Tích Phân B I Ba

Mục lục
Lời nói đầu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i
Những kí hiệu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ii
Mục lục . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Chương 1. TÍCH PHÂN BỘI BA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.1. Định nghĩa tích phân bội ba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

1.1.1. Bài toán tính khối lượng của vật thể . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.1.2. Định nghĩa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.2. Tích phân bội ba trong hệ tọa độ Đề-các . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

1.2.1. Định lý Fubini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.2.2. Tích phân bội ba trên miền bị chặn tổng quát Ω. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.3. Tích phân bội ba trong hệ tọa độ trụ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

1.3.1. Hệ tọa độ trụ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.3.2. Tích phân bội ba trong hệ tọa độ trụ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.4. Tích phân bội ba trong hệ tọa độ cầu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

1.4.1. Hệ tọa độ cầu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.4.2. Tích phân bội ba trong hệ tọa độ cầu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.5. Công thức đổi biến tổng quát . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

1.5.1. Định thức Jacobian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.5.2. Tính phân bội ba khi thực hiện đổi biến . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.5.3. Tích phân bội ba trong hệ tọa độ trụ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2 2 2 2
1.5.5. Tích phân bội ba trên miền hình cầu (x − x0 ) + (y − y0 ) + (z − z0 ) = R . . . . . . . . . . 19
2 2 2
x y z
1.5.6. Tích phân bội ba trên miền hình ellipsoid 2
+ 2 + 2 = 1 ......................... 20
a b c
1.6. Ứng dụng hình học của tích phân bội ba tính thể tích vật thể . . . . . . . . 22
1.7. Thực hành MatLab . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

1.7.1. Vẽ vật thể trong hệ trục tọa độ Đề-các . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1.7.2. Vẽ vật thể trong hệ trục tọa độ trụ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
1.7.3. Vẽ vật thể trong hệ trục tọa độ cầu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
CuuDuongThanCong.com https://fb.com/tailieudientucntt
MỤC LỤC 1
1.8. Bài tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

1.8.1. Tích phân bội ba trong hệ tọa độ Đề-các . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
1.8.2. Tích phân bội ba trong hệ tọa độ trụ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
1.8.4. Ứng dụng hình học của tích phân bội ba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Chương1
TÍCH PHÂN BỘI BA
1.1. Định nghĩa tích phân bội ba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

1.2. Tích phân bội ba trong hệ tọa độ Đề-các . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.3. Tích phân bội ba trong hệ tọa độ trụ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.4. Tích phân bội ba trong hệ tọa độ cầu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.5. Công thức đổi biến tổng quát . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.6. Ứng dụng hình học của tích phân bội ba tính thể tích vật thể . . . . . . 22
1.7. Thực hành MatLab . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1.8. Bài tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
1.1 Định nghĩa tích phân bội ba
1.1.1 Bài toán tính khối lượng của vật thể
Cho vật thể Ω trong không gian có phân bố khối lượng không đồng đều theo thể tích của nó.
Sự phân bố này trong hệ trục tọa độ Oxyz được mô tả bởi hàm mật độ f (x, y, z) (hay còn gọi là khối
lượng riêng (kg/m3 )) Hãy tính khối lượng M của vật thể, biết vật thể Ω là hình hộp chữ nhật:
Hình 1.1: Khối kim loại không đồng chất
Ω = {(x, y, z) ∈ R3 : a 6 x 6 b, c 6 y 6 d, r 6 z 6 s}.
1.2 Tích phân bội ba trong hệ tọa độ Đề-các 3
Hình 1.2: Miền hình hộp chữ nhật Ω
Đầu tiên, chúng ta chia miền Ω thành những hộp hình chữ nhật nhỏ. Chúng ta chia đoạn [a, b]
b−a
thành m đoạn nhỏ [xi−1 , xi ] với độ dài ∆x = , chia đoạn [c, d] thành n đoạn nhỏ [yj−1 , yj ] với
m
d−c s−r
độ dài ∆y = , và chia đoạn [r, s] thành p đoạn nhỏ [zk−1 , zk ] với độ dài ∆z = . Bằng cách
n p
vẽ những đường thẳng song song với các trục tọa độ và đi qua các điểm chia, chúng ta thu được hình
hộp chữ nhật nhỏ với thể tích ∆V = ∆x.∆y.∆z.
Ωijk = {(x, y, z) ∈ R3 : xi−1 6 x 6 xi , yj−1 6 y 6 yj , zk−1 6 z 6 zk }
∗ , z∗ ) ∈ Ω
Nếu chúng ta chọn một điểm tùy ý (x∗ijk , yijk ijk ijk thì ta sẽ được tổng Riemann của tích
phân bội ba. Như vậy, khối lượng của vật thể được tính gần đúng là
m X
X p
n X
M≈ f (x∗ijk , yijk
∗ ∗
, zijk )∆x∆y.∆z.
i=1 j=1 k=1
1.1.2 Định nghĩa
Tương tự, như tích phân kép chúng ta sẽ định nghĩa tích phân bội ba:
Định nghĩa 1.1. Tích phân bội ba của hàm số f (x, y, z) trên miền Ω là
ZZZ ZZZ m X
X p
n X
f (x, y, z)dxdydz = f (x, y, z)dV = lim ∗
f (x∗ijk , yijk ∗
, zijk )∆x∆y.∆z.
m,n,p→∞
Ω Ω i=1 j=1 k=1
nếu giới hạn này tồn tại. Lúc này f (x, y, z) được gọi là hàm khả tích trên Ω.
1.2 Tích phân bội ba trong hệ tọa độ Đề-các
1.2.1 Định lý Fubini
Tương tự như tích phân kép, ta có định lý Fubini để tính tích phân bội ba như sau:
Định lý 1.1. (Định lý Fubini). Cho f (x, y, z) là hàm liên tục trên miền Ω = {(x, y, z) ∈ R3 : a 6 x 6
b, c 6 y 6 d, r 6 z 6 s}. Khi đó
Zb Zd Zs Zb Zd Zs
   
ZZZ
f (x, y, z)dxdydz = f (x, y, z)dxdydz =   f (x, y, z)dz  dy  dx.
Ω a c r a c r
4 TÍCH PHÂN BỘI BA
Chú ý. Theo định lý Fubini, khi lấy tích phân theo z theo ta xem z là biến số, còn x, y là hằng
số. Sau đó lấy tích phân theo y thì ta xem y là biến số, còn x là hằng số. Cuối cùng, ta sẽ lấy tích
phân theo x. Vì vai trò của x, y, z như nhau nên ta có 3! = 6 cách lấy tích phân khác nhau theo thứ
tự của các biến x, y, z.
xyz 2 dxdydz, với Ω là miền hình hộp chữ nhật
RRR
Ví dụ 1.2.1. Tính I =
Ω
Ω = {(x, y, z) : 0 6 x 6 1, −1 6 y 6 2, 0 6 z 6 3}
Hình 1.3: Hình hộp chữ nhật Ω = {(x, y, z) : 0 6 x 6 1, −1 6 y 6 2, 0 6 z 6 3}
Giải. Chúng ta có thể chọn một trong sáu cách lấy tích phân theo thứ tự các biến. Nếu chúng ta
chọn lấy tích phân đầu tiên theo x, sau đó theo y và cuối cùng theo z thì ta được
Z3 Z2 Z1 Z3 Z2 Z1 Z3 Z2 Z3 Z2 2
 
