Budowa jądra atomowego

Każdy atom zbudowany jest z jądra oraz z krążących wokół niego elektronów. Jądro atomowe
składa się z dodatnio naładowanych protonów i elektrycznie obojętnych neutronów. Ponieważ masa
elektronu jest ok. 1830 razy mniejsza od masy protonu czy neutronu (Mp=1,0073 u, Mn=1,00866
u), dlatego też jądro skupia niemal całą masę atomu.
Liczba protonów jąder w jądrze i zarazem liczba elektronów na orbicie nazywana jest liczbą
atomową Z. Decyduje ona o własnościach fizycznych i chemicznych pierwiastka.
Suma liczb protonów i neutronów, czyli liczbę nukleonów wyraża liczba masowa jąder.
Atomy tego samego pierwiastka różniące się liczbą masową noszą nazwę izotopów. Natomiast
atomy pierwiastków, których jądra zawierają taką samą liczbę nukleonów, ale różnią się liczbą
atomową nazywa się izobarami.
Izotony natomiast to atomy, których jądra mają taką samą liczbę neutronów, lecz różnią się liczbą
protonów.

Defekt masy

Defekt masy, niedobór masy- różnica pomiędzy masą Z protonów i N neutronów a masą
danego jądra atomowego o liczbie masowej A=N+Z.Brakująca masa odpowiada energii wiązania
uwalnianej w trakcie łączenia się nukleonów w jądro.

Energia wiązania jądra

Energia wiązania jądra atomowego określa energię potrzebną do rozdzielenia jądra atomowego
na protony i neutrony. Energia wiązania jest ważnym kryterium decydującym o trwałości jądra
atomowego.

W związku z równoważnością masy i energii, energię wiązania można obliczyć na podstawie różnicy
między masą jądra a łączną masą tworzących je nukleonów.

Energia wiązania na jeden nukleon w zależności od liczby nukleonów w jądrze

Wykres energii wiązania na nukleon od liczby nukleonów w jądrze, czyli od liczby masowej A, jest
krzywą, która szybko narasta dla małych liczb masowych, a stopniowo opada dla dużych. Wynika
stąd, że dla pierwiastków lekkich (o małej liczbie masowej) syntezie nukleonów jąder towarzyszy
wydzielanie się energii, zaś w przypadku pierwiastków ciężkich (o dużej liczbie masowej)
wydzielanie energii towarzyszy rozszczepianiu, czyli podziałowi jąder. Z tego również powodu jądra
pierwiastków lekkich charakteryzują się dużą trwałością, zaś jądra pierwiastków ciężkich mają
tendencję do rozpadu. Reakcje jądrowe łączenia jąder przeprowadzane tak, aby uzyskać wyraźny
wzrost energii wiązania, mogą być obfitym źródłem energii jądrowej. Reakcje syntezy lekkich jąder
(np. synteza helu). W przypadku reakcji rozpadu lub rozszczepienia energia wiązania jądra musi
być mniejsza niż energia wiązania produktów reakcji (np. rozpad uranu).

Z wykresu wynika również, że największą energię wiązania na nukleon ma jądro atomu żelaza. Jest
to przyczyną względnie dużej obfitości żelaza we Wszechświecie

Wydzielona energia zgodnie z relacją między masą a energią na podstawie wzoru Einsteina wyraża
się wzorem:

Ew=mc2

Rodzaje promieniowania jonizującego

Promieniowanie jonizujące - wszystkie rodzaje promieniowania, które

wywołują jonizację ośrodka materialnego, tj. oderwanie przynajmniej
jednego elektronu od atomu lub cząsteczki albo wybicie go ze struktury krystalicznej.
Za promieniowanie elektromagnetyczne jonizujące uznaje się promieniowanie,
którego fotony mają energię większą od energii fotonów światła widzialnego.

