Fizyka fazy skondensowanej – wykład 15

Budowa atomu
Model planetarny – został przedstawiony przez Ernesta Rutherforda, który prowadził doświadczenia
polegające na bombardowaniu cienkiej folii ze złota cząstkami alfa, emitowanymi przez rad. Obserwacje te
doprowadziły fizyka do wniosku, iż cały ładunek dodatni atomu skupiony jest na niewielkich obszarze
zwanym jądrem atomowym, a wokół niego krążą elektrony. Materiał może być wykorzystany do
przedstawienia budowy atomu podczas realizowania tematów z fizyki atomowej.

http://scholaris.pl/zasob/62046 [2.06.2020 r.]

Model atomu Rutherforda - model atomu oparty na rezultatach eksperymentu wprowadzał bliskie
współczesnemu modelowi założenia:
-ładunek dodatni zgromadzony jest w niewielkim a przez to bardzo gęstym jądrze gromadzącym większość
masy atomu,
-ujemnie naładowane elektrony okrążają jądro, podobnie jak planety okrążają Słońce

Model atomu Thomsona - każdy atom jest zbudowany z jednorodnej kuli naładowanej dodatnio,
wewnątrz której znajdują się ujemnie naładowane elektrony. Za pomocą tego modelu, mającego obecnie
znaczenie tylko historyczne, próbowano w sposób klasyczny wyjaśnić budowę atomu. Według Thomsona
atomy składają się z ujemnie naładowanych cząstek otoczonych przestrzenią dodatnio naładowaną.
Model "ciasta z rodzynkami" został obalony w eksperymencie ze złotą folią

Struktura energetyczna ciała stałego

W atomie poszczególne elektrony mogą znajdować się w ściśle określonych stanach energetycznych. W
ciele stałym atomy są ze sobą związane, wynikiem tego są dalsze ograniczenia na dopuszczalne energie
elektronów.
Dozwolone poziomy energetyczne odizolowanych atomów, na skutek oddziaływania z innymi atomami w
sieci krystalicznej, zostają przesunięte. Tworzą pasma dozwolone, zakresy energii jakie elektrony
znajdujące się na poszczególnych orbitach mogą przyjmować. Poziomy, które leżą poza pasmami
dozwolonymi to pasma zabronione.

Autor: Filip Kania 1

Uproszczony model energetyczny jest wykorzystywany w elektronice. Opisuje on energię elektronów
walencyjnych dwoma pasmami dozwolonymi:
-pasmo walencyjne (podstawowe, zakres energii, jaką mają elektrony walencyjne związane z jądrem
atomu)
-pasmo przewodnictwa (zakres energii, jaką mają elektrony walencyjne uwolnione z atomu, będące
wówczas nośnikami swobodnymi w ciele stałym.

Model pasmowy ciała stałego

Rozpatrzmy sytuację, gdy podczas powstawania ciała stałego, atomy znajdujące się początkowo w dużych
odległościach, zbliżane są coraz bardziej do siebie. Gdy atomy są w dużych odległościach to ich powłoki
elektronowe są odseparowane i ich dostępne energie, tak zwane poziomy energetyczne, są identyczne
z energiami atomu odosobnionego. Gdy odległości międzyatomowe zmaleją dostatecznie, to zewnętrzne
elektrony zaczynają oddziaływać między.
Oddziaływanie elektronów z sąsiednich atomów, powoduje, że dyskretne poziomy energetyczne
swobodnych atomów rozszczepiają się tworząc zbiór blisko leżących poziomów.
Pojedynczy poziom energetyczny rozszczepia się dokładnie na tyle poziomów, ile jest atomów w krysztale.
Wynikiem tego jest to, że powstałe poziomy leżą na tyle blisko siebie, że mówimy o paśmie
energetycznym. Szerokość pasma zależy od stopnia przekrywania się orbit.

http://home.agh.edu.pl/~kakol/efizyka/w37/main37b.html [2.06.2020 r.]

Autor: Filip Kania 2

Pasma przewodnictwa:

https://www.naukowiec.org/wiedza/fizyka/pasma-przewodnictwa_1101.html [2.06.2020 r.]

