Metaloznawstwo i obróbka cieplna Strona |1

Politechnika Poznańska

METALOZNAWSTWO I OBRÓBKA CIEPLNA

1. Na czym polega róŜnica między pierwiastkiem chemicznym, nuklidem i izotopem?
Pierwiastek chemiczny to substancja, której nie da się chemicznymi sposobami rozłoŜyć na substancje
prostsze. Wg teorii atomowej pierwiastki to substancje składające się z atomów o tej samej liczbie
protonów w jądrze (tej samej liczbie atomowej).
Nuklid – w fizyce jądrowej jądro atomowe o określonej liczbie protonów i neutronów.
Izotopy – nazywa się tak atomy, z takimi nuklidami (jako jądra), które posiadają stałą liczbę
protonów, a róŜnią się liczbą neutronów (stały ładunek i róŜne liczby masowe).

2. Jak zbudowany jest atom?

Atomy składają się z jądra (neutrony i protony) i otaczających to jądro elektronów. Większość masy to
jądro, poniewaŜ protony i neutrony są około 2000 razy cięŜsze od elektronów.

3. Co opisują liczby kwantowe i jakie jest ich znaczenie przy określaniu stanu energetycznego
elektronu?
Liczby kwantowe – parametry całkowite lub ułamkowe opisujące energię i inne własności układów
kwantowych. Występują liczby takie jak:
n (główna liczba kwantowa -> n = 1, 2, 3, 4, 5, 6 lub 7, n >=1) – oznacza wartość energetyczną (nr
orbity elektronu);
l (poboczna liczba kwantowa -> l = 0, 1, 2, 3, 4, 5 lub 6, l =< n – 1) – wartość bezwzględna
orbitalnego momentu pędu;
m (magnetyczna l.k. -> -l =< m <= +l) – rzut orbitalnego momentu pędu na wybraną oś;
s (spinowa l.k. -> s = +/- 0,5) – określa spin, czyli własny moment pędu cząsteczki.
Elektron w polu jądrowym moŜe zajmować tylko ściśle określone stany energetyczne związane z
gęstościami chmur elektronowych. Stan ten charakteryzuje właśnie liczba kwantowa.

4. Według jakiej zasady sklasyfikowano pierwiastki chemiczne w układzie okresowym?

Pierwiastki są ułoŜone wg wzrastającej liczby atomowej. Układ podzielono na 16 grup (pionowo) i 7
okresów (poziomo). W kaŜdym okresie pierwiastki mają taką samą liczbę n (opisuje stan energetyczny
w atomach swobodnych). Pierwiastki z tej samej grupy mają podobna strukturę podpowłok
elektronowych na ostatniej powłoce.

5. Na czym polega róŜnica między strukturami elektronowymi metali i niemetali?

Atomy metali zawierają 1 lub 2 elektrony walencyjne, które są łatwo oddawane w przypadku łączenia
się z innymi atomami. Pierwiastki te są nazywane elektrododatnimi. Niemetale zaś, są elektroujemne,
bo łatwo przyjmują elektrony innych atomów.

6. Czym róŜni się struktura elektronowa metali alkalicznych, ziem alkalicznych, przejściowych i
ziem rzadkich?
Metale alkaliczne ( I A) i ziem alkalicznych (II A) – łatwo oddają 1-2 elektrony walencyjne w
przypadku łączenia z innym atomem.
Metale przejściowe (III B – VIII B oraz I B – II B okresy 4-6) – dwie pierwsze powłoki są częściowo
zapełniane elektronami dopóty, dopóki nie nastąpi ich całkowite zapełnienie. 3 i następne powłoki są
zapełniane tak: najpierw podpowłoki s wyŜszej powłoki, a potem podpowłoki d. Elektrony z
podpowłoki s wyŜszych powłok n mają większą energię.
Metale ziem rzadkich (lantanowce) – 6 okres, podpowłoka 4f jest zapełniana po wypełnieniu
podpowłoki 6s i po wejściu jednego elektronu do podpowłoki 5d.

7. Jakie jest znaczenie elektronów walencyjnych w tworzeniu róŜnych typów wiązań między
atomami?
Elektrony walencyjne są materią, która podlega wymianie lub uwspólnieniu podczas wiązań między
atomami.
Metaloznawstwo i obróbka cieplna Strona |2
Politechnika Poznańska

Wiązanie jonowe – e.w. jednego atomu elektrododatniego są przyłączane przez drugi atom
elektroujemny
Wiązanie kowalencyjne – e.w. róŜnych atomów tworzą pary elektronów naleŜące wspólnie do jąder
dwóch atomów.
Wiązanie metaliczne – e.w. przemieszczają się swobodnie pomiędzy rdzeniami atomowymi (jonami
+), tworząc tzw. Gaz elektronowy, charakterystyczny dla tego wiązania.
Wiązanie wtórne lub siłami Van der Waalsa – występuje wtedy, gdy istnieje (zawsze istnieje) jedno z
trzech wiązań w/w (pierwotnych). Siły Van der Waalsa występują między dipolami cząsteczek lub
atomów.
Inne wiązanie opierające się na wiązaniach pierwotnych: między chwilowymi dipolami, siłami
Londona, wodorowe.

