!

Co to promieniowanie, promieniowanie jonizujące, jonizacja

Nukleony – wspólna nazwa protonów i neutronów, czyli podstawowych cząstek tworzących jądro atomu.

Neutrino – cząstka elementarna należąca do leptonów. Jego masa jest zerowa, ładunek jest zerowy. Jest
posiadającym masę spoczynkową fermionem o spinie równym ½ i zerowym ładunku elektrycznym[1].
Powstają w reakcjach rozpadu β+
Antyneutrino – antycząstka względem neutrino. Jego masa jest zerowa, ładunek zerowy. Powstaje w
reakcji rozpadu przemiany β-
Pozyton, antyelektron – grupa leptonów. Masa równa masie elektronu. Przemiana β+

Naturalne przemiany jądrowe : α,β, γ .

−¿¿
 Przemiana β - emisja elektronu pochodzącego z rozpadu neutronu w jądrze, w wyniku
przemiany powstaje elektron, proton i antyneutrino (antycząstka neutriny, nie posiadają
ładunku, elektrycznie obojętne, grupa leptonów).
Ulegają jej jądra, w których jest więcej neutronów niż protonów.
1 1 0
0 n → + 1 p + −1β + v
A A 0
Z X → Z +1 X +−1 β
Przykład samorzutnej przemiany :
131 131 0
53 I→ 54 Xe + −1e
+¿¿
 Przemiana β - emisja pozytonu pochodzącego z rozpadu protonu w jądrze - w wyniku
+¿¿
przemiany powstaje neutron, pozyton e (antycząstka elektronu, ma masę elektronu, ale
ładunek dodatni, grupa leptonów),neutrino(ma zerowy ładunek elektryczny ).
Ulegają jej jądra, w których jest więcej protonów niż neutronów.
A A 0
Z X → Z−1 X + +1 β
Przykład samorzutnej przemiany :
11 11 0
6 C → 5B + +1e

Pozyton pochodzi z rozpadu protonu w jądrze :

1 1 0
+1 p → 0n + +1 β + v
Reguła Soddyego-Fajensa:
−¿¿
Przemianie β towarzyszy przesunięcie położenia pierwiastka macierzystego o 1 miejsce na prawo
+¿¿
w ukł.okresowym, natomiast przemianie β o 1 na lewo.
  Przemiana α – samorzutne przemiany jądrowe polega na wysyłaniu cząstki α ,czyli jąder He
pochodzącego z jąder pierwiastków ulegających przemianie, Z > 83
A A− 4 4
Z X → Z−2 X + 2α

Prawo przesunięcia – Reguła Soddyego-Fajansa. – powstaje izotop o liczbie masowej o 4

miejszej i o liczbie atomowej mniejszej o dwa (przesunięcie w układzie okresowym o dwa
miejsca w lewo)

 Rozpad γ

Jest to promieniowanie elektromagnetyczne ( falowe) o bardzo małej λ (0,03-300)pm , a więc

wysokoenergetyczne, pochodzące z jądra atomu.
Przejście γ jest to przejście jądra atomowego ze stanu wzbudzonego (metastabilnego) do
podstawowego, połączone z oddaniem nadmiaru energii.

Promieniowanie X – uzyskuje się przez wyhamowanie rozpędzonych elektronów na materiale o

dużej liczbie atomowej (promieniowanie hamowania). Wybite elektrony pochodzące z dolnych
powłok elektronowych pozostawiają je pustymi do czasu aż elektron z wyższej powłoki go nie
zapełni. Elektron przechodząc z wyższego stanu emituje kwant promieniowania rentgenowskiego –
następuje emisja charakterystycznego promieniowania X.
Powstaje tez w wyniki wychwytu elektronu, jądro przechwytuje elektron, który jest na powłoce K, w
wyniki czego powstaje wolne miejsce, na które spadają elektrony z wyższych powłok i następuje
emisja kwantu X.
Zachodzą zjawiska: fotoelektryczne (absorpcja fotonu), rozpraszanie Comptona (rozproszenie
fotonów), tworzenia par elektronowych (powstaje elektron i pozyton). Promieniowanie X powstaje też
w wyniku wychwytu elektronu

! Promieniowanie – przenoszenie energii na odległość, emitowanie energii. Strumień cząstek (lub fal
elektromagnetycznych). Dzielimy na promieniowanie:

a ) Korpuskularne (strumień cząstek), w wyniku promieniowania powstają cząstki elementarne (alfa,

beta – promieniowanie jonizujące)

