Kitabyurdu Org-Psixologiya 2 PDF

downloaded from KitabYurdu.
az
Az2
B19
ÖN SÖZ
Dҽrsliyҽ psixologiya clmlҽri doktoru. professor M.Ҽ.Hҽmzҽyev, psixologiya Sizinlҽ razıyıq, onda gҽlin xҽyalҽn bir-birimizҽ sual verҽk vҽ ona bir-birimizin
elmlҽri namizodlҽri dosent İ.Ҽ.Seyidov vҽ doscnt C.A.Tҽhmasib rҽy vermişlҽr. ҽvҽzindҽn cavab vcrҽk. İlk sualı clҽ biz vermҽk istҽrdik: yaxın dostlarını,
qohumlarını yaxşı tanıyırsanmı? Cavab vermҽyҽ tҽlҽsmҽ, bilirҽm deyҽcҽksҽn ki,
necҽ yҽni tanımıram? Ҽlbҽttҽ, tanıyıram. Onda bir sual da verҽk. Heç elҽ an
Respublikamın ali ın.tkt.ıh tҽlҽbҽlҽri iiçün "Psixologiya" dҽrsliyinin olubmu ki, çox yaxşı tanıdığın, yaxından bҽlҽd olduğun adamdan elҽ hҽrҽkҽt,
bu nҽşrinin çap olunması iiçün xeyirxah kömҽyinҽ görҽ müҽlliflҽr ҽziz vҽ elҽ rҽftar vҽ davranış görҽsҽn ki, ona tҽҽccüblҽnҽsҽn, bunu ondan gözlҽmҽdiyini
mehriban dostumuz vҽ hҽmkarımız psixologiya elmlҽri namizҽdi VAQİF etiraf edҽsҽn? Deyҽsҽn belҽ hallarla az rastlaşmamısan? Onda, demҽli, belҽ çıxır
ҼBDÜLHÜSEYN oğlıı HÜSEYNOVA öz dҽrin minnҽtdarlığını bildirir ki, yaxşı tanıdığın adamlar da birdҽn tanınmaz olur.
vҽ bu xeyirxah ҽmҽk müasir dövrdҽ psixologiya elminin tҽrҽqqisi üçün Dcyҽrsҽn nҽ olsun ki, bu adi haldı vҽ hҽr kҽsin başına gҽlҽ bi1ҽr, о
çox önҽmli hcsab edirlҽr. cümlҽdҽn dҽ mҽnim! Elҽ bizҽ dҽ bu etiraf lazımdır. Yҽni, demҽli, bizim hҽr
birimizin ilk nҽzҽrdҽ yaxından tanıdığımız, ona yaxından bҽlҽd olduğumuz bu
vҽ ya digҽr şҽxs müҽyyҽn hallarda (Mҽsҽlҽn, ҽlinҽ yaxşı pul keçir, yaxud
müҽyyҽn vҽzifҽ sahibi olur, lazımı yerlҽrlҽ yaxşı ҽlaqҽ yarada bilir vҽ s.)
tanınmaz olur, tamamilҽ başqalaşır. Bҽs, bunun sҽbҽbi üzҽrindҽ düşünmüsҽnmi,
yaxud, hҽmin şҽxsdҽn belo bir dҽyişikliyi gözlҽyirdinmi? Ҽgҽr göz-lҽyirdinsҽ
bu nҽ ilҽ ҽlaqҽdardır, yox, ҽgҽr gözlҽmirdinsҽ, bҽs bunu necҽ izah etmҽk olar?
Ҽ.S.Bayramov, Ҽ.Ҽ.ҼIi/adҽ. B19 Psixologiya. Ali
Gҽl, hҽlҽ hҽmin suallara cavab vermҽyҽ tҽlҽsmҽyҽk, çünki onlarla bağlı başqa
mҽktҽblҽr üçün dҽrslik. Bakı,
"ÇİNAR-ÇAP" Nҽşriyyat-Poliqrafiya müҽssisҽsi, 2002, - 620 s. suallar da meydana çıxacaq.
Bҽs, özünҽ necҽ, kifayҽt qҽdҽr yaxşı bҽlҽdsҽnmi? Burada bilirҽm,
deyҽcҽksҽn artıq biz ağ elҽdik! «Necҽ yҽni özümü tanımıram?» Yaxşı, gҽl
Dҽrslikdҽ «Psixologiya» proqramına (Bakı, 1998) müvafiq olaraq psixologiya ҽsҽblҽşmҽ, özünlҽ bağlı ikicҽ «kiçik» sual verҽk: ҽvvҽla, elҽ anlar olubmu ki,
elminin mövzusu vҽ vozifҽlori, insan şҽxsiyyҽtinin quruluşu vҽ inkişafı, idrak proseslҽri heç özünün dҽ nҽ istҽdiyini bilmirsҽn? Yaxud, «adi bir mҽsҽlҽni» hҽll etmҽkdҽ
vo onlann tҽnzim olunması problcmlҽri, insanın fҽrdi psixoloji xiisusiy-yҽtlori, ünsiyyҽt
psixologiyası, psixoloji yardım mosҽlҽlori şҽrh olunur. aciz qalırsan, bilmirsҽn nҽ edҽsҽn, nҽdҽn başlayasan? Deyҽsҽn, öz aramızdı belҽ
Dorslik ali mҽktob tҽlobҽlҽri üçün nozҽrdo tutulur. Ondan müҽllimlҽr vo anlar olur. İkincisi, özün öz intellektini, xarakterini, qabiliyyҽtlҽrini, digҽr
torbiyecilor, idarҽctmo müҽssisҽlҽrinin işçilҽri, elocҽ do insan psixologiyası problcmlori keyfiyyҽtlҽrini dҽqiq surҽtdҽ tҽyin edҽ bilirsҽnmi?
ilҽ maraqlanan bütün oxııcular istifadҽ edo bilorlor.
Etiraf edҽk ki, burada bir az mҽsҽlҽ qҽlizlҽşdi. Bilirik yaxşı halda
deyҽcҽksҽn ki, mҽn onu necҽ tҽyin edҽ bilҽrҽm, о sahҽdҽ
3 mütҽxҽssis deyilҽm ki! Yox, onun
üçün mütҽxҽssis olmaq lazım deyil,
sadҽcҽ olaraq bir elm sahҽsi var ki, ona
yaxından bҽlҽd olsan nҽinki yaxın
adamlar, dost vҽ tanışlar, ҽtrafdakı
© "MAARİF", 1989 €> "ÇİNAR-ÇAP", 2002 insanları yaxşı tanıуа bilҽrsҽn, onların
n 0303010000-000 122
xasiyyҽtinҽ, mҽnҽvi alҽminҽ yaxından
Ҽziz oxucu, gҽlin azca sҽmimi söhbҽt edҽk. Bilirҽm bҽlҽd olarsan. Hҽlҽ bu harasıdır, ҽn
deyҽcҽk-sҽn ki, biz necҽ sҽmimi söhbҽt edo bilҽrik, axı siz mҽni tanımırsı-nız, başlıcası, sҽn özünü yaxşı tanıyarsan,
mҽn do sizinlo görüşmҽmişҽm, bҽs onda bizim aramızda necҽ söhbҽt ola bilҽr? özünün mҽnҽvi vҽ psixi keyfıyyҽtlҽrinҽ
downloaded from KitabYurdu.az

asanlıqla bҽlҽd olarsan, hҽm dҽ onları Nҽzerҽ almaq lazımdır ki, psixoloji bilik yalnız insanları tanımaq, onlara
tҽnzim vҽ idarҽ etmҽyin, lazımi tҽsir etmҽk yollarını müҽyyҽnlҽşdirmҽk, insanlar arasında qarşılıqlı
istiqamҽtdҽ inkişaf etdirmҽyin yollarını münasibҽtlҽri tҽnzim etmҽklҽ mҽhdudlaşmır. Bu hҽm dҽ insanların potensial
öyrҽnҽrsҽn. Bu hҽlҽ harasıdır? Hҽmin
imkanlarından sҽmҽrҽli istifadҽ etmҽk, onun idrak fҽallığını, ümumҽn
elmҽ kifayҽt qҽdҽr bҽlҽd olsaq nҽinki
öz dostlarımızı, yaxın adamlarımızı, fҽaliyyҽtini optimallaşdırmaq kimi vacib problemi dҽ ҽhatҽ edir.
münasibҽtdҽ olduğumuz şҽxslҽri, hҽtta Pedaqoji fҽaliyyҽt bu cҽhҽtdҽn xüsusilҽ fҽrqlҽnir.
başqa etnosları, yҽni başqa xalqları vҽ Şagird vҽ tҽlҽbҽlҽrin mҽnҽvi dünyasına nüfuz etmҽk, onların
millҽtlҽri dҽ yaxşı tanımış olarıq. qabiliyyҽtlҽrinin inkişafını düzgün istiqamҽtlҽndirmҽk müҽllimdҽn nҽinki böyük
Belҽ bir elm, mҽhz psixologiyadır. Hҽmin elmҽ müasir sҽviyyҽdҽ bҽlҽd sosial mҽsuliyyҽt, hҽm dҽ çox ciddi psixoloji fҽhm tҽlҽb edir. Belҽ bir fҽhm isҽ
olsaq öz işlҽrimizi, münasibҽtlҽr sistemimizi daha optimal surҽtdҽ qura bilҽrik. körtҽbii surҽtdҽ yaranmır. Müҽllimdҽ bҽlҽ ümumilikdҽ pҽşҽ keyfıyyҽti müasir
Lakin tҽҽssüf ki, bizim belҽ bir möcüzҽli elm sahҽsinҽ bҽlҽdliyimiz çox elmi psixoloji biliklҽrҽ dҽrindҽn yiyҽlҽnmҽk sayҽsindҽ tҽşҽkkül edҽ bilҽr.
aşağı sҽviyyҽdҽdir. Adicҽ bir misal gҽtirҽk. Televizorla müxtҽlif ölkҽlҽrҽ Zaman vҽ şҽrait ciddi surҽtdҽ dҽyişilmişdir. Müasir dövrdҽ psixologiya
mҽxsus teleserial kinolar göstҽrilir, orada insanın halҽtindҽ vҽ ya elmindҽ praktik mҽsҽlҽlҽrin şҽrhinҽ xüsusi ehtiyac yaranmışdır. Buna görҽ dҽ
şҽxsiyyҽtlҽrarası münasibҽtlҽrdҽ bir anlaşılmazlıq vҽ ya dolaşıqlıq nҽzҽrҽ respublikanın ali mҽktҽblҽri üçün nҽzҽrdҽ tutulmuş yeni proqram ҽsasında
çarpan kimi, hҽtta mҽtbҽx qadını belҽ ilk növbҽdҽ soruşur: psixoloqa müraciҽt hazırlanmış dҽrslikdҽ ümumi, sosial, yaş vҽ pedaqoji psixologiyanın ҽsas
etmisinizmi? Bҽs, bizde necҽ, nҽinki mҽtbҽx qadını, hҽtta, aidiyyҽti olan mҽsҽlҽlҽri ilҽ yanaşı, rҽhbҽrlik vҽ idarҽetmҽ, hüquq vҽ etnik psixologiya
nazirlik vҽ ya idarҽ sҽviyyҽsindҽ hҽr hansı mürҽkҽb psixoloji mҽsҽlҽnin hҽl- mҽsҽlҽlҽrinҽ, xüsusҽn dҽ praktik psixologiya vҽ şҽxsiyyҽtin psixoloji problemlҽ-
lindҽ belҽ psixoloqa müraciҽt etmҽk vҽ ya ondan mҽslҽhҽt almaq heç kҽsin rinҽ, psixoloji korreksiya mҽsҽlҽlҽrinin şҽrhinҽ dҽ müҽyyҽn yer verilmişdir. Bu
yadına düşmür. Bunu isҽ elmin lazımsızlığı ilҽ deyil, hҽmin şҽxslҽrin, yüngül da insan şҽxsiyyҽtinҽ bir tam yanaşmağa imkan verir vҽ psixoloji biliklҽrin
desҽk, sҽriştҽsizliyi ile izah etmҽk olar. Mҽsҽlҽn, elҽ götürҽk tҽbliğat işini. tҽtbiqi ҽhҽmiyyҽtini daha da artırır, yҽni psixoloji biliklҽrin praktik istiqamҽtini
Tҽbliğatı tҽşkil edҽnlҽr insan psixologiyasından cüzi dҽ olsa baş çıxarsalar güclҽndirir. Bununla da elmin praktik hҽyata nüfuz etmҽsi imkanları artmış olur.
onda eyni bir informasiyanı, eyni şҽkildҽ, döno-dönҽ tҽkrar etmҽzlҽr, çünki bu, Elҽ buna görҽ dҽ dҽrslik yenidҽn işlҽnҽrҽk oraya psixologiya elmlҽri
insanlarda «bumeranq effekti» (ҽks tҽsir) yaradır. Bu sahҽdҽ lazımi sҽmҽrҽ namizҽdi, dosent R.F.Ibrahimbҽyovanın hazırlamış olduğu aşağıda qeyd olunan
ҽldҽ etmҽk üçün adekvat psixoloji forma taparlar. Elҽ idarҽetmҽ işi dҽ onun mövzular müvafiq bölmҽlҽrҽ ҽlavҽ edilmişdir: «İnsan vҽ siyasҽt, yaxud siyasҽtҽ
kimi. Bҽzilҽri burada tҽzyiq vҽ qorxutmanı ҽsas götürür-lҽr. Halbuki bu da ҽks qoşulmanın başlıca motivlҽri»,
effekt verir. Hamınızın çox rastlaşdığı bir sahҽni dҽ xatırlatmaq yҽni hҽkim- «Psixikanın ehtiyatları», «Psixi sağlamlıq», «Emosional stress vҽ psixosomatik
xҽstҽ münasibҽtini yada salmaq da yerinҽ düşҽrdi. Etiraf etmҽk lazımdır ki, bir xҽstҽliklҽr».
çox hҽkimlҽrimizin psixoloji sҽriştҽsizliyi, nҽ qҽdҽr müasir dҽrmanlardan «İdrak vҽ fҽaliyyҽtin daxili tenzimi» fҽslini, elҽcҽ dҽ «Tҽfҽkkür»
istifadҽ etsҽlҽr dҽ, xҽstҽlҽrimiz üçün acınacaqlı nҽticҽ verir. Yüzlҽrlҽ belҽ mi- fҽslindҽn: «Tҽfҽkkür vҽ mҽsҽlҽ hҽlli», «Tҽfҽkkürün növlҽri», «Ağlın
sallar saymaq olar. Elҽ buna görҽ dҽ inkişaf etmiş ölkҽlҽrdҽ psixologiya keyfiyyҽtlҽri» bölmҽlҽrini isҽ psixologiya elmlҽri namizҽdi Vaqif Hüseynov
elminin mövqeyi, tamamilҽ, bizimkindҽn seçilir. Tҽsadüfi deyildir ki, bir çox hazırlamışdır.
ölkҽlҽrdҽ hҽr bir ailҽnin dҽ öz psixoloqu var. Bir cҽhҽti dҽ nҽzҽrҽ almaq lazımdır ki, psixologiya elmi çox çҽtin bir elm
Xüsusҽn dҽ rҽhbҽrlik vҽ idarҽetmҽ işlҽrindҽ, müxtҽlif çҽtinliklҽrlҽ bağlı sarsıntı sahҽsidir. Bu onun obyektinin, xüsusҽn dҽ onun öyrҽndiyi problemlҽrin, yҽni
vҽ stress halları keçirҽn adamlara psixoloji yardım göstҽrmҽk üçün hҽmin insanın mҽnҽvi dünyasının, ruhi alҽminin, ümumҽn psixi hadisҽlҽrin
elmin nailiyyҽtlҽrindҽn vҽ mütҽxҽssis psixoloqların mҽslҽhҽtlҽrindҽn geniş mürҽkkҽbliyi, çoxcҽhҽtliliyi vҽ dҽ-yişkҽnliyi ilҽ ҽlaqҽdardı. Tҽsadüfı deyildir ki.
miqyasda istifadҽ edilir. Albert Eynşteyn kimi dahi bir alim bir psixi prosesin ҽmҽlҽgҽlmҽ mexanizmi
Demҽli, insanın psixoloji xüsusiyyҽtlҽrinҽ yaxından bҽlҽd olmaq, fҽaliyyҽt barҽdҽ psixoloq Jan Piajenin izahatını dinlҽdikdҽn sonra: «Ах, psixologiya elmi
vҽ ünsiyyҽt prosesindҽ onu düzgün nҽzҽrҽ almaq nҽinki müasir mütҽxessis - nҽ qҽdҽr dҽ çҽtindir!» - demişdir.
mühҽndis, hҽkim, jurnalist, hüquq işçisi, zabit, rҽhbҽrlik vҽ idarҽetmҽ sahҽsinin Müҽlliflҽr elmin çҽtinliyini nҽzҽrҽ alaraq mҽsҽlҽlҽri sadҽ elmi dildҽ şҽrh
işçilҽri, xüsusҽn dҽ müҽllim vҽ tҽrbiyҽçilҽr üçün vacib olduğu kimi, insanla etmҽyҽ, hҽr bir psixoloji anlayışın mҽzmununu daha anlaşılan şҽkildҽ
münasibҽtdҽ olan hҽr bir şҽxs üçün dҽ eyni dҽrҽcҽdҽ zҽruridir. çatdırmağa sҽy etmişlҽr.

Bunun üçün dҽrslikdҽ ҽsas psixoloji terminlҽrin lüğҽti mҽnası nҽzҽrdҽ tutulur. Elmin predmeti onun öz obycktinҽ ya-naşnıa torzini, başqa
aydınlaşdırılmış, mҽqsҽdli illüstrativ materiallardan, şҽkil vҽ sxemlҽrdҽn geniş sözlҽ, tҽdqiqat metodlarını müҽyyҽn edir vҽ müvafıq anlayışlar sisteminin
istifadҽ olunmuşdur. kömoyilҽ şorh olunur. Psixologiya elminin prcdmetıni nҽ tҽşkil cdir? Daha
Bu mҽqsҽdlҽ onlar hҽyati misallara, bҽdii ҽdҽbiyyat materiallarına geniş konkret dcyilsҽ, psixologiya elmi nҽyi öyrҽnir?
yer vermҽklҽ yanaşı, yeri gҽldikcҽ, mürҽkkҽb prob-lemlҽrin dioloji şҽrh Psixologiya elmi qҽdim tarixo malikdir. Psixoloji anlayışlar sistem şoklindҽ
üslubundan gcniş istifadҽ ctmişlҽr. ilk dҽfҽ Aristotelin (eramızdan ҽvvҽl IV osr) «Ruh haqqında» mҽşhur traktatında
Dҽrslikdҽ bu vҽ ya digor psixoloji problemin şҽrhi ilҽ olaqodar inkişaf şorh olunmıışdur.
ctmiş ölkҽlҽrdo psixologiya elmi vҽ praktikasının nailiyyҽt-lҽri yığcam şҽkildҽ Traktatın adına diqqҽt cdin: o, psixologiya dcyil, «Ruh haqqın-da» adlanır.
öz oksini tapmışdır. Yҽni kursun başlıca mҽso-lҽlҽri ҽn yeni nҽzҽri vҽ Bu, tosadüfı dcyildir. Uzıın müddҽt (XIX osrin sonları-na qҽdҽr) psixologiya
eksperimental tҽdqiqatlar, elҽcҽ dҽ clmi-metodik ҽdobiyyat (dҽrsliklҽr, dҽrs elmi folsҽfҽyҽ (vҽ ilahiyyata) aid fҽnn hesab olunmuşdur. Avropa ҽdҽbiyyatında
vҽsaitlҽri vo s.) osasında şҽrh olunur. bҽzҽn onu mental («mental» -
«Psixologiya» respublikamızda ali mҽktob tҽlobҽlori üçün yeni proqram latin sözü olub, psixi olan demҽkdir) fҽlsҽfҽ, ruhiyyat, pnevmatolo-giya
ҽsasında yazılmış vo ycnidҽn işlҽnib hazırlanmış osas dҽrslikdir. Öz faydalı (pnevma - yunan sözü olub, nҽfҽs, ruh demҽkdir) adlandırmış-lar. XVIII ҽsrin
tҽkliflori, irad vo moslohotlҽri ilҽ onun daha da tҽkmilloşmҽsino kömҽk sonuna qҽdҽr psixologiya sözü nҽ ingilis, nҽ dҽ fransız ҽdҽbiyyatında
edҽcok xeyirxah oxuculara müollillҽr qabaqcadan öz minnҽtdarlığını işlҽnilmҽmişdir. Alman ҽdҽbiyyatında isҽ psixologiya sözü ensiklopedist alim
bildirirlҽr. Xristian Vol fun (1679 - 1754) 1734-ci ildo «Empirik psixologiya» vҽ 1734-cü
ildҽ «Rasional psixologiya» kitablan nҽşr olunandan sonra mҽlum olmuşdur.
T HİSSҼ XVIII ҽsrin sonu - XIX osrin ҽvvҽllҽrindon başlayaraq psixologiya termini
Amerika, Avropa vҽ rus ҽdҽbiyyatında vҽtҽndaşlıq hüququ qazanmış vҽ böyük
PSİXOLOGİYA ELMİNİN VҼ PSİXOLOJİ PRAKTİKANIN cvristik ҽhҽmiyyҽt kҽsb etmişdir. Azҽrbaycan-da psixologiya termini XIX ҽsrin
MÖVZUSU VҼ VҼZİFҼLҼRİ sonu - XX ҽsrin ҽvvҽllҽrindҽ rus psıxoloqlarının ҽsorlҽri vasitҽsilҽ işlҽnilmҽyo
başlanılmışdır.
I F Ҽ S İ L PSİXİ HADİSҼLҼRİN MAHİYYҼTİ [_Psixologiya termini iki yunan sözündҽn - «psyuxc» - ruh, ruhi alҽm, - «loqos»
- bilik, öyrҽnmҽk, elm sözlҽrindҽn ҽmҽlҽ gҽlmiş-dir, «psixika haqqında elm»
1. Psixologiyanın predmeti demҽkdir. Psixologiya termini evristik baxımdan elmin predmetini dҽqiq ifadҽ
edir: psixologiya psixika haqqında clmdir. Bu ilk (vҽ ҽn sadҽ) tҽrifdҽ cҽmi 4 söz
Müasir dövrdҽ insanı 200-dҽn artıq elm sahҽsi öyronir. Onlar-dan biri işlҽnsҽ dҽ, onun mҽnası hҽlҽ tam aydm deyildir. Psixologiyanın predmetini başa
psixologiyadır. Digҽr elmlҽrdҽn forqli olaraq psixologiya noyi tҽdqiq edir? Bir düşmҽk üçün biz ҽvvҽlcҽ ҽsas anlayışla - psixika anlayışı ilҽ tanış olmalıyıq.
elm kimi onun başlıca xüsusiyyotlori nodon ibarҽtdir? Homin suallara cavab Psixika anlayışına nҽlor daxildir? Psixika nҽdir? Psixi hadisҽlҽri şҽrti olaraq üç
vermok üçün, ilk növbҽdҽ, psixologiya elminin obyektini vҽ predmetini böyük qrupa bölürlҽr:
(mövzusunu) aydınlaşdır-maq lazımdır. 1. Psixi proseslҽr.
Elmin obyekti dedikdҽ, onun tҽdqiq etdiyi real gerçҽklik nҽzҽr-do tutulur. 2. Psixi hallar (vҽ ya psixi halҽtlҽr, vҽziyyҽtlҽr). З^ Psixi xassҽlҽr (vҽ ya
Bu baxımdan heyvanlan vҽ insanı öyrҽnҽn müxtҽlif clmlҽrin (anatomiya, xüsusiyyotlҽr)
biologiya, neyrofıziologiya, tҽbabҽt vҽ s.-nin, о cümlҽdҽn psixologiyanın) T P s i x i p r o s e s l ҽ r psixologiya elminin ҽsas kateqori-yälarından
obyekti eynidir. biridir. tdrak proseslҽrinҽ (duyğu, qavrayış, diqqҽt, ha-fızҽ, tҽfҽkkür, nitq vҽ
Elmlҽr bir-birindҽn, adҽtҽn, öyrondiklҽri obyckto göro deyil, tҽxҽyyül), iradi proseslҽrҽ vҽ emosional pro-seslҽrҽ birlikdҽ psixi proseslor
prcdmetlorinҽ (mövzularına) görҽ fҽrqlonir. Hҽr bir elmin, о cüm-lҽdҽn, deyilir.
heyvan vҽ insanı öyrҽnҽn elm saholҽrinin özünҽmҽxsus ay-rıca predmeti Başqa sözlҽ, psixi proseslҽr özlori dҽ üç yarım qrupa bölünür: idrak
(mövzusu) vardır. proseslҽri, hissi proseslҽr vҽ iradi proseslҽr.
Elmin predmcti dedikdҽ, onun öz obyektindҽn ayırd etdiyi, seç-diyi
cҽhҽtlҽrҽ hansı baxımdan, hansı nozҽri vo ya praktik aspektdo yanaşması

Psixi hadisҽlorin ikinci qrupunu tҽşkil edҽn p s i x i h a l l a r vҽ ya D a r m ҽ n a d a isҽ psixi proses dedikdo duyğu, qavrayış, diqqҽt, hafizҽ,
voziyyҽtlҽr do müxtҽlifdir. Şҽn ҽhval, affcktlor, ehtiras-lar, dalğınlıq, tҽfҽkkür, nitq, tҽxҽyyül, iradҽ vҽ hisslҽri nҽzҽrdҽ tutacağıq.
inamsızlıq, şübhҽ vҽ s. psixi hallara misal ola bilҽr. Demҽli, psixi proses ҽnҽnҽvi termindir. Müasir psixologiyada
P s i x i x a s s ҽ l ҽ r do psixologiya elminin kateqoriyala-п 9
içҽrisindҽ mühüm yer tutur. Temperament, xarakter vҽ qabiliy-yҽtlҽr ҽsas psixi psixi proses, hallar ve xassҽlor terminlҽrinin hor birinin özünҽmҽx-sus evristik
xassҽlordir. İnsanın onun üçün sҽciyyҽvi olan ҽq-li keyfiyyҽtlorini (ağlın monası vardir.
tҽnqidiliyi vҽ ya müstҽqilliyini), emosional xassҽlorini (tez özündon çıxma, P s i x i p r o s e s termini psixi faktın prosessuallığmı, di-namikasını
emosionallıq) vҽ s. dҽ psixi xassҽ-lҽrҽ aid edirlҽr. nҽzҽrҽ çaфdırır. Misal: ҽlimo tikan batdı. Ağrı duyğu-su omole gҽldi. Ağrı
davam ctdi ve müoyyҽn müddҽtdon (10 sani-yҽdon, 5 dҽqiqҽdҽn, bir ve ya bir
8
nece saatdan) sonra kesildi.
Psixi proseslҽr, hallar vҽ xassҽlҽr bir-birilҽ üzvi surҽtdҽ ҽlaqҽ-dardır.
P s i x i h a 1 ҽ t tennini psixi faktın nisbi davamlılığını bil-dirir. Misal:
Onlardan biri, adҽtҽn, о birisinin osasında ҽmҽlҽ gҽlir. Psixi halҽtlҽr vҽ ya
tolobo qız küçodҽ yoldaşları ilҽ şit horҽkot edirdi. Bir dҽ gördü ki, omisi о biri
vҽziyyҽtlҽr ауп-ауп psixi proseslҽrin, mҽsҽlҽn, ҽhvallar, affektlҽr hisslҽrin, küçҽdon kcçir. о, - utandı ve tcz özünü yı-ğışdırdı. Ancaq hiss ctdi ki, emisi
dalğınlıq diqqҽtin, iradҽnin, şübhҽ tҽ-fҽkkürün tҽzahürü kimi özünü göstҽrir. onun küçҽdҽ şit hҽrҽketini gör-dü. Qızın no isҽ qanı qaraldı ve bu bir песо gün
Onlar isҽ möhkomlҽnib bir adamı başqasından fҽrqlҽndiren psixi xassҽ kimi davam etdi.
tҽzahür edҽ bilҽny P s i x i x a s s e v ҽ y a p s i x i x ü s u s i y y e t termini isҽ
«Proses», «hal» vҽ «xassҽ» nҽ demҽkdir? Nҽ üçün duyğulan, qavrayışı, psixi faktın sabitliyini, onıın şҽxsiyyҽtin strukturunda möh-kemlondiyini vo
diqqҽti, hafızҽni, tҽfҽkkürü, nitqi vҽ tҽxҽyyülü, iradҽni vҽ hisslҽri psixi proses tokrar olunmasını ifado cdir. Misal: iki şagird tҽ-sҽvvür edin. Biri tonboldir,
adlandırırlar. halbuki şübhҽni vҽ ya dalğın-lığı psixi hallar, temperament, digori omҽksevordir. Biri otıırduğu yer-don ayağa qalxmaq istomir, о biri isҽ
xarakter vҽ ya qabiliyyҽtlҽrҽ psixi xassҽlor deyilir? işdon doymur. Yaxud, biri sa-kitdir, digҽri coşğundur, biri iinsiyyҽtli, digori isҽ
Proses latin sözü olub, һҽг hansı bir hadisҽnin başlanması, ge-dişi vҽ qaradinmҽzdir. /Fşixi proseslor, psixi hallar vҽ psixi xassolҽrin hamısına
inkişaf mҽrhҽlҽlҽrini ҽks etdirir. Bu baxımdan bütün psixi hadisolҽr - istҽr psixi birlik-
proseslҽr, istҽrsҽ dҽ psixi hal vo xassҽlҽr prosessual xarakter daşıyır. Mҽsҽlҽnin IIdrak
proses 1 ori:
bclҽ qoyuluşuna diqqҽti ilk dҽfo olaraq görkҽmli rus alimi İ. M. Scçcnov cҽlb
duyğqlar
etmişdir. qavrayış
Onun fikrincҽ, psixi olan, ancaq proses kimi dҽrk oluna bilҽr. Yҽni hor bir diqqot
psixi aktın «müҽyyҽn başlanğıcı, gedişi vo sonu» var-dır. Psixologiya bu cohoti hafizo
zҽruri surҽtdҽ nҽzҽro almalı, «psixi fҽa-liyyҽtin bütün cohotlҽrini proses, tofҽWcür
nitq
hҽrҽkҽt anlayışı» ҽsasında izah etmҽlidir. Psixi olan, hҽr şeydҽn ҽvvҽl, canlı,
plastik, fasilҽsiz tҽ-şokkül vo inkişaf edҽn proses kimi mövcuddur. İnsanın real Psixi
Psixi
fҽaliy-yotini (daha geniş mҽnada hҽyat fҽaliyyҽtini) ancaq bu baxımdan düzgün proseslҽr
xassҽhr
vҽ hҽrtҽrҽfli tҽhlil etmҽk olar. Bu sözlҽr nҽinki psixi pro-seslҽrҽ, hҽm do eyni ohvallar temperament
tҽxҽyyül II tradi
aflektlҽr xarakter
dorocodo psixi halların vҽ xassҽlҽrin öyrҽnil-mҽsinҽ dҽ aiddir. proseslor HI Emosional
dalğınlıq qabiliyyotlҽr
Gҽlin, nҽzҽrdҽn keçirdiyimiz tcrminlorin monasını doqiqloşdi-rҽk: klassik proseslor
inam vo s.
psixologiya ancaq duyğuları, qavrayışı, diqqҽti, hafızҽ-ni, tҽfҽkkürü, nitqi, Şҽkil 1. Psixi inamsızlıq proseslҽr,
tҽxҽyyülü, iradҽni vҽ hisslҽri psixi proses kimi xarakterizo edirdi. şübhҽ vҽ s.
psixi hallar vo psixi xassolҽr. 10
Müasir psixologiyada isҽ proses sözü ҽslindҽ geniş vҽ dar mҽnalarda
işlҽnir. Biz g c n i ş m ҽ n a d a psixi olanı proses kimi nҽzҽrdҽn dҽ psixika ve ya psixi hadisҽlҽr deyiliry 1 №-li şҽkildҽ bu cҽhҽt öz ҽksini
keçirҽcҽk, bütün psixi hadisҽlҽri (psixi proscslҽr, hallar vҽ xassҽlҽri) eyni tapmışdır.
doroco proses kimi tҽhlil cdҽcҽyik. Psixi hҽyat çoxcҽhҽtlidir, lakin vehdetdodir. Şҽkil l-o diqqet-lҽ baxin: psixi
proses, halot ve xassҽlҽrin adlan ilҽ tanış olarken is-tҽr-istҽmҽz, adamın yadma,

tutaq ki, nҽqliyyat cҽdvellҽri düşür, orada stansiyalann adları belҽ qeyd olunur: Şҽkil 2. Psixologiya clminin öyrҽndiyi saholҽr.
Bakı, Keşlҽ, Bilҽcҽri, Hcybҽt ...Burada bir forqҽ diqqҽt edek. Her stansiyanın
öz sҽrhҽd-di, öz hüdudu vardır. Psixika fҽaliyyҽt vҽ ünsiyyҽt prosesindҽ müxtҽlif formalarda tozahür cdir.
Bakı stansiyası qurtanr, Keşlҽ stansiyası başlayır, Keşlҽ stan-siyası Onlann mahiyyҽti nҽdon ibarҽtdir? Bu sual psixologiya elminin fҽlsҽfi
qurtarır, Bilҽcҽri stansiyası başlayır ve s. Görҽsen, psixi hҽ-yat da bu prinsiplҽ problcmlҽri ilҽ ҽlaqҽdardır.
qurulmuşdunnu? Qҽtiyyҽn yox. Psixi proses, halҽt vҽ xassҽlҽr bir-birilҽ üzvi
surҽtdҽ bağlıdır. Eyni bir anda biz hҽm duyuruq vҽ qavrayırıq, hҽm diqqҽtli 2. Psixi hadisҽlҽr obyektiv alҽmin
oluruq, hҽm dҽ başa dü-şür vҽ yadda saxlayırıq. Biz onları ancaq abstraksiya subycktiv inikası kimi
yolu ilҽ bir-bi-rindҽn fҽrqlondirib tҽhlil edirik. Та qҽdimdҽn psixika haqqında iki tҽlim - materialist vҽ idealist tҽlim
Psixologiya heyvanların vҽ insanların psixikasını öyrҽnir. Mü-asir vardır. Psixologiyanın bir elm kimi inkişafı ҽsasҽn materialist tҽlimin inkişafı ilҽ
psixologiyada insanı fҽrd (bioloji varlıq) vo şҽxsiyyҽt (sosial varlıq) kimi bağlı olmuşdur.
nҽzҽrdҽn kcçirirlor. İnsanın bir ford vҽ şҽxsiyyҽt kimi xüsusiyyҽtlҽri onun psixi Hҽmin fҽlsҽfҽyҽ görҽ p s i x i k a o b y e k t i v a 1 ҽ - m i n
proseslorindo. psixi hallarında vo xassҽ-lorindҽ bütün tҽfҽrrüatı ilo eks olunur. s ub ye k ti v i n i ka sı nd a n ib ar ҽtd ir .
Mҽsҽlҽn, kinli adamın tҽsa-düfҽn ayağını tapdalayırsan, ҽvҽzini çıxmaq üçün Golin, evvҽlcҽ «obyektiv alҽm» termininҽ diqqҽt edҽk. «Ob-yektiv» sözü
az qala bunu ömür boyu yadında saxlayır; xcyirxah adamın ayağını tapdalayır- «obyekt» sözündҽn omҽlҽ gҽlmişdir. Obyekt (latınca - obyectum) cisim,
san, ҽhҽmiyyҽt vcrmir, elҽ oradaca yadından çıxır. Kinli vҽ xeyir-xah adam. predmet demokdir. Psixologiyada «obyekt» sö-zünün özürıҽmҽxsus monası var:
Bunlar insanın şҽxsiyyoti ilҽ bağlı xüsusiyyҽtlҽrdir. Tҽ-sadüfı deyildir ki, insanın fҽaliyyҽt prosesindҽ bila-vasitҽ iş gördüyü, tҽsir göstҽrdiyi cisimlҽro
müasir psixologiyada bu problemlҽrin öyrҽnil-mҽsinҽ xüsusi ҽhomiyyot «obyckt» deyilir. «Ob-yektiv» sözü isҽ fҽlsҽfı termindir. Onun başlıca mҽnası
vcrirlor. Hal-hazırda şoxsiyyҽt psixologiya elminin on aktual problemlҽrindҽn bundan iba-rҽtdir: predmetlor, subyektdҽn kҽnarda vҽ ondan asılı olmayaraq
birinҽ çevrilmişdir. mövcuddur. Fҽlsofҽdҽ «obyektiv alomi», «obyektiv reallığı» gös-lҽrmҽk üçün
Nҽhayҽt, bir mҽsҽlҽni aydınlaşdıraq: psixi proseslor, hallar ve xasseler materiya kateqoriyasından istifadҽ olunur.
necҽ tҽzahür edir vҽ formalaşır? Bu suallar müasir psixologiya üçün prinsipial Inikas - materialist idrak nҽzҽriyyҽsinin ҽsas prinsipidir. İnikas nҽdir? -
ҽhҽmiyyҽto malikdir. İnikas materiyanın ҽn ümumi xassҽsidir. İnikas dc dikdҽ, iki obyektin qarşılıqlı
Psixoloqların tҽdqiqatları osaslı surҽtdҽ göstҽrir ki, psixika fe-aliyyot tҽsiri prosesi vҽ onun noticҽsi no/or-
(yoni oyun, telim ve omek) ve ünsiyyot proscsindo forma-laşır. 12 dҽ tutulur. Bu zaman hҽmin obyektlҽrdҽn birindҽ ҽmҽlҽ gҽlҽn dҽ-yişikliklor
Dcmeli, psixologiya elmi hem do fҽaliyyҽt ve ünsiyyҽtin psixoloji о birinin tҽsiri ilҽ şҽrtlҽnir vҽ sonuncunun strukturuna uyğun olur. Gҽlin
problcmlerini öyrenir. fıkrimizi çox sadҽ bir misal - güzgü misalı ҽsa-sında izah edҽk. Tutaq ki, A (һҽг
hansı bir adam) saçmı düzҽltmҽk üçün V-уҿ (güzgüyҽ) baxmalıdır. V-nin
Belҽliklҽ, aydın olur ki, psixologiya elminin predmeti mürҽk-kҽb ve
qarşısında dayananda, onun V-dҽ oksi (şokli) alınır. Bu, mexaniki inikasdır,
çoxcohotlidir. Onu sxematik olaraq 2-ci şҽkildҽki kimi ifa-de ctmek olar. lakin bunun-la belҽ inikas üçün sҽciyyҽvi olan ҽn ümumi xüsusiyyҽtlҽr hҽmin
misalda da aydın nҽzҽrҽ саф1г. Onları aydınlaşdıraq.
11 1. Ҽgҽr A olmasaydı V-dҽ onun ҽksi alınardımı? Aydın mҽsҽ-lҽdir ki, ҽks
olunan, yҽni A - birincidir, ҽks edҽn, yҽni V-dҽki şҽ-kil ikincidir.
2. Ҽks edҽnlҽ ҽks olunan arasında sҽbҽb asılılığı mövcuddur. A, mҽsolҽn,
sağa dönҽndo V-doki şokil dҽ dҽyişir.
3. V-dҽki şҽkil A-ya oxşayırmı? Bҽli, oxşayır. Bu, о demҽkdir ki, ҽks
edҽnlҽ ҽks olunan arasında oxşarlıq mövcuddur. Onlardan biri digҽrinin
surҽtidir, şҽklidir, obrazıdır. (Fҽlsҽfı ҽdҽbiyyatda bu cҽhҽti tҽhlil cdҽrkҽn
adckvatlıq, izomorfizm vo homomorfızm ter-minlҽrindҽn istifadҽ olunur.)
Görҽsҽn, obyektiv alҽm insanm da başında güzgüdҽ olduğu kimi ҽks
olunurmu? Nҽzordҽn keçirdiyimiz xüsusiyyҽtlҽr inikasın bütün formaları üçün
Psixi I
xassҽlҽr downloaded from KitabYurdu.az
sҽciyyҽvidir, lakin cansız tҽbiҽtdҽ, bitkilҽr alҽmindҽ, heyvanlarda vҽ nҽhayҽt, bağlıdır. Bu zaman beyindo baş verҽn müxtҽlif proseslor funksional cҽhҽtdҽn
insanlarda inikas kcyfıyyҽtcҽ müxtҽlif formalarda özünü göstҽrir. mҽhz işin noticosi vҽ ya mҽqsҽdi ilҽ uzlaşırlar.
Güzgü misalı mexaniki inikasa aid misaldır. Cansız tҽbiҽtdҽ inikas passiv 2. Psixi inikasın iki tҽrҽfi - mezmun vҽ forması vardır. Tutaq ki, xarici tuı
xarakter daşıyır: cansız alҽmdҽ bir cisimdҽ о birisinin tҽsiri ilҽ ҽmҽlҽ gҽlҽn istlor Qız qalasına heyran-heyran tamaşa cdirlҽr. Gҽlin, bu proscsi yuxarıda tanış
dҽyişikliklҽrdҽn cisimlҽrin özlҽri istifadҽ et-mirlҽr. Canlı alemdҽ isҽ onlardan olduğumuz işarҽlҽrlo ifadҽ edҽk:
artıq özünü hifzetnıҽ, özünü tҽn-zimetmҽ mҽqsҽdilҽ istifadҽ olunur. Sinir A (Qız qalası) V-yҽ (turistlҽrҽ) tosir göstҽrir: Qız qalasına bax-dıqca,
sisteminin yaranması vҽ tҽkamülü ilҽ birlikdҽ sözün ҽsl mҽnasında psixi inikas onlarda bu abide haqqında müҽyyҽn tҽҽssürat yaranır. Biri dcyir ki, «bu çox
ҽmҽlo gҽl-mҽyҽ vҽ inkişaf etmҽyҽ, orqanizmin otraf mühitҽ bolҽdlҽşmҽsin-do orijinal abidҽdir», başqa birisi deyir: «mҽn dün-yanın çox ölkosindҽ olmuşam.
vҽ öz davranışını tonzim etmosindo mühüm rol oynamağa baş-layır. Belҽ ozomҽtli Qız qalası görmҽmi-şҽm» vҽ s. Bu о demҽkdir ki, Qız qalası
Yҽni psixika xüsusi surҽtdҽ tҽşҽkkül ctmiş materiyanın xassҽ-sidir. Bir müҽyyҽn psixi proseslor şҽklindҽ turistlorin başında ҽks olunur. Qarşıya sual
mühüm cҽhҽtҽ diqqҽt edin: psixika materiyanın substan-siyası (latınca - çıxır: psixi inikasın (bizim misalımızda turistlҽrdo Qız qalası haqqında yaranan
substantia mahiyyҽt demҽkdir) deyil, xassҽsidir. Hҽm dҽ hҽr cürҽ materiyanın 14 tҽҽssüratın) mozmununu no toşkil edir? Bu sualın cavabı aydındır: turistlҽrdҽ
deyil, ancaq xüsusi surҽtdҽ tҽşkil olunmuş, yҽni üzvi materiyanın - beynin yaranmış tҽҽssüratın mozmununu Qız qalası abidҽsi tҽş-kil edir. Ҽgҽr bu faktı
ümumilҽşdirsҽk, aşağıdakı nҽticoni çıxara bilҽrik: psixi inikasın mozmununu
xassҽsidir.
obyektiv alҽm tҽşkil edir. Lakin biz bu prosesi birtҽrҽfli şҽkildҽ tҽhlil ctsҽk (A -
Demҽli, yüksҽk teşkil olunmuş materiyanın xassҽsi, beynin V-уҿ tҽsir edir), inikasm mozmununu (yҽni A-dan asılı olan cohҽtlori) onun
13 funksiyası olmaq etibarilҽ psixika forma-sından (yҽni V-dҽn asılı olan cҽhҽtlҽrdҽn) tҽcrid etmiş olarıq.
inikasın xususi formasi kimi mcydana Yenҽ do yuxarıdakı misala qayıdaq: tutaq ki, turistlҽrdҽn biri riyaziyv. ,
çıxır. ıüҽllimi, о birisi isҽ mcmardır. Görҽsҽn, Qız qalasına baxarkҽn onların hor
Beyin müxtҽlif üzvlҽrin clҽ mürҽkkob sistcmidir ki, onlann fҽ-aliyyҽti ali ikisindҽ eyni tҽҽssürat yaranacaqmı? Şübhҽ-siz ki, memar xüsusi biliklҽrҽ malik
heyvanların vҽ insanın psixikasım şҽrtlҽndirir. olduğu üçün Qız qalası abido-sindҽ riyaziyyat müҽllimindҽn çox şey görҽcҽk,
Psixika reflektor (latınca reflexus - ҽks olunan demҽkdir) xarakter daşıyır. çox xüsusiyyҽt forqlondirҽcҽkdir. Biz psixi inikasın xüsusiyyҽtlҽrini tҽhlil cdҽr-
Biz hҽr hansı bir cismi qavrayanda vҽ ya nҽ barҽdҽ isҽ düşü-nҽndҽ burada kҽn, bu cҽhҽti песо nҽzҽrҽ ala bilҽrik?
hansı sinir hüceyrҽlorinin iştirak etdiyini adҽten hiss etmirik. Bundan başqa, Psixologiyada tanış olduğunıuz faktı ifado etmok üçün subyekt
neyrofızioloji proseslor psixi proscslҽrdҽ tҽmsil olunmurlar, yҽni bizim anlayışından istifadҽ olunur. Subyekt dedikdo obyektiv alҽmi dҽrk edҽn vҽ
başımızda ҽmҽlҽ gҽlҽn surҽtlҽrdҽ neyrofızioloji proseslor deyil, cisim vҽ dҽyişҽn insan nozҽrdҽ tutulur. İnsan özünün hҽyat fҽaliy-yoti prosesindo subyekt
hadisҽlorin xüsusiyyҽtlori -rҽngi, forması, hҽcmi, başqa cisim vҽ hadisҽlҽrlҽ kimi formalaşır vҽ inkişaf cdir. İnsanm hҽ-yat fҽaliyyҽtinin ҽmok, idrak vҽ
qarşılıqlı olaqҽsi vҽ s. ҽks olunur. İdealistlor hҽmişo bu faktdan istifadҽ edorҽk ünsiyyҽt kimi müxtҽlif sahҽlҽri vardır. Bu mҽnada psixologiyada insan ҽmҽk,
psixi hadisҽlҽri cisimsiz (yҽni beyinlo olaqosi olmayan) hadisҽlҽr kimi idrak vҽ ünsiyyҽt subyekti kimi öyrҽnilir. İnsanın iş gördüyü müxtҽlif cisimlorlҽ,
xarakterizo etmiş, xüsusi cisimsi/. ruhi alҽmin mövcud olduğu-nu irҽli yҽni obycktlҽrlҽ qarşılıqlı ҽlaqҽsi nҽzҽrdҽn keçirildikdҽ subyekt anlayışından
sürmüşlҽr. Lakin bu idealist fıkirlҽrin sҽhv olduğunu başa düşmҽk çox asandır: istifadҽ olunur vҽ bu ҽlaqҽ subyekt (S) vҽ ob-yekt (O) olaqosi kimi tҽhlil olunur.
beyindҽ zҽdҽlonmҽ olan kimi psixi hҽyat da dҽrhal pozulur. Bu fakt empirik Gҽlin. indi dҽ «subyektiv inikas» ifadҽsinҽ diqqҽt yetirҽk. «Subycktiv» sözü
surҽtdҽ insanlara çoxdan molum-dur. El içindҽ deyirlҽr ki, uşağın başına «subyekt» sözündҽn omҽlҽ golmişdir. Onun psixoloji mҽnası aydındır: obyektiv
vurmazlar. Bu tҽsҽvvürlҽr nҽ qҽdҽr bosit olsa da, psixikanın beyin xassҽsi alom kimin başında oks olunur? -Subycktin. Mҽsҽlҽnin mahiyyҽti ondan
olduğunu ҽks etdi-rir. ibarotdir ki, psixi inikas mexaniki inikasdan (güzgü misalını xatırlayın) köklü
Psixika haqqında elmi tosҽvvürlorin formalaşmasında tobiҽt-şünaslıq surҽtdҽ fҽrqlonir: mexaniki inikasdan fҽrqli olaraq obyektiv alҽm insanın
mühüm rol oynamışdır. başında oks olunur, hҽyat fҽaliyyoti subyekti kimi onun bütün özü-nҽmoxsus
1. Müasir tҽsҽvvürlҽro görҽ, psixi funksiyalar beyin sahҽlҽri-nin birgo işi insani xüsusiyyotlҽri - tҽlobatları, maraqları, hoyal möv-qeyi vo s. psixi inikas
sayҽsindҽ hҽyata keçirilҽn funksional sistemlor (P. K. Anoxin) kimi fҽaliyyҽt proseslҽrindҽ bu vҽ ya digҽr dҽrҽcҽdҽ tҽza-hür edir. Bu о demҽkdir ki,
göstҽrir. Onun sistem tҽşkil edҽn mҽrkozi aınili işin noticosi vҽ ya meqsҽdi ilҽ p si x i ka o b ye kt iv a 1 ҿ - mi n sub ye k ti v
in i ka s ıd ır .

Subyektivlik psixikanın ümumi xarakteristikasıdır. Demҽli, psixi inikasın bu vҽ ya digҽr ҽmҽliyyatı neçҽ saniyҽ ҽrzin-dҽ icra etdiyini, neçҽ sҽhvҽ yol
subyektiv xarakter daşıdığını qcyd edende, onun mҽzmunu (psixikanın verdiyini vҽ s. nҽzҽrҽ alırlar. Ҽgҽr biz hҽr hansı bir psixi prosesin
mozmununu obyektiv alom teşkil edir) deyil, cҽrҽyan etmҽ forması nҽzҽrdo xüsusiyyҽtlorini aydınlaşdınnqsa, bu, psixi faktın keyfıyyҽt xarakteristikasını ҽks
tutulur. etdirir.
Belҽliklҽ, aydın olur ki, 1) psixika beynin xassҽsidir; 2) psixika obyektiv Psixoloji faktın müҽyyҽn olunmasının ҽhҽmiyyҽti böyükdür. Ҽbҽs yerҽ
alҽmin subyektiv inikasıdır. demirlҽr ki, fakt alimin qanadıdır. Lakin bununla yana-şı, psixoloji fakt no
Bu iki müddҽa bir-birilo üzvi şҽkildҽ bağlıdır. Onları birlikdҽ aşağıdakı qҽdor mҽnalı olursa-olsun, elm tҽkcҽ onları tҽs-bit vҽ tҽsvir etmҽklҽ mҽhdudlaşa
kimi ifadҽ edҽ bilҽrik: p s i x i k a b e y i n d ҽ o b y e k t i v bilmҽz. Elm onları izah etmҽli-dir. Fikrimizi korrektura sınağı adlanan metodika
a l o m i n s u b y e k t i v s u r ҽ t i k i m i ҿmҿ1ҿ gҿ1ir. ilҽ apanlmış bir tҽdqiqatın materiallanna ҽsasҽn aydınlaşdıraq.
Gҽlin, indi dҽ yuxarıda tanış olduğumuz sadҽ tҽrifı (psixologi-ya-psixika Tҽdqiqat 12 yaşlı normal vҽ oliqofren (yunanca - oliqoş - az, phren - ağıl
haqqında elmdir) bu baxımdan nҽzҽrdҽn keçirib dҽqiq-lҽşdirҽk. Onda aşağıdakı sözlorindҽn ҽmҽlҽ gҽlib ağıldankҽm demҽkdir) uşaq-lar üzҽrindҽ beş seriyada
tҽrif alınar: psixologiya beyindҽ obyektiv alomin subyektiv suroti kimi ҽmҽlҽ aparılmışdır.
gҽlҽn psixika haqqında elmdir. Birinci scriyada uşaqlara motbҽҽdҽ çap olunmuş bir sҽhifҽlik mҽtn
Bu tҽrif birinciyҽ nisbҽton dҽqiqdir, lakin biz onu hҽlҽ osas torif kimi verilmişdi. Mҽtn monasız «sözlҽrdҽn» ibarҽt idi. Uşaqlara mҽtni oxumaq tҽklif
qҽbul edҽ bilmorik. Nҽ üçün? Tanış olduğumuz tҽrifdҽ psixikanın mahiyyҽti olunmuşdu: onlar hҽr dҽqiqҽdҽn bir siqnal ve-rilҽndҽ, hҽmin saniyҽdҽ baxdığı
dҽqiq ifadҽ olunsa da, psixologiyanın predmeti ümumi şҽkildҽ qeyd edilir. «s» vҽ «v» hҽrflҽrinin üstündҽ işarҽ qoymalı idilҽr.
Qarşıya haqlı olaraq sual çıxır: psixologiya psixikanın hansı cҽhotlҽrini Tҽdqiqatın nҽticҽsindҽ mҽlum oldu ki, oliqofrenlҽr nҽzҽrdҽn keçirilon
öyrҽnir? Bu mҽsҽlҽni ay-dınlaşdıraq. Tutaq ki, auditoriyanın qapısını kimsҽ sҽtirlorin miqdarına görҽ normal uşaqlardan gcri qalır vҽ daha çox sohvo yol
qҽfıldon açdı. Bu zaman bҽzi tolҽbҽlorin diqqoti asanlıqla yayınır. Onlar qapını verirlҽr.
açan adama baxırlar. Yaxud qız sevdiyi oğlanı görҽndҽ utanır: ya-naqları Tҽdqiqatın ikinci seriyasında uşaqlara mҽnalı mҽtn - kiçik he-kayo verildi.
qızarır, çaşır, sözlҽri aydın tҽlҽfmz edҽ bilmir... Bunlardan hҽr biri ayn- Onlara birinci scriyada olduğu kimi, motni nҽzҽrdҽn keçirmҽk vҽ siqnal
aynlıqda psixoloji fakt hesab olunur. Hҽr hansı bir elm, песо deyҽrlҽr, faktsız, vcrildikdo «s» vҽ «v» hҽrflҽri üzҽrinҽ işarҽ qoymaq tapşırıldı.
fakt yığmadan yaşaya bilmҽz. Lakin, bununla belҽ, qeyd etmҽk lazımdır ki, elm İlk baxışda nҽ qҽdҽr toҽccüblü görünso do bu zaman ҽks notice alındı.
üçün bütün faktlar eyni dorocodҽ ohomiyyotli deyildir. Elm öyrҽnilҽn Normal uşaqlar сох, oliqofrenlҽr isҽ nisbҽtҽn az sҽhvҽ yol vermişdilҽr. Sonrakı
hadisҽlҽrin mahiy-yҽtinҽ nüfuz etmҽk imkanı verҽn faktlarla ҽmҽliyyat aparır. tҽdqiqatlarda (111, IV vҽ V seriyalar) da eyni nҽticҽ alındı.
Psixologiya elmindҽ psixi hҽyatı keyfıyyҽt vҽ kҽmiyyҽt cҽhҽtdҽn xarak-terizҽ Aydın mҽsolodir ki, belҽ ziddiyyҽtli psixoloji faktları öz-özlü-yündҽ tҽsvir
edҽn yüzlҽrlҽ faktlar müҽyyҽn edilmişdir. Demҽli, psixoloji faktı biz hom etmҽklҽ, onların mahiyyҽtini aydınlaşdırmaq mümkün deyildir.
keyfıyyҽt, hom dҽ kҽmiyyҽt baxımmdan xarakterizҽ edҽ bilҽrik. Yuxarıdakı Hҽr bir clmin, о cümlҽdҽn psixologiya clminin başlıca moqsҽ-
misalı xatırlayaq: tutaq ki, qapı açılarkon tҽlobҽlҽrdҽn A vҽ B-nin diqqoti di öyrҽndiyi proses vҽ hadisҽlҽrin tabe olduğu obyektiv qanunları
yayındı. A bir saniyҽ qapıdakı adama baxıb mühazirҽ dҽftҽrindҽki yarımçıq müҽyyҽn etmҽkdon, açmaqdan ibarҽtdir. Hҽr hansı bir ЫИк sahҽsi
qalmış cümlҽni davam etdirmҽyҽ başladı. В isҽ, песо deyҽrlҽr, işini-gücünü ancaq bu zaman ҽsl elmҽ çevrilir.
buraxıb xey-li müddҽt (mosҽlҽn, 10 saniyҽ) hҽmin adama baxdı. A-nın diqqҽti- Psixoloji faktlar qanunauyğıin xarakter daşıyır, müvafıq şҽrait
nin 1 saniyo, B-nin diqqҽtinin iso 10 saniyҽ yayınması müvafıq psixoloji faktın
kҽmiyyҽt xaraktcristikasıdır. Lakin tҽsҽvvür etdiyimiz psixoloji faktlar
keyfıyyҽt cҽhҽtdҽn dҽ bir-birindҽn fҽrqlҽnirlҽr: mҽsҽlҽn, A-nın diqqoti ani
yayınsa da, o, özününҽzarҽtlҽ müşayiҽt olunur. B-do isҽ diqqҽtin nҽzarҽt
funksiyası zҽif olduğuna görҽ o, mühazirҽ şҽraitindҽ asanlıqla başqa cismҽ
yönҽlir. Bu, haqqında danışdığımız psixi faktın keyfıyyҽt xarakteristikasıdır.
Göründüyü kimi, psixoloji faktı kҽmiyyҽt cҽhҽtdҽn xarakteri-zo edondo,
adҽtҽn, insanın hҽr hansı bir qıcığa ncçҽ milli saniyҽ ҽr-zinda cavab verdiyini,

olduqda onlar hҽr dҽfo zҽruri surҽtdҽ müşahidҽ edilir. Yuxandaki
todqiqatı harada vo hansı uşaqlarla aparsaq, eyni notico ahnacaqdir.
Bu, birinci növbҽdҽ, onunla bağlıdır ki, normal uşaqlar özlҽrini
mҽtni oxumaqdan saxlaya bilmir: onlar mҽtnin mҽzmununa fikir
verdiklori üçün diqqҽtlҽri yayınır vo daha çox sohvo yol verirlҽr.
Halbuki oliqofren uşaqlar onlara verilҽn tҽlimata kor-koranҽ omol
edir, tҽcrübҽnin gedişindҽ mҽtnin (hekayҽnin) mҽzmunu ilҽ ma -
raqlanmır vo buna görҽ do normal uşaqlara nisbҽtҽn az sҽhvҽ yol

:
verirler. * LPı^
Psixi hҽyatın elmi tohlili psixi faktlann öyrҽnilmosini, onların ҽmҽlҽ gҽlmҽsi, formalaşması vҽ inkişafı
qanunauyğunluqlannın, başqa sözlҽ, tabe olduqları psixoloji qanunların müҽyyon olunma -sını nҽzҽrdo tutur.
Kҽşf olunmuş vҽ dҽqiq formulҽ edilmiş psixoloji qanunlar el mi nҽzҽriyyonin «nüvҽsini» tҽşkil edir. Onlar dҽqiq montiqi
müha-kimҽlҽr vҽ hesablamalar yolu ilҽ bu vҽ ya digҽr psixi hadisҽnin in -kişaf meylini qabaqcadan müoyyҽn ctmҽk, onların
qarşılıqlı ҽlaqo-sini aydınlaşdırmaq vҽ bu ҽsasda da hҽm nҽzҽri. hҽm do praktik mҽ sҽlҽlҽrin hҽlli yolunu tapmaq imkanı verir.
Psixi foaliyyҽtin m e x a n i z m l ҽ r i n i n öyrҽnilmosi dҽ mühüm mҽsololҽrdon biridir. Psixi hҽyatın
qanunauyğunluqları haqqındakı biliklҽr öz-özlüyündҽ holҽ bu mҽsҽlҽni aydınlaşdırmaq imkanı vermir. Halbuki biz һҽг dofo psixi
hҽyatın qanunauyğunluq-lannı tҽhlil edҽrkҽn istҽr-istҽmҽz onun mexanizmlҽrinin aydınlaş-dırılması zorurҽti ilo qarşılaşırıq.
Psixi foaliyyҽtin mexanizmlҽri bu vҽ ya digҽr psixi proscsi hҽ -yata kcçirҽn konkret anatomik-fizioloji aparatın işi ilҽ dҽ
bağlıdır. Tҽsadüfı deyildir ki, bu mülıüm mҽsҽlҽ ilҽ uzun müddҽt fizioloq -lar mҽşğul olmuşlar. Lakin bu sahodҽ aparılmış
fizioloji todqiqatlar öz mҽntiqinҽ görҽ müҽyyҽn psixoloji mosҽlolorin hҽllini nҽzҽrdҽ
Elmi-tcxniki tҽroqqi dövründҽ müxtolif clmlҽrin, xüsusilҽ bio-fızika, biologiya, nevrologiya, neyrocҽrrahiyyo,
kibernetika vҽ s. inkişafı ilҽ ҽlaqodar olaraq psixi fҽaliyyҽtin mexanizmlorinin öyre -nilmҽsi sahҽsindҽ do yeni imkanlar açıldı.
Bu şҽraitdҽ psixi foaliy-yҽtin mexanizmlҽri mҽsolҽsi ilo bilavasitҽ psixoloqların mҽşğul olması zҽrurҽti meydana çıxırdı. Elmin
inkişafı baxımından bu ta-mamilҽ qanunauyğun hal idi: psixi foaliyyotin mexanizmlҽri mosҽ -lҽsinin müxtҽlif elmlҽr tҽrҽfındҽn
öyronildiyi bir şoraitdҽ onların sҽyini birlҽşdirmҽk lazım idi. Müasi r psixologiya bu mҽsҽlҽyҽ bö-yük ohҽmiyyҽt verir. О başqa
elmlorlҽ (fıziologiya, biofızika, bio-kimya, kibernetika vҽ s. ilҽ) birlikdҽ psixi fҽaliyyҽtin mexanizmlҽ -rini öyrҽnir. Hҽtta son
zamanlar psixologiya, tҽbabҽt (nevrologiya, neyrocorrahiyyo) vҽ fizi ologiyanın hüdudlarında psixologiya elmi-nin yeni sahҽsi
- neyropsixologiya ҽmҽlҽ gҽlmişdir. Neyropsixolo-giya baş beynin lokal zҽdҽlҽnmҽlҽrinҽ aid materiallar ҽsasında ali psixi
funksiyaların beyin mexanizmlҽrini öyrҽnir.
Demҽli, p s i x o l o g i y a b i r e l m k i m i p s i x i - k a n ı n f a k t l a r ı n ı , q
a n u n a u у ğ u n 1 u q 1 а г ı n ı v o m e x a n i z m 1 ҿ r i n i
ö y r ҽ n i r .
Biz bu cohoti nozoro alsaq psixologiya elmino daha doqiq torif vero bilorik: P s i x o l o g i y a
b e y i n d o o b y e k t i v a l o m i n s u b y e k t i v s u r o t i k i m i ҽ m ҽ l o g o -
I o n p s i x i k a n ı n f a k t l a r ı , q a n u n a u y ğ u n - l u q l a r ı v o
m e x a n i z m l o r i h a q q i n d a e l m d i r .
Bu tҽrifdҽ nozori ohomiyyoto malik olan üç mühüm sual özü-nün aydın ifadҽsini tapmışdır.
1- ci sual. Psixologiya no haqda elmdir? Cavab: Psixologiya psixika haqqinda elmdir .
2- ci sual. Psixika nodir?

Canlı orqanizmin - bitki vҽ heyvanların biotik (bioloji cohot-dҽn Gҽlin bir mҽsҽlҽyҽ diqqҽt yctirҽk: ilk baxışda adama elҽ gҽlir ki, eyni bir
ҽhomiyyҽtli) tҽsirlҽrҽ cavab vermҽ qabiliyyҽtinҽ q ı с ı q -1 a n m a deyilir. yerdҽ - Qızılağac qoruğunda vo ya Altıağac meşҽlҽrin-dҽ yaşayan müxtҽlif
Qıcıqlanma elementar fonnada hҽlҽ birhüceyrҽ-li orqanizmdo özünü göstҽrir: heyvanlann mühiti eynidir. Halbuki hcyvanla-rın növündon, cinsindon, inkişaf
onlar mühitin tҽsirinҽ seçici sҽciyyҽ daşıyan hҽrokҽtlҽ cavab verirlҽr. sҽviyyҽsindon asılı olaraq eyni bir qıcıq biri üçün biotik ohҽmiyyot kҽsb cdir, о
Mühitin tҽsirinҽ seçici surҽtdҽ cavab vermҽk nҽ demҽkdir? Tutaq ki, xarici biri üçün isҽ tamami-lҽ ҽhҽmiyyotsizdir.
alҽm canlı orqanizmҽ biotik vҽ abiotik (bioloji сҿ-hҽtdon ҽhҽmiyyҽtsiz vҽ ya Biz onların hҽyat şҽraitindҽ ciddi forqlҽrҽ rast gҽlirik. Bu, birinci növbҽdҽ,
zҽrҽrli) tosir göstҽrҽ bilҽr. Birinci hal-da canlı orqanizm qıcığa yaxınlaşır, ikinci ondan ıroli gҽlir ki, hҽr hansı bir qıcıq heyvanlann hamısı üçün eyni dҽrҽcҽdo
halda isҽ ondan uzaqla-şır. Bunu başa düşmok üçiin, gҽlin, cansız tҽbiҽtdҽ biotik qıcıq dcyildir. Tulaq ki, ҽt biri üçün biotik ohҽmiyyҽt kҽsb ctdiyi halda, о
inikasın xüsu-siyyotlҽrini yada salaq. biri üçün, tamanıilo ҽhҽmiyyotsizdir. Onların yaşayış tҽrzi do bir-birindҽn
Cansız tҽbiҽtdҽ inikas yalnız xarici tҽsirlorin giicü vҽ xarakte-rindҽn asılıdır. forqlonir. Biri, mҽsҽlҽn, mcymun ağacda yaşayır, başqasının, tutaq ki, quşla-rın
Mҽsҽlҽn, qayalann aşılanmasını xatırlaym: dҽniz tҽrofındҽn yuyulan qaya suya hҽyat torzi iso tamam basqadır. yaxud delfın suda yaşayır. On-ların bҽdҽn
müҽyyҽn müqavimҽt göstҽrir - dal-ğalar qayaya dҽyib parçalanır, lakin tҽdricҽn quruluşunun da ohomiyyҽti az dcyildir. Burada başqa amillorin do ıolunu qcyd
qaya da dağılır. Can-sız tҽbiҽtdҽki inikasın bütün formalarında biz bu xüsusiyyҽti ctmok olar.
görҽ bilorik. Halbuki canlı materiyada inikas keyfiyyotcҽ yeni xüsusiy-yҽtlҽr kҽsb Lakin heyvanlann davranışının psixoloji baxımdan tohlili ҽsas-lı surotdҽ
cdir. O, yalnız xarici tҽsirlҽrin gücü vҽ xarakterindҽn deyil, hҽm dҽ orqanizmin göstorir ki, heyvanın mühitҽ uyğunlaşması bilavasito onun sinir sisteminin
d a x i l i v o z i y y ҽ t i n d ҽ n (tutaq ki, ас vҽ tox olmasından) asılı olur. xi'ısusiyyҽtlҽri ilo bağlıdır.
O, acdırsa, qidaya yaxınla-şır, toxdursa, yerindҽn tҽrpҽnmir vo ya ondan müxtҽlif Hҽyat şoraiti mürҽkkҽblҽşdikcҽ, sinir sistcmi daha yüksҽk so-viyyҽdҽ inkişaf
formalarda uzaqlaşır. Bu о demokdir ki. hҽr bir canlı orqanizm bütün xarici qı- cdir, sinir sistcmi inkişaf etdikco, hcyvanın mühit-lҽ ҽlaqҽsi genişlҽnir,
cıqlara seçici (foal) münasibҽt bҽslҽyir. onda y e n i x a s s ҽ mürekkҽblҽşir.
- ö z ü n ü t ҽ n z i m e t m o x a s s ҽ s i nҽzҽrҽ çarpır. Baş-qa sözlҽ, "Sinir sistcmi do tokamül proscsinin mohsuludur. Onun aşağıda-kı növlҽrini
bioloji inikas Ö7üniin ilk sadҽ formalarından başlayaraq foal xarakter daşıyır. fҽrqlondirirlҽr: a) torvari, yaxud sopgin sinir sistemi, b) düyünlü sinir sistcmi, v)
Tҽkamül prosesindҽ heyvanlarda qıcıqlanmanın yeni fonnası -h ҽ s s a s 1 ı q borulu sinir sistcmi (şokil 3 a, b).
meydana çıxır. Heyvan biotik tosirlҽri daha adek-vat surҽtdҽ, mҽsҽlҽn, iyino, T o r var i si n ir si s te mi on bosit sinir sistemidir.
ronginҽ vҽ ya formasına görҽ fҽrqlҽn-dirmeyҽ başlayır. Bu, artıq sadҽ fonnada Hidropoliplordҽ, meduzalarda vҽ s. sinir hüceyrolҽri bҽdҽnin sothi-nҽ tor şҽklindo
duyğunun ҽmҽlҽ gҽlmҽ-si demokdir. sopolҽnҽrҽk bir-biri ilҽ çıxıntılar vasitҽsilo birlҽşir. Hҽr hansı bir sinir
Belҽliklҽ, uzunmüddotli tҽkamül proscsindo psixika ҽmҽlҽ go-lir vҽ tҽdricҽn, hüceyrҽsindҽ ҽmҽlҽ golon oyanma bütün hüccy-rolҽrҽ yayılır vҽ tҽsir edҽn qıcığa
o, müxtolif fomıalarda - duyğu, qavrayış, hafızҽ vҽ s. psixi proseslor kimi tҽzahür hidıopolip vo ya meduza bütün bodҽnini yığmaqla cavab vcrir.
ctmoyҽ başlayır. Torvari sinir sistemindҽn forqli olaraq d ü y ü n l ü s i n i r s i s t e m i
Psixikanın f i l o g e n e z d o (yunanca phule - növ, genesis n d о sinir hüceyrҽlҽri qruplaşır, mҽrkҽzi düyünlҽr ҽmҽlҽ gҽlir: sinir hüceyrҽlҽri
- doğulma, mҽnşҽ demҽkdir), yҽni tҽkamül prosesindҽ ҽmolҽ gҽl-mҽsi vҽ ҽsas etibarilҽ heyvanın mühitlҽ daha çox tҽmasda olan baş hissҽsindҽ toplaşır vҽ
inkişafı mürҽkkob vҽ çoxcҽhotli prosesdir. O, müxtolif amillҽrlo, xiisusilo sinir sisteminin aşağı ҽtraf hissҽlori yuxan mҽrkҽzi hissҽlҽrҽ tabe vҽziyyҽtdo olur.
mühitin tҽsirlori vo sinir sistcminin tҽkamül vҽ inkişafı ilҽ bağlıdır. Soxulcanların, hҽşҽratların vҽ s. sinir sistemi düyünlü sinir sis-temino misal
Canlı orqanizmin mövcudluğu mühitin, hҽyat şҽraitinin tҽsirlo-ri ilҽ ola bilҽr.
şҽrtlҽnir, onunla tҽyın olunur. Düyünlü sinir sistemi daha çox qıcıq qҽbul etmҽyҽ vҽ işlҽmҽ-yҽ imkan
Sadҽ bir misal göstҽrҽk: mühitdҽ temperatur yüksҽldıkdo, orqanizmin yaradır: baş düyün müxtolif qıcıqları qҽbul cdir vҽ tҽhlil-dҽn keçirir. Meduzalara
kimyҽvi reaksiyalarının sürҽti artır, aşağı düşdükdo iso azalır. Heyvanlann hamısı nisbҽtҽn soxulcanlann vҽ hҽşҽratlann dav-ranışı daha da mürҽkkҽblҽşir.
eyni cür hҽrҽkҽt edirmi? Şübhҽsiz ki, yox. Birhüceyrҽli orqanizmlҽr bu zaman Borulu sinir sistemi ali sinir sistemi tipidir. O, boruda ycrlҽşҽn sinir
mҽhv olur. Halbuki Ш сох isti havada xortumu ilҽ üstüno su çilҽyir, ağaclann hüceyrҽlҽrinin birlҽşmҽsindҽn ibarҽtdir (mҽsҽlҽn, xordalılar-da). Tҽkamül
kölgҽsindo giz-lonon meymun hotta özü üçün serin ycr düzҽldir. Bos, bu no ilo nҽticҽsindҽ onurğalılarda onurğa beyni (haramilik) vҽ baş beyin (beyin) -
olaqҽdardır? mҽrkozi sinir sistcmi meydana gҽlmiş vo in-kişaf etmişdir. Sinir sisteminin

inkişafı ilҽ yanaşı olaraq heyvanlar-da hiss üzvlҽri dҽ inkişaf edir vҽ tҽkmillҽşir. Beloliklҽ, aydın olur ki, psixi funksiyalar heyvanın yaşayış şҽ-raitindҽn vo
Sinir sisteminin vҽ re-septorların inkişafından asılı olaraq psixi inikas forması da sinir sisteminin xüsu-siyyҽtlҽrindҽn asılı olaraq inkişaf cdir. Bos, bu xüsusiyyҽtlor
mürҽk-kҽbloşir. Heyvanlarda yeni psixi funksiyalar meydana gҽlir vҽ tҽ-kamülün onla-rın davranışında песо ҽks olunr?
nisbotҽn aşağı mҽrhҽlҽsindҽ özünü göstҽron psixi funksiyalar (duyğular, Torvari sinir sisteminҽ malik olan
qavrayış, hafızҽ vҽ s.) tҽkmillҽşir. Sinir sistemi no qҽdҽr mürҽkkҽbdirsҽ, psixika heyvanlar mühitin tosirlorinҽ ҽsasҽn
da bir о qҽdҽr tҽkmillҽşmiş olur. tropizmlҽr formasında ге-aksiya
göstҽrirlor. Düyünlü sınir sistemi
sҽviyyҽsindo heyvanlann
davramşında tropizmlor müşahidҽ olunsa da, ҽsas yeri instınktıv davranış forması
vo ya instinktlҽr tutur. Onların davranışında vҽr-dişlor do özünҽmҽxsus rol
oynamağa başlayır. Borulu sinir sistemi sҽviyyҽsindo iso qeyd olunan davranış
formalan ilҽ yanaşı intellek-tual davranışa rast golirik.
Tropizmlor nodir? Onlar песо tozahür edirlor?
T г о p i z m (yunanca tropos - dönmҽk, istiqamҽt demҽk-dir) termini ilk
dҽfҽ bitkilҽrin günҽşҽ doğru horokotlorini tҽsvir et-
Baş beynin inkişafı onurğalı-ların

tҽkamülünde xüsusi ҽhҽmiy-yҽt kosb edir
(bax: şҽkil 4 vҽ 5).
Baş beyindҽ müxtҽlif funksi-yaları
yerinҽ yetirҽn lokallaşdınl-mış müoyyon
sahҽlҽrdo yer tutan morkҽzlor yaranır.,
Bu morkҽzlҽr xüsusi sinir tö-rҽmolҽri -
assosiasiya zonaları vasitҽsilҽ qarşılıqlı
ҽlaqoyҽ girir, Heyvan nҽ qodor yüksok
inkişaf etmiş olursa, hҽmin zonalar bir о
qodor tokmillҽşmiş olur. Mҽrkozi sinir
sisteminҽ malik heyvanlar^ mühitin
tosirlorini daha adekvat surҽtdҽ ҽks
etdirirlor. Yüksҽk su-rotdo toşҽkkül etmiş
heyvanlarda sinir fҽaliyyotinin ҽsas fondunu
şҽrti reflekslҽrin mҽcmusyu toşkil edir.
Şokil 3.b. İnsanın sinir sistemi. 1.

Baş beyin. 2. Onurğa beyin. 3. downloaded from KitabYurdu.az
Mühiti sinir sistcmi.
mҽk mҽqsodilҽ işlҽdilmişdir. (Azҽrbaycan dilindҽ «günҽbaxan» sözü bu
cҽhҽtdҽn maraqlıdır.) Fransız psixologiyasında tropizm tcrmininin sinonimi kimi
«taksis» (yunanca taxis - qayda, uyğun-laşma demҽkdir) terminindҽn istifadҽ
olunur. Bizim ҽdҽbiyyatda bitkilҽrin müvafiq reaksiyaları daha çox tropizm,
heyvanlann reak-siyaları isҽ taksis sözlҽrilҽ ifädҽ olunur. Bҽzҽn hҽmin sözlҽrdon
si-nonim sözlҽr kimi do istifadҽ olunur.
Tropizm vҽ ya taksisin iki mҽrhҽlҽsini fҽrqlҽndirirlor, birinci mҽrhҽlҽdҽ
canlı orqanizm müvaflq qıcıq (işıq, kimyҽvi, mexaniki vҽ s.) istiqamҽtino
yönҽlir, ikinci mҽrhҽlodҽ hҽmin istiqamotdҽ yerini doyişir. Ali hcyvanlarda
hafızҽnin inkişafı zomininde mne-motaksis (yunanca mnemotaxis - yadda
saxlamaq demҽkdir) müşa-hidҽ olunur: heyvan müҽyyҽn ҽrazidҽ davranış üçün
mühüm olan oriyentirlҽri yadında saxlayır. Hcyvanın inkişaf sҽviyyosindҽn ası-lı
olaraq tropizm vҽ ya taksis müxtҽlif formalarda özünü göstҽrir.
I n s t i n к 11 о r (latınca - instinktus - oyanma demokdir) genetik cҽhҽtdҽn
tropizmlҽrlҽ bağlı olsa da, mahiyyҽt etibarilҽ yeni davranış forması kimi
mcydana çıxır. İnstinkt termini müxtҽlif vaxtlarda müxtҽlif mozmun ifadҽ
etmişdir. Bir sıra hallarda şüurun ҽksini tҽşkil edҽn halları, bҽzҽn insanın
Şimpanze
Böyük bcyin
Şokil 5. Ltmbrional morhҽlҽlҽrdo bcynin inkişafı.
Böyük bcyin
Şokil 4. Baş bcyin böyük ya-

İnsan rımkürolҽri mҽrkҽzi sinir sisteminin ҽn
mürokkob vҽ ali şöbosıdir. O, mҽmҽli
heyvanlarda çox inkişaf etmiş, insanda isҽ
on yüksҽk sҽviy-yҽyҽ çatmışdır. Böyük
yarımküro-lorin orta hҽcmi insanabonzҽr
mey-munlarda 600 sm' oldugu halda. in-
sanda 1400 sm'-dir.
«düşünülmҽmiş», «impul-
Böyük bcyin
Pişik

siv» horҽkҽtlҽrini, insan psixikasında «heyvani cҽhҽtlҽri», bҽzҽn isҽ mürҽkkҽb
şҽrtsiz reflckslҽri ifado etmҽk üçün instinkt terminin-dҽn istifadҽ olunmuşdur.
Müasir psixologiyada terminin monası doqiqlҽşmişdir; o, elmi tcrmin kimi
«gcnetik cohҽtdҽn tҽsbit olun-muş», «irsҽn möhkomlonmiş», «anadangҽlmҽ
davranış» mҽnasını ifado edir.
İnstinktiv davranış forması zҽncirvari xarakter daşıyır: o, hҽr hansı bir
qıcığın (iy, sos, duruş, dҽri reaksiyaları, rong vҽ s.) tҽsiri ilҽ ҽmҽlҽ golir vҽ
ardıcıl surҽtdҽ davam edir. Müxtҽlif hallarda hö-rümçoyin tor toxumasını, bal
ansının şan qayırmasını müşahidҽ et-sҽniz, bunu asanlıqla müҽyyon edo
bilҽrsiniz. İlk baxışdan bu hҽ-rҽkotlҽr mҽqsodouyğun horokotlҽrҽ bҽnzoyir,
ҽslindҽ isҽ belҽ dc-yildir. Aşağıdakı misallar bu sahҽdҽn sҽciyyҽvidir: - ogor bal
üçüıı nҽzҽrdҽ tutulmuş şanmın arxa tҽrҽfıni kҽssҽk, arı yararsız şana mü-vafıq
miqdarda bal doldurur vo balın о biri tҽrҽfdon axmasına bax-mayaraq şanın
üzünü mumla suvayır.
Zooparkda saxlanan Neıo adlı şirҽ bodbҽxlik üz vennişdi: xҽs-

tҽlikdҽn sonra tüklҽri tökülmüşdü. Onunla bir qҽfosdҽ qalan digҽr vҽhşilҽr keçҽl üzҽrinҽ qoyaraq tikintini davam ctdirirlҽr. Belҽliklҽ, siçovullar-dan fҽrqli
şirҽ mҽhҽl qoymayır vҽ tcz-tcz ona hücum cdirdilҽr. Psixoloqlar Nero üçün süni olaraq meymunlar, hҽtta instinktiv surҽtdҽ hҽrҽkҽt edҽn-dҽ belҽ, xarici şҽraiti
yal düzҽltmҽyi tҽklif ctmişlҽr. Şir tҽk-lifın onun xcyrinҽ olduğunu hiss edibmiş nҽzorҽ alırlar.
kimi parikin geydirilmҽ-sinҽ mane olmamışdır. Pariki geydirҽndҽn sonra şirlҽrin İnstinktiv davranış anadangkҽlmҽdir. Bu onun başlıca xüsusiy-yҽtidir.
Neroya qarşı reaksiyası о dҽqiqҽ dҽyişmişdir. Müvafıq qıcıq tҽsir göstҽrҽn kimi instinktiv davranış da bir növ öz-özünҽ
Bu cҽhotdҽn aşağıdakı misal da maraqlıdır: qanşqada feromon adlı ifrazat yaranmağa başlayır. Lakin son zamanlar xüsusilҽ meymunlar üzҽrindҽ aparılan
hasil edҽn vҽzilҽr vardır. Başqa qanşqalar bu feromon-ların kimyҽvi tosirini müşahidҽlor göstordi ki, nisbҽtҽn mürҽkkob instinktiv davranış tormaları öz-
duyur. Tozҽ ölmüş qanşqa müҽyyҽn feromon ifraz edir. Onda bir-iki gündҽn özünҽ ҽmҽlҽ gҽlmir. Onlar ҽsasҽn sürü şҽraitindo formalaşır. Mҽsҽlҽn,
sonra çürüntü iyi omҽlҽ gҽlir. Bu çürüntü iyini duyan qanşqalar ölünü yuvadan müҽyyҽn edil-mişdir ki, sürüdҽn tҽcrid cdilmiş meymun balalarında seksual
bayıra çıxarır. Bu instinktiv davranışdır. Qanşqaların ölü qanşqanı düşünmҽdҽn dav-ranış müşahidҽ olunmur. Tocrübҽ aşağıdakı kimi apanlmışdır: üzҽ-rindҽ
yuvadan kҽnara atdıqlarını sübut etmҽkdҽn ötrü bclҽ bir tҽcrübҽ apar-mışlar: ölü tҽcrübҽ aparılan cavan mcymunlardan hҽr biri ayrıca qҽfҽsҽ salınmışdır. Onlar
qanşqada hasil olan çürümҽ mohsulunu diri qarışqanın üstünü çҽkirlҽr. Başqa bir-birini görsҽ vҽ eşitsҽ dҽ, bir-biri ilҽ fıziki ün-siyyҽtҽ girmҽk imkanından
qanşqalar iyin tosiri nҽticosindo diri qarış-qanı, onun müqavimҽt göstҽrmosino mohrum idilҽr, başqa sözlҽ, seksual oyunların baş vermosi imkanı aradan
baxmayaraq, ölü qarışqa kimi yuvadan bayıra atırlar. Diri qarışqa yuvadan qaldırılmışdı. Müҽyyҽn vaxt keçdikdҽn sonra tҽdqiqatçılar homin
uzaqda qalmayır vҽ ye-nidon öz yuvasına qayıdır. Lakin üzҽrino sürtülmüş mcymunlardan nҽsil almaq mҽqsҽdilҽ onları bir ycrҽ buraxanda molum oldu ki,
çürüntü mҽh-sulunun tosiri onu yenidҽn ölü kimi yuvadan uzağa apannağa vadar seksual davra-nışm formalaşması bilavasitҽ qrup effckti ilҽ şҽrtlonir.
edir. Diri «meyitin» yuvadan uzağa daşınması şoklindҽ olan belҽ instinktiv Başqa tҽdqiqatlar da bu nҽticҽni sübut edir. Q. F. Xarlou tҽzҽ doğulmuş
hҽrҽkҽt tҽcrübҽni aparan şҽxs torofındon qarışqanın üzҽ-rinҽ çҽkilmiş mҽhlul öz Masasas rhesus növlü meymunlan analanndan ayınb on-ları fҽrdi qҽfҽslҽrdo
tҽsirini itirҽnҽ qҽdҽr davam edir. saxladı. Qofҽslҽrҽ yan-yana iki cansız ana mo-deli qoyulmuşdu. Onlardan hҽr
Instinktiv davranış formalanna heyvanlann hamısında geniş tҽ-sadüf olunur. ikisinin «bҽdҽni» tor-tor mҽftildҽn hazırlanmışdı. Lakin birincidҽn fҽrqli
İnkişaf etmiş heyvanlarda onlar daha mürokkob xarakter daşıyır. Mҽsҽlҽn, yaşlı olaraq ikincinin üstünҽ tüklü parça çҽkilmişdi. Birinci ananı şҽrti surҽtdo
ali meymunlarda instinktiv davranış ibtidai heyvanlann instinktindon osaslı «moftil апа», ikincini isҽ «рагса апа» adlandıraq. Onların arasında bir fҽrq do
surotdҽ forqlҽnir. Ali mcy-munlarda (xüsusҽn şinpanzedҽ) anadangolmҽ var idi: «mҽftil ana»nın ҽmziklҽri var idi: meymunları hҽmin ҽmziklor va-
davranış forması olan yuva tikmҽk instinkti mövcuddur. Tobii şҽraitdҽ onlar sitҽsilҽ ycdirdirdilor (şҽkil 6).
budaq-larda yuva qururlar. Müşahidҽlҽr göstorir ki, mcymunlann yuva qurmaları Tҽcrübҽlҽrin gcdişindo maraqlı noticҽlҽr alındı: meymun bala-ları öz
onların materialı seçҽrkҽn praktik tҽhlildҽn istifadҽ et-molҽrinҽ, yҽni onları günlҽrinin çoxunu «рагса апашп» yanında keçirirdilҽr, ona daha çox sığınır,
yararhlığına göro ayırmalanna sҽbҽb olur. Todqiqatın gedişi prosesindҽ onu daha çox ҽzizlҽyirdilҽr. Bu göstҽrir ki, ana ilҽ bala arasında rabitolҽrin
meymunlann quruculuq «fҽaliyyҽti» gҽmiricilҽrin (siçovulun) yuva qurması ilҽ yaranmasında cismani tҽmas daha böyük
müqayiso edilmişdir. Müxtҽlif bҽrkliyҽ malik olan matcrialdan, mҽsҽlҽn, ağac 27 ҽhҽmiyyҽtҽ malikdir, aclığın
budağın-dan vҽ kağızdan hҽm şimpanze, hҽm dҽ siçovul eyni tipli yuva qururlar: ҽhҽmiyyҽti isҽ nisbҽton azdır (mҽftil
ananın ҽmziklҽri olsa da, meymun
yuvanın ҽsasını nisbҽtҽn bҽrk materialdan, iç sҽthini isҽ daha yumşaq
balalan ona çox vaxt yaxın get-mirdilҽr).
materialdan düzҽldirlҽr. Ҽgҽr şimpanzcyҽ vҽ siçovula yalnız yumşaq material Meymun balalarına qҽfıldҽn tanış
versҽk, onlar homin matcrialdan yuva qur-mağa başlayırlar. Ҽgҽr heyvanlar olmayan hҽr hansı bir ҽşya göstҽrdikdҽ
ҽvvҽlco toqdim olunmuş matcri- dҽ, onlar adҽtҽn «рагса апапт» yanına
26 aldan yuva qurub qurtarandan sonra onlara daha bҽrk material ver-sҽk, qaçırdılar (şҽkil 7).
dҽrhal heyvanlann reaksiyalannın keyfıyyҽtcҽ fҽrqli olduğu aşkara çıxar. Xarlou eksperimentlҽri müxtҽlif variantlarda tҽşkil edirdi. On-lardan
Şimpanze daha bҽrk materialı alan kimi, dҽrhal yuva-nı yenidҽn qurmağa bҽzilҽri ilҽ tanış olaq. Hksperimentin bir variantında meymun balası 180 gün
başlayır. Ҽlinin bir hҽrҽkҽti ilo o, yumşaq materialdan düzҽltdiyi yuvanı kҽnara «рагса апапт» yanında bҽslҽnildikdon sonra onu 90 gün tҽk saxlayırlar. 90
itҽloyir, bҽrk materialı götürür vҽ ondan yuvanın bünövrosini qurmağa başlayır.
gündҽn sonra meymun balasını «рагса апапт» yanına buraxırlar; o, ilk
O, yalnız bundan sonra yumşaq materialdan istifadҽ cdir, onu yuvasının
içҽrisinҽ» döşҽyir. Bu cür şҽraitdҽ siçovullar bork materialı yumşaq materia-lın vaxtlarda olduğu kimi, «рагса апауа» sığınmağa, onu tumarlamağa, yalamağa

başlayır. Demҽli, 90 gün meymunla «рагса апа» arasında ҽvvҽllҽr yaranmış vo Lorentsi görҽn kimi dҽrhal iki у его ayrıldılar. Horҽsi «öz valideyninin»
cmosio-nal rabitҽlҽri poza bilmҽmişdir. yanına getdi. K. Lorents bu ha-disoni «imprintinq» adlandırdı.
Eksperimentin başqa bir variantı: meymun balalarını 3 qrupa -А. В vҽ V İ m p r i n t i n q (inkiliscҽ - imprint - hokkolma dcmҽkdir) quş vo heyvan
qruplarına böldülҽr. balalarının öz hҽyatlarının ilk çağlarında (ilk saatlar-da vҽ ya birinci günlҽrdҽ)
A qrupunda meymun balalannı 180 gün tok (anasız) saxladılar, sonra isҽ bilavasitҽ yaxınlıqda yerlҽşҽn mütҽhҽr-rik cisimlҽri tҽsbit etmҽk vҽ yadda
onlara ümumi «idman meydançasında» başqa meymunlar-la oynamaq imkanı saxlamaq qabiliyyҽtinҽ dcyilir. Müҽyyҽn edilmişdir ki, ogҽr cisim (vҽ yaxud
verdilor. adam) hҽrokot etmir-sҽ, qaz onu görҽn kimi dayanır. Halbuki yumurtadan
В qrupunda meymun balalan 180 gün «рагса апапт» yanında saxlanıldı, çıxandan sonra qaz balasının ilk dҽfҽ gördüyü cisim hҽrҽkҽt edirsҽ, о hҽmin
onları yalnız bundan sonra başqa meymun balalarımn yanına buraxdılar. cis-mi yadında saxlayır vҽ onu gö-rҽn kimi izlomoyҽ başlayır. Şҽkil 9-da
V qrupunda da meymun balaları «рагса апашп» yanında saxla-nılırdı. Lakin imprintinqin öyrҽ-nilmҽsi sahҽsindҽ aparılmış
onlara ovvoldon eyni vaxtda başqa meymun balalan ilo birlikdo oynamaq üçün tҽcrübҽ tҽsvir olunur.
şҽrait yaradılmışdı. Mühit doyişkҽndir. Ona tҽkcҽ instinktiv
Eksperimentin nҽticҽlҽri göstҽrdi ki, mcymunun başqa mcy-munlardan davranış for-masında uyğunlaşma oslindo
tҽcrid cdilmosi nҽticosindҽ onların davranışında dҽyi-şikliklҽr ҽmҽlҽ golir. A mümkün deyildir. Bu zҽmindҽ dҽ heyvanlar
qrupundan olanlar başqa meymun balalan ilҽ oynamır, onlarla ҽlaqҽ saxlamırlar. mühitҽ hom dҽ fҽrdi surҽtdҽ uyğunlaşırlar.
Hotta onlann «рагса апа» ilo oyunu belҽ, başqa qruplardakı meymunların öz Onlar öyronmo, elҽco do bir çox hallarda toqlid
anaları ilҽ oyunun-dan seçilirdi. В qrupıındakı meymun balalan hҽtta «рагса yolu ilҽ müxtҽlif vordişlҽrҽ yiyҽlҽnir-
апапт» yanında büzüşüb künco sığınırdılar. Halbuki V qrupuna daxil edil-miş 29
meymunlar başqa meymun balalan ilo asanlıqla ҽlaqoyҽ girir, birgҽ oyunlarda lҽr. Şokil 9. Ördҽk balası yumurtadan çı-
xandan sonra ilk dofo hҽrҽkҽt cdҽn süni ana
sorbҽst iştirak edirdilor.
ördoyi görür vҽ onu izlҽmҽyҽ başlayır. Bu
Xarlou meymun balalan üzorindҽ müşahidҽlorini ıı/.un müddҽt davam
imprintinqin yaranması ilҽ izah olunur.
etdirmişdir. O, müҽyyҽn etmişdir ki, В qnıpuna daxil edil-miş meymun
balalannın scksual davranışında sonralar ciddi poz-ğunluqlar ҽmҽlҽ gҽlir. Onlar,
Fҽrdi qazanılmış davranış formalan
hҽtta ana olduqda bclҽ, öz balalarına «апа kimi» yanaşmırlar: ya öz balalan ilҽ dedikdҽ, heyvanlann yiyҽ-lҽndiklҽri
ümumiyyҽtlҽ maraqlan-mırlar, ya da onları vurur, ümidsiz halda ona sığınmaq vҽrdişlҽr nҽzҽrdҽ tutulur. Bir mҽsҽlҽyҽ
istoyon ba- diqqҽt edok; bu davranış fomıası nҽ
28 lasını özündҽn uzaqlaşdırır. Halbuki V qrupuna daxil edilmiş meymun üçün fordi davranış fonnası adlanır?
balalan böyüyҽndҽn sonra özlҽrini normal surҽtdҽ aparırlar. İnstinktlҽr novo mҽxsusdur. Bu о
Bundan başqa, son zamanlar apanlmış todqiqatlar noticosindo ҽldҽ edilmiş i demokdir ki, eyni bir instinktiv
m p r i n t i n q faktlannin miioyyon edilmosi ma-raqlıdır; xüsusilҽ К. Lorentsin davranış müvafiq novo mҽxsus olan
qazlarla apardığı tҽcrübҽlҽrin tҽhlili göstҽrdi ki, vaxtilҽ, tamamilҽ vo bütünlüklҽ heyvanlann, mosҽlҽn, itlҽrin hamısında
ҽsasҽn eyni xüsusiyyotlҽrlo tҽzahür
anadangҽlmҽ, irsi, instinktiv davranışa aid edilҽn bir çox davranış fonnaları
edir. Halbuki vor-dişlor fҽrdi xarakter
oslindo hҽyatda qazanılmadır. daşıyır. İki müxtҽlif şoraitdҽ cyni
K. Lorents qaz yumurtalarını iki yero ayınb, onlardan birincilҽ-ri ana qazın növlü iki itin birindo bir cür, о birindҽ
altma, ikincilori isҽ inkubatora qoymuşdu. Yumurtadan qaz balalan çıxdtqda isҽ başqa cür vҽrdişlҽr formalaşır, yҽni
onların bir hissҽsi ana qazla birlikdҽ dҽn ax-tarmağa başlayır, inkubator qazları onlann formalaşması fҽrdi xarakter
isҽ ilk dҽfo Lorentsi görür vҽ hҽr ycrҽ onun arxasınca getmҽyo başlayırlar (şҽkil daşıyır. Lakin bundan asılı ol-mayaraq
8). fҽrdi qazanılmış davranış formalan
Qaz balalarının hamısını bir yerҽ yığıb üstlҽrini böyük bir qutu ilҽ örtdülҽr. instinktiv davranış formalan ҽsasında
tҽşҽkkül edir. Bu iki davranış
Bir qҽdҽrdҽn sonra qutunu götürdülҽr: qaz balalan öz «valideynlorini» - ana qazı
formaları bir-birilҽ о qҽdҽr qarşılıqlı

ҽlaqodҽ tҽzahür edirlҽr ki, hҽtta bҽzҽn başqa meymun-
onları bir-birindon forqlondirmҽk çҽtin
olur. İmprintinq faktlannın müҽyyҽn
edilmҽsi bu baxımdan böyük ҽhҽmiyyҽtҽ
malik idi.
İntellektual davranış da genetik cҽhҽtdҽn instinktiv vҽ fҽrdi qa-zanılmış
davranış formaları ilҽ bilavasitҽ bağlıdır. Bu cҽhҽti nҽzo-rҽ almadan intellektual
davranışı başa düşmok olmaz.
İntellektual davranış nҽdir? Ona nҽ üçün mҽhz «intellektual» davranış
deyilir? intellektual davranışın ҽsasını ayn-ayrı cisimlҽr arasındakı mürokkҽb
münasibotlori oks etdirmҽk tҽşkil edir; bu zaman heyvan iki cisim arasındakı
ҽlaqoni tapdığına görҽ bu davranış formasını intellektual davranış kimi
xarakterizҽ edirlҽr (şҽkil 10).
Akadcmik İ. P. Pavlovun Rҽfael adlı meymunla apardığı tҽcrü-bҽlor bu
sahҽdҽ klassik tҽcrübҽlҽr hesab olunur. Şҽkil 10-da onlar-dan biri tҽsvir
lara, elocҽ do öz balalarına vermirlҽr. Ҽgҽr biz başqa bir meymunu homin
edilmişdir.
şoraito salsaq, bananı ağacla oldҽ etmok imkanını o, özü ax-tanb tapmalıdır.
Yuxarıdan banan asılmışdır. Otağa isҽ bir neçҽ yeşik vҽ taxta parçalan
İkincisi. Meymunun gözü taxta parçasma sataşanda, mҽsolonin hҽlli
tökülmüşdür. Ac meymun bananı görҽn kimi atılıb-düş-mҽyҽ başlayır, yeşiklҽri
yolunu tapır. Alman psixoloqlarından V. Köler, K. Büler vҽ b. bu faktı
üst-üstҽ yığır, lakin ҽli banana çatmır, bir-dҽn gözü taxta parçasına sataşır,
«insayt» (inkiliscҽ - insight - anlama, birdon başa düşmҽk demokdir) termini
mҽsҽlҽnin hҽlli yolunu tapir: taxta parçasından istifado edib bananı götürür.
ilo ifado ctmҽyҽ başladılar.
Golin, tҽsvir ctdiyimiz tocrübҽdҽ bҽzi cohҽtlҽrҽ diqqҽt edҽk.
Onlar insayt cffektini meymunlarda spcsifik insan tofҽkkürü-nün
Birincisi. Meymun ağacdan bir növ alҽt kimi istifado etdi. intellektual
ҽlaniv)tı kımi qiymotlondirirdilҽr. TҽsadüFı deyildir ki, sonralar alman
davranışın mahiyyҽtini başa düşmҽk üçün bu faktın ҽhҽ-miyyҽti böyükdür. Lakin
psixoloqları (M. Vertheymer vҽ K. Dunker) insayt terminin-
onu şişirtmodon düzgün qiymҽtlҽndirmҽk lazımdır.
Mcymunlar, adoton, qabaqcadan alҽt hazırlamırlar: alҽt onlar üçün 31 dҽn insan tҽfҽkkürünün xüsusiyyҽtlҽrini tҽsvir ctmҽk mҽqsodilҽ dҽ istifadҽ
bilavasitҽ iş prosesindҽ öz-özünҽ meydana çıxır, ctmҽyo başladılar. Meymunların intellektual hҽrҽkotlҽ-ri konkrct praktik
tҽfokkür şoklindҽ baş verir. Bu faktlar öz-özlü-yündҽ tҽfҽkkürün filogenctik
tezliklҽ do öz ҽhҽmiyyҽtini itirir. Bizim
köklҽrini başa düşmҽk baxımından nҽ qodҽr maraqlı olsa da, heyvanlann
misalımızda meymun bananı götür-dükdon intellektual davranışını insa-nın tҽfҽkkürü ilҽ cyniloşdirmok olmaz. Biz sonrakı
sonra alҽt kimi istifado etdiyi ağacı dҽrhal bölmҽlordҽ bu-nun sҽbҽblҽrini nozordҽn kcçirҽcoyik. Burada isҽ hҽmin fıkri
tullayır, çünki ҽsas-landırmaq üçün bir tҽcrübҽ ilҽ tanış olaq. Qutunun içҽrisinҽ mey-vҽlҽr
30 qoyulnıuşdur. Onların qarşısında isҽ spirt lam past yanır. Meymun meyvҽni
ağac onun üçün öz ҽhҽmiyyҽtini itirir. Bu о götürmҽk istҽyir, lakin lampa olini yandırır vҽ buna görҽ dҽ meyvҽni götürҽ
bilmir.
demokdir ki, meymunlar istifado etdiklҽri
Qutunun yuxarı tҽrofindҽ su bakı qoyulmuşdur. Tocrübҽ zama-nı meymun
alҽtlҽri qonımurlar. Başlıca cҽ-hҽtlҽrdҽn biri do
tosadüfҽn su bakının kranına toxunur. Krandan su axır vҽ lampa sönür.
ondan ibarҽtdir ki, onlar özlҽrinin tҽcrübosini
Meymun meyvҽlҽri götürüb yeyir. Tҽcrübҽni tok-rar edirlҽr. Meymun krandakı
su ilҽ odu söndürür vҽ meyvoni gö-türüb yeyir. Bundan sonra hovıızun
Şҽkil 10. Meymunun eqli üzorindҽ sal düzҽldirlҽr. Qutu-nu gҽtirib qoyurlar salın üzҽrinҽ. Su bakı iso
davranışına aid locrü-bҽlҽr: a)
ҽvvҽlki yerindo qalır. Tocrübҽni davam etdirirlor. Meymun meyvҽlori
meymun ağacın kömoyi ilҽ
almanı götürür. b) meymun götürmok üçün spirt lampasını söndünrıolidir. O, ҽtrafa baxır: hovuz su ilҽ
tavandan asıl-mış meyvoni ҽldo
etmҽk üçün ycşiklori üst-üstҽ yı-
ğır. v) meymun müvafıq
nümunҽlҽrҽ osasҽn oxşar
fiqurlan seçir. downloaded from KitabYurdu.az
doludur. Lakin meymun buna ohomiyyҽt vermir. O, yenҽ dҽ ҽvvҽlki su ba-kını Psixikanın ҽn yiiksҽk sҽviyyҽsini şüur tҽşkil edir. Şüur da psixika kimi
axtarır. beynin funksiyasıdır. Lakin şüur obyektiv alҽmin insana mҽxsus inikasıdır,
Su bakından su götürmҽk üçün meymun salın üzorinҽ qoyul-muş sınıq- başqa sözlҽ, şüur, ancaq insana mҽxsusdur, hey-vanlarda şüur yoxdur. K.
salxaq кофи ilҽ о tҽrҽfҽ keçmҽlidir. O, belҽ do cdir: mcymun yanan lampanı Marks göstҽrirdi ki, monim mühitimҽ mo-nim münasibҽtim mҽnim şüurumdur.
söndürmok üçün hovuzdakı sudan deyil, yenҽ dҽ, nҽ qҽdor çҽtin olsa da, su Onun fıkrincҽ, hҽr hansı mü-nasibҽt mövcuddursa o, mҽnim üçün mövcuddur;
kranındakı sudan istifadҽ edir. Bu zaman o, tҽxminҽn belҽ «fikirlҽşir»: «krandakı heyvan heç noyҽ münasibҽt bҽslҽmir vҽ ümumiyyҽtlo «münasibҽt» bҽslomir,
su ilҽ lampanı söndürürlҽn>, «hovuzdakı suyu içirlҽr» vҽ s. Bu о demokdir ki, hcy-van üçün onun başqalarına münasiboti münasibҽt kimi mövcud de-ildir.
mcymunda su haqqinda ümumilҽşmiş anlayış yoxdur. Şüurun spcsifık xüsusiyyҽti nҽdon ibarҽtdir? K. Marks «Kapi-"» ҽsҽrindҽ
Ҽgҽr biz bu şҽraito hor hansı bir uşağı salsaq, o, başqa cür ho-rҽkҽt edҽr: şüurun ҽn başlıca xüsusiyyotini obrazlı şҽkildҽ aşağı-kı kimi sҽciyyҽlondirirdi:
uşaq heç dҽ «sınıq-salxaq» кофи ilҽ yıxıla-yıxıla о ta-ya kcçmҽz, hovuzdakı «hörümçҽk toxucunun ҽmҽliyyatını atırladan bir ҽmҽliyyat icra edir, bal arası
suyun vasitҽsilҽ odu söndürҽr, çünki о bilir ki, su odu söndürür, yҽni onda su da mumdan şan qayır-m.ısı ilҽ bҽzi memar adamları utandınr. Lakin on pis
haqqinda ümumi anlayış vardır. memar da ҽn xşı bal ansından lap ҽvvҽldҽn bununla fҽrqlҽnir ki, memar hҽlҽ
intellektual davranış mürokkҽb xarakter daşıyır. Meymunlar ҽllҽrinҽ düşҽn umdan şan qayırmazdan ҽvvҽl bunu öz beynindҽ qayırıb hazırlamış olur. Ҽmҽk
cisimlҽri saatlarla parçalaya, hҽr vasitҽ ilҽ adamları aldadıb qofҽsin yanına cҽlb prosesinin sonunda alınan nҽticҽ artıq bu prosesin ҽvvҽlindҽ insanın
tҽsҽvvüriindҽ, yҽni ideal surҽtdҽ nıövcud olur. İnsan nҽinki tҽbiҽtin verdiyi
edҽ, sürünҽn hҽşoratları müşahidҽ edҽ bilirlҽr vҽ s. Meymunların davranışlarınm
şeyin formasını dҽyişdirir; tҽbiotin verdiyi şeydҽ öz şüurlu mҽqsҽdini dҽ hoyata
bu xüsusiyyҽtlҽri onların yaşayış tҽrzi Пҿ izah olunur. Tҽbii şoraitdҽ qida axtaran
keçirir, bu moqsҽd bir qanun olaraq insan foaliyyҽtinin üsulunu vҽ xaraklerini
zaman meymun fasilҽsiz olaraq «araşdırmaq» fҽaliyyҽti ilҽ mҽşğul olur.
müҽyyon edir, insanın öz iradҽsini bu mҽqsҽdҽ tabe etmҽsi tok bir hal dcyil-dir.
32
Ҽmҽyi icra edҽn ҽzaların gҽrginlҽşdirilmҽsindon ҽlavҽ omҽyin sorf edildiyi
Vҽhşi şimpanzenin sҽksҽn biro qҽdor «xöroyi» vardır. Bunların ya-nsını bütün müddҽt ҽrzindo müҽyyҽn mҽqsod güdon irado do zoruridir ki, bu da işҽ
meyvҽlҽr, dörddҽ birini isҽ yaфaqlar tҽşkil edir. diqqҽt vennҽkdo ifadҽ olunur, hom do ҽmҽyin mҽzmunu vҽ onun icra üsulu
Qalanları isҽ toxumlar, güllҽr, budaqlar, köklҽrdҽn ibarҽt olur. Bundan fҽhloni nҽ qҽdҽr az maraq-landırırsa demҽli, fҽhlҽ öz iıziki vҽ oqli qüvvҽlҽrinin
başqa, şimpanze hoşoratlarla da qidalanır. Nadir hallarda onların süfrҽlҽrinҽ hҽrҽkotindҽn ibarot olan omokdҽn no qodҽr az zövq alırsa, homin iradҽ do bir
kҽrtҽnkҽlҽ, kiçik gҽmiricilҽr, hҽtta bozҽn daha böyük heyvanlar ҽlavҽ olunur. о qҽdҽr dҽrҽcҽdҽ zҽruridir». Şüur obyektiv alomin ideal inikasıdır. K. Marks
Buradan aydın olur ki, meymunlar-da bolodloşmҽ tҽdqiqat davranışının yüksҽk şüurun mahiyyotini sҽciyyҽlҽndirҽrkҽn bu cҽhҽti xüsusi qeyd edir: ҽmҽk
inkişafı, onların müx-tҽlif obyektlҽrҽ yönҽlmiş «һҽг şeyi bilmҽ hҽvҽsi» tamamilҽ prosesinin sonunda alman noticҽ artıq bu prosesin ҽwolindo insanın
müva-fıq bioloji köklҽrҽ malikdir. Meymunların qida kimi istifado etdik-lҽri tosovvüründҽ, yҽni ideal surotdo mövcud olur.
meyvҽlorin fonna vҽ rҽnglҽri onlar tҽrofmdon nҽinki forqlon-dirilir, hҽtta şҽrti Demoli «şüur lap ҽvvҽldon ictimai molısuldur vo nҽ qҽdor ki, insanlar
refleksin yaranması noticҽsindo müvafıq qida keyfıyyҽtlҽri ilo ҽlaqolҽndirilir. mövcuddur, ictimai mҽhsul olaraq qalır» (K.Marks). Obyektiv alomin ideal
Qida axtaran zaman meymun sҽhvsiz olaraq yemoli mcyvҽlҽri yeyilmҽyҽn vҽ inikası kimi şüurun başlıca xüsusiyyҽti ondan ibarҽtdir ki, о, ictimai-tarixi
zҽhҽrli meyvҽlҽr-dҽn fҽrqlҽndirir. mohsuldur, monşo etibarilҽ maddi is-tehsalla, ictimai praktika ilҽ bağlıdır.
Lakin, bununla belo, qeyd ctmҽk lazmmıdır ki, instinktiv dav-ranış
İnsan nҽyi isҽ «öz başında qu-randa» bir qayda olaraq ictimai tҽcrübҽdҽn,
heyvanlann ҽsas davranış formasıdır. Heyvanlar fҽrdi qaza-nılmış davranış
comiyyotin tarixi inki-şafı gcdişindo bҽrqҽrar olmuş üsullardan, iş torzlorindҽn
fonııalarından vo intellektual davranış formaların-dan zoruri hallarda istifado
vҽ vasitҽ-lҽrindon istifado edir.
edirlҽr. intellektual davranış heyvanlar üçün çox vaxt potensial imkan olaraq
Tosadüfi dcyildir ki, K. Marks sonayenin tarixini insan mahiy-yҽti
qalır.
qüvvҽlҽrinin açıq kitabı, hissi surotdo qarşımızda duran insan psixilogiyası
adlandırmışdır. İnsanın fıkrҽn yaratdığı ideal surҽtlҽ-rin hoyata keçirilmҽsi
4. Şüur psixikanın yüksҽk forması kimi prosesi do ictimai xarakter daşıyır: о, ya mü-vafıq ideal surotlori başqa
adamlarla birlikdo hҽyata keçirir, ya da onun fıkrҽn yaratdığı surotlor başqa

adamların fҽaliyyҽtindo hoyata keçirilir. İnsan, hҽtta tok olanda da başqa adam Bu belҽ dҽ olmalıdır, çünki insan özünün bütün xüsusiyyҽtlҽri-nҽ görҽ
onun «başında mövcud olur». primatlar dҽstҽsinin digҽr ailolҽrindҽn forqlҽnir. Müasir elmdҽ bu baxımdan üç
Bu mҽsҽlҽni başa düşmҽk üeün biz ictimai vҽ fordi şüurun nis-bҽti cohotҽ xüsusi diqqҽt yetirilir vҽ onlara bir-likdҽ hominid Iriadası (üçlüyü)
mosolҽsini aydınlaşdırmalıyıq. Psixologiya fҽrdi şüurun xüsu-siyyotlorini öyronir dcyilir.
(psixologiya elminin müoyyҽn sahҽlҽri, mҽsҽ-lҽn, sosial psixologiya ictimai Hominid triadasına aşağıdakılar daxildir: a) dik (ayaq üstҽ) ye-rimo, b)
şüuruııun bozi aspcktlori ilҽ maraq-lanır). Lakin öz-özlüyündo götürülmüş hor ҽllҽrin inkişafı, v) beynin inkişafı (nisbҽtҽn çox inkişaf et-miş böyük beyin).
hansı bir tok adanu öy-rҽnmҽk yolu ilo şüurun inkişafını şҽrtlҽndirҽn Dik yerimҽ vҽ ҽllorin inkişafı nҽticҽsindҽ görmҽ, lamise vҽ s. sahҽsindҽ
hҽrҽkҽtvcrici qüv- keyfiyyҽt dҽyişikliklҽri baş verir; beynin hҽrҽki mҽrkҽz-lҽri inkişaf edir.
34 volҽri, sosial amillҽri aydınlaşdırmaq prinsip ctibarilҽ miimkün de-yildir. İnsanın böyük yarımkürolҽri qabığının mühüm his-sҽsini ҽllҽrin, xüsusilo onun
İctimai şüur nҽdir? İctimai şiiur dedikdҽ bütövlükdҽ müҽyyҽn cҽmiyyҽt insanda bütün digҽr barmaqlara qarşı qoyulan baş barmaqlann fҽaliyyҽti ilҽ
üçün vҽ ya müoyyҽn sosial qrup üçün sҽciyyҽvi olan ba-xışlar, idcyalar nҽzҽrdo bağlı hüceyrҽlҽr, elҽcҽ dҽ nitq üzvlҽri ҽzҽlҽlorinin - dodaqlann vҽ dilin
tutulur. Cҽmiyyҽtdҽ ictimai şüur müxtҽlif formalarda: ictimai-siyasi vҽ hüquqi funksiyalan ilo bağ-lı hüceyrҽlҽr tҽşkil cdir. Beynin inkişafı zҽminindҽ isҽ
nozoriyyҽlҽr vo baxışlar, fҽl-sҽfҽ, ҽxlaq, incҽsҽnҽt, din şoklindo meydana çıxır, insanın psixi hҽyatı ycni keyfıyyҽtlҽr kosb cdir.
ictimai varlığı oks etdirib, ona fҽal tҽsir göstoron bu formalardan hor birinin öz İnsanabҽnzҽr meymunlar vҽ insan driopitekdҽn (ağac meymu-nundan)
inikas obyekti vҽ üsulu vardır, hor biri insanların ictimai varlığına özünomoxsus ҽmҽlҽ
Neandertal
bir şҽkildҽ tҽsir göstҽıiı. Comiyyoti tҽşkil edon insanlar olmadan comiyyҽt
mümkün deyildir vo demҽli, fordlҽrin şü-uru olmadan ictimai şüur da mümkün gҽlmişdir. Onlann yer о
deyildir. fomıalaşması prosesi
Fҽrdi şüurun özünҽmҽxsus xüsusiyyҽtlҽri vardır. ünun «tҽrcü-meyi-һаһ» tҽxminҽn bnr milyon ilҽ
ictimai şüıırun «torcümeyi-halından» fҽrqlҽnir. Fҽrdi şüur adamın doğulması ili qodҽr dövrü ҽhatҽ cdir.
vҽ ölümü ilo birlikdҽ doğulur vҽ ölüb ge-dir. Şüur fordin hҽyat yolunun İnsanın ҽn qҽdim
tokrarcdilmҽz ҽlamotlorini, torbiyҽ-sinin xüsusiyyҽtlorini, ona olan müxtolif ҽcdadlan içҽrisindҽ
siyasi vo ideoloji tҽsirlҽri ifadҽ edir. Fҽrdi şüur vҽ makro vҽ mikromühitin (sosial av s tr o p i te k
qrupun ho-yat şҽraiti), homçinin, ailonin, dostlann, tanışların vo nohayot, şҽx-si (cҽnub mcymunu) vҽ
hҽyat şoraitinin tösirinin nҽticҽsi kimi meydana çıxır. Fҽrdi şüur insanın inkişaf
sҽviyyҽsi, şҽxsi xarakteri vo sairo kimi amillorin dҽ tҽsiri altında olur.
İctiıııai şüurla fordi şüur daim bir-birinҽ qarşılıqlı tҽsir göstҽrir, qarşılıqlı
surotdo bir-birini zҽnginlҽşdirir. Hor bir insan bütün hҽ-yatı boyu başqa
insanlarla münasibҽtlori vasitҽsilҽ, tҽlim, torbiyҽ yolu ilo ictimai şüur
normalarını mҽnimsҽyir. Bu dialcktik proses-dir.
5. İnsanların omҽk fҽaliyyҽti
Şüur песо ҽmҽlҽ golmişdir? Onun yaranmasının başlıca şҽrti nodҽn ibarҽt
olmuşdur? Bu suallara cavab vermok üçün biz insanın tokamül prosesi vo onu
şҽrtlҽndirҽn amillorlҽ ümumi şҽkildҽ olsa da tanış olmalıyıq.
Meymun vҽ insan canlıların cyni bır dҽstҽsınҽ - primatlar dҽs-utsino
daxildir. İnsanlar primatlar dҽstҽsindҽ müstҽqil ailҽ - homi-nid (latınca -
hominidas - homo insan demҽkdir) ailҽsini tҽşkil xlir.

13. İnsanın tokamülü prosesi.
p i t e k a n t r o p l a r (meymun-insan) özünҽmҽxsus ycr tutur. Onfar baxımdan müasir adama bҽnzҽsҽ do, psixoloji cҽhҽtdҽn ondan köklü surotdo
dripiteklҽrdҽn ҽmҽlҽ gҽlmişdir. S i n a n t г о p (Çin adamı dcmҽkdir: qalıqları fҽrqlҽnir. Bu о demokdir ki, kromanyon adam fonnalaşandan sonra, insanın
Çindҽn tapıldığı üçün onu belҽ adlandınrlar) da meymun-insan qrupuna daxildir. tҽkamülü sosial xarakter daşımışdır.
N e a n d e r t a l adam (qalıqları 1856-cı ildҽ Almaniyanın Ne-andertal İnsanın tҽkamülü mürҽkkob prosesdir. Biz burada beynin toka-
vadisindҽn tapılmışdır) vҽ k r o m a n y o n a d a m (qalıqları 1886-cı ildҽ
Fransada Kro-Manyon adlı sahҽdҽ tapılıb) insanın sonrakı inkişafı mҽrhҽlҽlҽrini 37 mülü proscsini xaraktcrizҽ ctmҽk
xarakterizҽ edir (bax: şҽkil 13). üçün bozi cҽhҽtlҽri qeyd etmoyi
İnsanın formalaşması prosesi haqqinda aydın tҽsҽvvür ҽldҽ et-mok üçün mҽqsodҽuyğun sayınq. Bu baxımdan
qҽdim insanlar iiçün sҽciyyҽvi olan bҽzi xüsusiyyҽtlҽri nҽzҽrdҽn kcçirҽk. aşağıdakılar maraqlıdır.
Avstropitek yüksҽk inkişaf etmiş meymun idi. Tҽkcҽ onu qeyd etmok 1. Hominidlҽr dҽstosindo tҽkamül prosesindҽ beynin kütlosi tҽdricon
kifayotdir ki, o, iki ayaq üstҽ gozirdi. artır. Avstropitekin beynini ҽsas götürsҽk (kişi avstropitc-kin beyni 600 sm',
Pitekantropun bҽdon quruluşunda iso meymun vo insan ola-mҽtlҽri aydın qadının beyni isҽ - 550 sm'-dir), pitekantropda müvafıq surҽtdo 56% vҽ 67%,
nozoro çaфırdı. Meymun beyninin cokisi 600 q oldu-ğu halda, onun beyninin neandertal adamda 144% vҽ 131%, müasir adaında isҽ 164% vҽ 168%
çokisi 800 - 900 q gҽlirdi. Pitekantrop daş alotlordon istifado edirdi. Sinantropun artmışdır. Müasir kişilҽrin beyni 1581,1 sm\ qadınlann beyni isҽ 1476,6 sm3-
beyninin çҽkisi daha da artmışdı: о, 1000 - 1200 q-a çatırdı. Sinantrop oddan dir.
istifado edirdi; o, müxtҽlif vo daha mükҽmmol ҽmҽk alҽtlҽri hazırlayırdı. 2. Andropitcklҽrdҽ beyin aromorfoz tipi üzrҽ inkişaf edir: bc-yindo
36 adamlar iiziindo 300 -100 min il ovvol у aşam ı şdır. Onun bcyni daha da struktur (morfoloji) doyişikliklҽr baş verir.
inkişaf et-mişdi. Boyu 160-170 sm idi. Ҽn yeni elmi tҽsҽvvürlҽrҽ görҽ, müasir insanın beyninin arxi-
Kromanyon tcktonikasının formalaşması ҽmok vҽ nitq prosesi ilҽ bağlıdır:
adamlar yer üzündҽ a) beynin hҽcmi, birinci növbҽdo, iki sahҽdo - ҽllҽrin hҽroko-ti ilҽ bağlı
25 min il ovvol olan aşarı gicgah sahҽsindҽ vҽ nitqin hҽrokҽti sahosin-do (Broka mҽrkozindo -
meydana çıxmışdır. alın payının aşağısında yerloşir) intensiv surotdo artmağa başlamışdır.
Onlann modo- b) sonrakı ınҽrhҽlҽ nitqin anlaşılması ilҽ bağlı olan saholorin (buna
niyyoti yiiksok idi. Vernike mҽrkҽzi deyilir). gönnҽ, eşitmҽ vҽ lamisҽ proscslҽ-rini tonzim edҽn
Mҽsҽlҽn, mҽrkozlorin inkişafı ilo xaraktcrizo olunur.
kr o ma n yo n Klinik müşahidҽlҽr göstorir ki, insanda bu sahҽlҽrdo pozğun-luq ҽmҽlҽ
adam artıq sü- gҽldikdҽ nitq pozğunluğu, mosҽlҽn, scmantik afaziya ilҽ noticҽlenir.
mükdҽn istifado v) insan beyninin formalaşmasının sonuncu morholosi isҽ alın payının
edirdi. О müasir inkişafı ilҽ bağlıdır. Alın payı ibtidai mcymunların beyninin tҽxminҽn 10
adam üçün so- faizini, ali mcymunlann 15 faizo qҽdorini, müasir insanın isҽ 30 - 33 faizini
ciyyovi olan bo-don tҽşkil edir.
quruluşuna malik Nҽzҽrdҽn keçirdiyimiz materiallar insanın tҽkamülü prosesini xaraktcrizo
idi. etsҽ dҽ, şüurun yaranması şҽrtlorini öz-özlüyündҽ hҽlҽ aydınlaşdırmır.
Kromanyon Ulu ҽcdadlanmız sürü halında yaşayırdılar vo dik yerimoyi öy-ronınoyo
adamı fiziki in-kişaf başlamışdılar. «Bununla da meymundan insana kcçmok üçün qҽti bir addım
xüsusiy-yҽtlҽrinҽ atılmışdır.» Lakin ulu ocdadlarımızın sürü ha-lında yaşaması vo dik yerimҽsi
göro müasir adam bioloji amillordir. Halbuki şüur ic-timai-tarixi hadisodir, öz-özlüyündo bu vo
ad-landırırlar. Ҽgҽr ya digҽr bioloji aınil no qodor ohҽmiyyҽtli olsa da, bu hҽlo şüurun yaranmasını
biz kromanyon adamı bu baxımdan müasir adamla müqayisҽ etsҽk, onlann şortlondiro bilıno/di.
demҽk olar ki, bir-birinҽ oxşadığını görҽ bilorik. Lakin kromanyon adam fıziki

Ç. Darvin 1871-ci ildҽ nҽşr olunmuş «İnsanın monşoyi vҽ cin-si seçmo» bütövlük-do bütün hisslҽrin tҽkmillҽşmҽsi ilҽ müşayiҽt edilmişdir. Qartal in-
ҽsorindҽ sübut etdi ki, insan hcyvandan omolҽ golmişdir. O, problemin bioloji sandan xeyli uzaq körür, lakin insan gözü şeylҽrdҽ qartal gözündҽn daha çox
mҽsҽlҽlҽrini parlaq şokildҽ holl etdi. Lakin in- ҽlamҽtlҽri ayırd edir. İtin iy hissi insanınkından xeyli iti-dir, lakin it, insan
üçün müxtҽlif şeylҽrin müҽyyҽn ҽlamҽtlҽri olan iylҽrin yüzdҽ birini dҽ
38 sanın yaranmasının ictimai şҽrtlorini aydınlaşdıra bilmҽdi. Elmin bu forqlҽndiro bilmir. Meymunun ҽn kobud, ҽn ibtidai formada güclҽ malik
fundamental problemi ilk dҽfo F. Engclsin 1876-cı ildҽ yazdığı «Mcymunun olduğu lamisҽ hissi isҽ ancaq insan oli-nin öz inkişafi ilҽ birlikdҽ, omҽk
insana çevrilmosi prosesindo ҽmҽyin rolu» adlı mҽş-hur ҽsҽrindҽ özünün otraflı sayҽsindҽ ҽmolҽ gҽlmişdir.»
hollini tapdı. F. Engels yazırdı: «Ağac-lara dınnaşan meymun sürüsündon insan
Ҽmok insanın ontogenctik (yunanca - ontos - fҽrd, genesis -doğulma,
cҽmiyyҽti ҽmҽlo gҽlincҽ-yҽ qodҽr, yҽqin 100 min illҽr golib kcçmişdir; bu 100
min illҽrin isҽ ycr tarixindoki ohomiyyҽti insan hҽyatındakı bir saniyҽnin ҽhҽ- mҽnşҽ, yҽni fordin inkişafı demҽkdir) inkişafının hҽlledi-ci amilidir. Bu, birinci
miyyotindon çox deyildir. Lakin hor halda bu cҽmiyyҽt, nohayҽt, omolҽ növbҽdҽ, ҽmҽyin özününün mahiyyҽti ilҽ bağlıdır.
golmişdir. Bos, insan comiyyҽtini meymun sürüsündҽn fҽrqlondiron sociyyovi Ҽmҽk prosesindҽ iki mühüm cҽhoti fҽrqlҽndirmҽk lazımdır. İnsan, bir
ҽlamҽti biz nҽdҽ görürük? Ҽ m о к d ҽ gö-rürük.» tҽrofdon, ҽmҽk subyekti kimi çıxış ederҽk tҽbiҽtҽ tҽsir göstҽrir.
F. Engels göstҽrir ki, «Ҽтҽк bütün insan hҽyatmın birinci ҽsas sortidir, hom K. Marks göstҽrirdi ki, «ҽmҽk hҽr şeydon ovvҽl insanla tҽbiҽt arasında baş
do о dorҽcodҽ belo bir ҽsas şҽrtdir ki, biz müҽyyҽn monada demoliyik: insanın verҽn bir proscsdir, insanın öz fҽaliyyoti sayҽsindҽ özü ilҽ tҽbiҽt arasındakı
özünü omok yaratmışdır.» О qeyd edirdi, ҽmҽk alotlҽr qayrılmasından başlanır. maddҽlor mübadilҽsindҽ vasitҽçi olduğu, bu mübadiloni tҽnzim ctdiyi vҽ onu
Bu artıq şüurlu prosesdir. «Heyvan xarici tobiotdon istifado cdir vo sadҽcҽ olaraq nҽzarҽt altmda saxladığı bir prosesdir. İnsan özü tҽbiot maddҽsino bir tҽbiҽt
özünün mövcud olması ilo bu tobiotdҽ doyişikliklҽr omҽlҽ gҽtirir; insan iso öz qüvvҽsi kimi qarşı durur. İnsan tҽbiҽt maddosini öz yaşayışına yararlı olan bir
yaratdığı dҽyişikliklorlo tobioti öz moqsodlorino xidmot etmoyҽ mҽcbur edir, formada mҽnimsҽmҽk üçun öz bodҽnino mҽnsub olan tҽbii Cjüvvҽlori: ҽl vҽ
onun üzҽrindo hökmranlıq edir.» ayaqlannı, başını vo barmaqlarını hҽrҽkotҽ gҽtirir. İnsan bu ho-rҽkҽt vasitҽsi ilo
F. Enkels mcymunun insana çevrilmosi proscsini tҽhlil edҽrkҽn insan ҽlinin xarici tҽbiotҽ tҽsir etmҽklҽ vҽ onu dҽyişdirmҽklҽ bҽrabҽr öz tҽbiotini dҽ
inkişafına xüsusi diqqot yetirirdi. О göstorirdi ki, ol nҽ-inki ҽmҽk orqanıdır, о dҽyişdirir. О öz tҽbiҽtindҽ mürgülҽmҽkdҽ olan qüvvҽlҽri inkişaf etdirir vҽ bu
homçinin omoyin mohsuludur. F. Engelsin fikrincҽ, olin inkişafı ilo birlikdo, qüvvolorin fҽaliyyҽtini öz haki-miyyҽtinҽ tabe edir».
omҽklҽ birlikdҽ başlamış olan to-biҽt üzorindҽ hökmranlıq iroli atılan hor bir Müasir psixologiyada bu prosesi ümumi şokildҽ subyckt-ob-yekt (S -O)
ycni addım nҽticosin-do insanın görüş dairosini genişlondinnişdir. İnsan tҽbiot münasiboti kimi tҽhlil edirlҽr. Lakin bununla yanaşı fundamental bir faktı
predmet-lorindҽ daim yeni, о vaxta qodor mҽlum olmayan xassҽlҽr kҽşf et- xüsusi qcyd etmok lazımdır: ҽmok prosesi birgҽ fҽaliyyҽtdir. Burada mҽsolҽ
mişdir. heç dҽ hҽr hansı bir adamın omҽk proscsindo fıziki cohotdҽn inkişaf
Dcmҽli, ҽmҽyin inkişafı cҽmiyyҽt üzvlorinin daha six birlҽş-mҽsinҽ kömok ctmҽsindҽn getmir vҽ ge-dҽ dҽ bilmҽz. Hor bir adamın istonilon hҽrҽkҽti
ctmişdir. çünki onun sayҽsindҽ birgҽ fҽaliyyҽt, qar-şılıqlı kömok halları daha tez- omҽk proscsindo
tez baş vermҽyҽ başlamış vo hor bir аупса üzv bu birgҽ fҽaliyyotin faydalı 40 başqa adamı nҽzҽrdҽ tutur. Ҽmҽk
olduğunu daha aydın dork etmoyo başlamışdır. «Qısa desok, tҽşҽkkül tapan proscsi insanların qarşılıqh tҽsir
insanlar о yerҽ catmışlar ki, onlarda bir-birino bir şcy söylomҽk tҽlobatı mcydana prosesidir. Ҽmok prosesinin tohlili
golmişdir. Tolobat özünҽ orqan yaratmışdır. Mcymunun inkişaf ct-mҽmiş olan zamanı uzun müddot kifayot qodor
xirtdҽyi yavaş-yavaş, lakin dönmodҽn, modulyasiya yolu ilo, gctdikco daha artıq diqqot yetirilmҽmiş bu mühüm cohoto
inkişaf cdon modulyasiyaya keçmҽk üçün doyişilmiş, ağız orqanları iso tҽdricon müasir psixologiyada xüsusi ҽhҽmiyyҽt
verilir: О subyckt-subyekt (S-S) disturu
bir-birinin ardınca sҽ-hih sҽslҽr tҽlҽflüz ctmeyi öyrҽnmişdir». Deyilonlҽrdon
ilҽ tҽhlil olunur.
aydın olur ki, «ҽvvҽlco omok, sonra iso onunla birlikdo solıih nitq elҽ iki ҽn
39 başlıca amil olmuşdur ki, bunların tҽsiri altında meymunun beyni tҽdricҽn
insan beyninҽ çevrilmişdir; bu bcyin meymun beynino nҽ qҽdҽr bҽnzҽsҽ dҽ, 6. Ҽşyavi fҽaliyyҽtin ümumi quruluşu
böyüklüyü vҽ mükommҽlliyi cҽhҽtdҽn ondan olduqca üstündür. Beynin daha da
inkişaf etmҽsi ilҽ yanaşı onun 9D yaxm alҽtlҽri - hiss orqanları daha da inkişaf Müasir psixologiyamn anlayışlar sistemindҽ fҽaaliyyҽt kateqo-riyası
etmişdir. Nitqin tod-ricon inkişafı eşitmҽ orqanımn müvafıq surҽtdo
mühüm yer tutur. Fҽaliyyҽt dcdikdҽ insanın fҽallığının özü-nҽmҽxsus forması
tҽkmillҽşmҽsi ilҽ müşayiҽt edildiyi kimi, ümumiyyotlҽ beynin dҽ inkişafı,

nҽzҽrdҽ tutulur. Çox maraqlıdır ki, dilimizdҽ f о a 1 i у у ҽ t sözü elҽ f ҽ а 1 olaraq eyni bir fҽaliyyҽt miixtolif formalar kosb edir. İnsan bu zaman isin
sözündҽn ҽmҽlҽ gҽlmişdir. noticolorini onun moqsodi ilo müqayisҽ edir, qiymotlondirir vo nöqsanları
İnsanın fҽallığı müxtҽlif formalarda, mosҽlҽn, omҽk, tҽlim vҽ ya oyun aradan qaldinr.
formalannda özünü göstҽrir. Biz fҽallığın bütün bu fonna-İannı - omҽk, tҽlim vҽ Biz insan foaliyyolinin hor bir növünü bu sxem osasinda tosvir edo
ya oyunun xüsusiyyotlҽrini foaliyyҽt termini ilҽ nҽzҽrdҽn kcçirҽcҽyik. Bizi bilorik. Golin fikrimizi konkretlҽşdirmҽk üçün fҽaliyyotin tor-kib hissolori ilo
burada onlardan hor birinin xüsu-si cҽhotlҽri deyil, ümumi cҽhҽtlҽri ayn-aynliqda tanış olaq. Bu baxımdan aşağıdakıla-n qeyd edo bilorik:
maraqlandıracaqdır. 1. Motiv-mҽqsҽd foalivvotin özünҽmҽxsus vektorunu ҽmҽ-lҽ gҽtirir, bu
Fҽaliyyҽt genetik cҽhҽtdҽn ҽvvelcҽ praktik fҽaliyyҽt kimi for-malaşmışdır, iso öz növbosindҽ onun istiqamotini, cloco do sub-yektin fҽaliyyҽt proscsindo
onun ҽsasında isҽ tҽdricҽn nҽzҽri fҽaliyyҽt tҽşҽkkül etmişdir. göstҽrdiyi sҽyin dorocosini miioyyon cdir. Psixoloji tҽdqiqatlar (B. F. Lomov
Praktik foaliyyҽt oşyavi foaliyyotdir. «Oşyavi» sözünün psixologiyada dҽqiq vo b.) göstorir ki, foaliyyot prosesindo formalaşan vo inkişaf edon psixi proses
mҽnası vardır: praktik foaliyyҽt prosesindҽ insan oşyalarla ҽmҽliyyat арапг, vo hallann bii-tiin sistemi bu vaktor vasitҽsilo tҽşkil olunur.
onları fҽaliyyҽt prosesindo dҽyişorҽk dork edir vҽ xarici alҽmi daha adckvat Motiv insani foaliyyoto tohrik edon amilloro aiddir. Onun osas
surҽtdҽ ҽks ctdirir. Belҽ fҽ-aliyyotҽ oşyavi foaliyyot deyilir. funksiyasi da, birinci növbodo, bundan ibarotdir. Lakin psixoloji baxtmdan
Psixologiya elmi fҽaliyyҽtin hansı cҽhҽtlҽrini öyronir? Fҽrdi fҽaliyyҽtin, onun ohomiyyoti daha böyükdür; motivin ҽmolҽ golmo-si ilo foaliyyot
elҽcҽ dҽ birgҽ qrup (kollektiv) fҽaliyyҽtinin psixoloji baxımdan özünҽmҽxsus özünҽmexsus emosional boya kosb edir, insan foaliyyot prosesindo meydana
strukturu vardır. Buraya nҽlҽr daxildir? Onların qarşılıqlı ҽlaqҽsi necҽdir? cıxan cotinliklore do özünҽmoxsus mii-nasibot bҽslҽmҽyo başlayır... Bu
Fҽaliyyҽtin struktur vahidlҽri песо ҽmҽlҽ gҽlir? Psixi proseslor, hallar vo monada da motivsiz foaliyyot yoxdur vo ola da bilmoz. Lakin bir cҽhҽt
xassolҽrin formalaşma-sı ve inkişafında fҽaliyyҽtin rolu nҽdҽn ibarҽtdir vҽ s. aydmdir: foaliyyotin konkret xarakteristikasi motivlo deyil, moqsodlo
Psixologiya elmi bu kimi mühüm mҽsҽlҽlҽri öyrҽnir. miioyyon olunur. Birtorofdon, eyni bir motiv miixtolif fҽaliyyotlor vasitosilo
Başqa sözlҽ, psixologiya foaliyyҽtin subyektiv cҽhҽtini vҽ ya planını tҽdqiq hoyata
edir; fҽaliyyҽtin tҽdqiqi zamanı onu, birinci növbҽ-dҽ, foaliyyҽtin motivlҽri, 42 kecirilo bilor. Digor torofdon, eyni bir motiv zҽminindҽ müxtҽlif
moqsҽdlҽri, bu prosesdҽ: sensor, persep-tiv, mnemik, iradi, emosional vo b. moqsodlor formalaşa bilor vo oslindo do formalaşır. Bu о dcmok-dir ki,
proseslҽrin, rolu funksiyaları, dinamikası maraqlandınr. motiv bir növ «çoxvalentlidir». Eyni bir moqsodin miixtolif motivlҽrlҽ bağlı
olması da mümkündür. Dörd adam tҽsҽvvür edok. Onlann dördü do, tutaq
İnsanın foallığı iki formada özünü göstorir: xarici (fıziki) vo da-
ki, qarşısına eyni moqsod - televizorun an-tenasini diizoltmok moqsodi
41 xili (psixi) foallıq. Bu baxımdan qoymuşdur. Golin, onlan bu işi gör-moyo tohrik edon motivlҽrҽ diqqҽt
fҽaliyyҽt insanın daxili (psixi) vo xarici yetirҽk: onlardan birincisi özü-nün tҽlҽbatını tҽmin etmok istҽyir, ikincisi
(fiziki) foallığının vohdoti kimi özünü başqa adamlara, mҽsҽ-lҽn, televizorda futbola baxacaq uşaqlanna sevinc
göstorir. Demeli, foa-liyyot insanm dork bҽxş etmoyҽ ça-lışır, üçüncüsü, dҽfҽlҽrlҽ ondan antenanı tomir etmҽyi xahiş
olunmuş moqsodi ilo tonzim edilon etmiş qonşudan canını qurtanrıaq üçün işo başlayır, dördüncüsü sadҽcҽ
daxili (psixi) vo xarici (fiziki) fҽallığıdır. olaraq öz qonşuluq borcunu yerino yetirir vҽ s.
Golin, indi bu torif ҽsasında fҽaliyyҽtin strukturunu ümumi şokildҽ tҽsvir
Foaliyyotin motivi ilo moqsodi nisbҽtҽn sadҽ hallarda mҽz-mun etibarilҽ
edok:
İnsanda müoyyҽn bir motiv ҽmҽlo gҽlir. Onu tҽmin ctmok üçün insan öz uyğun gҽlir. Foaliyyot mürokkҽblҽşdikcҽ onlann da qarşılıqlı ҽlaqosinin
qarşısına moqsҽd qoyur vҽ mҽqsodo müvafiq olaraq müҽyyҽn işlҽr görmoyҽ xaraktcri doyişir. Bir sıra hallarda iso motiv
başlayır. mҽqsodo çevrilir.
İnsan öz mҽqsҽdini müoyyҽn bir konkrct şoraitdҽ hҽyata keçi-rir, şҽraitdon Moqsod hom pcrseptiv (qavrayış, surot, hom surҽt - tҽsҽvvür, hom do
asılı olaraq moqsodi hoyata keçirmҽyin üsullan mü-ҽyyon olunur: eyni bir iş müҽyyҽn «mҽntiqi konstruksiya» (hökm vo oqli notice) sistcmi kimi meydana
konkret şҽraitdҽn asılı olaraq miixtolif iisullarla icra cdilo bilor. çıxa bilor. Insan foaliyyot prosesindo bütün ҽmҽliyyatları bu surҽtlҽr vo ya
Bir cohoti do aydınlaşdıraq: fҽaliyyҽtin moqsodi birdҽn-birҽ oldo cdilmir: «konstruksiyalar» vasitosilo yerino yctirir. Bu monada da moqsod foaliyyot
insan, acloton öz qarşısına qoyduğu ümumi moqsodi konkrctlҽşdirir, onlan aralıq prosesindo operativ surot vo ya konstruksiyalar kimi çıxış edir. Foaliyyotin
moqsҽdlҽrҽ vҽ ya cari moqsҽdlorҽ bö-liiı: aralıq moqsodlҽrin xarakterindon asılı planlaşdırılması, qorar qobulu, cari infonnasiyalann işlҽnilmҽsi, noticҽlҽrin

yoxlan-ması, işin toshihi - bunların hamısı operativ obraz vo ya konstruk-siya ilo tozahür edirlor. Nҽzordҽn keçirdiyimiz funksiyalar onlann vasitosilo hoyata
bağlıdır. kcçirilir.
2. Foaliyyotin şҽraiti. Hor bir foaliyyot miioyyon bir obyektiv şҽraitdҽ Hҽrҽkotlҽr özlҽrinin trayektoriyasma, icra müddҽtinҽ, gücüno, sürҽtino,
hoyata keçirilir. İnsan öz mҽqsҽdini şҽrait baxımından qiy-mҽtlҽndirorok, bir tcmpinҽ, elҽcҽ do bҽdҽnin hansı torҽfındon icra olunma-sına görҽ bir-
torofdon, foaliyyotin konkret vҽzifolҽrini, digҽr tҽrҽfdon, üsul vҽ vasitolorini birlҽrindon forqlҽnirlor. Lakin bununla belo, horokҽtlori müqayisҽli tҽrzdҽ
müҽyyen cdir. Belo sadҽ halları to-sovvür etmҽk çҽtin deyil: bir halda divara tҽhlil etsҽk, onların ҽsason üç ünsürdҽn («tutmaq». «yerini dҽyişmҽk» vҽ
böyük mix, başqa halda çox kiçik mix vumlmalıdır; bir halda mıxı tavana, başqa «buraxmaq») ibarҽt olduğunu gö-rҽrik. İş şҽraitindҽn asılı olaraq bu
halda dö-şҽmҽyo vunnaq lazımdır. Belo hallarda moqsodi dork etmҽk hҽlo azdır, ünsürlҽrdҽn hor biri özünҽmҽx-sus psixofızioloji xarakteristika kҽsb edir.
hom do şҽraiti düzgün qiymҽtlҽndirmҽk vo ona müvafiq olaraq sҽmҽrҽli üsullar Mosҽlҽn, adamlar stҽka-nı bir cür, balıq akvariumunu başqa cür tuturlar vo s.
seçmҽk zoruridir.
3. Xarici vҽ daxili foallıq. Xarici fҽallıq iş vҽ horҽkotlҽr for-masında
tҽzahür cdir. İş nҽdir? Bu suala cavab vermҽk üçün biz ye-nҽ do mҽqsҽd
anlayışına müraciҽt ctmҽliyik. Foaliyyotin bir ümu-mi moqsodi, bir do konkret
moqsod vo ya vozifolori olur. Foaliyyotin iimumi moqsodini (Tutaq ki, fohlo
yeni layiho iizro miioyyon bir
43 mҽhsul hazırlamalıdır.) A ilo ifadҽ edok. О, bu ümumi moqsodi özü üçün
konkretlҽşdirir, daha doğrusu, A moqsodi ҽsasında qarşısına miixtolif mҽqsҽdlҽr
qoyur, onlan a', a\ a\ a\ as vҽ sairҽ kimi ifado edok: a', tutaq ki, detalları yonmağı,
a2 onlara nişan vurmağı vҽ s. nozҽrdo tutur. Foaliyyotin sado bir cari vozifҽni
hҽll etmҽyҽ yö-nolmiş bu cür nisbotҽn bitmiş elementi iş adlanır.
Misalı xatırlayaq: A mҽqsodini hoyata kcçirmҽk üçün fohlo öz qarşısına 5
nisbҽton sado konkret moqsod qoyur. (Ola bilor ki, iimumi moqsod beş yox,
doqquz vo ya daha çox konkret moqsod şoklindo ifado olunsun.) Bu о dcmokdir
ki, fohlo tosvir etdiyimiz foaliyyot çҽrçivosinde beş iş icra edir. Moqsod - işin
morkozi tor-kib hissosidir. Onun bundan başqa daha iki torkib hissosi - motor
(horoki) vo sensor (hissi) komponentlҽri vardır. İşin torkib hissolo-ri öz
funksiyalarına göre bir-birindon fҽrqlonirlҽr - şҽkil 14-do bu-nu aydın görmҽk
olar.. , Golin, indi bir mühüm cҽhҽtҽ diqqҽt yctirҽk. İnsan müxtҽlif iş vҽ
İşin torkib hissolori foaliyyet prosesindo mahiyyot ctibarilo ho-rokotler kimi hҽrҽkҽtlori icra cdҽrkon cisimlҽrlҽ ҽmҽliyyat aparır: detail yo-nur, xammalın
yerini dҽyişir, hazır mҽhsulu rҽnglҽyir... başqa söz-lҽ, xarici alҽmdҽki
İşin torkib hissolori cisimlҽrin fonnasını, vҽziyyҽtini vҽ ya xassҽlo-rini dҽyişir. Psixologiyada
cisimlorin vҽziyyҽtini vҽ ya xassҽlҽri-ni doyişmҽyҽ yönҽlmiş vҽ horҽkҽtlҽrҽ
maddi (ҽşyavi) iş vo hҽrҽ-kotlҽr deyilir.
Bos, daxili fҽallıq nҽdir? О hansı xüsusiyyҽtlҽrlҽ xarici foallıq-dan
fҽrqlonir? Bunu aydın tosҽvvür etmҽk üçün foaliyyҽtdҽ tҽkcҽ idrak
proseslҽrinin (bax şҽk. 1) rolıınıı aydınlaşdırmaq kifayҽtdir. Foaliyyotin
planlaşdınlması, qҽrar qҽbulu, cari informasiyaların iş-lҽnmҽsi, nҽticҽnin
yoxlanılması, işin tҽshihi - bunların hamısı idrak proscslҽrinin: yoni diqqotin,
qavrayışın, hafızҽnin, tҽfҽkkürün vҽ s. fҽaliyyҽti ilҽ ayrılmaz surotdo bağlıdır;
idrak proseslҽri olma-dan foaliyyot mövcud dcyildir vҽ mövcud ola da bilmҽz.
Onlann funksiyaları
Şokil 14. fşin torkib hissolori vҽ funksiyaları.

Problemin belҽ qoyuluşu böyük elmi-metodoloji ҽhҽmiyyotҽ malik olan uşaq say ҽmҽliyyatını ancaq cisimlҽrlҽ - çöp, konfet. fındıq vo s. ilo apanr, tcz-
birmҽsҽlҽni aydınlasdırmaq imkanı verir. Belҽ ki, insa-nın xarici vo daxili fҽallığı tcz öz barmaq-lanndan istifado edir. Gah iki konfetin üstünҽ üç konfet golir,
bir-birilҽ qarşılıqlı surotdo ҽlaqҽdardır. Hҽr hansı bir xarici iş vҽ hҽrҽkҽt daxili gah yeddi çöpdon üç çöp götürüb qardaşına vcrir... Bu ҽmҽliyyatlar davam
proseslorlҽ şҽrtlҽnir. Hor bir daxili proses iso nҽinki sadoco olaraq xarici iş vo etdikco, uşaqlarda tҽdricon ҽdҽdlor haqqinda tosovvürlor for-malaşmağa
hҽrҽkҽtlҽrdҽ tҽzahür edir, hom do onlann tosiri ilo dҽyişilir. başlayır vҽ günlorin bir günü o, hcç bir cisimdҽn - cop-don, konfetdҽn vҽ s.
Qarşıya prinsipial sual çıxır: daxili proseslor xarici iş vo horo-kotlorin istifado ctmҽdon fıkrindo saymağı, üstҽ gҽl-moyi, çıxmağı vo s. öyrҽnir.
tosirilo песо dҽyişir? Bu no demҽkdir? Mosolonin miiasir psixologiya üçün elmi- Bu о demҽkdir ki, uşaqda artıq odҽdlor haqqinda tҽsovvür-lҽr ҽmҽlҽ
metodoloji ohomiyyoti do mohz bu suallann mahiyyҽti ilo bağlıdır. gelmişdir, yҽni uşaqların cisimlor (çöp, konfct vҽ s.) vasitosilo icra etdiyi
Maddi (ҽşyavi) iş vo hҽrҽkҽtlҽr birincidir, ozolidir. Hamiya yaxşı molum say ҽmoliyyatları, psixoloji dildҽ desҽk, maddi ҽmoliyyatlar fıkri
olan bir faktı xatırlayaq: daşın ağırlığını müҽyyҽnlҽş-dinrıҽk üçün onu qaldırmaq omoliyyatlara çevrilmişdir.
lazımdır. Nҽ qҽdҽr bclҽ misallar gös-tormҽk olar? Şeylҽrin mҽntiqi belҽdir. Psixologiyada maddi (ҽşyavi) omoliyyatlann likri omҽliyyatla-га
Ҽn yeni psixoloji tҽdqiqatlar göstorir ki, foaliyyot prosesindo maddi (ҽşyavi) çevrilmҽsinҽ interiorizasiya deyilir. interiorizasiya latınca- interior sözündҽn
iş vҽ hҽrҽkҽtlҽr tҽkrar olunduqca möhkҽmlҽnir vҽ yeni psixoloji xüsusiyyҽtlҽr ҽmҽlҽ gҽlmişdir: monası daxili demokdir. «Daxili»
kҽsb edirlor. Burada ҽn azı üç istiqa-mҽt miioyyon etmok olar: a) maddi iş vҽ 46 sözü tҽsvir etdiyimiz qanunauyğunluğun mahiyyҽtini dҽqiq ifadҽ edir:
hҽrokҽtlor tҽdricon daxili perseptiv (qavrayış), mnemik (hafızҽ), fıkri (tҽfҽkkür) maddi omҽliyyatlar (çöplҽrlҽ saymaq) xarici, fıkri ҽmҽliyyat-lar (fıkrҽn
vҽ s. ҽmҽ- saymaq) daxili ҽmҽliyyatlardır, demҽli, burada söhbҽt xarici ҽmҽliyyatların
45 liyyatlara çcvrilir; b) onlar avtomatlaşır daxili omoliyyatlara çevrilmҽsindҽn gcdir. Interiorizasiya termini do mҽhz bu
vo foaliyyot prosesindo vҽrdişlҽr kimi cҽhҽti ifadҽ edir.
çıxış edirlor; v) maddi iş vo horokotlor interiorizasiya termini fransız psixoloqları (P. Jane, J. Piaje, A. Vallon vo
kommunika-tiv (inkilisco kommuncate - b.) tҽrҽfındҽn tҽklif olunmuş vo miixtolif materiallar osasında öyronilmişdir.
mҽlumat vermҽk, xobҽr çatdınnaq de- Hal-hazırda interiorizasiya terminindon miixtolif psixoloji coroyanlarda gcniş
mokdir) ohomiyyot kosb edir, ifadoli istifado olunur.
horokotloro - mimika, panto-mimika, interiorizasiya geniş anlayışdır. Bizim tosvir etdiyimiz misal no qodor
jestlҽr vo s.-yҽ çevrilirlҽr.
sado olsa da, onun mahiyyotini aydınlaşdırmağa imkan verir. Maddi
Biz bunlardan hor birini ayrı-aynlıqda nҽzҽrdҽn keçirҽcoyik. Yuxarıdakı omoliyyatlann daxili omoliyyatlara çevrilmosi mürҽkkҽb prosesdir. Onun bir
sualları aydınlaşdırmaq üçün birinci istiqamoti burada nisbҽtҽn ҽtraflı şҽrh çox qanunauyğuııluqları hҽlҽ kifayot qodor öy-ronilmҽmişdir. Lakin bir cҽhҽt
etmoliyik.
aydmdır: interiorizasiya prosesindo nitq hҽllcdici rol oynayır. Uşaq maddi
4. Interiorizasiya vo eksteriorizasiya haqqinda. Ҽvvҽlcҽ bir misal omoliyyatlann icrasi prosesindo nitq vasitosilo bu sahodo bҽrqҽrar olmuş
göstҽrҽk. Uşaqlarda say haqqinda tosҽvvürlor песо ҽmҽlҽ gҽlir? Onlara on ҽdҽd ictimai tocriiboni monimsoyir: başqa adamlar kimi fıkirlҽşmҽyi, mühakimҽ
çöp (vҽ yaxud konfet vo s.) vcrilir. Uşaqlar çöplҽrlҽ saymağı öyrҽnirlҽr (çox vaxt yürütmҽ-yi öyrҽnir. Psixoloqların (P. Y. Qalperin vo b.) tҽdqiqatları göstorir ki,
bu mҽqsҽdlҽ bamıaqlardan da istifado olunur). Bir cҽhotҽ diqqot edin. Bu zaman fıkri ҽmoliyyatlar mҽrhҽlҽlorlҽ aşağıdakı kimi formalaşır: ov-volco ҽmҽliyyatın
uşaqlar cisim lҽrlҽ - cöplҽ, elҽco dҽ konfct vҽ ya barmaqla ҽmoliyyat aparır: buna motivlori toşokkül cdir (1), ilk bҽlҽdloşmo sxe-mi yaranir (2), omoliyyatin
görҽ do onlann çöplo vҽ s. ilo apardığı say omҽliyyatları m a d d i maddi osasi omolo golir (3), sonra omo-liyyatlar nitq vasitosilo icra edilir (4),
( eş ya v i) ҽ mҽ l i y ya tl ar d ır . Uşaqlar saymağı песо nҽhayҽt, ҽmҽliyyat fikri plan-da icra olunmağa (5) başlayır.
öyrҽnirlor? Burada çoxlu variantlar mümkündür. Onlann biri belҽdir. Uşaga tutaq Psixoloji tҽdqiqatlar göstҽrir ki, xarici omoliyyatlar daxili omoliyyatlara
ki, anası bir konfet göstorib deyir: -bir. Uşaq tokrar edir. Ana dcyir: - mono bir çevrildikco, ҽşyavi foaliyyot zominindo psixika noşot cdir. Başqa sözlo, psixi
konfet ver. Uşaq stolun üsründҽ olan konfetlordҽn birini götürüb anasına verir. olan ҽşyavi foaliyyotin intcriorizasiyasi no-tkosindo omolo golir, yoni psixi
Ana deyir: - düzdür. Ana uşaqdan soruşur: - barmağınla bir göstorҽ bilorsҽn-mi? proseslor mahiyyot etibarilo maddi omoliyyatlann ideal plana kcçmҽsindon
Uşaq barmağını göstҽrir (ҽgҽr o, çaşırsa ana sҽhvi islah edir). Bu prosesdҽ başqa bir şcy dcyildir. Bos, eksteriorizasiya no demokdir? Eksteriorizasiya
konfetdҽn dҽ, çöpdҽn dҽ, başqa ҽşyalardan da istifado olunur. Bu qayda ilҽ latinca - exterior sözündҽn omolo gҽlmişdir: monası xarici, zahiri demokdir.
uşaqlarda 2, 3 vo daha böyük roqomlor haqqinda tҽsҽvvürlҽr yaradılır; ilk vaxtlar Burada «xarici» sözünün doqiq psixoloji mҽnası vardir. Mosolonin kökü ondan

ibarotdir ki, xarici omoliyyatlar daxili omoliyyatlara vcvrilirlor, onlar iso öz
növbosindҽ yenidon xarici ҽmҽliyyatlarda tecossüm etmoyҽ başlayırlar. Bu
prosesin ümumi sxemi belodir (şokil 15).
Fikrimizi yeno dҽ yuxarıdakı misal osasında aydınlaşdıraq: ar-tıq bizo
molumdur ki, uşaq çöplorin vasitosilo fikron saymağı öyro-nir. Ona misal vҽ ya
mosҽlҽ verҽk: fıkri ҽmҽliyyatlardan istifado cdҽcҽk vo mҽsҽloni doftorindҽ hҽll
edocokdir. Bu о dcmҽkdir ki,

idarҽ etmҽsi, rҽssamın cismin hҽcmini rҽng vasitosilo rosmdҽ vcrmҽsi vҽ s. vҽr-
Interiorizasiya Ekstcraorizasiya
dişlҽrҽ misal ola bilҽr.
Foaliyyot prosesindo moqsҽdin hoyata kcçirilmҽsi vordişlҽrin
sҽviyyҽsindon bilavasitҽ asılıdır.
İnsan yeni şҽraitdҽ dҽ hҽmişҽ özünün vҽrdişlҽrindҽn istifado cdir. Yeni
şҽraitdo qarşıya qoyulmuş ınҽqsҽdo müvafiq olaraq iş üsullannın seçilmҽsi vo
hҽyata keçirilmҽsi üçün mövcud bilik vҽ vҽrdişlҽrdҽn istifado olunması bacarıq
adlanır.
Misal: 6. Foaliyyotin nҽticҽsi. Foaliyyotin öz mҽntiqi vҽr: onun konkret nҽticҽsi
Misal: olmalıdır. Nҽticҽ isҽ birdҽn-birҽ alınmır. Burada psixoloji baxımdan maraqlı
Uşaq fıkrҽn cҽhҽt ondan ibarҽtdir ki, insanlar foaliyyotin noticosini işi görüb qurtarandan
Uşaq sonra deyil foaliyyot pro-sesinin gedişindҽ qiymҽtlondirirlҽr.
saymağı
çöplҽrlҽ Bu, hҽr şeydҽn ҽvvҽl, onunla bağlıdır ki, insan foaliyyotin noticosini
öyrҽnir
sayır qabaqcadan görҽ bilir. Psixologiyada buna antisipasi-ya (latınca - anticipo -
irҽlicҽdҽn görmҽk demokdir) - deyilir. Foaliyyot prosesindo antisipasiya
Misal:
miixtolif sҽviyyҽlҽrdҽ özünü göstҽrir: о, horҽkҽtlҽrin dҽqiqliyini tomin edir,
obyektlori dinamik şҽkildo qavramaq, işlҽri qabaqcadan planlaşdırmaq imkanı
Uşaq mҽsolҽni hҽll edir
verir.
İşin nҽticҽsinin mҽqsҽd baxımından qiymҽtlҽndirilmҽsi iso foaliyyotin
Şҽkil 15. interiorizasiya vҽ eksteriorizasiya
sҽmҽrҽsini şҽrtlҽndirҽn ҽn başlıca cҽhҽtdir. Bu prosesi sxematik şҽkildҽ belҽ
proseslҽrinin sxcmi
tҽsvir etmok olar (şҽkil 16).
Bu zaman işçi mҽqsҽddҽn çıxış edib A cismini hazırlama-ğa başlayır.
formalaşmış fıkri ҽmҽliyyatlar yenidҽn uşağın tҽlim fҽaliyyҽtindҽ tҽzahür
Diqqҽt cdin. Proses mҽqsҽddҽn nҽticҽyҽ doğru gcdir: —> işarҽsi bunu göstҽrir.
etmҽyҽ başlayır, yҽni eksteriorizasiya olunur.
Golin, mҽqsҽdlҽ nҽticҽ arasındakı ҽla-qҽni düz ҽlaqҽ adlandıraq.
İnsanın yaradıcılıq niyyҽtlҽrinin hҽyata keçirilmҽsi eksteriorizasiya
A cismi tҽdricҽn hazırlanır: o, ҽvvҽlcҽ, tutaq ki, a1, sonra a2, daha sonra a\
proseslҽri üçün sҽciyyҽvidir. Eksteriorizasiya vo interiorizasiya proseslҽri
a , a\ nҽhayҽt, a6 vo a7 forması kosb edir. Qarşıya sual çıxır: a' forması düzgün
4
qarşılıqlı ҽlaqҽdҽdir. Bunun da sҽbҽbi aydındır: in-sanın oşyavi (xarici)
hazırlanmışdırmı? Bu sualın işçi üçün xü-susi ҽhҽmiyyҽti vardır: a' sҽviyyҽsindҽ
foaliyyoti ilo daxili foaliyyoti qarşılıqlı voh-dotdodir. Onlar bir-birlҽrini
hҽmin sualı hҽll etmҽdҽn a2, elҽcҽ do buna müvafıq olaraq a3 vo ya a4 -
qarşılıqlı surotdo şҽrtlҽndirirlor. Daxili foaliyyot formalaşdıqca, ҽşyavi (xarici)
keyfıyyotlҽ hazirlana bilmoz. O, bunun üçün no etmolidir? A cisminin
foaliyyot do yeni keyfıy-yҽtlҽr kosb edir. Ҽşyavi fҽaliyyҽtdҽ hor bir psixi
hazirlanmasinin hor bir mҽrhҽlҽsindҽ işçi alınan nҽticҽni ümumi moqsod
prosesin (qavra-yış, diqqҽt, hafızҽ, tҽfҽkkür vo s.) öz funksiyası vardir.
baxımın-dan qiymotlonirmolidir. Bunu sxematik şҽkildo belo ifado etmok olar
5. Vҽrdişlҽr vo bacanqlar haqqinda. Eksteriorizasiya proses-lҽri vҽrdişlҽr
(şokil 17).
vo bacanqlar vasitosilo hoyata keçirilir.
Bir cohoto diqqot edin: noticoni, tutaq ki, a'-in песо hazırlan-masim
Hor bir foaliyyot müntozҽm surotdo icra edildikco, onun torki-bino daxil
moqsod baxımından qiymotlondiririk. Proses noticodon mҽqsҽdҽ doğru gcdir:
olan bҽzi hҽrҽkҽtlҽr qismҽn avtomatlaşır, yҽni şüurun xüsusi nҽzarҽti olmadan
<— işarҽsi do bunu göstҽrir.
icra edilir. Foaliyyot prosesindo qismҽn avtomatlaşan belҽ hҽrҽkҽtlҽrҽ vҽrdişlҽr
Belo ҽlaqҽni ҽks ҽlaqҽ adlandırırlar.
deyilir. Savadlı adamın ya-zı yazması, oxuması, yaxud tҽcrübҽli şoferin maşını
Ҽks ҽlaqҽ nҽdir?
Foaliyyotin hor bir morholosindo miioyyon bir notico, bizim
48

Ҽks olaqo hissi-oyani xarakter daşıyır. Buna goro do o, sensor nozarot yolu
Fҽaliyyҽtin moqsodi Foaliyyotin nҽticҽsi ilo, yoni hiss üzvlҽrinin kömoyilo hoyata keçirilir. Mosolҽn, metaloridҽn metalm
rҽnginҽ, müҽllim iso dҽrs zamanı şagirdlorin danışıb-danışmamasma diqqҽt
yetirir vo onlann vasitosilo bütün prosesҽ - metal ҽridҽn, tutaq ki, temperatur
A cismini rejiminҽ, müҽllim intizama nozarot edir. Bu monada da metalın rҽnginҽ,
hazırlamaq ıışaqların sҽsinҽ vҽ s. hissi oriyentirlҽr deyilir. Metalҽridҽn vҽ ya müҽllim bu
oriyentirlҽrin kömҽyiilҽ yol verilon nöqsanları miioyyon edib aradan qaldınr.
A cisminin operativ Qarşıya bir sual çıxır: metalҽridon nҽ üçün ҽriyҽn metalın rҽnginҽ, müollim isҽ
suroti vo s. uşaqlann sҽsinҽ fıkir verir? Bu, foaliyyotin xüsusiyyҽtlҽrindҽn, ҽn başlıcası isҽ
mҽqsҽdindҽn asılıdır. Metalҽridҽn vҽ ya müҽllim hissi oriycntirlҽri vҽ müvafıq
hҽrҽkҽtlҽri tҽsadüfҽn deyil, işin mҽqsҽdinҽ ҽsasҽn miioyyon edir; yoni foaliyyot
prosesindo horokotlor sistemi nҽticҽ ctibarilҽ işin mҽqsҽdlҽri ilo idaro vҽ tҽnzim
Şokil 16. Fҽaliyyҽt prosesindo işin nҽticҽsinin
qiymҽtlҽndirilmҽsi.
olunur. Bu qanunauyğunluq ümumi ҽhҽmiyyҽtҽ malikdir vҽ bütün foaliyyot
sahҽlҽrindҽ özünü göstҽ-rir.
Foaliyyotin noticosi
A cismini
hazirlamaq
A cisminiy operativ
suroti vo s.
A cismin hazırlanması prosesi Şҽkil 17. Foaliyyot
prosesinin iimumi sxcmi.
Foaliyyotin moqsodi
misalimizda a1, a2 vo s. alınır. Bu zaman a1 foaliyyotin moqsodi ba-xımından
qiymotlondirilir, onun haqqinda ҽldҽ edilmiş infonnasiya a2-nin hazirlanmasi 7. İctimai münasibҽtlҽr vҽ şҽxsiyyҽt
prosesindo nozoro alinir, yҽni a1 haqqindaki infonnasiya a2-nin hazirlanmasi
üçün zoruri olan şҽrtҽ çevrilir, a2 haqqinda ҽldҽ edilmiş infonnasiya a'-iin Şҽxsiyyҽt psixologiya elmindҽ ҽsas kateqoriyalardan biri hesab olunur.
hazırlanmasında nozoro alinir, beloliklo do foaliyyot davam edir. N. Vinerin Lakin bununla belo, qcyd etmҽk lazımdır ki, homin katcqo-riya heç do xalis
fikrinco, oks olaqo ovvolki nҽticҽlҽrin sonrakı vozifolorin ycrino yetirilmosi yo- psixoloji kateqoriya deyildir. Şҽxsiyyҽt bir çox clmlҽr, xiisuson do bütün ictimai
lu ilo sistemin idaro olunmasi mctodudur. Onun fızioloji osasını oks clmlҽr torofmdon ayn-ayn istiqa-mҽtlҽrdҽ öyrҽnilir. Psixologiya elmini
afferentasiya tҽşkil cdir (P. K. Anoxin). şoxsiyyotin psixoloji simasi, onun daxili alominin, psixi hҽyatının formalaşması
prosesinin qa-nunaııyğunluqlan maraqlandırır. Bu zaman psixologiya elmi yuxa-

rıda nҽzҽrdҽn keçirdiyimiz belo bir fundamental faktı ҽsas götürür ki, psixi xassҽlҽrinin obyektiv ҽsasını nҽ tҽşkil edir? Bu suallara cavab vcrmҽk üçün
hadisolor foaliyyot vo iinsiyyot prosesindo formalaşır. in-kişaf vo tozahür edir. mosҽlҽnin hҽllino metodolo-ji baxımdan düzgün yanaşmaq zoruridir.
Lakin ö/-(i/lüyiindҽ onlar foaliyyot vo ünsiy-yҽtҽ deyil, şҽxsiyyҽtҽ moxsusdur. Bir halda ki. biz şҽxsiyyҽt anlayışı ilҽ insanı ictimai varlıq, cҽ-miyyotin
Şҽxsiyyҽtin psixologiyası mosҽlҽlҽri son dҽrҽcҽ mürҽkkҽb xarakter daşıyır. üzvü kimi sociyyҽlҽndiririk, о zaman zҽnıri surotdo mo-
Şҽxsiyyҽtin başlıca xassҽlҽri hansılardır? Onlar песо formalaşırlar? Şҽxsiyyҽtin

solҽyҽ «Comiyyҽt vҽ şҽxsiyyot» problcmi aspektindҽ yanaşmalı, insanın onu mexaniki şokildo başa düşmok olardı. Şҽxsiyyotin psixoloji xassolorinin
cҽmiyyҽtdҽ hҽyatını öyrҽnmҽliyik. ictimai münasibotlҽrlҽ olaqosi miixtolif amillorlҽ şortlҽnir. Hor bir konkret adam
K. Marks «Feyerbax haqqındakı tezislҽrin» 6-cı maddҽsirıdҽ bu cohoti ictimai miinasibotlori foaliyyot vo iinsiyyot prosesindo miixtolif sosial qmplann
xüsusilo qcyd edir. O, yazır: «...İnsanın mahiyyҽti, аупса bir fҽrdҽ xas olan (o ciimlodon ailonin) vasitosilo monimseyir. Bu о demokdir ki, hor bir konkret
abstrakt bir şey deyildir. İnsan mahiyyoti öz ger-çokliyindҽ ictimai şoxsiyyot comiyyotin hoyatına özünomoxsus torzdo daxil olmuş, qoşulmuşdur.
münasibҽtlҽrin mҽcmusudur». Onun hoyat vo foaliyyotindo ictimai miinasibotlorin miixtolif növlҽri öz
İctimai miinasibotlor nҽdir? Onlann hansı növlҽri vardır? ictimai reallığını miixtolif şokildo tapir. Golin misal göstҽrҽk: görҽsҽn, fҽhlҽ, müollim
münasibҽtlҽr şҽxsiyyҽtin psixi simasını песо müҽyyҽn cdir? Bu sualları, qısa da vo ya alim istehsal münasibotlorinҽ eyni şҽkildҽ daxil olurlanm? Şübhosiz ki,
olsa, aydınlaşdıraq. yox.
Sosial qrupların, siniflҽrin vҽ millҽtlҽrin iqtisadi, ictimai-siya-si, mҽdoni ictimai miinasibotlorin növlҽri miixtolif olsa da, onlar hor bir şoxsiyyotin
hoyatı vo foaliyyoti prosesindo onlann arasında vҽ öz daxilindo ҽmҽlҽ gҽlҽn hoyatında eyni dorocodo yer tutmur. Onlardan hor han-si biri miioyyon bir
münasibҽtlorҽ ictimai münasibҽtlor dcyilir. Ayn-ayrı adamlar ictimai adamın hoyatında bilavasito mühüm rol oyna-dığı halda, başqasının hҽyatına
münasibotlҽrҽ bu vo ya digor sosial ümu-milik vo qrupun üzvü kimi daxil olur. dolayı yolla tҽsir göstorir. ictimai miinasibotlorin hor hansi bir növü miioyyon
Fҽrdlҽrin münasibҽtlҽri yal-niz ilk baxışda daha çox şҽxsi münasibotlҽr kimi bir adamın hoyatinda üstün yer tutduğu halda, başqasınm hoyatinda kömokçi yer
görünür. Ҽslindҽ iso onlar bir-birilo iinsiyyoto bu vo ya digor sosial müҽyyҽnliyҽ tutur. Adamlardan biri ictimai miinasibotlorin bu vo ya digor növiinҽ epi-zodik
monsub olan fordlor kimi daxil olurlar. şokildo daxil olur, halbuki başqa bir adamın bütiin şüurlu ho-yati ictimai
İctimai miinasibotlori maddi vo ideoloji miinasibotlor olmaq iizro iki böyük miinasibotlorin homin növü ilo iizvi surotdo bağlı olur.
qrupa bölürlҽr. ictimai miinasibotlorin növlҽrinin miixtolif adamlann hoyatinda miixtolif
Maddi nemҽtlҽr istchsalı cҽmiyyҽtin ҽsasını toşkil edir. Buna goro ictimai yer tutmasını no ilo izah etmok olar? Bu adamlann hansi sinfo, milloto, etnik
miinasibotlor icorisindo, maddi miinasibotlor - iqtisadi istehsal miinasibotlori qrupa monsub olmasi, daxil olduğu sosial qrupun, о cümlҽdon ailosinin tipi vo
xiisusi yer tutur. Onlar aparıcı, miioyyonc-dici münasibҽtlordir. Maddi ictimai quruluşu, tohsil soviyyosi, hansi ictimai vo siyasi partiyanin iizvii olmasi vo s.
miinasibotlorin xarakteri co-miyyotin mohsuldar qiivvolori ilo miioyyon olunur, ilo ҽlaqҽdardır. Bundan asılı olaraq adamlann foaliyyoti vo iinsiyyoti prosesindo
onlar adamla-rın şüuru vo iradҽsindҽn asih deyildir. özünҽmҽxsus cohotlor meydana çıxır, onlar özlorinin hiiquq vo vo-zifolorino
İdeoloji münasibҽtloro siyasi, hiiquqi, oxlaqi vo b. miinasibotlor daxildir. muvafiq olaraq kollektivdҽ, ailҽdҽ, başqa sosial qruplar-da yaranan
Onlar maddi ictimai miinasibotlorin osasinda meydana çıxır. ideoloji şҽxsiyyҽtlҽrarası münasibҽtlҽrdҽ özünҽmҽxsus yer tu-turlar. Bu cohotlor todricon
miinasibotlorin xarakteri istehsal miinasibotlori ilo miioyyon olunur. onlann horokot vo omollorindo, tolo-batlannda, foaliyyot motivlҽrindҽ vo başqa
Maddi hoyatin istehsal üsulu, iimumiyyotlo, hoyatm ictimai-si-yasi vo psixoloji xassolorindo tozahiir edir, möhkomlonir vo onları şҽxsiyyt kimi
mҽnovi proseslҽri üçün sort olur. İnsanlarm varlığını onlann şüuru miioyyon sociyyolondiron xassҽlorҽ çevrilirlor.
etmir, oksino, insanlann ictimai varlığı onlann şuurunu miioyyon edir.
Comiyyot ictimai miinasibotlorin mexaniki birliyindon deyil, vahid 53 8. Ali psixi t'unksi \ alarm sistemli
sistcmindon ibarotdir. tҽşkili
ictimai miinasibotlor şҽxsiyyotin formalaşmasının obyektiv ҽsasım toşkil
edir. Şҽxsiyyҽt cҽmiyyҽtin üzvüdür vo onun mohsu-ludur. Müasir elmi tҽsҽvvürlҽro görҽ ali psixi funksiyalar sistemli xarakter daşıyır.
Şoxsiyyot üçün comiyyot sadҽcҽ olaraq xarici miihit deyildir. Bu nҽ demҽkdir? Biz hҽmin sualı aydınlaşdırmaq üçün ҽvvolcҽ bozi anlayışları,
52 mҽsҽlҽn, «ali psixi funksiyalar» vҽ «sistemli tҽşkil» anlayışlarını nҽzҽrdҽn
O, cҽmiyyҽtin üzvü kimi, cҽmiyyҽtdҽ bҽrqҽrar olmuş ictimai miinasibotlor keçinnҽliyik.
sistemino daxil olur vo bu osasda onun bir şҽxsiyyot kimi özünomҽxsus xassolori Ali psixi funksiyalar müasir psixologiyanın osas anlayışların-dan biridir. O,
fonrıalaşır. psixologiya elminҽ ilk dҽfo L. S. Vıqotski torofin-dҽn daxil edilmiş, A. R.
Şҽxsiyyҽtin psixoloji mosololorinin ictimai münasibҽtlҽrlҽ olaqosi dialektik Luriya, A. N. Leontev vҽ başqa covet psi-xoloqları tҽrҽfındon daha da inkişaf
xarakter daşıyır. Hҽmin ҽlaqҽni vasitosiz, birbaşa törҽyҽn proses kimi izah etmok ctdirilmişdir.

L. S. Vıqotski psixi hadisҽlorin iki sҽviyyҽsini - «natural» vҽ «mҽdҽni» Psixikanın sistemli xarakter daşıma-sı onun mahiyyҽti ilҽ bağlıdır. Elm empirik
psixi proseslҽri forqlҽndirirdi. O, bclҽ hcsab cdirdi ki, birincilҽr ҽsasҽn genctik surotdo olsa da bu faktlan tosvir etmoyo bilmozdi. Bu sahodҽ tҽbiҽtşünaslığın
(bioloji) amillҽrin tҽsirilҽ şҽrtlҽnir, ikinci-lҽr isҽ bütünlüklҽ sosial amillҽrin özünҽ-mҽxsus nailiyyotlori var idi. Üarvinin tҽkamül nҽzoriyyҽsi, D. İ.
tҽsirilҽ tҽşҽkkül edir. Mendelcycvin elementlorin dövri sistemi vo s. sistemli yanaşmanın parlaq
Natural psixi proscslҽrin filogenetik köklҽri vardır. F. Engcls yazırdı: nümunolҽri idi.
insanın heyvan alҽmindҽn ҽmҽlҽ gҽlmҽsi faktının özü gös-tҽrir ki, insan heç İctimai hadisolorin tohlili sahҽsindo sistem nҽzҽriyyҽsi ilk dofo К. Marks
zaman heyvanlarda olan xassҽlҽrdҽn tamamilҽ qurtula bilmҽyocokdir. Vҽ tҽrollndoıı totbiq olunmuşdur. О dövrҽ qodor elmҽ ҽsasҽn maddi vo funksional
dcmҽli, hҽmin xassҽlҽrin yalnız çoxlu-ğu vҽ ya azlığından bҽhs edilҽ bilor, - keyfıyyҽtlҽr molum idi. Psixologiya elmindo do psixi lıadisolҽr osas etibarilo
heyvanlıq vҽ ya insanlığın yalnız miixtolif dҽrҽcҽsindҽn bҽhs oluna bilor. Lakin funksional istiqamotdҽ oy-rҽnilmişdir.
bu dorҽcҽ, in-sanın sosial-mҽdoni inkişaf sҽviyyҽsindҽn asılıdır. Bu baxımdan L. Psixi hadisolorin sistem nҽzoriyyosi baxımından öyronilmosi, zoruri
S. Vıqotski «modҽni» proseslori ali psixi funksiyalar kimi xaraktc-rizҽ edirdi. Ali eksperimental matcriallann toplamlmasi, tohlil iisullannin iş-lҽnilmҽsi üçün elm
psixi funksiyalar mürҽkkҽb psixi proscslordir, insa-nin hoyati prosesindo uzun inkişaf yolu kcçmişdir. Sistemlilik prinsi-pi miiasir psixologiyamn
formalaşırlar; özlҽrinin psixoloji xarakterino goro vasitoli xarakter daşıyırlar: metodoloji prinsiplorindon biridir.
miixtolif işarҽlҽr sistemi, birinci növbҽdҽ, nitq vasitosilo tҽşҽkkül edir. L. S. Miiasir psixoloji tҽsovvürlҽro göro ali psixi funksiyalar sistemli surotdo
Viqotski bu mosoloni izah edҽrҽk göstҽrirdi ki, uşağın mҽdҽni inkişafında hor bir tҽşkil olunmuşdur. Bu о demokdir ki, onlardan hor biri miivafiq sistem
funksi-ya iki dofo, iki planda - ovvolco sosial, sonra psixoloji planda, ov-volco çorçivҽsindҽ omolo golir vo mövcud olur. Ali psixi funksiyalardan hor birinin bu
insanlar arasında - т1еф$1х1, sonra iso uşağın daxilindҽ -intrapsixi kateqoriya sistemdo özünҽmҽxsus yeri vo funksiyası vardir. Onlar bir-birilҽ qarşılıqlı
kimi meydana çıxır. Başqa sözlҽ, ali psixi funksiyalar ovvolco insanlar arasında surotdo olaqodardir, la-
qarşılıqlı tҽsir formasinda (yoni т1еф51хо1ој1 proses kimi) mövcud olur, sonra 55 kin bu ҽlaqҽlҽr tҽsadüfi, epizodik
iso tamamilo daxili (intrapsixoloji) proseso çcvrilir. deyil, qanunauyğun xarakter da-şıyır. Ali
Vҽhşi heyvanlar icorisindo böyümüş uşaqlann psixiloji baxım-dan psixi funksiyalann qarşılıqlı olaqosi
öyronilmosi do bu fikri siibut edir. Onlann hamısında, L. S. Vi-qotskinin sözlҽri onlardan hor birinin, bununla birlikdo iso
ilo desok, natural psixi proseslor inkişaf etdiyi halda, ali psixi funksiyalar bütöv sistemin onıҽlo gҽlmҽsi, mövcud
olmasi vo inkişafının mühüm şortidir.
fonnalaşmır. 1920-ci ildo Hindistanda ca-navarlar arasından tapılmış 8 yaşlı
Ali psixi funksiyalar bir «psixoloji sistem» kimi hansi xiisusiy-yotloro
Kҽmalҽyo aid materiallar toxmi-
malikdir? Hor hansi bir sistemi sociyyolondiron inteqral xvi-susiyyotloro
54 non iyirmi ildon sonra miixtolif psixoloqlar (A. Gezell, R. Zinq vo Ç. Mak-
sistemomoxsus keyfiyyotlor deyilir. Ali psixi funksiyalann da sistemomoxsus
Leyn) torofmdon retrospektiv surotdo tҽhlil olunmuşdur. Onlann iikrinco,
Komalo toxminon 35 yaşma qodor yaşasaydı, yal-niz bu zaman onun ҽqli keyfiyyҽtlҽri muxtolifdir. Onlardan aşa> ğıdakıları qeyd etmok olar.
inkişafı 10—12 yaşlı normal uşaqların ҽq-li inkişaf sҽviyyҽsinҽ çata bilҽrdi. 1. Ali psixi funksiyalar şüumn stmkturuna daxildir. Bu cҽhҽı öz oksini
İzahata, песо deyorlҽr, ehtiyac yoxdur. onda tapir ki, onlar ixtiyari, dorkolunan proseslor kimi meydana çıxır vo inkişaf
/ Bclҽliklҽ do L. S. Vıqotskinin fıkrincҽ, fҽrdi şüurun (ali psixi fjmksiyalar edirlor.
şüura aiddir) inkişafında da ictimai miinasibotlor müҽy-^ҽncdici rol oynayır. 2. Ali psixi funksiyalar ovvolco ümumi xarakter daşıyır, nisbo-ton sado
Bos «sistemli toşkil» anlayışı no demokdir? Ҽgҽr biz mҽsҽlҽni Itarixi hissi vo horoki prosesloro istinad edir. Onlar todricon av-tomatlaşmış oqli
istiqamotdҽ nҽzordon kcçirsҽk, görҽrik ki psixologiya elmin-dҽ sistem (yunanca omoliyyatlara cevrilirlor. Onlann osasim tohlil vo torkib tҽşkil edir. Tohlil vo
- systcma hissҽlҽrindҽn ҽmҽlҽ gҽlmiş, birlҽş-miş demokdir) terminindon XX torkib öz-özlüyündҽ hor hansi bir ali psixi funksiyaya moxsus deyildir, onlar
ҽsrin ikinci yarısından etibaron ıs tifadҽ olunmağa başlanılmışdır. Lakin qeyd bütün ali psixi funksiyalann ümumi mҽxrocini toşkil edir. Ali psixi
etmҽk lazımdır ki, bu termın birdҽn-birҽ yaranmamışdır. Holҽ psixologiya funksiyalardan hor birinin müvafiq sistcmdҽ yerindҽn asılı olaraq tohlil vo torkib
tarixinin ov-vҽlki dövrlҽrindҽ, xüsusilҽ XIX osrdҽ psixi hadisҽlҽrin sistemli xa- özünҽ-mҽxsus xüsusiyyotlҽrlo tozahür edir.
rakteri haqqinda miioyyon empirik tҽsҽvvürlҽr olmuşdur. İnsan psi-xikasının 3. Sistemli yanaşma ali psixi funksiyaları inkişafda nҽzҽrdҽn keçiımҽyi
komplcks şҽkildo öyrҽnilmҽsi vҽ s. haqqındakı tosҽvvür-lҽr az da olsa müasir tҽlҽb edir. Bununla olaqodar olaraq miixtolif sҽbҽb. amil vo şҽrtlҽrin rolunu vo
sistem nҽzҽriyyҽsi anlayışlarına uyğun golir-di. Bunun da sҽbҽbi aydındır. nisbҽtini aydınlaşdırmaq, inkişaf edon sistemin bütövlüyiinü vo davamlılığını

tomin edon daxili vo xarici so-boblori tohlil etmok zoruroti meydana çıxır. vcrilmiş miixtolif obrazlı ifadolordo, atalar sözlҽrindҽ, bayatılarda, nağıllarda,
Burada sistem nozoriy-yosi baximindan on başlıca cҽhҽt ondan ibarotdir ki, dastanlarda vo s. do özünün oksini tapmışdır. Bizim hor binmiz bu biliklori otraf
biitiin psixi proseslor kimi, hor hansi bir ali psixi funksiya hҽtta aynliqda belo adamlardan, elo-co do şifahi xalq ҽdobiyyatı vasitosilo mҽnimsҽyirik. İnsanın
öz-özünҽ inkişaf etmir, о, bütövlükdo sistemin inkişafı prosesino daxildir. şoxsi tocrübosindҽ hҽmiıı biliklor daha da dҽqiqlҽşir, yeni mona çalarla-rı kosb
Bundan başqa, xarici alomdon olan tosirlor do bir-birindon tҽcrid olunmuş edir.
şҽkildҽ mövcud deyildir, biz hҽmişo bu vo ya digor dorocodo tosirlor sistemi ilo Giizaran psixologiyasina aid biliklor insanlann giindolik hoyatinda
rastlaşınq. Ali psixi funksiyalann va-hid sistem kimi öyronılmҽsi, onlann tohlili özünҽmoxsus rol oynayır. Böyük hoyat tocriibosi olan, adam-ları yaxşı tanıyan
prosesindo «sistem ya-radan amillorin» miioyyon cdilmosi zoruroti do buradan «böyüklҽ-böyük, kiçiklo-kıçik kimi» roftar edon, hor kҽsin dilini bilon müdrik
iroli golir. adamları el icindo obos yero insan sor-
Bos, bu baxımdan L. S. Viqotskinin miioyyon ctdiyi «natural psixi 57 rafı (yҽni psixoloq) adlandırmırlar. Giizaran psixologiyasina aid bi-liklordo
proseslor» haqqinda no demok olar? Miiasir tosovvürlҽrҽ goro, insan biz hotta miiasir psixologiya üçün maraqli olan miioyyon faktlara rast golirik.
psixikasının özü bütövlükdo sistemli xarakter daşıyır. Bu baximdan ali psixi Lakin onlann hamısı üçün bir cohot sociyyovi-dir: Giizaran psixologiyasinda
funksiyalan vo natural psixi proscslori daha bo-yük sistemin -psixikanın yanm faktlar ardıcıl şҽkildҽ izah edilmir, siibut olunmur, ancaq bu vo ya digor formada
sistcmlori kimi nҽzҽrdҽn keçiro bilorik. qeyd edilir, bir çox hallarda iso onlar sadaco olaraq birtorofli xarakter daşıyırlar.
Moso-lon, el içindo deyirlor ki, «tҽkrar biliyin, anasıdm>. Doğrudan da,
biliklҽrin mҽnimsҽdilmҽsindҽ tҽkrarın özünҽmҽxsus rolu vardir. Giizaran
II F Ҽ S İ L psixologiyasinda bu fakt doqiq miioyyon olunmuşdur. Ancaq tҽkrarın növlҽri
muxtolifdir. Onlardan hansi daha somorolidir? Tokran песо aparmaq lazimdir?
PSİXOLOGİYANIN BİR ELM KİMİ Onun psixoloji şҽrtlҽri hansılardır? Giizaran psixologiyasi bu suallara cavab vero
XARAKTERİSTİKASI bilmir vo vero do bil-moz. Halbuki mҽktҽbdҽ tҽlim prosesini sҽmҽrҽli tҽşkil
etmok üçün hҽmin sualları aydınlaşdınrıaq zҽruridir. Böyük elmi-praktik oho-
miyyoto malik olan bu vozifoni ancaq elmi psixologiya ycrino ye-tirir. Alim
1. Giizaran psixologiyasi vo elmi psixologiya psixoloqlar tҽkrann tҽşkili mҽsҽlҽlҽrini öyrҽnmiş, onun miixtolif növlҽrini
müqayisҽli şҽkildҽ tohlil etmiş, psixoloji şҽrtlҽ-rini aydınlaşdınmş vҽ
müҽllimlҽrҽ faydalı elmi mҽslҽhotlҽr ver-mişlҽr. Giizaran psixologiyasina aid
İnsan başqa insanlar icorisindo homişҽ psixoloqdur. Başqa adamlann
biliklorin bir xüsusiyyҽtinҽ do diqqoti colb etmok lazimdir: onlar seyrçi-tҽsviri
xüsusiyyҽtlorini, mosҽlon, maraqlarını, temperament ti-pini vo ya xarakter xarakter daşıyırlar. Yeno do misal göstҽrҽk.
olamotlorini nozoro almadan onlarla birlikdo iş-lomҽk, ünsiyyҽtdo olmaq vo insanlar qodim zamanlardan miioyyon etmişlҽr ki, uşağı lap ki-çik
yaşamaq oslindo cotin olur. Biz, ado-ton rast gҽldiyimiz adamin ilk növbҽdҽ yaşlarından torbiyo etmok lazimdir. «Ağacı yaş olanda oyorlor» - atalar sözünün
geyiminҽ vo görkominҽ goro onun xarakteri haqqinda fikirlҽşirik. Soma iso hor psixoloji monasi mohz bundan ibarotdir. Bu fikir tamamilҽ doğrudur. Ҽgҽr
hansi adam haqqinda onun ҽlamҽtlҽrino göro mühakimҽ yürüdürük. Birini eti- bclҽdirsҽ, onda başqa bir sual meydana çıxır: ağacı no üçün yaş olanda oymok
barli adam hesab edirik. Başqası haqqinda deyirik ki, ipinin iistiino odun yığılası olar? Yuxanda qeyd edildi-yi kimi, giizaran psixologiyasina aid bilikloro osason
adam deyildir. Uşaqlara hor hansi bir iş tapşıranda onlann biliyini, qabiliyyҽtini, bu suali izah etmok mümkün deyildir. Çünki homin biliklor scyrçi xarakter daşı-
bacanq vo vordişlorini nozoro alırıq vo s. Bu о demokdir ki, insanlar rast yır, buna goro do miivafiq psixoloji faktlan izah etmir, ancaq cpi-zodik şҽkildҽ
gҽldiklori, ülfot bağladıqları adamlann davranış vo roftanni psixoloji cohotdon tosvir edir. Bunu nozoro alaraq homin biliklori seyrci-tosviri biliklor
izah edirlor. Bu zaman onlann hamısı psixoloji biliklordon. amma giizoran adlandırırlar.
psixolo-giyasma aid biliklordon istifado edirlor. Seyrçi-tҽsviri psixoloji biliklor soviyyosindo adamlar bozon müşahidҽ
Elmi psixologiya ilo yanaşı güzaran psixologiyasi da mövcud-dur. etdiklori faktlan bu vo ya digor dorocodo izah etmoyo çalışırlar. Lakin bu izahat
İnsanlarda öz hҽyat tocrübҽsindҽ, başqa adamlarla ünsiyyҽt şҽ-raitindo omolo yeno do psixoloji xarakter daşımır. Seyrçi-tosviri psixoloji biliklor soviyyosindo
gҽlҽn psixoloji biliklori elmi psixologiyaya deyil, güzaran psixologiyasina aid adamlar faktlan izah edondo belo, adҽtҽn başqa elmlҽrdon ҽxz edilmiş
edirlor. tҽsҽvvürlorҽ is-tinad edirlor, buna goro do psixoloji faktın mahiyyҽtini
Giizaran psixologiyasina aid biliklorin monboyini ictimai vo şoxsi tҽcrübҽ
tҽşkil cdir. Hҽlo qodim zamanlardan başlayaraq bu biliklor nҽsildҽn-nҽsilo

aydınlaşdı-ra bilmirlҽr. Fikrimizi aydınlaşdınnaq iiçün yuxarıdakı sualı xatır- 59 2. Psixologiya elminin tҽşokkülü
lamaq kifayotdir: ağacı no üçün yaş olanda oymok lazimdir? Adam- tarixindҽn
58 lar bu zaman faktın özündҽn (uşağın
tҽrbiyҽsi mҽsҽlҽlҽrindҽn) çı-xış edir, Psixologiya elminin inkişafını tarixi planda nҽzҽrdҽn keçirsҽk, şҽrti surotdo
atalar sözünün montiqinҽ müvafıq olaraq onun iki mҽrhҽlҽsini forqlҽndirҽ bilorik: 1-ci morho-lo lap qҽdim zamanlardan
suala toxminҽn belo cavab verirlҽr: yaş başlayaraq XIX osrin 70 - 80-ci illorino qodor davam edir. 2-ci morholo iso
ağacı ҽyҽndҽ sınmır, quru ağac isҽ sınır. (XIX osrin 70 - 80-ci illorindon miiasir dövrҽ qodor) psixologiyanın müstҽqil
Bu о demokdir ki, onlar miioyyon bir elm kimi inkişaf mor-holosidir.
psixoloji fakti psixoloji tҽsҽvvür-loro
Psixoloji biliklor, holo bizim eramızdan песо min il ovvol, qo-dim şҽrq
osason deyil, başqa elmlordon, bizim
misalımızda, botanika-dan oxz olunmuş ölkҽlҽrindҽ tҽşҽkkül ctmişdir. Onun inkişafı fҽlsҽfҽ vҽ tҽbiotşünaslığın inkişafı
tҽsҽvvürlҽr ҽsasında tosvir edirlor. ilҽ bağlı olmuşdur. Tҽsadüfı deyildir ki, lap ҽwoldҽn psixologiya elmi
Giizaran psixologiyasi insamn psixi hoyatina aid yalniz miioyyon faktlan materializm vo idealizmin mübari-zosi meydanı olmuşdur. Ruh haqqinda
ohato edir. İnsanın psixologiyasi iso mürҽkkҽb vo çox-cҽhҽtlidir. Onun problem psixologiyada kos-kin ideya toqquşmasmın morkozi problcmi idi. Hotta
qanunauyğunluqlarını ancaq vo ancaq elmi-psixo-loji biliklor ҽsasında başa orta osrlordo universitet tolobolori ilk mühazirҽdҽ professorun mövqcyini qiy-
düşmҽk vo izah etmok olar. motlondirmok istodikdo deyirdilor: «Bizo ruh haqqinda danışın». İstҽr birinci
Elmi-psixoloji biliklor empirik vo nozori biliklor kimi özünü göstҽrir. morholҽdҽ, istorso do ikinci morholodo psixologiya öziiniin başlıca
Empirik psixoloji biliklor müşahidҽ vo eksperimcnt vasitosilo oldҽ edilҽn nailiyyotlҽrinҽ göro materializmҽ borcludur.
mҽlumatlara ҽsaslanır. Orta osrlordo bu biliklorin inkişafında fılosoflar, ҽxlaq XVII - XIX ҽsrlordo fҽlsofonin vҽ tҽbiҽtşünaslığın nailiyyҽt-lori zҽminindҽ
nҽzҽriyyoçilҽri, şairlҽr vo ҽdҽbiy-yatçılar xüsusilҽ böyük rol oynamışdılar. psixologiya elmi dünyanın miixtolif ölkҽlҽrindҽ xü-susilҽ Rusiyada, Almaniyada
Zaman öz işini görürdü. Başqa elm sahҽlҽrindҽ, mҽsҽlҽn, fızika, kimya, Fransada, İngiltorҽdҽ vҽ Amerikada özünҽmҽxsus şokildo inkişaf etmҽyҽ
fiziologiya vo s. dҽ olduğu kimi psixologiyada da, ancaq psixologiya ilo mҽşğul başladı. Bu, hor şcydҽn ovvol, homin ölkolorin iqtisadi-sosial inkişaf soviyyosi
olan adamlar meydana çıxırdı. Psixologiyada praktika üçün ҽhҽmiyyot-li olan ilҽ bağlıdır.
empirik qanunauyğunluqlar miioyyon olunurdu. Psixologi-yanin holl ctdiyi Azҽrbaycanda ilk psixoloji tҽsҽvvürlҽrin toşҽkkülü xalqın qҽ-dim adҽt-
praktik vҽzifҽlҽr tҽdricҽn gcnişlҽnirdi. Empirik biliklorin zominindo nozori ҽnҽnҽ, morasim vҽ ayinlҽri, ҽylҽncҽ vҽ oyunları ilҽ bağ-lı olmuşdur. Ailҽ vo
biliklor formalaşırdı. Elmdo miixtolif izahedici sxemlҽr, modellҽr, tipoloji mҽişҽt (toy, yas vo s.) mҽrasimlҽrindҽ küt-lҽvi psixoloji hadisolorin maraqlı
anlayışlar vo s. yaranırdı. Psi-xologiyanın anlayışlar aparatı inkişaf edirdi. xaraktcristikalarına tҽsadüf edilır.
Miiasir psixologiyada mohz nozori biliklor xüsusi ohomiyyot kosb edir. Azҽrbaycan şifahi xalq ҽdҽbiyyatı da bu baxımdan diqqoti cҽlb edir. Keçҽl,
Empirik biliklordon forqli olaraq nozori psixologiya fraqmentar biliklҽrlҽ artiq küpogiron qarı, kosa obrazlan uzun müddҽt hom dҽ xalqın miioyyon sosial
kifayotlono bilmozdi, miiasir psixologiyada onlan sistem şҽklindҽ öyrҽnmҽk etalon vҽ stereotiplorini ifado etmişdir. Azorbaycan lҽtifҽlҽrindҽ xalqm miixtolif
zoruroti meydana çıxmışdır. Psixi hadisҽlҽrin qanunauygunluqlan, ancaq bu sosial hadisolҽr haqqın-dakı ictimai rҽyi özünün parlaq ifadҽsini tapmışdır.
soviyyodo miioyyon cdilo bilor.
Molla Nosrҽd-din, Bҽhlul Danondҽ el-oba icorisindo, «insan sҽrrafı» kimi mҽş-
Empirik vo nozori-psixoloji biliklor bir-biri ilo iizvi surotdo olaqodardir.
hurlaşmışdılar. Onlar песо deyҽrlҽr, ҽsl praktik psixoloq idilҽr. Ay-rı-ayn
insan psixologiyasi haqqinda elmi, yoni obyektiv vo düzgün biliklor
adamlara müҽyyҽn ioqoblҽrin verilmҽsi do psixoloji baxım-dan son dorocҽ
olmadan comiyyot inkişaf edo bilmoz. ictimai praktikanin miixtolif saholorindo
maraqlı hadisҽlҽrdir. Azorbaycan nağıllan vo das-tanlarında miixtolif psixoloji
(istehsalat, moktob, sohiyyo, horbi, idman vo s.) insan haqqinda bilikloro olan
hadisҽlor geniş tosvir olunmuşdur. Vҽzir, vҽkil vҽ başqa obrazlar, ogҽr müasir
elmi-praktik tolobat elmi psixolo-giyamn omolo gҽlmҽsi üçün şorait yaratmış vo
terminlҽrlo desҽk, xal-
onun inkişafında holledici rol oynamışdır. Bu elm песо omolo gҽlmiş vo inkişaf
ct-mişdir? 60 qın referent qruplar haqqinda tҽsҽvvürlҽrini ҽtraflı xarakterizҽ etmok imkanı
vcrir.
Hҽlҽ е. ҽ. II - I minilliklҽrdҽ «Avesta»da ruh vҽ psixi hadisҽ-lor haqqinda
miixtolif mҽzmunlu tҽsҽvvür vҽ ideyalar öz ҽksini lapmışdır. Azorbaycan xalq

ҽdҽbiyyatınm on qҽdim yazılı abidҽsi «Kitabi-Dҽdo Qorqud»da insanın miixtolif ҽlaqҽsini, tofҽkkür formalarının (mҽfhum. hökm vҽ istidlalın) psixoloji
emosional halҽtlҽri tosvir edilmiş, davranış normalarında özünü büruzҽ veron mahiyyҽtini geniş şҽrh etmiş, insan fikrinin nҽticҽdҽn sobҽbҽ doğru hҽrokҽtinҽ
xҽyanҽt, hҽsod, qorxaqlıq, fҽrarilik kimi mҽnfı sifotlҽr tonqid edilmişdir. diqqot yetirmişdir.
«Kitabi-Dҽdҽ Qorqud» dastanı insanların qarşılıqlı münasibҽt-İMinin Xaqani ünsiyyҽt prosesindo mühüm rol oynayan doğruçuluq, tovazökarlıq,
psixoloji tҽhlili baxımından diqtҽli xüsusilҽ cҽlb edir. Dҽdҽ Qorqud qonağa işgüzarlıq, mordlik kimi psixoloji keyfiyyҽtloro bö-yük ҽhҽmiyyҽt verirdi.
hörmҽt ctmoyҽn tonbҽl qadınları pislҽyir, yaxşı qa-dınları tҽrifloyirdi. Qazan xan Dövrün elmi biliklҽrini bҽdii yaradıcılığında sintez edon dahi Nizaminin
oğlunun öz yoldaşlarını vuruşma meydanında qoyub qaçdığını güman ctdikdo bҽdii ҽsҽrlorindҽ çox zҽnkin, orijinal psixoloji idcyalar öz oksini tapmışdır.
ona ağır coza vermҽyi qorara alır vҽ s. Nizami ruhla bҽdҽnin vҽhdҽtini qeyd etmiş, in-sanın daxili alҽminҽ dҽrindҽn
Qadının başqa adama, mҽsҽlҽn, qonağa münasibҽtҽ görҽ sҽ- nüfuz edҽrҽk ҽsҽrlҽrindҽ dҽqiq psixoloji tҽsvirlҽr vermis, mühitin tҽsirilҽ
ciyyolҽndirilmҽsi Azorbaycan ictimai fıkir tarixindҽ psixoloji xa-rakteristikanın şҽxsiyyҽtdҽ baş verҽn psixoloji dҽyişikliklҽri, onun yeniloşmҽsi, ehtirasın, dҽrin
ilk nümunҽlҽri kimi qiymҽtlidir. Qazan xanın qҽra-п da diqqoti mohz, bu mҽhҽbbҽt hissinin insanı özgҽlҽşdinnҽsi, mümarisҽlҽr vasitosilo şoxsiyyҽtin öz
baxımdan colb edir. O, miioyyon sosial-psi-xoloji motivlorin qorar qobulu qabiliyyҽtlҽrini inkişaf etdirmҽsi vo s. kimi psixoloji problcmlҽ-rҽ toxunmuşdur.
prosesindo böyük ohҽmiyyҽtҽ malik oldıığunu göstҽrҽn maraqlı faktdır. Nizami ҽsorlҽrindo tҽlqin vo hipnoz haqqinda fıkir söylҽyir, gözdoymo
«Kitabi-Dodҽ Qorqud» noinki tayfadaxili vo tayfalararasi miinasibotlorin haqqinda xalq etiqadı ilҽ razılaşır. Onun etnopsixologi-ya vҽ hҽrbi psixologiyaya
psixoloji tohlili, hom do miixtolif sosial-psixoloji feno-menlorin, xiisusilo, stress dair Fıkirlҽri dҽ maraqlıdır. O, sosial norma vҽ stereotiplҽrin, adҽt vo ҽnonҽlҽrin
şҽraitindo qrup üzvlҽri arasinda miinasibotlorin tosviri baxinundan da şҽxsiyyҽtin, şҽxsiyyҽtlҽr vҽ qruplararası miinasibotlorin formalaşmasında
ohomiyyotlidir. mühüm rol oyna-dığını mҽharҽtlҽ göstҽrmiş, insanların psixi fҽaliyyҽtlҽrini
Düşmҽnlҽr Qazan xanın arvadi Burla xatunu qofloton osir alir-lai■. Onlar rҽnglҽr vasitosilo xarakterizҽ etmişdir. Nizaminin fıkrinco, mҽqsҽd aydın-lığı,
Qazan xanın şorҽfinҽ toxunmaq üçün bundan istifado etmok istoyirlor. Lakin ordunun mҽnҽvi psixoloji birliyi, öz qüvvolҽrinҽ inam vҽ düş-mҽnҽ nifrҽt -
Burla xatun paltanm dҽyişib qızların içindo gizlondiyi üçiin düşmҽnlҽr onu qҽlҽbҽni tҽmin edҽn ҽsas amillҽrdir. Musiqi - döyüş-çülҽrin mübariz ҽhvalına
tanıya bilmirlor. Düşmҽnlҽr апаш miioyyon etmok üçün onun gözü qarşısında qüvvҽtli tҽsir edҽn vasitҽlҽrdҽndir. «Yed-di gözҽl» poemasında ҽdalotli hökmdar
oğlu Uruzu dara çҽk-mok vo ҽtindҽn qovurub qizlara yedirtmok istoyirlor. Lakin ideyası hom do sosial psixoloji sҽpkidҽ hҽll olunur. Böyiik mütҽfokkirin
ana ogulun tokid ilo bu ağır iztiraba tab gotirir. Uruz anasma deyir: «Sa-qin ana, ҽsҽrlҽrindҽ insan münasibҽtlҽrinin ҽtraflı sosial-psixoloji tҽhlili verilmişdir.
mҽnim üstümҽ gҽlmҽyҽsҽn. Monim üçün ağlamayasan. Qoy mҽni çҽngҽlҽ Homin
vursunlar, qoy ҽtimdҽn çҽksinlor, qara qovurma ctsinlҽr, qırx bҽy qızının önüno 62 ıdeyalar sonrakı dövrlҽrdҽ Azҽrbaycanda psixoloji fıkrin inkişafma böyük
aparsınlar. Onlar bir yeyҽndҽ, son ıki ye. Taki soni düşmonlor bilmosinlҽr, tҽsir göstҽrmişdir.
tanımasınlar». XII - XVI ҽsrlordo, xüsusҽn Nҽsrҽddin Tusi, Nҽsimi, Füzuli yaradıcılığında
Burla xatun vҽ onu ҽhatҽ ctmiş nҽcib qızlar qadın lҽyaqotini, psixoloji ideyalar daha qabarıq surotdo özünü gös-tormiş, «Ҽxlaqi Nasiri»,
ba lҽyaqҽtini hҽr şcydҽn üstün tuturlar. «АНсопаЬ insanların xarakteri vҽ keyfıy-yotlori» (N. Tusi), «Mҽtlҽül-etiqad»,
XI ҽsrdҽn başlayaraq Azorbaycanda psixoloji ideyalar fҽlsҽfı «Hҽqiqҽtüs-süҽda», «Hҽdisi-orboin» (Füzuli) kimi xüsusi fҽlsҽfi-psixoloji
61 traktat ve bҽdii ҽdҽbiyyat traktatlar yazılmışdır.
nümunolorindo daha gcniş sıırҽtdҽ öz ҽk- N. Tusi psixologiyanı - nҽfs elmini tҽbiҽt elmlҽri sırasma daxil etmiş, ҽsas
sini tapır. psixoloji anlayışların mahiyyҽtini açmış, «nҽfs» an-layışı altında ruh, psixika,
Azҽrbaycanda psixoloji idcyaların inkişafında Bҽhmҽnyar, Xa-qani Şirvani, mҽnҽviyyat, ağıl, şüur vҽ idrakı başa düşmüş; insan kamilliyi üçün fıkir, ҽql, şüur
Nizami Gҽncҽvi, Nҽsrҽddin Tusi, İmadҽddin Nҽsimi, Mohҽmmod Füzuli, vҽ iradҽnin ahҽngdar-lığını zҽruri saymışdır. O, insan xaraktcrinin iradi vҽ
Abbasquluağa Bakıxanov, Mirzo Fҽtoli Axun-dov, Üzeyir Hacıbҽyov, Hüseyn ixtiyari aşıla-ma (tҽrbiyovi tosirlor) yolu ilo dҽyişildiyini qҽbul edirdi.
Cavid, Cҽfҽr Cabbarlı kimi gör-kҽmli ictimai-elmi fikir nümayҽndҽlҽrinin, İmadҽddin Nosimi şoxsiyyҽtin mҽnҽvi azadlığının carçısı kimi ııısanı, onun
mütҽfҽkkir şair vҽ ya-zıçıların böyük xidmҽti olmuşdur. yaradıcı dühasını torҽnnüm ctmişdir. O, yaradıcılığının ilk dövrlҽrindҽ sufızm
Bҽhmonyann zҽngin fҽlsofi irsindҽ maraqlı psixoloji ideyalara rast gҽlinir. mövqeyindҽ dayanmış, sonralar isҽ ömrü-nün axınna kimi hürufızmin osas
O. iikri «insan zchninin hҽrokҽti» adlandırmış, idrakda hissi vҽ rasional anların ideoloqlarından biri olaraq qal-mışdır.

Nosiminin nöqtcyi-nҽzҽrincҽ, insan mürokkob struktura malik, hom genetik, Böyük yazıçı-mütofҽkkir Mirzҽ Fҽtҽli Axundovıın ҽsorlҽri, xüsusilҽ
hom do sosial cҽhҽtdon şҽrtlҽnmiş dҽrin fҽrdiyyҽti olan şüurlu varlıqdır. Onun «Hindistan şahzadosi Kҽmalüddövlonin öz dostu İran şah-zadosi Cҽlalüddövlҽyo
fıkrincҽ, bu amillҽr insanın davranışını sortlҽndirir, lakin şoxsiyyҽtin yazdığı üç moktub vҽ Celalüddövlҽnin ona göndҽrdiyi cavab» adlı mҽşhur
formalaşmasında üstün mövqcyi ho-yatda qazanılan keyfıyyҽtlҽr toşkil cdir. fҽlsҽfi-siyasi, elmi-tҽnqidi ҽsori Azorbaycanda psixoloji fıkrin inkişafını
Horn do belo insani keyfiy-\ Btlҽrin tҽşҽkkülü daha çox tҽrbiyҽ vҽ öyronmok üçiin xüsıısi ohomiyyoto malikdir.
özünütҽrbiyҽdҽn asılıdır. O, nisan münasibҽtlҽrinin tohlilinҽ do bu cҽhotdon M. F. Axundova görҽ ruh «cismin müstoziyyatındadır vҽ cisim ilo
yanaşırdı. Nosimi 'hvot, qҽzob, hҽsҽd, tokҽbbür, tҽҽllüq, hҽrislik vҽ s. kimi insanı qaimdir», ruh bҽdonin ayrılmaz xassҽsidir vo müstoqil yaşaya bilmoz, varlığın
alçaldan hisslҽrdҽn uzaq olmağı xüsusi olaraq qeyd edirdi. dҽrk edilmҽsi mürҽkkob proscsdir, idrakda insan ҽqli ҽsas götürülmҽlidir.
Böyük Azorbaycan şairi M. Füzulinin ölmoz «Leyli vo Moc-nun» Tolqinin, şayҽilorin psixologiyasi, bir sıra başqa küllҽvi psixoloji hadisҽlҽr
poemasında mҽcnunluq psixoloji fenomen kimi soslҽnir. Ley-linin şam, pҽrvano, barodҽ M. F. Axundovun ҽsҽrlҽ-rindҽ maraqlı mülahizolor vardır.
bulud, sҽba, Mҽcnunun isҽ ceyran, göyҽrçin, dağ ilo söhbҽtlҽri dünya Psixoloji idcyalann zҽnginliyi baxımından M. F. Axundovun bodii ҽsҽrlҽri
ҽdҽbiyyatmda psixoloji tҽhlilin, yҽni tҽn-halıq halҽtinin psixoloji tҽzahürlҽrinin do böyük maraq doğurur.
adekvat surotdo ҽks ctdirilmҽsinin parlaq niimunҽlҽridir. S.Ҽ.Şirvani, M.Ҽ.Sabir, C. Mҽmmҽdquluzadҽ, H.Zҽrdabi, Ҽ.Haqverdiyev,
Füzuli kütlҽvi psixoloji hadisҽlҽrҽ böyük ҽhҽmiyyҽt verirdi. Bu baxımdan Ü.Hacıbҽyov kimi görkomli mütofҽkkirlҽrin osor-lҽrindҽ dҽ psixologiyanın
xüsusilҽ «Leyli vo Моспип» pocmasında qrupdaxili telqin hallarının tҽsviri miixtolif problemlҽrinҽ aid maraqlı mülahizҽlҽr vardır. Bu, daha cox homin
diqqoti cҽlb etmoyҽ bilmҽz. Lakin M. Fü-/ııli belo hesab edirdi ki, qrupdaxili sonotkarlann maarifçilik ide-yası, insan psixologiyasını dҽyişdirmҽk, onu
tҽlqinin soviyyosi bilavasitҽ çöxsiyyotin ҽqli vҽ iradi kcyfıyyҽtlҽri, motivlor yenilҽşdirmҽk, döv-rün tҽlҽblҽri sҽviyyҽsinҽ qaldırmaq meyli ilҽ bağlı olmuşdur.
sistcmi, emosional halotlorinin xarakteri vo s. ilҽ bağlıdır. Xü-susҽn do M. Ҽ. Sabirin ҽsҽrlҽrindҽ ауп-ауп qrupların, milli xüsu-siyyҽtlorin
63 sosial-psixoloji baxımdan xarakteristikası diqqoti cҽlb cdir.
Leylinin atası asanlıqla sözbaz adamlann tosiri altına düşür, cl-çilҽrҽ rҽdd Xüsusҽn dҽ «Molla Nosrҽddin» jurnahnda miixtolif sosial qrupların, clҽcҽ
cavabı verir: dҽ ayn-ayrı xalqların etnik-psixoloji xüsusiyyҽtlҽ-ri geniş planda ҽks
etdirilmişdir.
Мөспип, deyҽ ton edir xҽlayiq,
Mecnuna monim qlzılfl no layiq? XIX osrin sonu - XX ҽsrin ҽvvҽllҽrindҽ mütҽrҽqqi rus peda-qoq vo
psixoloqlarının ҽsҽrlori vasitosilo psixoloji biliklor Azorbaycan maarifçilҽri
Halbuki qızlar Leylini eylendinnҽk istҽrkҽn, öz mҽqsҽdlҽrino nail ola arasında geniş yayılmışdır. Azorbaycan peda-qoqlarının ҽsҽrlҽrindҽ yaş vo
bilmirlҽr, Dahi şair bu halotlori psixoloq qüdrҽti ilҽ tҽsvir cdir: qızlar şadlıq pedaqoji psixologiya mҽsҽlҽlҽrinҽ daha geniş yer verilsҽ do, onlar psixoloji
ҽlamҽti olaraq ҽllҽrino hona qoyanda Leyli dҽ öz kҽdorini bildirmҽk üçün ҽllҽrini sҽpkidҽ dҽ maraqlı idi. Bu haqda aydın tҽsҽvvür ҽldҽ ctmҽk üçün tҽkcҽ görkҽmli
qanlı göz yaşları ilҽ boyayırdı; qız-lar bҽzҽk üçün sapa mirvari çҽkҽndo Leyli dҽ Azorbaycan pedaqoqu Mҽhҽmmҽd Tağı Sidqinin «Nümuneyi-ҽxlaq» osҽrini
göz yaşlanndan bo-doninҽ gövhorlҽr düzҽrdi...
xatırlamaq kifayҽtdir.
Azorbaycanda psixoloji fıkrin inkişafında XIX ҽsrin yazıçı vo M. Т. Sidqinin hҽcmcҽ on böyük vo maraqlı ҽsҽrlҽrindҽn olan «Nümuneyi-
mütҽfҽkkirlori daha mühüm rol oynamışdır. Psixi hadisҽlҽr haqqinda oxlaq» 1894 - 1896-cı illҽrdҽ Naxçıvanda «ТҽгЫуҽ mҽktҽbinin şagirdlҽri üçün»
mülahizolor materialist nҽzҽriyyoyҽ, xüsuson tҽbiҽtşünaslığın inkişafına istinad
onlara «gözҽl ҽxlaqi sifҽtlҽr torbiyҽ ctdirmҽk vo imla yazdırmaq mҽqsҽdilҽ»
etmişdir.
tҽrtib edilmişdir. Dҽrslik-dҽ «fҽhm vҽ zҽkavҽtli», «diqqҽtli», «qeyrҽtli vҽ
A. Bakıxanovıın «Nosihotnamҽ» vҽ «Tohzibü-oxlaq» ҽsorlo-rindo müxtҽlif çahşqan», «ҽdҽb-li vҽ tҽrbiyҽli», «sҽbrli», «doğruçu», «zirok vҽ huşyar», «nҽfsi
etik problemlor müoyyҽn psixoloji kontekstdҽ tҽhlil olunmıışdur. Onun
sҽ-lamҽt», «tҽmkinli», «sҽxavҽtli», «gülҽrüzlü», «qҽlbi saf», «cosur vҽ ürҽkli»,
«mҽnҽviyyat folsofosi» adlandırdığı etika vҽ tҽrbiyo nҽzҽriyyҽsindҽ maraqlı
«qısqanc», «ata-anasını vҽ müҽllimini sevҽn uşaq» vҽ s. kimi miixtolif uşaq
psixoloji hadisҽlҽrҽ toxunulmuş, tҽlim vҽ tҽrbiyonin kömoyi ilҽ insanın ҽxlaq vҽ
tiplҽri tҽsvir edilmişdir.
mҽnҽviyyatını mҽqsҽdҽuyğun surotdo dҽyişdinnҽyin mümkünlüyü ideyası ҽsas-
Klassik ҽdҽbiyyatımız yalnız bҽdii tҽfҽkkürün mҽhsulu, tҽ-cҽssümii hesab
landırılmışdır. Homin ideya M. F. Axundovun ҽsҽrlҽrindo daha ba-riz şҽkildo
edilҽ bilmoz. Hҽmin ҽdobiyyat bodii vo elmi tҽfҽk-kürün vҽhdoti nҽticҽsindҽ
özünü bümzҽ vermişdir.
yaranaraq dövrün elmi fıkir vҽ ideya-larını da özündҽ ҽks etdirir. Bu baxımdan
klassik irsimiz psixoloji fikir vҽ ideyaların da zongin mҽnbҽyidir. Onları

araşdırmaq, homin ideyaların inkişaf meyllҽrini aşkar etmҽk yalnız tarixi psixologiyanın tҽdrisinҽ başlanması ilҽ olaqodar olaraq rcspublikanın ҽsas ali
ҽhҽmiy-yҽtҽ malik mҽsҽlҽ hesab edilҽ bilmҽz. Bu, nҽinki bu günü başa düşmҽk mҽktҽblҽrindҽ psixologiya
vҽ düzgün qiymҽtlҽndirmҽk, hom do onu daha ҽlverişli surotdo tҽşkil etmҽk 66 şöbҽlҽri (ADU, APİ) tҽşkil olunur. Bu
cҽhҽtdҽn faydalıdır. cҽhҽt psixologiya üzrҽ elmi kadrların
Psixologiya elmi öz tarixinin birinci mҽrhҽlҽsindҽ fҽlsҽfҽnin bir sahҽsi kimi hazırlanmasına da mühüm tҽkan oldu.
inkişaf edirdi. Müxtҽlif ictimai formasiyaları ҽhatҽ edҽn bu mҽrhҽlҽdo Ҽsrin 60-cı illori-nҽ qodҽr onlarla
psixologiya elminin inkişafında tҽbiҽtşünaslıq elmlҽri dҽ müҽyyҽn rol mütҽxҽssis namizҽdlik dissertasiyası
müdafiҽ edҽrҽk psixologiya üzrҽ elmi
oynamışdır. Lakin bununla belo birinci mҽrhҽlҽdҽ psixologiya elmi, hҽtta
doroco aldı. Bununla bҽrabor, ҽsrin 60 -
tҽbiҽtşünaslıqla bağlı ideyaları da fҽlsҽfi baxımdan mҽnalandırır vo tohlil edirdi. 70-ci illorindo psixologiya üzro ana
Birinci mҽrhҽlo-dҽ onun osas üsulu özürrümüşahidҽ vҽ müşahidҽdҽn ibarҽt idi. dilindҽ dorslik vo dҽrs vҽ-saitlҽri yazılıb
Psixologiya elmi oslindo tҽsviri xarakter daşıyırdı. çap olundu. Bu sahҽdҽ xüsusҽn do M.C.
XIX osrin ortalarında psixologiya elmi bir sıra nailiyyotlor ol-do etdi. Mҽhҽrrҽ-mov, F.Ҽ.İbrahimbҽyov,
Onlardan on başlıcası iso bundan ibarot idi ki, homin dövrdҽn eksperimental Ş.S.Ağayev, Ҽ.S.Bayramov, Z.M.Mehdi-
üsullar tҽdricҽn psixologiya elmino niifuz edirdi. zadҽ, Ҽ.Ҽ.Ҽlizadҽ, M.Ҽ.Hҽmzҽyev,
Ҽ.Ҽ.Qҽdirov vҽ başqalarının xidmҽtlҽri
1879-cu ildo iso Leypsiq şohҽrindҽ Vilhelm Vundt mҽşhur eksperimental
böyük olmuşdur.
psixologiya laboratoriyasını yaratdı. Ҽslindҽ Vundtun laboratoriyasi psixologiya
Hҽmin dövrlҽrdҽ psixologiya elminin ayrı-ayrı problemlorinҽ dair
tarixindҽ üçüncü laboratoriya idi. Lakin birinci iki laboratoriya diqqoti colb
monoqrafiyaların nҽşr edilmosi do diqqoti cҽlb edir. Elҽ bunun noticҽsi olaraq 60
etmҽmiş vo psixologiya elminin inkişafında ҽsaslı rol oynamışdır. Vundtun
- 70-ci illҽrdҽ, elocҽ dҽ sonrakı dövrlordҽ res-publikada psixologiya üzrҽ elmlҽr
laboratoriyasi iso qisa miiddot orzindo noinki Almaniyada, hom do bütün
doktorlarının sayı artmağa baş-ladı (Ş.S.Ağayev, Ҽ.S.Bayramov,
dünyada psixologiya elminin inkişafına böyük tҽsir göstҽrdi. О bir növ dünya
M.Ҽ.Hҽmzҽyev, Ҽ.Ҽ.Ҽlizadҽ, Ҽ.M.Qodirov, M.S.Nҽcofov, Q.E. Ҽzimov,
psixologiyasının Mҽkkosino çcvrildi: psixoloqlar miixtolif ölkҽlҽrdҽn Leypsiq
Ҽ.T.Baxşҽliyev, S.İ.Seyidov, B.H.Ҽliyev vҽ b.).
şҽhҽrino axışıb golir, Vundtun laboratoriyasi ilҽ tanış olur vҽ öz ölkolorindo
Psixologiya elminin inkişafı üçün Bakı Dövlҽt Univcrsiteti nozdindo sosial
onun timsalında eksperimental laboratoriyalar yaradırdılar. Bir qҽdҽrdon sonra
elmlor vo psixologiya (1991) fakültҽsinin tҽşkili dҽ mühüm rol oynamışdır.
Vundtun laboratoriyasi osasında dünyada ilk Eksperimental Psixologiya İnstitutu
Hҽmin fakültҽnin psixologiya şöbҽsini bi-tirҽn onlarla gone mütҽxҽssis ciddi
tҽş-kil olundu. Bcloliklo, psixologiya eksperimental elmҽ çevrilmҽklҽ yanaşı,
elmi-tҽdqiqat işi aparmış vҽ respublikamızda psixologiya elminin inkişafına
müstҽqil bir elm kimi inkişaf etmҽyҽ başladı.
yaxından kömҽklik göstonnişlҽr.
1885-ci ildo Parij şҽhorindҽ psixoloqların I Beynolxalq Konqrcsi keçirildi.
Ҽlbҽttҽ, bütün bu müvҽffҽqiyyҽtlҽrlҽ yanaşı respublikada psixologiya
Konqrcsdo on böyuk nümayҽndҽ Rusiya psixo-loqlannin niimayondosi idi.
elminin miiasir sҽviyyҽdҽ inkişaf etdirilmҽsi üçün hҽlҽ çox işlҽr görülmҽlidir.
Rusiyada ilk eksperimental psixologiya laboratoriyasi V. M. Bexterov
Bunun üçün ilk növbҽdҽ elmi-tҽdqiqat psixologiya labaratoriyalarının
torofindon 1886-ci ildo Kazan şҽhҽrindҽ tҽşkil olunmuş-dur. Bundan sonra
yaradılmasına, onlann yüksҽk ixtisaslı elmi kadrlarla, müasir cihazlarla tҽmin
Rusiyamn miixtolif şohorlҽrindҽ do belo laboratoriyalar foaliyyҽtҽ başladı.
edilmҽsinҽ xüsusi diqqҽt yetirilmҽlidir.
1912-ci ildo Moskva Universitetinin nozdindo Eksperimental Psixologiya
institutu onun üçün xüsusi tikilmiş yeni binada işo baş-ladı. Özünün iş şҽraitinҽ
vo avadanlığına görҽ Eksperimental Psixologiya institutu dünyada on yaxşı
3. XX ҽsr psixologiyasının ҽsas cҽrҽyanları haqqinda
institut hesab olunurdu.
Azorbaycanda ilk psixologiya laboratoriyasi 1926-ci ildo F. Ҽ. İbrahimbҽyli
XX ҽsrdҽ psixologiyada bir sıra corҽyanlar ҽmҽlҽ gҽldi. Frey-dizm,
torofindon yaradılmışdır.
bihcviorizm cҽrҽyanları onlann icorisindo xüsusi yer tutur.
Lakin bu yaxşı başlanğıc rcpressiya illҽrindҽ heçҽ endirildi. Yalnız Böyük
Freydizm cҽrҽyanı XIX osrin sonu - XX ҽsrin ҽvvҽllҽrindҽ ҽmҽlҽ gҽlmişdir;
Vҽtҽn müharibҽsindon sonra, yoni XX ҽsrin 50-ci il-lҽrindҽ orta moktҽblҽrdҽ
Qҽrb ölkҽlҽrindҽ qısa müddҽt ҽrzindo incҽsҽnҽ-tҽ, ҽdҽbiyyata, insanla bağlı
müxtҽlif clm sahҽlҽrinҽ, xüsusilҽ tҽ-babҽt, antropologiya, sosiologiya,

mҽdҽniyyҽt tarixinҽ, pcdaqogika vҽ s.-yҽ gcniş nüfuz etmişdir. Onun banisi Freydizm baxımından insan asosialdır, mahiyyҽt ctibarilo biitiin
Avstriya psixiatrı vo psixoloqu Ziqmund Freyddir. (1856 - 1939). Freydin adı ilҽ xüsusiyyҽtlҽrinҽ vo ya bir çox cҽhҽtlҽrinҽ göro heyvana bon-zҽyir. İnsanın
cҽrҽyan Freydizm adlanır. Freydin özü isҽ onu «psixoanaliz» adlandınrdı. davranışı iki prinsipҽ - «zövq prinsipinҽ» (burada başlıca olaraq heyvan
Freyd ҽvvҽlcҽ praktik hҽkim-nevropotoloq vҽ psixiatr kimi fo-aliyyҽtҽ instinktlҽrinin eyni olan cinsi hҽvҽsin toza-hiirlҽri nҽzҽrdҽ tutulur) vҽ «reallıq
başlamış, bir sıra maraqlı faktlar müҽyyҽn etmiş, indi do psixologiyada gcniş prinsipinҽ» (cҽmiyyҽtin tҽlob-lҽrinҽ müvafiq olaraq scksual hҽvҽsi boğmaq
işlҽnҽn miixtolif anlayışlar vo tenninlori (mo-sҽlҽn, frustrasiya, idcntifikasiya vo zorurҽtinҽ) tabcdir. «Zövq prinsipi» ilo «rcallıq prinsipinin» toqquşması
s.) işlҽmişdir. nҽticҽsindҽ «tҽmin olunmamış seksual hovҽs» do mҽhz bu sahҽdҽn insanın
Freydo goro, insan davranışı ictimai inkişaf qanunlan ilo deyil, irrasional davranışını idarҽ etmoyo başlayır. Dcmoli, insan davranışında şüu-run rolu
(latınca - irrationalis ağılla idaro olunmayan demokdir), şüursuz psixi qiivvolor azaldılır.
torofindon idaro olunur. İnsan guya öz mii-hiti ilo hҽmişҽ gizli müharibҽ Frcydi birinci növbodҽ onun öz tҽlobolori - K.Yunq vҽ A.Ad-ler tҽnqid
voziyyotindo olur. İntellekt - bu toh-tҽlşüuru qüvvҽlҽri, instinktiv meyllҽri ctmҽyo başladılar. Freyd bir çox maraqlı psixoloji mosҽ-lҽlҽro diqqoti cҽlb ctsҽ
başqalarından gizlҽtmҽk üçün aparatdır. İnsanın bütün hҽrҽkҽtlҽrini, bütün tarixi do, onlan elmi şҽkildҽ izah edҽ bilmҽdi. Bu da ondan irҽli gҽlirdi ki, Freyd insanı
vo ictimai hadisҽlҽri Frcyd şüursuz meyllҽrin, hҽr şeydҽn ovvol, seksual ictimai varlıq kimi tҽhlil et-mirdi.
meyllҽrin tҽzahürü kimi tohlil edirdi. Freydizmin çiçҽklonmҽsi dövrü indi çoxdan artıq arxada qal-mışdır. 70-ci
Freydin fikrincҽ, insanın ruhi hoyatının hҽrҽkҽtverici qüvvҽsi seksual illorin ҽvvollҽrindon etibaron, hҽtta freydizmin nüma-yҽndҽlҽri vo tҽrҽfdarlan
(cinsi) başlanğıcdan - libidodan ibarҽtdir. Scksual osasda davranışda qҽribҽ icorisindo onun böhranları haqqinda da geniş söhbҽtlor gcdir. XXIX Bcynҽlxalq
cҽhҽtlҽrin ҽmҽlҽ golmҽsi haqqinda fıkirlor nev-rologiyada holo Freyddҽn ovvҽl psixoanalitik konqresdo (London, 1975), Z\ Freydin qızı - xarici ölkҽlordҽ
mҽlum idi. Freyd Parisdo moşhur fransız nevroloqu Şarkonun laboratoriyasında özünün psixoloji tҽdqiqatlan ilҽ moşhur olan A. Freyd freydizmin böhran, özünҽ-
işlҽrkҽn tanış olduğu bu faktlara xüsusi ҽhҽmiyyҽt vermҽyҽ vҽ onları ҽsaslı mҽxsus xostolik keçirdiyini tosdiq etmişdir. Moşhur ingilis psixo-loqu X.
surotdo öy-rҽnmҽyҽ başladı. O, ҽvvҽlcҽ nevrozda cinsi mcyllҽrin rolunu fızi- Ayzcnk iso 1978-ci ildҽ «psixoanaliz-elm vҽ ya mövhu-mat?» sҽrlövholi
oloji amillҽrlҽ izah edirdi. Lakin sonralar psixoanaliz tirixinҽ Anna adı ilo daxil moqalҽsindo Karl Popper,Corc Kelli vo başqa görkҽnıli aliııılҽTlamı freyrirznıi
olmuş bir xҽstҽnin ҽhvalatlan ilҽ bağlı olaraq, Freyd fikirlorini köklü surotdo ciddi tҽnqid etmişdir. s^Qjiheviorizmin tarm_X]X^ҽirin sonu - XX ҽsrin
dҽyişdi. ҽvvҽllorindo Edvaron*örfIäaykTrr( 18 73Л949) heyvanlar üzҽrindҽ apardığı
Freyd xҽstҽni mҽşhur nevroloq Breyerlo birlikdo miialicҽ edirdi. Anna tҽdqi-qatlarla başlayır. Lakin buna baxmayaraq homin cҽroyanın RҼZҽri lideri
isteriya simptomlarından ҽzab çҽkirdi, onun görmҽsi, nitqi, hҽrҽkҽtlori Con Uotson (1878 - 1958) hesab olunur.
pozulmuşdu. Breyer belҽ güman edirdi ki, qeyd olunan simptomlar özünütolqin 1913-cü ildҽ «Psixoloji xҽbҽrlҽr» jurnalında Uotsonun «Psixo-logiya:
effektidir: Anna xҽstҽ atasına kömҽk edo bilmҽdiyi iiçün özünü giinahkar hesab biheviorist onu песо görür» adlı mҽqalosi nҽşr edildi. Mo-qalҽdҽ «Stimul -
edir vo oz hisslorini bil-dirmҽmҽk üçün onları gizlҽtmҽyҽ çalışırdı. Hipnoz reaksiya» - biheviorizmin osas devizi kimi elan olundu vҽ hҽmin сҽгҽуашп
voziyyotindo Anna «ürҽyini boşaltmağa» çalışırdı, hokimlor onun bu söhbҽtlҽri- başlıca ideyaları şorh edildi. Buna goro do sonralar homin moqaloni
ni katirsis-ҽzablı hisslҽrdon xilas olmaq meyli kimi qiymotlondirir-dilҽr. Lakin «biheviorizmin manifcsti» adlandir-dilar.
bu zaman qҽribҽ bir hadisҽ baş vcrdi: xҽstҽ qız hokim Breyerҽ aşiq olmuşdu. Bu Biheviorizmin osas müddoalan aşağıdakılardan ibarotdir: psi-
Breyeri çaşdırdı vҽ o, sonrakı müalicҽ-don imtina etdi. Freyd isҽ Annanın 69 xologiya guya şüuru deyil, davranışı (cҽrҽyanın adı da buradan ҽmҽlҽ
davranışını daha ҽtraflı öyron-moyҽ başladı. Ҽvvҽllҽr xҽstoliyin gedişini fizioloji gҽlmişdir; inkiliscҽ (- behavior davranış demҽkdir) öyrҽn-mҽlidir.
amillҽrlo (sinir enerjisinin zҽiflҽmҽsi ilo) izah edirdi. Psixi xҽstҽnin davranışını Psixologiyanın ҽsas vҽzifҽsi yalnız miixtolif şҽraitdҽ dav-ranışın
öyrҽndikco, Frcyddo do yeni fıkirlҽr yaranırdı. O, belo bir nҽticҽ-yҽ gҽldi ki, qanunauyğunluqlarını, - qıcıqla orqanizmin cavab hҽrҽkҽt-lҽri arasındakı asılılığı
xostҽ guya ҽwol öz valideynlorino bҽslҽdiyi mҽhҽb- öyrҽnmҽkdҽn ibarotdir. Bihevioristlҽro goro davranış ancaq xarici stimullarla (S)
şҽrtlҽnҽn sekretor vҽ ҽzҽlҽ reaksiyalanndan (R) tҽşkil olunmuşdur. Davranışın
68 bҽt hissini hҽkimin üzorino
tҽhlili ciddi surotdo obyektiv xarakter daşımalı vo bütün tҽbii elmlordҽ olduğu
yönҽltmişdir. Freydizmin sonrakı tҽka-
kimi, zahirҽn müşahido olunan fenomcnlҽrlҽ mҽhdudlaşmalıdır.
mülü prosesindo bu notico osaslandınlmış
Bcloliklҽ, bihcviorizm stimul (S) vҽ reaksiya (R) arasındakı olaqoni
vo onua osas müddҽala-rından biri kimi
irҽli sürülmüşdür. davranışm vahidi kimi qobul edir, psixika vҽ şüuru iso psi-xologiyanın predmeti

kimi inkar edirdi. Tҽsadüfi deyildir ki, bihe-viorizmi «psixikasız psixologiya» formalaşması prosesi insamn praktik vo nozori foaliy-yotinin öyrҽnilmҽsi
adlandırırlar. zominindo tohlil edilir. Koqnitiv psixologiya iso insamn davranışında biliklorin
Biheviorizm mexaniki nҽzҽriyyҽdir: o, insanın davranışını xҽt-ti rolunu fonnal baxımdan aydm-laşdırır, şҽxsiyyotin koqnitiv strukturlan ilo
determinizm prinsiplҽri ilo izah edir, sözdo obyektiv metoddan danışsa da şortlonon motivlori, sorvot meyllorini oslindo inkar edir. Koqnitiv psixologiya
oslindo onun mahiyyҽtini tҽhrif edirdi. Buna görҽ do akademik İ.P.Paviov hҽlҽ miixtolif ıstiqamotlordҽ aparılan ayn-ayn todqiqatlan vahid konseptual .tsasda
30-cu illҽrin owҽllҽrindo «Fizioloqun psixoloqa cavabı» ҽsҽrindo bihcviorizmi birloşdiro bilmҽdi, biheviorizmin vo başqa psixoloji coro-yanlann böhranının
kҽskin tҽnqid etmişdir. aradan qaldırılması sahosindo ona boslonon ümidlori mahiyyot etibarilҽ
Biheviorizm qısa müddҽt ҽrzindҽ Amerikan psixologiyasının ҽsas doğnıltmadı.
cҽrҽyanına çcvrildi vҽ Avropa ölkҽlorinҽ dҽ yayıldı. Bu iso tҽ-sadüfı deyildir: «Humanistik psixologiya»da 50-ci illorin ovvollorindo Qerbdo, \iisuson
XX yüzilliyin ҽvvҽllorindҽ psixologiyanın nailiy-yҽtlҽrindҽn praktik mҽqsҽdlҽrlҽ amcrikan psixologiyasinda biheviorizm vo freydizm coro-yanlarma rcaksiya
istifado olunması mosҽlҽlҽri kҽs-kin surotdo qarşıda durıırdu. Lakin bihcviorizm kimi omolo gelmişdir. Onun banilori (K.Rocers, O.Olport, A. Maslou vo b.) belo
metodoloji cҽhot-dҽn nöqsanlı olduğu üçün artıq 20-ci illҽrin sonu - 30-cu illҽrin hesab cdirdilor ki, biheviorizmdon vo freydizmdon forqli olaraq «humanistik
ҽv-vҽllҽrindҽ onun daxilindҽ müstҽqil istiqamotlҽr ҽmҽlҽ goldi; neo-biheviorist psixologiya» psixologiya dmindo üçüncü yoldur» vo ya qiivvodir). «Humanistik
(yunanca neos - yeni demokdir) cҽrҽyanlar formalaşdı. psixologi-\;ını», başqa sözlo, «ekzistensial» (latınca ex (s) istcntia - mövcud,
XX ҽsrin ҽvvҽllҽrindo Amerikada yaranmış vo miiasir psixolo-giyanın ҽn olmaq demokdir) psixologiya da adlandırırlar. «Humanislik psixo-logiya» insanı
başlıca cҽrҽyanlarından birinҽ çevrilmiş biheviorizm 60-cı illҽrin ҽvvҽllҽrindҽn hisslҽrlҽ yaşayan varlıq kimi götüriir. Onlann fikrin-Ҿ insana öz imkanlarını
etibaron ҽhҽmiyyҽtini itirmҽyҽ vҽ tҽd-ricҽn koqnitiv psixologiya ilҽ ҽvҽz hoyata keçirmҽk iiçiin kömok etmok lazimdir.
olunmağa başlamışdır. Son 15 il orzindҽ koqnitiv psixologiya Amcrika «Humanistik psixologiya» bu kömҽyi psixoterapevtik aspektdo lohlil edir.
psixologiyasının aparıcı is-tiqamҽti kimi noinki biheviorizmi ҽvoz ctmiş, hom do Onlann fikrinco insan psixoterapevto «xosto» kimi yox, müştҽri kimi miiraciot
bir sıra ölkҽ-lҽrdҽ geniş yayılmışdır. etmoli, onu narahat edon, hoyocanlandiran
Koqnitiv (latınca cognition - bilik, idrak demokdir) psixologiya 50-ci 71 hҽyati problemlҽri özü hҽll etmҽlidir, hҽyatının mҽnasını başa düş-mҽlidir,
illҽrin sonu - 60-cı illҽrin ҽvvҽllҽrindҽ omҽlo gҽlmişdir. Onun ҽsasını belo bir psixoterapevt isҽ ancaq mҽslҽhҽtçi funksiyasını ycrinҽ yc-tirmҽlidir. Tҽsadüfi
müddҽa toşkil edir ki, psixoloji proseslҽrin coroyanında vҽ insan davranışında deyildir ki, «humanistik psixologiya» ҽn çox psixoterapiyada yayılmışdır. Onun
biliklor, koqnitiv struktıırlar hҽl-lcdici rol oynayır (C. Bruncr, U. Naysser, R. ҽsasında ümumi psixoloji nҽzҽ-riyyҽ tҽşҽkkül ctmҽmişdir. Tҽkcҽ bu fakt onun
Atkinson vҽ b.). Bu baxımdan koqnitiv psixologiya hafizҽ vҽ tҽfҽkkürün birtҽrҽfli corҽyan olduğunu göstҽrir. Ҽsl psixoloji cҽrҽyan heç dҽ tҽkcҽ xҽstҽlҽr
vҽ ya defektli adamlar üçün tҽtbiq olunmaqla mҽhdudlaşa bilmҽz.
toşkilindo bi-
«Humanistik psixologiyanın» elmi-metodoloji baxımdan ҽn başlıca nöqsanı
70 lıklorin rolunu öyronir. Bununla bҽrabor, hҽmin cҽrҽyan şҽxsiyyҽ-II. fҽrdi
ondan ibarҽtdir ki, o, şҽxsiyyҽtin tҽşҽkkülünün ic-timai-tarixi amillҽrlҽ
forqlori, emosiyaları vo s. koqnitiv nozoriyyo baxımından fehlil edir. Ҽslindҽ
iso bu gün koqnitiv psixologiyada irҽli sürülon I las problemlҽr sovet şҽrtlҽndiyini qҽbul etmir; onun istinad etdiyi humanizm mücҽrrҽd humanizmdir.
psixologiyasinda çoxdan öyrҽnilmҽyҽ başla-mlmış vo bu sahҽdҽ aparılmış
fundamental tҽdqiqatlar (B.Q.Anan-Jev, L.M.Vckker, L.S.Vıqotski,
@ Sovet psixologiya elmi
A.V.Zaporojcts. V.P .Zinçenko, A.L. Yarbus, A.N.Leontyev, B.F.Lomov,
A.R.Luriya, A.A.Smir-п<>\, S.L.Rubinşteyn vo b.) dünya psixologiya elmini
Böyük Oktyabr sosialist inqilabından sonra Rusiyada psixoloji fıkrin
zҽnginlҽşdir-mişdir. B.M.Veliçkovski koqnitiv psixologiyanın ҽsas banilorindon
biri hesab edilҽn professor U.Naysserin «İdrak vҽ reallıq» (M.. 1981) kitabına inkişafında da yeni tarixi mҽrhҽlҽ başlandı. Çünki ölkҽdҽ yeni ictimai quruluş,
yazdığı giriş moqalҽsindo düzgün olaraq qeyd edir ki. koqnitiv psixologiyanın insanlar arasında yeni sosial miinasibotlor bҽrqҽ-rar oldu. SSRI-nin yaranmasi
idrak proscslҽrinҽ (fҽaliyyotino) yanaş-ma torzinin bozi momentlori bizim ilo xalqlann yeni ictimai-tarixi birliyi omolo goldi, vahid ideologiya ilo birlҽşҽn
psixologiya vo Fiziologiyada u/un müddҽt ҽrzindo inkişaf etdirilҽn görüşlҽrҽ bütün sovet xalqları ol-kodo iqtisadi vo sosial toroqqini tomin etmoklo elm vo
yaxınlaşır. maarifin in-kişafına da çox ciddi tokan verdi. Bu zҽmindҽ başqa elmlorin cos-
Lakin sovct psixologiyasinda bu mҽsҽlҽlorin qoyuluşunda vo hollindo gun surotdo inkişafı ilo yanaşı osl elmi psixologiya yarandi vo inki-şaf ctdi. O,
prinsipial forqlor do özünü göstҽrir. Sovet psixologiyasinda biliklorin psixoloji fıkrin zҽnginlҽşmҽsindҽ mühüm rol oynamış-dır.

