ASA A^I

ISE
YORÍIB
Á
i
C L Adeoyè
ASA ATI ISE YORUBA

C. L. ADEOYE

UNIVERSITY PRESS PLC

2005
 University Press PLC
IBADAN ABA ABUJA AJBGUNLE AKURE BENIN
IKEJA ILORIN JOS
KANO.MAKURDI ONITSIIA OWKRRI WARRI
7.ARIA
© University Press Limited 1980
©University Press PLC 2005

First published 1979

Reprinted 1982, 2005

ISBN 978 154 043 5

Printed by Dalag Prints & Packs

Published by University Press PLC
Three Crowns Building, Jericho,P.M.B. 5095,
Ibadan, Nigeria
Fax: 02-2412056 E-mail:
unipress@skannet.com
Website: www.universitypressptc.com
 0R0 1$AÁJÚ
Àdàçe níí hun pmp, ibá kií hun pmp.
Mo júbá o!
îwé yií ni iwé tí mo kpkp dáwplé
lçhin tí mo parí ‘$dá Qmp Oôduà’ kí n
tó bçrç iwé ‘Orúkp Yorübá’ tí ó jáde
tçlé e bí ó tilç jç pé k6 jáde títí di àsikô
yií.
Iwé yií jç ábájáde pàtàki lórí lááláá
áti iwadií jinlç tí mo $e lórí à$à àti içe
àwpn Yorùbà. Èyi ni yóó si jç igbà
kiínní tí a ó çe irú iwadií bçç. Iwadií yií
bçrç láti orírun Yorübá tíí $e Ilé-Ifç, títí
dé gbogbo àwpn çlçyà-n-mçyà ni ilç
‘Kááárp oôjire títí kan àwpn çyà miiràn
ni orüç-èdè Nàijirià àti àwpn ibátan
àwpn Yorübá nilç Idàhpmi (Republic of
Benin), Togo, Sàrô (Sierra- Leo ne), Ilç
Amçrikà Isàlç (Brazil) àti Lükümi (Cuba).
Nínú iwé yií a ó kà nipa àwpn çyà tí à
fi pè ni Yoruba, èdè wpn àti igbàgbç»
(çsin) wpn àtayébâyé. Ó tún sprp lórí
oriçiriçi içç tí àwpn Yorübá n çe: àwpn
içç pdç, àgbç çiçe, içç pwp, ôwô àti
ohùn, ilù lilù-àti.bçç bçç 1p. Nínú iwé
yií ni a tún fi hàn wá pé láti ijp aláyé ti
dàyé ni àwpn Yorübá ti n ^e oge, tí
wpn si màa n çe oriçiriçi aájó sí çwà
wpn. Èyi nàà 1 ó si sún wpn dé ibi ilà tí
wpn n kp àti oriçiriçi a$p tí wpn ñ wp
títí di óní-olónií.
Gbogbo àçà àti içe Yorübá pátápátá
gçgç bii igbeyàwo, itpjú aboyún,
ikómpjáde, çkp ilé, ètô' mplçbi, ètô
 0R0 1$AÁJÚ
ijpba, ètô ogun jijà, ôkü sisin àti àwpn
nfikan miiràn ni iwé yií tún sp
lçkùn-ùnrçrç. ............. ,,
Opplppp àwpn pmp Yorübá ni ó máa
fi kùnà tí a bà bi wpn ni ibéèrè lórí à$à
àbinibi Yorübá, çùgbpn wpn si gbé àçà
alà§à miiràn wp bi çwù. lié sá ni àà wô
kí á tó sp pmp lórúkp. èyi ni ó mû mi
çe akitiyan láti çe ijinlç iwadií lórí
ppplppp àwpn àçà àti içe Yorübá tí ó
dàbi çni pé ó ti spnù tàbi tí ó ti kú. Irú
iwadií yií ni yóó fún àwpn pmp wa. ni
àüfààni láti maa n nnkan tpka sí àti láti
tún le máa gbé ógo àwpn babafilá wpn
yp lçhinwà-pla. '
 ITQKA

1 Àwçn Yorubá 1
2 Igbàgbç àwçn Yorübá 9
3 Çkg ilé 46
4 Içç àkççe çdá 91
5 Içç QWQ àti òwò 137
6 À$à iran-ara-çni IQWQ 152
7 Aájò çwà . 162
8 Àçà Igbeyàwó 219
9 Ètò ibímQ 240
10 Ètò mçlçbí 260
11 Ètò ijçba àtayébáyé 275
12 Ètò ogun jíjà 295
■ Ètò oyè ilú 306
13
14 À$à isinkú 319
 !DLJP$
Mo dúpç gidigidí içwç» oré mi Ogbçni
Michael Olu Akinlçyç, çgá àgbà ilé içé
líçwé ti Oxford University Press
(O.TJ.P.)-àti olóòtú àgbà iléiçç náà,
Ogbçni Bçla Adeleke fún akitiyan àti
idààmú wçn lórí iwé yií,
Bákan náà ni mo tún dúpç IQWQ
Ogbçni J. Kpla Fadeyi, çgá ilé iwé giga.
íi üú Oyán, fún iyànjú igbàkugbà tí ó
gbàmí láti bçrç iwé yií ní çdún 1966. N
kò lè çe kí n má rántí Ogbçni Adebpla
Adetunyi íií çe olúkó àgbà nínú Èdè
Yorúbá ní Àdeiagun Memorial Grammar
School, Odi.ijo, Ibadan, fún akitiyan àti
làáiàá rç láimçye igbà, nípa bíbá mi lp
irinàjò àti çíçe àyçwò àti àtúnkà iwé
náà. Bçç si ni mo tún dúpç IQWQ
Ojògbçn (Kòfçsp) Adeboye Babalçla ti
Unifasiti Èkó fún iyànjú àti imçràn. tí ó
wúlò gidigidí ti ó gbà mi; pçlú Ogbçni
Moses Áypade Ayandele fún wàhálà àti
igbòkègbodò rç titi tí mo fi parí iwé yií.
Olürànlpwp pàtàki si tún ni ‘Baba
Kériké’ ti Òkè $59 ní íléçà jç fún mi nígbà
tí mo ñ $e iwadií iwé yií. OpplpPP 'gbà
ni mo poori çdp aíàgbà yií-láti kç» çkç 'tí
ó yè kooro.
Wíparí, mo dúpç Ipwp Kábíyèsí
Aláyélúwà, Qbà Adetoyeçe Laoye, Timi
àná ti ilú Çdç:
Qmp àjípani bí ikú
Àkànjí, pmç dààmú-dààmú dàbo,
Ó dààmú onílé, ó dààmú àlejò,
Ó dààmú onísòbià; ó gbé oúnjç rç s’ájà . .
Bçç ni mo si tún dúpç lçwç
Ikú-bàbá-yèyé Qba Lamidi Adeyçmi,
Aláàfin íi ilú Oyp
 Adéyçmí ni ikú tíí pami tíí p’orí;
Qmp bí a ti wáyé wá rí l’à á rí ;
Akp erin tíí çojú konko s’pdç;
Qba tíí d’pba 1’ádé .
Eégún nlá níí gbçhin igbàlç, mo dúpç lç>wp Kábíyèsí
Aláyélúwà,
Qçnilç, Olçfin Àdirnulà, Qba Aderçmi
*
Àyinlá pmp Adékúnbi îpetu;
Atçbatçlç K’óyinbó tó dé ;
Àtpbatçlç k’ó tó jpba . .
 18
3
18
4
vi ti. Méje-méje ix. 18
(a) Gpfibç 4
(b) GQnn<> 18
pçlú bàràmil X. 5
Ture • x¡. Pélé 184
xii. Àbàjà òde òni 18
(Pelé $gbá) 6
xiii. Kçkç 18
6. i. A59 i sé 7
àgbç—Gbérí agbé 19
ii. As9 ¡sé 3
pdç—Gbérí pdç 19
iii. Gbérí àti 4
$òkòtò digo 19
7. i. Dáñdógó 5
ii. Gbáríyç 19
iii. Agbádá 7
iv. Sapará 19
V. Oyàlà çlçri àti 8
onikànni 19
vi. Dànsíkí 9
vii. Bubá 197
viii. Súlíà 201
ix. Kafutáàni X. 202
Jáláàbú 20
8. i. Dígò 3
ii. Bàntç 20
iii. Latan tàbí 4
abidán 20
iv. Sprp 5
V. Atú; kçiibç 20
vi. Kámú 6
vii. Àgbàntara 20
7
XII 20
8
20
 viii. Nàhgúdü
9. i. Adiro
ii. lkòri
iii. Abeti ajá
iv. Filà Onídç

XII
1 AWQN YORUBA
Itump Yorùbâ
Yoruba ni: ‘Èdè gbogbo ni a gbô a kô
gbp Yoruba bprp'. Ôwe yii fïhàn wâ
gbangba pé bi awpn ti wpn bâ bi wa bâ
lè jçwp pe prp yii nippn pupp 6 si jôri ô
tümp, yoojç iwa pyâjü ati i$ç Jile fün
pmpde kan lati sp pé oun iè tümp prp
yii l’çkùnün. O jç ohun ti ô dâ ni l’oju pé
bi kô bâ ni idi cbinrin ki i jç Kümôlü, bi
awpn baba wa kô bâ ni iriri l’ori
igbiyanju wpn lati tümp prp yii déiç,
ôwe yii kô ni wâyé. Ohun ti i fç $e nibi
kô ju lati gbiyànjü lati wâ itump ti a bâ ri
pe ô jp ohun ti à ri wi lp, a ko gbpdp
gbiyànjü pé a gbpntân, a mp pn tân
nitori pé pmpde ti ô bâ sp pé ara ijphun
gp baba-baba rç ni ô ri bü.
Ninu igbiyànjü wa lati wâ itum^ prp
yii, ô je pataki lati wàdii ohun ti ô mü
prp yii v.âyé .-.ti ibi tia kpkp gbé pe
awpn ti ô $ç wâf s’âyé bçç. Awpn ôpilàn
ati arçkin fi yé w a pé, a gbé orukp yii dé
llé-lfç ni, ati pé lati igbà ti iwà ti $ç l’ode
ijçlayé ni agbede-gbede lia Oôrùn nibi
ti Odùduà ti dide wâ llé-lfç ni oun ati
awpn pmp pçlu eniyan rç ti gba orukp
yii. A si fi yé wa pé gbogbo awpn ti ô
gba Qlprun gbp, ti 6 si ri sln in l’pnà ti
Odùduà h gbà sin in ni à ri pè ni
YORUBA. Eyi ni pé Yoruba jç prp ti o
duro fün awpn çlçsin kan gçgç bi
Kirisitçni ati Mùsùlùmi ti duro fun awpn
ti ri sin Qlprun l’pnà ti wpn gbà pé ô je
I
çtp. Bâyii ni prp yii çe wâyé ni îbçrç, bi
ojümp si ti ri mp ti pjp ati pdün ri yi
g’ori ara wpn ni prp yii bçrç si i gbôppn
sii titi ô fi di pé iriri awpn babanla wa
mü wpn pa â l’ôwe pé, ‘Èdè gbogbo ni a
gbp, a kô gbp YORUBA bprp’. L’onii bi a
bd bèèrè itump YORUBA a ô rii pé 6 jç
prp ti a lè tümp si: $sin awpn çyà kan;
tabi Èdè awpn çyà kan tabi Awpn
orilç-èdè kan.
(a) Yorùbâ gçgç bi Çsin
Gçgç bi a ti sp jaâjü pé awpn ti wpn ri
gba pna ti Odùduà ri gbà sin Qlprun ni
à ri pè ni Yoruba nigba ti iwà $ç, ô yç ki
â sprp diç nipa igbàgbp awpn ti a kpkp
fi orukp yii pè.

2
 Yoruba igbà vi gbà pé Qlçrim kan wà ti
ô ju gbogbo awpn IrùrtmQlç. ôri^à ati
pba ayé lp. Qlprun yii ki i kù, ki i $â, ki i
rùn, kl f si re ebi. Qba adâkçdâjp ri
Qlprun yii. Afûnnimâ$èrègûn ni .ati Qba
ti ki i se alâbèsi. ki î si fi igbâ kan bp
Qkan ninu.
Bi a bà kiyesi îÿesi ati iwà awpn Yoruba
a 0 ni pé. çsin wpn l'âgbâra pupp l’ori
à$à, i$e au iwà wpn, eyi ni ô si fà â ti a fi
mâa n SQ pé, ‘Iwà rÈsin’ ati pé i$esi ali
akitiyan çdâ ni iwà, béé ni Yoruba si jé:
Çsin abirunlori: Iwà awpn pda ati Èdè
awpn eniyan. Awpn çdâ pwp
Olodùmarè-alnyé ati Qlprun ni Yoruba i
je.
(b) Yoruba gçgç b* èdè
Yoruba bp. v.pn ni bi aré ko bà tô aré a ki i p'ôwe,
bi prp ko bâ
tô prp a kô gbçdp fi itàn balç bi i$ç ko
bâ le a ki i bç pwç tp 9, bi prp kô bâ tobi
àkàwé rç ki i pp. Çugbpn bi ijç bâ tobi. ti
prç si lp oju pp, ôwe ni ç$in orç, bi prp
bâ spnù, ôvve ni a lè fi wâ a, bi a bâ fç sp
itump Yoruba gçgç bi èdc, kô si ohun ti
ô lè ran ni l'pwp ti ô si lè mù ni fün prp
yii ni itump lçkùnün ju ôwe lp. I^ç ki i jç
i$ç çm ki a fi pwp gp 9, awpn baba wa kô
si fi pwp gp ati 5e itump Yoruba bi èdè,
nitori ppplppp ôwe ati àkàwé ti wpn ti
ninu igbiyànjû wpn lati tümp prp yii,
nitori pe bi ô tilç jç pé èdè gbogbo ni a
gbp bprp, a ko gbp Yoruba bprp. Eyi ni
diç ninu awon ôwe ti ô sp itump ohun ti
à h pc ni Yoruba gçgç bi èdè:
Àgbçigbçtàn èdè ni i dâ ijà si/ç: Ôwe yii
fihàn gbangba pé, Qlpgbpn ayé kô lè ta
kôkô omi mp eti asp, arinnakâ kô lè mp
ibi pna gbé pçkun, bçç ni ônkà kan kô lè
ka erùpç ilç, ati pé ibi ti a bâ mp çna dé
3
ni à â ki ilü dé, ô ni ibi ti eniyan lè gbp
Yoruba mp. Bi Yoruba bâ lo un’, îtump rç
nippn pupç, ni opplppp igba itump prp
yii ni pé pgbpn çwç ni ô $eé fi $e nnkan
nâà-ti à n sp.
Bi çmç çni ko bâ gbçn, a ki i sa a
i'ohùn: itump eyi ni pé Yoruba gçgç bi
èdèjâsi pgbpn, ati ôye inu, çni ti a bâ si
sp pc ¿1 gbp Yoruba ni pmp ti a gbà pé a
bi ni ilé pgbpn a si wô ô ni’le impràn, bi
iru pmp bayii yoo ti gbpn bçç ni voo si
mp impràn. Ki eniyan mp prp ç» gbp,
Yoruba ni Ki eniyan mp àÿiri fi pamç,
Yoruba ni. Ki eniyan ni ifaradà, Y oruba
ni i jç bçç., Ki â dâ orin egüngûn ki çni ti
ô ba SQTQ si mâa gbe orin orô, Yoruba ni
jç bçé- Ki eniyan si fi çjé sinu, ki ô tu itp
funfun si ode,

4
Yoruba nàà ni i jç bçç. Ki á yç eniyan ki ó
má gbé e lé oju. \ oruba nuà ni, eyi F ó si
tün fa ôwc awpn àgbà ti wpn n pa wi pé,
‘Asp ôtitp ko gbé ilç Fyp, purppurp kô
gbé ilç Hausa’. Ki à fi oju na pmp bi prç.
Yoôba ni i jç bçç. Ká sp prp oni, ki á fi ti
ijçrin dá ni l'ôhùn, Yoobá ni i jç bçç.
Awpn ppplppp eniyan ni ó ti fún
Yoruba gçgç bi èdè ni oríyiriyi itump,
yugbpn ki á gà á ki á gp p. èdè ni ko yé
èdè. kô si bi a ó ti tûmp Yoôba ti a kô ni
rii pé. Yoôba gçgç bi èdè jç ohun ti a lè
pè ni pgbpn çwç, pgbpn ifçra-çni, ôye ti
6 pé ati ppplppp lààkàyè. Bi a bà ri çni ti
6 yç àgbà si. awpn çni ti ó wà nibç a ké
wi pe o ô ri Yoôba, Qp kü tpun. îwà
pmplùàbi. iwà îyçsi, iwà àbùkùn ati ir^lç
jç ohun ti à ri wà ki à tó pe eniyan ni
Yoôba gidi ati pmplùàbi.
(d) Yorùbà gçgç bi orilç-èdè
Yoruba gçgç bi Orilç-Èdè jç
àti-iran-diran Odùduà pçlu gbogbo
awpn ti wpn fi sin Qlprun ni pna ti
Odùduà n gbà yin-in, ti wpn si bà a jade
kuro ni agbedegbede iwp oôrùn nicba ti
jrùkèrùdô dé nipa igbàgbp rç yii.
Akikanjú y i i pinnu latl !p tç °rüç èdè mi
iràn dô nibi ti wpn .voo gbé ni àiifàiii ati
sin Qlprun ni pna ti wpn gba pé ó tp u u
si yç Bi wpn ti ii rin kààkirk ni Yoruba, bi
Orilç-Èdè fi gbôôrô s i i. ti ó si fi jç pé
i'onii ebocbo awpn eniyan tí wpn fi bà ni
gbogbo ibi ti wpn ti fi jagun tí ó di ti
wpn ati ibi tí wpn gbé $e atipó, tí wpn si
gbé gba à s à ati i<;e wpn, nti ti pkunrin
Akikanjú, Akpni, Olùfpkànsin. Olóógun,
Àkanda çdà, yii fi fi lle-lfç $e ibùjôkôô ati
àmù Yoruba. Jle-lfç yii si ni awpn Yoruba
ti fpnkà kiri si ibi ti wpn gbé wà I'onii ti à
n pè ni ‘Ilç K’ààrp, Ó jí i re’.
L onii. ki i je ibi ti a pè ni Ilç k àarp, O ji
i re’ \it nikan ni awpn Yoruba wà gçgç bi
çyà kan. Wpn fpu \ikà Ilç eniyan dudu ni,
ati awpn orilç èdè muran Fàbçrun a\é.
Eyi ni ibi ti awpn çyà ti a fi pè ni Yoruba wà I’onii:
1. onÎLÇ-i oL NAIJIKIA: îpinlç Qyp, Ôgùn,
Lkô. Ofidô ati Kwara. A si tún fi ri awpn
Yoruba diçdiç ni awpn ipinlç wpnyi:
(i) Ipinlç Kano: Awpn çya Yoruba ti ó
wà nibi ni awpn ti à fi pè ni ’Bawa
Yorubawa ali Gogobiri:
(ii) Sokoto: Awpn ibátan wpn tí ó wà
nibi ni à fi pè ni Béribéri. Gçgç bi
ôwc ti ô wi pé "Oju ni a ti fi mp
didùn pbç. Ilà oju awpn çyà yii (i idi
prp yi.i mulç.
 (iii) îpinlç Ilç îbinni de eti Odd Qya: A
won wçnyi ni awçn ilú tí çmç Eweka
abé $e atipó ati ibi ti wçn jç oyè sí.
awçn bii Ori$á Ugbó, Onijà Qlçnà ati
Oni$à Gidi (Onitsha), pààpàâ jùlo
awçn ti wçn ri jç oyè ti à ri pè ni Ôbi.
Awçn kan si trin ni îran Ègùn bit :
Ègùn Ànùmi ni ilç Tàpà; Ègùn Àwori
ni $gbàdô; Ègùn Àgbàdàrigi ni îpinlç
Èkô.
2. - ORÎLÇ ÈDÈ BENIN, TOGO, GANA ATI SÀRÔ
Awçn ni Ègùn ilç Kutonu, Ègùn Ibàribà
ilç Benin; Aina, Aigbe ati Gaa ni ilç Togo
ati Gana; ati awçn Kiriyó (Creoles) ilç
Sáró (Sierra Leone).
3. ORÎLÇ ÈDÈ AMfRÎKÀ
Awçn orilç ède ti ó wa l’ààrin Amçrikà
ti àriwà ati ti güusù (Cuba, Trinidad and
Tobago, Jamaica and other Caribbean
islands); ati awçn îpinlç ôkè l’ápá
ilà-oôrùn ti Amçrikà ti Griùsù : (Brazil,
etc).
B¡ ó tilçjç pé awçn çmç Odùdua tàn
kâlç bii èèrùn l’ode oni, çri wa pé orilç
èdè kan nàà ni wçn. ati pé èdè kan nàà
ni wçn ri sç nibikibi ti wçn lè wà. Ahçn
wçn lè Iç tabi ki ó yi pada innu isçrç sii
wçn, ÿugbçn içesi, ihùwà. àÿà ali çsin
wçn kô yàtç; gçgç bi awçn baba wa si ti
màa ri pa á l’ówe, a mç a si gbà pé; ‘Bi
çrri ba jç çrü, île kan nàà ni wçn ti wà’.
Awçn idi pataki ti ahçn awçn çmç
Yoruba fi yi pada diç diç diç, bi ó tilç jç
pé èdè Yoruba kan nàà ni wçn ri sç niyi:
(a) Bi awçn akçni ti ri jade kùrô ni
llé-lt'ç lài pada bç wà sile mç, ni wçn
ri gbàgbé diç diç ninu èdè ibinibi
wçn.
4
(b) lbikibi ti awçn akçni yii bá si $c atipó
si tabi tçdô si ni wçn ti ri ba eniyan.
Otitç ni wçn gba ori l’çwç awçn ti
wçn ri bá ti wçn si ri di 'Akçhindé
gba çgbçn’, $ugbçn bi wçn bá ti ri di
onile ni ibi ti wçn tçdô, tabi ti wçn
$e atipó si yii, ni wçn mû diç-diç lô
ninu èdè, ati à$à wçn .nitori pe bi
ewé bá pç l'ara ç$ç bi kô tilç di ç$ç
yoo dà bi ç$ç; ati pé ti ó bá pç ti
Ijççà bá ti jç iyán, ki i mç ôkèlè ç bù
mç; ôkèlè ti ó yç ki ó máa bú nlanla
yoo di ródóródó. tyi ni 6 si ri ta iyàtç
diç-diç ninu içesi awçn Yoruba
nibikibi ti wçn bá wà l’ônii.

.5
 (d) Bi awpn pmp Yoruba ti $e ri rin
jinna si, si lle-lfç ni ahpn awpn çyà
nàà $e ri yàtp. Awpn tô gba pna
ôkun lp ri fp édè Yoruba ti ô lami, ti
a si ri dàpè ni ÀNÀGÔ. awpn ti wpn
si gba pna igbô ati pdàn lp ri sp
ogidi Yoruba, irü wpn ni a si ri pè ni
arà àkè.
Pataki ninu awpn çyà Yoruba ti ô kuro
ri lle-lfç ti é si gba apâ ôkè lp ninu igbô
ati pdàn niyi:
ÀWQN QMQ OÔDUÀ
AGBÈGBÈ ILÉ IFÇ

. Ilç Yoruba
Oy«?; îjççà; Àkôkô; Èkiti: 0wp; Ondô;
îgbominà; C>Tà; llprin; ati bçç bçç lp.
Awpn ti o si gba çsç odô lp ni $gbà;
Çgbâdô; îjçbû; llàjç; lkalç ati bçç bçç lp.
Ô yç ki â mçnuba awpn idi pataki ti ô
mû ki awpn pmp Oôduà tàn kâ ile ayé
jinna si lle-lfç l’onii.
Ki Odùduà
6 tô kù
Diç ninu awpn olôyè ati atagbâra ti 6 ba
Oôduà kuro ni agbedegbede llà-Oôrùn
duro l’oju pna. ldi nàà si ni pé àgbà dé si
awpn miiran, àâré ati îrôjü mû ki irin àjô
yii sü, çlomiran,

.7
uélprün ibi tí a si ñ je atipó sí kó jp k¡
awpn miiran ti kó dágbájü fé yó ’di
mp. Dip ninu iru awpn bavii ni Njimi
ati Ngasagamu ni ¡Ip Boronu. Daura
Zazzan ati Kano, Gwari ati Gbara ni
¡Ip Nupe. Awpn Égün Anumi ni Ilp
Tapa, ati awpn Igala.
Lphin ti Oóduá de Ile-lfp awpn ágbá
pdp ati ógbójú olóógün jade kuro ni
Ifp latí tp ibüjokóó fún ara wpn, ati
latir w'á omisin ti yoo máa sin wpn,
aw pn naa si cfi baálp, IIú ti wpn
tpdó.
A ríi gbp ninu ájá awpn ti ó bá
Oóduá wá sí Iie-Ifp pé bi abiyamp bá
bi ibeji ni igba ti wpn, prp pmp ni
wpn ka awpn pmp báyii si, pipa ni
wpn si máa ñ pa wpn; $ugbpn awpn
ágbá pdp gbé awpn ibeji Odüduá sá
kuro ni lle-Ifp kí á má baá pa wpn.
Okan ninu awpn ibeji yii ni Ebumawe
ti Ágp-Iwóyé, ékeji si ni 0$emáwé ti
Oridó. Qba si ni awpn mejeeji yii jp ni
ibi ti a gbé wpn salp.
Nigba ti ágbá dé si Odüduá, ti ó di
pé baba kó riña mp, pkan ninu awpn
pmp rp ti a mp sí Qwá Obókun l’ónii,
ni ó wá yanrin ókun Ip pplu awpn
pmpwá rp. Ogunlpgp ni awpn ti ó bá
a jade kuro ni lle-If?, ppplppp wpn ni
kó si bá a pada sí lle-Ifp mó- Iru awpn
bayii ñ tp iiú ti wpn dó bi wpn ti ri Ip
ati igbá ti ó tún ñ pada bp, bayii ni a
je tp, awpn iiú bii Ijpbú-Jpjá, Ijpbú-
Mujin ati ppplppp ilú ti ó wá l’psp
odó Ip.
Awpn pmp Odüduá bii Olow u,
Onisabp, Onípópó ati Alákétu ti kuro
ni lle-Ifp t‘prú-t‘prú, t‘prü-t‘prü, ati
t‘pbí-t‘pbi pplu t‘prp-t'prp lati Ip tp
ilú ti wpn dó l’oju ayé baba wpn, ki
Odüduá tó pa ipó dá.
8 Awpn ti ó Tara mp psin bii baba
wpn, ti a si le pé ni olüfpkánsin ti a si
ñ ki I’óríki baba wpn tí í $e QLÓFIN
náá bprp si túká, ninu wpn si ni a ti ri
awpn Qwá Alala ati ti Alaari, awpn ti
wpn mú oríki yii ni á ñ pé ni Qlppfin
l’onii bii Qwá Idánré, ati ti Otan Koto
ti a mp ni Ayégbajú l’ónii.
Lphin ikú Odüduá
Qwá Obókun gbá tp awpn pgbpn rp
Ip pplu ida ti ó j’ogún lati já dip gbá
ninu ogún ti a ti pin fún awpn pgbpn
rp. O fi agídí ati.ijá gba adé Ipwp
Olósi Ekiti, ó gba ppplppp prú pgbpn
rp ti ó bá ni Ado Ibini, ó wá pada wá
fi ibi ti á ñ pé ni Ilé?á Ponii §e
ibüjokóó, Ki i $e dúkiá nikan ni ó gbá
ipwp awpn pgbpn rp, ó gbá ninu
awpn oógün ti baba wpn fi ñ §e
agbara, eyi ni ó si mú ki á máa ki
awpn ljp$á bayii:

.9
 Èjç oògún ti
ç wá gbà L'ç
kò $çrí re ilé
mp,
Jç kí á re ilé
1’omi Qmp
Oyèròkun,
Qmp Adájp-ikú-rera.
Ijççà mo lè fi
igbà gbogbo Tò
bí àwúre 1’ókiti
$fpn . . .
Onípetu gba Igbó-Òjé, Qràngún gba
apá àríwá llé-Ifç, 1Q, Ó si lp tçdó si ibi
ti à ñ pè ni Ilá 1’onii. Qba Adô Íbíni
duro si eti Odò Qya, awpn iran rç ati
àrpmpdpmp wpn si bçrç sí jç oyè 'òbi
ati Aláiló ati Alá/ií ni gbogbo ibikibi ti
wpn bá fi $e ile ni apa Jlà- oòrún
orílç-èdè Naijiria.
Ogun ati sunmpmi gbígbé fp
ppplppp ilú nlanla Içhin ikú Odúduà.
Ñipa bayii ilú fi pp síi, baálç ri pp,
awpn pmp Odúduà ti fi tàn kalç.
Qrànmíyàn, pkan ninu awpn pmp
Odiiduà dàníyàn lati wá awpn eniyan
iyá rç lp. Qpplppp awpn E$P ati ogo
wççrç jagun- jagun ni ó bá a jade ni
lle-lfç ti wpn si fi tç ilú bi wpn $e fi lp,
àkókò yii ni a tç ppplppp ilú, Içhin
náà Qrànányàn si pinnu ati pada si
lle-lfç. Ó tç ilú bíi 0yp Ilé, Ahoro Okò,
ikòyi, Ué- Igbpn, irçsà, Apa ati ilú bçç
bçç lp. Ni ikçhin, 0rànányàn pada si
lle-lfç, a si ni idánilójú pé lle-lfç ni
pba ati olóógun ninu awpn pmp
Odúduà yii gbé sun oorun ikçhin.
Ni nfikan bí igba pdún Vçhin,
awpn Oyinbo alágbára pade ni ilú kan
ti à fi pè ni Berlín, nibi ni wpn si gbé
pín gbogbo ilç eniyan dúdú àgbáyé
fún ara wpn. Kíkun ti wpn kun ilç
Afirika mp ara wpn lpwp bayii mú ki 10
ilç Yoruba pín yçlç-yçlç. Qna mçta ni
wpn pín ilç Yoruba sí, pwp awpn
Gççsi ni lle-lfç tí í je orírun awa
Yoruba bp sí, ki i $e lle-lfç ti ó jç àmú
Yoruba nikan ni ó bp sí bi, bí kò çe ibi
ti a lè pè ni Ilç ‘K’ááárp, O jí i re’ l’onii.
Qna keji ni a fún awpn Oyinho ti
Yoruba fi pè ni Farasé 'Akuku didi
Oyinbo alakara’ ara ilç wpn si ni awpn
Idàhpmi, Ahori ati ibàribá wei 1’onii.
Qna kçta si ni agbègbè ilç Togo nibi ti
awpn Ànàgó, Àgànyin, Gaa ati Aigbe
wa 1’onii.
Lákòótán, gbogbo ògbófitagi
onímp-ijinlç l’ó faramp pn pe meji ni
èdè: (i) ewi, (ii) prp gbuuru. Ati pé
ninu ewi ni itàn orírun, àçà ibinibi ati
i$e orilç ede-k’orilç-ede gbe wa; ibç
nikan ni a si gbé le tú òwú dúdú wò ti
a gbé le kan funfun gçgç bi àlàyé ti
Arisitotu $c pé, ‘Ewi sp òtítp itàn
i$çdálç eniyan ju prp

11
gbuuru ip.’ Gçgç bi orilç èdè tabi iran
çdâ, àtàtà èdè ati àwa pmplüàbi
Yoruba kô-ôgo-jâ, 6 si fi ôdodo prp
awpn akùnyùn- gbà ati ànjànmi
onimp-ijinlç hàn. Ibi ti a si mp pna dé
ibç ni à à ki ilu dé, bi a bâ ti gbp
Yoruba mp ni à$à ati i$e wa, gçgç bi
orilç-èdè, yôô je yé ni mp.

12
 IGBAGBQ AWQN YORUBA

Ko si bi a 6 ti ro ebôlô li kô ni run çfp, kô

si bi a 6 ti spn? Iori igbàgbp awpn
babanla wa ti a kô ni mçnuba çsç àârp
wpn; eyi ni ihà ilàoôrùn ti Odùdüà ti 6 $ç
wâ ti jade wâ si agbègbè ibi ti à h pè ni
ilç Yoruba l'ônii. Ki a tô çe àlàyé l’ori
igbàgbp ati £sin awpn Yoruba ô yç ki a
kpkp fi dâ ni l’oju pé kô si. i$ç pàtàki i
Yoruba ti a kô lè ri àpççrç çsin ninu rç;
ekeji ni pe bi awpn çyàa Jiiù ni Yoruba ri,
nipa à$àa ki a mâa ran ara çni ipwp, îwà
bi igbin fà ikarahun-a tçlée mp wpn
l’ara, igbàgbp ali çsin wpn ni 6 si fa àÿà
yii. îwà, iÿesi, çsin ati à$à ilà-kikp won ba
ti awpn iran miiràn ti ô $ç lati agbègbè
ilàoôrùn mu. Ç)jpgbpn Hamilton Bailey
si sp fün ni ninu iwé ti ô kp l’ori i$ç abç
pé, ô $ôro lati mp çni ti ô da à$à ilà abç
kikp silç i’âàrin awpn Yoruba ati awpn
çyàa Jûù.
Awpn nnkan ti 6 je pàtàki tabi awpn
kôkô ohun ti a lè di mû ninu igbàgbp
awpn Yoruba niyi:
Èyà yii jç çyà ti ô gbà pé Olodumare ni
Qba ti ô ju gbogbo pba lp, Qba ti 6 rinû
r’ôde ati ti ô si dâ gbogbo ohun ti n bç
Tâbçrun ayé ati prun. Lati fihàn pé
Qlprun ni Arinû-rôde, Olùmp-pkàn ni,
awpn babalâwo fi mâa h difa pé:
A
môôôkùn
jale Bi pba
ayé kô ri i
Ti prun n

13
 wô ô.
Qlprun awpn babahlâ wa yii ni a fùn ni
igba orukp, ati çgbçfà oriki. Eyi si ni diç
ninu orukp ati oriki Qlprun ti awpn
babanla wa gbàgbp:
Qlçrun: Awpn oriki ti ô rp mp eyi pp, diç
ninu wpn si ni: Oluprun; Alâlà funfun;
Adânitân.
Olàdùmarè: Eyi ni oun ti ô tobi jù. Oriki
si ni: Atôbiju, Qba-àikü, Àjikç-ayé,
Àÿàkç-prun,
Qlpwpgbpgbprp-tii-yp-pmp è i'pfin,
Oyigiyigi, Aÿeèyi-ôwùû, Ajippjp-ikü-dà,
Qba-àiri, Atçrçrçkâyé, Omimiyami,
Àwâmâridii, Alâgbàlâ-implç.
Çlçdàd; Alâgbâra-l’âyé-àtprun, Olùdândè, Olübori,
Olùççgun,

14
Adégún. Ádigún.
()hh\<i I, Iv'hüruukí. Onigbpwp ayé. Aláwúrábi.
Qfútfdrfjl: Adákédájp, Elgrií-ódodo, OI¡jrapada.
OHtpésé: Asékanmákü, Adánimágbágbe.
Olitgbóhim: Aléwilése, Awímáyphurf,
Elétíi-gbáróyé, Asórp- má-yé,
Oh'ihúkún: Olu rán WQ.
Olúgbéjti; Oiúebcbifó. Arínúróde. Olúmp-okán.
0¡ugb¿t}á; A$pnirriátóógbé, Alágbo-pfé,
Alá^-abiye, Atóó- sádi-ipjQ-tóburú.
Áábó-fún-gni-grú n bá.
igbágbp awQn babanla wa ni pé awpn
Irúnmplg ati awpn Ori^á tabi Ákándá,
pdá wá láárin Qlprun ati áwa pdá pwp r?
ti ó dá si ile ave; ati pé ni átétékp^e ti
Qlprun dá imprán pé, ‘E wá ? jp ki á dá
éniyán ni áwórán ara wa*. awpn tí ó IÍ ké
si ni awpn Irúmnplp, eyi si ni awpn
irúnmplg náá; Qbátálá, Qrúnmilá, Ogún,
É>ú. $lá. ati §ángó. Qlprun y i i ni Oluwa
awpn irúnmplp wpnyi ati awpn ákándá
pdá tí ó di Oriyá—ti ó fi jé pé pkánléní-
rinwó ori$á ni ó wa ni ilp Yoruba—ati
awa pdá ayé ákámará yií. Gpgp bi Qba
awpn pba. ati Oludarí ayé ati prun,
Elpdáá ni ipo R$ ga júlp; igbágbp awpn
baba wa ni pé awpn irúnmplp ati óriyá
wpnvi ni awpn pni ti a le 16 bi alágbáwí
ati onílájá wa Ipdp EK'dáá bí a bá ni
ohun ti a fé tprp tabi tí a bá ni prúndün-
kérúndún latí bccre Ipwp Aláwúrábi,
¡gbágbp áwpn babanla Wa si tún ni pé
Ikú ki í $e ópin fún pdá nitor i pe bi a bá
parada laye, ipade wá l'pdp Elédáá wa ni
prun alákcji. Eyi ni ó si mú ki awpn
babanla wa máa pa á IVnvc pé, "Qjp ni i
pp. ipádé ki í jimia; pni ti ó kú ati pni ti ó
spnü ié ri ara wpn he*, ¡gbágbp yií kan
náá si wá ni lía Áikú Baálp oró ti awpn
awo máa ñ dá pé;
Awo ki i kú,
Awo ki i rün,
Awo i pa ipó dá ni.
15
 K’áwo má dáró Awo,
Bí ó pp títi.
Awo á tún rí awo he.
Nílori pé bí awó bá pa-pó dá.
Itunfa ni awó sare lp.
Ta ni kó .>áimp pé
huilla nni ilé ágbékghin awo!

16
 Nitori ti awpn babatilá wa gbà pé ikú ki
í $e òpin çdá ni wpn fi máa n sp oriyiri$i
prp pé: ‘Gbogbo wa ni a ó kú 1'áyé ti a ó
re prun rè é sinmi’. Wpn si tún gbà wí pé
gbogbo ohun ti a bá $e 1’áyé ni a á bá ni
idènà prun.
Ö tún jç igbàgbp awpn babaiílá wa pé,
‘Ayé ni pjà, prun ni ilé\ nitori idí eyi, çdá
gbpdp hu iwà rere kí ó iè dé ¡le rere, ati
ki ó si lè ri çsan rere gbà, ati pé çni ti ó
ba wà 1’áyé ò$i ati iyà yií ti ó si hu
iwa-bí-o-báa-o-paá-bí-oò báa-o
bù-ù-1'çsç. pràn ibòòji ni olúwarç rí dá.
Wpn a tún máa sp pé: Àjò ni ¡le ayé yií.
àjò kò si dà bí ile, bi a ti wulç ki á pç 1'ájò
tó, àdúrà ki á kó èrè àjò tabi ti oko dé’lé
ni Yoruba máa ií je nitori náà awpn
babarilá wa máa ii gba àdúrà ati fi pjp
rere lp si prun. eyi ti wpn gbà pé ó jç ile
fún wpn. Bi awpn pmp òkú ba si rí jó kiri
orin idúnnú ti wpn saaba máa ií kp níbi
òkú çni ti o bá gbó tí ó tp ni pé, Mie l'ó
lp tàràrà. iva (baba) mà re le o, ile VÔlp
tàràrà’.
Ohun pàtàki ti Yoruba tún gbàgbp ni
pé, ‘Àkúnlçyàn çdà. ni àdáyébá wpn’; eyi
ni wpn si fi máa n paá 1’ówe pé,
'Àkúnlçyàn òun ni àdáyébá, a kúnlç a
yàn tán, a dé ayé tán oju n yán ni, iÿçbp,
iyoògún bi a ti wave wáári òun ni aárií’.
Ó jç igbàgbp awpn baba wa pé gbogbo
çdá ni 6 ti bá Çl^dàá rç da àníyàn kí wpn
tó wa si ile ayé. A si lè rí àpççrç igbàgbp
wpn yií rrinu tgbési ayé $là çni ti awpn
igbàgbp mp si Jesu ti gbogbo èniyàn
mp pé 1’prun ni ó ti yan i$ç ati igbési ayé
ti yoo lò 1'ori ilç ayé. (Ki ó tó wá $e i$ç
Aláàánú, Olúkp. ati Olúgbàlà ar’áyé.)
Igbàgbp àtúnayéwá w à ninu çsin awpn
Yoruba, ó si jç ohun ti ó fi çsç múlç.
igbàgbp wpn ni pé bi iná bá kú ti ó fi
eérú boju. ti oòrún ara çni kò bá wp
1’psán gangan, ti çni bá gbó, ti ó si tp kiII
ó tó tçrigbaÿp. ti irú çni báyií bá si jç çni
tí ó gba Qlprun gbp, ti inu rç funfun bí
çmu, ti isalç ikún rç si dàbii tákààda, bi
irú çni báyií bá dé prun, wpn a máa padà
wd ya 1’pwp Qmç, eyi ni ó si fã á tí awçn
baba wa fi rí sp pmp 1’orukp, bíi iyábp,
Yétúndé, Yéjídé bi ó bá jç pé iyá àgbà ni
ó ya 1’pwp pmp, tabi Babátúndé,
Babájídé, Babárindé bi ó ba $e pé baba
àgbà l‘ó ya l’pwp pkan ti ó ba fçràn ninu
awpn iyawo pmp rç 1’çhin ti ó bá ti kú.
Íççdáyé
Lçhin ti Qlprun ké si awpn irúnmplç. tí ó
si dá èniyàn ni àwòrán ara Rç tán, ó
pinnu ati dá ile ayé àkámarà, nitori pe ni
àtètèkpçe jútujútu ni gbogbo nhkan wà
ti omi si bo gbogbo

II
abçrun ayé. Qlprun w ã sp fún awpn
Irúnmplç ki wpn rúbp: Igba erúpç, ati
Adtç çlçsç márúnún. Awçn Irúnmplç rü
çbç yií, õ si dà rtilori pe l'oju kan náà ni
adiç çlçsç márúnún bçrç sí i tan erúpç sí
oju omi, ti gbogbo ibi ti erúpç bá dé si
bçrç sí di ilç, titi ti adiç çlésç márúinín fi
lé awpn òkun dé ibi ti wpn wâj Fonii.
Lçhin nãà ni Olodumare wá dá igba
éniyàn sí lie ayé, ó si pinnu lati rán awpn
Irúnmplç lp si òde ayé. Çlà nikan ni
Qlprun kò fún ni ààyè lati bá awpn
Irúnrnofé wá si òde Ayé àkpwá gún-
hangúnhan. Awpn Irúnmplç ti Çlçdàá
ypnda ati wá fún ni: Qbatálá. Ògún,
Orúnmilà. È$u, $àngó, ati Orò.
Ki wpn tò jade Fálàde 0nm Olodumare
pa á Fá$ç fún awpn Irúnmplç inçfççfà yii
pé kí wpn rúbp, sugbpn Orúnmilà
nikan ni 6 gbpràn ti ó rúbp, awpn
márúnún yooku kp, wpn kò rúbp. bbp ti
a ni kr wpn rú ni: igba àpò. igba çran,
igba çyçlé, igba adiç, ati igba pkç.
Orúnmilà fi gbogbo ohun ti a kà sílç yii
rúbp, ó si dã. Kí awpn Irúnmplç yií tó
kuro 1’pdp Olodumare, Qbatálá ni O fi
5e igbákeji ara ftç nitori pe nigba ti
Çlçdàã bá mp éniyàn tán, Qbàtálá ni
yoo ya ojú, imú. çnu, eti ati awpn çyà
ara yooku sii ; Qbàtálá náà ni yoo si lã á
Fóhún. Eyi si jade ninu odù Ifá ti 6 wi pe:
Ogún ni a máa gbé,
Oriíàálá là, mo lá lóhún,
Èÿù Odàrà là, mo ta 1’pjá ojúgboromçkún.
Nígbà ti awpn Irúnmplç si ri bp wá si
ayé, Oriçàálá ni Implç ti ó jç pgá, ati
a$aaju wpn. Bi ó tilç jç pé È$ù ni
Olodumare ni kí wpn ti si iwaju, sibç,
Ogún Olúlànà ni ó mú agada rç ti ó fi
ri dá oju pnà çaaju wpn, ti Èsù si tçlée.
Qbàtálá ti i ÿe Oriÿàdlà tí ó jç àgbà ni
ó 12
kçhin. Njgba ti ó yá, irin Qbàtálá kò
yá mp, Orúnmilà si gba çrù Fori rç.
Báyii si ni Orúnmilà ran Qbàtálá Fçrù
titi ti wpn fi dé òde ayé, ççmçta ni
Qbàtálá fç $e àánú Orúnmilà lati gba
çrú rç ki ó bá a rúú, çugbpn Orúnmilà
kp jáiç lati gbée fún un nitori àgbà ti
6 jç. Nígbà ti gbogbo awpn Irúnmplç
wá dé çnu-bodè ayé, Orúnmilà gbé
çrú Qbàtálá fún un. îgbà yii ni Qbàtálá
wá t’pwp bp àpò lati ta Orúnmilà,
Fprç fún oore ti ó $e é. ïgbà yií ni çbp
ti Orúnmilà ti rú 1’ode prun wá tún
dà. Qbàtálá fun Orúnmilà ni: Igba
ewé, Igba àçç. ati Igba àpò. ó fi ewé
kppkan si inu àpò kppkan, pé ki
Orúnmilà máa fi tún ile ayé $e. Ara
awpn yií ni ewé ajé, aya, pmp, àlàáfià,
çmi gígún, kárójú-$e-ilé-ayé ati
bççbçç lp. Idi yií si ni ó fi jç

13
igbàgbp awpn baba wa pé nigbá tí ó ti
jç pé Elçdàá ni ó yan Qbátálá bi igbákeji
Ara Rç, ti ó si jç pé Qbátálá ti ó kó awpn
Irúnmplç wá si Óde ayé ni ó fun
Orúnmilà ni orijiriji ewé wpnyi, ki í je
ohun ikúnà lati tprp pmp, àlàáfíà ati
ohun bçç-bçç l’pwp Orúnmilà bíi pkan
ninu ajoju Çlçdàá prun ati ti aye.
0kànràn-Kàn ni Orúnmilà fi $e ètùtù
l’ode prun, òun náà si ni odii ti ó yp si
i.
ODÙ QKÀNRÀN-KÀN
OO OO
O 0 0

0 0 0 O

OO O
Etutu nii j’ojü òkú;
Àpò èèrà nii okinle;
Mobamoba ni ti alábahun.
Ojü tó bá alábahun kò ni ségi.
L’ó dífá fún
pkanlénírinwó
implç Ti ñ ti
ïkplé-prun bp wà’lé
ayé.
Orünmilà nikan ni n bç lçhin.
Òun nikan ni h rúbp.
Rírú çbp ni i gbe ni,
Eru atukesu adaladaju.
Ko pç, ko jinnà,
A bá mi ni jçbuturç
ebogbo Jçbuturç l’a
bá mi l’çsç Qbarijà.
îgbàgbp awpn babarilà wa ni pé
nígbà tí awpn Irùnmplç yii dé ilé ayé,
awpn tí kò rúbp, ti kò si ri irànlpwp
Òrijàálá gbà, kô roju. Orúnmilà tí ó
ran Òrijàáiá l’çrù, ti ó si tún rúbp ni
gbogbo14 wpnati
wá bçrç si sá wá s’pdp rç
fún àyçwó, irànlpwp ati lati mp
ohun tí wpn yóó je lati ni iyi ati piá ni
òde ayé. Ògún sare wá si pdp
Orúnmilà. pé òun kò ri çran jç, ààmú
si ñ da òun. Orúnmilà ni ki ó rúbp: Ajá
ati Owó. Ògún rúbp, ó si dà. Báyií ni
ayé Ògún çe bçrç si dara. ti ó si ñ gba
ajá 1’pwp èniyàn. Okànrànkàn náà ni
Odú Ifa ti a ki fún Ògún. $àngó náà
tún tp Orúnmilà wá, ó ni òun kò r’ójú
ayé, wpn si gbé ogun ti òun, Orúnmilà
ni ki ó rúbp: Àgbò kan, Çgbàawàá ati
igba òko.

15
 $àngó náà rúbp, çbp $àngó si dà. Lati
igba yii ni $àngó ti bçrç si sp òkò lu
awpn ptá rç bi inu bá ñ bí i, bi ó bá si
ti gba owó ati àgbò, Llçdàá á pçtii sí i
l’pkàn, Ki í ÿe awpn àgbà Irúnmplç
nikan ni ó wá je àyçwò ti ó si rúbp
1'pdp Qrúnmilà, awpn Òri$à
kéé-kèè-kéé yooku náà wá rúbp. Báyií
ni Qbàtálá $e gbé Orúnmilà si ipò ti ó
ga tí ó si di pmpkçhin-ó-gba-çgbpn
pmç- pç-kí-ó-tó dé-ayé-ó-di-baba.
È$ù nikan ni Irúnmplç ti ó kp ti kò
rúbp, ti çbp rç kò si dà. Lati pjp yii náà
si ni gbogbo çdá ti máa ñ ta çbp È$ù
dànù ninu ohunkohun ti wpn bá fç $e.
Yíyan Qjp Irúnmplç Fáyé
Lçhin tí awpn àgbà Irúnmplç dé òde
ayé tan, Orúnmilà ti wpn ñ çe àyçwò
l'pdp rç Ip bá Qbàtálá tí í $e àgbà lati
bèèrè fún pjp ti Irúnmplç kppkan yóó
ká si pjp isinmi wpn ati pjp ti awpn
çlçgún ati àwòrò wpn yoo máa pa mp
latí sin wpn ati lati bp wpn. Qbàtálá si
pà$ç fún un lati késí gbogbo
Irúnmplç yooku. Qrúnmilà késí Ógún
nikan, kò pe Èçü ati $ángó, lati gba
pjp. Nibi ti awpn mçtççta—Qbàtálá,
Ògún ati Qrúnmilà si gbé rí pin pjp ni
$àngó ti gbp p l’pdp È$ù pé pjp
isinmi ni wpn ñ pin làí pe awpn;
$àngó, ti ó ti rúbp, l’pdp Qrúnmilà ti a
si ti sp fún pé igba òkò ni yoo máa fi
ççgun ptá rç, ta idi mçhin, ó si bçrç sí
fi òkúta já. Bi ó ti bçrç si ja okuta ni
Qbàtálá pè é ó si bi i ni ohun ti ñ bí i
ninu. Ó $e àlàyé pé, ái pe óun lati fún
ni pjp isinmi ni; ó bç ç, wpn si di mçrin
ni ipádé yií, ni wpn bá pin pjp báyií:
Qbàtálá—pjp Qsç alá$p funfun;
Qrúnmilà- pjp Awo; Ógún— pjp
Ògún; Çàngó—pjp Jàkútà. Báyií ni pjp
16
pínpín awpn irúnmplç yií di prún eyi
ti a lè pè ni psç kan awpn Yoruba.
Ki á tó sprp lori awpn Irúnmplç ati
awpn Òriçà ile ayé, ó yç k-i á kpkp ki
odii Ifá ti awpn Òriçà wpnyi bá wá si
ayé. Èjiogbè ni odu ti a sp pé ó yp
fún.gbogbo wpn pp:
ÈJIOGBÈ '
O
O
O
O
O
O
O
O
Mó ií lp l’pwp mi ptún,
Ejinrin ñ kp mi l’pwrj mi ptún—

17
 Iwéréré, iwéréré.
Mò ú lp 1’pwp mi òsi,
Ejinrin ñ kp mi 1’pwp mi òsi—
Iwèrèrè, iwèrèrè.
Ejinrin ibá kp mi—
Iwéréré, iwéréré;
Ejinrin ibá kp mi—
Iwèrèrè, iwèrèrè.
N ó mú ori iwòsin mi dé'lé kokoko.
L'ó d'ifá fún Qrúnmilà
L'pjp ti rí mú gbogbo pkànlénírinwó
Jrúnmplç bp wá s’óde-ayé.’
Olodumare ní ç wá o, iwájú ni kí ç fi Èÿù sí:
È$ù, iwp ni kí o $aájú o!
Kí o má mà gbçhin.
È$ú Qdàrà,
Tirç nikan l’ó çòro.
Nigba tí wpn ri bp bi a ti kpk$ sp çaájú,
Òri$àálá ti à ñ pè ni Qbàtálá ti àdàpè rç
si n jç ‘OLÜ’ nitori pe òun ni açojú
Olodumare, jç Olóri awpn Irúnmplç.
Olodumare si sp fún Òrijàálá pé bi okún
ayé bá já ki ó mú ‘Igbá ïwà’ ti Oun yoo
fún un ki ó máa nàá si ibi ti okún náà ba
ti já, yoo si máa di siso pada. Qlprun wá
sp fun Orò, lati máa ran Qbàtálá 1'pwp
ninu isç yií. Eléyií ni ó mú gbólóhún yií
wá ni lsàlú Qrun:
Qwp èwe kò tó pçpç ;
Ti agbalagba ni kò wp
kèrègbè Içp ti èwe bá bç
agbà Ki wpn kó má kp
mp,
Ohun tí a rí l’a jp n rán ara çni.
A d’ifá rólú, a d’ifá f’Óró
L’pjp ti wpn yoo t’Qrun bp wálé ayé.
Olú, çni ti a mp gçgç bi Oriçàálá gba
‘Igbá îwà’ wá si ayé. Nigba ti wpn dé ile
ayé, bi okún ayé bá já, nibi kan, Òriçàálá
a rán Oró kó Ip so ó pçlu igbá iwà ‘Olú’.
18
Bi ó bá ti ná á si okún náà, a si di siso
padá, gbogbo awpn nñkan ti wpn bá si fi
rúbp, Orò á kó o lp fún Qbàtálá. Nígbà tí
ó yá awpn Òriçà yií di ptç, wpn si kp Oró
pé ki ó máa kó awpn ohun irúbp pamp
dipo ti ó fi ñ kó wpn fún Qbàtálá nitori
pe oró ki í $e çrúu rç. L’çhin ptç

19
yií, bi okùn Aye bá ti já, pdç Orò ni wpn
ií lp, çnikçni ninu awpn lrúnmplç kò sp
fún Qbàtálá mp. Inu wá bi Òri^àálá, ó si
pe Qrúnmilà lati sp fún un. Qrúnrmlà si
ni ki ó rúbp: Ounjç, çran, ati ppplppp pti
pkà. Òriçàálá rúbp, ó si ránçç pe Orò lati
wá bá òun jç çbp. Orò fçran ounjç pupp,
ó jç, ó mu, ó si yó fínafina. Nígbà ti ó yá,
pti bçrç sí í paá, ó si sún lp. Nígbà yií ni
E$ú wá SQ fún Oriçàálá ki ó yç ‘Jgbá îwà’
ni ihà rç, ó si y9 9. Nígbà ti ó ji, ó wa
Mgbá Iwà’ kò ríi, ó si bçrç sí í binu. Awpn
lrúnmplç ba pè é pe ti ó ba fç rí ‘Igbá
lwà’ ki ó rpkin itàn 'lgbá lwà’ náà. Orò kò
!è çe eyi, oju rç si wálç. Eyi ni ó mú ki
Orò máa ké kiri pé:
Momutí, mutí;
Mo mçmu, mçmu ;
Mo jü \và nú.
Awpn pmpde Orò yoo si máa dahun pé:
Maro, maro, maro.
Awpn pmplçhin Orò yoo si máa ké pé!
Éèpà Orò.
lwà ti Orò hCi si Òriçàálá yií ni ó mú ki wpn máa ki
Orò ni:
Orò Olugbiyele,
Àçé! IW9 Orò ni Olugbiyele?
Ki í ,se Òrúnmilà ni kan ni ó mp lía ki,
gbogbo avvpn lrúnmplç ni ó kp lía, wpn
si tún ni Odú Ifá ti wpn, Lçhin ti wpn ti
dé ilé ayé, Qlpfin pe gbogbo wpn wá lati
wá bá òun d’ífa ni Ilé-Ifç nibi ti gbogbo
wpn kpkp wá. Odú Ifá ti ó jade ni p¡p yií
ni Èjiogbè baba Qpçiç. Gbogbo awpn
lrúnmplç ati Àgbpnmirègún k’ifá-k’ifá,
çugbpn kò si çni ti ó já odú Ifá ti ó jade
l’oju Qppn yií. Qlpfin wá béèrè bóyá kò
si babalawo mp ni, wpn ni áfi. Orí. Baba
la wo yií ti Qlpfin rànÿç pè Içhinprçhin,
20
l’ó ki Ifá, Awo si dáhún. O SQ fún Qlpfin
pe ki ó tpju: óbi mçwàá, ati çgbàawàá
owo çyp; Ifá ni ki ó fi kan pmp rç ti kò
gbádún l'ara. Qlpfin rúbp yií, çbp dà,
pmp si gbádún. Orí la obi kan ninu obi
mçwàá yií ó fi rúbp, ó si da mçsàn-án
yooku si àpò. Bi o ti kò mçsàn-án yooku
sYipó ni awpn lrúnmplç ati Òri^à yooku
bá dide latí bá a já. Orí wá sp fún wpn
pé. pkppkan ni ki wpn máa wá ba òun.
Ogún ni 6 kpkp bp s’iwaju rç, yíyán ti ó yán an,
Ode Ire l'ó

21
,bg si. Ó gbé Qrijáálá, ó sg Q si lié Ifgn. Ó
gbé $ángó, ó jü ú si Kóso. Ó gbé Qya, ó
sg ó si lié Irá, Ó gbé É$ü Elggbára, ó sg 9
si Kétu. Ó gbé ¡Jánpgnná, ó sg 9 s’óde
Ipopo. Ó mu Qrúnmilá, ó sp 9 s’óde Qwg.
Nigba ti Órijáálá n rin lg ó fun ara r? ni
orijiriji orukQ. Ni lkóyí, Áñtete; ni Ejigbó»
Orijá Ogiyán; ni Ógbomgjg, Ó rija Popó;
ni lié Ifgn, Ori$á Olúfgn; ni Ifé-Qdán,
Orljá Ifg; ni Ádátán l’Abgokuta, Óri$á
Ádátán, ni ilu $gbá—Órijá Ijgun, ati ni
Ikiré, Orijá lkire. Báyií ni Qbátálá bgrg si
kiri ayé ti ó si ó jé orijiriji orukg, ti ó si di
a-ní-yi-káyá órijá. Nigba ti ó da báyií,
gbogbo awgn Ónjá,\vá tún pejg l’gdg
Orí. wgn wá yanu kótó, wgn wá f'o rin sí i
pé:
Orí lo má ja jü wgn o
Orí Pó má já jü wgn Eni
t'Orí dá kó l'áfarawé Orí
lo má ja jü wgn o.
Eyi ni oríki odü Éjiogbé ti ó yg ni gjg náá:
Alósóó dífá awo ggbg gná,
A dífá fún gbogbo
gkánlénírinwó Irúnmglg.
Wgn lg réé je ?bg ni'le
Qlgfin.
Wgn kifá-kifá wgn kó jáfá,
Wgn ki-ki-ki wgn kó fún gbo o!
Wgn wá rán ni s'Órí.
Orí k'ifá, Orí já'fá.
Wgn lo di Kiriji,
Orí l’ó di Kijan.
Ogún bg si 'ta wgn kó ’já.
Yíyán t’Orí yán an.
Óde iré l'ó yán an si.
Orí ni’ lüú tirg nü un.
Orí ni k’ó máa tübá,
Orí ni k’ó máa tünjg. .
Ó gbé Órijáálá, dida ti ó dá
a, lié Ifgn l’ó dá a si.
Ó dá $ángó, ó bal? si Kóso;
22
Ó dá Qya. ó dá a si lié Irá;
Ó gbé Elígbáa, ó yán an si lie Kétu;
O gbé $ánpgnná sg s’Ode Ipopo.

23
Awçn Irúnmçlç atí diç ninu àwçn Òriçà
I. Qbàtálá. A ti $e çpçlçpç àlàyé l’çkùn
ún ti ó fi ipò Qbàtálá hàn 1’áàrin awçn
Irúnmçlç gçgç bi çni çwç çtún
Olodumare, a si ti ka oriçiriçiorukç ti à n
pe Òriçàálá lati ilu dé ilu ni ilç Yoruba.
Çiwaju síi kò si ilu kan ni ilç Yoruba ti a
ki í gbé sin Òriçà yií. Qbàtálá yií náà ni
apitàn SQ fún ni pe Olodumare $e ni
Alábàá-Lá^ç, nitori pe nigba ti a difà fún
Õríçàálá ki ó tó jç oyè yií, Èjiogbè ni Ifá ti
ó yç. eyi si ni kíki !íá yií:
fcJÍOGBC
OO
O

o
o
o
o
o
Gbogbo çlá omi ti lí bç Fayé,
Kò lè to ti Olókun.
Gbogbo iyi odò ti ó $ç
ni isàlç, iyi wçn kò lè t’ó
ti Qsà.
L'ó d’ifa fún Qbàtálá
Qçççrç-igbo L’çjp ti
yoo jç Alábàáláçç,
Ti gbogbo Irúnmçlç rí lé’rl pé,
Awçn yoo gba çkan ninu oríki rç.
Qrúnmilà Àgbçnmirègún yçhún.
È$ú Láàlú Çlçgbáaa Qgç yçra.
Kò sí Ifá tíí ni iyi kçja Èjiogbè.
Alá$ç ni a fi à$ç fun.
Èjiogbè iwç mà 1’çba gbogbo wçn.
Gbogbo odò
kéékèèkéé ti ó bá sç pé
 Ti Òkun kò st Èáyé,
Gbogbo wçn ní í gbç láú-láú.
Bi pápá bá jó, eruku a sç 1’ójú wçn,
Mo, tçrç çlá 1’çwç Qíçsà ibikeji odò,
Mo rijç bçç ni n ò yó rárá.
Ta ni kò mç pé çlá
Qlçrun ni-kan L'ó tó ni
í jç d’çjç ikú çni.
Odú Ifá ti a kç si òkè yií fihàn gbangba
pé lati òde çrun ni Çlçdaa ti fi Òri$àáhí
5e olórí awçn Irúnmçlç i’óde ayé. Bi ó si ti
IV- olórí awQn Irúnmçlç yíí, ohun pàtàki
ti a mç> nipa Qbàtálá ni pé, ó jç
Irúnmçlç íi ó fçran iwà pçlç, pçlu süúrú,
nitori iwà pçlç vii ni awpn ti wpn ri sin-ín
fi máa ri fi çran ti kò 1’éegutl bç ç, tyi ni
igbín, ti a si máa ri ki báyií pé:
Qbàtálá o kú o
Òriçà funfun
Ajímájç-nfikan tó
1’éegun
A-pà-gbín-jç lçhin
ikarahun.
kyi ni àlàyé díç nipa èíò çsin Qbàtálá:
Ohun írúbç: Igbín, àkç ewúrç, obi,
ataare, orógbó, ati ptí- çkà.
QJçsin Qbàtálá: Qkúnrin—Abç>ç>$à
tabi Aaje; Obinrin—Çlç- gùn. A$ç funfun
ni awçn çlçsin Òriçà yií máa rilò.
F.èwç Qbàtálá: Awçn abçççà, ati çlçgún
Qbàtálá kò gbçdç mu çmu.
A ki í fi epo ati iyç se çbç fún òriçà yií.
Òriçà yií ki í jç çgúsí gidi ni ilu miíràn a fi
çgúsí-jçgba. Ni ilu miíràn awpn çlçgún rç
kò gbçdç jç çgç tabi aasa, Nibi ti a bá si
ti ñ pe Òriçà yií ni Ori$à eéraan, a kò
gbçdç se àsè ti ó ni àgbàdo ninu fún un
1’çjç çsç rç.
Õri$à yií ni çjç ti awçn èniyàn fi ri bç ç,
çjç yií si ni a gbà sí ojó isinmi rç. Awçn
babanla wa ri bç Òri$à bíi açojú
Olodumare, wçn si gbà pé, Olodumare
fún Òriçà yií ni à$ç ati bún àgàn l’orriç
eyi ni ó si mú ki wçn máa ki í ni:
Òriçà Àdátán
Apapa làilài
Alágbo çfç a bi
iwomç wéré.
Hi a bá ki Ifá Ogbè-dí, a ó rí i pé Qbàtálá
ati 0rúnmilà ni Olodumare fún ni àçç ati
máa fi çmç dá obinrin 1‘çlá.
OGBÈ-DÍ
19
 Bí çjç ikú abaraméji bá dara 1’áyé,
Çhin iwà wçn ki í sàn 1’çrun.
L’ó d’ífá fun Èjiogbè ati Qbàtálá,
L’çjç ti wçn yoo ná
àdó çmçbíbí l i awçn
çlçgún wçn yoo fi
jçun.
Ogbè-Dí ní gbogbo
çran çni ti ç bá jç Qtçtç
eniyan ni yoo máa dà.

20
 Àwçn Fa ñ tçlç ohùri,
Kí á tó tçrç ohíin Fçwç çni.
A ki í fi túláàsi g ba nñkan àpò çni
wàràwàrà.
L’ó difa fún Qbàtálá Oçççrç-igbo,
Nígbà tí çdá yoo
máa rawç-rasç Kí
wçn tó tçrç çmç
Fçwç rç.
Àwçn çdá ni èétiçe?
Orúnmilà ni à jé çyin
kò niç pé Qbàtálá kí
í ta çrnç rç Fçpç !
Ki awçn Trúnmçlç tó tún jade
Fálàde-çrun, Olodumare fún Orúnmilà
ni àçç ati kç gbogbo ayé ni Ifá, ó si fún
Qbàtálá ni àjç ati máa fún gbogbo çdá
çwç Rç ni imçràn. Awçn méjèèji yií si
rúbç ki wçn má çe jà 1’óde ayé, ati ki v/çn
lè ni olumisin pupç! ki orukç awçn
méjèèji má baà parun titi ayérayé.
OGBÈ-KA
A ki í yç çyin adiç
ninu omi Lati òwúrç
ki ó d’á!ç k’ó tó gbç.
Bi çmúnú çgçdç bá
pç ninu omi Ki í gbç
bçrç-bçrç.
A fç ajç tán ninu eji,
Eji kò dá, a kò rí oòi ún sá a.
L’ó d’ífá fún Àkçká Tí
li kç gbogbo ayé ni
Ifá.
L’ó d’ífá fún Aççdá
Ti ri kç gbogbo àgbà ni imçràn,
Wçn ni awçn méjèèji,rúbç àyalú,
Ki wçn má baà jà níMé ayé,
Ki orukç wçn má baà si parun.
Mo júbà Àkçdá, mo júbà Ajçdá.
Gbogbo çrnç awo ni ki ó máa júbà
yin.
1 bà ni àá jú fún oníbà.
Qrnç awo ti kò bá
júbà àkçdá Bi ó
d’ífá, ifá rç kò le $ç. 21
 Qmç awo ti kò bá júbà Aççdá,
Bi ó rúbç, çbç rç kò le dà.
Ibà ni àá jú fún oníbà.
Mojí mo júbà Àkódá,
Mo jí mo júbà Ajçdá,
Gbogbo oh un ti mo bá wí ni ki ó çç

22
 On'ki Qrtçàálá:
Âgbaîagba Onçà ti gun sí'ié
ayé,
Oníié ojú Popo, o o jí iré bí.
Agbalagba bi o bá ji ire
àbùçé-bùçe.
Onipopo pmp Aroogbee,
¡win so n gada mçri Apa,
Iwin olúpgán kò d’ádé,
twin pdç níí ta irínwó
çfpn,
Iwin odidç ypn.’ ypwú
ogbpnná spnii.
Iwin pdç níí ta irín ó çfpn.
Iwin a máa ta rnçía ajagbo,
O máa ta l’çka prùn,
Ki ó lè ba à dunni janjan bi
abájp.
Çjfi li kò duro gbp çjp,
Çni ti kò duro de onilu rç,
Ti ó íi dé Ejigbo Akirç.
Kò duro gb’çjp t’o fi de Ejigbo
Koro.
Onipopo pmp Aroogbee,
Iwin spngada mçri Apa,
Iwin olúpgán kò d’ádé.
Ma jç ki a ta pía ni "Iç yîi,
Çmp iyán ni kí o jç ki á ta
s’çnu.
Agbaîagba orijà ni le Ekeeta.
Nigbà tí o spîç s’áyé tán,
Ayé wa di gbarugbada.
Má jçç ki á ta pià ni ’iç yii,
Çmp iyán ni k’ô jç ki á ta
s’çnu,
0!é oniçp çÿç wp’dô Mpja
Apa.
ORÍN :
Agbàlagbà òrifci o,
Òim Fó Payé o\
ídà He ògún bí ori bá a tu.
Eyi ni diç ninu on'ki ati orín Qbàtálá, ki
á té sprp l’ori írúnmplç rniíràn, ó yç ki á
sp itàn çni li ó kpkp jç Abpriçà Qbàtálá, íi
ó si ka awpn èèwp Òriçà yií. 23
 Ni ayé atijp, pkúnrin kan wà ó ni
obinrin kan, orukp obinrin náà máa rí jç
Qmpjinkun. 1 lu ti à ú pè ni
Dprpmi-Awiçç ni pkp ati iyàwó yií ñ gbé.
Orukp ti pkp ni Oniyagbe, àgbç si ni
pkúnrin yií, àsán àgbàdo ni í sií gbin.
Qmpjinkun iyàwó pkúnrin

24
 yií kò rí pmp bí. Wpn çe aájò titi, kò ri
pmp bí, nigba ti ó yá, pkúnrin yií lp si
oko aláwo lati lp çe àyçwò ohun ti òun lè
çe ki iyàwó òun lè bímp. Nigba ti wpn
d’ífá, Odú ‘Irçtç Àáyá’ ni ó jade l’oju
pppn.
IRÇTÇ
ÀÁYÁ O O
O O
OO OO
O O
Oríki Irçtç Àáyá:
Ogbórí ri gbiri, a t’çhin dppp;
0nà t’á à bá tp p Níí çe
m çibáçibo.
Ohun rere níí y’pwp obi ninu
açp.
Ohún búburú níí y’pwp pfà ninu
apó.
L’ó d'ífa fún akp àáyá,
L’ó d’ifa fún abo àáyá
L’pjp ti wpn lp oko
iwájç.
Akp àáyá ni k’ólóko ó má kúú,
Kí igi ògúnbçç má fàya.
Tí ó ba di iwòyí àmpdún
Kí á r íbi jó
gbàntçt^-gbàntçtç.
Abo àáyá ni b’ólóko le kú k’ó
kú;
Bí igi ògúnbçrç lè ya k’ó ya.
Bí ó bá di iwòyí àmpdún
A ó rí.ibòmíràn jó
gbàntçt, gbàntçtç.
Lçhin ti babalawo ki Ifá yií tán babalawo
sp fún Oniyagbe pé bi ó bá dé oko rç lpla
ki ó Para pamp lati máa wo nnkan ti yoo

25
ççlç. Gbogbo ohun ti ó ba si rí ninu oko ki
ó jç ki òun ati awçn pmQ awo ó gbó, lati
lè SQ çbp ti yoo rú ki iyàwó rç lè bímQ.
Tçlçtçlç àáyá kan wà tíí máa wa jç
àgbàdo l’oko pkúnrin yií, çugbpn nigba ti
ó di òwúrp pjp ti ó n sprp rç yií, çyp àáyá
kan kó wá, awpn àáyá meji ni ó wá; akp
kan ati abo kan. Bi olóko ti ri wpn ó fi ara
pamp, ó si n wo ohun ti wpn yoo çe. Akp
àáyá bp si idi àgbàdo ó ya meji l’pwp
ptún. ó tún ya meji l’pwp òsi, gçgç bi içe
rç tçlç. Ó wá ío bp s’ori igi kan ó wa n ké
pé:
Ki olóko má kíiú o.
Ki igi ògúnbçrç má fàya.
Bi ó bá di iwòyí àmpdún
K’á ri ibi jó gbàntçtç-gbàntçtç.
lnu olóko ò dim nigba ti ó gbp ire ti
akp àáyá sú fún òun. Nigba ti akp
àáyá $e tán abo rç fò s’ori igi ó ií ké
pé:
Bi olóko le kú, k’ó kú.
Bí igi ògúnbçrç lè ya, k’ó ya.
Bi ó ba di iwòyí àmpdún
A ó ri ibòmíràn jó
gbàfitçtç-gbàhtçtç.
Nigba ti olóko gbp eyi inu bi i, ó si
mú akatanpo ti ii bç 1'pwp rç ó taá
mçi-çm, abo àáyá ytí si kú. Ó gbé abo
àáyá yii. ó la inu rç, ó si bá piç nibç.
Nigba ti pkúnrin yií yoo tún la plç inu
abo àáyá yii, ó bá çççççfun nibç. $rú
bà á, ó si gbé íçsççfun náà ó di ilé
babalawo ijpsí. Babalawo gbp prp yií,
ó gbé ppçlç çànlç ó si sp fun Onivagbe
pé adura rç gbà, ati pc iyàwó rç yoo
l’óyún ti ó ba lè $e ohun ti awpn bá sp
fún un. Babalawo ni ki iyàwó
Oniyagbe mú a$p funfun (àlà) ki ó lp

26
p mp igi pèrègún, ki 6 si gbé orü ka idi
pèrègún yií, ki ó wá rp omi tútú si inu
rç. Babalawo wá sp pé, omi inu apç yií
ni ki ó máa mu, ó si pà$ç pé ki a fi
çç$ççfun ti. a bá ninu plç yii si inu apç
ti a rp omi si yií, Obinrin yii ÿe
gbogbo ètiitú ti a kà fún un yií, ó si
l’óyún, ó bímp. Nigba ti ó bi pmp yii
kò fi omi gbígbòná wç ç, àfi omi tútú
inu apç yií. Açp funfun ni ó si ti lò fún
pmp náà. Báyii ni a $e bi çni ti ó pilç
gbogbo èèwp Òri^àálá. Lati igba yií ni
ó si ti jç pé: Inu apç ni à á rp omi
Qbàtálá si, Omi yií ni àgbo ti awpn
pmp ti a bá tprp lati pdp Òri$à yií yoo
máa lò bií oògún ati omi mimu. Àlà ni
a$p Qbàtálá, $ç$ççfun ni awpn ti n sin
in si máa ñ lò bíi àpççrç Òriçâ wpn, iru
pmp ti a bá si bi báyii máa sá bàá jç
Abiápç gçgç bi orukp Òri$à wpn.
2. Qrúnmílà. A ti $e àlàyé 1’çkúnún bi
Orúnmilà çe di Irúnmplç ti ó p’pwplé
òriçàáiá, nitori çmí igbpràn ati ifeti silç
ti ó jç ki ó rúbp 1’prun, ti çbp rç si fi
dà. A si ti sprp nipa çmi irçlç ti ó sp p di
çni nla nitori pe, ó ran Qbàtálá l’çrù
nigba ti wpn ñ ti ikplé prun bp wá si ilé
ayé. Ba kan náà ni a si ti ki pdù Ifd ti ó
sp- Qrúnmilà di Àkpdá ti ó ñ kp
gbogbo ayé ni Ifá. Àlàyé diç ti a ó $e
1’ori Qrúnmilà niyí.
Ó jç Irúnmplç ti awpn çdá gbà bi i
anhin-ínrphún-ún, ti ó si ni lmp
ijinlçlati wádií ohun i$òro-kí$òro
tióbadé báçdá. Odulfáni wpn si fi rnáa
ñ wá idi ohun ti awpn èniyàn kò bá
mp. Ori$iri$i pnà ni awpn Yoruba ñ
gbà wá idí ohun ti ó ba sápamp fún
wpn ati ohun ijòro 1'pdp 0rún m ilà;

27
gbogbo ifihàn prp ti ó ba ti çnu
Qrúnmilà jade ni à ñ pè ni Ifá. Qpçlç
Agbigba. Qpplppp èniyàn ni kò si mp
iyàtp 1’áàrin 0rúnmilà, Ifá ati 0pçlç. Eyi
ni awpn Olóyè 0rúnmilà gçgç bi ipò
wpn $e tçlé ara wpn.
Àràbà labi Olúáwo; Àkpdá—eleyií nií
d'ifa nigba ti Olúáwo yoo bá dá Ifá tabi
ti awpn babalawo ati pmp awo bá de
igbó Ifá; A$çdá—Olóyèyii níí mp hump
(i Àkpdá bá dá;Ojugbpna— Olóyè yii
rui yaájú awpn awo lp si igbó Ifá, òun
náà ni yoo si máa fi pna gbogbo ohun
íi wpn bá gbpdç :?e hàn wpn; Agbprig-
bpn—Olóyè yii níí kó awpn pmp awo
Içhin lp bá awpn àgbà awo 1'odc;
Alákeji—Olóyè yii ni igbákeji, tabi
pmplçhin Agbpngbpn;
Erinmi—Qmplçhin agbpngbpn ati
olùrànlpwp ni olóyè yii náà jç;
Àwí^ç—Olóyè yii nií sp ohun ti Ifá bá
wí ti wpn bá ki Ifá. òun kan náà nlf si fi
à$ç si i; Káwplçhin—Olóyè yii ní í kó
gbogbo aw pn pmp çhin lp bá
Agbpngbpn ; Sárépawo— Olóyè yii ni i
máa pe awpn pmp awo wá si àjp;
Çpkinlójú— Olóyè yii níí jókòó íi
Àràbà. Oun ni wpn yàn lati bp Ifá pba
ilú. Olóyè yii si ni Àràbà lè fi yp’lé bi ó
bá ñ re ebi; Eesiki— Olóyè yii ni i
mójútó igbçbí awpn aboyún, wpn si ni
àitfàní ati dc ibi ti obinrin gbé wà Eori
ikúnlç pmpbibi. Bi obinrin bá bi pmp
tán ti ekeji pmp kò tètè bp olóyè yii
náà ni awpn awoó rán lati lp ye aájò ati
ètùtù titi ti ekeji pmp yoo fi bp.
O tiki QrítmúUt:
Ifá Çfiúnmilà Àgbpnmirègún,
Çlçrií ipín,
A r'ápá çran yçgun,

28
 Ajana ptç,
Oloore à á jí í kí.
Jfá pçlç p, Akunnu ni’le Ido,
A bi itp ginniginni bi eji rp pa
imp.
Ifá, iwp ni ará iwájú,
Ifá, iwp ni èrò ikçhin.
Ará iwájú iwp náà L’o
kp èrò ikçhin
1’pgbpn.
AkunfTu ni'Ie Ido,
Ifá pçlç o, pkp Ayangede,
Ayangede pmç Odiiduà.
Ifá pçlç o, pkp
Qkinkinkin Ti jç ki
ehin erin kó fpn,
O fpn, fpn, fpn
Ti ó tó eyin erin ín fpn.
Olówóò mi, pkpp mi
Ti i fi awp çkún ibòrí Qlpfin.
Ifá pçlç o pmp Enire,
Jfá pçlç o pmp Enire,
Eyi ni diç ninu oríki Orúnmilà
Âgbpnmirègún. Awpn baba- lawo ni
ppplppp oríki ati orin fún Orúnmilà.
Diç ninu awpn orin náà ni mçta wpnyi :
(O Çsp çsp n’igbín mà ri gun’gi o,
Èsp çsp n’igbin mà ri gun gi.
Ígbín kò 1’pwQ igbín kò 1’çsç o,
$sp çsp n'igbíri mà ri gun ’gi.
(//) Òkété báyii ni 'wà rç,
O bá Tá mulç O da
Tá.
(///) OgÇg? >gi àgùnlà,
Ogçgç igi àgùnlà,
Çni ti Ó g’pgçgç lgi
plà Tó gun o,-
OgÇgÇ igi àgùnlà.
Gçgç bi Òriçàáíá, kò si ilç Yoruba ti a

29
ki í gbé bp Ifá, ó si wà ninu awpn
IrúnmQlç tí a gbà bi çni ti ó jç a$ojú
Elçdàá 1’áyé, içç awpn babalawo si jç
içç ti ó pé, ti ó si tó wpn-pn jç nitori pe
1’pjp ti Orúnmilà yan Olúáwo rç odú tí
ó jade fún un ni Èjiogbè, ti ó kà báyii
pé:
ÈJIOGBÈ

O O
O O
O O
O O
Kò si ibi ti atçgùn kî i fç dé
Kô sí ibi ti çfùùfù lçlç ki i jà à rè
L'ó d’ifa fún iko 0rúnmilà
Àgbpnmirègùn
Ifà ni Çni ti a bá wà’de
L’àà kpju si
fui ti ó rán yin ni $ç
Olúwarç ni ç màa purp m<>
jçun
Olúwa yin ki i r'àjô
Ojú kan náà ni Olúwa yin i gbé
Ti oliun gbogbo ti bá ñ fç bá A.
Èniyàn yòówú ti ó ba já yin ni
’rp,
Ti ó sp pé içç ti ç jé kò sunwpn,
T’d pinnu ati fi oju kan
Olodumare,
Ti ó bá fi IQ. kò ni i bp mp.
Èrò çhin ni yoo gba çjp olúwarç
rò.
Enikan ki í já irp 0rúnmilà Içhin.
Irp ti ç ba pa mp pba,
Irp náà ni ç máa lí jçun.
Çni ti ó ba si fç jár<p yin,
Áá di èrò çhin, èrò çhin ni yoo
dá.

30
3. ògún. Gçgç bí a ti sç $aájú. àgbà
Irúnmptç ni Ògún. írún* mplç yií ni ó si
ni àdá ti a fi yç <¡>ná dé òde ayé.
Ògúndá-méji ni odú ti ó mú Irúnmplç
yií wá si òde ayé. Okuta akp ati àdá
tabi ohun ti a fi irin rp, ti a kán si orí
ppá ti à ri pè ni ppá ògún ni àmin
Irúnmplç yií. Inu yàrá Tàá gbé ppá
Ògún si, pdppdún ti a á bá si bp Ògún
ni a ó gbé ppá Ògún yii jade. Nigba ti a
bá k<¡> gbé ppá Ògún, abç igi
pèrègún ti a bá ti bá akp-okuta ni a ó
gbée si, ibi ti a bá si gbé rí eyi di idí
Ògún. Çran ajá ni Ògún si i jç, màriwò
ppç ni a si.ií so mp oju ile Ògún ati yà
rá ti ppá Ògún bá wà. Eyi ni ó fà á ti a
fi d sp pé ‘Màriwò l’a$p Ògún.’ Bi itàn
ti sp fun ni, pkúnrin kan ti à ñ pè ni
Mogunire ni ó kpkp àw'òrò Ògún
1’ode ayé, Lçhin ajá ti a fi ii bp Ògún,
çwà, àgbàdo yíyan ti a bu epo si tún ni
a fi ri bp Ògún. Eyi ni diç nínu oríki
Ògún:
Ògún Onijan Ole Çdun
Olúwpnrán,
Yánkannirè Aspnbpspnbp pkp.
Egúngún Olú-lfç tíi sán
màriwò Màriwò l’ayp
ògún.
Ajp alájp 1’Ògún ri dà bo’ra.
L’pjp ti Ògún n ti or’óké
bò Ajp ki ni ó mú bora?
A$p iná i’ó mú bora,
$wú çjç 1’Ògún WQ.
Ògún 1’Awpnnà, Olú,
Lakaadijp Q$in ’Mple.
Ògún Àwóò Olumpkin Are.
Ajègbè fún çni ti ó wú ú,
Çdun Olúwpnrán Koriko
odò ti rú mininjp.

31
 Òrijà fálágbçdç ri fobi í kàn,
Ti pmp aráyé ri fojú di.
Òrijà t’ó bá sp pé t'Ógún kò sí,
Yoo fi çnu rç hp i$u jç hi.
Ògún d’àgbà tán, wpn mp-pn
l’pkùnrin.
Bi kò si Ògún Onírè,
A kò lè yç ’nà.
Bi kò si Ògún Onírè,
A kò !è ró ’lé.
Bi kò si Ògún Onírè A
kò lé j'çran.
O rin:
Toto ni n ó máa ké o!
Toto ni n ó máa ké
0rp mi kò gba jççjçç
N ó máa ké toto
Alágbo pfç toto ni n ó máa ké
Qrp mi kò gba jççjçç
N ó máa ke toto.
4. Çàngó. Àgbà Irúnmplç ni Òrijà yií,
nigba kigba ti awpn èniyàn bá si ri sp
prp Çàngô wpn kí i je àlàyé pé ptp ni
$àngô Irúnmplç ti ó bá awpn çgbç rç
wá si ilé ayé lati òde prim, ati ltiolu, çni
ti ó jç aláàfin 1’Qypp ile ti àdàpè rç ri jç
Çàngó. Çàngó keji yií ki í je Irúnmplç,
àkàndá èniyàn ti a sp di Òrijà ni,
jugbpn Irúnmplç ni Çàngó àkpkp, ori rç
ni a ó si je àlàyé lé. Odú lfá ti à ri pè ni
Òkànràn Méji ni odú ti ó mú $àngó
wá’lé ayé. Lati pjp yií si ni ó ti di pe bi
babalawo bá ri d'ifa, ti odú yií bá fi
jade 1’oju pppn, gbogbo awpn awo ati
pgbçri ti ó bá wà ni ib$ gbpdp kigbc pé
‘Kabiyesi.’ l’ççmçta ki wpn si f’ori balç!
Iwadii sp fún ni pé nigba ti Çàngó lp $e
àyçwô ati ni iyi l'àyé l’pdp 0rúnmilà, ti
0rúnmi!à k’ifá fún un tán, ó pinnu ati tç
Çàngó n’ífá. 0rúnmilà si sp fún Çàngó

32
pé ki ó mú owo wá ki òun ó lè t$ ç
n’ifá, $ugbpn Çàngó ni òun kò 1’ówó
lpwp. 0rún- milà wá tpju: pgpfà owo
çyp ó fi tç ç n’ífá. Ó tún tpju ogóji owo
çyp ó fi dá odú fún un.
Lçhin eyí ni Çàngó pinnu atí máa dá
Ifá ki ri, ó si bç 0rún- milà pé ki ó fun
òun ni pmp ti yóó máa fi ile awo han
òun, Àgbpnmirègún fún Çàngó ni:
Çççrç, apo làbà. too, çrp pçsçpçsç ati
kábíyèsí.
Gbogbo awpn ti a kà yií ni çmç awo
áárp pjp ti 0rúnmilà fún Çàngó. Çàngó
papàá wá tpju ose ti yoo máa mú
1’pwp kiri. Lati igbà yií bi Çàngó ba wo
ibi kan ti ó bá $çjú ’mp-mp-mp’ ti
awpn ara ibç bá ké Kábíyèsí tabi
tó-tó-tó fúnún--ún, Çàngó a fi ibç silç a
sp pé ¡le awo, ile baba òun niyi.
Eléyií ni Orikt Ifá ti ó wç Çàngó 1’ori:
Jinhinni japt,
Èkísà iya pmp ki i pa pmp
l’çrin-ín.
L’ó d’ifa fún 0rúnmilà.
Ifá fi pgpfà tç Çàngó n’ífá,
Ó wá f’ogóji dá odú fún un.
À f’èké, à f’çdàiç,
Bi Çàngó bá pa Awo rlç ¡‘ó dà.
Idi ni yií ti Çàngó ki i fi jà kó pa awçn
awo ti kò ba dalç.
Nigba ti ó yá, Çàngó ni agbara òun kò ti
i tó. Ó ni òun-fç ni iyj, òun si fç jç olókikí
Irúnmplç ati çni çrù. ó wa lp si oko aláwo,
nibç ni Ifá yií ti jade:
Orí ki olókikí ki i gb’ásán,
Wpn par i wo rç ni 'le,
Wpn tún li pariwo rç I’ogun.
L’ó dífá fún Obilçja.
Çàngó ti o ni òun kò l’ókikí.

33
 Ó ni, tíjç òun le ni ’yi?
Wçn ni yoo ni ’yi
Bi ó ba lè tpju òrúkp méji
Ati isaasùn titun lati rúbp.
$ángó ra órúkQ méji, awpn Irúnm<?I$
jp <?kan Périi, w<?n ni ki ó mú Qkan
yóókü lo si QdQ 0 sanyin Qrp rp pplu
Isaasün. §ángó $e bpp ó fi rán iyawo rp.
Nigba ti iyawo mú pran ati isaasim dé
pdp 0 sanyin, 0 sanyin se pran náá ó si fi
pwp sí i, ó dé isaasün, ó si kil$ fún iyawo
pé ki ó má sí isaasün yií wó. Nigba ti
iyawo dé oju pná, ó si i wó, ó si mú ekirí
kan jp. Bí kín ni ó jp p tán sí ni, ééfín bprp
si rú l’pnu rp. Iyawo tún mú ekirí kan jp sí
i, bi ó ti dé ile ti ó fp sprp sí $ángó, iná
bprp si yo l’pnu r£; $ángó ni ha!, iyawo mi
o ti s¡ isaasün wó. Báyií ni $ángó náá sare
kó pran yóókü jp, latí igba yií ni iná si ti
bprp sí í yp l’pnu $ángó. Awpn ti ñ sin
$ángó: Mpgbá (olórí áwóró niyi); adósü
$ángó ati plégün §ángó—Awpn wpnyi níí
ru iná.
Ámin $ángó: osé, sÉérp, lábá, pppn
$ángó, odó $ángó (Eyi ti awpn
gbpnágb^ná ya ose, sp£rp ati lábá si), ati
pdun árá.
Oltun irúbQ: ágbó, orógbó, ákükp, ámálá
pplu gbpgiri gbígbóná, obi, ataare ati
órúkQ.
IILI $ángó: Bátá ni ilü $ángó.
EéwQ: Awpn Adó$í- $ángó kó gbpdp j?
pran Ésúó (Esúró), Eku Ágó ati $wá sésé.
Oríki $ángó:
$ángó a seré b$ ’mp
l’ori Oloogun l’pkpp
mi.
A seré bp
’mp l’ori
Oloogun ni

34
$ángó. lkán
mp odu
k’áyé,
Qkunrin kékeé ni
’waju oníbátá. llá
óréré pbp aáyó.
£kú ile kó tó eégún jó,
A dá ’mp l’ára bi agara,
Agara kó ni dá mi l’phin $ángó.
A jp f’pni ti ó pé é.
Ará pjá Ose,
Egúngún bó ’sp l’óóró jó.
Élübp di? lo dánü,
T’ó fi gb’egbéje ámálá—
Onígbá dúdú pjp alp
N ó máa wo $ángó
l’oye.
Bi kó si ’gi lphin pgbá
Wíwó ni í wó.

35
 A bù mp-mp bi àrâ,
Ô ké kààrà ké kôrô,
Tii s’plprp di jînjinnï.
Ki â tô pari àlàyé l’ori Irünmplçyii, ô yç ki â sprp
diç l’ori Qba olôkiki ilç Yoruba ti ô tün pe ara rç ni
Çàngô. Qba yii ki i çe Irünmplç, ôriçà l’âsân ni. Salu,
Itiolu, ati Babâyçmi ni orukp rç. 0rànmiyàn ni ô bi i.
Çàngô ni ô si jç Alâàfin kçrin ni ilç Yoruba. Ilç awpn
Tâpà ni 0rànmiyàn obinrin kan ti ri jç Qmptôôrôsi,
itump eyi ti i çe Qmptôypsi. Eyi ni lfâ ti a ki fün
Orànmiyàn nigba ti yoo fi f$ Qmptôôrôsi, iya Çàngô.
Odù ifâ yii ni 0kànràn Onilé.
ÇKÀNRAN ONÎLÉ
Okànràn pwpnrin onilé l’ô
l’are Àjôji kô m’çsç ile.
Àjôji kân f’ôru wp ’lu,
Wpn ni ki ô mâa wâ ’le ara rç lp,
Ô difa fün Orànmiyàn
Akptun Akin ni ’lé, Akin
l’ôgun,
Çkùn ôkè ti là’gbç wùrà-wùrà,
L’pjp ti ri lp rè é fç pmp Eléripe Jiga,
Inâ abi ara wuta,
Ôjô pa lami pkà tü yçriyçri.
5. Èçu. Àgbàlagbà Irünmplç ni Èçù jç, kô si si ibi ti
wpn ki i gbé sin Èçù ni ilç Yoruba. Bi Qbàtâlâ ti jç
Irünmplç ti a kà si Olùdâmpràn, ati çni pw$ ptün
Qlprun, ni Èçù nâà jç açojü pataki. Çugbpn ohun
pataki ti a mô nipa Èçù ni pé, ô jç Irün- mpl$ ti a gbé
iç^ alàmôjütô lé l’pwp. Èçù nii ri çni ti kô sin
Olodumare dara-dara, ôuri kan nâà nii si fi iyà jç
alâigbpràn, ibâà j$ awpn çdâ, ibàà si çe awpn
Irünmplç tabi awpn Ôriçà. Kô si ibi ti Çlçdàâ le wà ti
Èçù kô ni si. ldi kan nâà yii ni kô si jé ki Èçù ni pj$
kankan lpjA ti awpn Irünmplç yoo tprp pj$ l’$dô
Olodumare gçgç.bi odù Ifâ yii:
OCBÈ-FÜN
Àtànpàkô ni a fi i pa ’bi l’ôgànjô,
L’ô difa fun 0ninmilà,
L’pjp ti yoo lp ra pjô mçrççrin l’çrü.
Ôriçàâlâ l’ô kp mü pjp,

36
 Orúnmilà mú si—keji,
Ògún mú si—kçta,
Çàngó mú si—kçrin.
Èçù Láàlú ni pjp gbogbo, t’ôun ni.
A ti sp çíwájú bi OJodymare ti kil$ ftw awpn
Irúnmplç lati ti ȧii çaájú 1’pjp ti wpn ú bp wáyé, ti
awpn páà si ta çbp Èçù nú. Qpp!<?P<? >wà Èçù yií ni
aà lè máa kà, ó si jç àçà awpn òrlçà ati gbogbo çdá
lati máa, ta çbp Èçù dànù ni gbogbo ¡gba ti wpn bá
fç çe n ri kan rere ki Èçù má baá l’pwp ninu ohun
náá ki ó má ba à si ba ohun ti a fç çe náà jç.
Ohun ti ó duro fún èfù
Yungi—\di tí a ü ri lo Yangí ni pé nrikan çùu-çùu, ni
Èçù í $ú gti pé Yoruba gbà pé ohun ti a lè fl ba
nrikan j¿ ni yangí. Eyi ni ó si fá 4 ti awpn àgbà fi ri
sp pé, ‘Epo ni mo rú, oníyangí má ba ti èmi jç’.
Ère gbigbt—Wpn a máa rán çwù awp sí ère yií, wpn
a si máa sin owo çyp mp çwù yií Tara, awpn aláwòrò
éçù a si máa gbé e kiri ôde pti agbo ináwó.
OgÇ-
Ààyè Èfù: Ààrin Ita tabi Orita ni àà gbé Èçù si.
Àwçn ti A sin Èfù
Àwòrò Èfù—%rç ti awpn pkunrin máa ri dá si on' ni
a fi ri tètè dá awpn àwòrò Èçù mp. Obinrin ni ó p£ jù
niriu awpn àwòrò Èçù çygbpn wpn ki í dá çrç si.
Nhkan Jrùbç
Epo—Eyi ni ohun ti èçù fçran jù, çugbpn, a tún lè fi
ohun ti ó bájada J’oju ppdn rúbp fún Èçù.
Èèw$ Èfù: Adí ati Obi
KÒ si ohun ti a fi lè mu Èçù binu ju ki á da àdi sí i
1’ori lp. Bi ènlyèn ba si f$ bç Èçù ki ó bá ptá oun já,
yóó lp si idi Èçù yóó da ádí sí i l’ori yoo si bçrç si
súféé pe orukp ptá rç náà l’psàn-án gangan tabi ni
ààjin òru.