 α to strumień jąder helu, krótkozasięgowe (kilka cm), silnie jonizujące, po rozpadzie pojawia
się rozpad γ
 β strumień elektronów β- lub pozytonów β-, neutronowe to strumień neutronów,
krótkozasięgowe (kilkadziesiąt cm), słabo przenikliwe, skutek oddziaływania podobny do
promieniowania γ
 promieniowanie neutronowe – strumień obojętnych elektrycznie neutronów (wnętrze reaktorów
jądrowych – energetyka jądrowa – emisja 2-3 neutronów, bardzo przenikliwe)
 promieniowanie protonowe
 promieniowanie jonowe
 promieniowanie mionowe
 promieniowanie neutrinowe

b) Falowe (elektromagnetyczne) – składa się z fotonów, każdy niesie kwant energii. Im krótsza fala
tym większa energia. E = hv (v=c/ λ). Promieniowanie X i γ. Różnią się długością fali lub częstotliwością
i energią
  promieniowanie X (rentgenowskie) – przeskok elektronu na powłoce atomowej – promieniowanie
atomowe. Typy promieniowania X w zależności od długości fali:
 twarde 5 – 100 pm
 miękkie 0.1 – 10 nm
 promieniowanie γ – przeskok nukleonów wewnątrz jądra – promieniowanie jądrowe (większa
energia od promieniowania X)

c) Jonizujące/niejonizujące

Czy promieniowanie X i γ i neutony podlegają siłą kolumbowskim? - Nie, bo nie ma ładunku elektycznego.

A
Z X (A – liczba masowa (p+n - liczba nukleonów) , Z – liczba atomowa (p - liczba protonów /elektronów), X –
symbol pierwiastka)
16 16
Izotopy- ten sam pierwiastek ,ta sama liczba Z różni się liczbą neutronów ,np. 8O8 i 8O10
36 36
Izobary- ta sama liczba A, różna liczba Z ,np. 16S 20 i 18 Ar 20
37 38
Izotony- różnią się liczbą A i Z - jednakowa ilość neutronów n, np.17Cl20 i 18 Ar 20

Nuklid-zbiór atomów o jednakowym składzie jądra. Jądro atomowe o znanej liczbie neuklonów (p+n).

Izomery jądrowe – nuklidy o identycznych liczbach masowych i ładunkach, ale różnych stanach
wzbudzenia (energia). Jądra w stanie wzbudzonym zdolne do przechowywania energii przez długi
okres (kilka godzin, kilka tygodni), pobudzone stany izotopu

Zapis radionuklidów :
1.Cs-137

2.137
❑ Cs

137
3. 55 Cs

Stan wzbudzony atomu – atom ma większą energię niż w stanie podstawowym. Elektron zostanie
przeniesiony na wyższą orbitę, wyższy poziom energetyczny

Stan wzbudzony jądra – jądro posiada nadmiar energii w odniesieniu do swojego stanu podstawowego

Źródło

 Izotopy :
-sztuczne –otrzymane przez człowieka na drodze przemian promieniotwórczych w reaktorach
jądrowych
-naturalne – występujące w przyrodzie. Pierwiastki występują naturalnie zwykle jako mieszanina
izotopów. Jest to główna przyczyna, obok deficytu masy, która sprawia, że masy atomowe nie są
liczbami całkowitymi.
Ze względu na stabilność, dzieli się na:
-trwałe – nie ulegają samorzutnej przemianie na izotopy tego samego lub innych pierwiastków , jest
ich 259
-nietrwałe, zwane promieniotwórczymi – ulegają samorzutnej przemianie na inne izotopy, zazwyczaj
innego pierwiastka , około 2000. Ulegają przemianom
Promieniowanie – przesyłanie/wysyłanie energii na odległość, emitowanie energii
Stan wzbudzony atomu – stan o podwyższonej energii, większa energia niż w stanie podstawowym.
Elektron zostaje przeniesiony na wyższą powłokę i zwiększa się jego poziom energetyczny.

Źródła promieniowania: naturalne (wewnątrz jądra i poza), sztuczne (wytworzone w urządzeniu)

Promieniotwórczość (radioaktywność) – rozpad jąder/nuklidów, niektórych izotopów, którym

towarzyszy wysyłanie energii w postaci promieniowania alfa, beta, gamma.

! Jonizacja – odrywanie elektronów z atomów wskutek czego w miejsce elektrycznie obojętnych

atomów powstają pary jonów: dodatnie i ujemne elektrony
jonizacja bezpośrednia – bezpośrednio zachodzi w wyniku zderzeń z atomami ośrodka
jonizacja pośrednia – zachodzi za pośrednictwem innych cząstek
! Promieniowanie jonizujące - promieniowanie, które wywołują jonizację ośrodka materialnego, tj.
oderwanie elektronu od atomu lub cząsteczki (charakter promieniowania atomowego) lub w obrębie
jądra atomowego (charakter promieniowania jądrowego). Powstają pary jonów. Następuje rozerwanie
wiązania chemicznego.

Defekt masy :
Δm = Σm – M
Różnica między obliczoną poprzez sumowanie mas cząstek Σm ,a masą nuklidu M wyznaczoną
doświadczalnie nosi nazwę defektu masy.
Masa jądra jest nieco mniejsza od sumy mas tworzących go nukleonów, bo w trakcie tworzenia jądra z
pojedynczych nukleonów wydziela się znana ilość energii powodując równoważny ubytek masy
(E =mc 2)
Iloczyn niedoboru masy i kwadratu prędkości światła w próżni jest równy energii wiązania jądra :
ΔE= Δm· c 2

Miarą trwałości jądra jest wartość energii wydzielonej podczas jego hipotetycznej syntezy z
elementów składowych tj.protonów i neutronów.