L.S Viqotski 1927-ci ildo göstҽrdi ki, yeni comiyyot yeni insan 1945-1960-cı illҽrdҽ (üçüncü dövr) sovet psixologiyasının me-todoloji-
yaradacaqdır. Gҽlҽcҽk comiyyotdo psixologiya hoqiqoton yeni insan haqqinda nozҽri prinsiplorinin işlonilmҽsindҽ yeni mҽrhҽlҽ başlan-dı. Eksperimental
elm olacaqdir. Yeni insamn psixologiyasi özünün bu böyük tarixi vҽzifҽsini tҽdqiqatlar geniş vüsot alırdı. Psixikanın reflektor konsepsiyasına xüsusi diqqҽt
müvoffoqiyyҽtlҽ yerinҽ yetinnişdir. Bu, do-rin ictimai-tarixi köklҽri olan yetirilirdi. Ölkҽnin miixtolif universi-tetlҽrindo vҽ bozi pedaqoji institutlarında
tamamilҽ qanunauyğun elmi nailiyyot idi. Çünki gone Sovct dövlҽti qabaqcıl yüksok ixtisaslı psixologiya mütҽxossislҽrinin hazirlanmasi dövrün salnamosindҽ
materialist elmin inkişafına gündҽlik qayğı göstҽrirdi. 1918-ci ildo Xalq xüsusi yer tutur.
Komissarları Soveti Dövlҽt Beyin İnstitutunun yaradılması haqqinda qҽrar qҽbul 1960-cı illҽrdҽn sonrakı (dördüncü) dövrdo psixologiya elminin ictimai
etmiş-di (institutun rҽhbҽri mҽşhur rus alimi V.M.Bcxtcrev idi). Sovet ha- praktika ilo olaqosi daha da giiclonir. insan haqqinda
kimiyyotinin ilk illҽrindҽ RSFSR Xalq Maarif Komissarlığı nozdindo Psixoloji 73 elmlor sistemindo psixologiya mühüm yer tutmağa başlayır. Psixologiya
Tҽdqiqatlar Bürosu, Moskva ŞXMŞ-ı psixologiya laborariyası vҽ s. tҽşkil elminin bir çox yeni saholҽri tҽşҽkkül edir. Akademik A.N.Leontyevin
edilmişdir. Moskva universitetinin psixologiya institutunda omҽk psixologiyasi «Psixikanın inkişafı problemlori» osori Lenin mii-kafatma layiq görülür (1963).
şöbҽsi yaradılmışdı. Xalq Ko-missarlığı Sovcti 1921-ci ilin yanvar ayının 21-dҽ 1971-ci ildo SSRİ EA sistemindo psixologiya institutunun ya-radılması
akademik psixoloji tҽdqiqatlann inkişafında mühüm rol oynadı. Sovet psixologiya elminin
72 inteqrasiyasi vo diferensasiyasi oslindo yeni morholoyo qodom qoydu. Sosial
I l'.Pavlovun rҽhbҽrlik etdiyi labaratoriyaya kömҽk haqqinda mҽş-lııır dekrct psixologiya daha vüsҽtlҽ inki-şaf etmҽyo başladı. Yeni sahҽlor- miihondis
qҽbul etmişdir. psixologiyasi, kosmik psixologiya vo s. yarandı. Ҽmҽk vo idman psixologiyasi
So vet psixologiyasının inkişaf yolu metodoloji cҽhҽtdҽn aydın ulı Psixika vo s. ge-nişlҽndi. Psixologiya elminin ayn-ayn saholorinin mctodoloji-nozori
vҽ şüur haqqmda K.Marks vo F.Engels torofindon ya-radılmış dialektik mҽsҽlҽlҽrinin öyrҽnilmҽsinҽ xiisusi diqqot yetirilirdi. Hor bir psixoloji tҽdqiqatın
materialist tҽlim V.İ.Leninin ҽsҽrlҽrindҽ inkişaf ddırilmişdi. O, hҽlҽ 1894-cü ildҽ somoroliliyini miioyyon etmok üçün yeni prin-siplor irҽli sürülürdü; nҽzoriyyҽ,
«Xalq dostları» nҽdir vo sosial dcmokratlara qarşı onlar песо mübarizҽ edirlҽr?» eksperiment vo praktikanin voh-doti clmi-tcxniki tҽrҽqqi dövrünün miihiim
ҽsҽrindҽ metafi-zik psixoloqdan fҽrqlҽnҽn yeni tipli tҽdqiqatçı kimi «alim tҽlҽbino çevrilirdi.
psixolo-qun» xarakteristikasını vermis vo böyük uzaqgörҽnliklo elmi psixo- Vaxtilo eksperimental psixologiya psixologiya elminin bir sa-hosi kimi
logiyanın gҽlҽcҽk inkişaf yolunu göstҽrmişdi. Onun fıkrincҽ «Psi-xi proseslҽri toşokkül etmişdi. Bu giin eksperimental metodlar psixo-logiyasmin biitiin
ayrıca aydınlaşdırmadan ruh haqqinda mühakimҽ ye-ritmҽk olmaz: burada saholorino niifuz ctmişdir. Miiasir sovet psixologiyasi qudrotli eksperimental
tҽrҽqqi mohz ondan ibarҽt olmalıdır ki, ruhun nҽ olduğu haqqinda ümumi psixologiyaya çevrilmişdir. Riyazi psixologiya haqqinda da eyni sözlori demok
nҽzҽriyyҽlҽr vo folsҽfı müddҽalar bir yana atılsın, bu vҽ ya başqa psixik olar. 70-ci illorin ov-vollorindo bir çox müҽlliflҽr riyazi psixologiyani
proseslҽri xarakterizҽ edҽn faktlann öyrҽnilmҽsi elmi zҽnıiıı üzҽrindҽ qurula psixologiyanm bir sahosi kimi nҽzҽrdҽn keçirirdilҽr. Elmşiinaslann
bilsin.» Bu müla-hizҽ ҽlbҽttҽ, sovet psixologiyasi üçün prinsipial ҽhҽmiyyҽtҽ proqnozlarına görҽ, yaxın golocokdo psixologiya elminin biitiin saholori
malik idi. Sovet psixologiya elminin inkişafı tarixini dörd dövro bölürlҽr. riyazilo-şocokdir. Sovet psixologiyasinda bu proses artıq özünii aydm şokil-dҽ
Aşağıda hҽmin dövrlҽrin xüsusiyyҽtlҽri qısa nozordҽn keçirilir. göstorirdi.
1917 - 1931-ci illordҽ (birinci dövr) sovet psixologiyasının ҽn mühüm Miiasir diinya psixologiyasinda miixtolif moktob, coroyan vo istiqamotlor -
vҽzifҽsi idealist psixologiya ilҽ mübarizҽ olmuşdur. Onun ҽsasını vҽ başlıca biheviorizm (neobiheviroizm). freydizm (neofrey-dizm), humanist psixologiya,
istiqamҽtini psixologiya uğrunda mübarizҽ tҽşkil edirdi. Birinci dövrdҽ sovet koqnitiv psixologiya vo s. mövcud-dur. Sual olunur: psixologiya elminin tarixi
psixologiyasi özünün bu tarixi vҽzifҽ-sini müvҽffҽqiyyҽtlҽ yerinҽ yetirirdi. vo inkişaf montiqi ba-xımından sovet psixologiyasını da moktob, coroyan vo ya
1931 - 1945-ci illҽrdҽ (ikinci dövr) kapitalist ölkҽlҽrindҽ psixologiya miioyyon istiqamot hesab etmok olarmı? Mҽşhur sovet psixoloqu L.S.Vi-qotski
sahҽsindҽ ҽmҽlҽ gҽlmiş böhranın elmi-tҽnqidi tҽhlili, freydizmlo mübarizҽ holo 1927-ci ildo yazdığı «Psixoloji böhranın tarixi monasi» adli fundamental
şҽraitindҽ psixoloji nҽzҽriyyonin metodoloji mҽsҽlҽlҽrinҽ xüsusi diqqҽt yetirilir, metodoloji todqiqatinda homin suala tarn qotiy-yotlҽ monfi cavab vermişdir.
fundamental tҽhqiqatlar aparı-lırdı. Lakin Böyük Vҽtҽn müharibҽsinin Onun fikrinco sözün hҽqiqi monası vo işin mahiyyҽtinҽ görҽ biz «marksist
başlanması psixoloji tҽd-qiqatların da istiqamotini dҽyişdi. Müdafiҽ ҽhҽmiyyҽti psixologiya» terminini assosiativ, eksperimental, empirik. empirik psixologiya
olan horbi-qospital psixologiyasi problemlҽrinin tҽdqiqinҽ xüsusi fıkir vcrildi. temıinlҽrinin işlҽndiyi monada işlҽdҽ bilmorik. L.S.Vıqotski yazirdi: «Marksist

psixologiya mokloblor arasinda moktob deyil, elm kimi osl yeganҽ do bu faktlar fiziklori vo astronomlan düşündürürdü. 1860 —1870-ci illor
psixologiyadir; bundan arasinda aparılan todqiqatlar noticosindo iso bc-
74 ' basqa digor psixologiya ola bilmoz». 75 lҽ bir nҽticҽyo gҽldilҽr ki, bu, psixoloji
О göstorirdi ki, marksist psi-ılogiya problcmdir, müşahidҽçinin yönümündҽn
anlayışı moktob vo ya hotta istiqamot (ustanovkasından) vo diqqҽtinin
anlayışından geniş-Marksist psixologiya istiqamotindҽn asılı-dir. Hotta Vundt
elmi psixologiya anlayışına uyğun golir. I 1861-ci ildo bu hadisҽlori öyronmok üçün
S.Viqotskinin fikrinco, holo 1921-ci ildo xüsusi cihaz düzҽltdi.
P.P.Blonski elmi psixo-iva terminini Başqa bir misal. Psixologiyada totbiq olunan ilk eksperimental mctodlar
işlҽdҽrҽk bu baxımdan tamamilo haqh idi.
icorisindo psixofiziki metodlar osas yer tuturdu. Hossasliq vo hodlor problemini
Homin к I min «bizim elmimizin osas
xarakterini, bizim moqsodimizi vo... bu mctodlarla öyronirlor. ilk eksperimentci psixoloqlann bir qismi, mҽsҽlҽn,
\.»/ifolorimizi, işin mozmununu vo icra Fexner, Helmhols öz tҽhsillҽrinҽ görҽ fızik idilҽr. Eksperimental psixologiyanın
metodunu» bütünlüklo ifa-»1.» edir. inkişafında onlann rolu ҽvҽzsizdir. TҽsadüFı deyildir ki, XIX osrin sonu - XX
Demoli, psixologiya elmi tamamilo osrin birinci yansinda psixoloqlann çoxu fizikanı hҽvoslo öyronirdilҽr, hotta
ideolojiloşdirilir vo хами ölkҽlҽrdҽ sonralar görkomli sovet psixoloqlan kimi tanınmış akademik Luriya vo
mövcud olan psixoloji cҽroyanlara qarşı
Zeyqamik 20-ci illorin axirlannda aspirant olarkon XX osrin mҽşhur alimi A.
qoyulur.
Eynşteynҽ «Eksperimental fizikadan» minimum imtahanı vermişdilҽr.
Biitiin bu illor orzindo sovet psixologiyasi osl elmi psixologiya kimi inkişaf
Ҽgҽr belodirso, onda psixologiya elmini fizika ilo miiqayiso etmok, hotta
etmiş vo böyük nailiyyotlҽr qazanmışdır. Sovet alim-İMinin fundamental
gizli şҽkildҽ olsa da, ona miioyyon üstünlük vermok no dҽrҽcҽdҽ doğrudur? -
tҽdqiqatları psixologiya elmini zonginlҽşdir-moklҽ miixtolif ölkolҽrdo psixoloji
fıkrin inkişafına mühüm tҽsir göstҽrir. Belo miiqayiso hansi formada olursa-olsun, sohvdir. A. Eynştcyn do bu elmlori
miiqayiso etmir, psixologiya elminin Fızikadan çҽtin olmasını qeyd edҽrkon,
1^5^ Psixoloji biliyin xüsusiyyҽtlҽri görünür, onlann ob-yektini nozordo tuturdu. Özünüz miiqayiso cdin: Hor hansi
bir ma-yenin vo ya bҽrk cismin istilikkeçinnҽ xassҽsini öyronmҽk çҽtin-dir,
Bir dҽfҽ A.Enşteyn göıkҽmli İsvcçrҽ psixoloqu Jan Piajenin uşaqlarda idrak
yoxsa insan hisslҽrinin çalarlarını, insan münasibotlҽrinin so-yuqluğunu vo ya
proseslҽrinin tҽşҽkkülünü ҽks etdirҽn mҽşhur ҽsҽr-lorinin ҽlyazması ilҽ tanış
horarotini?
olandan sonra ona demişdi ki, psixologiya elmi fızikadan no qodor do çolin elm
Ҽlbҽtto, insanı öyronmҽk çҽtindir. Bu faktlar A. Eynşteynҽ yaxşı molum
imiş.
idi. О, psixologiya ilo yaxından maraqlanırdı. A. Eynşteyn geştaltpsixologiya
XVIII yüzilliyin ҽvvollҽrindҽn başlayaraq, fızikanın oldҽ etdiyi nailiyyҽtlor
cҽrҽyanının banilҽrindҽn biri olan mҽşhur alman psixoloqu M. Vcrthcymcrlo
psixologiya elminin inkişafında mühüm rol oynamış-dır. Fiziklҽrin vҽ
dostluq edirdi. Hotta o, Vcrtheymerin tҽcrübolҽrindҽ iştirak etmişdi: M.
astronomlann müşahidolori zominindo duyğular-da sҽhvlҽr problcmi yaranmışdı.
Psixologiya tarixçilҽri bu ҽhvalatı tarixi fakt kimi qeyd edirlor: 1796-cı ildo Vcrthcymer «Рго-duktiv tҽfҽkkür» (1945) kitabının bir foslini A. Eynşteynlҽ
Qrinviçdҽ rosodxananin assistenti Bredli mctodu ilo uldıızlann yerini keçirdi-yi intervyü matcriallarının tҽhlilino hosr etmişdir.
müoyyҽnlҽşdiıҽrkҽn tҽxminҽn bir saniyo sohvo yol verdiyinҽ görҽ işdҽn azad Maksim Qorki insanı ҽbos yero dünyanın möcüzҽsi adlandır-mamışdır.
cdilmişdi. 1816-ci ildo Könsbcrq astronomu Bessel bu hadiso haqqinda bir İnsanı öyrҽnmҽk çҽtindir. Tҽsadüfi deyildir ki, yerin ca-zibҽ qüvvҽsi çoxdan
molumatla tanış olandan sonra belo bir fıkrҽ gҽldi ki, Qrinviç ro-lodxanasirnn kҽşf edilmişdir. İnsanın isҽ cazibҽ qüvvҽsi holo koşf edilmҽmişdir. Bu monada
assistenti sohvo heç do diqqotsizlik iiziindon yol ver-mҽmişdir. О, diiz on il da bҽzҽn dcyirlҽr ki, fizikanın Nyutonu var, amma psixologiyanın Nyutonu
müddҽtindҽ öz hcsablamalarını homkarları-nın hesablamalan ilo miiqayiso etdi. yoxdur...
Bessel belo bir noticoyo goldi ki, qavrayış fҽaliyyҽtindҽ «şҽxsi tonlik» Bu çҽtinliklҽr psixoloji biliyin xüsusiyyҽtlҽrindҽ dҽ öz ҽksini tapır. Bir
mövcuddur (astronomiya-da «vaxt tonliyi» termini var. Bessel «şoxsi tonlik» cҽhҽti doqiqlҽşdirҽk: biz psixoloji bilik deyҽndҽ, mütҽ-
terminini, görü-nür, ona müvafıq olaraq işlҽtmişdir.). Bu müqayisҽlҽri bҽlkҽ do 76 \»ssislҽrin deyil, psixologiyanı
psixologiya tarixindo ilk eksperimentlor hesab etmok olar. Sonraki on illiklordo öyrҽnҽn vҽ ya öyrҽnmiş adamlann, I

cümlҽdҽn, tҽlҽbҽlҽrin biliyini nҽzҽrdҽ yaranır: öyrҽnilon mücorrod anlayışlar tolҽbҽyҽ tanış gҽlir, o, bu effcktin tҽsirilҽ
tuturuq. materiah bir vo ya iki dҽfҽ oxuyur. Ҽn başlı-cası iso onu sҽthi başa düşür vҽ sҽhv
Psixoloji biliklҽrdҽ elmi anlayışlarla güzҽran anlayışları özüno-moxsus izah edir. Onda elҽ tҽҽssürat yaranır ki, guya psixologiya elmini öyrenmişdir.
şokildҽ uzlaşır. Bunun köklҽrini aydınlaşdırmaq çotin deyildir. Halbuki sonralar (seminar mҽşğҽlolҽrindo vo ya imtahanda) mҽlum olur ki, bu
Bir torofdon, psixoloji anlayışlar vo kateqoriyalar son doroco miicorrod vo yalan-çı tҽҽssürat imiş, tҽlҽbҽnin psixologiya haqqinda biliklori heç do sistemli
xarakter daşımır, lazımi elmi molumata malik deyildir.
ümumiloşdirilmiş xarakter daşıyır. Biz tutaq ki, tolo-boyo Fikrin vo ya
Psixoloji biliklor tolobo, eloco do bu elmi öyrҽnon hor bir adam üçün bir
qavrayışın özünü bilavasitҽ göstҽrҽ bilmirik. Hotta, miioyyon bir psixi prosesi
növ güzgüyҽ çevrilmolidir. Hor bir adam özünü homin güzgüdo görmҽli, bu
göstҽrmok mümkün olduqda belo, to-lҽbҽ on yaxşı halda onun bir anını, bir
baxımdan tohlil etmoyi bacarmalıdır. Psixologiya ancaq bu zaman, insamn
çalarını goro bilir. Digor torofdon, hor bir tҽlҽbҽnin (o cümlҽdҽn hor hansi bir
noinki başqa adamlan, hom do özü-nü dork ctmosinin on sҽmorҽü vasitosino
başqa adamın) psixoloji hҽyat tҽcrübҽsi vardır. Elmi-psixoloji biliklor no qodor
çcvrilir.
ümumilҽşmiş vo miicorrod xarakter daşıyırsa-daşısın, onlar bilava-sito hor bir
Belҽliklҽ do biz miihiim bir mҽsҽlҽyҽ gҽlib çıxırıq: insan psixoloji
toloboyo xas olan psixi hadisolor duyğular, hafizo, hisslor, xarakter vo s.
biliklordon песо istifado edo bilor? Sual prinsipial ohomiy-yoto malikdir. Biz
haqqinda biliklordir. О homin biliklori, ado-ton öz tҽcrübҽsi fonunda
onu nҽzҽrdon keçirmҽklҽ psixoloji biliyin bir miihiim xiisusiyyotini do
mҽnimsҽyir, başqa sözlҽ, elmi anlayışları giizҽran anlayışları zominindҽ
aydınlaşdıra bilorik.
mҽnimsҽyir. Halbuki elmi-psixoloji anlayışlarla güzҽran anlayışlarınm mҽnası
Golin belo bir situasiya tosvir edok: tutaq ki, hor hansi bir psi-xoloq V -
bir-birinҽ uyğun gҽlmir.
VIII sinif şagirdlҽrinin riyazi anlayışlarının xiisusiyyot-lorini öyrҽnmişdir.
Mҽişҽtdҽ insanlar psixoloji terminlҽrdҽn vҽ anlayışlardan ge-niş istifado
Görҽsҽn, riyaziyyat müҽllimi homin todqiqatın noticolorini cynilo dors dediyi V
edirlor. Dilimizdҽ özünҽmҽxsus psixoloji mҽnası olan yüzlҽrlҽ ümumişlҽk sözlҽr
- VIII sinifdo totbiq etmoklo, dor-sin somoro vo keyfiyyotini avtomatik surotdo
vardır. Onlardan bir qismi Azorbaycan psixologiyasinda elmi termin kimi
yiiksoldo bilormi? Şübhosiz ki, miiollimin psixoloji biliklorinin artmasi onun
istifado olunur. Qarovluq, qarov adam buna misal ola bilor. Prof. M.
pedaqo-ji ustalığına istҽr-istҽmoz tҽsir göstҽrmҽlidir. Lakin o, istonilon no-ticoni
Mohorromov В. M. Teplovun «Psixologiya» (1950-ci il) kitabim Azorbaycan
oldo etmok üçün ovvolco dors dediyi sinfın xiisusiyyotlorini öyrҽnmҽli, onlan
dilinҽ tҽrcümҽ cdҽrkҽn «Svetovaya slepota» anlayışını doqiq ifado edon «qarov-
nozoro almaqla bu vo ya digor todqiqatin notico-lorindon istifado etmolidir, yoni
luq» sözündҽn elmi termin kimi istifado etmişdir (gccҽlҽr vo ya qa-ranlıqda zҽif
onlan mexaniki şҽkildҽ deyil, ya-radıcılıqda totbiq etmolidir.
görҽn, yaxud görmҽyҽn adamlara xalq içindҽ qarov adam deyilir). Lakin bununla
Bu onunla bağlıdır ki. psixi hadisolor variativ xarakter daşıyır. Onlar
belo insanların mҽişҽtdҽ istifado et-diklori psixoloji termin vo anlayışların
coroyan etdiklori konkret şoraitdҽn asılı olaraq miixtolif for-malarda tozahiir
hüdudu doqiq müҽyyon olunmamışdır, adamlar сох vaxt eyni bir termin vo
edirlor.
anlayışı miixtolif monada başa düşürlҽr. Biz tolobolҽrin, mҽsolҽn, mohobbot
haqqinda anlayışlarını tohlil etsok, bunu aydm goro bilorik. Elmi anla-yışları
öyrҽnҽndo tҽlҽbҽ ҽgҽr tҽkco öz güzҽran tҽcrübҽsinҽ istinad cdirsҽ, elmi
anlayışlarla güzҽran anlayışlannı eyniloşdirirsҽ, onları birtorofli başa düşür vҽ III F Ҽ S İ L
sҽhv izah edir. Halbuki ҽksinҽ olmalı idi, tolҽbҽ elmi-psixoloji bilikloro
yiyҽlҽndikcҽ, insanlar haqqinda gü-zҽran tҽcrübҽsi ilҽ bağlı olan sҽhv, mҽhdud PSİXOLOGİYANIN SAHҼLҼRİ VҼ PSIXOLOJI PRAKTİKANIN
vo birtҽrҽfli tosovvür-lordҽn uzaqlaşmalıdır. VҼZİFҼLҼRİ
İnsanın clmi-psixoloji anlayışları öz tҽcrübҽsi ҽsasında mҽnim-
77 sҽmҽsinin bir sҽbҽbi do psixoloji biliklorin öz xarakteri ilo bağlıdır. Axi,
psixologiya insan haqqinda elmdir. Psixologiyanı öyrҽnҽrkҽn misal axtannaq 1. Psixologiya elminin ҽsas sahҽlҽri
lazim deyil, bu prosesdo insamn özü on tosirli nii-munҽyҽ çevrilir. Bu fakt onda
ifado olunur ki, tҽlҽbҽ, adҽtҽn özü-nü, obrazlı desok, kitabla miiqayiso edir vo
XIX osrin sonu - XX osrin ҽvvҽllҽrindҽn etibaron başqa elm sahҽlҽrindҽ
bir qayda olaraq biitiin psixoloji xarakteristikaları öz nümunosindo öyronir. О,
özünü psixologiya güzgüsündҽ gönrıҽk ҽvҽzinҽ, çox vaxt psixologiyam öz olduğu kimi, psixologiya elmindo do diferensiasiya prosesi başlayır. ictimai
«Mon»inin güzgüsündҽ görür. Bu zaman, birinci növbҽdҽ, «tanışlıq cffekti» praktikanın tҽlҽbatına miivafiq olaraq ovvolco yaş vo pedaqoji psixologiya, tibbi
psixologiya, daha sonra omok psixologiyasi, sosial psixologiya, bundan sonra

miihondislik psixologiyasi, tҽyyaroçilik psixologiyasi, kosmik psixologiya vo s.
formalaşmış vo inkişaf etmişdir. 70-80-ci illordo iso psixologiya elminin bir cox
yeni saholori, mosolon, siyasi psixologiya, iqtisadi psixologiya, kommunal
psixologiya, idaroctmo psixologiyasi vo s. toşҽkkül ctmişdir.
Bu şҽraitdҽ psixologiya elminin inteqrasiyası (latinca inteqrato - sözündҽn
olub hissolori bütöv halda birlҽşdinnok demokdir) mo-sololori daha böyük
ҽhomiyyҽt kosb cdir. Psixologiyanin ayn-ayn saholorindo oldo cdilon
nailiyyҽtlҽri iimumiloşdirmok, psixologiya nozoriyyosini daha da
zonginloşdimıok son doroco miihiim vozifo-dir. Elmin bir sistem şҽklindҽ
inkişafı da bunu tolob edir. Diferensiasiya prosesi inteqrasiya prosesi ilo iizvi
surotdo bağlıdır. Bu miihiim mosololori iimumi psixologiya holl edir.
Bcloliklo do, psixoloji elmlor sistemi iimumi psixologiyadan vo psixologiya
elminin miixtolif saholorindon ibarotdir.
§ 1. iimumi psixologiya haqqinda mҽlumat
Ümumi psixologiya psixologiya elminin osas problemlorini nozori vo

eksperimental istiqamotdo işlҽyir. Psixologiyanin mctodo-loji, nozҽri-tarixi
mosololorinin, mosolon, psixi proscslorin omolo golmosi, psixoloji qanunlarm
miioyyon edilmosi, todqiqat metodla-rının nozori-praktik mosololorinin
öyrҽnilmosi onun başlıca vozi-fosidir. Ümumi psixologiya foaliyyot vo
iinsiyyotin, eloco do şҽx-

siyyҽtin iimumi psixoloji mҽsҽlҽlorini öyrҽnir. Psixi proseslҽrin, psixi halların İnkişafın Yaş Cinsi tҽrqlҽrin Psixodiaq-
vo fordi psixoloji xüsusiyyotlҽrin qanunauyğunluqla-rını aydınlaşdırmaq, psixoloji psixologiyasi psixologiyasi nostika
psixologiya elminin osas anlayışlannı xarakte-rizo etmok iimumi psixologiyada aspektlo- diferensial [ anomal inkisafın Г miiqayisoli
rinҽ göro psixologiya psixologiyasi psixologiya
miihiim yer tutur.
Bununla borabor iimumi psixologiyada xarici obyektiv alomin subyektin
beynindo inikas qanunlanna daha artiq diqqot yetirilir. Homin inikas prosesinin Ҽmok
psixologiyasi
beyin mexanizmlҽri aşkar edilir.
Ümumi psixologiya daha çox obyektiv alomlo, predmetlorlo insan Tibbi Incҽsҽnot
psixologiya psixologiyasi
arasındakı münasibҽtҽ diqqot yetirir, insamn alomi песо dork etmosi,
informasiyanı qҽbul edib yenidҽn işlҽmҽsi prosesinin daxili mexanizmini Pcdaqoji Dҽdii yaradıcılı-ğın
psixologiya psixologiyasi
öyrҽnir. Başqa sözlo, iimumi psixologiyada on plana subyekt-obyekt münasibҽti
Hüquq Elmi yaradacihgin Pa tops
keçir. Konkret psixologiyasi psixologiyasi i-
Ümumi psixologiya psixologiya elminin hor bir sahosinin inki-şafının foaliyyot xologiya
Horbi Estctik qavrayi-şın Psixofor-
fundamental ҽsasını toşkil edir. saholorino psixologiya psixologiyasi makologiya
gore
Kosmik Ticarot
Psixolerapiya
§ 2. Psixoloji fan hrin tҽsnifatı psixologiya psixologiyasi
Tҽyyaroçilik Kommunal
Miiasir ensiklopediya vo lüğҽtlordo psixologiya elminin yiiz-dҽn çox psixologiyasi psixologiya
sahosi haqqinda molumat verilir. Onlan sadalamaq yolu ilo tosvir etmok elmi Miihondislik Parapsixolo-
idrakın metodologiyası baxımından moqsodouy-ğun deyildir. Bos, psixologiyasi giyasi
psixologiyanin bu miixtolif saholorini песо tos-nif etmok olar? Psixoloji Idman
todqiqatlar göstҽrir ki, psixoloji fonlorin böyük ҽksҽriyyҽti konkret foaliyyot psixologiyasi
saholorini öyrҽnir. Onlann bir çoxu iso inkişafın psixoloji aspektlorini vo
şoxsiyyotin cҽmiyyҽtҽ münasibҽtini öyrҽnir. Homin cohҽti nozoro alsaq
tҽsnifatın osası kimi: 1) konkret foaliyyot, 2) inkişafın psixoloji aspektlҽri vҽ 3) yolu vo vasitҽlҽrinin müoyyonloşdirilmosi problemlorini öyrҽnir. Miiasir dorso
şoxsiyyotin cҽmiyyotҽ münasibҽti mҽsҽlҽlorini götürmҽk mҽqsҽ-dҽuyğundur. verilon psixoloji tҽlҽblҽri müҽyyҽn cdir, pedaqoqla -şagirdlҽr arasmdakı
Şokil 18-dҽ psixoloji fonlorin bu baxımdan tҽsnifatı verilmiş- qarşılıqlı miinasibotlori vo şagird kollcktivin-doki miinasibotlori, şagirdlҽrin
dir. fҽrdi-psixoloji xiisusiyyotlorini ay-dınlaşdırır.
Psixoloji fonlorin böyiik oksҽriyyҽti konkret foaliyyot saholorini öyrҽnir.
Pedaqoji psixologiyanin aşağıdakı sahҽlҽri vardır: tolim psixologiyasi
Miixtolif foaliyyot sahҽlҽrindҽ insan amilini giiclon-dirmҽk üçün onlardan hor
(didaktikamn, xiisusi metodikalann, proqramlaşdırılmış to-limin, oqli
birinin böyük ҽhҽmiyyҽti vardır. Bu haq-da aydın tҽsҽvvür oldo etmok üçün
pcdaqoji psixologiyanı qisa xa-rakterizo etmok kifayotdir. omoliyyatlann formalaşmasının vo s. psixoloji osaslan);
157 6 81
Pedaqoji psixologiyanin predmetini tolim vo torbiyo prosesinin psixoloji tҽrbiyҽ psixologiyasi (şҽxsiyyҽtin tҽrbiyҽsi metodikasının psixoloji ҽsasları,
qanunauyğunluqlarının öyrҽnilmҽsi tҽşkil edir. О şa-girdlҽrdҽ qavrayış, diqqҽt,
şagird kollcktivinin psixologiyasi, islah-ҽmҽk pedaqogi-kasının psixoloji
hafizҽ, tҽfҽkkür, tҽxҽyyül vҽ s.-nin tҽr-biyҽsi mҽsҽlҽlҽrini tҽdqiq edir,
osasları); müҽllim psixologiyasi, anonrıal uşaqlar-la tҽlim-tҽrbiyҽ işinin
intellektual foaliyyotin sҽmҽrҽli
psixologiyasi.
80 İnkişafın psixoloji aspektlҽrini vҽ şҽxsiyyҽtin cҽmiyyotҽ mü-nasibҽtini
insamn cҽmiyyotҽ münasibo-tino görҽ Iqtisadi Tҽbliğatin
Sosial
öyrҽnҽn psixoloji fonlorin do ohҽmiyyҽti böyükdür.
psixologiya psixologiya
psixologiyasi
[
Siyasi [ Böyük Vҽtҽn müharibҽsindҽn sonrakı illҽrdo yaş psixologiya-sının
Şokil 18. Psixoloji fonlorin tҽsnifatı. Etnopsixo-
psixologiya inkişafında yeni mҽrhҽlo başlamışdır. Psixologiya elminin bu sahҽsi uzun
logiya
Idarҽetmonin
psixologiyasi

müddҽt uşaqların yaş xüsusiyyҽtlҽrini öyronmiş vҽ düzgün olaraq u.şaq bunla yuyurlar. Bos, belҽ ctnik-psixoloji xüsusiyyollҽro bҽlҽd ol-maq azmı
psixologiyasi adlanmışdır. Hal-hazırda o, uşaq-lar vҽ ycniyetmҽlҽrlo yanaşı ҽhҽmiyyҽtҽ malikdir? Oradan yaxşı cҽhҽt götüro bilҽrik-mi? Yaxşı şeylҽrdҽn
gonclҽrin, yaşlı adamın vҽ qocaların da yaş xüsusiyyҽtlorini öyrҽnir. Bu monada ibrҽt götünnҽyimiz — yҽni, sҽkilҽrimizi tҽmiz saxlamaq, sabunla yumaq bir
da ona у a ş p s i x o l o g i y a s i dcyilir. yana qalsın, heç olmazsa insaf edib (Bakı şҽhҽrinin öziindҽ belҽ) beşinci, altmcı
Anormal uşaqların psixoloji xüsusiyyҽtlorinin öyrҽnilmҽsinin do praktik vo ya daha yuxarı mҽrtҽbҽlҽrdҽn icorisindo şüşҽ qablar vҽ ağır cisimlor olan
ҽhҽmiyyҽti aydındır. Bu sahҽdҽ apanlan tҽdqiqatlar yaş psixologiyasi zibil tor-balannı bҽzҽn adamlar keçib gedҽn sҽkilҽrҽ atmayaq... Onun pis nҽticҽsi
mosololorinin öyrҽnilmҽsi baxımından da qiymҽtli-dir. barodҽ nҽ üçün düşünmürük?
Miiasir psixoloji fҽnnlor icorisindo sosial psixologiya da mü-hüm yer tutur. Bir ibrotamiz misalı da xatırladaq. Mҽşhur alman fılosofu Hegel öz xalqının
Bu, hor şcydon ҽwҽl, özünü onda göstҽrir ki, bu sa-hodo apanlan todqiqatlar bir miihiim etnik psixoloji xüsusiyyҽtini belҽ ifadҽ edirdi: «mҽnim xalqım
psixologiya elminin digor saholorindo bir sıra problemlҽrin hҽlli üçün böyük arxivariusdur (vҽ ya arxivarius xalqdır). Ar-xiv öz taxçalarında tarixi hadisolori
mona kosb edir. Son zamanlar yaş, pedaqoji, kosmik, hҽrbi, miihondislik, vo faktlan hifz etdiyi kimi, alman xalqı da öz yaddaşında öz tarixini hifz edib,
idman, kommunal, siyasi, ticarot, incosonot psixologiyasi vo s.-do totbiqi sosial- qoruyub saxlaya-raq gҽlҽcok nҽsillҽro verir». Yҽni alman xalqı ilk növbҽdҽ öz
psixoloji problemloro daha çox diqqot yctirilir. Psixologiya elminin, demok olar tarixini yaxşı bilmҽklҽ seçilir. Bos, bunun etnik psixoloji mҽnası nҽ-dir? Ҽvvҽla,
ki, hor bir sahosinin sosial-psixoloji problemlҽri vardir. Sosial psixologiyanin öz tarixini yaxşı bilon, ona dҽrindҽn bolod olan xalq özünü yaxşı dork edir,
prcdmetini nozoro alsaq, bunu tamamilo qanunauy-ğun hal hesab etmok olar. özünü, öz mövqeyini düzgün qiymҽtlҽndirir.
Sonrakı bölmҽlҽrdҽ sosial psixologiyanin vacib mosololori ba-rodҽ otrafli İkincisi, belo xalq öz tarixinҽ bolod olduqda onun ibrҽt dorslo-rini dҽ yaxşı
molumat verilocoyini nozoro alaraq burada etnik psixologiyanin osas mҽnimsҽyir, ilk növbҽdҽ öz tarixindҽ cҽlbedici nҽ varsa, onu hifz edib
problemlori haqqinda nisbotҽn geniş molumat ver-moyi zoruri hesab cdirik. saxlamağa vҽ inkişaf ctdirmҽyҽ cҽhd edir. De-moli, öz xalqının tarixinҽ dorindҽn
Çünki etnik psixologiya barodҽ ilkin qisa molumat belo, xalqı, etnosu öz bҽlҽdlik onun üçün süzgҽc ro-lunıı oynayır. Yaxşıları seçib götürmҽk,
psixologiyasina yaxindan bolod ol-mağa vo özünü dork etmoyo yönoldҽ bilor. pislҽrindҽnsҽ yaxa qurtar-maq, uzaqlaşmaq! Hor hansı bir xalqın belo bir gözҽl
Bu iso miiasir dövrdҽ xalqımızın hor bir övladı üçün çox vacibdir. etnik psixoloji xüsusiyyҽtini bilmҽk, ona yaxından bҽlҽd olmaq bizim üçün azmı
ohҽmiyyҽt kosb edir? Onu öyrҽndikdҽ hcç olmazsa özümüz-dҽn soruşa bilorik:
§3. Etnik psixologiyanin ҽsas problemhri bos bizdo necҽdir, biz do elҽ olsaq, yaxşı olmaz-mı?
Homin misallar bizi daha mürҽkkҽb suallarla qarşılaşdırır: etnik psixoloji
Etnik psixologiya nҽdir vo nҽyi öyrҽnir? Homin suallara çavab vermҽzdҽn xüsusiyyҽtlҽr nҽdir, onlar песо ҽmҽlҽ gҽlir, onları bil-mҽyin, onlara bҽlҽd
ҽwҽl söhbҽtҽ bir neçҽ misalla başlamaq istordik. olmağın.nҽ kimi clmi-nҽzҽri vo praktik ҽhҽ-miyyҽti var? Yaxud bu problemlҽ
82 hansi elm sahҽsi mҽşğul olur, onun respublikamızda inkişafı barҽdҽ nҽ demҽk
Bitkilҽri qorumaq vo güllҽri, çiçoklҽri qırmamaq üçün Alp ço- olar?
mҽnliklҽrindҽ lövhҽlҽr asılmışdır. Fransız dilindҽ yazılmışdır: «Bu gözҽl Ҽlbҽttҽ, burada homin sualların hamısına tam tofsilatı ilo cavab vennҽk
çiçҽklҽrdҽn zövq alın, amma onu nҽ iiçün qınrsınız?» İngilis dilindҽ yazılmışdır: mümkün deyildir; ona görҽ do, osason problemlҽ ilkin ta-nışlıq üçün zҽruri olan
«Zҽhmot olmasa, çiçҽklҽri qırmayın». Alman-lar üçün artıq bu, xahiş deyil, cҽhҽtlҽrҽ toxunmaq istҽyirik.
qadağanı bildirir: «Çiçҽklҽri qırmaq qadağandır!» Gotirilmiş misallardan da aydın olur ki, hor bir xalq, hor bir millot özünün
Heç bir şҽrh vemıҽdҽn soruşmaq istordik: Homin lövhҽlҽrin hamısını eyni mҽxsusi psixoloji xüsusiyyҽtlҽrinҽ görҽ dҽ bir-birin-dҽn ciddi surҽtdҽ fҽrqlҽnir.
mҽzmunda yazmaq olmazdımı? Nҽ üçiin onlann hor birisi ayn-ayrı xalqın Bunlar hҽr bir millҽtҽ vҽ ya xalqa xas olan etnik psixoloji xüsusiyyҽtlҽr adlanır.
dilindo başqa cür yazılıb vҽ bunun xüsusi sҽ-bҽbi varmı? Homin etnik psixoloji xüsusiyyҽtlorin mahiyyҽti, sҽbҽblҽri, mexanizmi vҽ
Bir «xırda» misal. Almanlarda belo bir qayda var: kimsҽ küçҽ-dҽn keçҽrkҽn tҽzahür xiisu-siyyҽtlҽri xüsusi bir elm sahҽsi - etnik psixologiya torofindon öy-
çirkli vitrin vҽ ya çox çirkli avtomaşın görsҽ onu vu-rub sındınnağa haqqı var. rҽnilir.
Heç kos onu bu iş üstündҽ no hüquqi, nҽ dҽ mҽnҽvi cҽhҽtdҽn cozalandıra vҽ ya «Etnik psixologiya» söz birloşmosindo «etnik» sözünün özünҽ-mҽxsus
tonbeh cdo bilmҽz. Çünki onlann etnik adҽt-ҽnҽnҽsindҽ möhkҽmlҽnib ki, heç bir mҽntiqi mҽnası vardır: burada öyrҽmlҽn psixoloji hadisҽ-lҽrin yalnız spesifik
şeyi çirkli qoymaq olmaz. Tҽsadüfı deyildir ki, onlar çox zaman küçҽlҽri sa- cohҽtlҽri «etnik» sözü ilo ifadҽ olunur, başqa sözlҽ, etnik psixologiya ayrı-

ayrılıqda etnik vo ya psixoloji hadisҽ-lҽri öyrҽnmir. Onun ҽsas mҽğzini etnik 2. Miixtolif sҽciyyҽli etnik qrupların psixoloji xüsusiyyotlҽri-nin
psixoloji hadisolor toşkil cdir. Bunu песо başa düşmҽk olar? Homin suala cavab araşdırılması problemi. Bu problemlo olaqodar olaraq etnik psixologiya, sosial
vennok üçün ilk növbҽdҽ anlayışın lüğҽti monasına diqqҽt yetirmҽk lazimdir. psixologiyada olduğu kimi, etnik qruplann miixtolif parametrlorini nozoro
Etnik psixologiya - etnopsixologiya (yunan dilindҽ etnos -xalq, tayfa almaqla orada baş veron etnik psixoloji hadisolorin mahiyyotini, xarakter
demokdir) ҽvvҽllҽr sosial psixologiyanin mühüm bir sa-hosi kimi miioyyon xiisusiyyotlorini, etnos iizvlorinin roftar vo davranışlarına tosiretmo dorocosini
qrupda insanların etnik ümumiliyi vҽ milli mҽnsubiyyoti ilҽ şҽrtlҽnon psixi vo s. araşdırır. Böyük etnik qruplarda, xalq vo millot (makromiihit) soviyyosindo
xüsusiyyҽtlҽrini, davranış vo rof-tar tҽrzini öyrҽnmişdir. Hazırkı dövrdo iso etnik miioyyon morasimlorin, adot-ҽnҽnҽlorin, modanın, şayiҽlҽrin, ictimai ohvallann,
psixologiya fҽnlҽ-rarası bilik sahҽsi olub insanlann psixikasınm etnik dini morasim vo ayinlorin yayilmasimn, tozahiirlorinin qanunauyğunluqları,
xüsusiyyҽtlҽri-ni öyrҽnir. Yҽni milli, irqi, etnik mҽnsubiyyҽti nҽzҽro almaqla in- başqa sözlҽ, böyük etnik qrup kimi xalqin, millotin psixoloji problcmlҽri
sanların psixoloji xüsusiyyҽtlҽrini öyronҽn bir elm sahҽsidir. araşdınlır.
Mҽlumdur ki, etnik milli psixologiyanin problemlҽri çox vҽ rongarҽngdir. Kiçik etnik qruplarda (mikromiihitdo) etnik psixoloji hadisolorin
Buraya bu vo ya digor xalqa mҽxsus olan etnik ste-reotip vҽ yönümlҽr, adҽt- öyrҽnilmosi. Buraya qapali etnik qruplarda psixoloji uyuşma, şoxsiyyotlҽrarası
ҽnҽnҽlҽr, milli xarakterlҽr, hisslҽr vҽ s. daxildir. Lakin burada bir песо cҽhҽt miinasibotlor, qrup iqlimi, qruplann tiplori, qrup yekdilliyinin soviyyolori vo
diqqoti xüsusi olaraq cҽlb soboblori, qrupun sorvot mcyllori vo s. kimi mҽsҽlҽlҽr daxildir. Mosolon, ogҽr
84 edir. Başqa sözlҽ, hor bir xalqın etnik ailҽni kiçik etnik qrup hesab etsok, onda validcyn vo uşaqlar arasmdakı
psixologiyasi, yaxııd ctnik psixoloji miinasibotlorin xa-
xüsusiyyҽtlҽri molız hҽmin cҽhҽtlҽrin 85 rakteri, dinamikası, orada etnik adҽt-ҽnonolҽrin xüsusiyyҽtlҽri vҽ s. kimi
mҽzmun vҽ xarak-terinҽ, tҽzahur mosҽlҽlҽr etnik psixoloji araşdırmanın obyekti ola bilor.
xassҽlҽri vҽ intensivliyino görҽ tҽyin 3. Etnik stereotip vo yönümlor problemi. Burada etnik stcreotip vo
cdilir. Demo-li, hor etnos, hor bir xalq
yönümlorin mahiyyoti, toşҽkkül etmo mexanizmi, tozahiir xiisu-siyyҽtlҽri,
özünҽmҽxsus etnik psixoloji xüsusiyyҽt-
lҽrҽ malik olur vҽ hҽmin xüsusiyyotlҽr şҽxsiyyҽtlҽrarası vo etnoslararasi miinasibotlor sistemindo yeri todqiq edilir.
onlann davranış vҽ rҽftar tҽrzindҽ, 4. Etnik (milli) xarakter problemi. Etnik vo milli xaraktcrin to-şҽkkülü,
miinasibotlor sistemindo, adҽt- fonnalaşması çox mürҽkkҽb psixoloji hadisҽ olub, qrup üzvlҽrinin rҽftar vo
ҽnҽnҽlҽrindҽ, sҽrvҽt meyllorindҽ vҽ s. davranışında, foaliyyot vҽ ünsiyyҽtindҽ, ümu-mҽn miinasibotlor sistemindo
özünü biruzo verir. Yoni ctnik qarşılıqlı özünҽmҽxsus şҽkildҽ tҽzahür edir. Tipik etnik vo ya milli xarakter ҽlamҽtlorinin
miinasibotlor sayҽsindҽ elҽ psixoloji formalaşması, ona şҽxsiyyҽtin yetişdiyi sosial şҽraitin, tҽlim-tҽrbiyҽ sisteminin,
xüsıısiyyҽtlҽr tҽşҽkkül edir ki, onları elҽcҽ dҽ tҽbii imkan vҽ xüsusiyyҽtlҽrinin tosiri mosololorinin araşdırıl-ması
yalnız homin qrupun etnik
homin problemin holli üçün ciddi ҽhҽmiyyҽt kosb edir.
xüsusiyyotlҽrini araşdırmaq sayҽsindҽ
izah etmok olar. 5. Etnik adҽt-ҽnҽnҽlҽr, milli hisslҽr problemi. Mҽlumdur ki, etnik adҽt-
Sual olunur: etnik psixologiyada hansı problemlҽr ön plana kc-çir vҽ xalqın, ҽnҽnҽ etnos üzvlҽrinin tarixҽn yaranmış vҽ nosildҽn-nҽsi-lҽ keçҽn foaliyyot vҽ
millҽtin özünü dork ctmosino, özüno dҽrindҽn bolod olmasına, davranış formalan, rҽftar qaydaları, onlarla bağlı olan anlamlar vҽ tҽsҽvvürlҽrdir.
özünütҽkmilloşdinnҽsinҽ yaxından kömҽk edir? Elo bunlar etnik psixologiyanin Müsbҽt etnik adҽt vҽ ҽnҽnҽ-lҽrin tҽşҽkkülü ilҽ yanaşı tarixi prosesdҽ onlann
osas problemloridir. dҽyişilmҽsi, tҽ-bҽddülatı vҽ ya pozulması da yalnız ayrı-ayrı şҽxslorin dcyil, hҽm
1. Etnik özünüdҽrketmҽnin xüsusiyyotlori, mexanizmi, etnik do etnik qrupun davranış vo roftanna ciddi tҽsir göstҽrir, onu bҽzҽn poza bilir.
özünüduyumun vo monlik şiiunınun formalaşması, tҽzahür fonna-ları vo Buna görҽ do ctnik psixologiyada homin problemlorin miixtolif aspcktlҽrdҽn
soviyyolori problemi. Homin problemlo olaqodar olaraq etnik inkişafın xüsusi tҽdqiqinҽ xüsusi diqqot yctirilir.
pillosi kimi özünüdҽrketmҽnin, milli şüurun tҽ-şҽkkülü, fonnalaşması, inkişaf Demoli, etnik psixologiya insanların miioyyon etnik qrupda, xüsusi etnik
soviyyolori, etnos üzvlҽrinin rҽftar vҽ davranışma, özünҽ vҽ başqalarına olan mühit vҽ şҽraitdҽ formalaşması ilo olaqodar olaraq onlann psixi simasında,
miinasibotlor sistcminҽ, özünüduyumuna tҽsir mexanizmi vҽ tҽzahür psixoloji xüsusiyyҽtlҽrindҽ baş verҽn dҽyi-şikliklҽrin qanunauyğunluqlarını,
xüsusiyyҽtlҽri dҽ araşdınlır. tҽzahür xüsusiyyotlҽrini öyrҽnҽn elm sahҽsidir.

Bu vo ya digҽr xalqın vo ya etnosun etnik psixoloji xüsusiyyҽt-lҽrinҽ bolҽd miioyyon sosial etalon vo stcreotiplorini ifado etmişdir. Azorbaycan
olmaq, onları öyronmҽk miixtolif xalqlar vҽ millҽtlҽr arasinda qarşılıqlı lotifolorindo xalqin miixtolif ctnik psixoloji hadisolor haqqındakı ictimai rҽyi
miinasibotlorin düzgün qurulmasına, onların opi-timal variantlarının tapılmasına özünün parlaq ifadҽsini tapmış-dii. Molla Nosroddin, Bohlul-Danondo xalqin
yaxından kömok edir. Demoli, etnik psixologiyanin hom ciddi clmi-nҽzҽri, hom zelmindo «insan sor-
do çox böyiik praktik ҽhҽmiyyҽti vardir. 87 rafi» kimi moşhurlaşmışlar, onlar песо
XIX osrin sonu, XX osrin ҽvvҽllҽrindҽn başlayaraq sosial psixologiya ilo deyorlor, osl praktik sosial vo etnik
yanaşı, etnik psixologiya da sürotlҽ inkişaf etmoyo vo müstoqil elm sahosi kimi psixoloqlar idilor.
fonualaşmağa başlayır. Bu dövrdҽ etnik psixoloji hadisolor, elmin sҽrhoddi, tҽsir Azorbaycan xalq ҽdҽbiyyatının qodim yazılı - abidosi «Kitabi-Dodo
dairҽsi müҽyyҽnlҽşdirilir, sosial stereotip vo yönümlҽrҽ, adot vo ҽnҽnҽlҽrҽ, milli Qorqud»da insamn miixtolif cmosional halotlori tosvir cdil-miş, davramş
xaraktcrlo- normalarında özünü biruzҽ veron xҽyanot, lıosҽd, qorxaqlıq, forarilik kimi monfı
86 ro, toqlid, tolqin vo s. aid material cmosional sifҽtlor tҽnqid edilmişdir.
toplanib tosvir olunur, gerido qalmış «Kitabi-Dҽdҽ Qorqud» dastanları insanlann qarşılıqlı münasi-bҽtlҽrinin
xalqların etnik psixoloji xüsusiyyҽtlҽri etnik-psixoloji tohlili baxımından diqqoti xüsusilҽ cҽlb edir. Dҽdҽ Qorqud
barҽdҽ xcyli molumat oldo edilir. qonağa hörmҽt etmҽyҽn tҽnbol qadınlan pislo-yir, yaxşı qadınları tҽriflҽyirdi.
XX osrdo xiisuson do ctnik psixologiya problcmlҽrinin oyronil-mosi Qadının başqa adama, mҽsҽlҽn, qonağa münasibotҽ görҽ sҽ-
metodlan vo texnologiyasi sahosindo ciddi nailliyyotlor oldo edilmişdir. ciyyҽlҽndirilmҽsi Azorbaycan ictimai fıkir tarixindo etnik-psixoloji
Etnik psixologiya öz mövzusuna vo todqiq etdiyi problemlorin xarakterino xarakteristikanm ilk nümunosi kimi qiymotlidir.
goro psixoloji elmlor sistemindo sosial psixologiyaya daha yaxın olduğu üçün «Kitabi-Dҽdҽ Qorqud» nҽinki tayfadaxili vҽ tayfalararası miinasibotlorin
sosial psixologiyada totbiq edilon todqiqat metodlarindan yerino goro, burada psixoloji tohlili, hom do miixtolif etnik qrup üzvlҽri arasinda miinasibotlorin
daha geniş miqyasda istifado olunur. psixoloji tohlili, eloco do miixtolif etnik psixoloji fcnomcnlorin, xiisusilo stress
Ҽlbҽtto, etnik psixologiyanin todqiqat metodlannin öz spesifik şoraitindo etnik qrup iizvlo-ri arasinda miinasibotlorin tosviri baximmdan daha
xiisusiyyotlorinin olmasi, onlann totbiqinin miioyyon tolobloro cavab vermosi ohomiyyotlidir.
vo hor bir etnopsixoloji todqiqatin moqsod vo vozifo-lҽrindҽn asılı olaraq XI osrdҽn başlayaraq Azorbaycanda ctnik vo sosial psixoloji ideyalar
özünҽmҽxsus cohotlor kosb etmosi nozordon qaçınla bilmҽz. folsofi traktat vo bodii odobiyyat niimunolorindo daha ge-niş surotdo öz oksini
tapir.
Etnik psixologiyanin osas qaynaqlari vo ya odow-nodii irsi-mizdo etnik Azorbaycanda sosial-psixoloji ideyalann inkişafında Bohmon-yar, Xaqani
psixoloji xüsusiyyotlҽrin inikası haqqinda. Etnik vo ya milli psixologiyanin Şirvani, Nizami Goncovi, Imamoddin Nosimi, Mohom-mҽd Fizuli,
miixtolif qaynaqlari var. Onlann araşdıııl-ması hor bir etnosun, xalqin vo ya Abbasquluağa Bakıxanov, Mirzo Fotoli Axundov, C.Mҽmmҽdquluzadҽ,
millotin psixoloji xiisusiyyotlo-rini öyrҽnmҽk, müoyyҽnlҽşdimıҽk üçiin ciddi M.Ҽ.Sabir, Ҽ.Haqverdiycv, Üzeyir Hacıbo-yov, Hüseyn Cavid, Cofҽr Cabbarli
ҽhomiyyҽt kosb cdir. Bu cohotdon Azorbaycanda ctnik psixoloji ideya vo kimi görkҽmli folsofi fikir nii-mayҽndҽlҽrinin, şair vo yazıçılanmn böyük
fikirlorin tҽşҽkkülü diqqoti xüsusi olaraq colb edir. xidmoti olmuşdur.
Azorbaycanda etnik psixoloji fikrin çox qodim tarixi vardir. Ilk etnik Odur ki, odҽbi-bҽdii irsimizdҽ öz oksini tapmış etnik xiisusiy-yҽtlҽrimizi
psixoloji tosovviirlorin tҽşokkülü xalqin qodim adot-onono, morasim vo dҽrindҽn öyrҽnib oradan lazımi nҽticolor çıxara bilmok bu günümüz üçün daha
ayinlori, oylonco vo oyunlan ilo bağlı olmuşdur. Ailo vo moişҽt (toy, yas vo s.) vacibdir. Bununla da hom iimumon etnik psixoloji xüsusiyyҽtlҽrimizi dorindҽn
morasimlorindo kiitlovi sosial psixoloji hadisҽlҽrin maraqlı xarakteristikalarına öyrҽnmok vo adekvat surotdo dork etmok sayҽsindҽ xalqımıza özünü düzgün
tҽsadüf edilir. Xalqin hoyat müşahidҽlҽrinҽ vo empirik tocriibosino osason oldo tanımaq vo qiy-motlondinnokdҽ yardım etmiş oluruq.
edilon ctnik psixoloji biliklor, mҽişot tҽsҽvvürlҽri tҽsviri bilik soviyyosindo, ilk Hom do ҽdobi-bҽdii irsimizdҽ öz oksini tapmış mҽnfı etnik psixoloji
növbodo şifahi xalq yaradıcılığı vo bodii ҽdҽbiyyat niimunolorindo oks xüsusiyyotlori öyrҽnib dork etmok osasinda onlardan yaxa qurtannaq, yoni milli
etdirilmişdir. tokmilliyo nail olmaq miimkiin olar. Biitiin bunlarla yanaşı başqalarının bizim
Azorbaycan şifahi xalq ҽdҽbiyyatı bu baximdan diqqoti xiisusi olaraq colb mҽnfı vo ya miisbot etnik xiisu-siyyҽtlorimizdҽn öz ҽleyhimizҽ istifado
cdir. Keçҽl, Küpҽgirҽn qarı, Kosa obrazlan uzun mud-dot, hom do xalqin etmolorino yol vcrmorik.

Nozoro almaq lazimdir ki, Azorbaycanda etnik psixoloji fikrin Ҽslindo belo deyildir. Birinci sualla bağlı «Molla Nҽsroddin» jurnalında
88 inkişafında XIX vo XX osrin yazıçı vo M.Ҽ.Sabir irsindҽki tҽnqid vҽ ifşa, yumor vҽ satira son noticodo ҽslinҽ
vo miitoflokirlori daha miihiim rol qalsa ikinci suala cavab vermoyҽ kömҽk gösto-rir. Çiinki, psixoloji cҽhotdon,
oynamışlar. A.Bakıxanovun yumor vo kinayҽ kimi, satirada da hadisҽlҽrin zahiri komikliyi ҽsasında dram
«Nosihotnamo» vo «Tҽhzibül-ҽх-laq» vo faciҽ toqquşmaları durur. Elҽ buna göro do satirik osorlordo hҽyatın mҽntı
osorlorindo miixtolif ctik problemlor tҽrҽflori çox vaxt qҽsdҽn qabarıq, mübaliğoli, gülmoli, bozon dҽ eybҽcҽr
psixoloji kontckstdo tohlil olunmuşdur.
şokildҽ tosvir edilir. «Molla Nosrҽddin» irsi vҽ xüsııson dҽ Sabir satirası da
Onun «Mҽnҽviyyat fҽlsҽfҽsi»
adlandırdığı etika vo torbiyҽ mohz bu cҽhotdon diqqoti colb edir. Homin satira yal-
nozoriyyosindo maraqh psixoloji 89 nız ауп-ауп adamları deyil bütün millҽti, xalqı belҽ etnik eybҽcҽr-likdҽn
hadisolҽro toxunulmuş-dur, tolim vo xilas etmoyҽ, onu özünü yaxşı dҽrk etmҽyo, tҽkmilloşdir-mҽyҽ yönoltrnҽk
tҽrbiyҽnin kömҽyi ilo noinki aynca bir istҽyir. İlk növbҽdҽ etnosdakı fҽrdiyyҽtçiliyi, şoxsi mҽnafeyi hҽr şeydon
insamn, iimumon etnosun ҽxlaq vo üstün tutmağı, yaltaqlığı, mütiliyi, tez tҽsirҽ düşmҽyi, vҽzifҽli şoxslҽrҽ
mҽnҽviyyatını moqsodҽuyğun surotdo itaҽtkarlığı, elmҽ, maarifo biga-nҽliyi, bir-birinin ayağından çҽkmoyi vҽ s.
do-yişdirmҽyin mümkiinlüyü ideyası ifşa etmok yolu ilҽ yox ctmҽk istҽyir. Bu mҽnfıliklori bir yerdҽ gördükdҽ,
osaslandırılmışdır. Homin idcya artıq heç şeydҽn qorxmur, yalnız harada müsҽlman görür, ondan qorxur.
M.F.Axundovun osorlorindo daha bariz Ҽsrinin ai-nҽsi olan dahi sҽnҽtkar etnik naqisliklorimizi görmҽyҽ, açıb-tök-
şokildҽ özünü biruzҽ ver-mişdir. Tҽlqin, mҽyҽ bilmҽzdi. Eyni problemlҽ C.Mҽmmodqııluzadҽ dҽ rastlaşmış vҽ ona
şayiҽlҽr, bir sıra başqa kütlҽvi psixoloji göro dҽ «MolIa Nҽsroddin» jurnalını nҽşrҽ başlarkҽn xalqın etnik psixoloji
hadisolor barҽdҽ M.F.Axundovun xüsusiyyҽtlҽrini aşkar etmok vo ilk növbҽdҽ onlann xoşagҽlmҽyҽn
osorlorindo maraqh faktlar vardir. cҽhҽtlҽrindon xalqı xilas etmok yollannı axtarıb tapmaq qayҽsini güdmiişdür.
M.Ҽ.Sabir, C.Mommodquluzadҽ, Hom do nozoro almaq lazimdir ki, C.Mҽmmҽdquluzadҽ irsi, xüsuson do
Ü.Hacıbҽyov vo s. kimi görkҽm-li «Molla Nosrҽddin» jurnalı yalmz bir xalqin, bir etnosun etnik psixoloji
miitoffokkirlorin osorlorindo do xalqin xüsusiyyotlҽrini oks ctdinnir, orada miixtolif millot-lorin, xalqlann, etnik, sosial
psixologiyasını, yoni şüur sҽviyyҽsini, qruplann, ayn-ayn etnoslann etnik psixoloji xüsusiyyҽtlҽri oks etdirilmişdir.
mҽnfı stereotip vo yönümlҽri
Buna goro do homin irsi vo xiisuson do jurnali etnik psixoloji xiisusiyyotlorin
dҽyişdirmҽk, onu yeni-loşdinnҽk, dövrün
tolҽblori sҽviyyҽsino qaldırmaq meyli bodii inikasimn ensiklopediyası adlandinnaq olar. Bu cohotdon homin irs obrazli
güclü ol-muşdur. Xüsusҽn dҽ M.Ҽ.Sabir deyilso, dibsiz bir doryadir.
osorlorindo nҽinki ayrı-ayrı qruplarda, Molumdur ki, C.Mommodquluzadonin «ÖIülҽr», «Danabaş kҽndinin
iimumon ctnosumuzda nozoro carpan ohvalatlan» vo s. kimi mҽşhur osorlorindo vo hekayolo-rindo millotin, xalqin
mҽnfı ctnik psixoloji xüsusiyyҽtlҽrin mҽnovi ölümünü doğuran amillorin sosial psixoloji vo etnik psixoloji köklori
aşkar cdilmosi, onlann aradan böyük mҽharҽtlo açılmışdır. Lakin dahi sҽnҽtkar köhnolmiş ctnik stcrcotoplori,
qaldırılmasına soy göstҽrilmosi daha
ibrҽtamizdir. monfı adҽt-ononҽ-lҽri, ҽxlaq vҽ davranış nonnalannı tonqid edib başqa
Etnik psixoloji baxımdan «Molla Nҽsroddin»çilҽri vo M.Ҽ.Sa-biri iki millҽtlordon nümunҽ götürmҽyҽ, öyrҽnmҽyҽ çağırarkҽn, o, etnosun, millҽtin
başlıca mҽsolҽ düşündüriir. Ҽwola, xalqımız, millotimiz necodir, başqa sözlҽ özünҽmҽxsusluğunu qoruyub saxlamağm da zҽruriliyini iroli sürür-dü. Böyük
hansı etnik psixoloji xüsusiyyҽtlҽro malikdir? İkincisi, millotimiz, xalqımız песо ҽdibin «Anamın kitabı» pyesi buna parlaq sübutdıır.
olmalıdır vҽ bunun üçün no etmok lazimdir? İlk nҽzҽrdҽ Molla Nҽsrҽddinçilҽri Müҽllif burada xalqı, etnosu, miioyyon etnik zümrҽlҽri tez tҽ-sirҽ diişmҽk,
vo xüsusi böyük sҽnҽtkar M.Ҽ.Sabir osason birinci suala tam dolğunluğu ilo bayağı toqlidçilik kimi simasızlaşdırıcı cҽhҽtlordҽn çҽkindinrıҽyҽ çalışmışdır,
cavab vcrib, yoni, biitiin etnik xüsusiyyotlorimizi, xüsuson do onun mҽn-fı Umumiyyҽtlҽ, milli özünüdҽrk vҽ özünüqiymҽtlҽndirmo kimi
cҽhotlҽrini, çatışmazlıqlarını tam dolğunluğu ilo açıb göstҽrir, yoni gcrçokliyin etnopsixoloji mҽsolҽlor ҽdibin yaradıcılığında mҽrkҽzi yer tutur. Bu cohotdon
(etnik xüsusiyyҽtlҽrimizin) «modelini» yarada bi-liblҽr. İlk nҽzҽrdo ikinci sualın onun naşiri, rcdaktoru vҽ osas müolliflҽrindon biri ol-duğu «Molla Nҽsrҽddin»
cavabı nisbotҽn söniik kimi görü-nür. jumalını yada salmaq kifayҽtdir. Homin

90 lurnalda xalqımızın etnopsixoloji xüsusiyyotlҽrinin tam vҽ dolğun monzҽrҽsi konara qoyulur, insanı düşünmoyҽ, lazımi nҽticҽlҽri özü çıxarmağa vadar edon
öz ҽksini tapmışdı. Bu da tosadüfı deyildir. yollar seçilir.
Molumdur ki, elmin, tcxnikanın, başqa sosial problemlҽrin hol-li ilo Miiasir psixologiya vҽ tҽlim nҽzҽriyyҽsindҽ bclҽ bir müddҽa ҽsas götiirülür
olaqodar olaraq inkişaf etmiş ölkolҽrdo bir sıra hallarda çox ıstcdadlı ki, hҽr şcy müqayisodҽ dork edilir. Ҽgҽr insan idra-kı oxşar cisimlҽr arasinda
mütҽxҽssislҽrdҽn ibarҽt tҽdqiqatçı qrup yaradılır vo elmin taleyi ilҽ bağlı ҽn fҽrqli cҽhotlҽri vo bir-birindҽn çox uzaq olan, ilk nҽzҽrdҽ heç bir oxşarlığı
aktııal problemin qısa müddҽtdҽ vҽ çox yüksҽk •eviyyҽdo tҽdqiqi ona tapşırılır. olmayan obyektlҽr arasinda ox-şar cҽhҽtlҽri tapa bilҽrsҽ onun idrak foaliyyoti
Hҽmin analogiya üzrҽ C.Mҽm-modquluzadҽ «Molla Nҽsrҽddin» jurnalını nҽşrҽ daha sҽmҽrҽli, daha mohsuldar vo foal olur. Yoni bu halda insan nҽyisҽ axtarır
başlarkҽn sanki belo bir problem qarşısında qalmış vҽ xalqının ҽn istedadlı vҽ aktiv fıkri foaliyyot sayҽsindҽ onu tapır.
sҽnҽt-karlarını hҽmin jurnal ҽtrafına toplayaraq onların qarşısına: «millҽ-im Dcmҽli, idrak obyektlҽrini qarşılaşdınnaq, tutuşdunrıaq, onlar arasinda
dordini tezliklҽ tapmaq vҽ onu miialicҽ etmҽk уоПапш» müҽy-yonlҽşdirmҽk oxşar vҽ fҽrqli cҽhҽtlҽri, eloco do onlan törҽdҽn sobҽblҽ-ri tapmaq insamn
vҽzifosi qoymuşdur. tofokkiir fҽaliyyҽtini çox mҽhsııldar vo somorҽli edir. Bu cohҽti nҽzҽrҽ alaraq
Sanki o, qeyri-ixtiyari olaraq oslindo xalqin etnik psixoloji xii-siisiyyotlorini hcç bir izahat vcrmҽdҽn ilk növbҽdo «Molla Nosroddin» junıalının 7 iyul, 1906-
aşkar etmok vo ilk növbҽdҽ onlann xoşagҽlmҽyҽn cohotlorindon xalqi xilas cı il, 14-cü nömrҽsindo «lağlağı» imzası ilo cap olunan «Axund ilҽ keşişin vҽzi»
etmok yollanni axtanb tapmaq üçün belo istedadlı sonҽtkarlar qrupunu yaratmış adlı mҽ-qalҽni olduğu kimi vermok yerino düşҽr.
vo nҽticҽdҽ qisa miiddotdo bu sahodo cox böyük «clmi noticolon> oldo «İrҽvan quberniyasında bir kond var, adı «Samanlıq»dır. Kon-din camaatı
cdilmişdir. Böyük sҽ-notkar tҽsadüfon demirdi ki, «Molla Nҽsroddin»i tҽbiҽt özü yarıya qҽdor emıҽni vҽ yansı müsolmandır. Bir gün at ilo homin kҽndin
yarat-dı, zҽmanҽ özü yaratdı. Bu elҽ bir zҽmanҽ idi ki, millot, xalq de-mok olar miilkodarı Rҽhim bҽyҽ qonaq gedirdim. Yay fҽs-li idi. Uca atın üstündҽ oturub
ki, cҽhalot yuxusuna dalmışdı, onu hҽr vasitҽ ilҽ oyatmaq mümkün olmurdu. kҽndin alçaq divarlanndan hҽyҽtlҽ-rin hamısını görürdüm. Hҽyҽtin birindҽ bir
Bunun üçün böyük sonҽtkarların satira qҽlҽmi lazım idi. Horn do bu elo nadir crmҽni arvadı toyuq-cü-coyҽ don sҽpirdi. Bir hoyotdo bir müsolman arvadı arxın
istedadlı qҽlom olmalı idi ki, о düz hҽdofҽ dҽysin, yҽni K.Marksın sözlҽri ilo konarın-da qab yuyurdu. Hҽyotin birindҽ bir crmoni uşağı ağacın kölgҽsin-dҽ
deyilso, gҽrҽk satirikin osҽrini oxuyanda xalq özii öz halından dohşҽtҽ golib oturub kitab oxuyurdu. Bir hҽyotdҽ 12-13 yaşında bir miisҽl-man uşağı pişiyin
titrҽsin, onda qeyrҽt hissi baş qaldırsın vҽ о dözülmҽz vҽziyyotdon qurtannaq quyruğuna ip bağlayıb hҽyotin о tҽrҽfinҽ, bu to-rofino qaçırdı vo pişik
üeün rҽşadҽt göstҽrsin. movuldaya-movuldaya uşağın dalınca dal-dalı horҽkot cdirdi.
Tҽsadüfı deyildir ki, «Мо11а Nҽsrҽddin» jurnalının noşri üçün nҽzҽrdҽ Hҽyҽtin birindҽ böyük tut ağacının kölgҽsindo bir ncçҽ ermҽ-ni oturub
tutulan proqramda: atmacalar, felycton, yumorlu şerlҽr, yumorlu teleqramlar, çörҽk yeyirdilҽr. Keşiş ayaq üsto dumb sağ olini yuxarı qovzayıb danışırdı.
satirik hekayҽlҽr, lҽtifҽlor, yumorlu elanlar, karikatura vҽ illüstrasiyalar, poçt İstoyirdim kcçib gedҽm, haman keşişdon bir söz eşidib atı saxladım. Keşiş uca
qutusu vo s. Yҽni 11 bonddҽn 9-u satira vҽ yumorla bağlı idi. Bunu tҽsadüfı soslo dcdi: «Hayreniq. hayrcniq, hayreniq!» (hayreniq ermҽni dilindo «vҽtҽn»
hesab etmҽk olarmı? Ҽsla yox! Burada ilk növbҽdҽ xalqin psixologiyasını demokdir).
dҽrindҽn öy-rҽnmҽk, onu diizgün nozoro almaq, ona tҽsir etmҽyin yol vҽ vasi- Çünki mҽn ermҽni dilini başa düşürom, bir qҽdҽr dayandım kc-
tolҽrini adekvat surotdo müҽyyҽnlҽşdınnҽk amalı ön plana keçirdi. 92 sısin sözlorino qulaq asam. Bu hcyndҽ
«Molla Nosroddin» jurnalında karikatura, illüstrasiya vҽ şҽkil variantının küçҽnin bir torofindon mü-solman
seçilmҽsi, ona geniş ycr verilmҽsi etnik psixologiya nöqteyi-nҽzҽrdҽn Cҽlil danışığı eşitdim. Atı qabağa sürüb
Mҽmmҽdquluzadonin böyük koşfı idi. Ҽv-vola, о dövrdo xalqin icorisindo gördiim ki, küçҽ ayrı-mmda divarın
oxumağı bilҽnlҽr çox az idi, amma sokli, karikaturanı qavramağa, onun mҽnası kölgҽsindo 4 müsҽlman oturub. Bunların,
üzorindҽ baş sındırma- biri Axund Molla Qurbanqulu Molla
Qurbanҽliyev idi. Bu axundu mon
91 ğa psixoloji cohotdon hazır olanlar сох idi. Bununla juraal gcniş kütlҽnin
çoxdan tanıyırdım, özü dҽ İran ҽhlidir.
şüur sҽviyyҽsino uyğunlaşdınlırdı. Çünki geniş kütlonin şüur soviyyҽsini nҽzҽrҽ
Molla Qurbanqulunun olindo bir kitab
aldıqda abstrakt sözlü - mҽntiqi izahdan oyani şorh üsulu daha müvafıq vo asan
var idi. Molla özü do kitabı oxuyurdu vo
anlaşan olur.
kҽndlilҽr diqqҽti-tam ilo qulaq asırdılar.
İkincisi, jurnalda sözdҽn istifado do tamamilo başqa sҽciyyҽ daşıyır, sözlü
izahat, nҽsihҽtçilik, bu vo ya digҽr mҽsҽlҽ barҽdҽ miicorrod mühakimolor

Keşiş uca soslo kondliloro bu sözlҽri deyirdi: «Ermoni milloti-nin dünyada torbiyo metodlan vasH tosilo
üç sevgili balasi var «voton», «millot» vo «dil» vo no qodor ki, biz homin iic formalaşır. Elo xalqin tipik torbiyo
sevgili balaların yolunda fҽda olrnaga qadi-rik, no Osmanlinin homdiyyo osgori iisullan etnik ümıımiliyi, başqa sözlҽ,
etnosun psixologiyasını formalaşdırır.
vo kiirdlori, no Rusiyamn Qa-lisinlori vo no zomanonin qeyri bir tҽğazası
İkincisi, ilk nҽzҽrdҽ giizoran psixologiyasi soviyyosindo «Mol-la
ermoni millotinin bo-qasina xolol yetiro bilmoyocoklor.
Nosrҽddin» jurnalı sohifolorindo bu vo ya digor etnosun psixoloji
Kcşişin bu sözlorindҽn sonra Qurbanqulunun sosi goldi. Molla kitabdan bu
xiisusiyyotlori barodo elo molumatlar verilir ki, onlar sözün hoqi-qi
sözlҽri oxuyurdu: «Babi-hoftum: ogor bir şoxs yata yu-xusunda hocomot goro,
monasında özünün adekvatlığı ilo seçilir vo elmi ümumilҽşdir-mҽnin
haman şҽxs dünyada heç bir bolaya vo na-xoşluğa giriftar olmayacaq».
bҽhrosi olduğuna şübhҽ yeri qoymur. Başqa sözlҽ, «Molla Nҽsrҽddin»
Keşişin belo sosi golirdi: cy monim ermoni qardaşlanm! Diin-ya xolq
jurnalında etnik psixoloji xüsusiyyotlorin inikası faktların tҽsbit vo tosvir
olunandan indiyo kimi cnnoni tayfasi miixtolif millotlorin cövr vo zülmünҽ
edilmҽsi soviyyosindo qalmır, onlann tohlili vo mҽnalandırılması özünün
düçar olub, qarışqalar at nalının altinda ozilon kimi ermҽnilҽr qüvvҽtli vo
elmi adckvatlığı ilo diqqoti colb edir.
bimürvҽt tayfaların yumruğunun altinda pamal olublar. Bununla belo ermoni
öliim halında can vero-vero ge-no deyib: «Voton, voton, millot, hayrcniq». Ey Eyni yanaşma torzi vo psixoloji monalandinna M.Ҽ.Sabir irsin-do do
aydin surotdo nozoro carpir.
monim qardaşlarım, no qodor ki, millot, dil vo voton yolunda fҽda olmağa biz
Azorbaycan xalqı özünün bonzorsiz xiisusiyyotlori ilo seçilir. Bizim
qadirik. comi dünyanın tayfaları miittofiq olub bizim üstümüzҽ hiicum goti-
ҽdobiyyatımızda arvadının gözҽlliyi ilo açıq-aşkar foxr edon, öyünҽn kişi
rolor, biz geno onlann qabağında dayanıb dilimizi vo votonimizi miihafizot edo
obrazı yoxdur. Azorbaycanlı ana yeni dogulmus qız uşağı üçün cehiz
bilocoyik. Yaşasın voton yolunda foda olan cnnoni millҽti, yaşasın millot
yığmağa başlayır.
uğrunda şҽhid olan qardaşlar. Gctso, getso, hayreniq!
Dünyada boşanma, ailҽdҽ qeyri-sabitlik. xoyanot baş alıb ge-dir, biz isҽ
Molla Qurbanqulu kondliloro deyirdi: ağacın altinda, suyun qi-rağına böl
«ҽr evi ~ gor evi» deyirik vo bu ülvi anlamla da ailҽmi-zin saflığını,
etmok yaxşı deyil, çünki hҽmzad, ҽcinno, şҽyatin insana zorҽr yetirҽr.
möhkҽmliyini qoruyub saxlaya bilmişik. Ailoni uşaq kökündҽ qururuq.
Çaharşҽnbo, şonbo vo tok giinii qobiristana vo hama-ma gctmok olmaz, çünki
«Uşaqların ruzisini Allah yetirir» - deyirik. Amerikada göz vurmaq adi
bu gi'mlordo ocinno vo divlor qobiristana vo hamama com olub qonaqliq
ünsiyyҽt vasitҽsi sayılır vҽ uşaqlara ki-çik yaşlarından onun qaydalannı
cdorlor vo homin giinlor bunlann bayramıdır, insani görsҽlҽr zoror yetirorlor.
öyrҽdirlҽr. Biz isҽ uşaqların göz vurmasını rҽğbotlondinnirik. İllah da ki,
Ogor bir kosin belo bir qoza başına gҽlsҽ, durmayıb golsin monim yanima, vaxt
qız uşağı göz vura... Bu xüsusiyyotlor ilk baxışda bҽlkҽ dҽ adi görünür,
ikon ona «hҽft hҽsar»duası yazım...» İmza Lağlağı.
oslindo iso xalqın bҽnzҽrsiz psixologiyasını bilavasitҽ öz damlasında oks
Mҽqalҽnin tҽhlilindҽn aydm olur ki, ҽvvҽla, iki qonşu etnosun psixoloji
etdirir. Homin psixologiyanin formalaşmasında zҽngin ҽdҽbi-bҽdii irsimiz
xüsusiyyotlҽri песо mҽharҽtlҽ qarşılaşdırılır, iiz-üzo qo-
dҽ mühüm rol oynayıb. Onları öyronmҽk, izah etmҽk vacibdir.
93 yulur. Yoni bir moqalodo etnik Zҽngin ҽdҽbi-bҽdii irsimizdo oks olunan etnik psixoloji xüsu-
psixologiya elminin çox miihiim b'
siyyҽtlorimizin, eloco do miiasir faktlann tohlili osasinda belo qo-naoto
problemi - etnik xüsusiyyҽtlҽrin
tozahiirii vo törҽnmҽsi sҽboblҽri песо golmok olar ki, iimumon xalqımız özünün ctnik psixoloji xii-
mҽharҽtlҽ açılır. Başqa sözlo, torbiyovi 94 susiyyotlorino holo kifayot qodor yaxşı bolod deyildir. Elo bunun
tҽsir üsulları vasitosilo yaradılmış noticosidir ki, özümüzü lazımınca yaxşı dork etmҽmişik. Xüsuson do milli
stereotip vҽ yönümlҽr ayn-ayn özünüdҽrk, iimumi milli şiiuıun fonnalaşması istonilҽn so-viyyҽdҽ
xalqlarda etnik psixoloji deyildir. Etnik vo ya milli psixoloji xiisusiyyotlorimi/in dork edilmosi bir
xüsusiyyotlҽrin fonnalaşmasının osas çoxlarında yaxşı halda bölgҽ, rayon, hotta mohol-1ҿ sҽviyyҽsilҽ
mexanizmi kimi a ç ıl ı b göstҽrilir. mohdudlaşır vo noticҽdo xırda yerliçilik hissi iimu-mmilli hisso, amala,
Tҽsadüfı deyildir ki, etnik iimumi votonporvorliyo, milli birliyo iistiin golir. Buradan da çox
psixologiyanin görkomli nü- asanlıqla mohҽlliçilik, yerliçilik, dostҽbazlıq psixologiyasi nҽşҽt edir vo
mayҽndҽlҽrindҽn olan alman psixoloqu intişar tapir. Belo bir parçalanmada maraqh olan xarici vo daxili
V.Vundt göstorirdi ki, şox-siyyot qiivvolor bu cohotdon iimumi milli mo-nafeyo, iimumi dövlҽtçiliyo, milli
miioyyon mҽdҽniyyҽtҽ xas olan tipik birliyo qarşı сох moharotlo istifado edirlor. Mohdud düşüncҽli

votҽndaşlarımız da belo bir tora asanlıqla düşürlor. Hotta qonşusu, yaxud Demҽli, hiiquq psixologiyasının miixtolif saholori vardır. Bura-ya ilk
iş yoldaşı ilo sözü diiz gol-moyondo bunu rayon vo ya bölgo fҽrqi vo ya növbҽdҽ kriminal psixologiya - cinayҽtkar davranışın psixoloji mexanizmi vҽ
xiisusiyyoti kimi qo-lomo verirlor. Bu cҽhot ауп-ауп müҽssisҽlҽrdҽ cinayotkarın şҽxsiyyҽtinin psixoloji xüsusiyyot-lorini öyronҽn sahҽ aid edilir.
rҽhbҽrlik vo idaro-ctmo sahosindo nozoro çaфdıqda bunu homin müossisҽ
Mҽhkҽmҽ psixologiyasi daha geniş saholori ҽhatҽ edir, yoni mohkҽmҽ işi
başçısının «psixoloji nadanlığının fenomenal sҽviyyҽyҽ çatması» kimi qiy-
mҽtlҽndirmok olar. Yoni homin sahҽdҽki soriştҽsizlik, başqa söz-lҽ, yalnız vo mҽhkҽmҽ psixoloji ekspertiza mҽsҽlҽlҽri ilҽ bağ-lı problcmlҽri öyronir. Yoni
etnik psixoloji xüsusiyyҽtlorҽ deyil, hotta ауп-ауп adamlann burada osason cinayotin morhololori-ni, xüsusҽn motiv vҽ moqsҽdlҽrini (kim vo
psixologiyasina, onlann davranış vo roftanna nabolodlik son nҽticodo ya nҽ insanı cinayҽtҽ tohrik edir, cinayҽt nҽyin xatirino edilir), cinayotin
idaroetmo işinin pozulmasına, çox ciddi münaqişo vo konfliktlҽrҽ gҽtirib hazirlanmasi vҽ hoyata keçinlmҽsi zamanı tҽzahür edon iradi vo cmosional
çıxanr. Buna goro do holo 9-10 il bundan ovvol ciddi xҽbҽrdarlıq kimi proscs-lҽrin xiisusiyyotlorini, cinayotlo bağlı olan psixi halҽtlҽri araşdırı-hr.
deyilon: «Psixoloji sҽriştosizliyimiz xalqı-mıza ağır başa golocok» - fıkrino Mҽhkomҽ psixologiyasi hom dҽ istintaq vҽ mohkomҽ işinin psixoloji
qayitmaq, onu da olavo etmok istordik ki, miiasir şҽraitdo yoni ҽsaslarını, yҽni cinayҽtkarın vo homin cinayotin açılma-sında iştirak cdҽn
miistoqilliyimizin, iqtisadi vo modo-ni ҽlaqҽlҽrimizin genişlҽndiyi bir
şҽxslҽrin (müstҽntiqin, hakimin, miidatiҽçinin, ittihamçının, müqҽssirin,
dövrdo xalqımızın etnik psixoloji bilikloro cox ciddi ehtiyaci var. Homin
ehtiyacı ödomok iiçiin so-lahiyyotli orqanlar rcspublikamizda, noinki şahidlҽrin vo başqalarının psixoloji xüsu-siyyҽtlҽrini öyrҽnir.
etnik psixoloji todqiqat-lara, hom do etnik psixoloji biliklorin geniş Eloco dҽ tҽhqiqat vo mҽhkҽmo prosesinin gedişindҽ cinayҽtdo iştirak edҽn
tҽbliğinҽ ciddi kömҽk-lik göstormolidirlor. Bu sahҽdҽ orta vo ali moktob şҽxslҽrҽ göstҽrilon psixoloji tҽsirlҽrin, ауп-ауп istintaq ҽmҽliyyatlarının
miiollimlorimi-zin, tҽrbiyҽçilҽrin üzҽrinҽ daha ciddi vo mҽsuliyyҽtli vҽzifҽ dindirmҽ, üzlҽşdirmҽ, tanınmaq üçün tҽd-
düşür. Homin vozifoni xalqımızın hor bir qeyrotli övladı vaxtında vo şo- 96 qiqctmҽ, hadisҽ yerinin, eloco dҽ
roflo yerino yetirtlmolidir. Sonra, indi olduğu kimi, artiq gee olar. Axi, lazımi şҽxslҽrin müayinҽ edilmҽ-м.
etnik psixoloji xiisusiyyotlorimizdon biri do gee ayılmağımız, long axtarışaparma, istintaq eksperimcnti vҽ s.
1ҽфҽптҽуЈ1Гпг, vaxtında görülҽsi işlҽrimizi, adҽton, sonraya tҽşkilinin, planlaşdırıl-tnasının vo
saxlamağımızdır. Bolko, elo ona görҽ: «А11аһ sonrakı bolalardan icrasmın psixoloji osaslarını araşdınr.
saxlasın!» - deyirik. Ҽn böyük bola isҽ xalqımız üçün, ilk növbҽdo, milli Ҽlbҽttҽ, hüquq psixologiyasinda ҽmҽk islah psixologiyasi mҽ-solҽlҽri - yҽni
birlik şüurunun, etnik psixoloji ümumiliyin, milli özünüdҽrkin lazımınca
hüquq pozanların tҽrbiyҽsi vҽ yenidҽn tҽrbiyҽsi problcmlҽri, adamlarda hüquqi
toşҽkkül tapmaması olur ki, homin bolanın tezliklo ara-
şüurun formalaşdırılması, onun po-/ıılması sҽbҽblorinin aydınlaşdırılması da
95 dan qaldırılması üçün tҽsirli üsullardan istifadҽ etmoklҽ yanaşı, zҽngin ҽdҽbi-
önomli ycr tutur.
bҽdii irsimizҽ dҽ fҽal surҽtdҽ dönmҽyimiz vҽ ondan bҽhrҽlҽnmҽyimiz zҽruridir.
Demҽli, hüquq psixologiyasi insanların hüquq nonnalarının tҽtbiqi, hüquqla
Psixoloji elmlҽr sırasında xüsusҽn do müasir dövrdҽ respubli-kamız üçün
bağlı foaliyyҽtdҽ iştirakı ilo olaqodar olaraq meydana çıxan psixi hҽyat
ciddi ҽhҽmiyyҽt kosb cdҽn mühüm sahҽlҽrindҽn biri hüquq psixologiyasıdır.
hadisҽlҽrini vo onlann qanunauyğunluqları-nı öyrҽnir. Burada mövcııd hüquq
Hüquq psixologiyasi (latin sözü - yuris - hüquq) psixologiya elminin
normalarına subyektiv münasi-bҽtin aşkar edilmҽsi, onun düzgün
miihiim sahosi kimi insanlarm hüquqla tҽnzim edilon miinasibotlor sahҽsindҽ
istiqamҽtlҽndirilmosi ön plana kcçir. Xüsuson do bizim etnik xüsusiyyotlorimiz
onlann psixi fҽaliyyҽtinin qanunauyğunluqla-rını vҽ mexanizmlҽrini öyronir.
vo sosial-psixoloji münasibҽtlҽrimizin mҽxsusi cҽhҽtlҽri hüquq psixologiyasinda
XIX ҽsrin sonları vo XX ҽsrin ҽvvollorindҽ hiiquq psixologiyasi sahҽsindҽ
ycni yanaşma tҽrzinin formalaşmasını zoruri cdir.
ilk eksperimentlҽr aparılıb. Homin dövrlҽrdҽ ҽn çox şahid ifadҽlorinin vҽ
dindirmolorinin psixoloji mosololorinin öyro-nilmҽsinҽ diqqot yetirilib, sonra
cinayҽtdҽ iştirakın diaqnostikası problemlҽri araşdırılmışdır. Burada, olbҽttҽ,
2. Psixologiya elminin başqa elmlҽrlҽ olaqosi
cinayҽtkarların psixologiyasi mosololorinin aydınlaşdırılması, onlann hҽyat
tҽrzinin vo davranışının xüsusiyyҽtlҽrinin öyrҽnilmosi önҽmli yer tutur. Şahid
İnsan haqqinda elmlor kompleksindo psixologiya elmi miihiim yer tutur.
ifadҽlҽrindҽ sohvlҽrin meydana golmҽsi sҽbҽblҽri vҽ şҽraiti do hü-quq
Elmşünaslar bu cohoti aynca qeyd edirlor. Moşhur sovet lilosofu akademik
psixologiyasinda xüsusi olaraq araşdırılır.
B.M.Kedrov clmlҽrin tҽsnifatını işlҽrkҽn elmlor sistemindo psixologiyanin
roluna xiisusi diqqot yetirmişdir. Homin tҽsnifat şokil 19-da verilmişdir.

Diqqotlҽ baxsaq B. M. Kedrovun tҽsnifatında clmlҽrin üçbucaq şҽklindҽ
«tosvir» olunduğunu görorik. Bu montiqi cohotdon diiz-gündür; clmlҽri adҽtҽn
üç böyük qrupa bölürlҽr: f o l s o f i clmlҽr, h u m a n i t a r elmlor vo t о b i
i (tobiot vo ya tobiot-şünaslıq) elmlor (texniki elmlori uzun miiddot tobii elmlor
sırasına aid etmişlor, son zamanlar onlan aynca elm sahosi kimi forqlondi-rirlor).
В. M. Kedrovun tosnifatında başlıca cohot ondan ibarotdir ki, burada
psixologiya «clmlor üçbucağının» lap morkozindo yer-loşdirilmişdir. Bu о
demokdir ki, psixologiya folsofi, humanitar vo tobii elmlori bir-birilҽ
ҽlaqolondirҽn vҽsilo rolunu oynayir.
Elmi biliklorin iimumi sistemindo psixologiyanin on başlıca tunksiyası clo
ondan ibarotdir ki, psixologiya bir çox elm saholori-nin nailiyyotlorini sintc/
edorok insanı öyronon elmlorin bolko do hamisinin inteqrasiya vasitosi kimi
özünü göstҽrir. Görkomli sovet psixoloqlan В. Q. Ananyev, В. F. Lomov vo b.
göstҽrdiklҽri kimi,

labial qcyri-üzvi
Fizika icorisindo iso miihondislik psixologiyasi miihiim yer tutur. Tҽyyarҽçilik
yoni psixologiyasi vo kos-mik psixologiyanin meydana gҽlmҽsi vo inkişafı da
_cojn]y^4Hofҽj^ Kim
vo
Humanitar clmi-tcxniki to-roqqi ilo bağlıdır.
Bir cohoti do aynca qeyd etmok lazimdir. Psixologiyanin özü-nün do
ŞoMW.B.M.Kadrovagöroe.mlerin.es
nifat. miistoqil elm sahosi kimi fonnalaşması da folsofi, humanitar vo tobii elmlorlo
bilavasito bağlıdır. Bir torofdon, folsofi vo humanitar elmlorin, dikor torofdon
onun tarixi vozifosi do mohz bundan ibarotdir, Sosial iso tobii elmlorin inkişafı prosesindo psixoloji elmlorin problemlori omolo
onun inkişaf perspektivlori do elo bununla bağlıdır. gҽlmişdir.
Biologiya
Psixologiyanin öyrondiyi mҽsolҽlҽr miixtolif Miiasir dövrdҽ psixologiyanin miixtolif elmlorlo qarşılıqlı olaqosi şҽbҽkҽsi
Psixologiya
elmlori maraq-landinr. Homin elmlorin tam daha da genişlonmişdir. Psixologiya psixi hoyatm qa-luinlanni öyrҽnҽrkҽn bu vo
Folsofi
olmayan siyahısı, bclodir: sosiologi-ya, ya digor dorocodo insan problemini todqiq edon biitiin başqa elmlorin
demoqrafiya, estetika, etika, siyasi, hiiquqi, iqtisadi, tarixi elmlor, pedaqogika, nailiyyotlorindon istifado edir. O, bu nailiyyotlordon istifado ctmodon inkişaf
dilçilik, kriminologiya, semiotika, ctnoqrafiya, edo bilmoz. Psixologiya elminin metodlan da. birinci növbodo, bu prosesdҽ
antropologiya vo s. formalaşmış-dır.
Bu baximdan biz psixologiya elminin folsofi, humanitar vo tobii elmlorlo Elmi-texniki inqilab şҽraitindҽ hor hansi bir elmin başqa elmlorlo qarşılıqlı
olaqosi no qodor zoruri olsa da, burada bir elmin nozori sxemlorinin vo
qarşılıqlı olaqosini miixtolif faktlar ҽsasında aydınlaş-dıra bilorik. mctodlannin mexaniki surotdo başqa bir elm sahҽsinҽ keçirilmҽsi üçün imkan
Tarix. iqtisadiyyat, etnoqrafiya, sosiologiya, linqivistika, odo-biyyatşünaslıq, yaranır. Elmşünaslıqda belo halla-ra reduksionizm (latınca reductio - qayıtma,
sҽnҽtşünaslıq, hiiquqi, siyasi, tobii elmlorin öyron-diyi proses vo hadisolorin geriyҽ çҽkmҽk demokdir) dcyilir.
todqiqi mahiyyot etibarilo psixoloji prob-lcmlҽrin qoyuluşuna gotirib çıxarır. Son zamanlar psixologiyada reduksionizm haqqinda az danışıl-mır.
Psixologiyanin yuxanda qeyd etdiyimiz ayn-ayn saholori - psixolinqivistika, Psixologiya sahosindo reduksionizm psixi hadisolorin fiziolo-ji, biokimyovi,
iqtisadi, sosial, pedaqoji, tibbi, miihondislik psixologiyasi vo s. bu baximdan noinki biofıziki hadisҽlҽro müncҽr edilmҽsi, onlarla qarış-dırılması, hotta ovoz edilmosi
miihiim elmi, hom do praktik ohomiyyoto malikdir. Psixologiyanin başqa elmlorlo kimi özünü göstҽrir. Bu cohotdon psixologiyada rcduksionizmin miixtolif
olaqosi о qodor çoxcohotlidir ki, hotta onlann hiidu-dunda aynca psixoloji bilik formalanm fizioloji, bioloji, kibemetik, sosioloji, riyazi vo s. formalanm
saholori fonnalaşmışdır. Mosolon, ictimai elmlorlo (sosiologiya, iqtisadiyyat, forqlondirirlor. Reduksionizm mahiyyot etibarilo psixoloji qanunauygunluqlan
hiiquq vo s.) psixologiyanin hududunda sosial psixologiya, eloco do onunla tohrif edir vo ya bilavasito inkar cdir. Sistcmlilik prinsipinin totbi-qi
bilavasitҽ bağlı olan tarixi, iqtisadi, etnik. hiiquqi, siyasi, pedaqoji vo s. reduksionizm hallannin aradan qaldırılması üçiin xüsusi ohomiyyoto malikdir.
psixologiya, psi-xolingivistika, incosonot psixologiyasi vҽ s. fonnalaşmışdır. Tobii Psixologiyanin başqa elmlorlo qarşılıqlı olaqosi onun inkişafı-nın başlıca
elmlorlo psixologiyanin hududunda iso zoopsixologiya, miiqayisoli psixologiya, şҽrtidir. Yeni problemlor mohz bu zomindo meydana çı-xır, onun osasinda yeni
psixofiziologiya, psixobiokimya, tibbi psixologiya, ncyropsixologiya vo s. tҽşҽkkül mctodlar formalaşır, yeni faktlar oldo olunur, yeni konsepsiya vo nozoriyyҽlҽr
etmişdir. Texniki elmlorlo psixolo-kiyanin hududunda omolo golon elmlor yaradılır.

clo bir voziyyot yaranir ki, elmdo (bizim misa-lımızda psixologiyada) holo
Nҽzҽriyyҽ, eksperiment vҽ praktika
öyronilmҽmiş hor hansi bir mosolo ictimai hoyatin konkret bir sahҽsindo böyük
praktik ohomiyyot kosb edir. Totbiqi problemlҽrin holli baximindan burada iki
Elmi-tcxniki tҽrҽqqi dövrünün sociyyҽvi xüsusiyyҽtlҽrindҽn biri ondan
yol vardir: praktika ya «oturub» homin problemin elmdo haçansa holl olunaca-ğı
ibarҽtdir ki. elm cҽmiyyҽtin nҽinki sosial, hom do iqtisadi hҽyatına nüfuz edir,
günü gözlomoli, ya da özünün inkişafı namino problemin tezlik-lo holl olunmasi
bilavasito mҽhsuldar qüvvҽyҽ çevrilir; el-mi-texniki fıkrin nailiyyҽtlori
iiçün tosirli yol tapmalıdır. Miiasir dövrdo ictimai praktika mohz ikinci yola
sonayenin, kond tosorrüfatının, maa-rifın, sҽhiyyҽnin vҽ s. inkişafında miihiim
üstünlük verir: bilavasito yaranmış praktik tolobatlann tomin olunmasi moqsodilo
rol oynayır. Bütün elm sahҽlorindҽ olduğu kimi psixoloji tҽdqiqatın
apanlan totbiqi psixoloji todqiqatlar da bu zomindo meydana çıxmışdır.
metodolokiyası vҽ metodikasında da bu zomindҽ yeni paradiqmalar (yunanca
Miioyyon bir praktik vozifoni bilavasito holl etmok. miivafiq tҽdqiqatın noticolo-
parade-iqma -misal, niimuno demokdir) vҽ ya müddҽalar omolҽ golmişdir.
rini tczliklo totbiq cdorok comiyyotin maddi vo ya monҽvi hoyati-mn hor hansi
XX osrin 30-cu illorindҽ psixoloji todqiqala verilon osas tҽlҽb belo idi:
bir cohotini daha da tokmillҽşdirmҽk vo s. onlann osas vҽzifҽsini tҽşkil edir.
nҽzҽriyyҽsiz eksperiment hom kordur, hom do kardır. Elmi-tcxniki torҽqqi
Tҽbiotşünaslıq (xüsusilo fizika, riyaziyyat. kimya, biologiya vo s.) vo
dövründo iso psixoloji tҽdqiqatın metodologiya-sı vҽ mctodikasının ҽn başlıca
texniki elmlor sahosindo totbiqi todqiqatlann ohomiyyoti, birinci növbodo,
paradiqması aşağıdakıııdan ibarotdir: nҽzҽriyyҽ, eksperiment, praktika.
onlann iqtisadi somorosi ilo miioyyon olunur. iqtisadi somoro psixoloji
Bu baximdan başqa elm sahҽlҽrindo olduğu kimi, psixologiyada da totbiqi
todqiqatlar sahosindo do miihiim göstorici hesab edilir. Hotta psixologiyanin
todqiqatlar xiisusi ohomiyyot kosb edir. Lakin buradan sҽhv nҽtico çıxanb belo
bozi saholorindo, mosolon, miihondislik psixologiyasi vo ya tҽyyaroçilik
hesab etmok olmaz ki, miiasir dövrdo fundamental todqiqatlann rolu guya
psixologiyasi sahosindo iqtisadi somoro todqiqatlann ohҽmiyyҽtini göstҽrҽn osas
azalmağa başlamışdır. Mҽsolҽnin belo qoyuluşu tamamilo birtorofli olardı.
meyar kimi meydana çıxır. Lakin bununla yanasi psixologiya sahosindo totbiqi
Başqa saholordo olduğu kimi psixologiyada da fundamental todqiqatlann
todqiqatlann psixoloji somorosi xiisusi ohomiyyot kosb edir. Bu to-sadiifi
ohomiyyoti noin-ki azalmir, oksino, clmi-tcxniki tҽrҽqqi dövriindo daha da artir
olmayib, hor şeydon ovvol, onunla bağlıdır ki, psixoloji tod-qiqatlarda iqtisadi
vo onlar bu şoraitdo totbiqi todqiqatlann inkişafında miihiim rol oyna-mağa
somoro dolayi yolla - psixoloji somoro vasitosilo oldo edilir. Mosolon, doqiq
başlayırlar.
miioyyon edilmişdir ki, kollcktivdo sosial-psixoloji iqlimin saflaşdırılması
Psixologiyada totbiqi todqiqatlar osason iki istiqamotdo apan-lir. Birinci
noticosindo omok mohsul-darlığı 18 faiz artir. Burada i/ahata, песо deyorlor,
istiqamot üçün başlıca cҽhҽt ondan ibarotdir ki, totbiqi problemlor fundamental
ehtiyac yoxdur. Tokco bu fakt psixologiya sahosindo totbiqi todqiqatlann hom do
todqiqatlar osasinda miioyyon olunur vo ya fundamental todqiqatlann noticolori
böyiik iqtisadi ohomiyyoto malik olduuunu osash surotdo siibut et-di.
bilavasito praktikaya totbiq edilir. Miixtolif elmlorin inkişaf tarixi göstҽrir ki,
101
homin istiqamot totbiqi todqiqatlann somҽrҽliliyi baxımından da böyük
Çernobıl AES-dҽ baş vermis qҽza göstҽrdi ki, psixoloji tҽdqi-qatın
imkanlara malikdir: fundamental todqiqatlar vasitosilo kҽşf cdilmiş vo ya mii-
nҽticҽlҽrino mҽhol qoymamaq böyük iolakҽtlҽ nҽticҽlҽnҽ bilor. Qҽzadan bir neço
oyyon olunmuş qanunauyğunluqların praktikaya totbiq olunmasi üçiin bu zaman
ay ovvol psixoloqlar miioyyon etmişdilҽr ki, blokda iş şҽraiti operatorlarda
olverişli şorait yaranır. Bir çox elm saholorindo (nozori fızika, riyaziyyat, kimya,
yeknҽsҽqlik (monotoniya) vo stress halları ҽmҽlҽ gҽtirir vҽ nҽticҽdҽ bҽzҽn 30 -
biologiya vҽ s.) apanlan fundamental todqiqatlann, mosolon, texnikanın inkişafı
50 saniyҽ operatorun şüurunun yaymması, yaxud yalançı qҽza siqnalı «eşitmҽk»
üçiin ohomiyyҽtini xa-tırlasaq, fıkrimiz aydin olar. Bu cohot psixologiya elmi
halları-na tosadüf edilir. Belo halların qarşısmı almaq üçün psixoloji tövsi-yҽlҽr
üçün do so-ciyyovidir.
hazırlanmış vҽ AES-in rҽhbҽrliyinҽ tҽqdim edilmişdir. Lakin hҽmin tövsiyolҽrin
Totbiqi todqiqatlann inkişafında ikinci istiqamot do miihiim yer tutur: bu
nozҽro alınması rҽhbҽrlik torofindon tҽxirҽ sa-lınmışdır. Yalnız qҽzadan sonra bu
istiqamot daxilindo totbiqi todqiqatlar bilavasito funda-
fakt aşkar edilmiş vҽ «Pravda» qҽzcti haqlı olaraq, bu hadisҽni bir sıra müҽssisҽ
100 mental todqiqatlann noticosi kimi deyil, praktik tolobatlar osasinda meydana
rҽhbҽrinin «psi-xoloji nadanlığının fenomcnal sҽviyyҽyҽ çatması» ilo izah cdir.
çıxır. Bu zaman xalq tҽsҽrrüfatı vo modoniyyotin miixtolif saholori totbiqi
psixoloji todqiqatları maliyyҽlҽşdirir vo bununla da elmin inkişafı üçiin olverişli Demҽli, psixoloji savadsızlıq bir sıra hallarda, nҽinki ауп-ауп mü-ossisolordҽ,
şҽrait yaradırlar. Homin istiqamot çҽrçivҽsindo totbiqi psixoloji todqiqatlann hҽtta böyiik bir regionda adamlara çox baha başa gҽlir. Bu cҽhҽt rҽhbҽrlik vҽ
bozi xiisusiyyotlori ilo tan ış olaq. idarҽetmҽ sahosindo daha aydın surotdo nozoro çarpır. Belo ki, idarҽetmҽdҽ
İctimai hoyatin ayn-ayn saholorindo comiyyotin obyektiv inki-şaf tҽzyiq vҽ qorxutma, adamları kabus kimi izlҽmҽk vҽ uzun müddot xof içindҽ
qanunlanna miivafiq olaraq miixtolif praktik mosololor meydana çıxır. Bu zaman

saxlamaq, sosial gҽrginliyi artırmaqla mohdudlaşmır, işdҽn, foaliyyҽtdҽn, mexaniki determinizm konsepsiyalan iro-li sürür. XX yüzillikdҽ tҽbiҽtşünaslığın
mҽnҽvi sҽrvҽtlҽrdҽn yadlaşmanı güclondirir, ümıımin monafeyinҽ biganolik oldo etdiyi nailliyyotlor ba-xımından belo konsepsiyalar tamamilo ҽsassız
artır. körünür. Onlar insa-m oslindo maşın kimi tosvir cdir, psixi hoyati mexaniki
qanunlar osasinda aydınlaşdırırlar. Belo determinizmo xotti detenninizm de-yilir.
Xotti determinizmo goro cavab horokoti bilavasito xarici so-boblo miioyyon
4. Psixoloji tҽdqiqatın metodları olunur. Bu mexaniki prinsip özünün parlaq ifadosi-ni klassik biheviorizmdҽ
tapmışdır. «Stimul - reaksiya» formulun-da stimul (S) hҽmişҽ sҽbҽb, reaksiya (R)
§1. Psixoloji todqiqatlann metodoloji ҽsaslan iso homişҽ noticodir. No-inki insamn, hotta hcyvanin belo davranışını bu
prinsipo goro doqiq tosvir etmok miimkiin deyildir.
Psixoloji tҽdqiqatın metodları dedikdҽ, bu clmin öz predmetini, mövzusunu
Misal göstҽrҽk: tutaq ki, meşҽdҽ ovçu güllҽ atmışdır. Bu zaman otrafdakı
todqiq etmҽk üçün istifado etdiyi yol vҽ vasitҽlorin mҽcmusu nozordo tutulur.
heyvanlar песо hҽrҽkҽt edҽrlҽr? Biheviorist bu sua-la tҽxminҽn belo cavab
Hor bir elm sahosindo olduğu kimi, psixologiyanin da todqiqat metodları onun
verҽcokdir: heyvanlar qaçacaqlar, halbuki çox vaxt bclҽ olmur. Yaralanmış vo
mctodologiyasi ilo bağlıdır.
ya yenico balalamış heyvan adҽtҽn başqa ciir hҽrҽkҽt edir. ъф
Metodologiya nodir? Miiasir elmdo metodologiya termin-i üç monada
Başqa bir misala müraciҽt edҽk. İki adam tҽsҽvvür edin. Onlar-
işlҽnilir. Bunlar aşağıdakılardan ibarotdir:
103 dan biri üçiin «kitab», digҽri üçün isҽ
1. Ümumi metodologiya; 2. Xiisusi metodologiya; 3. Metodologiya -
«büllur qab» vҽ ya qızıl şey-lҽr dünyada
konkret metodik priyomlarm mocmusu kimi. ҽn qiymҽtli sorvҽtdir. Tutaq ki, mon
I. Ümumi metodologiya dedikdҽ tҽdqiqatcının istinad etdiyi Nizaminin nofis şҽkildҽ çap olunmuş
iimumi folsofi yanaşma, iimumi idrak iisulu nozordo tutulur. Sovet «Sirlҽr xҽzinҽsi» kitabını almışam vҽ
psixologiyasimn mctodoloji osasim dialcktik vo tarixi materiali/- sevindi-yimdҽn az qalıram ki, uçam, hҽr
min prinsip vo müddoaları tҽşkil edirdi. ikisi mҽnim kefımin saz olduğunu görüb
II. Xiisusi metodologiya dedikdo miivafiq elm sahosindo, bizim onun sҽbҽbi ilҽ maraqlanırlar. Mon qürur
hissi ilҽ deyirҽm ki, Nizaminin «Sirlor
102 misahmizda, psixologiyada totbiq olunan metodoloji prinsiplorin mocmusu
xҽzinosi» kitabını çotinliklo ҽldҽ etmişҽm;
nozordo tutulur.
görҽsҽn, onlann hҽr ikisi monim sevincimҽ
Elmin prinsiplori elmin metodoloji osaslanni ifado edir. Klas-sik eyni dҽrҽcҽdҽ şҽrik ola bilorlҽrmi?
psixologiyanin prinsiplorindon forqli olaraq sovet psixologiyasinda yeni Ҽlbottҽ, yox. Çünki onlann sҽrvҽt meyllҽri başqa-başqadır. Demҽli, S - R
prinsiplori - determinizm priıısipi. şüur vo foaliyyotin vҽhdҽti prinsipi. formulu ilo bunu izah etmҽk mümkün deyildir. Xotti determinizm insamn psixi
psixikanm fҽaliyyҽtdҽ inkişafı prinsipi for-mulo cdilmişdi. Bu prinsiplҽr hҽyatının qanunlarını elmi şokildҽ ay-dınlaşdınnaq imkanı vennir. Çünki bu
sonraki illordo miixtolif istiqamotlor-do totbiq olunmuş, daha da dҽqiqlҽşmiş vo halda eyni bir stimulun hor bir kҽsin sҽrvҽt meyli, dünyagörüşü, inamı, oqidosi
sözün osl monasmda so-moroli todqiqat strategiyasma çcvrilmişdir. ilo şҽrtlҽnҽn şҽxsi linzadan песо sınıb keçҽcҽyini nozoro almirlar.
Psixologiyada bunlarla yanaşı bir sira miihiim prinsiplor do işlҽnilmişdir ki, Sovet psixoloqlannin todqiqatlan osasli surotdo göstҽrdi ki, xarici alomin
onlann icorisindo sistemliiik prinsipi diqqoti daha çox colb edir. insana göstҽrdiyi tosirlor birbaşa deyil, vasitoli xarakter daşıyır: xarici alomdon
Determinizm (latinca determunase - miioyyon etmok demokdir) ictimai vo olan tosirlor insamn daxili alomindo oks olunduqdan sonra bu vo ya digor efi'ekti
tobii hadisolorin sobobi haqqinda tolimdir. Determinizm prinsipino goro verir. Bu qanunauyğunlu-ğu yuxarıdakı misalla izah edok: haqqinda danışdığımız
psixoloji hadisolor maddi hoyat vasitolori, istehsal üsulunun inkişaf qanunlan ilo, hor iki adam özlҽrinin daxili alomi (bizim misalnnizda sorvot meyllori: biri
ictimai miinasibotlorlo, sosial hoyat torzi ilo miioyyon olunur vo onlann kitabi, digori büllur qabı, qı/.ılı sorvot hesab edir) ilo bir-birindon forqlonirlor.
dҽyişilmҽsi ilo do doyi-şilir. Belҽliklҽ do homin prinsip psixoloji hadisolorin Buna goro do onlardan birincisi monim sevincimҽ şҽ-rik çıxır, ikincisi iso,
mҽnşoyini, onlann yaranmasini şҽrtlҽndirҽn amillorin, başlıca inkişaf qanuna- ҽksinҽ, üz-gö/ünii turşudur, hotta tҽoccüblҽ-nir.
uyğunluqlarının tohlil edilmosini nozordo tutur. Dcmoli, sobob olaqolorinin miixtolif tiplҽri mövcuddur. Hal-hazirda bu
idealist psixologiya determinizm prinsipini ya tamamilo inkar edir, ya da miihiim mosolo psixologiyada sistcmlilik prinsipi baxi-mındaş öyrҽnilir.
idealist mahiyyot daşıyan, obyektiv sobobiyyoti inkar edon indetenninist, ya da

Miixtolif elm saholorindo, о ciimlҽdҽn psixologiyada sistemli yanaşma son cdir. Şüur foaliyyot prosesindo formalaşıb inkişaf edir, foaliyyot prosesindo do
zamanlar daha gcniş miqyasda totbiq olunur. tozahiir edir. Bu о demokdir ki, psixika vo şüurun obyektiv
Psixi hadisolor sistemli xarakter daşıyır. Holo psixologiyanin miistoqil bir qanunauyğunluqlarını özünümüşahidҽ yolu ilo deyil, yalniz onun foaliyyotdo -
elm kimi inkişaf etdiyi dövrlҽrdo ayrı-ayrı psixoloqlar bu cohoto diqqoti colb omok, tolim vo oyun prosesindo tozahürlorini öyrҽnmҽk yolu ilo miioyyon
etsolor do. sistemli yanaşmanın bir elmi prinsip kimi totbiq olunmasından ötrü etmok olar. Bu obyektiv yoldur: ona goro obyektivdir ki, bu zaman biz
psixologiya elmi uzun inki-şaf yolu keçmişdir. «...adamlar haqqinda, onlann öz oyinlorinҽ geydiklori gözҽl libasa goro deyil,
Sistemli yanaşma prinsipi psixoloji hadisҽlori - müxtolif koor-dinatlar özlҽri üçiin götiirdük-
sistemindo nҽzҽrdҽn kcçimıҽk vo onlan şҽrtlҽndirҽn amil-lori elmi baximdan 105 lҽri gurultulu loqobҽ görҽ deyil, onların hҽrҽkҽtlҽrinҽ görҽ vҽ hҽ-qiqҽtdҽ nҽyi
otrafli tohlil etmok imkani verir. tҽbliğ etdiklҽrinҽ görҽ...» (V.İ.Lenin) tikir yürüdürük.
Foaliyyot prinsipi do psixologiyanin osas prinsiplorindon biri-dir. Ümumi Bir cohҽti doqiqlҽşdirҽk. Özünümüşahido ҽsas tҽdqiqat meto-du kimi qҽbul
psixologiyada şüur vo foaliyyotin vohdҽti, psixikanin edilҽ bilmҽz. Lakin bu, ümumiyyҽtlҽ özünümüşahi-dҽni inkar ctmҽk üçün osas
104 foaliyyҽtdҽ inkişafı prinsiplori çoxdan vcrnıir. Нҽг bir adam özünü müşahidҽ cdo bilҽr. O, bu zaman özünün psixi
vҽtondaşlıq hiiququ qazan-mış vo geniş hoyatı (mosolon, hisslҽri, diqqoti, hafizҽsi, tҽfҽkkürü, nitqi, ҽmҽllҽri, davranışı,
totbiq olunur. Psixika inkişafın mohsulu roftan vo s.) haqqinda başqa adama da molumat vero bilor. Belo şifahi hcsabat-
vo foaliyyotin noticosi kimi nozordon lar psixoloqlar üçün do maraqlıdır. Lakin bu zaman onlar özünümü-şahidodҽn
kcçirildikdo, diizgün başa düşülҽ vo metod kimi istifado etmir, insamn özü haqqındakı şifahi hesabatlarını ilkin
adekvat izah oluna bilor.
kömҽkçi material kimi todqiqat obyektinҽ çevi-rir, onu yeno do obyektiv
Şüur vo foaliyyotin vohdoti, psixikanin fҽaliyyҽtdo inkişafı prmsiplҽrinin
metodun montiqino miivafiq olaraq işin nҽticҽsinҽ görҽ qiymotlҽndirir.
totbiqi ilo psixologiya tarixindo oslindo yeni morho-lo başlayır. Mҽsolҽnin kökü
Ҽsl elmi psixologiya obyektiv todqiqat metodlanna istinad edir. Şüur vo
ondan ibarotdir ki, psixika vo şüur psixologiyanin tarixi boyu miixtolif idealist
foaliyyotin vohdoti, psixika vo şüurun fҽaliyyҽtdo in-kişafı prinsiplori digor
coroyanlar torofindon oy-ronilmişdir, lakin onlar psixika vo şüura xarici alomlo
prinsiplorlo birlikdo psixologiyanin todqiqat strategiyasini miioyyon edir. Xiisusi
olaqosi ol-mayan xiisusi substansiya (latinca substantia - mahiyyot demokdir)
metodologiyamn da osas vozi-fosi mohz bundan ibarotdir.
kimi yanaşmış, onu davranış vo foaliyyotdon konarda todqiq etmiş-lor. Bu cohot
III. Metodologiyani konkret metodiki priyomlarin mocmusu kimi
introspektiv (latinca intro - daxil, spesto - baxiram demokdir) psixologiyada
nҽzҽrdҽn kcçirdikdҽ adoton psixoloji todqiqat metodikalarını aydınlaşdınrlar. Hor
biitiin aydınlığı ilo tozahiir edir.
bir psixoloji todqiqatin konkret metodikasi olur. Konkret todqiqat metodikasi
introspektiv psixologiyanin osasmı şüur haqqinda idealist to-sҽvvürlҽr tҽşkil
iimumi vo xiisusi metodologiya osasinda işlҽnilir. Onu hcç do todqiqat mctodlan,
cdir. Onun osas müddҽası bundan ibarotdir ki, xarici alomdon forqli olaraq
proseduralan vo texnikasi kimi başa düşmok olmaz. Hor bir konkret todqiqat
insamn şüuru ancaq özünümüşahidҽ vo yaxud daxili tocriibo, daxili gönnҽ yolu
meto-dikasinm nҽzҽri-metodoloji şortlҽri vardir ki, onlar iimumi vo xiisusi
ilo dork oluna bilir. Bclo-liklo do introspektiv psixologiya şüuru introspeksiya -
metodologiyamn miiddoalanni oks etdirirlor. Konkret todqiqat metodikalanmn
özünümüşa-hido yolu ilo dork olunan fonomenlorin mocmusu hesab edirdi.
spesifık cohotlori, hor şeydҽn ovvol, onlann komo-yilo holl edilon elmi vҽzifҽnin
Özünümüşahidҽ onun yegano mctodu idi. Lakin bu yol elmi baximdan nöqsanlı
vo öyrҽnilҽn psixoloji hadisonin xarakteri ilo miioyyon olunur. Bu cohotdon
idi. Özünümüşahido şüur faktlarını izah etmok üçün ilkin material vero bilor,
respublikamizin psixoloqlan torofindon miixtolif istiqamotlordo konkret todqiqat
lakin bu yolla psixi hoyatin qanunauyğun-luqlarim obyektiv surotdo öyrҽnmok
metodikaları işlҽnilmiş vo miivoffoqiyyotlo totbiq olunmuşdur.
mümkiin deyildir. introspeksiya bir todqiqat metodu kimi biitiin hallarda ancaq
Konkret todqiqat mctodikasini işlorkҽn onun elmi xarakter da-şımasına
subyektivizmo gҽtirib çıxarır.
xiisusi diqqot yetirmok lazimdir. Bunun üçün psixologiyanin yuxarıda nҽzҽrdҽn
Elmin vozifosi tobiot vo comiyyot hadisҽlҽrinin, о ciimlodon psixi
keçirdiyimiz prinsiplori ilo yanaşı elmi idra-kın metodikasindan iroli golon,
hadisolorin obyektiv qanunauyğunlııqlarını öyronmokdҽn ibarotdir. Şüur vo
todqiqatin somoroli olmasim şҽrtlҽndirҽn mcyarlan - metodun ҽsaslı olmasi
foaliyyotin vohdoti prinsipi psixi hadisolori obyektiv surotdo öyronmҽk üçiin
(validliyi), mötҽ-borliliyi, reprezentativliyi, informasiyanin doqiqliyi vo s.
yeni yol açdı. Bu prinsipin mahiyyoti ondan ibarotdir ki, şüur vo foaliyyot bir-
nozoro alinmahdir. Bu meyarlar yuxarıda nҽzҽrdҽn keçirdiyimiz bozi prinsiplor
birlorino oks olmadığı kimi onlar bir-birinin eyni do dcyildirlҽr. Şüur vo
kimi nisboton iimumi xarakter daşıyır vo elmi biliyin
foaliyyot vohdot-dodir. Şüur foaliyyotin daxili planim, onun proqramim toşkil

106 M I I I \tolif saholorindo, mosolon, Psixologiya elminin todqiqat metodlari muxtolifdir. Onlan aşa-ğıdakı dörd
sosiologiyada, demoqrafiyada, pe- qrupa bölo bilorik:
daqogikada vo s.-do elmi idrakın Birinci qrup metodlara müqayisҽli, longityudal (uzunmuddotli) vo kompleks
metodikasının zҽruri toloblori kimi
metodlar daxildir. Onlar teşkilati metodlar adlanir. Todqiqat prosesi homin
nozordo tutulur.
metodlann kömҽyi ilo tҽşkil olunur: onlann somoroliliyi todqiqatin son (nozori
Homin meyarlara goro, todqiqat metodlan todqiqatin moqsod ve
vo praktiki) nҽticolҽri ilҽ miioyyon olunur.
vozifolorino miivafiq olmalidir, nozordo tutulan bu vo ya digor elamoti
Ikinci. on geniş metodlar qrupu elmi matcriallar, faktlar oldo et-moyin
miioyyon etmok vo ölçmҽk imkanı vermolidir (metodun validliyi). Konkret
empirik üsullarından ibarotdir. Bu qrupa aşağıdakılar daxildir: a) müşahidҽ vo
todqiqat metodikasını elo işlomҽk lazimdir ki, o, hotta miixtolif şҽraitdo tokrar
özünümüşahidҽ; b) eksperimental metodlar: laborator, tobii vo s.; v)
edildikdo, eyni notico almsin (todqiqatin mötҽbҽrliyi). Bu cohotdon todqiqat
psixodiaqnostik metodlar (tcstlor. an-ketlor, sosiometriya, intcrvyii vo s.); q)
sahҽsinin vo öyronilҽcҽk adamlann miqdannin diizgün scçilmҽsi do miihümdür.
foaliyyot proseslҽri vҽ mohsullarının tohlili priyomlari vo ya praksimetrik
Xüsusilo kütlҽvi proseslҽri todqiq edҽrkҽn, mosolon, rҽyi öyrҽnilҽcҽk adam-ları
metodlar (xronomctriya, profesioqrafik tosvirlor, molumatin, görülmüş işin, о
elҽ seçmҽk lazimdir ki, bu zaman miixtolif sosial qruplann nis-boti diizgiin
ciimlҽdҽn şagird işlҽrinin, miixtolif növlü ҽsҽrlҽrin vҽ i. a. qiy-motlondirilmҽsi;)
nozoro alınsın (todqiqatin rcprezentativliyi). ğ) modclleşdirmo (riyazi, kibernctik vҽ i. a.); d) bioqrafik metodlar (insamn
informasiyanin doqiqliyi do böyük ohomiyyoto malikdir. hoyat yoluna aid faktların, tarixlorin vo hadisolorin, sҽnҽdlorin, şҽhadҽtnamҽlҽrin
Psixoloji todqiqatda informasiyanin doqiqliyi öyrҽnilon adamlann miqdan vo s. tohlili).
ilo bilavasito bağlıdır. Todqiqat prosesindo no qodor cox adam öyrҽnilsҽ, Nҽzҽrdon kcçirdiyimiz mctodların hansılarından vҽ песо istifado olunmasi
informasiyanin doqiqliyi bir о qodor yiiksok olar. tҽdqiqatçının hansı toşkilati mctodlardan (müqayisҽli, longityudal vo ya
Konkret psixoloji todqiqat metodikasında, şҽrti surotdo olsa da, dörd kompleks) istifado etmҽsindon asılıdır.
mҽrhҽloni fҽrqlҽndirmҽk olar. Üçüncü qrup metodlar materialların işlonilmҽsi priyomlarını ohato edir.
Birinci mҽrhҽlo hazırlıq morhҽlҽsidir. Bu mҽrholodҽ miixtolif yollarla Homin metodlar aşağıdakılardan ibarotdir:
(müşahido, anket vo s.) ilkin molumat toplamhr: onlann osasinda todqiqatin a) komiyyot (riyazi-statistik) tohlili;
empirik (faktlann ayird edilmosi, todqiqat me-todlarının işlҽnilmҽsi), montiqi b) keyfiyyҽt tohlili (materiallar tip, qrup vo variantlara göro tҽsnif olunur.
(bir müddoadan çıxarılması, onlann arasinda olaqonin miioyyon edilmosi) vo tohlil ctmҽk üçiin sociyyҽvi nümunolor seçilir vҽ s.).
nozori (sobobin axtanl-ması, prinsiplҽrin aşkar edilmosi, forziyyo vo ya Dördüncü qnıp metodlar şҽrh metodlari adlanır. Onlar struk-tur vo genetik
qanunlann miioyyon edilmosi) vozifolori holl edilir. Bu zaman todqiqatin nozori metodlann miixtolif variantlarından ibarotdir. Bu metodlann kömoyilҽ öyrҽnilҽn
problemlorinin işlonilmosino xiisusi diqqot yetirilmolidir. Forziy-yonin formula psixi proses vo ya xassonin, mosolon, tofҽkkür, hafizo, toxoyyiil, qabiliyyotlor
edilmosi psixoloji todqiqatda da miihiim yer tutur. Bir cox psixoloji todqiqatlann vo s. strukturu tohlil olunur vo yaxud miioyyon bir yaş dövründҽ (tutaq ki, 3
miiasir tolobloro cavab vermomosi onlarda fҽrziyyҽnin olmamasi vo ya zoif yaşından 6 yaşına, 3 yaşından 10 yaşına, 3 yaşından 15 yaşına kimi) inkişaf
olmasi ilo bilavasito ola-qodardir. xiisusiyyotlori aydınlaşdırılır.
Todqiqatin ikinci mҽrhҽlҽsi eksperimental xarakter daşıyır. Bu morholodo Beloliklҽ do miiasir psixologiyada todqiqatin biitiin silsilosini
todqiqatin konkret metodikasi reallaşdırılır. Yoni miixtolif metodlann totbiqi ilo 108 ohato edon metodlar sistemi -
cmprik faktlar toplamr. tҽşkilati. empirik, elmi materiallarin
Todqiqatin üçüncü mҽrholosindҽ todqiqat matcriallan komiy-yҽt komiyyҽt-keyfıyyҽt tohlili vo
interpretasiya metodlari yaranmışdır. Bu
baxımından tohlil olunur. Dördüncü mҽrhҽlҽdҽ iso material-lar psixoloji
metodlar psixologiyanin miixtolif
nozoriyyo osasinda şҽrh edilir, notico etibarilo forziy- saholorindo - sosial, siyasi, hiiquq. ctnik,
107 yonin düzgünlüyü vo ya sohv olmasi aydınlaşdırılır vo todqiqatin noticҽlҽri ҽmҽk, yaş vo pcdaqoji psixologiyada,
şorh edilir. eloco do başqa saholҽrdҽ öziinҽmҽxsus
şokildҽ totbiq olunur.
§ 2. Psixologiyada todqiqat metodlanntn tosnifatt
§3. Psixologiyanin tҽdqiqat metodlari

(psixologiyada insamn psixi hoyalmi öyrҽnҽrkҽn faktik materi-allan osason Müşahidҽ metodu psixoloji hadisolor barodo miioyyon qodor qiymotli
ikinci qmpa aid etdiyimiz metodlann vasitosilo topla-yirlar. Onlardan bҽzilҽri ilo material vero bilir. Lakin onun bir sıra nöqsanları da vardir. Bu nöqsanların bir
tanış olaq. Elmin öyrҽndiyi saho ilo olaqodar oldo edilon ilkin molumat qismi müşahidҽ obyektinin xiisusiyyotlorin-dҽn asılıdır. Mosolon qrupda
müşahidҽ, yoni bilavasito homin hadisҽni nҽzҽrdҽn kcçinrıok yolu ilo şoxsiyyҽtlorarası miinasibotlorin biitiin çalarlarını (hotta iştiraklı müşahidҽdo
müoyyon_e^TıJ\ Müşahi-do mctodu dedikdo psixi hadisolorin cҽroyanına belo) ҽhatҽ etmok olmur. Burada vaxt amili do miihiim rol oynayır. Müşahidҽçini
miidaxilo ctmodon onu baş verdiyi tobii şҽraitdo moqsodҽuyğun vo miintozom maraqlan-dıran cohotin özünü no zaman biiruzo verocoyini qabaqcadan mii-
surotdo izlomok nozordo tutulur. Müşahido psixoloji faktlan öyronmok, tosbit ҽyyҽnloşdirmok çotindir, onu gözlҽmҽk lazım golir. İkinci qҽbil nöqsanlar isҽ
etmok üciin böyük ohҽmiyyotҽ malikdir. Müşahido vasitosilo istor aynca bir müşahidoçinin öz foaliyyoti ilҽ olaqodardır. Onun tҽcrübҽ zҽnginliyi, işҽ
şҽxsin, istorso do miioyyon qrupun psixoloji vo-ziyyoti barodo qiymotli münasiboti, qarşıdakı todqiqatin moqsod vo vozifҽsini kifayot qodor aydın dork
molumat oldo etmok miimkiindiir. Onun kömҽyilҽ insamn şoxsi vo ictimai edo bilmҽsi, faktlan seçҽ bil-mҽk, mҽnalandınnaq, elmi tohlildҽn kcçirmok
hoyatinda nozoro çarpan hadiso vo dayişikliklҽri müoyyonlҽşdirmok olar. bacarığı vҽ s. müşa-hidoyҽ tҽsir edir. Demҽli, müşahidҽ matcriallarının şorhindo
C^lüşahidҽ mctodunun totbiqinin miioyyon şҽrtlҽri vardir: todqi-qatçının şoxsi keyfıyyotlorindҽn asılı olaraq miioyyon qodor sub-yektivlik
1. Müşahidҽ elmi cohotdon miihiim problemin öyrҽnilmosino yönҽlmҽlidir. özünü göstҽro bilir. Bundan başqa, müşahidҽ vasitosilo oldo edilon faktların
2. Müşahidҽ mütҽşokkil vҽ ardıcıl surotdo tҽşkil cdilmolidir. tҽbiiliyi ilҽ yanaşı, onlann no dҽrҽcodҽ qanıı-nauyğun olduğunu
3. Öyronilҽn hadiso barodo daha ҽtraflı molumat oldo ctmҽk iiçün homin müҽyyҽnloşdirmҽk, başqa sözlo, qanunauyğıın-luğu tҽsadiifdon ayırd etmok dҽ
hadiso miixtolif şoraitdo nozҽrdҽn keçirilmoli, ona to-sir edon bütiin amillor çҽtinlik törҽdir.
otraflı vo doqiq surotdo aydınlaşdırılmalıdır. Bütiin bu çatışmamazlıqlar başqa metodlann, ilk növbҽdҽ ise
4. Elmi müşahidolҽrin nҽticҽlori doqiq surotdo qeyd edilmҽli vo lazım eksperimentlorin kömoyi ilҽ aradan qaldırıla bilor.
goldikdҽ asanlıqla bҽrpa olunmalıdır. (jEksperimcnt m e t о d u müşahidodҽn fҽrqli olaraq nisboton qı-sa mucldҽtdo
5. Müşahi4ҽ_iio onun nҽticҽlorinin tohlili müşahidҽçidҽn ob-ycktivlik tҽlҽb daha doqiq nҽticolҽr ҽldҽ etmҽyҽ imkan verir. Ekspe-riment zamanı alim-
eeUr^ psixoloq (eksperimentator) öyrҽnilocok ada-mın foaliyyot göstҽrmosi - hor hansi
Müşahidҽnin etibarlı notico vcrmҽsi üçün qarşıya çox doqiq vҽ aydın bir eksperimental tapşırığı ye-
mҽqsod qoymaqla yanaşı, miioyyon sxemdҽn do istifado etmok lazimdir. Bu 110 ппо yetirmҽsi ücürı şҽraiti niyyҽtli surotdo yaradır vҽ hҽmin şorai-ti istҽdiyi
hom do müşahidҽ nҽticҽlҽrini asanlıqla tosbit et-moyo kömok göstҽrir. Müşahidҽ vaxt dҽylşırl)
matcriallarını tosbit etmok üçün miixtolif texniki vasitolordon (maqnitofon. foto, Ekspcrimcntdҽ adoton iki kҽmiyyoti - asılı olmayan (A) vo ası-lı (B)
kino, stcnoqram. gizlin kinoya çҽkmҽ, sosyazma vo s.-don) istifado edilir. Bu kҽmiyyotlҽri fҽrqlondirirlҽr.
zaman hadisolorin tobii gedişinҽ xҽlҽl gҽtirҽn heç bir horҽkҽtҽ yol ver- Eksperiment zamanı alim-psixoloq A kҽmiyyҽtini (iş şoraitini, iştirakçıların
109 mҽk olmaz. Yҽni üzҽrindҽ müşahidҽ apanlan adamlar hansi niy-yҽtlҽ, nҽ tҽrkibini, hadisolorin ardıcıllığını, mҽsҽlҽnin xarakte-rıııi. tҽlimatı vo s.) doyişir,
mҽqsodlҽ, nҽ üçün müşahidҽ edildiyini bilmomҽlidir. bundan sonra isҽ В kҽmiyyҽtindҽ baş vcron dҽyişikliklori miioyyon edir.
Tҽdqiqat prosesindҽ müşahidҽ mctodundan miixtolif formalar-da istifado Belҽliklҽ, ckspcrimcnt prose-iindҽ A vo В kҽmiyyҽtlori arasındakı asılılıq
etmok mümkündür. Son zamanlar uzunmüddҽtli (bir песо il orzindo apanlan) öyrҽnilir: A kҽmiyyҽ-tı В komiyyҽtindon ovvol golir vҽ onun sҽbҽbini tҽşkil edir,
müşahidolҽro daha böyiik ohomiyyot verilir. 70-ci illorin ikinci yarısından В kҽ-miyyҽti iso notico kimi özünü göstҽrir.
başlayaraq müşahidonin xiisusi bir növü kimi «iştiraklı müşahidҽ»dҽn» istifado Eksperimentdo miixtolif cihazlardan, texniki vasitҽlҽrdҽn, şo-killordҽn,
edilir. Belo müşahidҽ aşağıdakı kimi tҽşkil olunur: tҽdqiqatçı omҽk qnıplarında, mҽtnlҽrdҽn vҽ s.-dҽn istifado olunur (şokil 20). Belo cksperimentlҽr adoton
yaxud xüsusi dҽstҽlordo miixtolif miinasibotlori öyrҽnmҽk üçün homin sahҽdҽ laboratoriyalarda vo ya xüsusi otaqlarda apa-rılır (şҽkil 39). Bu cҽhoti nozoro
işҽ girir, müşahidҽ edilҽcҽk hadisҽlҽrҽ qoşulur, yoni tҽbii prosesin iştirakçısı alaraq onlara laboratoriya eksperi-ıncnti deyirlor.
olur. Bununla da hor hansi miihitdo foaliyyot göstorҽn adamlann keçirdiklҽri Göründüyii kimi, miişahidodon forqli olaraq ekspcriment za-manı tҽdqiqatçı
hiss vo hoyocanlan bilavasito özü yaşamalı olur, onlann psixoloji voziyyotini foal tҽrof kimi çıxış edir, miioyyon psixoloji hadi-wnin mahiyyҽtini izah
daha doqiq surotdo oy-rҽnmҽk, başa düşmok, mҽnalandınrıaq iiçün tobii proscsin etmҽkdon ötrü zҽruri olan şҽraiti özü yara-dır.
iştirak-çısına çevrilir. Psixoloji hadisolҽri todqiq etmҽk üçün eksperimcntin qoyuluşu bir sıra
çҽtinliklorlҽ olaqodardır. Eksperimentin obyckti sadҽcҽ canlı orqanizm dcyil,

yüksok şüura malik insanlardır. ünlar ҽxlaq vo davranış normalan vo s. barodo Kiminlo birpartada oturmaq istordin?
nҽinki miioyyon bilikloro malikdir, hom do homin biliklorin monboyini vo 1-ci .....
tҽşokkül yollarını bi-lirlor. Bu cohotlori do doqiq surotdo nozoro almaq vo 2- ci .....
öyrҽnmҽk hec do asan deyildir. 3- cü .....
Xüsusilҽ özlҽri üzҽrindҽ eksperiment qoyulduğunu hiss etdik-do, onlann Şagird suala cavab verorkҽn iiç nҽfҽrin adını qcyd edir. (l-cii kiminlo
rҽftar vo davranışında, emosional alҽmindҽ istor-isto-moz miioyyon doyişiklik oturmaq istҽyir, ҽgor bu mümkün olmasa, 2-ci vҽ 3-cii kiminlo otunnaq istoyir?)
baş verir. Bu da eksperimental şoraiti çҽ-linloşdirir. Homin çotinliyi aradan Müvaliq suala sosiometrik meyar dcyilir. Bir sosiometrik seansda ҽn çoxu 4
qaldırmaq üçün nisboton siini •eciyyҽ daşıyan laborator eksperimentlo yanaşı sualdan istifado etmok olar (Во zon sosiometrik tҽcrübolordo «Kiminlo bir
tobii eksperiment növündon do geniş istifado edilir (Tobii eksperiment ilk dofo partada otunııaq istҽ-mҽzdin?» tipli suallardan da istifado olunur). Şagird suala
1910-cu ildo A. F. Lazurski torofindon totbiq olunmuşdur.) cavab verdikdҽn sonra scçmҽnin motivini öyrҽnmok lazimdir. Sosiomet-
Tobii ekspcrimentdo xiisusi eksperimental şҽrait yaradılmır. Hadiso tobii 112 rik tҽcriibonin noticҽlҽri osasinda cҽdvol vҽ sosioqram tҽrtib olunur.
şҽraitdo, mosolon, dors zamani öyrҽnilir. Sosiometrik cҽdvҽl formasına göro idman cҽdvҽllorinҽ oxşa-yır. Codvҽldo
Psixologiyada eksperimentin xiisusi formasi kimi foımalaşdın-cı şaquli xҽtt üzro şagirdlorin (ovvolco qızların, sonra isҽ oğlanların) adı vo
eksperimcntdon istifado olunur. Onun adi mahiyyotini doqiq ifa-do edir: familiyası ҽlifba sırası ilҽ yazılır; üfliqi xott üzro onların sıra nömrҽsi qcyd
forcnalaşdırıcı eksperiment todqiqat prosesindo şagirdlҽrin olunur (bax: cҽdvҽl 1),
111 vҽ ya başqa şexslҽrin öyrҽdilmҽsini, Tutaq ki, A. Almaz 1-ci P. Sҽbinҽ, 2-ci İ. Korim, 3-cü iso D. Şolalҽ ilҽ
onlarda müҽyyҽn keytiyyҽt lҽrin inkişaf otunrıaq istoyir. Onların cҽdvoldo sıra nömrҽsi müvafıq olaraq 5, 7 vҽ 3-dür.
ctdirilmosini nҽzҽrdҽ tutur. Almazın adının qarşısında üfıiqi xott üzro homin nömrҽlҽrin altinda 1, 2, 3
Psixoloji hadisolor çox mürҽkkob vҽ rҽngarҽng olduğu üeün onlan rҽqomlorini qcyd edirik. Bu о demokdir ki, A. Almaz beşinci şagirdlҽ, yoni P.
miixtolif yol vҽ vasitҽlҽrin kömҽyi ilo todqiq etmok müm-kündür. Sobino ilo 1-ci, yed-dinci şagirdlҽ - İ. Korimlo 2-ci, üçüncü şagirdlҽ - D. Şolalҽ
Tҽbiҽtşünaslıq elmlҽrinin miixtolif saholorindo olduğu kimi, müşahido vo ilo 3-cü otunriaq istoyir. Cҽdvҽldo şagirdlҽrin oturmaq istҽdiklҽri şa-girdlorin adi
eksperiment metodlari psixologiya elmindҽ osas metodlar hesab e d i l i r . iifiiqi xott üzro belo qeyd olunur. Şaquli xott iizro ki-min neço sҽs almasi vo
Başqa metodlar iso kömokçi metodlar kimi nҽzordҽn keçirilir. Bu baximdan onlardan neçosinin qarşılıqlı olmasi qcyd edilir.
psixodiaqnostik metodlann ohomiyyotini qeyd etmok lazimdir.
Codvol osasinda miixtolif fonnalarda sosioqramlar tortib oluna bilor (bax:
Psixologiyada psixodiaqnostika moqsodilo holo XIX osrin sonlarından
şokil 22, 23).
başlayaraq testlordon istifado olunur. Test - ingiliscҽ^ sınaq demokdir.
Psixologiyada da bu monada işlodilir vo fordi fҽrqlori öyrҽnmok moqsodilo
totbiq olunur.
Testlor miixtolif tapşırıq vo suallar şҽklindo mütҽxossislor tҽ-» rolindҽn
işlonilir. Testlҽrin psixodiaqnostik ohomiyyoti onlann elmi cohotdon no
dҽrҽcodҽ osaslı olmasindan bilavasito asılıdır.
Psixodiaqnostik metodlar icorisindo sosiometriya (latinca şosietas -
comiyyot vo yunanca - metrco - ölçmok demokdir.) mii hum yer tutur. Bu vo ya
digor qrupda (kollcktivdo) insanlar arasr dakı qarşılıqlı miinasibotlori öyronmok
moqsodilo ondan istifad olunur.
Sosiometriya amerikan psixoloqu C. Moreno torofindon işlҽ-nilmisdir. Biz
artiq bilirik ki, hor hansi metoddan danışarkҽn iki co-hoti - onun metodologiyasi
vo texnikasi mosololorini forqlondir mok lazimdir. Bir texniki priyom kimi
sosiometriya qarşılıqlı miinasibotlori öyrҽnmҽk üçün olverişlidir.
Sosiometriyanın totbiqi qaydaları ilo qısa tanış olaq. Şagirdlo-ro, tutaq ki,
aşağıdakı mҽzmunda vҽroqo verilir:

Cҽdvҽl J
Sosiometrik codvol
157
8

hissoyҽ bö-lürlҽr: sağda
о- oğlanlan, sol-da isҽ qızları
о. müvafıq surotdo к vҽ H işarҽlҽri

ilo göstҽrirlҽr. к vҽ H-da şa-
girdin cҽdvҽldҽki sıra №-si qeyd
QQQÇ olunur. Mosolon sosioqramda A.
Almaz 1, V. Lalo 2 vo yaxud Q.
Mommod A kimi gostori-lir vo
onlann kiminlo oturmaq
istodiklori miixtolif xotlorlo
qeyd edilir (birto-rҽfli
seçmҽmҽlҽri -> qarşı-lıqlı
seçmҽni - vo s. kimi if ado
etmok olar).
6 vo daha çox sos al-mış
şagirdlҽr 1-ci dairҽdҽ, 3 — 5 sos
alanlar 2-ci, 1 - 2 sos alanlar iso
Şokil 22 a. Sosioqramlar (C.Morcnoya görҽ) 3-cii dairo-dҽ yerlҽşdirilir. Нес Şҽkil 23. Sosioqram (Y.L. Kolominskiyҽ görҽ)
bir sos almayan şagirdlҽr iso 4-cii
dairodo qeyd olunur. edilsin, onun nҽticҽlҽrini müşahidҽ, eksperiment vo s. yolu ilo do-qiqlҽşdirmҽk
Jfc -------- ~~ Bu о demokdir ki, 1 -ci vo 2- zoruridir.
ci dairҽyҽ düşmüş şa-girdlҽr Ictimai rҽyi, şҽxsiyyotlorarası miinasibotlori vo s. öyrҽnmҽk iiçün totbiq
sinifdҽ ҽlverişli mövqe tuturlar. 3- edilon metodlardan biri do intervyüdür. İntervyü sorğu üsulları silsilҽsinҽ daxil
cü, xüsu-silҽ 4-cü dairҽyҽ daxil olub mҽnaca «qarşılaşma», «söhbҽt», «mü-sahibҽ» demokdir. О daha çox
ol-muş şagirdlҽrin isҽ öz birtҽrҽfli kommunikasiya prosesidir. Bu zaman hor hansi mҽsҽlҽ haqqinda
hҽmyaşıdlan icorisindo mövqeyi miioyyon bir şҽxsin miilahi-zҽsi soruşulur.
ҽlverişli deyildir. Onlann Psixologiyada intervyii, adoton: a) todqiqatin başlanğıc morho-lҽsindo işçi
sҽbҽblҽrini öyrҽn-mҽk vo torbiyo fҽrziyyҽni müҽyyҽnlҽşdirmҽk, b) problem barodo ilkin molumat toplamaq, v)
işindҽ nozoro almaq lazimdir. başqa metodlar vasitosilo yığılmış material-lara olavo faktlar colb etmok üçün
Sosiometriya hansi formada totbiq edilir. Anket sorğusu za-mani intervyiidon forqli olaraq suallara yazılı
totbiq edilirso surotdo cavab verilir. Homin metoddan sosioloji todqiqatlarda daha geniş
miqyasda istifado edilir.
Psixologiyada iso anket metodu diaqnostik moqsodlo istifado edilir.
Mosolon, kollektivdҽ şҽxsiyyҽtlҽrarası miinasibotlorin yax-şılaşdırılması, homin
miinasibotlorin pozulması sҽbҽblҽrini, qarşı-sını almaq yollanm, kollektiv
iizvlorinin fikir vo mülahizҽlorini öy-rҽnmҽk iiçün anketdon istifado etmok
faydalıdır. Todqiqatin moq-
Şҽkil 22 b. Sosioqramlar (C.Morenoya görҽ)

Şҽkil 23-dҽ tҽsvir olunmuş sosioqram 4
kon-sentrik dairodon ibarҽtdir. Onu oxla iki

114

sҽd vo vҽzifҽlҽrindҽn asılı olaraq foaliyyot proscslori vo mohsulla-rının tohlili komiyyot baximmdan qiymҽtlҽndirilir. Ҽgor biz homin psixi xasso, olamot vo
priyomlarından, modcllosdirmo, bioqrafık metodlardan öziinҽmҽxsus şҽkildҽ kcyfiyyot-lor arasmdakı asılılığı miioyyon etmok istҽsok, başqa statistik me-toddan
istifado olunur. -korrelyasiya a n a l i z i metodundan istifado etmoliyik. Bundan başqa, hor
Belҽliklҽ, aydın olur ki, psixologiyanin todqiqat metodlari сох vo hansi bir todqiqat zamam miioyyon bir xasso, olamot vo keyfiyyot miixtolif
rongarongdir. Todqiqatin somoroli olmasi üçiin konkret problemin elmi surotdo variantlarda tozahiir cdir. Qarşıya bu zaman miihiim sual çıxır: homin variantlardan
hollino imkan veron adckvat metodlar sccilmosi-no xiisusi diqqot yetirilmolidir. hansi daha tipikdir? Variasiya analizi metodu tipik, xarakterik ҽlamotlori tosadüfi
ola-motlordon forqlondirmok imkam verir. Alınan noticolҽrin mötҽbor olub-
olmaması iso xiisusi meyarlara, mosolon, Styudent omsalma Vo s. goro miioyyon
5. Psixologiyada statistik (riyazi) olunur.
metodlann totbiqi Psixologiyada riyazi metodlann miivoffoqiyyotlo totbiqi noin-ki adckvat
metodlann işlonilmosindҽn. hom do nҽzҽriyyҽnin özü-niin inkişaf sҽviyyosindon
Miixtolif metodlann kömҽyilҽ oldo edilmiş psixoloji faktlar tohlil olunmah, asılıdır.
şҽrh edilmҽli vo ümumiloşdirilmolidir. Bu zaman todqiqatin noticosinin obyektiv XX yiizilliyin 70-80-ci illorindo statistik metodlann psixologiya elminin bir
çox saholorino niifuz etmosi bu baximdan hec do to-sadiifi deyildir. Hotta son
olmasi üçün oldo edilmiş matcrial-ları komiyyҽt baxımından işlҽmҽk, miioyyon
zamanlar riyazi psixologiya siirotlo inki-şaf etmiş vo psixologiya elminin nisboton
cdilmiş xassonin tipik olduğunu siibut etmok lazimdir. Psixologiyada homin
miistoqil bir sahosino çevrilmişdir. Onun osas vozifosi riyazi metodlann
moqsodlo statistik metodlardan istifado olunur.
psixologiyada totbiqi yollanm öyrҽnmokdҽn ibarotdir.
Statistik metodlar dedikdo, totbiqi riyazi statistikanin psixologiyada osason
Elmşünasların proqnozlarına göro XX osrin sonuna dogru vo XXI ҽsrdҽ
cksperimcntlorin nҽticҽsini işlomҽk moqsodilo istifado olunan ayn-ayn metodlari psixologiya elminin biitiin saholori riyaziloşҽcokdir, başqa sözlҽ, riyaziyyat, sözün
nozordo tutulur. ҽsil monasında, bütünliiklo vo tamamilo onun otino vo iliyinҽ hopacaqdır. Bu
Ehtimal montiqindon vo chtimal modcllorindon istifado etmok-lo psixoloji psixologiya elminin in-kişafında yeni keyfiyyot doyişikliklҽri ilo olamҽtdar
todqiqatin noticolorinin osaslı olmasını tomin etmok -statistik metodlann olacaqdır. Elmin ҽnҽnovi «qeyri-riyazi» saholorino riyaziyyatın niifuz etmosi elmi
psixologiya sahosindo totbiq edilmosinin başlı-ca moqsodi bundan ibarotdir. biliklorin inkişafır ın qanunauyğun hadisolҽrindon biridir.
Psixologiyada statistik metodlann totbiqi tarixi osason XIX yiizilliyin 60-ci K.Marksın göstordiyi kimi, elm ancaq riyaziyyatdan istifado et-moyҽ
illorindҽn başlayır. Miiasir elm üçün bu sahodo ohomiyyotli olan reqressiya vo başladıqda elmҽ çcvrilir.
korrelyasiya analizi idcyası F. Hal-tonun (1822 -1911) difcrensial psixologiya
sahosindo apardığı tod-qiqatlarla bağlıdır. intellektual qabiliyyotlori todqiq
etmok iiciin faktor analizinin bozi variantlan işlҽnilmişdir. Psixoloji testlorin
keyfiyyotini yoxlamaq vo onlan peso seçimindo totbiq etmok iiciin bir sira 117 6. Psixologiya elminin ҽhҽmiyyҽti,
xiisusi statistik metodlar yaradılmışdır. vҽzifҽlori vҽ praktika ilҽ
Hal-hazırda psixologiyada statistik metodlann totbiqi sahosindo aşağıdakı ҽmҽkdaşlığının formaları
istiqamotlori forqlondirmok olar:
Psixoloji biliklor hҽmişҽ elmi dҽyҽrlҽ yanaşı praktik ҽhҽmiy-yotҽ malik
1) Tҽsviri statistika. Bu, özüno oldo edilmis matcrialin qruplaş-dırılmasını,
olmuşdur. O, adҽtҽn insanların bir-birini tanımasına коток etmişdir. İndinin
qrafik oksini vo komiyyot tosvirini daxil edir.
özündҽ do psixologiya elo bu mҽnada başa düşülür: adamlar üçün psixoloq, birinci
2) Statistik n.ıticҽ nҽzҽriyyҽsi. Bundan psixoloji todqiqatlarda
növbodo, insan sorrafı demokdir.
116 scçilmiş cҽhotlorin yoxlanması nҽticҽlorini müoyyonlҽşdirmҽk üçiin istifado
edilir. Та qodim zamanlardan insanları psixoloji cohotdon xarakterizҽ edondo, adҽtҽn
3) Eksperimenthrin planlaşdırılması nҽzҽriyyҽsı. Bu dҽyişҽn-1өг onları bir-birindҽn fҽrqlҽndiron xüsusiyyҽtlҽrҽ daha çox diqqҽt yetirirdilҽr.
arasinda sҽbҽb olaqolҽrini miiҽyyҽnloşdinnoyҽ vo yoxlamağa xidmҽt edir. Holo Qҽdim Yunanıstanda Aristotelin sevimli şagirdi Tcofrast «Etik
Psixologiyada totbiq olunan riyazi metodlar çoxdur: Altcrnativ analiz metodu ilo xarakterlor» adlı mҽşhur traktatında miixtolif insan tiplҽrini moharҽtlҽ tҽsvir
miixtolif psixi xassolorin, olamot-lorin, keyfiyyotlorin olmasi vo ya olmamasi ctmişdir. Tҽkcҽ onu qeyd etmok lazimdir ki, Te-ofrastin bu traktati bir çox osrlҽr

boyu moşhur olmuşdur. XVI -XVIII ҽsrlҽrin görkҽmli mütҽfokkirlҽri Mcntcnin Sovet psixologiyasinda insanlar arasinda fordi-psixoloji forqlorin öyrҽnilmosi
«Tҽcrübҽlor» (1580), Labryuyerin «Teofrastın xaraktcrlori» (1688), Laroşfukun zҽminindҽ xiisusi bir istiqamot - diferensial psixo-fızologiya formalaşmışdır.
«Düşüncolҽr, yaxud ҽxlaqi kҽlamlar vҽ prinsiplҽr» (1665) vҽ b. osorlҽri do Diferensial psixologiyanin oldo etdiyi faktlar vo onun noticolori bir cox praktik
psixoloji müşahidҽlҽrlo zҽngindir. Lakin bununla belo, qeyd etmok lazimdir ki, mosololorin: işçi heyotinin seçilmosi vo öyrodil-mosi, adamlarda ayn-ayn
istor qodim zamanlarda, istorso do orta osrlordo biz insan xarakterinin parlaq xassolorin, meyllorin, qabiliyyotlorin di-aqnostikasi, psixiatrik vo psixoterapevtik
niimunolorino mohz bodii odobiyyatda tosadiif edirik. tosirlor, peso yararlığının miioyyon edilmosi, pcşҽseçmҽ vo peşҽyönümü vo s.-nin
XIX yiizillikdo psixologiyanin miistoqil bir clmҽ çevrilmosi ilo elmin holli iiciin böyük ҽhҽmiyyotҽ malikdir.
özündo yeni şҽrait yaranmışdı. Fordi forqlor probleminin tҽkcҽ müşahidҽ yolu ilo Diferensnal psixologiya insanlara fordi yanaşmaq iiciin gcniş inıkanlar açırdı.
öyrҽnilmҽsi artıq ictimai tҽcrüboni tomin etmirdi. Psixoloqlar bu mosololoro daha çox diqqot yetir-moyҽ başlamışdılar. Homin
Bu miihiim problemi eksperimental vo riyazi mctodlarla oyron-mok lazim mosolo oslindo psixi sağlamlıq moso-lesi idi.
idi. Elmdo bu zorurotin dork edilmosi noticosindo todri-con yeni bilik sahosi - Psixologiya psixi sağlamlıq mosololҽrini tokco öz imkanlan daxilindo holl
diferensial psixologiya formalaşmağa başla-mışdı. edo bilmozdi. O, bu sahҽdҽ, başqa elmlorin, birinci
Diferensial (latinca differentia - forq demokdir) psixologiya psixologiya 119 növbodҽ, tҽbabotin, xüsusilҽ psixiatriyanın nailiyyҽtlorindҽn istifa-dҽ etmҽli
elninin bir sahosi olub - insanlar eloco do insan qrup-ları arasındakı forqlori, idi.
Psixologiya ilo tibb elminin qovşağında müstoqil elm sahosi -libbi psixologiya
onlann sobҽblҽrini vo nҽticҽlorini öyrҽnir. О bilavasito ictimai praktikanin,
fonnalaşırdı. Onun yaranmasında psixiatriya da özünҽmҽxsus rol oynamışdır. Lakin
xiisusilo pcdaqoji, tibbi vo miihondislik praktikasimn tosirilo omolo gҽlmişdir.
psixoloji elmlor sistemindo psixiatriyanın ohomiyyoti tҽkcҽ bununla mohdudlaşmır.
Diferensial psixologiya tennini ilk dofo alman psixoloqu V. Ştcrnin «Fordi
Psixologiya vo psixiatriya bir-biri ilo qarşılıqlı olaqҽdҽ olan elm saholoridir.
forqlor psi-xologiyası» haqqındakı osorindo (1900) toklif olunsa da, onun osa-lan
Psixologiya tarixinҽ nҽzҽr yetirsok görҽrik ki, onun inkişafı psixi-atriyanın inkişafı
xcyli ovvol - XIX yiizilliyin 80-ci illorindo F. Halton torofindon işlҽnilmişdir. V.
ilo bilavasito bağlı olmuşdur.
Vundt iimumi psixologiyanin, F. Halton iso
XVIII yiizilliyin sonundan etibaron psixiatrik ideyalar psixolo-
118 diferensial psixologiyanin banisi hesab olunur. Bu yeni istiqamotin ilk
görkҽmli nümayҽndҽlҽri icorisindo A.Bine, A. Lazurski, C. Kettel vo b. miihiim giya sahosino daha geniş miqyasda niifuz etmҽyҽ başlamışdır. Al-
yer tuturlar. man iya, İngiltҽrҽ vo Amerikadan forqli olaraq bu sahodo on mii-
Diferensial psixologiyanin osas metodu tcstlordon ibarot idi. Onlar ovvolco hiim nailiyyҽt Fransada (F. Mesmcr, İ. S. Şarko, Т. Ribo, Pyer Ja-
fordi, sonralar iso qrup tcstlori kimi totbiq olunur-du. Testlҽrdҽn fҽrdin ҽqli ne, A. Bine vo b.) vo Rusiyada (E. Krepclin, V. F. Qij, V. M. Bex-
inkişaf soviyyosini vo s. miioyyon etmok iiciin istifado edilirdi. terev, A. F. Lazurski vo b.) oldo edilmişdir. Sonralar freydizm, bi-
Testlorin noticolori faktor tohlili yolu ilo miioyyon olunur. Xarici ölkolҽrdҽ heviorizm, humanist psixologiya vo b. coroyanlar psixiatrik ideya-
psixologiya sahosindo C.Spirmenin iki amil nozoriy-yosi vo multifaktor lardan öz konscpsiyasına miivafiq olaraq istifado ctmişlҽr.
nozoriyyosi daha geniş yayılmışdır. XIX - XX osrin bir cox mҽşhur psixoloqları öz tohsillҽrinҽ go-
İki amil nozoriyyosino goro foaliyyotin hor bir növü iki amillo - iimumi vo ro psixiatr olmuşlar. Psixogigiyena, psixoprafilaktika, sosial-psixo-
xiisusi faktorla şҽrtlҽnir. Ümumi amil foaliyyotin biitiin növlori, xiisusi faktor iso loji treninq, autoken mҽşq, autostimulyasiya, frustrasiya, psixoloji
konkret (riyazi mosololorin holli, mu-siqi, rossamhq, bodii yaradıcılıq vo s.) müdafıo vҽ s. problemlҽrin psixoaloji istiqamҽtdo öyronilmҽsi
foaliyyot sahosi iiciin sociy-yovidir. üçün psixiatriyanın ohomiyyoti az deyildir. Lakin bununla yanaşı
Multifaktor (latinca multum - çox demokdir) nozoriyyosi iimumi amili inkar olaraq qcyd etmok lazimdir ki, Qorb psixologiyasinda, о cümlҽdon
edir. Homin nҽzoriyyҽyҽ goro oqli qabiliyyotlor miixtolif amillorlҽ şortlҽnir. ABŞ psixologiyasinda adamlann davranışını dҽyişmok üçün miix-
Diferensial psixologiya uzun miiddot fordi forqlorin sobobi mosolosini elmi tolif psixiatrik vasitҽlordҽn, mosolon, psixotrop prcparatlardan vo
şҽkildҽ holl edo bilmҽmişdir. Xarici ölkҽ psixologiyasinda bu sahҽdҽ mövcud s.-don istifado edirlor.
olan nozoriyyolordo fordi-psixoloji xüsusiyyҽtlҽrin şҽxsiyyҽtin hoyat torzindon, Psixiatriyamn aktual elmi-praktik mosololorinin hollindo psixologiya elmi
onun inkişafınm sosi-al-iqtisadi vo mҽdҽni şҽrtlorindon asılı olmasi mahiyyot miihiim rol oynayır. Tҽsadüfı deyildir ki, miiasir psixiatrik klinikalarda psixoloji
etibarilo inkar edilirdi. molumatlardan daha gcniş surotdo istifado olunmağa başlanılmışdır.

Psixiatrik praktikada uzun miiddot belo bir «опҽпҽ» borqorar olmuşdu ki, şҽrtlondirҽn psixoloji qanunaııyğun-luqları öyrҽnmok lazimdir. Psixiatriya üçün
lazim goldikdo, psixoloji mҽsҽlolori psixiatrın özü holl edirdi, hotta belo bir psixologiyanin, xüsusi-lo onun miihiim sahҽlorindon biri olan tibbi psixologiyanin
yanlış tҽsҽvvür yaranmışdı ki, psixoloqu psixiatr tamamilo ovoz edo bilor. Bir ohomiyyoti do, hҽr şcydҽn ovvol, bundan ibarotdir.
olmuş ҽhvalatı yada salmaq istordik: bir dҽfo mҽşhur psixiatrlardan birinҽ öz Psixologiya pedaqogika elmi ilo do bilavasito ҽlaqҽdardır. Uşaqlann tҽlim-
klinikasına işlҽmok üçiin psixoloq götürmoyi toklif ctmişdilor. О, rişxondlҽ bclҽ tҽrbiyҽsi hҽmişҽ psixologiya elminin totbiq sahosi olmuşdur. XIX osrin sonu - XX
cavab vcrmişdir: «Baromctr monim noyimҽ lazimdir. Mon sadoco olaraq osrin ovvollorindo, yuxanda qeyd
pҽncorҽdon baxmaqla da havanın песо olacağını miioyyon edo bi-lҽrҽm». Bu 121 edildiyi kimi, bu mҽsҽlҽlҽr о qҽdҽr aktuallıq kosb etmişdir ki, onlann
kҽlam iki cohotdon maraqlıdır: psixiatr, bir torofdon öyrҽnilmҽsi zominindo psixologiya elminin iki miixtolif sahosi yaş psixologiyasi
120 psixoloqu barometrҽ oxşadır. Homin vo pedaqoji psixologiya formalaşmışdır.
sözlҽrdo böyük hҽqıqҽt vardir. Digor Gone noslin torbiyosinin elmi-praktik problcmlorinin oyronil-mҽsindҽ yaş vo
torofdon iso о, tosdiq cdir ki, psixoloji pedaqoji psixologiya elmlori miihiim rol oynamış-dır. Yaş psixologiyasi uşaqlann,
mҽsҽlҽlori psixi-atrın özü holl edo bilor. yeniyetmҽlҽrin, gҽnclҽrin vo b. psixi inkişafının qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırır.
Halbuki bu hec do belo deyildir. Psixiatnn Bu mҽlumat-lann moktob tҽcrübҽsi üçün böyük ohomiyyoti vardir. Homin fikri
öz sözlҽri ilo desok, havam doqiq (elmi başa düşmҽk üçün tҽkcҽ bir cҽhҽti yada salmaq kifayotdir ki, uşaq vҽ
surotdo) miioyyon etmok iiçün mutloq
yeniyetmҽlҽrin psixi inkişafı tolim vo torbiyo prosesindo hoyata keçirilir. Bununla
barometr lazimdir.
olaqodar olaraq yaş psixologiyasının mҽzmu-nu oslindo pedaqoji psixologiyanin
Miiasir psixiatrik klinikaların, xҽstҽxanaların işindo do mohz peşҽkar
mҽzmununa uyğun golir. Homin elm saholori -yaş vo pedaqoji psixologiya tarixҽn
psixoloqun iştirakı zoruridir. Bu, birinci növbҽdo, onunla bağlıdır ki, şҽxsiyyotin
qarşılıqlı ҽlaqodҽ inkişaf etmişlҽr. Pedaqoji psixologiya tolim vo torbiyonin
anomal inkişafı mҽsolҽlorini psixiatriya vo psixologiya eyni üsullarla öyrҽnmir.
psixoloji problemlorini öyrҽnmiş, bir torofdon, pedaqoji elmlorin inkişafma, digor
Psixiatnn osas üsulu klinik müşahidodir. О, xҽstҽnin davranış vҽ rҽftarını
torofdon, praktik mosololorin hollindo miiollim vo torbiyҽçilҽro yaxından kömҽk
bilavasito öyronir, müşahido etdiyi simptomlara osason diaqnoz qoyur. Yaxşı
göstҽrmişdir.
psixiatr hҽmişҽ obrazlı düşünür, xҽstҽliyi nҽ-ınki doqiq, hom do bodii cohotdon
Miiasir dövrdҽ tohsilin sosial funksiyası... ҽhҽmiyyҽtli dҽrҽcҽ-do zҽnginlҽşir.
parlaq tosvir cdir.
Ali mҽktҽbdҽ tohsili davam etdirmҽk üçün lazim olan yüksҽk bilik sҽviyyҽsini
Psixologiya iso psixi hadisolҽri mahiyyotcҽ başqa yolla tohlil edir.
tҽmin etmҽklҽ yanaşı moktob gonclori xalq tҽsҽrrüfatında ictimai-faydali omoyo
Şҽxsiyyҽtin anomaliyasını öyrҽnon psixoloq tolobat, motiv, foaliyyot, miinasibot,
istiqamotlondir-moli vo onlan buna hazırlamalıdır. Ҽmҽk tҽrbiyҽsinҽ şoxsiyyҽti
mona vo b. kateqoriyalarla düşiinür. Onun osas diaqnostika vasitosi (aloti) klinik
formalaşdınnağın on miihiim amili kimi vo xalq tҽsҽrrüfatının omok ehtiyatlarına
müşahidҽ deyil, eksperi-mentdir, bu vo ya digor test sınağıdır. Başqa sözlo,
tҽlobatını ödomҽk vasitosi kimi baxılmalıdır. Tolim vo torbiyonin indiki tҽşkili,
psixoloq insan haqqinda yalmz onun davranışını, adҽtlҽrini vo qҽribҽ cҽhҽtlҽrini
peso yönümü bu tolobloro holo uyğun deyildir. Moktobin, ailonin, istehsal
müşahidҽ ctmҽk, yaxud, onun söz-söhbҽtino bilavasito qulaq as-maq yolu ilo
kollektivlorinin, kiitlo-vi informasiya vasitolorinin, odobiyyat vo incosonotin,
dcyil, daha çox dolayısı ilo - eksperiment, sorğu vo test molumatları vasitosilo
biitiin icti-maiyyotimizin olbir soylori ilo hor bir goncdo omoyo şüurlu tolo-bat
mühakimҽ yürüdür. O, ancaq bu mҽlu-matlara ҽsasҽn xҽstҽnin şҽxsiyyҽti
torbiyo etmok birinci dorocoli iqtisadi, sosial vo monovi ohomiyyoti olan vҽzifҽdir.
haqqinda ҽsaslı nҽticҽ çıxanr.
Nҽinki şagirdlҽrin, hom do tolobolorin omok tolimi vo torbiyosinin somoroli toşkili
Tҽcrübodҽ az tosadüf olunmayan bir cohҽtҽ do diqqҽt yctirok: pasientin
onlann psixoloji prob-lemlҽrinin öyronilmҽsini tolob edir.
(xҽstҽnin) tҽkcҽ zahiri görkomino, hotta bir jestinҽ göro onun ruhi vҽziyyҽtini
Aydın mosolodir ki, psixologiyanin totbiqi mosololori tokco göstҽrdiyimiz
çox vaxt biitiin incoliyi ilo başa düşҽn psixi-atr-klinist oksҽr hallarda onlan
saholorlҽ mҽhdudlaşmır vo mohdudlasa da bilmozdi.
nҽzҽri baximdan izah etmokdҽ çҽ-tinlik çҽkir vҽ ҽksinҽ, şҽxsiyyҽt haqqinda
XXI yiizillikdo ictimai praktikanin miixtolif saholorindo psı\ i > - logiyamn
nozori osorlorin miiҽlli-fı olan alim-psixoloq müvafıq olamҽtlҽri incҽliyi ilҽ görҽ
ohomiyyoti daha da artir. Çox maraqlidir ki, ictimai praktikanin bu vo ya digor
bilmir.
sahosindo psixoloji mҽsolҽlҽr artiq praktik işçilҽrin özlҽrinin diqqotini bilavasito
Psixoloji hadisolorin özünomҽxsus qanunauyğunluqları vardır. Xҽstҽliyin
colb edirdi. Buna aid çoxlu faktlar göstҽrmok olar. Mosolon, 1926-ci ildo
klinik olamotlҽrinҽ görҽ onlan bilavasito miioyyon etmok mümkiin deyildir.
C.Cabbarli Azorbay-
Halbuki xostoliyin klinik ҽlamҽtlorini düz-gün başa düşmҽk üçün onları
122

I in Dövlҽt Universitetindҽ köniillü surotdo psixologiya miihaziro-lorindҽ iştirak özlüyündҽ işçinin tҽkcҽ peso sҽriştҽsi ilo
etmişdir. Yazıçı üçün psixologiyanin ohomiyyoti ay-dmdır. O, oslindo elo deyil, hom do onun işo, özünҽ, yoldaşlarına
praktik psixoloqdur. C. Cabbarlının özü do bu piheti qeyd edirdi. О deyirdi: münasibotlҽri sahosi ilo miioyyon olunur. Bu
çox zҽrif, kövrҽk, dinamik, lakin miirak-kob
«mon istҽyҽndҽ tamaşaçını güldürür, ısioyҽndҽ ağladıram».
sahodir. Onun rolunu obrazlı şokildҽ
Başqa bir misal. Tҽcrübҽli hҽrbi sҽrkҽrdҽlҽrin müharibҽ döv-ründҽ Arximed lingino bonzot-mok olar. Homin
müşahidҽ etdiklҽri bir fakt psixoloji baximdan çox maraqlidir. Böyük Voton ling vasitosilo ictimai praktikanin hor bir
müharibҽsinin ilk dövrlҽrindҽ müdafıҽ mövqe-yindҽ hor bir ҽsgor özü üçün sahosindo insan psixologiyasi ilo bağlı olan
xondҽk qazmalı, orada müdafıҽ möv-qeyi tutmalı olurdu, lakin fordi xҽndҽklҽr miirokkob bir mexanizmi ho-rokoto gotinnok
arasinda ҽlaqҽ olmurdu, başqa sözlo, xҽndҽkdҽki ҽtrafdakı yoldaşlarını gönrıür, olar.
onlardan sanki tam tҽcrid olurdu. Bclҽ şҽraitdҽ osgҽrlҽrdҽ asanlıqla «tҽnha-lıq Bu faktlar psixologiya elmindҽ çoxdan molumdur. Psixologiyada onlan xüsusi
hissi» yaranırdı. Bu psixoloji fakt ölkҽnin hҽrbi sҽrkҽrdҽlҽrinin diqqotini colb terminlo - insan amili vo ya şҽxsiyyҽt amili tcr-minlori ilo ifado edirlor. Psixologiya
etdi. Onlar miivafiq sistemin dҽyişilmҽsini - tranşey qazılmasını tҽklif etdilҽr. elminin hor bir sahosindo insan amilinin ҽhҽmiyyotini göstҽrҽn kiillii miqdarda
Tҽcrübҽ göstҽrdi ki, tranşeyin qazılması vҽ orada müdafıҽ mövqeyinin tutulması faktlar miioyyon edilmişdir. Belo bir cҽhҽto nozor salaq: istehsalatda yeni tex-
hҽr bir ҽsgҽrin başqalan ilo ҽlaqҽ saxlamaq imkanını artırırdı. Bu isҽ ovvolki nologiyamn totbiqindon 6 -7 faiz somoro alındığı halda, psixoloji amilin düzgün
«tҽnhalıq his-sinin», qorxu vҽ hҽyҽcanın xeyli dҽrҽcҽdo zҽiflҽmosinҽ ciddi su- nozoro alınmasından oldo edilon somoro 12 faizo borabordir. Psixologiyanin
rotdo tҽsir göstҽrirdi. ohomiyyotindҽn danışmaq oslindo insan amilinin ҽhҽmiyyҽtindҽn danışmaq
Ölkҽnin mҽşhur konstruktorlan vҽ mühҽndislҽri do psixoloji mҽsҽlҽlҽrҽ demokdir. Lakin bununla yanaşı demok lazimdir ki, psixologiyada uzun müddҽt
böyük ohomiyyot verirdilҽr. Miihondislik psixologiyasi elmi-texniki tҽrҽqqi «insan ami-li» terminindon osason miihondislik psixologiyasinda istifado olun-
dövründҽ böyük praktik ҽhҽmiyyҽtҽ malik olan elm sahosino çcvrilirdi. muşdur. Miihondislik psixologiyasinda insan amili dedikdo insan-operatorun
Miiasir dövrdҽ iso psixologiya elminin statusu ictimai praktikanin hor «insan-maşın» sisteminin somorҽliliyinҽ tҽsir göstҽrҽn xassҽlҽrinin mocmusu başa
sahosindo tosdiq olunur. Bu gün inkişaf ctmiş ölkҽlordҽ praktik psixoloqlara düşülür. Hal-hazırda insan amili psixologiyada daha geniş mona kosb etmiş vo onun
nҽinki mҽktҽblҽrdҽ vҽ sҽhiyyҽ ocaqlarında, fabriklҽrdҽ vo zavodlarda, hom do miihiim anlayışların-dan birinҽ çevrilmişdir.
idman komandalarında, islah omҽk düşҽrgolҽrindҽ, milis otaqlarında vҽ s. geniş Psixologiyada insan amili dedikdo insana xas olan sosial-psixoloji, psixoloji vo
miqyasda rast gҽlirik. Çernobıl Atom Hlektrik stansiyasında qҽzanın psixofizioloji xassҽlҽrin gcniş dairosi nozordo tutulur. Homin xassolor insanlann
nҽticolҽrinin aradan qaldırılmasında psixoloqlann iştirak etmosi psixologiya elmi konkret foaliyyotindo bu vo ya digor dorocodo tozahiir edorok onun somoro vo
iiçün ҽlamҽtdar hadisҽdir. Yaxşı olardı ki, psixologiya elmi bizim respublikada kcyfıyyҽtinҽ tosir göstҽrirlҽr. Burada söhbҽt insamn tolobatlan vo maraqlanndan,
da bu sҽviyyҽdҽ inkişaf ctsin vҽ mütoxҽssis psi-xoloqun yardımından yerindҽ vҽ davranış motivlҽrindҽn, qabiliyyҽtlҽri vo yaradıcılıq imkanların-dan, omok
vaxtında düzgün istifado edilsin. Çox tҽҽssüf ki, nҽ Qarabağ müharibҽsi, no do qalibiyyotindon, intellckti vo emosiyalanndan, iradosi vo xarakterindҽn, şüııru vo
2000-ci ildҽ zҽlzolҽ nҽticҽsindҽ stressdҽn ҽzab çҽkon minlҽrlҽ hҽmvҽtҽnimizҽ mҽnlik şüurundan, sosial yönüm vo sor-vot mcyllҽrinin formalaşmasından vo s.-don
psixoloji yardım lazımi sҽviyyҽdҽ tҽşkil edilo bilmҽdi. Burada mütҽxҽs-sislҽrlҽ gedir.
yanaşı sҽhiyyҽ tҽşkilatları da ciddi mҽsuliyyot daşıyır. İnsan amilinin mahiyyotinin, comiyyotin inkişafında onun rolunun vo
İnsan başqa insanlar arasinda hҽmişҽ psixoloqdur. Bu kҽlamda böyük foaliyyot mexanizminin aydınlaşdırılması kompleks elmi problemdir. Burada osas
hoqiqҽt vardir. Elmi-texniki tҽroqqi dövründҽ, insan amili- moqsod - ҽmoyin kcyfıyyҽti vo inohsul-
123 nin rolunun artdığı bir şҽraitdҽ 124 darlığını, intensiv inkişafını, istehsal kollektivinin vo onun hor bir ı ı /vünün,
psixologiya xususi ohomiyyot kosb edir. hor bir işçinin sosial inkişafını tomin etmokdon ibarotdir. Insan amili probleminin
Harm torofindon qobul cdilmiş fıkrҽ goro, bir-birilҽ qarşılıqlı ҽlaqҽdҽ olan aspektlori ırisindҽ psixoloji aspekt miihiim yer
miiasir miitoxossi-sin psixoloji tutur. Insan amilinin giiclon-dırilmҽsinin yollan, vasitolori vo iisullarimn miioyyon
hazırlığının kifayot qodor olmamasi onun edilmosi psixologiyanin biitiin sahҽlorinin başlıca praktik vozifҽsini toşkil cdir.
on zoif yeri-ni toşkil cdir. İnsan Insan amilinin giiclondirilmosi ilo olaqodar olaraq ictimai hoyatin miixtolif
miinasibotlori XX yiizilliyin qlobal saholorindo bir-birilҽ qarşılıqlı surotdo olaqodar olan aktual psixoloji istiqamotlor
problemidir. Insamn keyfıyyҽti öz- vo problemlor meydana çıxır. Onlardan aşağıdakıları qeyd etmok olar:

a) omoyin somoro vo keyfiyyotinin yiiksoldilmosi; b) omok mҽhsuldarlığını lazimdir ki, psixoloqun işlҽdiyi tövsiy-ҽlҽri ҽksҽr hallarda onun özü deyil, praktik
artırmağın chtiyat monbolorinin müҽyyҽn edilmosi; v) zҽhmҽtkcşlҽrin işçilҽr totbiq edirlor. Psixoloji totbiqi todqiqatin praktik somorosi onlann soyindon
(ҽmҽkçilҽrin) ictimai-siyasi fҽallığının inki-şaf etdirilmҽsi; q) texnikanın vo soriştҽsindҽn bilavasito asılıdır. Digor torofdon, biitun ictimai insti-tut vo
layihҽlҽşdirilmҽsi, işlonilmҽsi vҽ is-tismar olunmasi; ğ) E h T vo E h M totbiqi, müҽssisҽlҽrin «praktik sifarişlҽrini» yuxarıda göstҽrilon yollarla eyni vaxtda hoyata
istehsalatın avtomatlaş-dırılması vҽ robotlaşdınlmasının psixoloji problcmlҽri; d) keçirmҽk mümkün deyildir.
idaroet-monin psixoloji mosҽlҽlҽri, kadrların seçilmҽsi vo torbiyo olunmasi vo s. Belo bir şҽraitdҽ osas çıxış yollanndan biri psixologiyanin na-iliyyotlorindon
e) tolim vo torbiyo prosesinin somoro vo keyfiyyotinin artirilmasi, z) peso praktik işçilҽrin özlҽrinin faydalanması vo onlan bilavasito praktikaya totbiq
yönümiinün psixoloji mosololori, orta vo ali moktoblordo omok tolimi vo ctmosindon ibarotdir. Qeyd etmok lazimdir ki, psixoloji biliklor praktikaya uzun
torbiyosi, adamlann psixi sağlamlığı-nın miihafizo olunmasi; i) xidmҽt sahosinin miiddot mohz bu yolla daha cox niifuz etmişdir. Ayn-ayn müҽllimlҽr, hҽkimlҽr,
tҽşkili; 1) asudҽ vaxtin sҽmҽrҽli tҽşkili vo s. tҽbliğatçı-lar, rҽhbҽr işçilҽr, sҽrkҽrdҽlҽr vo sairo psixoloji todqiqatlann noticolorini
Psixologiya elminin ideoloji funksiyasi haqqinda da aynca da-nışmaq öz praktik foaliyyotindo nozoro almış, hotta bir sira hallarda bu sahodo miihiim
lazimdir. insan problemi hom do ideoloji mübarizҽ problemidir. Bu problemin nailiyyotlor oldo etmişlҽr. Moşhur sovet pe-daqoqu V.A. Suxomlinskinin tҽcrübҽsi
holli miioyyon ideoloji vo siyasi notico ilo bağlıdır. buna misal ola bilor. Praktik işçilorin psixoloji biliklordon bҽhrҽlҽnmҽsi, bu yolla
«Psixoloqlar sülh uğrunda, nüvҽ müharibosi ҽleyhinҽ mübari-zodo», öz işlҽrini daha da sҽmҽrҽlҽşdirmolҽri çox yaxşı haldır. Lakin bir cohoti ho-mişҽ
«Uşaqlann siilh nıhunda torbiyo olunması» vҽ s. kimi bcy-nҽlxalq elmi nozoro almaq lazimdir. Psixoloji biliklorin totbiqi biitiin hallarda miiollimdon do,
mҽclislҽrdҽ vҽ tҽşkilatlarda hҽkimlҽrlҽ yanaşı psixo-loqlar da foal iştirak edirlor. hokimdon do, mühҽndisdҽn do zoruri surotdo yaradıcılıq tolob edir.
Belҽliklҽ dҽ aydın olur ki, xalq tҽsҽrriifatı, mҽdҽniyyҽtin in-kişafı vo Mҽsolҽ bundadir ki, hotta eyni bir sahodo foaliyyot göstҽrҽn iki briqada, şagird
adamlann sağlamlığının mühafızҽsi iiçün psixoloji biliklorin böyük ohomiyyoti kollektivi vo ya idman komandasi zahiron bir-bi-rinҽ oxşasa da, onlann psixoloji
vardir. Lakin aydın mҽsҽlҽdir ki, burada söhbҽt psixoloji biliyin tokco idrak xarakteristikaları heç vaxt eyni ol-mur. Mohz buna goro do miioyyon bir briqada vo
ohomiyyotindon deyil, birinci növbodҽ, praktik ohomiyyotindon gedir. Psixoloji ya şagird kollek-
biliklor ancaq totbiq olunduqda sözün osl monasinda praktik ohomiyyot kosb 126 livindҽ apanlmış psixoloji todqiqatin
edir. noticolorini eynilҽ о birisino •id etmok
Qarşıya sual çıxır: psixoloji biliklori песо totbiq etmok olar? Psixologiya olmaz. Praktik işçilҽr psixologiyaya öz
elmi praktika ilo hansi fonnalarda ҽmҽkdaşlıq edir.? tҽşҽbbüslҽri ilo miiraciot edorkon mohz bu
nöqtҽdҽ çox vaxt ciddi sohvloro yol ve-rirlor.
125
q) Elmi-texniki tҽrҽqqi dövründo ictimai tocriibonin hor bir sahosindo geniş
Psixoloji ideyalar ictimai hoyatin ayn-ayn saholorino miixtolif yollarla
miqyasda praktik psixoloji problemlor meydana çı-lirdı. Bir cohot aydin idi: onlan
niifuz cdir. XX yiizillikdo bu istiqamotdo osason aşağıdakı yollardan istifado
ҽvvolki dövrlҽr üçün xarakterik olan yollarla holl etmok mümkün deyildi.
olunmuşdur:
Bu zorurotin aydin surotdo dork edilmosi noticosindo bir sira ölkҽlҽrdҽ totbiqi
A) Elmi müҽssisҽlҽr (elmi-todqiqat psixologiya institutlan,
todqiqatlar aparmaq üçün geniş imkan yaradan psixoloji xidmot sistemi tҽşokkül
universitet vo institutlann psixologiya kafedralan vo s.) apardiqlan
ctmҽyҽ başladı.
todqiqatlann noticolorini praktikaya totbiq etmişlor. Lakin psixolo-
Psixoloji xidmot müҽssisҽnin özündҽ, mosolon, zavodda, mok-tobdҽ s.-dҽ
ji biliklorin bu yolla totbiqi nisboton mohdud xarakter daşımış, da-
tҽşkil olunur. Onun işçilҽri praktik psixoloqlardan ibarotdir. Fundamental
ha cox moktob tocrubosini, eloco do qismon tibbi vo hiiquq tocrii-
todqiqatlann apanlmasi belo psixoloqun vozi-fosino daxil deyildir vo daxil ola da
bҽsini ҽhato etmişdir.
bilmoz. Psixoloji xidmotin osas vozifosi psixologiyanin nailiyyotlori soviyyosindo
B) Ictimai institutlann vo müҽssisҽlҽrin sifarişi ilo dövlҽt büd-
totbiqi problem-lori holl etmokdon ibarotdir. Ozünün bu xiisusiyyotino goro psixo-
cosi vo ya tҽsҽrrüfat hesabı qaydasi ilo totbiqi todqiqatlar apanl-
loji xidmot elmlo praktikamn mҽnafcyini özünҽmҽxsus şҽkildҽ uz-laşdırır. Psixoloji
mışdır. Ancaq bu yol da uzun miiddot mohdud xarakter daşımışdır,
xidmotin üstünlüyü ondadır ki, о praktik problem-lori noinki elmi şҽkildo, hom do
ondan yalniz bozi nazirliklҽr epizodik şҽkildҽ istifado etmişlor.
qisa miiddotdo holl etmok imkam verir.
V) Nҽzordon keçirdiyimiz yollann hor ikisi faydalıdır vo onlann ohomiyyoti
günü-gündҽn artir. Lakin bu cohoti qeyd edorkon, bir torofdon, nozoro almaq

Toossiif ki, psixoloq kadrların lazımınca yetişdirilmҽsinҽ bax-mayaraq Hor bir insan, bir torofdon, bioloji varlıqdır, digor torofdon. sosial varlıqdır.
respublikamizda psixoloji xidmot sistemi holo do yaradil-mamışdır. Halbuki belo Onun bioloji varliq kimi psixoloji xiisusiyyotlorini ford tennini, sosial varliq kimi
bir xidmot sahosi ohalinin psixoloji sağ-lamlığını tҽmin etmok üçün çox psixoloji xiisusiyyotlorini şoxsiyyҽt termini ilo ifado edirlor. insamn hoyat
zҽruridir. foaliyyotindo bu iki cohot bir-birilo elo uzlaşır ki, biz çox vaxt noinki onlan aydin
şokildo fҽrqlҽndirmir, hotta bu lıaqda fikirlҽşmirik. Halbuki insamn ford vҽ
şҽxsiyyҽt kimi xaraktcristikaları vҽhdot tҽşkil etso do. onlan eyni-loşdirmҽk olmaz.
Tosadiif noticosindo heyvanlar arasına düşmüş vo onlann icorisindo böyümüş
uşaqlara aid faktlarla bu baximdan tanış olaq.
Elmo toxminon 50-yo qodor belo hadiso molumdur. Miixtolif heyvanlar -
meymun, çanavar, ccyran, ayi vo s. icorisindo böyümüş belo uşaqların ancaq bir
neçosi, xiisusilo 1920-ci ildo Hindistanda canavar yuvasından tapılmış, Komalo vo
Amalҽ adlandırılmış qız-lar psixoloqlar torofindon nisboton ҽtraflı öyrҽnilmişdir.
Kҽmalҽnin çox uzun vo qabarlı ollori var idi, ovurdları batmış-dı, qulaqlan iri
vo yasti idi. O, dcmok olar ki, soyuğu vo istini hiss etmirdi. Yalnız çiy ҽt yeyir, süd
içirdi, çox güclü alt çҽnosi vo iti
128
dişlҽri var idi. Giindiizlor. demok olar ki, horokot etmir, gecolor iso gozişir vo
canavar kimi ulayirdi. Bir il kcçҽndon sonra o, otrafdaki adamlarla maraqlanmağa
127 başlayır. ikinci ildo qız artiq slokandan is-nfado cdir vo otuz söz bilirdi. O, küçҽyҽ
çılpaq çıxmağa daha razı olmurdu.
II HİSSҼ Qarşıya sual çıxır: bu uşaqları şҽxsiyyot adlandınnaq olanrıı? Ҽgҽr olmazsa,
bunu nҽ ilҽ ҽsaslandınrıaq mümkiindür? Gҽlin. bu suallara cavab vermok üçiin fҽrd
İNSAN ŞҼXSİYYҼTİ: QURULUŞU VҼ İNKİŞAFI vҽ şoxsiyyot anlayışları ilҽ tanış
olaq.
IV FҼSİL Biz uşağı ford kimi sҽciyyҽlҽndirҽrkҽn, birinci növbҽdҽ, onun insan növünҽ
monsub olduğunu qeyd edirik. Bunu başa düşmҽk üçün tҽkcҽ onu göstҽrmok
ŞҼXSİYYҼTİN PSİXOLOJİ CҼHҼTDҼN ÖYRҼNİLMҼSİ kifayҽtdir ki, insan balası heyvanlar iço-risinҽ düşdükdҽ bclҽ, heyvan balasına
çevrilmir, insan olaraq qalır. Amalҽ vҽ Komalҽni canavar balalan ilo miiqayiso
ctsoniz, bu cohoti aydin goro bilorsiniz: onlann bodonlori, beyinlori, ollori vo s.-nin
1. Şoxsiyyҽt, fҽrd vҽ fҽrdiyyҽt anlayışları quruluşu noinki canavann, hotta meymunun bodoni, beyni vo ya ҽllorinin
quruluşundan koskin surotdo forqlonir.
İnsanı orqanizm, fҽrd vo şҽxsiyyҽt sҽviyyҽsindҽ xarakterize etmҽk olar. Bu Bҽdҽnin konfıqurasiyası dik ycrimok, beynin quruluşu intellek-tin inkişafı,
anlayışlar bir-birilo qarşılıqlı olaqҽdodir, lakin onlardan hor birinin özünҽmҽxsus ollҽrin quruluşu alotlҽrdҽn istifado etmok iiciin imkan yaradir. Aydin mosolodir ki,
evristik mҽnası vardır. heyvanlar miihitindo insan övladının bu imkanlan tam hoyata keçmir.
Orqanizm anlayışı bioloji elmlor, şҽxsiyyҽt anlayışı iso sosial elmlor Lakin bununla belo o, mohz özünün bu xiisusiyyotlori ilo hey-vanın balasindan
kontekstindҽ formalaşmışdır. koskin surotdo forqlonir.
Orqanizm geniş anlayışdır. Hor bir canlı varlıq - bitki dҽ, hey-van da, insan / Ford anlayışı bir cohotdon do maraqlıdır: eyni növlü bitki vo heyvanlar bir-
da orqanizmdir. Psixologiya insanı orqanizm kimi deyil, f o r d birindon miioyyon xiisusiyyotloro goro forqlonsolor do, onlann arasinda oxşarlıq
v ҽ ş o x s i y y o t kimi öyrҽnir.) daha çoxdur. Insanlar iso belo deyildir: psixoloji baximdan onlar biı-birlorinҽ

oxşamırlar. Biz insani ford kimi xarakterizo edorkon mohz bu cohotlori nozoro Şҽxsiyyҽt mürҽkkҽb fenomendir. O, psixoloji baximdan miixtolif
çarpdın-nq. xüsusiyyҽtlҽrlҽ xarakterizҽ olunur. Bu nöqteyi-nҽzҽrdҽn aşa-ğıdakıları xiisusilo
Ford - öziinҽmҽxsus psixoloji xiisusiyyotlori olan, heç koso oxşamayan qcyd etmok olar: )
tobii varliq demokdir. Ford anlayışının evristik monasi da elo bundan ibarotdir. - i c t i m a i f ҽ a l l ı q : şҽxsiyyҽt öz foaliyyot dairҽsini ardıcıl
Bu baximdan hor bir adam -lıҽm tҽzo doğulmuş uşaq, hom do hor hansi bir surotdo genişlҽndirir, nҽinki öz hoyat yolunu miioyyon edir, hom do hoyat şҽraitini
yaşlı adam forddir. Fyni sözlҽri biz Amalo vo Komalo haqqinda da deyo bilorik: doyişdirir, on mürokkҽb hҽyati situasiyalar-da öz daxili inamına vo hҽyat
onlar da forddirlor. mövqeyinҽ görҽ hҽrokҽt edir.
Bir cohoti doqiqloşdirҽk: insan ford kimi doğulur, comiyyotdo miioyyon - m o t i v l ҽ r i n d a v a m l ı s i s t e m i : morn lorin - maraqlar,
sosial keyfiyyotlor kosb edir vo şoxsiyyҽtҽ çevrilir. ҽqidҽ vҽ s. üstünlük toşkil edon sistemi forma-laşır vҽ onlar şҽxsiyyҽtin istiqamҽtini
Şҽxsiyyҽt nodir? Sovet psixologiyasinda şoxsiyyotin 50-don çox tҽrifı miioyyon edirlor.
molumdur. Bu giin şoxsiyyҽt haqqinda hamı torofindon eyni dҽrҽcҽdҽ qҽbul - Ş ҽ x s i m ҽ n a - şҽxsiyyҽtin tҽlҽbatına vҽ s. uyğun golҽn obyektlҽr
edilon tҽrif olmasa da, müҽlliflorin demҽk olar ki, hamısı şoxsiyyoti xaraktcrizҽ onun üçün şҽxsi mҽna kosb edir. Bu cҽhҽt birinci novbҽdҽ şoxsiyyҽtin sosial
edorkon iki cҽhҽtҽ xüsusi diqqҽt yetirirlҽr. Hҽmin cҽhҽtlҽr aşağıdakılardan yönҽlişlҽri vҽ hoyat mövqeyindҽ, emo-sıya vo hisslҽrindo, maraq vҽ meyllҽrindҽ
ibarotdir: özünün aydın ifadosini tapır.
a) mҽlumdur ki, insanın mahiyyҽti öz gerçҽkliyindҽ ictimai münasibҽtlҽrin - M i i n a s i b o t l o r - şҽxsiyyҽtin nüvҽsini toşkil edir. Insanın başqa
mҽcmusundan ibarotdir. adamlara, ҽmҽyҽ, şeylҽro, özünҽ miinasibotlori onun >o\siyyҽtini xarakterizҽ edir.
Bütün ictimai miinasibotlor sistemi qanunauyğun surotdo maddi nemҽtlҽr Şҽxsiyyҽtin mҽnlik şiiuru da notico etibarilo onun miinasibotlori ilo miioyyon
istehsalı üsulundan asılıdır: istehsal prosesindo insanlar maddi mohsullar, yaşayış olunur vo s.
vasitolori yaratmaqla kifayotlonmirlor. Onlar maddi nemotlor istehsal etmoklo öz Şҽxsiyyҽt ford iiciin subyektiv olaraq onun mҽni - özü haqqinda tosovviirlor
ictimai miinasibotlorini do istehsal vo tokrar istehsal edirlor. sistemi (mon obrazı, mon konsepsiyasi) kimi meydana çıxır. Şҽxsiyyҽtin özünҽ
Yoni comiyyot şoxsiyyҽt üçiin sadoco olaraq miioyyon bir xarici mühit
verdiyi qiymҽtlҽrdҽ, özünҽ hörmҽt hissindҽ, iddia soviyyosindo vo s. onun özü
deyildir. O, comiyyotin iizvii kimi ictimai miinasibotlor sistemino obyektiv
haqqinda tosҽvvürlҽri oks olunur.
surotdo daxil olur.
Nҽzҽrdon keçirdiyimiz xüsusiyyҽtlҽr heyvanlar arasinda böyü-müş uşaqlarda
Şҽxsiyyҽtin motivlҽri, cohdlori, yönҽlişlori, adҽtlҽri, rҽğbҽti vo nifroti onun
müşahido olunmur. Buna görҽ do onlar fҽrddirlҽr, lakin şҽxsiyyot deyildirlҽr.
istehsala, miibadilo vo istchlaka obyektiv miinasi-botlorinin песо olmasından,
Anadan tҽzҽco doğulmuş uşaq da hҽlҽ soxsiyyҽt deyildir. О, ünsiyyҽt vo foaliyyot
hansi vҽtondaşlıq hiiquqlanna malik olmasindan, comiyyotin siyasi vo ideoloji
prosesindo ictimai miinasibotlori mҽnimsҽdikcҽ şҽxsiyyҽtҽ çevrilҽcҽkdir...
hoyatina песо daxil ol-masmdan vo s. asılıdır. Bu prosesdo insanda miixtolif
Şҽxsiyyҽtҽ çevrilmҽk miioyyon hҽyat mövqeyi, hҽr şeydҽn ovvol, ҽxlaqi
sosial keyfiy-yҽtlҽr formalaşır ki, onlar da sistemli xarakter daşıyır, insamn omol
mövqe tutmaq, öz mövqeyini comiyyotin üzvü kimi aydin dork etmok vo onun üçün
vo hҽrҽkotlҽrindҽ, intellektual, emosional, iradi vo b. xassolorindo ifado olunur.
mҽsuliyyҽt daşımaq, özünün ҽmҽllҽ-ri, işlҽri, biitiin hoyatı ilo onu tҽsdiq (bҽrqҽrar)
Şҽxsiyyҽt dedikdo, hor şeydҽn ҽwҽl, fordi bu vo ya digor comiyyotin iizvii kimi
xaraktcrizo edon sosial keyfıyyotlҽrin sistemi nozordo tutulur. Molumdur ki, etmok demokdir.
şҽxsiyyҽtin mahiyyotini «по onun saqqali, no qam, no abstrakt fiziki tobioti Fҽrdin cҽmiyyҽtdҽ şҽxsiyyҽt kimi inkişafı çoxcҽhҽtlidir. Burada dialcktik
deyil, s o s i a l k e y f i y y ҽ t l ҽ r i tҽşkil edir (K.Marks). surotdo iki proses uzlaşır. Bir torofdon, şҽxsiyyҽt ictimai miinasibotlor sistemino
«Sosial» sözünҽ diqqot edin. Bu keyfiyyotlor ictimai miinasibotlorin daha geniş daxil olur; onun insanlarla vo ictimai hoyatin miixtolif saholori ilo
monimsonilmosi zominindo omolo gҽldiyi üçün onlara sosial keyfiyyotlor ҽlaqҽlҽri genişlҽnir vo do-rinlҽşir, mohz bunun sayosindo o, ictimai tҽcrübҽyҽ
deyilir. yiyҽlҽnir, onu mҽnimsҽyir, onu öz sҽrvҽtinҽ çevirir. Şҽxsiyyҽtin inkişafının bu
b) şҽxsiyyҽt ictimai proscsloro daxil olmaqla öz hoyat şҽraitini foal surotdo cҽhҽti adҽtҽn onun i c t i m a i l ҽ ş m ҽ s i (sosializasiyası) kimi xarakterizҽ
dҽyişmҽyҽ başlayır. О, münasibҽt subyektinҽ, şüurlu foaliyyot subyektinҽ olunur. Digor torofdon, şҽxsiyyҽt ictimai hoyatin miixtolif saholorino qovuşduqca,
çevrilir. Bu о demokdir ki, şoxsiyyҽt ancaq şü-ur vo mҽnlik şiiurunun yaranması eyni zamanda daha çox miistoqil-lik, nisbi avtonomluq kosb edir, yoni onun
ilo birlikdo ҽmҽlҽ gҽlir. cҽmiyyҽtdҽ inkişafının miihiim cҽhҽtini f ҽ r d i l ҽ ş m ҽ prosesi tҽşkil edir. Bu
о demokdir ki, ictimai inkişaf prosesindo insan şҽxsiyyҽtҽ çevrildikcҽ

onun özünҽmexsus (tekrarolunmaz) hoyat tҽrzi vo öz daxili alomi formalaşır. harada dağlıq yerdo vo ya doniz sahi-lindo vo s.-dҽ yaşamasından asılı olaraq
Psixologiyada bu mühüm elmı faktı ifadҽ etmek üçün f ҿ r -f d i у у ҽ t onun hoyat torzindo, mon-zil şҽraitindҽ özünoınexsus cohotlor omolo golir. Bu
anlayışından istifado olunur. Biz insanı fҽrdiyyҽt kimi ıҽzҽrdon keçirҽrkҽn onu aınillor şox-siyyҽtın formalaşması üçün müoyyҽnedici ohomiyyoto malik de-
başqa adamlardan fҽrqlendiron cohotlori, onun psixikasıuın v* şҽxsiyyҽtinin yildir, lakin onlann nozoro alinmasi şҽxsiyyotin formalaşması prosesinin daha
özünomҽxsus xiisusiyyotlorini xarakterizo edirik. Fҽrdiyyҽt temperament ve otralli nozoro alinmasina kömok göstҽrir.
xarakter elamotlҽ-rinde, tҽlübatlann, raaraqlann, üıteHektin, qabiliyyotlorin vҽ s. Şҽxsiyyotin inkişatının ilkin tobii şortlҽri kimi onun orqanizmi-nin
özü-nynıoxsus xüsusıyyo 1-rındo tҽzahür edir Fordiyyot insanın anato-mik- xiisusiyyotlori, osason morkozi sinir sisteminin xiisusiyyotlori daha miihiim
fizioloji ımkanian ilҽ bu vҽ ya dtgur dorocodo bağiı olsa da, onun tokrar olunmaz ohomiyyoto malikdir. Diqqot edin: burada sohbot tok-co merkozi sinir
bioqraiiyasını, hoyat larixini oks etdirir. Torbiyo prosesindo cnun nozoro sisteminin xiisusiyyotlorindon deyil, bütövlükde orqanizmin xiisusiyyotlorindon.
almmasının - adanılara, eloco dҽ uşaqlara f о г d i y a n a ş m a n ı ı ı böyiik onun stmkturundan vo foaliyyot iisullanndan gedir. Bozon, tutaq ki, qıçın, qolun
praktik ohomiyyoti vardir. vo ya ҽllorin şikҽst olmasi insanda özü haqqinda tҽsowürün fonnalaşmasma
Bir cchoti aynca qeyd etmok lazimdir. Biz insam ford vo şҽx-iiyyot kimı başqa bioloji amillordon daha çox tosir göstҽrir.
nozҽrdҽn keçirdik. Fordin do, soxsiyyetin do özünҽ-nıҽxsus fҽrdi xubUSİyyotlҽri Şҽxsiyyҽtin inkişafmda sosial amillҽr isҽ müoyyҽnedici rol oy-nayır. Sosial
vardir. İnvını fo! Jiyyҽt kimı xarakteri-ze edorkon bız b■■! xüsusıyyo'iorin her amillҽr muxtolifdir vҽ onlar qarşılıqlı ҽlaqodo şҽxsıy-yҽtin inkişafını
ücisini nҽzorҽ ahrıq. Lakin b ınunla belo, qeyd etmok lazimdir ki. fҽrdiyyҽtin şonlondirirlor. Sosial amillor icorisindo insamn ya-şadığı vo foaliyyot göstordiyi
strukturunda onlann rolu eyni deyildir. Insana bir ford kimi xas olan konkret-tarixi şorait, yoni mҽhsuldar qüvvҽlҽrin vҽ müvafiq istehsal
xiisusiyyollor (mosolon, hҽşsaslıq, astageliik ve s.) şҽxsiyyҽtin tosiri ilo yeni münasibҽtlҽrinin inkişaf soviyyosi birinci ycrdo dayanır. Konkret-tarixi şҽrait öz
inozmun vo forma kosb edirlor. Xudbin adamla kollektıvçi adamda, mҽsҽlҽn, oksini şҽxsiyyotin maddi, siyasi vo sosial hoyat şҽraitindo, о cümlodon omok
hossaslıgıu tozahiirlorini miiqayiso edin. Onlardan birin-ciii nҽye hҽssasdır, şoraitin-dҽ tapır.
ikincisi no zaman kҽdorlҽnir? İzahata, nccҽ de-yorlor, ehtiyac yoxdur. Yoni Uşaq doğulduğu giindon validcynlorin slatusu vҽ ya vҽziyyҽ-tindҽn,
xudbin adamin diqqot morkozinde onun özü ve şoxsi moııafeyi durur. iqtisadi, siyasi vo hiiquqi mövqeyindon, peşosindҽn, tohsi-lindҽn vo s. -dҽn asılı
Kollektivçidҽ iso oksino, basqa-larimn monafeyino toxuumamaq on planda olaraq miioyyon ictimai mühitdҽ formalaşır. Ailҽnin maddi vo modoni hoyat
durur. soviyyosindo omolo golon kҽskin dҽyişikliklҽr şҽxsiyyotin formalaşması
Bu о demokdir ki, şҽxsiyyotin tosirilo fordin biitiin xiisusiyyotlori şҽraitino bilavasito tҽsir göstҽrir. Ailonin statusu bu vo ya digҽr dorocҽdҽ
ınteqrasiyaya uğrayır, nyazi tcnninlo desok, onlann hamısı şҽxsiyyot adlanun davamlı olduqda isҽ şoxsiyyҽtin ayrı-ayrı keyfıyyotlҽrinin möhkemlҽnmҽsi üçün
iimumi moxroco gotirilir. ҽl-verişli şorait yaranır.
Psixologiyada homin cohoti tohlil elr.iok iiçün i n t e q r a 1 (latinca inteqer Şҽxsiyyҽtin inkişafında ilkin tobii şertlorin vo sosial şoraitin rolıı nҽdҽn
- bıirüv demokdir) fordiyyoı anlayışından istifado olunur, insamn biitiin fordi ibarotdir? Bu sual ilk baxışda bolko do sadҽ görünür, lakin onun holli
xiisusiyyotlori - biokimyovi, iimumi so-matik, neyrodinamik (sinir sisteminin psixologiya elmi iiciin nezori-metodoloji ehomiyyo-
xassolori), psixodinamik (temperament xassolori). şҽxsiyyҽtҽ moxsus xassolori 133
qarşılıqh olaqodo tohlil edilir. Fordi xüsusiyyotlorin nozҽrdon kcçirdiyimiz tҽ malikdir. Tҽsadüfi deyildir ki, hҽmin mҽsҽlҽ istҽr klassik, istҽr-sҽ dҽ miiasir
sistemindo şҽxsiyyҽto aid xiisıısiyyҽtlҽı müҽyyenedici ohomiyyot kosb edir. psixologiyanin aktual problemlorindҽn biri kimi miixtolif istiqamҽtlҽrdҽ tohlil
Miiasir psixologiyada bu baximdan şҽxsiyyot fordi in-tcqrasiya orqani kimi başa olunur. Psixologiya tarixinҽ nҽzҽr salsaq bu sahodo bir-birinin ҽksini toşkil cdҽn
diişiilür vo tohlil olunur. iki nҽzҽriyyҽnin - inkişa-fın endogen vҽ ekzogen nҽzҽriyyҽlҽrinin mövcud
132 olduğunu görҽ-rik.
Endogen (yunanca cndon - daxili, genus - mҽnşҽ demokdir) nҽzҽriyyҽlҽr
şҽxsiyyҽtin inkişafını bioloji amillҽrlҽ olaqҽlҽndirҽ-rҽk irsiyyҽtin roluna xiisusi
2. Şҽxsiyyetin inkişafının ilkin tobii şҽrtlҽri vo sosial şoraiti
ohomiyyot verir. Ekzogen (yunanca exo - xarici demokdir) nozoriyyolordo iso
insan bir növ tabula ra-sa-ya (ağ lövhҽyҽ) bҽnzҽdilir, şҽxsiyyҽtin formalaşması
Şҽxsıyyҽtm inkişafının ilkin tobii şortlҽıi dedikdo, hor şeydҽn evvol, otraf
ancaq sosial amillҽrin: mühit vo torbiyonin tҽsirilҽ izah olunur. Şҽxsiyyҽtin
miihitin iimumi amillorini nozoro almaq lazimdir. insamn hansi iqlim şҽraitindҽ,
ictimailҽşmҽsi (sosializasiyası) haqqmdakı müasir burjua nҽzҽriy-yҽlҽrini do

mahiyyot etibarilo ekzogen nҽzoriyyolor sırasma aid etmok lazimdir. Tanış bclҽ uşaqların cҽrrahiyyҽ yolu ilҽ cinsinin dҽyişdirilmҽsi son dҽrҽcҽ humanist
olduğumuz nҽzҽriyyolorin hҽr ikisi birtorҽfli-dir vҽ yanlış metodoloji prinsiplorҽ todbir kimi qiymҽtlҽndirilmolidir. Xҽstҽlҽrin özlҽri dҽ «faciҽli» situasiyadan
ҽsaslanır. Endogcn nozҽriyyҽ-lҽr şoxsiyyҽtin inkişafı proscsini biolojilҽşdirir, çıxmağın yeganҽ yolunu çox vaxt cinsin dҽyişdirilmҽsindҽ göriirlҽr.
sosial amillorin ro-lunu inkar edir, ekzogen nҽzҽriyyҽlҽr isҽ, ҽksinҽ, bioloji Bu faktların tohlili osasinda biz hansı nҽticoni çıxara bilorik? Hҽr şeydҽn
amillorin rolunu bir növ inkar edir, hom do sosial amillorin rolunu mexaniki ovvol, belo bir cohot diqqoti colb edir ki, tobii, iizvii cohotlor vo ҽlamҽtlҽr
şҽkildҽ şorh edir. Sosiogenetik nҽzҽriyyҽlҽr mühitin insana tosirlo-rini şҽxsiyyҽtin strukturuna onun sosial cohotdon şҽrtlҽnҽn elementlori kimi
mütlҽqlҽşdirir, hom do mühiti doyişmoz miihit kimi nozordon keçirir. mövcuddur. Tobii (anatomik, fizioloji vo digor keyfiyyotlor) vo sosial cohotlor
Xarici ölkҽlҽrin miiasir psixologiyasinda insan şҽxsiyyҽtindҽ iki amilin - şҽxsiyyҽtin stmktumnda vҽhdҽt tҽşkil edir vo mexaniki surotdo bir-birinҽ qarşı
bioloji vo sosial amillorin tҽsirilҽ formalaşan iki başlı-ca yanmstrukturu ayird qoyula bil-mҽz. Tanış olduğumuz todqiqatda bunu siibut edon çoxlu faktlar
edon nozoriyyolor osas yer tutur. Onlar belo bir fıkrҽ osaslanirlar ki, insamn vardir. Bir anlığa tosowiir edok ki, haqqinda danışdığımız xostolor-don hor hansi
şҽxsiyyҽti «endopsixi» vo «ek-zopsixi» cҽhҽtlҽro bölünür. Qavrama qabiliyyoti, biri lap kiçik yaşlarında heyvanlar içҽrisinҽ düşsҽy-di, oğlan vo ya qıza
tofokkiir vo to-xҽyyülün xiisusiyyotlori, iradi soy, impulsivlik vo i.a. kimi oxşamadığını başa düşҽ bilҽrdimi? Qҽtiyyҽn yox? Halbuki о, nonnal uşaqlar
olamot-lҽr «endopsixikaya», şoxsiyyҽtin miinasibotlor sistemi vo tocriibo-si. yoni icorisindo kişi vҽ ya qadın etalon-larına yiyҽlondikcҽ, özünün «atipikliyini»,
maraqları, meyllҽri, idealları, üstünlük tҽşkil edon hisslori, tҽşҽkkül etmiş mҽnsub olduğu cinsҽ oxşamadığını todricҽn hiss cdir. Burada hҽlledici moment
biliklori vo i. a. iso «ekzo-psixikaya» daxildir. Sosial amillo miioyyon edilon iso ҽtraf-
«ekzopsixikanin» oksino olaraq, tobii osasa malik olan «endopsixika» bioloji 135
cҽhҽtlҽ şҽrtlҽnir. Mҽsҽlҽ-nin belo qoyuluşu doğrudurmu? Başlıca cҽhҽt dakı adamlann ona münasibҽti ilo bağlıdır: adamlar ondan kişi (vҽ ya qadın)
şҽxsiyyotin struktu-runda bioloji vo sosial amillorin nozoro alınıb-alınmamasında kimi hҽrҽkҽt ctmҽyi gözlҽyir, о iso bclҽ hҽrokҽt edҽ bil-mir vo miixtolif yollarla
deyil, onlann qarşılıqlı miinasibotinin песо başa düşülmҽsindҽdir. İki amil öz qüsurlarını gizlҽtmҽyҽ çalışır. Başqa sözlҽ, xҽstҽ uşaqlar «xҽsto» olduqlarını
nozoriyyosi, hҽr şeydon ovvol, ona görҽ sҽhvdir ki, o, sosial vo bioloji olanı, ancaq lazımi sosial şҽrait-do onlarla hҽmyaşıdları arasinda miioyyon fҽrqlҽrin
mühiti vo bioloji tҽşkili, «endopsixikanı» vҽ «ек-zo-psixikanı» mexaniki surotdo meydana çıx-dığı andan etibaıҽn başa düşürlҽr. Bu şҽraitdҽ ҽtrafdakı adamlar
bir-birinҽ qarşı qoyur. Ҽslindo isҽ onlara oğlan vҽ ya qız kimi deyil, qız (vҽ ya oğlan) kımi yanaşırlar. Xҽstҽ
134 uşaqlarda bu şҽraitdҽ elҽ öziinҽmҽxsus psixoloji xüsusiyyot-lor ҽmҽlҽ gҽlir ki,
belo zahiri mexaniki qarşılaşdırma faydasızdır vo şoxsiyyҽtin stnık-ttırunu başa onları göstҽrilҽn sҽbҽblҽrҽ görҽ nҽ «endopsixi-ка», no do «ekzopsixika»
düşmҽk üçün heç no vermir. Lakin şoxsiyyҽtin forma-laşmasında vҽ quruluşunda kateqoriyasına daxil etmok olmaz.
tobii vo sosial amillҽr probleminҽ baş-qa ciir dҽ yanaşmaq miimkiindür. Bu Şҽxsiyyҽtin inkişafında sosial amillorin rolunu da bu baximdan tohlil etmok
mҽsolҽni bir todqiqatin mate-rialları osasinda aydınlaşdırınq. lazimdir.
Söhbҽt cҽrrahiyyҽ yolu ilo cinsi dҽyişdirilmiş 28 xҽstҽ haqqinda gedir. Şҽxsiyyҽtin inkişafı prosesinin özünҽmoxsus daxili montiqi vardir. Onu
Onlardan on kiçiyinin 16, böyüyünün iso 32 yaşı var idi. 12 nҽfҽrin cinsi qadın miioyyon etmodon otraf miihitin tosirlori ilo şҽxsiyyҽ-tin inkişafı prosesinin
cinsindon kişi cinsinҽ, 18 nҽforin iso, oksino, kişi cinsindon qadm cinsinҽ qarşılıqlı ҽlaqҽsini aydin Iaşdınrıaq oslindo miimkiin deyildir.
dҽyişdirilmişdir. (Elmi ҽdҽbiyyat-da bu fenomenҽ transseksualizm deyilir.) Psixoloji baximdan başlıca mosҽlҽ ondan ibarotdir ki, hoyat şo-raiti öz-
Transseksualizm miirҽkkҽb hadisҽdir. Bu onunla bağlıdır ki, ana bҽtnindo özünҽ, yoni bilavasito, birbaşa uşağın psixi inkişafını, о cümlodҽn onun bir
uşağın miivafiq orqanlan hҽr hansı bir xҽstҽlik nҽti-cosindҽ düzgün formalaşmır. şҽxsiyyҽt kimi fonnalaşması prosesini miioyyon edo bilmoz. Eyni bir şoraitdo
Belҽ uşaqlar doğulanda, tobii ki, onlann cinsini düzgün miioyyon cdҽ bilmirlҽr. uşaqlarda miixtolif psixoloji xii-susiyyotlorin fonnalaşması da mohz bununla
Ona, tutaq ki, oğlan adı qoyur, oğlan kimi torbiyo edirlor. Miioyyon yaşdan sonra izah edilmolidir.
iso malum olur ki, o, oğlan deyil, qız imiş: bҽdҽni oğlan bҽdҽni tipindҽ deyil, qız Bir dofo A. S. Makarenkodan soruşdular ki, mҽnzil şҽraitinin torbiyoyo
bҽdoni tipindҽ inkişaf etmҽyҽ başlayır, onda qıza mҽxsus tҽlҽbatlar vo s. omolo tosiri olurmu? Görkҽmli pedaqoq suala belo cavab ver-mişdi: «ҽlbҽttҽ, olur,
golir. Ҽtrafdakı adamlann ona münasiboti todricҽn dҽyişilir: qızlar onunla lakin mocburi deyil ki, bu tosir miitloq pis to-rҽfҽ olsun. Bҽzҽn uşağın aynca
oynamaq istҽmir, oğlanlar ҽlҽ sa-lır, yaşlıların hҽrҽsi bir söz deyir. Uşağm yaşı otağı olan yerdo ona daha pis torbiyo verilir».
artdıqca, vҽziyyoti daha da çҽtinloşir. Yeniyetmolik yaşı dövriindҽn ctibarҽn bu Bunu no ilo izah etmok olar?
facio-li situasiyanın acı nҽticҽlҽri xüsusilo aydin hiss edilir. Mohz buna goro do
68

A. S. Makarenko «Valideynlor iiciin kitab» osorindo bu faktla-nn psixoloji aydınlaşdınnaq lazimdir. Son zamanlar psixologiyada uşağın sosial inkişaf
tohlilini vcnnişdir. О göstҽrirdi ki, torbiyo, sözün on geniş monasmda ictimai şҽraitini xarakterizҽ edorkon psixoloji meyarlarla yanaşı demoqrafık amillorin do
prosesdir. Hҽı şey: adamlar da, cisimlor do, hadisolor do torbiyo cdir, lakin hor rolunu nozoro alırlar.
şeydon ovvol vo daha çox adamlar torbiyo cdir. Onlardan valideynlor vo
pedaqoqlar birinci ycrdҽ dururlar. Uşaq otrafdakı alomlo miinasibotloro girir, bu
miinasibotlorin hor biri dönmodҽn inkişaf edir, başqaları ilo uzlaşır, uşağın 137 3. Şҽxsiyyҽt vҽ fҽaliyyҽt
özünün fiziki vҽ mҽnҽvi inkişafı ilo olaqodar olaraq mürҽk-kҽblҽşir. A. S.
Makarenko yazırdı: Adama elo golir ki, biitiin bu «qarışıqlıq» heç ciir ölçüyҽ Qarşıya sual çıxır: ford ictimai miinasibotlori necҽ (hansı yol vҽ
golmir, bununla belo, о hor an uşağın şҽxsiyyҽtindҽ miioyyon doyişiklik yaradır. vasitolҽrlҽ) mҽnimsҽyir?
Bu inkişafa istiqamot vermok vo onu idaro etmok torbiyocinin vozifosidir. Şҽxsiyyҽtin formalaşması prosesi vasitҽli xarakter daşıyır. Ford, ictimai
136 münasibҽtlҽri öz-özünҽ deyil, ancaq özünün aktiv foaliyyoti vasitosilo
A. S. Makarenko şҽxsiyyҽtin formalaşması prosesini tohlil edorkon uşağın mҽnimsҽyir. Bıı nöqteyi-nҽzordon foaliyyot şox-siyyҽtin formalaşmasınm ҽsas
miihitlo miinasibotlori sistemino xiisusi diqqot yeti-rirdi. O, diizgiin olaraq şҽrtlҽrindҽn biri kimi qiymҽtlҽndi-rilmҽlidir.
göstҽrirdi ki, uşağın ҽtrafdakı alomlo miina-libotlori tokco miihitin özünün Foaliyyotin miixtolif növlori vardir. Çağalıq dövründҽn gҽnclik yaşı
tosirlori ilo deyil, hom do uşağın Özünün fiziki vo monovi inkışali ilo olaqodar dövrünҽ qҽdҽr aşağıdakı foaliyyot növlҽrinҽ daha çox tҽsadüf olunur (D. B.
olaraq miirokkoblo->ir, yeni mҽna çalaıiarı kosb cdir. Elkonin vҽ b.):
Mosolonin belo qoyulusunun prinsipial ohomiyyoti vardir. Ek-/ogcnetik a) vasitҽsiz emosional ünsiyyҽt;
nozoriyyolor miihitin ıışağa tҽsirini mütlҽqloşdirırlҽr. Onlar iddia edirdilor ki, b) ҽşyavi-manipulyativ foaliyyot; v)
mühit uşağın inkişafını öz-özünҽ (mexaniki surotdo) miioyyon edir. Halbuki rollu oyunlar; q) tolim foaliyyoti;
mi i h it i n to sir l o r i u şa ğı n ö z ü n ü n i n k i şa f d) intim-şҽxsi ünsiyyot (ünsiyyot foaliyyoti);
sҽ v i y yҽ si nd ҽ n, p si xo lo j i e) todris-peşҽ foaliyyoti.. V a s i t ҽ s i z e m o s i o n a l
xi i s u si y yo tlo r i nd o n a sı lı o l a r aq d ҽ yiş il ir . ü n s i y y ҽ t çağanın
Uşaqların inkişaf sҽviyyҽsindҽn asılı olaraq miihitin eyni bir elcmenti onlara anası ilo özünҽmҽxsus dialoqudıır. Uşaq anasının ağıışunda özünü sakit apanr,
miixtolif fonnalarda tosir gös-torir. Miixtolif inkişaf soviyyosindo olan iki uşaq onun nҽvazişini duyur, ҽtrini hiss edir vo bundan xoş-hallamr. Bu hiss bioloji
hotta eyni sorait-dҽ böyüsҽlor belo, onu eyni şҽkildҽ başa diişmürlҽr; demoli, cohotdon qarşılıqlıdır. Ana doğma övladını - ҽmizdirҽrkҽn fҽrҽh hissi kcçirir,
miihit onlar iiciin eyni mona kosb etmir, bu zomindo do uşaqla «otrafdakı köфҽsinҽ mҽhҽbbҽti daha da möhkҽmlҽnir. Ҽmzikli ananın cmosional voziyyҽti
miihit» arasinda özünomҽxsus münasibot omolo golir. isҽ öz növbo-sindҽ uşağın inkişafına tҽsir göstҽrir.
Bcloliklo do aydin olur ki, hoyat şҽraiti uşağa bilavasito deyil, dolayi yolla - Ҽ ş y a v i - m a n i p u l y a t i v f o a l i y y o t prosesindo uşaq
uşağın hoyat şҽraitinҽ münasibҽtindҽn asılı olaraq tosir göstҽrir. Mҽşhur sovet şeylҽri sökҽ-sökҽ, bu yandan о yana sürüyҽ-sürüyҽ, bir-bi-rinҽ calaya-calaya
psixoloqu L. S. Viqotski bu faktlan tohlil etmok iiciin elmo yeni anlayış - «sosial onlann xassҽlҽrini dork edir.
inkişaf şҽraili» anlayışı daxil etdi. R o l l u o y u n l a r iso mahiyyot etibarilo insan münasi-bҽtlorinin
Sosial inkişaf şҽraiti anlayışının cvristik ohomiyyoti böyükdür. Bu, hor monimsҽnilmosi prosesidir. Bu haqda aydm tҽsҽvvür oldo etmok üçün
şeydҽn ovvol, onunla bağlıdır ki, yeni anlayış inkişafın daxili vo xarici şҽrtlorini psixologiyada tosvir olunmuş maraqh bir faktı qeyd etmok kifayҽtdir: uşaqlan
qarşılıqlı ҽlaqҽdҽ tohlil etmok, miivafiq yaş dövrünün tipik xiisusiyyotlorini heyvanxanaya apanb, heyvanlann hoya-ti ilo tanış etdilҽr. Tҽrbiyҽçilҽr belo
aydınlaşdırmaq. keyfıyyҽtcҽ yeni omolo golon xiisusiyyotlori miioyyon etmok güman cdirdilor ki, uşaqlar ckskursiyadan qayidan kimi heyvanxana
imkani verir. mövzusunda maraqh oyunlar oynayacaqlar. Lakin no qodor tҽҽccüblü olsa da,
Şҽxsiyyotin sosial inkişaf şҽraitini песо miioyyon etmok olar? Bu zaman onlar ckskursiyadan sonra homin mövzuda heç bir oyun oynamadılar, oz-lorinin
hansi mosololoro xiisusi diqqot yetirmok zoruridir? adi işlҽri ilo mҽşğul oldular.
Sosial inkışaf şҽraitini tohlil etmok üçün uşağın ailҽdҽ vo kol-lektivdҽ Tҽrbiyҽçilҽr bunun sobobini izah etmok üçün psixoloqlara mii-raciҽt
tutduğu faktik yeri, onun öz mövqeyino münasibҽtini, ҽt-raldakı adamlarla etdilor. Psixoloqlar mҽsҽlҽnin mahiyyҽtini asanlıqla başa
qarşılıqlı miinasibҽtlҽrinin xiisusiyyotlorini vҽ fealiyyҽtinin xarakterini 138

düşdülҽr vo ekskursiyanın planını dҽyişdilҽr. Onlann moslehotilo USaqlan yeno liyyҽtlҽriniıı dork olunmasi zҽminindҽ tҽdricon mҽnlik şüunı te-şokkül edir vҽ
do heyvanxanaya ekskursiyaya apardilar. Lakin bu llofo uşaqlan, birinci növbҽdҽ, şҽxsiyyҽtin miihiim bir sahosino çevrilir.
heyvanxanada işlҽyҽn adamlann -kassirin, nҽzarҽtçinin, hokimin vo s. foaliyyoti Bcloliklo do biz şoxsiyyotin formalaşmasında foaliyyotin rolu-nu
ilo tanış etdilor. I 'şaqlar ekskursiyadan qayidan kimi heyvanxana mövzusunda aydınlaşdırdıq. Homin prosesin ikinci torofı do vardir. Biz foaliyyotin özünün
oyun pynamağa başladılar: biri kassir, biri hokim, biri iso nҽzarҽtçi ro-Iunda çıxış inkişafmda şҽxsiyyҽtin rolunu nozordo tııturuq.
etmҽyҽ başladı. Bu monada deyirlor ki, uşaq oyunlan insan münasibҽtlorinҽ Şҽxsiyyҽt formalaşdıqca foaliyyotin xarakteri köklü surotde dҽyişilir. Yoni
xüsusilҽ hҽssasdır vo hor şeydҽn ovvol mohz onlan oks etdirirlor. şoxsiyyҽtin tҽlobatları osasinda foaliyyotin motivlҽ-ri formalaşır, «motiv-
T o li m f ҽal i y y ҽti nd ҽ uşaqlar ictimai tocriiboni moqsҽd» vektoru omolo gҽlir vo о foaliyyotin osas struktur vahidinҽ
mҽqsҽdҽuyğun surotdo mҽnimsҽyirlҽr. Bilik. bacarıq vo vҽrdişlҽ-re yiyҽlҽndikcҽ, çcvrilir./Foaliyyot prosesi bütünlükdҽ şҽxsi mҽna kosb cdir. Bundan asılı ölaraq
uşaqların hoyatinda yoldaşın rolu artir. İ с t i -m a i - ş ҽ x s i foaliyyotin torkibinҽ daxil olan biitiin idrak proseslorinin do xarakteri dҽyişilir.
i i n s i y y o t onun hҽyatının miihiim sahosino çevrilir. Foaliyyotin vҽzifҽlҽri Onlar şҽx-siyyotin xiisusiyyotlori ilo şortlonmҽyҽ başlayırlar. Beloliklo do fo-
tҽdricҽn doyişilir, о, gҽlҽcҽyҽ yö-nҽlmҽyҽ başlayır vҽ peşҽ-tolim xarakteri kosb aliyyot prosesindo şҽxsiyyҽtin telebat-motivasiya. emosiya vo idrak saholori bir-
edir. birino niifuz edir, onlar tҽdricҽn qarşılıqlı ҽlaqodҽ inkişaf etmҽyo başlayırlar.
Nҽzҽrdҽn keçirdiyimiz foaliyyot tiplҽrini xarakterinҽ görҽ iki qrupa bölmok
olar:
B i r i n c i q r u p a о foaliyyot növlҽri daxildir ki, onlann osasinda V F ҼSİ L TҼLҼBA1 LAR, MOTİVLҼR VҼ KMOSİYALAR 1.
insan fҽaliyyҽtinin monasi, insanlar arasındakı miinasibotlorin vozifolori,
motivlori, normalan vo s. monimsonilir. Bunlara aşağıdakılar daxildir: Tҽlҽbatlar
- vasitosiz emosional foaliyyot;
- rollu oyunlar; Hor hansı bir canlı varliq kimi insan da yaşamaq vo inkişaf etmok iiçün
- intim-şҽxsi iinsiyyot. özüniin ehtiyaclarını tҽmin etmolidir.
Ikinci qrupa о foaliyyot növlҽri daxildir ki, onlann osasinda ҽş-yalarla Molumdur ki, «insanlar siyasot ilo, elm, incҽsonҽt, dil vҽ i. ilҽ mҽşğul ola
ҽmҽliyyat vasitҽlҽri, ҽşyalarda bu vo ya digor cohoti forqlondinnok imkam veron bilondҽn ovvol, birinci növbҽdҽ, yeyib-içmolidirlҽr, mҽnzilҽ malik olmalıdırlar,
etalonlar monimsonilir. Bu qrupa aşa-' K İa k ı l a r daxildir: geyinmҽlidirlҽr (K.Marks).
- ҽşyavi-manipulyativ foaliyyot; İnsanın chtiyacları onun üçün psixoloji mҽna kosb edir vҽ tolҽ-batlar kimi
- tolim foaliyyoti; tozahiir edirlor. Demoli. chtiyac vo tҽlobat sinonim söz-lor deyildirlor. Tolobat
- tҽdris-peşҽ foaliyyoti. daha geniş anlayışdır. T о 1 о b a t I а г i n s a n ı n e h t i y a c l a r ı
Nҽzҽrdҽn keçirdiyimiz foaliyyot növlҽri özlҽrinin konkret mҽzmununa görҽ ilo ya na şı ho m d o
bir-birindҽn forqlonirlor, osas mҽzmununa goro iso iimumi cohotloro malikdirlor. 140 • n и r. ö z e h t i y a c l a r i n a
Birinci qrupa aid etdiyimiz foaliyyot növlҽri şҽxsiyyҽtin inki-şafında mi i na s ib o t i ni o k s
xiisusilo miihiim rol oynayır. Bu proscsdҽ uşaqlar insan mii-nasibotlorini, onlann b ld ir ir . T о 1 о b a t I a r
vozifҽ vo normalarını mҽnimsҽyirlҽr. Başqa sözlҽ, şҽxsiyyҽtin tҽlҽbat-motivasiya in s a ni n ko n kr e t h a bit
şҽr ait i nd ҽ n
sahosi birinci qrupa aid etdiyimiz foaliyyot növlҽrindҽ inkişaf edir.
as ıl ıl ı ğı n ı i f ad o ed o n
139 • o n u n b u ş o r aitd ҽ
ak ti v li yi n i şҽrtlondiron
ikinci qrupa aid etdiyimiz foaliyyot növlorindҽ iso uşaqlar v^ yeniyetmҽlҽr iiüııomoxsus psixi halotdir.
ҽşyalarla ҽmҽliyyat vasitҽlҽrini mҽnimsҽyirlҽr. Bu prosesdҽ uşaq vo Bu torifdo tolobatlarm iie xüsusiyyoti qeyd olunur. Onlan ayn-•ynliqda
ycniyctmҽlordҽ idrak proseslҽri, intellektual ҽmҽliyyatlar inkişaf cdir. Bҽs, ikinci nҽzordon keçirok.
qrupa aid etdiyimiz fҽaliyyҽt növiҽri şҽxsiyyҽtın inkişafında necҽ rol oynayır? a) Tҽlobatlar insanin özünҽnıoxsus psixi halotidir. insan İeünün yaşaması
Şoxsiyyoıin inki-şali baxımından onlann da özünomoxsus ohomiyyoti vardir. vo inkişaf etmosi iiçiin zoruri olan hor hansi bir pbyekto ehtiyac hiss ctdikdҽ, no
Uşaq-lann ҽmoliyyat-texniki imkanları inkişaf etdikcҽ, onlarda öz qabi-
70

isҽ bir gҽrginlik keçirir, narahat olur. Tolobatlarm omolo golmosi vo tҽmin
olunasi prosesi homişҽ dfcünoınoxsus emosiya vo hisslorlo müşayiҽt olunur.
b) tolobatlar insanin konkret hҽyat şҽraitindon asılılığını Kado edir.
Tolobatlarm bu miihiim xüsusiyyotini aydinlasdnmaq Oçüıı ovvolco, eyni bir
adami iki situasiyada tosҽvvür edok. Birinci tituasiya- tutaq ki, isti yay
giinlorindon biridir. O, donizdo cimmok btoyir. İkinci situasiya: avqust ayının
31-dir. Homin adam univer-•itctin biologiya fakültosiııo qobul olunmuşdıır.
Sabah ilk dofo to-lobo kimi universitet auditoriyalanna daxil olacaqdir.
Birinci halda ona no laznn olur, ikinci halda no lazim olur? Sual in cavabı
aydındır: donizo gcdon adam çimmok iiciin alt paltan. qurnlanmaq iiciin dosmal
vo s. götürür. Sentyabnn I-do dorso ge-docok tolobo iso iimumi doftor, qolom,
sumka vo s. axtanr.
insanin telobn<lan olduqea muxtolifdir. Lakin onlann aktual-laşması konkret
hoyat şoraitindҽn asılıdır. Nҽzordon keçirdiyimiz nümunҽlҽrdҽ tolobatlarm
mahiyyotini başa düşmҽk iiçün xiisusi ohomiyyoto malik olan bu cҽhҽt özünün
aydin ifadҽsini tapmışdır. Hotta insamn ycyib-içmoyo, mҽnzilҽ, geyimo vo s.
tҽlobatları da konkret hoyat şoraitindon asılı olaraq miixtolif mozmun vo forma-
larda ifado olunur.
v) Tolobatlar insamn konkret hoyat şҽraitindo aktivliyini sortlondirir. İnsan
öz tҽlobatlarını tomin etmolidir. Ogor belo bir imkan yoxdursa, o, miivafiq
tolobati yaxm tolobatla ovoz etmoli, hotta lazim goldikdo onu boğmalıdır.
Özünün bu xiisusiyyotlorino göro tolobatlar konkret istiqamoto malik olur: insani
onlan tomin .мпн>к iiçün miivafiq Usui vo vasitҽlҽr axtarmağa tohrik edir. Bu о
demokdir ki, şoxsiyyotin fҽallığınm monboyini tolobatlar toşkil edir.
Tolobatlarm miixtolif növlҽri vardir. Onlan ayn-ayn meyarla-
141

ra görҽ ayn-ayn istiqamҽtlҽrdҽ tҽsnif etmҽk olar. XX yüzillikdo bu mҽsҽlҽyҽ formalaşması prosesino miihiim tosir
xüsusi diqqҽt yetirilmişdir. Miiasir psixologiyada tolobatlarm onlarla tosnifatı göstҽrirlҽr.
molumdur. Golin, ovvolco, m ҽ n ş о у i -n ҿ görҽ tolobatlarm növlori - t ҽ b i i Tobii tolobatlara vital (latinca vitalis - hoyati
3. Modoni
(üzvi) vҽ m ҽ d о n i tҽlҽbatlarla tanış olaq. demokdir) tolobatlar deyirlor. Onlar insanin hoyat
tolobatlar
Bütün adamlarda yemoyҽ, yuxuya, ҽks cinsҽ, soyuqdan vҽ ya-xud foaliyyoti iiciin zoruridir, ogor tobii tolobatlar, xiisusilo
hҽddindҽn artıq istidҽn qorunmağa vo s. tҽlҽbat vardir. Bunlar tҽbii tҽlҽbatlardır. yemoyo, yuxuya vo s. tolobatlar tomin oluna bilmozso,
2. Maddi
Modҽni tolobatlarm növlҽri genişdir. Çҽngҽl vҽ bıçaqdan istifado etmok, dişlori insanin özü miitloq mohv olar vo nosli davam etdir-mok
tolobatlar
yumaq tҽlҽbatından başlamış ev bҽzҽmҽk, Nosiminin osҽrlҽrini oldo etmҽk imkamndan mohrum olar. Modoni vo monovi tolobatlar
tҽlҽbatına qodor onu müxtҽlif növlҽrini qeyd etmok olar. tomin cdilmodikdo, insan mohv ol-mur, lakin ondaki insani
1. Tobii
Tҽlҽbatları predmetino görҽ do iki yerҽ - maddi vҽ mҽnҽvi tҽ-lobatlara cohotlor ciddi zҽrҽr çokir. Ali tolobatlarm
İbtidai tolobatlar
bölürlҽr. Qidaya, geyimҽ, monzilҽ, mҽişҽt şeylҽrinҽ vҽ s. olan tolobatlar i.Mnin olunmasi şҽxsiyyҽtin daxili
(sado)
predmetino görҽ maddi tolobatlar hesab olunur. Mҽ-nҽvi tҽlҽbatlara isҽ alҽminin zҽnginlҽşmҽsinin zoru-ri şҽrtidir. tolobatlar
aşağıdakıları misal göstҽrmҽk olar: omok, iinsiyyot, qozet vo jurnal oxumaq, Tolobatlar dinamik xarakter daşıyırlar. insanin foaliyyot vo iin-
rҽsm ҽsҽrlҽrinҽ, tҽbiҽt monzorolo-rino, kinoya vo digor tamaşalara baxmaq, siyyot sahosi genişlҽndikcҽ onlar da dҽyişirlҽr. Tolobatlarm bu mii-hum
musiqi dinlomok vo s. tҽ-lobatlan. Bu tolobatlar icorisindo omok tolobatinin xüsusiyyoti öz oksini onda tapir ki. tomin olunmuş hor hansi bir tҽlҽbatın
ohomiyyotin* xiisusi olaraq qcyd etmok lazimdir. Ҽmҽk insan tҽlҽbatlarının zominindo yeni, daha yiiksok tolobatlar fonnalaşır vo ınkişaf edir.
for-malaşmasınm on başlıca şortidir. Öz tҽlҽbatlarını asanlıqla tomin ctmҽk Tolobatlarm inkişafı istehsalın inkişafı ilo bağlıdır. Televizor, tranzistor,
imkanı çox vaxt insan şoxsiyyҽtinin tҽnҽzzülünҽ gҽtirib çı-xanr. Ünsiyyҽt videomaqnitofon, vidcotelefon vo i.a. olmadığı dövrdҽ bunlara tolobat da yox
tolobatinin da rolu böyükdür. K.Marks başqa adamı «ҽn böyük sҽrvҽt» idi. Lakin bunlann istehsalmdan sonra tolo-bat yarandı vo getdikcҽ artmağa
adlandırırdı. О yazırdı ki, insan hҽmişҽ «başqa insan kimi ҽn böyük sҽrvҽtҽ başladı. Bu, öz növbҽsindҽ ölkҽ-mizdo televizor vo ya tranzistor istehsahmn
tҽlobat hiss edir». İnsanın bütiin mo-nҽvi tҽlҽbatları onun omok vo iinsiyyot gcnişlonmosi ilo noti-colondi. Demoli, insanin tҽlobatları genişlҽndikco istehsal
tolobatlarm in inkişaf sҽviy-yҽsi ilo bilavasito bağlıdır. da inki-$af edir. Tolobat olmasa, istehsal da olmaz. Tolobat istehsalı geniş-
Bir cҽhҽtҽ diqqot yctirҽk: yemoyo olan tҽlҽbat mҽnşҽyinҽ goro tobii, loııdirir, doyişdirir vo inkişaf ctdirir.
predmetino görҽ maddi tolҽbatdır. Çҽngҽl vҽ bıçaqdan istifado etmok İstchsalla tolobat arasinda dialcktik olaqo mövcuddur. Onlar bir-birini
mҽnşҽyino göro mҽdoni, predmetino görҽ maddi tҽ-lҽbatdır, halbuki musiqi sortlondirir, bir-birini zoruri cdir. Yeni istehsal mohsulu yaranan kimi buna
dinlomok mҽnşҽyinҽ görҽ mҽdҽni, predmetino görҽ mҽnҽvi tolҽbatdır. Eyni tolobat da yaranir vo bu tolobat sonra nisbi miis-toqillik kosb edir.
sözlҽri tolobatlarm digor növ-lori haqqinda da demҽk olar. Tolobat nisbi miistoqillik kosb etdikdon sonra onun soviyyosi
Tolobatlar özünҽmҽxsus ierarxiya tҽşkil edirlor. Onun aşağı sҽviyyҽlҽrini 143 hҽmişҽ istehsalın soviyyҽsini qabaqlayır, ondan irҽüdҽ gedir, onlann
ibtidai (sadҽ) tolobatlar, yuxan sҽviyyҽlҽrini iso ali tolobatlar tҽşkil edir (bax: arasinda miioyyon monada dialektik ziddiyyot yaranir. Mosolon, molumdur ki,
cҽdvҽl 2.). bir sira inkişaf eımiş ölkҽlҽrdo. о cümlodon bizim ölkҽmizdҽ mҽnzilҽ olan
Genetik baximdan maddi (tobii) tolobatlar birincidir, mҽnҽvi vo mҽdҽni tolobat tikintinin soviyyҽsini ötiib keçmişdir. Monzilo olan tolobat durmadan
tolobatlar onlann osasinda formalaşır. Funksional planda da bu cohot aydin artir. Ҽvvҽllҽr daxma-larda, kiçik evlҽrdҽ yaşayan insanlar indi bununla
nozoro çarpır. Monovi vo modoni tolobatlar maddi qolobatlarla aynlmaz kifayotlonmirlor. Elcktrik işığı, qaz, isti vo soyuq su ilo tҽchiz edilmiş geniş vo
surotdo olaqodardir. Onlann adoton rahat mҽnzillҽrdҽ yaşamaq istoyirlor. Bu tolobatı ödomҽk üçiin yeni ti kinti
saholori vo vasitolori yaratmaq lazim golir. Eyni zamanda, bundan asılı olaraq
142 yeni, olavo tolobatlar yaranir.
maddi şeylҽr (kitab, qozet, televizor, not kağızı, Tolobatlarm ierarxik Insanlar öz tҽlҽbatlannı müxtolif üsullarla tomin edirlor. golmişkҽn qeyd
model üzrҽ tesnifatı
ronglor vo s.) va-iitosilo tomin olunmasi da bunu edok ki, bu iisullann özlҽri hor hansi biri ҽlvcrişli şҽraitdo tҽlobata çevrilҽ bilor.
Mibut edir. Monovi vo modoni to- Bozon tҽlobҽ özünün miioyyon modoni vo ya monovi tolobatını tomin etmok
lobatlar da maddi (tobii) tolobatlarm uçün kitab toplayir vt todricon kitab toplamaq onun miihiim tolobatlanndan
Ali
tolobatla 4.Monovi birino cevri lir.
rA tolobatlar

insanin ictimai tocriiboni monimsomosi hom do onlann tҽlҽ-batlann tomin Şoxsiyyotin tolobatlan ilo onun foaliyyotinin moqsodi arasinda olaqo
olunmasi iisullarma yiyolonmosi prosesidir. Bu pro-sesdo üç cohoti xüsusilo psixoloji aspektdo motivlor vasitosilo yaranir.
ayirmaq olar:
a) tolobatlarm tomin olunmasi üsullarının k o n k r e t l ҽ ş * m о s i
vo fҽrdiloşmosi: hor bir tolobat miioyyon iisulla tomin olunur (xörҽyi qaşıq vo 2. Motivlor
ya çҽngҽllo yeyir, çayı stokan vo ya fincan-da içirlҽr vҽ s.). Şҽraitdon vo
şoxsiyyotin özünün sҽviyyosindҽn asılı olaraq bu iisullar daha da fҽrdilҽşir. Tolobatlar öz-özlüyündҽ foaliyyotin mҽqsodini, iimumiyyotlo, xarakterini
b) tolobatlann tominolunma usullanmn d o r k o l u n m a - s i : miioyyon etmir. Bu onunla izah olunur ki, insanin tolo-batlarmda onlan tomin
tolobatlarm mozmunu öz oksini şüıırda tapir; bunun da noti-cosindo tolobatlann cdocok predmetlor doqiq yazılmamışdır: e y n i b i r t o l o b a t
tomin olunmasi iisullarimn konkrcllҽşmҽsi prosesinin özü şüurlu xarakter kosb mi i x to l i f p r e d m e 1 1 о r 1 ҿ , mi i xto li f
edir; yoni insan öz tolobatlan-m daha somoroli iisullarla tomin ctmeyo başlayır. i i s u l l a r l a t o m i n e d i l o b i l o r . insan öz tҽlҽbatlarını
«Ağıllı tolobat-lar» dedikdo, birinci növbodo, bu cohoti, yoni insanin öz tomin etmok iiçün işҽ başladıqda - yalnız bu zaman tolobatlan tomin edҽcҽk
tolobatla-rını agtlh surotdo tomin etmosini nozordo tuftırlar. Bks halda tolo- prcdmet müҽyyonlҽşir - tolobatlar «oşyaviloşmҽyҽ» başlayır, başqa sözlo,
batlann tomin olunmasi prosesi sünilҽşir, «ҽşya xҽstҽliyi» omolo golir. onlann osasinda motivlor omolo golir.
v) tolobatlann tominolunma iisullarimn ictimailҽşmҽsi: insan modoni vo Motivlҽrin öyrҽnilmҽsinin böyük ohomiyyoti vardir. Bu ma-niwot etibarilo
monovi sorvotloro yiyolondikco, onda ali tolobatlar for-malaşır. Modoni vo şҽxsiyyҽti fҽaliyyҽtdҽ öyronmҽk demokdir. İnsan fealiyyotinirJ spesifik
monovi tolobatlann formalaşması prosesindo iso tobii tolobatlann mozmunu vo xüsusiyyoti ondan ibarotdir ki, o, hҽmişҽ mҽqsҽdyönlüdür. Mҽqsҽdgüdmҽ,
onlann tominolunma usullanmn xarakteri köklü surotdo dҽyişir. Tobii yaxud müҽyyҽn moqsҽdo yö-nüm - insanin psixoloji cohotdon çox miihiim
tolobatlar, mosolon, yemok-içmҽk, geyinmok vo s. moqsoddҽn yaşamaq xüsusiyyҽtidir. Foaliyyot insanin mҽqsҽdini miioyyon edon amil kimi özünü
vasitosino çevrilirlor. göstoro-rok onun biitiin proseslҽrini bir-birilҽ olaqolondirir vo onlan foaliyyotin
144 iimumi strukturunda üzvi şҽkildҽ birlҽşdirir. Lakin bununla belo aydındır ki,
insan hcc do özüniin bütün mҽqsodlҽrini foaliyyot prosesindo eyni dҽrҽcҽdҽ
Onlar, песо deyorlҽr, insanilҽşir, daha çox monovi-cstetik mozmun vo forma reallaşdıra bilmir. Bos, bunu no ilo izah etmok olar?
kosb edirlor. Moqsod foaliyyot prosesindo özünün müҽyyoncdici rolunu oy-naya
Tolobatlann tominolunma usullanmn ictimailoşmҽsi psixoloji baximdan bilmҽkdҽn ötrii insan üçün şҽxsi mona kosb etmoli, onun d a x i l i
böyük ohomiyyoto malikdir. K.Marks yazırdı: «Achq ac-hqdir, lakin çҽngҽl vo t ҽ h r i k i n o ç e v r i l m o l i d i r , obrazlı şokil-dҽ dcsҽk, oi)un
bıçağın yardımı ilo bişmiş ot yemoklo tomin olunan aclıq. ol, dirnaq vo dişlҽrin köklori noinki insanin şüurunda, hom do qolbindo olmalıdır, yoni şҽxsiyyotin
kömҽyi ilo çiy ҽti udmağa vadar cdҽn aclıqdan fҽrqli aclıqdır». motivlori ilo iizvi surotdo uzlaşmalıdır.
Bu forqlor onunla izah olunur ki, insanin tҽlҽbatı comiyyotdo, konkret Motiv (latinca movere - horokoto gotinnok, itolomok demokdir) dedikdo
tarixi şҽraitdҽ formalaşır vo inkişaf cdir. Tolobatlann mozmunu da, tolobatlann tomin olunmasi ilo olaqodar olaraq insam foaliyyoto tohrik edon
tominolunma iisullan vo vasitolori do comiyyotin inkişaf soviyyosi ilo şҽrtlҽnir. amillor nozordo tutulur. O, bu vo ya digor hҽrҽkҽti (işi, omoli) noyin namino
İnsanın tolobatlan ictimai-tarixi xarakter daşıyır. İnsan tҽlobat-lannın icra edir? - Şҽxsiyyҽtin motiv-lorini miioyyon etmok üçün bu sualı
spesifik xiisusiyyotlori foaliyyotin, birinci növbҽdҽ, ҽmҽyin sosial tobioti ilo aydınlaşdırmaq lazimdir. iki tҽlҽbo tosovviir edin: onlardan biri elmҽ dҽrindҽn
miioyyon olunur. yiyolonmok, о biri iso yiiksok toqaiid almaq iiciin ola qiymotlorlo oxuyur. Bu о
Heyvan vo insan tolobatlannin bir miihiim forqino do bu baximdan diqqoti demokdir ki, onlann tolim motivlori bir-birindon forqlonir, halbuki hor iki
colb etmok lazimdir. Heyvanın davranışı bilavasito onun tolobatlan ilo tolҽbҽnin tҽlҽbatı eynidir. Onlar ali tohsil almaq üçün msti-tuta daxil olmuşlar.
miioyyon olunur: acımış heyvan qida axtarma-ğa başlayır. İnsanın fҽaliyyҽtinin Biz insanin tolabatlarını aydınlaşdırarkon «n о ü ç ü n fҽallıq göstҽrir?» - sualına
mozmunu isҽ bütünlüklҽ onu do-ğuran tolobatlarla miioyyon edilmir. Tolobat cavab veririk. Motivlorini tohlil edondo iso, bu vo ya digor hҽrokҽtin (işin,
insam foaliyyoto tohrik edir, lakin foaliyyotin mozmunu bilavasito tolobatla omolin) n o y i n n a m i n o icra olunduğunu aydınlaşdırmaq lazimdir.
deyil, foaliyyotin moqsodilo şҽrtlonir.

