Magdalena Lisiecka

Katarzyna Krysiuk
Grupa V, zespół VI
Wydział Medycyny Weterynaryjnej

„Promieniowanie jonizujące. Wyznaczanie liniowego i masowego współczynnika pochłaniania

promieniowania gamma dla różnych materiałów”

Budowa jądra atomowego.

Jądro atomowe będące centralną częścią atomu zbudowane jest z nukleonów (protony+neutrony).
Proton- trwała cząstka elementarna o ładunku +1 i masie spoczynkowej równej ok. 1 u.
Liczba protonów określa ładunek elektryczny jądra.
Neutron- obojętna elektrycznie cząsteczka subatomowa.
Jądro stanowi niewielką część objętości całego atomu, jednak to w jądrze skupiona jest prawie cała
masa. Przemiany jądrowe mogą prowadzić do powstawania ogromnych ilości energii.
Izotop- odmiana atomów pierwiastka chemicznego o określonej liczbie neutronów. Różne izotopy
danego pierwiastka różnią się między sobą ilością neutronów N, a więc i masą atomową.

gdzie: E - symbol danego pierwiastka chemicznego, Z- liczba masowa, A- liczba atomowa

Defekt masy (niedobór masy)- różnica między sumą mas poszczególnych składników układu
fizycznego a masą tego układu, najczęściej odnosi się do różnicy pomiędzy masą protonów (Z)
i neutronów (N), a masą danego jądra atomowego o liczbie masowej A=N+Z. Brakująca masa
odpowiada energii wiązania uwalnianej w trakcie łączenia się nukleonów w jądro. Iloczyn niedoboru
masy i kwadratu prędkości światła w próżni jest równy energii wiązania jądra (ΔE). ΔE=Δmc2 ,
a energia wiązania jądra to praca jaką należy wykonać, aby rozdzielić jądro atomowe na swobodne
nukleony bez nadania im energii kinetycznej.

Promieniowanie jonizujące– każde promieniowanie, zarówno falowe, jak i korpuskularne, zdolne

do wywołania jonizacji tj. oderwania przynajmniej jednego elektronu od atomu lub cząsteczki albo
wybicie go ze struktury krystalicznej.
Promieniowanie jonizujące występuje tylko i wyłącznie w obecności źródła promieniowania,
którym może być izotop promieniotwórczego pierwiastka lub działająca lampa rentgenowska.
Promieniowanie to jest wynikiem przemian jądrowych, a więc zmiany w układzie nukleonów w jądrze,
której to zmianie towarzyszy zmiana układu energii. Wyróżnia się promieniowanie jonizujące
bezpośrednio i pośrednio:

Promieniowanie jonizujące bezpośrednio- strumień cząstek obdarzonych ładunkiem elektrycznym

jonizujących głównie przez oddziaływanie kulombowskie (wzajemne oddziaływanie ciał, np.
cząsteczek posiadających ładunek elektryczny, np. 2 jonów lub jonu). Należą tu:
 promieniowanie alfa (α, jądra helu; ładunek elektryczny +2e)
 promieniowanie beta (β–, β+, elektron i antyelektron, ładunek elektryczny -e, +e, odpowiednio)

Promieniowanie jonizujące pośrednio- promieniowanie składające się z obiektów nieposiadających ładunku

elektrycznego. Jonizuje ono materię poprzez oddziaływania inne niż kulombowskie. Należą tu:
 promieniowanie neutronowe (n)
 promieniowanie elektromagnetyczne (promieniowanie rentgenowskie (X), promieniowanie gamma
(γ); o energiach wyższych od energii promieniowania ultrafioletowego)

Promieniowanie 𝛼 - rodzaj promieniowania jonizującego cechującego się małą przenikalnością. Cząstka alfa
składa się z dwóch protonów i dwóch neutronów. Ma ładunek dodatni i jest identyczna z jądrem atomu
izotopu 4He. Cząstka alfa powstaje z jądra pierwiastków promieniotwórczych, jak uran i rad. Proces ten
określa się jako rozpad alfa.
Promieniowanie β - rodzaj promieniowania jonizującego wysyłanego przez promieniotwórcze jądra
atomowe podczas przemiany jądrowej. Promieniowanie beta powstaje podczas rozpadu beta, jest
strumieniem elektronów lub pozytonów poruszających się z prędkością zbliżoną do prędkości światła, jest
ono silnie pochłaniane przez materię. Promieniowanie to jest zatrzymywane już przez miedzianą blachę.
Ładunek elektryczny cząstki jest równy -1, masa spoczynkowa jest równa masie elektronu, czyli 1/1840u.