2 x=1

2 2 2 x yz
I= xyz dxdydz =  xyz dx dydz = yz . dydz = dydz =
2 x=0 2
0 −1 0 0 −1 0 0 −1 0 −1
Z3 Z2 2 Z3 2 2 y=2 Z3 2
 
3 3
yz z .y 3z z 27
=  dy  dz = dz = dz = = .
2 4 y=−1 4 4 0 4
0 −1 0 0
27
Vậy I = .
4
1.2.2 Tích phân bội ba trên miền bị chặn tổng quát Ω
Cho Ω là miền bị chặn bất kỳ, tương tự như trong bài tích phân kép, ta có thể lấy hình hộp chữ
nhật E chứa miền Ω, sau đó, chúng ta xây dựng một hàm mới
(
f (x, y, z), (x, y, z) ∈ Ω
F (x, y, z) =
0, (x, y, z) ∈ E\Ω
Khi đó ZZZ ZZZ

f (x, y, z)dxdydz = F (x, y, z)dxdydz.
Ω E
Như vậy, tương tự như tích phân kép, chúng ta cũng sẽ có định lý sau:
Hình 1.4: Miền Ω = {(x, y, z) : (x, y) ∈ D, z1 (x, y) 6 z 6 z2 (x, y)}.
Định lý 1.2. Cho miền Ω = {(x, y, z) : (x, y) ∈ D, z1 (x, y) 6 z 6 z2 (x, y)}, trong đó D là hình chiếu
của miền Ω xuống mặt phẳng 0xy. Khi đó
 
ZZZ ZZ z2Z(x,y)
I= f (x, y, z)dxdydz = f (x, y, z)dz  dxdy

 

Ω D z1 (x,y)
Chú ý. Khi tính tích phân bội ba, chúng ta phải xác định được hình chiếu D của vật thể V và
chuyển về tính tích phân kép. Khi tính tích phân của f (x, y, z) theo biến z thì ta xem z là biến số,
còn x, y là hằng số.
Ví dụ 1.2.2. Tính tích phân bội ba

ZZZ
I= (x + 2y)dxdydz,
Ω
trong đó Ω được giới hạn bởi x2 6 y 6 x, 0 6 z 6 x.
Hình 1.5: Vật thể Ω : x2 6 y 6 x, 0 6 z 6 x.
Giải. Theo công thức tính tích phân bội ba, ta có
Z Z Zx
 
ZZ ZZ
z=x
I=  (x + 2y)dz  dxdy = [xz + 2yz]z=0 dxdy = (x2 + 2yx)dxdy
D 0 D D
với D = {(x, y) : 0 6 x 6 1, x2 6 y 6 x}. Áp dụng công thức tính tích phân kép, ta được
Z1 Zx Z1 Z1
 
2
2 2
y=x 2
x3 − x4 + x3 − x5 dx = .

I=  x + 2yx dy  dx = x y + xy y=x2 dx =
15
0 x2 0 0
2
Vậy I = .
15
Vì vai trò của x, y, z như sau nên tương tự định lý trên ta có hai định lý sau:
Định lý 1.3. Cho miền Ω = {(x, y, z) : (x, z) ∈ D, y1 (x, z) 6 y 6 y2 (x, z)}, trong đó D là hình chiếu
của miền V xuống mặt phẳng 0xz. Khi đó
 
ZZZ ZZ y2Z(x,z)
I= f (x, y, z)dxdydz = f (x, y, z)dy  dxdz

 

Ω D y1 (x,z)
Hình 1.6: Miền Ω = {(x, y, z) : (x, z) ∈ D, y1 (x, z) 6 y 6 y2 (x, z)}.
Ví dụ 1.2.3. Tính tích phân bội ba

ZZZ p
I= x2 + z 2 dxdydz,
Ω
trong đó Ω được giới hạn bởi x2 + z 2 6 y 6 4.
Giải.
Vật thể Ω được giới hạn bởi mặt trên y = 4, mặt dưới y = x2 + z 2 . Để xác định hình chiếu của
vật thể Ω ta tìm giao tuyến của y = x2 + z 2 , y = 4.
( (
y = x2 + z 2 x2 + z 2 = 4
⇔
y=4 y=4
Hình 1.7: Vật thể Ω : x2 + z 2 6 y 6 4.
Vậy giao tuyến của y = x2 + z 2 , y = 4 cũng là giao tuyến của mặt trụ x2 + z 2 = 4 và y = 4. Từ đó ta
có hình chiếu D của vật thể Ω xuống mặt phẳng Oxz là hình tròn x2 + z 2 6 4.
Theo công thức tính tích phân bội ba, ta có
 
ZZ Z4 p Z Z hp iy=4 ZZ p
I= 2 2
x + z dy  dzdx = x2 + z 2 .y dzdx = (4 − x2 − z 2 ) x2 + z 2 dzdx
 
 2 2
y=x +z
D x2 +z 2 D D
với D = {(x, z) : x2 + z 2 6 4}.

Đổi sang hệ tọa độ cực bằng cách đặt x = r cos ϕ, z = r sin ϕ ta được
D = {(r, ϕ) : 0 6 r 6 2, 0 6 ϕ 6 2π}.
Áp dụng công thức tính tích phân kép trong hệ tọa độ cực, ta có
Z2π Z2 Z2π Z2
   
3 2
4r r5 128π
4 − r2 r.rdr dϕ =  4r2 − r4 dr dϕ = 2π.

I=  − =
3 5 0 15
0 0 0 0
128π
Vậy I = .
15
Định lý 1.4. Cho miền Ω = {(x, y, z) : (y, z) ∈ D, x1 (y, z) 6 x 6 x2 (y, z)}, trong đó D là hình chiếu
của miền Ω xuống mặt phẳng 0yz. Khi đó
 
ZZZ ZZ x2Z(y,z)
I= f (x, y, z)dxdydz = f (x, y, z)dx dydz

 