Energia wiązania – energia potrzebna do rozdzielenia układu na protony i neutrony.

Co charakteryzuje siły jądrowe – siły, które wiążą protony i neutrony.

im większy defekt masy, im większa energia wiązania nukleonów w jądrze tym bardziej stabilne jest
jądro atomowe

stosunek liczby protonów do neutronów, trwałe izotopy lekkich pierwiastków mają takie same lub
niewiele różniące się liczby neutronów i protonów N:Z około 1
9
Najtrwalsze jądra mają T 1 =10 lat
2
209
Liczba trwałych nuklidów : 272 , najcięższy trwały nuklid : bizmut 83 Bi .
Jądra z Z > 83 nie są już trwałe - mają tylko izotopy promieniotwórcze .

! Anihilacja, neutrino i antyneutrino, pozytonu i elektronu, działanie na siebie cząstki i antycząstki.

Podczas oddziaływania cząstek β+ z materią zachodzi dodatkowo jeszcze jedno zjawisko: pozyton,
który utraci swą początkową energię kinetyczną, podlega działaniu sił przyciągania elektrostatycznego
zbliża się do elektronu. Masa spoczynkowa podlega zamianie na dwa fotony. Utrata całkowitej masy
materii, masa zamieniona na energie.

! Szeregi promieniotwórcze – 4 szeregi :

Izotop powstały w wyniku rozpadu prom. w wielu przypadkach jest również promieniotwórczy.
Powstają przez rozpad α lub β.
O tym ,do którego szeregu promieniotwórczego przynależy nuklid decyduje liczba masowa A.
1.Uranowo-radowy ( wzór szeregu : 4n+2) : zaczyna się od 238 206
❑ U , kończy na ❑ Pb (powstają Ra-226
i Rn-222)
2.Torowy (4n+0) : zaczyna 232 208
❑Th , kończy ❑ Pb (powstają Ra-224, Rn-220)
3.Uranowo-aktynowy (4n+3) : zaczyna 235 207
❑ U , kończy na ❑ Pb (Ra-223, Rn-219)
4.Neptunowy : zaczyna 237 209
❑ Np, kończy na ❑ Bi
W środowisku naturalnym : uranowy-radowy, torowy, uranowo-aktynowy .

Prawo rozpadu promieniotwórczego:

Rozpad promieniotwórczy jest to zachodząca samorzutnie przemiana jądrowa alfa, beta, gamma, w
wyniku której następuje emisja odpowiednio cząstki alfa, elektronu bądź pozytonu lub
promieniowania elektromagnetycznego (fotonu).

Rozpad poszczególnych jąder następuje niezależnie od siebie

Liczba jąder, które nie ulegną rozpadowi dN w krótkim przedziale czasu dt, jest proporcjonalna do
liczby jąder N i długości przedziału czasu dt

dN =−λNdt
gdzie stała rozpadu  oznacza prawdopodobieństwo rozpadu wybranego jądra atomu w czasie jednej
sekundy [] = [1/s]

dN
=−λ ∙ dt ⇒ lnN =−λ ∙ t+ stała
N
− λt − λt
N ( t ) =stała ∙ e ⇒ N ( t )=N 0 ∙ e

ln 2 0,693
λ= =
Γ 1/ 2 λ

ln2
Γ 1 /2=
λ
aktywność próbki A – liczba rozpadów danej próbce zachodząca w czasie 1s
− λt −λt
A=λ ∙ N ⇒ A=λ ∙ N 0 ∙ e ⇒ A ( t )= A0 ∙ e

jednostki aktywności: bekerel -> [1/s] = [Bq] lub kiur 1Ci = 37GBq

ZADANIE 1. Ile atomów znajduje się w 1,00 litrze wody?

liczba NA = 6,022 ×1023 M H2O = 18,02 g/cm3 g = 1,00 g/cm 3 = 1000 g/dm3

1 dm3 wody => mH2O = 1000 g

1000 g
55,49 mol
n= g
18,02
mol
H2O to 3 atomy, k = 3
nat = k × n × NA = 3 × 55,49 × 6,022 × 1023 = 1,00 × 1026 atomów w 1 litrze wody

ZADANIE 2 Okres połowicznego zaniku izotopu C-14 wynosi 5730 lat = 1,807 × 1011 sekund . Oblicz,
ile atomów C-14 znajduje się w źródle promieniotwórczym o aktywności 2,53 Bq

A × Γ 1 /2 2,53× 1,807 ×1011

A=λ ∙ N => N = A/ λ = = =6,60 ×1011 [atomów]
ln 2 0,683
ln2
Γ 1 /2=
λ
ZADANIE 3 Emisja izotopu Cs – 137 w wyniku awarii w Czarnobylu wynosi 35,6 PBq. Oblicz uwolnioną
masę tego izotopu.