Şoxsiyyҽtin motivlori onun foaliyyotinin istiqamotini miioyyon edir. Ҽgҽr tolim prosesindo şagirdin fҽallığı başqa adamlarla müna-sibҽt
Foaliyyotin konkret xarakteristikasi motivlo deyil, moq-sodlo miioyyon olunur. sahҽsinҽ yönҽlirsҽ, bu zaman sosial motivlor forqlondirilir. Onları da üç növҽ
Bir torofdon, eyni bir motiv zoininindo miixtolif mҽqsҽdlҽr fonnalaşır, digor bölürlor:
torofdon, eyni bir moqsod miixtolif adamlarda miixtolif motivlҽrlo bağlı olur. 1. Geniş sosial motivlor (şagird Votono. comiyyotҽ faydalı ol-
Motivlo moqso-din dialcktik olaqosi belodir. Lakin biitiin hallarda motivin maq, öz şagird borcunu ycrino yctinnok üçün ҽla vҽ yaxşı qiymot-
psixoloji funksiyasi eynidir: o, insam foaliyyoto t o h r i k edir vo onun lorlo oxumağa soy göstҽrir).
foaliyyotinin i s t i q a m o t i n i müoyyҽnlҽşdirir. Bu iki cohot 2. Dar sosial motivlor - bunlara başqa sözlҽ, mövqe motivlori
(tohriketmo vo istiqamotlondinno) bir-birilҽ vҽhdҽt tҽşkil edir vo motivin osas deyirlҽr (şagird aüodҽ vҽ moktҽbdҽ yaxşı mövqe tutmaq üçün ҽla-çı olmağa
funksiyalan kimi meydana çıxır. çalışır).
9 İnsanı foaliyyoto tohrik edon miixtolif hadiso vo halotlor motiv kimi öziinü 3. Sosial emҽkdaşlıq motiviҽrı (şagird özünün miiollimlҽr vҽ sinif
göstҽrir: ҽqidҽ vo dünyagörüşü, maraqlar vo emosiya-lar, hҽvҽs, yönҽliş, yoldaşları ilҽ münasibҽtlorini tohlil cdir, onlan daha da yaxşı-iaşdırmağa çalışır).
ideallar vo s. buna misal ola bilor. Bir sira hal- ,
146 larda tolobatlann özlҽri do motivҽ çevrilirlor. Adi bir misal: axşam vaxtıdır. Bir sira hallarda şagirdlordҽ yaradıcıhq motivlori do özünü göstҽrir. Bu
Ailҽ süfrҽ başına yığılmışdır. Mҽlum olur ki, çörҽk azdır. Ata mağazaya gedib zaman tolim motivlorinin xarakteri tҽdricҽn dҽyişir, onlarda yaradıcılıq üçün
çörҽk alır. Onun bu horҽkҽtinin motivi çörҽyҽ olan tҽlҽbatdır. sҽciyyҽvi cohotlor osas yer tumağa başla-yır. Bundan başqa nozoro almaq
Motivlor çoxdur. İnsanı foaliyyoto eyni vaxtda miixtolif motivlor tohrik lazimdir ki, istor idrak, istorso do sosial motivlor hom kollektivçilik, hom do dar
edo bilor. Lakin biitiin hallarda, onlar da, tolobatlar kimi, ierarxik quruluşa fordiyyҽtçilik, hotta eqoist istiqamoto malik ola bilor. Bu о demokdir ki,
malikdir: motivlordon biri osas, aparıcı, digori iso ikinci dorocoli olur;
şagirdin miioyyon bir idrak motivino vo sosial motivo malik olmasi holo onun
sonuncular osas motivlordon asılıdır, onlara ta-bedir, hotta bozon yalniz olavo
şoxsiyyҽtini xarakterizo etmok üçün kifayot deyildir, şҽxsiyyҽtin istiqamotini
tohrik funksiyasim yerino yctirirlor. Şҽxsiyyҽt üçün hoyati mona kosb edon,
tohlil etmok üçiin motivlorin keyfiyyҽtini aydınlaşdır-maq lazimdir.
onun, песо deyҽrlҽr, hҽya-tının monasına çevrilon, hoyat perspektivlorini ifado
Motivlorin keyfiyyotini psixoloji baximdan aydınlaşdırarkon onlan m ҽ z in
edon motivlor osas motivlor kimi meydana çıxırlar.
u n v ҽ f o r m a s ı n a (dinamikasına) goro xarakterizo edirlor.
Motivlorin mҽzmun baxımından xarakteristikasına aşağıdablar daxildir:
§1. Tҽlim motivlori
1. Tҽlimin şagird iiciin şoxsi mona kosb etmosi.
Motivlor hor bir foaliyyot sahosindo özünҽmoxsus xüsusiyyҽt-lҽrlҽ tozahiir 2. Motivin feaüığı - tolim şagird üçün şҽxsi mona kosb ctdik-do, motiv
edirlor. Bu cohoti nozoro alsaq, biz onlan foaliyyotin növlҽrinҽ görҽ: oyun, foal xarakter daşıyır; о, soy ilo oxumağa başlayır. Ҽks halda motiv tolimin
tolim, omok vo yaradıcılıq motivlori kimi xa-rakterizo edo bilorik. gedişino real tosir göstҽrmir.
Tolim motivlorini adoton i d r a k m o t i v l o r i vo s o s i a l 3. Motivlorin iimumi strukturunda motivin yeri: osas, apanci motiv
m o t i v l o r olmaq iizro iki böyük qrupa bölürlҽr. Ҽgҽr şagirdin fҽallığı özürıün istiqamҽtindҽn (kollcktivçi vo eqoist xarakter dasi-masından) asılı
ayrı-ayrı fonlorin (Azorbaycan dili, riyaziyyat, ta-rix, kimya vo s.) todrisi olaraq foaliyyot prosesindo miixtolif rol oynayir.
prosesindo öyrҽnilҽn obyektlҽro yönolmiş-dirso, bu zaman idrak motivlҽrindon 4. Motivin müstҽqil surotdo omolo golmosi vo tozahiir etmosi. Motivlorin
danışırlar. İdrak motivlҽrinin aşağıdakı növlҽri vardır: formalaşması vo inkişafı proscsino motivasiya dcyilir. Ҽn ünıumi şҽkildo
1. Geniş idrak motivlori (şagird biitiin fonlordҽ yeni faktlar, nozori burada iki cohoti forqlondirmok olar: a) bu vҽ ya digor motiv şagirdin özünün
mosҽlҽlor, deduktiv noticҽlҽr vo s. ilҽ maraqlanır). foaliyyotindo, daxili proses kimi omolo golir, başqa sözlҽ, şagird, obrazlı
2. Tҽdris-idrak motivlori (şagirddҽ bir vo ya bir песо fҽnno ma-raq omolo şҽkıldҽ desok, öz qolbinın hökmii ılҽ foaliyyoto başlayır; b) motiv yalnız
golir, o, miivafiq fonlori daha otraflı öyronmҽyҽ başla-yır). yaşlıların kömoyı şo-raitindҽ, xarici (zahiri) proses kimi omolo golir, başqa
3. Özünütohsil motivlori (şagird maraqlandığı fҽnlor üzrҽ müs-tҽqil sözlҽ, şagird başqa adamlann - müollimlҽrin vҽ valideynlҽrin tҽhriki ilҽ işo baş-
surotdo yeni biliklor oldo etmҽyҽ başlayır). layır. Bu iki cohҽtin fҽrqlҽndirilmҽsi psixoloji cohotdon xüsusilҽ zҽmrıdir. Ҽgor

yaşlıların nҽzarҽti olmadan miivafiq motiv aktual-la^mırsa, bu о demokdir ki, Motivlorin ifadҽ formaları onlann mozmunu ilo bilavasito bağ-lıdır. Miiasir
homin motiv şagird üçiin holo zahiri xa- psixologiyada o y u n v o o m o k f o a l i y y o t i n i n motivlori do
148 rakter daşıyır. Belo hallarda şagird özünün tolim foaliyyotino formal mozmun vo forma baxtmindan tohlil olunur.
miinasibҽt göstҽrir.
5. Motivlorin dorkoluntna soviyyosi. Motivlorin dork olunma-sınm § 2. Motivlҽr vҽ şüur
özünomҽxsus çotinlikleri vardir. Bu, hor şeydҽn ovvol, onda ifado olunur ki,
moktob yaşı dövründo dork olunmayan tohriklor cox vaxt sosial cohotdon Şüuru çox vaxt intellektlҽ eynilҽşdirirlҽr. Mҽşhur sovet psixoloqu
ҽhҽmiyyҽtli olan motivlorin aydin dork olunmasına monfi tosir göstҽrir. L.S.Vıqotski ҽsaslı surotdo sübut ctdi ki, şiiur afiektiv (hisslҽr) vo intellektual
Müҽllim bu cohҽtҽ hҽmişҽ diqqot yetirmҽli, şagirdlҽrin osas, sosial cohotdon proseslҽrin vҽhdҽtindҽn ibarotdir. О, bu cohoti ifa-dҽ etmok üçün «ҽһ о m i у у
vacib motivlori dork etmosi üçün şҽrait yaratmalıdır. Bir çox hallarda iso. о t» anlayışından istifado ctdi.
şagirdlҽr özlҽ-rinin motivlorini pordoloyirlor, tolim işino laqeydliklorini gizlot- Hor bir cisim vo hadisҽnin öz ohomiyyoti vardir. Şcylҽrin ohomiyyoti
mok iiciin ciirbociir bohanolor uydururlar. Bir sira hallarda iso sa-doco olaraq ictimai-tarixi tocriibonin mohsuludur, onlar obyektiv xarakter daşıyır, muxtҽlif
bu, psixoloji müdafıҽ xarakteri daşıyır: şagird miixtolif bohanolor göstormoklҽ anlayışlarda, ümumilҽşmiş obrazlarda, sosial normalarda vo s. tosbit olunur.
horokotlorino haqq qazandırır, öz sohvlori-ni şҽraitlҽ ҽlaqҽlҽndirir (işıq Şeylorin ohomiyyoti insanin hoyat vo foaliyyotindo miixtolif yollarla, xususilo
sönmҽsҽydi, tapşırıqlan edocҽkdim. qonaq gҽldi, yazı işini yaza bilmҽdim vҽ s.) tolim prosesindo monimsonilir vo fordi şüurun malına (sҽrvҽtinҽ) çevrilir. L.S.
Müҽllim şagirdin öz foaliyyot vo davranış motivlorini песо Vi-qotskinin fikrinco, motivlҽrlҽ şüurun qarşılıqlı ҽlaqҽsini izah ctmҽk üçün
ҽ s a s l a n d ı r m a s ı n ı , yoni öz hҽrokot vo ҽmҽllorinin sҽbҽblҽrini tҽkcҽ cisim vo hadisolorin ҽhҽmiyyҽtinin aydınlaşdırılması kifayot deyildir.
rasional surotdo песо i z a h e t m ҽ s i n i öyrҽnmҽli, onlan tohlil edib Bunun iiçiin: a) oks olunan cisim vo hadisolorin dork olunan obyektiv
ҽmҽli nҽticҽ-lor çıxanrıalıdır. ohomiyyotini vo b) onlann subyektiv cohot-lorini, yoni subyekt iiciin
6. Eyni bir motivin miixtolif foaliyyot tiplҽrinҽ, todris fҽnlҽri-пҿ vҽ tҽdris ohomiyyotini tohlil etmok lazimdir. L. S. Vıqotskinin sözlori ilo desҽk, şeylorin
tapşırıqlarına şamil edilmosi: bir halda şagird biitiin fҽnlҽrlҽ eyni dҽrҽcҽdҽ subyektiv ohomiyyoti şüu-run «gizlҽdilmiş» planıdır.
maraqlanır, başqa bir halda iso bir vo ya iki fonlҽ xüsusi maraqlanır, digor Beloliklo do «ohҽmiyyҽt» anlayışı psixologiyada iki (obyektiv vo
fonlҽr ilo kifayot qҽdor maraqlan-mır. subyektiv) monada işlҽnmҽyҽ başladı. Bunun evristik ohomiyyoti böyük idi.
Motivlor özlҽrinin formalarına görҽ dҽ fҽrqlҽnirlҽr. Motivlorin dinamik Şcylҽrin obyektiv vo subyektiv ohomiyyoti-nin fҽrqlҽndirilmҽsi şҽxsiyyҽtin
xarakteristikası dedikdo bu cohoti nozoro ahrlar. Onlara aşağıdakılar daxildir: motivlorini psixoloji baximdan tohlil etmok imkani verirdi. Lakin bununla belo
1. Motivlorin davanılılıgı. Motivlor davamh vo situativ ola bilor. eyni bir tcrminin -ohomiyyot temiininin iki monada işlҽnilmҽsi, mahiyyot
Mosolon, moşhur bir aktyorla görüş zamanı şagirddҽ teatra ma-raq omolo golir, etibarilo ikiloşmosi bu zaman miioyyon çҽtinliklҽr yaradırdı. Mҽşhur sovet
lakin bir, iki giindon sonra maraq sönmeyҽ başla-yır. Belo hallarda situativ psixoloqu A. N. Lcontyev bu cohoti nozoro alaraq şeylҽrin subyekt iiciin
motivlordon - miioyyon situasiyada omolo golon vo homin situasiyadan ohomiyyotini yeni terminlo - şoxsi (şoxsiyyҽto moxsus) mona termini ilo ifado
kҽnarda öz ҽhҽmiyyҽtini itiron motivlordon danışmaq olar. Davamh motivlor etdi. Miiasir sovet psixologiyasinda «şüurun şahi-di» (L. S. Viqotski) kimi
iso şagirdin hoyatinda xiisusi yer tutmağa başlayır. Ҽgҽr maraq davamh «şҽxsi топа» (A. N. Leontyev) anlayışın-dan geniş istifado olunur.
xarakter kosb illiiso, o, hotta ҽlverişli şҽrait olmadıqda belo, soylo oxuyur. Ҽgҽr hor hansi bir şeyin oldo edilmosi vo s. şҽxsi топа kosb
2. Motivlorin emosional çalarları vҽ ya modallığı. Motivlor hҽmişҽ 150 cdirso, bu, psixoloji baximdan о
müsbҽt vo mҽnfı xarakterii emosiyalarla müşahidҽ olunur. demokdir ki, homin şey, iş şҽxsiy-yot
3. Motivlorin qüvvҽsi vo ifadҽ xususiyyҽtlҽri: motivlor giic-lii olduqda iiciin hoyati ohomiyyoto malikdir. onun
şagird saatlarla işlҽmҽkdҽn doymur, ev tapşınqlarının on zoruri tolobatlanmn tomin edilmosi ilo
bağlıdır.
149 hamısını sҽylҽ yerinҽ yetirir. Motivlҽr zҽif olduqda iso o, ev tapşı-rıqlarını
«başdansovdu» icra edir. Valideynlorin sözlҽri ilo dcsok, «oturub işlҽmok» A.N.Leontyevin fikrinco, şҽxsi mona subyektin xalis hoyati münasibҽtlҽrini
üçün «hövsҽlҽsi çatmır». bilavasito oks etdirir vo özündo yaşadır.
Şҽxsi mҽnanın ҽmҽlҽ gҽlmҽsi ilo motivasiyanın yuxarıda qeyd etdiyimiz iki
funksiyasına: tҽhrikctmҽ vo istiqamҽtlondirmҽ funksiyasına yeni bir funksiya -

yalniz insana moxsus olan bir funksiya - monavermo, mҽnalandırma funksiyasi 3. Emosiyalar vo hisslor
olavo olunur.
Cisim vo hadisolorin ohomiyyoti ilo onlann şҽxsi mҽnası bir sira miihiim Ncco olur ki, bozon insan sevinir vo ya kodorlonir? No iiciin qozҽblonirik,
xüsusiyyҽtlҽrҽ görҽ bir-birindҽn forqlonirlor. Birinci-si, şҽxsi mona noinki dork yaxud şadlanırıq? Pcşiman olmağımızın, tҽҽssüıümü-zün sobҽbi nҽdir? Görosҽn,
olunmuş formada, hom do çox vaxt dork cdilmҽmiş formada mövcud olur. heç ömründҽ sevimrıoyҽn vo ya kҽdҽr-lҽnmҽyҽn insan varmı? Bu suallar no ilo
İkincisi, şҽxsi mҽnanın omolo gҽlmҽsinҽ bilavasito nozarot etmok vo ancaq söz ҽlaqҽdardır? Emosiya nҽ-dir, hiss deyҽndҽ nҽyi başa düşürük? Axı, insan çox
vasitosilo tosir göstҽrmҽk miimkiin deyildir (şҽxsiyyҽti öyrotmirlor, onu torbiyo mürҽkkҽb hoyat şҽraitinҽ malikdir. О, ҽtraf alҽmi vҽ tҽbiҽti, comiyyot üzvlҽri
edirlor). Üçüncüsü, şeylorin ohomiyyotindon forqli olaraq şoxsi mona öz- arasındakı qarşılıqlı miinasibotlori dork etmҽklҽ kifayҽtlҽnmir. Horn do
özünҽ, obyektiv surotdo mövcud deyildir. Onlar miioyyon bir foaliyyot foaliyyot prosesindo, iinsiyyot zamanı ayn-ayn şҽxslorlҽ, kollcktivlo, eloco do
daxilindo omolo golir vo öz-özlüyündҽ fҽaliyyҽtdҽn, özlҽrinin hoyati xarici alom cisimlori ilo miioyyon miinasibot-do olur. Belo ki, onlardan bozilori
kontekstindҽn konarda öyronilҽ bilmҽz. Şҽxsi mona şeylҽrin ohomiyyotini onun xoşuna golir, digorlorino laqeyd olur, üçüncülҽrҽ pis münasibҽt boslҽyir.
obyektiv alҽmin rcallığı ilo deyil, subyektin şoxsi hҽyatının reallığı, başqa sözlҽ, Bunlar hamısı miixtolif hisslҽrdҽ öz oksini tapir. Mosolon, Vҽtҽno, övlada,
motivlori ilҽ ҽlaqҽlҽndirir, bununla da şüura ehtiraslılıq boxş edir. Şҽxsi mona anaya mohobbot hissinin obyekti başqa olduğu kimi, mozmunu da başqa-dır.
ilҽ şeylҽrin obyektiv surotdo qҽbul cdilmiş ohomiyyoti arasındakı forqlorin Hisslorin monboyi xarici obyektiv alom olsa da ancaq hor cur cisim vo ya
psixoloji mahiyyotini A.N.Leontyev Leybnitsin aşağıdakı sҽrrast aforiz-mi ilo hadiso insanda lazimi hiss doğurmur, hom do onlar ho-mişҽ eyni qüvvҽdҽ hiss
belo izah edir: «...Ҽgor hҽndosҽ do ҽxlaq kimi bizim ehtiras-larımız vҽ yarada bilmirlor. Adam bir zaman ehtiras-la sevdiyi obyekto sonra ctinasiz olur,
mҽnafeyimizo zidd gҽlsҽydi, biz ona qarşı çıxar, Evklid vҽ Arximedin bütün yaxud oksino, ona dorindon nifrot bosloyo bilir. Bununla yanaşı olaraq, eyni bir
sübutlannın ҽksinҽ olaraq onun qaydalarını pozardıq». cisim, eyni bir hadiso miixtolif adamlarda, miixtolif hisslor do törҽdҽ bilor.
Bclҽliklo, şeylҽrin ohomiyyoti fordi şüur sistemindo psixoloji-lҽşir, yҽni Mosolon, sҽhnҽ açılır, acgöz, pul horisi olan insanlann amansız roftann-dan
şҽxsi mona kosb edir. Bu prosesdҽ motivasiyanın funksiyasi obyektiv şҽraitin hҽdsiz iztirab çokmiş Sara artıq ölüm yasdığına baş qoyub, işıq-lı dünyaya
subyekt üçün hoyati ohomiyyotini qiymҽtlҽn-dirmҽkdҽn, ona şҽxsi топа ҽlvida dcyir (C.Cabbarlının «Solğun çicҽklҽrindon»). Saranın iztirablanna
vennҽkdҽn ibarotdir. Şoxsi monanın formalaşması mürҽkkҽb vҽ çoxcohҽtlidir, tamaşa edon adamlann hҽr birindҽ başqa-baş-qa hisslor özünü göstҽrir; kimisi
Bir sira hallarda şcylorin ohomiyyoti ilo onlann subyekt iiçün şҽxsi mҽnası onun dҽrdinҽ ürҽkdҽn yanır, göz yaşlarını saxlaya bilmir; başqaları yalnız
uyğun gҽldiyi halda, çox vaxt onlar noinki uyğun gҽlmir, hotta bir-birilҽ ziddiy- dorindon kodorlonir;
yҽt tҽşkil cdirlor. Şҽxsi mona ohomiyyoti kosb edon motivlor foaliyyot 152 üçüncülor sadҽcҽ mütҽҽssir olur, ola bilsin ki, bozilori iso bunu sa-dҽcҽ
prosesindo dork olunduqca şüurlu moqsodo cevrilir vo foaliyyotin obyektiv olaraq «artistin oyunu» kimi qobul edir, ona tamamilo biganҽ qalır.
montiqino tabe olurlar. Demҽli, hisslor insanin münasibҽtlҽri ilҽ bağlıdır. Bu cҽhҽti nҽzҽrҽ alsaq
Şҽxsi mona insan tolobatlanmn xarakteri ilo bilavasito bağlıdır. onlara aşağıdakı kimi tҽrif vero bilorik: h i s s v o e mo s i ya
151 in s a ni n d o r k e t d i yi c i si m vo had i sҽl ҽr o ,
Lakin onun biitiin xiisusiyyotlorini tokco tolobatlarla izah etmok mümkün b aşq a ad a ml ar a, ho mci n i n ö z ü n ü n r o fta r vo
deyildir. İnsan şüurunun daxili strukturunda şeylҽrin ohomiyyoti vo monası d avr a nı ş ı na, f i ki r vo ar z us u n a b ҽ sl ҽd i yi
arasındakı nisbҽt dҽyişdikcҽ, yeni, daha yiiksok motivlor omolo golir. İnsanın mi i na s ib o t i i fa d o ed o n p si x i p r o se sd i r .
öz tҽlҽbatlarına münasibҽti dҽyişilir. Onlann özlҽrinin mҽnalandırılması prosesi İnsan hisslori idrak obyektino boslonon subyektiv miinasibotin inikasıdır.
başlayır. Bu baximdan insanin ictimai miinasibotlor sistemindoki yen vo onun Bununla da hisslor iki başlıca funksiyanı yerino yetirir. Birincisi, hisslor ҽtraf
sosial möv-qeyi miioyyonedici ohomiyyoto malikdir. insanin sosial mövqeyi- alҽmdҽ baş vcron hadisolorin hansının insan hoyati iiçün faydah vo ya tohlukoli
nin dҽyişilmҽsi ilo onun miinasibotlorinin xarakter vo foaliyyotinin mozmunu olmasi barodo xobor verir. Bu onun s i q n a l f u n k si ya s ı
dҽyişilir, bu iso öz növbҽsindҽ cisim vo hadisolorin onun üçiin şҽxsi mҽnasının ad la n ir .
dҽyişilmҽsi ilo noticolonir. İkincisi, hisslor insanin horokot vo foaliyyotinin motivi kimi çı-xış edorok
onlan miioyyon istiqamҽtҽ yönҽldҽ bilir. Bu cohot hisslorin
t ҽ n z i m e t m ҽ f u n k s i y a s i ilo bağlıdır. Mosolon, muğamata

dorin hovos, ondan zövq almaq insam sevimli müğҽninin konsertino getmoyo
vadar edo bilir. Yaxud muğamata olan dorin hovos votono mohobbot hissi ilo
çıılğalaşaraq respubli-kamızın dilbҽr guşҽsi olan Qarabağa bağlılığı daha da
giiclondirir. Çünki Qarabağ yalmz professional musiqimizin deyil, hom do zon-
gin muğam ifacılığınm besiyidir. Bu cohot onu xalqımızın övladla-n üçün daha
oziz, daha dogma edir. Xalqin hor bir sonotsevor na-muslu övladı özünii
Vҽtҽnimizin muğam Vҽtҽni Şuşasız, ümumҽn Qarabağsız tҽsҽvvür cdҽ bilmir.
Bu, çox qüvvҽtli, dҽrin, müqҽddҽs hissdir. Bu mҽsolҽnin yalnız bir tҽrofıdir.
Bҽs, Qarabağdan didҽr-gin düşҽn, öz evini, eşiyini, ҽzizlҽrini belo qoyub gҽlҽn,
on ildҽn artıq bir dövrdҽ yalnız iimid vҽ hosrҽtlo yaşayan insanlar üçün homin
diyar hansi mona kosb cdir? Onlann dorin kҽdҽrini tҽsҽlli ilҽ ovundunnaq
olarmı? Burada artıq yurd hҽsrҽti onun itirilmҽsinҽ bais olanlara qҽzҽb vҽ
nifrotlҽ çulğaşır, daha qüvvҽtli olıır.
Hissin obyckti otrafdakı cisim vo hadisolor, başqa adamlar, onun subyekti
isҽ şҽxsiyyotin özüdür. Çünki hor bir şҽxs ҽtrafdakı cisimlҽrҽ, adamlara başqa-
başqa münasibҽt bҽslҽyir. İrҽlido qeyd ctdik ki, Votono mohobbot, öz xalqını
sevmok insanin müqҽddҽs lussidir. blomin hiss, lazım gҽldikdҽ, onu öz hҽyatını
belҽ, Vҽtҽn yolunda qurban venrıҽyҽ tohrik edir. Lakin bu hiss adamlann hamı-
153

sında eyni sҽviyyҽdҽ tҽzahür etmir. Bu, insanin dünyagöriişündҽn, ҽqidҽsindon, IB bilir, üzün rҽngi qızarır,
sҽrvҽt meylindҽn, hoyat idealından asıiıdır. Yalnız özünü düşünҽn eqoist sarahr, tonoffiis dҽyişir vo s.
insanların Vҽtonҽ, millҽtҽ münasibҽtini dahi sonotkarımız M. Ҽ. Sabir vaxtilҽ Hotta baş-beyin qabığı Subyektiv
teҽssürat
çox dҽqiq ifadҽ etmişdir: çıxanlmış hcyvanlarda da
cmosiyalann xarici toza- sısicm
Millot песо tarac olur olsun, no işim var?! Düşmonlҽro hürlҽrinҽ rast golinir. Ancaq
/ /Xalamus4,
möhtac olur olsun, no işim var?! Qoy mon tox olum, emosiya vo hissin miioyyon
özgҽlҽr ilo nҽdir kanm, Dünyavü cahan ac olur olsun, \ V ;,
xarici tҽzahürü holo onun
nҽ işim var?!
hҽqiqҽtҽn baş vcrdi-\mi sübut
Emosional
Bu tipli eqoist insanlann psixologiyasi belҽdir: ctmir. Çünki hisslorin omolo ifadəlor
golmosi iiciin sinir hippokamp
Mon salim olum, cümlҽ cahan batsa da batsın... Ancaq mҽnim avazcyi-şҽnim proseslorinin yalniz miihiti
ucalsın... milloto, xalqa, sinir sistemindo, eloco do Şokil 25. Emosiyalann omolo
golmosindo hipotalamus, talamus vo
qabıqaltı .ıholҽrdҽ oyanma hippokampın rolunu göstoron sxem
Vҽtҽnin taleyinҽ belo biganҽlik xiisusi sosial-psixoloji şoraitlҽ, insanin (G.Papcso görҽ)
mҽnҽviyyatı vo xarakteri ilҽ bağlıdır.
Demҽli, hor kҽsin emosiya vҽ hisslҽri onun özünҽ, ҽtraf alomҽ boslҽdiyi vo
mҽxsusi sҽciyyҽ daşıyan şҽxsi münasibҽtdir. İnsanın emosiya vo hisslor alҽmi gotirmosi kifayot deyildir. Bunun iiciin
çox rongarong vo mürҽkkҽbdir. homin sinir proseslorinin baş-beyin
Tҽkamül prosesindo emosiyalar canlı varlığın, orqanizmin vҽ-ziyyҽtini vo qabığında omolo golmosi zoruridir.
xarici tҽsirlorin bioloji ohomiyyotini müҽyyҽnloşdir-mҽk tolҽbatı ilҽ bağlı Miioyyon hissin yaranmasi iiciin
olmuşdur. Bu nöqteyi-nҽzҽrdon emosiyalar öz monşҽyinҽ göro növün tҽcrübҽsini oyanma qabıqaltı
oks etdirir: homin tocrübҽyҽ istinad edorok hor bir ford zҽruri hҽrokҽtlori yerinҽ
yetirir (tohlü-kҽdҽn uzaqlaşır, nҽslini davam etdirir). Hҽmin hҽrҽkҽtlҽrin mҽq-
sҽdҽuyğunluğu fordin özü üçün gizlin qalır. Şokil 26. Dclqado (a) vo Oldzm (b)
toerubolori. Limbik sistem hipotalamus vo s.
Emosiyalar fordi tocrübҽ üçün do çox böyük ohomiyyoto malikdir. İnsan
stimullaşdınlanda hcyvanlarda miixtolif
emosiyaları ictimai-tarixi inkişafın mohsulu olub dav-ranışı daxilҽn tҽnzim edon cmosialar omolo golir.
proseslҽrҽ aiddir: onlar tolobatlann tҽ-zahürünün subyektiv fonnası kimi çıxış
edir. Emosiyaların inkişafı-nın ali sҽviyyҽsi insanin davamh hissloridir.
Başqa psixi hadisolor kimi hisslor do beynin mohsuludur. 'Hisslorin omolo
I
gҽlmҽsindҽ qabıqaltı sahҽlordo baş vcron sinir proscslҽri çox miihiim rol oynayır İ
(şҽkil 25, 26). Homin saholor iiroyin, tonoffus vo hozm orqanlannin, daxili İ И /
ifrazat vozilorinin fo-aliyyotini tonzim edir. Buna goro do miioyyon hissin baş
• /
vermosi homin iizvlorin foaliyyotindo hor hansi dҽyişikliyin omolo golmo-sino
sobob olur. Bunu hisslorin xarici ifadosi aydin surotdo göstҽ-rir. Miioyyon hissi ---- J_ fa \
halҽtdҽn asılı olaraq insanda ürҽk döyünmҽsi ar-
154

omolo

mҽrkҽzlҽrlҽ yanaşı, beyin qabığma da çatmalı vҽ orada müvafıq sa-hҽni qıcıqlayıcıya cavabını ya güclҽndirҽ, ya da zҽiflҽdҽ bilir. Demoli. insanin
tutmalıdır. emosional tonusu xeyli dorocҽdo törҽmoli şaxҽnin vҽziyyotindon asılı ola bilҽr.
Oyanma isҽ qabıqaltı mҽrkҽzdҽn beyin qabığına ve ya da ҽksi-nҽ, keçҽ bilҽr. İnsan hisslorinin yaranmasında vҽ tҽnzim edilmҽsindҽ ikinci siqnal sistemi
Ҽlbҽttҽ, emosıyalarla olaqodar olan bҽdҽn reaksiya-larının mҽrkozlori qabıqaltı xiisusi rol oynayır. Bu iso insan hisslorinin qabıqaltı mҽrkҽzlҽrdon çox, beyin
sahҽdҽ yerlҽşmişdir. Lakin baş beyin qabığı qabıqaltı mҽrkҽzlҽrҽ lҽngedici tҽsir qabığının foaliyyoti ilo olaqodar olduğu-nu siibut edir. Beyin qabığı iso bҽdҽndo
edir. Onları nozarot altinda saxlayır. Bunun nҽticosindҽ insan reaksiyalan nizama baş veron biitiin proseslori öz nҽzarҽti altmda saxlayır. Odur ki, söz
salınır, tҽnzim edilir. Ancaq baş-beyin qabığında ҽmҽlҽ gҽlҽn sinir proseslorinin qıcıqlandırıcıları, yoni sözlҽri hansi monada vo hansı ahonglo işlotmҽk vasitosilo
(oyanma vo lҽngimҽnin) bir-birini asanlıqla ҽvҽz edib-et-mҽmҽsi do miioyyon başqa şҽxslҽrin daxili alҽminҽ tosir etmok, onlarda miixtolif emosional voziyyot,
hisslorin ҽmҽlҽ gҽlmҽsinҽ sҽbҽb olur. Bҽzҽn miioyyon xoşagҽlmҽz hissin ҽmҽlo hisslor yaratmaq miimkiin olur. Bununla da hisslor hey-vanlardaki bioloji proses
gҽlmҽsi qıcıqlayıcınm dҽyiş-mҽsi ilo olaqodar olur. Yoni miioyyon soviyyosindo qalmir, ictimai xarakter kosb edir, insan şüuru ilo olaqolonir. Yoni
qıcıqlandırıcının yaratdığı oyanma sahosi lҽngiyir, başqa prosesҽ keçid iso insanda daha ali oxlaqi, zehni, estetik hisslorin omolo gҽlmҽsi üçün zomin
çҽtinlҽşir. demoli, yeni şҽraitin tosiri ilo beyindo miivafiq optimal oyanma sahosi yaranir.
omolo golo bilmir. Buna goro do bizim holo hazırlaşmadığımız, gözlҽmҽdiyimiz Miixtolif hisslorin baş vermosi ilo olaqodar olaraq bodondo miioyyon üzvi
yeni şҽraitҽ keçid bҽzҽn mҽnfı hisslor doğurur. Böyük yarımkiirҽlorin lҽngimo doyişikliklҽr omolo golir. Belo dҽyişikliklҽr h i s s l o r i n x a r i c i
vҽziyyҽtinҽ keçmҽsi qorxaqlıq, çҽ-kinmҽk vo s. kimi hisslorin, donubqalma, i f a d o s i adlanir. Homin xarici ifa-doyo goro insanda bu vo ya digor
tutulma halҽtlҽrinin omı lҽ gҽlmҽsinin ҽsasını toşkil edir hissin baş verdiyini toyin etmok mümkündiir. Miioyyon hisslorin omolo golmosi
Hisslorin ҽmҽlo gҽlmҽsindҽ dinamik stereotipin yaranması v ya pozulması ilo olaqodar olaraq insanin tҽnoffüs süroti doyişir^Qan damarları ya genişlҽnir
halı miihiim rol oynayır. Hҽyat tҽrzindҽn asılı olamq ҽgҽr qıcıqlayıcılar müҽyyҽn (iiz qi-zanr), ya da büziilür (rҽngi aganr), qan tҽzyiqi artib-azala bilir. Nobzin
ardicıllıqla, sistemlo tosir edorsҽ, bey-nimizdҽ hҽmin ardıcıllıq vҽ ya sistemҽ vurmasi artir, mosolon, qorxu zamani nobz 60 - 70 dofodon 80 - 90-a qalxir.
uyğun gҽlon miivҽqqoti ra-bitҽlҽr ҽmҽlҽ gҽlib möhkomlҽnir. Belҽ Hotta imtahanlarin yaxınlaşdığım xatırlamaqla to-löbonin qan tozyiqi nonnadan
möhkomlҽnmiş müvҽqq ti rabitҽlҽr insamn cisim vҽ hadisolҽrҽ bҽslҽdiyi davamh 15 - 30 mm qodor artiq ola bilir;
müna bҽtin, yanaşma tҽrzinin ҽsasını toşkil edir. Ҽgҽr homin sistem hҽr hansı Hisslor daha çox i f a d o l i h ҽ r ҽ k ҽ t l . ҽ r d ҽ tozahiir edir.
doyişiklik baş verirsҽ, bizdҽ hisslor: sevinc. kҽdҽr, iimi sizlik, şҽnlik vo s. omolo Insamn mımikasına (iiziin ifadoli horokotlorino), pantomi-mikasina (bodon
gotirir. Demoli, miioyyon dinamik ster otipin ҽmҽlҽ gҽlmҽsi vҽ ya pozulması ilo iizvlorinin ifadoli horokotino), sosin intonasiya vo tembrino osason onun no kimi
olaqodar olan sinir p-seslҽri hisslorin fızioloji ҽsasını tҽşkil edir. İ. P. Pavlov hisslor kcçirdiyini toyin etmok mümkündür.
göstҽrir ki, hoyat tҽrzinin doyişmҽsi, adҽt etdiyimiz mҽşğҽlҽlҽrin dayandırıl-ması, Tҽsadüfı deyildir ki, böyiik sonotkarlar surotin daxili alomi ilo onun
yaxın adamlann itirilmҽsi zamanı özünü göstoron ağır toҽs-süratın fızioloji
mimikası arasındakı miinasıbҽtҽ ciddi diqqot yetirir, bunu insanin daxili alҽmini,
ҽsasını keçmiş dinamik stereotipin pozulması vҽ yeninin isҽ çҽtinliklҽ ҽmҽlҽ
hisslҽrini nümayiş etdiron miihiim vasito sa-yirlar. Mosolon, L. N. Tolstoy hissi
gҽlmҽsi tҽşkil edir.
vҽziyyotdҽn asılı olaraq gözlҽ-rin ifadosinin 85, gülüşün iso 97 çalarının tosvirini
Retikıılyar formasiyanm (törҽmҽli şaxҽnin) tҽdqiqindҽn aydın olur ki,
vermişdir. Lco-
qabıqaltı sahҽlҽr insanin emosiyalarına ciddi tҽsir göstҽrir. Molumdur ki,
157 nardo da Vinçi göstҽrirdi ki, ağlamağın sҽbҽbindҽn asılı olaraq insanin
reseptorlarda ҽmҽlҽ gҽlҽn oyanmalar analizatorun miivafiq sahosinҽ moxsusi
qaşlarının vo dodaqlannm ifadosi başqa euro doyişilir.
yolla gedir. Elekırofızioloji todqiqatlar göstҽrir ki, homin oyanmalar başqa yolla
Qaşların, gözlҽrin vo dodaqlann miixtolif vҽziyyҽtҽ düşmҽsi-nҽ osason
da, yҽni törҽmҽli şaxo \ a-
insanin no kimi hisslor kecirdiyini daha asanliqla miioyyon etmok olar (şҽkil 27).
156 sitҽsilҽ do miivafiq sahҽyo çata bilir: miixtolif hiss üzvlҽrindҽn tö-rҽmҽli Qorxu, ağrı vo s. ilo olaqodar olan ifadoli horokotlor anadan-gҽlmҽ olduğu
şaxҽyo sinir impulsları golir. Homin impulslar tҽhlil edildik-dҽn sonra baş-beyin
halda, ali hisslorlo olaqodar olan ifadoli horokotlor tarixi inkişaf nҽticҽsindҽ
yarımkürҽlҽrinҽ ötürülür. Törҽmҽlı şaxҽ ener-ji mҽnbҽyi kimi çıxış cdҽrok
beynin fҽallığını hom artira, hom dҽ azalda bilir, yoni beynin xaricdҽn gҽlҽn meydana çıxmışdır.

Hisslor insanin nitqindo do ifado olunur. Doğrudur, bҽzҽn de-yirlor ki, mon öz İnsan hisslori iiciin onun keçmiş tҽcrübҽsi, ictimai-siyasi hoyat terzi, adot
hisslorimi ifado etmok üçün miivafiq söz tapa bil-mirom. Ancaq bu, insanin etdiyi rҽftar vo davranışı da miihiim rol oynayir. Forqli hoyat torzino, davranış
hoyat tҽcrübҽsindҽn, başqa adamlann daxili alomini bilmosindon, dil vo roftara alışmış insanlarda eyni obyekto boslonon hisslorin mozmunu
zonginliyino malik olmasından çox asılıdır. Hissi nitqdo ifado etmoyi bacarmaq tamamilo başqa-başqa olur. Ҽgҽr biri öz xoşbҽxtliyini başqasının bҽdbҽxtliyi
lazimdir. Hotta on dorin hisslor belo miivafiq torzdo ifado edilmҽsҽ, heç kҽsҽ üzҽrindҽ qurursa, bu humanist tҽbiҽtli adamlarda monfı hisslor doğurur, qҽddar
çatmaz. Odur ki, nitqin ifadoliliyino fikir verilmolidir. Bunun üçün ifadolo-rin adamlar torofindon iso adi hal kimi qavranılır.
düzgün seçilmҽsi, hisslҽri doğuran şҽraitin obrazlı tosviri, sözlҽrin xususi şҽkildҽ Odur ki, hisslorin osas mozmununu insanin obyektiv gercokli-yin cisim vo
tҽlҽffüzü, mimikanın, pantomimikanın nitqin mҽzmununa, ahҽnginҽ uyğun hadisolorino boslodiyi subyektiv münasibҽt tҽşkil edir. i eni insan emosiyalannda
gҽlmosi do vacibdir. Buraya into-nasiya, danışıq sürҽti, vurğunun yerindҽ ifado olunan münasibҽt homişҽ şҽxsi, subyektiv xarakter daşıyır. Mosolon,
işlҽdilmҽsi, sözlҽr ara-sındakı fasilonin yağışın yağması iki adama miixtolif cür tosir edor. Biri buna sevinҽr, şadlanar ki,
artıq-ҽskikliyi vo s. daxildir. Hisslorin mohsul bol olacaqdir; digori iso kodorlonor ki, ayaqqabısı vo ya paltan islanar,
nitqdo ifadosi üçün danışığın ifadoli hҽ- \arab olar. Demoli, eyni bir hadiso birinҽ xoş golir, başqasına iso bu da cismo vo
rҽkҽtlҽrlҽ müşayiҽt edilmosi zҽ-ruridir. ya hadisoyo boslonon subyektiv münasibҽtdҽn asılıdır.
Çünki bҽzon elo hisslor olur ki, onları, insanda eyni bir hiss, mosolon, sevinc hissi miixtolif qiivvodo tozahur edo
песо deyҽrlҽr, yal-nız çılpaq sözlorin bilor. İnsan axtardığı bir cismi tapdıqda, yaxin dostunu .'uliikdo, on illҽrlҽ
kömoyilҽ ifado etmok çҽtin olur. Bu zaman gönnҽdiyi qardaşına vo ya bacısına qovuşduq-da, ciddi bir elmi koşf etdikdҽ,
insanin üzünün, gözünün ifadosi onun böyük bir sonot ҽsҽri yazdiqda se-.mir. Biitiin bu hallarda insan eyni bir hissi
imdadına çatır. Yaxşı de-yiblor ki, hor şeyi keçirir, sevinir, lakin homin sevincin mozmunu, davamlılığı, qiivvosi, ifado torzi
sözlҽ ifado etmok mümkün olsaydı, onda eyni olmur.
tosviri incosonoto, musiqiyo ehtiyac Bozon do hisslor, песо deyҽrlҽr, insanin özündҽn asılı olmur, insan istoso
qalmazdi. belo, bir hissi ҽvvҽlki soviyyodo eyni bir qiivvodo sax-luya bilmir. Molumdur ki,
İnsan hisslori tolobatla şortlҽnir, lakin miioyyon bilik vҽ vҽrdişlҽr unudulur. Miioyyon hisslor do sönüb gedir. Mosolon,
bu, bozon bilavasito olmur, aydin surotdo ҽziz adamin itirilmosi
nozoro çarpmır. Mosolon, insan gözҽl bir 159 ilҽ ҽlaqҽdar olan dorin kҽdҽr, zaman keçdikcҽ zҽiflҽyir. Biz unu-dulmuş
158 biliyi tҽkrar vasitosilo hafızҽmizdҽ canlandırmağa çalısdı-ğımız kimi, hisslorin
sönmҽsinin qarşısını almağa da cҽhd göstҽre bilorik. lakin bu ciddi-cohd cox
mҽnzҽrҽni ҽks etdirҽn incҽsҽnҽt ҽsҽrinҽ
zaman heç bir notico vermir, insan homin hissi olduğu kimi mtihafizo edo bilmir.
Şҽkil 27. Dodaq vҽ gözlҽrin vҽziyyҽtini baxır, onun gözҽlliyinҽ lıeyran olur, bu
dҽyişmҽklҽ sifҽtde ҽmҽlҽ gҽlҽn nıüxtҽlif zaman onda miixtolif hisslor omolo golir.
insanda hisslor yaşın artması. göriiş dairҽsinin genişlҽnmosi, hoyat
ifadҽlҽrin sxematik tҽsvirinҽ aid tҽcrübҽsinin zҽnginlҽşmosi ilo olaqodar olaraq da dҽyişilir Mosolon, uşaq vaxtı
Halbuki bu hisslorin baş qaldınnası elo
nümunҽlҽr (P.M.Yakobsona görҽ) qüwҽli olan miixtolif hisslor aradan çıxr onun yerini yeni hisslor tutur.
insanin monovi tҽlobatı ilo bilavasito
İnsan hisslҽrinin başqa xiisusiyyoti do vardir. Ҽvvola hisslo do, biitiin psixi
ҽlaqҽdardır. Buna goro do ictimai varliq olan
proseslor kimi, varlığı oks etdirir. Bu monada deyi-lir ki, hisslor, emosiyalar
insanda maddi, iiz-vi tolobatlarla (yemoyo, monzilo vo s. olan tolobatla) yanaşı,
olmadan insanların hҽqiqҽt axtannasi hall olmamış, yoxdur vo ola biimoz.
mo-novi tolobat da vardir. Bu tolobat hҽmişҽ insam bu vo ya digor foaliyyoto
Demoli. hisslor do varlığın inika-sıdır. Yoni onlann monboyi obyektiv alom,
tohrik edir. Homin foaliyyotin insan tҽlҽbatını odoyib-ödҽmҽmҽsindҽn asılı
otraf varlıqdır. Lakin idrak proseslҽrindҽ varlığın cisim vo hadisҽlҽri müxtolif
olaraq onda miixtolif hisslor omolo golir.
şҽkild oks etdirilirso, hisslor insanin homin dork etdiyi cisim vo hadisolo-ro
Demoli, insan tolobatinin inkişafı vo dҽyişilmҽsi onun hisslori-n miihiim
boslodiyi miinasibotin ifadosidir.
tosir göstҽrir. Hisslor do dҽyişib, yeni mozmun kosb •ilir. Modoni tolobatlann
ikinci torofdon, insan hisslori ictimai-tarixi xarakter daşıyır. Yoni insan
inkişafı noinki insan hisslorinin mozmu-nuna, hom do onlann tozahiir
hisslorinin osas monboyi ictimai hoyatdir, insanlar ara-sındakı qarşılıqlı
xususiyyotlorino tosir göstҽrir.
miinasibotdir, comiyyot miqyasında mövcud olan birgҽyaşayış qaydalarının
gözlonmҽsidir. Bu monada insan hisslori heyvanlarda sadoco olaraq iizvi

tolobatlann ödҽnilmҽsi ilo bağlı olan «hcyvani hisslordon» tamamilo forqlonir. Hisslor insanin foaliyyoti ilo iizvi surotdo bağlıdır. Ҽvvola, insan hisslori
Hotta insanin iizvi tolobatinin ödҽnilmҽsi ilo olaqodar olan sado hisslori belo miioyyon foaliyyot prosesindo töroyib coroyan edir. ikincisi, hisslor foaliyyotin
(bunu emosiyalar da adlandırırlar) heyvanlann emosiyalanndan xeyli do-rocodo miihiim motivi kimi insam bu vo ya digor foaliyyoto tohrik edo, yaxud
forqlonir. fҽaliyyҽtdҽn cokindiro bilor. Bu .ҽhҽtdon hisslor f o a l (stenik) vo q e y r i -
Emosiya daha sado hissi hal olub, osason iizvi tolobatlann, mosolon, f o a l (astenik) ol-maqla iki qrupa aynhr.
yemoyo, tomiz havaya, suya vo s. olan ehtiyaclann ödonil-mosi ilo ҽlaqҽdardır. /Stenik, yaxud foal hisslor/ orqanizmin hoyat foaliyyotini yiik-soldir, onun
Bu cohotdon emosiya heyvanlarda da vardir. Çünki heyvanlarda da iizvi tobii qiivvosini artinr, foaliyyoto tohrik edir.
tҽlҽbatın ödonilmҽsi ilo olaqodar olaraq miioyyon emosiyalar baş qaldınr. Hotta Mosolon, sevinc hissi zamam kiçik qan damarları genişlonir.
nisboton ali heyvanlarda qҽmginlik, şadlıq (gülmҽk, ağlamaq) vo s. kimi bir sira üzvlҽr, xüsusҽn bcyin qanla daha yaxşı tomin olunur. Belҽ adam
emosiyalara tosadiif edilir. Bozon belo emosiyalar tokco iizvi tҽlobatın ödonil- yorğunluq hiss etmir, miixtolif horokotlor cdir, scvincindon atılıb-düşür, çalıb-
mosi ilo olaqodar olmur. Heyvan öz balasını itirdikdo qomgin olur, ağlayır. Bu oynayır, giiliir vo s. Beynin qanla yaxşı tochiz olunmasi onun zehni vo fiziki
monada emosiya hom insanda, hom do hcyvanlarda vardir. Ҽlbҽttҽ, insanin iizvi omok qabiliyyotini do yuksoldir.
tolobatinin ödҽnilib-ödonilmomҽsi ilo olaqodar olan sado emosiyalar belo, Astenik hisslor iso, oksino, orqanizmin hoyat foaliyyotini zoif-lҽdir,
heyvanda nozoro çarpan emo-siyalardan mahiyyot etibarilo tamamilo forqlonir. enerjisini azaldir. Mosolon, insan kodorlondikdo onun qan damarlan büzülür,
Çünki insan ictimai varlıqdır. Hisslor iso osason insanin ali tolobatlan, miirokkob sifҽti ağarır, beyino qan az gedir, bodonin hora-rҽti aşağı düşür, insan üşüyür,
160 ictimai miinasibotlori ilo bağlı olduğıına göro yalniz insana тех-susdur. tҽnoffüs çҽtinlҽşir (elo bil adamı bo-ğurlar), horokotlor ağır vҽ sönük olur, insan
Molumdur ki, insan heyvandan yalnız ağlı. iradosi ilo deyil, eyni zamanda özünü ozgin hiss edir, onun zehni foaliyyoti zҽiflҽyir vo s.
hissi ilo do forqlonir. K.Marksin tobirinco deyilso, insan, yalniz tҽfokkürii ilo Ancaq, iimumiyyotlo hisslori «stenik» vo «astenik» deyo iki qrupa bölmҽk
deyil, bolko biitiin hisslori ilo şeylҽr diin-yasında öziinün insanlığını tosdiq cdir. vo onlar arasinda qҽti sodd çҽkmҽk doğru deyildir. Çünki eyni bir hiss şҽraitdҽn,
Buna görҽ do insanin iizvi tolҽbatın ödonilmҽsi ilo olaqodar olan nisboton sado adamın fordi xüsusiyyҽtindҽn asılı olaraq, gah stenik, gah da astenik olur.
hisslori belo, ictimai xarakter daşıyır. Odur ki, ictimai şҽraitin dҽyişilmҽsi ilo in- Mosolon, qorxu hissi birmin ol-qolunu bağlayır. Başqası iso homin hissin tosirilo
sanlarda bir sira yeni hisslor omolo golir, köhnolҽri iso söniib gedir. Hotta ictimai hotta igidlik do göstorҽ bilir vo s.
varlığın doyişilmҽsilҽ insanin eyni cismo olan tniina-siboti do tamamilo dҽyişir. insan bu vo ya digor cismo, hadisoyo ya musbot, ya da monfl miinasibot
F. Engels insan hisslorinin tarixҽn doyişilmosini mohobbot his-sinin bosloyo bilor. Bu cohotdon insan hisslori hҽmişҽ bir-bi-rinin oksi olur. Bu,
timsalinda aydin surotdo göstҽrmişdir: «Müasir cinsi mohobbot sadoco cinsi h i s s l o r i n q ü t b ü l ü y ü adlanır. Mosolon, giimrahhq - yorgunluq,
meyldon, qodim insanlann erosundan olduqea forqlidir. Ҽvvҽlon, bu mohobbot scvinc - kodor, mohobbot - nif-rot vo s.
sevilҽn şҽxsdo qaışılıqlı mohobbot olmasını tolob edir; bu cohotdon qadın kişi ilo Hisslor insan hoyatinda miihiim rol oynayir. Belo ki, hisslor insanin psixi
borabor voziy-yotdodir, halbuki antik eros üçün qadınm razılığı hcç do homişҽ hҽyatını zҽnginlҽşdirir. Halbuki hisslori yoxsul olan adam iso osl yaradıcı
tolob olunmurdu. İkincisi, cinsi mohobbot о qodor şiddҽtli vo davam-li olur ki, soviyyosino yiiksolo bilmir. Çünki о, yaradı-cılığın biitiin scvinc vo iztirablanm
kam almamaq vo hicran dordi hor iki tҽrҽf üçün böyük, bolko do on böyük duya bilmir. Belo adamlar hor hansi yiiksok moqsod uğrunda mübarizo
bodboxtlik kimi görünür; onlar bir-birino moxsus olmaq üçün çox qorxulıı addım aparmağa çҽtinlik çokor-lҽr. Ҽgҽr insan uğrunda miibarizҽ etdiyi şeyi dorindon
atirlar, hotta öz hoyatlannı toh-liikoyo sahrlar, bu iso qodim dövrdo yalniz or- sevmosҽ, onun çotinlik vo iztirablarına dözo bilmoz.
arvad sodaqoti po-zulduğu hallarda olurdu. Nohayot, cinsi olaqoni pislomok vo İnsanın keçirdiyi hisslor zҽif vo qüvvҽtli do ola bilҽr. Adotҽn hissin
ona haqq qazandirmaq iiciin yeni monovi meyar meydana çıxır: cmsi ҽlaqonin qüvvosi onu törodҽn obycktin insan iiçiin no kimi ohomiyyoto malik olmasi ilo
noinki yalniz nikahli vo ya nikahsız olduğunu soruşurlar, homçini bunu da toyin edilir. «Çox sevindim», «bir о qodor do kҽdҽrlonmҽdim», «çox
soruşurlar ki, bu olaqo qarşılıqlı mҽhҽbbҽtdҽn meydana gҽlmişdir, ya уох». kҽdҽrlҽndim» vҽ s. ifadҽlҽr hissin no doro-codo qiivvotli vo ya zoif olmasını
Demoli, insanin varlığı ictimai mahiyyot kosb etdikco, hoyat tҽrzi, şiiur göstorir. Hissin qüvvҽsi hazırkı anda hisslorin insam no dҽrocҽdo biiriimosi,
soviyyҽsi dҽyişildikcҽ, onun hisslori do doyişilir, yeni oxlaqi mozmun kosb edir. onun horokot vo dav-ranışında, mimikasinda aydin surotdo ifado olunmasi ilo
Belo hisslor iso heyvanlara yaddir. toyin edilir. Mosolon, hҽddҽn artıq şadlıq, kodor qiivvotli hissdir.

Hisslorinin dorinliyi iso, birinci növbҽdҽ, onlann insan iiciin ohomiyyoti ilo şı bilmolidir. Ҽhvalı törodon sҽboblҽr iso çoxdur. İnsan orqaniz-mindҽ baş vcran
miioyyon olunur. Hor hansi bir obyekto dorin hiss (mosolon, mohobbot) doyişikliklҽr (mosolon, xostҽ voziyyҽt homişo ҽh- ' valı pozur, insan jağlam
boslondikdo homin obyektin itirilmosi insana olduqda, yaxşı yatdıqda iso gümrab olur),' insanin yasadığı vo foaliyyot
162 cox ciddi surotdo tosir edir, onun göstordiyi hoyat şoraıti, lazımi iş ye-rinin, rahat monzil şoraitinin, kifayҽt qҽdҽr
ohvah uzun zaman pozulur. Dorin hisslor nҽqliyyatın, sakitliyin, tҽmiz havanın olub-olmaması, eleco do insanlar
uzun miiddot davam edir, insanin roftanna arasındakı qarşıltq-h rnünasiböt ҽhvala ciddi tҽsir göstҽrir. Odur ki, qarşıhqlı
vo davranışı-na tosir göstҽrir. münasi-bet .'tikasırı gözlҽmok, yüksҽk davranış mҽdҽnjyyҽti hor bir şҽxs üçön
zҽnıridir.
Affektlҽr (latjn dilindo affektus rubi t0İätüm, hoyҽcanlanma de nokdiı*) -
4. Emosional halotlor coşgıın Surotdo omolo golib koskin xarici ifadҽyo malik olan azmüddoth, lakin
qüvvotb coroyan edon hisslҽrdir. Qeyz, dҽhşot, hoddҽn artıq sadlıq, kҽde-r, qҽzҽb
Hisslor qiivvo, davamlihq vo sürҽtҽ görҽ miixtolif növlҽrҽ ay-rılır. Bunlan
vo s. affekto misal ola bilor.
insanin emosional haloti do adlandırırlar. Miiasir psixologiyada insanin
AfFekt hallan bozi adamlann foaliyyotino pozucu tosir gostorir, hotta
emosional halҽtlorinin öyrҽnilmҽsino xüsusilҽ böyük ohomiyyot verilir. Bu iso
onlann belo mҽqaınlarda öz hҽrҽkotlori, danışığı üzorindoki şütirra nczaroti do
tҽsadüfı deyildir. insanda omolo golon, giinlorlo, hotta, bozon hoftolorlo davam
zҽiflҽyir. Affekt anında bozi adamlar qışqınr, 1 kҽskin horokotlor edir, aydın
edon cmosional halotlor tokco onun omok mohsuldarlıgına deyil, hom do psixi
danışığını itirir. avn-ayrı hallarda isё heç bir söz deyҽ bilmir, tutulur, «donub
sağ-lamlığına miihiim tosir göstҽrir. Onlardan bozilori ilo tanış olaq.
qalın>, <daşa dönür>/, bayı-
Ҽhval - çox zoif coroyan edon emosional halotdir. Mosolon, insan qҽmgin,
o s. homin voziyyotlor bcyindo baş verҽn sinir proseslori ilҽ olaqedardr.
şad, ozgin, giimrah, qiissoli vo s. ohvalda ola bilor, lakin onlar zoif coroyan
Bu zaman beyindҽ kҽskin oyanma ocağı ҽmolҽ golir vo ҽtrafdakı oyanmış
ctdiklorindon о qodor do aydin surotdo nozoro çarpmır vo çox koskin xarici
sahҽlorҽ lҽngidici tҽsir göstorir. Mҽnfı induk-ıyanın tosirilҽ başqa saholҽrdҽki
ifadoyo malik olmur.
oyanma ocaqlan longimҽ halına kcçdiyino göro adam otrafda baş verşn
Ҽhvallar xeyli miiddot: hoftolorlo, aylarla davam edo bilor.
hadisҽlori aydin dork etmir. O, öz horokҽ'.lori vҽ onıın noticҽlori barodo sanki
Ҽhvalın bozon sobobi tam aydin olmur. Belo ki, insan özündҽ bu vo ya
düşimmür. Qabı-qalti saholor beyin qabığmm lҽngidici tosirindon azad
digor ohvalin sobobini, песо omolo goldiyini bozon aydin dork edo bilmir. Çünki
olduğundan öz foaliyyҽtlҽrinı gıi« 'oı dirir vo nҽticodo affekt halında insanda
ohvah çox zoif qıçıqlayıcılar bclҽ dҽyişo bilir. Mosolon, adam acıqlı olduqda on
bir sıra artıq, lüzumsuz, moqsodsiz horokotlor do özünü büruzҽ vcrir.
cüzi şcylҽr belo (birinin bҽrkdҽn gülmҽsi, stola toxunmasi vo s.-do) onun ohvahni
Bozon. afTekt qҽfloton miioyyon partlayış kimi baş verir vo tez-tOcle son
pozur. Buna goro do ohvallar da stenik vo astenik ola bilir.
hoddҽ çatır. adam tez özündҽn ç'ıxır. Başqa halda isҽ af-fekti törҽdon obyckt
Ҽhval insanin tosovviir vo düşüncҽsinҽ, onlann mozmun vo is-tiqamotino,
diqtҽtimizi colb edir, şiiurumuz onun ü/orindҽ mҽrkҽzlҽşir, beyindo homin
otraf alomo boslodiyi miinasiboto tosir göstҽrir. Adam-da şad vo giimrah ohval
obyektlo olaqodar olan oyanma sahosi yaranir, otrafdakı oyanmalar longimo
olduqda otrafdaki hor bir şey insana xoş tosir bağışlayır. Hor şey onu vocdo
halma keçir, qabıqaltı mor-kҽzlҽr getdikco fҽallaşır vo beyin qabtgma tosir
gotirir. Qomgin olduqda iso oksino, hor şey ona sönük vo monasız görünür.
göstormҽyo başla-yır, noticodo insan özünü ҽlҽ ala bilmir vo hissinin osiri olur.
İnsan ohvalin qulu olmamali, oksino, homişҽ mҽnfı ohvallara qarşı mübarizo
Bun-dan sonra afTekt özünun son hoddino qodor inkişaf cdir, bu zaman
aparmagi bacarmalıdır. Bir do ki, insan ohvalmin si-rayҽtetmҽ xüsusiyyҽti vardir.
orqanizmin bütün normal voziyyoli, foaliyyoti pozıılur, b^yin qabi-gındakı bir
Mosolon, miiollimin giimrah ohvah, qomginliyi vo ya süstlüyü çox vaxt asanlıqla
sıra mҽrkҽzlordo dorin longimo omolo golir, bununla olaqodar olaraq bozon
şagirdloro do kcçir. Odur ki, no kimi xoşagolmoz hadisonin baş vennosino
tofokkiir vo nitqin do foaliyyoti pczulur. ix-
baxmaya-raq, müҽllim öz ҽhvalının osiri olmamahdir. İmtahan vaxtı miiollimin
164 tiyari aıqqҽt zҽiflҽyir, ҽlin, bҽdҽniu ауп-ауп üzvlorinin ҽsmҽsine tҽsadül
gümrahlığı, şad ohvala malik olmasi şagird vo tҽlҽbҽlҽrҽ musbot tosir edir,
olunur. Daxili vҽzlorin foaliyyoti güciҽnir, tonoffiis ahongi pozulur, qan
onlann qiivvolorini sanki sҽforborliyҽ ahr. dövranında doyışikhk baş verır, adanı tҽrlҽyir, ҽilori vҽ bҽdoni ҽsmoyҽ başlayır
İnsan öz ohvahni idaro etmok iiciin onu törodon soboblori yax- vҽ s. Bütün bu dҽyişiklik affcktin tam şiddotlҽndiyi vaxt baş vcrir.
163
11*

AtTekt soyumağa iiz qoyduqda iso onun xarici tҽzahürlҽri vҽ daxili tosiri axtarışlarınızda ehtiraslı olıın». Buradan
yavaş-yavaş sönüb getmoyo başlayır. Bu zaman adaın ozgin, yorğun vҽziyyҽtҽ aydin olur ki, ehtiras insanin biitiin rҽftar
düşür, ҽtrafdakı hadisҽloro elinasız yana-şır, yuxulu kimi olur. vҽ davranışına, fҽaliyyҽtinҽ dorin iz
buraxan
Affekt halından yaxa qurtannaq üçün onun noücҽsini göz önü-nҽ gҽtinnҽk,
onu dork etmok zҽmridir. Bununla yanaşı olaraq af-fekti yaradan obyektdon qiivvotli hissdir.
diqqoti yayındırmaq, başqa somtҽ vö-nҽltınҽk dҽ laydalıdır. Ҽlbҽtto, affckt Stress (ingiliscҽ stress - tҽzyiq, gҽrginlik demokdir) - insanin gözlonilmoz
halınm qarşısını almaq insanin iradҽ qüvvҽsindon, şiiurluluğundau, modoni roftar gorgin şoraitlo rastlaşarkon keçirdiyi emosional halot-dir. Yҽni qҽflҽtҽn tҽhlükoli
vҽrdişlorinҽ möhkҽm yiyҽlҽnmosindon çox asılıdır. voziyyҽtdҽ vҽ ya mürokkob şoraitdҽ tҽcili surotdo müstҽqil qҽrar qobul ctmok,
Ehtiras - qiivvotli, uzunmüddҽtli vo dorin hissdir. Ehtiras insanin şüurunun, horokot ctmok lazım olarkon insanda özünü biiruzo vcron halotdir. Miiasir
daxili qüvvolorinin comlҽşmҽsindo, müҽyyҽn va-hid mҽqsodҽ yönҽlmosindo öz dövrdo, elıni-texniki tҽrҽqqi şҽraitindҽ insanlarda belo emosional halҽtlҽr tez-tez
oksini tapir. Bu zaman hisslor iradi cohd ilo birloşҽrҽk adamı miioyyon müşahidҽ olunur. Şagirdlor imtahan verondo, somişinlor toyyarodo uçanda.
çotinliklҽri aradan qaldırmağa tohrik cdir. operator qҽza ilҽ rastlaşanda, rҽhbҽr işçi mürҽkkҽb şorait-dҽ tocili surotdo
Ancaq ehtiras insam hҽmişo foallaşdıra bilmir. Bozon bir or> yekto olan müstҽqil qҽrar qobul ctdikdҽ çox vaxt gҽrginlik keçirir vo onu stress halҽti kimi
ehtiraslı münasıbҽt insam başlıca olaraq passiv surotdo ҽzab çokmoyo düçar edir. yaşayır.
Bu cohot ehtirasın ikili xarakterdo oldu-ğunu: ya insanin qiivvosini zoiflotdiyini, Stress voziyyotindo adamlar çox vaxt otraÇcisimlҽri belo düz-giin
ya da artırdığını aydin surotdo gostorir. Ehtiras çox böyük qüvvҽyҽ malik olur. qavramırlar, hafızolori dolaşır, diqqҽtlorini başqa obyekto ke-çirҽ bilmirlҽr,
Ancaq osas mҽsҽlҽ chtirasın nҽyҽ, hansi obyektҽ yönolmҽsindҽdir. Bu cohotdon gözlҽnilmҽz qıcıqlayıcılara qcyri-adckvat reaksiya-lar vcrirlҽr. Bozon tam çaşır,
ehtiraslar iki qrupa: monfi vo müsbҽt chtiraslara bölünür. insanin qunıara, spirtli mҽqsҽdyönlü horokot edo bilmirlor. Bozon iso, oksino, stress vҽziyyҽti elo bil
içkilҽro, pula, varlanmaga vo s. olan ehtirasi monfi ehtiraslardir. onlann qüvvҽ vҽ enerji-sini artınr, fıkri aydınlaşır, çҽtin mҽsҽlҽni tcz vҽ asanlıqla
Azorbaycan ҽdobiyyatında monfi ehtiraslarm osiri olan bir sira tiplҽr holl edir.
yaradılmışdır. M. F. Axundovun Haci Qara suroti («Haci Qa-ra» ҽsҽrindҽ) pul Stress terminini 1936-cı ildo moşhur Kanada fizioloqu Q. Sel-yc tҽklif
ehtirasına tııtulmuş klassik xҽsis tipidir. O, pul yığmaq iiciin hor cür alçaqlığa, ctmişdir. O, ovvolco fızioloji termin kimi işlonilmiş. sonra iso insanin davranışını
ailҽ iizvlorini belo, foda etmoyo ha-zırdır. Yaxud N. Vozirovun «Dağılan psixoloji soviyyodo tosvir etmok iiçiin totbiq olunmağa başlanılmısdır. Hal-
tifaq»ında qumara ehtirasin tipik nümunosi verilmişdir. Homin ehtiras cvin, hazırda fızioloji strcsslo (iirok-damar, tonoffiis sistemlorindo doyişikliklor baş
ailonin, (osorin adindan da göründüyü kimi) tifaqın dağılmasına gҽtirib çıxarır. vcrir, başqa vcketa-tiv göstҽricilҽr, qanda biokimyovi dҽyişikliklҽr vo s. özünü
Monfi ehtiraslar osiri olan adamlar hoyatda insanlann nifrotindon başqa bir şey gostorir) yanaşı psixoloji stress do ayird edilir.
qazanmirlar. Psixoloji stress iso cmosional vo informasiya stresslorino bölü-niir.
Elmo, musiqiyҽ, incҽsҽnҽtҽ, zohmoto vo s. olan ehtiras iso informasiya yiikii hoddon ziyado çox olduqea insan tapşırığın öhdosindon gҽlҽ
bilmir, istonilon vaxt yüksҽk mosuliyyot tolob edon lazimi qorara golo bilmir.
165 müsbҽtdir. Ҽsl mҽsolo müsbҽt
ehtiraslan inkişaf etdirmҽkdir. Ҽгһҿуҿ, Onda informasiya stressi omolo golir.
elmo, incҽsonoto, musiqiyo ehtiraslı 166
mohobbot boslomҽ-dҽn hҽmin sahҽdҽ heç Emosional stress iso tҽhlükҽli, qorxulu, yaxud dorin inciklik şҽraitindҽ
tozahiir cdir. Bu halda psixi proseslorin, emosional halo-tin cҽrҽyanında,
bir yenilik yaratmaq mümkün deyildir. К . foaliyyotin motivasiya sahosindo doyişiklik baş verir. Nҽticodҽ insanin
Marks chtirasa çox yüksҽk qiymҽt vcnrıiş
hҽrokotlҽrindҽ, nitqindo pozğunluq özünii biiruzo vero bilir.
vo onu insanin öz obyck-tinҽ ciddi surҽtdҽ
cҽhd cdҽn mühüm qüvvҽsi hcsab ctmişdir. Buna goro do ayn-ayn adamlarda, eloco do miioyyon sosial qruplarda uzun
İ. P. Pavlov gҽnclҽrҽ mҽktubunda clmi- miiddot davam edon stress voziyyotinin aradan qal-dmlmasi xiisusi psixoloji
todqiqat üçün chtirasın böyıik ohomiyyoti tosvir vasitolori tolob edir. Bu da respub-likamızda indiki şoraitdo qaçqın vo
olduğunu xiisusi olaraq qcyd edirdi: «Elm köçgünlordo stress halotini aradan götünnok üçün psixoloji xidmoti zomri edir.
insandan hoddon artıq gҽrginlik vo çox Frustrasiya (latinca frustratio aldanma, nahaq gözlomo, oh-val
böyük ehtiras tolob cdir. Öz işinizdo, öz pozğunluğu) - insanin öz mҽqsҽdinҽ çatmasına maneçilik real vo ya xҽyali

mancolorlo rastlaşdığı zaman düşdüyü psixi voziyyot-dir. Bu cmosional halotin Psixoloji stresslҽr özlori do iki yero aynhr: infonnativ vo emosional
mahiyyotini başa düşmok iiçün, hor şey-don ovvol, manconin xarakterino, onun stresslor. informativ stresslor informasiyanin hoddon ziyado çoxluğu şoraitindҽ,
insan iiçün şoxsi mҽnasına diqqot yetirmok lazimdir. Mosolon, insanin istodiyi yoni insanin qarşıya çıxan mҽsҽlҽlori vaxtmda holl edo bilmҽsi, rnosul qorarları
mühaziroyo, kinoya, konserto getmomosi vo s. - do onda narazılıq dogurur, lakin lazımi sürҽtlҽ qobul etmҽkdҽ çҽ-tinlık cokmosi hallannda baş verir.
şüur vo foaliyyotini poza bilmir. Bozon iso insan elo maneolorlo rastlaşır ki, Emosional stresslor iso daha çox tohliikoli, qorxulu voziyyot-lordo, ciddi
bunlar onun arzu vo istoklorini iiroyindo qoyur, yaranan davamh monfi iııciklık şҽraitindo baş verir. Bu halda insanin psixi proseslorinin, emosional
cmosional halot onun şiiur vo foaliyyotini pozur. Frustrasiya yalniz о zaman halotlorinin, foaliyyotin motivasiyasimn ciddi toboddülata tığraınası, orada
meydana çıxır ki, insanin narazihq vo ya tomin olunmamaq soviyyosi onun miioyyon dҽyişikliklҽrin baş ver-ttiesi özünü göstoıır. Hotta bu voziyyotdo
döziim soviyyҽsindon üstün olur. Frustrasiya daha çox şҽxsiyyotin monfi sosial insanin nitq vo horoki foaliyyotindo pozğunluqlar baş vero bilir. Yoni emosional
qiymotlondirilmosi, onun iiciin miiqoddos sayılan hiss vo duyğulanna hoqarotlo stresslor bir sira psixosomatik xostoliklorin törҽnmosi ilo noticolono bilir.
yana-şılması vo s. kimi hallarda özünü itirmok. qozҽb, küskünlük vo s. şokildҽ Emosional stress tohliikonin reaksiya vasitosilo qiymotlondiril-mosi vo
tozahiir cdir. Fmstrasiya halotindo insanda dorin psixi sar-sıntılar baş verir. müdafiҽyo hazırlıq prosesi kimi başa düşiilmolidir. Emosional stress
Frustrasiya haloti bozon insanin xarakterino tosir cdir, onda bir sira doyişikliklor özünonҽzarҽtin itirilmosi, yoni situasiyani diizgiin qiy-motlҽndiro bilmҽmҽk vo
törodir: onun davranış vo roftarında özüno inamsızlıq, şablon davranış tҽrzinҽ homçinin ona münasibҽt göstҽrmokdon imtina kimi do başa düşiilo bilor.
mcylctmҽ vo s. nozoro саф1г. Bir sira nevrozların baş vemıosi do frustrasiya Orqanizm vo hoyat üçün tohliikoli olan hor bir stressor emosional stress yarada
haloti ilo izah cdilo bilor. Bunun qarşısını almaq iiciin psixi gorgkinliyo dözüm bilir. Stressor gücü-no, miiddotino goro insana tosir cdҽn ҽlverişsiz stimullar,
torbiyo cdilmolidir. hallar,
Şagirdlҽrdo frustrasiya halları müşahido edildikdo, onlara ma-neolori 168 tfcadisolor olub, giiclii fızıoloji vo
aradan qaldırmağın daha somoroli yollanni tapmaqda, co-tinlıklori düzgün psixi zodo omolo gotiro bilir. is-ienılҽn
qiymotlondirmokdҽ kömok göstormok, on başlı-cası iso özlҽrino inam hissi ҽzolҽ gҽrginliyi orqanizm üçfin stressor
aşılamaq zoruridir. Bu cohot gonclor iiciin do zomridir. agent rolu oynayır. Sosial miihitin msan
qarşısına qoyduğu çҽtin tҽlob-stıcssor
orqaniz-jmn ona vcrdiyi qeyri-adi cavab-
emosional stress kimi özünü bi'mı-•zo
167 5. Emosional stress vo psixosomatik verir. Emosional vo ya psixoloji stress
xostoliklҽr fordin normal foaliyyot ihoddini kecon
qeyri-adi haldır. Şoxsiyyҽtҽ tosir edon hor
Atnq qeyd edildiyi kimi stress ingilis sözü olub insamn psixi halotindҽ baş hansi adi Stimulun adi tҽsirındon ҽlavo
verҽn gorginlik vo sixintim bildirir. Yoni insanin giindolik foaliyyotindo, xiisusi qeyrı-adi toloblori olur vo onlar orqa-
şҽraitdҽ rastlaşdığı çotin vo mürҽk-kob amillorin yaratdığı psixi gorginliyҽ stress nizmin daxili miihitindo qeyri-adi
reaksiyalar törodir. Bu tosir vo tolҽblҽrin
deyilir. Stressı törҽ-don anıillҽr, soboblҽr isҽ stressorlar adlanır.
qiymotlondirilmosi bilavasito şoxsiyyҽtin
Stress orqanizmin daha çox gözlonilmҽz halda, qeyri-adi-ekstremal tҽsirlҽro hal-hazırkı moqsod vo motivlorino,
moruz qalmasi ilo olaqodar olaraq baş verir ve miixtolif tҽzahürlorҽ malik olur. hҽmçinın golҽcҽk hoyat moqsodlorino
25 noyabr 2000-ci ildo respublikamizda baş veron güclü zol-; zolo (esason baş vcrir.
noticosindo adamlann bir coxunun giiclii stress kecirmosine sҽbob olmuşdur. Miiasir tibbi psixologiyada insanlan normal, aksentuasiyali, psixopatik
Burada stressin güclülüyü onun gözlonılmҽyҽn eksptremal vҽziyyҽtin qollotҽn xüsusiyyҽtli, psıxopatabҽnzҽr şҽxsiyyotlҽr vo ruhi xos-tolor kimi qruplara
yaranmasi ilo olaqodar olmuşdur. Belo stress voziyyoti uzun miiddot davam ayirniar.
etmişdir. Çünki yeıaltı tokanlann zoif güclҽ olsa da davam etmosi stressorun Hor hansi stressor insanin sağlamlıq dorҽcҽsindon vo şҽxsiyyoı tipindҽn
tosirinin uzunmiiddolli olmasini tomin etmişdir. asılı olaraq miioyyon tosir gücünҽ malik olub, bu vo ya digor dҽrҽcҽli stress
Yoni stressorlann növündҽn vo onlann tosirinin xüsusiyyoth> dҽn asılı yaradir.
olaraq stressin iki osas növü: fızioloji vo psixoloji stresslor ayird edilir.

Mosolon, psixopatik şҽxsiyyotlor «поппапш son hoddi>> hesab tezlҽşmosi xolesterinin çox ifrazı, tor vҽzilorinin işinin aktivlҽş-mosi vҽ s.
edildiyindon onlar asanliqla hor hansi xarici stressorun tosirindon müvazinҽtlҽrini müşahido olunur.
itirir vo emosional stress hah keçirirlҽr. İmtahanqabağı iirokbulanma, qarın ağrısı, dizlҽrin vҽ ollorin osmҽsi,
Aksentuasiyali şoxsıyyҽtlҽr iso daha hoyocanh, hissiyyatli vo yüksҽk iddia ovucun tҽrlomҽsi, xolcsterin ifrazının artması, iştahanın küsmҽsi vo s. emosional
sҽviyyҽsinҽ malik olurlar. Ona goro do bu tiplordo stressoru inkar edib diizgiin stresso olan somatik reaksiyadır.
qiymotlondirmҽdҽn başlamış, onu osassiz olaraq ağır (olacsiz) qobul etmoyo Elo psixomatik reaksiyalar var ki, onlar emosional kompo-l nentsiz baş
qodor diizgiin qiymot-londirmomoyo rast golmok olur. verir. Mosolon, bilavasito hiss orqanlanna tosir edon li-mona baxarkҽn ağız suyu
Psixopatik şҽxsiyyҽtlҽrdҽ sağlam insana moxsus biitiin olamot-lor olsa da ifrazı müşahido olunur. Hotta limon haq-da düşündükdҽ belo, bu reaksiyalar olur.
onlar ya zҽiflҽmiş, ya giiclonmiş, ya da ahҽngsiz şokil-do olur. Bclҽ Bu proseslor ali sinir foaliyyotinin birinci siqnal sisteminin funksional
şoxsiyyotlҽrin inkişafı ali sinif sisteminin anadangol-mo vo crkҽn qazandığı strukturlarinda baş verir. ikinci siqnal sisteminin işi (limonun sözlҽ ifado
zodolorlo xarici miihitin olverişsiz şҽraiti-nin qarşılıqlı tosiri nҽtıcosındo baş olunmasi), fi-zioloji reaksiya (ağız suyu ifrazı) yaradir. Demoli, qeyri-cmosional
verir. Psixopatın stressora vcrdiyi reaksiya hcç do homişҽ diizgiin, aydin vo (indifferent) psixosomatik reaksiya da mümkündür. Bilavasito tosir edon qıcıqla,
miinasib olmur. Psixo-patlar stressorun tosiri zamani ona anomal reaksiya tҽxҽyyüllҽ vo sözlҽ ifado şҽrti rcfleks omolo gotirir.
verirlor. Onlar-da affektiv, iradi vo fıkri pozuntular olduğundan bu tҽsirlo bağlı Psixosomatik proseslor insanin miixtolif orqan vo sistemlorin-do
yii-rütdüklҽri mühakimolür affektiv, infantil xarakter daşıyır vo qeyri-obyektiv müşahidҽ olunur. Onlar miioyyon psixofizioloji mexanizmo malikdir.
stress müşahidҽ olunur. 170
Bozi adamlarda hor hansi zododon, infeksiya vo intoksikasiya-lardan sonra 1) Stressorun tosiri nҽticҽsindҽ tonҽffusün dҽyişmҽsi, onun lczloşmosi vo
müşahıdҽ olunan psixopatabonzor hallar nozoro çar-pır. Belo şҽxsiyyҽtlorin yavaşıması, müvoqqoti dayanması pnevmoqrafla qcyd olunur.
affektlori nisboton davamh vo riqiddir (bir haldan dıgҽrino keçid çotindir). Ona 2) Hozm sistemini psixi qıcığa reaksiyası mҽdҽnin işinin güc-lonmҽsi.
göro do stressorun tosiri altin- qusmaya meyllilik, mҽdҽdo hҽzmin sürҽtlҽnmҽsi iso qobzliyҽ vo ya oksino
169 qarın pozğıınluğuna meyillik kimi olur. Ağız luyunun çox vo ya çox az ifrazi
da emosional stressdon çıxmağı çҽtin vo mümkünsüz hesab edo bi-lirlor.
ilo olaqodar ağızda quruluq hissi-nin olmasi.
Belҽliklҽ, şҽxsiyyҽtin tipindon, fordi xiisusiyyotlorindon asilil olaraq 3) Ürҽk-damar sistemindo doyişiklor nobzin tczloşmosi, qan lozyiqinin
stressin yaranma vo davam etmosi, orqanizmin ona reaksiya-si miixtolif olur. artmasi, dҽrinin ronginin agarmasi vo ya qızarması kimi psixofizioloji
Yoni orqanizmdo psixosomatik doyişikliklҽr baş verir.
göstҽricilҽr qeyd edilir.
Psixosomatik proses miixtolif psixi hal vo onlann dҽyişmolҽri-no 4) Psixi qıcığa seksual reaksiyalann omolo golmosi seksual partnyoru vo
orqanizmin fızioloji reaksiyasıdır.
ya seksual obyekti gördükdҽ, onunla fiziki iinsiyyoto girdikdo omolo golon
Psixosomatik reaksiyalar osason, emosional gorginlik (qorxu, hirs, hiddot,
fizioloji hal - tonoffiisiin, qan tҽchizatının vo •zҽlҽnin halının doyişmҽsi kimi
scvinc), affcktlҽr zamanı formalaşır. Bozon bu rcaksi-yalara «orqanlarm nitqi»
müşahidҽ olunur.
deyilir.
5) Hor hansi emosional reaksiya ovucda. qoltuq altinda torlo-moyo sobob
İstҽnilҽn stress - fiziki, emosional vo ya xostoliklo olaqodar, sarsıntı
nҽticҽsindҽ, ağnlardan, zododon (fiziki vo ya psixi) yarana-raq bcyin qabığından olur. Psixoqalvanometrlo dori qalvonik reaksiyam ölçmҽklҽ bu dҽyişmҽni aydin
başlamış subhüceyro, molekulyar törҽmolore-dok zoncirvari reaksiya omolo müşahidҽ etmok olar.
gotirir. Psixogen faktorlann tosiri noticosindo somatik pozulmalar for-malaşır vo
Qollman bir qrup sağlam tҽlҽbҽni dҽrsҽ qeyri-ciddi münasibҽt-do bunlara psixosomatik xostoliklor deyilir. Psixosomatik xostoliyin omologolmo
«günahlandırdı». Bu fıkrҽ tҽossiif, toocciib vҽ qozҽblҽ cavab ve-ronlҽrdҽ nobzin mexanizmi bclodir: stress faktoru affektiv gorginlik omolo gotirir. Affekt psixi
tezloşmosi, qan tҽzyiqinin artması, ürҽyin 1 doqi-qҽdҽ vurduğu qanın hocmi vo somatik saholor arasinda кофи hesab edilir.
artdı. Kominek vҽ başqalarının cksperi-mcntlҽri göstҽrdi ki, uşaqlara, böyiiklҽrҽ Affekti bogarkon horokot vo vegctativ tozahiirlor kosilir, ney-roendokrin
vҽ stomatoloqlara bodҽn vҽ diş üçün iynҽlҽr, kҽlbotin, kcyidici dҽrmanlar vo s. sistem aktivlҽşir vo qan-damar sistemindo vo daxili or-qanlarda oyanmalar baş
stressor olub, - psixi zҽdҽ ҽmolҽ gҽtiron qıcıq vcrdikdo statistik olaraq nobzin verir. Ҽvvҽllor bu aktivlҽşmҽ qısa miiddo-lo omolo golir, lakin tokrar olunduqda,
uzunmiiddotli olduqda bu doyişikliklҽr iizvi xarakter daşıyır, dönmҽz olur.

Psixomatik xostoliklorin formalan çoxdur. Psixi stresslo xosto-lik arasinda istifado etmҽkla özlҽrini daha da böyük göstҽnnok, özünҽinama nail olmaq üçün
miioyyon olaqo vardir. Bu psixosomatik xostoliklor yaradir ki, onlann da risqҽ gediılor.
miixtolif fonnalan movciiddur. Alkoqol qҽbul etmoklo cyforiya (yüksok ҽhval-ruhiyyҽ) hissi keçıron
Bü baximdan bir ncçҽ tҽsnifat mövcuddur. M.Blcylcrin tosni-fatina nozor «dordli», «problemlı» şҽxsiyyҽt sanki, yüngüllҽşir, qorxJ
salaq. 172 . һоуҽсаш vo real problemlori ımudur. Ҽslindo iso bu. psixoloji Üdafiҽ
1. Psixogen komponentin tosiri noticosindo iizvi somatik xostoliklor baş reaksiyasıdır. ПоппаП asılıhğı zamanı qobul olunan preparatın növü osas rol
nyır. Ҽsason, eyforiya. xoş too-sıiratlar, qeyri-ıeal arzular pey-oluı Evni tҽsiı
verir. Ҽsasҽn, hipertoniya, modo vo onikibarmaq bağır-saq xorası, infarkt
güciino malik bir preparatı digori ilҽ ҽvҽz edo bi-ı. Yoni alkoqol-siqaret-kofe-
miokard, işemiya xostoliyi, miqren (koskin xro-niki baş ağrıları), bronxial astma, dorman-narkotik maddolor zonciri ır.
revmatik artrit, kolit, neyrodenna-lit. Psixogen tosir noticosindo homcinin Toksik asılılıq osason psixi izaha malik olur. Mҽsҽlҽn, siqaret dikdo «aclığt
psixogen ölüm hallan da baş vero bilir. Dohsot hissi keçirorkҽn bcyinin unutmaq». «yuxulamanı yaxşılaşdırmaq». alko-tqobul etdikdo «susuzlıığun
adrcnokortikal sis- yatması», «bövroklҽrҽ xeyirli olma-, «hokimlҽr do içir vo çokir», «içon do ölür.
171 temlorirıdҽ qeyrı adi qıcıqlanma noticosindo vҽ ya kҽskin stress v içmoyҽn do ölür» lҽri ilo pçixolojı bҽraҽt müşahidҽ olunur.
ziyyeıinden qidadan iıııtina noticosindo ölüm halları ınüşahidafl
• Psixosomatik xҽstolikiҽrin profilaktikası vacibdir. İrısanın sinir temino monfi
nur.
tҽsir göstoron vo somatik xҽstolikloro sobob olan Г ncço faktor mövcuddur.
2. Psixogen tosir noticosindo psixosomatik funksional pc malar müşahidҽ
I ) Ba/ar iqtisr.diyyatı insanlar qarşısına miioyyon tҽloblor qo-f. Onlardan geri
olunur. Bu zaman kardial tunk&ional rcaksiy^l çox torlҽmҽ, kokolҽmo, qusma,
qalmaqla insan comiyyotdoki mövqeyini itirir; onun hoyat soviyyҽsino tosir edir,
qobizlik, enurez (sidik saxU ma), seksual pozulmalar kimi özünü büruzҽ verir.
psixi gorginliyin vo narazih-s bobino çevrifir.
3. Şҽxsiyyotin vҽ onun hoyocanlarmın xiisusiyyotlorindon lı olaraq
Miihitin tolobino osason ogҽr şoxsıyyҽto gorginlik, fiziki horo-tsizlik tosir
psixogen tosiro müoyyon münasibotin olnıası ılo ҽla<$j psixomatik pozulmalar
edorso bu somatik simptomlann formalasmasma so-|b olur. Belo şҽxslҽr qida
has verir. Belҽ şoxsiyyҽtlor: a) piylҽnmҽ" b) zodoyo, v) riitiindon vo alkoqoldan
qobulu, siqaretcekmo vo alkoqol qobul
a> ı l ı l :q göstҽriılҽr. Mosҽl
oklҽ mҽşğul olur vo damar xostoliyinҽ düçar olurlar (hipertoni-, infarkt vo
a) qida qҽbulu heç do ancaq bioloji vo fızıoloji akt hesab mir, Qidanın nevro/.iaşma).
keyfiyyoti vo kҽmiyyoti şoxsiyyot torofindon hom sosial pozısiyası, statusu kimi İ Digor torofdon, makrososial stress faktorların (müharibo, inqi h. iqtisadi vo
qiymҽtlҽndirılir. Onlar piylonm ciddilik, sanbaliihq kimi qobul edirlor. Norman siyasi böhranlar aiddir) tosiri zaman' psixogen po-Iniülar, intihar siilh dövrüne
Mcyler yazi «Siyasҽtçilor anq ola bilmҽz. Anq adam rҽhbҽr vҽzifҽlҽrdҽ in hissi nisboton çox olur. Çünki makrososi-stressor faktorlar (mosolon. miiharibo)
bağışlanıır». Piylonmış adamlarda öziinütosdiqo, nüfuza, rafa, tҽhlükҽsizliyo no insanin bioloü varlığına, lüko gotirir vo onun tofokKuriinii, hisslorinı nıüovyon
dorocҽdo nail olunmaya baxmaq lazim" Qidanm normadan çox qobulu özündon moqsode oldorok. msam daxili miinaqisodon azad edir İşsi/lik,. iqtisadi çotinlik
narazılığın, müvҽffҽq' yotsizliyin kompensasiyası kimi baxılmahdır. insanlar bu dövriindo iso oksino. miioyyon ohali plan özlorini atılmış, lazımsız hesab edir vo
kom; sasiyadan ona gore istifado edirlor ki. bu daha etibarh mexani dir. digorlorino nisbo-II alçaldılmış sayırlar. Belo olan halda psixı sağlamlığa monfi
Bu kompcnsasiya mexanizmi nevroz, depressıya nahnda olaf şҽxsiyyҽtlҽrdҽ to-daha qabafiq olur vo «hoyatdan bezenlor» çoxahr, intihar vo xosomatik
do müşahıdҽ olunur. xestoliklor artir.
Yoni: a) hor bir işi dҽqiqliklo, dıqqotlҽ, ıncҽliklҽ vo çalışqan? lıqla icra • Urbanizasiva ilo olaqodar da psixoloji problemlor çoxalır. Şҽ-
edҽnlorın oksı olan ınsanlarda zodolonnıoyo meyillik kij mi psixosomatik liisinin koskin artmasi ev, moktob, su vo s. problcmlorini ya-Tff vo bu
pozulma olur. strcssorlann tosiri altinda psixosomatik xostoliklor ya-lir.
b) psixosomatik pozulmanın dıgҽr forması toksik maddҽlҽ^ dҽn, tiitündҽn 173
vo dormandan asılılıqdan, alkoqolizmdon omolo g lir. Няшма
Psixogen tosir zamanı tütiindon istifado noticosindo tenҽffi" yollarının
xҽstҽliklҽri, bronxit, ağ ciyҽr xorçengi vo qan-dam xҽstoliklori baş verir. Hҽyat
stimulu olmayanlar, işsizlor, bir pro, lemin hҽllini sobirsizliklҽ gözlҽyonlor
keskın tütün asılılığına dü-çar olurlar. Ycniyctmҽ vo gone adamlar tütündҽn

Sҽnaye müҽssisҽlҽri, nҽqliyyat küy yaradır. 65 - 90 db aı küy 3. Böyüklҽrdo ҽmҽyi düzgün qiymotlondirmҽ, düzgün işgüzar davranış
neyrovegetativ pozulma yaradır. göstormҽk, diizgiin tҽnqidi qҽbul etınҽk, şҽxsi uğursuzlu-ğa, sarsıntıya qarşı
Daha zҽif küy psixogen, psixoloji tҽsirҽ malikdir (hoyat mühi-l tinҽn dözümlü olmaq tҽlqin cdilmҽlidir.
narahatlıq gorginlik, narazılıq yaradır). 4. Çox yorulmaqdan qorunma. Çünki bu zaman görülon işҽ an-iıpatiya
Ekoloji vҽziyyҽtin çҽtin olduğu şҽraitdҽ psixoloji vo patofızio-1 loji
formalaşır.
pozuntular formalaşır. Panel evlҽr küyü bir evdon digonnҽ ve-| rir vo psixogen
5. Boş vaxtdan diizgiin istifado etmok. Aktiv istirahҽt forma-
mühit daim insana tosir edir.
sından istifado etmok.
Cҽmiyyҽtdҽ kişi vҽ qadın arasinda bҽrabҽrlik iqqisadi cohҽt-l dҽn
6. Hoyat partnyorunu diizgiin seçmҽk. Ahҽngdarlığı tomin etmok üçün
mümkündür. Lakin ailҽdҽ isҽ qadm ҽlavҽ olaraq ev qayğılanl vҽ işlҽri ilҽ
maraq vҽ baxışlann üst-üstҽ düşmҽsi, sҽbrli olmaq, öz hisslҽrini cilovlama
mҽşğuldur. Ailҽdҽ iinsiyyot dairҽsi daralmısdır, ancaq 1 axşam biitiin ailҽ bir
bacanğı vacibdir.
ycro yığışır, lakin yeno iinsiyyot po/ulur. cün-1 ki televiziyaya baxma buna
7. Sakitlik, «boşalma», yayınma kimi davranış formalarına yer vermҽk
sҽbҽb olur. Bir torofdon televiziya ver-J ilişlҽri (böyük vҽ kiçiklorin eyni verilişҽ
lazimdir. Yumor, fiziki vҽ zehni boşalmalar, autogen mҽşq, «yoqa», yuxu
baxması) uşaqları vaxtın-1 dan qabaq böyüklҽrin diinyasına daxil cdir, onlar
vasitosilo buna nail olmaq mümkündür.
bunu axıra qodҽfj dork etmҽdon, fızioloji soviyyҽdҽ reaksiya verir vo «оуапта»
pro-| sesi baş verir. Uşağın real hoyati, biliklori ilo fizioloji lolobatlanj arasinda Toksik maddolordon, türündon, alkoqoldan imtina.
münaqişҽ yaranir vo demok olar ki, uşaqların 95%-do nev-1 roz halı formalaşır. Buna nail olmaq iiciin ohali qruplanna miihazirolor oxunmali, qozet, radio,
televiziyadan diizgiin istifado etmok lazimdir. Uşaqla-ra valideyn vo miiollimlor
Ailҽdҽ atanın yüksok nüfuzu, onun sözünün qanun olmasij prinsipi
vasitosilo tosir ctmok, moslohotxanalar ■çmaq lazimdir, ohaliyo tclefonla
pozulmuşdur. Çünki hal-hazırda ailҽdҽ demokratik prinsip-1 lҽrin olmasından
söhbҽt gedir (yҽni kor-koranҽ tabeçilik vo icra] yox, ailҽdҽ açıq fikir psixoloji moslohotdon diigiin istifado etmok. Yaşlı vo tҽnhalar üçün «Ümid»
mübadilҽsinҽ ycr verilir). ocağı tҽşkil etmok vo s.
Sadalanan psixi stress faktorlarının insana tosiri onun nıoıısubj olduğu Biitiin bu vasitolor psixosomatik xҽstҽliklorin qarşısını alar vo adamlann
ictimai qrupdan, tҽrbiyҽsindҽn, temperamcntindon, xarakte-l rindҽn, hҽyat psixi sağlamlığını tomin cdor.
meyarlarından, sҽrvҽt meyllҽrindҽn vҽ adaptasiya qa-biliyyҽtindҽn bilavasito
asılıdır.
Son illҽrin strcssorları sırasına baxaq: 6. Ali hisslor
1) iş, onun tҽşkili vo iqtisadi çotinliklҽr;
2) ailo üzvlҽrinҽ çҽtinlik yaradan gcniş tolobat mallan ilo too hizat; Insamn hisslori çox vo rҽngarongdir. Şadlıq, giimrahhq, yor-fcunluq,
3) işlҽyҽn qadınlarda bu tolҽbatlarla olaqodar omolo golҽi psixi gorginlik; zoiflik, etinasızlıq, danxma, qiisso, kodor, olom, toossiif, qorxu, qozҽb, dҽhşҽt,
4) holl olunmamış ev problemi; intizar, narahatlıq, şübhҽ, tҽҽccüb, gözҽllik, •cvgi, nifrot, kinayҽ, qisqanchq,
5) ailo münaqişҽlҽri, işdo vo digor yerlordo olan narazılıqlar; utancaqhq, iftixar vo s. kimi miix-lolif hisslor vardir. Hisslor holo qҽti tҽsnif
6) gҽrginliyi frustrasiyani aradan götürmҽk moqsodilo toks' maddolordon edilmomişdir. Insan hisslorinin çoxiuğu, rongarongliyi onun öziinün otraf varhga
istifado (alkoqol, nikotin, narkotik maddolor vo s.)l miix-
Bunlan aradan qaldırmaq üçün psixi gigiyena vo protilaktikj totbiq 175 tҽlif miirıasibҽt boslҽmesinden irҽli golir. Axı, insan tҽbioto, ct miyyotҽ,
olunmahdir. insanlara, ictimai müҽssisolerҽ, ҽmҽk fҽaliyyҽtinҽ onun nҽticelҽrinҽ. müҽyyҽn
1. Uşaqların torbiyosi sahosindo qadağanlar, qorxu omolo g oxlaq normalanna, ailҽ münasibҽtlҽı nҽ, bir sözlo. gcrçokliyҽ hҽr hansı bir
174 tirmo ilo yox, davranış nümünҽlҽri osasinda tҽrbiyoyҽ geniş yer münasibҽt bosloyır. Hҽmi bu gcrçoklik insan hisslorinin mozmununu tҽşki' edir.
verilmolidir. Himayҽdarlıq atmosferi yarannamaq, münaqişҽni sa-kit halda Buna g< do hisslori iki osas cohoto: 1) hisslorin yönҽlmiş olduğu obyektleİ rҽ,
yatırmanı nümunҽdҽ göstҽrmҽk. Uşaq öz tҽcrübҽsindo hor şcyin qiymҽtini 2) hisslorin mozmununa göro növloro bölmok olar. Bu cobotdonl insamn ali,
bilmolidir. Uşağın qorxduğu işҽ onu kҽskin itҽ-lemҽmҽk fıznki omoyo maraq mürokkҽb hisslori diqqoti xiisusi olaraq colb edir. M min hisslor osasinda
oyatmaq. insamn ictimai hoyata, oxlaq normalanna olan] münasibҽtini toyin etmok
2. Yeniyetmҽlҽrin seksual tҽrbiyҽsini diizgiin qurmaq. Ozünҽ qarşı qızın mümkiindür.
oğlana, oğlanın qıza qarşı mҽsuliyyҽtliliyi torbiyo olun-malıdır.

Ali hisslor comiyyotin iizvii kimi insanin yiiksok dorocodo in4 kişafının Bu tҽsadüfı deyildir. Çünki onlarda, eloco do onlarla vo bolko yiizlҽrlҽ
mҽhsulıı olub, mozmunca on zongin hisslordir. Bura» oxlaqi, zehni vo cstetik digҽr şҽxslҽrdҽ oxlaqi hisslor sosial miihitin yüksok oxlaq normalan mövcud
hisslor daxildir. olan bir mühitin tosiri altinda tҽşokkül tapıb.
Ҽ x l a q i h i s s l o r miioyyon comiyyot miqyasında möv-cud olan Qarabağ müharibҽsi dövründo respublikamızın bir çox gҽnclҽ-ri yüksok
oxlaq normalanna boslonon subyektiv münasibҽtlҽ bağfl dir. vҽtҽnpҽrvҽrlik hissi nümayiş ctdirmişlҽr. Bu ülvi hiss adamlanmızm öz vҽtҽninҽ
Ҽxlaqi hisslorin obyekti ayn-ayn adamlar, insan qruplan.B sanlar arasmdaki hҽdsiz mohobbot bҽslҽmosindҽ onun miivҽffҽqiyyҽtini gördükdҽ ürҽkdon
miinasibotlor, ictimai hoyat hadisolon vo qanunj Ian, eloco do adamın öz hҽrokҽt sevinmҽsindo, düşmҽnlҽrinҽ dorin nifrot beslҽmosindo ifado olunur.
vo rҽftarları ola bilor. Ogor homin] hadisoloro münasibҽt mövcud comiyyotin Yoni vҽtonpҽrvҽrlik hissi xalqımızın qeyrҽtli övladlarında sadoco olaraq
birgoyaşayış qaydalannJ uyğıın golirso, miioyyon davranış normalanna seyrçilik soviyyosindo qalmır, lazım gҽldikdҽ onları Voton yolunda öz canını
müvafiqdirso, о za-J man insanda miisbot oxlaqi hisslor yaranir. Xeyirxahliq, belo ҽsirgҽmomҽyҽ tohrik edir. Yeni sosial şoraitlҽ olaqodar olaraq yoldaşlıq,
dostli rҽğbҽt, yoldaşlıq, kollcktivçilik, mҽsuliyyҽt hisslori belo hiss dondir. dostluq, kollektivçilik, hu-manizm hisslori do adamlarımızda yeni mozmun vo
Bozon do insan mövcud oxlaq normalanna uyğun horokJ etmir, öz monafcyini mahiyyot kosb ctmişdir.
comiyyotin monalcyindon iisiiin tutur. Bu zaJ man onda fҽrdiyyҽtçilik, E s t e t i k h i s s l o r tҽbiҽtin, incҽsonҽt ҽsҽrlҽrinin gö-lolliyini
bҽdxahlıq, düşmҽnçilik, paxıllıq vo s. Д mi monfi hisslor kök salır. Öz yaramaz qavramaq, dork etmoklҽ ҽlaqҽdardır. Çünki insanlar ictimai tҽcrübҽdҽ dünyanın
gözҽlliyini do oks etdirmok qabiliyyoti oldo etmişlor. Bu zomindo insanda
horokot. vo roftarimn ictirnM oxlaqa uyğun goltnodiyini dork edon, bunun
muxtolif estetik hisslor tҽşokkül tapmışdır. J.J.Russo gostorir ki, gözollik vo ona
iiçün dҽtin iztirab çiron adamda iso tҽossüf, pcşmançılıq, utancaqlıq, xҽcalҽt çҽl
miinasibotdon do-ân miiqoddos idcya vo vozifo hissi ancaq insan qҽlbindҽ
kimi oxlaqi hisslor nozoro çarpır.
yaşayır.
Demoli, oxlaqi hisslor mövcud comiyyotin roftar vo oxlaq nc
Füsunkar tҽbiҽt mҽnzorҽlҽri, yaşıl çomҽnliklor, güllü, çiçҽkli yamaclar, şır-
malanna insanin boslodiyi monfi vo ya miisbot miinasibotin oks
şır axan bulaqlar, aylı gecҽlҽr, quşların nҽğmҽsi vҽ s.
dirilmosidir. Odur k i , muxtolif hoyat şҽraitındҽ yaşayan insanh oxlaqi
insanda estetik hisslҽr doğurur. Mҽlumdur ki, tҽbiҽtin gözҽlliklҽri bizdҽ müxtҽlif
hisslori do mozmun etibarilo bir-birindon forqlonir. Bi goro do hor bir tanxi
ҽhvali-ruhiyyo yaradır. Mҽsҽlҽn, kükrҽyib daşan çaylar insanda bir cür göz yaşı
dovrdo insan hisslorinin torbiyo edilmesil moqsodi vo istiqamoti do
kimi duru vo sakit axan sular isҽ baş-qa bir ҽhvali-ruhiyyҽ yaradır. Yaxud aylı-
dҽyişilmiş, yeni forma vo mҽzmun ki ermisdir.
ulduzlu aydın gecҽlor bizdo fҽrҽh, şadlıq, nikbinlik, qövsü-qüzeh miivazinҽt,
«İnsan insamn dostu, yoldaşı vo qardaşıdır» prinsipi hökm
sakitlik, sҽ-rinlik ҽmҽlo gҽtirir. May vҽ iyun aylannda Göy göliin tҽbii mҽnzҽ-
176 ron bizim comiyyotdo torbiyo alan yeniyetmҽ vo genclҽrdҽ on no-cib
oxlaqi hisslor inkişaf edir. rҽlҽri kimi valeh etmir?
Bakimn 134 saylı mҽktҽbinin şagirdi Tofıq Hiiseynov vo Ağ-dam Insanin estetik hisslҽrinin ilk mҽnbҽyi tҽbiҽtin gözҽlliyidir. Bundan sonra
şҽhҽrindҽki 1 saylı mҽktobin şagirdi Sҽdrҽddin Bayramov su-da boğulan insana gözҽllik hissini tҽlqin edҽn, hҽmin tҽbiҽti ob-razlarla oks etdiron bҽdii
moktoblini xilas etmiş, lakin özlҽri iso hҽlak olmuşlar. Başqasınm hҽyatını xilas ҽdobiyyat, incosҽnot osҽrlҽri vҽ musiqi-dir. İnsanın özünün hҽrҽkҽt vҽ rҽftarlan
etmok üçün öz hҽyatını qurban vermis olan Tofıq Hiiseynov vo Sҽdrҽddin da bu vҽ ya digҽr estetik hiss doğura bilor. Tosadüfi deyildir ki, tarix boyu
Bayramov kimi ycniyctmҽlҽr-do nocib oxlaqi hisslorin inkişaf etdiyi aydin mütofҽkkirlҽr insan gözolliyino böyük qiymҽt vennişlҽr. «İnsan diinyanın ҽşrofı-
surotdo görünür. Qar-das Giirciistanda tobii folakot zamam (1987-ci ilin yanvar - dir» deyҽn dahi Nizami, «insanı daima inkişaf edon tҽbiҽtin son osҽri» hesab
fevral ■ylarında) Ağdamın Mahrızlı kondindon olan siravi osgor Rahib edҽn Höte, «Үег üzündҽ ҽn böyük gözҽllik insan gö-zҽlliyidir» deyon Pestalotsi
Mҽmmҽdovun öz hoyati bahasina 28 nofori tobii folakot osirliyin-don bu fıkrҽ tҽsadüfҽn golmomişdir. Çünki insanin fiziki vo monovi gözolliyi bir sira
xilasetmosi hoqiqi igidlik nümunosi vo yüksҽk beynolmilolci-liyin parlaq ifadosi estetik hisslor doğurur.
deyilmi?! «Molodyoj Qruzii» qozetindo dorc olıınmuş matcrialda deyilir: «Rahib N. Q. Çernışevski gostorir ki, biz on gözҽl şeyi tҽmҽnnasız olaraq sevirik,
dostluğun vo qardaşlığın, insa-ni borcu ycrino yetirmoyin no demok olduğunu ondan zövq ahnq, onu bizo oziz olan bir adam kimi se-virik. Gözҽllikdҽ no iso
yaxşı bilirdi. Homi-şolik olaraq Qaladidi kҽndinin qadınları vo kişilҽrinin, bizim qҽlbimizҽ yaxin, oziz olan bir şey var.
uşaqlarının vo qocalannın qҽlbindҽ yaşamaq üçün ölümҽ sinҽ gҽnnişdi». Bizim estetik hisslҽrimiz hҽmişo bu vo ya digor maddi toloba-tımızın
ödҽnilmҽsi ilo bilavasto olaqodar olmur, onlar aclığımızı vҽ ya susuzlugumuzu

tomin elomoyo, yaxud hoyatimizi muhafizo et-mҽyҽ yönҽlmir. Hotta bozon hisslor hesab olunur. Çünki homin hisslor insanin zehni foaliyyoti zamam omolo
gözҽl musiqi vo ya bodii osordon ah-nan estetik hiss, insana aclığı, susuzluğu gol-moklo onu daha geniş miqyasda axtarışlar aparmağa, obyektiv alo-ıııin
belo miioyyon miiddot unutdura bilir. Dilimizdҽ işlҽnҽn «о qodor gözҽldir, adam qanunauyğunluqlarını kҽşf etmoyo, cisim vo hadisolor arasinda az nozoro çarpan
istoyir ki, yemҽyib-içmoyib ona tamaşa etsin» ifadosi do bunu aydin surotdo ҽlaqҽlҽri aşkar etmoyo tohrik edir.
gostorir. Mosolon, meyvҽlҽri çox canh vo hoddon artıq gözҽl tosvir etmiş olan Platon vo Aristotelin fikrinco, hor cür fҽlsҽfҽnin başlanğıcı to-occübdür.
bir rҽssamın ҽsҽrinҽ baxdıqda, adamin ondan xo-şu golir, onu seyr edorok, belo Onlann bu sözündҽ böyük mona var vo buradan homin hissin no dҽrҽcodҽ böyük
gözollikdҽn zövq alır, homin mey-volori yemok barodo iso düşünmür. İnsan idrak ҽhҽmiyyotinҽ malik olduğu aydin-laşır. Çünki insan tooccüblҽndikdo onu
gözҽllikdҽn bu monada tҽmҽnnasız zövq alır. heyrҽtҽ gҽtiron, çox ciddi axtarışa, idrak foaliyyetinҽ tҽhrik edon, hҽqiqҽti
Bozon insanin estetik hisslori oxlaqi hisslori ilo birlҽşir. Mosolon, insan müoyyҽnlҽşdir-тоуҿ sövq edҽn mühüm zehni hiss şübhҽ hissidir.
bozon Votonin tobii mҽnzҽrҽlҽrindҽn do gözҽl mҽnzҽ-rҽlҽrҽ rast gҽlҽ bilor, Görkomli sonotkarımız Hüseyn Cavid şübhҽ hissinin mahıyyҽ-tini poetik
ondan hozz alar, lakin bir az kecon kimi homin gözҽllik insanin göziindҽ şokilde сох dҽqiq ifado etmişdir:
başqalaşır, sanki Voton hosroti hissi-nin tosiri altinda öz cazibҽdarlığını itirir,
adam artıq darıxmağa baş- Şübhҽdir hҽr hҽqıqotin anası, Şiibhҽdir
ohli-hikınҽtin babası, Şübho artarsa,
178 layır, Votonin boz çöllҽri belo, insanin hom yҽqiq artar, Mҽrtfҽt nurlu
nҽzҽrindҽ dҽyişir, gözҽllҽ-sir. daha şübhҽdҽn parlar.
cazibodar olur vo insam özünҽ çokir.
İnsanın estetik hisslorino noinki oxlaqi hisslori, hom do onun dıınyagörüşü, İ. P. Pavlov haqh olaraq gösterirdi ki, elmi fikirlҽrin mҽhsuldar oiması üçürı
yaşadığı ictimai şҽrait do tosir edir. Bu cohotdon in-sanların nҽzorindҽ gözҽllik insan gorok daima mҽsҽloloro şübhҽ ilҽ yanaşsın vҽ özünü yoxlasın. Belo
meyarı başqa-başqa olur. Nozoro almaq lazimdir ki, gözҽllik vo ya çirkinlik olduqda real varliq aaha donndҽn dork cdil-mış olar. Bununla da msarıın xarici
haqqinda insanların tosovviir-lori noinki ayn-ayn tarixi dövrlҽrdҽ, hom do eyni alomi yaradıcı surotdo dҽyişmҽ-sınҽ imkan yaranir. Yoni insanin idrakı getdikco
bir dövrdҽ yaşa-\ an muxtolif sosial qruplann nümayҽndҽlҽrindҽ do başqa-başqa dҽrinlҽşir, cisim vo hadisolorin rnahiyyotini, onlar arasındakı qanunauyğun
olur. olaqo vҽ miinasibotlori daha otrafli ҽks ctdirmiş olur.
Z e h n i h i s s l o r insanin idrak foaliyyoti ilo olaqodar olan, onu otraf
alomi daha dorindon vo otrafli dork etmҽyҽ yönҽldҽn mü-mkkob hisslordir.
Homin hisslor tolim prosesindo, elmi axtanşlar, lleco do incosonotin muxtolif
növlori üzrҽ yaradıcı foaliyyot zama-ni meydana çıxır. Zehni hisslor insanin VI FҼSİL
zehni, idrak foaliyyoti prosesindo yaranir vo onun vasitosilo törҽdilir. İnsanın
tҽbiҽtin sirlҽri-i K ) vaqif olmaq cҽhdi, bilik ҽldҽetmҽ meyli miixtolif hisslor doğu- ŞҼXSİYYҼ Т QARŞILIQLI SOSİAL TҼSİRİN OBYEKTİ KİMİ
I ли, homin hisslor bu vo ya digor nozori vo ya ҽmҽli mosolonin holli ilo olaqodar
olur.
1. Foaliyyotin sosial (normativ) tҽnzimi: sosial mövqe,
Hor hansi bir mosoloni holl etmok üçün insan düşündükdҽ, onda bir sira
gözlomҽlҽr vҽ nozarot
zehni hisslor omolo golir. Ogor mҽsolҽ miirokkobdirso, aydin deyilso, çҽtin holl
edilirso, insan öz hoyatinda tamamilo yeni bir obyektlo rastlaşırsa, onda homin Şҽxsiyyotin sosial qrupda ycrini tohlil etmok üçün psixologiyada
cismi otrafli dork etmoyo tohrik edon toocciib hissi özünü gostorir. Mürҽkkҽb m ö v q e vҽya s t a t u s (latinca status - voziyyҽt demokdir) anlayışından
fıkri mosolo holl cdildikdon sonra insan homin dҽqiqo vozifҽsini bitmiş hesab istifado olunur.
etmir, alınmış cavabın, hҽllin gedişinin doğru olub-olmaması üzҽrindҽ Hor hansi bir qrupu psixoloji cohotdon tohlil cdondo qrup üzvlҽrinin
düşünmҽyҽ başlayır, bu zaman insanda şübhҽ hissi ҽmҽlҽ golir. Bu şübhҽni mövqcyinin eyni olmaması fakti dorhal diqqoti colb edir.
aradan qaldınnaq üçün adam öz noticolorini ycnidҽn yox-layır. Ҽgҽr mosolonin Sosial qrupda onun üzvlҽrinin mövqeyini sociyyolondinnok iiciin iki
diizgiin hҽll edilmҽsinҽ inanırsa, bu zaman şübhҽ hissi öz yerini inam hissino şkaladan - maaş codvoli vo hörmot şkalasından istifado etmok olar. Golin,
verir. Belҽliklҽ dҽ şübhҽ, toocciib, inam, fҽhm, yenilik, heyrҽt hisslori zehni

ovvolco hor hansi bir zavodun, fabrikin vo ya mҽktobin maaş codvoli ilo tanış olunur. Hörmot vo nüfuzun formalaşma-sında cins-yaş amillҽri (qoca, qadın vo
olaq. Mosolon, mҽktҽbin maaş cҽdvҽlindҽ, ovvolco, direktorun, sonra onun s.) do miioyyon rol oynayır.
müavinlҽrınin, daha sonra metodıst müҽllimlҽrin, baş müollimlҽrin, 181
müҽllimlorin vo s. Hҽr bir adam bir песо sosial qrupun iizvii kimi foaliyyot gostorir. Mosolon,
180 emok haqqı yazılır. Görҽsҽn, moktob ailo şagird üçün bir qrupdur, sinif kollektivi ikinci, si-nifdoki dostları üçüncü,
rohborlorinin, miiollimlorin ve başqa mohҽllҽdҽki yoldaşları dördüncü, bağ evindҽki yoldaşlan beşinci qrupdur vҽ s.
işçilҽrin pcdaqoji kollcktivdo nufuzu İnsan 9-10, hotta daha çox sosial qrupun iizvii ola bilor.
onlann maaş cҽdvҽ-lindoki yeri (sırası) ilo
Ünsiyyҽt dairҽsi genişlondikco, insanin miinasibotlor şҽbҽkҽsi do
avtomatik surotdo miioyyon olununnu?
mürҽkkҽbloşir. Lakin bir cohot aydındır: insanin biitiin qruplarda mövqcyi
ogor biz homin pcdaqoji kollcktivdo
psixoloji todqiqat apanb onu hönnot adҽtҽn eyni olmur. Hotta bir qrupda qeydsiz-şortsiz li-derҽ çevrilmiş hor hansi
şkalasına görҽ sҽciyyҽlҽndirsҽk, mҽlum bir adam bozon başqa bir qrupda onun adi üzvlҽrindҽn biri kimi iştirak cdir vo
olacaqdır ki, qrupda adamlann mövqeyi oksino, bir qrupun adi iizvii başqa bir qrupda lidcr rolunda cms edir vҽ s. İnkişaf
muxtolif obyektiv vo subyektiv amillorlo sҽviyyҽsinҽ, foaliyyot vo ünsiyyotin mҽzmununa görҽ bir-birindon forqlonon
şortlҽnir. qruplarda: şҽxsiyyҽtin statusunun muxtolif olmasi tamamilo qanu-nauyğun
Ҽmok haqqı insanin sosial mövqeyini sociyyҽlҽndirҽn on umu-mi zahiri haldır. Lakin bununla belo iimumi cohot kimi qcyd etmok lazimdir ki,
olamotdir. Lakin, bununla belo, onun özünҽmҽxsus sosial-psixoloji ohomiyyoti şҽxsiyyҽtin bir qmpdaki mövqeyi onun digor qrupdaki mövqeyinin
vardir. Ҽmҽk haqqı insanin peşҽ-ixtisas (tohsil) soviyyosi ilo miioyyon olunur vo formalaşmasına bu vo ya digor dorocodo tosir gostorir. Mosolon, işlҽdiyi
tutduğu vҽzifҽ ilo bilavasito bağlıdır. Bu baximdan mövqe anlayışı, birinci kollcktivdo adamın mövqeyinin yüksҽk olmasi onun ailҽdҽki mövqeyinҽ
növbҽdҽ, şҽxsiy-yotin hiiquq vo vҽzifҽlҽri osasinda tohlil cdilmolidir. Sosial- miihiim tosir gostorir. Adama öz ailosin-do - hoyat yoldaşı, usaqlan vo b. böyük
psixoloji todqiqatlar gostorir ki, şҽxsiyyҽtin solahiyyoti bilavasito onun hüquqları hönnҽtlo yanaşdıqda, bu, qonşuların ona miinasibҽtinҽ miihiim tosir gostorir vo
ilo miioyyon olunur. Lakin solahiyyot holo şoxsiyyҽtin qrupda hörmҽt vo s.
nüfuzunu öz-özünҽ miioyyon etmir. Burada psixoloji baximdan on başlıca Bos, sosial qrupda insanlarm bir-biri ilo qarşılıqlı olaqo vo ra-bitolori no ilo
çҽtinlik ondan ibarotdir ki, çox zaman şoxsiyyot özünün huquq konsepsiyasını şҽrtlҽnir? Bu prosesdo qrup üzvlҽrinin mövqeyi nҽ kimi ohomiyyoto malikdir?
hҽddindon artıq şişirtdiyi halda öz üzorinҽ düşon vҽzifҽlҽri diizgiin insanlarm sosial qrupda qarşılıqlı miinasibotlori öz-özlüyiindҽ onlann mövqcyi
qiymҽtlҽndiro bilmir. Ilk baxışdan no qodor qҽribҽ görünso do, şoxsiyyotin qrup ilo şҽrtlonҽ bilormi?
iizvlorino psixoloji tosir dorocosi onun hiiquqlanndan daha çox öz vҽzifҽlҽri-ni Birgo foaliyyot vo iinsiyyot prosesindo insanlarm bir-birilo qar-şılıqlı olaqo
layiqincҽ yerinҽ yetinnosilҽ bağlıdır. vo rabitolori s o s i a l n o r m a l a r vasitosilo tonzim olunur. insanlar
Eyni bir qrupda eyni hüquqlu muxtolif şҽxsiyyotlҽrin qrup uzvlorino tosir sosial qrupdaki mövqelҽrindҽn asılı olma-yaraq sosial normalara omol edirlor.
dorocosinin muxtolif olmasi kimo molum deyildir? Sosial psixologiyada bu Sosial normalar dedikdo tarixon omolo gҽlmiş vo miioyyon olunmuş
cohoti şҽxsiyyҽtin hönnҽt vo nüfuzu anla-yışı ilo ifado edirlor. Ҽgor solahiyyot davranış vo foaliyyot qaydalan nozordo tutulur. Norma latin sözü olub qayda,
şҽxsiyyҽtin mövqcyini rҽsmi sҽviyyҽdo xarakterizo edirsҽ, hörmҽt vo niifuz onun niimuno demokdir. Siyasi, omok, hiiquq, modoni, etik (oxlaq) vo s. normalar
şҽxsi qarşılıq-h miinasibotlor sistemindҽki vҽziyyҽtini ҽks etdirir. Hörmҽt vo nii- buna misal ola bilor.
fuz psixoloji cohotdon şҽxsiyyҽtin xidmotlҽrinin ҽtrafdakı adamlar torofindon Insanlar sosial nonnalan monsub olduğu qrup vasitosilo mo-nimsoyirlor.
tosdiq olunmasi, bҽyonilmҽsi vo qobul edilmosi demokdir. Hörmҽt vo niifuz Hor bir qrupda mövcud olan normalar da sosial norma-lardir. Qrup nonnalan
insanin şҽxsi qarşılıqlı miinasibotlor sistemin-doki voziyyotini xarakterizo etmok comiyyotin sosial nonnalanm özünҽmҽxsus şҽkildҽ oks etdirir.
üçün miihiim ohomiyyoto malikdir. Bununla yanaşı olaraq onlar şҽxsiyyotin öz Sosial normalann funksiyalan muxtolifdir. Psixoloji baximdan onlann ikisi
sҽlahiyyotini müvoffҽqiyyҽtlҽ hoyata keçirmҽsinin zҽmri psixoloji şҽrtlҽri kimi xususilo miihiimdur.
meydana çıxır. ftfiı Sosial normalar, yuxanda qcyd cdildiyi kimi, birinci növbҽdҽ,
Şҽxsiyyotin hörmҽt vo nüfuzu onun ҽmҽk töhfolori ilo yanaşı hom dҽ şox.i 182 insanlarm münasibҽtlҽrini tonzim edir. Hor bir qrupda böyüklҽ ki-çik,
keyfıyyҽtlҽri, qrup üzvlҽri ilҽ münasibҽtlorinin xarakteri vo s. Лҽ miioyyon qadınla kişi, müollimlҽ şagird, direktorla sex rҽisi vҽ başqaları •rasındakı

miinasibotlor sosial normalar vasitosilo tonzim olunur. Sosial normalann miihiim yollanndar biri sosial normalann monimsonilmosi ilo bağlıdır. Adamlar,
tҽnzimetmҽ funksiyasi dedikdo bu cohoti nozoro nhrlar. Onlann osas bir to rofdon, miioyyon bir sosial situasiyada sosial normalara miivafic surotdo
funksiyalarmdan biri iso qiymotlondirmo lunksiyasıdır, yoni insanlar sosial horokot etmoyo çahşır. Mosolon, tolobo trolleybusda hoi hansi bir qoca qan vo
normalar vasitosilo noinki başqa ıdamların, hom do özlorinin davranış vo
ya ҽlil görҽndҽ dҽrhal ayağa durur, ycrini ona\ verir. Digor torofdon, onlar hor
rҽftarını qiymotlondirir, muxtolif yollarla özlҽrinin qarşılıqlı münasibҽtlorini
tonzim edirlor. Bu yollara sosial nozarot sistcmi deyirlor. hansi başqa adamın da homin situasiyada belo horokot edҽcҽyini gözloyirlҽr.
Adamlar sosial normalara ya muxtolif soviyyolordo omol cdir, ya da onu bu Mosolon, trolleybusda qabaq corgolordon birindo gone bir oğlan otunnuşdur.
vo ya digor dorocodo pozurlar. Şokil 28-do bu cohot öz oksini tapmışdır. Trolleybusa qoca bir qadin daxil olur. Bu zaman hamı gözlҽyir ki, gone oğlan
dumb yerini ona vcrocok. Psixologiyada buna s o s i a l g ö z - 1 о m о 1 ҽ г
Ҽgҽr hor hansi bir adam sosial normalara artıqlaması ilo omol cdirso onun
deyilir. Hor bir adam adҽton başqa adamlann ondan no gözlҽdiyini bilir, bu
horokotlori muxtolif formalarda roğbotlondirilir. Ҽgҽr hor hansi bir adam bu vo
ya digor sosial normam pozursa, ҽtrafda-kı adamlar dorhal ona muxtolif cohoti öz davranış vo rҽftannda, istҽr-istҽ-moz, nozoro alir.
formalarda reaksiya göstҽrirlҽr: to-occiiblonir, hiddotlonir, ctiraz cdir, bu Eyni bir sosial situasiyada muxtolif adamlar iştirak edirlor. Go-rҽsҽn, biz
moqsodlo muxtolif sanksiya-lardan, cozalandirma todbirlorindon istifado edirlor. homin adamlann hamisimn eyni bir sosial situasiyada eyni torzdo horokot
Sosial nozarot sistemi iki soviyyodo - rosmi (formal) vo qeyri-rosmi (qcyri- edocoyini gözleyirikmi? Fikrimizi yuxandaki misal osasinda aydmlaşdıraq.
formal) vasitolorlo hoyata keçirilir. Miiossisonin mii-diriyyoti, hҽmkarlar Tutaq ki, trollcybusu gone bir oğlan sü-rür. Başqa bir qoca qadın növboti
toşkilatları, nozarot qruplan vo s.-nin miihiim funksiyalarmdan biri rosmi dayanacaqda trolleybusa mindi. Trolleybusda otunnaq üçün boş yer yoxdur.
qaydalara miivafiq olaraq hoyata keci-rilon sosial nozarotdon ibarotdir. O, Biitiin ycrlordo qoca qadınlar oyloşmişlҽr. Tokrar edirik: tokco cavan adam
mahiyyot etibarilo hor bir işçi-nin foaliyyotinin mohz ictimai monasimn trolleybus sürondir. Görҽson bu şҽraitdo başqa adamlar ondan öz yerini qoca
aydınlaşdırılmasından, comiyyotin monafcyi baximmdan qiymotlҽndirilmҽsindҽn qadina vermosini gözlҽyirlҽrmi? Cavab aydındır: olbotto, yox. Bos, onda no
başlayır vo muxtolif formalarda totbiq olunur. üçün yuxandaki misalda hami trolleybusda oturmuş gone oğlandan dumb ycrini
Ҽmok vo ya tohsil miiossisosindo sosial nozarot, hor şcydҽn ovvol, qoca qadina vermosini gözlҽyirdilҽr? Mosolonin mahiyyoti sadodir: eyni bir
torbiyocdici ohomiyyoto malikdir. Miiossisonin miidiriyyoti vo s. hҽmişҽ bu sosial situasiyada adamlar miixtolif rollar ifa edirlor. Tanış olduğumuz
cohoto diqqot yctirir vo muxtolif yollarla şҽxsiyyҽ-tin hiiquqi düşüncҽsinҽ, situasiyalarda gone oğlanlar-dan birincisi sornişin, ikincisi iso trolleybus
oxlaqi şüuruna vo s. tosir gostorir. Homin proses somoroli olduqda, ҽwolcҽ sürücüsü rolunda çıxış cdir. Adamlar bundan asılı olaraq onlara eyni sosial
----------- ----------- ►
şҽxsiyyotin hiiquq qaydalan situasiyada eyni meyarlarla yanaşmırlar: hor hansi bir adamin hansi rol (bizim
mi-sahmizda sҽrnişin vo sürücü) ifado ctmosini nozoro ahr vo onun miivafiq
С N R
sosial situasiyada rolun tҽlҽblҽrino uyğun olaraq horokot
Cozalandirma Rogbotlondirmo
184 ■ҽcoyini gözlҽyirlҽr. Bu о demokdir ki, insanlarm qarşılıqlı tosiri
jKt'scsindo sosial gözlҽmҽlor rol gözlomҽlori kimi özünü gostorir. lorn in
mosoloni izah ctmok üçün biz rol davranışının qanunauy-fuuluqlan ilo tanış
Şҽkil 28. Sosial nomıalar; cozalandirma vo rogbotlondirmo. N - norma, С - olmalıyıq.
cozalandirma, R - rogbotlondirmo.
183 (ҿтҽк qanunçuluğu) ҽsasında tҽnzim 2. Rol davranışının qanunauyğunluqları

olunan fҽallığı todricҽn monovi
meyarlarla tҽnzim edilmoyҽ başlayır. V. Şekspirin «Bu sizin песо do xoşunuza gҽlҽcҽkdir» dramın-da «bütün
Qcyri-rҽsmi sҽviyyҽdҽ hҽyata kcçirilon sosial nozarot sisteminin dünya» «tcatra» bonzodilir. Onun sözlori ilo desok, «bu lcatrda kişilҽrin vo
ohomiyyoti böyükdür. Qrupun ictimai rҽyi, iş yoldaşlarının qonşulann mülahizҽsi qadınların hamısı aktyordun>, «onlardan hor biri miixtolif rollar oynayirlar».
vo s. sosial nozarotin tosirli vasitoloridir. Doğrudan da adamlar hoyatda muxtolif rollar ifado edirlor: eyni bir adam
Hor bir sosial situasiyada adamlann davranış vҽ rҽftannırj iimumi xarakteri moktobdo miiollim, cvdo ana, poliklinikada xosto, av-lobusda semişin rolunda
sosial normalarla miioyyon olunur. insanlar bi normalan, песо deyҽrlҽr, ana südü vo s. çıxış edirlor.
ilo monimsoyirlor. Ailodo v* moktobdo ictimai tҽcrübҽnin öyrҽnilmҽsinin

Rollann diapazonu vo miqdan insanin daxil olduğu münasibҽt •ahelҽrinin - ictimai hoyatda istehsal prosesindo insanlar arasinda obyektiv surotdo
sosial qruplann vo foaliyyot növlorinin diapazonu vo miqdan ilo miioyyon yaranan real rabito vo miinasibotlor onlann subyektiv mii-nasibotlorindo oks
olunur. Ҽgor bir adam 5 qrupun, digori 7 qrupun üzvüdürsҽ, onlardan birincisi olunur.
miivafiq miinasibotlor sahosindo 5 rolda, ikincisi iso 7 rolda çıxış edir. Bos, bu Mohz buna göro do şҽxsiyyҽtin sosial qarşılıqlı tosirini tokcҽ onun rollanni
rollann mahiyyoti no-don ibarotdir? Comiyyotdo insanin rol davranışı no ilo fonnal olamotloro goro tosvir ctmҽklҽ mohdudlasdir-maq olmaz. Şҽxsiyyҽtin rol
miioyyon olunur? insamn rol davranışının osas qanunauyğunluqlannı no ilo izah davranışını, hor hansi bir konkret situasiyada onun omollorini yalniz ictimai
etmok olar? miinasibotlor sisteminin tohlili osasinda başa düşmҽk olar.
Xarici ölkҽlordҽ rol nozoriyyosi tҽrҽfdarları (C. Mid, C. Moreno vo b.) К. Marks göstҽrirdi ki, insanlar özlҽrinin ümıımdünya tarixi dramının hom
Şekspirin bu sözlorini dönҽ-döno iqtibas gotirirlor. Onlar bu zaman tcatr aktyorlan, hom do miiollifloridirlor. Rol şoxsiyyotin bütövlükdҽ comiyyot,
aktyorlan ilo comiyyot iizvlori arasinda muxtolif ox-şar cohotloro diqqoti colb özünomҽxsus ictimai tҽşkilat vo ya konkret qrup torofindon miioyyon olunmuş
edirlor: aktyorlar miioyyon rol ifado cdir, comiyyot iizvlori miioyyon mövqc hiiquq vo vozifolorini oks etdi-rir.
tuturlar; aktyorlar pyesin motni-no osaslanirlar, comiyyot iizvlori miivafiq Rolun hiiquq vo vozifolori psixoloji baximdan onun hom do başlıca
normalan gözlomҽlidir-lor; bir aktyor başqa aktyorun oyununa reaksiya cҽhҽtini tҽşkil edir. İstҽr insanin özünun öz roluna, istorsҽ dҽ başqa adamlann
göstormҽlidir, comiyyot iizvlori iso bir-birlorino reaksiyalanni qarşılıqh surotdo onun roluna münasiboti mohz bununla bağlıdır. Mҽsҽlҽyҽ bu nöqteyi-nҽzҽrdon
nozoro almahdir... yanaşdıqda rol davramşında aşağı-
İlk baxışda bu bonzotmolor bolko do tobii görünmür, bununla belo onlar 186 dakıları ayırd etmok olar: a) rol gözlҽmҽlҽri vҽ b) rol konsepsiyası
Şekspirin sözlҽrinin monasmı doqiq ifado edirlor. Xarici ölkҽlҽrdҽ rol (mövqeyi).
nozoriyyosi torofdarlan bu baximdan çoxlu faktlar toplamışlar, lakin onlar öz- Rol gözlҽmolҽri sosial gözlҽmҽlҽrin xiisusi halıdır. Özünün bu
özlüyündҽ maraqh olan bu faktlan comiyyot haqqinda yanlış tosovvürlҽr HÜsusiyyҽtinҽ görҽ rol gözlҽmҽlҽri nisboton konkret xarakter daşı-yır vҽ
osasinda izah edirlor. Homin psixologiya iiciin sociyyevi olan iimumi metodoloji miioyyon bir rol davranışının nonnalannı ifado edir.
sohv onun rol nozoriyyosindo do aydin nozoro carpir. insamn rol davranışına ve- Rol gözlҽmҽlҽri ikitҽrҽfii prosesdir: hor hansi bir adam, bir torofdon, başqa
185 rilҽn tҽlҽblҽr mahiyyҽt ctibarilҽ obyektiv sosial-tarixi şoraitlo m ҽyyҽn adamlardan onlann öz rollanna uyğun davranış tҽrzi gözlҽyir; miivafiq
olunur. Bozi rol nozoriyyosi nümayҽndҽlҽri mohz bu coh ti inkar edir. situasiyada qadının özünü, tutaq ki, ana kimi, ki-Jinin ata kimi aparacağını
Mosolon, rol nozoriyyosinin osas nümayҽndҽlorindҽn biri olan C. gözlҽyir. Ҽgҽr ana vҽ ya ata özlҽrini ҽt-rafdakı adamlann gözlҽdiyi kimi
Morenonun fikrinco, sosial tҽşkilat insanlarm davranışını moh-dudlaşdıran vo aparmırsa, onlann arasinda müx-lelif formalarda konfliktlҽr yaranir. Atalar bu
ona istiqamot veron rollar şҽbҽkҽsindҽn ibarotdir. Terminloro diqqot yetirok: monada da «uman ycrdҽn küsҽrlҽn> demişlҽr. Belo konfliktlҽro г о 1 1 a r a r a s
Moreno comiyyot termini ovozino «soJ sial tҽşkilat» terminindon istifado edir. ı lonfliktler deyirlҽr. Digor torofdon, hor bir adam başqa adamlann hndan (daha
Burjua sosioloqları çox vaxt bu moqsodlo «sosial institut» terminindon istifado doğrusu, onun rolundan) nҽ gözlҽdiyini bilir vҽ özünü miivafiq rol
edirlor. iki cohoti do qeyd edok. Rol nozoriyyosino goro: a) sosial toşkilat rollar gözlomolҽrinҽ uyğun olaraq aparır. Bu nöqtcyi-nҽzҽr-don rol gözlҽmҽlҽri sosial
qrupda qarşılıqlı tosir vo miinasibotlor sistcmini özünomҽxsus şҽkildҽ tonzim
şҽ-bҽkҽsindҽn ibarotdir; b) insanlarm davranışı miivafiq rollarla miioyyon
edir.
olunur. Rollar insanlarm davranışmı bir torofdon mҽhdud-laşdırır, digor
Rol konsepsiyası rol gözlomolori ilo bilavasito ҽlaqҽdardır: rol konsepsiyası
torofdon, ona istiqamot verir. Bos, bu zaman insanlarm bir-birino qarşılıqlı tosiri
rol gözlҽmҽlorinin mҽnimsonilmosi osasinda ҽmҽlҽ golir. Laİcin rol gözlҽmosi
no ilo şortlҽnir? Rollar nozoriyyosinin banisi C. Mid suala belo cavab verir:
anlayışına nisboton rol konsepsiyası an-layışı daha geniş anlayışdır. Rol
qarşılıqlı tҽsirin toşkili ağıl-dan asıhdır. Ҽgҽr ağıl rollan qobul ctmok vo
konsepsiyası rol gözlҽmҽlҽrindҽn başqa şҽxsiyyotin öz roluna vҽ özünün sosial
toxҽyyüldҽ foaliyyotin altcmativ variantlanm oynamaq qabiliyyotino malik
qrupdaki ycrinҽ mii-nasibҽtini ifado edir. Bu cohot öz oksini rolun ifasında tapir.
olmasaydi, fҽrdlҽröz foaliyyotini uzlaşdıra bilmozdilor. Molumdur ki, insanlarm
Rolun ifası miioyyon bilik, bacarıq vҽ vҽrdişlҽr tolob edir. İn-lanın noinki
qarşılıqh miinasibotindo osas, müҽyyҽncdici cohot ictimai-iqti-sadi
intellektual soviyyosindҽn, emosional mҽdҽniyyotin-don, iradi
miinasibotlordir. insanlar arasinda biitiin digor miinasibotlor mohz onlann
keyfıyyotlorindon vo s.-dҽn, hom do anatomik xüsusiy-Horindon asılı olaraq hor
osasinda formalaşır. bir rolun ifasında fordi çalarlar omolo golir. Lakin bütiin hallarda rol davranışı

insanin öz rolunu песо ba-fa düşmҽsi, öz roluna vo sosial qrupdaki yerino Elmdo yönҽlişlik anlayışı ilk dofҽ 1862-ci ildo Herbert Spenser torofindon
münasiboti ilo bağ-lıdır. Bu cohoti nozoro almadan rol davranışını psixoloji işlҽnilmişdir. XIX osrin sonları - XX osrin ovvollorin-do muxtolif psixi
cohotdon diizgiin tohlil ctmok olmaz. proseslori vo s. tosvir etmok iiciin muxtolif psixo-loqlar (L. Lanke, Q. Miiller,
T. Şuman, N. Ax, Y. Tomas, F. Zna-netsi vo b.) homin anlayışdan muxtolif
monalarda istifado etmişlҽr. Yönҽlişlik haqqinda iimumi nozoriyyoni iso XX
3. Sosial yönümlor
osrdo 20-ci illorin
Yönolişlik miiasir psixologiyada geniş istifado olunan osas an-layışlardan 188
biridir: o, rus dilindo «ustanovka» ingilis dilindo iso attitude kimi ifado olunur. Bftu - 30-cu illorin ovvҽllҽrindҽ görkҽmli gürcü psixoloqu aka-Biuik. D. N.
Yönolişlik nodir? Golin ovvolco bir ekspcrimcntlҽ tanış olaq. Tutaq ki, hor Uznadze yaratmışdır.
birindo 25 nofor (12 kişi, 13 qadın) olan iki qrupla Qorb psixologiyasi psixi hadisolori «vasitҽsizlik postulatina» ■ostulatum
187 eksperiment uparırıq. Bunun üçün latin sözü olub, siibutsuz qobul edilon miiddoa demok-Br) osason izah edirdi.
eyni bir adam in, mҽsҽlҽn, A.-fotoşҽklini Bihcviorizmin yuxanda tamş olduğumuz ■Usturunu (S - R) xatırlayın. Bu
çoxaldırıq, qrupdaki kişi vҽ qadınların hҽr
coroyana goro, stimulla (S) rcaksi-k(K) bir-birilo bilavasito ҽlaqҽdardır, yoni
birinҽ on bir ҽdҽd veririk.
fordin reaksiyalan no-■вҿ etibarilo guya. ancaq ona tosir göstorҽn stimulla
Birinci qrupda eksperimentator tapşırığı aşağıdakı kimi i edir: - sizҽ mҽşhıır
miioyyon olu-
bir cҽrrahm şokli vcrilmişdir. O, dünҽn bcş ğm anasını ölümdҽn qurtannışdır.
Onun portretini tosvir edin. D. N. Uznadze özüniin ilk nozori-metodoloji osorlorindo (1923 925)
İkinci qrupda isҽ cksperimentator tҽlimatı dҽyişir. O, tapş aşağıdakı kimi psixologiya elmindҽ hökm siiron mexaniki fikirlon tonqid , ononovi empirik
aydmlaşdırır: - sizҽ müxtҽlıt' cinayҽtlor törҽt amansız bir caninin şҽkli psixologiyadan. bihevionzmdon vo s. forqli q yeni konkret psixologiya yaratmaq
verilmişdir. O, dünon beş uşağın an vҽhşicҽsinҽ hҽlak etmişdir. Onun portrctini vozifosini iroli sürürdü. un iiciin psixika vo davranışın hor hansi bir tozahurünün
tҽsvir edin. osasi-loşkii edon başlıca şoxsiyyot amilini tapmaq zoruri idi. D. İ. Uz-badze 20-
Birinci qrupda adamlar A.-nı cҽrrah kimi, ikinci qrupda isҽ ni kimi ci illorin sonunda bu mҽqsodlҽ yönolişlik anlayışından is-■ade etmoyo başladı,
qavrayırlar. Buna miivafiq olaraq onlar A.-mn fotoşokill do eyni cür oks olunmuş on başlıcası iso homin fenomeni öyronmҽk Içurı xususi Usui kҽşf etdi. O,
zahiri görkomino, baxışlarına vo s. nr" tolif monalar verirlor. Mosolon, birinci ovvolco, mosolon, psixologiyada ■Şcrpantc illüziyası» adi ilo molum olan
qrupda kişi vo qadinlar qc edir ki, A.-nın gözlҽrindҽn şofqot tökülür. ikinci illuziyadan istifado etdi. Homin illiiziyamn mahiyyoti aşağıdakından ibarotdir:
qrupda iso kişi qadinlar göstorirlҽr ki, A-nın gözlҽrindҽn cin yağır. muxtolif co-Blli, lakin müxtolif ölçülü iki cisimdon kiçik olanı ağır görünür. D.
Diqqot edin: eyni bir fotoşokil iki qrupda miixtolif cur qavra lir. Bunu no ilo N. Uznadze bu model osasinda yönҽlişliyi tosbit etmok iiciin ma-laqli iisul toklif
izah etmok olar? Bu suala cavab vermok iiciin eksperimentin quruluşuna diqqot etdi: cksperimcntator tocrübodҽ iştirak edon adamlara tutaq ki, A.-ya, S.-yo vo
yetirmok lazimdir. Eksperiment hor iki qrupda toxminon eyni plan osasinda ya N.-ya iki miixtolif böyüklükdo olan far verir, onlan miiqayiso edib hansinin
aparılmışdır, lakin qrupları müqayisoli şҽkildo nҽzҽrdon kcçirsҽk, onlann böyük olduğunu müҽyyҽn-fcşdirmҽyi xahiş edir. Tҽcrübo 5 dofo eynilҽ tҽkrar
arasinda bir miihiim forq goro bilorik: birinci vo ikinci qrupda eksperimcntlor olunur. Bundan Monra cksperimentator A.-ya vo yaxud N.-ya eyni böyüklükdo
muxtolif tolimat osasinda aparılmışdır. Eksperimentin noticҽsı dҽ bilavasito bu olan ıkı şar verir vo onlan miiqayiso etmoyi xahiş edir. Molum olur ki,
cҽhotlҽ bağlı olmuşdur. Son demo, ekspcrimcntator tolimat vasitosilo birinci lacriibodo iştirak cdonlorin. demok olar. hamısı eyni böyüklükdo olan şarlan
qrupdaki adamları A.-nı moşhur corrah, ikinci qmpda iso amansiz cani kimi muxtolif böyiiklükdo olan şarlar kimi qavrayirlar. Bu onunla olaqodardir ki,
qavramağa yönҽltmişdir, yoni yönҽlişlik yaratmışdır: onlar A.-nı mohz belo do tocriibonin birinci morholosindo adamlar farları qeyri-bҽrabor şarlar kimi
qavramışlar. qavrayirlar vo onlarda buna miiva-■q yönҽlişlik omolo golir: belo yönҽlişliyҽ
Tanış olduğumuz eksperimcntdҽ yönolişliyin osas xüsusiyyoti öz oksini tosbit olunmuş yönҽliş-llk deyilir. Tocriibonin ikinci morholosindo toklif olunan
tapmışdır: insanda öz hҽyat tҽcriibҽsi (vo ya eksperiment) prosesindo cisim vo borabor farlan onlar ҽwolcҽ yaranmış yönҽlışlik baxımında qeyri-bҽrabҽr pırlar
hadisҽlorҽ yanaşma torzi vo ya meyli ҽmolҽ golir. О, homin cisim vo hadisolori kımi qiymҽtlҽndirirlor.
do mohz bu baximda qavrama-ğa, onlara bu baximda reaksiya göstҽrmҽyҽ, öz
foaliyyotini bu baximda qurmağa başlayır.

Bu üsul yönolişliyin xiisusiyyotlorini öyronmҽk üçün klassik uhul hesab
olunur. D. N. Uznadze vo onun ҽmokdaşları sonralar ta-tış oiduğumuz
eksperimental model osasinda yönҽlişliyi öyrҽnmok
189

üçün muxtolif metodikalar işlҽmiş, muxtolif sahҽlordҽ (gö eşitmҽ vҽ s.)
yönҽlişliyin tosirini bütün aydınlığı ilҽ göstҽrҽn d eksperimental faktlar miioyyon Tolobatlar
etmişlҽr. Dünya psixoloji odҽbi yatında bu faktlar yüksok qiymҽtlҽndirilmiş,
mҽşhur İsveç psixo' qu Jan Piajc onları «Uznadze clTekti» adlandırmışdır.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, D. N. Uznadze özünün ҽs_ cksperimental Yönҽlişlik Davranış
tҽdqiqatlarınm noticolorini ümumilҽşdirҽrҽk, yöı lişlik haqqinda orijinal
ümumpsixoloji nҽzҽriyyҽ yaratdı. Bu nҽ: riyyҽnin nüvҽsini belo bir müddҽa tҽşkil
edir ki, şüurun mozmunu vo ya hor hansı bir davranış aktı yönҽlişliklҽ şortlҽnir. Situasiya
Yönҽlişlik yarandıqdan sonra insamn mental (idrak) vo horoki fҽallığımn iimumi
istiqamotini vo onlann reallaşmasının konkret xiisusiyyotlorini miioyyon edir. Bu
onun sayosindo miimkiin olur ki, yönoliş-lik özünomҽxsus psixi rcalhq kimi Şekil 29. Yönolişliyin ҽmҽlҽ gҽlmusi prosesi.
fҽallığı mҽqsodyönlü surotdo hoyata keçirmok üçün zoruri olan daxili vo xarici
şҽrtlҽri özündo birlҽşdirir. ya ilҽ şҽrtlonin>. Bu qanunauyğunluğu sxcmatik surotdo aşağıda-I kimi tosvir
Belҽliklҽ do D. İ. Uznadze iki tҽrkibli - stimul-reaksiya (S - R) - davranış ctmok olar.
modelinii oksino olaraq aşağıdakı üç tҽrkibli davranış modelini irҽli sürdü: stimul Şҽkil 29-da yönҽlişlik haqqındakı nozoriyyonin osas mozmunu ado
- yönҽlişlik (ford) - reaksiya (S - О -R). edilmişdir. Bu о demokdir ki, yönolişlik halında situasiya prçoklik) fordin
Mosolonin belo qoyuluşunun noinki nozori, hom do metodoloji ohomiyyoti tolobatlan baxımından oks olunur. Yönҽlişlik ичһп foallığının ҽsasını tҽşkil
var idi. Davranışın üçtorkibli tohlili sxemi ononovi psixologiyada, о cümlҽdon edir. Buna göro do miivafiq şҽrait-э fordin davranışı mҽqsҽdyönlü xarakter
biheviorizmdҽ hökm sürҽn mexanizmi aradan qaldınnağa imkan verirdi. Homin daşıyır.
sxemҽ görҽ fordin reaksi-yası tҽkcҽ ona tҽsir göstҽrҽn stimulla deyil, hom do Yönҽlişliyin müxtolif növlҽri vardir. Onlardan biri sosial yono-slik adlamr.
xarici alomm tosirilo onda formalaşmış yönҽlişlik hah ilo şҽrtlҽnir. Yönҽlişlik in- Golin, ovvolco, «sosial» ifadosino diqqot yetirok. Bu-ıda söhbҽt insanlarda
sanin bütöv psixi haloti kimi mühitlҽ davranış, miihitlo şüurun ola-qosini sosial gerçҽklik hadisolori ilo miinasibot sa-osindo omolo gҽlon yönҽlişlik
sortlondirir.
haqqinda gedir.
Yönҽlişlik hah песо omolo golir? Yönolişlik nҽzҽriyyҽsino goro fordin
Bu о demokdir ki, yönolişliyin yuxarıda nҽzordҽn keçirdiyimiz sas
psixi fҽallığmın iimumi sxemi aşağıdakı kimidir. Gerçok-lik insana bütöv sistem
xiisusiyyotlorinin hamisi sosial yönolişlik üçün do sҽciyyҽvi-ir, lakin sonuncu
kimi tosir gostorir, о da homin tҽsirlҽrҽ bu töv sistem kimi cavab verir. Fordin
sosial hadisҽlҽrlҽ bağlı olduğu üçun daha miirok-ub xarakter daşıyır vo özünün
tolobatlanmn hamisi eyni vaxtda vo eyni şҽkildҽ tozahiir etmir. Bir situasiyada
miioyyon xiisusiyyotlori ilo yono-sliyin digor növlҽrindon forqlonir.
onun tutaq ki, A.-ya, başqa momcntdo iso S.-yҽ tolobati tomin olunur. Yönҽlişlik
Bizҽ artiq molumdur ki, insan şҽxsiyyot kimi muxtolif sosial uinasibotloro
do elo bu zomindo - fordin miioyyon bir tolobatinin miivafiq situa-siya ilo
daxil olur: o, ailonin, dostlar qrupunun, miioyyon bir Ikonin, qrupun vo digor
uzlaşması (birlҽşmҽsi) zҽminindҽ omolo golir. Akademik D. N. Uznadze
toşkilatların üzvüdür. О, ifado etdiyi rol-ir vasitosilo sosial qrupun sorvotlorini
yönҽlişliyi «subyektin bütöv dinamik voziyyoti», «тиоууҿп aktivliyҽ hazırlıq
monimsoyir, voton, mono-I /onginlik, pul, xoşbҽxtlik, yaradıcılıq vo s. haqqinda
hah» kimi xarakterizo edҽrҽk gostorir-di ki, o, «iki amillo: subyektin tolobati vo
tosovviir vo nlayislara yiyolonir. Bu prosesdo insanda muxtolif sosial yönҽliş-ır
miivafiq obyektiv situa
omolo golir vo onun fҽallığının istiqamotini miioyyon etmoyo eşlayır.
190
Sosial yönҽlişliyin mahiyyҽtini aydınlaşdırmaq üçün psixoloq-ır «Lapyer
paradoksuna» miiraciot edirlor.
191

1934-cu ildo amerikan psixoloqu Lapycr aşağıda tosvir olunai moşhur Koqnitiv
cksperimenti aparmışdır. Lapyer bilirdi ki, Amcrikada meh manxana sahiblҽri
çinli qonaqlan xoşlamır vo onlara öz otellorin yer vcrrnok istomirlor. Bu neqativ
Şokil 31. «Lapycr paradoksunun» sxcmatik tosviri.
xarakterli sosial yönҽlişlik surotdo özünü песо gostorir? Lapyer homin suah
aydmlaşdı üçün iki çinli tҽlҽbo ilo sҽyahotҽ çıxdı. Onlar ABŞ-ın muxtolif lannda
252 otelҽ getdilҽr. Yalniz bir oteldo qonaqlara yer verm 1ҿг. 251 oteldo iso onlan edҽrҽk belo noticҽyҽ gҽlmişlҽr ki, muxtolif situasiyalarda koqnitiv vo ya affektiv
xidmҽt standartlanna müvafıq surҽ normal qobul etdilor. Lapycrlҽ çinli tҽlobҽlҽr cohot daha aydin tozahiir edo bilor, bundan asih olaraq miixtolif situasiyalarda
arasinda fҽrq qoy dılar vo onlara cyni şokildҽ xidmot göstҽrdilҽr. noticodo muxtolif olmalıdır.
Soyahҽtdҽn iki il sonra Lapyer 251 otelin hҽr birinҽ moktub müraciҽt etdi. Bu miilahizolor no qodor maraqh olsa da, onlar «Lapyer para-doksu»nun
O, mҽktubda otel sahiblҽrino belo bir suala caır vermҽyi xahiş edirdi: ogor bir do mahiyyotini izah etmir. Qarşıya sual çıxırdı: sosial yo-nolişlik hansi şҽraitdo real
homin iki çinli tҽlobҽnin müşa ҽti ilo otelo tҽşrif buyıırsa, onlan yeno dҽ ҽvvҽlki davranışda ifado «olunur, hansi şoraitdҽ iso ifado olunmur?
kimi qonaqp vҽrliklҽ qarşılayarlannı? 251 otclin ancaq 128-don cavab alın «Lapyer paradoksu»na biz hoyatda muxtolif formalarda tcz-tez rast gҽlirik.
Onlardan yalniz birindҽ razılıq bildirilirdi. Otel sahiblorindon 52° i rodd cavabı, Çox vaxt adamlarda bu vo ya digor fonnada sosial yo-nolişlik omolo golir. Lakin
loxminon 47%-i iso qeyri-müҽyyon cavab vermi lҽr. o, homin yönҽlişliyo miivafiq surotdo horokot etmir. Bos, bunu no ilo izah etmok
Moktublara ahnmış cavablarda mehmanxana sahiblҽrinin çi lori olar? Sosial yönҽlişlik hansi formada tozahiir cdirso etsin, bu vo ya digor
xoşlamaması aydın şokildo özünü göstҽrirdi. Halbuki soya zamanı onlar özlҽrini dorocodo insan-la bağlıdır. Biz, hotta hor hansi bir adami «pis adam» kimi qavra-
başqa cür aparmış, Lapycri vo çinli tolҽbҽl ri normal şҽkildҽ qobul ctmişdilor. dıqda, çox vaxt onunla «pis adam» kimi roftar etmirik. Gözümiiz gözünҽ
Lapyer bu faktlan şorh edorҽ belo nҽticҽyҽ goldi ki, çinlilҽrlo münasibҽt sataşanda nodo iso tҽrҽddüd edirik, nҽdo isҽ güzoştҽ gedi-rik, nҽyi isҽ üzünҽ
sahosindo mchmanx" na sahiblҽrindo yaranmış sosial yönolişliklҽ onlann real vurmuruq; ҽbҽs ycro demirlҽr ki, «üz üzdon uta-паг», «üz otdҽndir», «istoyҽnin
davranı arasinda uyğunsuzluq vardir. bir üzü qara, vennoyonin hor iki üzü qara», «qapıya gҽlҽni qovmazlar» vҽ s.
Sosial psixologiyada «Lapycr parodoksu» adlanan bu notice muxtolif
Ҽgҽr belodirso, onda insanin real davranışı hansı şoraitdo mohz sosial
müҽlliflor torofindon miixtolif istiqamotlordo tohlil ol muşdur. Onlardan bin ilo
yönҽlişliyo miivafiq surotdo qurulur?
tanış olaq.
Miioyyon cdilmişdi ki, sosial yönҽlişlik (attitude) iic torkib quruluşa «Lapyer parodoksu» bu suala cavab vermir. Nҽzordҽn kcçirdi-yimiz atalar
malikdir. Bunu sxcmatik olaraq belo ifado ctmok olar kil 30). sözlorindo do homin fakt ancaq iimumi şokildo qeyd olunur. Halbuki insanlarm
Koqnitiv cohot obyckt haqqinda biliklordon, qiymotvcri hökm vo sosial davranışını psixoloji cohotdon diizgiin izah etmok üçün homin suah
mülahizҽlҽrdҽn ibarotdir. Affektiv cohot insanin miivafi obyekt vo ya hadiso ilo aydınlaşdırmaq lazimdir.
bağlı hisslor sistemini ohato cdir. Sosial y" nolişliyin davranış tҽrofı iso insanin Yönҽlişliyin prinsipial sxemi artıq bizҽ mҽlumdur (bax: şҽkil 29). Sosial
obyektlo real (monfi vo ya miisbot) omollori kimi özünü gostorir. yönҽlişliyin mahiyyҽtini onun ҽsasında ümumi şҽkilde aşağıdakı kimi tҽsvir
«Lapyer paradoksudan» biz on yaxşı halda sosial yönolişliyiıl iki etmҽk olar (şҽkil 32).
komponentini müşahidҽ edirik (şҽkil 31). Akademik D. N.Uznadzenin sözlҽri ilҽ desҽk, tҽlҽbat vҽ hҽmin tҽlobata
Bozi psixoloqlar «Lapyer paradoksu»nu bu baximdan tohlil müvafiq situasiya yönolişliyin müҽyyҽn istiqamҽtdҽ tozahiir etmҽsi üçün zҽruri
192 şҽrtdir. Ҽgҽr situasiya vo tolobatlar insana birlikdo tosir etmirsҽ, yönҽlişlik ҽmҽlҽ
gҽlmir vҽ golҽ do bilmoz. Bu cohot sosial yönҽlişlikdҽ do biitiin aydınlığı ilo
özünü gostorir.
Affektiv Davranış (konativ)
Koqnitiv
(emosional) Sosial yönҽlişlik do xarici vo daxili amillorin, sosial tolobat vo miivafiq
Şҽkil 30 . Sosial yönҽlişliyin üç torkibli quruluşu.
sosial situasiyamn birgo tosiri zominindo omolo golir.
Sosial situasiya miirokkҽb anlayışdır. Onu tokco iki vo ya daha çox adamın
qarşılıqlı olaqosi kimi başa düşmҽk olmaz. Adamlann ifa etdiklori rollardan,
onlann miinasibotlorindon, sosial normalar, gözlomolor vo qadağanlardan asılı
olaraq sosial situasiya yeni xü-susiyyotlor kosb edir. Psixoloji todqiqatlar gostorir
ki, sosial yönҽ-lişliyin davranışda tozahiir etmosi sosial situasiyamn mohz bu xa-
Affektiv

rakteristikalan ilo bilavasito bağlıdır. Mosolon, miioyyon edilmiş-dir ki, insanin mosolodir ki, peso rolunu dҽyişmҽk votindir. Eksperiment prosesindo do bu
rolu ilo münasibҽtlorinin bir-birino uyğun golmosi sosial yönҽlişliyin davranışda çҽtinliklor özünü göstҽrir-di: eksperimentdҽ iştirak edҽnlҽrin hamisi bilavasito
tҽzahüretmҽsini şortlҽndirҽn amil-lҽrdҽn biri vo bolko do ҽn başlıcası kimi prokuror vo vokil vҽzifҽlҽrindҽ işlҽyirdilor, Lakin eksperimentin başlıca qayҽ-si
nozҽrdon keçirilҽ bilor. Bu baximdan M. L. Qomelaurinin eksperimental do mohz 2-ci mҽrhҽlo ilo bağlı idi. 2-ci mҽrhҽlҽdҽ prokuror vo vokillorin rollan
todqiqatlarından biri ilҽ tanış olaq. dҽyişilir, eksperiment şҽraitindҽ prokuror vokilo, vokil iso prokurora cevrilir.
Eksperimentdҽ 20 prokuror, 20 vҽkil iştirak etmişdir. Onlan hüquq Amma nozoro almaq lazimdir ki, eksperiment şҽraiti xoyali xarakter daşıyır: bu
pozğunluğuna aid muxtolif hadisҽlҽrlҽ (alverçilik, qatilin gizlҽdilmҽsi, avtomat zaman adamlann rolu dҽyişilsҽ do, onlann cinayҽt pozğunluğu hahna
telefonun sındırılması, adamöldürmo, oğur-luq, qoruq yerindҽ ovçuluq vҽ s.) münasibotlҽrinin mütlҽq monada dҽyişildiyini güman ctmok, şübhosiz ki, sohv
tanış etmişlҽr. İstor prokurorlara, istorsҽ do vҽkilloro alverçilik etmiş, qatili olar-di.
gizlҽtmiş vo ya avtomat Göründüyü kimi, eksperiment elo tҽşkil olunmuşdur ki, mohz onun 2-ci
Sosial morholosindo, prokuror vo vokilloro öz rollarini dҽyiş-mok toklif cdildikdҽ, rolla
tolobatlar munasibotin bir-birilo uyuşub-uyuşma-ması (uyğun gҽlib-gҽlmҽmҽsi) faktı üzҽ
çıxmalı idi.
Eksperiment prosesindo bu cohot bütün aydınlığı ilo özünü göstҽrdi:
prokurorlann 7, vokillorin iso 6 nofori miivafiq hiiquq pozğunluğu hallarını oks
Sosial davranış rol baxımında qiymotlondirmokdon imti-na etdi. Onlar bunu aşağıdakı kimi
bosıal yönҽliş ҽsaslandırırlar: «Мҽп özümü vokil kimi tҽsҽvvür etmok istҽmirom, hcç vaxt
vokil işlҽmҽmişҽm, mon hüquq pozğunluğu hallannı vokil kimi qiymotlondiro
bilmoгҽт». «Ргокигогип işi vҽkilin işindon qat-qat çҽtin olsa da, mon vokil
olmaq istomezdim, mon cinayҽto vokil gözü ilҽ baxa bilmҽ-гҽт». «Моп İ6 il
prokuror olmuşam, müstҽr.tiq, hakim işlomişom, vokil do işlomҽli olmusam...
Vokil işlҽyondo do özümü qolbҽn prukorur kimi hiss etmişem. Xüsusilҽ ilk
vaxtlarda monim üçüıı çox çҽtin idi, iııdinin özimdҽ do canini müdafiҽ etmoyi
Şҽkil 32. Sosial yönolişin prinsipial sxcmi. 194
ҽmolli-baş-'ı öyrono bılmomişom. Bu adamdan böyük sҽy tҽlҽb edir».
lelefonu smdırmış hor hansı bir adamın ҽmҽllҽrini 10 ball sistemi Ozro BLI materiallan diizgiin tohlil ctmok üçün bir mҽsҽlҽni qcyd edek:
qiymҽtlҽndirmҽk toklif olunmuşdur. ekspcrimcntdҽ iştirak edon adamlann hamısı müvafıq cinayot pozğunluğu
Hҽr şeydҽn ovvol, bir mҽsҽlҽyҽ diqqot edok. Eksperiment no Üçün prokuror hallarını istҽr prokuror, istҽrso do vokil rolunda qiy-ınotlondinnҽk iiçün kifayot
vҽ vҽkillҽr üzҽrindҽ aparılmışdır? Görҽsҽn, bu, tҽ-ladüfon bclo alınmışdır? qҽdor biliyo malikdirlҽr. Bos, onlann Ыг qismi no üçün rclunu doyişmokdҽn
Şübhosiz ki, yox. Eksperimentin osas qa-yesi mohz hҽmin faktla bağlıdır. ımtina cdir? Mosolo onda-dir ki. hiiquq pozğuııluğu hah bilik osasinda deyil,
Mosolonin mahiyyoti ondan ibarotdir ki, prokuror vo vokil bir-birino oks olan hiiquq pozgun-luguna yaranır.ış münasibot (bizim misalımızda: prokuror vo
rollardir: prokuror lövlҽt ittihamçısıdır, qanunu müdafıҽ edir, vokil iso mohkomo vokil miinasiboti) osasinda qiymotlondiiilir. Ogor münasibҽt formalaşıb davamh
pro-eesindҽ müttҽhimin niimayondosidir, onu miidafio edir. Görҽsҽn, onlar eyni münasibҽtҽ çcvrilirso, hotta xoyali situasiya belo rolu do-yismok, yeni rol qobul
hiiquq pozğunluqlannı песо qiymҽtlondirirlҽr? etmok üçün başlıca maneoyҽ çcvrilir: bu zaman bozi prokurorlar vokil rolunu.
Eksperiment aşağıdakı kimi aparılmışdır: 1 - c i m ҽ r h ҽ - I о d о istor bozi vokillor iso prokuror rolu-nu qobul etmҽkdon imtina edirlor. Sosial rolla
prokuror, istҽrsҽ do vҽkillҽr miivafiq hiiquq pozğıın-luğu halına öz rol sosial miinasibotin uyuşması (bir-birino uyğun golmosi) sosial yönҽlişin omolo
mövqeyinҽ osason qiymҽt verirlor. Miioyyon cdilmişdir ki, eyni bir hiiquq golmo-si üçün osas sort loi don biridir. Eksperimentin nҽtıcolҽri osasli surotdo
pozğunluğunu prokuror vo vokillor muxtolif şokildҽ qiymotlondirirlor. gostorir ki, insanin sosial rolu ilo sosial miinasibotlori bir-bi-rilҽ uzlaşdıqda,
Prokurorlann verdiklori qiy-motlor 7,1 bala, vokillorin qiymotlori iso 4,14-o sosial yönҽlişliklor bilavasito davranışda ifado olunur: o, bu vo ya digor
borabordir. istiqamotdo foaliyyot gostorir. Ogor sosial rolla sosial münasibet bir-birınҽ
2 - c i m ҽ r h ҽ l ҽ d ҽ prokurorlara miivafiq hiiquq poz-ğunluğu halını uyuşmursa, sosial yönolişlik bu zaman ancaq koqnitiv vo ya affektiv soviyyodo
vokil kimi, vokilloro iso prokuror kimi qiymotlon-dirmok toklif olunur. Aydin

ifado olunur (bax: şҽ-kil 31), insan bu vo ya digor sosial hadisoni miioyyon UşaqUu i timai tocriiboyo yiyolondikco onlarda ictimai ideallar vo sҽrv^tloı
baximda qav-rayir, ona uyğun hisslor keçirir, lakin Lapycrin eksperimcntindo ol- ııqqında tosovviirlҽr formalaşır. Homin tosovviirlor onlann 1 ovi t tocriibosindo
duğu kimi, miivafiq sosial yönҽlişo osason horokot etmir. möhkҽmlonir. sorvot meylinin miihiim torkib hs.sori lo çevrilir: şoxsiyyot, bir
Beloliklo, biz sosial yönolişliyin osas qanunauygunluqlanndan biriiii torofdon, cisim vo hadisolo-n bu idcallar vr sorvotlҽr baxımından qiymotlondinr,
aydınlaşdırdıq. Golin, indi do, bu baximdan Lapyer paradok-sunu tohlil edok. digor torofdon, öz hoyatını onlann osasinda qurur, öz hҽyatının monasını ho-
B i r i n c i c o h o t . Lapycrin eksperimentlorindo meh-manxana 197
sahiblorinin cinliloro miinasibotilo onlann rollan bir-birino uyuşmur ve uyuşa da min ideallar vҽ sҽn/ҽtlҽrin tҽntҽnҽsindҽ axtanr. Sҽrvҽt meyllҽri-nin, ҽxlaq
bilmoz. Onlar çinli toloboloro monli mii-nasibot bosloyirlor. Lakin, bununla normalannın inkişaf etmҽmҽsi infantilizmin başlıca ҽla-mҽtlҽrindҽn biridir.
belo, biznes mehmanxana sa-hiblori üçün daha höyük ohomiyyoto malikdir. pul
qazanmaq onlann hoyatmin monasını toşkil edir. Ҽgor oteldo çoxlu yer varsa ve
biznes mehmanxana sahibi üçun birinci dorocoli ohomiyyoto ma- 4. İnsanların bir-birini qavraması vҽ anlaması
196
İnsanların qarşılıqlı münasibҽtlҽri onlann bir-birini qavraması vҽ anlaması
lıkdırso, bu zaman aydin mosolodir ki, o, öz münasibҽtindorı asıh Oİmayaraq
prosesindҽ formalaşıb inkişaf edir.
çinli toloboloro yer verocokdir.
Ünsiyyҽt insanlann bir-birini qavramasından başlayır. Qavrayı-şın bu növü
i k i n c i c o h o t . Lapyerin eksperimentlori öz-özlüyiindo Ho qodor
psixologiyada s o s i a l p e r s e p s i y a (latinca sosialis - ictimai,
maraqh olsa da, onda doqiq nozoro ahnmayan çoxlu ko-nusyot vardir. oslindo iso
perscptio - qavrayış demokdir) adlanır.
eksperiment miioyyon monada diizgiin planlaşdırılmamışdır.
Sosial perscpsiya termini psixologiyada 40-cı illorin (XX ҽsr) ortalanndan
Ҽgҽr Lapyer eksperimenti asağıdakı kimi planlaşdırsa idi, onun noticosi do
etibarҽn işlҽnilmҽyҽ başlamlmışdır. Ҽvvҽlcҽ bu ter-minlҽ qavrayış prosesinin
başqa cür olardi: tutaq ki. oteldo ancaq iki boş yer vardir. Otelo eyni vaxtda iki
sosial amillҽrlҽ şortlҽnmҽsi faktlarını ifado edirdilҽr. Mosolon, Amcrika
amerikali vo iki çinli tolobo golib yer almaq istoyir. Mehmanxana sahibi bu
psixoloqu С. Bruner bir todqiqat zamanı uşaqları kasıb vҽ dövlҽtli uşaqları olmaq
zaman песо horokot edordi? Aydin mosolodir ki, o, öziinün sosial yönҽlişino
üzrҽ iki qrupa bö-lüb onlara dҽyҽri bir ncçҽ qҽpik olan xırda pul göstҽrdi. O,
miivafiq olaraq ye-ri amerikali toloboloro veror. çinli tolobolori iso rodd edordi.
uşaqla-ra toklif etdi ki, pulun diametrinin песо sm, olduğunu miioyyon et-sinlҽr.
Bu onunla izah olunur ki, homin situasiyada mehmanxana sahibinin rolu onun
Qҽribҽ bir mҽnzҽrҽ alındı: tutaq ki, pulun diamctri 3 sm, idi. Lakin, ilk baxışda
sosial miinasibotlori ilo asanlıqla uyuşur.
nҽ qҽdҽr tҽoccüblü olsa da, uşaqlar pulun dia-metrini bclo qavramadılar. Varlı
Ü ç ü n c ü c ҽ h ҽ t . Lapyerin eksperimentlori iki morho-lodҽ tҽşkil
uşaqları pulun diametrinin, tutaq ki, 2 sm, kasıb (fҽhlҽ) uşaqları isҽ 5 sm
olunmuşdu. Lakin onlann noticolori bir-birino uyğun gelmir: birinci morholo 252
olduğunu tҽsdiq etdilor. Mosolonin mahiyyoti çox sado idi: varlı uşaqlarının
mehmanxana sahibindon 251 nofori çinli toloboloro yer vcrdiyi halda, ikinci
nҽzҽrindo xır-da pul hcc no idi, buna goro do homin pul onlann gözündҽ сох ki-
morholodo 128 nofordon •ncaq 1 nofori suala miioyyon cavab vermişdi. Bunu no
çik görünürdü, halbuki kasıb uşaqlan üçün göstҽrilҽn pul «ҽmolli-başlı dҽyҽrҽ»
ilo izah etmok olar? Mosolo ondadir ki, eksperimentin birinci morholosindo çinli
malik idi, buna görҽ do pulun diamctri onlara oslindo olduğundan çox böyük
tҽlҽbolor otelo Lapyerlo, yoni amerikali ilo birlikdo gҽlmişdi-lor. Göroson, bu
görünürdü. С. Bruncr bclo faktlan sosial pcrscpsiya tennini ilo tohlil etmoyo
faktin eksperimentin noticosi iiciin ohomiyyoti ol-muşdurmu? Atalar dcmişkon,
başladı. Lakin, tezliklo molum oldu ki, sosial perscpsiya termini öz-özlüyündo no
iiz-iizdon utanar. Eksperimentin ikinci morholosindo çinli tҽlҽbҽlor bilavasito
qodor maraqh olsa da, onun bu monada işlҽnilmҽsi mҽqsҽdҽuyğun deyildir.
iştirak etmir. Mehmanxana sahiblori suala toklikdo cavab verirlor. Bu situasiyada
Ҽvvҽla, psixologiyada belo faktlan ifado ctmok üçün aynca appersepsiya1
onlann boyiik oksoriyyoti eksperimentin birinci morholosindon forqli olaraq cinli
tennini vardir.
toloboloro yer vermokdon imtina edirlor.
Digor torofdon, tҽkcҽ qavrayış deyil, hom do biitiin psixi proseslor (hafizҽ,
Beloliklo. biz sosial yönҽlişliyin bozi xiisusiyyotlori ilo tanış olduq. Onlan
tofokkiir vo s.) do sosial amillҽrlҽ şortlҽnir. Ҽgor bu monada sosial persepsiya
tohlil edorkon sosial yönҽlişliyin istiqamotino, moz-mununa xiisusi diqqot
termini totbiq edilsoydi, onda istor-isi
yetirilmolidir. Sosial yönҽlişliyin istiqamoti, onun pozitiv vo ya ncqativ olmasi
miixtolif amillҽrlo şortlonir. Xe-yir, şor, ҽdalot, xoşboxtlik, gözolfik, azadlıq vҽ
s. haqqındakı ictimai idcallar v© sorvotlҽr onlann icorisindo xiisusi yer tutur.

'Appersepsiya (latinca ap<ad+perseptio qavrayış demokdir) - qavrayışın insanin kcçmiş yox. Hotta çox vaxt ikinci halda imkan daxilindҽ kobud adamdan söz soruşmaq
tҽcrübosindon, psixi foaliyyotinin iimumi mҽzmunyndan vo fordi xiisusiyyotlorindon asılı belҽ istҽmirik. Bu vaxt müxtҽlif adamlarla ünsiyyҽtimizin xarakteri, ilk növbҽdҽ,
olmasina deyilir. onlar haqqinda malik olduğumuz tҽsҽvvürlorlo miioyyon olunur.
198 muz digor psixi proseslorin do sosial amillҽrlҽ şҽrtlҽnmҽsini ifado etmok Sosial persepsiya sahosindo apanlan müxtolif todqiqatlarda şa-girdlorin
üçün xiisusi terminlor yaratmaq zoruroti meydana çıxardı. miiollimi, oğlanların qızları, boksçunun rҽqibini, taksi sü-rücüsünün piyadanı vo
XX yiizilliyin 50-ci illorindo, elmi-texniki tҽrҽqqinin geniş vii-N.4 kosb s. qavramasına aid xeyli maraqh faktlar miioyyon edilmişdir.
etdiyi bir şҽraitdҽ insan amilinin ohomiyyoti daha da artir-di insanin insan Psixoloji todqiqatlar (A. A. Bodalcv vo başqaları) gostorir ki, insanlar bir-
torofindon qavramlmasi mosololori diqqoti daha cox colb edirdi. Fiziki birini qavrayarkon adoton 3 cohoti: a) fiziki simam; b) ekspressiv (ifadoli)
cisimlordon forqli olaraq insanin qavraml-masi noinki elmi, hom do böyük davranışı; v) gcyim xiisusiyyotlorini qavrayirlar.
praktik ohomiyyoto malik olan mosolo kimi meydana çıxırdı. Ҽwҽlcҽ insanin Insanlar bir-birini qavrayarkon adoton zahiri görkҽmin: «boy», «göz»,
qavranılmasını so-lial obyektin qavramlmasi adlandınrdılar, lakin sonralar «saç». «qaş», «bҽdҽn» vo s. kimi atributlarına diqqot yeti-rirlor. Bu,
qavrayışın bn növünü sosial persepsiya kimi ifado etmoyo basladilar. 70-ci il- qanunauyğun cҽhҽtdir. İnsanın fıziki simasının ele-mentlҽri olduqca çoxdur.
lordo terminin ohato etdiyi mosololor daha da genişlҽndi. Hal-ha-iirda sosial Lakin psixoloji todqiqatlar gostorir ki. insanin insan torofindon qavramlmasi
persepsiya termini ilo 3 nisboton miistoqil prosesi -fexsiyyҽtlҽrarası qavrayış, prosesindo onlann hamisi eyni dorocodo rol oynamir. Bu baximdan bozi
insanin özünüqavraması vo qruplararasi qavrayışı nozordo tuturlar. elementlorin. xiisusilo «saç», «göz», «burun», «dodaqlar» vo s. ohomiyyoti daha
Sovet psixologiyasinda sosial persepsiya sahosindo apanlan ilk todqiqatlar böyük-dür. Onlar insanin insan torofindon qavramlmasmin istinad ele-mentlori -
insanin insan torofindon qavramlmasi vo qiymotlondi-tilmosi mҽsҽlҽsinҽ hҽsr olamotloridir. insamn insan torofindon qavranilmasinda homin elementlorin
olıınmuşdur. Onlann noticolori A. A. Bo-dalevin «İnsanın insan torofindon hamisi iştirak etmoso do, on azı birinin iştirakı zoruridir.
qavramlmasi» (Leninqrad, 1965) adh monoqrafiyasmda ümumiloşdirilmişdir. Insanlarm bir-birini qavramasinda sifot miihiim yer tutur. Bu, hor şeydҽn
Qҽrb psixologiyasindan forqli olaraq sovet psixologiyasinda sosial ovvol, onunla bağlıdır ki, insan sifoti affektiv ohomiyyoto malikdir. Sifotin on
persepsiya proseslorinin xiisusiyyotlori muxtolif soviyyoli qruplarda birgo ifadoli olamotlori ağızla göz sahosindo (arasinda) yerloşir. Bu sahoyo m i m i к a
foaliyyot şoraitindo öyrҽnilir, başqa sözlҽ, onlar lo-ılıvyot prinsipi osasinda tohlil z о n a s ı deyilir. Insanin insan torofindon qavranilmasinda ekspressiv yükii bu
edilir. Bu baximdan sosial persepsi-\.ı proseslҽri aşağıdakı istiqamҽtlҽrdҽ todqiq zona-lardaşıyır. Bclo ki, giilüşün ifadҽsindo ağız, muxtolif emosiyalann
olunur: ifadosindo iso göz sahosi daha miihiim rol oynayir. Bu baximdan sifot noinki
- qrup iizvlorinin bir-birini qavramasi; qavramlmaq iiciin munasibdir, hom do sifotin eksprcssi-yasi insanin halotlorini
- qrup iizvlorinin başqa qrup iizvlorini qavramasi; oks etdirir vo homişo iinsiyyoti prosesindo nozoro alinir. Hor hansi bir adam
- insanin özünü qavramasi; başqasının sifotini tosvir edorkon sifotin forması, gözlҽrin rҽngi, bumun
- insanin öz qrupunu qavramasi; böyükluyü vo formasi, do-daqlar, aim, qaş, ağız, çҽno vo s. haqqinda molumat
- insanin «başqa» qrupu qavramasi; verso do, onla-n hҽmişo mҽnalandırır, qaşın, gözün vo dodaqlann tokrarolunmaz
- qrupun öz üzvünü qavramasi; eizgilҽri arxasinda insan psixologiyasmm sirrlҽrini axtanr. Kişilorҽ nisboton
- qrupun başqa qrupun iizviinii qavramasi; qadinlar bu cohotdon daha yaxşı notico göstorirlҽr.
- qrupun başqa qrupu (vo ya qruplan) qavramasi. Bir todqiqat zamam diktorun artikulyasiyasimn (onun ki-noplyonkaya
Göründüyü kimi, sosial persepsiya proseslҽri çoxcҽhҽtlidir, lakin bununla çҽkilmiş çıxışı sҽssiz nümayiş etdirilir) vҽ sҽssiz lilmlҽrin qavramlmasi şҽraitindҽ
bclo qeyd etmok lazimdir ki, onun osas mosololorin-don biri, bolko do on normal vҽ zҽif eşidon kişi vo qa-dınların, eloco dҽ oğlan vҽ qızların sözlori
başlıcası insanin insan torofindon qavranilma-II vo anlaşılmasıdır. Bu, hor tanıması xiisusiyyotlori öyrҽnilmişdir. Eksperimental surotdo miioyyon
şeydon ovvol, onunla bağlıdır ki, sosial persepsiya sayҽsindo tҽşҽkkül edon insan edilmişdir ki, hor iki halda qadinlar (qızlar) şifahi nitqi kişiloro (oğlanlara)
surotlori iinsiyyot prosesinin vo birgo foaliyyotin tonzim edilmosindo miihiim nisboton daha yaxşı qavrayirlar: canlı artikulyasiyaya görҽ sözlori daha yax-fi
rol oyna-yir. Adi bir situasiyanı xatirlayaq. Tutaq ki, biz kimdon iso saatin qavrayan qadinlann miqdan kişilҽrҽ nisboton 1,9 - 2,2 dofo, sos-liz filmloro goro
199 neçҽ olduğunu soruşmalıyıq. Yaxınlıqda iki adam vardir. Biz onlann hҽr iso 2,6 - 3,7 dҽfҽ çox olmusdur.
ikisini yaxşı tanıyırıq; onlardan biri mҽdҽni adamdır, о biri-si hoddindon artıq Artikulyasiyada miixtolif nitq iizvlori iştirak edir. Onlann icorisindo
kobuddur. Biz, onlann ikisinҽ do eyni şҽkildҽ müraciot cdҽrikmi? Şübhosiz ki,
dodaqlar xiisusi rol oynayir. «Fikrin dodaqlara görҽ oxun-masi» tennini do mohz

bu fakti tosbit edir. Bu zaman görünҽn arti-kulyasiyadaki informasiyanin
qavranilmasinda bilavasito mimika zonasi, eloco do vokal mimika ilo bağlı olan
olavo vasitolor, mosolon, ekstralinqvistik vasitolor (pauza, gülüş, ağlama, nitqin
tempi vo I.) foal rol oynamağa başlayır. Bu aydm şҽkildҽ gostorir ki, qadinlann
mimika zonasim daha çox ayird etmosi sosial persepsiyada meydana çıxan cinsi
forqlor icorisindo miihiim yer tutur.
Miioyyon edilmişdir ki. insanin tam suroti todricon omolo golir, onun
yaranmasi qavrayış obyektinin oks olunduğu mokan-za-ınan şoraiti ilo
ҽlaqҽdardır. Mosolon, normal adamlar yaxşı görmo soraitındҽ onlardan 2 km
arah mosafodo olan adamı otrafdakilardan ayıra bilirlor. 1 km mosafodon onlar
insanin iimumi konturlanm görürlor. 700 m. mosafodon iso başqa adamın ol vo
qol horokotlo-Nni qavrayirlar. Onlar 400 m. mosafodon adamin baş geyimini,
300 m. mosafodon başını vo çiyinlҽrini, sifot dairosini, geyiminin ron-gini, 200
m. mosafodon sifotini, ollorini, 60 m. mosafodon gozlori-iii. burnunu vo
bannaqlarmi, 20 m. mosafodon iso biitiin xiisusiyyotlorini oks etdirirlor.
Görmҽ şҽraitindҽn asılı olaraq insanin insan torofindon qavra-nilmasinin
göstҽricilҽri do dҽyişir.
Fiziki simamn, ekspressiv davranışın vo geyim xiisusiyyotlori-nin
qavranilmasinda yaş planında miioyyon forqlor müşahido olunur. A. A. Bodalev
bu baximdan miioyyon cdilmiş qanunauyğunlu-ğu tohlil edorok gostorir ki, yaş
artıqca insanlar qavrayış prosesindo başqa insanin fiziki simasina aid olamotlori
daha çox ayird cdir-ler. 7 - 8 yaşa nisboton 21 - 26 yaşlannda fiziki simamn
qavrayış

zamanı tҽsbiq cdilҽn elcmentlҽrinin faizi, demҽk olar ki, 22 dҽfe artır. Yaş artdıqca Bir sira hallarda bu moqsodlo plastik cor-rahiyyҽ omoliyyatlanna da miiraciot
ekspressiv davranış daha çox ҽhҽmiyyҽt kҽsb edir. 7-8 yaşa nisbҽtҽn 21 - 26 edilir. Plastik corrahiyyodon osason gone qadinlar istifado edirlor. Lakin tҽcrübҽ
yaşlannda ekspressiya xüsusiyyҽt-, lҽrinin tosbit olunmasi faizi, demҽk olar ki, 3,6 gostorir ki, bir
dҽfҽ artır. Bundan fҽrqli olaraq, yaş artdıqca insanlar bir-birini qavrayarkon geyim 202
xü-susiyyotlҽrinҽ daha az diqqҽt yetirirlor. 7-8 yaşa nisboton 21 - 26 yaşlarmda hallarda yaşlı adamlar da «kifir» görünmҽkdҽnso, plastik cor-jjthiyyҽnin
zahiri görkҽmin bu cҽhҽtinin tҽsbit olunma faizi 14,9 dҽfҽ azalır. ҽzablarına dözmoyi daha ustiin tuturlar. Tokco bu coho-i i i i özii fizioqnomik
İnsanın insan torofindon qavramlmasi prosesini tohlil edorkon qavrayış maskanin insan iiciin no qodor ohomiyyotli ol-■uğunu oyani surotdo gostorir.
subyekti vo obyektinin xiisusiyyotlorini nozoro almaq lazimdir. Fizioqnomik maska nisboton statik xarakter daşıyır. Ünsiyyҽtin dinamik
Tutaq ki, hor hansi bir tolҽbҽ tҽbiotin qoynunda seyro dahb güllҽro, çiçҽklҽrҽ cohoti mimikada, jestlordo vo s. tozahiir cdir. insanlar onlann vasitosilo psixoloji
hcyran-heyran tamaşa edirdi. Bu zaman giil-ci-çҽk (qavrayış obyekti) üçiin ona maska yaradirlar.
kimin baxmasinm (qavrayış sub-yektinin), песо deyҽrlҽr, ohomiyyoti vardırmı? Psixoloji maska hisslorin, fikrin, royin gizlodilmosini nozordo lutur.
Suahn cavabi ay-dındır: yox. Ҽgҽr homin tҽlҽbҽ başqa bir adama, mosolon, sevdiyi Tamahkar, rüşvҽtxor, müftҽxor, böhtançı adamlar psixoloji m.ıskadan moharotlo
qiza baxarsa, bu zaman qavrayış obyekti (qız) qavrayış subyektino (toloboyo) istifado edirlor ki, bu da onlarla miibarizo işi-I I I güman edildiyindҽn qat-qat çox
noinki laqcyd qalmır, passiv mövqc tutmur, hotta miixtolif yollarla ona tosir
çҽtinlҽşdirir. Belo adamlann başqa adamlarla qarşılıqlı miinasibotlori adoton saxta
göstorir. Ümumiyyҽtlo, hor bir adam oziinu qavrayış obyekti kimi forqlondirir: o,
xarakter daşı-yır.
bilir ki, küçҽdo do, işdo do, evdo do, tcatrda da, kafedo do ona baxan var. Adamlar
Başqa adamlann qavramlmasi prosesindo bu cohotlor песо nozoro alinir?
öz davranış vo roftarlannda adoton bu cohoti nozoro alır, başqa adamlarda oz-lori
haqqinda yaxşı tosҽvvürlҽr yaratmağa çalışırlar. insanlarm bu mҽqsҽdlҽ istifado Homin suala cavab vermok iiciin sosial persepsiyanin mcxanizmlorini
etdiklҽri tҽsirli yollardan biri fızioqnomik maska adlanır. aydınlaşdınnaq lazimdir.
insanlar iinsiyyot prosesindo sanki bir-birlҽrinin davranışının psixoloji
Yunanca phusis - tҽbiot, gromon - bilon demokdir. Bu zaman maska tobii
çalarlarını «oxuyurlar»: onlar qavradıqları adamlann zahi-п görkominin,
imkanların, mosolon, zahiri görkomin kömҽyi ilo yara-dihr. Buna goro do ona
ekspressiv davranışının vo geyim xiisusiyyotlorinin monasını özlҽri üçün
f i z i o q n o m i k m a s k a deyilir.
aydınlaşdırır, şҽxsi keyfıyyҽtlҽrini tohlil edirlor. Bu о demokdir ki, başqa adam
Fizioqnomik maska başqa adamı nozordo tutur, başqa adam üçiin yaradılır
tokco öziinün fiziki keyfiyyotlo-rinҽ (fılan boylu, cinsli, yaşlı, sifҽtli, gözlü vo s.)
vo iinsiyyot zamanı qarşılıqlı tosir vasitҽlҽrindon bi-rinҽ çevrilir. Fizioqnomik
goro qavramlmir. 0, birinci növbҽdo, comiyyotdo miioyyon yer tutan, qavrayanin
maskaya miiraciot etmoklo insan oslindo başqa adamda on azı yaxşı toossiirat
vo comiyyotin hoyatinda bu vo ya digor rol oynayan şҽxsiyyҽt kimi qa\ ranılır vo
yaratmaq moqsodilo öziinün tҽbiҽtin ona bҽxş etdiyi fizioqnomik imkanlannm
dork olunur.
tҽsirini artirma-ğa çalışır. О, bu zaman yaş, cins vo peso xiisusiyyotlorini adoton
Insamn insan torofindon qavramlmasi muxtolif amillorlo çortlҽnir: fordi
nozoro alır. Gözollik, kişilik vo ya qadınlıq haqqındakı etalon vo stcreotiploro
hoyat tҽcrübosi, yaş, cins, peso, tohsil, milliyyot, etnik monsubiyyot vo s. sosial
miivafiq olaraq saç düzümü fonnalanndan, kosmetik vasitolordon istifado edir.

perscpsiyaya miihiim tosir gostorir-. Lakin, bununla bclo, onun iimumi Göziimüz başqa adamın gözünҽ sataşanda... hҽyocanlanınq, hahna yanınq,
qanunauygunluqlan vardir. dҽrdinҽ şorik oluruq, özümüzün, tutaq ki, tolҽbolik
insanlar qavrayış prosesindo bir-birlorini muxtolif sosial etalon vo stereotiplҽr 204
baxımından qiymotlondirirlor. Etalon fransız sözü olub ölçü niimunosi demokdir Plerini yadımıza salıb, ona haqq qazandırırıq, «mon do onun yerinҽ olsam, beiҽ
(mosolon mctr - uzunluq ölçüsü cta-lonudur). insanlar muxtolif fiziki obyektlҽrlҽ edҽrdim», - deyirik. Bu о demokdir ki, özümüzü onun ycrino qoyuruq, basqa
yanaşı sosial ob-yektlori do qiymotlondirorkon miioyyon etalonlardan istifado sozlҽ, özümiizii onunla eynilҽşdiririk. Psixo-İDgiyada buna
edirlor. Sosial etalonlar muxtolifdir. Kişilik vo qadınlıq etalonlarmi buna misal i d e n t i f i k a s i y a (latinca identificare - cy-Biloşdinııҽk demokdir)
göstҽrmҽk olar. deyilir.
Oğlanlar (kişilҽr) oğlanları (kişilҽri), oğlanlar (kişilor) qızları (qadınları), Bu prosessin ikinci torofi do vardir: biz başqa adamı qavraymq, 9 da bizi
qızlar (qadinlar) qızları (qadınları), qızlar (qadmlar) oğ-lanları (kişilori) qavrayir. Sosial persepsiya qaışılıqlı prosesdir. Başqa •damlar bizi песо
qavrayarkon, adoton bir-birlorini bu etalonlara osa- qavrayirlar? Bu sual hor bir adam iiciin psixoloji liximdan miihiim ohomiyyoto
203 sҽn qiymҽtlöiıdirirlҽr. Aşağıdakı nümunҽlҽrdҽ qızlann oğlanlan kişi etalonu malikdir. Tuiaq ki, M. muxtolif Vixtlarda xalası qızlarına qonaq getmişdir. Xalası
ҽsasında necҽ qiymҽtlҽndirdiklҽrini aydın körmҽk olar. «Nazim» yaxşı oğlandır. qizinin biri onu pbrondo oldon-ayaqdan getmış, digor xalası qızı iso ayaq üstҽ qar-
Zahiri görünüşü haqqinda iso bele deyҽ bilҽrҽm. Qaraşın, qarasaçlı, qara gözlüdür, fiiayıb oturmağa yer do göstҽrmoyibdir. Vo yaxud, o. qardaşı oğlu-ıııııı ad
çox da incҽ olma-yan bumu vardir. Ağzı vҽ dişlҽri pis deyil. Bҽdoni çox incҽdir. Б güniindo ınҽnasız bir lotifҽ danışıb. Hamı istehza ilo giilii-|ub... Göroson, M., evҽ
bil qızdır...», «АҺау monim о qodor do xoşuma golmir. Girdo i kök üzü vardir. qayidanda yol boyu xalasi qizlannin onu Lcco qarşılaması, ad giiniindo qonaqlann
Qahndodaqh vo xırdagözlü oğlandır. Demok о; ki, kürҽyi belindҽn scçilmİD>, «О,
no iiciin elo gülmҽsi haqqinda fikirlüşirmi? Fikirlҽşir. Buna psixologiyada г с f 1
irigöz oğlandır. Boyu kiçikdi Seyrҽk qaşları var. Ancaq xasiyyotino söz ola
bilmҽz...», «Zaun_ qara qaşları, mavi gözlҽri var. Hündür boyu onu hamıdan e к s i -у a deyilir.
ayır£_ Ancaq onun bir böyük eyibi var; qıılaqları yekҽdir. Yekҽ deyonde, çox Refleksiya (latinca reflexio - geriyo miiraciot etmok demokdir) H I S anlayışdır.
yekҽdir, о qodor ki, aşağı oyilir. Enli kürҽklҽri ona oğlan gö-zolliyi boxş Refleksiya dedikdo, birinci növbҽdo, insanin özü-liı öz daxili alomini dork etmosi,
etmişdİD). özünün tikir vo hisslorini tohlil itnıҽsi, öziinü, öz omollorini, adamlarla
ц$ Insanlarm bir-birini qavramasi prosesindo s o s i a l s t e - г e о t i p 1 о r miinasibotlorini görmҽk bacarığını, özii haqqinda miihakimҽlҽrini nozordo
i n (yunanca stereos - möhkҽm, tuqos - ad demokdir) do öz rolu vardir. Stercotiplor ttıturlar. Bundan başqa, refieksiya başqa adamlann sono песо miinasibot boslodi-
miioyyon bir irqҽ. millҽto, pcşo-yo, etnik qrupa vo s. monsub olan adamlar, %ini, песо yanaşdığını, onlann soni песо başa diisdiiklҽrini görmҽk m dork etmok
qruplar haqqinda adi şü-ur iiciin sociyyovi olan tҽsҽvvürlor kimi meydana çıxır. demokdir. Sosial persepsiyada reflcksiyadan dam-şarkon biz onun sonuncu
Bu tosov-viirlor sado. sxematik, hotta bozon tohrif olunmuş xarakter daşısa da, monasim nozoro alırıq. Başqa adami başa 4u?mok hom do onun sono munasibotini
stereotiplori tokco bilik kimi tohlil etmok olmaz. StereotiplenM sosial obyektlor dork etmok demokdir. ftziiniin bu xiisusiyyotino goro sosial perscpsiyam eyni
haqqinda miioyyon biliklor öz oksini tapir, lakin onlann osas runksiyasi heç do vaxtda iki bü/güdo alınan tosviro bonzotmok olar: insan başqa adami oks et-
bununla bağlı deyildir. Stereotiplor sosial obyektloro miioyyon miinasibot yaradir. iırnıҽklo yanaşı özü do onun qavrayış güzgüsündo oks olunur. Un-Ityyot
Mosolon, miihasibat işçilori haqqinda stereotiplordo onlar xosis, quru adamlar prosesindo identifikasiya vo refleksiya vohdotdo meydana Şixır.
kimi toq-dim olunurlar. Biz yaxşı tanımadığımız hor hansi bir miihasibi bu İnsan başqa adamin ona munasibotini dork etmok üçün homin tdamin rҽftar
baximdan qiymotlondirondo ona «xosis», «quru» adam kimi miinasibot vo davranışının motivlorini aydınlaşdırınalıdır. Yuxa-Ldaki misallan xatııiayaq:
bosloyirik. M. ikinci xalası qizinin no üçün onu so-yuq qarşıladığını, qonaqlıqdakı adamlann
Strcotiplor insanlarm şoxsi tҽcriibosinin ümumilҽşdirilmosi osasinda ona no iiciin istehza ilo fMidüyünü aydınlaşdırmalıdır. Bu, sosial persepsiyamn
formalaşır. Kitablardan, kinofilmlordҽn alınmış molumat-lar, tanış adamlann iimumi qa-ajüiıauyğunluqlarından biridir. Miioyyon edilınişdir ki, adamlar bir-
danışdıqları ohvalatlar vo s. adoton bu stereo-tiplorin möhkomlҽnmosi üçün şorait biimi qavrayarkon, zahiri ҽlamҽtlҽr haqqındakı molumatlarla kifa-
yaradir. Onlar çox vaxt adamlann bir-birini diizgiin dork etmosino mane olur. 205 yҽtlҽnmirlҽr, zҽruri surotdo bir-birlҽrinin davranışının sҽbҽblҽrini
Bir miihiim cohoti do qeyd edok: fiziki obyektlordon forqli olaraq. sosial aydınlaşdınr, ауп-ауп keyfıyyҽtlҽrҽ görҽ şҽxsiyyҽtlҽrini xarakteri-zҽ edirlҽr.
obyektlorin qavramlmasi emosional calarlarla zongindir. Söhbot insandan, onun Başqa adamlann qavramlmasi prosesindҽ insanin onlann dav-ranış vҽ
tҽsviri hcç do asan olmayan baxışlarından, çöhrosinin rҽngindon, ҽllorinin rҽftarınm sobҽblorini vo motivlorini şҽrh ctmҽsinҽ к a -u z a l
horarotindҽn, ürҽyinin döyüntüsün-dҽn gcdir.
200 103

a t r i b u s i y a deyilir. (Latinca causa - sҽbҽb, attriduo - verirҽm, bҽxş edirҽm fepida izah edir. Bu zaman qavramlan adamm davranışının başa dü-lulmesi
demokdir.) Bu monada kauzal atribusiya tenninini Azorbaycan dilindo sҽbҽbin qavrayanm iinsiyyot tocrübҽsindҽn bilavasito asılıdır. Müntҽzҽm surotdo bodii
şҽrhi kimi işlҽtmҽk olar. odobiyyat miitalio edon adamlar başqa •damları daha yaxşı başa düşürlҽr. Bu
Zahiri olamotlҽro görҽ sҽbҽbin miioyyon edilmosi heç do asan deyildir. Bu baximdan psixoloji biliklo-im ohomiyyotini do aynca qeyd etmok lazimdir.
yolla fiziki hadisolorin sҽbҽbinin tohlili no qodor çҽ-tindirso, psixoloji hadisolorin Psixoloji bilikloro yaradıcı surotdo yiyҽlҽnmiş adamlar kauzal atribusiya
sobobini miioyyon etmok ikiqat, üçqat çҽtindir. K.Marks göstҽrirdi ki, ogor sahosindo daha yaxşı notico göstorirlҽr.
şeylorin mahiyyoti onlann «alnına yazılmış olsaydı, hcç bir elmҽ ehtiyac İnsanın insan torofindon qavramlmasi prosesindo muxtolif ef-ukilor müşahidҽ
qalmazdi.» olunur, onlann icorisindo oreol effekti vo yenilik tlTckti miihiim yer tutur.
Başqa sözlҽ, ogor şeylҽrin mahiyyoti onlann xarici görkҽmin-do, yoni O r e o l e f f e k t i n i n mahiyyoti ondan ibarotdir ki, biz bar hansi bir
zahirindo oks olunsaydi, onda clmo ehtiyac qalmazdi. insamn insan torofindon adami yaxşı adam kimi tamdiqda, sonralar onun nöq-lanlannı adoton görmürük,
qavramlmasi prosesindo bu cohot biitiin ay-dınlığı ilo özünü gostorir. Misal davranışını, ҽmollҽrini, eloco do ayn-i\n keyfıyyҽtlorini yaranmış ilk xoş tҽҽssürat
göstҽrok: avtobusda orta yaşlı bir kişi yerini qadina vennok üçün ayağa dumr. osasinda qiymҽtlҽn-dırırik vo oksino, adam yeni kollektivdҽ, qonşular arasinda
Qadın iso... oturmur. Bu, göroson, no ilo ҽlaqҽdardır? Bolko qadın növbҽti özünü pis adam kimi tanıtdıqda, onun hotta yaxşı ҽmҽllҽrino do inanmır-l.n
dayanacaqda düşҽcҽkdir? Bolko özünün qocalmadığını göstҽrmҽk istoyir? Bolko Beloliklo, oreol effekti iki formada - miisbot vo monfi oreol ef-Ickti kimi
kişinin bu hҽrokҽtini «qadına sataşmaq» kimi başa düşür? Bolko radikulitdir vo
özünü gostorir.
oturub-durmaqda çҽtinlik çҽkir? Qadının tokco, oturmaq istҽmҽmosi faktına göro
Y e n i l i k e f f e k t i iso tanıdığımız vo tanımadığımız tdamlar haqqındakı
bunlann hansının doğnı olduğu-nu demok cotindir.
informasiyanin ohomiyyoti ilo bağlıdır. Miioyyon edilmişdir ki, tanımadığımız
Halbuki kişinin ayaq iisto durmasi, qadının oturmamasi, kişin' port olmasi, adamin davranışını izah edorkon Baton onun haqqinda bizo molum olan ilk
qadının laqcyd baxışları dҽrhal ҽtrafdakı somişinlori diqqotini colb edir vo informasiyaya osaslam-nq. Halbuki tanıdığımız adamm davranışını izah edorkon
onlardan hor biri bu hadisҽni özünün ba düşdüyü kimi şҽrh edir. Biri fıkirloşir ki,
onun haq-Bjlda başqa adamlardan aldığımız yeni informasiyam istor-istomoz
«qadin modoni adam d yildir». ikincisi düşünür ki, «kişi ayağa duranda, qadina
ajezoro ahnq. Mosolon, bizdo A. haqqinda miioyyon toôvviir yara-nır - «yaxşı
baxib gii liirdii. Deyoson, ondan xoşu gҽlmişdi», üçiincüsü, dördüncüsü, be
adamdır», «pis adamdır», «prinsipialdir», «xeyirxah-vo s. A. haqqinda omolo
şincisi... hҽrҽ bir ehtimal irҽli sürür vҽ qadının oturmaq istҽmҽm" sini öz bildiyi
golon bu tҽsҽvvürlҽr kollektivin di-
kimi izah edir.
207 gҽr üzvlҽri - V., D. vҽ başqalarının
Bu nümunҽdҽ kauzal atribusiya üçün sҽciyyovi olan üç xüsu-siyyot aydin söylҽdiyi roy vo mülahizҽlef ҽsasında
nҽzҽro çarpır: a) başqa adami qavrayarkon bizim onun haqqinda aldığımız hҽm miisbot, hҽm do monfi planda
infonnasiya, adoton mohdud xarakter daşıyır уц osash notico çıxarmaq imkani dҽyişir.
vermir; b) bu zaman biz qavradığı-mız adamın davranışının sҽbҽblҽrini ehtimal Adam haqqinda söylҽnilҽn «pis sözlҽr», ҽsassız olub-olmamt sından asılı
yolu ilo izah etmoy başlayırıq; v) giiman etdiyimiz sobobi ona aid edirik. olmayaraq. onun kollcktivdҽki nüfuzuna tҽsir gösteril Aydın mҽsҽlҽdir ki, adam
Demoli, başqa adami qavrayarkon biz onun davranışının so- haqqinda «pis söz deyҽnin» özünün ki olması сох ҽhҽmiyyҽtlidir. Kollektivin ҽn
206 raeblorini özümüz do başa düşmҽdҽn izah etsok do, bu zaman oslin-'do nüfuzlu üzvü ilҽ on n fuzsuz üzvünün bir adam haqqinda söylҽdiyi fıkir eyni tҽsir
davranışın soboblorini miioyyon etmirik, ona ehtimal yolu ilo güc nҽ malik deyildir. Lakin «on nüfuzsuz» adam biri haqqinda fıkri hara çatdı
■lüҽyyҽn sҽbҽblҽri şamil edirik. tҽkrar edirsҽ, bir başqası da «üzgöronlik edib» hҽmin fık ri tҽsdiq edirsҽ, bu, irad,
Insanlar bir-birlҽrinin davranışmı bu yolla izah edorkon noyo ҽsaslı olub-olmamasından asılı olmayaraq, şiibhҽsiz ki, tҽsirsiz qalmır. Horn do
•easlanirlar? ona görҽ ki, belo adamlar xiisusi psixoloji fon yaralmaq iiçün tҽsirli sözlҽr seçib,
Hor hansi bir adam bir halda özü do başa düşmҽdon özünü baş-ца adamla mimikadan ve vokai mimikasmdan moharotlo istifado edir, ağlamsınır, hotta bunu
eyniloşdirir (identifikasiya), oxşar şҽraitdo özünün keçi-fo bilҽcoyi hisslori (fıkir, nozoro çatdırmaq üçün yaylığmı çıxardıb gözünii silir, yaxud xҽste olduğunu
niyyҽt, motiv vҽ s.) qavradığı adama aid •dir. Başqa bir halda qavradığı adami nҽzorҽ çatdırmaq üçün donrıan atır. Ҽlini üroyinin üstü-nҽ qoyur, bununla da çox
miioyyon adamlar kateqori-yasina aid edir (tutaq ki, müҽllimo oxşadır) vo onun vaxt otraldakıların bu vo ya digor hadiso-yo emosional qiymot vermosino nail
davranışını miivafiq stereotiplor (mosolon, miiollim haqqinda stereotiplor) osa-

olurlar. Molum olduğu kimi. emosional qiymot qiymotin digor növlҽrinҽ - koqnitiv funksiyamn ҽsasını tҽşkil edir. Bu monada da K. Marks göstorirdi ki,
intellektual, oxlaqi vo estetik qiymoto nisboton birtorofli olur. «şüurun песо mövcudluğu vo onun üçün nҽ-yinso песо mövcud olmasi üsulu -
İstҽr oreol, istorso do yenilik effektindo kauzal atribusiya iiçün sociyyovi bilik demҽkdir.»
olan miihiim bir xiisusiyyot aydin nozoro саф1г: biz qav-radığımız adamin Koqnitiv funksiya fordi şüurun ictimai şiiurla iizvi ҽlaqҽsini bilavasito ifado
omollorini tokco şҽrh etmҽklҽ mҽhdudlaşmırıq, hom do onun noticolorini öz edir. Mosolonin mahiyyoti bundan ibarotdir ki, insamn monimsodiyi biliklorin -
davranış vo rҽftarımızda nozoro ahnq. elmi, ideoloji, etik ideyalann, prinsip-lorin, normalann vo s. özü ictimai-tarixi
Burada üç hal mümkündür: a) bir adam başqasını «yaxşı adam» hesab etdiyi xarakter daşıyır, onlar ictimai-tarixi praktikanın gedişindҽ neçҽ-neço nҽslin soyi
iiciin ona yaxınlaşır; b) ya «pis adam» hesab edorok ondan uzaqlaşır; v) ya da öz noticosindo yaranmış vҽ şüur faktına çevrilmişlҽr. Hor hansi bir adam onlara yi-
münasibҽtlҽrini pҽrdҽlomҽyҽ, gizlҽt-moyo başlayır tez-tez and içir, özünҽ şahid yҽlҽnmҽklҽ hom do eyni zamanda ictimai şiiurun bҽrqҽrar olmuş növlҽrini
göstorir, hotta yalan da-nışır. monimsҽyir.
Miiҽllim-şagird münasibҽtlҽrinin formalaşmasmda kauzal atribusiya miihiim Koqnitiv funksiya idrak proseslҽri vasitosilo hoyata keçirilir, yoni insan
rol oynayir. Görҽsҽn, müҽllimlor hҽmişo şagirdlҽri diizgiin başa düşünnü? Tҽcrübҽ onlann kömҽyilҽ öz biliklҽrini zҽnginlҽşdirir. Özünün bu xüsusiyyotlorino göro
göstҽrir ki, miiҽllimlҽr çox vaxt şa-girdlorin davranış vҽ rҽftarının motivlorini idrak proseslҽri şüurun strukturuna daxil olur.
diizgiin şҽrh edo bilmir-lҽr. Eksperimental todqiqatlar da bunu siibut edir.
Miioyyon olunmuşdur ki, miiollimlҽr «ҽlaçı» vo «tolimdo ge~ do qalan»,
«intizamh» vo «intizamsız» şagirdlҽrin ҽmҽllҽrinin boblorini eyni meyarlarla şҽrh
etmirlҽr. Birincilҽrdҽ çox vaxt ano miisbot, ikincilҽrdҽ iso monfi cohotlor görür,
birincilorin lıotta mҽnfı keyfıyyҽtlorino miisbot mona verir, ikincilҽrin isҽ miisbet
ҽmҽllҽrindo belҽ, mҽnfı çalarlar axtanrlar. Bu isҽ müolliınlҽrin şa-
Iirdlҽrlҽ ünsiyyotini son dҽrҽcҽ çҽtinlҽşdirir, on başlıcası isҽ on-Urda özlҽri
haqqinda yanlış tҽsҽvvürlҽrin ҽmҽlҽ gҽlmҽsi ilҽ nҽti-■tlonir.
VII F Ҽ S İ L ŞÜUR VҼ
MҼNLİK ŞÜURU
1. Şüurun konkret psixoloji xarakteristikası
Şüurun üç osas funksiyası - k o q n i t i v (ingiliscҽ cognition - bilik

demokdir), t ҽ n z i m e t m ҽ vҽ k o m m u n i - k a t i v (ingiliscҽ
communicate - molumat vermҽk demokdir) liınksiyaları vardir. Psixoloji
todqiqatlar (В. F. Lomov vo b.) gostorir ki, homin funksiyalar bu vo ya digor
fonnada psixi inkişafm bii-iim morhololorindo tozahiir edirlor, lakin şüurun (hor
şeydҽn ovvol, fordi şüur nozordo tutulur) omolo gҽlmҽsi vo inkişafı ilo onlar kcy-
fıyyҽtcҽ yeni xüsusiyyҽtlor kosb edirlor.
Koqnitiv funksiya yalniz şüur soviyyosindo biliklorin foal, mҽqsҽdyönlü
mҽnimsonilmҽsi kimi özünü gostorir. Lakin onun mahiyyotini tokco biliklorin
monimsonilmosi ilo mҽhdudlaşdırmaq olmaz. Yuxandaki cümlodҽ «mҽqsҽdyönlü»
sözünҽ diqqot edin. Koqnitiv funksiyamn mahiyyotini homin söz daha doqiq ifado
edir: mҽnimsҽnilmiş biliklorin insanin hoyat foaliyyotindo istifado olunmasi
200 105

157-14

İdrak proscslҽri çoxdur, yuxarıda qeyd edildiyi kimi: duyğu, qavrayış, Kommunikativ funksiya, bir torofdon, insanlar arasinda bilik miibadilosi,
diqqҽt, hatizҽ, nitq, tҽfҽkkür vҽ tҽxҽyyül idrak prosefB ridir. onlann bir-birinin tocriibosini monimsomosi, digor te? rofdon, bir-birinin
Koqnitiv funksiyamn hҽyata keçirilmҽsindҽ onlardan hor biri özünҽmҽxsus davranışını qarşılıqlı surotdo tonzim etmosi prosesi kimi hoyata keçirilir. Bu о
rol oynayir. Bir cohoti aynca qcyd ctmok lazimdir: tutaq ki, suyu bir qabdan demokdir ki, bir adamın şüurunun
başqa qaba tökmok olar. Biliyi iso bu yolla bir başdan başqa bir başa köçürmҽk 210 formalaşmasında onlarla adam iştirak edir. Biz şüuru ictimai moh-sul kimi
mümkün deyildir. Bilik idrak ҽmҽliyyatları vasitosilo mҽnimsonilmҽlidir. İnsan xarakterizo edondo, birinci növbҽdҽ, homin cohoti nozoro alırıq. Özünün bu
ancaq bu şo-raitdҽ hom do yeni biliklor yaratmaq imkanı oldo cdir. xüsusiyyҽtinҽ goro kommunikativ funksiya xiisusi ohomiyyot kosb edir.
Tҽnzimetmo funksivasının şüur soviyyosindo osas xarakteris-tikası onun Psixoloji baximdan bu proscsin sociyyovi xiisusiyyotlorindon biri ondan
ixtiyari xarakter daşıması ilo bağlıdır. K. Marks şüurun bu mühüm funksiyasının ibarotdir ki, başqa insanlarla birgo iş vo iinsiyyot şҽrai-tindҽ insanin hisslor
mahiyyotini belo ifado etmişdir: «insan noinki tobiotin verdiyi şeyin formasını alomi vo miinasibotlor sistemi tҽşҽkkül edir.
dҽyişdirir; tҽbiҽtin vcrdiyi şcydҽ о öz şüurlu mҽqsҽdini do hҽyata keçirir, bu insanin hisslor alomi vo miinasibotlor sistemi vohdotdodir. insanin biitiin
moqsod bir qa-nun olaraq insan foaliyyotinin üsulunu vo xaraklcıini miioyyon emosional qiymotlori onun miinasibotlorinin xarakteri ilo bağlıdır.
edir vo insan iradosini bu moqsodo tabe etmoli olur». Şüurun funksiyalannda onun osas xiisusiyyotlori öz oksini tapir. Bunlar
Foaliyyotin nıҽqsҽdinin formalaşması şüurun funksiyasına daxildir. aşağıdakılardan ibarotdir:
«Şüurlu mҽqsҽd» anlayışı da bu cohoti ifado cdir. a) şüur xarici alom haqqinda b i l i k l o r i n mocmusundan ibarotdir;
Şüurun tҽnzimetmo funksiyasi miixtolif formalarda hoyata ke-eirilir. Biz iki b) şüurun miihiim bir cohoti m ҽ n l i k şiiuru ilo bagh-dir: insan özünü
cohoto xiisusi diqqot yetirmoliyik: a) şüurlu moqsod foaliyyot prosesindo dork edir, «monini» «qeyri-mҽndҽn» ayınr, öz omҽllҽrini vo biitövlükdҽ özünii
özünҽmҽxsus etalon rolunu ifado edir; insan öz işinin noticosini onunla şüurlu surotdo qiymҽtlҽndirir;
tutuşdurur, öz sohvlorini miioyyon edir vo onlan aradan qaldırır, yoni oks olaqo v) insan qarşısına m o q s o d qoyur vo öz foaliyyotini homin moqsod
yaradir. b) insanin foaliyyoti onun iradosinin tҽzahürü kimi hoyata keçirilir; o, osasinda tonzim edir;
iradi soy gös-tҽrҽrҽk qarşıya çıxan çotinlıklҽri aradan qaldırır, öziinürı büıün bi- q) insanin m i i n a s i b o t l o r i şüurun miihiim bir cohoti-ni tҽşkil
lik vҽ istedadını şiiurlu moqsodin hoyata keçirilmҽsino tabe edir. edir.
İnsanın öz davranış vo foaliyyotini şüurlu surotdo tonzim etmok zoruroti Münasibҽtsiz şiiur yoxdur vo ola da bilmoz. Bu faktda şüurun miihiim bir
onun sosial varlığı ilo şҽrtlҽnir. О, ictimai miinasibot* loro daxil olarkҽn, öz xüsusiyyҽti öz oksini tapir: insan miinasibotlori tokco intellektual xarakter
davranış vo foaliyyotini tonzim etmolidir, oks halda onun cҽmiyyҽtdo, hoyatda daşımır, onlar hom do insanin hisslor alomini ifado edir. Beloliklo, şüurda
özünҽmoxsus çotinliklҽri olacaq-dır. insamn sosial nonnalan. qaydalan vo intellektual olan affektiv (emosional) olanla iizvi surotdo birloşir. Hor hansi bir
prinsiplori monimsomo-si bu baximdan xiisusilo miihiim ohomiyyot kosb edir cisim vo hadiso ancaq bu zomindo insan iiciin şҽxsi mona kosb edir.
vo onun özü-niitonzim etmosi üçün şorait yaradir. Miiasir psixologiyada şüurun nozҽrdҽn kcçirdiyimiz xüsusiy-yotlҽrino
Şüurun kommunikativ funksiyasi iso insanlarm bir-birilo iinsiy-yoti osason onun strukturunu tohlil edirlor. Psixiatriya sahosindo oldo edilmiş zҽngin
prosesindo foımalaşır. tҽcrübҽ gostorir ki, homin xüsusiyyҽtlҽr şinırun on başlıca xiisusiyyҽtlҽridir. Bir
208 107

çox ruhi xostoliklor zama-ui süurun pozulmasi mohz onun nozordon todqiqatlar zaınanı siiursuzluq hallannm parogen ro! oy-namasi, xiisus*ta tolqin
kecirdiyimiz xiisusiyyotlorindon hor hansi birinin pozulmasi ilo xarakterizo zamani insanin davramsmin doyi.şilmosi vҽ s müҽyyon ediımişdi. Bu faktlar Z.
olunur. Freydin diqqotini colb etdi ve o, hemin faktlar daha geniş mona vermҽyo
Şüurla dil vohdҽt toşkil edir. insan xarici alomdon aldığı toos-lüratı ancaq başladı.
dillo ifado ctdikdo dork edir. Tutaq ki, biz küçodҽ onlarla adam görmüşük. ?12
Onlann hamisi bizim yadımızda eyni doroco-.i.> qahrmi? Şübhҽsiz ki, yox. Bos, Z. Frfyd holo 1886-ci ildo istcrik pozğunluqları tolqinlo miiali-co ctmoK
biz gördiiyümüz on adamdan liansim yadımızda saxlayırıq? Misal göstҽrҽk: imkanlan ilo maraqlanirdi. Homin illordo bu sahodo on intensiv todqiqat fransiz
onlardan birinin pal-tosu xoşumuza golir. Ürҽyimizdҽ deyirik ki, «по yaxşı hokimlon torofindon apanlırdı. Z. Freyd onlann tҽcrübҽsini öyrҽnmҽk üçün
paltodur. Parisҽ goldi. Ҽvvolcҽ J. M. Şarkonun, sonralar iso İ. Berngeymin vo K.
Lebonun klinikalarinda işlҽdi. О, 1891 - 1896-cı illordo iso hokım İ. Breyerlo
Görҽsҽn haradan alıb?». Biz xarici alomdon aldığımız tҽҽssüratı sözlҽ ifadҽ birlikdo xiisusi hipnoterapiya mctodunu işlҽdi.
etdikdo, hҽmin toҽssürat obyektivlҽşir. Biz onu bu zaman dҽrk edir vo tҽbiı
Hipnoz iisulu ilo apanlan tҽcrübҽlor göstҽrdi ki, insanin hiss vo cohdlori
olaraq. yadımızda yaxşı saxlayınq. Bu о demokdir ki, dil praktik şüurdur.
hotta dork edilmodikdo belo onun davranışına istiqamot vero bilor. Mҽsҽlҽn,
K.Marks yazırdı: «dil praktik, hom başqa adamlar üçün mövcud olan, hҽm do
tҽcrübҽ zamani pasiento belo bir fikir tolqin olunur ki, o, hipnotik yuxudan
ancaq bununla hҽmcinin monim öz'im üçün rnövcud olan, gerçҽk şüurdur.»
oyanandan sonra çotiri bağlasın. Pa-sient bu komandam yerino yetirir. Ondan
Şüur ictimai mҽhsul kimi ancaq insana xasdır. Heyvanlar şüura mafik
deyildir. cotiri no üçün bağladığı-nı soruşurlar. Pasient öz hҽrokҽtlҽrinin motivlorini
adekvat izah edo bilmir vo özündҽn cürbҽcür ҽsassız bohanolor uydurmağa baş-
layır (mosolon, deyir: «gördüm gün çıxdı vҽ yağış kҽsdi, çotiri bağ-ladım»). Z.
2. Şüur vҽ şüursuzluq: dork cdilmҽyҽn hadisolor Freyd bu faktlara osason belo bir nҽticҽyo gҽldi ki, insan özünün hor bir
hҽrokҽtini miixtolif bҽhanҽlorlo osaslandıra bilor. О, bu hadisolorin mahiyyotini
Insamn psixi hev.V„ının müҽyyҽn bir sahosi şüursuzluqla bağlı-dır. psixianaliz mövqcyindon aydm-laşdıraraq siiursuzluq terminindon istifado etdi.
Psixologiyada süursuziuq dedikdo, elo psixi proses vҽ hallann m?cmusu nozordo Z. Freyd şüursuzluq dedikdo. insanin hoyata keeirilmoyon meyllorini
tutulur ki, cnlar gerçҽk hadisҽlҽrlo şortlonirlҽr, takta insan onlann tҽs»ri haqqmda nozordo tuturdu. Guya bu meyllor sosial normalara uy-uun gҽlmҽdiyinҽ göro
özünҽ hesabat vcrmir. Bu zaman msar; adofon cisim vҽ hadisoloro munasibotini, şüur sahҽsinҽ buraxılmır, şüursuzluq sahosi-nҽ sıxışdınlır. Sayıqlamalarda, dil
öz omҽllorinin mo-'ivloriııi dork etmir, onlan tohlil cdib qiymҽtlondiro bilmir yanılmalarında vҽ s.-dҽ tozahiir elmoyҽ başlayır. «Dil yanılar, sözün düzünü
Şüursuzluq hallar! şüurdan müxtolif ҽlamҽtlҽro göro forqlonir. Ҽn başhca deyor» xalq ifadosi bu mcxanizmҽ bağlıdır.
cohot bundan ibarotdir ki, cisim vo hadisolor şüursuzluq sahosindo insanin Şüursuzluq hadisolori muxtolifdir. Onlan aşağıdakı kimi qrup-laşdınnaq
emosiyalari, diinyaya emosional miinasibotlori vasitosilo oks olunur: insan çox olar:
vaxt heç özü do başa düşmҽdҽn «yazığı goldiyi» adama güzoştҽ gedir, hor hansi a) yaradıcılıq prosesindo özünü göstҽrҽn, onun ancaq miioyyon bir cҽhҽtini
bir konılıkt şorai-tindo qadinlar adoton qadınları müdafiҽ edirlor, dofn tҽşkil edon, şüur vasitosilo nozarot edilmҽyҽn psixi fo-allıq hallan. Moşhur sovet
morasimindo vâdiifon iştirak edon hor hansi bir adam tosirlonib bozon morhu- rejissoru K. S. Stanislavski bu özünҽ-moxsus hallan yaradıcılığın şüuılu
mun qohumlanndan daha çox ağlayır. Bunlann sobobi ilo maraq-lansaq, molum komponentlҽrindҽn forqli olaraq «fovqolçiiuD> adlandırırdı. Yaradıcılıq
olacaq ki, hec onlann özlҽri do no iiçiin bclo horokot etdiklorini aydm bilmirlor. intuisiyası vasitosilo oldo edilon bi klor v o obrazlar buna misal ola bilor. (Belo
Bu isҽ tҽsadüfi deyildir. Şüursuzluq sahosindo cisim vo hadisolor arasmdckı hallarda miivafiq tili о obrazlarm yaranması şҽraiti vo yollan dork olun-mur ' 1 1
oxşar vo forqli cohotlor n.ontiqi tohlil yolu ilo deyil, emosional qiymotlor am la bir növ şüur vasitosilo nozarot edilmҽyon özünҽ-щ ; ı usix t ♦allıqdır;
vasitosilo miioy-von edilir. Şüursuzluq sahosindo hotta eyni bir psixi aktda b) yuxa-/. t no, hipnoz, kiiylonmo, psixoloji sirayҽt, tolqinoqa-pilm*, bezel
(mosolon. yuxugörmo zananı) keçmiş, indiki vo golocok zamanin uzlaş-masj, dfektiv vҽziyyҽtdҽ, yorğunluq zamani vo s. hallarda
bir-binno qaıışması da mohz bundan iroli golir. 213 omolo golon psixi hadisҽlҽr. Foaliyyҽtin dҽrk edilmҽyҽn motivlori, hҽvҽs,
Şiiursuzluq hallarının öyrҽnilmҽsi psixopatologiya ilo bağlıdır. Fransiz yönüm vo s. buna misal ola bilor.
psixiatriya moktobındҽ (J. M. Şarko vo b.) hipnoz metodu b apanlan

Hovos foaliyyotin dork edilmoyon tohriklorino aiddir. Hovos -foaliyyoto Eksperimentin i k i n c i m o r h o l o s i bu suallan ay-dınlaşdırmaq
kifayot qodor aydin dork edilmҽmiş, fҽrqlondirilmomiş tҽlҽbatdan ibarot olan imkanı vcrir.
tohrikdir. Hor hansi bir sahҽyҽ hovos göstҽ-ron insan üçün subyektiv cohotdon ikinci morholodo toloboloro aşağıdakı tolimat verilmişdir: «İn-dı ekrana 100
obycktdo onu noyin cozb etmosi, bu hovoslo tohrik olunan foaliyyotin söz yazılınış codvol asacağıq. Codvolo diqqotlo ba-Xin, 100 söz içҽrisindon sizo
moqsodinin nodon ibarot olmasi holo heç do aydin olmur. Belo psixi haloto on çox tanış olan 10 sözü seçin vo voroqo qeyd edin».
kifayot qodor tez-tez tҽsadüf olunsa da, o, adoton, kccici olur - onda tomsil olun- Ekrana 100 söz yazılmış codvol asılır. Birinci morholodo nii-inayiş
muş tolobat ya sönür, ya da dork olunaraq (arzu, niyyot, xoyal vo i. a. etdirilmiş 10 söz do codvҽldҽ müxtolif ardıcıllıqla vcrilmiş-dir. (Eksperimentin
formasmda) cҽhdo çevrilir. Dıımanlı hҽvҽslҽr gonclik yaşı üçün olduqca tipikdir, moqsodino miivafiq olaraq, toloboloro bu haq-Да hoc bir molumat vcrilmir.
onlar gҽlocok eҽhdlorin müjdҽçilҽridir. Tolobolor iso birinci morholodo nii-mayiş ctdirilmiş sözlҽri aydin
Yönҽlişlik hallarının da dork olunmamasi dorocosi az vo ya cox ola bilor. qavramadıqları üçün bu haqda hec bir nutlumata malik deyildirlor: onlar birinci
Ayn-ayn hallarda, insana öz mövqeyini aydınlasdır-maq vo ifado etmok lazim morholodo hansi sözlҽrin Igöstorildiyini bilmirlor).
goldikdo, ovvolco dork edilmoyon yönҽ-lişlik kimi meydana çıxan halot, artiq Eksperimentin ikinci morholosi bclo apanhr: tolobolor ekramn qarşısında
oqido kimi, yoni foaliyyotin tamamilo dork olunan motivi kimi tozahiir edir; oturub diqqotlo codvolo baxir vo onlara on çox tanış olan lözlҽri vҽrҽqҽlorҽ
v) davranışın dork edilmoyon icra torzlori. Adotlori buna misal göstҽrmҽk yazirlar.
olar. Onlar avtomatlaşmış vo qcyri-ixtiyari omoliyyatlann tonzim olunmasinda Eksperiment qurtardiqdan sonra tҽlҽbҽlҽrin 100 söz içҽrisin-don seçdiklori
miihiim rol oynayirlar. Bu zaman baş vero bilocok hadisolor qabaqcadan sczilso 10 on tanış söz miioyyon olunur vo onlann tolobolor torofindon neçҽ dofo qcyd
do, onlar dork olunmurlar. Lakin bu, adҽtlҽrin davranış prosesindo rolıınu hcç do edilmosi hesablamr. Homin sözlҽri birinci morholodo ekrana niimayiş olunmuş
azaltmir. Qabaqcadan sezilon vo dork edilmoyon hadisolorin suroti insanin dav- 10 sözlҽ miiqayisoli surotdo tohlil edirlor. Eksperimentin osas moqsodi do elo
ranışını şortlondirmҽyҽ başlayır. Miivafiq hҽrokotlorin icrası tolҽ-bata çevrilir. bundan iba-I ! idi. Psixoloqlan bclo bir sual maraqlandinrdi: görҽson, tҽlҽbҽ-lorin
İnsan miioyyon şҽraitdҽ onlan avtomatlaşmış şokildҽ icra edir; cҽdvҽldoki 100 söz içorisindҽn scçdiklori 10 söz hansılardır? Onların ncçosini
q) subsensor vo ya subseptiv reaksiyalar. Eşidilmҽyon sҽslҽr, görünmoyҽn birinci morholodo nümayiş ctdirilon sözlor (kosmos, neft, Bakı, sohor, müollim,
işıq siqnalları vҽs. s u b s e n s o r (latinca sub -alt, aşağı, sen-sus - hiss, qҽrҽnfil, qohroman. pambıq, sülh. lcvinc) tҽşkil edir" >
duyğu demokdir) q ı с ı q 1 а г sahosi adlanır. Bu zaman miivafiq qıcıq insana Eksperiment zamani irҽli sürülmüş forziyyҽyo göro, birinci morholodo
tosir gostorir, lakin o, zoif Oİduğu iiciin insan torofindon bilavasito dork ekranda nümayiş etdirilmiş sözlor aydın qavranılmasa da, tҽlҽbҽlҽrin fҽaliyyҽtinҽ
cdilmoso do, ҽlvcriş-li şҽraitdҽ özünҽmoxsus cavab reaksiyaları ilo müşahido miioyyon tosir göstormoli idi. Eksperimentin matcrialları bu forziyyҽni ҽsaslı
olunur. iki morholҽdҽ apanlmış aşağıdakı eksperiment bu cohotdon maraqh-dir. surotdo sübut etdi. Molum
B i r i n c i m o r h o l o d o toloboloro belo bir tolimat ve-rilir: 215
«Diqqҽtlo ekrana baxin. Orada nümayiş ctdirilocҽk sözlori oxuyun vo voroqo oldu ki, 100 söz içҽrisindҽ tҽlҽbҽlҽrҽ ҽn çox tanış olan sözlҽr eM birinci
qeyd edin». Bundan sonra ekrana kinoqurğusu vasitosilo ardıcıl surotdo 10 söz mҽrhҽlҽdҽ ekranda nümayiş etdirilmiş sözlҽrdҽn ibaroidn Belҽ qavrayışa
(kosmos, ncft. Baki, sohor, miiol-lim, qoronfil. qҽhroman. pambiq, siilh, sevinc) subsenzor qavrayış deyilir, çünki bu zaman qu I zҽif olduğu üçün sözlҽr tҽlҽbҽlҽr
salimr. Lakin sözlҽr tҽrҽfındon aydın qavranılnm Müvafıq sözlҽr tҽlҽbҽlorin fҽaliyyҽtinҽ müҽyyҽn
214 tҽsir göstҽrsҽ da onlar bunu dҽrk etmirlҽr: tҽlҽbҽlҽr tҽcrübҽ prosesindҽ «tanış
Mo intervalda nümayiş etdirilir ki, ekranda ancaq panlti alinir vo box olur, yoni sö/». kimi scçdiklori sözlҽri eksperimentin birinci mҽrhҽlҽsindҽ ekranda nümayiş
sözlor oxunmur. Tolobolor ekrana diqqotlo baxsalar da. qarşıdakı voroqo heç bir etdirilҽn sözlҽr olduğunu heç ağıllarına bclҽ gҽtiro bilnııı -lҽr. Özünün bu
söz qeyd edo bilmirlor. Bu, о demokdir ki. miivafiq qıcıqlar (ekranda nümayiş xüsusiyyҽtinҽ görҽ subsensor qavrayış siiursuzluq sahҽsinҽ daxildir.
etdirilҽn sözlor) hoddin-den artiq zoif olduğu, yoni duygu hoddino çatmadığı Demҽli, hҽlҽlik iki mҽsҽlo şҽksizdir: subsensor qavrayış faktlan doqiq
iiciin tolobolor torofindon aydin qavramlmir. Bu monada da onlara subsensor miioyyon edilmişdir. Lakin onlann qanunauyğunlııq-lan vo mexanizmlori holo
qıcıqlar deyilir. Bos, bu qıcıqlar toloboloro tosir cdirmi? Ҽgor onlar ekranda heç otrafli öyronilmҽmişdir;
bir söz gönnürlorsҽ, yuxandaki cümlodҽ «aydın qavranılmır» ifadosi no
dorocodo düzgündür?
208 109

ğ) xostҽ adamın psixikası üçün sҽciyyҽvi olan bozi patoloji hallar da, Mҽnlik şüuru insanin özünü şҽxsiyyҽt kimi tanıması vҽ dҽrk ctmҽsi
mosolon, sayıqlama, hallyusinasiya (qarabasma) vo s. siiursuzluq sahҽsinҽ prosesidir. Mҽnlik şüuru dedikdo insanin özünün tolobat vo qabiliyyotlҽrinҽ,
aiddir. fikir vҽ hisslҽrinҽ, davranış vo foaliyyot motivlҽ-rinҽ şüurlu miinasibҽti nozordo
Siiursuzluq da şüur kimi insana moxsus psixi hadisodir. О da şüur kimi tutulur. Onun osas olamotlori aşa-ğıdakılardan ibarotdir: insan özünü biitiin otraf
insanin ictimai hoyat şoraiti ilo şҽrtlҽnir. Lakin şüurdan forqli olaraq siiursuzluq
alomdon, yoni «mҽn»ini «qeyri-mҽn»dҽn ayınr, özünün fiziki, psixi vo monovi
sahosi dünyanın insan beynindo kifayot qodor adckvat olmayan inikasi kimi
kcyfiyyotlorini qiymotlondirir vo dork edir, psixi hoyatinin biitiin cohҽtlҽrinҽ
meydana çıxır. Bu zaman insan öz hҽrҽkҽtlҽrinҽ mҽqsҽdyönlü nozarot edo bilmir
vo onlann noticolorini adoton qiymotlondirmir. Soruşula bilor: insanin bir şüurlu miinasibot bҽslҽmҽyҽ başlayır.
şҽxsiy-yot kimi psixoloji siması şüurla, yoxsa siiursuzluq sahosi ilo miioyyon Monlik şüurunun strukturunda aşağıdakı üç cohoti xiisusilo forqlondirmok
olunur? Suala qҽti şҽkildҽ belo cavab vermok olar: şüurla. Bu monada da lazimdir.
adamlan xarakterizo edorkon, deyirlor ki, o, özünün ş ü u r l u 1. «Mon obraz» - insanin özü haqqinda tosovviirlori (buna baş-qa sözlҽ,
h ҽ y a t ı n ı , mosolon, gone noslin monovi torbiyo-si kimi şҽrҽfli bir işҽ psixoloji avtoportrct do deyilir).
hҽsr etmişdir. «Şüurlu hҽyat» ifadҽsinҽ fıkir verin. İnsanm psixi hҽyatının ҽn
2. Özünüqiymotlҽndirmҽ - insanin özünün özü haqqındakı tҽ-sҽwürlҽrinin
başlıca istiqamҽti mҽhz şüur sahҽ-silҽ bağlıdır.
adekvat surotdo qiymҽtlҽndirilmҽsi.
Ҽgҽr belҽdirsҽ, bos, onda siiursuzluq sahosi haqqinda aynca danışmağın
3. Potcnsial davranış rcaksiyalan - insanin «Мҽп obrazı» vo özünҽ verdiyi
mҽnası vardırmı? Psixoloji todqiqatlar gostorir ki, siiursuzluq hadisolori insam
şҽxsiyyot kimi deyil, ford kimi xarakterizo edirlor. Onlar insanin psixi qiymҽtlҽrin onun davranış vҽ rҽftarında tozahiir etmosi.
hoyatinda özünҽmoxsus rol oynayirlar. Siiursuzluq hadisҽlҽrinin öyrҽnilmҽsi
insanin bir ford kimi xiisusiyyotlorini başa düşmҽyҽ yaxından kömҽk gostorir.
Bu molumatlarin hom do diaqnostik ohomiyyoti vardir.
3. Mҽnlik şüuru
Golin, hor şeydҽn ovvol, «monlik şüuru» termininin lüğҽti mo-basina diqqot
edok. Termin iki sözdҽh'- «mҽnlik» vo «şüun> söz-mrindon ibarotdir. Bu
termin daxilindҽ «şüun> sözünün evristik monası vardir: bu ondan ibarotdir ki,
«тпҽпһк şiiuru» şüurun struk-jbruna daxildir, yuxanda qeyd edildiyi kimi,
şüurun miihiim xarak-tviistikalanndanbirini tҽşkil edir. Lakin şüurun digor
struktur xiisu-
ıwotlҽrindҽn forqli olaraq onun özünҽmҽxsus cҽhҽtlҽri do vardir. ■U cohotlor
«mҽnlik» sözündҽ ifado olunmuşdur. «МҽпНк şüurun-da» şüurun biitiin
xiisusiyyotlori insanin «moni» vasitosilo ifado olunur vo şҽxsiyyҽt hadisҽsinҽ
çevrilir. Bu о demokdir ki, monlik
ниш bimodal xarakter daşıyır: onda eyni vaxtda hom «mon»o (subyckto), hom
do «qcyri-mon»o (obyckto) monsub olan cohotlor ms olunur. Mosolon, uşaq öz
ҽlini dişlҽdikdҽ ağrı hiss edir, anası-nın, qardaşının vҽ ya gҽlinciyinin ҽlini
dişlodikdҽ iso ağn hiss etmir. О, öz ҽli ilҽ anasının, qardaşının, gҽlinciyini ҽlini
fҽrqlҽndir-moyo başlayır.

§ 1. «Mҽn»in kҽsf olunmasi Bnpanze özünii güzgiidҽ tanımağa qabildir (?), toklikdo böyümüş ■npanzc iso
qabil deyildir.
Monlik şüuru sözün ҽsl mҽnasında yeniyctnıҽlik vҽ goncliU yaşlarında Gellapin oldo etdiyi bu faktlar öz-özlüyiindo maraqh olsa da, Ian monlik
fonnalaşsa da, onun monboyi, qaynaqlari ҽvvolki yaş dövrlҽrino tosadüf cdir.
şüuru baxımından monalandirmaq birtoroflidir. Biz iq yuxanda qeyd etmişik
Miiasir psixologiyada monlik şüurunun fonnalaşması prosesinin köklorini ki, monlik şüıırıı heyvanlara xas dcyil-
araşdırarkon, birinci növbҽdҽ, körpҽ uşaqların özlori-ni güzgüdo tanıması
mҽsҽlҽsinҽ xiisusi diqqҽt yetirirlor. Gcllapin tocriibolorino bonzor ckspcrimcntlor 16-22 ayhq fcşaqlarla da
Körpo uşaq, doğrııdan da, özünii güzgüdҽ vҽ ya fotoşokildo пек vaxt aparılmışdır. Ana uşağın üzünü silorkon bannağı ilo un burnuna qırmızı rong
tanımağa başlayır? Bu suala cavab vermҽk heç do asan deyildir. Ҽgor 1 - 2 yaşlı vurur. Uşağı güzgünün qarşısında otur-İurlar. Ҽgor uşaq olini güzgüdoki şoklҽ
uşağı güzgü qarşısında oturdub ondan: «Bu kimdir?», - dcyҽ soruşsaq - o, diizgiin deyil, öz burnuna vururdu-Ь, psixoloqlar bunu uşağm güzgüdҽ özünü tanıması
cavab vcrmҽyҽ do bilor. Tokco bu fakta osason demok olarnn ki, uşaq özünü olamoti hesab Idirdilor. Iksperimcnt prosesindo 16 ayhq uşaqlardan heç biri oli-■
güzgüdo tanı-ya bilmodi? Şübhҽsiz ki, demok olmaz! Çünki uşağın suala cavab
burnuna toxundurmur. Halbuki 22 ayhq uşaqların hamisi olini burnuna
vero bilmҽmosi başqa amillorlo, mosolon onun nitqinin inkişaf se-viyyosi ilo bağlı
toxundururdu. Bu faktlar başqa todqiqatlarla da tosdiq olu-fnir
ola bilor. Lakin fakt faktlığında qalır: müşahidolor gostorir ki, uşaqlar özlorini holo
Miioyyon olunmuşdur ki, uşaqlar özlorini giizgiido ilk dofo 18 i\lu| olanda
кофҽһк yaşında güzgüdo tanıyır-lar, lakin özloritıin özlҽri haqqmdakı tҽossüratını
sadoco olaraq sözlҽ ifado edo bilmirlor. Bҽs, körpo uşağın güzgüdҽ özünü tanı- tanıyırlar. Öziinü giizgiido tanimaq 20 ayhq uşaqlar Içiin artiq adi işdir.
masını nitq vasitosilo deyil, basqa yollarla, qeyri-verbal yolla песо, tosbit etmok Uşaqlarda idrak proseslori inkişaf etdikco, onlann özlҽri haq-^ındakı
olar? tosovviirlori do mürokkҽblҽşir. Nitqin rolunu bu baximdan jrtisusi qeyd ctmok
Zoopsixologiyada bu sahodo maraqh metodikalar işlҽnilmiş-dir, hal-hazirda lazimdir. Uşağın öz «mon»ini ifado etmosi nitqin inkişafı ilo bilavasito bağlıdır.
onlardan uşaq psixologiyasinda da geniş istifado olunur. Homin metodikalardan 2 yaşında ıışaq toxminon 200 - 300 söz bilir. 3 yaşında onun foil lüğot
biri ilo tanış olaq. Gellap iki şim-panzc qnipunu müxtolif şoraitdo - onlann bir ehtiyatı bir il orzindo toxminon 5 dofo artir: 1200 - 1500 •özo çatır. Uşağın
qismini bir-birilo iinsiyyot (?) şҽraitindo, о birilorini iso «sosial tocrid» (?) nitqindo «Моп» şҽxs ovozliyi daha geniş vo qrammatik cohotdon tamamilo
şҽraitindo böyiitmiişdür. О, miioyyon vaxtdan sonra hor iki qrupdan olan şim- diizgiin işlonmoyo başlayır.
panzelori 9 gün güzgü asılmış aynca bokslarda ycrloşdinuişdüv Onuncu gün Ҽgor, mosolon, 2 yaşına qodor uşaq xarici alom haqqındakı to-ossüratını öz
şimpanzclori anestaziyamn kömoyilҽ yatırtmış, narkoz tosiri altinda olarkon yaşı iiçün tipik olan oyani-omoli tofokkiiriin montiqi-no miivafiq olaraq «Lalo
onlann qaşlarım vo qulaqlarim dҽrini qıcıq-landinnayan vo iy vermoyon qirmizi qaçdı». «Lalҽ yıxıldı» kimi ifado cdirdiso, I \ asm ҽvvollorindon ctibaron «Моп
rҽnglo boyamışdır. qaçdım», «Моп yıxıldım» -dcyir.
Gellap şimpanzelori bundan sonra yenidon güzgülҽri qabaqca-dan çıxarılmış Adın «Моп» şҽxs ovozliyi ilo substantivloşmҽsi ıışaqlarda
bokslarda ycrlҽşdirli. О, bu zaman meymunlar iize-' rindo müşahidҽ apararaq 219 mҽnlik şüurunun formalasması, xüsusilҽ onlann şüunında omҽrf gҽlҽn
onlann sifotlҽrinin ronglonmiş ycrlorino spontan surotdo песо dofo toxunduqlanni keyfıyyҽt dҽyişikliklҽrınin (özünü başqalanndan forqlҽndij mҽsi, başqaları ilo
hcsabladi. Molum oldu ki, özlorinin ronglonmiş qaş vo qulaqlarına hom miiqayiso etmosi vҽ s.) todricon öz oksini nitq dҽ tapması baxımından son dҽrҽcҽ
«toklikdo». hom do başqa meymunlarla birlikdo «torbiyҽ» olunmuş, Gellapin maraqlıdır. Bu ҽsasda da uşaJ yaşhlarla qarşılıqlı münasibҽti tҽdricҽn
tennini ilo desok, «sosiallaşmış» şimpanzelҽr eyni dorocodo vo çox az halda mürҽkkҽblҽşir, onun da nışında şoxsiyyҽt amili miihiim ohomiyyot kosb etmoyo
toxunmuşlar. başl Balaca oğlan vo qıza elo golir ki, o, hor şeyi bilo bilor. Bu yaş döv ründҽ
«Мҽп özüm» uşağın on miihiim vo başhca tolobinҽ çevriliı Lakin yaşlılar uşağın
218 \ Gellap bu cohoti miioyyon etdikdon sonra güzgülori yenidon ■elarda öz
bu tҽlҽbino ohomiyyot vermodikdo, о, şıltaqj hq vҽ tҽrslik etmҽyҽ başlayır ki, bu
yerlҽrinҽ taxdi, meymunlann homin şҽraitdo özlorinin ■glonmiş qaşları vҽ
da «3 yaş krizi» vo ya böhranH nın psixoloji mҽnzҽrҽsindo osas yer tutur.
qulaqlarına песо dofo toxunduqlanni hesab-Bu zaman voziyyot koskin surotdo
Yaş artdıqca. yaşlılann kömoyilo onlarda «һҽуа zonalan» (boJ dҽnin
doyişildi: «toklikdҽ» böyü-meymunlar özlorinin ronglonmiş qaşlarına vo
qulaqlanna ov- başqalarından gizlҽdilҽn zonalan) haqqinda miioyyon tosҽvJ vürlҽr ҽmolҽ gҽlir.
1 qodor toxunduqlan halda, «sosiallaşınış» şimpanzelor daha toxunmuşlar. Sözlҽrҽ seçici miinasibot formalaşmağa başlaJ yır, onlar yaşlıların reaksiyası
Beloliklo, aydin olmuşdur ki, guya «sosiallaşmış» noticosindo «eyib» sözlorlo «cyib ol-тауап» sözlҽri nisboton asanlıqla
forqlҽndirirlor. Balaca oğlan ve1 qızlarda öz cinslҽri haqqinda tosovvürlҽr
216 111

fonnalaşmağa başlayır. d özünüdorketmo prosesidir. Bu о demokdir ki, refleksiyanm yaranması ilo monlik
Böyük mҽktҽboqҽdor yaşlı uşaqlar artıq oğlan vҽ qız anlayışlaJ ıından noinki şüurunun for-malaşmasmda kcyfıyyҽtcҽ yeni merhҽlҽ başlayır. Hҽmin mҽrhҽlҽ ио
geniş istifado cdir, hom do «Sҽn oğlansan, ya qız^ san?» - sualına daha doqiq kiçik moktҽbli yaşına tҽsadiif edir.
cavab verirlҽr. Uşaqlann, demok olar ki, hamısında cinsin gcyim vҽ bҽzҽk Rcflcksiyanın omҽlҽ gҽlmҽsi ilҽ kiçik moktobli özünün fıkir vo ҽmҽllorini
xiisusiyyotlori, bir qismindo iso hotta fiziki olamotlori haqqinda nisboton doqiq obyektiv surotdo tohlil etmoyo başlayır. Onun başqa •damlarla qarşılıqlı
tosovvürlҽr omola golir. münasibotlorinin xarakteri dҽyişir. Bu baximdan qızlarda hoya hissinin
6 yaşında özünü göstҽrҽn miihiim xiisusiyyҽtlҽrdҽn biri uşaq-larda «bҽdҽnin özünomҽxsus tozahiir formalan haqqin-Ба V. A. Suxomlinskinin müşahidelҽri
sxemi» haqqinda tҽsҽvvürlҽrin fonnalaşması ilo olaqodardir. Miioyyon edilmişdir maraqhdır. O, «Votҽndaşm doğulmastv' kitabında yazır: «Qızların vo oğlanların
ki, 6 yaşından sonra corrahiyyo yolu ilo bannağı, oli, ayağı vo s. kҽsilmiş cinsi yctişkҽn-liyinin eyni vaxtda başlamaması torbiyo işini hom do ona goro
pasientlorin, demok olar ki, hamisi bodonin miioyyon bir hissҽsinin çaımadığını yüngülloşdirir ki, qızlar oğlanlardan utamrlar. Aşağı sinifdҽ uşaqlar yayda bir
duyuıiar. Halbuki 6 yaşına qodor barmagi vo ya oli kҽsilmiş uşaqlarda, clҽce do verdo çimiıdilor; gölün sahilindҽ hҽvҽslҽ qaçır, пот qumdan müxtoliJ' tikintilҽr
anadan barmaqsız, olsiz vo ya ayaqsız doğulmuş adamlarda belo bir duyğu qurur, suda oynayırdılar. Lakin qı üçüncü sinfı bitirdikdҽn sonra tokliyҽ can
müşahidҽ olunmur. Beloliklo do fantom duyğular 6 ya-şından sonra, yoni bodonin atmağa başladılar. О lanlar qızlann onlarla bir yerdo çimmҽk istҽmҽmҽlҽrinin
sxemi haqqinda tosovvürlor formala-şandan sonra omolo golir. sobҽb: başa düşmürdülҽr. Oğlanlardan biri deyirdi: «Siz xudbinsiır Qızlar cavab
Bodonin sxemi haqqinda tҽsҽvvürlҽr forınalaşdıqca uşaq özü-nü todricon ҽtraf vcrmirdilor, yalnız gülümsҽyirdilҽr. Sanki oğlanl hҽiҽ dҽrk etmҽdiklҽri şeyi onlar
mühitdҽn ayırmağa vҽ özünü sanki kҽnardan gör-mҽyҽ, öziinii perseptual başa diişürdülҽr. Qızlarda analı miidrikliyinin mҽhz belҽ oyanması tҽrbiyҽni
(başqaları torofindon qavranılan) obyekti kimi fҽrqlҽndirmҽyo başlayır. asanlaşdınr.
Bu zҽmindo uşağın davranışı nҽzҽrҽ çaфacaq dorocodo dҽyij şir vҽ Yeniyctmҽlik yaşında isҽ qızların oğlanlardan, oğlanların Г qızlardan
mürokkҽblҽşir. Onun fҽallığı artir. Balaca oğlan vҽ qız intu- utanması adi haldır. Bҽs, bunu nҽ ilҽ izah etmҽk olar?!
220 surotdo olsa da, başa düşür ki, о, özünü песо müşahido edirso, a adamlar Monlik şüuru sözün ҽsl mҽnasında yeniyetmҽlik yaşı dövründ fonnalaşır.
da onu elo müşahidҽ edirlor. 5-6 yaşından başlaya-uşaqlaıda hҽya hissinin daha Lakin o, birdҽn-birҽ ҽmolҽ gҽlmir. Ҽvvolki yaş dövrlҽ^ rindҽ körpҽ uşağın özünü
aydm şҽkildҽ tozahiir etmosi do, rinci növbҽdҽ, onlann özlҽrini perseptual güzgüdҽ tanıması, «bodҽninin sxemini tҽşokkülü, refleksiyanın ҽmҽlҽ gҽlmҽsi -
obyekt kimi fҽrqlҽndir-si ilo ҽlaqodardır. bunların hamısı monlık şüurunun yeniyctmolik yaşı dövründo keyfıyyҽtcҽ daha
Uşağın özünü mohz perseptual obyekt kimi fҽrqlҽndirmҽsi vo Ldonin yüksҽk in-kişaf mҽrhҽlҽsinҽ daxil olmasını sortlondirir.
sxeminin formalaşması onda hҽya zonalan haqqinda to-vvürlҽrin formalaşması Kiçik mҽktoblidҽn forqli olaraq ycniyctmҽdҽ özünҽ, öz şҽ hҽyatına,
üçün olverişli şoraiq yaradır. «Yaxşı nҽ-. pis nodir?» mövzusunda uşaqlarla şҽxsiyyҽtinin xüsusiyyotlorinҽ maraq yarandıqca, özün qiymҽtlҽndirmҽ tolobati,
apanlan söhbҽtlor onların 'vaftq tosovvürlҽrini daha da dҽqiqloşdirir. Valideyn özünü başqaları ilo miiqayiso etmok mey li xiisusi mona kosb edir. Bunun da
«Раһапт у, eyibdir!», «Ога getmҽ, oğlanlar çimir!» kimi qısa, aydin, lakin osional noticosindo yeniyetmҽ ö üçün öz «Mҽn»ini bir növ kҽşf cdir. Mҽnlik şüurunun
boyalarla zҽngin irad vҽ tövsiyolҽrlҽ uşaqlarda yeni Imҽlo golon hҽya hissino formalaş: ğa başlaması vҽ inkişafı yeniyetmҽnin biitiin psixi hҽyatına, on? tolim
istiqamot verir. Bu zaman yaşlılar uşaq-Iч т diqqotini daha çox davranış vo foaliyyotinin xarakterino, ҽtrafdakılara münasibҽtinҽ, yaşlı lar, yoldaşları vo
roftann monovi toroflorino 4b edirlor. «Раһапт gey, eyibdir!» omrinin oxlaqi monsub olduğu kollektivin iizvlori ilҽ qarşılıqlı münasibҽtlҽrinҽ öz tҽsirini
monasi da ■nohz bundan ibarotdir. göstorir.
Uşaqlar öz horokotlorinin monovi torofini dork ctdikco, onlann başlılarla vo Yeniyetmҽdҽ mҽnlik şüurunun formalaşması onun öz davranı^ şını, özünün
yoldaşlan ilo qarşılıqlı miinasibotlori daha da mürҽk-löblҽşir. Onlann iinsiyyot vo mҽnҽvi keyfıyyҽtlҽrini, xarakter vҽ qabiliyyҽtlorini dark etmosi ilo başlayır.
roftan песо deyorlor, «monovi me-Cirlarİa» miioyyon olunmağa başlayır. Bu Ilk dövrlordҽ yeniyctmҽnin mҽnlik şüurunun ҽsasmı başqa^ adamlann -
baximdan kiçikmoktobli yoşı dövründҽ miihiim dҽyişikliklor baş verir. yaşlıların (müollim, valideynlor vҽ qonşuların), коПеЦ tiv iizvlorinin,
Kiçik moktoblilҽrdo omolo gҽlҽn yeni xiisusiyyҽtlҽrdҽn biri refleksiya ilo bağlıdır. yoldaşlarının onun haqqındakı mülahizҽlori tҽşküj edir. Yaş artdıqca yeniyctmҽ
Onlar özlҽrinin fıkir vo omҽllҽrinҽ bir növ lionardan baxmağa, öz horokot vo öziinün şҽxsiyyҽtini müstoqil tohlil etmoyo vҽ qiymҽtlҽndinrıҽyҽ başlayır. Bu
ҽmҽllorini başqalarının gözü ilo 'qiymotlondirmoyҽ başlayırlar. Bu ҽsasda da kiçik baximdan ycniyetmҽnin, başqalarının vҽ özünün qiymotlҽndirmҽ meyarlarına,
moktҽblilҽrdҽ fleksiya formalaşır. Refleksiya, artiq qeyd edildiyi kimi,

oxlaq normalanna yiyҽlҽnmҽsi onda mҽnlik şüurunun fonrıalaşmasında mühüm 223 tҽsҽvvürlҽri bir çox hallarda mohdud
ohomiyyot kosb edir. xarakter daşıyır, hҽtta bҽz onlarda müҽyyҽn
Ycniyetmonin öz şҽxsiyyҽtini dork etmosi tҽdrici xarakter da-şıyır. O, ziddiyyҽtlҽr dҽ özünü göstҽrir.
İnsanda eyni vaxtda üç «Моп - obraz» «real mҽn», «idcal mҽn» vҽ «sosial
ovvolco tolim foaliyyotinin icrası ilҽ bağlı olan keyfiyyҽt-lҽri (omҽksevorlik,
mҽn» mövcuddur.
tҽkidlilik, diqqotlilik, soy), sonra başqa adamlara miinasibotlori ifado edon
«R e a 1 m ҽ n». İnsan indiki anda özünü necҽ tҽsҽvvür edir? özünün
keyiiyyҽtlҽri (yoldaşlıq hissi, hҽsiıq, tҽmkinlik, tҽrslik), sonra isҽ özünҽ
qabiliyyҽtlҽrini, rollannı, statusunu necҽ qavrayır? O, oslindo necҽ adamdır?
münasibҽti ifado edҽn yfiyyҽtlҽri (tҽvazökarlıq, özüno tҽnqidi yanaşmaq,
«Real mҽn»in mozmununu hҽmin suallar tҽş-kil edir. Bu zaman insan özünҽ öz
yaltaqlıq, lov-ıq) vҽ nҽhayҽt, şҽxsiyyҽtin çoxcҽhotli münasibҽtlҽrini ifado on
gözüylo baxır. O, özünün «real-mҽn»i ilҽ fҽxr edҽ bilҽr; insanin özü haqqındakı
miirҽkkҽb sintetik kcyfiyyҽtlori (şҽxsi lҽyaqҽt, şҽrҽf hissi, nsipiallıq vo s.) dork
bu obrazı başqa adamlardan gizlҽtmҽsi dҽ mümkündür. Bozi hallarda isҽ «real
etmҽyҽ başlayır. Ycniyctmҽnin mҽnlik şüurunun xiisusiyyotlorini aydınlaşdırar-
mҽn» ҽtrafdakı adamlann insana verdiklҽri qiymҽtlҽrҽ uyğun gҽl-mir.
ILÜII bir cohoti aynca qeyd etmok lazimdir. Yeniyetmҽlik yaşı döv-fftndҽ
«I d e a 1 m ҽ n». Hor bir insanin «real mҽn»indҽn başqa hҽm dҽ «ideal
özünüdҽrketmҽ tolobati xiisusi mona kosb ctso do, onun özü âqqındakı obyektiv
mҽn»i vardır. İnsan özünü necҽ görmҽk istҽyir? Hansı keyfiyyҽtlҽrҽ yiyҽlonmoyҽ
biliklҽrinin sҽviyyҽco aşağı olmasi diqqoti telb edir. Yeniyctmҽnin bir çox
çalışır? «İdeal mҽn»in mҽzmununu bıı suallara ҽsason sociyyҽlondirmok olar.
hallarda özünün şoxsi keyıiyyҽtlҽ-hni diizgiin tohlil cdҽ bilmҽmosinin köklҽrini,
Admdan göründüyü kinıı. «ideal mҽn» insanin özü haqqinda ideallan ilҽ bağlıdır.
birinci növbҽdҽ, mohz burada axtarmaq lazimdir. Bu osasda da bozon
Onun psı xoloji baximdan mҽnası da, birinci növbҽdҽ, bundan ibarҽtdir: insan öz
ycniyetmonin iddia soviyyosi ilo kollektivdoki real mövqeyi arasinda, özünҽ mü-
«ideal mҽn»ini hҽyata keçirmҽk üçün yollar axtarır vo bu sahodo böyük soy
nasibҽti ilo başqa adamlann - yaşlıların vo yoldaşların ona miinasibot i arasinda
göstҽrir. İnsan özünütҽrbiyҽ ilҽ mҽşğul olarkҽn adoton özünün «ideal mon»indҽn
ziddiyyҽtdҽn nҽşot edon münaqişҽlҽr meydana çıxır.
çıxış cdir.
Yeniyetmҽ öz davranış vo xiisusiyyotlorini dork etdikco, onda ozünütorbiyҽ
İnsanın şҽxsi keyfıyyҽtlҽri çoxdur. Görҽsҽn, bunlann hamısı onun «ideal
tolobati yaranir ki, bu proscsdo do ayird edilmiş nii-mutio vo oxlaqi etalon
mҽn»indҽ oks olunurmu? Yox. Hҽr bir insanin yüksҽk qiymҽtlҽndirdiyi müҽyyon
miistosna rol oynayir.
keyfıyyҽtlҽr vardır. «İdeal mҽn»do mҽhz bu keyfiyyotlor ҽks olunur. Tosadüfi
İlk gonclik yaşı - monlik şüurunun yaranmasının tamamilo xiisusi morhҽlҽsini
deyildir ki, insan özünü-tҽrbiyҽ ilҽ mҽşğul olarkҽn dҽ özündҽ hor hansı bir
tҽşkil edir.
keyfıyyҽti deyil, mohz yüksҽk qiymҽtlondirdiklori keyfiyyotlҽrin formalaşması-
Yuxarı sinif şagirdlҽri hoyati ohomiyyoti olan miixtolif suallar-la rastlaşırlar:
na xiisusi diqqҽt yetirir.
«Мҽп kimҽm?», «Monim dünyada yerini nҽdҽn iba-rotdir?», «Мҽпҽ ҽtrafdakı
adamlar песо yanaşırlar?», «Моп özüm adamlara песо yanaşıram?». Bu vo başqa «S о s i a 1 m ҽ n». İnsan hҽmişҽ özünҽ başqalarının göziiylҽ baxır. Başqa
suallara cavabın axtanl-masi gone oğlan vo qızların özünü şҽxsiyyҽt kimi dork adamlar onu песо görürlor? О, özünü başqa adamlara песо göstormҽk istoyir?
etmosi, ozii-DÜ tosdiq etmosi prosesino çevrilir. Necҽ horokot etso, başqa adamlar onu yax-şı adam vo ya mütoxҽssis (müҽllim,
çilingҽr, hҽkim vҽ s.) kimi ta-nıyarlar? Bu üç sual yaşından asılı olmayaraq insan
§ 2. Мэп - obraz üçün böyük ohomiyyoto malikdir. Axı, bizim hor birimiz insanlarm icorisindo
yaşayırıq vo istor-istҽmҽz özümüzҽ onlann gözüylo baxmalıyıq. Insanlann
Моп - obrazın ҽsasını insanin özü haqqinda biliklori toşkil edir. I akin bu qarşılıqlı sosial tosiri prosesindo «sosial mҽn»in ohomiyyoti do mohz bundadır.
biliklor insan üçün hcç do adi xarakter daşımır. Onlar insanin özünҽ munasibotini Insan başqa adamlarla iinsiyyoto girorkon adoton özünün «so-sial
ifado edir. Mon obrazin psixoloji baximdan ohomiyyoti do mohz bundan ibarotdir. mҽn»indҽn çıxış edir: o, hҽmişo özünü başqa adamlara yaxşı
Mon - obraz mürҽkkҽb hadisodir. Golin, gone oğlan vo qizla-ra belo bir ofdҽn göstҽrmҽyҽ çalışır, özünün «pis ҽmҽllҽrini» bclҽ müxtҽ-f ycdlarla
tapşırıq verҽk: özünü 20 sözlҽ sҽciyyҽlҽndir. Görҽsҽn, onlar bu adi tapşırığı pҽrdҽlҽyir; psixoloji «maskalardan» da bu mҽqsҽdlҽ is-"adҽ edirlor.
asanlıqla icra edo bilҽcҽklonni? Tҽcrübҽ gös-lorir ki, gone oğlan vo qizlann bir İnsanın «real mҽn»i onu no dorocodo tomin cdir? Ҽtrafdakı ımlar onu no
çoxu bu zaman edddi çotinliklo rastlaşrrlar. Onlann bir çoxu 7-12 sözdҽn sonra dorocodo toqdir cdir vo ya boyonirlor? О özünün r hansi bir kcyfıyyotini başqa
bilmirlor ki, no ct-ainlor. Bu о demokdir ki, gone oğlan vo qızların özlҽri adamlardan no dorocodo gizlotmo-yo çalışır, о, özünü başqa adamlara песо
haqqındakı (tutaq ki, yaxşı adam, osl müollim, elm adami vo ya varh adam) kimi göstҽrmok
216 113

istoyir? Bu luallan izah etmodon insanin «sosial mon»inin mozmununu aydin-
l.işdırmaq olmaz.
Psixoloji planda real, ideal, sosial «Моп» birlikdo mövcuddur. < Mar bir-
birlorini bir növ tamamlayır vo zҽnginlҽşdirirlҽr. Lakin bozon real, ideal vo sosial
«Mon»lor arasinda köklü ziddiyyotlor do mıışahido olunur. Ҽgҽr «real mҽn»
«ideal-mҽn»ҽ uyğun golmireo, mesial mon» «real mon»i gizlotmoyo xidmot
cdirso, insanm özü haqqinda tosovvürlҽrindҽ özünҽmҽxsus çotinliklҽr meydana
çıxır. lick) hallarda insan adoton refleksiya yolu ilo bu uyğunsuzluqlan tohlil edir,
bir növ onlann hamisi üçün «ümumi тохгос» taparaq nımafiq ziddiyyҽtlҽri aradan
qaldırır. Bozon do bu cohot ona mii-.-•>sv>r olmur. Xalq ifadosi ilo dcyilsҽ, «öz
hoqiqi sifotini, simasim biiruzo verir». Yoni psixoloji maska insanin hoqiqi sifotini
heç do lıonıişҽ pҽrdҽlҽyҽ bilmir.
«Моп - obraz»ın formalaşması dialektik prosesdir. O, muxtolif ımıllorlҽ
şҽrtlҽnir. İnsanda özü haqqinda tҽsҽvvürlҽrin formalaş-masında horokot vo görmҽ
duyğuları miihiim rol oynayir. insamn o/ünü qavramasimn tosirli vasitosi kimi
güzgünün ohomiyyotini ■yd etmomok olmaz. Lakin «Моп - obraz»ın
formalaşmasının •sas monbҽyini başqa adamlar - yaşlılar, hҽmyaşıd oğlan vo qız-lar
tҽşkil edirlor. K. Marks göstҽrirdi ki, «...insan olindo giizgii ilo vo «Моп топот»
deyon fixteçi filosof kimi doğulmadığına göro, o, ovvolco güzgüyҽ baxınmş kimi
başqa adama baxın>.
İnsan başqa adamlar vasitosilo kişilik, qadınlıq, monovi gozol-lik vo s.
haqqındakı etalon vo stcrcotiplҽrҽ yiyҽlonir, başqa adam-lan vo özünü
qiymotlondirmoyi öyrҽnir.