37
 Orïk'i Éfù:
È$ù Láàlú, Èjù 0dàrà,
Èçù elepo l’çnu.
Èçù Láàlú, Ogi ri oko,
Alaarumç agçngp o$u.
Èçù pkunrin çna.
Qkunrin kúkúrú, pkunrin-
gogoro, Qkunrin pçkç bii
orí ataña.
Èçù abáníwpràn bi a kò rí dá,
Ayí kpfidú s’çyin çlçyin.
Ó s’çrp àná di omiran Ki
ojúmp tóó mp.
Apatapiri çlçbara ko
Pçpçyç ni ‘gbç.
ÓTçsç-méjèèji-fa-nnkan-pnà-jp.
Ogún janganjangan bi ççrú
àwpnká Onílé oríta, fe$ü
0dàrà.
Or in:
Olúlànà la rere kàn
mí o Èçù yoo gbè mí
Agbe pmp tun pmp
gbè
Èçúmánáinío!
A na pmp bí ilagbá.
6. (là. Iwadií awpn àgbà mú un dá ni l'oju pé Çlà wà
ninu awpn lrúnmplç lati òde prun. Qpplppp ni kò mp
iyàtp ti ó wà Táàrin Orúnmílà ati (là, awpn inií ràn si
gbà pé, (là yií kan náà ni Olúorogbo. (là ki í $e
Ofúnmilà, ki í si í $e Olúorogbo. (là jç pmplójú
Olodumare ati çni ti Çlçdaa mú bíi àyànfç ninu awpn
lrúnmplç 1’álàde í>run ki wpn tó wá ilé ayé. Ni
àkókò yií ni (là ti jç kòríkòsíin Orúnmilà, bi ó tilç jç
pé Orú|lmilà jú ú lp pupp ní-ipò. Ki awpn lrúnmplç yií
tó wá si ile ayé, a pitàn fún wa pé È$íi bçrç si binu
(là nitori àyànfç Olodumare ti ó jç ati pé igbà yí ni
Olodumare ti binu si È$ú ti a si sp ipò rç di ti çni ti
kò |è jç wpléwpde Olodumare mp. Lati- igbà yií kan
náà ni Olodumare ti sp pé, (là gçgç bi àyànfç, kò ní í
bá awpn Irún- mplç yòókú lp si ilé ayé ati pé bi awpn
pmp çdá ayé bá ba ilé ayé jç, (là ni Oun yoo rán wá
38 lati tún-un çe gçgç bíi odü Òtúrúppn-dí ti sp:
 Òní ç wíjp wíjp,
$ ní Otúrúppn-dí l’ó jçbi;
Ola ç tún wíjç»,
$ ní $là kò ?e ayé e
re L’ó mú ki
Olodumare,
F’pdúndún ç’pba ewé,
Ó mú tçtç $e pçprun rç.
Ó mú òkun ?e pba omi,
Ó mú psà çe pçprun rç.
Sibçsibç ç lí ké pé
$là kò mà $e ayé e
re.
> Àççhinwá àsçhinbp,
Çlà ta ’kún Ó r’prun.
Sljç $là, jpwp ta ‘kún
Ki ó wá gba ire o!
Àlàyé ti a tún ií gbp 1'çnu awpn àgbà ni pé
Olúorogbq jç pkan ninu pmp Odúduà ti a fi rúbp ki
iran Odúduà má baà parun bi Jona ti fi çmí rç w'ewu
nitori iran awpn Júdà. Çugbpn $là kò wá fi çmí rç
rúbp nitori iran kan $o$o bi kò $e nitori gbogbo çdá
tí Olodumare dá si ayé.
7. Orò. Orò wà ninu awpn irúnmplç ti ó wá si ilé ayé
bi awpn lrúnmplç yòókú. Ó si jç Irúnmplç pataki. Orò
jç Irúnmplç ti ó 1’ááyan pupp ti 6 si fçràn ètùtù ati
çbp rírú. Eyi ni ó si fàá ti wpn fi máa ií pe ètùtù ati
çbp ti wpn bá rú si awpn lrúnmplç ati Òri$à ní fífún
lrúnmplç ní ohun orò wpn. Eyi ni oríki Orò:
Oríki Orò:
Çgbá dé o! Olórò O (2ce)
Ará Aké pmp Çkún O
Ègbá ni Impde Olórò
0$o Aláké o pmp Çkún
Çgbá dé Olórò O
Ará Aké ni Iganganran
Qmp Çkún 1’pnà Jroko
Ogún ja Aké
Ogun kò kò ilé Aké
Ogun kò kò pjà wpn lp
Ogun ti itori agbo ja Ibçrçkòdó
Ogun ja Ibçrçkòdó tán

39
 Ogun kò kó agbpn wpn
lp Ogun t’ori pjà Ogun re
j’owú ní ’Ié wa Ogun si
kó wa tán Çúgbpn kò kó
iyè wa lp
Orín:
Ó ií jó ç wá wò ó 1’çsç (2ce)
Baba mi ñ jó ç wá wò ó l’çsç
E, ç má mú mi si’Iç . méjèèji si lp sí inú igbó ijpsí. Nígbà tí wpn dé idí igi
$é pçtçpçtç ni ti
9k9 $é pçtçpçtç ni
ti àdá E, çni mú mi
mú Orò Èké ilé ç
dide '
Ecsun ilé ç dide
Itàn àwpn àgbà sp fún ni pé 1’çhin tí Orò bá àwpn
lrúnmplç yòókú dé’lé ayé tán, ní ilú Isçyin ni Lalu çni
tí ó jç olórí àwpn àwòrò lrúnmQlç yií ti bçrç síí bp 9. A
gbp pé Qba Asçyin ní iyàwó kan tí ó fçràn gidigidi.
Çùgbpn nigbà tí ó yá ijà bç sílç 1’áàrin wQn, kò si fún
un Póúnjç mp. Obinrin yií wá bçrç síí Ip gé igi ninu
igbó ti yóò máa tà jçun. L’pjp kan níbi tí ó gbé rt la igi
tí yóò tà, ni çranko tí à ri pè ni Irô ki obinrin yií mplç ó
si báa 1Ò pp. L’çhin tí wpn lô pp tán tí obinrin yií fç
dide, irò kò gbà, ó ni ó tún yá l’ççkan síi. Ojora mú
obinrin yií, jinijini si dá bó ó, kó si mp ohun tí òún lè
çe. Lçsç kan náà òyé là sí obinrin yií l’pkàn, ó si sp
fún irò pé kí ó tó lè tún bá òun lò pp ó ní láti $e orò tí
baálé òún máa rí $e. Irò gbà láti $e orò yií. Obinrin yií
si fi àáké la igi ó sp fún irò pé kí ó ki ojú ara bp çlà igi
yií, irò si $e bçç. Bí irò ti $e èyí ni obinrin yií bá sáré
yp àáké, irò kò si le yp ojú ara rç mp. Obinrin yií sáré
Ip sí ilé çúgbpir kò lè sp fún pkp rç. ¡di igi yií ni irò kú
sí. Láti pjp náà ni a si ti rí peigi yií ni igi Ara.
Nígbà, tí ó yá, obinrin yií l’óyún ó si bí pmpkúnrin
kan. Nígbà tí ó pç Asçyin wàjà, wpn si mú pmpkúnrin
tí a ti ipa irò bí yií jç Asçyin. Asçyin yií wá fç iyàwó
méje, çúgbprí kò sí èyí ti ó bí’mp. Inú pba yií bàjç, ó si
pinnu láti $e àyçwò sí prp yií. Nígbà tí àwpn
babaláwo yóò dífá obinrin-Asçyin ni odù ti ó yp l’ójú
40
pppn. Wpn ki odú yií, wpn si sp fún Asçyin pé èèwp
òkú àisin 1’çbp tí yóò çe. 0rQ yií kò yé Asçyin, ó si sp
fún wpn pé nígbà tí baba òún kú òún sin-ín, iyá òun
kò si tí i kú. Àwpn
babaláwo wá sp fún un pé kí ó pe iyá rç kí ó si wá
idí prp yií. Asçyin pe iyá rç tí ó ti d’arúgbó yií, ó si sp
ohun tí ífá wí fún un. Iyá rç $e àlàyé ohun tí ó ççlç sí
òun nínú igbó ní ijpsí fún un pçlú omijé. Àwpn
Ara wpn bá egungun irò níbç. Qba mú açp funfun
wpn fi kó egungun, wpn si mú diç nínú igi Ara yií
pçlú.
Nigba ti wpn fç wp’lú, wpn pe awpn babalawo lati
tç si prp yií nitori itijú, wpn si pinnu lati lé gbogbo
awpn èniyàn wp’lé ki ó lè ku awpn awo nikan. Wpn
ru egungun yií ati igi Ara, wpn si b£rç si ké Éèpà!
Éèpàü Éèpàü! Bi awpn èniyàn ti gbp eyi wpn sare
wp’lé. Wpn mú igi Ara wpn gbé e, wpn so òwú mp
pn, ó si n dún yémíi, yémù, yémù, awpn awo si ií ké
pé, baba pba ni rí fphún. Awpn babalawo wá sp fun
pba pé, bi ó ba fç ki awpn iyàwó. rç mejeeje bi pmp
ó gbpdp se àsè yií fun pjp meje, ati pé orukp ti wpn
yoo máa pe Irúnmplç yií ní Orò dipo Irò. Idi niyí ti ó
fi jç pé pjp meje ni a fi n $e Orò. ilú isçyin ni ó si ti
bçrç, ki a tó mú Orò dé gbogbo ilú yòókú. Lçhin ti
pba çe Orò yií fun pjp meje, awpn iyawo rç bçrç si
l’óyún wpn si rí bí’mp.
ODU OBÍNRIN
ASÇYIN 0 0
0 0
o 0 0
o o
o o
Pàkúndé Awo Asçyin,
L’ó difa fún Asçyin Mpkin,
Qmp Asç tíí mu’mi kíkan 1’ágbada.
$ bá pàkúndé Awo Asçyin,
Asçyin n mú baba rç bp O!
Asçyin n mu baba rç bp wá’lé.
35
 Awpn àgbàlagbà gbà pé Páyé atijp, bi wpn ba fi
eegun irò gbé orò, bi wpn bá fi í, obinrin ti ó bá rí i
yoo kú. Wpn si gbàgbp pé bi pkunrin ti inu rç kò mp
ba ríi yoo kú.
Àwpn Olóyè Orò
Lalu—Olóyè yií ni olori gbogbo awpn àwòrò orò, ati
olumisín orò, prç psúnsún si ni gbogbo wpn n mú
1’pwp bi wpn bá n $e pdún orò.

41
Ohm ti wçnfi ñ gbé oro. Egungún irò, igi
ara (oró ti a bá fi rtiejeeji yií gbé ni à ñ
pé ni baba àgbà) ati ¡gi aparun.
Nigba ti a bá gbé oró tán, ti a so ówú
mç-çn ni idi, a ó tún wá so ówú gigun
yií mp Qpá aparun tab i igi ti ó ba le ti
ó si ló bi psúnsún, ki á tó lé máa fi oró.
hlnkan irùbç Oró. Qpçippç ohun ni a lè fi
rúbp fórò $ugbpn ohun irúbp ti ó çe
pataki jú ni çfp èkùyà. Awpn ohun ti a
tún fi ñ rúbp ni: àçáró, òrúkp, àkùkp
adiç, iyán ati pbç çgúsí.
8. Qya. Awpn àgbà babalawo ñ sp fún ni
pé Qya pé meji. Qya kiínní ni eyi ti ó bá
awpn, Irúnmplç w’áyé, ekeji si ni Qya,
iyàwó Olúkòso ltiolu, $àngó eyi ti ó jç
Aláàfin ni 0yp lié. Gçgç bi (tàn
i^çhinbáyé ti sp fún wa, Qya àkpkp jç
eyi ti ó ba awpn oriÿà tçlé awpn
Irúnmplç w’áyé. Ohun ti ó si fi idi ¡tán
yií múlç ni odú lfá ti ó sp báyií:
Àgbáfiréré a bi iwo kan $oço
girogiro.
Babalawo pdç l’ó difa fún pdç,
Qdç ií lp si lgbó Oje,
Eluju tí jç ni megun aaro.
Wpn ni kí pdç ó $çbp çnu
òfóró,
Wpn ni kí pdç ó $çbp çnu
òfòrò.
Wpn ni ki pdç ó $çbp
çnu m’çnu Ki Qdç ó $e
çbp été m’etè Wpn ni
pdç yoo ri ohun plà
l’ôko.
Nigba ti wpn ki lfá yií fún pdç, ó ru
çbp ó si kpjú si pna igbç rç. Nigba ti ó
de inu igbç, ó gun ori igi-nibi ti ó gbé
gçgùn, ó ri çfpn ti ri bp. Ó gbé ibpn
36 / 37
çugbpn bi ó ti fç yin-in, çfpn bçrç sçç, ó
bp iwo orí rç silç ni id i pgán, ó çi pgán
pirí ó si gbé igbà àtç rç ninu pgán náà.
Ó si di obinrin ó kp’ri si pjà. Baba pdç
yií ri ohun ti ó $çlç ó yà á l’çnu, ó si
spkalç l’ori çgún. Qdç náà lp si idi pgán
yií, ó si kó àwp ati iwo ti çfpn yií bp
silç, ó wa tçlé çranko ti ó di obinrin yií,
titi ti ó fi mp ibi ti ó gbé jókòó l’pjà.
Qdç wa gbé àwp çran yií si ’nu àká lati
fi pamp si ’bç. Qdç yií wa pààrp çwù, ó
kp 'ri si pjà. Nigba ti ó de pjà, ó lp
s’pdp obinrin yií, ó si sp fún un p¿ oun
fç fç ç. Obinrin náà béèrè pé $é pdç yií
ri oun ni, pdç si dá a l’ohun pé oun ti ri
i. Obinrin yií wá bi pdç bi yoo bá lè
m’çnu rç duro, pdç si $e ileri pé oun
yoo lè je bçç. Obinrin yií bá pdç wá ’lé
ó si di iyawo rç, ó si bi pmpkunrin
mçsanan fún un.
Nigba ti ó pç awpn iyawo pdç yòókù
mp âÿiri obinrin yii, wpn si bçrç sii fi çe
çfç pé, ‘Máa jç, máa mu, àwp rç ñ bç
ninu àká’. Nigba ti ó pç obinrin yií
pinnu lati wo ¡nu àká, ki oun si mp
ohun ti ñ bç nibç. Nigba ti ó dé idi àká
ti ó §íi wò, ó bá àwQ rç ijpsí ti ó bp si
inu pgán. Ó gbé àwp náà wp ati iwo( rç,
ó si di çranko çfpn pada. Çranko çfpn
yií ñ binu lp bâ pkp rç ninu oko, lati çe
é ni ijànbà nitori pé ó ti tú à$írí rç fún
awpn orogún rè. Bi pdç yií ti ri çfon
l’ppkán ti ó fi kù fisànfisàn bç», ara fu
ú, ó si pe awpn pmp mçsççsàn ti
obinrin yií bi fún un lati duro n’iwaju
oun ati lati dá ààbò bo oun, kí wpn si
máa kprin pé: ,
Awa l’pmp oníyán egun
Àwa l’pmp plpti ape.
Bi çfpn ti dé pdp awpn pmp rç ti ó gbp
 orin ti wpn ii kp, inu rç rp, ó si pada
s’çh'm. Fífò ti çfpn fô s’oke, çnikçni
ninu wpn kó ri i mç», a fi àwp rç ati iwo
ori rç ti ó bp silç . Baba pdç ati awpn
pmp rç si gbé iwo çfpn yií wpn si bçrç
sí i bp p. Báyií ni Ôriçà Qya 5e bçrç. Idi
yií l’ó si fà á ti wpn fi máa tí pa á ¡’owe
pé: 'Qya l’ó tó iwo çfpn-pn gbé ati owe
keji ti wpn ñ pa pé: Qdç ti tí tp çfpn
l’çhin ti Qya ni tí $e.
Awçn ti n bç Qya: lyá Qya.
À mi Qya: Iwo çfpn, çdun àrá funfun, prç
àtòri ti a fin, ¡gbá àdému, ati are
Qya—Eléyií ni iWo çfpn ti a sin owó çyp
mp.
Ohun inibç: Ewúrç, àmàià ati pbç ¡lasa.
Èèwç Qya: Àgùtàn tabi ¡run àgútàn kò
gbpdp dé ibi tí a bá fi $e ojúbp Qya.
Lçhin Qya ti a mp ni Ôriÿà yií, a tún
gbp itàn nipa obinrin alágbára kan ti
$àngó fç nigba ti ó jç Aláàfin
l’Qypp-llé. Nitori agbara ti ó ni yií,
$àngó fi $e ààyò rç. Awpn babanla wa
bçru Çàngó ati Qya tíí ÿe pkp rç, ibikibt
ti $àngó ba si gbé jà, ti awpn Oníçàngó
bá fi rí çdun àrá meji ti $àngó nibç,
wpn gbà pé awpn yoo ri mçrin ti Qya
nibç. Ti Qya yàtp si ti $àngó nitori pé
funfun ni tiç. Orin ti awpn Oníçàngó
sáábà máa tí kp fún un niyi:
Qya l’ó rorò tó j’pkp lp,
Qya lo rorò tó j’pkp lp.
Qkara rorò ju $àngó o,
Qya l’ó rorò j'pkp lp.

38
 Awpn pl$ya nâà à si mâa
dâhùn pe : Qkara kô rorè,
¿ni ti ô $ç n l’Qya ri pa.
Orfki Qya: lyâ ô, Qya 6!
Egüngün On ira $ebi Qya ni
îyâ mi Çubüladé lyâ à, Qya ô Alp
daindain g’ori pdân Layinka pmp
yeye owo Erinfplàmi a win ni kün
t’pwp çni Ô gbà l’çwd plprp f’ôtôsi
0ràn ti k6 bâ sunwpn Nii le
gbandikan si Gbandikan l’Qya â
le Ô jô ilù ô fa iiù ya Erinfplâmi o
$eun O $ee bi ni l’pmp Kâ ni bi o
ti $e té B^ç ni iwp Qya ri sprp
Enikan ibâ ti le ko ’jü rç Ki ni n bà
p l’çrù Erinfplâmi ti oô leè $e Or
in: îgbà yi l’a mp pé a tün l’Ôya
îgbà yi l’a mp pé a tün l’Qya Ara
ôkè yi ki ç mp sùn piyè Eni ti ô
r’ôjü Ôgün Ni yôô r’ôhin Ôgün
îgbà yi l’a ô mp pé a tün l’0ya
9. Egüngün. Àwpn àgbà babalâwo ati àwpn ar^kin
sp pé pnà méji ni Egüngün gbà di ôriçà ni’lç Yoruba.
Qnà ni kô tp
Tàràrà ni mo yà
L’ô difâ fün
Lâpàripà
Egüngün kô si ninu àwpn Irünmplç ti ô ti àlàde prun
wâ si’lé ayé. A sp fün ni pé pkùnrin kan ti ri jç
Lâpàripà ni ô bçrç Egüngün bibo. Gbôlôhùn lfà yii si
fi èyi hàn :
Ti 6 ti àlàde prun Lp rè é
m’Égüngün wâyé
Olôdùmarè wâ fün un
l’Égüngün.

39
 Egüngün ti Olôdùrnarè fün Lâpàiipà ki i çe èyi ti 6
da açp bo ori, çùgbpn ô dàbi ori. Bi Lâpàripà ti gba
kinni ti 6 dàbi ori yîi, ô ri padà bp wâ s’âyé. Oôrùn
mimü si ri yp ori ti Lâpàripà mü l’pwç». Qkùnrin yii
ronü ohun ti ô lè çe, nigbà ti ô si di pé ori pwp rç ri yp
ayé àwpn èniyàn â mâa sâ fün un, ni wpn bâ sp p di
egüngün. Qnà Keji: Ni igbà lâélâé, pmp pmp
Odùduà kan wà ti orükp rç ri jç Obonba. Qkùnrin yii
bi pmp mçta, orükp wpn ni Alârâ, Ajerô ati Çlçkplé.
Nigbà ti àwpn pmp wpnyi d’àgbà wpn tükâ lp si ibi ti
ô wù wpn. Olûkâlùkù wpn si j’pba; çùgbpn iyâ wpn
pa àwpn mçtççta nitori pé àjç ni. Nigbà ti ô yâ àwpn
pmp ti
tan lp, ni ô bâ mü ori ti 6 yp kù, ô sp p si çnu pé ki ô
ma baà yp tân. Nigbà ti ô yp si ilé ayé, igbe ’Mo dé, ti
ô fç ké ni ohùn rç bâ yi padà, nitori pé ori ti çàn si i
l’pfun. Didün ti yôo dün, ohùn rç kô jp ti èniyàn gidi
mp, ojü si bçrç si tii. Q ronü ohun ti ôün tün lè çe,
nigbà nâà l’ô bâ mü açp 6 dà â b’ori, bi ô bâ si fç
sprp, ti 6 bâ dün ti ohùn rç bâ yàtp si t’arà
àwpn mçtççta bi d’àgbà wpn si fç j’oyè àwpn baba
wpn, çùgbpn çrù iyâ baba wpn ti ô jç àjç ri bà wpn. Ni
àwpn pmp mçtççta ti yôô j’oyè yii bâ lp si oko alâwo.
Ifâ yii wâ jâde si wpn:
Pààfâ tççrç nü
l’ékè omi L’ô difâ
fün Obonba t’ô
T’prun n? wâ ayé.
Babalâwo ni ki wpn rü çbp yii: Açp ôyépé méji àti açp
gpgpwü pkùnrin, alâwç mçrindinlôgün.
Nigbà ti awpn babalawo dé igbô-igbàlç, çni ti yoo
çe ètùtù yii sp fün wpn pé, oun ri baba wpn l’prun, ô
si sp fün oun pé ki oun ki wpn l’âyà, ati pé ki wpn
mâa rü çbp si oun l’ôdppdùn. Eyi yoo jç àmin, ati
àpççrç irânti oun, ati pé ipâ iyâ wpn àgbà tabi
àjçkâjç kô si ni kâ wpn. Babâtündé Esa-Ogbin ni
orükp babalâwo yii oun ni ô si kpkp jç AlâpinniTïi ’lç
Yoruba. Awpn pmp yii kô ohun irübp silç wpn si kô
wpn lp si igbô igbàlç. Nigbà ti wpn dé igbàlç, wpn rân
açp oyepe bii açp Egüngün, wpn fr açp gpgpwü wé e
l’ori wpn si fi pa bàtà tabi ibpsç .rç. Babâtündé wâ
40 yii ô wa kp ’ri si ibi ti iyâ wpn àgbà yii
gbé Egüngün
wà. Riri ti iyâ yii ri Egüngün çrù bàâ, ô si bçrç si i
gbpn. îbçrù yii ni ô si pa iyâ àjç yii, nitori pé kô ri
Egüngün ri, awpn èniyàn si ti sp fün un pé baba awpn
pmp pmp rç l’o pada wâ wo awpn pmp yii lati prun.
Lati pjpmâà bi àjç bâ le ni ilç Yoruba Egüngün ni wpn
fi i d’çrù bà wpn titi di oni olonii.

41
Báyií ni awpn pmp wpnyi j’oyè baba wpn ti Egúngún
si di Oriçà tí wpn ri bp l’pdppdún ni ilç Yoruba fún
irántí awpn çni wpn ti ó ti kú.
Awpn Çlçsin Egúngún: Alápinni, ni olori
eléégún. Alágbáá, n¡ olori awpn 0jç, oun náá ni ó
tçlé Alápinni. Alaran, ni ó tçlé Alágbáá. Éésprun, ni ó
tçlé Alaran (obinrin). Akçrç, ni oyè rç kéré jú. 0jç, ni
gbogbo eléégún.
Ámi Egúngún: Àtôri eyi ti a fin ti a si dipp.
Ohun Irúbp: Ôrùkp, àkùkp, obi ati plçlç—plçlç çe
pàtàki ninu ounjç ti a fi ñ bp Egúngún; idi yií ni ó si
mú ki á máa ki Egúngún báyií:
A jç plçlç mà le è sare,
A jç mpinmpin çu s’açp,
Egúngún ara oko.
Oriki Egúngún: Qdún pé Awo Eléjió,
Oçù pmp àrinnàkô,
Àjpdùn wa rô dé awo Arosinko.
Qdún l’a r’áta, pdún l’a róbi.
Qdún wa di pèrègùn,
Qdún ni pèrègùn yè.
Àjpdùn wa rô dé awo, Arosinko.
Egúngún 0jç yà wá j’iyp wà j’epo.
Adudamada bi çni p’ori,
O yo fun sara re lo yin
Yaágbó yaàjù bi Q$un Iwéru.
Agbalagba yà wá j’iyô wá j’epo.
Qdún wa da pèrègùn,
Qdún ni pèrègùn yè.
Çrin çççç ti kowéè é dùn.
Orin: Olobi mà jç n bi kô wú
mí O Olobi mà jç n bi kô
wù mi Qmp bii Olûmokô
O,
Olobi mà jç n bi kô wù mi.
O yç ki á m’çnuba awpn ôriçà diç ninu pkànlérinwô
ôriçà ti ñ bç ni ’lç Yoruba. Ki ó si lè din ni ni wahala
kù, a ó pin wpn si ispri.
Diç Ninu Awpn Ôrifà Odô: Olôkun, Qçun,
Yernôwô, 0bà, Erinlç, ôgùn, Olùwçri, Yemoji, Yempja,
Amurp.
Diç Ninu Awpn Ôrifà Igi: Irôkô, Àràbà, Oçè,
40 tabi Qmp, Igi nia, Igi Ara, Pèrègùn.
Àyàn
Diç Ninu Awpn Ôkè: Okè ’Bàdàn, Ôkè
Ayégün, Ôkè Qdan- anbpn, ôkè ’Rágbijí, ôkè Idànrè.
Diç Ninu Awçn Ôrifà Èwe: Kóóri ati Orí.
Awpn Èmi ti a kô lè ri mp ti à n bç:
Egúngún—(a ti çç àlàyé l’ori ôriçà yií.) Egúngún Çgbç,
$yp, Igunnukô, Eluku, Eluju, Gçlçgdç, Elu, Agçmp.
Olôkun. Ni igbà láéláé, ni igbà ti iwà çç, ilçkç jç ohun
tí i máa hù jade ni ilç bi awpn koriko miiran. Çnikçni
ti ó ba si ri ibi ti ilçkç wà yoo sare lp sp fun pba pé
ilçkç hù l’ori ilç oun. Bi pba bà ti gbp eyi, kô gbpdp
má rübp; eyi si ni aw.pn ohun orô irúbp : Çyçlé, igbin,
mààlùù, ewùrç, èkuru, çwà, ati awpn nnkan miiràn ti
çnu ñ jç. Wpn yoo kó awpn ohun orô yií lp si ibi ti
ilçkç gbé hù, wpn yoo si rübp. Lçhin ti wpn bá rúbp
tán, awpn èniyàn yoo wá bçrç si gbç ilç yi ilçkç yií kà
titi ti wpn yoo fi kan àmù nia nibi ti ilçkç ti ó jç jade
jù yií ti bçrç. Nigba ti wpn bá kan àmù yií, wpn yoo ri
kinni kan ti ó dabi idaso ti ó ni oriçiriçi àwp ilçkç
l’çnu àmù yií. Bi idéri ikôkô ni kinni yií ri, oun náá ni
a si ñ pè ni Olôkun. Nigba ti wpn bá çi Olôkun yií,
wpn yoo wa ppplppp ilçkç jade lati inu àmù yií, idaji
ilçkç yií jç ti pba ilú, iyôkù si jç ti awpn ti ó wa ilçkç
jade. Ninu awpn ilçkç yií, ti wpn bá ri awpn ti kô lu
oju, wpn ó kô wpn jp si oju kan náá, wpn yoo si çe
ètùtù ti ó yç, wpn yoo da açp bô ô, nigba ti ó ba si di
ijp keji gbogbo ilçkç yií yoo lujú. Ohun plâ ati plà ni
irù ilçkç báyií jç fún pba.
Idi ti èniyàn fi ñ jç Olôkun: Bi obinrin bá bí
pmp ti ó yi okùn ibi mp pw<¡> bi igbà ti èniyàn wé
a$p mp pwp lati igbpnwp dé prùn pw$, Yoruba gbà
pé abàmi pmp niyi. Wpn yoo ké si àgbà babalawo
lati wá’dií orukp ti ibáwáyé pmp yií yàn fún un. Awpn
babalawo yoo çe ètùtù, wpn yoo wá bçrç si máa .ké
wi pe àbi 0kç ni ó bá w’áyé, àbi Qbà-bùn-mi ni, àbi
Olôkun ni, titi ti obi yoo fi yàn.
Irùbç fini ti ó bá n jç Olôkun: Qmp ti ó bá ñ
jç Olôkun gbpdp ni orù ninu eyi ti wpn yoo ya Olôkun
si fún un. Ti ó ba ti fç ç bp p, yoo tpju çyin adiç, yoo
sè é yoo wá fpp mp epo bii èkuru, eleyi ni yoo lô lati
fi yàn idi orù Qlprun rç. Bi Olôkun bá gba
41
igbín a mia lò ó; $ugbçn a o kan fi han
òriçà yií ni a kò gbpdç pa á ni idi rç,
nitorí pé èjé kò gbpdQ ta sí orù
Olókun tabi apo rç.
0$un, Qbà, Yempja: Ati Aasa: Obinrin bíi
pkunrin ni awp mçrççrin ti orukp wpn
wà Poke yií. Iwà akíkanjú ati akpni
wpn pçlu içç abàmi çdá ni ó si sp wpn di
òriçà. Obinrin pkp kan náà ni a gbp pé
awpn mçrççrin ije, ÿugbpn nitori owú
jijç, wpn ñ ibínú lo agbára egbò-igi ti
awpn mçrççrin ni wpn si di odò d’òní
olónií, awpn çdá si sp wpn di òrijà
àkúnlç bp.
îtàn ti a sp fún ni ni pé Payé láéláé,
pkunrin kan wà tí ñ jç Lagbpnna; oju
obinrin ppn pkunrin yií l’ppplppp, ó
wá obinrin ti yoo fé kò rí, ó $e wàhálà
titi, ÿugbpn kò bp sí i. ó wá lp sí pdp
awpn babalawo pé ki wpn ó ba oun f.e
àyçwò si prp yií, ki wpn si sp ohun ti
oun lè $e ki oun ló le ri obinrin fç.
Babalawo ki Ifá, Qrúnmilà S1 n¡ Jcj
Lagbpnna sp okuta, ati pé çyç ti okuta
yií bá bá ni yoo là á. Lagbpnna sp
okuta lu çyç ti à rí pè ni odídçrç. Awpn
babalawo si ni ki ó fi pkàn balç ati pé
laipç yoo ri obinrin f$, wpn ó pp yoo si
sú u. Asiko yií gan an ni Lagbpnna
gbin àgbàdo si oko ré- Nigba ti
àgbàdo d’àgbà, awpn odídçrç fò wá si
oko àgbàdo yií, bi wpn bá si ti fò mp
igi àgbàdo lati jç àgbàdo, àgbàdo yoo
$ubu, ni odídçrç yoo bajá tilç. eyi ti ó
ba si ti já tilç kò ni lè fò m$. Lagbpnna
bçrç si kó awpn odídçré wpnyi, ó si ñ
tu Iré idi wpn eyi ti à n pè ni iko idí
odídçré, ó tu tu tu ó sú u. O wá ni iko
idi odídçrç ni ’lç 1’ppplppp.

42
 Oÿun ti ii wá ymp ti kò ribi, oun náà
wá !p si pdp babalawo lati $e àyèwò ki
oun lè r’pmp bi. un Awpn babalawo dífá
wpn sl sp fún 0? pé bi ó bá lè rúbp
igba ikoódç yoo bimp. Ó bèèrè ibi ti ó
gbé lè ri igba ikoódç, wpn ni àfi ti ó bá
dé pdp Lagbpnna. 0$un gbéra, ó di
pdp Lagbpnna, ó si bèèrè iye ti ñ ta
ikoódç kan. Lagbpnna ni igba pkç si ni
çyp kan, bawo ni oun ypo $e rí owó
igba san. 05tin wá bi Lagbpnna bí ó ba
lè bá oun rú çbp yií ki ou ¡i lè i'éç.
Lagbpnna sp fún un pé bi ó ba fç oun,
oun yoo rúbp. 0$üii fç Lagbpnna,
Lagbpnna rúbp, çbp 0>un sl dà. Nigba
ti ó tun yá Qbà ti lyà pmp ñ jç, náà tún $e
àyèwò, çbp ti ó yà si 0çun náà tún yà sí
i, Qbà náià si tun di aya Lagbpnna. Báylí
ni Lagbpnna çe fé Yempja ati Asaa.
Awpn méréèrin bimp çugbçn orogún
wpn le, owú jijç wpn sl pp. Ohun tí ó jp ni
1’oju nipa awpn obinrin òjòwú yií ni
pé, wpn kl í $e pmp llú kan náà,
çugbpn odú kan náà ni n yp si wpn ni
llú, ti won ti wá Lagbpnna wá. Odii ti ó
sl ó yp sí wpn ni Qbàrà Qwónrín.
Nibi ti wpn j’owú dé, 0$un ]ó tpju ippn idç lati máa
fi bu pbç fun pkp ré, nigba ti Qbà ri eyi, oun náà lp rp
ippn bàbà lati fihàn pé oun 1’ówó Ipwp ju 0$un lp.
Ríri ti Yempja rí Ippn bàbà ti Qbà náà rà, oun náà ni
kinnla! À çe çyin 1’ówó? Ni oun náà bá lp ra ippn òjé.
Inu wá bí Aasa nigba ti ó ri awpn ippn wpnyi ti awpn
iyáàlé rç ti rà, oun náà si lp ra ippn Masufu (eyi ni
ippn irin gidi). L’pjp kan ti pkp wpn kò si ni 'lé ni wpn
bçrç si bú’ra wpn, iriu bi 0$un ó lulç ó si di odò, Qbà
ni oun náà lè $e bçç, Qbà náà lu’lé ó si d’odò.
Yempja ni ta ni ç rò pé ç lè d’çrù bà, oun náà lu’lç ó
d’odô, Aasa si ni kò si ohun ti onígbá lè $e ti aláwo
kò le è $e, oun náà lu’lç ó si d’odô. Báyií ni awpn
mçrç^rin di odò kà’lç Yoruba. Ohun ti awpn obinrin

43
wpnyi $e jp awpn èniyàn 1’ójú, wpn si gbà wpn bii
abàmi ati àkàndá çdá, wpn si sp wpn di iwin
àkúnlçbp.
KÍKÍ ODÙ IFÁ QBÀRÀ ÒWQNRÍN
Ogun kó gun
Ni kó wpn 1’pwp Qba,
Oogun k’oogun
Ni kó wpn l’pw<¡> Ologuro
Balüfpn.
L’ó dífá fún Lagbpnna
Qmp A-jú-kò plà
p’oôdç.
Kin 1’àwá sp p là ní’lé awa—
Òkò kan firipp,
Ohun 1’àwá sp <¡> là ni’le àwa,
Oríki Ofun:
Ládekoju ore yèyé Q$un,
Obinrin tíí da gogo nínú idç,
Obinrin gbpgpgbpgp ninu iyámójé.
Òriçà tíí gb’ori itágé Tíí
rançç p’olóbi l’ójá.
Ó gbé ’nu ibú,
Ó mp ohun ti awo n $e.
Òriçà t’ó mó l’ori yeheyehe.
A ki í f’Qsun ç’àbôsi l’áyé.
Èniyàn yòówü t’ó f’Qçun ç’àbôsi,
Ládekoju á á wó ’le oluwarç,
A si wó pna oluwarç.
Bi babalawo bá jí, a ç’prün ’Fá.
Bi oníçègún ba jí,

44
 Wçn a ç’çrun 0sanyin.
B’adahunçe abçwù
gçrçjç ba ji T’ô gbé igbâ
ti ’rà,
L’à i fi ti 0çun je,
Bi inu rç bâ wü tin,
Kô ni lè yan çbç.
Ninu awçn ôriçà omi nâà ni Yemôwô wà, ohun
pataki ti a ô m’çnubà nipa Ôriçà odô yii ni pé, oun ni
obinrin ti ô kçk$ l’çkç l’ode ayé gçgç bi odù Ifâ ti à ri
pè ni odù Ogbè Àtç ti fihàn.

OGBÈ ÀTÇ
Ogbè wa tç k’ara ô rç» wçn,
L’o difa fun Yemôwô,
Ti yoo çe aya Qbàtâlâ,
L’çjç ti yoo kô gbogbo obinrin
s’çhin LQ si ilü pkùnrin.
À ni ki ô rü pwâ mçwàa,
Çyçlé mçwàâ,
Çgbàawài owô,
Ki gbogbo çkunrin Lè mâa wâ
wpn.
Nigba ti wpn ba dé çhün,
Yemôwô gbp ô rü çbç,
Çbç> rç si dà.
Wiwâ I’pkunrin wâ obinrin.
A ti ka Qpçlçpç awçn Ôriçà, bii Kôôri Ôriçà èwe ati
Ori Çni, ô wââ yç ki à fi àlàyé diç pari çrç nipa
igbàgbç awçn Yoruba. Àlàyé ti a ti çe çaâjû ti fihàn
gbangba pé lati agbedegbédé ihà îlà Oôrùn ti awçn
çsin igbàgbç, imçle ati ti awçn Jüù ti wâyé ni ti awçn
babanla wa nâà ti wâ, a si ti ri i daju pé çsin awçn
babanla wa yii dé ôde ayé sin çsin igbàgbç ati ti
imçle ati pé 6 çôro lati mç eyi ti ô kçkç d’âyé ninu
çsin awçn baba wa ati çsin awçn Jüù. Awçn miiràn
tilç gbà pé l’ara çsin mejeeji yii ni çsin igbàgbç ti
jade. Bi a bâ gba eyi si ôdodo ô jç ohun içinà lati pe
Yoruba ni Kènfèri nitori pé orukç Yoruba gan-an
çsin ni ô ri jç bçç, ati pé awçn babanla wa mç titobi,
iyi ati çlâ Olodumare. Wçn mç pé
‘kô-gbowô-kô-gbobi’ ni Oluwa ti awçn
45
ñ sin, wpn si gbà pé bi a kò ti gbpd$ kù
gààrà si pba ayé ti a lè rí, kò yç ki á gun
Olú-0nm gàà-gàà. Eyi ni ó si fà á ti a fi ñ
sare tç awpn Irúnmplç lç lati $e
alágbàwí ati çl£l$b$ wa l’odç Òyígíyigi,
Atóbijú, Qba ti ó ni ayé ati 0run pçlu ohun
gbogbo ti ó wà ninu wpn.

46
 i; Ko I LÉ
Yorùbà gbà pé bí a ti çe ni láti kç pmp tí
a bá bí bçç nàà ni a çe ni láti kp pmp.
Àwpn babañlá wa á si máa gbiyànjú láti fi
iyàtp tí ó wà nínú àbiikp pmp àti
àkppgbà pmp hàn. ïtijù àti çgàn ni fún
òbí pmp tí a bí tí a ò kç», çùgbpn l’ára
pmp ti a kç> tí kò gbà ni àbùkù wà.
‘Alágçrnp bí pmp rç tán, àimp pn jó kù si
pwp rç’. Níbi tí çkp ilé çe pàtàki tó Yoriibá
gbà pé kí á má rí pmp bí sàn ju kí á bí
pmp tí kò ní çkp ip ; èyí ni ó si fa àwpn
òwe bíi ‘Àkúkúbí çgbç àgàn’ àíi ‘Ogún ni
mo bí, pmp koríko, pgbpn ni mo bí, pmp
èrúwà, kàkà kí á bí çgbáà pbún, bí a bí
pkan pgá, ó tó.’
Çkp ilé ki í çe içç òbí pmp nikan, içç
gbogbo mplçbí ni, çùgbpn çlçrú ní í gbé
e níbi tí ó gbé wúwo, èyí ni ó si fá á tí içç
iyá àti baba pmp fi gbpdp pp ju ti ará ilé
yòókíi lp.
Láti igbà tí pmp bá ti wà l’pmp-çhin ni
a ó ti bçrç sí í kp p nítorí pé ‘Kékeré ni a tí
í pa eékan irókó nítorí pé bí ó bá dàgbà
tán, ipá kò lè káa’, àpèjúwe 1 ’àgbçdç írp,
pmp àjànàkú ki í si í ya irá, pmp tí çkùn
bá bí çkùn ni yóó jp; ówú tí iyá bá si
gbpn ni pmp yóó ran. Àpççrç tí iyá àti
baba bá fi lél? §e pàtàki púpp nítorí pé
óun ni pmp yóò fi hùwà. Çkp iíé kò
l’ópin: títí tí pmpbinrin yóó fi wp ilé-pkp
ni yóò máa kp çkp, bí ó bá si tún di
abilékp tán yóò bçrç çkp miíràn nítorí pé
ppplppp irírí ni ó gbpdp fi $e áríkpgbpn
ni àsikò yií. Bákan náá ni ti pkünrin, çkp
kíkp kó l’ópin fún òun náà tí yóó fi di

47
baálé, tí yóó si fi jç ipè àlúkíámp.
A lè pin ètô çkp ilé si pnà wpnyi : (i)
Çkp Àbinimp, (ii) îfarawé tàbí Àwòçe, (iii)
Erémpdé àti 0rçmpdé, (iv) Içirô (kika
nñkan, iye owô, pjç», psç àti oçù Yorùbà),
(v) îkini lójoojúmp, ikíni àti igbà-dé-igbà,
fún àkànçe àti oriçiriçi asiko, l’çnu içç
pwp àti plptp èniyàn), (vi) îwà Qmplúàbí,
àlejò çíçe, ibpwp fún àgbà, itpjú ilé, itpjú
ounjç), (vii) Èewp Yorùbà àti idi wpn, àti,
(viii) Òwe Yorùbà.
Àbinimp
Bí ó tilç jç pé nigbà tí pmp bá ñ tó pdún
méji lp ni a ó bçrç sí í

48
kó o ¡ni çkp lié, o dàbí çni pé orno aí í kçkp fi Ilànà
çkp Sélç fún àw<?a obi rç; irú çkp báyií ni
à n pè ní çkp àbínimç. Díç nínú
èyí ni :
(a) Tí çmp bá bçrç sí í sunkún nígbà tí ebi bá ñ
pa á ; bí iyá
Qínç bá jç çni tí ó ní ifura, èyí yóò fi àsikò tí
yóò máa fún çmç ni oúnjç han iyá ikókó.
(,b) Bí iyá bá pçn pmç s’çh'rn, tí pmp náà fç ç tç,
yóò bçrç sí í rún ara, iyá tí ó bá fura yóò dá
çmç náà, yóò si fún un ní ààyè iáti tç>. Bí
pmp bá fç yàgbç, àpççrç yií kan náà ni
yóò çe fún iyá rç. Èyí jç ohun tí àwpn àgbà
iié máa n mójútó, nítorí irú iwà bçç yóò jç kí
àwçn pmp jàsí afínjú çtmp.
(d) Tí iiç bá çú, tí pmp bçrç sí í ké, tí ó si ñ ja
ogun ara lçhin iyá rç, corn ni ó mú irú pmp báyií.
I í iyá rç bá wç ç tàbí sanra fún un; èyí yóò si jç
bárakú fún un Içjp iwájú.
(e) Bí 91119 bá sim 1’órí itç rç, tí itQ si ñ gbpn
911, yóò bçrç sí i máa nàà tàntàn nlbi tí ó sim
sí. Ohun t’ó dára ni pé kí iyá rç gbé e I9 tp.
Çkç Ifarawé tàbí àwòçe
Kíkp irú çkp báyií bçrç fún prnpdé láti nñkan bí
pdún meji sí mçrin. Uákòókò yií 91119 ti
bçrç sí i ç<? gbogboohunkóhun tí àw9n
obi rç bá ú çc, àti láti rnáa gbiyànjú àti
máa fi wpn çe iwà hù. Íwpnyí ni díç nínú çk<?
àwòçe fún 9«»9dé:
(a) Bí 9m9 bá sí tp nígbà míràn, dípò gbígba
itç háà dànii, iyá rç le gbé içúsç tàbí póò fún
pmp náà. Bí iyá bá çe èyí bí òòre çrçmçta
sí mçrin, 9™? náà yóò bçrç sí gbé póò tàbí
içúsç fún ara rç kí ó tó tp. Bçç náà si ni fún
igbpnsç tàbí igbç-yíyà. ^
(b) Bíòbí pmp bá ti mú pçç àti
kànhinkàhin tíó fi wç çmç 1’ççkiínní,
ççkeji, nígbà tí yóò bá fi tó ççmçrin pmpdé
náà yóò bçrç sí í mú àjákii kànhinkàhin tí
ó bá wà l’árpwptó rç pçlú pçç, yóò si máa
fi wç Qinplángidi (èyí tí à n pè ni
Adéçuná—Kçhúláàrò). Báyií ni çmç náà49
yóò kpkp máa çe kí ó tó wá wç ara rç wò
bí ó tilç jç pé ó le má wç ara rç mp
dáradára bí ti àgbàlagbà.
(d) Bí çmç bá ti rí i bí iyá rç çe ú rorín 1’áàrp
ni yóò çe bçrç sí
kp çkp itOjú eyín. .....................
(e) Nípa àwòçe iyá ni pmp yóò çe kp çkç»
ojú bíbp àti çnu çiçan. Bí çmç bá si jí tí kò
bçjú àwpn çgbç rç yóò má çe yçyç pé
‘Ajímábpjú tí ñ fi ojú àná wòran’. Bákan
náà oi wpn ó si máa bú çmç tí kò rorín ni
‘pmp ajímá-rorín7.

50
(j?) Lçhin tí pmp bá ti rí i bí iyá rç $e ñ
fpsp ni pmp náà yóò bçrç sí í kp à$à
yií nípa fífp èkísà àti açp kékèké nínú
igbá içúsç tàbí igbá çrú kékeré titi ti
prnp rç yóò fi di çni tí ó mç a?p ó f<?-
(/) Lçhin tí pmp bá ti tó prnp pdún
inélòó kan ni iyá yóò bçrç síí máa fi
iná hàn án; yóò máa sún pwp pmp mp
iná, yóò sí máa gbé e sá kúrò níbç titi
tí yóò fi fi pwp pmp kan iná yií. Láti
pjp yií ni pmp yóò ti mp pé ohun
eléwu ni iná tí yóò si bçrç sí pè e ní
‘joojoo’. Èyí jç pkan nínú prp tí pmpdé
fi kpkp mp pn pè.
(g) Oúnjç jíjç jç pkan nínú çkp pàtàki tí
a fi fi kp pmp láti kékeré; nípa wíwo
ohun tí iyá fi çe ni pmp yóò fi mp
àwpn ohun pàtàki tí òbí ní láti kp pmp
nípa oúnjç, àwpn bíi èèwp pmpdé
wpnyí:
(/) Qmpdé gbpdp fp pwp kí ó tó
jçun.
(/'/') Qmpdé gbpdp bu òkèlè tí enu
rç bá gbà tí ó bá n jçun, kí ó má
baà bçrç iwà pkánjúà, wpbià àti
alájçranjú.
(iii) Qmpdé gbpdp jç oúnjç tí çnu
kúnná, kí ó si gbé e mi, kí ó tó bu
òmíràn.
(/v) Qmpdé kò gbpdp máa jçnu
yàngiyàngi bí ó bá n jçun lpwp.
(v) Qmpdé gbpdp pa ilç oúnjç tí ó jç
mp bí ó bá yó, kí ó si fp àwo tí ó fi
jçun àti àwo ti çni tí ó bá j ù ú
Ipl’pjp orí baló.
Erémpdé àti Qrçmpdé
Èyí kó ipò pàtàki nínú çkp tí a fi fún
àwpn pmpdé, nítorí pé ó jç ohun tí ó
mú pmpdé mp iwà áhú, àti ohun tíí
mú pmpdé ní iyè nínú, bakan náà si ni
ó jç ohun pàtàki tí í mú kí eegun
pmpdé ie dáradára, kí ó si lágbára.
Ohun idúnnú ni fún àwpn òbí 51 tí pmp
wpn bá wà ní irçpp pçlú pmp-ilé àti
pmp àdúgbò. 0rçmpdé çe pàtàki
púpp. Láti ibi aré ní àwpn pmp kékèké
ti í yan prç àdúgbòjí yóò si dà bí
imúlç, irú prçmpdé báyií ni í di
prçdçgbç tí í si jç kí prç dàbí iyekan. Bí
ó tilç jç pé òwe àwpn baba wa ni pé
ogún pmpdé kò lè seré gba ogún
pdún, igbà míràn wà tí ppplppp nínú
prç tí a pilç báyií fi di prç àçedalç
kodoro. Bí wpn ti fi ba ara wpn seré ni
wpn yóò máa re ilé ara wpn lp jçun, tí
wpn yóò si máa lp òde nítorí pé ‘Kí á
rin, kí á Pó» yíy? ní í yç ni’, a si máa
mú omi àdúgbò kí ó tòrò. Orísiríçi ni
àwpn eré pmpdé, díç ni a ó si fçnubà
nínú wpn.

52
i,/) ¡tí/úrú labí Eré Bojúbojú
i H- iròlç tàbí eré òçúpá ni eré pmpdé yií.
Nígbà tí a bá fç bçrç nr yjí, pkan nínú áwpn
pmpdé tí ó bá yprün yóó di çnikan I'(.jú le
f’pwp di í l’ójú, ó si le fi a$p di í l’ójú, çni tí a
bá di ¡Y,jú yií l’ó di ‘búúrú’. Bí a bá ti di í
l’ójú gbogbo áwpn pmp ¡O kú yóó ságp sí ibi
kan, çni tí o yprün, tí ó di pmpde náà 1 ójú
voo bçrç sí í kprin láti wádií bí ó bá tó àkókò
fún oun láti çí ojú ompdé yií sílç kí pmp náá
le bçrç sí í wá áwpn tí ó fi ara pamp, kí wpn
tó sá ásálá dé ojúboore níbi tí a ti di pmp yií
l’ójú. Eyí ni orín ti pgá eré yóó máa kp:
(/) Búúrú kp kp kp
Uanla de de de
T’ojú onídè pa
idé mp Ojú da
pira N ó ç í adiç
mi sílç o!
$é kí nú $í i?
(¡i) Búúrú kp kp
ko íla nía de
de de Çni tí ó
sábá I’ord Oró
á pa jç pómú N
ó $í adiç mi
sílç O!
Ççinçta ni çni tí ó di pmpdé yií l’ójú yóó
kp orín yií kí ó tó çí w iójú pmp náá. Bí
wpn kó bá si fç kp orín t oke yií orín miírán
tí wpn tún le kp rúyí:
Búúrú o, bààrà o,
Olóró ú bp o!
Ç paramp o!
$é kí n çí adiç mi sílç?
Bí wpn bá ti fi ara pamp, wpn yóò ké pé kí
ó ?í i, bí wpn kó bá si tíi çe tán; wpn ó ké
pé kí ó má tí i çí. Bí ó bá çí ojú pmpdé náà
tán, pmp yií yóò bçrç sí ’wá áwpn tí ó gp,
áwpn tí ó bá tètè i í yóò máa sá ásálá sí
53
ojúgboore. Çni tí pmpdé náa bá rí mú kí o
tó dé ojúgboore ni yóó kán láti di búúrú.
Aré yn le kp pmp bí a ti $e ú wá nñkan pçlú
ifarabalç, bákan náá ni ó si le kp pmp ni
pná áti mp bí a ?e n minigp. Sùùrù jç çkp
pàtàki tí a tún le rí kó nínú rç.

54
(á) Mpnámpná Káynkb Ó ni óun kó bún mi l’ómi mu.
Bi a ba fp ?e aré yií, áwQn prriQdé yóó jókó, 50
WQn ó si na psp gbgprp sílp. Okan nínú wpn
yóó duró níwájú bí olüdarí eré, orísi orín bíi
méta ni a lé kg iáti $e eré yií. Áwpn orín náá
niyí:
1. GALANTA
Galanta—
Galanta, galanta, gaalanta oyeye.
Oyeye ki í so ilá,
Oyeye ki í so ikán, *
Sokan sokan sorogun.
Onísó alé áná ñkp?
O bímQ bí ó bírnp,
O bímp métálúgba.
Okán n jé wéréke,
Okán ó jé wéréke.
Abu mu abújp,
Abúfalagbédp Oyeye.
Rómúrómú ta
póopó
Rómürómü ta
póopó.
Gálágálá
saküná
Mpnámpná ká
yií kó!
2. POROGÚN ILÁ
Porogún ilá, porogún ikán.
Porogún ájámú lele tí ikán Ifé.
Ara dúdú kere,
Es? mi ná gbpprp.
$lá poro Ójé Ójé la
mú gpgg.
Rómúrómú ta póópó,
Rómúrómú ta póópó.
Gálágálá sakútá
Mpnámpná ká yií kó!
3. MÍNÍMÍNÍ POKÁN
Mínímíní pokán,
minimini pokán Pokán
pokán ta bí epo sororo.
Mo bá arúgbó kan l’ódó,
Mo ni k’ó bún mi l’ómi mu.
 Mo Fó s’pwp gbálájá,
Mo Fó s’psp gbálájá.
Bí pkako agpmp,
Mpnámpná ká yií kó.
Bí pni tí ó wá níwájú áwpn pmpdé náá tí
éyíkéyi nínú áwpn orin óké yií ni yóó máa fi
pwp tp wpn l’psp, pni tí ó bá si fi pwp tp
l’ésé ti orin yií bá fi parí, yóó ka psé rp kó.
Báyií ni á ó si máa kp orin náá ti gbogbo
áwpn pmp yóó fi ká psp kó tán, pni tí ó bá
ká psp kó kéhin ni yóó §e a$aájú aré miírán
tí a bá tún pilp latí ?e.
(d) lyá Bflúbflú
Éyí jp pkan nínú aré ó^úpá. Bí a bá fé se eré
yií, áwpn pmpdé yóó pagbo, wpn yóó si yan
pnikan l’ólórí wpn. Okan nínú áwpn pmpdé
náá yóó bééré pé ta ni yóó Ip pjá alé. Olórí
wpn yóó dáa lóhún pé óun yóó lp. pnikan
yóó tún bééré pé se yóó ba óun ra iyp
olóókan bp áti bép béé lp.
Qmpdé kan Ta ni yóó lp pjá alp o ?
Olórí Émi yóó lp
Qmpdé miíran Bá mi kó iyp
olóókan bp Olórí Émi kó lp mp
Qmpdé miírán Ñjé kí o búra!
Olórí Mo bú ‘Mp pn’.
Qmpdé miírán Kí ni ñ jé “Mp pn’?
Olórí ‘imp’ l’Adé’
Qmpdé miírán Kí ni jé ‘Adé’ ?
Olórí Adésípó
Qmpdé miírán Kí ni ñ jé ‘Pó\?
Olórí Póñséré-
Qmpdé miírán Kí ni n jé isé^é’ ?
Olórí iséré ni “ispbí’
Qmpdé miírán Kí ríí ú jé ‘Ispbí’ ?
Olórí Ispbí Qmpyp
Qmpdé miírán Kí ni fijé Qmpyp?
O.lórí Qmpyp ‘Ákókó’
Qmpdé miírán Kí ni ri jé‘ Ákókó?
Olórí Akókó “Órisá’
Qmpdé miírán Kí ni ñ jé ‘Órisá’?
Olórí Órisá ‘Alayé’
' Qmpdé miírán Kí ni ñ jé ‘Alayé’?
51
 Olori Alayé ‘Alprun’
Qmçdé Kí ní fi jç
Olórí
iniíràn Alprun
‘Alprun’?‘ekòló’
Qmçdé Kí ní fi jç
Olórí
rniiràn Ekòló
‘ekòló’‘àbátà’
Qmçdé Kí ní fi jç
Olórí
rniiràn Àbátà
‘àbátà’?ni ‘Fin’
Qmçdé Kí ní fi jç ‘Fin’?
Olórí
rniiràn ‘Fin’ ni ye.
Qmçdé Kí ní fi jç ‘Ye’?
Olórí
rniiràn lye akoko
Qmçdé Kí ní rt jç ‘ççri’
sçríççri.
Olórí
rniiràn Ççri
? ‘çlá’
Qmçdé Kí ní fi jç ‘çlá’?
Olórí
rniiràn Elá figbòdó.
Qmçdé Kí ní fi jç ‘òdó’?
Olórí
rniiràn Odó ni ‘Fç’.
Qmçdé Kí ní fi jç ‘Ifç’?
Olórí
rniiràn Ofçfç ò fçjú rç
Çni tí eré orín yií bátókítókí
kú sí Ipdp ni olórí aré
mlírán tí wpn yóó tún bçrç. $kp pàtàki tí ó
wá ni inú aré yií ni pé a máa jé kí pmp ni iyé
nínú dáradára.
(e) Bççkç
Eré yií ni áwpn pmpdé fi máa fi fi nñkan
pamp àti láti wáa rí pçlú orín l’pwp ara wpn.
Ohun eré tí wpn fi ló ni a n pè ni idé. Èyi le
jç èkùrp, tàbí éso igi bíi pmp ayò tàbí òkúta
tí ó bá fi dán dáradára. Níbi aré yií, ppplppp
pmpdé ni yóó jókóó tí yóó nasç gbprprp,
wpn Ó si pa pwp wpn méjèèji pp láárin itan
wpn. Áwpn méji nínú wpn yóò kúnlç, çni
kiínní ni yóó de idé pamp, Çnikeji ni yóò si
wá idè yií. Nígbà ti çni kiínní bá ñ fi idé
pamQ, yóó máa kprin pe ‘Bppkp, bpçkp’.
Awpn tí ó jókóó yóó si máa dáhün pé ‘À lú
Bppkp’. Eléyi ni'orin àti ègbè títí tí yóó fi fi
idé pamp tan. Nigbá tí ó bá si ti ríi pé ó fi
idé náá pamp sínú pwp çnikan tán, yóó wa
parí orín pe: ‘Bppkp, Bppkp, Bprpnkptp.
Pajú onídé mp. Fi idé pamp; Ojú da pira’.
L.çhin tí ó bá parí orín yií ni
52
olùmpràn—éyí ni çni tí yóó wa idé—yóò
gbiyànjú àti wo ojú gbogbo àwpn pmp ti ó
nasç tí yóó si fi ifura sp fún çnikan pé pwp
rç ni idè wá kí ó mú idé fúr

53
nun, bí ó bá mg èyí, ó di pgá. Çúgbpn tí
kò bá mç Qn, ó di çrú onídè, onídè yóò si
na pwp SÍ çni tí idè wà IQWQ rç pçlú
ç>rç> yií : ‘Jpwp bá mi gbé idè, pmp iyá
miî Báyií ni yóò gba idè ti yóò si tún fi idè
náà pamó fún eré keji áti bçç bçç lp.
(e) Kóóri
ítalçmi aré ni aré Kóóri jç ni ilç Yorúbá; bí
aré yií ti jé aré àdáyébá tó, àwpn àgbà
gbà pé Kóóri yií ni òri$à èwe, bí ojú pmç
bá si ñ ppn obinrin, àwçn babaláwo a
máa sp fún un pé kí ó lp tprç pmp lçwp
Kóóri tí í $e òriçà èwe.
Nígbà tí àwpn çmçdé bá fç $eré yií,
wpn yóò pa agbo tí ó fç dáradára bí wpn
bá si ti bçrç aré wpn yóò máa fò bí ç$in.
Ní ibçrç wpn ó kpkp máa kprin pé:
Oyí alágbçdç,
O ni kí n wá gb’ôôka.
Èmi ò nií gb’ôôka.
Nígbà tí aré yií bá wpra tin ni çni tí Kóóri
bá gbé yóò bçrç síi kprin pé:
Kóóri o! çyç
igbó Kóóri o!
çyç igbó Olóde
àyíká kó máa lp
Ajçfunjçdp kó
máa lp Ta ni
Kóóri ó gim o
Èmi ni !
Ta ni Kóóri ó gùn èmi ni.
Çni tí Kóóri bá si gùn yóò bçrç sí máa
!a òógún, yóò si máa gbpn riri bí plptí.
(/) Qmçdé y// kàn mi Vóówo
Aré çtàn ni aré yií, nígbà tí gbogbo
pmpdé bá pé, çnikan yóò dúró
i’ójúboore, àwpn yòókú kò ni i gp.
çúgbón wpn ó jinnà sí ojúboore, àti çmà
jínjin yií ni wpn ó ti sá àsálà wá sí
ojúboore, çni tí Ò si dúró 1'ójüboore ni
yóò gbiyànjú àti f'çtàn mú wpn, pwp rç
kò gbpdp kàn wpn. Çni tí yóò tàn wpn
54
mú yií yóò bçrç sí i kprin pé:
Olóówo: Qmçdé yií kàn mi
1’óówo.
Êgbè: Pçlç.
Olóówo: Bí ó bá $e orúnkún a
yá.

55
 Égbè: Pçlç.
Oloó\\'o: ibá je çsç a dún.
Égbè: Pçlç.
Olóówo: Ó wá ?e ibi tí ó nira.
Égbè: Pçlç.
Bí olóówo tibí çni ti ó dúró 1’ójúboore
yií ti ri kprin ni wpn yóò máa gbè é. lí òun
náà yóò si máa sún díçdíç lp s’pdp àwpn
tí ó fç tàn mú, ti àwpn ti ó bá mç çtàn yóò
si máa sá àsálà sí ojúboore, çni tí ó bá
gbámú di çrú, òun ni yóò si $e olóówo
fún aré miíràn li a ó bà çe.
(g ) Àlç
Aré alçftii àlp jç fim pmpdé. ó si jç aré
pátáki ti a lè $e bí òçiipá wà, tàbí kò si.
Arc yií jç èyi ti ó rí kp pmpdé l'ónà àti
ronú jinlç gidigidi. eré pàtàki ni èyi si jç
fún òbt nítori pé irú aré báyií a máa jç ki
pmp gbpn kí ó si jafafa ñipa àu tètc ronú
kan nrikan. L’pdçdç àgbà obinrin ilé kan ni
àwpn pmp agbo ilé àti ti adugbo yoo pé
si nígbà tí wpn bá jçun alç tán. àgbàlagbà
kan tàbi çni lí ó bá yçrún díç nínú àwpn
pmçdé yóò si bçrç si pa àlçt àpamç. Bí ó
bá ti ri pa aló yií ni çni tí ó bá mç itunip rç
nínú àwpn pmp yóò máa fèsi àlp náà; bi ó
bá rççni tí ó ri pàlp, çlòmiràn tún le gbà á
fún un. Bçç ni wpn yóò $c titi ti àkòkò
oorun yóò fi tó.
Èyi ni díç nínú irú àlp àpamp bàyii:
Kí ní ri bá pba mu ptí? (¿y/riy//;). Kí ní ri
kan pba ni ikò? (Ahç ¡fárí.) Kí ní ó ri lp
1’ójú-òde pba tí tò kí pba? (Àgbàrci.)
Àdàbà kekeluwpn kò sí pjà tí ki í ná. Kí ni
o? (Õwó.) Gèlè dúdú gbàjá pnà. Kí ni o?
(Èèrún)
(g) $tbálá-fibolo
Bí àwpn pmpdé bá fç $erc yií, àwpn

56
pmpdé yóò pè jp, wpn yóò fi nrikan kan
pamp sí itòsí ibi tí wpn mp pé yóò gbe
^òro ó rí. Kí wpn tó fi pamp, wpn yóò li
ohun tí a ó fi pamp yií han pkan nínú
wpn. olúwarç yóò si jáde kúrò 1’ágbo lp sí
ibi tí kò gbé le rí ohun tí a fi pamp. Lçliin
náà ni wpn yóò wá mú pwá ç>pç tí a ÿe
bíi móóló, wpn yóò bçrç sí í lú ú pçlú
pààkà láti àpçjúwe ibi tí ohun tí a fi párnp
yií wà, fún çni tí yóò wáa; nígbà yií ni a ó
tó pe çni náà wplé.
Bí ó bá ti wplé ni a ó máa fi ‘ábálá-yibolo
kprin pé: 0nà kp.
iiná ni, pná ge rere. Láti $e àpèjuwe fún
un ti yóó ft ri i. bi 9b3 çni tí ó m'ojú, tí ó l’étí
àti gbp ilú. tí ó si fi ara balé, ko ni í pç ti
yóó fi ri ohun ti a fi pamp. $úgbpn bi ó bá
iç èniyàn júàjiià tí kà si gbp ilù, kò lé rii
rárá.
(h) Ijàkadi, Çkç Tàbi /gbà
Bi ó tilç jç pé àwpn pmpdé ti ó bá yprùn
diç ni i $¡e are yii. láti pínnísín ni pmp yóò
ti máa dánrawò. îdi tí gmgdé fi gbpdg
máa ja ni ki çgbç rç máa baà fi iyà jç ç
1'óde. Àwpn pmp ti iyà bá jç, tí kò le
rúnpárúnsç sí ibi ti ó gbe ji\á. ni a ti bú ni
‘Qmp- relé-réégbési-wá’. Àwpn orüç
Yorübá kan tilç wá tí ó jç pé kò gbpdp má
kp ijàkadi, orílç yii ni àwpn pmp iyçrú 0kín,
pmp3 Qlálpmi abáçu-jòrúkp ijàkadi 1’orò
O*" ’
Bi a bá fç ÿe eré \ ií ínú ò$úpá ni o dára
jùlp láti $eé. Gbogbo pmp àdúgbò nii 5e
irú aré báyií. Nígbà tí eré bá bçrç, çnikan
yóò jáde. yóò si ké pé: ‘igbóná ijàkadi'!
tàbi ‘Mo b'omi ijà kaná', çni ti ó bá si dá
ara rç l’ójú yóò fp èsi padà pé : ‘Saáwóó!’
tàbi 'Mo bù ú wç’. Bi a ti n wi yii yàtp láti
çyà Yorúbá kans i èkeji. Báyií ni àwpn
méjéeji yoô kojú ti wpn yóò si wà á kò láti

57
fi aga gbá aga. Gbogbo ara àti pgbpn U
olùkàiùkù bá mp pn dá ni yóò máa dá, irú
àwpn ara wpnyi ni à ñ pè ni çlp tàbi
çlptan; ippn. çlp, àlògbé, çkprç àti bçç bçç.
Àwpn miiràn a máa 5e òògún ijàkadi pçlú,
bí ó tilç jç l’óde-òní a mp pé pgbpn àti
dçritba ni ni èyi àti pé àyàniní si t'oôgùn
Iptp. Èèwp ijàkadi ni pé, a kò gbpdp kan
çni ti à fi ja pçlú rç ni igbo tàbi kí a kó o
1’çsç lójiji, kí ijàkadi to bçrç. Aré yii a máa
sp pmpdé di alágbára àti olókiki
1'ádúúgbò. Bi àwpn pmp ba $ç$ç bçrç sii
kp eré ijàkadi, ó jç ofin pàtàki láti ri i pe
àwpn ifp kan náà ni fi ba ara wpn jà, kí çni
tí ó yprim ju pmp pínnísín !p má baà dá a
1’ápá.
ÍSIRÒ
A ó rnçnubá kíka niikan; iye owó; pjp, oçú
àti pdún Yorúbá. (a) Kíka Niikan
Lçhin ti pmp ti bçrç sí i kp erémpdé, kò si
pnà ti ó mû irprún wá fún pmp ju ki á fi
ijó àti orin kp pmp náà ni tmkan kíkà Ip. Bí
pmp bá si ti bçrç sii kp bí a 5e fi $irò
nfikan, pkan nínú àwpn orin tí yóò fi bçrç
ni: ‘K'éni boro, k’éji boro, pàndoro má yp
’dà, fòü'. Èyi fihàn pé pçlú ijó àti orin ni
pmp yóò fi mp nfikan kà dé eéji, èyi ni:
ení tàbi oókan (1) eéji (2).

58
 Orin keji tí a tún le kp pmp niyí:
Búúrú kp, kg, kg.
Ilanla de, de, de.
T’ójú onide pa
’de mp Ojú da
pira N ó çí
adiç mi sílç o!
O d’ení
N ó çí adiç mi sílç o!
Ó d’éji
N ó 5i adiç mi sílç o!
Ó d’çta.
Èyí ni yóò rnú pmp mp nfikan kà dé
ççta (3).
Orin k’çta»tí a tún le kp pmp ni:
Ení bí ení Èji
bí èji $ta ñta
’gbá Çrin
wprpkp Arún
ñg’ódó $fà ti
èlè Bí o ró bí
oró Èro bàtá
Mo já k’çsàn
Gbangba
l’çwá.
Orin k’çta yií ni yóò mú pmp mp iye
owó dé ççfà (1-6), çúgbpn a
ti fo eéje àti ççjp kí ó le (1)
rprùn fún pmp láti kà bí ó
tilç jç pé ni iparí orin ijó yií, ó (2
ti mp nípa ççsàn-án àti
ççwàá (9, 10).
Orin kçrin tí a lò kp pmp tí )
yóò fi mp nàkan kà dé ççwàá (3
lp báyií :
Bí a bá ú pé ó d’ení, ó )
d’enií:
Ení 1’pmpdé ú ka owó (4
òde Qyp Ué.
Bí a bá ú pé ó d’èji, ó )
d’èji:
59
(5
)
 Èji 1’pmpdé ií ka ayò ní Ifç.
Bí a bá ií pé ó d’çta, ó d’çta:
Àtamú 1’pmp pdç ií ta çran.
Bí a bá ií pé ó d’çrin, ó d’çrin:
Èni tí ó rín ni l’à á rín.
Bí a bá ií pé ó d’árún, ó d’àrùn:
Ohun tí yóò run ni, àá jinnà sí i ni.

60
 Bí a bá ri pé ó d’çfà, ó d’çfà: (6)
$fà ilé, çfà oko, ni t’çrùkp.
Bí a bá ri p’ô d’èje, ó d’èje: (7)
Olùgbpn ko ni í çorò kí ó má kije,
Arçsà Ajeje kò ní í çorò kí ó má kije.
Bí a bá ri' pé ó d’çjp, ó d’çjp : (8)
A$p t’ó jp ni l’àá ró,
Ç.WÙ t’ó jpni l’àá wp.
Bí a bá ri pé ó d’çsàn, ó d’çsàn (9)
$sán ilé, çsán òde,
K’0ba Olúwa ó jç alç ó san wá.
Bí a bá ri pé ó d’çwá, ó d’çwá: (10)
0rç t’ó wá ni l’àá wá.
Lçhin tí a bá kp pmp l’órin yií tán, tí ó si
mp pn, idánilójú wà pé yóò mp nrikan ka dé
ççwàá. Nígbà yií bí pmp bá bèrç síí ka
nrikan tí ó bá bçrç 1’órí woroko, yóò báa dé
ççwàá: oókan
(1) , eéji (2), ççta (3), çérin (4), aárün-ún
(5), ççfà (6), eéje (7), ççjp (8), ç^sàn-án (9),
ççwàá (10).
Gbogbo orín tí a ti ri kp fihàn pé òrikà
àdáyébá ni oókan títí dé ççwàá j^, Àwpn
fígp wpnyí si ti ri jç orúkp láti pjp gunwpn-
gunwpn ni.
Bákan náà ni àwpn fígp wpnyí náà ri jç
orúkp òrikà àdáyébá: pgbpn (30), igba
(200), ppdúnrún (300), irinwó (400). Àçà ni
àwpn fígp wpnyí, wpn kò ní orúkp méji, àfi
çyp kan $o$o tí a gbpnjú bá yií,
Orin àti ijó náà ni pnà tí ó ya láti kp pmp
ní nrikan kíkà dé mççdógún èyí tí çe
ààrúndínlógún. Irú orin náà si ni:

61
 Kí á mú kálámú,
Kí á fi kámü, ó (
Kí á mú kálámú.
d’ení. D
Kí á fi kámü, ó (
Kí á mú kálámú,
d’èji. 2
Kí á fi kárnú, ó (
Kí á mú kálámú,
d’çta. )3
Kí á fi kárnú, ó (
Kí á mú kálámú,
d’çrin. )4
Kí á fi kárnú, ó (
Kí á mú kálámú.
d’àrùn. )5
Kí á fi kárnú, ó (
d’çfà. )
6
)

62
 Kí á mú kálámú, (
Kí 7
Ki áá mú
fi kámú, ó
kálámú. ()
d'èje. 8
Kí
Kí áá fi
mú kámú, ó
kálámú, ()
d’çjp.
Ki á fi kámú, ó 9
Kí á mú
d’çsán. kálámú, (10 )
Kí á fi kamu, ó )
Ki á mú kálámú, ( 1
d’çwá.
Kí á fi kámú, ó 1)
K í á mú
d’pkànlá. kálámú, (12
Kí )
Kí áá fi
mú kámú, ó
kálámú, (13
d'èjilá. )
Kí
Ki á mú
á fi kamú, ó
kálámú, (14
d’çtàlá.
Ki
Kí áá fi
mú kámú, 6d )
kálámú,
çrinlá.
Kí á fi kámú, ó
Lçhin ti d’çédógún.
pmp bá (15) mp nnkan kà dé
mçççdógún, ó ku kí á kp pmp ni ilò àwQn
fígp àkpkp márún-ún: oókan titi dé
aárún-ún (1, 2, 3, 4, 5).
Láàrin koko òhkà kan si èkeji, ri$e ni a
máa n lo àwpn fígp wpnyi mp koko onka
akpkan. Fún àpççrç, bí ogún bá jç koko òhkà
àkpkp, fígp ti yóò tçlé e yóò Ip báyií:
(àmi+dúró fún Me'; =dúró fún ‘jç’)
20 +1 =
oókànlélógún = 21
20 + 2 =
eéjilélógún = 22 20
+ 3 = ççtàlélógún
= 23 20 + 4 =
ççrinlélógún = 24
Bí a ó bá si tún tpsíwájú nípa nnkan k/kà,
a ó tún bprç sí i dín àwpn figp aárún-ún titi
dé oókan (5,4, 3,2, 1) nínú koko òhkà ti ó
tún kàn.

63
 30-5 = aárúndínlpgbpn = 25
(mçççdpgbpn)
30 4 =
ççrindínlpgbpn = 26
30 - 3 =
ççtàdínlpgbpn = 27
30-2 = eéjidínlpgbpn
= 28 30 — 1 =
oókàndílpgbpn = 29
Fígp onilQQpo
Àwpn koko ònkà kan wà t'o jç pe ñ $e ni
a ri lp wpn po, ki wpn tó di fígp míràn.
ilppo-ilppo wpn orí keji tàbi çkçta náà tún
le di fígp míràn. Ara wpn niyí:
20 =
ogún
200 =
igba
2.0 = çgbàá
20,0 = pkç kan

64
Ogún (20)
20 = Ogún tàhí okòó
20 X 2 = Ogún = Ogóji = 40
20
méjiX 3 = Ogún = Qgòta = 60
X
mçta
20 4 = Ogún = =»•' 80
X
mçrin
20 5 = Ogún =
Qgprin = 100
20 X
márún-ún
6 = Ogún = Qgçfà
Qgprún- = 120
X
mçfà 7 = Ogún = Ogóje = 140
ún
20
20
méjeX 8 = Ogún = Qgòjo = 160
20
mçjpX 9 = Ogún = = 180
20 X 10
mçsàn-án = Ogún =
Qgpsàn- = 200
Igba
pe ogún mçwàá ni çgçwàá, igba
A ki ímçwàá
ni a ú pè é. Igba jç ònkàánàdáyébá tí a ti
mçnubá 1’ójú’iwé xxx.
Igba (200)
200 X 2 = Igba = Irinwó 400
200
méji X 3 = Igba = 600
200
mçta X 4 = Igba =
Çgbçta 800
200
mçrin X 5 = Igba =
X 6 = Igba Çgbçrin
1,000
200
márún-ún =
= tgbçfà 1,200
Çgbçrún
200
mçfàX 7 = Igba = =
= 1,400
méje
200 X 8 = Igba =
=
Egbèje 1,600
200
mçjp X 9 = Igba =
Çgbçjp 1,800
200 X
mçsàn-án 10 = Igba =
=
Êgbçsán 2,000
=
A ki mçwàá
i pe igba méji ni Çgbçwá
egbèji, irinwó ni à
=
ú pèàdáyébá
ònkà é; nítorí nipéirinwó-náà jç. Nígbà tí
onílpppo,
igba bá ti dia máa
ònkàri dà á pè ní çgbç.
Çgbàá (2.000)
2.0 x — ègbaá kan
2.0 X2= çgbàá rnéji =
çgbàaji= 4,000
2.0 X3= çgbàá rnçta =
çgbàata= 6,000
2.0 X4= çgbàá niçrin =
çgbàarin= 8,000
2.0 X5= çgbàá márún-ún =

65
 çgbãaríin-ún= 10,000
2.0 X6= çgbàá rnçfà =
çgbàafà= 12,000
2.0 X7= çgbàá rnéje =
çgbàajc=14,000
2.0 X 8= çgbàá mçjç =
çgbàajQ=16,000
2.0 X9= Çgbàá mçsàn-án =
çgbàasàn-án = 18,000
2.0 X 10 = çgbàá mçwàá
= çgbáawàá = 20,000
Çgbàawàá tí í çe 20,000 ni ß ñ pè ni <?ké
kan, ó si jç kókó ònkà kan.
Opin ònkà ni pkç ( çc n¡nú ètò nñkan
kfkà.
$kç kan (20,000)
20.0 X 2 = Okç méji - 40,000
20.0 X 3 = Ok<?m^a = 60,000
20.0 x 4 = mérin =80,000
20.0 X 5 = Qfcç márún-ún =
100,000
A lè ka çkç, pkç ni çnà ¿ilópin gçgç bí
koko pàtàki kan nínú àwpn fígç ònkà.
Àwçnfigç ààrin àwçn kókó ònkà
Láàrin àwçn fígç onílçpp 0< àwçn fígç tí ó
wà láárin èyí ti *ogún’ gbé ,íe,koko Ô"kà w9n a
máa bçrç pçlú 'àád\ itumçw 'àád' si ni pé
fígç tí a ó pe náà d¡n mí àá sí èyí tí ó
çaájú rç. Fún àpççrç:
Qgòta dín mçwàá - àádçta =
50 (60-10)
Qgòrin dín mçwàá = àádçrin =”70
050 — 10) QgÇ>ròn-ún dín mç\vàá =
àádçrún-ún = 90(100- 10)
Qgpfá dín mçWàá = àádçfà
=110(120-10) Ogóje dín mç\vàá =
àádóje -130 (140 10)
QgÇjç dín mçwàá = àádçjç =

66
 150 (160- 10)
Qgpsàn-án dí^ mçv.àá -
àárípsàn-án = 170 (180- 10) Igba
dín mçw^á = ígba dín
mçwâá = 190 (200- 10)
A ki í sç pe ‘àádpwàá’ (200 ~ 10), igba din
mçwaá l’à rí wí.
Fígp pnílpppo igba
Lçhin ti a bá ti fi igba ka kókó kan
ïpdpgbè ni ibçrç àwpn fígp tí ó bá wà
1’áàrin òhkà yií.
ççdçgbçta = 500 = Fgbçta din
Qgprun-ún
ççdçgbçrin = 700 = Fgbçrin din
çgprùn-ùn
ççdçgbçrún = 900 = Fgbçrún din
pgprùn
ççdçgbçfà = 1,100 = Çgbçfà din
pgprùn-ün èédégbèje = 1,300 =
Egbcje din pgprùn-ün ççdçgbçjp =
1,500 = Fgbçjp din pgprùn-ün
ççdçgbçsàn = 1,700 = Çgbçsàn din
pgprùn-ün ççdçgbçwá = i,900 =
Çgbçwá din pgprùn-ün
Lílo ççdçgbç gçgç bí ónkà ààrin fçrç má ni
òpin lbi ti a bá le lò ó dé ti òye kíka nnkan
kò ní fi dàrú mQ ni lójú, m ó mp. Fún
àpççrç:
(/') ççdçgbçnndinlógún = (200 x 16) -
100 = 3,100
(ii) ççdçgbçtadínlpgprin = (200 x 80)-
100 = 15,900
ltump ççdçgbç jç "din pgprùn-ün .
fígp onílpçpo çgbàá
Nígbà tí çgbàá ba di kókó ònkà rí a fç lo
‘ççdçgbàá’ ni a fi mp fígp àarin rç fun

67
àpççrç:
ççdçgbàaji = 4,000 —
1,000 = 3,000 ççdçgbaata
= 6,000 — 1,000 = 5,000
ççdçgbàarin =
8,000—1.000 = 7,000
ççdçgbàarun-ún =
10,000-1,000 = 9,000
ççdçgbàafà = 12,000 — 1,000
= 11,000 ççdçgbàaje = 14,000
— 1,000 = 13,000
ççdçgbàajp = 16.000 - 1.000
= 15,000 ççdçgbàasàn-án
= 18,000 — 1,000 = 17,000
ççdçgbàawàá = 20,000- 1,000
= 19,000
Èyí fihàn gbangba pé ‘ó dín çgbçrún kan’
ni itump ççdçgbàá. Fún jrápnilétí 6 yç kí a
$e àkíyèiá pé:
ççdçgbçjç ’din pgprùn-ün’
àti pé:
ççdçgbàá jç ‘dín çgbçrún’

68
Bi a bá ka nñkan dé orí 'Qkp* kan, Oñká
yií jé éyí tí kó ni figp áárin rárá. Fígg tí ó
bá lé tábí tí ó bá ti din sí iye pkp tí á ñ ká
ni a ó máa pé mp iye gkp ti ó wá ni ilp.
Fún áppgrp:
Qkp rnéjg din
pgbáaji yóó jé
(20,000 x 8) -4,000 =
156,000
(b) Iye Owó
L’áyé átijg ni ilp Yorübá, owó-pyp l’á ñ ¡ó.
Bí a ti pe ñ ka nhkan náá ni asl pe ¡i ka
owó-pyQ. Nígbá tí áwgn Géé kó owó
irin wglú, áwgn gjggbgn ígbá náá si pe
étó iáti le jé kí kiká owó Géési lé bá ti
owó ibílp Yorübá mu. Éyí mú wáhálá áti
ipiró wáyé fún áwgn akékgg. Qníní l’owó
óyinbó tí ó kéréjü, ggbón owó si ni.
Áádgjg ni a mg eépinni sí. Áwgn owó tí
Óyinbó kó wglú ni ggbgnwó, eépinni,
kgbg, tgrg, sísi áti pilé kan tábí irin kan,
áti béé béé ¡9-
1. Áádgjg = eépinni (jrk)
2. Penny = kgbg (lk)
3. thru’pence = tgrg (2¿-k)
4. Six pence = sísi (5k)
5. Shilling = pilé kan (10k)
Ñipa títplé ipiró owó Géési báyií, áwgn
Yorübá gbágbé áti mg bí áwgn babarílá
wgn ti n ka owó’, gpglgpg kó si ka étó
ipiró owó gégé bí ápá ibílp sí ¡ínkan
bábárá mg. Ni ibgrg gdún 1973, ijgba
orílg édé Náijíríá gbé étó owó titun jáde;
orípi owó méji i’ó wá níbp: Náírá (owó
tákádá tábí bébá), ktpbp (owó irin). O jé
ohun iwúrí áti idünnú pé étó titun tí ó
gb’óde yií bá ti áwpn- babaiílá wa ayé
átijg mu, a si tún padá sí gsg áárg wa. Éyí
mú irgrün bá akékgg ni ilé-iwé. Bí ó tilg

69
 jé pé ó nira dip, ó di dandan kí a gbágbé
iláná ipiró ti átphinwá, kí á si fi gkán sí
étó ipiró Owó titun tí a p??é gbé jáde.
£gbáá (2,000) tí ó jé sísi látijg di kgbg
márün-úri báyií. Kgbg kan tí ó jé idá
2,000
=
5 400
mápün-ún fún kgbg márün-ún yóó jé:
A ó ri i pé kgbg di irínwó l’óde óní dípó
ggdún (tábí 300). Igbiwó (Igba owó) si ni
ipiró eépini átijg jásí dípó áádgjg.

70
 O Ijç Fíg Owó
k ba
wó = 200
ç ígbiwó
Yorübã
lk 40
- Irínvvó
(igba owó)
1-J - 60 Çgbçta
-

2k k
0
80=
0 = Çgbçrin
0 Çgbçrún
-
21 1,000
3kk = í=,200 - Çgbçfà
3.1 == Egbèje
1,40
4kk 1,60
= Çgbçjp
41 = 0
—

1,80
0 = Çgbçsán
5Íck - 2,000
0 = Çgbàá
0nà içirò iyçwò = tuntun yíí mú ppplppp
irònú bá akçkpp róde-òní, nítorí pé idaji
çgbàá ni çgbçrún bí tprp àtijp ti $e jç
idaji sísi látijp,a ó si ri i pé fígp wpn bp sí
i.
Láti çgbàá dé çgbàaji, bávií ni içirò
owó tuntujj jç:
5k = 2,000 = Çgbàá
5ik = 2,200 =
Çgbpkànlá 6k = 2,400
= Egbèjilá 6.1k =
2,600 = Çgbçtàlá 7k
= 2,800 = Çgbçrinlá
71k = 3,000 =
Çgbççdógún 8k =
3,200 =
Çgbçrindínlógún 8 ik
= 3,400 =
Çgbçtàdínlógún 9k =
3,600 =
Çgbèjidínlógún 91 k
= 3,800 =
Çgbpkàndínlógún
lQk = 4,000 =
Çgbàaji.
Pçlú àkíyèsí fínnífínní, a ó rí i pé:
|k = Igba (200)
21k = Çgbçrún (Igba
márún-ún) = idaji sísi 5k =
Çgbàá (200 X 10)
71
 Bí a bá tún tç síwájú nínú içirò owó
tuntun náà, pçlú çgbçrún gçgç bí ipele
òúkà owó, a ó ri i pé kò dajúrú rárá:
10k = 4,000 =
Çgbàaji 121k = 5,000
= Ççdçgbàata 15k =
6,000 = Çgbàá ta 17 '
k = 7,000 =
Ççdçgbàarin 20k =
8,000 = Ççgbàarin 22
ik = 9,000 =
Ççdçgbàarún-ún 25k
= 10,000 =
Çgbàacún-ún

72
 Irin owó pálábá kan JOJO l’ó duró fún
?gbaarún-ún nínú étó ijiró owó tuntun
óde-óní. Léhin éyí owó béba wá fún
Qkp kan áti pké méji, pké méji si ni á ñ
pé ni Náírá kan.
Bí a bá fi pgbáawáá je kókó óñká
owó, báyií ni ijiró owó yóó rí:
25k = Jgbáarún-ún =
10,000 50k = figbáawáá
= 20,000 =
0kp kan
lOOk = 0ké méji = 40,000 =
tábí
Náírá - 0ké
kan méji
NI = - 0ké
40,000 mprin =
N2 = 0ké mpfá
80,000 = Oké
N3 = méjp =
120,000 0ké
N4 = méwáá
160,000 N5 = 200,000
Gbogbo áwpn pké yn ni a je ni
oníbébá, fún ápeprp:
NI = Náírá kan = 0ké méji =
40,000 N5 = Náirá márún-ún
= 0ké méwáá = 200,000 N10
= Náírá méwáá = Ogún pké
= 400,000
Báyü ni a je je w^n lp fún líló.
Éto kíká nhkan nipó-nípó
Bí pmpdé méwáá bá tó l’éhin ara
wpn:
£ni tí ó wá níwájú ni pnikínní
(ékínní)
£ni tí ó télé e ni pnikeji (ékeji)
£ni tí ó télé e ni pnikpta (ékpta

73
 tábí ik$ta)
£nj tj ó télé e ni ék?rin (ikprin)
£ni tí ó tplé e ni ékarún-ún
(ikarún-ún)
£ni tí ó télé e ni ékpfá (ik^fá)
£ni tí ó t?lé e ni ékeje (ikeje)
^ni tí ó télé e ni ?k?jp tábí ikejp
^ni tí ó télé e ni ék^sán-án
tábí ikpsán-án
fni tí ó télé ni ék?wáá tábí
ikpwáá.
jgbá yówú tí a bá ñ ka nñkan gégé bí
ipó wpn tábí tí a bá tí jiro igbá tábí
ákókó ‘ik’ tábí ‘ek’ áti ‘ek’ ni a fi ñ
jiwájú fíg<¡). Gégé bí áwpn áppérp
óké wpnyí tí a je ti fi hán yékéyéké.
Bí nnkan bá wá ni ipó ogún, pgbpn,
ogóji, pgpta áti béé béé lp, dandan ni
kí ó SQ WÍ pé ipó ogún, ipó pgbpn, ipó
pgprin ni nfikan náá wa tábí ni ásikó
náá jé. Lílo prp ipó jaájú fígp irú béé di
dandan.

74
Kíka nñkan bí a?e tò ó tàbí bl a fe lé wçn sllç
Bi èniyàn bà dé pjà, yóò rí i wí pé ètò
tito nñkan yàtp sí ara wçn. L’áárin 0yp
mçta-mçta ni wçn ri lé i$u, ilé kan ni
wçn si í pe èyi. Ni ilç àwçn Èkiti,
márünun-márúnun ni wçn ri lé i$u
l’<?jà; ilé kan náà si ni wçn ri pè é. 0nà
kíka nñkan báyií $e pàtàki ni ilç
Yorùbà.
Èyi ni àpççre lílo fígç» báyií.
oóka = ikppkan =
eéji
n = méjiméji =
pkppk
ççta = mçta-mçta = èjèèji
an
ççrin = mçrin =
ççtççta
aárún =
mçrin =
ççrççri
ççfà
-úà. = mçfà-mçfà =
eéje = méje-méje aárààr
márúnun-má n
=
ççfççfà
ÇÇJ9 = mçjp-mçjp ún
rúnun =
eéjèèje
ççsàn = =
çfjççjç
ççwà
-án mçsànan-mç =
- ççsççsá
á mçwàá-mçw
(d) Qjp 0sç Yorùbà
sànán ççwçç
n
àá
Làtètèkpçe pjç» mçrin péré wá ni Yorùbà
yà sptç> ti a le pè ni psç kan. Äwpn
pjp mçrççrin yii ni ó si ni irùnmplç ti a
fi wçn ri bp, èyi l’o fà á tí a fi pe çsç
kan Yorübá l’áyé láéláé ni ‘Qjp 0rún-
milà’, pjp Orùnmilà yii ni a si ké
kúkúrú si ohun ti à ri pè ni ‘Qrún’.
Nitori náà çrún ni çsç àwpn babarilà
wa nigbà ti àwçn ti à ri pè ni Yorùbà
kç> $ç. Èyi ni àwçn pjç náà àti bí a çe ri
lô wpn:
0 ) Qj9 Qs?
Itàn àdàyébá sç fún wa pé Òriçàálá ni
ó ran Olôdùmarè I’QWQ l’pjp ti yóò dá
èniyàn si ilé-ayé àti pé lâti igbà yii I9 ni
a tj gbà à pe Òriçàalá ni olórí gbogbo

75
irúnmplç ti ó wà l’àbçrun ayé ti à ri bp.
¡tori idi yii ni a çe fún un l’pjp yii. Qjp
yii si ni àwpn elçsin rç, àti gbogbo
obinrin ti ri wà pmp fi ri bp p.
A ki i sáábà bçrç ilé kikp tàbi nñkan
pàtàki ni siçe ni pjp yii nitori pé ôriçà
yii ki í kánjú çe ohunkôhun àti pé
àwpn mplékà kekeke ti ó wà bii irànçç
rç ki i $e àwpn tí ó yára láti máa çe
nñkan, àti pé pjp isinmi rç ni.
(//') Qjg Ano
Éyí ni pjp tí a fún 0rúnmilá
Ágbpnmirégún, láti máa fi sinmi, tí áwpn
babaiáwo fi ñ sinmi, tí wpn si fi ri bp ifá
wpn; b?? si ni gbogbo áwpn tí ñ bp 0$un
náá gbpdp ya pjp yií sí mímp nítorí pé
Qjun ni iyáwó lía, ohun tí pkp bá si f? ni
iyáwó r? gbpdp1 je! Qjp yií j? pjp dáradára
láti dáwplé ohun rere láti je.
(i i i) QJQ Ógún
Éyí ni pjp tí a yá sptp fún Ógún Áwóó,
Olúmpkin Ajpnbpjpnbp pkp áti áwpn
Aláworo rp láti fi sinrni, áti láti fi bp p.
Áwpn tí á ñ pé ni Aláworo Ógún ni áwpn
ti ó ñ fi ij? Ógún j?un, áwpn bíi alágbpd?,
alápatá, pdp áti b?p b?? lp. L’pjp yií ni
áwpn aláworo Ógún máa ñ mú obi áti
?wá yíyan ip sí idí Ógún láti júbá áti láti
bppk. Qjp yií ie púpp láti dáwplé
nhkankíñkan láti je. Áwpn ágbá ijphun a
máa p? pjp sil? fun áti dáwplé ohun rere
pátáki láti je nítorí pé wpn gbá pé áwpn
áñjánnú tí ó máa darí irú ij? báyií kó ni
süúrü áíi ifarabal? láti mójútó nñkan tí
olúwar? ñ je.
(iv) Qjg Jákúia
Éíéyií ni pjp tí a fún $ángó láti máa fi je
pjp isinmi tir?. itán sp fún wa pé ki i je
pplú ?rp wpp áti ojúbprp ni a fi fún

76
$ángó ni pjp yií. Qjp yií ni $ángó fi ókúta
bá áwpn ágbá írúnmpl? já nígbá tí ó rí i
pé wpn kó pe ó un sí ibi tí wpn ti ñ pin
pjp isinmi iáárin wpn atipé wpn kó fún
óun ni pjp kankan. L?hin ijá yií ni Órijáálá
wá sp fún íjángó pé, ‘Kíéñgbé Ógún ni i
kp ni bí a ó ti so óun’ nítorí náá pjp tí ó ja
ókúta yií ni áwpn yóó fún un. Báyií ni
$ángó, elékuru abikoná wáiwái, fi túláási
gba pjp Jákúta g?g? bí pjp isinmi r? áti
pjp tí áwpn ?l?gún r? yóó máa sin ín. Éyí
si ni itump Jákúta. Qjp yií j? pjp tí ó dára
láti b?r? nñkan.
Qjp mprin yií ni á ñ pe ni ’Qrún’
(‘Qrprún’) tábí ‘Os?’ áwpn Yorübá l’áyé
láéláé. Bí pjp isin áwpn Irúnmpl? yií bá si
ti yípo parí; ps? miran tún b?r? niy?n.
(L.áti inú Irúnmpl? ni ‘Qrún’ si ti jáde.)
Qsg keji tí awgn baba wa tún ñ lo
Qjp méje ni ó wá nínú oríji ps? keji tí
áwpn babañlá wá tún máa ñ lo. Eléyií l’ó
si tún fihán wá pé ihá ilá-oórün ni a ti wá
sí llé-If?. Éyí ni áwpn pjp náá áti iló wpn:
(1) Qjp Ajé, (2) Qjp !j?gun, (3) Qjpp Rú,
(4) Qjp bp tábí Qjp ÁJ?J? d’áyé, (5) Qjp Éti,
(6) Qjp Ábám?ta, (7) Qjp Áikú.