Promieniowanie może jonizować materię dwojako:

 bezpośrednio
 pośrednio

Promieniowanie jonizujące bezpośrednio to strumień cząstek obdarzonych ładunkiem

elektrycznym jonizujących głównie przez oddziaływanie kulombowskie. Może to być m.in.

 promieniowanie alfa (α, jądra helu; ładunek elektryczny +2e)

 promieniowanie beta (β–, β+, elektron i antyelektron, ładunek elektryczny -e, +e,
odpowiednio).

Promieniowanie jonizujące pośrednio to promieniowanie składające się z obiektów nieposiadających

ładunku elektrycznego. Jonizuje ono materię poprzez oddziaływania inne niż kulombowskie, np.

 rozpraszanie komptonowskie
 efekt fotoelektryczny
 kreację par elektron - pozyton

Najważniejsze przykłady: promieniowanie neutronowe (n), promieniowanie

elektromagnetyczne (promieniowanie rentgenowskie (X),promieniowanie gamma (γ); o energiach
wyższych od energii promieniowania ultrafioletowego).

Promieniowanie alfa – promieniowanie jonizujące emitowane przez rozpadające się jądra atomowe,
będące strumieniem cząstek alfa, które są jądrami helu.

Cząstka alfa składa się z dwóch protonów i dwóch neutronów. Ma ładunek dodatni i jest identyczna
z jądrem atomu izotopu 4He, więc często oznacza się ją jako He2+. Nazwa pochodzi
od greckiej litery α.
Cząstki alfa są wytwarzane przez jądra pierwiastków promieniotwórczych, jak uran i rad. Proces ten
określa się jako rozpad alfa. Przykładowa reakcja rozpadu alfa:

Jądro atomowe, które wyemituje cząstkę alfa, po emisji jest zwykle w stanie wzbudzonym, co
powoduje emisję kwantu gamma. W rozpadzie alfa udział biorą oddziaływania silne.
Prędkość cząstek alfa wynosi około 15 tysięcy km/s (dla cząstki o energii 5,5 MeV), masa
spoczynkowa: 4u, a ładunek elektryczny cząstek +2e.

Zastosowanie:

 Większość detektorów dymu zawiera niewielkie ilości wytwarzającego promieniowanie

alfa izotopu promieniotwórczego 241
Am. Jest to bardzo toksyczny materiał, jeżeli zostanie
wchłonięty z powietrzem. Jednak w zamknięciu nie stanowi żadnego zagrożenia. Osoba, która
zetknęła się z materiałem wytwarzającym promieniowanie alfa, powinna poddać
się dekontaminacji.
 Rozpad alfa izotopu plutonu-238 może być źródłem energii dla radioizotopowych generatorów
termoelektrycznych, które stosowane są m.in. w satelitach.

Promieniowanie beta (promieniowanie β) - rodzaj promieniowania jonizującego wysyłanego przez

promieniotwórcze jądra atomowe podczas przemiany jądrowej.

Promieniowanie beta powstaje podczas rozpadu beta, jest

strumieniem elektronów lub pozytonów poruszających się z prędkością zbliżoną do prędkości
światła, jest ono silnie pochłaniane przez materię. Promieniowanie to jest zatrzymywane już
przez miedzianą blachę.

Ładunek elektryczny cząstki jest równy -1 (lub 1 dla pozytonu), masa spoczynkowa jest równa
masie elektronu, czyli 1/1840u.

Przykład przemiany, w której następuje emisja promieniowania beta:

Promieniowanie gamma – wysokoenergetyczna forma promieniowania elektromagnetycznego. Za

promieniowanie gamma uznaje się promieniowanie energii kwantu większej od 50 keV. Zakres ten
częściowo pokrywa się z zakresem promieniowania rentgenowskiego. W wielu publikacjach
rozróżnienie promieniowania gamma oraz promieniowania X opiera się na ich źródłach, a nie na
długości fali. Promieniowanie gamma wytwarzane jest w wyniku przemian jądrowych albo zderzeń
jąder lub cząstek subatomowych, a promieniowanie rentgenowskie – w wyniku
zderzeń elektronów z elektronami powłok wewnętrznych lub ich rozpraszaniu w polu jąder atomu.
Promieniowanie gamma jest promieniowaniem jonizującym i przenikliwym. Promieniowania gamma
oznacza się grecką literą γ, analogicznie do korpuskularnego promieniowania alfa (α) i beta (β).