Promieniowanie γ - wytwarzane jest w wyniku przemian jądrowych albo zderzeń jąder lub cząsteczek
subjądrowych (protony, neutrony i elektrony). Jest promieniowaniem jonizującym i przenikliwym. Do
emisji gamma dochodzi jeżeli energia wzbudzenia jądra atomowego jest mniejsza od energii wiązania
ostatniego nukleonu. Promieniowanie gamma towarzyszy prawie każdej przemianie jądrowej, ale przemiany
te nie są określane jako przemiany gamma. Powstałe po przemianie β jądro jest wzbudzone, czyli ma
energię większą od energii takiego jądra w stanie podstawowym. Po pewnym czasie jądro przechodzi do
stanu podstawowego emitując dwa fotony o dużej energii (1,17 i 1,33 MeV), będące kwantami
promieniowania gamma, np. 60Ni* -> 60Ni + γ1 + γ2

Rozpad promieniotwórczy - zachodząca samorzutnie przemiana jądrowa, w wyniku której następuje

emisja odpowiednio cząstki alfa, elektronu, pozytonu lub promieniowania elektromagnetycznego (fotonu).
Podstawową własnością rozpadu promieniotwórczego jest brak wpływu fizykochemicznych czynników
zewnętrznych na proces, nie zależy on również od jego wcześniejszych losów. To, czy w danym momencie
czasu nastąpi rozpad danego jądra możemy opisać jedynie z pomocą pojęć statystycznych określając
prawdopodobieństwo takiego rozpadu.
Rozpad alfa – reakcja jądrowa rozpadu, w której emitowana jest cząstka α (jądro helu  ).

W wyniku rozpadu alfa powstające jądro ma mniejszą o 2 liczbę atomową a liczbę masową mniejszą o 4 w

porównaniu z rozpadającym się jądrem.

Rozpad beta minus, przemiana β- - reakcja jądrowa, w której emitowany jest elektron e- (promieniowanie

beta) oraz antyneutrino elektronowe. Rozpady β- i β+ zachodzą w wyniku oddziaływań słabych.

W wyniku tej przemiany liczba masowa pozostaje bez zmian a liczba atomowa wzrasta o .

Rozpad beta plus- reakcja jądrowa, w której emitowana jest .cząstka β+ oraz neutrino elektronowe.

Gdzie X i Y są jądrami – początkowym i końcowym, A oznacza liczbę nukleonów w jądrze a Z – liczbę

protonów w jądrze początkowym.

Prawo rozpadu promieniotwórczego - prawo określające zmianę w czasie ilości jąder substancji
promieniotwórczej na skutek rozpadu promieniotwórczego. Prawdopodobieństwo rozpadu cząstek
tworzących substancję jest dla każdej z nich jednakowe i niezależne oraz nie zmienia się w czasie trwania
procesu rozpadu.

Stała rozpadu (λ) – jest to parametr charakteryzujący substancję radioaktywną. Jest on równy
prawdopodobieństwu zajścia rozpadu jednego jądra atomowego w jednostce czasu. Stała rozpadu jest
związana z czasem życia τ i czasem połowicznego rozpadu T½ związkiem:
 Czas połowicznego rozpadu (zaniku)- czas, w ciągu którego liczba nietrwałych jąder atomowych
(promieniotwórczych), a zatem i aktywność promieniotwórcza, zmniejsza się o połowę. Wyrażany wzorem:

Gdzie: N(t) – liczba obiektów pozostałych po czasie t, N0 – początkowa liczba obiektów

Okres połowicznego zaniku jest wielkością stałą dla danego pierwiastka promieniotwórczego. Dla różnych
pierwiastków jest on różny, w granicach od wielu lat do ułamków sekund.