liczba NA = 6,022 ×1023 Γ 1 =30,07 lat =948287520 s M = 137,91 g/mol

2

A = 35,6 PBq = 35,6 ×1015 Bq

A × Γ 1 /2
N = A/ λ = = 4,871 ×1025 [jąder atomów]
ln 2
N
m=n×M= × M =11,1 kg
NA

lub 6,022 ×1023 --- 137,91 g/mol

4,871 ×1025 ---- x  x = 11,2 kg

Zasada bezpiecznej pracy ze źródłami promieniowania jonizującego:

 Zasada OR (Ochrony Radiologicznej)

 Zasada ALARA (As Low Reasonably Achievable) tak małe dawki jak to realnie możliwe
 stosowanie osłon (grubość, materiał), przestrzeganie czasu pracy, dobra praktyka
laboratoryjna, stosowanie dozymetrów, użytkowanie źródeł promieniowania zgodnie z
instrukcją

Dawka pochłonięta:

Energia promieniowania jonizującego przekazana materii w elemencie objętości podzielona przez

masę tego elementu, wyrażona jest wzorem:

dEśr
D=
dm

gdzie dEśr – średnia wartość przekazanej energii, dm – masa materii zawarta w elemencie objętości

Dawka pochłonięta oznacza dawkę uśrednioną w tkance lub narządzie. Jednostka miary dawki
pochłoniętej [Gy] grej. (1Gy = 100 rad) 1J/kg !

Moc dawki pochłoniętej:

Przyrost tej dawki w jednostce czasu, jednostka: Gy/rok, mGy/h

dD
Ḋ=
dt

Dawka równoważna:

Dawka pochłonięta w tkance lub narządzie T, ważona dla rodzaju i energii promieniowania
jonizującego R, wyrażona wzorem:

H T =∑ w R ۰ DT ,R
R

gdzie DT,R - dawka pochłonięta od promieniowania jonizującego R, uśredniona w tkance lub narządzie
T ; wR – czynnik wagowy promieniowania (ważne!)

jednostka miary 1 siwert (Sv) (1Sv = 100 rem)

Dawka skuteczna (efektywna):

suma ważonych dawek równoważnych od zewnętrznego i wewnętrznego napromieniowania tkanek i

narządów wyrażona wzorem [siwert]:

E=∑ w T ۰H T =∑ wT ∑ w R ۰ DT , R
T T R

gdzie DT,R – dawka pochłonięta od promieniowania jonizującego R, uśredniona w tkance lub narządzie
T ; wr – czynnik wagowy promieniowania jonizującego R ; wT – czynnik wagowy tkanki lub narządu T

Najbardziej narażone na promieniowanie są gonady, najmniej powierzchnia kości i skóry

! Dawki LD50/30 [Sv] – dawka w wyniku, której 50% populacji ginie w ciągu 30 dni. Im bardziej
zaawansowany organizm tym jest bardziej narażony na promieniowanie jonizujące.

Dawka od promieniowania gamma

Dawka pochłonięta w powietrzu [Gy], [cGy] :

ᴦ r ۰ A ۰t
D= 2
k۰I ¿
¿
moc dawki pochłoniętej (zmiana dawko pochłoniętej w czasie) [Gy/rok], [cGy/rok] :

ᴦr۰ A
Ḋ= 2
k۰I ¿
¿
gdzie:
ᴦ r– stała charakterystyczna dla danego izotopu równoważna wartość stałej ekspozycyjnej (wielkość

odczytywana z tablic)
[ cGy ۰ m 2
h ۰ GBq ]
A – aktywność źródła [GBq]

t – czas narażenia [h]

l – odległość od źródła (źródło punktowe) [[m]

k – krotność osłabienia osłony

Dawce pochłoniętej w powietrzu 0.087 cGy odpowiada równoważnik dawki 1 mSv, czyli 1 cGy =
11,5 mSv

365 dni = 52 tyg  1 cGy = 11,5 × 52 tyg [mSv/rok]

Dawka graniczna – największa dawka promieniowania jonizującego, w odniesieniu do ustawy dla

poszczególnych grup osób, jakiej nie można przekroczyć, poza przypadkami, które są przewidziane w
ustawie

Dawka graniczna dla osób zatrudnionych w warunkach narażenia na promieniowanie jonizujące, w

ciągu roku kalendarzowego: 20 mSv – całe ciało, 150 mSv – soczewki oczu, 500 mSv – dla skóry, ręce,
sztopy, podudzia

Dawka graniczna jako dawka skuteczna (efektywna) – branie pod uwagę czynnik wagowy i czynnik
narażenia na tkankę i organ.

