Energia jonizacji

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film samouczek
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Energia jonizacji

Czy to nie ciekawe?

Atom - wydawałoby się, że jest taki prosty. Tymczasem jest on złożoną strukturą,
zawierającą wzajemnie na siebie oddziałujące protony, neutrony i elektrony.
W uproszczeniu możemy powiedzieć, że elektrony krążą wokół jądra utrzymywane siłami
elektrycznymi. O ile jądro atomowe jest zazwyczaj bardzo stabilne, o tyle dość łatwo jest
oderwać od atomu elektron i doprowadzić do jonizacji.

W tym e‐materiale zastanowimy się wspólnie nad zagadnieniami dotyczącymi energii

jonizacji – jak duża energia niezbędna jest, by oderwać elektron? Czy jest ona taka sama dla
wszystkich elektronów? Czy wartości energii jonizacji można wyjaśnić tylko
oddziaływaniem elektrycznym między jądrem i elektronami?

Twoje cele

W tym materiale:

poznasz strukturę atomu,

określisz, na czym polega jonizacja atomu,
dowiesz się, co to jest energia jonizacji i od czego zależy,
nauczysz się analizować i interpretować wykresy zależności energii jonizacji od
liczby atomowej,
wyznaczysz i zinterpretujesz wartość energii jonizacji w atomie wodoru.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Jonizacja to zjawisko powstawania jonu – czyli cząstki o ładunku różnym od zera z cząstki
obojętnej elektrycznie. Takimi cząstkami obojętnymi są np. atomy – składają się z jądra
atomowego (zawierającego protony i neutrony) oraz z krążących wokół jądra elektronów.
Atomy są obojętne elektrycznie, gdyż liczba protonów (o ładunku elementarnym dodatnim)
jest równa liczbie elektronów (o ładunku elementarnym ujemnym). Ładunek elementarny
ma wartość e = 1,6·10–19 C. Neutrony nie posiadają ładunku elektrycznego.

Protony i neutrony w jądrze są związane za pomocą silnych oddziaływań jądrowych,

przewyższających elektryczne odpychanie między protonami. Nie jest zatem możliwe
zjonizowanie atomu przez usunięcie protonu z jądra. Spójrzmy jednak na elektrony –
utrzymywane są one wokół jądra za pomocą sił elektrycznych, a ich oderwanie jest
łatwiejsze. Mówiąc o jonizacji atomu, będziemy zatem mieli zawsze na myśli usunięcie
części elektronów. Atom staje się wtedy jonem naładowanym dodatnio (kationem).

Elektron krążący wokół atomu jest związany. Posiada on ujemną elektryczną energię
potencjalną. Aby zatem oderwać elektron od atomu, musimy dostarczyć mu energię równą
co najmniej energii wiązania elektronu z atomem. Energię tę nazywamy energią jonizacji Ej.
Pojedynczą reakcję jonizacji dla elektrycznie obojętnego atomu pierwiastka X można
zapisać jako:

X 0 → X + + e−
W przypadku, gdy odrywany jest pierwszy elektron, mówimy o pierwszej energii jonizacji.

Pierwsza energia jonizacji jest różna dla różnych atomów. Jest to związane z faktem, że
atomy mają różną budowę. Jądra atomowe różnych pierwiastków zawierają różne liczby
protonów i neutronów, a elektrony znajdują się w różnych odległościach od jądra.

Ponadto, możemy wyobrazić sobie, że energia jonizacji będzie zależała od tego, czy dany
atom uległ wcześniej jonizacji, czy nie. Oznacza to, że druga, trzecia i kolejne energie
jonizacji będą inne niż pierwsza. Jak to wyjaśnić? Rozpatrzmy to na przykładzie prostego
atomu, np. berylu. Atom berylu zawiera w jądrze 4 protony i 5 neutronów oraz 4 elektrony
krążące wokół jądra na dwóch powłokach. Dwa elektrony znajdują się bliżej jądra, pozostałe
dwa – nieco dalej. Przedstawiliśmy to na Rys. 1.
Rys. 1. Budowa atomu berylu.

W przypadku, gdy atom jest obojętny elektrycznie, na cztery elementarne ładunki dodatnie
(4e) przypadają cztery elementarne ładunki ujemne (–4e). Oderwanie pierwszego
elektronu od atomu berylu wymaga dostarczenia energii o wartości ok. 9,3 eV, a równanie
jonizacji możemy zapisać następująco:

Be0 → Be+ + e−

Rys. 2. Jednokrotnie zjonizowany ka on Be+.

