stenden vorm, met kerkzangen en omdragen
van het Allerheiligste. Voorop rijden zes rui-
ters, die op den weg steeds de hindernis weten
te vinden: een met takken omgeven stammetje.
De verkenners melden hun ontdekking en vier
„bielmaander" schrijden aan. Zij loopen drie-
maal rondom den paal, alvorens dezen te kap-
pen. Een ruiter meldt, dat de weg vrij is en de
processie schrijdt met wapperende vanen naar
de golvende korenvelden. De weg, die de omme-
gang volgen zal, is met bloemen, knipsel en
gekleurde zandfiguren versierd, terwijl langs
de kanten groene berketakken (en processie-
vaantjes aan spiraalvormig geschilderde stan-
gen) zijn geplant. De menschen hebben hun
heiligenbeelden en kandelaars met brandende
kaarsen voor de ramen gezet. Achter de koren-
velden stijgen de heuvels op, die nu aan Sint
Geertrui zijn gewijd. Deze Bronk heeft eens
in de vier jaren plaats en in dozijnen dorpen
gaat het insgelijks toe.
En de „Bronkmaandag", de groote kermis, is
niet minder belangrijk.
Eerst gaat het gilde met den nieuwen koning
naar de kerk, waar mijnheer pastoor een mis
leest voor de overleden gildebroeders, waarbij
in het bijzonder ..de oude majoor" herdacht
wordt. Midden onder de mis verlaat een deel
der mannen met geschouderd geweer de kerk
om —' op het oogenblik dat het altaarbelletje
de consecratie aankondigt — een salvo over
de graven te lossen! De harmonie, inmiddels
ook buiten gekomen, zet den doodenmarsch in
— —
en dan verschijnt de priester om terwijl de
gildevaan den groet brengt
gildebroeders te zegenen.
de graven der
Daarna worden de nieuwe leden ingeschreven,
waarbij zelfs kleine kinderen al in de broeder-
schap worden opgenomen.
Deze intrede in het schuttersgiide (het schötte-
maken) wordt bezegeld door een dronk uit den
vreemd gevormden schöttebeker en de vaan-
drig zwaait de vaan -boren liet boofd van den
nieuwbakken schutter onder het gejuich der
toeschouwers.
De gildebeker wordt steeds door een bepaald
lid, den „cadet", in den stoet meegedragen en
uit alles spreekt hier het karakter van een
vage. maar zeer oude overlevering, waarbij de
minnedronk op goden en dooden echter nog
duidelijk onder den gekersteriden vorm is te
herkennen.
En nog is dit niet het einde van de feestelijk-
heden: den volgenden Zondag heeft er een
schuttersmaaltijd plaats, terwijl de schutters-
koningin met haar hofdames reeds geld heeft
opgehaald om den koning een paar mooie ge-
schenken aan te bieden. Prijzen, die ten aan-
schouwe van heel Gronsveld in processie wor-
den rondgedragen en uitgereikt. Waarna voor
heel de bevolking koningsvlaaien en konings-
bier worden opgedischt in de schuur en den
stal waar de koning ontvangt.
In het Overijsselsche Haaksbergen treden
eveneens de bijlemannen op, die hier een hin-
dernis moeten opruimen, waarin behalve een
paar fleschjes Mer ook een peperkoek ver-
stopt is.
Dit feestbrood treffen we eveneens aan op het
schuttersfeest te Lobith, waar de officieren van
de schutterij met peperkoeken op hun sabels
gespietst voorbij het gildehuis defileeren, na-
dat zij de schuttersvaan naar het raadhuis
hebben gebracht.
MIDZOMER IN HUISSEN
Al deze vóór- en midzomersche gebruiken vin-
den in vele dorpen tallooze variaten, dle
zoo zij niet uitsterven in dezen oorlogstijd
——
om nadere bestudeering vragen. Het nauwkeu-
rigst op Midzomer gedateerd is het schutters-
feest van Huissen, waar op'den „Zondag na
St. Saai' op den vogel wordt geschoten en
's Maandags daaropvolgend het traditioneele
„gevecht" plaats vindt, dat het aloude zinne-
beeldige strijdspel van „Heer Som er en Heer
Winter" in herinnering roept; een naar Mid-
zomer verschoven voorj aar sfeest dus.
Vanzelfsprekend is ook hier een zoogenaamd
„historische" maar in wezen al zeer gekun-
stelde „verklaring" beproefd, door de inneming
van Huissen in 1502 met dit feest in verband
te willen brengen. Maar tal van echte heiden-
sche Midzomer-zinnebeelden spreken hier een
duidelijke taal: bij het vendelzwaaien voor den
ouden en den nieuwen koning zijn de vaandel-
schachten met notehlaren en bloemtakjes ver-
sierd; boven de deuren hangt men de „Sint
Janstakken", dle opnieuw notentakken blijken
te zijn en hetzelfde kan gezegd worden van den
met het beeldje van Sint Jan bekroonden staf
van den tamboer-majoor.
Op „Sint Janszondag" worden de belde konin-
gen van het Sint Laurentius en Sint Gangul-
phusgilde, onder den gaaistang staande, ge-
ëerd en de oude koningen tot „keizers" be-
noemd, in welke eere-functie zij nog een jaar
meeloopen.
Den volgenden morgen heeft ook hier een
rouwdienst voor de overledenen plaats. Daarna
trekt een tamboer door Huissen en roept op
alle hoeken luidkeels om, dat de vijand Huissen
nadert. Deuren en vensters moeten gesloten
worden en vrijwilligers kunnen zich melden!
Een deel der gildeleden heeft zich n.l. als
„vijand" buitensteedsch begeven en. nadert nu
over de velden. De onderhandelaar rijdt drie-
maal tusschen belde partijen op en neer.
Ondertusschen vischt een afdeeling schutters
met een kruisnet in een dooden Rijnarm en
komt met de gevangen visch aan de punten
van de lansen gebonden, zegevierend de veste
binnen.
Maar nu is de vijand dan ook nabij. De Huis-
sensche (zomersche) partij steekt een hinder-
nis op den sluis in brand en de met zilveren
platen omhangen nieuwen schutterskoning
wordt, van uit het Oosten komend, door dit
St. Jansvuur getrokken
eind van den strijd.
— maar dat is ook liet
ïn schilderachtige verbanden gehuld komen
de „zwaargewonde" helden naar het gildehuis,
waarna de schutters en hun vrouwen of meis-
jes in optocht door het stadje trekken, na eerst
hun welverdienden maaltijd gehouden te
hebben.
4
Merkwaardig is echter, dat daarna een plech-
tige opstelling plaats vindt, waarbij de beide
koningsparen op versierde stoelen plaats
nemen, terwijl nu niet de iioningen, maar de
koninginnen de zilveren platen en ketens
dragen. Aan deze beide vrouwen wordt dan ook
de vaandeleer door de beste vendelzwaaiers
bewezen.
Zoo treedt ook hier het karakter van Meigilde
naar voren, want duidelijk herinnert dit alles
aan het eerbetoon voor de eveneens rijk met
zilver behangen Meibruid of Pinksterblom.
Veertien dagen na Sint Jan heeft dan op Ter-
schelling de vermaarde „Opperid" plaats onder
leiding van de Sint Janscommissie, Waarbij nog
duidelijke sporen van de oude Sint Jansminne
zijn te herkennen.
En in Beieren wordt de Johannesminne ook
op Sint Jan den Dooper, met Midzomer dus,
gedronken en wel als liefdesblijk en verzoe-
ningsdronk. Dit is wel het laatste wat er van
de rechtsgebruiken van het oudgermaansche
midzomer-ding is overgebleven. Wellicht is
van de oude beteekenis als Nacht-van-Voor-
spelling (Nacht tusschen de tijden) méér be-
waard gebleven. Zoo moeten in verschillende
streken trouwlustige meisjes de vlier, de boom
van Vrouw Holle, de aan Frigga gewijde boom
dus, in den Johannesnacht schudden om in
hun droom gewaar te kunnen worden wan-
neer en met wien zij zullen trouwen.
Verder worden in dezen hoogtijd alle spelen
beoefend, die ais vanzelf een keuring van de
deelnemers mogelijk maken, d.w.z. alle behen-
digheids-, snelheids- en schuttersspelen, die
in de Germaansche wereld in gebruik zijn ge-
bleven.
St. JANS PROCESSIE
Belangrijk voor de waardeering van het Mid-
zomerfeest is het feit, dat vroeger op 7 Juli
op den „Sint Jansberg" bij Laren een groot
volksfeest plaats vond. De termijn van der-
tien dagen tusschen de zonnewende en dit
feest, stemt overeen met het dertiendaagsche
feesttij, dat aan midwinterzonnewendefeest
vooraf ging.
De kerk heeft dit Larensche feest overgeno-
men en er met behulp van een paar fantasti-
sche legenden een „verklaring" in den zin van
een Sint Jansfeest aan gegeven.
Zoo wordt er o.a. verhaald van een pelgrim
die een paar „beenderen van Johannes den
Dooper" aan zijn geboorteplaats Laren wikte
schenken. De goede man werd echter in het
bosch vermoord, roovers kaapten den zilveren
reliekdoos en lieten de beenderen op den
bodem achter. Maar ziet, deze beenderen be-
gonnen een magisch licht uit te stralen en
Oud en jong vermaak/ zich bij de zomerfeesfelijkheden in het oeroude Zweedsche ku/tuurgebied Da/ekarlië.
geen mensch kon ze van hun plaats brengen
Gelukkig stelde men den* dorpspastoor van
een en ander op de hoogte, die deed ter
plaatse een altaar opslaan en droeg er een
mis op en — de beenderen lieten van den
grond los en konden in de Larensche kerk in
veiligheid worden gebracht.
Een hevige regen spoelde daarna het slecht
begraven lijk van den pelgrim bloot, waarna
de aarde ter plaatse gewijd werd, de man
beter en waardiger ter ruste werd gelegd en
——
op het nieuwe kerkhof natuurlijk Sint
Janskerkhof gedoopt een kapelletje werd
gebouwd.
In 1586 werd dit bouwwerk op last van de
Staten van Holland gesloopt, om eerst onge-
veer een halve eeuw geleden te worden her-
bouwd.
Maar al naar de tijden waren hebben de
roomschen er in het openbaar of in-het ver-
borgene hun Sint Jansprocessie gehouden van
de aan den dorpspatroon gewijde kerk op den
Brink naar het Sint Janskerkhof en terug.
Deze ommegang in kerkelijken zin dateert
reeds van 893 en is wel de eenige processie
die ten Noorden van den Moerdijk op den
openbaren weg is toegestaan.
En nog steeds hechten de echte Larensche
ingezetenen aan het ongerept voortduren van
de oude traditie van het St. Janskerkhof: er
mogen uitsluitend Larensche inwoners hun
rustplaats vinden.
Het lijdt geen twijfel of ook hier hebben
evenals overal elders —
kerkelijke gebruiken
de- plaats ingenomen van Germaansche ge-
bruiken die zich groepeerden rondom de Mid-
zomerzonnewende en de gestalte van den
lichten zomergod Balder.
Het kan ons dan ook niet verbazen, dat
Johannes de Dooper in het volksgeloof een
aantal trekken van deze godheid heeft be-
houden.
BIJ 'T MOEDERLICHT
Vanzelfsprekend nam het vuur bij de mid-
zomerfeestelijkheden een groote plaats in.
Later tot St. Jansvuren omgedoopt bleven
allerier gebruiken van de vóór-christelijke vie-
ring ermee verbonden.
Ook voor dit vuur werd de brandstof door
jongens opgehaald:
„Wij zullen hout gaan dragen
Wij zullen turref vragen
Wij willen vroolijk vieren,
Al op Sint Jans manieren,
bij dagen en bij nachten
gelijk wij jarent vlochten".
Deze vuren werden op St. Jansavond, (Lw.z.
den avond van 23 Juni ontstoken en het echte
oude gebruik vereischte ook hier een „nood-
vuur", d.w.z. een door wrijving ontstoken vuur.
Man en vrouw, jongen en meisje sprongen
hand in hand door de vlammen en ook het
vee werd over de nasmeulende stapel of tus- *
schen twee vuren door gedreven.
Elders was het gewoonte paardekoppen of
katten ln het vuur te gooien en de asch werd
algemeen als onheilwerend beschouwd. Al
naar de plaats werden dé vuren op de dui-
nen, de dijken, de heuvels of de markten ont-
stoken, hetgeen in de 17de eeuw door allerlei
verordeningen meer en meer verboden werd.
Als tegenhanger voor de Joelnacht of „Moe-
dernacht kende men voor de Midzomernacht
het woord „Moederlicht" bijv. ip AntOnides
v. d. Goes' IJstroom:
,Maer als wij 't moederlicht in Hooimaent
voelen blaeken..."
De meest verschillende gebruiken zijn met het
zonne wendevuur verbonden: in Duitschland
laat men brandende, met stroo omwikkelde
raderen van de berghellingen afrollen, elders
worden schijven brandend door de lucht ge-
slingerd of wordt met fakkels
meters lang zjjn — — die soms
gezwaaid. Verloofde paren
bezegelen hun verbond door hand in hand
door de oplaaiende vlammen te springen, ja
zelfs de kleintjes hebben hun brandend stroo-
bergje om zich mee te vermaken. De boeren
nemen verkoolde resten van het vuur mee
naar huis en asch van het heilige vuur wordt
— tot heil van het zaad als zinnebeeldig deel
van het kracht- en vruchtbaarheidschenkende
zonnevuur op den akker gestrooid.
In de eeuwen vlak na de kerstening ontston-
den door het slaan van brandende schijven
een aantal groote kloosterbranden (Fulda 831
en later Lorsch). In hoeverre hier, de uitge-
strektheid van het „doel" in aanmerking ge-
nomen, van „ongelukken" sprake kan zijn, is
een vraag, die wel voor altijd onopgelost zal
Wijven.
De kerk heeft deze branden in ieder geval als
een goede aanleiding gebruikt om heftiger
dan ooit tegen de- Midzomervuren op te
treden.
BIJ DEN HEILIGEN BRON
Veelvuldig waren ook de gebruiken die ver-
band hielden met het water van bronnen,
beeken en rit iet en.
In een brief, die Petrarca aan kardinaal
Colonna schreef, vinden we vermeld; dat hQ
in 1330 op Johannesdag in Keulen aankwam
en daar door zijn vrienden naar den Rijn
werd gebracht, om te zien hoe met bloemen
'Foto's: Coze.
en kransen getooide vrouwen na zonsonder-
gang haar armen en handen in het water
hadden gedompeld en zich gewasschen had-
den onder het opzeggen van bepaalde
spreuken.
En nog heden worden hier en daar vóór
Johannesdag bronnen en beeken schoonge-
maakt en werden de boomen er omheen met
slingers en lampions versierd. Vermaard was
het vijfbronnenfeest uit Tissington (Devons-
hire), dat een echt water-en-bloemen-feest
was.
In Popperode, bij Mühlhausen (in Thuringen)
wordt door de jeugd nog een bronfeest in eere
gehouden,- dat op oeroude oorspronkelijke
zinnebeeldige volksgebruiken terug gaat. Hier
worden n.l. door de meisjes bloemkransen in
den bron geworpen, waarna de jongens met
ruikers naar deze kransen werpen om ze tot
zinken te brengen. De paren, die aldus' ver-
eenigd in het levenswater onderduiken, wer-
den vroeger als de aangewezen huwelijksparen
beschouwd. Wij zien hier bruidskrans of
bruidskroon en bruigomsruiker in hun oude
beteekenis: de krans als zonnezinnebeeld en
de ruiker als levensboomzinnebeeld.
De vereeniging van deze beide geeft het beeld
van het overwinnende leven: de boom met
de zon.
Bovendien zien we hier een ander zinnebeel-
denpaar in deze algemeene symbolen beslo-
ten: de ruiker als Donarsbezem of Manrune
vereenigd met het beeld van den eeuwigen
kringloop. Dat deze zinnebeelden in verband
gebracht worden met het water is geheel in
den lijn van deze gedachte. Er is wel geen
motief zoo veelvuldig in de boerenkunst toe-
gepast als juist het motief van den levens-
boom oprijzend uit een pot, de zoogen. „kruid-
pot". Deze pot is één der vormen waarop de
heilige bron werd voorgesteld, n.l. als het vat,
gevuld met het water des levens. De beteeke-
nis van het bronfeest op St. Jan is dan ook
van mythischen oorsprong en herinnert ons
aan den bron bij den wereldesch, zooals de
Edda die bezingt en aan den kinderbron of
kindervijvers uit de sprookjes, aan het levens-
water dus, waaruit Vrouw Holle de nieuwe
forelingskes ophaalt.
Dat vele heilige bronnen inderdaad ook „Heil-
kraft", d.w.z. geneeskracht bezaten is een bij-
komstige bijzonderheid, die voor de natuur-
kennis van ons voorgeslacht pleit. De proces-
sies die tegenwoordig elders naar dergelijke
bronnen werden gehouden, kunnen ons echter
over het oorspronkelijke karakter ervan niet
meer misleiden.
Ook het boomzinnebeeld ontbreekt bij den
Midzomertrjd niet. In de Harz wordt de
Johannesboom opgericht, maar vooral in Zwe-
den wordt het boomzinnebeeld mooi vertegen-
woordigd door de beroemde Maistangen. En
nog steeds draagt de 24ste Juni in Zweden
den naam van Midzomer en is deze dag er
een van rust en vreugde. Stockholm is dan
één bloemenweelde door de overal rijkelijk
aangebrachte bloemen.
Meisje uit Ratlvik (Zweden) aan de bron
SINT JANS KRANSEN
Een oorspronkelijk zinnebeeld, dat wij nog
heden bij de Midzomerfeesten aantreffen is
de Sint Janskrans of Sint Janstros, die meestal
van notentakken is gemaakt, omdat de noot
een zinnebeeld van de vruchtbaarheid is.
In het Geldersche vinden we reeds vanaf de
14de eeuw de overlevering van Sint Janskro-
nen, die op de manier van Pinksterkronen
boven de straat opgehangen en waaronder
dan „geschat" werd, d.w.z. iedere voorbijgan-
ger moest tol betalen. Een halve eeuw geleden
was dit gebruik nog niet geheel uitgestorven.
Ook onder deze kronen of kransen werd ge-
danst en 16de en 17de eeuwsche keuren hier-
tegen bewijzen dat dit gebruik door ons heele
land voorkwam. (Nijmegen 1548, Grave 1603,
Uitgeest 1635).
In Zuidlimburg bestaat nog hier en daar het
gebruik een Sint Janstros te maken van note-
bladeren, korenbloemen en Sint Janskruid, die
op een stevigen schijf stroobord kransvormig
worden aangebracht of als drievoudige ruiker
worden samengesteld en boven de deur op-
gehangen. ' qualijck geit geven wil tot uwer behoeften,
In N Brabant wordt wel een bos bloemen aan
den gevel boven den huisdeur gehangen.
VOLKSGELOOF EN BIJGELOOF
Geheimzinnige krachten heeft men in Mid-
zomertrjd altijd gevoeld en toen de oude, na-
tuurverbonden eeredienst was vertroebeld door
bijgeloof, heeft ook dit zich op overvloedige
wijze rondom den Midzomernacht verdicht.
In dezen nacht immers konden mannen uit
vervloekte sibben zich in weerwolven verande-
ren, in dezen nacht dansten de vrouwen uit
dezelfde bloedsgemeenschappen als heksen in
kattengedaante poot aan poot rond het „hei-
densch vier".
Maar minder begrijpelijk is het heden, dat
men vroeger op dergelijke aantijgingen volks-
genooten tot den vuurdood veroordeelde, zoo-
als maar al te vaak is geschied.
Maar er zijn weinig dagen, waarop het volks-
geloof zooveel waarde hecht aan kruiden als
juist op Sint Jan.
Kamille, Hondsgras, Wolfsklauw en het reeds
genoemde Sint Janskruid (hertshooi en smeer-
wortel) zijn daar de meest algemeene voor-
beelden van. .
De groote gele bloemen van het Sint Janskruid
doen aan „aardsche zonnen" denken en zou-
den als Balder-bloemen zeker niet vreemd zijn
geweest. Het behoeft geen betoog, dat in de
middeleeuwen en daarna zich het meest
dwaze bijgeloof aan de kruidkunde heeft ge-
hecht, zoo ook aan de Sint Janskruiden: zij
vormden een voorbehoedsmiddel tegen het
inslaan van den bliksem, dienden als orakel
voor verliefde meisjes en hadden duivelban-
nende kracht.
Sint Janskruiden moesten voor dag en dauw
worden gezocht, waarbij het diepste stilzwij-
gen in acht genomen moest worden. Liefst
moest men vooraf ook zn handen gewas-
schen hebben!
Onder den Maistang
De kruiden werden ook in de Midzomervuren
geworpen onder het opzeggen van de woor-
den:
Al mijn onheil
ga verdwijnen
ga verdwijnen
met deez' kruiden
in den gloed."
Het Sint Janskruid, dat vroeger ten platte-
lande een eereplaatsje kreeg onder de plan-
ten in de huiskamer werd door de plantkun-
digen vroeger „Daemoni fugium" genoemd,
d.w.z.: „Jaag den duivel", een karakteristiek
voorbeeld van omduiding in het negatieve
van een oorspronkelijk als positief heilsmid-
del gewaardeerd kruid.
In „Die Evangelie van den Spinrocken 't Am-
sterdam 1662" staan o.a. de volgende schoone
regelen: „Wil een vrou, dat haer man haer
hartelijck minne, die legge in sijnen slincken
schoen een blad van een noteboom, gheraept
op St. Jansavondt totdat men noen luydt en
hij sal se wonderlijck lief hebben" en „Hebt
ghij eenen quaden man, of krijghele, die 11
soo neemt den eersten knoop van een stroo
nae der aerden op St. Jansavondt gepluct,
totdat men noen luydt en steeckt dat in 't
gat van den sloote des koffers en het sal
open gaen."
Behalve dat men in de Sint Jansnacht ge-
nees- en afweerkruiden zocht, was het ook
de nacht voor het snijden van een goede
Avichelroede, een buigzame gaffeltak van den
hazelaar.
'
Sint Janswater wordt eveneens hier en daar
hoog aangeslagen: het wordt gewijd en daar-
na het heele jaar bewaard om er bij dreigend
onweer de gewijde palmtakjes in te dompelen
alvorens deze te verbranden. Ook de dauw
van St. Jansmorgen is waardevol: het bevor-
dert kracht, schoonheid en gezondheid als
men er zich in wentelt. Boeren en schippers
hebben Sint Jan tevens tot een weerprofeet
gemaakt:
„Voor Sint Jan trekt de zee
Na Sint Jan geeft ze mee."
en
„Het rouwde nooit een man,
dat hij turfde vóór Sint Jan."
Het is duidelijk dat de Midzomernacht rijk
aan liefde en minnekoozen was. De meisjes
uit de christelijke periode noemen zonder
blikken of blozen haar vrijers „St. Jan" en
dachten daarbij noch aan den joodschen
profeet noch aan den Germaanschen Balder,
maar haar wenschen gingen ongetwijfeld on-
bewust meer naar de eigenschappen van den
laatste uit. Dat zij allerlei „liefdesorakels"
juist in dezen nacht raadpleegden, vermeld-
den -wij reeds.
Is het een wonder, dat aan een Midzomer-
nachtsdroom groote beteekenis als voorspel-
lende droom werd gehecht?
NICO DE HAAS
(Foto's: Coze.)
 De ontwikke/ing van hel ornament op steenen gebruiksvoorwerpen, uit hei hunebed bij Drouwen in Drente
HET BEGIN VAN HET ORNAMENT
In het artikel over den vorm van een
voorwerp zijn vooral de vormen zonder
versiering uit onzen tijd ons opgevallen en
waarom? Omdat de holle-2__alooze versie-
ring uit vorige tijdperken ons niet meer be-
vredigen konden, zij waren met den vorm van
het voorwerp niet meer vergroeid en tegelijker-
tijd ontluisterden zij dezen vorm volkomen.
Maar ondanks het feit, dat er volmaakte vor-
men werden gevonden, die geen versiering be-
hoefden, bestaan er geheel andere vormen, dié
wel een ornament verlangen en het is ook ons
ingeboren kunstgevoel, dat de neiging tot
sieren niet kan ont^yijken.
Ik spreek hier van een ingeboren gevoel voor
kunst, en dan dringt zich de vraag aan ons op,
sinds wanneer kent de mensch dit gevoel voor
schoonheid, sinds wanneer openbaarden zich
in het algemeen de eerste kunstuitingen? En
vooral van belang is in dit verband voor ons
hoe het ornament zich in het Germaansche
Noorden ontwikkelt heeft. Lang echter voor
dit Noorden bewoond was, voordat het bevrijd
was van het landijs, had zich meer ln het
Zuiden, in Zwitserland en Zuid-Frankrijk een
kunst ontwikkeld, die weliswaar geheel buiten
de kunstuitingen van het Noorden stonden,
maar in verband met de ontwikkelingsgang
der kunst in het algemeen toch van belang is.
Deze kunst namelijk bestond uitsluitend uit
rotsschilderingen en figuren, die in beenderen
en ivoor geritst waren. Het waren geen fan-
tasieën, maar voorstellingen, die den mensch
uit dien tijd eiken dag in zijn naaste omgeving
waarnam. De zoogdieren bijvoorbeeld waren
met zoo groote zuiverheid en nauwkeurigheid
op de rotswanden aangebracht, dat de natura-
listische kunst uit latere perioden deze uitin-
gen van den primitieven mensch nooit over-
troffen heeft. Het verwondert ons wel, dat men
in het diluviale tijdperk zoo een volmaakte
natuurweergave kon scheppen, maar men ver-
klaart dit als zouden de jagerstammen uit dien
tijd innerlijk zoo nauw verwant zijn met de
natuur, doordat zij dag in dag uit elke bewe-
ging en elke reactie van de dieren zouden kun-
nen waarnemen. Moeilijker ja, volkomen on-
mogelijk zou het voor hen geweest zijn een
geometrisch ornament te maken, want dat
zou aan hun fantasie moeten ontspruiten,
terwijl zij de dingen die met eigen oogen
gezien werden, naar wij vermoeden „vanzelf"
en zonder te denken weergaven, uit de onge-
meen sterke waarnemingen van het zintuig.
Deze naturalistische kunst borg echter niet de
mogelijkheden in zich, zich verder te ontwik-
kelen, juist omdat er eigenlijk geen schep-
pingsdrang achter zat, maar een zuivere