Półprzewodnik samoistny
Półprzewodnik samoistny – jest to półprzewodnik, którego materiał jest wolny od wszelkich
zanieczyszczeń natury krystalicznej.
Koncentracja wolnych elektronów w tym półprzewodniku jest równa koncentracji dziur – braków elektronu
w pełnym paśmie walencyjnym. W temperaturze 0 kelwinów przyjmuje się, że nie występują w nim
elektrony, natomiast ze wzrostem temperatury rośnie ich liczba (par elektron-dziura).
Prąd elektronowy i dziurowy
Przewodnictwo elektronowe – typ n, rodzaj przewodnictwa elektrycznego, w którym elektrony są
nośnikiem ładunku elektrycznego.
W modelu pasmowym ciał stałych, krystalicznych: elektrony, które zajmują stany kwantowe w obrębie
pasma przewodnictwa, przesuwają się do sąsiednich nieobsadzonych stanów kwantowych, które znajdują
się w obrębie tego pasma, w kierunku przeciwnym do kierunku wektora pola elektrycznego.

Przewodnictwo dziurowe – typ p, rodzaj przewodnictwa elektrycznego, w którym kolejne elektrony

przechodzą na wolne poziomy energetyczne w paśmie podstawowym. Dzieje się tak pod wpływem
zewnętrznego pola elektrycznego. Elektron pod wpływem dostarczonej energii może przenosić się z pasma
podstawowego do pasma przewodnictwa. W efekcie tego w pasmie podstawowym powstaje dziura –
wolny stan energetyczny. Powstanie takiej dziury umożliwia przechodzenia elektronów sąsiednich atomów
w uwolnione miejsce.
Wzbudzenie elektronu z pasma podstawowego do przewodnictwa sprawia, że powstaje ujemny elektron w
pasmie przewodnictwa i dodatnia dziura w pasmie podstawowym – dwa swobodne nośniki prądu
elektrycznego.

Półprzewodnik niesamoistny
Półprzewodnik niesamoistny – istnieje, gdy w sieci krystalicznej monokryształu, zamiast atomów
pierwiastka materiału półprzewodnikowego znajduje się inny atom. Powstaje wtedy półprzewodnik
domieszkowany – inny atom jest nazwany domieszką.

Złączne p-n
Złączne p-n – złącze dwóch półprzewodników niesamoistnych o różnych typach przewodnictwa.
W obszarze typu n nośnikami większościowymi są elektrony – ujemne. W obszarze p nośnikami

Autor: Filip Kania 3

większościowymi są dziury – o dodatnim ładunku energetycznym.
Występują również nośniki mniejszościowe. Obszar o mniejszej koncentracji domieszek, który znajduje
się pomiędzy kontaktem złącza a warstwą zubożoną to baza.

Złącze niespolaryzowane:
W stanie równowagi termodynamicznej, swobodne nośniki większościowe przemieszczają się w pobliżu
styku obszarów. Spowodowane jest to różnicą koncentracji nośników. Gdy elektrony przemieszczą się do
obszaru typu p, a dziury do typu n, następuje rekombinacji z nośnikami większościowymi, które nie przeszły
na drugą stronę złącza. Polega ona na połączeniu elektronu z dziurą, powoduje unieruchomienie obydwu
swobodnych nośników.
Rekombinacja powoduje redukcję nośników, w wyniku czego w okolicy kontaktu pozostają tylko odsłonięte
jony domieszek. Jony te wytwarzają pole elektryczne, zapobiega ono dalszej dyfuzji nośników. Wynikiem
tego jest powstawanie warstwy ładunku przestrzennego w pobliżu złącza.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Z%C5%82%C4%85cze_p-n [2.06.2020 r.]