Ω D x1 (y,z)
Hình 1.8: Miền Ω = {(x, y, z) : (y, z) ∈ D, x1 (y, z) 6 x 6 x2 (y, z)}.
1.3 Tích phân bội ba trong hệ tọa độ trụ
1.3.1 Hệ tọa độ trụ
Định nghĩa 1.2. Điểm M (x, y, z) trong hệ trục tọa độ Oxyz được xác định duy nhất bởi bộ (r, ϕ, z).
Bộ (r, ϕ, z) được gọi là tọa độ trụ của điểm M.
Hình 1.9: Hệ tọa độ trụ
Công thức đổi biến từ tọa độ Decasters sang tọa độ trụ


r 2 = x2 + y 2

 x = r. cos ϕ
 

 y
y = r. sin ϕ ⇔ tan ϕ =
  x
z = z
 
 z = z
1.3.2 Tích phân bội ba trong hệ tọa độ trụ
Trong hệ tọa độ trụ, cho miền Ω được xác định như sau:
Ω = {(r, ϕ, z) : α 6 ϕ 6 β, r1 (ϕ) 6 r 6 r2 (ϕ), z1 (x, y) 6 z 6 z2 (x, y)}
1.3 Tích phân bội ba trong hệ tọa độ trụ 9
Hình 1.10: Vật thể Ω trong hệ tọa độ trụ
Khi tính tích phân bội ba ta chia miền Ω thành những miền nhỏ (mảnh trụ nhỏ trong hệ tọa độ
trụ). Vì khi chia nhỏ thì ta sẽ xem mảnh trụ nhỏ này gần bằng với hình hộp với các chiều dài, rộng,
cao lần lượt là ∆r, r∆ϕ (cung của đường tròn bán kính r, có góc ở tâm là ∆ϕ) và ∆z. Do đó thể tích
của mảnh trụ nhỏ này là
∆V = ∆r.r∆ϕ.∆z.
Sử dụng tính gần đúng của giới hạn khi tính tích phân đối với r và ϕ, ta có thể viết lại
dV = rdrdϕ.dz.
Hình 1.11: Thể tích của mảnh trụ nhỏ dV = rdrdϕ.dz.
của miền Ω xuống mặt phẳng 0xy và D xác định trong hệ tọa độ cực
D = {(r, ϕ) : α 6 ϕ 6 β, r1 (ϕ) 6 r 6 r2 (ϕ)}.
Khi đó  
ZZZ ZZ z2Z(x,y)
I= f (x, y, z)dxdydz = f (x, y, z)dz  dxdy =

 

Ω D z1 (x,y)
 
Zβ rZ2 (ϕ) z2 (r cosZϕ,r sin ϕ)
= f (r cos ϕ, r sin ϕ, z)dz  rdrdϕ.
 

α r1 (ϕ) z1 (r cos ϕ,r sin ϕ)
Như vậy, khi tính tích phân bội ba trong hệ tọa độ trụ, ta phải xác định:
1. Mặt dưới z = z1 (r, ϕ)
2. Mặt trên z = z2 (r, ϕ)

(
α6ϕ6β
3. Hình chiếu D :
r1 (ϕ) 6 r 6 r2 (ϕ)
4. Công thức
Z β Z r2 (ϕ) Z z2 (r,ϕ)
I= dϕ dr f (r cos ϕ, r sin ϕ, z)rdz
α r1 (ϕ) z1 (r,ϕ)
Chú ý. Khi tính tích phân bội ba trong hệ tọa độ trụ, đầu tiên, ta sẽ được về tích phân kép, sau
đó tính tích phân kép trong hệ tọa độ cực.
Ví dụ 1.3.1. Tính tích phân bội ba bằng cách đổi sang tọa độ trụ
ZZZ
I= 2xdxdydz,
Ω
p
trong đó Ω = {(x, y, z) : 0 6 y 6 2; 0 6 x 6 4 − y 2 ; 0 6 z 6 x}
p
Hình 1.12: Miền Ω = {(x, y, z) : 0 6 y 6 2; 0 6 x 6 4 − y 2 ; 0 6 z 6 x}
1.3 Tích phân bội ba trong hệ tọa độ trụ 11
Giải. Miền Ω được giới hạn bởi mặt trên z = x, mặt dưới z = 0 và mặt xung quanh là một phần
p
tư hình tròn 0 6 y 6 2; 0 6 x 6 4 − y 2 . Theo công thức tính tích phân bội ba, ta có
Z Z Zx
 
ZZ ZZ
z=x
I=  2xdz dxdy =
 [2xz]z=0 dxdy = 2x2 dxdy
D 0 D D
p
Với D = {(x, y) : 0 6 y 6 2; 0 6 x 6 4 − y 2 }. Bằng phép đổi biến x = r cos ϕ, y = r sin ϕ, chúng ta
chuyển miền D sang hệ tọa độ cực. Khi đó
π
D = {(r, ϕ) : 0 6 r 6 2, 0 6 ϕ 6 }
2
Như vậy,
Zπ/2 Z2 Zπ/2 Zπ/2
 
4 r=2

2 2 2 2r
I=  2r cos ϕrdr dϕ = cos ϕ. dϕ = 8 cos2 ϕdϕ =
4 r=0
0 0 0 0
Zπ/2
sin(2ϕ) π/2

= 4(1 + cos(2ϕ))dϕ = 4. ϕ + = 2π.
2 0
0
Vậy I = 2π.
ZZZ
I= zdxdydz,
Ω
trong đó Ω là phần trong của hình trụ x2 + y 2 = 1 nằm giữa 2 mặt z = x2 + y 2 và z = 2x2 + y 2
Hình 1.13: Miền Ω là phần trong của hình trụ x2 + y 2 = 1 nằm giữa 2 mặt z = x2 + y 2 và z = 2x2 + y 2
Giải. Miền Ω được giới hạn bởi mặt trên z = 2x2 + y 2 , mặt dưới z = x2 + y 2 và mặt xung quanh
là mặt trụ x2 + y 2 = 1. Theo công thức tính tích phân bội ba, ta có
2xZ2 +y 2 Z2π Z1
(2x2 + y 2 )2 (x2 + y 2 )2 r2 cos2 ϕ(r2 cos2 ϕ + 2r2 )
ZZ ZZ
I= dxdy zdz = − dxdy = dϕ rdr =
2 2 2
D x2 +y 2 D 0 0
Z2π
1 11π
= cos2 ϕ(cos2 ϕ + 2) dϕ =
12 48
0
11π
Vậy I = .
48
ZZZ
1
I= dxdydz,
x + y2
2
Ω
trong đó Ω được giới hạn bởi z = 0, z = y, x2 + y 2 = 1 và y > 0.
Hình 1.14: Miền Ω được giới hạn bởi z = 0, z = y, x2 + y 2 = 1 và y > 0.
Giải. Miền Ω được giới hạn bởi mặt trên z = y, mặt dưới z = 0 và mặt xung quanh là mặt trụ
x2 + y 2 = 1, lấy phần y > 0. Theo công thức tính tích phân bội ba, ta có
Zy
z y
ZZ ZZ ZZ
1 y
I= dxdy dz = dxdy = dxdy =
x + y2
2 2 2
x +y 0 x + y2
2
D 0 D D
Zπ Z1 Zπ
r sin ϕ
= dϕ rdr = sin ϕdϕ = 2.
r2
0 0 0
1.4 Tích phân bội ba trong hệ tọa độ cầu
1.4.1 Hệ tọa độ cầu
Định nghĩa 1.3. Điểm M (x, y, z) trong hệ trục tọa độ Oxyz được xác định duy nhất bởi bộ (θ, ϕ, ρ).
Bộ (θ, ϕ, ρ) được gọi là tọa độ cầu của điểm M.
Công thức đổi biến từ tọa độ Decasters sang tọa độ cầu


 x =
 ρ. sin θ cos ϕ
y = ρ. sin θ sin ϕ

z = ρ. cos θ

với 0 6 θ 6 π, 0 6 ϕ 6 2π, ρ > 0.
1.4 Tích phân bội ba trong hệ tọa độ cầu 13
Hình 1.15: Hệ tọa độ cầu
1.4.2 Tích phân bội ba trong hệ tọa độ cầu
Trong hệ tọa độ cầu, cho miền Ω được xác định như sau:
Ω = {(ρ, ϕ, θ) : ρ1 6 ρ 6 ρ2 , α 6 ϕ 6 β, c 6 θ 6 d},
ở đây ρ1 > 0, β − α 6 2π, d − c 6 π.

