Jak zmieniają się właściwości chemiczne i fizyczne

pierwiastków w obrębie grup układu okresowego?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film edukacyjny
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Jak zmieniają się właściwości chemiczne i fizyczne
pierwiastków w obrębie grup układu okresowego?

Pomnik układu okresowego w Bratysławie, który honoruje Dmitrija Mendelejewa, odkrywcę praw
okresowości pierwiastków chemicznych.
Źródło: mmmdirt, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-NC-SA 2.0.

Właściwości fizyczne i chemiczne pierwiastków, znajdujących się w tych samych grupach,

często zmieniają się w powtarzalny sposób. Oznacza to, że jeśli w 1. grupie układu
okresowego rośnie promień atomowy, to tak samo dzieje się w grupie 17. Niesamowite, jak
wiele tajemnic kryje się w układzie okresowym – wystarczy je odkryć.

Twoje cele

Sformułujesz wniosek dotyczący zmiany wartości promienia atomowego dla

pierwiastków jednej grupy układu okresowego.
Powiążesz zmianę wartości pierwszej energii jonizacji ze zmianą promienia
atomowego dla pierwiastków jednej grupy układu okresowego.
Sformułujesz wniosek dotyczący zmiany wartości powinowactwa elektronowego
pomiędzy atomami pierwiastków należących do tej samej grupy układu okresowego.
Uzasadnisz zmiany elektroujemności w grupie.
Ocenisz, jakie czynniki mają wpływ na zmianę charakteru metalicznego
i niemetalicznego pierwiastków.
Przeczytaj

Jak zmieniają się właściwości pierwiastków w układzie

okresowym?

Znajomość położenia pierwiastka w układzie okresowym często pozwala przewidzieć jego

właściwości chemiczne i fizyczne. Wszystko za sprawą tego, że pewne z nich zmieniają się
w określony sposób w grupach i okresach. Można w ten sposób poznać właściwości
pierwiastka będącego w tej samej grupie, co pierwiastek, którego właściwości znamy.
Określając, że dana właściwość rośnie w grupie, mamy na myśli, że rośnie wraz ze
wzrostem liczby atomowej pierwiastków stanowiących daną grupę.
 WŁAŚCIWOŚCI FIZYCZNE
Do właściwości fizycznych należą: - stan
skupienia; - barwę; - gęstość; -
odkształcalność; - rozpuszczalność; -
przewodnictwo cieplne; - przewodnictwo
elektryczne; - temperaturę wrzenia; -
temperaturę topnienia; - promień
atomowy; - powinowactwo elektronowe; -
elektroujemność. Niektóre z nich
zmieniają się w sposób powtarzalny
w grupach. Przykładowo elektroujemność
maleje w grupach 1.,2.,15.,16. i 17., ale już
w np. grupie 13. jej zmiana nie wykazuje
charakterystycznego trendu. Inne
zmieniają się całkowicie różnie,
przykładowo temperatura topnienia
fluorowców wzrasta w grupie, a litowców
maleje.
WŁAŚCIWOŚCI CHEMICZNE
Do właściowści chemicznych należą: -
reaktywność; - energię jonizacji; -
charakter metaliczny (elektrododatność); -
charakter niemetaliczny
(elektroujemność). We właściwościach
chemicznych widać powtarzalność,
przykładowo po lewej stronie układu
okresowego umieszczone są pierwiastki
o właściwościach metalicznych, a po
stronie prawej - o właściwościach
niemetalicznych.

Właściwości fizyczne

Promień atomowy
Promień atomowy jest zdefiniowany jako połowa odległości pomiędzy jądrami dwóch
atomów tego samego pierwiastka połączonych wiązaniem chemicznym.

Ilustracja promienia atomowego

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Promienie atomowe a jonowe

Zauważamy, że kolejne atomy w 2. grupie układu okresowego posiadają coraz większe
wartości promienia atomowego. Ten sam efekt wzrostu wartości promienia atomowego
obserwujemy w przypadku grupy berylowców.