natuurnabootsing — een instinctief handelen
van den primitieven mensch.
In deze zoogenaamde physioplastische kunst
zat in zooverre een zekere ontwikkelingsgang.
7
doordat men grooter vaardigheid in het han-
teeren van het materiaal kreeg, terwijl aan de
gereedschappen waarmee de figuren werden
aangebracht ook een vooruitgang viel waar
te nemen. Deze naturalistische kunst staat
echter volkomen buiten de geometrische kunst
van het Noorden, die reeds vóór den Steentijd,
den tijd waarin men met het vormen van
steenen voorwerpen begon, opgekomen was. Op
beenen en hoornen gebruiksvoorwerpen wer-
den toen reeds zeer eenvoudige versieringen
aangebracht (vooral in boortechniek), waarbij
kleine puntjes bepaalde rijen vormden, die
dan het ornament uitmaakten. Vooral de
harde vuursteensplinters werden als gereed-
schap gebruikt brj het aanbrengen van het
ornament.
De eerste versiering op de leemen voorwerpen
werd met de vingers aangebracht; zij bestond
namelijk daarin, dat op den rand van den pot
in de zachte klei vingerafdrukken'werden ge-
maakt, die zoodoende een zekere horizontale
versiering vormden. Deze horizontale band kan
beschouwd worden als het begin van het geo-
metrische ornament, want van deze randver-
siering uit ontwikkelt zich dit ornament steeds
verder.
Men moet wel zeer goed in het oog houden, dat
er van "een geometrisch ornament eerst dan
sprake is, als het ornament met den vorm van
het voorwerp een onafscheidbaar geheel vormt,
Het begin van het ornament in den jongsteeniijd uit
de „Schelpbergenkulfuur". Duidelijk is hier de ver-
plaatsing van de vingerdrukken van bovenland naar
afscheiding schouder—hals te zien. Een volgend
siadium geefl een dubbele rij inkepingen, nu met
een of ander scherp voorwerp ingesneden, weer.
het ornament moet als het ware gelijk met
den bouw van den vorm opgetrokken worden;
wanneer het zou ontbreken aan een bepaal-
den, daarop gebouwden vorm, dan zou het zijn
als een huis zonder vensters. Het ornament zal
ook eerst dan haar karakter krijgen indien het
met den drager ervan vergroeid is. Het is ook
eerst dan van beteekenis, wanneer het van het
voorwerp waarop het is aangebracht, iets zegt,
den vorm ervan duidelijker doet uitkomen of
den zin er aan geeft. Daaraan
volle beteekenis — — aan die zin-
heeft het geometrische
ornament haar ontstaan in wezen te danken.
Want hoe stellen we ons eigenlijk het eerste
optreden van het ornament voor; is het de
innerlijke drang tot sieren geweest van den
Noordschen mensch, uit het begin vtin dën
Steentijd, of liggen misschien andere oorzaken
hieraan ten grondslag?
De verklaring van het ontstaan van de kunst
is een moeilijk probleem. Dat de kunstzin den
mensch niet zoo maar is komen aanwaaien;
dat het geen plotselinge gave is geweest, dat
moet wel aangenomen worden. De oorsprong
van de kunst zal eerder in verband gebracht
moeten worden met doelmatigheid en nuttig-
heid.
Bij het onderzoek naar het ontstaan van het
geometrisch ornament kan men ook dan pas
tot een gunstig resultaat komen, indien men
het ornament niet als iets zelfstandigs ziet,
maar steeds in nauwen samenhang met den
vorm van het voorwerp waarop het is aan-
gebracht.
Volgens Frederik Adama van Scheltema, die
zich vooral met het ornament van het Noor-
den — zijn ontstaan en ontwikkeling
— heeft
bezig gehouden, is lichaamsversiering een his-
torische eisch voor het ontstaan van het
ornament.
Onder lichaamsversiering verstaan we dan de
versiering van het menschelijk lichaam, door
insnijding (tatoueering), beschildering of door
het omhangen van kettingen van schelpen en
andere voorwerpen.
We weten dat verschillende primitieve volken
van den Indischen Archipel bijvoorbeeld zich
op die wijze „bekleeden"; waarschijnlijk is, dat
dit als versiering beschouwd kan worden. Maar
we zijn wel geneigd ons af te vragen, hoe zij
er toe gekomen zijn deze versiering aan hun
lichaam aan te brengen. Was het alleen ver-
sieringslust of was ook hier een bepaalde
nuttigheidsfactor voorwaarde voor het aan-
brengen hiervan. Nu is inderdaad een der-
gelijke voorwaarde aanwezig en wel in verband
met de krijgsvoering. Ontmoet de papoea zijn
tegenstander, dan is zijn eerste voorsprong,
als hij hem nog voor het begin van den strijd
schrik aanjaagt en dit kan hij bereiken door
zich zoo schrikwekkend mogelijk toe te take-
len. En dat doet hij dan ook. Maar tegelijker-
Urn uit de touwbekerkulfuur uit den longsfeentijd. Duidelijk wordt ook hier de vorm door hef horizontale
ornament versterk». De urn werd gevonden bij Waffernienburg, Kreis Jerichow.
tijd wil hij met deze schrikaanjagende gestalte
die hij zich aangemeten heeft —
of aan heeft
laten meten —niet iedereen op de vlucht
jagen, want stel je voor dat de vrouw zijns
harten zich ook haastte uit zijn buurt te
komen. Tegelijkertijd moest hij er dus angst-
aanjagend en bekorend uitzien. De vrouw
moest hem bewonderen om de schoone sierlijke
lijnen op zijn lichaam, dus moest hij zich
vooral inspannen om zijn lichaam te ver-
fraaien. De eerste eisch dus voor een werke-
lijke versiering. En opvallend te in dit verband,
dat de motieven die op hét lichaam van een
bepaald volk zijn aangebracht, eveneens op de
gebruiksvoorwerpen hiervan te vinden zijn.
Een bewijs dus, dat de lichaamsversiering en
de versiering van het gebruiksvoorwerp uit
den zelfden geest ontstaan zijn. Nu is het een
groote vraag voor ons, of de Noordsche mensch
uit voorhistorische tijden zich eveneens ge-
tatoueerd, beschilderd of op andere wijze ver-
sierd heeft. Wat deze tatoueering betreft, dat
is uiterst moeilijk na te gaan, daar de ver-
schillende vondsten in geen enkel opzicht een
overtuigend bewijs hiervoor geleverd hebben.
Wel is uit de grafvondsten gebleken, dat
een beschildering van het lichaam zeergoed
mogelijk is geweest, daar hierin okerver fres-
ten aanwezig waren. De oudheidkundigen zijn
Een urn uit den dolmentijd, met verticale "versiering,
die in dien tijd vaker voorkwam. Gevonden in
Sleeswijk.
(Opn.; V.W.—h. W. F. van Heemikerck-DOker.)
het er in het algemeen dan ook over eens,
dat de natuurvolken van het Noorden in
voorhistorische tijden (nog vóór den Steen-
tijd), het lichaam beschilderden.
Een merkwaardigheid, die misschien als een
bewijs voor tatoueering zou kunnen gelden, is
de vondst van een mammouthtand bij Pred-
most geweest, die een vrouwenfiguur voorstelde,
waarvan het lichaam geheel uit lijnen en
groeven was samengesteld.
Dat de mensch uit het Noorden zich in dien
tijd opschikte met allerlei vooi wei pen, als
schelpen, ivoren tanden van dieren, en andere
bijzondere stukken been, kan met zekerheid
worden aangenomen; de graven hebben hier
voldoende bewijzen voor geleverd. Ook hoe en
waar deze voorwerpen aan het lichaam ge-
dragen werden ls hieruit gebleken, namelijk
als armbanden en halssnoeren, maar ook om
de beenen en als schortjes voor kinderen
werden zij toegepast. Het blijkt dus, dat ook
hier in principe lichaamsversiering aanwezig
was. Uit dien tijd zijn ook de eerste ornament-
motieven op de steenen gebruiksvoorwerpen
bekend. Bij het versieren van het menschelijk
lichaam was de vorm op zichzelf reeds .gege-
ven"; de moeilijkheid voor het gebruiksvoor-
werp was natuurlijk, dat daarvoor eerst de
vorm met veel moeite en inspanning moest
worden geschapen, terwijl eigenlijk daarna de
vorm mèt versiering ontstaan kon. De over-
gang van lichaamsversiering tot voorwerps-
versiering is niet zoo moeilijk te aanvaarden,
temeer daar een steenen pot bijvoorbeeld in
haar vorm vaak eenigen overeenkomst met de
menschelijke gestalte had. Zoo zijn daaraan
ook een voet, een buik, schouders en hals te
onderscheiden en deze kwamen vanzelf-
sprekend ook in aanmerking om op dezelfde
wijze voorzien te worden van een ornament,
dat rondingen en insluipingen versterken zou,
evenals dlt de vormen van het lichaam on-
derstreept.
Het ontstaan van ornamentiek op de gebruiks-
voorwerpen was echter wel een vooruitgang
uit kunstzinnig oogpunt bezien, want hier was
geen sprake meer van nuttigheid, hier sprak
slechts de drang tot sieren, tot verfraaien.
Daarom staat deze kunst hooger dan de ver-
siering van het menschelijk lichaam —4te
kunst is bevrijd van de banden der doel-
matigheid en zij kaa zich nu vrij naar den
smaak en den geest van den mensch ont-
wikkelen.
In het algemeen wordt de Noordsche kunst
Een voorbeeld van touwbefcerfcurruur. Duidelijk is de
constructie van hef touw, waarmede de versiering
werd aangebracht, te zien. De urn werd gevonden in
Köfschen (Thüringen).
verre achteruitgezet bij de kunst van hét
Zuiden, omdat deze door bepaalde omstandig-
heden eerder tot ontwikkeling te gekomen dan
de kunst van het Noorden. Een kenmerkend
verschil tusschen de kunst van het Zuiden en
die van het Noorden was, dat de eerste veel
meer een naturalistische kunst was, terwijl de
laatste met haar geometrisch-ornamentale
vormen meer een abstracte kunst was, dle zich
volkomen naar Noordschen aard ontwikkelde.
En deze abstracte kunstvormen mogen in geen
geval beschouwd worden als doode vormen, die
zoodoende ook geen vooruitgang kenden, het
was een bijzondere levende kunst, een kunst
die .als het ware van binnenuit leefde, met
den mensch en zijn kultuur groeide, die zich
voortdurend sterker ontwikkelde en die in
wezen op een hooger plan stond, daar hierbij
niet de natuur als voorbeeld diende, maar de
menschelijke geest nieuwe motieven schiep.
ONTWIKKELING NOORDSCHEN
VORM
In den midden-Steentijd begint de eerste ont-
wikkeling van het geometrisch ornament, met
Denemarken als middelpunt; waar vooral het
aardewerk uit de „schelpbergen-kultuur" op-
valt. Het kostte in het algemeen vrij veel moeite
om de ornamenten op dit vaatwerk te onder-
kennen, daar de vondsten nu eenmaal niet van
dien aard waren, dat zij het motief nog duide-
lijk lieten uitkomen. Het waren veelal kleinere
scherven, die de reconstructie zeer bemoeilijk-
ten. Desondanks is men erin geslaagd de oor-
spronkelijke vormen terug te vinden. De vorm
uit deze „Muschelhaufenkultur" kan tn twee
perioden verdeeld worden, waarvan vooral de
bekers en vaten uit de tweede periode voor ons
van belang zijn. De vormen van het aardewerk
liepen vrij sterk uiteen, de versiering kwam
echter bij deze. vrij groote verscheidenheid in
principe op hetzelfde neer. De bovenrand ver-
toonde een aaneengesloten reeks vingerindruk-
ken bij het meest eenvoudige stadium, terwijl
bij een meer ontwikkeld stadium ook vinger-
indrukken aan de afscheiding tusschen hals
en romp waren aangebracht.
Deze vingerindrukken, die eigenlijk nauwelijks
nog als versiering kunnen vrorden beschouwd,
zijn de voorloopers van het geometrisch orna-
ment. Want het blijft niet bij dien eenen rand,
dle- dan lets hooger, dan weer iets lager was
aangebracht, neen, langzamerhand worden
randen onder elkaar aangebracht, die ten-
Een zeldzame verschijning onder de urnen der hune-
beddenbouwers. Opvallend vooral zijn hierop de krin-
gen, die al op zonnesymbofen wijzen, fn hef algemeen
treden deze zinnebeelden echter later pas op.
slotte een bepaalde horizontale versiering
vormden. De versiering met de vingertoppen,
die vrij onregelmatig was en aan een zekere
willekeur was overgeleverd, ging echter ver-
dwijnen en hiervoor in de plaate .kwamen
schelpen, stukjes hout of been, waarmee de
versiering in de nog zachte klei werd gedrukt.
Dan worden de liggende lijnen ook afgewis-
seld door staande punteeringen en schuine
strepen, waardoor kleine driehoekjes ontstaan
of zigzaglijnen, die zeer vaak de steenen ge-
bruiksvoorwerpen sieren. Van zeer groot belang
is echter, dat deze eerste versieringsmotieven
niet alleen de kunstzinnige neigingen van den
jongsteentijdmensch bevredigen, maar dat zrj
volkomen met den vorm van het voorwerp
waarop zrj werden aangebracht vergroeid zijn
en dezen vorm tegelijkertijd nog onderstree-
pen. Bij het touw-aardewerk komt dit ai
bijzonder duidelijk aan het licht;, de halsver-
siering wordt vooral gekenmerkt door horizon-
tale lijnen, die met koordjes of touwtjes in de
zachte klei werden gedrukt, afgewisseld met
dubbele zigzaglijnen, of rijen driehoekjes, ter-
wijl de buik, om een scherpe afscheiding te
maken, van lengtestrepen voorzien was. Zoo
ontstond een versieringsstijl, die fraai was en
waardoor de vorm schooner en soepeler van
aanzien werd.
KULTUUR VAN DE
HUNEBEDBOUWERS
Kenmerkend voor den vorm uit de hunebed-
denkultuur is de lange hals van het aardewerk,
met de min of meer scherpe afscheiding tus-
schen schouder en buik. Vanzelfsprekend komt
een .versiering langs den halsrand voor een
dergelijken vorm niet in aanmerking; wel
echter is de overgang van hals naar schouder
belangrijk in dit verband en deze streek werd
dan ook voornamelijk voor het aanbrengen
van het ornament benut.
De buik werd hierbij door horizontale motieven
gekenmerkt, terwijl de slankheid van den hals
nog versterkt werd door de verticale versiering.
De vrij plotselinge overgang van buik naar
schouder wordt nog verscherpt door een rand-
versiering, die vaak uit kleine driehoekjes be-
staat, die met een of ander puntig voorwerp
uit de klei gesneden zijn.
Ook een meer kogelvormige vaas komt in deze
kultuurperiode voor, maar ook hierbij versterkt
de versiering den vorm. De verbondenheid
tusschen vorm en versiering treedt hierbij
Twee karakteristieke voorbeelden van bandkeramiek. De eerste vorm mef een eigenaardig rond ornament, dat
van Zuidelijken invloed getuigt. Bij den tweeden vorm heeft zich dit ornament verstrakt en is teruggekeerd
fot een geometrisch ornament. De beide steenen gebruiksvoorwerpen werden gevonden in Almrich, Kreis Naum-
burg. (Opn.: V.W.—lr. W. F. van Heemskerck-Düker.)
eveneens sterk aan den dag, want juist door stig uit het Donaugebied waar de mensch van
het ornament wordt de vorm bepaald. het Noordras in aanraking kwam met sier-
Zeer opvallend voor de ontwikkeling van het vormen, die hun centrum in Klein-Azië had-
ornament zijn de aardewerkvondsten uit het den.
hunebed bij Drouwen in Drente, die door De vreemde motieven in deze nieuwe ornament-
dr. Holwerda onderzocht zijn. kunst zijn echter spoedig weer aan eigen aard
Daaruit is naar aanleiding van de gevonden en wezen van den Noordschen mensch aan-
scherven als het ware de heele ontwikkelings- gepast. D.w.z. de motieven, die eerst gevormd
gang van het vaatwerk en het daarbij passend werden uit gebogen lijnen, vaak willekeurig
ornament van de kultuur der hunebedbouwers, gegroepeerd, werden omgevormd tot rechte,
af te leiden. Om te beginnen is daar een vaas lijnen, waarbij dan het principe van het
gevonden, van eenvoudigeh vorm, volkomen motief bewaard bleef, maar die volkomen ge-
ohversierd, die nu niet bepaald zooveel jaren ordend uit dezen innerlijken strijd te voor-
eerder gemaakt behoeft te zijn, dan de ver- schijn zijn gekomen.
sierde vormen, die zelfs heel goed uit den Deze kromlijnige motieven staan niet in ver-
zelfden tijd kan stammen. band met de spiralen, die later in den Brons-
De tweede fase in dezen ontwikkelingsgang is tijd zoo vaak de sieraden en gebruiksvoorwer-
een steenen pot met op den buik een verticaal pen sieren, deze zijn weer uit een geheel
lijnenspel als versiering, waarbij een duidelijke anderen geest geboren. Daar wil ik echter in
afscheiding werd gemaakt tusschen schouder een volgend artikel op terugkomen.
en buik. Voor de ornamentiek van het vroege aarde-
Bij het derde ontwikkelingsstadium werd naast werk uit den Steentijd is dus wel gebleken, dat
de genoemde versiering nog boven de hals- het geometrisch abstracte ornament kenmer-
schouderafscheiding een dubbele zig-zag band kend voor het Noorden is; dat het verder een
aangebracht, terwijl men bij de vierde fase zuivere kunstzinnige uiting is, die met den
nog een stapje verder ging door de afscheiding vorm volkomen vergroeid is en bedoelt deze
schouder-hals nog te versterken door het aan- in haar verschijningsvorm nog te verhelderen.
brengen van een duidelijke scheidingslijn, een
soort vischgraatband. GERDA SCHAAP
Het ornament spreekt hierbij wel een zeer
duidelijke taal
— het heeft een bepaalde taak
te vervullen; het karakter van de draagster
van het ornament nog te versterken.
Niet altijd zou het echter zoo blijven, dat het
ornament den vorm verhelderde en hiermee
vergroeid was, want aan het eind van den
Jongsteentijd treedt een merkwaardig nieuw
ornament op in de Noordsche versiering, die
in het algemeen onder den naam van band-
keramiek wordt samengevat. De rechte lijn van
het abstracte geometrische ornament wordt nu
vervangen door gebogen lijnen, die soms
schijnbaar zeer onsamenhangend in de vormen
geritzt of er op geschilderd werden. Het is in
het geheel geen ornament, dat bij den gesloten
Noordschen aard past, maar die karakteristieke
Zuidelijke kenmerken vertoont. De naturalisti-
sche siervormen zijn hier wel zeer sterk tot
uitdrukking gekomen en volgens Adama van
Scheltema zijn deze kromlijnige ornament-
vormen van den bandkeramiek niets anders
dan het resultaat van een inwerking van de
naturalistische kunst van het Zuiden op de Urn uit den overgangstijd van Steen- naar Kopertijd-
geometrisch-abstracte ornamentkunst van het perk. Gevonden bij Urnitz, Kreis Coblenz.
Noorden. De bandkeramiek is dan ook afkom- (Foto. V.W.—lt. W. F. van Heemskerck-Düker.)
VAN KRUIDEN
KRUIDENDOKTERS
EN KRUIDENBOEKEN
In
tal van bladen komen wij thans de op-
wekking tegen een kruidentuintje aan te
leggen. Men is zoo in staat de specerijen,
die wij thans moeten ontberen, te vervan-
gen; bovendien is het kweeken en oogsten der
kruiden een aardige en leerzame bezigheid.
In de tijden van onbeperkte verkeersmoge-
lijkheden, zooals wij die tot voor kort beleef-
den, bekommerde men zich slechts weinig om
dat.^wat de «eigen bodem opleverde. Het A^as
een gewoonte geworden uitheemsche kruiden
en specerijen te gebruiken; ze waren gemak-
kelijk te krijgen en verder dacht men niet.
Toch is er een tijd geweest, dat deze spece-
rijen nog volkomen onbekend waren en men
zich uitsluitend tevreden moest stellen met
dat, wat de eigen bodem opleverde. Dat was
in de tijden, voordat Indië ontdekt werd,
waar vandaan sinds dien de schepen ladingen
specerijen aanvoerden. Thans beleven wij op-
nieuw een tijd, waarin wij afgesloten zijn van
die gebieden en op ons zelf aangewezen. Is
het wonder, dat men zich nu plotseling dle
oude tijden herinnert? Hierbij is dan nog
slechts sprake van vervanging van uitheem-
sche specerijen door inheemsche kruiden,
van — in zekeren zin — genotmiddelen. Dat
daarbij de aandacht tevens gevestigd wordt op
de kruiden, die als erencesmiddelen dienst
doen, ligt voor de hand. Immers, het is niet
uitsluitend de noodzaak, die ons dwingt ons
te wenden tot de kruiden van eigen bodem. Er
schuilt hier nog iets meer achter. Het is het
gebod „terug naar de natuur", dat als reactie
op het al te kunstmatige, al te fabriekmatige
overal weerklinkt. Men komt meer en meer tot
de overtuiging, dat het natuurproduct een
grootere kracht bezit dan het z.g. gelijkwaar-
dige chemische product. Men ziet in, dat de
natuur zelf overal de middelen heeft en be-
schikbaar stelt om een gestoord evenwicht te
herstellen. Hierin ligt oeroude wijsheid beslo-
ten, die opnieuw ontdekt wordt, maar die bij
hen, die dicht bij de natuur leefden, altijd be-
waard bleef.
GERMAANSCHE WIJSHEID
Onze Germaansche voorvaderen, die als boeren
in nauwe aanraking met de natuur leefden,
kenden de stille krachten van die natuur en
wisten ze toe te passen. Veel van deze oude
kennis bleef tot op heden bewaard in de
oude boerenwijsheid.
Schriftelijk is ons hiervan weinig overgele-
verd, ofschoon verschillende passages uit de
Saga's ons aanwijzingen in die richting geven.
In het begin schijnt het vooral de wondbe-
handeling geweest te zijn, die de grootste aan-
dacht had. De natuur zelf was hier de leer-
meesteres. Zoo vertelt de Völsunga-Saga dat
Siegmund eens twee eekhoorntjes zag, die
elkaar gebeten hadden. Een van beiden
haalde toen uit het bosch een blad, legde het
op de wond, waarop het andere eekhoorntje
weer gezand wegsprong. Het verhaal is hier
wat kinderlijk weergegeven, maar inderdaad
blijkt telkens weer, dat zeer veel kennis om-
trent de geneeskrachtfee kruiden berust op
ervaringen, die men met dieren opgedaan
heeft.
Ook zalven wist men uit kruiden toe te be-
reiden. Dat den Germanen de knoflook reeds
bekend was, blijkt uit het Brunhildelied uit
de Edda, waarin gezegd wordt, dat men knof-
look in de mede legde om te zien of deze door
een verandering van kleur geen gif aan-
toonde. Ook werd knoflook bij de spijzen ge-
bruikt, terwijl het eveneens bij de behandeling
van wonden te pas kwam. Nog steeds geldt dit
gewas in de volksgeneeskunde als middel tegen
gif, terwijl de wetenschappelijke geneeskunde
overtuigd is van zijn bloedzuiverende werking.
In 155f gaf de Zuid-Nederlander Rembert Dodoens
zijn „Cruydtboek" uit, waarin hij mef zorg en liefde
alle kruiden en gewassen, die hij kende, beschreef.
Prachtige zeer natuurgetrouwe houtsneden maken dit
werk tot een lust voor de oogen.
(Foto: L. Plate— V.W.)
Dat er ook in die oude tijden reeds een duide-
lijk onderscheid bestond tusschen de natuur-
geneeswijze en kwakzalverij, zooals die toen-
tertijd in het hooge Noorden door Lappen e.d.
bedreven werd, blijkt uit een mededeeling van
den IJslandschen skald Steinarr Sjonason
(plm. 950—1000), die zegt: „Lang heb ik ge-
leefd; ik liet de Goden beschikken; nooit heb
ik kousen, rood als mos gedragen (blijkbaar
een gewoonte van de Lappen), nooit een buidel
vol kruiden om den hals gedragen; en toch
leef ik nog!"
DE ARTSEN DER ANTIEKEN
De Romeinen, met wie de Germanen tenslotte
in aanraking kwamen, kenden eveneens een
kruidengeneeskunde, die reeds een lang ver-
leden achter zich had en die vooral berustte
op de wijsheid van Klein-Azlatische en Griek-
sche geleerden. Zeven Grieksche artsen met
den naam Hippokrates zijn er bekend, van
wie de tweede, wiens lijfspreuk was: „de na-
tuur is de geneesheer der ziekten", echter wel
als de belangrijkste te beschouwen is. Ook
Theophrastus, maar vooral Dioskurides, die
een kruidenboek samenstelde, waaruit men
nog duidelijk de bedoelde planten kan her-
kennen, en die een zeer groote opmerkings-
gave bezat, behooren tot de bekendste; de
kroon spant echter Galenos (130 —± 201),
wiens werk eeuwen lang bleef gelden als het
wetenschappelijke werk op dit gebied. Wan-
neer men kruidenboeken uit de 16e eeuw en
later ter hand neemt, vindt men daarin vrij-
wel steeds bijzonderheden vermeld, die aan
de geschriften dezer groote mannen ontleend
zijn.
Het spreekt vanzelf, dat de Grieksche en Ro-
meinsche geleerden voornamelijk de flora om
de Middellandsche Zee bestudeerd hadden. Het
gevolg was, dat toen de Gernjanen met hen
in aanraking kwamen, er een nieuwe planten-
wereld voor hen openging. Tal van kruiden
toch konden met weinig moeite evenzeer in
onze streken worden gekweekt, en zoo is het
niet te verwonderen, dat er een regelmatige
uitwisseling plaats had van verschillende
krulden, die vooral door de kloosters zeer be-
