W.

Klasyfikacja materiałów inżynierskich

Materialy:
- konstrukcyjne
- funkcjonalne
- biomedyczne
- budowlane

Podstawowe zadanie, które spelniaja tworzywa konstrukcyjne polega na przenoszeniu obciazen, a

wiec ich najistotniejszymi cechami sa właściwości mechaniczne

Właściwości materiałów wynikają z ich budowy wewnętrznej

Materialoznawstwo zajmuje się określaniem wzajemnych powiazan miedzy struktura metali,

procesem ich wytwarzania i przetwarzania oraz ich wlasciwosciami
Wystepowanie substancji w danym stanie skupienia zależy od warunków termodynamicznych

Klasyfikacja materiałów (ciał stałych) oparta na sposobie ułożenia atomów

Krystaliczne

Polikrystaliczne

Amorficzne
Metale i ceramika – wykazują uporządkowanie dalkiego zasiegu - ulozone w sposób regularny
zachowując symetrie wzg. Punktu prostej płaszczyzny, każdy atom ma jednakowa liczbe sasiadow,
atomy ulozone okresowo w powtarzających się odstępach w trzech kierunkach (metale – w.
metaliczne, ceramika – jonowe lub kowalencyjne).

Struktura amorficzna – szkla i polimery

uporządkowanie bliskiego zasiegu, rozmieszczone w sposób chaotyczny

Szkla i polimery
uporządkowanie bliskiego zasiegu, nie wykazują up. Dalekiego zasiegu

Mieszana struktura
Materialy polimerowe i ceramiczne:
obszary krystaliczne(krystality) uporządkowanie dalekiego zasiegu, rozdzielone obszarami
amorficznymi, stopien krystaliczności może dochodzić do 90%.
stan amorficzny jest stanem metastabilnym – ulega przebudowie w stan krystaliczny gdy zaistnieją
sprzyjające warunki, atomy w st. Krystalicznej sa geściej upakowane niż w amorficznej.

W 3.

Def. FAZY

Jednorodna czesc układu oddzielona od reszty układu granica miedzyfazowa po przekroczeniu której
nastepuje skokowa zmiana właściwości, powierzchnia graniczna rozdzielajaca fazy to granica
miedzyfazowa.

Stop – polaczenie o określonym składzie dwóch lub wieceej pierwiastkow, przynajmniej 1 metal.
Mikrostruktura = FAZY + DEFEKTY
Stopy zbudowane sa przez trzy grupy faz:
Fazy proste – silne oddziaływania miedzy pierwiastkami A-A i B-B w wyniku czego tworza się
mieszaniny fazy A i B
Roztwory stale – oddziaływania miedzy układem pierwiastkow A i B tworza się roztwoyr stale
Fazy pośrednie – Bardzo silne oddziaływania ze sobą pierwiastka A i B tworza się fazy pośrednie

Roztwor staly – jednorodna faza stala zlozona z atomow dwóch skladnikow przy zachowaniu sieci
krystalograficznej składnika występującego w większej ilości, dzielimy na
podstawowy(rozpuszczalnikiem jest pierwiastek chemiczny), wtorny(-||- faza miedzymetaliczna),
roznowezlowe(atomy składnika rozpuszczanego w wezlach sieci) i miedzywezlowe(atomu składnika
rozpuszcanego w lukach miedzywezlowych rozpuszcalnika).

Rodzaje faz występujących w stopach

Cechy charakterystyczne roztworów stałych

1. Zachowana siec krystalograficzna rozpuszczalnika

2. Atomy składnika rozpuszczanego zajmują przypadkowe pozycje w pozycjach wezlowych lub
miedzywezlowych sieci rozpuszczalnika

Obecnosc obych atomow prowadzi do zniekształcenia sieci rozpusczalnika  zniekształcenie

sprężyste sieci  Umocnienie roztworowe
Rodzaje faz występujących w stopach
Kryteria Hume-Rothery’go tworzenia roztworów stałych

Czynnik wielkości atomu – powiekszajaca się roznica promieni atomowych ogranicza zakres
stężenia(niewielka roznica promieni atomowych)
Czynnik elektrochemiczny – powiekszajaca się roznica elektrowartosciowosci ogranica zakres stężenia
roztworu a wywoluje tendencje do tworzenia fazy miedzymetalicznej(bliskie sąsiedztwo w układzie
okresowym)
Czynnik wartosciowosci względnej – (identyczna elektrowartosciowosc)
Czynnik strukturalny – rodzaj sieci krys. Obu pierwiastkow (izomorficznosc sieci krys. Obu skladnikow)
Spelnienie warunków nie gwarantuje powstanie roztworu stałego ciągłego