Zastosowanie:

Promienie gamma mogą służyć do sterylizacji sprzętu medycznego, jak również produktów
spożywczych. W medycynie używa się ich w radioterapii (tzw. bomba kobaltowa) do leczenia raka,
oraz w diagnostyce, np. pozytonowa emisyjna tomografia komputerowa. Ponadto promieniowanie
gamma ma zastosowanie w przemyśle oraz nauce, np. pomiar grubości gorących blach stalowych,
pomiar grubości papieru, wysokości ciekłego szkła w wannach hutniczych, w geologii otworowej
(poszukiwania ropy i gazu ziemnego), w badaniach procesów przemysłowych (np.
przepływu mieszanin wielofazowych, przeróbki rudy miedzi). Promieniowanie γ ma zastosowanie w
badaniach z dziedziny chemii radiacyjnej.

Prawo rozpadu promieniotwórczego

Rozpad promieniotwórczy, to zachodząca samorzutnie przemiana jądrowa: alfa, beta lub gamma w
wyniku której następuje emisja odpowiednio cząstki alfa, elektronu bądź pozytonu lub
promieniowania elektromagnetycznego (fotonu). Samorzutny charakter rozpadów
promieniotwórczych oznacza, że rozpad danego jądra nie jest powodowany żadnymi czynnikami
zewnętrznymi i nie zależy od jego wcześniejszych losów. To, czy w danym momencie czasu nastąpi
rozpad danego jądra możemy opisać jedynie z pomocą pojęć statystycznych określając
prawdopodobieństwo takiego rozpadu.

Rozpady poszczególnych jąder następują niezależnie od siebie. Liczba jąder, które ulegną
rozpadowi w krótkim przedziale czasu proporcjonalna jest do liczby jąder N i do długości przedziału
czasu, dt

gdzie jest współczynnikiem proporcjonalności zwanym stałą rozpadu. Znak minus we wzorze
oznacza, że liczba jąder ulegających rozpadowi , odejmuje się od liczby jąder N. Dzieląc obie
strony tego wzoru przez N uzyskujemy równanie różniczkowe, które można łatwo scałkować

gdzie C jest stałą całkowania. Oznaczając przez N0 liczbę jąder w chwili początkowej tj.

dla t=0 możemy wyznaczyć stałą całkowania: . Liczba jąder, które nie
rozpadły się w czasie t wynosi więc

Liczba jąder, które uległy rozpadowi w czasie t wynosi

Średni czas życia jądra promieniotwórczego równy jest odwrotności stałej rozpadu; .
 Czas połowicznego zaniku

Czas połowicznego zaniku (rozpadu), potocznie czas życia izotopu promieniotwórczego, czas po
jakim aktywność (równoznacznie: ilość jąder) danego izotopu promieniotwórczego (radionuklidu)
spadnie do połowy swej początkowej wartości.

Przyjmuje się z grubsza, że całkowity rozpad danego radionuklidu następuje po czasie równym 5
czasom połowicznego zaniku (tj., gdy aktywność spadnie do poziomu 1/32 aktywności
początkowej).

Czas połowicznego zaniku charakteryzuje dany izotop promieniotwórczy niezależnie od czynników

zewnętrznych (np. temperatura, ciśnienie, postać chemiczna, stan skupienia itp.), oznaczany jest
zazwyczaj T1/2.Rozpad promieniotwórczy charakteryzuje się również poprzez stałą rozpadu λ,
związaną z czasem połowicznego zaniku zależnością

λ = (ln 2 )/ T1/2.

Czas połowicznego zaniku jest pojęciem wykorzystywanym dla każdego rodzaju rozpadu
promieniotwórczego. Oprócz powyżej zdefiniowanego czasu połowicznego zaniku (fizycznego)
wprowadza się czas połowicznego zaniku biologiczny, odpowiadający czasowi, po jakim nastąpi
spadek aktywności danego izotopu promieniotwórczego do połowy wartości wchłoniętej do
organizmu.