Przyjrzyjmy się teraz zmianie promieni jonowych. Zwróć uwagę, że jeśli chcesz porównać
promienie jonowe dwóch jonów, to jony te muszą mieć ten sam ładunek. Analizując jony
pierwiastków 2. grupy układu okresowego, będziemy porównywać promienie jonów
o ładunku +2. Z układu możemy zatem odczytać, że promień jonu Be
2+ wynosi 34 pm,
a promienie dwudodatnich kationów kolejnych berylowców są coraz większe.

Polecenie 1

Przeanalizuj, jak zmieniają się wartości promieni atomowych i jonowych pierwiastków bloku p.

Wartości promieni atomowych zwiększają się w grupach głównych. Również promienie jonów o tym samym
ładunku rosną w dół grupy dla grup głównych układu okresowego
Źródło: GroMar Sp. z o.o., na podstawie Pazdro K., Rola–Noworyta A.,Chemia. Repetytorium dla przyszłych maturzystów i
studentów, Warszawa 2014., licencja: CC BY-SA 3.0.

Po przeanalizowaniu zmian wartości promieni atomowych i jonowych, należących do

atomów lub jonów (o tym samym ładunku) pierwiastków tworzących daną grupę układu
okresowego, bez wątpienia można wyciągnąć wniosek, że ich wartości rosną w grupach
głównych w dół grupy. Wynika to z faktu, że każdy kolejny atom lub jon posiada o jedną
powłokę wypełnioną elektronami więcej od poprzedniego.

Powinowactwo elektronowe

Powinowactwo elektronowe to wielkość, która określa, jaka ilość energii wydzieli się na
skutek przyłączenia elektronu do atomu lub cząsteczki

E + e− → E −
Elektrony do atomu mogą być przyłączane kolejno, aż do uzyskania korzystnej
energetycznie konfiguracji elektronowej. Wobec tego czasami, podobnie jak w przypadku
energii jonizacji, definiuje się tzw. pierwsze powinowactwo elektronowe (energia
wydzielona na skutek przyłączenia pierwszego elektronu do atomu), drugie
powinowactwo elektronowe (energia wydzielona na skutek przyłączenie drugiego
elektronu do jonu jednoujemnego) itd. Zwróć uwagę, że zgodnie z definicją dodatnie
powinowactwo wskazuje energię wydzieloną. Istnieją jednak atomy, dla których pierwsze
powinowactwo może przyjmować wartość ujemną. Oznacza to zatem, że na skutek
przyłączenia elektronu nie następuje wydzielenie energii, ale energia to zostaje
pochłonięta, a więc proces przyłączenia elektronu wymaga dodania energii.

I powinowactwo elektronowe:

X + e− → X −
II powinowactwo elektronowe:

X − + e− → X 2−
W rozważaniach zazwyczaj porusza się tylko kwestię I powinowactwa elektronowego,
a o kolejnych dyskutuje się niezwykle rzadko. Stąd zwykle domyślnie nazwa powinowactwo
elektronowe lub energia powinowactwa elektronowego dotyczy właśnie I powinowactwa
elektronowego – innymi słowy pomija się w tej sytuacji podawanie numeru jeden. Również
my ten system będziemy stosować w dalszych rozważaniach.
Powinowactwo elektronowe pierwiastków grup głównych [eV]
Źródło: GroMar Sp. z o.o., na podstawie Mizerski W., Tablice Chemiczne, Adamantan, 2004, licencja: CC BY-SA 3.0.

Powinowactwo wskazuje nam zatem, jak „chętnie” anionem stanie się dany atom. Im
wyższa, dodatnia wartość powinowactwa, tym większa „chęć” atomu do przyłączenia
elektronu. Ujemne powinowactwo spotyka się w przypadku pierwiastków, które nie
potrzebują i nie chcą przyłączać elektronu.

Zwróć uwagę np. na powinowactwo neonu. Jest ono ujemne, ponieważ atom neonu
posiada całkowicie obsadzoną elektronami drugą powłokę elektronową, a przyłączenie
kolejnego atomu wiązałoby się z otwarciem trzeciej powłoki elektronowej. Atom neonu nie
ma takiej potrzeby stąd jego powinowactwo jest dodatnie.