vorderd werd. Hier toch hield men zich ln het
bijzonder bezig met het kweeken van de ge-
neeskrachtige kruiden.
KAREL DE GROOTE'S
VERORDENING
In een verordening, afkomstig van Karel de
Groote of van een zijner zoons, komt een ge-
deelte voor, dat op de tuinen betrekking heeft
en waarin alle gewassen opgesomd worden, die
daarin gekweekt moeten warden. In deze
10
„Capitulare de villis" heet het: „Wij willen,
dat men in den tuin alle kruiden heeft", en dan
volgt een heele lijst, waarin wij bloemen,
groenten en allerlei andere gewassen vinden
opgeteekend, 0.a.: leliën, rozen, salvia, augur-
ken, meloenen, pompoenen, stokboonen, roze-
marijn, karwei, erwten, anijs, cichorei, sla,
peterselie, selderie, düle, venkel, andijvie, boo-
nenkruid, artisjokken, tuinboonen, kervel,
papaver, mosterd, enz. Zeer dikwijls was deze
opsomming richtsnoer voor de beplanting der
kloostertuinen, waarin dan ook de kultuur der
kruiden zeer bevorderd werd. In een klooster
ontstond dan ook een der belangrijkste vroeg-
middeleeuwsche werken over de kruidkunde,
nl. de Physica van Hildegard, abdis van Bin-
gen. Dit werk is daarom zoo belangrijk, omdat
Hildegard haar wijsheid uit het volk en uit
eigen ervaringen putte en niet uitsluitend af-
ging op de mededeelingen der antieke schrij-
vers. Haar boek is dus met recht een volksch
werk te noemen, temeer omdat zij talrijke
Duitsche plantennamen vermeldt, ook al werd
het werk, naar de gewoonte van die dagen, in
het Latijn geschreven.
In den tijd der Kruistochten, toen men in
nauwe aanraking kwam met het Oosten, werd
ook op het gebied der genees- en kruidkunde
de Arabische invloed merkbaar. Allerlei vreem-
de gewassen werden ingevoerd en gekweekt. Er
ontstond toen echter een scherpe scheiding
tusschen de kruidkunde, die in de kloosters
en andere wetenschappelijke instituten werd
beoefend en die zich vrijwel uitsluitend ba-
seerde op de wijsheid der antieke en Arabische
geleerden, terwijl ze zich steeds van het La-
tijn bediende, èn de volksgeneeskunde, die het
erfgoed der vaderen bewaarde.
DE WETENSCHAP VOOR
HET VOLK
Aan het einde der middeleeuwen echter nam
dé belangstelling onder het volk voor de we-
tenschappen in het algemeen en dus ook voor
de geneeskunde en de kruidkunde toe. Men
wilde de wetenschappelijke werken leeren ken-
nen en dus begon men deze te vertalen. Daar-
mee maakte Jacob van Maeriant (+ 1268) in
onze streken een aanvang. Hij schreef een po-
pulair werk, ,£estiarus of van der naturen
bloeme", waarin hij voornamelijk Ide dieren
bespreekt; een van de dertien boeken is echter
aan de kruiden gewijd.
In Duitschland was het Konrad von Megen-
berg (1309—1374) die zijn „Buch der Natur"
schreef, een vertaling van een Latijnsch werk,
waarin hij allerlei volksgeloof en godsdienstige
bespiegelingen verwerkte. Toen eenmaal de be-
langstelling voor de wetenschap in het volk ge-
wekt was en deze niet meer uitsluitend een
voorrecht was van de kloosters en de betere
standen, verschenen er meerdere kruidenboe-
ken, welker schrijvers hun beweringen, mede
op eigen ervaringen, hetgeen ook blijkt uit de
afbeeldingen, die naar de natuur waren ver-
vaardigd.
REMBERT DODOENS
Een der mooiste kruidenboeken werd samenge-
steld door Rembert Dodoens (Dodonaeus heet-
te hij in het Latijn), „medecijn van der Stadt
van Mechelen". In dit „CruydeboecV, dat in
1551 in Antwerpen bij Jan van der Loc gedrukt
werd (verschillende andere werken van Do-
doens werden gedrukt in de zeer beroemde
drukkerij van Plantijn), zegt hij zelf ln de
voorrede: ,Jn den welcken die geheele historie
dat es Tgheslacht tfatsoen nae natuere, cracht
ende werkinghe, van den Cruyden, niet alleen
hier te lande wassende, maer oock van de
'andere vreemde in der medecijnen oorboor-
lijck, met grooter neersticheyt begrepen ende
verclaert es, met der selver Cruyden natuer-
lijck naer dat leven conterfeytsel daer bij
ghestelt."
Het blijkt, dat ook in die dagen vele geleerde
doktoren het beneden hun waardigheid acht-
ten zich met de kruidkunde bezig te houden;
dat was iets, wat men den apothekers overliet
of ook wel den kruidenverzamelaars. Dodoens
zegt hierover het volgende, wat tevens ver-
klaart, waarom hij, als stadsdokter van Meche-
len de kruidkunde niet versmaadde: ,_Alzoo es
oock die scientie en kennisse van den cruyden
11
De donderbaard op hef dak van een boerderij ter bescherming tegen blikseminslag, een oeroud Germaansch
gebruik.
ende van den anderen simpelen drooge in der
Medecijne oorboorlijck, lange tijt van de
Medecijns cleyn geheacht ja oock heel verlaten
ende versmaet gheweest, omdat sij meynden
dat alsulcken scientie oft kennisse haer niet en
betaemde, maer alleen toebehoorde den Apo-
tekers oft sommighen anderen ongheleerden,
die dagelijcx die cruyden in die bosscfien, ende
op die velden soecken, ende dat huerlieden on-
eere gheweest soude hebben, oft anders een
noodeloose sorghe, die kennisse van den cruy-
den te leeren ende te ondersoecken. Ende hier-
duer es deze scientie, met veel dwalinghen hin-
derlijeke ende schadelijcke ende schadelijcke
errueren, alzoo besmet, ghescent ende ver-
duystert gheworden, dat somtijds fenijnnighe
ende quade medecijnen, voor goede cruyden,
den armen crancken siecken menschen in-
ghegheven sijn gheweest..."
In zijn boek beschrijft hij dan in de volkstaal
— want hij wilde juist een grootere bekendheid
geven aan deze wetenschap en niet alleen voor
Huis/ook op het dak van een boerenhuis in Texel.
(Fofor Ir. W. F. van Heemskerck-Oüker—V.W.)
(Foto: Ir. W. F. v. Heemskerck-Düker—V.W.)
geleerden schrijven
— de verschillende plan-
ten en kruiden, onder vermelding van hun
namen, hun verschijningsvorm en hun genees-
krachtfee werking. Dodoens was niet de eenige,
die zijn kennis in boeken neerlegde: Abraham
Munting gaf in 1696 een .Jlaauwkeurige be-
schrijving der Aardgewassen" uit, „eene waare
oeffening der planten, waarin de rechte aart,
nature en verborgene eigenschappen der boo-
men, heesteren, kruiden ende bloemen, door
een veeljaarige ondersoekinge zelfs gevonden
worden."
DE GRONINGSCHE DOKTERS-
FAMILIE MUNTING
Abraham Munting behoorde tot een geslacht,
dat zich in het bijzonder met de kruidenge-
neeskunde bezig hield. Zijn vader, Henricus
Munting, zoon van een Groningsch koopman,
leerde de pharmade te Middelburg, reisde toen
door Engeland, Frankrijk en Italië, waar hij
met de geleerdste kruidkundigen omging en
langen tijd als lijfarts van verschillende
vorsten optrad. Tenslotte vestigde hij zich in
1612 als apotheker in Groningen. De studie der
geneeskunde hield hem voortdurend bezig en
samen met zijn zoon legde hij een prachtigen
tuin aan, die de voorlooper van den lateren
Hortus botanicus zou zijn. Eerst als buitenge-
woon hoogleeraar aangesteld, werd hij ten-
slotte in de rij der professoren opgenomen. Zijn
zoon, Abraham, gaf hij van het begin af aan
een wetenschappelijke opleiding. Ook hij reisde
buitenslands, maar na zijn terugkeer in Gronin-
gen stond hij zijn vader bij ln het geven van
colleges, en volgde hem na zijn dood op. Aan
dezen Munting hebben wij het bovengenoemde
werk te danken, dat inderdaad met zijn ± 250
koperplaten een prachtwerk genoemd mag
worden. Het werd echter pas in 1696, 13 jaar na
den dood van Abraham Munting uitgegeven:
„wijl des Autheurs Groeningsche stijl veele
leezers onsmaakelijk viel, ook zomtijds vrij wat
duysterheyd had, zoo hebben de bekostigers
deezes Drucks eenen gesteld, die 't geheele
werk verschreeven, op een beeter schrijfwijs
gebragt, en de vermeerdering des Autheurs
telkens op zijne plaats getrouwelijk ingelijft
heeft." Zoo was de hooggeleerde Munting aan
zijn stad en zijn streektaal gebonden!
Ook zijn zoon Albert studeerde te Groningen
en werd er in 1686 tot buitengewoon hooglee-
raar benoemd, „op een tractement van 500 gl.
jaarlijx, waaronder de Hovenier sal sijn gecom-
prenendeerV'.
KRUIDENBOEKEN
Het kruidboek van Abraham Munting is groo-
ter en uitvoeriger van opzet dan dat van Rem-
Die hier afgebeelde planten werden overgenomen uit het kruidboek van Abraham Muniing: „Nauwkeurige Beschrijving der Aardgewassen
Bert Dodoens. Het is in vijf deelen verdeeld,
de beide laatste handelen over „der Corenen,
Legumina, Distelen" en over „cruyden, wortelen
ende vruchten, diemen in die spijsse ghe-
bruyckt."
In belde werken vinden wij tal van bloemen en
groenten, die nog steeds ook in onze tuinen een
helangrijke plaats innemen. Alleen blijkt uit de
afbeeldingen, dat sommige bloemen hun uiter-
lijk iets gewijzigd hebben en in grootte zijn
toegenomen. Bij het doorbladeren vinden wij
anjelieren, die Dodoens ginoffels of pluymkens
noemt, namen, die in Zuid-Nederland nog ge-
bruikelijk zijn; wij komen er „goutbloemen"
tegen, riddersporen, akeleien, theunisbioemen,
chrysanthen, gladiolussen en alle mogelijke
groenten en vruchten, van sla, kool,, boonen tot
pompoenen en meloenen toe. Ook de keuken-
kruiden, die Munting in een apart hoofdstuk
vermeldt, worden nauwkeurig beschreven, ter-
wijl de gebruiksaanwijzing erbij te vinden is.
Van dragon schrijft Dodoens b.v.: ,J)it cruyt es
oock. goet met die Saladen ende Lattouwen
gegheten. Endcdaer en boven en behoeft men
niet veel azijns oft souts tot den saladen daer
dit cruyt in ghedaan wordt, want als Ruellius
schrijft, dit cruyt es smaeckelijck, scerp ende
sout ghenoeck van sijn selven."
Overal ontstonden in deze tijden de met de
mooiste platen versierde kruidenboeken. In
Duitschland waren het Brunfels, Bock en
Fuchs, in Italië Matthiolus, die op deze wijze
medewerkten aan de verbreiding van de krui-
dengeneeskunde. Met welk een Uefde voor de
natuur zijn de planten waargenomen en getee-
kend! Zoo natuurgetrouw, dat wij niet de
minste moeite hebben de planten te herkennen.
Ook een beroemd schilder als Albrecht Dürer
achtte het niet beneden zijn waardigheid kleine
doodgewone planten als onderwerp voor een
teekening of aquarel te kiezen. Zeer bekend
3«n het akeleiplantje, het groote en kleine
„Rasenstück", het bosje viooltjes, iets minder
bekend de Stinkende gouwe (Schöllkraut), een
kruid, waarvan gezegd werd, dat het een goed
middel tegen ooglijden was. Ook hier berustte
deze bewering op een waarneming bij dieren.
Men zou n.l. gezien hebben, dat de zwaluwen
dit plantje gebruikten als geneesmiddel voor
de blinde oogen van hun jongen. Vandaar dat
het dan ook Chelidonium of zwaluwenkruid
werd genoemd.
DE WETENSCHAP DER KRUID-
KUNDE IN DE 17e EN 18e EEUW
Toch school er onder de wetenschappelijke
kennis van' dien tijd nog veel, dat heden ten
dage den naam „wetenschappelijk" niet zou
kunnen dragen. Zoo kende men de leer van de
signatuur, d.w.z. de uiterlijke vorm van een
plant of van zijn bladeren of wortels, of ook
wel de kleur daarvan, bepaalde voor welk
lichaamsdeel deze plant geneeskrachtig kon
werken. Zoo gebruikte men kruiden met hart-
vormige bladeren tegen hartkwalen, met lever-
vormige bladeren tegen leverziekten, stekelige
distels tegen steken in de borst, het gele sap
van de stinkende gouwe tegen geelzucht, enz.
Van deze leer was o.a. Paracelsus een aanhan-
ger. Paracelsus of Theophrastus van Hohen-
heim, zooals zijn eigenlijke naam luidde, die
merkwaardige baanbreker en revolutionnair
onder de doktoren, kende weliswaar veel waar-
de toe aan de chemie, maar tegelijkertijd was
hij een groot kenner der kruiden, die hij van
onschatbare waarde achtte. Ook Paracelsus
was echter een kind van zijn tijd en wij vin-
den dan ook bij menig begrip en menig ge-
zegde, dat ons meer aan bijgeloof en tooverij,
dan aan het resultaat van wetenschappelijke
studie doet denken.
Zoo vergaat het ons niet alleen bij Paracelsus,
maar evenzeer bij de groote geleerden en dok-
toren uit onze eigen landstreken, of zij nu
Graswinckel, Paludanus of Jean-Baptiste van
Helmond heeten.
„CRUDENERS” EN „APOTHE-
CARISSEN”
Het waren wel voornamelijk de apotheken,
waarin de kruidengeneeskunde werd beoefend
en bestudeerd. Reeds in de 15e eeuw bestond
het voorschrift, dat bij iedere apotheek een
kruidentuin moest worden aangelegd. ledere
apotheker kweekte dus de planten, die hij zelf
later tot allerlei artsenijen zou verwerken. Hij
beperkte zich daarbij niet tot de geneeskruiden,
maar kweekte evenzeer keukenkruiden, waar-
van hij de producten, samen met wijn en likeu-
ren verhandelde, zoodat het niet verwonderlijk
is, dat met den naam kruidenier later een man
werd aangeduid, die meer in het bijzonder huis-
houdelijke artikelen verkocht, terwijl tot het
domein van den apotheker uitsluitend de ge-
neeskrachtige kruiden gingen behooren. Be-
halve deze, bü apotheken behoorende kruiden-
tuinen, werden er ook in de steden kruidhoven
aangelegd, soms ten dienste van een universi-
teit, soms voor den stadsdokter.
Noordwijk was langen tijd het centrum van de
kruidenkweekerij. Van hier vonden de kruiden
hun weg naar de verschillende apotheken en
zelfs naar de markt.
Ook Jacob Jansz. Graswinckel, de Delftsche
wonderdokter (1536—1624) bevat zijn eigen
kruidhof. Opdat hij zijn arme stadgenooten
zou kunnen helpen, „begaf hij zich tot het sta-
dium van de medicina en avanceerde daer in
soo verre, dat hij sich sonderling wel verstond
op den aard en kracht van meest alle de medi-
sinale kruyden Sijnen Hof ofte Thuyn ach-
ter sijn Huys, had hij vol medicinale Kruyden
beplant, soo vol dotter niet een hoexken onbe-
plant en bleef. Dickwerf gingh hij buyten de
12
Naast de meest verschillende inheemsche bloemen en planten vonden ook vele uitheemsche sootlen een plaats in het belangrijke werk van Muniing
Stad allerwegen heen om te Herbariseeren. Hij
heeft oock de konst van Distilleeren geleert om
de krachten van de kruyden uyt te treeken."
Ter vermijding van bedrog en knoeierijen,
waarover vele geleerden in die dagen klaagden,
werd er een soort receptenboek opgesteld, dat
alle geneesmiddelen, hun afkomst, bereiding
enz. beschreef, de Pharmacopee. Dit boek was
voor iederen apotheker bindend. De oorsprong
van deze pharmacopeeën is al in vroeger tijd
te vinden; het eerste werk, dat als pharmaco-
pee beschouwd kan worden, werd in de beroem-
de medische school te Salerno opgesteld. Of-
schoon eerst verschillende steden voor de bin-
nen haar muren wonende apothekers een
pharmacopee opstelden
—
in 1634 werd in Am-
sterdam de eerste Nederlandsche Pharmaco-
pee door den burgemeester en dokter Nicolaas
Tulp opgesteld, door hem „winkelboek" ge-
noemd — breidde deze gewoonte zich langza-
merhand uit tot geheele landen. Aan de afzon-
derlijke stadspharmacopeeën kwam in 1805 een
einde door de uitgave van de Bataafsche
Apotheek; de eerste Nederlandsche Pharmaco-
pee, die geldigheid had voorliet geheele land,
kwam in 1851 uit. Hiervan verschenen sinds-
dien verschillende verbeteringen en aanvullin-
gen.
Allerwegen gevoelde men de noodzaak orde te
brengen in deze wetenschappen, die maar al te
dikwijls aanleiding gaven tot geliefhebber, en
waarvan ook de stof zoo uitermate omvangrijk
was. De Zweedsche geleerde Linné stelde daar-
om een overzichtelijke indeeling der planten
samen, die weldra van internationale betee-
kenis en geldigheid werd.
Hoewel in later tijd de kennis der chemie met
groote schreden vooruit ging en daardoor de
chemische bereiding van geneesmiddelen hand
over hand toenam, ging de geneeskruidkunde
niet verloren. Ze bleef in verschillende vormen
bestaan (o.a. de homoeopathie) en werd met
13
steeds meer wetenschappelijk inzicht beoefend,
totdat men thans veelal teruggrijpt naar de
oeroude wijsheid der kruidkunde, die men nu
dikwijls in staat is wetenschappelijk te bewij-
zen.
KRUIDENWIJSHEID
In de volksgeneeskunde bleef de oude wijsheid
bewaard en werd van vader op zoon overge-
leverd. Er zijn verschillende kruiden, waarvan
wij nu inzien, dat de genezende kracht, die er
in de volksgeneeskunde aan wordt toegekend,
niet op fantasie berust.
Zoo was de weegbree, die menigeen als onkruid
uit zijn grasveld heeft verwijderd, een bij de
Germanen reeds bekende geneeskrachtige
plant. Ook de boeren kennen hier en daar nog
de bloedstelpende werking van de gekneusde
bladeren.
Evenzoo kent men aan de paardebloem een
zeer sterke bloedreinigende werking toe; ook
als middel tegen waterzucht, milt- en lever-
ziekten staat zrj bekend en bovendien is zij als
molsla een smakelijke groente.
Een ander onkruid, de brandnetel, werd vroe-
ger als groente gegeten. Bovendien werden de
vezels van de plant voor weefsels gebruikt, het
z.g. neteldoek, dat echter geheel op den achter-
grond raakte, toen er meer en meer buiten-
landsche vezels werden ingevoerd. Tijdens den
wereldoorlog heeft men echter in Duitschland
de plant weer in het groot verbouwd om aan
het gebrek aan grondstoffen tegemoet te
komen.
VEELZEGGENDE NAMEN
Van vele planten zijn de namen, in het bijzon-
der de namen, die zij in den volksmond dra-
gen, van de grootste beteekenis; zij toch geven
dikwijls menige aanwijzing van de werking, die
men aan de plant toekende. Zoo heet de zeer
vergiftfee waterscheerling „dolle kervel", om-
dat men van het vergif inderdaad dol wordt;
een grootere hoeveelheid is doodelijk. Een zelf-
de werking wordt aan bilzenkruid toegekend,
dat dan ook onder den naam „dolkruid" be-
kend is. Daarentegen heet de eveneens zeer
vergiftige Atropa Belladonna kortweg „dood-
kruid".
Niet alleen de gevaarlijke planten, ook de
werkelijk geneeskrachtige kruiden verraden in
hun naam dikwijls iets van hun werking, zoo-
als de reeds genoemde stinkende gouwe of
oogenklaar; bijvoet, waarvan gezegd wordt, dat
het aan de voeten gebonden, den wandelaar
voor vermoeidheid behoedt; weewortel of
schijtwortel als naam voor tormentil; tabak
voor klein hoefblad, waarvan het gerookte blad
hier en daar gerookt schijnt te worden.
Soms is de naam wel eens zeer misleidend, zoo-
als het plantje Levisticum officinale bewijst,
dat in het Duitsch Liebstöckel heet. Hieraan
is de volgende schoone legenae verbonden: wie
op vrijersvoeten ging en iets van di. kruid
meenam, was onweerstaanbaar en had succes
in de liefde. Het woord Liebstöckel heeft ech-
ter met liefde niets te maken, maar is een af-
leiding van levisticum, waaruit zich het Oud-
hoogduitsche „lubistechal" vormde. Hildegard
van Bingen noemt de plant „lubestechel" en
ook in onze streken heet het kruid hier en daar
„lubbestok".
OEROUD VOLKSGELOOF
Aan vele planten is oeroud volksgeloof verbon-
den en de gebruiken, waarin deze planten ook
nu nog een rol spelen, wijzen op een zeer oude
Germaansche afkomst. Dit is o.a. het geval met
alsem, dat in de oudste tijden bij lijkverbran-
dingen op den houtmij t gelegd werd, in den
lateren christelijken tijd op de doodenbaar.
Dat dit kruid reeds voor onze voorouders van
beteekenis was, bewijst ook het feit, dat het in
sommige Duitsche streken nu als tooverkruid
Bij de Twentsche boerderijen zijn de vlieren vaak zeer gewenschte gasten
geldt, waarmee men de heksen kan verdrijven.
Ook het gebruik in het Taubertal om er op
Oudejaarsavond de stallen mee uit te rooken,
z.g. om spoken te bannen, wijst daarop. Immers
toch werden bij de kerstening alle Germaan-
sche gebruiken omgebogen in christelijke rich-
ting óf veroordeeld tot heksen- en spokenge-
loof.
Van de hutelook wordt gezegd, dat deze al sinds
oude tijden op de daken der huizen geplant
werd ter bescherming tegen blikseminslag, om-
dat deze plant aan Donar gewijd was. Ook in
ons land treffen wij nog hier en daar een huis-
look op het dak aan, die dan den volksnaam
„donderbaard" draagt. Het is wel^niet te ver-
wonderen, dat deze plant met zijn dikke, vlee-
zige bladeren, die maar zoo weinig schijnt
noodig te hebben, sterk tot de verbeelding
spreekt. Merkwaardig is, dat Karel de Groote
de hulslook ook in zijn „Capitulare de villis"
deed opnemen en ervan zegt: „De tuinman
moet op zijn huis den donderbaard hebben."
MISTEL
Een plant, die waarschijnlijk door haar merk-
waardig voorkomen eveneens een groote rol is
gaan spelen in het volksgeloof, is de mistel. De
Romeinsche schrijver Plinius vertelt van een
uitgebreide ceremonie, waarmee de Galliërs de
mistel plukten: met een gouden mes werd zij
afgesneden en in een wit laken opgevangen.
Deze mistels moesten uitsluitend op eiken
groeien. Merkwaardig is, dat men langen tijd
nergens mistels op eiken aantrof, wel op aller-
lei andere boomen, totdat men in Middeleuropa
een tweede soort mistel aantrof, die uitsluitend
op eiken groeide.
De mistel, als woekerplant, met haar grijs-
groene bladeren en lijmachtfee bessen, sprak
sterk tot de verbeelding. Overbekend is het
verhaal, dat Freya, beangstigd door de nare
op het erf.
droomen van Balder, alle levende wezens den
eed afnam dat zij Balder geen kwaad zouden
doen, maar de kleine mistel, verborgen tus-
schen de takken der boomen, zag zij over het
hoofd. En toen de goden in een overmoedig
spel Balder met allerlei voorwerpen gooiden
zonder hem te kwetsen, trof Hodur hem met
de mistel doodelijk.
Ook hier weer kreeg de plant, die goddelijke
krachten in zich borg, de beteekenis van hek-
sen- en ander onheil-afwerend. Maar in vele
gebruiken herkennen wij toch nog den Ger-
maanschen ondergrond. De mistel was immers
De grillige grijpbloem, die kamperfoelie heef.
(Foto: Hille Kleinsfra.)
(Fofo: Hille Kleinsfra.)
drager van veel heil; daarom werd de drank,
uit haar bessen bereid, ook al-heil genoemd; zij
was een middel tegen alle mogelijke kwalen,
o.a. vallende ziekte, duizeligheid, ja zelfs tegen
de pest. Boerhaave beval de drank daarvoor
nog aan. Hoewel langzamerhand de beteekenis,
die men aan de mistel als geneeskrachtfee
plant hechtte, verminderde, komt men toch
thans weer tot het inzicht, dat de misteldrank
wel degelijk van waarde is voor de regeling van
den bloeddruk.
Dat de mistel als heildragend werd beschouwd,
blijkt ook uit het Engelsche gebruik deze in den
Joelnacht op te hangen, terwijl het dan iedere
jongen veroorloofd was daaronder een meisje
te kussen. Ongetwijfeld gaat dit gebruik terug
op gelijke gebruiken uit den Germaanschen
tijd, waarbij een verloving of misschien een
huwelijk onder de mistel gesloten werd.
De naam „vogellijm", dien men ook wel aan de
plant geeft, duidt op het eveneens zeer oude
gebruik om uit de slijmerige massa der bessen
een soort lijm samen te stellen, waarmee men
vogels trachtte te vangen. De naam „maretak"
moet afgeleid worden van maren, waarmee de
door de lucht vliegende heksen bedoeld worden.
Waar deze zich op de boomtakken hadden
neergezet, groeide de geheimzinnige plant.
Met deze rij van kruiden en planten is het zeer
rijke en groote gebied der kruiden, die in het
volksgeloof een plaats innemen, nog geenszins
uitgeput. Het is een gebied, dat nog onze volle
belangstelling vraagt, omdat het zoo uitgebreid
en zoo veelzijdig is. Slechts enkele punten heb-
ben wij kunnen belichten. Er blijkt echter uit,
dat in de oude volkswijsheid schatten verbor-
gen zijn, die de wetenschap langen tijd min-
achtend niet wilde erkennen, maar waarvan
zij thans op grond van eigen ervaringen dik-
wijls de juistheid moet bevestigen.
ELSA M. VALETON
14
Mönchguter visschergpaar van hel eiland
Rugen zet de Pinkstermeien op.
(foto: Hans Retzlaff)
 mijn spel
en is