Gdy pierwszy elektron opuści atom, na ładunek 4e w jądrze przypada już tylko ładunek –3e
pochodzący od elektronów (Rys. 2.). Taka sama ilość protonów oddziałuje z mniejszą ilością
elektronów. Elektrony stają się zatem silniej związane z jądrem atomowym – wynika z tego,
że druga energia jonizacji powinna być większa od pierwszej. Tak faktycznie jest – wartość
drugiej energii jonizacji dla berylu wynosi ok. 18,2 eV, a więc prawie dwa razy więcej!
Równanie jonizacji jest następujące:

Be+ → Be2+ + e− .

Rys. 3. Dwukrotnie zjonizowany ka on Be2+.

Spróbujmy teraz oderwać kolejny elektron. Usunęliśmy już dwa elektrony znajdujące się na
drugiej powłoce (Rys. 3.). Teraz musimy usunąć elektron znajdujący się na powłoce
pierwszej. Trzecia energia jonizacji wynosi aż 153,9 eV, a więc ponad 16 razy więcej niż
energia niezbędna do oderwania pierwszego elektronu! Ostatecznie, gdybyśmy chcieli
oderwać czwarty, ostatni elektron (Rys. 4.), musielibyśmy dostarczyć mu energię wynoszącą
217,7 eV, czyli ponad 24 razy więcej niż w przypadku pierwszego elektronu.

Rys. 4. Trójkrotnie zjonizowany ka on Be3+.

Dlaczego energia jonizacji kolejnych elektronów wzrasta tak szybko? Rolę grają tutaj dwa
czynniki. O pierwszym już wspomnieliśmy – ta sama ilość protonów przypada na coraz
mniejszą liczbę elektronów, więc elektrony stają się silniej związane z jądrem. Drugim
czynnikiem jest odległość – wiemy, że energia oddziaływania elektrycznego zależy od
odległości między ładunkami. Im bliżej siebie są ładunki, tym większa jest ich energia
oddziaływania. Elektrony na drugiej powłoce znajdują się dalej od jądra niż elektrony
z pierwszej powłoki, więc energia ich jonizacji musi też być niższa.

Wyjaśnimy teraz dokładniej, dlaczego elektrony w zjonizowanym atomie silniej wiążą się
z jądrem. W atomie istnieje dodatnie pole elektryczne pochodzące od jądra, na które
nakładają się ujemne pola elektryczne pochodzące od elektronów. Oddziaływanie
elektryczne między elektronem i jądrem jest przyciągające, a między elektronami –
odpychające. Oddziaływanie przyciągające wiąże elektron z jądrem, oddziaływanie
odpychające zmniejsza siłę tego wiązania. Energia jonizacji elektronu związana jest
z wypadkowym oddziaływaniem, będącym sumą przyciągania i odpychania. Oddziaływania
te nie znoszą się do zera, gdyż ładunki jądra i elektronów leżą w różnych miejscach.

Gdy dojdzie do jonizacji atomu, ilość elektronów maleje. Oddziaływanie przyciągające

między elektronami i jądrem nie zmienia się, maleje za to oddziaływanie odpychające.
Z tego powodu elektrony stają się silniej związane z jądrem, a kolejne energie jonizacji
wzrastają.

Czy powyższe wyjaśnienie jest kompletne? Okazuje się, że nie do końca. Na jego podstawie
możemy w przybliżony sposób próbować wyjaśnić wartości kolejnych energii aktywacji dla
danego atomu. Za jego pomocą nie bylibyśmy jednak w stanie dobrze wyjaśnić wartości
zmian pierwszej energii jonizacji dla różnych atomów. Spójrz na Rys. 5. Przedstawiono na
nim zależność tej energii od liczby atomowej pierwiastka Z.
Rys. 5. Zależność pierwszej energii jonizacji (w eV) od liczby atomowej Z. Źródło:
h ps://pl.wikipedia.org/w/index.php? tle=Plik:First_Ioniza on_Energy.svg&lang=pl, autor: Glrx, licencja CC 3.0

Część wartości przedstawionych na wykresie można wyjaśnić, wykorzystując tylko

rozważania związane z polem elektrycznym. Np. przy przejściu z helu (He) do litu (Li)
pierwsza energia jonizacji gwałtownie maleje, co ma związek z tym, że trzeci elektron
w atomie litu musi znaleźć się na drugiej powłoce – w większej odległości od jądra. Spójrz
jednak, co dzieje się dalej. Gdy przechodzimy od litu, do neonu (Ne), energia jonizacji
wzrasta bardzo szybko wraz z liczbą atomową Z.