Khi tính tích phân bội ba ta chia miền Ω thành những miền nhỏ (mảnh cầu nhỏ trong hệ tọa độ
cầu). Vì khi chia nhỏ thì ta sẽ xem mảnh cầu nhỏ này gần bằng với hình hộp với các chiều dài, rộng,
cao lần lượt là ∆ρ, ρ∆θ (cung của đường tròn bán kính ρ, có góc ở tâm là ∆θ) và ρ sin θ.∆ϕ (cung
của đường tròn bán kính ρ sin θ, có góc ở tâm là ∆ϕ). Do đó thể tích của mảnh cầu nhỏ này là
∆V = ρ2 sin θ.∆ρ.∆ϕ.∆θ
Sử dụng tính gần đúng của giới hạn khi tính tích phân đối với r và ϕ, ta có thể viết lại
dV = ρ2 sin θdρdϕdθ.
Định lý 1.6. Khi đổi biến từ hệ tọa độ Đề-các sang hệ tọa độ cầu theo công thức

 x =

z = ρ. cos θ

thì tính phân bội ba của hàm f (x, y, z) trên miền V trong không gian xyz được xác định như sau:
ZZZ ZZZ
f (x, y, z)dxdydz = f (ρ. cos ϕ sin θ, ρ. sin ϕ sin θ, ρ. cos θ).ρ2 . sin θdρdϕdθ
Ω Ω
Như vậy, để tính tích phân bội ba trong hệ tọa độ cầu, ta làm như sau:


 θ1 6 θ 6 θ2 , (0 6 θ 6 π)
1. Vật thể Ω trong hệ tọa độ cầu được giới hạn bởi ϕ1 6 ϕ 6 ϕ2 , (0 6 ϕ 6 2π)

ρ1 (ϕ, θ) 6 ρ 6 ρ2 (ϕ, θ), (ρ > 0)

Hình 1.16: Thể tích của mảnh cầu nhỏ dV = ρ2 sin θdρdϕdθ.
2. Công thức tính tích phân bội ba
Zθ2 Zϕ2 ρ2Z(ϕ,θ)
I= dθ dϕ f (ρ cos ϕ sin θ, ρ sin ϕ sin θ, ρ cos θ)ρ2 sin θdρ

θ1 ϕ1 ρ1 (ϕ,θ)
Chú ý.
1. Từ công thức 
 x = ρ. sin θ cos ϕ
(
x2 + y 2 + z 2 = ρ2

y = ρ. sin θ sin ϕ ⇒ p
 x2 + y 2 = ρ. sin θ.
z = ρ. cos θ

2. Hệ trục tọa độ cầu thường dùng đối với miền thể tích là hình cầu hoặc giao của hình nón và
hình cầu.
Ví dụ 1.4.1. Tính tích phân bội ba bằng cách đổi sang tọa độ cầu
ZZZ
I= (x + z)dxdydz,
Ω
trong đó Ω là hình cầu đơn vị x2 + y 2 + z 2 6 1.


06θ6π 

Giải. Vật thể Ω trong hệ tọa độ cầu được giới hạn bởi 0 6 ϕ 6 2π

0 6 ρ 6 1.

Zπ Z2π Z1 Zπ Z2π
1 2
I= dθ dϕ (ρ cos ϕ sin θ + ρ cos θ)ρ sin θdρ = dθ (cos ϕ sin θ + cos θ) sin θdϕ =
4
0 0 0 0 0
Zπ
1 2π 1
= (sin2 θ. sin ϕ + sin θ cos θ.ϕ)0 dθ = .π. (− cos 2θ)|π0 = 0.
4 8
0
Vậy I = 0.
1.4 Tích phân bội ba trong hệ tọa độ cầu 15
Hình 1.17: Hình cầu đơn vị x2 + y 2 + z 2 6 1.
ZZZ
I= (x2 + y 2 )dxdydz,
Ω
trong đó Ω là nửa trên hình cầu đơn vị x2 + y 2 + z 2 6 1.
Hình 1.18: Nửa trên hình cầu đơn vị x2 + y 2 + z 2 6 1.

 π
 06θ6 2




 0 6 ρ 6 1.
Zπ/2 Z2π Z1 Zπ/2

2 2 2 1 4π
I= dθ dϕ [(ρ cos ϕ sin θ) + (ρ sin ϕ sin θ) ]ρ sin θdρ = .2π. sin3 θdθ = .
5 15
0 0 0 0
4π
Vậy I = .
15
ZZZ
I= (x2 + y 2 + z 2 )dxdydz,
Ω
trong đó Ω nằm giữa hai mặt cầu x2 + y 2 + z 2 = 1 và x2 + y 2 + z 2 = 4 ở góc phần tám thứ nhất.
Hình 1.19: Vật thể Ω nằm giữa hai mặt cầu x2 + y 2 + z 2 = 1 và x2 + y 2 + z 2 = 4 ở góc phần tám thứ
nhất.
 π
 06θ6

 2
π
Giải. Vật thể Ω trong hệ tọa độ cầu được giới hạn bởi 06ϕ6

 2
1 6 ρ 6 2.

Zπ/2 Zπ/2 Z2 Zπ/2

2 2 2 2 31 π 31π
I= dθ dϕ [(ρ cos ϕ sin θ) + (ρ sin ϕ sin θ) + (ρ cos θ) ]ρ sin θdρ = . . sin θdθ = .
5 2 10
0 0 1 0
31π
Vậy I = .
10
ZZZ
1
I= dxdydz,
x2 + y2 + z2
Ω
p
trong đó Ω = {(x, y, z) : x2 + y 2 + z 2 6 4, z > x2 + y 2 }
p
Hình 1.20: Ω = {(x, y, z) : x2 + y 2 + z 2 6 4, z > x2 + y 2 }
1.5 Công thức đổi biến tổng quát 17
p
Hình 1.21: Ω = {(x, y, z) : x2 + y 2 + z 2 6 4, z > x2 + y 2 }
 π
 06θ6 4




