Chemia

WYKŁAD 1
Budowa atomu

Jadro atomowe:
protony – (+)
neutrony – (0) nukleony

Chmura elektronowa:
elektrony – (-)

2
 Budowa atomu
Atom jest elektrycznie obojętną drobiną (ładunki ujemne i dodatnie
równoważą się). Liczba protonów i elektronów w każdym atomie jest
jednakowa. Cząstki wchodzące w skład atomów

Nazwa Symbol Ładunek

elektron e- -1

proton p+ 1

neutron n
3
 Budowa atomu
Opisywanie atomu:

4
Budowa atomu

5
 Budowa atomu
Elektrony walencyjne - najdalej od jądra atomowego, o ich ilości informuje
nas numer grupy w jakiej znajduje się pierwiastek, są najsłabiej przyciągane
przez jądro i często oddziałują na elektrony innych atomów (tworzą wiązania).
Powłoka walencyjna – powłoka, na której znajdują się elektrony walencyjne.

6
7
 Wiązania chemiczne
Wiązania chemiczne – oddziaływania, które występują pomiędzy łączącymi
się atomami. Atomy mogą łączyć się zarówno z atomami tego samego
pierwiastka chemicznego, jak i atomami innych pierwiastków.
Siła napędowa wiązań chemicznych – dążenie atomu do konfiguracji
elektronowej gazów szlachetnych czyli do uzyskania oktetu (neon, argon,
krypton, ksenon, radon) lub dubletu elektronowego (hel).

8
 Wiązania chemiczne
Wiązania wewnątrzcząsteczkowe:
• wiązania atomowe,
• wiązania jonowe,
• wiązania metaliczne.
Wiązania międzycząsteczkowe:
• wiązanie wodorowe,
• siły van der Waalsa.

9
 Wiązania chemiczne
Elektroujemność – zdefiniowana przez Paulinga jako zdolność atomu
w cząsteczce do przyciągania elektronów.

Zgodnie ze skalą Paulinga największą elektroujemność ma fluor F (E = 3,98), a

najmniejszą – frans Fr (E = 0,7).

Różnica elektroujemności – E
10
11
Wiązania chemiczne

12
 Wiązania chemiczne
Wiązanie atomowe (kowalencyjne) niespolaryzowane – między atomami
niemetali o zbliżonej lub takiej samej elektroujemności (E od 0 do 0,4) w
wyniku utworzenia się wspólnej pary elektronów, np.: H2, O2, N2.

13
 Wiązania chemiczne
Wiązanie atomowe (kowalencyjne) spolaryzowane – pomiędzy atomami
niemetali różniących się elektroujemnością (E < 1,7), w wyniku utworzenia
wspólnej pary elektronowej, która jest niejednakowo silnie przyciągana przez
obydwa jądra atomowe (np.: H2O, HCl). Częściej przebywa w pobliżu atomu
bardziej elektroujemnego co nadaje mu w rezultacie ładunek ujemny, podczas
gdy atom słabiej przyciągający wspólną parę elektronową nabiera ładunku
dodatniego. Cząsteczka wykazująca dwubiegunowość to dipol.

14
 Wiązania chemiczne
Wiązanie atomowe (kowalencyjne) spolaryzowane

EH = 2,20
ECl = 3,16
E = 3,16 – 2,20 = 0,96

15
 Wiązania chemiczne
Wiązanie koordynacyjne (donorowo – akceptorowe) – powstaje w wyniku
utworzenia wspólnej pary elektronów dostarczonej przez jeden z atomów.
Występuje w związkach chemicznych, których cząsteczki lub jony są
zbudowane z atomów różnych niemetali, np.: HNO3, NH4+, H3O+. Różnica
elektroujemności między atomami < 1,7.
Atom dający elektrony nazywa się donorem, a przyjmujący – akceptorem.