77
 Qjp psp méje tí a ká sí óké yií jp éyí tí a
bprp sí í lo fún nnkan sí$e láti igbá tí
áwpn baba wa ti mp ñipa ikú áti ijiyá flá
(Jésü) k.í óyinbó tábí áwpn tí á ñ pe ni
mísánnári íó dé iip wa. Láti igbá náá ni a
si ti ñ lo psp ti ákpkp tí á ñ pe ni ‘Qrún’
fún *bíbp áwpn Irúnmplp’. Idí yií ni
áwpn ágbálagbá fi máa n pe psp plpjp
méje yií ni ‘0sp Igbálódé’, éyí kan náá l’ó
si fá á tí áwpn babaláwo fi máa ñ kprin
pé ‘Ayé I’a bá ifá, ayé i'a bá Imple, psán
gangan ni igbágbp wplé dé’.
{i) Qjp Ajé {Monday)
Á ñ pe pjp yií ni pjp ajé nítorí pé pjp yií
ni áwpn oníbáráñdá alágbátá áti origin?,i
ovvo péjp láti máa ta pjá ni tpnpili
Olúwa, l’pjp yií áwpn plpjá rí §e gidigidi.
Qjp yií ni $¡á (Jésü) si fi ibínú tú áwpn
éniyán ká nírní tpnpili Olúwa. Yorübá ká á
sí pjp rere láti bprp pjá tita. Ki í $e ówo
jije nikan l’pjp yií dára fún, ó dára fún
iié kíkp, igbeyáwó, pbí rire, áti fún ipil?
ohun rere.
{//) Qjp ¡fégun (Tuesday)
Qjp yií ni $e pjp keji 0sp lyiyá. L’pjp yií ni
áwpn plpgán kó ara wpn jp láti fihán pé
$lá ki í je prnp Olódümaré, wpn si fp tp p,
$ügbpn ó $pgun wpn. Éyí ni ó rnú kí á
máa pe pjp yií ni 0¡Q Ifégun. Láti pjp yií lp
Yorübá gba pjp náá láti dáwplé ohun tí ó
bá le, nítorí kí á le $pgun; pjp yii ni wpn si
máa rí lp jagun l’áyé átijp. iyáwó nikan
ni a ki i fi pjp yií gbé.
(///) Qjp 'Rú (Wednesday)
Qjp idárú gidigidi ni pjp yií. Qjp yií ni
áwpn ptá fia fi psün kan
án pé ó fp da ijpba Róórnü rú, tí gbogbo
oríl? édé ayé si dárú pátápátá. Rúdurüdu
yií l’ó fá á tí a fi tí pe pjp yií.ni pjp idárú.
Yorübá ki í fi pjp yií gbé iyáwó, tábí fi $e
ohun pátáki, nítorí pé
78
wpn ni igbágbp pé ohun lí a bá dáwplé rtí
pjp yií yóó dárú.
(j'v) Qjp Bp tábí Qjp Áfpffdáyé (Thursday)
Qjp yií ni pjp tí É.lá $e áse rppptp fún
áwpn pmp phin rp, tí ó fp ps? gbogbo
wpn, ti ó si fi áppprp eré itpríba han wpn.
Qjp náá ni ó dágbére fún áwpn pni tirp, tí
ó si fún wpn ni prp iwúrí áti irnprán. Qjp
yií ni á n lo jü iáti gbé iyáwó l’áyé átijp.
Gpgp bí áppprp, psp áwpn prnp-phin fia
tí ó §án kí wpn tó wplé, Yorübá gbpdp
$an psp iyáwó kí ó tó wplé. Qjp yií náá
ni £lá jp áse

79
 ikphin pply awpn eniyan rp, pjp yii jasi
pjp ase idagbere fun iyawo. Bi $la $e
dupp ti 6 si gba awpn eniyan r? ni
iyanju, b?? ni iyawo yoo sunkun
idagbere, ti yoo si fi pmi imoore han
awQn eniyan rp ki 6 to 1Q si ile pkp.
L’ode dni i$p ijpba kd jp ki a lo pjp yii
bi pjp igbevawo mp, pjp ti a kd ba ni
§i$e ni a n id. Qjd yii dara lati $e
ohunkohun ti o ba $e pataki.
(Q QjQ Eti {Friday)
Yoruba ka QJQ yii si 9jp file, nitori pe
pjp yii ni wpn mu fla ti i $e Qmploju
Olodumare, ti wpn si fi psun mpfa kan
an. O jare awpn psun wpnyi; pran
awpn plptp naa si di yti. Eyi l’o mu ki a
maa pe pjp yii ni Qjd £ti. Yoruba ki i $e
ohun pataki ni pjp naa nitori pe wpn
gba pe pti yoo wp ohun ti a ba da silp
ipjp yii. Ohun pataki ti a n fi pjp yii $e
ni oye-jijp.
(vi) QjQ Abampta (Saturday)
A ki i fi pjp yii ohun ti o ba nippn,
paapaa julp ohun ti 6 buru. A ka pjp yii
si pjp agata, ti a ba si $e ohun buburu
bii oku sinsin tabi ikdta, igbagbp awpn
baba wa ni pe pfp mpta ni yoo $9 ni
agbo ile naa. Lphin ti ati pa $la, ohun
buburu mpta I’d splp 1’pjp yii: £kinni,
Judasi lsikarioti, pmp phin $la, fi okun
so, d si pa ara rp: Ekeji, a$p iboju
tpripili faya gedegbe, eyi ti a kd ri ri:
$kpta. a$a awpn Jim tabi Heberu lati
maa jade ati maa ra ohunkohun l’pjd
yii bajp, ppdldPd l’o si ba pkan jp
nitori ofin ti wpn ru yii. ileri ti awpn
pta $la si $e pe £la kd ni i ji dide lati fi
ara han awpn eniyan rp ati ara ilu jasi
otua.
Bi oku ba ku l’pjp yii ki o ma baa

80
bajp a gbpdp mu akukp adip ki a pa a
l’pnu-pna ile, ki a si ro pjp rp si
pnu-pna a-ba-wple ki a to sin in I’pjp
abampta. A ko gbpdp kota okii ni pjp
yii. A kd si gbpdp ?e ohun rere pataki
l’pjp naa pplu.
Bi ohun buburu kan ba splp 1’pjd
abampta yii, igbagbp ni pe bi a kd ba
$e etiitu gidigidi ohun buburu mpta ni
yoo jplp lphin eyi ti o jpip naa. Yatp
fun ohun buburu $i$plp, pjp yii ki i $e
pjp ti awpn eniyan fi n $e ohun rere
paapaa. 0tp ni awpn agba isaabaa fi
pjp yii di l’aye atijp
(vii) Qjg Aiku
A maa n pa owe pe ‘Aiku ni baaip prpf
Idi owe yii ni pe pjp yii j? djd iranti nla
ati ijere prp, idunnu ati ayp fun awpn
pmp phin $la nitori pe pjp yii l’o ji dide
ninii okii, ti o si goke re

81
grün, ti äwpn ‘ptä wp sin-in bi gbe
päämY. Q;ö yii dära fün
gbogbo ohun re re lati je.
(e) Äwpn Ojü Yorübä
Äwpn Yorübä ni ojü tiwpn: ojü niejiiä ni
i je pdün kan, pjp
mgppdpgbpn-rnpppdpgbpn ti ojü
tuntun bä si yp ni ifoerp ojü. Niwpn
igbä ti ö ti j? pe öjüpä ni ä n kä fün ojü
kppkan, nigbä. mirän ojü le fi pjp kan si
meji din täbi ki ö fi le. Äwpn ojü inii
pdün wpnyi je pätäki fün äwpn baba wa
nitori pe orijiriji ohun ädäyebä äti ige
äti-orö irandiran ni ä n fi wpn je täbi
bp. Fün äppprp; owe kan sp pe ‘lyäwö
ti a gbe Föjü Aga ti ii fi iyän mple, yöö
bä a nib? t’pmp rp yöö rnäa jp\ Eyi
fihän pe iju a mäa pp l’ögü agä yii.
Iwpnyi ni ojü ti ö wä ninü pdün Yorübä.
(/) Ofü Önpa (January)
Iju äkürp ni a mäa n gbin ninü ogü yii,
äwpn iju ti a si mäa n gbin ni ikokörö äti
mä-fi-abp-kän-mi. Inü ojü yii nää ni
äsikö ifp pyin.
(//) Oft) Egim-Alä (February)
Ninü ojü yii ni äärä mäa n jän pupp läirp
öjö. Idi yii ni a si je n pe ojü yii ni ojü
‘äärämpkä baba $ängo’. Ojü grün a mäa
mplp rokoso bi öjüpä bä si yp a mäa
mplp roboto. Ifp pyin ki t ti i le pari titi di
inü ojü yii.
(Hi) Ofü jfiko: Ek{)-Qdün (March)
Ojü yii jp ojü ti iri mäa n j$ pupp, bäkan
nää si ni ö jp äsikö ti äwpn ohun pstn
mäa n gün. Äsikö yii ni a mäa n je aypyp
äti inäwö isinmpfpkp. $erün ti de ni asiko
yii, ö si je äsikö iköre ohun pgbin bis

82
awüjg äti eree, Igbä yii ni äsikö igbäha, ti
köko kppkan mäa ti so. A le bprp
ägbädo gbigbin ninü ojü yii.
(iv) Ofü Aienü Aga (April)
Ojö ti bpre si i rp ni äsikö yii, ägbädo si ii
b?rp si lalp hü, bi 6 bä st jp pe ägbädo li
a gbin si äkürp ni, yöö ti mäa yp
ifükprp. Ijp pp I’äsikö yü fün äwpn ägbe.
(v)Oft) Agä (May)
Ägbädo ti bcrp st gbö l’öjü yii. Sju
pgbodö ti bpr? si de pdp äwpn agbe,
pwgn oünje si ti n kä esp nilp. Nitori ppp
oiirtje ti 6

83
wa ninu o$u yh' l’a $e ri pa owe akpkp ti
a pa pe ‘iyawo ti a gbe l’6$u Aga ti 6 ri fi
iyan mple, pmp rp yo6 baa ni bp’. 0ga a
mria pp I’oko.
(v<) 0}u Ejfdun (June)
0$u ppplppp ounjp ni eyi nda, o$u
ppplppp 6j6 si ni, oun si ni ibprp pdun
Eegun ni ilp Yorubri. Awusa a maa so
pupp lati fi jp agbado. O5.11 yii jp o$u
ppplppp eewp, idi yii ni 6 si faa ti awpn
miran fi ri pe o$u yii ni o$u plpgbin tabi
ti a fi ri sp pe Qlpgbin (Eleegun) ri $pwp.
(v/Y) Ofu Efa Qdun (July)
Eleyii jp o$u pginnitin, oj6 ki i rp pupp
bpp ni o6run ki i si i mu hanhan, oju pjp a
si $u dudu to bpp ti awpn agba ri pa a
1’owe pe ‘0j6 ?u dudu ma rp’. Adip a maa
pa pmp pupp lasikb yii, ohun psin a ma
ku pupp niton pginnitin ati tuulu. 0§u yii
ni kdkd maa ri dudu tabi gbilprp nitori
66rim ti ko ran pupp. Awpn agbp maa ri
palp liiti gbin eree l’oko; ppplppp aja si
maa ri gun lasikd yii.
(viii) Ofu EjQ Qdun (August)
0$u yii ni a fi ri gbin agbado pprun; awpn
olorija Ogiyan ati awpn ol6ri$a-oko maa
ri jp i$u tuntun. O jp a$iko ti oorim maa ri
ran daradara.
(ix) 0$u Arun-Qdun (September)
0$u pspprp oj6 tabi 6jo rila niyi, ppkppkan
ni iru oj6 bayii si maa ri rp. Odo a maa
kun. Awpn agba a si maa da$a pe awpn
lp ho eho l’oko, dipo ki wpn wi pe awpn
ri lp roko. 0pplppp omi ni 6 ti wplp, ilp a si
,maa 1? mp pkp l’pnu lasiko yii.
(x) Ofu Qrin-Dun (October)

84
0$u £biijo ni a tun ri pe o$u yii niton pe
igba yii ni a ri pa eebu i$ukp (akp-i$u).
Akoko yii ni irp mria ri pp, ti wpn o si maa
han ganranran l’alp. Odrun a maa ran, 6j6
rilarila ti a ri pe ni ’pwaara 6j6 tabi 6jo
gbayanrin. L’aye atijp asiko yii ni a fi ri
kpla ti a si fi ri dabp fun pmpde. Gbogbo
i$u ti agbp ba wa l’o$u yii, awaji ni, nitori
pe 6j6 ti bprp si i krisp nilp, egun i$u ko si
le ta mp bii ti igba o$u Aga.
(xi) 0$ü Eta-dún (November)
Oyú yií jé ásikó ifpsétplé ??rün,
gbogbo koriko áti ohun pgbin ni yóó
tanná éso, pyé yóó fp máa bpré. ¿ese á
si máa pp.
(xii) 0$u Edi (Deceniber)
L’áyé láéláé, a ki í gbéyáwó tábi kí á
sin pmp f’pkp nínú oyú yií nítori pé
iyé PP fún áw'pn ágbp nínú oko. Oyú y
i ni a si máa ñ bp Orifa Edi ni
l G g o g b o ohun pgbin ni yóó ti
wplé éso, a ki í k'p pmQ ni ilá nínú oyú
yií, ó si tún jé ásikó tí igbóná tábi ilá
olóde máa n pp ni ilé Yorúbá.
IKÍNI
Ikíni jé áyá pátáki nínú áwpn áyá
Yorúbá ó si jé túláási fún gbogbo óbí
láti kp pmp rp ni pkQ yií Ki i ye pmpdé
nikan ni ó gbpdp pa áyá yií mp, atéwe,
átágbá l’ó gbpdp kí pni tí ó bá kó tábí
tí ó bá r¡. Bí a ye ñ kí pmpdé tí a bá
júlp yátp si kikí ti ágbá, kikí ti áwpn
pba Aládé si kp ypyp, tó béé tPáwpn
Yorúbá fi ú kprin pé ‘A ki i kí pba
Póóró, tno túrí mo yikáá bí ó bá ye
obinrín tábí mo yí fila, mo fi idpbálp
b?, bí ó bá ye pkúnrin’ ni ó fé kí pba.
Bí ó ti ye pátáki fún pni tí ri ki ni láti fi
ara yiyá áti idúnnú kí ni, béé náá Fó ,se

85
pátáki fún pni tí á ú kí láti fi ara yiyá
dá ni l’óhún, nítorí pé bí kó bá dáhún
pé!ú idúnnú, ó fi pni tí ó kí i dá águnlá
áti águntplp núhun. 0pplppp áwpn iyé
babanlá wa ni ó fi pátáki ikíni han, éyí
si ni díp nínú áwpn ówe náá:
(i) Kí á ri ni lókééré, ki á ye áriyá, ó yó
ni ju oúnjp lp.
(//) Éniyán ni a kó, tí a kó kí, pni tí a
kí kó tara jé ni.
(¡¡i) A bá wpn ni ¡wájú, a yára ki wpn,
wpn tún bá wa l’pná, a ye áálp ye
áálp, áálp ko té wpn I órún bíi
áfojúdi.
Ówe kiínní filian pé a gbpdp fi
idúnnú jé pni tí ó kí ni, ékeji áti pkpta
si fihán pé alábúkú áti aláigbékpp
éniyán ni a kí tí ki í dáhún. Bí irú
éniyán báyi til? ñ binú, yóó dáhún ná
kí ó tó sp pdún pkán rp. Áwpn ómírán
tí ó jp mp ikíni ni ikíni ni í jé ni, isprp
ni i gbési, isunkún si ni igbétéjó’. Ówe
kprin yií fihán pe ppplppp pná ni a
gbá tí kí éniyán.
‘íLni tí kó kí ni kú ábp, ó pa ádánú p
kú ilé’ si fihán pé áyá kíkíni ni étó áti
pé a ki í fi ágbá tábi pjp orí ré cniyán
jp níbi étó ikíni. Ohun tí ó tún ye
pátáki ni pé bi ágbálagbá l’ó bá kpkp
ki pmpdé, pplú irpié, ¡tpríba áti
¡dúnnú ni ó gbpdp fi dáhún. fni tí kó
bá ni pkp ilé tí ó pé nípa áyá ikíni jásí
alábúkú—irú wpn ni a fi n pa ówe pé
‘£niyán yówú tí kó bá mp iyi áypsí kó
le mp iyi tí

86
ó wá ni ábükü’ nítorí a ti ka irú éniyán
bpp sí akúrí éniyán. A le pin étó ikíni
sí pná márün-ún: (a) Ikíni lójoojúmp,
(b) ikíni eró pná, (d) ikíni fún oríjiríji
ákánje pátáki, (e) ikíni ni pnu ijp, (e)
kíkí áwQn Qba aládé tábí ijóyé pátáki.
(a) Ikíni l’ójoojúmp
Ni áárp, ó jp ohun prán-an-yán fún
gbogbo pmplpbí inú ilé láti kpkp lp kí
baálé ilé áti iyálé-ilé. Éyíi ni fún baálé
ni áñfáání áti le mp pni tí ó wá ni ilé
áti pni tí kó sí ni ilé áti láti mp pni tí
ara rp yá áti pni tí kó gbádún. Gpgp bí
ówe, ‘idpbálp l’pmp kí babá, ikúnlp si
ni ti pmpbinrin, nítorí náá nígbá tí ó ti
jp pé baálé áti iyáálé ni baba áti iyá
fún gbogbo mplpbí pplú idpbálp ni
wpn gbpdp kí áwpn méjééji. Bí iyáwó
bá fp kí pkp, l’órí ikúnlp ni yóó wá, bí
pmpbirín bá si fp kí iyá áti baba pplú
ikúnlp ni. Bákan náá ni ti áwpn obinrin
ilé l’órí ikúnlp ni wpn gbpdp kí áwpn
iyáálé wpn, éyí ni pni tí ó bá wp ilé
pkp sin wpn. Gbogbo pmpkúnrin áti
obinrin tí á bá si ti bí kí obinrin tó wp
ilé pkp pplú ikúnlp ni obinrin-ilé
gbpdp kíi. L’áárin áwpn pmp ilé
idpbálp ni pkiinrin gbpdp kí pni tí ó
bá dé ayé sin ín ibáá je pkúnrin, ibáá je
obinrin, pplú ikúnlp ni obinrin náá si
gbpdp kí ágbá iwajú rp l’pkúnrin tábí
l’óbinrin. Ñipa kíkí ara pni l’ójoo-
júmp éré méji ni ó je pátáki: Ekíní,
pnikpni gbpdp kí gbogbo ilé yíká
l’ówúúrp kí ó tó wá oúnjp óójp rp lp;
ékeji, ó jp ohun pátáki láti kí baálé,
iyáálé áti áwpn óbí pni kí á tó lp sún
lálp.
Ñipa prp, ikíni l’ójoojúmp kó sí ohun
tí ó le dábíalárá níbp. Bí ájá áwpn
baba wa, mpta ni igbá: p kú áárp; p kú
87
psán; p kú alp. Nígbá tí pmp bá ií kí
baálé l’ówüúrp tán, l’órí idpbálp (tábí
ikúnlp) ni yóó wá tí baálé yóó fi máa
ki í ppjú oríki áti orílp. Fún áppprp, tí
ó ba $p pkúnrin yóó dáhún báyií: Adió
áró, pmp $ókülóyé! $é álááfíá ni o ji?
Oün náá yóó si $e ádúrá fún baálé pé:
Ájíhde ara yóó máa jp.
Bí ó bá $e obinrin ni baálé yóó
dáhún pe: ‘Ájínhún Agbpn! Qmp
Oníkóyí, pmp Agbpn iyún. $é ará le,
$é kó sí iypnu?’
Igbá yí ni pni tí ó ú kí baba yóó ni
áúfáání áti dágbére ibi tí yóó lp tábí
ohun tí ó fp $e. Bí ó bá jp psán, ni pni
tí ará ilé bá rí ni yóó kí, ikíni náá kó si
ju kí á kí olúwarp kí á si wí pé ‘$é o
tá’, tábí ‘$é áláafíá ni o ti ibi tí o lp dé’
tábí‘$e kó sí iypnu lphún-ún’ ?
Kíkí tún je pátáki, ó si la ádúrá lp, bí
pmp tábí iyáwó ilé bá kí baálé tábí
iyáálé tán pplú ádúrá ni a ó dáhún. Bí
ó bá ti kí ni pé: Baba mi, ó d’óórp o!

88
 i* iba yóò kí pmp náà, yóò si dáhún
pé :
Àmòó Okín,
Qmp alápá, O
di àjírí o!
Oorun re ni a ó sún.
tàbí Àsimjí o.
(b) Íkíni 11. Çni tí
ri ré kpjá
àtigbàdéigbà 12. Çni tí ó Àgó yà o
1. Çni tí ó fç ri 1Q SÍ ilú o! O!rç
O! Ç wá
wplé rç láti ebi àbp o. kúÇ
2. Çni tí ó 13. Çni tí a
jókòó tún pàdé
3. Çni tí ó lçhin À$ç o!
dúró ibçwò
4. Çni tí ó ñ 14. Çni ÇÇ rè
máawá o
JQ sájò tí ó wolç tàbí
tàbí wà ní (Kò
Ç kú síàbp
tàbí ipò idáhún)
piá À$ç tàbí
5. Àlejò tí ó 15. Çni tí àrnín Àçç
bá ni ó dúró ti o, ç sún
ni ipàdé ni nígbà mphin-ín
6. Çni tí ó fç tí ó $òro kí á jp jçun
ya m sílç
tàbí 16. Çni tí
7. Çni tí ó ri wá pmp îwp náà
sún 1Q yóò dàgbà
tàbí O!
8. Çni tí ó À$ç
$òfò çjà
9. Çni tí ñ Kò t’ppç
jçun
Qlprun l’ó
10. Àgbàlag ni piá
bà A kò ní fi
irú rç gbàá
tàbí ayp ni
a á fi gbàá 89
Àçç, tiyín
náà yóò
dára
Àgò onílé o!
£ kú ikàlç £ kú
idúró Qkç á
réfòó o Qkç re
l'ç ó wç Alç
yóò dára,
Abç yòó dim
Ajç kò tú o

$ kú iwájú £
máa kálç Asún
jí Asim wú o!
Ajé yóò di Mo
mççn rin
Mo báa yín re
Aràn ire yóò
gbàá Àjínde
ara yóò máa jç
£ré wá o!
À dé 'lé báre
£ kú idide çjç
£ kú çlá o
£ kú áróti
Jplçdàá yóò
gba aájò

90
17. Çni tí ó
rí bá ni í çe E kú çrç ènlyàn '} -, ,
ayçyç tàbí àyçsí ,
18. Ní àçikò
Ekúíf? í
oyè
19. Ní àçikò Awanuuntabi
wàhálà
20. lyàwó tí ó Ayç Pç ó figbàá o J aínm
E kú oyè Gágá Fará
yá
?Ç?Ç wçlé çkç
(a)fún ará
ilé QICÇ E kú iàásigbòÇ kú QTQ
^ èniyàn
(b) fún Eh In lyàwó kò ní í
22.ÒbíL’àsikò mo çní
tí inályàwó
èrè Qpé ni
Àçç
jó ilé Òwò
l’Qlçrun
yóò pè é f’Ólúwa
23. Fún iyá àbíkú Àçç
Iwòyí oyà
mçsàn-án Àçç
òní
Basa Qtnç
24. Okú çdç
ni a á máa F kú orò
jç tàbí
Nísisiyi ni
yóò wálê Àçç èniyàn
(a) Awòdl o
kú ewu
(b) Ewu iná
ki í pa
Àwòdi Ç kú ç*rç eniyan
{d) Ç kúàjàlà
1. Ní àsikò (e) Qlçrun
pdún yóò fi òfò ra
çmí
(a) Q kú
àkçnii
(b) Qlçrun kò
Àirtín
91
 ní í fe é V ófò
(d) Omi Vó dank,
Qlçrun kò ní jçkí
agbè fç o.
(a) E kú bí Qlçrun ti wí
(b) Olúwa kò ni h fé
Vóifà
(d) Qlçrun yóò ti ilçkitn
ibànújç
(e) E kú àtçhinkú (y) E
kú àyçlç ©ríçlríçi àsikò
(a) E kú çdún
(b) E kú iyèdún
(d) Çdún ó ya abo
(e) Emí yóò rí òpin
çdún

92
2. Àsikò (ú) £kú Kò çç-kò
çgbçlç tàbí çgbçlç (b) £
ççrún kú çhanhe
3. Ní igbà (d) £ kú çdá Àwa núun
çginnitin yií £ kú Kò sí bí ò ti
4. Ní igbà çginnitin £ ri!
òtútú kú òtútú yií Kí Qlçrun
5. Ní £ kú igbà t'ófún wa ní
igbàkúúgbà dé £ kú àsikòàsikò rere.
6. Fún yí Kí Qlçrun
idágbére mú igbà
dáradára wá
Qlçrim má kç Àçç, Qlçrun
àtúnrí yóò dá çmí
7. L’ààrin Qlçrun kò ní wa sí
i $e èyí
òru 1'árimç
8. Çni tí ó Ipàdé wa bii
çççç dide oyin Òru kò Èmi
àisàn mç çlçwç (Li (Lágbájá) ni
ó dífá fún
9. Çni tí ó iwç ta ní) o
bímç (a) £ kú ewu
(b)Báríkà çsç
tí ó tçlç Qpç
Olúwa
ní fún
tàbí
(a) Mo yç fún mo dúpç
ç
(b)Ayç abara
tínntín
(d) L kú ewu Ayç yóò kárí
(e) Báríkà ti a o!
gbç ohún
iyá àti ti
çtnç
10. Çni tí ó ñ gbéyàwó (a) £ kú çwç l'óim
(b) £ kú láàsigbò (d)
fchin iyàwó kò Àwa
núun ní tnç çní
(ie) Wòyi o$i) Àçç o!
mçsàn-án
¡lasa çmç ni a ó

93
 máa jç (ç) Òwò
èrè ni
Olúwa yóò pè é o
11. Çní tí ó sin çmç (o) Nísisiyi ni yóò Àçç,
tiyín náà yóò
wálé o! dára o
(b) Olúwa
yóò fi
ààyè gbà
á

94
 Oiórun
(cf)
yóò pè é
Paya re (s)
Kd ni í bá
orogún
búburú
pádé
(d) Kíkí Àwçm Oníff àti Qiçtç Çiilkan
1, Àgbç 12. Glóyè Àrokobçd
2. Alághçdç 13. Ogbóni ün dé o!
Ârçyè o!
14. Aláró
3. Qdç
(Èyí l’ó fa 15. Amókòkò Àrinpa
ijálá àwçm baba
àrinpa ni
t¿ çdç. wa pé a
4. Gbçnàgbç A so guri
nà
5. Onídirí aro o!
6. Ahunçç Ojúgboro
o!
Àhunyà o!

7. Babalávvo
8. Abçri$à
9. Ç,ni tí ñ ta Àbçrúbgy
çjà è o!
10. Apçja Qlçsç yóò
gbà o! Ajé
11. Ç>ba rere yóò
wçgbá
Àdçpa o!
QWQ á
dç o!
Kábíyési
k'ádé pç

95
 l’órí; Kí Àçç gbè 9
bàtà pç (Ç>mç owú ni
Pçsç; yóò fi dá him
Òlòiò tí ki í çe ohún
yóò lo ilú çnu.)
rç gbó— Ògün yóò
Igba çdún,
çdún kan; gbè 9!
Koko l’á á :'i í kí çdç
bá òkúta 1’órèwá,
àgbçdç
Àjçgbó, Akoko Ôòyà á
àjçtç, àjçpç yà!
K kú ibà o (0kç> ni yóò
Arçpçn o mi, kò gbodç
tàbí fi çnu dáhisn,
cirçdú o! bí ó bá çe
Amçyè o! obinrin yóò
mí àpasá.)
A wo yóò gbè
9 Egbe Òriçà
o!
Ajé yóò gbè 9!
Âçç
Irùkçrç ni çba
yóò jú láti
dáhún (Àwçm
iràríçç Qba ni
yóò máa s9
pé çíra íílç, o
dide

M<y
Ibàjç o!
Ç ççhun
lyámçpó á

96
16. Akppç
£mu á sç Ògún á
o! gbè yin
Jghà á rç o
17. Àwpn tí Mo k'opè, Ota ri jç,
ri tayò
mo k'çîa òpè kò
Àwçlù o! gbpdp
£ kú f’Qhùn
18. Çni tí ri atótomi Appn tòrò
wç 1’ódò
ànà o!
Ç ó pçç
19. Onílàjà iwá fún wa
Çmçlriàbi
Yorübá ka kí á pe èniyàn ní pmplúàbí
sí ohun iwúrí, idúnnú, iyi àti ohun tí o
ñ ft bíbíire àti çkp ilé hàn. Fún idi yii
ohun pàtàki ni fún çnikçni nínú àwpn
Yorúbá kí ó le gbiyànjú lâti hu iwà tí
wpn yóò fi máa pè é ni pmplúàbí.
Ohun ribiribi ni ó jç fún çni tí a bá pè
báyií àti àwpn èniyàn rç nítorí pé
$l^dàá dá' a, ó si tún ara rç dá ; a bí i
re, ò sí tun ara rç bí. îpinnu riláñlá l’ó jç
fún çni tí ó fç di pmplúàbí, éyí l’ó si fà
á tí àwpn baba wa fi ñ pa òwe pé :
‘Èniyàn lásán’ ; irú àwpn èniyàn báyií
rii àwpn baba wa si kà sí ‘çranko tí ó
dá àwp èniyàn bora’.
íyàtp wà nínú kí èniyàn gbajúmp àti
kí èniyàn jç pmplúàbí, çúgbpn
ppplppp igbà ni èniyàn máa ri jç
méjèèji pp, çni tí ó bá gbajúmp tí kò ya
pmplúàbí ni a çàpèjúwe pé ‘ó gbajúmp
bí içáná akáçp lérí’.
Kí á tó sp itump ‘pmplúàbí’, ó tp, ó si
yç kí a pani 1’ásàmp ohun tí ó rp mp
prp yií. A gbpdp rántí àwpn òwe tí ó
rp mp ohun tí à ri pè ní pmplúàbí, díç
nínú àwpn òwe náà niyí :
(1) A pe ni 1’éniyàn ‘re, ojú ri ti ni kí á
tó bp ri bpsin á pe ni 1’éniyàn búburú.

97
 (2) Jàkúmp ki í rin psán, çni tí a bíire
ki í rin òru.
(3) Çnikan ki í jç kí ilç ó fç.
(4) Kí á rí ni 1’ókèèrè, kí á $e àríyá, ó
yó ni, ó ju oúnjç lp.
A ó ri i pé àwpn òwe yií fihàn gbangba
pé ohun tí ó wà 1’çhin pfà ju èje lp bçç
si ni ohun tí ó rp mp pmplúàbí pp,
nígbà tí a ' si mp àilera gbogbo èniyàn
idí yií tún mú kí àwpn baba wa má a
páa 1’ówe pé: ‘A ki í mppwç kí á kó
ayé já, bí a bá ç’oore titi yóò kú sí ibi
kan’.
Itump Qmplúwàbí
îtàn sp fún wa pé 1’áyé láéláé, pmp tí
‘Olúwa’ bí ni à ri pè ní pmplúàbí, a
ròhin pé Olú-iwà yií ni odú tí ó dá iwà,
nínú àwpn çbún tí Olódúmarè si fún
un (i) ní iwà rere èyí tí ó $e pàtàki,

98
nítorí pé grg Qlgrun ni i SQ pé iwá bí
Qlgrun áti itglgrün éré ñlá ni; (ii)
itglgrün; (iii)’süúrü, éyí tí á ñ pé ni
babaiwá, (iv) ifg, tí í fe ákójá ófin
nítorí pé Olúiwá fg itgsíwájú ara rg
gggg bí ti gmgnikeji rg. (v) gni tí ó ni
glá, glá, ókikí, agbára áti ipó tí kó si fi
gkankan nínú áwgn áñfáání yií ni gmg,
gbí, ádúgbó, ilú áti orílg rg l’ára. (vi)
Ipni tí ó gbá pé ‘$g mí kí n bi g l’óógün
grg’ tí a si tún sg l’óde-óní pé ki í fe
óógün grg ni kan, óógün mglgbí ni
pglú. Akándá éniyán báyií ni á ri pé ni
gmglúábí; gbogbo gni tí ó bá si jg g ni
á rí pé bgg nítorí pé ‘Bí gmg kó jg
fókótó, yóó jg kíjipá, baba gni i’á á jg’.
Áwgn babaláwo tí ó tún gbiyánju áti
wá idí itán Odüduwá tún ki ifá pé ‘Bí a
mú rágbá ta rágbá, iwá, iwá ni á ñ wá;
bí a mú rágbá ta rágbá, iwá, iwá l’á ñ
wá. Áwgn yií náá l’ó si dá orin tí á ñ kg
sílg pé ‘B’ó l’ówó kí o fi to fgkgrg, iwá
ni nñkan’. Bákan náá ni wgn ki ifá dé
ibi tí ó gbé sg pé ‘Iwá I’gba Áwúre’, áti
pé l’gjg ti inú bí fdgdáá tí ó pinnu áti
pa ilé ayé rg, nítorí iwá jáñdükú, iwá
áibikítá, iwá ‘Adig dá mí l’óógün nü
mo fgg l‘gyin’; Órifáálá tí ó rán án
l’gwg l’gjó tí ó ñ dá ilé’ayé ni a gbg pé
ó bgrg sí fipg fún flgdáá tí ó si rán an
létí pé ‘bí a bá ti itorí éniyán búburú fg
l’ójú, gni rere yóó kgjá lg tí a kó si ni rí
i’. Nítorí náá kí ó $a áwgn éniyán rere
sgtg. lían sg fún wá pé Núá áti áwgn
gmg rg nikan áti mgíébí rg ni gdá rere
tí a rí yg sílg tí flgdáá fi f’omi pa áwgn
gdá yóókü rg. han áwgn babaláwo yií
tún fihán gbangba pé ni ihá ilá-oórún
ni áwgn baba ñlá wa tí ó §g wá ti wá,
áti wí pé áwa tí a si dásí tí a kó pa l’gjg
yií ni á ñ pé ni ‘Qmg tí Núá bí’ éyí tí a
sg di Qmglúábí lónií.
7é>
 O yg, ó si tg láti sgrg $ókí l’órí áwgn
ohun tí a kg sóké yí. Áábg grg ni a sií
sg fún Qmglúábí nítorí pé bí ó bá dé
inú rg yóó di odidi.
Qmglúábí a máa mg ojú a si máa
mgra. Bí a bá sgrg fún Qmglúábí yóó
tijú fún gni tí ó ñ bá a sgrg tábí tí ñ bg
g nítorí pé ‘Qsán tí ó rí gbajúmg tí kó
bg gmg granko ni í mú un jg’.
Qmglúábí a máa l’ójúti, a si máa ni
itgríba. A ki í bá gmglúábí ni idi iwá
abgkáméji tábí níbi tí wgn gbé ñ fi
gmgrí odó kan bg gkan nínú. Bí
Qmglúábí ti bgrü Qlgrun ni ó bgrü
ágbá nítorí pé wgn mg pé é igbá tí a
bá fi wín gká ni a fi í san án áti,pé
‘Qmgdé tí ó bá arúgbó l’gná tí ó gba
gpá gwg rg, bí kc bá súre pe gmgdé
yóó $e irú rg fún óun náá, a jg pé ó
gbá pé oun kó ni í dágbá’. Qmglúábí ki
í fe gtún kí ó tún fe ósi nítorí pé ó mg
pé ojú kan l’ádá á ni.

7é>
 A ó'da pnu duró ñipa iwá pmpiú’ábí
níbí, bí a bá SQ pé a ó máa so Ó, lie vóó
wp. Gbogho prp tí a ti sp yíí fihán pé
i§p rilá orín kéú l’ó jó fún éniyán láti jó
Qmplúábí gidigidi l’óde óní.
ÉÉWQ YORÚBÁ
Ko sí orílp édé kan ni abprun ayé yií tí
kó ni ééwp tiró nínú iwá, i$esí áti á$á
wpn. Yorübá ni báyií ni áá $e ni ilé wa,
ééwp ibómírán ni. Itump ééwp ni
ohun tí a gbá pé a kó gbpdp $e tábí
dánrwó, tí a si ni igbágbp pé bí éniyán
bá dán nnkan náá wó, olúwarp yóó
dán an tán. £ni tí ó bá dán írú ohun
báyií wó ni á ri sp pé <i déjáá. £ni tí ó
bá sí $e ohun tí pnikan kó $e rí,
olúwarp yóó rí ohun tí pnikan kó rí rí.
(/) A kó gbpdp kpjá l’ábp ága tábí
ákásp tí a bá gbé ti ilé. (pni bá $e éyí
yóó ni orí burúkú.)
(/'/') A kó gbpdp pé mptálá jókóó
jpun lórí tábili. (Ipphindá rp kó ni í
dára.)
Bí a bá bprp sí ntú orílp-édé kppkan
a ó rí i pé ‘Idálúú ni i$élú, eégún ni í
gb’owó-óde Q$ogbo’. Ééwp ti orílp
édé kan kó bá t’ékeji mu; bí kó si ti bá
ara wpn mu yií náá l’ó kárí ayé, gpgp
bí ówe tí ó sp pé ’A ki í wáyé kí á má
Párün kan l’ára-ijá- igboro l’árün
¡badán, owó óde ni ti OyÓ-lié, má
$u-mátó l’ó ba Ékó jó, kí á fpnu júwe
l’árún Ógbomp^p’. Áwpn babañlá wa
bprá ójá-dídá nítorí pé wpn gbá pé
áppliindá rp ki í dára.
Ééwp $e pátáki láárin áwpn ará átijp
áti pé bí wpn kó til? mp iwé, wpn mp
inú wpn gidigidi, wpn si fi áwQn ééwp
yií mú álááfíá áti ófin tí ó le fa ifó wá
wp orílp wpn. Ééwp yí wá nínú ohun tí
ó jó pná pkp kan fún pmpdé áti ágbá
l’áyé átijp nítorí pé, pni tí ó bímp tí kó
79
kp p, tí ñ k<?lé, bí ó bá kplé náá tán,
pmp tí kó kp ni yóó gbé ilé tí ó kp náá
tá; yóó si pádánü pná méji.
Lphin tí a ti sp itump ééwp, tí a si ti
$e áláyé pé ó ni ohun tí ó fá wpn
nítorí pé ’bí kó bá ni idí obinrin ki í jó
Kúmólú’, ó yp kí á $e áláyé pé orí$i
ééwp méji i’ó wá: ékíní ni ééwp
mplpbí tábí ti agbo-ilé, ékeji si ni
ééwp gbogbo gbóó. L’óríé
éwpgbogbo - gbóó yií ni a ti fp sprp
pplú áláyé tí ó kún. A ó si rí i ^pé ó yp
kí á yin áwpn babañlá wa, kí á si kan
sáárá sí wpn nítórí pé pplú áimpwé
pkp tí á ñ pé ni sáypñsi wpn fi áppprp
ironú jinlp hán, pni tí ó bá si fi ádá na
ájánákú ni idí bu i§p pkánjúá $e. A le
pin áwpn ééwp ayé ijphun sí pná
márún-ún pplú ohun tí ó fá wpn,
nítorí pé ‘bí kó bá nídií, obinrin ki í jp
Kúmólú’, áti ohun tí áwpn baba wa ká
sí ipphindá jíjá áwpn ééwp wpnyí:

80
 Èèwp fún imptótó; Èèwp fún
itpmpsçnà rere: (a) nípa iwà híhú sí
pmpnikeji, (b) nípa ibpwp fún àgbà;
Èèwç fún wíwà 1 álàáfíà. (a) fún ara çni,
(b) pçlú aládúúgbò çni; Èèwç fún
ipamp íyi awo; Eèwp fún içç çíje àti
itpjú ohun èlò i$ç.
1 Èèwç fún imçíòtò
(а) A kò gbpdp tp sínú odò. Bí èniyàn
bá tp s’ódò kò gbpdp má mu omi
aró, bí kò bá mu ún, olúwarè yóò
kú.)
(б ) Eniyàn kò gbpdp tç pmp inú ibçpç
tí a bç mplç. (Çni ba tÇ ç mplç yóò
ya arp.)
A kò gbçdç jókòó ní çnu-pnà yàrá
jçun. (Çni tí ó bá $e èyí kò ní yó.
Pàtàki èèwç yií ni pé pàiití le gbpn
sí oúnjç bí çlomíràn bà fç wp yàrá,
nígbà tí a bá ú jçun 1’pwp.)
(e) A kò gbpdp fi pwp kò ilç tí a bá
gbájp. (Qwp çni tí ó bá kó ilç yií
yóò máa gbpn bí pwp aiáríin
çgbà.)
(?) A kò gbpdp jí ní òwúrp kùtùkùtù
kí á tç èèpo çgúsí tí a çç dà sílç
mplç. (Òçi ní yóò ta çni t’ó bá $e
èyí. Çkp kí á le máa gbá pdçdç tí a
bá lò tán, kí ó le mp tónítóní niyí.)
2 Èèwç» fún itçmçspnà rere
(/) Nípa iwà-híhà sí çmpnikeji
(o) A kò gbpdp jí ohun tí a bá pa
ààlè lé. Èpè ni yóò pa çni tí ó bá
çe é.)
(b) A kò gbpdp na aboyún. (Kí pmp
tí ó bá bí má baà ní àpá Pára.)
(d) A kò gbpdp jókòó 1’órí ààrò
idáná. (Çni tí ó bá dánwò iyá rç
yóò kú.)
(e) A kò gbpdp fp ilé agbpn. (Çni tí
ó bá dán an wò, gbogbo àwo tí ó
bá gbé lpwp ní yóò máa fp.)
81
 (?) Èniyàn kò gbpdp jí çyin pçpçyç
kó. (Olúwarç yóò ya adçtç.)
(/) A kò gbpdp fi igbálç na
pkúnrin. (Qkúnrin náà kò ní í le
$e pkp obinrin mp.)
(g) Qmp iyá méji kò gbpdp bá
obinrin kan náà lò pp. (Bí wpn
bá çe èyí, tí àwpn méjéèji bá fi
igbpnwp gba ara wpn níbi tí
wpn gbé rí jçun, çgbpn yóò kú.)
{gb) Obinrin kò gbpdp wp açp
pkúnrin. (Bí ó bá wp p, tí ajá bá
fi gbó o, yóò di akíríboto.)

82
 (ii) Ñipa ibçwç fún àgbà
(a) lyàwó iíé kò gbgdp dúró kí
çbí pkp rç tí ó bà dàgbà jú ú lp,
tàbí tí a ti bí kí ó tó wplé. (Bí ó
bá çe èyí aáçikí rç yóò máa kúrú
ni.)
(b) Qmpdé kò gbpdp $íjú s’ókè wo
àgbà. (Kí ó má baà fi ara rç gún
ègún.)
(d) Àwpn pmpdé kò gbçdp sáré
yípo àgbàlagbà tí ó jókòó. (Kí ó
má baà kú lójiji.)
(e) Qmç kò gbpdp na òbí tí ó bí
i. (Bí ó bá çe èyí, òçi ní yóò pa
pmp náà.)
(f) Qmpdé ko gbpdp sprp
àgbàlagbà tàbí alágbára ní
búburú lçhin. (Orí-fífp ni yóò pa
pmp t’ó bá çèyií nítorí àwpn
àgbà ní ohun tí à á pè ní àíperí.)
3 Èèwç fún
wíwà 1’álàáfíà
(/) Fún ara çni
(a) Aboyún kò gbçdç rin 1’ósàn-án
gangan tàbí 1’áàjin òru. (Bí ó oá
çe èyí ó Je bí arç çmç tàbí çmp tí
ó ní àlèébü 1’ára.)
(b) Aboyún kò gbpdç» dpbálç sún.
(Qmp tí ó bá bí lè ya arp, tàbí kí
ó bí i rókúúmp.)
(d) A kò gbpdp rán açp tí ó ya mp
èniyàn 1’ára. (Eégún ní a lè çe
èyí fún nítorí pé a gbà pé ará
prun ní, çni tí
a bá si çe é fún yóò kú.)
(e) Çnikçni kò gbpdp rorín alç.
(iyàwó pkúnrin tí ó dçjàá, tàbí
pkp obinrin tí ó d’çjàà, yóò kú.)
(ç) Qmpdé kò gbpdp fi igi re etí.
(Etí pmp náà yóò di.)
83
(//) Pçlú aládmgbò
(o) Qkúnrín kò gbpdp bá iyàwó
çlòmíràn tí ó wà nínú oyún lò
pp. (Çni tí ó bá dá çjá yií kò ní ní
aáçikí mp, akúcJé yóò si máa wp
pran rç.)
(d) A kò gbpdp ru igi kiri ààrin ilé.
(Çnikan yóò k.ú nínú ilé tí a ti ru
igi kiri yií.)
(e) A kò gbpdp lú ní ilú tí ilà-olóde
bá gbé pa èniyàn. (Ígbóná yóò
pp síí ní ilú, ppplppp pdp ní yóò
si kú.)
(ç) Qkúnrín kò gbpdp fç iyàwó tí
çsç rç kò bá ní kpjçgbin. (Bí
obinrin náà bá fi çsç gbé iyç adiç
tàbí koríko wplé, ilé náà yóò
túú.)

84
 (/) Qmp kò gbpdp jábp l’çhin iyá
rç tí ó bá ri pçn çn 1’pwç. (Bí ó
bá çe pkünrin, bí ó bá ti ri fç
iyàvvó ni iyàwó yóò máa kú, tí
yóò fi pé mçta. Bí ó bá si çe
obinrin bí ó ti ri ni pkp ni pkp
náà yóò máa kú tí yóò fi pé mçta.)
4 Èèwp fún ipamp iyi awo
(a)Iyàwó tuntun kò gbpdp jó bá pkp
rç ní ilé 1’çjç tí yóò wplé. (iyàwó
náà le kú, tàbí kí ó çe àgbákò
ohun búburú ní’lé pkp tí ó fç ç.)
(b) Obinrin kò gbpdp rí aiágçmp, bçç
ni kò gbpdp dide sókè tí aiágçmp
bá ri jó. (Obinrin tí ó bá çe é yóò
kú.)
(d) Obinrin kò gbpdp fi ojú rí orò. (Bí
obinrin bá fiojú kan orò, orò yóò
gbé e èyí ni pé yóò kú.)
(e) A kò gbpdp gé irun Dàda 1’áiçe
ètùtù. (Bí a bá çe èyí pmp náà yóò
kú.)
(ç) A kò gbpdp dún bíi eégún lái wp
çkú. (Eni tí ó bá çe bçç yóò kú.)
(/) Iri kò gbpdp sç sí egúngún Fára.
(Bí èyí bá sçlç sí egiingún, kò ní lè
pada s’prun mp.)
(g) Oníçàngó kò gbpdp jç sèsé,
aiágbèdç kò gbpdp jç iré,
plpbàtálá kò gbpdp mçrnu, bçç ni
kò si gbpdp ru çkú. (Bi çnikçni
nínú wpn bá çe èyí yóò rí ijà Òriçà,
èyí ní pé çnu àti ara rç yóò bó, a ó
si snáa sp pé òriçà bá a jà.)
5 Èèwp fún i$ç $íçe àti itpjú ohísn-èló
içç
(a)A kò gbpdp ta ayò tàbí òkòtó ní
idí pjà títà tàbí ní idí àtç pjà. (Bí

85
 èniyàn bá çe èyí, yóò kó òkútà wp
igbá çni tí ri ta pjà.)
(b) Òritajà kò gbpdp fi àwin ççwp
1’ówúúrp. (Tí i!ç pjp náà yóò fi çú,
àwin ní ppplppp ohun tí ó bá tà
yóò jç, bí ó bá. si çe pjp ajé ni ó fi
àwin çç pwp, àwin ní yóò pç nínú
pjà tí yóò tà 1’çsç yií jálç.)
(d) A kò gbpdp gbé àáké sí inú òòrún,
tàbí sínú òjò. (Orí fífç ní yóò pa
çni tí ó bá gbé àáké sí inú òòrún,
ààrá ni yóò si çán pa çni tí ó bá
gbé àáké sínú òjò.)
(e) Çni tí ri wa mçtò kò gbpdp pa
pçpçyç. (Bí ó bá pa á, tí ko fi çníní
tàbí owó-çyp kàn án lçnu, pkp tí ri
wà yóò dànii, èniyàn tàbí òun tí ri
wàá yóò si kú.)

86
 ÓWE ÁTJ ÁDÁPE QRQ YORÜBÁ
(a) Ádápe prp Yorübá
Ádásp tábí árpridá ohírn jé ?kp pátáki
tí óbí ñ fún pmp látiigbá tí ó bá ti
dágbá ju májé^ín lp; ásikó yií náá ni a
ó máa fi ojú bá pmp sprp. Qmp tí ó bá
si rí óbí kp p, tí ó l’óye, tí ó si gba pkp
mp pé ojú na éniyán ju prp lp; nítorí
pé pmp tí a bá f’édé árpñdá fún tí kó
gbp, ni a gbá pé ó gp tábí kó gba pkp.
Iru pmp bpp ni a si máa ñ fi pa ówe
pé, ‘Qmp bp l’pwp nina, ó ku
áwómpjú’. Bí pmpdé bá si ti f’ara mp
ágbá tó, ni yóó $e mp pdá prp ni sísp.
Kó sí pni tí ó le sp pé gbogbo pdá prp
ni ó le yé óun, nígbá tí ó bá di ibi pdá
prp; bí irírí áti pjp orí éniyán bá §e mp
ni yóó $e mp pdá prp mp.
Éyí ni áppprp di? nínú ádápe prp:
2. Y 1. Yp 'mi iórí májéfi —lp réé tp
in (Bí éniyán bá wí pé óún lp yp 'mi
ágb ióríi májéfí—kwpn ágbá á ni ‘itp ni
ádo k’o tp, k’o má tp’mp’. Yorübá gbá
pépná kan náádí pkünrin ú gbáá tp,
sph ni nrtkan pkünrin rí gbáa jáde).
ln i = sprp fun pni tí
gba kó ni gbprán =
3. K (mú ifóyá dání,
p dprübá)
lóm 10. Lp réé ka ibó
inú
4. Di pti 11. Nú ni prp
5. Fá bpdi 12. Kó eran Ájálá
6. Jáwé jé-n jéemíi (K'pran á
7. Kí prp dé odó fám'éegun)
ikún éniyán 13. Já ifun iyá je
14.
8. (/) lié bajé, (i0 éniyán Di 'bp fún
0P? y?
9. Lp si iwálp a$á 15. Kí prp tú
ojúrcm-án

87
16. Fi etí lé oko = mú i$óro dám
17. Bá óde pádé = sp di pmp phin
18. Ewé jé pni = lp $e
19. Lja nb'ákán igbonsp = prp
20. Ra pwp sí náá wpp lára =
21. Térí gba$p Qbá Icú = 0f<? 59
22. Fiáákékpri = 0kan nínú ibeji
kú
= sp prp burúkú
sí éniyán
- dá prán, kó sí
inú iypnu = gp
púpp = tan
éniyán = kí prp
dajú rú = bp ni
lpwp láti gbp idí
prp = $e orí rere
= ádúrá gba,
oógün sí$p = iró
burúkú ni tábí
rere = bpbp, tábí
$ipp fún = kú, di
olóógbé = kp jálp

88
23. Tu itp söke-fi 42.Fi pup
ojü gbäd mpwppwd gbe
pbp fün ni
43. $e
24. Atubptdn ubpka meji
44 Du
prcm idgbo si
25. Fi pmp'ri igbd inci
kan bo kan 45. Da omi si iwdjü
26. Ätapdta dide 46. Ye si prp
27. Sün kan ögiri 47. Mi si tjp
28. Fori gbd ori 48. Ki QIQJQ de
29. Fi pb$ $hin je 49. Ki öfd ¡6 d ka
eniyan nifu 50. Gbd pmp obu
30. Fori fdn pppn fün Qfun
31. Ki aküde WQ 51. Kp eti ikün si
erd eniycm prp
32. Fpa ko bd prp 52. Fori ko orij'i
mp ikün lu ikün
33. Ki iyawo 53. Pu laset mp
iunltin fu sile
34. Sin ni 'gbprp 54. Sün ni ebirun
ipc'ikp — Ki eniyan rná
35. Ki olobö tu kp iyprísí tábí
eniyan igbghin prp. Kí
36. Fbd ni éniyán bínú
gbö/öhün já!?
37. Fi ?sp ¿hin = ayprísí
de'ie prán = ?e
38. Ki prp prün ójóró = fi
fün eniyan ijóro
39. SQ ojü abp bprp pr^
niköö = süúrü pin =
40. Gun 'gi dá ijá sílé =-- fi
kpjd ori érú gba ibukún
ewe Dpkp — kí eniyán pófo
ie ori oyün tábí pasan = kí
Gbe sdrdd kpjd imprán pni di asan
mpfd/äfi = ko sí átúnje mp =
41. Ki eniycm rpjü bí pmp = je ófófó
fún ni = kí éniyán
89
 gbp prp ájírí = sp
prp burúku sí ni =
mura sil? de
áirotplp = sprp
kobáküngbé fún ni
= la prp mplp tábí
sp ókodoro prp =
?e ájejü áti á?et?
= kí éniyán sün
= dáni láre lórí pbi
pplú ptán =■ ?éhín
jphún = ba ti
pnikeji jé = je rere
sílp di pjp mi irán =
dákún prp =
mura,sí ijp = kí
éniyán kú = idájí, kí
ilp tó ó mp = Kí
éniyán f ínúfídp je
ájijs.
gbé oh un tó
tp fún aláitó =
fi gbígbp je
aiáigbp = gba
imórán pp =
sísun prp sí
éniyán léíi ki ará
yoókü tó ó mp
= bá ni wí pplú
ikilp

90
55. Ó kcm mí ku 70. Fi iyè elénii
56.Qrp náà íâmi 71. Ki çnc) inú oiè, ki
57.Pe çrç 1'ówè kí altéré mû oloko
ó ni aró nínú = ó bá mi lójiji
= çrç náà bàjç
= îjà tàbí àáwç> tí
58. Yan çkç níbi tí á rò pé yóò rçrún
láti parí tí ó wá pç
agbçn gbé síi níbi tí a ti ri
ga gbiyànjú àti parí
rç
.

59. Ré ¡sun dei sí

ibú = Kí èníyàn yájú sí
çni tí ó
júú iç
60. Fi abará kékeré = çe òwò àipé tàbí
gba nlá ná owó ní Iná tí
61. Tatonta dé ibí yóò fi olúwarç
yan çkç sí ni hàn bíi amúçúà
Véan = KJ èniyàn fi ara rç
62. Kí olobo ta jiyà
èniyàn = Kí àrífíri àti iwçsí
63. Qrç tí kò wçn b
ó oró tí ó ti pçn wç çràn •= Kí
mç çrú èniyàn fura =■ ■
64. F¡ i nui fini'ç 0rç tí a kà sí kékeré
65. Pç çrç sç tí ó di arukusu = $e
66. Jeí ôwii ditÍ iwádií çrç = Lái sç
67. Qwç pet, çsç pa òtítç = Fi gbígbç $e
68. Wç ni 'nui aláigbç = Gbogbo
nhkaa dákç rçrç =
Yájú sí èniyàn, tàbí
69. Ki çrç lain odd nígbà míràn sún
ikùn èniyàn mç nàknn pçkí-pçkí
= Kí çrç dun èniyàn
dé ibi tí ó gbé fç
bínú sùgbçn kí ó
fi súúrú àgbà gbé

91
 e mi, tàbí kí orna
bínú má baà çivví - Kí
= Mú súúrú kí ó çwç te arúfin
O $e pàtàki fún olùkç Yorúbá láti kç
omç ní ¡yàtç tí ó wà 1’áàrin àdàpè tàbí
àdàsç Yorúbá àti sisa í’óhún àti jíjé-içgçç.
Èyi ni ó si fà á tí àwçn baba wa fi ií pa á
1’ówe pé bí çmç çni kò bá gbçn a kt í sá
a 1’óhún. Qmç> tí a bá íi qjú bá sç»rò tí
kò yé, nii a ií sá 1’óhún tàbí jç Içgçç,
nígbà tí a bá si jç çmç çni 1’çgpç ti kò yé
e, ni àá tó sú u l'óhún.

92
 Èyí ni díç nínú àpççrç íru àwçn ohiin
sísá báyii :
1. Gbé e! — èsi prp fún pmp tí a kò fç kí ó
gbé ohun tí ó ií
tçrç bíi oúnjç.
2. Lii ú = èsí çdç fún çni tí ó fç lu èniyàn tí
a kò fç kí ó lú ú.
A pe èyí ní çdç, nítorí pé bí ó bá
lú ú, ki í çe pé a ó sun ún
1’ebiran, a ó na òun náà pçlú.
3. Má a lç = èsi fún çni tí ó fç máa lp,
çúgbpn tí a kò fç kí ó
tíi lç.
4. Dúró! = prp tí a á SQ sí çni íí ó yç kí ó
sá, tàbí tí ó yç kí á
fçkií tí ó tún íí bèrè.
5. Jç ç = nígbà tí a kò bá fç kí èniyàn jç
nñkan, tí ó si m
bèrè bóyá òun le jç ç.
6. Pa á rç = èsi prp si ibéèrè pé çé kí òun
pá nñkan tí a kò fç
parç.
7. Bú ú = èsi prp nígbà tí a kò bá fç kí
èniyàn bu nñkan, tí
ó si ñ bèèrè pé çé kí òun búú.
8. íVçlé = èsi prp fún çni tí a kò fç kí ó
wplé tí ó si rí bçbç à
ti wp ilé.
9. Fçç = tí a kò bá fç kí èniyàn fp nñkan, tí
ó si ñ §e i$e
àtifp nhkan náà—bíi àwo tàbí
kete.
A çe àpççrç òkè wpnyí láti ft iyàtp tí ó
wà 1’áàrin : (a) fi ojú bá sprp, (b) sá 1’óhíin
tàbí jç 1’çgpp, (d) sún 1’ebiran, àti (e) dç
1’çkç. Wpn jç àwpn prp tí ó $e pàtàki
nínú çkp ilé.
(b) Õwe Yorúfeá
Òwe jç çkp ijinlç àti ohun pàtàki tí pmpdé
àti pdp l’pkùnnn, l’óbinrin. tí ó bá fi ara
balç, tí ó l’óye, tí ó si sún mp àgbà leè
jogún. Bí ó bá çe pé a ó máa ka òwe ni,
93
kò sí çnikçni tí ó le f’pwç» sp àyà pé
gbogbo òwe ni òún mp; bí irírí çni àti òye
bá si ti mp ni à n mp òwe mp. Kí á si mp
òwe kò çe pàtàki bíi kí á mp itump òwe,
idí tí a fi rí pa òwe, àti igbà tí à ñ lo òwe,
kí ó yé ni. Bí ó bà di oníkànkà, òwe kò
1’óptn, bí ojúmp, ti ú mp 1’pgbpn. àti àí
íkpgbpn íí pp síi, àwpn nñkan báyii ni ó si
mú òwe pipa pp.
Àwpn nñkan pàtàki tí a ó fçnu bà nínú
iwé^yit ni ohun tí ó yç kí àwpn pmp
çlçkpp giga àti pmp Yorirbá fàbí çnikçni tí
ó bá gbp èdè yií mp nípa òwe, idí tí,a fi tí
sp nípa òwe níbí ki í çe láti to òwe jp
rçpçtç nítorí pé tihàn-tihan kò mp ehrn,
bí ehín bá çe méji ó gbpdp funfun; gèlè
kò si dim bíi kí á pip pn

94
wé, kí á mç çn wé náà kò si dún bí i kí á
wé e kí ó yç ni. Òwe kò dim bí a kò bá
mç igbà tí á nílátí lòó, kí á si lò ó kí ó bá
çrç tí a fç lò ó futí mu. Èyí ni àwçn oh un
pàtàki tí a gbçdç mç nípa òwe Yorübá.
Àlàyé lórí díç nínú idi ti n mú òwe wáyé
(tàbí orisun wçn)
Òwe mçta péré ni a ó fi je àpççrç èyí.
(/) A ki ípòkú kí a dáràn l'àjèjé
L’áyé láéláé bí òkú bá kú ni ilç Yoriibá, tí
çmçlóòkú obinrin bá gbé irùkçrç çsin
1’çwç, wçn ó máa sunkún, wçn yóò si
máa pe òkú kiri àdúgbò àti ilú. Bí wçn bá
ti ri pòkú iji wçn ó máa ké pe: ‘Çlçyin jú
àánú, baba mi gun idoko dúdú lç’. O wá
di çjç kan, ni çsin çba Tapà bá sçnú, wçn
wá ççiri náà títí, wçn kò ri i, ni wçn bá
bçrç sí i ránjç sí áwçn ilú tí o sim mi) wçn.
Díç nínú oníjç wçn dé Àjèjé. L’çjç tí wçn
wç Àjèjé ni baba Adérógún kú. Bí àwçn
Tapà tí ri wá çjin tí ri fi etí léko, tí wçn si ri
kiri ilú, bçç ni Adérógún ri sunkún, tí ó si
ri pòkú baba rç tí ó kú kiri ilú Àjèjé, tí ó si
ri ké pe ‘Çlçyinjú àánú, baba mi gun
idoko dúdú lç’. Èyí ta sí àwçn Tapà tí ri
wá çjin létí, wçn mç pé çjin Fàwçn ri pé ni
idoko Fédè tí àwçn, ni wçn bá wá idí
ohun t’ó sçlç. Bí wçn ti rí çni tí ó túmç
çkún yií fún wçn pé baba Adérógún gun
ç$in dúdú lç sçrun, ni wçn bá mú un. O si
san owó itanràn kí wçn tó tú u sílç. Èyí Fo
fà á tí a fi ri pa a 1’ówe pé ‘A ki í pòkú, kí
a darán 1’Ajeje, àfi Adérógún tí ó pe ti
baba rç tí ó dá wéke’. Láti çjç tí
Adérógún ti darán çnikçni tí yóò bá pòkú
kò pè é bíi ti Adérógún mç; çkún tí wçn ri
sun ni pé ‘Wèrè 1’ççin, gbígbé ni i gbé ni
wç igbç, çrú ni ó gun, má $e gççin’.
(ii) Bí ifÇ kò bá pç ni a ki ípç$é 1'ódifá fún
Qpálàbà ç kú èitijç L’çjç kan ahun ri roko
nínú oko àkùrç tí ó dá, kan tí yóò tajú ó
95
rí Opálàbà tí ó ri bç láti ilé wá sí oko, tí ó
si fi çkç kç çrùn. Ahun wa ki i pe Opálàbà
ó ku àtijç, Qpálàbà si dáhún pé ilé ri bç.
Ahun tún ni, ‘Àlàfià kç’. Optüàbà tún
dáhún pé, ’Silè kan ni?’ igbàyii ni ahun
wá sç fún Opálàbà pé ‘Orin Egúngún ni
òun ri dá ti oró ni ri gbé’ nítorí pé idáhün
rç kò bá ibéèrè óun mu. Igbà yií ni
Opálàbà wá je àlàyé fún un pé nígbá tí ó
kí òun kú àtijó òun mç pé yóò bèèrè iwá,
yóò bèèrè çhín Fó jç kí òun tètè sç fún
un pé gbogbo ilé wà ni àlàáfíà; àti pé
nígbà tí ó tún bèèrè lçwç òun pé ‘Àlàáfíà
kç’ tí òun si ni jílè kan ni, òun

96
mç pé àgbç ni, yóò si fç mç iye tí òun íi ra çkç tí
òun li kç iha, ki ibeere yií má baà ton dá òun duró
ni òun il íèíè sç iye tí òun ra çkç tí ó rí fún un.
Báyií ni òwe àwçn àgbà tí wçn n pa pé, ‘Bí içç kò
bá pç ni a id í pç içç’ çe bçrç.
(///) Çbç tí baálé kl í bá jç iyáls Ué ki í sè é
Ohun tí ó fa òwe yií ni pé, çkùnrin kan ni iyàwó kan.
Láti igbà .tí wçn ti fç ara wçn fún bis ogún çdún
çnikçni Págbo iié ki í gbó ijà wçn. Nígbà
tí ó yá wçn bçrç sí íjà lójoojúmç, ó si burú
dé ibi tí ó di pé wçn ií jà tó çrçmçta lójúmç. Bí baálé
bá pe agbo-ilé jç láti çe àtúnçe, iyàwó yóò rçjç, çkç
yóò si rò, àwçn àgbà kò ní i rójútüú çjç;
wçn á si dá çjç sí ibfkí wçn máa ní
sùürù. Nígbà íi çrç sú ara iié, àwçn àgbàíagbà wá rí i pé ki í
çe ohun tí ri fa ijà ni won. h rò ¡çjç. Èyí mu kí baálé fi
ara balç láti fi imú fíniç ri ídi çrç yií. Nígbà tí ó yá, baálé rí
i pé nígbà tí iyàwó ti yç gçgç ni gbçnmi-sí
i-omi-ò-tóo ti bçrç. Kò si sí çni tí ó mç nígbà yií pé
iyàwó nikan kç Pó yç gçgç; çkç rç náà so ipá. Bí
çkç bá si çe ohun tí kò dára, iyàwó a fi çwç
rnéjèeji sí abç láti júwe ipá çkç. 8í ó bá ti çe èyí, çkç náà’yóò
íi çwç sí ibi .çrún láti júwe gçgç. Nígbà yií ni obinrin tí
kò'ní àmúniçra yóò bá fi igbe ta, ni arukuçu yóò bá bçrç, ni
gbogbo iié yóò bá tún pésç. Nígbà tí wçn bá si bçrç çjç, çtç
nfçjç ti çkç àti iyàwó yóò rò fún ara iié.
L’çjç íi won wá ja ijà ikehin yií Içhin tí baálé ti ri
fín-ín sdí koko tan, i’ó wá sç fún iyàwó pé bí
ó íi n 5>e çwç tí í bí çkç rç nínú kí ó wa çwç àçà náà bçlç;
kí çkç náà má si çe çwç tirç bí òun náà ti í çe é láti
fèsi mç, àti pé iwà àrífín àti àbùkù ni fún iyàwó
láti máa yájú sí çkç rç. O pari ijà náà pé: ‘Qbç
tí baálé iié ki í jç, iyáálé iié ki í sè é nítorí pé
àçà yií Pó dífá fún iyàwó tí kò fçhün tí íi fç ojú’.
Bí a çe ñ kç itumç àti MS® òwe
Níwçrr-igbà tí ó ti jç pé çrm àgbà ni obi ti í
gbó, tí ó si jç àçà
àwçn çdç pé çmçdé ki í pa òwe ni iwájú
àgbàíagbà, kò sí iié
çkç miíràn fún itumç àti ilò òwe ju çdç àwçn àgbà Iç.
Qmçdé tí ó bá mç çwç wç yóò bá àgbà
jçun, eçinçin tí ó bá si R bá çdç
rin yóò mu çjç yó. Çdçmçdé tí ó bá sún-mç 97 àgbà kò lè
 çe aláimç òwe pa. Mí mç pa nikan si kç, yóò mç
àpadé àti âludé òwe, èyí tí í çe itumç àti lílo òwe. $úgbçn
nígbà tí ó jç pé içç mi oògíin içç çmçdé kò íè fi igbà gbogbo
jókòó tí àgbà; ààyè rírí si çe pàtàki. Nígbà míràn
àwçn çdçmçdé a máa ni ànfààní àti

98
$i$ç 1’pdp àgbà, irú ànfààní báyií n jç
kí pmp ms? òwe. O yç, ô si tp kí a mçnubà
á pé pjp orí kò kan òwe mímp nítorí pé
àgbàlagbà míràn kò ní ànfààní àti kp
òwe ni kékeré'; çlòmíràn tí ó si ní
ànfààní àti kp 9 le má ní iyè àti làkayè
nínú. Ohun tí ó tún çe pàtàki nínú òwe
kíkp ni pe láti igbà tí pmpdé bá ti di çni
tí ó lóye ni yóò ti bçrç si kç òwe titi tí yóò
fi wp ilé Qlçrun lç>.
Írírí a máa rnú kí pdç miíràn mp òwe ju
àgbà lp; kí pdp si kp àgbàlagbà l’ówe ki í
çe nñkan bàbàrà nítorí pé ‘A ki í dàgbà sí
ohun tí a kò bá mp àti pé ‘Qmpdé
gbpn, àgbà gbpn,'r¡¿a fi dá ilç Ifç*. Èyí
ni díç nínú àwpn ibi tí a gbé le gbà kp
òwe:
(a)L’álç nígbà tí àwpn àgbà bá fç parí
aáwp tàbí atótónu tí ó wà láàrin
àwpn kan;
(b)Níbi ayò tita ;
(d) L’pdp onílii àti oníbàtá tí wpn bá ñ
lù níbi ináwó.
(e) L’pdp àwpn akunyungba pba, tàbí
asunrárà, ibáà çe obinrin tàbí
pmpge tí rí sun çkún iyàwó ;
asúnjálá àti
akéwi;
(ç) n’ibi ipàdé iiú, àíi ti àdúgbò;
(/) rpdp àwpn çlçsin bíi babaláwo,
oníwàású, àlúfáà tí ñ çe
nàsíà àti àwpn tí ó ko ijp ró;
( g ) ní ibi isçlç tí ó sçlç, tí ó si mú irírí nlá
àti pgbpn wá;
(gb) ní irinàjò sí orílç míràn tí a gbé rí
oríçiríçi çkp kp.
Àsifàâns òwe BÍÍHSÇ
Ànfààní nlá ni ó wà nínú òwe rmímp. Bí
èniyàn bá si mp òwe, bi igbà tí olúwarç
ni kpkprp ti yóò máa fi yanjú prp
gbogbo tí ó bá díjú àti èyí tí ó bá ta
kókó ni. îdi yií ni ó si fà á tí a fi ñ pa a
99
1’ówe pé, ‘Òwe 1’çsin prp, bí prp ba
spnú, òwe ni a fi ñ wa a’. Çni tí à ñ bá
jíròrò, tí à n rán létí pé kí ó máa fi.
làákàyè gbe pràn tí à ñ sp gbpdp jç çni tí
a rò pé ó ní irírí; çni tí ó bá si ní irírí ní í
mp àtàtà àti ijinlç ppplppp òwe. A kò lè
máa ka ànfààní òwe Içselçsç, nítorí pé ó
pp, çúgbpn díç nínú wpn ni a ó mçnubá.
Òwe mímp a máa fi imòye àti pgbpn
çni hàn; irú pgbpn báyií si ni à fí ú kp ni
ní oríçiríçi çkp, Ki í jç kí èniyàn sp ppp
prp, a si máa dín wàhálà çni kú; ó si máa
ú mú prp çókí tí plpgbpn bá sp yé ni
yekeyeke. Èyí çe pàtàki púpp nítorí pé
‘0p<? <?r<? ki í kún agbpn, afçfç ní í gbé
e Ip’ àti pé ‘A ki í tori àwíjàre, kí itp ó tán
l’çnu çni’, bçç si. ni ‘Ààbp prp ni à n sp
fun pmplúàbí, bí ó bá dé inú rç á di
odidi’. O máa ú jç kí á mp çni tí ó mp
Yorúbá

100
gidi nítorí pé pni tí yóò gbp
àgbppgbptán èdè Yoriibá, yóò mp
ppplppp òwe àtí idí wpn. Owe a máa mú
un rprim fún àwpn àgbà láti $e àrpwà ni
igbà içòro. O máa jç kí èniyàn sp ààbp
prp láti bo àçírí awo 1’áwújp ppp èniyàn
ni ilç Yorúbá,
Òwe a má jç kí aláimpkan, prnutí àti
oniranu rorí wpn, kí wpn si pa iwà dà; a si
máa jç kí plpgbpn gbpn sí í.

101
4 Ï$É ÀKQSE ÈDÁ
Ninu gbogbo çdà ti fi bç làbçrun-ayé,
Yoruba jç çdà kan ti ó korira olè ati imçlç
eyi si fihàn ninu iwà, àçà ati j$e wpn.
Yoruba gbà pé içç ni ôôgùn i$ç, awpn
baba wa a si máa paà Fówe pé 'Òçiipá
wù mi ju ôkùnkùri, çni tí ñ çiçç wù mi ju
plç 1 Q, ati pé aríççmáçe níí çàn fùrp
1 ’óògún, baálé ti ó si dilç nii di kpñkpsp’.
îgbàgbp wpn ni pé eniyan ko lè mû iÿç jç
kí ó si mû i?ç jç ati pé agbalagba ti ó bá
rí Ia igi tà ó ti sin mi rç í’éwe. Çdá ti kò
çiçç yoo jalé. Jàkùmp ki i si i rin ni psán,
çni ti a bá bí i re ki i rin òru. ‘Kò-ní-ijç ilú
níí si i fi çsç ro igboro bi okok Awpn ni a
gbé-igboro-dàgbà-a'-bi-ojiwre-pépé,
awpn l’ó-rí-ilé- çlçbp-dç-çbiti-àyà-sí,
awpn l’a-bá-çlçb p-jà-bí-kò-çe-çbp-rç.
Eyi ni diç ninu orí ki plç:
Çlç! çni ti ó bi plç kò r’pmp bí.
0 !ç kò fa ara ija ya,
Qlç fijyà bo’ra sùn,
Taa ni à brí tún fi iyà lp
L’çhïn alápá-má-çiijç.
Taa ni à bá tún jç nfiyà
L’çhin aríçémáçe tii $an fùrp
l’ôôgùn.
Bí iyàwó plç bá d’àgbà tan,
Olówó, ni i bá a gbé e.
Ç»Iç j’iyà gbé,
01 ç j’ogûn ibànûjç,
O 5 e bi ogún iran baba ôun ni.
Qlç àbúrò olè,

102
Olè, a bi ifun ràirài,
Baba t'ô bi plç Ç’OWO àdànù,
01 ç l’ápá lásán,
L'ái lè fi r’oko.
0 lç l’ápá lásán L'ái lè fi yç
pnà,
01 ç wo i$ç yòó rp 5 e.
01 ç kúkú lè fo igànná alájà mçfa
l’ôru.

103
 Èrükç reçta î'"àâ kàn fün çlç,
Bi a. bâ kan eyi îi 6 gùn,
A kan eyi ti 6 bçrç,
À si kan eyi ti ko gùn, ti kô si
bçrç.
Qrnçi ni ôun kô ni iççç çe,
Baba ni oko ôun kô gbçtdç kün,
Yoo ro ô, ka çài ro ô.
Qie l’ôdébodè f’çkç pamç>,
çiç r awo pria oko sàà
suuu mâlç.
Àkùkç ICQ çlç p’ôçé,
O ni ojümç tün yâa mç ni yan.
Ki çlç ô tô nà tàn-tàn,
Ki çle ô tô râ pâla,
Ki ô tô gbâ iiç Pâbàrâ,
Eni ti n r’oko ti de oko,
Ère çnà îi dé çnà,
0 rànwü ti n ràn wü,
Inâ çyin îi n ké l’âgbçdç.
Oiç f ori àniàià O bâ won gbé
ôkû re Qyç,
O t’ori iyân
O bâ wçn gbé çmç odô r’oko.
Lati igba îi Qlçrun ti dâ awçn çdâ si ayé ni wçn
ti mç pé ninu ôôgiin oju awçn. ni awçn yoo ti mâa jç. Eyi
ni a lè pè ni i$ç àkççe i'ôde ayé, Awçn wçnyi ni
içç çdç, içç àgbç, içç iporin, i?Ç àgbèdç, içç içègùn,
içç ilù-Iüù ati içç ohùn, içç ajibogundé.
1. ïsç Qdç
Eyi jç içç pataki îi çdâ kçkç bçrç
l’âbçrun-ayé, nitori ki çranko
alagbara ni agbegbè mà baà paâ jç; ôwe awçn baba
wa ti ô sç pé ‘Àgbà ti ô ri ejô îi kô sa ara ikü ni ô ri
yâ a’ fi idi çrç yii mülç. Oriçiriçi isç çdç ni ô wà:
Ode gidi ri bç—awçn yii ni i dç igbç
iwâjü, etilé, ti wçn ri jagun, ti wçn si i ççde iiii ki
olè ma ba à jà. Qdç omi, tabi adçdô, tabi
gbçndô-gbçndô ti awçn miiran ri pè ni
warrii-wami.

104
(a) Qdç gidi. Çni ti ô bâ to çkunrin tô
lôôgùn, tô gbôjü tô si Fâyà, So lè se çdç
nitori pe alâyà lo lè gbé eégün nia. Àyà
nini ni ô si $e pataki jùlç nitori pe Yoruba
ni ‘Àyà nini tô oôgùn
lQtç\

105
 Qdç iwaju: Awpn ôgbójú pdç níi lp si
aginjü lati ç’pdç5 awon wonyi lá i si pa
çranko kéékèèkéé, bi kò çe çranko bii—
Àjànàkú (erin), Kiniún, Çkún, Àmptçkün,
Ogidán, Àfèèbòjò, 0bp, Egbin, Anda ati
Oíolo.
Bi ó bá si çe pé ejò ni, olúfà ti à ri pè ni
erè ni wpn sáábà pa.
(b) 9% etíié. Awçn irú pdç bayii kií lp si
igbç àlpsün, awpn ni máa dájç ti wpn yoo
kun pápá etíié tabi ti wçn yoo rúgbçç
etíié. Irú awpn pdç bayii yoo gun çgün ti
awpn pmp pdç kéékèèkéé yoo .si máa
rúgbçç si wpn lati pa çran ti ó bá yp.
Awpn ni i saaba máa dç tàkúté ati ohun
iççdç oriçiriçi lati pa çran ti wpn yoo tú
kuro Fçjp keji. irú awçn çran ti wpn saaba
pa niyi: Igalà, Ekulu, Èsúó, 0yà, Ehoro,
Qòrç giri, ati Ikún ati çran oriçiriçi bççbçç.
(d) Qdç Àjagun, Awçn pdç wonyi ni awpn
idílé Qlpçdç máa ri yàn bí ogun bá dé,
ppplppp irú awpn pdç ajagun bayii ni sií
dç igbç iwaju. íçç pdç ki í çe içç kekere, ó
si ni idílé tii çe pdç, orukp içç yií ni wpn si
ri jç ni idile wpn. Idile pdç a máa pç>
Páàrin ilú. Idile ti ó bá si gbójú, gbóyà, ti
awpn pdç íbç ti çe gudugudu méje ati
yààyàà mçfa 1’oju ogun !’áyé àtijp ni
Olórí ilú fi í jç oyè ‘Olúpdç’. lyàtp ti ó wà
Faarin wçn ati awçn çmp ‘Èçp’ ni pé,
ogun nikan l’çmç $çp fi çe òwò çe l’áyé
ijphun, wpn ki í çe pdç kún ogun jija. Çni
ti ó gbojugboya nii jagun nitori pe bi
wpn bá ti ri lp si ogun ni onüú yoo máa fi
ilú sç pé ‘Òkè pdájú ni à ri rè yii, çni tí ó
bá ni iyá k’ó pada Fçhin wa, çni ti ó bá ni
baba ni kí ó máa ká lp’.
(e) Qdç Aççde. Awpn pdç etíié nii çpde,
içç wpn ni lati ríi pé olè kò jà Faarin ilú.
Awçn náà si máa n gbçkçlé oògún, ohun
sjà ati ohun aporó oriçiriçi, Fáyé láéláé.
Awpn pdç ilú máa pin òde çç 1’ádúúgbò
106
Fádúúgbò ni, ki í çe içç owó bii tí òde oní.
(ç) Qdç Adçdò. Eja, pni, ati oriçiriçi çran
omi ni awpn pdç báyií máa ri pa. Awçn
náà ni irinçç, çugbpn wpn kò ka ara wpn
kún pdç gidi, nitori ti wpn ki í yàn wçn lp
í’ogun, bçç ni wpn ki í çpde bi pdç gidi.
Awpn náà ni olóyeè ti wpn tí wpn ri pè ní
Ajóríiwin. (Wo oju iwe xx.)
Iritifç awpn pdç
(/) Gbóró. Eyi jç ohun pataki ti awpn pdç
máa fi ri çe pdç Fáyé atijp, çran tí ó bá si
tobi rii wpn dç ç fún, çugbpn kò sí çranko
íi kò lè pa, b/i gbóró bá gbé eniyan yoo
pa oluwarç, idi rç si

107
niyi ti won fi máa ri sp pé ‘Gbóró gbé
eniyan, eyi ni pé eniyan dán nñkan wò, ó
si dán an tán. Bi çranko bá bp si çnu
gbóró, yoo kpkp gbé çranko náà Ip
s’oke fíofío, bi igi tí a bá fi dçç bá ?e ga
tó, yóò wá tun jan çranko náà mçlç. Báyií
ni yoo máa gbé e s’oke ti yoo si máa jan
çranko náà mplç ti çranko ti ó gbé yii
yoo fi kú.
Bi a ti ndç gbóró ni pé awçn pdç yoo wá
igi ti ó bá ga tó si lç,

108
tó nipón, tó si hú fun-ra-rç tabi igi ti ó
1 ’agbara, tó gún daadaa tó si lè lò si ptún
tabi òsi, ti kò lè hú rárá bí ó bá gbé çranko
nia alagbara. Wpn yoo wá okún ti ó nippn
tó si yi, wpn yoo pojóbó okún yii ni idaji,
wpn ó si dè é mp ipari igi yii 1 ’oke, çugbpn
ipari ti a dè é mp yii gbpdp nippn
daradara. Bi wpn kò

109
bá lo igi ti ó hù fúnrarç, eyi ti wpn yoo ri
mplç gbpd<? wplç daradara kô si gbpdp
hú rárá. L’çhin eyi ni wpn yoo gbç kòtò tí ó
gba çsç mçrççrin çranko ti a fç fi pa; kòtò
yii si gbodp jin dé ibi ti ó gbe le mu çsç
çranko naa dé ojugun. Lçhin eyi ni wpn yoo
ri igi wççrç, yípo kòtò ti a gbç yii; l’ori awpn
igi\yii ni WQn yoo tún pojóbó ódi keji okún
ti a kpkp pojóbó mp ori igi ti a fi dç gbóró
yii sí. Lçhin naa wpn yoo tç kòtò yii ni pçpç;
wpn yoó si fpn erúpç si ori pçpç ti a tç yii.
Igi gbpprp kan ti à ri pe ni ikekere yoo wàá
ti inu kòtò yii bp sí òdikeji ibi ti çgbç okùn
keji wà nibi ti a tún fi ikekere miiran sí.
Ikekere nía ti ó ti inu kòtò wá ni a ó fi há
ikekere ti ó wà l’çnu odikeji okùn náà. L’ori
kòtò yii ni a ó fi ounjç çran nàà si.
Bi çranko kan ba ti fç jç ounjç tabi ijç yii,
bi ó bá $e èèsi tç kòtò náà yoo jin mp pn
l’çsç yoo si tç ikekere nia, ikekere keji ti ó
kere, yoo yç, igi nia ti a ti tç yoo nà l’ojiji,
bçç ni okùn ti a pojóbó si etí kòtò yoo fùn
mç çran naa nibikibi4 i ó bá gbé mú un, ibáà
?e prùn tabi ara, yoo si gbé çran naa si ôkè.
Bi çran yii bá ti ri ja àjàbp, bçç ni igi yii yoo
màa nà s’oke ti yoo si máa lô kan ilç bakan
naa ni yoo si máa sp çran yii mplç ti yoo
máa sp p s’oke, l’ori hilàhilo ni çran yii yoo
si wà tí yoo fi kü. Bi igi yii bá ti ri lp s’oke lp
si ilç ni çapo ti a fi igi nia ¡?e yoo si máa lu
çran yii mplç, lilù mplç yii ni yoo si tètè paà.
Ohun içpdç ti ó l’agbara gba à ni gbóró;
bi ó bá si mú çran nia, ko lè bp ninu rç bi ó
ti wulç ki ó I’agbara tô bi igï ti a fi dçç ko bá
hú. Idi ç si niyi ti a fi ri sp pé gbóró gbé
eniyan nigba ti ó bá bp si inu ijàngbpn tabi
pràn nia ti a gbé rô pé ko lè yp mp. Bi
gbóró bá gbé eniyan ti ó jç çni ti ó gbçrn ti
ó si ni iriri nipa irin içç pdç yii kô lè paá, bi
ó bá ti di mp igi nia ti a fi $e çapp rç, nitori

110
pé yoo kán máa gbée s’oke si ilç ni, igi yii
kó ni lè lu oluwarç mplç rara.
(/Y) Ofin- Ohun içpdç pataki ni eyi l’àyé
atijg, kô si irinçç pupp fún didç pfin lati pa
çran. Lranko nia n¡ wçn S¡Í jç Qfjn t>ii erin, çfpn,
ira, àfèèbòjò ati çran nia bççbçç. Bi a bá fç
dç pfin, a ó fi oju silç wá òpó çran tabi ibi ti
wpn ri jç ç sí, a ó wàá gbç kòtò ti ó jin sí ibi
ti a rí pé çran ti a fç pa ri lò si yii. Kòtò yii
yoo gba çran yii l’oke, çugbpn bi ó bá ti ri
jin si, bçç naa ni yoo máa fún sí, eyi ni kô ni
jç ki çran ti ó bá mú lè yp jade. Bi a bá gbç
kòtò yii tán ti ó si jin daradara, a ó to igi
wçrçrç lée l’ori a ó si tç pçpç ori igi yii, a ó
fpn erùpç si ori pçpç ti a tç yii, a ó

111
 waa da ounjç t, çranko ti a fç mú yii há
kúndún jú, íée Fori gÇgÇ 1JÇ- ,Bl çrankop yü bá íi ri
k<?ja ti ó ri ijç yii yoo gun ori pç ç çfm yn,
yoo si jin s’pfin, kò si nii lè ja àjàbp, titi ti
yoo fi u. Qftn jç ohun i?pdç ti a fi ñ pa
çranko ti ó 1’agbara. Bi çranko ba st jm st
ptin, pràn çranko naa di ti ‘ejò ti ó wo inu
age, ti Qi-p rç di sáwúrá, eyi ni ó si fà á ti a
fi máa ñ dáçà pé ‘Ó jm st pfin ; eyi m pe o
bp smu iyçnu nla ti çpa kò iè bá oró mç\
(iii) Àkàtànpó. Ohun pataki ti awpn

Yoruba máa fií 5e pdç ni

2 . (ii) Akatanpo

112
eyj jç I’áyé atijp; ó si tún jç, ohun awpn
ijà pataki fún Eyi si ni ídi ti a fi
Qmp Iyán bi mi L’olu, pmp
Ikòyí pmp çru pfà,
Akatanpo ni wpn fi
dá’wpp çyin, Qmn
tçrçrç ni wpn fi sp yín
1 ’orúkp.

ñ ki Ççp bayii;

113
Ákátáñpó dábí gfá, $ugbpn ó yátp pupp
nitori pe ó ni agbára pupp, ó si le pa pranko
nía, ati eniyan. lyátp ti ó íún wá i’aarin
akatanpo ati Qfá ni pé, akatanpo §eé kp
sil? de pranko ti a f? pa $ugbpn pfá k6
$eé kp sil? de pranko. Qrun ti a ti fi írin §e
pnu r? ni ó TÍ lo lati fi pa pran.
Bi a bá ti fi pfá akatanpo há okún prun, ti a si
y?? kuro ni ibi ti a fi há sí, tita ni prun naa yoo
ta fáü, ti pfá naa yoo si Ip bá pran ti á ñ
sün.
(Í'V) Qfá. Irin?p pdp pataki naa ni pfá jp, prun
ni a si fi ñ ta

114
pfá. Igi ti ó bá 1 ? daradara bi ito, iján, ati
igi bppbpp ni a fi ñ ta pfá. Qrun rniiran a
si máa tobi pupp; eyi ni ó si fá á ti wpn fi
ñ ki awpn ógbójú pd? mi irán ni ‘Gbé
prun gúnlp ta pfá’ eyi ni pé ibi ti prun
naa tobi tó, a kó le dáa gbé lpwp ta, a fi bí
a bá gbé
e ti ilç. Ni ilç Yoruba, awçn Ígbirà l’ó mp
pfàá çe, ti wçn si mç (?n lò jú çugbçn
awçn ara $akí ni ó ri idi ki a fi oró si çnu
pfà ti a fç ta, eyi ni ó si fa orín awçn baba
wa ti wçn fi kç pé:
Ígbirà l’ó 1’pfà,
$akí lo 1’orò.
Çakí l’ó l'orò o!
Ígbirà l’ó 1’pfà a!
(v) Kégbójá. Irinçç gdç pataki ni kégbójá,
tabi wáyà. Ohun ti awçn rniiran fi n pè é
ni wáyà 1’óâe-òní ni pé dípò okùn agba ti
wçn fi lò Payé atijç, wáyà ni à fi lò ni òde
oni; anfani ti wáyà lílò si ni ni pé, çranko
kò lè já a bíi agba, ó si tún lè mú çran bi
ó ti wulç ki ó tobi tó. Asiko ççrùn ni awçn
gdç máa n dç kégbójá ni tori pc àayc wà
fún wgn Pasiko yii, içç inu oko kò si pç,
çran ko yoo si máa jade daradara nitori
pé igbç yoo ti bçrç si fin wgn ni imú.
!gbó nia ni wgn gbé dç kégbójá, abala
igbó ti wçn yoo si lò lè gún tó igba çsç
tabi jù bçç lg. Irú abala igbó ti wgn yoo
lò yii gbgdg wà 1’aarin inu oko ati odò.
franko kò n: lè gba oju odò bçç ni kò m
iè g ba inu oko, eyi ni yoo si jç kí çran ko
îi a tç pa le lu Kégbójá t¡ a dç. Á ó gé igi
aparun, tabi òpó igi, a ó ri wgn si òpó ipa
ti a bá ti ià si nu igbó yii lç, awgn igi ti a
rí yii kò ni ju çsç mçrin-mçrin lg si ara
wgn, ibi. ti kùkùlé igi bá si ua, a o lòó
dípò ki à tún jçsç ri igi sibç. A ó wàá mú

115
 imç çpç a ò fi yán tabi dí ihò aarin. L’ábç
img çpç ti a fi y an ipa ti a ri òpó si lg yii
ni wáyà tabi okùn agba ti a ó fi dç
Kégbójá yoo gbà kgja Pori igi idábúú ti à
ií pè ni iréku. Irèku yii yoo ni ikekere ti a
dè mg wgn, gbogbo ibi ti ikekere bá si ti
wà ni a ó lu oju roboto roboto ti çranko
yoo máa gbà kgja sí. Oju roboto yii ni
wçn ií pè ni ojúdç, eyi si lè tó mçwaa tabi
jú bçç lç, gçgç bi çgbà ti a rà bá $e gún
tó ni. Titobi oju yii naa si wà Pçwç bi igi
okutç ti a ri bá çe Fagbara sí, ati wáyà ti a
lo pçlu iru çranko ti a bá ti kó-firí pc ó
wçpç ni bi ti a ti fç $e gdç. Wáya kggkan
nia ó so mg igi kùkùté ti a lò, bi i igi àtòri
tabi ijàn. Igi àtòri tabi ijàn yii si lè ti dáliú
sibç. Bi çranko bá ti fç gba ojúdç yii, ní
yoo tç igi iréku ti a ti nà silç Pçnu ihò.
Ikekere yoo ré, igi ti a so wáyà mg nijç
yoo nàró. Ikú dé bá çranko naa niyi nitori
pc wáyà yoo fún un pa mg igi ni.
(r/) Okùn. Lçhin ti òjò meji tabi mçta ba ti
rç Pçhin ççrùn ti
2. (iv) Okùn
awQii pmúnú eweko bá si ti rí yp ni wpn
máa dç okùn, asiko yii ni a si n pè ni
‘àççlulç òjò\ Awpn ohun ti a fi ri dç okùn
niyi: Oku ppç, okutç rnçrin, ati Qppippç
igi p^únçún tabi igi ijàn.
Okú ppç yii ni yóô wó iu çranko ti a dç
okùn fún mplç. Okùn ni a p si fi gbé òkú
ppç yii s’oke Tori ati ni idí, bi a bá si fç ki
orinrin ti yoo fi lu çranko mçlç tô, tabi bi
çranko ti a bá dç ç fún çe 1 agbara íó ni
giga rç silç yoo $e mp. L'çhin eyi ni wpn
yóò wá so okùn naa mp awpn igi idabùù
meji ti a ó pà son okutç mçnn. Awçn
okutç y 11 n 1 a ó ti ri mçlç, a ó n meji si
ori ôku ppç, a ó si ri meji sí idi òkú ppç

116
yii. igi pçúnçún ni a ó fi ia gba yi oju ôpo
okùn ti a dç yii kà, pna meji ni yoo si wà
niîç, eyi key i ninu mejeeji ni çranko si le
gbà wple. Bi awçn çranko bá si wp inu
çgbà okùn ti a dç yii, bi ikekere kò bá tii
ré, òkú ppç kò lè wó pa awpn çranko ti ó
wà labç rç; idi yii si ni okùn kan $050 ti a
bá dç fi lè pa çranko tó mçfa, tabi mçrin
tabi lyekiye ti ó bá wp inu okùn, ti ààyè
bá si gbà kfó tó di pé okùn ré.
Igi ijan meji ti a so okùn mp l’on ati ni
idi òkú ppç yii, ni a ó f okùn fà Ip s çgbçç
ptun tabi òsi òkú ppç, î’çgbçç yii ni
ikekere okùn yoo wa, ori igi ti a dàbùù ni
a ó si so ikekere naa mp. Bi çranko bá ti
tç igi tí a dàbùù yii ni ikekere yoo ré

117
 s’oke, ti okùn ti a dç yoo ju ara siIç, òkú
ppç yoo si já lu çranico ti ó wà 1’ábç rç,
ibàà çe çyp kan tabi jù bçç Iç. Qyà ni
çranko tii saaba lu okùn, awçn bii mçrin
tabi mçfa si le lù ú Iççkan 5050 paapaa julp
bi a bá da itç si oju okùn ti a dç yii nitori
pe ôôrùn itp ni yoo mû wpn lù ù.
(v/7) Çbiti. Çbiti jy irinçç pataki ti awpn
pdç ñ iò lati igbà pípç.

2 . (v) Çbiti
Awpn baba wa a si màa pa owe pc : Bi
çbiti ko pa eku mp, a fi çyîn f’çlçyin, fún
mi ni nùkan mi; Çbiti ti ó pa Owolaakç ko
jçbi, ki ni cgúngún wá de ibi çyin ; Bi çbiti
yoo já l’pla, eku ti ó bá pa i’onii àpagbc
ni.
îgbà kigbà ni a le dç çbiti... L'ojú ópó ti
çranko tí a bá si iç pa ii tp ni à á dç çbiti
si. Bi a 6 bá dç çbiti, a ó ri igi okutç çlçtun
meji S’QWÇ ptún, ati òsi oju òpó çran ti a fç
pa fi tp, a ó wàá fi igi lé ori igi okutç meji
yii. A ó tç pakaîa pçiu cwc pgçdç s’ori igi
pçlçbç-pçlçbç, tabi pwá ppç, a ó wàá di
amp lé ori pakata yii. A ó wàá ii okùn ti a
dç yii gbé çrù amp yii s’oke, okùn yii yoo
gba ori igi ti a dàbùti kpja, .wà si abç
çbiti, lp si pgangan ibi ti a ó it ikekcrc
çbiti yii si. Bi çranko ti à bá fç pa bá $e
tobi tô, bçç ni çbiti ti a gbé s’oke yii yoo
çc ga to, a 6 ko ounjç ti çranko ti a bá kç
çbiti fún bá fçran rp ikekcrc yipo. Ounjç
118
yii lè jç çyin, tabi pgçdç, tabi çgç ati
ounjç bçç-bçç. Ti çranko ba ti ti jç ounjç
ti a li yi ikekcrc po yii ni yoo kp lu
ikekere, ti çbiti yoo si ré lù ú mplç.
(r/7/) Jkóiikófó. Bi igbà ti a dç çbiti ni
ikôùkôÿé ri çugbpn eyi ni awpn iyatp
pataki ti 6 wà laarin çbiti ati ikóàkóçó.
Çgbç mejeeji òpó çranko ti a fç mú ni a
o yán, igi ti a bá si à: yán òpó yii yoo
pade l’çhin, iwaju ni kan ni çgbç ti a yán
yii yoo

119
ti r$ná. Ehin igi ti a yán. yii ni okün ara
ekuí^ ti a fi d? psp yoo ti wa si iwaju íbi tí
a yán, dé ara iréku, ati ikekere pyíu ije
?ranko ti a ff pa. A ki i di ?ru s'ori igi ti
okün ti a gbojo yii wá bíi ti küküté. Eyi ni
pé ¿biti ni p<?py, ikónkóyó kó ni p?p?.
Eku ni a saaba máa fi ikóñkoyó pa,
yugbpn ohunkohun ni ébiti lé pa, eyi ni ó
si fá á ti a fi n paá l’ówe pé ikónkóyó tiiri
pa eku, iwp tiiri pa ya’.
(/.Y) Ir'm. irín ¡c nnkan pd? ti awpn pdp
fpran latí máa dp si

oju ópó pranko bíi ynp, áfé, ati pdá. Igi

aparun tín-ín-rín tabi igi iján ni a"*fi IÍ ye
irín. A ó gbé idi igi yii yómúyómú nitori
pe idi yii ni a ó ki by!<; nibi ti a ó bá d?
irín sí. A ó so okün nip igi yii l’ódi keji ti a
ié péé ni orí. Niikan bi ika QWQ inyrin si
márün-ún si idi igi ti a gbp yómúyómú ni
a ó yün régérégé 1'óná meji. Bi a bá f<;
df irín, a ó fa okün ti a so mó orí igi ti ó lp
yii, a o pojóbó r? yípo ibi ti a yün
régérégé, a ó wáá tún pojóbó okün ti yoo
wa i’oju ópó eku, ikckerc yoo wá ti ibi
pyin lp si <?na keji ti a yün régérégé. Bi
eku ba ti ií k<?ja !<? ¡’oju ópó rp ti ó bá
ye ccsi bp si inu okün ti a pojóbó si oju
ópó naa, ikekere ti ó ti wání géñgéré yoo
kan ta ni. bp? ni igi ti okün wá I’órim i'é
yoo na wynhin, ti okün yoo si fún eku yii
Fprün pa.
§(¡¡JÓ. Ohun iypdc ymydc ni yapó jó- Eku ti á ñ
(.Y)
péni asínrín ni wpii si saaba íi na. Eyi ni awpn ohun ti a
yapó: Jgi aparun ti ó fyp gün tó igbünwp
íi a ye
kan,¡rin tinrín, okün tánránhin tínrín, ikekere ati
¡gongo (ti a ó fi ye ijp).
Bí a bá íi; ye yapó, a ó gé aparun bi a
bá ye fi; ki ó gün tó, igé kan yoo ye
deedee ikü tabi oríkéé aparun, eyi loo di
Foju, igc keji yoo ni ihó ti yranko 1c gbá
wp ¡nu aparun yii bi w<?n bá ti gbp
óórün IJQ wpn. tabi ti wyr« bá íi ri i. A ó lu.
idi aparun ti
 Eyi ni ohun i$pdç àtayé-báyé, ó
(xi) Çfç.
si jç ohun çdç àra ati

2. (vii) Qsç
kókó wà ti kò 1’ojn diç tíntín,Taarin, a
ó si ki irin tínrín, ti ó gun bi igbúnwçj
kan bp ç, bi igbà ti a kan pbç sinu
èèkiiu rç. A ó tún iu ihò tín-tin-tín meji
si çgbç aparun naa ni çbá çnu ti ihò ti
eku lè gbà wçle wà. Inu ihò yii ni iwç ti
yoo gbé ijç 1’çwç ninu ?ápóyoo gba
wplé, ihò keji si ni a ó si gba so ikekere
çápó yii mç çn. Okun kan yoo wà
1’priin irin ti a fi bç kókó idi $apo,
okün yii naa ni a ó s-i pojóbó ti a ó fi
kç ikekeie d ijç wà l’çnu rç. Bi eku bá ti
gbç> òórun tabi ti ó bá ti ri ijç ti ó si fà
á, yíyç ni ikekere yoo yç, okun ti a ti
pojóbó yoo si fún asínrín 1’prún pa ni.
Nigba miiran çwç a máa so okun mp
idi §apo ti a ó si tún so ó IHQ igi miiran
ki eku tabi asínrín ti ó bá tobi má ba à
wp p lp bi ó bá ta.
iyanu nitpri pe çranko ti ó bá gp ti ó si
wpbià ni ÇSQ p mú. Eyi Ió si fá á ti awpn
àgbà fi máa n pa òwe pé ‘Lagbaja gp
102
gp gp, ó si lè mú ógçdç ninu ç$p.
Awçn ohun ti ó yç ki a $e akiyesi nipa
pçç niyi: franko ti ó bá gç ni p$ç> p
mú. Ààyè ni çdç ç ba çranko ti ó bá kó
sinu Q$Ç> nibi ti ó gbe n pòòyi. 0gçdç
ni wpn saaba fi $e ijç fún çranko ti a bá
fç fi p$<$ mú. Çranko bíi çtà, ti à n
dape ni plpgçdç ni saaba lu pçç. Qgbà
ni wpn fi igi wççrç rà bi ile, pgbà ti a rà
yii yoo ni pna kan çoço, inu Qgbà yii ni

103
ij(? ati ikekere yoo wa, pnu pgbá si ni igi
iréku yoo wá. Bi pranko bá ti fe mppn je,
pgéde ni ikekere yoo ré, ti igi iréku yoo
fó s’oke, ilekün ti pranko gbá wple yoo si
ti bi okün bá ti fa igi iréku s’oke. Bayii ni
eranko yii yoo wp gáü, ti yoo si máa
póóyi ráhin-ráhin ti pdp ti ó de p$p yoo
fi dé.
(xti) Paripé tabi nanfa. Paripé jé ohun
i$pdp ti óyinbó ko wp

2. (viii) Paripé tábí Náñfá

ile Yoruba. O rí pelebe, ibi eti ré si gún

ségesége bi igbá ti eniyan bá pa eyín,
tabi bi pnu ayün irégi. O ni irin pelele ^an
ó á ri pe ni láribébé ti a le pe ni iréku,
áárin láribébé yii ni a si ri fi ije há fún eku
ti ó bá fé pa. O si ni ppá kan ti ó wa lati
phin paripé wá si iwaju ti a lé pé ni
ikekere. Bi a ba fé dp é, a ó mú irin
onígun mprin ti a fi sípíngi dé mp aarin
Paripé wá si phin Paripé, a ó si fi irin
tínínrín ti a pé ni ikekere dáa duro si ibi ti
a fá á wá l’phin, ihó ti ó si wá nibi
láribébé ni yoo mú ikekere yii mplé- Bi
eku bá ti fe je ¡je oju Paripé ni ikekere
yoo ré, irin onígun mprin yoo náró lojiji
yoo si na eku yii fáü, yoo si mú égbé irin
ti a yún l’eti yii.
104
(xiii) Áté. Ti a bá fe de áte, a ó mú igi
meji tabi meta a ó fi áté yii l’ára, áte yii
yoo ki ketepe yoo si pó l’ára awpn igi bíi
orín ti a tó pp yii. A ó wáá bu omi sí
agbada nía, a ó gbé e sí pgangan ibi ti
ppplppp pyé ti a bá fe mú bá gbé ri jp. A
ó dábüú awpn igi ti a sá bi orín yii ti a ti fi
áté pa lára lé orí muagbada omi yii. Typ
k’éyp ti ó bá ti féé omi, ti ó bá ti bá lé
igi yii ni áté

105
 yoo mú silç, bi ó bá si ti rí jà pitipiti lati
jàbç> ni àtè yoo tún mg çn yí gbogbo ryç
ç rç ti çni ti ó dç àtè yoo fi mú çyç naa.
Asiko ççrün ni à á dç àtè, çyç kékeré ni àá
fi àtè mú, eyi ni ó si fa òwe awçn baba wa
pé, ‘A kò gbçdç fi àkükç çe oògún àtè,
nitori pé kò si çyç ti yoo mú ti ó lè tó
àkükç’.
(A/V) Tàkúté. Eyi jç irinçç pataki ti awçn
çdç ati àgbç n lò

2. (ix) Tàkúté
l’áyé laelae ati 1 ’óde oni. Ori$iriçi tàkúté
ni ó wà, bi çran ti a bá si fç fi pa $e tobi
tó ni tàkúté ti a ó lò yoo $e tobi, bçç naa
ni yoo si $e 1’agbara tó. Tàkúté kò 5 c é fi
pa eku, afi çran abitete, lati ori eyi ti ó si
le pa ikún ni tàkúté ti bçrç titi tó fi d’ori
awçn tàkúté onigbaçru ti à rí dç fún çran
bíi çfçn, bíi erin.
Awçn wçnyi ni irin$ç çdç ti ó tún yç ki á
ka orukç wçn pçlu àwòrán wçn: ibçn,
ganmç, kümç ati çpá, kànnàkànnà, rçbà,
òkò (à rí lo eyi lati jagun ju lati çe çdç
lç>). Yàtç fún irinjç çdç, çna ti a tún rí gbà
$e çdç ti ó yç kí á mçnubà ni ihò dídç, isà
fínfín ati isà dídç.
106
Qdç-omi tabi odò-didç
Awçn kan wà ni ilç Yoruba ti ó jç pé i$ç
odò didç ni wçn fi n $e i$ç àçelà a ti wçn,
^ugbçn çpçlçpç çdç gidi ati awçn àgbç ni
ó rí dç odò lati pa çja ti wçn yoo jç yàtç
fún awçn alápatà. Eyi ni diç ninu çna ti
wçn rí gbà dç odò:

107
(/) Odò gbígbçn. Àkókò ççrün ni awçn
adçdò saaba gbçndò, idi eyi si ni pé i$àn
odò ki í ni agbara mç>, ipá a si máa ká
odò gbígbçngbç. Ohun àkçkg ni lati wá
ibi ti odò kò gbé fç pupç l’oke, ati ni isalç
odò. L’çhin eyi, wçn yoo kç okiti la ààrin
omi rçnà mejeeji yii lati sé omi, l’oke ati
ni isalç. Wçn yoo wá gbçm omi ti a ké mç
aarin gbç, wç>n yoo máa ^a awçn çja bi
omi bá ti bçrç sii tán. Qpçlçpç, çja ni
wç»n sií rí kó bayii.
(//) Igèrè dídç. Ibi ti odò kò bá gbé fç naa
ni à á dç igèrè si,

2. (x) Igèrè
igbakugba ni a lè çe eyi paapaa ni igbà
òjò. Nigba ti a bá ti rí ibi ti a ó dç igèrè sí,
a ó ri igi okutç ti odò kò le mü tán lati
igun kiinni dé ekeji odò, àlàfo igi okutç
yii si ara wçn kò nii ju çsç mçta, mçta 1 Q,
a ó wàá dí àlàfo yii pa pçlu igi wçrçwçrç,
¡mç ati koriko ti ó fi jç pé çja kò lè gba
ibomiran kçja ju oju pna ti a bá je si
Qgbà ti a fi gé odò yii 1Q, oju çna yii le tó
mçrin tabi mçfa, 1’QWQQ gígün Qgbà ti a
rà yii Tó wà. Oju çna yii ni a ó gbé igèrè
sí. Ibi ti odò ti ri $àn án bç ni yoo kçju sí,
çja ti ó bá si WQQ kò ni lè jade mç.
Awçn irinçç idçdò ti ó yç kí a tún
mçnuba niyi: ■
Jwp-fífí Ohun tí a ri lò fún eyi ni ÍWQ, ijç,
òwú tánránin ti ó yi ti ó si níppn, aparun,
ati olófòófó ÍWQ. Nigba ti a bá fç fi ÍWQ, a ó
ju ÍWQ ti ijç ti wà lçnu rç sinu odò, çni ti

108
yoo fi ÍWQ yoo duro loke odò. Nigba ti ÍWQ
bá si kç çja lçnu nibi ti ó ti ri fç gbé ijç,
olófòófó yoo ri, a ó si fi çja s’oke odò, ki
a tó tú u kuro l’çnu
ÍWQ.
Ãwçn: Híhun rii a fi òwú hun àwçn, didà
ni a sií da àwçn s’ódò lati kó çja, ó WQPQ,
kò si wá àpèjúwe rárá.
2. Isç Agbç
Içç àgbç jç i^ç pataki ti çdá kç çe, o si jç
içç ti ó fún wçn ni ijokoo, isinmi, ati
ifçkànbalç. Otitç ni òwe awçn àgbà pé,

109
 ‘Qlçrun ti ó dá çnu ni ibírnbú mç ohun ti
yoo fi b9 Q, çugbçn nigba ti awon çdá kç>
d’áyé wçn ri wá èsc igi ati çran kiri ni lati
ibi kan dé ibi kan. ïgbà ti wçn bçrç oico
dídá ni wçn tó bç ninu àrinkiri ati
àiníbújokòó. Orjsiriçi isé oko-dídá ni ó wà,
eyi si ni diç ninu wçn:
Àgbç ayé àtijç: àgbç obun-çgbin ni oko
çgàn, oko çdàn,' oko
etilé (çdàn ati àkùrç)
Àgbç òde-òní: (/) ágbç ohun-çsin bii
adiç, tòiótòló, çiçdç,
ewürç, àgùtàn, màlùù,
emóoyinbo, choro oyinbo;
■
(/V) àgbç odô çja;
(//Y) àjànpç i$ç oko ati òwò
çiçc tí ó jçmó i rè-oko ;
(iv) oko çgbçjçdá.
1. Oko Çgàïit. Oko çgàn ni oko ti a dá si
iiç-igbó tabi ninu aginiú. Ohun pataki íi
w<?n ri gbin ni aw<pn ohun çgbin ti à ri
pè ni igi òwò, awpn nàà ni kòkó; obi;
orógbó; çpç; kafç, ataare, àgbçn, çsàn,
rçbà, òro, awùsà, àgbáynu, çgçdç, kókò
ati awçn ohun-pgbin bçç bçç ti ó jç pé bi
a bà gbin, mçiçbi çni a máa jogùn l’çhin
çia.
Awçn irinçç ti à ri iò fún gbigbin ohun
çgbin v/çnyi ko pç pupç l’àyé atijç,
alàgbçdç ni si? rç wçn fún awçn àgbç'. Eyi
ni diç ninu wçn: Qkó, Àdá akçrç, Çrugogo,
Akçrç Íká-kòkó, Akoo (igi ni a fi ri gbç eyi
bíi çibi, ó st wúlò iati wo kòkó ninu pádi
rç). Àdá ipakòkó (kúritá ni àdá yii ri rí.)
Àlàyé diç lori awçn ohun-çgbin :
Kòkó. Ilç òkèèrè ni awçn aláwc) funfun ti
mú igi owó yii wç ilç awçn baba wa, t’çwç
t’çsç ni awçn àgbç si fi gbàá nitori pe igi

110
owó gidigidi ni kòkó 6 $e. Ninu òjò ni wçn
ri gbin kòkó, wóró çyç kan ço$o ni wçn
máa ri gbin, çugbçn iati dín wahala kú,
bíbà ni wçn kç ba èso kòkó si etí odò
nitori ki omi lè máa rin si awçn èso ti a bà
yii ati ki a lè rí omi fi wçn awçn àlalçhú ti ó
bá ri yorí titi ti yoo fi tó çí iç si inu oko ti a
ó gbin ín si. Nibi ti kò bá gbé si etídò
nitosi çugbçn ti sçlçrú bá wà, ibi sçlçrú yii
ni a ó ba awçn èso yii si. Bi ó bá tó akoko
ati máa lç awçn èhíi kòkó yii, ilç íi ó bá jç
ilç igbó ti ó si rç daradara ni à á iç- wçn si
nitori pe kòkó a máa ni egbò ti yoo wçlç
jinnà, bi ilç bá si jç ilç ti ó ni àpáta labt
yangí pupç 1 ’ábç kòkó yii yoo'

111
kú “bi ó ba ti n dà’gbà. Nigba ti a bá ççsç
lç kòkó, ó fçran ibòòji, ki ó le hù
daradara, eyi ni ó si fà á ti a fi saaba gbin
çgçdç àgbagbà Pçpçlçpç si ibi ti a ó lç
kòkó si. Owe awçn baba wa si wí pé,
‘0 gçdç l’ó wo kòkó yè, ki ó tó di igi
buruku. Nitori pe bi kòkó bá ti yè tán, ti ó
si ri gbçrç-gçjigç, ki á máa bç çgçdç 1 ’oku,
ki oòrún ati atçgún lè fç si igi owó ti a
gbin ti ó yè, ti ó si ri dàgbà yii. Bi ó bá çe
ilç ti ó gbç kòkó ni a gbin-ín si, çdun kçta
ni yoo wç ile éso, ti a ó si bçrç sii ká èso
yii tà 1 ’çhin itçjú.
Obi. Èso obi naa ni à á gbin, si ilç igbó,
çugbçn bi a bá fç à máa ba èso obi naa ki
á tó lç wçn bii ti kòkó. Ilç igbó ti kò dara
tó fún kòkó le gbç obi, aáyan ti obi si fç
kò tó ti kòkó, inu òjò ni wçn ri gbin obi
naa.
Oriçi obi meji l’ó wà: Obi gidi, eyi ni obi
àdáyébá, a máa 1 ’áwç mçta si mçfa, iru
obi yii ni a saaba fi bç oriça, çdun keje si
çkçjç ni sii saaba wç ilé èso. Awçn Ijçça si
fçran à ti máa gbin obi, wçn si gbà pé, igi
owó ati igi çrç ni ó jç fún awçn. Eyi ni ó
mú ki á máa ki Ijçça bayii :
Ijçça ó sun ore
Ç)mo onílé obi,
Ijçça o sun ore
Qmç olóbi wçQwpntiwg,
Qmç olóbi wQQwçntiwç,
Omp Ijçça tí yoo bá prç kú,
Bí o bá fún unn
l’óbi kan çoço A
máa so Fábo 1’ábo.
Eyi ti yoo bá òçi kú,
Bi o bá fún un l’óbi
kan A máa so 1’ákç
1’ákç.
Oriçi obi keji ni obi gbàrija tabi góórò.
Qdun karunun ni obi yii WQ ile èso. Bi

112
eniyan bá ri jç ç, omi rç a máa pç»n, eyín
çni ti ó si ri jçç a máa pç»n, awçn eniyan a
si máa sç pé ‘eyín rç pçn bíi eyín-in
ajçgóórò’. Awç meji ni obi yii ni, awçn ara
òkè Qya si fçran rç ni jijç. Gbàrija kan wà
ti ó funfun ti ki í sii ni pupa rara, eyi ni
awçn àgbç ri pè ni gbàrija oiókukú lati fi
agbègbè ibi ti ó ti pç ati ibi ti ó gbç igi
obi yii hàn.
Orógbó. Ilç igbó ni orógbó gbé hù, awçn
àgbç ki í si saaba gbin ín nitori pe a máa
pç pupç ki ó tó wç ilé èso, eyi ni ó si

113
 fà á ti awpn baba wa fi ñ dá a l’á$á pé
“'Çni ti ó bá gbin orógbó
ki í ká éso rç’. À?à mitran ti awpn baba
wa tún máa n dá ñipa orógbó ni pé: ‘Ki ni
áníání orógbó, a pa á kô l’àwç, a jçç ó
koro. Oriça ti ó tun Je ni wpn fi i bo’.
Orógbó ki í Fàwç bíi obi, a máa korô
pupç bi a bá jç ç wô, ÿugbpn igi owó ati
ti àlùbàrikà ni nitori pe bi a bá ñ sûre, ti a
bá ti ri orógbó, apççrç çmi gigùn ni wpn
tí fi orógbó çe. L’ayé atijp bi a bá si fç
rançç si awçn alayé lati tçju àlejô ati
abàmî eniyan, igi orógbó ni wpn çn di
mp çrù îi yoo bá gbé lp si iie alagbara.
0pç. Ôpç a máa hù ni i!ç igbó, a si máa
liù ni ilç ôdàn. A ki i saaba ba ppç lp l’àyé
atijç», $i\si ni à á ÿi ppç ti ó bá hù l’àbç
iyà rç. Bi awpn çyin ti tí ja bp, ti wpn tí
jçrà ti èkùrp ñ WQIÇ, bçç ni awpn èso ppç
yii yoo máa la ilç hù, ti a ó si máa $i wpn
lp sí ibi ti a ó bá gbin wpn si. Qpç a máa
pç pupç ki ó tó wple èso. Bi ppç kô bá tiî
wp ilc èso, a kii fi pwp kart- ohunkohun
Tara rç nitori pc lati ibi inpriwô ppç
i’oke-i’oke titi îi ó fi kan egbô rç ni abç
ilç, igi owó ni ppç ç je, kô si sí oh un kan
l'ara ppç ti kô wùlô.
(a) Ooài çyin îi à ii ri l’ori ppç, ni a fi n.
$e epo pupa ati fkçlf.
(/?) Èkùrp inu çyin ni a fi h çc àdi (çyan
ati yànkà), ati àdi oyinbo.
[d) Ei’po èkùrp ti ó bo èso çyin ni awpn
alàgbçdç fi ñ $e eésan ti a ti tí dáná
l’agbçdç ati ninu iié.
(e) À rem ghigbç ppç ni à ¡Í tà l'pja Payé
atijp îi à tí fi tí dá iná kt ó le tète jo.
{ç) Oje ppç ni wpn ñ dá ti ti si tí pè
l’çmu ti à h tà fun awpn ti yoo mù
un.
(/) imç ppç, ni awpn miiran fi n kplé,

114
 wpn fi ri ra pgbà, wpn fi îi dç
kégbójá ati ¡gère si odô.
(g) Qwà ppç ni awpn pmpde fi ñ $c ere
§ibálá<¡ibo—Qni\ kp— On à ni.
Gbigbç pwà ppç ni wpn si ñ iô bí i
igi idànà.
{gl>) Efpn ppç ni wpn fit tí hurí agbpn
ati kùùkù àgô eufiç, ati kçrçliç; wpn
si fi h lp igbà ati çkçrç tí a fi ti gun
ppç.
(/j Qwp ti a fi ñ glxilç, ara ppç ni a ti ti ri
i.
(h) Igi ppç ni wpn n la ti à ti pè ni
paak.un, paakun yii ni a si i\ iô gçgç
bi igi irôlé.
(j) Ihâ ppç ni a fi îi dáná.

115
 (k) Ògúfç ara çpç ni à fi sá ti ó bá si gbç
à ri tà á fún ilò iná-dídá.
(/) Mçrhrò çpç tabi çgçmç çpç ni wçm
finta jaala si ile Ògún.
(???) lháhá çpç ni a fi ñ çe kànhínkànhm
ti a fi n fç àwo ati kèrègbè çmu. Bi a
bá bçrç si ka gbogbo ohun ti fi bç
1 ’ara çpç, a ó ríi pé kò si eyi ti kò
wúlò ati pe igi owó iyebiye ni çpç ç
$e.
Àgbçn. Àgbçn ki í $e igi owó ti a mú wá
si ilç wa lati ilú òkèèrè, igi owó àgbçnjúbá
ilç baba wa ni i $e, ó si fçran ati máa hù
ni ilç olóoru. Biba ni à tí ba èso àgbçn ti a
bá fç gbin ki á tó ÿi wçn lç. Àgbçn a máa
pç pupç ki ó tó wçle èso, nigba miiran ti
awçn àgbà bá si ni ki mçjèçin-binrin lç igi
àgbçn, jgbàgbç wçn ni pé, çdun ti ó bá
wç ile çkç ni àgbçn naa yoo bçrç síí so.
Gçgç bit ti igi çpç, ó fçrç jç pé gbogbo
ohun ti ñ bç l’ara àgbçn ni ó 1 ’álúbárikà ti
ó si tí fa owó wçle fún çni ti ó bá gbin in.
Eyi ni diç ninu wçn:
(a) Jijç ni èso àgbçn, omi inu àgbçn si
máa ií dim. Wçn tún tí lo èso àgbçn
lati $e àdí àgbçn, eyi ti awçn eniyan
fi tí pa ara, ti awçn obinrin si fi tí tçju
irun orí wçn.
(b) PáJi ti ó bo èso àgbçn ni a fi ií lç
ilçkç ti a fi ñ çe çsç si idí, awçn
obinrin a máa fi $e pççkç osún, wçn
a si tún máa fi dáná.
(d) Èèpo ti a bó kuro Iara oodi àgbçn jç
ohun owó gidigidi, wçn a máa fi $e
çni igbçn-idçtí-çsç nú, ki á tó w'çle,
wçn a máa fi $e çwç igbçn jàfikáàwç
ara ogiri, ati çwç çlçwç kékeré igbçn
aÿç ati fèrèsé ti à ií pè ni búrçççi.
Bakan naa ni wçn fi fi çe búrçççi bàtà
ati ohun ilò bçç bçç lç.
(e) Ewé àgbçn wúlò fún bíbo ile ti a kç
1’oko. Igi àgbçn ti à ií pè ni àgbçn çyç
116
 (ó yàtç si àgbçn jijç) ni à fi là. Paakun
çpç jç ohun ti ó wúlò Içpçlçpç fún ile
kikç wçn a sí máa .à á si çpá àjà ti
wçn fi ií rólé. !kán ki í'mu igi àgbçn
yii, idi yji si ni o fi jç ohun ti ó wúlò
Içpçlçpç fún ile kíkç.
Eyi fihàn gbangba bi igi àgbçn $e wúlò
tó ati idi ti à tí fi í kà á kún igi owó. Awçn
ohun ti ó tún jç igi owó fún awçn àgbç
olóko çgàn ti a kò gbçdç má mú çnu bà
$ókí niyi :
Rçbà. Igi owó ti a mú wá lati òkèèrè niyi,
çpçlçpç ni kò si tètè mç pé igi owó ni
gçgç bi orin yii ti fihàn.

117
 Ã f è f f dée
rçbà Mo
f'owó rçbà
kç!c,
Àsç$ç dée
rçbà Mo
f'owó rçbà
raie,
Awçn irèrè ti kò ghçn
Wçn f'owó rçbà
nmtí .,,
Wçn ri gbin rçbà bíi çpçlçpç igi owó
yooku ni, bíbà si ni wçn ri bà á ki a tó çí
lç ni àkókò òjo; 1 ’çhin çpçlçpç çdun ni
wçn tó bçrç sii kç igi rçbà.
2. Oko Qdàn. O yç kí a wo oko çdàii náà.
Ki í çe oko çgàn nikan ni à ri dá si çna
jínjiri, awçn àgbç ti ri dá oko. çdàn si çna
jínjin naa wà. Iyàtç íi awçn àgbç yii ui pé
çja ti ri fa owó çdççdun wá ni wçn ri gbin
ki í çe av/on igi owó ti a ti kà s’oke.
Çugbçn awçn àgbç olóko çgàn, çwç oh
un ti wçn yoo jç yípo çdun ni wçn rnáa
gbin. Eyi ni diç nina awçn ohun çgbin
pataki ti awçn àgbç, olóko-rilá oko çdàn
ri gbin ti ó si jç çna owó gidi fún wçn
1 ’çdççdún: içu, çgç, ànàrnç, èsúrú, erèé,
awújç, çgúsí, ata, igbá, itóò woroko,
àgbàdo, çkàa-bàbà, ilá, òwú, tòmáti,
isápá, elégédé, òtílí, gbçmçgungi ati çp'à.
Içu. Içu jç pataki ohun çgbin, fún àgbç
olóko çdàn, ó si jç olóri «unjç awçn
Yoruba gçgç bi ôwe awçn baba wa îi ó sç
pe:
lyàn ni ounjç,
Qkà ni ôôgùn,
Airí rárá ni à ri jç çkç,
Ki çmi ó má bç ni ti çbà,
Kí çnu má dilç ni ti gúgúrú.
Oriçi meji ni içu, ekinni ni akç içu, ekeji ni

118
abo içu, Gbqgbo içu ti ó ba çeé gúnyán
ni àgbç ri pè ni akç içu, eyi ti kò bá çeé
gúnyán ni abo içu. Nitori naa a ó rii pc
ewùrà nikan ni a lè pè ni abo içu. L’çna
keji, a tún màa ri pin içu si isçri meji,
çkinni ni içu çgbç, ekeji ni içu tutù. Asiko
òjò ni içu tùtù pç, igbà ççrùn tàbi çdàlç ni
içu çgbç máa ri pç, awçn içu íi kò bá kú
nibi ti a ró wçn jç si ni çgbç içu ti ó dara.
Qpçlçpç çna ni à ri gbà lo içu, diç ninu
awçn çna naa niyi : À máa 11 içu gúnyán
jç, à màa se içu jç, à si màa sun içu jç. Içu
ni a fi n çe èîùbç ti a fi ri rokà tabi àmàlà,
à máa fi içu çe àçáró, ikçkçrç ati çjçjç.
Awçn çna ti à ri gbà lo içu yii fihàn
gbangba pé içu jç olori ounjç

119
Yoruba, bi iyàn içu bá si wp orilç èdè,
pràn nía ni ó dé.
Eyi ni diç ninu oriçiriçi içu ti awpn àgbç
ú gbin pçlu àlàyé diç lori wpn:
rnáròódpjp, pkúnmpdò, sinmini,
igángánrán, apépe, dàgídàgí ehùrù,
tegun-ñ-dé, ati àrp.
Máròódçjç kò çòroó gbin, bi òjò rp bi òjò
kò rç, içu yii a máa ta. Oun ni wpn si kpkp
ri jç 1’pdQpdun nitori pe ki içu yooku tó
ta ni àgbç yoo ti máa rí i dá 1 ’tbè. ]çu yii a
tún máa tètè rpgún, bi wpn bá ti dá a tán,
idi eyi ni ó si jç ki awpn àgbç ti ó bá
1 ’ááyan máa ríi wà 1 ’óòri ççmçta ki pdun
tó dun, papàá júlp ti ó bá çe pé àkùp ni a
gbin ín si. Içu rnáròódpjp ki í dim tó bçç
ní jijç çugbpn iyán rç kò çòro ó gún a si
máa mú daradara.
Qkiinmçdò kò çòroó gbin nitori pe èèbix
rç ki í jpba bi pdá ti wulç ki ó dá tó, bi
oòrún si ti wulç ki ó mú tó. Eyi ni ó fà á ti
a fi rí pe içu yii ni kakakinjpba. Bi kò bá
jçba ti pdun fi yípo, ti òjò kò si tètè rp
orukp ti a tun sp Q ni tanranppç, idi ti a si
fi n pèé bayii ni pé, kò ní kú, kò si ni hù, bi
iyàn bá si mú, bi àgbç çe gbin-ín sinu ebè
naa ni yoo hú u jç. Bi òjò ba rp ti içu yii si
ta ti a kò tètè wà á, çta rç yoo máa kú,
omiiran yoo si tún máa ta, eyi ni ó si mú
ki a tun máa pe i$u kan náà yii ni
alètalèku. O dara ni iyán ati èlúbp bíbç.
Sinmini dùn ni jijç pupp ki í si tètè sú
eniyan, Bi a ba ri jç i$u yii, kò wá epo, kò
si wá ikçtç k’çni ti ó ri jç ç tó gbádún rç.
Èèbú rç a máa ta daradara. içu yii dara fun
iyán gígún, ó si tun dara fún èlúbp.
Igángánrán ni awpn miíràn ri pè ni ààlç
tabi Q!Ç, çyà rç si pin si oriçi mçrin. (/)
Igángánrán olórí nla—Ori eyi máa tobi ju

120
ara Iç>, kò si dara tó çyà eyi ti a fi ri
gúnyán. Ki i ta wç inu ilç Ip, ibú ni tita rç
ninu ebè ti a ba gbin-ín si. (/;) Igángánrán
ólóríkekere —Èyà yii a máa dún-ún
gúnyán, ó si tun dara tun jijç. Ibú ni eyi
naa ñ ta ninu ebè. Bi awpn àgbç bá fç pa
èèbú içu yii, àçà wpn ni lati máa na çsç
silç, nitori pe wpn gbàgbp pe bi awpn bá
ká çsç kò, içu yii kò ni ta daradara. Ara çyà
yii a máa dán ju ti oloii nla lp, nitori pe kò
si çgún 1 ’ara rç bíi ti olori nla. (/'/'/)
Igángánrán awurç—Çyà içu yii ni ó dùn jú
ninu gbogbo igángánrán, múkç-múkç, ni
máa ú tú si ni 1 ’çnu, kò wá epo, tabi ikçtç,
içu yii a si máa funfun. Çyà içu yii ki í ta ni
ibú bíi ti awpn çyà yooku, àtawpiç nii ta.
Oun naa dara lati gúnyán; çugbpn ki í tètè
mú, çni ti ó bá si lç kò lè gún iyán rç ki ó fi

121
mú. (/v) Igángánrán çwçàdyd—Máa ri ta
wplç ni, bí çka pwp ni çta kçpkan rí,
gorodo ni si ta lç silç. O dara ní jijç aíi
iyán. Oun ni awpn àgbç si máa fi ñ
gúnyán jç lati igba ti ççriin há ti berç titi
di àsçluíç òjò. Içu rç a máa dim gan-an.
Apépe ni ó dara jú fún iyán gígúii. Içu yii
ni wpn sáábà fi í sç eniyan l’éèbù ti yoo fi
bçrç oko dida. Èlítbp rç dara pupo, a si
máa lò tó bçç ti ó fi jç pé eniyan lè lo
egbódo rç íi kò ni dá si meji. I?u yii kan
naa ni awpn àgbç fi ri bç èlúbç ifççfçe ti
àmàlà rç funfun nini bíi láfún Çgbá.
Qdç—íçu yii dara ni jijç ju gígúnyán Jp
nitori bi òròjú bá gún iyán rç, yoo jç kiki
çmp. Èlùbç rç a si máa dara, çugbon ki í
lò
bíi ti fçlç a si mácf dá
gbpnhún-gbpnhún.
Çgç. Ohun pgbin yii naa ni awpn Yoruba
ri pè ni lábínkánná. L’áyé atijp,
ounjç’çran ni awpn baba nla wa ka çgç
sí, çugbpn nigba ti ó yá wpn bçrç si mp
rír-i ohun çsgbin yii, Awpn Ijçbú ati Çgbá
ni ó kpkp $íjú si lílò çgç fún gàrí, çbà, ati
oriçiriçi ounjç, titi ti ó fi di ohun ti
gbogbo ilç ‘Káàárp ó jíire’ mp sí ounjç
pataki, ti wpn si fi ri dárin pé
‘Lábíríkánná, àgbà ti kò lè jç ègé a fi çmç
kó owó\ Oriçiriçí çyà ohun Qgbin yii ni ó
wà; eyi ni diç ninu wpn.
Igbáyçkçtç. Çgç yii naa ni wpn ri dà á pè
ni iÿu-nïkàn-kiyàn, nitori pé ó dara pupp
lati gún iyán jijç. Sàríyü a máa so, ki í sii
ga. Sgi rç a máa lppp daradara. À máa
gbin igi çgç 1’óòró ati ni ibúlç. Bi a ba
gbin ín Fóòró, bi ó bá ti ri rúwé ni yoo
máa ta, à si máa rí i wà 1’óçú kçta sí rnçfa
ki ó mp di igi. Gbokogbààlà wà fún ni lati
çe láfún ki í $e fún jijç. igi gbokogbààlà
nípçn tó bçç ti pmpde a máa gún-ún íái
122
 ní dá.
* ÀnàmQ. Ohun pgbin yii naa ni wpn ri pè
ni òdiinkún. Kò si çni tí ó fçran ànàmp bii
ara 0fà ni gbogbo ilç Yoruba, awpn baba
wa a si máa pa á 1’ówe pé, ‘Çni kò jç iyán
ànàmp rí oluwarç kò dé 0 fà ni, ni ile
Qlálpmí pmp abiçujórúkQ, ànàmp di ija
l’Qfà’. Oriÿi ànàmp meji ni ó wà: jijç lásán
ni ànàmp pupa; ewé ànàmp funfun a
máa gún, wpn a si máa fi gún iyán papàá
julp awpn ara 0 fà, bakan naa ni wpn si ri
’ò ó fún bíbç èlúbp.
Erèé. Ohun-pgbin pataki ni eyi fún àgbç
olóko pdàn. Oriçi mçrin ni ó wà, eyi ni
saadú, olójú çyçlé ; erèé funfun ati
Bungawa.

123
Oju Saadú a máa dúdú, éso rç a si máa
tobi pupp. Olójú Çyçlé—Eyi ni eréé íi ó ni
dúdú ati pupa ti awon àgbç si ñ pé ni
erèé ti ó lé íiróó pupa s’oju. Eréé yii a máa
le pupp, kò si dara fún çbç gbçgiri nitori
pe ki í rç bçrç. Erèé funfun ni ó wúlò ju ninu
gbogbo çyà erèé, çugbçn a máa íètè ju.
Bungawa ni a mú wá lati àgbègbè òkè
Ç>ya ni, çmç rç a máa tobi pupp, a si máa
wú bi a bá sè é tán.
Awçn miiran wà ti ií pe erèé ni çwà
pàápàá julç ni agbègbè Abçokuta, jugbçn
orukç yii kò tçnà nitori pe erèé ti a bá sè
ni à rí pè ni çwà.
Çgúsí. Ni àççlulè òjò ni wçn rí gbin çgúsí,
a kií saaba gbin-ín sinu ohun çgbin
rniiran, nitori pe itàkún rç yoo pa ohun
çgbin naa, ki í si dara pupp bi a bá
gbin-ín sinu oko içu, Oko ti a bá fi gbin
àgbàdo ni a lè gbin çgúsí si, bi kò bá si jç
pe àgbàdo ti hú daradara ti a si ti ya á,
ewc rç lè pa èhù àgbàdoEÈso çgúsí yii ni
à ñ pè ni bààrà. Q$ù kçfa ni àá ja èso
bààrà ti a sií wç çgúsí inu èso wçnyi.
Oriçiriçi o¡n ni à n gbà á !o çgúsí fún jijç.
Àgbàdo. Àgbàdo ni à ri dàpô ni vu/igan, tí
$gbá n pè é ni çkà. Idi yii ni a si çe n pe
çkà ori$i keji ni çkà-bàbà. 0 $ù kçta ni
àgbàdoó gbó, ó si fçrç ma si ¡tç ti kò gbç
àgbàdo. Èso ara kùhùkùhù àgbàdo ki í
pç, ti ilç kò bá l’çtù lojú daradara, irú èso
bayii ni a si ñ pè ni çlçniç-fikàtct bubo
àgbàdo. ïpçmeji ni à n gbin àgbàdo
1 ’çdún - àgbàdo òjò ati ti ççrùn.
Ounjç pataki ni àgbàdo fún awçn
Yoruba, ohun owô gidigidi si ni fún awçn
àgbç. Ilç çdàn ni a sáábà ú gbin in si, a ki i
gbin in si ilç igbó, awçn àgbç olóko çgàn
ti ó bá gbin àgbàdo si igbó ki i gbin ju
çwç iwçn ti wçn yoo jç Iç. Eyi ni diç ni nu
ilô àgbàdo: Ilô àgbàdo pç.
Àgbàdo tûtù ti a bá sè fún jijç pçlu
124
kùhùkùhù rç ni à ú pè ni
Láñgbé—çrçkú—mçjç gbç.
Çwçwç ni àgbàdo ti a yin dà sinu ikòkò ti
a sè fún jijç ¡ái fi erèé sii. Awçn àgbç
miiran ñ pe eyi ni çwà Ògún, nitori pe irú
rç ni wçn fi tí bç Ògún. ]$akç si ni àgbàdo
ti a sè, ti a kò jç ki ó jinná dé ibi ti yoo fi
fç
Egbo ni àgbàdo ti ó jinná ti ó si fçpç.
Àgbàdo ti ó bá gbç ti a yan l’ori agbada
ni à rí pè ni gúgúrú, à máa yan çpà ti a ó
fi jç ç. Ògi ni àgbàdo ti a lç kúnná, ti a sç,
çsç ç rç yii ni à ií pè ni ògi; idçtí ti a sç
kuro nibç ni à ú pè n!

125
èèrí. À máa fi ògi ro çkç gbígbóná ati
kókó mu, à si máa fi su çkç tútú jç, awçn
Ègùn a si máa fi ro lagba jç bíi çkà èlúbç.
Àgbàdo ni a fi ñ se awçn ounjç íi à ñ pè
ni abodo, ti awçn Ègùn ati Àgànhin feran,
à si tún máa fi se sapala ti ó jç ççlç. Ounjç
fún ohun çsin pataki ni àgbàdo ó çe.
Qkà bàbà. Ohun çgbin pataki ni eyi jásí, ó
si ni iye 1’ori pupç. Ilç çdàn ni à n gbin-ín
sí, ile ti ó dara máa ri jç ki ó ga fíofío ju
àgbàdo lç pupç. Pipa ni à á pa çkà bàbà,
yíya ni à á ya çmç àgbàdo. À n lo çkà
bàbà fún çkç rnimu, ati çkç tútú fún jijç ó
si jç pataki fún ounjç awçn ohun çsin.
Ata. Ohun-çgbin pataki ni ata jç. Eyi rnú
ki awçn bàbá wa máa pa á Èówe pé:
‘Ikuruufin, ata ni oògún çmí, çmí ti kò jç
ata, òkú ni’. Ori$iri$i çna ni à ñ gbà lo
ata, yàtç fún jijç, bíi fifi gún àgúnrnu, fifi
ka àgbo, fifi pa çrnç kòkó kí á to sú u, bi
ó ba jç pe iiç ikán ni a 6 sú u sí, Eyi ni diç
ninu ori$ir¡$¡ ata ti awçn àgbç ú gbin.
Ata wççrç tabi ádúyébá a máa ta pupç,
çyç ni sáábà sú éso wçn dàsílç lç ti yoo si
hú ká inu igbó, jingbinnni, ni èso rç.
Obinrin nii saaba gbin ata vii, nitori pe ó
fç aáyan pupç, çni ti ó bá si ni súúrú ni ó
lè re èso rç nitori pe 6 wç pupç.
Tapanpa jç ata wççrç, yugbon ó tobi diç
jú ú iç, çyç ní saaba sú eyi naa si inu oko
igbó, çni ti 6 bá si ni súúrú ati aáyan bíi
obinrin ni saaba gbin-ín, nitori rire rç,
ohun naa máa ta çnu. Qmç ata yii kií tètè
rç dàsílç bi a kò bá re é, a si máa gbç
s’ori iyá rç lái re é, ati íái sá a 1’óòrún bi
oriçi ata yooku. Oriçi mçta ni ata fçhbç.
(a) Lékánná àçú rí wççrç, àsokçjúsókè níí
so; (b) $çrç> gún, çmç rç tobi. Kò sí
vvahala nibi kíká rç, obinrin ni sáábà
gbin-ín; (d) ayirodo nii pçjú fçja, ó si
dún-ún re, nitori pe èso rç tobi. Oiogòdò
126
a máa tobi, òkè ni èso rç kçjú sí bíi
èckánná à^á. Kòúdòkòúdò ni èso eyi rí,
ó si jç ¡mí çran ti ó bá tobi. Kóritúkç ni
òórún pupç, ti a bá íi sc çbç gbogbo ara
àdúgbò kò ni fi jmú lélç ti wçn yoo fi
máa gbç ti òórún rç n já fçnfçn. ¡yàtç ti ó
wà láàrin ata rodo ati kórúúkç kò ju
òórún ti kórúúkç ni lç, bi kò bá si òórún,
a kò lè dá wçn mç yàtç. Qpçlçpç ni ó si ñ
pe kórúúkç ni ata rodo.
Qpçlçpç eniyan ni ó fçran ata ti a íi pè
ni tàtàsé nitori pe ki í

127
 ■

tanu, bíi tòmáti ni ó rí, a si máa tobi. Çni

ti ó bá fi ata yü sebç kò gbpdp SQ pé oiiri
gba-ata-ni-gbo. ÀJmjàáiç ní èèpo ti o le, bi obinrin kò
bá si fún pjá lele kò lè lp ata yii kúnná, idi
yii ni a si fi n pèé ni ata afúnjàálp.
Gbpprp-gbpprp ni èso ata yii gún.
Qpplppp ni oniruuru ata ti a ti tún mû
wp ilç Yoruba lati ilç òkèèrè ti ààyè kò si
lati. kà wpn,
Òwú. O 1’ówó í’ori ó si gba iyi. Eyi mú ki
awpn baba wa máa wi pe ‘Òwú ki í là kí
inu ó bi olóko, bi ç rí mi ç yp sçsç.’ Ilç
pdàn ni ó gbp òwú, owó ribiribi si ni
awpn àgbç olóko nía fi rí nibç. A kò mú
uri wá lati ilç òkèèrè, awpn baba wa
gbpnjú báa ni. Oriçi òwú mçrin ni ó wà.
Òwú gidi ni awpn àgbç fi n çe plà. Èso
òwú yii (kéréwim) ni awpn àgbç ri gbin.
îgbà òjò ni wpn ri gbin òwú yii, ninu
ççrùn ni wpn sii já òwú naa. Nigba ti a bá
já òwú yii ti a si yp kéréwúú inu rç tán ni
à ñ pé é ni abo òwú. Abo òwú yií ni wpn
fi gbpn lati fi ran òwú ti a fi fi hun a$p.
Gbf.wu-$çgun ni òwú ti fi yp nibi èso
àràbà. Òwú yii a máa ftíyç, atçgim a si
máa gbé n k H bi ó bá já Tori igi. A máa
ni èso ninu. Ti èso, ti èso im ¿i ni à ií lò
ó fún timùtimù kiki.
Ilá. Orisi ilà rnçta ni ó wà, fifi gidi; ilá
iròkò ati ilà oniwo àgbpnrin. Ilá gidi ni a
máa n gbin pupp, à ri jç ç l’pbç a si fi jç
ewé rç naa l’pbç. Irüîà m à. fi pe èso üá ti
awpn àgbç n gbin. Igi ilá iròkò a máa
tobi, igi. rç a si máa pçtun, ilá yii ki i tètè
so, bi à bá si wplé èso, awpn àgbç yoo
máa rí ilá ká Fori rç Fprpprún ni, titi ti
yoo fi sii wpn ,íi. wpa ó si fi gé igi rç. Bi
wpn bá gé igi ilá yii, àkékú rç a tún máa
dàgbà ti yoo pçtun, ti yoo si bçrç sii so.
Ilá oníwo-ágbpnrín, a máa gim bíi iwo
igalá, eyi ni ó si mú ki á sp ilá yii ni orukp.
Gbogbo üá ni àgbpnrín fçran lati máa ká
jç, idi ilá ni pw<> pdç sii gbé tètè tç wpn.
Woroko. itàkùn ni eyi, èso rç a máa tobi 128

púpp, pmpde ki í si lè dá èso miiran

gbé. Bi çgúsí ni éso inu padi woroko rí,
wpn a si máa fi se pbç òçíkí ti wpn fi fi jiyán.
Awpn baba wa a máa wi pe: ‘Òçíkí toro
mp iyán, gbçgiri toro mp pká.’ Idi igi ni
awpn àgbç n gbin woroko sí, ki itàkùn rç
lè rí igi iQmp.
IgM. Itàkùn níi so igbá, èso igbá si ni
àgbç ri gbin. Itàkùn kan naa ni fi so igbá,
ati agbè, eyi i’ó si fàá ti awpn baba wa fi
fi pa á lówe pé:
‘Itàkùn t’ó so agbè, Fó so elégédé.’

129
 £pa* Ohun-pgbin ti ó ñ mú owó wple ni
ppá, ó si fpran ilp pdán. Á ií je ppá, a si ñ
fi óróró ppá se pbp ti á ñ j?,
Ijápá, Gbígbin ni wpn ri gbin ijápá, ohun
pbp si ni i je, Tara awpn pfp ni ó wá. Qbp
pgúsí ni wpn pn fi ijápá sé, a si máa dün
ún jp iyán.
Awpn ohun pgbin pp, a kó si lé máa ka
gbogbo rp l’pkjppkan, nitori pé awpn
ágbp naa I’ó ñ gbin elégédé, ótíílí,
gbpmpgungi, timáti aíi itóó. Bákan náá ni
orukp pfp pp IQ rprp jugbpn awpn olóko
áküp i’ó ni pfp gbígbin,
3. Oko Eiílé Qna meji ni a lé pin oko etílé
si: oko pdán ati oko ákúrp. Oko mejeeji
yii ki í jinná si áárin iiú, awpn ti ó bá dá
wpn ki í sun oko, ile ni wpn ñ síin, ó si jé
ohun pataki fún irú awpn ágbp olóko
etílé latí ni i jé pwp miiran ti wpn tún ñ
jeé jpun, nitori pe ágbp olóko etílé ti kó
bá ni psún l’phin ápó yoo jalé, ara ilú kó
si ni fi oju rere wo irú awpn ágbp bayii.
Idi pataki ti awpn onijp pwp fi ñ dá oko
etílé kó ju ki wpn lé máa rí ¡ju, pió at>
ohun ogbin rniiran jp lp, ki wpn si máa fi
owó ti wpn bá pa ni ibi ijp pwp wpn gbp
ohun ti ó bá kan wpn ni ile.
Oko Qdán. Gbogbo ohun pgbin awpn
ágbp oko Qdán ti a darukp Ioke ni awpn
ágbp olóko etílé n gbin, jugbpn iwpnba
ti awpn ati pbí wpn yoo jp ni wpn sáábá
á gbin, ppkpkan ni wpn sií rí ohun muta.
ÁkiiQ. Bakan naa ni ijp awpn olóko áküp rí,
iyátp ti ó wá ninu ti wpn ñipe, ?gb? odó,
ni oko wpn wá, iju wpn a teté máa ta, bi
pdun bá si dun awpn níí kp dá égbodó iju
ti wpn bá si dáa, a teté máa rp egún.
Awpn ni ó ñ gbin orijiriji ewébp bíi ppyp,
iiasa, ijápá ati awpn orijiriji pfp ti a ó ká
yii: ebóló, eburp, ógünmp, yánrin,
130
yangobi baba yáririnn, psún, ódú, gbúre,
jpkpypkptp, tpíp gidi (pbagungun,
abitpde plpdp), tpt? ádáyébá, t?tp
ópópó, papantako (gbágbá), wpprpwp,
amúnútutíi, ájpfáwo, ewúro-odó, ewúro
gidi, oori, éküyá, tptp pupa, ati ówé.
Ágb^ óde-óní
Bi pkánjúá ti ñ dágbá, bpp ni pgbpn n re
iwaju. Nigba láéláé ágbp ti kó bá l’pmp
pupp ati omisin, kó lé ni láárí, nitori pe
ikókó ti yoo se pyin, idi rp yoo ríná, ágbp
ti yoo r’oko la gbpdp jp ágbp olóko nía.
L’ode oni, tihán-tihan kó mp eyín, bi eyín
je

131
meji ki ó sá ti funfun, kó di igbá ti omisin
bá pp I9 rçrç ki àgbç tóó jç olóko nía,
àgbç miiran wà ti yoo wá pna lati ra çrp
iroko, eyi áá fun un ni àhfààni, ati roko dé
ibi ti ó bá wú ú.
îyàtp nia keji tún ni pé 1 ’áyé atijp bi
awpn baba wa ba roko roko, ilç a sá,
ohun ti a bá si gbin sí inu ilç naa ki í dara
mp. L’ode oni, awpn àgbç ti mp pé ohun
ti ki í jç ki ilç sá ri bç, eyi ni ajílç. Àrifààní
ajílç yii çe pataki nitori pe awçn àgbç kò
dáko kiri mp nitori pe ajílç oriçiriçi ni wpn
ri lò lati mú ki ilç oko má sàá mp rara.
Àgbç ayé atijp nikan ni ó ri fi oko riro çe
òpin içç, l’ode-oni, awçn àgbç ri sin ohun
psin pçlu oko riro wpn. Wpn a gbin igi
owó, ohun pgbín ounjç, çfp ati bçç bçç Ip,
wpn a si tún máa sin çyç ati çranko bíi
adiç, tòlótòló, ewurç, agutan ati bçç bçç
lp.
Oko çgbçjçdá ni oko àgbç ti a fi çmí
ifpwpsowppp dá silç, ki oko ti a dá !è pp,
nitori eniyan pupp ni ó n çiçç oriçiriçi. Eyi
ní anfaani ti ó ga; bíi kí ibç ó di iletò nía ti
ó ni iná, omi, ojú pnà ati gbogbo ohun
mèremère ti ó lè mú igbé ayé idçra bá
awpn ti ó dá irú okp.yii.
3. Içç Iporin àti Àgbçdç
L’áyé láéláé ni awpn baba nla wa ti ri çe
içç yii, nitori pe oun ni ó fún wpn ni
anfaani ati rp irinjç fun içç pdç ati àgbç.
l$ç iporin ati àgbçdç ni a si le kà bi içç ti ó
tçlé içç pdç ati ti àgbç. Láyé atijp, bi awpn
baba nla wa bá bi pmpkunrin mçrin, ni idi
le alágbçdç, òbí yii yoo fi pmpkunrin meji
si ibi içç iporin, yoo si fi meji yooku si ibi
i$ç àgbçdç. Mplçbi kan naa ni ó ri çe içç
mejeeji yii pp.
(a) Isç iporin. Awpn pmp lrèmògún ni ri
çe içç yii, awpn naa ni pmp alágbçdç
awpn ni a si ri ki bayii:
132
 Írèmògún pmp Awúlè-wúwo,
Qmp gbinrin owú ni
mo gbp Ti mo yà
Tágbçdç.
Mo jó ranhinrahin lori aparun,
Mo ran bpnhùnbphùn l’ôkè
çwiri,
Qmp òporin-tún-rin-rp.
îdi ti a fi ri pè wpn ni LQmp
Awulç-wuwo’ ni pé ilç ni ri wà ti ri hù
ohun ti à ri pè ni çta tabi kusa ti wpn ri
sun ni inu iná eléru ti ó ri di irin gidi ti a fi
ri rp pkp, àdá, pbç, tàkûté, ganmp,

133
àáké-boro, ati gbogbo ori§iri§i irin-i$ç ti à
á iò. Eyi Fó si fà á ti awpn àgbà fi ñ sp pé
‘àgbà irúnmplç ni Ògún ati pé oriça ni ó
■ kpkç lo irin$ç ti à ñ pè ni àdá lati la
pna lati àlàde òrun wá si ile ayé, eyi ni ó
si fà á ti wpn íi n ki Ògún bayii:
Bi kò si Ògún-Onírè a ò lè
r’oko,
Bi kò sí Ògún-Onírè a kò lè
y’çnà,
Bi kò sí Ògún-Onírè a kò lè
jç’çu,
Ôriÿà ti ó sp pe t’Ogún kò sí,
Òriçà náà voo fi çnu rç hç içu
jç.
Içç yii fihàn gbangba pé ki àgbàdo tó de
ayé nñkankan ni adiç ñ jç, ati pé ki
Oyinbó to dé, a ti. ñ wa kusa ti a fi ñ çe
irin ti à ñ lò fún irin i$ç wa, ki í $e pé igbâ
ti Oyinbó dé ni a tó bçrç si i lo irin.' Eyi ni
awçn ohun ti à rí lò lati po irin: pta tabi
kusa, çyín ti a kò fi omi pa, çwiri, dagi ati
ilçpa,
Ki í çe gbogbo ibikibi ni a gbé rí ri kusa
tabi pta wà, ilç ti ó bá wà ni a gbé áwà á
tabi çà á nílç. Ilç ti ó bá wà kò çòroó rnp
nitori pé bi òjò bá pa Kusa yii
yinrin-yinrin ni yoo máa dán bi omi bá
wà Tara rç. Bi a bá fç po irin, ppplppç
Kusa yii ni a ó jç. A ó wá gbç ilç, pàápàá
ilç pupa, yoo jin, a ó v/á fi oju ibi ti a ó
mp dagi si ptp, oju yii ni a ó ti çwiri yi
fínná si çnu awa, titi ti iná. ti a dá lati po
irin yii yoo fi ràn ti ó bá si bçrç sii jò, kò fç
ina fínfín mç ti a ó fi sun asundun-irin ti à
ñ pò. Çyín ni a fi ií sun irin yii, awçn çyín
yii a máa tobi ju eyi ti alágbçdç ñ lò lp, a
si máa Fagbara, a tún máa jò ni iná ju ti
alágbçdç lp nitori pe, a ki í fi omi pa ina
akp igi ti a bá fi $e çyín yii bíi çyín ti

134
alágbçdç, erùpç ni wçín wàá bo çyín yii bi
a bá ii tpju rç titi ti iná ti a fi sun igi çyín
yii yoo fi kú fun ara rç. lsalç kòtò ti a ó fi
po irin yii ni a ó ti t - > çyín titi ti yoo fi ga
sókè, 1’çhin eyi aá kõó Kusa sii 1’ori, ki á
tó wá tun kó çyín le Kusa 1’ori. Bi a bá ti fi
çwiri fínná si oju iporin yii ti ó fi jò, bi irin
bá ti jínná, ti ile si ku, ó di ki a máa kó irin
gidi jç ti a le lò 1 ’ágbçdç lati rç irinçç. ibi ti
a bá gbé po irin naa ni a ti fi ri awa ti a fi
fi ,se ojúbuná si prun daji lati ibi ti atçgün
çwiri ti n gbà fçná alágbçdç ati ti iporin.
Irin ati ilçpa ni ó n papp lati di awa nigba
ti a bá yp irin gidi ti ó wá í’aarin egboro
apapQ irin ati èèpç yii.
(b) Içç àgbçdç. A ti ÿe àlàyé pe ‘itàkùn ti ó
so agbè ni ó so elégédé’, ati pe iyá ti ó bí
açç l’o bi çwù ; pmp baba kan naa ni

135
Oniporin ati alâgbçdç, i$ç wçn si fi ara kç
ara ^pn. Onçiriçi àcrbçdç ni ô wà l’ode
oni, àgbçdç düdü wà, àgbçdç baba wa,
bakan naa ni ti èjê si wà çugbpn lâyé
atijç àgbçdç duju ni àabà. Diç ninu
irinçç awçn alâgbçdç: ôgün, dagi,
ojU;buna, çmü oriçiriÿi, lyâ owü, çmç
owü, àkànmçlç, mataaka îgbpnna,
'üu, ààké-boro, ikç, iwanâ, ôgùnçç. , .,
Awon ohun ù a kà s’oke yii ni irm$e ti
alagbçdç fi n $i?Ç- Gbogbo ohun ti a ba
fi irin, bàbà, ati ôjé rç ni içç <?wç
alagbçdç nitori idi eyi, pataki i$ç wçn ni
Sali rç irinçç fûn <?dç, omççna, àgbç
oniçègùn, awçn ti wçn fç $e <»59 si ara,
awçn jagunjagun, ati awçn gbçnà-gbçnà
tabi çmç Ajibôgundé. Idamloju ti a rn ne
ki awçn Ôyînbô too dé ni awçn baba wa
ti n lo idç, baba at? ôjé, wà ninu ôwe ati
isçrç awçn baba wa, çkan nmu eyi ti o sç
bayii pé:
Alagbçdç ko rç irin Ki
wçrt ma si rç bàbà,
Bi iké bâ dâ Alâgbçdç
ko nii rç.
Ati orikï awçn alâgbçdç ti afin ki wçn bayn
pe:
Rôwô, rôwô, rôwô,
Bi. alâgbçdç ko bâ rôwô dé’lé arç,
Wçn a ni baba yin mû irin jç.
Ç jç ki baba çgbçri ô jç ojé wô,
Yoô mç pé çyin alâgbçdç ko ran
irin.
4, Jçç Içègùn
Nieba ti awçn Yoruba ti mç pé
•Àwâyéèku ko si’, ti wçn si ti pbà pé
gbogbo wa ni a jç gbèsè ikü si çrùn, tt o
si jç pe ko si çm ti kô nii ku, àdüràa ki
Qlçrun jç ki çjç o jmna si ara wçn ni à n
pbà l’ojoojinnç, wçn gbà pé Qlçrun ko kç
136
aajo wçn si ni igbàgbç pé oôgùn sunjç ni
a le wâ ri, kô si oôgun iku. Bakan naa ni
awçn babanla wa gbà pé niwçn îgba ti a
ki 15 e okuta èdâ kan ko lè wà ki ô ma çe
àisàn. Wçn a si maaçeeninu adura won
pé, ‘Y 00 san, kô ni san, ki Qlçrun mâ fi
aisan dan wa wo . Wçn iün gbà pé
ijamba, ipalara ati iwç jijç a mâa rân
emyan ni çrun çsûngangan, wçn si gbà
pé eniyan lè çe oôgun ti a n daape
nïaâjô nitori iwç-jijç ati ijamba ojiji.
Nitori eyi awçn ti ô n $e i$ègun si jç çm
çwç, ayçsi ati çi •

137
IS<? isègùn si kó ipô pataki ninu i$ç
àkpçe awpn Yoruba lati igbà ti aláyé ti dá
ayé ti awpn pmp çdà ri bí sí i ti wpn si ri rç
si i. I$ç ti ó le pupp, ti ó fç sùùrù, pgbpn,
imp ati ôye ati eyi ti çni ti yoo bà fi $e pna
ounjç ôôjp ri fi ppplppp pdún ün kp, ni
içç isègùn. Bi çni ti ri kç> içç içègùn bà ti
pé si nii kp içègùn si ati bi ó bá ti ni irpri,
ati ibaralç si ni yoo $e gbó pwp tó. Awpn
ti ó bá gbówp ninu oniçègùn ni a sp pé ó
‘gbówp bii çyç àrpni’. Adàhunçe kan wà ti
orukp rç ri jç Aàgberi, itàn sp fún wa pé ó
ri idi egbôogi, ó si ni ‘Oôgùn
abi-çnu-gprigp, a kô sà à ni kôojç’.
Çugbpn bi ó tilç jç pé awpn babanla wa
gba pé oôgùn wà, a si màa jç, wpn tùn
gbà pé pwp Qlprun Qgàôgo nikan ni
agbara wà, ôun si ni Alèwilèÿe. Bakan naa
ni wpn si tùn gbà pé nigba ti Qlprun dà
çdà tàn pçlu àyànmp pn rç, ó fi agbara
fún ori çdà ti ó dà, awpn ôwe diç yii si fi
igbàgbp awpn baba wa hàn ñipa oôgùn:
Orí jàju oôgùn lp’; ‘Bi ó ni çgbçji, oôgùn,
bi ó bá ni èké kô nii jç, orí çni jç, ó ju ewé
lp’ ; ‘Àrpni ’bi ó $e ni oôgùn tó, ko ri ti ikù
$e’; ‘A fôràn ki i fo yíñki’; ‘Ikù ti kô bà nii
pa ni nii gbé alàwoore kô ni’; 'A kùnlç a
yan çdà a dé ayé tàn oju ri yàn ni, iççbp, ù
$e oôgùn, bi a ti wáyé wà ri ni à à ri’.
Awpn babalawo ni a lè kà bii çni ti ó
pilç içç yii. Ninu gbogbo ¡Sé isègùn kikp,
ti awpn babalawo ni ó le jù, ppplppp
pdun ni wpn fi ri kp p, awpn miiran ri lo
pdun mçtàdinlôgün, çugbpn bi awpn
pmp çkpçç ti wulç ni ôye tô, kô lè din
l’pdun méje ti wpn yoo fi kp içç yii. L’çhin
ti wpn bà si kpp tàn, ti wpn yprida fún
wpn lati rpàa dà iÿç çe, ohun pataki tùn ni
ó jç fún wpn lati màa kp çkp ifá sí i titi ti
plpjp yoo fi dé bà wpn l’àyé. Iwadii fihàn
pé içç babalawo jç eyi ti Odùduà ati awpn
eniyan rç ti wpn jp kô wà si ¡le Ifç lati ilà
138
oôrùn kp $e. Iwadii fi hàn pé, ilé-çkp
iÿègùn (Medical School) ti wà láyé «áéláé.
Awpn ti ó si ni ilé çkp yii ri $e gudugudu
méje bi abiyamp bá dé orí ikùnlç ti kô
tètè bimp tabi ti ekeji pmp kô tètè bp,
awpn ijoye ilé-çkp Ifá yii ti wpn ri pè ni
Eeçiki awo ni wpn pn pè fún iÿôro yii, irù
Eeçiki awo yii jç çni ti a lè pè ni (Professor
of Midwifery) Kôfésp agbçbi pmp. Ogun,
ptç ati irinkèrindô ayé awpn babanla ni ó
mû ifàsçhin bà ilé çkp yii, bakan naa si ni
iwà ki a mp oôgùn ti ó jé, kí á má kpp
pmp çni, tabi pmp i$é Çni ba ilé çkp yii jç
ti ó si fa kí a sp idi ppplppp oôgùn nù.
Awpn ará ijphun bçru awpn aláwo,
adàhunçe, ati gbogbo oniçègùn, bíi pba
ijoye, olówó ati plplá ti ni ipô ti wpn, ni
awpn oniçègùn naa ni, wpn a si máa bu
plá pupp fún wpn. Awpn Yoruba tilç bçru
awpn ti ó ni

139
oôgùn ikà pupç, nitori pe tamptiye ni
wpn kà wpn si, Yoruba si ni ‘Tamotiye ni
bi ôun ko lè dâ açp fun eniyan, ôün lè
gba ti prùn rç\ Oriçi içç içègùn ni ô wà,
eyi si ni diç ninu içç ti wpn ri çe ati awpn
oniçègùn ti ii çe wpn:
Aléwo
(a) Onifâ: Àyçwô lati wâ idi pmpye, ki a tô
çigun, ippri pmp titun, ati oriçi iwadii;
ètùtvi ati çrp fün alâisàn, fun igbürôô, ati
ijàribâ ohun bçç bçç; irànlpwp lori ikünlç
abiyamp,
(b) Qlçsanyin: îwadii; (d) Alâgbigba:
îwadii.
(■ e) Çni ààjà: Awpn Yoruba gbà pé iwin
nii gbé irü çni bayii Ip si igbô, lçhin ti 6 bâ
pada dé, ti wpn si ri ohun ti ô wü l’prùn
pwp rç kan tabi meji (ohun ti awpn
oniçègùn ode oni mp pn si ni ganglions)
wpn gbà pé ô ti di Çni Ààjà. Idân pipa, ati
àwiçç ni i$ç ti wpn.
(ç) Çlçgùn àrifà: Gbogbo oriçi ôriçà ni eyi,
iwôsàn ati ètùtù ni içç won.
Âdâhunçe
(a) Awàrùnsàn; (b) Ôôgùn ikà: îwà kikan
eniyan l’ôôgùn tabi fifàrùnkpluni,
ipàniyàn, ibatçnijç, ati apptâ.
Qpplppp oôgùn ni a lè kà, çugbpn iwé
yii ki i çe ti çkpçç oôgùn bi kô çe àçà ati
içe awpn Yoruba, kô si tpnà lati sp ju
bayii lp, nipa içç içègùn.
5. Içç tlù (tabi ilù lilù)
Inu didun nii mü araâya-wâ, çni ti inu rç
bâ si dùn, ti ara rç yâ, yoo yp, yoo si jô,
bayii ni awpn baba wa çe bçrç içç ilù,
nigba ti ô yâ, ô di wi pe ppplppp nnkan
çiçe ni à ri lo ilù fün, ilù si di içç idile
awpn çbi kan. Irü awpn çbi wpnyi ni ri jç
orukp bii Àyândélé, Onilùdé, Onigbindé
ati bçç bçç. Eyi ni diç ninu awpn ohun ti à
ri lu ilù fün tabi ti à ri fi ilù çe:
(/) Fün idârayâ ni ibi inâwô, ibâà çe
140
 igbeyàwô, inâwô pdun titun,
ikômpjâde, ôkü egbodo ati ijô çgbç
ati ôriçiriçi àriyâ;
(ü) Lati ji pba l’ori itç;
(iii) Fün iyçsi àlejô àtàtà;
(/v) Bi ohun èlô irànlpwp nigba ogun.
Lâyé atijp, bi iletô kô bâ jin si ara
wpn, awpn ara iletô kiini lè fi ilù
çôfôfô fün ti ekeji pé ogun dé.

141
 Bi ó bá rç awpn pmp ogun ti oníiú si íç
ki wpn mura bi çkunrin ppplppp òwe ni
wpn máa.n fi ilíi pa kí ori awpn pmp ogun
iè wú ki wpn si pinnu, ati fi çmí wpn lélç
fún igbala ilu wpn, díç niiiu ohun ti wpn
máa n fi ilu sp fún ológun ti wpn bá mp
pé akpni eniyan ni ó bí i niyi:
Oòleè $e bíi baba rç.
Bi çrii bá ri bà 9 ó wí o,
Çrú kò ba pmp Baiogun.
Çni ó duro
d'oguñ Àwówó
á wó o,
Itàkún tó bá ni
kí erín Má dé
ààlç,
Oun erín ní jp ri lp.
Oriçiriÿi orín iwúrí ati ikiniíáyà bayii ní
awpn onílíi ti fi ran awpn oióógun Yoruba
Ipwp lati ççgun ptá, ipò wpn kò si kere
ninu ètò ogun. Wpn mp oríki tí wpn ri ki
akpni tí wpn fií fi àáké kprí.
(v) A si tún ñ Io ilú fún òriçà bíbp ati
ètùtù $í?e.
ItumQ ilú
Bí ilú gçgç bí çyp kan wâ náà ni ilù gçgç
bí àkójppp ohun- èlò orín wà*
(a) Ilú gçgç bí çyç kan. Eyi ní ohun tí a fi ri
se iíúr
Igi Uu: Igi pmp ni a fi ri gbç igi ilu, oju
meji nii ni, ààrin rç a si máa lu ja ara wpn,
a si máa gún tó çsç meji ààbò si mçta,
Qsán: Ní awp àgútàn nla tí a ti tp si wçwç
ti a wá lp pç. Qsán yii ni à n lò latí fi bo
ara igi ilú tí a ki í fi ri igi ilù rode.
"figón: Jç awp fçlçfçlé ti ati tp tín-ín-rin.
Qgán yii ni a máa ñ 16 lati fi se ilú Teti
142
mp igi ti ó yi prún ilú po.
£gi: Eleyi jé pjá dudu ti ó níppn tó ika.
Oun ni awpn on ilú máa fi n se ilù wpn.
Wçn a maá fi bp ilú l’prún, nigba ti wpn
bá ti fi awp bo igi ilú l’oju tán. *
¡dele: Eyi ni a$p ti a lp tínrín-rín, ti a ó si fi
bp ilú Teti 1'çhín ti a bá fi awp bo ilú I’oju
tán. Idele yii ni a ó si rán mp awp ilú ati
egi ti a ó si máa fi psán kp ni òpó
kppkan-kpçkan.
Ikekere: Igi wçwç ni a ó gé ni iwpn idaji
çsç bata kan. Igi yii ni a ó fi ta psán ilù
Fçhin ti a ba ti sé é tán ki a tó sá a.

143
Áwç: Eyi îè jç awp QITIQ ewúrç-^tabi ti
àgùtàn. Awp yii ni a ó fi bo iïù l’oju, bi awp
naa ba si ti fçlç tô ni ilù naa yoo çe ni' ohùn
tô.
¡lu: Eleyi ni irin ti ó dabi iço, oun ni a si ri
lò lati íi tú çsán ati pgan ilù nigba ti a bá
fç tún sè é.
Abçrç: Eyi naa jç ohun èlô ti à ri lò lati se
ilù. Idi abçrç yii ni a ó fi pgan bp; nigba ti
a bá fç se ilù.
Wàgi: Eleyi ni açp dudu ti a ti rç l’áró, a si
máa n lo wagi yii lati ñ pa ara psán ilù ti à
n pè ni gángan.
îlù gçgç bi àkôjp pp ohun èlô ijô ati or in:
Yoruba kií jó àsánkan ilù, eyi ni iîù çyp
kan çoço nitori pé çni ti ó ri lu àsánkan ilù
bi igbà ti eniyan ñ dá orin ti kò rí elégbè
ni. Eyi ni ó si mu ki awpn babanla wa máa
pa á Fowe pé: ‘Àkprin-ini-elégbè, bi çni ti
ri jó àsánkan ilù ni ó rib Àkójppp ilù ni
Yoruba í jó, gbogbo oriçiriçi àkójppp ilù
ni ó si ni orukp lati agbègbè dé agbègbè
n’ilç Káàárp o ò jiire, çugbpn bayii ni à á
çe ni iîé ti wa èèwp ibomiran ni, ohun ti ó
si wù mí kò wù p, ni kii jç ki çgbpn ati
aburo pa owo pp fç obinrin kan çoço.
Onikaluku agbègbè ni ó ni irû iiù ti wpn
fç, okè ni sií jp olôkè Foju eyi ti a gbà pé,
ó dara ó si dùn ún jó, ni agbègbè rniiran,
ni awpn agbègbè miiran kò ni ifç si, Kò si
ibi ti a kií gbé dáná alç, pbç ni i dùn ju ara
wpn lp, kò si ibi ti a kl i gbé lù, ti a ki i si
gbé jóv ni ilç Yoruba, ó kàn jç pé oriçi ilù
ni ó b ode mu ni agbègbè si agbègbè ni.
Fun àlàyé kikun ati èto ti ó rprùn a ó sp
diç ninu awpn ilù ti à ñ lù n’ilç Yoruba ati
agbègbè ti wpn gbé fçran ati máa jó
wpn.
OVp
Dùndûn jç pkan ninu àkójppp ilù ti awpn
0yp fçran latí' máa lù nibi ayçyç, ibáà çe
iyawo gbígbé, òkú sisin, çbp çiçe tabi
144
àjpdún. Awpn àkójppp ilù ti n jç dùndûn
ni iyà ilù, aguda kékeré, kçrikçri tabi
aguda nia, gódódódó tabi çpçn, çmçle
mçrin si mçfa (eyi a máa tobi ju ara wpn),
aro ati §çkçrç. Ori$iriçi pna ti à n gbà lu
dùndûn ni çtikç, apçnràn, akika, geese,
elékótó, gbçdu, gbçrçndç, tâtalp, \vprg.
Gángan. yàtp si dùndûn; Gángan ni ilù ti
à ñ fi apa fún bi a bá ri lis ú; ó yatp si
dùndûn ti à ri fi pwp fún. Bi iyààlù ni
gángan çeé tobi çugbpn dúdú ni psán rç
nitori pé, wagi ni a fi máa ri

145
 kün ún. Ágbékp r? a máa kúrú, bi a bá si
gbekp ihá, di? ni fii kpja abíyá ?ni ti ií lü
ú. llü yii naa ni pmple gángan kéékéékéé,
ati gúdúgúdú ori$iri$i ni gángan naa.
Ádámp. Gángan kékeré ni ádámp oun si
ni awpn ara llprin fi ri lu ilü ti á ñ pé ni
pákenke eyi ti wpn máa ñ kprin si bi wpn
bá ri lü ú.
IFf
Di? ninu ilü If? ni o$irig¡, ádámp, ab?b?,
ajé tabi $?k?r?mpdu.
(i) G/irigi ni ilü ti awpn ijoye ñ lo nigba ti
wpn bá ri $e inawo iwúyé, ókú tabi ay?y?
pataki. Bi awpn ijoye yoo bá jó ilü yíi irü
?$in funfun tabi pupa ni wpn ri mú l’pwp,
wpn yoo si wp a$p afpn, tabi a$p óké
p?lu akun l’prün ati prün-pwp. Eyi ni
awpn irin§? ti á ri lü ú pp ti á ri pé ni
Ojirigi: Gbpdu—iyá ilü, ppa marunun,
Agogo nía marunun.
Abpb? ni wpn máa ri lü nigba pdun omi,
‘0^árá\ Eni ti a bá lj $e pbuntun ni yoo jó
ilü yii, ó le j? pmpde pkunrin tabi
agbalagba pkunrin. Eni ti a bá fi $e
‘Qbuntun’ yoo so agbpn mp ?s? yoo si ró
a$p daradara p?lu akun l’prün. Orukp ?ni
ti ri bp omi yii ni á ri pé ni "Qltjsará'. Eyi
ni bi a $e ri se ilü ab?b?: Awp ¡gala ti ó bá
gbó ni a ó lo, a ó gé awp yii kiribiti, a ó
gé ppá tí ó ,bá nippn a á fi sí i ni áárin, a
ó si rán ppá yii mp pn. L?hin ti wpn bá $e
pdun Agbpn yii tán, wpn ó kó ab?b? yii
pamp titi di pdun miiran, pbuntun yoo si
tú agbpn ?s? r? yoo kó o si ori ?$ü. Ab?b?
ti á ri lü le tó m?ta si marunun.
Ajé tabi $?k?r?mpdu je pataki ni lle-If?,
pdun ‘Ode pmp QOni’ ni wpn si ri lo ilü
yii fún. Eyi ni awpn ohun ti wpn fi ri se ilü
yii: Akérégbé kéékéékéé tabi kondoro;
Qpplppp owó ?yp fun- fun, ati Akun, Ido.
A ó fi ówú sin owó ?yp pp mp akun ati
dodo, a ó wá so ó mp awpn kondoro
146
wpnyj Tara. Awpn kondoro yii ni a ó máa
lü.
OÑDÓ
Ugbaji j? ti awpn iwár?fá Osemáwé ti
Oñdó, ákójppp wpn si ni agba, akrjlu
(pkp ilü), ajé ati agogo.
Kunnb? j? ilü ti awpn ágbá ri jó, ákójppp
wpn si ni gángan, QWQIC, Qp(>n, konko
(konkolo).

147
Agçrç ni awpn 0yç ñ pè ni- iïù pdç;
àkójppp rç sí ni bçhbç, konkolo, lukoogi,
agogo, ati ajé.
HKÍTÍ

Apíiri tabi àyuù. Ilú isinku, ati ayçyç

miiran ni, çugbpn a kíí lu ilù yii nibi
igbéyàwó. Eyi ni àkójppp ilú yii: Apç ti ó
kçnu, meji, awp igalà ni a ó fi bo apç
wpnyi l’oju, a kò si ni pa awpn apç yii ni
idi. 0kan ti ó tobi ni iyáàlú, ekeji ni pmçle
tabi elégbè; Ççkçrç ti a fi agbè ti ó tobi
$e; Agogo meji, nía kan, kékeré kan.
Awçn pkunrin ni yoo máa lii, ti wpn ó si
máa dá orin, awpn obinrin yoo máa gbe
orin.
Ijçbú wà fún igbeyawo ati ijáde òkú. Eyi
ni àkójppp ilú yii; Apç mçta ti ó kçnu, ti ó
si jç çsçrç bi ikòkò ibç elút>p 1’óko,
ççkçrç, ati ekútú pdç (fèrè pdç). A ki í lu
agogo si ilú yii, çkunrin yoo máa lú,
obinrin ni yoo máa gbe orin.
Agçrç ni awçn çba ati pdç máa ri jó 1’áyé
atijç» kií $e ilú u tálákà. Ohun ti ó si fà á ti
awçn odç fi ri jó o pçlu awçn çba ni pé
nigba ti wpn bá ri çe pdun ògún ni wpn n
lu ilù naa. Eyi ni àkójppp ilú yii: Igi oníhò
mçta ti ó gún tó çsç bàtà marun-un si
mçfa, ti a fi awp igbalà bò Foju òkè,
agogo meji ati ççkçrç kan. Awçn obinrin
ijoye ni ri lu ilú yii wpn kií si wp çwú bi
wpn bá ri lú ú, wpn yoo di irun wpn lái
wé gèlè sí i. Yatp si iyá oloye ti ó lè lu ilù
yii à si tún fi pmpge ti kò bá tíi mo
pkunrin ni ó lè lu ilú yii láyé atijp. L’óde
oni gbogbo núkan ni ó ti yí pada.

Òsjiigbò jç ilú ti awpn Ológbòóni ati

ÍJÇBÚ

olorò. Eyi ni àkójppp ilú naa. Igi pmp ni a

fi ñ gbç ilú yii wpn a si máa gbç ère
oriçiriçi si ara igi rç. Meji ni giga nia,
mçrin si ni kéékèèkéé ti à ri pè ni àpèré.
A ó wá fi awp bo awpn eigi naa
ilúnwpnyi 1'oju.
Awpn ti ri lu ilú giga rn ji ' yoo máa fi
ilú u ti148
wpn kp awpn ti ri lu àpèré, bi wpn
yoo $e máa lu tiwpn.
Àkójppp ilú àgbó ni Apere mçfa,
Oriki—çyp kan (eyi naa jp àpèré çugbpn
ó fç ju àpèré lp) ati ppplppp pçpç.
Àkójppp Wprp ni Qrunkà (eyi ni sákárà
tabi prúnsà ti à ri fi ilú bò l’oju), pçpç (eyi
ni aparun ti a là wçwç, çni kppkan yoo si
mú mejimeji ti yoo máa pa pçpç).
Gbogbo awçn ti ó bá ri jó yoo so a$p
funfun mp ori, àárp kútúkútú, lçhin ti
àkúkp

149
Idájí bá ti ko ni wçn ja wçrç. A máa já
wçrç fún oyè jijç ati
òkú eniyan pataki.
Bí dúndún ti jç ilú ti 0yò fçran, ti sákárà
jç eyi ti Çgbá fçran bçç ni Íjçbú çe fçran
àpàlà ti wçn si mç ilú yii jó pupç. Eyi ni
àkójçpç ilú yii 1’áyé atijç, nitori pé Fóde
oni, oriçiriçi irinçç Òyinbó ni à ñ lù sí i :
gángan (bíi mçrin ti ó tobi ju ara wçn lç
çugbçn ti kò ju eyi tí afi ñ lu àdàmç lç),
çpçn, çmçle, ççkçrç, àkubà.
ÍJÇSÁ
Ijçbú-tòrò jç ilù ti QPQIQPO awçn pdp
fçran l’àyé atijç, çugbçn awçn àgbà kò jç
ki wpn lu ilù yii mç îati nñkan bíi ogôji
pdun sçhin nitori pe wpn gbàgbp pe
awçn àrvjànnù ati iwinlç máa ñ
jó ilù yii l’ori igi ati pe ilú ti wçn bá gbé n
jó ilù yii pupo, òkú ilara a máa no ni ilú
bçç. Eyi ni àkójçpç lîù yii: Ikòkò isà nia
kan, eyi ni iyààlù, awç igalà ni wçn fi ú sè
é; çwç si ni çni ti ó bá ñ lù yoo máa fi lù
ú. L’çhin awçn ti a kà s’oke yii ni çmçle
mçrin ti a fi isà çe, awç igalà naa ni a ó fi
se eyi, ikekere ni wçn yoo si máa fi lù ù.
Qgçrç (àgçrç ni òyò n pè é) jç ilù awçn
odç. Alç ni won sáábà lu çgçrç bi'awçn
çdç bá ñ çe ináwó tabi ètùtù. Nitori pé ó
jç ilù çdç ni awçn àgbà fi máa n pa á
l’ówe pe:
Oni, o kú m’érin
01a, o kú m’çfçn
.
0tunla o kú
m’agbo eleri L’ó
dífá fún àgçrç
T’ó l’óun ó f’odç
çe ççin.
Bi won bá fç jó àgçrç, won ó ró çpoloPQ

150
igi jç, wçn yoo da àtà epo sí i won ó wá
da iná. bo igi yii. îmçlç iná yii ni won ó
máa lò titi di ilçmó bi won íi ñ jó. Won
yoo pa ako çran ewúrç kan (çran ‘Másún’
ni wçn rí pe çran yii) çni ti ó bá si jç ninu
rç kò gbpdò sùn. Awçn àkójçpç ilù yii ni
iyààlù (eyi ti a fi igi òmò gbç ti ó si ga tô
çsç mçrin si marunun). Orí apere ni çni ti
yoo máa lu iyààlù yii yoo jokoo si, bi ó bá
si ká a l’ara yoo nàrô laarin awçn Qlômçle
mçta yooku. Awo igalà ni wçn fi ñ se ilù
yii. Igi òmò naa ni wçn fi rí gbç Qmole
mçtççta yii, awo igalà naa ni wçn si fi n sè
wçn.
Sàbáríkolo jç ilù ti wçn fçran ni agbègbè
îpètu-ïjççà, Awçn obinrin ti wçn jç irp ni
ó máa ñ çe aré yii, wpn a si raáa íó
mçfa si mçjp. Eyi ni. àkójppp ilú yii: Ilú
mçta, agogo meji, ati
ççkçrç meji si mçta. Âsikò ti wpn bá ñ §e
ayçyç òkú tabi oyè jíjç ni wpn máa ñ lu ilù
yii. Awpn obinrin yoo pp Içhin awpn ti ñ
$e aré yii, won ó si máa kp orin íèle awpn
ti wpn ñ lu yípo ilú.
ÇGBÀ
O jç àçà awpn àgbà lati máa pa òwe pé :
Kiribótó ni ijó Çgbá,
Çni tí kò bá
nippn 1’áyà K’ó
má mà jó o!
A$à yii fi hàn gbangba pe kiribótó jç
pkan ninu awpn ilú ti Çgbá fçran lati
máa jó. Bi Íjçbú si ti fçran Àpàlà'bçç ni
Çgbá mp pwp Sákárà ni lilù ati ni jijó.
Diç ninu orukp awpn ilù ti Çgbá ñ lò
fún ayçyç ni kiribótó, sákárà, butanbu,

151
bçnbç, àgçrç,
bàtákoto ati gbçdu.
Kiribótó jç ilii ti awpn oniburuku ati awpn
sànmprí máa ri jó.
Bi ó bá jç pé ninu pdun awpn oniburuku
ni pjp rnçsanan ni ■ wpn fi ri jó ilú yii.
Awpn àkójppp ilù yii ni koto nia kan (eyi
ni igbá agbè nia ti a pa l’oju). A ó fl awp
ewúrç ti a ti bô irun rç bo koto yii l’oju.
Agbè kéékèèkéé, mçrin ti a pa l’oju ti a
si fi awp ewúrç bò ni a o máa lù si iyààlù
bí pmple. Sákáià ni ilù müran, àkójppp rç
si ni prùn àmù nia ti a fi awp ewúrç bò
meji tabi mçta, gôjé, prùnsà kéékèèkéé
meji müran ati igbá ti a ó máa ta.
Bàtákoto jç ilù miiran. Bàtà ni awpn Ç)yp
ri joe ilù yii. Awpn Oníçàngó ni ri jó o. Igi
ti wpn fi ri gbç ilù yii a máa tobi pupp a si
máa wúwo, a máa l’ókún awp ti çni ti ó
bá ri lù ú fi ri gbé e k’prún. Awp igalà ati
ti ewúrç tabi ti çtu ni a fi ri bò ó l’óju; awp
pçlçbç ni a si fi ri lúú 1 oju kékeré pçlu
àtçlçwp 1 oju keji ti ó fç. Nitori pé bábá a
máa tobi ni a fi ri pa á l’ówe pé : ’O yç çni
gbogbo ki ó pé i$u kò jinná, kò yç
alubàtá’. Bi alubàtá bá pa òwe yii fún
awpn çlçbp, èsi ti wpn yoo fún un ni pé,
ki ó bp igi prùn rç kalç, ki awpn làá dáná.
Àkójppp bàtá niyi. bàtá nía meji, bàtá
kéékèèkéé mçta si mçrin ati pppn—pppn
yii lè jç eyi ti a fi igi gbé kprún, çugbòn ki
í yàtp si ti awpn onílú.

152
ÇGBÁDÒ
Diç ninu awpn ilù Çgbádò ni bpipjp,
kççrç, pçnpçlçjikç, ati kete.
Bçlçjç jç ijó pdp ati àgbà ni ilù yii wà fun.
Akp igi ni wpn fi n se ilù yii pçlu awp
igalà 1’oju rç. Oju kan 5050 níí si i ni bi
koso, oju kan naa si máa fi fç. Ilù yii a
máa ga tó çsç bàtà mçrin ààbp si
marunun. Qmple mçfa ni ilù yii ni, awpn
pmple wpnyi a máa tobi ju ara wpn lp,
oju kppkan ni wpn ni, awp igalà ni a fii
bo oju wçn çugbpn pkan kan ninu awpn
pmple yii ki í tobi to iyáàlü. Çyp agogo
kan 5050 ni à ñ lù si ilù yii, irin gbpprp bi
è$ô ti ó bá nippn si ni à fi fi n lu agogo
yii. Bi aré ba bçrç ààrin agbo ni awpn
onilù yoo gbé jokoo, awpn onijo ati
awpn ti ó wá woran yoo yi awpn onilù
po, awpn obinrin yoo si tô si iwaju agbo
yii.
Kççrç jç ilù miiran, àkôjppp rç si ni bçnbç,
ççkçrç (eyi ni agbè kékeré ti a to owó çyp
mp l’ara), Àwo-pebi (eyi ni àwo pbç
kékeré ti a so pnini mp l’eti), pçpç (igi
pparun ti a la wçwç). Awpn miiran ñ pe
aparun yii ni papepape; ppà ilù kpdprp
ni a fi ñ lu ibçùbç yii, eniyan mçjp yoo to
l’pkankan Poore kan naa wpn ó si máa jó
ilù yii.
Kete—Ki í 5e Çgbádò nikan ni ó fçran
kete, awpn Çgbà naa fçran ilù yii wpn a si
máa lù ú nibi ppplppp àríyá ti wpn bá n
$e. Akèrègbè nia ti a pa l’oju, ti à fi pè ni
K^óto, wpn ó fi awp çtu bô ó Poju wpn a
fi psán ilù dèé mp eti koto. Ki awp ti a fi
bo koto l’eti yii tó gbç, a ó lu ihò síi, a ó fi
ikekere kéékèèkéé bp ihò yii yípo, a ó fi
psán ilù kp awpn ikekere wpnyi a ó wá
máa de psán yii mp ihò keje ti a lu si isalç
koto l’eti ibi ti a pa ihò ti ko gbà ju pwp
lp si. Qsán yii ni a ó máa fún bi a bá fç ki
ilù dç tabi ki ó le. A ó tun luú Pçgbçç a ó
si ti ikekere bpp. Lçhin naa ni a ó tún fi
153
 psán miiran gbaja fùn ilù yii. îkekere ti
çgbç yii ni a ó máa lò fun mimu ohùn ilù
yii dç tabi ki ó le. Kete meji ni à fi lò. A kií
da Keteé lù, àá fii kùn ilù ni çugbpn awpn
Çgbádò a máá dá a lù pçlu Ççkçrç ati
agogo.
ÒWQ
Eyi ni diç ninu awpn ilù ibilç ayé atijp ni
agbègbè 0wp: Are, Çça, Ijçbú-Tòrò,
Oluseefe, Ajaburç, Resp, Osiriji, ati
Ogagangp.
Are Eyi ni àkôjppp ilù yii: Ajé (Ççkçrç)
meji si mçta, Agogo mçrin si marunun.
Ko si ináwó ti a ko lè lu ilù yii fún. Çsa ni

154
i!ù nia kan ati agogo mçsanan si mçwàà.
Nibi ináwó ôkù agbalagba. obinrin ni
wpn gbe n lu ilù yii, awpn obinrin nikan
nit lù Ú. ïjçbu-tôrô jç Ilù Mçta ati Agogo
mçta si mçrin. Wpn ri lu ilù yii fun àriyà
ôkù, awpn pkunrin ni ri lù Ú, awpn
obinrin yoo si màa fi ijo si ara nibi ayçyç
yii.
ÀKÔKÔ

Eyi ni diç ninu awpn ilù ibilç ayé atijp ni

agbègbè Àkôkô: agbogbo, araba ati resp.
Agbogbojç eyi ti awpn ara Arigidi fi ri je
pdun orukp ilù yii ni ó si mú ki a máa pe
pdùn ti à ri fi ilù yii $e ni ‘Qdún
Agbogbo’. Qdppdün ni ilù yii ri jade, a ki
i lù ù ni igbà gbogbo. L’pjp ti wpn yoo bà
si lu ilù yii ati igun mçrççrin agbègbè
Àkôkô ni onile ati àlejô yoo ti jade wá wo
iran ilù yii. Àkôjppp ilù yii ni.
Igi ti a fi ri gbç iyà àlù yii, ó máa n ga îo
çsç mçta si mçrin— awp igalà tabi ti
ewùrç ni a fi ri bô ó l’oju, ati ççkçrç. Meji
ni ilù yii, ekeji ki í si i ga to iyààlù, oun ki i
ju çsç bàtà kan lç.
Gbogbo çni ti ó wà l’àgbo ibi ti a ti ri lu
ilù yii ni yoo jp máa kprin. Ohun meji ni ó
tún le mú lilù ilù yii waye yatp fun pdun
Agbogbo $i$e laarin ilù. Ekinni ni fún
awpn plpmpge ti ó bá to re ilé pkp ti ko
tii ip. Ççkan çoÿo ni wpn gbpdpjô ilù yii;
ki ó si to di ççmihin ti wpn bá jó, wpn
gbpdp ti re ilé pkp. Èçkeji, bi eniyan ba
jale l’ààrin ilù, ti a ba rnp pn, wpn yoo ko
ilù yii lp si ojude ilé awpn obi rç, wpn ó
máa fi olé yii kprin èébù, wpn ó si máa fi
5e ççin.
Aràbà ni ilù ti à ri lù bi a bá ri 5e pdun Ère
ni Àkôkô. Yàtp fun pdun ere yii, idi pataki
meji ti ó tün wà ti a fi ri lu ilù yii ni bi wpn
155
bá ri wùyè ni ilù ati bi awpn pdp ilù, àgbà
ati èwe ilù ba ri bp çgbç siiç. Qdun
kçsanan-kçsanan ni wpn sààbà bp çgbç
silç ni agbègbè Àkôkô; igbà yii ni pmode
le kuro l’çgbç èwe ti yoo bp si ti pdp, tabi
ki pdp bp si çgbç ágbá, eyi ti a lè pè ni
ayçyç ipçgbçdà fún igbéga. Àkôjppp ilù
yii ni ilù meji, nia kan ati kekere kan;
kpkprp eyi ni ppà ti a fi ri lu awpn ilù
mejeeji yii, awp ni a fi ri se ilù yii. Oju ilù
nia a máa fç tô çsç bàtà mçta, ti kekere ki
i si ju ààbp çsç bàtà lp.
Awpn pdpmpde ni ó máa ri lu ilù resp
bi wpn bá ri 5e ayçyç iaarin ilù. Ki i $e ilù
ti ó wà fún ohun pataki kan, a si ti sprp
nipa ilù yii ni agbègbè 0wp.

156
ILÁJE/iKÁLf
Di? ninu awpn ilü Ikál? ni biripó, agba,
boabo.
Akójppp liú biripó j? ilü mpjp, ilü kekere
m?rin olójú kppkan
ti wpn ri lü l’ori Idúró, ilü meji ti pkppkan
r? gún to ?s? báta mejila (wpn á di ilü
wpnyi mp igi pni ti yoo bá si lü wpn yoo
duro lori ága), ilü rneji miiran ti ó íobi ti
oju pkppkan si fp bíi oju gorodóómü. igi
ti o tobi tó orógün ni wpn fi ó lu ilü. Asiko
pdun Ere, pdun Fjta ati ariya ókú ni wpn ri
lü ú.
Agita ni ilü ti wpn ñ lü ni asiko pdun
Egúngún. Akójppp ilü r? ni ilü
mprin—m?ta ninu ilü yii tobi pupp, bi a
bá si ri lü wpn, wpn a máa bú bíi pkün.
(¿kan ti ó kü gún, ó si tobi. Ikan ni wpn fi
máa ñ !ü ú.
Boabo ni wpn tí lü nigba igbeyáwó. Awpn
pdpmpbinrin ni ó si máa tí $e eré yii. Ilü
kekere mpfa ni wpn ri lo, pwp ni wpn fi
máa ri lü wpn. Wpn ó si tún máa lu
aparun ti a pe ni p?p? SÍ i. Pataki ni á ri pe
awpn pppp yii. ínu oko olobele ni awpn
pdpmpbinrin ti máa ñ §e eré yii l’oju omi.
L’pjp áisün iyawo— eyi ni pjp ti ó bá ku
pía ki iyawo Ip si ile pkp ni wpn tí $eré yii.
Wpn ó máa kprin bú pkp iyawo, wpn ó si
máa kprin latí kilp fún iyawo bi wpn bá tí
§ere yii.
ÁKÚ R £
Di? ninu awpn ilú ayé laelae ni agbégbé
Ákúrp ni osirigi, agba, ajagbo, apoporo,
agada, ati pgbplp. A ti sprp lori osirigi ati
agba nigba ti a se áláyé awpn ilü ni awpn
agbégbé ti a kpkp sp. Meji péré ni ó kü ki
á my.nubá.

157
Ajagbo jp ilü ti a tí fi orukp pdun pe ni
Ákúr?; pdun kpta-kpta ni wpn si ri ?e
pdun yii. Eyi ni akójppp ilú yii: Íyá-Ílü nía,
pimple ati agogo.
Apoporo ni a tí lu ni pdun iwesu ati pdun
iná. Asan igi gbígb? ni a si IÍ lü bi ilü.
Qdun ógún ni wpn tí lu ilü agada, eyi si ni
akójppp rp: Iyá-Ilü tila meji, pimple meji ati
agogo.
6. Ohün
A kó lé sprp Fori ohun idárayá ati ijó ni ilp
Yoruba ki á niá sp ñipa ¡sé ohün, bi a ti bí
¡su mp igángánrán ti a bi pká mp ágbádo
bp? ni 159 ohün jp aburo ¡59 ilü, Yoruba
f'pran ¡sé ohün hi a bá si ri çni íi ó mp i$ç
ohim í çe daradara wpn a màa sprp îi i
mú ki ori eniyan yà, ppplppQ eniyan nia
bii pba aîi jagun-
jag'un ni ó si máa ft çere nigba tí ori wpn
bá wú. ï$ç ohùn nikan kp nii fa eyi, onilù
ti ó bá mp iliiú fi sprp gidi a máa mû pba
ati jagunjagun çiçe. Fún àpççrç a ó so dip
ninu èdè-àiyedè ati ijà ti
içç obùn ati ilù máa ó dá sílç.
Á pa á ni itàn fún ni pé 1’áyé laelae, pba
llprin kart wà ti ó 1’okíki, ó l’agbara ó
Fowo, ó l’pla ó si bí pmp gidi, ilú si fçran
rç atí àrçrnp rç kan çni ti a sp fún ni pé
gbogbo súúrú ati çnaju, baba rç ni ó wà
1’ara rç. Nibi ti pba fçran pmp yii dé pba
yii ti sp 1’oju awpn ptpkúlú ati afpbajç ilú
pé bi oun ba gbç- çsç àrçrnp oun ti ñ jç
Wòrú ti gbogbo wpn si fçran yii ni ki ó
gun ori itç oun. Inu ilú dùn si eyi, inu pba
naa si dùn, ó si jç ohun ayp fún Wòrú
nitori eyi, awpn oníçç ohùn ati onilù ati
oníkàkàkí a si máa ki í ni mçsanan rnçwaa.
L’pjp pdun itúnu ààwç kan pba ati
awpn jànmp pn rç dé yídi sín Wòrú ti í $e

158
àrçrnp pba. Kò pç ti pba jokoo tán ni
Wòrú dé, bi ó íi n bp ni awpn oníçç ohùn
ati oníkàkàkí rí kigbe pé:
Bi ó bá di
rpla Wòrú
rpba í kàn.
Yóò jç, kò
jç Qlprun
ni ó rnp,
Bi pba ti ñ gbp eyi, inu rç à dùn ó si ñ
dúpç l’pwp Qlprun. Çugbpn bi Wòrú ti
spkalç lori ç$in ti ó fç kúnlç ki baba rç ni
awpn oníkàkàkí ati oníçç ohùn tún n ké
pe:
Qba ní ú ki
pba Wòrú
rpra kúnlç.
Qba ní á
kí pba
Wòrú
dide nílç.
Otúin ati kàkàkí yii wp Wòrú 1’eti svodi,
ori rç wú 1’áwúsódi,
dipo ti ibá si fi kúnlç kó ba búúbúú fún
baba rç kò kúnlç mp,
ó dide, inu bi baba rç ó si $ç èpè fún. un
pé kò ni dé ipo ti oun wà yii laelae. Bayii
ni içç ohùn ba ayé Wòrú jç kò si ri oyè jç
1’çhin ikú baba rç.
A tún pa á ni itàn fún ni pé nigba ogurr
Jjàyè ati ti Ibadan ti awpn Çgbá ti ran
Kúrunmí Àrç-Qnàkakahfò 1’pwp, awpn
ontrárà ati onilù OyP si aarin ogun $gbá
nigba ti wpn ríi wi pe çwp figbá ñ dun
()yg, wpn si bçrç si i íú pe: Ijà kóto-kòto
ni ijà Çgbà. Nigba'ti $gbâ gbp eyi wpn rô
wi pc awpn onilù ïjàyè ni ri bü awpn nitori
pe ilà çrçkç kô jç ki wpn mp iyàtp l’aarin
pmp ogun ïbadan ati ti îjàyè, inu bi wpn

159
gidigidi, wpn si fi ibinu ju pwp silç, ogun
si kô Ile îjàyè. Eyi tün fi i$ç arügüdù ti içç
ohùn lè dâ silç hàn. Qpplppp itan ni a lè
sp lati fihàn pé bi pti ti i pa çni ti 6 bâ mu
ün Pâmupara ni i$ç ohùn n pa alâgbâra
ati pba. Bi a bâ ki baba alagbara ti ô ti kü
titi fün çni ti èdè Yoruba yé, wpn a mâa $i
owô nâ, wpn a mâa bp çwù ti wpn wp
s’prùn tprp bi owô ti wpn ri nâ bâ tân, bi
wpn kô bâ si mp ohun ti wpn tün lè çe
wpn a mâa gbâ onirârà Toju tabi ki wpn
bü si çkün.
Eyi ni diç ninu oriçi ohùn ti ô wà ni Ilç
Yoruba, pçlu àlàyé çoki-çoki.
Ikin-rirç. Awpn akùnyùngbà ati pmp o$ü
pba ni i rp ikin içç çni ti ô bâ ni iyè ati
làâkàyè ninu ni, pna yii ni awpn pba ati
mplçbi wpn sii gbâ mp orisun ati itàn
baba nia wpn. Gçgç bi Arisitptuu si ti wi
ikin rirp jâ si otitp ju itàn sisp lâsân lp.
Awpn pba ni wpn mâa ri rp ikin fün, bi
wpn bâ si ri rp p epo ni awpn ti ri bâ rp
ikin yoo mâa bù mu.
Rârà-sisun. l$ç awpn obinrin ile ni eyi,
oriki, ati orilç awpn baba pkp wpn ni wpn
si mâa ri sun ni rérà, pçlu iwà awpn ara ile
pkp ati iriri ti awpn obinrin ile yii naa ri ri
lati igbà ti wpn ti wp ile pkp wpn. Igbà
yôwù ti wpn ba ri $e ayçyç l’âgbo ile ni
awpn obinrin ile ati pmp o$ü i le mâa ri
sun rârà.
Çkün iyàwô. Nigba ti iyàwô bâ n lp si ile
pkp ni i sunkün iyàwô, lati fihàn pé oun
mp itan çbi awpn baba oun, ati lati düpç
fun itpju ti awpn ôbi oun tpju oun pçlu
iléri lati jç pmp ti yoo mâa mü ori wpn yâ
ti yoo si mâa mü inu wpn dùn bi oun bâ
dé ibi ti oun ri lp. O si jç pna ati bèèrè
adura idâgbère.

160
Ijàlâ. Eyi ni içç ohùn ti awpn eléégün pdç
mâa ri $e bi wpn bâ ri $e pdun egüngün
wpn. Eni ti ô bâ gbé egüngün pdç ti à ri
pè ni ‘Layewu’ ni yoo mâa çaâjü awpn
pdç ti kô gbé egüngün yoo si mâa gbè é
l’ôhùn. l$ç iyè inu ni. Wpn a si tün, mâa
$e eré ohun yii nibi ôkü pdç ati ayçyç
miiran ti awpn pdç bâ ri $e.
Çsà-pipè. Awpn eléégün nii pe çsà nibi
pdun wpn ati nibi ayçyç fün ôkü pjç ati
awpn çru eégün.
Ogbére-sisun. Eré ohùn awpn pjç niyi. Bi
ara wpn bâ kü, wpn a

161
mâa sim ogbére ara wpn, wpfi a si îûn
mâa sim ogbére pjç bi wçn ba ri bp awpn
baba wçn Fédrin. Ogbére sisun jç içç
ohùn ti G rp awpn oiiiç ti à ri pè ni
Olôgbln îprim lati Sun.
Igbalasisan. Bi ôkû agbaiagba bâ kri ti à ri
kii ti à ri sà â ni à ri
so pé à ri san igbaia kiri. Bi a bâ si ti ri. san
igbala awçn eniyan Mu ati onilé ati àlejô
ni yoo mp irû çni ti ô kri, a fi çni ti èdè ko
bâ yé; irri çni bayii ni à ri si pa ôwe yii fûn:
À ri ki i, à ri sà â,
O ni o ko mp çni ti 6 kri.
Wpn ni ‘Ooinûure’ 1«? l’onii o!
A bi içu bààkà-baaka l’oko;
Àgbàdo bààyin-baayin Fâbà.
Ù roko roko
Gbé pwp frijà lé kùkùté,
O trin ri bèèrè pé àgbç Fô kû
Àbi inâjà Fô kû
Inâjà a mâa gbin àgbàdo?
Arô-didâ. içç ohùn nâà ni eyi, bi ôkû bâ si
kri ni à â dârô çni ti
ô !ç si prun alâkeji.
Olele-mimu, Laarin awçn Ijççà ati Ifç ai
olele-mimu gbé gbilç. Ni idi pti nigba ti ayô
bâ de oju ré ni awpn eniyan bçrç si i mu
oleie. Wpn yoo mâa ki orirun eniyan, awçn ti
wpn ri gbée Fôhùn ati awçn ti n woran yoo
mâa dâ orin, gbogbo wçn yoo si mâa
gbèé. Ni ira asiko bayii ôkû adiç kô ni mp
çni ti ri tu ri mp nitori pe çti yoo ti wpra
d’oju ç.
Ni ilç Yoruba awçn miiran wà ti ô jç pe
ki i çe igbà pdun tabi igbà ôkû nikan ni
wçn çiçç ohùn, ô jç i$ç ti awçn miiran kà si
içç àjogünbâ, wçn ki i si fi içç miiran kûn
un. Ni ïlprin awpn kan wà ti à ri pè ni
Akigbemârù. Bi awpn onilù kô ti ni içç
miiran ni awpn wpnyi ki i çe içé miiran
Fçhin ki â mâa kiri ôde kiri, ki a mâa ki
162
awpn pba, ijoye ati awpn aiagbara ti ô wà
l’aarin iiû. Ki i $e îlprin nikan m awpn
akigbemârù wà, gbogbo ilri Yoruba ni.
Awpn pba aîâdé atilç mâa gbà wpn si
ààfin wpn. Içç wpn ni lati mâa ki wpn bi
wpn bâ ji Fôwùûrp, ki wpn si wà ni
gbàgede pba lati mâa ki gbogbo awpn
eniyan pataki ti ô bâ wp ààfin pba,
Fpsanan ati Fora. Ira awpn eniyan bayii kii
Ip si ibi kankan, ààfin pba naa ni wpn yoo
si gbé mâa jç ti wpn ô

163
máa mu, awpn alejo ti wQn bá wá pba wá
yoo máa bún wpn l’ówó. ó si di alç k¡ wpn
too lp sún ni ile wpn.
6. I$ç Gbçnàgbçnà
I$ç yii jç ijç pataki ninu awpn içç àkpçe
l’ode ayé, bi ó si ti jç ijç pataki tô awpn
idile tii $e i$ç yii ni à ri pè ni Ajíbógundé.
Agbo ni orilç iran yii, içç pwp wpn ni ó si
mú k¡ a máa ki wpn bayii:
Ajíbógundé ara Ojelu ara ljçmç,
Ajibógundé pmp agbçppn ire
f’âyaba.
Ara Igbosokun pmp Ajibpnà pmp
Ajíbógundé
Lagbayi pmp abùrôkô-lpwp-lpwp
Hçpç orí irókó, owô ni,
îti ti ii bç l’ara irókó, owo ni.
L’pjp ti Lagbayi ara Qjpwpn N
gbé igi pnà re Ààfin,
O sà kçkç igi ó jinná
wpnran-wpnran,
O bu àbàjà igi pooto-paata.
Eyçlé ri bç l’ápá kan igi phún,
Adiç ri bç l’ápá kan igi phún,
Ajá ri bç l’ápá kan igi phún,
Ç$in ri bç l’ápá kan igi phún,
0tptp eniyan ri bç l’ápá kan igi phún.
Wpn wá ni gbigbç ni k’ó máa gbçgi,
K’ó mà ru igi mp,
Ajíbógundé pmp plpmp ni kó máa
ru’gi.
Gçgç bi oriki ôkè yii, pmp pgbçnà l’ówó,
ni idile yii jç lati ààrp pjp ayé wpn. Bi wpn
ti ri fi igi ?e pnà bçç ni wpn n gbç okuta ni
àwôràn eniyan ati irùnmplç ti wpn si ri fi
igi ya oriçiriçi ère àkünlçbp. Eyi ni diç nipu
içç awpn pmp Ajíbógundé:
(i) I$ç pnà igi

164
Agbangba ààsç ni ààsç ti wpn fi ri ti odi ilú
l’àyé atijp ki ogun mà baà r’pnà wplù; ààsç
nia si ni ààsç çnu ilo àbàwp-agbo-ilé
Yoruba.
Posl îsinkû ni awpn baba wa ri pè ni pósl
çhci, nitori pé wpn ki i fi ààbà tabi èjô kan
pósí yii; ère—èyi ni ère àkùnlçbp ati awpn
eyi ti a lè fi $e p§p si inu ilé; àpô—èyi ni
awpn ôpô çlçwà
mèremère ti wpn fi çe gbàgede awpn
pba l’p$pp awpn olówó ati glplá naa a
máa io irú òpó bayii fún ile wpn. Yatp sí
awpn tí a darukp sôkè, awpn wpnyi naa
tun wà ninu awpn ohun ti wpn fi gbç;
odô ati çmç rç igbakç, ipçn, çrùkç,
orôgùn çkç çlçpçn ojù onù ati çpçn.
(ii) I$ç pnà òkúta
Ori$iri$i ère ni awpn idile yii ri h òkúta á
gbç, paapaa ni ayé atijp, ppplppp ilû ti
wpn ti gbç awpn ère olókúta yii ni ogun
ati ptç ti tú, ti ó si ti di igbô, ïugbpn
awpn ti wpn dá oko si igbô yii l’óde oni
ri kan awpn ère wpnyi ti ó fi i$ç pwp
ribinbi awpn baba wa hàn ti ó si ti jç ki a
mp awpn ahoro baba nia awpn Yoruba ti
ogun ati ptç ti tú. L’óde oni irú awpn içç
pnà bayii si wà nibi ogun ati ptç ko tú
gçgç bi Esiç ni ilç Igbóminà. A ó ri i$ç
pwp awpn babanla wa nibi ti wpn yoo
gbé ri ère Esiç ti wpn kùnlç ti w'pn kô ri
çlçjp.
7. Içç Jagunjagun (tabi Içç
Ajíbógundé)
Içç àkpçe ni eyi naa jç fún awpn babanla
wa nitori pe awpn idile kan wà ni ilç
Yoruba ti à ri pè ni ’Qmp $$<?’■ni Awpn ti
à ñ pè ni È5P yü 'pmp
afi-Ogun-$e-òwò $e\ L’àyé îaelae,

165
Alaafin nii yan awpn Ç$p, oun ni sii fi
wpn jç oyè. Awpn idile ti a fi ri ppplppp
akíkanjú, olókikí ati awpn jagunjagun ti a
le ki ni olóógun rÉkòô niyi: Olúkóyí,
Olúgbpn ati Arçsà.
Ijinlç itan isçdálç Yoruba fi dánilójú pe
iyá kan naa m ó bi Olúkòyi,Lali Olúgbpn ati
Arçsà. Eyi ni i$ç awpn E$p: JP àlàáfíà ati
ifpkànbalç wà 1’aarin ilú ; gbígbé súnmpmi
kin lati $çgun awpn ilú miiran (ó pç kò sí
irú ç, wpn a máa gbé sunmpmi kan l’ççrùn
meji; lati fi iyà jç plptç ati adàlúrú; ati lati
kp ògo wççrç pmpkunrin 1’pnà ti à fi gbà
ja ogun, ati pna ti ptá ki t fi
le wp ilú çni. . .
■
Ipò ati oyè awpn ç$p ni ó kú, a si ti
mçnuba eyi nibi ti a gbe
$e àlàyé 1’ori ètò içèlú ati oyè jijç.
8. Kúsà wíwà
K.i ayé tó di ayé oyinbo ni awpn babanla
ti ri wa kúsà, eyi si jç i5ç fún awpn idile
miiran ni ilç Yoruba gçgç bi a ti çe àlàyé
Von i$ç iporin ati àgbçdç. Eyi ni awpn
kúsà fi awpn babanla wa ri wà 1’áyé
laelae. Tiróò ni pta ti ó máa ri dán
yinrinyinnn bi òjò bá rp, ibikibi ti awpn
babanla wa bá si ti n eyi wpn mp pé

166
¡rin gidi tabi koko irin wà ni abç ilç naa.
Awpn miiran ni iriniç tabi kókó irin; òjé;
wúrà (ilç àbàtà ati ti òkúta ni wçn gbé
sáábà ri eyi wà); bàbà; owó çyp (etí ôkun
ni avvpn babanla wa gbé n owó çyç wà,
oun si ni owó ti à ri lò iati ra çjà ni
gbogbo ilç Yoruba ki Oyinbo tô dé).

167
5 ISÉ QWÓ ÀTI ÒWÒ
A ti sg nipa içç àkgçe çdá, awgn içç ti a fç
sgrg lé lori nibi ni awgn içç gwg ati òwò.
Yoruba ka içç gwg si pupg, wgn a si máa
fi ààyè silç kg wgn nitori pé wgn gbà pe
fc
kíkg ni mímg\ Awgn içç gwg miiran wà
ti ó jç içç idílé, awgn kan si wà ti ó jç pe
wgn ki í çe içç iran tabi eyi ti a iè pè ni
àjçbí. Içç idile ni à á $e ni Mç Yoruba ti à
n gbàdúrà ki á lè fi lé gmg Igwg, çugbgn
nigba miiran cniyan a máa kç> içç gwg ti
yoo mg g» dé ibi ti yoo fi ri anfaani ati
àiubáríkà pupg lori içç ti ó kg yii dé ibi ti
ó gbé máa gba adura ki a fi lé gmg Igwg;
irú içç bayii naa a si di içç iran.
Lati kékeré ni Yoruba ti n çe akiyesi
çmg, ti wgn sii gbiyànju ati ronu içç àçelà
rç. Bi wgn bà si ti mg gna ti Qlgrun yàn
mg gn; wgn a tète jç ki ó mójútó ati kg
içç yii yè kororo nitori pe ààbg çkg ni i
f’ebi í pa gmg lçhin wà-gla ati pe ‘içç içe
ni itgju, òwò içe ni ibèèrè, To difa fun
Akinbgdé gmg Adçbiti çe glà’. Nigba
miiran áwçn babanla wa, a máa çe àyçwô
l'gdg Ifà ki wgn tô tun gmg Tààyè ati
bçrç si i kg içç gwg. Bi wgn bà ç àyçwò
tán, ti a çe ètô ikgçç fun grrig ki ó tó
bçrç, awgn àgbà gbà pé bi a bà çe nnkan
bi a ti í çeé yoo rí bí i tii ri nitori pé ‘àdàçe
ni i hun gmg, ibà ki i hun gmg.
Lçhin tí a bà ti mg içç ti gmg yoo kg,
ohun ti ó kàn ni ètô ati wá ggà ti yoo kg
gmg n'içç yii ig; wgn ó si jíròrò Vori awgn
kókó grg ati ètô ati kg içç yii. Diç ninu ètô

168
çkgçç ni—^asiko tabi iye gdun ti gmg
yoo lô Pgdg çni ti n kg g n’içç, owô
àsansilç, ibi ti gmg yoo máa gbé, inawo
iyege lçhin ikgçç ati onigbgwg ti yoo wà
laarin ggà içç ati obi gmg ti ó ñ kgsç.
Içç onigbgwg ni lati máa çe ètô ati
àtunçe bi èdè-àiyedè bà bç silç i’aarin
ggà ati gmg ti n kgsç tabi awgn obi gmg
titi ti gmg yoo fi kgçç yege. Içç onigbçtvg
yii si ni lati ri î pé igun mejeeji pa àdéhùn
ti wgn çe ni ibçrç pig titi ti gmg ti ri kgsç
yoo fi yege. Bayii ni a fi ètô si ki OyinbO
tô dé, çugbgn lçhin ti awgn oyinbo dé, ni
ó di pé a n çe iwe àdéhùn ki gmg çkgçç
tô bçrç içç kikg dipo onigbgwg tabi çlçrn
àdéhùn.

169
 Nigbä tí pmp bá bçrç içp kiko oh un tá
yoo ICQICQ kp ni orukp ati i!ô av/çr; ;rinçç,
oriçiriçi àrà ti à ñ lò ¡’ona ¡çç ti pmp çkpçç
A kó^aíi iwà hiiiù ati àyçsí fun awpn ti
omp çkpçç bá ni pdç pgá rç. Iwà hihù ati
iyçsi yii çe pataki pupp ni tori pé l’pdp
ògá, ki i $e ojo orí ni a ii n to àgbà bi ko 5e
asiko tí a bçrç si í kpçç, bi çni ti ó kpkp dé
çdç <)gà si ti wulç ki ó kcré tó, çgà ni ó jç
fún Çni îi ó dé kç-hin, bi pmçde tí ó kpkp
de bá si rán agbalagba ti ó dé kçhin ni içç,
kò gbodòmá jíçç yii pçiu çmi irçlç ati àyçsí.
Fun bíi oçú ineji ti çmQ çkpçç tuntun bá
çççç dé, içç rí rán ni yoo rnáa jç julp, bi ó
bá si çe mura si içç jijç si pçiu çmi irçlç ni
awçn ti ó dé ibi içç çiwaju rç yoo çe ni ifç
ati rnáa kp p ni içç si.
Lçbin eyi, bi pmp çkpçç ba ti ni irçlç ati
ojú-pnà si ni yoo çe tètè mp içç si. Bi aré,
bi aré, àlàbprùn yoo di çwù, kçrèkçrç
aícólòiò yoo pe baba, nibi li wpn bá gbé ií
fun pmp çkpçç 1’aaye aso sc içç ir ó wa kp
wo ni pmp çkpçç naa yoo bçrç si máa çiçç
pçíu irnójúió titi ii yoo fi di çni ti rí dó. içç
çe iaísi yíyç Ppwp wò. Lati ibi içç kekcrc ui
yoo ti di çni ti ú dá içç nla çe. Bayií ni yoo
si çe di pkunrin íabi ògbóritagí Fçnu içç.
Nigba ti ó bá di ogbóntagí, íabi ti àkókò
àdcluin rí sún rnó etílé, ògá yoo bçrç si i rí
i pé awpn obí pmp bçrç si ra awpn innsç
die fún pmp Çkpçç tun iíò t’ara rç, nitori
pé a ki í duro de pjp àjò kí a tó ré
èékánná. Nigba ti pjp bá si pé pgá yoo
rançç si onígbpwp Jati rán awpn obí pmç
leíi pé pmp won ti pegedé, ó si ti fi
gbpprp jç’kà.
Nigba ti wpn bá dé, yoo ica awpn oh
un è!ò ti 0 bá kú fún wpn lati tpju wá, ki a
lè dá pjp ààíò iya pmp èkpçç ni içç. Bi
pmp çkpçç bá jç pmp gidi, ti awpn obí rç
si çc eniyan, bi pgá bá rí i pe içç naa kò tíi
yé pmp tó, wpn lè sun asiko iyege mp
íwaju Iaísi aáwp Fnarin-pga, pmp çkpçç,
170
onígbpwp ati awpn obí pmp. Bi ó bá si jç
pe pmp yege çugbpn ó wúíò pupo fún
pgá, wpn lè çe àdébún titun lati fún pmp
ni ánfaani lati wà Fpdp pgá rç Içhin ti ó bá
yege pçiu àdéhún titun pé ‘anump ki í nu
iiççlç’.
Diç ninu oh un ààíò ti wpn nüati tpju kí
ó tó di pjp iyege ni irinçç, ohun-èlò adura
bíi obi, iyò irékc, atoare, ptí ati bçç bçç ¡9,
àsankù owó çkpçç, ohun jijç ati mimu.
Qjp nia ni pjp ti pmp bá fç yege nibi içç
kikp, pjp ori-ire ni ó si jç fun av/pn òbí
pmp ati awpn mpiçbí pçiu ati prç.
Ètò ffliibii üyege çk ó3?
Çni kan ninu awpn pgá ti ó mp içç ti pmp
ti yoo yege kp ni yoo

171
?e olüdarí étó. Oludarí yoo kí gbogbo
awpn alábááyp, ará ati prp pmp ti yoo
yege fún wiwa ti wpn wá bá WQÜ yp, yoo
si $e áláyé ohun ti ó rnú wpn péjp. L’phin
eyi ni pgá ti ó kp pmp ni i$p yoo sprp
l’ori ihüwási, tabi ijesí pmp ti ó fp yege ni
gbogbo asiko ti ó lo nibi i$p kíkp. Bi pmp
ti yoo bá yege bá j? pmp rere, pr9 ti awpn
obí rp yoo gbp l’pjp naa yoo jp eyi ti yoo
mú orí wpn yá gpgp bi.ówe awpn
baba'wa ti wpn ri pa wi pe, ‘Bi egúngún
pni bá jó o re, ori a máa yá ni’. Bi pmp bá
si jp pmp buburu, prp ti a ó gbpp a máa
ba obí ni inú jp, bi a bá si n bú ptü, ori a
máa ro awó ati pe irú pjp bayii ni pmp
psán án kó kúmp bá iya p.
Lphin ti a bá gbp iru pni ti pmp ti ó fp
yege í §e tán ni ágbá kan ninu awpn
lpgáálpgáá ti ó pésp yoo wá fi irin ijp
pplu áláyé kíkún ati ppplppp adura lé
pmp ti rí yege l’pwp. 0gá yii yoo $e áláyé
líló irin^p ti a ti rá fún pmp ti ó yege, yoo
si $e adura fún-un. Iwúre ni á rí pe adura
ti a bá §e fún pmp l’pjp iyege.
Bí a ti n $e iwúre níbi aypyp iya$p
A ti ka orukp dip ninu awpn ohun pataki
ti a fi n wúre, gbogbo rp ni ó si gbpdp
pésp l’pjp yii. Bi a bá si ti ñ mú wpn s’oke
l’pkppkan, tabi ti á fi f’pwp kan wpn ni, a
ó máa fi orukp wpn wúre. Fún appprp bi
ó bá jp pe Oyérindé ni pmp ti yoo yege n
jp, ti oríki rp si n jp Aleji ti orílp rp ó jp
$dú, pgá ti yoo súre yoo na’wp mú
ataare yoo si bprp iwúre bayii:
Ataare: Oyérindé, Álábí $dú, ataare réé o!
A ki í rí idi ókun, a ki i ri idi psá, pni ti ó
mp iye pmp inu ataare $’pwpn, Aleji,
pmp ar’áyé kó ni rí idi rp. Ñire, ñire l’á á
sprp ataare, rere ni i$p ti ó kp yii yoo jásí,
a kó ni lé ka iye ibúkún ati prp ti o ó ri ni
idi i$p yii. Bi ó bá ti ri wúre ni awpn
ágbájp éró yoo máa $e á$p si iré yii.
Obi: Obi réé o! Obi ni i bi ibi dánú, obi
172
yoo bi ibi dánú l’pna rp, obi l’a fií bp ikú,
obi l’a fií bp árún, obi l’a fií bp ófó,
gbogbo ohun buburu yii ni obi yoo máa
bi dánú l’pna rp. Nibi nnkan rere ati ayp
ni á á bá obi, prp rere nii yp obi l’ápó,
rere ni i$p ti ó kp yii yoo ypri si o. Awpn
ijokoo yoo tún $e á§p!
Epo: Epo ni yii o! Epo ni irpjú pbp, pnikan
ki i bá epo $’ptá, pnikan ki i bá epo já,
Aleji o kó ni ri ijá pmp ar’áyé o! O ó

173
Iron ptá3 o ó r’çhin odi, epo ni i b'ori èròjà
obç, epo ni Fékê omi, o ó h*ori ptá rç o!
Àçç!
Çni ti rí ware !è mu ohun adun bíi oyin9
irèké, ààdùn tabi iyç k’ô si wi pe:
Didùn didùn Fà á bá ni le oiôyin;
Bi pmpde bá ri oyin a sp àkàrà nù.
A ki í bá kikan Faarin irèké;
Qmpde ki i ri irèké kí ó rnâ yç>.
Bi iyç kò bá si Fpbç a di àtç.
Àlàbí, ayé rç, yoo màa dim ni o!
Áríjó, àriyp FpmQ arâyé yoo má rí p
ni idi i§ç yii o!
Kókó kan ni Edumarc yoo çt § nldii
i$ç yii o!
Bi çni ti à wûre û Fpwp kan awpn ohun
iwüre wpnyi, ni yoo màa fi çnu kàn w$n,
tabi tp wpn wà..
<M: Eyi jç ohun iv/ùrc pataki ni Iç Yoruba
a ki i si çc adura fún çmç ki oti má wà.
nibç.
Çoî pd ki i tí,
£ni baba ki i bà.
Qíí ki í tí Fàv/ùjp,
Tçîç ki i ü'.£ Fàwùjp çfç.
Àiàhí o kò níí ti o!
Àlàbí o kò ni i iç o! - îbi
iyi ni ofií wà,
Ibi iyi ni a ó rriáa bá p,
Ápárí inu ko ni ba fòde rç jç o!
À$ç
Awúre naa yoo ta ptí yii si lç, òun ati çni
ti ó yege ati gbogbo èrô yoo si fpwp kan
ííç ibi ti a ta ptí si, wpn yóo si fi kan ori ati
idi pçlu adura pé: ‘Àpárí mu mi má ba
t’ôde jç o! Má jçç ki ú rí “Kò tán nidii ç
o?” *
Lçhin ètò yii, awpn agbaagba ti ó wà
nibç yoo màa'dide Fpkppkan, wpn yoo si
ï 40
roàa çe adura fún pmp ti ó yege çkp^ç.
Egüngun nia ni gbçhin igbàlç. 0gá ti ó kp
pmp yii ni i$ç ni yoo dide kçhin, Fçhin ti ó
bá dupç Fpwp ará ati èrò ti ó wá tán yoo
fún pmç i$ç rç ti ó yege F adura, wpn yoo
si pari rç si ibi pé eyi ti a bá wí fún
olúgbohím ni i ghp, ki Oîuwa gbp
gbogbo adura ti wpn ti $e. Nigba yii ni ó
wá kan ayçyç iyege pçlu Idùnnù, ayp, ijó
ati ounjç. Bi agbara awpn obi bá ti mp ni

ï 40
ináwó yoo çe mp, ijó jijo ki í si çe ohun
prànanyàn. L’çhin ayçyç yii, alágçmp bí
prnp rç tán, àimppnjó kíi sí pwp pmp ti ó
bi\
Içç pwp pç, ó fçrç má ni òfikà; çugbçn a
ó mçnuba diç ninu içç pwQ awpn
babanla ati iya-iya wa. Awpn içç çwp kan
wà ti ó jç pe nitori ewu iná tabi ijànbá
ipalara a ki í çe wpn Fágbo île; orniran sí
wà ti ó jç pe nitori irinçç ati oh un èlò içç,
bí a kò dé inu igbç, oju òde tabi çhin odi
a kò lè çe wpn, ninu irú içç bayii ni awpn
içç çbu wà. Diç ninu rç ni içç ampkòkò,
eérú sísun, aró dídá, QÇÇ síçú, àdí yíyan, ati
ptí píppn.
Awpn içç pwp miiran ti a tún lè
mçnubà ni içç pmp, òwò çíçe, içç pnà, ati
açp híhun.
Içç Ampkòkò
Gçgç bi a ti mp çiwaju, içç çbu ni içç yii,
içç obinrin si ni, Òriçàáiá si ni awçn ti ó
bá ri mp ikòkò ó bp, nitori pe1 Òriçàálá ni
Irúnmplç ti ô ni sùurù ti ó ran Elçdaa
Fpwp lati dá oju, imu, eti ati awpn çyà
ara gbog'bo. Òriçàálá yii naa ni awpn
ampkòkò ati oníçç eérú lábúíábú-ti wpn
fi ri dá aró-ñ pè ni lyámppó. içç çlçgç ni
içç yii, ó si fç ibaralç pçlu çpplppp sùurù.
Eyi ni ó fà á ti ppplppç awpn ti ri çe içç
pwp yii fi jç agbalagba obinrin, ti pdp kò
si fi pp Faarin wpn. Awpn ohun èlò ati
irinçç ampkòkò ni amp, ilump, ipamp,
ipika, kùùkù, àkòó, aarç, ooti, ifpnmç, ike,
ewé idí, igé kòkò, ikpîà apç, ati ide.
Ikòkò àgbékà nia meji ti a gbé çya iça
lé ion ni à ri pe ni ipika. Lori ipika yii ni a
ó da oju ikòkò kan rnplç lé. Ikòkò ti a da
oju rç dé yii ni à ri pè ni idé. Idé ni ibçrç
ikòkò mimp. A ó bu amp îé ori idé a ó si
rnàa fi Ilump lu amp naa pçpçpç yipo idi
ikòkò ti a d’oju dé titi dé ibi ti a fç ki amp
naa mu idé dé. Lçhin naa a ó mú ipamp
141
a ó fi lù ú titi amp ikòkò naa yço fi fçiç
daadaa. A ó wá mú kùùkù àgbàdo a ó fi
rin-ín yípo lati idi dé idaji ikòkò yií, yoo
wá fin winníwinní. Nigba yií ni a ó mú ike
a ó fi gé ikòkò yií, Fçnu dpgba-mdpgba.
Lçhin eyi a ó sp ikòkò yii kalç s’ori
iyanrin, titi ti oòrún yoo fi pa ikòkò tí à ri
mp yii gbç. A ó tún çí ikòkò yii svori ípika
Fççkejx lati fi ipamp pa á 1’çnu daadaa.
L’çhin eyi a ó mú amp lati mp òkè ikòkò
yii, bí a ti ri mp tuntun lé eyi tí a kp mp ti
ó ti gbç, ni a ó máa fi ika àpèjúwe dán
tuntun ti à ri sp mp kòkò yií 1’oke ti a ó si
máa çç ikòkò naa 1’eti. Igba yií ni a ó fi
omi ra ikòkò yií 1’eti a ó si fi kùùkù
àgbàdo òkè ikòkò titun, ti a çççç mp yii
nfnú. A ó tun mú àkòó a ó fi dán òkè
ikòkò yii Fçhin, a ó si fi ewé

142
 idi ti a ti rç s’omi dán ikòkò yii l’étí. Nigba
ti a bá ÿe eyi tán, a ó mú çyp ewé idi kan
ti a fç, a ó fi lé ikòkò tuntun yií, ilà ara
ewé idi yoo si hàn ketepe Tara ikòkò naa.
Ampkòkò naa yoo si kç> ilà oju ara rç sí
ibi kplpfín eti ikòkò yii lati lè dá ti ç mp
nigba ti a bá sun ikòkò yii tán nitori pe
àsunpp ni gbogbo ara çbu dájp sun
ikòkò ti wpn bá mp.
Lçhin eyi ni a ó mú amp ti a pò rp, a ó
fi èkísà kó o, a ó wá fi ra awpn ikòkò ti a
ti sá gbç ninu oórún ti’nú t’çhin, i’çhin ti
a bá $e eyi tán, a ó fi èkísà gbá ikòkò yii
l’eti rnú, a ó wá fi aare dán ikòkò yii l’eti
inú yípo.
íçç çlçgç gbáà ni ikòkò sísun. Gbogbo
awpn ampkòkò çbu kan naa ni í si sáábà
sun ikòkò wpn pp Iççkan naa. Ni àdúgbò
miiran, nibi ti çbu kò bá gbé jinnà si ara
wpn, awpn ara çbu meji tabi mçta a máa
dájp sun awpn ikòkò ti wpn bá mp pp,
eyi ki í sídíjà silç nigba ti ó ti jç pé
onikaluku ti ç’àmi si
ikòkò ti ç.Awpn ohun ctò ti a fifi sun
ikòkò ni kóríko bççrç,
ooti, wpnran, igbágó, lasangba, àpáàdi
ati igi.
Bi a bá $e tán lati sun ikòkò, a ó kpkp
to àpáàdi silç, kí á tó to igi le wpn. Lçhin
eyi ni a ó wá to igbágó ati wpnran lé igi
1’ori, ki á tó wá to awpn ikòkò ti a fç sun
lé orí wpnran ati igbágó. Awpn ikòkò ti ó
bá Lórinrin tabi awpn ti ó bá tobi ni i
tç’lç. Bi a bá ti mp ikòkò ó tò si niyoo $e
ga tó. Ni çbu miiran bi
wpn bá toawpn ikòkò ti wpn fç sun jptán
bi òkè ni i ga si’lç.
L’çhin ti a bá ti fi ibaralç to awpn ikòkò ti
a ó sun ni a tó fi kóríko bççrç bò wpn, ti
a ó si fi ooti ró awpn ikòkò ti a tò wpnyi,
kí wpn má baà rp bi a bá fi sun wpn lati
dáàbò bo awpn apç ikòkò ati isaasún ti à
fi sun ki wpn má baà fp. A ó sp iná si
143
 kóríko ti a ó fi sun awpn ikòkò wpnyi, bi
awpn ikòkò wpnyi bá si ti fi jinná ni a ó
máa fi ifpnmp ré eérú kúrò 1’ara awpn
ikòkò wpnyi. Nigba ti a bá ríi pé awpn
ikòkò wpnyi ti jinná a ó bu omi ju ooti
yípo, ki. wpn lè é gbé kúrò ki a tó kan
awpn ikòkò gidi. Ki awpn ikòkò ti à fi sun
iè ppn daadaa, a ó mú omi lasangba, a ó
máa bú ú ju awpn ikòkò naa ki wpn tó
tutú. L’çhin ti awpn ikòkò sísun wpnyi bá
tutú tán, wpn di títà 1'pjà.
I$ç Eérú Sísun
l$ç çbu ni i$ç yii naa jç, çbu eérú ni a si
fi pc ibi ti wpn bá gbé fi ÿi$ç yii. Bi pmp
alágbçdç kó ‘.e gbpdp po irin, bçç naa ni
pmp aláró kò gbpdp çe içç eérú sísun.
Eèwp ni a ka eyi sí. Bi òbí bá bi pmp meji
l’áyé láéláé, ó lè fún pkan Láàyc ati kp i$ç

144
àgbçdç ki ekeji kp i$ç iporin, bakan naa si
ni òbí íè jç ki pmp rç obinrin kan kp i$ç
eérú sísun, ki ekeji si kp ijç aró rírç, Awpn
irinçç eérú-sísun-tà ni eérú òkiti aró, kòíò
ipo-eérú, òòlúg- bóúdóró ifp-eérú, ígi
iyá gbígbç, òkú$ú aró, pàákàà, igi
gbpprp, iyç-eérú gbígbóná, ati ààrò
iyámópó.
Eérú idi aró ti awpn aláró ti wà sí çhin
lókiíti aró ni a ó f’çsç pó ni nu kòtò
ipoórú pçlu omi. A ó fi çsç tç eérú lókiíti
yii ni titi ti yoo fi mú, bi ó bá si mú a ó $u
eérú yii bí çlú sí ara ógiri tabi orí ilççlç ti a
gbá mp. Nibi ti a $u eérú yii sí ni yoo wà
titi tí yoo fi gbç. L’ójó ti a ó bá pilç iná
eérú dida, ààrò iyámppó ni à n lò bi ibi
isun eérú 1’áçàálç ni a ó si ti to igi iyá
gbigbç si ààrò iyámppó yii, kí á tó to
eérú ti a ó sun s’oke inu ààrò iyámópó.
L’áí'éjúmó pjp keji ni a ó dá ná si ààrò i
sun eérú yii, bi awpn i$ú eérú ti à ú sun
bá si ti n jinná ni a ó máa fi ópá gbpprp
iwa eérú bp çnu ààrò lati wà wpn si ita, ti
a ó si máa fi òlíjgbóúgbó ifp eérú fp wpn
kúnná lúmúlúmú, ti a ó si máa rp eérú
iábúlábú yii dà si ’nu ikòkò pSÓprp ikó
eérú pamp sí, bayii ni a ó sun gbogbo
i$ú eérú wpnyi ti a ó si rp wpn si ’nu
ikòkò pçpprp, nibi ti a ó rp gbogbo eérú
yii pamp sí ti awpn ti yoo dá aró yoo fi rà
wpn tán. Bi eniyan bá li ni olúrànlpwp sí
ni eérú ti yoo sun fi í pp tó; çlomiran a
máa fi odidi pjp mçla dáná eérú. O çe
pataki lati m'çnubà á pé ki á tó fi
òlúgbóngbó ifp-eérú fp eyi ti ó bá jimia,
a ó kpkp máa bu òkúçú aró si ori eérú
sísun ti a wà si’lç ti a si fç fp lúmúlúmú.
Pàákàà, ti a fi ií gbpn eérú si’nu ikòkò
pçóprp naa ni a fi ú bu eérú yii tà fún
awpn aláró.
I$ç Aró didá
l$ç àjogúnbá ni içç aró didá, ó si fçrç jç
i$ç àkànçe ni ilú miiran; bi à$à ti awpn
babanla wa má ú dá pé: ‘Ò,sogbo ilú aró’
tabi rárà ti awpn obinrin máa n sun pé,
‘Aró ni ú bç 1'Óçogbo, fÒ^ogbo ú fi n
wu ni’. Ki í $e Ôÿogbo nikan ni içç aró
gbé fçrç jç àkànçe içç, bakan naa ni i$ç
aró-rírç gbi'lç ni Abçokuta. Awpn Yoruba
a si máa pa á 1'owe pé, "Bi iyá aláró bá
ku pmp ni i jogún çbu'. Awpn ohun èlò
ati irinçç aró didá ni çlú, lókiíti, ikòkò aró
(eyi lè tó mçrin si mçfa tabi jú bçç lp),
paafa, orógún aró, eérú Iábúlábú ati
palomi.
A ó to ikòkò aró meji s’ori ara wpn,
ikòkò l’ó wà l’oke ni a ó pa ni idi roboto
kí omi lè baà máa gba oju ti a pa yii ro
s'ínú ikòkò ti ó wà ni isalç. A ó tún lu oju
sí çgbç ikòkò lí ó wà ni
 isal? oju ti a hi yii ni a ó si máa gbá gbén
ero omi ti ñ kán sí ’nú re latí inu ikókó ti ó
wá I’oke. Ikókó ákánpp meji yii ni á ñ pé
ni lókiíti aró. Ninu ikókó ti ó wá l’oke yii
ni a ó da eérú lábúlábú sisun die, eérú
oju ááró idáná, ati omi aró di? sí. A ó pa
wpn pp, a ó wa ppn omi lé awpn érójá
metpeta yii l’ori. L?hin wákátí di?, omi ti á
ñ pé ni ‘fwp Aró’ yoo máa kán tó, tó, tó, si
ape isale lokiti. Omi éwp aró yii ni a ó
gbpn si ’nu ikókó aró kan, a ó wá mu ijü
plú a ó dá á si’nu ikókó aró miiran, a ó rp
omi pwp lé awpn Ijii élú naa l’ori. L’ehin
pjp keji si pjp keta, awpn ijü élú ti a já
sinu pwp aró yii yoo ti te oró jade si ’nu
éwe yii, ápapé, oró élú, ati omi éwp yoo ti
di aró, eje y*i ni a ó si gbá pé ‘aró jade’, a
ó wá gbpñ omi aró ti ó jade yii si nu
ikókó aró miiran ti a té paafa aró lé l’ori
inu omi aró yii ni a ó fi palomi die sí, ki
aró yii lé mú daradara. Aje ti a bá i'é re l’ó
kíi ki a rnáa re le titi ti omi aró yii kó fi ni
mú mé, ti aro yoo si di okuju aró. Paafa ti
ó wa J’ori ikókó aró yii ni a ó kéké máa na
aje ti a bá ye ninu aró lé ki á tó máa sá
wen, ki wen lé máa to aró ara wen dá
s’inu ikókó aró pada.

Ijé ebu ni i Jé eje $i$e eyi si ni awpn ohun

éíó eje fife: omi idí lókiíti, eerú (eyi ti a suri
lati ara igi árábá, tabi éépo báárá, Jpjp eyin
tabi éépo kókó), ádí gidi ati epplppp iná.
A o bu omi idi lókiíti, a ó daá si nu
ikókó kan a ó wá. rnáa se é titi ti yoo fi
jimia. Nigba ti a bá se omi yii ni áséjó tán,
yoo di ni isale, ketepe isálé ti ó di yii ni
eyin omi lókiíti. A ó se ketepe yii kale, bi a
bá si bu ósünwén meji ninu ketepe yii, a
ó bu ósiinwpn meji ádí gidi a ó pó ó pe,
bi a bá ríi pe, ádí gidi l’agbara jü, a lé bu
ju ósünwpn ketepe omi lókiíti meji le,
ohun ti ó je pataki ni lati ríí pé bakan naa
ni agbara awpn érójá mejeeji rí. A ó da
144
 ápapp érójá mejeeji si’nu ikókó, a ó wá
daña si ikókó yii ni ídi, a ó si máa ko iná
mé wpn titi ti awpn érójá yii yoo fi jinná.
Nigba ti ohun ti á ñ sé bá ñ se bí i ékg ori
i na a ó bere si i ró ó pé- Nigba ti ó bá pé
ti a ti ñ ró ó, e$e yoo bere sí di lati isale
be wá s’oke, nigba ti a bá si ríi pé eje yii
jinna ó si ti jade daradara tán, a lé yii si
irú pjp ti a bá fé ki ó jé.
Bi ó bá je pé pje Mplaafb ni a fé, ni
ákókó ti p$e kpkp jü jade l’ori ina ni a ó ti
ku eérú funfun ti ó ri lúbúlúbú síi, a ó si
ró wpn pe; eyi ni a si ñ pé ni Qje Mplaafo.
Bi ó bá si jé’pe pjp gidi ni a fé—eyi ti á ñ
pé ni p$e dúdú—nigba ti ó bá jade ninu

145
ikòkò ti a ti ñ rò ó, dipo ki á ku eérú síi, afp
epo ni a ó dá síi, nigba ti afp epo yii bá si
jinná mp pn l’ara, p$ç dúdú ni yoo dá. Afp
epo ti a si ró mp pn yii ni ki í jç ki pçç gidi hó
bi pçç Mçlaafo.
Yánkò tabi àdí çyan $í?e
I$ç çbu ni i$ç àdi ji-je, içç obinrin si ni bi
ppplppç i$ç çbu. Ohun èròjà àdi çiçe ni
èkùrp, ikòkò meji, asç tabi agfapn, agbada
ati omi.
A ó da èkùrp sinu agbada tabi inu
ikòkò a ó si bçrç sí i ko iná mp pn, Omi
kò gfcpdô si ninu ikòkò yii, a ó si ko iná
mp pn titi ti èkùrp wpnyi yoo fi di yíyan ti
yoo si sun gbogbo omi ara rç tán. Nigba
yii ni a ó da çyan èkùrp ti h sun omi yii si
inu asç tabi agbpn tí a. ti fi ikòkò gbè ni
isalç. Çsun omi èkùrp yii yoo si máa kán
si’nu ikòkò ti a fi gbe asç yii. $sun omi ara
èkùrp yii ni à ri pè ni Àdi-Çyan tabi
Yánkò. Bi a .kò M fç lo asç, a iè máa ré ádí
ti ri sun jade yii l’ori.èkùrp ti à ñ yan titi ti
a ó fi ré èsun rç tán. Bi a bá fç a lè ta àdi
çyan yii ni ôgééré tabi oiómi gçgç bi àdi, a
si iè fi igbá bo èsun yii ki ó si di, ki á tó là
á bíi Yánkò.
Qtí píppn
lçç çbu ni ijç ptí píppn, Ki awpn Oyinbo si
tó kó ptí olójèe ati bíà dé awpn Yoruba ni
ohun ti wpn máa ii mu yàtp si omi. Çni ti
kò bá fç mu ptí ti ó lè pa oun, lè mu
àgàdàhgídí, awpn tí ó bá si fç mu ptí tí ó
lágbára lè mu ptíkà, jçkçtç (ptí àgbàdo),
tabi çmu.
Agàdàngídí jç ptí pgçdç àgbagbà, kò si sí
wahala nipa píppn rç. A ó rç pgçdç si’nu orù
tabi apç nía tabi koto, a ó da omi lé e l’ori bi
ó bá si tó çjp kçta si pjp kçrin, adiin ara
pgçdç yoó ti jade si’nu omi ti a rç ç si, yoo si
ti di àgàdàhgídí, ptí àgbagbà. A ó ré
àgàdàhgídí yii kuro 1’ori pgçdç, a lè fi asç
sç ç, ó di rnimu. Qtí miiran ni çlíkci. lyatp ti
o wà 1’aarin ptíkà ati jçkçtç ni pé pkà bàbà
ni a fi n çe èkínni, àgbàdo si ni a fi n je ekeji.
Awpn ohun èlò ati irinçç ti a fi ri ppn ptíkà ni
orù, ládirò, asç, ikòkò nia meji, igbá ati pkà
bàbà.
A ó da pkà bàbà s’inu ikòkò nía kan, a ó bu
omi lé e l’ori. Nigba ti ó bá di pjp keji, a ó wà
á si’,nu ikòkò nía keji, a ó si jç ki ó díbà fun pjp
meji ki á tó gún un ninu odó. Lçhin eyi ni a
 ó wá gbe çkà bàbà íi a ti lç yii lé ori ina
lati sè. Ti a bá bçrç síí sè é, ti ó si jinna
diç, a ó vvà á sinu ladiro ti a ti fi asç tç
ninu. A ó si máa íi omi làá, nigba ti a bá n
sç ç sinu ikòkò miiran. A ó gbé çsç yii kalç
fún çjç meji, l’çjç kçta, a ó wá gbe ikòkò
yii ka ori iná, a o sí máa ko ina m<? çn, titi
ti çtí çkà ti à ri sè yoo fi bçrç sí máa mátè.
Nigba ti ó bá di pe ri rnátè ni çtíkà jade.
Bi a bá mu ún 1’çjç ti ó jade ti kò tíi tutu
tán, çtí ojo ni à ri pè é, bi ó ba si tutu tán
ó di çtíkà fun mimu.
Qtí pataki ni fçkçtç jç riinu ohun mimu
n’ilç Yoruba l’aye atijç», awçn onígángan
a si máa íi lii fun awçn babanla wa bayii
pe:
Ò bá bu igbá çtí kan
Fún mi kí n mu
Ta ni ççkçtç ri fojú di?
Èròjà ati irinçç ti wçn fi n pçn çtí ççkçtç ni
àgbàdo, ikòkò nla meji, ikòkò kekere
çlçmçrí odó, asç, ati ládiró.
A ó fi omi rç àgbàdo s’inu ikòkò fún çjç
meji gbáko. L’çhin eyi ni a ó tún wa
àgbàdo ti a rç yii si’nu ikòkò miiran fun
çjç mçta gbáko. Eyi tí yoo ba wúlò fun
pípçn çtí ninu awçn çmç àgbàdo yii yoo ti
gún a bçrç. Awçn ti ó sí gún abçrç yii ni a
ó çà jç, ti a ó rç si’nu ikòkò kekere, ti a ó
tun dé mçlç fún odidi çjç méje gbáko.
L’çhin ti a bá çe eyi tán ni a ó wa da
àgbàdo ti ó ti wúrç wçnyi si’nu odó ti a ó
si gún wçn. Ti a bá gún àgbàdo yii kúnná
tán, a ó dà á si’nu ikòkò a ó wá b’omi lé e
1’ori. Ti ó bá yá, a o sç ç. Omi àgbàdo ti a
sç yii ni a ó da yangan yíyan diç sí; ti a ó
si sè l’ori iná. Nigba ti èròjà ti à ri sè yii ba
ri mu ikòkò—eyi ni igba ti ó bá ri hooru,
a ó bú ú si ori ladiro, lati ibi ni yoo íi máa
ro tó, tó, tó, èro ti ri kán ni a ó gbçn dà

146
si’nu ikòkò miiran fun sísè ni àsè-jinná.
Nigba ti ó bá si tutu tán yoo rçra pçn
l’oju, eyi ni a si ri pè ni çtí àgbàdo tabi
ççkçtç.
Qtí ògógéró fi$e ni à ri lo awçn èròjà ati
irinçç wçnyi fún: çmu ògidi tabi ògúrç;
egboro çlçlç; igò nla; àgbá tabi içá; igi
idáná ati omi tutu tabi omi àbàtà.
A ó rç çpçlçpç çmu si’nu àgbá nia tabi
içà, a ó si fi idérí dé e pa. L’çnu idérí
aládèépa yii ni a ó so egboro ti ó gún
daradara mç. Egboro yii lè jç meji tabi
mçta a ó si ki opin odi keji egboro wçnyi
tí ri bç lati çnu idérí i$à tabi àgbá nla bç
çnu igò nla. A ó bçrç si dáná si idi àgbá
nla yii titi ti çmu yoo fi bçrç si i hó, bi ó
bá ti ri hó ni ooru rç yoo máa jade si inu
egboro, a ó

147
wá je étó ati gbé egboro mejeeji yii gba
inu omi abata tutu tabi omi odo ti a ppn
ki awpn egboro yií le tutu daradara,
títutü egboro yii ni yoo si teté jp ki ooru
yii di omi pada ti yoo si máa ro si’nu igó
nía ti a ki awQn egboro yii bp l’pnu.
Ooru ?mii ti ó di omi pada yii ni á ó pe
l’ptí ógógóró. A ki í ppn ptí ógógóró ni
agbo-ilé, afi ni pbu ptí ti a je si aginjü. Idi
meji ni ó fa eyi, idi kiíní nitori ijánbá iná,
ekeji si ni pé l’aye igbá kan ó l’ódi si ófin
ijpba fun pnikpni lati ppn ptí yii, arijiriji
orukp ni á ri pé ptí yii ni ilp Yoruba nitori
pe, ptí ti ó l’agbara pupp ni. Dip ninu
ádápé orukp ptí yii ni páálagbáojú,
ptplpko, págbpwárá, fidígbogi,
o-ó-tpp-ñ’lé-ána-?, kanin-kanin tabi
kannakanna.
Ijp plpmp
Eyi ni ijp awpn mplémpíé. Ijp pkunrin ni
jugbpn awpn obinrin a máa je ppplppp
iránlpwp ñipa omi píppn, ati éépp kíkó.
Ijp oju pna gidi ni ijp yifi ó si jp ijp pwp
ájogúnbá, jugbpn awpn eniyan wá tí ñ lp
kp ijp yii l’pdp pgá nitori pwü. Ohun éló
ati irinjp fun plpmplé kó pp rara: Ajp ijp,
pkp—orijiriji ni eyi, ipo-éépp isp éépp ati
bpp bpp, jígá tabi ááké igbp kótó. fni ti
yoo bá kp ijp plpmp gbpdp jp pni ti ó ni
ifarabalp, ti ó si f’oju silp pplu. Ti a bá fp
kplé, a ó wá awpn plpmpge ati adélébp
ti yoo máa ppn omi; awpn pkunrin ti yoo
rnáa po ypppp, ti yoo si máa tp p ti yoo
fi mú; awpn igiripá pkunrin (géñdé) ni i si
í máa sp pkp (ta pkp)- -eyi ni fifi pkp sp
ypppp (tí a ti tp, ti ó si mú) si pmplé. Ijp
sísp pkp vii l’ó le jú, eyi I’ó si mú ki ó jp
pe awpn géñdé l’o máa ri je é; eyi l’ó mú
la a máa dájá pé: ‘Aniki- láyá bi pspmp
lie’.
Ni ipele-ipele l’á ñ kplé; bi ipilp bá ti

148
duro tán, lié kiínní ni a ó kpkp mp, Iphin
eyi ti ó bá ti gbp daadaa, a ó mp ilé keji,
titi yoo fi jp ilé mprin tabi marunun; bi ilé
kppkan bá ti ga sí. Bi ó ba je ilé óké
(pptppsi), dé mpwaa ni.
Ijp pná-ara
Ijp atayébáyé ni ijp yii ó si ni irán ti i je é.
Dip ninu irú ijp naa ni: Ijp abp dídá; Ijp
ara fírifín, ati Ijp ilá prpkp kíkp.
A ti je áláyé lp’kíin-ún ñipa irú ijp yii
nigba ti á ú sprp l’ori aájó pwá. 0W<?
ohun ti a ó mpnu bá nihinin ni ti awpn ti
a kó tíi sp: Aw<?n olóólá ni n jijp yooku
ti a ká soke, awpn ni a si ñ ki ni
$ámolpgbé gba owó Hurí. Eyi ni awpn
irin ijp wpn: Abp jékélé, abprp ispjú,
abprp isppá, ero—evi ni óróró ti á ñ bu si

149
 oju ilà ti a kg ati osùn. I$ç gnà fç ifarabalç
ati súúríi pupp, a si máa gbà tó pdun kan
si mçta kí gmg çkççç tó yege.
ïfç açç-bikHin
l$ç a$p-hihun jç i$ç pataki nflç Yoruba..
Lati igbà tí awgn babanla wa ti mg çyç,
iyí ati anfaani, çwà, imgtótó ati alaafia ni
i$ç yii íi bçrç, ó si jç i$ç ti gkunrin ati
obinrin ri $e. Ki Oyinbo
tó dé, iie wa ni a ti fi 5o a$ç, eyi si mú ki
awQii baba wa máa fi çe ohun idiinnú ati
iwúrí pçlu igbéraga ati lati máa pa òwe si
çni ti ó bá fç yájú si Yoruba pe ‘Nigba tí
mQÍnmçín ti ri ró açQ, ihòrihò ni àkàrà
wà’ Oii ni olori irinçç a$p hihun, ofi ti
awgn obinrin si yàtg si ti awgn gkunrin.
í$ç a$p-hihun pin si ipele tabi isgrí mçta:
Owíi kíká, òwú dídà ati açç hihun ni id?
ofi.
Òwú kíká: Lçhin ti òhunçg bá ti ra òwú
l’gja, kíká s’ara kgkg- gun ni ó kàn. A ó fi
akarg bg kgkggun, a ó wá mú òwú ti a rà
1’pja yii, a ó gbé e bg grün akata. Akata
yii ni a ó gbé le ori $ugudu ki ó má baà
máa yí. A ó wá òwú yii, a ó gbé e bg
akata l’çrun, a ó si mú fgnrán kan Fára
òwú yii, a ó fí we akarg Tara, ki ó tó di pé
a bçrç si i yí kgkggun 1’atçwg wa, tí okím
naa yoo wá máa rnú ki akata máa pòòyi
lori çugudu. Òwú ti a bá ká s'ara akarg ni
a ó fi sinu gkg~a$g. Òwú inu pkg-a$Q yii
jç fgnrán òwú kan íi a ká mgrán-mgrán ti
ó si gun tó irinvvó mita (400 metres).
Òwú dídà: Awgn òwú aláwp oriçiriçi ti a
bá rà Fgja lati fi hun a$g ni a ni lati dà.
Lákggkg, a ó tún awgn òwú yii dà s’ara
iyee ti a fi bg gçwu. Awgn iyee bíi mçfa
tabi jü bçç Ig ni a ó fi bg gdada. Lati ara
gdada yii ni a ó ti máa ta awgn òwú naa
si ara wgn $çrin ti a ti kàn mçlç nita
gbangba. Dídà òwú yoo mú ki awgn
fgnrán òwú wçnyi nà tantan, eleyi yoo si
150
jç kí a$g ti a bá hun dán tabi ki ó jglg
laita kókó kankan. A ó wá fi gwg ká òwú
ti a ta yii titi ti yoo fi di oo$u òwú ti à ri
pè ni irg-açg.
hihim: Ooçu-òwú yii ni á ó gbe sinu
gpgn íi à ñ pe ni okuuku. A ó gbé okuta
nia kan siwaju, a ó gbé kan sçhin lati rin
okuuku yii rnpïç, kí ó rná baà dànù bi a
ba n wg g. Awgn fgnrán òwú lati inu
okuuku ni a ó fà wg inu ihò kékeké ti ó
wà riinu asa tabi apasa a$g ti a fç hun.
ï$ç sùùrù ni i$ç ati fi awgn fgnrán òwú
kggkan bg inu apasa yii, lati inu apasa yii
ni awgn fgnrán òwú yoo íi tún kgja gba
inu ajg tabi asç, awa tabi iwa, Awa yii ni a
fi ri wa òwú nigra wgn. Òwú ti a ta ati eyi
ti ó wá

151
lati inu pkp ni a ó fi avva wà mpra. Lati
inu awa, a ó lç fpnrán ÒWÚ naa mp
agbpnrin—eyi ni açp ti a bá ti hun yoo
màa wé mp. Iyin-a$p (irin gbporo kan ti
à ri tç bp ihò ti ó wà ni ipçkun agbpnrin)
ni à ri yí ti a$p naa yoo íi màa wé mo
agbpnrin lara. Okuaku naa yoo si máa
sún gçrçrç bí a bá ti ri yí i.
Lati ara apasa ni okùn ti a ó so mp itçsç
mejeeji yoo ti wá. Ikere-çsç ni a si ri pe
itçsç mejeeji yii. Títç ti a bá ri tç itçsç
mejeeji Ipkppkan, çnu òwú yoo máa yà
Far % awa a ó sí máa ju pkp a$ç sptimún
ati sósi; bayii ni a ó máa ¡o pwp mejeeji,
çsç mejeeji ati ojú titi ti a ó fi pari irp-açp
ti à ri hun. I$ç çhin, fçsç ati pwp ni içç yii,
ó si gba ppplQpo sùurù.
ïçç òwò-$íçe
I$ç pataki ni òwò-çiçe jç l’aarin awpn
Yoruba, àwpn ti ó bá si fçran içç yii ni
$i$e ni à ri dàpè ni alájàpá. Àçà ti awçn
baba wa si máa ri dá pé : ‘Içç rèé, pmp
àçejèrè; òwò rëe, çmp àçeià\ fihàn
gbangba pé ipô pataki ni içç alájàpá kó.
Içç yii kan naa ni à ri pc ni k'à-rà-k'â-tà.
Oriçi içç òwò ni ó wà.
Oniwòçiwófi ni oníçòwò ti ri ta awpn
nnkan pççpççpçç tabi wóróbo, owó pppkii
ni a fi ri bçrç irú òwò yii, çni ti ri tà á lè
máa ni isp ni ibçrç, çugbpn bi içç rç bá ti ri
gbèrú ti gjà rç si ri pp si yoo di çni tí ó
gbpdp ni isp. Bi eniyan bá si fç ma isp,
S’pjà ni a sááfaà ni isp si, bi a bá si ti mp
isp eniyan awçn Parakoyi oloye pja ki í
saaba gbà á Fpwp onisp yii bi kò bá si idi
gidi. Eyi ni ó si fa orin ayé atijp ti wpn ri
kp pé:
Èmi ò si n’ile,
Ç dá çkp mi f’ájá.
N ò si Fpjà,

152
 Ç pa isp mi dà.
Alàlç pja yoo çe tèmi ni ire.
Àrôbç—Ona içòwò kan ni eyi naa jç awpn
aláròóbç si ni à ri dàpè ni alâghàtà. Awpn ti ó
gbpn ninu, gbpn Içhin nii çe àgbàtà, nitori
pé bi wpn kó bá mu Poju mú 1’çnu wpn kò ni r
’çni ra pja wpn. Nigba ti ó jç pc, alágbàtà ni
wpn jç, pja wpn a máa wpn, eyi ni ó si fa òwe
awpn àgbà ti wpn ri pa pé:
Alágbàtà ni í sp pja d’pwpn.
Awpn oníçòwò kçta ni awpn tí ri ta orisi
pjá kan çoço íi wpn kò

153
jànpp mp pjà oriçi miiran, diç ninu awpn
oníçòwò bayii ni: 0taçp; aláta; olóúnjç;
oíówò apo ati oriçiriçí pjà bççbçç I9.
Kíkp içç òwò
Qna meji ni à ñ gbà kp içç òwò. Bi eniyan
bá ni òkòwò, tí ó si Fówó ti yoo fi çeé, ó
lè bplu òwò çiçe láikpp Ipdp çnikan. Irú
çni bçè yoo fi ara da içòro-kíçòro ti ó bá
rí ni idi àdáwçlé içç ti ri çe yii, yoo si ti
gbà pé n ó mú, n ó pa ni à á bá !p
s’ógun, igbà ti eniyan bá si dé phún,
çkçta a bá oluwarç, ati pe mçta F òwò,
atatu, atadúróçege ati atafçhirigbálç. Bi ó
bá jç pe ‘Qmp ti a bi ni’le pgbpri, ti a si
wò n’ile impràn’ ni irú çni ti ó bçrç òwò
bayii ni, ó lè má ni içòro ti yoo fi di
ògbóritagí ninu içç yii. Bi çni tí ó si bçrç
Fpna yii kò bá ni ifpn kí ó ni èékánná
papaa júlç> kí ó ni ‘Orí’ ó çeé çe ki ati çrú
ati çdun wp igbó ráúráú. A m’çnu ba ‘Orí’
ni òwò çiçe nitori pe ó jç igbàgbp awpn
baba wa pé bi eniyan finí ifpn ti ó ni
èékánná bi kò bá ni ‘Orí’ kò lè çe òwò
àçejèrè: eyi Fó si fà á ti wpn fi ri paá
1’ówe pe: ‘Ò ri bèèrè ibi ti çjà gbé tà, o kò
bèèrè Orí—bi ó bá de ibç ti o ò r’çni ràá
tabi tí ó d’ppp rikp’! Ohun gbogbo orí ni,
papaa jùlp ñipa pjà tita.
Qna keji ti a fi ri kpçç òwò çiçe ni lati lç
ile çkpçç 1’pdp awpn ti wpn ti wà 1’çnu
içç yii, fún pjp pípç ti a si gbà pé, Qlprun
pe òwò çiçe 1’pna wpn; nitori pe wpn ti rí
çe. Odp çni li ri ta irú çjà ti pmp bá fç kp
ni yoo wa, bi òye pmp ti ri kpçç bá si ti tó
ni içç ti ri kp yoo çe yée sí. A ki í ra irinçç
ni idi çkpçç òwò, ohun ti çni ti ri kpçç
gbpdp ni kò ju: Làákàyè pipé; prp tutu
Fçnu; mimp asiko ti pjà ri tà ati asiko
òkiità pjà; ifarabalç ati ifaradà; aáyan ati
akitiyan. Lçhin tí pgá içç òkò’vò bá ti ya
içç fún pmp naa, òkòwò ni kókó ohun ti
pmp iún ni lati ní, lati le çiçç ti ó kp ní
àçeyege. Çugbpn Yoruba ni: ‘Owó ni à á
fi p’eéná owó bi çgbçrún bá so 1’ókè
okòó ni a fií káa'. Çni ti kò sá çmu 1’pgbç,
ti kò ta ògiirp 1’pfà, tí ó dé idi òpç tí ó
gbé çnu s’oke, kò sí oje kankan ti yoo ro
sí oluwarç Fçnu. Owó Fpja Gàrtbàrí, çni tí
kò bá Fówó 1’pwQ kò lè çe òwò. Ajé
ògúgú nísp, onísp iboji. Owó ni kókó
ohun ti ó lè mú pmp çe içç àçe garara ati
àçe yege.
Òwò açç. Òwò yii jç eyi ti pkunrin ati
obinrin ri çe. Oriçiriçi açp si ni wpn ri tà
bíi: afç òfi-aláwç ti pkunrin ri hun ati
awpn açp ti awpn obinrin ri hun; gèlè ti a
hun, ati oriçiriçi açp Òyinbó. Awpn
oníçòwò açp a máa ta açp fún çni ti yoo
dá owó silç
15(L
içsçkçsç ti Ô bâ rà â, nigba miiran wçn a
si mâa^ta açç tun çru ti kô lè r’ôwô san
l’çsç kan naa b? kô ?e pé ki a dâ ojç tabi
oçu ti yoo fi san owô yii diç-diç ti yoo fi
san owô aaa pe.^Eyi m wpn n pè ni
$an-ân-diç-diç tabi àrà-dofù. Qna itajà
yn JQ U aw<?n Ôyinbô ti à ri. pè ni ‘Hire
Purchase System’ bi 6 tilç jç pe ki Ôyinbô
tô de gdp wa ni a ti dâ a silç. Aw«?n sjççà
ni ô kündun ki wç.11 mâa ta asp àrà-dosù
tabi San-diç-diç nitori pe w<?n ms? pna
ati ri owô vis gbà ti kô fi mit râ, eyi ni 6 si
mü ki a mâa pe pna yii ni ‘Oçômàâlôk
Nigba ti ô tiiç yâ, awpn miiran fçrç ma
mp iyatç l’aarin pna gbi-gba owô pçlu
tulâsi yii ati îjççà gçgç bii èyà Yoruba,
wçn si ri. pe Ijççà ni Oçômàâlo, eyi 1 ô fa
a ti awçn çdç fi mâa ri ki ijâiâ pe: ‘Gbogbo
Îjççà ki i jç Oçomaalo,
çni ti ri ta as<? nimi wpn ni’. .
Nigba ti asiko ti a dâ fun alâçç bâ pé ti
owo ko si yç, <?ran yü yoo wâ di aâw<?
ati èdè-àiyedè. Nigba ti QTQ ba dà bayn
m Ijèsà ti ô ta açp yoo wâ bçrç si ha ilç
m<? çni ti ô ta asç aradoçu fun ki ô lè ri
owô rç gbà, ô lè mâa ièri pé, pbç ni oun
yoo fi gbâ ara ôun lf$rùn ti oun ô si kû si
onigbèsè yn ï'prun. O le bçrç si i mu omi.
ki 6's.i mâa leri pé omini oun yoo mu ku.
Bi o ti ri’dçrù ba onigbèsè yii ni yoo
lôçôo ti yoo si mâa ke pe Oço ni mâa lô
gba owô' mi l’omi’. Eyi ni pé ilôçdô tabi
ibçrç mçlç bii çni ti yoo gbçnsç ni mâa
wà l’onii fin ti o o fi^san owo mi fun mi.
Pçiu ijà ati àroyé bayii ni çni ti ô ta açç yü
yoo h gba owô san-diç-die yii pé.
Oniçèwô çgbçjçdâ
L’ode oni pçlu àtünbi igbàgbp pe àgbâjp
<?w(> m a fi ri sç àyà, awçn Yoruba oniçowô ti
ri dâ çgbe oriçiriçi silç gçgç bi ohun ti wçn
ri tà. Eyi ni diç ninu irù aw<?n çgbç ba
wçnyï: Çgbç alaç<? ôfr çgbç alâçç Oyinbô;
151
çgbç elépo pupa; çgbç alâta; çgbç çlçran;
çgbç onipâkô; ati çgbç olôûnjç. Aw<?n çgbç
wçnyï n se ipade fun itçsïwâjû ati àçeyege
içy ôvvô wçm mpa fati owo paras? ati
didâwô ran <?mp çgbç l’çwç. Awçn çgbç
wçnyï a maa fi. owô ti wçn ri dà yii 5« ohun
ribiribi bii içç didâ silç ; île çgbç kikp; titün
çjà ?e ali àdugbô pçlu aarin ilü nibomiran.

152
 À $ À i R A N - A R A - E NI - L ’ Q WQ

Ôwe awQn baba wa ti wpn mâa ri pa pé,

‘Ajeje, pwp kan ko gbé igbâ d’ôri’, fihàn
wâ gbangba pé, wpn ka àçà ki a ran ara
çni l’pwp si ohun pataki. Ôwe ti wpn si ri
pa pé, ‘Àgbâjp pwp ni a fi ri sp àyà tün
kin prp yii l’çsç. Bakan naa si ni oriki
awpn pmp Alapa ti ô sp bayii pé:
0wp, pwç>
l’ejô ô rin Ti
ô fi ri yç
wpn,
0kppkan ti
ejô ri rin
N’ikü fi pa
wpn . . .
fihàn pé, Yoruba mp iyi àjùmpçe. Çugbpn
wpn gbà pé, ‘Àjpjç kô dùn bi çnikan kô
bâ ni’ ati pé ‘$çmi ni içukp ni $çmi
l’éwùrà’. Qmp ti ô ba çipâ nikan ni iyâ à
gbé çni ti ô ba ran ara rç l’pwp ni oriça
ôkè é gbé ati pé çni ti 6 ba ni ‘Àgünyân
san iyân ni a ki i gûn iyân ewùrà dùn’
Yoruba kô gba àçà ki a ran plç l‘pwp si
ohun ti ô'tpnà, eyi si ni wpn $e ri pa ôwe
pé, apâ l’ârâ, igbpnwp ni iyekan, àjùmpbi
kô kan ti àânü, olukaluku kô mura si i^ç
apâ rç’. Nitori ppplppp ôwe ti a kà si ôkè
yii, pmp- luàbi ni lati tçpâ mp içç ki awô
lè gbé awo ni igbpnwp, nitori pe, bi awo
kô bâ gbé awo ni igbpnwp, awo a mâa
tç.
Ki awô ma baà tç ni ô fi jç à$à ibinibi
Yoruba ki a mâa ran ara çni l’pwp nitori

153
 pe, ‘Qwp èwe kô tô pçpç, ti agbalagba.
kô wp akèrègbè, i$ç ti èwe bç àgbà ki ô
ma $e kp mp, gbogbo wa ni a ni ohun ti
a fi le mura wa’. ‘Olüçutân ki i si tô tân’.
Oriçiriçi pna ni Yoruba ri gbà ran ara wpn
l’pwp, eyi si ni diç ninu awpn pna irànwp
ti ô yç ki a çe àlàyé l’ori wpn ki àçà yii Sè
fi iwà ibinibi Yoruba yii hàn: àârô; igbç
pdrin didç; pwç; isingbà tabi oko olôwô;
gbàmi-o-ràmi ; èésû tabi èsüsù; àjp; owô
èlé kikô; san-ân-diç-diç tabi àràdoçù
(Ôsômàâlô); fifi dôgô ati oore §içe. Àârô
Àçà iran-ara-çni-lpwp jç pna kan pataki ti
Yoruba fi n ran ara wpn Ipwp lati àârp
pjp, 6 si jç àçà ti kô yé ppplppp l’ôde-oni.
Awpn oniwèé, ôde-ôni kô gbiyànjü ati fi
iyatp ti ô wà l’aarin

154
tilín), ááró ati <¡>w$ han, aw<?n miiran a
sí, máa lo wpn bi igbá ti iturnp wpn papp.
f.ni ti ibánúj? bá, ti pfp nía $? níí gba
adró. Ira iránlpwp ti á á $e nibi irú i$?l?
bayii ni, kí a fi prp itünú, aáyan ijokoo ti
ni, biba tpju álejo ati sise ounj? p?lu
sísün ti pni ti pfp ni pna ti á á gbá $e
iránlpwp nibi aáró; adura ki awpn ti ñ $e
aáró ki ó má fi irú ohun buburu ti ó $?lp
gba ásanpadá oore ni á á $e; nitori pe ibi
ti a bá gbé sprp aáró ibánúj? ni ó wá
nib?, $ugbpn ohun ayp ni ááró. Eyi ni di?
ninu ohun pataki ti ó y? ki á mp ñipa
ááró.
(i) Awpn pmp ágb? olóko nía nii dá ááró,
pni ti kó bá ni oko, tabi ágb? ti oko rp kó
ju ohun ti eniyan meji si mpta kápá ati
mójútó ki í dá ááró.
( i i ) Awpn giripá pkunrin, tí ó j? pgbp ati
pgbá ti wpn ró pé awQn jp ni agbara
bakan naa, ti awpn óbí wpn si l’oko si
agbégbé kan naa tabi ibi ti kó jinná sí ara
wpn nii dá ááró. Iru awpn giripá
pdpmpkünrin bayii lé gbá pé kó si pni tí
kó lé dá pgbprún ebé l’ojump kp ninu
wpn, pni ti kó bá si l’agbara tó bayii kó ni
wp pgbp ááró.
( i i i ) Awpn tí yoo dá ááró gbpdp pp, nitori
pe idi tí wpn fi ñ dá ááró ni lati da ó$iiri
pwp bo oko ágb? oloko nía kí oko naa
má baá di igbó mp pn l’pwp, nigba ppp
ojo tabi ki éébü má baá joba nigba
pprün hanhan tabi ki épó má ba á pa
ohun pgbin bii ágbádo kí ó tó yá, ki wpn
si lé rí ááyé ¡?e i§? oko miiran,
(/v) Gbogbo pni ti ó bá wá ninu pgb?
ááró yii ni iránlpwp yii yoo kán, nitori pe
gbá ni i$ukp ni gbá l’éwürá, igbá ti a bá
si fi wín pká, ni a fi í san án.
(v) Ninu oko ?ni tí ó bá rt gba ááró ni
awpn pgb? yoo ti máa jpun áárp ati ti
psán ti wpn yoo fi pari i$p, ti alé nikan ni
wpn yoo máa j? l’pdp ara wpn.
155
(vi) Bi wpn kó bá pari i$p ti pni ti wpn n
?e Tpwp, wpn kó gbpdp b?r? ti plomiran,
nitori pe iránlpwp ni idi ti a fi ñ §e é, a kó
si gbpdp $e é l'ájáñbákü. Yoruba ni
‘Qri$á bí o ó le gbé mí $e mí bi ó ti bá
mi’.
(vii) Ádéhün bi yoo $e kan olúkálükü
yoo ti wá kí wpn.tó bpr? i$é yii, ádéhün
yii kó si gbpdp dárú titi ti ááró yoo fi kari
gbogbo pmp pgbp patapata.
(viii) Ááró kó ni igbá kan, igbakigba ti
awpn pdp bá ró pé yoo ran awpn óbí
awpn l’pwp ninu i$? oko wpn ni wpn lé
dá ááró

156
0WÇ
Eyi yàíò pupç- si aáró, eyi si ni àiàyé diç l’ori ohun ti Yoruba ñ pè l’çwç.
Oriçi rnçta ni QWÇ :
( ) Qwç fún aláirôjú.
A Eyi ni QWÇ ati jç fún çni
tí ri içç tabi oko
5e àisàn, tabi çni tí idt'wg iie kò jç kí ó le dé ibi
irú
ti ó dá, i lè jç
idíwçQlé bays Irú bayii bi
QÍQ , tabi çjç. QWÇ
a bá jç ç, çsan
a ki í gba pada; ni tori pe adura kí a má rí
olúkálúkü
áirójú ni ú $e bi ó bá ji i’ówúúrp.'
(tí) Qwç fún àna çns. Q je ohun çrànanyàn fún çni tí ó ba
ni àna kí ó jç wçn 1’QWÇ nigbakugba tí wçn bá bç QWÇ. irú QWÇ bayii
lè jç kíkp,
oko ríro, ilç gbígbç
ilç òkú tabi irànlçwQ 1’oríçí
‘Çkùn ni
pria. àna, a kò gbpÜQ rí i fin, QWÇ jíjç si jç çna
pataki tí a fi ié pa à;;.ç awçn babanía
Bi
wa yii mç. a bá jç QWÇ fun
àna çni, ohun ayç ni ó jç ati nnkan iwúrí, a ki í si san QWÇ
bayii pada.
(d) Qwç. ráàrin çgbç ati
çgbà, Irú QWÇ yii jç eyi awpn
ti çbí,
Qrç, ará, ará àdugbò., ará üptò ati ara fió á bç ara vvçn, bi wçn
bá fç $e ohun pataki, bi ilé kíkç>, çna yíyç, igbç oriça dídç tabi fun ati ran
àgbá àdúgbò ati o ¡tari iletò tabi ti i!ú 1’ QWQ .
Àlàyé ti a ti 5e Ion' QWÇ yii fihàn gbangba pá br a bá dá àáró, a máa
san-án; nitori pé bi igbà tí eniyan jç gbèsè s’çrùn ni, pçlu àdéhùn ni
a si n pilç àáró, çugbçn bibç ni à â bç QWÇ çni ti ó bá wù ni í jéç, bi a bá si
jçç a ki l’çkàn
t ati gba çsan pada.

Igbç Qdúis didç

Eyi jç çna kan pataki. tí awçn Yoruba gbà ran awçn pba ilû, baálç ati oníletò
1’ QWQ fún gbogbo wahaia ati iàálàá tí wçn n çe kí ilú lè tòrò. OòjQ ni wçn da
I
cîç igbç pdún, olori ilû ti a si fç fi ràn QWQ ni y00 dájQ. Oun ti ó ni ç>ta,
ati çtù tí a ó lò. oun kan naa ni yoo si pèsè ounjç, çugbçn bí ó bá yç ni, ôripa ti
a ó fún çni tí ó ba pa çran, ni igbç ti a dç, çni ti a dç igbç fún ni ó ni gbogbo
çran ti wçn bá pa, nitori pe lati ràn àn I’QWQ ni wçn 5e dç igbç, ó le jç
wçn, ó si le tà wçn, tabi ki ó íi wçn $e àlejô ati | àna,'ohun ti ó bá wù ú ni 6 le
fi $e. Àçà àtayébâyé ni eyi, ó si j
jç eyi ti a fi ñ bu piá fún çlçlá ati eyi ti a fi ñ fi çk.ç ilé ati imoore I
hàn pçlu çmi iyçsi. ¡

tsungba tsutn olto oiovro !

Eyi jç çkan ninu çna ti awçn Yoruba ñ gbà ran ara wçn I’ QWQ .

157
Qna ti wpn si rí gbá je iránlpwQ yii ni lati yá
eniyan ti olówó bá mú, tabi ti ara bá ni ni owó,
ti yoo 16 l’ásikó inira yii titi tí yoo fi rí owó ti ó yá
san. A ki í yá eniyan ni. irú owó bayii lái sí
onígbQWQ, eyi ni ó si fa ówe awQn baba wa ti
wpn máa ñ pa pé ‘Ara kó ni iwpfá bíi
onígbQWQ, abánikówó ni ara ni’. Bi a bá yá ni
lówó yii tán, a ki í san élé ni ígbá ti a bá f?
san-án pada, a ki i si dá ákókó sisan r?, igbá ti
ara bá d? ?ni ti ó kówó ni yoo tó san owó náa
nitori pe Yoruba gbá pé, ‘Ágbátán ni á á gba
QIQ bi á bá dá ajp fún 9 i? á páá láró’. Qna
mpta ni á rí gbá je isingbá ti a lé pé ni eré tabi
élé owó yii titi ti a ó fi rí owó ti a kó san, eyi si
ni Qna mptppta i.iwpfá; oko olówó ati oko
áárp., íwQfá. QmQbinrin ti kó tí i tó ile pkp 1Q
ni a fi i jpfá fún isingbá. Bi a kó bá rí owó ti a
kó, ib? ni QmQbinrin yii yoo wá titi ti yoo fi tó
ile Qkp 1Q. Bi ó bá rí pkQ fi? QkQ yii ni yoo yáá
l’oko olówó, kí ó to pada si ilé baba ti ó bi i lati
mura ilé QkQ. Bi QniQ olówó r? bá fún un
l’óyún nigba ti ó wá l’oko iwQfá, owo ti awQn
óbí iwQfá yii jp d’égbé, wQn kó si gbQdQ má je
gbogbo oró ati étó iyawo ti Yorubaa je, kí ó to
di aya WQH. Ki ó si tó di aya QITIQ olówó r?, yoo
IcQkQ pada si QdQ awQn óbí-r? ki ó tó ba ps?
ti iyawo WQIÓ. Bi QmQbinrin bá wá l’oko Qfá bi
ó bá je ai san, ó gbodc) pada 1Q si ile awQn óbí
rp fún itQju,.ó si di igbá ti ó bá gbádún ki ó to
pada si ilé olówó rp nitori pe ki í je Qránanyán
fún awQn olówó lati ÍQJ’U rp ninu áisán. Eyi ló fá
á ti WQH fi fi pa á l’owe pé:
Bi óótú rí je iwófá,
WQn a Tó gbé ije r? dé;
Bi ó bá rí je Qmp olówó,
WQH a ni ki ó rpjú
Ki ó tQ omitoro pja s’pnu-.
Oh un pataki ti olówó gbodQ ranti ni
pé, b¡ iwpfá bá je áisán ti olówó kó jp ki
awQn eniyan rp ó teté mp titi ti iwQfá fi
kú, olówó naa ru igi oyin átapa, nitori
pé wpn ká á sí pe if? owó l’o ká olówó
Tara ti kó fi fún iwQÍá ni ááyé lati 1Q fún
itQju. Nigba ti ó jp pe bi a bá fi QmQ sí
158
oko isingbá, a kó ITIQ QJQ ti a ó tó rí owó ti
a kó san ni a fi rí pé ni ‘Oko K.QlQjp\
Oko olówó. Qkunrin ni i re oko olówó, bi
ófin ti iwQfá sí ti rí ni ti Qkunrin ti ó wá
l’oko olówó naa je rí, lati kékeré ni
QITIQ- kurtrin tii re oko olówó, a ki í gba
agbalagba s’óko olówó, jugbQn
QmQkunrin ti a bá gbá lati kékeré lé
dágbá si ilé olówó.

159
 Idi ti a id 1 fi gba çkunrin ti ó ciàgbà ni
pé, ki ó má baá di pe ó bá obinrin iíé
çepç. Bi irú eyi bá ççlç, çni tí ó kó owó
ati çni ti a fi sí oko oicnvó ti ó dá çràn yji,
ru igi oyin aúpa. Olórí ilú yoo gbç> sí
çrp yii, ó sí di ohun ijç fún awçn olóyè
ilú. Bi v/çn bá ía á Fóji tán, íi awçn òbí rç
si tán an wçn tún gbçdç wá owó ti wçn
kó rçnakçna, nitori pe çjç ti a bá na olówó
ni à á san owó íi a jç.
Oko àárç. Bi a bá kó owó ti a kò RÍ ornçde
obinrin ti a lè fi ç<?fà tabi çkunrin ti ó lè
r’oko olówó, agbalagba ti ó bá kó owó
kçiçtjó fún ara rç ni yoo sin çgbà owó ti ó
kó, oçooçù ni yoo si máa sin çgbà yii.
Ç>jç marunun ni çni tí ri çiçç oko àárç fií
sin olówó rç ninu oçu kan. Òçúpá ojú
çrun ni Yoruba fií ka oçù wçn—nitori idi eyi
çjç mççdçgbçn ni oçù kan, çjç marunun ni
çsè kan awçn babanla wa, òsç marunun
ni ó wà ninu oçù. Ninu çsè marunun yii,
mçrin ni çni t í ñ çiçç àárç, yoo fi sin ara rç,
çkan ni ti olówó. Owúrç kùtùkùtù ni yoo
máa dé mu oko olówó, Idaji çjç m yoo si
íi máa çiçç ninu oko olówó, eyi !ó fà á ti a
fi ri pe çna isingbà yii ni oko àárç. Bi ó bá
ti di çsán, yoo çíwç, ó lè iç si inu oko ara
rç lati çiçç bí kò bá jinnà, bi ó bá si jinnà,
ó iè Iç çe àgbàçe ninu oko àgbè íi ó wà
Fághègbè olówó rç. Titi fun çjç marunun
yii, oun ni yoo máa bç ara rç. L’çjç ti òjò
bá rç, íi kò tètè dá ti isçnu fi tó jç, kò oi
çiçç çjç yçn' kò si ni san çsan içé yii pada,
e y i ni ó si fà á ti awçn alubàtá fi ri lu bàtá
pé: Òjò tí ó rç rówuúrç ti olówó gbé.
Bi asiko isingbà bá pé l’çhin ti oçú bá
ti lé bi çni tí ó k’ówó kò bá gbádún dé
ibi ti ó gbé lulç àisàn, ó jç àçà ati òíin
awçn Yoruba lati íi oju ío àsingbà igbà
àisàn yii dá, titi ti ara onígbèsè yii yoo fi
yá, eyi ni ó si mú ki wçn máa paá 1’owe
pé, ‘Òkú ki í sin gbà’. Qjç ti a bá rí owó ni
a tó san án fun olówó.
160
 Eyi ni çna mçta ti à ri gbà çiçç Kçlçjç.
Ohun ti awçn àgbà tún ri pè ni isingbà ni
àçà kí a máa ru içu, èlúbç, çran çgbç ati
epo pçlu owó Iç sin awçn çfaa alayé 1’áyé
atijç, isingbà yii ki í çe ti owó yíyá, bí kò
çe àçà ibçwç, ati imoore fún akitiyan çni ti
a gbà bíi alákòójç. Eyi ló si rnú ki awçn
oníbàtá ti ri bá ri ÎÙ fún çlçlá máa fi bàtá
kçrin pe:
Iwòyí àmçdún
Qmç gbogbo yín yoo dàgbà,
Yoo tó igbàá sin,
Tçmç-tçmç Pçç singbà.

161
Gbàmí-o-ràmí
Àisàn ni idi pataki fún irànlçwç
gbàmí-o-ràmí. Bi obinrin bá dúbúlç
àisàn, ti awçn mçlçbí rç náwó-náwó ti
àmódi yii kò san, titi ti owó fi tán l’çwç
wçn, oniçègùn ti ñ tçju aláisán yii tabi
omiran ti wçn bá mç pé ó gbówç, lé
yçnda fún wçn pé ki WQn gbé obinrin ti
ó dúbúlç àisàn yii wá si ilé oun kin oun si
bá wçn tçju rç l’çfçç, bi wçn bá gbà kí
oun fi $e aya bi àmódi rç bá san tán.
Oniçègùn yii yoo máa bç obinrin, oun
naa ni yoo si máa fi owó ara rç $e
gbogbo egbòogi ti yoo máa lò. Qpçlçpç
igbà nii jç pé irù obinrin bayii kò ni çkç
tabi ki ó jç eyi ti çkç ti fà kalç nigba ti
wahala, ináwó ati inàra pç ju ohun ti wçn
lè fi ara dà lç. A kii fi çmçkunrin çe
gbàmí-o-ràmí. Bi irù obinrin ti a wo yii
bá gbádún ti kò si fç fi oniçègùn ti ó wòó
sàn, $e çkç mç, iyekiye ti oniçègùn bá sç
pé òún ná ti ó fi gbádún ni çkç ti ó bá fç
gbà á yoo san, bí kò bá si tíi rí çkç iye ti ó
péé yii ni awçn mçlçbí obinrin yii gbçdç
san. Obinrin ki í saaba kç irú awçn
oniçègùn bayii silç nitori pe wçn ni
igbàgbç pe çkç ti ó gbówç ni awçn fç yii,
bi awçn bá si kç ç silç, ó lè ta awçn l’épè
tabi à?ç.
Èésú tabi Èsúsú
Qpçlçpç akçkçç ni kò mç iyàtç ti ó wà
l’aarin èésú ati àjç. Qna irànlçwç ni
mejeeji, ÿugbçn wçn yàtç si ara wçn.
Gçgç bi ôwe awçn baba wa, ‘Èésú kò ni
èrè, iye ti a bá dá òun ni a ó kò ó,
çugbçn ti àjç kò ri bçç. Iye çniyan ti wçn
bá mç inu ara wçn, ti çwç wçn si wç çwç
nii papç dá èésú. Kò si çni tí í dá èésú. ti
ki i kó, eyi ni ó si fà á tí awçn baba wa fi
máa n fi eniyan $e yçyç nipa èébú kan ti
wçn máa ñ bú pé, ‘a bi orí bi orí
akó-èésú má dá’. Ki eniyan tó kó èésú ti
kò dá ó ni lati jç pé çbí oluwarç ti ó pilç
162
èésú yii, lç si çhin-odi tabi ó jáláisí ni a fi
kó iwçn tí ó dá fun iyekan rç ti a mç. A ki
í pilç èésú kan, ki á má yan olórí, olori yii
ni à ñ pè ni ‘olórí a-dá-èésú’.
Ç)wç çni ti a bá yàn ni olori ni èésú yoo
wà, ó lè jç ojoojúmç ni a ó máa dá iye ti
a bá pinnu, ó lè jé çrççrún, ó si lè jç
oçooçú. Ki a tó bçrç si i dá èésú yii,
ipinnu ni lati tún wà 1’ori çjç ti a ó kó, ati
iye ti a ó dá, iye ti a bá pinnu yii ni à ñ pè
ni çwç kan. Çlomiran lè dá çwç meji,
çlomiran çwç mçta, bi olúkalúkú bá ÿe ni
agbara mç ni. Ipinnu ti ó tún $e pataki
nipa èésú ñipe bi çjç ti a pinnu kò bá tíi
pé, a kò gbçdç kó àjç, çjç ikó èésú yii lè
jç o?ú kan, oÿù mçta, mçfa tabi çdun
kan. L’çjç ti a ó bá

163
pari éésú, ale ni áá saaba kóo, pdpdé
olori éésú yii ni a 6 si gbé
pin éésú.-¡ye owó ti onikálükü bá dá ni yoo
kó, anfaani pataki kan naa ti ó wá nibi éésú ni
pé ó fun awpn ti ñ dá a ni anfani ati fi owó ti
wpn ibá ná ni ináküúná bi ó bá wá ni árpwptó
wpn pamp.
Ájp
Ájp yátp si éésú ni ori^i pna, eyi si ni iyátp
pataki ti ó wá l’aarin éésú, ati ájp:
(/) tnikéni ti ó bá dá ájp id í kó tó iye ti ó dá.
Éésú kó l’éré iye ti a dá ni a á kóó $ugbpn iye
ti a kó nibi ájo ki í pé iye ti a bá dá nitori pé
bi a kó bá san owó ikó í’pjó ti a bá pari ájp ti á
n kó ni mpkánrnpkán a ó san owó gbájpgbájp
í’pjp ti a bá b^rp. (//) iye ?ni ti ó bá ñ dá ájp, ati
pjp ti wpn yoo bá kó, nii fi igbá ti ájp yoo pari
han bi ó bá j? ájp ti á h kó l’ojoojump $ugbpn ti
ó bá jé ájp oiówó ikó, a máa pinnu pjp ti ájp
yoo pari gpgp bíi ti éésú.
(///) Bi ó bá $e ájp ti olówó-ikó ni, gbogbo
awpn tí yoo bá dá ájp yii gbpdp mp ara wpn,
ádéhün gbpdp wá l’aarin wpn l’ori asiko ti yoo
kan olúkálükú, ibi ti wpn yoo fi $e ilé-ájp tabi
ibi ipade ti wpn yoo ti máa dáa, iye owó ti
olúkálükú bá fé ni yoo dá, asiko ti ájp olúkálükú
yoo bá si wúló fún un jú ni wpn yoo gbiyánjú
lati kó o fún un. £nikéni kó si gbpdp kó ti? tán,
ki ó kú ná.
(iv) Bi ó bá je ájp eyi ti á ñ kó fún awpn ti fi
dáa l'ójoojúmp ni, o$oo$ú ni eyi saaba pari, ki i
$e ohun pránanyán fún awpn ti n dá irú ájp yii
lati mp ara wpn, pni ti ó bá ú gba ájp yii ni yoo
kpkp kó eyi ti wpn bá dá, Fphin eyi ni yoo $e
étó igbá ti yoo máa kan awpn prnp pgbé
yooku gpgp bi wpn bá je ró pé yoo rán wpn
l’pwp fún ohun ti wpn fé fi owó $e. Ájp yii buru
ju tí ori$¡ keji lp, nitori pé.pni ti n gba ájp kíri le
gbé owó salp, plomiran le kó tán ki wpn mp ríi
mp, irú pni bayii si $óroó wá nigba ti wpn kó

164
mp ara wpn tpl?,ati pé ki irú ájp yii tó ypri si
rere, pwp pni ti IÍ gba ájp ni ó wá.
Áláyé ti a $e si óké yii fihán gbangba pé
anfani ti ó $e pataki ninu ájp dida ni pé, pmp
pgbé lé gba ájp l’ojiji tabi nigba ti inawo ba kan
án, eyi ti kó $e é $e nibi éésú. $ugbpn bi ó til?
jé pe, iye ti a bá dá nibi éésú ni a ó kóó ti ájp a
máa din. Ájp a teté máa fp ju éésú lp bi awpn ti
ó wá ni ¡di r? kó bá ni akíkanjú ati ótítp inu.
Owó élé-kíkó
Awpn kan wá ti ó jé pé pna ti wpn n gbá
ran pmpnikeji wpn Ppwp ni pna ati yá
wpn l’ówó élé. Bi okün bá mú eniyan nii
kó owó élé, jugbpn kó sí pni ti ó jé
gb’adura ki oun ri ohun tí yoo sún oun
bp éb? fún irú iránlpwp yii. Bi eniyan bá
kó owó élé, oluwarp kó ni ñ pmp sí oko
olówó, kó si ni fi ohunkonun dogo,
jugbpn iye ti yoo fi owó ti ó yá san lé tó
ilppo meji, tabi mpta iye ti ó yá. Awpn
olówó-élé kó ni oju áánú. ijini tí yoo bá
kó owó élé gbpdp ni pni ti yoo duro fún
un. Ádéhíin pjp ti yoo san owó naa pada
ni wpn yoo kpkp je, bi pjp owó bá si ti pé
si, ati bi ó bá je pó tó, ni éré ré yoo pp.
Nigba miiran, éré ti pni ti ó kó owó élé
yoo san a máa tó ilcpo meji tabi mpta iye
ti ó yá. Jfpkan gbpnhán ni awpn miiran n
san owó élé ti wpn bá yá pp mp éré,
awpn miiran a si máa fi ppplppp pdun
san éré, kí wpn tó rí oju owó san. Eyi jé
pna iránlpwp ti Yoruba kóriíra jú, bi
eniyan kó bá si ni iká ninu ki i fi i jé
olówó-élé je i jé- Qpplppp si ni awpn
ágbá ti ó gbá pé awpn pmp ti olówó-élé
bá bi ti wpn si fi owó-élé tp ki i ni láárí
nitor i pe wpn gbá pé, ‘épé kí i jp ki pmp
olé ó yé koorok
San-án-díp-díp tabi árádojú (Ójómááló)
Qna iránlpwp yii jé pna ti awpn Yoruba íí

165
lo lati pjp pipé, ó si jé pna iránlpwp ti líló
ré fi psé mulé jáké-jádó ilp K’ááárp’oó-
jíire. Okan nina orin ti awpn onílii, ilp wa
máa n kp ni pe, ‘agbalagba tó bá ra ajp
Ójómááló, ó kú átíkiri gbpn-pn- gbpn-pn.
Bi Yoruba bá f? ra pjá ti owó kó si sí l’pwp
wpn, olpjá naa yoo ta pjá ti wpn f'é fún
wpn pplu ádéhún ati máa san owó pjá yii
díp-díp tabi l’ójoojú titi ti pni ti ó ra pjá
yii yoo fi san owó ti ó jp tán. O jé ohun
pránanyán lati máa san owó yii dipdi?
l’ójoojü tabi Tprpprún ti a ó fi san án tán,
bi pjp ádéhún bá si pé ti a kó fé san owó,
pni ti ó ta’já yoo jokoo yoo si fi ááké kpri
pé, pplu túláási ni oun yoo fi gba owó yii.
Ájá iránlpwp yii tilp jé eyi ti awpn íjpjá mp
owó rp eyi ni ó si mú kí a máa pe Ijpjá ti
ó bá ú ta pjá árádojú, tabi ti prpprún fún
awpn oní-san-dip-dip ni ójómááló. Bi irú
pni bayii bá.dógó ti pni ti ó jé wpn l’ówó,
ihálp wpn a máa pp, ó lé yp abp pé oun
yoo pa ara oun, bi a kó bá mú ádéhún ati
san owó dip jp, ó lé sp pé omi ni oun yoo
mu kú, oun kó ni jpun bi onígbesé bá si ti
ñ bpplé-bp-óde ni yoo máa tplée. Qjá ti a
bá rá pplu ádéhún san-dipdip a máa wpn
ju ti owó l’pwp lp. lyátp ti ó si wá l'aarin
gna iranlgwg yii si ti awgn Oyinbo ti wgn
n pe ni, ‘Hire Purchase System’ nipe, dipo
ki a gba gja ti a ta yii pada, ki owo ti gni
ti. 6 raja si san 6 gbe, a ki i saaba gba gja
naa. Bgya ohun ti 6 fa eyi ni pe gni ti 6 ba
ra a?g pglu adehun yii aa ti daa. O wa
ninu itan Yoruba pe bi a kd ba tii gbe a?g
yii fun onirin?g, ti gni ti 6 ta a M fi le rii
agbagbe ni yoo da; owo ti a san silg yoo
si gun. Eyi si fihan pe, ‘Hire. Purchase
System’ ni Oyinbo ri pe orukg gna
iranlgwg yii. Lati gjg alaye ti da aye ni
awgn babanla wa ti ri lo gna iranlgwg yii.

166
Fifidrigo
Bi okun owo ba mu eniyan, ti kd si fg fi
grog yawd, gna miiran ti .6 le gba ri pwo
ko, ni ki 6 mu gkan ninu dukia tabi gla rg
ki 6 gbee fun gni ti yoo ya a lowo. Qwg
gni ti 6 gbe ya owo yii ni dukia yii yoo wa
titi ti yoo fi san owo yii. Adehun igba ti
yoo san owo si gbgdg wa ki 6 ma baa
?ofo ini dukia ti a fi dogo yii. Awgn ohun
ti a saaba fi dogo ni awgn a?g olowo nla
bii daridogo ti a fi gtu tabi sanyan da
ggba grim ati ti gwg a$g ggggwu ati
ohun olowo iyebiye bgg bgg. E«' t> a ya
1’owb ti yoo fi nrikan dogo gbgdg jg
eniyan giriki, ki a to gba. ki 6 ft
ohuiTkohun dogo, eyi si ni ki i j? ki a fi ele
le owo yii, nitori pe iru gni ti 6 r’owo ra
ohun ti 6 fi dogo, lati j$ yni nla ti ohun lile
ati adanwo nla ba ti igba si yi pada fun. O
j? ofin fun iru ?ni bgg lati gbiyanju lati wa
owo ti 6 ya 1’gna-kgna ati 1’asiko ki gru ti
6 fi dogo ma ba a gbe. Aku$g? eniyan ki i
lo gna yii lati ri iranlgwg gba nitori pe ki i
$e eniyan ti 6 le ri ohun ti 6 le fi dogd
s’gdg gni ti 6 le ?e iranlgwg fun un.
Oore $i$e
Qna yii jg gkan ninu gna ti awgn Yoruba
fi ri §e iranlgwg; gna pataki si ni 6 jg ati
gna ti awgn babanla wa ka si eyi ti 6 le fi
gni ti 6 ni ifg gmgni-keji, ibgru Qlgrun, ati
gri gkan han. Ohun ti 6 tun $e pataki ninu
gna iranlgwg yii ni pe 6 jg ohun daradara
ki gni ti a $e Poore fi imoore han nipa
gpg didu nitori pe a§a awgn baba wa ni
pe, ‘Eni ti a $e Poore ti ko dupg bii glgja
ko gru gni lg ni’. J~lomiran wa ti kd mg
gpg g du, iru awgn bayii ni a gba pe kd
mg inu rd, nitori pe eniyan ti o ba mg inu
ro, yoo mg gpg du ati pe gni ti a §e

167
Poore ti kd dupg, bi a ba $ee ni ibi kd yg
ki 6 mg gn ikanra.
Bi oore ti çe pataki tó, oríki ti awpn
baba vva fún un pp eyi si ni prp diç lori
oore.
Oore, ooore dç ’lç l’awç,
Awpn igúnnugún
$e oore Igún pá
1'órí.
Awpn àkàlàmàgbò çe oore,
Wçn yp gçgç l’prùn.
Qjp miiran, pjp miiran,
Ki çni má çe oore mp,
Olóore ki í kú,
Olóore ki í rún,
T’owó t’pmp níí ya ’lé olóore.
Oore l’ó pé, ikà kó pé.
Àgbà $e oore má
wo bç Ohun ni iyi
oore çiçe.
Igbá Olóore ki í fp,
Àwo Olóore ki í nú,
Wàhálà níí kó bá ni . . .
Oriçiriçi pna ni a lè gbà çe oore. A lè çe
àánú fún çni ti a júlp tabi çni ti iyà ri jç. Ni
àkótán, a lè ?e àánú fún çnikeji çni
l’oriçiriçi pna nitori pé çnikçni ti eniyan
nípá lati yp ni nu ibànújç, çni ti a ri ni igbà
ti ó çòro oun ni çnikeji çni.
Ó $e pataki fún çnikçni ti ó bá n çe
oore lati fi idúnnú ati ara yíyá çe é, kó má
si çe àçejú, nitori pé oore àçejú ibi ní í dà.
Awpn baba wa rnáa ri pa òwe pé, ‘Mo $e
oore titi kò gbè mi, pwp kan ikà ni ri bç
nibç’. Wpn a si tún rnáa pa á 1’ówe pé,
‘Çni ti ó fi ni j’oye, çjç rç ni a tç wple, çni ti
ó $e oore tán ti ó lóçòó ti í ni’. Nitori idi
eyi, bi ó tilç jç pe àçà Yoruba ni ki çni ti a
$e i’oore ó dúpç, çkp ti wpn tún máa ri kp
awpn pmp lati kékeré ni pe, Qîprun Qba

168
ni i san çsan oore, ati pé ki awpn eniyan
tç’ra mp oore çiçe nitori pé orp Qlprun
çdç ni.

169
 AA.JÔ i;:WÀ
Yoruba ka çvvà si çbùn Qlprun, ati ohun
pataki, çnikçni ti Qlprun bà si brin ni çwà
çe orí ire. Çugbpn ó jç àçà ati içe Yoruba
kí eniyan gbiyànjfi ati tún ara rç çe ki
oluwarç le çe é ri l’àwùjp nitori pé pna yii
ni a gbé le fi imoore Qlprun hàn. Çwà
àtprunwà mû wahala dinkù lati yç
daradara l’ôde. Awpn àgbà si fi paá l’ówe
pé: ‘Ki á dara diç ki á tó çe àwûre ni àwûre
fi ñ jç, pkunrin ti kè dara ti ii çe àwûre
obinrin kô lè rii’. îgbàgbp awpn babanla
wa ni pé Qlçrun raç-çn mp çe içç rç ni lati
jç Ki obinrin l’çwà ju çkunrin lp, nitori naa
obinrin gbpdp çe aájó çwà dé gófigó.
Obinrin aláiníyánjú ati alàitùnraçe ti kô lè
yp gaara ninu çgbç ati pgbà ni à ñ pè
l’çbùn. Awpn baba wa a si màa kilp lun
pmpkunrin pé pbùn obinrin kô çe é fç
nitori pé pmp àjànàkù kô ni ya irá pmp
t’pbùn bi pbùn ni yoo jp, nitori pe ôwù ti
iyá bà gbpn ni pmp yoo ran.
Aájó çwà ti pkunrin kó dan dán àn dan,
pkunrin ti ó bá si ri çe aájó bi obinrin, ni
awpn àgbà fi pè ni alàgbèrè. Eyi l’ô si fa
àçà ti awpn àgbà máa fi dà pe, Tançâgà
obinrin l’à á ri, Ôgùn- rçmi Àjàgbé ni
pançâgà pkunrin, eniyan ti ó kunjú ti ó
kun çsç, pkunrin ti ó Papá silç ti ri sán orí’.
Çugbpn bi awpn baba wa bá ri pkunrin ti
ó l’çwà gidigidi inu wpn a dùn, wpn a si
máa ki irfi awpn eniyan bçç ni ‘o çé,
pmpkunrin dara bii egbin’, tabi ‘pmp ti ó
dara bii obinrin’. Wpn a mà çe àpèjfiwe
pmpkunrin tabi pmpbinrin ti ó bá dudó
170
i- —
pe: ‘Qmp dudu bíi kóró için’ lati fihàn pé
àwp dudu kó bu çwà eniyan kú.
Qmpbinrin ti Qlprun bá si fi çwà jífikí tan
patapata ni awpn baba wa çe àpèjfiwe pé,
‘Bi ó ti dara tó bi eniyan bá wç ç fún
ôgfin, ôgfin naa yoo bilà’. Wpn a fún un
ni inagijç yii: ‘Bororo, àrçmp ajitçwà’.
Oriçiriçi pna ni Yoruba gbà çe aàjô çwà.
Eyi lô fàà ti awpn babanla wa fi fi pa á
l’owc pé, ‘Bi a ça kçkç, ti a bu àbàjà, ti a si
wp gpfibç» áwpdórí aájó çwà ni gbogbo
rç. Çugbpn ki i çe çrçkç ni aájó çwà pin si,
a lè tfin çe aàjô çwà s’ori ati gbogbo ara.
A !è pin pna ti à fi gbà çe aájó çwà si
awpn pna wpnyi: jtpjfi orí, etí, çhin, çrùn,
çrçkç, ojú ara, ara; 359 ati çsç. Yatç fun aájó ti
etí, pkunrin ati obinrin l’ó jp ñ $e iyoku.
ítpjú orí
(a) Irun (Çkunrin). Bi a bá fç tçju irun orí
çmpde latí $e é l’çwà, àçà ádáyébá awpn
baba wa ni ki a í’á ori fún pmp naa íán
kondoro.
Orí fifa àgbàlagbà : Oriçiriçi çna ni awpn
àgbàlagbà çkunrin ñ gbà tçjü irun wçn
çugbçn fifa kondoro ni ádáyébá àçà fún

171
 awç»n agbalagba naa. Lçhitiprçhin ni a bçrç
sii çe oriçiriçi àrà nipa irun dipo fifa. Eyi si hàn
kedere ninu oriçiriçi pçp ti awpn eniyan
Odùduà fi çe si irun wçn lati fi àify tètè pa
àçà atijp
awpn ti ó kù ni Ile-Ifç ron, a bçrç si i .ki
wçn bayii:
Qmp OIú Ifç Qçni,
Qmp bàntç jôginà L’ó
nui Ifç’Qpni wù mi;
Orí fila kodoro l’ô nui ibç su mi!
Àçà ki a gé jçhggri fi idi mùlç ni Ilçrin ati
0yp-Ué l’àyé ijphun, çugbçn ni ààrin awçn
Yoruba yooku, çniçde ni i saaba gc jpngpri.
Bi a bá gé pjngpri, ààrin orí ni irun ùn wà
lati ipàkp dé iwaju, çgbç orí mejeeji yoo si
wà ni fifa kodoro.
Oriçi meji ni ùâsô: ààsô aàjô çwà, ati ààso
olùpdç. Áásó lásán

172
tabi àásó aájò çwà ni àásó ti awpn
prnpde sáábà máa dá si, ààrin orí níí wà
bíi oçúpá ; bi òçúpá kékeré ni a ó si dá
metççta si, pkan yoo súrimp iwaju, pkan
yoo sunmp çhin, çkçta yoo si wà 1’aarin
orí, gbogbo orí yooku yoo wa máa dán
kodoro.
Àásó Olúpdç: L’çgbçç aarin ori ni à á dá
àásó olúpdç sí.

L’àyé atijp ni ilç Yoruba awpn ti ó bá jç

ògbójú, akínkanjú ati akpni pdç ni i si dá
irú àásó bayii sí. Oyè Olúpdç ni a sáábà fi
pdç ti ó bá dá a sí jç, bi kií bá si $e pdç ti
ó jç olóògün, bàbáà- çègùn ni oyè ti wpn
pn jç. Olúpdç tabi Qlpdç ni ó l’çtpp ati
máa bp ògún l’pdppdun tabi l’asiko ti ó
bá yç, nitori ki alaafia lè wà raarin ilú.
Ètò çni ti yoo bá dá àásó çdç—jÇni ti yoo
bá jç oyè yii yoo ra awpn nñkan wpnyi :
ajá, obí (ifin ati ipa) igbín, çsun içu, epo,
çwà yíyan ati àgbàdo yíyan. A ó kó

173
gbogbo ohun orò yii lç si idi ògún, awpn
pmpde yoo si pésç wámúwámú. 0kan
ninu awpn açaájú pdç yoo dide yoo si fi
çwà àgbàdo yíyan, ati çsun içu yánlç ni
idi ògún. Lçhin ti wpn bá yánlç tán wpn ó
sp obi, wpn yoo ro epo si idi ògún fún
çrp, wpn ó si dá igbin ni idi lati ro orni rç
sí idi ògún ati àásó ti çni ti a ó fi jç
olúpdç ti la wá lati ilé. Gçgç bi ohun
orò, ó dt dandan fún çni ti ó bá dà
àásó yii si lati máa çe orò àásó dida yii
Fçdpçdun. O lè máa pa aja b’ògún bi ó
bá 1’agbara rè çugbpn o ppn dandan
fún un lati máa fi obi ifin aíi ipa bp
àásó ti a dá yii Fpdppdun.
0nà çíçe çwà si irun tún nififá orí
apákan. Oriçi eniyan mejí

nii fá orí apákan ni ilç Yoruba î’àyé

ijphun: awpn ilàri pba ati awpn Qmp
Ààgberi. Awçn îlàri çba jç açojü pba, àmi
ti a si fi ñ tètè dà wç>n mç> ni orí
apákan ti wpn ñ fá; wpn ki í si saaba dé
fila. Ibi kibi ti a bá gbé ri wpn ni a gbé

174
gbpdp yç wpn sí, ki a sí wárí fún wpn,
nitori pba ti wpn jç açoju fún. Ki i $e
gbogbo pba ni i ni îlàri, awpn pataki
pataki ninu pba Yoruba ni ó gbpdç ni
Ilàri ti yoo fá orí apákan nitori pe bi
awpn ijoye tabi pba bá ni ilàri, iyl yoo
kuro nibi àmi tí a fi n dá wpn mp yii.
Awpn çmç Aágberí jç irán Yourba ti ó tan
mp Arçsà tí í çe pba átáyébáyé. Ki i $e
erú wpn tabi irançç wpn nii fárí apákan;
ojúlówó pmp ti yoo bá joye nii fá orí
apákan. Eyi ni ó si fá á ti wpn fi n jç oríki
bayii peí
Áágberí pgá pmp ya oro
Qmp asewo moju koko
í>e bt iwp ni irán yin n jç.

175
Bi wçn bá fç fá ori apákan ni Ààgberí,
aw<?n ohun ti wçn yoo tçju ni òrúka,
ewé iná, ewé èsisi ilç, ewé àíràgbá, ewé
mçloyin ati çyin oódç. A ó lç> gbogbo
awçn ewé yii pç, a ó kó o sinu çyin oódç
a ó si fi oruka naa síi fún çjp meje. L’QJ'Q
keje, w<?n yoo sç oruka yii silç, wgn yoo
si pà$ç fún çni ti yoo bá jç oyè Àágberí
pe ki ó tç ç mglç, ti ó bá tç ç ITIQIÇ ti kò
bá jó o, a jç pé ó yege, çugbçn ti ó ba jó
o kò yege, a kò si ni fárí apákan fún un
mç. Oruka yii ni a kà sí àmi, olori, ati
agbara fún çni ti ó bá joye yii ti a si mç>
ni Àágberi.
£rç dídá sí orí dabi àásó olúçdç tabi ti
babaçègún, çugbpn awçn eléçú nii dá çrç
si, ipàkç rç ni çrç sii wà, ki í si ni apákan
aarin ori bíi àásó, a si máa fi diç ju àásó
lç. Çni ti ó bá da çrç sí ni i koju èçú bi a ó
bá bç> ç>» tabi ti a ó bá wa idi
ohunkohun Fçdç) è$ú ati fún çnikçni ti ó
bá fç rubp, àyalú. Awçn ohun ti a ó tçju ki
a tó dá çrç si ni ewé akòko, p$ç, ati igbín.
A ó gún ewé akòko mç> pçç, a ó mú ççç
ati ewé akòko ti a gún a ó bçrç si fi fç ori
çni ti yoo dá çrç sí, a ó si máa ro omi
igbín si i. A kò gbçdò lo kànhinkànhin.
L’çhin eyi ni a ó fá ori çni naa ti a ó si da
çrç sí i. Çni ti ç bá da çrç si gbçdç máa fi:
adiç àkúkp, ajá, obi ati epo bp èÿù
l’gsgpsy.
Òfit dídá náà je pataki. Ni ilç Yoruba
eniyan lè jç adóçú $àngó

176
3. (iv) Òçú dídá
ín bi adóçú Çànpçnná. Çugbpn ti kò bá
ni idi a ki í fi eniyan jç adóçú Çàngó
tabi ti Çànppnná. Awpn ti ó jç
pràn-an-yàn fún lati jç adóçú Çàngó
tabs ti Çànppnná ni awpn pmp Mpgbà;
orò idile
ti wpn ni ki a yan adóçú ninu wpn bi
igbà ti à ñ joyè agbo-ile ni i!e mitran.
Fun awpn ti ki í çe pmp Mpgbà, idi meji
pataki ni ó wá ti a íi îeè sç eniyan ti ki í çe
pmp Mpgba di adóçú Çàngó. Awpn
babalawo máa ó paá láçç fún çni ti ó ñ bi
ábíkú Qmg pe ki ó máa ÍQ bp Çàngó idile
ati pé ki ó fi pmp kp Çàngó lprùn ki ó
má baá kú mp, eyi ni pe ki ó da òçú
Çàngó fun pmp naa.
Qna keji, bi Çàngó bajá ni ile kan,
çnikan ninu ile yii gbQdp di adóçú
Çàngó lati pin nu ibinu Olúkòso Itiolu.

Ètò fún idófii Çàngó—L’pjp ti wpn ó bá

177
dóçú Çàngó fun eniyan, gbogbo awgn
onímçgbà ni ó gbpdò pésç nibç. Qjg
ináwó ati àsè n!a si ni. Eyi ni awpn nitkan
ti wpn yoo lò lati fi dóçú Çàngó : ewé
pdúndún, ewé tçtç àdáyébá, ewé rinrin,
àkúkp adiç ti ó bá ti la pgàn, orógbó,
àgbò ati çdun ààrá. Gbogbo awpn ewé
mçtççta ni a ó gún pp, a ó mú diç ninu
awpn ewé yii, çdun àrá naa; a ó wá pa
àkúkp adiç naa bp çdun àrá yii. L’çhin eyi
ni a ó so orógbó lati bp çdun àrá. L’çhin
eyi, a ó fa çni ti yoo dá òçú Çàngó kalç,
pkan ninu awpn Mpgbà yoo si fá ori fún
un titi ti yoo fi ku òçú ti a fç dá si niwaju
orí çni naa.
Lçhin naa ni wpn yoo tpju awpn nfikan
wçnyi: orí aaka, çfun, osún ati pçç. Wpn
yoo tún gún eyi naa pp, awpn Mpgbà
yoo wá mú adóçú Çàngó yii lç si balúwç,
nigba ti ó bá de ibç yoo jokoo Tori odó,
ti wpn yoo si fi fç orí çni ti a dá 1’óçú
Çàngó. Gbogbo èròjà ti a lò patapata ni a
ó bò mp balúwç, pçlu çdun àrá. A o si pa
àgbò ti a ti fà kalç, gbogbo awpn Mpgbà
ti ó pésç ati mçlçbí çni ti a dá Fóçú yoo
wá jçun.
L’pjp keje, awpn Mpgbà. yoo pésç si ile
çni ti a dóçú fún lati yp çdun àrá li yoo si
di ipprí adóçú ti oun yoo si máa fi
orógbó bp nigba gbogbo, !fá títç ni wpn
fií mp çni ti Çàngó bá máa mú ni adóçú
nibi ti ó bá ti jà. Awpn babalawo yoo tún
ki Ifá lati lè mp odú ti ó yp fún adóçú.
Meji ninu odú ti ó lè yp íii: (a) Ogbchúnlé:
Lump eyi si ni pé, adóçú yii lati mójútó
mçlçbí rç bi ó bá dóçú Çàngó íán. Kíki
Ogbèhúnié ni:

178
 Ogbêhúnlé kí o tó Ip rèé hun óde
L’ó difá fún porogún tíí çe
obinrin ákpkp
Èrò ïpo„ èrõ 0^ Win k°
P Çkúnrii n porogún
é
ni àkókó ñ sun
Kófikósó rò p’eku ní
iloçòó;
Çbiti p’eku ni idpbâlç gbpprç
L’ó difa fun Jçgbç tíí çe obinrin
àdàbà
Tí i çe aláròóbp çyç.
Bi awçn babalawo bá ki ifà dé ibi yii,
wçm yoo dá çnu duro wçn yoo si sp
fún adôçù naa pé ki ó má çe çiçç ti o
mppn, afi içç bíi içç àrôbp.

(b) Qwçnrin Méjt: Kiki odù naa niyi.

Yèrèpè sokùn, ó rp dçrç
L’ó dífá fún Íbíkúnlé
Qmp anikàn kún’nú l’é baba rç.
Èmi nikan ni n ó nikan
Kún ’nú ilé baba mi.
lgba l’ewé plà gçlç.
igbín ki í kplé tirç k’ó má kún
un.
0wpn owó l’á ñ náwó mini;
£)wpn omi ni à ó ba ésun;
0wpn ounjç ni à ií pè ni iyán
L’ó dífá fún lypwpn
Tíí $e pmp pba l’Çyç Ajori.
Ç, súré wá, ç wá ra
pjà pmp-pba Ç ppsçsç
wá, ç wá ra ohun
lypwpn.
Eleyi fi hàn pé adóçú yii yoo ni
pmisin púpp ati pé pmp kó
ni wpn adóçú naa. ...........
179
 L’pdppdun ni adóçú yii yoo máa çe
oro-yoo mu agbebp adiç kan igbín
kan, órí, epo, pdúndún, tçtç, rinrin, ati
orogbo latí we çdun àrá ti a fi fún un
bi ipprí rç. Yoo mû ewe pdundun, ewé
tçtç ati ti rinrin yoo fi wç çdun àrá naa
pçlu omi igbín, yoo wá fi epo ati òrí ra
çdun àrá naa l’ara, yoo si fi adiç bp
çdun àrá yii. Lçhin naa ni yoo wá sp
orógbó ni idi çdun àrá lati bp p.
Qdppdún ni yoo máa çe oró yii.

180
 yiye ni aye atijp ki i $e nnkan ord,
tabi nnkan ti 6 bd i$edalp lp ?ugbpn 6
jp ajaa fdari, ti awpn ^dpmpkunrin ati
awpn agbalagba miiran ri ko. Adjd pwa
lasan ni, WQn a si mda $e eyi lati fi
pwa wpn han obinrin. Awpn agba ri pa
dwe pe: ‘A fd ori igun, a yp p$p psin, a
tun gp kannankanbu atidro, 6 wd di ori
pluliiu, wpn ni abp ku, oun To fad ti
pluliiu fi ri ke pe a gbQn, gbpn, gbpn ti
yoo fi mu’. L’aye atijp ori$iri$i pna ni 6
wa ti a fi n yp p?p, awpn onigbajdm^)
ni i yp i, wpn si mp-pn yp ju ara wpn
lp.
Kannankanbu ni irun tii kun wdlp lati ori
wa si ilp ni pgbp eti. Ti plomiran a si
mda kun kan irun agbpn, gigp ni a
mda n gp eyi naa, adjo pwa si ni, nitori
pe bi 6 ba kun ju, alailafinju eniyan ni
awpn ara ijphun yoo ka ini eniyan bpp
si.
Irun gig?. Ori$iri$i ara irun gigp bprp
lati igba ti awpn iyekan ati pmpwa
Odiidua ti bprp sii tuka ni lie Ifp.
Lasiko yii naa ni wpn si ri ki awpn ti 6
ku ni lie Ifp bayii:
Qmp Olu Ifp Qpni,
Qmp banta jogina l’o
mu ’fp Opni wu mi Ori
fifd kodoro l’o fnu bp ru
mi!
Awpn pkunrin bprp si i gp irun wpn
dipo fifa, ppplppp irun ti a n gp l’aye
atijp ni a si tun ri gp lode oni sugbpn a
ti pa orukp ti a fun wpn latjip da si
tuntun. Dip ninu awpn irun ti a ri gp ni
Bpma (Burma), Kuriba, Kpsikridmu
(Cockscomb) tabi Togo (Togoland),
0ribppdu (On-board), Bituu (Beetle),
§pbi?pka (Chubby-checker).
(b) Irun ori obinrin
181
6 jp ohun pran-an-yan fun awpn
obinrin lati mbjuto irun ori ypn. 0na
mpta pataki si ni wpn fi ri tpju irun
wpn: eyi ni irun biba, irun didi ati irun
kiko.
Irun gigp ki i ?e a$a ti o wppp laarin
obinrin, bi a ba si ri obinrin ti 6 gprun,
ero awpn babanla wa ni pe ala§eju ni
iru obinrin bayii; ati pe obinrin naa
dilp, arpwpraaye eniyan si ni tii palp
psan. Eyi ni alayef dip l’ori itpju irun
awpn obinrin:
Irun. biba. Ohun pataki ti i mu obinrin
ba ori ko ju airaaye lp,

182
 I

bi wpn bä si ba orí, kò lè ju pjp kan tabi meji lp ti

wpn yoo fi dií tabi kó irán naa. Oriçi pna rnçta ni a iè ba
irun:
A lè ba irun
çlçypkan A lè
ba irun sí meji
A lè ba irun sí
mçrin
Ohun pataki ti a lè mçnubà kò ju pé bi a
bá ba irun 1’çyp kan, kò gbpdp ju pjp kan
!p ti a ó fi dií, ti meji !è pç tó pjp mçta çugbçn nigba ti a
bá ba irun sí pna mçrin, asiko wà lati fi ara balç
di irun naa laarin bíi pjp mçta.
Irun dídi la ináwó ati wahala púpp íp. Eyi l’ó si jç ki
a ti çá oriçiriçi irun ti à ri di latijp ti.
Çugbpn sibç sibç a tún rí ppçlppp awpn irun tratijp ti
a tún ri di Fode oni bi ó ti lç jç pé a ti fún wpn ni 4.(ii) îpàkp
orukp ti ó yàtp si ti atijp. Eyi ni diç ninu irun
ayé atijç
!

i çlçdç

4. (i) Kplçsç

1 1
7 7
0 1
I
 4. (v) Ogún Parí

4. (iv)
Mçrèmi

pçlu orukp ti à ri pè wçn. Kçlçsç

(Pánúmp), Àdisçhin, îpàkç- çlçdç
(Àdisíwájú) (Máforíbalç), Çiikú (Gbáró),
Qlçpçn ayò (Àdisçhin) (kçlçsç), Ojò kò pa
etí (Àwébo etí) ati Mçrèmi (Àjàçorò)
(Pàtçwç).
Irun kíkó. Lçhin çpçlçpç pdun ti a ti bçrç
à^à irua, dídi ni à?à irun kíkó too dé.
Wahala irun kíkó kò tó ti irun dídi, ó.diin
ún wò, ó si tún 1’çwà ju irun bíba I9, a si le
fi silç pç tó igbà ti à ñ fi irun dídi silç kí a
tó tún un kó tabi ki a tó di í. Lati ibçrç
awçn çmpde ni saaba kó irun. lyàtò nia
nla l’ó si wà niriu irun òde oni nitori içòro
ati
172ináwó íbç ju ti irun dídi Ig. Eyi ni diç 173
 riinu awçn irun kíkó òde oni: Ogún parí,
Aláké-wàjà tabi 'One way\ Afuró tabi
Round Afuro, Èkó Biniji tabi Láyípo, ati
Kçhinsçkç.

174
4. (viiJ Kçhin s’çkç

4. (viii) Onílé gogoro

1 75
îtQjü eti
Obinrin nikan nii iu eti nitori ati çe ççp.
Lati kékeré ni a si ti ri lu eti pmp ki 6 tô
dàgbà ki ô ma ba à dùn un. Lasiko igbà ti
a bâ lu eti pmpde, èwri lâsân ni a saaba fi
bç> 9 ki ô ma ba à dùn un titi ti ooju eti ti
a lu naa yoo fi jinnâ. Oriçiriçi ohun pçp ni
a lè fi bp pmpde ati àgbà l’eti. Butu,
Butu—ilçkç kppkan ni wpn sââbà fi bp eti
pàâpàâ ni agbègbè Qyp Hé ati ïlprin.
Nigba miran awpn miiran a mâa sin
oriçiriçi ilçkç wçrçrç bii çççç-çfun si eti lati
çe pçp. Yçti si jç pçp pataki fùn eti ni ilç
Yoruba, oriçiriçi çyà yçti ni ô si wà ki awpn
alâwp funfun tô dé.
Eyin (Ehin)
Yoruba gbà pé çdâ lè dâ àrà si eyin nitori
çwà, idi niyi ti wpn fi ri pa eyin. Eyin iwaju
mejeeji ni awpn pdpjjipkùnrin saaba â pa,
pàâpàâ julp awpn ti kô bâ pa eji w’âyé lati
ode prun. Obinrin ki i sââbà pa eyin afi
laarin awpn Yoruba ti ô wà ni Igbô-Ègùn,
Ohunbe, îdàhpmi ati awçn çyà Yoruba ti à
ri pè ni Ohori ni t’pkunrin t’obinrin ri pa
eyin. Ki i çe eyin iwaju mejeeji nikan ni
awçn çyà Yoruba ri pa bi kô çe ppplppp
ninu eyin ôkè ati ti isalç.
Çrçkç—Ilà kikp
Bi a bâ sp prp l!à kikp si çrçkç l’onii,
QPQIQPQ ni ô gbà pé aâjô çwà ni a fi ri çe
gçgç bi awçn baba wa ti wçn ri paâ iôwe
pé ‘Ki a sa kçkç, aâjô çwà naa ni’. Bi a bâ
si mçnu ba ilà abç kikç> fun çmçde
l’çkunrin ati l’obinrin, çpçlçpQ eniyan l’ô
gbà pé ô jç àçà ti ô jinlç l’aarin awçn
Yoruba ati Jüù, nitori çsin ati çwà naa ni.
Amôye oniçègùn Hamilton Bailey kô lè SQ
ninu iwadii rç çyà ti ô kçkç» bçrç àçà ilà
abç fün QITIQ, çugbçn awpn ôpitàn s9 fün
176
wa pé ifâ lô sp fün Odùduà pé ki ô sàmi
si awpn eniyan Içrçkç gçgç bi idile kppkan
nitori ptç ati rôgbôdiyàn loju çna lçhin ti
rôgbôdiyàn ti lé wçn kuro ni Îlà-Oôrùn,
lati dâ wpn mç. Qpplçpp çbi ati ijoye
pataki ni kô bâ Odùduà dé Ile-lfç nitori
ogun ati wahala ojü çna, idi yii ni a si sç
fün ni pé ô fà â ti ô fi jç pé à ri ri awçn ti ri
kp ilà çrçkç ni awpn ibi ti a ô kà wpnyi:
Agbègbè Aswan ni ilç Egypt—di
ôni-olônii ni wpn ri kp ilà ti ô si bâ ti
Yoruba mu, àwp wpn si düdü bii ti wa ni.

1 77
Agbègbè gúsú ni Sudan—oriçiriçi ilà
Yoruba ni wpn ri kp nibi titi di oni, bi a ti
ñ kp mçjpmçjp bçç ni à ñ wp gpribp.
Ni agbègbè Ethiopia—Bakan naa ni wpn
ñ kpià ni iiç awpn irán yii bíi ti Odùduà
babanla awçn Yoruba.
Bornu Emirate ni Ôkè Qya ni iiç
Naijiria—Awpn ti à ñ pè ni
Bereberi Péié ati Ture ni wpn ri kp jù.
Awpn rniyan ti ó wà ni Daura ni agbègbè
Kano ni iiç Naijiria— Ilà Tùre ni ó pp ni
agbègbè yii.
Awpn àpççrç ti a $e si ôkè yii fihàn bi
ogun, ptç, ati irükèrùdô ti tú awpn
Yoruba kà, ati iwà pipa àçà ati ïçe atijp
mp. iwà yii naa ni ó si mû ki à$à ilà kikp
wa di oni ni ppplppp ibi ti wpn tçdô sí. Di
oni olonii, awpn Iran Odùduà ti ó wà ni
agbègbè Aswan ko tii dçkun ilà kikp fún
pmp wpn. Bayii ni. Odùduà dé Ile-Ifç ti ó
dó sibç, ti ó si bçrç sii ICQ ilà çrçkç ati ti
abç fun awpn pmp rç çugbpn àbikû bçrç
sii dà à l’ààmù, awpn pmp rç si ri kit bi
wpn ti ri yprùn. Eyi ni ó si fà á ti ó fi jç pé
pmpkunrin meji ni ó tó ¡le ró l’oju
Odùduà eyi ni Qkànbi ati aburo rç,
çugbpn l’oju Odùduà ni aburo tí kú. Wpn
gba Odùduà ni iyànjù ati wa idi ti àbikû
àgbà fi ri yp p l’çnu. O si pe awpn
babalawo latí dífá. Setilu ni Qlu-awo rç,
wpn difa, ifà si pàçç pé ki Odùduà mà kp
ilà fún awpn pmp rç mp nitori àbiyè pmp,
çugbpn ki awçn mplçbi ati ijoye rç máa
kp fún pmp ti wpn nitori pé ó ti dé ibi ti ó
ri bp wá dó sí. Eyi ni ó fà á ti a fi ri ki
awçn Jfç ni:
Qmp ojû r’àbç sà,
Qmp bàntç
jôrigina L’ô

178
 mû ’fç Qpni
wù mi Qmp
orí kondoro
L’ô mû bç sû
mi.

Itàn miiran tún SQ fún wa bayii pé nigba

ti $àngô jç alaafin l’Oypp-Hé, wpn difa
fún un pé ki ó bp iyà rç l’prun ki ó si tprp
adura l’pwp rç. Lati $e eyi, ó ni lati dá
orukp iyá ti ó bit, çugbpn ko mp orukp ti
iyà rçç jç, ó wà ràn ilàri rç kan pçlu çrù
kan lati lp si iiç Tàpà l’pdp awpn eniyan
iyà rç, ki ó si gba orukp iyà oun wà. Nigba
ti ilàri dé phûn ati çrù ti ó tçlée, inu awpn
mplçbi iyà Çàngô dùn, wpn çe awpn ti a
ràn yii ni àlejô, awpn paapaa si lp bp iyá
$àngô ti i çe pmp wpn yii. Nibi ti wpn ti ri
bp ç, wpn dá orukp rç pé ‘Torosi, Iya
Gbodo’ ‘Má jç ki piá pmp rç re çhin
r0ypç-lié o’. Ílàrí gbp orukp ti a dá yii,
çugbpn ó ti mu çtí yó kçja ààlà. Çrú ti ó
tçlée kò fi çnu kan ptí. oun naa si gbp
orukp yii.
Nigba ti wçn dé iíe, ti wpn ki pba tán, ó
bèèrè içç ti ó rán wpn Ipwç ilàrí rç, pràn si
di ‘Wò mí ki n wolçk Qtí kò si jç ki ó ranti
orukç ti a dá fún un mp, îgbà yii ni çrú ti
ó tçlée wá sp orukp Vyá Çàngó. Inu bí
Çàngó gidigidi si ilàrí yii, ó si dupç pupp
Ipwp çrú. O pàçç pé ki wpn de ilàrí yii
mplç ki wpn si kp ilà oriçiriçi sí i 1’çrçkç.
Bi wçn ti ri kp p ni ilà bçç ni ilàrí yii á ké
irora ti ó si ri spkún; igbà yii ni Çàngó wá
pe awpn olóólà pé, kí wpn fi abç ikplà
dán oun 1’apa wò, wpn bú ú 1’pbç 1’apa
lççkíní, kò ké, wpn bú ú 1’pgbç 1’ççkeji ó
mú un mpra, nigba ti ó di ççkçta ó kigbe.
Awpn olóólà si dáwp duro, àpá mçta ti a
bú si apáa Çàngó yii ni ó di Çypo, ti à ri
1 79
kp si apt'awpn pmp Alaafin di oni-olomi.
Awpn òpitàn sp fún pe, Tniwo, Kçhinde
ni Oçemawe ati Ebumawe, ati pé Omore
Odúduà ui wpn. À$ç ifa ni wpn tçle ti
Oçemawe fi dé Ondó ti Eburnav,« si fi dé
Àgp-Iwòyè. Nigba ti aburo fi idi rnúlç tán
ni OrwJó ó fç rnp irú ilà ti çgbpn rç ri kp
fun awpn Qinp ti ó bi, ó si rán íçç lp bá a
ni Àgp-Iwòyè. Nigba ti ó dé pdp
Ebumawe, wpn kò çe é ni àlejò rara. Omi
lásán ni wpn fún un mu, çugbpn ó rí i pe
pélé ni ilà tí Ebumawe ri kp fun pmp ti
wpn ri bí. O pada, sí Ondó. Bi awpn ara
ilú ati pba ti ríi, wpn yp rnppn wpn si ríi
pé, ó ti rç ç, tipatipa ni ó si fi ri sçrp, wpn
sare bi í pé ‘Ilà wo ni wpn ri kp, ó si fi
pwp mcjeeji fa àmi ilà si çrçkç mejeeji,
ççkan naa ni ó çe eyi ti ó fi kú. Lati igbà
yii ni Ondo ti bçrç sii bu ilà gígún kppkan
si çrçkç. Eyi ni ó si mú ki ilà wpn yàtp.
Orò ilà kíkç. Bi ó bá ti ku pjp mçta ti awpn
Yoruba máa kp pmp wpn ni líà 1’áyé atijp,
wpn gbpdp çe àyçwò 1’pdp Ifá bi pmp
naa çe tán lati kp Ilà, bi kò tii çe tán, Ifá
yii ní wpn ri pè ni igbçri. Eyi ni lati wadii
çsç çni tí pmp yii tp w’áyé, ati lati ríi pé kò
ni sí ewu bi pmp yii bá kplà. Ti a bá difa ti
ó si hàn 1’oju pppn pé pwp pkunrin ni
pmp yii ti ya, àkúkp adiç ni a ó fi bp ori
pmp naa, bi ó bá si çe pé pwp obinrin ni
pmp naa ti ya, àgbébp adiç ni a ó fi rúbp
fún ori pmp naa. Oju oóri çni ti pmpde yii
tppa wá si ile ayé ni wpn yoo pa adiç yii
si. L’çhin eyi ni wpn yoo di eeji mp ewé
akòko, wpn yoo fi pamp titi ti

180
<?rn<? naa yoo fi dágbá. Nigba ti
pmpde yii bá dágbá, wpn yoo fún un
l’ówó yii latí ra ákárá j?; eyi ni yoo si mú
ki pmpde yii le ni iyé ninu daradara. Wpn
yoo tún lp ?yp pká bábá mp ewé akóko,
wpn yoo kóo sinu orü, wpn yoo si ri í mp
idi aya-ile. Di? ninu awpn odü ífá ti ó le
yp, ati itump wpn:
HJÍOGBÉ
O
O
O O
O
O
Oo
Á-tp-iká ni
iyi pni
Sálúbátá ni
iyi Qlptp Bi a
bá tobi
l’átóójü Qba
ni wpn fi ni i
j?
L’ó difá fún Yinyin
gódógbá Ti yoo j?
plpja l’áwújp A fi
Yinyin j? Qlpja
Gbogbo eni ? máa
sin mí o!
Bi odü yii bá jade ti a si ki í bayii, kó si
ewu kankan bi a bá kp pmp naa ni ilá.
Ohun ti awpn óbí r? yoo si fi rúbp ni Eni,
ati Bátá. Eniyan nía ni pmpde yii yoo si da
l’áyé.
pYpcú 00 00 ”00

00 00
181 00 00
 00
Émi kó y?, iwp kó y?
L’ó difá fún Onire
kunku Tí í §e
obinrin Apata
K’ósün mú ori ro
K’ósün má dübúl?
Oóró gangan l’áá
bá ósún Osün ki í
dágbáál? l’oju awo

182
Kíki odù yii fihàn pé çlçmii <" <• -• • • • •
• •1 • !■ ■ >
awçn òbí rç yoo si fi àkùkp adiç kan an
..riu.i u»i .ui...
Ohun tí a fi ñ wç ilà
Bi ó bá çe pé ilà abç ni, a ó dá igbín ni idi,
a óro omi rç si ojú abç, a ó si fi p$ç ati
osùn fp ilà abç naa. Bayii ni a ó màa tpju
rç titi ti yoo fi jinná. Bi ó bá çe ti çrçkç ni,
a ó já ewé fera tabi egbò rç, a ó gúnun,
aówáfi pçç ati osùn wç ilà naa. L’çhin naa
a ó fún oje ewé tabi ti egbò féru si ojú
abç yii, a ó wá pa ççrù awola sinu epo
gbígbá, a ó da èédú sii a ó wá mú iyç
iréidí adiç a ó fi máa tp èròjà ti a papp yii
si oju ilà titi ti yoo fi jinná. Oriÿiriçi ni
oògún ti a lè fi wo ilà jinná.
Oriçiriçi ilà çrçkç
Lati igbà ti Oduduà ti kuro ni ihà ílà
Oòrún, nibi ti awpn miiran ri pè ni
Kukawa ni awçn idile ti a mp sí orilç 1’onii
ti i kp irú ilà ti wpn lè fi dá ara won mp. Bi
awpn ti a mp sí 0yp Fonii ti ni oriÿiriçi ilà
ti WÇÏIÜ !e dá ara wpn mp ni awpn Çgbá,
Íjçbú, Òwu, Ifç, Ohdó, Ijçsà, Há.
Igbóminà, Ègún Qhpri, ati Yàgbà naa ni
oriçi ilà ti wpn ti a lè fi dá wçn mp. Eyi ni
diç ninu awpn irú Ilà bayii, ati ibi ti ati ri
kp wpn fún pmp ti a bá bi.
Ilà oriçiriçi ni awpn Yoruba ri kp eyi si
fihàn ninu orin ti wpn ri kp pé :
Pélé ojú kan
l’ó kp Àbàjà
ojú kan l’ó bù
Ç kò r’áyé
onígpribp.
Eyi ni diç ninu awpn ilà pataki ti awpn
Yoruba ri kp—àbàjà, kçkç tabi gpñbp,
pélé ati túre.
Àbàjà. Eyi jç ilà pataki l’áyé atijp, irú ilà yii1 8 3
si ni awpn pmp Alaafin ri kp, a kò si tii jç
Alaafin kan ti kò bu àbàjà rí. Bi awpn
onílú bá ri lu gángan, pkan ninu orin tí
wpn máa ri fi gángan dá niyi:
Èmi kò rí
alábàjà mp N
ó wá alábàjà
lp Àbàjà pkp
Lálónpé o.
Oriçi àbàjà meji l’ó wà: àbàjà pmp Qba
tabi mçfa-mçfa (eyi

184
(

185
(iií) Àbàjà nrrçfà tàbí
mçfà Olówu
 5. (v)
Mçrin-mçrin

182
 5. {v i i) Mpkánlá-mpkánlá 5. (viii) Méje-méje

naa ni a ñ pe ni mgfa ibúlg), abaja awgn

gmp Ba§grun l’áyé atijp tabi mgfa ibúlg.
Abaja olówu—ilá yii wgpp laarin figbá,
Egbádo ati CKvu. Awgn ilá ti a tún ñ pé ni
abaja tí ó yatg si t’oke yii niyi: ábájá
(mpjg-mpjp tabi mpjQ ibúlg), abaja
(mgrin- mprin pylu bárámú). Nigba
minan, WQH a máa bu tpwpbpjú si abaja,
eyi ni irú ilá báyii: ábájá
(mpkánlá-mpkánlá), ábájá (mcje-inéje).
On$i ilá mejeeji yii jp ilá ti awgn lbplp

183
 5. {v i i) Mpkánlá-mpkánlá 5. (viii) Méje-méje

ati Epo fpran lati máa kp, bi a bá si dé

agbégbé 0fá di oni-olonii, a 6 ríi pé irú ilá
yii wppp nibp,
Kpkp tabi Gpñbp. Ilá yii níí gba gbogbo
prpk? tan, ori$i mpta

184
5. (ix) (a) GçnbQ
pataki ni ó si wà. Gphbp, Gphbp pçlu
tpwpbpjû, gphbp pçlu bàràmú ati kçkç
Olôwu.
O yç kí a mçnubá a pé bi a bá kp iru
ilà yii, èdè ti a máa h pè wà ninu orin
awpn babanla wa ti wpn h kp pé:
Mo $à kçkç Mo mú
re ’lé Ado,
Mo bu àbàjà Mo
mû re idi Apç.
Nitori idi yii:
$i$à ni à à $á kçkç,
Bibù ni à á bu àbàjà,
Fifà ni à á fa bàràmú,
Wiwp ni à á si i wp gphbp;
Bibù naa ni a sii tün bu ilà
tùre;
Didà ni à á dá ilà abç.
Tùre. Ilà yii jp gdhbp, çugbpn iyatp rç
si gphbp ni pé ti òòró a

185
 máa gùn ju irú eyi ti à ri kç fún
onígçiibç> !Q.
k Pélé„ Eyi ki í çe ila ti ó wçpp 1’aarin awçm
Qyç 1’áyé atijç. Ohun

186 5. (xii) Àbàjà òde

òní (Pélé £gbá)
187
ti ó mú ki awpn QyP ntáa kp pelé kò ju
çsin imple Ip. !1Ú llprin ti ó jç ilç Qyp ti
awpn Fulani kp kó ni çrú ni ó ti bçrç, idi ti
ó si fi bçrç ni pé awpn ti ó tçwp gba çsin
imple kóyiíra ki awpn $e çrçkç pmp awpn
ni $pbprp bi ti Ifç, wpn sí bçrç sii kp pélé
nitori pé i là. y i i kó pp bi iyoku.
lili pmp alágbara
L’áyé laelae bi pba bá fi pmpbinrin fún
abiditpjp, ilá iyá ni wpn yoo kp fún pmp
ti pmpbinrin y i i bá bí fún pkp ki i $e ilá
baba ti ó yç ki a kp fún un bi à$à Yoruba.
Çugbpn bi pba bá fi pmp fún alágbara,
tabi olókikí, tabi olówó ti ó jç gbajúmp,
prán ilá kikp di ohun ti awpn baba wá fi
ú dárin pé: Jçmurçkç, olówó piulé pmp
pipía. Bi wpn bá kp ilá baba si çrçkç kan,
wpn yoo kp ti iyá si çrçkç keji, gçgç bi
orín ti awpn àgbà máa ñ kp

188
5. (xiii) Kçkç

189
ni igbá naa pé;
Péié ojú kan l’ó kp, .
Ábájá ojú kan Fó bis—
£ ó r’áyé onígpñbp!
Á$á yii fi idi múlp Faarin awpn £>yp, eyi ti
a si tún í¿ mú bá ni á$á ki a kp pmp ti a
bí—paapaa bi ó bá jp pmpbinnp m ilá,
iyá-áyá baba, tabi ti iyá baba, tabi ti
iyááyá pmp ti a bílra. si kp ilá fún, ;
Qrisn, idí ati pwp : .i-.
Ki í $e á$á awpn obinrin ilp Yoruba ki á ju
prün síip
ilpkp tabi pgbá $e é l’p^pp, bí kó bá si
pfp tabi idánwft lilaos l ,
ká si ohun bábárá. Bakan naa si ni ó jp 15c
awpn obrifljijv xm-'
atijp latí fi ilpkp $e idi l’ógc, bi wpn ti
wulp ki wpn dá#^;J$,‘-
Ori$iri$i ilpkp ati pgbá ni ó wá, á máa fi
ilpkp $e idi>
prün FQ$QP, $ugbQn prün ati pwp nikan
ni áá fi pgbá‘sí.
eku ni iwpn itp\ awpn ohun psp yii wá
iptpptp fún pmpdc £ti
ágbá, iló iyílp ati iló l’ode ákan$e
pataki'bpp gpgp ni
ilpkp wá fún awpn plpsin ati plpgün ori$a
gbogbo. Eyi QÍ 4k>
ninu awpn ori$iri$i ilpkp ti awpn obinrin
Yoruba ñ Jó fún aájp
pwá.
ilpkp tí awpn oloriza fi ñ 999. K?lf: ilpkp
wpprp ni. O m ni
oriri áwp meji, pupa ati funfun. ¡pele
kQpkan ni sínsín ilpkp yii. Awpn
oní$ángó ni i si fi s’prün.
Wpprp naa ni iígkg Qba, dúdú ati pupa
si ni áwp rp, awpn ti n bp Qbá ni ó si
máa ñ lo ó. Otutu jp ilpkp ti ó ni áwp
dúdú, pupa ati eléwé, wpprp si ni óun
naa. Otutu-gpgn ni awpn miir&P ri pé é.
awpn babalawo ni ó si n ló ó.
 Oyindg tabi ebolo jp ilpkp wpprp; prün
ni awpn QIQ$U« ñ Sfi & mp. $p§p-pfun
náá jp iípkp wpprp miiran, funfun si ni
áw$ Awpn oloriza, Ógiyán, Óri$áálá, óri$á
ljphun, óri$á Ádáát4& Qbalüfpn, óri$á Ifp,
óri$á Irówú tabi-órijá Alá$p-funíun ni
prün. A kó le dá orukp awpn ilpkp ti awpn
oloriza h k>
-
p$p ki á má ka orukp awpn ilpkp mpta
yii—¡tún, Ifá \ab\rAt$)áK bi ó tilp j? pé a ki
i fi wpn $e psp, nitori pé a ki í ‘Ogun ki
lábplábp k’ó má mp\ £bp ifá ni á á fi
awpn ilpkp yii bá jade Poju odü ifá. ^:
Ilpkp fún psp pmpde. Eyi ni dip ninu
awpn ilpkp ti a fi ñ 5$ m
fún pmpde. Jojo tabi il$k<> onírpbá jé
ori$i meji, wpprp ati ñlá: prün pmpde ni
á ñ fi wpprp sí, idí ni a si ñ so ñlá mp.
Erogan náá jé ori^i meji, wpprp aíi ñlá;
ori$i áwp meji ni ó si íún wá pplu: pupa
ypyp ati funfun. Wpprp ni ti prün ibáá
$e pupa ypyp tabi funfun nini, nía si ni á
ñ fi sí idí pmpde. Il?k$ okun tobi di?, ó si
ni áwp meji, pupa ati dúdú, idi pmpde ni
a si fi ñ §e rp$pp. Qrün pmpde ni á ñ so
iíéké fipefóri mp. Qrün pmpde ni á ñ so
gbinjinni náá mp pplú. Qwp pmpde
nikan ni á ñ fi eléérú $e p$p sí.
Ilpkp iyáwó. O jp ohun aájó pataki fún
íyawo psingín ati eyi ti a ti gbé pé latí lo
ilpkp, papaa julp ilpkp idi. L’áyé laelae
ówe awpn baba wa ni pé ‘Gbpngán ko
ju gbpngán Ip, iyawo tí kó ni ilpkp a so
ikarahun mp idi’; orín ti awpn onílü si
máa fi ilü kp nigba laelae naa ni pé
‘íyawo ñ lp ’ta ilpkp ñ s’asp, ilpkp mp
$’asp mp jp kí iyawo ó Ipta, p bprp, p
b’omi jü ti wpp wpp\ L’óde oni ti a kó si
lo á$á yi mp, a tún ríi pe bi iyawo bá ñ jó
re ile pkp, ilú ti awpn onílü tún ñ lü ni pé
‘$é ó wá nibp ilpkp idi’ eyi tún fihán
gbangba pé ákan$e aájó nitori pwá, ati
lati mú ori pkp yá ni ilpkp filó fún íyawo.
Bi iyawo ti ñ lo ilpkp prün bép ni wpn ñ
lo ti pwp, ti pwp si $e pataki pupp fún
pmp ijoye. Iyawo tí kó lo ilpkp lp si ile
pkp rp ni wpn n sp pé ‘O gbé pbprp idi
lp bá pkp ni ilé\ Ori^iri^i ni ilpkp iyawo,
$ugbpn dip ninu wpn niyi:
Iyün jp pataki ninu awpn ilpkp tí iyawo
máa ñ fi si prün, ati pwp. Ilpkp ti ó ni iye
Tori ni iyün, awpn^pmp olówó ni si
saaba lp p. Nibi ti iyün ni iye l’ori dé,
awpn baba wa a máa d’á$á pé ‘Qmp ni
iyün, pmp ni idp\
Awpn ti ipá wpn kó bá ká iyün ni i lo
$?/ündeyün tabi at?yun; ó fi ara jp iyün
lásán ni ki í $e iyün gidi, $ópélójúyóyó ni189
a le pé é; pwp ati prün naa ni a si ñ fi í
bp. Qrün ati idi ni iyawo fi f¿gi $e p$p sí.
Aburo.$pgi ni ¡apodé \ prün ati pwp ni
iyawo fií sí.
Okün )v¿wé tabi butubutu jé ilpkp ti ó
dara pupp l’prün iyawo, Jojo wpwp ni
iyawo fi i sprün, titobi rp si ni ti idí.
Lágídígba jé ilpkp titobi, ó si jp dúdú, idí
ni awpn iyawo sí máa ñ fi sí. Bi wpn bá si
lo pupp rp, bebé ni wpn máa ñ pé é.
Qrün ni wpn ñ fi pnlá se l’p$pp; prün ati
idí náá ni wpn ñ lo ánkárá fun.
Ilpkp fún ágbá obinrin. Awpn ágbá
obinrin ñ lo ilpkp, $ugbpn aájó pwá wpn
kó le tó t’éwe tabi ópépé, nitori pé ohun
gbogbo^

190
ni ágbá ñ gbá l’pwp eniyan ati pé ‘Bi
eniyan d’ágbá ti ó ni oun kó gbó bi ó p?
titi awp ojú a máa hunjp’. Ko si eyi ti
awpn ágbá kó le lo ninu awpn eyi ti a ti
ká fún iyawo, $ugbpn ó y? ki a dá orukp
di? ninu awQn ilgkg ti ó wppp l’pdp
awpn ágbá obinrin. Di? ninu wpn ni
ppptp, pyádókun, kagi, dángbpngbpn,
kókóró, küñdi, kókó-aró, lakuta,
ojú-ágütán, mpní-mpní, ?nu- gy?, eégún
óyinbó ati ppá-aró (Eyi ni il?kg ti awpn
arúgbó fpran lati máa fi s’prün).
Il?k? awpn ijóyé. Awpn Ijóyé ií? Yoruba
f?ran ati máa lo ilgkg í’áyé atijp; di? ninu
irú ilgkg ti wpn f?ran jú ni iyün, sggi,
akun (il?k? ti awpn olóyé ñ lo lati
agbégbé llé$á ip si pna Ékiti, Akúrg ati
Ondo, $ugbpn awpn ljg$á ni ó ñ lo ilgkg
yii bi ámin oye), áñkárá (ti awpn olóyé ñ
fií si prún ati pwp fun p$p oye ti a fi wpn
j?).
£gbá 9WQ ati ti prún
Ohun ti awpn babanla wa ñ lo lati rp
ggbá fún pwp, prün ati gsg p?lu, nigba
miiran paapaa julp gsg pmpde niyi: Irin
gidi, Ójé ati baba, Laip? jpjp l’phin igbá ti
av/pn Yoruba pade awpn ara ilg ókééré,
góólú naa di pkan ninu wpn. Ki i $e aájó
?wá ni a le ka fifi irin gidi, ójé, ati baba bp
gsg sí bi kó je fún étütü tabi ámin,ori$a ti
pni tí ó bá loó ñ sin; afi góólú nikan ni ó
j? ohun pjp pataki, orin awpn baba wa si
fi eyi han gbangba; eyi ni orin naa:
Id? wpw? ni ’tOp$un,
0jé gbóñgbó ni ’tóóri$á,
$gkgs?kg ni
’tOógún. f bá ni
$ipg fún baálg K’ó
fún wa l’ódódó pa
kájá.
191
 ’Torí gbogbo wa l’Ógún jp bí.
Hépá! ?rú wá ’lé.
Orín yii fi han gbangba pé plp$un 16 ú fi
id? bp pwp ati gsg lati bp Q$un tabi $e
pdun 0>un. Bakan naa ni awpn oloriza
alá$p funfun, bíi Qbalúfpn, Ógiyán Óri$á
Popó, Óri$á lkiré, Óri$á Ifg, Óri$á
Adaatan ií fi ójé bpwp fún ámin óri$á ti
wpn ñ bp. Irin gidi ti alágbgd? bá rp wá
fun ibpsg ati pwp ábíkú pmpde ati ibpwp
tabi ifúnpá—oógún fún agbalagba.
Sibgsibg awpn agbalagba ayé atijp a
máa fi ójé rp ifúnpá imúróde.

192
Lílo góólü fún psp 7
Ohun iyebiye ni góólü, ó si j? oh un 959
pataki fún obinrin ati pkunrin ti ó bá
f?ran fáárí. Ki i $e égbá pwp ati ti prün
nikan ni wpn ñ lo góólü fún, ó tún wá fún
oruka si ika, ati fifi di eyín; fifi oruka
góólü, tabi ti ójé s’pwp wá fun pwá
$ugbpn ti oruka dúdú wá fún oógün. Eyi
ni di? ninu aw9n ohun ti á ñ lo góólü fún
:
(a) $gbá QWQ: Egbá ?l?i?, ?gbá áríg¿5?gi,
égbá oníbóólü, égbá oníwáré, ?gbá
kó-máa-róoíü, pmp-léré-ayé, átí aláago.
(,b) Úrüka QWQ: Órüka olówó, órüka
alápóótí, órüka oníráwó, órüka tákúté
máparó, órüka méspgbáyí, órüka
iráwp-láárin- ó§üpá, órüka gasona. O y?
ki a m?nubá á pe l’áyé atijp awpn
agbalagba ti Qlprun k? a máa.íi ójé tabi
góólü da oruka kan ti WQH ñ pe ni Fákaya; bi
oruka yii ti wúwo tó, wpn a máa fi dá igó
ptí Oyinbo l’órün, dipo ki wpn lo i$¡ítí lati
$í ptí; wpn a si máa fi. tááká.
(d) Egbá Qrüti: Egbá prün tákúté m'áparó,
plpgüúsí, plppá, a$ibi tabi árígi$?g¡,
abíiná, onírpsi, oni^ákí, plpppl?.
Bi ó ti 1? jé pe awpn obinrin l’ó n lo
nñkan prün jülp awpn pkunrin naa kó
k?r?.
Ijóyé
Latí ayé atijp, il?k? wá ninu ohun 959 ti i fi
iyi, plá ati ipó ijoye han. Awpn wpnyi ni
agbégbé il? Yoruba ti awpn ijoye gbé ú
ki U?k?jü: Ué$á, If?, Ékiti, llá, Igbóminá,
awpn ijóyé Alaburo ni agbégbé Qyp,
Tápá, Béríbérí ati Gógóbírí l’oke Qya.
Qrün pwp ati ?s? ni awpn pba wpnyi ñ fi
ilpk? $e p$p sí. Ilpk? iyün ni wpn fi rí
bprün, nigba ti wpn bá si sin in tan awpn
minan ñ pe é ni akun páápáá julp awpn
193
Ij?§á. Ijoye miiran le tún fi il?k? si prün
pwp. Qwp ni awpn ijóyé ísáábá fi il?ké
spgi sí, ?ügbpn awpn miiran ú fi n bp
prün. ilpk? olówó iyebiye ni awpn pba fi
ú §e bátá ?sp ati ppá tit?. Eyi ni ó si fáá ti
a fi máa n kprin pé:
Qba o! Qba Alá$? Qba!
Qba t’ó dé adé
owó Qba t’ó
wp bátá ilpkp,
Qba t’ó t? ppá ilék?,
Qba o! Qba Alá?? Qba.

194
Bçrçkkinní ati Qlçrp ' yâjü si
wpn ôwe
Awpn wpnyi naa máa n lo ilçkç lati fi çe ti wpn
pjp si pwp ati 9rún bi ijòyè lái lo ppá ilçkç saaba pa
pçlu lati mp wpn yatp sí olóyè. Awpn ni pé
oloye çgbç awo ati ti imúlç naa n lo ilçkç, ‘Ogun
papaa julp ilçkç pwp lati fi ipò wpn hàn pdun ti
ninu çgbç wpn mpinmpi
n ti h rô
Ara ajp
Lçhin ajp, aájó çwà ti à tí çc si a.ra je ihorihô
pataki pààpàà fun pmpge layé atijp- Aàjô ni àkàrà
çwà yii ni ara fifin ati spjù si sp. wà’. Eyi
Arçw^rààyè Okunrin, ati onifâàri ninu ni pé pjp
wpn ni sii fi àkôkô silç lati je irù apukç imàdô
àçejù bayii; olori akç plç ni irù çni bçç pç
isaaba jç. Awpn ilú ti awpn obinrin ati l’Ckoô
çkunrin wpn kündùn ara fifin ni ïlprin, ati pé
Ofà, Tàpà, Ç)yp ati Èkiti. Ki i 5e pé awpn awpn ko
ilú Yoruba yooku ki Í $e é, çugbpn ó fçrç jç$ç bçrç
jç ohun àigbpdp má je ni awpn ibi tí a kà ajp lilô
s’oke yii layé atijp. Eyi ni awpn ibi ti à ri bçç ni
fin l’ara: Igbà àyà, çhin, apá, ppnpplo itan, awpn ko
ètipà çsç, ati çgbç eti ’ wo àçà
çnikan
Spjù yàtp si ara finfin, nitori pé abç ni a fi bçrç ajp
ri fin ara, jugbpn abçrç pppprp ti a dipp lilô,
ni a fi ñ sp spjù. Ibi ti à ri sp spjù si ni apá, tpkunrin
ppnpplp Han, gigisç, çgbç eti, odô ikùn, tobinrin.
àyà, ati çhin. Yoruba
ni ô ni 6. 0) Ajp ijç
Ajp Mlô orijiriji açp àgbç—Gbéri àgbç
fun orijiriji
Ninu gbogbo çdà ti h bç I’àbçrun ayé igbà ati àkôkô, jugbpn ajp awpn obinrin
Yoruba jç çyà kan pataki ati olori ire ninu ko pp tô ti pkunrin, afi ayé ode oni ti Í
ayp lilô. O si jç ohun ijôgo ati ohun lààlè pkânjuà h dàgbà ti pgbpn n re iwaju ti P
fun awpn Yoruba lati mâa sp ni igbà obinrin si h wp orijiriji ajp ti à h dâ bti ti
gbogbo pé awpn ti n wp ajp ki àjôji tabi pkunrin, ati bii ti egùngün. Iwpnyi ni diç ■
Ôyinbô tô dé ilç awpn, Bi çdà miiran bâ si ninu ajQ ti awpn babanla wa n lo ati igbà ¡
Ajpljç. Fun ijç àgbç Payé atijp çwù gbérí Bh gbérí ni à n dá çwù ¡jç pdç naa, l;
ati jòkòtò dígò ni jugbpn a máa Fápò n ;
19
2 Ü
;

i'
ii
!
ti wpn h 16 wpn: Pé gbérí pdç a máa ni àpô niwaju ati
lçhin ti àg^ kH nuS Awpn obmrm agbç ti
n jijç ninu oko a máa wp bùbà won san
jabirú, wpn á si rô ajp. Gbogbo ohun ti
? i
wpn n 1Ò yii n a
193
 II
iI

194
6. (¡i¡) Gfaérí àti r?òkòtò dígò

î 95
iwaju aíi phin tí gdp yoo kó oógün, pran
ti ó pa, féré ekütü ati nñkan bépbéé sí,
tógó ni á ri pe é, §ókótó dígó ni wpn si í
bp sí gwü yii, pplu aparu, i’pwg ati ohun
i$pdp wpn gpgp bi ibpn, pfá, tabi
akatanpo.
Awpn pmp Ajibogunde níí $e i?é
gbpnágbpná, pwü bübá alápá péñpé ni
wpn sií wp ati $ókótó péñpé. Awpn ti ó
bá ti di pgá ninu i$é yii le wp $ókótó
sprp. Bübá ti wpn bá wp a máa ni ápó
l’áyá ati I’égbpé mejeeji Sati lé rí ibi máa
kó nñkan i$é wpn kéékéékéé pamp sí.
A$p kíjipá ni awpn alágbpdp fií.dá gbérí
bíi ti ágbp, $ókótó dígó ni awpn naa si
wp, i$é wpn kó gba eyi tí wpn lé máa dá
ápó sí a$p, béé ni a$p wpn kó si gbpdp
tobi l’átóbijü nitori pe idi iná ni wpn gbé
ó $i?p ni gbogbo igbá.
Awpn babalawoo pakájá a$p ibora re
óde awo ni, wpn a si' bp $ókótó latan,
tabi báñté- Kó si iyátp laarin a?p i$é
awpn alágbpdp ati oníporin.
A?p iyílp Qkunrin. Bi eniyan bá $e l’ówó
tó ni a$p i’yílp oluwarp ?e é dara tó, a?p
ti olówó ó ló fúna$piyilp lé dara ju a$p
imúróde táláká lp. Awpn ágbp ñ lo gbérí
ati $ókótó dígó tabi abidán fún a$p iyílp,
tabi nigba miiran awpn ágbp olóko nía ñ
lo bübá ati sprp tabi dáñ$íkí ati sprp fún
a$p iyílp. Bakan naa si ni awpn ágbp ati
oni$p pwp ti o rí $e miiran wá ti wpn á lo
sapará, pyálá pplu $ókótó sprp tabi latan
fún a$p iyílp. A$p ni plomiran si ñ dá
bora l’phin i$p lati gba atpgün, tabi lati
$e fááji.
A$p iyílp obinrin A?p iró ati. bübá pplu
ilábirü, tóbí tabi ypri ti owó rp kó pp ni
awpn obinr.in ñ ló bíi a$p iyílp. iyátp
pupp l’ó wá l’aarin a$p táláká, bprpkinní,
ati plprp. A kó lé pé a$p kan ni a$p iyílp
fún awpn gba ati ijoye nitori pé ‘bi a ti $e
rin ni áá ko ni’ pba ati ijoye kó si gbpdp
wá196
l’ori itp wpn lái lo a$p átátá.
A?p imúróde pkunrin. Nigba ti ó bá kan
prp l’ori a$p imúróde, awpn Yoruba a
máa gbiyánjú lati yp sójú agbo ati sí aarin
pgbp ni iyp iyi ati pyp, eyi ni ó si fáá ti
wpn fi máa ú pa á l’owe pé, ‘a$p ti ó bá
yp ni l’áá ró, pwü ti ó yp ni l’áá wp’.
$ugbpn bi ó tilp jp pé a gbpdp wp a$p ti
a á fi yan fanda l’oju agbo, ohun mpta
pataki ti a gbpdp ranti ni pé a$p igbá ni á
á dá fún igbá; bi a ti mp l’á á $e pnikan ki
i sin pmp ni iyawo ki ó fi pmp §pfá. íwpn
eku ni iwpn itp, pni tí kó bá si tó gélété
kó gbpdp mí finin, bi kó bá fp bp. Bi
Qlprun bá $e kp eniyan tó ni yoo $e dá
ori$iri§i a?p tó; nitori pé ‘Dáiídógó rékpjá
a$p ti a lé binu dá’..

197
Sibç sibç awçn miiran a máa fi lààlé $e fújà
ti wpn yoo si I9 yá a$9 alá$9 lò kí \v911 lè y9 bi
çgbç \v9r1 çe y9 l’áwúj'9.
AW9TI 9ba, ijoye, çlçlá, bprpkini ati plàjú
a máa lo a$9 ti ó bá ipò W9n mu laar-in
ilú, çgbç ati Qgbà, bi ó tilç jç pé, a ki í fi
9lá jç iyp, ?ugb9n a máa fi piá lo açp. Wpn
ri dá a$p olówó nla 1’oriçi, W9n a si máa
S9 a$p l’oruk9 çni ti ó kpkp dá a silç tabi ti
ó kpkp lò ó, bíi Sapará fun plàjú olóyè,
onímp ati ògbólóò gbó bprpkinní eniyan
kan ti ó kpkp lo açp yii ni ilç Yoruba. Eyi
ni diç ninu awpn açp imúròde ati àlàyé
lori wpn.
Bi ó bá jç awpn mçkúrmú ti kò ni owó
l’pwp ni; iwpnyi ni aj9 ti wpn ri lò: biibá ati
çòkòtò sprp; dàriçíkí ati çòkòtò sprç» tabi
latan; pyàlà pçlu çòkòtò atú; sapará pçlu
çòkòtò sprp.
Ti awpn olówó, plplá ati ijòyè si ni:
(/) Dàndóógó: Çwú yii jç eyi tí ó tobi ti ó
si niye lori ninu awçn

198
199
 çwù Yoruba, Bíí gbáriyç òtoju wççrç ni wpn
ií rán dàiídóógó, $ugbpn a tún máa ni apá
nia bi çwii agbádá ti a ó rán mó iyá çwú yii.
Wpn a máa ?e i$ç pnà si çwú yii l’prùn
niwaju ati ni çhin. Wpn a si tún máa di ibo sí
i ni àpò bíi ti gbáriyç. A$p yii a - mia wúwo
pupp. L’áyé atijç a$p òfi olówó iyebiye bíi
àliári ni àá fi rán irú a$p bayii. Nigba ti awpn
Oyinbo dé wpn ñ lo awpn a^Q alágbàá, gin
ni, ati awpn orisiriçi a$p olówó nla lati dá a.
Kámü 1’orukp çòkòtò ti wpn saaba bp síi.
{ii) Gbáriyè: Açpolówó iyebiye ni a fi ri dá
a$p yii, oloju wççrç

7. (ii) Gbáriyç
ati oloju nla wà, abç ti wpn là síi ni à ñ pè
l’oju. Gbáriyç miiran a máa 1’ábç
mçrindínlógún ni iwajú ati mçrindínlógún
1’çhin bi ó bá jç oloju wççrç ti ó si jç a$p òfi
olówó nia. L’çhin ti wpn bá fi abç síi tún,
200wpn yoo fi ikú sí çgbç mejeeji nitori pe lei í
ni àpò 1’Êgbçç afi iwaju. Wpn yoo çe içç pnà
sí i l’ç>rún, iwaju ati çhin. Wpn yoo di ibo si
oju àpò, mçrin ni yoo wà 1’oju àpò kppkan,

201
mçta yoo wà ni iwaju a$ç, çkan yoo wà 1’çhin,
gbogbo ibo ti a o d, yoo.jç mejila Ç6kòtò Um» ni
w9n bW s ilwçn y™ s *
9.1a sil 1’çsç mejeeji pçlu ibo dídi. V y S' ^
(,//) Agbáciá: ^ mt?ri" "i à á yç si agbádá, bi a bá ríbç a?ç

202
ti a ó fi dá a. Agbádá a máa ni apá, ati àpò
nígbá àyà ti çnu àpò yoo si wà Içgbçç, wpn
yoo di jákàn sii. $òkòtò sprp, tabi atú ni
wQn ñ bp sí agbádá.
(ÍV) Sapará: Bi agbádá ni wpn n dá açp yii
çugbpn ki í ni abç,

igbá àyà ni àpò rç wà, çgbç ni çnu àpò sií

wà, wpn a si máa di jákàn síi 1’prún. Sprp ni
çòkòtò ti àá bp sí sapará.
(v) Oyàlà (çlçri ati onikànni): Bíi sapará ni
wpn ñ dá pyàlà, iyatp ti ó wà nibç ni ibi
203
 prim. Wpn ki í di jákàn síi l’prùn, wpn

204
 7. (v) Oyàlà çlçri àti onikànni
lè çe çrún rç ni çlçri tabi oní-kçlà tabi
onikànni. Iyatp keji ni pé çlçri ki í ni àpò
Páyà rara $ugb<?n onikànni a máa ni àpò
kékeré 1’áyà. Sçr<? ni çòkòtò rç.
 7. (v) Oyàlà çlçri àti onikànni

(vi) Dànfíkí: Abç mçrin, mçfa tabi mçjç ni

çwù yii ní. Bi a bá
 7. (vi) Dàh^íkí
$e fç kí ó $ù si ni abç yoo $e pg tó. A$g
yii ki í gún bíi gbáriyç, bí búbá çe gún mg
ni gígún rç. Oriçi meji ni wgn ñ ÿe grùn
rç: çlçri ati onílílà; wçn a si máa $e gnà síi
Pgrún, çgbç mejeeji ni sií gbé ni àpò. Ikú
gbáriyç kií la çnu, bi ó bá fç ni isalç yoo
pa çnu dé Poke çugbgn ti dàn$íkí ya çnu

202
silç ni, eyi ni ó mú ki awgn miiran máa pè
é ni ‘yanusílç'.
{vii) Búbá: $wú yii a máa 1’ápá tíí fçrç gún
dé grún gwg; gígún

203 !¡j
 /

çwù gan-an a màa tay<? idi si isalç. Àwçtçlç ni

awçm olówó fi i
se, a máa 1’ápò l’çgbçç, çrùn rç lè jç çlçri tabi oni
ikànni. !
(viii) Súlíà: A?<? yii dabi dàndóógó çugb<?n kò
204
tobi tó dàndóógó. j
¡

205 !¡j
/

A máa ni abç mçrin tabim çjg. A máa

1’ápá bíí dàrídóógó, bíi Qrùn dànÿiki tabi
Qyàlà ni prùn rç çe rí. Wpn a máa fi òwú
çiçç síi l’çrùn ati àyà, ati apá mejeeji.
îwaju ni àpò mèjeeji Sûlià wà, wpn a si

206
máa çiçç si àpò mejeeji.
(ix) Kafutâàni: Çwù yii dabi bubá, çugbpn
ó gùaju bùbà lç

207 !¡j
7. (ix) Kafutáàni

208
 niton pe a maa gun kpja orunkun; bi wpn ba rii
I’oriin tan
5 S,w K y°° fW 16 W*"* kan—wpn ZTi
owu kppluat, baidtnni sc i5i si i m orun ati aya.
Ana aso vii a
gM taKSaiJ-“ s' mfa ?e * sii' <*“ m?,a »»■ >
6 „ Kafutaam, lwaju ati ?gb$ mejeeji
W Alukinbo: A$p yii dabi ?wu ode dni,
a maa ni isibori won maa „ gbe pwu kp
cjika ni „hod pc ki i ni apd, wpn s° mlTd
la a kaalc nvaju ni. Wpn a mia Se pna sii
ni orta at, cli ,i
yZSi Yo™™”'' AWPn " 6 M 1 1 f ! i n n i m S a 1 0 W
(.yi) Jdldabu.- Bprpgidi bii kafutaam ni Jwi, yii * a si
mia ni

209
abç kan 5050 ni iwaju. Apá rç ki i gùn bii
ti kafutâàni.
Àwçn $òkòtò Yorùbà
(/) Digò. $òkòtò <?dç niyi. ki i si gùn ju
orúnkún Jç, a ki
WQÇ Ip si òde 1’aarin ilú afi awpn pdç
nikan. L’áyé laelae kíjipá ni a fi rí dá a,
1’óde oni, awçn pdç miiran ñ lo kaki.
(iV) Bàhtç: Eleyi ki í $e çòkòtò gidi,
nitori pe açp ti a bç ni

208
igun mçta ni n jç bàntç. Okùn yoo wà
ni eti mçtççta, bi wpn bà fi okùn eti
meji so mp idi tán, wpn a fi okùn kçta
la ippn. Bàntç oôgùn ri bç, ti pdç lásán
wà bakan naa ni a si ni ti awpn àgbà
ati pdç» ti ki i $e olôôgùn. Ninu
gbogbo ilç Yoruba, kô si ibi'ti wpn gbé
kùndùn bàntç sisàn bii liprin, îkôyi ati
agbègbè Oyp-Ué di oni olonii.
(///) Latan tabi Abidán: Çôkôtô kan naa
nii jç orukp mejeeji yii.

209
Çnu çokòtò yii a rr.áa fún diç, eyi ti ó
bá m<? l’órúnkún ni àgbç lí lò fún i$ç
wçn çugbçn eyi ti ó bá giin de’lç çeé
mú re òde. A?9 kijipá ni wç>n fii dá
$òkòtò yii 1’áyé atijç.
(/v) Sçrç: Çòkòtò yii a máagiin dé
kókósç. Çnu çòkòtò yii ati idán rç ki í
tobi.

210
 (v) A tú: Orukp çòkòtò y ¡i pp, kií balç
rárá, çnu ojúgun ni í mç, l’áyé atijp
a$p òfi ni wpn fii dâa. 0kan ninu oriçi
atü ni a ri

pè ni Oyç-là-n-gbé. Eyi ni awpn ilàri

Alaafin fçran, çnu rç a màa tobi pupp,
wpn a si máa bu çnu rç nu oju bí wpn
bà ri jó tabi ti wpn bà n lààgùn.
Omiran ni fojúgungir/. Çnu :ojùgun-fhi
ki i to ti yyp-là-ri-gbé, çugbpn atú ni
oun naa. Kçnbç. Atu ni eyi naa çugbpn
a màa gùn ju atú gidi lp diç. Oriçi atú
yooku ni Çfa,.ati Abçnu-gbàngbà.
(v/) Çòkòtò kàmù a máa tobi ni idi, a si
máa ni idán tj ó tobi
21J
di?, Wpn a méta kóo 1’çsç mejeeji kí ó
lè ñín. kíkó i¡ kóo 1*^6$ a máa fçrç dé
orúnkún lati isalç.
(v/7) Ãgbàntam jp sprp ni gígün ati
idán, çugbçm a máa 1’çnu ju Spfp lp.
(viii) Idátl $òkòtò mhgúdü a máa tobi
pupç, açç ti a si ñ n dá

8.
(vii) 8.
(viii)
Ágbàntara Náñgúdú
213
214
fere\Tnk|r AÇrÇ ÍCí,dá 5ÒkÒtÒ S<?r^’ idán
a si
?òkòtò yii fçrç kanjç Awçn IIpr.n ni máa
ó fçran çòkòtò yii m evi ni ó si
fa mo
owe aw9n agbà ti wpn ñ pa wi pe, asòpá
‘?òkòtòiò L k'a , ni
wpn ñ
;
kó sòkòtis" ' ' T ?e ñ kÓ ?ÒkÒÍÒ kámú '^ç olúçd
mejeeji ko çokoto nangudu naa ç
1’çnu. JJ

Fila Yorúbá
Ad,W máa " Sún> <?hín ni w n so 9 sí bi
9
wpn bá dé e

215
216
 °6?"' ^" <* •*» » • » * # ■ “ »
Tk^i he ^ fr V n-m f P °ruk(? r* pada 51 fiIa pip
niton pe

•tso t a he V 00r° blk°^e ni 5Qkpnb?- Bi a ba yi awpn

a?9 t. a bp n, spkpnbp naa po, yoo wa dab.
pni pc o Ip, ,di yii ni
pen, TsZ t'Vf' HI ? Q
r' r m
" tL‘P ri ^ ni agUntan
mt0n

pe m dsiko ti a n pe e 1 orukp yu, abprp pplu

pwp ni won fi ri
Zl^r 00 S 'i e r °n P a - F i l d * y«™ * " 'o ^ af c i wp
agbada, gbariyp, sulia, pyala ati sapara
F.la ubaU,,a <labi Rla a n pa , mtori pii
baka„ m

217
et' w<?n n Sugbpn kila abed' aja ki i ni abp
nibi eti rp bii ti Ypti.
YQU tabi lahahkada ni fila Yoruba li 6 tobi jii.
Abe gb„do wa mb' et, rp mejeeji. Bi cniyan
ba de fila yii9Utiy 6 yta chan
U S1
r pila s’okc
iahanV°kada
r A a " °° - y«' naa la ri pc n.
' m / .W nla bi, daridobgo, gbariyp,
tab, aubada
ni a maa n de i ,1a yu si r ode.

218
Filà Onidç jç pàtaki ni ilç Yoruba, awpn pba,
ijòyè, plplá ati

awpn sàràkí-sàràkí eniyan ni ñ lò ó. Idç

ni wpn sin si filà yii Petí ati orí, ati ara;
oriçi àrà ni wpn si le fi idç dá si filà yii.
Omiran a máa gùn tô filà çlp, omiran ki i
si ju pçrçgi I9 ki à tô sin idç si i. Ori$i
awpn filà ti wpn tun ri lò ni ilç wa ti ki i
çe ti wa ni ate, ati bçntigçç.
Ohun pataki ti a gbçdp mçnubà ni pé
awçn çlçlà ati ijoye ati olówó a máa lo
a$>p òfi olówó iyebiye ti à ri pè ni
gpgpwú lati pakàjà ara. Eyi si duro fun
çwù, ó si jç ohun çs9 ati imúròde ti ó ni
iyi gidigidi.
A$ç imúròde obinrin
A$p imúròde obinrin ko pç bi alàrà,
$ugbçn pwç ohun ti wçn ri lò, ori$iri$i
a$p olówó nia ni wpn fi ri dà wçn. Wpn ri
Io awpn a$9 òfi bii súnyún, çtù àlààrï, ati
oriçiriçi a99 òfi alàbç. Nigbà ti igbà si di
igbà Oyinbo ti oriçiriçi a$p ri wp orilç
èdè wa yàtp si eyi ti awçn baba nia wa ri
fi òfi hun, awçn obinrin tun ri lo a$ç bii
219
damúsikl, atágbàá, àrún, erinnjç ati a$p
bçç bçç lati dà ohun imúròde wçn.
A$Q Irô ni a$p ti ó dabi a$ç idàbora iyat9
ti ó wà ninu açç iró ati a$p ibora ni pé
pàlàbà ni àà çç etí a$p irô çugbçn i$çti ti
a$p ibora ki i fç. Çwù bùbà ki i gùn ju
isalç idodo lp, apà a rç a si

220
máa gùn dé çbá çrun pwp Faye atijp.
Gèlè ni ohun tí awpn obinrin ñ wé si orí
bi igbà ti pkunrin bà dé filà. Gèlè a máa
gùn ju idikù lp, bi wpn bá si wée tán, wpn
yoo da àwéku rç si ipàkp ni, ki ó si le tô
wé, a máa ni açp àlàkun, télp ni sií rán
gèlè, çugbpn gígé lásán ni idikù, çnikan
ki í rán an, Idikù ki i tobi, a ki í rán an
Fpdp télp gígé lásán ni, awpn pmpge ni
si í lò ó jù, awpn agbalagba nii lo gèlè.
Tòbi tabi igbànü ni wçn ri tç létí tínhínrín,
wçn yoo wà fi okùn igbànú síi lati máa fi
so ó mp idi. ígbànú ni àpô ti wçn ri rán
gbpprp ti wçn máa ri kó owô si, ti wçn si
máa ri so ó mp idi. Yçri ni a fi òwú sin
Foke bi igbà tí alákpwé dá sikççti, isalç rç
a máa fç, a si máa ni okùn owó, bi wpn
bá si sin in tán a máa fún Foke ju isalç lp.
Okùn ti a rán mp pn Foke ni lati gba owô
ki wpn lè máa rp owô sinu rç. Ilàbirù jp
bàntç ti awpn pkunrin ri sán mp idi.
Asiko ti awpn obinrin bá ri çe nnkâll oçù
ni wpn saaba lo ilàbirù, ki ó lè rprùn lati
çe aáyan nrikan oçù ti wpn ri çe. Bi wpn
bá sán ilàbirù tán, awpn ti ó sán an yoo
wá tun sán tòbi lé e mplç.
A$p pfp ati ti òkú
Bi pfp bá ^ç ni ilç Yoruba, ó jç à^à awpn
babanla wa ki awpn àgbà pkunrin da a$p
bora ni asiko pfp yii ti a ó fi kije. Awpn
pmpkunrin ilé naa si gbpdp máa wp çwù
ti ó wà fún ilò wére, bíi bùbà, dàriçíkí tabi
saparâ. Awpn açp wpnyi kií $e eyi ti ó
dara ju a$p iyilç lp. Awpn obinrin ilé naa
yoo wa ninu açQ iyílç titi ti pfp yii yoo fi
kàsç niiç; gbogbo açp ti à ri 15 yii ni ó si
gbpdp jç açp dúdú.
Bi ó bá çe pé òkú ni ó kú, eyi ni
agbalagba, gbogbo awpn pmplóòkú ati
pdp ile Fpkunrin ati Fobinrin ni yoo wp
açp daradara tabi itçlç apoti wpn, nitori
pé ori ire ni ki pmp gbçhin awpn òbí
wpn. Awpn tí ó bá jç àgbà ti oju òkú 221 lp
ati awpn irQ òkú ni yoo da açp bora,
awpn àgbà obinrin yoo si rô açp çwa ti a
rç Fáró (çwa dúdú). Awpn iyawo òkú yoo
wà ninu açp dúdú, wpn ko gbpdp fi yçri
si eti tabi ilçkç sprùn tabi idi bí kò çe
okun dúdú. Gbogbo ohun ti ó bá jç ohun
çsp l’ara wpn ati çgbà pwp ni wpn yoo
bp silç fún oçù mçta.
itpju çsç: Qkùnrin ati obinrin
Qkunrin: Ko si ohun bàbàrà ti a lè sp pé
awpn Yoruba ri çe ni

222
aájò çwa fún çsç. Awpn ohun ti a lè
mçnubà ní bàtà onígi tí à ri pè ni sakoto ;
bàtà ti a fi páriççkç çe; bàtà aláwp tabi
sálúbàtà ; bàtà ilçkç; osùn kikùn.
L’àyé atijp igi ni a fi ri gbç bàtà ti à ri pè
ni sakoto, okùn ni a si kií bp igi ti a gbç
yii, alàgbçdç ni i bà ni lu ihò mçta ti a ó fi
okùn bp sii—ihò kan ni iwaju, meji
l’çhin—pkppkan ni çgbç kppkan. Ninu
òjò ni awpn arà ayé ijphun ri lo bàtà yii.
Bi a $e ri çe bàtà onigi naa ni wpn ri 5e
awpn bàtà pàriççkç; çugbpn dipo igi,
pàriççkç ni wpn ri lô. îgbç ni wpn fi bàtà
yii dç. Bi wpn bà $èçç kun ihp tàn, ti wçn
bà bp bàtà yii ti wpn si ri lé çran kiri ninu
baaru tabi fi wpn ri dç isà, iná kô lè jó
awpn ti ó bp p l’çsç.
Awp ni wpn fi ri $e bàtà Sálúbàtà dipo
igi. Bi wpn ti ri $e ti onigi naa ni wpn $e é
çugbpn awp tççrç ni wpn tp lati je okùn
bàtà yii dipo okùn riran. Awpn plplá ati
plptp eniyan ni í Sálúbàtà l’àyé atijp, eyi
si hàn nmu odù Ifá ti wpn ri ki pé: ‘Àtççkà
ni iyi çní, sálúbàtà ni iyi plptp’.
Bàtà ilçkç: Awpn pba ati ijôyè pataki ti
Qlprun bà kç ni wpn ri $e bàtà ilçkç fún,
òde àkànÿe pataki ni wpn sii bp p 1p.
Osùn kikùn—Awpn pkp iyawo a màa
kun çsç ni osùn l’àyé atijp, eyi ni ó si fà à
ti awpn baba wa fi ri sp p l’prp pé ‘pkp
iyàwô çlçsç osùn’.
Obinrin: Lààli jç p$p pataki ti obinrin n le,
bi wpn bà fç lp ilé pkp ki 1 $c çsç nikan ni
wpn n lé lààli si, wpn a màa lée si pw$
pçlu, ó si jç ohun aájò pataki fún iywao ti
ó bá ri re ile pkp. Gbogbo igbà ni obinrin
n kun osùn, ki i si $e pkp iyàwô tuntun
nikan ni àà ki ni çlçsç osùn bi ko 5e iyawo
pçingin. Osùn naa jç ohun p^p ati çyç
fun obinrin ni igbà inawo, ó si tun jç
ohun pataki ti wpn màa n kun ki ara
wpn/lè jplp, ki ó si màa dàn. Awon
alà^ejù pkùnrin ati abpriçà nàà màa n
kun osùn bii obinrin.
 À$À ÍGBEYÀWÓ

Yoruba bp, wpn ni ‘Iyawo dún ún gbé,

pmp dim ún ko jade’. O jç igbàgbp awpn
baba-nla wa pe igbeyawo wà ninu ohun
àkànçe pataki fún pmp Yoruba. Wpn ka
à$à igbeyàwó sí ohun ti ó $e pataki ju
pmpbibi lp 1’óde ayé, eyi ni ó mú ki awpn
babanla wa máa paá 1’ówe pé ‘kàkà ki n
ni pmp máa bí àlàáfíà’. Yoruba gbà pé a
ki í fi ipá 1’ówó, a ki í si fi agbara bi pmp,
çugbpn a máa fi ipá gbé iyawo. Bi pmp
bá tó 1’ápó, pmp a máa 1’ápó, bi pmp bá
tó iyawo gbé ti kò 1’ówó 1’pwp wpn ka
ètò a,ti fi pmp s’oko olówó tabi oko
isingbà tabi oko kplpjp si ohun ti ó
bojumu ki a le r’ówó gbé iyawo. Çni ti ó
tó iyawo fç ti n fi oni dá pjp, ti n fi pia yç
pjp ni awpn àgbà ki ni ‘Awáyé má gbe-
iyawo, kçrikçkçnkç àtàrí bi çrúu fila’. Oun
naa ni wpn si máa n sà ni ‘Ògòhgò bi
àgbà a-tó-baálé-ilé má gbé iyawo’. Ti ó
ba n çe àwáwí 1’ori ètò iyawo, awpn àgbà
àdúgbò ati mplçbi yoo bçrç si bú u, wpn
ó si máa fura sí i pe bpyá ‘adán’ ni
pkunrin naa, Bakan naa ti obinrin bá to Ip
si ile pkp ti ko lo, tabi ti ó bá n sá fun
pkunrin awpn eniyan yoo máa níi lpkàn
pé çru eégún tabi akíríboto ni.
Àçà igbeyàwó ati ètò idi rç ki í çe àdáçe
l’aarin pkp ati aya nitori pe Yoruba gbà
pé, àçá àdáyébá ni eyi, awpn baba wa
naa ni si ñ pa á F owe pe ‘Àdáge oLi him
omp ibà kijJiun pmp'. Ètò pataki l’aarin
idile meji—ti pkp ti fi fç aya, ati ti aya ti

219
yoo 1’pkp—-ni ati onígbpwp naa. Eyi l’o
ia òwe awpn àgbà pe ‘Ara kò ni iwpfà bi
oníebòwó. a-bá-ni-kó-owó ni ara ri ni’.
Gbogbo iypnu, ijà ati aawp ti ó bá fi ççlç
l’aarin pkp ati iyaw’b di àm^útó awpn
mplçbí mejeeji. Awpn alárinà (onígbpwp)
ati mplçbi mejeeji si gbpdp gbàá si içç
wpn pé irprùn çyç naa ni irprùn igi, eyi ni
pe irçpp, idunnu ati àlàáfíà Fáàrin pkp ati
iyawo di íçç wpn. Eyi kò $òro lpdp àna
dáadáa. Idi rç niyi ti a fi fi pa á 1’ówe pe
iyàwó-kí-yàwó kò ÿôro ó fç àna-kána
nikò $e é ni. $ugbpn 1’óde oni ètò
igbeyawo ti di ètò l’aarin çni meji—pkp
ati aya, ‘plpmú ti ri dá pmú iyá rç gbé’.
Awpn pmp kò ronu 1’ori ki ni òbí lè $e
mp, ti ó bá di prp a ó fç iyawo tabi

220
 a ó I pkp. Eyi lo si fà á ti a fi ri pa á Pówè
pé ‘Kò wíi roí, kò nj çlçbç’ tabi ‘Wp fún ni
itçlprùn’. Qrp ti di ohun ti ó wú mí kò wu
p, tí kò jç ki pmp iyá ineji pa owó pç fç
obinrin kan naa.
Ètò iyàwó
Qnà marunun ni pkunrin lè fi gbà ni
iyawö ni ¡1$ Yoruba:
Onà kiínní: igbeyawo ni pçingin. Qnà
keji—iyawo ôriçà, Eieyi ni iyawo ifá tabi
ifi l’pkp awpn çni ôri$à, eniyan bii afin,
abuké ati aràrà. Onà kçta, gbigba
abiléJcQ, Qnà kçrin, sísá orín òkú ati pnà
karunun, gbà mí o rà mi.
Igbeyàwô î’pçingin
Ètò igbeyàwô l’pçingin pin si pnà mçfa,
awpn naa niyi; îtprp pmp; Ifá dídá fun
ifpmçfQkQ; îçihùn; ídána; [gbá iyawo
gbigbé ati Igbeyàwô.
Itçrp pmç. Qnà meji ni Yoruba n gba fprp
pmp Payé atijç. Qnà kiínní ni itprp pmp
t’ô wà Fçjç prun tabi ni pinmçin. Onà keji
si ni ifojúsóde fún pmp ti ó ti spkó pmú
tabi eyi tj p d’plpmpge.
L’áyé atijp kií $e obinrin tabi pkunrin nií
mú pkp tabi aya tí yoo fç wá han awpn òbí
rç. Awpn òbí ni fi pmp wpn Ipkp tabi fç aya
fún un. Eyikeyi ti ó bà kp si wpn Içnu lè ii
orí gba èpè awpn òbí rç. A^à awpn
babanla wa ni ki wpn maa fi pmpbinrill
wpn dà prç fún ara wpn. Àÿà yü bçrç lati
igbà ti wpn bá ti wá ki çni ti ó ÿçÿç
b’pmpbirin kú ewu nitori pe nibç ni awpn
miiràn tií bçbç lati fç pmp titun naa. Awpn
òbí yoo si çe adura pé ki • Oluwa kí o wo
t’akp t’abo pp. Lati pjp yii lp ni awpn òbí tj
ó tpi'Q pmpbinrin yoo ti maa mû çbùn wá
fún pmp titun y H, Awpn nnkan çbùn tí
wpn yoo kp mú wá fun awpn obi pmp-
binrin ni wpnyi: àdí, igbiwó (igba owó),
ogóji kòkò osûn, itî igi ati èlùbp.
Lçhin çbùn ti a kà s’oke yii ni ilàrè ni
221
ilàrè awpn òbí pmp- kunrin ni lati tún
gbà à bi iÿç wpn lati màa ru içu ati èlùbp
fún awpn òbí pmp Fpdppdún. L’áyé atijp
île kóríko ni awpn babanla waà gbc;
awpn àna ni i si maa çe irànlpwp fún ali
kp iîé. bi inawo bà si ÿçlç, bii isinkù, àna
ni lati wá tabi kí ó ran ni gbç ilç òkú,
inawo çbp pdun ile àna, ki i çc çliin çni ti
ô bà n fç pmp nitori iÿç, pwç kéékèèké
bayii ni awpn babanla wa si çc màa n paá
l’ôwc pé ‘Ekùn ni àna, a ki i ri i fin’.

222
Ifojûsode
Eyi r>l Ç>nà keji ti à fi gbà tprp pmç. Bi
awpn ôbi pmpkunrin ko bà fi pntpbinrin
bà sjlç lati pinni^in fün pmp wpn, awpn
ôbt prnpkunrin naa yoo sp fün awçm
mplçbi ati prç wpn pé ki wçn mâa bâ
wpn fi oju s’ode fun çmp awon pkunrin ti
awçm fi wà aya fiip. ibâà je pmp ti a tprp
ni pjp ti a bi i, tabi eyi ti a'foju s’pçje fç,
awpn àléébù kan wà ti Yoruba gbpdp
w'àdii ki wpn tô fç pfpp Ipti idilekjdile. Bi
idle kan bâ si ni awpn àléébù wpnyi, kfl SI
(?ni ti i fç fç pmp wpn: Àrùn çtç; Wdrâpà;
Wèrè; Gbèsè; Orukp büburü fun olè jijà,
tabi ipàniyàn, ibàà ÿe pçlu oôgùn büburu
ati Qmpbiprjn ti ô jàbp l’çhin ôbj rç nigba
ti wpn fi ppn çrpp naa.
Lçbir| ti awpn ti a bç l’pwç bâ ti ri
pmpbinrin ti ko tii l’pkp fi a lè tprp fün
pmpkunrin li n wà iyawo, ti awpn mplçbi
ati aiârinà si ti wad'ü pé ko si ohun
àléébù kan ninu idüé pmp- binrin ti a ri
yîi, baba pmp yoo sp fün iyà pmpkunrin
ati gbpgbo mplçbi wpn yoo si rân cniyan
lati lp tçrp pmpbinrin ti a ri yîi. Lati igbà
yîi lp ni awpn ôbrpmpkunrin yoo ti bçrç
si i çe àna bi Ùÿà Yoruba. Nitori pé
l’plpmpge ni a tprp iyawo yii, a ko ni ntü
Igbiwô, ogôji koko osùn ati iti jgi lp da
àna, SUgbpn iÿç ilé àna yooku ko yatp si
ti pmp ti a tprp ni pinniçin* Bi a bà si ti
tprp pmp tan ni ilé àna, 6 di prànanyàn
lati màa $e ojüse çpi; titi ti iyawo ti a tprp
yii yoo fi tô gbé si ilé pkp.
!fa îfpmpffikp
Bj ô tilç jç pé l’otitp ni awpn idile mejccji
ti gbà pé awpn fç fün ara awpn Iprnp,
sibç 6 jç à$à awpn babanla wa lati ntfia
àyç\vp; bpyd nitootp ni awpn çlçdàd
pmpde mejecji ti a fç ki ô tii t’pkp t'ayà tj
yàn firr bi a $e fç yii l’prun tabi bçç kçS.
Nitori ¡di eyi baba piripdebinrin yoo
ranÿç si ilé baba çmipkunrin lati sp pjp
223
idj|à fün wpn, ki wpn lè yan açojü wa.
Awpn ti a saaba fi yàn |atj ilé pkp ni:
aburo baba pkp pkunrin kan; pmp oçü ,ic
pkp kan; ati obinpn jle pkp meji.
Lçliin eyi baba pmpbinrin yoo ransç si
awpn babalawo ti yoo di'fà.
Bi a bà n. di’fà ifpmpfpkp, ko si odù ti
ko lè yp l’ôjü pppn ninu gbogbo odù
mçrççrindilôgûn. Ko si eyi ti ko le fp ire
bçç ni ko si si eyi ti ko le mû ki Ifà jàkojç.
Awpn odù ti i saaba màa fpre n>;

224
 ÈJÍOGBÈ ÒGÚNDÁ MÉJI ÒDÍ MÉÏÎ ÒTÜÂTÍKÚN
oooo OO O O.
oooo o oo o 0 0oO
O0oo o oo o
00
o o oo oo o oo o OO
Awpn wpnyi si ni odú ti sáábà yp 1’oju
diç ninu Ifá bá máa pppn ti
sunko:
ÎROSÙN oso o o psÁ MÉJÍ o o o
0
o o o o
0 -0 0 o 0 o
0O0 o 0 o
Nígbà tí çsç bá pé lati d’ífá ifpmpfpkp,
babaláwo yoo sa ífá mçrindínlógún, yoo
kó o lé baba prnpbinrin Ipwp. Nigba naa ni
baba prnpbinrin naa yoo júbà baba ati iyá ti
ó bí i. Nigba ti ó bá júbà wpn tán yoo kó
Ífá mçrççrindínlógún t’o di Ipwp yoo fi
kán iwaju pppn ifá, yoo si wi pe ‘lwaju
pppn’; yoo tún fi kaft çhin pppn ifá yoo si wi
pe ‘Çhin pppn’; yoo si sp pe 'Olomu 1
ptun-ún, Qlpkanran 1’ósi, ààrin pppn ita
aarin’. Nigba naa ni baba prnpbinrin yoo
máa bu èkürp ifá ti ó kó Ipwp yoo máa da
á ti ó bá ku meji Ipwp rç yoo tç-fá„kan,
silç ‘o’ ti ó bá si ku <)kan çoço yoo tç’fá
meji ‘oo’.
Báyií ni wpn yoo çe ti wpn yoo fi mp
odü ti yoo jade 1’ójú ÓPÓn-, iyá iyawo ni
yoo di ‘Írànçç’ Ifá l’pwp, eyi ni Eegun ati
owó, tabi eegun ati pta. Bi babalawo bá si
ti mp odú tí ó yp yoo sp fún iyá
prnpbinrin ti.ó di iránçç Fpwp kí ó ya pwp
ptún tabi ti ^òsL Bi ó bá ya pWp ti ó bá jç
pé pía tabi owó ni’fá mú, Ifá fp ’re nù un
bj ó bá si jç pé eegun ni’fá mú a jç pé Ifá
jáko. Bi ifá bá fp re babalawo yoo sp fún
awpn eniyan pkp iyawo lati kó erúpç ifá
225
 J’ççmçta eyi n,i lati f’ori kanlç 1’ççmçta,
wpn yoo dide,'wpn ó sare sita, wpn ó si
f’orí kanlç 1’ççmçta. Çugbpn ti Jfá ba
jakojç, wpn ó pa Jfá dida ti wpn o si da
pjp miíràn lati tún dá’fá wò bi yoo fp’re. Ti
wpn bá si dífá dífá ti Ifá n fp ibi a jç pé
awpn pmp mejeeji kò ni fç ara wpn. Bi ifá
bá fpre babalawo yoo sp fún pkp iyawo
pé ki ó fi jòkòtò kan, àkú.kp adiç kan,

226
çran okun kan ati pgbàafà rúbp. lyawo
naa yoo si fi ágbébp adiç kan, çgbàarin
owó, ati osún rúbp.
Eyi ni dip ninu awpn odù Ifá ti ó léjade
ati kíki wpn:
ÈJÍOGBÈ Q O
O O
oo
oo
(a)0tpp tp tp
0rpp rp rp
Qtptp l’àá jp
’pá 0tptp 1
’áá jp
’mumu,
Ohun t’orí ni t’orí,
Ohun t’orí ni t’orí,
Ohun l’a f’pbampkin
L’ode iranje
K’oniranje le f’ohun torítorí
ta ni lprp,
(b) A tp iká ni iyi pní,
Sálúbàtà ni iyi plptp,
Bí a bá tobi l’átóóbijú
Qba ni wpn fi ni jp.
L’ó difa fún yinyín
gòdògbà Tí yoo jç plpjá
l’áwujp pri.
A fi yinyín j’plpjá,
Gbogbo pri p máa wá, p wá
sin ín.
Ti odù yií bá yp nigba ti a bá ñ di’fa
ifpmpfpkp, pmpdebinrih tí a fi ñ l’pkp
naa yoo ni oríre, yoo si di pni ápésin ni ilé
pkp ti n lp, yop bímp, yoo là, yoo si lu.
Bakan naa ti odù yií bá si tún yp a gbpdp
rúbp sí awpn baba àgbà t’pkp t’iyáwó ti à
n difa lé l’ori yií, awpn pmp mejeeji si
gbpdp wç l’pémpta ní’jp ti a difa yií kí ¡lp
tó çú.
227
pY(¡KÚ Mtüi oo oo
oo
oo
oo o
o
oo oo

228
 ÎWQ pyç èmi pyç,
Qyç ÇÇÇÇ lí là bp Poke,
Wpn çe bi ojúmp Pó mp.
L’ó difa fún àgàn
Idere Ti wpn ni kò
Pókún pmp ninu.
Qmp $e tán, ó wá
kún inu rç Bíi
yindin-yindin.
Ègb À $é oyún Àdèyí ni
ri bç nPkún Tí a ti ri
è: gbé kiri.
À$e oyún Àdèyí rí
bç ni’kùn Lati rí gbé
kiri,
Oyún Adeyi ri bç ni’kùn Lati ií
gbé kiri.
£b odú yií bá jade <?kç> iyàwó ní lati fi
nrikan wpnyi rúbp: çyçlé meji ati çgbàarin
owó; iyàwó si g-bpdp fi àgbébó adiç kan
ati çgbçrindínlógún rúbp. Bi awpn mejeeji
bá fç ara wpn tán oyún ti iyàwó bá ni
pkunrin ni yoo fi bí Àdèyí ni wpn ó si so
pmp naa.
QSÁ MÇJÍ O O O O

Atú yagba, arin yagba,

Írii Ç5>in kò gbé ibi kan.
L’ó dífá fún atirosç
Ti ri ç’awo lp pdp
Oro,
Àyàmç bí obinrin kò
tú açp ró. L’ara órun
kò ÿài r’ômi.
Àyàmp bí ’gbá kò re
pjà L’ara prun kò
$ài r’ômi.
PÒókó kò ni idí,
N íi ihà jókòó. - '
L’o difa fun Oge,
Ti ri spkún pmp
r’o'de Igbpnna. Yóó
gbé p o Bí kò íài
gbe Qmp rç jçjç.
Bi odù yií bá yg 1’ojtt pppn, ó fihàn pé
ifá jáko, bi a bá sin pmpbinrin yií fún pkp
ti ó fç fç yii, ilé pkp naa kò ni gbà á, pmp
naa kò si ní rí idi jókòó.
Eyi ni diç ninu awpn odù ifá ti ó lè yp
ati kíki awpn odù naa. :çhin ti a bá ti çe
ètò Ifá Ífpmpfpkp tán, awpn òbí pkp yoo
yp pada sí ilé wpn lati fún wpn lábp bí
ifá bá fç ’re.
Içíhim
Lçhin ti awpn açojú pkp bá ti dé ilé, ti
wpn si ti Pàbp fún ara ilé pé awpn jç pjà,
ohun ti ó kàn ninu ètò iyàwó ni içihùn.
Ètò içihùn ni pé awpn mplçbí pkp yoo
gún iyán ti ó pp diç wpn yoo kó o sinu
àwo abpkàdélç, wpn ó dín irú ifá, wpn^
si mú obi àbàtà olójú mçrin mçrin meji,
ati orú ptí ççkçtç kan wpn ó kó gbogbo
nfikan wpnyi lp sí ilé baba pmpbinrin lati
fi çíhún ifá ti ó fp rere, ñipa awpn pmp
wpn mejeeji.
Ètò idána
Lçhin ti a bá ti $e ètò içíhún tán, awpn
mplçbí pkp yoo wá obinrin tabi pkunrin
kan ni ilé iyàwó áitun ti wpn fi fç yií yàn
bíi alárinà. Alárinà yií ni yoo si di açojú
1’áàrin mplçbí pkp ati mplçbí aya, fún
gbogbo çbún ti yoo máa kpja 1’áàrin
wpn. L’ákppkp bçrç awpn òbí pkp yoo di
çrú içu meji fún awpn òbí pmpbinrin
naa. Bakan naa ni wpn yoo si mú i$u
mçta ati ogún egbódo èlúbp fún alárinà.
Lçhin ètò àkpçe yií, pdppdún ni awpn
òbí pmçkunrin yoo máa di i$u mçsànán
mçsànán, çrú èlúbp meji meji ati agbpn
yangan kppkan lp fún awpn òbí pmp tite
ti iyàwó ti wpn ñ tprp yií yoo fi wp ilé.
Igbá Iyàwó Gbigbé
Ohun ti awpn òbí pkp ú mú lp si ilé àna
fún ètò igbá iyàwó gbigbé niyi: Igbá

225
àdému funfun ti a ha daradara. A?p
funfun, ati Çgbàawàá owó çyp. A$p
funfun yií ni awpn òbí iyàwó lati fi pamp
nitori pé a$ç yií ni iyàwó gbpdp fi bo orí
ni pjp ti yoo bá wp ilé pkp. Awpn obinrin
ilé pkp ni yoo gbé ohun orò wpnyi lp si
ilé iyàwó 1’pjp ti wpn bá si gbé igbáyàwó
yii, awpn òbí pkp a máa san owó ifç
iyàwó wpn tabi kí wpn san diç ninu rç.
Qjp ináwó pataki ni pjp yií jç fún awpn
òbí pkp, wpn yoo fi ilé ppn ptí, wpn ó si
f’pnà ro’kà fún awpn mplçbí, alábàáçe ati
awpn ara ilé àna wpn. Lçhin igbégbá
iyàwó yií ni awpn pmplçbí pkp yoo fi pjp
igbéyàwó ránçç sí awpn àna wpn.

226
Ètò Igbeyàwó
Nígbà ti pjç iyàwó bá kú dçdç, ó jç àçà
awpn Yoruba lati tún dífá ni’le pkç ati ni
ilé iyàwó, odú ti ó bá si yp 1’oju ppçn fún
awpn mejeeji ni wpn yoo $e ètùtù bí ó
bá ti tç ati bí ó ti yç ki iyàwó tó wp ilé
pkç. Fún àpççrç bi 0sá meji bá yç» :
oo oo
o o
o o
o o
Babaláwo yoo sp pé kí wçin gbé epo ti ó
wá ni’le iyàwó, tabi çkp wá, wpn yoo si
pàçç pé kí wpn gbé epo naa jade lati fi
tprp fún awpn ‘iyàmi Ò$òròfigà’, lçhin
eyi wpn yoo pàçç fún wpn lati fi àgbébp
adiç ati çgbàaje owó rúbp. Iyàwó yoo si
bp ooge. Lçhin eyi ni iyàwó yoo kó awpn
pmp kéékèèkéé jç yoo si bçrç síí jó
niwaju ooge, orin ti wpn ó si máa kç ni:
Mçlámçlà dé
ooge, )2 Bí a
gbe o o ooge
Bí a gb’pmp
re ooge.
Bi wpn ti fi kp orin yii ni wpn yoo máa pa
àtçwç ti iyàwó yoo si máa jó niwaju
ooge. Iyàwó naa yoo bí pmp pupp,
Ooge si ni Ori$à ti yoo máa fún un
1’çmp.
Oríki odú 0sá Méji ti ó yp yii niyi:
Pçpkç kò ni idí,
Ó fi ihà jókòó.
L’ó difa fún mçlámplà,
Ti í çe iyá Ooge,
Ooge kò çài gb’pmp rç jçjç.
Ètò Igbeyàwó
Ifá yii fihàn pé odú Qsá Méji ti a çç pé bí
ó ba hú 1’oju çpçn ní igbà idífá
ifpmpfçkp ifá jáko, oun naa ni a rí pé ó jç
odú rere ti ó bá yp nigba ipalçmp ati$e
igbeyàwó yii. Nigba ti çjç iyàwó bá tún
ku çjç mçfa baba pkç ati baba iyàwó yoo
tún dífá. Olúkálúkú yoo dá ifá rrfull ara
rç lati ta çbç èçú dànú, wpn yoo si $e
ètùtù odú ti ó bá yp ki a máa baà r’éçù
ni ’dií nfikan alárinrin yii, eyi ni lJfá itabp
èÿù nú’.
 Ipalçniç
L’pjp Iyàwó bá ku pjp marunun ni won
ti iyàwó
ó mú 1‘àári’ iyàwó, eyi ni ara pjp ti iyàwó
yoo je 1Q si ilé pkp rç. Gbogbo awpn prç,
ará, çgbç ati Qgbà iyàwó ni yoo bá iyàwó
je çyç yií. Wpn kií yún oko, bçç ni wpn ki i
yún odô mp ti ayçyç yii yoo fi pari lati pjp
ti wpn bá ti mû ‘Làári’ iyàwó. Lati pjp yií
ni awpn ‘pípmp pkp’ eyi ni awpn aburo
pkp tabi iyakp iyàwó, yoo ti bçrç sí máa
vvá sún pdp iyàwó titi ti àisún yoo fi ku
pia eyi ni pjp àjekágbá. Gbogbo alaalç
pjp ti wpn bá wá sun, ó jç prànanyàn fún
iyàwó lati fi jijç ati mi mu tç wpn l’prùn.
Ni pjp àjekágbá wpn ní lati pp, ki wpn si
wá pçlu ilú orin ati ijó. Lati psán pjp yii ni
iyàwó yoo ti mura awpn plpmppkp silç
pçlu rira awçn niikan orò plpmppkp bíi
oyin, àádún, irèké, pgçdç, sàkádà tabi
kàsádà, àgbáyun, òroúbó, àgbálúmp ati
ohun bçç- bçç lp. Nigba ti wpn bá dé ile
iyàwó ni alç patapata, wpn ó bçrç S É S kan
ilçkùn k i on ile tó jí i fún wpn. Aàrin ita ni
wpn yoo gbé máa kp orin orò ilé pkp,
wpn yoo si tún máa je orijiriji aré. Ibi àyà
ilé ni wpn yoo gbé gba ohun orò, ti
iyàwó ti tpjú pçlu ikúnlç ati çbç, eyi ni
wpn yoo,pin jç 1’áàrin ara wpn. Lçhin
àríyá gbogbo, wpn yoo gba oúnjç wpn,
wpn ó si sim, eyi si ni iparí orò
plpmppkp; nitori pé, wpn ki í wá ni pjp
àisún iyàwó.
L’ówúúrp pjp àisún awpn çgbç iyàwó
yoo gbé ‘làári’ lp fún pkp iyàwó ni ilé rç
wpn yoo si sp fún un pé awpn wá gba
owó àisún iyàwó. Qkp iyàwó ni lati fún
wpn ni owó àisún, iye ti ó bá si bá oju rnu
ni ó ni lati san ki ó má baà ba ara rç jç
1'QWP awpn çgbç iyàwó. Lçhin tí wpn bá ti
gba owó àisún tán, wpn ní lati lp li àbp
fún awpn ará ilé iyàwó.
227
 Ipalçniç
Ni pjp Iyàwó
àisún yií naa ni pjp ‘çkún iyàwó’,
irplç si ni iyàwó ní lati bçrç çkún sísun. Ki
iyàwó tó bçrç çkún sísun, yoo bu epo lp
si ori èjú pdàrà, yoo si fi çsç òsi tç orí èjú
pé ki oun má rí èjú tabi cléniní ni ilé pkp
ti oun n lp yii. Lçhin tí ó ba jú ibà èjú tán,
ni ó wá kan ètò ‘çkún iyàwó’. Ètò naa niyi.
Çkún luidle ilé. Içni li o ba jç baálé ilé ni
iyàwó yoo kp sunkún fún, bi ó bá si ti
kuro ni idi èjú 1'óde ti ó fç wplé ni yoo ti
bçrç síí kc pé:
Èmí mà mà tú Ví,
Mo yí 'kà baba ti mo ní.
Baba rónií mo wá
gba Veè mi Ki n tó
máa re "lé pkp.

228
Baba mo ni bí ire mi kò
pg,
Babá mo hí bí ireè mi
kò tó ^ínkínní, Baba sá
fún mi ní. ire ’ki n tó
máa lg. ire çja PçrUi çja
ní ii í wá,
!re kghkg* babá mo ní
Todo Tó wà.
Ire ákèé l’ò lè b’ódò dc Iç.
Èyi ti ç bá má má fg,
Baba mo ni eyi ti ç bá mà
mà wí,
Ire çhún Tó lè bYiríi mi
mu.
Baba ç súre fún mi pé,
Kí n má Pábíkú Uc,
Kí ábíkú má lí Ué mi $c
ode,
Ki t’àrùn t’òfò máa gbé
’gbç wò mí,
Ki fowò Upmp ya lé ké sí
mi.
Ile tí n bá wg k’ó di ’le
owó,
0dçdç t¡ n bá wg kí ó di
t’gmg,
Balùwç ti wgn bá wç mí
sí,
Bí eniyan fç bí
eniyan kò fç Kí ibi
ging mi sá sun
ibç.
Ç sure kí n má k’clcniní
ní’ié g Kg.
Mgnání mgnání, gmg
gdç ñ náání apó, Qmg
ágbç náání éepo igi,
Emi naa náání glá çyin
Baba ti mo ni ami.
baba í"çwç ti kò ieè tóo.
Nit or i pé glá abáta ni
m’ódó çàn,
Qiá baba gmg ni m’gmg
yan.
Òjò ibá rg a pá 'gbín,
Igbín má má n j’glá
ikarahun.
Ein i ko jç fori tggrg
sunkún iyàwò,
K ’çlçgbçrún máa
m'çgbçrùn g Ig. b ni tí a
ÿe fôore ti kò dúpç,.
Baba l’ónií bi glgÿà k'çrù
çni Ig ni.
Mo dupé bíbí tí ç bi Vni
s’aye,
Mo dúpç pípgn tí ’yáá
pgn mí dàgbà. Emi kò
pé îi'ôj'oyin,
Ki ç pc kò sí fún mi rí,
Èmi kò sg pé n ó j’ádo,
Ki ç pé kò sí ádò.
Bi mo pc n ó j’ò$íipá,
Baba, Tónií, ç tó rç mí
Pçkún,
Mo já ewé iyá,
Mo dá' 'ran a$ùkç>.
Mo já ewé oîoto Mo dá ran a$ùlçlç.
Nígbà ti mo gún ’mú gàgàlóló.
Baba, l'onii mo da'ràn gkùnrin L’ori
inu çkç fi n gbé mi I9.
Ewùrç ni n bç ninu vlé yii,
Bi ó bá bà mi dé çhinkùîé tan,
Yóò pada lçhin mi dandan.
Àgùtàn ni ii bç ninu iié yii,
Bi ó bá sin mí dé çhinkùîé,
Yóò padà lçhin mi dandan.

Çrú ni n bç ninu ilé yii,

BÍ ó bá sin rni dé çhinkùîé,
 Baba ti mo ni a í"çwç ti kò ieè tóo.
Yóò pada içhin mi.
Qmg ni n bç ninu ilé yií,
Bt ó bá sin mí dé çhinkùîé,
Yóò pada Iç-hin mi dandan.
On" kçiçjç) ori lalávà n mó,
Kdori ó sá ba mi dé ááyc temi.
Kí t'àrùn t’ófó kò yaá nú igbç,
Kí fówó t\smp kó ya'lé kc sí mi;
Kí ií já ewé iyá, kó ié yá mi were.

Lçhin tí iyáwó bá ti bçrç si sunkirn niwaju awpn baba tí wçn bis

báyií, ki ó ló dide yoo gbiyánju ati ki orílç awgn obi rç báyií :
Lmí-j’orógbó bii k'óhún mi ó gbó,
Mo jç ógçdç bíi k'óhún mí lè dç,
Mo j’èkùrô à ko,
orí
Bi ki
olum mi ó vc kororo. -
Ohùn mi kò dim bi tií
dùn mç,
L ’ ó n i í n ó rèé k ó i y ò s i i .
Èmi kó ni I9 l’çhinkùlé Olúgbçn,
Mo
K'Ólúgbpn ó má mp pé lg
Eçkùlé òun.
Èrni 1Q rçkùîé Arçsà,
kò ni
 K’Arpsa ma mg pe Mo
1Q l’pkülé óun.
Baba, l’onii mo f? re ’lúü
mi Kí n tó máa i«? ilé
gkp.
Éyí ti mo bá gbágbé ki n wí,
K’ééran ó máa rán mi l’étí.
Éyí ti mo bá si fó,
Kí yahaya máa ya á sí mi l’óókan
áyá,
Kí kúlúsp máa sp gbogbo p sí mi
1’pnu.
Baba mi mpmp da,
Baba mi mamá réé. f wá
wó mí, p wá wó baba mi.
Níbi ti a bá rnp pná dé láá ki Ilú baba
pni dé, bi iyáwó bá bprp sí ki orílp yií,
awpn ará, prp ati iyekan yoo fprp máa bá
a spkún ; wpn kó si ni jp ki ó pp pupp ti
wpn yoo fi gbé e dide. Lphin eyi baálé ati
awpn ágbá pkunrin ti wpn ti péjp silp ni
pipdp baálé yoo fún iyáwó l’ówó gkún.
Wpn yoo si yppda fún un pé kí ó máa
sunkún iyáwó lp s’pdp mplpbí yóókü. Irú
pkún ti iyáwó bá sun l’pdp baálé ilé, oun
naa ni yoo sun 1 pdp iyáálé ilé ati awpn
ágbá l’pkunnn ati l’óbinrin ti ó wa ninu
ilé. Bí iyáwó bá dé pdp awpn obinrin ti kó
gbpxip pe é l'orukp ati awpn ti ó jp aburo
fún un ninu ilé, ibprp pkún ti awpn yií
yátp. Bi ó tilp jp iyakp ni ó jp fún awpn
obinrin ilé ti a wí yií ti awpn pmp jlé
yóókü yií si jp aburo fún un, ó ni lati
kúnlp íún wpn ki ó tó sunkún iyáwó ti
wpn naa, yoo si bprp báyií pe:
Iyáwó mi má má da,
Iyáwó mi má má re é.
Tahi: Ábúró mi má má dá,
Ábúró mi má má re
é. iyáwó l’ó dé mo
kúnlp f’prú,
Iyáwó l’ó dé mo kúnlp fún
'wptá,
230
 Bí iyáwó bá tán,
N ó gba ikúnlp mi.
Lphin ti iyáwó bá sunkún ká ilé wpn
tán, ti ó si sun- fún ti ádúgbó, yoo
sunkún lp ilé awpn ti wpn jp mplpbí fún
un ati awpn prp awpn óbí rp. Nibi ti ó bá
sunkún dé ti pjp fi ú p’ofírí ni yoo gbé dá
ti duro lati pa’lp áisún mp. Awpn ibí tí ó
bá si

231
yç ki ó dé ti kò le dé ni pjp yíí wpn ó sp p
di àárp pjp iyàwó ki ó tó dé ibç lati
dágbére fún wpn ki ó tó wp ilé pkp.
Aisún Iyàwó
L’àlç pjp àisún iyàwó, nigba tí wpn bá ti
jçun alç tán ni àîsùn tó bçrç. Bí awpn òbí
iyàwó bá si ti ni l’pwp si ni arinrin àisún
yoo $e mp. Ti awpn òbí iyàwó bá jç çni tí
kò rí $e tóbçç, mimu ati jijç ni yoo wà lái
si ilù. Lálç yii çgbç iyàwó yoo bçrç sí dá
orin igbà, ti ó bá wà 1’óde fún idárayá titi
tí ààjin yoo fi jin, ti olúkálúkú wpn yoo si
lp síin. Bi ó bá $e ibi igbeyàwó tí pkp tabi
òbí iyàwó gbé 1’ágbára ni, ilù ni a ó fi $e
àisún ti ojùmp yoo fi mp. A ó pa agbo si
ààrin ita ilé iyàwó tabi ojùde baba iyàwó,.
a ó si jó titi tí ilç yoo fi mp ni. iyàwó yoo
màa pààrp a$p ni ti àisùn yoo fi túká,
yoo si máa fi owô yç awpn ti ó bá n jó sí.
Nigba ti pgànjp bá gàn, pkp iyàwó ati
awpn çgbç rç yoo wà si àisùn, iyàwó ati
pkp yoo si jó, gbogbo mplçbi, ará prç
yoo si fi owô yç wpn si.
hin Iyàwó re lié Qkç
Ninu gbogbo pjp ti rt bç l’ààrin psç,
Qjpbp, pjp Àikû tabi pjp Osç ati pjp Ajé
ni Yoruba máa rt sin iyàwó lp si ilé pkp.
Awpn òbí ki i sin pmp re ilé pkp ni pjp
Àbámçta nitori pé pjp yii kò dara lati sin
pmp fún pkp. Awpn òbí pkp ki í si fç gbé
iyàwó fún pmp wpn ni pjp Çti, nitori pé
Yoruba ni igbàgbp pé iyàwó ti pkp bá
gbé ni pjp Jímpp yoo ni aáçikí ati
àlúbáríkà ju pkp ti ó bá fç ç lp. Bi ó tilç jç
pé pjp bíi mçta ni ààrin psç ni a lè sin
pmp fún pkp, ti pjp Àlàmisi tí i $e Qjpbp
Fó ppju: Lówúúrp pjp ti iyàwó yoo bá lp
si ilé pkp, bi jlç bá ti mp hài, bi iyàwó bá
ni ibi ti kò tíi gbé dágbére ti ó si $e
pataki fún un lati sun çkún iyàwó dé ibç,
yoo tètè sunkùn lp si ibç. Lçhin eyi, awpn
obinrin ilé iyàwó, awpn prç, ati onilù ti
yoo bá iyàwó lp232 si ilé pkp naa yoo jçun.
Awpn obinrin ilé yoo si $e é ni pçp bi
agbàra awpn òbí iyàwó bá ti mp, Pori
imúra yii ni awpn obinrin ilé pkp yoo gbé
dé lati wá mú iyàwó wpn. Nigba ti awpn
ara ilé pkp bá dé, iyàwó ati awpn ti yoo
sin ín lp si ilé pkp yoo lp dágbére 1’ççdç
baálé, ati 1’ççdç iyáàlé, lçhin idágbére yii
onilù yoo bçrç ilù iyàwó ati awpn çlçgbç
rç yoo si máa jó lp si ilç pkp.
Awpn çlçgbç ati onilù iyàwó yoo máa
kprin idárayá 1’oju pnà bi wpn $e rt lp,
orin igbà ni wpn yoo si máa kp fún igbà

233
gpg? bí á^á awpn baba wa. írú orín ti
wpn bá si ri kp yoo jp bi ákpsílp ti iyáwó
yii fi le júwe pdún tí wpn gbé e ni iyáwó
fún awpn pmp rp, irú orin asiko yii ni
awpn obinrin si máa ri lo lphin pía lati mp
ágbá ninu awpn iyáwó ádúgbó fún
áppprp, bí a bá sp fún eniyan pé orin ti a
kp l’ákóókó iyáwó pnikan ni:
(a) Aáyán pmp arinru,
Éérá pmp arinru,
Qwp fprp tp yin ná
Qmp arinlpgánjp ,
..
Tabi (b) A wí, wí wi
ni p kó gbp,
. Afp, fpfp,
£ ni ? kó gbá,
A gbé ilü silp A tún
f’pnu wí,
Apótí 5c alákárá kábíáwú . .
.
Awpn ágbá le sp pdún ti iyáwó ti a lu
irú ilü kan ninu awpn ti óké yii wp ilé pkp.
Bi iyáwó bá ti kü dpdp kí ó wp ilé pkp
rp, ni pkp yoo ti sá jade kuro ni ilé. Nigba
ti iyáwó bá si jó dé óde pkp rp, awpn
onílü yoo pa ilü, awpn ará ilé pkp yoo si ti
ilpkün ábáwplé wpn. Lphin eyi ni iyáálé
iyáwó kan ti yoo bá gba iyáwó si ilé yoo
wá si pdp awpn ará ilé ana ti ó sin iyáwó
wá lati bééré a$p funfun ti a ó fi bo orí
iyáwó kí a tó 1c gbé e wp iié pkp rp; eyi ni
a$p ti awpn pkp ti mú lp si ilé ána nigba
ti wpn gbé igbá iyáwó. Lphin ti a bá gba
a$p yii tán, iyáálé iyáwó yoo kan ilpkün
ilé pkp yoo si mú a$p naa WQ ilé. Iyáálé
iyáwó yoo fi a$p han iyáálé ilé yoo bu
omi ¡jan psp iyáwó, yoo si gba pgbáá
owó i$an psp iyáwó. Iyáálé iyáwó yoo kó

234
a$p, owó ati omi pada si óde, yoo kó o
fún awpn obinrin ilé iyáwó. Bi wpn bá ka
owó ti ó pé iyáálé iyáwó yoo fi omi $an
psp iyáwó, yoo fi a$p bó ó lori, yoo si gbé
iyáwó yii ni kpkplprün wp ilé pkp rp,
pdpdp iyáálé ilé ni yoo kpkp lp lati kíi,
lphin eyi, pni ti ó gbáá ni iyáwó yoo mú
un lp sí iyárá ti wpn yoo bá gbé e ni
iyáwó sí; ibp ni yoo si máa gbé ni gbogbo
psán; alp ni yoo to máa lp sün ni iyárá ti a
ó bá fún un.

235
lyán Jbálé
Qjp keji ti iyáwó bá wp ilé pkp ni pjp
igúnyán ibálé, ètòdgúnyán yií kó si ju latí
ñ ppç han awpn òbí iyàwó pé pm9 ti a fç
kò tii mp Qkiinrin miíràn. L’áyé atijp ohun
itijú pataki ni fún iyàwó ati awçn çbí rç ki
pkp máa bá a ni ilé. Gbogbo àçà yii ni ó ti
bàjç l’pjp ti ó ti pç ppplppp ni ó si ñ
gúnyán ibálé lái bá iyawo ti a gbé ni ile.
Ilé Alç Iyàwó
Qjp karunun ti iyàwó bá wp ilé pkp ni
yoo tó lp si ile alç eyi ni lati lp ki awpn
òbí rç. Irplç patapata ni yoo si tó lp. Awçn
iyakp ati pmp pkp rç yoo sin in lp, awpn
òbí iyàwó yoo si fi jijç ati mimu tç
gbogbo awpn ti ó sin in wá’lé l’prùn.
Nigba ti ó bá si ri pada lp si ilé pkp rç, ó
ni lati ra gbogbo ohmi ti çnu íjç 1’pjà
Ipwp fún awpn pmp pkp rç, ti kò lé bá a
wá si ilé wpn. Lati r ip karunun yii ni
iyàwó ti ni àhfàní ati máa lp si ilé awpn
òbí rç ni irplç titi ti àsè iyàwó yoo fi kásç
nilç. Qjp karunun ti iyàwó bá si lp si ile alç
yii naa ni awpn obinrin ile baba rç yoo
pada si ile wpn ti wpn kò ni sun pdp
iyawo mp. Lati pjp yii ni oun yoo ti bçrç
síí gbá gbogbo ilç agbo ile pkp rç ati ti
àdúgbò fún pjp marunun. Qjp kççdógún
ni iyàwó yoo bçrç si jade psán ti kò ni
f’açp bo oju mp l’çhin eyi ni àsè Iyàwó yii
si pari.
Ifû Esçntàyé
Lçhin ti iyàwó bá wplé ti a 5e adura fún
un pé ‘Çhin iyàwó kò ni mp çnf, bi adura
yoo bá gbà, iyàwó kò ni mû o$ù ti ó wplé
naa jç ti Qlprun yoo fi dá a. Nigba ti àfpn
bá si gbó ti ó wp, pjp keji ti a bá bímp ni
wpn yoo dá ifá ti à ñ pè ni ‘çsçntaye’ eyi
ni ifá ti yoo fi çsç çni ti pmp tó waye hàn
ni ile baba pmp ati irù ohun ti pmp naa
yoo dà l’çhin pla ati awpn oriça ti a lè

236
máa báa bp. Ti ó bá jç pé Èjiogbè ni ó
jade l’oju pppn, awpn òbí pmp yoo fi
àgbébp adiç, ati çgbàarin owó rúbp.
Eyi ni kíki Ifá yii :
Qtptptp Babaláwo
olówó L’o difa fún
Olówó,
Qtptptp ni jokun
babalawo L’o difa fun
Qlprp,
K’a jç ’pa kà gbpn pwp rç
poroporo.
Babalawo Qlpmç l’o difa fùn
Qlpmp,

237
 Ifcú p’olówó owó rç gbé,
Ikú p’plprp ó ti gb’çrp rç Ip.
Èrò Ipo, èrò 0fà Áj’áyé
plpmç ki i parun.
Bí çmp naa bá jç pmpkùnrin, obinrin
mçrin ni yoo ní, Yoo rú àgbébó adiç
mçrin ati çgbàá mçjp. Awpn babaláwo tó
wà níbç tó yan çbp naa yoo tún ki Ifá pé:
Bü ’kan mu, bu 'kan mu,
B’eji k’agba, b’eji k’agba,
B’ágba ba p’ojúdá,
Wpn a bu ’kan mu K’ó
lé ba je domurçgç Ó
difa fún 0rúnmilá,
Wpn pe baba l’prun psán
gangan.
Wpn ní igba eku ni Ki
baba fi rú’bp Wpn ni
igba çran ni Ki baba fi
rú’bp.
Wpn ni igba oúnjç ni
Ki baba fi rú’bp.
Wpn ni igba ptí ni Ki
baba fi rú’bp.
Wpn ni igba omidan
ni Ki baba fi rú ’bp.
Ifá ni n ó j eku j’eku Ki
n to máa lp Bí a kií
j’eku l’prun, lfá ni
çnikan kò mp.
Ti ó bá jç obinrin ni çmp naa kò gbpdp
kp pkp ti ó bá ni Içhin pia silç. Ti ó bá kp
çkp rç silç kò ni rí ile çkp ti yoo rç p rprún
jókòó láéláé. L’áyé atijp pmpbinrin ti irú
odú yii bá yp sí di ‘Íyàwó ifá’.
lyâwó òriçà
0kànlénirinwó Òri$à ni ó wà ni iiç Yoruba
kò si sí eyi ti kò iè gba obinrin gçgç bi

238
iyawo fún çni ti ó jç abprisà rç. Bi a bá ú
dífá iyàw'0, ti pdun, ti pmó tabi çe àyçwò
tabi r’oko aláje tabi çe aájò I’pdp
alágbigba ni i saaba máa jade pé çmp ti a
bí, tabi ti a wá $e aájó fún je iyawo ori$a.
Fún idánilójú, oluwar? le 1Q tún $eáy?wó
nibo miran bi ó bá si tún ba nñkan kan
naa pade, <?rnp ti á n peri yii di ti ori$a
niyan, ibáá $e ti Ifá, ógún tabi eyi keyi.
0ná keji ti á ñ gbá ni iyáwó ori$a ni tí a
bá bi ?ni abámi bíi abuké, áfín, arárá ati
arp lati inu iyá wá s’aye. Ori$a alá$p
funfun ni i saaba jogún irá iyawo báyií fún
awpn abpri^á, alugbin, ati awpn elégun
wpn, lati kekere ni a ó si ti máa pe wpn ni
iyáwó ori$a.
Gbígba Abilékp
Á$á ikp pkp silp jé ohun ti ki í saaba $?lé
l’áyé atijp. Ki ó si tó di pé obinrin pinnu
lati kp pkp ré sílp- tabi ki iyawo tó kó jade
ni ile pkp ré awpn óbí mejeeji lati ríi pé
awpn je gudugudu meje ati yááyáa mpfa
lati yanju gbpn-rni-síí-omi-kó-tó-o ti ó bá
wá l’aarin pkp ati aya. Wpn kó si gbpdpje
ki atótónu naa ó sú wpn. Gbogbo igba ti
édé-áiyedé bá ti bé sil? ó di i$é*egbé-ñ-
bp'ran-yán fún awpn mplé.bi ati aláriná
lati sp prp l’ori aáppn yii ni itunutubi. Bi
iyawo bá fé ro ?jp íjá awpn ágbá á máa
kilp fún un pé ‘Árófé ni ki o ró, ki o má ro
árókpk Wpn á si máa fi yé e pé, 'Aré má
já kó sí, a ja má gba ipé ni kó sun wpn’ ati
pe ahpn pelu pnu ñ já’. Awpn idí ti iyáwó
fi le pinnu lati kp pkp ré sil? ni wpnyi:
Obinrin tí a bá n fi ebií pa
Awpn agbalagba gbá pé, bi ebi bá kuro
ninu i$é, i$é bú$e, ati pé, ebi ki i wp inu ki
prán miírán wp 9. Obinrin ti a fi ebi pa le

239
jalé, ó le máa $e pan^ágá ati ori^iri^i ¡wá
áilójúti. Idi eyi ni awpn baba wa fi gbá pé
‘Qmp pl? ni a ki í gbá, á máa gba obinrin
pie’.
Áirójú
Bi obinrin bá ñ $e áirójú pmp ti a $e aájó
titi fún ppplppp pdun, ti Qlprun kó bá $e
ti pmp, awpn mplébí iyáwá le gba pmp
wpn ni iyánjú pé ki ó dán ile pkp miiran
wó, ni igbágbp pé, éjé t> Qkp ti ó fé ati ti
pmp wpn kó bá ara wpn mu, ati pé pkp
naa si le fé iyawo miiran.
Qkunrin si lé fa obinrin kalp fún awpn
idi yii:
'/wá panfágá l.áárin ilé ati ni ádúgbd.
Awpn mplébí ka ¡wá yii sí

240
iwá ábükü ati pgbin patapaía kí iyawo
$e pan§ágá ni ádúgbó, bi
ó til? jp pé, ki í saaba $plp ki obinrin fi
psún ágbéré kan pkp rp. Obinrin ti kó rí
?m fá orín fún un Ighin tí QIÍQ r? ti kú.
Ohun ti i saaba máa n fa irú i$plp bayii ni
obinrin ti iwá rp bá buru tplp ni ile pkp. Bi
ó bá fp ni ó !é san owó ifp pada fún awpn
mplpbí pkp rp.
Obinrin ti a mú ráje?. Bi obinrin kó bá tíi
d’arúgbó ti a fi fi ?sün kan án pé ó l’ájpp,
awpn mplpbí pkp ni anfani ati lé irú
obinrin bayii kuro ni ile pkp. Ti QICQ bá f?
ó le máa 1Q $e pkp obinrin yii ni ile baba
rp ki ó má kp p sil?. $ugbpn ti pkp bá fp
k<? Ó sil? t’owó ifp t’owó ifp ni a saaba
fa irú obinrin bayii Ral?.
L’áyé atijQ ile pba ilú ni a ti f’á$p síi lati
kp íyawo tabi pkp. Bi iyawo bá fp kp pkp
sil? oun tabi awpn eniyan rp yoo bún
iyálóde ilú gbó; iyálóde Hú naa yoo sp
fún onílúú, wpn yoo pe obinrin tí yoo kp
pkp, awpn óbí pkp ati pkp ppiu awpn óbí
obinrin yii aii aláríná pkp ati aya yoo ro’jp,
l’phin éyí wpn yoo gbp gbogbo ohun ti a
$e l’ori obinrin yii, pba yoo pá$p fún
iyáwó pé ki ó san iye owó kan. fún pkp ki
ó tó fi á?? tú wpn ká. fni ti iyáwó fp tún lp
fp ni yoo san owó ti a bá pin yii ti awpn
mejeeji yoo si di t’pkp t’ayá lati pjp yii.
?fsá Orín Ókú. 0ná kprin ti a lé gbá ni aya
ni ti a bá sá orín ókú.
Bi ókú bá kú, ti ó bá fi iyáwó s’áyé,
awpn aburo ti ókú bá fi sil? i’pkunrin
tabi'awpn pmp ókú ti iyáwó ti a fp >á orín
rp yii kó gbpdp pé l’orukp tabi awpn pmp
obinrin pbí ókú—-bí ókú kó bá ni aburo
pkunrin ni ilé baba, ti kó si ni pmp ti ó
dágbá tó orín §á, ni anfaani ati mú
obinrin ti ókú fi sil?.
Gbá mí o rá mí. Á§á igbeyáwó kan ni, nil?
241
Yoruba ni kí pló- kúnrún ti a wó sán fp
pni ti ó wóó sán.
Bi pmpge kan bá dptp tabi $e áisán
buruku kan, ti a si gb'ée lp fún itpju nile
oní$égün, nigba ti ó bá sán, yálá nitori a
kó rí owó iwósán san ni o, tabi ti prp
oní^cgün ati pmpge ti a wó sán naa bá
wp, oní^cgún ni yoo máa $e pkp obinrin
naa. Á§á igbeyáwó yii ni á,ri pé ni gbá mí
o rá mí. Á$á igbeyáwó atijp ni. Kó wppp
mp lóde oni.
Ásá Igbeyáwó T’óde Oni
Bi pkánjúá ?e rí dágbá ti pgbpn si á re
iwaju bpp ni plájú, psin

242
aíi ikáçà àjèji mú àyípadà dé ba àçà
igbeyàwó nilç Yoruba.
D'y àçà igbeyàwó tòde oni ui wOny¿I \\\
Igbeyàwó íi kóòtú tabi lábç òfin; (ii)
Igbeyàwó ti ÇQQÇÍ; (iii) Vigi siso*
(iv)Igbeyàwó pade mi nídií pkp tabi sísá
bá pkp lp; ati (v) Jíjí iyàwó gbé.
Nigba pupp ló jç pé meji tabi-mçta àçà
igbàlódé wpnyi ni ' tpkp tíyàwó máa ri çe
pp. Bi wpn bá çe igbeyàwó lábç òfin tán,
wpn a fi ti çppçi tabi yigi siso kún un.
Ohun tó fa eyi ni pé awpn àçà igbàlódé
wpnyi dabi àgbàwp çòkòtò, tó jç pé bi kò
bá, ço ni nídií áá fún ni nítan.
Igbeyàwó Kóòtú, Bi pmpkunrin bá ti tó
pmç pdun mpkànlé- lógún, ti pmpbinrin
si tó pdun rnçrindínlógún, òfin ile çjp
gbà wpn láàyè lati fç ara wpn, bi awpn
òbí mejeeji bá Ipwç síi tabi bi wpn kò
lpwp sí i. Òfin igbeyàwó ilé-çjp gbà pé
irú awpn pdp bawonyi ti tó ojú ú bp. Àçà
yii jç ti awpn oyinbo. Paripç ni àçà yn jç
fún tpkptayà ti a bá wò ó Ipna kan.
Èèwp-si rii fún pkp lati ni iyàwó keji. Bi
ibágbépp tpkptayà bá si dí kókó fún idi
kan tabi meji, ilé-çjp nikan naa ló lè tú
wpn ká Içhin çjp àwíjàre. Qgwrp ni irú
igbeyàwó yii, t’ó ti fori çpta ni ilç Yoruba.
Igbeyàwó ÇppçL Awpn çlçsin igbàgbp ni
ó kó àçà igbeyàwó çppçi dé. Qkp kan,
aya kan ni àçà yii jç. Àlùfàà ijp, ninu isin
patakt ni îîé Qlprun ni yoo so tpkQtayà
pp pçlu ikilp pé ‘Ohun- kohun ti Oluwa
bá ti so pp (yálà ó buru ni tabi ó dara fún
wpn ni) ki çnikçni máçe yà wpn’.
Ki pjp ilp sí île Qlprun tó tó, àçà àbínibí
bí i idána, itprp aíi ipalçmp iyàwó ni wpn
yoo ti çe. Bi çni wp çòkòtò spprp lori
dáñdóógó ni áçá igbàlódé à ri kó ara çni
lp sí lié Qlprun yii jç O jç dandan pé Qkp
iyàwó yoo ti oruka bp iyawo rç l’pwp
niwaju àlùfàà ati ijp eniyan Qlprun. Idi ni
243
yii ti a tún fi ri pè é ni igbeyàwó olôrùka.
L’çhin isin iyawo yii, t’pkp t’iyàwô pçlu
awpn èrò igbeyàwó yii yoo 1<? si
gbpngàn nia kan ti a ti pèsè silç. Nibç ni
wpn yoo ti gé àkàrà igbeyàwó. T’çkp
t’ayà yoo nu ara wpn ni àkàrà yii loju
gbogbo ayé. Àçà oyinbo ni eléyii.
Igbeyàwó Pàdé Mi Nídií’kp. Ni igbà míi, ti
oju bá ri kàn tpkp-
t’ayà ju awpn òbí wpn lp, pkp iyàwó yoo
ti çe ètò fún iyàwó rè lati pade oun ni ibi
kan. Lati ibç ni wpn yoo ti gbé ara won
salp si ilú ôdi keji.
Lpnà keji çwç, bi pkp bá ti çe gbogbo
ààtò lori iyàwó rç, ti

244
awpn òbí iyawo bá si çakiyesi pé iyàwó n
fç çe oju meji, wpn yoo fún pkp iyàwó
láçç lati gbé iyàwó rç. L’ái mura silç, ati lái
rò tçlç pkp iyàwó yoo wá géiídé bíi mçfa
si kprp çgbç ile iyàwó. Oun yoq si wple
iyàwó lp, nigba ti iy^wó bá wá ú sin in Ip
ni awpn wònpáári wpnyi yoo bá ki i
lprùnpwp lojiji, ó di ile pkp rç. Qrp naa
yoo wáá di ‘Ç çe mi jçjç’. Bi pkp bá wá
iyàwó yoo tètè dé’lé wpprpwp. Bi ko bá sí
mptò, ti iyàwó bá si kàndí, wpn lè wp
p.dé’lé.
Jíjí iyàwó Gbé. 0kan ninu àçà igbeyàwó
igbàlódé ni kí á jí pmpge gbé lati fi çe
aya. Bi apá pkp kò bá ká gbogbo ináwó
iyàwó gbígbé, tabi ti oju bá ri kán pkp
iyàwó pupp jii, tabi ti òbí iyàwó bá fç çe
àidára fún pkp àfçspnà pmp wph, tabi ti
iyàwó bá rí ÿe àgbèrè tabi ti ó bçrç síi çe
abpkànméji, pkp rç lè jí i gbé. Awpn òbí
iyàwó le è rán an ni’çç tabi ki omidan
paapaa máa lp si òde pataki kan, ki ó si
ko àgbákò jíjí gbé.
Nigba ti a bá jí pmpge gbé bayiâ, awpn
òbí .pkp yoo rán ikp çlçbç si àna wpn. $bç
yií lè gba pjp mçta. Lçhin òpò çbç ati rírò,
awpn òbí obinrin yoo ypúda fi/ç pmp
wpn. Wpn yoo si ka gbogbo ohun ti wpn
yoo gbà lpwp aláfojúdi pkunrin bçç. Bi
wpn ti rí bç àna, bçç ni wpn yoo rnáa bç
iyàwó, kó má binu fún iwà aça ti a hit sí i.
Qmpge miiran, á wà fún pjp mçta lái jçun
ati lái wç, nitori ibínú. $ugbpn níwpn igbà
ti kò sí ohun ti rí le tí ki í dç, iyàwó
paapaa a ju’wp silç. Qkp iyàwó yoo si
tiraka lati tç omidan naa lprún loriçiriçi
pnà.
Yígi Siso—Igbeyàwó Awpn MùsùlùniL
Çsin imàle ló mú àçà yií wp'ilç Yoruba.

245
Yàtp sí gbogbo ojúçe tí.pkp ní lati çe fún
iyàwó rç, àfçspnà bíi çbún owó ati açp, ati
fifi ohun jijç ati mimu tç awpn àna
lprún—t’pkp fiyàwó pçlu awpn mplçbí
wpn yoo kó ara wpn jp niwaju àlúfáà
çlçsin músúlúmí kan lati so yigi.
Yígi siso yií le wáyé ni inu ile mpçáláçí
tabi ni ile òbí iyàwó. Qkp iyàwó yoo kó
‘sadaaki’—owó ifçhfç—sinu àwo kan.
Ààfáà yoo bèèrè 1’pwp òbí mejeeji bpyá
wpn ypúda pmp wpn fún igbeyàwó naa.
Lçhin naa ààfáà yoo sp fún pkp iyàwó kó
gbé ‘sadaaki’ fún iyawo rç. Gçgç bi a bá
çe fç tabi ni agbara mp ni owó ‘sadaaki’
lè jç. Owó ilç awpn lárúbáwá ni—iye rç si
jç sísi ati eépinni (5¿k). Lçhin ti iyàwó bá ti
gba sadaaki yii, àlúfáà yoo kéwú lp bí ilç
bi çni, yoo si çe ppp adura fún t’pkp
fiyàwó. Awpn mplçbí naa yoo fi owó silç
lati fi tprp adura fún t’pkpt’ayà.
Gbogbo owó adura, ati igbá obi meji ni
ipín àlúfáà ninu ètò yigi siso.
Lçhin eyi, jijç mimu yoo bçrç. Tó bá di
àçáálç, awçn çgbç iyàwó yoo fa íyàwó lç si
ilé çkç rç. Oh un kan pataki ni pé dandan
ni ki ààfáà tú yigi iyàwó, ki iyàwó tó ó lè
kç çkç rç tabi ki çkç tó lè kç iyàwó silç. Bi
ó ti wii kí owó sadaaki si pç tó, nijç
igbeyàwô—sisi ati eépinni pé'ré ni iyàwó
yoo san fún çkç rç ti yigi bá já.

246
 ÈTÒ ÍBÍMQ

Ohun ayp àti rmkan idúnnú ni fún àwçrn

ará ayé ijçhun ki iyàwó tí a gbé ní
òçingín, tàbí èyí tí à ri da á pè ní
QgbçgbQ iyàwó má mú o$ú tí a fç ç
wplé jç.tí Qlçrun yóò fi $e iyQçda fún un.
Èyí ni idí pàtàki tí ó si fà á tí àwçn àgbà fi
máa ú $e àdúrà pé (i) ‘Çhin iyàwó kò ní
mç> çni. (ii) ‘Iwòyí 05Ù mçsàn-án òní,
ilasa çmç ni a ó máa jç\ L’pjp tí iyàwó bá
wçlé. Ki àdúrà yií si le gbà 1’áyé àtijp,
gbogbo ètùtù tí ó bá yç ní àwQn àgbà-
lagbà á-$e kí á tó sin iyàwó fún pkp rç.
Nñkan pàtàki nínú irú àwçrn ètùtù wçrnyí
ni Ifá iyàwó èyí tí wçrn kò gbçrdçr má dá,
láti mg bí ibágbé tçrkçr-taya yóò ti rí; kí á
tó fi wçn fún ara wgn, pàápàá júlçr bí
Qlçrrun yóò fi oore síi tàbí bí kò ní 1’óore
nínú. Bí obinrin bá si wç> ilé-çkp tí ó n tó
oçú mçta sí mçfà tàbí çrdún kan tí kò
1’óyún, oríçiríçi èròkerò ni yóò máa gba
çrkàn àwçrn èniyàn çrkçr àti ti aya
pàápàá. A lè pin ètò ibímçr sí çrnà
wçrnyí: Aájò lçhin igbeyàwó, itç>jú oyún,
oyún dídè, oyún sísokçr, igbçbí, èkeji
çrmçr, dídá iwçr çrmçr, çrmçr wíwç, itçrjú
iyá ikókó, itçrjú aròbó, isçrmçrlórúkçr,
igbçrri.
Aájò Lçhin Igbéyàwó
Ó jç àçà àti içe àwçrn babanlá wa láti $e
aájò fún obinrin tí ó bá ní idádúró
pàápàá júlçr ogbogbo iyàwó. iwçrnyí ni
díç nínú ohun tí àwçn babanlá wa kà sí

247
ohun tí ó le fa àirójú lçhin igbeyàwó:
Àrún, ayé tàbí àwçn àgbà, ifá idílé çrkçr,
oji. íítán àti àgbèrè.
Arún. Díç nínú àwçn àrún tí ó máa ú fa
àirójú ba iyàwó tí a gbé ní òçingín ní
àtçrsí, iju, çyçrçr, ççrmúròrò, àti çdà.
Àwçrn àgbà mg pé iyàwó pçingín tí a
gba ibálé rç kò lè kó àrún àtçrsí, èyí si wà
nínú ohun tí ó mú kí gígún iyán ibálé $e
pàtàki 1’áyé àtijçr. L’óde-òní tí ayé ti lu já
ara wçrn, tí àwçn obinrin si ti ií imç
çrkúnrin kí wçrn tó wçr ilé, a kò pe àsè yií
ní ‘Iyán ibálé’ mç>, oúnjç çrmçrdún ni à rí
pèé.
Bí a bá gbà pé àrún ní rí $e idíwçr fún
iyàwó tí a gbé, àwçn babaláwo àti
adáhunçe ní í sáábà $e irànlçrwçr fún
àwçn çbí çrkçr.

248
LákçQkç», wQn yóò tçijú àwQti èròjà wçnyí:
0rúnlá, atalç, èèmp àgbò, ataare mçsàn-án,
orógbó mçsàn-án, kárihún bílálà, àlúbçsà
eléwé. ata pupa, prnúnú àsúnwQn. A ó gún
gbogbo rç pç, lçhin tí ó bá kúnná obinrin yóò
máa fi po çkç gbígbóná mu. Oògún yii jç èyí
t) a kà si bíi ‘gbogbonçe’ tí obinrin yóò si kç»
lò, kí WQn tó fún un ni àgúnmu àrùnkàrùn tí ó
bá ñ $eé. Lçhin tí a bá ti lo gbogbonçe fún
obinrin yi.' tán, ètò ti ó kán ni láti io
oògún fún irú àrùn tí a bá ró pé ó tí bá
obinrin yii jà. Fun fàtçsí wçn le ka àgbo, tàbí kí
wpn gún àgúnmu úr. obinrin yií.
gvQQ ni àrún lí ki í jç kí nñkan Qkúnrin
dúró n; idí obinrin, àgúnmu tí obinrin
yoo máa mu, àti QSÇ tí yoo máa fi táábá
ni a sáábà lò fún àrùn yií.
Àrùn kí pmú obinrin tóbi láitíi lóyún,
ni à ií pè ni spmúròrò. Àgbo-kíkà ni
ògún èyí, lçhin tí obinrin bá si mu.àgbo
tán, a ó gún fún un, tí yóo máa fi fp Qinú
QSÇ

sí ¡nú igbá isúsç. oríta ni yóó máa da

orni tí ó fi fç pmú yií sí.
Ay® tàbí àwoii àgbà. lgbàgbç àwQn
babaúlá wa ni pé àwQn o$ô àti àjç
lágbára àti mú kí idádúró dé bá
obinrin niié-Qkp. Bi idádúró bá ççlç sí
obinrin, nígbà miíràn, WQn a máa 1Q
WO\SÇ lçdç àwQn alágbígba tàbí
adáhunçe, ó si le jç pé ètùtù tí WQn ó
$e ni kí wQn bQ çgbç pçlú èkuru, tàbí
kí WQn yánlç f’ógúnún pçlú obi àti
akQ ajá àti bçç bçç lQ-
Ifá idílé QkQ. ígbà tí Ifá idíié sáábà çe
idádúró fún obinrin ní igbà tí obinrin
ba $e àgbèrè kí ó to wplé ti kò si kakQ
fún baálé rç. Bí kò bá sí idí miíràn tí a
le fQkànsí ju pançágà 1Q, àwQn mQlçbí
yoo késí babaláwo láti wá d ifá. Ohun tí
WQn yóò si bi Ifá ni bí obinrin ti ?ç
QkQ rç bí kò jç é- Bí Ifá bá SQ pé bçç ni,
249
WQn yóò pe obinrin yií wá sí idí Ifá,
WQH yóò si pa á láçç fún un pé kí ó dá
orúkQ àwpn alé tí ó bá ní èyí ni pé kí
obinrin yií kakQ. Obinrin yií yóò wá
dárúkQ çni tí ó bá bá a sún kí ó tó wálé
QkQ. Bí obinrin yií bá kç> láti kakQ,
babaláwo yóò wá §e ètùtù yií: WQO yóò
ja ewé lé orí Ifá, WQn yóò mú orógún
Qkà àti orófó; WQn yóò jó àwQn
nñkan wçmyí pe), wQn yóò si fi se
àsèjç fún obinrin yií. Bí ó bá le jç oògún
yií, àwQn àgbà ayé ijçihun gbà pé yóò
máa ka QkQ nítorí pé:
Çnu orófó ní í pa orófò,
Çnu òròfò ní í pa òròfò,
Máròmárò ní í $e orógún Qkà.

250
Wgn gbágbp pé bi obinrin yií bá ti jg
oógün yií, yóó ka gbogbo áwpn ále tí ó
ni sí ita, áwpn ara ilé pkg yóó si mú
oji—éyí ni gsün—lg SÍ ilé alé tí iyáwó bá
ká. Nígbá tí gni tí wgn rán ba de ilé ále,
yoó pe baáíé kalg, yóó si jí$é fún un pé
‘lágbájá tí í $e gmg inú ilé yin ta obinrin
ilé áwpn nípáá’. Kó sí $í$e, kó sí ái$e, ó di
túláási kí áwpn tí a f’oji kán tán grán tí
gmg wgn dá.
Oji titán áti ágberé. Lákppkg, owo ij^wp
glgrán ni ále yóó kgkg san, éyí si jé
ggbgrindínlógún owó (l’owo gyg) éyí jé
bíi kpbg márünún ábg l’owo Naira. Lghin
tí ó bá san owo ijgwg glprán tán, ó kan
owo oji, éyí jé ggbáata, kpbg
mééédógún l’owo Nairá. Éyí ni owo
itanrán. Baba tí ó bí iyáwó tí ó $e
pan$ágá yóó wá ra áké ewúré kan láti fi
bg lía. Áwgn babaláwo yóó tún dá ífá orí
gran láti mg bí Ifá bá gba ipé. Tí obi kó
bá yán ó fihán pé Ifá kó tí i gbá, itumg
áiyán obi lgdg áwgn babaláwo si ni pé
obinrin náá kó tí i jgwp gbogbo áwgn ále
rg tán. O di graniyan fún obinrin yií láti
jéwg nítorí pé igbágbg áwgn ágbá ni pé
bí kó bá jgwp gbogbo ále tí ó ni tán, orí
gkg rg yóó mú un, Ifá kó si ni í dáríji ín.
Fún ágberé á$ejú pglú $í$é oyún ápepe.
Yorübá gbá pé bí wúndíá bá fi áárp jiro,
ñipa i$ekú$e tí ó fi di pé o ri lóyún ápepe
o si ñ ba irú oyún báyií jé, éyí le ba ilé
gmg rg jé tí yóó si $e idíwg Qmg- bíbí
fún un l’gjg iwájú. Fún idí éyí ó jg i$é
pátáki fún áwgn óbi láti té é tng gmg
wgn létí pé itijú áti gté ni fún óbi kí gkg
gmg wgn má gba ibálé rg.
Itpjú gkiinrin. Kí í $e obinrin nikan ni ó le
mú kí áirgmgbí bá tgkg-taya; áwgn
babañlá wa gbá pé nígbá miírán gbi yií a
máa jé ti gkünrin ñipa ágberé á$ejü.
Áwgn árün tí ó wppg fún gkünrin ni
251
átgsí, aiíágbára tó fún gkünrin láti $’gkg
obinrin, átg $íján, okó kíkú. Fnikgni tí irú
gkan nínú áwgn árün wgnyí bá mú le rí
iwósán lgdg áwgn oníjégün ibílg tábí tí
áwgn óyinbó.
Oyún dide. Bí obinrin bá ñ l’óyún tí oyún
náá si ñ bajé nígbá tí ó bá tó bí 05Ü kan sí
méji tábí méta; ó jé gránanyán kí á
mójútó o kí á si wá idí tí oyún yií fi ñ bü.
Ohun tí áwgn babaláwo tábí adáhunje si
máa ñ §e láti dá oyún yií duró ni kí wgn
de oyún náá. Orígirí§i gná ni á ñ gbá láti
de oyún; di'é nínú wgn ni:

252
(i) Ewé áfóómp pgbp pp?, pprú áwpnká.
a ó dáá sínú ikókó, a ó sé é l’ágbo fún
aboyún náá kí ó fi w? l’phinkülé. Lphin tí
ó bá wp tán, a o $a gbogbo pprú áwpnká
áti ewé áfóomp inú ágbo yií, a ó di wpn
sínú pkp, a ó si so ó rp s’óké aja ilé lííí di.
pjp ikúnlp abiyamp yií kí á tó tú pkp yií
kúró.
(ii) Ifyin adi?, i?ü plú, jáñkáriwp, efinrin,
egbó áfpn, egbó tannáposó, egbó
jókóójp, pja árp; a ó fp gbogbo rp pp; a ó
wá fi pa pyín adi? yií lára. A ó ii pyín adi?
vií wp aboyún ni ikün láti isálp Ip sóké, a
ó wá fi pyín yií sínú kóló kan, a ó si so
kóló yií rp l’óké ájá. Nígbá tí ásikó ikúnlp
aboyún yií bá tó ni a ó tó tú u. A ó si mú
pyín inú re jáde, a o tún fi wp aboyún yií
ni ikün láti óké wá sí isálp pp 1 ú igbágbp
áti idániiójú pé, áfpn ti gbó yóó si wp
wprp láisí ií-óro.
Oyún sísokp. Idí pátáki tí o n mú kí
Yorúbá so oyún kp kóju láti bo obinrin tí
ó l'óyún I’á?irí Ip, éyí si ni di? nínú áwpn
idí
tí a fi ú so oyún kp:
{a} Rí obinrin ba l’óyún sí igbá tí pkp rp Ip
sí ojú ogun, tábí irinájó tí a kó si mp igbá
tí yóó padá.
(b) Bí obinrin bá dágbá tí ó tún l’óyún, tí
oyún yií si bp sí ákókó igbá tí áwpn tí ó
sin sí ilé pkp ñ l’óyún.
(d) Nígbá miírán a máa ñ so oyún kp
láti je obinrin tí ó bá yájú sí áwpn ágbá
níyá. Eró áti igbágbp áwpn babarílá wa si
ni pé bí obinrin yií kó bá uíbá, kó ni í bí
pmp inú rp.
(e) Áwpn ágbá tún ti de oyún ki obinrin
má baá fi iti¡ú jp p, nítorí pé irú $í$p bp ?
le fa ikúiójiji, irú oyún báyií ni a si n pé ni
oyún ápete.
Ohun pátáki tí ó jé ohun á$iH níbi oyún
dídé ni pé Yorúbá gbá pé, irú oyún báyií
ki í yp, ara ádúgbó áti ará ilé le jáifura253
pé
obhít'jn tí a de oyún fún yií fp ára kü.
L’óde-óní, i$p ijégún tí óyinbó tí fi han
wá gbangba pé irp nií jé álp, áti pé
pnikpni kó le so oyún kp. Bí a kó tilp
ronú i$p ijégün tí óde-óní,- áwpn baba
wa náá gba ni odó ikün wpn pé éyí kó lé
jp ótítp; idí yií ni ó si fia á tí wpn fi máa n
pa ó.we pé ‘Ópp títí aboyún ojú mpsánán
péré ni’, éyí ni pé oyún kó lé ju o$ü
mpsánán 1Q, bí a bá si gbe gba pná ti
siegan óyinbó óde óní, a mp pé o pp títí
aboyún kó ju ps? mprinlélógóji ip. Díp
nínú áwpn pná tí a le gbá so oyún kp:
Oríjiríji ni pná tí a lé gbá je éyí, ómírán wa
tí ó jp pé inú ókélé pkp ni a ó je oógün
yií sí, tí a ó si so ó mp párá. Omírán

254
si ri bç tí ó jç pé tí a bá $e tán, idi è$ù ni
a ó bò ó mç, tí a kò bá si húu obinrin náà
kò ní lè bí çmç; ohun tí ó çe pàtàki ni pé
oyún tí a bá sokç ki í hàn, títí tí a ó fi tú u
sílç, ki í si ju çjç méje sí mçtàdínlógún lç
Içhin tí a bá tú u sílç tí arábinrin tí a so
1’óyún kç yóò fi bí çmç.
tgbçbí
Ç)jp ¡gbçbí nr çjç ikúnlç abiyamç. Qjç yií
jç çjç pàtàki fún àwçn obinrin, àyájç»L irú
èyí ni wçn si máa sç pé obinrin wà ní çsç
kan eyé, çsç kan çrun’. L’áyé àtijó nígbà tí
kò tíi sí ilé ígbçbí irú ti òde-òní, bi obinrin
bá dé ikúnlç, àwçn babaláwo àtí
adáhunçe tí ó bá gbóná girigiri níí gbçbí.
Oyè pàtàki tí babaláwo tí ó bá ñ gbçbí si í
jç ní Eesiki Awo. O jç èèwç fún çkúnrin tí
yóò ba gbçbí láti wç yàrá tç obinrin tí ó
wà Fórí ikúnlç lç, nítorí pé ihòhò Fó wà,
àwçn àgbà obinrin ní yóò máa wçlé ti
yóò máa jáde, àwçn náà ní yóò si máa lo
oríçiríçí oògún tí a bá ú fi ránçç sí
abiyamç yií. L’çjç ikúnlç ní àwçn àgbà ú
mç eesiki ti o ba gbóná nítorí pé çhinkúlé
yàrá abiyamç ní çlòmíràn yóò ti dúró ti
yóò si máa pe çfç. Bí o tilç jç pé a ò gbà
fún çkúnrin kankan láti wç ilé tç çni tí ó
wà 1’órí ikúnlç íç, ti àwçn àgbà obinrin ilé
bá ríi pé çmí abiyamç fç bç, wçn a máa
gbà kí eesiki awo nikan kí o wçlé. Oríçiríçi
oògún ní àwçn eesiki awo tàbí adáhunçe
é lò 1’çjç ikúnlç, ti çlòmíràn çfç pipé lásán
ni, òmíràn a o fi fç çkç mu àti bçç-bçç.
O^an nínú àwçn çfç ti wçn máa n pè àti
aájò niyí. A ó jó gbogbo èròjà wçnyí pç a
ó si rç ç sínú atç : olorè ewúrç, olorè
àgútàn, èso àfçn, iwélé, àwç tí ejò ti bç,
ipçpç aáka, ipç oòrç.
Èèwç ni, çnikan ki í gbçbí ewúrç,
255
 Èèwç ni çnikan ki í gbçbí
àgútàn,
Wçrç ni ti iwèlè l’ódò,
Wçrç ni ki Lágbájá kí o bímç,
Tipçtipç ni oòrç bí çmç rç,
Tojú timú ni ejò bç àwç,
Ojiji ni àfçn ímççn wç
ç Àtçkúnrin àti
obinrin.
Òjiji ni kí Lágbájá bí çmç rç,
Omi gbígbóná ki í mçç pç 1’çnu.
Oriÿi òògún kan ni pé kí wçn jó àwçn
núkan wçnyí pç: çran

256
 ajá, áíi odid¡ atoare. Wpn y6¿ ay» ó si inú
ádó kan. A ó si ip yanrin odo Qbá sínú ádó
rmíran.
. Wpn yód íi pwo osi íó ékp pplú yanrin inú
ádó tí a rp yanrin odó pbá sí, a ó gbée fún
aboyan tí ó wá Fon ikúnlé mu, ít kó bá sí
iyípadá, a ó bu eógun inú ádó keji sínú
ahá miírán, a o tun ' fi fpkp fún obinrin yií
mu, ntghá tí a bá fp gbé ékeji yií fún un
yóó feét'é sí í pe pfo pé: ‘Odó <?bá, pbá,
pbá, ajá má ñ bp’. Igbágbp áwpr. baba wa
ni pe áwpn prnp odó Qbá kd gbpdp j?
pran ajá rtííorí náa, bi obinrin bá’ti lo
oogún oníyanrin odó pbá, kí ó íó di pé ó
mu ti yicrao ajá yóó ti bíino, nítorí pé ajá
áti obá M i pádé.
Ékeji piap táM áfoi. Qppíppp igbá ni
ibi.pmp le pé kí ó tó bp l’éhin tí obinrin
bábtmp tán, áwpn oogún tí a si ñ Jó fún
átiwáíp pmp ni a n 36 fún ti ibi pmr> náá.
Ki í $e ¡bi Qmp nikan ni ó gbpdp wálé,
tanna íábi ohun ti • áwpn ágbá ñ pe ni
pgoger? gbpdp wálé pplú, nígbá yí ni
áwpn óbí pmp si tó le ni ifpkan- bal?,
nítorí pé bí pgpgprp yií kó bá bp tán áwpn
ágbá obinrin gbá pé inú obinrin yií yóó ruáa
wú nítorí éjp tí yóó di sí i nínú, ó si le gba
ib? kú. Lehin tí ibi áti pgggyrp bá wá lp
tán ni iyá pmp áti áwpn éniyán rp to kúró
nínú inú fu, áyá fu, itpjú ibi pmp'ló 3. ¡ ■ '
* i.
Ohun pataki lí ó wá ñipa ibi prnp ni pé, pni
tí ó bá gbé ibi pmp tábí ilp tí a bá ri ibi pmp
mp iie náá ni wpn ti ni pmp. Nítorí idí éyí ó
jé ohun pránanyán fún obinrin tí o ba bímp
iáti gbé ibi pmp yií Ip sí ííé pkúnrin tí ó bímp
fún, bí ó bá. si di pjp l’phinwá pía, pni tí ó
gba ibi pmp ¡’ó 1’prnp. Bí prnp tí a bí ki í bá
$e ábíkú, a ó gbé ibi pmp sínú igbá ádéniu
plptnprí lí a kó ha, a ó fi pmprí rp de, iyá
pmp yóó gbe tg!é pkan nínú áwpn ágbá ilé,
257
wpn yóó si gbplp f'ójú balüwy ilé, wpn yóó
ri ibi yií mp. Nígbá tí iyá pmp bá dé ibi tí a ó
ri ibi mp, yóó fi oókún rtícjcejí kúnlp, kó
gbpdp sóró ¡i yóó fi gbé ibi yií sínú kótó tí
a gbp yií, yóó fi pwp ótún á«i tóei rp cépg
sí i forí yóó si padá lp sí yárá rp. Lph)''* náá
ni áwpn orr.pkünrin ilé yoo wá rp éépp
yókú bo ibi pmp yií. Hyí l’ó fá á tí iyáwó fi
máa ñ spkún pé: ’Baiúwp tí wpn bá wc mi
si, ibi prnp mi gbpdp sun ib?’. Bí ó ba jé pé
ábíkú ni pmp tí a bí, ópplppp aájó ni áwpn
babaláwo áti adáhunse h íbi pmp yií ye: éyí si
ni díp nínú rp:
(/) Awpn babaláwo le mú ibi o mp yií pplú
ifá. kí wpn bó ó mp

258
ibi tí íyá pmpyii gbé ñ dáná ni yàrá; èrò
wpn si ni pé èyí yóó de pmp yií mplç kò
si ni kú mp.
(//) Wpn ó ri ibi pmp yií pçlú ifà si
çnu-pnà iyá tí ó bímp yií, tàbí
(iii) Kí wpn ri ibi yií pçlú ifá mp inú òkiti
pgán ní irètí pé pmp yií kò ní kú mp rárá.
Iwp pmp dídá. Oríçiríçi ohun òlò ni a fi ií
gé iwp pmp ní ilç Yorúbá 1'áyé àtijç>, díç
nínú wpn (i) oorun ti a Ia tí ó mu (kèké),
(ii) çfpn, (iii) aparun tí a là, àti (iv) pbç.
Àwpn orílç méji pere ni o máa rí lo abç
láti ge iwp pmp wpn, àwpn náà si ni Òwu
àti Ifç. Àwpn àgbà si gbà pé idí náà niyí tí
àwpn Òwu àti Ifç fi dínú púpp. Lçhin tí a
bá dá iwp pmp tán a o fí òwú di iyókú tí
a ó fi wç ç jinná.
O jç ohun iyàlçnu pé bí irànlpwp àti i$p
QIprun ti pp tó çran ipá ki í sáabà wp
egbò idodo àwpn pmp tí a fi kèké, òun
çfpn, abç àti aparun tí a kò fp tàbí kí á sè
láti pa kòkòrò ara wpn kí á tó lò yií. Ki í
$e pe pkpkan kòwá, $úgbpn kò pp púpp.
Qmp wíwç. L’áyé àtijp àwpn àgbà obinrin
ilé níí wç pmp, irú omi tí wpn yóò si fi wç
pmp titun àlejò ayé yií wà 1’órí eto idílé
kppkan. Àwpn idílé miíràn n lo omi
gbígbóná, àwpn miíràn ñ lo omi tútú,
àwpn míràn si wá ti wpn láti wá omiíkan
tí wpn yóò.fi la omi gbígbóná tí wpn yóò
lò. O jç àçà àwpn onílú wí pé kí wpn tprp
kànhinkãnhin, pçç, osún, àti omi tí wpn
yóò lò ní ilé àdúgbò. Wpn gbà pé bí
àwpn bá tprp ohun àkplò fún pmp àwpn,
báyií ni pmp náà le ní pkánjúà tí kò si ní
ní itijú láti $e içç agbe tí a gbà pé onílú n
çe 1’áyé àtijp.
O $e pàtàki kí çni tí yoo wç pmp titun
yií wç ç mp tónítóní, nítorí pé bí kò bá
mp dáradára ní wíwç à.kpkp yií, àwpn
àgbà ní igbàgbp pé títí tí pmp náà yóò fi
259
d’arúgbó ni yóò máa run àyán. Nígbà tí ó
bá yá láti wç pmp pwp yií, iyáálé ilé tí ó
fç wç ç yóò fi isúsç, igbá çrú titun sí abç
çsç, wpn yóò si tç pmp náà 1’çsç, wpn
yóò hó p$ç malaafo sí i Fórí, wpn ó si wç
ç láti orí de çsç títí tí yóò fi mp tónítóní.
Lçhin tí ó bá ti mp, wpn yóò sp pmp náà
s’ókè 1’ççmçta ní àsphán; lçhin náà wpn
yóò kóo ní gigísç méjècji pp, wpn yóò si
da orí rç kodò tí ó fi jç pé çni tí ó bá
Fóòyi 1 ojú yóò bçrú pé bóyá itp le pá
pmp tuntun yií l’órí. Lçhin wíwç, wpn le fi
epo, tàbí àdí àgbpn ra pmp náà 1’ára,
àwpn miíràn si le kun osún fún un, wpn
yóò wá wp açp fún un,

260
wpn y66 si tp? si phifi agbalagba ki 6 !e
sun. Awpn agba miran ,i maa tp omi si
pmp bayii l’pnu Iphin ti wpn ha we ?
tan.
iltpju iya ik6k6. Lphin ti a ba ti. sin
ibi-pmp tan, agbalagba obinrin kan yoo
mu. abiyamp !p si ile iwp lati wp furs un.
Wpn 6 si fi omi gbigbona jo odo-abp ati
oju-ara abiyamp rp, tits ti a 6 fi gba pe,
kd le si iypnu. Lphin naa ni yoo wa jpun
nitori pe ‘£ru ikiin ni a fii gbe t’ori’. Qiinjp
gbigbona ni a saaba tpju fun wpn; nitori
ati ma ba eewp idiie jp, pkp gbigbona ni
awpn agba obinrin ile yoo kpkp po fun
abiyamp yii. Lphin ounjp, iya pmp yod
wa sun lati sinmi.
Ounjp iya pmp ati eewp idiie $e
pataki. ‘Sdaluii ni i$e iiu; eegun ni- i
gba owd-ode 0§ogbo’. Bayii ni a si i $e
ni ile wa, eewp ile ibd-miran ni’. Awpn
owe mejr'yii fihap pe ori?iri$i ni eewp ti
iya pmp i wp, bi 6 ba bimp. Ohun ti> 6
$e. pataki nipa awpn eewd wpnyi ni
pe:
(a) Eewp ile baba iya pmp kp, ti ile baba
pmp ni a a ka fun abiyamp.
(b)Awpn eewp wpnyi j? ti orslp tabi ti
orija idiie baba pmp. (d) l$p awpn
obinrin ile ni lati ri i pe iya pmp ko ja
eewp wpnyi.
Yatp fun awpn eewp ti 6 jp ti ori^a
idiie, ori§iri$i ids ni 6 fa awpn eewp
yooku ti abiyamp ri wp. Fun appprp, owu
jijp fa eewp miiran, i$p tabi ippnju fa
dmiran, aibikita lati tpju abiyamp I’d si ri
fa dmiran. Ohuh ti a le sp ni koko I’ori‘irii
awpn eewp ba wpnyi ni pe awpn
babafila aye ijphun ti gegun pe, a ko
gbpdp ma maa pa awpn eewp wpnyi
mp.
Dip ninu awpn idiie ti 6 ri pa eewp mp
niyi:
261
(/) Idiie Olu-dje. Owu jijp I’o da eewp
wiwp si!? ni idiie Olii- dje. Baba t’o $p
wpn fp pru rp kan, pyi kd si tp awpn
iyawo yooku l’priin, nigba ti 6 ya pkp ja
ogun Ip, ki 6 to de pru ts' 6 fi saya yii
l’oyun, 6 si bimp. Lati igba ti 6 ti bimp kd
si orogun kankan ti 6 tpju obinrin yii
nipa s;$e aajd yod jp ni tabi yoo mu.
Bakan naa ni pnikpni ninu wpn kd si ba a
tpju a$p ati yara rp. Nibi ti obinrin yoo
gbe $e oriire pkp rp de I’oru pjp keje ti
ikompjade ku pia, 6 ba obinrin yii bi a ti
sa a ti, ti a ko Jaa kunra; 6 fi ibinu pe
awpn obinrin ile jp, 6 fi psim ohun
gbogbo ti 6 yp ki a ?e fun obinrin ti a kd
$e kan wpn, 6 si fi wpn gegun 1’alp pjp
naa pe pnikpni ti 6 ba bimp ninu awpn
obinrin ti a ba fp si idiie dun ti kd ba jp
iya yii kd ni i bi abiye.

262
 Láti gjg yií hí lyavvo gmg Olú-Òjé bá
bítnç iyá gmg náà (a) ko gb'çdç jiyán tàbí
çkà títf-g>jó ikómpjádetí í çe çjç»
kçsàn-án ¡un gkùnrin tabi gjg keje fün
obinrin; (b) ko si gbgdç jç gbç aláta; U I )
gkánkán ílé iyá grriQ ni a ó máa da ewé
èkuru tí ó bá* n jç si, ati cepo lyu tí ó bá
jç; (c) èkuru àti i$u ni yóò fi gbogbo W>
yn jç, epo lasan ni yóò si máa fi jç é; ( ? )
1’pjp tí yóò bá si 1Q ru cepo ijii aíi ewe
èkuru yií dànù— èyí Fçjç tí ikòmgjáde bá
'ku 9,a ko
. ßbgdg sgrg sí çnikçni tí ó bá
pàdé, 1’gnà titi yóò fi dá á s’órí aákitan.
(//) Ãnyu çmç íjí-Onígbeçli. Ohun tí ó fa
ti Olú-Òjé, Fó fa èèwg idile yií náà, èyí ni
owú1 àti ilara; èèwg ti wgn si niyí: Qbç àtç
pçk çran çgbç m iyá gmg yóò jç títí dí
gjg ikòmgjáde.
(//7) Olúfin-Aclé. Hewç òriçà idílé ni èyí,
ki í ?e èèwg owú-jíjç pçki ilara. (r/J Âvrgn
ni iyá gmg yóò máa ró lg si balúwç íáti
1 wç 1 ojoojú-rnç. Bi ko bá si à wgn ó le
a máa ró ákísá¿i$g. (/?) Orí ççkan m yóò
maa sún di gjg ikòmgjáde, tàbí 1’óde òní,
Fórí ajaku çm. (r/) Qbç atç àti òfún yií ni
yóò si máa jç*títí tí yóò (i bimg. (e) Ni
idile yn, àsán ni obinrin yií yóò máa jç
nítorí pé çran ti.a o máa fi sí inú gbç rç
çran alángbà. Wgn yóò pa alangba, wgn
yoò jó o kúnná, wgn yóò wá máa ta á
díçdíç sí mu gbç obinrm yií. Layé àtijg
wgn ki í tilçjó tàbí gún aláúgbá yn, iya
gmg gbgdg jçé bí çran ni.
.1-leyií Fò niú ki a máa ki wgn bayií:
Mo 1’cpo n’ílé.
Mo jç üá funfun.
Mo Fçran n’ílé,
Mo jç láñkgkg,.
Òmò ôiiÿà tí í rin ihòhò
wg balúwç. Mo l’a^g
n’ílé,
Mo da akísa aÿg bora,
jyekan oníyekan,
lyckan aláúgbá, 263
ÒmQ atagiri fa fa mû gùn.
 L’ode òní, idile lean wà tí à ú pç ni ilú
nr idílé Fátódíi, Ifç
Iwara awgn ni ñ pa eèwg yií mg.
!''S- ■ /0k im - Ç m í áb í h,¡ lé 0n ik W- Èyí ni idí àwpn
gmg Okun-Qla, ^aiujo gmg abgbakú òdc
0yp-llé. lrú àti epo'pupa

264
m wgn yóó rnáa fi gúnyán fún iyá pmi?
títí di ojo ikómpjáde, ivá pmp kó ni fi
pbpjp iván yií. Ídí éyí ni a rí fi ki wpn báyií:
O gúnyán dúdú f alejó dúdú;
O gúnyán pupa f'álejó pupa.
O gúnyán tan,
Ojú ú tiyán, ojú ú ti alejó ry.
(v) QIUQ £kim (Auy,i Óghitá). Ni idílc yií, bí
obinrín wpn bá ti 1 óyún, kó gbpdp fi
pwp kan osún 1119 títí \óo f¡ bímp Wpn ni
igbágbp pe éyí ti ó bá da yjá yóó kú tábí
ivá áti pmp yoo ya wéré. Bí iyá pmp naá
bá si ya wérc áwpn ágbá ilé yóó niú un lp
sí Qdp Qbalüfpn latí tuubá. Oríprí^i ohun
tí ynu ún jy ni wpn yóó ká fún obinrín latí
rúbp.
(vi) Áu-yn QIIIQ Qkín-QI()fa. Mapa aí¡
Olóro. (0) Layé alijó inú aka ni awpn aya
Qlpia b í m p s í , owú j í j p á t i iwá l i a r a t í w p n h ú sí v 1 ú
ti baba wpn fi $e aya lo fa ééwp yií. (h)
Lyliin pe inú áká m yoo wa di p j p
ikómpjáde. pká igbakp kan o $ o n i yóó máa
.id. fi/) Qbp ófún á t i átp n i yóó máa fi jp 9.
S

(e) Asan ni YÓÓ si jg titi di pió ikónipjáde.

Éyí jp ééwp páiáki fún áwpn o r í l g ’ m pt p pt a tí a
ka yií; Qlpia, Alápá, ati'Olóró, h i g b p n áwpn
9 1 1 1 9 Qlpfá ni tí ii wp eéwp yií jíi.

{vil) halé ll(>k(> (,'tirpn (7/»() Ardil). r:-uo

uiílé \h ni; (a) kí á na oloroógbó. kí á si
fún iyá pmp jp; (/,) omi aró ni wpn fu se
p'bp tí iva pmp yoo jp títí di pjp
ikómpjáde, e\í ni pbp orólóógbó náá.
L’ódc óní, ohun tí wpn $c ni pé, wpñ yóó
pa olóróóebó wpn yoo jóo kúnná tábí kí
wpn gún un kúnná, wpn yóó si máa tu á
sí inú pbp iyá pmp yií títí di pjp
ikómpjáde. Fun áppprp ilé miírán wá ni
¡lp Yorúbá tí á ií pé ni ilé llpkp tábí ilé
Jpfpnhán-' jptpnhán di óní.olónií.
(riii) Oka ¡resé. Bí obinrin bá binip ni .id
ilé vii, bí pjp ispnjpi- lorukp bá ku áárp,
áwpn ágbá obinrin ilé yóó sun iju gbpprp
265
kan fún iyá 91119. A ó gbé omi sí áárin
ha tábí ni idí aya-ilé áwpn pmp wpwp ilé
yoo mú pasan I pwp tábí prp psppótu,
wpn yoo s.i duro si idí om¡ yií, Lpliin éyí
ni iyá pmp yóó gbé pmp tuntun yií kérün.
ihóltó ni pmp náá yóó wá; iyá pmp náá
yoo si wá duró ni idí ayá-ilé l’pdp áwpn
pmp tí ó mú pasan tábí psppótu Ipwp.
Obinrin ilé kan yoo ti psun ijafle kan iva
pmp 1,111,1 yií, pnikan yóó si da omi tí a gbé
sí idí aya-ilé sí orí orillé. Bí a bá ti da omi
s óií ilé ni iyá ikokó yoo bu iju pwp rp jp,

266
 yóò si sáré gbe pmp wplé L’àbç omi tí
a dà sókè. Bí ó ti ri sare Avplé ni yoo
máa sáré jáde 1’ábç omi tí a dà s’órí
orillé yií, bçç ni àwpn pmp wçwç ilé
yóò si máa já a 1’prç 1’çsç títí tí yóò fi
pé çrçmeje. Lçhin èyí, yóò gbe pmp wç
pdçdç, a ó si pin çsun içu tí ó bá jç kü
fún gbogbo ilé.
ítQjú ara 1’ójoojúmç si tún $e pàtàki.
O jç í?ç pàtàki fún àwçn àgbà obinrin
ilé láti rí i pé, Içhih pipa èèwp mp, ¿ra
jijó àti iwç òwúrp àti ti alç jç ohun
prànanyàn fún iyá ikókó. Igbàgbp
àwçn àgbà ni pé bí a kò bá $e èyí, çjç
tútii le di sí iyá pmp nínú, kí ó si gba
ibç kú. A gbpdp máa $e èyí fún iyá
pmp títí di pjp ikómpjáde. Lçhin
ikómpjàde çwç, iyá ikókó gbpdp máa
çe èyí fún ara rç títí fún nñkan bí
pgbpn pjp.
Àwpn baba wa mp iyi isinmi, èyí l’ó si
mú kí wpn máa pa òwe pé ‘Çsç yá ju
mç>tò 1Q, ara ni yóò fi àbp sí’. Fún idí
yií wpn a máa $e akitiyan àti rí i pé
obinrin tí ó $è$ç bímç ni ààyè àti sinmi
dáradára. Lçhin ikómpjáde ó di i$ç iyá
pkp láti rí i pé iyá ikókó jçun ásikò, ó
wç lásikò, ó sun oorun àsikò, àti pé kò
$e iççkíçç kankan fún oçú mçta, èyí ni
àsikò |í a gbà pé eegun iyá çmp yóò ti
mókun dáradára. Ki í çe pé, a ó da ètò
isinmi yií dá iyá pkp iyá ikókó nikan,
àwpn orogún çni tí ó bímp àti pmp o$ú
pçlú pmpge ilé gbpdp máa $e irànlpwp
ti wpn.
9 itpjú àisàn abiyamp. Lçhin tí àfpn bá
gbó tán, tí ó si wp tibitire gçgç bí
àdúrà àwpn, baba wa; ó jç àÿà àwpn
àgbà láti mójútó àwpn àisàn
wçç-wçç-wçç tí a kà sí àisàn abiyamp.
Díç nínú irú àwpn àisàn báyií ni: (a)
àisàn inú (èyí ni ¡nú rírun, çjç dídi tàbí
inú wíwú, awpmp); (b) àisàn267 çhin (çhin
gígé àti çliin ríro); (cl) àisàn pmú
abiyamp (àisç pmú, àilómi 1'pmú, pmú
wíwú, kòkòrò pmú).
Bí obinrin ba ni .iypnu nínú èyíkéyií
àwpn àisàn tí a kà s’ókè yií, àwpn
eesiki awo', adáhunçe tàbí àwpn àgbà
tí ó bá gbówp ni o máa fi $e aájò fún
irú çni báyií 1'áyé àtijp.
itpjú aròbó. A lè pin itpjú aròbó sí pnà
mçta: (a) itpjú gbogbo- gbòò, (b) itpjú
tí ó jç mp ti iççdálç ilé baba pmp, àti
(d) àkànçe itpjú fún abàmi pmp. Díç
nínú itpjú gbogbogbòo ni oúnjç tí
ikókó lè jç fún bíi oçú mçfà títí ti yóò
máa fi jókòo. Èyí ni pmú iyá pmp, àgbó
tàbí omi tútú—omi tútú ni omi idí
òriçà àdátán tàbí Òri$à aláçp funfun,
àti omi gidi. L^hin èyí, bí pmp bá ti
bçrç sí í jókòó ni a ó bçrç sí í máa nú ún
1'çkp, t: a ó si máa fi

268
pwç àti pbç ata kp p títí tí yóò fi di
pmp tí ó fi rin, tí ó si le jç oúnjç
àgbàlagbà. ,
Yorùbà gbà pé, çlçgç gbàà ni àwpn
aròbó àti pé ‘Ta ni mp pn wô’ ni wpn
jç; ko si si çnikan tí ó lágbára l’órí çrffi
wpn ju Qlprun Ip. Nitori idí èyí, ôbi
pmp ko gbpdp fi àisàn pmp-pwp
jáfira. Diç nínú àwpn àisàn pmp pwp
ni ibà, giri, jçwpjçwp, pkà, àisàn kí
pmp kp pmú, igbóná ehin, ilç tûtù,
jèdijçdi, owô
çnu, pkè ilç.
Yàtp fún àwpn itpjú wpnyí, àwpn òbí
pmp a máa $e àyçwô ni ilàrè, ilàrè
l'pdp àwpn ôriÿà idílé bí Ògún,
Àdátán, ifá àti Çàngó. Bí pkan nínú
àwpn àisàn tí a kà sókè wpnyí bá si fi
?e aròbó kan,'àwpn àgbà tí ó gbówp ni
i sáábà çe òògím fún iyá pmp tí ó
rígbó náà kí ó le ní àlàáfíà.
Itpjú tí ó jç mp ti idílé. Ç jç kí á fi idílé mélòó
kan çàkàwé.
(/) Idílé OÍú-Òjé. Ní idílé yií èèwp púpp
ni èèwp pmp wpn: (a) Wpn kò gbpdp
dá pmp ní ibúlç mu omi. Èyí ni ó si fá á
tí wpn fi fi ki wpn báyií pé ‘Íyá kò dá
mi ní ’gbálç mu rí’. (b) Àwpn pmp Òjé
KÒ gbpdp jç çgà àti òrófó. Èyí ni ó si
mú kí á máa ki orílç wón pé :
Òjé ki í jç çgà,
K’çni má mú òròrç çeré,
Ta ni yóò bá tni mú òròrç bp
oko.
(d) Wpn kò gbpdp yá ahá'aláha rp pmp
wpn 1’óúnjç bí ó bá fi sunkún. (e) A kò
gbpdp ^gbé pmp yií jáde títí di pjp
ikómp 1’áyé àtijp.

269
 (//) Àwçn çmç Oyè. Àwpn idílé yií jç
çyà kan nínú àwpn pmp Iji ní ayé
ijphun. Èèwp wpn ni pe wpn kò gbpdp
fp çkp fún pmp wpn mu 1’áyé àtijp,
dípò çkp, iyán ni wpn fp fún pmp
wpn, èyí ló si mú kí á máa ki wpn pé:
Qmp Fpyánmu kí çrú
ó ba çkp Qmp
Apagbinjin ki çrú ó
ba Òriçà.
(iii) Idílé Arçsà. Ní idílé yií epo ni wpn fi í
ppn àbç tí wpn yóò fi máa fá orí pmp
wpn tí pmp náà yóò fi dàgbà. Ohun tí
ó fa èyí ni pé, àwpn Tpmp Elépo ni
Mpdç, pmp çlçgbçrún ppç\ Àçà yií si fi
hàn pé wpn fi ná-án-ni ohun ti wpn ni
nítorí pe gbogbo idílé yòókú omi ni
wpn fi ppn abç. Èyí l’ó mú ki a máa ki
wpn báyií:

270
 «oto r¿n boto
-■ m. lasa,) ni wpn ñ von àbç
* i won ft ,'á’n pmp

^^efniepo buta
i’Àip pr^'ba ÍPPnna
çe onibùnbù

,*> M-, r, r ^
ara
* «w oh»«*
r? Iahe Otukoyí, (a) jsií iriíiÁ , to
• '
?” "i * si Çc ,í pc „çn róm„ 3* jf òfccíé. Id
? í’órúkp. (¿A Àkàtànnò • ^
91119 w n Vrun
^ÇrÇ n¡ wpn fi «Î
W9
- E* «’» « á í^aV Pé"9" £Í fi dá ^ *Í'Í5
Ni tie Íkòyi àkàíànpò

ti o baje evvií baba re Pó jr-,

'
(k> ldUé
Olûgbyn. À won orno A -,i
won n nappé: ' Ç bbc ki 1 X »tf. Èyi t’ó fà á tí
PmoOlúgbçn tí rí ,çajá
" ¡gbarcgún m n gbé, ' ’
■ _ ,5 OmoAiápá tió'jeíó ñ jóhun.
cj0
NTwr
( r/ / ) Edú-b¡ZgnnZ
. '?; (A) Aml
f? e8.un m p
>nk0
'
^ wpn Icò gbpdp
QfT1
jç babílIllá
S™ won gbà péy êMb
* "ítorf#
id!,e
>"«• JV <í,d8b
^ Pm... onap
ògún si n i
271
 won yoo máa(^úti)pdí/dfo7|í,-Íd,Íé ^ pé’ orí

ÇÇ^an rQmo /«'»)■ («) Lay¿ ^6 A

,kí -
« ebc ymp ylí ^ ,ié ,ü,. < > N, a ç limç ftém^ J
mkí
"‘ n °™ “ ** « PQn ono ¿.XT' *« si «M* if kí

272
(x) Áwpn Qmg Okó /resé. Ééwp áwpn
idílé yií ni pé a kó gbpdp gbé wpn jáde
títí di pjp ikómpjáde.
Opplppp ééwp l’ó wá fún áwpn idílé
ñipa itpjú pmp titun ni ilp Yoriibá, éyí tí ó
dá bíi ohun ti ó jé á$á gbogbo-gbóó fún
idílé-kídilé ni ééwp kí á má'gbé pmp jáde
títí di pjp tí a ó sp p lórúkp.
Ákán$e itpjú fún abámi Qmp. Opplppp
ni iru áwpn pmp báyií, SÚgbpn a ó ka
díp nínú wpn áti ákán$e iípjp tí ó jp
pátáki láti $e fún wpn
(/) Táíwó áti Kghindé. Ni ákókó gbárá tí
baba ibeji bá fojúkan áwpn pdun tí ó bí,
gbogbo a$p tí ó bá wp s’ára di itp áwpn
pmp náá. Lphin éyí, bí ó bá di pjp
ikómpjáde áwpn Éjirp, wpn níláti gba
pbp nítorí pé óri$á ni á ká wpn sí. Nñkan
pbp tí a si níláti tpjú ni gbogbo oliun ti
pnu IÍ jp bíi iréké, áádún, ákárá, ékuru,
pwá lámúlúkp, pgpdp wpwp, oyin ádó,
tábí oyin máhín- máhín, oyin igán,
pewuru áti áwpn nñkan rniírán tí pnu í jp.
A ó pesé áwpn pbp wpnyí fún gbogbo
áwpn pmpdé ilé áti ti ádúgbó, yátp fún
oúnjp ikómpjáde. Nígbá tí a bá si rí ?e
étó yií fún áwpn mpjésín, áwpn ágbá tí ó
mp oríki ibeji yóó bprp sí máa ki wpn ni
mps'ármn-mpwáá, bí wpn si ti ú ki wpn
ni áwpn éwe tí á ú pin ohun ti pnu.í je
fún yoo bprp sí máa gbe orin tí wpn ba ú
dá. L’pjp kairnáá -yií áwpn awo yoo gba
ádip ágbpbp mpta, eku mpta, áti igó epo
isebp mpta fún étútú. Ohun tí ó mú kí á
gba igó mpta-mpta: dípó méji ni nítorí
áti $e étútú yií mp ti Idówú ti a ká sí ‘É$ú
l’phtn >beji\ níwpn igbá tí ó jp pé tí a bá
rúbp tí a fp kí cS dá, a gbpdp mú ti É$ú
kúró ni. Lphin pbp-rírú pjp ikómpjáde) a
ó tún máa rúbp ni iláré-iláré, ohun tí ó si
273
$e pátáki nínú pbp iláré yií ni pé a ni láti
máa yan pwá sí i.
(//) Idówú. Bí i ti ibeji ni étó ákán$e fún
Idówú, §úgbpn Idówú ki í $pdún tábí ásé
ni igbá gbogbo bí i tí áwpn Éjirp. Bí áwpn
bdun bá tí $pdún, Idówú ni yóó jp olórí
alábáá$e pdún náá.
(/;/) Alaba áti Idógbe. Kó sí ákán$e kan
lptp fún áwpn pmp wpnyí, a gbá pé
alátplphin ni, wpn jp fún áwpn pr?
méjéeji tí a kpkp bí, étútú tí a bá.si ti fún
áwpn prp tó fún gbogbo áwpn pmp tí
a,bá bí lphin wpn.
(/v) pta-Ókó. Bí obinrin bá bí pmp mpta
pp l’áyé átijp, pba, tábí baálp ilú ni á
aíláti kpkp sp fun. Gbogbo a$p tí pba
tábí

274
baálç bá si wp nígbà tí tròhin ayp yií bá bá
a, di ti àwpn Çta- Òkò. 0kan nínú àwpn
ibçta náà si di çni ti pba tàbí baálç ilú yií
gbpdp máa tpjú.
(r) Dàda. Dàda ni pmp tí a bí tí irun rç
Ippp. Yorúbá gbà wí pé Dàda jç plppp
èniyàn pmp. Nrikan pàtàki tí àwpn òbí irú
pmp báyii si gbpdp fi s’pkàn ni láti rí i pé
oúnjç àjçkú kò wpn ni ilé wpn, nítorí pé
onílékáyàkáyó ni pmp tí Qlprun fi jíúkí
wpn, àti pè igbàgbp Yorúbá ni pé àwpn
çgbç rç yóò máa yà wá kí i, ó si yç kí wpn
máa bá oúnjç ní ilé rç. Ohun pàtàki tí
àwpn òbí Dàda gbpdp tún rpáa çe ni kí
wpn máa fi oyin àti irèké çe sàráà ní
ilàrè-ilàrè fún àwpn pmp kékèké àdúgbò.
Orò fífá Dàda 1'óri:. Kí á tó fa. orí fún
Dàda, àwpn ètútú kan wá tí a gbpdp $e, à
si níláti dífá láti mp odú tí ó bá hú fún
pmp yií. Bí àwpn Aw'p ba dífá nípa Dàda,
odú bíi Qyçkú Méji Ie hú. Lçhin 4í a bá dífá
tán, ètò yóò wá bçrç fún fífá orí Dàda. Kí á
tó fá orí náà, èyí ni àwpn ohun ti àwpn
babaláw'o yóò pin: (a) ewé akòko, (ò)
igbín, (cl) ewé pdúndún, (<?) ewé tçtç
àdáyébá, (ç) ewé rínrin, (g) àkúkp adiç,
(gb) ewúrç dúdú bplpjp, àti (//) àdí çyan.
A ó Ip gbogbo àwpn ewé yií pp, a ó
wàá gún un wpn mp psç. Lçhin èyí a ó gbé
pmp náà lp sí Mpprç, ip fa irun orí pmp rç
a ó dàá ibi tí ó yí pbiti tàbí tí irun gbé Ippp
jú sílç, èyí ni a ó fàá kçhin, pbç gbàjámp
tàbí àbç ifárí tí a kò bá lò rí ni a ó fi fá a; a
6 si dá díç nínú irun rç sí kòtò tí a gbç n’ídií
Mpprç. A ó mú psç ti a ti gun pçiú ewé
oriçiriÿi tí a ti kà yií, a ó fi fp orí pmp náà, a
ó dàá igbín ni idi, a ó ro omi rç sí orí pmp
yií, a ó si fi àdí çyan pa á. Gbogbo ohun
ètútú tí ó bá kú ni a ó bò mp inú kòtò tí a
gbç sí idí Mpprç. Ídí Mpprç ni a ó ti pa
ewúrç àti àkúkp tí àwpn-òbí pmp fi sílç.
Lçhin èyí a ó gbèé pmp padà sí ilé, àwpn
awo, àti pmp wçwç àti òbí pmp yóò si jç
275
àsè tí a bá sè fún Dàda. Ohun tí ó jç pàtàki
fún àwpn òbí pmp kò jú kí wpn máa ro
omi igbín sí orí pmp yií lp, nígbà tí wpn bá
fá a ní ilàrè-ilàrè—èyí ni ó jçç çrp.
(vi) igè. Igè jç pmp àtçsçbí, nítorí idí èyí,
àwpn àgbà gbà pé pdájú pmp ni irú pmp
báyii àti pe ònà tí ó gbà wá ilé ayé le fa ikú
bá iyá rç. Lçhin tí a bá bí pmp yií tán, àwpn
awo gbà pé àwpn òbí pmp yií nílátí máa
ÿe sàráà fún pmp náà ni ilàrè- Jlàrè kí
pkàn pmip náà le rp àti ki nnkan kan náà
baà $e àwpn òbí rç. Èyí si fi hàn nínú oríki
igè tí ó kà báyii:

276
 Igè Àdùbi adetayanya,
Adépópó yan baba oní baba.
Àdùb! to ni bi iyá le kú kó kú,
Bí baba le bç kó bç,
Oh un ti Àdùbi yóò jç kò wpn,
Elégédé ú bç 1’óko
Gbprp Adùbi n bç
Fáákitàn.
(vii) Òkè. Tí odú lfá tí à ú pè ni lrçtç-Àáyá
(tí ó jç àpapp Ògúndá kan àti Irçtç kan)
bá yp S Í çni tí ó h wá pmp bí, àwpn
babaláwo yóò pá$ç fún obinrin yií láti
máa bp òkè tí ó bá wà ní agbègbè wpn.
Bi kò bá si sí òkè, wpn yóò pà$ç fún un
láti kó òkúta jp, kí ó si máa bç p bíi òkè.
Oyún tí ó bá ní, tí ó si bímp, Òkè ní pmp
náà yóò máa jç.
Orò tiwçn Òkè: Omi tútú ni àgbo tí ó
gbpdp máa mu àti fi wç. Ní gbogbo pjp
psç ôriÿà aláçp funfun àwpn òbí rç
gbpdp máa fún òkè tí pmp yií bá bá
w’áyé àti Òri^àálá ní obi; yóò si máa pa
àkiikp bp wpn Ipdppdún.
( viii) Irókò. Tí odú lfá Irçtç Méji bá yp sí
çni tí ó ri wá pmp, Irókò ni orúkp pmp
náà yóò máa jç nígbà tí ó bá bí i.
Lçhin tí a bá difá tán kí iyá pmp tó
1’óyún pmp yií. yóò mú a$¡p à!à tí ó 1c yí
igi irókò agbègbè wpn po Ip sí idí igi yií ;
yóò si fi asp náà gba pjá fún irókò náà.
Eléyi ní àmi wí pé ó ú wa pmp 1’pdp
Irókò. Lçhin èyí yóò máa lp sp obi ní idí
irókò titi tí yóò fi 1’óyiin ti yóò si fi bímp.
Bí ó bá bímp náà tán 1’pjp ispmplórúkp
iyá pmp yóò tpjú orú, çwà, èkuru obi àti
orógbó, wpn yoo si gbè e lp sí idí igi
irókò láti yánlç. Láti igbà yií lp titi tí
pmpdé náà yóò fi rin ní ò jç dandan fún
iyá pmp náà láti máa lp sp obi ní idí irókò
náà Ipsppsç.
(i.\) A)\\>n ç»n> lí a /(>;•(> i\)w(> oilò.
Àwpn pmp miíràn wà tí a gbà pc Ipwp
277
odò ní a ti tprp wpn, àwpn pmp tí ú jç
Odoje, Ámurp, Enlç (Erinlç), Qra, àti
bççbçç. lppnjú ní í mú abiyamp tprp pmp
Ipwp odò, láti igbá ti babaláwo bá ti sp
pe odò kan ni yóò fún abiyamp 1'pmp ni
yóò ti máa lp li gbogbo-oh un tí çnu n jç
bp odò yií titi tí yóò fi 1’óyún, tí. yóò si
bímp. L\Sjp ikómpjáde iyá pmp ni láti se
àsè fún odò tí ó bún un 1'pmp. Lçhin èyí,
ó si ní láti máa sàráà ni ilàrè-ilàrè pçlú
gbogbo olnin tí çnu n jç fún odò yií titi
pmp náà yóò fi máa rin. L’pjp tí wpn yoò
bá ÿe sàráà fún odò gbogbo àwpn çgbç
pmp náà ní yóò lp sí cti odò yií láti jç àsc.

278
 ( JC ) Öni, Qla, Qtunla, áti I Q . Bí yni tí QmQ
bá dá láámú
bá 1Q SÍ Q<ÍQ babaláwo, tí odü tí á ú pé ni
Éjiogbé bá jáde, babaláwo yóó SQ fún pni
tí ñ wá QITIQ pé kí ó mú obi IQ SÍ idí 0$un
nítorí pe 0$un ni vóo $íjú áánú wó ó, äti
pé bí ó bá bí QITIQ náá tán, Oní ni yóó SQQ.
Itan Ifá SQ fún ni pé Ogún ni baba Oní,
Obi, Qtunla äti Érin tí á ñ pé ni Ireni.
lyáwó kQQkan I’ó si bí áwQn QITIQ yií fún
Ogún äti pé 0$un ni iyá Oní. A gbQ pé
Ogún fprán äti máa yan ále kiri, ki í si í
gbé ibi kan. Kó sí éyí tí Ogún tQjú nínú
áwQn QITIQ TQ yií áfi éyí ábík^hin rp tí í je
$rin tábí Ireni. Nígbá tí ó yá, olúkálúkú
túká IQ si ibi tí ó wú ú. frin IQ SÍ apá Qná
Ékiti níbi tí a ú pé ni Iré títí di óní. Ni QÓQ
£rin tí á ñ pé ni ireni yií ni Ogún jókóó sí,
tí ó si gbé jQba. Éyí si ni idí tí a fi rí ki
Ogún ‘irémógún ara lias?’. OrúkQ
äbikphin rp.ni a fi lí id í.
Oró Oní. Bí obinrin bá bí Oní tán ó gbpdQ
máa bQ Qjun títí tí QmQ náá yóó fi rin.
$fQ yánrin tí a ró ni QWQrQ ni yoo fi máa
bQ Q ni ilaré-ilárc pylú obi, äti adip. L’QJQ
ikómQjádc Oní, ó jé ohun Qránanyán láti
ro yf<) yánrin tí a ó fi yánlé fún 0jun áti
pkp tútú. AwQn QmQ tí a bá bí tplé Oní
ni, Qla, Qtunla, Ireni áti byQbéé.
ISQIIlQlÓrÚkQ
A ko ni mú Qnu ba púpp ohun tí a ti SQ
nínú iwé Orúkp Yorúbá i’órí ájá
isQmQlórúkQ. A ti s,e a layé pé, ‘Báyií ni á
ú je ni ilé wa, ééwQ ibómírán ni’, éyi ni pe
QjQ ikómQjádc yátQ m i I Q Yorúbá gégé bí
ció orí 1 Q olúkálúkú. Láti QJ'Q karúnún tí a
bá ti bíniQ ni ikómQjádc ti byry fún áwpn
OTÍIQ miírán títí di QjQ kQkánlá. A si ti
mynubá étó QjQ ikómQjádc fún ÚWQII ibeji
bí ó bá je Qkúnrin áti obinrin áti bí ó bá je
279
obinrin méji tábí Qkúnrin méji. A ti SQ QrQ
nípa.ipa tí olúkálúkú niQlybi kó nínú étó *
ikómQjádc áti ijé kóówá WQII. Ohun pátáki
tí ó kú kí á SQ ni ibi ni áwQn érójá
ikómpjáde áti itúnm) tí a fún WQII. ÄWQII
ópitán ú SQ fún wa pé l’ápá i 1 a oórún ni
áwa Yorúbá ti wá áti pé, Abraham äpprp
igbágbQ yni tí ÚWQII Musulumi ú dá á pé ni
Anábi Ibrahim—ni pni ákókó tí ó kp kó
pmp jáde, ció tí ó si tplé ni Qjp náá ba étó
áwpn Yoriibá mu l’pjp ikómpjáde.
0ná yií ni á lé pin étó náá sí: (/) étó fífá orí fún
ikókó; (//) étó WÍWQ ajp fún ikókó; (iii) étó
sísp pmp 1’órúkQ pplú lílo ohun érójá, áti
kíkó-l’ynu-jQ.

280
(i) Étó orí fífá. Okan nínú áwpn ágbá
obinrin ilé ni í fá orí fún áwpn pmp lié.
Lphin tí a bá fá orí fún 91119 tán a le fi ádí
áyan • tábí ádí ágb9n paá.
(ii) Étó wíwp asp fún ¡kókó. 0kan nínú áwpn
ágbá obinrin ilé ni yóó je éyí náá, áw9n
rrúírán a si tún máa je 959 fún ikókó yátp
fún ajp wíwp. Bí ó bá jp pmpbinrin ni, wpn
le ti lu etí fún un kí á si fi yptí sí i l’étí.
(iii) Étó sísp 91119 l’órúk9 ati lüo ohun érójá
ati kíkólpnujp.
íyáále-ilé ni yóó kókó dúp? Ipwp Qlprun
fún alejó ayé tí ó W9 agbo ilé rp, lphin náá
yóó júbá áwpn babañlá 9m9 tí a bí yií
nítorí pé ‘ádáje ni í hun 91119, iba ki í hun
pmp’. Lphin tí ó bá je éyí tán ni yoo wá kó
áwpn ohun crójá tí a ó fi sp pmp i’órúkp sí
agbo. Éyí ni áwpn érójá náá, obi, ataare,
epo, orógbó, oyin, iyp, iréké, omi tutu, ptí,
áti dip nínú ohun tí pnu fi jp. ($ügbpn
áwpn wpnyí ki í je ohun pránanyán.)
Lphin tí a bá ti kó áwpn érójá sí
gbangba, iyáálé-ilé yóó gbé aróbó yií
l’pwp, yóó byrp sí í rnú áwpn ohun érójá,
yóó máa sp ohun tí wpn duró fún, yóó si
máa fi ohun ti vvpn ba dúró fún je ádúrá
fún ikókó náá.
(/) Obi. Áwpn Yorübá gbá pé, obi ni a fi í
bp ikú, ohun náá ni a si fi í bp árün. Yóó je
ádúrá fún pmp náá pé kó ni í kú, kó ni í
rün, bí ó bá si je áisán tí á fi obi bp 9, ikú
áti árún yóó máa gba ádúrá rp.
(ii) Orógbó. Ájá áwpn baba wa ni pé
orógbó ni í gbo ’ni sí ilé ayé. Nítorí náá
pmp náá yóó gbó kpgpkpgp. Kó sí ni i gbó
igbó iyá; nítorí pe orógbó ki í gbó igbó-iyá.
(iii) Ataare. Ataare ni i jégun ptá áti ptp,
nítorí náá éyí yoo je ijpgun fún pmp titun
yií. Yorübá tún gbá pé ataare ki í di ilé rp

281
l’áábp; nítorí náá ilé ti pmp tuntun yií yóó
kp nígbá tí ó bá dágbá yóó kún fún pmp
rere ni, nítorí pé ataare ki í di ti p láábp.
(/r) Epo. ígbágbp Yorübá ni pé epo l’á fi í je
prp gbogbo ohun tí ó bá le, páápáá jülp
prp igbóná. Nítorí náá bí a ba fi éyí je
ádúrá tí pmp yií ba gbóná l’ówüúrp, yóó
tutü kí ó tó di alp nítorí pé ‘ááró ki í gbóná
di alp’.
(v) Oyin. Igbágbp Yorübá ni pé dídündídün
l’á á bá ni ilé olóyin, nítorí náá bí a ba fi
oyin je ádúrá fún pmp tí a ó Sp l’órúkp yií,
ayé rp yoo. máa dün.,
(vi) Iréké. Ádúrá áwpn baba wa ni pé a ki í
bá kíkari l’áárin
iréké, nítorí náá ohun búburú kan kó ni
wp ayé Qmp tí a bá fi iréké je ádiirá fún.
(v/7) lyq. Gbogbo éniyán ni ó gbá pé íyp
a rháa mú pbp dün átt pé tí a kó bá fp kí
pran pgbp tábí ohun sise miran kó bajé,
¡>'ó ni a máa ú fi sí i. Bí a bá fi iyp se ádúrá fún
pmp, iyp wp • i nú ayé pmp niyí; ayé pmp
náá kó si ni i dibájé- (v//7) Qti Ohun tí ó
mú kí áwpn agbá máa fi ptí je ádúrá pmp
ni pé ptí ki í ti, nítorí náá a ni igbágbp pé
pmp tí a fi je ádúrá lún kó ni í tí, kó si ni í
té-
(/.v) O mi lúíü. firp ppsé ni ti igbín
—Yoruba gba pe omi tutu dára láti fi
súre fún pmp kí ayé áti Üé pmp náá lee
tutú, kí ó si ie toro bíi omí tí a fi ówúrp
ppn.
Áwon ohun tí a ká sóké yií jp ohun tí ó
ni ttump ati idí tí á fi n lo wpn. Bí a si ti ú
mú wpn, tí a fi ñ súre, ni a ó máa fi kan
pmp i’énu. Lphin náá a ó tún mú áwpn
ohun tí pnu rí jp tí a ti tpjú kan-pmp rpnu
tábí kí iyá rp bá a jé láti fi han pmp pé
áwpn ohun wpnyí ni yóó máa jp l’áyé. A ó
si je ádúrá fún pmp náá ki ó ¡e jywpn
rájppgbó áti ájptp. Yátp fún omi túíú tí a fi

282
je ádúrá, a níláti tún bu omi tutu sí ¡nú
igbá ádému tabí kótó kan; ibí ni awpn pbí,
ará, prp áti iyekan pplú alábááje tí wpn wa
sp pmp i’órúkp yóó máa sp owó ádúrá si,
owó yií' ni a si ú pe ni owó ispmplorúkp.
Gbogbo obinnn ilé áti pmpojú ilé l’o gbpdp
je óyí, nítorí pé bí ijá agbá bá dé ni pjp
ivvájú, ohun tí a sáaba máa béré ni pé ’Ñjp
o sp owó sínú omi l’pjp tí wpn kó pmp yií
jáde?’ L’éhin éyí, áwpn ágbá yóó tun je
ádúrá; l’éhin tí • wpn ba si je ádúrá tán, jíjp
áti mímu l’ó kán. Bí oníkálúkú óbí bá je
lágbára to ni yóó si je pesé jíjp-rnímu.
Ifibprí. Lphin gbogbo ohun tí a ti ká,
igbprí pmp l’ó ku, ó si jé éió pataki 1 áyé
átijp. Bí Yorúbá bá fp je ¡gbprí pmpdé,
wpn yoo ran pmkan latí lp já cwc akóko
wa ióko, Wpn yóó fún olúwarp l’owo
ilágbp, iye ti wpn sáábá ú san fún owó
ilágbp ni jilé kan áti kpbp méjí 1 ayé átijp
éyí tí í je kpbp méjilá l’óde-óní. Nígba tí
o bá já ewé náá dé, wpn yoo gbo cwé
akóko sínú igbá ádému, wpn yóó gbe
pmpdé tí a lp gborí fún, wpn yóó da orí
rp kodó, wpn ó si fi orí pmp náá kan
pppn ifá. Lphin éyí wpn yóó bu iyéfun sí
orí pppn Ifá, wpn ó wáá fi ówú so
owó-pyp kan mp pmp náá Ipwp áti ni idí.
' ó ba je éyí tán, wpn ó di la láti mp
1 w n
odu tí ó hú yp I ojú pppn. Qkan nínú
áwpn odú tí ó le hú ni á n pé ni irptp Méji :

283
 ÍRÇTÇ MÉji
O O
O O
O O
O O
Bí irú odù yií bá yp 1’ójú pppn itump
rç ni pé láti prun ni pmp yií ti mú piá wá
ayé. O fihàn pé yóò jç èniyàn pàtàki
1’áyé. Nígbà tí a bá dífá tán, wpn yóò
gbe pmp náà lp sí idí MQçrç, wpn yoo
gbçlç ni bç, wpn yóò bp oókan owó àti
oókan tí a so mp idí pmp, wpn yoo ko
wpn sínú kòtò tí a gbç yií. Wpn ó mú
omi akòko tí a gbo sí igbá àdému, wpn ó
fi fp orí pmp náà sínú kòtò tí a gbç yií kí
à tó wa erúpç bo kòtò yií.
Eléyií ni orín ti wpn yóò kp ti wçm ba ú
wç orí pmp náà pçlú omi ewé akòko:
Àrinàkò ni t’akôko,
Àrinàkò ni t’akôko,
Kí lágbájá ko rere l’áyé,
Kí ibi kó yà kúrò l’pnà rç,
Àrinàkò ni ti akòko.
Lçhin èyí ni àwpn babaláwo yóò wa
dífá láti le mp pkan nínú àwpn babaálá
pmp náà tí ó tp çsç rç w’áyé àti mp irú
èniyàn tí pmp yií yóò jç pçlú ipa àwpn
òbí rç tí ó tp wá ilé ayé. Çní tí ó si tp çsç
rç wa’le ayé yií ni à ií pè ní ipçrí çmç.

l|
í:
284 ¡i
 10 ETO MQLEBi

Ohun ti a h pe ni mplpbi yatp laarin

awpn Yoruba si itump ti awpn Iran
miiran fun un. Ki i $e pkp, iyawo ati pmp
wpn, nikan ni a n pe ni mplpbi, bi ko $e
gbogbo awpn ti alajpbi $p silp ti wpn si
jp wa pp lati maa gbe agbo-ile babanla
wpn, ati lati maa pin pru ile ru. Baale ti i
$e olori ile ni pni ti 6 ba dagba ju, cun ni i
si i ru pru yii ni ibi ti 6 gbe nippn; eyi ni 6
fa dwe pe ru agba ti ko ni o$iika ni baale
ilee ru’. O jp pgbp-nbi- pranyan fun
baale lati tpspbp sokoto, ki 6 si i$p yii bi
ijp nitori ‘Baale ti 6 jp ti ile fi kun, orukp
rp ko le parun, eyi ti 6 si j? ti 6 fi tu, orukp
rp ki i parun’. Ki i $e okun pmp-iya nikan
ni 6 yi nigba ti 6 ba kan prp mplpbi, ti
iyekan naa yi, ko si gbpdp ja ni aye atijp;
eyi ni 6 si fa owe pe ‘0r? kitikiti, iyekan
katakata, l’pjp ti prp kitikiti ba ku, iyekan
katakata ni yoo gbe e sin’.
L’aye atijp, 6 maa n jplp ki a ri alagidi ti
yoo takii pe oun m yoo jp mpgaji pdpdp
baba oun, ?ugbpn awpn agbaagba
adugbo ki i jp ki iru eyi $plp, eyi ni 6 si fa
awpn owe wpnyi: ‘Bi Baale ba di meji,
itan adip aa di pipin’. ‘Etfii 1’agba, iwp
l’agba, ki i jp ki ile ti baale ba gbe pp 6
gun geere, nitori pe olukaluku ni yoo jp
mpgaji l’pdpdp baba tirp’. ‘Aifagba fun
pnikan ki i jp ki ile 6 gun geere’.
Eto agbo-ile ti a ri sp yii ni ipilp eto
ijpba ni ilp ‘Kaarp-o-o- jiire’ ki awpn

285
Oyinbo to de, pjp ori eniyan si $e pataki
ninu ' gbogbo ile. Bi baale ile ba si ni ika
ninu iru ile bpp a maa tu nitori ko si pni ti i
fp ni ana ni ile biiburu. Alaye ti a ^e yii fi
hump baale ban gbangba ni ilp Yoruba
l’aye atijp pe gbogbo alajpbi ni i jp
mplpbi, ile kan naa si ni pmp pgbpn ati
pmp aburo 6 gbe, ko si si iyatp laarin ara,
ati iyekan; bi wpn ba ti h pp si ni wpn yoo
maa kp ile pp ni kaa, kaa. Sare ile miiran si
le tobi ju apapp ogun ile lp; nitori pe ohun
pataki ti 6 wa ninu prp mplpbi ni pe ‘Ajeje
pwp kan ko gbe igba dori’, ati pe K’a rin
k’a pp, yiyp ni i yp ni’. Yoruba gba pe bi
‘Ogiri 6 ba yanu, alangba ko ni i wp bp, bi
ole ile kb ba $i ilpk un fun ti ita,

286
 wplé’ nitori pé irçpp ni oôgùn
oîè ita kò îè
mçiçbi. Àwçn
wçnyi ni à ñ pè ni mplçbi ni iiç Yorùba:
Âwçn çkùnrin: baáié; açojú baálé (bí ó bá
jç ilé îjôyè, Baba Kékeré) ; olórí pmp (bí ó
bá jç ilé ijôyé, Aàrç pmp-ilé); àti
pkunrin-ilé (pbàkan, ivekan tàbi pmpore,
pmp obinrin, pmp- pnnp, erubi’le,
àràbâtan, agbabo).
Âwçn obinrin: iyáálé; iyá çgbé; pmp oçû;
obinrin ilé (iyà èwe, nipyçlóyè, sárépçgbç,
amáréyá, orogún, orogún aipeni, gbogbo
iyáwó); pmpge (ojúlówó omp, arota,
àgbàbp); àti àwpn t’o wp nínú ilé.
Eyi si ni ipò olúkóówá wpn iààrin
mplçbi.
Baálé
Gçgç bí a ti çe àlàyé iturnp ohun tí
Yorúbá ñ pè ni baálé çaájú pé ó yàip sí ti
Òyinbó, çni tí ó jç alákoso ilé ni à ñ pè ni
Baálé ilé. Oun ni baáié, baálç, pkp ilú.
Ohun tí ó bá sp ni abç gé, níbi ti ipò rç
láàrin ilé si çe pàtàki dé ‘Qbç tí baálé ki í
bá jç, iyáálé ilé ki i sè é’. Itump èyi ni pé
ôfin tí ó bá pa l’ágbo-ilé gbpdp çç.
Gbogbo ará ilé si wà lábç ààbò àti ofin rç.
Çni tí ó bá dàgbà jíi l’pjp orí, nínú
agbo-ilé ni wpn n fi jç oyè baálé, ki í çe
oyè tí çnikçai le dù nítorí pé oyè àdáyébá
ni, mpkànmpkàn ni oyè yií si í kàn. fini tí
ó bá jç baálé di çni tí kò lè gbé ibòmíràn
ju ilé tí ó ró lp; bí igbà ti a fi èniyàn jpba tí
kò lè fi ilú tí 6 joyè si síiç ni. Bí ó bá çe pé
ilé piá ni, a ki í pe irú çni báyií ni baálé,
mpgájí ni à ñ pè é.
Içç çni tí 6 bá jç baálé çe pàtàki púpp,
baálé ilé gbpdp bu omi süúrú mu, ó ní
láti jç onílàákàyè çdá àti onítara çdá.
Wàhálà agbo-ilé tí 6 pp yií ni ó mú kí a
máa pa á Pówe pé ‘Çrú àgbà tí kò ní
287
òçúká ni baálé iié máa ñ rù’. Irú çrù báyií
a máa ta ni Fórí, ki í si í mú oríyin wá
lppplppp igbà; çíigbpn baálé ilé kò
gbpdp bphíin ‘Àgbà ajá ki í ba av/oó jç’.
Baálé tí ó bá si jç «tí ilé fi kún orúkp rç ki í
parun, bçç si ni èyí tí ó bá jç tí ilé fi fp,
orúkp tirç náà kò lè parun.
Èyí ni diç nínú içç baálé: ijà agbo-iié
píparí, àlejò gbígbà sí agbo-ilé àti lílé
jáde, lüé pmp-ilé kúrò Fágbo-ilé (tí ó bá
hiiwà ‘kò-tp’ sí obinrin-ilé), fifi pmp Fpkp
àti obinrin gbígbà (èyí ni abilékp tí a fç fi
çàya), ètò ikómpjáde, ilà-kíkp f’pmç,
ináwó çíçe, lílp ipàdé àdúgbò tàbí yíyan
èniyàn lp, títpjú ara ilé (nípa

288
 iwàkuwà, àti bçç bçç lp), ati isin
òkú-híhún' ílé àna.
Alàyé diç lórí içç baálé niwpnyí.
(a) îjà píparí l’ágbo-ilé. Bí ijà bá bç sílç,
ni gbàgede çdçdç baálé ni.láti parí rç Lálç
tí a bá ti jçun tán kí ó má baà dí çnikçni
!Q\VQ nínú iÿç wpn. Ètò íparí ijà 1’Qdçdç
baálé si niyí, baálé ní í si í darí rç:
(/) Qmçidé ni yóò kpkp rojp tirç: iyàwó
ni ó rojp kí iyáalé tó rò, bçç si ni iyàwó
yóò kpkó rojp kí pkp tàbí iyakp rç tóó
rò.
(//) Çni bá rojó tirç tán kò gbçd.ó sprp
tàbí bá çni tí yóò rojp kçhin jiyàn.
(///) Lçhin çjp rírò, oníkálúkú I’áñfáání àti
pe çlçrií nitorí pe Yorúbá gbà pé "Kò
jç kí ñ rò ni í kún ilé’.
(/v) Lçhin çrí-jíjç àwpn tí yóò dájp máa -
bècrè prp tàbí àlàyé íórí çjp náà kí
wpn má baà fi $inà, nitorí pé Mlç tí kò
ba t’ojú çni $ú, a ki í mp òòkún rç ç
rin’.
(r) Ídájp. ‘Mogbamogba fioyè é kàn’.
Çni bá kéré jú ni yóò kpkç dájp. Awpn
obinrin ilé ni yóò kpkp dájp ni çísç-n-
tçlé, lçhin náà àwpn pmp o$ú,
pdpmpkúnrin àti àgbà ilé. Lçhin tí
àwpn wpnyí bá ti sprp, iyáalé ni yóò
yán prp lórí, baálé ilé ni yóò si sprp
kçhin--ohun t’ó bá si wí ni abç gé.
Oriÿiriÿi iyà ni a lè íi jç çni ti ó bá jçbi:
( <) Wpn lè dá a Içbi, kí wpn si kilp fún
un pé kí ó má çc irú rç rnp.
(/'/) Bí ó bá jç pé obinrin ilc $e òfófó ni ó
fi di ijà, wpn ic ku ccrú lé e Fórí.
( ui ) N ígbà miíran, baálé le paçç, kí wpn
g ba as,p tí àwpn obinrin ilé méjeèji
ro, kí wpn li kún açp egungún, bí ó bá
je ilé eleegún ; bí kò bá si jç ilé
elécgún, wpn lejó a^p náà ní iná.
(iv) Bí ó bá ÿe obinrin tí ó ! aÿcjù ni, baálé
289
 le pàÿç f'ún un, kí ó kó Ip sí ilé baba rç
tí pkan rç yóò fi rp, tàbí tí rnòlçbí yóò
fi gba ipç rç.
(v) Bí ó bá jç owú-jijç ni ó fa ijà, baálé yóò
pàÿç fún àwpn pmpdc ilé láti ku eérú
le àwpn òjòwúbinrin niéjòèji yií Lórí, kí
wpn si máa kprin káie bú wpn.
(v/j lyà tí o gajú tí baálé àti iyáalé lè fi jç
obinrin ilé ni kí wpn ,bu omi s’ódo tún
àwpn obinrin tí n jà pé kí wpn máa
gún un, pç 1 ú àÿç pé omi inú odó náà
kò gbpdp ta sí wpn lára.