Roztwory stałe uporządkowane (nadstruktura) – atomy obu skladnikow roztworu zajmują

charakterystyczne pozycje w sięci krys. Rozpuszczalnika
Uporzadkowanie – proces dyfuzyjny w którym nastepuje przemieszcenie atomow składnika
rozpuszczanego w scisle określone miejsca w sieci przestrzennej rozpuszczalnika(nie przemiana
fazowa), zmieniają się właściwości mechaniczne fizyczne i chemiczne

Fazy w stopach metali

Cechy charakterystyczne faz międzymetalicznych

1.Siec krys. Jest przeważnie odmienna od skladnikow

2. Obsadzanie w pozycjach sieci krys. Przez atomy skladnikow nastepuje w sposób scicle
uporządkowany.
3. Wartosciowowsc skladnikow przeważnie odbiega od wartosciowosci zwiazkow chemicznych
4. Wiązanie metaliczne wystepuje zzawsze jako podstawowy rodzaj wiazan
5. Właściwości tych faz sa zwykle zdecydowanie odmienne od właściwości czystych skladnikow

FAZY LAVESA – czynnik powstawanie – stosunek promieni atomow skladnikow A i B

Przypisuje się im wzor stechiometryczny AB2
Maja wiaz. Metaliczne
Istnieja w wąskim zakresie stezen

Fazy miedzywezlowe – tworza się w układach pierwiastkow niemetalicznych o bardzo małych R

atomow z pierwiastkami przejściowymi
Typ i sturktura = czynnik wielkości atomu
Rx/Rm<= 0,59 miedzywezlowe o str. Prostych (M4X,M2X,MX,MX2)
Rx/Rm=>0,59 zlozonych (M7X3,M3X,M23X6)
rx = r pierwiastka niemetalicznego
rm = r metalicznego
Fazy miedzywezlowe proste :
Trwale w szerokim zakresie stezen
Bardzo kruche i twarde
Wysoka Tp
Odporne chemicznie
dobrze przewodzą prad

Fazy miedzywezlowe zlozone:

Sa trwale w zasadzie przy składzie stechimetrycznym
mniejsza twardość
gorzej przewodzą prad
nizsze Tp
mniej odporne chemicznie
Jest to efekt wiązania metalicznego

FAZY ELEKTRONOWE:
Sa bardziej zbliżone do roztworow stalych
Wystepuja zawsze przy określonych stężeniach elektronowych e/a
Tworza się w układach pierwiastkow typowo metalicznych(Mn,Fe,Co,Ni)
z pierwiastkami o słabiej zaznaczonych cechach metalicznych (Be,Mg,Al,Si)
Sa trwale w pewnych zakresach stezen

Krystalizacja i krzepniecie:
Regula przekory – jeżeli układ bedacy w stanie równowagi podlega wpływom naruuszajacym te
rownowage, to powstaje reakcja przeciwdzialajaca tym wpływom
Krzepniecie – proces chłodzenia ciala ze stanu ciekłego w stan staly
Krystalizacja dotyczy materiałów krystalicznych proces wydzielania się ciekłego metalu fzy stalej w
postaci krysztalow w warunkach odprowadzania z krzepnącej cieczy utajonego ciepla krystalizacji

Zarodkowanie – zachodzi kiedy male krysztaly powstają z cieczy – musi być spelniona kryczyna
wiekosc zarodka aby były stabilne
Wzrost fazy stalej – zachodzi kiedy atomy sa przylaczane do krysztalow
Zarodkowanie jednorodne(homogeniczne)
Zarodki krystalizacji powstają z grupy atomow fazy cieklej które tworza zepoly bliskiego
uporządkowania o wielkości równej od wielkości krytycznej
Zespoly atomow mniejsze od krytycznej (zarodki podkrytyczne) zanikają wskutek drgan atomow
Osiagniecie wielkości krytycznej przez zepsol bliekisego uporządkowania wymaga silnego
przechłodzenia