Deze brave ingetogenheid is ma

dadelijk volgen de zotste Bokk^j

H
Een ruige zoon van het ruwe Noorden, rust —
veertien dagen ond —in het korte voorjaarsgras.
Ba B
jf^
Alles wil geleerd zijn -— e* ll
gfB2*]
jÈ dan ook les in het netjes

\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\M &S&?Srsl!lm^btfÊ^^ J ___L_L___MË—. HWI.^É

'■'
__M"!tffQ*~
'm
leeren

Ik heb zoon dorst van «1 dat leeren, klaagt het

kind. En de moeder blijkt vol begrip voor haar
spruit...

ïaar schijn, want

Sprongen.

hier geeft moeder I ...verlofom dezen

tot
in echt moederlijke toegevendheid
lavenis schenken,
waar hij
meteen
te
*2en. ' gulzig gebruik van maakt.
 FOTOGRAFISCH FOLKLORISME
voor de bloemisten de leus uitdach-
Lang ten: „Zeg het met bloemen", zeiden de
folkloristen het al met foto's. Was er
een waarheidsgetrouwer- documentatie van
volkskunde of volkskunst dan de fotografie,
het vastleggen van het beeld dat in het objec-
tieve glazen oog-dat-nooit-liegt viel. Neen!
Maar er was — tegelijk
— ook geen leugen-
achtfeer en bedriegelijker. Want de folkloris-
tische fotograaf was een geestdriftige. De
wensch was vaak de vader van zijn gedachte.
En zijn objecten, de dragers van volkskunst
en volkskunde, waren maar al te vaak de
behulpzame uitvoerders van zijn gedachten en
van zijn wenschen. Zoo fotografeerde en
filmde hij niet, wat er „nog" leefde, maar,
vaak, wat hij ten leven wekte, wat hij organi-
seerde. De folklorist trad aldus dikwijls niet
op als waarnemer en vastlegger van het oude
gebruik, maar als organisator en arrangeur
van feesten en partijen. Het materiaal, dat hij
op deze wijze aan „de wetenschap" schonk,
dient nog eens duchtig onderzocht, kritisch
bekeken en geschift te worden! Bijna alle oude
publicaties over volkskunde zijn verlucht met
foto's als de geschetste en zijn dus misleidend
omtrent wat er nog „echt" leeft.
Het is juist de aanwezigheid van den fotograaf,
die den laatsten nekslag geeft aan het echte in
het volksgebruik en die den drager van de
volkskultuur aanleiding is om zich, onzichtbaar
maar niet minder principieel, om te schakelen
tot een vertooner van een kijkspel en dienst-
willig dat te vertoonen, wat de stadsche foto-
graaf graag wil.
Voor de Nederlandsche volkskultuur is het
glazen oog van het fototoestel niet minder
verleidelijk en doodelijk dan de kralen en
spiegeltjes indertijd voor de „wilden" in Afrika
en Amerika, die hun kostbaarste zaken uit-
leverden in ruil voor zulke prullaria en die
voor wat schittering en flonkering eigen aard
verrieden en verlieten, verkochten en ver-
gokten.
De lust om gefotografeerd, om mechanisch
vermenigvuldigd en afgebeeld te worden heeft
blijkbaar voor de meeste menschen een onweer-
staanbare kracht. Nauwelijks ziet de Neder-
landsche Jeugd een fotografietoestel of ze
schreeuwt „Zet me er op!" en is voetstoots
bereid tot elke gekheid, die de fotograaf in ruil
voor dien magisch beschouwden truc, van zijn
slacht- en knip-offers wenscht. En de ouderen
zijn niet minder gemakkelijk te paaien en te
vangen. Slechts de doorgewinterde en gezo-
merde routinières van onze sightseeingdorpen
for strangers, van onze particuliere maar
collectieve openluchtmusea langs de boorden
van dè Zuiderzee hadden gewoonlijk de tegen-
woordigheid van geest een dubbeltje of een
kwartje te vragen voor het recht om het
levende folklorisme te fotografeeren. De meeste
andere Nederlanders nemen gewoonlijk genoe-
gen met de door de bank ijdel blijkende be-
lofte van toezending van „ook etn foto", die
tooverkracht blijkt te bezitten. Slechts ih een
enkele plaats, zooals Staphorst, is de heü-
Willie Schuuring, fungeerend als het „nichtje", dat den
bruiloffswensch moet aanbieden fen overstaan van de
bruid, den bruidegom,, tiental/en fotografen en de
microfoon van den Nederlandschen Omroep.
(Foto: A.P —Brei/er.)
zame schrik, „veur de gloazen" te komen, ster-
ker dan welk ander geve el ook en wordt het
fotografeeren over het algemeen streng afge-
wezen, welke houding min of meer bekrachtigd
werd door een gemeentelijk verbod. Ondertus-
schen is er reeds een jonge generatie van
Staphorsters, wier gemoed heen en weer wan-
kelt tusschen de vrees, „voor de glazen" te
komen, en het verlangen zich mechanisch en
magisch vermenigvuldigd te zien en die „veur
een dubbeltien" de schaal van hun overwegin-
gen doen doorslaan naar den laatsten kant...
Een 'aardige bijdrage tot de studie van het
fotografisch folklorisme leverde de „laatste
echte" Westfriesche bruiloft, die Zondag 26
April 1942 in Stompétoren, gemeente Oter
leek, in de Schermer voltrokken werd.
Tevoren waren van gemeentewege reeds tien-
tallen gestencilde „programma's" van het
huwelijk rondgezonden aan belangstellenden.
Niet zoo zeer aan vrienden en verwanten als
wel aan folkloristen en fotografen. Het resul-
taat was dan ook, dat op den dag en op de
plaats van het huwelijk de echte vrienden en
magen in de minderheid waren tegenover de
opluisteraars en de folkloristen en fotografen,
die bij de voltrekking van het huwelijk de
beste plaatsen, vlak achter den burgemeester,
die als ambtenaar van den Burgerlijken Stand
de plechtigheid leidde, aangewezen kregen.
Aangezien de zaal fantastisch en overvloedig
versierd was met tropische en dus niet geheel
„echt" Westfriesche palmen en Japansche
waaiers en aangezien elke palm diende tot
gedeeltelijke camouflage van minstens één
fotograaf, die zich er achter of er onder ver-
scholen had, leverde de geïmproviseerde secre-
tarie in de oude school een belangwekkenden
aanblik op. Jammer, dat niet één fotograaf
dit lichtelijk Amerikaansehe tafereel op de
gevoelige plaat heeft vastgelegd. Pas toen de
plechtigheid binnen voltrokken was en men
buiten met oud-Westfriesche volksdansen (be-
halve een Skotse trye een Duitsche wals) het
feest voortzette, slaagden wij er in één van de
tientallen fotografen te bewegen zijn collega's
even onder schot te nemen en zoo het meest
kenmerkende moment van deze echte West-
friesche bruiloft vast te leggen. Men zag n.l.
niet alleen beroepsfotografen in actie, maar
ook vele amateurs uit Amsterdam, Haarlem,
Alkmaar en tusschenliggende boerendorpen,
die zoowel de eenvoudige box als ook het mo-
18
De echte huwelijksplechtigheid, toen bruid en bruigom ernstig en aandachtig De huwelijksplechtigheid, zooals zij door de illusttaliepeis nog eens dunnetjes
elkaar de hand gaven en naar den burgemeester hoorden, staande tusschen hun werd overgedaan, toen de vaders en moeders en andere niet-gecosfumeerden
moeders en vaders. (Foto: Stevens.) (die er toch eigenlijk wel wat mee te maken hadden) de zaal hadden moeten
verlaten, zoodat hel één cost uum, al costuum was. (Foto: Polygoon.)