16
 Wiązania chemiczne
Wiązanie koordynacyjne (donorowo – akceptorowe)

EC = 2,55
EO = 3,44
E = 3,44 – 2,55 = 0,89

17
 Wiązania chemiczne
Wiązanie jonowe – między atomami różnych pierwiastków metali i niemetali
znacznie różniących się elektroujemnością (E > 1,7) w wyniku przekazania
elektronu, np.: NaCl, MgCl2. Jeśli elektron walencyjny oderwie się od atomu
metalu i przyłączy do atomu niemetalu powstają jony.

18
 Wiązania chemiczne
Wiązanie metaliczne – powstaje z reguły między atomami tych samych
pierwiastków – metali. Elektrony nie są zlokalizowane między dwoma atomami,
lecz mają dużą swobodę ruchu. Metal stanowi zbiór dodatnie naładowanych
rdzeni atomowych, które otoczone są chmurą elektronów (tzw. gaz
elektronowy).

19
 Wiązania chemiczne
Wiązanie wodorowe (mostek wodorowy) – tworzą
je przede wszystkim związki pierwiastków o dużej
elektroujemności (F, O, N) z wodorem: HF, H2O,
NH3. Atomy wodoru w cząsteczkach tych związków
zyskują częściowy ładunek dodatni, mogą łatwo
przyciągać z innej cząsteczki np. atom F, O, N
posiadający wolną parę elektronową. Tak tworzą się
ugrupowania (asocjaty) złożone z kilku cząstek.

20
 Wiązania chemiczne
Siły van der Waalsa – to siły o krótkim zasięgu, związane z przyciąganiem
i odpychaniem cząsteczek polarnych – dipoli.
Siły van der Waalsa bardzo szybko maleją wraz ze wzrostem odległości między
cząsteczkami. Zwiększają się wraz ze wzrostem ciśnienia, a maleją wraz ze
wzrostem temperatury.

21
 Wiązania chemiczne w materiałach
budowlanych
metale (żelazne i nieżelazne) - wyłącznie wiązania metaliczne,
materiały mineralne – dominuje wiązanie jonowe, bądź jonowo-atomowe,
materiały organiczne (drewno, bitumity, tworzywa sztuczne) – dominuje wiązanie
atomowe i siły międzycząsteczkowe.
W materiałach zbudowanych z cząsteczek wieloatomowych może występować
równocześnie wiele rodzajów wiązań, np. w cząsteczce gipsu CaSO4∙2H2O,
• wiązanie jonowe pomiędzy jonami Ca2+ i SO42-,
• wiązania atomowe spolaryzowane i koordynacyjne w jonie SO42-,
• wiązania koordynacyjne i mostki wodorowe związane z obecnością wody.
22
 Systematyka związków nieorganicznych

Związki nieorganiczne dzielimy na:

• tlenki,
• wodorki,
• kwasy,
• wodorotlenki,
• sole.

23
 Tlenki
Tlenki – połączenia pierwiastków z tlenem. Otrzymuje się je w wyniku
bezpośredniej reakcji pierwiastków lub związków z tlenem albo podczas
rozkładu związków chemicznych.

24
 Tlenki
Synteza z pierwiastków:
C + O2 → CO2
2Cu + O2 → 2CuO
S + O2 → SO2
Redukcja tlenków:
MnO2 + H2 → MnO + H2O
Spalanie związków organicznych:
CH4 + 2O2 → CO2 + H2O
2CH3OH + 3O2 → 2CO2 + 4H2O
Termiczny rozkład związków:
CaCO3 → CaO + CO2
Cu(OH)2 → CuO + H2O
25
 Tlenki
Nazewnictwo:
Jeżeli pierwiastek tworzy kilka związków z tlenem, w których występuje
na różnych stopniach utlenienia, za nazwą tlenku w nawiasie podaje się
cyfrę rzymską, oznaczającą stopień utlenienia pierwiastka w związku, np.:
MnO – tlenek manganu (II)
Mn2O3 – tlenek manganu (III)
MnO2 – tlenek manganu (IV)
Mn2O7 – tlenek manganu (VII)

Tlen we wszystkich tlenkach występuje na –2 stopniu utlenienia.