W.4 Wykresy równowagi fazowej

1. przedstawiają graficznie stan stopu – podaja budowę fazowa stopow tzn. można z nich
wywnioskować z jakich faz stop jest zbudowany, w jakim stosunku ilościowych te fazy pozostają i jaki
jest ich skład chemiczny
Zmiana składu chem., temperatury lub ciśnienia = zmiana stanu stopu
2. Obrazuje stany trwale stopu tj. stany, w którym w danych warunkach odpowiada najmniejszy zasob
energii zwobodnej układu. Wykres równowagi stopu jest wykresem teoretycznym
3. Regula faz Gibbsa – podaje ona ilosciowa zaleznosc miedzy liczba sotpni swobody stopu czy metalu
a liczba jego faz i skladnikow. Poslugujac się ta regula można przewidzieć w jakich warunkach temp.
Przebiegaja zmiany fazowe i jakie czynniki mogą ulec pewnym przemianow bez naruszenia stanu
równowagi
Liczba stopni swobody układu jest to liczba zew. I wew. Czynnikow, które można zmieniac bez
spowodowania smainy liczbzy faz w danym układzie :
f + S = n + 2 przy zmiennych ciśnieniu i temp. Gdzie : S-liczba stopni swobody
n – liczba skladnikow
f – liczba faz bedacych w równowadze
Przy zalozeniu ze w rozpatrywanym układzie wszystkie przemiany zachodzą przy stalym i
niezmiennym ciśnieniu regula faz wyraza się wzorem f + S = n + 1
Gdy układ jest dwuskładnikowy n = 2 to wzor redukuje się do f + S = 3
Dla rzecz. ukladow wielofazowych liczba stopni swobody zwykle wynosi 0 , 1 , 2
Gdy S = 0 to układ jest niezmienny – nie można zmieniac niczego bez zmiany liczby faz
Gdy S = 1 uklad jednozmienny – można zmienić (temp,skład,ciśnienie) w pewnych granicach bez
zmiany liczby faz
Gdy S = 2 -||-
Likwidus – powyżej faza ceikla
solidus – poniżej faza stala
Rekacje izotermiczne

Podczas reakcji eutektycznej przy chłodzeniu z cieczy powstaje mieszanina dwóch faz - cechują się
drobnoziarnista struktura co wpływa korzystnie na właściwości mechaniczne, stosowane w przemylse
odlewniczym

Krystalizacja rownowagowa – powstaje krysztal jednorodny – powstaje gdy krysztaly pozostają bardzo
długo w równowadze z ciecza
Krystalizacja nierownowagowa – Dyfuzja nie zdazy zajść w odpowiednim miejscu i skład krysztalu
zmienia się w czasie
Reakcja Perytekctyczna- podczas chłodzenia ciecz reaguje z kryształami fazy stalej z czego powstają
kryszatly innej fazy stalej
W 5. Struktura Materiałów:

Kryształ – uporządkowany geometrycznie pod względem budowy wewnętrznej, stabilny układ

atomów, można wyobrazić jako powtarzające się bryły w przestrzeni.

Baza atomowa – zespół atomów przyporządkowanych węzłowi sieci przestrzennej ( atomy zawarte w
komórce elementarnej).

7 typów komórek elementarnych – 14 typów sieci bravais go

 Regularna - P B F
 Tetragonalna – P B
 Rombowa – P B F C
 Heksagonalna P
 Trygonalna P
 Jednoskośna P C
 Trójskośna P

Wskaźnikowanie węzłów
Te kreski nad jedynkami oznaczają wartości ujemne np. gdy zwroty tych wskaźników są

skierowane w stronę ujemnych wartości danej osi np. tu

Wskazniki millera (hkl)

Trzy liczby całkowite, pierwsze względem siebie (hkl). Jeżeli płaszczyzna nie przechodzi przez
początek układu współrzędnych, ale jest mu najbliższa, to odwrotności współrzędnych punktów
przecięciapłaszczyzny z osiami , o ile są całkowite, stanowią wskaźniki płaszczyzny.
Wyznaczanie wskaźników millera:

 Wyznacz współrzędne punktów przecięcia płaszczyzny z osiami krystalograficznymi (jako

krotnosci stalych sieci)
 Znajdz ich odwrotności
 Przemnóż przez wspólny mianownik, aby otrzymać liczby całkowite, względem siebie
pierwsze
Np.
Rodziny płaszczyzn równoległych do siebie maja te same wskaźniki millera.