derne smalfilmtoestel vlijtig hanteerden. Vaak Aankomst van den bruifoftsstoef voor de tijdelijke secretarie in Sfompetoren. Voorop: nichtje en neefje, dan
kwam het voor, dat de Westfriesche bruilofts- Speefnoof hoog, dan bruid en bruigom, dan Speefnoot faag. Belangstelling in pfus-fours binnen, belangstelling
gasten, terwijl zij holderdebolder op de ver- onder permanent buiten hef hek. (Foto: A.P.—Breijer.)
sierde sjeezen en boerenwagens langs de rechte
polderwegen draafden, de hen alzijds bela-
gende fotografen kranig partij gaven en
terugschoten. Op één van onze foto's ziet men
hoe een „echte" Westfriesche bruiloftsgast, die
een hoogst modern smalfilmapparaat in zvjn
kuitbroek verborg, de fotografen op de korrel
neemt!
Men kan al naar zijn aard juichen of glim-
lachen om deze „echte" Westfriesche bruiloft,
die van A tot Z gearrangeerd was en waarbij
ten slotte de folkloristische fotografen geheel
het heft in handen namen en de huwelijksvol-
trekking eenvoudig, terwille van het „echte,
Westfriesche plaatje", gedeeltelijk lieten over-
doen. Het had deze lieden n.l. gehinderd, dat
de ouders en enkele naaste familieleden zich
ongecostumeerd voor de plechtigheid gemeld
hadden. Door deze ouders werd het plaatje
minder mooi en minder echt, blijkbaar. Met
de doortastende hoffelijkheid, die nu eenmaal
eigen is aan persfotografen, werden de ouders
en de grootvader dus de zaal uitgestuurd en
werd de burgemeester, die het heele geval
overigens in elkaar gezet had, bewogen om
nog eens zijn formule uit te spreken voor een
menigte, die geheel in de dracht was...
Het mag, ook in Nederland, in de laatste tien-
tallen jaren gewoonte geworden zijn, dat aller-
lei plechtigheden „voor het plaatje" en voor de
pers nog eens herhaald werden
— het moge
waar zijn, dat burgemeesters en ministers
linten voor den tweeden keer doorknippen en
bruggen voor den tweeden keer binnen de
minuut openden, dat zij eerste steenen desnoods
drie keer legden en dat zij speciaal voor den
fotograaf „van de pers" elkaar altijd maar
weer de hand schudden, bloemen overhandig-
den en toegrijnsden — het is waarschijnlijk
uniek, dat een huwelijk nog eens werd overge-
daan omdat het den eersten keer niet mooi

— —
genoeg was en dat wel binnen de vijf minu-
ten! Dat de waarheid den volgenden dag
in tal van kranten geweld werd aangedaan en
dat het gearrangeerde plaatje als het echte
document van het echte Westfriesche huwelijk
de wereld inging, telde men blijkbaar licht.
De vraag rijst of onder de huidige persorde-
ning de waarheid, ook van de fotografische
berichtgeving, niet beter gewaarborgd zou
kunnen worden!
Te hopen is nu maar, dat men naar aanleiding
van deze overigens vroolijke huwelijksvoltrek-
king geen zwaarwichtige theorieën zal gaan
verkondigen óver. de wederopleving van een
oeroude traditie.

19
De bruiloftssfoef onderweg, langs rechte vaarten en sloten van den Schermerpolder. Voorop Speelnoof hoog, dan bruid en bruigom.
fotograaf. ■
De juiste toedracht heeft immers niets te
maken met een oude traditie, die overigens
pas omstreeks 1780 den thans in de costuums
opnieuw vertoonden vorm heeft gekregen en
die al tachtig jaren geleden, naar de mede-
deeling van burgemeester Posch zelve, werd
verbroken. Toch mag er van een traditie, zij
het dan van een heel jonge, gesproken worden.
Dat is de traditie van kleine feestelijkheden in
Westfriesch costuum in de Schermer, waarvoor
de omliggende polders en gebieden gaarne
medewerking verleenen. Zoo reed er nu bijv.
weer een sjees mee van oud-burgemeester De
Goede van Wijdenes, thans wonende in Mid-
denbeemster en, evenals burgemeester Posch,
een van de dragers van de Westfriesche ge-
dachte.
Deze jonge traditie wordt vooral in stand ge-
houden door de plaatselijke tooneelclubs, zoo-
als „Aurora", van welke vereeniging burge-
meester Posch en echtgenoote vooraanstaande
werkende leden zijn en daar de bruid en de
bruidegom beiden lid zrjn van die tooneelclub,
kwamen zij, geïnspireerd door den burgemees-
ter-tooneelleider, op de gedachte om ook hun
huwelijksvoltrekking dienstbaar te maken aan
het tooneel, of omgekeerd, al naar men wil.
Tooneelclubs uit de omgeving staken zich toen
ook in costuums en zoo kon een echt West-
friesche bruiloftsstoet tot stand komen. Het
geheel was dus niet meer dan een aardigheid,
uitgevoerd in meerendeels geleende costuums.
Maar toch een aardigheid met een practischen
kant, naar een nuchter huismoeder vaststelde:
spaarde de bruid niet een kostbare, vooral in
dezen tijd, zéér kostbare bruidsjapon uit? Op
grond hiervan kan men zich afvragen of nog
niet meer Westfriezen liever zullen willen
trouwen in oude costuums, die een of andere
goede geest voor hen bewaard heeft, dan in
oorlogstextiel op punten. Misschien wordt dan
deze bruiloft in costuum dan toch nog niet
„de laatste". Onze voorouders, die hun
costuums van zoo degelijke stof maakten, dat
bruidskleeden en zwarte pakken van geslacht
op geslacht overgingen, gaven ons een goed
voorbeeld.
Besluiten wij met enkele zakelijke mededeelin-
gen, die voor den ernstigen volkskundige van
belang kunnen zijn. Het lied, dat bij de Boe-
ren Schotsche werd gezongen, luidde:
Hup süpe groatte bry
En ik sel dy wol pakke
Hup süpe groatte bry
En pakke sel ik dy
Ik sel nooit meer dronken wezen
Ik sel nooit meer dronken zyn!
Liever drink ik klare Jenever
Dan die stinkende brandewyn!
Deze dans was ingestudeerd door mevrouw
Pranger uit Alkmaar, wier man als verkleed
muziekmeester begeleidde op de harmonica.
Beiden hebben meer met dit bijltje gehakt.
De melodie zeiden zij, is gevonden door den
heer Roemer in Wijdenes, leider van het plaat-
selijke fanfarecorps, indertijd nog aangespoord
door burgemeester De Goede. (Vader Roemer,
Bastiaan, was nog een muziekmeester van de
oude garde). De andere dans (een Schotsche
wals) was slechts gedeeltelijk oud, de melodie
was een Duitsche wals. De oude melodie was
niet meer te vinden.
De bruiloftsstoet werd geopend door een sjees
met den „speelnoot hoog" (broer van den brui-
degom): J. Korver en Gré Glynis, vervolgens
kwamen bruid en bruigom: Piet Korver en
Gerie (Geertje Elizabeth) Helder, daarna
„speelnoot laag" (zuster van de bruid): G. de
Jongh en Jannie Helder.
En maar wenken tegen den
(Foto's: Stevens en Breijer.)
De „wensch" door neefje en nichtje werd uit-
gesproken door twee meisjes. Het oudste was
een dochtertje van den burgemeester en
speelde in travesti. De tekst luidde:
„Beste Bruidegom en beste bruid
Als jonge paar treedt gij nu het raadhuis uit
Om te samen als jonge boer en boerinne
Het nieuwe leven te beginnen
En trek nu straks vereend van zin
In uw nieuwe boerderij „Rustoord" in
, Dat gij moogt leven in gezondheid en vree
En neem dan ook de voorspoed mee.
En hierbij onze gedichten
Van uw lieve neven en nichten
MARYKE F. BOSCH
en WILLY SCHUURING.
De meeste costuums en gouden oorijzers waren
welwillend in bruikleen afgestaan door mevr.
Metselaar uit Twisk, die haar oud familiebezit
gelukkig beter bewaard heeft dan menig
ander
De sjeezen en boerenwagens waren ln hoofd-
zaak oud. Waarschijnlijk wel eens eerder op-
geknapt en opnieuw geschilderd voor feesten,
zooals het zooveelhonderdjarig bestaan van
polders enz. Op één las men:
Wanneer men de mensch gaf honderd dgtgen
Wat zou hij klagen
Maar nu hij weet van uur noch tijd
Nu leeft hij vroolijk en verblijd
Anno 1860. D.P. —Binnenwijzend.
M. WOLTERS.
20
WODAN. GOD VAN ONSTUIMIGE
zijden van Wodan-Odin zijn pns
Twee reeds zichtbaar geworden: hij staat
in nauw verband met den krijg en
met de dichtkunst. Het is te begrijpen, dat
de dichters er niet weinig toe hebben bij-
gedragen, dat Odin als gever der godde-
lijke inspiratie geprezen werd. Maar zijn
„woede", d.i. in dezen samenhang zijn
extase, in den bedwelmenden mededrank
verzinnebeeld, was een toestand van den
geest, waarnaar de dichters in de oogen-
blikken hunner hoogste werkzaamheid
streefden. Wat verder het handwerk
van den oorlog betreft, wij merkten
reeds op, dat Odin daartoe, in een eigen-
aardige verhouding stond: hij is niet de
God van het geweld der wapenen, maar
van de taktiek en de strategie. Men heeft
het reeds vroeger opgemerkt, dat de gods-
dienstige voorstellingen der Germanen,
vooral indien wij ze vergelijken met die
der verwante Indo-Germaansche volken,
een sterk militair karakter gekregen heb-
ben. Men bedenke echter, dat wrj het
grootste gedeelte van onze kennis uit de
overgeleverde literatuur der Noordger-
maansche volken putten, en dat deze in
hoofdzaak bestemd was voor de kringen
der vorsten en van hun gevolg; men zou
derhalve in zekeren zin kunnen spreken
van een godsdienst eener krijgslieden-
kaste en mag dus daaraan ten deele het
martiale karakter der goden toeschrijven.
Het zal duidelijk zijn, dat wij den Ger-
maanschen god Wodan niet volledig kun-
nen bepalen door de begrippen strijd of
geestelijke inspiratie. Deze twee verschil-
lende aspecten moeten in een hoogere een-
heid samengevat worden en deze eenheid
moet zoodanig zijn, dat alle ons overge-
leverde trekken daarin passen. Want er
zijn nog verschillende mythen, die van
Odin vertellen en waarover wij nog niet
gesproken hebben.
In het begin der 13de eeuw heeft de Deen-
sche monnik Saxo Grammaticus een ge-
schiedenis van zijn volk geschreven. Zij
loopt tot ongeveer zijn eigen tijd en is dus
een wel wat eenzijdig gekleurd, maar toch
authentiek bericht der gebeurtenissen.
Maar voor ons is nog belangrijker, dat hij
zijn werk begint met een voorgeschiedenis,
waarin mythe en heldenlied de hoofdrol
spelen.
Saxo heeft, klaarblijkelijk nog heel veel
oude overleveringen gekend; te meer is
het te betreuren, dat hij zijn boek in een
merkwaardig zuiver, zij het ook wat opge-
schroefd Latijn geschreven heeft; hoe veel
echter zou die traditie tot ons spreken, als
zij in de volkstaal zelf te boek gesteld was.
Uit dien rijken voorraad van goden- en
heldensagen willen wij er twee naar voren
brengen, die wij met de woorden van Saxo
zullen weergeven. De eerste luidt als volgt:
In dezen tijd was er een man, die Odin
heette, en die ten onrechte als god over
geheel Europa vereerd werd. Het meeste
hield hij zich in Uppsala op en toonde
vooral lust om op die plaats te wonen, het-
zij omdat de inwoners zoo suf waren of
omdat de streek zoo mooi was. Om nu zijn
goddelijke macht nog meer te eeren lieten
de koningen in het Noorden van hem een
gouden standbeeld maken en zonden dat
als een eeregave naar Byzantium; de ar-
21
SCHEPPINGSDRIFT
GERMAANSCHE GODEN V
men van dit beeld waren met zware ringen
versierd. Odin verheugde zich over zijn
naam en roem en aanvaardde dit geschenk
goedgunstig. Maar zijn vrouw Frigg liet
door eenige smeden het beeld van zijn
goud berooven, om zich daar zelf mee te
tooien. Odin liet de boosdoeners ophangen,
plaatste het beeld op een hoog voetstuk en
richtte het met zijn tooverkunst zoo in,
dat het brj elke aanraking geluid gaf. Toch
dacht Frigg nog steeds meer aan eigen tooi
en sieraad dan aan de goddelijke eer van
haar echtgenoot; zij boeleerde met een
der slaven en wist door diens hulp weer
in het bereik van het beeld te komen, zoo-
dat het heilige goud van den heidenschen
eeredienst de pronkzucht van een enkele
vrouw bevredigde; zij gaf er niets om haar ,
gemaal ontrouw te zijn, als zij haar heb-
zucht maar kon botvieren en toonde zich
daardoor onwaardig de vrouw van een
godheid te zijn. Maar, wat is daar anders
van te zeggen, dan dat zulk een godheid
niet beter waard was? Zoo lieten de men-
schen zich oudtijds verdwazen! Maar Odin,
die tweemaal door zijn vrouw smadelijk
behandeld was, trok zich deze beleediging
zeer aan en dubbel beschaamd verliet hij
het land, omdat hij zich schaamde daar te
blijven en op deze wijze hoopte spot en
smaad te ontgaan.
Toen hij het land verlaten had, was er een
beroemd toovenaar, die Mithotyn heette
en nu van de gelegenheid gebruik maakte
zich tot een god te verheffen. Hij leerde
de menschen dat de-toorn der goden niet
kon worden verzoend, doordat men hen
allen tezamen vereerde en verbood daar-
om, dat allen in de gedaante van een zou-
den vereerd worden, maar stelde afzonder-
lijke offers voor eiken god in.
Toen Odin terugkwam, vergat de ander
van zijn toover kunsten gebruik te maken;
hij vluchtte naar Funen om zich daar
schuil te houden,-maar de inwoners liepen
te hoop en sloegen hem dood. Maar zelfs
de dood maakte geen einde aan zijn boos-
heid; want ieder die zijn graf naderde on-
derging een plotselingen en gewelddadigen
dood. Ten laatste werd het den inwoners
te bar en zij groeven zijn lijk op, sloegen
het hoofd af en stootten een scherpe paal
door het lichaam; en dat hielp.
Het verhaal eindigt daarmede, dat Odin
wraak neemt op allen, die in zijn afwezig-
heid zich goddelijke vereering aangema-
tigd hadden en hij verjoeg alle toovenaars,
zoodat hij als het ware de duisternis ver-
dreef, toen hij zich in zijn goddelijken
glans openbaarde. Wij hebben dit bericht
uitvoerig weergegeven, omdat eerst daar-
door duidelijk blijkt, hoezeer Saxo naast
verontwaardiging over de heidensche aber-
raties ook een humoristischen kijk op die
oude mythen had.
Saxo heeft nog een ander verhaal van ge-
lrjksoortigen inhoud. Nadat hij de mythe
verteld heeft, hoe Odin bij Rinda een zoon
verwekt heeft, die den dood van Baldr
wreken zal, bericht hij, dat de goden, die
in Byzantium heerschen, het besluit nemen
Odin uit hun kring te verstooten. Zij ko-
zen in zijn plaats Ollerus tot god en bewe-
zen hem allen passenden eerbied; ja opdat
hem niets aan eer zou ontbreken, noem-
den zij hem zelfs eveneens Odin. Om-
streeks tien jaren voerde hij het bestuur
over de goden; maar ten laatste kregen ze
medelijden met Odin en verhieven hem
weer op zijn troon. Ollerus werd door Odin
uit Byzantium verdreven en ging naar
Zweden; hier, waar hij als het ware nieu-
wen grond onder de voeten voelde, tracht-
te hij weer naam en roem te verwerven,
maar werd door de Denen gedood. Naar
men beweert was hij zoo bedreven in too-
venarij, dat hij in plaats van met een
schip het water overstak op een been,
waarin hij krachtige runen geritst had en
zoo doorkruiste hij de wilde golven even
gemakkelijk als of hij er doorheen geroeid
had.
Het is duidelijk, dat beide verhalen ver-
schillende vormen van een en dezelfde
mythe zijn. De inhoud is in beide gevallen
deze, dat Odin zijn positie gedurende een
zekeren tijd aan een anderen god moet af-
staan, die in het eene geval Mithotyn, in
het andere Ollerus heet. De ware beteeke-
nis van deze mythe heeft Saxo natuurlijk
niet meer begrepen en daar wij ze alleen
uit zijn verhaal kennen, verstaan wrj er
niet heel veel meer van. Maar het is kort-
zichtig, als wij het daarom verwerpen als
een verzinsel, dat geen enkele waarde be-
zit; als de wetenschap zulk een oordeel
uitspreekt, doet zrj dat gewoonlijk met een
kwaad geweten, omdat zij schroomt te be-
kennen iets niet begrepen te hebben.
Kennelijk is het verhaal met jongere ver-
dichtselen opgesierd. Daarop wijst al de
plaatsnaam Byzantium, vooral ook de ge-
schiedenis van het gouden godenbeeld.
Maar als wij ons hcuden aan de hoofdza-
ken, dan blijkt het, dat wij ons bepalen
moeten tot de vraag, wat de tegenstelling
tusschen Odin eenerzijds, Mithotyn-Ollerus
anderzijds beteekent.
Ollerus is een godheid, die wij ook van
elders kennen; in de IJslandsche bronnen
heet hij Ullr. Ook deze weten niet heel
veel van hem te vertellen, al blijkt uit ver-
schillende plaatsnamen, dat hij wel dege-
lijk vereerd werd. Hij wordt geprezen als
een voortreffelijke ski-looper; dat is de
klepel van het klokje, dat Saxo heeft
hooren luiden, wanneer hij fabelt van het
met runen betooverde been, waarop Ollerus
de golven doorkruist. Hij is een goed boog-
schutter en zijn woning heet IJdalir, het-
geen beteekent Taxusdalen, klaarblijkelijk
omdat de bogen bij voorkeur van het taaie
en buigzame taxushout gemaakt werden.
Eindelijk is zijn naam doorzichtig, want dit
woord beteekent „stralende heerlijkheid,
zicli in glans openbarende goddelijke
macht."
De tegenstelling Odin—Ullr krijgt eerst
haar volle beteekenis, als wij haar plaatsen
naast gelijksoortige verschijnselen in de
Indo-Germaansche wereld. Het is hier niet
de plaats, dit in bijzonderheden uit te wer-
ken; wij kunnen hier niet anders dan het
resultaat van de jongste wetenschappelijke
onderzoekingen meedcelen. Het wezen van
elke heerschappij toont twee aspecten:
schepping van het nieuwe, handhaving van
het oude. Hoe zeer zij door samenwerking
tot duurzame resultaten kunnen leiden, zij
vertoonen zich als twee tegenstellingen, die
elkander uitsluiten. Zoo zrjn zij ook in den
godenhemel geprojecteerd als twee mach-
ten, die in voortdurenden strijd verkeeren snelheid, magische krachten, ontzagwek- schilden voor den mond hielden en door
en toch eerst samen de volledige uitdruk- kende en duistere machten, van een veel- den weerklank tegen het gebogen opper-
king van goddelijke macht zijn. eischende en alles omvattende totaliteit; vlak de stem nog ruwer en krachtiger
Dit weerspiegelt zich in de godsdienstige de andere daarentegen met termen als ge- klonk.
gebruiken, die met elk hunner verbonden reglementeerd en nauwkeurig afgewogen, Deze weinige aanwijzingen kunnen aange-
zijn. Rome geeft een treffend voorbeeld. majestueus en plechtig, juridisch, zacht- vuld worden door talrijke latere volksge-
Voor den cultus van Juppiter zorgt van moedig en helder, een wereld, waarin op bruiken, die alle daarop duiden, dat er
staatswege een priester, die flamen dialis billijke wijze de functies der burgers ver- oudtijds religieuse bonden van jonge man-
heet. Hij moet in plechtig gesloten huwelijk deeld en geregeld zijn. In twee woorden nen bestaan hebben, die in het maat-
vereenigd zrjn met een vrouw, en als deze kan men deze tegenstelling samenvatten: schappelijke leven een bepaalde rol ver-
gestorven is, moet hij zijn ambt neerleggen. junior en senior: de wereld der jeugd en vulden en nauw betrokken waren bij de
Hij is verder onderworpen aan allerlei be- die van den rijperen leeftijd. initiatie van de volwassen geworden kna-
perkende bepalingen (taboes): hij mag pen. In de organisaties van de padjongens
Februari, in de laatste maand dus van het
geen paard bestijgen, geen ring dragen, Romeinsche jaar, steekt wonderlijk af tegen of de jonkheid, die in sommige deelen van
hond noch geit aanraken, zelfs deze woor- den plechtigen ernst dus van het dage- ons land nog voortleven, herkennen wij de
den niet uitspreken, hij mag zich nooit lijksche leven. Het is als de plotselinge laatste overblijfselen van deze oude Ger-
geheel ontkleeden, mag geen boonen eten maansche instelling; want ook zij vormen
inbraak van een andere wereld, waarin de
of aanraken. Op het eerste gezicht dwaze, onstuimigheid van primitieve driften zich een soort geheimbond, met bepaalde inwij-
kinderachtige bepalingen, maar laat ons dingsriten en vooral met het in acht ne-
botvieren. Maar het is, hoe vreemd het
niet oordcelen, zoo lang wij den zin van ook moge klinken, mogelijk in ons eigen men van de strengste geheimhouding.
deze voorschriften niet begrepen hebben. hedendaagsche vaderland volkomen ge- Deze gaat zoo ver, dat het wetenschappe-
Dit echter kunnen wij vaststellen: het lijksoortige gebruiken aan te wijzen. lijke onderzoek er nog niet in geslaagd is,
leven van den flamen (welk woordtusschen Wie moet bij de beschrijving van het dezen sluier op te lichten; ik zou daarom
twee haakjes ten nauwste samenhangt feest der Luperci niet denken aan de hier een dringend verzoek willen richten,
met den naam van den Voorindischen in het bijzonder tot Zeeuwsche lezers, om
Amelandsche Sunderklazen, die ook met
brahmaan) is op de meest nauwkeurige uit de herinneringen van hun eigen jeugd,
wild getier door de straten trekken en het toen zij zelf nog padjongens waren, op te
wijze gereglementeerd. Wij herkennen met hun stokken en zweepen juist op het
daarin den ietwat drogen, nuchteren geest vrouwvolk voorzien hebben? Wie ziet niet
teekenen, welke gebruiken in zwang waren
van den Romein, een zorgvuldig wetgever de overeenstemming met de uitbundigheid en dit aan mij mede te deelen; het spreekt
vanzelf, dat hiervan een naar den eisch
maar een matig kunstenaar, een voortref- van het carnevalsfeest? Op allerlei plaat-
felijk architect. maar een slecht wijsgeer, eener wetenschappelijke behandeling be-
sen in het Germaansche gebied kunnen scheiden gebruik zal worden gemaakt.
die dan ook de oude godenmythen van het wij deze verschijnselen aantreffen; zeer be-
Welnu: in het middelpunt dezer ritueele
verleden tot quasi-geschiedkundige verha- kend is geworden de ommegang van de jeugdbonden staat de figuur van Odin. Hij
len van Romulus en Numa Pompilius ge- schrikwekkend toegetakelde Perchten in is op aarde de patroon van berserkir en
maakt heeft. Beieren.
Maar op één dag wordt dit keurig geregel-
Harii, gelijk hij in den hemel de heer der
Zoo hebben wij het recht te vragen, of de Einherjar is. Daardoor wordt veel ons hel-
de maatschappelijke en godsdienstige leven Germaansche wereld niet gelijksoortige ge- der. Want alles, wat wij hierboven van de
onderbroken. Op den 15den Februari heeft bruiken gekend heeft. De oudheid heeft Luperci gezegd hebben, is volkomen op
een groote reinigingsplechtigheid plaats, , ons daarvan niets overgeleverd, maar wij Odin toepasselijk. Hij is ook in het Noor-
waarvan ons niet alles tot in de kleinste '.' kunnen uit enkele schaarsche gegevens sche pantheon het hartstochtelijke ele-
bijzonderheden duidelijk is, maar waarvan toch wel een beeld samenvatten. Allereerst
ment, dat soms met een demonische
toch de voornaamste trek de volgende is: een merkwaardig bericht van Tacitus,
twee groepen jonge mannen, behoorend tot schrikwekkendheid werkzaam is. Gelijk
wanneer hij in zijn Germania spreekt van
zijn naam het uitdrukt, is hij de woede der
den ridderstand, en die den naam Luperci de oostelijke stammen der Germanen als
dragen, loopen door de stad Rome, volko-
extase, die de grenzen van het alledaag-
de Lugiërs en Nathanarwalen. Hij zegt daar
sche leven doorbreekt en in de verstarring
men naakt, alleen met een leeren gordel het volgende: „En dan de Harii! Afgezien
van de maatschappelijke vormen het vuur
om het middel. Zij hebben in de handen van hun macht, waarin zij alle reeds ge-
van jeugdige geestdrift ontsteekt. Daarom
smalle riemen van geitenleer en slaan noemde stammen overtreffen, zijn het ge-
is hij de God, die aan dichters en zieners
daarmede de vrouwen, die zij onderweg weldige krijgers. Zrj verhoogen hun aan-
de inspiratie schenkt en aan de magiërs
ontmoeten, met het doel daardoor vrucht- geboren wildheid door kunstgrepen en het
den toegang tot verborgen werelden ont-
baarheid te wekken. Nog iets is ons over- gebruik maken van den geschiktsten tijd:
sluit. Daarom ook is hij met den krijg ver-
geleverd: alvorens hun tocht door de stad zwart zijn hun schilden, beschilderd hun
bonden, maar alleen voorzoover deze de
te beginnen, werden geiten geofferd; daar- lichamen, donkere nachten zoeken zij voor
ongebreidelde woede van het gevecht is.
op raakte men met het bebloede offermes hun gevechten uit en boezemen reeds door
Want wij zullen later zien, dat voor de
het voorhoofd van de beide troepen-aan- de afschrikwekkende duisternis den schrik
Germanen de oorlog ook een anderen, wij
voerders aan, waarop deze moesten lachen. van hun doodenheer in. Geen vijand houdt
kunnen haast zeggen formeel-juridischen
Ten slotte nog een detail: de Luperci off er-
stand voor dien zeldzamen en welhaast kant heeft en dat in dit verband dan ook
den ook een hond. helschen aanblik. Want bij alle soldaten een heel andere godheid optreedt.
worden het eerst de oogen overwonnen."
Een wonderbaarlijke scène in het achtbare De wonderlijke verhaaltjes van Saxo
Een doodenheer, dat in donkere nachten Grammaticus hebben nu eerst hun zin ge-
Rome. Het heele jaar door schrijden de in
rondwaart. Hun naam Harii herinnert op-
toga's gedrapeerde burgers door de straten, kregen. De. regeeringswisseling van Odin
laten deftige senatoren en eerbare ma- merkelijk aan dien der Einherjar, zooals de en Ullr is de mythische uitdrukking voor
tronen zich rondragen of rijden, begevenkrijgers in Walhalla genoemd worden; dat de tegenstelling, die in elk systeem van
zich de hooge magistraatspersonen door wekt reeds den indruk van een uitgelezen heerschen gelegen is, de tegenstelling tus-
hun dienaren omgeven, naar hun ambts- schare, die de demonische krachten van schen de Luperci en den flamen dialis,
gebouwen. Maar op den 15den Februari is den oorlog belichaamt. De Skandinaaf sche tusschen de onstuimige, revolutionneeren-
dit heele plechtige leven van de straat bronnen weten bovendien het een en ander de scheppingsdrift en het conservatieve
verdwenen en groepen naakte jongelingen van niet minder merkwaardige krijgers te handhaven der bestaande orde. Saxo ver-
doorkruisen in snellen loop de stad, vertellen en wel van de berserkir, jonge telt, dat Odin alle macht aan zich trok,
links en rechts met knallende geiten- mannen die alleen in beer- of wolfpelzen maar dat Mithotyn den werkkring der af-
zweepen om zich heenslaand. De tegen- gehuld waren (ook de Luperci waren blij- zonderlijke goden nauwkeurig bepaalde.
stelling tusschen dezen dag en het overige kens hun naam wolf-menschen!) en die Wij zijn er van overtuigd, dat hiermede
jaar blijkt tot in haast onbeduidend lijken- gedurende het gevecht tot zulk een razernij een der oudste wortels van de mythische
de kleinigheden. Geit en hond zijn taboe geraakten, dat wapenen hun geen wonden conceptie Odin blootgelegd is. Wij hebben
voor den flamen, maar juist de offerdieren vermochten toe te brengen en dat zij on- niet minder de zekerheid, dat hij tot de
der Luperci; deze geeselen de voorbij- beschadigd door een vlammend vuur kon- oergoden van het Germaansche pantheon
gangsters, maar als een misdadiger, die den heengaan. Zij beten.in den rand van behoort en een erfstuk uit het Indo-Ger-
weggeleid wordt om gegeeseld te worden, hun schilden en brulden een schrikwek- maansche verleden is. Nog rest ons zijn
op zijn weg den flamen dialis ontmoet, kend krijgsgehuil uit. Even maken wij weer plaats te bepalen ten opzichte van Thor en
mag hij op dien dag zijn straf niet onder- een zijsprong naar Tacitus, want ook hij Freyr, die met hem samen een goddelijke
gaan. vertelt van hun strijdliederen, die barditus trias vormen. Maar daartoe is het noodig,
Twee werelden staan tegenover elkaar; de genoemd werden, waarmede zij hun eigen eerst nader op de beteekenis van Freyr in
eene kan men aanduiden met woorden als moed aanwakkerden. De schrikwekkende te gaan.
die der extase, de wilde uitbundigheid, indruk werd daardoor verkregen, dat zij de JAN DE VRIES.