! Kat A – pracownicy  20 mSv/rok = 0,4 mSv/tyg

! Kat B – uczniowie, studenty, wiek 16-18 lat  6 mSv/rok = 0,12 mSv/tyg

Osoby z ogółu ludności  1 mSv/rok = 0,02 mSv/tyg (dawki promieniowania sztuczne, nie kosmiczne
xd)

Strefa ograniczonego czasu przebywania – obszar wokół źródła promieniowania, w którym ze

względu na naranienie ludzi, czas przebywania jest krótszy niż normalny czas pracy (40h). Wyznacza
się ją jeżeli istnieje możliwość przekroczenia 0,4 mSv/tyg

Strefa awaryjna – obszar wokół źródła promieniowania, w którym w wyniku awarii nastąpiło
przekroczenie mocy dawki 100 uSv/h lub/i występują usuwalne skażenie alfa/beta
promieniotwórczych. Promień strefy awaryjnej nie może być mniejszy niż 3 metry.

ZADANIE 5 W pracowni izotopowej znajduje się źródło promieniowania gamma, Co-60, o aktywności
2 GBq. Pracowanie oddziela od sąsiedniego pomieszczenia betonowa ściana o grubości 50 cm. Źródło
jest oddalone od ściany o odległości 20 cm. Czas pracy pracownika wynosi 20 h/tyg., 40 h/tyg. Na
podstawie obliczeń uzasadnić, czy pracownik może przebywać wg podanych założeń.
Założenia i dane: krotność osłabienia osłony wynosi k = 100, liczba dni w roku 365 dni (52 tyg),

ᴦ r=0,031 [ cGy ۰ m2
h۰ GBq ]
, 1 cGy = 11,5 mSv

Odległości 20 cm + 50 cm = 70 cm = 0,7 m

Dla 20 godzin:

ᴦr ۰ A ۰ t
D=
[ ]
2
cGy ۰ m
0,031 ×2 [ GBq ] × 20[h]
k۰I =
2 h ۰GBq
=0,02531 [ cGy ] ¿
¿ 100 × 0,72 [m2]

0,02531 ×11,5[mSv ]× 52[tyg ] = 15,14 [mSv/rok]

MOŻE HAROWAĆ

Dla 40 godzin:

ᴦ r ۰ A ۰t
¿

k ۰I 2=
0,031 [ cGy ۰ m2
h ۰GBq ]
×2 [ GBq ] × 40[h]
=… [ cGy ] ¿
¿ 100 ×0,7 2 [m2 ]

… ×11,5 [mSv ]×52[tyg ] = 30,26 [mSv/rok] > 20 mSv/rok dla pracownika kat. A

NIE MOŻE

RADIOBIOLOGIA – biologiczny wpływ promieniowania jonizującego na organizmy żywe

Fazy działania promieniowania jonizującego na organizm

Faza fizyczna Przekazywanie, w procesach jonizacji i wzbudzenia, energii cząstek lub

fotonów promieniowania jonizującego cząsteczek chemicznych składników
organizmu. Czas trwania fazy 10-16 do 10-15 s

Faza fizykochemiczna Przemiany powstałych wcześniej zjonizowanych i wzbudzonych cząsteczek

w wolne rodniki. Czas trwania 10-12 s

Faza chemiczna Dyfuzja i wtórne reakcje rodników powodujące skutki chemiczne w postaci
różnych trwałych uszkodzeń biologicznych ważnych składników komórki.
Zmiany na poziomie komórkowym, tkankowym i ogólnoustrojowym.
Popromienne uszkodzenia komórkowe DNA.

Faza biologiczna Czas trwania zależy od organizmu (kilka minut do kilku lat) i zależy od dawki
pochłoniętej. Zależy od wrażliwości na promieniowanie komórek, tkanek i
 układów. Np. promieniowanie α ma najkrótszy zasięg, ale powoduje
największe spustoszenie.

Efekty działania promieniowania Uszkodzenia DNA

Poziom Uszkodzenia Zderzenie cząstki promieniowania z nicią DNA. Może być Proporcje między
molekularny pośrednie uszkodzenie jednej nici lub dwóch helis DNA. pośrednim a
bezpośrednim efektem
1) cząstki promieniowania jonizują wodę: zależą od rodzaju
H2O  H2O+ + e- promieniowania.
2) Zjonizowana woda może połączyć się z
elektronem, tworząc wzbudzoną wodę: Gdy mamy
H2O+ + e-  H2O* promieniowanie X (mała
3) Na wskutek rozpadu wzbudzonej wody powstają gęstość jonizacji)
produkty, które silnie reagują ze zw. uszkodzenia w 70-90%
chemicznymi wchodzące w skład komórek  pośrednie
organizmu:
H2O*  H ۰ + OH ۰ Gdy mamy dużą gęstość
jonizacji, neutrony,
Efekt tlenowy protony i cząstki α
uszkodzenia 90% 
1) tlen reaguje z powstałym rodnikiem wodoru co bezpośredni
powoduje powstanie niestabilnego rodnika
wodorotlenkowego:
H ۰ + O2  HO2 ۰
2) Reagując z rodnikiem tworzy nadtlenek wodoru,
który powoduje uszkodzenia DNA
2 HO2 ۰  H2O2 + O2 ; HO2 ۰ + H ۰  H2O2

Uszkodzenia Oddziaływanie produktów radiolizy wody (wolne rodniki)

bezpośrednie znajdującej się w jądrze komórkowym DNA, czyli

Występująca w organizmie (w komórce) woda ulega

procesowi radiolizy, w wyniki czego tworzą się rodniki
(wodorowy i wodorotlenowy) i one atakują nić DNA

Poziom komórki Śmierć Śmierć komórki związana z przejściem przez mitozę

mitotyczna (podziały komórkowe), przyczyną jest zaburzenie
morfologii chromosomów (aberracje chromosomowe).