157-15
224 115

/4 §3. Özitnüqiym.ıtLmdiınıo Ишщшаа moqsodi do mohz homin mosoloni aydınlaşdır-maqdan ibarot idi. Bunun iiciin
gone mühondislorin T.-ni vo İ.-ni görmomişdҽn ovvol vo görҽndon sonra
Özünüqiymҽtlҽndirmo tennini iki sözdҽn - özünü vҽ qiy lҽndinnҽ doldurduqlan özünüqiy-motlondirmo blanklarmi bir-biri ilo miiqayiso ctmok
sözlҽrindҽn omolҽ gҽlnıişdir. Onun psixoloji mҽnası dındır: söhbҽt insanin özünҽ lazimdir.
vcrdiyi qiymҽtdon, özünün ob; qiymҽtlondinnҽsindҽn gcdir. 1 variant: I I variant:
İnsanın özü haqqındakı tҽsovvürlҽrinin formalaşması bilav tҽ a) A. vo başqaları qobul a) Q. vҽ başqaları qobul otağında
özünüqiynıҽtlondinnҽ ilҽ bağlıdır. İnsan özü özündҽ hansı ce« hҽtlori otağında otunnuşlar; oturmuşlar;
qiymotlondirir? Onun üçün bir insan kimi miihiim olan hor şeyi: özünün b) otağa T. adli bir nofor daxil b) otağa İ. adlı bir nҽfҽr daxil olur.
qabiliyyҽtlorini, mҽnҽvi keyfıyyotlorini, omollorini, öz imkanlarını vo olur. Gone miihondislo-ro onu toqdim Gone mühҽndislo-rҽ onu toqdim edib
perspektivlҽrini, özünün qarşılıqlı miinasibotlori-ni, qmp vҽ kollektivdҽ, başqa cdib deyirlor ki, T. do boş olan deyirlor ki, İ. do boş olan miihondis vҽzi-
adamlar icorisindo tutduğu ycri qiymotlondirir vo s. Bununla yanaşı miioyyon miihondis vozi-fosini tutmaq istoyir: fҽsini tutmaq istoyir. İ. nimdaş kostyum
hoyati situasiyalarda, xüsusilo ailodo vo kollcktivdo insan öz üzorino mosuliyyot T. yaxşı gcyinmişdir. Özünii mҽğrur gcyinmişdi, köynҽyi vҽ ayaqqabıları
götiirüb miihiim biraddım atdıqda, konflikt şoraiti yarandıqda vo s.-do özü- aparır, ҽlindҽ tҽzҽ diplomatı var idi, çirkli idi. Ҽlindҽ sҽliqҽsiz biikülmüş ka-
nüqiymotlҽndirmҽ xiisusilo miihiim ohomiyyot kosb cdir. Aydin mosolodir ki, zahirҽn çox tҽcrüboli vҽ ağıllı ğızlar var idi. Zahiron mühon-diso
özünüqiymҽtlondirmo miirokkob prosesdir: o, öziinü-miişahido vo özünütohlil mühҽndisҽ oxşayırdı. oxşamırdı.
yolu ilo lonnalasir, bu zaman insan özüno adoton başqa adamlann göziiylo baxır, v) bundan sonra bir bҽha-no gotirib
bir qayda olaraq. özünü on-larla miiqayiso edir. v) bundan sonra bir boha-пҿ Q. vҽ başqalarına ҽvvҽlki
Psixoloji cksperimentlordo bu cohot hҽmişҽ aydin nozoro саг» pır. Belo gҽtirib A. vo başqalarına ҽvvҽlki özünüqiymҽtlҽndir-mo blanklarmi
ckspcrimentlordon biri ilo tanış olaq. Tutaq ki. iki miixtolif zavodda bir neço özünüqiymotlondir-mo blanklarını yenidon dol-durmaq toklif olunur.
mühondis ştatı boşdıır. Homin vҽzifҽni tutmaq üçün birinci zavodda 5 nҽfҽr - A., yenidon dol-dunnaq toklif olunur.
Tanış olduğumuz mctodika ilo
S., Ş., V. vo N., ikinci zavodda iso 4 nҽfҽr-Q., P., Ҽ. vҽ M. orizҽ vcrmişdilor.
aparılmış psixoloji eksperiment •sash
Gone miihondislo-ro ovvolco miioyyon blanklar vcrilir vo miivafiq suallara
surotdo göstҽrirdi ki, T.-ni (I variant)
cavab veflj mok toklif olunur. Suallar clo tҽrtib olunmusdur ki, onlara cavab
görҽn konc miihondis-lur ikinci dofo blankları doldurarkҽn özlorino ҽvvolkinҽ
veronlor oslindo özlҽrinin miioyyon keyiiyyotlorini qiymotlondirir-lҽr.
nisboton •sağı qiymotlor vermişlҽr. Halbuki İ.-ni (II variant) görҽndҽn sonra iso
Eksperiment iki variantda -1-ci zavodda 1 variantda, 2-ci zavodda II
gone mühondislҽr özlorini daha yüksok qiymotlondirmişlor.
variantda арапһг.
Miioyyon edilmiş bu eksperimental faktın mҽnası aydındır. In-wnlar
Aşağıda homin variantlar nҽzҽrdon keçirilir. qiymotlondirmo zamani özlorini kiminloso miiqayiso edirlor. Başqa adam bu
Gone mühondislҽr T.-ni (I variant) vҽ İ.-ni (II variant) gördiik-dҽn sonra zaman bir növ etalon rolunu oynayir. Hoyati misal-lar da bunu siibut cdir.
onlann özlҽrino vcrdiklori qiymotlor dҽyişilҽcokdirmi? Eksperimentin osas
226 116
15»

Golin, indi do insanin özüno vcrdiyi qiymotlorin xarakterino diqqot yetirҽk: qrup torofindon qiymotlondirilir. Bundan başqa, adam bu vo ya digor torzdo
özünüqiymotlondinnҽ zamani qiymotin muxtolif ftövlҽrindҽn - oxlaqi, estetik, horokot edorkon otrafdaki adamlann, о cümlo ion iş yoldaşlarının vo dostlanmn
intellektual, emosional vo s. qiymot-lordon istifado olunur. Lakin biitiin hallarda onu песо qiymot-londirocoklorini nozoro ahr. Buna gözlҽnilҽn qiymotlor
onlann icorisindo emotional qiymotlor osas yer tutur: oxlaqi qiymot do, deyilir Qrupun şҽxsiyyҽto vcrdiyi qiymҽtlorlo g ö z l ҽ n i l ҽ n q i y -
intellektual qiymot do özünüqiymҽtlҽndinno soviyyosindo emosional çalar kosb Ш о t 1 о r bir-biri ilo vohdotdo olsa da. onlan eyniloşdirmҽk olmaz. Qrupun
©dir. Özünüqiymҽtlondirmҽ, hor şeydҽn ovvol, özünüsevmҽ, özü-n.mörmҽt, öz şҽxsiyyҽto vcrdiyi qiymot r e a l q i y m o t d i r .
lҽyaqҽtini saxlamaq vo s. kimi hisslҽrlҽ çulğaşır. yoni cmosional qiymҽtlҽro Özünüqiymotlҽndinnҽ muxtolif iisullarla öyronilir. Mosolon. şegirdlҽrҽ
osaslanır. Bu onunla bağlıdır ki, özünüqiy-ınotlondirmҽ soviyyosindo özlҽrini sorbost surotdo tosvir etmok toklif olunur, yaxud onlara miioyyon
qiymҽtvcrҽn vo qiymotlondirilon eyni bir adamın şҽxsindo birloşir: mon - mono qiymotverici hökmlor yazılmış voroqolor vc-rilir: bu zaman şagirdlҽrҽ onlann
qiymot vcrir. Bu zaman insan hҽtta miioyyon obyektiv mcyarlara ҽsaslansa belo zahiri görkemini vo ya hısslҽrini 11 ado edon vҽrҽqҽlҽri qnıplaşdınnaq toklif
öziinüqiy-tnotlҽndinnҽdҽ subyektiv amillor ҽsas уег tutmağa başlayn Atalar olunur. Şagirdlҽrin öz-lerini sociyyolondirmosini nozordo tutan muxtolif
sözlҽrindҽ özünüqıymҽtlondirmonin bu xüsusiyyoti doqiq ifadҽ olunmuşdur: «Öz öziinüqiymot-londinnҽ şkalaları vo omsallan da molumdur. Bu moqsodlo miioy-
gözündҽ tiri görmür, başqasının gozündo tiikü se-ein>, «Нес kos öz ayranma tıırş prj sifot - sözlordon istifado olunur. Bozon şagirdloro, mosolon, işağıdakı
demoz». Bu о demokdir ki. özüno-tҽrbiyonin sҽviyyҽsı insanin özüno tonqidi cavablardan birini seçmҽk toklif olunur:
yanaşıb-yanaşınamasın-dar, özüııo qarşı tҽlҽbkar olub-olmamasından bilavasito - mon on yaxşı şagirdlordҽn biriyom;
asılıdır. - monim qabiliyyotlorim orta soviyyodon yiiksokdir;
Özünüqiymҽtlҽndirmҽ sistemini tohlil edorkon aşağıdakı сөЈ hҽtlori - monim qabiliyyotlorim orta soviyyododir;
xüsusilo nozoro almaq lazimdir: - monim qabiliyyotlorim orta soviyyodon aşağıdır;
a) özünüqiymҽtlҽndirrnҽ prosesindo «real ınon» obra/ı ilo «ideal mon» - mon az qabiliyyotli şagirdlordon biriyom.
obrazının miiqayiso edilmosi miihiim rol oynayir. Onlann bir-birino uyğun Bozi todqiqatlarda eksperimental tapşırıqlardan istifado edilir. Şagirdlҽrҽ
golmosi psixi sağlamlığın miihiim şҽrtidir. Miioyyon e hlmişdir ki, insamn «real ayn-aynhqda bclo bir suala cavab vermok toklif olunur: lapşırığı icra edo
mon» obrazi ideal mon» ob-razma miivafiq olduqda. o, adoton, özünü yüksҽk bilocoksonmi? Bu zaman hansi bal ala bilorson? Bundan sonra aşağıdakı sual
qiymҽtlondiıir. İnsan bu iki miihiim xarakteristika arasinda uçurum hiss etdikdj verilir: bos sҽnin sinif yoldaşlann, mosolon, Mommod, Sevil vo başqaları bu
iso, özünü adoton aşağı qiymotlondirir. Bozon belo hallarda insanin ÖZÜ öz tapşınqlann öhdosindon goto bilҽcҽklonni? (Bu zaman şagirdin özüno verdiyi
gözünde hörmotdon düşür: qiymollorlo onun yoldaşlanna vcrdiyi qiymotlorin olaqosi miioyyon olunur.)
b) insan özünün hor hansi bir keyfiyyotini qiymotlondirorkon, onun yaxşı Bir cox todqiqat mctodikalannda şagirdlorin özlҽrino verdiklҽ-ri qiymotlor
vo pis kcyfiyyҽt oldugunu песо miioyyon edir? Lap ki-C'k yaşmdan uşaqlara obyektiv molumatlarla - fızioloji göstҽricilҽr, imtahan-lann real noticolori,
öyrҽdirik ki, «Yaxşı nodir, pis nodir?». insan özüno qiymot verondo bu psixoloji testlor vo qrup qiymotlorinin yckun-lan, zoruri hallarda iso ekspcrt
tosowurlordon etalon kimi istifado etmoyo baslayir: ogor etdiyi horokotlor qiymotlori ilo miiqayiso edilir.
«yaxşı» ctalonuna uyğun golir-so, onlan miisbot, «pis» etalonuna tıyğun golirso Psixoloji todqiqatlar özüniiqiymotlondimıonin üç soviyyosini
monfi qiymoilon-dirr. Yaş artüıqca, insanin sorvot meyllori formalaşır, müoyyҽnloşdinnok imkanı vcrir. A d c k v a t ö z ii n ü q i у -pel 1 о n d i r m
ideallarımn xarakteri doyişir vo buna miivafiq olaraq onun ctalonlar sistemi mü- о d о şagird öziiniin ayn-ayn keyfiyyҽtlҽrini osason diizgiin qiymotlondirir.
rokkobloşir Bi/ hor hansi bir adamın özünii песо qiymotlondirdi-yini Tutaq ki, onun qabiliyyoti «10»-a borabordir. O, özüno «10» qiymot vcrir.
Q e y r i - a d e k v a t y u x a r i q i y m o t l o r - şagird ö/üniin
aydınlaşdırmaq üçün onun özüııü hansi etalonla tutuşdurduğu-ru. özfino hansi
ayrı-ayrı keyfıyyotlҽ-rıni olduğundan yiiksok qiymotlondirir. Tutaq ki, onun
ctalona osason qiymot verdiyini bilmoliyik. Bu yolla biz hom do onun «idcal
qabiliyyot-lori «10»-a borabordir. O, özüno «15», bozon 20, hotta daha yiik-sok.
mon»inin mozmununu tohlil ctmok im-kani oldo edirik. Çünki miivafiq
mosolon, 50 qiymot verir. Qeyri-adekvat aşağı qiymot - şagird dzünün» ayn -ayn
ctalonlar «ideal mon»do xiisusi yer tutur;
kcyfiyyotlorini layiq oldıığundan aşağı qiymotlondirir. Tutaq ki, onun
v) insanin özünҽmҽxsus qiymotlor sistemi vardir. Bir torofdon, insan özü-
özünü qiymҽtlҽndirir, digor torofdon, onun davrams vo rҽftarı monsub olduğu
226 117
15»

qabiliyyotlori «10»-a borabordir o, özünҽ «5», bozon 7, hotta daha aşağı,
mosolon, 3 qiymot verir.
226 118
15»

Ҽgor şagird özünҽ adckvat qiymҽt verirso, onu daha da möh-kҽmlҽndirmҽk İddia nodir? Onun miivoffoqiyyotlo no kimi olaqosi vardir? Bu bmıyyҽtlor
lazimdir. Şagirdin özünҽ qeyri-adckvat qiymotlor vermҽsini şҽrtlҽndirҽn amillori özünüqiymҽtlondirmҽyo песо tosir gostorir?
müҽyyҽnlҽşdimıҽk vҽ aradan qal-dınnaq lazimdir. Ailonin tipi (uğurlu vҽ ya Golin, ovvolco bir Azorbaycan atalar sözünü xatırlayaq: «Aşa-|ını boyonmir.
uğursuz, tam - nata-mam, çoxuşaqlı -- tҽkuşaqlı vҽ s.), ailҽ münasibҽtlorinin yuxanda ycri yoxdur». Boyonmomok sözünҽ diqqot Win: problemin
xarakteri, tҽrbiyҽ üslubu (avtoritar vҽ ya dcmokratik), sinif kollcktivindҽ şa- mahiyyotini bu ifado çox doqiq oks etdirir.
girdin mövqeyi, onun fiziki vo psixi inkişaf sҽviyyҽsi - bunların hamisi 30-cu illorin ovvollorindo motivasiya mosololori psixologiyada Jaha çox
özünüqiymҽtlondinnҽyҽ miihüm tҽsir göstorir vo onun adck-vatlıq dorocҽsini aktualhq kosb edirdi. Bu sahodo eksperimental todqiqatin aparan alimlorin
miioyyon cdir. diqqotini maraqh bir fakt colb ctdi: adamlar öz-l.'imın uğurlarına vo ya
Ozünüqiymotlondirrnonin böyük ohomiyyoti vardir. О, insanin davranışının uğursuzluqlarma eyni miinasibot boslomir-llor. Bir ckspcrimentlo tanış olaq:
tonzim olunmasında miihiim rol oynayir. İnsanın baş-qa adamlarla qarşılıqlı xiisusi lento borkidilmiş domir brmaqlar divar boyu miioyyon siirotlo horokot
miinasibotlori, onun öz uğurlarına vo uğur-suzluqlarına münasibҽti, ayn-ayn cdir. Tocrübodo iş-llrak edon adamlara 16 halqa vcrilir. Onlar miioyyon vaxt
hoyati situasiyalarda davranış ve roftarı özünüqiymҽtlondirmҽdҽn asılıdır. Başqa orzindo kalqalan qannaqlara atmahdirlar. Adamlann bir qismi eyni notico-|i oldo
sözlo, özüniiqiy-motlondirmo insanin foaliyyotinin somoroliliyino vo onun bir etdilor: 16 halqadan 10-nu qarmağın iizorino ata bildilor. Lakin bu zaman
şox-siyyot kimi inkişafına miihiim tosir gostorir. onlann oldo etdiklori eyni noticoyo miixtolif mii-hsibot boslҽmosi fakti
miioyyon edildi: adamlann bir qismi sevi-э öziindon razı olduğunu bildirir,
£ 4. Ö:,üniiqiym,ıtl,mdirmҽ vҽ iddia sҽviyyҽsi digor qismi iso özündon na-'a/ı göriinürdü. Bu о demokdir ki, eyni bir obyektiv
noticoni (16 Iqadan 10-nu ata bilmok) bir adam özii üçfın miivoffoqiyyҽt, baş-
Holo XIX osrin sonlarında özünüqiymotlondirmҽnin şoxsiyye* tin iddia birisi isҽ uğursuzluq kimi qiymotlondiro bilor. Bundan başqa, ni bir nҽticҽnin bir
soviyyosi ilo bilavasito olaqodar olduğunu göstҽrҽn та» raqh faktlar miioyyon şoraitdo müvoffoqiyyot, başqa bir şoraitdҽ iso 4\,>ffoqiyyҽtsizlik kimi
edilmişdi. 1890-cı ildo U. Corns hom faktlan aşağıdakı orijinal diisturla bclo qiymҽtlondirilmosi mümkiindür. Bu ' tlan no ilo izah etmok olar? Eksperiment
ifado etmişdi: prosesindo adamlar öz qarşılarına konkret moqsod rWİar: onlar bu moqsҽdҽ
miivafiq olaraq miioyyon notico oldo (nwyo çalışırlar.
Özüniiqiymҽtlondimıҽ = müvofToqivyot
ıddıa Beloliklo, biz ekspcrimentdo iki komiyyotlo: a) adamin oldo ct-İ I s t ҽ d i у i
notico vo; b) faktik olaraq o l d o e t d i у i no-• ilo rastlaşırıq. Mosolon,
Düsturdan göründüyü kimi, özünüqiymҽtlondinrıonin sҽvi si iki mühüm
qarmaqlara 16 halqa salmaq istoyir i), halbuki ona verilmiş vaxt orzindo ancaq
amilin - müvҽffҽqiyyҽt vҽ iddianın qarşılıqlı ҽlaqefl ilo şortlonir. Bos, insanin
10-nu ata bilir (B).
özünü yüksҽk qiymҽtlondirnıosi nodoa^ asılıdır? Formıılda bunun faktik olaraq
Foaliyyotin noticosi, yoni uğıırlu vo uğtırsuz olmasi da bu iki miyyot - A
iki yolu göstҽrilir. Biz orM moktҽbin riyaziyyat kursundan bilirik ki, kҽsrin
(adamin oldo etmok istodiyi notico) vo В (faktik ola-I oldo etdiyi notico)
qiymotini aitirmai iiciin ya onun surotini böyiitmok, ya da moxrocini azaltmaq
arasmdaki nisbotlo miioyyon olunur. Psixo-lyada homin faktlan tohlil ctmok,
lazinq dir. Özünüqiymotlondirmo fonnulunu bu baximdan nozordҽn kij çirsҽk
xiisusilo adamlann öz uğıır-П vo uğursuzluqlarına münasibҽtlorini xarakterizo
aydin olar ki, insan özünü yiiksok qiymotlondirmok iiciin bi halda kosrin
etmok iiçün
surotini artırmalıdır, yoni soy göstҽrmolı vo miivofTd qiyyot oldo etmolidir,
231 yeni termindҽn - i d d i a
başqa halda iso kosrin moxrocini kiciltiruiM dir, yoni iddia sҽviyyҽsini aşağı s ҽ v i y y ҽ s i terminindҽn istifı
salmalı vo özünün on kicik miivofl foqiyyotini belo diizgiin olunmağa başlanddı.
qiymotlondirmolidir. Bu sahҽdҽ apanlan todqiqatlar ҽsasında iddia sҽviyyҽsi anla şı daha da
XIX osrin sonlarında özünüqiymҽtlondirmo ilo mii\ offoqiyyfl dҽqiqlҽşdirildi, iddia sҽviyyҽsi ilҽ yanaşı gözlomҽ soı viyyҽsi dҽ fҽrqlҽndirildi.
230 to iddia arasındakı asılılıq holo eksperimental surotdo öyrҽnilmo-mişdi. U. İddia sҽviyyҽsi gözlҽmҽ sҽviyyҽsi ilҽ qarşılıqlı surҽtdҽ ҽlaqo-dardır. Lakin
Cems bu asılılığı intiutiv surotdo tapmış vo onu iimumi pokildo ifado etmişdi. onları eynilҽşdirmok olmaz.
Psixologiyada bu problem eksperimental su-fOtdҽ XX osrin 30-cu illҽrindon Müasir tҽsҽvvürlҽrҽ görҽ, gözlҽmҽ sҽviyyosi insanin ҽldo etmok istҽdiyi
öyronilmoyo başlanıhnışdır.
notico (moqsod) ilo miioyyon olunur. Halbuki iddiı sҽviyyҽsi insamn oldo etdiyi

nҽticҽyҽ miinasibҽtindҽ ifado olunur. О, oldo etdiyi nҽticҽni boyonir - yoxsa prinsipi osas götüriilür: bind zorfo qoyulmuş misal vo mosololor on asan, 2-ci
boyonmir, notico onu tomin edir - yoxsa etmir - iddia soviyyosini bu suallarla zorfo nisbo-1 çotin, sonraki zorfloro daha çҽtin, 20-ci zorfo iso on çotin misal
xarakterizo ctmok olar. mosolo qoyulur. Zorflor stolun üstünҽ elo düzülür ki, onlann surindҽki nömrolor
Miioyyon edilmişdir ki, eksperiment zamani adamlann oldo el-diklori şagirdlor torofindon aydin oxunsun.
notico öz-özlüyündҽ holo müvҽffoqiyyҽt vo ya uğursuzluq kimi nҽzҽrdҽn Miiollim misal vo mosololorin tҽrtibi prinsipini aydınlaşdırır: sagirdlori 1-ci, 10-
keçirilo bilmoz, hor hansi bir adamin özü haqqinda-kı tҽsҽvvürlorindҽn, özüno cu vo 20-ci zorfo qoyulmuş bir misal vo ya Bsolo ilo tanış cdir. Şagirdlҽr bilirlor
vcrdiyi qiymҽtlҽrdҽn vo s. asılı olaraq bu vo ya digor notico miivoffoqiyyot vo ki, 1-ci zorfdoki misal vo •solo on asam, 20-ci zorfdoki iso on çҽtin misal vo
ya uğursuzlııq kimi qiy-motlondirilir. Adi bir misal göstҽrҽk: iki adam tosovviir mosolodir. Bundan sonra şagirdlҽrҽ belo bir tolimat verilir: sizin hor biri-\h iiç
edin. Onlardan biri uzununa tullanmaq üzrҽ respublika çempionudur, о bin iso zҽrf götürüb onlardakı misal vo ya mosoloni holl etmolisiniz. Ill zaman iddia
holo özünü yarışda sınamamışdır. Onlardan hor ikisi, tutaq ki, yanşda eyni sҽviyyosi aşağı olan şagird ovvolco, tutaq ki, 1-ci li götürür, onu asanliqla holl
nҽticҽni göstҽrmişdir: 6 m. uzununa tullanmışdır. Gö-rҽsҽn, bu nҽticҽni onlann cdҽndo 7-ci zҽrfı götürür, onu holl In bilso, artiq 8 vo ya 9-cu zҽrfı deyil, 14-cü
hor ikisi eyni dorocodo qiymotlondiro-cҽkdinni? Şübhҽsiz ki, yox. Çempion zҽrfı götürüb müva-lq misal vo mosoloni holl edir.
üçün homin notico uğursuz-luq, gone idmançı üçün böyük müvҽffҽqiyyҽtdir. İddia sҽviyyҽsi yuxan olan şagird iso 1-ci zorfi deyil, birdon-ko 16-ci zҽrfı
Adamlar bu vo ya digor noticoni miivoffoqiyyot vo ya uğursuz-luq kimi götüriir, onu holl edo bilmodikdo 7-ci zorfi götürüb Lll edir, bundan sonra iso...
qiymotlondirondҽ tapşırığın asan vo ya cotin olmasim, onun hansi şҽraitdo icra 11-ci zҽrfı götürür.
olunduğunu da nozoro alirlar. Bir eksperiment zamani adamlar miioyyon bir Golin indi do şagirdlҽrin zorflҽri hansi ardıcıllıqla götiirdüklo-mo diqqot
qıcığa siirotlo cavab vermoli idi-lor. Bunun iiciin 60 saniyodon az vaxt yetirok.
verilmişdir. Adamlann çoxu tapşırığı ycrinҽ yetirҽ bilmҽsҽ do, onlar bunu özlҽri 1-ci şagird: 1,7, 14. ^ 2-ci şagird: 16, 7, 11. 1-ci şagird no üçün ovvolco 1-ci,
üçiin uğursuz-luq kimi qiymҽtlҽndinrıirlҽr. Başqa bir halda hҽmin tapşırığı icn sonra 7-ci, daha sonra 14-cii
ctmҽk üçiin vaxtı mҽhdudlaşdınrıadılar. Tҽcrübҽdҽ iştirak edonlo-rin birçoxu 233 zҽrfı, 2-ci şagird isҽ ovvҽlcҽ 16, sonra isҽ 7 vҽ 11-ci zorflori götüfi dü? 1-ci
tapşınğı, tutaq ki, 1 dҽq. 30 saniyҽ icra etdilor. Bozilori iso buna 2 dҽqiqҽdҽn сох zҽrfdҽki misal vҽ ya mҽsҽlҽnin hҽlli onu tomin etdimi?l| ci zҽrfdҽki misal vҽ ya
vaxt sorf etdilor. Miioyyon olundu ki, sonuncular tapşırığı icra etsolor do, çox mҽsҽlҽni hҽll edҽ bilmҽmҽsi ona песо tajl sir etdi? Eksperiment zamani bu
vaxt sorf ctdiklorinҽ göro bunu özlori üçün miivoffoqiyyot hesab ctmirlor. sualların aydınlaşdırılması girdlҽrin gözlҽmҽ vҽ iddia sҽviyyҽlҽrini
Bir maraqh fakti da aynca qeyd ctmok lazimdir. Eksperimental surotdo müҽyyҽnlҽşdirmok inıka-nı vcrir.
miioyyon olunmuşdur ki, insan miivoffoqiyyot oldo etdik- Qarşıya sual çıxır: bu mҽsҽlolҽrin aydmlaşdııılması /omridır* mi? Onlann
tohlili no kimi praktik ohomiyyoto malikdir? MҽsҽlİJ nin do kökü mohz
232
bıındadır.
L, onun iddia sҽviyyҽsi yüksҽlir, uğursuzluqdan sonra iso iddia so-Kyҽsi aşağı
Insamn iddia soviyyosinin yiiksok vo ya aşağı olmasi, bir ton don, onun
düşür. Bunu tosdiq edon çoxlu hoyati misallar da gös-,nok olar. Elo uzağa
özü haqqındakı tosovviirlorindo, digor torofdon iso bad qa adamlara
getmҽyib, tҽlҽbo hҽyatını götürҽk. «3» vo I» qiymҽtlҽrlҽ oxuyan tҽlobo növbҽti
miinasibotindo oks olunur. Bir halda o, «Babam mono kor - dcdi, golib-gcdҽni
semestrdo dalbadal iic im-Jiandan «5» qiymot alarsa, sonuncu imtahandan «4» vur- dedi.» mövqeyindo dayanır, песо dc-yorlҽr «Yctҽnҽ yetir, yetmҽyҽnҽ daş
qiymot alan-I qam qaralir vo oksino, I kursda ҽlaçı olmuş tҽlҽbҽ növbҽti ses- atır.»; başqa bir halda iso özü-nii bir növ «dilsiz-ağızsız» adam kimi apanr... Bu
lyada ilk imtahanlardan «3», «4» vo «3» qiymotlor alanda, sonun-ımiahanda zaman torbiy*, yolu ilo onlann iddia soviyyosini dҽyişmҽk zoruroti meydana
qarşısına heç dҽ «5» almaq moqsodi qoymur. Holo 30-cu illorin ҽvvҽllҽrindҽ çıxır, Hor bir konkret halda iddia soviyyosini şҽrtlҽndirҽn amillori psix(K loji
iddia sҽviyyҽsi sahosindo apa-n ilk eksperimentlҽr böyük marağa sҽbҽb oldu: sҽrişto ilo tohlil etmok vo onlan aradan qaldırmaq üçün tosirll todbirlor
miixtolif ölkҽ-Јҿ yeni todqiqatlar aparılmağa başlanıldı. On başlıcası iso ondan miioyyon etmok lazimdir.
roidir ki, todqiqat metodlari daha da tҽkmillҽşdirildi vo bir sira l faktlar oldo «Agac bar gotirdikcҽ, başını aşağı dikor» hikmҽtli atalar stfzii-diir. Onun
edildi. psixoloji monasi vardir. Kiçik yaslarından başlayaraq ıışaq vo yeniyctmҽlҽrdҽ öz
Şagirdlҽrin iddia soviyyosini öyrҽnmok üçün yeni todqiqat теки ıişlonildi. ıığuıiarına diizgiin miinasibot yaratmaq iddia soviyyosini tonzim ctmoyin
Onlardan biri ilo tanış olaq. İyirmi zҽrf götürüb on-I nömrҽloyirlҽr. Hor zorfo 2 başlıca yolu belodir.
misal vo bir mosolo yazılmış vҽrҽq-|»ı qoyurlar. Bu zaman asandan çҽtino

Biz yuxarıda özünüqiymҽtlondirmo formulu ilo tanış olarkon insanin oldo zoruroti meydana çıxdıqda, şoxsiyyot psixoloji yollarla öziiniimüdafiҽ etmoyo
etdiyi miivoffoqiyyotin ohomiyyotini qeyd ctmişdik. Diqqoti bir daha bu iaşlayır.
miihiim mҽsҽloyҽ colb etmҽyi zoruri sayinq: insan özünün istor tolim, istorso do О, bir halda özünҽ tosolli verir vo ya haqq qazandırır, öz pohvlҽrini etiraf cdir
omok fҽaliyyҽtindҽ heç bir ço-tinlikdon qorxmamah, onlan motanotlo aradan vo ya şҽri özgonin üstüno atır, başqa bir halda bdisolori rasionallaşdırır, «Ağzı
qaldırmalı vo basla-dığı işi müvoffҽqiyyҽtlҽ başa çatdırmalıdır. Torbiyo işi dҽ ҽtҽ çatmır, deyir ki, iy verir.», flçüncü bir halda, özünomҽxsus motivlori,
şoxsiy-yoti mohz buna yönoltmҽlidir. Lakin, bununla bclo, qeyd etmok lazimdir omҽllҽri, olamotlori vҽ xassolori başqasının adına çıxır («Adımı sҽno qoyum,
ki, insanin oldo etdiyi miivoffoqiyyot onun özüno verdiy] qiymotlori mexaniki soni yana-!уапа qoyum»), özünü sadoco olaraq rastlaşdığı adamlarla cynilҽş-
şҽkildo miioyyon etmir. İnsanın öz müvҽff qiyyҽtlorinҽ diizgiin miinasibot dirir (identifikasiya) vo yaxud onu ҽlҽ salmaq, dolamaq moqsodilo aözlҽrin
bҽslomҽsi psixoloji baximdan xii-susilo miihiim ohomiyyot kosb edir. Bu iso mҽnasını dҽyişir, «sözün doğıusunu zarafatla deyir», bҽ-lon iso nҽyi iso, kimi iso
iddia soviyyosinin siin surotdo artmasi (belo hallarda adoton deyirlor ki. inkar edir.
«filankos qudu-rub», <<gözünü qan tutub» vo s.) yolu ilo deyil, onun tonzim Frustratsiya şҽraitindҽ psixoloji miidafionin xarakteri doyişir.
edilmosi, optimallaşdırılması yolu ilo oldo edilir. Biz torbiyo prosesindo mohz 235 insan belҽ hallarda adoton müxtҽlif çҽtinliklҽrlo rastlaşır, on aradan qaldıra
bu cohoto xiisusi diqqot yetiririk. Çox maraq I id ir ki. insan özü do miixtolif bilmir, özünün düşdüyü bu vҽziyyҽtҽ görҽ kirni günahkar sayır, kimisҽ hҽdҽlҽyir
hoyati situasiyalarda iddia soviyyosini spesifik yollarla optimallaşdırır vo bu («görsün onun başına nҽ oyufl açacağam»), bu vo ya digor adama qarşı
moqsodlo psixoloji müdafionin müxtҽli fonnalarından istifado edir. kobudluq etmoyo, ona hatfl ta düşmoncҽsino yanaşmağa başlayır. Bir çox
234 § 5. Psixoloji müdafıҽ haqqmda hallarda isҽ o, öz г#ш qibini tҽxҽyyülündҽ canlandırır vҽ «ürҽyindҽn tikan
çıxana qҽdofl ondan intiqam alır. Bҽzҽn isҽ frustratsiya şҽraitindҽ insan özünt
Psixoloji müdafıo elmi odobiyyatdan xeyli ovvol bodii odobiy-Llda tosvir qarşı aqrcssiv miinasibot bҽslҽyir: özünii döyür, paltarını cınr vofl
olunmuş psixoloji fcnomenlҽrdҽn biridir. Füzıılinin öl-Eaz «Leyli vo Мҽспип» Qcyd ctmok lazimdir ki, psixoloji miidafio heç do hҽmişo adı vat
pocmasını xatırlayın. formalarda ifado olunmur. Biz elo hallara rast gҽlirik ki, insafl ya psixoloji
Azorbaycan, rus vo Avropa odobiyyatinda belo niimunolor pxdur. Onlann miidafionin formalanndan diizgiin istifado etmir, ya dfl özünü qeyri-adi şҽkildҽ
bir çoxuna, xüsusilo F. M. Dostaycvskinin vo L. N. Wİstoyun osorlorino, miidafio edir, bu zaman onun davranışında nevrotik vo bozi başqa simptomlar
Knlovun «Qurd vo quzu» tomsilino hotta ■ixoloqlar tez-tez miiraciot edirlor. müşahido olunur Bu iso tosadu* fi deyildir. Psixoloji miidafionin mozmunu vo
Psixoloji miidafio xiisusi psi-bloji fenomen kimi ilk dofo frcydizmdo formasi insanin sosial yetkinliyi ilo bilavasito olaqodardir.
öyrҽnilmoyҽ başlanılmış, tnralar iso muxtolif psixoloqlann diqqotini colb Beloliklo, aydin olur ki, insan psixoloji miidafio vasitosilo, bir torofdon,
ctmişdir. özünün davranış vo roftarını, digor torofdon iso qarşılıqll münasibҽtlҽrini tonzim
Psixoloji miidafio nodir? O, hansi formalarda özünü gostorir? Kıxoloji edir. Bu, psixoloji miidafionin osas funksi» yasıdır. Onun mahiyyotini do ancaq
müdafıҽnin omolo golmosini no ilo izah ctmok olar? bu baximdan tohlil etmok lazimdir. Z. Freyd psixoloji müdafıҽni do
Psixoloji miidafio tenninin adinda onun monasi da bu vo ya di-mr dorocodo biolojilҽşdirirdi. О, psixoloji miidafionin mahiyyotini oslindo insanin şüursuz
öz oksini tapmışdır. Miidafio horbi, idman vo s. saho-Lrdo geniş totbiq olunur. (başlıca olaraq seksual) instinktlori ilo izah edirdi.
Miidafio hom do psixoloji xarakter daşı-M bilor: bu cohoti ifado etmok üçün Psixoloji miidafio insanin davranış vo rottannda xiisusi tonzi-mcdici
alimlҽr «psixoloji müdafiҽ» Kz birlҽşmҽsindҽn istifado etdilor. sistem kimi meydana çıxır. Mohz buna göro do onun köklo-rini şüursuzluqda
Psixoloji miidafionin geniş yayılmış formalarından biri iddia Lviyyҽsinin deyil, osason şüurda - şüurun tonzimctmo iunksi-yasmda - axtarmaq lazimdir.
aşağı düşmҽsi ilo olaqҽdardır. Lakin doqiq miioyyon fdılmişdir ki, psixoloji
miidafioni tokco iddia soviyyosinin aşağı ■Oşmҽsi ilo mҽhdudlaşdırmaq
olmaz. О, daha gcniş mҽnaya malik- VIII F Ҽ S İ L
ŞҼXSİYYҼTİN İNKİŞAFI
Psixoloji miidafio xiisusi ton/imcdici sistem kimi ö/.iinii gösto-■r. Bir çox
hallarda insan situasiyam sadoco olaraq dҽyişҽ bilmir: Ihn Solamın vҽziyyҽtini 1. Şҽxsiyyotin inkişafının horokotvcrici mexanizmlҽri
tҽsҽvvür edo bilirsinizmi? O, bu şҽraitdo ■cylҽmҽli idi? Miioyyon edilmişdir ki,
«Мҽп - obraz» üçün tҽhlü-|oli olan şҽraiti, hiss vo hҽyҽcanları neytrallaşdırmaq

Miiasir psixoloji tҽsҽvvürlorҽ göro insan özünütҽnzimedҽn va> deyildir. O, on miirokkob hoyati situasiyada ■ lo öz daxili inannna goro
özünütokmillҽşdirҽn sistemdir. Hor bir sistemin miihiim bir xüsıaj siyyoti vardir: horokot cdir, şҽraitlҽ «kor-korana hesabj laşmır», hadisolorin gedişino qarışır,
o, bir qayda olaraq, özünün sabitliyini saxlamagi cohd gostorir. öz üzҽrino mҽsuliyyot götft^ rür, otraf alҽmi dҽyişir.
Holo XIX osrin 70-ci illorindo fransiz fizioloqlarinm diqqotini orqanizmin Şҽxsiyyҽt песо inkişaf edir? Bu suala cavab vcrmok üçün bı/. birinci
daxili mühitinin sabit olduğunu gostoron miixtolif növbҽdҽ, inkişaf anlayışının özünü izah ctmҽliyik. İnkisıi nodir? İnkişafın osas
qanunauyğunluğu nҽdҽn ibarotdir? İnkisaftf hҽrҽkҽtvcrici mcxanizmini песо
236 tlar colb etmişdi. Bodonin tempcraturunun, qan tozyiqinin, qan-şokorin
miqdanmn sabitliyinin tomin edilmosi vo s. buna misal jt4a bilor. Amerikan başa düşmҽk olar?
fizioloqu U. Kennon 1929-cu ildo bu faktlan Inıumilҽşdirҽrҽk onlan homeostaz İnkişaf dedikdo maddi vo ideal obyektlҽrdo bas veron dҽyısılJ liklori
(yunanca homoios - bonzor, Hşar, stsis - horekotsiz demokdir) termini ilo ifado nozordo tuturlar. Lakin hor dҽyişikliyҽ inkişaf dcmirlor. In* kişaf üç xassҽyҽ
etdi. görҽ dҽyişikliyin biitiin digor növlҽrindon fҽrqld nir. Bu xassҽlҽr aşağıdakılardan
Homeostaz prinsipino goro. orqanizm sistem üçün tҽhlükoli Man dҽyişikliklҽr ibarotdir:
haqqinda siqnal alan kimi özünütonzimetmҽ me-bnizmi vasitosilo özünün 1. Dönmҽzlik (ilk voziyyҽto qayıtmamaq);
ҽvvҽlki miivazinotini Ьофа etmoyo baş-byır... Bu ideya insam özünütonzimloyҽn 2. Qanunauyğunluq;
sistem kimi xarakterizo ımҽk üçün böyük evristik ohomiyyoto malik idi. 3. Dҽyişikliyin miioyyon istiqamot üzrҽ baş vermҽsi. Zaman inkişaf
Tosadüfı deyildir . homeostaz prinsipi sonrakı illordo fiziologiyadan proseslorinin miihiim xarakteristikasını toşkil
kibcrnctikaya bir cox başqa elmlҽrҽ, о cümlodon psixologiyaya da niifuz edir cdir. Birincisi ona görҽ ki, inkişaf real zamanda bas verir. İkincısÜ ona görҽ ki,
daha iimumi mona kosb edirdi. inkişafm istiqamotini ancaq zaman üzҽ çıxarır.
Miixtolif psixoloji coroyanlar (neobiheviorizm, geştaltpsixolo-fu vo b.) Molumdur ki, inkişaf matcriyanın universal xassosidir. tobitfi vo comiyyot
insanin psixi hҽyatını izah etmok iiciin homeostaz prin-lindon istifado etmoyo hadisolorini izah etmok iiciin on iimumi prinsipdir. İnJ kişaf prosesinin
başladılar. Şҽxsiyyҽt psixologiyasinda (К. vin vo b.) da bu sahodo miihiim xiisusiyyotlori onun qanunlannin mozmununu okg etdirir.
addımlar atılırdı. Şҽxsiyyҽtin '■nütonzim edon sistem kimi xarakterizo Inkişaf prosesinin qanunlarmdan birincisi (oksliklorin vohdoJ vo
olunmasi psixologiya el-nin böyiik nailiyyoti idi. Bu tosovvürlorҽ göro, mübarizҽsi) onun horokotverici mexanizmlorini. ikincisi (kid miyyҽt
şҽxsiyyotin sabit-i onun başlıca xaraktcristikalanndan biridir. Lakin daxili vo doyişikliklorinin kcytiyyҽt dҽyişiklorinҽ keçmosi) vo iiciin-ciisii (inkarin inkan)
xari-amillorin tҽsirilҽ şҽxsiyyotin miivazinҽti pozulur. Bu öz oksini Ja tapir ki, iso onun xarakterini aydınlaşdırır.
şҽxsiyyotin bir çox tolobatlan onun iiciin ohomiyyo-i itirir, onda yeni Golin, ovvolco, şҽxsiyyҽtin inkişafının horokotverici mcxa^ nizmlorini
tolobatlar, motivlor omolo golir. O, özünütҽn-etmo mexanizmi vasitosilo öz nҽzordon kcçirҽk.
miivazinotini Ьофа etmoyo cah-Şҽxsiyyot guya bu yolla inkişaf edir. Nozoro almaq lazimdir ki, inkişaf oksliklorin «mübarizҽsid:
Homeostaz prinsipinin psixologiyaya totbiqi öz-özlüyündҽ son "•-о maraqlıdır. Ҽksliklҽrin ınübarizҽsi şҽxsiyyҽtin inkişafmın da horokҽtvefl ci
Biz bu yolla şoxsiyyҽtin özünütonzim etmosi wesini daha doqiq izah edo bilorik. mexanizmini toşkil edir.
Lakin psixologiya elmi tokco * niitonzimetmo mexanizmlorinin tosviri ilo İnsanın psixi hҽyatı çoxcҽhotlidir. Onun duyğuları, tofҽkkürl eloco do
kifayotlono bilmoz. xsiyyotin özüniitҽnzimedҽn sistem kimi inkişafınm başlıca hisslori sahosindo do muxtolif ziddiyyotlor ö/iinü göstı rir. Şҽxsiyyotin
mҽn-lori nodon ibarotdir? Onun foallığının köklorini no ilo izah etmok olar? inkişafının horokotverici mexanizmlorini tohlil d mok iiciin bu ziddiyyotlori
Psixologiya i üçün prinsipial ohomiyyoto malik olan bu suallara yuxanda terdҽn miioyyon ctmok kifayotdirmi? Şübhosı ki, yox. Homin ziddiyyotlorin tohlili
keçirdiyimiz psixoloji tҽsҽvvürlҽr lazimmca cavab ver- öz-özlüyündo duyğunun, fokkiiriin vo ya hisslorin inkişaf mexanizmini
I aydınlaşdırmaq im
Bu baximdan bir cohoti xiisusi qeyd etmok lazimdir: mosolonin iyyoti ondan 238
ibarotdir ki, homeostaz modeli oslindo şҽxsiyyҽ-foallığının biitiin formalanm ■Brir, lakin onlar şҽxsiyyҽtin horokotverici mexanizmlorini izah |H»k iiciin kafi
izah etmir. Homin model fҽallığın •Jason bir formasini - otraf mühitdo omolo osas ola bilmoz. Qarşıya sual çıxır: bos, onda biz piyyotin inkişafının
golҽn situatn dҽyişik- horokotverici mexanizmlorini hansi ziddiy-Hor osasinda izah edo bilorik?
237 likloro insanin vcrdiyi cavab rcaksiyalarını aydınlaşdırmaq im verir. suala cavab vermok iiciin biz şoxsiyyotin foallığının monbolo-jpusolҽsino
Halbuki şoxsiyyҽt soviyyosindo insan hor hansi bir situasi dan bilavasito asılı i
diqqoti colb ctmoliyik. Bu mosolo ҽvvolki bölmҽlҽr- 'iydııılaşdırılmışdır. Golin,

onlan yadımıza salaq: ş о x s i у -K i n f o a l l ı ğ ı n ı n m o n b o y i
n i o n u n tҽl ҽ -M l ar ı tҽ ş k il cd ir . B ir ha ld a ki,
b u, l l o d i r , d e m o l i şҽxsiyyҽtin inkişafının horokotverici
fcanizmlorini ancaq bu sahodo omolo golon ziddiyyotlor osasin-[izuh etmok
daha diizgiin olar.
lolobatlarm özlorinin tomin olunmasi daxilon ziddiyyotli pro-idu Bu mosoloni
diizgiin başa düşmҽk iiçün yuxarıda nҽzҽrdҽn prdiyimiz iki cohoti
xatırlamalıyıq.
L Tolobatlar bir qayda olaraq foaliyyot vo iinsiyyot prosesindo ii lor: omolo
golon vo tomin olunan tolobat osasinda başqa to-p omҽlҽ golir. Bu iki (ovvolki
vo sonraki) tolobat hotta eyni tip-Bduqda bclo, çox vaxt bir-birlorini sadoco
olaraq tokrar ctmirlor. Harm mozmunu tҽdricon genişlҽnir. Tolobatlann hor bir
növünü I baximdan sxcmatik olaraq şҽkil 33 -doki kimi tosvir ctmok olar.
Bu qanunauyğunluğu izah ctmok üçün iiç cҽhҽtҽ diqqoti colb рок lazimdir:
şҽkildҽ qırıq xҽtlҽ verilmiş saho ilk tolobatın (Tj) sҽviyyo-töstorir. T7 vҽ yaxud
Tg-i Tj-lҽ miiqayiso etsok, onların moz-jtfuınun ardıcıl şokildҽ gcnişlondiyini
görҽrik. Г b) tolobatlann mozmunu ardıcıl kıldo (ovvҽl Tj, sonra T2, daha Ira T3
vo ya Tg sııası ilo) for-^laşdıqda, şҽxsiyyҽtin inkişafı ingdar xarakter daşıyır.
Lakin bo-n tolobatlar, tutaq ki, T3 soviyyo-n birdon-biro Tg soviyyosino Bu
zaman hotta şoxsiyyҽtin zülü üçün şorait yaranir. ) bir tolҽbatın (Tj) о biri tolo-
(T2) ovoz olunmasi miiddoti lühümdür. insanda giindo bir tolobat omolo golo
bilor, o, ay-
239
Şokil 33. Tolobatlann inkişaf

dinnmil .asi Ş -
şoxsiyyot, F - foaliyyot. Ü -
ünsiyyҽt, T - tolobatlar

larla eyni bir tҽlҽbat soviyyosindo dҽ qala bilҽr. Bunlann һҿг ik ifrat haldır. Tolobatlar Bu mühüm faktdan çıxan ilk notico bundan ibarotdir ki: a) in-
ҽmҽlҽ gҽlҽn kimi dorhal tomin olunmurl Onların tҽmin ediJmҽsi üçün maddi vasitҽlҽr, НП tolobatlanmn formalaşması prosesinҽ başqa adamlar, xiisusi-
fҽaliyyҽtҽ hazır sҽviyyosi, bilik, bҽxanq vҽ s. lazimdir. Bnllektiv mühüm tosir gostorir, b) insan başqa adamlarla qarşılıq-
Bu zҽmindҽ d^ insamn fҽaliyyҽt prosesindҽ dҽyişon tolobatla п ile onlann tomin Ш olaqo şҽraitindҽ öz tolҽbatlarını tomin edorkon onlann monafeyi-
olunmasi imkanlan arasinda ziddiyyot omoli m no/oro almahdir yoni miioyyon sosial normalara, birinci novbo-■
gҽlir. Şҽxsiyyotin inkişafının horokotverici qüwҽlori do тҽһг <Д Ärından exlaq normalanna omol etmolidir. Bu о demokdir ki, kiçik yaş-
başlayaraq tolobatlann torbiyo olunmasi şҽxsiyyҽtin for-rada onun foaliyyot prosesindo doyişon tolobatlan ilo homin tgfl I *' 'bşmasının cox miihiim bir sahosini
toşkil cdir. lobatlann real surotdo tomin edilmosi imkanlan arasinda yaranai ziddiyyҽtlҽrdҽ üzҽ çıxır.
İnsan mohz oı>ıann aradan qaldinlmasi prosesindo bir şoxsiv-yot kimi formalaşir vo inkişaf edir. Bu prosesi on iimumi şokildl aşağıdakı kimi tos^vvür etmok olar.
Foaliyyot prosesindo ҽvvolH tolobatlar dҽyişilir, yeni tolobat omolo golir. Lakin 2. İnsanın fҽrd vҽ şҽxsiyyҽt kimi
insanin real пикап kin homin tolobatlan tomin etmok üçün azliq edir. O, özünflfl yeni inkişaf mҽrhҽlҽlҽri
tҽlҽbatlarını tç>mın etmok iiciin yeni vasitolor axtaru: miivaflJ üsullara, omҽliyyat lara,
fҽndlҽrҽ, bacarıqlara, biliyo vo s. yiyolonj beloliklo do tolobatlarla onlann tomin İnsanın ford vҽ şoxsiyyҽt kimi intcqral xarakteristikalarından pri onun yaşı ilҽ
olunmasi imkanlan arasifl dakı ziddiyyotlori foaliyyot prosesindo aradan qaldinr. Bu bağlıdır. Yaşı uzun miiddot bioloji fenomcn kimi ■zordҽn keçirmişlҽr. Miiasir
pro ses ardıcıl surotdo tokrar olunur: hor dofo tolobatlann tomin oluJ masi zominindo dövrdҽ bu tҽsҽvvür artıq köhnolmiş-Br. Yaşın psixoloji xarakteristikalan, birinci
ycî tolobatlar omolo golir, yoni tolobatlarla о nil nn real surotdo tonriin olunmasi növbҽdҽ, insamn ya-fadığı konkret tarixi şҽraitlҽ, torbiyonin xarakteri, onun
imkanlan arasinda ziddiyyot oind lo gҽlir. Şҽxsiyyҽt öz foaliyyoti prosesindo onlan foaliyyot m ünsiyyҽtinin xiisusiyyotlori ilo miioyyon olunur. Bu baximda ■I
aradan qaldirw bu osasda yeno do miioyyon tolobatlar yaranir... Proses ardıcıl *M noinki bioloji zamamn, hom do tarixi zamanin funksiyasi kimi Bterdҽn
rotdҽ davam ctdikc0, hor dofo şoxsiyyҽtin inkişalinda yeni cohifl lor xüsusiyyҽtlҽr, keçirmҽk lazimdir. Tobiot vo tarix, bioloji vo sosial amil-Ш - bu iki cohot yaşın
xassolor omolo golir. Bu zҽmindҽ şoxsiyyodl özünҽ verdiyi qiyn>ҽt meyarlan dҽyişir, ayrı-ayrı xarakteristikalarında özünҽmҽxsus Htildo uzlaşırsa da, onlann on
oldo etdiyi uğurlar, düçfl olduğu uğursuzluqlar, bu yolda rast gҽldiyi adamlar onun başlıca xiisusiyyotlori, birinci növ-Hde, sosial amillorlo miioyyon olunur.
özüfll dork etmosi üçün strait yaradir, iddia vo gözlҽmҽ sҽviyyolҽrino м sir gostorir, Burada psixoloji amillorin !unu qeyd etmok lazimdir. Tosadiifi deyildir ki,
noinki $zu haqqinda tosovviirlorini, hom do diinya, in samn borcu vo vҽzifҽlori, hoyatin miiasir elmdo ■şın üç osas növünü bioloji, psixoloji vo sosial yaşı fҽrqlҽndirir-
monasi, insanin qiymotli кеу(Я yotlҽri haqqinda tosiҽvvürlҽrini dҽyişir. Bu şoraitdo
onun motivafl ya sahosi, sҽrvҽt ineyllori, miinasibotlor sistemi fomıalaşır, пм* lik, İnsanın ford vo şҽxsiyyҽt kimi inkişaf mҽrhҽlҽlҽrini xarakteri-m ctmok
şüuru inkişaf edir. üçün ontogenez vo hoyat yolu terminlorindon istifado Blinur. Bunlan ayn-
Tolobatlar ictinrıai tarixi xarakter daşıyır: K.Marksın tobiriiM tolobatlann ayrihqda nҽzҽrdҽn kcçirҽk.
«tobioti Vo tominolunma iisullan» insanlan «bir-bin ■ bağlayırdı (cinslorar-aSi O n t o g e n e z (yunanca ontos - hoqiqi, osas, genesis -Binşo
miinasibotlor miibadilo, omok bölgüsü). I** па görҽ do bir-birilt^ qarşılıqlı demokdir) fordin inkişafı prosesidir. Onu iki morholoyo Blurlor. Birinci
münasibҽtҽ girmҽk onlar üçün глЛ ri idi». mҽrholҽ rüşeymin omolo goldiyi andan uşağın do-Buldugu ana qҽdҽrki
240 dövrü ҽhatҽ edir v o p r e n e t a l o n t o - Ic n e t i к inkişaf adlanır. İkinci
mҽrhҽlҽ isҽ uşağın doğuldu-IIJ andan insan ömrünün son anına qҽdorki dövrü
ҽhato cdir vҽ ■o s t n e t a l o n t o g e n e t i k inkişaf adlanır. Son
zamanla-^Bedҽr psixologiyada ontogenez dedikdo, adoton ikinci mҽrhҽlҽ-P
nozordo tutur vo birinci morhҽlҽnin öyronilmҽsinҽ ohomiyyot
241
157-16

vennirdilҽr. Halbuki uşağın inkişaf xüsusiyyҽtlҽrini düzgün başj düşmҽk üçiin
Cədvəl 3
hҽm dҽ birinci mҽrhҽlҽnin xüsusiyyҽtlҽrini bilmtj lazimdir. Uşaq
psixologiyasina aid yazılmış miiasir dorsliklҽrdo ar t ı q p r e n e t a l Yaş dövrlҽrinin tҽsnifatı lllҽr
o n t o g c n e t i k inkişafın xüsusiyyotlҽriıH daha çox diqqҽt yetirilir. -1-2 ay
Postnetal ontogenetik inkişafı iiç olamҽtҽ görҽ xarakterizo edüj lҽr: 1) Yaş dövrlҽri _________ -2 ay-1 il
Ycni doğulmuş uşaq
insanin ömrii (hҽyatının iimumi davametnıo müddҽti); 2 fҽrdi inkişafın bir- -1-3
çağalıq
birini zoruri surotdo ovoz edҽn mҽrhҽlolҽri; 3, ayrı-aynlıqda hor bir mҽrholonin körpҽlik
-3-6
-6-10
müddҽti. Bu xaraktcristikalar bir birilo qarşılıqlı surotdo olaqodardır. mҽktҽbҽqedҽr yaş kiçik mҽktҽbli yaşı ycniyctmolik yaşı gҽnclik -10-15
İnsanın ömrii mütlҽq (xronoloji vҽ ya toqvim) yaşla xarakteri1 zҽ olunur vҽ
-birinci dövT
uşağın doğulduğu giindon hesablanır. Fҽrdi inkişafıl morhҽlolҽri isҽ şorti yaş -15-17 -
(böyükmҽktobli yaşı) 17-21
tennini ilo xarakterizo olunur. Şҽrti ya| anlayışının evristik monasi vardir. -ikinci dövr Yctginlik yaşı
Mosolonin kökü ondan ibarҽtdil ki, yaş dövrlҽri mütlҽq mҽna daşımır: onun - birinci dövr -21-35 -35-60 -60-70 -
hüdudlarını miitlei (xronoloji vҽ ya tҽqvim) yaşa görҽ doqiq ifado etmok - ikinci dövr Yaşlı adam Qocalıq yaşı Uzunömürlülor 75-90
mümkün dc yildir. Yaşın hiidudları miitohorrikdir, dҽyişkҽndir, konkret tarixi lişdırılır. Bozi hallarda iso «fҽrdin ontogenetik inkişaf» ilҽ
-90 vo daha çox
xarakter daşıyır vҽ şҽxsiyyotin miixtolif sosial-iqtisadi inkişafı şe> ıaitindҽ bir-
yanaşı ■qfoxsiyyotin ontogenezdo inkişafı» terminindon do
birino uyğun golmir.
istifado olunur. Birinci termin montiqi cohotdon düzgiindür,
Yaş dövrlҽrinin miixtolif tosnifatlan molumdur.
ikinci iso doqiq deyildir. Çünki fordin şoxsiyyҽtҽ - sosial foaliyyotin
Ҽsasҽn 3 saylı codvҽldo verilmiş tҽsnifat qҽbul edilmişdir,
obyektindon onun lubyektino çevrilmosi şoxsiyyotin formalaşması vo inkişafi
Antropologiyada vo psixofıziologiyada daha çox xiisusi tosnifatlar dan istifado
dedik-■o mohz bu cohoti nozoro alirlar) onun özünün şoxsi sosial aktivli-yi
olunur:
olmadan miimkiin deyildir. Sosial aktivlik insanin orqanizmindo ■abaqcadan
İnsamn ontogenctik inkişafını tohlil etsok, onlann bir-birini ar< died
bioloji cohotdon proqramlaşdınlmır. Bu cohoti nozoro llaraq insanin şҽxsiyyҽt
surotdo ovoz edon bcş mҽrholҽdҽn ibarot olduğunu görҽrik Bu mҽrhҽlҽlҽr
kimi inkişaf morhololorini xarakterizo etmok üçün hoyat yolu tenninindon daha
aşağıdakılardır: botin inkişafı, uşaqlıq, gҽnclik, yaf lılıq vҽ qocalıq mҽrhololҽri.
çox istifado edirlor.
Onlardan hor birinin özünomҽxsus ущ xiisusiyyotlori vardir. Yaş
xüsusiyyҽtlҽrinin öyronilmҽsi yaş psixo logiyasının başlıca vҽzifҽsini toşkil Mosolonin mahiyyoti ondan ibarotdir ki, insanin fordi inkişafı llukeo
edir. ontogenctik inkişafla mҽhdudlaşmır. Fordi inkişaf eyni za-m.inda hom do
İnsan ontogenetik inkişaiin iimumi qanunlarına tabedir. Lakii bununla insanin sosial cohotdon şҽrtlҽnҽn hoyat yolu kimi, konkret comiyyotdo, onun
belo, о, şҽxsiyyҽtin sosial tarixi ilo şҽrtlonir. İnsanın ущ xiisusiyyotlori tarixi inkişafının miioyyon bir morholo-Undo şҽxsiyyҽtin tҽşokkülü tarixi kimi
sahosindo öziinü göstoron on başlıca variasiyalai onun bir şҽxsiyyҽt kimi meydana çıxır.
inkişafı ilo bilavasito bağlıdır. Bu cohҽt<ya| psixologiyasinda песо nozoro İnsanın hoyat yolu şҽxsiyyҽtin ailҽdҽ vo ictimai torbiyonin miixtolif
almır? vҽsilolҽrindҽ fonnalaşması prosesindҽn başlayır. Onun •was mozmunu insanin
Yaş psixologiyasinda insanin ford vo şҽxsiyyҽt kimi inkişai mҽrhololҽri comiyyotdoki foaliyyotinin inkişafı ilo bağ-[lıdır. Foaliyyotin başlanğıcı (start),
qarşılıqlı olaqodo tohlil olunur. Hor bir yaş dövrii ayn-ayn psixi proscslorin hoyat vo omok tocriibosi topla-diqca onun inkişafı, maddi vo monovi sҽrvҽtlҽr
(duyğu, qavrayış diqqot, hafizo, tҽfҽkküj vo s.) inkişaf xiisusiyyotlori ilo yanaşı istchsali sahosindo
uşaq vo yeniyctmo, goncloi vo b. iiciin bir şoxsiyyot kimi sociyyovi olan 243
16*
xiisusiyyotlor aydin- nisboton yiiksok nailiyyotlorin oldҽ ediimosı (foaliyyotin zirvosı ve ya
242 optimumu). nҽhayot, foaliyyotin kosilmosi (fıniş) - bunlann mısı insaııın
şҽxsiyyol vҽ fҽaliyyҽt subyekti kimi inkişafının mҽrholҽlҽridir.
Hҽyat yolunun struktunı vo onun zaman xarakteristikalan şo sıyyҽtin sosial
statusu, müҽyyon comiyyҽcdҽ, konkret ictimai-taı xi formasiyada ftınksiyalan vҽ
rollan ilҽ müҽyyҽn olunur. Bun görҽ do hoyat yolunun hom strukturu, hom do

osas moment Ion (start, optimum, finis) bir nosildon digor nҽslo doğru tarixi Mҽktҽboqҽdҽr yaş dövründҽ iso rollu oyunlar aparıcı foaliyyoto çcvrilir.
inkişa-fır. gedişindo dҽyişilir. Rollu oyunlar özünҽmҽxsus uşaq teatndır: onun müolli-fı do, rejissoru da,
Şoxsiyyotin hoyat yolunu öyrҽnmok baxımından miiasir psixologiyada aktyoru da uşağm özüdüı. Rollu oyunlar insan miiııasibҽtlorinin
bioqrafik (torcümeyi-ha!) metodlara böyük ohomiyyot vc-rilir. Homin monimsҽnilmҽsindҽ, ҽks cdilmҽsindo mühüm vosilodir. Televizorun mҽişotҽ
metodlann spesifik xüsusiyyҽti bundan ibarotdir ki, ekspenmental-psixoloji daxil olması uşaqların rollu oyunla-rının mozmunca zҽnginlҽşmosinҽ böyük
todqiqatdan forqli olaraq, onlar şoxsiyyotin bilavasito hoyat yolunu izlomҽk tҽsir göstҽrmişdir.
imkam vcrir. Uşaqların yaşı andıqca onlann hoyatinda qaydalı oyunlar tod-Hcon daha
miihiim yer tutmağa başlayır. Psixoloji baximdan bunun Küsusi ohomiyyoti
vardir. Rollu oyunlarda uşağı nҽticҽ deyil, proses maraqlandinr. Qaydah
3. Apanci foaliyyot vҽ şoxsiyyotin ontogenetik inkişafında onun oyunlarda iso notico on başlıca cҽhҽtҽ çcvrilir. Özünün bu xüsusiyyҽtinҽ görҽ.
rolu qaydah oyunlar tolim foaliyyotinin fonnalaşması üçün ҽlvcrişli şҽrait yaradir.
Tolim kiçik mҽktҽbli yaşı dövründҽ aparıcı fҽaliyyotdir. 6-10 yaşlarında
insamn varhğını xarakterizo edon katcqoriyalar icorisindo foa-lıyyot uşağın biitiin psixi proses vҽ xassolorinin formalaşması bilavasito tolim
kateqoriyasi miihiim yer tutur. Marksın sözlҽri ilo desok, foaliyyot «insanın foaliyyoti ilҽ bağlıdır.
osas qüwҽlҽrinin açıq kitabıdır, hissi surotdo qar-şunızda duran insan Kiçik yeniyctmolik yaşı dövründo isҽ ünsiyyot daha mühüm rol oynamağa
psixologiyasıdıo>. başlayır. Ҽvvolki yaş dövründҽn forqli olaraq kiçik ye-■ttyetmҽnin öz
Foaliyyot vo şüurun vohdoti, psixika vo şüurun foaliyyotdo in* kişafı homyaşıdlan ilo miinasibotlori mürokkobloşir, çox-kaohotli vҽ mozmunlu olur.
prinsiplorinin osaslandtnlmasi noticosindo noinki psixi inki-şafm horokotverici Onun hoyatinda homyaşıd yoldaş vҽ ■ost xüsusi yer tutur.
mrxanizmlori, hom do psixi inkişafın morhol tart haqqinda tosovvurlor köklü Ünsiyyҽt foalıyyҽtindo mҽnlik şüuru formalaşır. Bunun da sa-besindҽ
surotdo dҽyişildi. Uşağın psixi i kişafı foaliyyot baxımından öyronilmoyҽ foaliyyotin vҽzifҽ vo motivlori dҽyişilir, o, gҽlҽcoyo yö-aolmoyҽ başlayır vo
başlandı. A. N. Leonty bu miihiim mosoloni izah edorok göstҽrirdi ki, uşağın peşo-tolim xarakteri kosb edir. 4 №-li codvol-0o ayn-ayn yaş dövrlorindo
psixi inkisa-ftnı öyrҽnҽrkon onun foaliyyotinin inkişaf xiisusiyyotlorini no: aparıcı foaliyyot tipi vҽ onun hansı ©nıpa rnҽnsub olması göstҽrilir.
almaq lazimdir. 245
Foaliyyotin muxtolif növlҽri vardir. Görҽsҽn, moktoboq kiçik moktobli vo
ya yeniyetmҽlik yaşı dövrlorindҽ onlann ham eyni dorocodo mühüm rol
oynayırmı?
Psixoloji todqiqatlar göstҽrdi ki, psixi inkişafın hor hansi morholosindo
foaliyyotin biitiin növlori eyni dorocodo ohomi kosb etmir.
Psixi inkişafm bir morholosindo foaliyyotin bir növü ара
244 (osas) rol oynayir vo şҽxsiyyҽtin inkişafında böyük ohomiyyoto malik olur.
Foaliyyotin digor növlҽri iso homin morholodo az oho-miyyotli olur.
Foaliyyotin bu vo ya digor növü psixi inkişafın hansi тог'п-т'э-lindo apanci
ro! oynayir? Çağahq dövriindҽ uşağın psixi inkışafı tasitosiz-emosional
ünsiyyҽtlҽ bağlıdır. Emosional sahҽ nҽinki uşağın idrak qabiliyyҽtlorinin
formalaşmasına, hom do onun fıziki mkişafına böyük tosir gostorir. Çağa hҽtta
xҽstolondikdҽ belҽ ana-м ilo iinsiyyot şҽraitindҽ daha tez sağalır.
Körpolik yaşmda uşaq ҽşyavi omoliyyatlara kcçir. Bu proscsdo yaşlılar
ycnҽ dҽ nıühüm rol oynayir, lakin vasitosiz-emosıonal iinsiyyot агха plana,
praktik işlor iso ön plana keçir. Bu morholodo Özünҽmoxsus «oşya fctişizmi»
meydana çıxır: uşaq ҽşyalann arxa-ııııda sanki yaşlı adamı görrnür.

Fҽaliyyҽtin bir növü inkişafda başlıca, digor növlori iso ktW mҽkçi (tabe)
rol oynayir. Bu о demokdir ki, p s i x i к a n ı n ü m u m i y y ҽ t l ҽ I qnip II qrup
fҽ al i y yҽ td ҽ n d e yil. a p ar i * ci ( o sa s)
fҽ al i y yҽ td ҽ n a sı lı о 1 m а Л haq q i nd a
d an ı ş maq l az i m d ir .
Psixi proseslҽrin (qavrayış, hafızҽ, tofokkiir. hisslor vo s.) inki-şaf
sҽviyyҽsi onlann daxil olduğu aparıcı foaliyyotin xarakterin* don, başqa sözlҽ,
onun motivlori vo vozifolorindon, foaliyyotin strukturundakı yerindҽn asılıdır.
Bu vo ya digor morholodo psixi inkişafın başlıca istiqamҽtlee uşağın homin
morholodo foaliyyotinin aparıcı (osas) tipi ilo miioy* yon olunur: uşağın mohz
aparıcı foaliyyot tipinin dҽyişilmҽsi onun psixi inkişafının bir morholodon digor
mҽrhҽlҽyҽ kecdiyini göste* Insan foaliyyotinin monasi, insanlar Ҽşyalarla ҽmҽliyyat vasitolori.
C.ıdvҽl 4 arasındakı münasibҽtlҽrin ҽşyalarda bu vo ya digor cohoti
Yaş dövrlҽri Aparıcı foaliyyotin tipi vozifҽlҽri, motivlori vo normalan forqlondirmok imkani vcron cta-
Foaliyyot qruplari
monimsonilir lonlar monimsonilir.
cağalıq Vasitҽsiz cmosional iinsiyyot I b) golin indi do bu prosesin xarakterino diqqot yetirҽk: I qrup ırıcı foaliyyot
körpҽlik ҽşyavi - manipulyativ foaliyyot II zamani uşaqlar insanlar arasındakı miinasibotlorin itivlorini vo nonnalarını
moktobҽqҽdҽr yaş dövrü kiçik rollu oyunlar tolim foaliyyoti I II I
monimsҽyirlor onlarda m о t i v a -- t o l o b a t sahosi inkişaf cdir;
mҽktҽbli kiçik ycniyetmolik intim-şoxsi (iinsiyyot) foaliyyot todris- II
böyük yeniyetmolik peşo foaliyyoti 11 qrup apanci foaliyyot zamani iso uşaqlar oşyalarla omoliyyat ■Bİorini
mҽnimsҽyirlҽr - onlarda i n t c l l e k t u a l - i d r a k
4 saylı cҽdvҽldҽn göründüyü kimi. biitiin foaliyyot tiplorini iki böyük qrupa 0s e s 1о r i , o m o l i y y a t - t c x n i k a i m k a n l a -
ayinnaq olar. Şҽkil 34-do iso foaliyyot tiplorinin qrupu vo onlann osas inkişaf edir. Bu cohoti şҽkil 36-dakı kimi ifado ctmok olar. Şҽkil 34-don
xarakteristikası verilmişdir. göründüyü kimi, apanci foaliyyotin tipindon (qm-
Golin, indi hor hansi bir uşağın doğulduğu gündҽn 14-15 yasa qodor psixi ndan) asılı olaraq psixi inkişafın bir dövründo uşaqlarda motiva-и-tolobat
inkişafını aparıcı foaliyyotin tipino göro xarakterizt edok. Ҽvvolcҽ, şokil 35-do sahosi, başqa dövründҽ iso intellektual - idrak proscs-
olduğu kimi, diiz bir xott çokib onu işa« rҽlorlҽ yaş dövrlҽrinҽ bölok vҽ hҽr 1 mkişaf edir vo bu, dövrü surotdo tokrar olunur. Biz 35 - 36-ci illordo homin
dövriin aparıcı foaliyyot tipini qeyd edҽk. prosesin ayn-ayn cohotlorini ifado ctmişik.
Bu zaman maraqh bir qanunauyğunluq alınaeaqdır. Hҽmin qa» Bir cohoti do dҽqiqlҽşdirҽk: 34- 36-cı şҽkillҽr şҽxsiyyҽtin on-rnetik
nunauyğunluq aşağıdakından ibarotdir: inkişafında ancaq apanci foaliyyotin rolunu izah edir. Biz anda qcyd ctmişdik
1. Hҽr yaş dövrünün özünҽmoxsus aparıcı foaliyyot tipi var-l ki, hor bir yaş dövründo bir foaliyyot apa-I о birilori iso kömҽkçi rol oynayir.
dir. Bos, psixi inkişafda köırıok-
2. Aparıcı foaliyyot tiplorindon üçü I qrup, üçü iso II qrup lo-aliyyҽt • ılıyyot tiplorinin ohomiyyoti nodon ibarotdir? Tutaq ki, uşaq (tobo daxil
tipidir. Onlar uşağın psixi inkişafında bir-birlҽrinı dövrü su» rotdҽ ҽvҽz edirlor. olub. 1-ci sinifdo oxuyur. Lakin bu zaman uşaq az-
Bununla olaqodar olaraq iki cohoti qeyd ctmffl 247 s — s
246 о , yҽni subyekt-obyckt-subyekt münasibҽti kimi xarakteri zҽ edҽ
bilҽrik.
Şҽkil 34. Foaliyyot tiplorinin qruplar üzrҽ xarakteristikası.
Ünsiyyҽt insan psixikasının mühüm xaraktcristikasıdır. Müasl psixoloji
imdir: a) psixi inkişaf prosesindo aparıcı foaliyyot tiplori qrup mҽtinҽ görҽ tҽsҽvvürlҽro görҽ, psixika, şüur vҽ şҽxsiyyҽtin özü кож munikativ tҽbiҽtҽ
aşağıdakı ardıcıllıqla tozahiir edirlor:

malikdir. İnsanın psixi foaliyyoti başqa adamlar-la kommunikativ rabitҽlҽrdҽn Işları vo dostları ilo qaynayıb qarışmağa, insan içindҽ olmağa soy Jetorir, öz
ibarotdir. hoyatmin monasim başqa adamin sevincindo, rahatli-Ida axtanr. Digor
İnsanın ictimai mahiyyoti haqqinda marksist konsepsiyaya go« ro, fordlor torofdon bununla bahҽm başqa bir meyl do Oşahidҽ olunur: insan öz
ancaq comiyyotdo, bir-birlori ilo real olaqo vo müna^ bҽtlҽrdҽ yaşayır, foaliyyot «Mon»ini sosial mühitdҽn ayırmağa, no başqalarına oxşamamağa başlayır.
gostorir, istehsal edirlor. İnsanın şoxs yot kimi biitiin miinasibotlori, о cümlҽdҽn О, bu osasda da fҽrdiyyҽt
tҽbiҽtҽ münasibҽti о başqa adamlara miinasibotlori ilo şҽrtlҽnir. Şoxsiyyҽti 1 inkişaf edir; şoxsiyyҽtlҽrarası münasibҽtlҽrdҽ özünҽmҽxsus ivqe tutur,
psixoloji о hotdon tohlil etmok üçün insam başqa adamlarla ictimai rabito ırf insanlara seçici miinasibot bҽslҽyir.
münasibҽtlҽrdo öyrҽnmҽk lazimdir. Bu baximdan iinsiyyot ргоС sinin xiisusi Beloliklo do iinsiyyot prosesindo şҽxsiyyҽtin inkişafının osas yllҽri özünün
ohomiyyoti vardir. aydin ifadҽsini tapır. Bu meyllor daxilҽn ҽkslik il etsҽ do, onlar vҽhdotdo
Ünsiyyҽt insanlarm qarşılıqlı tosiri prosesidir. formalaşır, şoxsiyyҽtin inkişafının -birilҽ dialektik ҽlaqҽdҽ olan iki mühüm
K. Marks vo F. Engcls «Alman ideologiyası» osorindo insanlai arasinda istiqamotini ҽks etdirir-
şҽxsi, fordi miinasibotlorin obyektiv surotdo zoruri old ğunu qcyd cdҽrok
şҽxsiyyҽtin inkişafı prosesini tohlil etmok iic" prinsipial ohomiyyoto malik olan
notico çıxarmışlar. Odur ki. «fofl din inkişafı onun bilavasito vo ya dolayısı ilo
iinsiyyotdo oldu" biitiin başqa fordlҽrin inkişafı ilo şortlonir... Bir sözlҽ, biz görü
ki, inkişaf baş verir, tok bir fordin tarixini onun soloflori vo ya asiri olan
fordlorin tarixindon^ heç do ayirmaq olmaz» (K.Mar Belo ki, tok bir fordin tarixi
onun soloflori vo ya müasiri о fordlorin tarixi ilo «müҽyyҽn olunur».
Bu baximdan, hor şeydon ovvol, şҽxsiyyotin inteqral cohotld rindon biri
kimi monlik şüurunun tҽşҽkkül qanunauyğunluqları dıq» qoti xüsusilҽ colb edir.
İnsanın başqa adamlara vo başqa adamlani ona miinasibotlori monlik şüurunun
osasını tҽşkil edir. insanda oaj haqqinda tҽsҽvvürlorin fonrıalaşması, onun
öziiniidorketmosi, öz<M nün horokot vo ҽmҽllorini başa düşmosi, öziinii vo
hoyatda öz yd rini qiymҽtlҽndinrıҽsi bunların hamısı onun başqa adamlara
miinfll sibҽtilҽ bilavasito bağlıdır.
Özünü başqa adamlarla miiqayiso etmok. başqa adamlar vasitfl silo 251
qiymotlҽndinnҽk monlik şüıırunun formalaşmasınm baslıfli mexanizmidir. İnsan
ancaq iinsiyyot prosesindo özüno başqa adaıH ların gözü ilҽ baxmağı, özünü Ill HISSҼ
başqa adamm yerindo tosovvür m İDRAK PROSESLҼRİ VҼ ONLARIN TONZİMİ
250 »yi. onların davranış vҽ rҽftannı tҽhlil etmҽyi, onlarla birlikdo se-nmҽyi vҽ
kҽdҽrlҽnmҽyi öyrҽnir. Bu о demokdir ki, iinsiyyot pro-sindҽ başqa adamin
sevinci vo kodori onun öz sevinci vo kodori-, başqa sözlҽ, sҽrvҽtinҽ çcvrilir, IX F Ҽ S İ L HİSSİ-PERSEPTİV
insan başqa adamlann hom so-I tocriibosino, hom do psixoloji tocriibosino
yiyolonir, monovi 'otdҽn zonginlҽşir, onun inkişafı üçün yeni şҽrait yaranir. PROSESLҼR
Belo-||do do iinsiyyot prosesindo şҽxsiyyҽt emosional cohotdon inkişaf lir. O,
hisslor modoniyyotino yiyolonir, onda özünҽ hörmҽt, lҽya-И, qürur hissi
1. İdrakın formaları vҽ sҽviyyҽlҽh
formalaşır, sosial tҽcrübҽsi vo psixoloji tҽcrübҽsi işlҽnib zonginloşdikco tolobat -
motivasiya sahosi yeni mҽz-n kosb edir.
İdrak insandan xaricdo mövcud olan obyektiv alomin onun üzvlҽrinҽ,
Ünsiyyҽt dialcktik prosesdir. Insanin iinsiyyot tҽlҽbatında ho-
beyninҽ tҽsirindҽn yaranan inikas prosesidir. В subyektlҽ obyektin qarşılıqlı
0 bir-birino oks olan iki meyl aydin nozoro çarpır.Şҽxsiyyot, bir fdon,
münasibҽti ön plana kcçir. Mҽhz lҽ bir qarşılıqlı miinasibot olmasa idrak
başqalarına oxşamağa, onlar kimi horokot etmoyo, yol- prosesinin baş ven^ mümkiin deyildir. İdrakın bünövrҽsini mohz belҽ

qarşılıqlı t tҽşkil edir vҽ hҽmin qarşılıqlı tosir sayҽsindҽ inikas yaranir. İni passiv bir kcyfıyyҽt insana sosiallaşma Ictimai-tarixi tocriiboni monimsomo
vo aktiv olur. sayosindo miiyossor ol-!ur. Demoli, idrak proseslҽri öz mexanizmino vo
Qcyri-üzvi tҽbiotdҽki inikas osason passiv sҽciyyo daşıyır. kin qarşılıqlı struktunma > hom hcyvanlarda, hom do insanlarda miioyyon iimumi cohot-
tosir burada da öziinü gostorir. Qayaya çırpılan lar parçalanıb tökülür, lakin malik olsa da, imkanlarına, inkişaf xüsusiyyҽtlorinҽ vo soviy-ırinҽ göro bir-
qayada da todricon ovulma prosesi verir. İki bilyard sari bir-birino doydikdo biri birindon köklü surotdo forqlonir. Genetik cohotdon idrak foaliyyoti passiv
о birisinin tosirini etdirir, lakin tosir edon özü do tҽsirҽ mҽruz qalır, noticodo hor formadan aktivo, va-I / formadan vasitoliyҽ doğru inkişaf yolu keçir. Lakin
si öz horokot istiqamotini dҽyişir. bunlar birindon obodi aynlmir, bu bozon do hotta fordin, sözün geniş ında,
Üzvi alomin meydana golmosi ilo inikas formalan doyişir. lo ki, burada voziyyҽtindҽn asıhdır. Lakin iimumi mexanizm hamı eynidir. (Bax: şokil
aktiv vo passiv inikasla yanaşı vasitosiz vo vasitoli kas formalan meydana çıxır. 37).
Bu, miioyyon monada psixi in üçün zҽmin, başlanğıc rolu oynayir. 253
İnikasın aktiv formasi mohz psixi inikas soviyyosindo no? саф1г. Belo ki,
hor hansi bir canh varliq öz mövcudluğunu hiss mok üçün miihitin tosirlorino
aktiv horokotlor formasmda ca vermolidir. Mosolon, ac heyvan yem axtarmah vo
ya ova cixn dir. Bu iso psixi inikas olmadan mümkün deyildir. Elo bu ma deyilir
ki, canh varlığın aktivliyi psixikanin mövcudluğu ilo şҽ nir. Axi, heyvamn qida
maddosi bilavasito onun yaninda ol onu axtarmah, tapmali olur, foalhq gostorir.
Yoni orqanizmlo yış şҽraiti arasinda yeni olaqo formasi tapihr. Bu, psixi inikas
Çünki heyvan aclığını duymah, onu ödomok üçün yol vo vasi tapmali idi. Ac
heyvamn davranışına diqqot yetirin: o, mux
252 etlordo qaçır, axtanr, çoxlu enerji sorf edir. Ac heyvan no qaçır, noyi
axtanr, no üçün axtanr? Burada bir sira psixi hadi-tiyacın duyulması, tolҽbata
çcvrilmҽsi, tolҽbatın ödonil-i üçün axtarış, ovun tapılması, onun tutulması
üçün horokot |klin müҽyyҽnloşdirilmosi vo sairo nozoro çarpır. Şҽraiti qav-
bioloji cohotdon ohomiyyotli, biotik qıcıqlan abiotık qıcıq-' n forqlondirmok
heyvamn aktiv idrak foaliyyoti ilo olaqodar-lu qobildon olan aktivlik bitkilor
alomindo nozoro сафпиг. I • bir aktiv idrak foaliyyoti heyvamn hoyatını
tomin etmoyo yö-prtişdir. Demoli, idrak foaliyyotinin psixoloji mahiyyotini
başa ||пюк üçün biz ilk növbodҽ bir neçҽ sualla rastlaşırıq: песо olur
orqanizmin mövcudluq şҽraitindҽ bu vo ya digor dorocodo ayn ehtiyac
tҽlobata çevrilir? Tolobat песо meydana çıxır? Tolo-nr axtanşı песо toşkil
edir, onu песо istiqamҽtlondirir? Axtarış • hoyata keçir? Axtanş strategiyası
nҽdir? Demoli, idrak fҽaliy-ya inikas sayҽsindҽ orqanizm öz ehtiyacını dork
cdir, уҿ-ft/unün mövcudluğu üçün zoruri şҽrait yaradir. Heyvanlann psi-
sında vҽ ya davranışında nozҽrҽ çarpan struktur (ehtiyac, tҽlo-axtanş,
mosolonin holli, horokotlҽrin gҽlocҽklҽ olaqolҽndiril-« vo s.) bu vo ya digor
dorocodo insanin da idrak foaliyyotinin kturu iiciin xasdir.
Huraya insana moxsus olan yeni idrak foaliyyoti növü insan i qoşulur. Noticodo
insanin idrak foaliyyoti orqanizmlo miihit nda miivazinot yaratmaqla: a)
insanin davranışını tonzim , b) insanin golocoyo munasibotini, golocokdo ola
bilҽnlҽrҽ yo-nosini tomin edir. Bunun sayosindo insan golocok foaliyyoti-
ânlaşdırmaq, golocҽyi görmҽk imkanı oldo edir. Başqa söz-Insanm idrak
foaliyyoti hom do onun gҽlҽcoyi qabaqcadan gör-bacarığı vo imkanıdır. Belo

Mҽsolҽ hollının strategiyası miioyyon etmok zoruroti meydana çı-I bilor. Burada iradi foaliyyot
planlaşüırılması lazim golir. Çünki qarşıya gözlҽnil-ш maneo vo ongollҽr çıxdıqda, tamamilo
yeni şҽraitlo rastlaşdıq-|ovvҽlki mҽqsҽdin saxlanılması, yeni hҽrҽkҽt tҽrzi
seçmok, ona İl olmaq ҽzmi iradi cҽhdsiz mümkiin deyildir. Demoli, mҽqsҽd-л
planlaşdırma ilo icra vo onun yoxlanılması, toshihi arasinda ira-f ycrlҽşir. Bu,
Fhliyac
artiq yeni lay vo ya aşağı zonadır. Deyilҽnlҽrdҽn in olur ki, bu bölgü şҽrtidir vҽ
psixi hadisolor mahiyyot etibari-vahid bir tam kimi foaliyyot gostorir, onlan
siini surotdo bir-bi-ten ayırmaq ҽsla mümkün deyildir. Belo bir tamhq, vohdot
id-ik proseslorinin foaliyyotindo daha aydin surotdo nozoro çarpır. ..ми do
Mosok) hollinin toshihi
bunlar istҽr filogenezdo, istorso do ontogenetik inkişafda '^bibirini sortlondirir,
sanki biri vo ya bir neçҽsi digorlori iiciin övrҽ, /от m rolunu oynayir, digorlori
Şҽkil 37. İdrak fҽaliyyotinin iimumi mexanizmi. iso onlann funksiyalanna ton bitkinlik verir. Elo bu cohotdon idrakin miioyyon
pillolori vo l soviyyolori olduğu diqqoti colb edir. Bunlann h i s s i v о
Şҽkil 37-dҽ üç cohҽt aydln nozoro çarpır: birincisi, ehtiyac,. lobat, mҽqsҽd, 0 n t i q i olmaqla osason iki soviyyosini ayird edirlor. İdrakın
mosҽlҽnin qoûluşu psixikada osas nüvodir. İkind si, mosolonin hollinin 1 soviyyolori onun v a s i t o s i z v o v a s i t o l i formala-I
planlaşdınlmasıdır. Bu bҽzҽn davranış vҽ (И aliyyҽtin bolodlҽşmo hissҽsini da izah etmoyo imkan vcrir. Belo ki, hissi idrak osason vasito-
toşkil cdir. Yoni bu mosoloni neeJ holl etmҽyҽ bҽlҽdloşmҽkdir. başqa sözlo, bilavasito inikasdır, montiqi soviyyo iso vasitoli as formasidir.
Üçüncü, mosolonin holli prosesindo onun yenidon yoxlarunT vo toshihi, Hissi idrakdan montiqi idraka keçid prosesi do i filogenezdo, hom do
yaxud korreksiyası baş vcrir. Bu, песо deyҽrlҽr, işinf ra morholosi hesab edilir. ontogenetik inkişafda birdҽn-biro baş ■BIT. Burada yeni keyfiyyot forqinin
Psixikanin strukturu (ehtiyaclar sistemid tolobatlar sistemi, moqsod vo vҽzifonin omolo golmosi ilo yanaşı, Ими cavizsҽ, arahq proseslor, ötürücü qayışlar
meydana golmosi, planlaaJ dirma, icra morholosi vo oradakı toshihlor, omolo golir. Bun-p da nozoro alsaq tam funksional sistem olan psixi inikasin:
düzҽlişlҽr) vo yeni iuM rokotloro, yaxud horokot strategiyasına kecid idrak hiss-1 septiv, tҽsҽvvürlҽr, nitqli vo ya mofhumi tofokkiir soviyyolori ird edilir.
foalıyyotın»| yerini vo mövqeyini, hansi blokda yerloşdiyini aydınlaşdırmağa 1 V. İ. Lenin idrakin keçdiyi dialcktik yoldan bohs edorkon gös-rdi ki, «сапһ
xından kömҽk cdir. seyrdon miicorrod tҽfҽkkürҽ, oradan da praktiya-hoqiqoti, obyektiv rcallığı
Morkozi zonada vҽ ya mҽrkozi blokda (ehtiyac, tolo moqsod) şҽxsiyyotin dork etmoyin dialektik yolu belodir». |tt^da, ilk növbҽdҽ, hissi idrak ayird
tolobat - motivasiya sahҽsi ilҽ bağlı psixi disҽlor ycrloşir. Yuxarı hissҽdҽ iso edilir. Hissi nliaka osason irğu vo qavrayışlar daxildir. Bu iki idrak prosesi bir-
idrak proscslorı sistcmi ycrlosıi Çünki qarşıya moqsod vo ya mosolo qoyanda, biri ilo elo llğalasmışdır ki, onlan yanlız şҽrti olaraq ayrılıqda nozordon kc-
demoli, onun sort id vo ya soraitini tohlil ctmok lazim golir. Yoni homin şorti 255
göre^ müşahidҽ etmoli, yadda saxlamalıyıq ki, mosoloni holl edo b: Buna goro çirmҽk olar. Hissi idrak hҽm heyvanlarda, hҽm dҽ insanlarda dir. Ҽmҽk
do homin sistemo duyru, diqqot, qavrayış, hafızo, to kiir daxildir.
foaliyyoti ve şüurun yaranması ilҽ idrakin yeni, mohz sana mҽxsus olan
Duyğu vo qavrayış bizo no üçün gҽrҽkdir? Axı, bilmok lazi dir ki, hansi
sҽviyyosi - mücҽrrҽd-nҽzori tofokkiir sҽvi formalaşır.
şoraitdo horokot edirik. Bos, hafizo no üçündür? miş tҽcrübҽni cisimlҽrin indiki
İnsan idrakının aynlmaz hissҽsi insanlarm ictimai praktikasıdır. İdrakın
voziyyoti ilo tutuşdurmaq i Bos, tofokkiir no üçündür? Mosolo qoymaq vo onun
düzgünlüyü mohz praktikada yoxlanılır. Bu eyni dorocodt hissi idraka da
holli yoll tapmaq iiciin. Mohz buna göro do yuxan zonada - mosolo qoy
aiddir.
254
Hissi idrak d u y ğ u d a n başlayır. Onun başlıca funksiyatı otraf
I! yollan planlaşdırılan sahodo duyğu, qavrayış, hafizo, diqqot, fokkiir kimi idrak
alҽmdo, eloco do bҽdҽndҽ has verҽn hadisolor barodo subydB to molumat
proseslҽri yerlҽşir. Lakin mosoloni gormok, il holli yollarim müҽyyҽnlҽşdinnҽk
vermokdir. Biitiin idrak proseslorinin bünövrҽsini duy ğular toşkil cdir. О,
vo planlaşdırmaq holo, ne-Idcyҽrlҽr, işin hamisi deyildir. Çünki bu morholodo
birdҽn qarşı-^bir sira gözlonilmoz maneo vo ҽngҽllor çıxa bilor, nozordo tutu- orqanizmlo miihit arasinda ilkin olaqodir. Duy» ğular varlığın on sado, on bosit
planda dҽyişiklik etmok, onu yenidon nҽzҽrdҽn keçirmҽk, ya-yeni davranış xassolori barodo bilavasito molumil verir. İşığın, sosin, tҽzyiqin, istinin,

soyuğun vo s. oks etdirilnuMİ duyğudur. Duyğular xarici alom haqqinda Hissi idrakin miihiim morholҽsini toşkil edon qavrayış prosesi Bum vo
biliklorimizin monboyi* dir. hadisolori biitiin olamot vo xiisusiyyotlori ilo birlikdo, yo-■ bütövlükdo oks
Psixologiyada duyğu dedikdo on bosit idrak prosesi nozordo lu tulur, insan etdirir. Mosolon, stolun iistiindoki kitabi qavra-Baq о demokdir ki, onun
onun kömoyi ilo varlığı oks ctdirir, başqa sözlo, varln ğın dork olunmasi rongini, formasmi, ölçüsünü, hocmini, Bekanda tutduğu ycri (yoni stolun
duyğulardan başlayır. hansi hissosindҽ, hansi ҽşyala-Bı ohatҽsindҽ olmasını) tamlıqda oks etdiririk.
Kitabin tam suroti klmir. Yoni qavrayış da indiki anda bilavasito hiss
Duyğular homişo miioyyon emosional boyaya malik olur. M#» solҽn, yaşıl
üzvlҽrinҽ tosir ■on cisim vo hadisolorin oyani surotloridir. Lakin bu, hissi
rong insanı sakitloşdirir, qırmızı rong coşdurur vo ı> Yaxud, iki eyni hocmli
idrakin Bboton miirokkob morholosidir. Elo buna goro do qavrayış duy-
yeşiyin biri ağ, digori qara ronglonmişso, t| qaraya nisboton adama yüngül golir.
Bdan forqlonir. Hor ikisi iiciin iimumi cohot odur ki, cisim vo ha-■so
Duyğular- i n d i k i a n d a h i s s ü z v l o r i n ҽ te» s i r bilavasito hiss iizvlorino tosir edir, hor ikisi real gerçokliyin Bbyektiv
ed o n c i si m vo h ad i so lo r i n а у r ı - а у f i surotidir. Bunlar mexanizm etibarilo do bir-birino tama-ш\ө yaxındır. Bclo
k c y f i y y o t v o x a s s o l o r i n i n b c y i n d o i n i кas ki, istҽr duyğu, istorso do qavrayış prosesindo ■ilizatorun duyğunun omolo
Idlr. golmosi iiciin zoruri olan anatomik -Bioloji cihazin) foaliyyot hahna
Dııyğular hom xarici alom hadisolori, hom do orqanizmin daxft* lindo baş golmosi zoruridir. Oks toqdirdo Ш xarici, no do daxili alomdon golon
л
veron proseslor barodo informasiya verir. Bunun sayottB do orqanizmin otraf qıcıqlayıcılar oks etdirilo hilar
alҽmҽ bҽlodloşmҽsi mümkün olur. Bu monadl V. İ. Lenin göstorirdi ki, «biz Analizator iic hissodon ibarotdir (xarici qıcığı qobul edon soth ■cseptor:
maddonin hor hansi formasi vo honjf kotin hor hansi formasi haqqinda göz, qulaq vo s., morkҽzҽqaçan - afferent sinir, analiza-ш\\п beyin nahiyosi;
duyğulardan başqa ayn yolla h«i bir şey bile bilmorik». Bu cohot duyğunun hissi qıcıqlayıcıya cavab iso horoki efferent sinir-Нө vcrilir). Onun nonnal
idrakda rolunu ayt din surotdo nozoro çaфdırır. Duyğular vasitosilo biz cismin foaliyyoti duyğu vo qavrayışın omolo
hocmi formasi, rongi, temperaturu, sosi, qoxusu vo s. haqqinda molumaf ahnq. gҽlmҽsi üçün mühüm şҽrtdir. Lakin dııygıı vo qa\ ra\ ı.ş >o\ ıyyosıd dҽ
Bununla da duyğular bizim otraf alom haqtında biliklorim** zin monboyini analizatorun fҽaliyyotindo özünҽmҽxsus cҽhotKtr meydana çi< xır. Mҽlumdur
tҽşkil edir. Çünki, V. İ. Leninin sözlҽrilҽ deyil^| «matcriya hiss iizvlorimizo tosir ki, analizator filogenezdo yalnı/ materiyanın hor* kotinin ауп-ауп mҽxsusi
cdҽrok, duyğu doğııııır». Bı/ıa> duyğularımız obyektiv alomin subyektiv formalanm, mҽsҽlon, görmo analizatori işığı, eşitmҽ analizatoru sҽsi vҽ s. ҽks
surotidir. Hom do duyfl» lar varlığı osason adekvat surotdo oks etdirir. Onlar etdirmoyҽ uygımlaşmış olıq bir analizator sistemi başqa horokot fonrtalan
varlığın аущ barodo molumat \cfı mir. Duyğunun bu xüsusiyyoti tokmodallıq (mono-
256 lyrı kcyfiyyot vo xassolori barodo zongin material toplayaraq daha modallıq) adlijı nır. Bu, duyğu surotini qavrayış surҽtindon fҽrqlondirir.
■urokkob idrak proseslorinin foaliyyoti, yoni xarici qiciqlanma ■ncrjisinin Qavrayış surotlori öz tҽbioti etibarilo çoxmodallı (polimodalw olur, belo
şüur faktına çevrilmҽsi üçün zomin yaradir. ki, onlar bir neçҽ analizatorun birgo fҽaliyvoti sayosindj baş verir. Çiinki
Molumdur ki, miiasir dövrdҽ kosmosun vo okeamn dorinliklo-Bhin gcniş qavrayışın osasinda analizatorarası olaqo, müxtoll analizatorlar arasinda
miqyasda todqiqi ilo olaqodar olaraq insanin sensor (his-■) tocrid şҽraitindo yaranan olaqo durur. Mosolon. görmҽ analfc zatoru cisimlorin sҽs vҽ ya
psixoloji voziyyҽti araşdırılır. Tocrübolҽrdon iydın olur ki, insan uzun miiddot tempcratur xüsusiyyҽtloıini oks etdirj bilmҽz. Odur ki, ayn-ayn analizatorlar bu
tam sensor tocrid şoraitindo qala Blmoz. Belo ki, homin şҽraitdo qalan vo ya digor eismiıı \\4 hansi bir keyfiyyotini oks etdirir. Demoli, duyğu
adamlarda bir sutqadan son-ji şiiur pozğunluğu omolo golir, yoni onda surotlorindo cfl min yalniz miioyyon keyfiyyotlori oks olunur. Qavrayış suroti
qarabasmalar, qarayaxa Hcyalar özünü gostorir. Demoli, insan daima \ м onun tam bir predmeto aid olduğunu oks etdirir. Yoni ayn-aynlid da duygu
duyğulann vcrdiyi fculumata istinad edir, onlan beyindo tҽhlildon keçirir, surotlorindo oks olunan keyliyyollorin hamisi iizvi sural do qavrayış
beloliklo do bfula miirokkob idrak foaliyyoti, yoni qiciqlandincilarin sintezi baş surҽtlҽrinin tҽrkibinҽ daxil olur. Duygular. tosir cdu| qieiqlayicilann kcyfıyyҽti
Btrir, bu zomindo cisim vo hadisolorin tam suroti alinir. Bu iso id-Һк ilo yanaşı komiyyot tҽrolini, \oni qicu| layicimn intensivliyini, ifado dorocosini
proseslҽrindҽ qavrayışın foaliyyoti ilo ҽlaqҽdardır. vo s.-ni do oks etdirir. Cji ciqlayicmin komiyyot vo keyiiyyҽt xarakteristikasi
bir-birilo sil surotdo ҽlaqҽdardır. Duygulann intensivliyo göro loiqlonmosi q|
ciqlayicmin xassolҽrini intohasiz dorocodo artinr.
jQ 2. Qavrayış vo onun osas xiisusiyyotlori ■I Qavrayış surotlori iso intensivlik xassosino malik olmur. Dujj ğular

miioyyon sahodo cҽmlҽşmiş (lokalizasiya ctmişi olur. Mo J Ion, rong, sos, işıq Qavrayış insanin marağından, meylindon, diinyagörüşündon, ısindҽn,
vo s. miioyyon predmeto aid edilir. müoyyd monbo ilo baglamr. Yaxud, emosional voziyyotindon vo s. asılıdır. Bu cohotlor yışın scçiciliyindҽ daha
toxunma, agn, tcmperatur duyguld bodoninin miioyyon hissosilҽ bağlı olur. aydin surotdo nozoro çarpır. insana /amanda muxtolif cisimlor tosir gostorir,
Qavrayışda iso belo ino| dud lokalizasiya yoxdur, qavrayış suroti miioyyon onlardan bir qismini aydin, aşkar oks etdiririk, digor qismi iso nisboton tutqun
predmeto olur. olur |ra onlan hcç qavramırıq. Çünki insan eyni zamanda ona tosir
Duyğu surotlorindo emosional ton olur, qavrayış surotlo iso ҽşya hissi deyil, 259
cismin suroti yaranir. Demoli, qavrayış alom haqqinda duyğulara nisboton daha edon muxtolif vo rҽngarҽng cisım-lҽrin,
dolğun, daha bitkin m mat vcrir. hadisolorin hamısını qavraya bilmoz.
Qavrayış hiss iizvlorino bilavasito tosir edon cisim vo hadi rin biitiin olamot Onlardan yalniz miioyyon cisimlor ayird
vҽ xassolorinin bütövliikdo inikasıdır. edilir, qavramhr. Bu isҽ, insamn hҽmin
Qavrayış daha miirokkob idrak prosesidir. Onun torkibino ğularla yanaşı cismҽ olan müna-siboti ilo toyin olunur.
insanin keçmiş tҽcrübҽsi do daxildir. Bundan ol Qavrayışın seçiciüyi şoxsiyyҽ-tın
258 ^rrayış prosesi daha miirokkob idrak proseslori: nitq, tofokkiir, xiisusiyyotlorindon asılı olaraq müoyyҽn
f l.» vo s. iizvi surotdo bağlıdır. Odur ki, miihiim idrak prosesi ki-qavrayışm bir
sira spesifik xiisusiyyotlori vardir. Mosolon, sinif ■Uiosini qavrayarkon
yalniz onun qara rongini deyil, hom do hoc-■ni. formasim birlikdo oks
obyektlҽri başqalarmdan ayıraraq daha
da aydin, aşkar surotdo oks eldirmoklo
bağlıdır. Bu halda aydm qavradığımız
etdiririk, yoni bu halda qavrayış sado-Ш olaraq duygulann mexaniki mocmusu cisim qavrayışın obyekti, yerdo qalanlar iso fon olur. Insamn
kimi çıxış etmir vo prcd-Pi bütövlükdҽ, tam halda oks etdirir. Cismi qavrayarkon moqsodindon, qavramlan ci- Şokil 38. E.Borinq.
onu tam fthid kimi, miioyyon quruluşa malik kimi görüb anlayırıq. Moso-k. sımlorin xüsusivyҽılorindҽn asih olaraq obyektlo Qayınana yoxsa... fon
sokildo о doqiqҽ üçbucağı, kvadratı, monzoroni ayird edirik. Ш , qa\rayışın miitomadi rotdo yerini dҽyişo bilor. Mosolon, şҽkil
tamlığıdır. Hotta danışıq nitqindo do ayn-ayn sҽslҽ Braxsı eşitmҽdiyimiz halda 38-de obyektlo fonun rini dr^yışmosJndon asılı olaraq şҽkıl ya qoca, ya da
belo sözlҽri bir tam kimi oks etdiririk. Hnki burada insamn keçmiş tҽcrübҽsi cavan qadin mi qavrarnla bilor. Obyektlo fonun yerinin doyişdirilmosi vo
iştirak edir. Qavrayışın tam-Igı obyektiv gerçoklikdo olan cisimlorin özlҽrinin ya dm seçilmҽsindҽn praktik moqsҽdiҽr üçün istifado olunur. Adotos.
tamhq xüsusiy-milo toyin edilir. Odur ki, hotta qavrama şҽraiti doyişilso do qav- yolda işloyonlor çohxayı paltar geyirlor ki, boz fonda tcz scçilsintoi Yaxud,
Bfiş suroti özünün tamlığını, sabitliyini itinnir. Mosolon, cisim in-Kdan obyektin ayird edilmҽsıni çҽtinlҽşdirmҽk üçün onu foiuf uyğun şҽkildҽ
uzaqlaşdıqca onun, gözün torlu qışasında tҽsviri kiçilir, la-fk\ buna baxmayaraq gizlodirlor (maskirovka edirlor).
biz homin cismi malik oldugu böyüklükdҽ rayırıq. Bu, qavrayışın sabitliyidir ki, Qavrayış prosesino insanin hoyat tocriibosi, maraqlan, şoxstr yotinin
onun da çox böyük idrak iyyoti vardir. Sabitlik olmasaydi, eyni cismi muxtolif iimumi istiqarnҽtı, sorvot meyli ciddi tosir gostorir (Bax: kit 39).
şҽraitdҽ lolif cür qavrayardıq. Çiinki qavrama şoraiti dҽyişҽn kimi cis-suroti do Insanin iimumi psixi hoyat mҽzmunundan asılı oiaiaq qavrayt sin
doyişikliyҽ uğrayır. mozmunu vo cҽroyanctmҽ xüsusıyyotı do doyışilir. Mosolon, hor kos rosin
Qavrayış prosesindo insanin keçmiş tҽcrübҽsinin iştirak etmosi ■ qavrayışını ҽsҽrini, musiqini, kinofılmi, tobiot monzorosini bir
monalı edir. Başqa sözlo, insan onun üçün müҽy-ohҽmiyyҽti olan cisimlori, cür qavrayir.
hadisolori ilk növbҽdo qavrayır. i insanlar bu vo ya digor cismi, hadisҽni Qavrayışın mozmun vo istiqamotinin insanin tocrübҽsindofl hoyata
qavramağa soy etdik-onu keçmiş hoyati miiddotindo oldo etdiyi tҽcrübҽyҽ, miinasibotindon, maraq!anndan, biiik zҽnginlıyındon, У$^Я mündon asılı
biliyҽ gö-pbaşa düşmҽyҽ, izah etmoyo, mahiyyotini anlamağa çalışırlar. Bu olmasi a p p e r s e p s i y a adlamr Bu da qavrayw sin miihiim
javrayışın mҽnalılığı ilo bağlıdır. Demoli, qavrayış prosesindo m kcçmiş xüsusiyyҽtidir. Dilimizdo işlonҽn «Zҽr qodrini zorgofi bilon> ifadosi
tҽcriibҽsi iştirak edir vo bunun sayosindo biz cismi ırıq. Bu halda cismin indiki qavrayışın insanin iimumi psixi hҽyat mozmunundad asıhlığını ayrdin
suroti keçmişdo alliums suroti ilo sto düşür, noticodo adam homin cismi tanıyır. surotdo gostorir. Yaxud, Knlovun «Xoruz vo infl tomsilini xatirlayaq. Don
Ogor yeni cismi layarkon onu tamş cisimlor kateqoriyasina aid edirikso, onu an- axtaran xoruz inciyo rast golondo dilxor olur, onu bir konara attr, onun
l| oluruq. ovozindo bir агра doni tapsaydı di» ha yaxşı olardı «fıkrinҽ düşür».

Appersepsiya insan qavrayısını fҽallaşdırır. Belo ki, insan hoc, bҽlodlҽşmҽsini tomin edir, hҽrҽkotlorini tonzim etmҽyf imkan verir. Oxumaq
260 vasitҽsilҽ bҽşҽr tҽcrübҽsino yiyolonmҽk d»» görmҽ sayҽsindҽ mümkiindür.
si cismi, hadisoni qavrayarkon ona müҽyyҽn münasi;^ u r. Odur ki, İşıq gözün torlu qişasındakı kolbacıqlara vҽ çöpcüklorҽ tosil edir. Orada
qavrayış miivafiq appersepsiya olduqda daha m°S f iyyotlo coroyan edir. ҽmҽlҽ gҽlҽn qıcıqlanma onso payındakı görmҽ mҽrke* zinҽ noql cdilir. Görmҽ
analizatorunıın bu üç hissҽsindҽn biri zҽdfl lҽnҽrsҽ görmo duyğusu ҽmҽlҽ
gҽlmҽz. Mosolon. kolbacıqlar zodo« lҽndikdҽ xromatik rҽnglҽr fҽrqlҽndirilmir,
3. Sensor keyfiyyotlorin (duygulann) tҽsnifa^, hossaslığın növlҽri hҽr şey ağ. qara, bof rҽngdҽ görünür; çöpcüklҽr zҽdҽlҽnҽndҽ qarov xҽstoliyi vҽ
ya to» yuq korluğu yaranir, insan qaranlıqda heç bir şey görmür. Görmt
Duygulann novlori muxtolifdir. Onlan песо tҽsnif etrn^ ? analizatorunun beyin nahiyҽsi zҽdҽlҽnorkon iimumon korluq ome* lҽ golir.
volco, duygulann xüsusiyyҽtlҽrino diqqot yctirok. yu aV Demҽli, gönrıҽ duyğusunun ҽmolo golmosi iiciin xarici qı« cıqlayıcının tҽsirilo
d cdildiyi kimi, duyğular miioyyon qıcıqlandırıcılann m • д yanaşı görmo analizatotrunun da normal foaliy* yҽt göstҽrmҽsi zҽruridir (bu
"ptorlara (analizatorun birinci hissosino) tosiri noticҼsinj V? ^ cҽhҽt biitiin duyğıı növlorino aiddir).J
rirlor. Bu cohoti nozoro alaraq onlan yaradan qıcıqlandın ı " İş ycrindҽ işığm kemiyyҽtindon, dÜşmo istiqamotindon, cloctj dҽ
~ olorino vo homin qıcıqlandırıcılann tosir etdiyi resent Г™ ronglҽrin çulğaşmasından asılı olaraq noinki işçinin ohvali-nfcj hiyyҽsi, hҽm
on aşağıdakı üç qrupa bölürlҽr: 0Г ага dҽ ҽmҽyin mҽhsuldarlığı dҽyişҽ bilҽr. Yalnız otfl| göstҽnnҽk kifayҽtdir ki, iş
1. Eksteroseptiv vo ya xarici duyğular. Onlann resent onin sҽthindҽ ycrinin optimal surotdo ronglҽnmtnl mҽhsuldarlığın 20 - 25 faiz artmasına
yerloşir, xarici alomdo olan cisim vo hadis | Ш "olorini oks etdirirlor. Gönnҽ, sobҽb ola bilҽr.
cşitmҽ, iybilmo, dadbi|mҽ °,nn İctimai-tarixi inkişaf prosesindo, miirokkob vo çoxcohotll omok
duyğulan bu qrupa daxildir. ҽ foaliyyoti sayosindo insanin görmҽ analizatoru yiiksok dorna cҽdҽ
2. İnteroseptiv vo ya daxili duyğular. Onlann resept0rjar , tokmillҽşmiş, görmҽ duyğuları daha dolğun. mo/munlu oU mıışdıır. F.
li üzvlҽrdҽ, hҽmçinin, bodonin toxumalannda yerlҽşjr VQ ? a~ Engclsin bir müqayisҽsi bu cohotdon çox xaraktcrikdHl О göstҽrirdi ki, «qartal
lҽrın voziyyotini oks etdirir. Acliq, toxluq, susuzluq <j Uv ЈТ1 1 insandan xcyli uzaq köriir, lakin insan gov şeylҽrdo qartal gözündҽn daha çox
s. interoseptiv duyğular qrupuna daxildir. û an olamotlori ayird edir.
3. Proprioreseptiv duyğular. Onlann reseptorlan 0yn lҽlҽrdҽ ycrlҽşir, Eyni cohot insanin eşitmҽ analizatorunun foaliyyotino do afl cdilo bilor.
bҽdҽnimizin hҽrҽkҽti vo voziyyҽtj hftom ^° lumat verirlҽr. Horoki vҽ Eşitmҽ duyğularınm qıcıqlayıcısı muxtolif uzunluğa malik sm
müvazinҽt duyğulan bu qrupa ^j* dalğalarıdır. İnsanın eşitmo analizatoru saniyҽdo 16-dan 20« МЩ (iyirmi min)
tezliyo malik soslori ohato cdir. Eşitmo duyğuları *Ш sin hündürlüyünü,
Miiasir tosҽvvürlorҽ görҽ duygulann növlori bir-biri i|ҽ • tdҽ olaqҽdardır. gurluğunu vo tembrini oks etdirir. insanlarm s<« lori tcmbrino goro bir-
Onlan mütlҽq şҽkildҽ xarici (ekstcroseptj^f VU ili (interoseptiv) duyğulara birindon forqlonir.
ayırmaq düzgün olmazdı. DuVd ı ° bozi növlҽrini, mosolon, ağrı, Biitiin cşitmҽ duyğuları nitqi, musiqi soslorini vo sos kiiylone oks etdirir.
dadbilmҽ, chtizaz temno 3" yğulannı vo s. mahiyyot etibarilo xarici daxili Onlann da hiidudu var. Bclo ki, çox sos-kiiy sinir sitifl mini pozur, insanda
duyğuiar kiny?^ ctmok olar. 1 ҽsҽbilik, yorğunluq törҽdir.
Xarici duyguiar icorisindo gönnҽ duyğuları mühüm yer Jar xarici alom Ҽlbҽttҽ, duygulann növlori çoxdur. Onlar (mosolon, dadhfl mo, iybilmo,
haqqinda çox zongin informasiya gҽtirjr у. cinsi, achq, toxluq, horokot duyğulan vo s.) insan
edilmişdir ki, otraf aiomdon insan bcynino daxil olan inf °^ ilann 80 - 90 262
faizi mҽhz görmҽ analizatoru vasitesi]Q v^Jr a" Ikiyat fҽaliyyotindҽ miihiim rol oynayir. Duygulann hor biri istor Unci alomin
7 liyyatmin <iC faizind?n çoxu görmҽ nozaroti altinda hoya, \. ^ cisim vo hadisolorinin, istorso do orqanizmin daxili jb/.iyyotinin ayn-ayn
hr. - f i cohotlori barodo miixtolif informasiyalar go-Urir. bununla da orqanizmin
Görrnҽ duyğusu sayҽsindҽ biz !61 cisimlҽrin forma vҽ rҽngini, öl çüsünü, gercokliyi otrafli dork etmosini, ona pal miinasibot boslomosini tomin cdir.
hҽcmini, mҽsafҽsini dҽrk edirik. Homin duyğular insanıft mҽkanda Yalniz bir cohoto diqqot ptirok: ogor orqanizmdҽ ağrı duyğuları olmasaydi biz

qıcıqlayıcı-prin hansının faydalı, hansının iso qorxulu vo ya tҽhliikҽli olduğu-m
ayird edo bilmozdik. Tosadiifi deyildir ki, dorinin sothindo, da-lih orqanlarda vo
ozololordo xiisusi reseptorlar - «ağrı nöqtҽlҽri» brloşir. Ona görҽ do dorinin,
ozolonin mexaniki surotdo zodolon-losi, daxili üzvlҽrin xҽstҽlҽnmosi ağrı
duyğuları verir. Bu, moso-bnin holo bir tҽrҽfıdir. Digor torofdon, hoddon ziyado
qiivvotli qi-Iqlayıcılar (çox gur işıq, sos, çox soyuq, koskin iy vo s.) tosir et-
■kdo do analizatorlarda ağrı duygulan yaranir. Demoli, insanin liygu
analizatorlan sanki qıcığın miioyyon komiyyotinҽ (aşağı vo m yuxan hҽddino)
ııyğıınlaşır. Bu mosolo analizatorların hossash-I ilo ҽlaqҽdardır. Mosolon, biz
uzaq ulduzlardan golon işığı gör-Iflrük, yaxud dҽrimizo toxunan tozları hiss
ctmirik. Çiinki hor ciir fccıqlayıcı duyğu omolo gotiro bilmir. Duyğunun omolo
golmosi kun qıcıq miioyyon komiyyoto malik olmalıdır.
Qiciqlayicimn ilk dofo on zoifduyğu omolo gotiro bilon on ki-ш komiyyҽti
duyğunun m iit I о q h о d d i adlamr.
Bu kҽmiyyotdon aşağı olan qıcıqlayıcılar duyğu omolo gotiro
I fti zoif qiciqlayicim duyma qabiliyyҽti m ü t l ҽ q h ҽ s - |a s I l q

adlamr. Mütloq hossaslıqla duyğunun aşağı mütloq hҽd-l . ' i s miitonasibdir: E =
1/p; burada «Е» mütlҽq hossaslığı, «R» m miitloq hodd komiyyҽtini bildirir.
Yoni duyğunun aşağı miitloq Bddi az olduqea ona hossasliq yiiksok olar vo
oksino.
Adoton analizatorların hҽssaslığı yaşayış şҽraitinin tҽloblҽrinҽ, ■lıyyҽtin
xarakterino vo s. göro artib-azala bilor. Mosolon, musi-Kilordo eşitmҽ,
rҽssamlarda görmҽ, dequslatorlarda iybilmo, dad-Bnıo hҽssaslığı çox yiiksok
ola bilor. Bir fakt. Görmҽ, cşitmҽ vo inişıq qabiliyyҽtindҽn mҽhrum olan О. İ.
Skoroxodova «Pravda» ■ «lzvcstiya» qҽzctlҽrini mҽtboo boyalarının iyinҽ göro
bir-birin-ш\ forqlondirirdi. Demoli, insan analizatorlan inkişaf cdҽrҽk çox шок
sҽviyyҽyҽ çata bilor. Burada miimarisolҽr do miihiim rol
Bbyır.
f Duyğunun aşağı mütlҽq hҽddi oldıığıı kimi yuxarı miitloq hҽd-
263

di dҽ vardir. Bu halda qıcıqlayıcı keyfiyyotco yeni bir duyğunu ҽmolo
gҽlmҽsinҽ sҽbҽb olur. Mosolon, insan qulağı 20000 hers* dҽk sҽslori cşidҽ
bilor, ondan yuxan tezliyi normal duygu kimi ol ctdirmҽk mümkün deyildir.
Eynicinsli qıcıqların qüvvҽlҽri arasındakı forqi biz homişo duj muruq.
Qiciqlann arasmdaki bu forq yalniz miioyyon hoddo cat da onu duyuruq. 300
şamlıq işığa 1 vo ya 2 şam ҽlavҽ etsok işı artmasını duymanq, yalniz üç şam
olavo etdikdo ilk dofo bu forq yoni işığın artdığını duyuruq.
Demoli, eynicinsli qiciqlandiricilann qüvvҽlҽri arasındakı gP lo duyulan
on az forqo duyğunun f ҽ r q l ҽ n d i r m ҽ hoddi yilir.
Eyni cinsli qıcıqlar arasındakı on az forqi duyma qabiliyyoti
f ҽ r q l ҽ n d i r m o h ҽ s s a s l ı ğ ı deyilir.
Fҽrqlҽndirmo hossaslığı da bir sira amillorin tosirilo artib-az la bilor.
Buraya insanin moşğul oldıığu foaliyyot növünün tҽloble ciddi surotdo tosir
gostorir. Mosolon, xalça toxuyan qizlarda çalarlarına hҽssaslıq adi adamlarda
olduğundan onlarca dofo olur.
Demoli, foaliyyotin xarakterindon asih olaraq bizim analiza lanmizin
hҽssaslığı doyişҽ bilor. Bu doyişiklik iki istiqamotdo do bilor. Bir halda
hossasliq arta, digor halda iso azala bilor.
Miioyyon qiciqlandincinin hor hansi hiss üzvünҽ uzun mii' fasilosiz olaraq
tosir göstҽnnҽsi noticosindo hҽssaslığın dҽyişıru a d a p t a s i y a adlamr.
Qıcıqlayıcı çox zoif olduqda hossasl artir, çox giiclii olduqda iso hossasliq
azalir.
Adaptasiya bir sira duyğularda (gönrıҽ, tempcratur, iy vҽ xunma) qiivvotli,
cşitmҽ vo ağrı duyğularında iso zoif olur. Yal bir fakt: işıqlı otaqdan qaranlıq
otağa kcçdikdҽn vo orada bir A qaldiqdan sonra gönnҽ analizatorunun
hҽssaslığı 200 min dofo ar tir. Bu halda, песо dcyorlҽr, giindüz görmo
aparatından, yoni kol bacıqlarla görmҽdҽn gccҽ gönnҽ aparatına eöpcüklorlo
görmoy^ kcçilir. Bu cohot orqanizmin bioloji imkanlannin genişliyini süt(
etmҽklҽ yanaşı analizatorların foaliyyotinin sҽmҽrҽli tҽşkili üç( do zҽmin
yaradir. Lakin hissi inikasın xiisusiyyotlori ilo olaqo olaraq iki psixi hadisoyo
do diqqoti colb ctmok lazimdir. Bunlardi biri s i n c s t e z i y a (yunanca -
synisthesis - birgo hissetmj eyni zamanda duyma) hadisosidir. Bu halda hor
hansi qıcıq m fiq analizatora tosir edorok, subycktin özündҽn asılı olmadan, n
264
Şokil 12. Meymun su içҽrisindҽ olsa da... gedir suyu bakdan götürür.

о analizatora uyğun duyğunun ҽmҽlҽ gҽlmҽsinҽ, cyni zamanda vo, onunla
bilavasito bağlı olmayan duyğunun da yaranmasına b olur.
Qıcıqlandıncının bir analizatora tosiri noticosindo başqa anali-tor iiçün
sociyyҽvi olan duyğunun omolo golmosi sinesteziyadır. nun on geniş yayılan
növü rҽngli sҽsdir. Yҽni sҽs qıcıqlan eşit-
ilo yanaşı, hom dҽ görmҽ, yoni rong duyğusu yaradir. Mҽşhıır tokarlardan A.
N. Skryabin, N. A. Rimski-Korsakovda belҽ hal-çox olmuşdur. Eyni qayda ilo
bir sıra adamlarda sarı-çҽhrayı g istilik duyğusu, göy-yaşıl iso soyuqluq
duyğusu törҽdir. Sines-*ya, dcmҽli, bir modallıqda olan qıcıqlayıcının tosirilҽ
başqa mo-lıqda olan duyğunun yaranmasıdır.
Hҽssaslığın artması ilo olaqodar olaraq diqqoti colb edon baş-psixi hadiso
s c n b i l i z a s i y a d i r . (latinca sensibilis -siyyath) - qıcıqlayıcıların
tosirilo sinir mҽrkҽzlҽrinin hҽssaslığı-artmasıdır: analizatorların qarşılıqlı
tosiri vo mümarisҽlҽr sayҽ-Jҽ hҽssaslığın artması
s e n s i b i l i z a s i y a adlanır. Mҽsҽ-, üzҽrindҽ todqiqat apanlan
adama «limon kimi turş» sözünü de-do. hҽmin qıcığın tosiri altinda onun
gözünün vo dilinin elcktrik saslığının dҽyişmҽsi faktı aşkar edilmişdir. Bclo
dҽyişmҽ dilҽ on şirosi ilo tosir cdorkon müşahidҽ olunan dҽyişmonin eyni ol-
uşdur.
Deyilҽnlҽrdҽn aydin olur ki, hiss iizvlorinin hҽssaslığının dҽyi-mҽsi
qanunauyğunluqlarını bildikdo xüsusi surotdo scçilmiş yar-nçı qıcıqların
kömoyilҽ bu vo ya digҽr rescptorun hҽssaslığını аг-aq olar. Bu cohot pcrseptiv
foaliyyotin mütҽşokkil surotdo isti-ҽtlҽndirilmҽsilҽ bağlıdır. Mosolon, musiqi
ilo mҽşğul olan aqlarda sҽslҽrin yüksҽkliyini diizgiin fҽrqlҽndirmҽ miitloq
eşit-9 qabiliyyҽti ilo yanaşı mümarisolҽrin sҽmҽrҽli tҽşkilindon dҽ llıdır.
4. Perseptiv mütoşekkiliyin xiisusiyyotlori
Hissi idrak orqanizmlo mühit arasındakı qarşılıqlı tosir proscsi-B noticosi

kimi meydana çıxır. Burada biz mühiti, gercekliyi ob-kt, onu oks ctdironi iso
subyekt kimi qobul cdondo obyektlo sub-it arasinda miirokkob qarşılıqlı
miinasibot olduğunu yaddan çı-a bilmorik. Bclo ki, subyekt gercokliyin
tosirino sadoco olaraq ruz qalmir. Homin tҽsirҽ ҽks-tҽsir göstҽrҽ bilir. Ҽlbҽttҽ,
holo
265

hissi idrak sҽviyyosindҽ bu ҽks-tҽsir obyektin şҽklini doyişrtMİ formasında Görmҽ vo eşitmҽ analizatorlarının foaliyyoti pozulduqda onla-funksiyalan
nozoro çarpmasa da, obyektҽ «fҽal uyğunlaşma» foN ınasında özünü büruzo miioyyon dorocodo başqa analizatorların hossasli-ın artması, kҽskinlҽşmҽsi ilo
vcrir. Başqa sözlҽ, subyckt bu morholodi sensor proseslҽrin foaliyyotini daha ovoz olunur. Mosolon, kor adamin heykҽltoraşlıqla moşğul olmasi molumdur.
sҽmҽrҽli şҽkildҽ qurmağa, уЛ ni moşq yolu ilҽ analizatorlann hҽssaslığını Belolorindo toxun-duyğuları sanki görmҽ funksiyasını ovoz edir, çünki onlann
artırmağa, gcrçokliyij cisim vo hadisҽlҽrinҽ seçici miinasibot bҽslҽmoyo, onları saslığı hoddon ziyadҽ artmış olur. Karlarda chtizaz duyğularının kinlҽşmҽsi do
planh Щ mҽqsҽdҽuyğun surotdo dork etmoyo can atır. Belo bir perscptiv Щ bu qobildon olan hadisodir. Eşitmҽdҽn erkon ■rum olmuş bozi adamlarda
alltq sayosindo insan otraf miihito diizgiin bҽlҽdloşmoyo, davrana vo roftannda ehtizaz duygulan о dorocodo yiik-I inkişaf edir ki, onlar hotta musiqini dinloyo
miihitin tҽlҽbinҽ uyğun olaraq miioyyon doyisiklli yaratmağa müvҽffҽq olur. bilirlor. Bunun On onlar ҽllҽrini çalğı alҽtinin üzҽrinҽ qoyur vo ya arxalanni or-
Beloliklo, perseptiv obraz horokotlorid davranışın tҽnzimçisinҽ çevrilir. Bu da öz tro tҽrҽf çcvirirlҽr. Kar, kor O. Skoroxodova olini danışan hom-botinin
növbosindҽ hissi prosflfl lҽrin inkişafına ciddi tosir gostorir. Bclo ki, insanlarm boğazına qoyaraq onu sҽsindҽn tamya vo no barodo da-"ıgını anlaya bilirdi.
noyi vo nefl qavramasi, noyi vo песо ctmҽsindon asılıdır. Yoni insanlarm pfl Kar, kor vo lal Elen Kellcrdo iybilmo hos-tığı о qodor yiiksok inkişaf etmişdi
septiv foaliyyoti onlann hissi idrakının mozmun vo isiiqumotiql ciddi surotdo ki, о çoxlu dostlarını vo go-adamlan onlann iyindon forqlondirirdi. Bu cür
tosir gostorir. Bu iso hor bir fordin öz duyğu vҽ qil rayışımn foaliyyotini adamlarda ayn-I analizatorların hҽssaslığınm artmasi sanki tobii ovozvermo
somoroli toşkil etmҽsindon asılıdır. isipino istinad edir. Lakin burada orqanizmin otraf miihitlo ola-taxlamaq
Sensor mütҽşokkillik (toşkil olunma) dedikdo. hor bir foil üçün xarakterik ehtiyacinin hor hansi analizatorda hҽssaslığın artması-losiri faktı nҽzҽrdҽn
olan ayn-ayn hiss iizvlori sisteminin inkişaf sovB yosi vo onlann bir kompleks qaçırıla bilmoz. Belo ki, bir sira foaliyyot tolorindo uzun miiddot çalışan
halında birloşdirilmosi qaydası (iisl bu) nozordo tutulur. şҽxslҽrdҽ fҽaliyyotlҽ bağlı olan Hizatorun hҽssaslığının artması faktı da bu
Molumdur ki, heyvanlar alomindo hor hansi bir modallığa in*J lik mülahizҽni bir daha diq edir. Mosolon, uzun miiddot cilalayıcı işlҽyҽnlҽr,
dııyğunun iistün inkişaf soviyyosi novo moxsus olamotdir: сун növlü heyvanlann 0,0005 llimetrҽ qodor olan çökҽyi göro bildiklҽri halda, moşq etmҽyon imlar
hamısında hor hansi duyğu növii (mosolon. qafl tallarda uzaqgörmҽ, itlordo bunu yalnız 0,1 millimctrҽ qodor olduqda göriirlҽr. Dequs-)rlarda iybilmo vo
iybilmo) xiisusi olaraq inkişaf edir. dadbilmҽ hҽssaslığı yiiksok inkişaf sҽviyyҽ-çatır. Tҽsviri incҽsҽnot formanı,
insamn sensor mütҽşokkilliyi (hissi proseslorinin tokmillosme si) hoyati tҽnasübü vҽ rҽng nisbҽtini |iq oks ctdinnoyo xiisusi tolob verir. Bu sahodҽ
boyu baş vcrir. insamn sensor inkişafı şoxsiyyotin и / щ hoyat yolunun rҽssamlarda Iwslıq hҽddҽn ziyado yüksҽlir.
noticosidir. Demoli, hossasliq (hissiyyat) insanin Я tensial xassosidir. Onun Kşitmo hҽssaslığının artmasi sahosindo do zongin tarixi faktlar ^rcuddur.
gcrçҽklҽşmҽsi bir sira amillordon asılıdfl Buraya: insanin yaşadığı hoyat şҽraiti, Biitiin bıınlar onu gostorir ki, bizim analizatorlarimizin iwıslığı hoyat
foaliyyot növü, özündo ■ vo ya digor hossasliq növünii inkişaf ctdimıҽk üçün şҽraitinin, praktik omok foaliyyotinin tosiri altinda
iradi soy gfl tҽrmҽsi vo s. daxildir. Elo buna goro do körpo uşaqlarda bu vo Щ 267 artır. Demҽli, h i s s ü z v i ҽ r i n i n f o a l i y y o t i
digor analizatorun hossasliq soviyyosino goro о qodor do forq m mur. Yaşlılarda m ü m a r i s ҽ s a y ҽ s i n d ҽ d a h a s ҽ m ҽ r ҽ l i İk i l d o
iso bu forq tam aydınlığı ilo özünii biiruzo verir. ■ da şoxsiyyҽtin öz sensor t ҽ ş k i l e t m ҽ k o l a r . Şoxsiyyotin sensor t şafı üçün hҽr bir
foaliyyotini песо toşkil ctmosindҽn, nofl yönoltmҽsindon, no dorocodo mҽşq şҽxsdҽ kiçik yaşlanndan miixtolif dııyğu üzv ni mümarisҽ etdirmҽk
etmҽsindҽn asılıdır. MoşjH holland astronomu M. Miniartın ibrotamiz sözlҽrini vacibdir. Mosolon, cşitmҽ üçün musiqi, mҽ; görmҽ üçün şҽkil çҽkmo vo s.
xatnlatmaqe rinҽ diişҽrdi. О deyirdi: «Sizin dork etmoyiniz sizin özünüzdoıı лЛ Hiss üzvlorini inkişaf ctdi lҽ uşağı егкҿп yaşdan estctik sҽrvotlҽro
yiyҽlҽndirmok, onu tҽl sҽviyyosino qaldırmaq olar. Molumdur ki, heyvanlar
lıdır. Bunun üçiin gözüniizü «поуҽ baxmaq lazim gҽldiyini Ы1»Я lı schrli ҽsaya
görür vҽ dir, yalniz insan görmҽk vo eşitmoyo tolobat hiss edir. Bu tҽl
toxundurmağınız kifayotdir». Bu. hissi proseslalŞ onlarda sensor proseslҽri inkişaf etdirmҽyҽ zҽmin yaratdığı k; onlann
266 llıyyҽtını giiclondirmok iiciin insanlarm olindo miihiim imkanlar luğuna foaliyyotinin sҽmҽroli tҽşkilini do zҽruri edir. Hoyatin dişindҽ insanda
işarҽdir. Bunu hoyati faktlar aydin surotdo siibut edir. iki Ida hiss iizvlorinin miioyyon hissiyyat sistemi yaranir. Onlar ins tolobatlanna, maraqlanna,
hҽssaslığının artırılması diqqoti colb cdir: 1 ) Irtobii olaraq sensor qüsurların idrak foaliyyotino vo davranışıııa edir. Öz növbҽsindҽ insanlar da oz sensor
(korluq, karlıq) ovoz olunmasina }hkan veron hossasliq; 2 ) fҽaliyyҽtdҽn, foaliyyollorini moqs uyğun surotdo tҽşkil etmoyo can atirlar. Bu cohot
subycktin peşҽsinin spesi-toloblorindon omolo golon hossasliq. Elmo coxdan insanin moq yönlü pcrseptiv foaliyyotindo daha aydin surotdo nozoro
bolli olan vo xtolif psixoloji ҽdobiyyatda öz oksini tapmış bozi cohotloro diq- çarpır.
yctirok.

Molumdur ki, insanin qavrayışı bir sira hallarda otraf cis' hadisolorin 41). [Ҽgor obyekt böyükdürsҽ, bizdҽn aralıdırsa, biz ona yaxmlaş-Ш1, onu
xassolorindon (onlann parlaqlığından, qeyri-adili don vo s.) asılı olur. Yaxud muxtolif torҽflҽrdҽn nҽzҽrdҽn keçirraoyҽ, ona toxunma-jcohd göstҽririk.
bizo maşmların, küçҽ ilo gcdon a lann sosi tosir edir, onlardan bozilori oks Нот do ҽmoliyyat lazimi somoro vermodikdo [başqa yollar axtannq,
etdirilir, digorlori qavrayışımızın fonuna çevrilir. Çünki onlan oks ctdirmҽk iiçün bununla da cismin, hadisonin daha dol-n. adckvat pcrseptiv surotini
şıya xiisusi moqsod qoyulmamışdır. Bu halda qavrayısımız da ki qarmaqarışıq yaratmağa cohd edirik. < M vektlorin xarakteri perseptiv surotlorin
sҽciyyҽ daşıyır, burada mҽqsodyönlülük, iradi çatışmır, sensor fҽaliyyҽtimiz do yaradilmasi üsulları-
ixtiyari sҽciyyҽ daşımır. A insan xiisusi moqsodlo, xiisusi niyyotlo, hotta ciddi
iradi soy tormҽklo öz qavrayışını mohz miioyyon obycktloro, ohomiyy
cisimlҽrҽ, hadisolҽro yönҽldҽ bilor. Bu cohot qavrayışm (sonra rocoyimiz kimi)
planlı, mҽqsҽdouyğun növü olan m ü ş a h,1 do özünü aydin surotdo bünızo
•w - .. .• - • • •
verir. Ҽgor insan miintozҽm s do moşq cdirso, müşahido mҽdoniyyҽtini
yüksoldirsҽ, bu hal_ da şҽxsiyyҽtin m ü ş a h i d o ç i l i k kimi miihiim
xassosi şaf cdir. , ............. • i : ; 1 ;
Müşahidҽçilik iso cisim vo hadisolordo zoif surotdo n сафап, lakin onlan
xarakterizo edon cohotlori sezmok qabili dir. Müşahidoçi adam çox görür, dorin a) b)
başa düşür, çünki kiçik hҽtlҽr do onun nozҽrindҽn qaçmır. Demoli, hiss $okılI 41. a-<la hondosı fiqurlar, b-dҽ ise onlara baxarkҽn gözün hҽrokҽtlo-vır
olıınmuşdur. Ҽgor adamm gözünü bağlasaq, о, fiqurlann formasını mü-1 cdҽrkon
üzvlҽrindon gün istifado etmҽyi, yoni doqiq görmҽyi, cşitmoyi, lamisҽ vasi lҽ
ҽllҽrı ılҽ do belҽ hҽrҽkotlҽr edocҽkdır. Gözün vo ҽlin hҽrҽkot Horiyası aıasında oxşar
hiss etmҽyi öyrҽnmҽk lazımdır. Bu qabiliyyҽtҽ malik olan a lan hҽssas adamlar cҽhҽtlor çoxdur.
hesab edirlor. Hossasliq iso yalniz tobiotin
269 na ciddi tҽsir göstorir. Odur ki, ilk
268 ^By< hazir nemot deyil, hom do növbҽdҽ obyektlҽrdҽn asılı ofl raq
mümarisҽlor sayosindo moqsodo-^Bıın q avr a yı ş ı n n ö v 1 ҽ r i n ҿ
surotdo inkişaf ctdirilon psixi halotdir. toxunmaq lazim gҽlir. J
Odur ki, hiss iizvlori-
Qavrayışın muxtolif növlorini sado vo miirokkob olmaq iı/л» iki böyiik
V_V foaliyyotinin somoroli tҽşkili insanin idrak proseslorinin somo-foaliyyotino
qrupa aid edirlor.
miisbot tosir göstormoklҽ yanaşı onun ohvali-nı-
Duyğularda olduğu kimi, qavrayışın sado növlҽrini do analı. ı torlara
^Bfyosıni do sortlondirir. Demoli, perseptiv foaliyyotin somoroli ^Bih bir sira osason xarakterizo edirlor. Qavrayış prosesindo bozon gfl mo, bozon eşitmҽ,
amillordҽn asılıdır. Buraya tobii imkanlann möv- bozon iso iybilmo vo ya dadbilmo analizai. üstün rol oynayir. Bundan asih
^Bluğu, hoyat şҽraitinin, professional foaliyyotin toloblori, insa-HH xiisusi olaraq sado qavrayışın görmo, сш mo, iybilmo, dadbilmo qavrayışı vo s. kimi
niyyotlo toşkil etdiyi mümarisҽlҽr, öz pcrseptiv foaliy-■Имп aydm dork cdilmiş növlҽrini forqloml lor.
moqsodo tabe tuta bilmok qabiliyyoti vo Golin, terminlҽrin mҽnasına diqqot yetirҽk. Duyğularda görrJ (eşitmҽ,
■daxildir. iybilmo vo s.) duyğusundan, qavrayışda görmҽ (eşitmo, щ bilmҽ vҽ s.)
qavrayışından danışırıq. Onlar bir-birindon no m forqlonir? Suala cavab
venrıok üçün duyğu vҽ qavrayışın xüsusıjfj yҽtlҽrini nozoro almaq lazımdır.
5. Qavrayışın növlҽri, perseptiv surҽtlҽrin yaradılmasınm Fikrimizi duyğu vҽ qavrayışa r misallarla izah edҽk.
aktiv xarakteri 1) Uzaqdan yaşıl rҽngdҽ nҽyinsҽ yerҽ düşdüyünü gördüm. Үа» nımdakı
tҽlҽbҽ yoldaşım tҽҽcciiblҽ mono baxdı: o, no idi? Mon do-dim: - no iso yaşıl
Insanin hiss uzvlorino tosir edon bozi obyektlor, cisimlor, hadi-ш cox rongli bir cisimdir. Bu о demokdir ki mon о oB min ancaq bir xassosini -
miirokkob olur. Onlan bir nozorlo vo ya bir hiss üzvunün poyilo «tutmaq» rongini oks etdirmişҽm. Homin prosesdl ancaq bir analizator - görmo
olmur. Bunun üçün bir ncço analizatorun foa-Iroto golmosi, hom do cisim analizatoru iştirak etdiyinҽ göro bfl miivafiq duyğunu görmo duyğusu
iizorindo miioyyon pcrseptiv omo-fcat apanlmasi lazim golir (şҽkil 21 vo adlandırırıq.
• downloaded from KitabYurdu.az

V -
2) Azҽrbaycanın dilbҽr guşҽlorindҽn birindo şolalayҽ rast gfl mişҽm. iştirak edir. ^solҽn, cismin forma vo hocminin qavranilmasinda onun gözün 1u
Heyran-heyran ona baxıram. Bu gönno qavrayışıdır. Опиц görmҽ duyğusundan qişasında alınan tosviri miihiim ohomiyyoto malikdir. Bclo ki, Jyük
nҽ ilҽ fҽrqlҽndiyini başa düşmҽk üçün aıu «| bir cҽhҽtҽ diqqҽt yctirmҽk cisimlҽrdҽn böyük, kiçiklҽrdҽn iso kiçik tosvir alınır. Göziin uluşu elodir ki,
kifayotdir: duyğuda ancaq bir analia^ iştirak edir. Qavrayışda iso bir песо, on azı uzaqda olan cismin suroti kiçik, yaxındakınınkı böyük olacaqdır. Buna goro do
iki analizator iştf edir. Ҽgҽr söhbҽt bir analizatorun fҽaliyyҽtindҽn gedirsҽ, biz cismin böyüklüyünün vo forma-n qavramlmasi yalniz gönnҽ analizatorunun
ЬШ min prosesi qavrayış kimi deyil, duyğu kimi xarakterizo edҽcoyiH Ҽkҽr foaliyyotindon dehorn do tҽcrübodҽn asılıdır. Bu fakti anadan kor doğulmuş vo
proscsdҽ iki vo daha çox analizator iştirak edirso, artıq bu Щ man biz duyğudan radan cҽrrahiyyҽ ҽmҽliyyatı sayosindo görmҽyҽ başlayanların,
deyil, qavrayışdan danışmalıyıq. Şҽlalo miıfl nümunҽsindҽ bunu aydın görmҽk 271 elocҽ dҽ kiçik uşaqların görmҽsinin xüsusiyyҽtlҽri sübut cdir. lolҽri çox
olar. uzaqda olan prcdmetҽ ҽl uzadırlar (balaca uşağın ' lҽnmiş aya ҽl uzatması,
Mҽn şҽlalҽyҽ baxıram. Burada on azı iiç analizator - gürtnfl eşitmҽ vo onu «tutmaq» istomosi), yҽni mҽsafҽni lҽ düzgün müoyyonloşdiro bilmirlҽr.
horokot analizatoru iştirak edir. Bu proscsdo görmҽ attq lizatoru digor (eşitmҽ vҽ Yalnız görmҽni predmeti toxunmaq vҽ horҽki reaksiyalarla kompleks halda
hҽroki) analizatorlara göro üstün rol oyntf dığına görҽ, belҽ qavrayışa birloşdirdik sonra gözü görmҽyҽ başlayan adam mokanda sorbҽst surotdo d
na bilor. Demoli, cismin böyüklüyü vo formasi görmҽ, lamisҽ ҽzҽlҽ-hҽrҽkot
g ö r m ҽ q a v r a y ı ş ı dcyılld Qavrayışın sado növlҽrini xarakterizo
duyğulannın qarşılıqlı olaqosi sayosindo df
edorkon hҽmişo bu сЫ\щ nozoro almaq lazimdir.
qavranıla bilor.
Qavrayışın ayn-ayn növlҽrinҽ xalis halda çox az rast golmflfl
Cismin uzaqlığının (mosafҽsinin) vo hocminin qavramlmasi miirokkob
270
prosesdir. Burada iki gözlҽ görmo miihiim rol оушг Cismin dorinliyinin do
mkiindiir. Onlar, adoton, birlҽşir vo beloliklo do qavrayışın mii-ҽb növlori
qavranilmasinda görmo ilo yanaşı ҽzҽl rokot duyğuları miihiim rol oynayir.
meydana golir. Mosolon, şagirdin dҽrsdҽ mҽtni raması görmҽ, eşitmҽ vҽ
Ümumon mҽkan qavrayışlan gcrçҽkliyin cisimlorinin mҽ münasibҽtlorini
kineztezik qavrayışları ohatҽ edir. Qavrayışın digҽr növlҽrini materiyanın varlıq
diizgiin oks etdirir. Lakin bozon müxtolif sobҽb don asılı olaraq cisimlor tohrif
formalarına görҽ lif edirlor.
olunmuş halda da oks ctdirilo bi Bu başlıca olaraq iki amildon: a) cisimlorin
Biitiin cisimlor, hadisolor miioyyon zaman vo mokan daxilindo vcuddur, onlann
hansi ohatodo olm dan; b) analizatorların sağlamlıq vҽziyyotindҽn (yüksҽk ho
bu xassosi do insan qavrayışının obycktini tҽş-cdir. Ona goro do qavrayışın
qarabasmalar vo s.) asılıdır.
miirokkob növü kimi: m o k a n , r m a n v o h o r o k o t
Cisimlorin bclo tohrif olunmuş şokildҽ qavranıl i 11 ü z i у a adlamr.
q a v r a y ı ş l a r ı ayird edilir. ından olavo, özünün bir sira xüsusiyyotlorilo
İlliiziyalar muxtolif analizatorlann foali tindҽ müşahido olunur. Görmҽ
gerçokliyin digor fi-u-real obyektlҽrindҽn scçilҽn i n s a n i n d a
qavrayışlannda iso onlar daha nozoro çarpır. Bu, cisimlor arasındakı mosafoni,
q a v r a n i l - . i s l özünҽmoxsus cҽhҽtlҽrҽ malikdir. Odur ki, biz insam yalniz
bucaqlann bS lüyünü miioyyon ctmokdo, cisimlorin formalanm, bir-birino ni
iki obyekt kimi qavramırıq. Yuxanda qeyd edildiyi kimi, insanin im qavramasi
ton voziyyotlorini vo s. qavramaqda özünü gostorir. Mosolon, bir cisim
miioyyon spesifik xiisusiyyotloro malik olduğun-onu qavrayışın xiisusi növü
özündҽn böyük cisimlor yanında oslindo olduğundan çik, oksino, özündҽn
kimi ayird edirlor. Mokan qavrayışı cisimlorin mokan münasibҽtlҽrinin inikası
kiçik cisimlor arasinda böyük görünür. Ya, ağ paltar geyinmiş qadın tutqun
lb, insanin otraf miihitҽ bҽlҽdlҽşmҽsinin zҽruri şҽrtidir. Çiinki Itiin cisimlor,
rҽngdoki paltarında olduğuna botҽn kök görünür. Zolaqlı paltar da onun kimi.
hadisolor miioyyon mokan vo zaman daxilindo Dvcud olur.
Paltarın zolr şaquli vҽziyyotdo olanda adami uzun, üfıqi olduqda iso qısa ve
Г. Engels qcyd edirdi ki, «... Hor bir varlığın osas fonnalan moll vo zamandir,
göstorir. İllüziyalann sҽbҽblҽri çoxdur. Buraya obyektlo fi kontrastlıq dҽrҽcҽsi,
zaman xaricindo varliq da, mokan xaricindo var-i kimi on böyük cҽfҽngiyatdın>.
şaquli vo horizontal xҽtlҽrin nisbҽtini qi londirmҽklo bağlı, yaxud dҽmir yol
İnsanın mokan qavrayışı obyektiv şokildo mövcud olan moka-inikasıdır. Yoni
xotlҽri illüziyası vo s. aid lҽ bilҽr.
mokan qavrayışında obyektlҽrin fonnasi, hoc-onlar arasındakı mosafo, onlann
İllüziyalar no qodor mürҽkkҽb vҽ çoxcҽhҽtli görünsҽ dҽ n hҽqiqi qavrayış
relyefı, yerin uzaqlığı vo isti-jnoti oks olunur.
surҽtlҽrindҽn ayırmaq mümkündür. Bu, in rın praktik foaliyyoti, cismin
[ Cisimlorin mokan xiisusiyyotlori vo miinasibotlori, eloco do arm beynimizdo
perseptiv tosviri ilo onun x' haqqinda biliyin tutuşdurulması vo s. vasitosilo
inikasi olduqca miirokkob prosesdir. Mokanin M.inilmasinda osas görmҽ
aradan qald lor.
analizatoru iştirak edir. Lakin bu mii-ikob inikas prosesindo yalniz görmҽ deyil,
onunla birlikdo lami-L ozolo-horҽkҽt duyğuları, hotta eşitmo analizatoru da 272

Zaman qavrayışı cisim vo hadisolorin surotinin, miiddot vo dıcıllığının Horokot qavrayışı cşitmҽ analizatorlarının kömoyi ilo do mure kündiir. Bu
inikasıdır. Homin qavrayışın kömoyilo otraf miihitdo ş veron doyişikliklҽr oks halda sos monboyi bizҽ yaxınlaşdıqda onun eşidilofl ucalığı güclҽnir,
etdirilir. Zamamn qavramlmasi miirok-b prosesdir. Bunun osasinda baş-beyin uzaqlaşdıqda iso, zҽiflҽyir.
yarımkürolҽri qabığında anma ilo longimonin ritmik surotdo bir-birini ovoz Qavrayışın qeyd edilon növlori gerçokliyin cisim hadisҽlҽrinin
etmosi du-Bu zomindo insanda vaxta şҽrti rcflcks yaranir. Bu proscsdo bir müxtolif xassolori barodo molumat vcrmoklo in otraf alomo yaxindan
analizatorlar iştirak edir, lakin zamamn oks etdirilmosindo iis-yeri cşitmҽ vo bolodlҽşmosini, ҽmҽli vo nozori foaliyyotini somoroli surotdo toşkil etmoyo
horҽki duyğular tutur. Oslindo sirf zamani deyil, an daxilindo baş veron zomin yaradir.
hadisolori qavrayırıq. Bu da homin ci-vo hadisolorin xassolorindon, onlara bizim İ n s a n ı n i n s a n i q a v r a m a s i iso bilavasito ufl siyyot
boslodiyimiz miina-otin xaraktcrindҽn asılıdır. Bu cҽhotlorҽ göro zamamn zamani adamlann bir-birini oks etdirmosi prosesidir (Щ haqda bax: VI fosil §
qavraml-sinda subyektivlik daha aydin surotdo nozoro çarpır. Bu, insanin 4).
xiisusiyyotlorindon, sorvot meylindon, maraqlarmdan, tcmpera-nt tiplorindon vo İnsanı, eloco do başqa obycktlori daha otrafli, derindfl qavramaq iiciin
s. asılıdır. Bundan başqa, qavradığımız zaman garong vo maraqh hadisolorlo onlan otrafli öyronmok zoruridir. Obyekto belo I foal tosir planlı vo
zongindirso, bizi özüno colb edir-, bizo elo golir ki, vaxt oslindo olduğundan moqsodҽuyğun qavrayış növü olan müsahi vasitosilo daha müvҽffoqiyyҽtlҽ
sürҽtlҽ keçir. Ҽksino, min vaxtda baş veron hadisolor maraqsız vo yeknҽsҽqdirso hoyata kcçirilir. Demoli, ixtiyi qavrayışın miihiim formasi olan müşahidҽ otraf
biz "tin сох uzandığını vo ya ağır sürҽtlҽ kcçdiyini zonn cdirik. Hadisoyo
alomdoki cisl lorin vo hadisolorin niyyotli, planauyğun qavranılmasıdır. Mü|
münasibҽtimiz, keçirdiyimiz hisslor do zaman qavrama tosir edir. Hadiso bizi
hido zamani şҽxsiyyҽt çox foal olur. insan ona tosir edon hor ц qavramır,
colb etdikdo, bizdo miisbot hisslor elo gҽtirdikdo vaxtın sürotlҽ, monfi hissloro
onlardan on maraqh vo lazimhsim ayird edir. Cisiml forqlondirmoklo adam
sobob olduqda iso r keçdiyini zonn edirik. Yaxud, bizi maraqlandiran,
çalışır ki, onu maraqlandiran obyckt noj rindon qaçmasın. Mҽqsodli qavrayışın
scvindirici, Jbcdici bir hadiso gözlodikdҽ vaxtın ağır keçdiyini, oksino, xoşa-
miintozom surotdo dav| etmosi hadisolorin inkişafını, komiyyot vo kcyfiyyot
lmoz, ozabverici bir hadiso gözlҽdikdҽ iso vaxtın çox siirotlo ya-laşdığını zonn
doyişikl lorini ayird etmok iiçün şorait yaradir.
cdirik. Demoli, subyektiv amillorin tosirilo bozon m vaxtı qiymotlondirmokdo
Müşahidҽyҽ qoşulan foal tofokkiir cisim vo hadisoluf miihiim olani qeyri-
sohvloro yol vero bilir. Bu, insanin sional voziyyotindon do asih olur. Horokot
miihiimlordon ayird etmoyo imkan vcrir. Q( rayış, diqqot, tofokkiir vo nitq
qavrayışı cismin istiqamotinin, surotinin inikasıdır. ekҽt qavrayışı cismin
müşahide zamani vahid intellckl fҽaliyyҽtdo birlҽşir.
uzaqlığından, onlann yerdҽyişmo siiro-on, hom do müşahidҽçinin özüniin
mokanda hҽrҽkҽtindҽn ası-". Yoni bu, obyektlorin mokanda tutduğu vҽziyyҽtin Müşahidodҽ ixtiyari diqqot çox koskin surotdo nozoro calf
dҽyişmҽsi-iks etdirir. Çox yavaş (saatın oqrobini) vo ya çox siirotlo (atılan leni) 274
horokot edon cisimlori qavraya bilmirik. Cismin ovvolki 1 ilo sonraki yerini
Bunun sayosindo insan uzun miiddot öz qavrayışını miioyyon obyekt üzҽrindҽ
miiqayiso etdikdo, onun yerdҽyişmҽsini vo herokotini oks etdiro bilirik.
cҽmloşdirҽ bilir, yoni döno-dönҽ müşahidҽ edir.
Horokotin qavramlmasi «çıxış nöqtҽsinin» olmasi ilo şҽrtlonir. 9 min metr
Müşahido insanin daxili fҽallığını aşkar edir. Yoni müşahido Insanin
hündürlükdҽ saatda 800 - 900 km siirotlo uçan toy-nin pҽncҽrҽsindҽn baxdıqda
ağlının, hissinin vo iradosinin xiisusiyyotlori ilo sıxı surotdo •laqodardir. Lakin
mavi ҽnginlikdo «çıxış nöqtosi» 'dığı üçün adama elo golir ki, tҽyyarҽ göydҽ
müşahidҽnin mҽqsҽdindon, müşahidҽçinin leyfıyyҽtlҽrindҽn asılı olaraq onlann
dayanmışdır, yalnız aşağı baxdıqda, müҽyyҽn cisimlҽri gördükdҽ onlardan
müşahidҽ prosesindo Intcnsivliyi vo ya iştirak sҽviyyҽsi başqa-başqa olur.
uzaqlat* dığımızı duyuruq.
Müşahido qarşıya aydın müşahidҽ moqsodi qoymaqla başlanır. Darşıya
Hҽrҽkotlorin qavramlmasi gönno, eşitmҽ vo hҽrҽkҽt anali torlarının birgo
qoyulan mҽqsҽdlҽ olaqodar doqiq plan tutulur. Bu, iuişahido edilon obyekti
foaliyyoti sayosindo baş vcrir. Horokot qavrayışmıt bioloji ohomiyyoti do
muxtolif tҽrҽflҽrdҽn nҽzordҽn keçirmҽyҽ Anıkan verir. Müşahido üçün hazırlıq
çoxdur. Bclo ki, bozi heyvanlar iiciin horok^l edon obyektlor tohliiko vo ya aparılır. Bunun iiciin miioyyon bılık, bacanq lazimdir.
potensial qida siqnah rolunu oynayl vo tez cavab rcaksiyası törҽdir.
Müşahidҽnin miintozom olmasi qavranilan obyekti miixtolif ■roflerden
İnsan obycktlorin mokandakı yerdҽyişmҽlҽri haqqinda ill muxtolif yolla:
nҽzҽrdҽn keçinnҽyҽ imkan verir. Elmin, sonotin tari-lindo yiiksok
yerdҽyişmҽ aktını bilavasito qavramaqla vf miioyyon miiddot orzindo başqa
müşahidoçilik qabiliyyҽtilҽ fҽrqlҽnҽn, ilk nozordo Lr kosin nozorini colb edo
yerdo olan obycktin horokot haqqinda oqli notico osasinda molumat ala bilor.
bilon faktlarda qeyri-adi cohotlori, hxud onun mahiyyotini,

qanunauyğunluğunu aşkar etmoyo büvoftҽq olan şҽxsiyyҽtlҽr az olmamışdır. ikinci dҽrocҽli olamotlҽrdҽn ayira bilmҽk çҽtinlik törҽdir. Odur ki, kiçik
Mҽgҽr Nyutona qodor Bpdan qopan meyvonin, yaxud yuxarıya atilan bir daşın moktoblilor bozon bir obyekti axira qodor nҽzordҽn kcçirmҽmiş başqasına
qayıdıb pre düşdüyünü görҽnlҽr azmı olmuşdur? Belo adi fakta xiisusi Ь/or nozҽr salırlar. Yoni ayn-ayn hissolori qavramaq bozon bütövü, tamı kolgodd
salmaq, ona «nҽ üçiin?» sualını vennok alimi ümumdünya Ь/ıbo qanununu kҽşf qoyur. Uşaqları cismi, hadisoni qavramağa yönoltmok, daha doğrusu, öyrҽtmҽk
etmoyo gotirib çıxannadımı? Müşahidҽ tolob ■ır ki, müşahidoçi tohlil edilon lazimdir. Bunun iiciin cismi nozorded keçirҽrkҽn yaxud onu müşahidҽ edorkon
cisim vo halisҽlor arasındakı olaqo m miinasibotlori ayird etsin, analitik-sintetik şagirdlori homin obyekti miioyyon qayda, sistem, ardicilliqla nҽzҽrdon
fikri foaliyyot üçün iiiiin yaratsin, hadisolori otrafli öyrҽnsin. Böyük kecinnoy* istiqamotlҽndirmҽk zoruridir. Onlann oyun, tolim vo on foaliyyoti
sonotkarımız ■Mil Mommodquluzadonin aşağıdakı sözlҽri bu cohotdon çox do eyni qaydada tҽşkil edilmolidir. Bunun iiçiin hor ha mҽşğҽlҽ zamani, yeri
irutamizdir. О deyirdi: «Biz bir yazıçı millotik, bizҽ yağ vo bıulırdҽn, siid vo gҽldikcҽ, qarşıya müşahidҽ moqs qoymaq, müşahidonin diqqotlo apanhb
qaymaqdan da ҽzҽl dünyanı yaxşıca tanımaq, awübo götürmok lazimdir. Bizҽ toplanan faktlardan diizj notico çıxarılmasına nail olmaq, planlı,
gör-götür lazimdir. Bizҽ... mövzu imdır, yoni miixtosor, bizim yazıçılıq mҽqsҽdҽuyğun qavrayı inkişafına ciddi tosir edir. Ҽyani vҽsaitlҽrdҽn yerindo
karxanasına hҽmişo linal lazimdir ki. karxanamız işlҽsin, bikar qalmasin». vo diizj istifado etmok, miintozom praktik vo laboratoriya mҽşğҽlҽ keçirmҽk,
Demoli, hiss üzvlҽrindҽn istifado etmoyi, görmҽyi, eşitmҽyi, lie vasitosilo hiss ekskursiyalar, todris emalatxanalannda, tolim-toc
etmoyi vo s. öyrҽnmҽk lazimdir. Bu, о >kdir ki, qavrayış obrazlanmn foal 278
surotdo yaradılmasına nail q vacibdir. Ihesindҽ şagirdlҽrin foaliyyotinin somoroli toşkili vo s. qavrayışın fcgün
Miioyyon obyektlҽrin miivoffoqiyyotlo qavranilmasini tomin к üçün insan inkişafı üçün çox ҽhҽmiyyҽtlidir.
öziinün biitiin psixofizioloji sistemini soforbor >lidir. Molumdur ki,
psixofizioloji sistemin belo soforbor
275 X F ҼSİ L DİQQҼT VҼ HAFİZҼ 1. Diqqot vҽ hafizo çoxcҽhetli
Bu proses todricon omolo golir. Belo ki, holo kicik uşaqlarda qavrayış
psixi proses kimi
tokmil olmur, cismin iimumi konturunu oks ctdiro (onu bütövlükdo tuta) bildiyi
halda, ауп-ауп ünsürlori lazımınca oks ctdiro bilmir. Mҽktҽbҽqҽdҽr yaş
İlk növbҽdҽ qarşıya sual çıxır: bu iki psixi prosesi - diqqot vo iiiAMii bir-
dövründo cismi qavramaq onunla praktik tomas sayosindo, ona toxunmaq, onu
birino yaxınlaşdıran başlıca cohot nodir? Biz onlan fni fosildo no üçiin
olloşdirmok, bilavasito nҽzҽrdҽn keçirmҽklҽ ҽlaqҽdardır. Bu dövrdo
nҽzҽrdҽn keçiririk? Diqqot vo hafizonin liusiyyotlori ilo tanış olub, bu suallara
müşahidҽçilik qabiliyyҽti özünü göstҽrmir. Hҽmin yaşda sanki cisim vo
asanhqla cavab vero Vk.
hadisolor onlann hissi proscslҽri üzҽrindo hakim kosilir. Cisim сох parlaq,
rongarҽngdirsҽ, horokot edirsҽ, qeyri-adidirso, duyğu vҽ qavrayış obyektinҽ Giindolik hoyatda insana yüzlorcҽ qıcıqlayıcı tosir edir. Lakin Ian onlann
çevrilir. hamısını oks ctdirmir, on vaciblҽrini seçib ayırır. |lına çoxlu fikirlor golo bilor,
Müşahidҽçiliyi - planlı, mҽqsodouyğun qavrayış prosesini inkişaf etdirmҽk lakin onlann miioyyon qismindon çҽkir, indiki anda foaliyyotin icrasına kömҽk
üçün xiisusi oyunlar toşkil cdilmoli, cisimlorin az nҽzҽrҽ сафап ayrı-ayrı cdonlori saxlayir. a miixtolif informasiyalar golir, lakin onlan da seçib ayinr,
xassҽlҽrinҽ diqqoti yönҽltmҽklҽ onları miiqayiso etdirmҽli, tutuşdumıalı, oxşar xalq Josi ilo dcyilsҽ, işo yarayanlan saxlayir, qalamndan imtina, cdir.
vo forqli cҽhҽtlorini tapdırmalıyıq. Bu halda uşaqda xiisusi yönoliş, fҽal ün bunlar diqqҽtin fҽaliyyҽtilo bağlıdır.
qavrayış, yoni müşahidҽçilik inkişaf cdҽr. Diqqot idrak proscslorindon biridir. Lakin öziiniin on başlıca ■Sİyyotino goro
Uşaqlar osason mҽktҽb yaşında planlı, mҽqsҽdyönlii ve mütҽşҽkkil foaliyyot diqqot idrak proscslorindon (mosolon, duyğu, vrayış. hafizo, tofokkiir vo s.)
kimi müşahidҽ bacarığına yiyolҽnirlor. Ҽlbҽttҽ, belҽ güman etmok olmaz ki, forqlonir. idrak proseslori cisim vo hadisolori oks etdirirlor. Biz IX fosil-bunu
uşaq elҽ moktobo qodom qoyan kimi belo bir bacarığa yiyolonir. Bunun üçün duyğu vo qavrayış niimunҽsindo nҽzҽrdҽn keçirmişik. ıq bilirik ki, duyğular
müollimın özünün moqsҽdyönlü foaliyyoti zҽruridir. Çünki moktoboqҽde|l yaşlı cisim vo hadisolorin ayn-ayn keyfiyyot xassolorini oks etdirir, qavrayış iso
uşaqlar kimi 1 - II sinif şagirdlҽri dҽ müşahido edilon obyekti müstҽqil olaraq onlann bütövlükdҽ inikası-I Bos, diqqot noyi oks etdirir?
zoif tohlil edirlor. Burada planlılıq, sistemlilik nozoro сафпиг, miihiim olani

Yuxarıda tanış olduğıımuz «şҽlalҽ» misalını xatırlayaq. cyran-heyran şҽlalҽyo 278 lҽsindҽ şagirdlҽrin foaliyyotinin somoroli tҽşkili vo s. qavrayışın r.gün
baxıram» ifadҽsinin özünomҽxsus loloji monasi vardir. «Baxıram» sözü on azi inkişafı iiçiin çox ҽhҽmiyyotlidir.
iki psixi prosesi edir. Bu о demokdir ki, mon şҽlalҽyҽ diqqot edirom vo onu
yıram. Şolalonin biitiin xiisusiyyotlori qavrayış surotindo oks r. Diqqot iso bu
zaman şüurun xiisusi aktivlik hah kimi özünü rir: diqqot yetirirom, cismi yaxşı X F Ҽ S İ L DİQQҼT VҼ HAFİZҼ 1. Diqqot vҽ hafizo çoxcehetli
qavrayıram; diqqot lirҽmsҽ, onu pis qavrayiram vo ya heç qavramiram. Eyni
psixi proses kimi
279
Bu proses todricon omolo golir. Belo ki, holo kiçik uşaqlarda qavrayış
İlk növbodo qarşıya sual cıxır: bu iki psixi prosesi - diqqot vo fizoni bir-birino
tҽkmil olmur, cismin iimumi konturunu oks etdiro (onu bütövlükdo tuta) bildiyi
halda, ayn-ayn ünsürlori lazımınca ok$ etdiro bilmir. Mҽktҽbҽqҽdҽr yaş yaxınlaşdıran başlıca cohot nodir? Biz onlan ni fosildo no üçün nozordon
dövründo cismi qavramaq onunla praktik tomas sayosindo, ona toxunmaq, onu keçiririk? Diqqot vo haftzonin lusiyyotlori ilo tarns olub, bu suallara asanhqla
ҽlloşdirmҽk, bilavasito nҽzordҽn keçirmҽklҽ ҽlaqҽdardır. Bu dövrdo cavab vero lirik.
müşahidҽçilik qabiliyyҽti özünü göstormir. Hҽmin yaşda sanki cisim vo I Giindolik hoyatda insana yüzlҽrco qıcıqlayıcı tosir edir. Lakin nn onlann
hadisolor onlann hissi proscslҽri üzorindҽ hakim kҽsilir. Cisim сох parlaq, hamisim oks etdirmir, on vaciblҽrini seçib ayırır. ftlına çoxlu fikirlor golo bilor,
rҽngarongdirso, horokot edirso, qeyri-adidirso, duyğu vҽ qavrayış obycktinҽ lakin onlann miioyyon qismindon Içҽkir, indiki anda foaliyyotin icrasına
çcvrilir. kömҽk edҽnlҽri saxlayir. la muxtolif informasiyalar golir, lakin onlan da seçib
Müşahidҽçiliyi - planlı, mҽqsҽdҽuyğun qavrayış prosesini inkişaf etdinnҽk ayırır, xalq Idosi ilo deyilsҽ, iso yarayanlan saxlayir, qalanindan imtina, edir.
üçün xiisusi oyunlar toşkil cdilmoli, cisimlorin а/ nozoro çarpan ayn-ayrı lün bunlar diqqҽtin foaliyyotilҽ bağlıdır.
xassҽlҽrinҽ diqqoti yönҽltmoklo onlan miiqayiso etdirmҽli, tutuşdunrıalı, oxşar Diqqot idrak proscslorindon biridir. Lakin özünün on başlıca lusiyyotino goro
vo forqli cohҽtlorini tapdırmalıyıq. Bu halda uşaqda xiisusi yönoliş, fҽal diqqot idrak proseslorindon (mosolon, duyğu, Jlrrayış, hafizo, tofokkiir vo s.)
qavrayış, ут müşahidoçilik inkişaf edoı. forqlonir. idrak proseslori cisim vo hadisolori oks ctdirirlor. Biz IX fosil-bimu
Uşaqlar osason mҽktҽb yaşında planlı, mҽqsodyönlü vaj mütoşҽkkil duyğu vo qavrayış nümunҽsindҽ nozordon keçirmişik. ıq bilirik ki, duyğular
foaliyyot kimi müşahidҽ bacarığına yiyҽlonirlor. Ҽlbҽttҽ, belҽ güman ctmok cisim vo hadisolorin ayn-ayn kcyfiyyot ;assolorini oks etdirir, qavrayış iso
olmaz ki, uşaq clҽ mҽktobo qҽdoın qoyan kimi bclo bir bacanğa yiyolonir. Bunun onlann bütövliikdҽ inikası-Bos, diqqot noyi oks etdirir?
üçün müҽllimın özünün mҽqsҽdyönlü foaliyyoti zҽruridir. Çünki mҽktobҽqҽde| Yuxarıda tanış olduğumuz «şҽlalҽ» misalını xatırlayaq. yran-heyran şolalҽyҽ
yaşlı uşaqlar kimi I - II sinif şagirdlҽri do müşahido edilon obyekti müstoqil baxıram» ifadosinin özünomҽxsus oloji monasi vardir. «Baxıram» sözü on azi
olaraq zoif tohlil edirlor. Burada planlılıq, sistemlilik nozoro çarpmır, miihiim iki psixi prosesi » cdir. Bu о demokdir ki, mon şolaloyo diqqot cdirom vo onu
olani ikinci dҽrҽcoli ҽlamotlordҽn ayim bilmok çҽtinlik törodir. Odur ki, kiçik lyıram. Şolalҽnin biitiin xiisusiyyotlori qavrayış surҽtindҽ oks iur. Diqqot iso
moktoblilor bozon bir obyekti axtra qodor nozordon keçirmomis başqasına no/or bu zaman şüurun xiisusi aktivlik hah kimi özünii Brir: diqqot yctirirom, cismi
salırlar. Yoni ayn-ayn hissolori qavramaq bozon bütövü, tamı kolgode qoyur. yaxşı qavrayıram; diqqot fmiromso, onu pis qavrayıram vҽ ya heç qavramiram.
Uşaqları cismi, hadisoni qavramağa yönҽltmҽk, daha doğrusu, öyrotmok Eyni
lazimdir. Bunun üçün cismi nozordon; kecirorkon yaxud onu müşahido edorkon 279 sözlҽri digҽr idrak proseslҽri haqqinda
şagirdlori homin obyekti miioyyon qayda, sistem, ardieilliqla nozordon da demҽk olar. Onlare|| mҽhsuldarlığı
keçirmoyı istiqamotlҽndirmҽk zoruridir. Onlann oyun. tolim vo onui| foaliyyoti diqqҽtin sҽviyyҽsindҽn bilavasito asılıdır.
do eyni qaydada toşkil edilmolidir. Bunun iiciin hor hann mҽşğҽlҽ zamani, yeri Kiçik bir misal. Taxtaya mix vururuqsa, diqqҽtimizi ort cҽmlҽşdiririk,
gҽldikcҽ, qarşıya miişahido mҽqsod( qoymaq, müşahidonin diqqotlo aparılıb qҽflҽtҽn diqqoti yayındıran bir şorait yaransa ya i|t dayandıracağıq, ya da çaşıb
toplanan faktlardan diizgm notico çıxarılmasına nail olmaq, planh, çҽkici ҽlimizҽ vuracağıq. İş nҽ qҽdtf çҽtin vo mürҽkkҽbdirsҽ о qodor artıq
moqsodouygun qavrayı>ı| inkişafına ciddi tosir edir. Ҽyani vosaitlordon yerindo diqqot tolob edir. Demolİ, diqqot foaliyyot zamani insamn idrak proscslҽrino
vo diizgial istifado etmok, miintozom praktik vo laboratoriya moşğololod qoşulur, onl daha müvҽffҽqiyyҽtli cҽrҽyanı üçün zҽmin yaradir. Çünki biitın
keçirmҽk, ekskursiyalar, todris emalatxanalarmda. tolim-tocrubi idrak proseslҽri seçici xarakter daşıyır, müҽyyҽn obyektҽ yönҽlmif olur. Odur

ki, insan ona tosir edon cisim vҽ hadisҽlҽrdҽn noyi \\л qavrayır, noyi iso Biliklor ciddi sistemdҽ dorindon dork edilҽrҽk six ҽlaqҽdҽ ■msҽnilmҽli,
xatırlayır, onun haqqinda düşünür. Bu zamai homin cisim vo ya hadiso onun hafızҽdҽ möhkҽmlҽndirilmҽlidir. «Pҽrakҽndҽ, Biqosiz biliklorlo dolu olan baş,
diqqҽt obyektini tҽşkil cdfl Demoli, insanin psixi foaliyyoti homin obyekt - hҽr şeyi qaydasız şokildҽ müş anbara oxşayır ki, burada anbar sahibinin özü
üzorinҽ cҽmlҽnir,^ başqa obyektlҽrdon seçilir, onlara nisboton daha aydin, ask. heç bir şeyi I bilmir; biliksiz, ancaq sistemlor toplanmış olan baş - boş I ılorinin
surotdo oks olunur. Yoni diqqot psixi foaliyyotin seçici secfjl daşımasında ifado üstündo yalnız yazıları olan dükana bҽnzҽr». Hoqiqi pedaqogika mosolonin bu
olunur. Bu monada diqqot cismin, hadison inikası olmayib psixi foaliyyot hor iki ifrat şҽklindҽn ҽl •ıok, şagirdlҽrҽ ovvolco material verir vo material
obyektinin (yoni indiki anda şüuf muzun yönҽlmiş olduğu obyektin) aydin, aşkar toplandiqca ustemo salir. Material no qodor muxtolif vo çox toplanmış Pi,
oks olunmasuu ı min edir. Demoli, diqtotin osas funksiyasi insanin şüurlu fҽallj sistem do bir о qodor yiiksok olur, nohayot, montiqi vo folsofi tloalara qodor
yҽtinin seçici xarakter daşımasını tomin etmҽkdir. mücҽrrҽdlҽşir.
Beloliklo, aydin olur ki, diqqot idrak proseslori kimi özül xiisusi Deyilonlordon aydin olur ki, istҽr materialın seçilmҽsindo, ■rso do onlann
mozmununa malik olmasa da, onlann dinamik coh■ tҽşkil edir. Diqqot biitiin sistemo sahnmasinda hor iki psixi prosesin -Hlet vo hafizonin foaliyyoti üzvi
psixi proseslҽrҽ, о cümlҽdҽn hafı/. sirayot cdir. surotdo çulğaşaraq bir-birini ■londirir. Bu cohotdon diqqotin mahiyyotino
İnsanın idrak fҽaliyyҽtindҽ hafızҽnin do rolu böyükdür. 1Щ insan nozor salaq.
tҽcrübҽsinin bünövrҽsini tҽşkil edir. Keçmiş tҽcrübö qavranılıb hifz edilmosi I Diqqot şüurun miioyyon obyekt üzҽrinҽ yönҽlmҽsi vo ■kozloşmosindҽn
ibarot psixi hadisodir. Bu halda fordin hom ■or, hom intellektual, hom do
sayosindo insanin psixi hoyat moznr daha dolğun olur. Tҽsadüfı deyildir ki,
horoki fҽalhğının soviyyosi • »lir; o, cisim vo hadisoloro seçici miinasibot
böyük rus fizioft İ.M.Seçenov insanin psixi hoyatinda hafizonin ohomiyyotini q«
boslomoyo ^Blyır. Belo bir seçicilik olmasaydı, forqlondirilmoyon informa-
edorok onu «psixi hoyatin osas şҽrti», «psixi inkişafın guşo da hesab edirdi. О
^B|r о qodor qeyri-mütoşokkil vo çox olardi ki, onda moq-■fcıyğun foaliyyot
göstҽrirdi ki, hafizo biitiin psixi inkişafın torn.' toşkil edon qüvvҽdir. Ҽgҽr bu
do miimkiin olmazdi. Demoli, seçicilik tokco
qiivvo olmasa idi, hor bir real Щ özündҽn sonra iz buraxmadığı üçün milyonuncu
281 miioyyon fҽaliyyҽtin, tҽsirin ayırd cdilmosindҽ deyil, eyni zama onlann
dofo te| edildikdo belo, birinci dofo duyulduğu kimi tosir bağışlayardı
hifz olunmasında (miioyyon surotlҽrin uzun müddot şüur4l saxlanmasında)
Deyilonlordon aydin olur ki, hom diqqot, hom do hafizo Щ psixi hadisoloro tozahiir edir.
dorindon niifuz edir, onlan sortlondirir. Dm olmasa cismin, hadisonin aydin dork Göründüyü kimi, diqqot insan şüurunun miioyyon obyeM yönҽlmҽsindҽ,
edilmosi, hafizosiz isa edilon cisimlorin yadda saxlanmasi, ondan sonrakı onun üzorindҽ morkozlҽşmҽsindo vo noticodaj cisim vo hadisoloro seçici
tҽcrıılw miinasibot boslomosmdo tozahiir edirj Bununla da diqqot varlığı başqa idrak
280 proseslorinin könıoyi ill dolğun vo adekvat surotdo oks ctdirmoyo imkan verir.
BCado edilmosi miimkiin olmazdi. Bu cohoti aydın başa düşmҽk Içun hafizo ilo Diqqotin omolo golmosi üçün ilk növbodo obyekti ayird etmok, onun
tҽfokkürün münasibҽtinҽ nҽzҽr salmaq kifayotdir. üzҽrindo morkҽzloşmҽk, başqalarmdan iso yayınmad lazimdir.
IIolҽ keçҽn ҽsrdҽ görkҽmli rus pedaqoqu K. D. Uşinski ■ttorirdi ki, hafızҽ Diqqot obyekti hom xarici alom cisimlori, hom do insanin d| fikri, hissi
tҽfҽkkürҽ ҽsaslanmalı vҽ eyni zamanda ■Mtkürü inkişaf etdirmҽlidir. Biz bu vo roftarı, davranışı ola bilor.
ya digҽr materialı şüurlu ■retdҽ öyrҽnirkҽn onun üzҽrindҽ ҽtraflı fıkirlҽşir, onu Diqqotin insanin biitiin foaliyyot sahosindo böyük ohomiyyoti vardir.
dorindon ■lamağa soy göstҽririk; digor torofdon, bu vo ya başqa mosolo ■arindҽ Dҽzgahda işloyҽn fҽhlҽ diqqotsiz olduqda işloyo bilmҽz. Sürücü diqqotsiz olsa,
düşünҽrkҽn malik olduğumuz biliklordon istifado edirik. omiz gorokli biliklorlo çox ağır nҽticҽlҽr verҽn qozalar törodҽ bilor. Elo buna görҽ dҽ K. D. Uşinskinin
no qodor zongin olarsa, fikirlorimiz do nisbotdo diizgiin vo mozmunlu olar. sözlorilҽ dcyilso, diqqot, ruhu-muzun elo bir ycganҽ qapısıdır ki, şüunımuzda
Demoli, biz fıkirloşҽrkҽn fizomizin materiahna ҽsaslanınq. Bilik ağılı olan hor bir şcy miitloq buradan keçir. Bu cohot miirokkob psixi hadiso kimi
zҽnginlҽşdirir. К. D. Jlınski yazırdı ki, «İnsanın hafızҽsi ilo roftar etmoyi i- diqqotin yerino yetirdiyi funksiyaları aydınlaşdırmağa kömok edir. Diqqotin
armayaraq, biz özümüzҽ tҽsҽlli vermҽk üçün deyirik ki, Ууҿшп işi ağlı biliklorlo mahiyyoti, hor şeydҽn ovvol, ohomiyyotli, yoni tolobatlarla bağlı, mövcud
doldurmaq deyil, inkişaf etdirmҽkdir. km psixologiya bu tosҽllinin yalanını ifşa foaliyyoto uyğun golon tosirlori s e ç * m о k d о , digor ikinci dorocoli,
edir vҽ göstҽrir ki, Im rizü, yaxşı toşkil olıınmuş biliklor sistcmindҽn başqa bir konar tosirloro iso ohomiyyot vermomokdo tozahiir edir.
şey (yildir». Seçmҽ funksiyasi ilo yanaşı olaraq idrak foaliyyoti vo yi davranış aktı
başa çatana qodor diqqotin onlann iizorindo saxlan-masi funksiyasi da vardir.

Diqqotin miihiim funksiyalarmdan biri do foaliyyotin gcdişini t o n z i m Gorgin diqqot zamani artiq horokotlor dayandırılır, tam sakitlik ih yaradılır.
e t m o k vo ona n o z a r o t c t m o k d i r . Psixoloji odobiyyatda Diqqotin homin xarici ifadolori onun mexanizmi vo a fizioloji osaslan ilo
xiisusi olaraq qcyd edilon bu funksiyalar iki miihiim notico çıxannağa imkan olaqodardir. Demoli, insanin diqqoti onun aaliyyҽtinin strukturu (quruluşu) ilo
verir. Birincisi, diqqot miirokkob psixi proses kimi biitiin psixi hadisoloro toyin edilir, homin foaliyyotin cdişini oks etdirir vo ona nozarot mexanizmi
(sensor, mnemik, fikri ve horoki prosesloro) niifuz cdir, onlann foaliyyotinin kimi xidmot edir. Bu
daha somoroli olmasını sortlondirir. 283 çҽhҽtlҽr onu miirokkob idrak prosesi olan hafizo ilo daha Щ
Ikincisi, diqqot hadisosi miihiim idrak prosesi olan hafizonin noinki bir sira yaxınlaşdınr.
ixtiyari proseslorinin mahiyyotini, diizgiin başa düşmoyҽ, hom do onlan Hafizo do bir sira miirokkob psixi omҽliyyatlarla bağlıdfl Onlara foal
moqsҽdouyğun surotdo toşkil etmoyo imkan verir. Bu cohot genetik cohotdon surotdo yiyolonmoklo insan özünҽ lazim olan faydfl nnformasiyam oldo
orqanizmin uyğunlaşma horokotlorini tonzim ctmҽklҽ bağlı olmuşdur. etmok, şüurunda saxlamaq vo yeri goldikdtj yada salmaq prosesini ifado edir.
Molumdur ki, iki Bu monada hafizo kcçmiş tocrUlj izlorinin noqşlҽndirilmҽsi, yadda saxlanmasi
282 vo yada sal up masindan ibarotdir. Bu omoliyyat insana imkan verir ki,
amil psixi proseslorin seciciliyini vo istiqamotini toyin cdir. a eyni zamanda miioyye qiciqlayicinin tosiri kosildikdon sonra belo, qalmış izlorle Щ görsün,
şüurlu foaliyyotin hҽcmi vo davamlılığı da Mir). zoruri informasiyalan toplaya bilsin.
Birinci qrupa insana tosir edon xarici qıcıqlayıcıların usiyyotlori, ikinci qrupa Hafizo hadisosi eyni dorocodo emosional alomo. qavrayj sahosino aid ola
iso subyektin özünün foaliyyotino aid I amillor daxildir. bilor. Bu eloco do horoki proseslorin, intellel tocriibonin
Insan foaliyyoti ya tolobat vo ya motivlo toyin edilir vo homişҽ »yyҽn mҽqsҽdo möhkҽmlҽndirilmҽsini do ohato edir. Bununla da hatiaf insanin foaliyyotino
yönҽlmiş olur. Ҽgҽr bozi hallarda foaliyyotin *ivi kifayot qodor aydin dork niifuz edir ve onu sortlondirir. Diqqal foaliyyotin quruluşu, hafizo iso mozmun
olunmasa da, onun predmeti ilo ~sodi aydin dork olunur. Elo bununla da moqsod torofi ilo toyin edilir. Yon| hor iki psixi hadiso insan foaliyyotinin
onun hoyata irilmosi iiciin istifado edilon vasito vo omoliyyatlardan qlonir. No müvҽffҽqiyyotlҽ ıcrasıni xidmot edir, biitiin psixi hoyatina niifuz edir.
qodor ki, ayn-ayn omoliyyatlar avtomatlaşmayıb, arm icrasi diqqot tolob cdir Adoton, hafizonin dörd osas prosesi: yaddasaxlama, hifzetrnpl yadasalma
(mosolon, yazı maşınında ilk dofo clҽmҽyi öyrҽnon adam ovvollor hor bir horfin vo tanima ayird edilir. Bunlann hamisi foaliyyouel tҽşҽkkül tapir vo onunla
toyin edilir. Ҽmҽk foaliyyoti суп* zamanda noinki insanin fordi tocriibosini,
yerini axtanr, gorgin diqqot tolob olunur). Bu proses avtomatlaşdıqdan sonra
hom do ictimai tocriaq bҽdҽn monimsҽmiş olduğu bilik vo bacanqlar sistemini
eliyyatlar kifayot qodor aydin dork olunmur, diqqotin ciddi raroti olmadan da
soforbafl etmoyi, xatırlamağı zoruri edir. Elo buna goro do hafizo prosesleii do,
hoyata kcçirilir. Foaliyyot avtomatlaşanda qot ayn-ayn omoliyyatlardan
ixtiyari diqqot kimi, foaliyyot prosesindo tҽşҽkkül tapir vo onun toloblorilo
foaliyyotin son mҽqsodinҽ keçir. mi diqqotin istiqamoti yerino yctirilon
tonzim olunur.
foaliyyotin miivoffoqiyyot recҽsindҽn asılıdır. Foaliyyot miivoffoqiyyotlo icra
Golin homin proseslorin qarşılıqlı ҽlaqҽsinҽ diqqot yetireM Molumdur ki,
cdilib başa ■tirsa ovvolki gorginlik aradan qalxır. Ҽksinҽ, bitmomiş iş, yaxud
miioyyon matcriali y a d d a s a x l a m a һоуаи vo foaliyyot prosesindo
ipşırığın müvҽffoqiyyҽtsiz holli gҽrginliyi artırır vo diqqoti colb jir. Bu halda
diqqot nozarot mexanizmi kimi çıxış edir. toplanan fordi tocriibo ilo bağlıdır. Yaddi saxlamlan materiallann golocok
Diqqotin gorginliyi miioyyon xarici ifadoloro malik olur. iergin diqqot zamani foaliyyotdo istifado olunmaai y a d a s a l m a voya x a t i r l a m a
orqanizm miioyyon uyğunlaşma vҽziyyҽti lır. Bir cismi daha yaxşı qavramaq (xiisusi niyyotlo, mueyi yon maneolori aradan qaldinnaqla yadasalma) tolob
iiciin biz nozorlorimizi ona lha sҽylҽ yönҽldir, diqqotlo baxinq. Diqqot daxili edir. Miioyyed matcrialin uzun miiddot foaliyyotlo olaqosinin kosilmee u n
u t m a ilo noticolonir. Demoli, insan davranışının hor bii onun hoyat tocriibosi
fikir ve iişüncolorimizҽ yönҽlmişsҽ nҽzorlҽr bir nöqtҽyo zillonir, donmuş
ilo miioyyon edildiyinҽ göro materials hafızҽdҽ saxlanmasi homin materialin
&ziyyҽt alınır, otrafda baş veron hadisolor adami colb etmir. Bu, Kİonin
şҽxsiyyҽtin foaliyyotinda iştirakından asılıdır. Buradan aydin olur ki, hec bir
uyğunlaşma hҽrҽkotlorindҽ öz oksini tapir.
aktual foaliyyef] hafizo proscslorindon konarda miimkiin deyildir. Biitiin psixi
Gorgin diqqot zamani tҽnҽftüsdҽ do dҽyişiklik olur. Bu vaxt afҽsalma müddҽti
1 proseslorin on miihiim xarakteristikasi olan hafizo şҽxsiyyҽtinin
qısalır, nҽfҽsvermҽ iso uzanır. Qısamüddҽtli vo )x gorgin diqqot zamani biz
vahidliyini vo tamlığını tomin edir. Elo hafizonin дЛ
«nҽfҽs çҽkmҽdҽn» baxır vo ya inloyirik.
284 tin do coxcohotliyi, biitiin psixi hadisoloro niifuz etmosi mohz •da özünü
biiruzo verir. Çünki insanin öz «mҽn»inin tamlığını, ii alomo miioyyon

munasiboti, davamh maraqlan, motivlori, batlan olan bir şoxsiyyҽt kimi dork induksiyf qanununa nozor salaq. Bu qanuna goro beynin bir sahosindo omolt
etmosi hafizosi miimkiin ildir; hafizosini (miioyyen xostoliklor noticosindo) golon oyanma başqa sahodo longimoyo sobob olur vo ya oksin/ qabığın bir
itirmiş lar öz kimliyini, öz tarixini xatırlaya, kim olduğunu toyin edo ir. Hor bir sahosindo yaranan longimo başqa saholordo oyanmanf baş vermosino sobob
şoxsin hafizosi onun keçdiyi hoyat yolunun, keçmiş "bҽsinin inikasıdır. Belo bir
olur. Demoli, müҽyyҽn an orzindo be qabığında oyanma iiciin daha somoroli,
inikas prosesi olmasaydi insan i olaraq yenicҽ anadan olmuş uşaq voziyyotindo
qalardı. Deyilonlordon aydin olur ki, diqqot vo hafizo çox miirokkob xi hadiso optimal saho olur.
olub insanin hoyat vo foaliyyotindҽ çox miirokkob rol ayir. Bu miirokkoblik İ. P. Pavlov miioyyon zaman icorisindo daha çox oyaniqh malik olan
yalniz onlann funksiyalan, yaxud oks irdiklori cisim ve hadisolerin miirekkob, saholori o p t i m a l o y a n ı q l ı q sah adlandırmışdır. İnsana xaricdon
rongarong olmasi, n foaliyyetile nece elaqolonmosile deyil, hem do daxili vo daxildon tosir edon qıc landırıcılar içorisindon homin sahoyo tosir edonlori
xanizmi, fizioloji osaslan ilo şҽrtlҽnir. daha tez asanhqla oyanma omolo gotirir. Noticodo homin qıcıqlayıcı d aydin
halda oks olunur. İ. P. Pavlov belo sahoni beyin qabığın yaradıcı şöbҽsi
adlandınnışdır. Diqqotin fizioloji mexanizmi homi şöbҽnin foaliyyoti ilo
2. Diqqet ve hafizonin fizioloji osaslan bağlıdır. Çünki eyni zamanda insam beyninҽ cşitmҽ, görmҽ, iybilmo, dadbilmo
vo s. analizator! vasitosilo bir sira qıcıqlayıcı tosir gostorir. Onlann tosirilo be"
Hor bir psixi hadisonin osasinda duran maddi sinir proseslo-m foaliyyotini qabığında muxtolif qiivvoyo malik oyanma ocaqlan yaranir.
araşdırmaq hҽmişҽ todqiqatçıların diqqotini colb I rnnisdir. Bozon psixi Miioyyon edilmişdir ki, optimal oyanma sahosi OKintensivliyo
hadisolorin maddi ҽsasını tesir edon ıcıqlayıcının xarakteri ilo izah etmişlҽr. malikdir, lakin bu ocaq orqanizmin hoyat foaliyyotin indiki şoraitindo daha
Geştalt psixoloqlara görҽ, qqetin hҽcmi vo istiqamoti bütünliikle qavrayışın davamh olur. Monfi induksiya qanunu göro bir sahodo oyanma omolo gҽlirsҽ,
quruluşu ilҽ lyin oluvur. Ҽgor qavrayışın qanunlarını bilsҽk, diqqotin песо bu başqa sahodo longir omolo gotirir vo ya oksino. Bir halda oyanma longimo
ıreyan rtdiyini asanlıqla aydınlaşdıra bilorik. törodir -m o n f i , bir sahonin longimҽsi başqa sahodo oyanma yaradi bu,
Ikinci qrup psixoloqlar diqqotin «cmosional» nozeriyyosini ıas götünnüşlor. m ii s b о t induksiya qanunu adlamr. Demoli. mon induksiya qanununa goro
Onlann fikrinco, diqqotin istiqamoti bütünlüklo ives, ;olobal /o emosiyalurla bir sahodo omolo golon optimal oyanma başqa saholori longidir. Ona goro do
toyin olunur; odur ki, diqqoti psixi iroseslorin xiisusi katcqoiiyast kimi ayırmağa tosir edon qıcıqlayıcılard biri daha aydın, aşkar surotdo oks olunur, digorlori
liizum yoxdur amenkan biheviorist psixoloqlan bu mövqedҽdir). iso ya heç о olunmur, ya da tutqun surotdo oks etdirilir. Optimal oyanma sah
Üçüncü qrup psixoloqlar iso «diqqotin motor nozoriyyosi» Inövqeyindҽ dinamik olur. Qıçıqlayıcının tosirilo oyanma saholori tez-tcz ye 1
dururlar. Onlar diqqoti hor bir iradi aktin osasinda pjran motor yönümün pıyişir. İ. P. Pavlov bu mosoloni obrazlı şҽkildo belo izah edir: kor kollҽ
tozahürü hesab edir. Başqa sözlҽ, diqqotin Bicxanizmi, hor bir gorginlik iiçiin qapağından içҽri baxmaq miimkiin olsaydi vo böyük ■irımkürҽlҽrin optimal
xarakterik olan, ozolo qiiwosi Uqnallan ilo bağlıdır. oyanma olan yeri işıq saçsaydı, onda biz ■işünҽn şüurlu insanin böyük
Aydındır ki, bu nozoriyyolordon hor biri diqqotin mexa-*iminde yalniz bir yarımkürҽlorindҽ daim öz formasi fro böyüklüyünҽ görҽ doyişҽn,
cehoti osas götürür ve faktik olaraq onun (Izioloji mcxanizmini tam halda izah yarımkürҽlҽrin biitiin başqa ■■holorindoki az vo ya cox dorocodo kölgҽ ilo
etmoyo yaxınlaşmır. ҽhatҽ olunmuş ■Üzgün olmayan, qҽribҽ çevrҽsi olan «işıqlı lҽkҽnin» песо
285 horokot ■tdiyini görҽrdik. Demoli, bizҽ tosir edon miixtolif qıcıqlayıcıların mi
Burada başlıca mҽsҽlҽ sinir hüceyrҽlҽrinin vҽziyyҽtill ҽlaqҽdardır. Ҽgҽr vo ya digҽrinin daha aydin dork olunmasi eyni zamanda bcyin habığının
müҽyyҽn qıcıqlayıcmın tosirilo sinir hüceyrҽlej foaliyyҽt halına gҽlirsҽ, bu, muxtolif saholorini ҽhatҽ edo bilon homin «işıqlı lҽkҽyҽ» iıyğun golir vo bu
oyanma demҽkdir; ogҽr sink hüceyrҽlҽri müvҽqqҽti olaraq öz foaliyyotini ciir yiiksok oyanıqlıq törҽdir. Qeyd edilon «kol-kolor» iso longimiş sahoyo
dayandırırsa, bu lҽngimodir. Beyindҽ bu iki sinir prosesi arasinda sanki uyğun golir.
mütҽmadl olaraq mübarizҽ gedir, bir sahodo oyanma olduqda digor sahodi Diqqotin fizioloji mexanizmini başa düşmҽk iiciin İ. P. ravlovun şҽrtsiz
longimo yaranir vo ya oksino. Bu iki sinir prosesi, İ.P.Pavlovuj miioyyon etdiyi reflektor sҽciyyҽ daşıyan «Bu nodir?» refleksi fcaqqındakı miilahizҽlҽri dҽ çox
kimi, iiç osas qanuna: oyanma vo longimoii yayılması, onlann cҽmlҽşmosi vo ohomiyyotlidir. Çünki hor bir yeni, pözlҽnilmҽz qıcıqlayıcı «Bu nҽdir?» sualı
qarşılıqlı induksiyası qanunu tabcdir. Ҽsas sinir proseslorinin bu qanunlan doğurmaqla insanin füurunu homin obyekt üzҽrino yönҽldir, ona bҽlҽd olmağa,
diqqotin mexanizmi izah etmok üçiin çox ohomiyyotlidir. Yalniz qarşılıqlı onu Kptraflı nozordon keçinrıҽyҽ istiqamҽtlҽndirir. L Beyinin fizioloji

foaliyyotini öyrҽnmҽklҽ A.A.Uxtomski ■ о m i n a n t (üstünluk tҽşkil edon)
o y a n m a s a h o s i baqqında tolim yaratmışdır. Dominant oyanma
sahosi optimal oyanma sahosindҽn özünün yiiksok davamlılığı ilo forqlonir. Belo
Itiin oyanma (dominant) sahosi noinki yeni omolo golon oyanma ocaqlanni
longidir, hom do onlann hesabina daha da güclҽnҽ bilir. Gorgin zehni fҽaliyyҽtlҽ
mҽşğul olan bozi şoxslorҽ konar qıcıqlayıcı tosir etdikdo onlann ovvҽlki problem
üzҽrino yönҽlmҽsi daha da giiclonir. Bu halda sanki biitiin qüvvҽlҽr sҽfҽrbҽrliyҽ
alinir № konar qıcıqlayıcılar sezilmҽmiş qalır, diqqotin mҽrkҽzlҽşmesi ■nr.
İstҽr optimal oyamqhq sahosi, istorso do dominant haqqinda lolim diqtҽtin
ixtiyari növünün mexanizmini kifayot qodor ydınlaşdırmağa imkan vermir.
Çünki insan qarşısına şüıırlu rҽtdҽ moqsod qoyur, öz diqqotini özü tonzim edir.
Bu iso insana oxsus ikinci siqnal sisteminin (ümumilҽşmiş söz qıcıqlan-
dırıcılarının tosirilo beyindo oyanma sahҽsinin yaranması) sayo-indo miimkiin
olur. Yoni qarşıya mҽqsҽdqoyma vo foaliyyot oqsodini daima dҽqiqlҽşdinrıҽ
diqqoti omolo gotirir, saxlayir vo tun gҽlҽndo başqa obyektҽ keeirir. Dinamik
stercotipin yaranması vo möhkomlҽnmҽsi (yoni
287

xiisusi iş rejiminin yaranması) dҽ diqqotin omolo golmosi vo to cohotdon yaranması ilo bağlı biokimyovi reaksiya ю1о golir. Birinci mҽrhҽlҽ çox az
miiddotdo, bozon bir песо ■uiiyo vo ya doqiqo davam cdir. Bunu qisamiiddotli
ohomiyyotlidir.
hafizonin izioloji mexanizmi hesab edirlor. Bu morholodo hiiccyrolordo
Ҽlbottҽ, diqqotin fizioloji mexanizmi çox mürokko'. Hazırda bu mexanizm fizioloji dҽyişikliklҽr Ьофа olunur. Hiiccyrolordo borpa olunmayan kimyҽvi
sinir sisteminin muxtolif soviyyolo" yerloşmiş siizgoc kimi başa düşülür, dҽyişikliklҽrҽ gotiron ikinci morholo iso u z u n m i i d - l o t l i
buradan orqanizm üçün 1 olan qıcıqlayıcılar seçilib ötürülür, digorlori iso h a f i z o n i n mexanizmi hesab olunur.
uzaqlaşdırılır. На» xiisuson do beyin sütununda vo qabıqaltı sahҽlҽrdo ycrloşmij Bir fakta diqqot yetirҽk. insan miioyyon sobob üzündon fnüvҽqqҽti olaraq
anatomik vo funksional cohotdon xiisusi sinir huccyrolori olaa ş a x o l i şüurunu İtırdikdo bilavasito homin trofodo ona tosir edon qıcıq-lıyıcıları yadinda
t ö r o m o n i n - retikulyar formasiyamn foali)^ yotilo olaqolondirilir. saxlaya bilmir. Görüniir, bu tosirlor qisamiiddotli elektrokimyovi reaksiya
Mexanizm etibarilo belo bir miirokkoblik hafizo prosesino dl aid cdilo Sîyyҽsindo qalmış, linir hiiceyrolorindo holo miivafiq biokimyovi doyişiklik
bilor. Belo ki. miiasir dövrdҽ hafizonin p s i x o l o j i f i z i o l o j i , yarada bilmҽmişdir.
b i o k i m y o v i n o z o r i y y o l e mövcuddur. Bu nozoriyyolorin Hafizonin mexanizmini İzah etmokdҽ İ. P. Pavlovun forti reflekslor I . г. и м1
hor birisi cisim vo hadisol surotlorinin beyindo hifz edilmosi, yadda saxlanmasi, nozoriyyosi do miihiim rol oynayir. Homin nozoriyyo hafizonin uzun tarixo
taninmasi yada salmmasimn maddi ҽsaslarını bu vo ya digor amillorlo i etmoyo malik olan psixoloji nozoriyyo- şokij 42. xiden siçanlara «kundırbazlıq» Sİnin
cohd gostorir. Elmin tarixindo hafizoni cismin mexaniki' möhürü kimi izah edon mahiyyotini izah etmoyo ctmeyi öyrotdi. Bu zaman 24,1% I
kspc-
«tҽlim görmüş» mi к
nozoriyyolor az olmamışdır. Bu mexaniki möhüriin mum iizorindoki izi ilo iriiiicntali inmental
eyniloşdirilir, guya beyindo cisimlorin izlori belo qahr. Miiasir dövrdo hafizoni an verir. Miioyyon müna- siÇanlann Deyters hüceyrolҽrindҽ adenin
, i , , , artmış, urutsil isҽ azalmışdı.
cisiml mexaniki izi kimi başa düşmҽk ideyası rodd edilir. Çünki miilahizo psixi fibҽtlordҽ olan qıcıqlayıçılann
hadisolorin ideal surot olmasi fakti ilo bir sığmır. 157-19
Ҽlbotto, hafizo do mexanizm etibarilo sinir sistcmi foaliyyoti ilo tҽsirilҽ beyindҽ yaranan 289 müvҽqqҽti sinir olaqolori
olaqodardir. Miioyyon qıcıqlayıcıların tosirilo oyanmalan omolo golir, beynin assosiasiyala™ maddi osasını tҽşkil edir. Hafizoni toyin cdon ı/lorın
miivafiq saholorino çatır, cis ideal suroti alinir. Bu zaman sinir hiiceyrolorindo daşıyıeısı kinfl dinamik sinir rabitҽlҽri çıxış edir. Bıı nöqteyi-nozordon hafm
clektrokimy vo biokimyovi doyişikliklҽr omolo golir. İzlorin möhkomliyi s: mütoşҽkkil assosiasiyalar sistcmidir. Çünki hafızҽ çisim fl hadisolori malik
hiiceyrolorindo omolo golon homin dҽyişikliklҽrin xarakterin asılıdır. Bu cohot olduqları gerçҽk olaqo vo asılılıqda, rabitolordtj oks ctdirnr. Biz cisimlҽri,
qisa vo uzunmiiddotli hafizonin mcxanizr. toşkil edir. Kiçik bir misal. Kosoyoni sözlҽri, fikirlҽri, hisslori, lıorokҽtlefl daim miioyyon ҽlaqodҽ yadda
hiindiir stolun us qoyurlar, о özünü yero atır, döşҽmoyҽ doyib ozilir. Onu yeni saxlayırıq. Demoli, hafizfl foaliyyotinin ҽsasını homişҽ müҽyyҽn rabitolor -
homin yero qoyurlar. Lakin bu dofo yero atılmır, sanki ağrını, hiindiir ycrdon assosiasiyalÄ toşkil cdir. Hafızҽ tҽsovvürlҽrinin bu rabitolori holo
atılmağın tohlükҽli olduğunu yadında saxlayir. eramızdae ovvol Aristotel torofindon irҽli süriilҽn üç prinsipҽ ҽsaslanır.
Tҽcrübҽni başqa variantda aşağıdakı kimi apanrlar: koso hiindiir yerdon 1. Q o n ş u l u q a s s o s i a s i y a s ı . Hor hansı bir cisim vҽ
atılıb yero diişiir, döşҽmҽyҽ doyib ozilir. Homin doqiqo onun bcynino zoif ya hadisҽnin qa\ ranılması, yaxud onun haqqinda losovvü^P onunla bir
zamanda vo ya bilavasito ondan sonra qavranılmış cisim, ya hadiso
elektrik сҿгҽуаш keçirilmoklo omoln golmiş sinir rabitҽsi pozulur. Yҽni ağrı
tosovvürünün canlanmasına sobob olur. Orta moktob yoldaşlarımızdan birino
hissi kosoyonit yaddaşmdan silinir. Onu yenidon hiindiir stolun üstünҽ qoyurlar,
rast golmok, yaxud onun haqqinda tosovviir, moktob hoyatina aid bir sira
о başqa hadisolorin tҽsowürlҽrini canlandırır.
288 №u yeno do yerҽ atir. Bu dofo izi pozmurlar, onu yenidon /olki hiindiir yero 2. O x ş a r l ı q a s so s ia si ya s ı. Hor hansi bifi
qoyurlar, lakin yadda qalan «tocriibo» onu liyatlı olmağa vadar edir. Demoli, cismin qavramlmasi vo ya onun haqqinda tosovviir, ona oxşarı
hafizodo izlorin saxlanmasi lir hiiceyrolorindo dorin biokimyovi dҽyişikliklҽrin başqa cisim tҽsҽvvüriinii canlandırır. Dostumuza bonzoyon bin
baş vermosi • bağlıdır (şҽkil 42). Belo doyişiklik noinki sinapslarda (sinir adam gordiikdo, onun haqqinda tosovviir yaranir.
ft/unmasimn bir qrup sinir hüccyrosindҽn başqa qrupa ötürüldüyü, larıldiyi yer),
3. Ҽ k s l i k a sso s ia si ya s i. Bir-birino hor hansi
hom do neyronlann özündo, onlann ayn-ayn pvlorindҽ baş verir. Noticodo
cohotdon oks olan cisim vo ya hadisonin qavramlmasi, onun haq-
yaddasaxlama prosesinin ■ i p i 1 1 о 1 i sҽciyyo daşıması idcyası meydana
çıxır. Birinci lerholodo (qiciqlandincilar bilavasito tosir etdikdon sonra) beyin qinda tosovviir, ya fikir, onlann surotlorinin şüurumuzda can-
JOceyrolҽrindҽ qısamüddotli e l e k t r o k i m y o v i reaksiya tas verir. lanmasina sobob olur. Gözol adam tosovvürii çirkin adam
Ikinci morholodo iso sinir hiiceyrolorindo yeni zülali Ihaddonin (proteinin) tҽsovvürünü, qış tҽsovvürü yay tҽsovvüriinü omolo gotirir vo s.'l

Assosiasiyalann fizioloji osasını şҽrti reflekslorin miivoqqori rabitolorin montiqi hafizo diqqotin do obyekti ola bilir. Yoni diqqotin bu
yaranması tҽşkil edir. İ. P. Pavlov qcyd edirdi ki, mii-voqqoti sinir rabitosi obyektlҽrin inikasında iştirakı insanin psixi fҽallığını artinr vo
heyvanlar alomindo vo bizim özümüzdo on miihiim fizioloji hadisodir. Bununla hafizonin qeyd edilon novlori daha dolğun olur, varlığı adekvat
birlikdo o, psixioloqlann assosiasiya adlandırdıqları psixi hadisodir. Bu lurotdo oks etdirir. Öz obyektinҽ göro diqqot do xarici vo daxili ola
assosiasiyalar horokot vo işlҽrin, tҽsҽvvürlorin, yaxud horf, söz vo fikirlorin bir- bilor.
lҽşmolorindҽn ibarot ola bilor. 2) foaliyyotin moqsodindon, eloco do hafizo vo diqqotin
Hafizonin qanunauyğunluqlarını mexaniki olaqolorlo -qıcıqlayıcıların ixtiyari surotdo tonzim cdilmҽ sҽviyyosindҽn asılı olaraq hor iki
assosiasiyasi ilo mҽhdudlaşdırmaq vo yalniz bununla izah ctmok sohvdir. psixi hadisonin q e y r i i x t i y a r i vo i x t i y a r i novlori
insan hafizosini muxtolif cisim vo hadisolor arasındakı miirokkob daxili forqlondirilir. Bu meyara goro diqqot qeyri-ixtiyari vo ixtiyari
rabitolorin inikasi xarakterize cdir vo hom do hafizo tofokkiirlo six birlik olduğıı kimi hafizonin do qeyri-ixtiyari vo ixtiyari novlori ayifl] edilir.
hahnda coroyan cdir. Bununla yanaşı, hafizo proscslori osason miioyyon
3) materialın möhkomlonmosi vo yadda saxlanmaej
moqsodo
290 müddotindҽn asılı olaraq hafizonin q ı s a m Li d d о t I i J
u z u n m i i d d o t l i vo o p e r a t i v novlori qeyd edilir.
İstor hafizonin, istorso do diqqotin bu novlori mahiyyajj etibarilo, bir-biri
olmiş foal proseslҽrdir. Öyrҽnmҽ vo yaddasaxlamada, tan una b yadasalmada da ilo bağlı olsa da, onlann spesifik psixoloji mo/, munu olduğundan hor birini
bu mҽqsҽdҽyönolmişlik daim üstün mövqe lliıır. Odur ki, hafizonin mahiyyotini aynliqda nozordon kecirmok dahfj moqsodouygundur.
ancaq mexaniki olaqolorin liranmasi ilo izah etmok kifayot deyildir. Ona göro do
hafizonin lexanizmini aydınlaşdınnaq üçün miiasir dövrdo biokimyovi, lofiziki, § 1. Diı/t/.itin novlori
elektrokimyovi vo s. nҽzҽriyyҽlҽr iroli siiriiliir, eksperi-ntlҽr keçirilir. Ҽlbottҽ,
hafizonin mexanizmini tam doqiqliklo, i surotdo izah etmok gҽlocoyin işidir. Q e y r i - i x t i y a r i d i q q o t hcyvanlarda da vardir. Çünki о
Lakin verilmiş qısa llumatdan aydin olur ki, istor diqqotin, istorso do hafizonin cisim vo hadisolorin bilavasito tosiri noticosindo omolo golir. Hit halda
mad-I osasinda muxtolif xassoloro malik olan qıcıqlayıcılann tosiriilo imolo qiciqlayicimn xassolorindon asih olaraq diqqot miioyyon obycktlҽro yönҽlҽ
golon sinir proscslori durur. bilir. Demoli qabaqcadan qarşıya qoyulmui moqsodlo, heç bir xiisusi niyyotlo
bagh olmayan vo iradi cohd tolob ctmoyon diqqoto q c y r i - i x i y a r i
diqqot deyilir.
3. Diqqot vo hafizonin növlҽri, onlann tosnifi Şagird maraqh hekayo dinlҽdiyi, kinoya baxdığı zaman onda diqqotin
homin obyekto yönolmҽsi, mҽrkozloşmҽsi baş verir. Lakin bu zaman xiisusi
Diqqot vo hafizo miirokkob psixi hadiso kimi çoxcҽhҽtli insan iradi soy tolob olunmur. Bu qeyri-ixtiyari diqqotdir. Yoni qeyri-ixtiyari diqqot
beliyyҽtinin biitiin saholorino xidmot cdir. Odur ki, onlan muxtolif insanin qarşısındakı moqsodlo bilavasito bağlı olmur. Mosolon, dors zamani
bcyarlara goro tosnif etmok olar. sinfın qapisj açılarkon şagirdlor dҽrhal dönüb baxırlar; bu zaman içҽri giron
Hafizonin novlori ilk növbҽdo noyi yadda saxlayırıq, песо dda saxlayırıq vo no adam onlann diqqotini özüno colb cdir.
qodor miiddoto yadda saxlayırıq suallan ilo •I ıqodardır. Çünki hafizo do, diqqot Qeyri-ixtiyari diqqot zamani insanin psixi foaliyyoti otraf cisim vo
kimi, insanin biitiin çoxcҽhҽtli •aliyyҽtindҽ iştirak ctdiyinҽ görҽ onun tozahiir hadisolordon asih olaraq onlara yönolir. Buna göro, qeyri-ixtiyari diqqot adamin
formalan olduqea muxtolifdir. Odur ki, hafizonin növlҽrini bir песо istiqamotdo, hazırlığı olmadan, qiciqlandincimn bilavasito tosirilo omolo golir, yalniz
ayn-•yrı meyarlara göro, tosnif ctmok olar: qıcıqlandıncı tosir etdiyi müddotdo mövcud olur. Onun gorginliyi
1) h a f i z o n i n o b y e k t i n o d i r - yoni insan noyi qiciqlandincimn qiivvo-sindҽn asılıdır.
yadda saxlayir? Bu, cisim vo hadisolordimi, fikirdirmi, horo- Qeyri-ixtiyari diqqot cisim vo hadisolorin bilavasito tosirindon asih olsa da,
kotdinni yaxud hisslor, emosiyalardirmi? Bundan asılı olaraq hafi- onu hec do ҽtrafda baş veron hor bir hadiso, hor bir qıcıqlandırıcı omolo
lonin: o b r a z l ı ( s u r ҽ t ) , s ö z l ü - m o n t i q i , h о - gotirmir. Qeyri-ixtiyari diqqotin omolo golmosi iiciin tosir edon qıcıqlandırıcılar
r o k i vo e m o s i o n a l növlori ayird edilir. Hafizonin bu bir sira xususiyyotloro malik olmalıdır.
lövlҽri-hҽrokҽt hafizosi. emosional hafizo, surot hafizosi vo sözlü-
148

1 . Qıcıqlayıcının qüvvҽsi vo gözlҽ-j şagird foaliyyotini öz moqsodino miivafiq olaraq cv tapşırıqlarını у yctirmҽyo
n i l m o d o n t o s i r i . Qiivvotli sos, giiclii işıq, koskin iy diqqoti colb yönoldir vo homin iş üzҽrindҽ cҽmlҽşdirirso, bu ixti diqqotdir.
edir. Onlann tosiri bilavasito qiciqlayicimn miitloq - ixtiyari diqqot, şiiurlu surotdo icra olunan foaliyy moqsodi ilo olaqodar
292 ■vvosindon deyil, nisbi qüvvҽsindҽn asılıdır. İki qıcıqlayıcıdan bnsi daha olub, obyekti miioyyon sistem iizro, hom otrafli öyrҽnmҽyҽ imkan verir. ixtiyari
qiivvotlidirso, diqqoti do mohz о colb cdocokdir. Ogor ■ciqlayicilann qüwosi diqqotdo cisim vo hadiso insan iizorindo deyil, oksino, insan onlann iizorindo
bҽraborloşirso, onda diqqot gah bu, gah da İRşqa qıcıqlayıcıya yönҽlir. Yoni hakim o' Mosolon, dozgah arxasında işlҽyҽn şagird öz diqqotini, qarşı"
diqqot iki cyniqiivvoli, lyniohҽmiyyotli qıcıqlayıcı arasinda toroddüd etmoyo moqsҽddon asılı olaraq, cmal olunan materiala, dҽzgaha, otra olan ҽlavҽ alҽtlҽro,
başlayır. Bnlardan gah biri, gah da digori iistiin olur vo diqqoti öziinҽ colb r.lir ölçü cihazlarına yönoldir; onun qarşıs dҽzgahı sazlamaq moqsodi qoyulduqda
2. Q i c i q l a y i c i m n y c n i l i y i , q e y r i a d i - ■ dҽzgaha, onun hissҽlҽ" matcrialı emal ctmok moqsodi qoyulduqda materiala, о
y i , k o n t r a s t l ı ğ ı . Yeni oyani vosait, yeni maşın mo-■cli, sinifdo böyükliiyüno, forma vo hamarhğına, işin keyfiyyҽtini yoxla moqsodi osas
yeni şagirdin olmasi vo s. qeyri-ixtiyari surotdo diqqoti Molh edir. Molumdur olduqda iso ölçü-nozarot cihazlarma diqqot edi. Şagirdlҽrin yazı işlorini
ki, otraf aloındo baş veron yeniliklor dorhal Ibolodlҽşmҽ reflcksi omolo gotirir. yoxlayarkҽn müҽllim qarşıdakı mod sҽddҽn asih olaraq, öz diqqotini gah yazının
Adam homin yeni hadisonin bdon ibarot olduğunu bilmoyo can atir. mozmununa, gah ayri ayn sözlҽrin, horf vo roqomlorin no dorocodo diizgiin
3. O b y e k t i n h o r o k o t d o o l m a s i . Molumdur |u, yazılmasına yönҽldir.
horokotsiz cisimlor, adoton, diqqoti ya colb etmir, ya da ancaq Xiisusi moqsod ixtiyari diqqot prosesindo biz hec do tosir edon biitiin qıcıqlandırıcıları
olduqda diqqoti homin obyektin iizorino yönoldirik. 1 ok in hҽrҽkҽtin deyil, yalniz moqsodimizo miivafiq olan qıcıqlan-dincilan seçirik. Bu iso homin
başlanması vo ya kosilmosi do diqqoti colb edir. Müҽllim şagirdlҽrin diqqotini obyektloro diqqot etmoyo qabaq-cadan hazırlaşmağı tolob cdir. Mosolon, şagird
noinki sosini qaldinnaqla, hom do Izahatini dayandirmaqla da colb edo bilor. miiollimin fizikadan nümayiş etdirdiyi tocriiboloro diqqot yetirmok iiciin
Bozon sinif otağında Uzun miiddot horokotsiz dayan-mis oyani vosait qabaqcadan öz qavrayışını bir növ planlaşdırır; hansi torofdon, osason noloro
götürüldiikdҽn lonra onun yeri diqqoti colb cdir. «Burada no var idi?» baxacağını, nolҽr eşidҽ vҽ göro bilҽcҽyini qabaqcadan toxminon
Qeyri-ixtiyari diqqot hom do insanin cmosional voziyyotindon asih olaraq müoyyҽnloşdirir.
omolo golir. Buraya insanin sağlamlıq dorocosi, ohvali-ruhiyyosi, tolobati, Hor hansı işlҽ mҽşğul olduqda bir sira başqa amillor tosir göstҽrib, diqqotin
yayınmasına sobob olur. insamn bu mancolori aradan qaldinnaq vo ya onlann
maraqlan vo s. aiddir. Mosolon, bir cismo maraq davamh diqqot yaradir, onu
tҽsirini zoiflҽtmҽk üçün iradi soy göstonrıҽsi lazim golir.
uzun miiddot miişahidҽ etmoyo, öyrҽnmҽyҽ yönҽldir. Bundan olavo, tosir edon
Foaliyyotin biitiin növlҽrindҽ, xüsusҽn do şagirdlҽrin tolim prosesindo,
qiciqlayicimn insanin tolobatlanna, daxili voziyyҽtino uyğun golmosi do davamh ixtiyari diqqotin omolo golmosi bir sira şҽrtlordҽn asılıdır:
vacibdir. Ac adami xörҽyin iyi tez colb cdir.
1. Homin foaliyyoti yiiksok sҽviyyҽdҽ yerino yetirmok üçün
Dcyilonlordon aydin olur ki, qeyri-ixtiyari diqqot: 1) bizo tosir edon
с vo mҽsuliyyҽti aydin dork etmok. Xiisuson do foaliyyotin
qıcıqlayıcıların xiisusiyyotlorindon, yoni xarici soboblordon; 2) insanin daxili
cmosional voziyyotindon, şҽxsiyyҽtin imai monasim, faydasını aydin dork edondo diqqotin davamlılığı IT.
İstiqamҽtindon asılıdır. 2. İcra edilon işin vo ya foaliyyotin konkret moqsodini aydin rk ctmok.
i x t i y a r i d i q q o t i n yaranmasi insanin xiisusi niyyoti Vo Bozon şagird vo ya tҽlҽbҽ hor hansi tolim teriahnin no üçün öyrҽnildiyini aydin
moqsodilo bağlıdır. O, daha çox foaliyyot prosesindo omolo golir vo foaliyyotin dork etmir. «Оугҽптҽк tirinҽ оугҽптҽк» vo ya imtahan, yaxud sorğu zamani
miiollimo vab vermok namino oxumaq hec bir şcy vennir.
tonzim edilmosinҽ yönolmiş olur. K. Marksin •özlorini xatırlayaq. О göstҽrirdi
3. Adҽti iş şҽraitinin olmasi. Buraya iş rejimi, iş yerinin lazimi liqodo olmasi
ki, omok fiziki qüvvolҽrin gorginliyi ilo yanaşı diqqoti mҽrkozloşdinnoyi do
vo iş alҽtlorinin yararlılığı vo s. daxildir. Konar cıqlayıcıların aradan qaldınlması
tolob edir.
da işin müvҽffoqiyyҽti, qqҽtin morkҽzlҽşmosi üçiin vacibdir. Ҽlbҽttҽ, zҽif
Qarşıya qoyulmuş şüurlu moqsodlo baglı olaraq omolo golon vҽ müҽyyҽn
qıcıqlayıcı-rın tosiri insanin diqqotini hcç do hҽmişҽ yayındınnır, ҽksinҽ, "zҽn
iradi sҽy tҽlҽb cdҽn diqqҽtҽ i x t i y a r i d i q q • dcyilir.
diqqotin gҽrginliyino miisbot tosir edo bilir. «ölüm sükutu» ~km sürҽn iş
Bu halda bcyindҽ ikinci siqnalların - söz siqnallannın tosiriil optimal yerindҽ diqqotin mҽrkҽzlҽşmҽsi heç dҽ hҽmişҽ
oyanma sahosi omolo golir. Konardan göstoriş, özün tҽlimatlandırma (daxili nitq
onilҽn soviyyҽdo olmur. Hҽlҽ vaxtıilҽ İ. M. Seçcnov belҽ fcnaotҽ golmişdi
vasitosilo), xiisusi niyyot ixt diqqot üçün ҽlvcrişli zomin yaradir. Mosolon,
ki, «miitloq» sҽssizlik zehni foaliyyotin somҽ-losini artırmır, oksino, azalda

bilir. О belo bir fakt gotirir. Böyük kitabxanaların birindo elmi işçilҽr üçün müҽllim şagirdlҽrdo tolim maraqlarının inkişafı vo torbiyosi mҽsҽlҽlҽrinҽ xiisusi
xiisusi otaq ayrılmışdı: İDraya kҽnardan heç bir sos daxil ola bilmirdi. Otağın diqqot yetinnolidir.
özündҽ olan fcoslҽr dҽ yayıla bilmir, udulurdu. Noticodo miitloq sakitlik Diqҽtin nҽyҽ yönҽlmҽsindon asih olaraq onun iki növü: x a r i c i vo
lyaranırdı. Bclo bir otaqda heç kҽs mҽhsuldar işlҽyҽ bilmirdi, lodricҽn d a x i l i diqqot ayird edilir. Bu iki növiin forqlon-dirilmosi diqqotin
adamlarda yuxulu vҽziyyҽt yaranırdı. foaliyyotini tonzim etmok iiciin do vacibdir. Xarici obycktlҽrҽ yönҽlmiş
Dҽrsliklҽrdҽ gotirilҽn bu misal onu göstҽrir ki, iş iiçün ҽlvcrişli forait diqqot insanin foaliyyotino qoşularaq onun oşya foaliyyotinin tҽnzimindҽ
dedikdo adoti iş şoraiti nozordo tutulur. Bu da hor bir adamin 6z foaliyyotini iştirak cdir. Xarici diqqotsiz insanin otraf alomin cisim vo hadisolҽrino
somoroli surotdo tҽşkil etmok üçün hansi şҽraitҽ alışmasından da çox asılıdır. bolҽdlҽşmҽsi miimkiin deyildir.
Napaleonun generallanndan birinin ■top gurultulan, monni partlayışlan olan vaxt Daxili diqqot iso şҽxsiyyҽtin öz daxili alomini, foaliyyotini, iimumon
daha yaxşı düşüniirҽm», - demosi do tҽsadüfi deyildir. öziinü, öz xiisusiyyotlorini dork etmosi ilo olaqodardir! Bu nöqtcyi-nozҽrdҽn
4. Ҽlavҽ maraqların yaranmasi. Bozon foaliyyotin özü vo ya gedişi şagirdi daxili diqqot yalniz insanlara moxsusdur, ■yvanlar öz monovi alomini diqqot
bilavasito maraqlandınnır, noticoyo olan maraq vo ya o/ünütҽsdiq hovosinin obyektino çevirҽ, onu dork fctmok iizorindo «baş sındıra» bilmirlor.
yaranmasi olavo maraq kimi diqqoti işin lışino soforbor etmoyo kömҽklik Xarici vo daxili diqqot bir-birini longidir. Yoni insanin eyni nmanda hom
gostorir. Maraq hom ixtiyari, hom do qeyri-ixtiyari diqqoti colb edon on qiivvotli xarici cisimloro, hom do öz daxili alomino diqqot ketirmҽsi çox cotindir.
amillordon olub, obyekti otrafli qavramağa vo yadda saxlamağa, dorindon Bozon hotta insan fikirlҽşҽrkҽn gözlҽrini yumur, sanki xarici alomdon tocrid
öyronmҽyҽ, işi sona çatdınnaqda qarşıya çıxan çҽtinliklҽri aradan qaldırmağa olmağa çalışır. Diqqot daxili blemo yönoldikdҽ otraf alomin cisim vo
adami tohrik edir. Maraq davamh, geniş vҽ tҽsirli olduqda, diqqҽtҽ miisbot tosir hadisolori sanki dumanhq sindo olur, onlan aydin surotdo oks ctdirmok
göstҽrir. miimkiin olmur. Biitiin giin orzindo baş vermis hadisolori xatirlamaq, onu
Görülҽn işҽ vҽ dҽrk olunan obyektҽ münasibotҽ osason marağın ıkf növü ölçüb-bıcmok, davranışa tonqidi yanaşmaq daxili diqqotsiz miimkiin [deyildir.
vasitositosiz vo vasitoli maraq ayird olunur. Vasitҽsiz marapl obyektin özü Bu, bir torofdon, daxili diqqotin insan: hafizosi ilo iizvii olaqodo olduğunu,
doğurur, vasitoli maraq iso hҽmişҽ notico ilo olaqo<Uf olur. Maraq öyrҽnilҽcҽk digor torofdon, insanin bir şҽxsiyyҽt kimi fonnalaşmasında miihiim rol
obyektin ohomiyyotini, zoruriliyini bast' düşdükdo, miioyyon şeyi bilmok oynadığmı aydin surotdo siibut edir.
insanin tҽlҽbatıııa ce\rildikde^, biliklorin omoli totbiq edilmosi nümunҽlҽri
göstorildikdo yaranir. § 2. Diqqotin xiisusiyyotlori
Diqqotin hor iki növü bir-birindҽn keyfiyyotco forqli olsa (It, bir-biri ilo six
ҽlaqҽdardır. Şagird diqqotini mosolo hollin# yönoltmok üçün ovvolco xiisusi soy insanin diqqotini yaxşı vo ya pis xarakterizo ctmok oslindo bı/o heç bir şey
göstҽrmoli olur. Olbotto, oJ belo gorgin soylo uzun miiddot işlҽyҽ bilmozdi. vcrmir. Çünki diqqotin miixtolif xiisusiyyotlori, kcyfıyyҽtlҽri, özünҽmҽxsus
Lakin mosoloninj holli şagirdi çox maraqlandırdıqda, о, bu işdҽn miioyyon zövq tozahiirlori vardir. Hor bir xüsusiyyҽt ayn-ayn şoxslҽrdҽ özünҽmҽxsus şҽkildҽ
aldıqda, onun diqqoti mosolo holli iizorino sanki öz-ö/üno yönolir. Psixologiyada tozahiir cdir. Onlara muxtolif amillor tosir gostorir. Odur ki, diqqotin hor bir
bclo diqqot «ixtiyari diqqotdon sonraki diqqot* adlandinhr. xüsusiyyҽtini aynhqda izah ctmok lazim golir. Hor şeydҽn ovvol, diqqot onunla
ixtiyari diqqotdon sonraki diqqoti bir proses kimi nozordon kcçirsok, onu xarakterizo olunur ki, о no dorocodo bu vo ya digor obyekt iizorindo mҽrkҽzlҽşo
iki mҽrhҽlҽyҽ ayira bilorik. Birinci morholodo şagird öz moqsodino miivafiq bilir. Bundan olavo, insanin öz diqqotini uzun miiddot bu vo ya digor obyekt
olaraq iradi soy gostorir vo dorslikdoki mҽtni öyronmҽyo özünü mocbur edir. iizorindo saxlamasi da vacibdir. Bos, diqqot no qodor obyekti ohato edo bilor,
İkinci morholodo о, mҽtnlҽ maraqlanmağa başlayır, onu «birnҽfҽsҽ» öyronir». bir obyektdon digorino no dorocodo asanliqla vo ya çotinliklo keco bilor? Biitiin
Bu zaman iradi soy vasitҽsiz maraqla ovoz olunur. İkinci morholo öziinün bu bu cohotlor diqqotin xüsusiyyotlҽrindo özünü aydin
xüsusiyyҽtinҽ görҽ zahirҽn qeyri-ixtiyari diqqҽtҽ oxşayır. Lakin belҽ fikirloşmҽk
surotdo gostorir.
diizgiin olmazdi. Çünki ikinci morholodo şagirdın motni oxumaq üçün iradi sҽy
Beloliklo, diqqotin beş osas xiisusiyyoti ayird edilir. Buraya diqqotin
göstҽrmҽsi onun diqqoti qarşısına qoyduğu şüurlu moqsodlo miioyyon olunur.
mҽrkҽzlҽşmҽsi, davamlılığı, hҽcmi, paylanması vҽ
Dҽrsdҽ şagirdlordҽ ixtiyari diqqotdon sonraki diqqotin yaradılması onlan
keçirilmosi daxildir.
yeni lapşırıqların icrasına asanliqla colb etmok imkam verir. Bunun üçun
150

D i q q o t i n m ҽ r k e z l ҽ ş m ҽ s i zamani şüurumuz bir obyekt
vo ya bir foaliyyoto yönҽlir, başqalanndan uzaqlaşır. Başqa sözlo, yalniz bir
obyektҽ yönҽlmiş diqqot mҽrkҽzlҽşmiş diqqot hesab olunur. Maraqh bir kitab
oxuduqda, riyazi mosolo holl etdikdo diqqotimiz miivafiq iş üzҽrinҽ cҽmlҽşmiş
olur. Bu zaman ҽtrafımızda baş veron hadisolori, tosir göstorҽn konar qıcıqlayı-
297

cıları sezmirik. Diqqҽtin mҽrkҽzlҽşmҽsi her hansi bir foaliyyo işҽ, obycktҽ dorin, Diqqotin hocmi, çox vacib olan iki doroconi - diqqotin JBiorkozlҽşmo vo
fҽal maraqla bağlıdır. gorginlik dorocosini xarakterizo etmoyo imkan vcrir. Diqqotin mҽrkҽzloşmҽ
Biz müҽyyҽn bir obyekt, bir foaliyyҽt iizorindo diqqҽtimizi qodor qiivvotli dorocosi hor biri tam aydınlıqla oks olunan obycktlorin mohdud miqdarda
mҽrkozlҽşdirsok, onu daha aydın qavraya vҽ cdҽrik, foaliyyoti miivoffoqiyyҽtlҽ seçilmҽsindҽ ifado olunur. Diqqotin gorginliyi iso yiiksok dorocodo morkҽzlҽşmo
icra edҽrik. ilo narakterizo olunur. Çox gorgin diqqot zamani obyekt hoddindon •rtıq
D i q q o t i n h ҽ c m i eyni vaxtda ҽhatҽ olunan, ay dork olunan aydinhqla dork olunduğu halda, otraf cisim vo hadisolor, demok olar ki, sezilmir.
obycktlorin miqdan ilo miioyyon edilir. Mosolon, ҽ eyni vaxt icorisindo tosir Bunu qaranlıq gecҽdo cib fҽnҽrinin saldığı İsığa bonzotmok olar. Bu zaman
edon 10 obyektdon 5-i aydin qavranil demoli, diqqotin hocmi 5 obyekto fҽnҽrin işığının fokusunda olan usimlor lap aydin, otrafda olanlar bir qodor aydin,
borabordir. Homin cisimlo eyni anda oks etdirilmҽsi çox vacibdir, çünki adoton xcyli konarda olanlar iso tutqun görünür vo ya heç göriinmür. Ҽlbottҽ, aydin
b' diqqҽtimiz çox siirotlo bir obyektdon başqasına kcçir, bu da Hi qotin hocmi riinon cisimlori diqqotin morkozloşdiyi obycktloro, lap aydin ■prunenlori iso
barodo sohv tosovviir yaradir. gorgin diqqot obycktino zahiron bonzotmok olar. Cisimlori qruplaşdırmaqla
Diqqotin böyük hҽcmҽ malik olmasi bir sira foali saholorindo çox diqqotin hocmini artirmaq olar. Horfiori yeni öyrҽnon uşaq iiçün hor bir horf
ohomiyyotlidir. Mosolon, kҽşfiyyaıçı eyni zam icorisindo no qodor çox obyekti aynca bir obyektdir, amma oxu Vordisi qazanmış uşaq üçün hor söz bir obyekt
ohato etso, yoni onun diqqotini hocmi no qodor böyük olsa, kҽşfıyyat işi bir о hesab olunur.
qodor somoroli olar Müҽllim eyni vaxtda no qodor çox şagirdҽ nozor yctiro D i q q o t i n p a y l a n m a s i eyni vaxtda i ki muxtolif vo daha artıq
bilso, sin bir о qodor yaxşı tҽşkil cdor. Diqqotin hocmi sabit deyil, miixtoli
işi yerino yetirmok bacarığı ilo xarakterizo olunur. Ҽgҽr adam eyni vaxtda 2 vo ya
şortlordҽn asih olaraq, artib vo ya azala bilor.
3 işlo mҽşğul olarsa (mosolon, miiollim sunfdo yeni materiah hom izah edir, hom
Diqqotin hocmi, hor şcydҽn ovvol, qavramlan cisim v hadisolorin bir-biri ilo
şagirdlorin intizamma, тщ do öz izahatının aydin olub-olmadığına nozarot
no dorocodo six ҽlaqҽdo olmasinda obyektlorin sado vo mürokkobliyindon
edirso), demoli, onun diqqoti eyni zamanda 2 vo ya 3 iş iizorindo paylamr.
asılıdır. Bir-biri ilo J olaqodo olan 8-9 horfi eyni zamanda qavramaq miimkiin
Ҽlbottҽ, bu zaman icra olunan işlorin hamisi eyni dorocodo aydin dork edilmir.
olmadi halda, söz omolo gotiron 10-15 horfi bir vaxtda qavram mümkündür.
Diqqotin paylanmasi bir sira sonot saholorindo (avtomobil, toyyaro sürüciisünün,
Mosolon «kltreeik» horflorini bir dofҽdo qavrayi yadda saxlamaq miimkiin
dirijorun fҽaliyyҽtindҽ) çox vacibdir. Bu sahodo lazımi vҽrdiş qazanmış adamlarda
olmur, homin horflor miivafiq torz" birlҽşdirilib «с 1 e к t r i к » sözü yazıldıqda
diqqotin paylanmasi müvoffҽqiyyҽtlҽ baş vcrir. Lakin diqqot hҽmişo muxtolif işlҽr
iso qavrama tamamil asanlaşır.
arasinda paylana bilmoz. Diqqotin paylanmasimn osas şҽrti icra olunan işlҽrdon
Diqqotin hocmi obyektlorin düzülüşündon, formasından böyük-
hec olmasa birinin icrasının yaxşı mҽnimsҽnilmҽsi, vҽrdiş halına keçmҽsidir. Ҽgҽr
kiçikliyindҽn, rongindon vo s. asılıdır. Obyektlor miioyy qayda ilo düzüldükdo
icra olunan işlҽrin hamıcı ycnidirsҽ, hcç biri yaxşı monimsonilmҽyibsҽ, diqqoti
diqqotin hocmi çoxalır, qarışıq şokil olduqda azahr. Mosolon, yazida horflor bir
paylamaq miimkiin olmur.
sirada olsa, oha olunan horflorin miqdan çox olur; biri sotirdon yuxan, digori
299
aşağ biri duz,o biri oyri vҽziyyҽtdҽ düzülmüş olsa, diqqotin hoc azalir.
Diqqotin hocmi qarşıda qoyulan moqsoddon, in foaliyyotinin
xiisusiyyotindon do asılıdır. Mosolon, sabit miqdar obyektlori qavrayarkon
qarşıdakı moqsod doyişdikdo, diqqot' hocmi do doyişecokdir. Bir halda
obyektlori iimumiyyot
298
■avramaq, digor halda buraxilan sohvlori tapmaq, üçüncü halda iso ker bir
obyektin no böyüklükdo, no fonnada, no rongdҽ olmasını ppmaq moqsodi
qoyula bilor. Hor üç halda tosir edon obyektlorin pııqdarca eyni olmasina
baxmayaraq diqqotin hocmi muxtolif ©lacaqdir. Qarşıdakı moqsod
mürҽkkҽblҽşdikco diqqotin hocmi [izalacaqdir. Çünki bu zaman diqqot hor bir
ayn obyekt iizorindo daha cox mҽrkҽzloşҽcҽkdir.