Zmiana natężenia promieniowania po przejściu przez substancję.

Promieniowanie gamma przechodząc przez materię ulega pochłanianiu (wielkość pochłaniania zależy od
energii promieniowania). W miarę zagłębiania się wiązki w materiał liczba cząstek będzie się zmniejszać i
nie będzie już równa liczbie cząstek padających na materiał z zewnątrz. Następuje:
Osłabienie wiązki promieniowania γ , które spowodowane jest głównie występowaniem trzech
niezależnych procesów:
 efekt fotoelektryczny- w wyniku którego promieniowanie gamma oddaje energię elektronom
odrywając je od atomów lub przenosząc na wyższe poziomy energetyczne
 efekt Comptona- słabo związane lub swobodne elektrony doznają przyspieszenia w kierunku
rozchodzenia się promieniowania. W pojedynczym akcie oddziaływania następuje niewielka zmiana
energii kwantu gamma. W wyniku oddziaływania z wieloma elektronami kwant gamma wytraca swą
energię. Jest to najważniejszy sposób oddawania energii przez promieniowanie gamma.
 zjawiska tworzenia par elektron-pozyton- gamma uderzając o jądro atomowe powoduje powstanie
par cząstka-antycząstka a prościej- polega na zamianie (konwersji) fotonu w parę: pozyton i
elektron.

Prawo absorpcji promieniowania:

I=I0e- d
opisuje zmianę natężenia promieniowania po przejściu materiału o grubości d i liniowym współczynniku
absorpcji μ, którego początkowe natężenie (I0) wynosiło I0.
e=2,7 – podstawa logarytmu naturalnego
Ilościowo, dla danego materiału osłony, zjawisko opisuje współczynnik osłabienia µ, zależny ponadto od
rodzaju promieniowania i jego energii.

Współczynniki osłabienia:
Dla x=0 mamy N0=C, co pozwala nam zapisać wzór na osłabienie wiązki przy przechodzeniu przez warstwę
materiału o grubości x:

Wprowadzając oznaczenie możemy zapisać wzór w postaci:

gdzie nazywamy liniowym współczynnikiem osłabienia wiązki, którego wymiar wyrażany jest np. w
cm-1.

Jednostki promieniowania jonizującego:

Aktywność promieniotwórcza (A) jest to szybkość rozpadu jąder danego rodzaju. Jednostką jest bekerel
[Bq] =(s-1). Jest to ilość rozpadów promieniotwórczych następujących w jednostce czasu.
A= ΔN/Δt
ΔN – ilość rozpadów promieniotwórczych
Δt – czas.
Do ilościowej oceny promieniowania używa się pojęć dawki ekspozycyjnej, dawki pochłoniętej i
równoważnika dawki.
Dawka ekspozycyjna jest to dawka stanowiąca określoną sumę ładunków elektrycznych jonów jednego
znaku, które są wytworzone w określonej jednostce masy powietrza.

De=ΔQ/Δm [C*kg-1]
ΔQ – ilość wytworzonych ładunków elektrycznych
Δm – masa powietrza.
Dawka pochłonięta jest to ilość energii pochłoniętej przez jednostkę masy materii pochłaniającej
promieniowanie. Jednostką dawki pochłoniętej jest grej.

Da=ΔE/Δm [1 Gy = 1 J/kg]
ΔE – pochłonięta energia
Δm – masa materii.
Dawka równoważna (H) jest to dawka pochłonięta z uwzględnieniem rodzaju i jakości promieniowania.
Jednostką dawki równoważnej jest siwert [1 Sv = 1 J/kg]. Wartości współczynnika jakości promieniowania
zależą zarówno od rodzaju jak i od jakości promieniowania.
H = Q*Da
Q – współczynnik jakości promieniowania
Da – dawka pochłonięta.
Dawka skuteczna (E): dawka pochłonięta z uwzględnieniem zarówno rodzaju i jakości promieniowania jak
również biologicznych skutków wywoływanych przez dane promieniowanie w narządach (tkankach).
Jednostką dawki skutecznej jest również Sv.
E = BQD
B - współczynnikiem skuteczności biologicznej.