Polaryzacja złącza
Gdy do złącza zostanie przyłożone zewnętrzne napięcie to równowaga zostanie zaburzona.
Niezależnie od polaryzacji, dla większości złącz możemy przyjąć, że całe zewnętrzne napięcie zostanie
odłożone na obszarze zubożonym

Rodzaje polaryzacji złącza:

-w kierunku przewodzenia (dodatni biegun napięcia jest dołączony do obszaru p)
-w kierunku zaporowym (dodatni biegun napięcia dołączony jest do obszaru n)

Autor: Filip Kania 4

Tranzystor, układ scalony, grafen
Tranzystor – trójelektrodowy, półprzewodnikowy element elektroniczny. Posiada zdolność wzmacniania
sygnału elektrycznego.
Rodzaje:
-bipolarne (prąd przepływa przez złącza półprzewodnika o różnym typie przewodnictwa, jest zbudowany z
trzech warstw półprzewodnika, niewielki prąd płynący pomiędzy bazą i emiterem steruje większym
prądem, który płynie pomiędzy kolektorem i emiterem)
-unipolarne (prąd płynie przez półprzewodnik o jednym typie, w obszarze półprzewodnika z dwiema
elektrodami tworzy się kanał, którym płynie prąd)

Generacja promieniowania elektromagnetycznego

Promieniowanie atomowe:
Emisja cząstek lub promieniowania elektromagnetycznego przez jądra atomów. Promieniowanie zachodzi
podczas przemiany promieniotwórczej lub w wyniku przejścia wzbudzonego jądra do stanu o niższej
energii. Rodzaj
Rodzaj:
-alfa (emitowane przez rozpadające się jądra atomowe, będące strumieniem cząstek alfa, które są jądrami
helu)
-beta (przenikliwe promieniowanie jonizujące, wysyłane przez promieniotwórcze jądra atomowe)
-gamma (wysokoenergetyczne, jonizujące, przenikliwe, powstaje w wyniku zderzeń elektronów z
elektronami powłok wewnętrznych)
-neutronowe (jonizujące, składa się z wolnych neutronów)

Widmo cząsteczkowe – optyczne widmo pasmowe, emisyjne oraz absorpcyjne. Powstaje przy przejściach
pomiędzy poziomami energetycznymi swobodnych lub słabo oddziałujących między sobą cząsteczek.

Promieniowanie hamowania – promieniowanie elektromagnetyczne, które powstaje podczas hamowania,

obdarzonej ładunkiem elektrycznym, cząstki. Jest jedną z dróg utraty energii przez naładowaną cząstkę,
która się porusza.
Gdy energia elektronu jest większa od energii krytycznej, to starty energii na promieniowanie hamowania
są większa od strat na jonizację.
Energia krytyczna jest uzależniona od rodzaju substancji ośrodka.

Promieniowanie termiczne – promieniowanie wysyłane przez ogrzane ciała. Wszystkie ciała emitują to
promieniowanie do otoczenia oraz absorbują je z otoczenia w temperaturze wyższej od zera
bezwzględnego.
Szybkość promieniowania przewyższa szybkość absorpcji. Efektem tego jest to, że w przypadku, gdy ciało
posiada wyższą temperaturę od otoczenia to będzie się oziębiać.

Autor: Filip Kania 5

Luminescencja – jarzenie, zjawisko emisji fal świetlnych przez luminofory. Jest wywołane przyczyną inną
niż rozgrzanie ich do wysokiej temperatury. Nie jest ona, więc promieniowaniem cieplnym.
Rodzaje (nie wszystkie):
-chemiluminescencja (wywołana podczas reakcji chemicznych)
-elektroluminescencja (świecenie pod wpływem stałego lub zmiennego prądu elektrycznego)
-fotoluminescencja (wywołana przez pochłonięcie promieniowania elektromagnetycznego z obszaru
widzialnego, ultrafioletu lub podczerwieni)

Świecenie rekombinacyjne (elektroluminescencja) – zjawisko to w gazach wykorzystywano podczas

budowy lamp jarzeniowych. w półprzewodnikowych złączach p-n elektroluminescencja jest wynikiem
rekombinacji elektronów oraz dziur, podczas której elektron oddaje energię w postaci fotonu.

Wyładowanie koronowe – ulotowe, wyładowanie elektryczne, które jest spowodowane przez jonizację
płynu otaczającego przewodnik, które pojawia się, gdy gradient potencjału przekracza pewną wartość, lecz
warunki są niewystarczające do przebicia (nagły przepływ prądu przez izolator) lub łuku (ciągłe
wyładowanie elektryczne).