 0 6 ρ 6 2.
Zπ/4 Z2π Z2 Zπ/4 √

1 2
I= dθ dϕ ρ sin θdρ = 2.2π. sin θdθ = (4 − 2 2)π.
ρ2
0 0 0 0
√
Vậy I = (4 − 2 2)π.
1.5 Công thức đổi biến tổng quát
1.5.1 Định thức Jacobian
Định nghĩa 1.4. Cho T là phép biến đổi biến miền Ω được xác định trong không gian uvw thành
miền V trong không gian xyz theo những công thức sau:
x = x(u, v, w), y = y(u, v, w), z = z(u, v, w).
Khi đó định thức Jacobian được tính theo công thức

x0 x0 x0
u v w
J = yu0 yv0 yw
0

z0 z0 z0
u v w
1.5.2 Tính phân bội ba khi thực hiện đổi biến
Định lý 1.7. Tính phân bội ba của hàm f (x, y, z) trên miền V trong không gian xyz được xác định
như sau:
ZZZ ZZZ
f (x, y, z)dxdydz = f (x(u, v, w), y(u, v, w), z(u, v, w)).|J|dudvdw
V Ω
Định lý 1.8. Định thức Jacobian được xác định như sau:

x0 x0ϕ x0z
r
J = yr0 yϕ0 yz0 = r

z0 zϕ0 zz0
r
của miền V xuống mặt phẳng 0xy và D xác định trong hệ tọa độ cực
D = {(r, ϕ) : α 6 ϕ 6 β, r1 (ϕ) 6 r 6 r2 (ϕ)}.
Khi đó  
ZZZ ZZ z2Z(x,y)
I= f (x, y, z)dxdydz = f (x, y, z)dz  dxdy =

 

Ω D z1 (x,y)
 
Zβ rZ2 (ϕ) z2 (r cosZϕ,r sin ϕ)
= f (r cos ϕ, r sin ϕ, z)dz  rdrdϕ.
 

α r1 (ϕ) z1 (r cos ϕ,r sin ϕ)
Hình 1.22: Vật thể Ω trong hệ tọa độ trụ
Định lý 1.10. Định thức Jacobian

x0 x0 x0
ρ ϕ θ
J = yρ0 yϕ0 yθ0 = −ρ2 . sin θ

z0 z0 z0
ρ ϕ θ
Chứng minh. Theo công thức tính định thức Jacobian, ta có

cos ϕ sin θ −ρ. sin ϕ sin θ ρ. cos ϕ cos θ

J = sin ϕ sin θ ρ. cos ϕ sin θ ρ. sin ϕ cos θ =

cos θ 0 −ρ. sin θ

−ρ. sin ϕ sin θ ρ. cos ϕ cos θ cos ϕ sin θ −ρ. sin ϕ sin θ
= cos θ − ρ sin θ =

ρ. cos ϕ sin θ ρ. sin ϕ cos θ sin ϕ sin θ ρ. cos ϕ sin θ
= cos θ(−ρ2 . sin2 ϕ. sin θ. cos θ − ρ2 cos2 ϕ. sin θ. cos θ) − ρ sin θ(ρ cos2 ϕ. sin2 θ + ρ sin2 ϕ. sin2 θ) =
= −ρ2 sin θ. cos2 θ − ρ2 sin3 θ = −ρ2 . sin θ.
Định lý 1.11. Cho T là phép biến đổi biến miền Ω được xác định trong hệ tọa đồ cầu thành miền V
trong không gian xyz theo những công thức sau:

 x = ρ. sin θ cos ϕ


z = ρ. cos θ

Tính phân bội ba của hàm f (x, y, z) trên miền V trong không gian xyz được xác định như sau:
ZZZ ZZZ
f (x, y, z)dxdydz = f (ρ. cos ϕ sin θ, ρ. sin ϕ sin θ, ρ. cos θ).|J|dρdϕdθ =
V Ω
ZZZ
= f (ρ. cos ϕ sin θ, ρ. sin ϕ sin θ, ρ. cos θ).ρ2 . sin θdρdϕdθ
Ω
1.5.5 Tích phân bội ba trên miền hình cầu (x − x0 )2 + (y − y0 )2 + (z − z0 )2 = R2
Công thức đổi biến trong hệ tọa độ cầu mở rộng là


 x − x0 =
y − y0 = ρ. sin θ sin ϕ

z − z0 = ρ. cos θ

Định thức Jacobian

x0 x0 x0
ρ ϕ θ

z0 z0 z0
ρ ϕ θ
Khi đó
ZZZ ZZZ
I= f (x, y, z)dxdydz = f (x0 + ρ. sin θ cos ϕ, y0 + ρ. sin θ sin ϕ, z0 + ρ. cos θ).|J|dρdϕdθ =
V Ω
ZZZ
= f (x0 + ρ. sin θ cos ϕ, y0 + ρ. sin θ sin ϕ, z0 + ρ. cos θ).ρ2 . sin θdρdϕdθ
Ω
Chú ý. Khi lấy cận của θ, ϕ, ρ ta coi gốc tọa độ cầu dời về tâm hình cầu (x0 , y0 , z0 ).
Ví dụ 1.5.1. Tính tích phân bội 3 bằng cách đổi sang tọa độ cầu
ZZZ
I= 2zdxdydz,
Ω
trong đó Ω là nửa trên của hình cầu x2 + y 2 + z 2 = 2x phần z > 0.
Hình 1.23: Ω là nửa trên của hình cầu x2 + y 2 + z 2 = 2x phần z > 0.
Giải. Công thức đổi biến trong hệ tọa độ cầu mở rộng là


 x − 1 = ρ. sin θ cos ϕ


z = ρ. cos θ


x0 x0 x0
ρ ϕ θ

z0 z0 z0
ρ ϕ θ
 π
 06θ6 2


Vật thể Ω trong hệ tọa độ cầu mở rộng được giới hạn bởi 0 6 ϕ 6 2π Do đó,


 0 6 ρ 6 1.
Zπ/2 Z2π Z1 Zπ/2

2 1 π
I= dθ dϕ 2ρ cos θρ sin θdρ = .2π. sin(2θ)dθ = .
4 2
0 0 0 0
π
Vậy I = .
2
x2 y 2 z 2
1.5.6 Tích phân bội ba trên miền hình ellipsoid + 2 + 2 =1
a2 b c
Công thức đổi biến trong hệ tọa độ cầu mở rộng là

x

 a = ρ. sin θ cos ϕ
y
b = ρ. sin θ sin ϕ
 z
= ρ. cos θ

c

x0 x0 x0
ρ ϕ θ
J = yρ0 yϕ0 yθ0 = −abcρ2 . sin θ

z0 z0 z0
ρ ϕ θ
Khi đó
ZZZ ZZZ
I= f (x, y, z)dxdydz = f (aρ. sin θ cos ϕ, bρ. sin θ sin ϕ, cρ. cos θ).|J|dρdϕdθ =
V Ω
ZZZ
= f (aρ. sin θ cos ϕ, bρ. sin θ sin ϕ, cρ. cos θ).abcρ2 . sin θdρdϕdθ
Ω
Ví dụ 1.5.2. Tính thể tích vật thể Ω được giới hạn bởi mặt cong
x2 y 2 z2
+ + =1
4 9 16


x

 2 = ρ. sin θ cos ϕ
y
3 = ρ. sin θ sin ϕ
 z
= ρ. cos θ

4
x2 y 2 z2
Hình 1.24: Vật thể Ω được giới hạn bởi mặt cong + + =1
4 9 16
Khi đó
Ω = {(ρ, ϕ, θ) : 0 6 θ 6 π, 0 6 ϕ 6 2π, 0 6 ρ 6 1}

x0 x0 x0
ρ ϕ θ
J = yρ0 yϕ0 yθ0 = −2.3.4.ρ2 . sin θ

z0 z0 z0
ρ ϕ θ
Khi đó
Z2π Zπ Z1 Zπ
2 2π 2π
V = 2.3.4 dϕ dθ ρ sin θdρ = .2.3.4 sin θdθ = .2.3.4.2 = 32π.
3 3
0 0 0 0
Ví dụ 1.5.3. Tính thể tích vật thể Ω được giới hạn bởi mặt cong
2 2
x y2 z2 x2 y 2
+ + = +
4 9 16 4 9


x
 2 = ρ. sin θ cos ϕ

y
 3 = ρ. sin θ sin ϕ
 z
4 = ρ. cos θ
Vật thể Ω có thể được mô tả bởi bất đẳng thức