26
 Tlenki
Tlenki dzielimy na:
tlenki metali – w temperaturze pokojowej są na ogół substancjami
stałymi o budowie jonowej.
tlenki niemetali – w tych samych warunkach występują w stanie
gazowym, ciekłym lub stałym i na ogół nie mają budowy jonowej.

27
 Tlenki
W zależności od właściwości tlenki dzielimy na:
• kwasowe (bezwodniki kwasowe) – rozpuszczone w wodzie tworzą kwasy
tlenowe, np.: SO3 + H2O → H2SO4 kwas siarkowy (VI)
• zasadowe – reagując z wodą tworzą zasady, np.: CaO + H2O → Ca(OH)2
wodorotlenek wapnia,
• amfoteryczne – nie reagują z wodą, reagują z kwasami i zasadami tworząc sole, np.:
ZnO, Al2O3, CuO, SnO, PbO, MnO2,
• obojętne – nie reagują z wodą, kwasami ani zasadami, np.: CO, NO.
28
 Tlenki
SiO2 - tlenek krzemu (IV), krzemionka – bardzo odporny na czynniki chemiczne. Nie
reaguje z wodą, kwasami (za wyjątkiem HF), tlenem. Podczas prażenia w wysokiej
temperaturze nie rozkłada się.
Występuje w przyrodzie w dużych ilościach, jako piasek.
Krzemionka jest podstawowym składnikiem: szkła, kwarcu, silikażelu (żelu
krzemionkowego), aerożelu krzemionkowego, całkowicie amorficznej krzemionki
topionej.
SiO2 w formie piasku stosowany jest do produkcji szkła, szkła wodnego, zaprawy
murarskiej, cementu, wyrobów ceramicznych i innych.
29
 Wodorki
Wodorki - związki wodoru z metalami i niemetalami.

Wodorki metali – substancje stałe o budowie jonowej. W związkach tych

wodór występuje na –1 stopniu utlenienia (LiH, NaH, KH, CaH2).
Otrzymywanie – w wyniku bezpośredniej syntezy z pierwiastków, zwykle
w warunkach podwyższonego ciśnienia lub podwyższonej temperatury. Reagują
z wodą z wydzieleniem wodoru, np.: CaH2 + 2H2O → Ca(OH)2 + 2H2.

30
 Wodorki
Wodorki niemetali – nie mają budowy jonowej. Wiązanie między atomem
wodoru i atomem niemetalu jest wiązaniem kowalencyjnym o różnym stopniu
polarności.
Stopień utlenienia wodoru w tych związkach wynosi +1.
Wodorki niemetali mają w nazwie końcówkę – wodór z przedrostkiem
zawierającym nazwę niemetalu, np.: HCl – chlorowodór, H2S – siarkowodór.

31
 Wodorki
Synteza wodorków niemetali przebiega w różnych warunkach, np.
H2 + F2 → 2HF (reakcja samorzutna)
H2 + Cl2 → 2HCl (reakcja przebiega w obecności światła)
H2 + S → H2S (reakcja przebiega w obecności katalizatora)
Wodorki niemetali są substancjami gazowymi, które po rozpuszczeniu w wodzie dają
odpowiednie kwasy beztlenowe np. HCl – kwas solny, H2S – kwas siarkowodorowy.
Amoniak po rozpuszczeniu w wodzie daje roztwór o odczynie zasadowym.
NH3 + H2O → NH4+ + OH-

32
 Kwasy
Kwasy – zbudowane z atomów wodoru i atomów lub grup atomów, które
tworzą resztę kwasową.
Kwasy tlenowe – gdy w reszcie kwasowej występują atomy tlenu.
Kwasy beztlenowe – gdy w reszcie kwasowej nie występują atomy tlenu.

33
 Kwasy
Nazwy kwasów beztlenowych tworzy się od nazw wodorków niemetali, które
po rozpuszczeniu w wodzie nadają roztworowi odczyn kwaśny.
• HCl – kwas chlorowodorowy (kwas solny), HCl(aq),
• HBr – kwas bromowodorowy, HBr(aq),
• HI – kwas jodowodorowy, HI(aq),
• H2S – kwas siarkowodorowy, H2S(aq).