Tak zdefiniowany czas połowicznego zaniku jest zawsze mniejszy od czasu fizycznego, ponadto
zależy od wielu czynników i ma charakter przybliżony.

Zmiana natężenia promieniowania po przejściu

przez substancje

Promieniowanie γ lub X (promieniowanie elektromagnetyczne) jest bardzo przenikliwe i może

przedostawać się nawet przez grube warstwy betonu czy stali. Tak więc trudno jest określić jego
zasięg w materii. Dlatego zazwyczaj podaje się grubość warstwy materii, jaka jest potrzebna aby
osłabić np. dwukrotnie natężenie tego promieniowania (tzw. warstwa połówkowa).
Prawo pochłaniania promieniowania gamma

4
 Współczynniki osłabienia

Osłabienie promieniowania-, zjawisko zmniejszania się strumienia cząstek danego

promieniowania przy przenikaniu przez osłonę przed promieniowaniem.

Ilościowo, dla danego materiału osłony, zjawisko opisuje współczynnik osłabienia µ,

zależny ponadto od rodzaju promieniowania i jego energii. µ spełnia równanie

I(x)=Ioe-µx

gdzie Io - padający strumień, x - grubość osłony.

Przy wyrażaniu grubości materiału poprzez ich gęstość powierzchniowa, stosujemy nieco
inaczej zdefiniowany współczynnik osłabienia wiązki, zwany masowym współczynnikom
osłabienia

gdzie mA jest masą cząstek materiału ośrodka. Zgodnie z tą definicją, wymiar masowego
współczynnika osłabienia jest odwrotnością wymiaru gęstości powierzchniowej, tj. cm2/g.
Prawo osłabienia wiązki z użyciem masowego współczynnika osłabienia zapisujemy

zamieniając we wzorze wyrażenie wyrażeniem .

Wielkością charakteryzującą również osłabienie wiązki w materiałach jest średnia droga

swobodna, .

W zależności od sposobu zdefiniowania współczynnika osłabienia wiązki, średnia droga

swobodna wyrażana może być w cm lub w g /cm2, a prawo osłabienia z użyciem średniej

drogi swobodnej określamy zamieniając np. wyrażenie we wzorze

wyrażeniem , gdzie wyrażone jest w cm. Zauważmy, że kiedy grubość

warstwy materiału równa jest wartości średniej drogi swobodnej, to liczba cząstek
przechodzących przez tę warstwę w stosunku do liczby cząstek padających będzie

Inaczej mówiąc, prawdopodobieństwo przejścia przez cząstkę drogi równej średniej drodze
swobodnej wynosi około 1/3, co warto zapamiętać.

Aktywność źródła promieniowania

 Średnia liczba jąder izotopu promieniotwórczego rozpadająca się w danym przedziale
czasu jest proporcjonalna do ogólnej liczby tych jąder w preparacie promieniotwórczym
i nosi nazwę aktywności źródła. Jest to wielkość charakteryzująca izotop
promieniotwórczy.
Aktywność wyraża się w bekerelach (Bq).

Jednostka dawki promieniowania

Zmiany jakie wywołuje promieniowanie jonizujące w tkankach biologicznych
uzależnione jest w głównej mierze od ilości energii, która zostanie w tej tkance
zaabsorbowana. Tak się bowiem dzieje, że promieniowanie jonizujące przechodząc
przez ciało człowieka deponuje w nim swoją energię. Ilość tej energii określa wielkość
zwana dawką pochłoniętą. Jest to energia zdeponowana w danej masie ciała. Jednostką
dawki pochłoniętej jest 1 grej [Gy]. 1 grej jest to dawka odpowiadająca pochłonięciu w
1 kilogramie materii energii padającego promieniowania, o wartości 1 dżula.