Mҽsҽlҽn, eyni zamanda ҽzbҽr şer demҽklҽ yanaşı katyt
iizҽrindҽ mürҽkkҽb riyazi mosolo holl etmok çҽtindir. Bu halda Ыг foaliyyot
növü digorini longidir.
Diqqotin paylanmasi icra olunan işlҽrin homcins vo y% muxtolif
olmasindan, habelo homin işlҽrin monimsonilm# dorocosindon vo insanin
yaşından asılıdır. Eyni zamanda ını olunan işlҽrdҽ bizo tosir cdҽn
qıcıqlandırıcılar homcins olarsi, diqqotin paylanmasi asanlaşar, muxtolif cinsli
olarsa çҽtinloşof. Mosolon, şҽklҽ baxıb şҽkil çҽkmҽk yaddaşa görҽ şokil
çokmҽkdoi asandır. Birinci halda diqqot daha asanliqla paylamr, ikinci halda iso
bu nisboton çҽtin olur.
Diqqotin paylanmasi icra olunan işlorin bir-biri ilo no dorocod* six ҽlaqҽdҽ
olmasindan da asılıdır. Ҽgҽr görülҽn işlor eyni bit foaliyyotin torkibino daxil
olub bir sistem omolo gotirirso. diqqotin paylanmasi asanlaşır, oks halda iso
çҽtinlҽşir.
Diqqotin paylanmasi yaşdan da asılıdır. Uşaqlar yaşlılara nisboton diqqoti
paylamaqda daha çox çҽtinlik çҽkirlҽr. BUB uşaqların mҽnimsodiklori işlҽrin
azlığından, hҽcminin bir-biri ilo holo sistem omolo gotiro bilmҽmҽsindҽn iroli
golir. Çünki icra olunan işlҽrdҽn biri yaxşı monimsҽnildikdo, yoni о sahodo
miioyyon vҽrdişlҽr olduqda, diqqoti digor iş üzҽrino yönҽltmok, onu iki iş
arasinda paylamaq asan olur. Mosolon, I sinifdo oxu vҽrdişlҽri holo yaxşı
yaranmadığı ilk dövrlordҽ şagirdlҽr mҽtni oxuyarkҽn monanı nozordon
qaçırırlar. Lakin todriclҽ oxu vҽrdişi yarandıqdan sonra onlar mҽnanı dork edo
bilir, yoni diqqotini iki is arasinda paylamağı da bacanrlar. Bozi tolobolorin
miihazirolori dinloyib qeyd etmoyi bacarmamalan diqqoti paylaya bilmomolori
ilo olaqodardir. Gctdikco bu sahodo vordiş yarandıqdan sonra mühazirҽni
yazmaq asanlaşır, çünki diqqoti paylamaq asan olur.
Diqqotin paylanmasi şagirdlҽr, müҽllimlor, toyyarҽçilҽr, idmançılar vҽ
başqaları üçiin vacibdir, bu, gone ınüҽllim üçüfl xüsusilҽ ohomiyyotlidir. Ҽgor
gone müҽllim dcyҽcҽyi dҽrsin mozmununu yaxşı mҽnimsҽmҽmişsҽ, sinfı idaro
edҽ bilmҽ-yҽcҽkdir.
D i q q o t i n d a v a m l ı l ı ğ ı onun iimumi bir mҽqsҽdo tabe olan
obycktlҽr iizorindo uzun miiddot vo fasilosiz olaraq saxlanılmasında ifado
olunur. Burada diqqot bir obyektdon başqasına keçirsҽ do onlar iimumi
moqsodo tabe olan foaliyyot obyektlori kimi qalır. Şagird misal holl edorkon,
onun diqqoti
153

■rslıyҽ, oradakı misallara, roqҽmlҽro, işarҽlҽrҽ, keçmiş tҽcrübҽyҽ fcnolso dҽ,
ogҽr misal hҽlli davaın edҽrsҽ, demҽli, diqqҽt ■vaınlıdır. Çünki burada bütün bu
obyektlҽr ümumi meqsҽdҽ -hıalı holl etmҽk moqsҽdinҽ tabcdir. Buna görҽ do
diqqҽtin vamlılığı foaliyyotin iimumi istiqamҽtinin dҽyişmҽsi ilҽ müoy-n edilir.
Ҽgҽr о miioyyon foaliyyotin iimumi istiqamotindҽn bnara çıxmırsa, davamh
diqqot sayılır.
Diqqotin davamlılığı, hor şeydҽn ovvol, tosir edon obyektlorin n icra
olunan işlorin rongarongliyindon, yeniliyindon, pnginliyindon, bir sözlҽ,
dinamikliyindon asılıdır. Yeknosor ob-■ektlor longimo omolo gotirdiyindon
diqqotin davamlılığını Baldir, onun tez yayinmasma sobob olur. Diqqotin
davamhlığı kaliyyot prosesindo adamin foallığından asılıdır. Bununla borabor,
■qqotin davamlılığına onun marağı, yorğunluq dorocosi vo s. tosir (dir.
Diqqotin toroddiidii onun dinamik xiisusiyyotlorindon biri olub fctsan
şüurunun osas obyektdon konar obyektҽ kcçmosi vo yeno do Bias obyektҽ
qayıtmasında ifado olunur. Aydındır ki. bu zaman Mas obyektҽ yönolҽn diqqot
gah zoifloyocok, gah da gorgin-pşocҽkdir.
D i q q o t i n t o r o d d i i d i i , adoton, hor 2-3 saniyodon bir baş
verir. Buna goro do o, yalniz çox sürҽtli hҽrokҽtlҽrin fcrasına bu vo ya başqa
dorocodo mane ola bilor. Lakin adam diqqotin nozoro çarpan toroddiidii
olmadan 20-25 doqiqo, bozon daha artiq miiddotdo gorgin diqqotlo eyni bir iş
iizorindo çalışa bilor.
Diq q o ti n k c c i r i l m o s i onun şüurlu surotdo bir
obyektdon başqa obyekto vo ya bir fҽaliyyҽtdҽn başqa foaliyyoto
yonoldilmosidir. Bu, foaliyyotin iimumi istiqamҽtinin dҽyişmҽsi ilo olaqodardir.
Miiasir dövrdҽ miirokkob maşınların idaro olunmasi iiciin diqqotin keçirilmҽsi
böyük ohomiyyot kosb cdir.
Diqqotin kecirilmosi onun yayınmasına çox oxşayır, lakin bunlar arasinda
kcyfiyyotco forq vardir.
D i q q o t i n y a y i n m a s i onun hazırda qarşıda duran moqsodlo
olaqodar olmayan cisim vo hadiso üzҽrinҽ yönҽlmҽsindҽ (ado olunur.
Mosolon, miiollim dorsi izah edorkon şagirdin küçҽyҽ baxması, dorsliyini
vҽrҽqlҽmҽsi, yoldaşı ilҽ söhbot etmosi vo i. a. onun diqqotinin yayinmasim
gostorir. Diqqotin yayinmasim

301
1
5
5

şҽrtlҽndirҽn amillҽr çoxdur. Buraya kҽnar qıcıqlayıcıların qüvvetl oxşarlığı vҽ s. dairosinin mҽhdudlaşdırılmasıdır. Diqqotin fcf paylanmasını çox vaxt
daxildir. bununla ҽlaqolondirirlҽr. Belo patoloji bdiso beyindo baş veron iizvi
Bҽzҽn diqqҽti yayındıran bclҽ kҽnar qıcıqlandırıcılarH fҽaliyyҽtҽ mҽnfı xostoliklor zamani müşahidҽ olunur. iu zaman xosto yalniz ona çox tanış
tosirini aradan qaldırmaq çotin olur. Bu da bir sıfl olan toҽssüratlar dairҽsindҽ brokҽt edo bilir, yoni diqqotin dinamikası vo
sҽbҽblҽrdҽn asılıdır. Mosolon, şҽhҽrdҽ küço ilo sel kimi .mi» gedҽn maşınlann sahҽsi yalnız ■byektiv ohomiyyoto malik olan obyektlҽrlo mohdudlaşır.
sҽsinin tҽsirini hcçҽ endirmok miimkiin olnmr, Bu halda diqqҽtin yayınmasının Bozi Lstoliklҽr zamani iso diqqotin süstlüyü, zoif mütҽhҽrrikliyi ■üşahidҽ
qarşısını almaq üçün qıcıqlaıt* dırıcıya «sakit münasibҽt» boslomok lazimdir. olunur.
«Bu, maneoııın yayındıncı tҽsiriilo yeganҽ mübarizo vasitҽsidir» (B. M. TeplovM Diqqotlilik vo ya diqqotsizlik şoxsiyyotin xarakter olamotino Lvrilo
Diqqҽtin xüsusiyyotlorinin qısa xaraktcristikasından aydın ol ki, diqqotin bilir, insana miinasibotdo do tozahiir cdir. Ҽlbҽttҽ, bu cohot ■■ha çox
sҽmҽrҽli fҽaliyyҽti müxtҽlif amillҽrdҽn asılıd Bııraya xarici qıcıqlann müxtolif şҽxsiyyҽtin aldığı tolim-tҽrbiyҽdҽn, öz iizorindo işlҽmҽk,
xarakteri ilҽ yanaşı insanın dax vҽziyyҽti dҽ ciddi tosir gostorir. fcnütҽkmillҽşdirmҽk cohdindҽn, onun sҽrvot meylindҽn, dün-bagörüşü vҽ
oqidosindҽn, foaliyyotin xarakterindҽn vҽ s. asılıdır. bncaq unutmaq olmaz
Bu iki amilin tosiri ilҽ insanda diqqotlilik vo ya diqqҽtsı/lık hallan, hotta
ki, insana diqqҽtli olmaq şoxsiyyҽtin ■onovi alomini xarakterizo etmok üçün
diqqotin pozulmasi belo baş vero bilor. Diqqotlilik vo ya diqqotsizlik hallan
on vacib göstҽricidir.
bozon müvoqqoti, ayn-ayn hallarda isi nisboton davamh sociyyҽ daşıyır. Yoni bu
cohotlor şoxsiyyotın davamh xüsusiyyotinҽ çevrilҽ bilor. Bunu aydin tosovviir
etmok üçün dalğınlığın psixoloji mahiyyotino nozor salmaq kifayotdir. ' § 3. Hafizonin növlori
Molumdur ki, dalğınlıq halmda insan bu vo ya digor obyekt iizorindo
cҽmlҽşҽ bilmir. Gorgin iş giinundon sonra yoigunluq, dorin kodor vo ya qayğı ilo Miirokkob idrak prosesi olan hafizodo xarici alomin rongarong Lsim vo
olaqodar insamn öz daxili alomina çҽkilmҽsi, maraqsız, yeknҽsҽq işi yerino hadisolori oks olunur. İlk növbҽdҽ bizo tosir edon bsimlordon noyin yadda
yetirmosi vo s. dalğınlıq vҽziyyҽti törҽdҽ bilor. Dalğınlığın sҽbҽblҽri çox olduğu saxlamlmasina goro hafizonin novlori byird edilir. Yoni hafizonin obyektinҽ
kimi onun tozahiir xiisusiyyotlori do muxtolifdir. Dalğınlığın adoton iki formasi göro: surot, hiss, horokot, Uzlü-mҽntiqi hafizo novlori forqlondirilir.
qeyd edilir. S u r o t h a f i z o s i gcrçҽkliyin cisim vo hadisolorinin ecçmişdҽ
qavramış olduğumuz surҽtlҽrinin yadda saxlanılması, [kifz edilmosi vo yada
Bir halda dalğınhq ixtiyari diqqotin zoifliyinin tozahiirii olur. Yoni adam öz
salmmasından ibarotdir. Cismin sensor soviy-■odo inikası gönnҽ, eşitmҽ,
diqqotini lazimi obyekt iizorindo morkҽzlҽşdiro bilmir, özündҽn asih olmadan bir
obyektdon digorino yönolir. Bu ixtiyari diqqotin zoifliyindon iroli golon lamisҽ vo s. vasitosilo olduğundan
.1 hafızosinin do mozmununu gönnҽ, eşitmҽ, lamisҽ vҽ s. tҽsҽv-IfQrlori
dalğınlıqdır. Belo dalğınlıq foaliyyot üçün xüsusilҽ zҽrorlidir. Şagirdlordo
dalğınlığın bu formasi müşahidҽ edildikdo onlar no dors zamani, no do ev4! tҽşkil cdir.
tapşırıqlarını yerino yetirorkon diqqotlorini lazimi obyektlor iizorindo comlҽşdirҽ Surot hafızosinin tҽşҽkkülü vo tozahiir xiisusiyyotlori muxtolifdir.
bilmirlor ki, bu da onlann tolim foaliyyotino monfi tosir gostorir. Onun nisboton bosit vo ilkin fonnasi a r d ı с 11
Dalğınlığın ikinci formasi ixtiyari diqqotin hor hansi obvekt iizorindo cox 303
giiclii, gorgin vo davamh surotdo morkozloşmҽsi sayosindo baş vcrir. Bu halda
konar qiciqlayicilar diqqoti osas obyektdon yayındıra bilmir, oksino, diqqotin
gorginliyini daha da
Liinr. Belo dalğınlıq hah ciddi elmi problemin holli iizorindo Bşünҽn
alimlҽrdҽ, yaradıcılıq axtanşlan ilo mҽşğul olan Kotkarlarda tez-tez özünü
bünızo verir. M. Şoloxovun, Sҽmҽd Surgunun başqa sҽnҽtkarlann hoyatinda
belo dalğınlıq halı az bmamışdır. Bu ilham voziyyotilҽ bağlı yaradıcılığın
qüvvҽsini vҽ prginliyini ifado cdir.
Dalğınlıqla yanaşı diqqҽtdҽ başqa pozğunluq hallan da kşahido olunur.
Bunlardan birincisi xҽstolik noticosindo şüurun fcralması, onun tҽsir

s u r ҽ t l ҽ r d i r . Bunlar hҽm görmo, hҽm dҽ esitmo sahosındfl tozahiir edir. Bozon bu hahoto goro tosovviir surotlori oyani surotloro göro
tҽzahür edir. Bunun mahiyyҽti nҽdҽn ibarotdir? Homin suala c.ı\al> vermҽk üçün solğun, kasad, иуһ-тиҽууҿп olur. Oslindo iso tosovviir surotlori ümumilҽşmiş
çox sado ekspcrimenti xatırlayaq. Ogur subycklfl qarşısına ağ kağız üzorinҽ blduğu üçiin mozmunca daha zongin olur. Çünki tosovviir surotlori
çҽkilmiş açıq qınnızı rҽngdҽ kvadnÄ qoysaq vҽ 10-15 saniyҽ müddҽtindҽ ona ■oxmodallıdır: onlann torkibino hom gönno, hom eşitmo, hom do laiiuso vo
baxdıqdan sonra kagıfl götürsҽk, onda hҽmin adam ҽvvҽlki ycrdo yeno do qırıınaı horoki duygulann iinsiirlori daxil olur, yoni onlar bir bavrayış növünün suroti
kvadratın izini görҽcҽk. Lakin bu halda eyni formada olan kvadraf] bir qodor göy- olmur, cisimlo miirokkob praktik •moliyyatin izlorini oks etdirir.
yaşıl rҽngdҽ görünҽcҽkdir. Homin iz saniyҽdon 45-60 saniyҽyҽ qodor davam edir, > Tosovviir surotlori cisim haqqinda muxtolif cohotlori özünҽ ■axil edir.
sonra tҽdrL, solğunlaşır, nҽhayҽt, itib gedir. Hotta ауп-ауп hallarda homin sill Mosolon, limon tosovviirii hom onun xarici görkomini (rongini. formasim),
yenidon omolo golir vo birdon itir. Bu monfi ardıcıl surotdir. Oga^ tam qaranlıqda hom do dadını, qabığının kolo-kötürlüyünü, fcokisini vo s. özüno daxil edir.
ҽlimizi gözümüzün qarşısına tutsaq vo 0,5 saniyi müddҽtindҽ gur elektrik ГШ Tosovviir surotlorinin ikinci başlıca xiisusiyyoti odur ki, onlar fcomişҽ öz
lampası ilo işıqlandırsaq, işıq sönonde sonra insan bir песо miiddot öz olini torkibino oşya haqqinda tosovviiriin intellektual tohlilini, yoni onun miihiim
tobii rҽngdҽ görҽcokdir, sonni homin surot do itib gedir. Bu, m ü s b ҽ t ardıeıl olamotini ayird etmoyi, miioyyon cisimlor fkatcqoriyasina aid olmasmi vo s.-do
surot olub qui müddҽtdҽ görmҽ qavrayışı sayosindo baş verir. Aıdıcıl surotluf daxil edir. Bu halda, mosolon, bı/ noinki ağac surotini tҽsҽvviirümüzdҽ
qisamiiddotli sensor hafizonin on sado formasidir. canlandırır. hom do onu adlandinr, miioyyon qrupa aid edirik. Buna goro do agac
Surot hafizosinin bir hah kimi o y a n i (e у d с t i k) s ur о 11 • r i qeyd tosovviirii homişҽ mohz hor hansi konkret ağaca deyil, iimumon ağaca aid olur.
etmok olar. Bunu miioyyonloşdirmok iiciin, subyektҽ 3-41 doqiqo miiddotindo Bu monada tosovviir surotlori daha ümumiloşmiş olur vo idrakin sonraki
miioyyon küçҽ mҽnzҽrҽsinin tosviri olan şokl baxmaq toklif olunur. Sonra şҽkil pillosinin - varlığın ümimiloşmiş, vasitoli inikasi olan tofokkiir prosesinin omolo
götürülür, onun ayn-ayn elementlori barodo homin şҽxsҽ suallar verilir. Ogor adi golmosi iiçiin zomin yaradir. Çünki tosovviir surotlori bizim görmo qavrayışının
adamlai homin sualların heç birisino cavab vero bilmirso, aydin eydetik surotloro passiv izi deyil, onun tohlil vo torkib cdilmosinin, ümumilҽşdirilmosinin
malik olanlar sanki homin mҽnzҽrҽni gönrıokdo davam cdir vo on kiçik iinsiirlori yekunudur. Başqa sözlo, onlar qavranılanlann miioyyon sistemdo kodlaş-
belo tosvir edirlor. Demoli, cydctizm cismin hiss üzvünҽ bilavasito tosiri dırılmasıdır.
kosildikdon sonra onun oyani surotinin parlaq vo aydin halda borpa edilmosidir. Surot hafızҽsindҽ tozahiir edon surotlorin oyaniliyi, konkretliyi vo doqiqliyi
Eydetik hafizo malik olan şҽxs cismin bilavasito tosiri kosildikdon sonra bclo, vo ayn-ayn adamlarda muxtolif ola bilor. Mosolon. I evitan özünün yay
ya cox miiddot, sanki onu görmokdҽ davam cdir. monzorolorini osas etibarilo qışda çokor vo bu zaman tobii mҽnzorodon alınmış
Eydetik surҽtlҽr ardıcıl surotlordon forqlonir. Ardıcıl suroti.. tez itib ayn-ayn etiid vo qeydlordon istifado edordi. Neco dcyorlor, çatışmayan hissolori
gedir vo onlan borpa etmok miimkiin deyilso, eydctik surotlor, oksino, uzun doqiq vo canh görmo surotlori ilo ovoz edordi. Bethovendo çox parlaq vo doqiq
miiddot davam edir vo onlan yenidon borpa etmok miimkiindiir. Mexanizm musiqi tosҽvvürünün olmasi ona artiq kar olduğu vaxt IX simfom kimi
etibarilo do bu surotlor forqlonir, Belo ki, ardıcıl surotlor analizatorun xarici >шг ölmoz ҽsor yaratmağa imkan vermişdir.
sothindo göziin torlv qişasında yaranan izlҽrlҽ bağlıdırsa, eydetik surotlor . H o ro ko t ha f iz o si, muxtolif horokotlorin onlann
analizato beyin nahiyosinin fҽaliyyҽtilҽ olaqodardir. orlu sisteminin yadda saxlanmasi, hifz olunmasi yadasalınmasıdır. İdmançılarda,
Surot hafizosinin daha miirokkob növü tosovviir surotloridir. Bunlar balet ustalannda horoki ha peso foaliyyotini miivoffoqiyyotlo icra etmok
keçmiş qavrayış materiallan osasinda omolo golir. Mosolon, ağac, bina, insan, üçün vaci Horokot hafizosi praktik vo omok vҽrdişlҽrinin tҽşҽkkülü üçün с
maşın tҽsҽvvürünҽ malik olmaq о demokdir ki, keçmiş tocriibomizdo onlan ohomiyyotlidir. Muxtolif horokotlorin diizgiin qavramlmasi horokot
qavramışıq. onlann beynimizdo ri qalib. Demoli, keçmiş qavrayış materialı hafizosinin keyfiyyot vo mozmununa miisbot tosir gostorir. Bu hafizo
olmadan tosovviir fcrotlori yarana bilmoz. Anadan kor doğulmuş adamda rong, pianoçuya tam qaranhqda musiqi çalmağa, idmançıya fıkrҽn horokotlor
kar aVulmuşlarda iso sos tosovviirlori olmur. sistemini «duymağa» imkan verir. Miioyyon edilmişdir ki, hor hansi bir
Tҽsҽvvür surҽtlҽri varlığın hissi-ҽyani inikasıdır. Onlar bozi photlorinҽ göro hҽrҽkҽti tҽsҽvviirdҽ canlandırdıqda miivafiq ҽzҽlҽlҽrdҽ giiclo nozoro сафап
oyani obrazlardan forqlonir. Oyani vo ya qavrayış Ibrazlan cisim bilavasito tosir horokotlor özünü bünızo verir. Bir horokot haqqinda gorgin düşünondo onu
etdiyi miiddotdo yaranir, tosovviir ■irotlori iso cismin tosiri kosildikdon sonra özümüzdҽn asih olmadan tokrar edirik. Ҽgҽr barmağımızdan sapla asılmış
304 157

yükün (sakit halda) yellondiyini tҽsovvürümüzdo canlandinriqsa, onda yük vo yada salmaq tofokkiir prosesi ilo ҽlaqҽdardır, insanin oqli inkişaf vo bilik
hoqiqҽtҽn yellҽnmoyҽ başlayacaqdır. Bu onu gostorir ki, hor hansi horokoti sҽviyyҽsindҽn asılıdır.
tosovviir etdikdo miivafiq sinir morkozlorindo zo? oyanma prosesi baş vcrir vo H a f izo ni n q ey ri - i xt iy a r i vo ixt iy a r i
bu da işçi üzvlordҽ mikrohҽrokҽtlҽrin baş vermosinҽ sobob olur. n o v l o r i yaddasaxlama vo yadasalmanin moqsod vo Üsullarından,
Horoki hafizo, demok olar ki, biitiin adamlarda vardir, lakin ayrı-ayrı onun iradi surotdo tonzim edilmҽsindҽn asih olaraq forqlondirilir.
şҽxslordo miixtolif şҽkildҽ vo inıcnsivlikdҽ tozahiir edir Hafizonin bu növü Ҽgҽr bu vo ya digor matcriahn yadda saxlanmasi, xatırlanması üvün
digor növlҽrҽ nisboton tcz inkişaf edir. qarşıya xiisusi moqsod qoyulmursa vo onlar sanki öz-özüno, miioyyon yol vo
E m o s i o n a l h a f i z o keçirdiyimiz hisslorin yad saxlanmasi vo vasitolordon istifado etmҽdon, heç bir iradi cohd göstҽrilmodҽn yadda
yadasahnmasidir. Belo ki, insanin keçirmiş olduğu miisbot vo ya monfi hisslor qahrsa, bu q e y r i - i x t i y a r i h a f i z o adlamr. Mosolon, şagird
izsiz itib getmir, onun hafizosindo bu vo ya digor dorocodo hokk olunur,
hor hansi maraqh kitab oxuyanda, kinofilmo baxanda, qeyri-adi hadisҽlҽrlҽ
sonradan yada salınır. Bu halda insan yeno ya sevinir, ya kodorlonir, ya
rastlaşanda xiisusi niyyot olmadan da onlan yadda saxlayir.
utamr, ya da hoyocanlamr. Kcçirmiş olduğu dҽhşҽtli qorxu hissini yenidon
xatirlarkon bozon, песо dcyҽrlҽr, adamin bodoni lorzoyo golir, hotta о hiss elo Lakin nozoro almaq lazimdir ki, bu halda, heç do insana lazim olan
bi! daha böyük qiivvo ilo insam çulğayır. Tosadiifi deyildir ki, bozi adamlar biitiin material yadda qalmir.
belo xoşagҽlmҽz hadisolori bir daha yada salmaqdan çҽkinirlҽr. Ҽgҽr insan qarşısına xiisusi yaddasaxlama moqsodi qoyur vo lazim
Emosional hafizo insan şҽxsiyyҽtinin formalaşmasında miihiim rol olan materiah yadda saxlamaq üçün iradi soy gostorir, xiisusi üsul vҽ
oynayir. Bu hafizo insana imkan verir ki, keçirdiyi hisslҽ™ mozmun vo qaydalardan istifado edirso, hafızҽ i x t i y a r i sociy daşıyır.
xaraktcrindon asih olaraq öz davranış vo roftarını tonzim ctsin. Bu monada Demoli, ixtiyari hafizo insanin şüurlu foaliyyotinin h nҽticosi, hҽm dҽ
cmosional hafizo insanin monovi inkışafının osas şҽrtidir. Ҽgor insan sҽbobidir. Bclo dialcktik vohdot ixtiyari hafızҽı inkişafını şortlondirҽn başlıca
xeyirxah omoli, yiiksok oxlaqi davranışı sayosindo keçirdiyi scvinc, amildir.
momnunluq hissini unudarsa, bir daha belo horokotloro tohrik edon hansi Hafızҽ miirokkob idrak proscsı kımı cismin surolinia) «tutulmasından»,
amil ola bilor? о do pis ҽmҽlindҽn vicdan ҽzabı çҽkmirsҽ, onu bod omoldon onun tohlil edilҽrok beyindo mölık.MiılondiriM mҽsino doğru coroyan cdir.
*»• çokindiro bilor? Emosional hafizo davranış vo roftan tonzim ■Imoklo Ardıcıl surҽtloıdo xarici losirloria izlorinin möhkomlҽnmosindҽn ovvol, perılcrık
insanin monovi tҽşҽkkülünҽ kömҽk cdir. orqanlarda surotul ani olaraq canlanması vҽ tҽdricҽn solub getmosi lıalı has verir.
S ö z l ü m ҽ n t i q i h a f i z o fıkirlorin, anlayışların, btdda BuJ песо dcyҽrlor, çox qısa miiddot davam edir. Anıma materiahnj hafızodo
saxlanmasi, hifz edilmosi vo yadasalınmasından ibarotdir. Kkirlor, möhkomlonmosi iiciin o, subyckt torofindon işlonmolidirl Bu ciir işlomo
miilahizolor dil materiallannda maddilҽşir, odur ki, bu fcafizo sadoco olaraq miioyyon vaxt tolob edir ki, o, i z 1 о r ı n m ö h -1 k ҽ m l ҽ n m ҽ
montiqi deyil, sözlü-mҽntiqi hafizo adlamr. ■ftzlii-montiqi hafizo yalniz m ü d d o t i adlanır. Bıı nöqteyi no/ordon ya-" naşdıqda hafizonin
insanlara moxsusdur. Homin hafizonin tomoyi ilo ya matcriahn osas qisamiiddotli vo uzunmiiddotli növlori ayırd edilir.
monasimn ifadosini, ya da onun fcrfҽn söz vo ifadolorini yada sala bilirik. Q ı s a m i i d d ҽ t l i h a f i z ҽ d o bilavasito qavra-ı dığımız cisim
Bozon sözlҽr olduğu kimi yadda saxlanila bilor, onun mҽnasını bilmodikdo, vo hadisolori miioyyon miiddot orzindo görmҽkdB cşitmokdo vo s. davam edirik
hafizo hözlü-montiqi deyil, m e x a n i k i sociyyҽ daşıyacaqdır. Ҽlbottҽ, (onlar gözümiizüıı qabagında dayamr, qulaqlanmizda soslonir). Qisamiiddotli
miioyyon fikirlorin yadda saxlanmasi vo sonradan borpa edilmosi insanin hafizo cox az miiddot (bir песо saniyo vo ya doqiqo) davam edon prosesdir. lakin
nitqinin inkişaf sҽviyyҽsindҽn asılıdır. Nitq zoif inkişaf etdikdo, fikri doqiq bu qisa miiddot elo indico gördüyiimüz hadisolori ohya ctmok iiciin kifayot cdir.
surotdo yadda saxlamaq vo öz sözlori ilo jeiözmunu çatdırmaq bir о qodor İndicҽ hiss üzvlorimizin verdiyi molumati operativ surotdo' tutnıağa,
dҽyişdirmҽyo vo canlandırmağa q i s a in ii d d о t I i h a f i z o deyilir.
çҽtin olur. Mҽnanın yadda laxlanması matcriahn iimumi vo miihiim
cohotlorini oks etdirmok, Ikinci dorocoli cҽhҽtlҽrdҽn uzaqlaşmaqla bağlıdır. Az miiddotdon sonra indico qavramlan cisim \o hadisolordon alman
Matcriahn miihiim cҽhҽtini ayirmaq iso onu dorindon anlamaqla, başa toossiirat itib gedir. adoton adam onlardan hec bir şeyl' xatirlaya bilmir.
Miioyyon mҽtni çap eloyҽn makinaçının hafizosfl buna misal ola bilor. Çünki о
düşmҽk layҽsindҽ miimkiin olur. Demoli, matcriahn monasını yadda wxlamaq
304 158

mҽtni çap elodikco hor sözü. ifadom doqiq yadda saxlayir. lakin comi bir песо uzunmiiddotli hafizosindo - «bilik anbannda» nolor vardir. Çox bosit misal la
saniyo. yeni sözlorı cap etmoyo kecono kimi onlan yaddan eıxarır. Şifahi çıxısı bunu siibut etmok olar. M.»solon, miisahibimizo elo sual vero bilorik ki, onun
bilavasito torcümo edon şoxs do miioyyon ifadoni torciimo cdono qodor yadda cavabi indiki anda onun hafizosindo olmasın. başqa sözlҽ, indi о barodo
saxlayir. Yeni mҽrholҽyo keçdikdo, ovvolki homin doqiqo yadından çıxır.
Stenoqrafistin. siirotlo ışloyon operatorun foaliyyotindo do bu cohot nozoro
çarpır. Görünür. burada da bir moqsodouygunluq vardir. Ҽgor keçmiş
informasıyaların hamisi yadda saxlansaydi, onda bizim diqqotimiz yeni
informasiyalann qavrantlmasina vo yadda saxlanmasina keco bilmozdi. j
Qisamiiddotli hafizo sanki belo bir prinsipdo: «qavradın -Ш
308 ■nlandirdin - unut» prinsipindҽ qurulmuş vo bu şҽkıldҽ do tozahiir
Materialin hissi hatizodon qisamiiddotli hafizoyҽ keçiril-■tosınin zoruri şҽrti

ona diqqot yetirmok hesab olunur. Demoli. btamiiddotli hafizo birdofҽlik, çox
qisa miiddot davam edon fcivrayışdan sonra ani hifzctmo vo dorhal yadasalma ilo
xarakterizo > olunur.
Qisamiiddotli hafizonin sinonimi kimi bozon operativ vo ya hafizo termini
islodilir. Bu halda qisamiiddotli zaman cohoti ■evil, işo, ҽmҽliyyata qoşulması,
ona xidmot etmok toroli nozordo Itutulur. Demoli, operativ hafizo insanin
bilavasito hoyata keçirdiyi ■ktual iş vo omoliyyatlara xidmot edon mnemik
prosesdir. l O p e r a t i v h a f i z o dedikdo miioyyon foaliyyot aktının
Ircrino yetirilmҽsi iiçiin zoruri olan hor hansi molumatin miioyyon kmiddot yadda
saxlanmasi nozordo tutulur. Mosolon, hor hansi Hltosoloni vo ya riyazi omoliyyati
holl edincoyo qodor verilonlori vo •rahq omoliyyatlan yadda saxlamaq lazim golir.
Mosolo holl edildikdon sonra onlar unudula bilor. Öz monasını itirmiş
linformasiyaları vaxtinda unutmaq bu nöqteyi-nozҽrdon сох ••homiyyҽtlidir.
Çiinki operativ hafizo cari işlori yerino yetirmok Oçiin yeni informasiyalarla
zonginloşmolidir. Hafizonin о m о I i ( o p e r a t i v ) v a h i d l o r i
adlanan homin informasiyalann miqdan, yaxud hocmi bu vo ya digor foaliyyotin
müvoffoqiyyҽtlҽ yerino yetirilmosino osash tosir gostorir. Operativ hafizodo qisa-
miiddotli, eloco do uzunmiiddotli hafizodon alinan matcriallann «işçi qatışıqı»
yaranir. Homin işçi material foaliyyot göstҽrdiyi biitiin miiddot orzindo holo
operativ hafizonin ixtiyannda olur.
U z u n m i i d d o t l i h a f i z o iso qavramlan matcriahn Uzun
miiddot vo möhkom yadda saxlanmasi ilo xarakterizo olunur. Yoni biliklorin,
eloco do bacanq vo vҽrdişlҽrin, informasiyalann uzun miiddot (saatlarla, aylarla,
illorlo, bozon on illorlo) hifz edilmosi uzunmiiddotli hafizonin osas mozmununu
toşkil edir. U/unmiiddotli hafizodo biliklor daha ümumiloşmiş halda saxlanir.
Bunlar elo biliklordir ki, onlar yalniz indiki an iiciin deyil. iimumon uzun miiddot
iiciin insana lazim olur. Buna göro do çox zaman insan hor an bilo bilmir ki, onun
304 159

düşünmҽsin? «Azҽrbaycan rcspublikasmın paytaxtı hansı şҽhҽrdir?», «XII ҽsrdҽ inkişaf sҽviyyҽsi kimi tozahiir edir. Faktlar gostorir ki, 4-5 yaşlı uşaq diqqotini
Azҽrbaycanın dahi şairi kim olub?», «Yüzün yarısı neçҽ edor?» vo s.-yҽ verilҽn xeyli miiddot miioyyon bir obyekt iizorindo cҽmlҽşdirmҽyi öyrҽnsҽ do, onun
cavablar. hcç şübhҽsuu doğru olacaqdır. Lakin soruşula bilҽr: bir dҽqiqҽ, yҽni sual diqqoti tezyayinan olur.
verilmҽzdҽn ҽvvҽl hҽmin biliklҽr harada idi? Bu uzunmiiddotli hafizodo saxlanılır, Oyun prosesi mҽktҽbҽqҽdҽr yaş dövründҽ ixtiyari diqqotin inkişafına ciddi
yalniz onlar lazim olan kimi homin «bilik anbarından» çıxarılır. Uzunmiiddotli tosir gostorir. Çünki oyun prosesindo uşaq öz horҽkҽtlorini mҽqsҽdҽuyğun surotdo
hafizodo adoton materially yenidon qurulur, biliklor muxtolif istiqamҽtlҽrdo toşkil ҽlaqolҽndirmok, qrupun tolҽblҽrinҽ tabe olmaq zoruroti qarşısında qalır.
olunur, dorin biliklor oldo edilir. Uzunmiiddotli hafizo mohz belo dorin biliklori Mҽktҽboqҽdҽr yaşda oyun vo gücüçatan işlҽri yerino yetinnok uşağın öz diqqotini
saxlayir. niyyҽtli şҽkildҽ miioyyon cisimlor iizorindo comloşdirmҽk qabiliyyotini inkişaf
etdirir. Lakin homin yaş dövründҽ qeyri-ixtiyari diqqot iistiin yer tutur. Belo ki, bu
dövrdҽ qeyri-ixtiyari diqqot davamh, gorgin ola bilorso (bozon uşaq oyuna elo
4. Ali psixi funksiya kimi diqqotin inkişafı vҽ onun pedaqoji uyur ki, otrafdakıların hamisim yaddan çıxarır), ixtiyari diqqot nisboton davamsiz
prosesdҽ tҽşokkülü olur, bir obyekt iizorindo uzun miiddot cҽmlҽşҽ bilmir, asanliqla yayınır. Burada
uşaqların cmosiyalan da miihiim rol oynayir. Çiinki mҽktҽbҽqҽdor yaşlı uşaqlarda
Uşaqlarda diqqot çox kiçik yaşlardan inkişaf etmoyo başlayır. Onlann
diqqot cmosiyalarla six ҽlaqҽdardır.
hoyatının ilk aylarında yalniz qeyri-ixtiyari diqqot özüıııı büruzҽ verir. Bu dövrdҽ
Sҽsli, rҽngli, horokot edon cisimlor miisbot emosiyalar omolo gҽtirdiyinҽ
uşaqlar ovvolco koskin xarici qıcıqlara: qaranlıqdan işığa kcçmoyo, tcmperaturuıı
görҽ uşağın diqqotini daha artiq colb cdir.
doyişmҽsinҽ, qҽflҽton eşidilҽn yiiksok sҽslҽrҽ vo s. reaksiya verirlor. Mosolon, 40
Yalniz moktoboqodor yaş dövriinün sonuna yaxın uşaq öz diqqotini tҽdricҽn
günü holo tamam olmamış eağa yanında qҽflҽtҽn sҽslҽnҽn tclcfon zҽngindҽn bҽrk
idaro etmoyo, istҽnilҽn obyektҽ yönoltmoyҽ başlayır ki, bu da tolim foaliyyoti
diksinmiş, sonra ağlamağa başlamışdır. İkiaylıq uşaq adam görҽn kimi nozҽrlorini
iiciin vacib şҽrtlҽrdҽn biridir.
ona çevirir, sҽso canlanma reaksiyası ilo cavab verir. Hoyatının üçüncü ayından
başlayaraq, xüsusilҽ 4-5-ci aylarda miioyyon cisimlor uşağın diqqotinin obyekti Moktobo getmok, tolim foaliyyoti ilo mҽşğul olmaq diqqotin inkişafma tosir
olmağa başlayır. Uşaq parlaq, hҽrҽkҽtdo olan cisimlorin zahiri cҽhҽtlҽri ilo daha edon çox giiclii amildir. Burada qarşılıqlı dialektik miinasibot nozoro çarpır. Belo
сох maraqlanır. O, hor hansı bir cisıno uzun miiddot baxa, onu ҽllҽşdiro bilir. Onu ki, uşağın müvҽffҽqiyyҽtli tolim foaliyyotinin miihiim şҽrtlorindon biri dors
colb edҽn obyektlor ҽvvҽllҽr az olur, tez-tcz bir obyektdon başqasına keçir. zamani diqqotli olmasıdır. Digor torofdon, diqqot özü tolim prosesindo daha yaxşı
Yerimoyo başladıqdan sonra uşağın diqqotini colb edon obyektlorin miqdan artir, inkişaf edir. Çünki tolim prosesi şagirdlorin diqqҽtinҽ yeni tҽlҽblҽr - yalniz
hom do onun diqqotini yalniz cisimlor deyil, sözlҽr do colb cdir. Lakin uşağın maraqlandıqları şeylҽrҽ deyil, maraqsiz, lakin lazim olan
diqqoti holo çox davamsiz, azhocmli ve tezyayinan olur. Gct-gedo diqqotin 311 şeylҽrҽ dҽ diqqot ctmok, hҽm sinifdo biitiin dors boyu. hom do cv
davamlılığı artir, hocmi böyüyür. tapşınqlarını icra cdorkon gҽrgin diqqotlҽ işlomҽk toloblҽri irafl süriir. Bu tҽloblҽr
uşaqların diqqҽtinin inkısalında ycni modioli açır. Odur ki, moktҽbҽ daxil
ixtiyari diqqotin rüşcyimlҽri, adoton, birinci yaşın axırlan vo ya ikinci yaşın olduqdan sonra uşaqda ixtiyari diqqol daha sürҽtlҽ inkişaf ctmoyo başlayır. Uşaq
ҽvvollҽrindҽ baş vcrir. ixtiyari diqqot qeyri-ixtiyari diqqot osasinda inkişaf edir. öz diqqotini idant ctmҽyҽ, istonilҽn obyekt üzorinҽ yönҽltmҽyҽ çalışır.
ixtiyari diqqotin tҽşҽkkiilünҽ uşaqda nitqin inkişafı ciddi tosir gostorir. Belo ki, ixtiyari diqqotin davamlılığı kiçik mҽktҽblido 10-15, orta mҽktob yaşlıda 15-
yaşlı adamlar nitqin kömҽyi ilo uşağm diqqotini lazimi obyektlҽrҽ yönҽldirlor. 20, böyiik moktob yaşlıda iso 25 doqiqoyo çattfü Bu dövrdҽ qeyri-ixtiyari diqqotin
Oyun do davamlılığı çox olur. 3 yaşlı uşağın qeyri-ixtiyari diqqoti oyun zamani 20-25
310 'prosesindo, xiisuson do ҽşyalarla sado omoliyyatlar aparmaq sayo-lindҽ doqiqo davam etdiyi halda, 7 yaşında bu miiddot 40^45 doqiqoyo çatır.
uşaqda indiki anda onun iiciin lazim olan obyektloro diqqotini yönҽlımҽk, onlan Müollim gorok şagirdlorin diqqҽtinin yaş xiisusiyyotlorini bilsin. Kiçik
başqalanndan seçib ayırmaq tolobati yaranir. Belo bir tolobat ixtiyari diqqotin mҽktoblilҽr uzun müddot gorgin surotdo bir işI iizorindo comlҽşҽ bilmir,
inkişafına ciddi tosir gostorir. Clnsiyyot zamani yaşlılann göstҽriş vo diqqotlorini paylamaq da onlar üçün çҽtindir. Ҽgor dҽrslo bork moşğuldursa,
tҽloblҽrinin, bunları ifado edon sözlҽrin tosirilo diqqot bu vo ya digor obyektin davranışına nozarot cdo bilmir, borkdon danışır, ycrindon durur, demoli, osas
uzorino yönolҽ, comlҽşҽ bilir. Bu da ixtiyari diqqotin inkişafı üçün daha mosolo uşaqları maraqlandırmaqdır. Mozmunlu, maraqh matcriahn canh, aydin,
elverişli zomin yaradir. Demoli, mҽktobҽqҽdҽr yaşda uşağın diqqoti qcyri- cmosional şҽkildo çatdırılması şagirdlorin dorsdo diqqot-liliyi iiçiin osas şҽrtdir.
ixtiyaridҽn ixtiyariyҽ doğru inkişaf edir. Diqqotin homin iki növü müxtolif
312 160 "

Psixoloji todqiqatlann noticolori gostorir ki. diqqot kimi ali psixi funksiyamn cox asan olanda da diqqoti çox colb etmir. 4. Molumdur ki, şagirdlorin qeyri-
inkişafı vo torbiyo edilmosi tonzim vo idaro cdilo bilon bir prosesdir. ixtiyari diqqoti dorso olan lavasitҽ maraqla sıxı surotdo ҽlaqҽdardır. Odur ki,
1. Nozoro almaq lazimdir ki, diqqotin torbiyosi mahiyyoti etibarilo miiollim in hum vozifolorindon biri dorsin şagirdlor iiciin maraqh mosino nail
mosuliyyot hissi torbiyosi vo iradi cohd sahosindo moşqlҽrlo bağlıdır. Bunun üçiin olmaqdir. Olbotto, bu о demok deyildir ki. dors ıişҽ oyloncoli olmahdir. Belo
uşaqlardan tolob edilmolidir ki, hor hansi bir işi yerino yctirҽrkҽn, iş asan, yüngül, olarsa uşaqlarda pis vҽrdiş yarana r, yalniz onlan maraqlandıran şeylҽ moşğul
yaxşı monim-sҽnilmiş olsa da, daima diqqotli olsunlar. Hec zaman diqqotsiz olmaq, ona diqqot
işlomҽmoli! Uşaqda yalniz bu halda diqqotli olmaq adoti yarana bilor.
Bir cohoti qcyd ctmok lazim golir. Bozon uşağın hor hansi işi, foaliyyoti
yerino yctinnosi prosesindo diqqotli olmasmi tomin ctmok üçün miitloq ideal
voziyyot (tam sakitlik, konar qiciqlayicilann olmamasi vo s.) yaratmaq nozordo
tutulur. Belo bir şҽraitdҽ, песо deyҽrlҽr, zҽrif, ozizlҽnmiş diqqot inkişaf edҽr,
kiçik kҽnar qıcıqlayıcı tosir edon kimi belo diqqotin foaliyyoti pozular. Belo
olduqda noinki uşaq, hotta yaşlı adam belo miioyyon maneolor, konar
qıcıqlayıcılar tosir etdiyi şoraitdҽ işlҽyҽ bilmҽzlҽr. Ona göro do bozon
şagirdlorin diqqotini miirokkob şҽraitdҽ mҽşq
ok, möhkҽmlondirmҽk lazimdir, yoni onlan hor cür, hotta işsiz şoraitdҽ belo
işlҽmҽyo alışdınnaq lazimdir.
2. Dorsin doqiq tҽşkili şagirdlҽrdҽ diqqotli olmaq vҽrdışinin nması üçün vacibdir.
Dorsin dinamik gcdişi, yaxşı iş qaydası, in aydın, anlaşıqlı, cҽlbedici, obrazlı
olmasi, montiqi vo sional cohotlorin diizgiin uzlasdinlmasi uşaqlarda diqqotli ağa
yönoliş yaradir. Xiisuson do dorsin apanlmasinin optimal şini tapmaq zomridir.
Belo ki, dҽrsi çox siirotlo, toloso-toloso naq uşaqlarda diqqҽtsizliyҽ gotirir, onlar
çoxlu sҽhvlҽrҽ yol r, bozon şҽrhin osas yerlorini, başlıca mҽğzini tuta bilmirlor. Jn
ağır templo, sönük aparılması da ziyandir, diqqot yayınır. ki monoton qıcıqlayıcı
şagirdlҽri yorur, onlarda yuxulu yyot yaradir. Odur ki, dors rongaronk şҽkildҽ
qurulmalı, nn diqqotinin osas foaliyyot növündon yayınmasına imkan omolidir.
3. Bunun iiciin do dors zamani şagirdlorin foal, miistoqil vo adıcı foaliyyotino
şҽrait yaradılmalıdır. Müşahidolor gostorir ki, ollimin tcz-tez «diqqҽtli o!un»,
«diqqotınizi yayındırmayın» vo kimi xobҽrdarlığı lazimi somoro vermir. Ogor
miiollim irdlorin fikri foallığını artırır, onlan fikri işo colb edo bilirso, a voziyyot
tamamilo başqa ciir olur. Bu halda şagirdlor passiv şahidҽçiyo çevrilmҽz, matcrialı
foal surotdo qavramağa, nasını anlamağa, oradan zoruri nҽticҽlҽr çıxarmağa
miivoffoq
ar. Bunun üçün şagirdlorin tohlil etmok, miiqayisolondirmok, umiloşdinnok vo s.
kimi fikri omoliyyatlardan diizgiin istifado osino nail olmaq lazimdir. Hotta sorğu
prosesindo do biitiin irdlorin diqqoti soforbor cdilmoli, cavab veron yoldaşının
şҽrh luna nozaroto istiqamotlondirilmolidir. Bunun iiçün «Yoldaşı-cavabına olavo
et?», «Onun sohvini diizolt», «Kim daha qisa vo iq deyҽ bilҽr?», «Kim başqa
misal gotiro bilor?» vo s. kimi sual tapşırıqların qoyuluşu biitiin sinfi soforbor edo
bilor. Tolim terialini çox bositlҽşdirmҽk vo ya çox çҽtinlҽşdinnok do olmaz. terial

yetirmok meyli güclҽnҽr. Bu, mosolonin bir torҽfidir. ■ torofdon, axı, bütün tҽlim demoli, tolimin шсс bir golmosi bu qapıdan kcçmodҽn uşağın ruhuna daxil ola
material Ian, biitiin fonlor eyni dҽrocı maraqh olmur, onlann icorisindo maraqh Ipilmoz. Aydin mosolodir ki, uşağı bu qapını açıq saxlamağa Uhşdırmaq birinci
olam da. maraqsızı vardir. Hamisi eyni dorocodo şagirdlҽrin bilavasito mara& dҽrҽcҽli ҽhҽmiyyҽtli bir işdir, tolimin biitiin ■nüvҽffҽqiyyҽti buna nail olmaq
istinad cdo bilmoz. Lakin elo materiallar var ki, onlar bilavai maraq doğurmasa iizorindo qurulun>.
da, şagirdlҽrin goloeok foaliyyoti üçün < vacibdir. Ona goro do şagird hor bir Nozordon keçirdiyimiz şortlҽr do şagirdlҽrin mohz «ruhun [Qapisini açıq
todris materialma diqqi olmah, yoni diqqotli olmağa vҽrdiş etmolidir. К. D. saxlamasına» kömҽklik gostorir.
Uşinski mC limloro miiraciot edorok deyirdi: «OIbotto, öz dorsinizi oylon< Tolim prosesindo şagirdlҽrin diqqotini somoroli toşkil etmok
ctmoklo siz qorxmaya bilorsiniz ki, uşaqlar dorsdo danxacaq lakin yadda saxlayin Осип homin şortlorҽ omol edilmosi zoruridir.
ki, tolimdo heç do hor şey oylҽncҽli \ bilmoz, hcç şübhosiz, darıxdıncı şeylҽr do
vardir. hom do onhaj olmalıdır. Uşaqları öyrҽtmҽk lazimdir ki, noinki onlal|
maraqlandiran. cozb edon şeylori. hom do colb etmoyon şeylҽri yerino 5. Hafizo proscslori, mnemotexniki iisullar
yetirsinlor, hom do bunu öz borcunu yerino yctinn xatirino ctmosinlor».
Hafizo miirokkob psixi foaliyyotdir. Bu cohot insamn hoyat vo foaliyyotindo
Tolim materialma hoqiqi maraq onun zahiri cohotino deyil, mozmununa,
hoyati ohomiyyotino goro olmahdir. Y şagird başa düşmҽlidir ki, miiollimin ona onun yerino yctirdiyi muxtolif funksiyalarda aydin 1 aurotdo nozoro carpir.
çatdırdığı informasiya ya biliklor zahiron colbedici olmasa da, onlann prakti Dork olunan cisim vo hadisolorin yadda saxlanmasi, hifz I olunmasi, yada
fҽaliyyҽtindo böyiik ohomiyyoto malikdir. Ona goro do onu do etmok, başa sahnmasi vo tamnmasi h a f i z o p r o s e s - I 1 о r i adlamr. Hafizonin
düşmok, anlamaq vo ycri golondo totbiq etino bacarmaq lazimdir. foaliyyotinin moqsodouygun surotdo I loşkili do bu proscslҽrlҽ bağlıdır. Xiisusi
mnemotexniki (mncmo-I nikon - yunan sözü olub yadda saxlamaq moharoti
5. Şagirdlordҽ diqqoti torbiyo etmok iiciin miihiim şҽrtlҽrd biri do onlann
demokdir) iisul-lardan - olavo assosiasiyalar yaratmaq yolu ilo hafizonin hocminin
tolim cmalatxanalannda, mҽktҽbyanı saholordo vo a, omoyinin somoroli
I böyiidüimҽsinҽ vo yaddasaxlamamn asanlaşdırılmasına yardım edon muxtolif
tҽşkilidir. Ciddi omok rcjimi, onun müҽyycl qayda-qanunları, iş ycrinin diizgiin
qayda vo iisullar sistemindon istifado ctmok do homin proseslorin somoroli,
tҽşkili, tolimatçının gösto-rişlҽrini doqiq surotdo yerino yetirmok zoruroti diqqoti
moqsodouygun surotdo tҽşkilino yönҽlmişdir. Başqa sözlҽ, insanin mnemik
soforbor cdir, şagirdlori gördüklori iş iizorindo cҽmlҽşdinnҽyo alışdırır.
foaliyyoti materialı xiisusi niyyҽt vҽ moqsodlo yadda saxlamağa, öyrҽnmҽyҽ
6. Şagirdlҽrdҽ müşahidoçiliyi inkişaf etdinrıok sayosindo ixtiyari diqqoti
yönҽlmişdir. Ona görҽ do malik olduğumuz sistematik biliklorin
mümarisҽ etdinnҽk do vacibdir. Hom do uşaqlan dҽrsdҽ, küçodҽ, evdҽ hor şeyo
315 böyük ҽksҽriyyҽti xüsusi foaliyyot sayҽsindҽ haf möhkҽmlҽnir. Yҽni
fikir vermoyo öyrotmok, onlarda müşahidҽciliyi inkişaf ctdirmҽklҽ yanaşı öz bu zaman insanin qarşısına müvafıq xüsusı olaraq yadda saxlamaq moqsodi
diqqҽtlorini idaro ve tonzim etmҽk üçün do vacibdir. qoyulur. Bununla bilmir, moqsod özü belo doqiqloşdirilir: «matcrialı yaxşı ya
7. Miiollim şagirdlordҽ diqqoti inkişaf etdirmҽk üçün hor şagirdin fҽrdi saxla ki, lazim olanda onu yada sala, xalirlaya biloson». Qavrae material in
xüsusiyyotlҽrino yaxından bҽlod olmalıdır. Yalnız bu halda şagirdҽ fҽrdi yadda saxlanmasi vo yada salınmasına yrinoll foaliyyot m n e m i k
yanaşmaq, diqqotini inkişaf etdinnokdҽ ona kömҽklik göstonnҽk olar. Hor bir f o a l i y y o t adlamr. Belo foaliyj zamani insamn qarsısına xiisusi
moqsod qoyulur ki, ona vcrtl materialı seçici surotdo oks etdirsin, yadda
uşaqda bu vo ya digor halda
saxlasin. soma iso \*M salsın vҽ ya xatırlasın. ı ma goro do mnemik fҽaliv, vol
314 fcqqotsizlik hallarının sҽbҽbini diizgiin müҽyyҽnlҽşdirmҽk, ona harsi tosirli
homişҽ sefH vo moqsҽdҽ yönҽlmiş xarakter daşıyır. Belo bir foaliyvot hor bfl
tҽdbirlҽr görmҽk vacibdir.
hafizo prosesini somoroli surotdo toşkil etmoyo imkan vcrir. a
8. Şagirdlҽrin diqqotini dorsin somoroli mҽnimsҽnilmҽsinҽ ■ftnoltmok iiçün Y a d d a s a x l a m a - gerçҽkliyin cisim vo hadisolorinfl tosirilo duyğu vo
ictimai roydҽn diizgiin istifado etmok lazimdir. lülun sinfı soforbor etmok, qavrayış prosesindo beynimizdo omolo goiuJ toossiirat vo surҽtlorin
iimumi iso mane olanlan mozommot ■ток istiqamҽtinҽ yönҽltmҽk do vacibdir. mölıkҽmlҽndirilmosi prosesidir. I iJ hafizonin foaliyyoti do buradan başlayır:
Bir cohoti do unutmaq olmaz ki, yaş artdıqca psixi foaliyyotin yaddasaxlama xarici ш daxili miihitin tosirinin beyindo hokk olunmasulir. Bu.
■tiyari olaraq tonzim cdilmosindo diqqot daha miihiim rol oynayir. p. D. fordid tocriibosinin yeni biliklor, davranış formalan ilo zonumlosmaj iiciin
Uşinskinin tolim işindҽ şagirdlҽrin diqqotli olmasının fcfeomiyyoti barҽdoki çox zoruridir. Нот do yaddasaxlama homişo seçici olur. Yoni aj iizvlorino tosir edon
qiymotli miilahizosini bir daha xatirlamaq ■erino düşҽrdi: «Diqqҽt ruhumuzun şcylҽrin hamısını yadda saxlaminq, br liizum da yoxdur.
elo bir yeganҽ qapısıdır ki, Miurumuzda olan hor bir şey miitloq buradan keçir; Yaddasaxlama iiç osas formada coroyan edir: oksinialma vi nҽqşlҽndirmҽ,
qeyri-ixtiyari vo ixtiyari yaddasaxlama.
312 162 "

Ҽ k s i n i a l m a voya n o q ş l o n d ı r m ҽ birn saniyo orzindo Yaddasaxlamanin insana xas olan on başlıca formasi
cismi bir dofo gormoklo onun surotinin cox doqiq şokildo qisa vo ya 317 i x t i y a r i y a d d a s a x l a m a d ı r . Yaddasaxlamanın ho-
uzunmiiddotli hafizodo saxlanmasıdır. Bu cflf yaddasaxlama eydetik surotlordo min növü insanin mҽqsҽdouyğun fҽaliyyҽtilo bilavasito olaqo dardir. Bu,
özünü aydin surotdo biiruzo veril Çox qiivvotli cmosional tosir yaradan cisim vo insanlarm ҽтҿк vҽ iinsiyyot foaliyyoti noticosi™ tҽşҽkkül etmişdir. Çünki istҽr
hadisolor bcyind möhkom nҽqşlҽnir vo uzunmiiddotli hafizodo qalır. İnsanı ҿтҽк fҽaliyyoti. istorso do ünsiyyı vo fҽaliyyҽtin digҽr novlori onların
taleyindo miihiim rol oynayan çox ağır kodor vo ya boyiik sevinc da uzun miivoffoqiyyot I о icrası üçü zoruri olan bilik, bacanq vҽ vҽrdişlҽrin
miiddot insamn bcynindo hokk oluna bilir. Yoni noqşlҽndirmҽ cmosional sarsıntı yaddasaxlanmasım tola edir. Demoli, ixtiyari yaddasaxlama üçün insan qarşısına
xiisusi moqsod qoyur, materialı yadda saxlamaq iiciin iradi soy göstҽriı miioyyon
yaradan. hoyat ohomıyyҽtM hadisolorin hokk olunmasıdır. Dilimizdҽ ışlonon «bu
Usui vo qaydalardan istifado edir. Bu. şüurlu surotd tonzim edilon, miioyyon
hadiso omriim boyu yadımdan çıxmaz» ifadosi do mahiyyot etibarilo mohz belo istiqamҽtҽ yönҽldilon prosesdir. Ona göı do psixologiyada ixtiyari
qeyri-adi hadisolorin doğurduğu qiivvotli loossüratla olaqodardir. yaddasaxlamamn xiisusi bir növü kimi öyrҽnmҽ ayird edilir.
Qe yr i - i x ti yar i yad d a sa x la ma iso cismin Ö у г о n m о miintozom, planh vo miioyyon üsullardan istifade I etmoklo
dofolorlo, tokraron qavramlmasi sayosindo bas verir. Bu halda qarsiya xiisusi xiisusi tҽşkil edilon yaddasaxlamadir. Homin mnemik I foaliyyotin
yaddasaxlama moqsodi qoyulmur, cismin vo ya miivoffoqiyyotli coroyam bir sira amillordon asılıdır. Molumdur ki, öyrҽnmoyo
316 ■gonin yadda saxlanmasi üçün iradi soy göstҽrilmir (mnemik ■ardan qarşıya qoyulan mҽqsҽdin (iimumi vo yal konkret, uzun miiddoto vo ya qisa
istifado olunmur). Lakin unutmaq olmaz ki, qeyri-lyan yaddasaxlamaya
cisimlor, hadisolori© görülon iş, yaxud ■1 foaliyyotinin xarakteri tosir edir.
j
müddҽtҽ yaddasaxlama moqsodinin) xarakteri, materialın anlaşılması doroeosi,
fikri fҽallığın sҽviyyosi, tҽkrarların toşkili vo s. kimi amillor tosir gostorir.
Psixoloji ҽdobiyyatda oz urn tapmış iki eksperimentin noticosini nozordon Demoli, yaddasaxlamamn somoroliliyi iki osas amildҽn I öyrҽnilҽn materialın
keçirҽk. Bir Who zamani şagirdlҽro vorҽqolҽrdҽ tosvir olunmus cisimlori il xarakterindҽn vҽ şoxsiyyotin mnemik priyomlardan diizgiin istifado etmҽsindҽn,
etmok tapşırılmışdır. Hor bir şҽkildҽ cismin tosv iri ilo yanaşı ~m do qeyd
başqa sözlo, onun idrak fҽallığından asılıdır.
olunmuşdıır. Tocrübodҽn sonra şagirdlҽrҽ Jlordo nolҽri gördüklҽrini xatırlamaq
toklif olunmuşdur. Bu Kin şokildo tosvir olunan cisimlorin yaxşı yadda Molumdur ki, hor şeyi biz eyni ciir yadda saxlaminq. Bir halda I biz material!
saxlandığı *Bm olmuşdur. Rҽqҽmlҽrҽ gҽldikdҽ, şagirdlorin bozilori miyyotlo yaxşı (doqiq, tam), digor halda iso pis (sohv vo ya natamam) yadda saxlayinq. Bozi
homin roqomlҽri gönnҽdiklorini etiraf ctmişlҽr. Başqa tocrübҽ zamanı şҽkillҽri cisimlor, hadisolor asanliqla ve j uzun miiddot yadda qahr, digorlori iso yox.
iizҽrindҽki roqҽınlorin sırası ilҽ aq tapşırılmışdır. Bu zaman hҽr şey torsino Mosolon, kiçik, axıcı, I emosional şeri asan, hҽcmco böyiik, vozncҽ ağır şcri çotin |
olmuşdur: mlor yaxşı yadda saxlanılmış, şҽkillor ıso. demok olar ki, Imomişdir. öyronirik. Mosolon, Somod Vurğunun «Azҽrbayean» şerini yadda ; saxlamaq iiciin
Homin tocrübo onu göstorir ki, ovvҽla, yaddasax-a seçici sҽciyyҽ daşıyır. sanki heç bir iradi soy lazim gҽlmir, amma başqa bir şeri dönҽ-dönҽ oxuyursan
insanin qarşısındakı mҽqsҽd dasaxlamanın istiqamotino ciddi tosir göstorir.
ikincisi, iilorlo apanlan foal iş onlan adekvat surotdo oks etdirmoyo ok etdiyi
j
yeno do yadda qalmir. Maraqh hekayo do asan yadda saxlamr. Ancaq materialm
qısalığı, maraqhlığı onun | asanliqla vo uzun miiddot yadda saxlanmasi iiciin
kimi, onlann yaxşı yadda qalmasını da sortlondirir. 1 vo roqҽmlorin yanaşı
olmasi holo onlann eyni dorocodo a saxlanmasim tomin etmir. burada insanin yegano sobob deyildir. Burada bir sira başqa amillor tosir gostorir. Mosolon, yeni
matcrialla no iş osi osas rol oynayir. Yoni qeyri-ixtiyari yaddasaxlama da material keçmiş biliklorlo, indiki foaliyyotimizlo песо olaqolonir? Bu sado
liyyotin moqsod vo mҽzmunundan asılıdır. Başqa bir tocrübodҽ şagirdlҽro mosolo deyildir. Çfinki yeni materialı keçmiı J biliklҽrimizlҽ qarşılaşdırmaq
mosolo holl etmok ırılmışdır. Tocriibonin birinci seriyasinda mosolo verilmiş sayosindo noyi vo no qodor miiddoto yadda saxlamağa çalışdığımızı
hazır loro osason holl edilmiş, ikinci seriyada şagirdlor mosolonin ini vcrilmiş aydınlaşdırırıq. Bundan ҽlavҽ yadda
roqҽmlorҽ istinadon qurmuşlar. iiçüncü seriyada iso roqomlor, hom do 318 ■xlanılan materialm no dorocodo anlaşıqlı olmasi öyrҽnmonin fcakterino
mosolonin şorti uşaqlar torofindon müstoqil aq fıkirloşilmişdir. Sonra tosir göstҽrocokdir. Anlaşılan material monalı, blaşılmayan, çҽtin material
şagirdlҽrdҽn mosolonin şortindo nmiş roqomlori yada salmaq tolob edilmişdir. m e x a n i k i ö y r ҽ n m ҽ n i fcfolorlo tokrar etmo sayosindo) tolob
Molum olmuşdur şagirdlҽrin özlorinin fıkirlҽşҽrҽk qurduqları mҽsҽlҽdoki omlor
cdocokdir. Bozon şagird vo m tolobo dors materialını öyronҽrkҽn faktik
daha yaxşı yadda qalır.
materiala çox diqqot ■etirir, yoni matcrialı olduğu kimi yadda saxlamağa can
Ҽlbҽttҽ, qeyri-ixtiyari yaddasaxlama da otraf alom haqqinda umat toplamaq atir, onun kurindo baş sındınnaq, onu tohlil etmok, ümumilҽşmiş nҽticolҽr
iiciin ohomiyyotlidir, lakin onlar sistematik vo n bilik iiciin kifayot deyildir. fcarmaq mҽsҽlҽlҽrinҽ diqqot yetirilmir. Belo olduqda mexaniki tkrarlar vo
Çünki qeyri-ixtiyari yaddasaxlama doqiq olmur, bozon, hotta varliq tohrif onlann komiyyoti on plana kecocokdir. Bu da jlddasaxlamanın somoroliliyino
edilmiş sıkildҽ oks rilir. ciddi xolol gotirocokdir. Holo llassik psixologiyada müҽyyonlҽşdirilmiş
aşağıdakı cҽhҽtlҽrҽ ■qqot yetirҽk. Eksperimentlҽr göstҽrmişdir ki, insanin 6

mҽnasız blmҽni yadda saxlaması üçün ogor bir tokrar kifayot edirsҽ, 12 miioyyon qanunauygunluqlan da noz alınmalıdır. Sinir sistemino tosir edon
bnasız sözü yadda saxlamaq ücün 14-15, 36 monasız sözü yadda lixlamaq qıcıqlayıcıla xarakterindon vo intensivlik saviyyasindan asih olaraq iki longimo
uçün 55 tokrar lazimdir. Alman psixoloqu Ebbinhauz öz fcerindҽ qoyduğu hah baş vero bilir. Belo ki, sonraki qiivvotli qıcıqlay özündon ovvolki
tҽcrübҽlor sayosindo miioyyon etmişdir ki, şeri fcnasız sözlҽro nisboton 9-10
qiciqlayicilann törotdiyi oyanma saholo longidir (bu, ö z ü n d ҽ n ҽ v v ҽ l ҽ
dҽfҽ tez öyrҽnmҽk mümkündür. Buna görҽ do materialm yaxşı yadda
saxlanmasi üçün onun mҽna bqҽlҽrinҽ xüsusi fıkir verilmҽlidir. Çünki mҽnalı t o s i r e d o n l o g i m о adlamr). Digor halda iso miioyyon qiivvotli
mҽtnlҽrdҽ söz pt cümlҽlҽr deyil, osason onlann ifado etdiyi fıkir, ideya yadda qıcıqlayıcı tosiri ilo beyindo omolo golmiş üstün oyanma sahosi, ora tosir e vo
plır. Hҽmin fikir, ideya iso materialm mahiyyotini ifado edir. Ilahiyyҽti başa nisboton zoif qiivvoyo malik qiciqlann beyindo yeni oya~ saholori omalo
düşdükdҽn, anladıqdan, onu öz dilinҽ tҽrcümҽ ■tdıkdҽn sonra öyronmo gotinnosino imkan vermir. Belo bir voziyy materiah oxusaq da onun yadda
somoroli olur. Hotta moktob tҽcrü-fcsindҽn aydındır ki, şagird kitabda saxlanmasi tam, doqiq vo do ola bilmoz. Çünki özündҽn ovvolki qıcıqlar ona
yazılanı eynҽn, horfon nağıl tdırso, bu onun hҽmin materialı şüurlu surotdo longidici tosir Bunu özündҽn sonra tosir edon longimo adlandmrlar.
mҽnimsҽmҽdiyini, Laxud mexaniki yadda saxladığını demok üçün osas ola Yaddasaxlama vo ya öyrҽnmҽ ila alaqadar olaraq bu voziyy
bilor. ■addasaxlamada топа olaqolorinҽ istinad ctmok сох vacibdir. fcixoloji 320
eksperimentlor göstҽnnişdir ki, bir tokrardan sonra 100 panasız sözdҽn 5-i В halda rast golmok olur: 1) oxşar materiallar hec bir fasilo fcmodon bir-birinin
yadda saxlamhr. Amma 38 sözlü ciimlodo 17 pantiqi mona rabitosindon 15-i
ardınca öyrҽnildikdo; 2) ҽvvҽl asan, onun masinca fasila vermadan daha çҽtin
yadda saxlamr. Buna goro do pgirdin özünün fıkirloşib tapdığı, özü gҽtirdiyi
material öyrҽnildikdҽ.
misallar, ifadҽlҽr U.ıh.1 yaxşı yadda qalır.
Bir fakta diqqҽt yctirok. Tocriibo gostorir ki, dorsi öyrҽndikdҽn Ьпга 30 doqiqo
Yaddasaxlamamn möhkҽmliyi üçün hafizonin fҽalhğı, ümumi Һкп fҽallıq
fasilo veron, yoni heç bir şeylҽ mҽşğul olmayan bgirdlor öyrondiklori materialm
çox vacibdir. Oxunan vҽ ya öyrҽnilҽn matcrialı insanin ши dilinҽ tҽrcümҽ
50-55 faizini, bir dorsi öyrҽnan pnu fasila vermadan başqa dorsi öyrҽnmҽyҽ
etmosi» onu dönҽ-dönҽ tҽkrar etmokdҽn Laxşıdır. Bir psixoloji eksperimentin
keçҽn şagirdlҽr iso nız 25 faizini yadda saxlaya bilirlar.
noticosi bu cohotdon сох Srotamizdir. Eyni kursun tolobolori 4 qrupa bölünür,
Yaddasaxlama va ya öyrҽnmҽ zamani hor bir şoxs öz fordi usiyyotlorini do
onlara eyni kahni materiahni öyrҽnmҽk tapşırıhr. Lakin hor qrupun qarşısına
nҽzҽrҽ almalıdır. Bela ki, bҽzilҽri özü uduqda, gördükdҽ, digorlori ucadan
lajıuxtҽlif moqsod qoyulur. I qrup materiah 4 dofo oxumalıdır, II
oxuduqda vo ya başqası uduqda - о qulaq asdiqda materiah yaxşı yadda saxlayir.
319 qrup 3 dҽfҽ oxumalı, birdҽfo danışmalı, III qrup 2 dofo oxutnall dҽfҽ
Bu, fizonin tiplori ilo ҽlaqҽdardır. Hafizo tiplori hor hansi adamin i vo песо
danışmah, IV qrup isҽ onu bir dҽfҽ oxuyub 3 date Щ ctmҽlidir. Biitiin qruplarda
yaddasaxlamamn somorosi yoxlanarN malum olmuşdur ki, an pis yaddasaxlama yadda saxlamasi ilo ҽlaqҽdardır. Bir qisim adamlar kili, insanin sifotini,
va an lama I qrupda, yaxşısı IV qrupda olmuşdur. IV qrup yalniz bir dolo oxumaq predmetlori yaxşı yadda saxlayir. Bu, fizonin obrazh tipidir. Digorlori iso
vi data onu izah etmok moqsodi güddükdҽ onlarda materiala tam ft miinasibot sözlori, fıkirlori, ifadolori şı yadda saxlayir. Bu, hafizonin sözlü-montiqi tipidir.
yaranmışdır: tolobolor mҽtni şҽrh edo-edo on mahiyyotini dorindon başa düşmüş ikinci afdan, adamlar materiah hom do muxtolif qayda vo ya iisullann moyi ilo
vo hafizodo hokk etmişl Yoni material sadoco olaraq oxunmamalı. heç olmazsa yadda saxlamağa çalışırlar. Bu halda yaddasaxlama osesindҽ hansi analizatorun
o. tiki tҽkrarlanmalıdır. Oxu prosesindo materialdaki cisimlori. hadisol üstün iştirakma göro hafizo tiplori üҽyyҽn edilir. Yoni bҽzilorindҽ görmҽ,
tҽxҽyyüldo canlandırma, «Пкгҽп onlan nozordon kccirmo» do ç ohomiyyotlidir. digҽrlҽrindҽ eşitmҽ, üncülҽrindҽ horoki analizator üstün iştirak edir. Bu
Belo bir mnemik omoliyyat fikri foallığı artı yanaşı materiah aydin tosovviir
cohotdon 'rmo, cşitmo, horoki vo qarışıq hafizo tiplori forqlondirilir. Odur ',
ctmoyҽ vҽ hafızҽda mö londinnҽyҽ kömҽk cdir.
yaddasaxlama prosesindo hafizo tiplori do nozoro ahnmahdir. lbotto,
Öyronmҽ zamani mҽşğolo növlorinin, eloco do işlҽ istirah diizgiin
növboloşdirilmҽsi do vacibdir. Mosolon, yaşlı adam 4~ doqiqo gorgin mҽşğul yaddasaxlama aktinda biitiin hafizo növlҽrinin birgo aliyyҽti çox
olduqdan sonra 10-15 doqiqo isti etmolidir. Bu cohot şagirdlorin tolim materialmi ohomiyyotlidir. Bu, fordi tocriibo prosesindo oldo ilmiş molumatların az-çox
öyronmosi somoroli tҽşkili iiçiin do vacibdir. dorocodo hafizodo saxlanmasıdır. oni hifzetmo cisim vo hadisolorin oks
Moşğҽlo növlorinin diizgiin növboloşdirilıııosi do öyronmҽ sҽmҽrҽliliyi etdirilmosi zamani onlann yduqları izlҽrin, olaqolorin beyindo saxlanmasıdır.
üçün çox ohomiyyotlidir. Bclo ki, iki ntozmuncajf materiah bir-birinin Hifzetmo u n u t m a ilo dialektik olaqҽdҽdir. İlk növbodҽ utmamn monfi
arxasinca oxumaq onlann bir-biri qarışmasına sobob olur; yaxud, asan cohotlori diqqoti colb edir. Miioyyon infonnasiya diki halda lazimdir, amma onu
materialdan sonra materialm öyrҽnilmosinҽ keçmok do sҽmҽrҽsizdir. Çünki bu xatirlamaq miimkiin deyil, yoni da düşmür, izlor itib gcdib, unudulub. Halbuki
sonraki material sanki ovvolkini sıxışdırıb aradan çıxarır. sinir proseslorinin unutmanin faydasi coxdur vo bunsuz şoxsiyyҽtin fordi tҽcrübҽsi tҽşҽkkiil edo
312 164 "

ilmozdi. Garaksiz infonnasiyalar unudulur. Hifzetma aslindo inutma ilo miibarizo da miihiim hafizo prosesloridir. fciinki yaddasaxlama vo hifzetmonin noticosi
sayosindo miimkiin olur. yadasalma vo tamma broscslorindo tozahiir cdir.
Unutma prosesinin песо getmҽsinҽ aid Ebbinhauzun bir ҽcrübҽsini Yadasalma mahiyyotco beynin keçmiş tҽcrübҽdҽn («hafızo |tnbanndan») indiki
xatırlayaq. О miioyyon ctmişdır ki, materialm iyronilmosindon yanm saat an iiciin zoruri olan informasiyam seçib ■yırması, canlandırmasıdır. Yoni kcçmiş
sonra (olbotto, bu, materialm xarakterindҽn vҽ öyrҽnҽn şҽxsin fҽrdi qavrayış materialları purҽtlҽrinin şüurda yenidon canlandırılması yadasalma üçün
xüsusiyyҽtlҽrindҽn çoi asılıdır) 40 faizi, bir gündҽn sonra 66 faizi, 3 gündҽn osas ohotdir. Yadasalma sayosindo keçmiş tocriibonin, hisslorin, fikirlorin Ьофа
sonra 75 faizL 30 gündҽn sonra 79 faizi unudulur. Ҽlbҽttҽ, bu mexaniki cdilmҽsinҽ nail oluruq.
yaddasaxlamada belҽ olur, mҽnalı yaddasaxlamada unutma faia xeyli azalır. Yadasalmanın üç sҽviyyҽsi ayird edilir: tamma, xiisusi yadasalma vo
Dcmoli, qavradığımız materialm ya hamisi, ya da müeyyei hissҽsi unudula xatirlama.
bilҽr, elҽcҽ dҽ hҽmin material! vҽ ya onun bir hissҽsini ya uzun müddҽt, ya da T a n i m a yadasalmanin nisboton aşağı sҽviyyҽsi kimi .ısmin tҽkrarҽn
müvҽqqҽti olaraq unuda bilorik. qavranılmasına istinad edir. Bu monada tamma yadasalmadan sado prosesdir.
Unutma prosesi düz xott üzro coroyan etmҽyҽrҽk miioyyon xüsusiyyotlҽrҽ Tamma yadasalmadan asandir. Psixoloji eksperimentlor do bunu aydin surotdo
malikdir. Unutmanın qarşısını almaq üçün bu xiisusiyyotlori bilmҽk zoruridir. gostorir.
Qavranılmış materialm insan iiciin hoyati ohomiyyoto malik olmayan, onun ksperimcntin birinci variantında şagirdlҽri 50 obyektlo (söz vo kekillҽ) tanış
tolobat vo maraqlarmi ödҽmҽyҽn hissolori tez unudulur. Elo unutmamn ilk günlor edirlor. Bundan sonra homin söz vo şҽkillҽri yada lalmaq toklif olunur. Onlar orta
daha siirotlo baş vermosi bclo hissolor hcsabma olur. Bu monada unutma cox hesabla 15 obyekti yada sala foilirlor. Eksperimentin ikinci variantinda iso
moqsodouygun, tobii vo zoruri prosesdir, bunsuz bcynimiz çol yüklonmiş olardı. şagirdlҽri 50 obyektlo ■nış etdikdon sonra onlara 100 obyekt toqdim edirlor (100
Gündҽlik fҽaliyyҽtimiz üçün ohomiyyotfl olmayanlar, onlarla olaqodar olaraq Obyektin 50-si ovvolki, 50-si iso yeni obycktlҽrdir). Şagirdlҽrҽ 100 Dbyektin
omolo gҽlmiş müvҽqqoti rabitҽlҽr lazimi qodor möhkҽmlondirilmҽdiyi üçün tez icorisindo ovvolki 50 obyekti göstҽrmҽk toklif olunur. lar orta hesabla 35 obyekti
unudulur Material kifayot qodor möhkҽm öyronilmҽdikdҽ, homçinin aydin vo tanıyırlar.
dorin dork edilmodon mexaniki surotdo öyrҽnildikdҽ do te unudulur. Ҽksinҽ, Göründüyü kimi, tamma yadasalma prosesinin başlanğıcmı, ısboton bosit
keçmiş bilik vo tocriibolorlo six olaqolondirilo-rok miikommol vo aydin dork soviyyosini toşkil edir.
edilib öyrҽnildikdo, ondan gündolik iş vo foaliyyotdo istifado edildikdo nisboton Molumdur ki, miioyyon bir cisim vo ya hadisoni bilavasito aavradiqda,
az vo gee unudulur, bozi cohotlori iso heç unudulmayaraq hoyat boyu yadda qahr. beynimizdo onunla olaqodar olan bir sira rabitolor pmolo golir; homin cisim vo
Tҽkrarların diizgiin tҽşkil edilmomosi vo kifayot qod olmamasi da hadisonin bilavasito tosiri kosildikdo bu rabitolor dorhal yox olmayib, az ya çox
unutmamn osas sҽbҽblҽrindҽn biridir. Öyrҽnmo başladığımız yeni material ovvol miiddot davam edir. puna göro do cisim vo ya hadiso tokrar olaraq tosir etdikdo
öyrҽnilonҽ nisboton çҽtin olduq da, bu, homin materialm unudulmasma qiivvotli bizo amis golir, onu kcçmişdo qavradığımızı başa düşürük, demoli, ■nıyırıq.
tosir gostorir. Qavrayış zamani omolo golon rabitolorin no dorocodo möhkomlondirilmosindon
Unutmamn qarşısını almaq üçün öyronilmiş materiah unutduq-dan soma asih olaraq tamma muxtolif soviy-•lordo tozahiir cdir. Ogor bu rabitolor lazimi
deyil, unutma başlamazdan ovvol tokrar etmok lazimdir qodor möhkom-ndirilmҽsҽ, tamma aydin deyil, qcyri-müҽyyҽn olur. Bu, iimumi
Miiasir dövrdҽ elmi-texniki toroqqi vo informasiyalann hoddon ziyadҽ imadir. Ҽksinҽ, qavrayış zamani omolo golon rabitolori lazimi
çoxalması ilo olaqodar olaraq ononovi tolim usullanmn b sira qiisurlan aydin qҽdҽr möhkomlondirdikdo, hor hansi adami vo ya cismi doqiq tanıyırıq. Bu xiisusi
olur. Ҽvvҽllҽr «tҽkrar biliyin anasıdır» formul tolim prosesini sadoco olaraq bilik, t a n ı m a d ı r . Bclҽ hal da olur ki, bilavasili qavramadığımız şeylҽri dҽ tanıya
informasiya yığmaq aktıı miincor edirdi. Odur ki, çox demok, çox oxumaq, çox bilirik. Miioyyon bir hckayodt tosvir olunan bir yeri, cismi gördükdo tanıyırıq. Bu,
yadda sax lamaq tolimin cam hesab edilirdi. Oslindo bu ҽzbҽrçiliyҽ, tolim tosvir iizna tammadir. Belo tanimanin müoyyonlik dorocosi tosvirin mükoın
formalizmo aparan yoldur: belo olduqda öyrҽnҽnin fҽällığı, öy nilonin totbiqi, mҽlliyindon asılıdır. Tolim işindo tҽsvirdon geniş surotdo istil.nl»» edilir.
praktikada yoxlanması kimi vacib mosҽlҽl kölgҽdҽ qalır. Insamn qarşısına qoyduğu moqsod, ifa etdiyi foaliyyot nöwi, maraqlan,
322 keçirdiyi hissi yaşamalar yadasalmanın keyfiyyoiino tosir göstoro bilir.
Unutma ya tanıya, yaxud yada sala bilmҽmҽkdҽ, ya da sҽhv llanımaqda, Yadasalmanin miivoffoqiyyotli olmasi üçiin öyrҽnılon material! tam vo
eloco do sҽhv yada salmaqda özünü büruzҽ verir. pcmoli, yadasalma vo tanıma diizgiin anlamaq, onu omoli surotdo totbiq etm.»k bacarığına yiyҽlҽnmҽk,

hҽmçinin öyrondikdon sonra qarsıya miivafiq suallar qoyub onlara diiriist vo subyektinin saglamhq dorocosi, yaş vıisusiyyҽtlori, şҽxsiyyҽtin istiqamoti, yönҽlişi
otrafli cavab vennoyo stfl etmok vacibdir. Ҽgҽr material xiisusi çҽtinük vo s. ciddi tosir 'gostorir. Yalniz bir cohoti qeyd ctmok lazimdir ki, miiasir dövrdo
çokmҽdҽn vo qavrayışa istinad etmodon canlandirihrsa, bu xiisusi yadasalmadıı Informasiyalar siirotlo artsa da, insan beyninin imkanlan hoddon ziyadҽ genişdir.
Bunun osas olamoti odur ki, materiah yada salarkon iradi sod göstorilmir. Bozi hesablamalara goro insanin idrak Ibaliyyotindo (onun yalniz beyin
Material sanki özü hafizodo canlanir. Bu. yadasalma-nın niyyҽtsiz fonnasi da yarımkürҽlҽri qabığında 14-16 milyard sinir hiiceyrosi var) biitiin sinir
hesab olunur. Yoni yadasalmanin xarak-terindon asih olaraq, niyyotsiz vo hiiceyrolorinin yalniz 4 faizi iştirak edir, qalan 96 faizi sanki ehtiyatdadir.
niyyotli yadasalma tbrqlondirilii N i y y o t s i z y a d a s a l m a Başqa bir cohot. Belo bir fikir var ki, yer üzündo olan insanlarm yalniz 1 faizi
miioyyon bir cisim vo v.i hadisonin, mҽtnin qarşıya xiisusi moqsod qoymadan imkanlarindan somoroli istifado edo bilir.
sanki ötm özüno yada düşmҽsidir. Bu, insanin tocrübosindo çox tez-tcz bas verir. Insan hafizosinin somoroli foaliyyoti iiçiin do olverişli daxili vo v.ii ici
Hotta, bozon özümüzҽ tҽҽccüblo sual veririk: bu adam vo yaJ bu hadiso haradan şoraitin yaranmasi zoruridir. Tokco onu göstonnok kifayotdir ki, matcriahn yadda
yadıma düşdü? Ҽslindo iso bozon çox zoifl nozoro сафап qıeıqlayıcılar saxlanmasma insanin ac vo ya tox olmasi. taglam vo ya xosto, giimrah vo ya
assosiasiya iizro, yaxud hor hansi likir zoncirinin moqsoddon yaymmasi yuxulu, dalğın vo ya diqqotli olmasi da ciddi surotdo tosir gostorir. Xiisuson do
formasinda indiki anda likir obyekti olmayan cisim vo hadisolori yada sala bilor. insan hafizosinin foaliyyoti onun no dorocodo giimrah vo ya yorğun olmasindan
Hor hansi bir cismi, hadisoni, işi, öyrҽnilmiş materialı,J qarşıdakı moqsodlo asılıdır. Yorğunluğu aradan qaldinnaq. hafizonin foaliyyotini sҽmҽrҽli tҽşkil etmҽk
olaqodar olaraq qosdon. xiisusi soy göstormok sayosindo yada salinqsa, bu, üçün yol vҽ vasitҽlҽr çoxdur. Bııraya oım4 rejiminҽ ciddi riayҽt edilmosi, omoklo
n i y y o t l i у a d a s a 1 J m a d i r . Bu, insandan xiisusi iradi soy istirahotin diizgüÄ növbҽlҽşmҽsi, farmokoloji, fizioloji vo s. tosirlor daxildıı
göstorilmosinı tolob edon miirokkob hafizo prosesidir. Homin cohot, Mosolon, görkҽmli şҽxslҽrin yorğunluğu aradan qaldırmaq ücıal soyuq sudan
yadasalmanin xatirlama soviyyosindo daha aydin surotdo nozoro çarpır. Yoni istifado etmosi ibrotamizdir. Mosolon Siller yaradıci işlҽ mҽşğul olarkҽn ayağını
xatirlama daha foal yadasalma prosesidir vo xiisusi gorginlik. iradi soy tolob edir. buzlu suya salarmış. Şatobrıan beU vҽziyyҽtdҽ ayaqyalın soyuq döşomҽdo
Odur ki, yaxşı xatırlamağı öyronmok lazim golir Biliklorimizdon somoroli gozonııiş. V.Hiiqo soyuq duş qobul ctmoklҽ yorğunluğu aradan qaldırannış. Puşkin
istifado etmok bundan asılıdır. Yaxıı 1 yadasalma yaxşı xatirlamam adoton tomin sҽhorhır buzlu suda çimmҽyҽ adҽt etmişdi. Ҽlbҽttҽ, bu faktlar tҽqlid ücün
cdir. Lakin xatirlamanin I miivoffoqiyyoti onun hansi şoraitdo vo песо yerino gҽtirilmir. Ҽsl mҽsҽlҽ ondadır ki, hor kos öz zehni foaliyyotini, eloco do
yetirilmosindue j hafizosinin foaliyyotini somoroli toşkıl etmok ücün optimal yol vo vasitolor seçҽ
ksihdir. Xatirlamanin miivoffoqiyyoti qarşıda duran moqsodin hydin vo doqiq vo onlardan istifado edo bilor.
dork edilmosindҽn asılıdır. Xatirlama da Bnahiyyҽtcҽ seçici xarakter daşıyır,
yoni bu zaman qarşıdakı Inoqsҽdlo bağlı olan vo ya konkret foaliyyoti icra
ctmok iiciin ■eruri olan biliklori yada salırıq. Bunu asanlaşdırmaq iiçiin
XI V Ҽ S İ L TҼFҼKKÜR
satirlanacaq materialm planmin tortibi, obyektin miivafiq surotinin pal şҽkildҽ
yaranmasi, dolayi assosiasiyalardan istifado vo s. ohomiyyotlidir. VҼ NİTQ
Yadasalmanin xiisusi bir formasi x a t i г о d i r. Bu, fcccmişimizin zaman
vo mokanca mohdudlaşan surotlorinin yada lahnmasidir. Xatironin morkҽzindo
şoxsin özü, onun başına golon |Vo ya şahidi oldıığıı hadisolor durur. Odur ki, 1. Tҽfokkürü öyrҽnmҽyin xiisusiyyotlori § I . Şiiur vo tofokkiir
xatiro zamani keçmiş obyektlori tokco yada salminq, eyni zamanda onlan harda,
no vaxt, ihansı şoraitdҽ qavradığımızı yada salır, onlan hҽyatımızın finüҽyyon Insamn hoyat foaliyyotindo onun psixikasi tam proses kin coroyan cdir.
dövrii ilo bağlayır, onlann zaman ardıcıllığını dork edirik. [Xatiro eyni zamanda Ancaq şҽrti olaraq psixi inikasın iiç osas soviyyoal ayird edilir: 1) sensor-perseptiv
yada sahnacaq hadisolorin mozmununu, onlann ardıcıllığını, aralarındakı proseslor; 2) tosovviirlor; \\ tofokkiir, yaxud intellckt soviyyosi.
olaqonin sobobini dork etmok flçün zoruri olan miirokkob fikri fҽaliyyҽtlo Sonsor-perscptiv inikasın başlıca cohoti odur ki, varlığın oks ctdirilmosi real
bağlıdır. Xatirolor msanin şҽxsi hoyati ilo bağlı olduğu üçün bir sira emosiyalarla zaman daxilindo subyektlo obyektin bilavasito qarşılıqlı tosiri şҽraitindo coroyan
müşayiҽt olunur. edir: insan hor hansi obyekti onun mövcud olduğıı yerdo vo onun hiss iizvlorino
Göründiiyü kimi, insan hafizosinin somoroli foaliyyoti bir sira amillordon tosir etdiyi anda oks etdirir. Scnsor-pcrseptiv proscsloro yalniz sensor molumatlai
asılıdır. Buraya noinki hafizo obyektinin mozmun vo xarakteri, eloco do hafizo deyil, hom do qorar qobul ctmok do daxildir. Bunlann inkişafı gedişindҽ
312 166 "

infonnasiyaların scçilmosi mcyarları doyişilir. Demoli, sensor proses cismin ani qarşılıqlı tosir prosesi, subyektin otraf alomo bolҽdlҽşmҽsinin apanci formasi kimi
olaraq fotosurotinin çıxarılması deyil. burada cismin hom keçmiş, hom do öyronilir. Yoni psixologiyada tofokkiir ilk növbodҽ idrak foaliyyoti kimi nozordon
gҽlҽcok inkişaf meyli do oks olunur. Bu, sensor-pcrseptiv soviyyodo do inikasın kcçirilir.
foallığıni dҽlalҽt edir. Tofokkiir bir idrak prosesi kimi insanin öz tҽlobatını ödҽmefl üçiin otraf
Psixi inikasin tosovviirlor morholosino bir sira psixi hadisolor] mühiti dҽyişdinrıҽk iislubunu, qaydalarmi tapmaq, mosoloni holl etmok üçün yeni
326 pxoyyül, obrazh hafizo, ardıcıl, eydetik vo s. surotlor daxildir. Hosҽvvürlor biliklor oldo etmok şoraitindo öziinü bünızҽ verir. Demoli, tofokkürün monboyi
duyğu vo qavrayışların kölgҽsi, onlann solğun suroti pcyıl, obyektiv gerçokliyin xarici obyckthl alomdir.
ümumilҽşmiş surҽtlҽridir. Tҽsҽv-(Vürlҽrdҽ ҽyaniliklo ümimilik çulğaşır. Çünki Tofokkürün xarici tҽsirlo şortlҽnmҽsi bilavasito sociyye daşımır. О fikri
bu vo ya digor cisim (haqqinda tosovviir onun dҽfolҽrlҽ qavramlmasi sayosindo
foaliyyotin daxili qanunaııyğunluqları vasitosilo hoyata kcçirilir. Daxili fikri
tҽşҽkkiil fair. Bununla da obyektlorin olamotlorinin sccilmosi, onlann
poyişdirilmҽsi, birloşdirilmҽsi prosesi baş verir, tҽsadüfı ıilaınotlҽrdon foaliyyot hissi idrakin verdiyi molumatlan dҽyişdirir. Homin molumatlar
uzaqlaşılır, daha xarakterik cohotlor tosbit olunur. Bu monada tosovviir bir qrup tofokkiirdo daha tam ve hortorofli borpa edilir, yoni tosir edon obyekt, gerçoklik
cisimdon oldo edilon «yigma», «toplu» juxotlordir. Tosҽvvürlҽrin geniş fikron Ьофа edilir. Demoli, tofokkiir insanin muhitlo real qarşılıqlı tosiri
mҽnzorҽyҽ malik olmasi subyektin jnövcud şҽraitdon kҽnara çıxmasına imkan prosesindo omolo golir vo homin qarşılıqh münasibҽtin adekval surotdo hoyata
vcrir. Yoni tosovviirlor soviyyosindo insanin qnostik (idrak) foaliyyotinin yeni kecirilmosino xidmot cdir. Demoli, tofokkiiriin psixoloji todqiqinin başlıca qayosi
novlori, [qaydalan öziinü biiruzo verir. Obyekt fıkron hissҽlҽrino parçalanır, fikri foaliyyotin zahin noticolorini sadoco olaraq tosbit etmoklo
»vahid bir tam kimi bir yero yığıhr, comlosdirilir. Bununla da [tosovviirlor psixi kifayotlonmoyorok, tofokkiir prosesinin özünü, onun daxili coroyanetmo
inkişafın yeni morholosi kimi qavrayışla jtofokkürü bir-birino bağlayan miihiim
qanunauyğun-luqlanni açmaqdan ibarotdir. Bununla da idrakin yiiksok soviyyeij
holqo rolunu oynayir. Iofokkür varlığın inikasının ali soviyyosidir. Bu
soviyyodo [obyektiv rcallığın cisim vo hadisolori arasındakı miihiim olaqo vo olan tofokkiirlo şüur arasındakı qarşılıqlı olaqo vo asılılıq, eloco ilo onlardan hor
miinasibotlor oks olunur. birinin moxsusi cohotlori asanliqla aşkar cdilo bilor.
Tofokkiir sosial cohotdon şortlҽnҽn psixi prosesdir. Hor bir fordin tofokkiirii Şüur psixikanin insana moxsus olan on ali soviyyosidir. Onun meydana
insanlarm ictimai-tarixi tocriibosino istinad cdir, onun noticolorindon istifado golmosi insanlarm istehsal foaliyyoti prosesi, ünsiyydl foaliyyoti, ictimai-tarixi
cdir: tofokkiir sayosindo fordi tocriibo I boşҽriyyҽtin oldo etdiyi zongin bilik hoyat şoraiti ilo bağlı olmuşdur. Odur ki. siiur sanki biitiin psixi hadisolorin
ehtiyatına qoşulur. Çünki ҽqlı omoliyyatlar, proseslor, fҽndlҽr vo s. comiyyotin inkişafının yckunudur. Ona göro do şüur psixologiyada on miihiim problemlordon
tarixi inkişafında. .ictimai-tarixi tocrübҽdҽ tҽşҽkkül edir. Odur ki, tofokkiir ali biridir.
idrak prosesi kimi hadisonin golocok monzorosini vero bilir. Tofokkiir sayosindo Ümumi psixologiyam ilk növbҽdo fordi şüur, onun inkişaf qanunları
insanin fikri prosesi bu giindon golocoyo vo ya oksino, golocokdon bu giino maraqlandırır. Bu, şiiurla tofokkiiriin kҽsişdiyi osae nöqtҽdir. Hor ikisinin
(eloco do keçmişҽ qayıtmaq) istiqamotindo poroyan edo bilor, foaliyyotin iimumi cohoti odur ki, onlar beyimn mҽhsuludur. varlığı oks etdirir vo insanin
başlanğıc anından sonuna vo ya oksino, sonundan başlanğıc anına doğru coroyan tarixi inkişafı prosesindo omolo golon, tҽşҽkkül edon ideal inikasdır. Başlıca
edo bilor. Zaman \o mokanca tҽfokkürün bclo bir sҽrbost cҽrҽyanı homin fҽrqlҽndirieı cohot odur ki. şüur ideal inikas kimi yalniz vo yalniz ictimai insana)
proseslorin I yiiksok somoroliliyi vo «qiidroti» ilo şortlҽnir. Tosadiifi deyildir ki, moxsusdur. Demoli. tofokkiiriin kökü vo mҽnşoyi sanki şiiura ıbotҽn daha
ali idrak prosesi olan tofokkiir bir sua elmlor torofindon araşdırılır. qodimdir, yoni tofokkiir bu vo ya digor soviyyodo yvanlar alomindo do özünü
Tҽfҽkkürlҽ materiyanm qarşılıqlı olaqosi, tҽfokkürün kömoyilҽ varlığın dork gostorir. Onun bioloji köklҽri daha nnlikloro gedir. Ҽgҽr mosoloyo genetik
edilmosi yolları vo imkanlan folsofo elmi torofindon araşdırılır. cohotdon yanaşsaq, bkkür daha qodimdir, amma şüur nisboton sonra meydana
Tofokkiiriin osas formalannin (mofhum, hökm vo oqli noticҽlҽrin) golso , daha geniş vo daha ҽhatҽlidir. Şüur ictimai-tarixi inkişafın hsuludur. Buna
qanunauygunluqlan formal montiq, onun beyin mexanizmi iso fiziologiya elmi goro do fordi şiiur da ictimai şüurla qınlmaz qo vo miinasibҽtdҽ inkişaf edir,
torofindon öyronilir. Kibernctika isҽ tҽfҽkkürü informasiya prosesi kimi nozordon formalaşır. Çünki şüunın özii ■nsial mahiyyot daşıyan foaliyyot prosesindo
kcçirir. insanıajj fikri foaliyyoti ilo EHM-in işi arasındakı iimumi vo forqli inkişaf edir.
cҽhothnt araşdınr. Şüuru bozon insanin malik olduğu biliklor mocmusu kimi do ■ah edirlor.
Tofokkiir do biliyo istinad edir, lakin tofokkiir bilik ildo etmҽyin operasional
Tofokkiir psixologiyada daha gcnis aspektdo nozordo*, keçirilir.
Psixologiyada tofokkiir dork edon subycktlo dork oluniui obyekt arasinda

(ҽmoliyyat) torҽfıni tҽşkil edir. Demoli, Burla tofokkiir öz funksiyasına görҽ
forqlonirlor.
Molumdur ki, biitiin psixi proscslordo koqnitiv (dorketmo), pnzimctmo vo
kommunikativ (olaqo, rabito yaratmaq) funksiyalar pi vo ya digor dorocodo
özünü biiruzo verir. Lakin fordi şüunın meydana golmosi vo inkişafı ilo homin
funksiyalar keyfıyyҽtcҽ kni xiisusiyyotlor kosb etmişlҽr.
Koqnitiv funksiya yalniz şüur soviyyosindo sözün hoqiqi ■nonasinda
dorketmo, yoni foal vo mҽqsҽdo yönҽlmiş halda bilik pldoctmo funksiyasi kimi
çıxış edir. Bilik şüurun mövcudluq formasıdır, şüur soviyyosindo bilik monahhq
vo kateqorialhq
Äüsusiyyҽti kosb edir.
Şüurun idarҽetmҽ funksiyasi onun iradi sҽciyyo daşıması ilo Xarakterizo
olunur. Yoni fordin davranışı onun iradosinin tozahiirii kimi hoyata keçirilir.
Burada tonzimloyici rolunda fordin konimsomiş olduru ictimai hoyat normalan,
qaydalan, prnsiplori çıxış edir. Bunlann osasinda davranışın «daxili mexanizmi»
vo şoxsiyyҽtin miioyyon xassolori tҽşҽkkül edir. Homin prosesdo foxsiyyot
noinki comiyyot miqyasında mövcud olan maddi vo monovi modoniyyoto
yiyolonir, hom do hor bir ford ictimai miina-libotlor sistemino qoşulur, öz
davranış vo rҽftarını tonzim edir. Fordin şüur sҽviyyҽsi, ilk növbҽdҽ, homin
miinasibotlor sistcmini no dorocodo dorindon başa düşmosindo, onun tҽloblҽrinҽ
uyğun olaraq davranış vo rҽftarını tonzim ctmok qabiliyyҽtindҽ özünü biiruzo
vcrir. Bu prosesdo tofokkiir daha çox mahiyyҽtҽvarma, şüur iso tҽnzimetmo
funksiyasim icra edir.
Şoxsiyyҽtin öziiniitҽnzim sҽviyyҽsi yalniz mövcud oxlaq normalarını kifayot
qodor dorindon dork ctmokdo deyil, ona uyğun olaraq öz davranış vo rҽftarını
qurmaqdadir. Bu morholodo şüur
312 168 "

insanin otraf alomo песо miinasibot boslomosinui. no soviyyc*] onu qobul olmadan tofokkiir foaliyyoti do mkiin deyildir. Ancaq tofokkiir daha miirokkob
ctmosinin osas göstoricisi kimi çıxış cdir. Yoni «mo#fl hoyatima monim psixi prosesdir. Tofokkiir prosesindo insan qanunauyğun olaqolori tosadiifi
miinasibotim monim suinunkiui »• (K.M.ııkJ lOİҽrdҽn ayird edir: ayir-ayn hallardan iimumi hallara keçir, ni varhğı
ideyası özünü aydin surotdo gostorir. ümumilҽşmiş halda oks etdirir. insan mohz tofokkiir sayosindo gerçokliyi daha
Tofokkiir varlığı oks etdirir, şüur soviyyosindo iso fl etdirilono miinasibot dorin, tam vo iq dork cdir. Tofokkiiriin kömҽyi ilo bilavasito qavramlmayan im
bҽslҽnır, sanki onun şҽxsm o/u \o ya comij yҽt üçün yaxşı vo ya pis, faydali vo vo hadisolor do dork olunur. Mosolon, atomun torkib solorini bilavasito
ya ziyanh toroilori niiut] yonlҽşdirilir. Bu morholodo insamn dünyagoriişü. qavramaq miimkiin deyildir. Halbuki insanlar u bilirlor. Bu, vasitoli bilikdir.
sorvot meyl inam vo oqidosi, maraq vo mcyllori sanki şüurda foks nöqteıij Beloliklo, tofokkiir varlığın itoli inikasıdır.
cҽmlҽşir. Noticodo şiiur biitiin psixi hoyatin yekiinu, inkifl soviyyosinin Varlığın vasitoli mikasi bir sira hallarda zoruri olur. Bclo ki, /on bizim
göstoricisi kimi cms cdir Bu monada siiur özünf inteqrativ xassosini biiruzo analizatorlanmiz ayn-ayn cisim vo hadisolori oks irmok iqtidannda olmur
verir. Elo buna goro do psixikanin kommunikativ funksiyasi siiur soviyyosindo (mosolon, ultrasoslori oks ctdiro Imirik), yaxud iimumon miivafiq analizator
olmur (mosolon, "anda rcntgen şüalarını tutan, oks etdiron miivafiq analizator
daha koskin suL inkişaf cdir. Belo bir funksiya olmadan iimumon şüur varlığın ı
xdur). Bozon do bu vo ya digor cisim, hadisoni prinsip etibarilo lavasito oks
inikas formasi kimi mövcud ola bilmozdi. Kommunikativ funksil sayosindo
etdinuok miimkiin olduğu halda, miiasir şҽraitdo u biz edo biImirik, ciinki
noinki insanlarm bilik vo tocriibo miibadilosi, hom qarşılıqlı surotdo bir-birinin
hadiso keçıniş tarixi dövrlordҽ baş işdir (mosolon, arxcologiya, paleontologiya
davranış vo rҽftarını tonzim cinv miimkiin olur. Ona goro do kommunikativ
vo ya tarixi isolor bu qobildondir). Ayn-ayn hallarda iso bilavasito dork ok
funksiya sayosindo f« şiiur öz inkişafında comiyyotin keçdiyi inkişaf yolunu told
miimkiin olduğu halda, о somoroli hesab edilmir. Mosolon, safҽnin ölçülmҽsi,
ctmokdon azad olur. Kommunikativ funksiya insanin özünü dc etmosino zomin
cismin tcmperatur xassolorinin toyin lmosi vo s. Bu zaman muxtolif
yaradir. Bu, şüurun başlıca cohotlorindon birid Çünki öziinü dork edon insan
vasitolordon - cihazlardan Tado olunur. Noticodo idrak imkanlan
yalniz bir obyektiv varhq kimi özü idrak obycktinҽ çevinrıir, hom do ideal,
genişlҽnmҽklҽ, onun kvathq dorocosi do artir. Hom do çox zaman cisim vo
monovi dünyasını da ҿ ctdirmoyҽ miivaffoq olur. Bu da ilk növbodҽ insanin hadisolor sındakı olaqo vo miinasibotlor asanliqla sezilo bilmir, onlar iirokkob
tofokkii vasitosilo miimkiin olur. vo qapali olur. Bunu acmaq iiciin muxtolif fikri oliyyatlardan istifado olunur.
Yoni fikri omoliyyatlar: tohlil, kib, miiqayiso, ümumilҽşdirmҽ vo s. sayosindo
§ 2. Tofokkiiriin mahiyyoti idrak hadisodon iyyҽto doğru coroyan cdir. Başqa sözlҽ, tofokkiir sayosindo
Щ
331
Maddi alomin dork edilmosi duyğu vo qavrayışdan başl Lakin idrakin bu ilk insan hissi idrakdan mҽntiqi idraka doğru hҽrokҽt edir cisimlorin,
morholosindo gercokliyin cisim vo hadisol arasındakı miirokkob vo çoxcҽhҽtli hadisolorin miihiim olamotlorini, hom do bo bilavasito dork edilmosi miimkiin
olaqo vo asihhqlar, onl mahiyyoti oks etdirilo bilmir. Hissi idrak morholosindo olmayan xassolorini, o" arasındakı qanunauyğun ҽlaqҽlҽri, başlıca miinasibotlori
xarici t bilavasito insan şüurunda konkret cisimlorin obrazlan yaranmasına etdirir. Bununla da tofokkiir idrak prosesindo miihiim rol oyna idrakin
gotirib çıxarır. Homin obrazlar fordi sҽciyyҽ daşıy Bu monada hissi idrakin hiidudlanm genişlondirir, duyğu vo qavrayışın kömҽyi oldo edilon tocriibo
vcrdiyi molumat heç do homişo dorin diizgiin olmur. Burada hissi idrak hüdudundan kҽnara çıxmağa imkan v Demoli, tofokkiir cisim vo hadisolorin
matcriallarına ҽsaslanan tofҽ miistosna ohomiyyot kosb cdir. iimumi qanunlanm oks e ron biliklor sistemino istinad edir.
Tofokkiir, cisim vo hadisolorin mahiyyotinin, onlar arasir*
Hissi idrakin materiallan osasinda varlığın vasitoli ümumilҽşmiş
330 inikasmdan ibarot olan tofokkiir idrakin yuk pillҽsini tҽşkil edib, gҽlҽcҽyi
bqo vo asihhqlarin insan şüurunda ümumiloşmiş vo vasitoli asindan ibarot olan görmҽk imkanı verir. Tofokkiir nitqi vohdotdodir. O, dil materiallan osasinda
idrak prosesidir. maddiloşir. Molumdur k: dil bilavasito fikrin gcrçokliyidir. Adam öz-özüno
Duyğular vo qavrayış tofokkiiriin monboyidir. Bozon belo an edirlor ki, hissi fikirloşondo başqasının fikrini bilmҽk istҽyondҽ do, öz fıkrini şҽrh cdondo
idrak qurtardiqdan sonra varlığının montiqi tdo dork edilmosi başlanır. Yoni miitloq dildon istifado edir.
ovvolco duyğu prosesi baş ib qurtanr, bundan sonra tofokkiir foaliyyoto başlayır. Söz maddi cisim vo hadisolori ümumilҽşmiş şokildo ifado с siqnallarıdır.
Bu, doğru ildir. Çünki elo hissi idrak prosesinin özündo do fikri omoliyyat hlil, Cisimlorin özlorinҽ - birinci siqnallara nisbҽ sözlҽr - ikinci siqnallar varhğı daha
torkib, miiqayiso vҽ s, iştirak edir. Demoli, duyğu ve vrayışın verdiyi matcriallar

iimumi şҽkildo oks etdirir. İ. Pavlov gostorir ki, nitq siqnalları ümumiloşdirmҽyo tofokkiir olmadan şagirdlor heç bir tolim materiahm dorindon dork etmozlor;
imkan vcrir; da mohz insana moxsus olan ali tҽfokkürü toşkil edir. onlan sadoco olaraq qavrayar, mahiyyotini iso bilmozlor. Buna goro do tolim
Tofokkiir prosesi fizioloji cohotdon insanin baş-be yarımkürҽlҽri qabağının tprosesindo şagirdlҽrin tҽfokkürünün inkişaf etdirilmҽsi böyük ehҽmiyyҽtҽ
tohlil-torkib foaliyyoti ilҽ olaqodar Burada insana moxsus olan söz malikdir.
qiciqlandiricilarimn tohlil edilm onlara miivafiq miivoqqoti rabitolorin
yaranmasi miihiim oynayir. Tofokkiir prosesindo biitiin bcyin qabığı iştirak & § 3. Tҽfҽkkürün ҽsas formalan
xiisuson do beyin qabığındakı nitq morkozlҽri söz siqnallarimn etdirilmosindo
miihiim rol oynayir. İnsanın idrak foaliyyoti miirokkob vo çoxcҽhҽtlidir. Mosolon, tofokkiiriin
Nitqlo tofokkiir vohdotdodir, lakin onlar eyniyyot toşkil etmir. Nitq noticolori özünü tҽlekkürün lormalarinda - mofhumlar, Ihökmlor vo oqli
tofokkiir prosesinin özü deyil. Bir fikri ifado etmok iiciin adam muxtolif noticolordo biiruzo verir vo ya maddilҽşir. Ilk nozordo tofokkiiriin
dillordon istifado edo bilor. Nitqdon miixtolif sözlor hҽmişo köhnҽlib çıxır, formalannin tofokkiir psixologiyasina
lakin fikrin ifado fomıası - montiqi quruluşu о qodor do köklü surotdo 333 aidiyyoti yoxdıır, bunları daha çox mҽntiq clmi araşdırmalı Lakin formal
doyişilmir. Nitqdo işlonon sözlor homişe onlann hoqiqi, dorin mozmununu oks mҽntiq onlann ҽmolҽgҽlmҽ vҽ inkişaf şoraiti ıl»t maraqlanmır, mҽntiq elmini
ctdirmoyo do bilor. Mosolon. kiçik uşaq öz nitqindҽ müxtolif ifadolordon osason tofokkiiriin noticolori. hu/ıf mҽhsulları maraqlandırır. Halbuki fikri
istifado edir, lakin onlann hoqiqi mozmununu holo dork etmir. Nitqin foaliyyotin çox mülııim tҽrҽfini fikri proses tҽşkil edir. Homin fikri proses
qrammatik quruluşu mövcuddur, bu cohotdon o, fikrin montiqi ifadosindon noticosindo, onun yekunu olaraq bu vo ya digor adamda mofhum, hökm, oqll
notico tҽşҽkkül edir. Bunlar tofokkiiriin formalandir.
forqlonir. Nitqdon hami eyni dorocodo istifado edo bilmir. Toloffü/ xüsusiyyҽti,
Psixologiya fordin tofokkiir prosesini öyrҽnir, yoni miioyyon edir ki, hor
montiqi vurğu vo s. ilo eyni nitq vahidino başqa fikri
hansi fikir песо vo no iiciin omolo golir, inkişaf edir. Ona goro do tofokkiir
332 mozmun vermok olar. Eloco do eyni fikri muxtolif sözlҽrlҽ ifado Itmҽk
proseslorinin coroyan etmosinin qanunauy-ğunluqları psixologiyada xiisusi
mümkündür.
olaraq todqiq edilir. Demoli, tofok kiiriin formalan hom do psixologiyanin
-Tofokkiiriin miihiim xiisusiyyotlorindon biri do odur ki, o, duyğu, qavrayış
öyrҽnmo obyektidir. Homin formalar iso iicdiir: mofhum, hökm, oqli notico vo
vo tosҽvvürloro nisboton çox geniş ҽhatҽyҽ malikdir. Molumdur ki, «Tosҽvvür
ya istidlal
hҽrҽkҽti b ü t ü n l ü k d ҽ qavraya bilmir, mosolon, 1 saniyodo 300 000
C i s i m v o h a d i s o l o r i n i i m u m i v o m ii • h u m
km surotli horokoti qavraya bilmir, tofokkiir iso qavrayir vo qavramahdir
о 1a m о t 1о r i n i n i ni ka s i nd a n i b ar o t o la n
(V.İ.Lenin). Bu tofokkiiriin miicorrodlik xiisusiyyoti ilo bağlı olub, onda
to fo k ki ir fo r ma si n a mo f h u m d e y ili r .
varlığın daha diizgiin vo dorin dork edihnosini sortlondirir. Çünki •Tofokkiir
Moftium hҽmişo sözlҽrdo ifado olunur. Onlar muxtolifdir. Ümumi, fordi,
konkretdҽn abstrakta yüksҽlirkҽn, - ogor о diizgiin
konkret, mücҽrrod mofhumlar vardir.
H ö f o k k ü r d ü r s ҽ . . . - hҽqiqҽtdҽn uzaqlaşmayıb, ona yaxınlaşır. M
Ü m u m i m o f h u m l a r miioyyon cisim vo hadisolor qrupunun
a t e r i у a, tҽbiҽt qanunu abstraksiyası, doyor vo i. a. abstraksiyasi, bir sözlҽ,
miihiim vo iimumi olamotlorini oks etdirir. Mosolon. şagird, miiollim, bitki,
biitiin elmi (cofong deyil, diizgiin, ciddi) ibstraksiyalar tobioti daha dorin,
şҽhҽr vo s.
d a h a d i i z g i i n , daha dolğun oks etdirir» (V.İ.Lenin).
F o r d i m o f h u m l a r ayn-ayn cisim vo hadisolorin iimdo
Tofokkiir do şiiur kimi ictimai-tarixi sociyyҽ daşıyır. Onun noticolori
xiisusiyyotlorini oks etdirir. Bakı, dahi şair Nizami, Mars fordi mofhumlardir.
insanlarm tarixi tҽcriibҽsindҽ öz oksini tapir. Çünki insan tofҽkkürü ilk növbҽdҽ
Ko n kr et mo f h u ml ar gercok cisimlorin miihiim
cisim vo hadisolorin iimumi vo miihiim elamotlorini, eloco do qanunauyğun
olamotlorinin inikasindan ibarotdir. Mosolon, qҽlҽm, maşın, kitab
olaqo vo miinasibotlorini oks etdirir. insamn bclo bir idrak foaliyyoti noticolori
vo s.
tofokkiiriin lormalarinda totbiq olunur.
insan tofokkiiriiniin obyekti konkret cisim vo hadisolor deyil, onlann
Tofokkiir mҽqsҽdҽyönҽlmiş idrak prosesidir. Adam likirloşorkon miioyyon
keyfiyyotlori, xassolori do olur. Bu halda homin kcyfiyyot vo xassolor fikron
bir moqsodlo düşünür, qarşıya çıxan mosoloni, suah holl etmoyo çahşır.
cismin özündҽn tocrid edilib, miistoqil surotdo düşünülҽ bilor. Bu ciir yaranan
Foaliyyotin hor bir növü: omok, tolim, oyun miioyyon suahn, (mosolonin,
mofhumlara m i i c o r r o d mo f h u ml ar deyilir. Mosolon,
vozifonin hollini tolob edir. Tofokkiir bu toloblorin lödҽnilmҽsi, hҽmçinin hor
xoşbҽxtlik, sürҽt, qüvvҽ, yaxşıhq, pislik, achq, qarahq vo s. Mofhumlar aid
bir foaliyyotin planlaşdırılması vo yerino \eiuilmosi üçün zҽruridir. Aydındır ki,

olduqlan cisimlorin miihiim olamotlorini oks etdirib, bir-birino oxşayan cisim
vo hadisolorin iimumi, müştҽrҽk xiisusiyyotlorini gostorir. Misal iiciin
i n s a n mofhumunu götürok. Molumdur ki, yer uzorindoki insanlarm hor biri
öz boyu, rҽngi, çokisi, monovi keyfiyyotlori vo s. etibarilo başqalarından
forqlonir. Bununla belo,
Ibmlarin hamisi iiciin iimumi vo miihiim olan bir sira olamotlor ■dir. Xiisusi
bҽdon quruluşuna, omok vo danışıq qabiliyyҽtinҽ, fckkiiro malik olmasi,
hҽmçinin ictimai varliq olmasi insanin ■hum olamotloridir. Demoli, miihiim
olamot dedikdo, elo zoruri phusiyyotlor nozordo tutulur ki, onlarsiz cisim vo
hadiso mövcud Il bilmoz.
Uşaqlar çox zaman bu miihiim olamotlorin nodon ibarot üğunu diizgiin bilmir
vo buna goro do danışıqlarında qeyri-Iqiqliyo yol verirlor. Mosolon, «Апа»
mofhumu haqqinda uşağın Hkn ilo tanış olmaq iiciin ona: «Апа kimdir?» - suah
verilso, ■xminon belo cavablar ahnar: «Апа adama yemok verin>, «Апа Mama
süd verin>, «Апа mchribandın>, «Апа adamı çox istoyin>. ftemoli, ana
mofhumunun miihiim olamҽti uşağa aydin deyil, yoni Һ holo bu mҽıhuma
yiyҽlҽnmҽmişdir? Bu mofhuma yiyolonib, шпа - öz uşağı olan qadındır» fikrinҽ
golincoyo qodor uşaq fcüoyyҽn inkişaf yolu keçir.
Mofhumlar beynin miirokkob foaliyyoti noticosidir. Mofhumlar, maddi alomin
cisim vo hadisolori haqqinda insoriyyotin inkişaf prosesindo oldo etmiş olduğu
biliklorin ҽsasını bfkil edir. Hor bir yeni nҽsil keçmiş nҽslin hazırlamış olduğu
Hiotlııımlar sistemi ilo rastlaşır, onlara yiyolonir, sonra iso, cisim vo Lklisolorin
yeni miihiim olamotlorini aşkar etmok hcsabina, onlan pnginloşdirir,
dҽqiqloşdirir. Mosolon, müasir insanlarm istifado ■diklori molekula, atom vo s.
mofhumlan başqa mona kosb cimisdir. Bir zaman atom cismin on kiçik vo
bölünmҽz hissosi kesab edilirdiso, indi onun torkibindo neytron, proton,
pozotron ■imi hissolor olduğu aşkar edilmişdir. Bununla da homin ■udhumun
mozmunu doyişilmiş, doqiqlҽşmişdir.
Tolim zamani obyektiv alomin qanunauyğunluğunu oks ctdiron ко insan
tocriibosinin noticolorini ümumilҽşdiron miioyyon elmi [anofhumlar vo onlar
arasındakı olaqo şagirdҽ ardıcıl olaraq iyrodilir. Mosolon, IV sinifdҽ şagirdlorҽ
sklet, onurğa, döş qҽfosi, fcololor, qan, ürok vo s. haqqinda molumat verilir.
Noticodo, tnlarda homin iizvlor haqqinda sado mofhumlar yaranir. Tolim •sindo
şagird mofiiumlan monimsomoklo kifayotlonmir, İKÜnün idrak tҽcrübosini
genişlҽndirib dorinloşdirmҽk iiçiin bu kazır. mҽnimsҽnilmiş mofhumlardan bir
material kimi istifado edir. Molhumlann mozmununu monimsҽmҽk üçün
şagirdlҽr miioyyon mhklor oldo etmolidirlor. Bundan başqa, onlann montiqi
tofokkiirii

inkişaf cҽhҽtdon müvafıq sҽviyyҽdҽ olnıalıdır. Holo kıcıi mҽktobyaşlı şagirdlҽrdҽ Tolim prosesindo şagirdlorin mofhuma no dorocodo yiyҽlҽndiklҽrini
müollimin kömҽyi ilҽ miixtolif mofhuml*] («cv heyvanları», «vҽhşi hcyvanlar» , yoxlamaq üçün tҽrif vcrdirmҽk dҽ mҽqsҽdҽuy-fkundur. Ancaq nozoro almaq
«yırtıcı «hcyvanlar» ve Л yaranmağa başlayır. Mosҽlҽn, III sinifdҽ müҽllim lazımdır ki, şagirdlҽr çox zaman mofhumu bilir, onunla fikri omoliyyat icra edir,
«\'ohşi qııslam, bohsini keçҽrkҽn uşaqlar qızdquş, bayquş, yapalaq, qırgı vo lacın lakin ona torif vcrmҽkdҽ çҽtinlik çҽkirlҽr. Demoli, şagirdlҽro mҽflıuma torif
kimi yırtıcı quşlarla tamş olurlar. Bu ҽsas iizorindo onlarda müvalid tosovviirlor vcrmҽyi öyrҽtmҽk lazimdir. Molumdur ki, t o r i f vermok molhumun
yaranir. Miiollim bu tҽsҽvvürlҽri tohlil cdir, haqqinda danışılan quşların oxşar vo mozmununu açmaq, yeni onun mozmununu omolo getiron iimumi ve miihiim
forqli olamotlorini uşaqlara çatdınj Şagirdlҽr öyrҽnirlҽr ki, yırtıcı quşlar başqa ҽlamҽtlori göstҽrmҽk demokdir. Mҽsҽlen, şagird kvadrata tҽrif vermҽk üçün
xırda qusları vo momolı heyvanları ovlayırlar, onlar çox siirotlo uçur vo onun dördbucaqlı olduğunu, düz bucaqlara ve bҽrabҽr teroflero malik olduğunu
şığıyırlar. Beloliklo, miivafiq mҽtrıum yaranir. bılmolidir. Yoni torif vcrerkon oraya cismo xas olan, lakin onu heç euro
Ҽsas mosolo, mҽfhumlann şagirdlҽro monimsodilmosidir. Bu, müҽllimin sociyyelondirmeyon ikinci dҽrҽceli elamotleri daxil etmok olmaz. Torif qisa vo
mҽharҽtindҽn asılıdır. Mosolon, fҽrz edok ki, müolliıtt mҽfhumlarda ümumilik aydin ifado olunmahdir. Şagirdlҽr hor bir mofhuma torif verorken: a) cismin,
dorҽcosinin miixtolif olduğıınu şagirdlҽii başa salmağı qarşısına mҽqsҽd hadisonin hansi qrupa, hansi novo, qanuna vo s. aid olduğunu; b) onlann
qoymuşdur. Bunun üçiin o, ya/ı taxtasına «iiçbucaq» sözünü yazır vҽ altından forqlondirici olamet-lorini göstҽrmolidirlor.
«itibucaqlı» yazır va şagirdlordҽn daha no kimi üçbucaqlar olduğunu soruşıır, Bu morhololordon sonra şagirdlҽrin meflıuma şüurlu surotdo yiyolonib-
onların vcrdiklҽri cavablarda yazılır. Beloliklo, miiollim şagirdlori belo bir yiyolenmodiklorini toyin etmok iiciin onlann homin mofhumdan omoli surotdo
nҽticҽyo gotirir ki, üçbucaq itibucaqlı, korbucaqlı üçbucağa vo ftJ nisboton daha песо istifado etdiklorino diqqot yetirmok lazimdir.
iimumi mofhumdur. H ö к m , varlığın cisim vo hadisolori arasinda miioyyen olaqo vo
Şagird ümumilҽşdinnҽsinin bir sira forqli cohotlori vardir. Bozon uşaqlar münasibotin olub-olmadığını iqrar vo ya inkar etmokden ibarotdir. Hökm
miihiim ҽlamҽtlҽr ovozino, ikinci doroeoli ҽlamҽtlorҽ istinad edirlor. Bu halda cismin, hadisonin bu ve ya diger cohetini oks etdirir. «Azorbaycan tobii
mofhumlarm mozmunu qeyn-miihiim olamҽtlҽr hesabına gcnişlҽnir. Mosolon, sorvotlorlo zongindir.» Burada tobii sorvotlorin zonginliyi ilo Azorbaycan
kiçik moktobyash şagirdlҽr, yalniz uça bilmok olamҽtinҽ göro, hҽşoratları da arasinda miioyyon olaqo olduğu oks etdirilir.
quşlaı cҽrgҽsinҽ qoşurlar. ilökm dil materiallan osasinda ifado olunur. Onun osas ifado vasitosi
Mofhumlarm monimsonilmosindo onlann ohato daires5 mҽhdudlaşdırmaq q r a m m a t i k c i i m l o d i r . Her hansi hokmii ifado edon cümlҽdo
halına da tosadüf edilir. Mosolon, uşaq göbҽl; bitki hesab etmir. üç osas iinsiir vardir: 1) s u b y e k t , yaxud miibtoda - haqqinda müҽyyҽn
Ҽgor cisimlҽrdҽki miihiim ҽlamҽtlor uşaqlara aydin de ? onlar bu cismin fikir yürüdülҽn gcrçok cisim; 2) p r e d i к a t, yaxud xҽbҽr - cisim haqqinda
başqa cisimlo oxşarlığını, iimumi cohotini bilmirlor. Mosolon, quşlar söylҽnҽn fıkir; I mҽfhumlar arasinda işlҽdilҽn iqrari vҽ ya inkari b a ğ 1 а у ı с i.
mҽfhumunu mҽnimsoyҽrkҽn uşaqlar toyuqların homin dҽstҽyҽ aid olduğunu Mosolon, «Nizami Gҽncҽvi dahi Azҽrbaycan şairidir». Bu hökmdҽ, «Nizami
unudurlar. Onl fikrinco, quş ancaq göydҽ uçandır. Demoli, nozoro almaq Gҽncҽvi» subyckt, dahi Azorbaycan şairi ifadosi predikat, «dın> isҽ subyektlҽ
lazımdıı ki, kiçik mҽktҽbyaşlı şagirdlorin cisimlҽrdoki miihiim olamotlori predikatı ҽlaqҽlondirҽn bağlayıcıdır
ayırması onlann idrak tocrübҽsindon asılıdır. Mohz bu tocriibonin azlığı U m u m i , x ü s u s i v о f ҽ r d i h ö k m l o r vardır «Bütün
nҽticҽsidir ki, I—II sinif şagirdlҽri mofhumlan monimsJ yҽrkon, başlıca olaraq, quşlar uçur» ümumi, «Bҽzi quşlar suda üzür» xüsusi, «Bu quş gözeldİD> isҽ fҽrdi
zahiri olamotlori osas götüriirlor; konkret molhumlan ilk dofo monimsoyon hökmdür.
zaman onlar cismin voziiosini, Hökmlҽr i q r a r i v ҽ i n k a r i olur. «ТҽхҽууШ insana
336 bnunla görülҽn işi göstҽrirlҽr. Mosolon, «günҽş, inҽk, quş nҽdir?» ■ualına I- mҽxsusdur» iqrari, «hcyvanlarda şüur yoxdun> inkari hökmdür.
II sinif şagirdlori adoton belo cavab verirlҽr: «Günҽş tzdırır, istidir», «inҽk süd Cisimdҽ hҽr hansı bir sifҽtin iqrar vҽ ya inkar edilmҽsinin sҽciyyҽsinҽ görҽ
verir», «quş uçun> vҽ s. Bunlar göstҽrir kı. uşaqların ümumilҽşdirmҽsi qavrayış ş ҽ r t i , t ҽ q s i m i vҽ q ҽ t i hökmläi vardır.
çҽrçivҽsindon о qodor dҽ konara çıxmır. Başqa sözlҽ, uşaq bilavasito qavramlan Hҽr hansı bir fıkrin hҽqiqiliyi hökmdҽ söylҽnilmiş şҽrtlҽrdon asılıdırsa, bu,
ҽlamҽtlҽrҽ latinad edir, bilavasito müşahidҽ edo bilmodiyi olamotlori isҽ ş ҽ r t i h ö к m adlanır. Mosolon, «Ҽgҽr şagird müntҽzҽm surҽtdҽ çalışarsa,
uııııımilҽşdirmokdҽ çҽtinlik çokir. Miiollim cismin miihiim •lamҽtlorini miihiim dҽrslҽrindҽn geri qalmaz».
olmayan ҽlamҽtlҽrdon forqlҽndinrıoyi şagirdҽ ©yrҽtmҽlidir.

Tҽqsimi hökmlҽrdҽ hҽr hansı cismo aid olan bir песҿ xüsusiyyҽt iqrar vҽ ya iso bilik clitiyatim zҽnginloşdirmir. Tocriiboli miiollim şagirdloro mohz hansi
inkar edilir. Mҽsҽlҽn, «Akif ya birinci, ya" ikinci, ya da üçüncü sinifdo oxuyur». mövzudan vo ya hansi sahodon misal gҽtirmҽyi söylҽyib, onlan
Hökm cisimdҽ bu vҽ ya başqa bir ҽlamҽtin olduğunu şortsiz. danışıqsız istiqamotlondirir. Bu halda şagirdlorin tҽfҽkkürü mҽzmunlu material osasinda
iqrar vҽ ya inkar edirsҽ, о qҽti hökm hesab olunur. Mosolon, «Bakı Xҽzҽr inkişaf edo bilor, hom do bu material varlığı diizgiin oks etdinnolidir. Elo
dҽnizinin sahilindҽ yerlҽşir», «Materiyasız hҽrҽkҽt yoxduD>. hökmün do sociyyovi xiisusiyyoti hoyati diizgiin oks etdirmosidir. Demoli,
Insanlar hҽmişҽ öz hökmlorinin doğru olub-olmamasıni< yoxlamağa hökm о zaman hoqiqi ola bilor ki, onun mozmunu obyektiv gerçokliyҽ uyğun
çahşırlar. Bu cohotdon hökmlҽrin üç növünü xüsusilH qeyd etmok lazimdir. golsin. Bozi halda miiollim şagirdin yazı işindҽ gözҽl sözlҽrlҽ ifado olunan,
Buraya mü mk ü n l ü k, ger çҽ k li k vfj zҽr ur o t qrammatik cohotdon solis, lakin heç bir aydin tosovviir yaratmayan hökmlҽrin
h ö k m l ҽ r i daxildir. üstündҽn sükutla keçir ki, bu da sohvdir.
Mümkünlük hökmiindҽ, cisimlo onun ҽlamot vo ya keyfiyyҽti arasındakı Şagirdin iroli sürdüyü hökmlorin olaqoli, ardıcıl, osasli olmasina, elmi
olaqo ehtimal kimi başa düşülür. «Bolkҽ bu gün hava tutuldu, yağış yağdı», «01a cohotdon diizgiinliiyiino diqqot yetirihnolidir.
bilsin ki, başqa planetlҽrdҽ hoyat vardır». Bu hökmlҽrdҽ deyilҽn olamҽt cisimdҽ Tofҽkkürün fonnalarindan biri do i s t i d 1 a 1 vo ya о q 1 i I n о t i с о d i
ola da bilҽr, olmaya da. Belo hökmlҽrin hҽqiqiliyi tҽcrübҽ ilҽ yoxlanıhr. r. Artiq, qeyd edildi ki, cisim vo hadisolor arasındakı
Gerçҽklik hökmü cisimlo, onun xassosi. sifoti arasındakı ҽlaqҽni oks etdirir. 339 olaqҽlori ifadҽ edҽn hökmlҽr ya doğru, ya da yanlış ola bilor. Bır sira
Mosolon, «Bu gün hava tutqundur», «Üzeyil Hacıbҽyov milli operamızın hallarda hökmün doğru vҽ ya yanhş olmasi bilavasito qavrayış noticosindo
banisidin>. müҽyyonlҽşdirilir. Mesolon, «Bu gün hava ço| istidir», «Bu parça qırmızıdın>, -
kimi hökmlor bilavasitҽ aşkar olur. Lakin bir çox hallarda hökmün doğru vo ya
Zҽrurҽt hökmü cisim vo hadisҽlҽrlҽ onlann olamotlori arasinda mövcud
yanlışhgınt bilavasitҽ müşahidҽ ilҽ müҽyyҽnlҽşdirmok miimkiin olmur.
olan zoruri ҽlaqҽlҽri oks etdirir. Bu, hökmiin on yiiksok formasi hesab olunur. müoyyҽn hökmün doğruluğıınu ҽqli ҽmҽliyyat vasitosiilҽ sübut ctmҽk lazim
Çünki zҽrurҽt hökmlori tobiot vo comiyyot qanunlan haqqinda elmin son golir. Hҽr hansı hökmiin doğınluğu başqa hokmlorın diizgiinlüyündҽn noşҽt
sözünü qeyd edir. Mosolon, «Ycr edirsҽ, belҽ tҽfҽkkür formasma i s t i d 1 a I vҽ ya ҽ q 1 i n ҽ t i с о deyilir.
338 |önҽş ҽtrafında firlamr», «Ayda hoyat yoxdun>. Dcyilonlordon iydin olur İstidlal obyektiv alom hadisolorinin molum olaqolori osasinda namolum
ki, mümkiinlük hökmü ola bilҽcҽklori, gerçҽklik hökmii olanlan, zҽrurҽt hökmü olaqolorim bilmokdon ibarot olan tofokkiir formasidir.
iso hökmon olmalıları oks etdirir. Bu da lofokkürün tҽşҽkkül etmҽsindҽ Ҽqli nҽticonin iiç növü var: induksiya, deduksiya, tҽşbih.
miihiim rol oynayır. i n d u k s i y a , ayn-ayn faktllar, hallar iizorindo apanlan miişahidolor
Hökmün bütün növlҽrinҽ adam birdҽn-birҽ yiyҽlonmir. İnsanın flbrdi hoyat osasinda iimumi notico çıxarmaqdan ibarot olan. xüsusidҽn iimumiyo gcdon oqli
prosesindo hökmlor sadҽ fonnalardan mürҽkkҽbҽ doğru tҽdriclҽ inkişaf edir. noticodir. Bu qayda ilo oldo edilon iimumi notico biitiin hallara, hotta müşahido
Buna tolim prosesi ciddi tosir gostorir. Mosolon, birinci sinif şagirdlҽri miixtolif edo bilmodiklorimizo do şamil edilir. İnduksiyanın kömҽyi ilo şagirdlor
cisim vo ya hadiso haqqinda holo tok-tok faktlara istinad edorok miihakimo fizikanın, kimyanın, tҽbiҽtşiinaslığın, ictimai inkişafın vo s. qanunlarını
yiirüdürlҽr. Onlann fikrinco, hor bir hadiso bir sobobdon iroli golo bilor, cisim mҽnimsҽyirlҽr. Qızıl, gümüş, mis, dҽmir vo çuqunun yüksok temperaturda
vo hadisonin muxtolif xiisusiyyotlorinin ola bilmosi holo onlara kifayot qodor oridiyini müşahidҽ cdib belo bir iimumi notico çıxanrlar ki, metallar yüksҽk
çatmır. Buna göro do şagirdlҽrdҽ on çox gcrçoklik hökmlҽri özünü gostorir. Bu tcmperaturda ҽriyir. Bu. induktiv istidlaldır.
cohot tolim prosesindo nozoro ahnmahdir. D e d u k s i y a , molum olan iimumi müddoaya osason miioyyon
Molumdur ki, tolim zamani şagirdlҽrҽ fıkirlorini miioyyon tiimlolorlo xiisusi hallar haqqinda notico çıxanııaqdan ibarot olan, umumidon xiisusiyo
diizgiin ifado etmoyi öyrҽdirlҽr. Hor ciimlo iso miioyyon fikri, hökmü bildirir.
gedon oqli noticodir. Riyazi tcoremlorin isbati on cox dcduktiv yolla gedir.
Demoli, şagirdin qurduğu ciimlҽlor üzorindҽ müollimin apardığı iş böyük
Mosolon, üçbucaqda verilmis bucagin digor bucaqdan böyük olduğunu isbat
ohomiyyoto malikdir. Bu halda şagirdlҽrdҽ öz fıkirlҽrini diizgiin ifado etmok
etmok iiciin belo bir dcduktiv istidlal qurulur. İsbat cdilmişdir ki, üçbucağın
bacarığı inkişaf cdir. Lakin bu vo ya digor qrammatik qaydanı şҽrh ctmok iiciin
böyük tҽroli qarşısında duran bucaq böyük olur. Bu bucaq da böyük tҽrolin
tagirdin qurduru ciimlolorin mozmunca obyektiv varlığa uyğun golib-gҽlmҽdiyi
qarşısında durur. Demoli, bu bucaq о biri bucaqdan böyükdür.
bozi müҽllimlҽri az maraqlandırır. Onlar osas mcyar olaraq ciimlonin qrammatik
T ҽ ş b i h zamani hadisolor arasındakı qismҽn oxşarlıq osasinda notico
cohotdon diizgiin olmasını götüriirlҽr. Çox zaman şagirdlҽr yalniz kitabdakı
çıxarılır. Demoli, tҽşbih iki cismin, iki hadisonin bu vo ya başqa cohotdon bir-
niimunolori tokrar edir, ya da çox sado, bosit ciimlolor qururlar; belo cümlҽlҽr
173 335

birino oxşamasına osaslanaraq, homin cisim vo ya hadisonin başqa cҽhotlҽrdҽn fo a li y yo t adlamr. Fikri foaliyyot prosesindo insan bir sira
bir-birino oxşaması hökmünün çıxanlmasından ibarot oqli noticodir. Tҽşhih omoliyyatlardan istifado edir. Bunlar
xüsusidon-xiisusiyo gcdon istidlaldır. Mosolon, Yerin vo Marsm fiziki 341 f i k r i ҽ m ҽ l i y y a t l a r , yaxud t ҽ f o k k ü r p r o s e 1
quruluşundakı oxşarlıq osasinda Marsda da hoyatin olmasi ҽ r i adlanir.
340 Fikri ҽmҽliyyata vҽ ya tofҽkkür proseslҽrinҽ tҽhlil vҽ torkıb, müqayisҽ,
fhtunalini iroli siirürdülҽr. Tҽşbih сох da etibarh oqli notico hesab iimumilҽşdirmҽ, konkretloşdirmҽ vҽ tҽsnifat daxildir.
bdilo bilmoz. Onun noticosi bozon doğru, bozon do yanlış olur. T ҽ h 1 i 1 cismi, hadisoni fikron hissҽlҽrinҽ ayırnıağa, yoni tamın ayrı-ayrı
Tҽşbihin düzgünlüyü miiqayiso edilon cisim vo hadiso laqqmda biliyin ҽlamҽtlҽrinin, kcyfıyyҽtlorinin, cohҽtlҽrmm miiҽyyҽnlҽşdirilmosino deyilir.
genişliyindҽn, dҽrinliyindҽn, miiqayiso üçiin Tolim foaliyyoti zamani şagird һвј hansi bir cismi, hadisoni fikron hissҽlҽrino
Jotürülҽn ҽlamotlҽrin miihiim olmasindan, onlar arasındakı forqlҽri ayinr, hisso ilo tam homcinin ayn-ayn hissolor arasinda olan münasibҽti araşdırıı
fcrindon dork etmҽkdon asılıdır. Mosolon, savad tҽlimi dövründo birinci sinif şagirdi ayn-ayn horflҽrlҽ tanış olur,
hor bir horfi torkib hissosino ayinr, ovvolco hҽrfin hissҽlҽrini yazmağı öyrҽnir,
Ҽqli nҽticҽnin göstҽrilҽn növlҽri birdҽn-birҽ tҽşҽkkül etmir. Buna uşağın
sonra onlan birlҽşdirib sözlorı yazır. Bu, tohlil prosesidir.
hҽyat tҽcrübҽsi vo tҽlim-tҽrbiyosi ciddi tosir gostorir. Miişahidolor göstҽrmişdir
Tohlil cismi, hadisoni fikron hissolorino ayirmaqdirsaJ t o r k i b
ki, kiçik uşaqlar tҽk-tok faktlan mıişahido edib, onlarda olan oxşar cҽhotlori
homin hissolori fikron birloşdirmҽkdҽn ibarotdir Tohlil vo torkib vҽhdot tҽşkil
ayıraraq iimumi-
cdir. Çünki «... tofokkiir bir-biri iiej olaqodar olan iinsiirlori bir vohdҽt hahnda
Hoşdirmҽyi bacarırlar. Bununla uşaqları ayn-ayn faktlardan iimumi fcticҽyҽ
birlҽşdirmҽkdon ibaretj olduğu qodor do şiiur obyektlorini onlann ünsürlҽrinҽ
gҽtirmok mümkündür. Bu halda qanun vҽ noticҽlҽr şagirdҽ başa diişülmҽdҽn
parçala-maqdan ibarotdir. Tohlilsiz sintez ola bilmoz» (F.Engels).
ҽzbҽrlҽdilmir, şiiurlu surotdo mҽnim-
Insamn fordi inkişafı prosesindo tohlil vo torkib müxtolıl mҽrholҽlordҽn
flodilir. Buna göro moktobdo fonlҽri clҽ tҽdris etmok lazimdir ki, şagird hor bir kcçir. Uşaqların idrak foaliyyotindҽ cisim ilk dofo ҽmҽli olaraq tohlil vo torkib
noticҽni, qanunu sadoco ozborlҽyib yadda edilir: о bilavasito sökülür, hissolorino aynhr, yenidon birlҽşdirilir. Belo tohlil vo
'iaxlamaqla kifayҽtlonmҽsin, onları özünün canlı müşahidolҽrino torkib osason birinci siqnal sistcmi soviyyosindo baş verir. Bu cür tohlil vo
[esasҽn çıxardığı nҽticҽlҽr kimi mҽnimsҽsin. torkib heyvanlarda da vardir. Mosolon, meymunun qozıı sındıraraq onun
Şagirdin cisimlo, hadisҽ ilҽ tanışhğı daha çox induktiv yolla арапһг. Yoni loposini ayinb yemosi bclo tohlilҽ aiddir. Ҽlbҽttҽ, insanda birinci siqnal sistemi
şagird cismin, hadisonin ayn-ayn hallarmi müşahidҽ ctmokdon iimumi soviyyosindo özünü göstҽrҽn tohlil belo, mahiyyotc3 heyvanlann tohlilindon
noticoloro, iimumi anlayışlara golir. Sonra iso oxşar cisim vo hadisolori forqlonir.
öyrҽnmҽk iiciin artiq molum anlayışlardan, noticolordon başlayıb materiah otrafli Insan miicorrod tofokkiiro yiyolondikco, cisim vo hadisolorin f i k r o n
öyronmҽyҽ, miieorroddon konkreto, umumidon xiisusiyo keçir. Bununla da etraf tohlil vo torkib edilmҽsinҽ keçir. Bu, ikinci siqnal sistemi soviyyosindo coroyan
varlığı dorindon dork edir. Lakin bu proses özbaşına gctmir, bunun iiciin cdir.
miiollimin xiisusi soy göstonnҽsi vacibdir. Tohlil vo torkib cismi istonilon kimi parcalamaq vo ya birlos-dirmok
demok deyildir. Bu zaman miioyyon sistem vo ardicilluj gözlҽmҽk lazimdir.
§ 4. Tofokkiir proscslori vo ya fikri omoliyyatlar Ҽgҽr maşını sökiib onu omolo gotiron hissolon bir-birindҽn ayirma vo bunlan
birlҽşdirib homin maşını quraşdırma zamani miioyyon olaqo, asılılıq nozoro
insan hoyat vo foaliyyot zamani qarşıya çıxan mosҽlҽlҽri, problemi holl ahnmasa vo ardıcıl horokot edilmҽsҽ, maşm deyil, goroksiz material yığını
etmok, suallara cavab tapmaq iiçün fikirlҽşir vo bu vaxt bir sira fikri omoliyyat ahnar.
icra edir. Ҽgҽr qarşıya yeni bir cisim, hadiso çıxarsa vo o, idrak obyektinҽ Demoli, torkib ayn-ayn hissolorin sado birloşmosi olmadı^ı kimi, tohlil
çevrilҽrsҽ, bu zaman insan ilk növbҽdo onunla başqa cisimlor arasinda oxşar vo edilon cismin ayn-ayn hissolori do bütövün sadecsf
forqli cohotlori, onun ayn-ayn hissolorini, xassolorini, onlar arasındakı nisboti vo 342 parcasi deyildir. Cismin bu vҽ ya digor hissosi onun özündҽn ııuıoyyҽn
ya miinasibotlori özü iiciin aydınlaşdırmaq istoyir. Bu halda tofokkiir bir xüsusiyyҽtlҽ forqlonir. Mosolon, biz mcyvo ağacını liissolҽrҽ ayırıb kökü,
p r o s e s kimi insanin idrak fҽaliyyҽtindo iştirak edir. Bu cohot f i k r i gövdҽni, yarpaqları, mcyvҽni aynlıqda öyrҽnirik. Artıq bunların hor biri
ayrılıqda cismin özündҽn ferqlonir. Homcinin torkib hissolori oksigeno vo

hidrogeno ayrılmış su, artiq, su hesab edilmir. Miiollim şagirdlorin tohlil vo ikincisi, hor iki cisimdo miiqayiso üçün götürülҽn ҽlam eyni olmahdir.
torkib qabiliyyҽtini inkişaf etdirmok iizro miimarisolor apararkon bu cohoto do Mosolon, iki şagirdi miiqayiso edorkon bifin dorsdoki miivoffoqiyyotini,
diqqot yetirmoli vo onlann nozorino homin xüsusiyyҽti çatdırmalıdır. digorinin iso mti/amli #lub-olmamasini götürmҽk diizgiin notico vennoz. /
Bu monada tohlil vo torkibin iki növü aydin nozoro çarpır. .Ҽvvҽlҽn, tohlil Üçüncüsü, miiqayiso üçün cisim vo hadisolorin mil hum olamotlori
dedikdo, tami fikron torkib hissolorino ayirmaq aozordo tutulur. Ikincisi, tohlil götürülmolidir. Mosolon, iki şagirdi bir-biri iltj miiqayiso edorkon onlann tolimo
prosesindo cismin, hadisonin ancaq miioyyon hisso vo ya xassosi fikron tamdan olan marağı, qabiliyyotlorldcyil, geyimlori osas götürülorso, bu cür müqayisҽnin
aynhr. Torkib do belodir. Bir halda, torkib dedikdo, tamın hissolorini fikron faydasi plmaai Ikinci dҽrҽcoli ҽlamҽtlҽrҽ göro cisimlori miiqayiso etmo^, hom
birlҽşdinnok nozordo tutulur. Digor halda, homin cismi toşkil edon biitiin fikri foaliyyot iiciin, hom do müqayisonin düzgünlüyi iiçiin ohomiyyotsizdir.
hissolor deyil, yalniz miioyyon bir hisso birloşdirilir. Л Beloliklo, tohlil vo Tolim prosesindo miiqayiso böyük ohomiyyoto malk olu idrakin
torkib fikri foaliyyot prosesindo qarşılıqlı voKdotdo coroyan edib varlığın dorinliyinҽ kömҽk göstҽrmҽklҽ yanaşı, öıronil materialm möhkҽm yadda
iimumiloşmiş halda inikasina iml^n yaradar. qalmasını da tomin cdir.
M ü q а у i s ҿ cisim vo hadisolor arasinda oxşar vo forqli cohilori fikron Tolim prosesindo on çox ardıcıl miiqayiso totbiq edilir Bu, her dorsdo
müҽyyҽnlҽşdirmokdҽn ibarot olan omoliyyata dcyilr. Cismin vo hadisonin zahiri mümkündür; hor giin yeni dorsi keçҽrkҽn on köhno materiallarla miiqayiso
oxşarlıq vo forqlori holo onlann qavriılması prosesindo nozoro carpir. Lakin fikri etmok, onlar arasındakı oxşar о forqli cohotlori tapmaq yeni materialm daha
miiqayiso nisbo^n miirokkob prosesdir vo sonralar inkişaf etmoyo başlayır. yaxşı mҽnimsҽnlmҽsino, köhnҽ materialm iso daha möhkҽm yadda qalmasına
Miqayisenin böyiik idrak ohomiyyoti vardir. Tҽsadüfı deyildir ki, rul pedaqoqu mübҽt tosir gostorir.
K. D. Uşinski müqayisҽyҽ ciddi ohomiyyot verirdi O, göstorirdi ki, ogor siz
Tolimin yuxan pillҽlҽrinҽ qalxdıqca miiqayiso posesi do tҽkmillҽşir,
xarici tobiot hadisolorindon hor hansi Irinin aydin başa düşülmҽsini
noticodo şagirdlҽr cisim vo hadisolor arasind olan çox
istoyirsinizso, onu on oxşar cisiml^don fҽrqlҽndirin vo onunla on uzaq olan
Щш\ vo giiclo nozoro çarpan oxşarlıq vo forqlori do miioyyon edo ■trior. Bu
cisimlor arasinda oxşarln tapın, yalniz bu zaman siz cismin biitiin olamotlorini I
aydinlakhra bilorsiniz. Bu iso с i s m i a n l a m a q demokdir. Miiqayiso da cisim vo hadisolori daha otrafli vo dorin anlamağa Amok edir.
hҽmişҽ mҽqsҽdҽyönҽlmiş olur. Bununla olaqodar olaraq u"rak prosesindo Ü m u m i l ҽ ş d i r m ҽ cisim vo hadisolori miihiim olamot |v ■
miiqayisodon osason iki istiqamotdo istifado edilir. Birinci halda cisim vo ,.lormo göro birlosdirmokdon ibarot olan fikri omoli\\atdir.
«.i ss
hadisolor t u t u ş d u - I г и 1 и r\ onlar arasındakı о x ş a r cohotlor, ikinci Insan müşahido etdiyi cisim vo hadisolorin iimumi vo miihiim
halda iso cisimlonq a r ş ı l a ş d ı r ı l ı b aralarındakı f o r q l i cohotlor ^hmҽtlҽrini, ҽlaqҽlҽrini ayinr, yoni tocrid edir, sonra birlҽşdirir vo kduktiv
tapılı « istidlal vasitosiilo iimumi qanunauyğunluğu vҽ ya Hlddoam tapir. Belo
İstҽndi hoyatda, istorso do tolim prosesindo cismin, hadisonin I miirokkob fikri ҽmҽliyyat iimumiloşdirmodir.
ü m u m ı y y ҽ t l ҽ m i i q a y i s o e d i l m o s i idrakin Ümumiloşdirmҽ prosesi, başlıca olaraq üç istiqamotdo gedir. wrıncisi,
343 dorinliyi üçün az faydalıdır. Ona görҽ do cisinılҽri тиоууҿгив olamҽt, ya ayn-ayn cisimlor iiciin iimumi vo miihiim olamotlor »ııımiloşdirilir, beloliklo,
münasnbotҽ görҽ müqayisҽ etmok lazimdir. Audi nozoro alınmalıdır ki, cismi, ҽşya mҽfhumları alinir. Mosolon, metal. Be, meyvҽ, meşҽ vo s. ikincisi, ayn-
hadisoni tok bir olamoto vojH miinasiboto göro deyil. bir çox olamot vo ayn cisim vo hadisolor Hfcsindaki iimumi vo miihiim miinasibotlor
münasibotloro göro da. miiqayiso ctmok mümkündür. Mosolon, iki çayı ümumiloşdirilir. Bu ■Ida miinasibot mefhumlan alinir. Mosolon, hiindiir, alçaq,
uzunluğutjj dҽrinliyinҽ, suyunun çoxluğuna, axma siirotino goro miiqayiej ctmok
sag, İDİ vo s. Üçüncüsü, tolim ümumiloşdirmҽlҽridir. Mosolon, plan Htmaq,
olar. Odur ki, insanin qarşısında aydin miiqayiso moqsodi olmahdir. Lakin
müqayisonin diizgiin aparılması iiciin bu ЫауЦ deyildir. Bununla birlikdo, tczis yazmaq, notico vo başlıqlar müҽyyҽnlҽşdirmҽk vҽ s.
miioyyon şҽrtloro do riayot etmok lazimdir. Ümumilҽşdinno mücorrҽdloşdirmҽ ilo six vohdotdodir.
Ҽvvҽlon, miiqayiso edilon cisim vo hadisolor bir-biri ilo s surotdo olaqodar Cisim vo ya hadisolҽrdҽ mövcud olan hor hansi bir miihiim Blamoti,
olmahdir. Bclo olmasa, miiqayiso no düz notico veror, no do fayda. Mosolon, xassoni miioyyon nöqtcyi-nҽzҽrdҽn fikron ayinb, ■izҽrdҽn keçirmҽkdҽn ibarot
dҽvҽ ilo sancağın miiqayi heç bir notico vermoz. Bir ölkҽni başqa bir ölkҽ ilo, bir olan fikri ҽmҽliyyata m ü с о г -Не d 1 о ş d i г m о deyilir. Müconҽdloşdirmҽ
t: hadisoni başqası ilo, bir hondҽsi fiquru digori ilo miiqayiso etdi \oziyyot basqa zamani cisim vo Bpdisҽlҽrdҽki ikinci dorҽcҽli xüsusiyyҽtlҽrҽ diqqot
olur. Bclo miiqayiso cisim vo hadisolorin otrafli dork edilmosino kömҽk cdir. yctirilmir. Bdüsolҽn, cismin rongi, formasi, çıxardığı sos vo s. haqqinda
175 335

busiinmok vo başqa olamotlorini nozoro almamaq miiconod-B»sdinno
omoliyyatuhr.
K o n k r e t l ҽ ş d i r m o miioyyon iimumi miiddoaya aid ■olan
xiisusi hallan fikron müҽyyҽnlҽşdirmokdon ibarotdir. ■Musolon, şagird fizika
vo ya riyaziyyata aid miioyyon qanunlan. baydam monimsomok noticosindo
miivafiq mosoloni holl edo bilir. I Iimumi qaydani konkret mosolonin hollino
totbiq cdir. Lakin tolim kroscsindo bozon şagird torifi, iimumi qaydani
kitabdan ozborloyir, I onu lazim goldikdo totbiq etmoyi, konkrctlҽşdirmҽyi
bacarmır. Bu. I bir do ondan iroli golir ki, miiollim dorsi izah edorkon tҽrifı,
iimumi limiddoani muxtolif sahҽlҽrdҽn gotirilmiş misallarla konkret-ibşdirmҽk
qayğısına qalmır. Odur ki, şagirdlҽr müstҽqil surotdo Imısallar tapmaq
ovozino, ancaq kitabda olanları söylҽmoklo Btifayotlonirlor. Bu, bir
torofdon, iimumi biliklori konkret-

lҽşdirmҽyҽ imkan vermir, digor torofdon, tҽfҽkkürün nitqlҽ у^Ш halında Tohlil, torkib, miiqayiso, ümumilҽşdirmҽ vo s. kimi tofokkiir icslori hom fikri
inkişafına monfi tҽsir göstҽrir. omoliyyat, hom do intellektual foaliyyot kimi Drdҽn kcçirilҽ bilor. Hor iki
İnsanlar hҽyat tҽcrübҽsindҽ bir sira cisim vo hadisoİM ümumi, oxşar halda homin proseslor miioyyon n mosolonin hollino yönolmiş olur.
cҽhҽtlҽrini müҽyyҽn edirlҽr, noticodo, bu \.» Л digҽr ҽlamҽti ҽsas tutaraq oxşar vҽ Tofokkiiriin bir idrak prosesi Bi mahiyyoti fikri mosolonin hollindo aydin
forqli cohҽtlorine göro оп|Д fikron qruplara, dҽstҽyҽ, növҽ ayırırlar. Belo fikri surotdo özünü 4izo vcrir. Başqa sözlҽ, idrakin nisboton aşağı sҽviyyҽsindҽn
omoliyj s i s t e m l ҽ ş d i r m o vҽya t ҽ s n i f a t adlanır. Mҽs' ali Viyyҽsinҽ doğru fikri foaliyyotin cҽrҽyanı burada qabarıq surotdo fcoro
iynҽyaфaqh, enliyaфaqlı ağaclar, mҽmҽlilҽr, quşlar, sürüı vo s. Ҽsas götürülҽn саф!Г.
olamҽtlҽrdҽn asılı olaraq oxşar ci miixtolif ciir qruplaşdırıla bilҽr. Tҽsnifat Molumdur ki, hissi inikas hom ixtiyari, hom do qeyri-ixtiyari bilor. Mosolon,
tobıotşiinaslıqda нсЦ yayılmışdır. Homin fikri ҽmҽliyyat insanlarm ıdrak insan qarşısına hor hansi obyekti otrafli hido etmok vozifosi qoya bilor, yaxud
ımkanlanl gcnişlҽndirir, rongarҽng, çoxcҽhҽtli, miixtolif ҽlamotli cisiral da belo bir xiisusi bed olmadan miioyyon obyekt, песо dcyҽrlҽr, gözünҽ
hadisolori ümumiloşmiş halda dork etmoni nisboton asanlaşdınJ sataşsa, diqqot yctirҽr vo homin cismin az-çox aydin suroti alina bilor.
Fikri omoliyyatlann kömҽyi ilo tofokkiir varlıgı loal suı.ıt.la dork etmҽyҽ, Tofokkiir mҽqsodyönlü idrak prosesidir. Tofokkiir о zaman Jiyyҽtҽ golir ki,
dҽyişdirmҽyҽ miivoffoq olur. Axı, insamn filJ foaliyyoti hor hansi obyekti dork insanm qarşısına yeni problem, yeni sual vo ya ;olo çıxır, qarşıya onlan başa
etmoyo, onu dҽyişdirmҽyҽ, hoımf dҽyişmҽnin gedişinҽ nҽzarҽtҽ yönҽlҽ bilҽr. düşmҽk, mahiyyotini açmaq vo ya II etmok moqsodi qoyulur. Yoni insanin
Birinci halda fikri omoliyyatlar (tohlil, torkib vo s.) miieyjfl obyekti vo ya qarşısına mohz yeni solo çıxanda, yeni moqsod qoyulanda, hom do molum
obyektlor qrupunu hor hansı ҽlamҽto göro ayirniM fҽrqlҽndirmҽyҽ yönҽlir. qayda vo liar onu holl etmoyo yaramadiqda tofokkiiriin foaliyyoti lonir.
İkinci halda fikri omoliyyatlar foaliyyotin konkret niozmunuj qoşulur vo Todricon o, hadisҽdҽn mahiyyoto, zahiri cohotlorin vramlmasindan daxili
cismin şҽklini dҽyişmҽyi tomin edir. ҽlaqҽlҽrin aşkar olmasi istiqamotindo ■oyan edir. Bunun iiciin ilk növbҽdҽ
Üçüncü halda iso fikri omoliyyatlar cismin indiki voziyyotlJ etalonla mosolo qobul edilmoli, aşılmalıdır.
tutuşdurur vo omoliyyatlann özünün песо согоуЈ etmosino nozarot cdir. Hotta A n 1 a m a fikri mosolo hollindo mühüm mҽrhҽlҽ kimi çıxış ||r. Belo ki, insan
fikri omoliyyatlar insanin miioyyj mosolonin holli qaydasını bildikdo bir cür. cisim vo hadisolori sadoco olaraq qavramaqla lyotlonmir, onlann mahiyyotini,
axtans xaraVted daşıyanda iso başqa cür olur. Hor bir fikri omoliyyatm diizgfl miihiim ҽlamҽtini, başqa cisim hadisҽlҽrlo ҽlaqҽsini müҽyyҽnlҽşdinnҽyҽ cohd
tҽşҽkkülii üçün toxminon olsa da, onun strukturunu toso\ \ iir etnuij lazimdir. edir. Ҽgor о, jna nail olursa, demoli, homin obyekti anlayir. Cisim vo hadisoni
Mosolon, hor hansi obyektlori miiqayiso etmok üçün: ' Miiqayisonin no 347 anlama onlann sҽbҽbini, nҽticҽsini, ҽmҽlҽgҽlmҽ xüsusiyyoti^H mühüm
üçün aparıldığını toyin etmok, yoni müqayisҽfl mҽqsҽdini müҽyyonlҽşdirmok. ҽlamҽtlҽrini, müҽyyҽn cisimlҽr qrupuna aid olma^ müҽyyҽnlҽşdinnҽk
2. Miiqayiso edilon obyektlor muxtolif olamotlorini ayird etmok. 3. Qarşıya demҽkdir. Başqa sözlҽ, anlama ҽtraf al cisim vҽ hadisҽlҽri arasındakı ҽlaqҽ
qoyıılmıış moqsodi uyğun olaraq miiqayisonin miimkiin istiqamot lorini vҽ miinasibotlorin inikası ibarotdir. Anlama iiçün miioyyon biliklor
тиоуу»3 lҽşdirmok. 4. Nozordo tutulan istiqamҽtlҽrҽ uyğun olaraq uimiinf sisteminin ol: vacibdir. Bunlara istinad edorok adam yeni hadisolori anlayib
edo bilir. Ҽgҽr namҽlum hadiso keçmiş bilikloro istinad et onunla
olamotlori müҽyyҽnlҽşdirmҽk. 5. Homin qayda ilo xiisusi vo jl forqlondirici
olaqolondirilmirso, onu anlamaq miimkiin olmur.
olamotlori ayird ctmok. 6. Miiqayiso edilon h<* istiqamҽtҽ goro iimumi vo
Anlama dҽrinlik dorocosino goro muxtolif olur. Mosolon, loB uşaq
xiisusi olamotlorin no dorocodo miilitin] olmalanni müҽyyҽnlҽşdirmҽk. 7.
qaldıncı kranı «maşın» adlandırdıqda, şiibhҽsiz ki, 4Ш anlamış olur. Lakin bu
Biitiin istiqamot lor iizro ol.lt
anlama çox sothidir. Yaxud, I vo II sfl şagirdi müharibҽni iki tҽrҽfın dalaşması
346 n faktlan tutuşdunnaq. 8. Qarşıya qoyulmuş mҽqsҽdҽ uyğun I miiqayiso kimi anlayır. Olbotto, щ çox sothi olub, hadisonin mahiyyotini tam oks
edilon obyektlorin oxşar vo forqli olmasi barodo о çıxarmaq zonıridir.
ctdirmir.
laşqa fikri omoliyyatlan da bu qayda ilo doqiqlҽşdirmҽk kündür. Lakin onlan
Anlama v a s i t o s i z vo v a s i t o l i olur. Vasitifl anlamanm
iimumi halda inkişaf ctdimıok mümkün ıldır. Bunun iiciin insam elo real şҽraitҽ
osasinda molum vo namolum cisim vo ya hadisffl arasındakı olaqo
salmaq lazimdir ki, o, Molif fikri omoliyyatlardan ycrindo vo somoroli surotdo
yaratmaqdan ibarot olan t a n ı m a durur. Bfl tamma birdҽn-birҽ baş vcrir.
istifado bilsin.
Щ
Vasitosiz anlama cisim vo hadisolor*Jj diizgiin qavranılmasından asılıdır.
Lakin onu qavrayış eynilҽşdirmҽk diizgiin olmazdi. Anlama obyektin
§ 5. Tҽfҽkkür vo mosolo holli
bilavasito totfl kosildikdon sonra davam etmosi, ayn-ayn adamlann bilik ш

tocriibo zonginliyindon asih olaraq miixtolif soviyyodo о 1111:1% nisboton dorin öyrendiklҽri materialm mozmununu öz sözlҽri muxtolif torzdo ifado
dorketmoni tomin etmosi ilo qavrayışdan forqlortffl tofokkiir foaliyyotidir. ctmolorino nail olmaq aydin anlamaya "im cdir. Tolim prosesindo anlamanı
Vasitoli anlama daha miirokkobdir. (,'iinki o. qahaqcadfl diişünmҽyҽ istinad sociyyolondiron cohot-on biri do materialm tam dork edilmosindon ibarotdir.
cdir. Vasitoli anlamada şagird у e n i h a l d i so ni mo l u m Material rokkob olduqea, bunun ohomiyyoti daha da artir. Şagirdin tolim
m o f h u m a aid etmolidir. Mosohia mübtҽdanı, xҽbҽri, tҽyini, tamamlığı materialini anlamasının osash olmasina da ot yetirmok vacibdir. Miiollim
öyrҽnҽrkon. onlann hamıi iiçün iimumi olan ҽlamҽti - cümlo üzvü olduqlarmı nozoro almalıdır ki, ogor şagird
bilmolıdiM Demoli, yeni hadisoni anlama onu müҽyyҽn qrupa. daha ümıiNB 1 anlayibsa, onu siibut etmoyi vo ҽsaslandırmağı bacannalidir.
mofhuma daxil ctmokdon, onun noviinii vo ya einsia müҽyyҽnlҽşdirmokdҽn 349
ibarotdir. Tҽcrübҽ göstҽrir ki, bҽzҽn şagird kcçilmiş matcrialı anlayır, l.ıkıı onun nҽ
Tolim prosesindo şagirdlor anlaşılması tolob olunan cisim v* ya hadisoni iiçün diizgiin olduğunu dcmokdo, onu osaslandırmaqd| aciz qalır. Yaxud, o,
özlҽrinҽ yaxşı molum olan cisim vo hadisolor qrupunij aid etmoyi bacardıqları miiollimin anlama tҽlҽb cdҽn suallarına cavfl verir, ancaq bunun nҽ iiçün
vaxt anlamanm daha yiiksok morholos qalxirlar. Belo olduqda, onlar qavradiqlan başqa ciir dcyil, mohz bclҽ oldugunj izah edo bilmir. Bu hala xüsusҽn yuxarı
cisim vo hadiso xiisusiyyotlorini, hotta miifossol surotdo anlamasalar belo, ot sinif şagirdlorinin hondoai teoremlҽri isbat etmҽsi zamani tez-tez rast golmok
iimumi xassҽlҽrini yaxşı dork edo bilirlor. Anlama о zaman d dorin olur ki, olur. Onlsj teoremi diizgiin deyir, onu isbat etmҽyҽ girişirlҽr, ayrı-ayrı hallafl
şagird cismin, hadisonin noinki iimumi, hom xiisusi cohotlorini, forqlondirici izah edirlҽr, lakin «No üçün belҽdir?»- sualına cavab vermҽkJ çҽtinlik
olamotlorini dork edo bilir. çҽkirlҽr. Bu da yeni tcoremlo ауп-ауп hallar arasındalc münasibҽtlҽri tam
348 ■Dcyilonlordon aydin olur ki, şagirdlor bilikloro hom vasitosiz, mdo aydınlığı ilҽ dork etmomokdon iroli golir. BeU mohdudluq yalnız şagirdlҽrin
vasitoli anlama yolu ilo nail olurlar. Lakin tolim prosesindo m yeri vasitoli idrak tocrübosinin. bilik soviyyosini! mҽhdudluğu ilҽ deyil, hҽm do fikri
anlama tutur. Bu da tolimin xiisusiyyoti ilo pedardır. Çünki tolim tokco faktlan mosoloni holl ctmok sahҽsindi miioyyon bir sҽriştҽnin olmaması ilo, onun
bilmoyi deyil, hom do ■inn sobobini izah etmoyi tolob cdir. liılıyo yiyolonmo qayda vo iisullanni kifayot qodor yiyҽlҽnmҽmҽklo ҽlaqҽdardır. Burada qoribl
anlamanm ilkin şortidir. Bu iso todriclo dialcktik ziddiyyot nozoro саф1г. Bir torofdon, şagirdin tҽcrübee bilik
0 golir, hom do daha mütҽşҽkkil olaraq mohz tolim prosesindo verir. Bu sҽviyyҽsi no qodor az olursa, mosololorin holli yolunu göfl mok о qodor
prosesdo şagirdlҽr biliksizlikdon biliyҽ doğru, çҽtinlҽşir. Digor torofdon. daha yeni. daha çotifl mҽsҽlҽlori holl etmok
am vo doqiq olmayan bilikdon tam vo doqiq biliyo doğru irlor. prosesindo zoruri tocriibo oldo edilir, insanir ağlı tҽkmillҽşir.
Anlama homişo keçmiş tҽcriibҽdҽ omolo gҽlib möhkҽmlҽnmiş voqqҽti Mosolo holli tofokkiiriin başlıca funksiyasıdır. Çünki insai daim
rabıtҽlҽrҽ, assosiasiyalara istinad cdir, homin eqqҽti rabitolor yeni bilikloro miioyyon suala, mosoloyo rast golir. insanlarm ictimai tocriibosi, tolobati
yiyolҽnҽn zaman canlanır. avlovun sözlҽri ilo desok, bu vo ya digor rabitonin, miioyyon fikri mosoloni iroli siiriir, onun hoi lid tolob edir. Homin sual vo
yoni ..iasiyamn yaranmasi, şübhҽsiz ki, holo işi bilmok, xarici ıin miioyyon mosolo birdon-biro holl cdilmir. Hҽnı Л adam tokco başqalarının verdiyi
miinasibotlorini dork etmokdir. Biz ondan ikinci 0 istifado cdondo iso bu anlama suallar iizorindo düşünmeyib, öz<| do bir sira suallar iroli siiriir. Homin
adlamr, yoni yaranmış rabito-Э1 istifado ctmok anlamaq demokdir. Bu monada suallar onu düşünmҽyҽ tohrik edir. Buna goro do idrak prosesindo osl mosolo
anlama kkurün noticosidir. Başqa sözlҽ, anlama oldo cdilmiş biliklor- suah görmҽk, onu dork etmok vo ona lazimi cavab tapmaqdir. Bu iso, öz
növbҽsindo, insanin nıüşahidocilik qabiliyyotindҽn, geniş biliyo, hoyat
ıstifadҽetmҽ, hom do bilikloro yiyolonmo zamani tolob olunan foaliyyotin totbiqi
tҽcrürjaf sino vo marağa malik olmasindan asılıdır. Bir ibrotamiz misal
prosesinin noticosidir. Tolim prosesindo şagirdlorin dors materialini песо
xatırlayaq.
ladıqlarına diqqot yetirmok vacibdir. Anlama şagirdlҽrdҽ muxtolif morhҽlҽlҽrdҽn
kcçir. Şagird mağa çahşdığı şeyi çox zaman «hiss edin>, lakin onun konkret aq Moşhur fizik F. Jolli M. Planka tövsiyҽ cdir ki, nozori fizika ill moşğul
nҽdҽn ibarot olduğunu holo deyҽ bilmir. Mosolon, о kҽsik midanm hҽndҽsi fıqur olmasın, çünki orada hҽr şey holl edilib qurtarıb. homm sahҽnin heç bir
olduğunu bilir, amma onun oturacağı ilҽ sothinin hcsablanması prinsipini, bu perspcktivi yoxdur. M. Plank bu tövsiyҽyo mҽhel qoymadı: nozori fizika
barodҽki mövcud teorcmi ret surotdo izah edo bilmir. Bozon do şagird oxuduğu sahosindo axtarışlannı davam ctdirdi, Kvanl nҽzҽriyyҽsini yaratdı, homin
materiah b dili ilo nağıl edo bilir, lakin onu öz sözlori ilo danışa bilmir. onun nozoriyyo iso cnergctik proseslordu fasilҽlilik anını müҽyyonloşdirmҽyҽ
homin motni kifayot qodor anlamadığını gostorir. Buna do şagirdlҽrin imkan verdi, hem do a atomizm ideyasını tҽbiot elmlҽrinin biitiin saholorino
yaya bildı Burada başlıca mosolo suah, problemi göro bilmokdodir. 1 lo
178 345

tofok« kür omҽliyyatı da suah. mosoloni, problemi formulo etmokdҽn, na» lunıu
başa düşmҽkdon başlanır. Demoli, ilk növbodҽ adam nҽyi brdığını tam aydınlığı
ilo dork etmolidir. Bu, qarşıya çıxan ümu-sualın konkretlҽşdirilmҽsi ilҽ
olaqҽdardır. Mosolon, iş zamanı 'on elektrik motoru dayanır. Bu zaman qarşıya
ovvol ümumi I çıxır: görҽsҽn no oldu? Lakin belo iimumi sual mosolonin osl
ebini aydınlaşdıra bilmir. Bunun iiciin sual konkrctlҽşdirilir: omi sındı,
coroyanmi kosildi? Bu halda sҽbҽbin tapılması nis-on asanlaşır.
Hor bir mosolonin holli üçün zoruri olan şortlordҽn biri do b l u m l a
m ҽ c h u l a r a s ı n d a k ı o l a q o v o 11 11 1 l ğ l n d o r k
e d i l m o s i d i r . Belo asılılıq sado leololordo bilavasito oks olunur vo tez
nozoro саф1г. Miirokkob jsololordo iso onu dork etmok başqa şҽrtlҽrdҽn do asılı
olur. Ona • bu morholodo bir sira fikri omoliyyat, ilk növbodo, tohlil vo kib
iştirak edir.
Tolim prosesindo şagird ovvolco mosolonin konkret mozmunu-tohlil edir.
Bundan sonra mosoloni bir песо dofo oxuyur, veril-ş ҽdҽdlҽr arasındakı asılılığı
aydınlaşdırmağa çalışır. Demoli, osolo ilo ilk tanışlıq morholosindo tohlil daha
iistiin yer tutur. Şa-ril konkret vҽziyyҽti aydınlaşdırdıqdan sonra onu ümumilҽş-
rmҽyҽ, ona molum olan ümuminin osasinda indiki konkret hah lark etmoyo
başlayır.
Holl edilocok mosolo iizorindo düşünҽrkҽn şagird üçün on in cohot verilmiş
odҽdlҽrlҽ axtarılan ҽdod arasındakı olaqo vo ılılığı miioyyon etmokdir. Az tanış
vo nisboton miirokkob olan jsololorin hollindo ciddi düşünmҽ tolob olunur.
Bunun iiciin volco bir ncçҽ hökm iroli sürülür. Ног bir hökmdҽ vcrilmiş rdlҽrlҽ
axtarılan ҽdҽdlҽr arasındakı asılılıq ifado olunur. Bunun yosindҽ miirokkob
mosolo bir песо sado mosoloyo parçalanır. •ni ovvolco mosolonin ayn-ayn
suallan müҽyyҽnlҽşdirilir; 'nız belo bir omoliyyatdan sonra mosolonin holli
nisboton jılaşır. Ancaq mosoloni holl ctmok iiciin onu konkret suallara çalamaq
holo kifayot deyildir. Mosolonin holli qaydasını bilmok ımdır. Mosolon,
hesabdan dörd ҽmҽliyyatın iştirak etdiyi bir isah ҽmollҽr sırasını bilmodon holl
etmok olmaz. Buna goro do lanın keçmiş biliklori, onlan qarşıya çıxan konkret
mosolonin illino totbiq etmoyi bacannası mühümdür. Ног bir mosolonin hollindo
miioyyon f o r z i y y o l o r i n o l i s ü r ü l m ҽ s i vo onlann
y o x l a n ı l m a s ı mii-

Ҽ y a n i - o m ҽ l i t o f o k k i i r on çox bilavasito tosir В cisim vo
hüm cҽhҽtdir. Belҽ fҽrziyyolҽr ya ҽmoli surҽtdҽ, у a da likrai yoxlanıla bilor.
hadisolorin dork edilmosi ilo ҽlaqҽdardır, yoni yalar iizorindo praktik fҽaliyyҽtlҽ
Demҽli, fikri mosolonin hҽlli miirokkob prosesdir. Bu, qar>ıyf müҽyyҽn bağlı tofokkiir növüdür. fokkürün bu növü 3 yaşına qodor uşaqlarda üstün
problemin, sualın çıxmasından baslayır. Problem >«* insanin hҽr hansı mövqe tutur. ani-ҽmҽli tofokkiir daha cox horokotlorin kömҽyi ilo hoyata "irilir.
ziddiyyҽtlҽ qarşılaşması şҽraitindҽn asılıdır. üetl ziddiyyҽt adi ilҽ qeyri-adi, Mosolon, kiçik uşaqdan: «Bu кофипи песо qurmusan?» ө soruşduqda, «Вах,
mҽlumla mҽchul, mövcııd olanla insane cҽhd ctdiyi, bҽlli olanla bilmҽk istҽdiyi belҽ» deyҽ quraşdırdığı кофипи uçurub, nidҽn qurmağa başlayır. Bu zaman
arasinda olur. MosolonJ formulo edilmҽsi üçün problemli şҽraitin ziddiyyotli uşaq öz fıkrini hokҽkҽtlҽrin mҽyi ilo ifado cdir. Yalniz ontogenetik inkişafda
оһпамаа" görmҽk vacibdir. Bundan sonra noyin axtanlmasına aid qarsijaj doqiq deyil, filogenezdo do ovvolco ҽşyavi tofokkiir olmuş, insan bilavasito ■şyalarla
sual qoyulmalidir, yoni a Man Ian nodir, noyo nail ohuafl lazimdir, noyo istinad ҽmҽliyyat aparmışdır, fikri mosolo foaliyyot prosesinin 6zündҽ holl cdilmişdir.
etmok olar? Bu, daha cox mosolonin şortıtıfl dorindon tohlili vo anlaşılması ilo insanda tofokkiiriin inkişafı mohz bu Bbvdҽn başlamışdır. Onun ilk omok
bağlıdır. foaliyyoti prosesindo fıkri fcaliyyҽt ҽşyavi-praktik fҽaliyyҽtdҽn ayrılmamışdı.
ikinci morholodo «Mosoloni hansi yol vo vasitҽlҽrin котом ilo holl etmok Ontogenezdҽ de uşaq tҽfҽkkürünün inkişafı bundan başlayır.
olar?» - sualina cavab axtanhr. Bunun üçün miixtollj chtimallar, forziyyolor iroli Ҽ y a n i - o b r a z l ı tofokkiir prosesindo fikri foaliyyot qavrayış
siiriiliir, yoxlaiulir, doqiqlosdiriha] bҽzilҽrindon ol çҽkilir, ycnilori iroli siiriiliir. vo tosovviir matcriallarına, başqa sözlҽ, obrazlı materiala istinad cdir. Yoni bu
Üzҽrindҽ dayanılan forziyyonin yenidon yoxlamlmasi mosee hollinin üçüncü halda cisim vo hadisonin qavrayış vo tosovviir surotlori tohlil edilir,
mҽrhҽlҽsini toşkil cdir. Mosolonin holli iso, moluH oldugu iizro, bir ncço müqayisҽdҽn keçirilir vo s.
istiqamotdo - mövcud üsullardan pasMf surotdo istifadoetmo vo ya foal axtarış Moşhur İsvcçrҽ psixoloqu J. Piajenin 7 yaşlı uşaqlar iizorindo apardığı bir
apanrıaq yolu ilo coroyan cdi bilor. Burada tofokkiir otalotini aradan qaldirmaq eksperiment bu cohotdon diqqoti colb edir. Uşaqların gözü qarşısında xҽmirdҽn
miihiim rol oyntri yir. Bu halda mosolonin holli iiciin tamamilo yeni, daha
eyni böyüklükdҽ vҽ çҽkido iki gündҽ düzҽldirlҽr. Uşaqlar baxır vo «onların eyni
somortf yollar. iisullar tapila bilor. Bozon belo bir tapıntı qolloton baş verir.
olduğunu» deyirlor. Bundan sonra kündҽnin birini yayıb kökҽ düzҽldirlҽr.
Fikri mosolonin hollinin dördüncü morholosi holl in gedisinn yenidon
Uşaqlardan soruşurlar: - bunların - kündҽ vҽ kökҽnin çҽkisi eynidir, yoxsa biri о
yoxlanmasıdır. Bu, çox vacibdir. Çünki bu halda insan mosoloni vo ya problemi
birisino nisboton ağırdır? Onlar görürlҽr ki, kökoni düzҽldҽrkon kiindҽyҽ heç пҿ
yenidon dork edir, monalandinr.
ҽlavҽ edilmҽdi, sadoco olaraq onun formasi doyişdirildi. Lakin buna baxmayaraq
Tolim prosesindo şagirdlorin muxtolif fikri mosololori holl etmolori iiciin
uşaqlar belo hesab edir ki, kökҽ kündodҽn ağırdır. Bu iso tosadiifi deyildir. Uşaq
oyani vasitҽlҽrҽ, sxemlҽrҽ, şҽkillҽrҽ vo s. istinad Limolҽri do mühümdür.
tofokkiirii qavrayışa istinad edir. Kökҽ nisboton böyük sahҽ tutduğu iiciin
Fikri mosololorin holli iiciin onlara miixtolif toroflo yanaşmağı, bir sira uşaqların gözünҽ daha ağır görünür.
yollarla holl etmҽyin mümkünlüyünü nҽzҽ qaçınnaq olmaz. Problemli tolim Ontogenetik inkişafda ҽyani-obrazlı tofokkiir daha çox mҽktҽbҽqҽdҽr yaşlı
mctodlarmdan istifado şagirdl do foal axtarış qabiliyyotini inkişaf etdirir ki, bu da uşaqlarda özünü göstҽrir; hҽm dҽ, demҽk о ki, bu yaş mҽrhҽlҽsindҽ hҽlo
tofo ҽsasını tҽşkil edir. mofhumi vҽ ya mücҽrrҽd tҽfo kifayҽt qҽdҽr aydın nҽzҽrҽ сафггпг.
M i i c o r r o d t ҽ f ҽ k k ü r zamanı fıkri foaliyyot ҽsas ümumi
§ 6. Tҽfҽkkürün novlori vҽ mücҽiTҽd moftıumlara istinad edir. Doyҽr, odalҽd xoşboxtlik, kҽmiyyҽt,
keyfiyyҽt vҽ s. haqqinda fikirlҽşmol mücҽrrҽd tofokkiiro misal ola bilҽr.
Psixologiya tofokkiirii miihiim idrak foaliyyoti M öyrҽnorkon muxtolif Mҽhz sözlii-mҽntiqi ve ya miicorrod tҽfҽkkiir sayosindel tҽbiҽtin,
osaslara goro onu növlҽrҽ ayinr. Belo ki, comiyyotin, insanın özünün inkişafının ümumi qanunauyğunluqlarını
352 insan muxtolif ümumilҽşdirmo soviyyosindo düşünҽ bilor, ud tofokkiir miiҽyyҽnlҽşdirmҽk mümkündür. Hҽmiffl tofokkiir sayҽsindҽ fıkri mosololorin
prosesindo qavrayışa, tҽsҽvvürlҽrҽ, mҽfhumlara az ya сох dorocodo istinad edo ümumiloşdirilmiş şokildo hҽlli miimkiin olur.
bilor. Ҽmҽli mosololorin hҽlli ilҽ ҽlaqҽdar olan tҽfҽkkür ҽ m ҽ 1 vo ya
Tofokkiiriin foalhq dorocosi, gerçҽkliyi adekvat surotdo oks rmo soviyyosi p r ak ti k tҽ fҽ k k ür adlamr. Onun kömҽyi ihı şagirdlҽr
ayn-ayn adamlarda eyni olmur. Biitiin bu otloro goro tofokkiirii muxtolif laboratoriyalarda, todris-tҽcrübo sahҽsindҽ, texniki dҽrnҽklҽrdҽ vo s. miixtolif
növlҽrҽ ayırırlar. Onlarla ayn-lıqda tanış olaq. fonlordҽn öyrҽndiklҽri nҽzҽri biliklҽri tҽcrübҽyҽ tҽtbiq edir, müxtҽlif baeanq vҽ

vordişlҽrҽ yiyҽlҽnirlҽr. Model, alot vo cihazlar düzҽltmok, onlardan bacarıqla Ağılın keyfiyyotlori, hor şeydon ovvol, tofokkiiriin muxtolif növlҽrinin
istifado etmok ҽmoli tofokkiiriin foaliyyoti ilo olaqҽdardır. inkişaf soviyyҽsi vo bir-birilҽ çulğaşmasının xiisusiyyotlori ilҽ bağlıdır. Bu vo ya
Ҽgor tofokkiir texniki mosololorin hollinҽ yönolir vo bu sahodo yiiksok digor növün üstünlüyü, miioyyon mozmuna malik mosololorin holl edilmҽsinҽ
göstoricilҽrҽ nail olmağa imkan yaradirsa, bu, t e x n i k i t o f o k k i i r qabiliyyҽt vҽ mcyllorin olmasi, görünür, insan ağlının iimumi kcyfiyyot xarakte-
adlamr. ristikasıdır. Burada miioyyon foaliyyot növü sahosindo lazimi toc-riiboyo malik
Varlığı obrazh surotdo oks etdirmoklo olaqodar olan tofokkiiro b o d i i
olmaq da holledici rol oynayir. Bu cohotlor hor bir forddҽ özünomҽxsus şҽkildҽ
t o f o k k i i r deyilir.
Obyektiv gerçҽkliyin qanunauyğun olaqolorinin diizgiin inikas etdirilmosi çulğaşaraq tofokkiir sahosindo fordi ferqlori sortlondirir. Bu fordi xiisusiyyotlor
ilo olaqodar olan tofokkiiro m o n t i q i t o f o k - k ü r deyilir. Montiqi ağhn keyfıyyҽtindҽ daha qabanq tozahiir edir. Buraya, başlıca olaraq, aghn
tofokkiir osason hökmlҽrin müoyyҽnliyi, ardıcıllığı, sübutluluğu, osashlıqı ilo miistoqil-liyi, tҽnqidiliyi, çcvikliyi, genişliyi, dorinliyi, fikrin suroti daxildir.
olaqҽdardır. Bu keyfiyyotlor iso tofokkiiriin varlığı diizgiin oks ctdirmosi ilo A ğ l ı n m i i s t o q i l l i y i insanin öz bilik vo tocriibosino
şҽrtlҽnir. osason cisim vo hadisolorin miihiim olamot vo xiisusiyyotlorini, olaqo vo
Tҽbiҽt vo ictimai hoyat hadisҽlҽrini donmuş, dҽyişmoz deyil, daim inkişaf münasibҽtlҽrini, qanunauyğunluqlarını başa düşmҽsin-do, yeni mosҽlҽlҽr iroli
edҽrҽk doyişmҽ prosesindo oks etdiron tofokkiir dialektik tofokkiir adlamr. sürüb onlan holl etmҽsindo vo biliklҽrini nisboton miirokkob problemlorin
Bununla borabor, tofokkiiriin növlorindҽn biri do nozori tofok-kiirdiir vo hҽllinҽ totbiqetmo bacarığında
"> г с
adoton onu praktik tofokkiirdon forqlondirirlor. Nozori tҽfokkür hor şeydҽn
özünü göstҽrir. Bu keyfiyyҽt ҽsasҽn adamin: a) başqasının kömafl olmadan
ovvol cisimlorin, hadisolorin osas xiisusiyyotlorini, qanunauyğunlüqlarını
qarşıya yeni moqsod, sual, mosolo qoymasında; b) Ьц mҽqsҽdo çatmaq, suala
aşkar etmoyo yönҽlmiş olur. Elmdo fundamental problemlorin holli, iimumi
cavab vermok, mosolo vo ya problemi lutfl etmok üçün vasito, cavab, yol tapib,
qanunauyğunluqların miioyyon edilmosi nozori tofҽkkürün foaliyyoti ilo
miioyyon noticoyo golme sindo; v) bu vo ya digor cisim vo hadisoni törҽdon
bağlıdır.
İnsan tofokkiiriiniin on vacib növlҽrindon biri yaradıcı tofok- sҽbҽblҽr ham qında miioyyon mülahizҽlҽr yürütmҽsindҽ ifado olunur.
354 Nozoro almaq lazimdir ki, ayn-ayn adamlann hoyat toere bҽsinin
dü. Yaradıcı tofokkiir sayosindo idrak foaliyyoti prosesindo sub-ktiv olaraq yeni zonginliyindon, ağlın yetkinliyindon, bilik soviyyosindOH yaş
mohsul, yeni cohotlor yaradihr. Homin yeni fikri - mohsul vo ya cohotlor xiisusiyyotlorindon, foaliyyot növündon asih olaraq. tҽfokkM run
motivasiya, monalan-fcrnia, yeni moqsodlor sahosindo özünü daha qabanq müstҽqilliyindҽ özünҽmҽxsus cohotlor özünü gostorir.
surotdo biru-verir. Yoni burada sadoco olaraq hazir bilik vo bacanqlann tot-I ilo Elmin, texnikamn, sosial hoyatin siirotlo ınkışali miiasir dövrdB yetişmҽkdҽ
kifayotlonilmir. Cisim vo hadisolordo yeni cohotlor aşkar ilir. Cismo, hadisoyo olan gone noslin tofokkiiriiniin foaliyyotino daha ciddi toloblor verir. Onlarda
yeni baxış vo mҽnalandırma yaradıcı tofok-r iiciin daha xarakterikdir. insan miistoqil miihakimo yiiriitmok qabiliyyee elmi mübahisҽ aparmaq bacarıqı
tofokkiiriiniin qcyd edilon biitiin novlori bir-biri ilo six .»ido bağlıdır, onlar inkişaf ctdirilmolidir. Hoqiqot dari elmi miibahisodon dogur. Elmi biliklor gorok
qarşılıqlı surotdo bir-birino kecir; bu, holl ilon fikri mosolonin mҽzmunundan gonclorin miistoqil, yaradacılıqla düşiinmok qabiliyyotini fomıalaşdırsın \o
asılıdır. Tofokkiiriin ayn-ayn ■jövlorınin inkişafı tolim-torbiyҽ işinin somoroli torbiye] etsin. Qarşıda belo bir ciddi vozifo durduqu drivrdo tҽlimde mexaniki
toşkilindҽn do çox Hihdır. Problemli vҽ inkişafetdirici tҽlim şagirdlordҽ ozborlomo, «oxu, danış», «оугоп, yadda saxla* yönümünün yaradılması çox
tofokkiiriin foaliyyotinin somoroli tҽşkilinҽ ciddi tosir gostorir. ziyanhdir.
A ğ l ı n t o n q i d i l i y i onun miistoqilliyi ilo bağlı oluh, insanin:
§ 7. Ağılın keyfiyyҽtlҽri a) dork olunan fikirlori, faktlan, forziyyolori, eloco do of fikir vo rҽylorini ölçüb-
Tofokkiir biitiin adamlara moxsus miirokkob psixi prosesdir. Lakin onun biçmosindҽ; b) idrak obyektlorindoki sohv vo uyğıınsuzluqları axtanb
mozmunu vo inkişaf dorocosi hamida eyni soviyyodo deyildir. Çünki hor bir tapmasmda; v) bunkum soboblorinl araşdınnasında ifado olunur. Tҽnqidi ağıla
fordin tҽfҽkkürünҽ onun şҽxsi hoyat yolu, ildığı tolim vo torbiyo, eloco do malik olan adam basqa şҽxslorin tosiri altına diişmür, hor şeyi şoxsi
düsüncҽsiniM süzgҽcindҽn keçirmoyҽ, onlann doğru olub-olmamasım
«tҽfҽkkür orqanının yctkinliyi» (K. Marks) ciddi surotdo tosir edir. Homin
yoxlamağa, mosolonin hollinin optimal variantmı tapmaga can atır Belo şҽxslҽr
amillorin tosirilo insanlarm tҽfҽkküründo bir sira fordi xiisusiyyotlor meydana
öz fikirlorini dҽ dönҽ-döno yoxlayır. onlara tonqıdl | surotdo yanaşırlar.
çıxır.
181 351

Tonqidi ağıl hadisoloro dialektikcҽsino yanaşdıqda, yҽni bu v*J ya başqa
prcdmetin, yaxud hadisonin mahiyyotini ziddiyyotlor! I aşkar etmok vasitosilo
açmaq metoduna yiyolondikdo öziinün daha yiiksok inkişaf mҽrhҽlҽsinҽ çatmış
olur. insanda dialektik tofokkiir formalaşır.
Belo tofokkiir iso, K . Marksın yazdığı kimi, «heç bir şejfi
qarşısında boyun oymir vo öz mahiyyoti ilo tonqidi vo inqilabidir* Buradan aydin
olur ki, yeni tҽrzdo düşünmҽk. mövcud olanlan tonqid siizgocindon kcçirmҽk
vacibdir. Yctismokdo olan gone ı nosildo mohz belo tofokkiir keyfıyyҽti
formalaşdırılmahdır.
356 \. Miistoqil vo tonqidi ağıla malik olan adam öz zehnini gcniş vo Igiin
biliklorlo müvoffoqiyyҽtlҽ zonginlҽşdirҽ bilir. Çünki о, Iklori sadoco olaraq
monimsomir, onlara tonqidi yanaşır. Buna f o d ҽ g e n i ş a ğ ı l a malik
olan şҽxslҽr miixtolif bilik saho-fado yaradıcı surotdo düşiinmoyo qadir
olmuşlar. Nizaminin, Tusinin, M.F.Axundovun, Ü.Hacıbҽyovun ağlının
gcnişliyi, xtҽlif sahҽlҽrdҽ yeniliklҽr yaratmaları hor kҽsi heyran edir. Iın
genişliyi ilo birlikdo, dҽrinliyi dҽ çox mühümdur. A ğ ı l ı n d ҽ r i n l i y i
mosololorin mahiyyotini diirüst dork okdҽ, hor bir hadisoni törҽdҽn sobҽblҽri
müҽyyҽnlҽşdinnokdҽ, blemi hҽrtҽrҽfli anlamaqda, hadisolorin nҽticҽsini
qabaqcadan 'gün müҽyyonlҽşdirmҽkdҽ ifado olunur. Dorin ağıla malik olan m
mҽsҽlҽlҽro muxtolif tҽrҽflҽrdҽn yanaşır, ilk nozordo сох ҿ, adi, hamıya molum
kimi görünҽn hadisҽdҽ ciddi problem rmoyi bacanr. Mosolon, turş şey yedikdo
vo ya gördükdҽ adamin ~ından şirҽ ifraz olunur. Bu faktı hamı dҽfҽlorlҽ
müşahidҽ etmiş, in onu adi, molum bir mosolo hesab etmişdir. İ. P. Pavlov iso
min «adi» hadisoni öyrҽnmҽ osasinda ali sinir foaliyyotinin lunlarını koşf ctdi.
Yaxud yuxarı atılan daşm, budaqdan qopan yvonin yero düşmҽsi kimi «adi»
hadisolor iizorindo dorindon şünmҽk İ.Nyutonu cazibo qanununu kҽşf etmoyo
gotirdi. Bunlar homin alimin ağlının dorinliyini ifado cdir. Dorin ağıl homişҽ
Itsimlorin vo hadisolorin mahiyyotino niifuz cdir.
A ğ l ı n ç e v i k l i y i do miihiim keyfiyyotlordondir. |nsan hoyat
tocriibosi boyu muxtolif mҽsҽlҽlҽrlҽ, problemlҽrlҽ rastlaşır, onlan miioyyon
iisullarla holl edir. Lakin hҽyatda baş Veron hadisolor, qarşıya çıxan mҽsҽlҽlor
muxtolif vo rҽngarҽngdir. Şezҽn onlar zahiron bir-birino oxşasalar da, mahiyyot
etibarilo Ibrqlonirlor. Ona göro do onlara eyni ölçü ilo yanaşmaq, molum
qaydalan totbiq cdib, tapdanmış yolla getmok lazimi noticoni llermir. Bu halda
insanlar muxtolif torzdo horokot edirlor. Bozilori molum müddҽalardan bҽrk-bҽrk
yapışır, iimumi qaydalardan konara çıxmır, ona goro do yeni mosoloni holl
ctmokdo aciz qahrlar. Bu homin fordlorin tofokkiiriindo miihafizokarhq vo
ttcreotiplҽrin güclülüyüyü ilo bağlıdır. Başqaları iso mosolonin holl edilmosi
qaydasını doyişir, yeni yol vo vasitolor tapib hollino nail olurlar. Bu, ağlın
çcvikliyi ilo olaqodardir.
F i k r i n s i i r o t i d o miihiim keyfıyyҽt olub, insanin holl etdiyi
mosoloyo verdiyi son cavabın müddҽti ilo toyin edilir. Ҽlbҽtto,
357

mҽsҽlҽnin sadҽ vo ya mürokkҽb olmasi homin müddҽto gostorir. Lakin montiqi notico çıxannağa, iimumi vo miicorrod anlayışlar atmağa, gerçҽkliyi
miirokkob mosololori do tez holl edon, tez düşı şҽxslҽr vardir. daha dorindon oks etdirmoyo imkan verir. eticodo insan idraki miicorrod, nozori
tofokkiir soviyyosino "Jcsolir.
Fi Demoli, tofokkiiriin inkişafına nitq iinsiyyoti ciddi tosir "ztҽrir. Çünki
krin sürҽtinҽ bir sira amillor tosir edir. Bu, lazim olad materialm möhkҽm yadda tofokkiiriin başlıca xiisusiyyotlori - onun vasitoli ikas olmasi vo miicorrodliyi
saxlanılması vo tez yada salınmasınd.ıtJ adamin bilik soviyyosindon, hoyat mohz dil materiallan sayosindo umkiin olur. Bu monada deyilir ki, normal
tocriibҽsiııdon, tohsilindon, sum sisteminin xüsusiyyҽtindҽn vҽ s. asılıdır. Burada adamin tofokkiirii tqlo iizvi surotdo ҽlaqҽdardır. Onlarda bu vo ya digor fikir
holl edilocfl mosolonin miirokkobliyi do miihiim rol oynayir. dildon, itqdҽn xaricdo mövcud ola bilmoz, hom do yaranmaz. Çünki biz *zlorin
F i k r i n m o n t i q i l i y i insanin ardıeıl. osash vo dual gün kömҽyilo fıkirlҽşirik, bu halda tofokkiir nitq vasitosilo yata keeirilir. Mosolon,
düşünmosindҽ ifado olunur. Montiqi tofokkiiro malik olan SOJUJ tez-tcz bir bir ncçҽ dil bilon adam indiki anda hansi ildo fıkirlҽşdiyini aydin surotdo dork
fıkirdҽn başqasına keçmir, miioyyon miiddҽalartt hoqiqiliyino yoqinlik hasil edir. Nitq vasitosilo insanlar Itoinki öz fikirlorini bir-birino çatdırır, hom do
etdikdon sonra onlardan zoruri notieolof çıxanr. О, öz mühakimolҽrinin onlann tofokkiirii nitqli iinsiyyot prosesindo tҽşokkül cdir, formalaşır.
düzgünliiyünii sübııt etmok ücıin kifayot qodor tutarlı dolillor gotirir. onun hor bir
sonraki likrl ovvolkilordon nҽşҽt edir, onlan tamamlayir. § 9. Nitq vo onun funksiyalari
Ağlın göstorilҽn keyfiyyotlori bir-biri ilo six surotdo bagluhr vo onlann
inkişaf etdirilmosi tolim-torbiyo işinin diizgiin qurtil-masından çox asıhdır. Niqt iinsiyyoti miioyyon dilin qanunlarına uyğun olaraq hoyata keeirilir.
Burada biz iki anlayışla rastlaşırıq: nitq vo dil. Nitq nodir?
§ 8. Insan tofokkiiriiniin inkişafında nitqin rolu N i t q - insanlarm dil vasitosilo hoyata keçirilҽn iinsiyyot pro-iesidir.
Ünsiyyҽtin bu formasi tarixon omolo gҽlmiş, tҽşҽkkül ctmişdir.
Miirokkob idrak foaliyyoti olan tofokkiiriin istor filogenezdo, istorso do D i l iso nitqdon forqli olaraq insanlar arasinda iinsiyyot vasito-sidu. Hor
ontogenezdҽ inkişafı çox miirokkob bir yol keçmişdil Belo ki, ҽyani-ҽmҽli iki anlayışı muxtolif istiqamҽtlordҽ tutuşdunnaq olar. Mosoloyo komiyyot
tҽfҽkxürdon sözlii-montiqi tofokkiiro kecul insanin idrak foaliyyҽtindo çox ciddi torofdon yanaşsaq dil hocm etibarilo nitqdon cox gcnişdir. Çünki dil iimumi
dönüş yaratmışdır. Oslindo burada hoqiqi monada bir sıçrayış nozoro çarpır. xalqa moxsusdur, nitq iso aynca bir fordo aiddir. Dildҽ işlҽdilҽn sözlҽrin yalniz
Tosadiifi deyildir ki, homin sıçrayış cansız alomdon canliya, yaxud bitkilor miioyyon qismi fordin nitq iinsiyyoti prosesindo istifado edilir. Dil iimumxalqa
alomindon heyvanlar alҽminҽ kccidlo miiqayiso edilir. Yoni burada insan idrakının moxsus olduğu iiciin homin dilin ölmҽsi xalqin ölmҽsi demokdir. Xalqin
inkişafında tamamilo yeni bir kcyfiyyot - hiafl idrakdan montiqi idrak mҽrholҽsino 359 aradan çıxması ilҽ dil ölü dilҽ çevrilir. Odur ki, bu vҽ ya digҽr tҽlҽf etmҽk
keçid baş verir, nitq insanin idrak foaliyyotino qoşulur. Bununla da osas psixi üçün ilk növbҽdҽ onun dilini ҽlindҽn almağa çalışı R. Hҽmzҽtov dilin ülviliyini
proseslor arasinda nisbot tamamilo doyişilir. Ogor ovvollor intellektual foaliyyot poctik dillҽ necҽ dҽ aydın ifado mişdir:
bütövlüklҽ qavrayış çҽrçivҽsindo coroyan cdir vo ya oyani qavras i - materialma
tabe olurdusa, indi qavrayışın özü insanlarm ictimai-tarixi tҽcrübҽsinin, Bu gün öz ölümüm girdi yuxuma: Gördüm ki, Dağıstan... yaşıl bir
ümumiloşmiş dil materiallannin monimsonil-mosi osasinda formalaşan miicorrod çomon... Üstümҽ od tökür günҽşli sҽma, Sinomdo qurğuşun, can vcrirom
sxemlorm tosiri altinda dҽyişilir. Yoni nitqli tofokkiir sayosindo insan xarici men.
alomin bilavasito hissi qavrayış soviyyosindo oks etdirilmosindon xarice çıxır, ölürҽm, bir kҽsҽ gҽrҽk dcyilҽm, Ünvansız qҽribҽm, sahibsiz yetim. Bircҽ
miirokkob olaqo vo miinasibotlori oks etdirir, notico çıxarır. torpağımdır sonuncu hҽmdҽm, Dcyirom, qoy ona qanşıb itim.
358 ■fori mosololori holl edir, onda anlayışlar tҽşҽkkül edir. pfokkürün bu
formasi insanlarm biliyi monimsomosinin, ondan ifado etmosinin osasinda durur Bir imdad gozirҽm axır sosimdo, Tҽnhalıq sinҽmi
yandırıb-yaxır. Qartallar qıy vurur dağ zirvosindҽ,
vo insanin miirokkob idrak liyyoti üçün zҽmin tҽşkil edir.
Ccyranlar mҽlҽşo-mҽlҽşo baxır.
Dil materiallanndan istifado edon tofokkiir gerçokliyin on iluim olamotlorini
ayird etmoyo imkan vcrir. Belo olduqda lavasitҽ qavrayış prosesindo muxtolif Nҽ dost xҽbҽr rutur, nҽ yoldaş görür, Ölürҽm,
xassoloro malik cisimlor r iimumi qrupa aid edilir. Yaxud, zahiron oxşar hesab ömrümün bahar yaşında. Ne anam saç yolur, nҽ yad
hönkürür, Bilinmir hardadır qobir daşım da.
edilon ayn-Ti cisimlor muxtolif foaliyyot saholorino aid olunur. Nitqli fekkiir

Ürokdҽ intizar ölürdüm bele, Birdҽn sҽs cşitdim, görҽn öz Veziyyotini bildirir. insanda iso miioyyon söz deyilorkon homin •özlҽ bağlı
bu nҽdir; Avar lҽfıcҽsindҽ yol gҽlҽ-golҽ Şirin söhbҽt cdir
hor hansi cismin, hadisonin tҽsҽvvürlҽri canlanır.
iki müsafir.
Nitqin ikinci funksiyasi ümumilҽşdirmҽdir. Molumdur ki, hor
Votҽnim Dağıstan. Qızmar bir gündҽ, Dünyadan ҽl üzüb oz ümumiloşdirir. Miioyyon cisimlor katcqoriyasina aid olamot \ o
can verondo mҽn, Onlar danışırdı ana dilindo Kҽlҽkbaz xassolori oks etdirir. Mosolon, ağac, meşҽ, tҽlҽbҽ, insan vo s.
Ҽlidҽn, Dҽli Hosondҽn. Nitqin üçüncü funksiyasi kommunikativ funksiyadir. Bu, nitq davranışı kimi
О soslo isindi soyuq bodonim, Dırçҽlib bir daha
tozahiir edir. Homin funksiya da öz növbҽsindҽ: 1)
inandım bu an. Hnkımlor yaramı sağaltmaz 361 mҽlumat verrnҽk; 2) foaliyyoto, işҽ
mҽnim, Oz ana dılımdir dordimҽ dҽrman. tҽhrik стык vozıfolorıJ ycrinҽ yetirir.
Demҽli, rıitqin kömҽyi ilo başqaları ilo
Kimҽsҽ şҽfadır, kimҽsҽ kömok Ozgҽ dil.
ünsivtj saxlayınq, fıkir mübadilҽsi edirik,
Şirindir mono öz sözüm, Bilsҽm. ana dilim ictimai tҽcrübҽni mҽnimsoyfl
sabah ölocҽk Bu gün ölmҽyҽ hazıram özüm.
zҽnginlҽşdirir, yeni nҽslҽ veririk.
Nitq vasitosilҽ hisslҽrimizi, arzu vo istҽklҽrimizi, bu vҽ Jİ digҽr cismҽ,
360 hadisҽyҽ münasibҽtimizi bildiririk. Nohayot, nıkt vasitҽsilҽ başqalanna tҽsir
edirik, onun davram.ş vo rҽftarındl müҽyyҽn dҽyişiklik yaradırıq, hҽr hansı bir işi
Demoli, dil ümumxalqa mҽxsusdur, nitq isҽ ayrı-ayrı fҽrdlҽrҽ ir. Dil ünsiyyҽtin
ycrinҽ yetirmtlB tҽhrik edirik. Bu da tҽsadüfı deyildir, çünki һҿг bir söz müҽyyjl
vasitҽsidir, nitq ünsiyyҽtin prosesidir. Dil ünsiyyҽt vasitҽsi olduğu üçün başqa bir
cisim, hadisҽ vo ya hҽrҽkҽtin siqnalıdır. Buna göro do bi/ hҽr hand bir sözü
elmin - dilçiliyin zusudur, nitq isҽ proses olduğu üçün psixologiya elminin iqat
eşidҽndҽ onu monasına göro başqa sözlordon fҽrqloM diririk. Bu iso cümlҽ vҽ
obyektidir. Lakin bunları bir-birindҽn ayırmaq olmaz, i onlar arasinda miirokkob
mҽtn daxilindo mümkündür.
dialektik vҽhdҽt vardir, hor ikisi ai-tarixi mahiyyot daşıyır. Dilin osas
Sözlҽrin mҽnasının anlaşılması iiçün ahҽngin, nitqin tolҽfM
funksiyalarına diqqҽt brtırdikdҽ bu cohot aydin olur.
xüsusiyyҽtlҽrinin do ohomiyyoti böyükdür. Ahong nitqdҽ ifadt edilon mozmuna
Mҽlumdir ki, dil ҽsasҽn üç funksiyanı yerinҽ yetirir:
insamn munasibotini - roğbot, nil'rot. qozҽb vofjj hisslҽrini oks etdirir. Bundan
1) dil ictimai-tarixi tocriibonin mövcud olmasi, saxlanmasi vo krilmosi
başqa, ahong damşıga miixtolif monj vero bilir. Mosolon, «Uşaq tapıldı» cümlҽsi,
vasitҽsidir.
ahongdҽn asih olaraq, bir halda itmiş uşağın, digor halda hor hansi bir usagın
2) dil kommunikasiya, eloco do insanin davranışını tҽnzim ■mok vasitosidir.
tapıldıgıni bildirir; başqa halda iso bu, ahongi doyismok yolu ilo sual ciimluaj ola
Çünki hor bir kommunikasiya vo ya iinsiyyot, ■tr şcydon ҽvvҽl, müsahibҽ tosir
bilor.
etmok vasitosidir. Bu tosir lllavasite vҽ bilvasitҽ hoyata keçirilҽ bilor.
3) dil intellektual foaliyyotin silahıdır. Qavrayış, hafizo, pfokkiir, toxoyyiil Beloliklo, deyo bilorik ki, nitqi qobul ctmok iiciin. bir torofdon, soslori
kimi idrak proseslori insanda dil materiallan ilo tohlil-torkib etmok, onlan forqlondirmok lazimdir. Bu n i t q i n
q a v r a n ı l m a s ı d ı ı . Digor torofdon iso sözlorl mona cohotdon tohlil
» edilon in formasi yalara istinad edir. Dilin bu funksiyalari nitqin foaliyyot
vo torkib etmok zoruridir. Bu da n i t q i n a n l a ş ı l m a s ı d ı r .
istiqamotini toyin edir. Belo ki, nitq insanlar arasinda siyyoto xidmot edir, hom do
о tofokkiiriin aloti vo ya vasitosidir. Nitqin qavramlmasi vo anlaşılması qarşılıqlı olaqododir. Nitqli anlamaq
Ontogenetik inkişafda insamn nitqҽ yiyolonmosi bir песо lorhҽlҽdҽn keçir. İlk üçün sözlҽri qavramaq lazimdir. Nitqin anlaşılması iso, Л növbosindҽ, sözlҽri
növbҽdҽ uşaqlarda fonematik eşitmo İ|ibiliyyҽti inkişaf edir, onlar ana dilindҽki daha doqiq qavramağa imkan verir. Nitqin diizgiin qavramlmasi vo anlaşılması
soslҽri fҽrqlҽndirmҽyҽ, rtҽffuz ctmoyҽ başlayırlar. İkinci morholodo uşaq söz beyin qabığındakı nitq morkozlorinin normal foaliyyot göstҽrmҽsindҽn asılıdır.
ehtiyatını artırır, sintaksisin qaydalarını mҽnimsҽyir. Üçüncü morholodo xüsusҽn Molumdur ki, sözlҽr varhğın ikinci siqnallarıdır, «siqnallaf| siqnalıdır».
mҽktҽb yaşında) dilin semantikasına, sözlorin mҽnasma riyҽlҽnir. Onlar insana iic osas formada: g ö r ü l o n , e ş il d i l ҽ n ,
Nitqin funksiyalari muxtolifdir. Onun birinci funksiyasi ■jeyaları, hҽrҽkҽti, t o l o f f i i z e d i l o n formada tosir cdir. 1кц beyin qabığının miirokkob
voziyyoti vo s. adlandırmaqdır. Bu, nitqin k i q n i f i k a t i v v o y a tohlil-torkib foaliyyoti sayosindi sözlҽrin tosirilo insan beynindo ikinci siqnal
s e m a n t i k (mona) f u n к s i -f a s l adlamr. Bu funksiya insan nitqini sistcmi soviyyҽsind* miivoqqoti rabitolor sistcmi yaranir ki, bunun osasinda da
heyvanlann iinsiy-Jrotindon forqlondirir. Heyvamn çıxardığı sos cismi deyil, onun

varhgin miihiim olaqo vo miinasibotlori oks ctdimlir. Noticodo sö/U varlığı Unsiyyҽt şҽraitindҽn, onun mҽqsҽd vҽ mҽzmunundan лмй olaraq şifahi nitq
ümumilҽşmiş şҽkildo oks etdirir. ya dialoji, ya da monoloji formada coroyan т^Ш bilor.
Insana moxsus olan ikinci siqnal sistemi baş bev in qabığmın Im D i a l o j i n i t q nitq iinsiyyotinin on qodim növii olub iki vo ya bir
362 kra sinir hüccyrҽlҽri qnıpunun ҽlaqҽlҽnmiş şҽkildҽ foaliyyoti ilo bhdir. Biz песо şҽxsin bilavasito iinsiyyot prosesidir. Nitqin bu n< daha çox insanlarm birgo
bir-birimizlo danışarkҽn, bir torofdon, cşidilҽn (şifahi Б), görülon (yazılı nitq) omok foaliyyoti ilo bağlıdır. Nitqin OH növünün bir neçҽ xiisusiyyoti ayird edilir.
nitq siqnallarını qobul edir, digor profdon iso ağız boşluğu aparatı vasitosilo Ҽvvҽla, dialoji o^H bilavasito reaksiya tolob cdir. Yoni müsahib deyilonlҽrҽ Л
sözlҽri toloffiiz edirik. Hu halda beyin qabığında (sol yanm kürodҽ) üç nitq munasibotini bildirir: ya sual verir, ya tosdiq edir, ya inkar edir vS s. Bu cohot
morkozi: pitmo, görmҽ vo nitqin horokot morkozi foaliyyoto golir. Homin
danışanın öz fıkrini ifado etmok istiqamotino toafl gostorir, onu miioyyon somtҽ
Corkozlordon biri - e ş i t m ҽ m o r k o z i (Vernike morkozi) pvramlan
yönҽldir. Bundan ҽlavҽ, dial, danışan şҽxslҽrin cmosional-eksprcssiv rabitҽsi
sözlҽrin anlaşılmasını tomin edir. Bu morkozin laliyyҽti pozularsa, insan sözlҽri
forqlondirmok, tanimaq jjabiliyyotini itiror, bunun sayosindo mҽnalı danışıq şҽraıtindҽ i vcrir, belo bir voziyyotdo onlar bir-birini bilavasito qavrayiJ
qabiliyyoti Bar. Çünki soslorin eşidilmҽsi onlarda hifz olunur. Niqtin i e r o k i emosional voziyyҽtlҽrini qiymҽtlondirirlor. Üçüncüsii, dialoji miioyyon şoraitlo
m o r k o z i (Broka morkozi) sözlorin tҽlҽffıizünü Щшп edir. Homin mҽrkҽz vo ya obyektlo bağlı olur. Bu monada о situativ 1 sҽciyyҽ daşıyır, söhbҽt obyekti
zҽdҽlҽndikdҽ insan heç bir sözü ЬоАиг edo bilmir, amma sözlҽrin mҽnasını başa dҽyişҽn kimi dialoqun istiqamҽti v# I xarakteri dҽyişilir. Sakit danışıqdan qızğın
düşür, onda lllnız miioyyon çığırtılar qalır. Nitqin g ö r m ҽ m o r k o z i mo miibahisovo vo \ л , oksino, emosional hҽyҽcana keçid buna misal ola bilor.
yazılı nitqin, oxunun anlaşılmasını tomin edir. Bu morkoz bzulduqda, insanda Dialoji nitqin kömҽkçi vasitolori do coxdur. Burada svisin ahongi, insanin
görmo qabiliyyoti saxlansa da, o, oxumaq bbiliyyotini itirir. Olbotto, bu üzünün vo bodoninin ifadoli horokotlori dialoqun J mozmun vo istiqamotino
morkozlor birgo foaliyyot gostorir, knlann bölgüsü osason şorti xarakter daşıyır. ciddi tosir cdir. Homin ifadoli horokotlof I danışanın nitqinin daha anlaşıqlı
Çünki nitqin osasinda bas beyin qabığındakı n i t q m o r k o z l o r i n i n
olmasını, onlann tosir gücünun I artinlmasini sortlondirir.
b i r g o l o r m a l f o a l i y y o t i durur.
M o n o l o j i n i t q iso bir adamin öz fıkir vo miilahi*! zolorini
§ 10. Nitqin növlҽri vҽ xüsusiyyҽtlҽri miintozom vo ardicil surotdo şҽrh ctmosidir. Bu halda onun I nitqi hcç kos
torofindon kҽsilmir (miihazirҽçinin, natiqin vo Щ nitqi). Monoloq fasilosiz,
\ I Ünsiyyҽt şҽraitindon asih olaraq nitqin iki növü ayird edilir. olaqoli, ardicil vo montiqi olur Bu nitqin I rҽvan gctmҽsi üçiin danışan adamin
buraya xarici vo daxili nitq daxildir. Xarici nitq şifahi vo yazih, lifahi nitq iso öz verocoyi mozmunu aydin dork I etmosi, zҽngin söz chtiyatina malik olmasi,
növbҽsindҽ m o n o l o j i vo d i a l o j i nitqin cmosionalhq I xiisusiyyotlorino, dilin qayda-qanunlarına mükҽmmҽl
famaqla iki yero bölünür. yiyolonmoH osas şortdir. Yoni monoloji nitqii mozmunluluğu ilo ifadoliliyi iizvi
X a r i c i n i t q başqaları ilo ünsiyyҽtҽ yönҽlmiş olub, I surotdo birlҽşmҽlidir. Ҽks toqdirdo, nitq monoton. cansıxıcı vol cazibosiz olar.
Lşidilҽn, görünҽn vo toloffiiz edilon nitqdir. Xarici nitqin miihiim Miioyyon auditoriya qarşısmda monoloji nitqi kağızdan i oxumaq lazimi
kvii olan şifahi nitq toloffiiz edilon, eşidilҽrҽk qavramlan, başa diişiilҽn nitq somoro vermir. Miioyyon fikir vo miilahizonin iroli J siiriilmosi vo şҽrhi
növüdür. Bu nitq danışanlar arasinda bilavasito olaqo dinlҽyicinin gözü qarşısında corovan etmolidir
fctradir. Ş i f a h i n i t q zamani danışan adamlar bilavasito bir-birini görür, 364
cşidirlҽr. Danışan adamin üz vo bҽdҽninin ifadoli mi.i goro do monoloji nitqin hami iiciin eyni dorocodo aydin vҽ Vşıqlı olmasi
j horokҽtlҽri, sosinin ahongi nitqin mozmununun, buna boslodiyi monfi vo miisbot üçün ona xiisusi olaraq hazırlaşmaq lazimdir.
miinasibotlorin anlaşılmasına yardım gostorir. Nitqin nisboton sonralar tҽşҽkkül edon miihiim növü у a z ı 1 ı 11 q d i r. Bu,
Wifahi nitqdo sosin ahongi vo ifadoli horokotlorin iştirakı sayosindo osason görmҽ qavrayışı üçün nozordo tutulan madir. Şifahi nitqdon forqli olaraq
Ityni söz muxtolif monada ifado edilib, cürbҽcür başa düşülҽ bilor. Mosolon, adicҽ yazih nitqdo hor hansi lumat yazih motn kimi ifa edilir.
«Үепҽ goldi» sözlҽri tҽlҽffıizdҽn asih olaraq hom Şifahi nitqlo yazih nitqin bir sira iimumi vo xiisusi cohotlori . Funksiya etibarilo
363 sevinci, һҿт nifroti, hҽm dҽ biganoliyi bildirҽ bilor. Buratfl müsahibin yazih nitq do şifahi nitqin yerino yetirdiyi :ifoloro xidmot edir. Lakin şifahi nitqin
mimikası, pantomimikası, vokal mimikası hҽllcdicı ru|- kömҽkçi vasitolori: In, bodonin ifadoli horokotlori, sosin ahongi vo s. çoxdur. Bu
oynayır. lotlor yazih nitqdo yalniz sözlҽrin, ifadҽlҽrin adekvat surotdo ilmҽsi, yerindҽ
işlҽdilmҽsi ilo ovoz oluna bilor. Bu, yazih nitqo ilҽn çox miihiim tolobdir. Bodii

motnlordo obrazh ifadolorin, i motnlordo iso elmi istilahlann yerindo vo doqiq dolorindon molumdur ki, insan öz nitqindo onu maraqlandirat mҽsololorҽ dönҽ-
surotdo ifado edilmosi miihiim ohomiyyoto malikdir. dönҽ toxunur. Homin mosolo elo bil onun likir orbitini toşkil edir, iinsiyyot о
Yazih nitqin bir mühiim cohoti nozoro alınmalıdır. Yazih qin omolo golmosi vo otrafda coroyan edir. Bununla borabor, insanin nitqindo onun bir sira tofokkiir
noticolorinin tosbit olunmasi mövcud -an vo mokan hüdudlarından çox-çox konara xiisusiyyotlori da aydin surotdo nozoro çarpır. Mosolon, obrazli tofokkiirii
çıxır. Bu cohot zih nitqi qavrayan (oxuyan) şҽxsҽ imkan verir ki, muxtolif vrayış koskifl surotdo inkişaf etmiş şoxslҽrin istҽr yazılı, istorso do sifalıi mtqında
strategiyasından istifado etsin, yoni oxunmuş mҽtno döno-nҽ nҽzҽr salsın, onu obrazlı ifadolҽr, bҽnzҽtmҽlҽr, mctaforalar üstün olur. Miicorrod tofokkiirii
otrafli dork etsin. Başqa sözlҽ, yazılı nitq ixoloji planda daha сох sҽrbҽstlik üstünlük toşkil cdҽn şoxslҽrdҽ anlayışlar, mofhumlar, iimumiloşdirmҽlҽr çox
dҽrҽcҽsinҽ malikdir: burada a) fık koddan; b) mozmunla yanaşı cmosional tonu olur.
çatdınnaq iiçiin sikanin, qrammatika vo durğu işarҽlorinin kömҽyindҽn; v) bul Hor bir şҽxsiyyҽtin nitq xiisusiyyotlori onun fikri fҽaliyye prosesindo holl
edilmiş yazı fonnasindan istifado edilir. Mosolon, şҽxsi oktubla rosmi moktub, edocoyi mosololorin xarakterindon asılıdır. Nitq iislubu hom do insanin iimumi
yaxud omrlo miiraciot öz ifado torzlorino ro bir-birindon forqlonir. Yazih nitq modoni inkişal soviyyosindon, ҽxlaqi-iradi keyfiyyotlorindon, temperament
daha geniş auditoriya üçün zordo tutulur. Нот do onun kömҽyi ilo insanlar xiisusiyyotlorindon va s. asılıdır. Mosolon, xolcrikin nitqi ilo llcqmatikin vo yd
ümumdünya edҽniyyҽtino qoşulurlar. melanxolikin nitqi ciddi surotdo forqlonir.
D a x i l i n i t q insanin öz-özünҽ fıkirlҽşmҽsi, özü ilo jnışması prosesidir. 366
Başqa sözlҽ, daxili nitqdo tofokkiir coroyan dir, miioyyon moqsod, niyyot Şoxsiyyҽtin nitqinin aydin, anlaşıqlı, tosirli olmasi onun bir sira
omolo golir, horokotlor lanlaşdırılu^ Ҽsas xiisusiyyoti odur ki, daxili nitq toloffiiz xiisusiyyotlorindon asılıdır. Mosolon, n i t q i n m ҿ z - I i n 1 u 1 u ğ u
ilmoyon sossiz nitqdir. Нот do bu, çox qisa, bozon do ayn-ayn olordon ibarot olur. nitqdo ifado olunan fikir vo hisslorin hocmi, Wkliyҽ uyğun golmosi vo
Homin ifado fikrin nüvҽsini tҽşkil edir. J)axili nitq xarici nitq osasinda omolo ohomiyyotliliyi ilo toyin olunur. in mҽzmunluluğu onun molumatvcrmo vozifosi
golir, xarici nitqin aıteriorizasiyası (daxilҽ köcürülmҽsi) ilo bağlıdır.^Lakin bclo ilo six surotdo odardir. Nitqdo cisim vo hadiso haqqinda verilon molumat
bir Şevrilmҽ vo ya kcçid bozon miioyyon çҽtinliklҽrlҽ olaqodar olur. xili nitqdo bu ajbrofli, dolğun olduqda belo nitqo mozmunlu nitq deyilir. Bu, Kdan, bir
vo ya digor fikir insanin özünҽ aydin olur, amma torofdon, gcniş bilik, digor torofdon iso homin biliyi ►ust ifado etmok vo
365 onu başqalanna çatdıranda çotinlik yaranir. Demoli, holo nitqdo insanin özü istilahlardan diizgiin istifado moharoti tolob Щ
üçiin aydin olan bu vo ya digor fikri xarici ni eyni aydinhqla ifado etmok hor
Ifado edilon fikirlorin dinloyicilor torofindon diizgiin Jfrranilmasi iiciin
zaman adama müyossҽr ol Çünki fikrin insanin özü üçün aydin olan ifadosi -
daxili nitq onun başqası üçün aydin olan ifadosi - xarici nitq arasinda m" forq onun anlaşıqlı olmasi zoruridir. N i t q i n f l a ş ı q l ı l ı ğ ı muxtolif
vardir. amillҽrlҽ şҽrtlҽnir. Nitqin anlaşıqlı l üçün danışan adam aydin vo montiqi
Daxili nitqdon xarici nitqo kecmok n i t q m o d o n i y у ҽ t i tolob danışmalı, şҽrh edilon oanı konkret niimunolor osasinda tohlil etmoli,
edir. Nitq modҽniyyҽti inkişaf etmomiş adami* özlҽri üçün aydin olan fikri dinloyicilorin lyyosini nozoro almah, yeri goldikdo, oyani vosaitdon istifado oli,
başqalan üçün anlaşujlı torzdҽ ıl.uU ctmҽkdo, müvafıq sözlҽr tapmaqda çҽtinlik sözlҽri bir monada işlҽtmҽli, eloco do qrammatik qaydalan lomolidir.
çҽkirlor. L.N.Tolstoy nitqin anlaşıqlı olmasindan danışarkҽn qeyd Mşdir ki, «anladığın
Bunun başqa sҽbҽbi do ola bilor. Bozon fikir insanın özü ut,un lazimi qodor bir şeyi başqalarının da sonin kimi anlamasi In, onu sözlҽrlo ifado ctmok on
aydin olmur. Fikri özü üçün ҽtraflı ayduılaşdırmadat onu başqası üçün izah etmok cotin bir işdir vo hҽmişҽ lazim ninmkiin olan ifadoyo holo nail olmadığını hiss
istҽdikdҽ do adam montiqsiz, dol bir tҽrzdo danışır. edirson». Bu, Шк nitq modoniyyoti tolob edir.
Nitqin passiv vo foal nitq olmaq iizro do iki növü forqlondirirlor. Nitqin anlaşıqlı olmasi dinloyicilorin hazirhq soviyyosindon do lıdır.
P a s s i v n i t q dedikdo, başqasının nilqinl dinlomok vo ya yazdığını Dinlҽyicinin mövzuya aid lazimi biliyo malik olmasi da Icibdir. Mosolon,
oxumaq prosesi nozordo tutulur. F о •] n i t q iso miioyyon bir fikri başqalanna Fiizulinin bir şcrinҽ diqqot yetirok:
yazih vo ya şifahi hal molum etmok prosesidir.
Heyrҽt ey büt, surotin gördükdҽ lal eylҽr bҽni, Surҽti-halım
Insanin nitqindo onun şҽxsiyyҽtinin istiqamoti aydin surotdi özünü biiruzo
görҽn, surҽt xҽyal cylҽr bҽni.
verir. Belo ki, nitqin mҽzmununa goro insanifl tҽlҽbatlarını, maraq vo meyllorini,
inam vo oqidosini, xiisuson »!.• sorvot meylini toyin ctmok miimkiindiir. Yoni bu Belҽ parçaları aydin dork etmok, anlamaq üçün xüsusi tırhqla yanaşı, zҽngin
cohotlor onun nitqindo öz ifadosini tapir. Hor kҽsҽ tocriibosindon vo musahn tҽxҽyyülo, bodii tofokkiiro malik olmaq uridir. Nitqin anlaşıqlı olmasında danışıq

prosesindo montiqi gudan yerindҽ istifado ctmok xiisusi rol oynayir. N i t q i n Kloninin ifadoli hҽrҽkotlҽrindҽ, sҽsinin ahҽngindҽ, işlҽtdiyi ferğularda da aydin
t o s i r l i l i y i onun foaliyyoto tohriketmo vozifosi bağlıdır. Bu zaman bir tozahiir cdir.
adamin başqasının fikir vo hisslorino, la vo etiqadına, davranış vo rҽftarına sözlҽ Nitqin göstҽrilҽn xiisusiyyotlori tolim-torbiyo prosesindo |5yiik ohomiyyoto
tosir etmosi nozordo lur. Nitqin tosirliliyi muxtolif şokillҽrdҽ - inaııdırma, siibut, malikdir. Miiollimin nitqinin mozmunlu, plasiqli, tosirli vo ifadoli olmasi
qin, mҽslohҽt, tapşırıq, tolimat, ҽmr, qadağan kimi tozahiir edir. şagirdlҽrin elmlori yiiksok pviyyҽdҽ, möhkҽm mҽnimsomҽlҽrinҽ, onlann tolim-
367 torbiyo Isшin miivoffoqiyyotino miisbot tosir gostorir.
Mҽsҽlҽn, ҽmr formasında söz vҽ ifadҽlҽr heç bir bҽzҽk-d olmadan qisa, aydin,
koskin intonasiya ilo deyilir. Qacar:
Atın yığın-yığın başı lcş üstҽ...
XII F Ҽ S İ L TҼXҼYYÜL VҼ
Tolob do onun kimi; sözlҽr intonasiya vo montiqi vurğı vasitosilo ifado edilir:
YARADICIIJQ
Danış, de, ham, Hҽ, göstҽr onu...
(Otello).
1. Tҽxoyyül haqqinda anlavis
Gorok qan altinda qalsın bu dağlar (Qacar)
Xalq yazıçısı S. Rҽhimov «Saçlı» romanındakı Kosa surotinin y.uadilniasi
haqqinda danışarkon qeyd edirdi ki, bir kosa konddo belo uşaqlıq yaşlanndan ona
Xahişdo iso tamamilo başqa ahҽng, başqa mozmun nozof çarpır, burada
tanış idi, «...sonra bu kosanin birini do mon Laçında gördüm. Daha sonra bir
miiraciot olunanın iradosino xitabon tikır çatdırılıı.
kosaya da Noraşen rayonunun Qivraq kondindo rast goldim. Ancaq bu üç kosanin
hcç biri holo do «Saçlı»dakı Kosa deyildir, iic kosa mono ancaq zahiri material
Qızım, ağnn alım, agır xostoyom, Bolko do bir uzaq sofҽr üstoyҽm...
vermişdir. Bos, «Saçlı»dakı Kosanin daxili alomi? Qulluq morozi, dolaşıq imza
Dayanma. can bala, gol görüşok bir, Anan bilirҽm ki, golmoyocokdir.
yaratmaq hҽvҽsi haradan gҽlmişdir? Demoliyom ki, bu bir lopabığ kişidҽn, bizim
raykomda xidmot edon, bir çox, adamin başına ağıl qoymaq istҽyҽn bir adamdan
Hor bir tosir vasıtҽsınin özünün psixoloji mozmunu var. Ощ omol edilmoso,
gҽlmişdir. Yoni üç kosadan, bir lopabığdan «Saçlı»dakı Kosa düzҽlmişdir...»
nitq istҽnilҽn tosiri bağışlaya bilmoz. Bu, tosad deyildir. Nitqin tosirliliyi, hor
Golin, ovvolco, bir mosoloyo diqqot yetirҽk: yazıçı, bir torofdon, hҽyatda
şcydҽn ovvol, onun ideya mozti nundan asılıdır. Bundan başqa, danışanın
gördiiyü vo müşahidҽ etdiyi, uzun miiddot yadında saxladırı «üç kosa vo bir
somimiliyi, nitqin ay vo inandırıcı olmasi onun tҽsirliliyini şҽrtlҽndiron amillordon
lopabığ» kişi haqqinda danışır. Biz onlan psixoloji tenninlҽ «qavrayış» vo
Bu cohotdon nitqin ifadoliliyi do böyük ohomiyyoto malikdir.
«hafizo» surotlori kimi xarakterizo edo bilorik. Digor torofdon iso o, «iic kosa vo
Danışan vo ya yazan adam öz nitqindo şorh etdiyi mozmu munasibotini do
bir lopabığ» kişi suroti osasinda yaratdığı yeni surot - «Saçlı» roma-nının
oks etdirir. N i t q i n i f a d o l i l i y i < dikdo, mohz onun bu cohoti
qohromanlanndan biri olan. Kosa suroti haqqinda danışır. Psixologiyada belo
nozordo tutulur.
surot toxoyyiil suroti adlamr.
Yazih nitqdo adamin tosvir etdiyi cisim vo hadiso münasiboti işlҽtdiyi bodii
Qarşıya sual çıxır: biz no iiçün birincilori «üç kosa vo bir lopabığ» kişi
ifadolordo, miiqayiso tҽrzindҽ, sözl mocazi mҽnasında, ciimlҽlҽrin quruluşunda vo
surotini qavrayış vo hafızҽyҽ, ikincini - «Saçlı» romanının qҽhrҽmanını iso
s. tozahiir edir. sanın öz hisslorini nitqindo biitiin incoliklorino qodor ifado e
tҽxҽyyülҽ aid edirik? Mosolo undadir
yiiksok nitq mҽdoniyyҽtinҽ yiyolonmodon miimkiin deyildir.
ki, «üç kosa vo lopabığ» kişini yazıçı hҽyatda görmüş vҽ yadın saxlamışdır.
Şifahi nitqdo do hisslori ifado etmok üçün yuxan vasitolordon istifado Bu zaman biz ancaq qavrayış vҽ ya hafızҽdҽn danı bilorik.
olunur. Lakin buna baxmayaraq, şifahi ni hisslorin ifadosi yazih nitqo nisboton «Saçlı»dakı Kosanı isҽ özü yaratmışdır. Kosa yazıçının yaratdığı yeni
asandır. Çünki şifahi zamani insanin şҽrh etdiyi mҽzmuna miinasiboti onun surҽtdir, biz onu artıq qavrayış vҽ ya hafızҽyҽ aid edo bilmҽrik. Bu yeni surҽt
iiziin" başqa psixi prosesin toxoyyülim, mohsuludur.
368 Keçmiş qavrayış matcriallarının yenidon işlҽnmҽsi osasinda

yeni surҽtlҽrin yaradılmasından ibarot olan psixi prosesa Toxoyyiil bodii osorin qavramlmasi, fikri mosolonin holl pdilmosi,
t ҿ x о у у ü 1 deyilir. Tҽxҽyyül surotlori песо formalaşır? İnsan foaliyyotin planlaşdınlması prosesindo bilavasito iştirak din vo onlann
onlan özündҽn yaradir, yoxsa hҽyatdan götürür? mҽhsuldarlığını şҽrtlҽndirҽn osas amillordon birino fcvrilir.
Ҽlbҽttҽ, toxҽyyül do biitiin psixi hadisolor kimi xarici alҽ inikasıdır.
Toxoyyiil insanin hoyat fҽaliyyҽtindҽ böyük rol oynayir. I к Marks onu,
Bununla birlikdo, tҽxҽyyülün özüno aid xiisusiyyotlori vardir. Qavrayış,
«tҽbiҽtin böyiik nemҽti» adlandırmışdır. Toxoyyiil I buiun foaliyyot saholorindo
hafizo kimi psixi proseslor cisim vo hadisҽlҽrdҽ gerce mövcud olan xiisusiyyot,
miihiim ohomiyyoto malikdir. «Ҽbҽs Вгего güman edirlor ki, bu (fantaziya - Ҽ.
miinasibot vo qanunauyğunluqlan oks etdirir. Toxoyyiil prosesindo iso insan xarici
В., Ҽ. Ҽ . ) ancaq şairҽ ■lazimdir. Bu, axmaq xurafatdir. O, hotta, riyaziyyatda
alomdo bilavasito olmayan yeni surotlor yaradir. Lakin insan toxoyyiil prosesindo
da lazimdir. ■Holla, diferensial vo inteqral hesablamaların kҽşfi do fantaziyasiz
no qodor yeni surotlor yaratsa da, heç bir şeyi özündҽn uydurmur, yeni surotin
pumkiin olmazdi. Fantaziya olduqea qiymotli bir keyfiyyotdir...»
ayn-ayn olamot vo iinsiirlorini ancaq hҽyatdan götiirür. Hotta on fantastik surotlor
■On ciddi bir elmdo do fan'taziyanin rolunu inkar etmok
belo insanlann adam, bahq, sir vo s. haqqındakı tosovviirlori osasinda
■enasizdiD) (V.İ.Lenin).
formalaşmışdır.
Atalar deyirlor ki, aşıq gördüyünü çağırar. СөШ Mommodquluzado sҽnҽtkar § 1. Tҽxҽyyülün növhri
üçün görüb-götürmoyin ohomiyyotini xiisusi qcyd edirdi. Onun fikrinco, sonotkar
iiçün hҽmişҽ xammal lazimdir ki, onun yazıçıhq karxanası işlҽsin, bckar qalmasin. İnsan bir cox hallarda miixtolif toxoyyiil surotlori yaradir, lakin nnlan hoyata
Toxoyyiil surҽtlҽrinin keyfiyyҽti, hor şeydon ovvol, bu «хаттаһп» keçirmir vo yaxud elo şeylҽr fıkirlҽşir ki, onlan fceyata keçirmҽk oslindo
keyfiyyotindon - insanin tosovviir ehtiyatinin, bilik vo tocriibosinin zongin vo miimkiin olmur. <. Belo toxoyyiilo ■ a s s i v t o x o y y i i l deyilir.
çoxcohҽtli olmasindan asılıdır: onlar no qodor ohatoli olsa, tҽxҽyyüldҽ yeni Passiv toxoyyiil hom n i у -я о 11 i , hom do n i y y o t s i z xarakter daşıya
surotlor yaratmaq iiciin zoruri material da çox olar. bilor.
Toxoyyiil tarixon omok fҽaliyyҽtindҽ tҽşokkül tapmışdır. İnsan tҽdricҽn Niyyotli passiv toxoyyiilo misal olaraq xülyanı göstormҽk olar. ttCulya
ҽmҽyin nҽticosini dork etmҽyҽ başlamış, omok prosesinin sonunda oldo cdilҽn zamani insan osrarongiz surotlor yaradir, onlan gözünün jfjrsisinda canlandırıb
nҽticҽni holo proses başlamazdan ҽvvol tosovviir etmoyi, fikron yeni surotlor xoşhallanır, sadoco olaraq bu prosesin •Vündҽn hozz ahr; lakin onlan hoyata
yaratmağı öyrҽnmişdir. keçirmir. Passiv toxoyyiil (lurotlori hor hansi bir tҽҽssüratın, söz vo hissin tosiri
Ҽmҽk bölgüsiinün omolo golmosi vo ictimai şüuriin miixtolif formalarının ilo niyyotsiz
meydana çıxması ilo olaqodar olaraq şairin tҽxҽyyiilü bҽstҽkarın 371
tҽxoyyülündҽn, rossamın toxҽyyülü konstruktorun tҽxҽyyülündҽn, müҽllimin
tҽxҽyyülii memarın tҽxҽyyülündҽn vo
370
Won forqlҽnmişdir. Toxoyyiil bodii, texniki vo ya elmi foaliyyotin pas torkib
hissҽlҽrindon birinҽ çevrilҽrҽk onun xüsusiyyҽtlorinҽ prğun surotdo inkişaf etmoyo
başlamışdır.
Bizim hor birimiz yaşımızdan asılı olmayaraq özümüzün ■Qndҽlik
hҽyatımızda onlarla toxoyyiil surotlori yaradinq. Bozon byala dalıb gözümüzün
qarşısmda qҽlbimizi riqqҽtҽ gҽtiron xoş panzҽrolor canlandırırıq: ya tosovviir
edirik ki, qızımız institutu ■urtarıb, moşhur alim olub, ya fikrimizҽ gҽtiririk ki,
nҽvҽmizin İDyudur, ona xeyir-dua veririk. Bҽzҽn bizdon incimiş dostumuzun
bnliinü almaq, özümüzo bir növ haqq qazandırmaq üçün cürbҽcür Iphvalatlar
uydururuq. Evimizi bozoyondҽ do, uşaqlar üçün paltar ■kendo do, bodii ҽsҽr
oxuyanda da rongarong toxoyyiil surotlori [yaradinq.

surҽtdҽ dҽ ҽmҽlҽ gҽlҽ bilҽr. Ҽgҽr insanin hҽyat fҽaliyyҽtin xülya surotlori Obyektin tosvir, çertyoj, sxem, not, xorito vo s. osasinda jaradilan surotino
üstünlük toşkil edirsҽ, bu, onun bir şҽxsiyyҽt ki inkişafında ciddi nöqsanlar bҿфaedici toxoyyiil deyilir.
olduğunu göstҽrir. Borpaedici toxoyyiil surotlorini xarakterizo edorkon iki cohoti jusilo
Xülyanı x ҿ у а 1 1 a eyniloşdirmҽk olmaz. Xҽyal arzu cdilol gҽlҽcҽyin forqlondirmok lazimdir. Onlar ilk baxışda miioyyon tosvir em, xorito vo s.)
surҽtlҽrini yaratmaqdan ibarot olan toxoyyiil prose insanin hoyatinda xoyal osasinda yarandıqları üçün hafizo tosov-rlorini xatırladırlar, lakin mahiyyot
miihiim rol oynayir. Bu cohotdon gorkafl rus .publisisti D. İ. Pisaryevin V. İ. etibarilo hafizo tosov-rlҽrindҽn forqlonirlor. Borpaedici toxoyyiil surotlori
Lenin torofindon «No ctmoln osorindo yiiksok qiymҽtlҽndirilҽn aşağıdakı fikri qavramlan virin soma sadoco olaraq yada sahnmasi deyildir. Borpaedici xoyyiil
çox ibrotai prosesindo insan qavradığı tosviri, mosolon, Colil [ommodquluzadonin «Poct
«Ziddiyyot var, ziddiyyot var. Monim xoyahm hadisolorin gedişini ötüb qumsu» hekayosindo tosvir olunan valatlan özünün hoyat tocriibosino vo biliyinҽ
keçҽ bilor, ya da о büsbütün konar yol tutara hadisolorin heç bir tobii gedişinin uyğun olaraq zlҽrinin qarşısında canlandırır.
heç bir zaman golib Щ bilmoyocoyi somto gedo bilor. Birinci halda xoyal heç Hekayodo yazıçı biitiin detalları tҽfҽrriiatı ilo tosvir etmir. osҽlҽn, «Poçt
qutusu»nda Novruzҽlinin köynoyinin песо olmasi ıstҽrilmir. Biz onun surotini
bir vermir; o, hotta zҽhmotkeş adamin ҽzmini artırıb qiivvotlondiro bilor...
gözlҽrimizin qarşısmda canlan-krarkon bu cohoto diqqot yetiririk, onu ya
Bu cür xoyallarda iş qüvvosini pozğunlaf diracaq vo ya sarsıdacaq heç bir şey
yamaqh, ya cinq, ya da bno, nimdaş köynҽkdҽ tosovviir edirik. Bu hekayonin
yoxdur. Hotta tamamilt oksino. Ҽgҽr insan bu cür xoyal etmok qabiliyyotindon
noinki eyasim tohrif etmir, oksino, onu daha yaxşı başa düşmҽyҽ kömҽk г.
tam* mohrum olsaydi, ogor o, hҽrdҽnbir qabağa qaça bilmҽsҽydi olinin altinda
Demoli, insan hor hansi bir tosviri gözlҽri qarşısında ког-rano, mexaniki şҽkildo
yeniCҽ omolo golmҽyҽ başlayan yaradılışm bütöv vı bitkin mҽnzҽrҽsini öz
canlandırmır, ona yaradıcılıqla yanaşır, bsvir osasinda öz başa düşdüyü suroti
xoyalına gҽtirҽ bilmҽsҽydi, - о halda mC ҽsla tҽsҽwürümҽ gҽtiro bilmҽrom ki,
yaradir. Buna görҽ do eyni fcir tosvir (mosolon, hekayo) osasinda ayn-ayn
incosonot, elm vҽ ҽmoll hoyat sahosindo insanı gcniş vo yorucu işloro baslayıb
adamlarda bir-îrindҽn fҽrqlҽnon tҽxҽyyül surotlori omolo golir.
axıri çatdırmağa vadar edon no kimi bir tҽhrikedici sobҽb ola bilҽrdi.J Ҽgҽr xoyal
Borpaedici toxoyyiil muxtolif foaliyyot saholorindo olduğu limi, tolim
edҽn şҽxs öz xҽyalına ciddi inanırsa, hoyata diqqotli nozҽr yetirib öz prosesindo do miihiim rol oynayir. Şagird dҽrsdҽ bilavasito qavramlmasi
müşahidolҽrini öz xҽyali planlan ilҽ müqayisi edirsҽ vҽ ümumiyyҽtlҽ öz xҽyalını mümkün olmayan obyekt vo proscslori, Woco do kcçmiş hadisolori
hҽyata keçirmok üzorindi vicdanla çalışırsa, onda xҽyalla gerçҽklik arasinda monimsoyorkon onlann surotini mohz borpaedici toxoyyiil sayosindo yaradir.
ziddiyyҽtin hoç bir zҽrҽri olmur. Xoyal ilo hoyat arasinda bir tҽmas olduqda hor Toxoyyiil biliklorin monimsonilmosindo miihiim rol oynamaqla borabor, hom do
şcjfl onlan 'inöhkom yadda saxlamağa yardım edir.
ycrindҽ OİUD). B o r p a e d i c i t o x o y y i i l surotlori diizgiin vo doqiq olduqda
Hҽyatla bağlı olan, hadisolorin obyektiv gcdişini düzgün oki etdirҽrҽk, onu xüsusilo böyük idrak ohomiyyoti kosb edir. Onlann doqiqliyi, hor şeydҽn ovvol,
ötҽn xҽyal hҽmişҽ insam foaliyyoto tohrik etmel cohotdon çox ohomiyyotlidir. şagirdin tosviri anlamaq soviyyo-ıındҽn, dolğun tҽsҽvvürlҽrҽ malik olmasindan
Hadisolorin tobii gedişindҽn nҽştl etmҽyҽn xoyal isҽ insanı süstlҽşdirҽn, hҽqiqҽti asılıdır.
tohrif edon, hҽyatla heç bir olaqosi olmayan xülyaya çevrilir. Buna görҽ do Bҽфaedici toxoyyiil surҽtlҽrinin yaradılması daxili prosesdir, ibaşqa
insanin Л xoyal surҽtlҽrinҽ tonqidi miinasibot bҽslҽyib, onlan idaro etmoJ zoruri adamlarla iinsiyyot zamani bu surotlor osason iştirak etmir. 8gҽr şagird, tutaq ki,
dir. «Poçt qutusu»nda tosvir olunmuş miioyyon bir ohvalati aydin tosҽvvür edo
A k t i v t o x o y y i i l muxtolif formalarda oziinii gostorir. bilmirso, bu miitalio prosesino bilavasito mane olmur vo o, motnin monasim
B o r p a e d i c i v ҽ y a r a d ı c ı toxoyyiil onun osas novlori hesab «obrazh» olmasa da,
olunur. 373
372

iimumi şҽkildo başa düşҽ bilir. Bu baximdan bir çox şagirdlҽ dҽqiq borpaedici olunur? S. Rҽhimovun yuxarıda tanış uğumuz fıkrindҽ bu sualın aydin cavabi
toxoyyiil surotlori yaratmaq tolobati olmamasına tҽsadüfı bir hal kimi vardir. Yazıçının özünün qeyd etdiyi kimi, o, Kosanin zahiri alomini tyatda
yanaşmaq olmaz. Boz şagirdlҽr, ümumiyyҽtlҽ, bҽdii ҽsҽr oxumağı sevmir vo ya müşahidҽ etdiyi «üç kosadan», daxili alomini - «qulluq Bprozini» iso
ҿ охиуагкҿп daha çox onun iimumi mozmununu vo dialoql nozordon kecirirlor. «lopabığ» kişidҽn götiirmüşdür. Bu proseso Uxologiyada t o h l i l deyilir.
Miiollim bu cohoti nozoro almalı, şagirdl fҽallaşdırmalı, onlan doqiq borpaedici Sonra iso o, götürdiiyii «zahiri» «daxili» olamotlori yaradicihqla uzlaşdırmış,
toxoyyiil surotlori у mağa tohrik etmolidir. ҽlaqҽlҽndinniş, rloşdirmiş vo «Saçlı»dakı Kosa surotini yaratmışdır. Bu proseso
Y a r a d ı c ı t o x o y y i i l foaliyyotin orijinal vo doy mologiyada t o r k i b deyilir.
mohsullannda reallaşdırılan yeni surotlorin miistoqil yaradilmas nozordo tutur. Beloliklo, aydin olur ki, tohlil vo torkib toxoyyiil surotlorinin aradilmasmin
Boфaedici toxoyyiil surotlori miistoqil yaradılmır. Biz zaman suroti osas mexanizmini tҽşkil edir. Görkҽmli yazıçıların, •samların, alimlorin,
kiminsҽ yaratdığı tosvir, sxem, certyoj, xorito, not s. osasinda yaradinq. konstruktorların, mcmarların vo b. Iradıcılığında bu iimumi qanunauyğunluq
Yaradıcı toxoyyiil suroti iso müs" yaradilan surotdir. Misal göstҽrҽk: «Poçt öziinҽmҽxsus şҽkildo Bahiir edir.
qutusu» C.Morm quluzadonin yaradıcı toxoyyülünün mohsuludur. Bizim bu Bҽs, uşaqlar toxoyyiil surҽtlorini песо yaradırlar? inunauyğunluq eynidir:
heka. osasinda yaratdığımız surotlor iso bҽфaedici toxoyyiil sure olacaqdir. yaşlılar da, uşaqlar da toxoyyiil surҽtlҽ-ni tohlil-torkib ҽmoliyyatlan vasitosilo
Yaradıcı toxoyyiil, boфaedici toxoyyiildon forqli olaraq, in sal söziin osl yaradırlar. Şagirdlҽrdҽ bu pliyyatların inkişaf etdiıilmosinҽ xiisusi diqqҽt
mҽnasında yaradıcı şҽxsiyyҽt kimi xarakterizo cdii Yaradıcı toxoyyiil yctirilmolidir
surotlorindo insanin şҽxsiyyҽti, varlıj miinasiboti, hoyati dork vo izahetmҽ
bacarığı, sҽnҽtkarlığı vo I biitiin aydınlığı ilo oks olunur. Yeni orijinal surotlorin
2. Tҽxҽyyül vҽ yaradıcı foaliyyot.
yaradilmai prosesi, bҽфaedici toxoyyiilo nisboton, miirokkob vi ziddiyyotlidir.
Onlar gorgin yaradıcı omoyin mohsuludur. Bl baximdan uşaqların yaradıcı Yaradıcılıq psixologiya elmini iki cohotdon xüsusilo ■araqlandırır. Bir
foaliyyoti diqqoti xiisusilo colb edit torofdon, yeni surotlorin yaradılması prosessual lajakter daşıyır. Elo buna görҽ do
Görkҽmli şair, rҽssam, aktyor vo ya alimlorin bir çoxunut yaradıcılıq toxoyyiiliin mahiyyotini başa ■Oşmok üçün onun bir proses kimi
tҽrcümeyi-halı mohz uşaqlıq illҽrindҽn başlayır. Ailod1 do, moktobdo do qanunauyğunluqlarını ■rdınlaşdırmaq lazimdir. Digor torofdon, toxoyyiil
uşaqlann yaradıcı foaliyyotino qayğı ilo yi naşmaq, ona diizgiin istiqamot yaradıcılıq Irosesindo bir qabiliyyot kimi formalaşır, yoni şҽxsiyyotin osas
vermok zoruridir. fcrdi-psixi xassolorindon biri kimi meydana çıxır. Hor bir toxoyyiil ■urotindo
şoxsiyyҽtin motivlori, miinasibotlori, sorvot meyllori vo к özüniin aydin oksini
§ 2. Tҽxҽyyül surҽthrinin yaradüması prosesi tapir. Bu о demokdir ki, başqa psixi koscslor kimi toxoyyiiliin do mahiyyotini
aydınlaşdırmaq üçiin onu bohz şҽxsiyyҽt baxımından nozordon keçirmҽk
Tҽxҽyyül surotlori foaliyyotin muxtolif saholorindo xiisusi üsi vo tҽrzlҽrlo lazimdir.
yaradılır. Bodii, elmi vo ya texniki foaliyyoti özünҽmҽxsus vozifosi vo 375
xüsusisiyyҽtlori oldıığu üçün alimin yer toxoyyiil suroti yaratmaq üsulu, yazıçı Psixologiyada yaradıcılığı bir proses kimi uzun miiddot очлма] iki yolla
vo ya rossamin, konstruku vo ya mcmann toxoyyiil torzindon forqlonir. Lakin öyronmişlҽr. Birinci yol yazıçıların, rossamlarifl
bun bostokarlann, alimlorin vo b. ayn-ayn osorlorin vo ya suroti.Mia yaradılmasına
374 aid fikir vo mülahizҽlҽrinin öyronilrnҽsindci ibarotdir. Onlann sonotkarhq
fcmayaraq, biitiin foaliyyot saholorindo toxoyyiil surotlori eyni mosololori, xüsusilo özlҽrinin .»>сц iizorindo işi, yaratdıqları surotlor vo s.
bfuınauyğıınluq osasinda yaradihr. haqquula moktublartj xatirolori vo ya moqalolorindo bu baximdan zongin
Toxoyyiiliin foaliyyoti hҽmişҽ qavrayışın verdiyi molumatı ■ n i d ҽ n materialld vardir. Bundan başqa, hor bir yazıçı, rossam. bostokar vo у a aktyug
i ş 1 o m o k , d ҽ y i ş d i r m o k y o l u ilo ■ni surotlor miioyyon bir osor vo ya surot iizorindo islorkon miixtoluj istiqamҽtlordo
yaratmaqdan ibarotdir. Burada iki proses - t o h l i l la t o r k i b ayird yaradıcılıq işi apanr (mosolon, yazıçı miioyyon bu cpizodu, hotta bozon
edilir. Toxoyyiil foaliyyotindo tohlil vo torkib nOseslorindon песо istifado bütövlükdҽ osori bir песо variantda işloyır, rossam muxtolif eskiz vo etiidlor
çҽkir vo s). Bu materiallarii tohlili hor hansi bir surotin vo ya osorin yaradilmasi

prosesini aydınlaşdınnaq, yazıçı, rossam. bostokar vo aktyorun toxoyyülüıual Son zamanlar yaradıcılıq psixologiyasinda yeni bir istiqamot malaşmışdır:
xiisusiyyotlorini müoyyonlҽşdirmҽk baxımından maraqluhr. Yaradıcılıq yaradıcılığın psixoloji mexanizmlorini aydınlaş-maq üçün yaradıcı tapşınqların
proseslorinin öyronilmҽsinin ikinci \olu bundan ibarotdir. holli gcdişini eksperimental otdo öyrҽnir vo onun noticolorini uşaqların
Hor iki yol öz-özlüyündҽ miioyyon evristik ohomiyyelj malikdir. Lakin davranışının inkişafı Hhosindҽ aparılmış todqiqatlann noticolori ilo miiqayiso
onlar yaradıcılıq prosesinin biitiin morhololorii eyni dorocodo aydınlaşdırmaq edirlor. Beloliklo, psixologiyada yaradıcılıq proscslori muxtolif qamҽtlҽrdҽ
imkanı vermir. Bu da ondan ire golir ki, yazıçı (vo ya rossam) osor iizorindo öyrҽnilir. Homin todqiqatlar toxoyyiiliin xiisusiy-lorini aydınlaşdırmaq iiçün
işlorkon surotlordi birino xiisusi diqqot yctirdiyi halda, о birisino kifayot qod« xiisusi ohomiyyoto malik olan mii-n nҽticҽlҽr çixarmaq imkanı verir. Onlardan
ohomiyyot vermir. On başlıcası iso odur ki, yazıçı osorin birııı* variantinda bozilorini qcyd >k.
tosvir olunmuş bu vo ya digor cpizodu yeni (ikinci v ya üçüncü) variantda no a) yaradıcılıq miirokkob prosesdir. Hor hansi bir surotin adilmasinda muxtolif
iiçün doyişdiyini, rossam hor hansi b etiidii no üçün çҽkdiyini çox vaxt izah psixi proseslor (qavrayış, hafizo, tofokkiir, bxoyyiil, nitq, hisslor vo s.) iştirak
etmir. Buna goro do onlan psixoloji monasi oksor hallarda bizim iiciin aydin cdir. Lakin onlann icorisindo "xoyyiil xiisusi yer tutur. Toxoyyiil hҽmişҽ digor
olmur. Honn surotlorin yaradilmasi prosesini psixoloji baximdan otrafli tol psixi proses-liyrlҽ qarşılıqlı ҽlaqҽdҽ foaliyyot göstҽrsҽ do, yeni surotlorin
etmok iiciin faktik material çatışmır. yaradilmasi bilavasito onun funksiyasina daxildir.
Toxoyyiil surotlori песо yaradılır? Eksperimental psixol giyada bu miihiim 377
suala çavab vermok iiciin muxtolif iisullard mosolon, «Yanmçıq һекауҽ»,
«Kҽsmҽ» metodu vo s.-don istifa olunur. Xҽyali situasiya - uşaq oyunlannın zҽruri şҽrtidir. Toxҽ surotlori ҽslindҽ
Uşaqlara yarımçıq hekayo verilir vo onu tamamlamaq tokl olunur. Bundan uşağın oyun foaliyyotinin özünҽmҽx proqramına çevrilir: uşaq özünü hҽkim vҽ
sonra, bir torofdon, tamamlanmış hekayo psixol baximdan tohlil olunur, digor ya kosmonavta oxş~ balaca «aktyor» kimi rol ifadҽ edir, dünyaya öz rolu vasit
torofdon, yeni surotlorin yaradilm prosesini tohlil etmok iiçiin ohomiyyotli olan baxır, insan münasibҽtlҽrini, sosial normalan, bütövlükdҽ ictimai tҽcrübҽni
mҽsҽlҽlҽr (şagi hckayonin kompozisiyasim no iiciin belo qurub? O, hekayodo mҽnimsҽyir. Tҽxҽyyülsüz uşaq oyunu yoxdur vafl ola da bilmoz. Oyunun
ha ideyam ifado etmok istoyib? Osas surotlori песо yaradıb? İkin mozmunu bilavasito uşaq tҽxoyyülüra^| inkişaf soviyyosindon asılıdır.
Mҽktҽblinin tolim fҽaliyyҽtindҽ do toxoyyiiliin rolu boyiikd Şagirdin idrak
376
foaliyyotinin inkişafı, xiisusilo tofokkiir vo hisslo qarşılıqlı olaqosi toxoyyiiliin
kocoli surotlori песо sociyyolondirib? vo s.) miisahibo yolu ilo dinlasdinlir.
inkişaf soviyyosindon asılıdır.
«Kosmo» iisulu da maraqlıdır. Şagirdҽ rosm iiciin, tutaq ki, 10 oq verilir
Şagirdlҽrdҽ toxoyyiiliin inkişafı vo torbiyosi baxımından fҽnnin öz imkanlan
(vҽrҽqlor nömrҽlҽnir). 1-ci voroqo qara kağız isdmhr. Şagirdҽ miioyyon
vardir. Miiollim riyaziyyat, fizika, kimy omok, odobiyyat, idman, musiqi, rosm
mövzuda şҽkil çҽkmok toklif olunur. jokli ҽvvҽldҽn axira kimi 1-ci voroqo
vo s. fonlorin todrisl prosesindo bu cohoti nozoro almah, muxtolif yollarla
çҽkir. 3 dҽqiqҽdҽn sonra pcrimentator 2-ci vҽrҽqi götürür. Şagird şҽkli 1-ci
şagirdloriT tҽxҽyyiilünü aktivlҽşdirmҽli vo inkişaf etdinnҽlidir.
vҽrҽqdҽ mokdo davam cdir. 3 doqiqo keçir... Ekspcrimentator indi do 3-'$,
Yaradıcı foaliyyot prosesindo toxoyyiil daha miihiim rol oynayir. Bodii
daha sonra 4-cii, 5-ci... axirda iso 10-cu vҽroqi götüriir (1-ci ^qo qara kağız
yaradicihq sahosindo toxoyyiil surotlori öz oksini odobiyyat vo incosonot
yapışdırıldığı üçün ayn-ayn epizodlar ardicil faq 2-ci, 3-cii, nohayot 10-cu
osorlorindo, elmi-texniki yaradıcılıqda iso muxtolif proqnozlarda, layiholordo,
voroqdo oks olunur.) Ogor biz JlO-cu voroqlori ardicil surotdo diizsok, miihiim
planlarda vo s.-do tapir. Buradan miihiim psixoloji-pedaqoji notico çıxır:
bir suala -Şagird rosmdoki surotlori hansi ardıcıllıqla yaratmışdır?» -pahna
şagirdlorin yaradıcı foaliyyotini somoroli toşkil ctmok, onlann toxoyyiiliiniin
cavab vero bilorik. Toxoyyiil surotlorinin yaradilmasi losesini tohlil ctmok
bilavasito yaradıcı foaliyyot prosesindo inkişafına xiisusi diqqot yetirmok
iiciin, birinci növbҽdҽ, mohz bu suah jjrdınlaşdırmaq lazimdir. Ogor biz tokco lazimdir;
şҽklin özünü (1-ci voroqi) p/ordon kcçirsҽk, bu suala tam cavab vero bilmҽrik.
b) toxoyyiil foaliyyot prosesindo formalaşır. О öziiniin quruluşuna görҽ
Ҽvvҽla, ona pro ki, şagird şҽkildҽ mövzunu ardicil olaraq davam ctdinnir.
foaliyyotin struktur xiisusiyyotlorini oks etdirir. Bu о demokdir ki, foaliyyotin
Irvolco, tutaq ki, adamin başını çokir, sonra vҽrҽqin ortasında ımi rosm cdir,
hor bir sahҽsinin öz xiisusiyyotlori vardir. Ҽdҽbi, musiqi vo tosviri foaliyyot
sonra adamin bodonini çҽkir... ikincisi, ovvollor >kdiyi bir detail bir qodordon
saholorini miiqayiso etsok fikrimiz aydin olar. Onlann hor üçünü on iimumi
sonra pozur, suroti başqa bir detalla iyyolondirir. «Kosmo» iisulu ilo oldo
şokildҽ bodii yaradicihq kimi sociyyolondiririk. Lakin homin foaliyyot saholo-
edilon materiallar bu solҽlҽri aydınlaşdırmaq imkanı verir.
rindon hor birinin özünҽmҽxsus xiisusiyyotlori, ifado vasitolori vardir. Bundan

asih olaraq ҽdҽbi foaliyyotdo toxoyyiil bir xiisusiy-yot, tosviri foaliyyotdo iso Çünki insanin öz şoxsiyyҽtini yaıatdığı surotlor vasitosilo i t adi etmosi iiciin
başqa xiisusiyyot kosb cdir. Bu ümıımı qanunauyğunluq osasinda yeno do on optimal şorait mohz yaradicihq prosesindo emafl golir. Bunun ilk
miihiim psixoloji-pedaqoji notico çıxarmaq olar: şagirdlҽrdҽ tҽxҽyyülü tҽzahürlҽri uşaqlann mocazlar sistemino (tҽ^ epitet, istiarҽ, kinayҽ, mübaliğҽ
diizgiin inkişaf etdirmҽk üçün onlara miitloq miivafiq foaliyyot sahosi üçün ve s.) yiyolonmosi proses2 müşahidҽ olunur.
zoniri olan bilik, bacarıq vo vordişlor aşılamaq lazimdir. İnsanın dünya vo özü haqqinda tҽsowürlҽrindҽ moca^B mühüm yer
v) yaradicihq prosesindo insanda özünü aktuallaşdırma tolobati formalaşır. tutur. Mocazda bir hadiso haqqinda aydin tosevvB yaratmaq üçün о, başqa
Görkҽmli yazıçılar, rҽssamlar, alimlҽr vҽ b. bu cҽhoto oxşar hadisҽyҽ moxsus olamҽtUH sҽciyyҽlҽndirilir. Bunun, birinci növbҽdҽ,
378 mişҽ diqqҽt yetirmiş, omҽksevҽrliyin yaradıcı foaliyyot esindo dҽ böyük qnostik ҽhomiyye vardir. Mocazlar cisim vo hadisolor arasındakı oxşarlığın
ohomiyyoto malik olduğunu xüsusilҽ qeyd uşlҽr.
dql olunmasının ҽsas vasitҽlҽrindҽn biridir. Bir hadisonin başqa oxşJ
Bu mҽsҽlҽlҽr indi dҽ aktualdır. Ҽgҽr belҽdirso, onda yaradı-iq prosesini песо
hadisҽyҽ mexsus ҽlamҽtlҽrlҽ sҽciyyҽlҽndirilmҽsı yeni obpl yaratmağın on
stimullaşdırmaq olar? Elmi-texniki inqilab Haitindҽ bu problem mühüm
sado r'ormasıdır. Hansı formada olursa-ol|^B texeyyül suretlҽrinin
ohomiyyot kosb edir. Miiasir psixo-■giyada yaradicihq qabiliyyҽtlҽrinin
yaradılmasının köklҽri mocazlar sistemindafl başlanır.
diaqnostikasi vo yaradıcılığın Tnullaşdırılması metodlannın işlҽnilmҽsi
mosҽlolҽrinҽ daha çox qot yetirilir. Bu, hor şeydҽn ovvol, onunla bağlıdır ki, Mҽnilik şüurunun formalaşması prosesindo insamn noinn başqa adami,
müasir i-texniki problemlorin hollindo mohz fiziklҽr, riyaziyyatçılar, londislor, hom do özünü xarakterizo edorkon istifado etdid toşbeh, epitet vo s.
memarlar, hokimlor kollektivlorinin vo b. rolu daha artir. Onlann foaliyyotini bilavasitҽ onun başqa adamlara da, özüne Л munasibotini ifado edir. Hörmҽt
somoroli tҽşkil etmok üçün adıcılığın stimullaşdırılması metodlarının etdiyimiz adam bu vo ya digei şҽraitde qorxaqhq etse belo, biz heç vaxt onun
işlonilmosi zoruri solo kimi meydana çıxır. 1957-ci ildo bu sahodo ilk addım haqqinda danışanB «tülkü kimi qorxaqdır» ifadosi işlҽtmirik. Vo yaxud
atıldı - «Beyninin homlosi» li metod yaradıldı. «Beyin homlosi» obrazh ifado oksino. hönnefl etmodiyimiz her hansi bir adam her hansi bir şҽraitdҽ
olsa da, letodun mahiyyotini doqiq ifado edir: 5-10 noforlik qrup fcvlҽrinin cosarolle heroket edonde do, biz onu «poleng kimi cesurdun> ifadesi Я
yaradıcı foallığını artirmaq moqsodilo hor hansi bir ■Knoloji, eloco do xarakterize etmirik. Bedii odebiyyatda miisbot vo mҽofl qҽhrҽmanlan
planlaşdırma vo proqnozlaşdırma tapşırığı iki orhҽlҽdҽ müzakiro olunur. sҽciyyҽlҽndirҽrkon yazıçılar bu cohoto homisd xiisusi diqqet yetirirlor.
B i r i n c i m o r h o l o d o hor s ağlına golon ideyanı istodiyi şokildo Yeni surotlerin yaradilmasi prosesindo monlik şüurunun funksiyalari
söyloyҽ bilor. Onlara hom ümkün qodor çox ideya iroli surmok, hom do öz coxcohetlidir. Onlann hamisi sexsiyyetin yaradicihq prosesindo özünü ifade
ҽmҽkdaşlannın eyalannı tutmaq vo inkişaf ctdinnҽk mҽslҽhҽt görülür. Metodun etmosi, özünü aktuallaşdırması, öt yaradicihq mcyllorini hoyata keçirmҽk
şlıca tҽlҽbi bclҽdir: irҽli sürülon ideyalan, hҽr hansı şҽkildҽ lursa-olsun, tҽnqid
iiçiin ideal vo modelluritt seçilmҽsi ilo bağlıdır. Bu о demokdir ki, şҽxsiyyot
ctmok olmaz. İ k i n c i m o r h o l o d o üsusi ekspertlҽr qrupu irҽli
amılıni nozori almadan toxoyyiil surotlorini psixoloji baximdan otrafli tohlil
sürülmüş ideyalan yoxlayır vҽ onlar-n on somoroli olanlan seçir. Ekspertlorҽ
etmok olmaz.
verilon ҽsas tҽlҽb ndan ibarotdir ki, песо ifado olunmasmdan asih olmayaraq,
•omoroli ideya miimkiin qodor doqiq miioyyon edilmoli vo düzgün
qiymotlondirilmolidir.
50-ci illorin sonu - 60-ci illorin owollorindon etibaron «Beyin homlosi»
metodu dünyanın muxtolif ölkolҽrindҽ totbiq olunmağa başladı. Lakin tocriibo 380
göstҽrdi ki, metod öz-özlüyündҽ maraqh olsa da, yaradicihq vozifolorinin holli
iiciin kifayot qodor somoroli deyildir. Psixologiyada sonraki axtarışlar mohz XII l FҼSİL İDRAK VҼ FҼALİYYҼTİN DAXILI TҼNZİMİ
bu istiqamoto yönҽldilmiş, yaradıcılığı stimullaşdırmağın yeni metodlari
işlҽnilmişdir. Hal-hazırda psixologiyada bu istiqamotdo maraqh 1. idrak vҽ motivlҽşmҽ
axtanşlar apanlır;
q) biitiin psixi proseslor şҽxsiyyҽt xarakteri daşıyır. Bu iimumi
379 psixoloji qanunauyğunluq tҽxҽyyiildҽ xüsusilҽ aydin nozoro çanjfl