Płaszczyzny atomowe
Struktury gesto upakowane:
Regularna plasko centrowana i heksagonalna gesto upakowana
1. najpierw pierwsza wartstwa A
2. następnie druga wastwa- atomy drugiej wartstwy znajduja się na co drugim wgłębieniu
warstwy pierwszej
3. przy obsadzaniu trzeciej warstwy mamy dwie możliwości
a. nad atomami warstwy pierwszej sekwencja ABABABAB

b. nad niezajętymi poprzednio przestrzeniami w warstwie pierwszej sekwancja ABCABC

Sekwencja ABAB – powstaje struktura heksagonalna gestoupakowana A3

Sekwencja ABCABC – powstaje struktura regularna plasko centrowana A1

Liczba koordynacyjna – liczba najbliższych sasiadow

Wspólczynnik wypelnienia – stosunek objetosci zajętej przez atomy zawarte w komórce
elementarnej do jej całej objetosci
 Odleglosci miedzy płaszczyznami – wskaźniki millera pozwalają obliczyć odleglosci miedzy
sąsiednimi płaszczyznami o tych samych wskaźnikach np. w strukturach regularnych

a – dlugosc krawędzi komórki elementarnej

Rzeczywista struktura krystaliczna metali

 Krysztal idealny nie istnieje – zawsze jest jakiś nie taki
 Wystepuja w niej zaburzenia(defekty)
 Defekty = wpływ na właściwości mechaniczne i fizyczne metali wystepuja w każdym
materiale, mogą być wprowadzone celowo
 Wystepuja defekty tj.:
1. punktowe (wakansy, obce atomy),
2. liniowe(dyslokacje)
3. powierzchniowe(granice ziaren granice międzyfazowe bledy ulozenia)

1/
Wakans – brak atomu w węźle sieci krystalicznej
Domieszka – obcy atom w węźle sieci
Atom miedzywezlowy – obcy lub rodzimy atom w pozycji miedzywezlowej
Defekt schottkyego – atom z pozycji wezlowej na powierzchnie krysztalu z wytworzeniem
wakasnu
Defekt Frenkla – atom z pozycji wezlowej na miedzywezlowa z wytworzeniem wakansu
Defekty punktowe = umozliwiaja wyrównanie niejedrorodnosci składu chemicznego stopow,
Przyczynia się korozji, towarzyszy większości przemian i procesom obrobki cieplnej, cieplno –
chemicznej

przestrzenie miedzywezlowe.
2/
Sa dwa rodzaje tych dyslokacji:
a. srubowa
b. krawedziowa

a/ przecinami idealny krysztal i oddziałujemy na jedna z czesci sila rownolegla do przecięcia

przemieszczając ja o jedna stala sieciowa
b/ przecinami krysztal i w to miejsce wkładamy dodaktowa plaszczyzne sieciowa

Opisywanie dyslokacji
Opisuje się za pomocą osi ( tam gdzie konczy się dodaktowa plaszczyzna) i wektora burgersa

W dyslokacji krawędziowej wektor ┴ do linii dyslokacji a w śrubowej ||

Dyslokacji mogą się przemieszczać przez wspinanie( tylko krawedziowa) – polega na

odlaczaniu od krawędzi ekstraplaszczyzny i przemieszczaniu się iich droga dyfuzji do
wakansów lub przylaczaniu się z wytworzeniem wakansu, wymaga aktywacji cieplnej

Dyslokacja krawedziowa – przemieszcza się po określonej plaszczyznie poślizgu w kierunku

działającego nap. Statycznego rownolegle do wektora powodując przesuniecie sasiedzniej pl.
sieciowej i jej przerwanie
Dyslokacja srubowa nie ma określonej płaszczyzny poślizgu
Defekty wzajemnie oddzialuja na siebie w wyniku oddziaływania pol naprezen.
Jeżeli naprezenia maja taki sam znak odpychają się a gdy przeciwne przyciagaja
Dwie jednoimienne dylokacje – odpychają się
Dwie różnoimienne – przyciagaja się co prowadzi do zlikwidowania obydwóch
dyslokacji(anihilacja dyslokacji różnoimiennych)
Jeżeli różnoimienne dylokacje poruszają się po płaszczyznach równoległych tworzy się rząd
wakansów
Materialy o strukturach A1 sa bardziej podatne na odkształcenia plastyczne niż o strukturach
A2
Mechanizm odkształcenia plastycznego przez poślizg płaszczyzn atomowych: a) łatwiejszy gdy
płaszczyzny są gęsto upakowane
Podstawowy mechanizm odkształcenia plas. – Poslizg – wzajemne przemieszczanie sie jednej
części krysztalu względem drugiem w płaszczyznach poślizgu w wyniku ruchu dyslokacji.
Budowa obu części krysztalu pozostaje niezmieniona. W wyniku poślizgu przemieszczeniu
ulegaja warstwy metalu oddalone o 10- 1000 srednic atomowych tworząc tzw. linie poślizgu.
Dyslokacja przemieszcza się po płaszczyznach poliszgu. Plaszczyzna + kierunek = system
poślizgu