Opierając się tylko na wyjaśnieniu „elektrycznym” nie bylibyśmy w stanie uzasadnić tak
szybkiego wzrostu. Wraz ze wzrostem liczby Z rośnie wprawdzie liczba protonów, a więc
i wartość oddziaływania przyciągającego elektrony do jądra. Z drugiej strony wzrasta także
liczba elektronów, a zatem i wzajemne odpychanie między nimi. Obydwa te efekty powinny
się dość dobrze kompensować, co dawałoby względnie stałą energię jonizacji (obserwujemy
to dla ciężkich atomów, np. gdy Z = 56–72).

Dlaczego zatem energia jonizacji zmienia się w tak nieoczekiwany sposób dla lżejszych
atomów? Okazuje się, że oprócz odpychających oddziaływań elektrycznych, między
elektronami istnieją także oddziaływania przyciągające. Mają one charakter kwantowy. Opis
takich zjawisk daje nam gałąź fizyki współczesnej, zwana fizyką kwantową. Przyciągające
oddziaływania kwantowe są szczególnie istotne dla atomów o małej liczbie Z, zawierających
względnie mało elektronów. M.in. dzięki tym oddziaływaniom atomy tzw. gazów
szlachetnych (ang. noble gases, błękitne punkty na wykresie) cechują się bardzo wysokimi
energiami jonizacji w porównaniu ze swoimi sąsiadami. Ma to związek z faktem, że powłoka
walencyjna w tych atomach jest całkowicie wypełniona.

Słowniczek
powłoka walencyjna, elektrony walencyjne

(ang.: valence shell, valence electrons) ostatnia powłoka elektronowa w atomie. Może być
w całości wypełniona (co ma miejsce dla gazów szlachetnych), lecz nie musi (pozostałe
pierwiastki).

liczba atomowa

(ang.: atomic number) liczba protonów w jądrze atomowym.

oddziaływanie elektrostatyczne

(ang. Coulomb interaction) zwane też kulombowskim, wzajemne oddziaływanie ciał,

posiadających ładunek elektryczny. Jeśli ciała posiadają ładunek o tym samym znaku,
czyli są jednoimienne, to ciała się odpychają, gdy zaś ich ładunki są różnoimienne, ciała
się przyciągają.

oddziaływanie silne

(ang. strong interaction) – jedno z podstawowych oddziaływań, odpowiedzialne m. in. za

wiązanie protonów i neutronów w jądra atomowe. Oddziaływanie charakteryzuje się
bardzo krótkim zasięgiem, dlatego nie występuje pomiędzy różnymi atomami.
Film samouczek

Energia jonizacji
Z poniższego filmu samouczka dowiesz się, w jaki sposób można wyznaczyć energię
jonizacji atomu wodoru. Posłużymy się w tym celu modelem atomu Bohra.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DyQuztKqx

Tekst alternatywny w opracowaniu - konsultacja merytoryczna.

Polecenie 1
Oblicz wartość promienia atomu wodoru. Wynik podaj w pikometrach w zaokrągleniu do
jedności.

r= pm.

Polecenie 2

Model Bohra daje ścisły wynik tylko dla atomu wodoru. Można go jednak wykorzystać także
do oszacowania energii jonizacji w tzw. atomach wodoropodobnych, czyli atomach o liczbie
atomowej Z > 1, w których w wyniku jonizacji pozostawiono tylko jeden elektron. Wartość
energii jonizacji takiego atomu jest wtedy równa: Ej Z
=
2
⋅ 13.6 eV

Wyznacz wartości energii jonizacji dla jonów węgla C5+ oraz wanadu V 22+ i porównaj je
z wartością tablicową.

Wartości tablicowe wynoszą: 490 eV dla węgla i 7246.1 eV dla wanadu.