Z kolei sąsiad neonu w układzie okresowym - fluor, wykazuje bardzo duże dodatnie
powinowactwo. Fluor jest bowiem zainteresowany przyjęciem elektronu i w ten sposób
zamknięciem drugiej powłoki elektronowej. Uzyska tym samym korzystną konfigurację
elektronową, którą wykazuje właśnie neon.

Na wartość powinowactwa elektronowego wpływa wiele czynników, których omówienie

wykracza poza zakres materiału chemii w szkole. Zapamiętaj jednak, że w przypadku
powinowactwa nie da się określić trendu jego zmiany w poszczególnych grupach
i okresach.

Elektroujemność

Elektroujemność to zdolność do przyciągania elektronów. Atomy niemetali przyciągają do

siebie elektrony, ponieważ w ten sposób są w stanie uzyskać korzystną energetycznie
konfigurację elektronową. Jeśli porównamy między sobą dwa atomy niemetali, to ten, który
silniej przyciąga elektron, posiada większą elektroujemność (jest bardziej elektroujemny).
Atomy metali wykazują zwykle dużo niższe wartości elektroujemności od atomów niemetali.
Wskazuje to, że zatem, że ich zdolność do przyciągania elektronów jest dużo mniejsza.
Atomy metali chcą bowiem w normalnych warunkach raczej pozbywać się elektronów, niż
je przyciągać. Znów wynika to z chęci osiągania korzystnych konfiguracji elektronowych,
które atomy metali zwykle uzyskują przez przekształcenie się w kationy. Istnieje kilka skali
elektroujemności, ale najpopularniejsza i najczęściej stosowana to tzw. skala Paulinga
(oparta na badaniach przeprowadzonych przez Linusa Carla Paulinga). Przyjrzyj się
poniższemu układowi okresowemu, przedstawiającemu wartości elektroujemności dla
pierwiastków, a następnie zastanów się, jak zmienia się elektroujemność w grupie.
Tablica elektroujemności pierwiastków wg skali Paulinga
Źródło: GroMar Sp. z o.o., na podstawie W. Mizerski, Tablice chemiczne, Warszawa 2004., licencja: CC BY-SA 3.0.

Elektroujemność pierwiastków maleje w grupach 1., 2., 15., 16. i 17., co jest konsekwencją
rosnącej odległości między jądrem atomowym a powłoką walencyjną, na której ma pojawić
się nowy elektron. Im bliżej jądra atomowego obecna jest powłoka walencyjna, tym łatwiej
umieścić na niej nowy elektron, ze względu na silniejsze przyciąganie elektrostatyczne.
Jeśli powłoka walencyjna znajduje się dalej od jądra atomowego, to trudniej umieścić na niej
elektron, ponieważ siły przyciągania elektrostatycznego są mniejsze.

Elektroujemność nie zawsze zmniejsza się dla kolejnych pierwiastków w danej grupie.
Ciekawym przypadkiem jest grupa 13., w której elektroujemność kolejnych pierwiastków
zmienia się w szeregu 2,0 → 1,5 → 1,6 → 1,7 → 1,8.

Właściwości chemiczne

Energia jonizacji

Energia jonizacji to energia, której należy użyć, aby oderwać elektron od atomu, jonu, ale
też cząsteczki. W przypadku atomów wieloelektronowych, elektrony mogą być odrywane
po kolei, rozpoczynając od tego, który posiada najwyższą energię. Oznacza to, że pierwsza
energia jonizacji to energia potrzebna do oderwania elektronu od obojętnego atomu
(potocznie zwana często energią jonizacji z pominięciem wskazania, że jest to pierwsza
energia jonizacji). Druga energia jonizacji, to energia potrzebna do oderwania elektronu od
jednododatniego kationu, natomiast trzecia jest energią konieczną do oderwania elektronu
od dwudodatniego kationu.
Modele atomów sodu i chloru
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Zauważ, że dla atomu każdego pierwiastka można wyznaczyć tyle kolejnych energii
jonizacji, ile elektronów ma ten atom. Np. dla potasu teoretycznie możemy wyznaczyć 19
wartości energii jonizacji, a ostatnia XIX energia jonizacji będzie informować o tym, ile
energii należy użyć, aby od jonu K18+ oderwać ostatni elektron i przekształcić go w jon
K 19+ .
Polecenie 2