2 2
x y2 z2 x2 y 2
+ + 6 +
4 9 16 4 9
Khi thay x, y, z vào bất đẳng thức này ta được
ρ4 6 ρ2 sin2 θ ⇒ ρ 6 sin θ.
Vì sin θ > ρ > 0 nên 0 6 θ 6 π. Biến ϕ không tham gia vào bất đẳng thức nên 0 6 ϕ 6 2π. Vậy
Ω = {(ρ, ϕ, θ) : 0 6 θ 6 π, 0 6 ϕ 6 2π, 0 6 ρ 6 sin θ}
2
x2 y 2 z2 x2 y 2

Hình 1.25: Vật thể Ω được giới hạn bởi mặt cong + + = +
4 9 16 4 9

x0 x0 x0
ρ ϕ θ
J = yρ0 yϕ0 yθ0 = −2.3.4.ρ2 . sin θ

z0 z0 z0
ρ ϕ θ
Khi đó
Z2π Zπ Z1 Zπ
2 2π
V = 2.3.4 dϕ dθ ρ sin θdρ = .2.3.4 sin4 θdθ = 6π 2 .
3
0 0 0 0
1.6 Ứng dụng hình học của tích phân bội ba tính thể tích vật thể
Định lý 1.12. Thể tích vật thể Ω được tính theo công thức
ZZZ
V = 1.dxdydz
Ω
p
Ví dụ 1.6.1. Tính thể tích của vật thể giới hạn dưới bởi mặt nón z = x2 + y 2 và giới hạn trên bởi
mặt cầu x2 + y 2 + z 2 = z.
Giải. Thay x = ρ. sin θ cos ϕ, y = ρ. sin θ sin ϕ, z h= ρ. cos 2 2 2

p π i θ vào x + y + z 6 z ta được π
ρ 6 cos θ,
2 2
vào z > x + y ta được ρ cos θ > ρ. sin θ, với θ ∈ 0, ta có tan θ 6 1, hay 0 6 θ 6
2 π
4
 06θ6
4


Vật thể Ω trong hệ tọa độ cầu được giới hạn bởi 0 6 ϕ 6 2π


 0 6 ρ 6 cos θ.
Zπ/4 Z2π cos

Z θ Z2π Zπ/4 3 ρ=cos θ Zπ/4
2 ρ 2π
V = dθ dϕ ρ sin θdρ = dϕ. sin θ. dθ = . sin θ cos3 θdθ =
3 ρ=0 3
0 0 0 0 0 0
π/4
cos4 θ

2π π
= − = .
3 4 0 8
1.7 Thực hành MatLab 23
p
Hình 1.26: Ω = {(x, y, z) : x2 + y 2 + z 2 6 z, z > x2 + y 2 }
π
Vậy V = .
8
1.7 Thực hành MatLab
1.7.1 Vẽ vật thể trong hệ trục tọa độ Đề-các
Lệnh [X, Y ] = meshgrid(x, y)

