Wiązania wodorowe

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film samouczek
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Wiązania wodorowe

Czy wiesz, co sprawia, że drzewa rosną pionowo?

Źródło: dostępny w internecie: www.pixabay.com, domena publiczna.

Oddziaływania międzycząsteczkowe odgrywają ważną rolę w wielu procesach

biologicznych i biochemicznych, decydując o właściwościach fizycznych materii. Czy
wiesz, jakie oddziaływanie jest odpowiedzialne za asocjację wody? Co stabilizuje podwójną
helisę DNA oraz drugorzędową strukturę białek? I wreszcie, czy wiesz, co sprawia, że
drzewa rosną pionowo?

Twoje cele

Wyjaśnisz, na czym polega wiązanie wodorowe.

Wyjaśnisz, jak obecność wiązań wodorowych w związkach chemicznych wpływa na
ich właściwości fizyczne.
Zaznaczysz w odpowiedni sposób wiązania wodorowe pomiędzy cząsteczkami.
Sklasyfikujesz rodzaje wiązań wodorowych (asymetryczne i symetryczne).
Przeczytaj

Czego dotyczą pytania we wprowadzeniu? Wiązania wodorowego – czyli oddziaływania

międzycząsteczkowego, które zachodzi pomiędzy atomem wodoru o cząstkowym ładunku
dodatnim a wolną parą elektronową silnie elektroujemnych atomów, takich jak azot, tlen
czy fluor, które charakteryzują się małym promieniem atomowym. Mogą one występować
pomiędzy cząsteczkami związków tego samego rodzaju, jak i różnych. Oznacza się je
kropkami i są znacznie dłuższe (mogą osiągać nawet 3 Å) niż typowe wiązanie
kowalencyjne (ok 1 Å).

Jak powstaje takie wiązanie?

W cząsteczkach wody H2 O, posiadających wiązanie kowalencyjne spolaryzowane, silnie

elektroujemny atom tlenu powoduje wytworzenie cząstkowego ładunku dodatniego na
atomie wodoru. Dodatnio naładowany atom wodoru jest silnie przyciągany przez wolne
pary elektronowe na atomach tlenu w sąsiednich cząsteczkach wody, w skutek czego
tworzy się wiązanie wodorowe. Siła takiego wiązania jest największa wówczas, gdy znajduje
się ono na linii prostej łączącej dwa atomy tlenu (w sąsiednich cząsteczkach). Wiązania te
wpływają na specyficzne właściwości wody, które warunkują istnienie życia na
Ziemi: wysoką temperaturę topnienia i wrzenia (wyższą, niż wskazuje masa molowa),
mniejszą gęstość lodu od wody oraz dużą pojemność cieplną.
 

Asocjacja wody
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Porównując do innych oddziaływań międzycząsteczkowych, takich jak oddziaływania typu

dipol‐dipol czy oddziaływania Londona, oddziaływanie to jest najsilniejsze i jego energia
kJ
mieści się w granicach 10‐40 mol (choć jest ok. 10 razy słabsze od wiązania
kowalencyjnego).

Ciekawostka

Wiązanie wodorowe powstaje na skutek oddziaływań elektrostatycznych oraz

oddziaływań wynikających z przeniesienia ładunku, zwanych charge‐transfer. Energia
wiązania wodorowego składa się z pięciu składowych: energii oddziaływania
elektrostatycznego, energii polaryzacyjnej, energii dyspersji, energii przeniesienia
ładunku i energii odpychania. W przypadku silnych wiązań wodorowych, decydujące są
oddziaływania elektrostatyczne (65% dla wiązania typu O–H···O), a w przypadku słabych
wiązań główną rolę odgrywają oddziaływania typu charge‐transfer. Morokuma
i współpracownicy opisali energię tego wiązania wzorem:

ΔE = ES + PL + EX + CT + MIX
gdzie:

ES – oddziaływanie elektrostatyczne;
PL – oddziaływanie polaryzacyjne;
EX – energia wymiany;
CT – energia przeniesienia ładunku (charge‐transfer);
 MIX – człon sprzęgający, który stanowi różnicę pomiędzy całkowitą energią
oddziaływań wiązań wodorowych ΔE a suma czterech wkładów (PL, EX, CT , ES ).