Wartości z modelu Bohra wynoszą eV dla węgla oraz eV

dla wanadu.
Polecenie 3

Czy przybliżenie wynikające z modelu Bohra daje lepsze wyniki dla pierwiastków „lekkich” (o
małej liczbie Z) czy „ciężkich”?

Uzupełnij
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wskaż zdanie prawdziwe.

 Zjawisko jonizacji polega na oderwaniu protonu od atomu.

 Jonizacja polega na oderwaniu elektronu od atomu.

 Jonizacja polega na oderwaniu kwarku od atomu.

 Zjawisko jonizacji polega na oderwaniu neutronu od atomu.

Ćwiczenie 2 輸

Energia jonizacji to energia

 potrzebna, by oderwać wszystkie elektrony od atomu.

 konieczna do przeniesienia elektronu na wyższy poziom energetyczny.

 równa co do wartości energii potencjalnej wiązania elektronu w atomie.

 wymagana, by od atomu oderwać pojedynczy elektron.

Ćwiczenie 3 輸

Jeśli przez E1 oznaczymy pierwszą energię jonizacji atomu, przez E2 - drugą energię jonizacji
itd., to w przypadku atomu zawierającego trzy elektrony prawdziwa będzie relacja:

 E3 > E2 = E1

 E3 < E2 = E1

 E1 > E2 > E3

 E3 > E2 > E1

Ćwiczenie 4 醙
W części "Warto przeczytać" omawialiśmy wartości kolejnych energii jonizacji dla atomu
berylu. Jonizacja może zachodzić np. na drodze absorpcji fotonu o energii równej lub większej
wartości energii jonizacji. Ustal, jakie powinny być długości fali fotonu niezbędne do
kolejnych aktów jonizacji. Wyniki zaokrąglij do trzech miejsc znaczących. Do jakiej części
widma promieniowania elektromagnetycznego należą dane fale?

Aby oderwać kolejno pierwszy, drugi, trzeci i czwarty elektron od atomu berylu niezbędne jest
użycie światła o długościach fali odpowiednio nm, nm, nm i
nm. Fala o pierwszej długości znajduje się blisko umownej granicy między
promieniowaniem i , kolejne długości fal leżą w zakresie
promieniowania.

widzialnym gamma rentgenowskim rentgenowskim 6,82 8,10

ultrafioletowym 10,1 57,0 13,3 0,57 podczerwonym 68,2 0,81

Ćwiczenie 5 難
Oblicz energię niezbędną do całkowitego zjonizowania atomu berylu, a następnie - energię
niezbędną do zjonizowania 2 moli atomów berylu (ich łączna masa wynosi ok. 8 g). Pierwszy
wynik wyraź w elektronowoltach, drugi - w kilodżulach. Wyniki zaokrąglij do pełnych
jednostek.

Eatom = eV
E2mol = kJ
 Ćwiczenie 6 醙
Oblicz na jaką wysokość należałoby wciągnąć ładunek o masie M = 0,4 t, aby uzyskał on
energię potencjalną równą Ep = 38 512 kJ (jest to wynik poprzedniego zadania). Przyjmij
wartość g = 9,81 m/s 2 i zaniedbaj fakt, że przyspieszenie ziemskie maleje wraz z odległością
od powierzchni Ziemi. Wynik zaokrąglij do pełnych metrów.

h= m

Informacja do zadań 7 i 8.

Wartości kolejnych energii jonizacji dla atomów węgla i azotu są następujące:

energia jonizacji [eV] energia jonizacji [eV]

węgiel azot

1 11,26 14,53

2 24,38 29,6

3 47,89 47,45

4 64,49 77,47

5 392,087 97,89

6 489,99 552,07

7 667,046

Ćwiczenie 7 醙

Wykonaj wykres wartości kolejnych energii jonizacji (wyrażonej w eV) dla węgla (Z = 6) i azotu
(Z = 7). Wyniki przedstaw na wspólnym wykresie.

Uzupełnij
Ćwiczenie 8 難

Analizując rozmieszczenie elektronów na powłokach w atomach wyjaśnij, dlaczego

w przypadku węgla dochodzi do gwałtownej zmiany energii jonizacji przy odrywaniu
czwartego elektronu, a w przypadku azotu - piątego elektronu.