Przeanalizuj poniższą tabelę i odpowiedz na pytanie: czy wartości kolejnych energii jonizacji
(pierwszej, drugiej, trzeciej itd.) są coraz większe dla każdego pierwiastka chemicznego?

Pierwiastek Energia jonizacji [eV]

- pierwsza druga trzecia czwarta piąta szósta siódma

H 13,6

He 24,6 54,4

Li 5,4 75,6 122,4

Be 9,3 18,2 153,9 217,7

B 8,3 25,2 37,9 251,4 340,2

C 11,3 24,4 47,9 64,5 391,9 489,8

N 14,5 29,6 47,4 77,4 97,8 551,9

 Pierwiastek Energia jonizacji [eV]

O 13,6 35,2 54,9 77,4 113,9 138,1 666,8

F 17,4 35,0 62,6 87,2 114,2 157,1 739,1

Ne 21,6 41,1 64,0 97,2 126,4 157,9 200,7

Pazdro K., Rola–Noworyta A., Chemia Repetytorium dla przyszłych maturzystów i studentów, Warszawa 2014.

Poniżej przedstawiono wykres przedstawiający wartości pierwszej energii jonizacji atomów

pierwiastków chemicznych w zależności od ich liczby atomowej. Przeanalizuj wykres
i zastanów się, jak zmienia się wartość pierwszej energii jonizacji dla atomów pierwiastków
1. grupy układu okresowego.

Wykres przedstawiający wartości pierwszej energii jonizacji atomów pierwiastków chemicznych w zależności
od ich liczby atomowej.
Źródło: Sponk, zmienione, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 3.0.
Zacznijmy zatem nasze rozważania od atomu wodoru. Jego jedyny elektron znajduje się na
pierwszej powłoce, blisko jądra atomowego. Oznacza to, że na elektron działa silne
przyciąganie i trudno jest go oderwać – trzeba dostarczyć zatem dużo energii.
W przypadku atomu wodoru energia jonizacji przyjmuje wysoką wartość i wynosi 13,58 eV.

H + 13,58 eV → H+ + e−
Kolejny pierwiastek w pierwszej grupie to lit. Atom litu posiada elektrony rozmieszczone na
dwóch powłokach elektronowych. Najsłabiej związany z jądrem litu jest elektron walencyjny
znajdujący się na drugiej powłoce elektronowej. Ponieważ elektron ten znajduje się dalej od
jądra atomowego (druga powłoka) niż elektron odrywany uprzednio od wodoru (pierwsza
powłoka), zatem działają na niego słabsze siły przyciągania niż obserwowaliśmy to
w przypadku wodoru. Pierwsza energia jonizacji przyjmuje zatem mniejsza wartość dla litu
(5,39 eV) niż dla wodoru (13,58 eV).

Li + 5,39 eV → Li+ + e−
Atom litu posiada niższą wartość energii jonizacji od atomu wodoru. Przyjrzyjmy się
kolejnemu przedstawicielowi litowców – atomowi sodu. Tutaj elektron walencyjny
zlokalizowany jest na trzeciej powłoce, więc jeszcze dalej niż w przypadku atomu litu.
Oznacza to, że jeszcze łatwiej jest oderwać jego elektron, czyli wartość energii jonizacji jest
niższa i wynosi 5,14 eV. Oderwanie jednego mola elektronów od jednego mola atomów sodu,
z utworzeniem jednego mola kationów sodu, jest związane z dostarczeniem 5,14 eV energii.