Psixi proseslҽrinin şҽrhindҽn aydin oldu ki, idrak insan Ibaliyyotinin ilindon sonra yero golo bilordi. Homin ҽmҽliyyatda iştirak edon insanlarm, axı,
en mürҽkkob növüdür. О, obyektiv varlığı oks etdirir m psixi inikasın heç biri bu cavabi goro bilmozdi. Bos, onlan, xalq ifadosi ilo deyilso, bohrosinl
tarixon inkişafının nҽticҽsidir. goro bilmoyocoklori foaliyyoto tohrik edon nodir?
idrak psixi inikas prosesi olub ferdin ontogenetik inkişafında nriei alҽmi İnsan idrakının muxtolif tozahiir formalan vo inkisaf soviyyolorindo (qeyri-
ҽks ctdirmҽsi sayҽsindo tҽrcübҽ ҽldҽ ctmҽsini, biUk L/anmasını tomin edir. ixtiyari vo ixtiyari formalarda olsa da) bir mҽqsҽdҽyönҽlişliklҽ yanaşı emosional
Yeni idrak ferdin gerçekliyҽ belod olma-|niii. otraf mühiti derk etmҽsinin bҽzҽyin vo ya tonun olmaej da diqqoti colb edir. Sanki insan emosiyalan biitiin
ҽsas şҽrtidir. Odur ki, idrak tea bir ferdin dҽrkctmҽ fҽaliyyҽtindҽn kҽnarda idrak prose-sill rinin müşayiҽtçisi kimi çıxış edir, idraki istiqamotlondirir. Bolko
mövcud ola dtj bu genetik tocriibonin («faydalı-ziyanh», «tohlükoli-tohlükҽsizNİ insan
■vrıca t soviyyosindo iso «yaxşı-pis», «xoşagҽlҽn-xoşagҽlmҽz», «gö-zҽl-çirkin» vo s.
Blmoz. kimi prinsiplҽr) osasinda varlığın oks etdirilmosi noticosi kimi möhkҽmlҽnmişdir.
Molumdur ki, idrak, «tҽfҽkkürün obyekte daim, sonsuz Kxınlaşmasıdır. Odur ki, idrak miirokkob psixi foaliyyot kimi öz torkibino noinki bir sira idrak
Insamn fıkrindҽ tҽbiҽtin i n i к a s ı n ı «öl-Bn», «abstrakt», proscslorini (duygu, qavrayış, hafizo, toxoyyiil vo tofokkiir), hom do emosional-
h ҽ r ҽ k ҽ t s i z , ziddiyyҽtlҽrsiz deyil, hore-btın, ziddiyyotlorin omole iradl proseslori daxil edir. Onlann qarşılıqlı olaqosi zominindҽ idrak motivlori
gelmesi ve hell olunmasının obodi brosesi kimi başa düşmҽk lazımdın>. formalaşır vo noticodo çoxcҽhҽtli idrak foaliyyoti ba| verir.
Hҽmin miirekkeb proses Ksamn idrak fҽaliyyҽtinin miixtelif seviyye vo Insamn idrak foaliyyoti ilo emosiyalan arasındakı miinasibol idrakla
formalannda fcinҽmҽxsus şҽkilde tozahiir edir. motivlҽşmҽ arasinda rabito yaratmaq cohotdon çox ohomiy* yotlidir. insanin
İstҽr varhqla bilavasito olaqo formasi olan hissi idrakda (duyğu la idrak foaliyyoti emosional proseslҽrlҽ qarşılıqlı münasibҽtdҽ, dialektik vҽhdҽtdҽ
qavrayışlar sҽviyyҽsindҽ), istҽrsҽ de vasitoli inikasda (tҽfҽkkür ■yiyyҽsindҽ) ve coroyan edir. Belo bir dialekol olaqo insan emosiyalannin idrakin tohrikedici
ya mҽntiqi idrakda belo bir dialcktik ziddiyyҽtin Branması vo onu aradan amili kimi çıxıj etmҽsindҽ özünü aydin surotdo buruzo verir. Molumdur ki, «insai
qaldırmağa cҽhd göstҽrmҽk insana varlığı шһл dҽrindҽn dҽrk etmҽyҽ imkan emosiyasi olmadan heç vaxt insan torofindon hҽqiqҽtin axtarış miimkiin olmamış,
verir. İdrakın insanlarda sosial braitlҽ şҽrtlҽnmҽsi, ictimai-tarixi tҽcrübҽni miimkiin deyil vo miimkiin ola da bilmoa (V.İ.Lenin).
mҽnimsҽmҽyҽ vҽ onu daha da zҽnginleşdirmҽyҽ yönҽlmesi onun daha yüksҽk Bu cohoti aydin tosovviir etmok iiciin insanin zehni hisslorin (şübhҽ,
bviyyҽlҽrinin - emprik vo nҽzeri idrakin meydana gҽlmҽsini ■Mllҽndirmişdir. tҽҽccüb, inam, fohm vo s.) xatirlamaq yerino diişҽrdi •hz bu hisslor, ilk
Xüsusҽn do nezҽri idrak insanin cisim ve bdisҽlҽrin mahiyyҽtinҽ niifuz növbҽdҽ, insam «hoqiqot axtarmaga» tohrik Ir. Çünki tamamilo yeni vo ya tam
etmҽsinҽ, onlann yalniz indiki bziyyetini deyil, hom dҽ kcçmişini ve gelecok gözlҽnilmҽz cisimlo Basarkon insanin kecirdiyi heyrot, toocciib hisslori ona
perspektivini oks letdirmoyo imkan vermişdir. Bununla da idrakin mokan ve homin lyekti otrafli dork etmoyo yönҽldir.
zaman Uududlan hҽddҽn ziyadҽ genişlҽnmiş olur. Başqa sözlҽ, idrak bsana Qarşıya sual çıxır: göroson hor hansi bir yeni cisim adamlann Biisinda eyni
özünün mövcud olduğu mokan vo zamaninın hiidudundan knara çıxmağa hisslori oyadirmi? Şübhosiz ki, yox. Cisim vo disolorin insana tosiri onun tolobat-
imkan verir. İki misala diqqot yetirek. motivasiya sahosi ilo nvasito bağlıdır. İnsan cisim vo hadisolori, ilk növbҽdҽ, öz
Ne iiciin bizim qedim ocdadlanmiz gündҽlik dolanışığı, abatlarının ödҽnilmҽsi baxımından seçib ҽks etdirir. Bu mҽrhҽlҽ mo yönҽlmҽnin
381 osasını tҽşkil edir. Yalniz bundan sonra onun übҽdarlığı, xoşagҽlҽn olmasi yeni
güzoranı ilҽ bağlı işlori qoyub göy cisimlori mexanikası moso ilo mҽşğul tohrikedici sobob kimi tosir itonnҽyҽ başlayır. Bu cohot birinci amildҽn törҽyir vo
olmuşlar? Göy cisimlҽrinin horokot qanunl öyrҽnmҽk sayosindo 11 i l l ' IIII ] l ҼŞ todricon istoqillik kosb etmoyo başlayır. Lakin bünövrҽ ilo olaqo itib mir, yeni
miirokkob hesablamalar vasitosilo günoş ay tҽqvimini yarada bilmişlor? V* 1 forma kosb edir. ikinci torofdon, insan idrakimn iliyyoti yalniz nisboton aşağı
Yaxud miiasir insanları düşün> başqa bir sual: görҽsҽn insan yalnız Yer düron I sҽviyyҽli «emosional tonla» deyil, hiyyotco sosial sociyyҽ daşıyan ali hisslorlo do
kürҽsindҽmi yaşa yoxsa qalaktikanın başqa saholorindo do onu tapmaq tonzim olunur, qamotlondirilir. Demoli, insanin emosiya vo hisslori onun idrak
mümkündürl - suah tokco sual soviyyosindo qalmir. liyyotinin tohrikedici amili kimi çıxış edir. Bu morholodo idrak foaliyyoti
1974-cü ilin noyabr ayının 16-da Puerto - Riko adasmdfl Herkules ulduzlar yalniz öz quruluş vo ı/mununa goro deyil, hom do daxili motivlҽrinҽ goro
sistemino doğru Aresibo radio teleskopu vasitosilo çox qiivvotli siqnal miirokkob akter alır. ilk tohrikedici amil tolobatlar, onlann hissi vo ya ideal mada
göndҽrilmişdi. Ҽgor homin siqnal orada tutulsa idi, onun cavabi 24 min işıq anlaşılmasıdır. Tolobati ödҽyҽcҽk obyektlorin ayird Imosi, onlann otrafli dork

olunmasi, onlara doğru can atmaq übatların törҽtdiyi fҽallıqdır. Bu,
motivloşmҽnin bünövrosini, Jıca zҽminini tҽşkil edir. Bundan soma homin
zҽmindҽ fayda-fcın xoşagҽlҽnlҽ, daha faydalının daha ҽlverişli ilo çulğalaşması
•sesi baş verir. Bu soviyyodo obyektloro miinasibotin crensasiyasi vo ya
fҽrqlҽndirilmҽsi baş verir. Yalniz maddi vo ya t\ tҽlҽbatın ödҽnilmҽsi deyil, hom
do xoşa golon, cazibodar lotloro meylin giiclonmosi nozoro çarpır. Tolobatlar
emosional a kosb etdikco, insam onlan ödҽyҽ bilon obyektloro istiqamot-lirir,
arayıb-axtarmağa tohrik edir. Bu soviyyodo insan idraki ilo isional proseslor
çulğaşır, miirokkob idrak foaliyyotinin gedişi stiqamoti toyin olunur.
Orqanizmlo mühit arasındakı miirokkob |ҿ vo miinasibotlori toyin vo tonzim
edon idrak foaliyyotinin orqanizm iiciin bir zoruroto, ciddi tҽlҽbata çevrilir.
Sensor achq vo ya zoruri molumatin ahnmamasi orqanizmdo ılıatlığın
yaranmasina sobob olur. informasiya aclığının asını almaq üçün idrak obyektino
tolobat, bu isҽ öz növbҽsindo
383

idrak fҽaliyyҽtinҽ tҽlҽbat doğurur. İdrak tolobatinin özii idnl fҽaliyyҽti üçün birdir, у çoxdur? ikincisi, homin sobob keçicidir, yoxsa davamh tҽsadüfidir,
tҽhrikedici amile çevrilir. Bu halda insanda axtaj sönmoz hҽvҽs yaranir. Bu, yoxsa zoruridir?
sadҽcҽ hҽvҽs sҽviyyҽsindo qal maraq, meyl, arzu, istҽk formalannda tҽzahür Bu suallara cavab axtarmaq, hor şeydҽn ovvol, insanin i foaliyyotinin
edorҽk idrr istiqamotino, intensivliyino ciddi tosir gostorir. motivlҽşmҽsi ilo ҽlaqҽdardır. Burada toloboni '
Görkҽmli sovet psixoloqu L. S. Vıqotski göstҽrirdi ki, fıkirl mҽrhҽlҽ deyil. 384 pothgina tohrik edon sҽbҽblor çox ola bilor (toqaiid almaq, ҽlaçı ■haq, öz
Fikrin özü başqa fikirdҽn noşot ctmir; bizı şüurumuzun motivlҽşҽn sahҽlҽrilҽ üstünlüyünü siibut etmok, fonni sevmok, miiollimo ■rmot, valideynlor
olaqodardır. Homin saholҽr iı bizim maraqlarımızı, affckt vҽ emosiyalarımızı qarşısında vo ya ictimai borcunu yerino letirmok vo s.). Tohrikedici, fҽallıq
ohato cdır. Fikr arxasında affektiv vҽ iradi tohrikiҽr, meyllҽr (cohdlor) du Ancaq doğuran amillor hom do Lwmiiddotli vo keçici ola bilor. Bu hallarda idrak
bu tҽhriklҽri psixoloji baximda tohlil ctdikdҽn sonra ! «по üçün fikirloşir?» foaliyyotinin ■Dxtolif sҽviyyolordo motivlҽşmosi nozordo tutulur.
sualına cavab vcrmok olar. M о t i v 1 о ş m о dedikdo orqanizmi fҽallaşdıran vo homin bnlhgi
İdrak insan şҽxsiyyҽtinin biitiin cohotlorinҽ niifuz cdir. Bu ondan iroli istiqamotlondiron tohriklor nozordo tutulur. Bu mozmun итак foaliyyoti ilo
golir ki, idrak, һҽг şcydҽn ҽvvҽl, fҽaliyyotdir. xarici informasiyalar sadoco olaqodar olaraq da saxlamr. Yoni insam foal ■гак foaliyyotino yönҽldҽn,
olaraq oks ctdirilmir. İdrak p proses deyil, sosial cohotdon şortlҽnon vo şҽxsi istiqamotlondiron amillor onun llrükının motivini toşkil edir. Motivloşmo
sociyyҽ daşı foal prosesdir. Demoli, idrak noinki öz torkibino muxtolif sovi anlayışı gcniş monada ■ixologiya elminin biitiin saholorindo istifado olunur,
inikas proscslorini, hom do şҽxsiyyotin biitiin tolobatlar motivasiya sistcmini do hom do Jhotiv rolunda tolobatlar vo maraqlar, hovos vo emosiyalar, yönҽliş »ü
daxil edir. idcallar çıxış edo bilor. Motivlҽşmo dedikdo insanin idrak Biliyyotini horokoto
Bir halda ki, idrak foaliyyotdir, hor bir foaliyyoto xas olan sira cohotlor gotiron vo istiqamotlondiron amillor başa İDşülür. Burada «maddilҽşon», ҽşyavi
ona da aiddir. Buraya foaliyyotin motivi, moq tonzimedilmo xiisusiyyotlori, mozmun kosb edon blobatlarla yanaşı ictimai hoyatin mohsulu olan motivlor do
foaliyyotin icra edilmosinin yol vasitolori vo s. daxildir. ■milium rol oynayir. Bu monada insanin idrak foaliyyotinin motiv-Bimosi
sosial sҽciyyҽ daşıyır.
Ҽlbҽtto, ilk növbҽdҽ idrakla motivasiya arasındakı qarşılı münasibҽtҽ
Motivin hom filogenezdo, hom do ontogenezdҽ tҽşҽkkülüno ■qqot
diqqot yetirmok zoruridir. İrolidҽ motivin psixol mahiyyoti otrafli şҽrh
yetirilso, aydin olur ki, onun ilkin formasi real ҽşyalardır. pomin ҽşyalar insanin
edilmişdir. Burada yalniz bir mosole toxunulacaqdir. Onu bir misalla izah edok.
on sado maddi tҽlobatını ödҽmҽyҽ xidmot Ifılır. Sonradan ideal ҽşyalar, cisimlor
Tҽlҽbҽ çox böyük ciddi-cҽhdlҽ lazimi odobiyyat ax miioyyon fonno aid
motiv ola bilir. Bu morholodo lomin cisimlor vo ya oşyalar ya tohrikedici
proqram materialini xiisusi soylo oxu öyrҽnmҽyҽ can atir. Bu halda onun idrak
tosovviirlor, yaxud fttnrlu moqsod formasında (motivlҽr-mҽqsҽdlҽr) çıxış edir.
foaliyyoti hom miio " obyekto - ixtisas fҽnninҽ yönҽlmiş olur, hom do burada
Motivloşmҽ dedikdo insan foaliyyotini vo ya davranışını hoyat ■homiyyҽtli
xiis foalliq, ilk növbodҽ, idrak foallığı nozoro саф1г. Lakin mosolonin holo
şoraito, cisimloro istiqamotlondiron, tohrik edon ■iixoloji törҽmҽ vo proseslorin
zahiri tҽrҽfıni görürük. Qarşıya sual çıxır: gar bu toloboni belo bir foalhga tohrik
mocmusu nozordo tutulur. Bclo bir lönoliş vo istiqamotlonmo sayosindo insanda
edon sobob nҽdir? Ҽ" mosolonin komiyyot tҽrҽfınҽ toxunaq. Görҽsҽn sobob
homin cisim vo lidisoloro ehtiraslı, seçici miinasibot yaranir, psixi inikas daha
poqsodҽyönҽlmiş olur, yoni insanin idrak foaliyyoti daha foal olur. buna göro do
195

insanin noinki idrak foaliyyotini, hom do davranışını tisa düşmҽk, izah ctmok seçmoyi, nohayot, qorar qobul etmoyi zoruri edir. Bu proses psixoloji cohotdon
üçün motivlҽşmҽ açar rolunu oynayir. bir do onunla
Molumdur ki, hor bir canh orqanizm otrafdaki cisimloro, pdisҽlҽrҽ seçici 386
miinasibot bosloyir. Yoni bir halda miioyyon ■limlor qrupundan bir qismi >kkҽblҽşir ki, heç do real motivlorin hamisi subyekt torofindon |ni dorocodo
seçilib aynhr, digor qismindon imtina edilir. Bu seçilib aynlan cismo, hadisoyo aydin dork cdilmir, yoni miioyyon işi, ҽmҽliyyatı 'irlayıb hoyata kecirorkon onun
miinasibot başqa olur. bclo ki, homin zoruri cisimlor, hadisolor otrafda biitiin tohrikedici soboblorinin ısı eyni soviyyodo aydin dork cdilmir, bozon
yoxdursa, ona llhtivac, tolobat yaranir, bunun sayosindo onlar axtanhr, oldo onlar miioyyon iş pra edildikdon sonra özünü aydin surotdo biiruzo verir.
edilir vҽ tapılır. Belo bir axtarış aktı lazımi cısmi tapmaymcaya qodafj davam Demoli, istor insanin idrak, istorso do icra foaliyyotino Dtivlҽşmҽ muxtolif
edҽcҽkdir. Dcmҽli, cismҽ olan tolobat orqanizmin ax istiqamotini vo bununla şokildҽ tosir gostorir. Bu ondan iroli golir ki, \ lor (oz aralarmda) muxtolif
bҽrabҽr, fҽallığını tomin edҽcҽkdir. z obyekt oldo edilirso, subyektin foaliyyoti miinasibot vo ya nisbotdo olur. рак vo ya icra foaliyyotinin motivi ilo xarici
bitmiş hesab olunur Orqanizmin miioyyon obyekto belo foal miinasiboti vo ya şҽrait arasinda belo pilar da ola bilor. Homin amillҽrdҽn asih olaraq motivlosmo
yönolifl bir halda anadangolmo, irsi (instinktlor), digor halda iso hoyalda bir Ida foaliyyoti güclҽndirҽ, daha mohsuldar edo bilor, digor halda onun normal
qazanılan davranış formalan (vҽrdişlҽr) ilo şortlono, toyin cdila bilor. gedişinҽ monfi tosir göstҽrҽr, istor icra, istorso do рак foaliyyotinin
Davranışın, mühitlҽ ҽlaqҽnin, fҽallığın bosit formalan daha çox heyvanlar mohsuldarhgimn aşağı düşmҽsinҽ sobob ola lor. Motivlosmo foaliyyoto о zaman
alominҽ xasdır. İnsanın fҽallığı bir cox hallarda indiki anda, bozon, hotta monfi tosir gostorir ki, eyni Mtliyyotin bir-birino zidd golon bir песо motivi
iimumon mövcud olmayan obyektin -moqsҽdin az-çox uzun miiddot olsun. Yaxud uoyyҽn işin, hҽrҽkҽtin yerino yetirilmosi iiciin lazim olan
axtanlmasına yönҽlir. insamn idrak foaliyyoti, xiisuson toxoyyiilii ona imkan jajbyektiv imkanlarla ziddiyyҽt toşkil etsin. Orta mҽktҽbi qurtarmış agırdin
verir ki. otrafda olmayan cismin ideal surotini yaratsin vo ondan öz golocok foaliyyot növünü, ali moktobi, ixtisas sahosini içmҽsi ilo olaqodar onun
foaliyyotinin tohrikedici sobobi kimi istifado etsin. Bu zaman ideal amil idrakin. foaliyyotinin motivlҽşmҽsindҽ nozoro ■pan ziddiyyotlor buna misal ola bilor.
eloco da ҽşyavi foaliyyotin motivinҽ cevrilir, yoni, insamn psixi vo fiziki fҽalhğı Qabiliyyot vo bacanğına, hazırlıq soviyyosinҽ görҽmi, yoxsa ||vos, arzu vo
ideal amillҽ motivlҽşir. istoyinҽ göro, yaxud, başqalarının tҽhrikilҽ hor ansı ali moktobi, ixtisası seçmҽk
Ümumiyyotlo, motivlҽşmҽ dedikdo, insam bu \o ya digor horokot vo roftan son noticodo foaliyyoto ciddi aeir gostorir. Bozon arzu, istok, hovoslo qabiliyyot
yerino yetirmҽyҽ yönҽldҽn, istiqamotlondiron, onu fҽallaşdıran tҽhriklori başa vo bacanq, fadi soy arasinda dorin ziddiyyot omolo golir. Homin ziddiyyotin
düşürük. Motivlosmo orqanizm! foallaşdıran vo homin fҽallığı inliqla holl edilҽcҽyini gözlomҽk çҽtindir. Çünki yalniz İddiyyҽtin dorinliyi
istiqamotlondiron tohriklordir. mosoloni holl etmir, hom do bu, subyektin onu pwliyyoto tohrik edon motivlor
Motivlҽşdirici amillor öz tozahiir xiisusiyyotlori vo vo/i-fҽlҽrinҽ göro üç mübarizҽsino münasibҽtindҽn, li sҽyindҽn, ҽsaslı, düşünülmüş qorar qobul
qrupa bölünür: etmҽkdҽn, qҽrarın rasında ҽzmkarlığından, кҽпаг tҽsirlҽrҽ qarşı durmaq dҽyanҽ-
a) «orqanizm no iiciin foal voziyyoto golir?» sualtm tohlil edorkon homin idon vҽ s. asılıdır.
fҽallığın monboyi kimi tolobatlar vo instinktlor nozordon keeirilir; Bozon ali moktobi III—IV kurslardan qoyub gctmҽk, yaxud, Вҿууоп
b) ogor orqanizmin foalhgimn noyo yönoldiyi, noyin xatirir başqasını foaliyyot sahҽsindon üz döndҽrmҽk vo s. kimi hallar tivlҽşmonin insamn idrak
deyil, mohz miioyyon bir davranış vo foaliyyot aktuu scçmҽklҽ bağlı olmasi vo ya icra foaliyyotino песо tosir mosindҽn asılıdır.
tohlil olunursa, onda, hor şeydҽn ovvol, motiv davranışı istiqamotlondiron Nozordon qaçırmaq olmaz ki, motivlosmo qiitblii sociyyo isıyır. İstҽr idrak,
sobob kimi araşdırılır; istorso do icra foaliyyoti hom miisbot, hom do onfi motivlorlo olaqodar ola
v) davranışın dinamikasının песо vo hansi torzdo tenziaj cdilmҽsilo bağlı bilor. Lakin bu qütblüyün özü mmetrik sociyyo daşımır. Yoni foaliyyoto tosiri
mosolo holl cdilorkon hisslorin, emosiyalarm, subyektiv yaşamaların (arzu, co' -ndon miisbot
istok, cohd vo s.), yönolişin insan davranışında tozahürü araşdınlır. 387
İnsanın idrak foaliyyoti do bu iic qrup amillҽrlo motivlҽşir. Hot bir 25*
tohrikedici qrup vo ya amilin idrak foaliyyotino tosiri özüno« moxsus cohotloro

malikdir. Belo ki, idrak foaliyyotinin motivlofj mҽsi çox miirokkob proses olub
bir-birino zidd ohm tohriklori tohlil vo torkib etmoyi, müqayisҽlҽndirmҽyi,

vҽ ya mҽnfı motivlҽşmҽ eyni dҽrҽcҽdҽ tҽzahür ein Motivloşmodҽki belҽ bir oliliyino tosir edon miihiim psixoloji amildir. I Insan foaliyyotinin
qütblük yalnız fҽaliyyҽtin xarakter görҽ deyil, hom do insanin yaş somoroliliyi motivloşmҽnin optimallıq ^fcyҽsindҽn çox asılıdır.
xiisusiyyҽtlҽrinҽ görҽ nozҽro car] Motivloşmonin optimal soviyyosi klayışı psixologiya elmino bizim osrin
Ycniyetmҽnin öz «qҽhromanlığını», «cҽsarҽtini» sübut etri üçiin kimi isҽ ovvollorindo Yerks vo ■dsonun (1908) tҽdqiqatları sayosindo daxil edilmişdir.
vurması, dersi qҽsdҽn pozması, kiminsҽ mas qaçırması, ictimai qadağana mҽhҽl Homin pluyışın mozmununu diizgiin başa düşmok üçiin bir песо hoyati ■•al.ı
qoymaması vҽ s. buna misal bilor. Demoli, motivloşmonin insanin istor idrak, diqqot yetirok.
istorso do foaliyyotino tosiri muxtolif sociyyoli olur. Bu, bir toroh" foaliyyoto Istor ali moktobdo, istorso do orta moktobdo tolobo vo ya bird hotta
miisbot vo ya adekvat, digor torofdon. pozucu, longidioj bir sözlҽ, monfi tosir imtahana yaxşı hazırlaşmasına, imtahana qodor Mlcriah yoldaşlarına yaxşı izah
gostorir. etmҽsinҽ baxmayaraq bir sira illarda imtahan zamani çaşır, hҽyҽcanlanıb özünü
Motivlҽşmҽnin foaliyyotin noticosino tosiri daha çox moqsootl itirir. Yaxud. pbiçilҽr yaxşı bilir lor ki, ordu tolim zamani daha yaxşı manevr
seçilmҽsindҽn asılıdır. Bozon insan iiçün motivlҽşmonin obyekti 4 moqsodi real do bilir. noinki real döyüş voziyyotindo. Hotta miioyyon İılınişdir ki, hoqiqi
mövcud olan cisim, hadiso deyil. icranın müoyy^ soviyyosi, yaxud insanin nail döyüş zamani osgorlorin yalniz üçdo bir ■sosi komanda ilo doqiq atҽş açır.
olmağa can atdığı miioyyon bir noiiol olur. Adoton insan foaliyyotinin Bclo faktlan izah etmok iiciin bir sira psixoloqlar btivlҽşmҽnin optimal
motivloşmosinin obyekt I mҽqsҽdini özii seçir. Motivlҽşmodҽki forq fҽaliyyofJ soviyyosi terminindon istifado etdilor. fcoyyon edildi ki, motivlҽşmҽnin
sҽmҽrҽliliyino qabiliyyotlor sahҽsindoki fҽrqdon daha сох X&M edir. İcra JHıınal soviyyosi yiiksoldikco, |İra il in
foaliyyotinin diizgiin motivloşmosi insanin biitilfl potensial qiivvolorini kcyfiyyoti do yuksolir. »akin bu yüksҽliş
soforbor etmoyo imkan vcrir vo davamh irad cҽhd göstonnok sayosindo intҽhasız deyil, d u n özünün miioyyon
foaliyyoti daha miivoffoqiyyotlo ycrini yetirmok olur. Hoyat buna aid yiizlorlo. hiidudu
ford
minlorlo misal verir. Bed ki, bozi hallarda orta qabiliyyot soviyyosino malik ford > moqsod
tolobo ist« tolim foaliyyotindo, istorso do icra foaliyyotindo daha istcdadli lakin maqsodo nail olana**
Optimal сJ — a) qҽdҽrki vaxt
foaliyyotinin obyekt - moqsodini, motivlosmosini diizgiH toşkil edo bilmoyҽn soviyyo
tolobdon yiiksok notico oldo edir. \ i ) moqsod
Şagirdin «vaxtı öldürmok üçün» rast goldiyi riyazi mosolel holl etmosi ilo Я W.tm
cv tapşırığını yerino yetirmok xatirino holl ctmnl forqlonir. Ҽlbotto, bu forqi b)
holo foaliyyotin (indiki halda likr mosoloni holl etmҽklo bağlı idrak 2IE
Şokil 44. Mҽqsodo yaxınlaşdıqca motivasiyanın
foaliyyotinin) miivoffoqiyyoti icrasını şҽrtlondiron tosirli motivlosmo hesab qüwosi doyişilir:
etmok olmaz. AxtarH tapmaq, siibut etmok, yaratmaq moqsodilo bağlı motiv a) mҽqsҽdo nail olmaq prosesindo vo
istor idi.il foaliyyoti, istorso do icra foaliyyotinin gcdişi vo noticosino tam* b)
tkil 43. Motivlҽşmҽnin optimal mü
milҽ başqa mozmun vcrir. Ҽgor homin foaliyyotin icrasina xalq* toroqqisino, sҽviyyҽsi vҽffҽqiyyolsizlikdon qaçarkon
elmi vo modoni inkişafına öz töhfosini vcrmҽk kirni ictimai mҽzmunlu motiv motivasiya qüwҽsinin doyişilmo
do qoşularsa, voziyyot tamamilo basqi olur. Burada foaliyyoto yalniz şoxsi dinamikası
deyil, hom do ictimai bore yerino yetirmok baximindan yanaşmaq işo olan 389
miinasibot dҽyişdirir, insanin zehni vo fiziki qüvvolorinin gorginliyini artinr, vardir. Ҽgҽr motivlҽşmҽnin sҽviyyҽsi bu hüdudu keçirsҽ, о icranın keyfıyyoti
daha yiiksok notico oldo cdilmosini sortlondirir. I osadiifi dcyildl. aşağı düşür. Hҽmin mҽsҽlҽ qrafık halda şҽkil 4J dҽki kimi ifadҽ oluna bilҽr.
388 Psixoloji todqiqatlar gostorir ki, hor bir konkret halda motivlҽşmҽnin
insanin istor idrak, istorso do icra foaliyyotinin somoroliliyini fcioltmok iiciin optimal soviyyosi var. Homin optimal soviyyo is*)' holl edilon mosolonin
miihiim psixoloji amil kimi f o a l i y y o t o t i v i n i n о p t i m a 11 a çoıinliyindҽn asılıdır. Mosolo cotin olduğu] halda optimal soviyyo (optimum)
ş d l r l 1 m a s l ideyasi iroli ulıniişdür. Bu, insanin hom idrak, hom do icra zoif motivasiyada da oldo edilir, amma mosolo yüngül olduqda о qiivvotli
foaliyyotinin motivasiyaya müvafid golir. Görünür, mosolo yiingiil olduqda, motivasiyamn
onda/oni keçmҽsi - çox qiivvotli vo ya artiq olmasi davramsda pozğunluq

omolo gotiro bilmir, amma mosolo çotin olduqda bir imkan meydana çıxır. Bu onlan yaxşı mҽnimsҽsin vo möhkҽmlҽtsin. Monfi imosiyalar iso subyekti clҽ
halda motivasiyada emosional boyalar hoddon ziyado çoxalır, giiclii motivasiya fҽallaşdırır ki, bunun sayosindo o, tiyanh tҽsirlҽrdҽn uzaqlaşır. Demoli,
mosolonin çotinliyi ill rastlaşdıqda çaşqınhq, affekt hallan törodir (Bax: şokil emosiyalar miisbot vo monfi möhkҽmlҽndirmҽ funksiyalarını yerino yctirir,
44). bununla da subyckto miisbot davranış vo horokot tҽrzini qazanmağa, özünü
Demoli, belo noticoyo golmok olar ki, hoddon ziyado qiivvotl doğrultmayanlardan uzaqlaşmağa imkan vcrir. Bu cohot insanin 'foaliyyotino
stimullaşdırma miihitin qarşıya qoyduğu mҽsҽlҽloro uyğunlaşma nın do aid edilo bilor.
sҽmҽrҽliliyino monfi tosir edir. Ҽgҽr motivloşmonin qüvvotl hoddon ziyado Molumdur ki, insanin emosiya ve hisslori ictimai-tarixi inkişafın
çox olarsa, onda nҽinki alışma, hom do davranısa nozarot pozulur. Bu cohot mohsuludur. Onlar inkişaf edҽrҽk, möhkҽmlҽnҽrҽk noinki davranışın, hom do
foaliyyotin emosional tonzimindҽ do bu vo ya digor dorocodo nozoro çarpır. insan foaliyyotinin daxili tҽnzimçisinҽ çcvrilir. Çünki tolobatlann tҽzahürünün
subyektiv formasi kimi emosiyalar foaliyyoti qabaqlayir, insam foaliyyoto
tohrik edir vo ona yönҽldir.
2. Foaliyyotin emosional tonzimi Emosiyalann inkişafının yiiksok morholosi kimi insanin ali hisslori onun
tolobatlan ilo bağlı olan ҽşyalara davamh miina-•ibҽtlҽ sociyyolonir. Noticodo
Emosiyalar hom foaliyyotin noticosi, hom do onun horokei «mexanizmi» emosiyalar, hisslor subyektin 'yaranan şҽraitҽ, öz foaliyyotino, homin şҽrait vo
kimi tozahiir edir. Holo empirik miisahidolordon aydin olur ki, insanin yaxşı ya foaliyyotdo insanin özünü песо ifado etmҽsinҽ qiymotlondirici
ohvali-ruhiyyosi onun öz foaliyyotinaa miinasibotino do ciddi miisbot tosir munasibotini •ks etdirir. Daha konkret deyilso, emosiyalar foaliyyotin
gostorir. Oksino, pis ohvah-ruhiyyo, qom, kodor, qiisso sanki insanin ҽl-qolunu müvҽffҽqiyyҽtlҽ icra edilmosino ya kömҽk edon, ya da mane olan hor hansi bir
bağlayır, onun miioyyon bir işi, foaliyyoti hovoslo yerino yetirmosino ciddi şҽraitҽ insanin qiymotlondirici miinasibotidir.
surotdo mane olur. Belo bir voziyyot affekt halında, streü) voziyyotindo do 391
nozoro çarpır. Yoni belo qiivvotli hisslor foahs yoto pozucu tosir gostorir, Mҽsҽlҽn, şҽraitlҽ ҽlaqҽdar olaraq qorxu, qҽzҽb foaliyyoto mat* olduğu halda,
foaliyyotin xarakterindon asih olaraq mҽhsuldarlığın aşağı düşmҽsino. qozaya onun yaxşı noticҽsilo bağlı omolo golon scvinc, foı.th sҽfҽrbҽrcdici rol
yol vermok vo s. kimi hallara gotirib çıxanr. oynayir. Emosiyalar foaliyyoto miinasiboll dҽyişir, encrjini artinr, iradi sҽyi
İşin hotta hansı ohvali-ruhiyyҽ ilo baslanmasindan da çox şcy ı asılıdır. giiclondirir.
Burada soboblo notico arasındakı dialektik olaqo aydin surotdo nozoro carpir. Çox toossiif ki, foaliyyotin emosional tonzimindon istehs.il prosesindo
Belo ki, indi burada sobob olan sey basqa yerdo notico vo ya oksino olur. kifayot qodor diizgiin istifado cdilmir. Bclo ki, zay mohsullar istehsal cdonlor
Foaliyyotin yalniz başlanması deyil, bu mohsullara basqa adamlann pit munasibotini sanki no göriir, no cşidirlҽr.
390 ■nticosinin belo emosional cohotdon qabaqcadan toyin olunmasi #nun Foaliyyotin noticosi, ı>ın keyfiyyoti sanki onlan ҽsla maraqlandırmır. Bclo
gedişino, somҽrҽliliyinҽ tosir etmҽklҽ yanaşı, tonzim öhınmasmda da miihiim isçilor foaliyyotin yalniz, песо deyorlor, prosessual torofini yerino yetirmoyi
rol oynayir. Bu cohot emosiyalann ■enşҽyi ilo ҽlaqҽdardır.
«fҽaliyyҽti başa vurmaq» kimi qobul edirlor. Halbuki foaliyyajl mohsulunun
Tokamiil prosesindo emosiyalar canh varlığın, orqanizmin bioloji
yiiksok keyfiyyotinin doğurduğu miisbot einosiyalai foaliyyotin sonraki
voziyyotini, xarici tosirlorin onun üçün ohomiyyotlilik iorocosini toyin etmok
morholosi üçiin çox qiivvotli tohrikedici am ill çevrilir. Bu halda mosuliyyot
vasitosi kimi meydana çıxmış, inkişaf ttmişdir. Bu monada emosiyalar öz
hissi, vicdan ozabi vo s. kimi ah hisslor insanin öz foaliyyotino munasibotini
monşҽyinҽ görҽ növün •jcrübҽsi formasi kimi tozahiir edir, yoni ford
otratli nozordon keçirmҽk, miioyyon, hom do nisboton ali mcyarla onu
cmosiyalara uyğun tlaraq zoruri horokotlori (tohliikodon qacrnaq, nosli davam
qiymotlondirmok mcyli kimi tozahiir cdir. Odur ki. emosiyalann, hisslorin
ltdirmok vo s.) hoyata kecirir. Hom do belo horokotlorin moqsҽdҽmüvafiqliyi
toşokkülü insanin bir şoxsiyyҽt kimi toşҽkkülü üçün dilçox vacibdir. Yalniz
ford iiciin gizli qalir.
davamh emosional miinasibotlorin obyekti olmaqla bore vo mosuliyyot hissi,
Emosiyalar fordi tocriibo qazanmaq iiciin do çox ohomiyyotlidir. İstҽr
ideallar, davrams nonnalan foaliyyotin real motivlorino cevrilir. Bunlar
genetik, istorso do ontogenetik inkişaf prosesindo emosiyalann qiitbliiyii
vox giiclu tohrikedicilor kimi insan foaliyyotinin istiqamotino, intensivliyinaJ
(miisbot vo monfi olmasi) noinki sado uyğunlaşma horokotlorinin, hotta
mҽhsuldarlığına ciddi tosir gostorir.
miirokkob insan flbaliyyotinin do tonzimindo miihiim rol oynayir. Faydali
qıcıqlayıcılann omolo gotirdiyi miisbot emosiyalar subyckti tohrik edir ki,

Deyilonlordon aydin olur ki, foaliyyotin emosional tonzimt onun yalniz çoxcҽhҽtli tozahiirloridir. Odur ki, motivi vo ya motivloşmҽni ıxologiyada
gedişinҽ deyil, son noticosino vo perspektivino ciddi tosir edir. «Candordi» subyektin davranışının vo ya foaliyyotinin iqamҽtinin scçilmҽsini şҽrtlondiron
yerino yetirilon işlor xiisusi ruh yüksҽkliyı, böyük hovos vo sevinclo icra edilon amil kimi izah edirlor. O, az-% dorocodo dork cdilmiş olur. Demoli,
foaliyyotdon. heç şübhҽsiaj çox ciddi forqlonocokdir. foaliyyotdo motivin dork ilmosi foaliyyot noticosinin aydin tosovviiriinii do
Foaliyyotin emosional tonzimi yalniz icraçının özündon devil, onu ohato sortlondirir.
edon adamlardan, iş şҽraitindҽn, işçiyo olan miinasibot. don, onun omoyino nki motiv subyekti foalhga tohrik edon amildirso, moqsod
verilon qiymotin adekvathq dorocosindon cod asılıdır. Bu, mosolonin holo liyyҽtin yönolmiş olduğu noticodir. Bu, foaliyyotin miihiim bir
yalniz bir tҽrҽfıdir. Buraya işçinın sağlamlıq dorocosi, ailҽ şҽraiti, maddi vo usiyyҽtilҽ ҽlaqҽdardır.
monovi tominatin soviyyosi, xidmot sahosinin voziyyoti vo s. do daxildir. insamn no iiciin mohz miioyyon torzdo horokot etmosi, no
Bütün bunlann hamisi birlikdo insanin foaliyyoti iiciin olverisli cmosional 393
şҽraitin yaradilmasi ilo bağlıdır vo kompleks halda insana tosir gostorir, miisbot
vo ya monfi istiqamotdo foaliyyotin emosional tonzimini sortlondirir. Çünki
insanin emosiya vo hisslori doik edilon, ona tosir göstҽrҽn biitiin cisim vo
hadisoloro boslonon
392 ■fi vo ya miisbot miinasibotlorin inikasıdır. Foaliyyotin bional tonzimi
foaliyyot üçün olverisli emosional şҽraitin i.uhlmasindan aynca götürülҽ
bilmoz.
3. Omol vo moqsod, moqsodgüdmҽnin qanunauyğunluqları
İş vo ya ҽmҽlin, mҽqsҽdin psixoloji mahiyyotini başa düşmҽk tin foaliyyot

katcqoriyasından çıxış ctmok lazimdir. Çünki 4)kot, iş, moqsod, motiv vo s.
foaliyyotin torkib hissҽlҽrini tҽşkil г.
Molumdur ki, foaliyyot sosial kateqoriyadir vo о bir sira iusiyyotlori ilo
heyvanlann mühitҽ uyğunlaşmasına xidmot edon rvranış fomıalarından
forqlonir. Foaliyyot insanin sosial foalhq tmasıdır. Odur ki, insan fҽallığının
monbҽlҽri olan tolobatlar da ■nşҽyino, obyektinҽ vo ödҽnilmҽ xüsusiyyotlorinҽ
görҽ
vanların yalniz bioloji mahiyyot daşıyan tҽlobatlarından köklü ntdҽ forqlonir.
İnsanların tolobatlan (istor tobii vo modoni, Brso do maddi vo monovi)
ödonilmҽsi üsullarına vo vasitolorino i•I ictimai-tarixi sociyyo daşıyır.
Istor maddi, istorso do monovi foaliyyotin quruluşuna nҽzҽr dıqda, onun
mozmununu toşkil edon miioyyon torkib hissolori
qoti colb cdir. Ogor tolobatlar fҽallığın osas mҽnboyini toşkil ^rsҽ, foaliyyotin
torkibino daxil olan motivlor homin tolobatlar
sinda yaranir. İrҽlidҽ qeyd edildiyi kimi, motivlor subyckti
liyyoto tohrik edir, homin tohrik tҽlҽbatın ödenilmosilҽ bağlıdır. otivlor
subyektin fҽallığının istiqamotini toyin edir. Ogor obatlar hor ciir insan
foaliyyotinin osas horokotverici qüvvҽsini, is mahiyyotini tҽşkil cdirso,
motivlor homin mahiyyotin konkret

üçün, nҽyin xatinnҽ hҽrҽket etmҽsi ilo üst-üsto düşmür, yҽnı e) olmur. Bu da Insanin icra etdiyi iş bozon az vo ya çox dorocodo dork edilmiş •ıl.ı bilor. Ҽgor
ondan iroli golir ki, fealiyyotin m.ı/nııınıı bütünlük tҽlҽbatla tҽyin cdilmir. qarşıya qoyulan moqsod tam aydındırsa vo homin i i "h-ulo catmaq iiciin zoruri
Mҽsҽlҽn, dҽzgah arxasında çalışan so*ı fҽaliyyetinin motivi maddi tolobat ola olan yol vo vasitolor tamamilo ■uşünülmüşsҽ, bu halda iş vo ya omol tam dork
bilor. lakin oldo edit notico - mohsul bilavasito homin tolobata uyğun golmir. edilmiş olur. Bezon Мог moqsodin, istorso do ona çatmaq iiciin zoruri olan yol
Demi fҽallığın monboyi kimi tolobal insam foaliyyoto tohrik edeef tokan veron vo kaitolorin dorkedilmo soviyyosi nisboton tutqun, kifayot qodor ■nlaşılmaz da
amil olsa da, foaliyyot dork edilmiş moqsodlo, Jİ fҽallığın idaroedicisi olan ola bilor. Bu cohot işin icrasina ciddi tosir gostorir. iMolumdur ki, aydin moqsod
şüurlu moqsodlo tonzim olunur. böyük encrji doğura bilor. Odur ki, ■nqsod aydınlığı hor bir işi, foaliyyoti
Bu monada deyilir ki, foaliyyot insanin dork olunmi moqsodlo tonzim xarakterizo edorkon beyiik Inborn iyyet kosb cdir. Bu о demokdir ki, insanin hor
olunan daxili (psixi) vo xarici (li/ikı) foallıgıdi Demoli, foaliyyot tohlil bir işi, Jpıliyyoti şiiurlu moqsodlo bağlıdır. İşin, foaliyyotin müҽyyҽn nıoı|sҽdle
edilorkon ilk növbodo diqqoti colb edi cohot dork olunmuş mҽqsҽdin bağlılığı m ҽ q s ҽ d g ü d m ҽ anlayışında özünü daha aydin biiruzo verir.
mövcudluğudur. Foaliyyotin bad cohotlori - onun motivlori, icra iisullan, zoruri Moqsҽdgüdmҽnin mahiyyotini diizgiin başa düşmҽk üçiin onun •o/i oxşar
molumatlann old edilmosi vo tohlili aydin dork oluna da bilor, olunmaya da anlayışlarla iimumi vo forqli cҽhotlorini ayird etmok kracibdir. Anlayışın kökü
bıhı Amma foaliyyotin dorkolunma soviyyosindon asih olmada moqsodin dork mҽqsҽddir. Meqsedin psixoloji inıızmununa nҽlҽr daxildir? Moqsod insan
edilmosi onun zoruri alomoti olaraq qalu. Bu coN onun on miihiim torkib foaliyyotinin yönҽlmiş hduğu nҽticҽnin dork olunmuş surotidir. Başqa sözlҽ,
hissosi olan iş vo ya omoldo do aydl surotdo özünü biiruzo verir. mҽqsҽd
İş foaliyyotin vahididir. İş vo ya omol dedikdo, şüurlu ve j dork edilmiş 395
mҽqsodҽ çatmaq üçün insanin ixtiyari, iradi, niyyajl vo vasitoli fҽallığı nozordo
tutulur. İş prosesindo insan tobiou şeylҽrҽ, başqa adamlara tosir gostorir. İş öz
mahiyyotinҽ got vasitoli sociyyo daşıyır. О, bir cismin vasitosilo digorino toaj
cdorok onun forma vo şҽklıni doyisdirmok, yaxud basq simvollardan,
sҽrvҽtlҽrdon, işarolordon, normalardan istifad formasinda hoyata keçirilҽ bilor.
Molum misalı xatırlayaq. Dasıı ağırlığını müҽyyonloşdirmҽk üçün onu
qaldırmaq lazınulıı paraşütün ctibarlılığını aşkara çıxarmaq iiçün iso onunla
toyyaredd atılmaq tolob olunur. Bununla homin cisimlorin osas xassohn aşkar
edilir.
Hor bir omoldo vo ya işdҽ onun bҽlҽdlҽşmo, icra vo nozart hissolori ayird
edilir. Öz icra xüsusiyyҽtino göro iş vo ya ели hҽmişo niyyotli vo ixtiyari
sociyyo daşıyır. lakin bclo bir гипкмм birdon-biro yaranmır. Kiçik yaşlarından
başlayaraq \alideynlor başqa adamlar uşaqlara iş prosesino ixtiyari surotdo
nozarot etmoy öyrodirlor. Todricon miivafiq nozarot formasi möhkomlonir,
xaru nozarot daxili nozaroto cevrilir. Bu da uşaqlann ictimai tocriibon
monimsomosi sayosindo baş verir. Çünki onlar yaşlılarla iinsiyyaj prosesindo,
onlann işini müşahidҽ etmok osasinda müҽyyü
394 ■Niuinelori, etalonlan monimsoyirlor. Sonradan uşaq gördiiyü işi ■Ninıı
nümunolҽr osasinda yerino yctirir vo onlann diizgiin icrasina b/.u.'t cdir.
f Istor iş, isterso do iimumon fealiyyҽt hҽmişe miioyyon meq-Шв tabe mtulmuş
olur. Bu, işin vo foaliyyotin niyyotli sociyyo Рампам ilo ҽlaqҽdardır. Başqa
sözlo, hor bir işdҽn, emoldon insan lyyon moqsod güdür. İşin vo ya omolin
niyyotliliyi onda özünü orir ki, subyekt işin gҽlҽcҽk noticosinin foaliyyotin
motivinҽ n golmosi qҽnaҽtinҽ golir vo bu barodo qorar qobul edir. Onda Вй
noticosinin ideal suroti subyekt üçiin şҽxsi mona kosb cdir. Bmin şҽxsi mona
işin vo ya omolin meqsedino çe\ rilir
Hor bir iş, hor bir foaliyyot homişҽ miioyyon moqsodlo bağ-■r. Ҽgҽr
şüurlu surotdo dork olunmuş moqsod yoxdursa, onda iş Ш , foaliyyot do
yoxdur. Mosolon, pcdaqoji univcrsitetin ya fizika, m riyaziyyat, yaxud,
filologiya fakültҽsinҽ daxil olmuş tҽlҽbҽnin bas moqsodi odur ki, ilk növbҽdo,
tҽhsili müvҽffeqiyyҽtlҽ başa ■wrsnn. miiollimlik peşҽsinҽ yiyolensin. Lakin
insanin işi ve kahyyoti yalniz bir moqsodlo, bir motivlo toyin cdilmir. Gotirilon
■lisalda homin moqsodlo yanaşı elmi işçi, yaxşı rohbҽr işçi, ali ■ivadlı
şҽxsiyyҽt olmaq vo s. kimi başqa mҽqsҽdlor do güdiilo

psixi hadisҽdir, ҽmҽl, yaxud fҽaliyyҽtin nҽticҽsinin arzu olu obyektiv surotidir qayırmasından - yoni oslindo çox miirokkob omoliyyatlardan) forqlondirici
(burada subyektivliyi hom fordi, aynca bir şҽxı, moxsus olan, hom do ideal surot cohotini mohz moqsodin xaraktcrindo görürdü. Yoni: иҾтҿк prosesinin sonunda
ahnan notico artiq bu prosesin nvvolindo insanin tҽsovvüründҽ, yoni ideal
mҽnasında başa düşmok olar. Moqsodin fordi vo qrup halinda olmasi da bu
surotdo mövcud olur. Insan noinki tobiotin verdiyi şeyin formasını dҽyişdirir;
cҽhotlo bağlıdırjl Psixologiyada moqsod bir песо monada işlҽnir. tobiotin vcrdiyi şcydo о öz şüurlu moqsҽdini do hoyata keçirir, bu moqsod bir
Moqsҽdgüdmҽ ilo olaqodar olaraq onun bir monasi diqqoti daha çox colb qanun olaraq insan foaliyyotinin iisulunu vo xarakterini miioyyon edir vo insan
edir. Bu da moqsodin omol vo foaliyyotin faydah, ohomiyyotli noticosini öz iradosini bu moqsodo tabe etmoli olur» (K.Marks).
qabaqcadan aydin dork etmoklo bagh olan cohotdir. Mohz homin cohot insanin Deyilonlordon aydin olur ki, moqsodgiidmo noinki moqsodin (obyektin)
davranışını bütövlükW ohomiyyotli nҽticҽyҽ nail olmağa yönҽldir vo soforbor konkretloşmҽsi, aydin dork edilmosi, hom do ona çatmaq yollannin
edir. Bu monada moqsodgiidmo moqsodin yaranmasi vo ya moqsodin omolo miioyyonlosdirilmosi, icranın layiholoşdirilmҽsi, on nohayot, iradi soyin
golmosi anlayışından da forqlonir. Moqsodgiidmo moqsodin yaranmasi moqsodo nail olmaq iiciin soforbor edilmosi kimi özünü bünızo verir.
prosesinin noticosi kimi çıxış cdir.
Moqsodin omolo golmosi insan foaliyyotindo yeni moqsodlorin yaranmasi
prosesidir. Bu, qeyri-ixtiyari vo ya ixtiyari ola bilor. Onun öziinün bir sira 4. Ҽsas foaliyyot növünün ҽşyavi mozmunu vo idrak proseslorinin
omologolmo mexanizmlori vardir. Bir halda moqsod konardan alinir, qobul edilir inkişafı
vo fordi moqsodo cevrilir. Yoni konardan verilon tolob şҽxsin moqsodino
cevrilir. Digor halda bir neçҽ tҽlҽbdon biri seçilir, bozon do motiv dork edilorkon İnsan foaliyyoti miirokkob quruluşa malik olduğu kimi bir sira olamotlҽrҽ
motiv - moqsodo cevrilir; omolin, işin ayn-ayn olavo noticolori do moqsodo görҽ növlҽrҽ aynhr. Fordin ontogenetik inkişafında üç başlıca foaliyyot növü
cevrilo bilor. Bunlann hamisi sanki moqsodgiidmo iiciin zomin yaradir. ayird edilir: oyun, tolim vo omok foaliyyoti.
Moqsodin yaranmasi (hom funksional, hom do tarixi planda) miirokkob proses Hor üç foaliyyot növü fordin inkişafında miihiim rol oynayir, lakin onlardan
olub omolm, işin vo ya foaliyyotin ilk tҽhrikcdicilҽrinin baş qaldıraraq, ınkişai omok foaliyyoti osas foaliyyot növü hesab edilir. Bu da tosadiifi deyildir. Çünki
edҽrҽk, aydin dork olunaraq konkret obyekto, onun ideal surotini çevrilmҽsi ilo fılogcnetik inkişafda omok foaliyyoti insanin yaranmasinda holledici rol
ҽlaqҽdardır. Moqsodgiidmo iso artiq aydin tosovviir olunan, ideal şokildҽ oynamışdır. Omok foaliyyoti eşyalarla görülon iş kimi ҽşyavi mozmuna malikdir.
beyindo hazir olan nҽtieoyҽ çatmaq, ona nail olmaqla bağlıdır. Demoli, Ҽmҽk foaliyyoti sayosindo ictimai doyoro malik mohsul istehsal olunur. Insanin
moqsodgiidmo moqsodin öziiııim yaranmasi, konkrctlҽşmҽsi prosesi sayosindo on zoruri chtiyaclan homin foaliyyot növü sayosindo tomin
formalasir. foaliyyotin sonraki gcdişinҽ tosir gostorir. Moqsodgiidmo prosesini 397 olunur. Ҽmҽk foaliyyoti başqa foaliyyot - praktik, fikri vo yarad foaliyyot
iimumon foaliyyoti qabaqlamaq, önlҽmok kimi deyil, onu növlҽrinin ҽsasını tҽşkil edir. Çünkı foaliyyotin inkia psixikanin ontogcnezdҽ
l a y i h ҽ l ҽ ş d i r t n ҽ , p l a n l a ş d ı r m a prosesi kimi anlamaq inkişafına holledici tosir gostorir. Foaliyyfl prosesindo psixi proseslorin
vacibdir. Burada foaliyyotin noticosi aydin surotdo dork edildiyindon ona tҽkmillҽşmҽsi baş verir, otraj gerçҽkliyi dork etmoyin formalan, ictimai tocriiboni
monimsomaj yollan müxtҽliflҽşir.
çatmaq, ona nail olmaq mҽqsҽdgüdmonin ҽsafl qayosidir. Ona goro do homin
moqsodo çatmağın yol vaj vasitҽlҽrinin müҽyyonleşdirilmҽsi do Uşağın foaliyyot növünün doyişilmҽsi onda psixikanin yen! istiqamҽtdo
inkişafına gҽtirib çıxarır, bu da öz növbҽsinda) foaliyyotin tҽşҽkkülü üçün yeni
mҽqsodgüdmonin başlıca vҽzifҽsini tҽşkil cdir.
zomin yaradir. Foaliyyot ill molum olduğu kimi, ҽvvҽla, şüurlu sociyyo daşıyır,
Moqsod özü hom layihҽlҽşdinnҽ prosesinin noticosi, hom do layiho kimi
yoni insan Щ foaliyyotinin moqsodini, ona nailolma yollarmi dork edir, noticed
çıxış edir. Foaliyyotin istonilon vahidi, torkib hissosi
qabaqcadan görür.
396 i s m . omolin noticosi, omoliyyatlar, motivlor layihҽlҽşdirmҽ %ckti ola bilor.
Foaliyyot hom do ictimai, kollektiv sociyyo daşıyır. Bir qayda olaraq
Çox halda bunlar birlҽşorok daha geniş planlı Hoqsodgiidmo ilo olaqolonir.
Homin moqsod insan foaliyyotini Вҿууҿп istiqamҽtҽ - qarşıya qoyulan vo aydin foaliyyot kollcktivdo vo kollektiv üçün hoyata keeirilir. i)n başlıca cohotlordon
dork edilmiş eqsodi yerino yetirmҽyҽ yönҽldir. Bu monada moqsodgiidmo işi, biri odur ki, foaliyyot, xüsusҽn do onun osafj növü olan omok foaliyyoti omok
aliyyoti hom do layihҽlҽşdirmҽyi, planlaşdırmağı, nozordo tutulan noticoni oldo alҽtlҽri hazirlamaq, ondan istifado etmok, onlan mühafızҽ etmok vo
etmok iiçün foaliyyotin, işin icrasının on lemoroli yollanni araşdırmağı da ohato tokmilloşdirmoklҽ olaqҽdardır. Foaliyyotin ҽşyavi mozmunu da buradan nҽşot
edir. Yuxanda qeyd fcdildiyi kimi, K. Marks insan omoyinin heyvanlann edir. Belo ki, on sado horokot vo ya iş ҽşyalarla görülҽn işdir. Uşaq qaşıqla xörok
instinktiv davranışından (hörümçҽyin tor toxumasından, bal ansinin mumdan fan yeyir, sabunla ҽlini yuyur, dҽsmalla üzünü silir. İnsan ҽli ılo yaradılan ҽşyalann

özündҽ «onlarla nҽ iş görmok olar» sualına cavab hҽkk olunmuşdur. Uşaq ҽşyalar mütҽşҽkkil, intensiv coroyan etdiyi kimi, bozon do kortobii formada inkişaf
alҽminҽ tҽdricҽn bolҽd olui bu, filogenezdo çox uzun tarixi proses olduğu kimi etdiyini görorik. Bu cohoti aydm tosovviir etmok flciin tolim foaliyyotindo
ontogenetik inkişafda da birdҽn-biro baş vermir. Uşaq ҽşyalarla tanış olduqca. şagirdlҽrin idrak proseslorinin inkişafına diqqot yetirmok kifayot edordi.
onlarla iş gördükcҽ, buna uyğun olaraq foaliyyotin mozmunu zҽnginlҽşir. Tolim prosesindo şagirdlor ictimai tocriiboni mütoşҽkkil, foal lurotdҽ
Tҽdricҽn uşaq cisimlori tutmaq, ҽlloşdirmok, yoxlamaq sayosindo bilavasito monimsoyirlor. Noticodo onlann öz şoxs' tocriibҽsi yenidon qurulur. Çünki
ҽşyavi foaliyyoto yiyolonir. Yoni ҽşyalardan öz yerindҽ istifado etmoyo alışır. Bu maddi vo monovi modoniyyot obyekt-lorindo hokk olunmuş ictimai tocriiboni
daha çox iki yaşdan, ycrimҽyi, gҽzmҽyi, ҽşyalara müxtolif tҽroflҽrdon yanaşmağı mҽnimsҽmҽk şagirdlҽrҽ
öyrҽnmoklҽ başlayır. Ҽşyavi foaliyyotin inkişafı ilo uşaqların otraf cisim vo 399 imkan verir ki, öz şҽxsi tҽcrübҽlҽrini qiymҽtlҽndirsinlҽr yenidҽn qursunlar.
hadisoloro miinasibotlori doyişilir. Bundan ҽlavҽ, onun ҽşyalar alҽminҽ Tҽlim fҽaliyyҽtinin xüsusi surҽtdo tҽşkili i proseslҽrinin inkişafmda mühüm rol
bҽlҽdlҽşmҽk tipi do doyisilir. Uşaq ycni ҽşyalarla rastlaşarkҽn: «Bu nҽdir?» sualı oynayır. Ҽlbҽttҽ, p~ ctibarilҽ fikri fҽaliyyҽt, yaxud ауп-ауп idrak proscslori in
ilҽ yanaşı «Bununla no etmok olar?» - suah da meydana çıxır. Hҽmin sualın xüsusi tҽlim almadan da inkişaf edib tҽkmilloşҽ bilor. Çünki ҽsasını insanın
meydana cıxması müvafıq oşyaya daha yaxından bolod olmaq üçün zҽmin praktik fҽaliyyҽti vҽ nitqҽ yiyҽlҽnmҽsi toşkil Buna görҽ dҽ hҽr cür tolim
fҽaliyyoti do idrak prosesloı inkişafına lazımınca tҽsir göstҽro bilmoz. Odur ki,
yaradir. Elҽ bil uşağın duyğu vҽ qavrayışlar alҽminҽ yeni bır keyfiyyҽt ҽlavҽ
inkişafet tҽlim formasına son dövrlҽrdҽ xüsusi fıkir verilir. Bclҽ fҽaliyyҽti sadҽcҽ
olunur. Yoni onda oşyanı olduğu kimi oka etdinnҽklҽ yanaşı onun funksional olaraq informasiyaları monimsomҽyo, ol kimi yadda saxlamağa, lazım golondo
cohҽtlҽrini tapmağa cohd yaranir. Bu da hissi idrakdan montiqi idraka kcçidin yada salmağa müncҽr bilmoz. Tҽlim prosesi düzgün tҽşkil cdildikdo, hҽtta ki
başlanğıcmı mҽktҽbyaşh şagirdlordҽ belҽ gerçҽkliyo nҽzori münasibot ҽı gҽlib inkişaf edҽ
398 kil edir. Ҽşyalar alҽminҽ maraq hoddon ziyado genişlonir. Daha I oşyalarla bilor. Bu halda empirik vҽ nҽzҽri bilik tiplori qarşılaşdırılması onların fҽrqini
tanış olmaq, onlara bҽlҽdlҽşmҽk tolobati yaranir, ikişaf edir. Bu da idrak ayırd ctmoyҽ, tҽlimin u fetdirici mahiyyҽtini düzgün başa düşmҽyҽ kömok cdir.
proseslorinin inkişafının tobii zominini ikil edir. Demoli, ҽşyalarla icra edilon Ç onҽnҽvi tҽlim ҽsasҽn cmpirik biliklҽrin monimsҽdilmҽs: inkişafetdirici tҽlim isҽ
praktik omoliyyat insanin çokliyo yaxından bolod olmasim tomin ctmoklo, onun nҽzҽri biliklҽrin mҽnimsҽdilmҽs: yönҽlmişdir. Bu iki bilik mҽnimsҽmҽ tҽrzini
idrak seslҽrinin inkişafına da tokan verir. Noticodo insan osas liyyot növü olan müqayisҽ etd: apancı foaliyyҽtin sҽmҽrҽli tҽşkilindҽn asılı olaraq i proseslҽrinin
omok prosesindo noyi bildiyini, noyi Imodiyini, noyi seçdiyini, noyi seçib ayird müvҽffҽqiyyҽtlo inkişaf ctdiyinin şahidi olanq.
edo, özü üçün ;dınlaşdıra bilmҽdiyini müҽyyҽnlҽşdirir. 1. Empirik bilik ҽşyaların vҽ onlar haqqında olan tosҽvvül müqayisҽ
Ҽşyavi foaliyyotin osas mozmunu iimumi bir moqsodo tabe klur. Mosolon, bir edilmҽsi sayҽsindҽ onlardakı cyni olan ümumi xassҽl aşkar cdir. Nozori bilik iso
sira cari mҽsҽlҽlor - maşın hissҽlҽrini yığmaq, ■lalamaq, onlan nişanlamaq, ҽşyaların ayırd edilmiş sistcm daxilindo bir sıra münasibҽtlorini, rolunu,
ölçmҽk, dҽqiqloşdirmҽk vҽ s. kimi hlor miioyyon mҽhsulu tolob olunan vҽzifҽlorini tҽhlil ctmok ҽsasın mcydana çıxır.
keyfıyyҽtdҽ istehsal etmok к I il и iimumi moqsodo tabe olur. İş nisboton sado 2. Müqayisҽ çox zaman cisimlҽrdҽki zahirҽn ümumi xassol
cari mosololori etmoyo yönҽlmiş olur, lakin iş prosesi ҽşyalarla icra edilon müoyyҽnlҽşdirir, bıınun sayҽsindҽ müҽyyҽn cisimlor formal olarw oxşar cisimlor
amoliyyatlarsiz miimkiin deyildir. Homin omoliyyatlann icrasi bsyalara otrafli zümrҽsino aid cdilir. Halbuki bozon onlar daxilın bir-biri ilҽ о qҽdҽr dҽ bağlı
bolod olmağı.. onlann xassolorini diizgiin nozoro almağı tolob edir. Xarrat olmur. Tҽhlil vasitosilo oşyaların clı real vo xüsusi münasibҽtlҽri axtarılır ki, bu
pҽncҽrҽ, qapi, stol vo s. düzҽltmҽk üçün 5igötür-qoy» edir, ҽmҽliyyata münasibotlҽr homıı sistemin digҽr genetik xüsusiyyotlorinin tnzahürü üçün ҽsas
başlamazdan ovvol ağacı miixtolif Jwoflordon nozordon kcçirir, onu hansi old bu münasibot ümumi forma yaxud, mahiyyҽt kimi çıxış edir.
istiqamҽtdҽ vo no qodor onmaq, cilalamaq lazim goldiyini fikron 3. Empirik bilik (onun ҽsasında müşahidҽ durur) yalnı.
müҽyyҽnlҽşdirir. Moqsodo nail olmaq üçün ҽmҽliyyatın xarakterino miivafiq
cisimlҽrin xarici olamҽtlҽrini, xassҽlorini oks ctdirir, ona görҽ d<
olaraq lyğunlaşma hҽrҽkҽtlҽrini do seçir. Demoli, ҽşyavi foaliyyot fcrosesindo
bütünlüklo ҽyani tҽsҽvvürlҽrҽ istinad cdir. Nozҽri biliklҽr i«
cisimlor, hadisolor, onlann xassolori xiisusi idrak obyektino cevrilir.
ҽşyalann dҽyişdirilmosi sayosindo meydana goldiyindon onlarıı
Ҽşyavi foaliyyotin mozmununa homin işin moqsodi, iş görülҽn obyektin
daxili ҽlaqҽ vo münasibҽtlҽrini oks etdirir. Ҽşyanı vo ya cism
(ҽşyanın) xassҽsi vo iş şҽraiti daxildir. Bunlann xarak-lcrindҽn asih olaraq noinki
400
işin mozmun vo formasi, icra iisulu, hom do insanin idrak foaliyyoti yeni
Oozori bilik formasında yada salanda, insan tҽfҽkkürü hissi, ҽyani İBSOvvürlҽr
keyfiyyot kosb edir. Ҽgҽr biz ontogenezdo idrak proseslorinin inkişafına nozor
hüdudundan kҽnara çıxır.
salsaq, osas foaliyyot növünün mozmun vo formasından asih olaraq onlann

Empirik biliyin konkrctloşdirilmosi hҽr hansı fonnal sinfҽ daxil olan 1. ('insin formalaşması prosesindҽ bioloji vҽ sosial a mill.и
müҽyyҽn illüstrasiyaların, misallann scçilmҽsindҽn ibarҽt olur. Nҽzori biliyin
konkrctlҽşdirilmosi isҽ onun ümumi Hüsusiyyҽtlҽrini, başlıca tҽzahürlorini Cinsin formalaşması müxtҽlif bioloji vҽ sosial amillҽil şortlonҽn mürokkob
ayırmaq, izah etmҽk şoklindҽ cҽrҽyan edir. prosesdir.
Demҽli, inkişafetdirici tҽlim yalnız müҽyyҽn biliklor sistemini Cinsin formalaşmasında bioloji amillҽrin rolu nodҽn ibarotdır? Bҽs, bu
menimsҽmҽklҽ kifayҽtlҽnmir, müҽyyҽn «korrclyativ asılılıqlar» qurmaq, onu prosesdҽ sosial amillҽr песҿ rol oynayır? Onlardai hansının rolu daha çox
tҽşokkül ctdirmҽk vasitҽsi kimi çıxış cdir. Burada itelimlҽ ҽqli inkişaf müҽyyҽnedici xarakter daşıyır?
cynilҽşdirilmir; «tҽlim» «ictimai tҽcrübҽni monimsomҽk» kimi izah edilir. Hҽmin Uşağın cinsi inkişafı onun ümumi inkişafının mühüm bil cohotini tҽşkil cdir,
mҽnimsҽmҽ proscsi kortҽbii, horn dҽ xüsusi mҽqsҽd istiqamҽtli şҽkildҽ cҽroyan ҽslindҽ oğlan vҽ ya qızın doğuldugu günduıı başlayaraq fasilosiz surҽtdҽ davam
cdҽ bilҽr. Nҽzҽrҽ almaq lazımdır ki, tҽlim proscsindҽ idrak proseslorinin inkişafı edir. Lakın o, ıı/ım miiddol spesifik xaraktcr daşımır. Cinsi hҽvos ancaq
üçün iki başlıca şort var. Ҽvvҽla, m ü ҽ y y ҽ n b il i kl ҽr , müoyyon ya| dövründҽn ctibarҽn fҽallaşır. Bunu nҽzҽrҽ alaraq, oğlan vo qızların
b acar ıq lar si st e mi m ҽ n i m s o d i l m ҽ l i , ikincisi, cinsi inkişafı proscsini şҽrti olaraq iki ҽsas dövrҽ bölmҽk olar.
onları mҽnimsҽmҽyin osasında duran f i k r i f o a l i y y ҽ t i n f o r m a B ir i nc i d ö vr yeni doğulmuş uşaq yaşından başlayarad
vo • m ҽ 1 i у у a 11 a r ı n а у i у ҽ 1 ҽ n m о к d i г. mҽktҽbҽqҽdor yaş, eloco do müoyyon mҽnada kiçik mҽktobli yafi dövrünü ҽhatҽ
İdrak proseslorinin inkişafı şagirdlҽrin mҽnimsodiklori fealiyyҽt növünün cdir. Bir çox müҽlliflҽr bu dövrü uşaqlıq vo va infantilizim, yaxud ncytral uşaqlıq
mҽzmunundan asılıdır. Tolim foaliyyҽti somҽroli tҽşkil edildikdo, ycniyetmҽ yaşı dövrü adlandırırlar. Burada hҽmin adlann iiado etdiyi fizioloji mҽna ondan
dövründҽ şagirdlҽrin Итак fҽaliyyҽtindҽ bir sıra kcyfıyyҽt doyişikliyi omҽlҽ gҽlir. ibarҽtdir ki, 7j yaşına qҽdҽr cinsi yetişkҽnlik baxımında oğlan vo qı/ların fızikl
Yҽni şagirdlҽr tҽlim fҽaliyyҽtinin bütün ünsürlҽrinҽ yiyҽlҽnirlҽr: özlҽri öz inkişafında ҽsaslı fҽrq nҽzҽrҽ сафт1г. Kiçik mҽktҽbli yaşfc dövründҽ dҽ,
qarşılanna tҽlim tapşmğı qoyur, onu icra cdir, yoxlayır, qiymҽtlondirir, sҽhvlorini xüsusilҽ onun ҽvvollorindo, oğlan vo qı/ların fıziki inkişafında hҽlҽ ҽsaslı fҽrqlҽr
müҽyyon edib aradan qaldırırlar. Bununla bҽrabҽr, onlarda tҽlim-idrak motivlҽri müşahidҽ olunmur.
tҽşҽkkül edir. Yoni âgirdlҽr nҽinki tolim foaliyyҽtinin nҽticҽsinҽ, horn dҽ onu Lakin birinci dövr neytral xaraktcr daşısa da, uşaqların psixoseksual
icra ctmҽk yollanna, qaydalarına istiqamҽtlҽnirlҽr. inkişafının - qız vo oğlan kimi formalaşmasi prosesinin xüsusiyyҽtlҽrini başa
İdrak proseslorinin inkişafı, demҽli, foaliyyҽt növündҽn asılı olduğu kimi, düşmҽk üçün onun fҽrqloıı-dirilmҽsi zoruridir. Çox maraqlıdır ki, birinci dövrdo
hҽmin foaliyyotin песо tҽşkil edilmҽsindҽn, istiqamҽtlҽndirilmҽsindon dҽ asılıdır. uşaqlann oğlan vҽ qız kimi formalaşmaları, başqa sözlo, qı/ vo oğlan, rollarını
Bu cҽhҽtlҽr somorҽli tҽşkil cdilҽrsҽ, hҽtta tҽfҽkkürün tipi dҽ dҽyişilir. Şagirdlor mҽnimsҽmҽlҽri mahiyyҽt ctibarilҽ sosial xaraktcr daşıyır, ҽtrafdakı adamların
cisim vo hadisҽlҽrin mahiyyotini, onların arasındakı qanunauyğun olaqҽlҽri uaha onlara qız vҽ oğlan kimi münasibot bҽslҽmҽsj roftar etmҽsi ilҽ bağlıdır.
ҽtraflı görmҽyi vo tҽhlil etmoyi öyronirlҽr. 402 k i n c i d ö v r d ҽ n etibarҽn isҽ cinsi yctişmҽ sürҽtlҽnir, xaraktcr
kҽsb edir vҽ nisbҽtҽn qısa müddҽt ҽrzindҽ uşaq nizmi cins cҽhҽtdҽn
yctkinlҽşmҽyҽ başlayır. Hҽmin dövr uıni şҽkildҽ cinsi yetişmҽ dövrü adlanır.
Cinsi yetişmҽ ҽsasҽn yeniyctmҽ (10-11 yaşından 14-15 yaşına 1ҿг) yaşına
tҽsadüf edir, lakin tokcҽ bu yaş dövrü ilҽ >hdudlaşmır. Erkҽn gҽnclik (15
yaşından 18 yaşına qҽdҽr) fının da cinsi yetişmҽ nöqteyi-nҽzҽrindҽn öz
401 xüsusiyyҽtlҽri lır. Bu cҽhҽti nҽzҽro alsaq, ikinci dövr daxilindҽ üç morhҽlҽni
157-26 Äqlondirҽ bilorik. B i r i n c i m o r h ҽ l ҽ ҽsasҽn 11-13 Han (IV-VI
siniflҽr), i k i n c i m ҽ r h ҽ l ҽ 14-15 yaşlan MI-VIII sinifler),
IV н i s s ҽ ü ç ü n c ü m ҽ r h ҽ l ҽ isҽ 16-18 yaşları BC-XI siniflҽr) ҽhatҽ edir.
İNSANIN FҼRDİ XÜSUSİYYҼTLҼRİ Yeniyctmҽlik yaşı dövründo oğlan vo qızların fıziki vҽ psixi ■kişafında
müxtҽlif keyfıyyҽt dҽyişikliklҽri baş verir. ■cniyetmҽnin sinir sisteminin
funksional vҽziyyҽti dҽyişilir. Beyi-Bpali - şöbolҽri-qabığın alın sahҽlҽri daha
XIV FҼSİL İNSANIN CİNS-YAŞ XÜSUSİYYҼTLҼRİ
da inkişaf cdir. Qabıq-bliı Iballığın tҽdricҽn artması müşahidҽ olunur. Daxili
sekresiya btifҽlҽrinin foaliyyҽtindҽ do mühüm dҽyişikliklҽr baş vcrir.

Beyin hipotalamus vҽ hipofizin vasitҽsilo bütün daxili bkresiya vҽzilҽrinin başqa birisindo \m fiziki inkişaf vҽ cinsi yetişmҽ nisbҽton супi vaxtda gcdır.
işinҽ nҽzarot edir. Onlarıin hasil etdiklҽri brmonlar - fızioloji cҽhҽtdҽn aktiv Uçüncüsü, cinsi yetişmonin clcmcntlҽri olduqca çoxdur vf aynlıqda götürülҽn hҽr
maddҽlҽr qana ifraz olunur. Bemin hormonların tҽsirilҽ orqanizmin coşğun fıziki bir ҽlamot (hotta ogor bı/ onıın inkı>af dҽrҽcҽsini düzgün qiymҽtlondiro bilsҽk
inkişafı bşlayır, müvafiq üzvlҽr, eloco do ikinci cinsi ҽlamotlҽr - qadın vҽ bi üçün belҽ) bütiinlükdҽ cırıai yetişmo haqqında qҽti fıkir söylҽmҽk imkanı vermiı.
sҽciyyҽvi olan ҽlamotlor formalaşır, bu proscsdҽ cinsi bzilҽrin hasil etdiklҽri tMҽhz bıııte görҽ dҽ ycniyetmҽlik yaşı dövründҽ cinsi yetişmonii
hormonlar - androgenlҽr vҽ ekstrogenlor ■Dsusilҽ mühüm rol oynayır. xüsusiyyҽtlҽrinin tҽhlilinҽ sistem şoklindҽ yanaşmaq zҽruridir.
Cinsi yetişmҽnin birinci mҽrhҽlҽsi üçün aşağıdakılar bciyyҽvidir: mҽrkҽzi sinir Cinsi yctişkҽnlik orqanizmin hҽyat fҽaliyyҽtinin gedişi onun ҽtraf mühitlo
sisteminin, hipotalamus vҽ hipofizin bktiviiyi artır, lakin holҽ cinsi vozilҽrin qarşılıqlı tosiri prosesindo baş verir.
foaliyyҽtindҽ ҽsaslı ışikliklҽr ҽmҽlҽ gҽlmir. Cinsi yetişmҽnin ikinci mҽrholҽsindҽ Gcniş tҽsadüf edilҽn bir neçҽ halı qcyd cdҽk. Qızlar cil
spesifık cҽhҽtlҽr meydana çıxır. Cinsi vҽzilҽr hipotalamus vҽ )fizin aktivlik 404
dorҽcҽsinҽ müvafiq miqdarda cinsi hormonlar I etmoyo başlayır.
hotdҽn oğlanlara nisbҽtҽn daha tez yetişirlor. Kҽndҽ nisbҽtҽn iri dorlҽrdҽ
Qızlarda qadın cinsi hormonlarının (ckstrogenlҽrin) tҽsirilҽ in ikinci cinsi
uşaqlarda cinsi yctişmonin crkҽn başlanması müşahidҽ inur. Bҽzi müҽlliflҽr cinsi
ҽlamҽtlҽr inkişaf edir; onlarda mcnustrasiya rü başlayır, tҽdricҽn bҽdҽnin
yetişmҽnin iqlim şҽraitindҽn dҽ asılı luğunu qeyd cdirlor. Lakin ycni todqiqatlar
konturları yuvarlaqlaşır, dҽrialtı syrҽlҽrdo piy yığınları artır, döş vҽzilҽri
göstҽrir ki, cinsi lişmҽdo iqlim şҽraitinin ohomiyyoti minimaldır vҽ onu
böyüyüb inkişaf cdir
ııımiyyҽtlҽ nozoro almamaq olar. Mҽsolon, qr/larda cinsi lişmҽnin başladığı orta
yaşın tropik ölkҽlordҽ vo soyuq ■skada tҽxminҽn eyni olduğu müҽyyon
403
cdilmişdir. Bir çox ■lliflor uşaqların cinsi yetişmҽsinҽ tҽsir göstҽron amillҽr
Kişi cinsi hormonlarımn (androgenlҽrin) tҽsirilo yeniyemıodi xarakterik
»risindҽ iqlimҽ nisbҽtҽn qidanın roluna daha çox ohҽmiyyҽt rirlor.
ҽlamҽllҽr yaranır: oğlanların, necҽ deyorlҽr, bığ yed tҽrlҽyir, sosi dҽyişilir, cinsi
mozmunlu röyalarla müsayiҽt cdıl.m polyusiya halları müşahidҽ olunıır. Cinsi yetişmo prosesindo uşağın hҽyat şoraitinin, xüsusilo onun sial inkişaf
Uşaqların boy artımında da mühüm dҽyişikliklor nozoro çarpılj Ikinci cinsi şoraitinin rolunu xüsusi qeyd ctmok lazımdır. ısadüfı dcyildir ki, ycniyetmolik
ҽlamҽtlҽrin inkşaf süroti һҽг iki cinsdo boy artimiid uyğun golir. yaşı dövründo oğlan vo qızların ■alaşması prosesini şortlondiron fordi cҽhotlor
Bҽdҽnin uzunluğu ildҽ 5-8 sm artır. Qızlar I I 12 yaşında dalıı fҽal sürҽtdҽ daha çox omiyyҽt kҽsb cdir. Cinsi yetişmҽ baxımından ycniyetmҽ oğlan i qızlarda
böyüyürlҽr (bu zaman onlann boyıı ildo hotta 10 мн arta bilҽr), oğlanlann mühüm fҽrdi fҽrqlҽrin müşahido olunması da molv/ nunla izah olunur.
boyunun sürҽtlҽ artması 13-14 yaşııuli müşahidҽ olunur (belҽ ki, oğlanlar ҽvvҽlcҽ Cinsi yctişmonin 6 variantını forqlondirirlҽr. 5 №-li codvҽldo nvat'ıq varianllar
boy etibarilҽ qızlardJ gcri qalırlar, 15 yaşından sonra isҽ onlan ötürlor). Bodonin çҽrçivҽsindҽ oğlan vҽ qızlarda cinsi yetişmҽnin l^ladığı yaş vҽ onun davamctmҽ
küiloej dҽ sürҽtlҽ artır. Qızların çҽkisi ildҽ 4-8 kq, oğlanların çokisi 7-8 кц artır. müddҽti göstorilmişdir. Bütün Rantlarda cinsi yctişmҽ proscslori qızlarda 11-13,
Oğlan vҽ qızlarda müvafiq cinsi ҽlamҽtlҽr inkişaf ctdikcJ onların görkҽmi dҽ oğlanlarda iso t 15 yaşlar arasında daha çox intcnsiv xaraktcr kosb edir.
dҽyişir, başqa sözlҽ, ycniyctmolor tҽdrionı zahiri olamҽtcҽ kişi vҽ qadına Qeyd olunan variantlardan hҽr birinin özünomҽxstıs fizioloji vo lixoloji
çevrilmoyo başlayırlar (C'inıl yetişmo tҽkco bunlarla mohdudlaşmır. xarakteristikası vardır. Bütün hallarda onların sobҽblori ütoxossislҽrin (pediatr,
Yeniyetnwlordo ürok* damar, tҽnҽffus, hҽzm sistemlҽrinin vҽ s. foaliyyoti dҽ seksoloq, seksopatoloq, fızioloq, psixoloq vҽ s.) yaxından iştirakı ilҽ ҽtraflı tҽhlil
yenıd.Hi qurulur, onların funksional imkanlan daha da artır). Bu prosJ üçüncü
Cҽdvol 5
mҽrhҽlodҽ tamamlanır.
Qızlarda vҽ oğlanlarda cinsi yetişmҽnin v:ıı ianthırı
Elmi odobiyyatda cinsi yetişmҽnin morhololori vo dövrUnl haqqında vahid
fikir yoxdur. Bunu aşağıdakdarla i/ah ctmҽk olafJ Birincisi, eyni bir xronoloji N" Cinsi yetişmҽnin variantları Yaş dövrlori
yaşda müxtolif ycnıyctmҽlord# orqanizmin fızioloji yctkinliyi müxtҽlif ola bilor. Qızlar Oğlanlar
çünki cınti yetişmҽ müxtҽlif yaşlarda başlaya vҽ ya cynı olmayan sürotlfl davam 1. Cinsi yctişmonin gec başlanması 12-17 14-19
edҽ bilҽr. İkincisi, ауп-ауп yeniyctmolordo cinsi olamotlt* müxtҽlif şҽkildҽ 2 Cinsi yctişmҽnin tez başlanması 10-13 10-15
uzlaşır, mҽsҽlҽn, onlardan birindҽ fıziki inkiffl (boy vҽ s.) sürҽtlҽ gctsҽ do, ikinci 3. Orta variantlar 10-15 12-17
cinsi ҽlamotlorin inkişafı ayılıfl nҽzҽrҽ çarpmır (onlar sonralar ҽmolo golir), 4. Tcz yctişmo 10-12 12-14
5. Cinsi yetişmonin long başlanması 13-15 15-17
6. Long yetişmo 10-17 12-19
downloaded
405
from KitabYurdu.az
olunmalıdır. yetişmҽnin qızlarda 8 yaşından, oğlanlarda isҽ 10 yaşından keyfıyyҽtlor aşılayır, adamlarla oğlan vҽ qız kimi rҽftar etmҽk, oğlan vҽ qız kimi
başlanması patoloji hal hesab olunur. oynamaq, saçını daramaq, gülmok, ağlamaq qaydaları vҽ s.-ni öyrҽdirlҽr.
Bu proses çoxcohҽtlidir: uşaqların kişi vҽ qadın stcreotipi vҽ ctalonlarını
mҽnimsҽmҽsindҽ ҽtrafdakı adamlar, birinci növbҽdҽ, validcynlor mühüm rol
2. Yetkinliyin üç sҽviyyҽsi: cinsi, psixoloji vҽ sosial yctkinlik oynayırlar. Uşaqlarda öz analan nümuno-sındo qadm, ataları timsalında isҽ kişi
rolları haqqında tҽsҽvvürlor fonnalaşır.
Bҽzi psixoloqlar (S. Holl, Z. Freyd vҽ b.) inkişafın biolojl amillҽrino Müşahidҽlҽr göstorir ki, lap kiçik yaşlarından atası ilo kifayҽt qodҽr ünsiyyҽt
müstҽsna dorocҽdo böyük ҽhomiyyҽt verirlor. Onlarm fikrincҽ, yeniyctmҽlik imkanına malik olmayan oğlanlar sonralar çox vaxt öz atalıq vҽzifҽlҽrini icra
dövründҽ inkişafın on başlıca şorti cııttl yctişmҽ kimi bioloji amildҽn ibarҽtdir. ctmҽkdҽ çҽtinlik çҽkirlҽr. Atasız tҽrbiyҽ olunan oğlanlar isҽ olverişli şoraildҽ ya
Hҽlҽ vaxtilҽ L. S. Vıqotski mosҽlҽnin belҽ qoyuluşunun e' cҽhҽtdҽn sҽhv qadın davranış tipini mҽ-nimsҽyir, ya da onlarda kişi davranışı haqqında yanlış
olduğunu göstҽrҽrҽk yazırdı ki, yeniyctmolik у dövrünü hor hansı bir formıılla, tҽsҽvvürlҽr fonnalaşır. Atasız tҽrbiyҽ olunmuş qızlarda da kişilik haqqında
bizim misalımızda, cinsi yctisııta ilo xarakterizo ctmҽk olmaz. birtҽrҽfli tҽsҽvvürlor nisbҽtҽn asanlıqla omҽlҽ gҽlir. Bu isҽ nҽticҽ ciıbarilo qadın
Gҽlin, hҽr şeydҽn ovvҽl, hcyvanların vo insanların uşaqlıq dövrünü bu rollannın mҽnimsonilmҽsino mҽnfı tosir göstorir. Uşaqların kişilik vҽ qadınlıq
baxımdan müqayisҽ edҽk. H с у v a n l a r ı j «u ş a q 1 ı ğ ı » bҽdonin haqqında stereotip vҽ ctalonlara yiyҽlҽnmҽsindҽ ҽdҽbiyyat vҽ incҽsҽnҽt dҽ
kütlosinin artması vo ya böyümҽsi, ayrı-ауп üzv vҽ funksiyaların inkişafı, cinsi mühüm rol oynayır.
yclişmҽ ilo xaraktcria olunur. Horn do cinsi yetişınҽ yctkinliyҽ kcçidi müoyyon Oğlan vҽ qızlar hҽmyaşıd uşaqlarla vҽ yaşlılarla ünsiyyot şҽrai-tındҽ kişi vo
edir. İ n I a n ı n uşaqlığı bütün bu xaraktcristikaları ö/.ündo hif/ cdir, lakııt. qadın stereotiplҽrini mҽnimsodikcҽ öz cinslҽrini dҽrk cdirlҽr. Bu baxımdan 6
bununla borabҽr, onda yctkinliyo kcçid yalnız cinsi yetişkҽnlıkWı müҽyyҽn yaşından 10 yaşa qodҽrki dövrdo uşağın psixologiyasında ilk mühüm
olunmur. dҽyişikliklҽr ҽmҽlҽ gҽlir, yeniyet-molik yaşında iso onlar kişi vҽ qadın
Cinsi yetişmҽ dövründҽ oğlan vҽ qızlarda elo xüsusiyyotle ҽmҽlҽ gҽlir ki, stercotiplҽrinҽ fҽal surҽtdҽ yiyҽlҽnmҽyo başlayırlar. Yaşlılar kimi geyinir vҽ saç
onları sadҽcҽ olaraq tokco bioloji (cinsi yctisnnı) amillҽrlҽ izah ctmҽk mümkün qoyur, yaşlılar kimi yerimҽk vҽ danışmaq torzinҽ yiyҽlҽnir, tҽqlid yolu ilo kişi vҽ
deyildir. Yeniyctnıo ö/ünün cıntl monsubiyyotini tokco öz orqanizminin qadınlar üçün sҽciyyovi olan keyfiyyotlori mҽnimsҽyirlor. Oğlanlar vo qızlar öz
xüsusiyyotlori ilo borqoıaf ctmir. Hҽtta tamamilҽ normal bioloji inkişaf belo öz- cinslorinin xüsusiyyotlorini dҽrk etdikcҽ,
özlüyündi insanı şoxsiyyҽt monasında kişi vo qadın ctmir. Bıınıın ücufl 407
orqanizmin bioloji xarakteristikaları onun psixoloji vҽ sosıal xacakteristikaları Пҿ
tamamlanmalıdır. O. ailo qurmağa, и>ац böyütmҽyo, ailҽnin sorvҽtlҽrini
qorumağa hҽm p s i x о 1 о j ll hҽm dҽ s o s i a l cҽhotdҽn hazır olmalıdır.
V. İ. Suxomlinski bu cҽhҽti qız şҽxsiyyҽtinin formalaşmM istiqamҽtindo çox
dҽqiq tҽhlil ctmişdir. O, deyirdi ki. «moğrud müdrik, ҽlçatmaz olmaq üçün «qız»
ınsanın tbxr ctdıyj kcyfıyyҽtloro: şҽxsi lҽyaqҽto, hoyatın yüksok ınoqsodini doıtt
ctmoyҽ, yaradıcılıq qabiliyyotino. meylloro, istcdada nıalık
406 olmalıdır». «Bütün bunlar ürokdҽ zҽrrҽ-zҽrrҽ yaranır. Ҽgҽr qız biitiin bu
zonginliklori onda qadının toşҽkkül etdiyi vaxtdan •vvҽlki illҽrdҽ vҽ cinsi
yctişkҽnlik illҽrindo kosb edirsҽ, o, kişini nociblҽşdiron qüdrotli monҽvi qüvvҽ
olur».
Göründüyü kimi, heyvanın fҽrdi inkişafı yalnız cinsi yctkinliklҽ müҽyyҽn
olunur. İnsamn yetkinliyi isҽ son dҽrҽcҽ mürokkҽb xarakter daşıyır, cinsi,
psixoloji vҽ sosial yctkinlik kimi mcydana çıxır.
Psixoloji cins necҽ formalaşır? Hҽr bir xalqın qadınlıq vҽ kişilik haqqında
özünҽmҽxsus stereotip vҽ etalonları vardır. Uşaqlar anadan olan gündҽn onları bu
stcrcotip vo etalonlara müvafıq surҽtdҽ torbiyҽ cdir, onlara kişi vҽ qadına moxsus

onlarda başqa cinsҽ özünҽmҽxsus münasibҽt ҽmҽlҽ gҽlmow başlayır. Başqa baxımdan tҽrbiyҽ praktikasında onları bir-birindҽn rqlҽndinnҽk heç dҽ asan
cinsin dҽrk cdilmҽsi isҽ oğlan vҽ ya qızların 6ш cinslҽrini daha adekvat dҽrk dcyildir.
ctmҽsi üçün ҽlvcrişli şorait yaradıı Ünsiyyҽt proscsindҽ oğlan vҽ qızların bir- Yaş xüsusiyyҽtlҽri müҽyyҽn yaşlı uşaqların hamısı üçün eyni fecҽdҽ sҽciyyҽvi
birini qarşılıqlı surotdt dҽrk ctmҽsi psixoloji cinsin lormalaşmasında ycni c\>hot olan xüsusiyyҽtlҽrdir. Cinsi xüsusiyyҽtlҽr isҽ ı\otomik xarakter daşıyır: onlar ya
kımi özünü göstҽrir. oğlanlar, ya da qızlar üçün Kiyyҽvi olan xüsusiyyҽtlҽr kimi özünü göstҽrir. Bu о
Qızın mҽnsub olduğu cinsin xüsusiyyҽtlorini dork etmҽsi ош ҽks cinsin - dcmҽkdir İ t yaş xüsusiyyҽtlori cinsi xüsusiyyotlҽrin tҽzahürünҽ tҽsir pstҽrdiyi
oğlanlann xüsusiyyҽtlorini daha aydm dork ctnıok iıtt-kanı verir. Psixoloqların kimi, cinsi xüsusiyyҽtlҽr dҽ yaş xüsusiyyҽtlҽrinin l/ahürünҽ özünҽmҽxsus tҽsir
müşahidҽlorino göro. böyük ycniyetnıolık yaşında qızlar rҽğbҽt bҽslҽdiklҽri göstҽrir.
oğlanlarda kişi başlanğıcını (kişilik olamҽtlҽrini) artıq yüksҽk qiymҽtlҽndirirlҽr. Hҽlҽ vaxtilҽ K. D. Uşinski qadınların müoyyҽn kcyfıyyҽtlҽrinҽ Öro kişilordҽn
Oğlanlar da birqҽdҽr (1,5-2 il) sonra olsa da, qızlan mohz bu volla dork edirloı fҽrqlҽndiklҽrini qcyd etmişdi. Onun fıkrinco, lıqqotlilik, dҽqiqlik, tҽmkinlilik,
Bu, bir tҽrҽfdon, ҽks cinso münasibҽtin ycni sҽviyyҽsi üçün şҽraifl yaradır, digҽr tokidlilik, sҽliqҽlilik, zҽriflik, da, zövq vҽ nҽhayҽt, uşaqlara anadangҽlmҽ
torҽfdҽn cins üçün sҽciyyҽvi olan davranış tҽrzinın formalaşmasını şҽrtlҽndirir. mҽhҽbbҽt - bütün tmlar elҽ keyfıyyҽtlҽrdir ki, kişilҽrҽ nisbҽton daha çox
Cinslҽrarası münasibotin xaraktcrı köklü surotdҽ dҽyişir. Ҽgҽr o, ovvҽllҽr yalnız qadınlarda beadüf olunur. Bu qadın keyfıyyҽtlҽri yeniyetmҽ qızlann davranış *
fıziki oxşarlığa ҽsatl lanırdısa, indi cinsin psixologiyasını (ҽks cinsҽ münasibҽt, rҽftannda özünҽmҽxsus tҽrzdҽ tҽzahür edir.
özüno-moxsus tҽlҽbatın yaranması, stcreotiplҽrin moniınsonilınҽsi, ideal ların Cinsi yetişkonlik dövründҽ qız orqanizmindҽ ҽmҽlҽ gҽlen bioloji dҽyişikliklҽrin
tҽşҽkkülü, davranış etiketlҽrinin fonnalaşması vҽ s.) da okı ctdirir. nҽticҽlҽri onların davranışına vҽ psixi letlҽrinҽ mühüm tҽsir göstҽrir. Qızlar daha
Yaş artdıqca, oğlan vҽ qızlann psixoseksual inkişafında sosial amillҽrin rolu çox emosional olur tez yorulurlar. Bu cohotlҽri nҽzorҽ alaraq qızlann rcjimҽ vҽ
daha da artır. |igiycna qaydalarına ҽmҽl etmҽlҽrinҽ xüsusi nҽzarҽt etmҽk Iracibdir. Onlann
Nişanlı oğlan, nişanlı qız, tҽzҽbҽy, tҽzҽgolin, ҽr-arvad, ana-ata. baba-nҽno - fıziki vҽ psixi inkişafına düzgün istiqamҽt İlrcrmok üçün hҽkimlҽ dҽ
bu rollardan hҽr biri tҽkcҽ bioloji xarakteristikalarla mohdudlaşınır. Onların sosial mҽslҽhҽtlҽşmҽk lazımdır.
mҽzmunu daha gcnişdir. Gҽnclik vo yctkinlik yaşı, elҽcҽ dҽ sonrakı yaş Cinsi cҽhotdon tcz yetişҽn qızlar özlҽrinin oğlan yaşıdlarından xilҽn yaşlı
dövrlorindҽ cinsin formalaşma-sı proscsindҽ mohz bu sosial amillҽr daha böyük olurlar. Lakin eyni zamanda onlardan özlorinin ıılıüm mҽziyyot hcsab ctdiklҽri
rol oynayır. Birin ci uşağın doğulması ilҽ ҽr-arvad münasibҽti tokcҽ ata-ana cҽldlik, qüvvҽ vҽ sürҽt kimi key-yyҽtlҽro görҽ geri qalırlar. Buna görҽ dҽ qızlar
müna-sibҽtinҽ çevrilmir, hҽm do onlar başqa adam - dünyanın bolko do ҽn böyük 12-14 yaşından aşlayaraq, özlҽrini yoldaşlanna bҽyҽndinnҽk üçün yeni yollar
möcüzosi olan uşaq vasitҽsilo şҽrtlonmҽyҽ başlayırlar. Ktarırlar. Müҽyyҽn edilmişdir ki, qızlar çox vaxt göründüklҽ-Jindon daha yaxşı
Kişi vҽ qadın rolları ictimai-mҽdҽni rollardır. Onlar. bır tҽrҽfdҽn, ictimai olduqlarını göstҽrmҽyҽ sҽy edirlҽr. Bununla âqedar olaraq, qızların
tarixi xaraktcr daşıyır, digor torofdon, müvafiq modoni normalarla müҽyyҽn davranışında ilk sadҽlövh hҽrҽkҽtlҽr (iş-okarlıq, naz-qҽmzҽ, şuxluq vҽ s.) ҽmҽlҽ
olunur. golir. Bütün bunlar isҽ ox vaxt inkişaf edib oğlanların diqqotini özüno cҽlb
Щ
.-f-jlı etmok mҽq-odi daşıyan süni davranış tҽrzinҽ çevrilir. Bclҽ hallarla vaxtında
nubarizҽ aparılmalıdır. Valideyn qızın davranış tҽrzini öyrҽnmoli,
3. Şagirdlorin cins-yaş xiisusiyyҽtlҽri 409
Cinsi dimorfızmin - cinslҽr arasında morfoloji, fızioloji v# psixoloji şҽrtlҽrin

fonnalaşması zҽminindo oğlan vo qızlarda cinsı
408
Jlsusiyyҽtlҽr ҽmelҽ gҽlir. Onlar insanın ümumi somatik xarak-ristikasından
tutmuş motivasiya sahҽsinҽ qҽdҽr müxtҽlif viyyҽlҽrdҽ özünü gösterir.
Cinsi xüsusiyyҽtlҽr uşaqların yaş xüsusiyyotlҽri ilҽ vҽhdҽtdҽ whür edir. Bu

ауп-ауп ҽdalarına fıkir vcrmҽli, onda mҽdҽni davıamş vordiş adotlori torbiyҽ zahirҽn, hҽm do daxilҽn gözҽl olmalıdır. Valideyn qızm gözol görünmҽk
edorkon, bu cҽhҽtlҽri nҽzҽrҽ almalıdır. meylini daxili gözҽllik uğrunda mübarizҽyo yönҽltdikdҽ, zahiri gözҽllik
Qızların başqalarının diqqҽtini cҽlb etmok nıeyli tokc0 davranış sahҽsi ilҽ mҽqsҽdҽ çevrilmir. Qızda, yuxarıda göstҽrilҽn mҽnҽvi keyfıyyҽtlҽrin forma-
mҽhdudlaşmır. Onların özloriııin /ahift görkҽmlҽrinҽ dҽ xüsusi diqqot laşması onun nҽinki özünҽ, horn dҽ başqa adamlara münasibҽtinin doyişmҽsindҽ
yetirdiklҽrini qeyd clmok lazımdır holledici rol oynayır.
V siniflҽrdҽ aparılmış bir todqiqatın nҽticҽsino göro. oğlanlarHİ ҽksҽriyyҽti Qızlann öz yoldaşlan ilҽ münasibҽtlori sahҽsindo dҽ maraqlı xüsusiyyҽtlҽr
(261 nofҽrdҽn 230 nҽfҽri) xarici görkҽmҽ ҽhҽmiyjÄ vermir. Oğlanların, xüsusilҽ nozoro саф1г.
aşağı siniflҽrdҽ başlannı hҽvetffl qırxdırmalan, sҽliqҽsiz geyinmҽlҽri hamıya Mҽşhur sovct pedaqoqu S. T. Şatskinin qeyd etdiyi kimi, qızlar qayda-
molunıdur. I акт oğlanlarda cinsi maraq tҽşҽkkül tapdıqca, onların da özlorinlj qanunu scvdiklҽri halda, oğlanlar daha çox intizamsız olurlar. Qızlar hovҽslҽ
zahiri görkҽmino münasibҽti dҽyişir. Mҽsҽlҽn, oğlan yarasıqli görünmok üçün avtoritet axtarırlar, oğlanlar isҽ ancaq qüwҽ avtoritetini qҽbul edirlҽr. Bu,
telini uzatmağa, saç saxlamağa başlayır, geyiminto| sҽliqҽsinҽ fıkir verir vҽ s. tҽsadüfı deyildir. Bҽzi pedaqoqların fıkrincҽ, oğlan kimi vuruşmaq heç qızlara
Görünür, bütün bıınlar cinsi \ etişkonliyH xüsusiyyotlҽri ilҽ ҽlaqҽdardır. Lakin, yaraşmır da. Onların paltarları vҽ saçlan da buna mane olur. Qızların gülҽşmҽ
qeyd ctmok la/ımdır kıf oğlanlar zahiri görkҽmlҽ nҽ qҽdor maraqlansalar da. vordişlҽri do yoxdur. Mҽhz buna görҽ dҽ qızlar, oğlanlardan fҽrqli olaraq, hotta
bıınu heç <Ш qızlar kimi osas probleınҽ çcvirmiıloı. affektiv hallarda belo, adҽton, sözlҽrlҽ dalaşırlar. Ҽlҽ salma, sirr açma, eyham
Zahiri görkҽm qızlar üçün ҽsas mosolodir. Qızda sadolilü tҽvazökarlıq kimi vurma, xҽborçilik, qcybot, küsmҽ vҽ s. qızların istҽr qızlarla, istҽrsҽ dҽ
keyfiyyҽtlҽr tҽrbiyҽ edoıkon. onıın yaraşıqsı|| kifir olmasını qeyd etmҽk vҽ oğlanlarla münasibҽtindҽ tez-tez tҽsadüf cdilҽn hallardır. Qızlan düzlük vҽ
nҽzҽrҽ çaфdırmaq olmaz. Belt söhbҽtlҽr qızlara son dҽrҽcҽ ağır tҽsir göstorir. doğruçuluq mhunda tҽrbiyҽ cdorkҽn buna xüsusi diqqҽt yetirmҽk vacibdir.
Qızlar /ahırl görkҽmi gözҽl görünmok, başqalannın diqqҽtini colb ctmҽk iicıMI Unutmaq olmaz ki, qızların ҽqli inkişafı onların emosional hoyatı ilҽ daha
ҽn ctibarlı vasitҽ hesab cdirlҽr. Tҽsadüfı dcyildir ki. artıq V sinıltlf zahiri çox ҽlaqҽdardır. Tobiҽt qadına böyük ana mҽhob-boti bҽxş etmişdir. Onun bu
görkҽm, demok olar ki, qızların hamısını maraqlandırıf. Onların yaşı artdıqca, mҽhҽbboti nҽinki uşaqlarla, horn dҽ istҽkli adamlar, valideynlor, bütün ҽtrafdakı
bu marağın da mozmunu doyisir vo yenl keyfıyyot kҽsb cdir. Bir sıra hallarda adamlarla münasi-botdҽ ifado olunur. Bu mҽhobbҽt qadının bütün hisslҽrini
iso zahiri görkҽmo olan mara^ ifrat formalarda özünü göstҽrir. zҽngin-leşdirir, ona mҽnҽvi zҽriflik, nҽciblik, hҽssaslıq vo s. bҽxş edir. Qızların
Müҽyyҽn edilmişdir ki, yeniyetmҽ qızlarda o/ünün zahıf| görkominҽ vҽ tҽrbiyosindo homişo bu cҽhҽto diqqҽt yctirmҽk lazımdır.
geyiminҽ yüksҽk maraq, adotҽn, ana vo ya böyulj bacının hoddindon artıq Oğlana tҽsir etmҽk üçün onun maraqlannı nozҽrҽ almaq, ona Verilҽn
tomtҽraqlı gcyindiklҽri ailҽlordҽ daha id ҽmҽlҽ golir. Bu tҽbii marağın inkar tolҽblori mҽntiqi surҽtdo ҽsaslandırmağı bacarmaq /oruridir. Qızlara tosir etmҽk
cdildiyi ailolordo do zahırt görkҽmҽ xüsusi maraq nisbҽtҽn asanlıqla formalaşır. üçün iso bu kifayҽt deyildir. Qıza hisslҽr vasitҽsilҽ tҽsir etmҽk lazımdır. Ҽgҽr
Ҽlbҽttҽ, valideynlor, xüsıısilo ana, qızın saailarla «gü/gf qarşısında dayanıb qız validcyni sevmirsҽ,
özünҽ sığal-tumar vermosino» laqcyd qalnuM malıdırlar. Çalışmaq lazımdır ki, 411 ana vҽ atanın mҽntiqi пҿ qҽdҽr güclü
qız bütün gününü bıına s«*f ctmҽsin. Ana bu mҽqsodlo qıza ilk gҽnclik olursa-olsun, sözün mҽnasında, onun
düvründo nisbotııe ҽtraflı mҽslҽhҽt vermoli, hҽtta, lazım gҽldikdo. она miioyyed hadisҽlҽrҽ münasibҽtini dҽyişҽ bilmir.
vҽrdislҽr dҽ aşılamalıdır. Qıza kosmctika qaydaları haqqındd mҽslҽhҽt verҽrkҽn Belo, dcyҽrlҽr, güclü cmosional qavrayışın
özünҽmҽxsus mҽnfi cҽ' do vardır. Şҽxsi
onun saçının rҽngini, sifotinin qurulıısuna boyunu vҽ s. nҽzҽrҽ almaq vacibdir.
hisslҽrҽ qapılmaqda qadm hoyatının mҽ
Yeniyetmo vo gone qı/ı Ьлщ iaşdırılması tҽhlükҽsi vardır. İlk gҽnclik
410 •almaq lazımdır ki, hҽr yaş dövrünün özünҽmҽxsus kosmetik leloblori yaşı dövründҽ qı ҽlvcrişli şҽraitdҽ tҽkliyҽ
vardır. Qızın zahiri görkҽmi gҽlinin, gҽlininki isҽ qadının Zahiri görkҽmindҽn meyl ctmҽsi, mҽhҽbbҽtin eqoizmo
forqlҽnmҽlidir. Geyinҽrkҽn homişҽ bir ölçü gözlҽmҽk lazımdır. Ana fıkir qısqanclığa çevrilmosi mümkündür.
vermolidir ki, qız bu mҽslҽhҽtlҽri вҿгҽгҽ alıb öz yaşına müvafiq kosmetik
Qızlarda ilk tҽҽssüratın güclü olması da görünür, onların d çox cmosional
qaydalardan istifadҽ etsin.
olması ile ҽlaqҽdardır. Qızlar özlҽrinin tҽҽssüratlarını unuda bilmir vҽ onunla
Qızlarda bu keyfıyyҽtlҽrin tҽrbiyҽsini onlarda ismҽt, hҽya, şerҽf, lҽyaqҽt,
ҽziz xatiro kimi u müddҽt yaşayırlar. Onlann, mҽsҽlҽn, ilk mҽhҽbboti daha do
hörmҽt, sadҽlik, tҽvazökarlıq vҽ s.-nin inkişafı ilҽ elaqҽlҽndirmҽk lazımdır.
daha davamlı, daha qüvvҽtli olur. Oğlanların isҽ sonrakı tҽossü nisbҽtҽn güclü
Qızlara (clҽcҽ do oğlanlara) belҽ bir fıkir tolqin edilmҽlidir ki, insan nҽinki

olduqda, adҽtҽn ҽvvҽlkinin unudulması noticҽlonir. Bu, tҽrbiyҽ nöqtcyi- mҽhdudlaşdırılmasına kҽskin münasibҽt bslҽyir, hotta qeyri-pcdaqoji tҽsir
nҽzҽrindҽn hom yaxşıdır, hҽm pisdir. Oğlanın hҽmişҽ yeni-yeni fıkirlҽrҽ, vasitҽlҽrinҽ müraciҽt edҽn prbiyҽçilҽrҽ müqavimҽt göstҽrirlҽr. Bununla ҽlaqҽdar
adamlara, ҽylҽncol vҽ s. meyl ctmҽsi onların qarşısında geniş üfüqlҽr açır. Bu olaraq bir bhҽti xüsusilҽ qeyd etmҽk lazımdır.
zan oğlanın zҽrҽrli tҽsirlҽrҽ düşmosi, öz yolundan kҽnara çıxıt imkanı da vardır. Qızlar onların lҽyaqҽtini alçaldan һҽг hansı bir todbiro ürҽk l|nsı ilҽ cavab
Lakin oğlanlan yenidҽn tҽrbiyo etmok qız yenidҽn tҽrbiyҽ ctmҽyҽ nisbҽtҽn verirlҽr. Belҽ hallarda qızlann son dҽrҽcҽ hҽssas Rnasım bütün tҽrbiyҽçilҽr qeyd
asandır (ümumiyyҽtlҽ götürs yenidҽn torbiyo torbiyҽyo görҽ qat-qat çҽtindir). edirlҽr. Apanlan müşahidҽlҽr bostorir ki, müollim kişilҽrin ünvanına tҽnqidi
Bclҽ nöqsanlara yol vcrmҽmҽk üçün qızlarda onlara xas о nҽcib qeydlҽr söylҽdikdo, blanlar bunu ürҽk ağrısı ilҽ qҽbul ctmirlҽr. Ycniyetmҽ
xüsusiyyҽtlorin inkişafına vaxtında ҽlverişli şҽrait yaratn lazımdır. qızlar isҽ pşilorin qadınlara nisbҽtҽn üstün olması haqqında eyhamla söylҽ-
Qızlar qayğı göstҽrmoyi sevirlҽr. Onların bu xüsusiyyotl istҽr yoldaşlanna, ml.Mi vҽ ya kinayҽ tҽrzindҽ deyilon yarızarafat, yarıciddi sözlor Işitdikdҽ
istҽrso dҽ balaca uşaqlara münasibҽtdҽ aydın zahür edir. Qızlar ictimai işlҽrdҽ qҽzҽblҽnir, hҽtta bҽzҽn özlҽrindҽn çıxırlar.
do kütlҽvi surҽtdҽ iştirak cdirl Bu ҽsasda onlarda kollektivçilik hissini inkişaf Oğlanları qızlara qarşı qoymaq ciddi sҽhvdir. Ailҽdҽ istҽr oğ-Ibnlara,
etdirmҽk olar. istҽrsҽ dҽ qızlara eyni qayğı ilҽ yanaşmaq lazımdır. Qızla-һп yanında hcç vaxt
Qızlar oğlanlara nisbҽtҽn daha tez sözҽ baxır, tapşınlmı$ üçün mҽsuliyyҽt «qadın ҽmҽyinin» ağırlığından d^nışnıaq ol-Küz Qızlarda belҽ yanlış zehniyyҽt
hiss edir vҽ adҽton, onu hҽvҽslҽ ycrinҽ yetinne çalışırlar. Mҽhz buna görҽ dҽ yaratmaqla onlan heç vaxt Jtyata hazırlamaq mümkün deyildir. Qıza һҽг hansı
qızlarda borc vҽ mҽsuliyyҽt hi tҽrbiyҽ etmҽk о qҽdҽr dҽ çҽtinlik törҽtmir. bir ev işi tapşı-
Qızlar öz imkanlarını qiymҽtlҽndirorkҽn daha ağıllı vҽ real horokot edirlҽr. 413 rarkҽn dҽ onun qadma moxsus xarakter daşıdıgmı qeyd ctnuıfc mҽslҽhҽt
Müoyyon edilmişdir ki, oğlanlar öz imkanla adҽton hoddindon artıq görülmür.
qiymҽtlҽndirirlҽr. Qızlar iso oksҽr hallfl özlҽrinҽ tҽnqidi yanaşmağı bacarırlar. Нҽг bir qız, clҽco dҽ oğlan müҽyyҽn ҽmok vordişlorino ıııalık olmalıdır.
Oğlanlar çox vaxt hҽrҽkc özündon artıq onun cffekti - otrafdakı adamlara песҿ Qızlar vҽ oğlanlar özünҽxidmoi omoyindo. moı.şot »m» yindҽ vҽ s.-dҽ iştirak
t< göstҽrmҽsi ilҽ maraqlanırlar. Onlann bir çox hallarda nalayiq he kҽtlҽr etmҽsi ctmҽklo belҽ vҽrdişloıo yiyҽlonirlor. Qızlanıı vo oğlanların ҽmҽk lorbiyosino
mҽhz bununla ҽlaqҽdardır. Lakin müxtҽlif alimk apardıqları müşahidҽlҽr homişo xüsusi diqqot yetirmul lazımdır. Ailҽdҽ sözün ҽsl mҽnasında ҽmok
göstҽrir ki, oğlanlar qızlardan az utan nıokiobi kcçon hoı bır qız vҽ oğlan lazımi mҽnҽvi kcyfiyyotloro yiyolonmoklo
412 ^yillҽr. Onlar ogor yaxşı sözlor işlotmirlorso vҽ ya no iso nalayiq Tokҽt уапауц hҽm dҽ hҽyata psixoloji cҽhҽtdҽn hazırlanır.
edirlҽrsҽ, bunu ya dҽcҽllik, ya da «özünü göstermҽk» mınҽ edirlҽr. Qızlar da Ailҽdҽ qarşılıqlı münasibҽtlҽrin inkişafında kişinin rolıı mühümdür. Axı,
öz hҽrҽkҽtlҽrinin effekti ilҽ az bıraqlanmırlar, lakin onlar oğlanlardan fҽrqli birinci olaraq cvlҽnmok toklifıni о ctmiş vҽ qı/a ҽl uzatmışdır, çҽtin anlarda bu
olaraq bu vҽ ya digҽr Srҽkҽtin özünҽ dҽ ҽhomiyyҽt vendor. Bu aydın şҽkildo ol qadının imdadına çatmalıdıl Birinci olaraq ürҽyindokilori о açıb demişdir,
göstҽrir I, qızlar hҽrҽkҽtlҽrini qiymҽtlҽndirҽrkҽn özlҽrine oğlanlara mbҽtҽn
dcmҽli, homin andai ctibarҽn o, hҽr ikisi üçün cavabdchdir. Onun qolbi moid vo
daha çox tҽnqidi yanaşırlar.
zoııl. hҽssas vҽ odalҽtli olmalıdır. Oğlanlarda bu keyliyyotlorin tҽrbiyu edilmҽsi
öz imkanlarını hoddindon artıq qiymotlondirmo hallarına Lzon qızlarda
xüsusi ҽhҽmiyyҽtҽ malikdir. Onların qüvvҽtli vfl dözümlü, mҽrd vҽ cҽsarҽtli,
tҽsadüf olunur. Lakin bclҽ hallarda qızlar özlҽrini Lcc dҽ «xüsusi şҽxsiyyҽt»
hossas vo odalotli olmasına daha yüksҽk tҽlҽblҽr verilmolidir.
hesab etmirlҽr: oğlanlann arasında isҽ llelҽrinҽ tҽsadüf edilir ki, onlar özlҽrinin
Zoif bҽdҽn, qorxaq vo üroksiz xaraktcr, cüız ürok - oğlatt uşağını pis
xüsusi mҽziyyҽtlҽrҽ kalık olduqlarına inanırlar.
tҽrbiyo ctmҽyin ҽn monfı noticoloridir. Bu cür ciiıuk osasda şҽxsi hҽyatda qadını
Qızların torbiyosindҽ onlann bu xüsusiyyҽtindon istifadҽ ■mok lazımdır.
ucaltmayan, amma onun insani v# qadınlıq lҽyaqҽtini mҽhv cdon xudpҽsҽndlҽr
Qızlarda özünҽ tҽnqidi münasiboti güclҽndir-boklҽ, onlarda özünütorbiyo
yetişib böyüyür.
tolobatı yaratmaq mümkündür. Lakin Ki, pedaqoji mҽharot tҽlҽb edir. Belo
Kiçik yaşlarından başlayaraq oğdanlarda qızlara qaygıkej münasibҽt tҽrbiyo
tҽrzlҽrdon sui-istifadҽ edҽn, ■ı/ın müsbҽt xüsusiyyotlҽrinҽ ҽhҽmiyyҽt vermҽyib,
edilmҽlidir.
nöqsanlarını fcrli-ycrsiz nezҽrҽ çarpdıran valideyn onun bir şҽxsiyyҽt kimi Hҽlҽ kiçik mҽktob yaşı dövründҽ oğlanlann qızlara münil sibҽtindo
krmalaşmasına mҽnfi tҽsir göstҽrҽ bilҽr. kobudluq hallarına tҽsadüf cdilir. Buna laqcyd yanaşmaq olmaz. Kiçik
Qızlar çox az hallarda tҽrslik edirlҽr. Lakin qızların tҽrsliyi psbotҽn sabit mҽktҽblinin bugünkü kobudlugıı osasııula sabah qadına mҽnfı münasibot yarana
olur vҽ uzun müddҽt davam cdir. Ümumiyyҽtlҽ, bızlar öz hüquqlannın bilҽr. Qızın mütiliyi vo passivliyi onun birtҽrҽfli inkişafı ilҽ nҽticolҽnҽr.

Oğlanların kobudluğunu, qızların passivliyini bҽzҽn onların fıziki Oğlanlarda qızlara vҽ qadınlara hönnot hissinın formalaşma-kda atanın
inkişafinın xüsusiyyҽtlҽri ilҽ izah edirlҽr. I.akin onlarm kobudluğunu tҽkco tҽsiri böyük ҽhҽmiyyҽtҽ malikdir. Bu mҽsҽlҽni yalnız
bununla aydınlaşdırmaq birtorofli olardı. Uşaqj kobudluğu ailҽdo öyrҽnir. Qızın 415 oğlanların tҽrbiyҽsindҽ ata nümunҽsinin rolu ilҽ mҽhdudlaşdı olmaz. Atanın
passivliyi do yanlış torbiyҽnin noticosidir. oğula tҽsirindon geniş mҽnada danışmaq lazınul Bҽzi alimlҽrin qcyd etdiklҽri
Belҽ hallan aradan qaldırmaq üçün kiçik yaşından oğlanlaıda qızlara kimi, moktҽbdҽ vҽ ailҽdҽ oğl uşaqlarına kifayҽt qҽdҽr kişi tҽsiri göstҽrilmҽmҽsi
hörmet hissi aşılamaq, qızlarda isҽ şҽxsi loyaqot hissi, ож qüvvҽlҽrinҽ inam hazırda cıdıJı problcmdir. Ailҽdҽ uşaqların tҽrbiyҽsi ilҽ ҽksҽr hallarda analaı
tҽrbiyҽ ctmҽk lazımdır. Bu ҽsasda oglanlarla qızların yoldaşlıq vҽ dostluğu mҽşğul olurlar. Bunu heç dҽ ataların vaxtının azlığı vҽ onların b.» mҽşğul
olması ilҽ izah ctmok olmaz. Uşaqların tҽrbiyosi ilҽ ҽsasr anaların mҽşğul
sağlam qarşılıqlı münasibҽt kımı inkişaf edir.
olması bir çox ailҽlҽrdҽ ҽmҽlҽ gҽlmiş birtere ҽnonҽnin nҽticҽsidir. Bu, düzgün
414 deyildir. Uşaqlann tҽrbiyҽsin atanın rolu ҽvҽzsizdir.
i Oğlanlarda qadına hörmҽt torbiyosi ana mҽhҽbbҽti ilo Ikıj.ılondirildikdҽ, Aydın mҽsҽlҽdir ki, cinsi xüsusiyyҽtlҽr ümumi xarakı daşımır. Hҽr yaş
daha yaxşı noticҽ verir. dövründҽ onlar özünҽmҽxsus sokildo tҽzahur cdirlҽr. Oğlan vҽ qızlarda cinsi
, III sinif şagirdi S. sentyabr ayının l-do dҽrsdҽn qayıdandan Ьлы hҽyocanlı xüsusiyyҽtlorin inkişafında hor у dövrünün öz ycri, öz xüsusiyyҽti vardır.
halda dedi: Bir cҽhҽti dҽ qeyd edҽk: cinsi xüsusiyyҽtlҽr nҽinki şagirdlonn yaş
L- Anacan, bizim sinfımizdҽ 14 dҽnҽ qız var. Mon onların heç ilı ilo xüsusiyyotlҽri, hҽm dҽ fҽrdi xüsusiyyҽtlҽri ilo vehdҽtdo formalaşır. Bundan asılı
oturmayacağam. olaraq eyni bir cinsi xüsusiyyot müxt.tlı oğlan vҽ ya qızlarda müxtҽlif çalarlarla
к Ana mozҽmmҽtlo oğluna baxdı: tҽ zahür edir. Tҽrbiy^ işindҽ şagirdlҽrin cinsi xüsusiyyҽtlҽrini düzgün nҽzҽrҽ
- Nҽ dedin, oğlum? Dҽnҽ? Belҽ çıxır ki, mҽn dҽ dҽnҽyҽm. L S. çaşıb qaldı. almaq üçüll onlann yaş vo fҽrdi xüsusiyyҽtlҽrini şҽrtlҽndirҽn amillori ҽtra
- Yox, son dҽnҽ deyilsҽn, son anasan, - deyo o, hҽyҽcanla Bİondi. öyrҽnmҽk lazımdır.
- Axı bu qızlardan hҽr biri böyüyüb ana olacaqdır. Son isҽ bl.ııa «donҽ»
deyirson. Mon do 41/ olmuşam, oğlanlarla puımuşam, indi isҽ sҽnin ananam.
Oğlum, yadında saxla ki, son k/laıa no etsҽn, clo bıl kı. mono edirsҽn: qızlann 4. Cinsi tҽrbiyҽnin psixoloji problemlҽri
könlünҽ fcuınsan. demҽk mҽnim könlümҽ toxunursan. Son mütlҽq hҽmin
Ь/lardan biri ilҽ otur, ҽgor lazım gҽlsҽ, ona kömҽk et. Ertҽsi gün Qҽdim zamanlardan başlayaraq, hҽr bir xalqın oğlan vҽ q tҽrbiyҽsi ilo bağlı
moktobdҽn şon halda qayıtdı. özünҽmҽxsus adҽt vҽ ҽnҽnҽsi olmuşdur. Bu ad vҽ ҽnҽnҽlҽrin ҽsas
- Anacan, mҽn bir qıza oxu dҽrsindҽ kömҽk etdim, - dcyҽ o, xarla bildirdi. funksiyalanndan biri mahiyyҽtcҽ uşaq v ycniyetmҽlҽrin cinsi torbiyҽsindon
- Bu, çox gözoldir, - dcyҽ ana oğlunu tҽriflҽdi, gҽlon dҽfҽ nin qız sҽnҽ ibarҽt idi.
kömҽk edҽr... Bu monada cinsi tҽrbiyҽnin tarixi çox qҽdimdir, lakin, o, ayrı bir tҽrbiyҽ
L. A. Levşin bu müsahiboni tҽhlil edҽrҽk yazır: ananın oğlu ilҽ ribo söhbҽti nҽzҽriyyosi sahҽsi kimi nisbҽtҽn sonralar ıormalaşmı XIX ҽsrin sonu - XX osrin
oğlan torbiyҽsinin osasını toşkil cdҽn ҽsas idcyanı Eol ifado edir. Oğul öz ҽvvҽllҽrindon ctibarҽn sürҽtlo inki ctmҽyҽ başlamışdır. Müasir dövrdo isҽ, bir
anasını hҽrarҽtlҽ sevir. Lakin oğula ılum olur ki, ana dünҽnki qızdır. Onun tҽrҽfdҽn, gҽnc nҽsl mҽnҽvi tҽrbiyҽsinin ҽhҽmiyyҽtinin artması, digҽr tҽrҽfd
oğlu ilo bir parlada oturan : isҽ sabahkı anadır. Belҽliklo dҽ oğulu ana ilҽ ölkҽmizdҽ ailҽnin daha da inkişaf ctmҽsi, ailҽ-nikah münasi" lҽrindҽ psixoloji
bağlayan böyük s tamamilҽ tobii surҽtdҽ onun qızlarla toşokkül edҽn amillҽrin daha ınühüm rol oynaması vҽ s. ҽlaqҽdar olaraq uşaq vҽ
qarşılıqlı ınasibҽti üçün nümunҽyҽ çcvrilir. Düzgün kişi tҽrbiyosinin açan yeniyetmҽlҽrin cinsi tҽrbiyҽsi xüs aktuallıq kҽsb cdir.
mohz buradadır. Şagirdlҽrin ҽxlaq tҽrbiyosi nҽzҽriyyosi vo tҽcriibosindҽ c'
Çalışmaq la/ımdır ki, uşaq qadına hörmҽt ctmoyi öz atasının, Jtfdaslarının, 416 torbiyҽ mҽnҽvi tҽrbiyҽnin bir sahҽsi kimi formalaşıb inkişaf cimişdir. Sovet
qohumlannın anaya, clҽcҽ dҽ nono vo bacıya ■rmoti timsalında, ananın pcdaqogikası vҽ pedaqoji psixologiyasının müasir ınkişaf mҽrhҽlҽsindҽ dҽ
ülviyyҽtini tҽrҽnnüm cdҽn şcrlҽr vҽ k.ıhmlar vasitosilo öyronsin. Uşaqları mҽsolҽnin belҽ qoyuluşu xüsusi aktuallıq kҽsb edir. Ҽn yeni psixoloji vҽ
pcdaqoji ҽdҽbiyyatda cinsi tҽrbiyҽ mҽnҽvi tҽrbiyonin mühüm ҽhҽmiyyҽtҽ malik
ananın votҽndaşlıq siması -pmiyyҽtdҽki mövqcyi, ictimai-siyasi foaliyyҽti, clҽcҽ
olan müstҽqil bölmҽsi kimi xarakterizo olunur. Bu cҽhҽtҽ hҽmişҽ xüsusi diqqҽt
dҽ görkҽmli Lıdmlann torcümeyi-halı vo osҽrlҽri ilҽ, ailҽdo vҽ ictimai byatdakı yotirilmҽlidir. Lakin nҽzҽro almaq lazımdır ki, cinsi tҽrbiyҽnin bir çox
rolu ilo tanış etmҽk mҽslҽhotdir.

mҽsҽlҽlҽri şagirdlҽrin mҽnҽvi tҽrbiyҽsi ilҽ yanaşı, hҽm do onlann ҽmҽk, estetik, mosololorini ancaq kompleks şҽkildҽ - sosioloq, demoqraf, fızioloq, seksoloq,
ҽqli vo fıziki tҽrbiyҽsi ilҽ bilavasitҽ bağlıdır. psixiaiı. psixoloq vҽ pedaqoqların birgҽ sҽyi nҽticosindҽ hҽll etmҽk olar.
Cinsi tҽrbiyҽ - oğlan vҽ qızlara heç dҽ yalnız hҽr hansı mҽlumatın, biliyin, İnsanın münasibҽt subyektinҽ çevrilmҽsi ilҽ onun bütün psixı hҽyatı
anlayışın verilmҽsi demҽk deyil, birinci növbҽdҽ, ağıllı vҽ gözҽl qarşılıqlı şҽxsiyyot xarakteri kosb edir. Bu zҽmindҽ dҽ cinslҽrarati münasibҽtlҽr
münasibotlҽrin tҽrbiyo edilmҽsi demҽkdir. şҽxsiyyҽtlҽrarası münasibҽtlor kimi inkişaf etmoyo başlayır. Onun ҽn başlıca
Uşaqların cinslҽrarası münasibҽtlҽr sahҽsindҽ mҽnҽvi mҽdҽniyyҽtҽ intcqrativ xüsusiyyҽtlҽri öz ҽksmı mҽhҽbbҽt hissindҽ tapır. Mҽhҽbbҽt şҽxsiyyҽt
yiyolonmҽsi, cinslҽrarası münasibҽtlҽrin ҽxlaq normaları osasında inkişaf psixologiyasının un mürҽkkҽb fcnomcnidir. Orqanizm sҽviyyҽsindҽ cinslҽrarası
ctdirilmҽsi cinsi tҽrbiyҽnin osas mҽqsodini tҽşkil edir. rabıin vҽ ҽlaqҽlҽr şҽhvot termini ilҽ xarakterizҽ olunur. Mҽhҽbbҽt is* ancaq
Uşaqların cinsi inkişafı onlann psixi inkişafınm mühüm sahҽ-lerindҽn şҽxsiyyҽt sҽviyyҽsindҽ formalaşır, insanın psixi hҽyatmı saflaşdıran ülvi vo
biridir. Mҽhz ona görҽ dҽ oğlan vҽ qızların psixoseksual inkişafının ccazkar hisso çevrilir.
qanunauyğunluqlannın öyrҽnilmҽsi cinsi tҽrbiyo nҽzҽriyyҽsi üçün böyük A. S. Makarenko «Cinsi torbiyҽ mohz sevgi tҽrbiyҽsi olma lıdır», -
ҽhҽmiyyҽtҽ malikdir. deyҽrkҽn bu cҽhҽti nҽzҽrdo tuturdu. Tҽsadüfı dcyildir kı. bҽdii ҽdҽbiyyatın insan
Cinsi xüsusiyyҽtlҽr tҽkcҽ ümumi psixologiyanın aktual prob-lcmi deyildir. ҽzҽmҽti vҽ lҽyaqҽti haqqında yaratdığı on böyük psixoloji himn mҽhҽbbҽt
Onun tҽdqiqi hom dҽ yaş vҽ pedaqoji psixologiyanın, sosial, etnik, ҽmҽk, himnidir.
mҽhkҽmҽ, incҽsҽnҽt psixologiyasının vҽ s. bir çox nozҽri-praktik mosҽlҽlҽrinin Cinsi torbiyonin nҽzҽri vҽ praktiki problemlҽri ancaq şҽxsiyyol
hҽlli üçün son dҽrҽcҽ mühümdür. psixologiyasının nailiyyҽtlҽri baxımından holl edilҽ bilҽr. Şҽxsıy yҽt
Uşaqların cinsi torbiyosinin vozifҽlori çoxcҽhҽtlidir. Oğlanlar vҽ qızlar psixologiyası cinsi tҽrbiyҽ nҽzҽriyyҽsinin osasını tҽşkıl etmҽlidir.
arasında mҽnҽvi qarşılıqlı münasibҽtlҽrin formalaşması, hisslҽr mҽdҽniyyotinin A. S. Makarenkonun qeyd etdiyi kimi, cinsi tҽrbiyҽ mҽsolesi on çotin
tҽrbiyҽ olunması, cinsin bioloji vo sosial problcmlҽri, qadın vҽ kişinin inkişaf pcdaqoji mҽsҽlҽlordҽn biri hesab edilir. Onun tikrineҽ, hcc bir pcdaqoji mҽsҽlo
qanunauyğunluqları vo dav-ranış xüsusiyyҽtlҽri haqqında elmi anlayışlann bu qҽdҽr dolaşıq salınmamış vҽ heç bir mҽsoUı haqqında bu qҽdor sҽhv rҽylҽr
formalaşması, qızlarda qadınlıq, oğlanlarda kişilik keyfıyyҽtlҽrinin inkişa^//^^ söylҽnmҽmişdir. Halbuki omolj cҽhҽtdҽn bu mҽsҽlҽ о qҽdҽr dҽ çҽtin deyildir vҽ
etdirilmҽsi, oğlan vҽ qızların nikaha, sağlam vҽ xoşbҽxt ailҽ hҽya-tma bir çox ailҽlordo olduqca sadҽ, ҽzabsız vo tҽrҽddüdsüz holl olunur. Cinsi tҽrbiye|
hazırlanması vҽ s. onların içҽrisindҽ ҽsas yer tutur. 418 ıtncaq ailҽ onu аупса bir mҽsolҽ kimi götürdükdҽ, başqa tҽrbiyҽ
Elmi-texniki toroqqi dövründҽ baş verҽn müxtҽlif sosial-demoqrafık ■Bosҽlҽlorinin ümumi kütlҽsindҽn ayırıb ona hҽddindҽn artıq fcöyük
proseslҽr, urbanizasiya, akselerasiya vҽ s. ilҽ ҽlaqҽdar olaraq cinsi torbiyҽ ҽhҽmiyyҽt verdikdҽ çҽtin mosҽlҽyo çevrilir.
mҽsҽlҽlҽri diqqҽti daha çox cҽlb cdir. Uşaqların cinsi tҽrbiyҽsindҽ ailҽ mühüm rol oynayır. Onlar hoyat
Bir çox hallarda uşaqlann fiziki inkişaf sürҽtilҽ onlann psixoloji vҽ sosial prosesindҽ, yaşlı nҽslin vasitҽsilҽ kişi ilҽ qadının, ҽrlҽ-trvadın qarşılıqlı
(vҽtҽndaşlıq) yetkinliyi arasında uyğunsuzluq müşahido olunur. Uğursuz münasibҽtlҽri vҽ s. haqqında müҽyyҽn tҽsҽvvür Vo anlayışlara yiyolҽnirlҽr.
ailҽlҽrin meydana çıxması, boşanmanın miqdarının artması, doğumun azalması Qadınlıq vo kişilik ctalonlarına ve Itandartlarına müvafıq olaraq, onlara müxtҽlif
vҽ s. hҽm do on latin psixoloji-pedaqoji sobҽblҽri haqqında düşünmҽyi tҽlҽb keyfıyyotlҽr aşılanır. lu baxımdan etnopsixoloji vo etnopedaqoji amillҽrin
edir. uşaqların v insi tҽrbiyҽsindҽ ҽhҽmiyyҽtini qeyd etmҽk lazımdır. Lakin bunlar
Cinsi tҽrbiyҽ nҽzҽriyyҽsi müxtҽlif clmlҽrin inkişaf tarixi w» müasir hcç dҽ uşaqların ailҽ hҽyatına hazırlanması üçün zҽruri olan bürün tmosҽlҽlҽri
sҽviyyҽsi ilҽ bilavasitҽ bağlıdır. Cinsi tҽrbiyodҽ u/un müddҽt tibbi istiqamҽt osas sistem şҽklindҽ ҽhato etmir vҽ edҽ do bilmoz. Bu şoraitdҽ uşaqlann cinsi
ycr tutmuşdur. Lakin çoxlu miqdanU hҽyati faktlar sübut etdi ki, cinsi tҽrbiyҽ tҽrbiyҽsi mҽsҽlҽlҽrinin hҽllindҽ mҽktҽbin iolu xüsusilҽ artır.
mҽsҽlҽlҽrinin hҽllindҽ ущ fiziologiyası, sҽhiyyҽ maarifı, seksologiya, Sosioloji, psixoloji vo pedaqoji tҽdqiqatlar ҽsaslı surotdҽ göstҽrir ki,
seksopatologiya, eloca dҽ uşaq psixiatriyası, pcdiatriya vҽ s. nҽ qҽdor böyük
moktҽbin iştirakı olmadan gҽnclҽrin ailҽ hҽyatına tı.ı/ırlanması praktik olaraq
ҽhҽmiyyolt malik olsa da, hҽlҽ kifayҽt dcyildir. Cinsi torbiyonin todricuıı
mümkün deyildir. Onlar orta mҽktҽbdҽ - ıiMisilҽ cinsin biologiyası haqqında
psixoloji vҽ pedaqoji problcmlҽri daha çox aktuallıq kosb ctnıoyü başladı.
nisbҽtҽn gcniş mҽlumat oldҽ cdir, ҽdҽbiyyat, tarix, hüququn ҽsasları vҽ s.
Müasir dövrdҽ cinsi tҽrbiyo problemlorinin lıollı baxımından sosiologiya,
fҽnlҽrin tҽdrisi prosesindҽ cinslҽrarası münasibҽtlor haqqında ҽdҽbi-bҽdii,
etnopsixologiya, demoqrafıya, etnoqrali\.ı vҽ başqa clmlorin nailiyyҽtlҽri dҽ
ictimai-larıxi vҽ hüquqi aspektdҽ müҽyyҽn mҽlumatla tanış olurlar. Son
olduqca ҽhҽmiyyotlidir. Aydııı mҽsҽlҽdir ki, cinsi tҽrbiyҽnin nҽzҽri vҽ praktik

zamanlar qızlarda evdarlığa aid bilik, vҽrdiş vҽ bacarıqların inkişaf -tdırilmҽsinҽ «Darvazamızı fҽlҽk vurubdur!»
daha çox diqqot yetirilir. «Ailҽ hҽyatının etika vo psixologiyası» kursu öyrҽnilir. Mirzҽ Sҽfҽr hҽrçi çalışdısa ikinci misra gҽlmҽdi. Ncçҽ dҽfo tҽpiyini yerҽ
Mҽktҽbdҽ tҽlim-tҽrbiyҽ prosesindҽ oğlan vҽ qızlar arasında •ağlam qarşılıqlı çırpdı, şҽrabın hamısını içdi. Misra gҽlmҽdi kı. golmҽdi».
münasibҽtlҽrin inkişaf etdirilmҽsi şagirdlҽrin oxlaq tҽrbiyҽsi baxımından xüsusi Mirzҽ Sҽfҽr niyҽ şer yaza bilmodi? Sualm cavabı aydındır: onun bu sahҽdҽ
ҽhҽmiyyҽt kҽsb edir. Bu mühüm mҽsҽlolori yüksҽk elmi-metodik sҽviyyҽdo holl qabiliyyҽti yox idi.
etmҽk uçün müҽllimlҽr uşaqlann psixoscksual inkişafının xüsusiy-yetlҽrini Qabiliyyҽt nodir? О nccҽ ҽmҽlҽ gҽlir, formalaşıb inkişaf edirmi?
ҽtraflı öyrҽnmҽli, şҽxsiyyҽt psixologiyasının nailiyyҽtlҽri •eviyyosindҽ tҽhlil Qabiliyyҽtlҽri psixoloji baxımda xarakterizҽ etmҽk üçün 3 cҽhҽti nҽzoro
etmҽli vҽ moktҽb tҽcrübosindҽ nozҽrҽ ■Imalıdırlar. almaq lazımdır.
Uşaqların cinsi tҽrbiyҽsi kimi mürҽkkob bir mҽsҽlҽni ancaq clmi zҽmindҽ 420
holl etmok olar. Bu nöqteyi-nҽzҽrdҽn cinsi lorbiyҽnin psixoloji mҽsҽlҽlҽrinin 1. Qabiliyyҽtlҽr şҽxsiyyҽtin fҽrdi-psixoloji xüsusiyyҽtidir. Fҽrdi sözüno
öyrҽnilmҽsi vҽ mҽktob löcrübҽsindҽ tҽtbiq edilmosi böyük ҽhҽmiyyҽtҽ malikdir. diqqҽt edin: insanlar öz qabiliyyotlҽrinҽ görҽ bir-birindҽn fҽrqlҽnirlҽr. Lakin
şҽxsiyyҽtin fҽrdi-psixoloji xüsusiy-yҽtlҽri çoxdur. Temperament do, xarakter dҽ
şҽxsiyyotin fҽrdi-psixoloji xüsusiyyҽtlҽridir. Bҽs, onda qabiliyyҽtlҽr,
419 şҽxsiyyҽtin digҽr fҽrdi-psixoloji xüsusiyyҽtlҽrindҽn - temperament vҽ
27*
XV F Ҽ S İ L xarakterdҽn nҽ ilҽ forqlonir?
2. Mirzҽ Sofҽrin başına gҽlҽn ҽhvalat bu suala tutarh cavab verir:
QABİLİYYҼTLҼR VҼ İINTELLEKTİN QURULUŞU qabiliyyotlor bu vҽ ya digҽr fҽaliyyҽtin müvҽffҽqiyyҽtli icrası üçün başlıca
şҽrtdir. Bu mҽsҽlҽni doqiqlҽşdirҽk: fҽaliyyҽt prosesindҽ temperament do,
xarakter dҽ müҽyyҽn rol oynayır. Lakin fҽaliyyҽtin müvҽffҽqiyyҽtli icrası
1. Qabiliyyҽtlҽr § 1. Qabiliyyҽtbr
bilavasitҽ onlardan asılı deyildir. Mirzҽ Sҽfҽrdҽ özünҽmoxsus temperament vҽ
xarakter ҽlamҽtlҽri var idi. Onlann bir çoxu hҽtta şairlik üçün çox olvcrişli idi.
haqqmda anlayış
Mosolon, Mirzҽ Sҽfҽr hҽvsҽlҽli adamdı, «sҽhordҽn axşamacan evdҽ oturub»
işlҽyҽ bilirdi. Lakin, görҽsҽn, hövsҽloli olmaqla yaxşı şer yazmaq olarmı?
Mҽşhur Azҽrbaycan yazıçısı ҼbdürTohim bҽy Haqverdiyevin «Mirzҽ
Ҽlbҽtto, olmaz! Bҽs, hövsҽlosiz adam песо, şer yaza bilҽrmi? Olbҽtto, yaza
Sҽfҽo> povestinin qҽhromanı günlҽrin bir günündҽ şcr yazmaq istҽyir. Yazıçı
onun bu vҽziyyҽtini belҽ tҽsvir cdir: «Mirzo Sҽfҽr eşitmişdi ki, şer yazmaq üçün bilҽr. Ancaq bir şҽrtlҽ: şer yazmaq ücün adam gorҽk müҽyyҽn qabiliyyotlҽro -
iki vasitҽ lazımdır: xҽlvҽt otaq vҽ bir şüşҽ şҽrab. Şorab içdikdҽn sonra tob açılıb, poetik qavrayışa, obrazlı tҽfҽkkürҽ, yaradıcı tҽxҽyyülҽ, ifadҽli dilҽ vo s. malik
şer öz-özünҽ su kimi axacaqdır. Qafıyҽ tapmaqda çҽtinliyҽ uğradıqda iki dҽfo olmalıdır. Mirzҽ Sҽfordҽ isҽ bu qabiliyyotlor yox idi.
qezylҽ tҽpiyini ycrҽ çırparsan, о saat qafiyҽ öz-özünҽ tapılar. Dcmoli, şҽxsiyyҽtin fordi-psixoloji xüsusiyyҽtlҽrindҽn һҿг birinin fҽaliyyҽt
Mirzo Sҽfҽr bir şüşo qırmızı şorab alıb gҽldi evҽ. Mirzҽyo demişdilҽr ki, proscsindҽ öz yeri, öz vҽzifҽsi vardır. Fҽa li y yҽ t i n
şҽrab, ҽlbҽttҽ, gorҽk qırmızı olsun ki, yann dodaq-larına oxşasın. Şҽrabı masanın mü v ҽ f f ҽq i y yҽt l i icr a sı a n caq q a b i 1 i у у ҽ
üstünҽ qoyub, papağı bir tҽrofo, çuxanı о biri torҽfo atıb, yaxasını açıb, başının 1 1 ҿ r 1 о şo r tlҽ n ir .
tüklҽrini pıtlaşdırıb, özünҽ bir laübalı sifҽt verib aynaya baxdı, dedi: 3. Gҽlin, indi dҽ belҽ bir situasiya tҽsҽvvür edҽk: Mirzҽ Sҽfҽrҽ şerin
- Afҽrin, Sҽfҽr, indi xalis şairson. yazılması qaydalan haqqında molumat verok, ona ҽruz vҽ ya heca vҽznindҽ şer
Şҽrabdan bir stҽkan töküb içҽndҽn sonra gördü gözlҽri do qızanb, daha yazmağı öyrҽdҽk, psixoloji dildo dcsok, ona bu sahҽdҽ müҽyyon b i l i k ,
şairliyino şҽkk ola bilmez. b a c a r ı q v ҽ v ҽ r d i ş a ş ı 1 а у a q . Görҽsҽn, bclҽ olsa, Mirzҽ Sҽfҽr
Stulda ҽylҽşib, qarşısına bir vҽrҽq kağız qoyub qolҽm götürdü. dörd, beş şer yaza bilҽnni? Ҽlbҽttҽ, yaza bilҽr. Lakin bu sahҽdҽ zҽruri qabiliyyҽtlҽrҽ malik
dҽfҽ qolҽmi mürҽkkҽbҽ batırdıqdan sonra dumb otaqda bir-iki baş gҽzindi. Hҽrçi olmadığı üçün onun yazdığı şer ancaq qafıyolonmiş, voznҽ salınmış söz
fikir ctdisҽ şeri başlamaq mümkün olmadı. Bir stҽkan da içdi. Bcyni bir qҽdҽr dҽ yığınından ibarҽt olacaqdır. Mҽhz bu cҽhҽti nҽzҽrҽ alaraq psixologiyada
qızışdı, ҽyloşib qҽlҽmi alıb gözol xҽtlҽ yazdı: qabiliyyҽti xaraktcrizҽ edҽrkҽn foaliyyҽtin sadҽcҽ olaraq icrasından yox,

mü v ҽ f f ҽq i y yҽt l i icr a sı n -d a n danışırlar 422 kobud, praktik cҽhҽtdҽn isҽ zҽrҽrli addım atır. Bu cҽhҽti düzgün başa
(«müvoffҽqiyyҽtli» sözüno diqqot yetirin). düşmҽk üçün iki mҽsҽlҽni ayrıca qeyd etmҽk lazımdır:
Qabiliyyҽtlҽrin bilik, bacarıq vҽ vҽrdişlorlҽ ҽlaqҽsi psixoloji cҽhҽtdҽn a) bilik, bacanq vҽ vҽrdişlҽr qabiliyyҽtlҽrin inkişafı üçün zҽruri şortlҽrdҽn
aktual problemdir. Bu mҽsҽlo horn do ona görҽ biridir. Uşaq müvafıq fҽaliyyҽt sahҽsi üçün zҽruri olan bilik vҽ bacanqlara
421 ҽhҽmiyyҽtlidir ki, uşaqlann tҽrbiyҽsi işindҽ ҿп çox sҽhvҽ mҽhz hҽmin yiyҽlҽnmҽyibsҽ, notda yazmağı, çertyoj çҽkmҽyi, rҽsm etmҽyi vҽ s.
sahҽdҽ yol verilir. öyrҽnmҽyibsҽ, onun musiqi, texniki ve rҽsm qabiliyyҽtlҽri yaxşı inkişaf edҽ
Gҽlin, A. vo B. adlı iki uşaq tҽsҽvvür edҽk. Onların ikisinin do 10 yaşı var. bilmҽz. Uşaqların qabiliyyҽtlorini inkişaf etdirmҽk üçün onların müvafıq bilik,
A.-nın yaxşı musiqi qabiliyyҽti var: musiqi eşidҽndo hҽr şeyi unudur, bacarıq vҽ vҽrdişlҽrҽ yiyҽlҽnmҽsinҽ ardıcıl surҽtdҽ fıkir verilmҽlidir;
melodiyalan asanlıqla yadında saxlayır, mahnı oxumaqdan doymur. Lakin bu b) qabiliyyҽtlҽr bilavasitҽ bilik, bacanq vҽ vҽrdişlordo dcyil, onların
sahҽdo onunla hcç kҽs mҽşğul olmamışdır, hҽtta özünün heç musiqi alҽti do qazanılma dinamikasında, yҽni bütün başqa şҽrtlҽr eyni olduqda, bu fҽaliyyot
yoxdur. üçün zҽruri olan bilik, bacarıq vҽ vҽrdişlҽrҽ yiyҽlҽnmҽ prosesinin no qodor tez,
B.-nin isҽ musiqi qabiliyyҽti yoxdur: musiqini xoşlamır, melodiyalan dҽrin, asan vҽ möhkҽm icra olunmasında tozahür edir. Bütün başqa şҽrtlor eyni
yadında saxlaya bilmir. Ancaq 5 yaşından başlayaraq valideynlҽri musiqi olduqda («eyni» ifadҽsinҽ diqqҽt yctirҽk),.. yoni A. vҽ B. eyni musiqi
müollimi tutmuş, ona pianoda çalmaqla yanaşı, horn dҽ nota savadı öyrҽtmişlҽr. mҽktobindҽ, eyni müҽllimin sinfindҽ oxusalar, onların bilik, bacarıq vo
Yҽni A-nın qabiliyyҽti var, bilik. bacanq vҽ vҽrdişi yoxdur, B.-nin isҽ oksinҽ, vҽrdişlҽrҽ yiyҽlҽnmҽsi sahҽsindҽ mühüm fҽrqli cҽhҽtlҽr meydana çıxacaq: A.
bilik, bacarıq ve vҽrdişi var, qabiliyyҽti yoxdur. musiqi qabiliyyҽti olduğu üçün müvafıq bilik, bacarıq vҽ vҽrdişlҽro B.-yҽ
Tutaq ki, A.-da, B.-dҽ musiqi mҽktobinҽ daxil olmaq istҽyir. Onlardan nisbҽtҽn daha tez, daha asan, daha möhkҽm yiyҽlҽnocokdir. Tocrübҽli
müollimlҽr hҽmişҽ bu cohҽtҽ diqqҽt yetirirlҽr. Mҽktҽb praktikasında belҽ hallara
hansı qҽbul imtahanını daha yaxşı verҽ bilҽr? Bu suala cavab vermҽk üçün biz
az tҽsadüf olunmur: hҽr hansı bir şagird dҽrsliyi bir dҽfҽ oxuyur vҽ «5» qiymot
müҽllimin psixoloji sҽriştoyҽ malik olub-olmadığını bilmoliyik: ҽgҽr müҽllimin
alır. Başqa şagird isҽ «5» qiymot almaq üçün dorsliyi on azı dörd-beş dҽfҽ
psixoloji sҽriştҽsi yoxdursa, üstünlüyü B.-yҽ verҽcҽkdir. Ҽgҽr o, psixoloji
oxuyur. Onların hor ikisi ҽlaçı olsa da, tocrübҽli müollim hҽmin şagirdlҽrin
sҽriştoyҽ malikdirso, A. ilo B. arasındakı mühüm fҽrqi - bilik, bacarıq vҽ
qabiliyyҽtlҽri arasındakı fҽrqi görür. Birinci tipli şagirdlorin tҽlim
vҽrdişlorlo deyil, mҽhz qabiliyyҽtlҽrin inkişaf sҽviyyҽsi ilҽ bağlı fҽrqlorı
müvҽffҽqiyyҽti müҽllimi qҽtiyyҽn tomin ctmir. O, hҽmişҽ valideynҽ şikayҽt
görҽcҽkdir.
edir: «çox qabiliyyotli uşaqdır. Lakin tҽnbҽllik edir, kifayҽt qodҽr çalışmır...»
Belҽ güman edok ki, uşaqlann hҽr ikisi musiqi moktҽbinҽ daxil olmuşdur.
Belҽliklҽ, nҽzҽrdҽn kccirdiyimiz xüsusiyyҽtlҽrҽ ҽsasҽn qabiliyyotlҽrҽ
Görҽsҽn, bu şҽraitdҽ onlarda musiqi qabiliyyҽtlori nece inkişaf edir?
aşağıdakı kimi torif verҽ bilҽrik: * Q a b i 1 i у у ҿ 1 1 ҿ r
Psixologiyada onlarla bu kimi faktlar mҽlumdur: bell hallarda qabiliyyҽtli şҽ x si y yҽ t i n fҽr d i -p s i xo -lo j i x ü s u s i у у ҽ
uşaqlar bilik, bacarıq vo vordişloro sürotlo yiyҽlҽnirlҽr; bilik, bacarıq vҽ 1 1 о г i o l ub mü ҽ y yҽ n f ҽa - li y yҽ t in m ü v ҿ f f
vҽrdişlҽrҽ yiyҽlҽndikcҽ, onlarda qabiliyyҽtlҽrin inkişafı üçün daha olverişli ҽ q i у у о 1 1 i i c r as ı nı n ş ҽr -t i ni te ş ki l e d ir
şҽrait yaranır. Müvafıq sahҽyҽ qabiliyyҽti olmayan, ilk vaxtlar özlҽrinin ancaq vҽ o n u n ü ç ü n zҽ r ur i o la n b i li k , b acar ıq vo
biliyi. bacarığı vҽ vҽrdişlҽri ilo fҽrqlҽnҽn uşaqlar isҽ, песо deyҽrlor. yalnız vҽr d i şl ҽr ҽ yi yҽ - lo n mo d i n a m i к a s ı n d а к
«yerindҽ addımlamağa» başlayırlar, yoni inkişaf etmirlor Tҽsadüfı deyildir ki, ı f ҽr q l ҽr d ҽ i f ad o o l u n ur .
müҽllimlҽr görkҽmli adamların bir çoxunıııı uşaq vaxtı qabiliyyҽtlҽrini görҽ ElmTtcxniki tҽroqqi dövründҽ, bir tҽrҽfdҽn, yeni fҽaliyyҽl
bilmomiş vҽ onları «adi uşaqlar>» hesab etmişlҽr. 423
Qabiliyyҽtlҽr bilik, bacarıq vҽ vҽrdişlҽrlҽ qarşılıqlı ҽlaqҽdodır. lakin onları
eyniloşdirmҽk olmaz. Ҽgҽr müollim hortҽrollı yoxlama aparmadan uşağırı
ancaq müҽyyҽn bilik, bacarıq vҽ vordişlҽr sistcminҽ malik olub-olmamasına
görҽ onun qabiliyyotlı vҽ ya qabiliyyҽtsiz olması haqqında nҽticҽ çıxarırsa, elmi
cohҽtdoıı

sahҽlҽri ҽmҽlҽ gҽlir, digҽr tҽrҽfdҽn, sҽnayenin avtomatlaşdınl-ması, EHM-lҽrin,
robot texnikasının vҽ s. tҽtbiqi ilҽ ҽlaqҽdar olaraq ҽvvҽlki fҽaliyyҽt saholҽri yeni
Ayrı-ayrı fҽaliyyҽt sahҽlҽri üçün zorurı olan qabüiyyotlҽr
intellcktual mozmun kҽsb edir. Bu şҽraitdҽ şagirdlҽrin qabiliyyҽtlҽrinin hҽrtҽrofli
inkişaf etdirilnıҽsi böyük ҽhҽmiyyҽt kҽsb edir. edҽbi tҽsvın texniki- pedaqoji
konstruktiv
Müşahidoçilik Tam görmҽ (qavrayış) Evristik tipli Didaktik
Nisbҽtҽn, işıqlığı (işıq- müşahidoçilik Konstruktiv
§ 2. Ümumi V9 xüsusi qabiliyyҽtlҽr Poctik görme kölgo arasındakı Mҽkan qavrayışı (pedaqoji
nisboti) qiymotlon- tҽxoyyül).
Psixologiyada qabiliyyҽtlҽrin vahid vҽ hamı tҽrofındon qҽbul edilҽn Surҽt, hiss vҽ horҽkot dirmҽ Pcrspcktiv Mokan Pcrscptiv
tipologiyası holҽ işlҽnilmҽmişdir. Bu mҽqsҽdlҽ ауп-ауп müҽlliflor müxtolif hafızҽsi ixtisarlannı tҽsҽvvürlҽri |-;ksprcssiv
qiymatlҽndirmo Rҽnu Texniki
prinsiplҽrdҽn istifadҽ edirlҽr. Qabiliyyҽtlorin ҽsas foaliyyҽt sahҽsinҽ görҽ
forqlҽndirmҽ
fҽrqlҽndirilmҽsi prinsipi onlann içҽrisindҽ xüsusi yer tutur. Hҽmin prinsipҽ göro, tҽfҽkkür Foza Kommuni-kativ
mҽsҽlҽn, texnikı, pedaqoji, bҽdii qabiliyyҽtlҽri, clocҽ do onlann nisbҽton konkrct Yaraaıu шхаууш tҽxҽyyülü Toşkilatcılıq
fҽaliyyҽt sahҽlҽri üzro növlҽrini (mühҽndislik, riyazi, musiqi vҽ s. qabiliyyҽtlҽri) hҽssashgı Görmҽ qabiliyyot-
Obrazlı tҽfҽkkür hafızҽsi
fҽrqlҽndirirlҽr.
Lüğot ehtiyatının Yaradıcı tnxҽyyül
Hor bir fҽaliyyҽt adҽtҽn bir neçҽ qabiliyyҽtin qarşılıqlı ҽlaqҽsi sayҽsindҽ
zҽnginliyi vҽ ifadoli Obrazh tofokkür lori
mümkün olıır. 6 №-li cҽdvҽldҽn bunu aydın görmҽk olar. nitq Söz assosiasiya-
Ҽgҽr ayn-ayn foaliyyot sahҽlҽri üçün zҽruri olan qabiliyyҽtlҽri müqayisҽ larının zҽnginliyi
ctsҽk, aydın olar ki, hor bir fҽaliyyҽt daxilindҽ mahiyyҽt ctibarilҽ iki növ
qabiliyyҽt toşҽkkül tapir. Bunlardan birinciU M psixologiyada ü m u m i
q a b i l i y y ҽ t l e r , ikincilҽr isl x ü s u s i q a b i l i y y ҽ t l ҽ r
adlanır. yaradıcılıq, nisbҽti, işıqlılığş, perspektivi qiymotlҽndirmҽ vҽ rҽnglҽri forqlҽndirmo
Ümumi vҽ xüsusi qabiliyyotlҽrin formalaşması fҽaliyyҽtin özünün strukturu hҽssaslığı; tҽsviri foaliyyot; mokan qavrayışı ve tҽsҽvvürlori tcxnik» yaradıcılıq;
ilҽ bağlıdır. Foaliyyҽt saholҽri müxtҽlifdir. onlardan hҽr birinin özünҽmҽxsus didaktik qabiliyyҽtlҽr vҽ s. isҽ pedaqoji foaliyyot üçün xüsusi qabiliyyҽtlҽrdir.
xüsusiyyҽtlҽri vardır, lakin bununla yanaşı hamısı üçün ümumi cҽhҽtlҽr dҽ Hor hansı bir fҽaliyyҽti müvҽffҽqiyyҽtlҽ icra etmҽk üçün hҽm ümumi, horn do
xasdır. Ümıımı qabiliyyҽtlor do mohz bu zҽmindo omolo golir vҽ inkişaf edir. xüsusi qabiliyyҽtlҽrin olması zonıridir. Foaliyyot prosesindҽ onlardan hor birinin
Ümumi qabiliyyҽtlҽr dedikdҽ bir sıra fҽaliyyҽt saholorindo iştirak cdҽn, öz funksiyası vardır. Bundan asılı olaraq foaliyyҽtin bir morholҽsindҽ, tutaq ki,
onlann bu vҽ ya digҽr dҽrҽcodҽ müvҽffҽqiyyҽtli icrası üçün sort olan poetik qavrayış osas rol oynadığı halda, başqa bir mҽrhҽlҽdҽ obrazlı tofҽkkür daha
qabiliyyҽtlҽr nҽzҽrdҽ tutulur. Umumi qabiliyyotlҽr psixi proseslҽr, birinci mühüm ҽhҽmiyyҽt kҽsb edҽ bilҽr. Lakin bir cohҽt aydındır: ауп-ayrı qabiliyyҽtlҽr
növbҽdҽ, ali psixi proscslor ҽsasında formalaşır. Qavrayış, hafızҽ, tҽfҽkkür, eyni bir fҽaliyyҽtin tҽrkibindo bir-birilo üzvi surҽtdҽ vo qarşılıqlı olaqҽdҽ mövcud
toxҽyyül vҽ s. foaliyyot proscsindҽ funksional cҽhҽtdҽn inkişaf cdҽrҽk müvafıq olur.
qabiliyyҽtlorҽ çevrilir. § 3. QabUiyyҽtbrltl formalaşması: tҽbii
Xüsusi qabiliyyҽtlҽr iso yalnız müҽyyҽn foaliyyot növünün inıkanlar va faaliyyM
müvoffoqiyyҽtli icrası üçün sort olan qabiliyyҽtlҽrҽ deyilir. Lüğҽt chtiyatı vҽ
İnsan qabiliyyotlorinin mahiyyotinin todqiqi qabiliyyotlҽr haqqında
ifadҽli dil, söz assosiasiyalarının zҽnginliyi ҽdobi
ümumbioloji anlayışı xüsusi insan qabiliyyҽtlori haqqındakı anlayışdan
424
İҽrqlondinnҽyi tҽlҽb cdir.
425

Cҽdvҽl 6

Bҽzi psixoloqlar qabiliyyҽtlҽri bioloji fcnomcn kimı tҽhlil ccliff vҽ onun affercntasiya prinsipi bu cҽhҽtdҽn xüsusi ohҽmiyyҽtҽ malikdir. Mҽlumdur ki,
qanunauyğunluqlarını irsiyyot amillҽri ilҽ aydınlaşdırırlaı Halbuki insan müxtolif analizatorlar sistcmi özlҽrinin fizioloji paramctrlҽri etibarilҽ bir-
qabiliyyotlҽri ictimai-tarixi xaraktcr daşıyır. birlҽrindҽn fҽrqlҽnirlҽr. Müxtҽlif analizatorlar özlҽrinin funksional xassҽlҽrinin
Qabiliyyҽtlҽrdon danışarkҽn, biz, birinci növbҽdҽ, insamn tҽbiҽtini ifadҽ mükҽm-mҽlliyindҽn asılı olaraq insanın hҽyat foaliyyҽtindo müxtҽlif rol
cdҽn xassҽlҽri nozҽrdo tuturııq. Bıı xassolof bҽşҽriyyҽtin ictimai-tarixi oynayırlar.
xassҽlҽrinin inkişafı mohsulu olsa Щ irsҽn tҽsbit olunmurlar. Onlar nҽsildon- Ҽsas afferentasiya ayn-ayn adamlarda onların fҽrdi fҽrqlҽri kimi tozahür
nҽslo hҽr bir ycni noslifl hҽyatı boyu özündҽn ҽvvҽlki nҽslin inkişaf edir. Bu müddҽa insanın hafızҽsi, tҽsҽvvürlҽri, yaradıcı tҽxҽyyülü sahҽsindҽ
nailiyyҽtlomm yiyҽlonmҽsi yolu ilo verilir; buna uyğun olaraq insanların aparılan müşahidҽlorlҽ do tҽsdiq olunur. Mҽsҽlҽn, hafızҽnin görmҽ, eşitmҽ,
ontogenetik inkişafının ҽn başlıca mҽzmunu ondan ibarҽt olur kı. onlar insanlann hҽrҽkҽt hafızosi kimi tiplori psixologiyada çoxdan mҽlumdur.
tarixi inkişafının nailiyyotlҽrino yiyҽlҽnirlҽr (v§ mҽhz bu ҽsasda sonrakı Nҽzҽrҽ almaq lazımdır ki, sinir sistemini bütövlükdo xarakterizҽ cdҽn
tҽroqqinin subyckti olurlar). ümumi tipoloji xassҽlҽrlҽ yanaşı olaraq bey in qabığının ауп-ауп sahҽlҽrinin
İnsan qabiliyyҽtlҽrinin tarixi inkişafı prosesinin ardıcıllıflı onunla şortlonir işini xarakterizҽ edҽn partsial, xüsusi tipoloji xassҽlҽr dҽ mövcuddur. Ҽgҽr sinir
ki, nҽsillҽrin nailiyyҽtlori morfoloji cҽhҽtdon, \Ы dҽyişikliklҽr qaydasında deyil, sistcminin ümumi xassҽlori ümumi qabiliyyҽtlҽr problemi üçün ҽhҽmiyyotҽ
onların fҽaliyyotinin obycktıv mҽhsullan - maddi vo ideal formasında tosbit malikdirsҽ, xüsusi xassҽlҽr xüsusi qabiliyyҽtlҽri öyrҽnҽrkҽn mühüm ҽhҽmiyyҽt
olunurlar (bıı. omҽyin vo insan fҽaliyyҽtinin başqa fonnalarının prinsip ctibarılti kosb edir. Yҽni xüsusi (partsial) xassҽlҽr temperament problemi ilo deyil, xüsusi
mҽhsuldar xaraktcr daşıması sayosindo baş verir). İnsanlar homıtt obyektiv qabiliyyҽtlҽr problcmi ilҽ elaqҽdardır.
mҽhsulları mҽnimsҽyҽrkҽn hom do onlarda һҿк| olunmuş insan qabiliyyҽtlҽrinҽ Adҽton tobii imkanlar qabiliyyҽtlҽri tҽşokkül etdirҽn qüvvҽ kimi deyil,
yiyҽlҽnirlҽr. Bu aydın şokildo göstorir ki, insanın istor ümumi, istҽrsҽ dҽ xüsıısi yalnız onların inkişafının zoruri şҽrti kimi nҽzҽrdҽn keçirilir. Tobii imkanlar
psixi xassolort ontogenetik inkişafın mҽhsuludur. qabiliyyҽtlori vҽ onların inkişaf soviy-yҽsini qabaqcadan müҽyyҽn etmir: yalnız,
İnsanlann anadangҽlmҽ tҽbii imkanlan eynı deyildir. Diqq«»u bir torҽfdon, qabiliyyҽtlҽrin tҽşҽkkületmҽ yolunu, digҽr tҽrҽfdҽn, onların fordi
«anadangolmo» sözünҽ colb ctmҽk istҽyirik. Tҽbii imkanlar dedikdҽ, quruluşunu xarakterizҽ cdҽn xüsusiyyҽtlҽri şҽrtlҽndirir. Qabiliy-yotlor insanın
qabiliyyҽtlҽrin inkişafının ҽsasını tҽşkil edon anatomık fızioloji xüsusiyyҽtlҽr yalnız müҽyyҽn hҽyat vҽ fҽaliyyҽti şҽraitindҽ inkişaf edҽ bilҽr. Mҽsҽlҽn, mütlҽq
nҽzҽrdҽ tutulur. Anatomik xüsusiyyotloro beyinin mikrostrukturu, bҽdonin eşitmҽ bir qabiliyyҽt kimi uşaq ilk dҽfҽ sҽsin yüksҽkliyini tanımaq zҽrurҽti
konstitusiyası, gözün, qulağın, sot tellҽrinin, ҽl vҽ ayaqların vҽ s. quruluşu; qarşısmda qalandan sonra, başqa sözlҽ, musiqi fҽaliyyҽtindo formalaşır. Musiqi
fizioloji xüsusiyyҽtloni isҽ ali sinir fҽaliyyҽtinin xüsusiyyҽtlҽri aiddir. foaliyyҽtinҽ qҽdҽr anatomik-fızioloji amil kimi ancaq müvafıq tobii imkan
Psixologiyada «tҽbii imkanlar» anlayışına orqanizmın anatomik-fizioloji mövcud idi. Başqa bir misal. Adamların ҽksҽriyyҽti qara rongin yalnız 2-3
xüsusiyyҽtlori ilo yanaşı olaraq psixofiziolojı xassҽlҽrini do daxil edir vҽ bu çalarını fҽrqlҽndirdiklҽri halda, qara parça istehsalı üzrҽ ixtisaslaşmış
sonuncuları ҽsas cohot kimi şorh edirlor. Psixofızioloji xassҽ dcdikdҽ, һҽг mütҽxҽssislҽr onun 40-a qҽdҽr çalarını
şeydon ҽvvҽl, fҽaliyyott yiyҽlҽnmonin lap ilkin mҽrhҽlosindҽ uşaqda, bҽzҽn isҽ 427 ayırd edirlҽr. Adi hallarda insan işıq zolağını yalnız 0,01 millimetre qҽdҽr
müntҽzeıd surҽtdҽ müoyyon fҽaliyyҽtlҽ mҽşğul olmayan yaşlılarda özunü forqlҽndirҽ bilҽr. Tҽcrübҽli cilalayıcı fohlҽ iso 0.O0O* millimetr işıq zolağını
göstҽrҽn incҽ rҽng fҽrqlҽndirmҽ hossaslığı, görmo hafızosi, musıql eşitmo ayırd edҽ bilir. Tҽsadüfı deyildir ki, insanlarda ҽsas affcrcntasiyanın
hossaslığı vҽ s. kimi xassolҽr başa düşülür. Bclo t.tbıi imkanlar, insan onlara bu yaranmasında da fҽaliyytj hҽlledici rol oynayır. Yҽni, «ҽsas afferentasiya» ҽsas
vҽ ya digor dorҽcodҽ adckvat oUfl müҽyyon qıcıqlayıcı, obyekt ilҽ tҽmasda hoyat fҽaliyyҽti birinci siqnal sistcminin nisbi üstünlüyünün inkişafı ücün şҽrait
yaradan adamlarda - musiqiçilҽrdҽ, rҽssamlarda, idmaıı çılarda vҽ başqalannda
olarkon özünü göstonr
xüsusi olaraq kҽskin tҽzahür ctmolidir.
426 Müxtҽlif eksperimental materialların tҽhlili göstҽrir kı, qabiliyyҽtlor
Mҽsҽlҽn, musiqi, mҽnzҽrҽ vo s.-nin qavranılması zamanı müvafıq tobii müvafıq konkret fҽaliyyҽtdon konarda toşҽkkül cdo bilmҽz. Qabiliyyҽtlorin
imkanlara malik olan uşaqlarda yüksҽk hissi-hҽrҽki hҽssaslıq vo hҽmin müvafıq tobii imkanlar ҽsasında tҽşҽkkülu vҽ inkişafı fҽaliyyotin motivlҽrindҽn,
foaliyyҽtҽ meyl aydın tozahür edir. mҽzmunundan, xüsusiyyot-lҽrindҽn vҽ inkişaf sҽviyyҽsindҽn asılıdır. Bu fıkri
Son zamanlar aparılmış fızioloji vo psixoloji tҽdqiqatlar tҽbii ımkanların osaslandırmaq üçün hamıya öz tҽcrübҽsindҽn bҽlli olan belҽ bir misal göstҽrmok
mahiyyҽtini yeni faktlar ҽsasında aydınlaşdırmaq imkanı verir. Ҽsas olar. Nitqҽ yiyҽlҽnmҽk üçün insan beynino mҽxsus xiisusi siııır mexanizmlҽri

tҽlob olunur. Şübhҽsiz ki, insan beynindҽ dill yiyҽlonmҽk üçün bҽzi tҽbii şҽrtlҽr tҽxҽyyülün vҽ ya tҽfҽkkürün bir qabiliyyҽt kimi fonnalaşmasında asanlıqla
vardır. Lakin uşağın hansı dildj danışmağa vҽ fıkirlҽşmҽyҽ başlaması beynin görmҽk olar.
tҽbii xüsusiyyҽu' lҽrindon, anadangҽlmҽ mcxanizmlҽrdҽn dcyil, nitq ҽhatҽsindon. Fҽaliyyҽtin xarakterindҽn asılı olaraq tҽxҽyyül ҽdҽbi yaradıcılıqda, песо
hoyat tҽcrübҽsindҽn asılıdır. dcyҽrlҽr, bҽdii tҽxҽyyül kimi, texniki yaradıcılıqda isҽ fҽza tҽxҽyyülü kimi
Tҽbii imkanlar da belodir. Tobii imkanlann qabiliy\. н.• çevrilib- formalaşır. Hor iki halda toxoyyül yeni surҽtlҽrin yaradılması proscsi kimi
çevrilmҽmҽsi fҽaliyyҽtdҽn asılıdır. Lakin qeyd etmҽk la-zımdır ki, qabiliyyҽtlҽrin tҽzahür cdir. Lakin toxҽyyül ҽdҽbi yaradıcılıqda xarici alomi bҽdii şҽkildo oks
morfofızioloji ҽsasları mҽsҽlҽsini yalııı/ tҽbii imkanlarla mҽhdudlaşdırmaq ctdiron surҽtlҽrin yaradılması istiqamҽtindҽ corҽyan etdiyi halda, texniki
olmaz. yaradıcılıqda foza fonnaları, münasibҽtlҽri vҽ texniki detalların yenidon
A. N. Leontyevin fıkrincҽ, insanda tҽbii qabiliyyҽtlorlҽ (rnose* lҽn, rҽng işlonilmҽsi osasında yeni konstruksiyalar yaratmaq mҽqsҽdinҽ xidmҽt edir.
fҽrqlҽndirmҽ hҽssaslığı vҽ s. ilo) yanaşı olaraq. insanamҽxsus qabiliyyotlor Belҽliklҽ dҽ, fҽaliyyҽtin bilavasitҽ tҽsiri nҽticҽsindҽ şairin tҽxҽyyülü bҽstҽkarın
(ikinci növ qabiliyyotlor) dҽ vardır Buraya nitq, musiqi, konstruktorluq tҽxҽy-yülündҽn, rҽssamın tҽxҽyyülü konstruktorun tҽxҽyyülündҽn fҽrqlҽnir.
qabiliyyotlori vo s. daxildıı Ҽgҽr tҽbii qabiliyyotlor foaliyyot prosesindo Hҽtta cyni bir fҽaliyyҽtin nisbҽtҽn dar sahҽlҽrindҽ belҽ toxҽyyülün inkişafında
anadangҽlmҽ tobii imkanlar osasında ҽmҽlҽ gҽlirsҽ, «ikinci növ qabiliyyҽtlҽr» özünҽmҽxsus cҽhҽtlor inkişaf cdir. Mҽsҽlon, ҽdҽbi yaradıcılıqda şairin,
başqt şokildo formalaşır. Bu qabiliyyҽtlorin beyin mexanizmlҽri, insan ҽvvolki dramaturqun vҽ nasirin toxҽyyülünü müqayisҽ etsok, asanlıqla onlardan hҽr
nosillҽrin ictimai-tarixi tҽcrübҽsinҽ yiyolondikcҽ onun fҽrdi inkişafı proscsindҽ birinin tҽxҽyyülü üçün xarakterik olan cҽhҽtlori ayırd cdҽ bilҽrik. Yaradıcı
tҽşҽkkül tapır. Yoni «ikinci növ» qabiliyyotlҽrin maddi bazasını ycni funksiyalar 429 fҽaliyyҽtin müxtҽlif sahҽlҽrindҽ
icra edon fıziolojı orqanlar - möhkҽm rcflektor birlҽşmҽ vo sistcmlor toşkil cdır tofҽkkürün inkişafı haqqında da cyni
Onlar fonnalaşdıqdan sonra vahid orqan kimi foaliyyot göstҽrirlor sözlҽri dcmҽk olar.
Ycni funksional orqanlar asanlıqla dҽyişo, onların ayn-ayn tҽrkib hissҽlҽri Şairin müşahidҽçiliyi ilҽ konstruktorun müşahidҽçiliyinı, obrazlı tҽfҽkkürlҽ
başqaları ilҽ ҽvҽz oluna bilҽr. Başc|a sözlo, onlar yüksҽk kompensasiyaetmҽ texniki tofokkürü müqayisҽ ctsok, onlarııı arasında ümumi cҽhҽtlҽrlҽ yanaşı
qabiliyyҽtinҽ malikdir. olaraq müvafiq fҽaliyyotın xüsusiyyҽtlҽrini oks etdirҽn özünҽmҽxsus cҽhҽtlҽrin
428 dҽ olduğuıuı görҽrik.
Bcloliklҽ do aydın olur ki, qabiliyyҽtlҽrin morfofızioloji esasları mҽsҽlosini Akademik İ. P. Pavlovun siqnal sistemlҽri haqqındakı tҽlimi bu mҽsҽlҽni,
yalnız tobii imkanlarla ҽlaqҽlҽndirmҽk sҽhv olardı. Qabiliyyҽtlҽrin inkişafında ümumiyyҽtlҽ götürüldükdҽ isҽ, qabiliyyotlor sahҽsindo özünü göstҽrҽn fordi
beyinin ontogenezdҽ tҽşҽkkül cdҽn fızioloji orqanları da mühüm rol oynayır. fҽrqlҽr mҽsҽlҽsini ҽtratİı aydınlaşdırnıaq imkanı verir. Böyük alim siqnal
Bundan başqa, belҽ güman etmok olmaz ki^hҽr bir fҽaliyyҽto xüsusi tҽbii sistemlҽrinin qarşılıqlı ҽlaqҽsino görҽ insana mҽxsus 3 tip - bҽdii, mütҽfҽkkir vo
imkan uyğun golir. Tobii imkan çoxmҽnalıdır, başqa eözlҽ, eyni bir tobii imkan orta tip müҽyyon etmişdir. İ. P. Pavlovun fıkrincҽ, insanın düşdüyü şҽraitin,
ҽsasında hҽyat şҽraitinin vҽ fҽaliyyҽtin песо davam etmҽsindҽn asılı olaraq hoyat torzinin, tohsil vo tҽrbiyҽnin tosiri nҽticosindo onun ali simr fҽaliyyҽtindo
müxtҽlif qabiliyyotlor omolҽ golo bilҽr. ya 1-ci siqnal sistemi ҽsas yer tutur (bҽdii tip), ya da 2-ci siqnal sistemi üstünlük
Uşağın hansı dildҽ danışacağı nitq ҽhatҽsindҽn asılı olduğu kimi, tobii kҽsb edir (mütҽfҽkkir tip), yaxud bunlann hҽr ikisi eyni dҽrҽcҽdo inkişaf edir
imkanlann qabiliyyotloro çcvrilmosi, toşҽkkül cdon qabiliyyҽtin mҽzmunu vҽ (orta tip).
quruluşu fҽaliyyҽtin xarakteri ilҽ şertlҽnir. Oxuculann diqqҽtini mühüm ҽhҽmiyyҽtҽ malik olan birçҽhoto cҽlb etmҽk
Fҽaliyyҽtin hor bir növünün öz xüsusiyyҽtlҽri vardır. Hҽr hansı bir müvafiq istҽyirik. Görkomli sovet fızioloqu A. Q. İvanov Smolenskinin qcyd etdiyi kimi,
psixi proses müҽyyҽn bir fҽaliyyҽtin bodii vo ya tcxniki, tҽsviri vҽ ya clmi, İ. P. Pavlovun ali sinir fҽaliyyoti tiplҽrino hҽsr olunmuş tҽdqiqatının ҽsasında
ifaedici vҽ ya omoli foaliyyҽtin tҽrki-binҽ daxil olmaqla onun xüsusiyyҽtlҽrinҽ hor iki siqnal sisteminin münasibҽti mҽsҽlҽsi qoyulmı^dur. ü. bir siqnal
uyğun surҽtdҽ inkişaf cdir. (Qabiliyyotlor sahҽsindҽ özünü göstҽrҽn bclҽ, песо sisteminin о biri üzҽrindҽ yalnız nisbi üstünlüyünü qeyd edir.
deyҽrlҽr, ixtisaslaşma tarixҽn ictimai ҽmҽk bölgüsünün ҽmҽlҽ gҽlmosi vҽ ictimai Ümumiyyҽtlҽ götürsҽk, 2-ci siqnal sistemi (fıkri fҽaliyyҽt) l-ci siqnal
şüurun müxtҽlif formalannın - incҽsҽnҽt, elm vҽ s.-nin meydana çıxması sisteminҽ (obrazlı-emosional fҽaliyyҽtҽ) üstünlük tҽşkil edir. Bu, mütlҽq
zominindo mümkün olmuşdur.) Bunu müxtҽlif foaliyyot sahҽlorindҽ, mҽsҽlҽn, xarakter daşıyır, çünki dil vҽ tofokkür insanın ҽnıok fҽaliyyҽtindo hҽlledici rol
oynayır. Ҽgҽr sözü, 2-ci siqnal sistemını S, obrazı, 1-ci siqnal sistemini Sj ilҽ

ifadҽ etsҽk, hҽmin asılılı£ı riyazi tbrmada belҽ ifado edҽ bilorik: S>Sj. 1-ci siqnal
sisteminm 2-ci siqnal sistemi üzҽrindҽki nisbi üstünlüyü (bodiı tip) belo ifado Müasir psixologiyanın aktual problemlҽri içҽrisindҽ istedad problemi xüsusi
edilҽ bilor: S>S|+/> (burada p bҽdii tip nümayҽndolori üçüıı xarakterik olan yer tutur. Bu, hҽr şeydҽn ҽvvҽl, onunla bağlıdır ki, qabiliyyҽtlorin fҽaliyyҽt
emosional vҽ obrazlı görmҽnin xüsusiyyotlҽnm bildirir). 2-ci siqnal sisteminin 1- prosesindҽ qarşılıqlı ҽlaqҽsinin tҽhlili tokco elmi-nҽzҽri mҽsҽlҽ deyildir. Onun
ci siqnal sistemi üzҽrindҽki nisbı üstünlüyü (mütҽfҽkkir tip) iso belo ifado edilo böyük praktik ohҽmiyyoti vardır.
bilor: S+m > S, (burada m xarici alҽmҽ mütҽfҽkkir tip üçün xarakterik olan İstcdad dedikdҽ qabiliyyҽtlҽrin bir vo ya bir neçҽ fҽaliyyҽtin
mücorrҽd, sözlü - mҽntiqi münasibҽti göstҽrir). müvҽffҽqiyyҽtli icrası üçün sort olan özünomҽxsus birliyi nҽzҽrdo tutulur.
Göründüyü kimi, bir siqnal sisteminin başqası üzҽrindҽki nisbı üstünlüyü Ҽgҽr müşahidoçilik, poetik görmo, surҽt, hiss vҽ hҽrokot hafızҽsi, yaradıcı
mҽsҽlҽsini 2-ci siqnal sisteminin 1-ci siqnal sitcmi üzҽrindҽki mütlҽq üstünlüyü tҽxҽyyül, obrazlı tҽfҽkkür, lüğҽt ehtiyatının zonginliyi vo ifadҽli dil, söz
mҽsҽlҽsi ilҽ qanşdırmaq olmaz. Ҽк» assosiasiyalarımn zҽnginliyi kimi müxtҽlif qabiliyyotlor ҽdҽbi fҽaliyyҽt
430 halda belo bir tosҽwür yaranar ki, daxilindo üzvi surҽtdҽ I birloşib onu müvҽffҽqiyyҽtlҽ icra etmoyҽ imkan verirsҽ,
bodii tipdo guya intellcktual foaliyyҽt zҽif bu ҽdҽbi I istedaddır. Eyni sözlҽr istedadın başqa növlҽrinҽ dҽ aiddir.
inkişaf etmiş olur. Bu, ciddi sohv olardi. 431
Bir siqnal listeminin о biri siqnal sistemi Psixologiyada vaxtilҽ «istedad» termini daha çox tobi imkanlann
üzҽrindҽki nisbi üstünlüyü bodii,
mocmuyunu ifado edon anlayış kimi do işlodirdilҽr Lakin psixoloji tҽdqiqatlar
miitofokkir vo ya orta tipin tҽfҽkkür
tҽrzindҽ özünҽmҽxsus cohҽtlҽrin göstҽrir ki, istedad anlayışını bioloj' kateqoriya kimi nҽzҽrdon keçirdikdҽ, о, öz
formalaşmasını şҽrtlҽndirir. İ. P. Pavlov bu mҽnasını itirir Qabiliyyҽt vo istedad da insan foaliyyҽtinin özü kimi ictimai-tari
xüsusiy-yotlҽri belҽ xarakterizҽ edir: bҽzi xarakter daşıyır.
adamlar yaxşı düşünürlҽr, lakin konkret, Bu vҽ ya digҽr foaliyyot sahҽsinҽ qabiliyyҽt vҽ istedad inkişafı, hҽr şeydҽn
real surҽtdҽ fıkirlҽşmirlҽr, onlarda birinci ҽvvol, insanın ictimai-tarixi inkişaf şҽraitin dҽn, cҽmiyyҽtin maddi hҽyat
vo ikinci siqnal sistemlori arasındakı ҽlaqҽ şҽraitindon asılıdır.
xeyli zҽifdir: başqalan isҽ, ҽksino, belo
Qabiliyyot vҽ istedad ҽmok fҽaliyyҽtinin konkret, tarixҽn inkişaf edon
•ğıllı vo mҽntiqi düşünsҽlҽr dҽ, söz
forıııalarından tocrid olunmuş şokildҽ izah edilҽ bilmoz. Onlar konkret tarixi
arxasında real tҽҽssüratı, yҽni birinci
siqnallan görmҽyҽ meyl edirlҽr. Onlann dövrdҽ fҽaliyyҽtin ictimai cҽhotdҽn ҽhomiyyҽtli olan hansı növlorinin tҽşokkül
xarici alomlҽ elaqҽsi birincilҽro göro daha ctmosindҽn vҽ «foaliyyotin müvoffҽqiyyҽtli icrası» dedikda hansı meyarın başa
yaxındır... Onlann һҽг ikisi ağıllıdır, lakin düşülmҽsindҽn tamamilo asılıdır. Bu meyardan asılı olaraq hҽr hansı bir ictimai
onlardan birinin mühakimҽsi gerçҽklikdҽn quruluşda istcdadın bu vҽ ya digҽr xüsusi növü haqqındakı anlayışın da
uzaqdır, о birisi iso gerçҽkliyi olduğu kimi mozmunu ҽhҽmiyyҽtli dҽrҽcҽdҽ doyişilir. Mosҽlҽn, «musiqi qabiliyyotlҽri» vҽ
ҽks etdirir. İ. P. Pavlova görҽ, ikinci siqnal ya «musiqi istedadı» anlayışı bir sҽsli mahnıdan başqa digҽr musiqi bilmҽyҽn
sisteminin birinci ilo ҽlaqҽsi mütҽffҽkir
xalqlardan forqlı olaraq müasir adamlar üçün başqa mҽzmuna malikdir.
tipdҽ zҽif, bodii tipdo qüvvotlidir. Orta
tipdo iso birinci vo ikinci siqnal
sistemilorinin hor ikisi eyni dҽrocҽdҽ
inkişaf edir. 2. Qabiliyyotlҽrin ölçülmҽsi vҽ ҽqli inkişaf omsalı
Siqnal sistemlorinin inkişaf xüsusiyyotlorindҽn asılı olaraq bu vo ya digor
tipo monsub olan şagirdlor qavrayış, tҽsҽvvür vo hafızo materiallanndan da Qabiliyyotlor noinki kcyfiyyot, hҽm do komiyyot baxımından bir-
müxtҽlif tҽrzdo istifadҽ edirlҽr. Mosolon, bodii tip nümayҽndҽlҽri konkret vo birlorindҽn fҽrqlonirlor. Q a b i l i y y o t l o r i n ö l ç ü l - m о s i
cmosional surҽtlҽr yaratdiqlan halda, mütҽfҽkkür tipo monsub olanlar yeni dedikdҽ, onlann komiyyot cohҽtdon xarakterizҽ olım masını nҽzordo tuturlar.
surotlor yaradarkon mühakimҽ yürütmҽyҽ daha çox mcyl göstҽrirlҽr. Psixologiya tarixindҽ ölçmҽ ideyası ilk dofo nolo XVII osrin 30-cu
illҽrindo iroli sürülmüşdü. Psixometriya (yunanca psuxhe ruh. metreo - ölçü
§ 4. Qabiliyyҽt vҽ istedaä dcmokdir) termini do mҽhz hҽmin illordo ҿтҿи golmişdir. Bu haqda müxtҽlif

fılosoflar, tobiotşünaslar vo riyaziyyatçılar torofındon maraqlı fıkirlҽr iroli laboratoriyanı tork edib Haltonun laboratoriyasına gҽldi. О, Haltonun fҽrdi-
sürülsҽ do, qabiliyyotlҽrin ölçülmosi sahҽsindҽ ilk mühüm addım XIX ҽsrdn psixoloji keyfiy-yҽtlҽri ölçmҽk üçün istifadҽ etdiyi mctodlan, xüsusilҽ ҽqli
atılmışdır. testlҽri böyük ruh yüksҽkliyi ilҽ qҽbul etdi.
XIX osrdҽ, 60-cı illҽrin sonu - 70-ci illorin ovvollorindon başlayaraq yeni Kettel öz mҽqalҽsindҽ yazırdı: «Ҽgҽr psixologiya ekspcrimcnt vҽ ölçmҽyҽ
ekspcrimcntal istiqamҽtlҽ yanaşı başqa (Fexncrın tҽdqiqatlarından forqli olan) ҽsaslanmasa, fızika kimi möhkҽm vҽ dҽqiq elmo çevrilҽ bilmҽz. Bu sahҽdҽ ҽqli
bir istiqamot - fҽrdin psixologiyan sahҽsindҽ riyazi mctodlarm tҽtbiqi istiqamoti testlҽr seriyasını daha çox fҽrdlҽro tҽtbiq etmҽk yolu ilҽ iroli getmok olan>. О,
do formalaşırdı moqalҽdo ҽqli testlҽr mctodunun xalis elmi ҽhҽmiyyotini qeyd ctmҽklҽ yanaşı
432 olaraq onun praktik tҽtbiqi mҽsҽlҽlҽrinҽ diqqҽti xüsusilo cҽlb edirdi.
Kettel nümunҽ kimi 50 test toklif etdi vҽ ABŞ-a qayıdan kimi onları tҽtbiq
İngilis alimi Haltonun tҽdqiqatları hҽmin sahҽnin inkişafında mühüm rol
etmҽyҽ başladı. Testlҽr mctodu A3Ş-da başqa psixoloji laboratoriyalann da
oynamışdır.
diqqҽtini artıq cҽlb edirdi. Qısa müddҽt ҽrzindo bu sahҽdo xüsusi olaqҽlҽndinnҽ
Halton fҽrdi fҽrqlҽr psixologiyasının banisi hesab olunur. Onun «Talantın
mҽrkozlҽri tҽşkil etmҽk zҽrurҽti yarandı. 1895—1896-cı illҽrdҽ ABŞ-da
irsiliyi» (1869), «İngilis alimlҽri: onların tҽbiҽti vo tҽrbiyҽsi» (1874), «İnsan
testologiya üzro iki milli komitҽ yaradıldı. Dünyanın müxtҽlif ölkҽlҽrindҽ A.
qabiliyyotlҽrinin vҽ onlann inkişafının tҽdqiqi» (1883) vҽ b. ҽsҽrlҽrindҽ fҽrdi
Bine, Q, Ebbinhauz, V. Ştcrn, E. Torndayk, Q. Myünsterberq, Q. Müller, R.
forqlor psixologiyası ve testlҽr metodunun bir çox mühüm mҽsҽlҽlҽri ilk dҽfҽ
özünün geniş ҽksini tapmışdı. İerks kimi psixoloqlar müxtҽlif testlҽr yaradılmasında fҽal iştirak edirdilҽr. Bir
Haltonun bir alim kimi tҽfokkürü о zaman toşҽkkül edon eksperimental - tҽrҽfdҽn, mҽktҽbin, tҽbabҽtin, istehsalatın chtiyaclarını ödҽmҽk üçün tcstlҽrdҽn
psixoloji istiqamot çҽrçivҽsindҽ formalaşsa da, onu insanlar arasındakı fҽrdi geniş istifado olunurdu, digҽr tҽrofdҽn iso fordi fҽrqlor haqqındakı mҽlumatların
fҽrqlorin genetik (irsi) osasları maraq-landırırdı. O, bu mҽqsodlo ycni işlҽnilmҽsi texnikası doqiqlҽşirdi.
XX ҽsrin ҽvvҽllҽrindҽ ingilis psixoloqu S p i r m e n (1863 - 1945)
eksperimental modellҽr axtarır, ҽkizlor metodunu kҽşf cdir, ҽqli keyfıyyҽtlҽrin
ekspcrimental surҽtdҽ müҽyyҽn etdi ki, bir neç# intellektual testo görҽ bu vo ya
mҽnşҽyini öyrҽnmҽk üçün bioqrafık metodla yanaşı anket metodundan istifadҽ
digҽr bir adamın aldığı qiymҽtlor arasında pozitiv (müsbҽt) korrelyasiya
edir, fҽrdi forqlҽrin qanunauyğunluqlarını riyazi düsturlarla tҽsvir etmҽk üçün
(asılılıq) mövcuddur, уҿп! eyni bir adamın müҽyyҽn bir qabiliyyҽtini (riyazi,
yollar axtanrdı. Halton bu sahҽdҽ metodik vasitҽ kimi statistikadan istifadҽ etdi
ҽdobi vҽ s .) Ölçmok üçün müxtҽlif testlҽrdҽn istifado olunsa da, onlaım
(o, hҽlҽ gҽnclik illҽrindҽ müasir statistikanın banilҽrindҽn birinin - Belçika alimi
nҽticҽlҽri bir-birinҽ uyğun golir. Bu nҽ ilҽ olaqҽdardır? Spirmenin fıkrincҽ, hor
A. Keqlenin (1796 - 1874) ҽsҽrlҽrini, xüsusilҽ onun «Sosial fizika» ҽsҽrini
bir adam üçün ümumi amil - ü m u m i i s t e d a d amili sҽciyyovidir.
öyrҽn-mişdi).
Müxtolif testlor arasındakı pozitiv korrelyasiyt da mҽhz ümumi istedad amilini
Halton 1884-cü ildҽ Londonda Beynҽlxalq sağlamlıq sorgi-sindҽ
Antropoloji laboratoriya tҽşkil etdi (sonralar hҽmin Iabo-ratoriya Cҽnub ifado edir. Spirmen bu amili О amili adlandırırdı. G ingiliscҽ general (ümumi
Kensinqtan muzeyinҽ verildi). Qısa müddҽt ҽrzindҽ Antropoloji laboratoriyada dcmҽkdir) sözünün baş hҽrfıdir. G amil ümumi istcdadın göstҽricisi hesab
10 minҽ qҽdor adamın boyu, çҽkisi vҽ s. ilo yanaşı olaraq müxtҽlif psixoloji olunurdu Hҽmin amil bütün fҽaliyyot sahҽlҽri üçün ümumidir; hҽr foaliyyet
xüsusiyyҽtlori, elҽcҽ dҽ qabiliyyҽtlҽri ölçüldü. sahҽsi üçün bununla yanaşı horn dҽ özünҽmҽxsus amillҽr (Sl, S.' vҽ s. amillor)
sҽciyyҽvidir.
Halton özünün Antropoloji laboratoriyasında apanlan sınaqları ҽqli testlor
1904-cü ildҽ Fransada oqli cҽhҽtdҽn gcri qalan uşaqlafl müҽyyon etmҽk
(ingiliscҽ test - sınaq demҽkdir) adlandırdı. Bütün psixoloji anlayışlardan fҽrqli
üçün komissiya yaradılmışdı. Komissiyaytı A l f r e d B i n e (1857 -
olaraq bu tennin Qҽrb ölkҽlҽrindo tezliklҽ ҽn kütlҽvi terminҽ çevrildi. Kettelin
1911) başçılıq edirdi. О, hҽlҽ XIX
1890-cı ildҽ «Mind» jurnalında dorc olunmuş «Ҽqli testlҽr vҽ ölçmҽlҽn> adlı
mҽqa-lҽsindҽn sonra isҽ test termini psixologiyada sözün osl mҽnasında 434 osrin son illҽrindҽ, 1896-cı ildҽ Anri ilo birlikdҽ fҽrdin psixologiyası
haqqında yazdığı moqalҽ ilҽ diqqҽti cҽlb etmişdi. 1903-cü ildҽ iso onun öz
vҽtondaşlıq hüququ qazandı.
qızları Armand vҽ Marqcrit üzorindo apardığı tҽdqiqatları ümumiloşdirҽn
Test metodunun ҽsas anlayışlarını tarixi planda nҽzҽrdon keçirҽk. mҽşhur ҽsҽri - «İntellektin ekspcrimental tҽdqiqi» monoqrafıyası nҽşr
Kettel Vundtun laboratoriyasında eksperimental metodları öyrҽnon ilk olunmuşdu.
amerikan alimi idi. Onu daha çox fҽrdi fҽrqlor problcmi maraqlandırsa da, Vundt İntellekt (intellectus) latın sözüdür: müxtolif dıllordҽ anlama, dҽrketmҽ,
bu mҽsҽlҽyo ҽhҽmiyyҽt vermirdi. Buna görҽ do Kettel Leypsiqdҽki psixoloji başa düşmҽ, dҽrrakҽ, ağıl mҽnalarında işlҽnir. Psixologiya elmindo hҽmin

tcrmindҽn çoxdan istifado olunsa da, o, XIX ҽsrin sonu - XX ҽsrin ҽvvollҽrindҽ
İntellekt ҽmsalı - LQ aşağıdakı düsturla hesablanır: LQ= M A m
daha geniş mҽna kҽsb etmişdir. XX ҽsrdҽ, elmi-texniki inqilabla ҽlaqҽdar olaraq
insanın idrak foaliyyotinҽ yüksok tҽloblҽrin verildiyi bir şҽraitdҽ intellekt Ağıl yaşı (MA) müvafıq şkalaya görҽ müҽyyҽn edilir. BcU» şkalalar
psixologiyanm aktual problemlҽrindҽn birinҽ çevrilmişdir. müxtҽlif uşaqlar üzҽrindҽ apanlmış sınaqlara ҽsasҽn tҽrtifa olunur vҽ testologiya
Müasir psixologiyada intellektin onlarla tҽrifı mҽlumdur. ünların praktikasında oslindҽ normativ göstҽricisı kimi istifado edilir, yҽni şkalada
müqayisҽli tohlili göstҽrir ki, ауп-ауп psixoloji mҽktҽb vҽ cҽrҽyanlarda intellekt uşaqların topladığı xala g onların ağıl yaşının песо olduğu göstҽrilir. İki misalla
daha сох: 1) tҽlimҽ qabillik (yҽni intellekt soviyyҽsi yüksҽk olan adam daha tanış olaq.
asanlıqla, tez vҽ yaxşı oxuyur); 2) mücorrod simvollarla ҽmҽliyyat aparmaq, Tutaq ki, Lcylanın xronoloji (pasport) yaşı 10,5, Sevilin 14-diiı Onların
mühüm ҽlaqҽlҽri başa düşmok vҽ malik olduğu tocrübҽ ҽsasında onlara adekvat hҽr ikisinҽ müҽyyҽn testlҽr toklif edirik: Leyla da, Sevil do 120 xal toplayır.
cavab vermok qabiliyyҽti; 3) yeni situasiyaya uyğunlaşmaq qabiliyyҽti kimi Onlann intellekt ҽmsalını hesablamaq щ xronoloji yaş ilҽ yanaşı ağıl yaşı
xarakterizҽ olunur. müҽyyҽn olunmalıdır. Bunun üçün şkalaya baxmaq lazımdır: şkalada 120 xal
Aydın mҽsҽlҽdir ki, intellektin nҽzordon kcçirdiyimiz xarakteristikalan bir- toplamış uşağm ağıl yaşının 11,5 olduğu göstҽrilir. Hҽmin göstҽricilҽrҽ ҽsasҽn
birilҽ ayrılmaz surҽtdҽ bağlıdır. Onlan bir-birindҽn ayırmaq olmaz. İnsan tcstoloq Leylanın intcllekt ҽmsalını aşağıdakı kimi hesablayır.
intellektinin uyğunlaşma funksiyası nҽ qodҽr mühüm olsa da, xarici alҽmin
LQ= -^-100=109,5
yaradıcılıqla ҽks olunması onun osasını toşkil cdir.
İntellektin sҽviyyҽsini песо müҽyyҽn etmҽk vo ya onu песо ölçmҽk olar?
XIX osrin sonu - XX ҽsrin ҽvvҽllorindҽ bu sual psixologiya üçün tҽkcҽ Sevilin isҽ intellekt ҽmsalı aşağıdakı kimi olur: LQ = ^-100=82,1 436
praktik ohҽmiyyҽtҽ malik deyildi. O, birinci növbҽdҽ, metodoloji mҽsҽlҽ idi. Belҽliklo dҽ Leylanın intellekt ҽmsalı 109,5, Sevilin isҽ 82,1 olur. Bu о
A. Bine ҽqli cҽhҽtdҽn geri qalan uşaqlar problemini öyronirdi. 0, bu mühüm demҽkdir ki, Lcyla ҽqli cҽhҽtdҽn Sevilҽ görҽ daha çox istedadlıdır (testologiya
problemi holl ctmok üçün maraqlı yol göstҽrdi: A.Bine uşaqlann bilavasito praktikasında LQ - 130-a borabҽrdirsҽ, uşaq istedadlı, 180-dan çoxdursa, on
intellektual sҽviyyҽsini ölçmҽyi, bu mҽqsҽdlҽ uşaqlar tҽrҽfındҽn müvҽffҽqiyyҽtlҽ istedadlı hesab edilir).
hҽll edilmҽsi miimkün olan xüsusi tapşırıqlardan istifado etmҽyi toklif etdi. A. Testoloqlar LQ -in göstҽricilҽrinҽ xüsusi ҽhҽmiyyҽt verir vҽ uşağm taleyini
Bine Т. Simon adlı başqa fransız psixoloqu ilҽ birlikdo müxtolif yaşlı uşaqların ona osasҽn qeydsiz-şҽrtsiz hҽll edirdilor. LQ aşağı olanda uşağı ҽqli cҽhҽtdҽn
diqqotini, hafızҽsini, tҽfҽkkürünü vҽ s. öyrҽnmҽyҽ başladı. Bu eksperimentlҽr geri qalanlar üçün xüsusi mҽktҽblҽrҽ, yüksҽk olanda isҽ onu istedadlı uşaqlar
osasında yeni tcstlҽr yaradıldı. Psixologiyada hҽmin testlor Bine-Simon testlҽri üçün mҽktҽblҽrҽ göndҽrirdilҽr.
kimi mҽlumdur. İlk baxışda belo tҽҽssürat yaranırdı ki, guya testlҽr mҽktҽb tҽcrübҽsindҽ,
XX ҽsrin ҽvvҽllҽrindҽ Bine-Simon testlҽri ҽqli inkişaf soviyyosini müҽyyҽn peşҽseçmҽ sahҽsindҽ vҽ s.-dҽ meydana çıxan praktik mҽsҽlҽlҽri empirik yolla
ctmҽk üçün ҽlverişli vasitҽ hesab olunurdu. Onların yaranması ilo testologiyada deyil, psixologiyanın mҽlumatları osasında hҽll etmҽk imkanı verirdi. Bu ҽsasda
yeni istiqamҽt ҽmҽlo gҽlirdi. Bine-Simonun testlҽrindҽ fҽrdi forqlҽr öz- da testologiyaya maraq günü-gündҽn artırdı. Ҽvvҽlki testlҽr daha da
özlüyündҽ deyil, yaşla ҽlaqҽdar surҽtdҽ ölçülürdü. Ҽgҽr uşaq öz hҽmyaşıdlannm tҽkmillҽşdirilir vo yeni variantlarda irҽli sürülürdü. Yeni sahҽlҽri ҽhatҽ edҽn
ҽksҽriyyҽti torҽfındҽn yerinҽ yetirilon tapşırıqları hҽll edo bilirdisҽ, o, normal tcstlҽr ҽmolҽ gҽlirdi. Fҽrdi tcstlҽrlo yanaşı qrup testlҽrindon dҽ geniş istifado
uşaq hesab edilirdi. Lakin bir sıra hallarda hҽmin tapşırıqlar uşaq üçün ya olunurdu (ABŞ-da birinci dünya müharibҽsindҽ 1 750 000, ikinci dünya
hҽddindҽn artıq asan, ya da çҽtin olurdu. Bu faktın müҽyyҽn edilmҽsi vo müharibҽsindҽ isҽ toxminҽn 20 milyon hҽrbi qulluqçu test sınaqlarından
psixoloji cohotdҽn tҽhlil olunması onunla nҽticҽlҽndi ki, testologiyaya xronoloji keçirilmişdir).
yaş CA (ingiliscҽ - Chronilogucal Age) anlayışı ilҽ yanaşı yeni anlayışdan ağıl Müasir psixodiaqnostikada testlҽrin müxtҽlif növlҽrindҽn istifado olunur.
yaşı - MA (ingiliscҽ Mental Age) anlayışından istifado olunmağa başlanıldı. Onlann içҽrisindo intellekt testlҽri, qabiliyyҽt vҽ ya krcativlik (latınca creatio -
Onların bir-birinҽ uyğun golmҽmҽsi ya ҽqli geriliyin (MA SA-dan aşağı olanda), yaradılan, yaratmaq demҽkdir) testlori, nailiyyҽt testlҽri vҽ s. xüsusi yer tutur.
ya da istedadın (MA SA-dan yüksҽk olanda) göstoricisi hesab olunurdu. 1912-ci XX ҽsrdҽ Qҽrb psixologiyasında testlҽrin tҽtbiqi metodikası
ildҽ V. Ştern onlann nisbҽtini intellekt ҽmsalı (ingiliscҽ - intelligence guoticnt) tҽkmillҽşdirilmiş, öz-özlüyündҽ maraqlı olan orijinal testlҽr yaradılmışdır.
adlandırdı.

Lakin bҽzi testlҽrin tҽtbiqindo birtҽrfliliyҽ dҽ yol verilmişdi, guya LQ sabit şorholunma vҽ ya yozulma tҽrzi psixologiyada şҽ x s i
xarakter daşıyır, uşağın yaşı artsa da onda mühüm dҽyişikliklҽr baş vermir, k o n s t r u k t l a r adlanır.
uşağın öz hҽmyaşıdlanndan geri qalması vҽ ya inkişaf etmҽsi xarici tҽsirlҽrdҽn Bu fikri psixoloji cҽhҽtdҽn çox dҽqiq ifadҽ cdҽn maraqlı bır atalar sözü
vҽ tҽrbiyҽdҽn asılı deyildir. Ağıl yaşı anlayışına da tҽnqidi yanaşmaq lazımdır. vardır. Xalq deyir: «Нҽг kҽs öz arşını ilҽ ölçür». Ҽvvela «arşın» sözüno diqqot
A. Bine vҽ T. Simon hҽmin anlayışı irҽli sürҽrkҽn anadangҽlmҽ intellektin edҽk. Arşın - ölçmҽ, qiymҽtlondirmo
spontan surҽtdҽ inkişaf etmҽsi haqqında birtorofli tҽsovvürlҽro ҽsaslanırdılar. 438 vasitosidir. İkincisi, hҽr kҽsin öz
Onlar yaş xüsusiyyҽtlҽrinҽ keyfıyyҽt baxımından dcyil, ancaq kҽmiyyҽt arşını var, yҽni homin «arşın» şoxsi
(statistik) cҽhҽtdҽn yanaşırdılar. İntellckt omsalı isҽ xalis nisbi göstҽricidir: o, bir xarakter daşıyır («şҽxsi konstrukt»
konkret testin (tapşınğın) icra soviyyosini bҽlkҽ dҽ ҽks etdirҽ bilҽr, uşağın anlayışmda «şҽxsi» sözünün xüsusi
intellcktual xüsusiyyҽtlҽrinin ümumi göstҽricisi ola bilmҽz. Umumi istedad mҽnası vardır). Nҽhayҽt, bir sualı
aydınlaşdıraq: «Нҽг kҽsin öz arşını» nccҽ-
dedikdҽ isҽ, ümumi qabiliyyotlor vҽ ya qabiliyyotlor üçün ümumi
ҽmҽlҽ golir? Atalar sözlҽrindҽ adҽtҽn belҽ
437 olan cҽhҽtlҽrin vҽhdҽti nҽzҽrdҽ tutulmalıdır. Onlar, bir tҽrҽfdҽn, xüsusi suallara cavab verilmir. Lakin mҽsҽloyҽ
qabiliyyҽtlҽrin formalaşmasının ҽsasını toşkil cdir, diger tҽrofdҽn isҽ xüsusi montiqi cҽhҽtdҽn yanaşsaq, sualın
qabiliyyҽtlҽrin inkişafı ilҽ şҽrtlҽnirlҽr. cavabını tosҽvvür etmҽk asandır: hҽr
XX ҽsrin ҽvvҽllҽrindҽ Rusiyada difcrensial psixologiya başqa istiqamҽtdҽ adamda dünya vo insan münasibҽtlҽri
inkişaf edirdi. Rus psixoloqları, xüsusilҽ A. Ғ. Lazurskı şoxsiyyҽtin xarakter haqqında müҽyyҽn anlayışlar yaranır. O,
kimi fordi psixoloji xüsusiyyҽtlҽrinҽ daha çox diqqҽt yetirirdilҽr. 1910-cu ildҽ A. cisim vҽ hadisҽlҽri qavrayarkҽn bu
F. Lazurskinin kҽşf etdiyi tobii eksperiment mctodu nҽinki rus, bütövlükdҽ anlayışlardan «arşın» kimi istifado edir.
dünya psixologiyasmda böyük hadiso idi. Lakin bununla yanaşı Rusiyada da Bu baxımdan dilimizdҽ çoxdan işlҽnҽn
«Нҿг kҽs öz arşını ilҽ ölçür» atalar sözü
testlҽrdon geniş istifado olunurdu.
«şoxsi konstrukt» anlayışının mahiyyҽtini
Hal-hazırda ölkҽmizdҽ tcstlҽrdҽn ictimai praktikanın müxtolil sahҽlҽrindҽ lakonik şҽkildҽ ҽks ctdirir.
xüsuson ali mҽktoblorҽ tolҽbo qobulu işindҽ gcnis istifado olunur. Bu zaman Konstrukt nҽzoriyyҽsini amerikan psixoloqu C. Kelli 50-ci illorin birinci
onların elmi cҽhҽtdon osaslı olmasına xüsusi diqqҽt yetiımok zҽruridir. yansında irҽli sürmüşdür. Onun 1955-ci ildҽ nҽşr olunmuş mҽşhur kitabı da belҽ
adlanır: «Şҽxsi konstruktlar psixologiyası».
Kitabın nҽşr olunduğu ilo diqqot yetirin: 50-ci illҽrin ҽwollҽri Amerika
3. Şҽxsi konstrukt nҽzҽriyyҽsi haqqında psixologiyası üçün çҽtin dövr idi. Ölkҽdo hökm sürҽn antimentalist cҽrҽyanlar,
birinci növbҽdҽ, biheviorizm vҽ neobiheviorizm aktual psixoloji problemlҽri
Aqil adamlar axşam göydҽki buludlara baxıb sabah yağış yağacağını öyrҽnmҽk imkanı vermirdi. Amerika psixologiyasında bu şҽraitdҽ bir torҽfdҽn
deyirlҽr. Donizdҽ çimҽndҽ ehtiyatlı oluruq: gözümii/ adotҽn uşaqlarda olur. Ağır şҽxsiyyҽt vҽ şüur problcmlҽrinҽ maraq yaranır, digҽr tҽrҽfdҽn isҽ bir çox
şeyi qaldırmaq üçün lingdҽn istifado edirik.... psixoloqlar «nҽzҽri uydurmalardan» imtina cdҽrҽk xalis totbiqi tҽdqiqatlar
Onlarla vҽ yüzlҽrlҽ bclҽ hҽyati hadisҽlҽri psixoloji baxımdan tҽhlil edҽrkҽn aparmağa başlayırdılar. C. Kcllinin tҽdqiqatları bu baxımdan Amerika
qarşıya suallar çıxır: песо olur ki, insan hadisҽlҽri qabaqcadan görҽ bilir, özünün psixologiyasında yeni istiqamҽt idi. Onun nҽzҽriyyҽsindҽ ҽsas anlayış - şҽxsi
vo başqa adamların davranışına konstrukt anlayışıdır. Konstrukt nҽdir? Konstrukt termini latınca - construere
nҽzarҽt edir? («rusca konstruirovanie») sözündҽn ҽmҽlҽ gҽlmişdir. Construere çoxmҽnalı
Ümumiyyҽtlҽ, insan xarici alҽmdҽ baş veron hadisҽlҽri, о cümlҽdҽn başqa sözdür. Burada construere şҽrhetmҽ, yozma, başadüşmҽ, konstrukt iso rcallığı
adamlann vҽ özünün davranışmı песо başa düşm vo izah cdir? Bu vacib şҽrhctmҽ vasitҽsi vo ya reallığın şoxsiyyot tҽrҽfındҽn yozulması mҽnasında
mҽsҽlolҽri hҽll etmҽk ücün tҽkcҽ intellekt kifayotdirmi? işlҽnir.
Psixoloji tҽdqiqatlar göstҽrir ki, hҽr bir adamda dünya vo insan Kellinin fıkrincҽ, hҽr bir adam öz-özlüyündo alimdir, tҽdqiqatçıdır, о
münasibҽtlҽri haqqında özünomҽxsus tҽsҽvvür vҽ anlayışlar omole gҽlir. O, qıcıqlara sadҽcҽ olaraq cavab vermir, xarici alҽm-dҽn aldığı informasiyalan
cisim vҽ hadisҽlҽri qavrayarkҽn onları bu baxımdan mҽnalandırır, şҽrh edir, monimsoyҽrkon osaslı forziyyolҽr irҽli sürür, onları tҽcrübҽdҽ yoxlayır, dünya
yozur vҽ qiymҽtlҽndirir. Cisim ve hadisҽlҽrin şҽxsiyyҽt torofındon belҽ

vo insan münasibotlori haqqında özünün «balaca nҽzҽriyyҽsini», şҽxsi 440 çebҽkҽ sözü buradan ҽmҽlҽ gҽlmişdir)
konstruktlar vҽ ya anlayışlar sistemini yaradır. Biz bu sistcmo müvafıq olaraq vҽ «rol siyahısı» adlanan bedvol (bax:
hadisҽlori qiymҽtlҽndirir, öz davranışımızı müoyyҽn edir, özümü-zҽ vҽ başqa cҽdvҽl 7 vҽ 8) verilir (rol siyahısına 22
tanış adam-ana, ata, qardaş, bacı, arvad, ҽr
adamlara sual vcririk. Bu baxımdan konstrukt insanın özü tҽrҽfındҽn yaradılan,
vҽ s. daxil edilmişdir). Tҽcrübҽdo ıştirak
praktikada yoxlanılan, ҽtraf gerçҽkliyi edҽn adam müvafıq qrafada, mҽsҽlҽn, 1-ci
439 qavramaqda vҽ başa düşmҽkdҽ, qrafada - öz Bdını, 2-cidҽ -anasının (vҽ ya
hadisҽlҽri proqnozlaşdırmaqda vҽ analığının), 3-cüdҽ - atasının (vҽ ya
qiymҽtlҽndirmҽkdҽ ona kömҽk cdҽn Btaliğımn) adını qeyd edir. Bu qayda ilo
xüsusi subyektiv vasitodir. blankda rol siyahısına uyğun olaraq 22
Kelli konstrukt anlayışından istifadҽ etmҽklҽ biheviorizmin ҽsasını tҽşkil adamm adı göstҽrilir. Cҽdvҽl 7-dҽn
edҽn vasitҽsizlik postulatını özünҽmҽxsus şҽkildo aradan qaldırır. D. N. göründüyü kimi, hor qrafada müҽyyҽn
Uznadzcnin nҽzҽriyyҽsindҽ yönҽlişlik anla-yışı, S. L. Rubinşteynin adamlann qarşısında dairҽ işarҽlҽri
nҽzҽriyyҽsindҽ «fҽaliyyҽtin daxili şҽrtlҽri» anlayışı hansı rolu oynayırsa, onun çҽkilmişdir. Eksperimentator tocrübҽdҽ
iştirak edҽn adama deyir:
nҽzҽriyyҽsindҽ dҽ konstrııkı anlayışı hҽmin rolu oynayır. Başqa sözlҽ, Kellinin
- 1-ci qrafada dairo ilҽ üç adam qeyd olunmuşdur. Onlardan ikisi hansı
fıkrincҽ, insan xarici alҽmi bilavasitҽ deyil, dolayısı ilҽ konstnıktlar vasitosib
xüsusiyyҽtlҽrҽ görҽ bir-birinҽ oxşayır vҽ üçüncü adamdan fҽrqlҽnirlҽr.
qavrayır, yҽni o, insanın psixi hҽyatmı bixevioristlҽr kimi S-R düsturu ilҽ deyil
(Tҽcrübҽdҽ iştirak edon adam - kimi bir-birinҽ oxşar hesab cdirsҽ, 1-ci qrafadakı
S-K-R düsturu ilҽ izah edir (Burada К - konstrukt anlayışını ifadҽ edir).
müvafıq iki dairҽyҽ xҽtt çҽkir, üçüncü dairҽ boş qalır.)
Qeyd ctdiyimiz anlayışlar (yönҽlişlik, fҽaliyyҽtin daxili şҽrtlҽri vҽ şҽxsi
Bundan sonra ona tҽklif olunur ki: 1) onlann hansı xüsusiyyҽtҽ görҽ bir-
konstruktlar) müҽyyҽn xüsusiyyҽtlҽrҽ görҽ bir-birlҽrindҽn fҽrqlҽnirlor. Onlardan
birinҽ oxşadığını vҽ; 2) üçüncü adamm onlardan no ilo fҽrqlҽndiyini qeyd etsin.
һҿг birinin öz evristik тҽпам vardır. Lakin nҽzҽrҽ almaq lazımdır ki, hҽmin
Bu sözlҽr hҽmin adamın şҽxsi kons-truktları kimi qiymotlҽndirilir. Şҽbҽkҽnin
anlayışlar hҽlo psixologiyada müqayisҽli şҽkildҽ tҽhlil edilmҽmiş vҽ sistemli
digҽr qrafalan da bu qayda ilҽ doldurulur.
yanaşma baxımından onlardan hor birinin insanın psixi hҽyatında oynadığı
Elm tarixindҽn bilirik ki, nҽzҽriyyҽ vҽ metod bir-birilҽ ayrılmaz surҽtdҽ
spesifık rol öyrҽnilmҽmişdir.
bağlıdır. Lakin bununla belҽ qeyd etmҽk lazımdır ki, Kcllinin nҽzҽriyyҽ vҽ
Kellinin fıkrincҽ, insanın reaksiyalarını sadҽcҽ olaraq müşa-hido etmҽklҽ
metodunun taleyi eyni olmamışdır: onun metodu nozҽriyyҽsinҽ nisbҽtҽn daha
ona sҽmҽrҽli tҽsir göstҽrmҽk olmaz. Bunun üçün onun şҽxsi konstruktlarını -
mҽşhurdur vҽ xarici ölkҽlҽr-dҽ geniş istifado olunur. Son 20 ildҽ repertuar
dünya haqqındakı nöqteyi-nҽzҽrinı öyrҽnmҽk lazımdır. Psixologiyanın osas
şҽbҽkҽ metodu müxtҽlif psixoloqlar tҽrҽfındҽn nҽinki tҽkmillҽşdirilmiş, hҽm dҽ
vҽzifҽlҽrindon biri moh/. şҽxsiyyҽtin daxili alҽminҽ, onun dünya, özünün sosial
onun yeni variantları işlҽnilmişdir.
ҽhatҽsi, özü haqqındakı tҽsҽvvürlҽr sistemino nüruz etmokdon ibarotdir. O,
Kelli göstҽrirdi ki, şҽxsi konstruktlar bipolyar (iki qütblü) xarakter daşıyır.
konstrukt nҽzҽriyyҽsinin ҽhҽmiyyҽtini do, birinci növbod.». bununla izah cdirdi.
Eybҽcҽr-gözҽl, xҽsis-sҽxavҽtli, kcçmiş-kҽlҽcҽk vҽ s. kimi konstruktlar buna
Qarşıya sual çıxırdı: şҽxsiyyҽtin daxili alҽmin.» песо nüfuz ctmok olar? Kelli bu
misal ola bilҽr. O, bclҽ hcsab edirdi ki, biz hҽmişҽ nҽyi iso tҽsdiq edҽndҽ, eyni
mühüm mosoloni moharҽtlҽ Һ Ы \ cdib şҽxsiyyҽti öyrҽnmҽk üçün yeni metod -
zamanda nҽyi isҽ inkar edirik. Biz «Mҽmmҽd düz adamdın> deyҽndҽ, nҽzҽrdҽ
repertuar şobҽko metodunu yaratdı.
tuturuq ki, o, fırıldaqçı deyil. İnsan ҽks qütbü özü üçün çox vaxt aydın müҽyyҽn
Metodun adına diqqҽt yetirin: burada repertuar sözünün do, şҽbҽkҽ sözünün
etmir, lakin o, ҽtraf gerçҽklikdҽ mҽna axtararkon, oxşar vҽ fҽrqli cҽhҽtlҽri eyni
dҽ öz evristik mҽnası vardır.
vaxtda görür. Bu mҽnada hҽyr bir konstrukt referent (yҽni mҽlumat verҽn)
Repcrtuar fransız sözü olub aşağıdakı mҽnaları ifadҽ edir: 1) hҽr hansı bir
oxdur: biz onun vasitҽsilҽ şҽxsiy-yҽtin nҽyi müsbҽt vo ya mҽnfı, nҽyi oxşar vo
teatrda tamaşaya qoyulan ҽsҽrlҽrin mҽcmusu; 2) bir aktyorun ifa ctdiyi rollann,
ya fҽrqli hesab etmҽsi haqqında mҽlumat ҽldҽ edirik. Bu ilk baxışda sadҽ
müğҽnninin oxuduğu vo ya çalğıçının çaldığı havaların mҽcmusu. Kelli
görünsҽ dҽ, ҽslindҽ son dҽrҽcҽ mürҽkkҽb mҽsҽlҽdir. Çünki insan hadisҽlҽri
r e p e r t u a r sözünü, demok olar ki, 2-ci mҽnada - insanın hҽyatda ifadҽ
qavrayarkҽn vҽ qiymҽtlҽndirҽrkon eyni vaxtda bir neçҽ parametri
etdiyi rolların mocmusu mҽnasında işlҽdir. Kcllinin tҽcrübҽlҽrindҽ iştirak edon
bu vҽ ya digҽr adama şҽbҽkҽ formalı blank (metodun adında 441 nҽzҽrҽ ala bilҽr. Tutaq ki, A. V-ni
ancaq yaxşı adam kimi qiymel* lҽndirir.

B. isҽ V.-nin yaxşı xüsusiyyҽtlҽri ilҽ qarşılıqlı ҽlaqҽdҽ xüsusi qabiliyyҽtlҽrin (tutaq ki, söz assosiasiyalarmın
yanaşı mҽnj xüsusiyyҽtlҽrini dҽ görür. zҽnginliyi vҽ ifadҽli dilin) inkişafını şҽrtlҽndirir.
Bundan asılı olaraq A.-ya nisbҽtҽn И nin M i k r o i n k i ş a f dcdikdҽ isҽ ayrı-ayrı qabiliyyҽtlorin öz-
şҽxsi konstruktlar sistemi daha mürҽkkҽb özlüyündҽ inkişafı prosesi nҽzҽrdҽ tutulur. Bu mҽnada biz obrazlı tofҽkkür,
xarakter daşıuı Müҽyyҽn edilmişdir ki, bu, yaradıcı toxҽyyül vҽ s. kimi qabiliyyҽtlҽrin inkişafından danışırıq vҽ
şҽxsi konstruktlan xarakterizҽ etmek üçün
danışmalıyıq. Qabiliyyotlarin mikro - vҽ makro inkişafı bir-birilo vohdot tҽşkil
mühüm ҽhҽmiyyҽto malik olan,
göstoricilordon biridiı Hҽmin göstҽrici edir;
«k o q n it i v çҽ ti nl i k » b) hҽr bir yaş dövrünün öz xüsusiyyҽtlҽri vardır. Kiçik mҽktҽblinin bilik
adlanır. sahҽlҽrinҽ marağı, yeniyetmҽnin xüsusi fҽallığı vҽ meyllҽrinin genişliyi, böyük
Adamların şҽxsi konstruktlar sistemi öz sҽviyyҽsinҽ göro bir-birindҽn mҽktҽblinin özünü şüurlu surҽtdҽ tonzimetmҽk meyli - bunların hamısı bu vҽ ya
fҽrqlҽnirlҽr. Bҽzi adamların şҽxsi konstruktlar sistemi sadҽ, bҽzilҽrinin nisbҽtҽn dikar yaş dövrünün sҽciyyҽvi xüsusiyyҽtlҽri kimi qabiliyyҽtlҽrin formalaşmasına
mürҽkkҽb, bҽzilҽrininki iso mürҽkkeb xarakter daşıyır. Ҽgҽr hҽr hansı bir adam mühüm tҽsir göstorir. Bu xüsusiyyotlҽri nozoro almadan qabiliy-yҽtlҽrin inkişaf
hadisҽlori qiymotlon-dirҽrkҽn eyni vaxtda bir neçҽ göstoricini nҽzҽro alırsa, xüsusiyyҽtlҽrini düzgün qiymҽtlҽndirmҽk olmaz. A. N. Lcontycvin aşağıdakı
oıuııı konstruktlar sistemi çoxlu miqdarda bir-birilҽ ҽlaqҽdҽ olan ümumilҽşmiş fıkri ҽqli qabiliyyҽtlorin inkişafı prosesini bu baxımdan tҽhlil etmok imkanı
konstruktlan ҽhatҽ edirsҽ, belo konstruktlar koqnitıv baxımdan mürҽkkҽb verir: «uşağın ҽqli inkişafını bütövlükdҽ onun psixi inkişafmdan, mҽnҽvi
konstruktlar hcsab olunurlar. Mürҽkkeb konstruktlar sisteminҽ malik olan simasını müҽyyҽn edҽn maraqlarının, hisslҽrinin vҽ başqa ҽlamҽtlҽrinin
adamlar başqalarınm davranısmı dҽqiq vҽ diferensial surotdҽ qiymҽtlҽndirirlҽr. zҽnginliyindon ayrılıqda nҽzordҽn keçirmҽk olmaz». Qabiliyyҽt-lҽrin hamısının
inkişafında hҽmin qanunauyğunluğun mühüm rol oynadığını görmҽk çҽtin
deyildir. Bu о demokdir ki, qabiliyyҽtlҽrin formalaşması müvafıq yaş dövrünün
4. Şagirdlҽrin yaş xüsusiyyҽtlҽri vҽ qabiliyyotlҽrin formalaşması xüsusiyyҽtlҽri ilҽ şҽrtlҽnir.
Psixi inkişaf qcyri-bҽrabor (gcteroxron) xarakter daşıyır. Ауп-ауп yaş
Qabiliyyҽtlҽr uşaq vo yeniyetmҽlҽrin psixi hҽyatının mülıımı cҽhotlҽrindҽn dövrlҽrindҽ psixi inkişafın sürҽtlҽnmҽsi vҽ ya lҽngimҽsi, gözlҽnilmodҽn
birini toşkil cdir. Bu о demokdir ki: yüksolmҽsi vҽ ya gerilҽmosi müşahidҽ olunur, başqa sözlҽ, eyni yaşlı uşaqlann
a) qabiliyyҽtlҽr dҽ bütün psixi proses vo xassҽlҽr kimi kiçil yaşlardan psixi inkişafı bir variantda deyil, müxtҽlif variantlarda özünü göstҽrir.
formalaşmağa başlayır, inkişaf edҽrҽk yeni keyfıyyotlor kosb cdir. Müasir Qabiliyyҽtlҽrin inkişafı prosesindҽ dҽ hҽmin cҽhҽt bütün aydınlığı ilҽ meydana
psixologiyada bu sahҽdҽ inkar edilmҽz faktlar ҽldҽ edilmişdir. Hotta vaxtilҽ çıxır. Qabiliyyҽtlҽrin inkişafı prosesini bu istiqamҽtdҽ xarakterizҽ etmҽk üçün
tcstoloqlar (biz yuxarıda (, Spirmenin fıkri ilҽ tanış olmuşduq) LQ-in - ümumi bҽzi mҽsҽlҽlҽrlҽ tanış olaq.
istcdad ҽmsalımn doyişmҽz olduğunu iddia etdiklҽri halda, bu gün yaş artdıqca S e n z i t i v y a ş d ö v r l ҽ r i h a q q ı n d a . Senzi-tiv
LQ-in dҽyişildiyini onlar qҽbul edirlҽr. (latınca sensus - hiss, duyğu demokdir) dövr uşağın ontogenetik inkişafının
Qabiliyyҽtlҽrin formalaşması prosesini psixoloji cҽhotden düzgün tҽhlil mühüm morholosini toşkil edir; bu zaman inkişaf cdҽn uşaq ҽtraf mühitin
etmҽk üçün bu sahҽdҽ özünü göstҽrҽn yaf xüsusiyyҽtlҽrini ҽtraflı öyronmҽk müҽyyҽn tҽsirlҽrinҽ xüsusilҽ hҽssas olur,
lazımdır. Hҽr bir yaş düvründ* qabiliyyҽtlҽrin formalaşması sahҽsindҽ köklü 443
kҽmiyyҽt v# keyfıyyҽt dҽyişikliklҽri baş verir. İstor mҽktҽbҽqodor vҽ kıcık
moktҽbli, istҽrsҽ dҽ yeniyetmҽlik vҽ erkҽn gҽnclik yaşı dövrlҽrindҽ ümumi vҽ
xüsusi qabiliyyotlor iki istiqamotdҽ - makro vҽ mikro istiqamҽtlҽrdҽ inkişaf
edir. Biz m а к г о i n к i ş a »
442 dedikdo, qabiliyyҽtlҽrin müҽyyҽn bir yaş dövründҽ qarşılıqlı olaqҽdҽ
inkişafını nҽzҽrdҽ tutunıq. Bu prosesdҽ müoyyҽn bir ümumi qabiliyyҽtdҽ,
mҽsҽlon, obrazlı tҽfҽkkürdҽ ҽmҽlҽ gҽlҽn bir xüsusiyyҽt digҽr ümumi
qabiliyyҽtin (yaradıcı toxҽyyülün vҽ s.-nin) inkişafına tҽsir göstҽrir, onlar isҽ

psixikanın bu vo ya digor istiqamҽtdҽ inkişafı üçün alvcrişli şҽn yaranır. KelHnin rol konstruktları repertuar testi üçün blank '
Mҽsolҽn, mҽktҽbҽqҽdҽr yaş dövründҽ uşaqlar nҽinki dilini, hҽm dҽ başqa
III.I
dillori daha tcz öyrҽnirlҽr. Bu baxınulaıı xüsusilҽ 3-5 yaş dil öyrҽnmok üçün
scnzitiv dövr hesab olunur. i
Ауп-ауп qabiliyyҽtlҽrin (musiqi, riyazi, rҽsm, aktyorlııq, şairlik, texniki vҽ
s.) formalaşması vҽ inkişafı baxımındaıı mҽktҽbҽqҽdҽr, kiçik moktobli vҽ
yeniyetmҽlik yaş dövrlҽrinin öl imkanlan vardır.
Aydın mosҽlodir ki, senzitiv yaş dövrü hҽlo öz-özlüyündo qabiliyyҽtlҽrin
inkişaf sҽviyyҽsini müҽyyon etmir. Bunun üçüfl
CddvM 7
moktҽbҽqҽdҽr vҽ ya kiçik moktobli yaşı dövründҽ müvafıq

qabiliyyҽtin inkişafı üçün olverişli pedaqoji şҽrait yaradılmalıdır.
(Valideyn vҽ müҽllimlҽr bu mühüm vҽzifҽni psixoloji sҽriştҽ ilo
hҽll etmҽk üçün hҽlҽ kiçik yaşlarından uşaqların qabiliyyҽtlҽrini
diqqҽtlo öyronmolidirlor). Senzitiv yaş dövrlorinin imkanlarından
vaxtında somorҽli istifado edilmodikdo, bu sonralar qabiliyyҽtin
Cҽdvҽl 8.
Kellinin rol konstruktları repertuar testi üçün personajların siyalıısı
>
S
Birinci sütunda öz adınızı yazm
1.
С Ananızın adını yazın. Ҽgҽr sizi ögcy ana böyüdübsҽ, onun adını yazın.
2.
о Atanızın adını yazın. Ҽgor 1sizi ögey ata böyüdübsҽ, onun adını yazın.
3.
о Ö
Qardaşınızın (yaşca ҽn yaxın olanının) adını yazın. Ҽgҽr qardaşınız yoxdursa,
4.
о с о homyaşıdınız
tҽxminҽn о 2 vҽ yeniyetmҽlik dövründҽ sizin üçün qardaşı ҽvҽz
olan
9 о etmiş
о dostunuzun
о adını yazın.
3
5. Bacınızın
о (yaşca on yaxın4 olanının) adını yazın. Ҽgҽr bacınız yoxdursa,
с о о
tҽxminҽn hҽmyaşıdınız olan vo yeniyetmҽlik dövründҽ sizin üçün bacını ҽvҽz
О о оetmiş rҽfiqonizin
О 5
adını yazın.
о о Оо о б
о о о о 7
о Ü о в
о о О 9
to downloaded from KitabYurdu.az
11
ALTINCI MADDҼDҼN BAŞLAYARAQ SİZҼ TANIŞ OLAN ADAMLAR1N ADINI 12. Hal-hazırda qonşunuz olan vҽ hamıdan yaxşı tanıdığınız adam.
YAZIN, LAKİN ADAMLARI TҼKRAR ETMҼYİN, IIOR DҼFҼ YENİ ADAMLAR 13. Sizinlҽ yaxınlıq etmiş, lakin hor hansı bir izah olunmayan sҽbҽbҽ göro sizi
SEÇİN scvmҽmiş adam.
14. Mҽrhҽmҽt boslodiyiniz vҽ ya daha çox kömҽk etmҽk istҽdiyiniz adam.
6. Sizin arvadınız (ҽriniz) ve ya, ҽgҽr cvlonmҽmişsinizsҽ, sizin scvdiyiniz 15. Yanında özünüzü narahat hiss etdiyiniz adam.
adam. 16. Yaxın vaxtlarda tanış olduğunuz vo daha yaxşı tanımaq istҽdiyiniz adam.
7. Yuxarıdakmdan bilavasito owҽl sevdiyiniz adam. 17. Yeniyctmҽlik yaşında sizo on küclü tҽsir göstҽron müollim.
8. Hal-hazırda sizin ҽn yaxın homcins dostunuz. 18. Baxışlan sizdo güclü etiraz doğurmuş müollim.
9. Ҽn yaxın hҽmcins dostunuz hesab etdiyiniz, sonralar isҽ ümidinizi 19. Sizi ҽn çox incitmiş müdir vo ya zabit.
doğrultmayan adam. 20. Sizin şoxsҽn tanıdığınız adamlardan on çox boxti gҽtirҽn wfclP
10. Öz kövrҽk hisslҽrinizi bölüşmok istҽdiyiniz adam. 21. Sizin şҽxsҽn tanıdığınız adamlardan on xoşbҽxti.
11. Sizin hҽkiminiz. 22. Sizin şҽxson tanıdığınız adamlardan on yüksҽk ҽxlaqh adam.
445
224

inkişafı prosesindҽ müҽyyҽn çҽtinliklҽrin omolo gҽlmesi ıl# nҽticҽlҽnir. Böyük mҽktҽbli yaşında da biz bu sahodo maraqlı hallarla rastlaşınq.
Kiçik yaşh uşaqlarda qabiliyyҽtlҽrin parlaq tҽzahür halları vҽ ya Onlardan biri aşağıdakından ibarҽtdir: aşağı siniflordo öz homyaşıdlanndan
vunderkind uşaqlar haqqında. Yüksҽk ҽqli qabiliyyҽtleül fҽrqlҽnmҽyҽn bҽzi şagirdlҽrdҽ güclü intellekt olamҽtlori özünü göstҽrmҽyҽ
malik olan uşaqlar haqqında psixologiyada çoxlu faktlaı toplanmışdır. Onlar psixi başlayır. Onlar birdҽn-biro yaxşı oxumağa başlayırlar. Müҽyyҽn bir elm,
(yaş) inkişafın variantlanndan biri kimı son zamanlar diqqoti daha çox cҽlb edir. odҽbiyyat vo incҽsҽnҽt sa-hҽsi ilo daha çox maraqlanır, hҽmin sahҽ ilҽ saatlarla
Erkҽn ҽqli inkişaf halları bozҽn daha qabarıq formalarda özünü göstҽrir. Öz mҽşğul olurlar.
hҽmyaşıdlannı xeyli ötüb keçҽn vundcrkind uşaqlar belo hallara misal ola bilor. Yeri gҽlmişkҽn onu da qeyd cdҽk ki, görkҽmli adamlann bir çoxunu kiçik
Almanca vundcr - qҽribo, kind - uşaq demokdir. Mҽdҽniyyot tarixindҽ yaşlarında valideynlor vҽ müҽllimlҽr adi uşaqlar he-sab ctmiş, hotta onlann bir
sonralar görkҽmli yazıçı, bҽstҽkar, alim vҽ s. kimı tanınmış çoxlu vunderkind çoxunu «tҽnbol», «qabiliyyҽtsiz» adlan-dırmışlar.
uşaqlar mҽlumdur. Hal-hazırda bekı uşaqlara az tҽsadüf olunmur. Tҽrbiyҽ işi sahosindoki bu nöqsanlar ondan irҽli golir ki, müҽllimlҽr çox
Psixoloji ҽdobiyyatda belҽ uşaqlardan biri haqqında aşağıdakı molumata vaxt uşaqların qabiliyyotlori haqqında tҽkcҽ tҽlim müvoffoqiyyҽtino görҽ
rast gҽlirik: 7,5 yaşında I sinifdҽ oxumağa başlamış, 2-1 gündon sonra onu II mühakimҽ yürüdürlҽr. Halbuki qabiliy-yotlҽrin müxtҽlif inkişaf variantları
sinfo, 10 gündҽn sonra IV sinfo, ikinci rübdon etibarҽn iso V sinfҽ kcçirmişlҽr. vardır. Psixi inkişafın qeyri-bҽrabҽr xarakteri bu sahҽdo xüsusilҽ aydın nҽzҽrҽ
14-15 yaşında M. Lomonosov adına Moskva Dövlҽt Universitetinin tҽlҽbҽsi olan çarpır.
çoxlu bclҽ uşaq-lar molumdur.
Lakin bununla bclҽ, bu uşaqlann bir çoxu sonralar adi adamlar olurlar. Bu,
görҽson no ilo ҽlaqҽdardır? Sualın cavabı aydındır: vundcrkind uşaqları çox vaxt XVI F Ҽ S İ L TEMPERAMENT VҼ
düzgün tҽrbiyҽ etmirlҽr. Valideynlor vҽ torbiyҽçilҽr vundcrkind sözünün bozon
XARAKTER
birinci tҽrҽfıno (wunder - qҽribҽ) xüsusi diqqҽt yetirdiklҽri halda, ikinci torҽfinҽ
(kind -uşaq) ҽhҽmiyyҽt vermirlor. Halbuki bu son dҽrҽcҽ maraqlı hadi-sҽdҽ ҽn
1. Temperament
başlıca cҽhҽt mҽhz vunderkind sözünün ikinci tҽrҽfi ılo bağlıdır. Vunderkindlҽr,
birinci növbҽdҽ, uşaqdırlar vo bütün başqa uşaqlar kimi onlar da müҽyyҽn yaş
Temperament psixi fҽaliyyҽtin dinamik xarakteristikası kimi tҽzahür edir.
xüsusiyyҽtlҽrinҽ malikdirlҽr.
«Psixi fҽaliyyҽt» anlayışı bizҽ artıq molumdur. «Dina-mik xarakteristika»
Müҽlli m vҽ torbiyҽçilҽr çox vaxt bu cҽhҽti nҽzoro almır, vundcrkind
ifadҽsinҽ iso ilk dҽfo temperament bölmҽsindҽ rast gҽlirik. Tempcramentin
uşaqları az qala qeyri-adi adam kimi tҽqdim edir, onlarda özlori haqqında düzgün
mahiyyotini başa düşmok üçün ovvҽlcҽ bu ifadҽni aydınlaşdırmalıyıq.
tosҽvvür yaratmırlar. Belo tҽrbiy* üslubunun nҽticҽlҽri isҽ çox hallarda forҽhli
447 §1. Davranışın dinamik xarakteristikası
olmur... Kiçik yaşlarından özlҽrinin yüksҽk qabiliyyҽtlҽri ilo forqlonon
uşaqlarm. о cümlҽdҽn vunderkindlorin tҽrbiyҽsi validcyn vҽ tҽrbiyҽçilҽrden
xüsusi psixoloji sҽriştҽ tҽlob edir. Diferensial psixofiziologiyada insanın psixikası iki aspektdo m ҽ z m u n
baxımından vo f о r m a 1-d i n a m i к (vҽ ya рм\ dinamik) istiqamҽtdo öyronilir.
Yeniyetmҽlik vҽ böyük mҽktҽbli yaşı dövründҽ qahilix yҽtlҽrin bҽzi
Şҽxsiyyҽtin istiqamҽtini, типа-sibotlorini, ҽxlaqi görüşlorini, motivlҽrini vҽ s.
inkişaf xüsusiyyҽtlҽri. Yeniyctmolik yası dövründe özünün ҽqli
tohlil edҽrkoıı bfc psixikanı mҽzmun baxımından nҽzҽrdҽn keçiririk. İnsanın
qabiliyyҽtlҽrinin inkişafı etibarilҽ hҽmyaşıdlanndan
sosial cohotdon şortlҽnon mühüm xassҽlҽri ilҽ yanaşı dinamik xassolorı dҽ
446 forqlonon xcyli şagirdҽ tҽsadüf olunur. Belo şagirdlҽrin iki tipi diqqoti daha
çox colb edir: onlann bir qismi maraqlan vo otrafdaki adamlara münasibҽti vardır. Psixikanın formal-dinamik aspektdo tҽhlili тҿһ/ xassolorin öyroniimҽsini
etibarilo daha çox kiçik mҽktobliyҽ bҽnzҽyir. Dҽrsi asanlıqla başa düşür, nozҽrdҽ tutur.
mosolҽni daha asan yolla holl edir, lakin özünü sadҽlövh aparır, aşağı qiymҽt Dinamik xassҽ nodir? Dinamika sözünü песо başa düşeh ' Dinamika yunan
alanda ağlayır, qızlarla kiçik uşaq kimi vuruşur, bütün fҽnlҽrlҽ eyni dҽrҽcҽdҽ sözüdür. Başqa dillordҽ olduğu kimi, Azorbaycan dilindҽ dҽ aşağıdakı monada
maraqlanır; digor qismi iso özünü ҽslindҽ böyük mҽktҽbli kimi арапг: işlҽnir: bir şeyin horokot halı, inkısa fının, dҽyişilmҽsinin gedişi. Biz psixi
müҽllimlҽrin bir çox moslohҽtlҽrinҽ ҽmol etmir, dҽrsdҽ bҽzҽn kҽnar işlҽrlҽ fҽaliyyҽtin dinamik xarakteristikası deyondҽ, onun hҽrҽkҽt halı üçün sҽciyyҽvi
mҽşğul olur, ancaq maraqlandığı fҽnnҽ xüsusi diqqҽt yetirir, hҽmin fonnҽ aid olan xüsusiyyҽtlҽri nҽzҽrdҽ tutacağıq.
ҽlavҽ ҽdobiyyat oxuyur, xüsusi dҽftҽr tҽrtib edir.

Psixi foaliyyotin vҽ ya davranışın dinamik xarakteristikası çoxcҽhҽtlidir. песо başa düşülmҽsi psixi foaliyyotin mҽzmunu (mҽsҽlҽn, tҽfokkürün inkişaf
Onun xüsusiyyotlҽrini tҽhlil etmҽk üçün sürҽt, temfl (tezlik dҽrҽcҽsi), ritm, soviyyosi) ilo bağlıdır.
intensivlik, plastiklik, dözümlülük vo s. kimj müxtҽlif anlayışlardan istifado Bҽzҽn şeri gec ҽzbҽrlҽmiş şagirdin tez ҽzbҽrlҽmiş şagirdҽ nisbҽtҽn daha
olunur. yaxşı başa düşmosi yalnız bununla izah olunmalıdır. Şerin tez vo ya gcc
Çox maraqlıdır ki, dilimizdҽ do psixi fҽaliyyoti dinamik сҽһө dҽn ozborlҽnmҽsi isҽ psixi foaliyyotin ancaq vo ancaq dinamikası haqqında tҽsovvür
xarakterizҽ edҽn çoxlu söz vҽ ifado vardır. Astagol, hövsolo-siz, diribaş vo s. yaradır. II vo III variantlann müqayisҽli tҽhlili mohz bunu sübut edir.
sözlor buna misal ola bilҽr. Belҽliklҽ, aydın olur ki, temperament xüsusiyyotlҽri psixi fҽaliyyҽti ancaq
İnsanlar psixi foaliyyotin dinamik xarakteristikalanna görҽ bir-birlҽrindҽn d i n a m i k cҽhҽtdҽn xarakterizҽ edir.
fҽrqlҽnirlҽr. Golin, cyni şҽraitdҽ müxtolif adamlaı т davranış vҽ rҽftarına diqqҽt Temperament xüsusiyyҽtlҽrini düzgün xarakterizҽ ctmҽk üçün biz bir
yetirҽk: mühüm cҽhoti dҽqiqlҽşdirmҽliyik: psixi foaliyyotin dinamik xüsusiyyҽtlҽri
Birinci situasiya: Tutaq ki, dayanacaqda beş nҽfҽr avtobıı gözlҽyir. çoxdur. Onlar tokco temperamcntlo deyil, horn do foaliyyotin motivlҽri, insanın
Onlardan biri dirҽyin yanında sakit dayanıb. Bir başqası bir yerdo qҽrar tuta adҽtlҽri, psixi halҽtlҽri, situasiyanın tҽlҽblҽri vҽ s. ilҽ şҽrtlҽnir. Misal göstҽrҽk:
bilmir: var-gҽl edir. Üçüncüsü tez-tez saatma baxır... Avtobus gҽlҽndҽ isҽ biri bir astagҽl tҽlҽbҽ tҽsҽv-vür cdin. Adi şoraitdo o, bir işi görҽnҽ qҽdҽr gün batır.
qaça-qaça ona yaxınlaşır, bıı başqası isҽ avtobusa minҽrkҽn heç yerişini dҽ Belҽsi haqqında, adҽtҽn, deyirlor: elҽ bil ki, ayağının altında yumurta qalıb. İndi
pozmur. gҽlin hҽmin tҽlҽbҽni imtahan situasiyasında tҽsҽvviir edҽk. Tutaq ki, qrup
İkinci situasiya: Azorbaycan SSR xalq artisti N. Zeynalova Cҽhrҽ arvad yoldaşları ona şparqalka ötürürlҽr: bu zaman onun hҽrҽkotlori itilҽşir,
rolunda çıxış edir. Tamaşaçılardan biri az qalır uğuıuıb özündҽn getsin. Qarşıdakı şparqalkanı bir göz qırpımında yoldaşından alıb gizlodir. Görҽson, bunu no ilo
sırada oturmuş qadın da gülür, lakin o, elҽ gülür ki, heç dodaqlan da tҽrponmir. izah ctmok olar? Tҽlҽbҽnin motivlori ilҽ: о da, başqa tҽlҽbolor kimi tҽqaüdo düş-
Üçüncü situasiya: tutaq ki, dҽrsdҽ müҽllim şagirdlҽrҽ 20 misralıq şer verib mok üçün imtahanda yaxşı qiymҽt almaq istҽyir. Bu о dcmҽkdir ki, fҽaliyyҽtin
onu ҽzbҽrlҽmҽyi tapşırır. Şagirdlҽrdҽn biri şcrı tez ҽzborlҽdiyi halda başqası gec motivlҽrindҽn asılı olaraq psixi fҽaliyyҽtin dinamikası dҽyişilo bilҽr. Biz bura
ҽzbҽrlҽyir. yuxanda qcyd ctdiyimiz amillҽri (adҽtlor, psixi halҽtlҽr, şҽraitin tҽlҽblori vҽ s.)
Bu xüsusiyyҽtlҽr temperament xüsusiyyҽtloridir. Onlar insanm dҽ ҽlavo edo bilҽrik. Lakin onların hamısı üçün bir cҽhҽt sociyyҽvidir:
448 psixi fҽaliyyҽtini mҽzmuna görҽ deyil, dinamik cҽhҽtdҽn xarakterizҽ edirlҽr. fҽaliyyҽtin motivlҽrin-dҽn, insanın psixi halotlҽrindҽn vҽ ya situasiyanın
Şer ҽzbҽrlomҽyҽ aid misalı bu baxımdan tҽhlil edҽk. Şagirdlҽrin bir qismi şeri tҽloblorindҽn asdı olaraq psixi fҽaliyyҽtin dinamikasının dҽyişilmosi müvoqqҽti
tez ozbҽrlҽyirlҽr. Hҽtta onlann içҽ-risindҽ tҽlimdo gcri qalan şagirdlҽrҽ dҽ az xarakter daşıyır. Yuxanda haqqmda danışdığımız tҽlҽbҽyҽ imta-handan sonra
tҽsadüf olunmur. Bclҽ şagirdlҽr bu sahҽdҽ çox vaxt bҽzi ҽlaçı şagirdlҽrdҽn daha fıkir vcrsok, asanlıqla görҽ bilorik ki, o, elҽ homin astagol adamdır. Bu
yaxşı nҽ-ticҽ göstҽrirlor. Bir çox şagirdlҽr isҽ şcri sadҽco olaraq gec ҽzbҽr- temperamentlҽ bağlı cҽhotdir.
lҽyirlҽr. Onların içorisindҽ çoxlu ҽlaçı şagirdlҽrҽ dҽ rast golmҽk miimkündür.
Ҽgor psixi foaliyyotin dinaınik xüsusiyyҽtlҽri temperamcntlo müoyyon
Biz bunun sҽbҽbini aşağıda nisbotҽn ҽtraflı izah cdҽcҽyik. Hҽlҽlik isҽ bir sualı
aydınlaşdıraq: ҽgҽr şagird şeri tcz ozbҽrlҽyirsҽ, bu о demokdirmi ki, o, şcri horn olunursa, onlar insanın davranış vҽ rҽftarında d a v a m -l ı . s a b i t
dҽ yaxşı başa düşür? Vҽ yaxud: ogҽr şagird şcri gec ҽzbҽrlҽyirsҽ, bu о x ü s u s i y y ҽ t l o r kimi özlorini göstҽrirlor. Bunu no ilo izah etmҽk olar?
demokdirmi ki, о, horn do şeri yaxşı başa düşmür? Belҽ suallara cavab vermҽk Foaliyyotin motivlo|ri vo ya şҽraitin tҽlҽblҽri ilo bağlı olan dinamik xüsusiyyҽtlҽr
asandır: şagirdin şcri tez vҽ ya gec ozborlomosi nolo onun şcri yax-şı başa müvoqqoti xarakter daşıdığı halda, temperamcnti ifado cdon dinamik
düşüb-düşmodiyini göstҽrmir. Burada biz müxtҽlif variant-larla rastlaşırıq. xüsusiyyҽtlҽrlҽrin davamli, sabit olmasi no ilo olaqodardir?
Şagird:
1. Şeri tez ҽzbҽrlҽyir, yaxşı başa düşür. § 2. Temperamentin t.isnifati V9 sinir sisteminin xassdteri
2. Şeri tez ozbҽrlҽyir, yaxşı başa düşmür.
3. Şeri gec ҽzborlҽyir, yaxşı başa düşür. Temperament nozoriyyosi qodim tarixo malikdir. Onun mahiyyoti haqqinda
4. Şeri gcc ҽzbҽrlҽyir, yaxşı başa düşmür. ilk tolim hҽlҽ е. о. V ҽsrdҽ ҽmҽlo golmişdir. Temperament haqqinda tolimlorin
Bu variantların müqayisҽli tҽhlili göstҽrir ki, şcrin yaxşı başa düşülüb- tarixi no qodor zongin olsa da, müxtҽlif dövrlordo insan orqanizminin aşağıdakı
düşülmҽmҽsi bilavasitҽ onun tez vo ya gec ҽzborlҽn-mҽsindҽn asılı deyildir. Şerin bioloji sistem lori temperamentin osasi kimi iroli sürülmüşdür:
226

1. H u m o r a l s i s t e m : antik dünyanın mҽşhur hokimi H i p p о quruluşu tipino müҽyyҽn temperament xiisusiyyotlori uyğun golir. 40-cı illҽrdo
к r a 11 n (с. o. 460-377) tolimindo temperament qan, öd, qara od vo seliyin iso U. Şcldon vo S. Stivens temperamentin bҽdҽn quruluşu ilo ҽlaqosini daha
bodondoki nisboti ilo olaqolondirilirdi. mürokkob sxem osasında şҽrh etmok üçün tҽşҽbbüs göstҽrdilor. Biz XVII fosildo
2. S o m a t i k s i s t e m : alman psixiatrı E. Кгеспкг. amerika bu fikirlori
alimlori U. Şeldon vo S. Stivens tempcramenti insan bo-dҽninin quruluşu ilo 451
izah edirdilor. 29»
3. S i n i r s i s t e m i ^ insanin temperamentini akademik İ . P.

Pavlov ali sinir foaliyyotinin (ASF) tiplori ilo izah edirdi. Sovct fizioloqlan
onlan son zamanlar hom do bcyin strukturlarinm xiisusiyyotlori ilo
olaqolondirirlor.
Qodim yunanlara (Hippokrat vo b.) orqanizmdo 4 ciir maye qan
450 (sanqvus), öd (xole), qara öd (mcleyna xole) vo selik (fleqma) molum idi.
Onlar belo güman edirdilor ki, insanlann davramşındakı fҽrqlҽr orqanizmdo
homin mayclҽrin müҽyyҽn nisbҽtindon asılıdır. Guya orqanizmdo bu
mayclordon biri - ya qan, ya od, ya qara öd, ya da sclik, miiasir terminlorlo
desok, daha çox bioloji aktivliyo malik olur. Hansı mayenin üstünlük tҽşkil
etmҽsindon asdı olaraq adamın davranışında özünҽmҽxsus xüsusiyyotlҽr
omolo golir. Qodim yunanlar bozi adamlann coşqun olmasını onlann
orqanizmindҽ qanın, soyuqqanlı olmasini iso seliyin bioloji cohotdon daha
mühüm rol oynamasi ilo izah edirdilor. Onlar bu baximdan 4 temperament
tipini - s a n q v i n i k , x o l e r i k , m e l a n x o l i k
v o f l e q m a t i k tiplori forqlondirirdilor.
Ycri golmişkon qcyd edok ki, bu tcrminlorin talcyi uğurlu olmuşdur. Onlar
yarandıqlan gündҽn miiasir dövrҽ qodor sözün ҽsl monasında noinki psixologiya
elmi tarixindҽ vҽtҽndaşlıq hüququ qazanmış, hom do ümumişlҽk sözloro
çevrilmişlor.
Hal-hazırda temperament haqqındakı bu tosҽvvürlҽr ancaq tarixi ohomiyyҽtҽ
malikdir: hor şeydon ovvol, qeyd ctmok lazımdır ki, orqanizmdo çoxlu miqdarda
honnonlar vҽ mcdiatorlar vardır, yҽni maycnin miqdarı 4 deyil, daha çoxdur.
Bundan başqa, indi ta-mamilo aydındır ki, onlar insanın davranışına bir başa
dcyil, dolayısı ilo - sinir sistemi vasitҽsilҽ tosir göstҽrirlҽr.
Qodim yunanlar insanın tҽbii xüsusiyyҽtlҽrinin, onun beyin qurulusunun,
sinir sistemi xassҽlҽrinin bütün cҽhҽtlҽrini kifayҽt qodor bilmirdilor. Lakin,
bununla belo, qeyd ctmҽk lazımdır ki, temperament haqqındakı bu tҽlim öz dövrü
üçün mühüm nailiyyҽt idi. Qodim yunanlar hҽlo о zaman psixi xüsusiyyҽtlҽrlҽ
orqanizmin xassҽlҽri arasındakı ҽlaqҽni dahiyano surotdo göro bilmişdilor.
Uzun müddҽt, demҽk olar ki, XIX ҽsrin sonlarına qodor belҽ hesab edirdilor
ki, temperamentin yaranmasında qanın xassҽlҽri vҽ ya qan dövranı sisteminin
xiisusiyyotlori xüsusi rol oynayır. XX osrin 20-ci illҽrindo temperamentin bioloji
ҽsaslannın şҽrhindo köklü dҽyişikliklҽr baş verdi. E. Kreçmcr temperament
xüsusiy-yҽtlorini humoral sistcmlo deyil, insanın bodҽn qumluşunun
xiisusiyyotlori ilo izah etmoyҽ başladı. О, iddia cdirdi ki, guya hҽr bir bodon

nisbҽtҽn ҽtraflı aydmlaşdıracağıq. İndi isҽ bir cҽhotҽ diqqҽti cҽlb etmҽk istҽyirik:
qanın kimyovi torkibi, daxili sekresiya vҽzilҽrinin ifraz ctdiyi hormonlar, bҽdon
quruluşunun tipi vҽ s. öz-özlüyündo bu vҽ ya digҽr temperament xüsusiyyҽtinin Oyanma vҽ lҽngimҽnin
tҽzahürlҽrinҽ, az da olsa, tosir göstorir. Lakin onlann tcmperamento tҽsiri müҽy- qüvvҽsind görҽ
yonedici xaraktcr daşımır vo daşıya da bilmҽz. Çünki psixika beynin, ali sinir
fҽaliyyҽtinin xassҽsidir. Bir halda ki, temperament tordi-psixoloji xüsusiyyҽtdir,
onu öz-özlüyündҽ qanın kimyҽvi torkibi, daxili sekresiya vozilҽrinin ifraz etdiyi MüvazinM
hormonlar, bҽdҽn quruluşunun tipi ilo deyil, ancaq sinir sisteminin xassҽlҽri ilҽ dҽrҽcҽsinҽ görҽ
clmi şokildҽ izah etmҽk olar.

Tcmperamcntin sinir sisteminin xassҽlҽri ilҽ ҽlaqҽsini elm tarixindҽ ilk dҽfҽ
akademik İ. P. Pavlov koşf ctmişdir. Biz burada kҽşf sözünü tҽsadüfon Mütahzrrikliyina
görҽ
işlҽtmirik. 20-ci illҽrin sonu - 30-cu illҽrin ҽvvҽllorindҽ İ. P. Pavlovun
tҽdqiqatlan sayosindҽ temperamentin bioloji ҽsaslannın öyrҽnilmosi sahosindҽ
helledici doyişikliklҽr baş vcrdi. Qüvvҽtli vo müvazinҽtli hcyvanları iso üçüncü xassҽyҽ (oyanma vҽ longimҽnin
Akademik İ. P. Pavlov 10 ildon çox apardığı todqiqatlar nҽticҽ-sindҽ sinir mütҽhҽiTİkliyinҽ) görҽ cold vҽ asta tiplҽrҽ bölür. -(Bax: şokil 45.)
sisteminin üç xassҽsini müҽyyҽn ctmişdi. Hҽmin xassҽlor aşağıdakılardan Beloliklҽ dҽ, İ. P. Pavlov dörd ҽsas tip müoyyon ctdi. O, 1-ci tipi zirҽk, 2-
ibarotdir: cini - sakit, 3-cünü coşğun, 4-cünü iso zoif sinir sistcmi tiplori adlandırdı.
1. Oyanma vo lҽngimonin q ü v v ҽ s i (bcyin qabığı hücey-rҽlҽrinin iş Tҽsnifata görҽ, bu tiplorin aşağıdakı xassҽlҽri vardır:
qabiliyyҽtini, onların dözümlülüyünü müҽyyҽn edir). Zirҽk tip qüvvҽtli, müvazinҽtli, cold, qüvvҽtli,
2. Onlann m ü v a z i n ҽ t dorocosi (oyanma qüvvҽsinin longimo müvazinҽtli, asta.
qüvvҽsino müvafıqlik dҽrocosi vo ya onların tarazlığı). 3. Coşğun tip - qüvvҽtli,
3. Oyanma vo lҽngimonin mütohҽrrikliyi (onların bir-birini ҽvҽzetmo 2. Sakit tip -
sürҽti). 4. Zoif tip -Sinir müvazinotsiz. zҽif.
Sinir sisteminin xassҽlҽri bir-birilo qarşılıqlı olaqҽdҽdir. Onlar bir-birilҽ foaliyyoti tipi orqanizmin tҽbii
özünҽmҽxsus surҽtdҽ uzlaşır vҽ s i n i r s i s t e m i t i p i n i (vҽ ya ali xüsusiyyҽtidir. O, irsiyyҽtlo şortlonir, lakin doyişmҽz
sinir fҽaliyyҽti tipini) müҽyyҽn edir. Bır cohҽtҽ diqqҽt edin: biz indiyo qҽdҽr dcyildir. Onlar inkişaf edir vҽ hҽyat şҽraitinin tҽsiri ilo, az da olsa, doyişirlҽr.
temperament tipindon danışırdıq. İndi iso sinir sistemi tipi tcrminindҽn istifado Temperament sinir sistemi tipinin davranış vҽ rҽftarda tҽzahürü
edirik. Onlar müxtҽlif anlayışlardır: sinir sistemi tipi f i z i о 1 о j i , 453 kimi meydana çıxır, yҽni hҽr Cҽdvҽl 9
temperament tipi p s i x o l o j i anlayışdır. bir temperament tipi miioyyon bir
Sinir sistemi tipi tenninini akademik İ. P. Pavlov toklif ctmişdir. Hal- sinir sistemi tipinҽ uyğun gҽlir № Ali sinir Temperament
(codvol 9) foaliyyoti tiplori tiplҽri
hazırda fiziologiyada vo psixologiyada geniş istifado olunan bu terminin cvristik
Qarşıya bir sıra suallar çıxır:
ҽhomiyyҽti böyükdür. Temperament tipi sinir sistemi tipi ҽsasında formalaşır,
sinir sistemi tiplori, demoli, hom do I Zirok Sanqvinik
başqa sözlҽ, sinir sistemi tipi tempcramentin fizioloji ҽsasını tҽşkil cdir.
temperament tiplori aneaq 4 tipdon II Sakit Flaqmatik
Akademik İ. P. Pavlov itlҽr üzҽrindҽ apardığı todqiqatlar III Coşğun Xolerik
ibarot-dir? Bolkҽ clmo molum IV Melonxolik
452 olma-yan başqa tiplor do vardir?
Şҽkil 45. Ali sinir fҽaliyoti tiplҽri Zoif
İ. P. Pavlov belo hesab edirdi
osasında ali sinir fҽaliyyҽti tiplҽrinin tҽsnifatını yaratmışdır. O, birinci xassҽyҽ ki, sinir sisteminin üç xassosi
(oyanma vҽ lҽngimҽnin qüvvҽsino) görҽ itlori qüvvҽtli vo zҽif olmaq üzrҽ iki osasinda 24 tip müoyyҽn edilo bilor.
yerҽ ayırır. İkinci ҽlamҽto (oyanma vo lҽngimҽnin müvazinҽt dҽrҽcҽsinҽ) görҽ O, bu cҽhoti nҽzoro alaraq miioyyon etdiyi 4 tipi ali sinir foaliyyotinin о s a s
qüvvotli heyvanları yenҽ do iki yerҽ - müvazinotli vҽ müvazinҽtsizlҽrҽ ayırır. t i p l o r i adlandırırdı.

İ. P. Pavlovun laboratoriyasinda ali sinir foaliyyoti tiplori sahҽsindoki Miiasir psixologiyada temperamentin osas formal - dinamik xarakteristikasi
tҽdqiqatlar itlҽr üzorindo aparılırdı. Onun bozi ҽmokdaşları homin todqiqatlarm kimi aşağıdakı xassolҽrino xüsusi diqqot yetirilir: i i m u m i a k t i v l i k -
noticolorini cyniilo insanlara aid etmҽyҽ çaltşsalar da, bu toşobbüslor holo temperamentin strukturunda xiisusilo böyük ohomiyyoto malikdir. Onun
insamn ali sinir foaliyyoti tiplori haqqinda osash tolim yaratmaq imkani mahiyyotini insanin özünü ifado ctmok, xarici alҽmi somҽroli surҽtdo
vcrmirdi. ,mҽnimsҽmҽk vo dҽyişmҽk meyli tҽşkil edir. Temp, ritm, sürҽt, intensivlik,
50-ci illorin ҽvvҽllҽrindҽ böyük ohomiyyot kosb edon bu mosololori sovet plastiklik, dözümlülük vo s. iimumi aktivliyin osas göstҽricilҽridir. Süstlük,
psixoloqlan (В. M. Tcplov, V. D. Ncbilitsin vo onlann omokdaşları) öyronmoyo
ҽtalҽtlilik vo passiv seyrçilikdҽn tutmuş yüksҽk encrjilik vo daimi coşğunluğa
basladılar.
qodor iimumi aktivlik müxtolif tempcramcntli adam-larda müxtҽlif dҽrocҽdo
В. M. Tcplov vo V. D. Ncbilitsin, birinci növbҽdo, ҽsaslı tҽdqiqat
mctodikası işlodilor. müvafiq xassҽlorin tizioloji mҽnasını aydınlaşdırmaq özünü göstҽrir.
moqsodiilo riyazi, mosolon, faktor tohlili mctodlanndan istifado etdilor. Onlar Hҽroki aktivlik do mahiyyot ctibarilo iimumi aktivliyin tҽrkib hissҽsi kimi
sinir sisteminin molum xassolҽrirni öyronmҽklo yanaşı d i n a m i к 1 i к (beyin meydana çıxır. Onda horҽki (vҽ xüsusilҽ nitq-hҽrokot) aparatla bağlı
qabi-ğında müvҽqqoti rabitolҽrin yaranma sürҽtini vo yiingüllüyünü ifado cdir) kcyfiyyҽtlҽr osas yer tutur.
vo 1 a b i 1 i к (oyanma vo longimo prosesinin omolo-golmo vo kosilmo siirotini S o r u ş u l a b i l o r : ümumi aktivliklҽ yanaşı bir dҽ ayrı-ca olaraq
sociyyolondirir) kimi yeni xassolor miioyyon cdir. hҽrҽki aktivliyin forqlondirilmosi nҽ dҽrҽcҽdҽ zҽruridir? Temperament xassolori
В. M. Teplov, V. D. Nebılitsin moktobinin todqiqatları göstordi ki, içorisindҽ hҽrҽki aktivliyin xüsusi olaraq forqlondirilmosi onun ҽhҽmiyyҽtindҽn
qüvvҽ, dinamiklik, miitohorriklik vo labillik sinir sisteminin osas xassҽlҽridir. irҽli golir. Hҽrҽki sahҽ elҽ vasitodir ki, bütün fҽrdi çalarları ilo birlikdҽ psixi
Miivazinot dorocosi iso osas xasso deyildir; o, osas (qiivvo, dinamiklik, halların daxili dinamikası onun kömҽyilo aktuallaşır. Horҽki aktivliyi ҽzҽlҽ
miitohorriklik vo labillik) xassolori oyanma vo longimo prosesjorinin horo-kҽtinin tezlik, qüvvҽ, kҽskinlik, ritm, amplituda vo b. ҽlamҽtlҽri ilҽ
nisbҽtinҽ göro sociyyolondirir. Bu baximdan osas xassolori xarakterizҽ 455
edorkon üç göstҽricini nҽzҽrҽ almaq lazımdır: a) müvafiq xassonin oyanmaya
görҽ indeksi; b)
454 onun lҽngimoyҽ görҽ indeksi; v)

müvafıq xasso üzrҽ sinir proseslorinin
balansını xaraktcrizo cdon törҽmҽ indeksi.
Beloliklo do, sinir sisteminin osas xassolorini (qiivvo, dinamiklik,
miitohorriklik vo labilliyi) qeyd olunan üç indcksҽ görҽ xarakterizo edondo 12
tip alınır.
Temperament tipi sinir sistemi ilo şҽrtlҽnir. Bu eksperimental surҽtdҽ sübut
olunmuş qanunauyğunluqdur. Lakin, bununla yanaşı olaraq eksperimental
todqiqatlar göstҽrir ki, sinir sistemi tipi ilo temperament tipinin olaqosi xotti
(mexaniki) xarakter daşımır. Bir torofdon, temperamentin miioyyon bir
xassosinin sinir sisteminin bir neçҽ xassҽsindҽn, digor torofdon iso
temperamentin bir песо müxtҽlif xassosinin sinir sisteminin bir xassҽsindҽn asılı
olduğunu göstorҽn müxtҽlif faktlar miioyyon edilmişdir. Buna görҽ do insanı
xarakterizo etmҽk üçün ali sinir foaliyyoti tipinin xassolorini öyrҽnmҽk holo
kifayot deyildir, hom do psixoloji todqiqat aparmaq vo temperamentin
xassolorini todqiq etmҽk lazımdır.
§ 3. Temperamentin xasstfari

k o n s t i t u s i y a n ı isҽ
Kreçmer kimi şҽxsiyyҽtin müxtҽlif psixoloji kcvUyyotlorinin bҽdҽn quruluşu ilҽ
aşağıdakı iki ҽsas sinfҽ bölürlor:
(somatotiplҽ) şҽrtlondiyini göstorirdi.
a) morfoloji konstitusiya;
Belҽliklo, E. Kreçmerlo U. Şcldonun nozoriyyolori mahiyyel etibarilҽ cyni
b) funksional konstitusiya.
xaraktcr daşıyır, onlarda osasҽn bir mühüm fҽrq no- ] zҽrҽ çarpır. Bu da ondan
Şҽkil 50-dҽ insanın konstitusiyasının sxematik tҽsviri verilmişdir.
ibarotdir ki, E. Kreçmcr vo U. Şcldon 011 tҽdqiqatlarını müxtҽlif üsullarla
Morfoloji konstitusiyanı nҽzҽrdҽn kcçirҽrkҽn mikrofıziki vo makrofiziki
apannışlar.
konstitusiyanı fҽrqlҽndirmok lazımdır. Mikrofiziki konstitusiya insan
Г. krcçmerın sxcmi Qorb psixologiyasında müxtolif modifıka* siyalarda hҽlҽ
orqanizminin bütün hüceyrҽlҽrinҽ xas olan fıziki olamotlҽrin (onlann ölçüsü,
do totbiq olunur (К. Konrad. L Rız. Q. Ayzenk R.Knusman vo b.) Onlann hamısı
nisbҽti vo s.) mҽcmusundan ibarotdir. Burada söhbot, hҽr şeydon ҽvvҽl, bütün
mahiyyot etibarilҽ şҽxsiyyel^B formalaşmasını bioloji amillorlҽ aydınlaşdınr vo
hüceyrҽlor, bütün orqanizm üçün vahid olan xromosom toplusundan gedir. Hal-
sosial amillonn hҽlledici rolunu inkar cdirlҽr.
hazırda müasir elcktron tcxnikası sayҽsindo mikrofiziki konsti-tusiyanı da
E. Kreçmcr vҽ U. Şeldonun nҽzҽriyyҽlҽrinin başlıca solıvi nodıı idi? Onların
öyrҽnmok mümkün olmuşdur.
müҽyyҽn ctdiklҽri faklları песо qiymotlondirmok olar'' Ҽlbotto, xaraktcrin bodon
Makrofiziki konstitusiya iso makromorfoloji ҽlamҽtlҽrdҽn vҽ ya
quruluşu ilo sortlonmosı haqqındakl bclҽ tҽsҽvvürlorin tamamilo osassız oldugunu
orqanizmin cismani ҽlamҽlҽrindҽn - insanın somatotipindҽn, morfotipindҽn -
dcmok olma/ İnsanın psixi hoyatının dinamikasmda somatik (yunanca soma *l
fizioloji ibarotdir. Xüsusi konstitusiyanın bu növü (yҽni bҽdon quruluşu) onun
bҽdҽn dcmҽkdir) amillorin, о cümlodon qanın kimyovi torkibinın. daxili sekresiya
j
vҽzilorinin hasil ctdiklҽri hormonlann vo s. müҽyyҽn rolu vardır. Lakin bu,
digҽr növlҽrindҽn bir cҽhҽtdҽn xüsusilo fҽrqlҽnir: o, bütövlükdҽ orqanizmin
asanlıqla müşahidҽ olunan hissҽsidir. Tҽsadüfı dcyildir ki, insanın konstitusiyası
mosolonin ancaq bir torofıni, horQ dҽ hҽlledici olmayan torҽfini tҽşkil edir.
anlayışmda mҽhz bҽdҽn quruluşu, somatotip xüsusi уег tutur.
Biologiyada, antropologiyada, tobabҽtdҽ insanın (elҽco dftl hcyvanın) tҽbii
Funksional konstitusiya, şübhҽsiz ki, daha böyük ҽhҽmiyyҽtҽ malikdir; 50
xassҽlҽrini ifadҽ ctmҽk uçün konstitusiya (latınca
№-li şokildon göründüyü kimi, buraya neyrodinamik, fizioloji vҽ biokimyҽvi
constitutus - müҽyyoo olunmuş,
konstitusiya daxildir. Onların içҽrisindҽ neyrodinamik konstitusiya xüsusi rol
Neyrodinamik davamlı qurıılu> dcmokdir) tcrminindon istifado oynayır: orqanizmin mühitlҽ qarşılıqlı ҽlaqҽsi tam şҽkildҽ mҽhz neyrodinamik
olunur. Psixologi* yada da bıı tcrmin honıın
konstitusiya vasitҽsilҽ tҽmin olunur. Lakin buna baxmayaraq insanın konstitu-
Fizioloji a) mҽnada işlonilir. siyasını öyrҽnҽn alimlҽr uzun müddҽt orqanizmin neyrofizioloji xassolҽrino
Konstitusiya tcrmmı
bir cox hallarda dar mo- laqcyd yanaşmışlar. E. Kreçmerin vҽ U. Şeldonun tipoloji tҽdqiqatlan buna misal
Biokimyҽvi
Cismani nada bodon quruluşu tıpı. ola bilor. Onlar neyrofizioloji amillҽri nҽzҽrҽ almadan şҽxsiyyҽtin psixi
qabitus (zahirı görkom), b) somatıp. insanın llzıkı xassҽlҽrini bilavasitҽ onun somatik xaraktcristikaları ilҽ müqayisҽ etmҽyҽ,
xaraktcrin olamҽtlҽrini birbaşa insanın bҽdҽn quruluşu ilҽ izah ctmҽyҽ
Xromosom xüsusiyyҽtlҽri kimi ba>a
düşülür ki, bu da пм çalışmışlar. E. Kreçmer vҽ U. Şeldonun metodoloji baxımdan ҽsas sҽhvi dҽ
solҽnin şorhindo müoyyffl mҽhz bundan ibarҽt idi.
çҽtinliklor yaradır. Hu Elm tarixindҽ akademik İ. P. Pavlovun ҽn böyük xidmҽti isҽ elҽ onda idi ki,
Ümumi konstitusiya . coholi o, insanın temperament xassҽlҽrinin formalaş-
nozoro alaraq in«h< 491 masında neyrofizioloji (sinir)
Şok.l 50. Insanın funksıonal (a) vҽ nm ümum] vo xüsusi k(>n| amillҽrin hҽlledici rol oynadığını ilk dofo
morfolojı (b) konstıtusıyası titus.yasm. forqlondirirli olaraq ҽsaslandırdı. Sovet
psixologiyasinda Pavlov moktobi osasinda
490 (V.M.Rusalov vo b.) Ümumi diinya psixologiya elmini zonginlҽşdirҽn
k o n s t i t u s i y a dedikdo, yeni istiqamot (В. M. Teplov, V. D.
orqanizmin bütövlükdҽ fҽrdi-tipik Nebılitsın, V. S. Merlin vo b.) formalaşdı
xassolҽrinin mҽcmusu, bütün fıziki vo vo fҽrdi-psixoloji fҽrqlҽrin öyrҽnilmҽsi
fizioloji xassҽlҽrinin funksional vҽhdҽti sahҽsindҽ ҽsl pcrspektivhn açıldı.
nҽzҽrdҽ tutulur. X ü s u s i
Bir cҽhҽtҽ diqqot yetirҽk: akademik İ. P. Pavlovun, elҽcҽ do B. M.
Teplovun vҽ onun ҽmҽkdaşlannın tҽdqiqatlarında sinir sisteminin xassҽlҽrindҽn

xarakterin deyil, yalnız temperamentin - psixi fҽaliyyҽtin dinamik xususiyyҽtlorinin Psixoloji tҽdqiqatlar göstҽrir ki, adamların bҽdon quruluşuna münasibҽti
asılı olduğu sübut edilmişdir. Sovct alimlҽri xarakterin sosial amillҽrlo şortlondiyini eyni deyildir. Bir tҽdqiqat zamanı II, IV vo VI sinif şagirdlҽrinҽ onlarla
göstorir-dilҽr. Halbuki E.Kreçmer vo U. Şeldon istor temperamentin, istҽrsҽ do hҽmyaşıd olan oğlan vҽ qızların üç sҽpkidҽ -arıq, kök vo normal bҽdҽn
xarakterin bilavasitҽ bodҽnin quruluşundan asılı olduğunu iddia cdirlҽr. quruluşunda tҽsvir olunmuş şҽkillҽri toqdim olunmuşdu. Şagirdlҽrҽ hҽmçinin 56
Xarici ölkolҽrin diferensial psixologiyasinda xarakterin bioloji amillҽrlҽ sifҽt - söz (yaraşıqlı, gözҽl vҽ s.) yazılmıs siyahı verilmiş vҽ şҽkillҽri hҽmin sifot
şҽrtlҽnmҽsi haqqinda fikirlҽr uzun muddҽt hakim olmuş, fҽrdi-psixoloji -sözlҽro ҽsasҽn xarakterizo etmҽk tҽklif olunmuşdu. Şagirdlҽrin, demҽk olar ki,
xususiyyҽtlҽrin şҽxsiyyҽtin hҽyat tҽrzindҽn, onun sosial-iqtisadi vҽ mҽdҽni inkişaf hamısı kök fiquraya monfi münasibot bҽslҽmiş, nonnal bҽdҽn quruluşuna daha
şҽraitindҽn asılı olması inkar cdilmişdir. çox üstünlük vermişlҽr.
Rus alimlҽri (V. S. Merlin vҽ b.) insanın fҽrdi-psixoloji xassolorini sistem Bundan başqa, psixoloqlar şagirdlҽrin dostlarını müҽyyҽn ctmiş, onların
nozoriyyosi baxımında öyrҽnirlҽr. Onlar bu isti-qamҽtdҽ aşağıdakı sistemlҽri bir-birlorinin bҽdҽn quruluşlarma miinasibҽtlҽrini müqayisoli şҽkildҽ nҽzҽrdҽn
fҽrqlҽndirirlҽr: keçirmişlҽr. Bu zaman maraqh faktlar molum olunmuşdur. Mҽsҽlҽn, müҽyyҽn
1. Orqanizmin fҽrdi xassolori sistemi: edilmişdir ki, tҽdqiqatm birinci hissҽsindo kök fiquralı şҽklҽ müsbҽt münasibҽt
a) biokimyҽvi xassҽlҽr; bҽslҽyҽn şagird ҽslindҽ kök hҽmyaşıdlan ilo dostluq edir. Bu onunla bağlıdır ki,
b) ümumisomatik xassҽlҽr vҽ neyrodinamik xassҽlҽr (sinir sisteminin adamlar tanış adamla tanış olmayan adamların bҽdҽn quruluşunu eyni mcyarlarla
xassolori). qiymҽtlҽndinnirlҽr.
2. Fҽrdi psixi xassolҽrin sistemi: Lakin, bununla bclo, müxtҽlif bҽdҽn quruluşlu adamlar haqqinda adi şüur
a) psixodinamik xassҽlҽr (temperamentin xassolori); sҽviyyҽsindҽ olsa da müxtҽlif stereotiplҽr mövcuddur. Bu stereotiplor, bir
b) şoxsiyyҽtin psixi xassolori. torofdon, bizim başqa adamlarla münasibҽtlҽ-rimizdҽ oks olunur. Digor
3. S o s i a l - p s i x o l o j i fҽrdi xassҽlҽr sistemi: torofdon iso özümüz haqqındakı tҽsҽv-vürlҽrimizin formalaşmasma tҽsir
göstҽrir. Bir sıra haliarda, mҽsҽ-lҽn, şagird kollektivindҽ oğlan vo qızlardan hҽr
a) sosial qrup vo kollektivlordo sosial rollar;
hansı birinҽ «uzundraz», «gombul», «törҽ», «cırtdan» vo s. kimi lҽqҽblҽr
b) sosial-tarixi ümumiliklҽrdҽ (etnik qnip, xalq) sosial rollar. Bu tҽdqiqatlar
insanin fordi-psixoloji xassolorini sistemli 493
şҽkildҽ öyrҽnmҽk imkanı verir. Belҽliklҽ do, bir torofdon, temperamentin
mahiyyotini, digor torofdon, temperamentlo xarakterin qarşılıqlı ҽlaqҽsini, nҽhayҽt,
xarakterin sosial şortlorini aydınlaşdırmaq üçün böyük perspektivlor açılır.
Bҽdҽn quruluşunun xarakterin formalaşmasındakı rolu haqqındakı mҽsҽlo ilo
ҽlaqҽdar olaraq bir cҽhҽti do qeyd etmҽk la/ımdır. Biz yuxarıda karliklҽrin boyu
haqqinda danışarkon bu
492 mosҽlҽyҽ oslindo diqqoti cҽlb etmiş vo insanda bioloji amillҽrin sosial xarakter
kҽsb etmҽsini göstҽrmişdik. Bodҽn quruluşu ilҽ ҽlaqodar olaraq hҽmin mҽsҽlҽni
belo formulҽ etmҽk olar: insanlar özlorinin zahiri görkҽmi, fiziki siması etibarilҽ
bir-birlorindҽn koskin surҽtdҽ fҽrqlҽnirlҽr. Astenik, atletik vҽ piknik tipli adamları
müqayisҽ etsҽk, bu cҽhҽti aydm görҽ bilorik. Yaş, cins, sağlamlıq vҽziyyoti vҽ s.-
don asıh olaraq insanlar fiziki simanı, zahiri görkҽmi müxtҽlif meyarlarla
qiymҽtlҽndirirlҽr.
Qarşıya sual çıxır: insanin zahiri görkҽminҽ ҽtrafdakı adamların münasibҽti
onun xarakterinin formalaşmasında bu vo ya digҽr dҽrҽcodo rol oynaya bilirmi?
Qeyd etmҽk lazımdır ki, bu yeni mҽsҽlҽdir. E. Kreçmer vҽ U. Şeldon bҽdҽn
quruluşunun xarakterin formalaşmasmda rolunu aydınlaşdırarkҽn psixoloji
cҽhҽtdҽn maraqlı olan hҽmin mҽsҽlҽyҽ toxunmamışlar. Müasir psixologi-yanın
nailiyyotlҽri hҽmin mҽsҽlҽlҽri yeni faktlar ҽsasında aydın-laşdırmaq imkanı vcrir.
Bҽzi tҽdqiqatlann nҽticolҽri ilҽ tanış olaq.

qoyulduqda, bu cҽhot xüsusilҽ aydın nҽzҽrҽ саф1г. Oğlan vҽ ya qızın zahiri ^.ytun dünyada psixiatriyaya hҽsr olunmuş ilk monoqrafıyanı r^ҽm^ 1118 psixiatrı vҽ
görkҽmindҽ özünü göstҽrҽn һҽг hansı bir fıziki qüsur onun üçün psixoloji mҽna psixoloqu V.M.Bexterev yazmışdır. H^.11 psixopatiyaya hҽsr olunmuş
kҽsb cdir. Şagird başqa adamların - istor hҽmyaşıd yoldaşlannın, istorsҽ do monoqrafıyası 1886-cı ildҽ şҽhҽrindҽ nҽşr olunmuşdur. . Y'M.Bexterev psixoloq
yaşlılann, xüsusilҽ valideynlҽrin vo müҽllimlҽrin özünün zahiri görkҽminҽ kimi geniş foaliyyot göstҽrirdi. Mҽlum
reaksiyalannı hҽssas-hqla fҽrqlҽndirdikco, onun davranışında müҽyyҽn ilk
kım
dҽyişikliklor müşahidҽ olunur. Uşağın özünҽ verdiyi qiymҽtlҽr dҽyişilir. Bu h '' °' ,886'CI ild ə Kazan şҽhҽrindҽ Rusiyada
ҽsasda da onda müҽyyon xarakter ҽlamҽtlҽri (utancaqlıq vҽ s.l ҽmolҽ gҽlҽ bilҽr. JVîONOld laboratoriya yaratmışdı. V.M.Bexterevin psixopatiya «!nda
Şikost, elҽcҽ dҽ xҽsto adamlarda özünomoxsus xarakter olamotlori az müşahidҽ monoqrafıyasının isҽ nҽinki elmi, horn do böyük praktik îyyҽti var idi. *
olunmur. • n Dununla bclҽ, psixopatiyanın klinik dinamikası I М^'ҽ'ҽп uzun müddҽt
Biz ауп-ауп hallarda belҽ faktlara rast gҽlsok dҽ, onlann mahiyyҽti aydındır: işlҽnilmҽmiş qalmışdı. Bu problemin öyro-^.^ösindҽ mҽşhur sovet psixiatn
bҽdҽn quruluşu öz-özlüyündҽ xarakter ҽlamҽt-lҽrini bilavasitҽ müҽyyҽn etmir vҽ P.B.Qannuşkinin böyük xidmot-
edo dҽ bilmҽz. Ҽgҽr insanda bҽdҽn quruluşu ilҽ ҽlaqҽdar olaraq hҽr hansı bir Ч
v
xarakter ҽlamҽti ҽmҽlo gҽlirsҽ, bu, ancaq ҽtrafdakı adamlann müvafıq bodon ardır. O, «Psixopatiya hallannın klinikası, onların statikası, k^îkası,
quruluşuna münasibҽti ilҽ, yҽni sosial amillҽrlҽ izah oluna bilor. Xarakter ictimai- sistematikası» (1993) adlı mҽşhur monoqrafıyasında bu ^lcmi ilk dofo olaraq ҽtraflı
tarixi mahiyyҽt daşıyır vҽ onun formalaşması sosial amillҽrlҽ şҽrtlonir. tҽhlil ctmişdir. P.B.Qannuşkin psi-
1 ашп
- i r - -- У 1 ҽsas növlҽrinin dinamikası (inkişafını, mҽrhҽlҽlҽrini) öyrҽnmişdir.
Onun todqiqatları ҽsasında ҽmolҽ golmiş dina-Pnnsip hal-hazırda psixiatriyada gcniş
3. Psixiatriyada fҽrdi xarakterin öyrҽnilmҽsi ҽnҽnҽlҽri vҽ psixopatiyanın istifado olunur. Psixo-V 'Vanın öyrҽnilmosindҽ V.A.Qilyarovski, O.V.Kerbikov,
növlҽri 'O^yasişşev, Q.E.Suxareva, N.İ.Felinskaya vҽ b. böyük rol İH.^rnışlar.
P.B.Qannuşkin - O.V.Kerbikovun diaqnostik meyarlan ^sinki psixopatiyanm, horn
Psixopatlar-ağır xarakterli adanılardır. Bu zaman pozğunluqlar insanın dҽ xaraktcrin aksentuasiyasının dҽ-Ч rnüoyyҽn edilmҽsi üçün böyük praktik
intellckti ilo deyil, emosional-irado sҽviyyҽsindo ҽток» gҽlir vҽ öz ҽksini onun ҽhҽmiyyҽtҽ malikdir... ҺК,| öir mҽsҽlҽyҽ diqqҽt yetirҽk: psixopatiya uzun müddҽt
lat ar tҽr
xarakterindҽ tapır. ^ ^findҽn öyrҽnilmişdir. Bҽrqҽrar olmuş ҽnҽnҽlҽrҽ Û^' °' Ps'xo'°g'yan,n deyil,
Psixopatlarda özünü göstҽrҽn xarakter ҽlamҽtlҽrinin bil çoxunu adi adamlarda psixiatriyamn predmeti hesab olun-§dur. Ҽеҿг heladirsjv müasir psixologiyanın bu
da müşahidҽ etmҽk olar. Lakin hҽmin ola-mҽtlҽr psixopatlarda elo güclü ifado problemlҽ
olunur vҽ mürҽkkҽb forma-larda uzlaşır ki, onları tҽsvir etdikdҽ gözümüz
qarşısında ağıı xarakterli adamlann portreti canlanır: onlar ҽtrafdakı adamlarla heç r^ûur. Ҽgҽr belҽdirsҽ, . nuasır
noyin üstündo dalaşır, öz hoyat yoldaşına, uşaqlanna, tanış vҽ qo-humlarına, iş r
aqlanması no ilҽ ҽlaqodardır? Ц Ҽvvҽlco, ümumi bir mҽsҽlҽni qeyd edҽk. Tarixҽn
yoldaşlanna ҽsassız tҽloblor verir, onlara tabe olmur, özünü başqalarından yüksok bclҽ bir ç^l^ ür yaranmışdı ki, psixiatrlar xҽstҽlҽri, psixoloqlar isҽ psixi ҽtdҽn
Vv
tutur, tomkinli aparmır, heç nҽdҽn özündon çıxır. sağlam adamlan öyrҽnirlor. Elmi-texniki toroqqi dövrün-belo düşünmҽk ҽslindҽ
Psixopatiya vҽ ona bҽnzҽr pozğunluqlar XIX ҽsrin ҽvvҽl-lҽrindҽn etibarҽn mҽsҽlҽnin mahiyyҽtini sadҽlҽşdir-kdҽn, bҽlke do tҽhrif etmokdҽn başqa bir şey
müxtҽlif psixiatrlar tҽrҽfındҽn tҽsvir olunmağa başlanmışdır. Bu dövr üçün dcyildir. Bu gün
Ч
sҽciyyҽvi cҽhҽt ondan ibarҽtdir ki, homin pozğunluqlar, bir tҽrҽfdҽn, ayrıca bir 495
nozoloji (yunanca nosos - xҽstҽlik, logos - anlayış, tҽlim) fonnada birloşdirilmodı\
ı
494
^ ^üxtҽlif adlarla tҽsvir olunurdu, digҽr torҽfdҽn, prosessual lıklҽrdҽn hҽlҽ

dҽqiq forqlҽndirilmirdi.
ҽsr n
v-**iw«eu иҿ|ҽ dҽqiq forqlҽndirilmirdi S;ıtô ' ikinci yarısından başlayaraq
xüsusi olaraq . ^ Patiyaya hҽsr olunmuş müxtolif ҽsҽrlҽr meydana çıxır. Bu l^rl
mҽşhur rus psixiatrlan S.S.Korsakov, V.X.Kandinski vҽ b. "^l-^rinin xüsusi
ҽhomiyyҽtҽ malik olduğunu ayrıca qeyd etmҽk

mҽsҽlҽni belҽ hҽll ctmҽk olmaz. Hҽmin elmlҽrdҽn һҽг birinin sj dҽcҽ olaraq öz
tҽdqiqat üsulları, öz tҽdqiqat sahҽsi vardır. Psixoloq istҽr sağlam, istҽrsҽ do xostҽ Cədvəl 13
adamın psixi proses vo xassolorini öyrҽnir, psixiatr isҽ patsientin vҽziyyotini Psixopatiyanın tiplori Tiplҽrin ҽsas ҽlamҽtlҽri
klinik cohҽtdҽn tҽhlil edir vҽ onun üçün müalicҽ tҽyin edir. Son zamanlar Şizoidlor Adamlardan qaçırlar, fıkirlorini, niyyҽtlҽrini başqalanndan
psixoloqlar psixoterapiya seansları keçirmҽkdҽ, müalicҽ prosesindҽ patsientin gizlҽdirlҽr, heç kҽsin halına yanmırlar, ancaq hҽr şeydҽn
Tsikloidlҽr Epilcptoidlҽr asanlıqla inciyirlҽr.
ruhi vҽziyyҽtini öyrҽnmҽkdҽ vҽ s. hҽkimlҽrҽ yaxından kömҽk edirlҽr. Burdenko Asteniklҽr Ҽhvallan tez-tez (bir neçҽ saatdan, bҽzҽn isҽ gündo vҽ ayaşın)
adına Neyro-cҽrrahiyyҽ İnstitutunda xҽstҽlorin psixoloji baxımdan müayinҽ Psixasteniklҽr dҽyişir,
olunması sahҽsindҽ zongin tҽcrübҽ ҽldҽ edilmişdir. Başqa sözlҽ, miiasir Paronoyyal psixopatlar tfrat dҽrҽcҽdҽ ҽsҽbidirlor, bu zaman onlarda kҽdҽr, qorxu, nifrҽt,
psixologiya öz sҽlahiyyҽtiıv daxil olan ҽnҽnҽvi problemlori öyrҽnmoklҽ yanaşı lstcrik psixopatlar tҽrslik, qҽddarlıq kimi hallar ҽmҽlҽ gҽlir, dava-dalaş salmağa
Sҽbatsız psixopatlar meyl edirlҽr.
hom dҽ tobab praktikasına maksimum dҽrҽcҽdo yaxınlaşır. Bu cҽhҽt tibb Üzvi psixopatlar
Ürҽyinazikdirlor, çox hҽssasdırlar, asanhqla osҽbiloşirlҽr, lakin
psixologiyanın inkişafına ciddi tҽkan verir.
qҽtiyyҽtli deyillor.
Ikinci vo ҽn başlıca cҽhҽt isҽ ondan ibarҽtdir ki, psixopatiya, sözün ҽsl Hoyҽcanlı olurlar, tҽşviş keçirirlҽr, öz qüwҽlҽrinҽ inanmırlar,
mҽnasında, psixi xҽstҽlik kimi xarakterizo olunmur. O, inkişafın düzgün fıkirli olurlar, hҽr şeydҽn şübhҽlҽnirlor.
getmҽmҽsi ilҽ bağlıdır. Tҽsadüfı deyildir ki, psixopatiyanın klinik strukturuna Tors, inadkar, cqoistdirlor, öz qüwҽlҽrinҽ inanırlar vo özlorini
hallyusinasiya, sayıqlama, kom-ağıllılıq vo digor psixotik simptomlar daxil yüksҽk qiymҽtlҽndirirlҽr.
Nҽyin bahasına olursa-olsun ҽtrafdakı adamların diqqҽtini
deyildir.
özlҽrinҽ cҽlb etmoyҽ çalışırlar, hadisҽlҽrҽ qiymҽt verorkҽn onlan
Psixopatiya endogen (irsi) amillҽrin vҽ müxtҽlif xҽstoliklorin (baş-beyin öz xeyirlorinҽ ınüvafıq olaraq istodiklori kimi tҽhrif cdirlҽr,
zodҽlҽri, infeksiya, intoksikasiya vo s.) nҽticҽsi kimJ ҽmҽlҽ gҽlir. ünu törҽdҽn adamlarla ünsiyyҽt zamanı ҽdabazlıq cdirlҽr, özlҽrini tobii
ҽsas sҽbҽblҽrdҽn biri do tҽrbiyo işindo yol verilҽn nöqsanlar, mühitin mҽnfı aparmırlar.
tҽsirlҽri ilo bağlıdır. Zҽif xarakterlidirlor, bir şeylҽ dҽrindҽn maraqlanmırlar,
ҽtrafdakı adamlann asanlıqla tҽsiri #altına düşürlor.
Aydın mҽsҽlҽdir ki, eyni bir uğursuz ailҽdҽ böyüyҽn uşaqların hamısında Ağıllarında anadangolmҽ q&urlar olur, mҽktҽbdo yaxşı oxuya
psixopatik inkişaf müşahidҽ olunmur. Eyni mühitdҽ, eyni bir ailodo hom sağlam bilirlҽr, lakin öz biliklҽrini tҽtbiq etmҽk, toşobbüs göstҽrmҽk
uşaqlar, hom dҽ müxtҽlif tipli psixopai lar böyüyürlҽr. Mühitin mҽnfı tҽsirlҽri lazım gҽldikdҽ, sҽy göstҽrsҽlҽr dҽ, sҽmҽrҽsiz olur. Özlorini "adam
ancaq müҽyyҽn şoraitdfl (xroniki somatik xҽstҽlik zamanı, cinsi yetişmҽdҽ içindҽ" apara bilirlҽr, ancaq şit, bayağı sözlҽr işlodirlҽr.
uyğunsuzluq ol duqda, fıziki defcktlҽr olduqda vo s.) psixopatiyanın ҽnıҽlҽ gҽlıno
sindҽ mühüm rol oynayırlar. Xarakterin aksentuasiyası zҽminiml.. psixopatiya
xüsusilҽ asanlıqla ҽmҽlҽ golir. Bura onu da ҽlavo d mҽk lazımdır ki, psixopatiya
endogen vo b. amillҽrlo şortlҽndikck-belo, onun ağırlıq dҽrocosi ycnҽ dҽ mühitin
tҽsirlҽri ilo тиҽууөи olunur. Hansı halda mühit psixopatiyanın ҽmҽlҽ gҽlmҽsini
şҽrtloıı dirir? Tҽrbiyҽ işindo yol verilҽn hansı nöqsanlar psixopatiyanm uşaqlıq dövrüno tҽsadüf edir. Yeniyetmҽlik yaşı dövründҽ iso onun bir çox
dinamikasında xüsusilҽ mühüm rol oynayır? Psixopat uşaqlaın xarakterinin tҽzahürlҽri spesifık mҽna kҽsb edir.
xüsusiyyҽtlҽrini песо nҽzҽrҽ almaq olar? Bu zamafl ailҽ psixoterapiyası vҽ ya Ҽhalinin hҽr 10 000 nҽfҽri içҽrisindҽ üc yeniyetmҽ oğlanda, bir yeniyetmҽ
tibbi-pedaqoji korreksiya hansı tҽlҽbloı.. cavab vermҽlidir? Mühüm praktik qızda psixopatiya halları müşahidҽ olunur. Oğlanlarda on çox epileptoid vҽ
ҽhҽmiyyҽtҽ malik olan bM sualların aydınlaşdırılması onlann mҽhz psixoloji şizoid, elҽco dҽ kipertim vҽ sҽbatsız psixopatiya tiplҽrinҽ tҽsadüf edilir.
cҽhҽtdon tҽhli olunması şҽraitindҽ mümkündür. Yeniyetmo qızlarda isteroid, epileptoid vo b. psixopatiya tiplori daha сох
496 müşahidҽ olunur. Üzvi psixopatiya hallanna yeniyetmo qizlarda iki dҽfҽ az
Psixopatiyanın müxtҽlif tiplori vardır: cҽdvҽl 13-dҽ onlardan bҽzilҽri üçün tҽsadüf edilir.
sҽciyyҽvi olan ҽlamҽtlҽr göstҽrilir. Psixopatiyanın profilaktikasinda psixoterapevtik vo psixofor-makoloji
Bҽzҽn soruşurlar ki, psixopatiya hallan uşaqlar arasmda da özünü müalicҽ ilo yanaşı düzgün tҽrbiyҽ böyük ҽhҽmiyyҽt kҽsb edir.
göstҽrirmi? Burada suala tҽkco cavab vermҽk hҽlҽ kifayҽt deyildir. Hom do
nozorҽ almaq lazımdır ki, psixopatiyanın formalaşmasının ilk mҽrhҽlҽlҽri mҽhz

4. Şҽxsiyyҽtin tҽlim-tҽrbiyҽsi işindҽ fҽrdi xususiyyҽtlҽrin tohlili vҽ nozҽrҽ vo somorosi tokco onu obyektiv xiisusiyyotlori ilo deyil, hom do uşağın homin
alınması tosiri песо qavraması (qobul etmosi) ilo miioyyon olunur. Xahiş, torif,
cozalandirma vo s.-nin bütün uşaqlara eyni sҽviyyҽdҽ tҽsir etmҽmҽsini do,
İctimai praktikanm müxtҽlif sahҽlҽrindҽ (sҽnaye, kҽnd tҽsҽrrüfatı, maarif, birinci növbodҽ, mohz bununla izah etmok lazımdır.
sohiyyҽ vo s.) fordi xüsusiyyҽtlҽrin tohlili vo nҽzҽrҽ alınması psixologiyanın Torbiyҽ işindҽ fordi yanaşmanın mahiyyoti ondan ibarotdir ki, torbiyonin
tҽtbiqi problemlҽri içҽrisindo xüsusi yer tutur. Gone nҽslin tҽlim-tҽrbiyҽsi işindҽ iimumi mҽqsodlҽri nҽinki uşaqlann yaş vo cinsi xiisu-siyyotlorino, hom do fordi
iso onun ҽhҽmiyyҽti xüsusilҽ böyükdür. Psixologiya vo pedaqogika tarixi ilҽ xüsusiyyҽtlҽrinҽ müvafıq olaraq kon-kretlҽşdirilir. Tҽcrübҽ göstҽrir ki, tҽrbiyҽ
tanış olsaq, bir cҽhҽti aydın görҽ bilҽrik. Zamanın görkҽmli alimlҽri uşaq işindҽ uşaqlann fordi xiisusiyyotlori nҽzҽrҽ alınmadıqda vҽ ya düzgün nҽzҽrҽ
tҽrbiyҽsindҽn danışarkҽn diqqҽti hҽmişo f ҿ r d i у a n a ş m a mҽsҽlolorino eolb alınmadıq-da, hotta ҽn somoroli tҽsir vasitҽlҽri belҽ öz ҽhҽmiyyҽtini itirir.
etmişlor. Tҽlim işindҽ do fҽrdi yanaşma zҽruridir. Son zamanlar pedaqoji
Fҽrdi yanaşma mühüm psixoloji-pedaqoji prinsipdir. Hҽmin prinsipҽ görҽ, psixologiyada bu cҽhҽti ifadҽ etmҽk üçün xüsusi termindon - « t ҽ l i m i n
tҽlim-tҽrbiyҽ işindҽ hҽr bir uşağın fҽrdi xiisusiyyotlori zҽruri surҽtdo nҽzҽrҽ f o r d i l ҽ ş d i r i l m ҽ s i » termi-nindҽn istifado olunur.
alınmalıdır. Tutaq ki, şagird fleqmatikdir. Müҽllim ona sual vermişdir. Şagird isҽ Tҽlimin fҽrdilҽşdirilmҽsi no demokdir? Proqram materialını şagirdlorin
dorsini yaxşı öyrҽnmişdir, lakin suala dҽrhal cavab verҽ bilmir: gözlҽrini harasa hamısı eyni dorҽcҽdҽ mҽnimsҽmҽlidir. Bҽs, bu mühüm vҽzifҽni sinifdo müxtҽlif
dikib fikirlҽşir. Bu nҽ ilҽ ҽlaqҽdardır? Temperament haqqındakı söhbotlҽri şagirdlҽrlҽ iş şҽraitindҽ песо yerino yetir-mҽk olar? Hҽr şeydҽn ҽvvҽl,
xatırlayaq: fleqmatik tempcramentli uşaqlar astagҽldir. Bu cҽhҽt öz ҽksini onlann «müxtҽlif» sözünҽ diqqҽt yetirҽk. Doğrudan da, hҽr bir sinif inkişaf, hazırlıq,
idrak fҽaliyyҽtindҽ do tapır. Fleqmatiklҽr adҽtҽn long fikirlҽşirlҽr (tҽkrar edirik: mҽnimsҽmҽ sҽviyyҽsi müxtҽlif olan şagirdlҽrdҽn ibarotdir. Onlar özlҽrinin
«lҽng fikirloşmҽk» heç dҽ «pis fıkirlҽşmҽk» demҽk deyildir. Moktobdo biz tҽlimҽ münasibҽti, diqqҽt vo ya hafizҽnin xiisusiyyotlori, maraqlan vҽ s. ilo dҽ
özünün yüksҽk ağlı ilҽ fҽrqlҽnҽn çoxlu fleqmatik şagirdҽ rast gҽlirik). Gҽlin indi bir-birindҽn forqlҽnirlҽr. Bu şҽraitdҽ müollimlҽr bir çox hallarda orta xҽtt
dҽ dҽrsdҽ yaranmış yuxandakı situasiyanı nozҽrdҽn kcçirҽk. Müollim sual verib, seçirlor onlar dҽrsdҽ bütün didaktik mҽsҽlolҽrin hҽllindҽ bir növ orta şagirdi
fleqmatik şagird cavab vermir. digҽr şagirdlҽr isҽ «mҽn deyim», - deyҽ ҽl nҽzҽrdҽ tuturlar. Hҽmin müҽllimlҽr belҽ güman edirlҽr ki, bu yolla hҽm
qaldınrlar. Belo hallarda müҽllim nҽ etmҽlidir? Tҽcrübҽsiz müҽllim fleqmatik «güclü», hҽm «orta», hom di «zҽif» şagirdlҽr dҽrsi asan başa düşҽ bilҽrlҽr.
şagirdi dҽrhal danlayır, onu «dҽrsini oxumamaqda» toqsirlҽndirir. sualın cavabını Halbuki bclo olduqda, «güclü» şagirdlorin inkişafı süni surҽtdҽ lҽngidilir, «zoil
başqa şagirdlҽrdҽn soruşur. Bu, psixoloji baxımdan kobud sҽhvdir. Belo hallar bir şagirdlҽr isҽ xroniki surҽtdҽ tolimdҽ geri qalırlar. Onu da qeyd edҽk ki, «orta
песо dҽfҽ tҽkrar olunduqda, tҽdricҽn fleqmatik şagirdin müҽllimҽ, tҽlimҽ, özünҽ şagird» anlayışı da qcyri-dҽqiqdir. Axı, bu qrupa daxil edilҽn şagirdlҽrin özlҽri
münasiboti dҽyişir... Tҽcrübҽli müҽllim iso belҽ şagirdҽ fkkirlҽşmҽk imkanı verir. dҽ ҽslındҽ müxtҽlif xüsusiyyotlҽre malikdirlҽr.
O, «Faiq dҽrsini yaxşı öyrҽnib. Suala özü cavab verҽcҽk» - deyҽ ol Tҽlimin fҽrdilҽşdirilmҽsi prinsipi «orta şagirdi» dcyil, şagirdlҽrin hamısını
498 qaldıran şagirdlҽri sakitlҽşdirir, vҽ hҽr birini nҽzoro almağı tolob edir. H u zaman sinifdҽ frontal iş fҽrdi işlҽ üzvü
kömҽkçi suallarla fleqmatik şagirdҽ kömҽk surotdҽ ҽlaqҽlҽndirılıı tolim prosesindҽ hor bir şagirdin fҽrdi xüsusiyyҽtlori
edir. О da suala ҽtraflı cavab verir. Bu о nҽzҽrҽ alımı yҽni fҽrdi tapşırığın çҽtinlik dҽrҽcҽsini artırmaq, şagirdl . u ı
demokdir ki, tocrübҽsiz müҽllim fleqmatik kollcktiv işo cҽlb etmҽk, ҽlavҽ ҽdҽbiyyat vo tapşırıqlar venııok yolu ilҽ tҽlim
şagirdҽ fordi yanaşa bilmҽdi, halbuki
prosesi fҽrdilҽşdirilir.
tҽcrübҽli müҽllim onun temperament
xüsusiyyҽtlҽrini nҽzҽrҽ aldı vҽ şagirdҽ Fҽrdi yanaşmanın bir-birilo qarşılıqlı olaqҽdҽ olan iki torҽl vardır. Onlar: a)
fҽrdi yanaşdı. şҽxsiyyҽtin fҽrdi xüsusiyyҽtlҽrinin tohlili vo b) tҽlim-tҽrbiyҽ işindҽ psixoloji
Fҽrdi yanaşmadan hom tolim, hom dҽ tҽrbiyҽ işindo geniş istifado olunur. cohҽtdon diizgün no/oro alınması mҽsҽlolҽri ilҽ bağlıdır.
Tҽrbiyҽ işindҽ fordi yanaşma iki cҽhҽtdҽn xüsusilҽ vacibdir. Birincisi, biz Uşaqların fҽrdi xüsusiyyotlorinin öyronilmҽsi üçün müxtҽlü tҽdqiqat
uşağa fordi yanaşmaqla onun özünҽmҽxsus xüsusiyyotlҽrҽ malik olan şoxsiyyҽt üsullarından - müşahido, ekspcriment vo s. istifado окинм Müҽllim vҽ
kimi inkişaf etmҽsi üçün psixoloji cҽhҽtdҽn ҽlverişli şorait yaradınq. İkincisi, tҽrbiyҽçilor üçün uşaqları tҽbii şҽraitdo - dҽrsdҽ, sintl yoldaşları ilҽ ünsiyyҽt
uşağm fҽrdi xüsusiyyҽtlҽrini nozҽrҽ almadan ona göstҽrilon pedaqoji tҽsir adҽtҽn prosesindҽ, ictimai-faydalı ҽmokd# öyrҽnmok xüsusilo zoruridir. Uşaq
istҽnilҽn nҽticҽni vermir. Müҽyyҽn edilmişdir ki, pedaqoji tҽsir hҽmişҽ uşağın şҽxsiyyҽtinin bütün mühüı cҽhҽtlҽrini ҽhatҽ edҽn psixoloji-pedaqoji
psixoloji xiisusiyyotlori ilҽ şҽrtlҽnir. Bu о demokdir ki, pedaqoji tosirin xarakteri xarakteristikalann onlaf üçün böyük ҽhomiyyҽti vardır. Psixoloji-pedaqoji

xarakteristikani adҽtҽn sinif rҽhbҽri tҽrtib edir vҽ homin sinifdҽ dҽrs dcyen kömҽksiz otura bilirdi, 8 nҽfori başqa adamların kömҽyilҽ, 5 nofori M müstoqil
müҽllimlҽrin hamısı ilo birlikdҽ onun müzakirosini tҽşkil cdır Pcdaqogikada buna surotdo gҽzҽ bilirdi, 12 uşaq özü qaşıqla xörҽk ycmҽyi, 20-si isҽ geyinmҽyi
p e d a q o j i k o n s i l i u m deyilir. bacarmırdı. Onların hamısının nitqi ınkişaf ctmomişdi: 21 uşaqdan 6-sı tamaınilҽ
Uşaqların fҽrdi xüsusiyyҽtlorini tohlil cdorkon hanıı mҽsҽlҽlҽrҽ diqqҽt danışmır, 12 nofҽri |2-5 söz tҽloffüz cdir, yalnız bir nofҽri cümlo qura bilirdi.
yetirmҽk lazımdır? Müollim şagirdlҽrin yaş-cin| xüsusiyyҽtlҽrini nҽzҽrҽ almaqla, Pediatrlara vҽ uşaq psixiatrlanna da belo hallar yaxşı bolli idi: onlar
onlann hҽm da fordi psixoloji xüsusiyyҽtlorini-qabiliyyҽtlҽrini. temperamentini. müşahidҽ ctmişdilҽr ki, ana vҽ atasından, bacı vҽ
xaraktcrini \ diqqotlҽ öyrҽnmҽlidir. Fordi xüsusiyyotlorin lormalaşmasıııı 501 qardaşlanndan ayrılıqda xҽstҽxanada müalicҽ olunan kiçikyaşlı uşaqlar
şortlondirҽn amillҽr xüsusilҽ ҽtraflı tҽdqiq olunmalıdır. yanaşma ancaq bu zaman fiziki vҽ psixi cҽhҽtdҽn normal inkişaf etmirlҽr. Bu faktların
sҽmҽroli ola bilҽr. ümumilҽşdirilmҽsi ҽsasında elmdҽ «qospitalizm» (fransızca hospital -
xҽstҽxana demokdir) termini ҽmҽlҽ glmişılıı Q о s p i t a 1 i z m dedikdҽ,
yetim uşaqlann, elҽcҽ do anasındaıı. atasmdan vҽ b. aynlıqda xҽstҽxanada
mualicҽ edilҽn uşaqların fiziki vҽ psixi inkişafında özünü göstҽrҽn
xüsusiyyҽtlҽr nҽzҽrde tutulur.
Uşaqlarda belҽ xüsusiyyҽtlҽrin ҽmҽlo gҽlmosini no ilo izah etmҽk olar?
Psixoloqlann böyük ҽksҽriyyҽti qospitalizm hadiso sinin tohlili ҽsasında praktik
500 işçilҽrin diqqҽtini kiçik uşaqların fi/ıkı vo psixi inkişafında yaxın adamlarla
unsiyyҽtin roluna colb etmişlҽr. «Ünsiyyҽt defısiti» - adamlarla kontaktın azlığı
V HİSSҼ İNSAN İNSANLAR ARASINDA vҽ ya olmaması uşağın inkişafına dramatik surҽtdҽ mҽnfı tҽsir göstorir.
Heyvanlar arasında böyümüş uşaqlara aid faktlan da bura ҽlavo etmҽk
lazımdır. Bir cҽhҽti do qeyd edҽk: insan uzun müddҽt tok qaldıqda da onun
XVIII FҼSIL ÜNSİYYҼTİN psixikasında köklü dҽyişikliklҽr baş verir.
K. Marks holo vaxtilҽ qeyd ctmişdir ki, «fordin inkişafı onun bilavasitҽ vҽ
PSİXOLOGİYASI ya dolayısı ilҽ ünsiyyҽtdҽ olduğu bütün başqi fҽrdlҽrin inkişafı ilҽ şҽrtlҽnir».
Ünsiyyҽt nҽdir? Hҽmin sualı aydınlaşdırmaq üçün biz ünsiyyҽtҽ tҽrif
1. Ünsiyyҽtin xüsusiyyҽtlҽri vermҽliyik. Ünsiyyҽtin isҽ hamı tҽrҽfındҽn cyni dҽrҽcҽdҽ qҽbul edilҽn ümumi
tҽrifi yoxdur. Psixoloqlardan birinin hesablamasına göro, hҽlo 1969-cu ilҽ
Hҽlҽ qҽdim zamanlardan insanlara mҽlum idi ki, uşaqlann çoxu yctim qҽdҽrki dövrdҽ tҽkco ingilıs dilindҽ olan ҽdҽbiyyatda ünsiyyҽtin 96 tҽrifı mҽlum
evindҽ tez ölür. 1760-cı ildo ispan yepiskoplarından biri öz gündҽliyindҽ idi.
yazmışdı: «Yetim evindo uşaq kҽdorli olur vҽ onlann bir çoxu kodor çҽkdiyi Sovet psixologiyasinda da ünsiyyҽtҽ müxtҽlif toriflor verilmişdi(_Qnlardan
üçün ölür». Çünki onların ünsiyyҽt tҽlҽbatı ödonilmir. biri ilҽ tanış olaq: iki vҽ daha çox adamın münasibҽtlҽri aydınlaşdırmaq vҽ
XIX ҽsrin sonu - XX ҽsrin ovvollorindҽ - dünyanın müxtolif ölkҽlorindo ümumi nҽticҽ ҽldҽ etmel mҽqsҽdilҽ öz sҽylҽrini ҽlaqҽlҽndirmҽyҽ vҽ
xüsusi vҽ dövlҽt yctim cvlҽri şҽbokҽsinin genişlҽndiyi bir şoraitdҽ belҽ faktlar birlҽşdirmҽyҽ yönol dilmiş qarşılıqlı tҽsirinҽ ü n s i y y ҽ t deyilir. Ünsiyyotm
diqqҽti xüsusilҽ colb etmoyҽ başladı. Kiçikyaşlı yetim uşaqlar arasında, xüsusilҽ predmeti başqa adamdan ibarotdir. К. Marks başqa adamı «ҽn bö» yük sҽrvҽt»
onlann hҽyatının ilk aylannda vҽ ilindo, ölüm hadisҽsi çox idi. Sag qalan uşaqlar adlandırırdı. O, yazırdı ki, insan homişҽ «başqa ins.m kimi ҽn böyük bir
isҽ özlorinin ümumi fıziki vo psixi inkişafına görҽ homyaşıdlanndan kҽskin sҽrvҽtҽ...» tolҽbat hiss edir. Ünsiyyҽt tҽlobaU insan tҽlobatları içorisindҽ xüsusi
surҽtdҽ geri qalırdılar: 3 yaşında onlar, demҽk olar ki, danışmır, tҽrbiyoçilorin yer tutur.
sözünҽ baxmır, özlorini hҽddindҽn artıq passiv vo ya oksinҽ, aqressiv aparırdılar. L. S. Vıqotski ünsiyyҽt tҽlҽbatına uşağın psixi inkişafının ҽsai vo
İkinci dünya müharibҽsi illҽrindҽ isҽ belҽ hallar daha geniş miqyasda hҽrҽkҽtverici qüvvosi kimi xüsusi ҽhҽmiyyҽt verirdi. < > göstorirdi ki, uşağın
müsahidҽ olunurdu. R. Spitsin 1945-ci ildҽ nҽşr olunmuş kitabında bir uşaq xarici alҽmҽ, hotta ҽn sadҽ münasibҽti d* başqa adama münasibҽt vasitҽsilҽ oks
evindҽ yaranmış dranıatik monzorҽ belҽ tosvir olunur: birinci iki ildҽ uşaqların 37 olunur.
faizi tҽlҽf olmuşdu. Sağ qalmış 21 uşaqdan on kiçiyi 2, böyüyü isҽ 4,1 yaşında Körpҽnin һҿг bir tҽlҽbatı inkişaf prosesindo todricҽn onun üçün başqa
idi. Onlardan 5 ın>fori hҽrokҽt ctmҽyi vo oturmağı bacarmırdı, ancaq 3 nҽfori adama, insanla tomasa, onunla ünsiyyot tolob

502 çevrilir. Ünsiyyҽt tҽlҽbatı sonrakı yaş dövrlҽrindҽ dҽ uşaq şoxsiyyҽtinin Birgҽ fҽaliyyҽt şҽraitindҽ insanlann bir-birilo ünsiyyoti no ilo müҽyyҽn
inkişafında mühüm rol oynayır. Yeniyetmҽ ictimai-oxlaqi münasibҽt normalannı olunur? Onun on başlıca xüsusiyyҽtlҽri hansılardır?
ünsiyyot prosesindo monimsҽyir. Yaşlılıq hissi vҽ meylinin reallaşmasında da
Yuxarıdakı düstura diqqҽt yetirsҽk, bu suallara asanlıqla cavab verҽ bilҽrik.
ünsiyyҽt sahҽsi mühüm rol oynayır.
Birgҽ foaliyyot şҽraitindҽ ünsiyyҽt funksional xarakter kosb edir, yҽni onun
İnsanlar nҽyin namino ünsiyyҽtҽ girirlҽr? Bu suala cavab vcrmҽk üçün hҽr
bir konkret halda ünsiyyҽtin motivlҽrini psixoloji baxımdan ҽtraflı tҽhlil etmҽk mövzusu birgҽ foaliyyotin obyekti ilo müҽyyҽn olunur. Bu zaman birgҽ
lazımdır. Biz fҽaliyyҽtin motivlҽrini öyrҽnҽrkҽn bu sahҽdo özünü göstҽrҽn fҽaliyyҽti hҽyata keçirmҽk üçün yolların axtarılması ünsiyyҽtin ҽsas mҽqsҽdini
ümumi qanunauyğunluğa diqqҽti cҽlb etmişdik: fҽaliyyҽtin motivi onun tҽşkil edir.
predmetino uyğun gҽlir. Ünsiyyҽt do belҽdir: onun motivlҽri dҽ başqa adamla Bir sıra hallarda iso insanlar bir-birinҽ birgҽ foaliyyotin obyekti haqqında
ҽlaqҽ-dardır. Lakin bununla bclҽ xüsusi olaraq qeyd etmҽk lazımdır ki, ünsiyyҽtin deyil, һҽг hansı bir adam, onun münasibҽtlҽri haqqında informasiya verirlҽr.
motivlҽri son dҽrocҽ mürҽkkҽb xarakter daşıyır. İnsanın tҽkcҽ kiminlҽ vҽ песо Bҽzon adamın özü ünsiyyҽtin mövzusuna çevrilir: o, başqalarına özü haqqında
söhbҽt etmҽsi faktına ҽsasҽn ünsiyyҽtin motivlori haqqinda fıkir söylҽmҽk danışır. Adamların şҽxsiyyҽtlҽrarası qarşılıqlı münasibҽtlҽrҽ aid müxtolif
birtҽrҽfli olardı. hadisҽlҽri öz aralannda müzakirҽ etmҽsi hallarına da az tosadüf olunmur. Belҽ
Ünsiyyҽt müxtҽlif vasitҽlҽrlҽ hҽyata keçirilir. Onların içorisindҽ nitq unsiyyҽtҽ ş ҽ x s i ü n s i y y ҽ t deyilir.
(mülahizҽ, sual, cavab, replika vҽ s.) xüsusi уег tutur. Ünsiyyҽtin Şҽxsi ünsiyyҽti ҽn umumi şokildҽ aşağıdakı kimi tҽsvir etmҽk olar:
e k s p r e s s i v - m i m i k v a s i t o l ҽ r i do mühümdür: tҽbҽssüm,
s2 --- s3
tors baxış, mimika, ҽl vҽ bodonin ifadoli hҽrҽkҽtlҽri, vokal mimikası - bunlardan
S,
һҽг birinin ünsiyyҽt prosesindo öz yeri vardır. Ünsiyyҽtin ҽ ş y a v i -
h ҽ r ҽ k i v a s i t o l ҽ r i n i n do rolunu qeyd etmok lazımdır. Onları Burada Sj - haqqında danışılan, S 2 - danışan, S 3 - mҽlunıat alan şҽxsdir.
aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: a) ünsiyyҽt mҽqsodilҽ istifado olunan Birgҽ fҽaliyyҽtdҽ unsiyyҽt «situasiyanın obrazı» (birgo foaliyyot iştirakçılan
lokomotor vo ҽşyavi hҽrҽkҽtlҽr, elҽcҽ dҽ poza; b) başqa adama yaxınlaşma, arasında «rolların» funksional bölgüsü haqqındakı tҽsҽvvürlҽr do bura daxildir)
ondan uzaqlaşma, noyi iso vermok vҽ ya uzatmaq, onu özünҽ doğru çҽkmҽk vҽ ilҽ tҽnzim olunur. Halbuki şҽxsi ünsiyyot daha çox «müsahibin obrazı» ilҽ
ya özündҽn itolҽmҽk vҽ s; v) etiraz. şҽrtlҽnir. Şҽxsi ünsiyyҽtin mövzusu da, forması da, birinci növbҽdҽ, mohz
Hor bir baxış vҽ ya tҽbҽssüm öz-özlüyündҽ deyil, ancaq kommunikativ onunla müҽyyҽn olunur.
funksiya daşıdıqda, ünsiyyҽt vasitҽsinҽ çevrilir. Ekspressiv-mimik jestlҽrlҽ Unsiyyҽtin baş tutması üçün onun mövzusu müsahiblҽr üçün müҽyyҽn
ҽşyavi-hҽrҽki jestlҽrin ünsiyyҽt prosesindo rolu da eyni deyildir. Tҽbҽssüm, baxış ҽhҽmiyyҽt kҽsb etmҽlidir. Başqa sözlҽ, şҽxsi unsiyyot tҽkcҽ informasiyanın
vҽ s. ünsiyyҽt situasiyasına müvafiq olaraq insanin emosional vҽziyyotini ifado (mövzunun) mozmunu ilҽ deyil, daha çox
edir. Ҽşyavi-hҽrҽki jestlҽr isҽ mahiyyҽt etibarilҽ ünsiyyҽt aktının ayn-ayrı 504 onun müsahiblҽr üçün ҽhҽmiyyoti ilo
elcmentlorini tҽsvir edir. Ozünün bu xüsusiyyҽtinҽ görҽ ҽşyavi-hҽrҽki jestlor müҽyyҽn olunur. Bundan asılı olaraq eyni
insanlann bir-birilҽ qarşılıqlı tosiri prosesindo daha mühüm rol oynayır. bir mövzu müxtolif formalarda
Ҽn ümumi şҽkildo ünsiyyҽt situasiyasının iki tipini fҽrqlҽndirmҽk olar. (müzakirҽ, tҽhlil vҽ s. kimi) ifadҽ oluna
Onlara b i r g ҽ f ҽ a l i y y ҽ t d ҽ ü n - s i y y ҽ t v ҽ ş o x s i bilҽr. Şҽxsi ünsiyyot adҽtҽn
( şҽ x si y yo to mo x s u s) ü n si y yo t d e yil ir . hҽmsöhbҽtlҽrin bir-birinin tҽfҽkkür torzi,
dünyagörüşü, daxili alҽmi haqqındakı
503
tҽsҽwürlҽri ilҽ tҽnzim olunur. Eyni bir
Unsiyyot fҽaliyyҽtlҽ aynlmaz vҽhdҽtdir. Adҽtҽn fҽaliyyҽti S-O; ünsiyyҽti ünsiyyҽt şҽraitindҽ eyni bir adamın biri
iso S-S (subyekt-subyekt) - düsturu ilҽ tҽsvir etmişdik. ilo zarafat etmҽsi, başqası ilo rҽsmi tonda
Halbuki ünsiyyҽt fҽaliyyҽtin - ҽтҿк, tҽlim, oyun vo s. zҽruri tҽrkib hissҽsidir. danışması mҽhz bununla bağlıdır.
Bu fҽaliyyҽt sahҽlҽrinin һҽг biri ancaq qarşılıqlı tҽsir şҽraitindҽ mümkündür: ҽgҽr Şҽxsi ünsiyyҽtin adҽtҽn iki sҽviyyҽsini fҽrqlҽndirirlҽr. Birinci sҽviyyҽdҽ
fҽaliyyҽt vҽ ünsiyyҽtin vҽhdҽtini nҽzҽrҽ alsaq, S-O vҽ S-S düsturları ilo ünsiyyҽt iki (vҽ ya üç) adamın vasitҽsiz toması kimi meydana çıxır vҽ emosional
s
kifayotlҽnҽ bilmorik Onlan qarşılıqlı ҽlaqҽdҽ aşağıdakı kimi s ^j' xarakter daşıyır. Lakin tҽdricҽn emosional ünsiyyҽt şҽraitindҽ adamlar öz
о ifadҽ edҽ bilҽrik. nöqteyi-nҽzҽrlҽrini izah etmҽyҽ, müdafıҽ etmҽyҽ, bir-birlҽrinin fikirlҽrini,
ҽmҽllҽrini vҽ s. müҽyyҽn mövqedҽn qiymҽtlondirmҽyҽ başlayırlar. Bu, şҽxsi

ünsiyyҽtin ikinci sҽviyyҽsidir. İnsanların istҽr bir-birini, istҽrsҽ dҽ özlҽrini dҽrk Hҽr şeydҽn ҽvvҽl, «qarşılıqlı» sözünҽ diqqҽt yetirok. Ҽgoı tosir
ctmҽsindҽ şҽxsi ünsiyyҽtin ikinci sҽviyyҽsi xüsusilҽ mühüm rol oynayır. qarşılıqlıdırsa, bu о demokdir ki, hҽmin proscsdҽ on azı ıkı adam bir-birilҽ
Müasir psixologiyada ünsiyyҽtin üç tҽrҽfıni - kommunikativ, interaktiv vҽ ünsiyyҽtdҽdir: onlar nҽdҽ isҽ bir-birinҽ könıok ctmok, nҽ haqqındasa mҽslҽhҽt
perseptiv tҽrҽflҽrini fҽrqlҽndirirlҽr. Bunlar aşağıdakılardan ibarotdir. almaq, dҽrdini bölüşmok, nҽdҽ iso razılığa gҽlmҽk vҽ s. üçün bir-birlҽrinҽ
Ü ns i y yҽ t i n fo r ma s i ya mü b ad il o si k i mi. müraciot edirlҽr. İki misalla tanış olaq: a) anasının xoş sözlorino qulaq asa-asa
Ünsiyyҽt prosesindҽ iştirak edon adamlardan biri, tutaq ki, A. hor hansi bir uşaq gülüm sünür, mehriban-mchriban anasına baxır vo golib başını onun dizlҽri
mҽsolҽ haqqinda B-yo infonnasiya verir. Birinci adama (A.-ya) üstünҽ qoyur; b) qonşu otaqdan sҽs gҽlir. Uşaq sosҽ qulaq asır vҽ üzünü
k o m m u n i k a t o r , ikinciyo (B.-yo) iso r e s i - p i e n t deyilir. pҽncҽrҽdҽki akvariuma sarı çevirir. O, diqqҽÜİ akvariumdakı qızıl balıqlara
informasiya nҽzҽriyyҽsi baxımından bu prosesi sxematik şҽkildҽ belo ifado baxır...
etmok olar: K-İ-R (kommunikator -informasiya - resipicnt). Ҽgҽr biz mҽsҽlҽyҽ Birinci halda uşaq hotta bir söz demҽsҽ belo, ünsiyyot aktı göi
psixoloji cohotdon yanaşsaq, birinci növbҽdҽ, qeyd etmoliyik ki, bu sxem qabağındadır: biri danışır, о biri isҽ öz hisslori vҽ horҽkotlorı ıl.» ona cavab
unsiyyot prosesinin yalmz formal torofini - informasiyanin песо verilmҽsini ҽks vcrir. İkinci halda isҽ biz artıq ünsiyyҽtdҽn danışa bilmҽrik; o, uşağın idrak
etdirir. Halbuki kibernetik sistemlordon forqli olaraq unsiyyot prosesindo foaliyyoti ilҽ ҽvҽz olunmuşdur.
informasiya nҽinki verilir, hҽm do o, unsiyyot prosesinin özündҽ formalaşır, Qarşılıqlı tosir prosesindo söz, hiss vҽ hҽrҽkҽt özünomҽxsui şҽkildҽ birlҽşir.
dҽqiqlҽşir, inkişaf edir. Bundan başqa, K-İ-R sxcmindҽ kommunikatorla (K) Bu zaman ünsiyyҽt birgo foaliyyotin tҽşkilifH xidmҽt edir. Tҽsadüfı deyildir ki,
rcsipicntin (R) münasibҽti ҽslindҽ subyekt-obyekt (S-O) münasibҽti (biri ünsiyyҽt tҽlҽbatı, insanlann bır-
mҽlumatı verir, digҽri iso onu qҽbul edir) kimi nҽzҽrdҽ tutulur. Halbuki unsiyyot 506 birinҽ söz demҽk tҽlҽbatı elҽ omok prosesinin özündҽ ҽmҽlҽ gҽlmişdir.
prosesindo adamlar subyekt kimi iştirak edirlҽr. (Bildiyimiz kimi, ünsiyyҽtin Ü ns i y yҽ t i n sa n lar ı n b ir -b ir i n i q a vr a -
sxemi belҽdir: S-S). Bu о demҽkdir ki, unsiyyot prosesi nҽinki kommunikatorun, m a s ı p r o s c s i k i m i . Ünsiyyҽt prosesindo insanlar Ыг-birlҽrinҽ
horn dҽ resipientin fҽallığı şҽraitindo baş verir. informasiya mübadilҽsi onlann molumat verҽrkҽn, tosir göstҽrҽrkҽn hom do bir-birlҽrini qavrayırlar. Sosial
bir-birinҽ münasibҽtilҽ şҽrtlҽnir, yҽni kommunikator informasiya ve-rҽrkҽn persepsiya ünsiyyҽt prosesinin somoroli olmasinin başlıca şҽrtlҽrindҽn biridir.
özünün mҽqsҽdini vҽ ya motivlҽrini nҽzҽrҽ almaqla yanaşı Ünsiyyҽtin kommunikativ, intcraktiv vo perseptiv toroflori bir-birilҽ
505 hҽm dҽ resipientin mҽqsҽdini, motivlҽrini vҽ s. nҽzҽrҽ almalıdıı Nҽinki vohdotdodir. Onlann birini о birisindon aynliqda tohlil etmok olmaz.
kommunikator, hҽm dҽ resipient üçün informasiyanın ҽhҽmiyyҽti dҽ
mühümdür. Psixoloji baxımdan bu olduqca maraqlı mҽsҽlҽdir: insanlar ünsiyyҽt Bununla olaqodar olaraq biz bir cҽhҽti dҽqiqlҽşdirmҽliyik. Golin, ovvolco
prosesindo tҽkcҽ informasiya mübadilҽsi ilҽ mҽhdudlaşmırlar, onlar hҽmin ünsiyyҽtin tҽrifı ilo bir do tanış olaq; torifdo ünsiyyҽt... qarşılıqlı tosir prosesi
informasiya osasındi hom do ümumi noticҽ (mҽna) çıxarmağa sҽy göstҽrirlҽr. kimi xarakterizo olunur. Bu iso tosadiifi deyildir: qarşılıqlı tosir ünsiyyҽtin
Bu iso yalnız belo bir şҽraitdҽ mümkündür ki, informasiya sadҽcҽ olaraq qҽbul nüvҽsini tҽşkil edir. Ünsiyyotin birinci (informasiya miibadilosi) vo üçüncü
edilmҽsin, hom dҽ başa düşülsün, dҽrk olunsun. (insanlann bir-birini qavramasi) toroflori mohz buna xidmot edir.
Tҽsadüfı deyildir ki, ünsnyyҽt prosesindo kommunikatoı resipientҽ tҽsir tnsanlar K. Marksın göstҽrdiyi kimi, «... Birgo fҽaliyyҽt üçün vo öz
göstҽrdiyi kimi resipient do kommunikatora tosil göstҽrir. informasiya mübadilҽsi fҽaliyyҽtini qarşılıqlı mübadilҽ etmok üçün miioyyon surҽtdҽ birlҽşmҽdҽn
prosesindo onlann arasıml.ı yaranmış münasibҽt tipinin özü müҽyyҽn mҽnada istehsal edҽ bilmҽzlҽr. İstehsal etmok üçün insanlar miioyyon ҽlaqҽ vҽ
doyişilir.
münasibҽtlҽrҽ girirlҽr vo yalnız bu ictimai ҽlaqҽ vҽ münasibҽtlҽr vasitҽsilҽ
Öz-özlüyündҽ informasiyanm iki (tҽhrikedici vo tҽsbitcdici) tipini
onların tobiҽtҽ tosiri mövcud olur, istehsal mümkün olun>. Bclҽ bir ҽlaqҽ vҽ
fҽrqlҽndinnҽk olar.
münasibҽt mҽhz ünsiyyҽt sayҽsindҽ yaranır.
Tҽhrikedici informasiya ҽmr, mҽslҽhҽt, xahiş formasında ifado olunur. Onlar
resipientin hor hansı bir horokҽtini müxtolif formalarda (tҽhriketmҽ, Mҽsҽlҽnin belҽ qoyuluşu hom dҽ ünsiyyҽtin b a ş 1 ı с a funksiyalarını
qadağanetmҽ vo s.) stimullaşdırmavı nҽzҽrdҽ tuturlar. Tҽsbitedici informasiya isҽ aydınlaşdırmaq imkanı verir. Yuxarıdakı tҽrif ҽsasında onlardan ikisini xüsusilҽ
molumat formasuul.ı meydana çıxır. qeyd etmҽk lazımdır: a) i n s a n l a n n b i r g o f о a 1 i у у ҽ t i
i n f o r m a s i y a q a r ş ı l ı q l ı t o s i r k i m i . İnsanlar n i n t ҽ ş k i l i (torifdo bu funksiya belo xarakterizo olunur: «ümumi
birgҽ fҽaliyyҽt prosesindo müxtҽlif formalarda ҽlaqҽ vo münasibotloro girir, nҽticҽ ҽldҽ ctmҽk mҽqsodilҽ sҽylҽri olaqҽlҽndinnҽk vҽ birlҽşdirmҽk»); b)
omҽkdaşlıq cdirlor. Qarşılıqlı tҽsir dcdikdҽ, bu cҽhҽti nҽzҽrdҽ tuturlar. ş ҽ x s i у у ҽ t 1 о r a r a s ı m ü n a s i b ҽ t 1ҽ r i n f o r -

m a l a ş m a s ı v o i n k i ş a f ı (yҽni tҽrifdҽki sözlҽrlҽ desҽk, Yҽni qarşılıqlı tosirin hor hansı bir tipi vҽ ya forması foaliyyotin mҽzmunu
«münasibҽtlҽri aydınlaşdırmaq moqsҽdilҽ qarşılıqlı tҽsir»). ilҽ şortlҽnir. Kooperasiya vҽ ya rҽqabe qarşılıqlı tosirin ancaq fonnasıdır, onların
Psixologiyada ünsiyyҽt qarşılıqlı tosir prosesi kimi tҽhlil olunarkҽn onun mҽzmunu iso һог ıkı
ünsiyyҽtin digor toroflori ilҽ vҽhdҽti vacib prinsip kimi nҽzҽrҽ alınır. 508 halda daha geniş sistemlҽ - koopcrasiya vҽ ya rҽqabҽtin daxil olduğu
foaliyyotin mҽzmunu ilҽ müҽyyҽn olunur. Müollimlorin, alimlҽrin, idmançıların,
zabitlҽrin vҽ b. bir-birilҽ qarşılıqlı tҽsirinin formalarını, hҽtta cyni ҽlamҽtlor
ҽsasında bu baxımdan müqayisҽ etsҽk, onlarda özünҽmҽxsus cҽhҽtlҽrin olduğunu
görҽrik. Bundan başqa, kooperativ qarşılıqlı tҽsir formaları nҽinki ictimai-
507 2. Ünsiyyҽt, insanların qarşılıqlı faydalı, horn do asosial, hüquqa zidd foaliyyot sahҽlorindҽ (mҽsҽlҽn, birgҽ
tҽsiri vҽ qarşılıqlı münasibҽtlҽri soyğunçuluq, oğurluq vo s.) dҽ özünü göstҽrir. Buna göro dҽ cҽm-iyyҽtҽ zidd
foaliyyot sahҽlҽrindҽ kooperasiya ncqativ mҽna kosb cdir. Halbuki asosial
§1. Ünsiyyҽt qarşılıqlı tҽsir kimi foaliyyot şҽraitindҽ konflikti pozitiv hadisҽ kimi qiymҽtlҽndirmҽk olar. Demҽli,
foaliyyotin mҽzmununu, sosial kontekstini nҽzҽrҽ almadan qarşılıqlı tҽsirin
Fҽaliyyҽtin psixoloji xarakteristikalarını xatırlayın: insanlaj foaliyyot formalarını tҽhlil etmҽk olmaz.
prosesindo işin moqsҽdini bir-birino izah edir, ayrı-a) 11 ҽmoliyyatlarla bir-birini Bҽs, Qҽrb psixologiyasında bu mühüm metodoloji mosҽlҽ песо hҽll olunur?
tanış edir, nöqsanları müҽyyҽn cdir, onkın aradan qaldınnaq üçün Amerikan psixoloqları bclҽ hesab edirlҽr ki, «һҿг hansı iki adam arasındakı
mҽslohҽtlҽşirlҽr. Bu prosesdo ünsiyyel ancaq vҽ ancaq insanların birgҽ münasibҽtlҽr guya qrupun digҽr üzvlҽri arasındakı münasibҽtlҽrin
fҽaliyyҽtinin toşkilinҽ xidmҽt edü Psixologiyada ünsiyyҽti qarşdıqlı tosir kimi funksiyasıdm>. Buna müvafıq olaraq, onlar insanlar arasmdakı qarşılıqlı tҽsirin
aydınlaşdırarkon moh/ bu cohҽti, yҽni onun insanların birgҽ fҽaliyyҽtinin tҽşkili xüsusiyyҽtlҽrini adҽtҽn diffuz qruplar - sosial-psixoloji eksperiment keçinnҽk
lie bilavasitҽ bağlı olan torkib hissҽlҽrinin tҽhlil edilmҽsini nҽzorde tuturlar. mҽqsҽdilҽ qısa müddҽt üçün yaradılmış tҽsadüfi adamlardan ibarҽt qruplar
^JJnsiyyҽtin insanların qarşılıqlı tҽsirilҽ ҽlaqҽsi şҽksizdir. Bunu intuitiv ҽsasında öyrҽnirlҽr.
şҽkildҽ tҽsҽvvür etmok do asandır. Lakin onların qarşılıqlı ҽlaqosinin psixoloji Gҽlin, diffuz qrupun ҽlamҽtlҽrinҽ diqqҽt edҽk: belҽ qruplara daxil olan
baxımdan öyrҽnilmҽsi müxtolif çҽtinliklorlo bağlıdır. Psixoloqların bir qismi adamlar adoton bir-birlҽrini tanımırlar, kifayҽt qҽdҽr birgҽ ünsiyyҽt tҽcrübҽsinҽ
ünsiyyҽtlҽ qarşılıqlı tҽsiri sadҽco olaraq eyniloşdirir, onları dar monada (yoni malik olmurlar, onların bir-birilҽ qarşılıqlı tҽsiri vasitҽsiz xarakter daşıyır, ҽsasҽn
informasiya mübadilosı kimi) şҽrh edirlҽr, bir çox müҽlliflor isҽ ünsiyyҽtin «xoşum gҽlir -xoşum gҽlmir» dixotomiyası ilҽ xarakterizҽ olunur. Başqa sözlҽ,
stmkturutul.ı qarşdıqlı tҽsirin rolunu noinki ҽtraflı aydınlaşdıra bilmir, hҽtta co\ diffuz qrupda qarşılıqlı tosir foaliyyotin mҽzmunu ilҽ müҽyyҽn olunmur.
vaxt onlan bir-birindon tҽcrid edir, ayrılıqda nozҽrdҽn kcçirir. Bunların hor ikisi Tҽsadüfı dcyildir ki, amerikan psixoloqlarının diffuz qruplarda mücҽnҽd sxcmlҽr
sҽhvdir. ҽsasında apardıqları eksperimentlҽr insanlar arasındakı qarşdıqh tҽsirin ҽsl
Qarşılıqlı tosirin növlҽri müxtolifdir. İstҽr nҽzҽri, istҽrsҽ do praktik mahiyyҽtini açmır.
mҽqsҽdlҽr üçün onların ҽsas tiplorinin müҽyyҽn cdilmosı xüsusi ҽhҽmiyyot kҽsb İkincisi vҽ başlıcası iso ondan ibarotdir ki, Qҽrb psixoloqlan (C. Mid vҽ
edir. Bu sahҽdҽ müxtҽlif tҽsnifatlai mҽlumdur. Onlann böyük ҽksҽriyyoti b.) cҽmiyyҽtin inkişafını vo ictimai münasibҽtlҽri psixolojilҽşdirirlҽr. Onlar,
dixotomik xaraktcr daşıyır: insanların qarşılıqlı tosiri bir-birinҽ oks olan tiplҽrҽ adҽtҽn, ictimai münasibҽt tcrminindҽn deyil, sosial qarşılıqlı tҽsir terminindҽn
bölünür. Qҽro psixologiyasında müxtҽlif müҽlliflҽr qarşılıqlı tosirin bu iki tipini istifado edirlor. Bos, sosial qarşılıqh tҽsir nҽdir? C. Midin fıkrincҽ, sosial
«koopcrasiya - roqabot», «razılaşma - münaqişҽ», «uyğunlaşma müxalifҽt», qarşılıqlı tosir ancaq vasitҽsiz kommunikasiyadan (simvollar mübadilҽsindҽn)
«assosiasiya - dissosiasiya» kimi tcrminlҽrlҽ ifado edirlҽr. ibarotdir. Onun nҽzҽriyyҽsinin ҽsasını aşağıdakı iki müddҽa tҽşkil edir: 1. İnsan
Birinci halda qarşılıqlı tosirin «pozitiv» növlҽri tҽhlil olıınııı onlar bu orqanizminin bioloji zҽifliyi onları mҽcbur edir ki, yaşamaq üçün qrup
baxımdan birgo foaliyyotin tҽşkilinҽ kömҽk göstҽrirlor. Qarşılıqlı tҽsirin kontekstindo bir-birlҽri ilҽ ҽmҽkdaşlıq etsinlor. 2. İnsan orqanizmlҽri daxilindҽ
«ncqativ» növlorini iso ikinci tipo daxil edirlҽi onlar birgҽ foaliyyҽti bu vҽ ya vҽ arasında baş verҽn, onların ҽmokdaş-
digҽr dҽrҽcҽdҽ «zoiflodiı». «pozur», homin foaliyyot üçün müoyyҽn çҽtinliklҽr 509 lığını asanlaşdıran, demoli, yaşamasına kömok edҽn işlet möhkҽmlҽnir. Bu
yaradır. zaman adam başqa adamlann vo qrupun onu necҽ qavradığını müҽyyon edir
(C.Midin sözlori ilҽ desҽk, «başqasının rolunu qҽbul edin>), buna müvafıq
olaraq situasiyanı qiymҽtlҽndirir vҽ özü üçün düzgün hҽrҽkҽt xҽtti seçir.

Belҽliklv). Qorb psixoloqları insanlann qarşılıqlı tҽsirini ictimaı formasına mühüm tosir göstҽrir, lakin insanlann münasibҽtlҽri son dorҽcҽ kҽskin
münasibҽtlҽrdҽn ayınr, bununla da onların mahiyyҽtini tҽhrif edirlor. olduqda belo, ünsiyyҽt spesifik formalarda mövcud olur. Başqa sözlҽ, ünsiyyҽt
Yҽni orada daha çox sosial qarşılıqlı tҽsirdҽn bҽhs edilir. Halbuki insanlann adamlann bir-birinҽ münasibotinin müsbҽt vҽ ya mҽnfı olmasından asılı
qarşılıqlı tҽsiri ictimai münasibҽtlҽri ҽks etdirir. olmayaraq bütün hallarda zҽruri surҽtdҽ hҽyata keçirilir.
Qarşıya sual çıxır: real qarşılıqlı tosir situasiyası песҿ yaranır? Insanlar bu Qarşıhqh münasibҽtlҽr müxtҽlifdir. Funksional baxımdan onlann aşağıdakı
zaman bir-birlҽrini necҽ başa düşürlҽr? Sosial nҽzarotin hansı formalanndan tipini fҽrqlҽndirirlҽr: a) formal (vҽ ya rҽsmi); b) qeyri-formal (vo ya qeyri-rҽsmi)
istifado edirlҽr? qarşılıqlı münasibҽtlҽr.
Hҽmin suallara cavab vermҽk üçün qarşılıqlı tҽsirin strategiyası vҽ taktikası Formal qarşılıqlı münasibҽtlor hҽr bir fҽrdin müvafıq konkret qrupda onun
anlayışları ilҽ tanış olmalıyıq. Qarşılıqlı tҽsirin strategiyası cҽmiyyҽtdҽ bҽrqҽrar rosmi statusu (mövqeyi) ilo şҽrtlҽnҽn münasibҽt-lorinin mҽcmusundan ibarotdir.
olmuş ictimai münasibҽtlҽrin xarakteri ilҽ müҽyyҽn olunur. Onlar isҽ özlҽrinin Onlar foaliyyҽtin normativ cҽhotlorini oks etdirir vo miioyyon qaydalarla tҽnzim
konkret ifadosini sosial normalarda tapırlar. Sosial normalar insanlann qarşılıqlı edilҽn i ş g ü z a r münasibҽtlҽrdo ifado olunur. Rosmi münasibҽtlҽr
tҽsirinin qaydalarını miioyyon edir, onlan nizama salır. insanlar sosial normalar soviyyҽsindҽ kollektiv üzvlҽri arasında fҽaliyyҽtin mҽzmunu vҽ tҽşkilat
ҽsasında bir-birinin davranış vҽ rҽftarına nҽzarҽt edirlҽr: onu bҽyҽnir vҽ ya vasitҽlҽrinҽ uyğun olaraq struktur-funksional asılılıq, mҽsul asılılıq münasibҽtlҽri
boyҽnmir, alqışlayır vҽ ya mühakimҽ edir, roğbҽtlҽndirir vo ya cҽzalandırırlar. sistemi yaranır.
Qarşılıqlı tҽsirin taktikası isҽ adamın öz iş vo ya yol yoldaşı haqqındakı Moktҽbdҽ «direktor-müҽllim» vҽ «müҽllim-müҽllim» tipli münasibҽtlҽr
tҽsovvürlҽri ilo miioyyon olunur. Bu zaman onun şҽxsi keyfıyyҽtlҽri ilo yanaşı formal qarşılıqlı münasibҽtlҽrҽ misal ola bilҽr. Onlann qarşılıqlı münasibҽtlҽri
niyyҽti, motivlҽri vҽ s.-nin aydınlaş-dınlması çox vacibdir. rosmi xarakter daşıyır vҽ müvafiq ınzibati-hüquqi qaydalarla tҽnzim olunur.
Başqa mühüm cҽhot isҽ i$ yoldaşlanmızın rolu ilҽ - onun müҽllim vҽ ya Lakin bununla belo, hor bir moktobdo, eloco do zavodda, fabrikdo, ailodo,
tҽlҽbҽ, ana vҽ ya nҽnҽ, qadın vҽ ya kişi, ev sahibi vҽ ya qonaq, hҽkim vҽ ya xҽstҽ, elmi-todqiqat institutunda vo s.-do insanlar ara-sinda formal qarşılıqlı
şofer vҽ ya sҽrnişin olması ile ҽlaqҽdardır. Bu zaman biz hҽmin adamlarla mҽhz münasibҽtlҽrlo yanaşı qeyri-formal qarşılıqlı ııuinasibҽtlor do ҽmҽlҽ golir.
müҽllim, tҽlҽbo, nҽnҽ, şofer vҽ s. kimi qarşılıqlı tosirҽ girir, eyni zamanda Mosҽlҽn, tutaq ki, hor hansı bir moktobdo 80 müҽllim işlҽyir.
onlardan da öz rollarına müvafıq olan davranış tҽrzi gözlҽyirik. Adamlanıı 511
hҽrҽkҽtlҽri, ҽmҽllҽri, davranış tҽrzi sosial normalara vҽ rol gözlҽmҽlҽrinҽ uyğun Görҽsҽn, onlann qarşılıqlı münasibҽti ancaq formal (rosmi) xarakter daşıyırmı?
gҽlmҽdikdҽ, şoxsiyyҽtlҽrarası konflikt üçün psixoloji cҽhotdҽn şҽrait yaranır. Ҽlbҽttҽ, yox. Ҽgҽr homin moktobdo qarşılıqlı münasibҽtlҽr şҽbҽkҽsini psixoloji
Bu iki moment (ictimai münasibҽtlҽrin xarakteri vo iş yolda>ı haqqinda cҽhҽtdon öyronsҽk, aşağıdal faktları müҽyyҽn cdҽ bilҽrik: müҽllimlҽrin bҽzilҽri
tҽsҽvvürlҽr) birlikdo real ünsiyyҽt situasiyasını miioyyon edir. Ünsiyyҽt 2, 3 vo | nҽfҽrlik kiçik qruplar şoklindҽ bir-birilo daha çox yaxınlıq edirloı
situasiyasının hҽmsöhbҽtlҽrin hor ikisi torofindon eyni şҽkildҽ başa düşülmҽsi Onlardan birinin ad günündҽ mütlҽq digor iki müҽllim iştirak edii Dostlar asudҽ
onun sҽmҽrҽli olmasının mühüm vaxtlannı nҽinki birlikdo keçirir, hҽtta fürsol tapdıqda dҽrsҽ do birlikdҽ gcdib-
510 şortidir. Belo olduqda, adamlar birgo gҽlir, bir-birlҽrinin sevincino, dҽrd-sҽrinҽ şҽrik olurlar. Xostҽlҽnҽndҽ bir-birinin
qorar qҽbul edir vҽ onu hҽyata keçirmҽk başınm üstündҽn ҽskik olmur; onlardan biri xostҽnin uşaqlarına baxii ikincisi
üçün foaliyyotҽ başlayırlar. xörҽk bişirir, üçüncüsü onun üçün dҽrman alır vҽ s. Bu zaman biz hҽmin üç
müҽllim arasında yaranmış münasibҽtlon qcyri-formal qarşılıqlı münasibҽtlor
§ 2. Insanlann qarşılıqh münasibҽtlҽri vҽ ünsiyyҽt kimi xarakterizo edҽ bilҽrik.
Formal qarşılıqlı münasibҽtlҽrlҽ yanaşı sosial-psixolop xarakter daşıyan
İnsanların qarşılıqlı şҽxsiyyҽtlorarası münasibҽtlori dҽ öz reallığını ünsiyyҽt
qeyri-formal qarşılıqlı münasibҽtlҽrin yarannıası ünsiyyҽtin qanunauyğun
prosesindo tapir. Ünsiyyҽt situasiyasında iki (vҽ ya üç) adamın iştirak etmҽsi
cҽhotlҽrindҽn birini ҽks etdirir. Qe\n formal qarşılıqlı münasibҽtlҽr mahiyyҽt
faktının özü insanlar arasmda qarşılıqlı münasibҽtlorin olmasını nҽzҽrdҽ tutur.
etibarilҽ ictima funksiyalarla müoyyҽn olunmur, şҽxsi xarakter daşıyır.
Qarşılıqlı münasibҽtlҽr nҽinki ünsiyyot prosesindo oks olunur, hom do mҽhz bu
Qeyri-formal qarşılıqlı münasibҽtlҽr heç kos tҽrҽfindon miioyyon edilmir,
prosesdҽ formalaşır.
psixoloji cҽhotdon ҽlverişli şҽrait olduqda öz özünҽ tҽşҽkkül edir. Onlar
Ünsiyyҽtlҽ qarşılıqlı münasibҽtlҽr bir-birilҽ üzvi surҽtdҽ ҽlaqҽdar olsa da,
yarandıqdan sonra mühüm psixolop reallığa çevrilir: qeyri-formal qarşılıqlı
onlan eynilҽşdirmok olmaz. Ünsiyyҽt insanlann birgo hҽyat foaliyyoti ilҽ
münasibҽtlҽr simpatiya ve i antipatiyanın görünmҽz tellҽri ilo kollektivҽ nüfuz
şҽrtlҽnir. Qarşılıqlı münasibҽtlҽrin tipi vo xarakteri ünsiyyҽtin mҽzmununa vo

edҽrҽk istҽr hor bir işçinin, istҽrsҽ dҽ bütövlükdҽ kollektivin fҽaliyyҽtinҽ prosesi hoyata keçir. Hҽtta hҽrbi düşmҽnlҽr bclҽ danışıqlar apanrlar. Lakin bir
müҽyyon tҽsir göstҽrir vҽ müvafiq psixoloji iqlim yaradır. Onlann mҽzmunu cҽhҽt aydındır: sosial xaraktcrli kommunikativ maneҽlҽr olduqda, ünsiyyҽt
kollcktivin inkişaf sҽviyyosindҽn bilavasitҽ asılıdır. şҽraiti xeyli mürokkҽblҽşir.
Formal vҽ qeyri-formal münasibҽtlҽr adҽton bir-birini üzvi şҽkildҽ Ünsiyyҽt prosesinҽ psixoloji xarakterli kommunikativ maneҽlҽr do
tamamlayır vo kollektivin çoxcҽhҽtli hҽyatında ahҽngıl.u surҽtdҽ uzlaşır. Bir sıra mühüm tҽsir göstҽrir: belҽ çҽtinliklҽr ya müsahiblҽrin miioyyon fordi psixoloji
hallarda iso onlar sadҽcҽ olaraq bir-birın.-uyğun gҽlmir vҽ kollcktivdҽ müxtolif xüsusiyyҽtlҽrҽ malik olması (mҽsҽlҽn, onlardan birinin hҽddindҽn artıq
konfliktlҽrin yaranmasmın mҽnbҽyinҽ çevrilir. utancaq, digҽrinin qapalı vҽ ya «qaradinmҽz» olması, ya da onlann arasında
Qarşılıqlı münasibҽtlҽrin tipi vҽ ya sҽviyyҽsi insanlar arasıml.ı ünsiyyҽtin xüsusi növlü psixoloji münasibҽtlҽrin - bir-birinҽ qarşı qҽrҽz, odavҽt,
xarakterinҽ mühüm tҽsir göstҽrir. Bundan asılı olarai) biz f o r m a l vo düşmҽnçilik.
q e yr i - fo r ma l ü n si y yҽ td ҽ n danışa bilorik. Onlann bir- inamsızlıq vҽ s.-nin ҽmҽlҽ gҽlmҽsi nҽticҽsindҽ meydana çıxır. Belo hallarda
birindҽn osas fҽrqi bundan ibarotdir kı qeyri-fonnal ünsiyyҽtҽ nozҽron fonnal ünsiyyҽtin münasibҽtlҽ ҽlaqҽsi aydın nozorҽ çarpır. Mosҽlonin belҽ qoyuluşu
ünsiyyҽt miioyyon rosmi qaydalarla mҽhdudlaşdınlır. Bir misal göstҽrҽk: adam nҽinki clmi, hom dҽ böyük praktik ҽhҽmiyyҽti olan nҽticolҽr çıxarmaq imkanı
öz dostuıuı görҽn kimi ondan, mҽsҽlҽn, soruşa bilor: «gözlҽrin qızarıb deyoson, verir.
bu gecҽ yaxşı yatmamısan». Halbuki avtobusda bu vo ya digor sornişinҽ homin Ünsiyyҽt proscsindҽ komnııınikativ maneҽlҽri nccҽ aradan qaldınnaq olar?
sualla miiraciot etmok, öz şҽxsi hoyatı haqda Bu mühüm mҽsolҽni praktik cҽhҽtdҽn hansı yollarla daha somoroli holi etmҽk
512 mҽlumat vermҽk (Bilirsҽn, başıma no gҽlib?) vҽ s. olmaz. Avtobusda, mümkündür? Psixoloqlann fıkrincҽ, kommunikativ mancolori aradan qaldırmaq
zҽhmot olmasa, yol verin - buyurun, bağışlayın-buyurun, keçin tipli formal
üçün adamlann unsiyyot mҽdҽniyyҽtini artırmaq. onlara ünsıyyot vordişlori
ünsiyyҽt tҽrzi daha çox mҽqbul sayılır.
aşılamaq lazımdır.
Qeyri-formal ünsiyyot formal ünsiyyҽt kimi rosmi qaydalarla
mҽhdudlaşdırılmır. Lakin burada da qarşılıqlı münasibҽtin (ҽr-ar-vad, iki dost, iki Müasir dövrdҽ ünsiyyҽt vҽrdişlҽri aşılamağın tosirli vasitҽsi kimi
yoldaş vҽ iki tanış arasındakı münasibҽtin) xarak-tcrindҽn asılı olaraq insanlar so sia l -p si xo lo j i tr c n i nq d ҽ n (ingilisco trainin -
arasmda miioyyon psixoloji mҽsafҽ gözlҽnilir. Ҽr-arvadın qarşılıqlı münasibҽti ö'yronmҽk, hazırlamaq, moşq etmҽk dcmҽkdir) istifado olunur.
üçün mҽqbul hesab edilon rҽftar tҽrzi, ünsiyyҽt ҽdası eyni qrupda tҽhsil alan Sosial-psixoloji trcninq sosial-psixologiyanın tҽtbiqi bölmolorindon biridir.
oğlan vҽ qızın qarşüıqlı münasibҽtlҽrindҽ qҽbul olunmur. Onların pozulması Özünüdorkctmҽ, ünsiyyot vҽ qarşılıqlı tosir vҽrdişlorinin formalaşması
adҽtҽn ҽxlaqi mcyarlarla qiymotlҽndirilir. «Hҽyasız adam» etalonunun bir çaları sahҽsindo qrup mctodlarının işlonil-mҽsi vҽ tҽtbiqi onun osas vҽzifosini tҽşkil
mҽhz bundan ibarotdir. edir. Sosial-psixoloji trcniııq prosesindo başlıca vasito kimi müxtolif
Ünsiyyҽt mҽdҽniyyҽtinin ҽhҽmiyyҽtini xüsusilҽ qeyd etmҽk lazımdır. modifıkasiyalarda tҽtbiq edilҽn qrup diskussiyasından vҽ rollu oyunlardan
Ünsiyyҽt mҽdҽniyyҽti insan münasibҽtlҽrinin daxili gözҽlliyindҽ öz ifadҽsini istifadҽ olunur.
tapır. Nҽzakҽtlilik, tҽmkinlilik, mehri-banlıq, xeyirxahlıq, tҽrҽf-müqabili Sosial-psixoloji trcninqın kömҽyilҽ, bir tҽrҽfdon, unsiyyot sahosindҽ hҽyati
dinlҽmҽk bacanğı vҽ başa düşmok arzusu, onun zövqünҽ, fıkirlҽrinҽ, ovqatına
çҽtinliklҽrlҽ rastlaşmış adamlarda kommunikativ vordişlҽr fonnalaşdırılır vo ya
hörmҽtlҽ yanaşmaq, sevinc vo kҽdorini anlamaq, dҽrdinҽ şҽrik olmaq -bunlar
onlann ümumi kommunikativ hazırlığı tokmilloşdirilir; digor tҽrҽfdҽn iso
ünsiyyҽt mҽdҽniyyotinin olifbasıdır. Hamı bu ҽlifbanı öyrҽnmҽli,
bilavasito adamlarla bağlı olan peşo sahiblorindo - rohbor işçilordo.
mҽnimsҽmҽlidir
pcdaqoqlarda, tıbb işçilҽrindҽ, idman moşqçilorindҽ vҽ b. xüsusi kommunikativ
vordişlor yaradılır.
§ 3. Ünsiyyҽt çҽtinliklҽri vҽ onlann aradan qaldınlması yollan
Sosial-psixoloji treninq idcyasını mahiyyol ctibarılo alman psıxoloqu
Ünsiyyot prosesindo müҽyyҽn çҽtinliklҽr - kommunikativ mancҽlҽr Kurt Levin iroli sünnüşdür. Bu. Z. Freydin psixoanaliz, C. Morenonun
müşahidҽ olunur. Onlar, adҽtҽn, sosial vo ya psixoloji xarakter daşıyırlar. sosiomcıriya no/.oriyyosindo vo s.-do dҽ müҽyyon dv>ı\)codҽ öz ҽksini
Müxtҽlif sosial qruplara monsub olan adamlar arasinda sosial, siyasi, dini, tapmışdır. Lakin bununla belo, sosial-psixoloji trenınqi praktik surotdҽ ilk
peso forqlori vo s. kҽskin şҽkildҽ özünü göstordikdҽ, onlar situasiyanı eyni dҽfo amcrikan psixoloqu vo psixiatrı K. Rocers 1947-ci ildҽ tҽtbiq ctmoyҽ
şҽkildҽ başa düşmür, anlayışlan müxtҽlif monalarda işlҽdir, hadisolҽrҽ müxtҽlif başlamışdır.
baxımdan yanaşırlar vo s. Şübhҽsiz ki, belҽ maneҽlҽr olduqda da kommunikasiya

K. Rocers fordin qavrayış alomino xüsusi ҽhҽmıyyҽt vcrirdi. Onun fıkrincҽ.
fҽrdin davranışı guya onun qavrayışı ilo müoyyҽn olunur, о, reallığı песо 1. Qrup vҽ kollektiv haqqında § 1.
qavrayırsa, ona elo do rcaksiya göstorir. İnsanm otraf gcrçokliyi vo özünü
qavraması salıҽsindҽ doyisiklik-lҽr baş veron kimi, onun davranısında da Qrup haqqında ıınlayış
doyişiklik ҽmolo golir. * K.Rocers belo hcsab edirdi ki, qrupda
Psixologiyada qrup dedikdҽ, tarixҽn müҽyyon cҽmiyyҽt çҽr-çivҽsindҽ
şҽxsiyyҽtlorarası
yaranmış ümumi mҽnafc, sҽrvҽtlҽr vҽ davranış nonna-inına malik olan
514 münasibҽtlҽri yaxşılaşdırmaq,
adama özünün düzgün qiymҽt- adamlann nisbҽtҽn sabit mҽcmusu nҽzordҽ tutulur. Нҽг bir qrupda fҽrdlҽrin
lҽndirildiyini hiss etmҽk imkanı vcron bir-biri ilҽ vҽ bütövlükdҽ cҽmiy-yҽtlҽ özünomҽxsus qarşılıqlı rabitolҽri
xüsusi iqlim yaratmaq yolu ilo tҽcҽssüm edir.
şoxsiyyҽtin özünü tҽkmillҽşdirmҽsini Qrup anlayışını hҽm komiyyҽt, hҽm dҽ kcyfıyyҽt baxınıından xarakterizo
tҽmin etmҽk olar. O, bu sahҽdҽ sosial- etmok olar. Mҽsҽlҽyҽ kҽmiyyot nöqteyi-nҽzorindün yanaşdıqda, hor şeydon
psixoloji treninqҽ böyük ҽhomiyyҽt ҽvvҽl, qeyd ctmҽk lazımdır ki, qrup de-dikdҽ, miioyyon bir sosial şҽraitdҽ bir
verirdi. nҽforin deyil, mütloq bir neçҽ nҽfҽrin iştirak etmҽsi nҽzҽrdҽ tutulur. Qrup
Sosial-psixoloji treninq mҽqsodilo xüsusi kiçik qruplar to^kıl olunur. müҽyyҽn adamlar çoxluğundan ibarotdir. Lakin eyni bir sosial şҽraitdҽ iki vo ya
1949-cu ildҽ bu qruplara T-qrup adı verildi (T- «Treninq» sözünün ilk horfıdir üç adamın sadoco olaraq iştirak etmosi onlan sosial-psixoloji cohot-dҽn qrup
- treninq qrup demҽkdir). kimi xarakterizo ctmok üçün holo kifayot deyildir.
T-qrup qısa müddҽt ҽrzindo (bir песо gündҽn bir neçҽ hҽftoyҽ qҽdҽr) Belo bir situasiya tҽsҽvvür edok: A. adh bir nofor dayanacaqda trolleybus
foaliyyot göstҽrir. Qrup üzvlҽri arasmda, bir torҽfdon, onlann hҽyatda giro gözlҽyir. Ondan xeyli aralıda iso A.-nın tanımadığı başqa bir adam, mosolon N.
bilmҽdiklҽri şҽxsi münasibҽtlҽr yaradılır vҽ bu zҽmindҽ zҽruri ünsiyyҽt vҽrdişlҽri dayanmışdır. Tosvir etdiyimiz şoraitdo A. vo N. bir-birino passiv miinasibot
aşılanır, digҽr tҽrҽfdҽn, öz münasibotlorini başa düşmҽlҽrinҽ diqqҽt yetirilir. bosloyirlor, onlar bir-birino ancaq tamaşaçı kimi baxırlar. Şübhҽsiz ki,
Rocers «Humanistik psixologiya» adlanan cҽrҽyanın ҽsas dayanacaqda başqa bir adamin olmasi istor A., istorso do N. üçün miioyyon
nümayҽndolҽrindҽn biridir. Qҽrb psixologiyasının bütün cҽrҽyan-lan kimi psixoloji ohomiyyoto malikdir. Tutaq ki, A. yorulmuşdur vo oturmaq istoyir,
humanistik psixologiyanı da tohlil edҽrkҽn onun sosial vҽ psixoloji aspcktlorinҽ lakin N.-don utandığı üçün oturmur - tҽk olsaydi bolko do oturardi.
diqqҽt yetinnҽk lazımdır. Bu cҽrҽyan daxi-lindo işlҽnilmiş mctodlar psixoloji İki vo ya üç adam qrup halında birlҽşondҽ, onlann hor biri miivafiq birgo
nöqteyi-nҽzҽrdҽn maraqlıdır. fҽaliyyotin iştirakçısına çevrilir qrupun hoyatı ilo yaşamağa başlayır; hotta qrup
Hal-hazırda sosial-psixoloji trcninq praktikası psixologiya clminin sürҽtlҽ iizvlorindon biri miioyyon sobob üzündҽn toklikdo fҽaliyyҽt göstordikdҽ belo,
inkişaf cdҽn totbiqi saholҽrindon birino çcvrilmişdir. Sosial-psixoloji trcninqdҽn qrupun digor iizvfl onun tҽxҽyyülündҽ adoton iş yoldaşı kimi iştirak edir.
müxtҽlif profılli mütҽxҽs-sislor - rҽhbor işçilor, müҽllimlor, hokimlҽr, Bcloliklo, artiq iki vo daha çox adam qrup halında birloşondo onlardan hor
psixoloqlar, ticarҽt işçilҽri vҽ s. hazırlığında istifado olunur. Ҽr-arvad birinin fҽallığında fordin psixologiyasi ilo izah cdilo bilmoyon yeni cҽhҽtlҽr
konfliktlҽrinin aradan qaldırılması, valideynlҽrlo uşaqlar arasında münasibҽtloriıı meydana çıxır.
yaxşılaşdınlması, «çҽtin» yeniyetmolorin torbiyҽsi vҽ s. sahҽlordҽ do sosial- К. Marks «Kapital» ҽsorindҽ göstҽrir ki, bir siivari cskadronun hiicum
psixoloji treninq gcniş tҽtbiq olunur. qiivvosi vo ya piyada polkunun miiqavimot qüvvosi. aynca hor bir siivari vo
piyada osgorin hiicum vo miiqavimot qüvvesi I mocmusundan xeyli forqli
olduğu kimi, ayn-ayn fohlolorin sorf ctdiyi qüvvonin mcxaniki mocmusu da,
XIX F Ҽ S İ L eyni bir bölünmoz iş bir çox işlҽk ollҽr tҽrofındon birlikdo görüldüyü zaman,
ŞҼXSİYYҼT ҼMҼK VҼ TҼDRİS mosolon, agin bir şcyi qaldınnaq, dolamaçarxı horlomok, yol üstündoki bir
KOLLEKTİVLҼRİNDҼ mane-ҽni aradan qaldırmaq lazim goldikdo, sorf olunan ictimai qüvvҽdҽn
forqlonir.
Bcloliklo, biitiin bu kimi hallarda kombinҽlҽşdirilmiş ҽmҽyin nҽticosi
ayrılıqda göstorilon fordi soylo ya heç ҽldҽ edilo bilmoz, ya da ancaq daha uzun
miiddot orzindo vo ya ancaq ciizi miqyasda oldo cdilo bilor. Burada mosolo

yalniz fordi mohsuldar qiivvoni koopcrasiya vasitosilo yüksҽltmҽk iistiindo deyil,
habelҽ öz
516 mahiyyҽtinҽ görҽ kütlҽvi qüvvҽ olan yeni mohsuldar qiivvo yaratmaq
üstündҽdir. İkincisi, К. Marks miioyyon ctdiyi mühüm sosial-psixoloji
qanunauyğunluğun mahiyyҽtini tohlil edҽrҽk yazir: «Lakin bir çox qiivvo
birlҽşdikdҽ yeni bir qüvvҽ omolo golmosin-dҽn başqa, mohsuldar işlҽrin çoxunda
ictimai tҽmasın özü yarışa vo ayn-ayrı şҽxslҽrin fordi mҽhsuldarlığını yüksҽldҽn
hҽyat enerji-sinin (animal spirits) artmasina sobob olur, belo ki, 144 saatdan
ibarot bir mҽcmu iş giinii orzindo 12 noforin istehsal ctdiyi mohsul horosi 12 saat
işloyҽn 12 aynca fohlonin vo ya 12 giin dalbadal işlҽyon tok bir fohlonin istehsal
ctdiyi mohsuldan xeyli çox olur. Buna sobob odur ki, insan öz tҽbiotinҽ görҽ,
Aristotclin düşündüyü kimi siyasi hcyvan olmasa da hor halda ictimai
hcyvandir».
Kollektivçilik effektlҽrinin nҽşҽt ctdiyi bu iki monbo bir-birilo qarşılıqlı
ҽlaqҽdҽ olsa da, hor halda öz mahiyyoti etibarilo miixto-lifdir: kiitlovi mohsuldar
qiivvo birgo omoyin tcxnologiyasinin xiisusiyyotlori, ayn-ayn şҽxslҽrin fordi
mҽhsuldarlığını yiiksoldon hҽyat enerjisi iso ünsiyyot, qarşılıqlt «sirayҽt», toqlid
faktı vҽ s. ilo miioyyon olunur.
Bcloliklo, iki vo daha сох adam qrup halında birlҽşondo onlardan hor birinin
fҽallığında clo yeni cohotlor meydana çıxır ki, bun-Ian artiq fordin psixologiyasi
ilo deyil, ancaq qrupun sosial-psixoloji qanunauygunluqlan ilo izah ctmok
mümkündür.
Qrup özünomҽxsus sistemdir vo miioyyon struktura malikdir. Qrupa daxil
olan hor bir adam onda miioyyon rol vo vozifo ifado edir. Hor bir qrup özünün
mҽqsҽdlҽrinҽ, normalarına, sҽrvҽt meyl-lorino, sosial gözlҽmolorinҽ vo s.
miivafiq olaraq miixtolif forma-larda öz üzvlҽrino nҽzarҽt edir: onlan
roğbotlҽndirir vo ya cozalandmr. Qrup üzvlori miivafiq nonnalan vo sorvot
meyllorini monimsodikco, sosial-psixoloji cohotdon qrupun hoyatında köklü
dҽyişikliklҽr omolo golir: qrup iizvlorindo qrupa monsubluq hissi -«biz» hissi
yaramr. Bunun psixoloji baximdan ilk olamoti ondan ibarotdir ki, qrupun hor bir
iizvii qrupun nailiyyҽtlorini öz nailiyyҽtlҽri, müvoffҽqiyyotsizliyini iso öz
müvoffoqiyyҽtsizliyi hcsab edir, onları öz şҽxsi nailiyyҽti vҽ ya mҽğlubiyyoti
kimi yaşayır: birinci halda sevinir, ikinci halda kodorlonir vҽ s., yҽni qrup doğma
qnıpa çevrilir. Qrup, mahiyyҽt etibarilo, bu andan ҽsl qrup kimi fҽaliyyot
göstҽrmҽyҽ başlayır.
Göründüyü kimi, adamların qeyri-mütҽşҽkkil yıgımından, tҽsadüfı
birliyindon forqli olaraq, qrup üzvlҽri qrup üçün tipik olan foaliyyҽt növlorinҽ
daxil olurlar (vҽ ya qoşulurlar). Onlann bir-
517

birlҽri ilҽ münasibҽtlҽri qrup normalan vҽ sҽrvotlҽri ilҽ tҽn/ım olunur. Qrupun
normaları onun üzvlҽri üçün mcyara çevrilir. § 2. Qrupun aşaqı hҽddi haqqında
Qrupun nozordҽn kcçirdiyimiz xüsusiyyҽtlҽrinin bir qismi onu struktur-
formal (tҽşkilat) cҽhҽtdҽn xarakterizҽ edir. Qrupun hҽcmı. tҽrkibi, Qrupun ҽmҽlҽ gҽlmҽsi üçün, ҽn azı, iki adam arasında qarşılıq-lı münasibotin
kommunikasiya kanalları, rolların bölüşdürülmҽsi, tabelık sistemi vo s. buna yaranması zҽruridir. Bunu qrafık olaraq 51-ci şokildҽki kimi tҽsvir etmҽk olar.
misal ola bilҽr. Qrupda şҽxsiyyҽtlҽrarası müna-sibotlҽr, liderlik (rohbҽrlik) AB tipli münasibҽt müҽyyҽn motivlҽrlҽ bağlt olub psixoloji baxımdan
üslubu, qrup sҽrvҽtlҽri vҽ normalan, rҽğbҽtlҽndirmҽ vҽ cҽzalandırma sistemi vo s. miixtolif sҽviyyҽlordҽ tҽzahür cdҽ bilir. Lakin, aydın mҽsҽlҽdir ki, о on yaxşı
iso qrupun sosial-psixoloji hҽyatını mozmun cҽhҽtdon xarakterizo etmok imkanı halda ikitorҽfli münasibot kimi mcydana çıxır vҽ fonnalaşır. Bu cahoti nҽzҽrҽ
verir. alaraq bozi müolliflor (mosolon, Y. Şcpanski) belo hesab edirlҽr ki, qrupun
Hor bir adam, adҽtҽn müxtҽlif qruplarm üzvü olur. Burada maraqlı yaranması üçün A-nın yalnız B-yҽ deyil, hom do S-yҽ, о cümlodon В. ilo S.
cҽhҽtlҽrdҽn biri ondan ibarotdir ki, hҽr hansı bir adam bütün qruplarda eyni arasındakı şҽxsi rabitҽlҽrҽ münasibҽt boslomҽsi zonıridir. Belo hır çoxcҽhҽtli
statusa malik olmur vo buna müvafiq olaraq müxtҽlif qruplarda miixtolif rollar münasibot yalnız üçiincü adamın iştirakı ilҽ yarana bilir. Bu mҽnada da homin
ifado edir, mosolon, bir qrupda lider olan şҽxs başqa qrupda icraçı ola bilҽr. miiolliflorin fikrincҽ, qrupun on 'aşagı hҽddi üç nofҽrdҽn ibarotdir (şҽkil 52).
Bundan başqa, hor bir adam qohumlan vo ya dostları vasitҽsilҽ başqa qruplarla - Sovet psixologiyasında dҽ bҽzi müҽlliflҽr (K.
qohum-lann vo ya dostlann daxil olduğu müҽyyҽn qnıplarla bağlı olur. Bu halda E. Danilin, A. U. Xaraş vҽ b.) iki nҽfori - diadları •** ------------------------ ->-B
ümumi xarakter daşıyan iki cҽhҽtҽ diqqҽt yetirok. İnsan adoton belo hallarda öz qrup hesab etmirlҽr. Onların fikrincҽ, diadlarda Şokil 51. İki noforlik qrupda
qrupunu başqa qrupla müqayisҽ edir, onun miisbot vo ya monfi hesab etdiyi adamlar arasında ancaq xalis cmosional tҽmas şҽxsıyyҽtlҽrarası münasibҽtlҽr
xüsusiyyҽtlҽri vasitҽsilҽ öz qrupunun nonnalarını vo sorvotlorini qiymotlondirir. mümkündür. Bu, genctik cҽhҽtdon ünsiyyҽtin
Bir sira hallarda iso diinon qonaq goldiyi qrupun bu gün foal üzvünҽ, hotta bҽzҽn ilk formasıdır. Foaliyyot prosesindo ҽmҽlҽ golҽn
liderinҽ çevrilir. konfliktlҽr iki nofҽıiik qruplarda prinsip etibarilo hҽll
İnsanın daxil olduğu qruplarm miqdan toxminon insanlann hoyat oluna bilmoz, çünki diad şҽraitindҽ belҽ konfliktlor
fҽaliyyҽtinin hҽcminҽ, tҽlҽbatlarının genişliyino vo müxtҽlifliyinҽ, kommunikativ xalis şҽxsiyyҽtlҽrarası konflikt xaraktcri kosb edir. Üç
xiisusiyyotlorinin soviyyosino (mehriban vo ya qaraqabaq adamlann monsub nofҽrlik qruplarda isҽ qarşılıqlı münasibҽtlor bu
olduqlan qruplanm müqayiso edin) müvafıq golir. Belo ki, bir qrupda insamn cohҽtdҽn
yalniz müҽyyҽn tҽlҽbatları tomin olunur. Bir qrupun foaliyyoti çorçivҽsindҽ onun forqlҽn- A
sosial foaliyyotinin ancaq müҽyyҽn cҽhҽtlҽri tҽzahür edir. Mohz buna göro do 519 mҽyҽ başlayır. Üçüncü adamın iştirakı ilo Şҽkil 52. Üç nҽfҽrlik qrupda
insanı sosial-psixoloji cҽhotdҽn düzgün xarakterizo etmok üçün onun müxtҽlif, qrupda yenı mövqe-mü-şahidoçi mövqeyi şҽxsiyyotlorarası münasibetlҽr
hom do onun üçün ҽhҽmiyyҽtli qruplarda iştirakı tarixini öyrҽnmҽk vo tohlil yaranır. Onun iştirakı ilҽ iki adamın- A. vҽ B.-nin münasibҽtlҽri vasitҽli
ctmok lazımdır. münasibҽt kimi formalaşır.
Insanlann hoyatinda qrup mühüm rol oynayir. Lakin bu müddҽanı düzgün Üç adam ünsiyyҽtҽ girdikdҽ, onların qarşılıqlı münasibҽtlҽri dҽ
başa düşmҽk üçün prinsipal ҽhomiyyoti olan iki cҽhҽti xüsusi qeyd etmҽk mürҽkkҽblҽşir. Bu baxımdan üç nҽfҽri qrupun aşağı hҽddi hesab edҽn müҽlliflҽrlҽ
lazımdır: a) şҽxsiyyҽt nҽinki, kiçik qrupun, hom do cҽmiyyҽtin üzvüdür. bir çox psixoloqlar razılaşırlar. Lakin hҽmin mҽsҽlҽnin tam hҽll edildiyini dcmҽk
Cҽmiyyҽt şҽxsiyyҽtҽ tҽkce kiçik qrup vasitҽsilҽ deyil, hom dҽ başqa yollarla, olmaz.
kütlҽvi informasiya vҽ tobliğat vasitҽlorindҽn istifado edҽrҽk bilavasit Üçnҽfҽrlik qrupda özünomҽxsus münasibot şҽbҽkҽsinin yaranması
518 tҽsir göstҽrir. Dcmoli, kiçik sosial qrup şҽxsiyyҽtin foiTnalaşması-nın vo qanunauyğun haldır. Lakin nҽzҽrҽ almaq lazımdır ki, qrupu yalnız
sosial hҽrҽkҽtlҽrinin yegano mҽnbҽyi deyildir; b) şҽxsiyyҽt aktivdir, о özünün şҽxsiyyҽtlҽrarası münasibҽtlҽrin xarakterinҽ görҽ sociyyҽlҽndinnok birtҽrҽfli
mövqe vҽ roluna göro sosial qrupun - kollcktivin hoyatinda da müoyyҽn rol olardı. Qrup homişҽ müҽyyҽn nҽzarҽt formasının, fҽaliyyҽt nümunҽsinin,
oynayir, qrup daxilindo ictimai royin tҽşҽkkülünҽ miixtolif fonnalarda tosir sҽrvҽtlҽrin (simvol, ideya, maddi şeylҽr vҽ s.) vҽ qrup mҽnsubiyyҽti («Biz»)
göstorir. Bu о dcmokdir ki, qrupun şҽxsiyyҽtҽ tosirini mexaniki tosir kimi başa
hissinin olmasını nҽzҽrdҽ tutur. Bürün bu xüsusiyyҽtlor, sadҽ formada olsa da,
düşmҽk sҽhv olardı.
diadlarda özünü göstҽrir. Mҽhz buna görҽ dҽ sosial psixologiyada uzun müddҽt
Mҽsҽlҽnin bu şҽkildҽ qoyuluşu qrupda fordin mövqeyinin öyrҽnilmosini
diadlar qrup kimi nҽzҽrdҽn kcçirilmişdir.
tҽlob edir.

Diadlar, yoxsa üç nҽfҽrlik qruplar? Müasir sosial psixologiyada bu sual daha Sosial-psixologiyada real qruplann öyrҽnilmҽsino xüsusi diqqot yetirilir.
çox diqqҽti colb edir. Sualın hҽlli nҽinki qrupun aşağı hҽddinin, hom do onun Real qruplann iki növünü - r e a l l a b o r a t o r q r up la n
optimal miqdarının dҽqiq müҽyyҽn cdilmҽsi neqteyi-nҽzҽrindҽn böyük praktik v ҽ r e a l t ҽ b i i q r u p l a r ı fҽrqlҽndirirlҽr.
ҽhomiyyҽtҽ malikdir.
qruplar
Şorti
§ 3. Qrupların tҽsnifatı kollektivlҽr
Şҽkil 53. Sosial qruplann tҽsnifatı kiçik
Sosial psixologiyada qrup I arm müxtҽlif tҽsnifatı mҽlumdur. Bҽzҽn qrupları (Q.M.Andrcyevaya göro)
tosnif edҽrkҽn adҽtҽn onlann «qeyri-müҽyyҽn vo ixtiyari» xarakteristikalarına labarator
521
istinad edirlҽr. Mҽsҽlҽn, Amerika sosial psixoloqları qruplan onların mҽdoni
Hҽr hansı bir tosadüf ҽsasında yaradılan
inkişaf sҽviyyҽsi, strukturunun tipi, ҽsas rabitҽ tipi, qrupun foaliyyot göstҽrdiyi qcyri-
laborator qruplar mahiyyot etibarilҽ diffuz mütҽşҽkkil mütoşҽ/kil
müddҽt vҽ s. kimi prinsiplҽrҽ ҽsasҽn tҽsnif cdirlҽr. Hҽmin prinsiplҽrin hamısı
qruplar kimi meydana çıxırlar. Mohz buna görҽ
üçün ümumi cҽhҽt bundan ibarotdir ki, onlar nҽinki mҽhdud psixoloji xarakter formalaşan
do psixologiyada real tҽbii qrupların
daşıyır, hom do, on başlıcası, qrupların ictimai münasibҽtlҽr sistemindo yerini
öyrҽnilmҽsinҽ daha böyük ҽhҽmiyyҽt vcrilir.
qҽsdҽn nҽzҽrҽ almırlar. Ҽslindҽ iso sosial qruplann i c t i m a i
Tobii real qrupların kiçik vҽ böyükq ruplar
mi i na s i -b o t lo r si st e mi nd o ye r i ni d üz g ü n
olmaq üzrҽ iki növü mҽlumdur. ___________
m ü ҽ y - y ҽ n e t m ҽ k ü ç ü n hҽr hansı birtҽrҽfli psixoloji prinsiplҽri
ff«kıçik qrup» vҽ «boyuk qrup>T anlayışlannda «kiçik» vҽ «b»yük» sözlҽrinin
deyil,qrupların s o s i o l o j i t ҽ s n i f i p r i n s i p l ҽ r i n i ҽsas
müҽyyҽn evristik ҽhҽmiyyҽti vardır. Onlar qrupun kҽmiyyҽt xarakteristikalarını
götürmҽk lazımdır. Qruplar bu baxımdan 53-cü şҽkildҽki kimi tosnif olunur.
ҽks etdirirlҽr. Böyük vҽ kiçik qruplar bir-birindҽn nҽinki kҽmiyyҽt, hҽm dҽ
Müvafiq tҽsnifata ҽsasҽn sosial qruplan ayrı-ayrılıqda qısa xarakterizҽ edҽk.
keyfiyyot baxımından fҽrqlҽndirilir. Mҽmin qrupların sosial-psixoloji tohlili üçün
520
bu sonuncıı cohҽt daha çox ҽhҽmiyyҽtlidir.
Ş ҽ r t i vҽya n o m i n a l q r u p dedikdҽ bir-birilҽ real surҽtdҽ
B ö y ü k q r u p l a r bütövlükdҽ comiyyҽt (ölkҽ) miqya-sında mövcud
ҽlaqosi olan, lakin müҽyyҽn bir şorti olamotҽ, mosolon, cins, yaş vҽ ya peşҽ
olan adamların mҽcmusudur: siniflor, sosial tҽbҽqolor, peşҽ qrupları, etnik
elementino görҽ tҽdqiqatçı tҽrҽfındҽn ayırd edilon adamlar kateqoriyası nҽzҽrdҽ
birliklҽr (millҽt, xalq, qobilҽ), yaş qrupları (gҽnclҽr, tҽqaüdçülҽr vҽ s.) böyük
tutulur. Mosolon, cinsi ҽlamҽtҽ görҽ qadınlar, yaş ҽlamҽtlҽrinҽ görҽ yeniyetmҽlҽr,
qruplara misal ola bilҽr. Fҽrdlҽrin böyük qruplara mҽnsubiyyҽti müҽyyҽn
peşҽ ҽlamҽtlҽrino görҽ şoferlҽr şҽrti qrupa aid edilҽ bilҽrlҽr.
obyektiv ola-motlҽr ҽsasında tҽyin olunur.
Demoqrafiyada, statistikada vҽ s.-dҽ şҽrti qrup anlayışmdan geniş istifado
Eyni bir müҽssisҽ işçilorini, istehsal birliklorini vo ҽrazi birliklҽrini (bir
olunur. Mosҽlҽyҽ sosial-psixoloji baxımdan yanaşar-kҽn bir cҽhҽt diqqҽti
kҽndin, bir şҽhҽrin, rayonun ҽhalisini) sosiologiyada orta vo ya lokal qruplar
xüsusilҽ colb edir: bu qruplar müҽyyҽn clemcntlorinҽ görҽ şҽrti xarakter daşıyır,
lakin onlann aynca qrup kimi ayırd cdilmҽsi sosial-psixoloji planda tamamilo adlandırırlar. Lakin özünün strukturuna göro o r t a q r u p l a r ı n
zҽruridir. Hҽmin fikri ҽsaslandırmaq üçün müҽyyҽn psixoloji faktlan xatırlatmaq b ö y ü k q r u p l a - r a ҽsasҽn uyğun gҽldiyini nҽzҽrҽ alaraq, sosial
kifayҽtdir: şҽrti qrupa daxil olan adamlar adҽtҽn bir-birlorini tanımırlar. Lakin psixologiyada onlan xüsusi olaraq ayırd etmirlҽr.
onlann bir qismi müҽyyҽn hoyati situasiyalarda bir-biri ilҽ rastlaşır vҽ ünsiyyҽto Böyük vo orta qruplar kiçik qruplardan tҽkcҽ üzvlҽrinin sayına göro deyil,
girmҽk imkanı ҽldҽ edirlҽr. Bu zaman onlar, lazım gҽldikdҽ, bir-birlҽrinҽ güzoştҽ hom dҽ münasibotlҽr şҽbҽkҽsinin xaraktcrinҽ görҽ fҽrqlҽnirlҽr. K i ç i k
gedir, kömҽk edir vҽ ya bir-birlҽrini müdafıo cdirlҽr. Qadınlann qadınları vҽ ya q r u p l a r ı n üzvlҽri nҽinki bir-birilҽ müxtҽlif formalarda gündҽlik ünsiyyҽt
şoferlҽrin şoferlҽri müdafiҽ etmҽsi hҽr kҽsҽ öz tҽcrübҽsindҽn bҽllidir. Bu о vҽ rabitҽyҽ girir, bir-biri haqqinda müҽyyҽn tҽsҽvvürҽ malik olur, hom do onlann
demҽkdir ki, şҽrti qrupa daxil olan adamlar bir-birlҽrini real surotdҽ tanımasalar arasında miioyyon qcyri-rosmi münasibotlor formalaşır. Başqa sözlҽ, onlar
da, özlҽrini faktik olaraq mҽnsub olduqları qrupla eynilҽşdirirlҽr vo sosial- kontakt (tҽmasda ola ı) qruplar kimi tҽşokkül tapıb inkişaf edirlҽr. Bu
psixoloji idcntifikasiyanın bütün bu xüsusiyyҽtlҽri onlann mҽnlik şüurunda ҽks xüsusiyyҽtlҽrdon heç biri böyük qruplar üçün sҽciyyҽvi deyildir.
olunur. Böyük vo orta qruplar sҽviyyҽsindҽ bütün mҽsҽlҽlҽri qrup üzvlҽrinin hor biri
ilo bilavasitҽ rabitҽ yaratmaq yolu ilo holl etmҽk vҽ onların davranışına şҽxsi
münasibҽtlҽr ҽsasında nozarot etmok ҽslindo mümkün deyildir. Böyük qruplarda

üzvlҽrin miqdarının hҽddon artıq artması ilo olaqҽdar olaraq onlann arasında Uzvlük vo referent qruplann fҽrqlҽndirilmosi bo/i saholorde, xüsusilҽ hüquq
qarşılıqlı anlaşma kütlҽvi infonnasiya vҽ tobliğat vasitolorinin (mҽtbuat, radio, pozğunluğunun öyronilmosı sahosindo toil tҽdqiqatlar üçün olduqca maraqlı
televizor), sirkulyar mҽktııblann, direktiv sҽnҽdlҽrin, böyük iclasların vҽ s. perspektivlҽr açır. Fikrimizi bil misal osasında aydınlaşdıraq: şagird A. VII sinifdҽ
kömҽyi ilo yaranır. Münasibҽtlҽr daha çox vasitҽli oxuyur. I akin ı birdҽn-birҽ üzvü olduğu sinif kollektivinin nonnalanna deyil, daha
522 vo formal xarakter kҽsb edir. Böyük vҽ orta qrupların rohborlҽri onun bütün çox hҽlҽ üzvü olmadığı hҽr hansi bir tҽsadüfı küço qrupunım normalarına ҽmol
üzvlori ilҽ bilavasitҽ rabitҽyҽ ginnҽk imkanına malik olmur, bu zҽmindҽ do etmҽyo başlayır. Onun üzvlori kimi geyinmҽ saç saxlamağa, bҽzҽnmҽyҽ, spesifık
onunla qrupun üzvlҽri arasında subordina-siya prinsiplҽrini zҽruri surҽtdҽ ehtiva sözlor vo ifadҽlҽr işlotmҽye hҽrҽkotlҽr etmҽyҽ başlayır vo s. Bu onun üçün
cdҽn müxtolif morholҽ, vҽsilҽ vҽ sҽdlҽr yaranır. referent qrup hesab olunur. A.-nın davranışını izah etmҽk üçün belo bir suala
Böyük vo orta sosial qruplarda insanlann münasibҽtlҽri rosmi ictimai cavab vennok lazımdır ki, nҽ üçün birinci qrup onun üçün ҽhҽmiyyҽtini itirmiş,
münasibҽtlҽrlo tonzim olunur. ikinci qrup isҽ xüsusi qrup ҽhҽmiyyoti kosb ctmişdir, Üzvlük vo referent qrup
Kiçik qruplar olduqca müxtҽlifdir: ailo, fҽhlҽ briqadasi, pambıqçı qızlar anlayışları bu baxımdan maraqlıdır.
manqası, tolobo qrupu, bir sinfın şagirdlҽri vo s. kiçik qruplara misal ola bilor. Üzvlük qrupu elo qrupa deyilir ki, ford öz-özlüyündo onun yalnız
Laborator qruplar da ҽslindҽ kiçik qruplardir. Lakin onlar tobii deyil, siini iştirakçısıdır. Bu monada da üzvlük qrupuııu bozon iştirak qrupu da adlandırırlar.
qruplar olduğuna görҽ adҽtҽn kiçik tobii qruplar sırasında nҽzҽrdҽn keçirilmir. T- Üzvlük qruplan kiçik qruplann nisbҽtҽn geniş tosadüf edilon növüdür. Sosial-
qruplar da laborator qruplar kimi kiçik qrupun özünҽmҽxsus növüdür. psixoloji tҽdqiqatlar göstҽrir ki, ҽlverişli şҽraitdl üzvlük qrupu referent qrupa
Kiçik qrupun üzvlҽri vahid fҽaliyyҽt çҽrçivҽsindҽ birlҽşir vҽ bir-birilo çevrilҽ bilҽr.
bilavasitҽ şҽxsi ünsiyyҽtҽ girirlҽr ki, bu da onun spcsifik ҽlamҽti hesab olunur. Referent qrup dedikdҽ elo real vҽ ya xҽyali qrııp nҽzҽrde tutulur ki, ford onun
Hor bir kiçik qrupun strukturu, bir torofdon, onun fҽaliyyҽt göstҽrdiyi sosial standartlannı qobul edir, sosial hadisҽlori, özünün vҽ başqalarının omollorini
mühitin tҽsirlҽri, digor torofdon, qrupdaxili şҽxsiyyҽtlҽrarası münasibҽtlҽrin qiymotlondirorkon onun norma vo sҽrvҽtlҽrindon ctalonlar sistemi kimi istifado
xarakteri ilҽ şҽrtlҽnir. cdir, onlan özüniin ş.)\si mҽqsod vo davranış normalarının mҽnboyi hesab edir.
Kiçik qruplann 50-don artıq tҽsnifatı mҽlumdur. Onlardan aşağıdakılar daha Ford öz davranışında referent qrupun onun hҽrҽkҽtlҽrinҽ verdiyi vo verl bilocoyi
çox xarakterikdir. qiymotlҽri adҽton nҽzҽrҽ alır.
Referent qrupun növlori içҽrisindo r e f e r e n t in ü q a -y i s o
Kiçik qrupları formal vҽ qeyri-fonnal qruplara bölürlҽr. Formal qrupda
q r u p l a r ı v o n o r m a t i v r e f c r e t q r u p - 1 a r xüsusi yer
münasibotlҽr inzibati-hüquqi yolla miioyyon olunur vҽ tonzim edilir. Qeyri-
tutur. Birinci halda insan bütün sosial hadisolorl referent qnıpun normalan ilҽ
formal qruplar isҽ ünsiyyҽt prosesindo tobii yolla tҽşokkül edir: onun strııkturu
müqayisҽ edorok qiymotlondirir. Bu zaman qrupun normalan ҽslindҽ onun üçün
inzibati-hüquqi qaydalarla tҽnzim edilmir. Fonrıal kiçik qrupun üzvlҽri arasında
özünomoxsus ctalont çevrilir. Bir çox müolliflor bu cҽhҽti nҽzҽro alaraq referent
da todricҽn qeyri-formal münasibҽtlҽr yaranır: bu zaman formal kiçik qrupun
qruplan hom d o e t a l o n q r u p kimi tohlil edirlor. ikinci halda iso insan
müvҽffҽqiyyҽtlҽ fҽaliyyҽt göstҽnnosi bir çox cҽhotdҽn onun formal vҽ qeyri-
qrupun normalarina öz normalan kimi qobul cdir vo onlara uyğun surotdo horokot
formal strukturlarının bir-birinҽ uyğun gҽlmҽsin-dҽn asılıdır. edir. Qrup öz üzvlҽrinin horokotlҽrinl qiymotlondirorkon do adҽtҽn bu cҽhҽti
1942-ci ildҽ referent qrup fenomeni müҽyyҽn cdilmişdir. Kiçik tҽlobo nҽzҽro alır.
qruplarını eksperimental surҽtdҽ öyrҽnҽrkҽn Amerika psixoloqu Q. Haymcnin Referent qnıpun müqayisҽ vo normativ funksiyalanni bir-' birindon tocrid
diqqҽtini bclҽ bir cҽhҽt cҽlb etdi ki, qrupun miioyyon üzvlҽri monsub olduqları ctmok olmaz. Psixoloqlann tҽdqiqatlan göstorir ki, referent miiqayiso qruplan
qrupun deyil, başqa bir qrupun normalannı qobul edir vҽ öz davranışlarında üçün eyni zamanda sorvot momcnti,
onlara ҽsaslanırlar. O, bu maraqlı faktlar ҽsasında kiçik qrııpların iki növünü 524 normativ qruplar üçün iso miiqayiso momenti sociyyovidir. Bu monada
fҽrqlondirmҽyi, birinci qrupu ü z v l ü k q r u p u , ikinci qrupu iso referent qrupun iki miixtolif funksiyast: nonnativ vo miiqayiso funksiyalan
r e f e r e n t q r u p adlandırmağı toklif etdi. Sonralar homin faktlar başqa arasmda dorin daxili ҽlaqҽ vardir.
psixoloqlar tҽrҽfındҽn do tosdiq olundu. Ҽksҽr hallarda şҽxsiyyotin bir referent qrupu olur. Psixoloji tҽdqiqatlar
Miiasir sosial psixologiyada referent qrup anlayışı müxtҽlif göstҽrir ki, onun iki vo daha çox referent qrupa malik olmasi da mümkündür. Belo
523 eksperimental faktlar ҽsasında daha da dҽqiqlҽşmiş vo nisbҽtee j hallarda insan öz davranış, roftar vo foaliyyotindo adoton hor iki vo ya üç referent
geniş mҽna kҽsb etmişdir. qrupun norma vo standardarını nozorҽ almağa çalışsa da, buna çox vaxt nail ola
bilmir. Şҽxsiyyҽtin iki (vo ya üç) miixtolif referent qrupun mo-nafeyini

uzlaşdırmaq cohdlҽrinin müvҽffҽqiyyҽtsizliyҽ uğraması onun davranışında Sinifdҽ şҽxsiyyҽtlҽrarası münasibҽtlҽri tҽhlil edҽrkҽn onlarıu no dҽrocҽdҽ
müҽyyҽn ziddiyyҽtlor şҽklindҽ tҽzahür edir. qarşılıqlı olub-olmamasına diqqҽt yetirilmҽlidıı Tutaq ki, Mommҽd Rasimlo,
Sosial qruplar özlorinin inkişaf soviyyosi ilҽ bir-birindon köklü surҽtdҽ Rasim iso Qasımla oturmaq istҽyir. Bu о demokdir ki, onlann münasibҽtlҽri
fҽrqlҽnirlҽr. Nozҽrdon kcçirdiyimiz tҽsnifat bu cҽhҽti bütün aydınlığı ilҽ ҽks birtorofli xarakter daşıyır. Ҽgҽr Mҽmmҽd Rasimlo, Rasim do onunla oturmaq
etdirmҽk imkanı vermir. Halbuki qruplann ictimai münasibҽtlҽr sistcmindҽki istҽyirso, bu artıq qarşılıqlı seçmodir. Sosiometriyada bclҽ münasibҽtlҽi «qarşılıqlı
yerini düzgün müҽyyҽn etmҽk üçün onlann inkişaf sҽviyyҽsi mosolҽsinҽ xüsusi münasibot omsalı» ilo ifadҽ olunur. Qarşıya sual çıxır: Rasim vo Mҽmmҽd nҽ
diqqҽt yetirilmҽlidir. Bu iso qruplann psixologiyasınm vҽ ya tipoloji tҽsnifatının üçün bir-birilo oturmaq istҽyirlҽr? Bu suala cavab vermҽk üçün scçmҽnin
işlҽnmҽsini tҽlҽb edir. motivlҽrini öyrҽnmok vo tҽhlil etmҽk lazımdır. Sinifdҽ şҽxsiyyҽtlҽrarası
İnkişaf etmiş qrupun on yüksҽk fonnası kollektivdir. К о 11 с к t i v i n münasibotlorin xarak-terini mҽzmun baxımından ancaq bu yolla aydınlaşdırmaq
sosial-psixoloji todqiqi sovet sosial psixo-logiyasının ҽn aktual problemi olar.
olmuşdur. Şҽxsiyyҽtlҽrarası münasibҽtlҽri ҽtraflı öyrҽnmҽk üeün sosiometrik üsulları
Ho r b ir ko l le kt i v q r up h es ab o l u n ur . Но г başqa üsullarla qarşılıqlı olaqҽdo qҽtbiq etmҽk, onların nҽticҽlorini başqa
b ir q r up iso ko l le kt i v d e yi ld i r . müşahidҽ vҽ cksperimcnt materiallan ıl«« dҽqiqloşdirmҽk lazımdır. Bununla
Kollektiv comiyyotin bir hissosi olan, birgo foaliyyotin iimumi ҽlaqҽdar olaraq bir cҽhoti aynci| qeyd etmҽk zҽruridir.
moqsodlorino tabc olan insan qrupudur. Qrup adamlan yalntz cҽmiyyot üçün Sovet psixologiyasinda r efe r e nto met r i ya adlanaıı
tamamilҽ faydah foaliyyot vozifҽlҽri ҽtrafında birlҽşdirҽndҽ kollektiv kimi eksperimental üsul işlҽnilmişdir. Homin üsul iki seriyada tҽtbiq olunur: birinci
formalaşır. seriyada şagirdlorҽ miioyyon kcyfıyyҽtlor (agıl. xeyirxahlıq, düzlük, sҽmimilik vҽ
Ҽmҽk, uşaq, hҽrbi, idman vҽ b. kollcktivlҽri fҽrqlҽndirirlor. Tҽdris s.) yazılmış voroqolor verilir. Onlar hҽmin keyfıyyotlҽr üzro bir-birlҽrini 4 bal (5,
müҽssisolҽrindҽ pedaqoji kollektivi vҽ şagird kollektivini fҽrqlҽndirirlҽr.
4, 3, 2) sistemi ilҽ qarşılıqlı surotdo qiymotlondirirlor. İkinci (osas) seriya iso bir
Onlardan hor birinin özünomoxsus xüsusiyyҽtlҽri vardır. Kollcktivlҽr eyni
neçҽ gündҽn sonra keçirilir. Şagirdlҽrҽ aşağıdakı molumat verilü «Bildiyimiz
zamanda özlҽrinin inkişaf soviyyosi etibarilo bir-birlҽrindҽn fҽrqlonirlҽr.
kimi, siz üç gün bundan ҽvҽol müoyyon kcyfiyyҽtldj üzro bir-birinizi qarşılıqlı
Psixoloji tҽdqiqatlar göstordi ki. müҽllim sosiometrik üsullartn kömҽyi ilo
surҽtdҽ qiymotlondirmişdiniz. Çox
sinif kollcktivindҽ şҽxsiyyҽtlorarası münasibotlor sistemini daha yaxsı müoyyҽn
cdҽ bilҽr. 526 güman ki, sizin hҽr biriniz hansı qiymotlҽr almağınızla maraq-lanırsınız. İndi
Sosiometriyada insanın statusunu (şoxsiyyotlҽrarası mü-nasibҽtlҽr mҽn sizi onlara tanış etmҽk istoyirҽm».
sistemindҽki mövqeyini) ifadҽ etmҽk üçün xüsusi tcrmindҽn istifado edirlor. Vҽrҽqolҽr stolun üzҽrino düzülür. Hҽr bir şagirdo ancaq üe neferin royi ilҽ
Onlann içҽrisindҽ «tҽcrid olunmuş uşaqlar» diqqҽti daha çox colb edir. tanış olmaq imkanı verilir.
Sosiome'rik locrubolordo bozon biz elҽ şagirdlҽrҽ rast golirik ki, sinifdҽ heç İlk baxışda reterentometriya bu vo ya digҽr dҽrocҽdo SOSİomctriyaya
kos onlarla oturmaq vo ya kinoya getmҽk istҽmir. Belҽ uşaqlara tҽcrid olun- bonzҽyir. Lakin onların arasında mühüm fҽrqlor vardır. Rcfcrcntometriyada
525 muş uşaqlar deyilir. Sinifdҽ bclҽ uşaqların voziyyotini tҽsҽvvür etmҽk seçmo meyarları ancaq ҽhҽmiyyҽtli (referent) şҽxslҽr dairҽsinin müҽyyon
çҽtin deyil: ogor heç kos bu vҽ ya digҽr şagirdlo otunnaq, oynamaq, kinoya edilmҽsini nҽzҽrdo tutur.
getmok istҽmirsҽ, demҽli, sinif şҽraitindҽ oııım ünsiyyot tҽlҽbatı tҽmin Şagirdҽ, tutaq ki, 40 nҽfҽr qiymҽt verib. О iso ancaq üç notoım royi ilҽ tanış
edilmir. Tҽsadüfi deyildir ki, belo uşaql.n özlorinin bu mühüm tolҽbatlarını ola bilor. Kimin royi şagird üçün daha qiymҽtlidir? Referentometriya üsulu mҽhz
tҽmin etmҽk üçün ya başqi siniflҽrdҽ oxuyan uşaqlarla yoldaşlıq edir, ya da bir bu sualı aydınlaşdırmaq imkanı verir. Onun nҽticҽlҽri bir çox hallarda sinifdҽ
çox hallaı küçҽdҽ müxtҽlif qruplara qoşulur, hotta bҽzҽn kiminsҽ tҽhriki ilo sosiomctrik üsulla aparılmış todqiqatın nҽticosinҽ uyğun gҽlir, bҽzҽn isҽ uyğun
ağır cinayҽtlor edirlҽr. Mohz buna görҽ dҽ tҽcrid olunmuş uşaqlara etinasız gҽlmir. Bir dҽ görürsҽn ki, şagirdlor sosiometrik todqiqat zamanı az sҽs almış vҽ
yanaşmaq olmaz. ya heç sҽs almamış uşaqlann royi ilo daha çox maraqlamrlar. Bu, güroson nҽ ilҽ
Psixoloji tҽdqiqatlar göstҽrir ki, tҽrbiyҽ işi yüksҽk olan şagml kollektivindҽ ҽlaqodardır? Kollektivdaxili şҽxsiyyҽtlorarası münasibotlor hansı amillҽrlo
tҽcrid olunnıuş uşaqlara ҽslindҽ tҽsadüt" olunnun Sinifdo belo uşaqlara tҽsadüf şortlonir? Qrupda \o kollcktivdo şҽxsiyyotlorarası münasibҽtlҽr песо formalaşır?
olunursa. müollim ondan özü üçüfl düzgün pedaqoji nҽticҽ çıxarmalıdır: demҽli, Tҽkco sosiometrik üsullarla bu mühüm mҽsҽlolҽri aydınlaşdırmaq
o, tҽrbiyҽ işindҽ node iso sҽhvҽ yol vermişdir. Homin sҽhvi tapmaq, aradan mümkündünnü?
qaldırmaq vo uşağın sinif kollektivindo öz yerini tutmasına, min bir telle onunla Sovet psixologiyasinda q r up f ҽal lı ğ ı n ın s tr a -
bağlanmasma nail olmaq lazımdır. t o m e t r i k k o n s e p s i y a s ı çҽrçivҽsindҽ aparılan eksperimental
tҽdqiqatlar bu sualları otraflı aydınlaşdırmaq üçün şorait yaratdı.

Sovet psixoloqlarının nozҽri-metodoloji vo eksperimental tҽdqiqatları - kollektiv özünütҽyinetmҽ fenomeni (kollektivin üzvlҽri bütün mҽsҽlҽloro
göstordi ki, Qorb psixologiyasinda kiçik qrup adı ilo Оугҿпиҿп diflıız qruplarda birgo foaliyyotin moqsodlori, prinsiplori vo idealları baxımından yanaşırlar).
şҽxsiyyotlҽrarası münasibҽtlҽr vasitҽsiz xarakter daşıyır. Halbuki kollcktivdo - kollektivin sҽrvҽt meyllҽrinin vҽhdҽti (SMV-kollektivdҽ ҽsl yekdilliyin
şoxsiyyҽtlҽrarası müna-sibotlor vasitҽli xarakter kҽsb edir, yҽni onlar kollektiv göstҽricisi hesab olunur);
üzvlorinın birgo foaliyyҽtinin mozmunu ilҽ şortlҽnir. Mohz buna göro dҽ Qorb - kollektiv üzvlҽrinin kollektivlҽ emosional identifıkasiyası;
sosial psixologiyasi çorçivҽsindo aparılmış todqiqatların noticolonni kollektivloro - kollektivin onun üzvlҽri üçün etalona çevrilmҽsi kollektiv üzvlorinin osas
qotiyyon totbiq ctmok olmaz. Qarşıya nozorı-meiodoloji sual çıxırdı: kollektivin mosҽlҽlҽrdo kollektivo verdiklҽri qiymҽtlorin «yaxşı kollektiv» etalonuna
psixoloji ҽlamotlҽri hansılardır? yaxınlaşması) vo s.
Kollcktivdo şҽxsiyyҽtlҽrarası münasibҽtlor çoxsҽviyyoli struktura malikdir. İkinci lay in psixoloji fenomenlorini ancaq şҽxsiyyҽtlҽrarası
Onlan ayrı-ayrılıqda tohlil etsok, kollektivin nüvosini vo 3 layını - stratasını 528 münasibҽtlҽrin fҽaliyyҽtlҽ şҽrHҽnmҽsi prinsipi osasında başa düşmҽk vҽ tҽhlil
forqlҽndiro bilorik (Bax: şokil 54). Latınca stratum - lay, tҽbҽqo, qat demokdir. etmҽk olar.
«Stratometrik kon-sepsiya» termini do homin sözdon ҽmҽlҽ golmişdir. Nҽhayҽt, ü ç ü n c ü l a y (Q stratasi) kollektiv üçün spesifık olmayan,
Kollektivin ictimai-iqtisadi vo sosial-siyasi xarakteristikası onun morko/ı lakin sosial qrup kimi müҽyyon dҽrocoyo qҽdor onun üçün do xas olan
vosilosini. yoni n ü v о s i n i (A) toşkil edir. parametrlҽri ҽks etdirir. Buraya aşağıdakılar daxildir:
527 - fordlҽrin emosional mҽlahҽti (cazibҽdarlığı);
Kollektivin bütün psixoloji - fordlҽrin qrup yckdilliyi (tez-tez görüşmҽsi, bir-birilҽ hҽr gün ҽlaqҽ
xarakteristikaları onun foaliyyotinin saxlaması vo s.);
mozmu-nundan, ictimai-iqtisadi ve - qrup uyuşması;
sosial-siyasi xarakteristikala-rından - qrupdaxili tҽlqinҽ qapılma vҽ s.
asüıdır. Psixoloji xüsu-siyyҽtlҽr «Q» layının psixoloji parametrlҽri kollektivo daxil olan fҽrdlorin ҽsasҽn
sosial-tarixi amillorlo şҽrtlҽnir vҽ emosional ҽlaqҽlҽrini nozҽrdo tutur. Onlar diffuz qrupun ҽsasını tҽşkil edir. Bu
müҽyyҽn olunur-lar - muddoa tipli emosional münasibҽtlҽr kollektivi xarakterizo etmir vҽ edҽ do bilmҽz. Çünki
stratomctrik konsepsiyanın ҽsasını onlar birgҽ kollektiv foaliyyotin mҽzmun tҽrҽfı ilo şҽrtlҽnmir. «Q» layında
tҽşkil edir. kollektivo daxil olan fҽrdlҽrin emosional olaqҽlҽri «xoşum gҽlir», «xoşum
Birinci lay (B stratasi) osas gҽlmİD) parametrlori ilҽ sҽciyyҽlonir.
etibarilo psixoloji mahiyyot daşıyır vo «Q» layının psixoloji parametrlorini universallaşdırmaq vo kollektivdҽ
aşağıdakı para-metrlorlo xarakterizo şҽxsjyyotlҽrarası münasibҽtlҽri xarakterizo etmҽk üçün onları zҽruri hesab etmҽk
olunur: Şҽkil 54. Kollektivin olmaz. Kollektivin mahiyyҽtini «А», «В» vҽ «V» laylannın psixoloji parametrlori
stratomctrik ifado edir. Sosial-psixoloji tҽdqiqatlar ҽsaslı surҽtdҽ göstҽrir ki, kollektivdҽ
birgO foaliyyotin quruluşu şoxsiyyҽtlorarası münasibҽtlҽr f o a l i y y o t i n mo z mu n u vo
motivlori vo onun moqsodlori; x a r a k t e r i ilҽ şҽrtlҽnir.
- kollektivin onun qarşısına qoyulmuş vҽzifҽlҽrin icrası üçün hazırlığı; Hal-hazırda sosiometrik konsepsiya çҽrçivҽsindҽ apanlan tҽdqiqatlarda
- kollektivin iş qabiliyyҽti; problemin mohz bu istiqamҽtdҽ öyrҽnilmҽsinҽ xüsusi diqqҽt yetirilir. Buna görҽ
- kollektivi dağıdacaq hor bir şeyҽ qarşı onun möhkҽmliyi; do indi homin konsepsiya artiq stratometrik konsepsiya deyil,
- kollektivin bütövlükdҽ cҽmiyyҽti tҽşkil edҽn digҽr kollektivlҽrlҽ ҽlaqҽsi. şҽ x si y yҽ t lҽr a r a sı mü na s ib ҽt lo r i n
«В» layının parametrlҽri kollektivin hor bir üzvünün qrup fҽaliyyҽtinҽ, onun f ҽ a l i y y ҽ t l ҽ ş ҽ r t l ҽ n m ҽ s i k o n s e p s i y a s ı adlanır.
mҽqsҽd, vҽzifҽ vҽ prinsiplorinҽ (kollektiv bunların ҽsasında yaradılır), foaliyyotin
motivasiyasına, onun şoxsiyyot üçün sosial mҽnasına münasibҽtini tҽsbit cdir.
Qrup fҽallığının i k i n c i 1 а у ı - «V» stratasi birgo fҽaliyyҽtlҽ, 2. Birgҽ işlomҽyҽ alışma vҽ uyuşma
kollektivin moqsodlori, vozifҽlҽri vҽ sҽrvotlori ilҽ şҽrtlonon şoxsiyyotlorarası
münasibҽtlҽrin xarakteristikasını ҽks etdirir. Onun parametrlҽri aşağıdakılardan Miixtolif xüsusiyyҽtlҽro malik olan adamlar günlҽrlҽ deyil, aylarla vҽ illҽrlҽ
ibarotdir: bir yerdҽ песо işlҽyirlҽr? Onlar konkret foaliyyot şҽraitindҽ bir-birilo песо dil

tapırlar? Öz hҽrҽkҽtlҽrini bir-birilo песо uzlaşdırırlar? Psixoloji tҽdqiqatlar dorҽcҽdҽ uyuşa bilmirlor. Sosial-psixoloji tҽdqiqatlar da hҽmin nҽticҽni tҽsdiq
göstҽrır ki, insanlar konkret birgҽ foaliyyot şҽraitindҽ bir yerdҽ işlҽmҽyҽ alışırlar edir.
vҽ ya öyrҽnirlҽr. Bu zaman işçilҽr bir-birlҽrinin xüsusiyyҽtlҽrini iş Birgҽ fҽaliyyҽtin sҽmҽrҽli olmasının şҽrtlҽrindҽn biri uyuşma fenomeni ilҽ
529 ҽlaqҽdardır. Bir çox xüsusi hallarda, qrup uzun müddot aynlıqda vҽ mürҽkkҽb
157-34
şҽraitdo fҽaliyyot göstҽrdikdҽ, mҽsҽlҽn, ekspedisiyalarda, kosmik uçuşlarda, gҽmi
prosesindo nҽzҽrҽ almağa başlayır vҽ öz hҽrokҽtlҽrini bir-birinin hҽrҽkҽtlҽri ilҽ
sҽfҽrlҽrindҽ vҽ s. bu cohҽt daha aydın nҽzҽrҽ çarpır, bilavasitҽ qrupdaxili qarşılıqlı
uzlaşdırırlar. Onlann işindo özünҽmҽxsus ahong omolo golir. Hҽm işin
münasibҽtlҽrin inkişaf dinamikasını şortlҽndirir.
mҽhsuldarlığı artır, hom dҽ işçilҽr iş prosesindon vҽ onun nҽticҽlorindҽn razı
Y. Qaqarin vo A. V. Lebedevin «Psixologiya vҽ kosmos» kitabında tҽhlil
qalırlar. edilҽn bir eksperimentin nҽticҽlҽri bu cohҽtdҽn maraqlıdır.
Bu zaman bir çox hallarda işçilҽr arasında az vҽ ya çox dorocodo yaxınlıq
70 sutka orzindo davam etmiş eksperimentdҽ 3 nҽfҽr - hҽkim Stanislav
omolo golir, hotta bҽzҽn yoldaşlıq münasibotlon dostluğa çevrilir. Belҽ hallarda
Buqrov, mühҽndis Leonard Smireçevski vҽ radio-jurnalist Yevgeni Tcrcşşcnko
onlar bir-birino psixoloji cҽhҽtdҽn uyuşmağa başlayırlar ki, bu da birgo iş
iştirak cdirdi. Onlar gündolik yazırdılar. Y. Tereşşenko «startdan» üç hҽfto sonra
şҽraitindҽ işçilҽrin bir-birino alışması üçün ҽlvcrişli şorait yaradır.
öz gündҽliyindҽ yazırdı: «Növbҽ, nahar, tibbi müayinҽ, yuxu... Hҽyatımız çox
Psixoloji uyuşma insanlann qarşılıqlı tҽsiri prosesindo ҽmҽlҽ gҽlir vҽ onların
qızğın, amma ycknҽsҽq keçirdi. Boş vaxtımız demҽk olar ki, qalmırdı. Amma
bir-birini tҽmin etmҽsindҽ, bir yerdo olduqda darıxmamasında, daha yaxşı
artıq yorğunluq hiss edirҽm. Stanislav anqladı, gözlҽrinin altı qaraldı, Leonardın,
işlҽmҽsindҽ, söhbҽtdҽn doymamasında ifado olunur.
gözlori qızardı vo baxışları dҽyişdi. Bҽzҽn danışığındakı xeyirxahlıq itirdi.
Belҽliklҽ, biz iki anlayışla - b i r g ҽ i ş l ҽ m ҽ y e a l ı ş m a
Mübahisҽni xatırladan cüzi narazılıqlar meydana çıxırdı ki, bu da, ҽlbҽttҽ ki, xırda
v ҽ u y u ş m a anlayışları ilҽ tanış oluruq. Bos, onlar bir-birindҽn no ilo
şeylҽrin üstündҽ olurdu».
fҽrqlҽnir? Birgҽ işlҽmҽyҽ alışmaq insanlann rosmi (işgüzar) münasibҽtlҽri,
Y. Tercşşenko bir hҽftodҽn sonra isҽ yazırdı: «Növbҽ, nahar, yoxlama,
uyuşma isҽ qcyri-rҽsmi (şҽxsi) münasibҽtlҽri üçün sҽciyyovidir.
yuxu... Vaxt daralır. Bir günü о birindon seçmok olmur. Yavaş-yavaş sinir
Qeyri-rosmi münasibҽtlҽr soviyyosindҽ hor hansı bir adamın başqası ilҽ
yorğunluğu baş verir. Biz ҽsҽbilҽşmҽyҽ başlayınq. Özümüzü işlҽmҽyҽ mҽcbur
sözü tutmursa, ondan uzaqlaşır, başqa adamlarla yaxınlıq edir. Başqa sözlҽ,
etmҽk çҽtinlҽşir. Daim hara isҽ qapını açmaq, nҽ isҽ başqa şey görmҽk istҽyirik.
qeyri-rҽsmi münasibҽtlҽrdҽ insanlann bir-birini tҽmin edib-etmomҽsi onlann
Hamısı birdir.. Tҽki yeni şey olsun. Darıxırıq».
xiisusiyyotlori ilҽ şҽrtlonir. Halbuki rosmi münasibҽtlҽrdҽ birgo işin xarakteri
daha mühüm ohomiyyҽt kosb edir. Bu zaman iki işçinin bir-birino miinasiboti Hҽkim ilҽ mühҽndis arasında psixoloji uyuşmazlıq ҽmҽlҽ gҽlmişdi: onlann
onlann bir-birindҽn xoşu gҽlib-gҽlmҽmҽsi ilo miioyyon oluna bilmoz. arasında vaxtaşın, istirahot zamanı konflikt yaranmağa başlamışdı. Proqram
Kollcktivdo insanlann münasibҽtlҽri bilavasitҽ rҽğbot hissi ilo deyil, sosial yerinҽ yctirilsҽ dҽ, eksperiment iştirakçılarının özlҽrinin qeyd etdiklҽri kimi,
normalarla miioyyon olunur. Birgo işlҽmok zҽrurҽti öz oksini onda tapir ki, psixoloji uyuşmazlıq onların hamısının ҽhvalma monfı tҽsir göstҽrmişdi.
insanlar bir-birini iş yoldaşı kimi qiymotlondirir, bir-birinin şҽxsi Uyuşma insanlann xiisusiyyotlori ilҽ bilavasitҽ bağlıdır. Bu sahҽdҽ iki hala
keyfıyyҽtlҽrindon daha çox peso kcyfıyyotlorinҽ üstünlük verirlor. Onlann bir- daha geniş tҽsadüf olunur:
birilҽ qarşılıqlı miinasibotlori peso keyiiyyotlori ilo deyil, şoxsi keyfiyyotlori ilo a) müşahidolor göstҽrir ki, insanlann tҽlҽbatları, fҽaliyyҽt motivlҽri,
şҽrtlҽndikdҽ iso birgo işlҽmҽyҽ alışma uyuşma ilo ҽvҽz olunur. maraqlan, sosial yönümlҽri, ҽqidҽsi vҽ s. oxşar olduqda onlar bir-birlҽrinҽ
Birgo işlҽmҽyҽ alışma ilo uyuşma ҽslindҽ bir-birilo qarşılıqh olaqҽdҽdir. asanlıqla uyuşurlar;
Uyuşma işçilҽrin bir-birinҽ ahşmasında hҽmişo mühüm rol oynayır: uyuşmazlıq
iso hansı formada olursa-olsun, onların arasında müxtolif tipli münaqişolorin
yaranması ilo noticolonir.
Ҽmҽk, pedaqoji vҽ ya şagird kollektivlҽrindҽ uyuşma tҽsirli ro oynayır. Ailҽ
hҽyatında onun ҽhҽmiyyҽti xususilo böyükdür.
Qrup uyuşması insanlara empirik surҽtdҽ çoxdan molumdur.
530
Alpinistlҽr, tҽyyarҽçilor, sҽyyahlar, idman mҽşqçilori vo b. güzҽran tҽcrübҽsi
ҽsasında belo bir nҽticҽyҽ golmişdi ki, kiçik qruplarda adamlar bir-birino eyni

b) bir çox hallarda iso insanlann müҽyyon kcyfiyyotlori, xüsusilҽ sorvҽt meyllorinin vohdҽti 3-cü soviyyodo qrup uyuşmasının osas parametri kimi
temperament vo xarakter olamotlori oxşar olduqda, onlar bir-birinҽ uyuşa bilmir; tohlil olunur).
oxşar olmadıqda, ҽkslik tҽşkil ctdikdo, oslindo bir-birini tamamladıqda asanlıqla Todris qruplan, istehsalat briqadalan, ekipajlar, idman komandaları vo başqa
uyuşurlar. qruplan komplektloşdirmoyin meyaıiarının işlҽnilmҽsi qrup uyuşmasının
Y. Qaqarin vo V. Lcbcdcvin «Psixologiya vo kosmos» kitabinda oxuyuruq: tҽdqiqinin başlıca mҽqsҽdini tҽşkil edir. Son zamanlar sovet psixologiyasmda bu
«Vosxod-2» kosmik gomi heyotindon xiisusi soliqo vo mütҽşҽkkillik tolob istiqamotdo miihiim praktik ohomiyyoto malik olan maraqlı noticolҽr oldo
edilmişdir. «Vosxod-2» kosmik gomi heyҽtinin komplcktlҽşdirilmosi prosesindo
olunurdu. Şlüz kamerasından keçorok gomi kabinosindon adamin kosmik fҽzaya
qrup uyuşması effektlorinin nozoro alinmasi buna on yaxşı misal ola bilor.
keçmҽsi kimi miirokkob mosolonin holli tarn qarşılıqlı anlaşma, inam, bir-birino
arxayin olmaq şҽraitindҽ mümkün idi.
Vozifolҽri heyҽt üzvlҽri arasında bölüşdürdükdҽ onlann peso 3. Liderlik problemi
hazirliqlanndan çox (Belyayev do, Leonov da yüksҽk ixtisaslı tҽyyaroçi idilor)
fordi-psixoloji keyfiyyҽti nҽzҽrҽ alınırdı. Belyayevo on qorxulu hallarda özünü Qrupa daxil olan adamlar qrup foaliyyotinin mozmununa vo bir-birlorino
itirmҽmҽk, böyük irado vҽ mҽtanҽt, mҽntiqi tҽfokkür, dҽrin özünütҽhlil, böyük miinasibotdo eyni mövqedo dayana bilmozlor.
tҽkidlilik, çҽtinliklҽri dof etmok xas idi. Hҽcmindҽn vo xarakterindҽn asılı olmayaraq qrupdaxili münasibotlor paritct
Leonov isҽ temperametino görҽ xolerik tipҽ mҽnsubdur. Qüvvҽtli, qҽtiyyҽtli (latinca - paritas vo ya paritatis boraborlik demokdir) xaraktcr daşımır, başqa
vҽ qoçaqdır. Yüksok qavrama qabiliyyҽtinҽ malik olduğundan bütün bir lövhoni sözlҽ, qrupda şoxsiyyҽtlҽrarası münasibҽtlҽr qrup üzvlorinin sosial-psixoloji
yadında saxlayır, sonra da onu yenidҽn tҽsvir edirdi. statusunu oks etdirir. Sosial psixologiyada bu cҽhot «rohbҽr işçi», «lider» vo s.
Xaraktercҽ bir-birinin tarn oksi olan bu iki şҽxs mürokkҽb proqramı kimi anlayışlarla ifado olunur.
müvҽffҽqiyyotlo yerinҽ yctirҽn yüksҽk qrup omҽlҽ gotir-mҽkdҽ bir-birini Hor bir qrupun öz başçısı olur. Psixologiyada kollektivin idaro edilmҽsi
tamamlayırdı. Adi mҽşğolodҽn başqa Bclyaycvlҽ Leonov, indiyҽ qҽdor dünyada prosesindo iki cҽhҽti - r o h b o r l i k vo l i d e r - 1 i у i forqlondirirlҽr.
heç kosin olmadığı şҽraitdҽ - dorin vakuumda vo dayaqsız fҽzada işlomҽk üçün Rohborlik - nisbҽtҽn yüksҽk soviyyҽli tҽşkilatlar tҽrofındon rҽsmi surҽtdҽ
hazırlaşırdılar. \J3 tҽsdiq edilmiş ҽsasnamo çҽrçivҽsindo rҽsmi solahiyyҽtin tҽtbiqi yolu ilo
Şlüzlomҽ vo hҽyatı «tominctmo» sistemlҽrini idaro etmҽdo uy-ğun kollektivin idarҽ olunması prosesidir. I.idcrlik dedikdҽ, işçilordҽn birinin şҽxsi
horokotlor üçün xüsusi trenajorlarda A. A. Leonovun gҽmidҽn kosmik fҽzaya niifuzunun kollektivin bir çox vҽ ya bütün üzvlҽrinin davranışına tҽsiri nҽzҽrdo
çıxması vҽ kabinҽyҽ qayıtması imitasiya olunurdu. tutulur.
Qoza halında da horokotlor nҽzordҽ tutulmuşdu: mosolon, açıq kosmosda Lidcr rolunda başqalarına tҽsir göstҽrmҽyi, onları fҽaliyyҽtҽ tohrik ctmҽyi
kosmonavtın başına bir hadisҽ gҽldiyi vҽ komandirin ona yardım göstҽnnoyinҽ bacaran işçilor çıxış edҽ bilirlor. Lider özünün
chtiyac olduğu hallar çox diqqҽtlҽ hazır-lanmışdı. 533
Belyayevlҽ Lconov üçün birgҽ mҽşqlҽrdҽ ҽldҽ edilҽn mütҽşҽkkilliyin nҽ
dorocҽdҽ mühüm olduğunu onlar uçuşdan sonra dҽfҽlorlo qeyd etmişlҽr.
Lakin, Y. Qaqarin vo V. Lebedevin qeyd etdiklҽri kimi, birgo işlҽmҽ
problemi tokco kosmik gomi vo onun sistcmlorini idarҽetmҽ horokҽtlҽrinin
uyğunluğu ilo bitmir. Uzun siiron kosmik uçuşlarda adamlara tokco bir yerdҽ
çalışmaq deyil, hom do bir ycrdҽ dincҽlmҽk, yҽni uzunmüddҽtli qrup tocridi
şҽraitindo
532 yaşamaq lazımdır. Bax, clҽ bu zaman
heyot üzvlҽri arasinda qarşılıqlı ҽlaqҽ, bir
sözlҽ, möhkom monolit kollektivin
yaranması üçün lazım golon hor bir şey
holledici ohomiyyot kosb edir.
Hal-hazirda sosial psixologiyada qrup uyuşmasının todqiqi sahosindo yeni
istiqamҽt formalaşmışdır. Qrup uyuşması effektlori stratometrik konsepsiya
baxımından tohlil olunur. Kollektivdo şoxsiyyҽtlҽrarast münasibҽtlҽrin
strukturuna müvafıq olaraq qrup uyuşmasmın miixtolif soviyyolori forqlondirilir
(temperament vo xarakterin uyuşması 1-ci, rol gözlҽmҽlҽrinin uzlaşması 2-ci,

işgüzar vҽ şҽxsi keyfıyyҽtlҽri, ünsiyyҽtҽ girmҽk, adamlarla rabito yaratmaq bunların hamısı özünҽmҽxsus formalarda liderlik funksiyalarının hҽyata
qabiliyyҽti ilҽ fҽrqlҽnir. O, mҽhz bu xüsusiyyҽtlҽr hesa-bına insanlann keçirilmҽsi dinamikasında oks olunur.
psixologiyasına tҽsir göstҽrҽ bilir. Bir sıra hallarda lider rolunda müҽyyҽn Psixoloqların tҽdqiqatları göstҽrir ki, rҽhbҽrlik vo liderlik miixtolif sosial-
adamlar qrupu da çıxış edirlҽr. Sosial psixologiyada belo qrupa psixoloji fenomenlҽrdir. Onlann eynilҽşdirilmҽsi elmi cohotdҽn sҽhv, praktik
k o l l e k t i v s u b y e k t deyilir. nöqtcyi-nҽzҽrdҽn isҽ zҽrҽrlidir. Sovet psixologiyasinda rohbҽr işçi vҽ lider
Miiasir sosial psixologiyada liderlik anlayışının 50-dҽn çox tҽrifı arasında aşağıdakı fҽrqlҽr müҽyyҽn olunmuşdur:
mövcuddur. ABŞ sosial psixologiyasinda xiisusilo bir-birino uyğun gҽlmҽyҽn vo 1. Rҽhbҽrlik rosmi ҽsasda meydana çıxan, miixtolif sosial toşkilat vҽ
mҽhdud «mini nozoriyyolori» oks etdiron müxtҽlif torifloro tosadiif olunur. institutlarda mҽqsҽdyönlü xarakter daşıyan sosial prosesdir. Liderlik isҽ
Sovet psixologiyasinda liderlik qrupun, qrup foaliyyotinin inteqrasiyasının qrupdaxili şҽxsiyyҽtlҽrarası münasibҽtlҽr ҽsasında spontan (qapalı, gizlin) surҽtdҽ
mexanizmi kimi tohlil olunur. O, sosial-psixoloji fenomen kimi miixtolif ҽmҽlҽ gҽlҽn prosesdir; о, tҽşkilatin ҽsasҽn psixoloji sҽviyyҽsini oks etdirir. Ҽgҽr
obyektiv vo subyektiv amillorin tosiri noticosindo meydana çıxır. Bu baximdan rҽhbҽr işçi rҽsmi surҽtdҽ tҽyin olunursa, lider qeyri-rҽsmi surҽtdҽ irҽli sürülür.
liderlik aşağıdakı kҽmiyyҽtlorlҽ bilavasitҽ baghdır: 2. Rҽhbҽrlik makromühitin ҽsas tҽlҽbat vҽ mҽnafeyinҽ miivafiq olaraq
1. «Makromühit» - sosial-iqtisadi quruluş, siyasҽt, mҽdҽniy-yҽt, ideologiya. formalaşdırılır vҽ hҽyata keçirilir; o, qrupda işlҽrin vҽziyyҽti vo onun
foaliyyotinin nҽticҽlҽri üçün qanun qarşısında mҽsuliyyҽt daşıyır. Liderlik iso
2. «Mikromühit» - kiçik qrupun sosial, sosial-psixoloji, psixoloji hadisҽlҽri
gizli bir proses kimi qrup üzvlҽrinin tolҽbat vo mҽnafeyinҽ müvafıq surҽtdҽ
(tipik vo qeyri-tipik sosial şҽrait, qrup foaliyyotinin mozmunu, moqsodi,
meydana çıxır vҽ mövcud olur; o, qrupun foaliyyoti üçün hüquqi cҽhҽtdҽn çox
vozifolori, sosial-psixoloji iqlim vo s.).
vaxt şҽxsi mҽsuliyyҽt daşımır.
3. Liderin vo qrupun digor üzvlҽrinin (tabe işçilҽrin)
şҽxsiyyҽtinin fordi-psixoloji xassolori (intellekt, emosional-iradi 3. Rҽhborlik daha çox stabil xarakter daşıyır, onun tҽsir sahҽsi son dҽrҽcҽ
sahҽsinin xüsusiyyҽtlҽri, tҽşkilatçılıq qabiliyyҽtlҽri, kommunikativ genişdir; müҽyyҽn subordinasiya vҽ reqlament daxilindҽ makromühitlҽ ҽlaqҽ
saxlayır. Rҽhbҽr işçi başqa tҽşkilatlarda öz qrupunu tҽmsil edir vo onun hҽmin
keyfıyyҽtlҽr vo s.).
qruplarla münasibҽtini şҽrtlҽndirҽn mҽsҽlҽlҽri holl edir. Liderlik iso daha çox
Psixoloji ҽdҽbiyyatın tohlili ҽsasında liderliyin üç funksiyası miioyyon
dinamikdir, şҽxsiyyҽtlҽrarası münasibҽtlҽrin formalaşması xüsusiyyҽtlҽrindon
edilmişdir:
köklü surҽtdҽ asılıdır; liderin tҽsir sahҽsi ҽsasҽn mikromühit sҽviyyҽsi ilo -
a) liderin tҽşkilatçılıq funksiyası (TF); b) informasiya funksiyası (İF); v)
qrupdaxili münasibҽtlҽrlҽ mҽhdudlaşır, onun makromühitlҽ ҽlaqҽsi iso son
sosializasiya funksiyası (SF).
dҽrҽcҽ mohduddur vҽ tҽsadüfı xarakter daşıyır.
Tҽşkilatçılıq funksiyası onda ifado olunur ki, lider qrupun moqsodini
4. Rҽhbҽr işçiyҽ qanunla müҽyyҽn hüquq vҽ sҽlahiyyҽt verilir. Lider iso
miioyyon edir, qorar qobulunu, aktual situativ vo perspektiv moqsodlorin yerino
qanunla miioyyon edilmiş sanksiyalar sistemino malik deyildir.
yetirilmosi yollari, Usui vo vasitҽlҽrinin planlaşdırılmasını tҽşkil edir, rol vo
vҽzifҽ bölgüsü apanr, qrup uzvlorini konkret işlҽrҽ tohrik edir, onlann birgo 535
fҽaliyyҽt soylorini olaqolondirir vo s. Qrup foaliyyotinin somoroli olmasi namino, 5. Rҽhbҽr işçinin bu vҽ ya digor mosҽlҽyҽ dair qҽrar qҽbul ctmҽsi ҽsasҽn
vasitҽli xarakter daşıyır. O, böyük informasiya sistemi kanallarına malikdir vҽ
bir torofdon, zҽruri informasiyanın toplanmasi, işlҽnmҽsi vo hifz edilmosi, digor
qҽrar qҽbulu zamanı öz solahiyyotını aşağı pillҽ işçilҽrinҽ hҽvalҽ edҽ bilҽr. Lider
torofdon, onlann qrup iizvlorino vaxtında verilmҽsi infonnasiya funksiyasının
iso qrupda qҽranfl qҽbul edilmosindҽ bilavasitҽ iştirak edir. O, müoyyҽn bir
osas cҽhotini tҽşkil edir.
informasiyanı qeyri-rҽsmi rabitҽ kanalları sistemi ilҽ ҽldҽ edir.
Sosializasiya funksiyasi iso liderin miioyyon keyfıyyҽtlҽri formalaşdınnaq
Belҽlikiҽ, rohborlik vҽ liderlik idarҽctmҽ prosesinin iki miixtolif torҽfi-
vo torbiyo etmok moqsodilo qrup iizvlorino
hüquqi hakimiyyot (rohborlik) vo psixoloji tosir (liderlik) - kimi özünü göstҽrir.
534 göstҽrdiyi tҽsirlҽri oks etdirir. Liderin istifado etdiyi pozitiv vo neqativ Kollektiv soviyyosindo onlann hor ikisi rohbor işcinin nüfuzunda tҽcҽssüm edir.
sanksiyalar da SF-уҽ daxildir.
Sosial psixologiyada liderin miixtolif tiplҽrini fҽrqlҽndirirlҽr. Onlardan ikisi -
Liderlik funksiyasının hҽyata keçirilmosi dinamikası istor liderin özünün, rosmi (formal) vo qeyri-rosmi (qeyri-formal) lider-lҽr diqqҽti xiisusilo colb edir.
istҽrsҽ do qrupun sosial-psixoloji xarakteristikalan ilo bilavasitҽ bağlıdır. Qrupun Rosmi lider kollektivdo xidmot vo peso nüfuzuna malik olan inzibati vo
öz mҽqsҽdlҽrini müvҽffҽqiyyҽtlo hҽyata keçirmҽsi vo ya müvҽffoqiyyҽtsizliyҽ ictimai rohbordir. Lakin nozoro almaq lazimdir ki, rosmi lidcr olmaq üçün yalnız
uğraması, qrupda hҽmrҽylik sҽviyyҽsi vҽ ya konflikt şҽraitinin yaranması - miioyyon inzibati vo ictimai vozifo tutmaq hҽlo kifayot deyildir. Bunun ücün hom

do işgüzar vo şҽxsi keyfıyyҽtlҽrin elҽ çulğalaşması zҽruridir ki, onlann foal almağın böyük ohomiyyҽti vardır. «İki qoçun başı bir qazanda qaynamaz» - atalar
tҽzahürü rohbor işçinin sözün osl mҽnasında şoxsi nüfuzunu tҽmin etsin. Rҽhbҽr sözü güzaran tҽcrübҽsinҽ istinad etsҽ do, ciddi sosial-psixoloji mҽnaya malikdir.
işçi ancaq bu zaman rosmi lidcro çcvrilir. —Rohbor işçi eyni zamanda lider Bu baxımdan qeyri-rҽsmi liderin meydana cıxması şҽraitinin tohlili xüsusi
rolunda çıxış etdikdҽ, kollektivin ahҽngdar inkişafı üçün ҽlverişli psixoloji şҽrait aktuallıq kҽsb edir.
yaranır. Rohbҽr işçinin hom do lider olması bu gün işçilorin modoni-texniki Sosial psixologiyada qeyri-rosmi liderin tҽsvir olunmuş tiplҽri içorisindҽ
sҽviyyҽsinin yüksҽk dҽrҽcҽdҽ artdığı bir şҽraitdҽ xüsusilҽ böyük ohҽmiyyҽt kҽsb pozitiv vҽ neqativ qeyri-rҽsmi liderlҽr xüsusilҽ mühüm yer tutur.
edir. Pozitiv qeyri-rosmi lider öz davranışında yüksҽk ҽxlaqi prinsiplҽrҽ istinad
Ҽksҽr hallarda kollektivin rҽhbori hom do onun lideri olur. Bu mürҽkkҽb edir vo kollektiv üzvlҽrinҽ müsbot tҽsir göstҽrir.
proses olub yuxarıda nҽzҽrdҽn keçirilҽn miixtolif amillҽrlҽ şҽrtlonir. Psixoloji Ncqativ qeyri-rosmi lider isҽ adҽtҽn mҽnfı ҽxlaqi prinsiplҽrҽ istinad cdir vҽ
sҽpkidҽ onlardan biri - rohbor işçinin özünün şҽxsi keyfiyyҽtlҽri diqqҽti bilavasitҽ kollektiv üzvlorinҽ pozucu tҽsir göstҽrir.
colb edir. Homin mҽsolҽnin ҽhҽmiyyҽtini düzgün qiymotlҽndirmҽk üçün nҽzҽrҽ Kollektivdo davranışın xarakterinҽ görҽ neqativ qeyri-rҽsmi liderin iki tipini
almaq lazımdır ki, işçilҽr rҽhbҽr işçini adҽton onun şҽxsi kcyfiyyotlori vasitҽsilo ayırd edirlҽr: tҽş ki lat çı neq a ti v lid er v ҽ
«görürlon>, başqa sözlҽ, rҽhbҽr işçido müşahido üçün ҽn münasib cohot mҽhz k o m m u n i k a t o r n e q a t i v l i d e r . Birinci tip özünün işgüzar
onun şҽxsi kcyfıyyҽtlҽridir. fҽallığı ilo forqlҽnir vҽ çox vaxt qrup
Kiçik qruplarda hor bir işçinin imkanları bu cҽhҽtdҽn genişdir. Nisboton 537 üzvlҽrini ауп-ауп işlҽrҽ tehrik edir.
böyük qruplarda isҽ işçilҽr rҽhbor işçilҽri ancaq müҽyyҽn vҽziyyotlҽrdҽ müşahidҽ Onlar adҽtҽn «tonqidçi» maskası geyirlҽr.
etmҽk imkanına malikdir. Çox maraqlıdır ki, rҽhbҽr işçinin keyfıyyҽtlҽrinҽ işçilҽr Lakin tҽşkilatçı neqativ lider üçün tҽnqid
kiçik qruplara nisboton böyük qmplarda daha çox hossasdırlar. osasҽi) «şҽxsi haqq-hesab сҽктҽк» vҽ ya
Apanlan tҽdqiqatlar göstҽrir ki, işçilҽr rҽhbor işçinin pc keyfıyyҽtlҽrinҽ qrupda öz nüfuzunu saxlamaq, hҽtta daha
hҽmişҽ diqqҽt yetirir vҽ onları yüksҽk qiymotlҽ da artırmaq vasitҽsinҽ çevrilir. Buna görҽ
536 dirirlҽr. Bu о demҽkdir ki, rҽhbҽr işçi yüksok peşҽ keyfiyyҽtlҽrinҽ malik dҽ onlar özlҽrinin vҽzifҽlҽrindҽn sorf-nҽzҽr
olduqda liderlik hüququ kҽsb edo bilor. Bundan başqa, işçilor rҽhbҽr işçiyҽ etdiklҽri halda, şҽxsi «hüquq
istehsalat vo müҽssisҽnin tҽşkilatçısı vҽ torbiyҽçisi kimi dҽ yüksҽk tҽlҽblor konsepsiyasını» şişirdir vҽ onun ҽsl
verirlor. motivlҽrini miixtolif yollarla gizlҽdirlҽr.
İkinci tip zahirҽn heç bir işҽ qanşmır,
Bu cҽhҽtdҽn rohbҽr işçinin intellcktual kcyfiyyotlori ilҽ yanaşı
ҽslindҽ iso imkan olduqda söz gozdirir,
kommunikativ xüsusiyyҽtlori, toşkilatçılıq qabiliyyoti, rohborlik üslubu, unsiyyot şayiҽ yayır, öz «mülahizҽsini» söylҽyir,
vo liderlik qabiliyyoti, kollektivdo zoruri mҽnҽvi vo psixoloji iqlim yaratmaq vҽ iclasda «sadҽlövh» görkom alıb «ikibaşlı»
saxlamaq mҽlıarҽti çox ҽhҽmiy-yҽtlidir. suallar vcrir. Onlar istehzalı gülüşdҽn
Qrup rҽhbҽr işçini yüksҽk qiymҽtlҽndirdikdҽ, nüfuzu ilo hesablaşdıqda, onun tҽnqid vasitҽsi kimi daha çox istifadҽ
foaliyyotinin sҽmҽrҽli olması üçün ҽlverişli şҽrait yaranır. cdirlor. Belҽ «üzdҽniraq» liderlҽr
Bҽzҽn kollektivin rҽhbҽri onun lideri ola bilmir. Kollektiv üzvlҽri arasında kollektivdҽ psixoloji iqlimin - bilavasito
yaranmış münasibҽtlorin tҽhlili zamanı aydm olur ki, kollektivdo rohbor işçi, rabitҽdҽ olan adamlar arasında yaranmış
qarşılıqlı münasibҽtlҽrin pozulmasında
mosolon, mҽktҽb direktoru ilҽ bҽrabҽr heç bir rҽsmi sҽlahiyyҽti olmayan, lakin
başlıca rol oynayırlar.
ümumi işlҽrin hҽllino ondan çox tҽsir göstҽrҽn başqa bir işçi (riyaziyyat vҽ ya
Qeyri-rҽsmi neqativ lider miixtolif şoraitlҽrdo meydana çıxa bilҽr. Bunlardan
tarix müҽllimi) dҽ vardır.
aşağıdakılan qeyd etmok olar:
Aydın mҽsҽlҽdir ki, bu, tҽsadüfı deyildir, onun tҽsir gücü kollektivdoki
1. Rosmi liderin kollcktivdo mövqeyinin zҽif olması, onun kollcktivdo şҽxsi
nüfuzu ilo bağlıdır. Sosiologiyada vҽ sosial-psixologiyada belҽ şҽxsҽ
nüfuzunun olmaması, ictimai işlҽrin zҽif tҽşkili.
q e y r i - r ҽ s m i l i d e r dcyirlor.
2. Ҽmҽyin tҽşkilindҽ, avadanlığın, maddi-texniki tochizatın vҽziyyҽtindo
Rҽsmi liderlҽ qeyri-rҽsmi lidcr arasında ziddiyyҽtin olması hcç do zoruri
nöqsanlann olması, rohbҽr işçi ilҽ tabe olanlar arasında qarşılıqlı miinasibҽtlorin
deyildir. Onlar bir-birlҽrini qarşılıqlı surҽtdҽ tamamlaya da bilҽrlҽr. Lakin belo bir
sağlam olmaması.
şҽraitdҽ konflikt mҽnbҽyi potensial surҽtdҽ mövcuddur vҽ onun vaxtında qarşısmı

3. İctimai mҽnafcyҽ nisboton şҽxsi monafcyҽ üstnlük vcron mikromühitin Tҽrbiyҽ işindҽ bu mühüm psixoloji amil zoruri surҽtdBn alınmalıdır. Ҽgҽr
(işçilҽr qrupunun) olması vҽ tҽrbiyҽ işinin aşağı soviyyodo qurulması. sinif rҽhbҽri vҽ müҽllimlҽr şagird kolleuҼZҼ^Ҽ liderinҽ çevrilmiş «adi» şagirdin
4. Qrupda işçilҽro monfı tҽsir cdҽ bilocҽk müҽyyҽn şҽxslҽrin nüfuzu ilҽ hesablaşmasalaı!Vinin hor hansı yolla hörmҽtdҽn salmağa çalışsalar,
olması vҽ s. psixoloji сопЛи"" ciddi sҽhvҽ yol vermis olarlar. Onlar şagird kollektivinrjҼ ҼIj
Rҽsmi lidcrlo qcyri-rosmi lidcr arasında düzgün münasibҽtin yaradılması surҽtdҽ formalaşmış şoxsiyyҽtlҽrarası münasibҽtlҽri dj Q ГЈ,а öyrҽnmҽli, qeyri-
kollektivin möhkomlҽnmҽsi planında son dҽrҽco zoruridir. Kollektivin rҽhbҽri rҽsmi liderlҽrin yaranması şoraitini tҽhlil «?° ?■ vo onlann fҽaliyyotini kollektivin
(rҽsmi lideri) ҽmҽlҽ gҽlmiş kiçik qrupları yaxınlaşdırmaq ҽvҽzinҽ onların hҽyatı ilҽ üzvi s, "1 ^1 ҽlaqҽtҽndirmҽlidirlҽr. rҽtdҽ
monafeyini toqquşdunnaq, ixtilafı kҽskinloşdirmҽk, qeyri-rҽsmi lidcri tҽqib etmҽk
taktikası vo strategiyası seçirsҽ, bu ancaq kollektivdҽ yaranmış konflikt şҽraitini
dҽrinlҽşdirҽ bilor. Rҽhbҽr işçilorin neqativ lidcri bitorҽflҽşdirmҽk vo ya onu 539 4. Kollektiv, unsiyyot vo şoxsiyyҽtin
hönnҽtdҽn salmaq üçün oks tonqidckui istifado ctmҽsi do bir çox hallarda inkişafı
psixoloji baxımdan istҽnilon nҽticҽni vermir.
Tҽcrübҽli rҽhbҽr işçi öz kollektivindoki qeyri-rҽsmi lideı loi ı onlann müsbҽt Şҽxsiyyot песо inkişaf edir? Onun formalaşmasına lıansı amillor daha сох
vҽ monfı cҽhҽtlorini yaxşı öyrҽnmoli, onlarla xeyirxah münasibҽtlҽr yaratmalı vo tosir göstorir? Bu suallara cavab vermok üçün şҽxsiyyot psixologiyası ilo yanaşı
onlara kollektivin iimumi mo-nafeyino cavab verҽn istiqamҽtdҽ tosir pedaqoji psixologiya elnıino müraciҽt etmҽk lazımdır.
göstҽrmҽlidir. Ҽgҽr neqati P e d a q o j i p s i x o l o g i y a müstҽqil elm sahosi kimi XIX ҽsrin
538 liderin foaliyyoti asosial xarakter kҽsb edirsҽ, onunla nҽzҽrdҽ tutulan yollarla ikinci yansında ҽmolo gҽlmişdir. Hal-hazırda o, psixologiya elminin inkişaf etmiş
mübarizo apannaq lazımdır. Qanunda sahҽlorindon biridir. Pedaqoji psixo-logiyanın üç bölmosi vardır. Hҽmin bölmҽlҽr
Şagird kollektivlҽrindҽ dҽ qeyri-rҽsmi liderlҽrҽ genis лпг aşağıdakılardır: tolım psixologiyası, torbiyҽ psixologiyası vҽ müollimin
olunur. 30-40 nҽfҽrdҽn ibarҽt olan sinifdҽ sinif пшпауҿг^ҽ^н psixologiyası.
başqa bir neço qeyri-rҽsmi lider dҽ fҽaliyyҽt göstҽrirlҽr. Оп^з^л İstҽr tҽlim vҽ tҽrbiyҽ, istҽrsҽ dҽ müҽllimin psixologiyası mҽsҽlҽlҽri
nҽfҽri ohatҽ edҽn ayrı-ayn qeyri-rҽsmi qruplara başçıhq .• mürҽkkҽb vo çoxcohҽtlidir. Biz burada onlan yalnız şoxsiyyҽtin inkişafında
çox hallarda iso sinif kollektivinin hҽyatında daha п\Ци- , kollektiv vo ünsiyyҽtin rolu baxımından qısa nҽzҽrdҽn keçirocҽyik.
um го1
oynayırlar. Gҽlin, ҽwҽlco, tҽrbiyҽ psixologiyasından başlayaq. Tҽrbiyҽ psixologiyası
Sinif rҽhborlori vҽ müҽllimlҽr çox vaxt bclҽ hesab eçjirj ь şagird pedaqoji prosesin moqsҽdyönlü tҽşkili şoraitindҽ insanın şҽxsiyyҽt kimi
kollektivindҽ guya, ancaq dors olaçılan lider ola b il^ l Halbuki psixoloji formalaşmasının psixoloji qanunauy-ğunluqlannı öyrҽnir. Bҽs, şoxsiyyot песо
tҽdqiqatlar ҽsaslı surҽtdҽ göstҽrir 'y^yj siniflҽrdҽn başlayaraq şagird kollektivindҽ formalaşır? Onun osas mexanizmi nodҽn ibarotdir?
«ҽlaçı şagirdlҽ»' ~г lideri» statuslan arasında köklü fҽrqlҽr ҽmҽlҽ gҽlir. «sıntın Mҽlumdur ki, insan tҽbioti dҽyişҽ-dҽyişҽ özü do doyişir. Bu müddҽanın
Ҽlaçı şagirdlҽr bütün siniflҽrdҽ kollektivin hҽyatIn(j •• özlüyündҽ mühüm rol psixologiya, о cümlodҽn pedaqoji psixologiya elmi üçün metodoloji ohomiyyҽti
oynayırlar. Lakin onlar bir çox и п °л şagird kollektivinin liderinҽ çevrilҽ vardır. Insan xarici alҽmo aktiv surҽtdҽ tҽsir göstҽrir, mҽqsodyönlü foaliyyot
bilmirlҽr. Yeniye^ 3I,f yaşında uşaqlar artıq bir-birinin şҽxsi keyfıyyҽtlҽrinҽ dah prosesindo onu vҽ özünü şüurlu surҽtdҽ doyişir. Bu о demokdir ki, şҽxsiyyotin
diqqҽt yetirmҽyҽ başlayırlar. Yaş artdıqca, bu qiymҽt me 3 daha da dolgunlaşır. forma-laşmasının osasını mҽhz şüurlu aktiv foaliyyot toşkil cdir. Mҽsҽlҽnin
Böyiik mҽktҽblilҽr çox vaxt insanlarda ^-l 3£ qiymҽtlondirdiklҽri, lakin sinif pedaqoji cҽhҽtinҽ gҽldikdҽ iso ilk növbodҽ onu qeyd ctmҽk lazımdır ki, uşaq
yoldaşlarının çoxunda vҽ ö>fUS^ görmҽdiklҽri bu keyfıyyҽtlҽri mҽhz müҽllimlҽrin şҽxsiyyҽtinin formalaşmasına mҽqsod-yönlü tҽsir göstҽrmҽk üçün onun fҽaliyyҽti,
«adi» u etdiklҽri bҽzi şagirdlҽrdҽ görürlҽr: tҽdricҽn onlarla hesab|a °x sözü ilҽ birinci növbҽdҽ, osas (aparıcı) fҽaliyyҽti sҽmҽrҽli tҽşkil olunmalıdır. Şagirdlҽrin
oturub-durmağa, hҽtta özlҽrini bu vo ya digҽr rj0 3^3' onlara oxşatmağa omҽk torbiyҽsinҽ xüsusi diqqot yctirilmҽlidir. Onları ictimai faydalı ҽmҽyҽ
başlayırlar. rҽcҽdҽ psixoloji cҽhotdҽn hazırlamaq, ҽxlaqi şüur vҽ hisslorinin formalaşmasında
Bcloliklo dҽ sinifdҽ «adi» şagird qeyri-rҽsmi liderҽ c ictimai-faydalı fҽaliyyҽtdҽn daha somҽrҽl istifado ctmok zҽruridir.
Kollektivdҽ şҽxsiyyҽtlҽrarası münasibҽtlҽrin inkişafında h^'h^ İstor oyun, istҽr tҽlim, istҽrsҽ dҽ omҽk foaliyyotinin sҽciyyҽvi xüsusiyyoti
ҽlaçı şagird öz-özlüyündҽ onun rolunu oynaya bilmir vҽ oyn °Ç Ј Г vardır: onlann hamısı u ş a q k o l l c k t i v i şҽraitindҽ hҽyata kcçirilir.
a aa
bilmoz. ^

Mosolҽnin belҽ qoyuluşu uş kollcktivini şҽxsiyyҽtin formalaşmasınm şorti kimi Monoloji ünsiyyҽtdҽn forqli olaraq dialoji ünsiyyҽt onunla xarakterizo olunur ki,
nozord keçirmҽk imkanı verir. mҽnim söhbҽt etdiyim adam mҽnim tҽkcҽ haqqinda danışdığım predmetҽ deyil,
Uşaq kollektivinin özünomoxsus xüsusiyyҽtlҽri çoxdur. Ҽg birinci növbҽdҽ, «mҽnim özü-mo» münasibot bҽslҽyir. Onu da ҽlavo edҽk ki,
540 biz onu digҽr kollektivlҽrlҽ müqayisҽli surҽtdҽ nҽzҽrdҽn keçirsҽk, bir cҽhҽti ünsiyyotin forması homsöhbҽtin «тҿпҽ» boslҽdiyi foal münasibҽtindҽn
ayrıca qeyd ctmҽliyik: uşaq kollektivindo müollim vҽ ya tҽrbiyҽçi artıq bilavasito ası-lıdır. Ünsiyyҽtin dialoji forması miioyyon mҽnada ümumi
fonnalaşmış şoxsiyyҽtlҽrlҽ deyil, hҽlҽ fonnalaşan şҽxsiyyҽtlҽrlo iş aparır. Uşaq kollektiv ünsiyyot iqliminin olmasını, hҽmsöhbotlҽrin ümumi hisslorlҽ yaşa-
kollektivinin xüsusi tҽrbiyҽ funksiyası da mҽhz bununla şҽrtlҽnir. masını nҽzҽrdҽ tutur. Bu zaman «тҽп» istҽr-istҽmҽz «hisslҽrimi», «fikirlorimi»
Uşaq kollektivini psixoloji baxımdan sҽciyyolҽndirorkҽn iki mühüm başqa adamlarla bölüşҽ-bölüşҽ onlarla miixtolif mü-nasibҽt sisteminҽ daxil
mosҽloyҽ xüsusi diqqҽt yetirilmҽlidir: olduqca, «özümii» tanıyıram, özümün yeni keyfıyyҽtlҽrimi, xassolҽrimi
1. Uşaq kollektivindo cҽmiyyoto xas olan ictimai münasibҽtlor özünün görmҽyҽ başlayıram. Dialoji ünsiyyҽt şҽraitindҽ hҽmsöhbҽt adamlar bir-birinin
konkret ifadҽsini tapır. Uşaqların kollektivdaxili qarşılıqlı münasibҽtlҽr motivasiya sahҽsino, sҽrvҽt meyllҽrinҽ, hҽyat mövqcyino mühüm tҽsir
tҽcrübosini mҽnimsҽmҽsi onların şoxsiyyotinin formalaşması üçün hҽllcdici göstҽrirlor. Bu isҽ şҽxsiyyҽtin mҽnlik şüurunun, ҽxlaqi şüurunun, münasibҽtlҽr
ҽhҽmiyyҽto malikdir. Uşaq kollcktivi nҽinki uşaqlann bütun münasibotlҽrinin sisteminin vo s. formalaşmasında hҽlledici rol oynayır.
formalaşması, hom do inkişaf etmҽsi, keyfıyyҽtco dҽyişilmҽsi üçün on tosirli Belҽliklҽ, kollektiv uşaqlan ictimai-faydalı mҽsҽlҽlҽrin hҽllinҽ foal surҽtdҽ
sosial mühitdir. Bu münasibҽtlҽrin düzgün qurulması, tҽşkili tҽrbiyҽnin cҽlb etmҽklo onların ünsiyyot tҽlҽbatının nҽinki miixtolif formalarda tҽmin
sҽmҽrҽliliyi üçün vacibdir. cdilmҽsi, hom dҽ inkişafı üçün ҽlvcrişli şҽrait yaradır. Bu isҽ öz növbҽsindҽ
Şagirdlҽrdo mҽnovi kcyfiyyҽtlҽrin formalaşmasının köklҽrini do, birinci şҽxsiyyҽtin inkişafı üçün geniş imkanlar açır. Uşaq kollektivinin funksiyalan
növbҽdҽ, mohz burada kollcktivdaxili şҽxsiyyotlҽrarası münasibҽtlor çoxdur. Onlardan ikisini: uşaq kollektivinin tҽrbiyҽ vҽ ictimai-faydalı
praktikasının monimsҽnilmҽsindo axtarmaq lazımdır. Bu keyfiyyҽtlҽr funksiyalarını xüsusi qeyd etmҽk lazımdır. Bu funksiyalardan hansı ҽsasdır? Нҽг
çoxşaxҽlidir. Onların nüvosini birgo yaşayış tҽşkil edir. ikisi. Lakin göstҽrmҽk lazımdır ki, uşaq kollektivinin tҽrbiyҽ funksiyası onun
ictimai-faydalı funksiyası vasitҽsilҽ hҽyata keçirilir. Ҽks halda uşaq kollektivinin
2. Ҽgҽr biz uşaq kollcktivini unsiyyot aspektindҽ tohlil etsҽk, onun ikinci
tҽrbiyҽ funksiyası özlüyündҽ
mühüm xüsusiyyҽtini müҽyyҽn edo bilorik. Şoxsiyyҽtin fonnalaşması baxımından
ohҽmiyyҽtini itirir.
onun ünsiyyҽt prosesi ilҽ bağlı xüsusiyyotlorinin ohҽmiyyotini do ayrıca qeyd
Uşaq kollektivin tҽşkilindo onun ictimai-faydalı funksiyasının hҽyata
etmok lazımdır. Bu mҽsolҽni aydınlaşdıraq.
keçirilmҽsinҽ xüsusi diqqҽt yetirilmҽlidir. Bunun üçün bi-rincisi, fҽaliyyotin
Uşaq kollektivindo unsiyyot tipinin osas forması dialoqdur. Dialoji
mҽzmunu düzgün seçilmҽlidir. İkincisi fҽaliy-yҽt prosesindo bütün münasibҽtlҽr
ünsiyyotin monoloji ünsiyyotdҽn ҽn başhca psixoloji fҽrqi nҽdҽdir? Şҽxsiyyҽtin
sistemi birgҽyaşayış prinsipi ҽsasmda tҽşkil edilmҽlidir. Üçüncüsü, kollektiv
fonualaşmasında onlardan hansı - monoloq vo ya dialoq daha mühüm rol
nҽinki tҽşkil olun-malı, hom dҽ «öz-özünü toşkil etmolidir», yoni kollektiv öz
oynayir?
foaliyyotinin subyektinҽ çevrilmҽlidir. Bunun üçün kollektiv öz fҽaliyyҽ-tini
Monoloji nitqdo «başqa adam» passiv tamaşaçı kimi iştirak edir. Onun planlaşdırmalı, öz iizvlҽrinin işini vҽ davranışını kollektivin mҽqsҽdi vo sosial
(başqa adamın vҽ ya adamların) olması danışanı ancaq ünsiyyҽt situasiyasına normaları baxımından tҽnzim ctmҽli, onları qiy-mҽtlҽndirmҽli, ictimai rҽydҽn
daxil edir. Bu zaman «başqa adam» ҽsasҽn mҽnim özümҽ deyil, mҽnim tҽsirli vasitҽ kimi istifado etmҽlidir.
haqqında danışdığım predmetҽ (monoloqun mҽzmununa) münasibot boslҽyir. Moktobdo tolim işi tҽrbiyo işi ilҽ vҽhdotdo aparılır. Dors tҽlimin ҽsas
Tҽsadüfi deyildir ki, monoloq zamanı ünsiyyҽtin mҽqsҽdi do, nҽticosi do tҽşkilat forması olmaqla yanaşı, tolim-tҽrbiyҽ prosesi-
danışanın bir şҽxsiyyҽt kimi özünü ifado etmҽsi faktı ilҽ bağlıdır. Ünsiyyotin 542 nin elҽ vasitҽsini tҽşkil cdir ki, miiasir mҽktobin qarşısında duran bütün
hҽmin fonnası psixodiaqnostika planında, yҽni ınüvafıq şoxsiyyҽt üçün vҽzifҽlҽr mahiyyҽt etibarilo mҽhz orada holl olunur.
ҽhҽmiyyҽtli olan cҽhҽtlorin real mҽzmununun müoyyҽn edilmҽsindҽ olduqca Tolim prosesindo müollim on azı üç vҽzifҽni holl edir: о, a) şa-girdlҽrҽ elmin
qiymҽtlidir. ҽsaslan haqqinda biliklҽr verir, zҽruri bacanq vҽ vordişlҽr aşılayır; b) onlann bilik,
541 bacarıq vҽ vҽrdişlҽrҽ müstҽqil surҽtdҽ yiyҽlҽnmosi üçün idrak fҽaliyyotlҽrini
Psixoterapiyada monoloqdan geniş istifadҽ olunması da mҽhz inkişaf etdirir; v) cҽmiyyҽtimizin ideoloji, sosial, ҽxlaqi vҽ estctik toloblҽrinҽ mii-
bununla bağlıdır. vafiq olaraq şagirdlҽrin şҽxsiyyҽtini formalaşdınr vҽ tҽrbiyҽ edir.