8. Na czym polega róŜnica między materiałami krystalograficznymi a amorficznymi?

W materiałach krystalograficznych stan skupienia materii powoduje, Ŝe cząsteczki, atomy lub jony nie
mają pełnej swobody przemieszczania się w objętości ciała, gdyŜ zajmują ściśle określone miejsca w
sieci przestrzennej i mogą jedynie drgać w obrębie zajmowanych przez siebie miejsc. Kryształ, w
odróŜnieniu od ogólnie rozumianego ciała stałego, posiada symetrię translacyjną, która odróŜnia go od
ciał amorficznych.
W materiałach amorficznych nie występuje dalekosięŜne uporządkowanie cząsteczek. Ciało będące w
stanie amorficznym jest ciałem stałym (tzn. nie moŜe płynąć), ale tworzące je cząsteczki są ułoŜone
sposób dość chaotyczny, bardziej zbliŜony do spotykanego w cieczach.

9. Czym charakteryzują się kryształy metali?

Kryształ metalu charakteryzuje się tym, Ŝe atomy danego metalu są ułoŜone w stałym stanie skupieniu
w siatce krystalicznej. Ich jedyny ruch moŜe polegać na drganiach atomów. Nie mogą, zaś swobodnie
się przemieszczać, poniewaŜ zajmują konkretne miejsce w siatce krystalicznej.

10. Jakie znasz elementy sieci przestrzennej kryształu?

a) płaszczyzny sieciowe
b) proste sieciowe, będące śladami przecięcia płaszczyzn sieciowych
c) węzły sieci, stanowiące punkty przecięcia prostych sieciowych; węzły sieci prymitywnej
odpowiadają połoŜeniu środków atomów kryształów.

11. Na czym polegają róŜnice i podobieństwa między sieciami: regularną płasko-centryczną,

regularną przestrzennie-centryczną i heksagonalną zwartą?
Sieć RSC – regularna płasko – centryczna A1. Jej elementarną komórkę w kształcie sześcianu tworzy
14 rdzeni atomowych (8 w naroŜach, 6 w środku geometrycznym ścian bocznych sześcianu). Sieć ta
jest najgęściej wypełniona rdzeniami atomowymi. Jej liczba koordynacyjna lk określająca gęstość
wypełnienia rdzeniami = 12. W sieci A1 między węzłami tworzą się luki.
Sieć RPC – regularna przestrzennie – centryczna A2. Elementarna komórka składa się z 9 rdzeni
atomowych (8 w naroŜach i 1 w środku geometrycznym). W sieci A2 występują luki oktaedryczne i
luki tetraedryczne.
Sieć HGU – heksagonalna zwarta – 3 elementarne komórki sieciowe SA złoŜone z 17 rdzeni
atomowych (12 w naroŜach prostopadłościanu o podstawie sześciokąta foremnego, 2 w środku
geometrycznym podstaw i 3 usytuowane symetrycznie we wnętrzu elementarnej komórki sieciowej.
Luki oktaedryczne i tetraedryczne są identyczne jak w sieci A1.

12. Na czym polega alotropia metali?

Alotropia jest to zjawisko występowania jednego pierwiastka w róŜnych postaciach, w tym samym
stanie skupienia ale róŜnej budowie sieci krystalograficznej.
śelazo występuje w trzech odmianach alotropowych:
- Ŝelazo α
- Ŝelazo γ
- Ŝelazo δ
Metaloznawstwo i obróbka cieplna Strona |3
Politechnika Poznańska

Istnieją dwie odmiany krystalograficzne Ŝelaza (polimorfizm):

- krystalizujące w układzie regularnym przestrzennie centrowanym (RPC)
- krystalizujące w układzie regularnym ściennie centrowanym (RSC)
Roztwór stały w Feα (ferryt) - sieć RPC – do 912oC
Roztwór stały w Feγ (austenit) - sieć RSC – od 912 C do 1394oC.
o

Roztwór stały w Feδ (ferryt) - sieć RPC – od 1394oC do 1538oC

13.Co to jest faza stopowa? Wymień rodzaje faz występujących w stopach metali.
Faza to jednorodna część stopu , oddzielona od pozostałej jego części granicą międzyfazową.
Poszczególne fazy stopu zwykle dość róŜnią się między sobą własnościami. Liczba, rodzaj i własności
faz są uzaleŜnione od składu chemicznego stopu. Zbiór faz znajdujących się w stanie równowagi
termodynamicznej jest nazywany układem.