Na + 5,14 eV → Na+ + e−
Podsumowując, ustaliliśmy, że wartość I energii jonizacji generalnie maleje dla kolejnych
pierwiastków danej grupy. Te zjawisko obserwujemy w przypadku większości grup
głównych układu okresowego. Wraz ze wzrostem odległości między elektronem a jądrem
|q ⋅q |
~
atomowym maleją bowiem oddziaływania, zgodnie ze wzorem: F k 1r2 2 . Co więcej,
oddziaływanie pomiędzy danym elektronem a jądrem jest coraz słabsze, ponieważ
elektrony zlokalizowane bliżej jądra osłabiają to oddziaływanie.

Charakter metaliczny

Charakter metaliczny pierwiastków polega na łatwym oddawaniu elektronu lub elektronów

walencyjnych. Proces ten zachodzi łatwo, jeśli wymaga dostarczenia niewielkiej energii,
a więc dotyczy pierwiastków charakteryzujących się niską wartością energii jonizacji.
Właściwości metaliczne pierwiastków bloku s wynikają z faktu, że posiadają one jeden lub
dwa elektrony walencyjne, czyli niewiele do odłączenia. Im dalej od jądra atomowego
znajduje się elektron walencyjny, tym łatwiej go oderwać, ponieważ działają na niego
słabsze siły przyciągania. Właściwości metaliczne pierwiastków bloku p są związane
właśnie z dużą odległością elektronów walencyjnych od jądra atomowego, w porównaniu
do niemetali będących również w bloku p. Charakter metaliczny, a więc również aktywność
metali, rośnie dla kolejnych pierwiastków danej grupy układu okresowego.

Charakter niemetaliczny

Charakter niemetaliczny pierwiastków polega na łatwym przyłączaniu elektronów do

powłoki walencyjnej. Proces ten zachodzi łatwo, jeśli w jego wyniku wydziela się dużo
energii, a więc dotyczy pierwiastków charakteryzujących się wysoką wartością
powinowactwa elektronowego. Właściwości niemetaliczne są tym silniejsze, im powłoka
walencyjna jest bliżej jądra atomowego. Zatem charakter niemetaliczny i aktywność
niemetali maleją w dół grupy układu okresowego.

Słownik
promień atomowy

liczba określająca wielkość atomu; zdefiniowany jako połowa odległości pomiędzy jądrami

dwóch atomów tego samego pierwiastka, połączonych wiązaniem chemicznym

promień jonowy

wielkość umowna stosowana do określenia rozmiarów jonów, przy założeniu, że mają one
kształt kulisty

energia jonizacji

energia potrzebna do oderwania najsłabiej związanego elektronu od atomu, cząsteczki

lub jonu

powinowactwo elektronowe

wielkość określająca zdolność atomu, cząsteczki lub jonu do przyłączania elektronu

z utworzeniem jonu ujemnego

elektroujemność

zdolność atomu do przyciągania elektronów

Bibliografia
Pazdro K., Rola‐Noworyta A., Chemia. Repetytorium dla przyszłych maturzystów
i studentów, Warszawa 2014.

Encyklopedia PWN
Film edukacyjny

Polecenie 1

Jak zmieniają się właściwości fizyczne i chemiczne pierwiastków w obrębie grup układu
okresowego? Zapoznaj się z poniższym filmem i spróbuj rozwiązać ćwiczenia sprawdzające.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DCgE8UhK9

Film edukacyjny pt. „Jak zmieniają się właściwości pierwiastków w obrębie grup układu okresowego?"
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film nawiązujący do treści materiału dotyczącego zmian właściwości pierwiastków

w obrębie grup układu okresowego.
Ćwiczenie 1

Odczytaj wartość powinowactwa elektronowego dla atomu berylu. Następnie określ, czy
proces przyłączania elektronu jest endoenergetyczny, czy egzoenergetyczny.

Źródło: GroMar Sp. z o.o., na podstawie Mizerski W., Tablice Chemiczne, Adamantan 2004., licencja: CC BY-SA 3.0.

Powinowactwo elektronowe:
Proces przyłączania elektronu:

Ćwiczenie 2

Wyjaśnij, dlaczego neon ma ujemną wartość powinowactwa elektronowego.