Tworzenie wiązań wodorowych warunkuje specyficzne właściwości substancji. Dla

związków wodoru z pierwiastkami bloku p w układzie okresowym pierwiastków
temperatury wrzenia wzrastają w grupach wraz ze wzrostem masy molowej. Jednak trzy
związki, tj. woda, amoniak i fluorowodór, wykazują pewne anomalie – ich temperatury
wrzenia są zdecydowanie wyższe, co świadczy o silnych oddziaływaniach
międzycząsteczkowych, których nie obserwuje się dla pozostałych związków.

Porównanie temperatur wrzenia związków wodoru z pierwiastkami bloku p

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ciekawostka

Wiązania wodorowe są niezwykle ważnymi oddziaływaniami, dzięki którym drzewa

rosną pionowo. Oczywiście wynika to przede wszystkim z tego, że kierują się w stronę
słońca, ale wiązania wodorowe im to umożliwiają. W jaki sposób? Otóż głównym
składnikiem budulcowym drewna jest celuloza. Jest ona liniowym polisacharydem,
zbudowanym z cząsteczek D-glukopiranozy (3000–14 000), który zawiera liczne grupy
− OH . Te cząsteczki oddziałują ze sobą, tworząc wiązania wodorowe i wzmacniając tym
samym strukturę drewna, co umożliwia drzewom wzrost w kierunku usytuowanego nad
nimi słońca. Właściwość ta wykorzystywana jest również przy produkcji klejów do
drewna i papieru, bowiem zawierają one substancje, które umożliwiają tworzenie wiązań
wodorowych.
 Fragment łańcucha celulozy
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Jakie są rodzaje wiązań wodorowych?

Wyróżnia się dwa typy wiązań wodorowych:

wiązanie pomiędzy dwoma takimi samymi cząsteczkami: stanowi ono symetryczne

wiązanie wodorowe, które jest tworzone z atomem wodoru, umieszczonym pomiędzy
dwoma takimi samymi atomami (A) (takiej samej cząsteczki) o tej samej
elektroujemności (A–H···A). Energia potencjalna dla tego typu wiązania przyjmuje
postać krzywej (c) i posiada dwa równoważne minima dla protonu, odseparowane
przez płaskie maksimum. Proton zlokalizowany jest w jednym z nich, lecz na skutek
dostarczenia energii może zmieniać swoje położenie.

Na skutek zmniejszenia odległości między atomami zwiększa się siła wiązania

i wówczas krzywa może przyjąć postać krzywej (d) – jest to najkrótsze wiązanie
wodorowe.

wiązanie pomiędzy dwoma różnymi cząsteczkami: to asymetryczne wiązanie

wodorowe, które jest najdłuższym możliwym wiązaniem wodorowym. Tworzy się ono
w atomie wodoru, umieszczonym pomiędzy dwoma różnymi atomami (A i B) o różnej
elektroujemności (A–H···B). Energia potencjalna dla tego typu wiązania przyjmuje
postać krzywej (a), która jest niesymetryczna i posiada dwa nierównoważne minima dla
protonu, który znajduje się w głębszym minimum.
 Dostarczenie energii może spowodować zmianę położenia protonu, co uzależnione
jest od wysokości bariery potencjału oraz od temperatury – wówczas może się ona
stać bardziej symetryczna (b).

W zależności od położenia wodoru w wiązaniu wodorowym, energię potencjalną wiązań

charakteryzują poniższe krzywe:

Krzywe charakteryzujące energię potencjalną wodoru, w zależności od długości wiązania wodorowego

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik
wiązanie kowalencyjne niespolaryzowane (wiązanie atomowe niespolaryzowane)

wiązanie chemiczne, które polega na uwspólnianiu par elektronowych atomów tego

samego pierwiastka

wiązanie kowalencyjne spolaryzowane (wiązanie atomowe spolaryzowane)

wiązanie chemiczne, które polega na uwspólnianiu par elektronowych, przesuniętych

w kierunku atomu silniej elektroujemnego

polarność

właściwość indywiduów chemicznych, która polega na występowaniu w nich

elektrycznego momentu dipolowego, na skutek nierównomiernego rozłożenia
cząstkowych ładunków elektrycznych na atomach

elektroujemność

miara zdolności do przyciągania elektronów przez atomy danego pierwiastka podczas

tworzenia związku chemicznego z atomami innego pierwiastka

krzywa energii potencjalnej

wykres zależności energii potencjalnej danych cząsteczek od długości wiązania (a więc

od wzajemnej odległości jąder)

zjawisko przeniesienia ładunku (charge transfer, CT)

 przejścia elektronowe występujace pomiędzy orbitalami d–d (teoretycznie zabronione);
występują jednak na skutek drgań w kompleksach tetraedrycznych i są dozwolone

oddziaływania międzycząsteczkowe

inne niż wiązania chemiczne siły, które wiążą atomy i cząsteczki; należą do nich:
oddziaływania elektrostatyczne, wiązania wodorowe, oddziaływania typu dipol‐dipol,
oddziaływania van der Waalsa, oddziaływania dyspersyjne (Londona)

asocjacja cząsteczek

wiązanie się pojedynczych cząsteczek w asocjaty (zespoły cząsteczek)