22
 IN DE VELUWSCHE BOSSCHEN
KLINKT WEER
HET KLOPPEN DER EEKERS
De landweg door de buurtschap Stroe, dien wij volgden op onzen tocht
omstreeks het midden van Bloei-
Zoo
maand begint ook het schijnbaar doode
eikenkreupelbosch teekenen van nieuw
leven te vertoonen. Tot dien tijd bleef het ver
achter bij de meeste andere houtsoorten,
die al sinds een paar weken het bruids-
kleed van de lente dragen en aldus een
vreugde zrjn voor het oog. Bij het eikenhout
gaat dat alles veel langzamer in zijn werk.
Slechts zeer geleidelijk nemen stam en tak
in omvang toe, den geheelen winter door
ritselt het dorre blad aan de grijze twijgen
en het verdwijnt pas geheel en al, wanneer
de bruine knoppen zich onder de koestering
der voorzomerzon beginnen te ontplooien.
Als het eenmaal zoo ver is en zich onder de
schors een voldoend (sappige laag bevindt,
breekt de tijd aan van het eekschillen (eek =
eik), een ouderwetsch handwerk, dat als ge-
volg van de bijzondere omstandigheden tegen-
woordig zoowel op de Veluwe als elders in de
boschrijke streken van ons land weer druk
wordt beoefend.
De ouderen onder ons zullen zich dit bedrijf
.stellig nog uit hun jeugd herinneren; zoo
omstreeks het begin van Juni verdienden heel
wat arbeiders met het eeken —op de Neder-
Veluwe spreekt men van „houten" of „boe-
ken" — een boterham en klonk weken achter-
een door de stille bosschen het geklop van
den „boekhamer", een korte, ijzeren hamer,
die speciaal voor dat doel werd vervaardigd.
Bijna elke arbeider van den boschkant en ook
vele boeren kunnen u nog wel zoon boek-
hamer laten zien, want het was een veel be-
nut stuk gereedschap, dat de laatste vijfen-
twintig jaren echter vergeten op den „hild*
bleef liggen. Eertijds was er veel meer eiken-
hakhout ten plattelande aanwezig dan in
onzen tijd en reeds onmiddellijk rondom de
dorpen vond men de karakteristieke wallen,
die om de tien of twaalf jaar gekapt werden.
23
n3ar de eekers (Foto's: Jac. Gazenbeek.)
dan ook de mannen vinden, die met dit hand^"
Het dikke hout, de knuppels, werd geëekt, de
twijgen, op de Veluwe „kwazen" geheeten, werk opgegroeid zijn, die het van hun kinds-
werden tot bossen gebonden en afzonderlijk heid af beoefenden en er karakteristieke bij-
verkocht. Aardig is het in dit verband te her- zonderheden van weten te vertellen.
inneren aan de bijzonderheid, dat de verkóo- Stellig zult gij in de bosschen van de Noord
ping van deze eikentakkenbossen, de z.g. Veluwe wel eens de groote hoopen witte knup-
„kwazenverkooping", de voorlooper was van pels hebben zien liggen, maar gewoonlijk ging
een der bekendste Veluwsche houtverkoopin- men daaraan onwetend voorbij. Wanneer men
gen, de Luntersche „kermis". dan even de moeite genomen had poolshoogte
Deze „kwazenverkooping" vond in de open in het terrein te nemen, zou men er de arbei-
lucht plaats; de gegadigden zetten zich al ders bezig hebben gezien, staande in kuilen
vroeg in den morgen neer bij de takkenbos- van een halven meter diepte, de op maat ge-
sen-mijten en wachtten daar rustig de komst kapte knuppels bekloppend, de schors terzijde
af van den notaris, die met zijn helpers de leggend en de geschilde einden van zich wer-
ronde deed langs de wallen. Deze rondgang pend op den hooger en hooger rijzenden berg
om het dorp duurde een halven dag óf daar- van „talhout".
omtrent en al dien tijd zaten de koopers, die Wij rijden langs den Westelijken rand van de
het laatst aan bod kwamen, kalm hun beurt Veluwe naar de oude buurtschap van Stroe,
af te wachten. De koop werd meestal bezegeld waar, naar men ons mededeelde, de eekers al
door een borrel, die door een helper van den
notaris werd geschonken. De geschetste wijze Onder: De ouderwetsche boekhamer, eertijds algemeen
van houtverkoopen raakte in onbruik, toen het in gebruik bij het eeken en thans op vele plaatsen
eikenhakhout meer en meer verdween en verdrongen door de korie bijl.
plaats maakte voor dennenbosch.
Om terug te keeren tot het eekersbedrijf, mer-
ken wij op, dat ln den voorzomer de bast van
het hout, na eenige malen stevig te zijn be-
klopt met den boekhamer, gemakkelijk loslaat;
na dien tijd zit de schors gedurende enkele
weken zeer vast, om in de Augustusmaand, in
den tijd van het z.g. „oogstlot", nog weer een
periode van „losheid" te beleven. Vroeger werd
in dien tijd slechts zelden geëekt, maar het
vorige jaar zagen wij op verschillende plaat-
sen ook in de Oogstmaand de eekers aan het
werk.
Verdween het eekschillers-ambacht bijna over-
al elders, op de Noord Veluwe bleef het, even-
eens het kolenbrandersbedrijf, steeds voort-
bestaan en kon men, als men den weg wist,
elk jaar bij Putten en Elspeet, Speulde en
Drie, de eekers aantreffen en daar kon men
 weer begonnen zijn. Het berkenhout, de elzen
langs den slootkant, de wilgen, alles staat
volop in het blad, het vee graast in de weiden,
de vogels bejubelen de Mei, die het land tooit
met feestelijke bloesems en de lucht is één en
al kruidige geur!
Op een paar kilometers van ons doel verlaten
wij den lagen Veluwezoom om een eeuwen-
ouden karweg in te slaan, die recht-toe recht-
aan op den horizon is gericht, waar de heide-
heuvels van Stroe opdoemen en hier en daar
de koppen van het Kootwijksche Zand blin-
ken. Nog enkele minuten zien we links en
rechts van het smalle fietspad de vlakten der
ontginning, dan komt de heide met haar don-
kere eilandjes van jeneverbes en laag eiken-
bosch. En daar, achter den brandtoren van
het Staatsboschbeheer, moeten wij zijn, daar
zijn de eekers aan het werk, zooals het tele-
foontje van den bevrienden boschwachter ons
mededeelde.
De fietsen worden in de schaduw van een
vliegden gezet, dan staan wij stil en... luiste-
ren. In de verte, langs den einder, gromt een
trein voorbij, het „kli... kli... k1i..." van een
jagenden torenyalk komt van den kant van
Kootwijks Benedenbosch, dat trilt in de mid-
daghitte en dan, ineens... kijken wij elkander
glimlachend aan: op betrekkelijk korten af-
stand hooren wij het doffe, snelle kloppen der
eekers.
Op het geluid afgaande, zien we al spoedig
het wit van een berg geschilderde knuppels
door het nog op stam staande hout scheme-
Boven: Een overzicht van de eekpfaafs. Voor hef gemak, opdat zij niel steeds gekromd behoeven fe slaan, ren, midden op een uitgehakt gedeelte zijn
staan de mannen in ondiepe kuilen. twee mannen, den rug naar ons toe gewend,
Onder: /Wet een taaie eikentwijg wordt de schors tot bossen gebonden. bezig met kloppen en als wij, naderbij geko-
men, „goeden middag" wenschen, komt een
korte groefr-rterug, maar de handen rusten
geen oogenblik.
Wat ons natuurlijk onmiddellijk opvalt, is het
feit, dat deze mannen om te kloppen geen ge-
bruik maken van den ouderwetschen schors-
of boekhamer, zij hanteeren een kort bijltje,
waarmede het blijkbaar ook uitstekend gaat
en dat bovendien het voordeel biedt, dat het
ook voor kappen gebezigd kan worden.
Doch over deze bijkomstigheden, al is zij van
belang, stappen wij nu maar heen, om met
belangstelling te zien, hoe het „houten" hier
vlot en handig geschiedt, de eene witte knup-
pel na den anderen terzijde wordt geslingerd
en de schors zich naast iederen eeker hooger
en hooger stapelt tusschen het viertal in den
grond geslagen paaltjes. Ondertusschen zor-
gen twee andere mannen voor regelmatigen
aanvoer van hout, dat rondom gekapt en ver-
volgens op maat bij de eekers neergelegd
wordt.
Droomerig hangt de middagstilte tusschen het
dichte akkermaalshout, droomerig klinkt ook
het doffe geklop en wij snuiven den, ietwat
rinschen geur op van de run of eek, die vrij
komt door c\e gekneusde schors en het versch
gekapte hout.
Wrj laten de camera haar werk doen en als
er dan een oogenblik wordt gerust voor een
koelen dronk uit de blauwe kruiken, is er wel
gelegenheid voor een praatje. De eekers zrjn
afkomstig uit de buurt van Putten en zij zijn
wel degelijk in hun nopjes met de herleving
van het bedrijf, want in dezen tijd is elke
werkverruiming welkom en doordat de prijzen,
als gevolg van de groote vraag naar looistof-
fen, goed zijn, wordt er een behoorlijk daggeld
gemaakt.
Zooals men weet, wordt de eikenschors gewon-
nen om het looizuur, dat er zich in bevindt,
de import uit andere landen staat stil en dit
heeft ook geleid tot de beschikking, dat eiken-
hout hier te lande gekapt, na 15 April niet
meer ongeschild vervoerd mag worden. Dit
betreft dan hout met een dikte van 20 cM.
en minder, dat ter plaatse van de schil moet
worden ontdaan.
Ons inlandsche leer kan alleen met het looi-
zuur van eikenschors gelooid worden, wil het
goed leer worden. Het duurt echter lang. De
kunstmatige looizuren werken vlugger, maar
zijn niet deugdelijk voor onze inlandsche hui-
den Daarom is het eeken nu weer van bijzon-
der belang geworden.
Een oude Veluwsche eeker vertelde ons enkele
aardige bijzonderheden omtrent het bedrijf in