Odpowiedź:
Ćwiczenie 3

Poniżej przedstawiono fragment układu okresowego pierwiastków z zaznaczonymi

wartościami elektroujemności wg skali Paulinga, przedstawiający atomy znajdujące się
w grupie 15. Wstaw strzałki, których groty będą przedstawiały w prawidłowym kierunku
wzrost danej właściwości fizycznej.

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Strzałki na rysunku przedstawiają kierunek wzrostu właściwości pierwiastków 2. i 17. grupy

układu okresowego. Na podstawie rysunku zaznacz odpowiednie komórki tabeli dotyczącej
zmian niektórych właściwości pierwiastków.

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Właściwość 1 2
promień atomu  
energia jonizacji  
ładunek jądra  
liczba atomowa  
liczba masowa  
elektroujemność  
liczba powłok  
liczba elektronów w atomie  
charakter metaliczny  
charakter niemetaliczny  
Ćwiczenie 2 輸

Połącz w pary pierwiastki z odpowiadającymi im wartościami promieni atomowych.

Źródło: GroMar Sp. z o.o., na podstawie Atkins P., Jones L., Chemia ogólna. Cząsteczki, materia, reakcje, Warszawa 2016.,
licencja: CC BY-SA 3.0.

Al 88 pm

Ga 143 pm

In 122 pm

B 163 pm
Ćwiczenie 3 醙

Połącz w pary pierwiastki z odpowiadającymi im wartościami elektroujemności wg skali

Paulinga.

N 3,0

Sb 2,1

P 2,0

As 1,9
Ćwiczenie 4 醙

Uszereguj metale: K, Na, Li według:

- rosnącej aktywności chemicznej (na górze najmniej aktywny):

K 

Li 

Na 

- malejącego promienia atomowego (na górze o największym promieniu):

Li 

Na 

K 

- rosnącej energii jonizacji (na górze o najmniejszej energii):

Na 

K 

Li 
Ćwiczenie 5 醙

Wyjaśnij, z czego wynika podobieństwo właściwości chemicznych sodu i potasu.

Odpowiedź:

Ćwiczenie 6 醙

Uzupełnij poniższe zdania dotyczące charakteru metalicznego. Wstaw odpowiednie słowa,

wybierając z poniższych.

Charakter metaliczny pierwiastków wzrasta wraz ze wzrostem . Wynika to z faktu, iż

im od jadra atomowego znajduje się elektron, tym łatwiej jest go oderwać.
W związku z powyższym, pierwiastki o silnym charakterze metalicznym posiadają
wartości energii jonizacji.

energii jonizacji bliżej promienia atomowego wysokie niskie dalej

Ćwiczenie 7 難

Uzupełnij poniższe zdania dotyczące promieni atomowych, jonowych oraz energii jonizacji
wybranych pierwiastków. Użyj słów przedstawionych poniżej.

Promień atomu bromu jest od promienia atomu fluoru. Anion chlorkowy jest
od anionu bromkowego. Atom magnezu posiada promień od atomu

wapnia. Ka on strontu jest od ka onu wapnia. Wraz ze wzrostem liczby atomowej

pierwiastków chemicznych, należących do tej samej grupy, promień atomowy ,
ponieważ liczba powłok elektronowych, wypełnionych elektronami, .

Pierwsza energia jonizacji atomu węgla jest od pierwszej energii jonizacji atomu
krzemu, ponieważ im mniejszy promień atomowy, tym energia jonizacji jest .

wzrasta mniejsza mniejszy mniejszy większa większy zmniejsza się

większa mniejszy większa większą większy większy większy

zwiększa się mniejszy mniejsza maleje

Ćwiczenie 8 難

Zaprojektuj doświadczenie chemiczne, którego przebieg pozwoli wykazać, jak zmienia się
aktywność metali w grupie. Do przeprowadzenia doświadczenia użyj takich samych mas
metalu.