Bibliografia
Encyklopedia PWN

Hejwowska S., Marcinkowski R., Chemia ogólna i nieorganiczna, Gdynia 2005.

Atkins P., Jones L., Chemia ogólna Cząsteczki materia reakcje, Warszawa 2004.

http://www.malecki.chemia.us.edu.pl/wiazania‐chemiczne/wiazania‐wodorowe [dostęp
12.01.2020]
Film samouczek

Polecenie 1

Zapoznaj się z poniższym filmem samouczkiem, a następnie rozwiąż ćwiczenia.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DflrHoQIi

Film samouczek pt. „Wiązania wodorowe”
Źródło: GroMar Sp. z o.o., Piotr Dzwoniarek, licencja: CC BY-SA 3.0.

Film nawiązujący do treści materiału - wyjaśnia, kiedy powstają wiązania wodorowe.

Ćwiczenie 1
Przygotowano etanolowe roztwory dimetyloaminy, eteru dimetylowego, metanianu metylu
oraz metano olu. Wskaż te substancje, których cząsteczki mogą tworzyć wiązania wodorowe
z etanolem w roztworze.

 

 
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ćwiczenie 2

Poniżej przedstawiono wzory sześciu związków chemicznych. Oceń, w przypadku których

związków możliwe jest występowanie wiązań wodorowych między cząsteczkami tego związku
oraz w przypadku których związków możliwe jest występowanie wiązań wodorowych między
cząsteczkami związku a wodą (w roztworze wodnym).

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Związki, które nie tworzą Związki, które tworzą Związki, których cząsteczki
żadnych wiązań wiązania wodorowe między tworzą wiązania wodorowe
wodorowych swoimi cząsteczkami z cząsteczkami wody
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Uzupełnij luki w tekście. Skorzystaj z wyrażeń umieszczonych poniżej.

Wiązanie wodorowe to rodzaj najsilniejszego . Powstaje między atomem wodoru a

silnie elektroujemnych atomów o małych . Przykładami atomów, dla
których tego typu oddziaływania są tworzone, to: , i . Wiązanie
wodorowe może powstawać pomiędzy takimi samymi cząsteczkami, ale także
między . W celu oznaczenia stosuje się . Jego długość może osiągać nawet
.

kropki fluor tlen różnymi azot nie tylko

oddziaływania międzycząsteczkowego tylko żelazo promieniach atomowych

3Å wolnymi parami elektronowymi 1Å elektronami liczba atomowa

Ćwiczenie 2 輸

Wymień rodzaje wiązań wodorowych i opisz je.

Odpowiedź:
Ćwiczenie 3 醙
Wybierz wykres, na którym przedstawiono krzywą energii potencjalnej, jaką charakteryzuje
się najdłuższe możliwe wiązanie wodorowe.


 
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 4 醙

1. Za pomocą rysunku przedstaw, jak połączone są ze sobą zasocjowane cząsteczki wody.

Wskaż rodzaj oddziaływań między nimi.

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

2. Na jakie właściwości wody wpływają wiązania wodorowe?

Odpowiedź:
Ćwiczenie 5 醙

Spośród niżej wymienionych cząsteczek, wybierz te, które tworzą wiązania wodorowe,
a następnie wyjaśnij, dlaczego je tworzą.

 CH4

 PH3

 HF

 CH3 COOH

 H2 S

 NH3

Odpowiedź:
Ćwiczenie 6 醙

Zaznacz, czy zdania są prawdziwe, czy fałszywe.