x = [−1 0 1]; y = [−2 − 1 0 1 2];
[X, Y ] = meshgrid(x, y);
−1 0 1 −2 −2 −2
−1 0 1 −1 −1 −1
Khi đó X = −1 0 1 ,Y = 0 0 0
−1 0 1 1 1 1
−1 0 1 2 2 2
x = [−1 0 1];
[X] = meshgrid(x);
−1 0 1
Khi đó X = −1 0 1
−1 0 1
Trường hợp vật thể là hình hộp chữ nhật
1. Dùng lệnh [X, Y ] = meshgrid(x, y) để tạo lưới hình chiếu là hình chữ nhật
2. Vẽ mặt trên và mặt dưới của vật thể
Ví dụ 1.7.1. Vẽ vật thể giới hạn bởi z = 0, z = 3, −1 6 x 6 1, −2 6 y 6 2
Code
x = linspace(−1, 1, 50); y = linspace(−2, 2, 50); z = linspace(0, 3, 50); [X, Y ] = meshgrid(x, y);
surf (X, Y, 3 + 0 ∗ X) (hoặc surf (X, Y, Z) hoặc surf c(X, Y, Z))
Hình 1.27: Lưới điểm được tạo bởi lệnh [X, Y ] = meshgrid(x, y)
hold on
mesh(X,Y,0*X)
[X,Z]=meshgrid(x,z);
surf(X,2+0*X,Z,’FaceColor’,’g’,’EdgeColor’,’b’,’FaceAlpha’,0.1);
surf(X,-2+0*X,Z,’FaceColor’,’g’,’EdgeColor’,’g’,’FaceAlpha’,0.1);
[Y,Z]=meshgrid(y,z);
surf(-1+0*Y,Y,Z,’FaceColor’,’b’,’EdgeColor’,’g’,’FaceAlpha’,0.1);
surf(1+0*Y,Y,Z,’FaceColor’,’b’,’EdgeColor’,’g’,’FaceAlpha’,0.1);
xlabel(0 x0 ); ylabel(0 y 0 ); zlabel(0 z 0 );
axis([−1 1 − 2 2 0 8])
view(120,12)
grid on
rotate3d on
Hình 1.28: Vật thể giới hạn bởi z = 0, z = 3, −1 6 x 6 1, −2 6 y 6 2
Trường hợp vật thể là hình có đáy là miền D, mặt trên là z = z2 , mặt dưới là z = z1 .
Ví dụ 1.7.2. Vẽ vật thể giới hạn bởi z = 0, z = 1 − y, −1 6 x 6 1, x2 6 y 6 1
Code
clf
s = linspace(−1, 1, 30);
s1 = meshgrid(s); t1 = [];
for i=1:length(s)
tam = linspace(s(i)b2, 1, 30);
t1 = [t1 tam0 ];
end
x = s1; y = t1; z = 1 − y; z1 = 0 ∗ x;
hold on
surf (x, y, z,0 F aceColor0 ,0 g 0 ,0 EdgeColor0 ,0 g 0 ,0 F aceAlpha0 , 0.3);
surf (x, y, z1,0 F aceColor0 ,0 r0 ,0 EdgeColor0 ,0 none0 );
s = linspace(−1, 1, 30); t1 = [];
for i=1:length(s)
tam = linspace(0, 1 − s(i)b2, 30);
t1 = [t1 tam0 ];
end
x = s1; z = t1; y = s1.b2;
surf (x, y, z,0 F aceColor0 ,0 b0 ,0 EdgeColor0 ,0 none0 ,0 F aceAlpha0 , 0.5);
xlabel(0 x0 ); ylabel(0 y 0 ); zlabel(0 z 0 );
view(120, 12)
grid on
rotate3d on
Hình 1.29: Vật thể giới hạn bởi z = 0, z = 1 − y, −1 6 x 6 1, x2 6 y 6 1
1.7.2 Vẽ vật thể trong hệ trục tọa độ trụ
Ví dụ 1.7.3. Vẽ vật thể giới hạn bởi z = 0, z = 4 − x2 − y 2 , x2 + y 2 = 2
Code
clf
hold on
phi=linspace(0,2*pi,30);
r=linspace(0,sqrt(2),30);
[r phi] = meshgrid(r, phi);
x=r.*cos(phi);
y=r.*sin(phi);
z = 4 − x.b2 − y.b2; z1 = 0 ∗ x;
surf(x,y,z,’FaceColor’,’g’,’EdgeColor’,’g’,’FaceAlpha’,0.3);
surf(x,y,z1,’FaceColor’,’b’,’EdgeColor’,’b’,’FaceAlpha’,0.3);
phi=linspace(0,2*pi,30);
z2=linspace(0,2,30);
[z2 phi] = meshgrid(z2, phi);
x1=sqrt(2).*cos(phi);
y1=sqrt(2).*sin(phi);
surf(x1,y1,z2,’FaceColor’,’r’,’EdgeColor’,’r’,’FaceAlpha’,0.3);
grid on
view (13,28)
rotate3d on
xlabel(’x’); ylabel(’y’); zlabel(’z’);
Hình 1.30: Vật thể giới hạn bởi z = 0, z = 4 − x2 − y 2 , x2 + y 2 = 2
1.7.3 Vẽ vật thể trong hệ trục tọa độ cầu
Ví dụ 1.7.4. Vẽ vật thể nằm giữa hai mặt cầu x2 + y 2 + z 2 = 1 và x2 + y 2 + z 2 = 4 ở góc phần tám
thứ nhất.
Code
clf
phi=linspace(0,pi/2,30);
theta=linspace(0,pi/2,30);
[p t]=meshgrid(phi,theta);
x=sin(t).*cos(p);
y=sin(t).*sin(p);
z=cos(t);
mesh(x,y,z,’FaceColor’,’r’,’FaceAlpha’,0.3,’EdgeColor’,’w’);
hold on
x2=2*sin(t).*cos(p);
y2=2*sin(t).*sin(p);
z2=2*cos(t);
mesh(x2,y2,z2,’FaceColor’,’g’,’FaceAlpha’,0.3,’EdgeColor’,’r’);
r=linspace(1,2,30)
[r th]=meshgrid(r,theta);
x3=sin(th).*r.*cos(0);
y3=sin(th).*r.*sin(0);
z3=r.*cos(th);
mesh(x3,y3,z3,’FaceColor’,’b’,’FaceAlpha’,0.3,’EdgeColor’,’r’);
x4=sin(th).*r.*cos(pi/2);
y4=sin(th).*r.*sin(pi/2);
z4=r.*cos(th);
mesh(x4,y4,z4,’FaceColor’,’b’,’FaceAlpha’,0.3,’EdgeColor’,’r’);
[r phi]=meshgrid(r,phi);
x5=sin(pi/2).*r.*cos(phi);
y5=sin(pi/2).*r.*sin(phi);
z5=r.*cos(pi/2);
mesh(x5,y5,z5,’FaceColor’,’r’,’FaceAlpha’,0.3,’EdgeColor’,’r’);
grid on
view(6,34)
rotate3d on
xlabel(’x’); ylabel(’y’); zlabel(’z’);
Hình 1.31: Vật thể nằm giữa hai mặt cầu x2 + y 2 + z 2 = 1 và x2 + y 2 + z 2 = 4 ở góc phần tám thứ
nhất.
1.8 Bài tập
1.8.1 Tích phân bội ba trong hệ tọa độ Đề-các
Bài tập 1.8.1. Tính các tích phân bội ba sau:
√
x2 y zdxdydz, trong đó Ω là hình hộp chữ nhật giới hạn bởi các mặt phẳng tọa độ và
RRR
1. I =
Ω
các mặt phẳng x = 2, y = 3, z = 4.
RRR
2. I = zdxdydz, trong đó Ω là vật thể giới hạn bởi các mặt phẳng tọa độ x = 0, y = 0, z = 0
Ω
và x + y + z = 1.
RRR dxdydz
3. I = 3
, trong đó Ω là vật thể giới hạn bởi các mặt phẳng tọa độ và mặt
Ω (1 + x + 2y + z)
phẳng x + 2y + z = 2.
ydxdydz, trong đó Ω là vật thể giới hạn bởi y = x2 , y + z = 1, z = 0.

RRR
4. I =
Ω
RRR
5. I = (x + y)dxdydz, trong đó Ω là vật thể giới hạn bởi x + y = z = 3, 3x + y = 3, 3x + 2y =
Ω
6, y = 0, z = 0.
RRR x
6. I = zdxdydz, trong đó Ω là vật thể giới hạn bởi x = 0, x = 2.y = 0, y = , z = 0, z = 4.
Ω 2
Bài tập 1.8.2. Đổi thứ tự lấy tích phân của tích phân bội ba sau:
R2 x/2
R R4
1. I = dx dy f (x, y, z)dz.
0 0 0
1.8 Bài tập 29
x2 dxdydz, trong đó Ω là vật thể giới hạn bởi các mặt z = 0, z = x2 + y 2 và x2 + y 2 = 1.

RRR
1. I =
Ω
z
dxdydz, trong đó Ω là vật thể giới hạn bởi các mặt z = 2π, z = 3π, x2 + y 2 = 1
RRR
2. I =
Ω + y2 x2
và x2 + y 2 = 4.
ydxdydz, trong đó Ω là vật thể giới hạn bởi các mặt x2 + y 2 = 2y, z = 0 và z = 3.
RRR
3. I =
Ω
p
(x2 + y 2 )dxdydz, trong đó Ω là vật thể giới hạn bởi các mặt
RRR
4. I = x2 + y 2 = z, z = 2 và
Ω
x2 + y 2 = 4.
yx2 dxdydz, trong đó Ω là vật thể giới hạn bởi các mặt x2 + z 2 = 2y và y = 2.
RRR
5. I =
Ω
RRR √
6. I = x2 + z 2 dxdydz, trong đó Ω là vật thể giới hạn bởi các mặt x2 + z 2 = y và y = 4.
Ω
zdxdydz, trong đó Ω : x2 + y 2 6 2z, x2 + y 2 + z 2 6 3.