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Sformułuj obserwacje i zapisz wnioski:

Obserwacje:

Wnioski:
Dla nauczyciela

Scenariusz zajęć

Autor: Amanda Gałkowska, Krzysztof Błaszczak

Przedmiot: chemia

Temat: Jak zmieniają się właściwości chemiczne i fizyczne pierwiastków w obrębie grup
układu okresowego?

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego, liceum, technikum, zakres

podstawowy i rozszerzony; uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie
podstawowym i rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

II. Budowa atomu a układ okresowy pierwiastków. Uczeń:

3) wskazuje związek między budową elektronową atomu a położeniem pierwiastka

w układzie okresowym i jego właściwościami fizycznymi (np. promieniem atomowym,
energią jonizacji) i chemicznymi.

Zakres rozszerzony

II. Budowa atomu a układ okresowy pierwiastków. Uczeń:

5) określa przynależność pierwiastków do bloków konfiguracyjnych: s, p i d układu

okresowego na podstawie konfiguracji elektronowej; wskazuje związek między budową
elektronową atomu a położeniem pierwiastka w układzie okresowym i jego właściwościami
fizycznymi (np. promieniem atomowym, energią jonizacji) i chemicznymi.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:
 formułuje wniosek dotyczący zmiany wartości promienia atomowego w grupie;
łączy zmiany wielkości promieni atomowych w grupie ze zmianą energii jonizacji;
formułuje wniosek dotyczący zmiany wartości powinowactwa elektronowego
w grupie;
uzasadnia zmiany elektroujemności w grupie;
ocenia, jakie czynniki mają wpływ na zmianę charakteru metalicznego
i niemetalicznego pierwiastków.

Strategie nauczania:

asocjacyjna.

Metody i techniki nauczania:

dyskusja dydaktyczna;
burza mózgów;
ćwiczenia uczniowskie;
analiza materiału źródłowego;
róża wiatrów;
film edukacyjny.

Formy pracy:

praca zbiorowa;
praca w grupach;
praca w parach;
praca indywidualna.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do Internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
rzutnik multimedialny;
tablica interaktywna/tablica i kreda/pisak.

Przebieg zajęć

Faza wstępna:

1. Zaciekawienie i dyskusja. Nauczyciel przedstawia uczniom model atomu litu, sodu,

potasu przedstawiający wzrost promienia atomowego. Zadaje uczniom pytanie: czym te
pierwiastki różnią się od siebie?
2. Rozpoznawanie wiedzy wyjściowej uczniów. Nauczyciel zapisuje na tablicy
sformułowanie „właściwości fizyczne i chemiczne”. Uczniowie podają swoje propozycje
poszczególnych właściwości, podchodzą do tablicy i odpowiednio je zapisują.
 3. Ustalenie celów lekcji. Nauczyciel podaje temat zajęć i wspólnie z uczniami ustala cele
lekcji, które uczniowie zapisują na kartkach i gromadzą w portfolio.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie zapoznają się z treściami zawartymi w e‐materiale dotyczącymi właściwości

fizycznych i chemicznych i konfrontują informacje swoje, które zapisali na tablicy
w fazie wstępnej z tymi, o których dowiedzieli się się z e‐materiału. Jeżeli są
rozbieżności, dopisują na tablicy nowe informacje.
2. Nauczyciel losowo przydziela uczniów do kilku czteroosobowych (pięcioosobowych)
grup, rozdaje arkusze papieru A3, mazaki. Liderzy grup losują numer oznaczający
grupę w układzie okresowych, której charakterystykę będą przeprowadzać. Na
podstawie tablic chemicznych zbierają informacje dotyczące wartości promieni
atomowych, energii jonizacji, elektroujemności i powinowactwa elektronowego
pierwiastków należących do badanej grupy. Każdy z uczniów losuje nazwę pierwiastka,
którego prezentację wykona. Uczniowie wspólnie wyciągają wniosek na temat zmian
omawianych właściwości w grupie. Uczniowie w formie krótkiej prezentacji na forum
klasy przedstawiają zebrane informacje. Nauczyciel obrazowo (na podstawie modeli
atomów) wyjaśnia uczniom przyczynę zmian właściwości w grupie.
3. Uczniowie w parach oglądają film edukacyjny zawarty w e‐materiale i wykonują
polecenia.
4. Nauczyciel tworzy burzę mózgów wokół pojęcia „charakter metaliczny”. Celem jest
wyciągnięcie wniosku na temat zmiany charakteru metalicznego w grupie.
5. Nauczyciel proponuje uczniom burzę mózgów wokół pojęcia „charakter
niemetaliczny” - Na czym polega charakter niemetaliczny pierwiastków
chemicznych?. Celem jest wyciągnięcie wniosku na temat zmiany charakteru
metalicznego w grupie.
6. Uczniowie samodzielnie sprawdzają swoją wiedzę, wykonując ćwiczenia zawarte
w e‐materiale w sekcji „sprawdź się”.