Powstałe zlepy chromosomów nie zostają wcielone do

jądra komórek potomnych, ale zostają w cytoplazmie
 tworząc mikrojądra.

Podczas kolejnej mitozy ma miejsce ich utraty, ubytek

informacji genetycznej, co powoduje śmierć komórki.

Dopóki komórka nie podzieli się, aberracje

chromosomowe pozostają w stanie utajonym

Śmierć Następuje w dowolnej części cyklu komórkowego i

interfazalna zachodzi w ciągu kilku do kilkudziesięciu godzin po
napromienieniu. Dwa rodzaje śmierci interfazalnej:
apoptotyczna i nekrotyczna (poważne uszkodzenia)

Śmierć
apoptotyczna

Śmierć
nekrotyczna

Poziom Efekty Związane z działaniem dużej dawki promieniowania i po Zależy od dawki i mocy
organizmu deterministyczne krótkim czasie ma miejsce choroba i jesteśmy pewni, że dawki promieniowania
to wina promieniowania jonizującego

Efekty Niewielkie dawki promieniowania. Pojawia się po fazie

stochastyczne utajenia (nawet po kilkunastu latach). Np. nowotwory –
promieniowanie mogło być przyczyną, jest jakieś
prawdopodobieństwo.

Wczesne i późne
skutki
napromienienia

Wrażliwość komórek ludzkich na promieniowanie jonizujące: limfocyty, erytrocyty, granulocyty,

nabłonki, naskórek…

Różnice pomiędzy spontanicznymi i popromiennymi uszkodzeniami DNA

Spontaniczne Popromienne

„Są wtedy gdy na komórkę nie działają czynniki,
które odbiegają od normy – są to uszkodzenia
normalne. Mają miejsca anomalnie i mają
miejsca uszkodzenia w komórce”
Madzia Coelho
Występują w postaci skupisk składających się z
kilku blisko leżących pęknięć jednej lub obu nici
DNA oraz uszkodzonych zasad. Złożone
uszkodzenia są miejscami lokalnie wielokrotnie
uszkodzonymi, są spowodowane atakami dużej
liczby rodników
Pojawiają się na skutek procesów
metabolicznych komórki oraz stresu
oksydacyjnego. Komórki radzą sobie z tymi
uszkodzeniami, bo są pojedyncze i pojawiają się
w dużych odległościach

Mechanizmy obrony organizmu przed skutkami działania promieniowania:

 eliminacja wolnych rodników, zwłaszcza reaktywnych form tlenu

 enzymatyczna naprawa DNA
 kontrola cyklu komórkowego
 apoptoza (genetycznie zaprogramowana śmierć komórki)
 niszczenie komórek nowotworowych (przez limfocyty NK)

Rodzaje układów naprawczych uszkodzenia DNA

Układy konstytucyjne Układy indukowane w warunkach stresu

Działają bezustannie Uruchamiane przez zwiększoną liczbę uszkodzeń

DNA na jednostkę czasu. Szybka naprawa,
obarczona dużym błędem

Naprawa uszkodzeń DNA

 Pęknięcia pojedyncze nici DNA oraz zasad – szybko i precyzyjnie

 Pęknięcia obu nici – trudniejsze, precyzyjność zależy od fazy cyklu komórkowego, w której to
pęknięcie nastąpiło

Komórki niezdolne do naprawy uszkodzeń DNA są bardziej wrażliwe na działanie czynników

fizycznych i chemicznych, które uszkadzają cząsteczkę DNA

BRAK NAPRAWY BŁĘDNA NAPRAWA

Skutkuje śmiercią mitotyczną komórki Powoduje mutacje, które mogą
powodować nowotwór

Skutki działania promieniowania na poziomie tkankowym i narządowym:

 przyspieszone starzenie, agregacja kolagenu

 powstawanie ognisk nowotworowych
 zaćma
 zmniejszenie się ilości komórek funkcjonalnych w tkankach i narządach

Skutki działania promieniowania na poziomie organizmu:

  symptomy i objawy kliniczne
 obniżona zdolność do regeneracji
 bla, bla, bla…..