RRR
7. I =
Ω
RRR p √
8. I = z x2 + y 2 dxdydz, trong đó Ω : 0 6 z 6 1, 0 6 y 6 2x − x2 .
Ω
Bài tập 1.8.4. Đổi tích phân bội ba sau sang hệ tọa độ trụ
√
R4 R 2
4x−x R2
1. dx dy f (x, y, z)dz
0 0 0
xyzdxdydz, trong đó Ω nằm trong mặt cầu x2 + y 2 + z 2 = 1 ở góc phần tám thứ nhất.
RRR
1. I =
Ω
RRR p
2. I = x2 + y 2 + z 2 dxdydz, trong đó Ω : x2 + y 2 + z 2 6 z.
Ω
RRR √(x2 +y2 +z 2 )3

3. I = e dxdydz, trong đó Ω = {(x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 + z 2 6 1}.
Ω
RRR √x2 +y2 +z 2

4. I = e dxdydz, trong đó Ω = {(x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 + z 2 6 1, z > 0}.
Ω
RRR p
5. I = x2 + 4y 2 + 9z 2 dxdydz, trong đó Ω = {(x, y, z) ∈ R3 : x2 + 4y 2 + 9z 2 6 1, x, y, z > 0}.
Ω
Bài tập 1.8.6. Đổi tích phân bội ba sau sang hệ tọa độ cầu
√
4−y 2
R2 R R0
1. dy dx f (x, y, z)dz
0 0
√
− 4−x2 −y 2
1.8.4 Ứng dụng hình học của tích phân bội ba
Bài tập 1.8.7. Tính thể tích của vật thể Ω sau:
1. Ω : x2 + y 2 + z 2 6 4, 3z > x2 + y 2 .
2. Ω được giới hạn bởi mặt cong (x2 + y 2 + z 2 )2 = z.
Lời giải bài tập chương 5

1.8.1 1. I = 64
1
2. I =
24
1 2
3. I = ln 3 −
4 9
8
4. I =
35
11
5. I =
4
1.8.2
R1 R4 R2
I= dy dz f (x, y, z)dx.
0 0 2y
π
1.8.3 1. I =
6
3
2. I = 5π ln 2
3. I = 3π
16π
4. I =
5
5. I = 4π
128π
6. I =
15
5π
7. I =
3
8
8. I =
9
π/2
R 4 cos
R ϕ R2
1.8.4 1. dϕ dr f (r cos ϕ, r sin ϕ, z)rdz
0 0 0
1
1.8.5 1. I =
48
π
2. I =
10
4
3. I = π(e − 1)
3
4. I = 2π(e − 2)
π
5. I =
48
π/2 Rπ R2
f (ρ cos ϕ sin θ, ρ sin ϕ sin θ, ρ cos θ)ρ2 sin θdρ
R
1.8.6 1. dϕ dθ
0 π/2 0
19π
1.8.7 1. V =
6
π
2. V =
3

Tích Phân B I Ba

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tích Phân B I Ba

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mục lục

Lời nói đầu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i

Chương 1. TÍCH PHÂN BỘI BA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

1.1. Định nghĩa tích phân bội ba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

1.2. Tích phân bội ba trong hệ tọa độ Đề-các . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

1.3. Tích phân bội ba trong hệ tọa độ trụ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

1.4. Tích phân bội ba trong hệ tọa độ cầu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

1.5. Công thức đổi biến tổng quát . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

1.7. Thực hành MatLab . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

1.8. Bài tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

TÍCH PHÂN BỘI BA

1.1. Định nghĩa tích phân bội ba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

1.1 Định nghĩa tích phân bội ba

1.1.1 Bài toán tính khối lượng của vật thể

Hình 1.1: Khối kim loại không đồng chất

Hình 1.2: Miền hình hộp chữ nhật Ω

Ωijk = {(x, y, z) ∈ R3 : xi−1 6 x 6 xi , yj−1 6 y 6 yj , zk−1 6 z 6 zk }

1.1.2 Định nghĩa

1.2 Tích phân bội ba trong hệ tọa độ Đề-các

1.2.1 Định lý Fubini

Hình 1.3: Hình hộp chữ nhật Ω = {(x, y, z) : 0 6 x 6 1, −1 6 y 6 2, 0 6 z 6 3}

1.2.2 Tích phân bội ba trên miền bị chặn tổng quát Ω

Khi đó ZZZ ZZZ

Hình 1.4: Miền Ω = {(x, y, z) : (x, y) ∈ D, z1 (x, y) 6 z 6 z2 (x, y)}.

I= f (x, y, z)dxdydz = f (x, y, z)dz  dxdy

Ví dụ 1.2.2. Tính tích phân bội ba

trong đó Ω được giới hạn bởi x2 6 y 6 x, 0 6 z 6 x.

Hình 1.5: Vật thể Ω : x2 6 y 6 x, 0 6 z 6 x.

Giải. Theo công thức tính tích phân bội ba, ta có

I= f (x, y, z)dxdydz = f (x, y, z)dy  dxdz

Hình 1.6: Miền Ω = {(x, y, z) : (x, z) ∈ D, y1 (x, z) 6 y 6 y2 (x, z)}.

Ví dụ 1.2.3. Tính tích phân bội ba

trong đó Ω được giới hạn bởi x2 + z 2 6 y 6 4.

Hình 1.7: Vật thể Ω : x2 + z 2 6 y 6 4.

với D = {(x, z) : x2 + z 2 6 4}.

I= f (x, y, z)dxdydz = f (x, y, z)dx dydz

Hình 1.8: Miền Ω = {(x, y, z) : (y, z) ∈ D, x1 (y, z) 6 x 6 x2 (y, z)}.

1.3 Tích phân bội ba trong hệ tọa độ trụ

1.3.1 Hệ tọa độ trụ

Hình 1.9: Hệ tọa độ trụ

Công thức đổi biến từ tọa độ Decasters sang tọa độ trụ

1.3.2 Tích phân bội ba trong hệ tọa độ trụ

Ω = {(r, ϕ, z) : α 6 ϕ 6 β, r1 (ϕ) 6 r 6 r2 (ϕ), z1 (x, y) 6 z 6 z2 (x, y)}

Hình 1.10: Vật thể Ω trong hệ tọa độ trụ

Hình 1.11: Thể tích của mảnh trụ nhỏ dV = rdrdϕ.dz.

D = {(r, ϕ) : α 6 ϕ 6 β, r1 (ϕ) 6 r 6 r2 (ϕ)}.

I= f (x, y, z)dxdydz = f (x, y, z)dz  dxdy =

1. Mặt dưới z = z1 (r, ϕ)

2. Mặt trên z = z2 (r, ϕ)

trong đó Ω được giới hạn bởi z = 0, z = y, x2 + y 2 = 1 và y > 0.

Hình 1.14: Miền Ω được giới hạn bởi z = 0, z = y, x2 + y 2 = 1 và y > 0.

1.4 Tích phân bội ba trong hệ tọa độ cầu

1.4.1 Hệ tọa độ cầu

Công thức đổi biến từ tọa độ Decasters sang tọa độ cầu

với 0 6 θ 6 π, 0 6 ϕ 6 2π, ρ > 0.

Hình 1.15: Hệ tọa độ cầu

1.4.2 Tích phân bội ba trong hệ tọa độ cầu

ở đây ρ1 > 0, β − α 6 2π, d − c 6 π.

2. Công thức tính tích phân bội ba

Zθ2 Zϕ2 ρ2Z(ϕ,θ)

I= dθ dϕ f (ρ cos ϕ sin θ, ρ sin ϕ sin θ, ρ cos θ)ρ2 sin θdρ

trong đó Ω là hình cầu đơn vị x2 + y 2 + z 2 6 1.

Hình 1.17: Hình cầu đơn vị x2 + y 2 + z 2 6 1.