34
 Kwasy
Nazwy kwasów tlenowych wyprowadza się z nazwy pierwiastka, którego bezwodnik
kwasowy jest rozpuszczalny w wodzie.
Nazwy wszystkich kwasów tlenowych mają w nazwie końcówkę – owy, po nazwie
kwasu cyfrą rzymską podaje się stopień utlenienia atomu centralnego – atomu
niemetalu.
HNO2 – kwas azotowy (III),
HNO3 – kwas azotowy (V),
H2SO3 – kwas siarkowy (IV),
H2SO4 – kwas siarkowy (VI),
35
 Kwasy

Gdy tlenek niemetalu reaguje z różną ilością cząsteczek wody, wówczas nazwy
kwasów tworzymy stosując przedrostki: meta-, dwu-(di-), orto-, np.:
P2O5 + H2O → 2HPO3 kwas metafosforowy (V),
P2O5 + 2H2O → H4P2O7 kwas difosforowy (V),
P2O5 + 3H2O → 2H3PO4 kwas ortofosforowy (V) (lub po prostu kwas
fosforowy (V)).
36
 Kwasy
Otrzymywanie kwasów:
• rozpuszczenie wodorków niemetali w wodzie, np. chlorowodór HCl
rozpuszczony w wodzie → kwas solny HCl,
• reakcja tlenków kwasowych z wodą:
N2O5 + H2O → 2HNO3 kwas azotowy (V),
• reakcja soli z kwasem:
Na2SiO3 + 2HCl → H2SiO3 + 2NaCl kwas krzemowy.
37
 Kwasy
Kwasy ulegają następującym typom reakcji chemicznych:
• reakcja kwasów z metalami:
2HCl + Zn → ZnCl2 + H2 chlorek cynku
• reakcja kwasów z tlenkami zasadowymi (lub amfoterycznymi):
2HNO3 + MgO → Mg(NO3)2 + H2O azotan (V) magnezu
2HCl + ZnO → ZnCl2 + H2O chlorek cynku
38
 Kwasy
• reakcja kwasów z zasadami (lub wodorotlenkami amfoterycznymi):
2HNO3 + Mg(OH)2 → Mg(NO3)2 + 2H2O azotan (V) magnezu

2HCl + Zn(OH)2 → ZnCl2 + 2H2O chlorek cynku

• reakcja kwasów z solami:
HCl + AgNO3 → AgCl + HNO3 chlorek srebra + kwas azotowy (V)

2HNO3 + MgCO3 → Mg(NO3)2 + H2O + CO2 azotan (V) magnezu

39
 Wodorotlenki

Tlenki metali, reagując z wodą, tworzą wodorotlenki nadając powstałemu

roztworowi odczyn zasadowy.
Wodorotlenki (zasady) składają się z metalu, tlenu i wodoru. Atom tlenu i
wodoru występuje w postaci charakterystycznego ugrupowania – OH zwanego
grupą wodorotlenkową (hydroksylową).

40
 Wodorotlenki
Nazwy wodorotlenków metali, które w związkach występują tylko na jednym stopniu
utlenienia tworzy się dodając do nazwy wodorotlenek nazwę metalu, np. KOH –
wodorotlenek potasu.
W przypadku wodorotlenków metali występujących na różnych stopniach utlenienia,
do nazwy wodorotlenek i nazwy metalu dodaje się w nawiasie cyfrę rzymską
wskazującą stopień utlenienia metalu.
Fe(OH)2 – wodorotlenek żelaza (II),
Fe(OH)3 – wodorotlenek żelaza (III),

41
 Wodorotlenki
Otrzymywanie:
• reakcja metali alkalicznych z wodą:
2K + 2H2O → 2KOH + H2 wodorotlenek potasu
• reakcja wodorków metali z wodą:
2LiH + 2H2O → 2LiOH + H2 wodorotlenek litu
• reakcja tlenków metali z wodą:
CaO + H2O → Ca(OH)2 wodorotlenek wapnia
• reakcja soli z wodorotlenkami:
FeCl3 + 3NaOH → Fe(OH)3 + 3NaCl wodorotlenek żelaza (III) + chlorek sodu
42
 Wodorotlenki
Większość wodorotlenków to substancje stałe. W wodzie rozpuszczają się
dobrze tylko wodorotlenki litowców. Pozostałe są związkami trudno
rozpuszczalnymi i łatwo wytrącają się w postaci osadów.