Zdanie Prawda Fałsz

Wysoka temperatura
wrzenia wody wynika z jej  
dużej masy molowej.
Wiązanie wodorowe może
powstawać wyłącznie
 
pomiędzy cząsteczkami
tego samego rodzaju.
Najsilniejsze wiązanie
wodorowe tworzy się, gdy
silnie elektroujemne atomy,
 
pomiędzy którymi znajduje
się atom wodoru, położone
są na linii prostej.
Wiązanie wodorowe to
najsłabsze z oddziaływań  
międzycząsteczkowych.
Energia wiązania
wodorowego składa się
z pięciu składowych. Są
nimi energie: oddziaływania
 
elektrostatycznego, energia
polaryzacyjna, dyspersji,
odpychania i charge-
transfer.
Ćwiczenie 7 醙

Spośród podanych poniżej przykładów par cząsteczek wybierz te, które mogą tworzyć
wiązania wodorowe międzycząsteczkowe.

 p-benzochinon z hydrochinonem

 HCl z HCl

 CH3 NH2 z CH3 NH2

 C2 H5 OH z HBr

 H2 O z CH3 OH

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Narysuj wybrane pary cząsteczek i zaznacz między odpowiednimi atomami wiązania

wodorowe.

Ćwiczenie 8 醙

Wiązania wodorowe to rodzaj specyficznych oddziaływań międzycząsteczkowych. Masa

g g
molowa etanu wynosi 30 mol , a metanolu 32 mol . Metanol wrze w temperaturze 64,65°C,
a etan w temperaturze -88,6°C. Wyjaśnij przyczynę tak dużych rozbieżności.

Odpowiedź:
Dla nauczyciela

Scenariusz zajęć

Autor: Aleksandra Marszałek‐Harych, Krzysztof Błaszczak

Przedmiot: chemia

Temat: Wiązania wodorowe

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego, liceum, technikum, zakres

podstawowy i rozszerzony; uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie
podstawowym i rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

III. Wiązania chemiczne. Oddziaływania międzycząsteczkowe. Uczeń:

4) opisuje i przewiduje wpływ rodzaju wiązania (jonowe, kowalencyjne, metaliczne),

oddziaływań międzycząsteczkowych (siły van der Waalsa, wiązania wodorowe) na
właściwości fizyczne substancji nieorganicznych i organicznych; wskazuje te cząsteczki
i fragmenty cząsteczek, które są polarne, oraz te, które są niepolarne.

Zakres rozszerzony

III. Wiązania chemiczne. Oddziaływania międzycząsteczkowe. Uczeń:

6) opisuje i przewiduje wpływ rodzaju wiązania (jonowe, kowalencyjne, metaliczne),

oddziaływań międzycząsteczkowych (siły van der Waalsa, wiązania wodorowe) oraz
kształtu drobin na właściwości fizyczne substancji nieorganicznych i organicznych;
wskazuje te cząsteczki i fragmenty cząsteczek, które są polarne, oraz te, które są
niepolarne.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne
Uczeń:

wyjaśnia, na czym polega wiązanie wodorowe;

wyjaśnia właściwości fizyczne związków chemicznych na podstawie ich wiązań
wodorowych;
rysuje wiązania wodorowe pomiędzy cząsteczkami;
klasyfikuje rodzaje wiązań wodorowych.

Strategie nauczania:

asocjacyjna;
problemowa.

Metody i techniki nauczania:

pogadanka;
burza mózgów;
dyskusja dydaktyczna;
film samouczek;
analiza materiału źródłowego;
ćwiczenia uczniowskie;
technika zdań podsumowujących.

Formy pracy:

praca zbiorowa;
praca w grupach;
praca w parach;
praca indywidualna.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami/smartfony/tablety z dostępem do Internetu;

podręczniki tradycyjne;
zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
rzutnik multimedialny;
tablica interaktywna/tablica i kreda, pisak.

Przebieg zajęć

Faza wstępna:

1. Zaciekawienie i dyskusja. Nauczyciel wykorzystuje pytania zawarte we wprowadzeniu

do e‐materiału, np.: dlaczego drzewa rosną pionowo? Co sprawia, że woda wrze
w 100ºC?
 2. Rozpoznawanie wiedzy wyjściowej uczniów. Uczniowie starają się wyjaśnić na czym
polegają wiązania wodorowe.
3. Ustalenie celów lekcji. Nauczyciel podaje temat zajęć i wspólnie z uczniami ustala cele
lekcji, które uczniowie zapisują w portfolio.
4. Zasady BHP. Nauczyciel zapoznaje uczniów z kartami charakterystyk substancji, które
będą używane na lekcjach.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie, w oparciu o dostępne źródła informacji, w tym treści z e‐materiału,