Opis zjawiska:
Wyładowanie niezupełne jest procesem, w którym prąd zaczyna płynąć w neutralnym płynie, zwykle
powietrzu z elektrody ulotowej podłączonej do wysokiego napięcia. Ruch ładunków jest możliwy dzięki
jonizacji ośrodka, powodującej wytwarzanie plazmy wokół elektrody. Powstające jony unoszą ładunek
elektryczny do obszaru niższego potencjału otaczającego elektrodę zbiorczą lub rekombinują tworząc
ponownie neutralne atomy.
Jeżeli elektroda ulotowa ma bardzo mały promień krzywizny (jest zaostrzona lub ma postać cienkiego
przewodu) wokół niej wytwarza się duży gradient potencjału. W takiej sytuacji może dojść do wyładowania
w postaci iskry lub łuku elektrycznego. Jeżeli napięcie jest na tyle niskie, że nie pozwala na powstanie
kanału plazmy, ale dość wysokie, aby medium uległo częściowej jonizacji, powstaje wyładowanie
koronowe.
Korony mogą być dodatnie i ujemne. Jeżeli elektroda ulotowa jest spolaryzowana dodatnio, wyładowanie
koronowe jest dodatnie, a przy odwrotnej polaryzacji ujemne. Opis zjawisk fizycznych zachodzących w obu
przypadkach różni się. Asymetria wynika z odmiennej natury ujemnych i dodatnich nośników ładunku.
Ujemne nośniki ładunku, czyli elektrony, są bardzo lekkie, natomiast nośniki dodatnie, czyli jony, są
znacznie cięższe. W efekcie drgań termicznych występujących przy normalnym ciśnieniu i temperaturze
elektrony mogą zostać wytrącone ze swoich orbitali (funkcja falowa, dla szczególnego przypadku układu
jednego elektronu znajdującego się na jednej z powłok atomowych – równanie Schrödingera).

Promieniowanie laserowe – nie występuje w sposób naturalny w środowisku. Jest wytwarzane przez
urządzenia zwane laserami. Lasery to generatory promieniowania optycznego od 100 nm do 1 mm.
Wykorzystywane jest w nich zjawisko emisji wymuszonej promieniowania. Podstawą działania lasera jest
emisja wymuszona kwantów energii w ośrodku wzmacniającym (nazywanym również substancją laserującą
lub ośrodkiem optycznie czynnym). Działanie lasera polega na wzbudzeniu ośrodka optycznie czynnego a
następnie wyzwoleniu energii w postaci kwantu promieniowania spójnego. Promieniowanie laserowe
charakteryzuje się wysokim stopniem spójności, monochromatyczności i ukierunkowania a kąt rozbieżności
wiązki zwykle nie przekracza kilku miliradianów.

Autor: Filip Kania 6

Zjawiska termoelektryczne
Zjawisko termoelektryczne – efekt bezpośredniej transformacji napięcia elektrycznego, które występuje
pomiędzy dwoma punktami układu ciał na różnicę temperatur między tymi punktami.
Wykorzystywane jest do ogrzewania, chłodzenia oraz pomiaru temperatury.
Urządzenia, które wykorzystują zjawisko termoelektryczne pozwalają na bardzo precyzyjną kontrolę
temperatury.

Rodzaje zjawisk termoelektrycznych:

-zjawisko Seebecka (powstanie siły termoelektrycznej w zamkniętym obwodzie składającym się z dwóch
różnych metali, jeśli miejsca styku tych metali znajdują się w różnych temperaturach)
-zjawisko Peltiera (występuje podczas, gdy przez miejsce złączenia dwóch różnych metali przepływa prąd
elektryczny, w zależności od kierunku przepływu – złącze nagrzewa się lub oziębia)
-zjawisko Thomsona (nagrzewanie, bądź oziębianie pod wpływem przepływu prądu, występuje także w
jednorodnym przewodniku, którego końce posiadają różne temperatury)

Bibliografia:
1. http://scholaris.pl/zasob/62046 [02.06.2020 r.]
2. http://home.agh.edu.pl/~kakol/efizyka/w37/main37b.html [02.06.2020 r.]
3. https://www.naukowiec.org/wiedza/fizyka/pasma-przewodnictwa_1101.html [02.06.2020 r.]
4. https://pl.wikipedia.org/wiki/Z%C5%82%C4%85cze_p-n [02.06.2020 r.]

Autor: Filip Kania 7