24
vroeger tijden. Toen trokken van midden-Mei
tot in het laatst van Juni geheele eekersge-
zinnen naar de bosschen, waar zij zich hoogst
eenvoudige onderkomens bouwden. Het naar
twee zijden tot den grond schuin afloopende
dak werd gemaakt van palen, welke met tak-
ken en zoden werden afgedekt. Een gat in den
grond bood op den rand gelegenheid
te zitten,
een opgehoogd gedeelte in den hoek diende
voor slaapplaats; een en ander werd voorzien
van een laag droge bladeren en in de hutten
verbleef men weken achtereen.
Het eekersgezin nam bij die tijdelijke verhui-
zing naar het bosch de kippen en gelten mee,
zoodat over melk en eieren beschikt kon -wor-
den. Voor drinkwater werd een primitieve put
gegraven en zoo ging het leven daar in alle
soberheid zijn gang. Stug en zonder groote
rustpoozen werd er gearbeid en alleen 's Zater-
dagsmlddags en des Zondags zweeg het klop-
pen van den boekhamer.
Een gezin, bestaande uit ouders en drie kin-
deren, dat van den dageraad tot het vallen
van den avond bezig was, verdiende
onze zegsman — — aldus
in het tijdvak van 10 Mei—
25 Juni de som van ’lOB, hetgeen neerkomt
op een weekgeld van... ft per persoon. Maar,
dat was dan ook omstreeks het begin van deze
eeuw!
Gemeenlijk werkte men in ploegen van vier:
de vader van het gezin hakte het hout en
bracht het naar de eekplaats, waar de ande-
ren In hun kuilen stonden Twee hunner eek-
ten en de derde kapte takken en twijgen van
het aangevoerde hout. De schors werd met
éikentwijgen tot bossen gebonden evenals het
witte, geschilde hout. Voor het hout, dat naar
de eekplaats werd gebracht, golden bepaalde
maten: zoo sprak men van Deventer hout, dat
een lengte had van „zes handen en drie vin-
gers", tegenwoordig kapt en eekt men kortere
stukken: drie handen en, drie vingers lang!
Ook hoorde men vroeger spreken over Arn-
hemsch of Harderwijker hout: het eerste was
ongeveer 68 cm het andere slechts 40 cm
lang.
Kwam na zulk een dag van ingespannen
arbeid de avond ta. zicht, dan -riep tic -voor-
man een kwartiertje voor het einde van het
werk: „Jongens wü maken!" Dit beteekende,
25
dat nu geen nieuw hout meer gekapt en op de Boven: Deze oude Vefuwnaar heeft heef waf hout
eekplaats gebracht moest worden maar dat „wit" gemaakt. Hef geêekte hout, dat als talhout in
men het aanwezige hout nog zou afwerken om den handel wordt gebracht, vindt veel aftrek in de
er daarna mee op te houden voor dien dag. vischrookerijen.
Men liet niet gaarne gekapt hout over liggen Onder: Deze eeker gebruikt bij net kloppen hef korte
tot den volgenden dag, want door droogte of bijltje.
eventueele nachtvorst werd het loslaten der (Foto's van den schrijver.)
schors bemoeilijkt.
Begon het bosch, dat men onder handen had
zoo gaandeweg te dunnen en liep het eeken
op een eind, dan was ook de dag niet ver meer,
dat de kooper van de schors kwam opdagen
met kar en paard. De eekers stonden, als het
zoo ver was, gewoonlijk al op den uitkijk en
vroegen elkander knipoogend: „Nou, wat denk
je, zou dle Grietje in d"n wagen hebben...?"
Grietje was geen maagd van vieesch en bloed,
maar de flesch met brandewijn en de opkoo-
per, die zónder „Grietje" kwam, werd nu niet
bepaald overdreven vriendelijk begroet door
het ruwe maar eerlijke volkje. En een „bran-
dewientje met suuker" was vroeger zoo de
gewone tractatie bij alle kleine en groote ge-
beurtenissen ten plattelande.
De schors, èek of run werd per gewicht ver-
kocht. Uit de groote mijten nam dè koopman
een drietal willekeurige bossen, welke aan den
unster werden gewogen, waarna het gewicht
van de geheele beschikbare hoeveelheid werd
bepaald. Kwam de koop tot stand, dan was
voor de eekers het tijdstip daar naar elders te
vertrekken: een ander werkterrein te zoeken
of, indien het eeken afgeloopen was, met hun
hebben en houden na een afwezigheid van
twee maanden huiswaarts te keeren.
Veel is er verloren gegaan van de oude ge-
woonten en gebruiken, het eeken gaat nuch-
terder in zijn werk dan eertijds: de eekers
van nü gaan 'savonds per fiets naar huis en
verschijnen den volgenden morgen weer op
hun werkterrein; zooals boven reeds werd ge-
zegd, vervangen korte bijl en „hiep" of hak-
mes den aiouden boekhamer veelal, maar de
werkwijze op zichzelf is nog in weinig opzich-
ten veranderd en wij verheugen ons iederen
keer, als wij van de uitoefening van dit oude
handwerk getuige kunnen zijn ai wü het
geklop Tram de eekers door de stilte van de
Veluwsehe bosschen hooren weerklinken.
JAC. GAZENBEEK
 DE VOLKSDANS IN FRIESLAND
WAT IS ER VAN OVER?
Van Tacitus is het bekende gezegde af-
komstig, datFriesland niet zingt. Terecht
is men tegen deze uitspraak opgekomen
en zeker geldt zij niet voor onzen tijd. M&ar toch
is het opmerkelijk, dat er van het oude volks-
lied in Friesland zoo weinig is blijven hangen.
Met den volksdans is het niet anders gesteld.
Wie kennis neemt van hetgeen er nog aan
volksdansgoed tusschen Viie en Lauwers leeft,
zou zelfs de vraag kunnen stellen, of de
Friezen wel ooit gedanst hebben. Want men
mag nu hoog opgeven^van de „Skotse trije"
als den nationalen dans der Friezen
niet met het aardige „Skoenmakkerke" er
— al of
achteraan — het is een feit, dat zelfs die dans
maar heel weinig meer gekend wordt, dit in
tegenstelling met een veertig, vijftig jaar
terug. Hier ligt een opgave voor de Friesche
jeugd!
Natuurlijk hebben de Friezen gedanst, al we-
ten we helaas maar voor een deel wat ze
gedanst hebben voorheen. Het gaat er mee
als met de Friesch-Germaansche heldendich-
ting, waarvan we weten dat ze bestaan heeft
(men denke aan den blinden zanger Bernlef),
maar waarvan ons geen schriftelijk blijk is
overgeleverd.
DE DANS IN OUD-FRIESLAND
De Friezen dansten dus. Wilt ge een bewijs?
De synode te Dokkum, aangevangen op 12 Mei
1591, wilde tegengaan en afgeschaft zien, naast
nachtluiden en avondspelen* „dantzen en
dergelrjcke onordenüickheit". Enkele jaren
later, in 1604, nam zij onder meer stelling
tegen het ophangen van kransen „om daer-
onder de vleijslijcke lieden aan de reijen te
singen". Die „reijen" waren natuurlijk rei-
dansen.
Zien we hier het dansen als een uiting van
vreugde, niet aan een bepaalden tijd gebon-
den, we vinden ook melding gemaakt van het
dansen bij bepaalde gelegenheden. Zoo vaar-
digden Gedeputeerde Staten van Friesland op
24 December 1602 een ordonnantie uit, waarin
Het schilderij van de Pipenpoysche bruiloft met de dansende paren
zij herinnerden aan het verbod o.m. van
„Sweerddansen" ter gelegenheid van de jaar-
wisseling, een herinnering, welke zij op 18
December 1659 herhaalden. We kunnen hier-
uit, afleiden, dat het beroemde zwaarddansen,
dat op Pieter Breughel's teekening van de ker-
mis van Sint-Joris (1601) zoo duidelijk is
afgebeeld, omstreeks 1660 in Friesland nog
bekend was. Nadien vinden we' er geen spoor
meer van.
Het vroeg-17de-eeuwsche Friesche bruilofts-
gedicht Ansck in Houck maakt melding van
het naar bed dansen van de bruid en hier-
over schrijft ook de 19de-eeuwsche kultuur-
historicus Scheltema, er bij vermeldende, dat
dit plaats vond „met eene betamelijke be-
scheidenheid". Trouwens, bij de oude Friesche
bruiloft zal het dansen ook vroeger op den
avond niet ontbroken hebben. In dit verband
zij herinnerd aan het beroemde schilderij, dat
als de „Pipenpoysche bruiloft" bekend staat en
dat een 17de-eeuwsche bruiloft op Liaukema-
state te Seksbierum in beeld brengt. Men
ziet hier een groote zaal in de oude stins,
waarin een talrijk en vroolijk gezelscharp deel-
neemt aan een soort reidans.
De bronnen welke ons inlichten over het
Friesche volksleven in de 17de en 18de eeuw,
zijn helaas weinig talrijk en zoo moeten we
het dan ook laten bij bovenstaande weinige
mededeelingen. De vorige eeuw had meer oog
voor deze dingen en uit de geschriften uit
dien tijd klinkt ons een verre galm tegemoet
van vreugdig dansbedrijf, van stampende en
trappelende voeten, van vroolijke liedjes en
feestelijke muziek. Wanneer Johan Winkler in
zijn Oud-Nederland, schrijvende over herberg-
vermaak bij het schaatsenrijden, ook zijn
aandacht wijdt aan het dansen van jong en
oud, dan doet hij dat uit eigen aanschouwing:
„En des namiddachs kwam de speelman met
zyne vedel. Hy zette zich op eenen stoel, die
boven op eene tafel stond, in een hoek van
het vertrek geschoven, om ruimte te winnen,
en speelde helder op. Dan „joelde en krioelde"
het tierige jongvolk in de „Skotske thrye". Ook
(Foto: Ch. Gombault)
kwam er nog een vroolike oude, een Stand-
Fries van 't echte „laech", maar nu, evenals
iedereen, door 't ijsvermaak geheel uit rand
en band. Hij sprong in den kring:
Hei! hwa ken de sawn-sprong?
End hei! hwa kin him dünsje?
en vertoonde den zevensprong, dien ouden
volksdans, tot vermaak der jonge lieden, en
tot eigen lust. Zoo tierde zich dat oude
friesche volksleven!"
SCHELLINGERLAND:
FRIESCH VOLKSDANSEILAND!
Weinig is daar meer van over en was daar
niet het Friesche Schellingerland, waar de
volksdans nog volop leeft, wij zouden moeten
getuigen: de volksdans in Friesland is nage-
noeg gestorven. Maar ter-Schelling houdt de
eer hoog en allerlei dansen waarvan wij op
den Frieschen „fêstew&l" nog slechts de na-
men kennen, worden daar, tusschen wad en
branding, nog gaarne gedanst, al moeten wij
er bij zeggen, dat de jeugd geneigd schijnt het
kostbare erfgoed te ruilen voor de holheid en
vlakheid van den „modernen" dans, het naar-
geestige geschuifel en gezwik dat naar het
asfalt riekt.
Jaap Kunst heeft in zijn uiterst belangrijk
boek „Terschellinger Volksleven" een schat
van „Skylger" dansen voor ons vastgelegd en
nu er zich alom voor den volksdans nieuwe
verten openen, zal stellig dikwijls worden te-
ruggegrepen naar wat Kunst een kwarteeuw
geleden redde, niet voor het doode museum,
maar voor het vreugdige volle leven!
Er zijn onder de dansen welke Kunst be-
schrijft, algemeen bekende en speciaal-
Friesche. Tot de eerste categorie behooren
bijvoorbeeld het geliefkoosde Patertje, dat
volgens Kalff ten minste terugreikt tot de
14de eeuw en dat met zijn schalkschen tekst
vooral op bruiloften graag gedanst werd. „Om
Aest" (Oosterschelling) werd het patertje stee-
vast met Paschen gedanst en wel op een stuk
land achter het dorp. In Molkwerum maakte
deze dans tot in het laatst der vorige eeuw
deel uit van de Pinksterviering en danste
men hem onder de wiegelende Pinksterkronen.
Jan Pierewiet, Jaap sta stil, de oeroude in
het grootste deel van het Germaansche ge-
bied en zelfs in België en Frankrijk bekende
Zevensprong behooren eveneens tot de eerste
groep. Maar dan komen de eilander specia-
liteiten: het meesleepende „Swart laat hem
scheren" (een „Skotse fjouwer", Schotsche
vier), het merkwaardige „rielen", dat lang-
durige oefening en uithoudingsvermogen
vraagt, het ook op het Friesche vasteland be-
kende „Flip die vleugelt", het Schoenlapperke,
Hakke-tone-een-twee-drie..., „Trijeris trapje"
(Driemaal trappen), een soort van Schotsche
vier, de Marsch van Bonaparte, het geestige
Neelke Jelles borrekat, enkele door Kunst als
„boerendans" aangeduide dansen, het een-
voudige Afklappertje, dat voorheen de dans-
feesten van „Midsians" besloot — een keur
van fleurige, wijzen en aardige figuren, welke,
voorzoover Kunst ze niet beschrijft, medege-
deeld worden in de beide bundels „Oude Ne-
derlandsche Volksdansen" welke ds. A. de Koe
een aantal jaren geleden het licht deed zien
en waarin hij ook een enkelen Frieschen dans
opnam die ' men in „Terschellinger Volks-
leven" niet vindt.
DE DANS EN DE
NOORDZEEKULTUUR
Het loont de moeite bij een enkelen dans even
stil te staan en na te gaan welke invloeden
26
bij de verspreiding of de melodie ervan een
rol gespeeld hebben. Want ook hier is, binnen
het Germaansche gebied, geruild en uitgewis-
seld dat het een aard heeft. Niet alleen naar
Duitschland, ook naar Skandinavië en Schot-
land loopen de draden en het zou voor de
kennis der Noordzeekultuur van belang zijn,
dat deze eens geheel ontward konden worden.
De „Skotse Trije" levert hier wel een zeer
duidelijk voorbeeld. Zooals opgemerkt beschou-
wen wij Friezen hem als onzen nationalen dans
en bij feestelijke gelegenheden vormt de uit-
voering ervan, bij voorkeur in kostuum, altijd
een hoogtepunt. Terecht schrijft ds. De Koe
over de „Skots": „Door vele eeuwen heen is
hij zoozeer doortrokken geworden van den
Frieschen geest, dat hü de Friesche dans bij
uitnemendheid geworden is, een zeldzaam
voorbeeld van zelfstandige nationale toeëige-
ning van overgenomen kultuurgoed".
De naam Schotsche drie wijst er op, dat de
dans oorspronkelijk uit Schotland naar Fries-
land is gekomen. Op welke wijze, daarover
bestaat verschil van meening. Kunst vermoedt,
blijkbaar in navolging van Waling Dijkstra,
dat de verschillende „Skotsen" omstreeks het
jaar 1000 hier te lande bekend zijn geworden,
toen vooral Staveren een levendigen handel
dreef op Schotland en de havens langs de
Oostzee. Zelfs naar IJsland en Lapland werd
de „Skots" door de Zeelieden verbreid; op
IJsland zou men deze dansen als „Skotar" be-
titelen. De danspassen op Schellingerland en
op het Friesche vasteland zijn in groote trek-
ken dezelfde als bij onze overzeesche buren:
alleen zijn ze daar veel verfijnder en inge-
wikkelder, meent Kunst.
Van der Ven is een andere opvatting toege-
daan omtrent de afkomst van deze dansen.
Volgens hem is er op grond van vergelijkend
volkskundig onderzoek reden om aan te ne-
men, dat Schotland via de Hebriden en de
Faröer oorspronkelijk de „Trij e-dansen" heeft
ontvangen uit het Skandinavische Noorden.
Hoe dit zrj, het is wel duidelijk, dat ze op
Frieschen bodem over de zee vandaan zijn in-
gevoerd.
DE ONTWIKKELING VAN DE
SKOTSE TRIJE
Intusschen .levert Ook de vormentaal der
Skotse Trije stof voor een onderzoek. Er blij-
ken namelijk enkele varianten te bestaan en
wel een Schellinger en een Friesche vorm, of
eigenlijk twee Friesche vormen, want er komt
ook een combinatie met het „Skoenmakkerke"
voor. Op ter-Schelling dansen 4 personen (2
paren), in Friesland 4 keer 4 (8 paren) en
8 keer 4 (16 paren). Ds. De Kpe neemt aan,
dat de Friesche vorm als de "meer ontwik-
kelde uit den Schellinger vorm is ontstaan,
doch hij wijst er tevens op, dat men op het
eiland een Schotse Vier en een Schotsche Drie
onderscheidt, terwijl men in Friesland alleen
f Schoen/apperke, een oude Terschellinger dans
27
Terschellinger mannen en vrouwen aan hef „rieten",
een oude volksdans, die heel wat inspanning kost.
van de „Skotse trije" spreekt. Voor de Drie en
de Vier heeft men op Schellingerland verschil-
lende danswijzen en de fig-uren moeten in de
Drie driemaal en de Vier viermaal achter-
elkaar uitgevoerd worden. De figuren zijn
overigens dezelfde.
De Koe komt nu, op grond van de afwijkende
muziek en het plaatselijke spraakgebruik, tot
de slotsom, dat er twee verschillende dansen
zrjn geweest: de Skotse Trije en de Skotse
Fjouwer. Tot welke van die twee moet de
Friesche vorm gerekend worden? De onder-
zoeker ontdekte, dat in Noordelijk Friesland
tot in het begin dezer eeuw nog algemeen
de Schots met drie personen (twee vrouwen
en een man) werd uitgevoerd. Op het spoor
hiervan vond hij de Trije terug, zooals die
daar door zes paren, in quadrille-vorm, met
rijen van drie gedanst werd. Deze oorspron-
kelijke Trije vertoont groote overeenkomst met
den „Tre mands reel", den Deenschen drie-
mans rieldans, welke uitgevoerd wordt door
een man en twee vrouwen en in eenigszins
verminkten toestand de oorspronkelijke Drie
vertegenwoordigt.
De ontwikkeling is nu duidelijk: uit de Drie
is de Vier ontstaan, wat ook blijkt uit het
feit, dat de Friesche dans die een Vier is, nog
veelal Skotse Trije genoemd wordt. De Fjouwer
is dan, volgens De Koe, een gelukkiger vorm
voor den uitbouw ten dienste van een grooter
aantal deelnemers.
De tondedans, die aan
Het is belangwekkend met elkaar te verge-
lijken de door De Koe verzamelde oorspronke-
lijke Drie, zijn uitgebouwden niet meer ge-
bruikten Frieschen vorm, de oorspronke-
lijke Vier en zijn ontwikkelden nog levenden
Frieschen vorm, al of niet met het aardige
Schoenmakertje er aan verbonden.
HET „SKOENMAKKERKE”
Dat „Skoenmakkerke" is overigens ook ai niet
tot Westerlauwersch Friesland beperkt. Als
„Schustertanz" is het in het Oostfriesche
Sealterian (een Friesch taaieiland in Olden-
burg) bekend en geliefd. Van der Ven ka-
rakteriseert dezen dans, welke ongetwijfeld
later aan den Schots verbonden is, als een
van de zeldzame Nederlandsche ambachtelijke
gebarendansen.
Op een eenvoudige „sjongsume" wijs schildert
het brj dezen dans behoorende liedje het ge-
heele wordingsproces van den schoen:
„Sa snij ik it boppelear,
Sa slaen ik de soallen klear,
Sa doch ik de riem ome least.
Den hab ik de skoech al hast klear
yn'e geast.
Sa stek ik myn els deryn, sjoch!
Sa heij e ik de piktrie der troch!
Sa slaen ik de soal derop fêst!
Sa docht de skoenmakker tige syn best!
Sa slaen ik it pluggepaed!
Sla slaen ik gatsjes yn'e naed!
Sa mep ik de pluggen deryn,
Der 't ik de soal mei oan
't boppenst forbyn!
Sa slikj'ik. de soalkant glêd!
Sa meitsj'ik it oerlear f et!
Sa jow ik de glans oan it lear.
Nou is de skoech al hielendal klear!"
De gebaren sluiten geheel bij dit liedje aan.
Niet alleen door de toevoeging van het Skoen-
makkerke heeft de Skots een wijziging on-
dergaan, er zijn ook andere ongetwijfeld vreem-
de elementen toegevoegd. Zoo wordt de dans
dikwijls besloten met het Wilhelmus, terwijl
er ook bij gezongen wordt, zooals het over-
bekende: „Hup, süpengroattenbrrj (=karne-
melkschepap!) en ik scil dy wol krij e, Hup.
süpengroattenbrrj en pakke scil ik dy" en het
niet bijster stichtende: Ik zal nooit meer dron-
ken wezen, ik zal nooit meer dronken zijn.
Dat komt van die klare jenever, dat komt
van die brandewijn!", welk schoon lied meer
brj die herbergstemming past waarbij des
winters opgewonden schaatslustigen „op
redens" (met de schaatsen ondergebonden)
den Skots dansten (historisch)! Oorspronke-
lijk werd er stellig bij dezen dans niet gezon-
gen. Het aantal Schotsmelodieën is legio.
S. J. VAN DER MOLEN
de „Skotse Ijout" voorafgaat
 HET BOERENHUIS IN VRIEZENVEEN

Boven: Als de voorjaarszon door het knoestige

Boven: Eén van de vele karakteristieke boerderijen uit geboomte speelt.
Vriezenveen. Onder: 200 jaar geledat werd hierin een eenvoudige
Onder; 't „Oosteinde" is het oorspronkelijkst gebleven. boerenzoon geboren. Na jaren geslagen arbeid werd
bij Admiraal fe Petersburg.

Rijk versierde deur met bovenlicht

van een boerenhoeve.