Umocnienie – zjawisko wzrostu twardości i wytrzymalosci oraz pogorszenia plastyczności

wynikiem spietrzen dyslokacji przed przeszkodami.
 Znaczenie dyslokacji liniowej:
 Od możliwości poślizgu zależy plastyczność metali
 Mechanizm odkształcenia przez poślizg dyslokacji wyjasnia roznice miedzy obliczeniowa a
rzeczywsta wyt. Metali.
 Ogranizcajac ruch dyslokacji można kontrolować wlasnoci mechaniczne metali
 Powstają podczas krystalizacji, mnożone podczas odkształcania na zimno metali

3/

Granice ziaren to wewnętrzne powierzchnie graniczne oddzielające dwa krysztaly o tym samym
składzie chemicznym rozniace się orientacja krystalograficzna.

Istenieja granice:
Szerokokatowa – kat dezorientacji >15* ( granice bliźniacze- powstają w niektórych metalach na
skutek odkształcenia plastycznego, rekrystalizacji, przemian fazowych)
Waskokatowa – Kat <15*
Daszkowe - oddzielające zirana maja wspólny kierunek krystalograficzny rownolegly do granicy
Skretne – prostopadly do granicy
Miedzyfazowe – powierzchnie graniczne oddzielające krysztaly rozniace się nie tylko orientacja i
typem sieci ale tez skladem chemicznym wystepuja w matierialach wielofazowych(koherentna –
nie ma nieprawidlowosci w rozmieszczeniu atomow, polkoherentna – nieprawidlowosc >10%,
niekoherentna – liczne zaburzenia)

Błędy ułożenia – zaburzenia w sekwencji ulozenia plaszsczyzn najgęstszego wypelnienia

1. każdy metal cechuje się typowa dla niego energia bledu ulozenia (EBU)
2. Im wieksza jest ta energia tym mniejsza czestotliwosc BU w sieci gdyż latwiej zachodzi
rekombinacja dyslokacji
3. Energia BU ma duzy wpływ na zachowanie się metalu podczas odkszt. plastycznego.

Gdy jest duza to odkształcenie jest latwe i jest mniejsza zmagazynowana energia odkształcenia.
Nizsza EBU maja miedz i jej stopy a najnizsza stale austenityczne.

Kontrolujac defekty możemy umacniać materialy

W.6 Wykres cementru to se ogarni XD

Ferryt: alfa = Fe(C) - roztwor staly wegla w żelazie o strukturze A2
austenit: gamma = Fe(C) – roztwor staly wegla w żelazie o strukturze A1
Cementyt (Fe3C) – metastabilny weglik zelaza – Pierwotny(krystalizuje z cieczy), Wtórny(wydziela
się z austenitu), Trzeciorzedowy(wydziela się z ferrytu)
Zlozony układ rombowy rc/rfe = 0,61
12 atomow Fe + 4 atomy C na komorke
dominujące wiązanie metaliczne miedzy Fe kowalencyjne miedzy Fe i C
Faza twarda, krucha, metastabilna

Grafit – odmiana allotropowa wegla – każdy atom C wykorzystuje 3 z 4 możliwych wiazan

kowalencyjnych tworząc rownolegle wartstwy symetrii heksagonalnej – lk = 3
heksagonalna siec krystaliczna powstaje w wyniku powiazania tych warstw słabymi silami van der
waalsa
bardzo miekki, wysoka wytrzymalosc tylko wzdłuż równoległych płaszczyzn heksagonalnych –
wlokna wtorne
Tp – 3900
Odleglosc miedzy atomami w warstwie = 0, 142nm
miiedzy warstwami = 0,340
Właściwości wytrzymalosciowe grafitu sa tak male ze trakujemy jego wydzielenia jako nieciaglosc
osnowy metalowej stopu
O wlasciwosciach stopow z grafitem decyduje jego kształt wielkość i rozmieszczenie

Ulepszanie cieplne = hartowanie – rodzaj obrobki cieplnej materialu polegający na nagrzaniu

danego materialu do odpowiedniej temperatury zwanej temperatura hartowania, wytrzymaniu w
tej temperaturze przez czas konieczny do przebudowy struktury wewnętrznej materialu oraz
następnym odpowiednio szybkim chłodzeniu
Re – parametr związany z wytrzymaloscią – nominalna granica plastycznosci