Wodorotlenki reagują przede wszystkim z tlenkami kwasowymi i z kwasami.

Produktami tych reakcji są sole i woda.

43
 Wodorotlenki
• reakcja z tlenkami kwasowymi:
2KOH + SO3 → K2SO4 + H2O siarczan (VI) potasu,
3Ca(OH)2 + P2O5 → Ca3(PO4)2 + 3H2O fosforan (V) wapnia,

• reakcja z kwasami:
2KOH + H2SO4 → K2SO4 + 2H2O siarczan (VI) potasu,
Ba(OH)2 + H2SO3 → BaSO3 + 2H2O siarczan (IV) baru,
3Ca(OH)2 + 2H3PO4 → Ca3(PO4)2 + 6H2O fosforan (V) wapnia.
44
 Wodorotlenki

Wodorotlenki amfoteryczne są to wodorotlenki tych samych pierwiastków,

których tlenki mają charakter amfoteryczny, np.:
Zn(OH)2 – wodorotlenek cynku,
Al(OH)3 – wodorotlenek glinu,
Sn(OH)2 – wodorotlenek cyny (II),
Pb(OH)2 – wodorotlenek ołowiu (II).

45
 Wodorotlenki
Wodorotlenki amfoteryczne reagują zarówno z kwasami jak i zasadami, dając
odpowiednie sole:
W reakcjach z kwasami zachowują się jak zasady, np.:
2Al(OH)3 + 3H2SO4 → Al2(SO4)3 + 6H2O siarczan (VI) glinu
W reakcjach z zasadami zachowują się jak kwasy, np.
Al(OH)3 + NaOH → NaAlO2 + 2H2O glinian sodu,

46
 Sole
Sole – związki zawierające kation otrzymany z wodorotlenku i anion
pochodzący z kwasu.
W reakcjach kwasów z zasadami możemy otrzymać trzy grupy soli:
• wodorosole,
• hydroksosole,
• sole obojętne.

47
 Sole
W przypadku kwasu wieloprotonowego (np. H2SO4, H3PO4), reakcja pomiędzy
kwasem i zasadą może prowadzić do całkowitego lub częściowego zastąpienia
jonów wodorowych w cząsteczce kwasu przez kationy metali lub kation
amonowy.
W przypadku zasady zawierającej więcej niż jedną grupę OH (np. Al(OH)3),
jony wodorotlenowe mogą być częściowo lub całkowicie zastąpione przez
aniony reszt kwasowych.

48
 Sole
Nazwy soli tworzy się od nazw kwasów i zasad, z których dana sól mogła powstać.
Nazwy soli kwasów tlenowych wyprowadza się od nazwy odpowiedniego kwasu z końcówką – an
i podaje w nawiasie stopień utlenienia pierwiastka kwasotwórczego.
K2SO3 – siarczan (IV) potasu
K2SO4 – siarczan (VI) potasu
NH4NO2 – azotan (III) amonu
NH4NO3 – azotan (V) amonu
Nazwy soli kwasów beztlenowych mają końcówkę – ek.
FeCl2 – chlorek żelaza (II)

49
 Sole
Nazwy wodorosoli:
Po przedrostku wodoro – (jeśli w soli występuje więcej niż jeden atom wodoru
należy podać odpowiedni liczebnik) podaje się nazwę reszty kwasowej (z
uwzględnieniem wartościowości niemetalu), a następnie nazwę kationu np.:
KHSO3 – wodorosiarczan (IV) potasu
NaH2PO4 – dwuwodorofosforan (V) sodu, diwodorofosforan(V) sodu
Na2HPO4 – wodorofosforan (V) sodu