Jednostka równoważnika dawki

Dawka pochłonięta nie dostarcza jednak całej informacji na temat wpływu danego
promieniowania na tkankę ludzką. Dlatego konieczne stało się uwzględnienie także rodzaju
promieniowania oraz rodzaju narażonej na to promieniowanie tkanki.
Dlatego tez w ochronie radiologiczne wprowadza się dodatkowe wielkości. Są to:

 równoważnik dawki - bierze pod uwagę także rodzaj promieniowania

 efektywny równoważnik dawki - uwzględnia rodzaj tkanki.

Obie wielkości wyrażają się w jednostkach zwanych siwertami (Sv).

Biologiczne skutki działania promieniowania

jonizującego

Promieniowanie jonizujące wywołuje skutki na poziomie molekularnym w komórkach i organellach.

Wrażliwość komórek na promieniowani zależy od wielu czynników, m.in. od fazy cyklu
komórkowego, w której się znajdują w momencie ekspozycji na promieniowanie. Przyjmuje się, że
wrażliwość komórek na promieniowanie jest proporcjonalna do ich aktywności proliferacyjnej.
Zmiany, jakie mogą być indukowane w komórkach:
- upośledzenie wielu funkcji komórki
- natychmiastową śmierć po napromienieniu lub śmierć po kilku podziałach.
- różnego rodzaju mutacje
- zahamowanie zdolności podziałów
Istnieje również zgodność co do tego, że pierwotne uszkodzenia popromienne dotyczą przede
wszystkim DNA komórki oraz błon biologicznych.
Cząsteczki DNA mogą być one uszkadzane bezpośrednio lub pośrednio. Uszkadzanie pośrednie
związane jest z oddziaływaniem wolnych rodników oraz nadtlenków. Oczywiście uszkodzeniu mogą
ulegać także inne molekuły, chociażby proteiny.
 Zjawiska związane z oddziaływaniem promieniowania
jonizującego z materią

a) Zjawisko fotoelektryczne

Kwant energii dawany jest elektronowi w materii, a ta energia dodatkowa elektronu jest potrzebna

do pokonania bariery potencjału w niej i stworzenia energii kinetycznej elektronu w elektronie, co

możemy przedstawić wzorem:

Przekrój czynny w tym zjawisku jest określany w zależności od częstotliwości padającego na

elektron fotonu:

przy którym wykładniki h i k zależą od energii kwantu γ i zmieniają się od wartości h=4,0 i k=3,5

dla niskich energii w porównaniu z energią spoczynkową elektronu do wartości h=4,6 i k=1 dla

energii bardzo wysokich w porównaniu z masa spoczynkową elektronu

b) Zjawisko Comptona

Przedstawmy sobie foton o częstotliwości ω, który zderza się ze spoczywającym elektronem, w

wyniku której ten foton zostaje rozproszony pod pewnym kątem względem pierwotnego biegu

kierunku fotonu przez zderzeniem pod kątem θ, a elektron też zostaje rozproszony pod kątem

φ względem pierwotnego kierunku biegu naszego fotonu. Energia fotonów γ przedstawiamy

wzorem , a także jego pęd , wtedy z prawa zachowania energii i pędu

otrzymujemy:

c) Zjawisko tworzenia par elektronów

Kwant może być zamieniony w w parę elektron-pozyton, wtedy, gdy jego energia jest

większa niż podwojona energia spoczynkowa energia spoczynkowa e1lektronu, czyli .

Ponieważ do tworzenia pary elektron pozyton z jednego fotonu γ potrzebne jest spełnienie

zasady zachowania energii i pędu, to w tym pierwszym zachowanie tejże wielkości jest

spełnione natychmiastowe, a w tym drugim spełnienie zasady zachowania pędu jk1est

spełnienie przy obecności innego jądra lub elektronu, w tym drugim energia fotonu musi

być olbrzymia by była spełniona zasada zachowania pędu. Elektrony po stworzeniu pary

elektron-pozyton mają energię:

 SPRAWOZDANIE

Ćwiczenie 2

Temat M2

„Promieniowanie jonizujące. Wyznaczanie liniowego i masowego współczynnika pochłaniania

promieniowania gamma dla różnych materiałów”

Mateusz Czerwiński

Robert Choszcz

Ratownictwo Medyczne rok I

Cel ćwiczenia: