Canúint Mhuintir Chionnaith Agus Chlann Fhearmaighe

266
CANUINT MHUINTIR C:HIONNAITH bhfr

ehor
AGUS CHLANN FHEARMAIGHE duir.
mhe
LE STIOFAN 6 CEILLEACHAIR chui
(arna chur in eagar ag an Athair DomJmaU Mac an Ghall6glaigh) T:
an :
Ta foillsithe anseo agam an chead leath de thrachtas a scriobh an eag::
tUas. Stiofan 6 Ceilleachair fa choinne cheirn an M.A. ar "Chamiint
Mhuintir Chionnaith agus Chlann Fhearmaighe" . Innismagrath agus
Glenfarne a tugtar ar Mhuintir Chionnaith agus Clann Fhearmaighe A. C
inniu-dha pharaiste ata suite ar bhruach Loch Ailleann i dtuaisceart A.D.
Liathdroma. Ba as Muintir Chionnaith don Uas. 6 Ceilleachair
fein, rud a d'fMg faoi bhuntaiste go m6r e nuair a thug se faoi A.GI
iarsma na Gaeilge san gceanntar a bhailiu. Nuair a chuaidh se B.B.
chun oibre sa bhliain 1940 bhi breis is triocha seanchai fagtha beo C.d1
san gceanntar agus seacht6 bliain slanaithe ag achan duine aca. Ba C. is
bheag cleachtadh a bhi aca ar labhairt na Gaeilge le breis is seasca Dha.
D. I:
bliain anuas. Ni rabh fagtha acht an meid a chuala siad 6 shean-
bhunadh na h-aite agus iad ag fas suas. D.
B'e sli 'nar chuir se chuig an obair dui go dti an cheanntar agus an D . I<
D .D
rann n6 an t-amhran a scriobhadh sios 6 bheal an tsean-duine. G.A.
Nuair a bhi roinnt mhaith bailithe aige chuaidh se thar nais aris G.n:
agus th6g se sios na nithe ceanna ar roithleain edifon. 6 na roith- G.M.
leain seo cheartaigh se an mheid a bhi scriofa sios aige cheana I. D.:
agus rinne se leagan f6ghraiochta ar na fuaimeanna. Ait ar bith a I.S.I
rabh se in amhras faoi fhocal ar leith n6 fuaim airithe thug se ath- L.F.
chuairt ar na cainteoiri. Le tuille feabhais a chur ar an saothar seo,
chuaidh se lasmuigh de'n chontae go dti an Ghrainseach i gCo.
Shligigh agus Cill Mobhi i gCo. Mhuigheo mar bfhacthas d6 gurbh
fhusa canuint Liathdroma a mheas trena chur i gcompraid le McE
ceanntair eile i dtuaisceart Chonnachta a rabh an Ghaeilge beo
f6sionnta. Mol
O'R.
Ar eagla go mbeadh an trachtas iomlan r6-throm do ghnath-
h~itheoir Breifne, hi beartaithe agam, le cead an eagarth6ra, an P.D.
chead leath de a bhaineas le cursai f6ghraiochta a fhoillsiu anseo Q.
agus an tarna leath de a chur siar go dti an chead eagran eile den S. a1
iris. Seachas an athchoirnre seo a dheanamh ar an reamhra agus an s.c.
S.F.
t-iomlan a athru a.r an ch16 RomMnach, nil aon athru eile deanta s. T.
agam ar chorp an trachtais*. Ar nd6igh, ni feidir ea ghearradh gan S.G.
dioltas a irnirt ar fhoirfeacht an taighde agus eag6ir a dheanamh S.M.
ar an udar. Da bhri sin, chuir me sios e direach mar a d'fhag se s.s.
s.u.
peann an udair. T.P.
I s beag ceanntar go h-airithe thaobh amuigh den Ghaeltacht a
Ur.
• Feo.ch fo-n6to. 1. Chomh maith le sin, chuir o.n Dr. Stoclanan "sic" isteach
ait nar o.onto.igh se leis o.n leagan a bhi thios ag an udar.
267
bhfuil a leitMid de thaighde canuna aige le maoiodh as. Tel. muid faoi
chomaoin go m6r ag an Uas. 6 Ceilleachair as ucht ar shabhail se
duinn de Ghaeilge Liathdroma agus an d6igh 'nar dhein se e a
mheas dwnn mar chanUint. Is le h-athas a fhoillsirn anseo e mar
chuin1hniu air.
ligh) Tel. mo bhuiochas a dhul don Uas. Brian 6 M6rdha, Ard-Mhaistir,
an Scoil Choimsitheach, an Mhuinchille, a chabhraigh liom san
h an eagarth6ireacht.
.Uint SCAOILEADH NA NOD 'SA dTRA.CHTAS
:tgus
ighe A. Ch. Amhr ain ChearbhalUtin. 6Maille, 1916.
:eart A.D.C.Ch. Amhrain Diadha Ch\1ige Chon- An Dr. D. De h-f de.
hair n acht.
faoi A.Gh.Ch.Ch. Amhrain Grftdha Chuige Chon-
n acht.
n se B.B. An Beal Beo. 6 Maillc, 193b.
beo C. de Cheol. C6ad de Cheoltaibh Uladh. 6 Muirgheasa, 1915 .
Ba C. is D. Ciot is Dealain. Maire.
3.SCa Dha Ch. de Ch. U. Dha Chead de Cheoltaibh Uladh. 6 Muirgheasa, 1934.
D. Dh. Bh. Duanaire Dhaibhidh Ul Bhruad- McErlean, S.J., 1917.
~an-
air Iml. III.
D. Focl6ir Gaedhilge agus Bearla. Ua Duinnl.n, 1927.
5 an D . Kil. Diocese of Kilmore. O'Connell.
D.D.U. Danta Diadha Uladh. 6 Muirgheasa, 1936.
ine. G.A. An Ghaoth Aniar. 6 Maille, 1920.
aris G.na. G. Gnas na Gaedhilge. 6 Cad hlaigh, 1940.
ith- G.MSS. Glynn MSS. Teach Laighean, Atb
ana Cliath.
I.D.P.P. Irish Dialects Past and P r esent. 6 R ahilly, 1932.
ha l.S.P. Ireland. Irela nd Statistical, and Political. Wakcfield, 1912.
tth- L.F. Lia Fail. Irish Leabhar
seo, Gacdhilge
:Co. Ollscoil
Naisit\nta Na
rbh h-Eireann.
. le McK Foc16ir Bearla agus Gaedhilge. L. McKenna, S.J.,
beo 1935·
Mo Dha R. Mo DM R 6isfn. Maire.
O'R. O'Reilly's Irish-English Diction- O'Rei!ly.
.th- ary .
an P.D.l. Phonology of D eci-Irish. Hencbry.
.seo Q. A Dialect of Donegal. Quiggin, 1906.
jen S. an E. Slighe an Eolais 0 Cadhlaigb.
an s.c. Seanchus CJeire. 6 Sioth chain.
S.F. Scealaidhe Fearmaighe. S. Laoidc.
nta S. Th. M. Seanfhocail na Muimhneach. An Seabhac, 1926.
~an S.G. Silva Gadelica. S. O'Grady, 1892.
mh S.M.L. Scealta Mhuintir L uinigh . 6 Tuathail, 1933.
:se
s.s. Statistical Survey of Co. Leitrim. McParlan.
s.u. Seanfhocla Uladh . 6 Muirgheasa, 1931.
T.P. Topogra phical Poem of John Dublin, 1826.
t a Dugan .
Ur, Urlabhraidheacht agus Graimear 6 Maille, 1927.
ach na Gaedhilge.
268
NA CAINNTEOIRf
Aine, Bean An Bhreathnaigh. Cill Fhir Taidhg. Co. Shligigb.

Aodh Mac Conshm\.mha. Doire na gCaor. C!ann Fhearmaighe.
Aodh 6 Floinn. Tearmuinn. Muintir Chionnaith.
Brighid, Bean An Fhallarnh- Rosrn6r. Muintir Choinnaith.
naigh.
Brighid Nf Dhorchaidhe. Greach na Fearna. Clann Fhearrnaighe.
Mfcheal MacSe6in. An Ghrainseach. Co. Shligigh. M.
Padhraic 6 Ceilleachar (m'athair) Tearrnuinn. Muintir Chionnaitb. "Mu
Padhraic Mac Conchairrge. Cill M6bhi. Co. Mhuighe6. 'na
Peadar 6 Floinn. Druim Chaorthainn. Muintir Chionnaith. indi1
Peadar MacEogbain.
Proinnseas 6 Maolrnhoicbeirghe. Ead'~n.
11 ,,
C!ann Fhearrnaighe. naig

Seosaimhfn Ni Mhiadhaigh. Caislean a' Bharraigh Co. Mhuighe6. agus
Sean 6 Feinneadba. An Gbrainseach. Co. Shligigb. urra
Seamas 6 Dubbtbaigh. Sgeithin, Cill M6bhi. Co. Mhuighe6. mag
Stiophan 6 Creamar. Gorvesk. Co. An Chabhain.
Tomas Mac Giolla Mhairtfn. S!iabh na Cille. Clann Fhearmaighe. ar c
Toirdhealach 6 Ruairc. Cor na Muclach. dtac
Clan
thm
T<
6 eh
luch
c6m
A:
mait
eile .
agru
Ir
shea
Chic
angl
terri
betv
now
terri
Leit
Alle·
N
ata
ata 1
ar f~
269
DfONBHROLLACH
MUINTIR CHIONNAITH AGUS CLANN FHEARMAIGHE
(Nota Stairearnhail)
Ma fhia.fruightear diom cad chuige ar thogh me na h-ainmneacha

"Muintir Chionnaith" agus "Clann Fhearmaighe" ar an da cheanntar
'na raibh me, nuair nach iad na h-ainmneacha sin ata in usaid
indiu, nil de fhreagra agarn ach gurab i Brighid, Bean an Fhallamh-
naigh a thug dom iad, agus ta Brighid ar na sean-mhnaibh is sine
agus is uaisle dar bhuail orm riamh. Se is lugha is gann dom
urraim a thabhairt do'n chrionnacht agus do'n uaisleacht. "Innis-
magrath" a tugtar ar Mhuintir Chionnaith indiu agus "Glenfarne"
ar chlann Fhearmaighe. Ta Muintir Chionnaith suidhte ar an
dtaobh thiar agus ar dtaobh thuaidh de Loch Ailleann agus bi
Clann Fhearmaighe suidhte ar an dtaobh thoir agus ar an dtaobh
thuaidh de.
Ta an-mheas ag Brighid ar na sean-ainmneacha, ach mar is Ieir
6 cheann de na rannaibh a thug si dhom ta nfos m6 measa aice ar
lucht a paraiste fein na mar ata aici ar aitreabhaigh na bparaisti
c6mhgarach di; deir sf.
"Scrub Dubaille
Eallach a' Ghleanna,
Mfoltoga Bhaile na gCleireach,
Agus, sweet Muintir Chionnaith"
As Muintir Chionnaith f fein, dar nd6igh. Cuid de Chlann Fhear-
maighe 'seadh Baile na gCleireach agus baineann an da cheanntar
eile le Teallach Eachdhach, Co. an Chabhain. Ta rann beag arnhain
agam 6 DMbaille.
Ins na n6tai ar an dan ud a scrfobh an Dubhaganach ar dhinn-
sheanchas na tire ta tagairt do'n da cheanntar, mar ata: "Clann-
Chionnaith is more usually called Muintir Cionnaith, and now
anglicised Muintir-Kenny. It is the local or traditional name of a
territory in the barony of Dromahaire and Co. Leitrim, and lies
between Lough Alien and the river Arigna". "Clann Fermaighe is
now anglicised Glenfarne. It adjoins Munter-Kenny and both
territories are comprised in the barony of Dromahaire, in Co.
Leitrim. Glenfarne stretches to the east and north-east of Lough
Alien and contains twenty-one quarters of land"
T.P. pp. xxxvi and xxxvii.
Nil iomlan an da cheanntar tUisrfomhtha le feiscint ar an Iearscail
ata ag dulleis an dtrachtas seo. Nil ann ach na codanna dhfobh
ata thart timcheall an locha, ach is ionnta sin a fuair me an t-adhbhar
ar fad ata agam 6 Cho. Liathdroma.
~75>
AN GHAEDHILG Bri
I MUINTIR CHIONNAITH A'S I GCLANN FHEARMAIGHE n-.A
Sa mbliadhain r8oz scriobh an Dochtillr Mac Parthahiin faoi iad
ghnath-theangaidh na ndaoine i gCo. Liathdroma: "The use of the chu
English language is quite general in this country; very few of the i g<
old people who don't speak it; the children are all sent to school; r:id
any of them addressed in Irish will always answer in English". nac
se 1
(S.S. p. 85) .
tea.
Deich mbliadhna 'na dhiaidh sin scriobh Edward Wakefield de
faoi'n rud cheadna: "The Leitrim mountains which I crossed in the 1
month of August r8og appear to be tolerably well peopled . . . agu
Irish is the common language of the district." (I.S.P. p 751). t-s<
Ma's fior an rud a dubhairt an Dr Mac Parthalain: "The use of mu
the English language is quite general in the country," is ana-dheacair rea·
a chreideamhaint go dtiocfadh meathlughadh chomh m6r sin air i Shil
gcionn seacht mbliadhan go bhfeadfadh Wakefi.eld a radh, "Irish is gur
the common language of the district". Is leir go bhfuil lub ar hir ach
in ait eigin, agus is leir freisin narbh i an fhirinne na dilseacht do'n ron
fhirinne c~.ann do na treithre a b'aoirde ceim ar athmh:iighistiri (
Riaghaltas Shasana i n-Eirinn nuair a bhiodar ag toghadh meastoiri 6 1
chun cur sios a dheanamh ar mhuinntir na h-Eireann agu·s ar ar thu
bhainle6. ffor
Ni thig liom a r:idh go bhfuil aon eolas pearsanta ag na seandaoine tha
ata be6 fos i Muintir Chionnaith agus i gClann Fhearmaighe ar an dac
sgeal mar a bhi nuair a scriobh Mac Parthalain agus Wakefield, ach lior:
do bheadh an t-eolas sin ag a n-aithreacha agus a maithreacha agus se ;
de ghnath ni bhionn siad mor:in amugha nuair a bhionn siad ag scri
aithris na sgealta agus na n-eachtrai a bhain le na dtuismightheoiri. tait
Deir siad liom go raibh an Ghaedhilg anfhairsing nuair a bhiodar
fein 6g agus is m6 is in-chreidte an sgeal sin nuair is Ieir e go bhfuil
cuid mhaith Gaedhilge ag suim mh6r acu indiu fein gidh gur bheag I.
a gcleachtadh ar a' dteangaidh le seasca bliadhain anuas. ~
Na daoine sin 6 nar bhailigh me na ranna agus na h-arnhrain is c6n
eile, sean-daoine 'seadh iad go Ieir, mar adubhras cheana. Taid
uilig 6s cionn aois a' phinsiuin, cuid acu i bhfad nios sine, agus t a ch61
Brighid, Bean an Fhallamhnaigh ag druidim leis an gcead. Nil go r
aon eolas acu ar na sean-sgealta Fiannaidheachta; nil aon eolas I
cruinn acu ar sgealta nach iad a chualadar nuair a bhiodar 6g; nfl I
aice
insna ranna na insna h-amhniin ata agam uatha ach an driodar, I
ach, 6'n ndriodar sin is feidir tuairim bheith againn ar mheid agus gna1
ar mhaitheas an tobair sul ar thosnuigh se ag dul i ndisg. e in
(
Ni feidir a mheas go raibh an Bearla go foirleathan breis agus ata
cead bliadhan 6 shoin ma's fior adeir Aodh Mac Conshnamha liom (
go raibh neart Gaedhilge le cloisint ar na h-aontaighe nuair a bhi se ag a
fein 6g. Nil se i bhfad ann 6 fuair Miley E6in Bh:iin bas, sean-
fhear a chomhnuigh achar gearr 6 Druirn Chaorthainn, agus deir
.2~1
Brighid, Bean an Fhallamhnaigh, liom go n-aithriseadh se Deich

n-Aitheanta De agus an Teagasc Criostuidhe agus paidreacha mich
faoi iad do'n phobal gach maidin Domhnaigh roimh theacht an t-sagairt
f the chun an t-Aifreann do leigh. Is i an Ghaedhilg a usaideadh Miley
f the i gcomhnuidhe, agus nil na daoine chomh h-amaideach sin agus a
10ol; nidh is go n-eiste6chadh siad le fear nar thuigeadar. Bhi an obair
naomhtha sin ar siubhal ag Miley go dti an bhliadhain sul a bhfuair
se bas. D' eag se san mbliadhain 1904 agus caithfidh go ndearna se an
Bs). teagasc go maith mar ata an chuid is m6 de'n Teagasc Chriostuidhe
~field de ghlan-mheabhair f6s ag Brighid.
1 the Ta aithne agam fein anois fein ar chuigear ar a laighead
agus d'fheadfaidis comlmtdh choingbheail suas leat ar chursai an
751). t-saoghail ar feadh an lae agus ni fheadfadh an sgeal bheith amhlaidh
;e of muna raibh Gaedhilg mhaith ag a n-aithreacha agus ag a maith-
1carr reacha. Deirtear liom freisin go bhful beirt sean-bhan, deirbh-
air i shiliracha 'seadh iad, 'na gcomhnuidhe i gClann Fhearmaighe agus
>his gurab i an Ghaedhilg a ngnath-theanga. Thugas fein cuairt ortha,
~ lar ach ni bhfuair me m6ran uatha mar silim go raibh sgath ortha
do'n romham, agus ni raibh se·d'uain agam f6s dul thar n-ais chuca aris.
.stiri 6'n meid adubhairt Wakefield, agus 6'n eolas ata agam fein agus
t6iri 6 na sean-daoine ar _q.n gConndae ni h-in-chreidte, d'reir mo
rar thuairme-se, raidhte Mhic Pharthalain. D'feadfadh a sgeal bheith
fior, b'fheidir, ma's Cara Droma RUisc agus ceanntair chumhanga
oine thart tirncheall air ata i gceist aige, aiteanna a ndeacha an Gall-
ran dachas i bhfeidhm ortha go luath; ach taobh amuigh de sin ni d6igh
a eh liom go bhfuil an ceart aige cor ar bith. In ait na firinne scriobh
1gus se an rud ba rnhaith leis bheith fior, n6, rud ba dh6chaighe f6s,
l ag scriobh se an rud a thiubhradh meas air fhein agus a .thiubhradh
6iri. taithneamh agus aoibhneas do'n dream a raibh se ag obair d6ibh.
>dar
tfuil nr. N6TAf URLABHRAIDHEACHTA
teag I. C6MHARTHAIGHEACHT.
Maidir le c6mharthaigheacht na son san dtnichtas seo is iad na
n IS c6mharthai ata i n-usaid i leabhar an Mhailligh a usaidim. 1 Bhi
~aid
'De thairbhe deacrachtai c\6d6ireachta b'eigean simpliu a 1dhea.namh ar
s ta ch6ras foghralochta an U.dair. Fagadh an c6ras go bunusach mar a bhi ach
Nil go ndeamadh na hathruithe seo air:
olas (a) Cuirtear: i ndiaidh guta in ionad -os a chionn le faid a chur in iul.
(b) Le beim an ghutha a mharcail i bparagraf r3 cuirtear ' roimh shiolla
• nil aiceanta in ionad \ os a chionn. .
iar, (c) Corruair bionn fleiscin ag an udar idir d ha fhocal foghralochta {tit ar
.gus gnach a leitMid sa ghnathlitriu. Fagtar ar Jar e i gcas mar seo ach coinnftear
e in ait arbh fbeidir e bheith ina chomhartha ar hiatas.
(d) Amanna blonn K, K', M, P ag an U.dar gan miniu ar bith ar an chiall
.gus ata Ieo. Ni scrlobhtar anseo ach k, k', m , p orthu.
iom (e) Scriobhtar na comharthai seo a lea nas ait a mbionn na cinn i luibini
i se ag an U.dar:
:an- x ( ), x' (~).I (s), 3 (z), a (a,~. q), a (a, re, ~). o (o, 9, 9), u (u, '!),
ieir i (i, !, j), I (i), i (i,!), a (a, ~. !!)· ·
272
Urlabltraidheacht mar threoir agam i rith na h-oibre seo ar fad. (o

Bhaineas usaid go minic freisin as an leabhar ud eile-A Dialect
of Donegal le Quiggin.
o:::
2. NA GUTHAIDHTHE.
Nil annseo agam ach na suin ata neamh-choitcheann mar a fuair ot
mefeiniad.
a >u
agus: ugas (B. Bean an Fhallamhnaigh) ua
sagart : sugart (Aodh Mac Conshnamha)
tachoran: tuxra :n (Aodh Mac C.).
abh > 6, u, ou:
sleabhcan: fL'o :ka:n (T. Mac G. Mhciirtin).
sleabhccin: fL'u:ka:n (Aodh Mac C.) . tta
sleabhcan: /L'auka:n (P. Mac Eoghain).
adh>E
Tadhg: tEg (Aodh Mac C.) (Chuala me taig
freisin). 3·
b t<
ai>u. 1
bail: bul (buL) i ngach ait i Muintir Chionnaith agus i gClann
Fhearmaighe. Chualas an fhuaim cheadna ag Aine, Bean an en
Bhreathnaigh.
paileabhair: pulauwar' (Aodh Mac Conshncimha).
d :::
aibh > i sa bhfocal raibh.
Ce raibh tu: k' E: ri (rai) tu: (Muintir Chionnaith agus Clann
Fhearmaighe) .
agh >ea, ao.
slaghdan: JIE :da :n (T. 6 Ruairc).
slaghdan: fLI:da:n (Aodh Mac Conshnamha).
g :::
ea> ea l
seagal: I E:gal (T. 6 Ruairc).
i > i
fiche : f'i:x'a (Aodh Mac Conshnamha).
io >6
iongantais: o:NtaJ (S. 6 Creamar).
io > io
crios: k'r'i :s (S. 6 Dubthaigh).
iomhin: i :mla :n (S. 6 Dubthaigh).
273
fad. io >ea
2lect dhiol : j£:1 (Aodh Mac Conshnamha).
o>a
scolb : sgalab (Aine, Bean an Bhreathnaigh).
uair oi> u
goid: gud (T. Mac G. Mhairtin).
doineannta: dunaNta (A. Bean an Bhreathnaigh).
ua> ao
bruach: bri :x (Aodh Mac C.). Nior mhothuigh
me an t-athrughadh seo ach in
aon fhocal eile.
cf.Q. Altbb; UR.Alt3o6.
Ha>6
Fuaran : fo:ra:n (B. Bean an Fhallamhnaigh) .
a' bualadh: a bo :lu: (Aodh 6 Floinn).
;aig
3· NA CONSOIN.
b tosaigh > p.
mn baileabhair > paileabhair. (Aodh Mac Conshnamha).
an c1t >cr.
cnaibe > craibe. (Aodh 6 Floinn).
d >g
De'n: gan (A. Bean an Bh. agus passim).
nn has a d'fhagbail: ba:s a ga:l' (Aodh Mac Conshnamha).
a chuid olna de: a xid' OLa ga (T. Mac G. Mhairtin).
do'n Mac De: gan mak d'E: (B. Bean an Fhallamhaigh).
Uaireannta fanann an d. Nil sa mheid thuas ach cupla sampla.
g > c.
Padraig: pa :drak' (Aodh Mac Conshnamha).
uilig: il'ak' (T. 0 R. a's S. 6 Feinneadha).
tMinig: han'ak' (Aodh Mac Conshnamha).
g > d3
gabhgaidhe: gaud3I: (P. 6 Maolmhoicheirghe).
cf. Ur. Alt 148.
gn >gr.
gni se: g'r'i: [E: (B. Bean an Fhallamhnaigh).
gnaoi: gn: (B. Bean an Fhallamhnaigh).
gnaithe grahi: (P. 6 Maolmhoicheirghe).
274
igh, idh > j f<
ar nd6igh: ar No:ja (Aodh Mac Conshmimha). A
greim bidh: g'r'im' b'i:je (Aodh Mac Conshnamha). T
go tigh: ga t'i:ja (Aodh Mac Conshnamha). :E
T
ighe > i. N
Iaighe: La :i (i Muintir Ch. agus i gClann
Fhearmaighe) cf. UR. Alt gz. g;
t > U. n > nn. M
Deireann an Ma.i.lleach go bhfuil an t-athrughadh seo an choit- M
cheann i dtuaisceart Chonnacht. Casadh orm na somplai seo.
CE
niinin : ra:N'i:n' (M'athair).
scoignean: sgig'N'a:n (T. Mac G. Mha.irtin). gc
anios: aN'is (sic) (A Bean an Bhreathnaigh). dJ
cearc an ailin: k'ark Na:L'i:n' (S. 6 Feinneadha). A
cailin kal'i:n' (sic) (T. 6 Ruairc) .
gluna: glu:Na (Aodh Mac Conshnamha). T:
fa
Ni deantar L de t indhiaidh r.
Bearla: b'E :rla (Aodh Mac C.). r-cac
cf. Ur., Alt. n8.
gf
bi
nn-caol > ng-caol. = lJ' ce
i n-Eirinn: a N'e:r'il)' (Aodh Mac C.).
Chun Aifrinn: naf'r'al)' (Aodh Mac C.).
Da marbhuighinn: a: marwi:lJ' (T. 6 Ruairc) .
Da n-ithinn: a: N'ihalJ' (T. 6 Ruairc).
Fearthainn: f'aral)' (B. Bean an Fhallamhaigh). io:
cf. Ur. Alt. ro6.
nd > nn. r-cac
seanduine: faNin'a (Aodh Mac C. agus T. Mac G. ag
Mh.).
ach r-cac
seanduine: fan din'a (A. Bean an Bhreathnaigh). iOJ
iOJ
ttg> nn. fa:
foranglais : fura :NLaJ (M'athair).
cf. Ur. Alt. ros. r-cao
r-caol > j. p6
Ceann de na neithe, is m6 a tugtar fa ndeara i M. Chionnaith
agus i gClann Fhearmaighe 'seadh go ndeantar ·conson tosaigh s>
fosgailte de r caol. Ta se sin· amhlaidh nuair is i siollai neamh-
aicionta a bhfonn r-caol, agus fiu amhciin, uaireannta nuair is i
siollai aicionta fein a bhfonn se. Thugas fa ndeara an t-athrughadh
ceadna i n-Oirthear Mhuighe6, agus uaireannta i gCo. Shligigh. s> 1
cf. P.D.I. lch. 74· r' > zh lei:
275
faoi bhreith: fi: v'j (sic) (B. Bean an Fhallamhnaigh).

A Naomh Muire: a NI : mulja (B. Bean an Fhallamhnaigh).
Tr6caire: tro:ki:ja (B. Bean an Fhallamhnaigh).
Eire: e:ja (Aodh Mac Conshna.mha).
Teach bn~agh: t'ax b'ja: (Aodh Mac Conshnamha).
Na bn!ithre breaghtha: Na (Aodh Mac Conshnamha).
!ann b'je:-a b'ja:-a
t gz. gaire : ga :ja (Aodh Mac Conshnamha).
Mrure : ma :ja (Gach ait).
lOit- Malaidh go miire: mall: ga (A. Mac C.).
Na:ja
ceapaire: k'apija (A. Mac C.).
go breagh: ga b'ja: (T. Mac G. Mhrurtin).
dreimire: d'r'e:m'aja (T. MacG. Mhairtin).
Ag spreidheadh m6na: a sb'je:w (A. 6 Floinn).
mii:na
Treithre: t'r'e :ja (Aodh Mac Ch.).
fair: faj (Aodh Mac Ch.) .
r-caot i n-Oirthear Mhuighe6.

gaire: ga:ja (Seamus 6 Dubhthaigh).
brisde: b'jJd'a (sic) (Seamus 6 Dubhthaigh).
ceithre coinnle: k' eja (Seamus 6 Dubhthaigh).
k'iN'L'a (sic)
buaidhreadh: bu :aja (Seamus 6 Dubhthaigh).
An t-Seamair Mhuire: a (Seamus 6 Dubhthaigh).
t'amuija wulja
iomaire fatai: umulja fati: (P. Mac Conchairrge).
r-caol caiUte ar fad.

: G. ag iascaireacht: ag' i:asgiaxd (D. 6 Dubhthaigh).
r-caol i gCo. Shligiglt.
iomaire: umuija (M. Mac Se6in).
iomaire fatai: umar'a fatx : (S. 6 Feinneadha).
faire : far' a (A. Bean an Bhreathnaigh).
r-caot > th caol. (M. Chionnaith agus Clann Fhearmaighe).

p6irin > p6ithin: po:hi:n' (po:x'i:n')
.a ith
aigh s> 3
mh- insa bpriosun: ansa b'r'i:3u :n (A. Mac Conshnamha).
IS I cf. Ur., Alt I48.
tadh
1. s> f sa bhfocat leigheas.
leigheas: L'aif (A. Mac Conshnamha).
276
s > I roitnh l-leathan. fa
shiimin: ILn:m'i:n' (M'athair). a1
slaghdan: JLE:da:n (T. 0 Ruairc). le
slaghdan: JLI:da:n (Aodh Mac Conshnamha). ar
ar
Ach ar an dtaobh eile chuala me, lD
slan: sLO:n (T. 6 Ruairc).
slodan: sLuda:n (Aodh Mac Conshnamha). 6. l
slais: sl~I (M'athair) . A
ar
s > I roitnh R -leathat~.
sruth: Iruf (T. Mac G. Mh<iirtin). lei
sraid: Ira :d' (B. Bean an Fhallamhnaigh). in
srathar: Jrahar (Seamus 6 Dubhthaigh) . sa
Fanann t indiadh x
dochtuiri: doxtu:r'i: (A. Mac Conshnamha). 7· ~
seachtmhain : Iaxtan' (Aodh Mac C.). sa
th > x' gh > x' 8. ~
luaithe: Lu:ex'a (A. Bean an Bhreathnaigh). M:
ar bith: er' b'ix' (A. Bean an B. agus A. Mac M:
Conshnamha). Me
maithe: max'a (T. Mac G. Mh<iirtin). A<
gaoithe: gyx'a (S. 6 Dubhthaigh).
scoith: sgaix' (T. Mac G. Mhairtin).
amuigh: amuix' (S. 6 Dubhthaigh). 9· 1-
cu
x+f> s.
nach fearr : Nax sar (Sean 6 Feinneadha). ar
(Grange, Co. Sligo).
in
4· B. GOTHACH. (sio) luc
marbhuighfe se : marwa I£: (T. 6 Ruairc). Ar
da marbhuighinn: a: marwi:IJ' (T. 6 Ruairc). Dl
a mharbhuighfeas: a wnrwi:as (B. Bean an Fhallamhnaigh). Dl
nar mharbhuighe: NQ:r Warwi (B. Bean an Fhallamlmaigh). M~
An Riabhaigh: a r'i :awi: (T. 6 Ruairc). M<
5· URDHUBHADH AGUS SEIMHIUGHADH AR LAR. A

Insa parlur. (A. Mac Conshnamha). Ta
ar an b6thar. (S. 6 Dubhthaigh).
ar an codladh-'na-sheasamh (Aodh Mac Conshnamha).
IO.
sin.
faoi'n cruaic. (Aodh Mac C.). Cu
ar an dochtliir. (Aodh Mac C.). tr~
insa pota. (Aodh Mac C.). eac
insa pard6ig. (Aodh 6 Floinn). eh:
277
faoi'n blaoisg. (T. Mac C. Mhfutin).
ar an teallach. (P. 6 Floinn).
leis an Glas Gaibhleann. (P. 6 Maolmoicheirghe) .
ar an b6. (M. Mac Se6in).
ar an teine. (B. Ni Dhorchaidhe).
insa poll. (M. Mac Se6in).
6. URDHUBHADH SA TUISEAL TABHARTHACH.

Ar an ngriosaigh (T. 6 Ruairc) .
ar an gCailligh Ruaidh. (M. Chionnaith agus Clann
Fhearmaighe).
leis an gcogadh. (M. Mac Se6in).
insa bpriosun. (Aodh Mac Conshnamha).
sa gcluide. (Aodh Mac Conshnamha).
7· SEIMHIUGHADH SA TUISEAL TABHARTHACH.

sa Bhearla. (Aodh Mac Conshnamha).
8. SEIMHIUGHADH AR LAR.
Ma cailleann tu . (A. Bean an Bhreathnaigh).
.ac Ma Ieigheann tu: ma: L' E:jaN tu: (A. Bean an Bh.).
Mo leabaidh : ma L'abi: (A. Mac Conshnamha).
Aon bean. ' (Aodh Mac C.).
9· NEITHE NACH REIDHTIGHEANN LEIS AN NGRAMADAIGH.

cuid mo chomharsa. (B. Bean an Fhallamhnaigh agus
passim).
ar an aonaigh. (Aodh Mac Conshnamha agus
passim) .
i nEire. (Go minic, i ngach ait).
lucht na bearla. (A. Mac Conshnamha).
An Comhairle. (T. Mac G. Mhciirtin).
Dhci fuinne6ga. (Aodh Mac Conshnamha).
Dhci paistin. (Aodh Mac Conshnamha).
Mar ( = mura) bean mo bhean. (Aodh Mac Conshnamha).
Mar ( = mura) bean mo (Aodh Mac Conshnamha).
mhcithair.
A Chuinn > xun. (S. 6 Dubhthaigh).
Ta an mion-fhocal ar lar sa tuiseal ghairmeach.
cf. Eigse, II, 148.
IO. CUMUSG NA GCONSAN.
Cuid de na neithe ata annseo agam nf dheanann an M3.illeach aon
tracht ortha. Ni bhfuaireas i gcomhnuidhe mar a fuair an Maill-
each, agus ait ar bith nach bhfuilim ar aon fhocalleis, d'reir mo
chluaise, cuirim sios an rud a chualas fein.
278
c > g indhiaidh s. I2.

Is cead bheith agam: as g'ad (T. Mac G. Mhairtfn). c
v'e gum c
dh > d.
Fanann dh mar d roimh I ins na briathra de ghnath ach chuala
d
me x ag Aodh Mac Conshnamha agus 6 T. 6 Ruairc.
Fanann l' mar l' roimh t. d
Nach bhfuil tu: Nax wil' tu: (Aodh Mac Conshnamha).
cf. Ur., Alt. 352. 13.
r > s roimht. "I
Goide mar ta tu: gadE (sic) (M. Mac Se6in). b
mas ta: tu: g.
S<
r' > r roimh r. le
Sraid a' bh6thair r6idh: frad' (B. Bean an Fhallamhnaigh).
a wo:har ro: j T
rr
r' > r roimh s. Sf
Cuir suas e: kur sues E: (A. Bean an Bhreathnaigh). g<
Cuir scuab air: kur sgu:ab er' (P. 6 Floinn).
An
Fattann r caol roimh f. L
Cuir sios arise: k'ir' (sic) fi:s (B. Bean an Fhallamhnaigh). M
ar'if (sic) E: M
cf. Ur., Alt 345· G
B > froimht.
(a) shfleas tu: a hi:l'af tu: (Aodh Mac C.). An
cf. Ur., Alt 348. T
sl
Fanan1t s mars roimh L', 1', g'.
agus Ieighfidh: ages Le:f'a (A. Bean an Bhreathnaigh). B
a bhaineas leis: a wan'as 1'ef (A. Bean an Bh.).
is gcead bheith: as g'ad v'e (T. Mac G. MMirtfn). N
cf. Ur., Alt 354· Cl
a1
Fanann I roimh d.
innis dom: i.N'af dum. (A. Bean an Bhreathnaigh).
cf. Ur., Alt 348. IV.
II. SR6NGHAIL.
Gan aireamh a dheanamh ar chaint Thomais Mhic Giolla Mhiirtfn
bhi an t-sr6nghail nios laidre i Muintir Chionnaith na mar a bhi bl
si i gClann Fhearmaighe. Uaireannta rinneadh u de'n o roimh g<
conson sr6nach, acb go minic d'fhan se mar o. lo
279
!2. AN BRIATHAR "CHUAIDH" 1rl.
Chuaidh : xu:ig', xu:i (Aodh Mac Conshnamha).
Chuaidh : xu:i (S. 6 Creamar).
cf. Ur., Alt r82.
a
d'eirigh: e :r'ig' (Aodh Mac Conshnamha) Bhi an
d ar lar.
druid : drig' (i M. Chionnaith agus i gC.
Fhearmaighe) .
I3. AN BEIM GOTHA.
"I gCo. Liatroma agus Ros Comain i bhfocla dhe-shiollacha a
bhfuil nn, m(m) in a ndeireadh is ar an dara siolla bhios beim an
ghotha . . . i gCo. Liatroma freisin, i bhfocla a bhfuil i, e, n6 a
sa dara siolla, bionn, sgaithte, an beim ar an siolla sin." (Ur.,
lch. rog).
Tugann an M.ailleach annsin liosta focal mar leiriughadh ar an
meid ata raidhte aige. Chuala me se cinn de na focla a luadhann
se agus is ar an gcead siolla a bhi beim an ghotha i gcas ceithre
gceann acu. Mar seo a fuaireas-sa.
An Beim gotha ar an gcead siolla.

Loch Ailleann: LOX 'aL'iN (Aodh Mac Conshmimha).
Muileann: 'muil'aN (Aodh Mac C.).
M6inin: 'mii :n'i :n' (A. 6 Floinn, m'thair).
Goirtin : 'gort'i:n' (A. 6 Floinn) .
An Beim gotha ar an dara siolla.

Tearmonn: t'ar'mUN (T. Mac G. Mhairtin).
sliabh an Iarainn: JL'i:aw aN' (T. Mac G. Mhciirtin).
ia'riN'
Bocan : ba'ka:n (M. Chionnaith agus C.
Fhearmaighe) .
Nil an focal bocan insan liosta ata ag an Mailleach.
Chuala me an focal "Tearmuinn" freisin leis an mbeim gotha ar
an gcead siolla.
IV. FOCLA AGUS RAIDHTE 6 CHOICE ULADH SA gCAINT.
1 I M. Chionnaith agus i gClann Fhearmaighe.

f brais, slais, sgrath6g, putrachan, dadai, ceann6g, munadh, frid,
goide mar ta tu, mo chuid croicinn, mo chuid cuisleann, a dul a
lomadh mo chaorach, a dh'fheidhm ort, thullach thallach.
280
Anal a' Tu,aiscirt i blifuaimiughadh na bhfocal seo.
spealad6ir, toibhead6ireaeht, spide6ireaeht, (sic) fear a toighe, barr
a toighe.
b-tosaigh > p.
baileabhair > paileabhair.
Anal Uladh i dtuaisceart Go. Shligigh. h-~

Deanfaidh me. (M. Mac Se6in). go
Supla agus lcifrann. (S. 6 Feinneadha). "I:
thl
im
kn
Le
dh
ge
ha
re1
frc
ar
a cl
lei;
f6~
se
da
te<
roi
Ca
d'J
eu:
6
i g
eh
ga:
sir
m1
eat
da
an
eh:
at
h-<
fu<
281
CAN AMHAINT MHUINTIR
>arr CHIONNAITH AGUS CLANN
FHEARMAIGHE
Taobh amuigh de niidhte Mhic Pharthalain agus Wakefield nf
h-eol dom aon ghluais eile ar staid na teangadh i gCo. Liathdroma
go dti an bhliadhain 1932 nuair a dubhairt Tomas F. 6 Rathaille:-
"How far, if at all, Ulster characteristics may have spread here and
there across the Connacht border, it is now difficult perhaps
impossible, to decide. To answer the question we should need to
know very much more than we do concerning the lost Irish of
Leitrim and of Carbury (in N.E. Sligo). In one place at least, the
dialectal boundary must have pretty well coincided with the
geographical one. Near Drumkeerin, Co. Leitrim a few Irish speakers
have survived to our own day; and to judge by what 0 Maille has
reported of them, their Irish would seem to be more or less free
from Ulsterisms".
Mar adeir T. F. 6 Rathaille ta se an-deacair anois anal an Tuaiscirt
ar chanamhaint an chuid thoir-thuaidh de Chonnachta a mheas,
ach ni d6igh liom go bhfuil an sgeal chom h-ole n6 chomh do-
leigheasta sin nach feidir tuairim reasunta cruinn d'fhaghail air
f6s. Teigheann an Rathailleach thar f6ir freisin san meid a deir
se faoi "the lost Irish of Leitrim and of Carbury". Bhf me ins an
da ait agus mar ata raidhte agam san n6ta staireamhail ar staid na
teangadh i Muintir Chionnaith agus i gClann Fhearmaighe ta
roinnt rnhaith Gaedhilge be6 f6s i gCo. Liathdroma. Maidir le
Carbury nior casadh orm ann ach beirt a raibh Gaedhilg acu, ach
d'fheadfadh tuille a bheith ann mar ni raibh se d'uain agam ach
cuairt ghearr a thabhairt ar an ait. Ta duine aca sin, Sean
6 Feinneadha, agus ta tuisgint mhaith aige ar an dteangaidh, ach
i gcas focail n6 dh6 nior fhead me aon rian Ultach d'fhaghill ar a
chuid cainnte.
N uair a chuadhas i mbun na h-oibre seo ar dtus do bheartuigheas
gan bacadh ach le giotai a bheadh reasunta fada, ach d' eirigheas as
sin mar b'fhacthas dom gurbh fhearr maidir le cursaf canamhna a
mheas, gnath-chomhradh agus cainnt na ndaoine na rann filidh-
eachta ar bith. Muna bhfuiltear cinnte faoi'n <iit 'nar cumadh an
dan, is fearr claoidhe le gnath-chainnt na h-<iite a tathar a d'iarraidh
a mheas, mar nuair a theigheas rann n6 amhran thar a bhaile dhuth-
chais cailleann se a thairbhe, d'reir mo thuairirne-se, maidir le solus
a thabhairt ar chanamhaint. Sin e an fath gur bhreac me sfos ni
h-amhain na h-amhrain agus na ranna ach gach aon fhocal eile a
fuair me imeasc na ndaoine.
Nil canamhaint Mhuintir Chionnaith agus Chlann Fhearmaighe
282
saor ar fad 6 anal an Tuaiscirt mar is leir 6'n liosta focal 6 Chuige do'1
Uladh ins an da ait. Ceart go leor deireann na daoine "Dadai" eha
agus "goide mar hi tu", ach ni blas an Ultaigh a bhios acu ar na
focla sin ach blas an Chonnachtaigh. NU rian de bhlas an Ultaigh
ar a gcuid cainnte fiu amhain ar a gcuid Bearla. Nil lorg ar bith
de'n "cha" ud a usciidtear i gCuige Uladh 'na gcuid cainnte; "ni" a
usciideas siad i gcomhnuidhe do'n fhuirm dhiUltaigh. D'reir mo Drd
chluaise bhi blas an Tuaiscirt le cloisteail i bhfuaimniughadh na F
bhfocal seo :-toibhead6ireacht (sic), spideadoireacht (sic), spealad6ir- "Is1
eacht agus fear a' toighe. Taobh amuigh de'n mheid sin agus de na focla i gc
eile 6'n dTuaisceart i gcainnt na ndaoine ar a bhfuil blas agus beii
fuaimiughadh an Chonnachtaigh acu ortha, nil, irn dh6igh-se, aon
rian eile d'anciil an Tuaiscirt i Muintir Chionnaith na i gClann
Fhearmaighe.
Ar an dtaobh eile dhe, amh, is soileir dom go bhfuil cosamhlacht Sed.
mh6r idir chainnt na ndaoine ins na h-aiteanna seo leanas; Muintir F
Chionnaith agus Clann Fhearmaighe i gCo. Liathdroma; an m61
Ghrciinseach agus Cill Fhir Taidhg i gCo. Shligigh; Cill M6bhi in I
Oirthear Mhuighe6. m61
Gan ciireamh a dheanamh ar mhion-phoinnti ta an bias ceadna Ma:
agus an fuaimiughadh ceadna acu go leir. 'Se an rud is m6 a thugas
fa ndeara i gcanamhaint Mhuintir Chionnaith agus Chlann "T
Fhearmaighe go ndeantar conson tosaigh fosgailte de "r" caol i T
siollai neamh-aicionta agus uaireannta i siollai aicionta fein. (cf. E
t1
Conson Uimh. rs). Thug an Mailleach an t-athrughadh ceadna fa
ndeara i nGaedhilg Liathdroma agus sa mheid de Roscomciin agus c:
-de Cho. Shligigh ata le n-ais, ach de reir mar a fuaireas-sa t a an
treith seo (r caol) i bhfad nios soileire agus nios so-aitheanta in
Oirthear Mhuighe6 na mar ata se in ait eile in a raibh me, agus
freisin, nios comhgaraighe de'n fhuaim ata le faghciil i Muintir
Chionnaith agus i gClann Fhearmaighe. sib/
"Ionn" a cloistear i gCo. Liathdroma in ionad "ann". Chuala F
me an fhuaim cheadna in Oirthear Mhuighe6. chu
:"S" a cloistear de ghnath roimh "r" leathan sa gcuid is m6 de 1
Chuige Chonnachta de reir an Mhciilligh agus maidir, le Clann r6p;
Fhearmaighe agus le h-Oirthear Mhuighe6 is amhlaidh a fuair me e. san
Rud eile dhe bionn urdhubhadh agus seimhiughadh ar lar go minic ab
.san tuiseal t abharthach uathaidh indiaiclh an ailt sa gcaint i Mulntir T
Chionnaith agus i gClann Fhearmaighe; ach, ait nach raibh an conson Lea
maol, is urdhubhadh al bhi ann, rud a thaisbeanfadh gur le canamh- figh
aint de chanamhainti Chonnacht a bhain an chainnt. gco:
Deantar " g" de "d" ins na reamh-fhocla " de"· agus "do" go Tu~
minic freisin. l
Ar bhreathnughadh ar an gceist dhom, thrld is thrid, 'se mo con
thuairirn go mbaineann canarnhaint Mhuintir Chionnaith agus uaiJ
Chlann Fhearmaighe le canamhaint an chuid thoir thuaidh de Sco
Chonnachtaibh ach insan am ceadna go bhfuil si nios comhgaraighe agu
283
do'n chanamhaint ahi i nOirthear Mhuighe6 mi mar ata si d'aon
chanamhaint eile da bhfuil ar eolas agam-sa.
cf. Roinn rr "Canamhaint na nDanta."
FOCLA EILE
Drachaidh: (dra:XI:)
Focal an-choitcheannta i gCo. Liathdroma 'seadh Drachaidh.
"Isn't that a drachaidh day" a deirtear. Droch-la salach a bheadh
i gceist. N:i bheadh an bhciisteach r6-throm, ach mar sin fein ni
beiff abhfad amuigh go mbeifi fliuch bciidhte.
cf. D.-wet, dirty (of weather).
Scardan (sga:rda:n)
Focal a cloistear go minic i gCo. Liathdroma seadh scardan go
m6r-mh6r in ainmneacha aiteann.
D'reir na sean-daoine eas 'seadh e pe acu beag e n6 measardha
m6r. I sruthcin (Jrufa:n) sleibhe a faightear an scardan de ghnath.
Mar seo a mhinigh Tomas Mac Giolla Mhciirtin dhom e.
"Ta scardcin i mbaile fearainn Tulach a' Bhachciin.
Tagann se cinn de ghlaisibh beaga le cheile ag
Brocach (brokax) . Deantar sruth (Jruf) amhain diobh;
tuiteann se le fanaidh agus deanann se scardan."
cf. Ar aghaidh. Lu,ghnasa 1940.-"Gaedhilg Cho. Liathdroma."
"Ta an focal scardan acu ar rock-pinnacle."
cf. B.B. lch. rsr; C. is D., lch. 14.
sibhne6g: (siV'n'o:g) (sic)
Focal an-tsuimeamhail e seo. 6 m'athair fein a fuair me e agus
chuala me freisin e 6 Aodh 6 Floinn 6'n gceanntar cheadna.
Timcheall seasga bliadhan 6 shoin b'annamh a bainti feidhm as
r6pa cnaibe i gCo. Laithdroma. B'ar eigin e ma bhi a leitheid ann
san am ar chor ar bith. As fidheoga n6 cochan a deantaf pe r6pai
a bheadh ag teastill.
Tarraingti na fidheoga as a mbonn fein agus buailti le slis iad.
Leagtai amach i sreathaibh de bheirtin:i beaga iad annsin agus
fighti le cheile iad; fighe tre-dhualach amhciin i lar baill le na
gcoinneail gan scor 6 na cheile an fhaid a bhidis 'ghci dtriomughadh.
Tugtaoi sibhne6g ar an srathar beag seo.
Leagtaoi an t-sibhne6g amuigh ar an bhfcil go dti go mbfodh si
comh tirim le snaoisin. Caithti suas ar an bhfaradh annsin i agus
uair ar bith a bheadh gadh le r6pa deantaf ceann as an scoith seo.
Scoith a tugtai ar na fidheoga tar eis d6ibh bheith bainte, buailte
agus triomuighthe.
284
I gClann Fhearrnaighe ar an dtaobh eile de loch Ailleann tugtar fc
seisceann (JeJka:N) (sic) ar an sibhne6ig. d
~
cf. Or. Suppl "Sibinne Rindhlasa"
I
cf. Gearrbhaile.-An tEarrach 1930, L. 32. :r;
"Is ionann sinne6g (sibhne6g) agus rud a bhiodh ar crochadh ar
thaobh na teine 'na mbiodh sicin n6 einfn ge lag."
Is d6cha go mbiodh an cliabhan deanta as luachra n6 sibhinL
Teach Alluis-(t'ax aLii) n
Corr is seasga bliadhan 6 shoin bhl an teach alluis gnathach i gCo.
Liathdroma. Tomas Mach Giolla Mhciirtin sean-fhear a chomh-
nuigheas i gClann Fhearmaighe a thug an t-eolas seo dom mar I
chonnaic se fein iad faoi lan-tse61.
Cuma cruice6ige a bhi ortha agus b'as clocha a bhi siad deanta.
Taobh amuigh de na clocha bhiodh scraitheacha 'ghci gcludach, I
agus annseo is annsiud fagadh puill bheaga chun an deatach do
leigint amach. Bhi doras beag cumhang ionnta agus urlar leacach
taobh istigh. I
I gceart-lar an urlair lastai more m6r teineadh agus i gcionn
sgathaimh bheadh an ait istigh an-te. T6gtaoi amach an teine
annsin agus spreidhti fu-luachra ar an urlar. Theigheadh na
daoine isteach annsin, ceathrar de ghnath, agus d'fhanfaidis ann
ar feadh uaire n6 dh6. Thiocfaidis amach agus an t-allus ag tuitim
leo. Gearr-thamall in a dhiaidh sin tar eis leigint d6ibh fein fuaradh
roinnt do nighidis iad fein sa sruthcin direach mar a dheanadh na
Fianna anall6d.
Ar bhruach srutha a bhlodh an teach alluis suidhte de ghnath. ]i
Nil fagtha indiu ach na fothracha-Chonnaiceas fein iad sna bailte
fearainn seo i bparaiste Bhaile na gCleireach:
dha cheann i Sliabh na Cille
, i Srath na nGarbhcinach.
" ceann i nDruim a' Leasa.
, i dTulach a' Bhachciin.
, i gCor a' Liobair.
45· BEANNACHTA AGUS MALLACHTA. V

Ta na gnath-bheannachta ag bunadh Liathdroma-"Go mbean-
nuighe Dia duit, go mbeannuighe Dia's Muire duit 1rl", ach taobh
amuigh diobh sin ta beannachta acu agus fiu amhain corr-mhallacht V
nar chuala me in aon aird eile de'n tir.
I. Maidir le .fiafruighe slainte.
Ma's i an Ghaedhilg a labhras an sean-duine agus e ag fiafruighe
do shhiinte deir se. "Gode mar ta tu." 'Se a fhreagra sin "gohum- I.
chaoi." (ga humaXI:). Nil fhios agam an bhfuil an focal "gohum-
chaoi" le cloisint taobh amuigh de Cho. Liathdroma, ach ta se go
285
ar foirleathan i M. Chionnaith agus i gClann Fhearmaighe. Lasmuigh
de'n Chonndae chuir me ceist ar dhaoine i gConamara, i n-Oirthear
Mhuighe6, i dTuaisceart Co. Shligigh ach nior chuala aoinne e.
Deirtear liom go bhfuil "goh-umchaoi" le cloisint f6s in-oirthear
Ros Comain ach nior chuala me fein e.
ar Cialluigheann se, go reasunta, go measardha.
cf. D. Go h-iomchubhaidh.
Chuala an Mciilleach an focal i dtuaisceart Co. Liathdroma,
nGleann Eada.
.o. cf. B.B. lch. 5·
b-
ar II. Is m6r an gara an as mii :r a gara
m eid sin fein. m' e :d' Jin' f' e :n'
:a.
:h, II I. Ag dul ar aistear.
jo Rath agus bail orm go rah agas bul orm (sic) ga
eh dtigidh me ar ais. d'ig'i: m'e: r'aJ
IV. 'Dttl ar att aonach.
nn Go dteighidh tu slan, ga d'e :ja tu: sta:n
ne Go gcuiridh Dia rath ort, ga gir'i: d'ia rah ort
na Go dtigidh tu ar ais slan. ga d'ig'i: tu raJ sLa:ni
:m
.m (Ni deantar s de I roirnh s. cf. Ur., Alt 348)
ih Bean a tighe a deireadh an phaidir sin len a fear ceile agus e
na ar ti dul ar an aonach.
.h. V. Aimsear Ghaoithe Moire .
.te Siothchciin De 'nar m easc, Ji:axa:n d'E: Nar m'asg
agus imeasc an domhain agas am'ag (sic) a dauwan'
go h-iomlan. ga himla:n
VI. Nuair tugtar deoch bhainne duit.
Mile moladh, buidheachas m'i:l'a molu: buiaxas
agus altughadh le Mac De ar agas aLtu: 1' E: mak d' E: Er
son an bhainne mhaith. sun a waN'a wax'
VII. Ag Coisreacan na mBeithidheach.
Lll- Ar chuimrighe De agus Muire er' xim'r'y: d' E: gas muija
bh dhiobh, agus bail Padraic. ji:av agas buL pa:drak'
.ht VIII. 'GJui gcoisreacan sa mboitheach.
Rath De, agus bail Padraic rah d · E: gas buL pa : drak'
oraibh go maidin. orav' ga mad'an'
·he
IX. Tar eis na b6 do bhlighe deirtear.
m-
m-
Coisreacan De ort. kaJr'aka:n d'E: ort
go cf. D . coisreacan.
286
X. Nuair chitear na pratai nua.
Marbh-fha.isg ar an gCailligh maruwa:fg' er' a gaL'i:
Ruaidh. ru:aj m
er
Nil fhios agam an beannacht n6 mallacht ata san radh sin. Ta
se an-choitcheann, cuma ar bith i Muintir Chionnaith agus i gCiann
Fhearmaighe fiu amhiin ag daoine nach bhfuil aon fhocal Gaedhilge
eile acu. Deirtear e nuair a baintear na pratai nua do'n chead uair.
Ta se riidhte gur sort beannachta ar na pratai nua e, ach tiim i
n-an-shocair faoi cheill an da fhocal "marbhfhaisg" agus "beannacht" L:
a thabhairt le cheile.
Chualas an r adh ceadna i dtuaisceart Co. Shligigh 6 Shean
6 Feinneadha ach, [ba i seasur na h-iascaireachta a chloiseadh
seisean e nuair a beirti. ar an gcead iasc. bl
Tamall beag tar eis sin bhios i gCill M6bhi i n-oirthear Mhuighe6 (D
agus chualas aris e ach ni rabhthas ar aon fhocal faoi'n miniu a b~
bhi leis. B'ann a fuair me an miniughadh a b'fhearr mar sin fein. is1
Dubhairt P. Mac Conchairrge liom go nglaoidhtaoi "An Chailleach d'
Ruadh" ar an sgiollan a cuirti san Earrach. Annsin i seasur bainte h-
na bpratai gur mhinic a thagadh an sean-sgiollan ruadh fe6ighte
isteach leis na pratai nua. "Marbh-fhiisg ar an gCailligh Ruaidh 4
agus mile buidheachas le Dia ar an fata 6g," a chloiseadh se ag na
sean-daoine. Ba mhinic freisin a chuala se-"Turn the fatai on the 5
loft or they'll go into cailleach ruadhs." B'ionann e sin agus a
ridh go dtosn6chaidis ag geint, go racadh an mhaith isteach sa hi:
ngas agus nach mbeadh tairbhe ar bith ionnta mar siol n6 mar
bhiadh. 6
XI. Mallacht. 7
Sgiorra slum ort. fg'i:r (?) fLumort
(S > f roirnh 1- leathan).
Sgiorradh is lomadh ort ata ann is d6cha.
8
XII. Sgiorra slum ort, fg'ira fLum ort
Cinea.I Shimon Buidhe, kin'a:l (sic) haimun bU!:
a bhi ag spideoireachta ar av'i a sbi:d'araxd (sic) er' 9
an Athair Ambr6s. aN ahar' ambro:s
Simon Bu£dhe: (Duine eigin a bhi ag spideoireacht ar 6glaigh
g8 a b'eadh Simon is d6cha.)
Faoi'n Ath. Ambr6s cf. Cuid II . " Cumhaidh na Cleire."
IO
XIII. Mallacht eadtrom.
Mallacht na sop ort. maLaxd xa sop ort
AN FHEILM AGUS OBAIR NA FEILME

Seo roinnt focal a chuala me ag m'athair agus ag seandaoine
nach e.
287
r . An Criol (a k'r'i:l)
I gCo. Liathdroma tugtar crlol ar chliabh. Go dt( ~ur fhag
me an conndae sin nior chuala me an focal cliabh. h-Usaidtear
Ta crlol freisin i gCo. Shligigh.
:tnn cf. S.G. le. 8r "dobeir line as in crieol ... nusgaib in ri uimmi"
ilge
air. z. Pard6g (pa:rdo:g)
mi As claracha adhmaid a deantar an phard6g de ghnath i gCo.
!lt" Liathdroma. As slait shaileach a deantar an criol.
3· T6inin (tG.:n'i:n')
Ta t6inin ionsgaoilte sa phard6ig (cf. D. sciath6g), agus nuair a
bhionn aoileach n6 aon adhbhar eile istigh innti bionn maide faoi
1e6 (mad'a fi:) 'gha choimead 'na ionad cheart. An uair a sgaoiltear an
i a bata n6 an maide faoi, tuiteann an t6inin agus pe mianach a bhios
:in. istigh. De ghnath h-usaidtear asal agus peire pard6g chun aoileach
LCh d'iomchur-'se an crlol a h-usiidtear le h-aghaidh na m6na go
1te h-iondual.
1te
dh 4· Sluasad (SLu :sad)
na
:he s. laighe (la:i)
;a Ta (Laja) ag Tomas 6 Miille ach nior chuala me sin. 'Si an
sa laighe an gleas oibre is coitcheannta f6s i gCo. Liathdroma.
tar
6. I omaire peata{ (umuijapati)
7. Gearr6g (g'aro :g)
Iomaire gearr 'seadh gearr6g-giota d'iomaire fhada.
cf. Gearr6ga dubha na Nodlag.
8. Ag gearradh p6ir (a g'aru: po:r')
Sgiollan 'seadh p6r.
9· Mala p6ir (mala po:r')
Mila an ph6ir ba cbeart bheith ann sflim. "Mila an t-sil" .
gh
(5. an E.lc. 70).
ro. Stibhin (Jd'i:v'i:n')
I gc6ir na bpeatai, iomairi is m6 a h-usaidtear i gCo. Liathdroma
mar ere throm fhliuch ata ann agus deantar poll san iomaire leis an
stibhin. Cliath biorach timcheall cillg troighthe ar faid 'seadh e
agus ta br6igin air ar a leagann duine a ehos.
Tagann "gugarer" annsin agus mila an ph6ir thar a ghualainn
aige agus sgaoileann se anuas an sgiollan sa pholl. Duntar an poll
leis an mailead (ma:ls :d)
288
II. "Gugarer" (gugarar)
Truailliughadh ar an bhfocal "Gogaire" 'seadh an focal seo- 22
da mbeadh an focal ceart ag na daoine beifi ag suil le (gugaja).
Sa Bhearla ar fad a h-usaidtear an focal anois. tm
Tugtar "gugarer" ar an duine a shaitheann an p6r sa pholl. Clc
Obair eadtrom neamhoilte 'seadh an ghogaireacht agus de ghnath Re
is gearra-chaili agus gearra-bhodaigh a dheanann i-Ni ceart
iarraidh ortha obair r6-throm dheanamh agus sin e an fath is
d6cha go gcloistear a leitheid seo ag na sean-daoine : -
"Na bac Ieis nil ann ach 'gugarer', ta se 6g i neart is i gceill". 23.
(
rz. Bocan (bakan) (sic)
Stlbhin beag seadh an bocan, an deanamh ceadna air is ata ar an
m bocan i ngiall an dorais. I gcre bhog so-bhriste a h-t'tsaidtear e. 24.
]
13. P6ithin (po:hi :n', po:x'i:n'). Chl
An prata beag. cf. p6irin.
14. Glac t6n6g (glak to :no :g). 25.

Sgiollan caoch 'seadh t6n6g. Nil aon mhaitheas inntl mar shiol. ]
Nior chuala me an focal seo ach ag sean-fhear amhain. fad
(P. 6 Maolmhoicheirghe). air
pai
rs. Iomaire agus tram (u.muija gastrum).
D'reir Th6mais 'ic Giolla Mhairtin is ionann trom agus clais idir
d.ha iomaire. 26.
r6: Screig (fg'r'eg').

Alt n6 gleann cumhang, clochach a mbeadh fanaidh mh6r leis
'seadh sgreig.
cf. D; screag.- nm
17. Baidhte6g (ba:t'o:g) 28.

Cliath a deantai as fidheoga fada laidre b'eadh baidhte6g; h-usaidti I
i nuair biti ag iascaireacht. "sg
cf. McK bathshlaod; D. maiteog = (baidhteog, Co. Mhuighe6) .
29.
~
r8. puirle6g (purL'o:g).
Soipin luachra ag fas agus e sgartha amach 6'n gelid eile 'seadh am
puirle6g.
19. Scoith (sgaix'). 30.

I
Urluachra tareis d6ibh bheith bainte, buailte agus triomuighthe
feir
'seadh scoith.
eile
cf. D. scoithin- A little wisp of hemp or flax.
289
22. Straimpin (sdra:m'p'i:n').
1). Ceangal n6 sort laincise an straimpin. Ceangluightear dhci chois
tosaigh an ghabhair n6 an asail leis. As scoith a deantaoi fad6 e.
ll. Cloistear an focal go foirleathan f6s i gCo. Liathdroma agus i gCo.
th Roscomain.
rt cf. Gearrbhaile-An t-Earrach 1930:
is "Is ionnann straimpin agus piosa teide n6 a leitheid len a
gceangluightear ge n6 cearc".
23. Cruim-nasc (krim' Nask).
Ceangal a cuirtear ar an mbuin (Adharc agus cos tosaigh).
cf. D. crobh-nasc .
.n
Braighdin (braid'i:n').
24 .
R6pa tanaidhe 'seadh braighdin. H-usaidtear e chun ceangal
chur ar ghabhar de ghnath. As scoith a deantaoi e fad6.
cf. D . braighdin; O'R. braighdean.
25. Scrath-glzlugar {lgra: lugar) .
1. F6d creathcinach muscinach seadh an scrath-ghlugar. D'fheadh-
fadh an barr-fh6d bheith cruaidh, ach dei dteigheadh duine isteach
air bheadh se preabach luasganach faoi. Is minic greann ag na
paisdi ar a leitheid.
cf.-sgrath-bhogan; D. scraith-lugair (Co. an Chlair) .
.r
26. Ta na cearca ag breith (ta: Na k'arka a b'ja).
27. Sioga1t (si:ga:n) (sic).
.s I gCo. Liathdroma tugtar siogan ar chruaich chaoil fhada a
deantar de'n choirce amuigh sa phairc-coinnligh. Staca a deantar
nuair a tugtar isteach san iothlainn e.
28. Sgeimhil na Cruaiche (Jg'ev'al Na kruax'a).
:i Focal an-choitchianta f6s i dTuaisceart Roscomain 'seadh
"sgeimhil". Nior chuala me i gCo. Liathdroma e.
29. Cuirtear fair jaoi'1t cruaic (sic) (kurt'ar faj fux:n kru:ax').
Ni m6r do'n fhear e bheith tirim fe'n a bhun agus le sin bheith
amhlaidh caithfear "fair" de chliathacha n6 de chlocha a chur faoi.
h
cf. B.B. lch 42; D.-fair; C. is D.lch 22.
30. Corra-shugain (kore hu:ga:n')
Leis an gcorra-shugain castar na sugain a cuirtear ar na cocai
e
feir a deantar amuigh sa m6infear n6 istigh san iothlainn. Focal
eile chuala me air a b'eadh an casadh.
cf. D . crucan, cor-sMgain (don), sniomhaidhe.
290
31. Ceann6g (k'aNo:g). I
Ceann6g a tugtar ar fhuighleach an chochain a d'fhanann 'sa
gcoinnleach. (1
cf 5. an E.lch 71; B.B. lch 45· b
a·
Cloistear i dTir-Chonaill "ag cruinniughadh ceann6g" i.e. ag Il
baint na dtraithnfnf a bhfonn figtha indiaidh an spealad6ra. Ar an
obair cheadna i gCo. Liatdroma tugtar "ag baint na breibheacha".
b
32. B6ran (bo:ra:n).
Criathar an-mhin 'seadh an b6ran. Arthrach cruinn eadoimhin 1i
deanta as adhmad agus b6in de chroiceann laoigh ann. D6ightear
fuinneadh (sic) an chroicinn le h-aol agus is mine go m6r e na B
scuignean. Is leis a caiththear an coirce. d·
cf. 5. an E . lch 71; B.B. lch 45· v
35· An supla agus an lafrann (a supla gas Lafran) (sic) tl
Fuair me an t-eolas seo fe'n sUiste 6 Shean 6 Feinneadha, An t<
Ghr<iinseach, Co. Shligigh. "Ta" adeir se "dha chuid insa suiste, fc
an supla agus an l:ifrann". An supla a ghnfos an bualadh agus
bfonn an l:ifrann i l:iimh an bhuailte6ra-an iall a bhfonn gha V
gceangal.
cf. D. lamh-chrann; 5 . M h. L. lch r63.
V
34· Manrach na gCaorach (mnNrax Na gi:rax).
Pionna gan dfon, i gc6ir na gcaorach 'seadh manrach. m·
ar
AN TEACH AGU5 A GHNOTHA
])
I. Ag cumhdach a' tighe (a ku : dax a t'i:)
Sa gcuid is m6 de Cho. Liathdroma Ms:iidti "ag climhdach a'
tighe" in ait 'ag tuighead6ireacht." . . . Ag Tom:is Mac Giolla all
Mhc\.irtfn a chomhnuigheas ar an dte6rainn idir Liathdruirn agus m
Co. an Chabh:iin chuala me ag tuighead6ireacht (a tiv'adaraxd).
Ba ar an gcead siolla a bhf beim an 'ghotha direach mar a bhios sa
X.
dtuaisceart.
cf. A. Alt II; 5.Mh.L. lch 30. Xl
11. Cleitin a' tighe (k'let'i:n' a t'i:). (si·
Is ionann an cleitfn agus maide mullaigh a tighe. X1
cf. 5.G. lch 72 "clethe."
Xl
Ill. Buachaill a' tighe (boxal' a t'i:). l
Luibh a fhasas ar bhinn tighe 'seadh "buachaill a tighe". Ga
Deirtear gur cosaint 6 theine e. "T
cf. D. Buachaill tighe.
291
IV. Faradh (faru:).
:a Tugtar faradh i gCo. Liathdroma agus i gCo. Shligigh ar Iota
(lofta, lochta). Chonnaic me ceann i dteach Aodha Ui Fhloinn a hi
breis agus cead bliadhan d'aois. As slait shaileach agus drise6ga
ata se deanta. Claracha adhmaid is m6 a citear ionnta indiu.
g Ins na cuigibh uilig tugtar faradh de ghmith ar chliath na gcearc.
n
cf. B.B. lch ro. "'Dha mh'uch', arsa 'n chearc is i a' dul ar an
bhfaradh."
V . Druid an Doras (drig' a duas).
r Druig a' dorus a cloistear i gcomhnuidhe i gCo. Liathdroma.
H-usaidtear "druid" i gCu. Uladh ach "druig" a chuala me ag gach
duine i gCo. Liathdroma.
VI. Maide briste (mad'a b'jJd'i:) (sic).
Maide brisde a usaideann na sean-daoine i gCo. Liathdroma ar
thlu; tolur. (talu:r) a chuala me i gCill M6bhi, Co. Mhuighe6, agus
tongsa (tol)sa) i dtuaisceart Co. Shligigh. Caithfidh go dtagann an
focal tongsa 6'n mBearla, ach ni he61 dom an focal tolur chor ar bith.
VII. DJui chruaich mo bhata. (ya : xru:ax' ma wata).
cruach = ceann.
VIII. Foranglais (fura:NLaf) (ng > nn) .
Bainne agus uisge measgtha thrid seadh foranglais. Amuigh sa
m6infhear i rith an t-Samhraidh is m6 hllsaidtear e. BMadh bainne
ar a aghaidh beagan r6-throm.
cf. B.B. lch 68.
IX. Gabh amach is dearc ar an b6 (gg mox aJ d'ark er' a bo:)
H-U.Saidtear dearc annseo direach mar "feach". Nil an chomhab-
airt agam 6 Cho. Liathdroma, ach silim go n-abr6chthaoi "amharc"
in :iit dearc.
X. Ag bleaghan na mart (a b'l'a:n Na mart).
Ag bleaghan na mart chuala me i gcomhnuidhe i gCo. Liathdroma.
XI. Tame a' dul a bhualadlt an bhainne (ta: m'e: a gul a wu:(a)liu:
(sic) awaN'a).
XII. Ag bualadh an bhainne (a bo:lu: a wa:N'a).
XIII. brais (braJ).
Is ionann brais agus seal n6 tamall. Nior chualas in abairt
Gaedhilge e, ach ta se ar fud Co. Liathdroma sa Bhearla mar seo-
"Take a 'brais' at the churn".
cf. D. brais (Don).
292
XIV. Bainne circe (bClN'a k'ir'k'a).
Ubh, bruithte i gcupan seadh bainne circe. H-usaidti e mar
annlann leis an bprata tur. ''Is beag an bealaidheacht (sic) is fearr
na an turaidheacht."
XV. Pluidin (pluid'i:n').

Linn bheag d'uisce marbh 'seadh pluidin-h-usaidtear an focal
freisin ag cur sios ar urlar nach mbeadh sguabtha i gceart. m.sh.-
"Cad chuige ar fhag tu an pluidin sin id dhiaidh."
XVI. slais uisge (sLaf ifg'a).
Ta leac na tairsighe salach. Sgard slais uisge uirthi agus sguab i
cf. Ar Agaidlt, Samhain 1940-"Seanchus asTir Eoghain." "Throw
a slais of water on it".
XVII. sgailtitt (sgaL't'i:n').
D'reir na sean-daoine deoch a bhiodh an-choitchianta i gCo.
Liathdroma a b'eadh sgailtin. Uisge, bainne ur agus oinniUin agus
iad bruithe le cheile a b' eadh e. Deanann an Donnabhanach tagairt
d6 feach, Ord. Survey Letters for Co. Ros. Vol. I. lch 8.
"This O'Connor did ascertain, but he missed Munter-Kenny
famous for Scalteen, Tom Maguire's and Anne Magaraghan."
cf. Gearrbhaile-An t-Earrach 1930, lch 32.
"Is ionann sgilltin agus blathach agus min coirce agus iad
beirbhthe."
cf. D. scaillin.
XVIII: Scratlu5g (sgraho:g).

i.e.-Siphuncalus, vel organum quod ad viscera lavandum
inventum est. Scardaire, n6 gleas dochtuireachta ab'eadh an
scrath6g. Lamhnan muice n6 b6 a bhi inntL Crochtai sa gcistin i go
dti go mbiodh gadh lei. An uair a bhiodh duine tinn bainti feidhm
aisti chun "enema" thabhairt d6; liontai an sqath6g leis an lacht;
siithti giolcach sa scruig, brughtaoi ar an mbolg agus sa t-slighe
sin h-usaidti mar scardaire i.
Mo shean-chara Aodh Mac Conshnamha a thug agus a mhinigh
an focal scrath6g dhom. "Corr-dhochtUir a bhi ann nuair a bhi c
mise 6g," adubhairt se Iiom, "agus b'ar eigin e ma bhi Eireannach
ar bith 'na measc. DochtUiri taistil, fir ghorma agus milli maide c
nach iad a bhi ag dui thart". 1
l!
SOLAS A TIGHE
I. An Cam . .. (a kam). 1
Nior chuala me an focal so ach ag triur, beirt sean-bhan i dtuais-
ceart Liathdroma agus sean-fhear i dtuaisceart Cho. Shligigh.
293
Soitheach beag iarainn, deanamh b<lid air agus tri cosa faoi a
ar b'eadh an cam. H-usaidti e chum r6isin do leaghadh, mar b'e
IT an Cho1:nneal R6isin (a xiNaL (sic)ro:fi:n') an t-aon adhbhar soluis a
bhi ag muinntir na tuaithe i gCo. Liathdroma seachtmh6ghadh
bliadhain 6 shoin n6 b'fheidir nios deidheannaighe f6s.
As snaithini barraigh a deantai an bhuaicis de ghnath. Tarraingti
al thrid an r6isin i agus annsin fagtai i leath-taoibh f ar feadh tamaill
da triomughadh agus da cruadhughadh.
H-usaidti coinnle6ir speisealta leis an gcoinnil r6isin, saoiste
cearcallach adhmaid, slat iarainn tre na lar suas le h-ais fe Ieith ag
barr na slaite chun an choinneal do ghreamughadh . An fhaid a
bhi na coinnle ar lasadh ~uirtf na coinnle6iri ar na h-iartai, ceann ar
w gach iarta.
"Ba chaoch an solus e" adubhairt Brighid, Bean Ui Fhallamhain
liom, "agus rud eile", ar sise, "badh e an deabhal e ar caitheamh
smugairli.' '
D.
Is in-speise an rud e an solas seo a chur i gcompaniid le solus
lS
oileain na mBlascaod M6r n6 le solus Oilean Ch~ire.
rt
JI. Faide6g (fad'o:g).
Ag m'athair chuala me an focal seo. Punann chochain a
.y
h-usaidti mar l6chrann nuair a bhiodh an oidhche an-dorcha a
b'eadh an fhaide6g.
Daoine an-mhuinnteardha 'seadh bunadh na tuaithe agus nuair
.d a bhios obair an lae criochnuighthe acu teigheann siad ag airnean
da cheile. Nuair a thagas am suain teigheann siad abhaile ach ma
bhionn an oidhche dorcha cuirtear smear6id isteach sa phunainn
chochain direach roirnh fhagaint an tighe dh6ibh.
Cuireann an ghaoth an fhaide6g tre theine agus tugann an
n bhladhm solas d6ibh. Bionn ceangal ar leith uirthi i dtre6 is nach
.n n-ide6chadh si r6-mhear .
:o cf. D. Faide6g, taper.
n
t; Ill. Crann-tsoluis (kraN tglif) .
,e Dha phiosa adhmaid i bhfuirm croise thar a cheile ab'eadh an
crann-tsoluis. Bhfodh coinneal saithte i ngach beann de'n chrois
h agus an uair a bhiodh duine marbh sa teach lastai na coinnle agus
ll crochtai an crann-tsoluis 6'n maide ceangail.
.h Chuaidh an crann-tsoluis as feidhm nuair a tosnuigheadh ar na
le corpain thabhairt go dti an seipeal tar oidhche.
IV. Crochtaoi ceithre coinnle ionn agus iad lasta (kroxti : k'eja
kiN'la in agas i:ad Lasti :).
CINEALACHA DAOINE
I . Sumachan (sumaxa:n).
;- Leadaidhe m6r aindeiseach 'seadh sumachan.
cf. D. Sumachan.
294
Il. 6inseach (o:nsax) (sic). 1
I gClann Fhearmaighe cialluigheann 6inseach bean olc.
1
III. Gabhachtin (gauwaxan).
Duine tuathalach 'seadh gabhachcin.
IV. L eastracJuin (L'asdraxa:n).
Duine leisceamhail 'seadh leastrachan.
cf. D. "helpless person".
V. Rainin (ra:N'i :n').
Duine tanaidhe gan aon bheodhacht ann 'seadh rainin.
VI. Coigealach (klg'alax).
Duine gan eirim aigne 'seadh coigealach.
cf. "Untidy person" .
VII . Gabhgaidhe (gaud3i:) .
Dnine 6g gan aon mheabhair cinn aige 'seadh gabhgaidhe.
cf. D. "Idler, a vagrant etc."
VIII. Sldimin (Jw:m'i:n').
Bean gan slacht seadh sglciimin (straoil).
cf. Gearrbhaile, An t-Earrach, 1930: " I s ion ann slaimin agus bean
bheag".
IX. bacach (bakax).
Duine sprionnluighthe 'seadl1 bacach.
X. Putrachdn (putraxa:n).
Utamcilaidhe 'seadh pUtrachcin.
cf. D . putrachcin.
XI. Codladh-ina-sheasamh (koLa na hasu:).
Codlahinach gan bheodhacht gan fuinneamh. Chaithfeadh se a
shaoghal ag briongl6idigh).
AINMHIDHTHE
I. Bocaidhe na fladhaine (boki: Na f'I:an'a).
Girrf.h.iadh 'seadh bocaidhe na fiadhaine.
II. An 1nada crann (a mada kraN).
Iora ruadh seadh mada crann.
cf. McK. "cat crann".
295
Ill. Minnean (m'iN'a :n).
Ainm eile ar bhradan 'seadh minnean d'reir Thomais Mhic G.
MMirtin). Ar ghabhar 6g thug se mionnan (m'i.Nan). Athruigheann
ainrn an bhradain d'reir mar a bhionn se ag dul in aois.
cf. B.B. lch 140.
IV. An Gadaidhe Ruadh (a gad!: m :a).

Ainm eile ar an sionnach 'seadh an Gadaidhe Ruadh.
V. Fine6ga (f'i:n'o :ga).
Leamhain a itheas an t-eadach 'seadh na fine6ga.
cf. D . "Insects in cheese".
VI. Preabad6ir (p'r'abedo:r').

Mais 'seadh preabad6ir.
cf. D . An preabaire breac.
VII. An droighnean (a dreiN'a:n).

Ainm eile ar an dtraona 'seadh droighnean d'reir P. Mhic Con-
chairrge.
VIII. An dubhrachan (a du:rexa:n).
D'reir na sean-daoine ta peist mh6r mhillteach i Loch Ailleann.
An Dubhracban an t-ainm ata uirthi ach ni h-ionann i agus an
mada uisce.
IX. Airg b6 (ar'ag' bo:).
cf. D . airghe.
X. Alta ge (a:lta gE: (sic)).

cf. Or. Attain.
[Ta me fior-bhuioch don Dr Gear6id Stockman as Ollscoil na

Banriona, Beal Feirsde, a rinne na h-athruithe ata luaite ar le .
Marab e, niorbh fheidir linn an obair seo a chur i gcl6. Ta Cumann
Seanchais Bhreifne fe chomaoin mh6r aige.
An tEagarth6ir.
CANUINT MHUINTIR CHIONNAITH
AGUS CHLANN FHEARMAIGHE
LE STIOFAN 6 CEILLEACHAIR
II
AMHRAIN
I. Sfos FAOI BRAOCH LocH AILEANN
(Aodh Mac Conshmimha)l
Ta buachaillin 6g san ait seo a bhfuil c6ta m6r agus cab air,
Shileas tu gur bra.thair e n6 adhbhar sagairt 6ig,
Ni racaidh se insa parlur gan cailin 6g bheith ar laimh leis,
Agus sios faoi braoch Loch Aileann, chaith me tosach fa mo shaoghal.
Shiubhail me barr agus fiche mile, agu~ ni fhaca me duine n6 daoine
Capall, b6, n6 caoirigh, gheobhtha air (ing)eilt air a bhfear,
Ach bUithreach beathaigh allta bhi fir is mna gan fuintear ionn,
Chuaidh me isteach go tigh, d'iarraidh greim beag bidh,
Labhair siad liom sa Bhearla cer'bh as me an buachaill 6g,
Abair me leobhtha 'na Gaedhilg gur shiubhail mise fan Eire
Bhi sean-bhean beag sa gclUide, agus bhi stocai air a gluna,
D'eirigh si go luthmhar, go dtug si du-sa p6g,
Mo ghnidh thu fear do thfre, seach a bhfaca mise de na daoine,
2. D'FHAG ME MO MHUINNTIR
(Aodh Mac Conshnamha)
I left my own parents on a foolish design,
I listed in the army for so long a time,
I boldly deserted for the sake of my dear,
In the depot of Carrick I remained that long year.
D'fhag me mo mhuinntir, an mhuinntear gan cheill,
Liosdail m e san t-armi feadh seachtmhain agus bliadhain,
Rinne me desertail mar gheall ar mo bhruidhin,
Insa bpriosun i gCara go bhfuil mo 16isdin fairior.
IChuir m6 ainm an chainteora faoi'n teideal agus na notaf 6 deire an trachtais
ag bun gach phiosa.
299
300
I wish I was in England, in France, or in Spain,
Or in the West Indies where my darling does remain,
l\'Iary, lovely l\'Iary, you're the queen of all maids,
And I sit and drink with you until the clear dawn of day.
Fciirior, nach bhfuil me sa Sasanai, sa bhFrainnc n6 sa Spainn,

No insa West Indies, air mo 16isdin air faghail,
Maire an chtiil dUlaigh a mbeadh si eadar mo dha laimh,
Agus bMinn-sa 'gM breagadh go n-eirighe an la.
Ta me 'mo luighe ar mo leabaidh duil le suaimhneas a d'fhaghill
Ghlac me pian in mo thaobh dheas agus pian in mo laimh
Dochtuiri na F6dhla a mbeadh siad uilig ar faghill,
Nil mo leigheas ag a bhfuil in Eirinn ach ag aon bhean amhain.
cf. A.Gh.Ch.Ch., lch zg.
3· CAOINE SHEAIN MHIC SEARRAIGH

Agus a Sheain 'ic Searraigh, bheirim sgread craidhte,

Agus faoi chlar go f6ill thU,
Agus 6ch6n.
Chuir me ceapaire min coirce leat chun Aifrinn Dia Domhnaigh

Agus paidreacha Seain 'ic Searraigh cum smalc cum dud6g,
Agus 6ch6n.
Ta pota beag agam agus an pota m6r

Agus tri ba bainne agam ar cosa cor6in (?),
Agus 6ch6n.
Ta teach brea claidhe agam ar taobh a' bh6thair,
Agus dha fuinne6ga gloine ar cosa cor6in,
Agus 6ch6n.
Is deas an ait e ag buachaill 6g,

Agus faoi shean-duine ni bhfuighead go de6,
Agus 6ch6n.
Chomh fada is eol dom ni'l an caoine seo i gcl6 in aon ait.
D'reir mar d'innis A. Mac Conshnamha dom bhi an bhean seo
ag caoineadh a fir ceile agus e fa chlar, ach San am cheadna bhi
suil in ciirde aice leis an am a bhi le teacht. Bhiodh si chomh
maith sin do'n fhear a bhi marbh go gcuireadh si "ceapaire
min coirce" leis agus e ag dul ar Aifreann i dtre6 is nach mbeadh
301
ocras air an fhaid a bheadh se amuigh. Leideadh do na fearaibh

6ga a bhi ag eisteacht a b'eadh e sin. Thiubhradh si an-churam
do dhuine ar bith acu a ph6sfadh aris i. Rud eile bhi an pota
beag aice, an pota m6r, tri ba bainne, teach brea claidhe, rud
ab'annamh san am. Ni ph6sfaidh si sean-duine aris; duine 6g
ata uaithe.
F6THANNAN DE BUIDHE
4·
Chuaidh me fMin is mo bhean go teach torra

F6thanmin de buidhe,
Bhi siad a' cur fear a' toighe i gc6mhra clara
F6thannan de buidhe.
Dubhairt mo bhean liom la ar na bharach,
F6thannan de buidhe,
Ma luighfe tu siar agus bas a d'fhaghail' sin
I s 6r6 gradh mo chroidhe.
Cuirfe me c6mhra airgid, is bocht le radh sin,

N6 c6mhra 6rdha is m6r le radh sin,
Is 6r6 gradh mo chroidhe.
Nuair a mhothuigh me fein na breithre breagtha sin,
F6thanmin de buidhe
Luigh me siar agus geabh ( ?) me an bas sin,
Cuirigi duine 'na coille bhainseas an t-adhmad,

Cuileann-ca-cuilleann (?) agus dha mhaide fearna,
Is 6r6 gradh mo chroidhe
Nuair a mhothuigh me fein na breithre granda,
Leim me siar de'n sgala,
Bhuail me cic uirthi sios an fanaidh

F 6thannan de buidhe
An darna cic go tobar Padraic,
Mura bean mo bhean, agus mura bean mo mhathair,
Bheadh sgeal eile le radh leat,
Is 6r6 gnidh mo chroidhe.
302
Sgeal indiu agus sgeal amarach

Agus sgeal eile taobh fuiste de'n geata,
Nuair d'eirigh me fein la ar na bharach,
F6thannan de buidhe
Ce chi agam ach Malaidh go nfue,
Chrom si, ceann is rinne si gaire,
Na crom do cheann ni tu bean an t-adhbhar,
Ach mise me fein abhi dolba dana,
cf. An t-Ultach, Domhnach Casca 1921:S;
ibid., IUI 1928; C. de Cheol. U., lch 8g.
s. SRAID A' BHOTHAIR R6IDH

Bhi mise la gan amhras
Dui sraid a' bh6thair r6idh,
Nuair is du-sa a chas an plannda
Ba dheise is a b'illle gnaoi,
Bhain me dhfom mo hata
Go gcuirfinn uirthi cluain,
Is nuair shil me dul dha breagadh
Is beag d' ealocha ( ?) si uaim.
cf. G.A., lch. 8o; Irisleabhar na Gaedhilge, Feabhra rgor.
6. A' cCLurN Tu LucHr NA B:EARLA

A' gcluin tu lucht na Bearla
Quit Your buying calico,
Ni'l sgoil agat, nf'lleigheamh agat
And you do not know what's fitting for it ru
Agus bi anonn is bi anall a Mhairin,
Agus arduigh ort an gloine seo.
Ta "aye" agam agus ta "no" agam,
Agus dar nd6igh ta "for what" agam,
Agus nara maithe ar lucht na Bearla
303
Ta mo 16isdin fada beach(?) agam,

Agus bi anonn is bi anall a Mhairin,
Nighfidh si le mun, .
Agus triom6chaidh si le spadaigh,
Agus buailfidh si cuid mh6r-mh6r,
Le tuairnin an Cathal-6 ( ?)
Agus b£ anonn is bi anall a Mhairin,
Ni h-eol dom aon leagan eile de seo. Ta n6ta ar an bhfocal
"ru", line 4, ag an Mailleach i nUr., alt 418, agus ads L.F.,
lch I8I.
BINN BINN BoBER6

7· (Aodh Mac Conshnamha)
Binn binn bober6 'gus 6r6 maise gradh

Chonnaic me do mhuirnin dul chun Sligigh leis na Bhea (?)
Binn binn bober6 agus 6r6 nidh.
Binn binn bober6 'gus 6r6 maise gradh,
Ta dha mhllirnin 6ga agam ar aon baile amhciin,
Binn binn bober6 'gus 6r6 radh.

Ta mo mhuirnin 6g, ach ar nd6igh beidh si a' fas
Ta mo mhuirnin fuireach liom as an gcliabhcin,
8. AN TSEAN- BHEAN BHOCHT

Nach truaigh nach t u sa muileann agam

A shean-bhean bhocht,
Nach truaigh nach tu sa muileann agam
N ach truaigh nach tu sa muileann agam,
Agus do cheann ar sac na mine agam,
N6 go ndean(f)aidhe Dusty Miller
De mo shean-bhean bhocht.
304
Nach truaigh nach bhfuil tu p6stai liom
Nach truaigh nach bhfuil tu p6stai liom
Nach truaigh nach bhfuil tu p6stai liom,
Agus dhi pha.istin 6ga agam,
Agus tu fhein bheith ar l6isdin liom,
A shean-bhean bhocht.
9· 'S:E AR MAIDIN FHOGHMHAIR

(Peadar Mac Eogha.in)
'Sear maidin Fhoghmhair is me 'triall go Fe6chaill,
Ce cas du ach a st6r mo chroidhe,
'Se dubhairt si stop is na str6ic mo chl6icin,
Nach bhfuil fios do ghn6tha sin ag bean a tighe.
Ni ar aghaidh na ngeata n6 ar agha.idh na sleibhte

Ach me geall ars mo leanbh ban ( ?)
Is ta sgeal beag eile agam le h-innse go f6ill duit
Is iomdha cailin 6g nach bhfuil a.ice maos,
Is beannacht De leat is na str6ic mo chl6icin,
Is gheobhfa sinn 16isdin insa t each seo thios.
cf. An t-Ultach, Samha.in 1925.
IO. DoMHNALL 'Ac P .AmfN

(Peadar 6 Flionn)
'Se Domhnall 'ac Prudin fear 6g ata sastai,
'Se an barraidhe is fearr e ata insa tir,
Le ceangal is le car(r)nadh is ro-mhaith 'na ghirra.idhe,
'Gus in a.imsir an Mharta go gcreahi se an siol.
'Gus a Dhomhnaill a rascal na p6s tusa i nDubaille,
N6 be tu faoi dheacair a's ni mhairfe tu bliadhain,
Beidh do bhriste m6r-phiirteach ort do shean-ceilin ( ?) hata,
Do leinin beag barraigh a's glug in do bhr6ig.
Agus nuair eire6chas tu ar ma.idin cuir scuab ar an teallach,

'Gus isteach sin go gasta cann uisge n6 dh6
'Gus mara ndeanfaidh thu go fascaidh e bhearfaidh si an grape ort,
'Gus an tsean-bhr6g go dtf an deireadh le cic in do th6in.
Ni h-eol dom aon leagan eile den amhran
seo i gcl6 in aon ait eile.
305
II. AN CAILfN BEUG CUMHRA DEAS
(Seamas Dubhthaigh, Sgeithfn, Cill Mobhf, Co. Mhuigheo)
Thiar i mBaile na Pfuce,

Ta cailin beag cumhra deas,
Bhain(f)eadh si duileasc a's bairneach
A's creanach ar thaobh na gcloch.
'Serd dubhairt mise le Maire,

"Freasdal an traigh go moch
Agus geobhfa tu lan do mhala,
Agus ni bheidh do chuid paisdf ag gol".
12. AN T-SEAN-BH6
(Aine Bean an Bhreathnaigh, Cill Fhir Taidhg, Co. Shligigh)
Dhearc si uaithe ar fud na sleibhte,

Leig si geim a's shil si deor,
A Dhomhnaill Ui Eilighthe nar gheall tu fear dhom
Ba dona an tread duit mo 'chur sa gCaiseal m6r.
Ni sean-bh6 mhalluighthe me a d'iosfadh eadaigh,

Ach bearach speireamhail de'n chinecil c6ir,
Agus go mba bhuan mo mhallacht ar an te chuir breag orm,
Go n -iosfainn greasaidhe is e a lascadh br6g.
cf. 6 Maille, Urlabhraidheacht, lch r67.
13. BRINY NEILAN

(Sean 6 Feinneadh, an Ghrainseach, Co. Shligigh)
"Staicin insa tir seo me

'Gus Briny Neilan i mBeal an Atha
'Gus nach fearr sin fein do nidh liom
N6 go ngoidfinn r6pai Mid.
Chuirfinn fatai hiighe,

'Gus bhainfinn mo Fhoghmhar le corran
Agus nach sin an rud ba dhual dhom
Na an fidil in mo laimh?"
"A Bhriny," ars an fidil
"Nach mise ata tM a radh
'Siomdha teach tabhairn'
Uaidh Sligeach go Beal an Atha
'Gus d'6lfa mo shaoradh uilig
Sul a d'eirighe tusa uaidh an cl:ir."
306
14. CUMHADH NA H-6G-MHNA

(S. 6 Dubhthaigh)
Ta mo chroidhe-sa bniighte brisde,
Mar leac-oidhre ar uachtar uisge,
Na bonn br6ige buailte i gceardchaidh,
Na gual claidhe ar tcilta bcina,
Agus ta lionndubh m6r 6s chionn mo ghciire.
cf. An Lochrann, Deire Fomhair, rgog.
rs. Mo SHEAN-DUINE D6IGHTE

(Tomas Mac Giolla Mhairtin)
D'eirigh me amach ar maidin Dia Domhnaigh,

Fuair me mo shean-duine baidhte (i) bpoll m6na,
Chuir me ar a' bhfaradh e deana so much ( ?)
Thuit a chuid olna de 'gus diabhal a mbfonn beo de.
cf. Dhd Chiad de Cheolta Uladh, lch 278.
r6. TUIRNE MHAIRE

'Se tuime Mhaire an tuirne sastaf
Shiubhal se cuid mhaith d'Eire,
Nil cnoc na gleann da ndeacha se ionn
Nar fhag se pairt da threithe.
IJ. AN SEAN-DUINE D6IGHTE

(Aine Bean an Bhreathnaigh)
Ta an aimsear seo doineannta agus an iomarca fuacht ann
Sior-chur fearthainne agus sneachta adtuaidh ann,
Mise sa mbail 'gus me a' faire na luaithe
Agus mo bhrog' ag an ngreasaidhe i ngioll ar na bhfuasgailt.
'Se deir na cailfnf ta me gan foghnamh
'Se deir cuid eile acu ta me gan broga
Anois teacht na Nodlag agus dUi! agam p6sadh
Gode curna damhso' me an sean-duine doighte.
307
RANNA
I. CoMHAIRLE
(Tomas Mac Ghiolla Mhairtin)
An comhairle thug sagart dhom sean-duine a phosadh,

Cuma linn fhein 'gus a ph6cai th6gail,
Cuma linn flu!in 'gus a ph6cai th6gail,
Is cead bheith agam-sa bheith i muinighin na comharsan.
2. AN GANDAL C6IR
(Tomas Mac Ghiolla MMirtin)
Eirigh suas a PMirtidhe, a's cuir isteach na lachain

Bliadhain is an oidhche an!ir goid(eadh) an gandal fada,
Sin an gandal coir, p6r na geacha maithe.
3· AN T-6L AGUS AN LEISCEAMHLACHT

(S. 6 Dubhthaigh)
Da mbeadh an gaoth a dtuaidh ionn agus an teach a fhuadach,
Ni leigfeadh an fuacht dhom a dhul 6'n splainnc,
Ach, da mbead teach 6sda ag bun na cruaiche,
Ni stopfainn a choidhche go dteighinn ionn.
4· CoMHAIRLE I nTAOBH no NAMHAD

(Brid Bean an Fhallamhnaigh)
Nar mharbhuighe mise duine ·

Agus nar mharbhuighe duine me
Ach ma thig duine do mo mharbhughadh,
Go mba me a marbhuighfeas e.
cf. Seanjhocla Uladh, lch I09·
5· CHUAIDH MISE GO LONDUIN

(Stiofan 6 Cremar, Gorvesk, Co. an Chabhain)
Chuaidh mise go Lonnduin agus chonnaic me iongantais,
T~ potai fiuchadh gan aon teine faoi ( ?)
Crut lasadh coinnle 'gus cait eile 'damhsa,
Luch6g a' marbhadh an fhiaidh 'gus fiadh deanamh leanua.
308
6. BEAN NAR THAITHNIGH BAN-CHLIAMHAN LEI
(Aodh Mac Conshmimha)
An chead-ta si r6-6n6rach;
An dara-ta si r6-chrosta;
An triomhadh-ta ti r6-reamhar;
An ceathramhadh-ta si r6-thanaidhe le fear ceird~.
RIDIRE AN BH6THAIR
Bhi mise sa teach a raibh clampar ionn
Bhi lachain agus geacha agus franncaigh ionn
Bhi an fhearthainn anuas frid lar a' tighe,
Is nior chodail me nealle dreancaidi.
8. AN PHAILEABHAIR
Ce leigheas an leabhar
Is nach coinnigh 'na mheabhair,
Is furus paileabhar a radh leis.
9· RANN DAMHSA
(Aine Bean an Bhreathanaigh)
Sean-bhean ghiobach, ghiobach,
Sean-bhean ghiobach liath
Sean-bhean ghiobach, ghiobach
Fuaramuid ar an t-sliabh.
Dubhairt Aine liom gur mhinic a chuireadh a sean-mhatair i
agus na paisti eile ag damhsa. Bhfodh an rann seo aici in
aonacht leis an gceol a ghabhadh leis.
I O. DA~ms' ANms A PHAisnf

Soir chuig a doras, 'gus anoir in do shodar,
Agus go cliabh a' lin, go cliabh a' Hn,
Dean do promenade i lar a' tighe,
Soir chuig an doras, 'gus anoir in do shodar,
Agus go cliabh a'lin, go cliabh a' lin, 1rl.
309
II. GLEACAIDHEACHT AN PHfCE

Bun do phice ag barr do spaige,
Croch anios e go dti do bhasta,
Cuir ar aghaidh e agus dean a shathadh,
Tarraing arais ego neartmhar lciidir,
Cuir suas e agus dean do ghcirda,
Cuir sios arls e go bun do spaige.
Ta leagan eile den rann seo i gclo ~a
Claideamh Solais, Eanair 1 901 .
12. Mo CHA.rLfN RuADH

(Toirdhealbhach 6 Ruairc)
Is deas i mo chailln, is r6-dheas si
Ta. si a moladh mar ta si ruadh.
D'imthigh si uaim-sa le buachaill siopa,
Agus shin go dtoilidh (bhfillidh?) si mo chailin ruadh.
Rann agus ceolleis a chanadh na cailini nuair a
bhiodh siad ag sniomhad6ireacht.
13. T.A MO G HRADH 'NA SPEALAD6IR
Ta mo ghradh 'na spealad6ir,
Marbhuighfe se na froganna,
Bhearfa se an fheoil abhaile dhom
For-ru 'gus for-rai.
cf. n6ta te uimh. 12 thuas.
DA MHARBHUIGHINN AN RIABHAIGH
D~ Mharbhuighinn an Riabhaigh, is da n-ithinn an fhe6il
D~ ndiolainn a croiceann is a luach uilig dh'6l,
Da gcuirinn mo bhrisde ar an ngriosaigh is a dh6ghadh,
Gode sin do'n te sin nach mbainfeadh se dh6.
cf. n6ta fe uimh. 12 thuas.
15. FAI STINE CHOLUIM CILLE
Butaisi ar gach breallan,
Bearla ag gach tachran,
Teach geal ar gach eosin,
310
Muileann ar gach slodan,

Agus na mna 6ga go dolba dana.
PAIDREACHA
I, A.LTUGHADH ROIMH BIADH

Bail na gcuig aran agus an da iasc

Bhi ar na cuig mhile.
Do roinn Dia-rath 6'n Righ
Rinne an roinn
Go dtigidh ar ar gcuid
Agus ar ar gcomhroinn.
cf. AmJmiin Diadha Chuige Chonnacht, iml. II, lch 72; LS.
23.1.9, Acadamh Riogha na h-Eireann; Danta Diaga
Uladh, lch 260.
2. A' CuR UMAT DO CHum EADAIGH AR MAIDIN
In ainm an Athar agus an Mhic agus an Spioraid Naoimh.

Seo ar maidin, Bail De agus rath Padraig, ar a bhfeicfe mise
Ar a nglacfa me, agus ar mo chuid fein agus ar chuid mo chomharsa.
3· DEICH N-AITHEANTA D:E

Creidim a mhic i nDia go glan,

Na tabhair ainm Dia gan fath.
Coimead an t-saoire mar is c6ir,
Tabhair dod athair agus do mhcithair 6n6ir.
Na dean marbadh, goid na druis,
N a fiadhnaise breige in aon chUis.
Na sanntouigh in einfheacht leat fhein
Clann duine eile mi airneis
cf. Teagasc Criostai an Ard Easbuig Mhic Eil.
4· PAIDIR DON MHAIGHDEAN MHUIRE

An beag is an m6r,
An crion is an t-6g,
Da bhfuil is da mbeidh,
Faoi bhreith na Maighdine Muire.
311
5· PAIDIR DON MHAIGHDEAN MHUIRE ROIMH DUL A CHODHLADH

A Mhaighdean Bheannuighthe, a MMthair De, is glegeal ata gan

smal, bi againn anocht, agus go brath, agus ar uair ar mba.is. Amen.
6. PAIDIR I NDEIRE AN PHAIDRfN

CUig Paidreacha, cUig AbM Maria agus Cre, i n-anair agus i n-eiric,
don Mhac De, agus don Mhaighdin ghlarmhair, le tracaire agus
grasta dheanamh ar ar n-anamnacha fein, agus ar anamnacha da
mbaineann linn.
SGEALTA
CoNN A's A MHAIGHISTIR

(S. 6 Dubhthaigh)
"Chuinn, nach starabout maith e sin?"
"Gode an goir bheadh aige ar starabout nios fearr: da leiginn e
sin amuigh ar an b6thar rithfeadh se sios cupla cead slat ta se
chomh tanaidhe sin . Da bhfeicthea an starabout a bhionn againn-ne
sa mbaile, d'fheadfa ras a dheanamh ar a mhullach agus ni fhagfa
lorg do sMile air."
kun agas a wa:Jd'ar'
xun Nax sdarabout max' t: fin'- gad~:: n gir' a v'e g'a r

sdarabout N'i:s f'a:r-a: L'eg'aN' t: Jin ' amuix' er'a bo:har
r'ihad ft: Ji:s ku:pla k't:d sLata ta: ft: xo tan!: Jin'- a:
v'ek'ha: n starabout a v'i:Ns agiN'N'a sa mal'a- d't:ta: ra:s
a ji:nu: ra wuLax agaf N'i: a:gha: Lorg da ha:l' er'
N ota: Giolla a b'eadh Conn. Maidin d'a raibh se ag ithe a bhricfeasta
tharla go ndeaca a mMighistir thart. Mhol an maighistir an
leite a bhi aige ach nior cheap Conn a mh6r di. An camhra
tharla eatorra ata sa giota.
fosFAIDH M:E DHAIBHIDH

. Insa t-sean-am ni theigheadh siad ar Aifreann go dti go mbiodh
Slad. mar, go mbiodh feasag ortha. Shocruigh Mairtin ar dhul
chu1g an Aifreann. Bhi bla mar, meas mar aige ar an Aifreann agus
312
'chuile sh6rt a bhaineas leis. An Domhnach thar gcionn bhi se
ann i bhfad roimh an Aifreann. Bhi na sean-daoine a' radh an
Paidrin Pairteach agus nuair a bhi sin thart bhi se ag imtheacht
abhaile. Casadh an sagart air.
"Ah! ta tu mall a shagairt. Ta an t-Aifreann sin leighte romhat."
"Ara gabh i leith, a Mhiirtin, gabh i leith, agus innis dom ce
dubhairt e n6 gode an cum a 'nar dubhairt se e?"
"Ara sean-scramaide-ni raibh bla ar bith air nuair nach raibh
tu fbein ann; feach mar dhubhairt se e, 'iosfaidh me Dhiibhidh
iosfaidh me Dhiibhidh,'-ara ni raibh bla ar bith air nuair nach
raibh tu fhein ann."
"Tara uait isteach anois a's Ieighfe mise an t -Aifreann duit-se."
oi :sa m' E y a :ja

ansa t'an am N'i: hE :ad Ji:ad er' af'r'aN ga d'i: ga m'i:x Jiad mo:r-
ga m'i:x f:E:so :g orhu-hokrl: ma:rt'i:n' Er gul ag' aN af'r'aN-
v'i: bla m6:r-m'as mo:r eg'a r' aN af'r'aN agas xil'a ho:rt awan'as
l'eJ---a do:nax har g'uN v'i JE: aN awad rev' aN af'r'aN-v'i: Na
Jan dy:n'a ra:n pad'r'i:n pa:rt'ax agas Nuar' a v'i: Jin' hart v'i:
E: g'im'axd awal'a-kasu: a sagart er',
ah ta: tu: maL a hagart'-ta:n taf'r'an' Jin' L'e:t'i: ro:at
ara goL'e wa:rt'i:n' goL'e gas iN'aJ dum k'E: du:rt' E: no: gadE:
n xuma nar gu :rt JE: E:
ara Jan sgramad'a-N'i: rg bla: er' b'lx:' er Nu:ar Nax rg tu:
he:n' aN-f'E:x mar u:rt JE: E:-i:sa m'E ga :ja i :sa m'E ga-ja-
ara N'i : ro: bla: er'b'lx:' Er Nu:ar Nax ro tu: h:n' aN
tara wet' aJd'ax aniJ agas L'e:f'i: m'iJa n taf'r'aN dit'Ja
Bhi Mairtin fasta suas sui a ndeaca se go dti an t-Aifreann. An

cbead Domhnach do chuaidh se ann bhi sean -fhear a' radh an
Phaidrin roimh theacht an t-sagairt chun an t-Aifreann do leigh.
Nuair a bhf an Paidrin raidhte thosuigh sear an liodain 'na dtagann
na focla "fosa Mhic Dhiibhidh" isteach innti. Cheap Miirtin gur
dhubhairt an sean-fhear "fosfaidh me Dhiibhidh." Duine le Dia
ab' eadh Mairtfn bocht.
GAEDillLG I NDAMHSRATH
Bhi me fein agus m'athair ar an aonaigh sa baile mh6r.

casfadh ar an t-sniid againn ac Malaidh McGurty.
"Ar mhothuigh tu Pat," ar sise lem athair.
"Mhothuigh", ar seisean.
"Ar dhiol se an mart ?"
" Dhfol."
313
"Ce mheid a fuair se?"
"Seacht bpunt is deich scilling."
"Ochl seo sa t-saoghal, go bhfeachaidh Dia ar an hi ariamh a
chuir me fainne ar an codladh-ina-sheasamh sin."
gE:l'ig' a Nii:fra
v'i: m'e: he:n' agas mahar' er' aN x:m: sa bal'a wo:r-k'E:
kasu: er' a tra:d' agiN' ax mall: ma gu:rty:
Er 'Wy:x'a tu: pat Er Jifa l'am ahar'
wy:x'a Er fefan
Er je:l' fEn mart
jd
k' E: v' E:d a fu :ar I E:
faxd bu:Nt af d'eh fg'iL'aiJ'
ox Jg sa tl:l-ga v'E:xl: d'i:a er' a La: ri:aw a xir' m'E: faNa
er' a koLu: na hasu : fin'
Baile beag i gClann Fearmaighe seadh Damhsrath. D'innis Aodh
an sgeilin seo faoi eachtra bhig thcirla ann la d'a raibh se fein agus a
athair ar an aonach. Deich mbliana a bhi se san am agus deir se
go raibh cuid mhaith Gaedhilge le cloisint nuair a bhi se fein 6g,
rud a thaisbeanas go raibh an Ghaedhilg fluirseach go le6r corradh
beag le seasga bliadhain 6 shoin.
ScRATH6G
Nuair a bhi me dhci bhliadhain deag bhi me millteach tinn, agus
ars m'athair lem mha.thair, "rachaidh me sios agus gabhfa me
suas an dochtuir liom. Chuaidh se sios insa baile mh6r agus tha.inig
se ar ais e fhein agus an dochtuir. D'fheach se mo chuid cuisleann
agus ar seisean, "ta se millteach go dona, millteach tinn, teann6cha
me sios ar ais go gcuiridh me suas buideal purg6id leis."
Bhi me mill teach go dona, dha Ieigthea lamh ar mo chuid croicinn
dh6ighfeadh se thu. An la ar na bhfueach ce tha.inig isteach ach
sean-bhean.
"Gode mar ata an gearra-bhodach?"
. "Ta se millteach go dona," ars mo mha.thair. Chuaidh si suas
msa leabaidh dhom d'fheachfadh si mo chuid cuisleann.
"Mallacht De ar an dochtuir sin", ar sise, "ta se ar meisge gach
uile la san bliadhain, go bhfeachaidh Dia ar a bhfuil dependa.il air."
. "Gabh amach sa garrdha," ar sise lem mhathair, '_'agus gabh
Isteach glac maith chickenweed; rachaidh me sios chmg an teach
go gcuirfidh me ar ais liom scrath6g, ta si ar an maradh."
314
Thciinig si ar ais agus an scrath6g lei. Nuair a bhi an chickenweed

ar fiuchadh ar an teine, th6g si amach i, agus chuir si isteach glac
salainn insa pota agus leath-phrionta ime. Dh6irt si an measgan
isteach sa scrath6ig agus thug si dha phurg6id dhom agus an la ar
na bhaireach bhi biseach orm.
cf. an focal ScRATH6G, lch 292.
ner' a v'i: m'E: ra: v'l'i:an' d'E :g v'i: m'E : m'il'tax t'iN'-agas
arsa mahar' 1' em wa :har'-raxa m' E Ji :s agas gaua m' E su :as a
doxtu:r l'um-:x.u:i JE: Ji:s ansa bal'a wo:r agas ha:n'ak' JE r'aJ
E: he:n' agas a doxtu:r'-d'Ex JE: ma :xld' kiJl'a agas er JeJan-ta :
Jt: m'il'tax (sic) ga dona m'iL'tax (sic) t'iN'-t'aNa:a m'E: Ji:s
er' aJ ga gira (sic) m'E: su:as buid'd purgo:d' l'eJ
v'i: m'E: m'il't'ax ga dona- :a L'eg'ha: La:w r' ma xid' krEkiN'
ro :had JE: hu:-La:r Na wiir'ax k'E: ha:n'ak' asd'ax ax Janv'an
gad E: mar ta :n' g'arawodax
ta: JE: m'iL'tax ga duna arsa mo wa:har'-xu:a Ji: su:as ansa
L'abl: rum d'E:xad Ji: ma xd'i' kEJl'a
maLaxd' t:r'a doxtu:r Ji :n' (sic) Er Ji:Ja (sic)-ta: JE: ar' m'iJg'a
gax il'a La: san b'l'i:an'-ga v'E:xi d'i'ar' a wil' d'ap'in'da:l' er'
gg max sa garl: Er JiJa l'am wa:har' agas gg sd'ax glak max'
chickenweed-raka (sic) m'E: Ji:s ag' a t'ax ga gir'a m'a: raJ l'um
sgraho:g-ta: Ji: era maru:
ta:nak' (sic) Ji: r'aJ agas a sgraho:g l'e:-e (sic)-ner' a v'i:n'
chickenweed er' f'oxu: er' a t'in'i: ho:g' Ji: maxi: gas xur Ji: Jd'ax
gLak saliN' ansa pota gas L'a f'r'iN't' im'a-r o:rt' Ji: n' m'asga:n
aJd'ax sa sgraho:g' agas hug Ji: ra: furgo:d' rum agas n La:r Na
wa:r'xc v'i: b'iJax orm
SEAN-FHOCLA
I. Is fearr fuigheall a' mhadaidh na fuigheall a' mhagaidh.

as f'ar fy:l a wadi: na: fy:l a wagl:
2. Is fearr an t -adh na eirghe go moch.
as f'ar a ta: Na: e:r'i: ga mox
3· Nil tread ar bith gan coillneach.
N'i :1' t'r' Ed er' b'ix' gan kal'inax
4· An ait a cailltear feanntar.

aN d:t' a kal't'ar f'aNtar
5· An rud a scriobhas an puca leighead se fhein e.

a rud a Jg'r'iwas a pu:ka l'e:d Je : he:n' E:
.....
3115
6. Is giobach i an cearc go dt6gaidh se a h-al.

as g'iba i: n' x'ark ga do:gl: fi (a) ha:l
7- Teigheann an doicheall go dti an smior agus ni fhagann se sin

go brathach.
t's:N a dsx'al ga d'i:n sm'ir agaf N'i: a:n' fa fin' ga bra:x
8. Ceallachcin fada agus dioghbhciil br6g, gni se sean-duine de'n

duine bhionns 6g.
k'daxan fada gas d'i:wa:L' bro:g g'r'i: sE: (sic) faNin'a
gan ri:n'a (sic) v'i:Ns o:g
9· Na h-abair dadai le dadai agus ni bhearfaidh dadai dadai leat.

Na: habar dadl: l'E: dadl: agaf N'i: jE:rhi dadl: dadl: l'at
ro. La breagh dul do do ph6sadh agus la d6irtiu dul chun do chille.

La: b'r'a: gul da da fo:su: gas La: do:rt'u: gul an da
x'iL'a
II. Is olc an rud moladh luath faitchios caineadh mall.

as ulk a rud mola Lu : fat'i:s ka:n'a ma:l
12. Is tu an srathar in rut na diallaide.

as tu:n frahar aN a:t' Na d'i:alad'a
13. Is deas an rud an m6dhamhlacht agus an cuidiulacht.

as d'as a red a mii :laxd agas a kiv'alaxd
!4- Nior bhris cearc an ailfn a sbursan fein ariamh.

N'i:r' v'r'if kark (sic) aN aL'in' a sbu:rsa:n f'e :n' ar'i :aw
rs. Is maith Dia go la agus ni fearr na go brathach.

as max' d'i:a ga La: gaf N'i : far (sic) Na: ga bra:
r6. Ta tu mar atann tu agus nil tu gan locht.
ta: tu: mar ata :N tu: gaf N'i :l tu: gan Loxd
IJ. Gradh gras m6r, tiocfa fuar e.
gra: gra:s mii :r t'uka fu:ar s:
r8. Castar na daoine ar a cbeile ach ni castar na cnuic.
kastar Na dy:n'i: ra x'e:l'a ax N'i : kastar na k:rik'
rg. An meid is a leigh tu nil dadai munadh ort.
a m'e:d' asa L'e:-e (sic) tu: N'i:l dadl: mu:nu: ort
316
20. Beannacht leat a mhathair agus go mba fearr amarach thu.

b'aNaxd l'at a w:ahar' agas ga ma f'ar marax (sic) hu :
21. Beannacht le Eire agus le buaidhreadh an t-saoghail.
b'aNaxd l'e:ja gas l'E bu:ajaN ty:l'
22. Ta an t-seamair Mhuire in do chrios.
ta:n' t'amuija wlja da x'r'i:s
CORRA CAINNTE AGUS ABAIRTEACHA NACH IAD
r. Ta se strumpuighthe le diomhaointeas.
ta: JE: sdrumpl: l'e: d'i :'Wy:N't'as
2. Thug se sgiuradh na sean-chruinne6ige dhom ('Se sin a radh-
thug se leasadh maith dhom).
hug JE: Jg'uru: Na Jan xriN'o:g'a gum
3· Chomh dorcha le t6in a' phota.
x:> doraxa 1' E tu:n'a fota
4· Chomh mi-thairbhtheach leis an Glas Gaibhleann.
x:> m'i :har'f'ax l'eJ a glas gev'l'aN
Duine a dheanfadh obair mhaith agus a loitfeadh 'na dhiadh
sin i ata i gceist. Bhiodh neart bainne ag an nGlas Ghaibh-
leann, ach gode an rnhaith sin dhoirteadh si a mbiodh
istigh sa soitheach le cic. "Is beug an mhaith b6 a doirtear
a chuid bainne". S.Fh.M. lch 197.
5· Chuga, chuga uisce sa.Iach, fag an bhealach.

huga huga iJga (sic) sa:lax fa:ga a b'alax
Rabha do na sidhe6ga go rabhthas chun uisge salach a
caitheadh amach.
6. Stop do thachailt. sdop da hahaL't'
Dubhairt Proinnsias 6 Maolmoicheirghe gur mhinic a
dubhairt a athair leis "stop do thachailt" nuair a bhiodh
an Ghaedhilg agus an Beurla 'ghci mheasgadh aige.
7· Ta se an dei bhuille deag ta: JE:N da: wiL'a d's:g

"An dei buille deag" a cloistear i Muintear Chionnaith agus i
gClann Fhearmaighe.
8. An bhfuil ceann a d'fheidhm ort a wll' k'aN a je :m' ort

Ba 6 m'athair fein a chuala me an abairt seo ar dtus la dar
iarr me bata air agus sinn reidh chun dui ar shiubhl6id.
317
Fuair me amach go n-usaidtear "a d'fheidhm ort" go

foirleathan i Muinntir Chionnaith agus i gClann Fhearm-
aighe.
cf. O'R. feidhm: need, necessity; S.Mh.L. "Ta feim uilig
agam air" -lch rg, "Nil feim agam-sa urthe"-lch 45;
Mo Dhci R., lch 36; Q.
g. Ta. graithe agam le bata ta: grahi gum l'E: bata

cf. S.Mh+L., lch IJ.
ro. Dean do graithe go maith d'in da grahi: (sic) ga max'

Ta an focal seo "graithe" an-choitcheann i Muinntir Chionn-
aith agus i gClann Fhearmaighe. Chuala me go rninic e i
n-Iar-Chonnacht.
cf. S .Mh.L. lch 72.
II . Ta se millteach prost6iceamhail ta: JE: m'il't'ax prgsdo:k'u:l'

Focal an-choitcheann i gClann Fhearmaighe 'seadh prost6ic-
eamhail. U saidtear sa Bhearla fein e fa dhuine a bhfuil
eirghe inairde a' baint leis gan aon rud taobh thiar de.
cf. D. pr6st6iceamhail.
12. Potamineamhail potam'in'u:l'

Br6d gan chuis gan adhbhar an bhrigh ata le "potamin-
eamhail". D'reir mar thuigim-se is ionann ciall d6 agus
prost6iceamhail. Nior chualas i n-abairt Ghaedhilge a ach
mar seo :
"He has a lot of potamineamhail about him" . B'fheidir
go dtagann an focal 6'n da fhocal "pot a" agus
"rnin". Duine bocht nach mbiodh aige ach an da
rud, ach san am gceadna bhiodh a cheann san aer
aige.
13. Ta se baidhte insa poll

ta: Js: bat'i: ansa puL
14· Ta an saoghal buailte leis an gcogadh ta:n sl:l bu:aL't'i:
l'eJ a gogu:
!I:5. Ta se ag dul ar siubhal go dulacht ta: fE: a gul ar' Ju :l ga
du:laxd
B'e Sean 6 Feinneadha 6'n nGrainseach adubhairt liom an
abairt sin ar dtus.
"Da mbeadh duine ar cuart agat," ar seisean liom, "agus
nach mblasfadh se braon t ae n6 eile dearfaoi leis agus e
318
imtheacht: 'Ta tu ag dul ar siubhal go dUlacht mar bhi

ceilidhe tur tartach agat.' "
Chuala me an focal ceadna i Muinntir Chionnaith ach ba i
n-abairt Bearla chualas e. "Muise you had a dUJJ.ai ( )
ceilidhe"' adearfaoi fa dhuine nach n-6lfadh braon tae n6
aon bhlas eile a tairgfi dh6.
r6. Thullach thallach hulax ha:lax

I s ionann "thullach thillach" agus ruille bUille.
17. Bhi sear a ras v'i: fE: r'a ra:s

'Se sin a radh bhi se ar a theicheadh.
r 8. I s cuma faoi'n blaoisg mara bhfuil an sleabhean brisde.

as kuma fi:n bly:fg' mare wi1' a fL'o:ka:n b'jfd'a (sic)
rg. T a me a' dul a lomadh mo chaorach ta: m'E: a gul a lumi:

ma xl:rax
'fa an dul seo cainnte go minic ag Ceitinn.
Usaideann "Maire" e. Mo Dlui. R. lch 38, "D'eirigh se
'dhamhsa an oidhche seo".
319
N6TA EAGARTH6RA: THEOPHILUS 6 FLOINN

San chaibidil deiridh den tnichtas ta cuntas goirid ag an Uas.
6 Ceilleachair ar Theophilus 6 Floinn, file agus seanchai. Rugadh
6 Floinn hirnh le Druim Chaorthainn i gceanntar Mhuintir Chionn-
aith tirncheall I770. Maille le sin ta seacht ndan de chuid Ui Fhloinn
curtha i gcl6 aige agus leirrnheas deanta orthu mar fhiliocht agus mar
chanuint. Fuair se na danta seo san da larnhscribhinn 23.0.42
agus 23.I.8 in Acadarnh Rioga 1: a h-Eireann. Seo thios cead-
lfnte na ndanta:-
0 d'imthigh Mac Consnamha d' ur-scoth na cliire. (Cumhaidh na
Cleire).
Do Bhiarjaidh me an chuairt so air uaisle Gaodhal.
Air Bhruach Loch Ceidh ch6mJmuigheas croidhe na j eile.
I s mian lion jiin tracht air Ardrigh na Coigiughadh.
Do bhiurfa me an chuairt so go Connachta gan spas.
As i dTuaim Ghaillibh na jiile do ch6mhnuigheas an Ardfhlaith
b'jearr cliu agus cail.
I s M ian liom jiin tracht ar A rd-fhlaith na jiile.
Ta na danta fagtha ar lar agam as an eagran seo de Chanuint
Mhuintir Chionnaith agus Chlann Fhearmhaighe de bhri go bhfuil
siad r6 fhada.
Nil rnaitheas ar bith ionntu mar fhiliocht agus ni chuireann siad
m6ran le taighde Ui Cheilleachair ar an gcanuint.
Mar seo adeir 6 Ceilleachair fein : "Taobh arnuigh den chead
dan 'Cumhaidh na Cleire' is beag maitheas mar fhiliocht ata in aon
nf eile dar churn se ... Ta se soileir freisin ... go bhfuil dluith-
bhaint idir chaint na ndanta agus canuint na ndaoine i Mhuintir
Chionnaith agus i Chlann Fhearmhaighe".
Ma theastaionn eolas nios iornlciine 6n h~itheoir ar Theophilus
6 Floinn ta t eacht air in alt a scriobh an t-Uas. P. S. Clancy, N.T.
san chead eagran den iris seo (Breijne, Irnl. I, Uimh. I, I958). San
eagran cheanna ta Cumhaidh na Cleire curtha in eagar ag an Uas
Seamas 6 M6rdha M.A.

Canúint Mhuintir Chionnaith Agus Chlann Fhearmaighe

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Canúint Mhuintir Chionnaith Agus Chlann Fhearmaighe

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

266

CANUINT MHUINTIR C:HIONNAITH bhfr

Aine, Bean An Bhreathnaigh. Cill Fhir Taidhg. Co. Shligigb.

C!ann Fhearrnaighe. naig

Ma fhia.fruightear diom cad chuige ar thogh me na h-ainmneacha

Brighid, Bean an Fhallamhnaigh, liom go n-aithriseadh se Deich

Urlabltraidheacht mar threoir agam i rith na h-oibre seo ar fad. (o

faoi bhreith: fi: v'j (sic) (B. Bean an Fhallamhnaigh).

r-caot i n-Oirthear Mhuighe6.

r-caol caiUte ar fad.

r-caot > th caol. (M. Chionnaith agus Clann Fhearmaighe).

5· URDHUBHADH AGUS SEIMHIUGHADH AR LAR. A

6. URDHUBHADH SA TUISEAL TABHARTHACH.

7· SEIMHIUGHADH SA TUISEAL TABHARTHACH.

9· NEITHE NACH REIDHTIGHEANN LEIS AN NGRAMADAIGH.

c > g indhiaidh s. I2.

An Beim gotha ar an gcead siolla.

An Beim gotha ar an dara siolla.

IV. FOCLA AGUS RAIDHTE 6 CHOICE ULADH SA gCAINT.

1 I M. Chionnaith agus i gClann Fhearmaighe.

Anal Uladh i dtuaisceart Go. Shligigh. h-~

45· BEANNACHTA AGUS MALLACHTA. V

AN FHEILM AGUS OBAIR NA FEILME

14. Glac t6n6g (glak to :no :g). 25.

r6: Screig (fg'r'eg').

17. Baidhte6g (ba:t'o:g) 28.

19. Scoith (sgaix'). 30.

XV. Pluidin (pluid'i:n').

XVIII: Scratlu5g (sgraho:g).

IV. An Gadaidhe Ruadh (a gad!: m :a).

VI. Preabad6ir (p'r'abedo:r').

VII. An droighnean (a dreiN'a:n).

X. Alta ge (a:lta gE: (sic)).

[Ta me fior-bhuioch don Dr Gear6id Stockman as Ollscoil na

Fciirior, nach bhfuil me sa Sasanai, sa bhFrainnc n6 sa Spainn,

3· CAOINE SHEAIN MHIC SEARRAIGH

Agus a Sheain 'ic Searraigh, bheirim sgread craidhte,

Chuir me ceapaire min coirce leat chun Aifrinn Dia Domhnaigh

Ta pota beag agam agus an pota m6r

Is deas an ait e ag buachaill 6g,

ocras air an fhaid a bheadh se amuigh. Leideadh do na fearaibh

Chuaidh me fMin is mo bhean go teach torra

Cuirfe me c6mhra airgid, is bocht le radh sin,

Cuirigi duine 'na coille bhainseas an t-adhmad,

Bhuail me cic uirthi sios an fanaidh

Sgeal indiu agus sgeal amarach

s. SRAID A' BHOTHAIR R6IDH

6. A' cCLurN Tu LucHr NA B:EARLA

Ta mo 16isdin fada beach(?) agam,

BINN BINN BoBER6

Binn binn bober6 'gus 6r6 maise gradh

Binn binn bober6 'gus 6r6 maise gradh

8. AN TSEAN- BHEAN BHOCHT

Nach truaigh nach t u sa muileann agam

9· 'S:E AR MAIDIN FHOGHMHAIR

Ni ar aghaidh na ngeata n6 ar agha.idh na sleibhte

IO. DoMHNALL 'Ac P .AmfN

Agus nuair eire6chas tu ar ma.idin cuir scuab ar an teallach,

Thiar i mBaile na Pfuce,

'Serd dubhairt mise le Maire,

Dhearc si uaithe ar fud na sleibhte,

Ni sean-bh6 mhalluighthe me a d'iosfadh eadaigh,

13. BRINY NEILAN

"Staicin insa tir seo me