Od czego zależy rodzaj i czas wystąpienia skutków działania promieniowania na organizm:

 dawka promieniowania
 moc dawki
 rozmiar napromieniowanego obszaru ciała
 rodzaj i energia promieniowania
 wiek osoby, predyspozycje genetyczne, wrażliwość tkanek i organów…

Rodzaje skutków działania promieniowania na organizm

Skutki somatyczne Skutki dziedziczne + coś o zarodkach i

płodach
Skutki działania promieniowania występujące u Skutki działania promieniowania
osób napromieniowanych, np.: występujące u potomstwa osób Dziedziczone
napromieniowanych mutacje genowe w
 ostry zespół popromienny (zespół kom. rozrodczych
szpiku kostnego, żołądkowo-jelitowego) rodziców, defekty.
1) faza zapowiadająca chorobę (nudności,
wymioty, ból i zawroty głowy)
2) faza utajenia (po czasie pojawiają się
objawy, stopniowe wymieranie starych
komórek i zakłócenie w zastępowaniu
ich przez komórki młode)
3) faza ostrej choroby (wymarcie starych
komórek i brak nowych)
4) faza powrotu do zdrowia lub śmierć
 zespół skórny,
 czasowa lub trwała bezpłodność,
 nowotwory

Rodzaje pracowni

Pracowania izotopowa – pomieszczenie lub zespół pomieszczeń przeznaczonych do pracy z

otwartymi lub zamkniętymi źródłami promieniowania oraz urządzeniami zawierającymi
zamknięte źródła promieniowania

Z izotopowymi źródłami promieniowania Z nieizotopowymi źródłami promieniowania

jonizującego jonizującego

Klasy Z (narażenie zewnętrzne) – zamknięte ! Akceleratorowe (narażenie zewnętrzne) –

zespół pomieszczeń z zainstalowanym
źródła, niezależnie od ich aktywności
Pracownie klasy Z, akceleratorowe i
rentgenowskie – brak ograniczeń
lokalizacyjnych. Spełnienie wymagań dot.
osłonności ścian i stropów pracowni, zapobiega
narażeniu na promieniowanie jonizujące osób z
ogółu ludności
akceleratorem, w skład których wchodzi co
najmniej jedno pomieszczenie do
napromieniowanie
! Akcelerator – urządzenie wytwarzające
promieniowanie jonizujące w wyniku
przyspieszania cząstek naładowanych, w
szczególności: przyspieszacz liniowy, betatron,
cyklotron, generator neutronów

Z otwartymi źródłami (narażenie wewnętrzne) ! Rentgenowskie (narażenie zewnętrzne) –

 pracownia klasy III, wyodrębniona,
niemieszkalna część budynku
mieszkalnego lub budynku
zamieszkania zbiorowego, z osobnym
wejściem i osobnymi drogami
komunikacji wewnętrznej (klasa II i III)
 pracownia klasy II,
 pracownia klasy I (największe
promieniowanie) obiekt budowlany,
który nie jest budynkiem mieszkalnym
ani zamieszkania zbiorowego
Wymagania techniczne dla pracowni
izotopowych zależą od : rodzaju źródła
promieniowania, przeznaczania pracowni
stopnia zagrożenia.
pomieszczenie do pracy z aparatem
rentgenowskim lub zespołem pomieszczeń
składających się przynajmniej z jednego
pomieszczenia do pracy z aparatem
rentgenowskim lub pomieszczeniem do
napromieniania
! Aparat rentgenowski – aparat lub zestaw
składający się z urządzeń przeznaczonych do
wytwarzania i wykorzystywania
promieniowania rentgenowskiego, w którym
źródłem promieniowania jonizującego jest
lampa rentgenowska

Pracownie lokalizuje się w budynkach o

określonej klasie odporności ogniowej i
odpowiednim zabezpieczeniem przez zalaniem

Im większe potencjalne zagrożenie stwarza

pracowania tym bardziej rygorystyczne są
wymagania co do lokalizacji

Wyposażenie pracowni izotopowych klasy I, II, III

 Sprzęt dozymetryczny
 Stałe lub ruchome osłony
 Pojemniki do przechowywania źródeł
 Środki ochrony indywidualnej
 Śluza sanitarno-dozymetryczna – wydzielony teren pracowni z otwartymi źródłami,
wyposażony w stacjonarny przyrząd dozymetryczny i urządzenia sanitarne (umywalka,
natrysk) przystosowania do usuwania skażeń z powierzchni ciała, ze środków i ochrony
oraz do zmiany odzieży i obuwia
 Kontrola źródeł promieniotwórczych

 zgodność stanu źródeł z dokumentami ewidencji źródeł

 szczelność zamkniętych źródeł
 za prowadzenie kontroli odpowiada kierownik jednostki organizacyjnej

Granice terenów
Teren kontrolowany (> 6mSv/rok – moc dawki skutecznej)
Teren nadzorowany (> 1mSv/rok)

Przydaje się do liczenia

W przypadku pracowni przeznaczonej do prac z izotopami promieniotwórczymi różnych grup

izotopów, klasę pracowni określa się porównując aktywność obliczoną wg wzoru:

A=A 1 +0,1 A 2+ 0,01 A 3+ 0,001 A 4

Z aktywnością 1 grupy izotopów przewidzianą dla poszczególnych klas pracowni, gdzie:

A1, A2, A3, A4 – max aktywność izotopów stosowanych jednocześnie, odpowiednio dla 1, 2, 3, 4
grupy izotopów
Aktywność A, może być modyfikowana o tabelkę

! MOŻE BYĆ ! ZADANIE W pracowni klasy III do pracy stosowano izotop promieniotwórczy P-32 o
aktywności 20 MBq. Dostawca izotopu sprzedaje go w porcjach minimalnych o aktywności 200
MBq. Czy możemy zakupić ten izotop w takich porcjach (wskazówka: proste czynności na mokro,
P-32 należy do grupy 3 izotopów)

Aktywność może być max do 100 MBq,

ale wykonujemy czynności na mokro to mnożymy aktywność razy 10, czyli 1.000 MBq
 Do prostych czynności na mokro można zakupić 5 porcji.