14. Jakie znasz roztwory stałe? Podaj czynniki warunkujące ich tworzenie.
Roztwory moŜemy podzielić na:
róŜnowęzłowe - tworzą się w wypadku zbliŜonych promieni atomowych składników
międzywęzłowe - tworzą metale przejściowe z pierwiastkami niemetalicznymi o bardzo małych
promieniach atomowych
...a takŜe na
- ciągłe - o nieograniczonej rozpuszczalności składników)
- graniczne - o ograniczonej rozpuszczalności składników)

15. Jakie znasz podstawowe cechy faz między metalicznych? Według jakich kryteriów
klasyfikuje się fazy międzymetaliczne?
Fazy międzymetaliczne – struktura i właściwości pośrednie między roztworem stały i związkiem
chemicznym.
Cechy charakterystyczne:

Struktura krystaliczna odmienna od struktury składników

Uporządkowane rozmieszczenie atomów składników w sieci, stała proporcja atomów, np.
Fe3C

Wiązanie metaliczne

16. Jakie znacz podstawowe własności Ŝelaza i jego odmian alotropowych?

śelazo jest miękkim, srebrzystobiałym, kowalnym i ciągliwym metalem, odkrytym w staroŜytności.
Gęstość 7,87 g/cm3, temperatura topnienia 1535°C.

Tworzy cztery odmiany alotropowe:

- α (trwała w temperaturze do 768oC, ma własności ferromagnetyczne),
- β (trwała w temperaturze 768-910°C, paramagnetyczna),
- γ (trwała w temperaturze 910-1400°C),
- δ (trwała w temperaturze powyŜej 1400°C).
Roztwór stały w Fe α i Fe δ nazywa się ferrytem. Roztwór stały γ nazywa się austenitem.
Jedynie Ŝelazo α posiada własności ferromagnetyczne.
śelazo stosowane jest w hutnictwie jako główny składnik stali, Ŝeliwa i innych stopów; takŜe pełni
funkcję katalizatora (substytut platyny).

temperatura topnienia 1535oC

temperatura wrzenia 3000oC
gęstość (20oC, 1013,25hPa) 7,874g/cm3

17. Jakie znasz podstawowe składniki strukturalne występujące w układzie Ŝelazo-węgiel?

- ferryt
- austenit
- cementyt (pierwotny, drugorzędowy, trzeciorzędowy)
Metaloznawstwo i obróbka cieplna Strona |4
Politechnika Poznańska

- perlit
- ledeburyt
- ledeburyt przemieniony

18. Jak przebiegają przemiany podczas chłodzenia stopów Ŝelaza z węglem zawierających: 0,12
0,4 0,7 1,5 2,5 4,3 5% C?
Wiązik ma w zeszycie napisane, Ŝe to jest tylko dla tych ‘lepszych’, takŜe tego nie będzie :)

19. Co to jest stal, staliwo?

Stal – jest to otrzymany w procesach stalowniczych przerobiony plastycznie stop Ŝelaza z węglem
(stęŜenie C od kilku setnych części procentu wagowego do 2,11%) i innymi pierwiastkami, które
moŜna podzielić na trzy grupy:
- domieszki metaliczne
- dodatki stopowe
- zanieczyszczenia
Staliwo - jest to stal w postaci lanej (czyli odlana w formy odlewnicze), nie poddana obróbce
plastycznej, o zawartości węgla do 2,1%, nie zawierające eutektyki.

20. Jak sklasyfikowano stale i staliwa węglowe?

Stale moŜemy podzielić na:
a) niestopowe
- jakościowe
- specjalne
b) stopowe
- jakościowe
- specjalne
c) nierdzewne
- odporne na korozję
- Ŝaroodporne
- Ŝarowytrzymałe

21. Jak wpływa węgiel na strukturę i własności stali?

Wraz ze wzrostem zawartości węgla w stopie poprawiają się właściwości mechaniczne (Rm –
wytrzymałość na rozciąganie, Re – granica plastyczności, HB) a pogarszają się właściwości plastyczne
(A – wydłuŜenie, Z – przewęŜenie)
W stalach podeutektoidalnych wraz ze wzrostem zawartości węgla udział ferrytu maleje, a perlitu
wzrasta.. W stalach nadeutektoidalnch wraz ze wzrostem zawartości węgla, udział perlitu maleje, a
cementytu wzrasta.

22. Czym charakteryzują się stale narzędziowe?

Od stali narzędziowych wymaga się przede wszystkim:
- duŜej twardości (często powyŜej 60 HRC)
- odporności na ścieranie,
- odporności na zginanie,
- odporności na cykliczne ściskanie,
- odporności powierzchni na zmęczenie kontaktowe,
- odporności na działanie karbu przy obciąŜeniach zmiennych,
- odporności na kruche pękanie,
W odniesieniu do stali pracujących w wysokiej temperaturze dodatkowo wymaga się takich
właściwości jak:
- zachowania wymaganej twardości w temperaturze pracy narzędzia,
- odporności na zmianę wymiarów podczas pracy narzędzia,
- odporności powierzchni na utlenianie,
- dobra przewodność cieplna,
Metaloznawstwo i obróbka cieplna Strona |5
Politechnika Poznańska

23. Co to jest Ŝeliwo?

Jest to stop odlewniczy Ŝelaza z węglem zawierający od 2,11% do 4% węgla w postaci cementytu
(Ŝeliwo białe) lub grafitu (Ŝeliwo szare) oraz pierwiastkami których obecność wynika z procesu
stalowniczego (Si, Mn, P, S)

24. RóŜnice między staliwem a Ŝeliwem.

Staliwo śeliwo
- zawartość węgla do 2,1 % - zawartość węgla od 2,1% do 4%
- zawiera eutektykę - nie zawiera eutektyki
- duŜy skurcz odlewniczy - mały skurcz odlewniczy
- mała lejność - dobra lejność
- staliwo ma znacznie lepsze właściwości mechaniczne od Ŝeliw, mają lepszą ciągliwość i udarność
- Ŝeliwo jest bardziej odporne na korozję

25. Składniki strukturalne w Ŝeliwach.

Strukturę Ŝeliwa szarego stanowi osnowa metaliczna którą moŜe być ferryt, perlit lub ich mieszaniny
ewentualnie z cementytem i wtrąceniami niemetalicznymi a takŜe grafit o róŜnej wielkości i róŜnym
kształcie
Struktura Ŝeliwa białego jest analogiczna do Ŝeliwa szarego z tym , Ŝe zamiast grafitu występuje
cementyt.

26. Jakie przemiany fazowe zachodzą w stali podczas nagrzewania i wygrzewania stali w
temperaturze austenityzowania?
Podczas nagrzewania stali, powyŜej temperatury Ac1, rozpoczyna się przemiana perlitu w austenit,
nazywana przemianą austenityczną. W stalach podeutektoidalnych po przekroczeniu temperatury Ac3
rozpoczyna się przemiana ferrytu w austenit, a w stalach nadeutektoidalnych po osiągnięciu
temperatury Accm- proces rozkładu cementytu.
Przemiana austenityczna rozpoczyna się zarodkowaniem austenitu na granicach międzyfazowych
ferryt - cementyt i ma charakter dyfuzyjny. Szybkość zachodzenia przemiany austenitycznej zaleŜy
głównie od stopnia przegrzania perlitu (ferrytu) powyŜej temperatury Ac1, (Ac3) przy grzaniu
izotermicznym lub od szybkości nagrzewania przy grzaniu ciągłym oraz od ogólnej powierzchni
granic międzyfazowych ferryt-cementyt, tj. dyspersji perlitu. Przemianę tę moŜna rozwaŜać w trzech
następujących po sobie etapach:
• utworzenie austenitu niejednorodnego,
• utworzenie austenitu jednorodnego,
• rozrost ziaren austenitu.
Bezpośrednio po zakończeniu przemiany austenitycznej otrzymany austenit jest niejednorodny i do
pełnego wyrównania koncentracji węgla i innych pierwiastków stopowych konieczne jest dalsze
wygrzewanie.
Przemianie perlitu w austenit towarzyszy rozdrobnienie ziarna, jednak dalszy wzrost temperatury lub
czasu austenityzowania sprzyja rozrostowi ziaren. Skłonność do rozrostu ziaren austenitu zaleŜy w
znacznym stopniu od rodzaju stali, które moŜemy podzielić na dwie grupy:
• stale drobnoziarniste o małej skłonności do rozrostu ziaren austenitu w zakresie tempera-tur do
900-950°C,
• stale gruboziarniste, w których rozrost ziaren austenitu następuje bezpośrednio po zakończeniu
przemiany austenitycznej

27. Jakie są podobieństwa i róŜnice w mechanizmach przemian perlitycznej, bainitycznej i

martenzytycznej?
Przemiana martenzytyczna ma charakter bezdyfuzyjny i zachodzi przy duŜym przechłodzeniu
austenitu do około 200oC. W wyniku przemiany powstaje martenzyt (przesycony roztwór węgla w
Feα).
Metaloznawstwo i obróbka cieplna Strona |6
Politechnika Poznańska

Przemiana bainityczna łączy w sobie cechy przemiany bezdyfuzyjnej i dyfuzyjnego przemieszczenia

węgla. Zachodzi prze chłodzeniu stali do temperatury w zakresie 450-200oC. W wyniku tej przemiany
powstaje bainit, będący mieszaniną przesyconego ferrytu i wydzielonych węglików (dyspersyjnych).
Przemiana perlityczna ma charakter dyfuzyjny. W jej wyniku powstaje perlit (mieszanina ferrytu i
cementytu)

28. Jakie są cechy morfologiczne perlitu, bainitu górnego i dolnego oraz martenzytu listwowego i
płytkowego?
Perlit jest to płytkowa mieszanina ferrytu i cementytu.
Bainit górny - powstaje w wyniku przemiany zachodzącej w temperaturze powyŜej 300 C. Składa się
z cementytu oraz przesyconego ferrytu. Jest strukturą niekorzystną ze względu na kruche pękanie.
Bainit dolny - powstaje w wyniku przemiany zachodzącej w temperaturze poniŜej 300 C. Składa się z
węglika ε oraz przesyconego ferrytu. Jest on twardszy od bainitu górnego gdyŜ wydzielone węgliki są
bardziej dyspersyjne.
Martenzyt – forma stopu Ŝelaza i węgla powstała przez rozpad austenitu przy jego szybkim
schładzaniu tak, by nie było czasu na jego naturalną przemianę na ferryt i cementyt. Temperatura
początku i końca przemiany martenzytycznej w duŜym stopniu zaleŜy od zawartości węgla w stopie.
Martenzyt ma strukturę drobnoziarnistą. Ziarna mają kształt igieł przecinających się pod kątem około
60°. Martenzyt jest fazą bardzo twardą i kruchą. Martenzyt powstaje w czasie hartowania stali.
Martenzyt - przesycony roztwór węgla w Ŝelazie alfa .

29. Praktyczne znaczenie wykresów czas – temperatura - przemiany.

Wykresy CTPi (przy chłodzeniu izotermicznym) są sporządzane dla róŜnych stali i określają
temperaturę i czas wygrzewania podczas wyŜarzania izotermicznego oraz wychładzania w kąpieli
solnej przy hartowaniu izotermicznym lub stopniowym.
Wykresy CTPc (anizotermiczne przy chłodzeniu ciągłym) znalazły zastosowania do ustalenia
struktury i twardości stali hartowanej, normalizowanej lub poddanej wyŜarzaniu zupełnemu.

30. Jakie przemiany zachodzą podczas odpuszczania stali węglowcyh?

Podczas odpuszczania martenzyt podlega przemianom:
- od 80 do 250oC – wydzielenie nadmiaru węgla w postaci węglika ε,
- od około 150oC węglik ε jest zastępowany przez cementyt
W wyniku powyŜszych przemian powstaje martenzyt odpuszczony.
- w temperaturze około 400oC otrzymujemy mieszaninę nieprzesyconego ferrytu i cementytu
- od 400 do 650oC – wydzielenia cementytu przyjmują postać kulistą (powstaje sorbit)

31. Na czym polega absorpcja i dyfuzja?

Absorpcja — zjawisko oraz proces pochłaniania substancji gazowej w całą objętość substancji ciekłej
lub stałej, lub teŜ substancji ciekłej w całą objętość substancji stałej.
Dyfuzja — pod pojęciem dyfuzji rozumiemy jakiekolwiek względne zmiany rozmieszczenia atomów
w sieci krystalicznej zachodzące pod wpływem wzbudzenia termicznego tzn. z wykorzystaniem
energii drgań cieplnych atomów.

32. Mechanizmy prawa dyfuzji.

Są dwa zasadnicze mechanizmy dyfuzji: wakancyjny (zachodzący w roztworach substytucyjnych) i
międzywęzłowy (w roztworach międzywęzłowych). Poza tym mogą działać specyficzne mechanizmy
związane z obecnością określonych defektów sieci (dyslokacji, granic ziaren) lub tworzenia związków
(dyfuzja reaktywna).

33. Klasyfikacja obróbki cieplnej.

Obróbkę cieplną dzielimy na:
- zwykłą
Metaloznawstwo i obróbka cieplna Strona |7
Politechnika Poznańska

- cieplno-chemiczną
- cieplno-plastyczną
- cieplno-magnetyczną

34. Jakie są podstawowe operacje i zabiegi technologiczne w obróbce cieplnej?

Hartowanie - polega na nagrzaniu stali do temperatury austenityzowania, wygrzaniu w tej
temperaturze i oziębianiu w celu uzyskania struktury nierównowagowej – martenzytycznej lub
bainitycznej – odznaczającej się większą niŜ w stanie wyjściowym twardością i wytrzymałością oraz
mniejszą plastycznością..
Odpuszczanie – polega na nagrzaniu uprzednio zahartowanej stali do temperatury nieprzekraczającej
AC1, wygrzaniu w czasie 30 minut do kilku godzin i oziębianiu. Operacja ta jest stosowana w celu
zmiany struktury i właściwości materiału w kierunku poprawy ciągliwości i zmniejszenia kruchości
napręŜeń własnych.

Przesycanie – jest zabiegiem cieplnym któremu poddawana jest stal w celu stabilizacji austenitu.
Polega na nagrzaniu stali do temperatury, w której nastąpi przemiana austenityczna, a następnie tak
jak w hartowaniu szybkie schładzanie. RóŜnicą pomiędzy hartowaniem a przesycaniem jest to, Ŝe przy
przesycaniu unika się zajścia przemiany martenzytycznej. W związku z tym, przesycanie daje się zastosować
tylko dla stali, w których początek przemiany martenzytycznej jest niŜszy od temperatury otoczenia, czyli dla stali
wysokowęglowych lub zawierających dodatki stopowe obniŜające tę temperaturę i stabilizujących austenit, takich jak chrom

Starzenie - Operacja obróbki cieplnej stopów metali uprzednio przesyconych; polega na wygrzaniu ich
w temperaturze odpowiednio niŜszej od temperatury przesycenia w celu wydzielenia z roztworu
stałego przesyconego fazy (lub faz) o odpowiednim stopniu dyspersji, zawierającej składnik stopowy,
znajdujący się w roztworze w nadmiarze.

WyŜarzanie – jest zabiegiem cieplnym polegającym na nagrzaniu elementu stalowego do

odpowiedniej temperatury, przetrzymaniu w tej temperaturze jakiś czas, a następnie powolnym
schłodzeniu. Ma głównie ono na celu doprowadzenie stali do równowagi termodynamicznej w
stosunku do stanu wyjściowego, który jest znacznie odchylony od stanu równowagowego. WyŜarzanie
przeprowadza się w róŜnych celach. Patrz poniŜej...

35. Jakie są rodzaje wyŜarzania? Do czego słuŜą?

Ujednorodniające (homogenizowanie) – stosowane w celu wyrównania składu chemicznego
(usunięcia segregacji chemicznej)
Normalizujące – dzięki wykorzystaniu efektu rozdrobnienia ziarna wyraźnie zwiększa granicę
plastyczności i udarności przy nieznacznym wzroście twardości.
Zupełne – jest odmianą wyŜarzania normalizującego z tym , Ŝe odlew stygnie powoli
razem z piecem,
Zmiękczające – celem jest uzyskanie małej twardości, wystarczającej do obróbki skrawaniem
Izotermiczne –
Rekrystalizujące – stosowane w celu usunięcia skutków umocnienia
OdpręŜające – celem jest usunięcie napręŜeń powstałych podczas krzepnięcia odlewu kosztem
odkształceń plastycznych
Stabilizujące – stosowane w celu usunięcia napręŜeń odlewniczych

36. Jakie są rodzaje hartowania stali i jakie struktury powstają?

Hartowanie marteznytyczne zwykłe
Hartowanie martenzytyczne stopniowe
Hartowanie bainityczne zwykłe
Hartowanie bainityczne izotermiczne
– martenzyt.
– martenzyt
– bainit, przy ewentualnej obecności austenitu
szczątkowego i martenzytu,
– bainit przy ewentualnej obecności austenitu szczątk.

37. Co to jest hartowność, przehartowalność i utwardzalność stali?

Hartowność – podatność stali na hartowania, wyraŜona zaleŜnością przyrostu twardości w wyniku
hartowania od warunków austenityzowania i szybkości chłodzenia.
Metaloznawstwo i obróbka cieplna Strona |8
Politechnika Poznańska

Przehartowalność – mierzona głębokością utwardzenia przy określonej szybkości chłodzenia,

przehartowalność zwiększa się w wyniku wzrostu stęŜenia węgla i dodatków stopowych w austenicie.
Utwardzalność – mierzona jest największą do uzyskania twardością w danych warunkach
austenityzowania, zaleŜy ona głównie od stęŜenia węgla w austenicie.

38. Na czym polega ulepszanie cieplne stali i co czego słuŜy?

Ulepszanie cieplne jest to hartowanie i następnie wysokie lub średnie odpuszczenie; takiej obróbce
cieplnej na ogół są poddawane półwyroby (wałki, odkuwki); górna wartość twardości po ulepszaniu
cieplnym (około 35 HRC) jest ograniczona koniecznością zapewnienia dobrej skrawalności.

39. Na czym polega azotowanie gazowe stali?

Azotowanie polega na dyfuzyjnym nasyceniu stali azotem. Przebiega ono zwykle w zakresie
temperatury 500-600oC w atmosferze zawierającej wolne atomy azotu. Azotowanie gazowe odbywa
się najczęściej w atmosferze częściowo zdysocjowanego amoniaku.

40. Jaka jest budowa fazowa warstwy azotowanej i od czego ona zaleŜy?
- strefa przypowierzchniowa, nieulegająca trawieniu, składająca się z bogatych w azot węgloazotków
Fe2-3(N, C) i azotków γ’ (Fe4N) lub tylko azotków γ; w strefie węgloazotków ε mogą występować
pory,
- strefa azotowania wewnętrznego z wydzieleniami, która w stalach węglowych jest roztworem stałym
azotu w Ŝelazie z wydzieleniami lub bez wydzieleń azotków Ŝelaza; w przypadku stali stopowych
strefa ta zawiera drobnodyspersyjne wydzielenia azotków pierwiastków stopowych (Cr, W, Mo, V, Ti)
rozmieszczonych w podłoŜu ferrytycznym;

41. Jakie są własności warstwy azotowanej?

- duŜa twardość powierzchniowa
- zachowanie twardości i wytrzymałości w podwyŜszonej temperaturze (do 600oC)
- zwiększa odporność na ścieranie, zacieranie i zuŜycie adhezyjne,
- odporność na korozję gazową i atmosferyczną,
- duŜa wytrzymałość zmęczeniowa elementów azotowanych,
- względnie niska temperatura procesu, umoŜliwiająca wytworzenie twardej warstwy na uprzednio
ulepszonym cieplnie rdzeniu,
- niewielkie odkształcenia elementów w procesie azotowania,

42. Jakie jest zastosowanie azotowania w praktyce?

Przemysł motoryzacyjny i maszynowy: wały korbowe, korbowody, koła zębate, pierścienie, sworznie
tłokowe, śruby pociągowe, wrzeciona, elementy przekładni i sprzęgieł, frezy wiertła, gwintowniki.

43. Na czym polega nawęglanie gazowe stali?

Nawęglanie gazowe ma obecnie największe zastosowanie przemysłowe. Jest ono prowadzone w
atmosferach zawierających CO, CO2, H2, H2O, CH4 i N2 które wytwarza się przez częściowe
spalanie gazów opałowych lub rozkład termiczny róŜnych ciekłych związków organicznych
dostarczonych bezpośrednio do komory pieca do nawęglania.

44. Jaka jest budowa fazowa warstwy nawęglanej?

Warstwę nawęglaną moŜna podzielić na trzy strefy:
- nadeutektoidalna: perlit + siatka cementytu
- eutektoidalna: perlit
- podeutektoidalna: perlit + ferryt, przy czym ilość ferrytu zmniejsza się w kierunku rdzenia.

45. Jakie są własności warstwy nawęglanej?

- zapewnia duŜą twardość powierzchni obrabianych elementów,
- zapewnia duŜą odporność na ścieranie i naciski powierzchniowe,
- zapewnia znaczną wytrzymałość zmęczeniową,
Metaloznawstwo i obróbka cieplna Strona |9
Politechnika Poznańska

Rdzeń po takiej obróbce cieplnej wykazuje duŜą ciągliwość, spręŜystość i odporność na dynamiczne
obciąŜenia.

46. Jakie jest zastosowanie nawęglania w praktyce?

Nawęglanie jest stosowane w procesach wytwarzania silnie obciąŜonych, odpowiedzialnych
elementów, takich jak: koła zębate, wałki zębate i z wielowypustami, wałki rozrządu, sworznie
tłokowe.

47. Jak wpływają pierwiastki stopowe na własności stali?

P: rozpuszcza się w ferrycie i zwiększa Rm, podwyŜsza próg kruchości.
Si: rozpuszcza się w ferrycie, zwiększa Rm i H. Stosowany jako odtleniacz, przeciwdziała
segregacji i zwiększa drobnoziarnistość. W stalach maksymalnie 4% bo wzrasta kruchość.
Mn: austenitotwórczy, tani i łatwo dostępny. Zwiększa dyspersję perlitu oraz hartowność stali,
neutralizuje siarkę i niestety zwiększa ziarno.
Ni: zwiększa plastyczność, obniŜa próg kruchości, austenitotwórczy, nie dodaje się go do stali
narzędziowej
Co: jako jedyny zmniejsza hartowność. Nie tworzy węglików. Dodawany głównie w celu
zwiększenia Ŝaroodporności i Ŝarowytrzymałości.
Cr: najczęściej dodawany. Zwiększa hartowność, odporność na korozję i Ŝaroodporność.
W: uodparnia na przegrzanie, zapewnia drobnoziarnistość, odporność na zuŜycie i ścieranie
V: ma bardzo duŜe powinowactwo do węgla, zwiększa drobnoziarnistość i Ŝarowytrzymałość
Ti: zwiększa hartowność, twardość wtórną (podczas odpuszczania wydzielają się węgliki
zwiększające twardość)
Al: dodawany głównie w celu odtlenienia i odazotowania stali
Cu: zwiększa wytrzymałość i twardość, jego zawartość w stalach trudnordzewiejących wynosi od
0,25-0,4%
B: bardzo intensywnie zwiększa hartowność, do 0,003%. Zwiększa wytrzymałość ale tylko w
stalach zahartowanych a nie w stanie wyŜarzonym.
N: skłonność do starzenia. Stabilizuje austenit. Tworzy konglomeraty z Ni i Mo. Umacnia
znacznie stal