50
 Sole
Nazwy hydroksosoli:
Pierwszy wyraz podaje nazwę reszty kwasowej, drugi nazwę kationu z
przedrostkiem hydrokso-, z uwzględnieniem liczby anionów
wodorotlenowych, np.:
Fe(OH)SO4 – siarczan (VI) hydroksożelaza (III)
Fe(OH)2Cl – dihydroksochlorek żelaza (III)

51
 Sole
Nazwy soli podwójnych, potrójnych itp., zawierających kilka różnych
kationów lub anionów tworzy się, podając nazwy jonów w kolejności
alfabetycznej (we wzorze symbole jonów podajemy również w kolejności
alfabetycznej). Nazwy kationów oddziela się łącznikiem „i”, a nazwy anionów
podaje się bez łącznika.
KNaSO4 – siarczan (VI) potasu i sodu,
CaNH4PO4 – fosforan (V) amonu i wapnia,

52
 Sole
Nazwy soli uwodnionych. Sole zawierające wodę krystalizacyjną nazywa się
hydratami. Podaje się liczbę cząsteczek wody i słowo „hydrat”, a dalej nazwę
soli.
Na2CO3·10H2O – 10 hydrat węglanu sodu (czyt.: dziesięciohydrat węglanu
sodu),
AlK(SO4)2·12H2O – 12 hydrat siarczanu (VI) glinu i potasu (czyt.:
dwunastohydrat siarczanu (VI) glinu i potasu).

53
 Sole
Otrzymywanie soli:
• reakcja kwasu z zasadą lub wodorotlenkiem amfoterycznym:
HNO3 + NaOH → NaNO3 + H2O azotan (V) sodu.
3HCl + Al(OH)3 → AlCl3 + 3H2O chlorek glinu.
• reakcja zasady z wodorotlenkiem amfoterycznym:
KOH + Al(OH)3 → K[Al(OH)4] czterohydroksoglinian potasu.

54
 Sole
• reakcja kwasu z tlenkiem zasadowym lub amfoterycznym:
H2SO4 + CuO → CuSO4 + H2O siarczan (VI) miedzi (II),
2HCl + ZnO → ZnCl2 + H2O chlorek cynku.
• reakcja kwasu z metalem:
2HCl + Cd → CdCl2 + H2 chlorek kadmu,
H2SO4 + Fe → FeSO4 + H2 siarczan (VI) żelaza (II).

55
 Sole
• reakcja kwasu z solą:
HCl + AgNO3 → HNO3 + AgCl chlorek srebra,
H2SO4 + Ba(NO3)2 → 2HNO3 + BaSO4 siarczan (VI) baru.
• reakcja pomiędzy zasadą i tlenkiem kwasowym:
Ca(OH)2 + CO2 → CaCO3 + H2O węgla wapnia,
2NaOH + CO2 → Na2CO3 + H2O węglan sodu.

56
 Sole
• reakcja pomiędzy zasadą i solą:
Ca(OH)2 + Na2CO3 → CaCO3 + 2NaOH węgla wapnia,
Ba(OH)2 + Na2SO4 → BaSO4 + 2NaOH siarczan (VI) baru.
• reakcja tlenku kwasowego z tlenkiem zasadowym:
K2O + CO2 → K2CO3 węglan potasu,
BaO + CO2 → BaCO3 węglan baru.
• reakcja metalu z niemetalem:
Hg + S → HgS siarczek rtęci (II)
Mg + Cl2 → MgCl2 chlorek magnezu 57
 Sole
• reakcja soli z metalem:
CuSO4(aq) + Zn → Cu + ZnSO4(aq) siarczan (VI) cynku,
Ag2SO4(aq) + Fe → 2Ag + FeSO4(aq) siarczan (VI) żelaza (II).
• reakcja soli z solą:
AgNO3(aq) + KCl(aq) → KNO3(aq) + AgCl azotan (V) potasu + chlorek
srebra,
BaCl2(aq) + K2SO4(aq) → 2KCl(aq) + BaSO4 chlorek potasu + siarczan
(VI) baru.
58