Bu üç vҽzifo bir-birilҽ vҽhdҽtdҽdir vҽ birlikdҽ mҽktҽbin vahid tҽlim-torbiyo Başqa sözlҽ, psixoloqlar tҽdris prosesini elo toşkil ctmҽyi moslҽhҽt gördülҽr ki,
vozifҽsini tҽşkil edirlҽr. Onlan dors prosesindo песо nozҽro almaq olar? İlk şagirdlҽr onun bҽzi mҽrhҽlolҽrindҽ nҽinki bilavasitҽ müҽllimlҽ, hom do bir-birilҽ
baxışda sual adi görünsҽ do, miiasir psixo-logiyanin tolim vo tҽrbiyҽ nҽzҽriyyҽsi ҽlaqҽ saxlasmlar; pedaqoji tosir şagirdlҽrҽ bilavasitҽ (müҽllim -şagird) deyil,
üçün mosolonin belo qoyu-luşu prinsipial ohomiyyoto malikdir. Golin, suala dolayısı ilҽ (müҽllim - şagird - şagird) göstҽrilsin; dҽrsdo elo situasiya yaradılsın
cavab vcrmok üçün tolimin mҽzmunu vo tҽşkilat forması anlayışlarından istifado ki, şagirdlҽr biliklҽri valideynlҽrin vҽ müҽllimlҽrin xatirinҽ vҽ ya cҽzadan
cdok. qorxduğuna görҽ deyil, maraqla mҽnimsҽsinlҽr.
Tolim prosesi osason iki formada hҽyata keçirilir. Onlardan biri siniflo frontal iş, Şagirdlҽrin kollektiv tҽdris-idrak fҽaliyyoti aşağıdakı kimi tҽşkil olunur:
ikincisi iso fordi iş adlanir. Miiollim dorsin vaxt büdcosinin böyük ҽksҽriyyҽtini a) kollektivdo eyni vaxtda icra olunan iş (şagirdlҽr sinif yoldaş-
adҽtҽn frontal işҽ sorf cdir: о, bu zaman zahiron biitiin siniflo işloyir. Lakin lannın cavabını şҽrh edir, ona olavolor edir vo ya düzҽliş verirlor);
frontal iş prosesindo şagirdlҽrin bir-birilo olaqosini psixoloji sopkido tohlil b) iki şagirdin birgo işi;
etsok, görҽcҽyik ki, o, noinki zahiri, hom do son doroco mohdud xarakter v) qrup işi (qrupda on azı üç, on çoxu 6-7 şagird olur);
daşıyır: şagirdlҽr bir sırada, bir corgodo, bir partada otursalar da, bir yerdo q) qruplararası iş;
işlҽmirlҽr. Hor şagird fordi şokildo müҽllimin izahını qavra-yir, onunla bir ğ) frontal-kollektiv foaliyyot.
partada vo ya digor partada oturmuş şagirdlҽr kimi inşa işini fordi surҽtdҽ yazır, Nozҽrdҽn keçirdiyimiz iş formalanndan birincisindo kollektiv foaliyyot nolo
digor şagirdlҽr kimi müҽllimin toklif ctdiyi mҽsҽlҽni holl edir. Dҽrsdҽ iimumi sado xaraktcr daşıyır. İkincisindҽ kollektiv foaliyyotin olamotlori daha aydın
moqsҽd var, lakin sözün ҽsl mҽnasında kollektiv iş yoxdur. Ҽgor şagirdlҽrdҽn nҽzҽrҽ саф1г. Qrupla iş kollektiv foaliyyotin şҽrtlҽrini (iimumi moqsodin dork
hҽr hansı bi-risi yazı taxtasında cavab vcrҽn vҽ ya inşa yazan yoldaşına kömҽk olunması, vozifolorin moq-sҽdouyğun bölgüsü, qarşılıqlı asılılıq vo nҽzarҽt)
etmok istosҽ, onun bu hҽrҽkҽti ҽn yaxşı halda intizamsızlıq hcsab olunur; nisboton tam hҽyata keçinnҽk imkanı verir. Qruplararası işin toşkili ilo şagirdlҽ-
müҽllim onu, adҽtҽn, bu vo ya digor formada cҽzalandırır. rin kollektiv todris-idrak foaliyyoti daha yiiksok ohomiyyot kosb edir. Frontal-
Frontal iş kimi, fordi iş prosesindo do şagirdlorin bir-birilҽ olaqҽsindon kollektiv foaliyyot iso şagirdlҽrin todris-idrak foaliy-
sözün ҽsl mҽnasında danışmaq mümkün deyildir. Qҽribҽ mҽnzorҽ yaranır: 544 yҽtinin tҽşkilinin on yüksҽk sҽviyyҽsi kimi özünü göstҽrir. Adın-dan
şagirdlҽrin foaliyyotinin mühüm sahҽsini tҽşkil edҽn tolim mahiyyot etibarilo göründüyü kimi, bu zaman frontal iş elo tҽşkil olunur ki, şa-girdlorin todris-idrak
elҽ tҽşkil olunur ki, bu zaman onlann bir-birilo işgüzar (fonnal) ünsiyyҽti üçün foaliyyoti kollektivçilik prinsiplorino tamami-lo vo bütünlüklҽ cavab verir. (Dors
ҽslindҽ ҽlverişli şҽrait yaranmır. Mҽktҽbin osas vozifҽlҽrindҽn biri-birgҽ fҽaliy- prosesindo şҽxsiyyotlararası münasibҽtlor yaradılır, şagirdlҽr bir-birinҽ qarşılıqlı
yҽtdҽ foal iştirak etmok - onun on yaxşı tҽrbiyҽ vasitҽsi hesab olunduğu halda, kömok göstҽ-rirlҽr, onlar bir-birinҽ nҽzarҽt edir vҽ bir-birinin işini qiymҽt-
şagirdin tolim foaliyyotinin tҽşkilindo hҽmin cҽhҽt kifayҽt qodҽr nҽzҽrҽ lҽndirirlҽr.)
alınmır. Bu isҽ öz növbҽsindҽ onunla nҽticҽlҽnir ki, sinifdҽ şagirdlҽr arasında Belҽliklҽ dҽ şagirdlҽrin kollektiv todris-idrak foaliyyoti onlann qarşılıqlı
ҽlaqҽ vҽ münasibҽtlҽr bir münasibҽtlҽrinin inkişafında mühüm rol oynayir. Şagirdlҽrin bir-birilҽ ҽmҽkdaşlıq
543 çox halda başqa, ikinci dҽrҽceli, hҽtta bҽzҽn pedaqoji cҽhou zҽrҽrli etmҽsi vҽ qarşılıqlı yoldaşlıq kömҽyi dҽrsdҽ ҽlverişli emosional iqlim yaradır.
foaliyyot növlҽri ҽsasında ҽmҽlҽ gҽlir. Kollektiv todris-idrak foaliyyoti prosesindo şagirdlҽrin tҽlim motivlҽri yeni
Belҽliklҽ, tҽhsilin tҽrbiyҽ vҽzifҽlҽri ilo tҽlim prosesinin ҽnҽnҽvi formaları keyfiyyҽtlҽr kosb edir. Onlann idrak maraqları fonnalaşır, sosial foallığı artır,
arasında ziddiyyҽtlҽr müşahidҽ olunurdu Qabaqcıl müҽllimlҽr bu cҽhҽti görür vҽ emosional-iradҽ sahҽsinin, qabiliyyҽtlori vҽ meyllҽrinin inkişafı üçün olverişli
tҽnqid edirdilҽr. Onlar vo ziyyotdon çıxış yolunu dҽrsdҽ ağırlıq mҽrkҽzini frontal şҽrait yaranır. Ҽn başlıcası isҽ onlarda mҽsuliyyҽt hissi, kollektivçilik,
işdҽn fordi iş sahҽsinҽ keçirmҽkdҽ görürdülҽr. müstҽqillik, işҽ yaradıcı münasibҽt formalaşır.
Bu yol doğrudurmu? Şübhҽsiz ki, doğrudur. Ҽgҽr tҽlimıu fordilҽşdirilmҽsi Bir cҽhҽti dҽ ayrıca qeyd etmҽk lazımdır: psixoloqlar son zamanlar unsiyyot
şagirdlorin qabiliyyҽtlҽri, meyllori vҽ maraqları haqqında elmi cҽhҽtdҽn mötҽbҽr şҽraitindҽ psixi proseslorin xüsusiyyҽtlҽrini öyrҽnmҽyҽ başlamışlar. Bu
mҽlumata ҽsaslanırsa, faydalıdu. Lakin tҽcrübҽ göstҽrir ki, kütlҽvi mҽktҽb istiqamҽtdҽ aparılan eksperimentlҽrin iimumi sxemi fordi vo birgo foaliyyot
şҽraitindҽ, belo bir mühüm vҽzifҽnin hҽlli hcç do asan deyildir. şoraitindҽ psixi (osasҽn koqnitiv) proseslҽri müqayisҽli tҽhlil etmҽkdҽn ibarҽt
Bҽs, çıxış yolunu harada axtarmalı? Ölkҽmizin psixoloqları bu suala olmuşdur. Birinci halda adi (yaxşı işlҽnilmiş) eksperimental qaydalardan, ikinci
tamamilҽ aydın cavab verdilҽr: onlar uşaq kollektivindo ün-siyyotin halda isҽ qoşa (ikinҽfҽrlik) eksperiment prinsipindon istifado olunmuşdur. Birinci
qanunauyğunluqlarını nҽzҽrҽ alaraq dorsi ş a g i г d -l o r i n k o l l e k t i v vo ikinci halda tҽdqiqat metodikasında ҽsas fҽrq bundan ibarҽt olmuşdur ki, qoşa
t ҽ d r i s - i d r a k f ҽ a l i y y ҽ t i ҽsasında tҽşkil etmҽyi tҽklif etdilҽr. eksperimentdҽ iştirak edҽn adamlar bu vo ya digҽr tapşırığı birlikdҽ unsiyyot

şҽraitindҽ hҽll etmişlҽr. Psixoloqlar sensor-perseptiv proseslorin, tҽsҽvvürlori, Müollimlҽrlҽ şagirdlorin münasibҽtlҽri şҽxsiyyotlorarası münasibotlҽrin
mnemik vҽ fıkri proseslorin xüsusiyyҽtlҽrini bu istiqamҽtdҽ müqayisoli tҽdqiq özünҽmoxsus sahҽsini tҽşkil edir. Bu о demokdir ki, pedaqoji ünsiyyotdҽ
etmişlҽr. onlann hor ikisi - müollim do, şagird do şҽxsiyyot kimi iştirak edirlor, başqa
Eksperimentlҽr ҽsaslı surҽtdҽ göstҽrir ki, ünsiyyҽt şҽraitindҽ özünҽnҽzarҽt sözlo, pedaqoji ünsiyyoti do «S-О» diisturu ilo deyil, «S-S» diisturu ilo
proseslҽri xüsusilҽ aktivlҽşir, insan özünün idrak fҽaliyyҽtini şüurlu surҽtdҽ xarakterizo etmok olar.
tonzim etmҽyҽ başlayır. Psixi proseslorin mҽhsuldarlığı artır vҽ s. Müollim - şagird münasibҽtlҽri işküzar (rosmi) münasibҽt-lҽrdir. Axı,
Biz şagirdlҽrin kollektiv todris-idrak fҽaliyyҽtindҽn danışarkҽn, bu cohoti şagirdlor müҽllimlҽrlҽ öz-özlüyündҽ deyil, hҽmişo
dҽ nҽzorҽ almalıyıq. Qabaqcıl müҽllimlҽrin tҽcrübҽsi göstorir ki, dors kollektiv 546 sosial qrupun - sinfın, miioyyon tҽşkilatin vҽ s. üzvü kimi münasibotҽ
iş formaları ҽsasında tҽşkil edildikdҽ, şagirdlҽrin idrak foaliyyotinin girirlҽr. Müҽllim iso pedaqoji kollektivi tҽmsil cdir. Onların qarşılıqlı
aktivlҽşdirilmҽsi üçün xiisusilo ҽlverişli şҽrait yaranır. münasibҽtlҽrinin xarakteri «Mҽktҽb nizam-namҽsi», «Şagirdlҽr üçün
Aydın mosҽlҽdir ki, şagirdlorin kollektiv todris-idrak qaydalan> vo s. ilo miioyyon olunur. Özünün bu xüsusiyyҽtinҽ göro
müҽllimlҽrin şagirdlҽrҽ münasibҽti bir çox cohҽtdҽn şagirdlҽrin bir-birilo
545
münasibҽtlҽrinin xaraktcrini miioyyon edir. Müҽllim - şagird münasibҽtlҽri
157-35
ҽlverişli olduqda, şagirdlҽr arasında da münasibotlҽrin sҽmҽrҽli inkişafı üçün
fҽaliyyҽtinin tҽşkilini universal tҽlim vҽ torbiyo üsuluna çevirmok olmaz. şҽrait yaranır. Bu isҽ şagird kollektivinin formalaşmasının şҽrtlҽrindҽn biridir.
Müҽllim onu frontal vҽ fҽrdi işlҽ üzvi şokildo ҽlaqҽ- Sinifdҽ kollektiv rabitҽlorin inkişafı iso, öz növbҽsindҽ, müҽllimlҽ şagirdlҽrin
lҽndirmҽyi bacarmalıdır. ünsiyyotini asanlaşdırır.
Nҽhayҽt, bir mühüm mҽsҽlo haqqinda. Biz yuxarıda uşaq kollektivindҽ Müollim - şagird münasibҽtlҽri tҽlim prosesinin sҽmҽrҽli olmasının mühüm
ünsiyyҽtin ancaq bir tҽrҽfıni - şagirdlҽrin bir-birilo ünsiyyҽti mҽsҽlҽsini nҽzҽrdҽn şҽrtlҽrindҽn birini tҽşkil edir. Sinifdҽ mҽnҽvi-psixoloji iqlim, birinci növbҽdҽ,
keçirdik. Onun ikinci mühüm tҽrofini müҽllimlҽrlҽ vҽ tҽrbiyҽçilҽrlҽ şagirdlҽrin mҽhz hҽmin münasibҽtlҽrlҽ miioyyon edilir. Bu cohoti nҽzorҽ almadan şagirdlҽrin
ünsiyyҽti tҽşkil edir. bilik, baca-rıq vҽ vordişlҽrҽ yiyҽlonmҽsi prosesini tҽhlil etmҽk sҽhv olardı. Tҽkcҽ
bir cohoti qeyd edok: biz artiq bilirik ki, yaddasaxlama prosesi bir cox cohҽtdon
Müҽllimlҽrlҽ (tҽrbiyoçilorlҽ) şagirdlorin ünsiyyҽti özüno-mҽxsus ünsiyyҽt
şagirdin emosional vҽziyyҽtindҽn asılıdır. Eyni sözlҽri digor psixi proseslor
sahҽsidir. Ünsiyyotin bu növünҽ p e d a q o j i ü n s i у у ҿ t deyilir.
haqqinda da demok olar. Müollim-şagird münasibҽtlҽrinin psixoloji noticolori
Şagirdin bir şҽxsiyyҽt kimi inkişafında pedaqoji ünsiyyҽt böyük ҽhҽmiyyotҽ
belodir.
malikdir. Görkҽmli pedaqoqlar- Ü. Hacıbҽyov, A. Makarcnko, H. Cavid, A. Şaiq,
Todris materialinm monimsonilmosi tokco onun mozmunu, tolim iisullan vo
A. Makovelski, H. hüseynov, V. Suxomlinski, M. Arif, Y. Mҽmmodoliyev, A.
s. ilo deyil, hom do şagirdlҽrin müҽllimo münasibҽti ilo şҽrtlҽnir. Xüsusilҽ aşağı
Qarayev, Ҽ.Scyidov, Ҽ.Zҽkizado, M.Mchdizado, A.Abbaszadҽ, F.İbrahimboyov,
siniflҽrdҽ, habelҽ V-VI siniflҽrdo «yaxşı müҽllim yaxşı fҽnn» demokdir. Şagirdlҽr
Ҽ. Sul-tanlı, Ҽ. Dҽmirçizade, M. Mҽhҽrrҽmov ve başqalannın öz şagird vҽ
adҽtҽn sevdiklҽri müҽllimlҽrin dҽrsino xüsusi maraq göstҽrirlor.
tҽlҽblҽri ilҽ münasibҽtlҽri ҽsl tҽrbiyҽvi tҽsir vasitҽsi olmuşdur. Öz mҽnalı hҽyatını
Şagirdlҽr müҽllimlҽri adҽton bir-birilҽ müqayisҽ edir vҽ onları
gҽnc noslin tҽrbiyҽsinҽ hosr etmiş bu elm fҽdailҽri vҽ ҽsl xalq müollimlҽrinin öz
qiymҽtlondirmҽyo başlayırlar. Bu zaman şagirdlҽr miixtolif meyarlardan istifado
yetirmolҽri ile söhbҽtlҽri mҽnalı hҽyat mҽktҽbi idi. Onlar neçҽ-neço goncin hҽyat
edirlor. Homin meyarlardan ikisi xüsusilҽ mühümdür: şagirdlҽr müҽllimlҽri
yolunun müoyyҽn edilmosindo, bir vҽtondaş. alim, şair, müollim, ҽn başlı-cası iso
qiymҽtlondirҽrkҽn, bir torofdon, tҽlimin keyfiyyҽtino, digor torofdon, müҽllimin
gözҽl insan kimi formalaşmasında ҽvҽzsiz rol oynamışlar.
şagirdlҽrҽ münasibҽtinҽ xüsusi diqqot yetirirlor.
Şagirdlҽrin şҽxsiyyҽtinin inkişafını şertlҽndirҽn müxtҽlif amillҽr içҽrisindҽ
Müҽllimin yüksҽk erudisiyaya malik olması, ҽlavo biliklҽr vermҽsi,
onların müҽllimlҽrlҽ münasibҽti xüsusi yer tutur. Müҽllimlҽ şagirdin bir-birilҽ
materialı maraqlı vҽ anlışıqlı şҽrh etmҽsi, «uşaqların» müstҽqil mühakimҽlҽrinҽ
qarşılıqlı tҽsiri şҽxsiyyҽtin fonnalaş-masının mühüm bir mҽrhҽlҽsinҽ tҽsadüf cdir.
hҽssaslıqla yanaşması, pedaqoji mҽha-rҽti şagirdlҽr üçün çox ohҽmiyyҽtlidir.
Mahiyyҽt ctibarilҽ elҽ bir pedaqoji problem yoxdur ki, о, bu vo ya digor dorocodo
Onlar müҽllimin xeyirxahhğını, sҽmimiliyini, ҽdalҽtli olmasını, tҽlҽbkarlığı
müollimlo şagirdlҽrin qarsılıqlı münasibotlҽri ilo bağlı olmasın. Müollimin şagird
hörmҽtlo ҽlaqҽlҽndirmosini yüksok qiymҽtlҽndirirlҽr. V-VI sinifdҽn başlayaraq
şҽxsiyyҽtinҽ diqqҽtlҽ yanaşması, tҽlҽbkarlığı hörmҽtlo ҽlaqҽlҽndirmҽsi, onun
ҽdalҽtli qiymҽt, obyektiv cҽza vҽ rҽğbҽtlon-dirmҽ müҽllim-şagird
qüvvҽlҽrinҽ inanması - müҽllimlo şagirdlҽrin qarşılıqlı münasibҽtlori üçün
münasibotlҽrindҽ mҽrkҽzi momentҽ çevrilir. Bu mühüm problemlҽrin holli
hollcdici olan bu cҽhҽtlҽrdon hor birinin ohomiyyoti böyükdür.

prosesindo müҽllimin bir şexsiyyҽt kimi keyfıyyҽtlҽri üzҽ çıxır. Şagirdlҽr hҽmin adamlarm hakimiyyҽt iddiasında olduqları hamıya mҽlumdur. Ҽgor kimsҽ bunu
keyfiy-yҽtlҽri görür vo qiymҽtlҽndirirlҽr. bilmirSҽ, o, уатһг» (Ҽ.K.).
Pedaqoji ünsiyyҽtin bir mühüm xüsusiyyҽtini do ayrıca qeyd etmҽk lazımdır: Hҽmin mҽrhҽlҽdҽ siyasotҽ qoşulmağın, yҽni partiyaya qobul olunmağın
o, istҽr şagirdin müollimҽ, istҽrsҽ dҽ müollimin şagirdҽ inam vҽ ctibarına ikinci osas motivi heç olmazsa otrafdakılardan fҽrqlҽnmok, cvdҽ, ailҽdҽ
ҽsaslanır. Ҽgor müollimlo şagird arasında bele münasibҽt yaranırsa, müҽllim «vacibliyini» (partiyaçı olmasını) nҽzҽro çatdırmaqla «psixoloji müdafio» vo ya
onun tҽlҽblҽrini adekvat surotdҽ qavrayır vҽ qҽbul edir. Şagirdlҽr müҽllimo «kompensator mcxanizmin» horҽkҽtҽ gҽtirilmҽsi vasitosi kimi çıxış edirdi.
inandıqda ona kömok üçün müraciot edir, onları narahat edon mҽsolҽlҽri onunla Qeyd edilҽn hor iki halda siyasotҽ qoşulmaq ҽsasҽn «şҽxsi motivlҽrlҽ»
bölüşürlҽr. Bunun üçün müҽllim öz şagirdlҽrinin problcmlҽrini düzgün başa şҽrtlҽnir. Lakin bir sıra hallarda ауп-ауп şҽxslҽrin «partiyaya daxil olması»,
düşmҽli, hҽmişҽ xeyirxah mövqc tutmalı, hotta sinifdo konfliktli şorait «siyasҽto qoşulması» geniş ictimai motivlҽrlҽ dҽ şҽrtlonҽ bilordi. «Ümumun
yarandıqda belҽ şagirdin şҽxsiyyotinҽ hörmҽt etmolidir. Ҽmҽkdaşlıq xcyrino müҽyyon sosial proscslҽrҽ tҽsir cdҽ bilmok imkanı oldҽ etmҽk» motivi dҽ
pcdaqogikası «müҽllim-şagird» miinasibotlҽrinin xaraktcrini köklü surҽtdo ayrı-ayrı şoxslҽrin «siyasi foaliyyotindҽ» miihüm ycı tuturdu. Respublika-mızda
dҽyişir. bclҽ siyasi xadimlҽr az olmamışdır. Ҽlbҽttҽ, zaman vҽ şҽraitlҽ bağlı onların
Müҽllimin votondaşlıq mövqeyi, sözü ilo işinin vohdҽt tҽşkil ctmҽsi, rastlaşdıqlan maneҽ vo mohdudiyyotlor ııo/ordon qaçınla bilmҽz.
şagirdlҽrҽ tҽlqin etdiyi idcallara öz ҽmҽllҽri ilҽ cavab vermҽsi, böyük tҽsir gücünҽ Sovetlҽr İttifaqının dağılması ilo insanlann siyasҽtҽ qoşulması motivlҽri vo
malik olan şoxsi nümunҽsi vҽ s.-nin do ohҽmiyyҽtini xüsusi qcyd ctmҽk lazımdır. imkanları tamamilҽ başqa olmuşdur. (Tҽsadüfı deyildir ki, mҽhz son dövrlҽrdҽ
psixologiya dorsliklorino siyasi foaliyyotin psixologiyası problemlҽri daxil
edilmişdir.)
5. İnsan vҽ siyasҽt, yaxud siyasҽtҽ qoşulmanın başlıca motivlҽri Burada müstҽqilliyo can atan geniş kütlҽnin «siyasiloşmesi» motivlҽri ilk
növbҽdҽ vҽtҽnin, xalqın talcyilo bağlı problcmlorin ortalığa çıxması vo totalitar
Keçmiş Sovctlҽr İttifaqının dağdması ilҽ sovct mҽkanında ucniş bir rcjimdҽn yaxa Cjartannaq imkanlannın yaranması ilҽ olaqҽdar olmuşdur.
siyasiloşmo, kütlҽ arasında siyasi fҽallıq artmağa başladı. Bunun da bir sıra sosial Bütün keçmiş sovet respublikala-nnın ҽksҽriyyҽtindҽ Sovctlҽr İttifaqının
vo psixoloji sҽbҽblҽri vardır. Keçmiş sovetlor mҽkanında ümıımon comiyyҽt
dağılması ilҽ ҽlaqҽdar olaraq baş vcrҽn proscslҽr, onlann osas istiqamotlҽri,
müҽyyҽn siyasi ideoloji prinsiplҽr ҽsasında qurulmuşdu, zümrҽ vo tҽbҽqҽlҽrin,
kütlo içҽrisindҽ siyasi fҽallığın güclҽnmosi müҽyyҽn ümumi cohҽtlҽro malik
ümumҽn kütlҽnin sosial siyasi fҽallığı morkҽzdҽ tҽşkil olunurdu vҽ
olmuşdur. Ҽksҽr rcspublikalarda xalq cobholorinin yaran-ması, siyasi
istıqamotlonirdi, «vahid mҽqsҽdҽ» xidmot edirdi. Bunun ücün comiyyҽt
hakimiyyҽti olҽ almağa, totalitar rcjim tolҽblorindҽn
miqyasmda «vahid partiya» yaraddmışdı, hҽr şey yalnız onun göstҽrişi ilo ola
549 uzaqlaşmağa can atmalan oxşar cҽhҽtlҽrҽ malik olmuşdur, lakin nҽticҽlҽri
bilҽrdi. Hҽmin dövrdҽ ауп-ауп adamlann siyasҽtҽ qoşulması yalnız homin
isҽ bir-birindҽn ciddi surҽtdҽ fҽrqlҽnmişdir.
partiyaya daxil olmaq, onun üzvü kimi mҽhz onun «rҽhbor göstҽrişlҽrini» ycrinҽ
Ҽlbҽttҽ mҽsҽlҽnin siyasi tҽrҽfı hansı qüvvolҽrin hҽmin siyasi proseslҽrdҽn öz
yetirmok sahҽsindҽ o/ toallığını göstoro bilҽrdi. Yҽni «vahid siyasi partiya»,
eqoist mҽqsҽdlҽrinҽ nail olmaq, öz rejimlҽrini ya-ratmaq üçün песо istifado
«vahid siyasi fҽallıq istiqamҽti» mümkün idi. Hҽmin istiqamҽtdҽn konara çıxmaq,
etmҽlҽri siyasҽtşünaslığın problemlҽri-dir, ona görҽ dҽ burada mҽsҽlҽnin psixoloji
başqa cür hҽrҽkot etmok «partiya nizamnamҽsini pozmaq» hesab edilirdi. Başqa
tҽrҽfınҽ diqtot yctir-mҽk zҽrurҽti ön plana keçir. Buna görҽ do burada ilk növbҽdҽ
sözlo siyҽsҽtҽ bu yolla qoşulan şҽxs yalnız «partiyanın iradosinin» ycrinҽ
siyasi fҽaliyyҽtin psixologiyasının bҽzi ümumi cҽhotlorinҽ toxunula-caqdır.
yetirilmosi üçün bir vasitҽ vҽ ya «yuxarıdan golon göstorişlorin sözsüz icraçısı»
olurdu. Çünki «уихапшп qҽrar vҽ göstҽrişlҽri» aşağıdakdar tҽrofındҽn sözsüz Adotҽn qeyd edirlor ki, insan bioloji, fizioloji, sosial varliq olduğu kimi hom
548 yerinҽ yetirilmҽli idi. Bclҽ bir sosial şҽraitdҽ heç kҽs «partiyanm iradҽsi do siyasi varlıqdır. Çünki о, miioyyon siyasi münasibҽtlҽr sferasında olur.
ҽleyhinҽ gcdo bilmҽzdi». Burada partiya xҽtti ilo totalitar bir rejimin mövcudluğu Hakimiyyotlo miioyyon miinasibotdo olarkҽn, yҽni öz ictimai vҽzifҽsini yerino
tҽmin olunurdu. Elo buna görҽ do «vahid partiyaya» qҽbul xüsusi tolҽblҽr yetirorkon, öz vҽtҽn-daşlıq hüququnu vҽ azadlığını, öz fҽaliyyҽtilҽ bağlı aldığı
ҽsasında hҽyata keçirilirdi. Partiyaya qobul olunmaq yҽni «siyasotҽ qoşulmaq maaşla, seçib-seçilmҽk hüququ vҽ s. bağlı münasibҽtlҽrini tonzim etmҽk üçün
istoyonlorin» osas iki motivi ön plana keçirdi: «тиоууҽп vҽzifo almaq» (çünki siyasoto qoşulmuş olur. Başqa sözlҽ, hakimiyyoto tabe olur vҽ ya ondan istifado
hҽmin partiyanın üzvü olmayan şoxslҽr песо dcyorlor «vacib vҽzifolҽrҽ» tҽyin edir. Bu mҽnada siyasi psixologiyada insanlar xüsusi münasibҽt sferasında, yoni
oluna bilmҽzdilor). Ҽslindҽ bu, siyasҽtҽ qoşıılan şҽxslҽrin mühüm motivlorindҽn «insan - siyasot -hakimiyyot» üçbucağı münasibҽtindҽ nҽzҽrdon keçirilir. Yoni
biridir. Bu mҽnada bclҽ bir fikirlo razdaşmaq olar ki, «siyasҽtlҽ moşğul olan
insan hakimiyyot vo siyasot olmadan öz votҽndaşlıq keyfıyyҽtlҽrini qoruyub

saxlaya bilmoz. Siyasot hakimiyyotin mҽzmununu tҽşkil edir. Bu monada insan, nüfiızunu itirҽ, «köhnҽlҽ» bilor. Bu monada siyasot hom dҽ axtarışdır. Siyasҽtҽ
istҽr-istҽmҽz, siyasҽtdҽn vo hakimiyҽtdon asılı voziyyotdo olur, lakin homin qoşulan adam, xüsusҽn siyasi liderlҽr hakimiyyotin inkişaf dinamikasını, onun
miinasibot vo asılılıq ayn-ayn adamlarda miixtolif soviyyodo olur. Bununla aqibҽtini qabaqcadan görmҽyi, onu proqnozlaşdırmağı bacarmalıdır. Belo bir
olaqodar olaraq insanlar başqa-başqa psixoloji ҽlamҽtlҽr vo keyfiyyotlor kosb fıkirlҽ razılaşmaq olar ki, siyasҽtçi proqnoz vcrmirsҽ, miioyyon hadisolҽrin
cdir. inkişafına miinasibot bildirmirso siyasҽtlҽ mҽşğul olmamalıdır. Bu mҽnada
Burada iki qobil insan psixologiyasi diqqoti colb cdir: professional siyasҽtçi xüsusi intcllektual qabiliyyҽtҽ, ilk növbҽdҽ analitik
a) «siyasoto qodor insan», bclolori hakimiyyoti tobii yaşayış şҽraitinin tosiri tҽfokkür qabiliyyҽtinҽ, fıkir çevikliyinҽ vҽ tҽfҽkkür müstҽqilliyinҽ, dҽrin tҽnqidi
kimi başa düşür vҽ siyasҽtlҽ, onun foaliyyot göstҽr-mҽ qanunlan ilҽ maraqlanmır; ağıla malik olmalıdır. Tofҽkkür steriotipi siyasҽtçi iiçün ciddi folakҽtdir. Düzgiin
b) «siyasi insan» isҽ öz mҽnafeyi naminҽ hakimiyyҽtin foaliyyot vҽ çevik siyasot ilk növbҽdҽ tofokkür çevikliyi, hadisҽlҽrin sҽbҽb vo nҽticҽlҽrini,
göstҽrilmosinҽ müdaxilҽ edir, qarışır vҽ siyasotlo hakimiyyҽtin toşkili vҽ ya onu törҽdҽn proseslҽri dҽrindon tҽhlil etmҽk, vaxtında vo düzgün nҽticҽ
quruluş vahidi, yaxud vasitҽsi kimi maraqlanır. çıxarmaqla yanaşı, onlann inkişaf meyllҽrini düzgün müҽyyҽnlҽşdirmҽyҽ qabil
Ҽlbҽttҽ, insanin siyasҽtdҽ iştirakı miixtolif sҽviyyҽlҽrdҽ ola bilor vo hor bir olmaq demokdir.
soviyyҽnin öz psixoloji xiisusiyyotlori var. 551
Siyasot adamının psixoloji-siyasi kcyfıyyotlҽri onun siyasi foallığında, siyasi Bu mҽnada siyasҽt dҽrin elmi tҽfҽkkür, yüksҽk intellekt tҽlҽb cdir, о siyasi
davranışında, siyasi işindo vo siyasi foaliy-yҽtindҽ tozahiir cdir. afyora vҽ ya afcristlik deyil. Bununla ҽlaqadar olaraq Hersoq de Roqanın
Siyasi fҽallıq siyasҽtin mҽqsodҽuyğunluğunıın inikasıdır. Ҽgor siyasi sözlҽrini xatırlamaq yerinҽ düşҽr: «siyasi idarҽetmҽ mҽharҽtindҽn çҽtin heç bir
rcaktivlik - oks miinasibot insanin siyasi hakimiyyotin şey yoxdur»: hҽtta bu sahҽdҽ ҽn tҽcrübҽlilҽr do ölüm ayağında etiraf etmişlҽr ki,
550 tosirino mocburi rcaksiyasıdırsa, idarҽetmҽ sҽ-nҽti sahҽsindҽ yenҽ dҽ özlҽrini naşı (noviçok) hesab etmişlҽr.
amma siyasi fҽallıq - vҽtҽndaşın psixoloji- Bunun sҽbҽbi odur ki dövlҽtin idarҽ olunmasının bütün dövrlҽr üçün yarayan
siyasi özünühorҽkҽtidir. möhkҽm vҽ qҽti qaydalannı tapmaq mümkün deyildir1.
Siyasi tҽbliğatın, seçki kampaniyalarının psixologiyasının baslıca qayҽsi Bu mҽnada siyasi fҽaliyyҽt hҽm sosial qiymҽti, hom dҽ ciddi nҽticҽsi olan
ҽhalinin siyasi fҽallığını idarҽ etmҽyҽ yönҽlmiş olur. Nҽinki partiya tҽbliğatı foaliyyot növüdür vҽ insandan gҽrgin fıziki vҽ psixoloji cncrgiya tolob cdir.
işçilҽrinin (muzdlu, yaxud maaşla işlҽyҽn şҽxslorin, strukturların, birliklorin) ҽsas Bҽzҽn bu vҽ ya digҽr şҽxslҽrdҽ siyasҽtҽ sҽrf olunan iş qüvvҽsi mümkünlik hҽddini
işi qarşıya qoyulmuş mҽqsҽdҽ nail olmaqdır. Bir sıra hallarda bu cҽhҽt qeyri-etik keçir vҽ nҽticҽdҽ siyasҽtçidҽ streslҽr, çaşqınlıq, deprcssiya vҽziyyҽtlori yaranır,
yol vҽ vasitҽlҽrdҽn, hҽtta zorakılıq fonnalarından istifado yolu ilҽ hҽyata kcçirilir. hotta onların tolof olmasına gotirib çıxarır. Belo siyasi foaliyyotin mҽhsulu vҽ ya
Bu cҽhҽtdҽn dövlҽt orqanları, ordu vo s. dҽ qarşıya qoyul-muş «partiya dҽyҽri, ya müҽyyҽn siyasҽtçilҽrin mҽşhurlaşması, onlann geniş kütlҽlҽrin
mҽqsҽdinҽ» (bҽzҽn do ayrı-ayrı qrup vҽ zümrҽlorin mҽnafcyinҽ) nail olmağa rҽğbҽtini, mҽhobbotini, yaxud da qҽzҽb vҽ nifrҽtini qazanmaq olur.
yönҽldilir. Demҽli, siyasi omҽk mҽhsuldar foaliyyot kimi özünün moqsodinҽ malik olur,
Siyasi davranış siyasҽtin mҽqsҽdyönlülüyü ilo tonzim olunur, bunun üçiin müҽyyҽn omҽliyyatlann kömҽyilҽ hҽyata keçirilir, xüsusi predmeti, vasitҽsi vҽ
sosial, iqtisadi vҽ milli amillҽrdҽn istifado edilir. nҽticolori olur.
Siyasi davranışın mohsulları, nҽticҽlҽri siyasi sҽnҽdlҽr, aksiyalar, partiyanın, Bu cҽhҽtdҽn siyasi foaliyyot digҽr foaliyyot sahҽlori kimi, xüsusi psixoloji
onun liderlҽrinin iqtisadi vo sosial hҽrҽkҽtlҽri formasında miişahidҽ edilҽ, tҽsbit struktur vҽ tosir vasitҽlҽrinҽ malik olur. Burada intellektual ckspansiya, hüquqi
oluna, qiymҽtlҽndirilҽ bilҽr. tҽnzimctmҽ, iqtisadi mҽcburiyyҽt vҽ fıziki tozyiq daha qabarıq surotdҽ nҽzҽrҽ
Siyasi foaliyyot şuru mҽqsҽdin tosirilҽ yaranır. Bu mҽnada siyasot do - çarpır. Yҽni kim hansı yola üstünlük verir mҽsҽlҽsi psixoloji cҽhҽtdҽn xüsusi
professional ҽmҽk fҽaliyyotidir, hotta clmi-praktik fҽaliyyҽtdir. Yoni siyasot do ҽhomiyyҽtҽ malikdir. Çünki seçilҽn tҽsir üsulu müxtҽlif nҽticҽlҽro gҽtirir.
xüsusi elm sahҽsidir. Onun osas prcdmeti hakimiyyҽtdir, «hakimiyyҽtin psixoloji Bununla bҽrabҽr, siyasoto qatılan şoxslҽrin siyasi tҽrbiyҽsinin psixoloji
sahҽsidir». Siyasot - ilk növbҽdҽ hakimiyyotin tҽşkilinin vo foaliyyot göstҽr- cҽhҽtlҽri do çox vacibdir. Burada siyasoto qatılan şҽxslҽrdҽ özüno nҽzarot,
mҽsinin namҽlumluğu ilo mübarizodir. Sonra iso hakimiyyotin qruplar, siniflor, özünütonzim, özünüidarҽetmҽ, özünü-tҽrbiyo gҽrҽk ön plana keçsin.
şҽxsiyyҽtlor arasında bölgüsünün hҽyata keçirilmҽsidir. Onu nozҽrdҽn qaçırmaq
Bu cҽhҽtlҽrlҽ yanaşı onlarda sҽrvҽt meyli vҽ mҽnҽvi keyfıyyҽtlҽrdҽ oxlaqi
olmaz ki, hakimiyyotin amal vҽ mҽqsҽdlҽrindon asılı olaraq onun hҽyata
cҽhҽtlorin üstünlüyü vacibdir. Bu mҽnada hҽqiqi siyasҽtçinin ҽmҽyinin prcdmcti
keçirdiyi siyasot miixtolif sҽciyyҽli olmaqla borabor, çox tez bir müddotdo
xalqın psixoloji, iqtisadi, sosial, demoqrafık vҽ s. voziyyotidir. Yoni ҽhalinin

psixoloji-siyasi voziyyҽti siyasҽtҽ qoşulan şoxslҽrin vo ya professional siyasҽtçi- 553 hakimiyyҽtin vҽ onu idarҽ edҽnlҽrin psixologiyasını nҽzҽrҽ almaq ҽsasında
lҽrin daima diqqҽt morkҽzindo olmalıdır. Ҽgҽr siyasҽtcinin öz qurulmalıdır.
Bu cҽhҽtdҽn siyasҽtçi omҽyinin ҽsas vasitҽlҽri ilk növbҽdҽ kütlonin şüuruna
1 Bax: Psixologiya. A.A.Krılovun rcdaktҽsi altında. M. 1998, sҽh. 530. yol tapmaq (yҽni ideologiyanın yayılması, fikir vo hisslҽri zobt ctmok moharҽti),
hüquqi tҽnzim - kütlҽnin ziyanına olan qanunların dҽyişdirilmҽsinҽ vadar etmҽk,
552 şҽxsi mҽnafcyi onun siyasi
fҽaliyyҽtindҽ dominantlıq kҽsb edҽrsҽ, iqtisadi güzҽştlorҽ nail olmaq (golir vo xorclorin reformasına nail olmaq),
belo şҽxslҽri siyasҽtçi deyil, siyasi miiqavimot vo toziqo eyni yol la cavab vermoyҽ hazır olmaqdır. Siyasҽtçi konkret
fınldaqçı adlandırmaq psixoloji cҽhҽtdҽn şҽraitdҽ homin vasitolordon birini vo ya eyni zamanda bir neçosini seçҽ bilor.
daha adekvat olur, çünki belҽlҽri siyasi Ҽlbҽttҽ, homin tosir vasitҽlҽri seçilҽrkҽn burada risk vo mҽsuliyyҽt çox böyük
foaliyyoti ҽslindҽ tҽhrif cdir, ondan öz olur. Bunun üçün siyasҽtçi şҽxsi inteqral keyfiyyҽtlҽrҽ do malik olmalıdır. Burada
eqoist moqsodlori naminҽ istifado etmҽk siyasҽtçinin inkişaf etmiş özüno nҽzarҽt, özünü idarҽetmҽ qabiliyyҽti,
üçün bir vasito kimi bҽhrҽlҽnirlҽr. özünütҽnzimi mühüm rol oynayır. Emosianallıq, çılğınlıq, düşünülmҽmiş qҽrar
Bu monada bclҽ bir fıkirlҽ razüaşmaq olar ki, şҽr insanın içindҽ doğulur, qҽbulu işo çox böyük ziyan vura bilor.
onun sҽnҽtindҽn, о cümlҽdҽn siyasҽtlo moşğul olma-sından yox. Mҽkrli tҽbiҽtҽ Bu mҽnada mosuliyyotdҽn onu yalnız vҽ yalnız müvҽffҽqiyyҽt vҽ qҽlҽbҽ
malik olan siyasҽtҽ qoşulmuş şҽxslҽr, siyasҽtdҽ öz mҽkrli niyyҽtlҽrini hҽyata qazanmaq xilas edҽ bilҽr. Müvҽffҽqiyyҽtsizlik vҽ mҽğlubiyyҽt halında ya onu
keçirmoyҽ can atırlar. Bu mҽnada mҽkrlo yoğrulmuş siyasҽt ҽsl siyasҽt hesab siyasi fҽaliyyoto son qoymaq (yҽni siyasi ölüm), yaxud onu qınamaq, mühakimҽ
edilo bilmҽz, bu, siyasҽtdon çox müҽyyҽn şҽxslҽrin, qrupun, zümrҽnin etmok, siyasi fҽaliy-yҽtinҽ qadağan qoyulması (professional ölüm), kütlҽvi
mҽnafeyini qorumaq üçün zahirҽn siyasi don geydirilmiş, mahiy-yҽtcҽ isҽ ümumi informasiya vasitҽlҽrindҽ, tarixi ҽdҽbiyyatda biabır edilmҽk (mҽnҽvi ölüm)
xalqın monafeyinin ҽksinҽ yönҽlmiş fırıldaqçı vҽ cinayҽtkar fҽaliyyotdir, burada gözlҽyir. Demoli, siyasҽtҽ qoşulan şҽxslҽrin öz ҽmҽk vo ya foaliyyot vasitҽlҽrini
siyasi mҽzmundan çox afyora ön plana kcçir. Mҽhz belҽlҽrinin «siyasi seçmҽlҽri ağır psixoloji yaşantılarla, tovqoladҽ dҽrҽcҽdҽ çotin qorarlar qҽbul
fҽaliyyҽti»ni psixoloji cҽhҽtdon tҽhlil edҽrkҽn Hozrҽt Ҽlinin belo bir kҽlamı yada ctmҽklo ҽlaqodardır. Çox toossüf ki, mҽsҽlonin bu cҽhҽtini bҽzilҽri о qodor dҽ
düşür ki, «Allahdan qorxmasaydım, siyasҽtçi olardım». Ҽlbottҽ, mҽhz eqoist aydm dҽrk ctmir. Bҽzҽn do ҽtrafına öz yaxın adamlarını, qohum-qardaşım yığıb
moqsҽdlҽrlo siyasҽt naminҽ siyasi afyora ilҽ mҽşğul olanlar «Allahdan ycni partiya: «siyasi horokot» yaratmaqla mҽşğul olur. Burada osas qayҽ daha çox
qorxmadan» siyasҽt pҽrdҽsi altında hҽr cür cinayҽtҽ ol atır, onun son noticҽlҽrini öz şҽxsi ambisiyalarını hҽyata keçirmҽk cҽhdlҽrindҽ ifado olunur.
isҽ göz önünҽ gҽtirmҽyҽ qabil olmurlar. Ҽlbҽttҽ, burada osas mҽsҽlҽ ҽyrini Bizim dövrümüzdҽ kiçik bir respublikada az qala yiizlҽrlҽ «partiya
güzgüdҽ yox - yҽni siyasҽtlҽ mҽşğul olmaqda deyil, siyasҽtdҽn песо istifado yaratmaq» cҽhdi bos, no ilo izah cdilo bilor. Burada sosial sirayҽt mexanizmi,
edҽnlҽrdҽ axtarmaq düzgün olardı. Halbuki siyasҽt noinki ümumon dövlҽtin, о «qonşudan geridҽ qalmamaq» cҽhdi ön plana keçir. Ҽslindo adlan ilҽ fҽrqlҽnҽn
cümlҽdҽn müҽyyҽn insan toplumlannın, qruplann foaliyyotinin tҽnzimi üçün çox hҽmin partiyaların ҽksҽriyyҽtini bir ümumi cҽhҽt birlҽşdirir: özümüz üçün nҽ
vacibdir, bҽzҽn hҽtta haqlı olaraq qeyd edirlor ki, siyasҽt hava-su qodor vacibdir. qopara bilҽrik?»
Burada iimumi amal, yüksҽk ideya, milli mҽnafe, ümumxalq mҽnafeyi агха
Siyasoti belo bir zҽrurҽtҽ çevirmҽk üçün siyasoto qoşulan insan vҽ ya
plana keçir, «özüm üçün», «özümünkülҽr üçün» nҽ etmok olar ciddi-cҽhdi ön
professional siyasҽtçi siyasotin psixoloji vasitҽlorinҽ dҽrindҽn bҽlҽd olmalı vҽ
plana keçir.
ondan vaxtında vҽ yerindo düzgün istifado etmҽyi bacarmalıdır.
Ҽslindҽ iso bu, ümumi amal uğrunda mübarizҽni zҽiflҽtmҽk üçün qüvvolҽrin
Dilimizdҽ işlҽdilҽn «siyasҽtdҽ naşılıq» anlayışı müҽyyҽn monada siyasotin
parçalanmasına yönҽldilmiş bir siyasҽtin mҽhsuludur. Belo bir qarmaqarışıqlıq
psixoloji vasitҽlҽrinҽ nabҽlҽdliyi bildirir. Homin nabolodlik sayosindҽ siyasoto
şҽraitindҽ ҽhalini hҽdsiz
qoşulan şҽxs vo ya şҽxslҽr öz siyasi foaliyyoti prosesindo hansı vasitolorlҽ
554 psixoloji gorginlikdҽ saxlamağa,
cҽmiyyotҽ vҽ dövlҽt hakimiyyҽtinҽ tҽsir etmҽk yollarını düzgün müҽyyҽnlҽşdirҽ mҽqsҽdҽmüvafıq siyasi davranış nümayiş
bilmirlor. Mosolon, müasir dövrdҽ bҽzi siyasi partiyaların ol atdığı tosir etdirmҽyo (yҽni öz emosiyalarını,
vasitolҽri (mҽsҽlҽn, küçҽ yürüşlҽri, piketlҽr, aclıq aksiyaları vҽ s.) bir torҽfdҽn iradҽsini, tҽfokkürünü hҽdsiz gҽrginliyҽ
kütlҽnin şuur sҽviyyҽsi vo ona psixoloji hazırlıqla bağlıdırsa, digҽr tҽrҽfdҽn hansı alışdırmağa), siyasi, iqqisadi, hüquqi vҽ
sistemҽ tҽsiri, yҽni fıziki tҽzyiqlҽrҽ dözüm nümayiş etdirmҽyҽ
alışdırmaq mҽqsҽdi güdülür. Yҽni su

bulanıq olduqca «balıq tutmaq» asanlaşır.
Son dövrlҽrdҽ ayrı-ayrı siyasotçilҽrin ŞҼXSİYYҼT VҼ AİLҼ 1. Ailҽ:
dilindҽn eşidilҽn «xalqtmız çox sҽbrli, mҽhҽbbҽt vҽ şҽxsiyyҽt
dözümlü xalqdır» kimi fikirlҽr ҽslindҽ
xalqı öz siyasi vo iqtisadi, mҽnҽvi Bodii odҽbiyyatın insan ҽzҽmҽti vҽ loyaqҽti haqqında yaratdığı ҽn böyük
vҽziyyҽtini düzgün dork edib
psixoloji himn mҽhҽbbҽt himnidir.
qiymҽtlҽndirmҽk, adekvat nҽticҽlҽr
çıxarmaq fıkrindҽn uzaqlaşdırmağa, onu Mҽhobbҽt... Oğlan vҽ qızlann bҽdbҽxt vҽ xoşbҽxt mohҽbbҽti bütün dövrlҽrdҽ
daha avam vҽ müti şҽkildҽ saxlamağa bodii ҽdobiyyatın on başlıca mövzusu olmuşdur. Tҽsadüfi deyildir ki, hҽr xalqın
cohddҽn başqa bir şey deyildir. öz «Leyli vҽ Моспип» dastanı vardır...
Belҽlҽri bir cҽhoti yaddan çıxarırlar ki, xalqın, ümumҽn ҽhalinin, bütün
Bu munis hissin insan hoyatinda ҽhomiyyoti aydındır. Mohҽbbot bünövroli
insanlann hҽm fıziki, hom psixi, hom dҽ mҽnҽvi sağlamlığı, dözümü miioyyon
hҽddo qodor olur, yoni sҽbrin dҽ, dözümün do hҽddi var, bundan о tҽrҽfҽ hҽr şey ailҽlҽr hҽmişo xoşboxt olurlar. Mҽhҽbbҽt do canlıdır, о da doğulur, ömrünün
birdҽn tükҽnҽ bilҽr, bu isҽ qҽflҽtҽn, gözlҽnilmҽz sosial partlayışa gҽtirib çıxara bahar vҽ qış fosillҽrini yaşayır. Bҽs, bizim müasirimizin ailҽ hoyatinda mҽhobbot
bilҽr. Bu monada siyasҽtdҽ dҽ ҽhalinin ҽsҽb-psixi vҽ fıziki energiyasının hüdudu hissi песо rol oynayir?
nҽzҽrҽ alınmalıdır. Mҽhҽbbot qanunlan ilҽ yaşayan ailҽlҽr çoxdur. Ҽr vҽ ya arvad bütün hҽyatı
Yalançı vodlҽrlҽ insanları nҽ qҽdҽr aldatmaq olar?! boyu nҽinki ömür-gün yoldaşını sevir, hom do ona öz uşaqlarını, cv-eşiyini
Ҽlbҽttҽ, burada xalqın etnik-psixoloji xüsusiyyҽtlҽrindҽn, yoni onun adҽt- sevmoyi öyrҽdir, hҽtta özlorinin ixtiyar çağlannda bclҽ bir-birinin qolbini gonclik
ҽnҽnҽsindҽn, milli xarakterindҽn, şuur sҽviyyҽsindҽn, steriotip vҽ yönümlҽrindҽn, mohobbҽtinin рак nҽfҽsi vҽ qeyri-adi hҽrarҽti ilҽ isidirlҽr.
ҽhalinin sosial tҽrkibindҽn, onun tҽhsil vo mҽdҽni inkişaf sҽviyyҽsindҽn çox şey Xalqımızın dahi bostҽkarı Üzeyir Hacıbҽyovla bir yerdҽ işlҽmiş, onunla
asılıdır. Bu cҽhҽtlor siyasi fҽaliyyҽtdҽ dҽqiq surҽtdo öyronilib nҽzҽro alınmalıdır. yoldaşlıq vҽ dostluq ctmiş odҽbiyyat vo incҽsҽnҽt xadimlҽri yazırlar ki, o,
Hҽmin «nҽzҽrҽalma» iso iki istiqamҽtdҽ qurulur: birincisi, bundan öz mҽnafeyi mҽşqlҽrҽ tҽk golmҽzdi, hoyat yoldaşı Mҽleykҽ xanımı da özü ilҽ gotirҽrdi.
naminҽ песо sui-istifadҽ ctmok olar, ikinci iso, hҽmin cҽhҽtlҽri nҽzҽrҽ almaqla Mҽleyko xanım onun bütün yaradıcılığını izlҽyir, ҽrinin sevinci ilҽ yaşayırdı.
siyasi foaliyyoti müsbҽt istiqamҽtҽ песо yönҽltmҽk olar. İkinci halda sosial İnsan mohҽbbҽtinin bu böyük möcüzҽsini nҽ ilҽ izah etmҽk
qrupların şüur soviyyҽsinҽ tҽsir etmҽk, onları müsbҽt istiqamҽtindҽ dҽyişdinnҽk, olar?
iimumi amal istiqamҽtindҽ yönҽltmҽk do siyasi fҽaliyyҽtdҽ, yҽni siyasotçinin Ailonin inkişafının bütün morhololҽrindҽ mohҽbbҽt hissi onun psixoloji
ideoloji fҽaliyyҽtindҽ mühüm yer tutur.
bünövrҽsini, tomҽl daşını tҽşkil edirmi? Xoşbҽxt olmaq üçün tokcҽ mҽhobbot
Bu monada siyasi foaliyyot çox mürҽkkҽb foaliyyot sahҽsi olub yüksҽk
hissi kifayҽtdirmi? Sosioloqlar vҽ psixoloqlar bu mühüm suallan
professional hazırlıqla yanaşı dҽrin psixoloji sҽrişto tҽlҽb cdir. Burada psixoloji
aydınlaşdırarkҽn maraqlı faktlar aşkara çıxarmışlar. Bҽzilori ilo tanış olaq.
sҽriştosizlik cҽmiyyҽtҽ daha baha başa gҽlҽ bilor. Odur ki, siyasi fҽaliyyҽtlҽ
Ailҽ xoşbҽxtliyinin sirlҽrini tҽkcҽ mohҽbbҽtlo izah ctmok bu gün çox
mҽşğul olan şҽxslor ilk növbҽdҽ insan psixologiyasına, xüsusҽn do sosial vo
sadҽlövh görünҽrdi. Adamların toxminon 30 faizi bir-birini sevmodҽn ailҽ
siyasi, elҽco do ctnik psixologiya mҽsҽlҽlҽrinҽ dҽrindon bҽlҽd olmalıdırlar.
qururlar. Buraya ilk növbodҽ qohum vo tanışlar, ana vҽ bacılar vasitҽsilҽ
yaranan ailolҽr daxildir. Bir çox ailҽlor isҽ tosadüfi tanışlıq osasında yaranır.
Müoyyon mülahizҽ ilҽ bağlanan nikahlara da az tҽsadüf olunmur. Boşanmaya
aid statistika göstҽrir
555 556 k,, bu aılҽlonn Ыг <г1д^ҿп vaxt keçdikden s Belo atlҽlҽro a z о in aı, 1 о
1 о r deyiiir. 1978-cı ildo boşanma not.cosmdҽ d>| ^ *lolҼrdҽn 3>7 faizinin ömrü , ^
faızinın omru ««ЈЛј tokc^ ömrü 3-4 il olmuşdur. Azömürİü
ailolonn ugursuz ta сип ^ ( qanunIanna и
XX F Ҽ S İ L dorocodo d0û;ilaı nnha^ qeyd edok. Qarş.lıql, mohobbot
ҽ
olmadanyaranmışa.lai dajıhnnı?
^ş
unîs. sonradan Xeyr. Hotta
bir-b.nm sevmodon £ уҽ У па

hoqıqı mҽ^^xoş^ W. Onlar ev.onondon sonra Ыг b,rıno sankı «утокУ bbel > - ...Bir dҽ moni tongҽ gҽtirҽrsҽn? Bir dҽ cızığından çıxarsan? Övrҽti
saglam uşaqlar torbiyo edirlor. dinmҽdi. Xudayar sağ ҽlini yuxan qaldınb başladı:
qısa muddotdo 1п - And olsun allahın birliyinҽ, son bir do mҽnim işlҽrimo qanşasan, mҽnim
Ы^* ™hkomlonmosi, xoşboxt ailo
kimı ınkışai etmesı n%ıəşdiJard.r? sözümün qabağında söz danışasan, ta onda özünü ölmüş bil. And olsun Allaha,
Sosioloqlar тиоуУ ^lor ki, kişı vo qad.nların 70 faizı qabırğalannı sındırram. Ayişҽnin qızı, monim cvlonmoyimin sono no doxli var?
bir-bınnıi sevorok cyl* ^ҼЛ1 8еуҽп göyçok olan> - dcmislor Övrҽt bir cavab vermҽdi...»
Burada da bız qor.b* ^ о ад1 Evlҽnҽndҽn » Bu, feodal-patriarxal ailo münasibҽtlorinin tipik nümunҽsidir.
keç», molum olur к • ^ f Уа1Шг 46 ш fa
sevmokdo ^^1^^.«Ч sevmir. ümumiyyotlo Ҽrin vҽ arvadın şҽxsiyyҽti ailҽ münasibҽtlҽrindҽ - bir-birinҽ vo uşaqlara
Г1Ҽ"ҼИ
hoy
TJ
at.
^lirso onlaru^N ûxtolif kis, vo qadmlann ailo
davam edtfse,>1Л>Жш*в çoxunu mohҽbbot
münasibҽtdҽ üzҽ çıxır. Burada söhbҽt bir insan ömründҽn, bu ömrü insan kimi
mҽnalı, sakit vҽ tҽmiz yaşamaqdan gcdir. Xalq şairi Rҽsul Rza «Мҽп insanam»
9
hijsi b.r osdırmır Bu *enon^>,rki, bir çoxu dağıhr. Belo bir şerindҽ bu hissi gözol ifado etmişdir:
fakt "J^t^^Wj J
qadın vҽ kışılor bosaO ^ do xüsusi yer tuturlar. Lakin bu
Condon sonra bosanan Hҽyat bclodir, İstosҽn gül,
İstosҽn ağla. Amma insan
ümumi Ј^У^А, Belo adolorin oksorıyyoti olduğunu yadında saxla...
окь» ^ aila Я1чатэЙ,в
noınk. dagılmır
MÜX
kı, mohobbû- İf
Һ ! ҺЫ* С
%hanından
Ч1п yalnız llk ш ^ Ч
ugurla çıxırlarABuar,,ahalları no do ı/ah etn ^
P n todqiqatlar göstonr İnsan. M. Qorki denıişkon, adı böyük horflo yazılan insan. Ҽrin vo arvadın
bir şҽxsiyyҽt kimi böyüklüyü dҽ elҽ bu meyarlarla ölçülür, qiymҽtlҽndirilir.
nıkah.n taley. tokco ı ^ 4,dҽn yox, eyni zamanda birgҽ
Ailҽnin yaranmasında iki nҽfҽr - ҽr vo arvad iştirak edir. Onlar
ömür-gun sumıuş огИ (^xslyyҽtindҽn, hҽr ш J
Ueytıyyot ormdon *B* ^* 558 песо torbiyo almışlar? Bir şҽxsiyyot
nuınas.botlorı, bub^ . ч ^ mohebbotin , Л kimi onlarda hansı keyfıyyҽtlҽr
Жп' ÂcSvun a^bbeti bu monovi miqyasla foımalaşmışdır? Bunlar adi suallar
°lÇVlUuu ü gö^Wjb.r do qay,daq. Üzeyir boyin deyildir. Ҽг vo arvadın şҽxsi sҽadҽti,
mohobbot. hom do о * d Л uIv,- vefall" sҽd ^ ^ gҽlҽcҽk ailҽnin, uşaqların xoşbҽxtliyi,
Ч
о, no.nkı bostoka. h- böyük vҽ Ҿ2Ҿ И^ ümumiyyҽtlҽ, onlann bir şҽxsiyyҽt kimi
Xalqyazıç.s, Mtf^ 0^rfikrmi хайг, <<()^ песо formalaşmalanndan asılıdır.
bir insan, bir Şewı^^mudrik, tҽmk4mIl aday Ailodҽ ҽr-arvad orta hesabla 32-40 il birgҽ ömür sürür. Azҽrbaycan
idi. Ҽn çotm vozıyy^ 4ktil olan on ag.r mosololordo republikasında - uzunömürlülҽr diyannda 100 ildҽn artıq birlikdҽ ömür-gün
tҽlҽsmҽz, birdҽn-birҽ coşan hisslҽrin, ehtirasların tohrikinҽ qapılmaz, müdrik yol sürmüş xoşbҽxt adamlar da vardır. Bclҽ ailҽlҽrlo yaxından tanış olduqda inanırsan
tapardı». vҽ yoqin edirsҽn ki, ailo qurulan ilk gündҽn or vҽ arvad bir-birinҽ mehribanlıq,
Ü. Hacıbҽyov haqqındakı xatirҽlҽri hҽyocansız oxumaq olmur. O, sҽnҽtdҽ sҽdaqҽtlilik göstҽrmişlҽr. Demҽli, hҽyat yoldaşı nҽinki qadının vo ya kişinin, hom
dҽ, ailҽdҽ dҽ sözün ҽsl mҽnasında böyük insan idi. do ata vo ana kimi uşaqlann gҽlocҽk talcyindo hҽlledicidir. Mҽhz buna görҽ do
Ailҽnin taleyi, bu hoyatın fҽrҽhli, uğurlu olub-olmaması ҽrin vo arvadın hor bir gone bilmolidir ki, kiminlҽ ailo qurur, yaşayır, onun hansı xiisusiyyotlori
şҽxsiyyҽtindҽn asılıdır. Elҽ halla qarşılaşırsan ki, ailodҽki qeyri-normal mҽnҽvi vҽ vardır, bu xiisusiyyotlori ailo hoyatında песо nozoro almaq olar? Lakin bozon bu
sosial vҽrdişlҽr bu hҽyatı kölgҽ-loyir, narazılıqlara gҽtirib çıxarır. M. F. vacib cohotlor nozoro almmir, zahiri xoşagҽlmo, tosadüfı iinsiyyot vo s. ailo
Axundovun Hacı Qarası xҽsisliyi ucundan ailҽsini ac saxlayır. Arvadı Tükҽzin qurmaqla noticolonir.
narazılığına diqqҽt edin: «Uşaq aşıq yığan kimi, bu qҽdҽr pulu yığıb nҽ Miioyyon yaşa çatanda bütün oğlan vҽ qızlarda ailo qurmaq tҽlҽbatı omolo
cliyҽcҽkson? Yüz il ömrün ola, yeyҽsҽn, geyҽsҽn, içҽsҽn, pulun tükҽnmoz... Öz golir. Onlar evlҽnmҽk istoyirlҽr vo... evlonirlҽr. Ancaq onlardan hor biri bu vaxt
malını no özün yeyib-içirsҽn, no oyalına mҽsrof edirsҽn. Son ölson, heç olmazsa, miioyyon bir motivdҽn çıxış edir: bir qrupu oğlanı sevdiyi üçün ona ҽrҽ gedir,
arvad-uşağın doyunca çörҽk уеуҿг». ikincisi adot vo ҿпҿпҽ üzrҽ evlҽnir (harm evlonir, mon dҽ evlonim), üçüncüsü
Demokrat yazıçı C. Mҽmmҽdquluzadonin Xudayar boyi başqa yönümdҽn maddi mülahizҽlҽrҽ (oğlanın yaxşı peşosi, evi, ümumiyyҽtlҽ, maddi tҽminatı vo s.
arvadına münasibҽtini bildirir: «Xudayar bҽy övrҽtinin saçlannı sağ ҽlinҽ vardır), digor qrupu qız xoşuna gҽldiyi üçün, yaxud oxlaqi mülahizolҽrҽ göro
doluyub, cvdҽ о yana sürüyürdü, bu yana sürüyürdü... evlҽnir... Bu şorti qrupları miixtolif sosioloji vҽ psixoloji todqiqatların nҽticҽlori

ҽsasında davam etdirmok mümkündür. Nҽticҽ çıxarmaq üçün bunlar da golir. Yoxsa, bu incinar-mincinar, doxtur-moxtur, vҽkil-mokil, uçitel-muçitel-
kifayҽtdir: insanlann ҽxlaqi şüuru, monҽviyyatı. hüquqi düşüncosi eyni deyil, lorlo monim işim olmaz. Onlardan xoşum da golmoz...
onlar öz hҽyatlarının mҽnasını vҽ gҽlҽcҽk perspektivlҽrini eyni şҽkildo başa İctimai hҽyatda baş verҽn dҽyişikliklҽr ailo qurmaq işindҽ hom do şҽxsi
düşmürlҽr. Bundan asılı olaraq davranış motivlҽrindҽ köklü forqlҽr omolo golir. mocburiyyot meyllorini aradan qaldırdı. Lakin owolki çҽtinlik vo maneolor yeni,
Sevdiyi üçün vҽ maddi mülahizҽlҽrҽ görҽ evlҽnmiş iki adamın davranış motivlҽri ҽvvҽllҽr ağlagҽlmҽz çҽtinlik vo
heç do eyni mҽna daşımır. Onlann öz ailҽlorinҽ, «hҽyat yoldaşlarına, hotta doğma 560 mancҽlҽrlҽ ovҽz olunurdu. Ҽvvҽllor
uşaqlarıııa münasibҽtlorindҽ fҽrqli cҽhҽtlor özünü göstҽrir. Ҽgor biz hor hansı bir bizim nҽnҽlҽrimizin, babalarımızın
adamın, tutaq ki, sevdiyimiz qızın vҽ oğlanın, hҽyat yoldaşımızın davranış mҽhҽbboti, xarakteri mocburiyyot vҽ
motivlҽrini bilmiriksҽ, bu psixoloji baxımdan о demokdir ki, onun şҽxsiyyҽti, zorakılıq qanunlanna tabe edilirdi. Leylinin
davranışının osl mҽzmunu haqqinda tҽsҽwürümüz yoxdur. bu böyük dordi yaniqli-yamqh onun
ürҽyindҽn qopmuşdu:
Mon gövherҽm, özgҽlҽr xiridar, Mendҽ

559 2. Ailҽdҽ psixoloji uyuşma haqqinda deyil ixtiyari-bazar.
Ailo hҽyatında psixoloji uyuşma no kimi rol oynayir? O, hansi amillҽrlҽ Zaman bizi hҽyat yoldaşı, ömür-gün yoldaşı seçmҽk azadlığı ilҽ sınayır.
şortlҽnir? Azadlıq gone oğlan vҽ qızlardan özlorinҽ xüsusi inam vҽ mҽsuliyyҽt tҽlҽb edir.
Ailonin psixoloji iqlimi or vo arvadin, golin vo qayınananın, eloco do Ulu babalanmız öz doğma övladlarını gözündҽn uzağa qoymamağa, «yada
ailonin digor uzvlorinin sosial-psixoloji cohotdon bir-birino uyuşmasında özünü vermҽmoyҽ» adҽt etmişdilҽr.
daha aydın şҽkildҽ göstҽrir. Qızlan, adotҽn, öz qohumları, yaxın tanışlan, hҽmkҽndlilҽri ilҽ
Ҽr-arvadın bir-birino uyuşması özünün bir mühüm xüsusiy-yҽtinҽ görҽ evlҽndirirdilҽr. Hҽtta qonşu kҽndlҽ, xüsusilҽ yaxşı tanımadıqlan adamlarla qohum
başqa adamlar arasındakı uyuşmadan fҽrqlҽnir: o, adҽtҽn mҽhҽbbҽt hissinҽ olmaq istҽmirdilҽr. «Ас qulağım, dinc qulağım» - deyirdilor.
ҽsaslanır. Görkҽmli Azҽrbaycan yazıçısı M. S. Ordubadi yazırdı: «Ailҽni iki nҽfҽr Bu qaydada silki mҽhdudluq çox idi, lakin о hom do miioyyon müdrikliyi
naşı vo hҽyata tҽzҽco atılan, eyni zamanda bir-birini sevҽn adam qurmağa ifado edirdi. Oğlan vҽ qızın böyüdüklҽri, torbiyҽ aldıq-ları miihitin oxşar olması
mҽcburdur. Onlar elҽ adamlardır ki, şҽxsiyyҽtcҽ, şҽkilcҽ, zövq vҽ maraq cҽhҽtco nҽticҽsindo onlann maraqlarında, cҽhdlҽrindҽ, bir sözlҽ, hҽyata baxışlannda
do bir-birinҽ oxşamırlar. Onlann uyuşması üçün, ümumi dil tapması üçün istinad ümumi cҽhҽtlҽr özünü göstҽrirdi. Bir mohҽllҽdҽ, bir kҽnddҽ böyüyҽn or vҽ arvad
edҽ bilҽcҽyi yeganҽ bir vasitҽ varsa, о da sevgilҽridir. Bunun üçün onlar no cür bir-birlҽrini tez başa düşür, bir-birino asanlıqla uyuşurdular.
hҽrҽkҽt edirlorsҽ etsinlҽr, sevginin lҽkҽlonmҽsinҽ, bu istinadgahın laxlamasına İndi isҽ gҽnclҽr ailҽ quranda kimin hansı kҽnddҽ, hansı rayon-da vҽ ya
imkan vcrmҽmҽlidirlor». şҽhҽrdҽ böyümҽsino, hҽtta valideynlҽrinin, bacı vҽ ya qardaşlarının kim olmasına
Ailҽ inkişaf etdikco, ҽr-arvadın münasibҽtlҽri dҽ mürokkob-lҽşir. Onlann bir- ҽslindҽ ҽhomiyyҽt vermirlҽr. Rҽssam oğlu fҽhlҽ qızı ilo evlҽnir, alim qızı
birinҽ uyuşmasında miixtolif amillҽr mühüm rol oynamağa başlayır.
kolxozçu oğlu ilo ailo qurur... Belҽ nigahlar bütün cҽmiyyҽt üçün tҽbii vҽ
Ҽг-arvadın bir-birinҽ uyuşması da ailo hҽyatı üçün homişҽ böyük ҽhҽmiyyҽt
mütҽrҽqqi hadisҽ olsa da, ayn-ayrı ҽr-arvadlar gözlҽnilmҽz çҽtinliklҽrlҽ
daşımışdır. Maraqlıdır ki, toylarda qohumlar, qonşular oğlan, yaxud qız evinҽ
rastlaşırlar. Bҽ-zon onlann kişi vҽ qadının vҽzifҽlҽri haqqinda tosҽvvürlҽri bir-
«gözaydınlığı» verҽndҽ deyirlҽr ki, «xoşbҽxt olsunlar», «ulduzları banşsın», «toki
birino uyğun gҽlmir. Maraqlannda, zövqlҽrindҽ vo s. miioyyon zid-diyyҽtlҽr
sözlҽri tutsun», «qoşa qarısınlar». Miiasir toylarda da biz belo alqışlara çox rast
özünü göstҽrir. Bu о demokdir ki, or vo arvadin psixoloji cohotdon bir-birino
gҽlirik. Lakin keçmiş ailҽlҽrdҽn forqli olaraq, miiasir ailҽlҽr üçün psixoloji
asanlıqla uyğunlaşması vo ya uyuşa bilmomosi miiasir ailo üçün daha böyük
uyuşma problemi daha böyük monaya malikdir. Bu no ilo ҽlaqҽdardır?
ҽhҽmiyyҽtҽ malikdir.
Sosial bҽrabҽrsizlik vo ҽmlak bҽrabҽrsizliyi bir-birini sevҽn oğlanların,
Ailo hҽyatında uyuşmamn aşağıdakı növlҽri daha miihiim rol oynayir:
qızların qҽlbҽn birlҽşmҽsino ҽsrlҽr boyu mane olmuş-dur. Kҽndli qızı bҽy vҽ ya
xan oğluna ҽro gedҽ bilmҽzdi. Boy vo ya xan öz qızını hotta «arşın mal alıb- 1. Sosial-mҽnҽvi uyuşma.
satana» vermҽzdi. Ü. Hacibo-yovun moşhur «Arşın mal alan» musiqili 2. Psixoloji uyuşma.
komediyasinda Soltan boy etiraf edir ki, hҽqiqotҽn tacir tayfası monim xoşuma 3. Psixofizioloji uyuşma.

Bu mҽsҽlҽlҽr psixologiyada holo kifayot qodor öyrҽnilmҽmişdir, lakin ҽldo ilҽ bağlıdır. Bos, xarakter haqqinda no demҽk olar? Bozҽn ҽr-arvad öz
edilmiş materiallar ҽsasında uyuşma üçün sociyyovi olan bir maraqlı xarakterlҽrinҽ görҽ bir-birlҽrinҽ oxşadıqda, hor ikisi mehriban olduqda, psixoloji
xüsusiyyҽt müҽyyҽn olunmuşdur: orlҽ arvadin ideya-monҽvi sҽrvҽtlҽri, cohotdon bir-birino asanlıqla uyuşur, birlikdo forohli hoyat siiriirlor. Lakin onlann
maraqlan vo zövqlҽri bir-birinҽ oxşar olduqda onlar bir-birinҽ daha çox hor ikisi eyni dorocodo tonbol, kobud olduqda... Bu mosolo haqqinda nisboton
uyuşurlar. Halbuki bҽzi temperament vҽ xarakter xiisusiyyotlori oxşar
gcniş danışmaq zҽruridir. Golin mҽhkҽmҽlҽrҽ boşanmaq üçün vcrilmiş ҽrizҽlҽrlҽ
olduqca, ҽr-arvad bir-birino cox vaxt çҽtinliklo uyuşur, bҽzҽn isҽ uyuşa
bilmir. tanış olaq. Onlann oksoriyyҽtindҽ boşanmanın sobҽbini izah edorkҽn or-arvadlar
yazırlar: «xasiyyҽtimiz tutmur», «xarakterimiz düz golmin>.
Sosial-mҽnҽvi uyuşma or vo arvadin ideya-mҽnҽvi sҽrvҽt-lorinin, hҽyat
Ҽlbotto, boşanma miirҽkkob hadisodir. Onun monovi-sosial motivlorini hor
mövqelҽrinin, ҽn mühüm hoyat hadisҽsi haqqinda baxışlarının vҽ qiymҽt
hansı bir formulla: «xasiyyotimiz düz golmir»lo izah etmok olmaz vҽ bu,
meyarlarının ümumi olmasını nҽzҽrdҽ tutur.
mümkün deyil. Lakin mҽhkomҽ salon-larında sanki Hamlet kimi «olum, ya ölüm»
Ailonin moqsodi nodir? О, no üçün yaşayır vҽ öz iizvlorino no vermolidir?
monoloqu söylҽyҽn dünonki ҽr-arvadlar özlҽrinin boşanma qҽrarlannı çox vaxt bu
Ailonin, elocҽ do onun hҽr bir üzvünün: atanın vo ananın, qızın vҽ oğulun
formulda osaslandınrlar.
hҽyatında ҽn başlıca cohot nodon ibarotdir? İkinci dҽrҽcҽli cohot nodir? Ailo
Sosioloji tҽdqiqatlar göstҽrir ki, qadınların vҽ kişilҽrin boşanma zamanı
özünün bu vo ya digҽr moqsodini песо hҽyata keçirmolidir? Dobdҽ olan vҽ istinad etdiklҽri motivlҽr içҽrisindҽ bu formul üçüncü yer tutur. Sosioloji vo
çotinliklo tapılan paltarı hökmon oldo etmok lazımdırmı? Qadın vҽ kişi песо sosial-psixoloji ҽdҽbiyyatda bu tipli faktlar dҽfҽlҽrlҽ tҽhlil edilmişdir.
olmalıdır? Uşaqlan песо tҽrbiyҽ ctmoli? Ailo moişҽtini песо tҽşkil ctmҽli? Arvad Miioyyon olunmuşdur ki, homin motivo istinad edonlorin, xiisusilo gone or-
песо gcyinmoli, bҽzoyi песо olmalıdır?.. Bu suallar ҽr-arvadın «hҽyat arvadlann çoxu «xasiyyҽtlҽri düz golmҽdiyinҽ» görҽ dcyil, mҽhz «düz gҽldiyinҽ
folsҽfosini» ifado cdir. Onlar ailҽ üçün hҽyati ҽhҽmiyyҽtҽ malikdir. Bu hcç do görҽ» boşanırlar. Ҽrin vo arvadin eyni dorocodo kobud vo ya tonbol olduğu
tҽsadüfı deyildir. Nҽzҽrdҽn keçirdiyimiz suallar bilavasitҽ ailonin mҽnҽvi hoyatı ailҽlҽrdҽ biz homişo belo hadisҽlҽrin şahidi oluruq.
ilҽ bağlıdır. Ҽr-arvadın miixtolif hҽyati situasiyalarda bir-birinҽ verdiklҽri ҽxlaqi Hor bir münaqişҽdҽ, ailo söz-söhbҽtlҽrindҽ, ҽr-arvad dalaşında onlann
qiymҽtlҽri nҽzҽrҽ almadan onların qarşılıqlı münasibot-lҽrinin xarakterini düzgün xarakter ҽlamҽtlҽri.bilavasitҽ tҽzahür edir. Ümumiyyҽtlҽ iso, insan
başa düşmҽk olmaz. Ailonin ideya sorvҽtlҽri onun ҽxlaqi sҽrvҽtlҽri ilҽ münasibotlorinin fonnalaşmasında xarakterin ҽhҽmiyyҽti böyükdür. Xeyirxahlıq,
vҽhdҽtdҽdir. dözümlülük, güzҽştҽ getmҽk vҽ s. ҿг-arvadın bir-birino mehr salmasında, xoş
Ҽgҽr ҽr-arvadın bu mҽsҽlolҽr haqqinda tosovvürlҽri, rҽyi, qiymҽt meyarı bir- ülfҽt bağlamasmda, bir-birini düzgün başa düşmosi vҽ anlamasında mühüm rol
birinҽ uyğun gҽlirsҽ, ailҽdҽ münaqişҽ şҽraiti ҽsasҽn yaranmır. Bu da tҽbii haldır, oynayir.
çünki ҽr-arvadın gözü bir görür, qulağı bir eşidir, hotta üroyi do bir döyünür. Kişi xarakteri do, qadın xarakteri dҽ ailonin sağlam monҽvi-psixoloji
Lakin bir çox ailҽlҽrdҽ or-arvadın bu mühüm mҽsҽlҽlor haqqinda fıkirlҽri, iqlimi baxımından eyni dorocodo ҽhҽmiyyҽtlidir. Lakın burada minbir
qiymҽt meyarlan uyğun gҽlmir. Biri deyir ki, gözümün ağı-qarası bir balam var, görünmoz incҽ tellorlҽ ori ailҽyҽ bağlayan, onıın psixi sağlamlığını şҽrtlҽndirҽn
qoymaram ҽlini ağdan-qaraya vursun. О biri düzgün olaraq ҽlavҽ cdir ki, uşağı qadın mchribanlığının, qadın ülfҽtinin rolunu aynca qeyd etmҽliyik. Kobudluq,
bҽdbҽxt etmҽ. Qoy zҽhmҽtҽ alışsın! Biri deyir ki, alverçidҽn şey almaq sҽrtlik, hҽr şeydҽn şübholҽnmҽk, bütün başqa hallarda olduğu kimi ҽr-arvad
ağılsızlıqdır. О birisi isҽ tokidindon dönmür, isrannda qalır; bu minvalla ailodҽ münasibҽtlҽrinin normal inkişafına da mҽnfı tҽsir göstorir. Qadınla nҽzakotlo
söz-söhbot omolo gҽlir, dama-dama göl olur... rҽftar ctmok, ona diqqҽt vҽ qayğı ilҽ yanaşmaq, kodҽr vҽ sevincinҽ şҽrik olmaq
Psixoloji uyuşma da belҽdir. Ҽr vo arvadin maraqlan vҽ zövqü uyğun müasir ailҽdҽ kişi üçün ҽn qiymҽtli keyfıyyҽtlҽrdҽn sayılır.
gҽldikdҽ, sözlori daha yaxşı tutur. Ҽgҽr biri, tutaq ki, balet musiqisi ilo Bir cҽhҽt dҽ maraqlıdır: ҽr-arvad münasibҽtlҽrindҽ xarakter kcyfıyyҽtlҽri
maraqlanırsa, о biri maraqlanmır, biri oylҽncҽli tamaşanı xoşlayırsa, о biri folsofi hҽmişҽ emosional boya kҽsb edir. Onlardan һҽг birinin zҽngin emosional palitrası,
osori... Aydın mҽsҽlҽdir ki, onlar çalarları vardır. Biz adҽtҽn, «xarakter mҽdҽniyyҽti» ifadosini işlҽtmirik. Lakin
562 çox vaxt eyni bir baletҽ, musiqili komediyaya, ҽylҽncҽli televiziya verilişinҽ «hisslҽr mҽdoniyyҽti» ifadҽsi dilimizdҽ çoxdan vҽtҽndaşlıq hüququ qazanmışdır.
birlikdo baxa bilmҽyҽcҽklҽr. «Hisslҽr mҽdҽniyyҽti» zҽruri surҽtdo, ҽgҽr belҽ dcmok mümkünsҽ, xarakter
Bu faktlar sizҽ öz mҽktҽb hҽyatınızdan da bҽllidir. Yaxşı mҽ-lumdur ki, iki yoldaş modҽniyyotini do nҽzordo tutur.
eyni dҽrҽcҽdҽ, mҽsҽlҽn, riyaziyyatla maraqlananda, yoldaşlığı asanlıqla Belҽliklo do, psixoloji uyuşma ailҽdҽ ҽlverişli psixoloji iqlimin yaranmasının
möhkҽmlҽnir, dostluğa çevrilir. Bu da eyni qanunauyğunluqla - psixoloji uyuşma ҽsas şҽrtlorindҽn biri kimi özünü göstҽrir. Ҽr-arvad bir-birino uyuşa bilmҽyҽndo

psixoloji iqlim do tҽdricҽn pisleşir, ailҽdҽ söz-söhbҽt ҽmҽlҽ gҽlir, münaqişҽ 3) ҽr-arvadın özlҽrinin qarşılıqlı hüquq vҽ vҽzifҽlҽrindҽn, ailҽdo ҽmҽk
şoraiti yaranır. bölgüsündҽn, uşaqlara göstҽrilҽn qulluqdan narazı olması ҽsasında omolҽ gҽlҽn
Psixofızioloji uyuşma prosesindo do maraqlı xüsusiyyҽtlҽr müşahidҽ olunur. münaqişҽlҽro daha çox tҽsadüf olunur.
Ҽr vo arvadin hor ikisi sanqvinik temperament tipino monsub olduqda bir-birilo Ailo münaqişolorinin on başlıca sobҽbi uzun müddҽt maddi sҽbҽblҽrlҽ
asanlıqla dil tapir vo mehriban yaşayırlar. Ҽг do, arvad da xolerik (tündmocaz) (ailonin tomin olunması, pulun xorclonmҽsi, mҽnzil problcmi vҽ s.) bağlı
temperament tipino monsub olduqda iso çox vaxt bir-birino uyuşa bilmirlor. olmuşdur. Şҽxsiyyҽtin hҽrtҽrofli inkişafı, xüsusilҽ istҽr ҽrin, istҽrsҽ arvadin
Halbuki onlar müxtҽlif temperament tipino, mosolon, sanqvinik vo fleqmatik tҽhsil-peşҽ sҽviyyҽsinin yüksҽlmҽsi, tҽlҽbat sahҽsinin zonginlҽşmҽsi vo s.
temperament tipino monsub olduqda, bir-birino daha yaxşı uyuşurlar. nҽticosindҽ ailҽ münasibҽtlorindҽ mҽnҽvi-psixoloji amillҽr daha mühüm rol
Ailo hҽyatında uyuşmanın hor üç növü: sosial-mҽnҽvi psixoloji vo oynamağa başlamışdır. Bu cҽhҽt ailҽ münaqişolҽrindo bütün aydınlığı ilҽ öziinii
psixofızioloji uyuşma mühüm rol oynayir. Lakin bununla belo, sosioloqlar vo göstҽrir. Münaqişҽlҽrin ҽmҽlo gҽlmosindo mҽnҽvi-psixoloji sҽbҽblҽrin rolu
psixoloqlar miioyyon ctmişlҽr ki, boşanan or-arvad-lann bir çoxu özlҽrinin gündҽn-güno artır.
temperamentino vo ya xarakterinҽ görҽ deyil, daha çox eyni bir şeyҽ baxışları vo Burada «inkişaf çot;nliklori» adlanan sobҽblҽr haqqinda da
münasibҽtlҽrinҽ görҽ bir-birino uyuşa bilmirlor. 565 аупса danışmaq lazım gҽlir. Mühüm
İndiki ailolҽrdҽ çox vaxt söz-söhbҽtin sҽbobi ҽr-arvadın ҽmlak vo/iyyҽtindon cohҽt ondan ibarҽtdir ki, hüquq bҽrabҽrliyi
vҽ iqtisadi müstҽqillik qazanmış qadın ailҽ
daha çox onlann maddi sorvҽtlҽrҽ münasiboti ilҽ bağlıdır. Ҽgҽr kişi (ҽг)
hҽyatında daha fҽal rol oynayir. Halbuki
harınlaşmış ailҽdҽ böyiimüşsҽ, o, var-dövlҽt yığmağı vo onu qorumağı öyrҽnmiş kişilҽr çox vaxt psixoloji ҽtalҽt gücünҽ
hҽyat yoldaşı ilҽ çҽtinliklҽ iimumi dil tapa bilir. Yaxud, ҽksinҽ. Bunu hҽyati ailҽdҽ başçılıq etmoyҽ cҽhd göstҽrirlҽr.
müşahidҽlҽr do tҽsdiq cdir. Ҽr-arvadın ailonin ideya-mҽnҽvi sorvҽtlҽri haqqinda Başqa sözlҽ, onlann şüur vҽ hisslҽri ailonin
tҽsҽvvürlҽri, rҽylori vҽ qiymҽt meyarları uyğun goldikdҽ psixoloji vo ycni inkişaf sҽviyyҽsinҽ uyğun gҽlmir.
psixofizioloji uyuşmazlıq halları hҽlledici ҽhҽmiyyҽt daşımır. Ҽr-arvad ailonin Kҽskin ailҽ münaqişҽlҽrinin bir çoxu bu
mҽqsҽd vҽ vozifҽlorini düzgün başa düşdükdҽ, ҽl- zomindo meydana çıxır. Hҽtta bҽzҽn ailҽdҽ
564 ҽlҽ verib birgҽ hҽyatlarına mane olan nöqsanları qҽtiyyҽtlҽ aradan qaldınrlar. böhranlı vҽziyyҽt omҽlo gҽlir: ҽr-arvad
Onlar insan mҽhҽbbҽtinin ecazkar qüdrotinҽ arxalanıb hҽm özlҽrini, hom dҽ bir- aylarla bir-birini dindinnir vҽ yaxud gündҽ
birlҽrini tҽrbiyҽ edirlor. Bu qüdrҽtҽ arxalanmaq vҽ inanmaq ailҽyҽ soadҽt gҽtirir. bir-birilҽ vuruşur, uşaqların, qohum-
ҽqrҽbanın, qonşulann yanında bir-birini
tҽhqir edirlor; ҽrin vҽ ya arvadın evdҽn
3. Ailҽdaxili münaqişҽlҽr, böhranlar vҽ onlann aradan küsüb getmҽsi hallarına da az
qaldırılması tҽsadüf olunmur.
Boşanmaların bir qismi or-arvad vҽfasızlığı (xҽyanoti) nҽticpsindҽ baş verir.
Ailo canlı tҽsisatdır. О da dialcktika qanunlarına tabedir. Bu monada da Bu azҽrbaycanlı ailҽlҽrdo geniş yayılmamış-dır. Demҽk olar ki, cüzilik tҽşkil edir.
söhbҽt heç dҽ ailodҽ münaqişonin olub-olmaması haqqinda gctmir. Münaqişҽsiz Lakin hor halda bu kimi hallara da rast golinir. İnsan xisloti heç zaman dostluqda,
ailҽ ҽslindҽ yoxdur vo ola da bilmoz. Bu mҽsҽlҽnin düzgün başa düşmҽk üçün, mҽhҽb-botdҽ, işgüzar münasibotlordҽ, öz xalqına, Vҽtҽno münasibҽtdҽ xoyanҽtҽ
birinci növbҽdҽ, münaqi-şҽnin monҽvi mozmununa diqqҽt yetirilmҽlidir. dözmҽmişdir. Yalnız şüurlu, bilҽrokdҽn atılmış addım-dan başqa hҽr şeyi - sҽhvi.
Münaqişҽ ailҽdo ünsiyyotin özünҽmҽxsus cohҽti kimi meydana çıxır, ҽrin, diqqҽtsizliyi, düşüncҽsiz hҽrҽkoti, hҽtta tosadüfi mҽğlub olmanı da bağışlamaq
yaxud arvadin öz mövqeyini dҽqiqlҽşdirmok, hҽyat yoldaşına tosir etmok, hotta mümkündür. Boşҽriyyot bu hisso qarşı nҽ üçün belҽ barışmazdır? Cavabı
bҽzҽn sadҽcҽ olaraq özünütҽsdiq meyllorinin ifadҽsi kimi nҽzҽrҽ çarpır. Ailonin aydındır: insanlann bir-birinҽ inamı olmadan birgo iş, foaliyyot mümkün deyildir.
formalaşdığı ilk morhҽlҽlҽrdҽ açıq vҽ ya gizli münaqişҽlҽrin tez-tez müşahido Xҽyanҽt, yeri golҽndҽ, hotta bir xalqın taleyini belo hҽll edir. Qon-şunun qonşuya
olunması da mҽhz bununla bağlıdır. xoyanҽti dҽ çҽtin bağışlana bilҽr. Ailҽ içҽrisindҽki xҽyanҽt iso daha dohşҽtlidir.
Ailo nıünaqişҽlҽri mҽnbҽyinҽ, mozmununa vҽ fonnasına görҽ müxtҽlifdir. Ona görҽ do bu dünyaya göz açan gündon uşaqlara xҽyanҽt hissi yad olmalıdır.
Ailҽ hҽyatında onlardan bҽzilҽrino, xüsusilo: Azҽrbaycanlı ailolҽr üçün ҽr-arvadın sҽrxoşluğa qurşanması da sҽciyyҽvi hal
1) ҽr-arvadın tolҽbatlarının, о cümlҽdҽn seksual tҽlobatlarının lomin deyildir. Papiros çҽkmҽyҽ vҽ içmҽyҽ meylҽ xüsusҽn qadınlar arasında çox nadir
olunmaması ҽsasında ҽmҽlҽ gҽlҽn; hallarda rast gҽlmҽk mümkündür. Lakin bҽzi kişilҽrin içkiyҽ hҽddindҽn artıq
2) onlann terbiyҽsi, xüsusilo xarakteri vo mҽnҽvi inkişafı ilo bağlı olan;

aludҽçiliyi nҽticҽsindҽ ailҽ dağılır. Bu zaman boşanmanın toşobbüsçüsü, adҽton, Hor bir ailҽ özünün psixoloji xüsusiyyҽtlorino vҽ s. görҽ başqalanndan
qadınlar olurlar. Onlar sҽrxoşluq kimi bir bҽlanı ailҽ hoyatı, uşaqların tҽrbiyҽsi fҽrqlҽnir. Bundan asılı olaraq eyni bir maddi vo ya
üçün normal şҽraitlҽ bir araya sığmaz sanırlar. 567 mҽnҽvi-psixoloji sҽbҽb müxtҽlif anlҽlҽrin hҽyatında eyni şҽkildҽ özünü
Ailҽdҽ ҽr-arvad arasında ixtilaf doğuran sҽbҽblҽrdҽn biri qısqanclıqdır. göstormir.
Hҽyatda elҽ şҽxslҽr vardır ki, onlar tҽbioton qısqancdırlar. Bozon bu hiss Ailҽdҽ münaqişҽ şoraitini nccҽ aradan qaldırmaq olar?
belolorindҽ hcç bir osas olmadan baş qaldırır vҽ bunun üçün müoyyon bҽhanҽ do Mütҽxҽssislҽrin fıkrincҽ, bunun üçün ilk növbҽdҽ ҽr-arvad münasibҽtlori
lazım olmur. Sobҽb onun daxili alomindo, tobiotindodir. Qısqanclıq üç şҽkildҽ mҽdҽniyyҽtini, nigah modҽniyyҽtini, bir sözlҽ, ailҽ mҽdҽniyyҽtini yüksoltmҽk
özünü büruzҽ verir: a) kişi vҽ ya qadın azca qısqanır, sonra yanıldığını başa düşüb lazımdır.
pcşmançılıq hissi kcçirir, zҽifliyinҽ tҽҽssüflҽnir; b) kişi vo qadın son dҽrҽcҽ Ailҽ mҽdҽniyyҽti çox geniş anlayışdır. Hҽr bir gҽnc aydın dҽrk etmҽlidir ki,
özündҽn çıxır, danışığına, hҽrҽkҽtlҽrinҽ lıodd ailҽ mҽdҽniyyҽti bir-birinҽ hörmҽtdҽn, sҽmimi münasibҽtdҽn, qarşılıqlı
566 qoymur; v) kişi vҽ qadın yalnız özünҽ tҽsҽlli vermoklo kifayҽtlҽnir. etimaddan, bir-birinin qayğısına qalmağı bacarmaqdan, fıkir vҽ hisslҽri qarşılıqlı
Ҽrin öz arvadına inanmaması vo bunu nҽinki ona, habelҽ uşaqlara, etimad tҽrzindҽ bölüşmҽk-dҽn, ycri gҽlҽndҽ, birinin digorinҽ qarşılıqlı güzҽştҽ
qohumlara, tanışlara, qonşulara vo başqalarına hiss etdinnҽsi ailҽ faciҽsidir. getmҽyindҽn, ağıllı, tҽmkinli yaşayışdan yaranır. Ailҽ mҽdҽniyyҽtindҽ böyük-
Dramaturq Sabit Rohmanın «Ҽliqulu evlҽnin> komediyasında bu mosҽlҽ kiçik mҽsolҽ yoxdur... Ozlüyündҽ kiçik sayılan meseleni böyütmҽk, ciddi
qoyulmuşdur. Rövşҽn Nazlıya deyir: «...Sҽnin yad bir kişi ilҽ gülümsҽyҽrҽk, bir münaqişҽ sҽviyyҽsinҽ çatdırmaq, yaxud böyük münaqişolҽri sҽbr vҽ tҽmkinlҽ holl
dofҽ danışmağın aylarla mҽnim yuxumu qaçırdır. Son özünҽ bҽzҽk-düzҽk verib etmҽk mümkündür. Buna görҽ cavanlar öz ailҽlҽrinin tamlığını qoruyub saxlamaq
gündo bir cür saçını darayanda, mҽn şübhodҽn saçımı yoluram...» üçün ilk növbҽdҽ cҽmiyyҽt qarşısında ciddi mҽsuliyyҽt daşıdıqlarını dҽrk
Yasomon: «gözol arvada ori qısqanar da» - deyondҽ Nazlı ona haqlı etiraz etmҽlidirlҽr. Çünki nigahm ҽsasını mҽhҽbbҽt hissi ilo borc vҽ mҽsuliyyҽt
edir: «Bir balaca qısqanmaq olar, sözüm yoxdur, mҽzҽ üçün. Yoxsa Rövşҽn kimi hisslҽrinin vҽhdҽti tҽşkil cdir.
dҽlilik clҽmҽk? Mono bir moktub gҽlmişdi, nҽ bilim hansı axmaq yazmışdı? Belҽ Münaqişҽ ҽr-arvad hҽyatınm dramasını ifado edir, lakin o, ailҽ faciҽsinҽ
gözҽlson, belҽ qҽşҽngsҽn... İmza da qoymuşdu... Ҽ. Özündon çıxmadı? İdarҽdҽ çevrilmҽmҽlidir. Bunun üçün ailҽ mҽdҽniyyҽtinin tҽlҽb-lҽrinҽ ҽmҽl etmҽk
Ҽhmҽd adlı bir oğlan var idi, düşdü onun üstüno. Xocalotdҽn ауп bir yerdo işҽ lazımdır. Onlardan on sadҽlҽri aşağıdakılardan ibarotdir: vuruşub barışmaqdansa,
girdim. Orada da müdirin adı Ҽbdül imiş, dedi: yoqin qabaqcadan sözlҽşmişdiniz. artıq-ҽskik danışıb bir-birini tohqir cdҽndҽn sonra mübahisoni kҽsmҽkdҽnsҽ, песо
Qҽrҽz moni addım-addım tҽqib elҽyirdi. Su içirdim, susatanla savaşırdı ki, niyo deyҽrlҽr, «başını yanb otoyino qoz tökmokdҽnsҽ», münaqişoyҽ başlamamaq daha
mҽnim arvadımın üzünҽ baxdın? Paltar tikdirirdim, dҽrzini hҽdҽloyirdi. Hҽtta asandır.
cansız şeylҽrҽ, şkafa, divara, otağa da mҽni qısqanırdı». Uşaqların yanında mübahisҽ açmamaq, açıq söhbҽt üçün münasib vaxt
Burada biz «Arvadı ҽri saxlar, pendiri dҽri saxlar» atalar mҽsҽlҽni istҽr- tapmaq, somimi olmaq, hoyat yoldaşının ctiraz vo iradlanna diqqҽtlҽ qulaq asmaq,
istҽmoz xatırlamalıyıq. Lakin bu müdrik sözlҽrdҽ böyük hҽqiqot olsa da, bir onun bütün «dҽlil-sübutlarını» aydınlaşdırmaq, mübahisҽli mҽsҽlҽlҽri ağıllı
cҽhҽti unutmaq olmaz: bir çox hallarda or öz arvadını «sҽdaqҽtsizlikdo», surҽtdҽ holl etmҽk, hҽmişҽ xeyirxah mövqc tutmaq vacibdir. Ҽr vo arvad bir-
«vҽfasızlıqda» günahlandırıb tҽhqir edҽ-cdo ҽslindҽ onun ҽxlaqına monfı tosir birini acı sözlo, tono ilo deyil, işlҽ, şҽxsi nümuno ilo öyrҽtmҽli, başa salmalıdır.
edir. Atalar bunu da deyib: «Mҽrdi qova-qova namҽrd edirlҽr». Hҽyat yoldaşının Sҽbrli, tҽmkinli olmaq mҽslҽhҽtdir. Hisso qapılmamaq, dalaşmaq, yaxud küsmҽk
gözol, yaxud çirkinliyindon asdı olmayaraq onunla münasibҽtindҽ or homişҽ üçün bohanҽ axtarmamaq lazımdır. Bu gün sosioloqlar vҽ psixoloqlar ailҽ
sözün ҽsl monasmda davranış modҽniyyotini gözlҽmolidir. Eyni sözlҽr qadınlara ixtilafları mҽsҽlҽlҽrindҽn danışarkҽn diqqҽti hҽtta «küsmҽk (dalaşmaq)
da aiddir. mҽdoniyyҽtinin» ҽhҽmiyyҽtinҽ cҽlb edirlor.
Qadın qısqanclığı bҽzҽn daha ifrat fonnalarda özünü göstҽrir. lırıldaqçı Ailodo baş vermis xırda mesҽlolori unutmaq, yaddan çıxarmaq zҽruridir.
falçılara inanan, evindҽn soyumuş ҽri üçün «cadu etdirҽn», «mҽhҽbbot duası» Münaqişҽ baş verdikdҽ, çalışmaq lazımdır ki, ҽr-arvad bir-birinҽ hҽyat yoldaşı,
yazdıran qadmlar holҽ dҽ aramızda vardır. Kişinin ciblҽrini axtaran. tclefon övladının atası vҽ anası kimi hörmҽt etsin,
nömrҽlorindҽn şübhҽlҽnҽn vҽ telefon söhbotlorinҽ qulaq asan, ona gҽlon 568 insanlıq lҽyaqҽti vҽ nüfuzu ilҽ
moktubları xҽlvҽti oxuyan, tanış qadınların sҽz-söhbҽtinҽ inanıb evdҽ dava-dalaş hesablaşsın, xırdalanıb kiçilmҽsin, hҽmişҽ
salan qadın, özünҽ hörmҽt etmҽdiyini düşününuü? O, bu yolla özünü tanışların, cҽmiyyҽtin, ailonin vҽ uşaqların
qohumların, uşaqların yanında yalnız gözdҽn salır. mҽnafeyini nҽzҽrҽ alsın. Bu, ҽsl insan
hünҽridir.

Ҽr, yaxud arvad mübahisҽli mҽsҽlҽlҽri aydınlaşdırarkҽn sҽsini mҽnasız deyilmi? Adi narazılığı, incikliyi
yüksҽltmҽmҽli, ҽksinҽ, ixtilaf dorinlҽşdikcҽ sözünü sakit, yumşaq vҽ nҽzakҽtlҽ mҽhҽbbҽtҽ xҽyanҽtdҽn, vҽfasızlıqdan qҽti
çatdırmalıdır. ayırmaq lazımdır.
S. Vurğun «Aygün» poemasında sevimli qҽhrҽmanına tomkinli olmağı Ailҽdҽ gümrahlıq, optimizm, mehribanlıq vo dostluq ruhu hökm sürmҽlidir.
mҽslҽhҽt görür: O, ana vҽ ataya, uşaqlara sevinc vҽ forҽh bҽxş etmҽlidir. Ata, ana hiss etmҽlidir
ki, hҽyat yoldaşına vҽ uşaqlarına gҽrҽklidir, onun özü isҽ ailҽsiz yaşaya bilmҽz.
Sҽn haqlı da olsan ҽgҽr, azacıq dayan, Aqil olan son sözünü qabaqca Onu ailosi sevir, о da ailҽsini sevir, onsuz hoyat yoldaşının vҽ uşaqların hҽyatı
demҽz... Son anasan, anaların sҽbri çox olar. Birdҽn-biro köpüklonib dolğun ola bilmҽz. Onun şoxsi hҽyatının mҽnasını mҽhz hҽyat yoldaşı vҽ uşaqlar
yalnız sel daşar.
toşkil edir. Yalnız xoşboxt adam bu hisslҽrlҽ yaşayır.
«Ailҽ insana nҽ üçün lazımdır?» - sualının mҽnası qҽribҽ dҽ görünsҽ, bizҽ
Bil ki, sobrin övladıdır hҽr böyük qorar. Ҽdalҽtli qanunların hökmü çox
yaşar. Yaxşı düşün ncylҽyirsҽn? Yüz ölçüb bir biç. Sorğu-sual eylҽmҽmiş aydındır. Ailҽ xoşbҽxt olmaq vҽ xoşbҽxt uşaqlar torbiyo etmok üçündür.
mҽhkomҽ qurma. Ailҽsiz xoşbҽxtlik yoxdur, ola da bilmҽz. Statistika çox maraqlı bir
qanunauyğunluq müҽyyҽn etmişdir. Evli kişilҽr vҽ qadınlar subaylara nisbҽtҽn
Uşağının xatirinҽ günahından keç, Oz ҽlinlҽ öz daha çox yaşayır, az xҽstҽlҽnirlҽr. Mҽsҽlҽn, 35-44 yaşlannda evli kişilҽrҽ nisbҽtҽn
evini yıxıb uçurma. Bir dҽ, о da bir insandır, bҽlkҽ subaylar arasında ölҽnlҽrin miqdarı 2,5, dul kişilor arasında 3,2, boşanmış kişilҽr
düzҽldi, Bҽlkҽ yeno doğruluğun yoluna goldi.
arasında 2,8 dofo çoxdur. Hҽmin yaş dövründҽ evli qadınlara nisbҽtҽn subay
qadınlar içҽrisindҽ ölҽnlҽrin miqdarı tҽxminҽn 2, dul qadınlar içҽrisindҽ 1,8 dҽfҽ,
Münaqişҽ dairҽsini genişlҽndirmҽmҽk mҽslҽhҽtdir. Ҽr-arvad «dҽrdini» dost
boşanmış qadınlar içҽrisindҽ 1,9 dҽfҽ çoxdur. Evli kişi vҽ qadınlara nisbҽton
vҽ tanışlarına, rҽfıqҽlҽrinҽ, qohumlarına mümkün qҽdҽr danışmamalıdır. Ancaq
subay vҽ boşanmış adamlar arasında da xҽstҽlik hallanna daha çox tҽsadüf olunur.
zҽruri hallarda mҽslҽhҽt üçün onlara müraciҽt etmok olar. Bҽzi qadınlar vҽ kişilҽr
Bu, şübhҽsiz, müxtҽlif sҽbҽblҽrlҽ bağlıdır. Lakin hҽmin sҽbҽblҽrdҽn danışarkon
evin bütün söz-söhbҽtini miixtolif ünvanlara aparır, öz hҽyat yoldaşını vҽ ya
ailҽnin sağlam psixoloji iqliminin ҽhҽmiyyҽtini xüsusi olaraq qeyd etmok
qayınanasını olo salır, onlar haqqinda pis sözlor danışırlar. Atalar dcyiblҽr ki,
lazımdır.
yoldaşını göstor, deyim son kimsҽn? Bu sözlҽrdҽ böyük hikmҽt gizlҽnmişdir.
Bioloqlar, tҽbiblҽr, sosioloqlar vo etnoqraflar Abxaziyada uzunömürlü kişi
Başqalarının yanında öz qadınmı -uşaqlann anasını pislҽyҽn ҽr ҽslindҽ özünün
vo qadınları kompleks şokildҽ öyrҽnmişlҽr. Çox vaxt uzunömürlülüyü
kimliyini göstҽrir. Elҽcҽ dҽ qadın.
qidalanmanın xüsusiyyҽtlҽri ilҽ bağlayırlar. Bu, ҽlbҽttҽ ki, mühüm amildir. Abxaz
Ҽr-arvadın mübahisҽsini, dava-dalaşını özünҽmҽxsus döyüşҽ bҽnzodҽn atalar sözündo deyilir: «Çox yaşamaq istҽyirsҽnsҽ, daha çox qatıq iç». Lakin
sosioloqlar düzgün olaraq qeyd edirlor ki, bu döyüşdҽ qalib yoxdur, ola da kompleks tҽdqiqat zamanı alimlҽrin diqqҽtini abxazların adҽt vҽ ҽnonolori daha
bilmoz, ancaq mҽğlub olan vardir. Onlar dalaşa-dalaşa qohumların, qonşuların çox colb etdi. Abxazlarda qocalara böyük hörmҽt bҽslҽyirlҽr. Onlar hҽmişҽ qayğı
yanında, on başlıcası uşaqların yanında hörmҽtdҽn düşürlҽr. Bu о demokdir ki, ilҽ ҽhatҽ olunurlar. Uşaqları heç vaxt cҽzalan-
mҽnҽvi cohotdon or do, arvad da moglub olur.
570 dırmırlar vo danlamırlar, onları ancaq toriflҽyirlor. Ҽgҽr yaşlılar uşağı
Atalar ҽr-arvadın dalaşını yaz yağışına bҽnzҽdiblҽr. Onlar сох vaxt onsuz tҽriflҽmirlҽrsҽ, onlar bunu ҽn ağır tҽnbeh kimi başa düşürlҽr.
da ya özlҽri, ya da qohum-qonşuların, xiisusilҽ uşaqlann Alimlҽrin fıkrincҽ, Abxaziyada uzunömürlü adamların çox olmasının başlıca
569 vasitҽsilҽ barışırlar, Lakin barışmaq sҽbҽbi hҽmin adҽt vo onҽnҽlҽrlҽ bağlıdır. Bu faktlar ailo hoyatinda xoş ovqatlı
itirilmiş şeylҽri hҽlҽ geri qaytarmaq
psixoloji iqlimin no qҽdҽr ҽhҽmiyyҽt daşıdığını göstҽrir.
deyildir. Axı ömür-gün yoldaşını ürҽkdҽn
sevҽn ҽr, arvad tokcҽ özünün mҽnҽvi Ailҽdҽ ҽlverişli psixoloji iqlim öz-özünҽ ҽmҽlo gҽlmir. O, cҽmiyyҽt
ağnlarından ҽzab çҽkmir, hҽm dҽ sevdiyi qarşısında, ailҽsi - hҽyat yoldaşı vҽ uşaqları qarşısında mҽsuliyyҽt vҽ borcunu
qadının ve ya ҽrinin iztirabları ilҽ yaşayır. düzgün başa düşҽn ağıllı, hҽssas ҽr vҽ arvadın, ata vҽ ananın gündҽlik sҽyi ilҽ
Demҽli, onu yaralamaqla, hҽm dҽ özünü yaranır. Bu baxımdan onlar öz ailҽ dramının nҽinki müҽlliflҽri, hom dҽ
yaralayır. Arvad üçün dҽ, kişi üçün dҽ ҽn aktyorlarıdır. Ҽr vo arvad, ata vo ana özlҽrinin müdrik vҽ nҽcib insan olduqlarını
başlıca, ҽn qiymҽtli sҽrvҽti-mҽhҽbbҽti bu ailҽ rolları vasitҽsilҽ göstҽrmҽlidirlҽr.
mҽhv edir. Adi mҽsҽlҽ üstündҽ belҽ bir
«qurban» bahasına başa gҽlon dava-dalaş

4. Ailҽdaxili ünsiyyҽt mümkündür. Anam oxumaq bilirdi, ancaq yazmaq bilmir-di. O, şcrlҽrini atama
deyҽr, atam yazardı. Anamın şerlori qadınlan maarifҽ, mҽdҽniyyҽtҽ çağırırdı.
Insan hoyatının çox mühüm hissҽsi ailҽdҽ - hҽyat yoldaşı, uşaqlar vҽ Anam Füzulini, Natҽvanı vo Sabiri oxuyardı. Yadımdadır, axşam çağlan anam
qohumlarla ünsiyyҽtdҽ keçir. Ailҽnin çoxcҽhҽtli vҽzifҽlҽri do ailҽ üzvlҽrinin bizҽ - mono vҽ dörd bacıma qҽmli şerlor oxuyardı.
ünsiyyҽti formasında hҽyata keçirilir. - Bunlar kimin şeridir? - deyҽ soruşardım. Nҽnoni/in u/aq qohumu vo
Ailҽdҽ ünsiyyҽtin müxxҽlif istiqamҽtlҽri fҽrqlҽndirilir. Ailo mҽişҽti vҽ ailҽ hҽmyerlisi xan qızı Natҽvanın.
üzvlҽrinin normal hoyat foaliyyoti ilҽ bağlı olan bütün mҽsҽlҽlҽr ҽrin arvadla, Anam gözҽl şairҽ vo ictimai xadim olan Natҽvandan danışar, qürbҽtdҽ ölҽn
ananın uşaqlarla, bacının qardaşla, nononin nҽvҽlҽri ilҽ ünsiyyҽti şҽraitindҽ hҽll Füzulinin qҽmli talcyindҽn söz açardı. Anamın oxuduğu şerlҽrin çoxusu hҽmişҽlik
olunur. Eyni zamanda, ailo üzvlori bir yerdҽ istirahҽt edir, ҽylҽnirlҽr vҽ s. yadımda qaldı. Anamdan vҽ nҽnҽmdҽn eşitdiyim nağıllar vҽ ҽfsanҽlҽr dҽ
Ҽr-arvad münasibҽtlori kişi ilo qadının psixologiyasını dҽyişir. Onlar ülfҽt yaddaşımın aynasın-dan silinmҽdi. İndi yaddaşımın sҽhifҽlҽrini vҽrҽqlҽdikcҽ mҽn
bağladıqları andan özlorinin heç kimҽ yox, yalnız bir-birlҽrinҽ monsub bir daha inanıram ki, mҽnim könlümҽ şcro olan mohobbotin ilk qığılcımlarını
olduqlannı, namus, vicdan, sҽdaqҽt, hörmҽt vҽ qarşılıqlı kömҽk ҽsasında anam atmışdır. Anam mҽndo hҽm klassik poeziya xҽzinҽsinҽ, hom dҽ xalq
birlҽşdiklҽrini qҽbul edirlor. yaradıcılığına dorin hiss torbiyҽ etmişdir».
Biz bu kövrҽk, nҽcib vҽ ülvi hisslҽrin tҽravҽtini, tҽzҽliyini uzun illҽrin Övladın tҽbiotindҽ, ürҽyindҽ gizlonҽn şer, sҽnot ilhamını, qabiliyyҽtini,
aynlığında belҽ qoruyub saxlamış, bir-birini hҽr dҽfҽ görҽndҽ az qala sevincdҽn ümumiyyҽtlҽ, yanğısını oyatmaq üçün validcyn (baba vo nҽno, ata vo ana)
gözlҽri yaşaran or-arvadlara az rast gҽlmomişik. Onlann ünsiyyҽt tҽrzinҽ fıkir söhbotlҽri, mҽşvҽrҽtlҽri böyük ҽhҽmiy-
verҽk: bir-birlҽrinҽ qayğı vҽ xeyirxahlıqla yanaşır, ҽn çҽtin anlarda özlorini 572 yҽt kҽsb cdir. Ailo mühiti zorif, amma
nҽzakotlo saxlaya bilir, söz vҽ hҽrҽkҽtlҽrindҽ diqqҽtli olurlar. dumduru bulağın gözünü açır...
Ailo problemlҽri: uşaq qayğısı, zҽruri mҽişҽt mҽsҽlҽlҽri, ҽr vҽ arvadın ҽmok Uşaqlar ana vҽ ata vasitҽsilҽ tobiҽt vҽ cҽmiyyҽt hadisҽlҽri haqqinda
foaliyyotindҽ meydana çıxan çҽtinliklҽr, qonşulara münasibҽt, ictimai-mҽdҽni tosovvürlҽrҽ vҽ anlayışlara yiyҽlҽnir, başqa adamlan, özünü qiymҽtlondirmҽk
hadisҽlҽr, habelҽ şҽxsi hҽyatla bağlı mҽsҽlҽlҽr - bunlar ҽr-arvad ünsiyyҽtinin ҽsas mcyarlarını mҽnimsҽyirlor.
mҽzmununu tҽşkil Burada biz uşaqlann hom ata-ana, hҽm bacı-qardaşlan, hom dҽ nҽnҽ-babaları
ilҽ ünsiyyҽtinin rolunu xüsusi qeyd etmҽliyik.
571 edir. Burada ҽг-arvadın şҽxsi hҽyatı ilҽ
Insamn hҽyatında ailodaxili ünsiyyҽtlo yanaşı, ailҽdҽnkҽnar iinsiyyҽt dҽ
bağlı mҽsҽlҽlҽrin ҽhҽmiyyҽtini аупса
göstҽrmҽliyik. mühüm yer tutur. Ailҽdҽnkҽnar ünsiyyҽtin formaları miixtolif olsa da,
«İntim» sözünü dar mҽnada, tҽkcҽ cismani yaxmlıq mҽnasında başa düşmҽk aşağıdakılar mühümdür:
sҽhv olardı. Ünsiyyҽt prosesindҽ intim cҽhҽt hҽm dҽ onda ifadҽsini tapır ki, ҽr vҽ 1. Qohumlara vҽ tanışlara qonaq gctmҽk.
ya arvad hcç kimҽ demҽdiyi ürҽk sözünü, dҽrdini, ağnsını, sirrini öz hҽyat 2. Tҽklikdҽ (uşaqlarsız) gҽzintiyҽ çıxmaq, dostlarla gҽzmҽk, klublarda vo
yoldaşına etibar edir. Onlar da mҽhz hҽmişҽ bu etimada layiq olmalıdırlar. mҽdҽniyyot evlҽrindҽ, istirahot axşamlarında iştirak etmҽk.
Yalnız bu mҽnҽvi yolla bir-birlҽri üçün yarandıqlarını, bir-birlҽri üçün 3. Hҽyҽtda stolüstü oyunlar - nҽrd, şahmat, domino vҽ s. oynamaq.
yaşadıqlarını hisslҽrin dili ilҽ sübuta yetirirlҽr. Şҽxsi hҽyatın intim mҽsҽlҽlҽri ҽr Bunlardan hor biri ailonin yaşlı üzvlorinin ünsiyyҽt tҽlҽbatının tҽmin
vҽ arvaddan noinki yüksҽk mҽdҽniyyҽt, habelҽ takt tҽlҽb edir. olmasmda özünomҽxsus rol oynayir. Uşaqların yaşı artdıqca ailҽdonkҽnar
Uşaqlarla ünsiyyҽt dҽ mühümdür. Ana vҽ ata, elҽcҽ dҽ nҽnҽ vҽ baba, bacı vҽ iinsiyyҽt onlann hҽyatında mühüm yer tutmağa başlayır.
qardaşla ünsiyyҽtin psixoloji monası daha böyükdür. Uşağın bir şҽxsiyyҽt kimi Ailodaxili vҽ ailҽdonkonar ünsiyyҽtin miioyyon formalannda or vo arvad,
inkişafının özülü dҽ bu söhbҽtlҽr vasitҽsi ilo qoyulur. osasҽn, eyni dorocodo iştirak edirlor. Lakin bu sahҽdҽ çox mühüm fҽrqlҽr do
Xalq şairi Rosul Rza «Pocziya zohmot vҽ ilhamdın> adlı avtobioqrafık nozҽrҽ çarpır.
moqalosindo yazır: «Atam sağ olanda ailҽmiz firavan dolanırdı. Mҽsҽlҽ yalnız Sosioloqlar müҽyyҽn etmişlҽr ki, kişilҽr ҽn çox dostlan vҽ tanışlan (57 faiz),
maddi cohotdon tomin olunmaqda deyil. О zaman üçün çox nadir olan bir cҽhҽt qohumlan (47 faiz), iş yoldaşlan (30 faiz) ilҽ görüşürlҽr. Qonşularla (7 faiz)
bu idi ki, atamız bizim bodii tҽrbiyҽ almağımızın qcydinҽ qalırdı. Evimizdҽ çox ünsiyyҽt onlann hҽyatında ҽsas уег tutmur. Qadınlarda iso ҽks meyl müşahido
zaman söhbҽt odobiyyatdan gedirdi. Xüsusilҽ poeziyadan. Anam Moryomin olunur, onlar kişiloro nisbҽtҽn qohumları (68 faiz) vҽ qonşulan (43 faiz) ilo daha
şairlik tobi var idi. Onun bu vaxta qodor qalmış üç şerindҽn bunu görmok çox ünsiyyҽt saxlayır, iş yoldaşları (15 faiz), rҽfıqҽlҽri vҽ tanışlan (36 faiz) ilҽ

nisbotҽn az görüşürlҽr. Ҽlbҽttҽ burada mikromühit vo etnik xüsusiyyotlҽr mühüm ҽksini tapır.
rol oynayir. Ҽn geniş yayılmış ailҽ mҽsҽlҽlҽri vҽ işlҽ bağlı söhbҽtlҽrdir. Onlardan
Istҽr kişinin, istҽrsҽ qadının tҽhsil-pcşo vҽ mҽdҽni sҽviyyҽsin-dҽn asılı birincisi qadınlar, ikincisi isҽ kişilҽr üçün daha çox psixoloji mona kosb edir.
olaraq ünsiyyҽtin xarakterindҽ ciddi forqlor özünü göstҽrir. Bu baxımdan miiasir Qadınların söhbҽti nҽ haqqındadır? Anarın «Beşmҽrtҽboli evin altıncı
gҽnclҽrin ünsiyyҽtinin mozmun vҽ formasında yeni cҽhҽtlҽr meydana çıxır. mҽrtҽbҽsi» ҽsҽrini vҽroqlҽyҽk: «Zaurun atası çoxdan yuxulamışdı, amma anası
Onların ünsiyyҽt tҽlҽbatının tomin olunmasında intellcktual sҽviyyo, mҽnҽvi vo hҽlo oyaq idi. Qonşu Sitarҽylҽ birlikdҽ mҽtbҽxdҽ ҽllҽşirdi, sabahkı qonaqlığın
cstetik amillҽr xüsusi ycr tutur. hazırlığını görürdülor. Mҽtbҽxdҽn şirni vҽ ҽdviyyat qoxusu gҽlirdi - paxlava,
Ünsiyyot insanin ҽsas tҽlҽbatlarından biridir. O, insanin psixi inkişafının şҽkҽrbura, şҽkorçörҽyi... Cürbҽcür piroqlar, pirojnalar, tortlar hazırlamaq sandan
başlıca şҽrtlҽrindҽn biri kimi böyük ҽhҽmiyyҽtҽ malikdir, hom do insanin hҽyat Zivҽr xanımın tayı-bҽrabҽri yox idi. Amma sabahkı gün öz adi mҽharҽtini do
vo foaliyyotinin mühüm bir saho vurub keçmolidi, axı onun mҽclisinҽ Alya kimi tҽlҽbkar bir hakim qiymҽt
573 sini tҽşkil edir. Mҽhz ünsiyyҽt prosesindҽ insanlar bir-birinҽ müxtҽlif verҽcҽkdi. Mҽtbҽxdҽn anasıyla Sitarҽnin yavaş sҽslҽri gҽlirdi, professorun vo
hadisҽlҽr haqqında mҽlumat vcrir, özlҽrinin iş vҽ hҽrҽkҽtlҽrini planlaşdırır, bir- Zaurun yuxusuna mane olmamaqçün qadınlar xısın-xısın danışırdılar. Zaur onlann
birlҽrini qavrayır vҽ anlayırlar, ҽmҽllҽrinҽ qiymҽt verir, birlikdҽ sevinir vҽ hҽr kҽlmҽsini dҽqiq eşitmҽso dҽ, söhbҽtlҽrinin mҽzmunundan agah idi: qadınlar
kodҽrlҽnirlҽr.
xҽmirin yaxşı qalxmasından, layların nazik yayılmasından, qoz-fındığın narın
İntim münasibҽtlҽrdo «gözlҽr» xüsusilҽ mühümdür. Bu cҽhҽtdҽn
ҽzilib şҽkҽrlҽ qarışdırılma-sından, paxlavaya vurulacaq ҽdviyyatın miqdarından
paralinqvistik (sosin keyfıyyҽti, onun diapazonu) vo ekstralinqvistik (pauza,
danışırdılar. Sabahkı mҽclisdon, qonaqlardan danışırdılar - kim paxlavanı,
ağlamaq, gülmҽk, öskürmҽk vҽ s.) sistem dҽ ҽhҽmiyyҽtlidir.
şҽkҽrburanı daha çox sevir, kimin hansı tortdan, hansı piroqdan, hansı pirojnadan
Unsiyyot şҽxsi mҽna çaları kҽsb etdikdo nitqdo özünҽmҽxsus cҽhҽtlҽr
daha çox xoşu gҽlir, hansı kişi şirniyyatın dҽlisidir, hansı qadına heç bir şey
meydana çıxır. Ҽrlҽ arvadın niqtindҽ müoyyҽn sözlҽr elҽ çalarh mҽna kҽsb edir
bҽyҽndinnҽk olmur, halbuki keçҽn sҽfҽr öz evlҽrindҽ aşının qazmağı yanıb kösöy
ki, bunu bütün aydınlığı vҽ zҽriiliyi ilҽ yalnız onlar başa düşürlҽr.
olmuşdu... Olanda olur da, ay Zivҽr bacı, işdi, düşmҽknҽndi dҽ. Orası da elҽdir e,
Unsiyyot tҽlҽbatının tomin olunmasında söhbҽtlҽrin ҽhomiy-yҽti
ay Sitarҽ, doğrudan böyük mҽclis yola salmaq zor işdir, adamın lap kҽlҽyi kosilir,
böyükdür. Onlar, nccҽ deyҽrlҽr, üz-üzҽ, göz-gözҽ ünsiyyҽtin ҿп tҽsirli formasıdır.
Kişilor vҽ qadınlar bir-birlҽri, habelҽ dostları vҽ rҽfıqҽlҽri ilҽ nҽ haqda söhbҽt ҽldҽn düşürsҽn, amma bir yana baxanda bircҽ balavın mҽclisindҽ dҽ qoluvu
edirlҽr? Bu söhbҽtlҽr miixtolif olur, tҽbiҽt vҽ cҽmiyyҽt hadisҽlҽrinin ayrı-ayrı çınnalayıb zҽhmҽt çҽkmҽsҽn, bҽs, no vaxt çokocҽksok... Ҽlbottҽ, ay Zivҽr bacı,
sahҽlҽrini ohatҽ edir. Möızusununa görҽ onları beş qrupa bölürlҽr: maşallah, Allah saxlasın, belҽ oğul böyütmüsҽn, indi gҽrҽk hҽr ҽziyyҽtinҽ dҽ
1. Ailҽ işlori. 2. Dostlar vҽ tanışlar. 3 İş sahҽsi. 4. Siyasҽt problemlҽri. 5. dözҽsҽn. Bҽs песо, ay Sitarҽ, onun boyuna qurban olum, qızıldır onun xasiyyoti,
Kinofılmlҽr, televizor verilişlҽri, oxunmuş kitab, mҽqalҽ vҽ s. haqqında söhbҽtlҽr. ipҽk kimi yumşaqdır, ürҽyi do elҽ tҽmizdir, elҽ tomizdir, sanasan şüşodir, odur ki,
14 №-li cҽdvҽldҽ bu sahҽdҽ apardmış bir sorğunun nҽticҽlҽri verilmişdir. xҽtҽrliyҽm do, ay Sitarҽ, bu cür ki, tҽmiz uşaqdır, ürҽyi şüşҽ kimi safdır, hҽr şeyҽ,
Ҽlbҽtto, buradakı faktlar xeyli müddҽt bundan ҽvvolki dövrҽ aid olduğu hҽr sözҽ, hamıya inanır, elҽ qorxuram ki, kcçsin bir afҽtin cҽnginҽ, sap kimi
dolasın barmağına balamı. Eh, ay Zivor bacı, ağzıvı xcyirliyo aç, dünya bҽgҽm
üçün bugünümüzün mҽnzҽrҽsini tam ҽks etdirmir. Lakin burada ümumi meyl öz
dҽrobҽylik-zaddır, nҽ danışırsan. Zaur elo aciz-avara deyil, demҽ, maşallah ağıllı-
morifҽtli oğlandır, hҽr şeyin yerin bilҽndir, ürҽyinҽ-zada salma, son Allah, vaxsey,
Cədvəl 14
vaxsey, piroq yandı, başımız söhbҽtҽ qarışdı...»
Yaş qruplan Söhbҽtin mҽzmunu
Aılo Tanışlar lş Siyasot Modoniyyҽt
Oxuduğumuz epizod zahirҽn sizҽ dҽrin mҽntiqi tҽsir etmҽyҽ
mҽsҽlҽlҽri vo dostlar haqqında problcmlҽri mҽsҽlolori 575 bilҽr, çünki adi mҽtbҽxin qoxusuna bҽlҽnon, haradasa övlada mҽhҽbbҽt
Qadınlar 21 20 33 0 40 hisslҽri duyulan söhbҽtdir. Lakin burada incҽ, qadın psixologiyasına xas
a) 30 yaşına qҽdor deyimlor güclüdür. Hҽm övlad sarıdan nigarançılıq var, hҽm dҽ adi mҽişҽt
b) 30-39 yaş v) 40 82 83 78 7 06 4
15 19 24 0 0 46 1 17 mҽsҽlҽlҽrindҽn. Bҽli, ailҽ ilҽ bağlı mövzular qadınlann söhbҽtlҽrindҽ xüsusi yer
yaşından böyük Kişilҽr
22 41 64 39 31 56 1 1 4 tutur. Onların ҽksҽriyyҽti öz rҽfıqҽlҽri ilҽ söhbҽtlҽrdҽ siyasҽtlҽ bağlı mҽsҽlҽlҽrҽ
a) 30 yaşma qҽdҽr
b) 30 - 39 yaş
56 bir о qҽdҽr dҽ ohҽmiyyҽt vcrmirlҽr. Gҽnc (30 yaşına qҽdҽr) kişi vҽ qadınların
v) 40 yaşından söhbҽtlҽrindҽ isҽ işlҽ yanaşı, mҽdҽniyyҽt yeniliklҽri, elҽco dҽ tanışlar vҽ dostlar
böyük haqqinda söhbҽtlor daha çox yer tutur.

574
Sosioloji tҽdqiqatlar göstҽrir ki, dostlar vҽ tanışlarla söh-bҽtlҽrin xarakteri Ҽgҽr ailҽdҽ söhbҽtlҽr tҽkcҽ no almaq, nҽ bişirmҽk kimi mҽişot planlı
yaşdan, tҽhsil sҽviyyҽsindҽn asılı olaraq dҽyişir. Tҽhsil sҽviyyҽsi artdıqca kişilҽr mövzularla mҽhdudlaşırsa, iinsiyyot dairҽsi daralır. Ҽgor arvad tҽkcҽ kişinin
vҽ qadınlar siyasot problemlҽri haqqinda daha çox düşünür, iıkir mübadilҽsi «qazancı» ilҽ, kişi isҽ «bazarlıq mҽsҽlҽlҽri» ilo maraqlanırsa, bu da onlann
aparır, bcloliklo, ailo vҽ iş mövzusundakı söhbҽtlҽr nisbҽtҽn azalır, öz iinsiyyot mҽdҽniyyҽtinin aşağı olduğunu göstorir.
növbҽsindҽ, mҽdoniyyҽt ycniliklҽri haqqındakı söhbҽtlҽrin rolu şaxҽlҽnir. Bҽzҽn kişi vҽ qadınların xırdaçılığı, hҽr işҽ qarışması, uzun-uzadı danışması
Ailҽdҽnkҽnar ünsiyyҽtin xarakteri, formaları vo ҽsas istiqamotlҽri heç dҽ halları da diqqҽtdҽn yayınmır.
şҽxsi mosolҽ deyildir. Sosioloqlar düzgün olaraq qeyd edirlor ki, insanlann Deyingҽn vҽ çox danışan arvad ҽsrlҽr boyu nağılların, rҽvayҽtlҽrin daimi vҽ
gündҽlik mҽişҽt münasibҽtlҽrinin bu sahosi cҽmiyyҽtin sosial, siyasi, mҽdҽni- mҽnfı qҽhrҽmanı olmuşdur. Bu haqda xalq folklorunda xeyli material vardır.
ideoloji inkişafının miixtolif aspektlҽri üçün böyük ohҽmiyyoto malikdir. Onlar <<Fatma gҽldi, qaç» nağılını xatırlayın. Xalq müdrikliyi belҽ b'ir fıkri psixoloji
mahiyyҽt etibarilo daha çox şҽxsi xarakter daşıyır vo onlann psixoloji monasi da cohotdon tamamilҽ düzgün ifadҽ etmişdir ki, qadınm hҽmişҽ nҽdonso narazılıgı
bundan ibarotdir. Özünün bu xüsusiyyҽtinҽ görҽ ailodonkonar iinsiyyot adamlara ailodҽ sülhü, sakitliyi, ҽsil xoşboxtliyi tomin edҽ bilmҽz.
daha çox tosir göstҽrir, onlann hoyat, insan, ailo, maddi vo mҽnҽvi sorvotlor vo s. Ünsiyyҽt mҽdҽniyyҽti insanlann qarşılıqlı münasibҽti prosesindo formalaşır.
haqqinda tosҽvvürlҽrinin fonnalaşmasında mühüm rol oynayir. Ailҽ öz çҽrçivҽsindҽ qapanıb qaldıqca ҽrin dҽ, arvadin da, uşaqların da iinsiyyot
Insan iinsiyyot sahosindo homişo başqa insanlarla ҽlaqҽdҽ olur. Ünsiyyҽtin mҽdҽniyyҽti mҽhdudlaşır. Ailҽdaxili vo ailodonkonar ünsiyyҽtin mҽzmunlu vҽ
bütün xiisusiyyotlori onlann qarşılıqlı münasibҽtlҽrinin xarakterindҽn vҽ rҽngarҽng olmasına hҽmişҽ diqqҽt yetirilmҽlidir.
sҽviyyҽsindҽn asılıdır. Bu fakt insanlara çoxdan mҽlumdur.
Holo qodim zamanlardan insanlar iinsiyyot prosesinin sҽmҽrҽ-liliyinҽ xüsusi
diqqҽt yetirmişlҽr. Qocalarla cavanların, qadınlarla kişilҽrin, oğlanlarla qızların, 5. Ailҽ münasibҽtlҽri vҽ uşaq şҽxsiyyҽtinin inkişafı
ҽrlҽ arvadin, ana-ata ilҽ uşaqların qarşılıqlı münasibҽtini tҽnzim edҽr qaydalar
bҽrqҽrar olmuş vo onlar tҽdricҽn daha geniş mҽna daşımışdır. İndi do homin Uşaq şҽxsiyyҽtinin formalaşmasında ailo xeyli müddҽt orzindo osas rol
qaydalar iinsiyyot mҽdҽniyyҽtinin zҽruri cҽhҽtlҽrini toşkıl edir. Ҽrlҽ-arva-dın oynayir. Molumdur ki, insanin xarakterinin, omoyo, mҽnҽvi, ideya vo
ünsiyyҽt mҽdҽniyyҽti, ilk növbҽdҽ, onlann intim münasibot-lҽrindҽ özünü modoniyyot sorvotlorino miinasibotinin osaslan ailҽdҽ fonnalaşır.
göstҽrmҽlidir. K. Marks kişinin qadınla münasibҽtini cҽmiyyҽtin ümumi Ailҽnin tҽrbiyҽ mühitini şҽrtlҽndirҽn amillҽri iki tipҽ ayırmaq olar. Ana-ata,
mҽdҽniyyҽtinin göstҽricisi sayırdı. ana-uşaqlar, ata-uşaqlar, bacı-qardaşlar arasmdakı münasibҽtlҽr, validcynlҽrin
Xeyirxah, nҽzakotli, hҽssas adamlar intim sahҽdҽ do belҽ hҽrokҽt edirlor. uşaqlara münasibҽtlҽri, onların şҽxsi keyfıyyҽtlҽri vҽ s. b i r i n c i t i p
Onlar sevimli qadının qҽlbinҽ yol tapir, onun zҽrrҽ amillҽr sırasına daxildir. Ailҽnin maddi vҽziyyotini, mҽnzil şҽraitini, strukturunu
576 qҽdor xҽtrinҽ dҽymir, yersiz bir sözlҽ, vҽ s. iso i k i n c i t i p amillҽrҽ aid etmok olar.
bir hҽrҽkҽtlҽ onu alçaltmır. Bu Uşaqlann tҽrbiyҽsi sahҽsindҽ ikinci tip amillҽrin ҽhҽmiyyҽti aydındır. Lakin,
münasibҽtlҽrdҽ qadından da çox şey bununla belo, onlann tҽsirini hҽlledici hesab etmok olmaz. Ailonin osas torbiyo
asılıdır. O, ana olduğunu heç vaxt imkanlan, hor şeydon ovvol, valideynlorin vo uşaqların qarşılıqlı ҽlaqҽsi ilo
unutmamalı, öz hҽrҽkҽtlҽri ilҽ hҽyat müoyyҽn olunur.
yoldaşını ömrü boyu nҽciblҽşdirmoli, ona Ailo hҽyatı şҽxsiyyҽtin inkişafına bütövlükdҽ tosir göstorir. Bu cҽhҽt, birinci
da, özünҽ dҽ ҽxlaqi mcyarlarla
növbҽdo, uşağın emosional alҽmindҽ ҽks olunur. Son zamanlar psixoloqlar hҽmin
yanaşmalıdır.
mҽsҽloyҽ xüsusi diqqot yetirir, uşağın emosiya vҽ hisslҽrinin inkişafında ananın
Jan Jak Russo yazırdı: «...ҽn sҽdaqҽtli qadınlar ҽrlorinin ixtiyarını öz
roluna son dҽrҽcҽ böyük ohҽmiyyҽt verirlҽr.
ҽllҽrindҽ adҽtҽn daha çox saxlayırlar, onlar nҽ şıltaqlıq edir, no dҽ ҽrlҽrini rҽdd
Golin, birco anlığa dünyanın mҽşhur rҽssamlarının ilhamla yaratdıqlan ülvi
edirlor, ancaq ağıllı vҽ incҽ tҽm-kinlilik sayҽsindҽ öz ҽrlҽri ilҽ çox zorif rҽftar
madonna obrazlarını gözlorimiz qarşısında canlandıraq. Onların, demҽk olar ki,
edib onlan müҽyyҽn mҽsafҽdҽ saxlamağı bacarır vҽ heç vaxt özlҽrindҽn doymağa
qoymurlar». hamısında uşaq ananın sol qucağında tosvir olunur. Görҽsҽn bu adi tҽsadüfdünnü?
Ünsiyyҽt mҽdҽniyyҽti insanlann hҽyat tҽrzi ilo bilavasito ҽlaqҽdardır. Bu Bҽlkҽ uşağın anasının sol qucağında tҽsvir olması rҽssamlıqda ҽnҽnҽdir? Bu
nöqtҽdҽ iinsiyyot mҽdҽniyyҽti asudҽ vaxt mҽdҽniyyҽti ilҽ üzvi surҽtdҽ birlҽşir, suallar uzun müddҽt sҽnotşünaslıq üçün sirli olmuşdur. Müasir psixologiya isҽ
onların inkişafı baxımından daha böyük mҽna kosb edir. hҽmin sinlori artıq aydınlaşdırmışdır. Bir sıra tanınmış mütҽxҽssislҽrin fıkrincҽ,

bu instinktiv horҽkҽtin sҽbҽbi odur ki, körpҽ ana ürҽyinin döyüntülorini hҽlҽ ana roftar edir, özlҽrinin asudҽ vaxtlarını onlarla birlikdҽ keçirir, onlara mҽnҽvi tҽsir
bҽtnindҽ eşidir, ona öyroşir vҽ özünü, песо deyҽrlҽr, on munis «qҽlb musiqisinin göstorirlҽr.
sҽdalan altında» daha yaxşı hiss edir. Tҽzҽ doğulmuş uşaq üçün bu ҽsrarҽngiz Tҽdqiqatın nҽticҽsi aydındır: valideynlorin uşaqlarla münasi-bҽtlҽri nҽinki
ürҽk sҽsi ana ilҽ bağlılıq demҽkdir. Mohz buna görҽ dҽ sol tҽrҽfdҽn qucağa mҽktҽbҽqҽdҽr vҽ kiçik mҽktҽbli yaşı dövrlҽrindҽ, hom dҽ yeniyetmҽlik vҽ gҽnclik
götürülmüş uşaqlar az ağlayır, tez kökҽlir, başqa uşaqlara nisbotҽn daha tez yaşı dövrlorindҽ do onlann bir şҽxsiyyҽt kimi inkişafının başlıca ҽsasını toşkil
inkişaf edirlor. Başqa sözlҽ, onlar l yaşında hҽkim kömoyino daha az ehtiyac edir. Bu baxımdan tokco onu qeyd etmҽk kifayҽtdir ki, gonclҽrin ictimai-siyasi
duyurlar. inkişafına valideynlҽr mühüm tҽsir göstҽrirlҽr.
Ycri gҽlmişkҽn onu da qcyd edok ki, uşağı sol tҽrҽfdҽn qucağa götürҽn Uşağın gҽlҽcҽk kişi vҽ qadm kimi fonnalaşmasının ҽsaslan da ailҽdҽ
qadınlann çoxu bunun nҽ ilҽ ҽlaqҽdar olduğunu izah cdҽ bilmirlҽr. Xoşboxtlikdon qoyulur. Bu mosҽlҽyҽ ayrıca diqqҽt yetirmok lazımdır.
analann ҽksҽriyyҽti intuitiv surҽtdҽ olsa da, uşağı песо qucağa götürmҽyi yaxşı Uşağın tҽrbiyҽsindҽ müҽyyҽn adҽt vҽ ҽnҽnҽlҽr mövcuddur. Ailҽdҽ oğlan vҽ
bilirlҽr. qız uşaqlarını tҽrbiyo edҽrkҽn, adҽtҽn, bu adҽt vҽ ҽnҽnҽlҽri gözlҽyirlҽr. Hҽr bir
Mütҽxҽssislҽr belo hesab edirlor ki, südҽmҽr uşağın hansı torofdon qucağa valideyn cҽmiyyҽtdҽ bҽrqҽrar olmuş kişilik vҽ qadınlıq etalon vo stcreotiplҽrini
götüriilmosi onun inkişafına böyük tosir göstorir. Ҽgҽr ana uşağı sol torofdon nҽzҽrҽ alır, oğlanlara kişi, qızlara qadın üçün sҽciyyҽvi tҽlҽbat, maraq vҽ
qucağına götürmüşsҽ, demҽli, hҽr şey qaydasındadır, yox ҽgҽr sağ tҽrҽfdҽn xarakter olamҽtlҽri, adҽt vҽ vҽrdişlҽr, davranış vҽ rҽftar qaydalan aşılayır.
qucağma götürmüşsҽ, dcmҽli, bunun ziyanı ola bilҽr. Psixoloji tҽdqiqatlar göstҽrir ki, qızlar qadınlıq etalonlarını, hҽr şeydҽn
578 ҽvvҽl, ana ilo dialoq (iinsiyyot) şҽraitindo monimsҽyirlҽr. Onlara bu etalonlara
Bҽzi analar uşağı sağ tҽrҽfdҽn qucaqlanna götürürlҽr, bos, bunu no ilo izah miivafiq şҽkildo evdarlıq, uşaqlara qulluq etmok vordişlҽri aşılanır, musiqi
etmok olar? Hҽmin suala dҽqiq cavab vermҽk çҽtindir. Lakin bҽzi psixoloqlar mҽdoniyyҽti (o cümlҽdҽn, layla çalmaq), öziinün ata vҽ qardaşlan nümunҽsindҽ
belo güman edirlor ki, ҽksҽr halda uşağı sağ tҽrҽfdҽn qucağına alan anaların çoxu kişiyҽ hörmҽt hissi, oğlanlarla roftar taktı tҽrbiyҽ olunur. Onlarda mehribanbq,
doğuş zamanı qorxu hissi keçirmiş, çҽtinliklҽ doğmuş vҽ ya uşaq doğmağı tҽmkinlilik, nҽzakҽtlilik vҽ s. kimi qız üçün sҽciyyҽvi keyfiyyҽt-lorin
arzulamamış-dır. Buna göro do onlarla doğma övladları arasında fıziki kontakt iormalaşmasına xüsusi diqqҽt yetirilir.
zҽifdir. Oğlan uşaqlanna kişiyҽ mҽxsus xarakter ҽlamҽtlҽri, xüsusilҽ iradi
Ana uşaq alҽminin affektiv morkҽzidir. Uşağın xarici alҽmҽ bütün keyfiyyҽtlҽr aşılanır. Onlarda tҽmkinlilik, dözümlülük, mҽrdlik vҽ s. keyfiyyҽtlҽr
münasibҽtlҽri ana vasitҽsilҽ rcallaşır. Bu münasibҽtlҽr sistc-minҽ tҽdricon ata, tҽrbiyҽ olunur. Oğlan uşağına anası, bacısı nümunҽsindҽ qadına, qızlara hörmҽtlҽ
bacı, qardaş vo b. daxil olur. Uşaq yaşa dolduqca onun hoyatinda vҽ psixi yanaşmaq, çҽtin işlҽrdҽ onlara kömҽk etmҽk vҽ s. aşılanır. Onlann bҽdҽn tҽrbiyҽ-
inkişafında atanın rolu daha da artır. Onun münasibҽtlҽr sistemi şaxҽlҽnir vo daha sinҽ daha çox diqqҽt yetirilir.
da mürҽkkҽblҽşir. Uşaq tҽdricon ailҽ münasibҽtlҽri normalarına yiyҽlҽnir. Onda Ycniyetmҽlik yaşı dövründo oğlanlar vo qızlar kişilik vҽ qadınlıq
«yaxşı nҽdir, pis nҽdir?» haqqmda tҽsҽvvürlҽr formalaşır. Uşağın motivasiya etalonlarına foal surҽtdҽ yiyolonirlҽr. Onlar qadın kimi bҽzҽnmҽyo, kişi kimi saç
sahҽsindҽ köklü dҽyişikliklҽr ҽmolҽ gҽlir. Özü haqqında tҽsҽvvürlҽri saxlamağa başlayırlar. Qızlarda kosmetik vasitҽlҽrҽ maraq artır. Oğlanlar qızların
formalaşdıqca, uşağın davranış vҽ roftan da dҽyişir. Yaşlılarla vҽ hҽmyaşıdları ilo yanında giiclü olduqlarını göstҽrir, hansı işdҽsҽ fҽrqlҽnmҽyҽ çalışırlar. Oğlanlarla
ünsiyyҽt şҽraitindҽ uşağın xarakteri formalaşmağa başlayır... Bu morhҽlodҽ do qızların qarşılıqlı münasibҽtlҽrindҽ yeni çalarlar omolo golir. Onlar bir-birindҽn
valideynlҽrlҽ uşaqlar arasındakı münasibҽtlҽr hҽlledici ҽhҽmiyyҽt kosb edir. utanmağa başlayırlar.
Psixoloqlar kollektivdo öz davranış vҽ rҽftan ilҽ bir-birindon kҽskin surҽtdҽ Uşaqlann kişi vҽ qadın rollarım mҽnimsomҽsindҽ valideyn-lҽrin davranışı da
fҽrqlҽnҽn şagirdlҽri iki qrupa ayırmışlar. Birinci qrupa özünün kollektivçiliyi, mühümdür. Atanın bir kişi, ananın isҽ qadın kimi nümunҽsi uşaqların oğlan vҽ
müstҽqilliyi, mҽsuliyyҽt hissi, aktyivliyi, özünҽtҽnqidi yanaşması vo s., ikinci qıztҽk fonnalaşmasında eyni dorocodo zorundir. Bu baxımdan valideynlҽrin
qrupa iso ҽks keyfıyyotlҽrlҽ forqlҽnҽn uşaqları daxil etmişlҽr. Bundan sonra uşaqlarma münasibҽtinin xarakteri do ҽhomiyyҽtlidir.
psixoloqlar hҽmin uşaqların valideynlҽri ilҽ münasibҽtlҽrinin xarakterini Analar çox vaxt uşaqların cinsi xüsusiyyҽtlҽrini kifayot qҽdҽr nҽzҽrҽ almır,
müqayisoli surҽtdҽ öyrҽnmişlҽr. Mҽlum olmuşdur ki, birinci qrupa daxil olan bir uşaq, bir övlad kimi onları bir-birindҽn oslindҽ seçmirlҽr; qıza da, oğlana da
uşaqların valideynlori onlann hisslҽri ilo yaxından maraqlanır, onlarla tҽmkinlҽ eyni dorocodo qayğı ilҽ yanaşırlar. Ҽlbҽttҽ, ana qayğısı, ana şҽfqҽti lazımdır.
Lakin belo bir qayğılı ana münasibҽti ilҽ ata münasibҽtindҽ müҽyyҽn sҽrhҽd istҽr-

istҽmҽz özünü göstҽrir. Belo ki, atalar analardan forqli olaraq davranış vҽ Bҽzi ailҽlordҽ oğlan uşağında kişi keyfıyyҽtlҽrinin formalaş-masına oslindҽ
rҽftannda uşaqların cinsi xüsusiyyҽtlorinҽ daha çox diqqҽt yetirirlҽr. Bu baxımdan ҽhҽmiyyҽt vcrilmir. Bunun nҽticҽsindҽ dҽ lap kiçik yaşlarından başlayaraq, onda
onlar uşaqların kişi vҽ qadın rol-larını monimsҽmҽsindҽ daha tҽsirli rol qıza mҽxsus kcyfiyyҽtlҽrin -feminizasiya (latınca - femina «qadın» dcmҽkdir)
oynayırlar. Uşaqlar atanın ҽlamҽtlorinin formalaşması üçün psixoloji cҽhҽtdҽn olvcrişli şҽrait yaranır.
580 qayğı vo zabitҽsindҽ özlorini xoşbҽxt Feminizasiya oğlan uşaqlannda qadın ҽlamҽtlҽrinin ҽmҽlҽ gҽlmҽsinҽ deyilir.
hiss edirlor. Atanın hҽtta qısa bir müddҽt Feminizasiya ҽlamҽtlori bir sıra hallarda zahiri xarakter daşıyır, uşaqların zahiri
orzindo - 6 ay, 1 il evdҽ olmaması görkҽmindҽ, deyҽk ki, sifot cizgilorindo aydın dҽrҽcҽdo nozorҽ сафп. Lakin belo
nҽticҽsindҽ övladlarda, xüsusilҽ oğlan hallar demҽk olar ki, geniş müşahidҽ olunmur. Bir sua hallarda feminizasiya
uşaqlarında qorxaqlıq, qaradinmҽzlik, ҽlamҽtlҽri şҽxsiyyҽtin bütün iradi keyfıyyҽtlҽrinҽ, onun xarakter olamotlorino
torslik, ҽsҽbilik vҽ s. kimi mҽnfi ҽlamҽtlor
niifuz cdir vo oğlanların kişi rolunu monimsomosi prosesini çҽtinloşdirir. Bu iso
tҽdricҽn orrıҽlҽ gҽlir.
oğlanlarla qızların qarşdıqlı münasi-bҽtindҽ özünҽmҽxsus psixoloji çҽtinliklҽr
Oğlan uşaqlan özlorini atalan ilҽ eynilҽşdirir, onun bir çox hҽrҽkҽtlҽrini
yaradır. Belo oğlanlar qız modası clementlorinҽ asanlıqla uyurlar: onlar kimi saç
tҽqlid yolu ilҽ mҽnimsҽyirlҽr. Bu monada biz ailҽdҽ uşaqlann tҽrbiyҽsindҽ atanın
saxlayır, qızlann geniş istifado etdiklҽri rongli vҽ güllü parçalardan paltar
xüsusi mosuliyyҽt daşımasından danışmalıyıq.
tikdirirlҽr vҽ s.
Oğlan uşağı üçün ata ağıl, iradҽ qüvvҽsi, kişi ҽzҽmotı nümunҽsidir. Ata
İlk baxışda bunlar modanın yayılması qanunları vo s. ilo izah olunur. Lakin
oğlunu tҽrbiyҽ etmҽklҽ, hom dҽ özünü tҽrbiyҽ cdir vo doyişir. Öz oğlunun
onlann psixoloji monası vo nҽticҽlҽri ҽslindҽ daha dҽrindir, biz homin mҽsҽlҽyҽ
simasında gҽlҽcҽk kişinin formalaş-masım görmҽk vҽ ona bu sahҽdҽ ҽn yaxşı
sabahkı ҽsgҽrin, ҽrin yaxud atanın cҽmiyyotdҽ artıq bҽrqorar olmuş ideallan
davranış nümunҽsı göstҽrmҽk о demokdir ki, ata özünün kişi lҽyaqҽtini qoruyur,
baxımından yanaşma-lıyıq. Bu baxınıdan feminizasiyanın nҽticҽlҽri haqqında
daha da inkişaf etdirir. Ailҽ pedaqogikasının müdrikliyi do elҽ bundadır.
ciddi düşünmҽk lazımdır. Son zamanlar sosioloqlar, psixoloqlar vo pc-daqoqlar
Müşahidҽlҽr göstҽrir ki, lap kiçik yaşlarından atası ilҽ kifayot qodor
bu mҽsoloyҽ diqqҽti yönҽldir, maskulinizasiyadan fҽrqli olaraq, onun daha çox
iinsiyyot imkamna malik olmayan oğlanlar sonralar çox vaxt öz atalıq vҽzifҽlҽrini
müşahidҽ olunduğunu qeyd edirlor.
icra ctmҽkdo çҽtinlik çҽkirlҽr. Atasız tҽrbiyҽ olunan oğlanlar isҽ ҽlverişli şҽraitdҽ
Müoyyon edilmişdir ki, feminizasiya halları kҽnd uşaqlarına nisbҽtҽn şҽhor
ya qadın davranış tipini mҽnimsҽyir, ya da onlarda kişi davranışı haqqinda yanlış
uşaqlarında daha çox özünü göstҽrir. Ҽsasҽn qız vҽ ya qadın mühitindҽ böyüyҽn
tosҽvvürlҽr formalaşır.
oğlan uşaqlarında (mҽsҽlҽn, 3-4 bacının qardaşında, qızların çoxluq tҽşkil etdiyi
Qızlann mҽnҽvi inkişafını da atasız tҽsҽvvür etmҽk çҽtindir. Oğlan uşağının
tҽdris qruplarında oxuyan şagirdlҽrdҽ vo s.) feminizasiya ҽlamotlҽri daha geniş
hҽyatında ana no qҽdҽr böyük rol oynayırsa, qız uşağının hҽyatında ata bir о
müşahidҽ olunur. Bu cҽhҽtdon müҽllimlҽrin rolu böyükdür.
qodor rol oynayir. Psixoloqlar osaslı surotdҽ müҽyyҽnlҽşdirmişlor ki, atasız
Oğlan uşaqlarmda kişiyo mҽxsus keyfıyyҽtlҽrin ҽmҽlҽ gҽlmҽsi ona göro
böyüyҽn qız uşaqlarında kişi haqqinda dolğun tҽsҽvvür fonnalaşmır. Bu ҽsasda da
çҽtinlosir ki, moktҽbdҽ müҽllimlorin ҽksҽriyyҽti qadınlardır: onlar tobii ki,
onun gҽlҽcҽkdҽ öz hҽyat yoldaşı ilҽ münasibҽtlҽrindҽ xcyli çҽtinliklҽr qarşıya
uşaqlara öz istoklҽrindon asılı olmayaraq böyük mҽmnuniyyotlo qadın
çıxır. Biz bura başqa faktları da ҽlavҽ edҽ bilҽrik. Lakin onlan bir mona
kcyfiyyotlori - sҽliqolilik, risk etmomok, sҽs -^'mamaq vo s. aşılayırlar.
birlҽşdirir: ailonin mҽnҽvi inkişafı hҽm ana, hҽm do ata ilҽ bilavasitҽ bağlıdır.
Aılodҽ of uşağı çox vaxt anası ilo ünsiyyҽtdo olur. Gozintı-
Ailҽdҽ oğlan vҽ qızların torbiyҽsindҽ müҽyyҽn nöqsanlarla da qarşılaşırıq.
Onlann ikisi haqqinda ayrıca danışmağı lazım bilirik. 582 yo daha çox anası ilҽ gcdir, ev işlҽrini
anasmın yaxından kömҽyilҽ ycrinҽ yetirir.
Bir sıra hallarda valideynlҽr qız uşağını mahiyyҽt etibarilo oğlan kimi
Bir çox oğlan uşaqları ҽn yaxşı halda idman
tҽrbiyҽ edirlor. Onu oğlan kimi geyindirir, hotta ona oğlan oyuncaqlan alırlar. oyun-larında tamaşaçı kimi iştirak edir,
Belo bir şoraitdҽ qız öz cinsinҽ xas olmayan davranış mҽdoniyyҽtinҽ yiyҽlҽnir vo ҽslindҽ idmanla mҽşğul olmurlar. Bҽzi
bu ҽsasda da onda maskulinizasiya (latınca - masculinus - «kişi» demokdir) ailҽlҽrdҽ oğlan uşaqlarının ozizlҽnmҽsi, hҽr
ҽlamҽt-lҽri fonnalaşır. M a s k u l i n a z a s i y a hallarına nisbotҽn az cür qayğıdan azad edilmҽsi, çҽtinlikdҽn
tҽsadüf olunsa da, onlann psixoloji nҽticҽlҽri haqqın(*a c^di düşünmҽk lazımdır. uzaqlaşdınlması vҽ s. hallar nҽzҽrҽ сафп.
Qız uşaqlarının lap kiçik yaşlarından qadın Bu, oğlanlarda xüsusilҽ «kişi» xarakterinin
formalaşmasına mҽnfı tҽsir göstorir.
581 etalon vҽ stereotiplҽrini düzgün mҽnimsҽmҽsinҽ xüsusi diqqҽt yctirilmҽlidir.

Beloliklҽ, oğlanların bir çoxu düzgün kişi tҽrbiyҽsi almırlar. Bu tҽrbiyҽ imkanlardan eyni dorocodo istifado edҽ
üslubunun monfı psixoloji noticҽlҽri sonrakı yaş dövründo, xüsusilo gҽnclҽrin bilmirlor. Lakin bir cҽhҽt şübhҽsizdir ki,
ailo hoyatinda aydın nҽzҽro саф1Г. Onlar ailodҽ özlҽrini çox vaxt kişi kimi apara valideynlҽrlҽ uşaqlar arasındakı
münasibҽtlҽr nҽ qҽdҽr ҽlverişli olsa, onlann
bilmir, kişi nüfuzu qazana bilmirlor. Ҽsl qadın belo hallarda, adҽtҽn, ҽzab çokir.
uşaq vҽ yeniyetmҽlҽrin şҽxsiyyҽtinin
Axı, qadın ҽrinin, sözün hҽqiqi mҽnasında. kişi xarakterini, onun ailҽnin şҽrҽf vo formalaşmasına tҽsiri bir о qodor möhkҽm
lҽyaqҽtini qorumaq ozmini duyanda, özünün vҽ uşaqlarının taleyini ona ctibar vo sҽmҽrҽli olar.
edir, kişi vüqarı vҽ ҽzҽmҽti ilo foxr cdir...
Uşaqların formalaşmasında ailҽnin rolu son dҽrҽcҽ misilsizdir. Ailҽdҽ uşaq
sosial münasibҽtlorҽ - ailҽdaxili münasibҽtlҽrҽ qoşulur, onlann vasitҽsilҽ insan, XXI F Ҽ S İ L
dünya, mҽnҽvi sҽrvҽtlҽr haqqında anlayışlara yiyҽlҽnir, cisim vҽ hadisҽlҽro
qiymҽt vermҽyi, başqa adamları başa düşmҽyi, yaşlılara, qadın vҽ kişilҽrҽ, kiçik ŞҼXSİYYҼTİN PSİXOLOJİ PROBLEMLҼRİ VҼ PSİXOLOJİ
uşaqlara hörmҽt vҽ kömok etmoyi, öz nöqsanlarını görmoyi öyrҽnir. Ailҽdҽ ata- YARDIM
ana, ata-uşaqlar, ana-uşaqlar, ana-qayınana, bacı-qardaş, bacı-bacı arasındakı
1. Psixoloji mҽslҽhҽt vҽ hokimsiz psixotcrapiya: problemlҽr vҽ
paralel münasibҽtlҽr - bunların hamısı böyük tҽrbiyҽvi ҽhomiyyotҽ malikdir.
pcrspektivlҽr
Uşaqlann tҽrbiyҽsi baxımından ailodҽ kiçik mosҽlo yoxdur. A. S. Makarenko
göstҽrirdi ki, ata, hotta qҽzeti песо oxuması ilҽ uşaqları tҽrbiyҽ edir. Müasir dövrdҽ psixologiya clminin totbiq sahҽlҽri günü gündҽn genişlҽnir.
Görkҽmli pedaqoq valideynlҽrҽ müraciҽtlҽ deyirdi ki, tҽrbiyo işinin osl Cҽmi bir ncçҽ ilo bundan ҽvvҽl başqa elmlҽrin sҽlahiyyҽtinҽ daxil olan bir çox
mahiyyҽti... heç do sizin uşaqlarla tҽklikdҽ söhbҽt ctmonizdҽn, uşağa müstҽqil mҽsolҽlҽr artiq psixoloji istiqamҽtdҽ, yaxud bilavasitҽ psixologiya elminin
tҽsir göstҽrmҽnizdҽn ibarҽt deyildir, ailҽnizin, şҽxsi vo ictimai hҽyatınızın imkanları çҽrçivҽsindҽ hҽll olunmağa başlayır. Bu proses, birinci növbodҽ, tibb
toşkilindҽn, uşağın hҽyatını tҽşkil etmҽkdҽn ibarotdir. clmlҽri, mҽsҽlҽn, psixoterapiya sahҽsindҽ daha aydın müşahidҽ olunur.
Valideynlҽr uşaqlara onların yaşına müvafıq toloblor vcnnoli, nҽinki hҽmin P s i x o t e r a p i y a iki yunan sözündҽn - psyche (ruh) + therapeia
tҽloblҽrҽ omol olunmasına diqqҽt yetirmoli, hom dҽ onlara müstҽqillik vermoli, (müalicҽ) sözlҽrindҽn ҽmҽlҽ gҽlmişdir. Tibbi ҽdҽbiyyatda daha çox mҽqbul hesab
ailҽ problemlҽrinin müzakirҽsinҽ cҽlb etmҽli, uşaqlan narahat cdon mosҽlolori edilon tҽrifҽ görҽ, psixotcrapiya xҽstҽnin psixikasına vҽ psixikası vasitҽsilo
onlarla birlikdo müzakirҽ ctmolidir. Valideynlҽr bu yolla uşaqlarda iradҽ vҽ orqanizminҽ müalicҽ tosiri sistemidir. Başqa sözlҽ, psixoterapiya dedikdҽ, insanin
xaraktcrin inkişafı, mosuliyyot hissinin formalaşması üçün şorait yaradır, öz psixi tosir yolu ilҽ müalicҽsi prosesi nҽzҽrdҽ tutulur. Müalicҽ sözünҽ diqqot
övladlanna omҽk adotlori aşılayırlar. yetirin: psixotcrapiya bҽrqҽrar olmuş ҽnҽnҽyҽ görҽ müalicҽ metodu hesab
Valideynlorin uşaq vo ycniyetmolodҽ sosial-siyasi mövzularda olunmuş vҽ tҽbabҽtin sҽlahiyyҽtinҽ aid edilmişdir.
583 söhbҽtlori dҽ böyük tҽrbiyҽ 584
ҽhҽmiyyҽtinҽ malikdir. Valideynlҽr
Bozi mütoxҽssislҽr belo hesab edirlor ki, psixoterapiya psixiatriyanın tҽrkib
uşaqlara ҿп yaxın adamlardır; uşaqlar, bir
qayda olaraq, onlara hamıdan çox inanır, hissosidir. Bir çox mütoxҽssislҽrin, xüsusilo praktik psixoterapevtlҽrin fıkrincҽ,
etibar bҽslҽyirlҽr. Valideynlҽrin ictimai psixotcrapiya müstҽqil elm sahҽsidir.
hadisҽlҽrҽ verdiklҽri qiymҽtlҽr ҽslindҽ Psixoterapiyanın elmlҽr sistemindҽ yen no qodҽr mübahisҽli olsa da,
onlar üçün votҽndaşlıq dҽrsidir. mütҽxҽssislorin, demok olar, ҽksoriyyҽti belo hesab edir ki, psixoterapevt iki elm
Validcynlҽrin ҽmҽyo münasibҽti, öz sahҽsini - psixiatriya vo psixologiya elmlҽrini mükommҽl bilmҽlidir. Bu,
biliyini, istedadını vҽ ilhamlı ҽmҽyini psixoterapiyanın nҽinki psixiatriya, hom do psixologiya ilҽ bağlı olduğunu tosdiq
Vҽtҽnimizin çiçҽklҽnmҽsinҽ hҽsr etmҽsi, etmҽk demokdir.
düzgünlüyü vҽ prinsipiallığı, sҽmimiliyi,
Psixotcrapiyanın inkişafında psixologiya mühüm rol oynamışdır. Ҽgҽr
tovazökarlığı uşaq vҽ yeniyetmҽlҽrin
şҽxsiyyҽtinin formalaşmasına mühüm tҽsir mҽsҽlҽnin tarixinҽ nҽzҽr yetirsҽk, asanlıqla görҽrik ki, psixoterapiyada
göstҽrir. Psixoloji tҽdqiqatlar göstҽrir ki, formalaşmış ayn-ayrı istiqamҽtlҽr mҽhz psixoloji nҽzҽriyyҽlҽr ҽsasında ҽmҽlҽ
valideynlҽrin heç dҽ hamısı bu gҽlmişdir. Mosolon, xarici ölkҽlҽrdҽ psixotcrapiyada üç istiqamot - psixoanalitik,

bihevioristik vҽ ekzistensial-humanistik psixoterapiya daha сох inkişaf etmişdir göstҽrmҽlidir? Sualın mҽntiqi cavabı belҽdir: sağlam adama psixoloji kömoyi
ki, onlar da freydizm, biheviorizm vo humanistik psixologiya zominindo psixoterapevt deyil, psixoloq göstҽrmҽlidir.
formalaşmışdır? Keçmiş SSRİ-do do psixoterapiyanın inkişafında sovet Bu şҽraitdo xҽstҽ adamlann müalicҽsi ilo yenҽ dҽ psixoterapevt mҽşğul olur,
psixologiyasının nailiyyotlori mühüm rol oynamışdır. psixoloq isҽ sağlam adamlara psixoloji yardım göstҽrir. Nҽzҽrҽ almaq lazımdır ki,
Böyük Vҽtҽn müharibҽsindҽn sonrakı illҽrdҽ dcmoqrafık proseslҽr - doğum, psixoterapevtin psixoloqla ovoz olunması ilҽ işin ҽslindo mahiyyoti dҽyişir.
ölüm, nigah, boşanma, miqrasiya vҽ s. dünyanın qlobal problemlҽrinҽ çevrilirdi. Psixoloq psixoterapevt kimi müalico ctmir, о, sağlam adama özünün psixoloji
Urbanizasiya proseslҽri genişlҽnirdi: şҽhҽr ҽhalisinin sayı sürҽtlҽ artır, yeni problemlorini, mosolon, öz münasibҽtlorini, davranış motivlorini, başqa adamın
şҽhҽrlҽr vҽ qҽsҽbҽlҽr ҽmҽlҽ gҽlirdi. Elmi-texniki inqilab vüsҽtlo ictimai hҽyatın xüsusiyyҽtlҽrini vҽ s. dork etmokdҽ psixoloji yardım göstҽrir, psixi sağlamlığını
bütün sahҽlҽrinҽ nüfuz edirdi: istehsalat proseslҽri avtomatlaşır vo qoruyur.
mexaniklҽşdirilir, robot texnikası omolo gҽlir, sҽnaycnin kompyüterlҽşdirilmҽsi Ҽslino qalsa, hokimsiz psixoterapiya ideyası heç dҽ tҽzҽ mosҽlҽ deyildir.
proscslҽri hҽyati mona kҽsb edirdi. Yeni peso sahҽlҽri sürҽtlҽ inkişaf edirdi. Bu Ҽgҽr biz insanlann çoxosrlik iinsiyyot tocrübҽsini nozordҽn keçirsok görorik ki,
şҽraitdҽ insan amilinin xüsusi ҽhҽmiyyҽt kҽsb etmҽsi ilҽ ҽlaqҽdar olaraq ictimai onlar mahiyyҽt etibarilҽ hokimsiz psixoterapiyanın sadҽ formalanndan istifado
hoyatın miixtolif saholҽrindҽ yeni psixoloji problemlҽr mcydana çıxırdı. Onlann etmişlҽr: kcnposini öz xoş sözlori ilo ovunduran, yaralı olindon öpo-öpo uşağın
böyük ҽksҽriyyҽti insanin şҽxsiyyҽti ilҽ bağlı problemlҽr idi vo psixoloji yardım ağrısını-acısmı alan ana, hosrҽtlҽ anasının yolunu gözjҽyon nҽvҽsini şirin sö/-
yolu ilo holl edilҽ bilҽrdi. Lakin qarşıya nҽinki metodiki, hom dҽ metodoloji sphbeti ilo sakitlҽşdirҽn nҽnҽ, dҽcol şagirdi öz faydalı
ҽhҽmiyyҽti olan sual çıxırdı: bu kömҽyi sağlam insana kim - psixoloq, yoxsa 586 mҽslҽhҽtlҽri ilҽ qayda-qanuna öyrҽdon
psixoterapevt göstҽrmҽli idi? «Sağlam» sözünҽ diqqҽt yetirin: söhbҽt xҽstҽyҽ tҽrbiyҽçi, şirin söhbҽtlҽri ilҽ şagirdin hoyat
deyil, sağlam adama psixoloji kömҽk göstҽrmҽkdҽn gedirdi. Psixotcrapiya tibbi yolunu müҽyyҽn edҽn müҽllim... Kim öz
elm kimi bu mҽsҽlҽni holl edҽ bilҽrdimi? Xҽstҽnin psixoterapiyasi zamani hoyat tҽcrübosindҽ belo adamlara rast
istifado olunan gҽlmҽmişdir?!
Lakin bu tҽsir formaları adamlardan xüsusi mҽharҽt tҽlҽb edir. Tҽsadüfi
585 müalicҽ üsullannı sağlam adama tҽtbiq
etmҽk пҿ dҽrocodҽ sҽmҽrҽli ola bilordi? deyildir ki, hor bir ana, ata, nҽnҽ, baba, tҽrbiyҽçi vo ya müҽllim söz vasitҽsilo
V. Şişkovun «Stranniki» adlı maraqlı povestinin fҽsillҽrindon biri «Hipnoz uşağa tosir edo bilmir. Ҽksҽr hallarda onlar uşaqla söhbҽt edҽrkҽn yalnız öz hҽyat
tҽcrübҽsi» adlanır. Onun qısa mozmunu belҽdir: xüsusi intcmatların birindҽ tҽcrübҽlorinҽ istinad cdir, ycrli-yersiz öyüd-nҽsihҽt verir, bu zaman çox vaxt
uşaqlar intizamsızlıq edirdilҽr. Onların qarşısını heç cürҽ almaq mürnkün pedaqoji takt gözlҽmir vҽ песо dcyҽrlor, qaş düzҽldҽndo vurub göz çıxarırlar.
olmurdu. Bu zaman direktor uşaqlara tosir göstormҽk üçün intemata psixiatr Psixoloji yardım mҽsҽlҽlҽri ilo psixoloqun mҽşğul olması hҽkimsiz
dҽvҽt ctdi. ü, uşaqları hipnoz üsulu ilҽ müalicҽ ctmҽyҽ başladı (yadda saxlayaq psixotcrapiya tҽcrübҽsindҽ yeni mҽrhҽlҽ kimi mühüm ҽhҽmiyyҽtҽ malikdir.
ki, hipnoz psixoterapiyanın osas üsullarından biridir). Psixiatr uşaqlarla 6 hipnoz Psixoloq bu hoyati mҽsҽlҽlҽri песо hҽll cdҽ bilҽr? Psixologiya elminin
seansı keçirmişdi. Beşinci seansdan sonra uşaqlarda dҽyişikliklҽr ҽmҽlo golmişdi: böyük praktik ҽhҽmiyyҽti vardır. Psixoloji biliklor ictimai tҽcrübҽnin miixtolif
onlar sözo baxmağa başlamışdılar. Psixiatr bunu müalicҽnin tҽsirilҽ izah edirdi. saholorindҽ tҽtbiq olunur vҽ böyük fayda verir. İnsan amilinin xüsusi aktuallıq
Lakin birdҽn-birҽ gözlҽnilmҽz hadisҽ baş verdi: 6-cı scansdan sonra uşaqlardan 7 kҽsb etmҽsi ilo ҽlaqҽdar olaraq tҽtbiqi todqiqatlann ҽhomiyyҽti daha da artırdı.
nҽfҽri gecҽ vaxtı internatdan qaçdılar. Onlar bu zaman internat dircktorunun Lakin tocrübҽ göstҽrirdi ki, müasir dövrün tҽtbiqi-psixoloji problemlorini ҽvvolki
papağını, aşpazın gümüş saatını, elҽcҽ dҽ odeyal, çongҽl-bıçaq vҽ s. oğurlayıb illҽr üçün xaraktcrik olan yollarla, hҽtta clmi-tҽdqiqat institutlarında, laboratoriya
özlori ilo aparmışdılar. vҽ kafcdralarda bilavasito praktik ҽhҽmiyyҽti olan mҽsҽlolҽri öyrҽnmҽklҽ hҽll
«Stranniki» bodii ҽsҽr olsa da, çox mühüm cohҽti dҽqiq ifadҽ edir: intcrnat ctmҽk mümkün deyildir. Elmin praktika ilҽ intcqrasiyasını bilavasito tҽmin edҽn
uşaqları xҽstҽ deyildilҽr, onları xҽstҽ uşaqlar üçün sҽmҽrҽli olan üsullarla müalicҽ ycni fonna lazım idi. Bu zҽrurotin aydın dҽrk edilmҽsi nҽticҽsindo ölkҽdҽ tҽtbiqi
etmҽk toşҽbbüslҽri istҽnilҽn noticҽni verҽ bilnıozdi. Sağlam uşaqlara psixoloji tҽdqiqatların aparılması üçün geniş imkan yaradan «р s i x о 1 о j i x i d m ҽ t»
(elҽcҽ do pedaqoji) yolla tosir göstҽrmҽk lazım idi. Gҽlin, bu baxımdan sistemi tҽşҽkkül tapmağa başladı.
yuxarıdakı suallara cavab verҽk: sağlam adama psixoloji kömҽyi kim Psixoloji xidmҽt xalis praktik tҽşkilatdır. Fundamental todqiqatların
apanlması onun vozifosinҽ daxil deyildir vҽ daxil ola da bilmҽz. Psixoloji

xidmotin osas vҽzifҽsi psixologiya elminin nailiyyҽtlҽri sҽviyyҽsindҽ praktik Burada bir mҽsҽlҽni do qeyd etmok lazımdır: ailo «dramları» uşaqların
problemlҽri hҽll ctmҽkdҽn ibarotdir. İnkişaf etmiş ölkolҽrdҽ homin mҽsҽlҽyҽ torbiyosi işinin keyfıyyotinҽ mҽnfı tosir göstҽrir. Mҽhz buna görҽ do ailo xidmҽti
xüsusi diqqot yetirilir. Hҽtta keçmiş sovet ittifaqında ictimai hoyatm miixtolif hom do ailo tҽrbiyҽsinin sҽmҽrҽliliyinin
sahҽlorindҽ psixoloji xidmҽt 60-cı illҽrin sonu - 70-ci illҽrin ovvҽllҽrindҽn 588 artırılmasına, uşaqların ahongdar
etibarҽn tҽşkil olurunağa başlamışdır. Moktobdҽ, miixtolif xidmot saholorindo inkişafının tomin olunmasına xüsusi diqqot
psixoloji xidmotin tҽşkili işinҽ dҽ geniş yer verilmişdi. Psixoloji xidmotin yeni vo yetirir.
perspcktivli bir sahosi - a i l o x i d m о I i formalaşm'sdu. Lakin, qeyd ctmok Ailo mҽslҽhҽtxanalarının osas istiqamotlorindon birini do yeniyetmҽ vo
lazımdır ki, holo bizdo psixoloji xidmotin vahid sistemi yaradılmamışdır. Holo do gҽnclҽrlҽ aparılan iş tҽşkil edir. Bu cohoti iimumi şҽkildҽ nҽzordҽn kcçirsҽk, onu
bir çox zavod vo fabriklordo psixoloji yeniyetmҽ vo gҽncloro uğurlu ailo hҽyatı üçün zҽruri olan psixoloji mҽdҽniyyҽtin
aşılanması kimi xarakterizo edҽ bilҽrik.
587 xidmҽt mҽsҽlҽlҽrinҽ ҽslindҽ ҽhҽmiyyҽt
verilmir. Praktik psixoloqun mövqeyi bir Sosioloji, psixoloji vo pedaqoji tҽdqiqatlar göstҽrir ki, oğlan vҽ qızların, hor
çox cҽhҽtdҽn hҽlҽ dҽqiq deyildir. şeydҽn ҽvvҽl, ailҽ hҽyatına hazırlanmasını köklü surҽtdҽ yaxşılaşdırmaq lazımdır.
Psixoloji xidmҽt prosesindo, bir torofdon, rҽhbҽr işçilҽro, mühҽndislҽrҽ vo s. Ҽvvҽllҽr bu vҽzifҽni ailҽ müvҽffҽqiyyҽtlҽ yerinҽ yetirirdi. Qız ҽksҽr hallarda,
digor torofdon votondaşlara müxtҽlif formalarda ҽmҽli moslohҽtlҽr vҽ tövsiyҽlor demҽk olar ki, eynilҽ anasımn, oğlan uşağı isҽ atasının hҽyat yolunu tҽkrar edirdi.
verilir. Ailҽdҽ vҽ kollektivdҽ mҽnҽvi-psixoloji iqlimin yaradılması, konfliktlҽrin Ailo ҽnҽnҽlҽri nҽinki möhkҽm hom dҽ çox sadҽ vo yeksҽnҽq idi. Ana gҽlҽcҽk ailҽ
aradan qaldınlması kimi mҽsҽlҽlҽrin hҽllindҽ psixoloji yardım göstorilir. Bu hҽyatı üçün zҽruri olan bütün hikmҽtlҽri bu vo ya digor dorocodo qızına öyrҽdҽ
zaman qeyri-adckvat reaksiyaları vҽ davranış formalarını aradan qaldırmaq bilirdi. Oğlan uşağı da atasından kişi rolunun sirlҽrini öyrҽnirdi.
mҽqsҽdilҽ psixoloji korreksiya üsullarından da istifado olunur. Hal-hazırda Miiasir dövrdҽ ailҽ hҽyatı normalan davamsız olmuşdur. Valideyn nüfuzunu
sҽnaye, kütlҽvi kommunikasiya vҽ tҽbliğat, hüquqa zidd davranışla mübarizo, şҽrtlҽndirҽn amillҽr xeyli dҽyişilmişdir. Valideynlҽr uşaqları ailҽ hҽyatına
ticarҽt, ictimai iaşҽ, mҽişҽt xidmҽti, avtomobil nҽqliyyatı vҽ başqa sahҽlҽrdҽ hazırlamaq üçün kifayot qҽdҽr vaxt vҽ qüvvҽyҽ malik deyildirlҽr. Valideynlҽrin
psixoloji xidmҽtin miixtolif formalarından istifado zҽruridir. Müasir dövrdҽ ailҽ hotta bir çox yaxşı ҽnonҽlҽri onlann övladlarının ailҽ hҽyatında qҽbul olunmur.
p r o b l c m l ҽ r i do xüsusi aktuallıq kҽsb edir. Tosadüfi deyildir ki, 70-ci Bu şҽraitdҽ gҽnclorin ailҽ hҽyatına hazırlanmasında ümum-tҽhsil mҽktҽblҽri
illҽrin sonu - 80 cı illҽrin ҽvvҽllҽrindҽn etibarҽn ölkҽmizin bir çox şҽhҽrlҽrindҽ, о ilo yanaşı, hom dҽ xüsusi xidmҽt saholҽrinin, birinci növbҽdҽ. ailo
cümlҽdҽn Bakı şҽhҽrindҽ miixtolif müҽssisҽlҽrin nҽzdindҽ tibbi-psixoloji vo ya mҽslҽhҽtxanalarının rolu artır.
psixoloji mҽslҽhotxanalar tҽşkil olunmuşdur. Onların başlıca mҽqsҽdi, birinci Ailҽ mҽslohotxanalarının ҽsas vҽzifҽsi ailҽdaxili münasi-bҽtlҽrin ahҽngdar
növbҽdҽ ailonin möhkomlҽnmҽ-sinҽ, uğurlu vҽ xoşbҽxt ailo kimi inkişaf inkişafına, ailҽ üzvlҽrinin, hor şeydҽn ҽwҽl, uşaqların şҽxsiyyҽtinin inkişafı üçün
etmҽsino kömҽk etmҽkdҽn ibarotdir. ҽlverişli şҽrait yaradılmasına kömҽk etmҽkdҽn ibarot olsa da, o, hom dҽ
Hor bir ailҽ tҽkrarolunmazdır. Ailҽ mҽslҽhҽtxanaları üçün bu fakt prinsipial yeniyetmҽ vo gҽnclҽrlҽ müҽyyҽn iş apanr, tҽk kişi vҽ qadınlara nigah
ҽhҽmiyyҽtҽ malikdir: onlar hor bir konkret ailҽyҽ vo onun ayn-ayn iizvlorino problemlҽrinin hҽllindҽ kömҽk göstorir vҽ s.
fordi yanaşır, gcniş psixoprofılaktik iş apanr, ailonin dağılmasını, ailo üzvlҽri Ailҽ xidmҽtinin işindҽ psixoloq vҽ pedaqoqlarla yanaşı sosioloq,
arasındakı uyğunsuzluğu, ailo üzvlҽrindҽ alkoqolizmin, osob xostoliklorinin hüquqşünas, psixiatr, seksoloq, elҽcҽ do ailҽ tҽsҽr-rüfatının tҽşkili üzro
omolo golmosini şҽrtlҽndirҽn sosial-psixoloji soboblori miioyyon edib aradan mütҽxҽssislҽr iştirak etmҽlidir. Bu, bir çox mҽsҽlҽnin kompleks şҽkildҽ hҽlli
qaldırırlar. Toossiif ki, bu mҽsҽlҽlҽrҽ respublikamızda lazimi diqqot yetirilmir. baxımından böyük ҽhomiyyҽtҽ malikdir.
Qarabağ müharibҽsinin dҽhşҽtlҽrini görmüş, dҽrin sarsıntılara düçar olmuş Son zamanlar bir çox ölkҽlҽrdҽ psixoloji mҽslҽhotin yeni vҽ perspektivli
minlҽrlҽ qaçqın vҽ köçkünlҽrҽ psixoloji yardım tҽşkil edilmҽmişdir. Müqayisҽ sahҽlorindҽn biri kimi orta vҽ ali mҽktoblҽrdҽ dҽ psioloji xidmҽt fonnalaşmağa
üçün bir fakta diqqҽt yetirҽk. 2002-ci ilin avqust ayında içҽrisindҽ 143 nҽfҽr başlamışdır.
hҽrbçi olan vertalyotun qҽzaya uğraması nҽticҽsindҽ 126 nҽfҽr tҽlҽf olmuş, Müasir dövrdҽ moktobdo psixoloji xidmҽtin tҽşkili xüsusi
Rusiya prczidcnti ilk növbҽdҽ tҽlҽf olanlann ailҽlҽsinҽ psixoloji yardım 589 aktuallıq kҽsb cdir. Mҽktҽbdҽ psixoloji
göstҽrilmҽsini zҽruri hesab etmişdir. xidmotin tҽşkili mҽktҽbin osas strateji
mҽqsodinin şoxsiyyҽtin hҽrtҽrofli inkişafı
sahҽsindҽ bütün praktik problcmlҽrin

müvҽffҽqiyyҽtlҽ hҽll edilmosindҽ mühüm Son zamanlar uşaqlarm tolim vҽ torbiyҽsindo qrup forma-larından daha
vasitҽ olacaqdır. geniş istifado olunur. Psixoloji xidmҽt şҽraitindҽ bunun üçün daha ҽlverişli zҽmin
Moktҽbdҽ psixoloji xidmotin on mҽsul vҽzifҽlҽrindҽn biri şagirdlҽrin ҽmok yaranır.
tҽlimi vҽ peşҽyönümü ilҽ bağlıdır. Şagirdlҽrҽ fҽrdi yanaşma, onlann tolimdҽ Mҽktҽbdҽ psixoloji xidmotin tҽşkili hom do çҽtin tҽrbiyҽ olunan uşaqlar
çҽtinliklҽrinin aradan qaldırılması, uşaq şҽxsiyyotinin inkişafmdakı nöqsanların, probleminin hollindҽ tҽsirli rol oynayacaqdır.
mҽktҽblilҽrin tҽlimdҽ gcri qalmaları vҽ intizamsızlığı hallannın psixoloji Ali mҽktoblҽrdҽ yüksok ixtisaslı kadrların hazırlığı sahasindҽ do psixoloji
sҽboblҽrinin diaqnostikası vo onlann aradan qaldırılması üçün tҽdbirlҽrin xidmҽt böyük ҽhҽmiyyҽt kosb cdir. Hal-hazırda inkişaf etmiş ölkҽlҽrin bir çox ali
müҽyyҽn edilmosi, şagirdlҽrin tҽrbiyҽ vo tolimi prosesindo meydana çıxan mҽktoblҽrindҽ bu istiqamҽtdҽ zongin tҽcrübo ҽldҽ edilmişdir.
çҽtinliklҽrin psixoloji profılaktikası üzrҽ iş - bunlann hamısı mҽktҽbdҽ psixoloji Ali mҽktҽbdҽ psixoloji xidmotin vҽzifolҽri geniş vҽ çoxcҽhҽtli olsa da, onlar
xidmotin vҽzifolorino daxildir. Mҽktҽb psixoloqları 6 yaşlı uşaqların tҽlimi, ҽsasҽn dörd sahҽni ohatҽ edir: 1) psixoloqlar ali mҽktҽb psixologiyası sahҽsindҽ
şagirdlҽrin qabiliyyot vҽ istedadının vaxtında düzgün müҽyyҽnloşdirilmosi kimi tҽdqiqatlar aparır; 2) hҽmin todqiqatlann nҽticҽlҽrini tҽlim-tҽrbiyҽ prosesinҽ tҽtbiq
mühüm mҽsҽlolҽrin, mҽktҽb vҽ ailҽ torbiyҽsindҽ meydana çıxan çҽtin edir; 3) ınüҽllimlҽr vҽ tҽlҽbҽlor arasında psixoloji biliklҽri tҽbliğ edir; 4) onlara
problemlҽrin elmi cҽhҽtdҽn düzgün holl olunmasında müҽllim vҽ valideynlҽrҽ elmi-psixoloji mҽslҽhҽtlҽr vcrirlor.
yaxından kömҽk göstҽrҽ bilҽrlҽr. Ali mҽktobdҽ psixoloji xidmot yeni formalaşır. Onun hҽlҽ hҽll olunmamış
Psixologiyanın mҽktҽb tҽcrübҽsindҽ tҽtbiqi uzun müddҽt ҽsasҽn yaş vo çoxlu tҽşkilati, metodik, tҽtbiqi problemlori vardır. Lakin bir cҽhҽt aydındır: istҽr
pedaqoji psixologiya problemlҽri ilҽ mҽhdudlaş-dırılmışdı. Elmdҽ elo bir orta, istҽr so do ali mҽktҽbdҽ psixoloji xidmotin toşkili artıq dövrün tҽlobidir.
vҽziyyҽt yaranmışdı ki, hҽtta mҽktob hҽyatma aid hҽr hansı bir sosial-psixoloji Belҽliklҽ, aydın olur ki, elmi-tcxniki torҽqqi dövründo fundamental elmlҽrlҽ
fakt ҽn yaxşı halda sosial-psixoloji fakt kimi dork olunsa da, ycnҽ do daha çox praktika arasmda tҽtbiqi elmlor foaliyyot gostҽrir.
yaş vҽ pedaqoji psixologiya mövqeyindҽn izah olunmuşdur. Müasir Tҽtbiqi elmlҽrin meydana çıxması nҽinki elmin özünün, hom de ictimai
psixologiyada bu mҽhdudluq müvҽffҽqiyyҽtlҽ aradan qaldırıl-mışdır. Hal-hazırda praktikanın inkişaf sҽviyyҽsi ilҽ bilavasitҽ bağlıdır. Elmi-tcxniki tҽrҽqqi dövründҽ
mҽktҽb hҽyatının sosial-psixoloji problcm-lҽrinҽ daha çox diqqҽt yetirilmҽlidir. isҽ bu proseslorin intensivliyi xüsusilҽ artır.
Sosial psixologiyanın başlıca problemlҽrinin - ünsiyyҽt, kollektiv vҽ Psixologiya elmindo praktik mҽsҽlҽlҽri hҽll clmҽk üçün özünomҽxsus elmi-
şoxsiyyot problemlorinin yaş aspekti vardır. Sosial psixologiyanm pedaqoji praktik vҽsilonin - psixoloji xidmҽt sahҽsinin formalaşması bu baxımdan diqqҽti
problemlҽri şҽxsiyyҽtlҽrarası münasi-bҽtlҽr sahosi ilҽ olaqҽdardır. «Müҽllim- xüsusilҽ colb edir. Psixoloji
müҽllim», «müollim-şagird» vҽ «şagird-şagird» tipli münasibҽtlҽr sahosi iso elo 591 xidmҽt psixologiya elminin praktikasında yeni hadisodir. Tҽcrübҽ göstҽrir ki,
bir sosial-psixoloji amildir ki, ünsiyyҽtin zҽnginlҽşmҽsi, kollektivin inkişafı vҽ psixologiya elmi dövrün praktik problemlҽrini hҽll etdikcҽ ictimai tocrübҽnin
şoxsiyyҽtin formalaşmasının tҽtbiqi problemlori bilavasitҽ onunla bağlıdır. Bu miixtolif sahҽlҽrinҽ uğurla nütuz edir.
istiqamҽtdҽ aparılan tҽtbiqi tҽdqiqatlar belo bir fundamental fakta istinad Psixologiya elmi ictimai hoyatın miixtolif sahҽlorinҽ uğurla nüfuz etdikcҽ,
etmolidir ki, qarşılıqlı münasibotlҽrin dҽyişilmosi ünsiyyҽtin idarҽ olunmasını, onun özünün inkişafı üçün yeni üfüqlҽr açılır. «İnsan münasibҽtlҽri» qlobal
birgҽ foaliyyotin, ünsiyyotin mҽqsҽdyönlü tҽşkili isҽ qarşılıqlı münasibҽtlҽrin problemo çevrilir. Psixoloqun mövqeyi, psixoloji biliklorin tҽtbiq sahҽsi köklü
idaro olunmasını şҽrtlҽndirir. Sinif kollektivinin, surotdҽ dҽyişir. Yaxın gҽlҽcҽkdҽ psixoloq bu gün heç do onun sҽlahiyyҽtinҽ daxil
590 uşağın mҽnsub olduğu qruplann, xüsusilҽ referent qrupun sosial-psixoloji edilmҽyҽn vҽzifҽlҽrin, mosolon, bilavasitҽ insan münasibҽtlҽri ilo bağlı olan vҽ
xarakteristikası, ailҽdҽ vҽ moktobdҽ şҽxsi qarşılıqlı münasibҽtlҽr sistemindo tҽbabҽt statistikasında xüsusi yer tutan şҽkҽr diabeti, miokard-infarktı kimi
şagirdin mövqeyi, uşaq vҽ yaşlıların (valideynlҽr, müҽllimlҽr vҽ s.) bir-birini xҽstҽliklorin profılaktikasında, diaqnostika-sında vo müalicosindҽ hҽlledici rol
qavraması, müҽllim vo valideynlorin şagirdi anlama sҽviyyosi, uşaq kollektivino oynayacaqdır.
müҽl-limin münasibҽtinin xarakteri vo s. - bunların hamısı elҽ tҽtbiqi ohҽmiyyҽtҽ
malik olan sosial-psixoloji problemlҽrdir ki, müҽl-limlҽr tҽlim vҽ tҽrbiyo
prosesindo onları hҽll etmҽkdҽ çҽtinlik çekirlҽr. Şagirdlҽrin tolimdo geri
qalmasını da çox vaxt clҽ bu amillҽr şҽrtlҽndirir. 2. Psixikanın ehtiyatları
İnsan özünҽ vҽ ҽtraf alomҽ tҽsir göstҽrmok, onu doyişdirmok kimi

mҽsҽlҽlҽrlҽ daima maraqlanmışdır.

Belo demok olar ki, boşҽriyyotin ҽldo etdiyi bütün nailiyyҽtlҽr insan etmҽk lazımdır ki, enerji tҽminatı olmadan heç bir şey mövcud ola bilmҽz. Özünü
zҽkasının, psixikasının hesabına başa gҽlmişdir. Görosҽn, insanin psixi hifzetmo orqanizmin uyğunlaşma mexanizminin hesabına baş verir. Uyğunlaşma
imkanlannın hҽddi-hüdudu varmı? Ҽgor varsa, onu fҽth etmҽk mümkündürmü? (adaptasiya) prinsiplori canlı vo cansız alomdo fҽrqli surҽtdҽ baş verir. Cansız
Bu mҽsҽlҽlҽr insanları daima maraqlandınnış vo bundan sonra da materiyada bu davamlı, sabit tarazlıq prinsipi üzrҽ gcdir. Mҽsҽlҽn daş о vaxta
maraqlandıracaqdır. Ҽsrlҽr boyu bir çox alim vҽ mütҽfҽkkirlҽr ҽsҽrlҽrindҽ bu qҽdor öz daşlığını saxlayır ki, daxili molekulyar tҽsir xarici tҽsiro davam gҽtirsin
mҽsҽlҽlҽrҽ tez-tez toxunmuşlar. Sokratın mҽşhur kҽlamı yada düşür. "Ey insan (Qakın -tҽsir ҽks-tҽsirҽ bҽrabordir qanunu.)
özünü dork et!» Platon vo Aristotcl insan zҽkasını onun davranışmın toşkilatçısı Canlı orqanizmlҽrin mövcud olması, yaşaması başqa prinsip üzro gedir. Bu
vҽ hҽrҽkҽtverici qüvvҽsi hesab cdiblҽr. prinsip davamlı dinamik müvazinҽtsizlik (bҽrabҽrsizlik) prinsipi adlanır. Bu
İmkanlar hҽrҽkotdҽ, ҽmҽldҽ reallaşır, horҽkot vҽ omҽl isҽ biliksiz mümkün prinsipin mahiyyҽti ondadır ki, burada enerji axını daima qeyri-bҽrabҽr
deyildir. vҽziyyҽtdҽ olur.
Heraklın qҽhrҽmanlığı, İlya Muromsun gücü haqqinda olan ofsanҽ vҽ Mosolon, heyvan orqanizminin maksimal aktivliyi onun tox olduğu vaxtda
rovayҽtlҽr nҽsildҽn-nҽslҽ ötürülҽrҽk bu günҽ gҽlib çıxmışdır. Yaxud yoqaların deyil, ҽksinҽ aclıq hiss etdiyi vaxtda öziinü göstҽrir.
nҽfҽs almadan bir neçҽ saat qalması, şaxtalı havada bodoninin tempcraturunu Bu sistemdҽ hҽmişҽ müvazinotsizlik vo ya bҽrabҽrsizlik şҽraitinin olması
normal sҽviyyҽdҽ sutkalarla saxlaması, toфağa basdırılıb, sonra ayağa durması vҽ canlı orqanizmin mövcud olmasının ҽsas şҽraitini tҽşkil edir (toplaşan encrji
s. qabiliyyҽtlori vardır.
ilҽ sҽrf cdilҽn cncrjinin bҽraborsizliyi).
Homycrlimiz Toliq Dadaşovun qeyri-adi telepatik qabiliyyҽti hamını heyran
Orqanizmdҽ enerji proseslҽri vegetativ sinir sisteminin hesabına baş verir.
cdir. Vҽ yaxud vҽtҽnimizin dilbor guşҽsi olan Qarabağ toфağının azad edilmҽsi
Canlı orqanizmdҽ 2 cür enerji sistemi foaliyyot göstҽrir:
uğrunda gedҽn müharibodҽ alnından avtomat güllҽsi dҽlib keçmiş ҽsgҽrin,
a) ekzogen enerji sistemi;
sonradan normal
b) endogen enerji sistemi.
592 hҽyat sürmҽsi insan psixikasının Ekzogen enerji sistemi enerjinin serf olunmasinda, endogen sistem iso
heyrҽtamiz dorocodo sirli imkana malik
enerjinin toplanmasında özünü göstҽrir. Bu sistemlorin enerji potensialı heç bir
olduğunu demirmi?
vaxt borabor olmur. Hor bir an orqanizmdo bu enerji potensialinda biri digҽrini
Biomexanika adlı yeni bir elm sahҽsi mövcuddur. О hҽrҽkҽtin
üstҽlҽyir. Bütün bunlar qemostaz proseslҽri adlandınlır. Orqanizmdo no qҽdҽr çox
qanunauyğunluqlarını öyrҽnmҽklҽ mҽşğuldur. Onun kömoyilҽ idman yanşlarında
encrji sҽrfı baş verirso, onun toplanmasi mexanizmi do bir о qҽdҽr intensiv
proqnozlar öyrҽnilir. Hҽr onillikdҽ alimlҽr idmançılann fıziki imkanlarının
surҽtdo baş verir. Bu zaman borpa olunan enerji potensiah, ovvolki hoddon do bir
hҽdlҽrini öyrҽnirlҽr. Bu gösto-ricılҽrin hҽr dofҽ yüksҽldiyi müoyyonloşdirilir.
qҽdor çox olur.
Müasir dövrdҽ artiq insanlann maksimum imkanlarını öyrҽnmoklҽ mҽşğul olan -
Idmançıların mҽşq proseslori mohz bu prinsip üzrҽ hoyata keçdiyino görҽ,
maksimalogiya adlı elm meydana golmişdir. Bu elm tibbi idman vo idman
onlann fiziki imkanlannin sҽviyyҽsi artir.
psixologiyasının sorhҽdlori daxilindҽ formalaşmışdır.
Foalliq prinsipi bir mühüm xüsusiyyotҽ malikdir. İstҽnilҽn foaliyyot tҽlҽbatın
Ҽsrimizin ҽvvҽlindҽ moşhur fizioloq İ.P.Palov demişdir ki, insan haqqinda
tҽmin olunmasıdır. Mütҽxҽssislҽr tҽlҽbatları bioloji (orqanizmin) vo sosial
olan elmlorin qarşısında insanin psixikasının vo ҽsҽb sisteminin böyük (şҽxsiyyҽtin) olmaqla 2 yero bölüblҽr. Ҽn yüksҽk tҽlҽbat isҽ insanın öz
imkanlarının artırılması, inkişafı vҽ ondan istifado olunması kimi ҽhomiyyҽtli imkanlarını hҽyata keçirmҽk tҽlobatıdır. Ҽfsanҽ vҽ rҽvayotlorlҽ insanlann
mҽsҽlҽ dayanır. Digor rus psixoloqu B.Q.Ananyev isҽ psixologiyanın gҽlҽcҽkdo qҽhrҽmanlara boxş etdiklori qeyri-adi güc vo qabiliyyotlor, mohz onlann öz
ҽsas vҽzifҽsini psixikanın imkanlarının miioyyon edilmҽsindҽ, onun inkişafı vo imkanlarından maksimum soviyyҽdo istifado etmҽk arzusu ilҽ bağlıdır.
istifado olunmasının prinsip vo mexanizmlҽrinin öyrҽnilmҽsindo görürdü. Imkanların realizasiyası, insan qarşısma qoyduğu mҽqsҽdo nail olduqda
İnsanın imkanlan, onun ehtiyatları dedikdҽ ilk növbҽdҽ psixi chtiyatlan mümkün olur. Qarşıya qoyulmuş mҽqsodҽ nail olduqdan sonra, insan yeni
nҽzҽrdҽ tutulur. Bu пҿуҽ görҽ belҽdir? mҽqsҽdҽ doğru can atır. Belҽ halın uşaqlarda da olduğurıu deyҽ bilҽrik. Bir
Ehtiyat mҽsҽlosi insanin davranış vҽ hҽrҽkҽti, orqanizmin foaliyyotinin oyuncaqla müҽyyҽn müddҽt oyna-dıqdan sonra, о yenisinҽ doğru can atır.
prinsip vҽ mexanizmlҽri ilo six bağlıdır. Materiyanın mövcud olması özünü Ҽvvolki oyuncaq artıq onu qane etmir.
hifzetmҽ qanununa (zakon samosoxranenie) ҽsason mümkün olur. Onu da ҽlavo Bütün bunlar fҽallığın tҽzahür formalarıdır.

Insanın imkanlannin elmi cҽhҽtdҽn öyrҽnilmҽsi son 50 ildҽ daha aktual Psixika orqanizmdo baş verҽn bütün proseslori, hҽmçinin davranış vҽ
olmuşdur. Kibernetikanın banisi sayılan akademik A.İ.Berq insan imkanlannin fҽaliyyҽtimizi do idarҽ edir. Buna göro dҽ imkanların
tҽkamülü haqqında demişdir: «gҽlҽcҽk ağıllı avtomatlarındı» vo «texnikanın 595
yerino yetirdiyi funksiyadan asılı olmayaraq,-son qҽrar hҽmişo imkana mҽxsus 38»
olacaqdır». inkişafı ilk növbҽdҽ psixikanın chtiyatı ilҽ bağlıdır. Psixikanın chtiyatı
Birinci fıkir XX ҽsrin 50-ci, ikinci fıkir isҽ 70-ci illҽrҽ tҽsadüf edir. reallaşdınlmamış imkanlardır.
Alimlҽr belҽ hesab edirlҽr ki, miiasir insanlar orla hesabla öz potensial
594
inkişaflarının yalnız 30-40 faizindҽn, bҽzilҽri isҽ ancaq 5b-60 faizindҽn istifadҽ
İnsan imkanlannin inkişafı onun tobiҽtindҽdir.
edirlҽr.
Kosmosda 25 illik uçuş tocrübosino malik olan mütҽxҽssislor belҽ qҽnaotҽ
İmkanlann inkişafı iki morhҽlҽdҽ baş verir;
gҽliblҽr ki, kosmosa uçmaq üçün insanın heç do qeyri-adi qabiliyyҽtlҽrҽ malik
1) Tҽbii inkişaf (18-23 yaşına qҽdҽr);
olması vacib deyildir. Bunun üçün yaxşı, sağlam orqanizm, moqsҽdyönlülük vo
2) İnsanın mҽqsҽdyönlü foaliyyoti.
bir dҽ bu fҽaliyyҽtҽ güclü motivin olması kifayҽtdir.
3. Uşağın ümumi inkişafında fıziki tҽrbiyҽnin ҽhҽmiyyҽti böyükdür.
İnkişafda ehtiyatlar mühüm rol oynayir.
Hҽqiqotҽn, fıziki çalışmalarla mҽşğul olmaq uşağın gücünün artmasına,
1. İnsan üçün işlodilon «ehtiyat» termini etibarlılıq nҽzҽriy-
çevikliyinҽ, coldliyinҽ kömҽk göstermҽklҽ yanaşı hҽmçinin onun boy artımına da
yҽsindҽn götürülmüşdür. Ehtiyata malik olma istonilҽn sistemin
müsbҽt tosir cdir. Bununla yanaşı hҽrҽkҽtlҽrin do bir xüsusiyyҽti vardır. Biz hor
foaliyyot göstҽrmҽsinin osas şҽrtidir. Ehtiyatlanmanın 2 forması
bir hҽrҽkҽti psixi proseslorin (duyğu, qavrayış, diqqҽt) uyğun siqnalları ҽsasında
mövcuddur:
icra edirik.
1) Struktur ehtiyatlanma;
2) Funksional ehtiyatlanma. Digor torofdon, hҽrҽki fҽallıq insanda psixi sferanın fundamen-tini toşkil
Struktur ehtiyatlanma dedikdҽ sıradan çıxa bilҽn elementlҽri ҽvoz etmҽk cdҽn mütloq vҽ diferensial hҽssaslığın inkişafına kömҽk göstҽrir. Daha çox çevik
üçün lazım olan elementlor çoxluğu vҽ ya onların ikilҽşdirilmҽsi başa düşülür. olan uşaqlarda mütlҽq vo diferensial hҽssaslıq yaxşı inkişaf etdiyinҽ göro onlar tez
Funksional ehtiyatlanma iso sistem üzҽrindҽ düşҽn işin müҽyyҽn hüdudlar gҽzmҽyi öyrҽnirlҽr, hҽmçinin tez dil açır vҽ oxuyurlar.
(vҽ ya diapazonlar) çҽrçivҽsindҽ yerinҽ yetirilmҽsini bildirir. Bu halda ҽsasҽn Axırıncı iyirmi ildo ibtidai siniflҽrdҽ proqramın mҽnimsҽnil-mҽsindҽ çotinlik
texniki imkanlardan söhbҽt gedir. çҽkҽn uşaqların sayı çoxalıb. Sҽbob çoxdur, lakin bunlardan ҽn ҽsası psixi
Bu prinsipdҽn insanın ehtiyatlannın tҽhlili işindҽ do istifado etmҽk olar. inkişafın zҽiflҽmosidir. Valideynlor bu sҽbҽbdҽn repititorlara, psixoterapevtlorҽ
İnsanın struktur ehtiyatları haqqında neyrofızioloji vҽ fizioloji ҽdҽbiyyatlarda çox müraciҽt edirlor. Apanlan tҽhlil göstҽrdi ki, müasir uşaqlar 50-60-cı illҽrin
mҽlumat var. Mosolon, baş-beyin qabığının çoxmilyardlı neyronlarından çox cüzi uşaqlarından 2-3 dҽfҽ az hҽrҽkҽt edirlor. Uşaqların psixi inkişafının geri
bir hissҽsi işlҽyir. Yaxud miixtolif funksiyaları yerino yetiron sağ vҽ sol qalmasının on ҽsas sҽbҽbi, mohz hҽrҽki aktivliyin lazımi sҽviyyҽdҽ
yarımkürҽlҽr, lazım gҽldikdҽ biri digҽrinin funksiyasını üzҽrinҽ götürҽ bilir. olmamasındadır. Bunun mühüm sҽbҽblҽrindҽn biri do uşaqlann televizor
Funksional ehtiyatlanma, funksional imkanlarla six bağlıdır. qarşısında çox oturmalandır.
2. Başqa sözlҽrlҽ desok, funksional imkan insanın öz bilik, Bu gün psixologiya elminҽ belo faktlar molumdur ki, xüsusi hҽrҽki
bacarıq vҽ vҽrdişlҽrini nҽzҽrҽ almaqla işi yerinҽ yetirmҽk çalışmaların hesabına (diqqҽt, hafızҽ, tҽfokkür) konkret olaraq bҽzi psixi
qabiliyyotidir. Biz tez-tez eşidirik ki, insanın imkanlannin hҽddi- funksiyaları inkişaf etdirmҽk mümkündür.
hüdudu yoxdur. Ҽslindo isҽ insanın imkanlannin artmasının ҽsasını 4. Psixoloqlar hal-hazırda horҽki çalışmalann hesabına anadangolmҽ vҽ
ҽvvҽlki nҽsillҽrin tҽcrübҽsi tҽşkil edir. Konkret insan timsalında zҽdo nҽticҽsindҽ psixi pozuntulara mҽruz qalmış şoxslҽrdҽ psixi funksiyaların
isҽ inkişafın hҽddi var. Bu onun potensial imkanıdır. inkişaf etdirilmҽsi mҽsҽlҽlori üzrҽ tҽdqiqat apanr.
İnsanın imkanlannin inkişafının sҽrhodlori biokimyovi, neyrofızioloji vo Bu mҽsҽlҽdҽ hҽrokҽtin rol vҽ ҽhomiyyҽti çox böyükdür. Hamıya yaxşı
fizioloji proseslҽr sҽviyyҽsindҽ öyrҽnilir. Amma osas problem isҽ psixikanın molumdur ki, insanin öz imkanlarını hoyata kcçirmҽsi, onun yorğun vҽ ya
imkanlannı öyrҽnmҽkdҽn ibarotdir. gümrah, xҽstҽ vҽ sağlam olmasmdan
596 asılıdır. Mҽhşur idman psixoloqu R.M.Zayçonov A.IGupovla apardığı işlo
bağlı yazır ki, о çox çҽtinliklҽ dünya çenıpionunu hoı kün 40 dҽqiqҽ idmanla

mҽşğul olmağa mҽcbur edirdi. Yalnız bir neçҽ mҽğlubiyyҽtdҽn sonra Namaz, Autogen mҽşqdҽn fҽrqli olaraq, sutkanın bütün vaxt-lannda cyni
A.Kaфovun idmana münasibҽti dҽyişdi. Nҽhayҽt o, fıziki hazırlığın istҽr müddҽtdo davam etmir. Belo ki, orqanizmin fҽallığı ilҽ namaz vaxtı arasında düz
yarışqabağı, istor dҽ turnir vaxtı özünün tam mobilize olunması işindҽ osas şҽrt mütҽnasiblik var. Mosolon: günorta vaxtı orqanizmin iş qabiliyyҽtinin yüksok
olduğunu başa düşdü.
olduğu vaxt, namazın sayı 10 rikҽtҽ çatır. Sҽhҽr vaxtı iso iki rikotdir.
İnsan yaşa dolduqca onun fҽallıq imkanları azalmağa başlayır.
Autogen mҽşqdҽn fҽrqli olaraq, namaz vaxtı yerinҽ yetirilҽn hҽrҽkotlҽr do
Herontologiya clmi yaşlı adamların yiiksҽk fıziki vҽ oqli potensiala nail olması
ҽlavo olaraq insan orqanizminin sakitloşmҽsinҽ kömҽk göstҽrir.
üçün fiziki çalışmalara daha cox vaxt ayırması haqqinda kifayot qodor fakta
Namazda diqqҽtin mҽrkҽzlҽşmҽsi baş verir. Bundan başqa gözlorin müoyyҽn
malikdir. Mosolon: Xalq artisti İ.V.İlinskiy 80 yaşına kimi xizҽk sürmҽklҽ
nöqtҽyҽ zillҽnmҽsi dҽ çox ehomiyyҽtli bir işdir. Bütün bu proseslҽr hamısı insan
mҽşğul olmuşdur. Mҽşhur aviakonstruktor O.K.Antonov 70 yaşında 2-ci dҽrҽcoli
orqanizminin vҽ psixikasının din-cҽlmҽsino, rahatlanmasına böyük fayda verir.
idmançı sҽviyyҽsindҽ şahmat oynayırdı.
Horn do burada mҽ-nҽvi cҽhҽtdҽn dҽ tҽmizlonmo, hҽmçinin insanda sağlamlıq,
Bҽdҽn tҽrbiyosi, hҽrҽki fҽallıq somatik vҽ psixi sağlamlığın qorunması üçün
dö-zümlülük, sҽbrlҽnmҽ vҽ s. kimi iradi keyfiyyotlҽr tҽrbiyo olunur.
insanin aktiv hҽyat foaliyyotinin artırılması vҽ hҽyat tonusunun, hҽmçinin
Bunun ҽhҽmiyҽti haqqında Qurani-Kҽrimdҽ müҽyyҽn ayҽlҽr dҽ vardır. Bu
ömrünün uzanması üçün sҽmҽrҽli tҽsir vasitosidir.
mҽnada namaz qdmaq yalnız dindarlıq, dini fanatizm kimi qobul cdilҽ bilmҽz, bu
Autogen moşq fıziki fҽallıq üçün çox vacibdir.
hom do psixi sağlamlıq vasitҽsidir.
Ҽzҽlҽ sisteminҽ tosir göstҽrmҽklҽ insanm psixofızioloji halını dҽyişdirmҽyin
yolları müxtҽlifdir. Bura, xüsusi fıziki horokҽtlҽri (moşq, ҽl-qol hҽrokҽtlҽri,
gimnastika) massaj vҽ özünümasaj. ҽsnҽmҽni, yuxudan sonra gҽrilmҽni
3. Psixi sağlamlıq
(gҽrnҽşmҽ) aid etmok olar. İnsan narahathq hissi keçirҽndҽ, emosional cohotdon
gorgin olduqda, ҽsobilҽşҽndҽ ҽllorini yumruq şҽklindҽ sıxıb-açdıqda, alnını vo
Insanın psixi sağlamlığını üç soviyyҽdҽ nҽzҽrdҽn keçirmҽk olar: bioloji,
boynunu sürtdükdҽ, bannaqlarının uc hissosi ilo stolu döyoclҽdikdҽ, var-gҽl
psixoloji vo sosial soviyyolordo. Qeyd edilon hor bir sҽviyyҽdҽ insan sağlamlığı
ctdikdҽ, hҽyocandan özünҽ «усг tapa bilmҽ-dikdo» ozҽlҽ aparatına tҽsir ctmeklҽ
özünҽmҽxsus tҽzahürlҽrҽ malik olur.
özü dҽ bilmҽdҽn şüuraltı özünҽtҽnzimetmoyҽ nail olur. Bundan olavҽ artıq
Bioloji sҽviyyҽdҽki sağlamlıqda orqanizmin bütün daxili üzvlҽrinin
enerjinin digҽr profılaktik yollarla da orqanizmdҽn çıxarılması mümkündür. Mo-
dinamik ahongdarlığı vo onlann xarici tosirloro adekvat reaksiyasi osas olur. Bu
solon, tonҽffusün idarҽ edilmҽsi, diqqotin yönҽlmҽsi, morkҽzlҽşmҽsi, kcçirilmҽsi sahodo tobabotin tosiri nisboton somoroli olur.
üsullan vҽ s. Bunlar hamısı sҽmҽrҽli fҽndlҽrdir. Lakin, onlann tҽsiri mҽhdud
Psixoloji sağlamlıq iso başqa sҽciyyҽ daşıyır, yoni burada mҽsҽlҽyo
intcnsivliyҽ vo bir sıra çatışmazlıqlardan xali deyildir. Bütün bu çatışmazlıqlardan
şҽxsiyyҽt kontekstindҽn yanaşılır vo onun psixi
psixofızioloji voziyyҽtin özünütolqinctmҽyin kompleks metodu sayılan Autogcn
600 bütövlüyü osas götürülür. Yoni sağlam şoxsiyyot kimdir vo ya no demҽkdir
moşqin hesabına azad olmaq mümkündür.
mülahizosi ön plana kcçir. Ҽgҽr şҽxsiyyҽtin bütün mühüm keyfıyyotlҽri kifayҽt
Alman alimi İ.Suits hipnozun kömҽyi ilҽ nevrotik pozuntuları müalicҽ qodor ahongdar inkişaf etmişso, onlar о qodor do davamlı, müvazinҽtli olur vo
etmҽyi sınaqdan çıxarmışdır. О hom do praktik yoqa tҽlimi ilo dҽ yaxından tanış onun tamlığını pozmağa yönҽlmiş tosirloro qarşı durmağa qabil olur.
idi. Onu belo bir sual düşündürürdü: песо İnsanın psixi sağlamlığı о zaman pozula bilir ki, şoxsiyyotin xarakterindҽ,
597 inteqral psixi keyfıyyotlorindo bu vo ya digor neqativ cҽhot özünü qabanq surҽtdo
Autogen mҽşq insanın öz davranışı üzҽrindҽ özünütolqinin hökmüno dair biruzҽ vcrir, xüsusҽn dҽ mҽnҽvi-ҽxlaqi sferada defekt nozorҽ саф1г.
sadoco hipoteza olmayıb, elmi cҽhҽtdҽn ҽsaslan-dınlmış vҽ tҽcrübҽdҽn, sınaqdan Psixiloji sağlamlıqdan sosial sağlamlıq sҽviyyҽsinҽ keçid ҽsason şortidir.
çıxanlmış metodikadır. Çünki hor iki sağlamlıq sҽviyyosi bir-birini hҽm müsbot, hom do monfı monada
Ҽlbҽttҽ Autogen mҽşq insan orqanizmi üçün ҽhҽmiyyҽtinҽ göro Allahın asanlıqla şҽrtlҽndirҽ bilir. Lakin sosial şҽraitin, ictimai münasibҽtlҽrin şҽxsiyyҽtin
hökmü ilҽ insanlara tövsiyҽ olunan namazdan çox aşağıda dayanır. psixi sağlam-lığına tҽsiri daha güclü olur. Yҽni sosial-maddi vҽ sosial-mҽnovi
AM-dҽn fҽrqli olaraq namaz kigiyenik qaydalara ҽmҽl etmҽkdҽn şҽrait, ailҽ münasibҽtlori, ünsiyyҽtin xarakteri, digҽr qarşılıqlı münasibҽtlҽrin
(dҽstҽmazdan) başlayır. Bundan başqa namaz gündҽ 5 dҽfҽ qılınmalıdırsa, sҽciyyosi psixi sağlamlığa ciddi tosir edir. Burada ҽlverişli sosial şҽraitin olub-
Autogen mҽşq 2 dofҽ nozordo tutulur. olmaması ҽsas yer tutur. Mҽlum olduğu üzrҽ hҽmin amil şҽxsiyyҽtin psixi
sağlamlığına hҽm müsbҽt, hom do monfi tosir göstorҽ bilor. Pozğun tҽrbiyo

şҽraiti, olverişli olmayan otraf mühit insanlarda müxtҽlif xarakterli qeyri-adekvat, Istҽr ҽmҽk sahҽsindo, istorsҽ dҽ hҽyatda öz yerini tapa bilmҽyҽn hor bir
hҽtta kriminal sҽciyyҽli davranışın mҽnbҽyi olur. Belo olduqda şҽxsiyyҽt insanin timsalında comiyyot ҽvozcdilmҽz şҽkildo maddi vҽ monҽvi zҽrҽr cokir,
mҽnҽviyyatca pozulur, onun özünüidarҽ vo özünütҽnzimi lazımi sҽciyyodҽ ola itki verir. Psixoloji zҽdҽnin ҽn böyüyü isҽ şҽxsiyyҽtin özünҽ dҽyir. İnsanın
bilmir. uzunmüddot xoşlamadığı bir işdo çalışması onun daxili psixoloji durumunun
Psixi sağlamlığm meyarlan mҽsҽlҽsi miixtolif mülahizolorlҽ bağlıdır. pozulmasına, şҽxsiyyҽtin dcformasiyasına gҽtirib çıxanr.
Bҽzilori bunun üçün psixi müvazinoti ҽsas götürürlor. Burada şoxsiyyoto xas olan Ozünüidarҽ sisteminin funksional bütövlüyü ilk növbodҽ ondan asılıdır ki,
emosional, iradi vҽ idraki proseslorin песо foaliyyot göstormosinin xarakteri ön informasiyaların qobulu ve tohlili prosesi no dorocodo sҽmҽrҽli coroyan edir. Elo
plana çҽkilir. homin zomindo do orqanizm xarici alomi vo öz halotini, voziyyotini oks etdirir.
Adҽtҽn şoxsiyyҽtin psixi inkişafındakı pozğunluq vo ya anomaliya onun Yoni insanin ҽtraf mühito bҽlodlҽşmҽsinin osas şortini onun psixikasinm
sosial ҽhatҽ ilo disqarmoniyasında (ahҽngdarlığın pozulmasında), homin mühitҽ daxili vo xarici mühitinin düzgün oks etdirilmosi tҽşkil edir. Psixikada baş veron
uyğunlaşa bilmҽmҽsindҽ özünü göstҽrir. hor bir psixoloji dҽyişiklik ҽtraf miihitdon golon idrak mҽlumatlarının şҽxsiyyot
Hҽmin meyar üzvi surҽtdҽ iki başqa meyarla yoni psixikanın tҽşkilinin tҽrҽfındҽn düzgün oks edilmosi ilo bağlıdır. İnsanın süni şokildҽ informasiya
ahҽngdarlığı vo onun adaptiv imkanlan ilo olaqҽdardır. axınından mҽhnım edilmosi (sensor aclıq) üzro apanlan tҽcrübolҽr göstordi ki,
Psixi müvazinotin ifadolilik dҽrocҽsi insanın obyektiv şoraitlo belҽ şҽraitdҽ insanlar uzun müddot qala bilmirlor. İnsanın uzun
ahongdarlığında, ona uyğunlaşa bilmҽk qabiliyyҽtindҽ özünü gös-torir. 604 müddҽt «sensor aclıq» şoraitindo
Hövsolosiz, doyanotsiz adamlarda faktiki olaraq müvazinot pozulmuş olur. saxlanılması, onun psixikasında bҽzi
Ancaq psixi cҽhҽtdҽn sağlam adamlarda, yoni müvazinҽtli şoxslordҽ davranışın neqativ hallara gҽtirib çıxarır (illüziya,
sabitliyi vo onun xarici şҽraito uyğunluğu aydın surҽtdo nozҽrҽ саф1г. hallyüsinasiya) vo s.
601 Digor cohotdon insanin qҽbul etdiyi informasiyanın hҽddҽn ziyadҽ olması da
psixikanın normal foaliyyotinin pozulmasına sobob olur. Buna göro do insanin
Müasir dövrdҽ psixiatriyaya insan şҽxsiyyҽtinin ruhi sağlam-lığının vo hoyat foaliyyotinin normal şҽkildҽ davam ctmҽsi üçün onun qobul etdiyi
rifahının qorunması vҽ idaro olunmasına xidmot göstҽrҽn elmi ҽlavҽ kimi informasiya axını, insanin psixikasinm qobul edo bilocoyi optimal hocmo malik
baxırlar. olmalıdır.
Belҽ bir fikri ҽsas götürürlor ki, psixi xҽstҽliklҽrin spesifık xüsusiyyҽtlҽri Miiasir tonsil sisteminin osas xiisusiyyotlorindon biri holo do insana otraf
psixi özünüidarҽ hüdudlannda baş verҽn kҽnara çıxmaq hallan ilҽ şҽrtlҽnir. alom haqqinda daha çox bilik vermokdir. Bu sobobdondir ki, insanin özü
Psixoloji özünüidaro ümumiliklҽ psixi sağlamlığın ҽn mühüm kriteriyalanndan haqqinda, psixi imkanlan haqqinda malik olduğu bilik, hocm etibarilo otraf alom
hesab edilir. haqqinda bildik-lҽrindҽn çox azdir. Olanlar da fraqmentar vo dayazdir.
Psixoloji özünüidarҽyo aşağıdakı morhҽlolҽr daxildir: Özünün psixi sağlamlığını qorumaq üçün, özünü idaro etmok üçün insan özü
a) idaroctmҽ moqsҽdinin qoyulması; haqqinda osaslı nozori vo praktik biliyo yiyolonmolidir. Belo bir biliyin
b) infonnasiyanın qobulu vo işlҽnmҽsi; v) qҽrar çatışmamazlığını hamımız ctiraf edirik vo onun törotdiyi ağır noticolordon iso
qҽbulu; tҽҽssüf ki, çoxu-muzun xҽbҽri yoxdur.
q) qҽrann hoyata kcçirilmosi vҽ nҽzarҽt. İnsan özünün psixi voziyyҽtinin «dilini aça bilmolidir» vo ona tosir
Bu mҽrhҽlҽlҽrin hor birindҽ psixi sağlamlığı tҽmin etmoyҽ tҽsir göstҽrҽn göstҽrmҽyi, yeri goldikdo iso idaro etmoyi bacarmalıdır. Hor bir insan özünün
proseslor inkişaf cdir. Fikrimizi izah cdҽk. güclü vo zҽif xüsusiyyҽtlorini, hҽmçinin fıziki vo psixi imkanlannin soviyyosini
Moqsodyönlülük şҽxsiyyotҽ mҽxsus olan kcyfıyyҽt olub, insana onun nҽyin diizgiin vo adekvat şҽkildҽ qiymҽtlҽndimıolidir. insan psixi sağlamlığını idaro
naminҽ hҽrҽkҽt etmҽsini göstҽrir. Hҽyatda mҽqsodin düzgün seçilmosi, psixi etmoyi bacar-malıdır.
sağlamlığın tҽmin olunmasının on mühüm şҽrtlҽrindҽn biridir. Psixi sağlamlığı idaro etmok üçün iso insan psixikasını moşq etdirmoyi
Mosolon, hoyat yolunun düzgün seçilmosi, sҽnҽt seçimi, cҽmiyyҽtdҽ yerini bacarmah, onun imkanlarmdan xobordar olmah vo inkişaf etdirmҽlidir. İnsan
vo mövqeyini müҽyyҽnlҽşdirmҽk vo s. hor bir şҽxsin qҽbul edҽcoyi hoyati hҽmçinin ağıl vo hisslorindo nizam-inti-zam yaratmağı bacarmalıdır. insana foal,
ҽhҽmiyyҽtҽ malik olan mҽsolҽdir. şüurlu vo moqsodyönlü hoyat yaşamağı torbiyo etmok laznndir. Ona hҽmçinin

davranış mҽdҽniyyҽtinin tҽrkib hissҽsi olan psixi özünütҽnzimin texniki tcxnikanın idarҽ olunmasında ҽn çox pozuntular özünҽnҽzarҽtin itirilmҽsindҽn
xüsusiyyҽtlorini aşlamaq lazımdır. Başqa sözlo, insanda psixoloji modҽniyyҽtin iroli gҽlir.
torbiyo edilmosi vacib mosҽlҽlҽrdҽndir. Xҽstҽ adamın davranışında aqressivlik, özündҽnçıxma, impulsivlik kimi
Hҽr kiçik psixi problemdon ötrü hҽkim-psixoterapevtҽ, ekstrasensҽ, özünü göstҽrҽn psixi pozuntular emosional nҽzarҽtin zҽiflomosinin montiqi
hipnozçuya vҽ digҽr şofaverici insanlara müraciҽt etmҽk insanı otraf miihitdon nҽticҽsi kimi başa düşülmҽlidir. Psixi pozuntulann birsıra formalan emosional
asılı vo passiv voziyyҽto salır. İnsan öz gücünҽ inanmalı, imkanlannin nҽzarҽtin zoiflҽmҽsi noticҽsindҽ baş verir. Buna misal, xҽstҽ adamlann
sҽrhҽdlҽrini bilmҽli vo lazım olduqda onlann hesabına öz-özünü tҽnzimlҽmҽlidir. davranışında
Sağlam psixikaya malik olan şҽxs, cҽmiyyotdo mövcud olan davranış 606 özünü göstҽrҽn impulsivlik, çılğınlıq, aqressivlik kimi halları qeyd etmҽk
normalarına zidd olan qҽrar qҽbul etmir. Başqa sözlҽ olar.
605 desҽk, ҽgҽr insanın mҽnҽvi statusu Ҽgҽr normal adamda özünonozarҽt şübhҽnin aradan qaldınl-masına kömҽk
deformasiyaya moruz qalmayıbsa, onun edorsҽ, patoloji halda yoxlama bu mҽqsҽdҽ nail olmağa kömҽk etmir. Nevroz
qobul etdiyi qҽrar hҽm özünҽ, hҽm dҽ xostoliyino tututulmuş adamlarda özünҽnҽzarҽt patoloji hoddҽ çatır. Yerino
ҽtraf-dakılara fayda verҽcokdir. Mҽnovi yetirilҽn horҽkҽtin doğruluğu ilҽ bağlı olan şübhҽ hissi xҽstҽni dҽfҽlҽrlo onu
cҽhҽtdҽn etibarlı vo sağlam psixikaya yoxlamağa mҽcbur edir.
malik olan şoxsiyyҽt oxlaqsız davranış vҽ
Digҽr tҽrҽfdon, sҽrsҽm idcyaya mübtola olan xҽstҽnin heç bir özünҽnozarҽto
horokotlҽrҽ qabil olmayan aliconab,
vicdanlı insandır. ehtiyacı olmadığını görürük.
Obyektiv reallıqla hesablaşmadıqları üçün onlar sübut axtarmaqla mҽşğul
Qҽbul olunmuş qҽrarın hҽyata keçirilmҽsi, şҽxsiyyҽtdҽn bu mҽrhҽlҽ üçün
olmaq istҽmirlor.
vacib olan keyfiyyotlҽrin tҽcҽssüm etdirilmҽsini tҽlҽb edir. Bu keyfiyyҽtlҽrdҽn
Tibbi nöqteyi-nҽzҽrdҽn psixopatlar sosial cҽhҽtdҽn çatışma-mazlıqlara malik
һҿг hansı birinin ifadҽ formasına görҽ, insanın psixi sağlamlıq voziyyҽti haqqında
olan insanlardır. Bu cҽhҽt hҽr şeydҽn ҽvvҽl onlarda öz davranışlanna qarşı olan
mühakimҽ yüfütmok olar. Bclҽ hesab edilir ki, qarşıya qoyulmuş mҽsҽlҽlҽrin
özünҽnҽzarotin zҽifliyindҽ özünü biruzҽ verir.
praktik hҽlli üçün lazımi fҽallığı tҽmin etmҽyon passiv insan mҽnҽvi cohotdҽn
Uzunömürlülüyün psixoloji ҽsaslan da maraqlıdır. Nҽzҽrҽ almaq lazımdır ki,
sağlam adlandınla bilmoz. Bundan başqa, fҽal davranışı iflic edҽn tonbҽllik dҽ
ruhun xҽstҽliyi kimi xarakterizo olunur. Digҽr tҽrҽfdҽn, elҽ şҽxsi keyfıyyҽtlҽr dҽ insanın sağlamlığı bir sıra zҽruri amillҽrdҽn asdıdır. Müҽyyҽn cdilmişdir ki,
mҽlumdur ki, insan onlara vaqif olmaqla qarşısına qoyduğu mҽsҽlҽlҽri uğurlu sağlamlığın 50% insanın hҽyat tҽrzindҽn, 20% irsi xüsusiyyҽtlҽrindҽn, 10% iso
şҽkildҽ hҽll edir. Bunlardan ilk növbҽdҽ borc vҽ mҽsuliyyҽt hissini, cavabdehliyi, tibbi xidmҽtlҽrdҽn asılıdır. Hoyat tҽrzi dedikdo insanlann müҽyyҽn ictimai-
nizam-intizamlığı, iradҽlilik, özünҽsahibolma vҽ s. kimi keyfiyyҽtlori qeyd etmҽk iqtisadi şoraitdҽ hoyat vo foaliyyoti, onun bu şҽraitdҽ maddi vҽ mҽnҽvi
tҽlҽbatlannın ödonilmҽsi, hҽmçinin ünsiyyot vҽ davranış normalan başa düşülür.
olar.
Sağlam hҽyat tҽrzi nisbҽtҽn mҽhdud bir anlayışdır. Hҽmin anlayış insan
Bu gün do hҽlo düzgün olmayan belҽ bir fıkir mövcuddur ki, nҽzarҽt
orqanizminin hoyat foaliyyotinin daxili vo xarici amillҽrinin vohdoti nҽticҽsindҽ
idarҽetmҽ prosesindҽ ҽsas hҽlqҽdir. Ҽslindҽ idarҽetmҽ prosesinin hҽr bir
bu sistemin uzun müddҽt işlҽmҽsini, hҽmçinin orqanizmin möhkҽmlҽnmҽsinҽ,
mҽrhҽlҽsi, - mҽqsҽdin müҽyyҽnlҽşdiril-mҽsindҽn başlayaraq, qҽbul edilmiş
şҽxsiyyҽtin ahongdar inkişafına, ҽmok vҽ istirahot üsullarının qarşdıqlı tosirini
qҽrann hҽyata keçirilmҽsino kimi nҽzarҽtin olması labüddür.
bildirir.
Psixi özünüidarҽetmo mҽsҽlosindo, özünonozarotin xüsusiy-yҽtlҽri bir
Sağlam hoyat torzi, psixi sağlamlıq insanlann tobii tҽlҽbatına çcvrilmҽlidir.
prosesҽ deyil, bütün psixi proseslҽrҽ aid olmalıdır. Beloliklҽ, dövri sxem üzrҽ
Belo olan halda insan heç bir çҽtinlik çҽkmҽdҽn, könüllü şҽkildҽ ona nail
(qҽbul, yenidҽn işlҽnmҽ, qҽrar qobulu vҽ onun hҽyata keçirilmҽsi) informasiyanın
olacaqdır.
dҽyişilmosi özünҽnҽzarotlo müşayiҽt olunmalıdır. Bu da ҽvvҽlcҽdҽn qarşıya
Psixoloji sağlamlığın formalaşdmlması yalnız bҽdҽnin gigiyenası ilo deyil,
qoyulmuş mҽqsҽdҽ nail olmanı vҽ özünüdҽrketmҽ prosesinin somҽrҽli cҽrҽyan
hҽmçinin psixologiyadan - yҽni ağılın hisslҽr üzҽrindҽ ciddi nҽzarҽti vҽ hҽtta
etmҽsini tomin edҽcҽkdir.
qҽlҽbҽ çalmasından, «psixikanın müdriklҽşmҽsindon»do asdıdır.
Psixi sağlamlığın mühüm meyan olan özünҽnҽzarҽt, lazımi sҽviyyҽdҽ tҽsdiq
olunmaq ҽvҽzinҽ daha çox xatırlanır. Bununla yanaşı yaxşı mҽlumdur ki,

Sağlam hҽyat torzinin tҽrbiyo olunmasına lap kiçik yaşlanndan başlamaq Uzunömürlülҽr öz hҽyatlannı taleyin hökmü ilo deyil, arzu vҽ bacanqlan
lazımdır. Elҽ etmҽk lazımdır ki, uşaqlarda sağlam hҽyat tҽrzinҽ daxili tҽlҽbat ҽsasında qururlar. Onlar sağlamlıqlanna xüsusi diqtҽt yetirirlҽr. Uzaqgörҽnlik
yaransın. belҽlҽri üçiin adi davranış normasma çevrilir.
607 Uzunömürliilҽr hҽfızҽnin, diqqotin zҽiflҽmosi ilҽ ҽlaqҽdar olaraq davranış vҽ
Adoton sağlam hҽyat tҽrzinin tҽrbiyҽ olunması, öyrҽdilmosi işindҽ bir hҽrҽkotlҽrino psixomotorikanm hesabına nҽzarҽt edir, bununla qarşıya çıxa bilҽn
problemlo qarşılaşılır. Bu elҽ bir problemdir ki, onunla kiçik uşaqdan yaşlı sohv vo xatalann qarşısını alırlar.
adama kimi hamı üzlҽşir. Bu, sağlam adamın öz orqanizminin qayğısına qalması Uzunömürlülük yolunda ҽn çҽtin sınaq dövrü öz sҽnҽti, peşҽsi ilo bağlı
ilҽ bağlıdır. Belҽ ki, sağlam adam özünü yaxşı hiss etdiyi üçün sohhҽti ilҽ olaraq, rayon vҽ kҽnd ҽhalisi üçün «tҽqaüd mҽşğuliyyҽtb mҽsolҽsi о qodor ciddi
maraqlanmır. O, sağlamlığının qҽdrini bilmir. İnsan öz sağlamlığı ilҽ naxoş problem olmur. Belo ki, hoyotyam sahodo çalışma meyli problemin holli üçün
olduğu, xҽstҽlҽndiyi zaman yaxından maraqlanmağa başlayır, onun qayğısına yaxşı çıxış yoludur.
qalmaq isteyir. Yaşa görҽ toqaüdo çıxmaqla bağlı olaraq, ortaya bir neçҽ riskli amillҽr çıxır.
Müasir dövrdҽ artıq uzunömürlülҽrin hoyat tҽrzlҽrinin psixoloji Bunlar aşağıdakılardan ibarotdir:
xiisusiyyotlori haqqinda miioyyon fıkir vo miilahizolor formalaşmışdır. 1. İşçinin yüksok peşҽkarlığı, peşҽkarlıq nҽ qҽdҽr yüksҽk olarsa, işdҽn
Uzunömürliilҽrin psixoloji portrctlori haqqinda ümumilҽş-dirilmiş ayrılmaq da bir qodor ağır olur.
tҽsovvürlҽri aşağıdakı kimi qruplaşdıra bilҽrik: 2. İşi davam etdirmҽk kimi daxili istoklҽ, işdon çıxmanın zҽruriliyi arasında
Uzunömürlülҽr adҽton mҽqsҽdsiz, mҽnasız yaşayış torzini qҽbul etmir, uyğunsuzluq, ziddiyyҽtin olması.
3. Tҽqaüd yaşına psixoloji cohotdon hazır olmamaq, işdon başqa heç bir
golҽcҽyҽ çox inamlı olurlar. Onlann xarakterindҽ qabarıq şҽkildo özünü göstҽron
şeyҽ marağın olmaması.
xüsusiyyotlor bunlardır: tҽmkinlilik, ardıcıllıq, xeyirxahlıq, işkiizarlıq vo s.
4. Tҽqaüdҽ çıxmaqla bağlı insanda gҽrҽksizlik vҽ lazımsızlıq hissinin baş
Onların emosional hҽyatı üçün hҽyatsevorlik üstünlük tҽşkil edir. Bundan
qaldırması.
başqa, uzunömürlülor adotҽn pis ohval-ruhiyyҽdҽn, psixi gҽrginlikdҽn tcz bir
5. Ailo vo comiyyҽtҽ ağır yük olmaq hissinin yaranması vҽ s.
vaxtda xilas olurlar, hor şeyi ürҽklҽrinҽ salmır vo optimist olurlar. Onlar ҽtrafda
Ümumiyyҽtlo insan yaşadığı hҽyatdan о zaman lҽzzҽt alır ki,
baş verҽn hadisҽlҽrҽ vҽ qarşılaşdıqlan problemҽ sakit miinasibot bҽslҽyirlҽr.
onun uzunömürlülüyü monovi, psixi sağlamlığı ilҽ üst-üstҽ düşür.
Belҽlҽrindҽ yumor hissi çox güclü olur vo imkan daxilindҽ kҽskin
Senekanın dediyi kimi: «Ҽsas о deyil ki, uzun ömür yaşayasan, osas odur ki,
hҽyҽcanlanmalardan uzaq gҽzirlҽr. Onların tҽfokkür fҽaliyyҽtindҽ mühakimҽlilik,
monalı yaşayasan». Ömriin mҽnalı yaşanmasınm dҽrin psixoloji ҽsaslan vardır.
chtiyatlılıq, hҽyat müdrikliyi, intellektuallıq, yaradıcı fҽallıq, pis fıkir vҽ
Burada insanin amal vo mҽqsodinin xarakteri, sҽrvҽt meyli, motivasiya vo
niyyҽtlҽrdҽn uzaq olmaq üstünlük tҽşkil edir. Uzunömiirlülҽr adҽtҽn kinli yaddaşa miinasibotlor sistemi, monovi keyfıyyҽtlҽri miihiim rol oynayir.
malik olmurlar. Onlar baş vcrҽn pis hadisҽ vҽ hҽrҽkҽtlҽri tcz unudurlar. Özlҽrino
münasibotdҽ özünohönnҽt vҽ şҽxsi lҽyaqҽt hissi güclü olur. Onlar qocalmaya da
çox sakit miinasibot bҽslҽyir vo bunu tobii proses kimi qarşılayırlar. Risk ctmҽyo 5. Psixoloji tosir prosesindo şoxsiyyҽt amilinin rolu
meylli olmurlar.
Herontologiyanın banilҽrindҽn sayılan İ.İ.Meçnikov bu mҽsolҽ ilҽ bağlı qeyd Psixoloji tosir ikitorofli prosesdir: psixoterapevt - xosto, psixo-loq - sağlam
edirdi ki, ölüm qorxusu ahıl yaşında olan insan üçün öz mҽnasını itirir. İnsanlar adam, torbiyҽçi -uşaq. Bu prosesdo onlann hor birinin öz statusu, öz rolu, öz
öz tҽbii ömürlҽrini axıra kimi yaşaya bilmҽdiklҽri üçün ölümdҽn qorxurlar. mövqeyi vardır. Lakin bir cohҽt şҽksizdir: psixoloji tosir prosesindo hom
Uzunömürlülor ailҽ üzvlҽri vҽ yaxın adamlan ilҽ çox yaxşı münasibҽtdҽ psixoterapevtin, psixoloqun vo ya torbiyocinin, hom do xҽstҽnin, sağlam adamın
olmağa çalışır, ҽtrafdakılara qarşı qayğıkeş ve diqqҽtcil olurlar. Onlar çalışırlar ki, vo ya uşağın şҽxsiy-yҽti ilo bağlı amillҽr hҽlledici rol oynayir.
qohumlan, qonşuları vҽ iş Psixoloji mҽslҽhot vo yardım xidmҽti bir çox ölkҽlҽrdo hҽlҽ yeni formalaşır.
608 yoldaşlan konfliktҽ düşmosinlҽr, özlҽri Psixoterapiyanın tarixi daha qҽdimdir. Bu sahodҽ oldo edilҽn zҽngin tocrübҽ
do konfliktlҽrdҽn uzaq olmağa sҽy psixoloji tosir prosesindo şҽxsiyyҽt amilini daha ҽtraflı aydınlaşdınnaq imkanı
göstorirlҽr. verir. Golin, ҽvvҽlcҽ, mҽsҽlҽni bu aspektdҽ nҽzҽrdҽ keçirҽk.

Psixoterapevtlҽrin demok olar hamısı tosdiq edirlor ki, öz-özlü-yündo edok ki, onda özü haqqında sağlam adam tҽsҽvvür yaranmışdır; о, özünü xҽstҽ
metodlar vo priyomlar deyil, psixoterapevtin şҽxsiyyҽti mü-alicҽ edir. Yeri hesab etmir - onun rc-aksiyalarını, davranışını öz-özlüyündҽ bu tҽsҽvvürlҽr
gҽlmişkҽn qeyd edok ki, pedaqoji tҽcrübo bu hoqi-qҽti çoxdan tҽsdiq etmişdir: formalaşdı-rır).
müҽllimin şoxsiyyҽti böyük tҽsir gü-cünҽ malikdir. Hҽr hansı tҽrbiyҽ mctodu öz- Özünü pis hiss cdondҽ xalis fizioloji sҽbҽblҽrlҽ ҽlaqҽdar olaraq
özlüyündҽ nҽ qҽdҽr somҽrҽli olsa da, müollimin şoxsiyyotini ovҽz cdҽ bilmoz. Bu alkoqoliklordo pcşmançılıq hissi yaranır, onlar özlҽrini nҽdo isҽ günahkar hesab
mҽ-nada da haqlı olaraq deyilir ki, tҽrbiyҽ edҽnin özünü tҽrbiyo etmok la/ımdır. edirlor. Bu zaman alkoqoliklordo, ani surotdo olsa da, öz hҽyatlarını doyişmҽk
Bos, psixoloji tosir prosesindo tosir göstorilҽn adamın özünün şoxsiyyҽti no niyyҽti ҽmҽlҽ gҽlir. Psixoloqlar belo hesab edirlor ki, psixoterapiya sҽrxoşun
kimi rol oynayir? Biz ona orqanizm kimi, yoxsa şҽx-siyyot kimi yanaşmalıyıq? «peşmançılığından» istifado etdikdo, alkoqolikin miialicosi daha somoroli gcdir.
Şoxsiyyot amilini psixoloji tosir prosesindo песо nҽzҽrҽ almaq olar? Tҽbabҽtdҽ belo bir aforizm vardir: xostoliyi yox, xostoni miia-lico etmok
Bu suallan eksperimental material osasında aydınlaşdıraq. Bir eksperiment lazundir. Bu, о demokdir ki, xҽstҽdҽ özü haqqında sag-lam adam tosovviirii
zamanı adamlari iki qrupa ayırmış vo onlara oyanma halı yaradan iynҽ yaratmaq , onun özüno vo otrafdaki adamlara münasibotini dҽyişmҽk, başqa
vurmuşdular. Birinci qrupda preparatın göstҽrҽ-coyi tosiri izah etmiş, ikinci sözlҽ, şҽxsiyyot amilini nҽzҽro almaq lazımdır.
qrupda bu haqda heç bir molumat vcr-momişdilҽr. Birinci vo ikinci qrupda Tҽcrübҽli psixoterapevt müalicҽ prosesindo şҽxsiyyҽt amilinҽ xüsusi
eksperiment zamani bundan başqa hcç bir fҽrq olmamışdır. Ног iki qrupda ҽhҽmiyyҽt verir. Bu cҽhҽti nҽzҽrҽ almadan xostoni somoroli müalicҽ etmҽk
eksperimentator özü-nü eyni qaydada aparmışdı. Lakin iynoni vurandan sonra mümkün deyildir. Tҽbabҽtin hansı sahҽsinҽ mii-raciҽt edirsiniz-cdin, hҽr yerdҽ
qrupun bi-rindo adamlar birdon-biro şadlanmağa vo ya hirslҽnmҽyo başlamış- hҽmin psixoloji hҽqiqҽtin şahidi olacaqsını/.
dılar, digҽrindҽ iso heç bir şcy hiss etmҽmiş vo özlҽrini adi qaydada aparmışdılar. 611
Eksperiment prosesindo adamlann davranışını psixoloji cohot-don izah Yenҽ dҽ bir misal göstҽrek. Mҽşhur hokimlҽrdҽn birinin adı ilҽ bağlı olan bir
etmok cotin deyildir: izahatdan asılı olaraq onlann ineksi-yaya (dҽri altina iyno ohvalat molumdur: hҽkim ağır vҽziyyetdo olan bir xҽstҽni müalicҽ edirdi. О, xҽstҽ
ilo dҽnnan yeritmҽk) münasibҽti miixtolif ol-muşdur. ilҽ ilk söhbҽtindҽ ondan soruşdu: otaqda neçҽ nҽfҽr adam var. Xҽstҽ cavab verdi:
Bu eksperiment «epizoddur». Golin, indi tҽsҽvvür edok ki, hor hansi bir iki nҽfҽr. Hokim etiraz ctdi: - düz saymadın otaqda üç nҽfҽr var. Xostҽ
adam, mosolon, zҽrurҽt üzündon uzun muddot psixotrop dorman qobul edir. razılaşmadı. O, hҽkimi vҽ özünü göstorib dedi: - otaqda iki nҽfer var. Hokim
Görҽsҽn, bu onun özünҽ verdiyi qiymotloro, özüno münasibҽtinҽ, onun gerçҽklik armla dedi: otaqda üç nҽfҽr var. Gҽl sayaq: mҽn, sen, bir dҽ... xos-tҽlik. O, inamla
haqqındakı tosҽvvürlҽrino tosir göstҽrirmi? Mҽsҽlҽyo ümumi şҽkildҽ yanassaq, dedi: - ҽgҽr sen mҽnimlҽ müttefiq olsan, biz ikimiz birlikde xҽsteyҽ qalib
burada iki halın gҽleceyik. Ҽger sen xestolikle müttofıq olsan, onda xҽstolik qalib gҽlocok.
610 mümkün olduğunu göro bilҽrik. Tutaq ki, iki xҽstҽ nevrozdan mü-alicҽ Bu ҽhvalatm mҽcazi mҽnası vardır. Şoxsiyyot amilini nҽzҽro almadan
olunur. Onlar xeyli sakitloşmişlҽr. Xҽstҽnin biri belҽ hesab edir ki, onun xҽstҽni sҽmҽrҽli müalicҽ etmok olmaz. Psixoloji tosir do şҽxsiyyet amilinҽ istinad
sakitlҽşmҽsi qҽbul etdiyi dҽrmanların tҽsiri ilҽ bağlı-dır. Digҽr xostҽ isҽ mҽsҽlҽyҽ etmelidir.
şҽxsiyyҽt baxımından yanaşır. O, göstҽrir ki, ҽvvҽl xҽstҽ idim, ona görҽ Psixoloji mҽslҽhҽt vҽ yardım prosesindo do şҽxsiyyҽt amilinin nҽzҽrҽ
hirslҽnirdim. İndi iso sağal-mışam, adamlar moni, mҽn dҽ onları düzgün başa
alınması xüsusi ohomiyyҽto malikdir: usağm da, yaşlı ada-mın da şҽxsiyyҽtini
düşürom. Hҽmin sözlҽri, golin, psixoloji tcrminlҽrlҽ ifadҽ edok. Onda molum
öyrҽnmҽk vҽ nҽzҽrҽ almaq - somҽroli psixoloji tҽsirin ҽn başlıca şorti belodir.
ola-caqdır ki, xҽsto özünün sakitlҽşmҽsini öz şҽxsiyyҽtinin, özünün-özünҽ, başqa
adamlara, dünyaya münasibҽtlҽrinin doyişilmҽsi ilҽ izah cdir. Psixoloji Psixoloji tosir prosesindo şҽxsiyyҽt amilini песо nozore almaq olar?
müşahidҽlҽr göstҽrir ki, ikinci xҽstҽ birinciyo nisbҽtҽn daha tez sağalır. Psixoloq mҽslҽhot üçün ona müraciҽt edҽn adamın şoxsiyyҽti-ni, cmosional
Tutaq ki, xostolҽrin hҽr ikisi müalicҽ kursunu qurtarmışdır. Onlar artıq reaksiyalanmn xiisusiyyotlerini, motivasiya sahosini, miinasibetlor sistemini vo s.
dҽrman atmırlar. Hҽmin xҽstҽlҽrdҽn hansında sonralar nevroz yenidҽn ҽmҽlo gҽlҽ ҽtraflı öyrҽnir. О, bu molumatlar osa-sinda hemin adamm özünҽ ve etrafdaki
bilҽr? Psixoloji müşahidҽlҽr göstҽrir ki, yeno do birinci xҽstҽdҽ nevroz nisbҽtҽn adamlara miinasiboti deyi-şir, qcyri-adekvat reaksiyalannı ve davranış formalarını
asanlıqla ҽmolҽ gҽlir, ikinci xҽstҽninisҽ yenidҽn nevroza tutulması chtimalı çox islah edir, zoruri hallarda iso ailode vo kollcktivdo adamlann ona munasibeti-in
azdır. Psixoloji cҽhҽtdҽn bunu no ilo izah etmҽk olar? Bü mühüm suala dҽyişir.
psixoloqlar belo cavab vcrirlҽr: ikinci xҽstҽ müalico kursunu qurta-randan sonra Bir maraqlı mesoleyo de diqqoti celb edok: psixoloqlar praktik işçilerҽ,
da onun özü vo dünya haqqında dҽyişilmiş tҽsҽvvür-lҽri mühafızo olunur. (Qeyd birinci növbodҽ iso miiollimloro psixoloji tosir zamani ho-mişҽ şҽxsiyyҽt amilinin
nozero alinmasim moslҽhet görmüşlҽr. Onlar A.S.Makarenko, V.S.Suxomlinski

vo b. tocriibelorine dofo-lҽrlҽ müraciҽt etmiş, görkҽmli pedaqoqlann bu sahҽdҽki 18. Mohorrҽmov M.C. Psixologiya oçerklҽri, Bakı, ADU-nun noşri, I hissҽ,
«sirrini» onlann şҽxsiyyҽt amilini nozero almasi ilo izah etmişlor. Bu giin 1960, II hisso, 1961.
psixologiyanın özünün totbiqi elmҽ çevrildiyi bir şҽraitdҽ psixoloji mҽslҽhҽt vo 613
yardım praktikasi ancaq şҽxsiyyҽt amili osasinda diiz-gün inkişaf edo bilor. Bu 19. Mҽhҽrrҽmov M.C. Psixologiya. Bakı, ADU-nun nҽşri, 1968.
coheto do diqqot yetirmҽk lazımdır. 20. Psixologiyadan laboratoriya mҽşğolҽlҽri (prof.Ҽ.S.Bayramovun
redaktorluğu ilҽ). Bakı, ADU-nun nҽşri, 1981.
ҼDҼBİYYAT 21. Самед Сеидов. Психология менеджмента. Чашыоглы, Бакы - 2000.
22. Tomas İsmayılov, Cҽmilҽ Mҽmmҽdova. İdman psixologiyası. Bakı,
I Azҽrbaycan müҽlliflҽrinin psixologiya üzrҽ dҽrslik, dҽrs vҽsaitlҽri vҽ "Maarif' noşriyyatı, 2002.
vacib monoqrafik ҽsҽrlҽri. 23. Ümumi psixologiya (prof. A.V.Petrovskinin redaktorluğu ilҽ) Bakı.
"Maarif' nҽşr., 1982
a) Dҽrslik vҽ dҽrs vҽsaitlҽri. 24. Şofıyeva E.İ. Klinik psixologiya. Bakı, 2002.
25. Şҽfıyeva E.İ., Hҽmzҽyev M.Ҽ. Psixoiiziologiya, Bakı, 1998.
1. Abdullayev A.K., Ağayev Ş.S., Zҽkuyev Ҽ.K., Mustafayeva M. 26. Hҽmzoyev M.Ҽ.Pedaqoji psixologiya, Bakı, 1992.
Psixologiya, Bakı, Azemҽşr, I hissҽ, 1960, II hissҽ, 1961. 27. Ҽlizadҽ Ҽ.Ҽ. "Xҽmsҽ"dҽ yaş vҽ pedaqoji psixologiya mҽsҽlҽleri, Bakı,
2. Abdullayev Ҽ., Mommodov A., Bayramov G., Homzҽyev M. Yaş ve "Rcnessan" nҽşriyyatı. 2002
pedaqoji psixologiya III hissҽ, Bakı APİ-nin noşri, 1981. 28. Ҽlizado Ҽ.Ҽ. Azҽrbaycan güzҽran psixologiyası mҽsҽlҽleri. Bakı, 1994.
3. Ağayev Ş.S., Mehdizadҽ Z.M.,Fҽrҽcov İ.A. Yaş vo pedaqoji psixologiya,
APİ-nin neşri, 1977. b) PsixoloKİyanın aktualproblembr'ınҽ hҽsr edilmiş Ьэ-j
4. Ağayev Ş.S., Ҽlizadҽ Ҽ.Ҽ., Mehdizadҽ Z.M., Hҽmzҽyev M.Ҽ. Yaş ve ҽsҽrlҽr.
pedaqoji psixologiya mҽsҽlҽlҽri. Bakı, APİ-nin noşri, 1974.
29. Алиев Б.Г. Методология социально-психологического
5. Bayramov Ҽ.S. Etnik psixologiya mҽsҽlҽlҽri. Bakı, 1996. исследования. Баку, "Ренессанс", 1999.
6. Bayramov Ҽ.S. Etnik psixologiya. Bakı - 2001. 30. Алиев Б.Г. Психологические вопросы изучения
7. Bayramov Ҽ.S., Ҽlizadҽ Ҽ.Ҽ, Seyidov İ.Ҽ. Мҽһкҿтҽ psixologiyasi vҽ преступления. Баку, "Ренесанс", 1999.
psixoloji ekspertiza mҽsҽlҽlҽri. Bakı ADU, 1987. 31. Апиев Б.Г. Психологические методы изучения личности
8. Bayramov Ҽ.S., Ҽlizadҽ Ҽ.Ҽ, Seyidov İ.Ҽ. Мҿһкҽтҽ psixologiyasi преступника. Баку, 1997.
mҽsҽlҽlҽri, Bakı, ADU-nun nҽşri, 1985. 32. Алиев Б.Г. Социально-психологические проблемы личности
9. Bayramov Ҽ.S., Ҽlizadҽ Ҽ.Ҽ. Psixologiya. Bakı "Maarif' nҽşriyyatı, несовершеннолетных правонарушителей. Баку, БГУ, 1996.
1989. 33. Ağaycv Ş.S. Ҽmҽk, tҽrbiyҽ vҽ inkişaf. Bakı, "Maarif', 1967.
10. Bayramov Ҽ.S., Ҽlizadҽ Ҽ.Ҽ. Sosial psixologiyanın aktual mosҽlҽlҽri 34. Babayeva T.T. Nizami Gҽncҽvinin odҽbi irsindҽ şҽxsiyyet problemi.
Bakı, 2000.
Bakı, Azornoşr, 1986.
11. Bayramov Ҽ.S., Ҽlizadҽ Ҽ.Ҽ., Seyidov İ.Ҽ., Tҽhmasib C.A. Mҽhkҽmo 35. Байрамов A.C. Психологические этюды. Баку, 1989.
36. Bayramov Ҽ.S. "Kitabi-Dҽdҽ Qorqud" dastanlannda etnik-psixoloji
psixologiyasi Bakı, ADU-nun nҽşri, 1975.
xüsusiyyҽtlҽrin inikası. Bakı, 2000.
12. Bayramov Ҽ.S., Ҽlizadҽ Ҽ.Ҽ., Seyidov İ.Ҽ., Tҽhmasib C.A. Sosial 37. Bayramov Ҽ.S. Psixoloji düşüncҽlҽr, Bakı, "Sҽda" nҽşriyyatı. 1994
psixologiya. Bakı, ADU-nun nҽşri, 1976. 38. Bayramov Ҽ.S. Şҽxsiyyҽtin tҽşҽkkülünün aktual psixoloji problemlҽri.
13. Baxşҽliyev Ҽ.T. XX ҽsrdҽ Azorbaycanda psixoloji fikrin inkişafı (I "Azҽnvҽşr", Bakı, 1981.
hissҽ) Bakı - 1995.; II hissҽ Bakı - 1995, III hissҽ, Bakı - 1998. 39. Qҽdirov Ҽ.Ҽ. Kiçik yaşlj mҽktҽblilҽrdҽ mücҽrrodlҽşdiımҽnin inkişafı.
14. Quliyev E.M., Ҽzimov Q.E., Ҽlizadҽ Ҽ.Ҽ. Yaş vҽ pedaqoji psixologiya. Bakı, "Maarif' n. 1973.
Ii hisso, Bakı, APİ-nin nҽşri, 1978. 40. İbrahimbҽyov F.Ҽ. 90 il. Bakı, 1992.
15. Qҽdirov Ҽ.Ҽ., Xҽlilov N.Ҽ. Yaş psixologiyasi. Gҽncҽ - 1999. 41. Mҽmmҽdzadҽ R.H. İdarҽetmҽ modҽniyyҽti, Bakı, 1999.
16. Zokuzadҽ Ҽ.K., İbrahimbҽyov F.Ҽ., Mehҽrrҽmov M.C., Ağayev Ş.S., 614
Bayramov Ҽ.S., Ҽlizadҽ Ҽ.Ҽ. Psixologiya. Bakı, "Azҽrtҽdrisnҽşr", 1964. 42. Mҽmmҽdov A.U. Mektҽblilҽrdҽ hafızҽnin xüsusiyyҽtleri. Bakı, "Maarif'
17. Mehdizadҽ Z.M. Uşaq psixologiyasi. Bakı, APİ-nin nҽşri, I hissҽ, 1982, nҽşriyyatı, 1974.
II hisso, 1984, III hissҽ, 1988.

43. Mҽmmedov A.U. Tҽlimin psixoloji ҽsasları. Bakı, 1992.
44. Mҽmmodov İ.Ҽ. Azҽrbaycan mҽktҽblҽrindҽ psixoloji xidmotin tҽşkili MÜNDҼRİCAT
tҽcrübҽsi vҽ elmi-metodik problemlҽri. "Gҽnclik", Bakı, 1996.
45. Mҽhorromov M.C. İrade torbiyҽsinin yollan. Bakı, Azҽrnҽşr, 1961.
46. Mҽhҽrrҽmov M.C. Mҽktҽblilҽrin xarakterinı tҽrbiyҽ etmҽk haqqında.
Bakı, Maarif, 1967. ÖN SÖZ ______________________________________________ з
47. Moherrҽmov M.C. Uşaqlarda iradҽ nöqsanlannı песо aradan qaldırmalı.
Bakı, Azornҽşr, 1964.
I HİSSҼ
48. Новрузлу И.М. Глубинная психология и художественное
творчество. "Мутарджим", Baku - 1998. PSİXOLOGİYA ELMİNİN VҼ PSİXOLOJİ PRAKTİKANIN
49. Nocofov M.S. tnsan beyninin foaliyyoti vo psixi proseslҽr, Baki,
MÖVZUSU VҼ VҼZİFҼLҼRİ
1989.
50. Nҽcҽfov M.S. Montiqi idrak prosesi vҽ onun tҽbıi-clmi ҽsaslan.
I F Ҽ S İ L PSİXİ HADİSҼLҼRİN MAHİYYҼTİ
Azҽrbaycan Dövlҽt nҽşriyyatı, Bakı, 1967.
51. Сеидов С.И.Социальная психология творчества. Азерб. Центр 1. Psixologiyanın predmeti 7
перевода, Баку - 1994. 2. Psixi hadisolҽr obyektiv alҽmin subyektiv inikası kimi 12
52. Tomas İsmayılov. Azҽrbaycanda idman psixologiyasmın bҽzi aktual 3. Psixi inikasın tҽkamülü haqqinda 19
4. Şüur psixikanın yüksҽk forması kimi 33
problemlҽri. Bakı, 1994.
5. Insanlann ҽmҽk fҽaliyyҽti 35
53. Hҽmzҽyev M.Ҽ. Kiçik mҽktҽbyaşlı uşaqlann psixoloji
6. Ҽşyavi fҽaliyyҽtin ümumi quruluşu 41
xüsusiyyҽtlҽri. Bakı, 1969.
7. Ictimai münasibҽtlҽr vҽ şҽxsiyyot 51
54. Hҽmzҽyev M.Ҽ., Babaycv Ş.M. Tҽlim psixologiyasının bozi
8. Ali psixi funksiyalann sistemli tҽşkili 54
mҽsҽlҽlori. Bakı, 1965.
II F Ҽ S İ L
55. Cabbarova L.M. Psixologiyada tҽnhalıq problemi. Bakı - 1997.
PSİXOLOGİYANIN BİR ELM KİMİ
56. Ҽlizado Ҽ.Ҽ. Müasir Azҽrbaycan moktoblorinin psixoloji
XARAKTERİSTİKASI
problemlҽri. Bakı, 1994. 1. Güzaran psixologiyasi vo elmi psixologiya 57
57. Ҽlizadҽ Ҽ.Ҽ. Uşaq vo yeniyctmҽlorin cinsi tҽrbiyҽsi. "Maarif'
2. Psixologiya elminin tҽşҽkkülü tarixindҽn 60
nҽşiriyyatı, Bakı, 1986. 3. XX osr psixologiyasının ҽsas cҽrҽyanlan haqqinda 67
58. Ҽlizadҽ Ҽ.Ҽ. Şagirdlҽrdҽ tҽxҽyyülün inkişafı vҽtҽrbiyҽsi. Bakı, 4. Sovet psixologiya elmi 72
"Maarif', 1965. 5. Psixoloji biliyin xiisusiyyotlori 75
59. Ҽlizadҽ Ҽ.Ҽ. Şagirdlҽrin yaradıcı foaliyyotinin psixologiyası.
"Maarif' noşriyyatı, Bakı - 1968.
60. Ҽliyev B.H. Mҽhkҽmҽ-psixoloji ekspertizasının ümumi 616
nozҽriyyҽsi. Bakı, 1997. III F Ҽ S İ L
61. Ҽliycv B.H. Cinayҽt vo mülki proscsdҽ mҽhkomҽ-psixoloji
ckspertizası problcmlҽri. Azorbaycan Dövlҽt noşriyyatı, Bakı, 1996. PSİXOLOGİYANIN SAHҼLҼRİ VҼ PSIXOLOJI PRAKTİKANIN
62. Şofıyeva E.İ. Uşaqlarda anomal psixi inkişaf. Bakı, 1997. VҼZİFҼLҼRİ
23. Шафиева Э.И. Эмоциональный стресс в условиях нормы и
паталогии человека. Д.. Медицина, 1976. 1. Psixologiya elminin osas saholori _________________________________79
§ l. Ümumi psixologiya haqqinda malumat ________________________79
615 § 2. Psixoloji fҽnlҽrin tҽsnifatı __________________________________80

§3. Etnik psixologiyamn ҽsas problemhri _________________________ 82 3. Sosial yönümlҽr ____________________________________________ 187
2. Psixologiya elminin başqa elmlҽrlҽ olaqҽsi _________________________ 97 4. İnsanların bir-birini qavraması vҽ anlaması _______________________ 198
3. Nҽzҽriyyo, eksperiment vҽ praktika _____________________________ 100 I I I HİSSҼ
4. Psixoloji todqiqatın mctodlan __________________________________ 102 İDRAK PROSESLҼRİ VҼ ONLARIN TҼNZİMİ
§1. Psixoloji tҽdqiqatların metodoloji ҽsasları ____________________ 102
§ 2. Psixologiyada tҽdqiqat metodlarımn tҽsnifatı _________________ 108 IX F Ҽ S İ L HİSSİ-PERSEPTİV
§3. Psixologiyamn tҽdqiqat metodları [__________________________ 109 PROSESLҼR
5. Psixologiyada statistik (riyazi) metodlann tҽtbiqi ___________________ 116
6. Psixologiya elminin ohҽmiyyҽti, vozifҽlҽri vҽ 1. İdrakın formalan vҽ soviyyҽlori _______________________________ .252
praktika ilҽ ҽmҽkdaşlığının formalan ____________________________ 118 2. Qavrayış vo onun ҽsas xüsusiyyҽtlҽri _________________________ _257
3. Sensor keyfıyyҽtlҽrin (duyğulann) tҽsnifatı,
II HİSSҼ hҽssaslığın növlҽri ____________________________________ 261
4. Pcrseptiv mütҽşҽkkiliyin xiisusiyyotlori _________________________ 265
İNSAN ŞҼXSİYYҼTİ: QURULUŞU VҼ İNKİŞAFI 5. Qavrayışın növlҽri, perseptiv surҽtlҽrin yaradılmasının
aktiv xarakteri ______________________________________________ 269
IV FҼSİL
ŞҼXSİYYҼTİN PSİXOLOJİ CҼHҼTDҼN ÖYRҼNİLMҼSİ
1. Şҽxsiyyҽt, fҽrd vҽ fҽrdiyyҽt anlayışlan ___________________________ 128

2. Şҽxsiyyҽtin inkişafının ilkin tҽbii şҽrtlҽri
vo sosial şҽraiti _________________________________________ __133
3. Şҽxsiyyҽt vo foaliyyot _________________________________ 138
V F Ҽ S İ L TҼLҼBATLAR, MOTİVLҼR VҼ EMOSİYALAR
1. Tҽlҽbatlar ___________________ . __________________________

2. Motivlҽr ___________________________________________________ И5
§1. Tҽlim motivlҽri _________________________________________ _147
§ 2. Motivhr vҽ şüur _______________________________ 150
617
3. Emosiyalar vҽ hisslҽr_________________________________________ 152
4. Emosional halҽtlҽr _______________________________ ' __________ 163
5. Emosional stress vҽ psixosomatik xostҽliklҽr 168
6. Ali hisslҽr 175
VI F Ҽ S İ L ŞҼXSİYYҼT QARŞILIQLI SOSİAL TҼSİRİN

OBYEKTİ KİMİ
1. Fҽaliyyҽtin sosial (normativ) tҽnzimi:

sosial mövqc, gözlҽmҽlҽr vҽ nozarҽt ____________________________ 180
2. Rol davranışının qanunauyğunluqlan ____________________________ 185

X F Ҽ S İ L DİQQҼT
VII F Ҽ S İ L ŞÜUR VҼ
VҼ HAFİZҼ
MҼNLİK ŞÜURU
1. Diqqҽt vҽ hafizҽ çoxcҽhҽtli psixi proses kimi _____________________ 279
1. Şüurun konkret psixoloji xarakteristikası ____________ _209
2. Diqqot vҽ hafizҽnin fizioloji ҽsaslan ____________________________ 285
2. Şüur vҽ şüursuzluq: dҽrk edilmҽyҽn hadisҽlҽr _212-
3. Diqqot vo hafızҽnin növlҽri, onlann tosnifi _______________________ 291
3. Mҽnlik şüuru __________________________________ _217
§ 1. Diqqҽtin növlҽri _______________________________________ _292
§ 1. «Mҽn»in kҽşf olunması _____________________ _218
§ 2. Diqqҽtin xüsusiyyҽtlҽri __________________________________ 297
§ 2. Mҽn - obraz _______________________________ _223
§ 3. ÖzünüqiymҽtlҽndirmD haqqinda ______________ § 3. Hafizҽnin növlҽri ________________________________________303
_226
§ 4. ÖzünüqiymҽtlҽndirmD vҽ iddia sҽviyyҽsi _ 5. Ali psixi funksiya kimi diqqҽtin inkişafı vҽ
_230
§ 5. Psixoloji müdajiҽ haqqinda _________________ 235 onun pedaqoji prosesdҽ tҽşҽkkülü ______________________________ 310
5. Hafizҽ proseslҽri, mnemotexniki üsullar __________________________ 315
VIII F Ҽ S İ L XII FҼSİL

ŞҼXSİYYҼTİN İNKİŞAFI TҼXҼYYÜL VҼ YARADICILIQ
1. Şҽxsiyyҽtin inkişafinın hҽrҽkҽtverici mcxanizmlҽri ________________ 236 1. Tҽxҽyyül haqqında anlayış ____________________________________ 369
2. İnsanın fҽrd vҽ şҽxsiyyҽt kimi inkişaf mҽrhҽlҽlҽri __________________ 241 § 1. Tҽxҽyyülün növlҽri ______________________________________ 371
3. Aparıcı foaliyyot vҽ şҽxsiyyҽtin ontogenetik § 2. Tҽxҽyyül surҽtlҽrinin yaradılması prosesi ____________________ 374
inkişafında onun rolu ________________________________________ 244 2. Tҽxҽyyül vҽ yaradıcı fҽaliyyҽt _________________________________ 375
4. Şҽxsiyyҽtin inkişafında ünsiyyҽtin vҽ qarşılıqlı munasibҽtlҽrin rolu 249
XIII F Ҽ S İ L
618 İDRAK VҼ FҼALİYYҼTİN DAXİLİ TҼNZİMİ
XI F Ҽ S İ L 1. İdrak vo motivlҽşmҽ __________________________________________ 381

TҼFҼKKÜR VҼ NİTQ 2. Fҽaliyyҽtin emosional tҽnzimi __________________________________ 390
3. Ҽmҽl vҽ mҽqsҽd, mҽqsҽdgüdmҽnin qanunauyğunluqlan _____________ 393
1. Tҽfҽkkürü öyrҽnmҽyin xiisusiyyotlori ___________________________ _326 4. Ҽsas foaliyyot növünün ҽşyavi mҽzmunu vҽ idrak
§ 1. Şüur vҽ tҽfҽkkür ____________________________________ 326 proseslҽrinin inkişafı _________________________________________ 397
§ 2. Tҽfҽkkürün mahiyyҽti ____________________________________ 330
§ 3. Tҽfҽkkürün ҽsas formaları ___________________________ 333
IV H İ S S Ҽ
§ 4. Tҽfҽkkür proseslҽri vҽ ya fıkri ҽmҽliyyatlar ___________________ 341
§ 5. Tҽfҽkkür vҽ mҽsҽfo hҽlli _____________________________ 347
İNSANIN FҼRDİ XÜSUSİYYҼTLҼRİ
619 § 6. Tҽfҽkkürün növhri 352
§ 7. Ağılın keyfiyyҽthri ______________________________________ 355 XIV F Ҽ S İ L İNSANIN CİNS-YAŞ
§ 8. İnsan tҽfdkkürünün inkişafında nitqin rolu __________________ 358 XÜSUSİYYҼTLҼRİ
§ 9. Nitq vҽ onun funksiyaları ________________________________ 359 XV F Ҽ S İ L QABİLİYYҼTLҼR VҼ İNTELLEKTİN QURULUŞU
§10. Nitqin növlҽri vҽ xüsusiyyҽtlҽri ____________________________ 363
1. Qabiliyyotlor ______________________________________________ 420

§ 1. Qabiliyyҽtlҽr haqqında anlayış _____________________________ 420
§ 2. Ümumi vҽ xüsusi qabiliyyҽtlҽr _____________________________ 424
§ 3. Qabiliyyҽtlҽrin formalaşması:
tҽbii imkanlar vҽ fҽaliyyҽt ___________________________ 425
§ 4. QabiliyyM vҽ istedad_______________________________ 431
2. Qabiliyyҽtlҽrin ölçülmҽsi vҽ ҽqli inkişaf ҽmsalı ____________________ 432
3. Şҽxsi konstrukt nozҽriyyҽsi haqqında ___________________________ 438
4. Şagirdlҽrin yaş xüsusiyyҽtlori vҽ qabiliyyҽtlҽrin
formalaşması _____________________________________________ _442
XVI F Ҽ S İ L TEMPERAMENT VҼ XARAKTER
1. Temperament __________________________________ ' _____ 447

§ 1. Davranışın dinamik xarakteristikası ________________________ 448
§ 2. Temperamentin tҽsnifatı vҽ sinir sisteminin
xassҽlҽri _______________________________________________450
§ 3. Temperamentin xassҽlҽri _______________________________ 455
§ 4. Peşҽfҽaliyyҽtindҽ vҽ tҽlim foaliyyҽtindҽ fҽrdi üslub ____________ 462
2. Xarakter __________________________________________________ 465
§ 1. Xarakter vҽ şҽxsiyyҽtin motivasiya sahҽsi ____________________ 465
§ 2. Xarakter ҽlamҽtlҽri _____________________________________ 471
§ 3. Xarakterin aksentuasiyası ____________________________ 476
3. Foaliyyotin iradi tҽnzimi _____________________________________ 478

4. Cinsin formalaşması prosesindo bioloji vo sosial amillor _____________ 402
5. Yetkinliyin üç sҽviyyҽsi: cinsi, psixoloji
vo sosial yetkinlik ____________________________________________ 406
3. Şagirdlҽrin cins-yaş xüsusiyyҽtlҽri _____________________________ 408
4. Cinsi tҽrbiyҽnin psixoloji problemlҽri ___________________________ 416
620
XVII FҼSİL FҼRDİYYҼTİN
TİPOLOGİYASI
1. Fҽrdiyyҽtin tipologiyası haqqında ______________________________ 485

2. Bҽdҽn quruluşu vo xarakter ___________________________________^487
3. Psixiatriyada fordi xarakterin öyrҽnilmҽsi ҽnonҽlori
vo psixopatiyanın növlҽri _____________________ , ______________ 494
4. Şҽxsiyyҽtin tҽlim-tҽrbiyҽsi işindҽ fordi xususiyyotlorin tҽhlili
vo nҽzҽrҽ alınması ___________________________________________ 498
621

V HİSSҼ İNSAN İNSANLAR
ARASINDA
XVIII F Ҽ S İ L ÜNSİYYҼTİN
PSIXOLOGIYASI ŞҼXSİYYҼTİN PSİXOLOJİ PROBLEMLҼRİ VҼ PSİXOLOJİ
YARDIM
1. Ünsiyyҽtin xüsusiyyetleri __________________________________ 501
2. Ünsiyyҽt, insanlann qarşılıqlı tҽsiri vҽ qarşılıqlı 1. Psixoloji moslҽhot vҽ hҽkimsiz psixoterapiya:
münasibҽtlҽri _______________________________________________ 508 problemlҽr vҽ perspektivlҽr ___________________________________ 584
§1. Ünsiyyҽt qarşılıqlı tҽsir kimi _______________________________ 508 2. Psixikanın ehtiyatları ________________________________________ 592
§ 2. Insanlann qarşılıqlı münasibҽtlҽri vҽ ünsiyyҽt ________________ 511 3. Psixi sağlamlıq ____________________________________________ 600
§ 3. Ünsiyyҽt çҽtinliklҽri vҽ onlann aradan 4. Özünüidarҽ vҽ psixi sağlamlıq ________________________________ 603
qaldırılması yolları ______________________________________ 513 5. Psixoloji tosir prosesindo şҽxsiyyot amilinin rolu __________________ 609
XIX FҼSİL ҼDҼBİYYAT 613

ŞҼXSİYYҼT ҼMҼK VҼ TҼDRİS
KOLLEKTİVLҼRİNDҼ
1. Qrup vҽ kollektiv haqqinda ___________________________________ 515

§ 1. Qrup haqqinda anlayış___________________________________ 515
§ 2. Qrupun aşaqı hҽddi haqqinda _____________________________ 519
§ 3. Qrupların tҽsnifatı ______________________________________ 520
2. Birgo işlҽmҽyҽ alışma vҽ uyuşma _______________________________ 529
3. Liderlik problemi ___________________________________________ .533
4. Kollektiv, iinsiyyot vҽ şҽxsiyyҽtin inkişafı ________________________ 540
5. İnsan vo siyasot, yaxud siyasҽto qoşulmanın başlıca
motivlҽri _________________________________________ 548
XX FҼSİ L
ŞҼXSİYYҼT VҼ AİLҼ
1. Ailҽ: mҽhҽbbҽt vҽ şҽxsiyyҽt ___________________________________ 556

2. i \ilҽdҽ psixoloji uyuşma haqqinda ______________________________ 560
3. Ailҽdaxili münaqişolor, böhranlar vҽ onlarm
aradan qaldırılması __________________________________________ 565
4. Ailҽdaxili iinsiyyot - ____________________________________ 571
5. Ailo münasibҽtlҽri vҽ uşaq şҽxsiyyҽtinin inkişafı ___________________ 577
622
XXI F Ҽ S İ L

Kitabyurdu Org-Psixologiya 2 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kitabyurdu Org-Psixologiya 2 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

downloaded from KitabYurdu.

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

todqiqatı harada vo hansı uşaqlarla aparsaq, eyni notico ahnacaqdir.

Bu, birinci növbҽdҽ, onunla bağlıdır ki, normal uşaqlar özlҽrini

mҽtni oxumaqdan saxlaya bilmir: onlar mҽtnin mҽzmununa fikir

verdiklori üçün diqqҽtlҽri yayınır vo daha çox sohvo yol verirlҽr.

Halbuki oliqofren uşaqlar onlara verilҽn tҽlimata kor-koranҽ omol

edir, tҽcrübҽnin gedişindҽ mҽtnin (hekayҽnin) mҽzmunu ilҽ ma -

raqlanmır vo buna görҽ do normal uşaqlara nisbҽtҽn az sҽhvҽ yol

Psixi foaliyyҽtin m e x a n i z m l ҽ r i n i n öyrҽnilmosi dҽ mühüm mҽsololҽrdon biridir. Psixi hҽyatın

fizioloji todqiqatlar öz mҽntiqinҽ görҽ müҽyyҽn psixoloji mosҽlolorin hҽllini nҽzҽrdҽ

funksiyaların beyin mexanizmlҽrini öyrҽnir.

1- ci sual. Psixologiya no haqda elmdir? Cavab: Psixologiya psixika haqqinda elmdir .

2- ci sual. Psixika nodir?

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

Baş beynin inkişafı onurğalı-ların

Şokil 3.b. İnsanın sinir sistemi. 1.

Şokil 4. Baş bcyin böyük ya-

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

5. İnsanların omҽk fҽaliyyҽti

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

Şokil 14. fşin torkib hissolori vҽ funksiyaları.

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

A cismin hazırlanması prosesi Şҽkil 17. Foaliyyot

prosesinin iimumi sxcmi.

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

§ 1. iimumi psixologiya haqqinda mҽlumat

Ümumi psixologiya psixologiya elminin osas problemlorini nozori vo

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az

downloaded from KitabYurdu.az