Ile porcji mogę kupić do magazynowania?

100 MBq × 100 = 10.000

10.000 : 200 = 50 porcji

ZADANIE Czy izotop promieniotwórczy I-131 (2 grupa izotopów) o aktywności 800 MBq może być
stosowany w medycznej pracowni izotopowej klasy III w leczeniu nadczynności tarczycy (dostaje się
tabletkę, która zawiera I-131 – czyli jako prosta czynność na mokro!!!!)

10 MBq × 10 = 100 MBq maksymalnie – nie można stosować I-131 o aktywności 800 MBq w
leczeniu nadczynności tarczycy.

ODPADY promieniotwórcze, w polszy to głównie przez medycynę (90%), reaktor Maria (Co-60)

Przechowuje się w sposób uniemożliwiający rozprzestrzenianie się skażeń promieniotwórczy

Nie przechowuje się substancji łatwopalnych, wybuchowych, wydzielających żrące opary i

powodujących korozje, a także gazów sprężonych

! Zakład Unieszkodliwiania Odpadów Promieniotwórczych ZUOP jest w Świerku, znajduje się

tam reaktor Maria

Podział odpadów promieniotwórczych

Kryterium klasyfikacji: poziom aktywności właściwej (stężenie promieniotwórcze – aktywność) lub moc dawki na
powierzchnię (nieosłoniętych odpadów)

1. Niskoaktywne, 2. Średnioaktywne, 3. Wysokoaktywne, 4. wycofane z

NAkt SAkt WAkt użytkowania (zużyte)
zamknięte źródła
Podkategoria dla NAkt, SAkt, WAkt: kryterium klasyfikacji: okres połowicznego rozpadu promieniotwórcze
 Przejściowe
 Krótkożyciowe – zawierające izotopy w okresie połowicznego rozpadu max do 30
 lat
 Długożyciowe - zawierające izotopy w okresie połowicznego rozpadu od 30 do
tysiącleci

Dla kategorii ZZZ (zamknięte źródła promieniotwórcze) też ta podkategoria obowiązuje

Kryterium klasyfikacji: właściwości fizyczne (stan skupienia)

Stałe, ciekłe, gazowe

transport musi
być oznakowany

Krajowe Składowisko Odpadów

Promieniotwórczych w Różanie
 ZASTOSOWANIE promieniowania jonizującego w medycynie
Diagnostyka
 badania rentgenowskie
 badania laboratoryjne z użyciem
izotopów, zastosowanie gamma-
kamery – obserwowanie zmian
wynikających z wprowadzenia do
organizmu izotopu – widać emitowanie
gamma. Gamma-kamera mierzy
natężenie promieniowania z różnych
narządów.
 tomografia komputerowa (TK),
anihilacja!
 tomografia emisyjna pojedynczych
fotonów (SPECT), emiter pozytonów –
emitowanie promieniowania β+,
anihilacja!
 pozytonowa tomografia emisyjna
(PET), związki biologicznie czynne –
cukry, tłuszcze. Składniki są zastąpione
na krótko życiowe izotopy β+
promieniotwórcze, które będą
anihilować z elektronami z otoczenia,
będą zamieniane na fotony i są
mierzone przez aparaturę
Radioterapia
 medycyna nuklearna –
wykorzystywanie izotopów w diagnozie
i medycynie
 skanowanie (obrazowanie) –
wykrywanie zmian chorobowych
 radiofarmaceutyki – wykorzystywanie
w terapii izotopowej
 znaczniki izotopowe
 I-131 (β- i gamma, rak
tarczycy, T1/2 = 8 dni),
 Tc-99m (powstaje w wyniku
rozpadu Mo-99, β- i gamma,
mózg, wątroba, płuca,
T1/2 = 6 h),
 Co-60 (emituje
promieniowanie β+)
Zastosowanie w diagnostyce in
vivo (w żywym organizmie) i in
vitro
 brachyterapia – źródło radioaktywne
jest umieszczone blisko chorej tkanki
poprzez stworzony kanał lub
wykorzystując naturalne jamy ciała,
stosowane źródła( β i gamma) Pd-103,
I-125, Ir-192, P-32, Sr-90/Y-90.
Leczenie ginekologiczne, środtkankowe
 teleradioterapia: akceleratory –
leczenie nowotworów złośliwych,
bomba kobaltowa Co-60