Faza podsumowująca:

1. Róża wiatrów (patrz materiały pomocnicze). Nauczyciel poprzez zastosowanie tego

narzędzia może dokonać ewaluacji zajęć, umieszczając nazwy elementu podlegającego
ocenie, np. atmosfera zajęć, przydatność materiałów, stopień zaangażowania uczniów,
zainteresowanie tematem, stopień opanowania zagadnienia wynikający
z zamierzonych do osiągnięcia celów lekcji, stopień trudności materiału, atrakcyjność
lekcji i etc. Przygotowaną „różę” nauczyciel rozdaje uczniom i prosi o zaznaczenie na
każdej osi punktu odpowiadającego ocenie. Następnie punkty na sąsiednich osiach
uczniowie łączą ze sobą i w ten sposób każdy z uczniów otrzymuje swoją „różę”, którą
wręcza prowadzącemu. Nauczyciel może odnieść się do tego ogólnie na
podsumowanie, po wcześniej analizie.
Praca domowa:

Uczniowie wykonują pozostałe ćwiczenia w e‐materiale – „Sprawdź się”, których nie

zdążyli wykonać na lekcji.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

1. Film edukacyjny może być wykorzystany przez ucznia w fazie przygotowania do lekcji.

Uczniowie nieobecni na lekcji mogą medium wykorzystać jako narzędzie do
uzupełnienia luk kompetencyjnych.

Materiały pomocnicze:

1. Nauczyciel przygotowuje:

arkusze papieru A3;

mazaki.

2. Nauczyciel przygotowuje do ewaluacji lekcji różę wiatrów. Róża wiatrów jest jedną
z graficznych metod pozwalających ocenić jednocześnie wiele elementów zajęć.
W przypadku ewaluacji zajęć, na osiach w miejsce kierunku umieść się nazwę
elementu podlegającego ocenie (atmosfera zajęć, przydatność materiałów, stopień
zaangażowania uczniów, zainteresowanie tematem, stopień opanowania zagadnienia
wynikający z zamierzonych do osiągnięcia celów lekcji, stopień trudności materiału,
atrakcyjność lekcji). Liczba osi jest dowolna i może być rozbudowywana w zależności od
potrzeb. Linię osi podziel na odcinki i przypisz im odpowiednie wartości – od 1 do 10
lub skalę ocen 1‐6. Tak przygotowaną „różę” rozdaj uczestnikom i poproś o zaznaczenie
na każdej osi punktu odpowiadającego ocenie. Następnie punkty na sąsiednich osiach
uczniowie łączą ze sobą i w ten sposób każdy z uczniów otrzymuje swoją „różę”, którą
wręcza prowadzącemu.
3. Polecenia podsumowujące (nauczyciel przed lekcją zapisuje je na niewielkich
kartkach):

Czy wartość energii jonizacji rośnie dla atomów kolejnych pierwiastków poruszając się
w dół grupy?
Czy promień atomowy zmienia się tak samo jak promień jonowy w grupie?
Czy najwyższą elektroujemność w grupie posiadają atomy o najmniejszej masie
atomowej?
Czy największą wartość powinowactwa elektronowego posiadają atomy o największej
masie atomowej w grupie?
Jak zmienia się charakter niemetaliczny w grupie?
Jak zmienia się charakter metaliczny w grupie?