28
 VRIEZENVEEN
EEN GROOTSCH VERLEDEN, DOOR VELEN VERGETEN

Twente, voor velen zal dit woord een be-

kende klank zijn en herinneringen op-
roepen aan golvende korenesschen, Een Friesche neder-
teins, die hem als hij met hun naar Rusland
ging. om daar linnen van de hand te doen,
goede winst voorspiegelden. Het aanbod werd
blauwende heuvelen en oude volksgebruiken. aangenomen. Onze koopman deed schitterende
Weinigen echter die Twente wel eens be-
zochten zullen hun tocht uitgestrekt hebben
tot Twente's Noordoosthoek; de groote bruine
zetting in het zaken, kwam op het dorp terug, haalde nieuwe
voorraad en reisde vergezeld door nog een
Vriezenveener weer naar Rusland. Het aantal
heide- en veenvlakten van Sibculo en Bruine-
haar, het typische open landschap rond het
Saksische land. dorpers dat handel dreef«op Rusland steeg
voortdurend en tegen het midden der 18e eeuw
merkwaardige dorp Vriezenveen. Deze streken, waren reeds verschillende Vriezenveeners te
al kunnen ze niet bogen op natuurschoon zoo- St. Petersburg aanwezig. Men huurde er win-
als de doorsnee toerist dit zoekt, zijn zeker te trekken eveneens in het bloed. In de 17e, 18e kels en met groote reiswagens, volgeladen met
rangschikken onder de merkwaardige plekjes en 19e eeuw trokken de dorpers 's winters als allerlei koopwaar, reisde men tusschen Vrie-
van Twente. De kern van dit veengebied is het land- en veenwerk rustte, met mars. of zenveen en Rusland heen en weer.
het dorp Vriezenveen; het dorp „sans fin" zaadzak den boer op. Geheel Holland door- De familie van deze Vriezenveeners bleef op
(zonder einde) zooals het in een oude reis- kruisten ze en sleten er hun waar, voorname- het dorp wonen, zoodat men af en toe elkaar
beschrijving heet. En inderdaad op den vreem- lijk zaden en linnen. Al verder strekten ze hun zag. Het waren nu reeds echte handelslui ge-
deling die het dorp bezoekt maakt het den in- handelstochten uit. Naar t Bentheimsche, worden die zich geheel aan den handel wijd-
druk dat aan de lange dorpsstraat, die ander- Oldenburgsche, Oost Friesland en de Oostzee. den en de zorg voor hun boerderij, die zij op
half uur gaans is, geen einde komt. Deze streken schenen voor de Vriezenveeners het dorp bezaten, aan moeder de vrouw over-
een bijzondere voorliefde te hebben waar- lieten. In den vreemde was het één groote
DE GESCHIEDENIS schijnlijk kwam dit door de Nederduitsche taal familie, en zoo werd de Hollandsche kolonie
VAN HET DORP welke ook iets overeenkomst heeft met het en de Ned. Herv. Kerk te St. Petersburg ge-
.Vriezenveensch. Steeds verder staken de Vrie- sticht. De Vriezenveeners waren hier het
Vriezenveen is heel oud. Een overlevering ver- zenveensche handelslui hun voelhorens uit. sterkst vertegenwoordigd, en meestal waren
haalt van Friesche heksen die, in de grijze Spanje, Portugal» West-Indië, de Canarische kerkeraadsleden en dergelijke Vriezenveeners.
middeleeuwen uit Friesland verbannen, zich op eilanden werden bezocht en in het begin der In later jaren gingen ook Vrlezenveensche
het woeste veen, dat zich ten noorden van Al- 10e eeuw vinden we bewoners van het stille ambachtsgezellen naar. St. Petersburg; enke-
melo uitstrekte, en dat „van der beginne der vëendorp in St. Petersburg. De meeste kra- len bekleedden er hooge posities. Zoo kennen
waereld wuest ende onbewonet was", vestigden. niers die deze streken bezochten -waren geen we de geschiedenis van een eenvoudigen boe-
Uit welke streek van Friesland kwamen deze rasechte handelslui, doch boeren, die 's zomers renjongen, die in 't begin der 19e eeuw als
eerste kolonisten? Zekerheid hieromtrent be- hun landerijen bewerkten en 'swinters de we- timmergezel vertrok. Hij werd Admiraal to
staat er niet. Somigen houden hen voor West- reld introkken om handel te drijven. En als Russischen dienst en Chef der Marinewerven
stellingwerfsche Friezen, omdat in Weststel- we in de oude vergeelde paperassen snuffelen, te St. Petersburg. In hart en ziel waren en
lingwerf een gemengd Friesch-Saksisch dialect bleven het Hollanders en Vriezenveeners, de
welke ons zijn nagelaten, en die als reliquiën
gesproken wordt. Anderen meenen, dat ze uit in de familie worden bewaard, moeten we meesten keerden op hun levensavond naar
de Groningerommelanden kwamen, daar het respect hebben voor deze ondernemende dor- hun dorp terug, waar tusschen de eenvoudige
dialect ook eenfee overeenkomst vertoont met pers, die, zonder vreemde talen te kennen en boerenhuizen de heerenhuizen der rentenie-
het Groningsch. Weer anderen zien to ver-
schillende woorden die het Vriezénveensch ge- in tijden die zeker moeilijk waren, de wereld .
rende ,_ruslui" verrezen.
introkken om zich voor hun en hun gezin een In 1917 maakte het bolsjewisme een einde aan
lijk heeft met het Munstersch-Westfaalsch deze betrekkingen en werd de Hollandsche
bestaan te veroveren. Van al deze handelsbe-
dialect een aanwijzing, dat de oorspronkelijke trekkingen handhaafden de betrekkingen met kolonie te St. Petersburg verstrooid. Enkele
bewoners versterkt werden door kolonisten uit St. Petersburg zich het langst. Wie de eerste leden kwamen na veel ontberingen in het
het Westfaalsche land. Op deze vragen kun- Vriezenveener geweest is die de boorden der vaderland terug, anderen werden of gedood of
nen we hier met nader ingaan, evenmin op' Newa aanschouwde, is niet bekend. Een legen- over het Russische rijk verspreid.
liet eigenaardige dialect. Belangstellenden kun- de hoe Petersburg, de wereldstad, en Vriezen-
nen wij verwijzen naar verschillende publica- veen, het stille vëendorp, tot elkander kwa-
ties welke over dit dialect verschenen zijn. men, leeft nu nog onder de bevolking van het VRIEZENVEENHET DORP
Het dorp wordt voor het eerst genoemd in een dorp.
giftbrief van 1364 waar, Evert van Heker, WAAR DE SAGE NOG LEEFT
Een Vriezenveensch koopman, die met linnen
Jonchere toe Almeloe ende Bate syn echte- reisde, zat te Lübeck in een herberg. Hij kwam Het dorp Vriezenveen, dat als een enclave
wyff" de rechten bevestigen der „Vrye Vre-
daar to gesprek met eenige Noorsche zeekapi- temidden der overige Twentsche steden en
sen" „die op ten Vene wonet" en aan hun en
hun nakomelingschap, tegen een emmer bo-
ter „Zwolsche maat" per hoeve, de vrije be- Op één brink treft men vaak twee boerderijen achter elkaar aan.
schikking geeft over den woesten grond ten
noorden van Almelo. Deze landpacht, bekend
als boterpacht, wordt nog ieder jaar, hoewel
niet meer in natura, op den Huize Almelo,
voldaan.
De voorrechten, die deze kolonisten eeuwen-
lang bezaten, zocht men in Twente en ook
elders op het platteland, zegt Dr. Jonker to
het verzamelwerk „Overijssel" tevergeefs. Zij
waren en Weven „Vrije Vresen" ook to later
jaren toen getracht werd aan deze rechten
te tornen. De vrijheidlievende kolonisten be-
riepen zich steeds op de oude privilegiën hun
eens door den heer van Almelo geschonken.
In den 80-jarigen oorlog en later in de Mun-
stersche oorlogen heeft het dorp herhaaldelijk
te lijden gehad onder vreemd krijgsvolk. De
oude alarmklok welke uit 1531 dateert en nog
altijd met haar sonore gebrom den uitgang
der dooden begeleidt, zal menigmaal alarm
geklept hebben bij de nadering van vreemde
krijgsbenden. Het dorp is drie keer verplaatst.
De laatste keer na 1666, toen het to den Mun-
sterschen oorlog grootendeels werd verwoest.
2 km verder noordwaarts, op de tegenwoor-
dige plaats werd het herbouwd. Treklust, die
wellicht ook de eerste kolonisten herwaarts
dreef, verloochende zich to later jaren niet.
Het nageslacht der eerste kolonisten zat dit

29

dorpen ligt, vertoont met dezen merkwaardige
verschillen. De aard der bevolking, de zeden,
de taal wijkt alles af van het overige Twente.
Wel is er eenige overeenkomst met het overige
Twente te ontdekken in boerderij bouw in de
oude boerensnij kunst en in gevelteekens.
Voor 't overige hebben de oude kolonisten hun
stempel gezet op den volksaard, 't Leven op
het dorp gaat volgens vaste normen, waarvan
niet gemakkelijk wordt afgeweken. Een
bloeiend kerkelijk leven, overwegend Ned.
Herv. een sobere levenswijze, vasthouden aan
oude gebruiken, karakteristieke eigenschappen
der dorpelingen. De boerendracht, de typische
knipmuts, het stijve jak der vrouwen, tot voor
ongeveer 20 jaar algemeen, verdwijnt snel; 't
jonge vrouwvolk wil de knipmuts niet meer.
De eerste voor loopers, die voor 't eerst op zijn
„juffrouws" gekleed gingen werden met den
vinger nagewezen; later ging het in zeer snel
tempo. De oude generatie hield zich met de
„nieje flantuten" niet op, zij bleef getrouw aan
jak en knipmuts. De burenplichten gelden nog
steeds als vaste ongeschreven wetten, waaraan
zich niemand onttrekt. Voornamelijk bij be-
grafenissen komt dit treffend aan het licht.
Alle werkzaamheden in verband met de be-
grafenis, worden door de buren onderling ge-
regeld en verzorgd.
Op'lange winteravonden is het buurpraten in
eere en niet te vergeten de gezellige slacht-
visites waar, onder een borrel, het geslachte
varken geprezen wordt. Ook andere onderwer-
Hier en daar herinneren zeer fraaie huizen nog aan de grootschheid van dorpers uit het verleden, die de „wijde
wereld" introkken. . (Foto's van den schrijver.)
pen komen op zoon slachtvisite ter sprake;
veeprijzen, regeeringsmaatregelen, de turfhan-
del, zaken die de veenboeren na aan het hart
liggen. Soms komen lichtere onderwerpen ter
tafel; vaak komt dan de eahte boerenhumor
om een hoekje gluren en daverend kunnen de
anders zoo zwijgzame veenboeren, dan lachen.
Sagen en legenden leven er nog onder de
boerenbevolking, op de slachtvisites worden ze
nog al eens behandeld. Wat luisterden we als
jongens, als op den avond van de slacht, de
verhalen los kwamen over witte wieven, vjenne-
haksen, gleujnege kèrls en heimennegies, die
de jöst, een ruig begroeide hoogte ten zuiden
van het dorp of het groote veen, onveilig
maakten. We hingen aan de lippen der vertel-
lers als de boerenjongens de witte wieve uit-
daagden met „wiefies wiefies wit, hadde ik
oe, dan bruiwde ik oe an 't spit". In gedach-
ten zagen we de boerenjongens weghollen ach-
tervolgd door de witte wieve, die altijd de
schoenen kwijt waren en deze eerst moesten
zoeken alvorens de achtervolging te kunnen
beginnen.
Tot slot kwam dan het snorrende spit, dat de
brutale jongelingsschap werd nagegooid én
dat altijd bleef steken in de deurstipel. Hui-
verend kropen we, als de slachtvisite was afge-
loopen, in de donkere bedstede, de bebloemde
gordijntjes potdicht. Als de gelegenheid zich
voordoet zit ik nog graag even aan op een
slachtvisite in een boerenkeuken, waar bij 't
grillig vlammenspel van het hoog oplaaiende
turfvuur, het laatste dorpsnieuws of oude ver-
telsels te berde gebracht worden. In de intie-
me sfeer van zoon winterpraatavond komen
de boeren op hun praatstoel. Ze hebben dan
de tijd, beter dan in de drukke zomermaan-
den als het werk op veld en akker wacht.
VRIEZENVEEN EEN
STREEKDORP
Vriezenveen is een streekdorp; één lange rech-
te straat van anderhalf uur gaans, met aan
weerszijden de huizen en boerderijen, soms twee
drie en meer achter elkaar. Veelal gaan deze
boerderijen en huizen schuil onder zwaar ge-
boomte; veel eikenhout vinden we op het dorp,
en 't is zeker geen toeval dat het gemeente-
wapen een eikeboom vertoont. De verkave-
ling der landerijen is niet zeer economisch. In
den loop der eeuwen echter is dit zoo gegroeid
en de veenboeren weten niet anders. Een boer-
derij bestaat meestal uit een smalle strook
land, bouw-, wei- en veenland, ter breedte van
een of meer akkers, doch meestal niet meer
dan 4. En als men weet dat een akker gere-
kend wordt tegen 7 meter, komen we op een
breedte van de grootste boerderijen van ca. 28
meter. De lengte van deze akkers strekt zich
echter uit tot 4 a 5 km. Als men een voer
mest naar 't einde van zijn land vaart, is men
minstens 2 uur kwijt. Door de verkaveling vin-
den we langs alle brinken de scheidingssloot-
jes welke omzoomd zijn met els, berk, wilg en
mooie ranke populieren, die hun toppen hef-
fen boven de bemoste daken en zwart geteerde
planken gevels der huizen. Het kan op het dorp
zoo mooi zijn op een stralenden lentedag als
de lange dorpsstraat overhuifd is met een zee
van groen, doortintelt van bloeiende kastanje
en rosé vruchtenbloesem. Voornamelijk op het
Oosteind is het schilderachtig. Dit deel bleef
het meest oorspronkelijk mede door de over-
wegende boerenbevolking, die haar bestaan
vindt in het veen en op het land. Typische
doorkijkjes hier en daar, met mooie verge-
zichten op de bouw- en weilanden, met in het
verre verschiet de wazige verten van het groo-
te veenland. Ouderwetsche huizen met ver-
weerde schuren en bijgebouwen en grijs be-
moste 'putten van Bentheimer zandsteen zijn
er nog veel te vinden.
Het westen van het dorp is van nieuweren
aanleg. De groote brand van 1905 heeft in dit
gedeelte danig opruiming gehouden onder de
oude huizen en boerderijen. Om en brj de 200
huizen werden toen in den asch gelegd. In dit
deel van het dorp woont een groot gedeelte
van de fabrieksbevolking, welke haar bestaan
vindt in de textielfabrieken.
Ter weerszijden van de dorpsstraat, achter de
boerderijen strekken zich de lange smalle
bouw- en grasakkers uit. Dit terrein is van
tallooze slooten en slootjes doorsneden. De
slootwallen vertoonen een weelderige planten-
groei van katwilgen en gagel, welke laatste in
het voorjaar lange roode strepen trekt door de
groene ontluikende landen. Vrijwel alle lande-
rijen zijn in kultuur gebracht, maar toch zijn
er nog enkele wilde plekjes te vinden die de
resten der vroegere planten herbergen.
Arnica, maanvaren, zonnedauw, vetblad, ver-
schillende orchideeënsoorten zijn hier aan te
treffen. Een groote veenplas (particulier reser-
vaat) verleent toevlucht aan roerdomp, otter
en andere waterminnaars, die er een Veilige
wijkplaats weten. Ten noordoosten van het
dorp, achter de buurtschap de Pollen bevindt
zich een groote hoogveenvlakte, met het hoog
veen van Fochtelo, een der weinige levende
hoogveenvlakten van Nederland. Urenver,
vanaf de Duitsche grens tot de grijze grint-
ruggen van Sibculo, waar in devijftiende eeuw
een klooster werd gesticht, strekt- zich deze
hoogveenvlakte uit. Deze woeste vlakte her-
bergt enkele zeldzame broedvogels als velduil
en aschgrauwe kiekendief. Wulpen beenen er
tusschen de moskussens, gruttos scheren er
rond en niet te vergeten, de korhoenders, wel-
ke in wilde vaart over de vlakte suizen, en
op vroege Aprilmorgens de slapende stilte van
het veen uiteenroffelen. De typische hoog-
veenvegetatie vinden we er te kust en te keur,
Snavelbiessoorten, veenpluis, eenarig wollegras
met veenbes en lavendelheide in heele veldjes.
VENNEMAN
30
 BARNSTEENPLASTIEKEN
UIT DEN STEENTIJD

oude Pruisenland eu het barn- schilderingen uit den oud-steentijd en bij

Het steen, Samland's goud,- zijn onaf-

scheidelijk met elkaar verbonden.
In oude vertellingen en sagen, in poëzie en
plastieken, evenals bij de Noordskandinavische
rotsteekeningen van vóór den bronstijd (dus
overal daar, waar jagervolken een kunst ge-
wetenschap is veel over het barnsteen ge- schapen hebben) dezelfde hoofdtrekken aan-
schreven. De sage verklaart de zonnige glans treffen, n.l. het wild in beweging en in rust.
van het barnsteen op poëtische wijze, als ont- Terwijl in meer zuidelijke gebieden dieren-
welde deze als druppel aan de als goud glan- figuren van been gesneden of uit aardewerk
zende oogen der Heliaden, de dochters van gevormd werden, werden deze in Finland
den zonnegod Helios, terwijl de weenenden op kunstvolle wijze uit barnsteen gevormd
zelf in populieren veranderd werden. Wat to (afb. 1). Tot de belangrijkste voortbrengselen
de mythe vaag werd aangeduid, heeft de uit dit gebied der kleinplastiek behooren de
wetenschap ondubbelzinnig door haar onder- eland en de beer van barnsteen, die waar-
zoek tot klaarheid gebracht. Wij weten heden, schijnlijk in Oost-Pruisen vervaardigd zijn,
dat het barnsteen het tot fossiel geworden maar in de genoemde gebieden terecht geko-
hars van de geweldige naaldhoutbosschen uit men zijn. Het is ook geen toeval, dat die
het tertiaire tijdperk is, die in het grijze ver- figuren in bijna alle gevallen, waarin de
leden op een thans verzonken, Noordsch con- soort van het afgebeelde dier vastgesteld kon
tinent groeiden. worden, het edelste wild uit het Oostzeege-
Reeds de eerste menschen die zich to het bied voorstellen: eland en beer. Het lijkt ech-
Oostzeegebied vestigden, voelden zich tot het ter ook wel, alsof zekere motieven en de tee-
barnsteen aangetrokken. Het is daarom te be- kenkunst als zoodanig in het gedachte- en
grijpen, dat met dit goud van de Oostzeekust zieleleven van den kunstenaar uit den voor-
spoedig ruilhandel gedreven werd en over het tijd onafscheidelijk met elkander verbonden
vasteland bereikte dit goud der zee de verre zijn geweest. Beer, eland en rendier (afb. 3)
stranden van het gebied om de Middel- stonden juist in het middelpunt van den eere-
landsche Zee, zooals vondsten uit het bronzen dienst van den jager uit den Steentijd. Mis-
tijdperk uit de schachtgraven van Mycene be- schien bracht het in been of steen uitgevoer-
wijzen. In klassieke landen heeft het barn- de dier den jager geluk aan. Een eeuwenoude
steen als sieraad wel haar bloeitijd gehad in kunsttraditie uit den Oud Steentijd van Mid-
den keizertijd. Talrijke vondsten, van opslag- den-, Zuid- en West-Europa leefde als een
plaatsen, waarin dikwijls eenfee honderden aparte kunstuiting in de rotsteekeningen van
kilo's opgeslagen waren, zooals to het depot Noord-Noorwegen, in de steenplastieken van
van Hartlieb bij Breslau, wijzen den weg, die Finland en in de barnsteenplastieken van
het barnsteen destijds gegaan is, aan. Woldenberg en Stolp, tot in den jongsteentijd
verder. PETER PAULSEN
BARNSTEENEN KUNSTWERKEN
Onder de kunstwerken uit barnsteen moeten
hier eenige stukken uit de 3e eeuw voor het
begin onzer jaartelling' diepgaander be-
schouwd worden. Het gaat om den barnstee-
nen beer uit een veenderij bij Stolp in Pom-
meren (afb. 2) en om een barnsteenen eland
van Woldenberg, Kr. Friedeberg in de Neu-
mark (afb. 4). De laatste heeft men voor een
wild paard gehouden. Maar de vorm van
schouder en hals evenals de geheele lichaams»-
houding lijken sprekend op de elanden van
de rotsteekeningen uit Noord-Noorwegen
De naturalistische en plastische behandeling
van onze barnsteenplastieken is, vergeleken brj
de gestileerde, niet-naturalistische kunst
ta de Zuidelijke, Westelijke en Noordelijke
kultuurgebieden uit den jong-steentijd, zeer
opvallend, ja men kan wel zeggen vreemd.
Dit valt nu zoo te verklaren, dat deze barn-
steenplastieken met andere overeenkomstige
vormen uit de Kurische Nehrung (Schwarz-
ort) uit Denemarken, Zweden en Noorwegen
tot het gebied van het zoogenaamde „kam-
aardewerk" of Noord-Eurasische kultuurgebied
behooren. Aardewerk, versierd met kam-
en groefmotieven is karakteristiek voor deze
kultuur, die zich uitstrekte vanaf Siberië
(Perm) en Finland met uitloopers naar
Noord-Noorwegen en Zweden, Oost-Pruisenen
de aangrenzende provincies.

NATURALISTISCHE KUNST VAN

JAGERS EN VISSCHERS
Het volk, dat achter deze kultuur stond, voer-
de het trekkende leven van visschers en jagers.
De waarnemenfeen van den jager concen-
treerden zich op het wild, zoodat ledere be-
weging en alle bijzondere eigenschappen van
Van boven naar beneden: t. kop van een eland uit Hoittis, Salakunda, 14 cm. lang, is doorboord en werd op
het dier in het bewustzijn van den jager op- een staafje gedragen; 2. Barnsfeenen beer uit Sfolp, Pommeren; s. Rendier uil
genomen werden. Vandaar dat wij bij de rots- Böla',Nord-Tröndelag; 4. Barn-
sfeenen eland uif Woldenberg, Neumark.

31
 STOBBEN ROOIEN
In vroeger jaren liet men. nadat de boomen geveld waren, de stobben op de kale vlakten staan;
;r AAasniemand die zich het lot van deze wortelmassa's aantrok —
niemand had er ook belang bij.
Sinds kort is dat echter anders geworden, want door de houtschaarschte uit onzen tijd ÏS ook
de aandacht op de stobben gevestigd en nu Avorden in Eerbeek mef behulp van de groote grijp-
klauwen der dommekrachten de overschotten uit den grond getrokken. Hoog op hun wortels
staan ze daar dan eenigen tijd te wachten totdat zij voorgoed afgehakt worden en me: een
wagen naar huri plaats van bestemming worden vervoerd.

Hoofdredacteur: Nico de Haas, Oegstgeest.— Verantwoordelijk voor de advertenties: Reinier van Houten, 's-Gravenhage.
„Hamer", Frankenslag 115, 's-Gravenhage.— Drukker: N.V. Ned. Rotogravure Mij., Noordeinde 8, Leiden. P. 1064-1.
— Uitgever: Uitgeverij