Uzupełnij
Dla nauczyciela

Imię i nazwisko autora: Przemysław Michalski 

Przedmiot: fizyka 

Temat zajęć: Jak obliczyć energię jonizacji w atomie wodoru?

III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres

Grupa docelowa:
podstawowy i rozszerzony 
 Cele kształcenia – wymagania ogólne
II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw
i zależności fizycznych.

Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
6) tworzy teksty, tabele, diagramy lub wykresy, rysunki
schematyczne lub blokowe dla zilustrowania zjawisk bądź
problemu; właściwie skaluje, oznacza i dobiera zakresy osi;
14) przeprowadza obliczenia i zapisuje wynik zgodnie
z zasadami zaokrąglania oraz zachowaniem liczby cyfr
znaczących wynikającej z dokładności pomiaru lub
z danych.
X. Fizyka atomowa. Uczeń:
5) opisuje zjawiska jonizacji, fotoelektryczne
Podstawa programowa: i fotochemiczne jako wywołane tylko przez
promieniowanie o częstotliwości większej od granicznej. 

Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
6) tworzy teksty, tabele, diagramy lub wykresy, rysunki
schematyczne lub blokowe dla zilustrowania zjawisk bądź
problemu; właściwie skaluje, oznacza i dobiera zakresy osi;
16) przeprowadza obliczenia i zapisuje wynik zgodnie
z zasadami zaokrąglania oraz zachowaniem liczby cyfr
znaczących wynikającej z dokładności pomiaru lub
z danych.
XI. Fizyka atomowa. Uczeń:
7) opisuje zjawiska jonizacji, fotoelektryczne
i fotochemiczne jako wywołane tylko przez
promieniowanie o częstotliwości większej od granicznej. 
 Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018 r.:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

informacji, 
Kształtowane kompetencje matematyczne oraz kompetencje
kompetencje kluczowe: w zakresie nauk przyrodniczych, technologii
i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.

Uczeń:

1. objaśnia strukturę atomu,

Cele operacyjne:
2. tłumaczy, na czym polega jonizacja atomu,
3. wyznacza i interpretuje wartość energii jonizacji
w atomie wodoru.

Strategie nauczania: blended learning

Metody nauczania: wykład, prezentacja

Formy zajęć: praca indywidualna, praca w grupach

Środki dydaktyczne: tablica, komputer z rzutnikiem

Materiały pomocnicze: -

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Nauczyciel wprowadza pojęcie jonizacji atomu. Opowiada, z czego wynika wartość

energii jonizacji (z oddziaływań elektrycznych między elektronami i jądrem oraz
kwantowych oddziaływań między elektronami, wyjaśnianych przez fizykę współczesną).
Nauczyciel wzbudza ciekawość uczniów stwierdzeniem, że istnieje jeden atom, którego
energię jonizacji są oni w stanie policzyć, nawet bez znajomości fizyki kwantowej. Jest to
atom wodoru, zawierający jeden elektron, który „nie ma z kim” oddziaływać kwantowo.

Faza realizacyjna:

Uczniowie oglądają animację prezentującą model atomu wodoru. Uczniowie

przypominają założenia Bohra i przy pomocy nauczyciela „przekształcają je” na język
matematyki. Następnie, nauczyciel, prosi chętnego ucznia (lub uczniów – pracę można
wykonać etapami) o doprowadzenie początkowych równań do ostatecznego wyniku
i przeprowadzenie obliczeń w celu wyznaczenia energii elektronu, promienia orbity
atomu wodoru i prędkości.

Faza podsumowująca:
Przypisanie sensu otrzymanym wielkościom – promień orbity elektronu jest
jednocześnie promieniem atomu wodoru. Energia elektronu wzięta z przeciwnym
znakiem odpowiada energii jonizacji.
Czas na dodatkowe pytania i wątpliwości uczniów.
Uczniowie, w grupach, rozwiązują zadania 5, 6, 7 z zestawu ćwiczeń.

Praca domowa:

Jako kontynuację zagadnień z lekcji nauczyciel prosi uczniów o dalsze poszerzenie

swojej wiedzy dotyczące energii jonizacji przy wykorzystaniu e‐materiału oraz
rozwiązanie pozostałych zadań z zestawu ćwiczeń.

Wskazówki metodyczne
opisujące różne Multimedium można również wykorzystać do samodzielnej
zastosowania danego pracy ucznia w metodzie flipped classroom.
multimedium