48. Jaki jest ogólny podział stali stopowych?

Stale stopowe dzielimy na:
Jakościowe – Uzyskują odpowiednie właściwości głównie w procesie stalowniczym przez
walcowanie, ciągnienie i kucie, rzadziej przez obróbkę cieplną. Muszą spełniać określone wymagania,
np. odnośnie wielkości ziarna, odporności na kruche pękanie, ciągliwości. Mają określone
dopuszczalne stęŜenia pierwiastków stopowych.
Specjalne – uzyskiwane są przez dokładną kontrolę składu chemicznego i technologii wytwarzania.
Są to stale o większej czystości. Mają zróŜnicowany skład chemiczny i właściwości uŜytkowe.
W klasie tej znajdują się między innymi stale:
- szybkotnące
- narzędziowe stopowe
- łoŜyskowe
- maszynowe
- konstrukcyjne

49. Odmiany korozji.

Chemiczna (patrz 54), elektrochemiczna (patrz 52-53)

50. Na czym polega korozja – definicja.

Korozja – oddziaływanie fizykochemiczne i elektrolityczne między materiałem metalowym, a
otaczającym środowiskiem w wyniku, którego następuje uszkodzenie korozyjne powodujące
zmniejszenie własności metalu.
Metaloznawstwo i obróbka cieplna S t r o n a | 10
Politechnika Poznańska

51. Jakie są skutki korozji?

ObniŜenie własności mechanicznych i uŜytkowych maszyn, urządzeń i elementów; duŜe straty
ekonomiczne bezpośrednie juŜ 7-10% stali w procesie produkcji ulega zniszczeniu; ekonomiczne
pośrednie wynikające z przestojów w eksploatacji maszyn.

52. Przebieg korozji elektrochemicznej.

53. Czynniki decydujące o przebiegu korozji elektrochemicznej.

Odp. 52-53:
Korozja elektrochemiczna zachodzi ze względu na działanie elektrolitów (woda, roztwory wodne soli,
kwasów i zasad) na powierzchnię metalu, którą stanowią dodatnie i ujemne elektrody. Ze względu na
róŜnice potencjałów dochodzi do tworzenia się lokalnych mikroogniw, i następuje lokalny przepływ
prądu elektrycznego. Towarzyszą temu reakcje chemiczne redukcji i utleniania.
Reakcja redukcji (katodowa) jest związana z przepływem umownego prądu dodatniego z roztworu
elektrolitu do elektrody, czyli w rzeczywistości z przepływem elektronów w kierunku przeciwnym.
Reakcja utleniania (anodowa) jest związana z przepływem dodatnich ładunków elektrycznych z
elektrody do elektrolitu.
Korozja występuje tylko na anodach mikroogniw, gdzie zwykle tworzą się sole lub wodorotlenki
metali, osadzające się na elektrodzie lub przechodzące do roztworu.

54. Korozja gazowa.

Jest to przykład korozji chemicznej występującej w suchym gazie tj. tlen, azot, powietrze itp.
Niszczenie przebiega w wyniku reakcji chemicznych. Korozja ta przebiega na sucho bez udziału
elektrolitów.

55. Jakie są mechanizmy powstawania zgorzelin na czystych metalach i ich stopach?

Na czystych metalach oraz na metalach z zanieczyszczeniami tworzą się wielowarstwowe. W
pierwszym stadium są to zgorzeliny zwarte. Rosnąca zgorzelina ściśle przylega do rdzenia
metalicznego, dzięki jej zdolności do odkształceń plastycznych.
Na stopach metali powstawaniu zgorzelin na granicach faz towarzyszy równieŜ utlenianie
wewnętrzne.

56. Rodzaje korozji:

- równomierna,
- selektywna,
- wŜerowa,
- międzykrystaliczna,
- napręŜeniowa,
- zmęczeniowa,

57. Rodzaje ochrony przed korozją.

Dobór składu chemicznego stopów pracujących w warunkach korozji, ochrona katodowa, ochrona
protektorowa, ochrona anodowa, stosowanie inhibitorów, powłoki i warstwy ochronne, ograniczenie
oddziaływania środowiska korozyjnego.

58. Jakie są zasady doboru składu chemicznego pierwiastków korodoodpornych?

Na elektrochemiczną:
-stopy i metale jednofazowe (nie występują na ich powierzchni mikroogniwa między dwoma
fazami)
Na chemiczną:
-występowanie zgorzelin w postaci ciągłej warstwy jednofazowej związku
-dodatki stopowe tj.: Zn, Al., Si, Cr Be, Mg