przygotowują się do dyskusji na temat wiązań wodorowych. Po wyznaczonym czasie
nauczyciel inicjuje pogadankę dotyczącą wiązań wodorowych, czym są i jak powstają
oraz ich rodzajów. Po przeprowadzonej pogadance uczniowie są proszeni
o zanotowanie najważniejszych informacji w zeszytach.
2. Eksperyment chemiczny. Nauczyciel poprzez losowanie dzieli uczniów na grupy. 
Uczniowie mają za zadanie przeprowadzić doświadczenie, w którym sprawdzą jak
wysoka temperatura wpływa na wiązania wodorowe. W tym celu uczniowie mają za
zadanie zdefiniować denaturację białek. Uczniowie mają za zadanie sformułować
hipotezę badawczą oraz odpowiedzieć na pytanie: w jaki sposób na strukturę białka
wpływają wiązania wodorowe? (Czy wiązania wodorowe w białkach utrzymują się
niezależnie od temperatury? Czy enzymy zawierają wiązania wodorowe?) Uczniowie
formułują odpowiednie wnioski do postawionej przez nich hipotezy badawczej i na
forum klasy przedstawiciele grup prezentują efekty pracy. Po zakończeniu prezentacji
przez wszystkie grupy uczniowie na forum formułują wspólny wniosek i zapisują go
w zeszytach.
3. Uczniowie pracując w parach mają za zadanie odszukanie w dostępnych źródłach
informacji jak najwięcej różnych substancji, cząsteczek, w których znajdują się wiązania
wodorowe, po czym uczniowie na forum podają swoje propozycje.
4. Nauczyciel pyta uczniów o atomy pierwiastków, które mogą tworzyć wiązania
wodorowe. Następnie podaje uczniom przykłady związków i pyta, które z nich tworzą
wiązania wodorowe.
5. Uczniowie rysują na tablicy wiązania dla przedstawionych przykładów przez
nauczyciela.
6. Uczniowie samodzielnie sprawdzają swoją wiedzę wykonując ćwiczenia zawarte
w e‐materiale – sprawdź się.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel sprawdza wiedzę uczniów poprzez zadawanie przykładowych pytań: Czym

są wiązania wodorowe? Jak powstaje wiązanie wodorowe? Jakie są rodzaje wiązań
wodorowych? Jaki jest udział wiązań wodorowych w tym, że drzewa rosną pionowo?
2. Jako podsumowanie lekcji nauczyciel może wykorzystać zdania do uzupełnienia, które
uczniowie również zamieszczają w swoim portfolio:
 Przypomniałem/łam sobie, że...
Co było dla mnie łatwe...
Czego się nauczyłam/łem...
Co sprawiało mi trudność...

Praca domowa:

1. Uczniowie wykonują pozostałe ćwiczenia w e‐materiale – „Sprawdź się”.

2. Uczniowie oglądają film samouczek prezentujący wizualizację wiązań wodorowych na
przykładach i układają do treści filmu pytania.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Film samouczek uczniowie mogą wykorzystać do łatwiejszego wyobrażenia sobie tworzenia

wiązań na poziomie mikroświata. Mogą wykorzystać podczas przygotowywania się ucznia
do sprawdzianu lub do zdobycia wiedzy w razie nieobecności na lekcji.

Materiały pomocnicze:

1. Polecenia podsumowujące (nauczyciel przed lekcją zapisuje je na niewielkich

kartkach): Czym są wiązania wodorowe? Jak powstaje wiązanie wodorowe? Jakie są
rodzaje wiązań wodorowych? Jaki jest udział wiązań wodorowych w tym, że drzewa
rosną pionowo?
2. Zestaw do tworzenia modeli związków chemicznych.
3. Doświadczenie chemiczne:

Szkło i sprzęt laboratoryjny: zlewka, szalka Petriego, szczypce.

Odczynniki chemiczne i materiał do analizy: woda destylowana,  jajko kurze.

Uczniowie mają za zadanie przeprowadzić doświadczenie, w którym sprawdzą, w jaki

sposób zlokalizowane w białku jaja kurzego wiązania wodorowe zachowują się po
ugotowaniu. W tym celu uczniowie mają za zadanie sprawdzić w literaturze, czym jest
denaturacja białek i na czym polega. W jaki sposób wpływa ona na wiązania wodorowe?
Chodzi o to, żeby zaobserwowali jak białko wygląda w swojej aktywnej nie zdenaturowanej
formie (przed zagotowaniem) i jak wygląda gdy ulegnie ugotowaniu, co dzieje się w trakcie
gotowania, jak zmienia się jego kształt (odpowiedni kształt białka decyduje o jego
aktywności).