290
 Baálé yóò yan àwpn géndé pkùririn méji
pçM prç àíòri láti na çni tí omi bá ta sí lára.
(b) Gbígba alejó sí agbo-ilé. L’áyé àtijp bí
àlejò bá wplú, tí ó á wá ibi tí yóò
sún,'pppíopp pnà ní á lè fi gbà á si agpo ilé.
Bí kò bá mp çnikçni láàrin iiú, ijòyè àdúgbò ni yóò
t<? lp. Ijòyè yií iè fi í sí iié ara rç bí ààyè bá wà, 6 si !è fa
àlejò yií lé baálé àdúgbò yií kan lpvvp. Ijòyè kò
gbçdò má ránçç baálé * tàbí pba iiú yií;. èyi l’ó si fa òwe tí wpn
ó pa pé ‘Ajèji ki í wplú kí onflç má mp’.
Nígbà rniíràn bí ó bá ;-e pé mpasç pmp ilé ni àlejò fi
wp sí ilé, kí á tó le gba ini àlejò báyií, pmp fié
gbpdp sp fún baalé, baálé si gbpdp pc gbogbo iié jp, kí ó
si fi prç yií sí etígbp wpn; çúgbpn gçgç bí i$e àti àçà a ki í
sáabà kp àlejò láti gbà síle. Òfin tí ’ó wà
¡ripa àlejò gbigbà sílé ni pé gmpkunrin ilé ni ó le
gba àlejò vvplc, obinrin itc kò ni àfifaaní- ali gba
alejó òkèèrè (yàtp fún iyekan) wá wp nínú
tlé; pkúnnn si ni trú alejó .báyií níláti jç, kl i ye
obinrin, afi bí ó ba çe obinrin tí ó wplú tpkp- tpkp; a ki í
saabà gba àlejò 1’ótu, áfi lojúmpmp.
(d) lilé àlejò kúrò nínú iié. Syç baálé ni
èyí; ççç pàtàki si ni í rnú ki Yoruba lé
àlejò kúrò ni agbo-üé níiorí pé pyàyà àti
itpjú àlejò jç oh un àbímp fún wpn. K !
ötiak de lo yî èyí, yóò pe gbogbo ilé láti
fi çsún kan Îrú àlejò báyií; àlejò yií yóò_si
ni ànfààní àti sp i’çnn rç. hyí nt díç nmu
çyç fi o k; uru kí a le àlejò kúrò nínú iié:
olè jíja. alc-i ífç (obinnn iíe tàbs ti
àdúgbò), iié kíkun, àti iwà
gbòmpgbpmp. Lílé pnip-i!e kurò nínú
ilé. O jç à$à Y or ubá pe ‘Baálc ¡le ki í íç
kí sie tu , nítorí idt eyí, ijiya kí é lé pmp
kúrò ni i le kí í sáa’oa je ohun tí a si n jç
èniyàn. Bí a ba ni pmp Fágbo-ilé tí ó ñ
jale, tí o si ya piç, tí ó n húiwá. tí ó le ba
orúkp mplçbí jç àti tí àdúgbò, àwpn
àgbà-ilé yóò gbi- yànjú àti máa sún ún
íébirán .ni; bí 6 bá sú wpn, wpn yóò pe
gbogbo iié jp, wpn ó si rnú irú pmp bçç lp
sí idí ay a-i le láti lp fi alájpbí búra, nitorí
pé Yoriiba gbà pe ègún páíápátá ni èyí, àti
pé àjpbí já ó ju èpè lp. Bí irú iyá pmp
báyií bá. wà 1 âye ibànujç ni fún un, yóó si
máa fi pmp yií bura; yóò çe iregún fún
hílà* hilo tí ó se kí pmp yií to kúrò ni çni tí
ògtnnitin le pa. Eyí fihàn pé a ki í fç le
pmç-ilé kúrò ni ilé. $$ç pàtàki kan tí
pmp le yç,"tí kò ní idáríji ju kí a lé e kúrò RÍ
iié ip kò ju kí pmp- kíinrin-ilc bá iyàwó
çni tí ó bájti.u lp sún tàoí çe sie géis. Bí ó
(e) Ñipa fiíft QinQ 1’gkQ, baálé l’ó ni a?? igbehin QrQ yií;
$ügbQn a SQ ñipa igbeyáwó áti oiúkálükü nínú
rriQlébí ni ojú-iwé xxx. Béé si ni a tun SQ ñipa
obinrin-gbígbá l’ójú iwé kan náá yií, kókó QrQ i be ni pé
baálé kó gbQdQ gbá fún pmQ-ilé láti gba obinrin 'kó tQ\
íru obinrin ‘kó tQ’ báyií si ni obinrin ádúgbó (nítórí pe títóró ni
omi ádúgbó ó toro, kó gbQdQ ru), obinrin QrQ, Qbí áti ará
eni, áti iyáwó gbajúmQ.

(Q) L’ojú-iwé xxx ni a ti ^>e áláyé ñipa

i$é baálé ñipa étó ibímp áti
ikQmQjáde; béé si ni a SQ ñipa i$é re
lórí iJá-kíkQ fún QITIQ l’ójú-iwé xxx. F^í
ókú bá si kú, tí ó jé ilé ana, i$é baálé
ni Íáíi rí i pé óun yan éniyán tí yóó
gbélé ni ilé ana t'ó kú, áti tí yóó jókóó
ti ana ókú, yóó si níláti tun rán$é
bééré ohun tí a ó bá fi husin bíi owó,
oúnje áti eran. Bí ipádé ádúgbó kan
bá wá tí baálé kó le 1Q fúnraré, i$é TQ
ni latí yan cniyán 1Q SÍ ipádé bQ?. .
(f)Etó ináwó-í>í$e wá nínú gbogbo
gbóó, QWQ ohun tí a le SQ níbí ni pé
baálé ni alaga, ó si ni ávvQn ohun
ánfáání tí ó tQ sí i nígbá ináwó, nínú
irú ánfáani báyií ni étó kí á fún baálé
ni ¡tan gran tí a bá pa $e ináwó, ibáá
$e QITIQIC rnéjQ ni ó $e ináwó I’QJQ kan
háá, itan eran méjQ ni baálé yóó gbá.
ÁwQn obinrin ilé ni ó ni éhin eran ií a
bá pa $e ináwó ki bá adíe, QPQÍQPQ
igbá ni a si máa ú fún iyáálé ni apa
eran tí a pa. Éyí je ébün láti íihán ni
agbo-iló pé a ITIQ ríri I.SQ al i aturada
wpn.
(g) l$é imójútó étó QinQ-ilé ni ó le ¡ú
nínú i$é baálé. J$é re ni láti ITIQ igbá tí
áwón QniQ áti obinrin-ilé n jáde kúró
ni ilé, óun si ni láti ITIQ igbá tí WQO n
WQIÓ láti sün, kí ó iná baá sí ágbéré,
264.
a^éwó, olé áti gni tí o le yé> gbé
igbékúgbéc W Q I C sün láijé pé baálé ITIQ.
Nínú itpjú ilé yií, i$é re ni láti máa rin
ká éhin ilé áti inú ilé láti mp tpni tí kó
gbádün mié; nígbá muran tí ó bá si ti
rin káákiri éhinkülé ilé, baálé le bá
itüfü ti a di sí éhin yává QITSQ ilé. Bí ó
bá kan éyí, ó gbQdQ pe ipádé agbo
ilé; kí ó si wádií ÍQWQ yni tí ó bá itüfü
léhin yárá re nítorí pé ituniQ itüfü dídi
ni pé ‘a fe sun ilé niQ baálé ilé yií lóri
nítorí tí eni tí a gbé itüfü s’éhm yárá ñ
bá obinrin ará ádúgbó kan súnk Bí irú
eni báyií bá ti jéwQ fún baálé, áwQn
ágbá ádúgbó yóó ipádé ¡éhin tí wQn
bá si ti foríkorí, tí WQO fikünlukún, ki
eni tí ó Talé tan Qrán fún QkQ obinrin
ni ó kan; ó si gbQdQ $e cyí yvéréwéré.

265
Iyáálé ni igbákeji baálé, óun si ni a$ójú
áti alámóójútó baálc iáárin áwpn
obinrin-üé áti pmpbinrin-ilé t’ó fi dé ‘pó
pmQ-o$ú.
yií le púpp nítorí pé i$p atótónu ni; a
ki í si i fp óní kete jinfin, pía Icete jinfin kú
Iáárin áwpn obinrin ilé. Iyáálé náá ni yóó
máa sin baálé ni gb?r? ipákQ bí
ohunkóhun bá fp yingi Iáárin áwpn
pmp-ilé. Eni tí ó bá dágbá jü nínú áwpn
obinrin ilé ni i jp íyáalé; ágbá obinrin-ilé
ki i si í $e ágbá Qjp orí bí kó $e ágbá ijp
tí a wp ilé pkQ. Bi pmQ-osú ilé ti wuí? ki
ó dágbá tó, kó le jp iyáálé nítorí pé ilé
pkp ?ni ni a gbé le joyé yií; ki i $e oye tí á
ñ jp ni ilé baba pni. Bí wáhálá áti imójútó
ilé ki í ?eé j? kí baálé r’áyé bp si ibi kan,
bakan náá ni ki í j? kí iyáálé r’áyé $e
ppplppp nnkan. $úgbpn gpg? bí ówe ‘Ti
áppn san,di? ju ti ókóbó, tí Adéótí san di?
ju ti $ogo’; bp? ni prp baálé áti ti iyáálé rí.
Iyáalé ni áníáání ati máa jáde áti láti máp
$i$P r? bi egungun r? bá mókun. Éyí ni
di? nínú áwpn ¡5? iyáalé ilé:
(a) Étó ágbá pjp orí fún pmp-ilé. L’áyé
láéláé, áwpn baba vva ki í kQ pjp ibí pmQ
sil?, ií>? iyáalé ni láti rrip igbá áti ákókó tí
a bí olúkóówá pmp-ilé áti láti yanjú ágbá
tún awpn tí ó bá ñ jija ágbá, ibáá ?e Iáárin
pmp-ile sí pmp-ilé tábi Iáárin pmp-ilé si
pmp ádúgbó. Oh un tí wpn fi ñ rántí étó
ágbá yií ni (a) ásíkó ?bp tí a bímp sí, bí ?bp
$á'ngó, ?bp Lafa, pbp Ori$arowu tábi igbá
Egúngún pdún; (b) igbá tí a gbé iyáwó
wplé, nítorí pé iyávvó tuntun kó gbpdp pe
gbogbo pmp tí a bá bí kí ó tó wplé
l’órúkp. Qmpkpntp yóówii tí iyáwó kan bá
le pé l’órúkp, kó gbpdp bá éyí tí a n pé
l’órúkp inagij? jija ágbá.
266
(b) l$? iyáalé náá ni láti mp étó ágbá fún
obinrin-ilé; ágbá obinrin-ilé kó si $óró
láti tó nítorí pé iyáwó tí ó bá wplé kphin
ni yóó fp ?s? fún iyáwó tuntun kí ó tó
wplé. Íyáalé náá ni 1 tpjú aboyún láti igbá
tí niikan ba si ti Ipjp sí obinrin lára ni yoó
ti máa $e atótónu ohun gbogbo tí ó bá
y? kí ó ¡je áti ééwp tí ó bá y? ki ó wp kí ó
tó tó ákókó. Á-ti-pkán-rán ni étó aboyún
nítorí ówe áwpn ágbá tí ó sp pé ‘Aboyún
mp o$ü, má mp pjp'. Oun náá ni yóó si
$sáju áwpn ágbá obinrm-ilé láti gbpbí bí
abiyamp bá dé orí ikúnlé. Bí a ba si fp kp
ilá fún pmp kékeré ñau, lphin ti baálé bá
ti ddfú tún, tí ó si mp pjp ilá kíkp,
gbogbo itpjú áwpn pmp tí yóó kplá fún
áti ohun tí a ó fi tpjú wpn kü sí pwp
iyáalé.

267
 (d) Hpjú ogbogbo iyàwó (òç 'gin t à b í
pbuntun) sí jç pàtâki içé iyáaié. Otity ni
owe d wpn ¡ pa pé ‘iyáaié ní í çe çrú
iyàwó’, ÿùgbpn ki i $e iyáaié ilé gan-a» ni,
àwpn orogún rç tí ó bá ní !íé
m yoò máa ké ç, tí wpn ó si rnáa gç ç. içç tí
iyáaié ilé kò ju Id
o n i pe àwpn àgbà orogún tpjú iyàwó
tunlun dáradára Ip; çni
, . ê ?
a bá si bé k hin kí
>yàwó titun tóó wplé ni içç
yií yóò wp
Fprun jíi ; àti pé bí iyàwó bá ni çdùn pkàn
kan., tàbí tí" ó fç
ohunkohun, orogún gbpdp sp fun iyáaié
ilé çni íí yóò pé çni tí o ba jç iyá pkp
iyàwó láti pá$ç kí c çe iwadií prp ií a sp
yií àti ètò tí o bá wà ní idí rç.
(e) À won i$ç iyáaié miíràn si ni dídámp
ràn pçiú baálé kí wpn
le ru çrù agba tí kò ni òçíiká yií í’árúyege.
Ríró itàn ïdide jç içç pàíàki^ tí àwpn
àgbà obinrin-iié máa ifçe. L/átijp àwpn
t’o çç wa silç.ki í kp itàn sílç; ÿùgbpn
àwpn àgbà obinrin ní í rán wçrg íéíí; níbi
g;é yií'si ni àwpn pmp-o?ú ti wúlò ju fún
iyáaié ¡t é. tyí Id mú ni n sp pé ‘Nígbàlí
prnpdé kò bá mo itàn rnp a ?d dpvvp iyá
òun\ Bçç ni itàn idíléjç, àwpn tí ¡i sim
ijálá pde rnp iyj içe obmnn lié j’órí ètò
yií, bákan náà si ni àwpn akéwi ati
asunrárà àü àwpn oníçç bçç bçç ip, 8Í ó
bá jç i!é p|á—bíi ,!e pàtàki. ikin rirp ni à n
pé itàn mpjçbí sísp (àbí fifi
rárà tabí «jala sp. Bákan náà ni ó st jç içç
àkànçe láti máa fún prnp-oçú, obinrin-ilé
àti pmpkúnrin-ilé iáàyè láti sun rárà tàbí
lab rpkm itàn baba-iílá wpn, kí àwpn tí
kò yé lè mp irú itàn àtiran-díran báyií.
Qmçkúnríii-ilé
Àwpn wpnyí m àwpn pkúnrin tí ó bá ti gbé
iyàwó ní agbo-ilé
aíi awpn ií ó ü bàíágà, kò sí àwpn
prnokímnn kékèké nínií
 wpn nítori pé çni tí à ñ bp ni àwpn wpnyçn.
Içç àwpn pmp-
kunrm de pp pupp, ipò wpn si çe pàtàki,
bí oióyè t í à n. pè ni sarépçgbç u rí ¡áàrín
çgbç obinrin ilé, bçç ni àwpn wpnyí jé fun
baálé àti iyááié ilé; bí prp pàtàld bá si dé
’Iç; àwon ni a lè pe ni atpde-bí-ajá baálé. Bí
ó bá kan içç lile bíi kí á gbçfç ní ilé •
olokuú, kí á roko çhin ilé, kí á dá èniyàn tí
yóò y|nà iiú àti awpn lí yóò ip s’ójú ogun
Fáyé àtijp, àwpn ni giripá àti pgò-
spmpkíinrm üé t í à á ran Ip; ‘Níbi tí ó wu
çfúufú Içlç níí darí igbç sí, níbi tí ó wu
olówó çni níí rán ni-ín Ipg Baálé ni ó ni
wpn, pwp rç ni àçç si wà, pmp ni wpn jç
fún un; pmp kò si ' gbpdp çíjú wo baba;
nítorí náà wpn kò gbpdp kçrp sí baálé
1’çnu. Awpn içç tí a tún ri yan àwpn
pmpkíinrin ilé láti $e ní
pipa koríko bççrç fún ilé kíkp tí wpn ñ
gbé àti fún olórí ilú, Fá>é ijphun; gbigbç
ilç ni balúwç láti sin ibi pmp sí tí obinrin-
iié bá bímp, sísin òkú ábíkú sí çhin-odi ilú
àti ti àgbàlagbà sí agbo ílé, pipa çran nibi
ináwó ilé, àti pípéjp sí pdçdç láti parí ijá
nitorí pé ibi ni wpn yóò ti máa kp çkp fún
ijp tí baálé bá y i kàn wpn. Áwpn si fií i fi
bamubámú rç gbogbo pdçdç yàrá àti
pálp ilé tí a bá ^çsç kp. Ànfààní tíwpn fún
gbogbo wàhálà yií ni pé apá çran tí a bá
pa ni ti áwpn pmpkúnrin-ilé!
Obinrin-ilé
Áwpn yii*ni áwpn obinrin tí a fç sínú
agbo-ilé. Pàtàki i^ç wpn ni láti rpgbà yí
iyáalé ká nínú akitiyan éto ilé tí ó bá ñ $e
àti láti pa òfin àti à$ç rç mp. Oríçiríçi oyè
ni wpn máa ñ jç láàrin wpn, bíi iyá çgbç,
máyçlóyè, amáréyá, awçfijó, àti bçç bçç.
Içç ti wpn ni láti mú àríyá ààrin ilé dún,
láti ÿe oúnjç fún onílé àti àlejò, àti láti sun
rárà nígbà ti idílé tí ó fç wpn bá ú $e
ináwó, ibáà ÿe ináwó iyàwó tàbí ti òkú àti
bçç bçç lp. Bi pkan nínú wpn bá si bímp
àwpn náà ni iyáálé ilé yóò lò láti çètò àti
tpjú iyá ikókó yií nípa oúnjç, iwç àti
gbogbo ohun tí ó le mú kí iyá pmp titun
yií ni isinmi, titi tí pjp tí a ó kò pmp jáde
yóò fi pé. Ànfààní àwpn obinrin ilé yií
nínú ináwó ÿiçe ni agbo ilé yàtp fún owó
ti a bún wpn tàbí ti a fi mp wpn 1’órí, tàbi
owó ikúnlç ti wpn ináa ñ pin ni pe àwpn
ni wpn ni çhin çran gbogbo tí a bá pa
níbi ináwó. Ohun pàtàki tí ó fa kí wpn
máá fún obinrin ilé ni çhin çran ni pé
wpn gbà pé ‘Èké ni obinrin, pdàlç si ni
pkùnrin’ nítorí náà wpn a máa fi çhin çran
yií rán wpn létí pé ‘Çyin iyàwó wa, bí ç bá
$e ojú wa tán, ç má gbàgbé àti $e çhin
wa lpla, bí a kò bá si níbç tàbí si ní ayé’.

267
Qmp-oçü ilé
Qmp-o$ú ni pmpbinrin-ilé tí ó bá ti lp si
ilé pkp. Orí$i pmp oçú méji l’ó wà. Èkínní
ni çni tí ó ti bá pkp rç jà ti ijà náà kò çeé
parí, tí ó kó wá si ilé baba rç láti
dálémoçú, ó le ti jáwèé f’pkp, kí ó si
sanwó ifç, ó si le má san owó ifç kí ó jç
pé bí kò tilç le kó padà lp si ilé pkp mp,
baálé rç wá fi $e étò tí pkp t’ayà fún un.
Oríçi pmp-oçú keji ni àwpn tí ó wà 1’pdp
pkp, tí ó jç pé bí nfikan bá ççlç ni ilé baba
wpn ni wpn fi kó wá si ibç láti sún; àkókò
tí wpn si fi lò ki í jú pjp méje sí mçsànán
lp tí wpn yóò fi padà si ilé pkp wpn. A le
kà wpn sí çni tí ó wá wp àwpsún ní ilé
baba rç nítorí inávvó tàbi àkànçe tí ó ççlç.

268
 Ipó Qrn<?-o§ú j? ipó glggg ni áárin
mplgbí w<?n, bí wpn kó bá
si jg ágbálagbá tí wQn ñ bpwp fún, gnu
wpn kó ranlg ni agbo- ilé baba wpn, nítorí
pé ilé pkp wpn ni gtp wpn wá gggg bí
ówé áwpn ágbá tí ó sp pé ‘Ajá ki í roró kí
ó ?p ojúlé méji’. Bí wpn bá |g ágbálagbá
wpn ni ánfáání áti dá sí iparí ijá tí
tpkp-taya, ■ wpn lé wg pmp tiiun tí a
:?g$g bí, wpn si ie Ip sí ódé rnplgbí. Wpn
kó ni gtp áti di iyáalé láéláé nítorí pé bí
wpn bá tí sin pmpbinrin-ilé f’pkp, ó di
alejó ni ilé boba rg, bí a bá si rí i, ‘$é kó sí
nñkan ?’ ni á kpkp bééré. $tp kan náá tí í
$e ti pmp- o$ú, ibáá jé éyí tí ó dálémo$ú
tábí eyí tí ó wá fún ináwó ni ilé baba tí a
gbé bí i ni pé nígbá kúúgbá tí a bá je
ináwó áwpn ni ó ni áyá gran tí a bá pa!

í$g áwpn wpnyí kó pp nínú ilé baba wpn,

ipó alejó l’a ká wpn sí níbg. lié pkp wpn ni
wpn ti le fpwplalp; ádúrá kí orí wo ibiirc
gbé wpn sí ni a si máa n gbá fún wpn.
áwpn pmpbinrin-ilé ni láti gbé káált
lp sí ilc pkp iyáwó Ppjp áisün iyáwó, ki
wpn si gba owó lááli áti itúygri iyáwó. Bí
iyáwó bá si wp ilé pkp tán, i^g wpn áti ti
obinrin-ilé iyáwó ni láti sun oorun pjp
máriinún n’ílé pkp iyáwó tí alejó wpn yií,
yóó fi di gn¡ tí ó m’ojú ilé díg.
£ni tí ó bá ka á$á Yorübá yií, tí ó si rántí
itán áwpn vvúndíá mgwáá (tí máriinún $e
plpgbpn, tí máriinún kó si gbpn) tí a sp
nínú Bíbéli pé wpn vi Ip sun ilé pkp iyáwó
yóó tún rí ohun tí a ñ gbiyánjú láti fihán
nínú asá, áti ¡se Yorübá pé ni ihá ¡la oórün
ni a ti wá sí üé-lfg.
Bí ó bá ge pé wpn ñ gbé iyáwó bp wá
sí ilé mplgbí ni, igg áwpn pmpbinrin-ilé
yátp. Láti igbá tí pjp tí iyáwó yóó bá wplé
269
bá ti ku pjp márünún ni áwpn pmpbinrin
ilé yóó ti máa Ip sun ilé iyáwó titun lálaalg
tí a ó fi gbé e. Oorun plpmp-pkp si ni á ñ
pé éyí. Qjp tí áisün iyáwó bá ku pía ni
oorun ásúnkghin áwpn iyakp iyáwó yií, bí
ó bá si di irplg pjp yií, gni tí ó bá jg ágbá
pmp-.o$ú yóó lp sí pjá láti ra gbogbo
ohun ti gnu rí jg tí áwpn plpmp-pkp yóó
kó Ip sí i Sé iyáwó. Nígbá tí pjá alg bá ti tú
ni wpn yóó tó lp ni pjp alpkghin tí áisün
ku pía yií, pglú ijó áti ilü ni wpn yóó si lp.
Nígbá tí wpn bá dé ojúde iyáwó, wpn
yóó ti ti ilgkün ilé láti má fün wpn láyé áti
wplé. f ni tí ó bá jg a^aájú wpn yóó pálü,

270
wpn yóò si kan ilçkún Iççmçta pé iyàwó
àwpn ni àwpn wá wá. Àwpn obinrin ilé ni
yóò $í ilçkún, wpn yóò bcèrè gbogbo
ohun- orò tí ó yç kí wpn mú wá, bí ó bá
pé wpn yóò fún wpn l’áyè àti wplé. Wpn
yóò kpkp lp si id í aya-ilé láti fi àwpn oh
un tí çnu ñ jç yií $e àdúrà àti ètiitù, lçhin
náà ni wpn yóò kí gbogbo ilé yípo, kí á tó
mú wpn I9 SÍ ààyè tí a ti tpjú sílç fún wpn
láti sún. Gbàrà tí wçn bá dé ibi tí a t’çni
fún wçn sí tán, àwpn obinrin-iíé iyàwó
yóò mú iyàwó wá kí wçn, lçhin èyí, wçn
yóò jçun, wçn yóò si bçrç si í lú láàrin ita
ilé, pçlú ijó títí tí wçn yóò fi çe gbogbo
oró tí ó yç tán, kí wçn tò lp sún. Lçhin alç
pjp tí àisún ku pia yií, àwpn pipmp pkp ti
parí içç wpn, wpn kò si 1’çtpp àti wá sí
àisún 1’pjp keji mp; gbogbo çtp tí ó bá tp
sí wpn kú sí ilé mplçbí wpn.
Bí òkú bá kú ní agbo-ilé, àwpn
pmpbinrin-ilé máa ú $e orò tí pmpoçú
nípa çiÿàn igbàlà òkú, èyí ni ètò pipe òkú
kiri 1’pjp karünún tí òkú bá ti kú
Pàtàki orò ilé tí àwpn pmpbinrin ri ?c ni
cyí tí à n çe bí òkú bá kú, a si ti mçnubà
yií nígbà tí à ú sprp 1’órí ètò isinkú, díç tí
a le tún rán ni létí ní orò ilé LÍ
àwpn-pmp-oçú gbpdp ?e nígbà tí pmç
Çsp, pmp Ajíbógundé, onílü bá kú, tàbí DÍ
ológbúró bá kú àti bçç bçç. Fún àpççrç, bí
pmp !çsp bá kú, 1 pjp ikóta òkú, àwpn
pmpbinrin ilé yóò wp gbérí pdç, wpn ó di
ipàúpá, wpn ó si kó prun àti pfà Ipwp láti
li iwà ogun àti ohun tí àwpn baba wpn $e
hàn. Gbogbo àdúgbò ní wpn yóò jó ká
pçlú i!ü, tí wpn yóò si máa fp kòkò àwpn
obinrin ilé, bí èniyàn bá rí wpn yóò rô pé
wpn ti mu ptí yó ni, çmí ijà àti iwà ogun tí
baba vvpn- çn jà ni ó gún wpn. Irú ilù tí
wpn máa ú lú ni (/) /fç ogun náà ni. Òwò
ogun náà ni. Mo lè fogunfòwò $e
jugunjagim F ó bí mi; (¡i) Qmç ogun tic) o 271
Áwa ree kiki !;$().
Çni tí ó bá jç pmp-oyú tí eegun rç le ni
yóò $e a$aájú oró $í$e yií, óun ni a si tnp
bíi aÿiwàjii ogun. Àwpn obinrin ilé yóò
si’tçlç wçn láti máa gberin àti láti máa nu
òógún l’ójú wpn..
O jç ohun àigbpdp má >e fún
pmpbinrin-ilc láti kí iyá pmp kú ewu pmp
tuntún àti láti san owó ispmp-lórúkp 1’pjp
ikpmp- jáde. Èyí $e pàtàki nítorí pé bí prp
bá d’prp, à n pá$ç fún pmp nínú ilé fún
pmp-oÿù, àgbàlagbà obinrin ilé a máaa
bcciè pé. ‘Eélòó l’o sp sínú omi l’pjp F
ko pmp tí ò ú pa^ç tún yií jáde? O yç k’á
rántí pé bí nnkan bá çç ní ilé mplybí, ‘Díç
ni ti Alàbá nínú ibeji’ ni prp àwpn
pmpbinrin-ilé, nítorí pé çtp wpn kò pp

272
ni ilé baba wçn bii ilé çkç, ibi tí çnu wc;>n
si 'gbé tolç gidigidi ko
ju ibi çrç òkú-çíçe lç l’àgbo-ilé mçlçbí.
. Àwpn ti ó wç nínú ilé tàbí alábàágbéíé
Dlùrànlçwç- ni àwçn èléyi jç fún mçlçbí,
‘Ibi a gbé ni à ä çe’ si
ni çrç wçn. $ùgb(>n ó $e. pàtàki Ici à
rnçnubá á pé, wçn gbçdç fi ifç àti aájò
fian nínú ohunkóhun tí ó bá kan mçlçbí
nítorí pé bí wçn ò bá $e èyí, baáié le )é
wçn kúrò ni agbo-ilc.
Àwçn ètò id ilé tàbí ohun tí a iè kà bíi
i$ç gbogbo gbòò láàrin mçlçbí ni orò
idílé ibáà 5e çbç çrçdiin tun òrijà idílé tàbí
fún àwçn babañlá wa tí ó ti kú, àti ire wíw
í. 0dçdç baálé ni à n pèsè si fún ire wíwú
(a) fún iyàwó ti à fi sin tun çkç; (b) fún
iyàwó ti a gbé wçlé lçhin ti a bá $an çsç rç
ní ààrin ççdç tán, ti a d-’ a$ç bò ó 1’órí
(Qdçdç baálé tii yóò kçkç lç gba ire, lçhin
náà ni yóò gba'ire ti çdç iyáalé kí á tó lç
wç ç ni balúwç agbo-ilé. Baálé àti iyáalé a
si máa fi ààyè sítç nígbà miíràn fún àgbà
çmç-oçú tàbí çmçkúnrin ilé láti súre); {d)
çni ti n re ebi; (<?) çni tí ó fç pilç ilé kíkç;
(ç) çni tí ñ re ojú-ogun; (/) çni tí ó $ççç
dáwçlé òwò-çíçe; (g) çni tí ó kç$ç tí ó
yege àti nfikan pàtàki bçç bçç lç.
Ihò dídç tàbí (igbç dídç) jç i$ç gbogbo
gbòò; çdççdún ni a si máa ñ $e .é láti sin
olórí ilú tàbí ti iletò tàbí ijòyè àdúgbò tí ó
túlç fún mçlçbí ní ibi ti wçn dó si. Ohun ti
wçn bá pa bç, baálé ilé láti kç ri gbogbo
rç ná, kí ó tó $a àwçn ohun ti wçn yóò kó
fún çni ti a dçgbç fún gçgç bi ohun çsin
çdún. Láàrin mçlçbí miíràn, ó le jç pé
baálé ilé ni wçn dçgbç fún láti fi iyi i$ç,
atótónu àti imójútó ilé tí fi çe hàn. O yç kí
273
á $e àlàyé 1’órí ihò dídç àti igbç rírú( bí a
ó bá dç ihò, à á dá çjç síi ni, gbogbo
mçlçbí tàbí àdúgbò ní í sií mç, ÿùgbçn
igbç rirú ki í $e ohun à á’múra sílç fún,
èniyàn kií sií pç, a ki í si fi ohun ti a bá rí
pa jíçç fún àgbà kan. 0wç àwçn tí ó bá lç
ní yóò pin in, a ki i si kó ohun tí a pa délé
kí à tó pin wçn, oríta tàbí ibi tí a ti rùgbçç
ni a gbé pin in.
L’àyé àtijç, i$ç ilú ni çnà-yiyç, pipin bii à
fi pin obi ni olórí ilú si máa fi pín-in fún
mçlçbí-mçlçbí; i$ç baálé si ni láti $e ètò
iye çdçmçkùnrin tí yóò bá lç $i$ç àti igbà
tí yóó bá kan olùkàlùkù çdç, bíi igbà tí
olórí ilú fi 5e ètò igbà tí yóò kan àdúgbò tí
ijòyè àdúgbò si n ÿe ètò igbà tí yóò kan
ojúlé tàbí mçlçbí kççkan. I$ç baálé ni láti
fa akçni nínú àwçn çmç ilé ré kan

274
kalç láti jç ipè ijòyè àcíúgbò fún ogun-jíjà
bí ijòyè àdúgbò náà $e ú jç ipè olórí ilú.
Ókú sísin àti çíçá orin òkú jç içç àjpçe mplçbí, ibáa çe
òkú iié àna, tàbi òkú ilé ará çni; a si ti sp pàtàki içç baálé'
nínú rç ní ojú-iwé XXX.
Ogún pípín jç pkan nínú içç mplçbí tí ó
çe pàtàki jú 1’áyé àtijp. Ogún pmp iyá kò
çòroó pin, ogún pbàkan tàbí ogún baba
ni ó çòro láti pin, èyí l’ó si fa òwe ti wpn n
pa pé: ‘Gbçdç bíi ogún iyá, a ni çni Fára
bíi ogún baba’. Qdçdç baálé ni a gbéé
pin ogún. Bí ó bá $e ogún baba ni, àwpn
àçà pàtàki kán wà ti a gbpdp rántí ; díç
nínú wpn niyí:
(/) Bí a bá $a orin òkú kí á tó pin ogún,
çni tí ó ni iyàwó Fó ni gbogbo àwpn
ohun tí a pin fún un.
(ii) ldi igi ni àá pin ogún, èyí ni pé a kií
ka iye pmp ti òkú fi sílç, iyàwó òkú ni à á
kà, iye iyàwó tí ó bá si ní ni a ó pin ogún
fún.
(iii) Çni tí kò bá gbpnjú kí ó si dàgbà tí
baba rç bá fi kú di àjçmógún.
(iv) Nígbà tí àwpn àbúrò òkú bá si wà
nílç, igbàgbp Yorúbá ní pé, ‘Orí ki í bç
ni’lç kí çmú ó hú’; àwpn Fó kú ní baba fún
pmp òkú, àwpn Fó si 1’áçç lórí ogún,
ohun tí wpn bá si $e ni abç gé.
(v) Çgbpn kò gbpdp jogún àbúrò,
àbúrò ní í jogún çgbpn. Içç tí çgbpn kò ju
kí ó mójútó ohunkóhun tí baálé bá $e- lp
nítorí pé gçgç bí àçà Yorúbà, çgbpn ki í
gbàdúrà kí àbúrò kú sin òun.
(vi) Baba kò gbpdp jogún pmp gçgç bí
òwe tí ó s.p wí pé; ‘Ire di òdi nígbà tí baba
bá ñ sp pé ó di pwp pmp òun Fprun’.
Bí a bá fç.pín ogún, àwpn ohun orò kán
wà tí ó jç pé àwpn àgbà ní í pin, bí a kò
bá si pin in dáradára, ó le tú mplçbí; díç
nínú àwpn nnkan náà ní ilé àti oko
mplçbí tí a gbin ppç, obí, orógbó àti
275
kòkó sí. 0pç ki í çe ogún kékeré nítorí náà,
àwpn àgbà máa ñ çe ètò kíkp rç ni. Bákan
náà si ni orógbó, àçà àwpn baba wa ni pé
çni tí ó bá gbin òro ki í ká a jç tàbí ká a
tà.
Qfp çíçe
Bí pfp bá ççlç nínú mplçbí, ibáà $e pé
wpn fç gba ilç mplçbí ní tàbí oko tàbí bí
çnikan bá fi iwpsí ip mplçbí, baálé gbpdp
pe gbogbo pmp ilé. Bí ita àti iró bá si pé
tán, kí á gbé açp fún

276
plppyà l’ó kù. Tí çsç bá pé tán àwpn mplébi
yoò fi on kori tí wç>n õ sí fi ikùn lu ikùn lórí
kí ojú má ti mçlçbí, kí íyà má si jç mplçbí. Bí
prp bá dé ibi tí ó dé yií, ó di içé owó, pnà
kpnà tí kò bá si le ba mplçbí jç ni a gbé lè wá
owó: a le fi pmp çpfà, a le kó owó èlé, a Je fi
pmp sí oko içé àárp. ‘Àáyá bç sílç, ó bç sí
aré’, ni pró dà nítorí pé itijú àlejò ni itijú
onílé.
Iyàtp díç ni ó wà nínú çbp-rírú àti orò
idílé, iyàtp ibç si ni pé pdppdún ni à ri çe orò
idílé, çúgbpn çbp-rírú kò ní igbà kan.
Ígbàkúgbà tí ó bá jáde 1’ójú pppn, tàbí tí ó
yp 1’óko aláje, tàbí tí alágbigba sp fún baálé,
ni ó gbpdp máa ta çbp Èçù dànú kí àhfààní,
àlàáfíà, owó, pmp, ire àti idúnnú le wà nínú
ilé àti láti baà lé igbóná jinnà sí mplçbí, kí ilé
má baà tú mp baálé lórí. Àwpn ohun tí a kà
sókè yií jç díç nínú àwpn àjúmpçe içç mplçbí.
Lçhin tí a §i ti çe àlàyé tí ó kún lórí èyí, ó
yç kí á çe àlàyé díç lórí àwpn pmp-ilé àti
obinrin-ilé tí a ti kà síwájú. Èyí ni àwpn tí a ó
çe àlàyé lórí wpn:
Qbàkan jç pmp iyáálé àti pmp iyàwó tí
wpn jç obinrin pkp kan náà. Bí ó bá çe pé
obinrin kan náà l’ó bí pmp fún baba ptpptp,
a ki í pè wpn 1’pbàkan, çúgbpn a le pè wpn
ní pmp-iyá, tàbí tçgbpn-tàbúrò.
iyekan ni prp tí à.ú lò fún àwpn tí alájpbí
bá papp, ibáà çe pkúnrin, ibáà çe obinrin. Kò
sí iyàtp kankan láàrín plptan omore àti
iyekan.
Çrúbilé ni pmp tí çni tí a mú lçrú sí
agbo-ilé bí, tí kò si le lp sí ibi kankan mp. O
ní àhfnnní àti nípa nínú díç nínú ètò mplçbí,
çúgbpn kò gbpdp joyè láéláé, kò si gbpdp jç
baálé; bí Órp ilç bá si dijà kò 1’çnu prp rárá.
Kò ní àhfààní àti çú opó tàbí láti pin ogún
nínú mplçbí, çúgbpn bí a bá ñ çe ináwó tàbí
tí à h parí ijà, ó lò dá sí irú prp báyií. Kò
gbpdp fi alájpbí çépè ní idí aya-ilé nítorí pé
èpè yií kò je mú un, èyí ni ó si fà á tí wpn fi tí
pa á 1’ówe pé ‘Bí .çrú bá pç n’ílé 277 àjpbi ní í
bú, nígbà tí alájpbí kò si jp pa wpn pp, èpè
kò le mú un’.
íyàtp tí ó wà láàrin çrúbilé àti àràbátan ni
yií. Bí çrú mplçbí bá gbé iyàwó, tí iyàwó yií si
bí pmpbinrin, tí pmpbinrin 1’pkp, tí òun náà
si bimp; pmp tí ó bí yií kò ní ilé baba miíràn
ju ilé tí a gbê mú babá iyá ré 1’çrú lp, kò si ní
ará miíràn ju àwpn pmp mplçbí tí ó mú bàbá
rç l’$rú. Irú iyekan báyií ni à ñ pè ní
àràbátan.
Bí a bá ní çrú, tí ó bí pmpkúnrih, tí
pkúnrin tí ó di çrúbilé yií náà bá gbé iyàwó,
tí iyàwó ré si bí obinrin, àròta ni pmp-

278
binrin tí ó bí yií ñ jç. Itum9 àròta ni pé àw9n
olówó çrúbilé le fi 9m9binrin yii fun çni ti o
wù w9n, kí w9n si gba owó ifé abi owo on rç
ki w9n si ná-an ó $e wù wpn. láifún baba tí ó
bí i ni kçbç ninu owo náa.
Qmp-owó ni 9m9 çrúbilé tí ó jç pkùnrin,
nítorí pé olówó çrubúe ni awQn 9m9 náá
yóó máa sin bíi baba tí ó bí w9n Olowo
Çrubile si le $e w9n bí ó tí wù ú, gçgç bí
òwe áw9n baba wa t. w9n n pa pe ‘Ibi tí ó
wu çfùùfù Içlç níí da orí ig¿ sí ibi t. o wu
olowo «ni ni í rán ni ín 19’. L’áyé àtij9 bí
òwe tí a pa yn, olowo w9n le ta w9n, ki o si
fi owó w9n mutí, ó lé fi wón
: WÇ" bá S.‘ f| íbé lyáwó’ w«" owó
ka"
fun baaie ti w9n yoo fi ra ara w9n kí àhfààní
w9n lé ju tí
çrubi e ti o bi w9n 19( ati kí á má fi le húwà
çrú-ni-w<»n sí w9n m9 ati aw9n 9m9 w9n. v
Orogún ni áw9n obinrin 9k9 kan náà, w9n
ibáá 5e méii mçrin tabi ju bçç 19. Orogún
Aipçni ni àw9n iyáwó-ilé tí ki í sé aya
pkunrin kan náà. W9n lè jç iyàwó
tçgbpn-tàbúrò (éyí tí à n pe ni iyàwó
pbakan) tàbí iyàwó iyekan.
Iwófáki í $e ara mplçbí, $ùgb9n tí ó bá jé
éyí ti ó se orno luwab. emyan ki í tètè m9.
Bí álejó tí o w9 l’ágbo-ile ni iwò?à ri,
çugbçm ara kò dç iw9fà tó àlejò. Àlejò ñ sin
ara rç ni, iwòfà n sm emyan ninú .lé ni; i?ç
yií a bá si fún un $e ni Õ gb¿d7* ko si gb9d9
ma pa òfin m9lçbí áti ti olówó rç m9. Erú a
rnáé
*5 ?’ ni ° SI fa. ^ àw<?n àêbà Pé ‘Bí ó pç titi çrú lé
sá, bí a yá iw9fa yoó re .le rç>. Bí çrú bá sá
tí a bá mú un ó ru igi ¿yin a ta pa ni,
ÿugbpn bi iw9fà bá bínú 19 sí ilé àw9n òbí
rç, 9r9 ré kó le, on.gb9w9 l’o dárán. Éyí l’ó sí
fa òwe pé ‘Ara kó ni iwòfà bn omgbçwp,
abanikowó ni ara á ni’. Obinrin ni í sáábá se
ivv9fa, bi o ba si wa ni ilé olówó rç tí 9m9-ilé
bá bá a sún tí ó fi loyun, o kuró ni iw9fa, o
di iyàwó ilé, áw9ñ óbí rç si le bá çni tí o ya a 279
n. ,w9fa çe aáw9, à fi bí 9m9 bá s9 pé çni tí
 óun l’óyún fun n. óun lat. fé- Owó tí a si fi
Ç9fà fún di ègbé, àw9n-Òbí !w9fa yoò s. tun
pmnu owó ifé kí ó má baá di 9r9 tí olórí ilú
yoó gb9 si, pçlu çbç àti àr9wà ni w9n yóò si
fi san owó idána
Bl Q
Pku"nn^' a fé fi kówó, tí kò sí obinrin,
v
oko
VJV kòl9jò m a saaba fi w9n si.
Çúgbón 9m9kúnrin tí a fi kówó yii gb9d9 $e
gildò, kí ó si m9 ípò ara rç. Bi 9dun mçwàá ni
a bá tó rí owó san padà èrè lórí owo t. a ko n.
gbogbo içé tí iw9fà tí n $e fún olówó.’A kò si
gb9d9 má san iye owó tí a kó pé. Irú iw9fà tí ó
bá pé tó 9dún

280
mçwàá ni à rí pè ní kplpjp, Bí ó bá $e
iwpfà kQlpjp tí ó gbpn, òmíràn a máa
dáko àdádá, tàbí kí ó máa çiçç àgbàro
láti kó' owó jp kí ó lè baà yp ara rç Fóko
kpjplç. Iwpfà ti ó bá ie, ti àwpn èniyàn rç
si ráágó, ki í lp si ilé wpn mp, oko kplpjp
ni wpn rí kú si. A ki í sáábà tpjú irú àwpn
akú$ç báyií dáradára, çwp-lilé ni a fí rí
rnú wpn ; èyí l’ó si fa òwe pé ‘Olówó ki í
jç òòró ganhan, kí iwpfà jç agúnmpíç,
ebè ti wpn bá kp 1’ówúúrp, çhin ni wpn
ó fi tuká 1’álç’. ‘Bí òtútü rt çe iwpfà, wpn
a Fó gbé içé rç dè, bí ó bá çe pmp
olówó, wçn á ní kí ó rpjú fi omitoro çja
s’çnub ‘Olówó kan inú çgún, kò roko,
iwpfà ti inú çgún bçrç’.
Èyí fi ipò iwpfà hàn láàrin mçlçbí, àwçn
mi irán nínú wpn tí ó jç pkünrin ki í padà
sí ilé mpiçbí tí wpn mp, çúgbpn gçgç bí
çrú àti çrúbilé, wpn kò gbpdp gbé sàráà
wpn kpjá mpçáláçí, kí wpn si kálá Tékpjá
àkúrç, tàbi kí wpn yan çkp níbi tí agbpn
gbé ga. Àiifààní wpn kò ju ti çni tí ó wp
sí agbo-ilé lp; bí wpn bá si $e ohun tí ó
kpjá ààyè wpn, wpn yóò gbp itàn
ibànújç, èyí tí à rí pè ní, ‘Sísún ni ebiran’.
Èyí ni ètò tí ó kan pkùnrin, bí a bá ïç
iwpfà sí agbo-ilé, gbogbo ètò ilé ni ó ní
nítorí pe ó ti di ara mpiçbí, kò si sí ohun
tí inàki fi ÿe orí tí pbp kò fi $e orí.

281
1 1
ÈTÒ S JOBA ÀTAYÊBÁYÉ

Ayé ñ lç, à ri tç ç, nítorí pé nígbà ti a kò tí

i dé ilé ayé, aSáyé ri $e ayé, igbá tí a dé
ilé ayé, à ri bá wçn $e ayé, bí a kò bá si
sí mç, aláyé yóó uiáa çe nñkan wçn I9
nítorí pé sáá l’a ni a kò ni igbà; igbá kan
kò si io ilé ayé gbó. Çni tí ki í bá çe
Yoriibá áti àwçn àlejò okèerè, a rnáa sç
pé çba Yoriibá ni ó 1’áçç àti pé bí ó bá
ti fç ni ó le çe SjQba rç. Owe àwçn àgbà
ti wçn si ri pa pé ‘ibi tí ó wu çfúiifu Içlç
níí darí igbç si, ibi. tí ó wu olówó çni ní í
rán ‘ni k/ dàbí çni pé àvva Yoriibá náà
kin çrç àti èrò àwçn àjòji yií Içhin,
çiigbçn çrç kò rí bí a ti tí wò ó 1’ókèèrè
yií, a ki í si gbé òkèèrè mç dídún çbç.
Gbogbo çni tí ó bá rò pé ijçba t’èmi
nikan l’àçç’ ni ijçba àwçn babarilá wa
kò rína rí ètò wçn, çwç baba nikan ni
wçn si ri wò, wçn kò wo çsç baba. Òtítç
ni à ri pe 9ba ní aláçç èkeji Òriçà, tí àçç
çba si múlç, çúbgçn àçç ti çba ri lò ki í çe
tiç nikan, àçç ti àwçn tí ó fi jç çba ni; ètò
‘Àjèjè çwç kan kò gbé igbá d’órF ni çba
ri lò. Àgbájç çwç tí a fi SQ àyà ni agbára
ti çba ni. Òkú çjç» tí çlçjà si í dá ni orísun
agbára çba, èyí si ni ó sç çba dí asçrççç
tí ki í s ç çrç 9 ti.
Gçgç bí àwçn çba ti çe rnç pé bí kò
bá sí igi Içhin çgbà wíwó ní í wó, bçç
náà ui àwçn tí wçn jçba le lórí náà gbà
pé ‘lié ki í kéré ki ó má ni baálé, ilú ki í
si kéré ki ó má ni baálç’; bçç gçgç si ni
àiíi-àgbà-fún-çnikan kò jç kí ayé ó gún
geere. Èyí ni ó Ca ètò ijçba irú èyí tí àwçn
2,75
Yorúbá ri lò tí ó fi jç pé isàlç ni wçn ti ri
mú ètò ijçba wçn tò tàbí tí wçn fi ri ti idí
mú igi gún; kí o ie yc wçn, tí àwçn tí ó ní
‘pa nínú ètò ijçba fi pç ni isàlç tí wçn si ri
kéré bí a tí á súnmç òkè tí ó fi dé orí
çba, ikú baba yèyé, aláçç èkeji Òriçà.
Fún àpççrç ètò ijçba àwçn babarilá wa
ní ayé àtijç, a lè fi òwe wçn tí a ti pa pé
"Òkú çjç ni çlçjà á dá çe àpèjúwek Bí
iççlç bá çç ni agbo iié. baálé ni yóò kç pe
gbogbo ilé jç, tí yóò si gbiyànjú àti çe
ètò pari çrç yií, 1’çhin tí àwçn çlçjç bá
ròó tán, àwçn çmç-ilé yóò sç. èrò çkàn
wçn láti fi èfoi, àçiçe àti àçejii han çni tí
ó bá jç çbi, Içhin èyí ni baálé yóò wá fi
òòlé lé çrç yií tí çlçbi yóò si gba çbi. OO
tí kò bá çe é parí l’ágbo-ilé di

2,75
 èyi tí ara àdúgbò yóò yanjú, bi prp bá
kçjá ti aládúúgbò yóò di prp oíórí iíú,
bí ó bá si-ju agbára onílúú lp, yóò di ti
onílç èyí ni ti Alayé, aláçç èkeji Òriçà.
Ètò yii si fihàn pé nígbà tí yóò bá dé ibi
tí ó ga júlp yií çjp yií ti di òkú çjp
nítorí pé pba ti mp ibi tí prp yoo kú sí.
Èyí fihàn pé, ètò agbo ilé Yorúbá ni
ipiíççç ètò àdúgbò, tí àdúgbò ni
ipiüççç ètò ilú, lórí ètò wpnyí ni a si
gbe ètò ijpba Yorúbá lé gçgç bí orílç
èdè kan tí ó ní pba kan $o$o Fáyé
Odúdúà. írú ijpba àsikò igbà yií ni ó si
mú kí á máa ki pba báyií :
Má búu, má sáa,
Má sp prp rç Içhin.
Çni tí a bú
Içhin Tí ó si
gbp,
Qba a bi etí
lu k’ára Bí
ajere.
L’ákóókó láéláé, ojú pba tó ilé, ojú pba
tó oko, bí etí pba si çe wà ní ilé bçç
náà ni ó wà 1’óko, imp àti òye pé;
‘Çnikan ki í jç àwádé’ àti ti àgbájp
pwp ti a fi sp àyà Fo jç ki pràn ri báyií;
' $í$e nñkan bí a ti í çe é, ní ó si jç kí
nñkam ó rí bí í ti í rí, tí ó fi jç pé, adé
kan ço$o ni ó wà Fábç ijpba Odúdúà,
títí tí ó si fi re ibi tí àgbà í rè, ‘çyç méji
kò jç òfé’, çnikçni kò si rí ‘méji oçú kí ó
lé’.
Kí á tó le sprp Fórí ijpba ilç Yorúbá
1’áyé Odúdúà, ó yç kí a çe àlàyé díç
S’órí àríyànjiyàn tí ó wà nípa Qlpfin àti
Odúdúà. Àwpn àgbà kan wà tí ó gbà
pé, pmp iyá àti baba kan náà ni Qlpfin
àti Odúdúà, àti pé, Qlpfin ni çgbpn,
Odúdúà ni àbúrò rç àti pé pdún díç kp
ni Qlpfin fi gba Odúdúà Fábúúrò.
Àwpn àgbà yií ú pa á ni itàn pé,
olùfpkànsin ni Qlpfin àti pé òun ni ó
276
 çe ètò Fórí gbogbo ohua tí ó bà jç mp
çsin abínibí Yorúbá títí tí ó fi jáde
Fáyé. Àwpn àgbà yií náà ni ó si ú là á
yé ni pé, alágbára, olóògún, onímp
giga, àti aláyàbí-ibpn-òyinbó ni àbúrò
rç tí í çe Odúdúà, òun si ni ó ñ mú ojú
tó ètò ijpba àti prp ogun. Açp àlà ni
Qlpfin sáábà lò ni gbogbo igbà açp
àlàári si ni ti Odúdúà. Wpn fi dá ni
Fójú pé, a kò gbp aáwp 1’áàrin àwpn
méjèèji yií rí, àti nínú içe àti iwà wpn,
èniyàn kò lè dá pmp çgbpn mp yàtp sí
pmp àbúrò. Àwpn òpitàn si ií $e àlàyé
pé igbàyí ni àwpn Yorúbá tí ñ pòwe pé
çlçbí di çbí rç mú o, ç wo pmp çgbpn,
ç wo pmp àbúrò, çlçbí di çbí rç mu.
Nínú iwádií 1’çnu àwpn àgbà miíràn
àti àgbéyçwò sí ara wpn,

277
H. ri wi pé, Odùdûà nâà nii jç 01pim àti
pé à-ld-jâîç Gdùdéà ni; 'Çfipfin;
Àdimülà; Oonilç. Awpn ti o gba èyi
gbp n çe àlàyé fûn ai Içkùnün pé, abàmi
çdâ àti çni nlâ ni Gdùdüà, wpn sp pé,
àwp méji ni 6 ni, àti pe ô funfun délç bi
Ôyinbô ni l’âgbpndan kan, 6 si düdü
délç l’àgbpndan keji ni; àti pé èyi ni o
mü ki ô mâa lo a?p àlà bi ô bâ fç bp
ôriçà, ki ô si mâa lo a§p àlàâri bi pràn
ôçèlü tàbi ti ogun jijà bâ délç, Iwà
oriçi méjèji yii ti kô si jp ara wçn ni ô
mü ki â mâa pe àwpn ninü pmp rç ti ô
bâ kp'ra si iwà çsin ni ‘Qwâ Aîâ!à\ ti a si
ri pe àwçn olôôgùn àti ôçèlü ninü àwpn
pmp rç ni ‘Qwâ Alâlàâri5. Itàn keji yii ni
y66 fçrç jç ôtitp nitori pé a kô gbû pe
Odùdûà sçrp, çnikçni sp pé bçè kp ri,
yôô si jç ohun l$ôi;ôki èyi ri bçç, bi
Qlpfin àti Odùdûà ki I bâ çe çnikan
çoço nitori pé, ahpn àti çnu n ja.
ÈTÔ ÎJpBA ODÙDÛÀ
Ètô îjpba pin si méji làtètèkpçé: Ijpba
Mü—èyi ni ijpba ilç Yorùbâ, ati Ètô
îjpba Ààfin Odùdûà,
(i) Ètô Ijpba liai
Àjp tàbi ipàdé mçta l’o n çe àkôso Mü:
(a) Igbimp, (b) Àjp Modéowâ, (d)
Àwôrô. -
Igbimô. Àwpn wpnyi ni àçàyàn èniyàn
ti n bâ pba gbimp. Awçn nâà si ni Ifç
mçfà àwpn ti àdàpè wpn n jç Iwàrçfà àti
Elu. Elu yii ni ô çèkeje. Alâçç xlü ni-
àwpn olôyè yii, èyi si ni orükp oyè wpn
(0 Qbalüfç (//) Qbajio (///)
Çbalççran
(iv) Jaguh Qfin (y) Ejesi (vi)
Âkçgm
(viî) Qbalâayé
Àwpn m$ta àkpkp ni i rinü, tl i si I
rôde Odùdûà, àwpn yii ni à n pè ni $!a
ïnü. Ipô wçn ni ô gajù, àwpn nikan ni
wpn si ni ànfàani àti wp inü yàrâ wp
pdp Odùdûà bi pba bâ v/à ni yàrâ,
Àwpn mçta keji ni à n pè ni $ta
Ôde—Ôde Odùdûà ni wpn le ri, wpn kô
gbpdp wplé tp pba lç. EM îi ô çe èkeje
jç $çp, ôun si ni açojü fûn àwpn pd$
bprpkinni àti plprp Mû àti lié pba.
Fûn àlàyé tl ô kün, àwpn pba mçta ni
Odùdûà bâ ni Ilé-Ifç, ki ô tô jpba lé wpn
lôri nitori pé 6 lâgbâra, ô gbôjü,* 6
gbôwp, ô si gfaôyà, irü alâgbâra,
plpgbpn. àti çni il ô rnèrè Myif si ni çdâ
n wâri fûn ni ayé àtijp. Àwpn pba
métççta yii nâà jç
çlpgbpn àti alágbára çúgbpn bí ‘Orogún iyá çni bá ju
çni lp, Lyá ni à á pè é’, wpn fi túlàsi gbé olóri fún
Odúdúà, Odúdúà náà si dá wpn lplá pçlú ànfààní àti
jç kí wpn di $ta Inú fún òun, wpn si ní ànfààní àti wp
yçwú lp bá a láti çe àpérò, àti láti fi ikùnlukùn lórí ètò
ilú. Àwpn olóyè mçrin tí ó kú jç àwpn ti Odúdúà fi
j’oyè àgbà ilú. Àwpn méjèèje yií jç igbimp alábç
çékélé fún gbogbo orílç-èdè Yorúbá, a kò si pa á ní
itàn fún ni rí pé wpn wa ojú-pràn kan ti rí.
Qbalúfç ni à ñ dàpè ni Qruntç. Oun ní olóòtú
igbimp alábç- çékélê àti igbákeji. Odúdúà. ïrçmp ni
àdúgbò olóyè yií, bí kò bá sí pba ní ilé òun ni açojú
pba. Irú olóyè báyií ni àwpn 0yp ñ pè ní Baba
Kékeré. L’áyé 0rànányàn ni a yí àwpn çni tí ó ú wà ní
irú ipò yií si mplçbí pba. Qbajio ni à ñ dàpè ni Àrçmp
Lpjà, òun ni pba pjà Mpprç kí Odúdúà tó dé Ilé-Ifç.
Qbalpran ni pba Ilode kí Odúdúà tó dé ilé-Ifç, pmp
pba yií ni Telu tí ó tç ilú Íwó dó. Bí a ti sp àwpn.
mçtççta yií ni $ta Inú Odúdúà; Atpbatçlç k’ó tó jpba
sí orí wpn.
Ejesi l’ó ni isàlç Ilode, òun si ni alámòójútó ètò
ilera àti olórí àwpn oniçègùn ni gbogbo ilç Yorúbá.
Jagun àgbà fún gbogbo ilç Yorúbá si ni Akógun; ita
akôgun si ni àdúgbò ijòyè yií. Çnikçni ni Odúdúà lè fi
jç oyè Jagun Q$in, ki i çe oyè idilé kankan, àdúgbò
k’ádúúgbÓ ni Odúdúà ti lè fi çni tí ó bá fç jç ç.
Olóógun àti olóògún ni ijòyè yií.
$çp ni í jç oyè Qbaláayé. Ijàyé, l’pnà Mpdàkçkç ni
Odúdúà kp gbé fi akpni pdp kan jç oyè yií. Olóyè yií
ni açojú àwpn pdp, ç$Ó àti àwpn ptpkilú. Pàtàki içç
olóyè yií.si ni àmójútó ètò àlàáfíà ilé Yorúbá, oyè yií
kan náà ni àwpn 0yp sp di oyè Ààrç- pnà-Kakahfò
lónií.
Àwpn iyòyè wpnyí ni alámòójútó ètò ijpba, òòró ni
wpn ú dé filà wpn, wpn ki í .gç ç. Nínú ààfin gbùngbùn
ni wpn ti í bá Odúdúà jíròrò lójoojúmp. Igbimp yií kò
jà rí, àçeti kò si sí nínú ètò wpifrí!
Àjç Mpdéowá tàbí Modéwá. Àjp yií ni à lè pè ní
ilú. Olóyè ni wpn, àwpn iyòyè yií si pp ; ohun tí wpn bá
çe, ilú l’ó çe é, ohun tí wpn bá si kp, ilú l’ó kp p. Èyí
mú kí wpn kó ipò pàtàki nínú ètò ijpba n’ilç Yorúbá.
Gbpngàn àkpkàn, tí à n pè ni prpwa ni wpn n sáabà
jókòó sí, ibç náà si ni wpn ti ñ çe ipàdé wpn. Àwpn
àjp yií a máa ran Odúdúà lpwp láti dá çjp ni igbçjp
278
pba, pàápàá júlp àwpn çjp kékèké tí àwpn ará ilú ati
agbègbè ilú bá

279
kö wä si ääfin. Äkptp ni äwpn ijöye yii n
de, afpbajp si ni wpn. Äwpn olöri wpn ni
Lpwa, Jaaran, Aguro, Arodp, £rpbpsp,
Lpwatp, ati Waasin.
Äwpn Äwörö. L’äsikö ijpba Odüdüä, kö si
iyätp läärin psin äti ö§elü, agbära psin ni
a si fi n je ö§elü gidigidi. ljp äwpn äwörö
je päläki ninü etö ijpba, ipö wpn kö si
kere. Äwpn äwörö ni i möjütö gbogbo
‘Mplp, äwpn nää si ni i je etütü ti aye yöö
fi röjü, ti ilü yöö fi dprp, ti ägän yöö fi
t’pwp älä bp osiin, ti pjin pba yöö fi mäa
jp oko. ijöye ni", äwpn äwörö nää, aläjp
(//') Qbalüfpn si ni olögbürö; ö gböwp
püpp, ö si läyä püpp. Ömirän ni
Qba-Rena. Qba-Rivun jp äwörö irünmplp.
Ö je pätäki läti mpnubä ä pe gbogbo
äwpn ägbä irünmplp äti Örijä pätaki ni ö
ni äwörö, gbogbo äwpn äwörö irünmplp
wpnyi ni ö si n lpwp ninü etö ijpba,
pädpää jülp nigbä ti ö ti jp pe Täkooko
yii, psin jöroö yä kürö ninü etö öjelü.
idi Örijä ni wpn jp, eyi ni dip ninü äw.pri
ägbä äwörö.
(/') Qba Idio ni äwörö Odüdüä; lphin ti
Odüdüä sj kü, pwp rp ni gbogbo ohün ti
äwpn ägbä rö pe Odüdüä fi n je agbära
kängun si. Äwpn idile rp ni ö si n möjütö
ojübp Odüdüä lphin ti baba ti re ibi ti
ägbä ä re.
ITÄNKÄLf ORILf EDE

YORÜBÄ Äwpn Qmp Odüdüä ti ö tete

jade ni Ifp
Öpplppp pmp ti Odüdüä1 bi ni ö
gböjü-gböyä' bii baba wpn . Yorübä ni
‘Bi pmp kö jp jököt.ö, yöö jp kijipä, baba
pni l’ä ä jp\ Äwpn akpni ninü äwpn pmp
r? bprp si i jade läti 1p tp ilü tiwpn dö
läsikö ti baba wpn wä 1 ögünün öde, ti ö
röjü, ti ö280
räye, ti ö wä läye, ti ö wä lääye, ti
ö si n bp l’ääye pba ti ö jp. Dip ninü äwpn
pmp rp.yii ni wpnyi. Qbamini t’Ö tp
Igbö-Öje; ti ö si di Olü Öje. Qba aläde ni,
prüjpjp äti alägbärä bii baba rp si ni.
Ogbörogödonida jp pmp ti pmpbinrjn
Olü-lwä, pkünrin ak<^ni kan ti ö ti
agbedegbede ilä oörün l'äpä Igibiti wä
dö ti Odüdüä ni lle-lfp, bi fün un.
Ogbörögödonidä nää jp akpni bii.
Odüdüä ti ö bi i, ö gba äjp lpdp baba rp
läti lp tp ilü tii^ dp. Odüdüä fün ün ni
prü, ati prü, ö jade tpyptpyp läti lp tp ilü
dö. Äwpn akpni eniyän meji kan bä a jäde
ni lfp; orükp ekini n jp Äjpbü, ekeii n jp
Olöde. Nigbä ti wpn n rin lp si pnä
psp-odö ni

281
w()n wp Meto kanníbi tí ]jèbu-Ode wà
lónií, wpn bèèrè iié baálé iletò yií, àwpn
oníbodè si mú wpn lp síbç. Nígbà tí wpn
dé ibç tí wpn rí èrò tí ó tçlé e àti bi àwp
piá $e jç jáde 1’ára rç, wpn sáré wplé;
wçn si sp fún. baálç i!ú yií pé ‘Qba wà
hí ita’ tí ó n bèèrè rç. $rú ba baálç yií, ó
sáré gba çhinkúlé bp sí ita, ‘Qba ní ita’ si
gba ojúde wplé. Báyií ni
Ogbórógódonídà çe di Qba-ta tí í ?e
Awújalç ílç Íjçbú. Ní irántí àwpn çni-nlá
méji tí ó tçlé Ogbó rógód o n kl à, èyí ni
Âjçbú àti Olóde; ó sp ilú yií ní Àjçbú-
Oióde, tí ó di íjçbú-òde lónií.
Ajàpadà jç pmp-pmp fún Odúdúà; Çkùn
ni baba rç. Kékeré ni pmpdé yií ti láyà, tí
ó si gbówp, ó si jç pmp tí Odúdúà fçràn.
Óun náajáde kurò ni lié-ítç Pójú-ayé
baba-baba rç, ó si tç Oçú dó. fdí yií Pó
mú id á rnáa ki àwpn pmp Òçú ní ‘Qmp
Ç.kún nítorí pé, Àjápada tí ó çç wpn,
Çkún ni baba rç. Láti °5Ú ni Ajàpadà !i N ÍÇ
Akúrç dó, ÿùgbpn nígbà tí ó jç pé
pmp-pmp !’ó jç fún Odúdúà, tí àv/pn
àbúrò àti çgbpn baba rç si wà láyé,
Odúdúà kò fún un ní adé. Gbogbo igbà
tí ó wà PÁkúúrç, bí ó tilç jç pé à n yç ç sí
bí pmp pba, a kò pè é ní ‘Qba Aládé’.
Qrnp Qbalpran ni 7'eiu í çc, pkan nínú
àwpn Iwàrçfà rnçfa ilé-Jfç. O dide kúrò ní
Ifç ó si tç ilú íwó dó, ó bá àwpn èniyàn
ní Ivvó, çúgbpn nígbà tí wpn mp pé Ifç
ni ó ti wá, wpn sp p di aíáçç ilu. Àwpn tí
Èèwp lé kúrò ní flé-Ifç.
Gçgç bí òwe àwpn àgbà ti wpn ñ pa pé
‘Ídálúú ni içèlú; egúngún ní í gba
owó-ôde Òçogbo’, àwpn pmp Odúdúà
kan wa tí wpn lé kúrò ní ilú gçgç bí òfin
àti àçà Yorúbá. Nínú irú àwpn báyií ní
Èbúmàwé, Oçémàwé, àti Olú ti Warri
(Wprí).
Èbúmàwé àf! Osémàwé. L’áyé Iáéláé, prp
pmp ni a ka ibeji àti
282
ibçta sí, çni tí ó bá si bí wpn gbpdp fç ojú
wpn kú ni, kí iiú ' rnáa baà dàrú, Itàn sp
fún ni pé pkan nínú àwpn ààyò Odúdúà
bí ibeji, a si sp èkíní ní Èbúmàwé, èkeji si
n jç Oçémàwé. Nítorí pé ààyò Odúdúà ni
iyá wpn jç, Odúdúà kò fç ,pa wpn, ó ko
àwpn pmp méjèeji fún àwpn ará àti çrú
rç, ó si pa á láçe fún wpn láti.gbe pkan lp
sí ilú òkè, kí wpn si gbé èkeji lp sí çsç
odò. Èyí tí a gbé lp sí çsç odò di àgbà,
àwpn ará ilú ibi tí ó dàgbà sí si rt kç ç,
wpnn gç ç láti kékeré nítorí pé Qmp-pba
ní í^e, òun náà ni ó di Èbúmàwé ti Àgp
Iwòyè lónií. Èkeji náà tún yè ní ibi tí a
gfaée lp; gçgç bí pmp-pba tí ó jç, òun
náà d'olórí M tí ã ti wò ó, òun ni ó si di
Oçemàwé ti ilú Oñdó lónií.

283
 Àwçn àgbà sç fún ni pé lçyin tí Odúciúà ti
kú, òkskí àwçn méjèeji kàn dé pdp iyá
wpn ni Ilé-ifç, a si so fún ni pé Qlúují, ti í
çe àkçbí iyá wçn, jáde láti wá àwçn
méjèeji Ip, o si íe iiú tirç dó si çba çdç
Oçérnàwé. Iiú tirç Pá ti pè ní Ílç-Olúji
ÜóniL
Qlú ti Warri. Qmp Odúdúà tí ó jç çba,
Adó-Íbíní í’ó bí çmp kan tí çbç ya si.
Qmp.ààyò pba ni pmp yií, pba kò si fç fi
rúbp.
• O bèèrè ètùtù tí òun le çe lçwç
babaiávvo,-wpn si pàçç fún im pé kí ó
kan çkç ojú-omi, kí ó gbe pmp yií sí i
pèlú ppplpp^ çrú, àti iránçç pçlú ará àti
iyekan, kí v/çn rnáa tu okç yií lo tííí tí wpn
yóò fi rí ejò. Jfá pa á láçç fún wpn pé íbi tí
wpn bá gbé r’éjô ni kí wçn gbé dúró.
Nígbà tí wçn tu çkp titi wçn cie Warri nibi
tí wpn gbé bá àwçn Urobo, ibi náà ni
wpn si gbé rí ejò. Wpn tçdó si iiú yií; báyií
ni çmç náà si di plçíá àti olókikí tí 6 si
d’pba ilú Warri.
Aládé Mçrindínlogún Olúwa
IpÍEiyà Àwpn Qmp
fi çmí gígíin àti àiàáfíà ara ta Odúdúà
Pprç, çùgbpn 1’pjp alç rç, kò rí ran mç.
Nibi tí wpn gbe ií çe àyçwò nípa ojú náà
ni babaláwo kan gbé ki Ífá pé bí a bá le
rí yanrin òkun, tí a fi fp Odúdúà 1 ojú,
ojú tí ó fç náà yóò là. O ku eni tí yóo wà
lç bu yanrin àti omi òkun wá. Kò si çmç
Odúdúà kan tí ó fç Io nítorí pé babaláwo
tí ó ki Ífá ti sç púpç nípa ewu tí ó wà Içnà
àti pé bí çni tí ó lç kò bá mura kò ní í bç
nítorí pé òilç rámi- rámi Pà á rí, a ki í rí
àbç rç’. Ajàká nikan ni ó yçnda ara rç láti
lç, èyi dùn mç Odúdúà l’ápá kan pé òun
bí akçni tí ó le fi çmí rç wo ewu, nítorí
àiàáfíà òun; ó si íiiti bà á Pçkàn jç pé
bóyá òun le'má rí i mç. Nígbà tí Àjàká ti
pin nu àti lç, ó dá gbére fún baba rç, ó si
kprí si irin àjò rç pçlú ipincu pé ‘Qjp ní. i
284
pç, ipàdé ki í jinnà, çni tí ó kú àti çni tí
kò kú le tún rí ara wçn he’. Báyií ni Àjàká
bá tiç lç, ó si fçfç má tí i pç jçjç tí ó lç
tán, ni àwçn çmç Odúdúà mçrindínlógún
ti ó kú pinnu àti tçrç iyçnda Içdç baba
wçn láti lç tç iiú tíwçn dò nítorí pé wçn
rò pé kò sí irètí fún baba wçn mç; bí çmç
bá si tó ní àdó, çmç’á ní àdó.
.- Wçn gbé çrç ipinnu wçn yií tç baba
wçn Ip kí ó íe sure fún wçn àti kí ó le fún
wçn ní ògún ti wçn pçlú àçç ti wçn yóò
rnáa lò bíi pba ní íbi kíbi tí wpn bá lç.
Odúdúà fi à$ç sí. ibéèrè àwpn çmç ré yií.
Lpjp tí wçn yóò si jáde ní lia Ijerò ní ibi tí
Ále-Ifç ti wà ní òwúrç çjç (ibç wà 1’áàrin
Ifçwàrà àti Mé-lfè

285
 ioiin) ub? Ig! pdan ati percgun. Ita íjeró
yií ni áwon pmo .nadé mynnd.nlogun
yu i, pínyá. Awon íí wpn gbé psin baba
wpn iQkan mu Ade Ala’, áwpn tí ó si jé
olóógun ati olóórum áti ak.nkanju osehi
mu ‘Adé Aiáari' (pupa). Báyií ni prán
wpn se di péénituka ti _wpn si tí Odúdúá
sííé.
: Eyi ni orúkp awpn agba pmp aíádé yiiÁ Qba
Adó-ibíní ni ó kú ^unnn Iphm tí
íttún tin kú, nina áwpn pmp h Gdú*',á
& T,” Ía 6 11 sí ipó dáo<K‘ kí 0 tó jádcní ¡iAdíe
N.gba t, o de Ado-Ibíní, o ba áwpn
én-yán ni iiú yií, sügbpn
ohun patak. t. o kpkp rí pplu áwpn tí ó
bá do sí bp ni rfWó >IV jy pe wpn gba
wpn ípvvplpsp, o si di pba wpn,
áwpn'cniván 'W?'\ba y» jas, aiá¿n'dí áti
aláigbprán; éyí si mu kí pba Adó- bm,
yutnaa bininn ppplppp igbá, éyíT.Ó fá á
tí ó (i sp áwon
'^ibíni' tí o'si f- ;, M ,, ":
B on
Tí'W
kunI"11 r!l
m
’
Íbíl1U ¿yí !í W<;m yí padíl ;;í

° Qtfa Ado-ibini íi máa n ta avo

Fávé aüat i JSIM) igba íi o de iiú yií ni o
di oríki ¡onií íi a r-'ñ pe.av.pn ara ilu yn
ni ‘ibíní pmp Arókím-tyyó’
A gbp pé nígbá lí ¡jángbpn ávsyn ara
iiú yií p(> 0ba Adó bm, , o fp ymp iiú yií,
tí o si l, bí pmpkúnnn' kan íúnum kuro
Ion oye, o si íi pmp tí obinrin tí ó fp ni
iiú vil bí ,V oyé- oiukppmp naa ni tvvcka.
Ki i ?c Bvéka ni ií? n pe pmo yií bí ko ye
ÍKvpka, ey, m í?..y kó kda. iáti filian pe
áwpn ará'iiú yií
OH ^ m'’.?-' k°.S‘ ka wpn a!i P- ¿yí ni ó mú kí
dáódú
Oduuua bmu kuro n, ilú yií, tí ó si padá sí
Adó-Ákúrp iáti .bi i o ti pada si Ile-!,p.
Lphin tí tvvéka kú, Aní, pmp Qba Adó bmi,
ah awpn pmp Lweka ií du oye. Aburó
baba'¡¡i Aní jé frm awp„ pmp E»¿ka
súgbpn awpn pm<? yií ko wó o bíi.baba
Sí ÍA í'°yA y” f '"?1A>n lpWlm>- Aw< n
? igM m tí ó
kú ni h A fT adC-^ r' °
kí Jadc kdró ní ¡
bi, ki ó
máa Ip ü v O A' ,bU! Ü,a ba gbé lá omi’ íb¿ ni kí o
fi ibüjokóó.
286
idó ilú om-atl aw?‘¡.?n?vwa n* ¡P tbí tí fjy wpn íi
ía omi ní do, ,i , yii ni wpn st do s,; ,bp IV,
di !do,\ní lónií, ti pba ibp si
si f\ iin' ¡ - n¡lGdÍ! Qba AdÓ lbíní ni n °kóro’ ¿7í n¡ ó
bt a ¡i a íi n jp Okoro ni Ifp, lbíní áti ¿Ip
igbó d oní
OIowu Jéarémp obinnn Odúdúá, ade
obinrin yií si ni áwpn
<,mp ip n de lonn, eyi 1 o mu kí a máa ki
áwpn pmp Oiówuní
Qmp A-sunkun-gbadc’. Olówu ni pmp
Odúdúá ti ó kpkp kúró
lié ¡fé ní1naw\m?r,"dlnlo£Ún yií’ óun ”' 6 si kpk(> dó sí
etí le- fp m OnlpOwu, na si h ñ kprin pé:
Ówu Fa k<> da o-BÍ
€ k ÓWU' f beere nv’ d"’“ !'<'• !«> dá o. Oríki OIowu
F.áyé átijp

287
ni A f pb abo rí ; id í t í af i n k i í b á yi í n i p é P ay é iá é iá é bi
àw pn p m ç Odù dù à yò ó kú bá rí fi è ni y àn r ú bp, àw pn
gba k é k è k é n i O ló w u f i ñ r u çbg t iç Lp dp pdù n .
Obi nri n ni A l á k et u j ç ní nú à wp n p m ç O dùd ù à;
àw pn^ p m ç r ç p kù nr in ni f i d é a d é o bi nr in yi í; ní nú
wpn si ni A là k ë tu ti K é tu àt i A l á k é t i A b çò kú t a. Lón ií ,
O lów u ti Orí l ç Ò wu , sa l p s í A b çò k út a n í gb à tí ogu n àt i
pt ç t ú O rí l ç Òw u; b ák a n n á à si ni À gù ra t i G b ág úr a t i
Igbó Òj é s á d é A b çò kú ta .
Lá ti i l é Lu ku r ç n í ll é - lf ç ni Q b á m er i lg bó, a kp n i p m Q
O dúd ú à, yi í ti já d e. O u n n i ó r in ji nn à jú ní nú gbog bo
pm p O dú dú à kí ó tó t ç il ú dó , è yí n i ó si mú k í àwp n
pm ç b ab a r ç m áa f i ñ dá o r in p é : Mo yún igbó,
mo bç o! Igbó o! Q na jí nj in r ér é n i a k a I gbó s í n í
ay é àt i jp. Igb ó y ií n i ó di Ò n i$ à U gbó lón ií , i b i ni à wpn
pm p - p mp Qb á m er i ti l p t ç ‘O ni ÿ à Q Ip nà ’ à ti gbog bo
àw pn i lú t í Ò bí j ç o ló rí wp n. À w pn p mp -p ba yi í tí ó n
pad à b ç w á s í l l é - lf ç n i ó tç Ugbó àt i U gbó -n là ni Ç k ú n
Ò ki t i - pu pa dó .
Ql çgp tú n t i Q g pt ún j ç pk an ní nú à wpn p mp al ád é
m çr in dí n - ló gú n. O un ni k an ní p mp O dú dú à tí ó s i l e
ÿi jù w o in ú- ad é l á il é w u. Id í è y í ni p é n ígb à t í ó t i w á
1’p mp p wp n i ó t i 5 1' a dé l ’ó r í O dú dú à tí ó s i ti rí i n ú
ad é yi í. L át i i gb á y í l p ni ó ti ni à nf à àn í à t i w o in ú ad é
bí ó ti l ç j ç pb a al ád é .
Qrà ng ún ni p m p O d úd úà tí ó t ç ï l á dó . ¡ d i t í bab a r ç
fi sp p ní Qr àn gú n ni p é iy á r ç le p úp ç, k i í ÿ e k í ó má
1
jà l’ á áí in ; Lp jp t í w pn y ó ò sp p ’ó r ú kp Od úd úà b a iy á
rç jà , ó si fi ibí nú k úrò ní ibi i sp mp ló r ú kp yi í, níg bà t í
àw pn à gb à bi í I c èrò o rú k p tí wp n yóò sp p m ç, ò
dá hú n p é kí wp n sp p n í o rú kp t í ó b á wú w pn ní tor í pé
Q rà n - kò -g ún . L á ti igb à y ir ni wpn ti sp p mp y ií n i
Qràngún.
A kp ni ni íj l çk pl é ní nú àw pn p mp O dúd ú à, Lpj p t í
wpn ti t ú Tt á n i ! t a -I je r ò ò u n n ik a n ni ó g bé a dé r ç g un
çÿ i n j ád e kí ó tó l p t ç ¡ k çl é dó . A j e rò t i I lú Íj erò w à
ní nú àw pn t í ó já d e. A l ár á n á à já d e, ó s i tç l lá rá dó.
0
Qrà n mí y àn j ç j a gu nj a gun , i kà nn i k. , oló òg ún à ti
àk à nd á èn i yà n b íi O dú dú à; iy á k an ná à ni ó b í òu n àt i
Q ba -A d ó - lb in i, O r àn m íy àn àt i À j à ká A jíb ógu n tí ó j ç
Q wá Obò ku n t i l lç ¡ j ç ç à. O un ni ó d id e tí ó t ç Ç)y<?
il é d ó; Lp jp tí wp n j ád e ò un n áà gu n ç çi n b íi ti Ç lç kp l é ,
ibi tí ó s i dó s í t í à ú p è n i Q yp li é, ni ib i t í çs ç çÿ in rç
288
ti yp . l bç g an - an n áà n í ó tç dó sí .
Qba a lá d é n i O ló si È ki t i. O un n áà w à n í nú àw pn p m p

289
Odud ú a tí ó jade n i Ilé-Ifç. Olosi yii ni gbogbo
àwpn p m p Odùdûà mçrççrindínlógún p app
iáti b aj á, tí wpn si gb a ad é orí r ç fun Çwá
Obòkun Içhin tí ó t i i dá l ç tí ó t i lp bu om i ó ku n
dé .
IF .g b çn ni Ç ri nj iy à n j ç fún A l ár á; t it i tí ó si fi di ón í
oló n ií , ó kú Alará gbpdp s un Ç ri nj iy à n ni b i A lá r á
bá kú; 9 1119 iy á n i wp n. S íú $ ri nj iy àn w à l ét í ilú Çf pn
A là à y è. Q m p - i yá ni pç l ú Q b a mi ni tí ó t ç Igb ó Òj é ( ibù s ç
mp k àn l à ( II km) si Ò gbó m ç ç ç) t i O ñp e tu. li é ti
Olo j udo t i j á de w à n i Qp a ni ag b ègb è ib i ti a k ç
üé - iwô s àn ti ff 'ç si ló n ií . Olo ju do n i à 11 k i n i
‘A s ín dç m á d éf
O o r e ti 0tùn Èk i ti j ç p ka n n ín ú à w çn 91 119 tí ó jád e
ni O o r e, ô un ni ó s i tç Ô tù n - È kï ti dó. A d é m éj i n i A l à ày è
ti Ç fç n A là a y è g b é j ád e. Odùdua fún un ni pkàn,
iy á rç s i f i èr ù g ba a d é tu nt un rn ii rà n sí i fini ldi
un.
yi i ni ó f à á t i wpn fi ñ k é ibò s í ‘Y è yé ô! Y è y é ó! ’ I á ti f i
yç çb a y ii sí b i ó b á já d e, d íp ò ‘B a ba o! B ab a o ! ’ T í W Qi i
yç
ó k é I át i gbo gbo à wpn çb a al ád é t í O dúd ú à b i
yó ó kú sí .
Onisàbç îsabç gbp
ti ni a p é^ ó t ún wà ní nú
àwpn mçrindínlógún
9 019 O dú dú à t í ó tú k á ni
l’pjp
‘h a i j cró ’ yi í, ó s i j ç çb a ni I sa b ç.
ó
O h u n p àt à ki t í y ç k í a t ún m ç nu bá ní bí ni pé i ç h i n
ti çb a A dó ibí ní b ín ú k úrò t á n, çp çl çp ç àw ç n ç m ç r ç t í ó
ki
bi n i ó k úrò , àbúrò rç bíi Àlàní
í 5 e àw çn
nikan ní
n i ó b ín ú k úrò Ib ín í. À w ç n k an w à t i w ç n w ç
erékùsù;
ç kç o j ú - o mi , t í w çn s i ú d a ç kç s i n ín ú w çn
ni Èkó
à w çn tí ó t ç il ú dó. Èd è àw ç n or n o - çb a A dó
Ibíní Lkó, ni ní Yorúbá;
o k o s i ni i t urn ç r ç i ji nl ç
báyií n i a çe rí i p é ir an Odú dú à ni ó t ç È kó dó, àwçn
ni w çn si n i È kó dí ò n í -o i ón ií.
fpadàbç Ajàká Ajíbógun .’
Lç hi n Q p çl çp p p dú n ti À jà k á ti I9 , ti çn ik ç ni k ò gb úròó
rç m ç, ç p çl çp ç à w çn t í ó w à 1’ á àf in à ti il ú ni ó gbà p é kò
í
ní í p ad à m ç . À w çn tí k ò s i n í if ar ad à bç r ç s í tú k á çd ç I
Odúd ú à; ó w á ku àw ç n çr ú, díç n ín ú à w çn ay a àt i à w ç n
igbimp i lú 1 ’ çd ç rç. À w çn Iw àr ç fà ni ó si k ú n í
al ág bá r a ti ú b á è tò ij ç ba I p. A gb ç p é pn à
Íjçbú-Òde n i À j à ká gbà , ó si ya pdp pmp b ab a
rç, èy í n i O gbó r ó gó d o n i d à— ç n i t í ó ti j ç Qba ñt a ní
NI
Íj çb ú - Ò d e. í gb á tí ó y ç s í Q b añ ta , çb a y ií fún À jà k á
ni ç l çg bç n, al ág bá ra à ti on ín úr e i jò yè k an n ín ú àw ç n
290
igb i m ç ò ç èi ú r ç . Q k únr in n áà n í ó si d i Og bón i
Ij çb ù -J ç ÿ à I ç hi n i gb à tí ó bá À j à ká pa d à d é l l é -l fç .
Opç l çp ç ní nú àw ç n ab çn ug an il ú tu n da èn iy àn j ç t i
yó ò s in Àjàká l ç s í ibi ti y óò gb é bu o m i ò ku n à ti
ya nr in ò k un t í

291
Oclùduà yóò lò. B í ar é, bí aré, àlàbçrùn di çwù,
àb á n i a p e i$ ç
tí a r án à j àk á , àbá vi l si d i ò tí tó .
 jà k á fi o jú k a n ò k un , ó b u y anr in , ó si b u o m i ò k un.
O pad à si çd ç O d úd u à ni l l é- lf ç . À w çn àw òrò ç e èt ùt ù t í
ó y ç, w çn fi y an ri n àti o m i ò ku n b ç O dú du à l’ójú, ó si
rín a p ad à. K í À jà k á tó t i ò ku n d é, à w çn ç m ç yòó k ú ti
pin gbo gbo o gú n t í bab a wç n n í w ç n s i ti kó çrú
3
gbog bo ç. Èy í b í À j à ká ní nú , çúg b çn O dúd uà m ú i dà
àj à ç çg un r ç tí ó kú , ó f i l é e lç w ç p é à ç ç ag b ár a òun tí ó
kú ni yí , k í ó m áa m ú u n l ç, kí ó bç rç s í í w á à wç n çgb ç n
àt i àb úrò rç t í ó ti t ú ká lç p çl ú i d à àj à çç gu n, k í ó b çr ç sí
í gb a gbo gbo o hu n tí ó bá b á l çw ç w ç n, àt i a d é or í w çn .
Qrç y ií b í À jà k á n ín ú p ú pç , gb íg bà t í ó g ba id à, ó f ç f i
bç b a ba rç 1’ó rí ni , ç ú gb çn çw ç il ç k ç t í í bo çb a 1 ’ój ú
ni k an n i ó b ç. B ab a r ç s i g é gú nú n fú n un p é n í tor í p é ó
?í 9^9 só .k è g é a d é ar è è ti ò un d é l á é àt i lá é lá é , À j à k á
kò gb ç dç d é ad é tí yó ò bò ó Pó jú m ç. À jà k á t ú úb á, ó s i
bçr ç sí í t çp a à w çn ç m ç b ab a r ç k iri . B á y ií n i A jíb óg un
$e g ba o rú k ç ‘À j à k áy é ’ tí à tí p è n í À j à k á . L át i çj ç y ií ni
ó t i b çr ç sí í jç À j à ká . À ç ç t í a f ún A jí bóg un y ií ni ib ç r ç
èt ò i j çb a t un t un ni il ç Yo rú bá t i I l à -O òrú n.

¡jÇBA NÍ ÍHÀ ÀRÍWÁ ILÇ-IFÉ

OPQIQPQ o jú ló wó 91119 àti ç m ç- ç m ç p çl ú
Ajíbógun
Q m ç - mi ni Od údu à ni . ó ti t ç i lú dó k í tó
sí
pad à wá sí ll é - lf ç l át i i r in -à jò r ç lç e tí ò k un . À wç n i lú
Èk it i b íi Ij e rò , 0 t ún , Osi, Alààyè
Ik ç l é, Ç fç n àt i
Çr in ji y àn n i a ti t ç dó , ti ó s i t i n í çb a . À wç n ç m ç
O dúd u à n áà ni ó t ún ti tç àw ç n i lú b íi l l ár á, À k úr ç, w ç,0
O ií dó, Id àn r è àt i i lú b ç ç b ç ç d ó .
Bí Àjàká ti tí tçpa àwçn çgbçn àti àbúrò
rç lç, adé àti çrú nikan ni ó ií gbà jç tí
àwçn wçnyí bá ti rí àmi à$ ç, tí í çe idà
àjàjçgun, tí baba wçn fún un. Àjàká kò ttí
fi ogun tú àwçn i lú çmç baba rç tí ó ií wç
wçnyí.
Ní gb à t í ó ti j ç p é A jíb ó gu n kò t ú à w çn il ú ih à
il à- oòr ún wç n yí , o n ík á l úk ú à w çn çb a il ú w ç ny i l’ó rí b a
èt ò il ú r ç lç, w ç n kò si p a i m ç rà n p ç l át i fi çn i ka n ? e
o lór í n ín ú gb o gbo agbègbè y ií . Ç ni k ç ç k an w çn si
jç çb a al ád é . A kò r í ç k an k an ní nú àw ç n çb a
il à- oòr ún tí ó l e $ e b íi Odúduà b a ba , t i yóò le pa
gbogbo 292 à wç n il ú k ér é j e wç n yí pç sí a bç i jç ba ka n
 0
$o$o bí r àn m í yà n ti $c ni i h à i w ç -o òr ún à t i b i' Qw á
0 si
A jíb óg un À j à ká t i ç e ni Ç k ún Íj ç ç à. pç l çp ç ç dún ni
çb a A dó I bí ní fi j ç

293
 aláfçhinti fún àwpn ilú wpnyí ní igbà
içòro. L’àgbègbè ihà iià- ôòrún tí a si ií sp
yií, ppplppp àwpn pba tí ó tç wpn dó jç
àbúrò àtí pmp-pba Adó Íbíní tí ó jáde
kúrò ni Ibíní. Irú àwpn ilú báyií ni Ojògbó,
Ifpn, Uyere, $pbç, àti ilú bçç bçç lp. Kókó
àwçn çyà Yorúbá ti ó wà ni agbègbè ihà
ilà-oòrún ti a ií sp yií ni Èkiti, Àkókó,
Àkókó Çdó, Qwp, Àkúrç, Oúdó, Idànrè, àti
JjÇÇà.

ijçba Ajíbógun Lçhin irin-àjò rç tàbí

ijpba Qwá Obòkun Àjàká
. Nfebà ti Ajíbógun jà titi ó wá fi lléçà $e
ibújokòó ijpba rç. íléçà ni ó si ti bçrç irú
ijpba ti baba rç fi múlç ni orílç-èdè
Yorúbá, ètò tirç si jp ètò tí a gbpnjúbá
Ipwp baba rç 1’áàárp pjp ni Ilé-Ifç.
ígbimp: Àjàká yan àwpn îwàrçfà bíi ti
llé-Ifç. O yan Qbarílá àti Qba-Odò tí ó bá
ní llcçà. O si tún yan àwpn mçrin miíràn
kún wpn—àwpn ni Ògbóni. Ògbóni ni
ògbóútagí òçèlú. Àwpn Ògbóni mçrin
wpnyí jç wplé-wpde rç láti igbà irin- àjò
rç si etí-òkun; àwpn náà ni Ògbóni
Íjçbú-Jççà, Ògbóni Ipólé, Ògbóni Íbòkun.
àti Ògbóni Iléçà. Àwpn mçta ni Çta Òde,
wpn ki i gbé.ilú Iléçà. òbaiílá ni alaga
àwpn îwàrçfà yií, òun si ni igbákeji pba.
, L?hin àwpn îwàrçfà mçfa ti ú ba Qwá çe
ètò ilç íjççà, Qwa tún ní àwpn igbimp yií:
(/) Ígbimp Ülú (Ígbimp ílú), àti (//) Ajp
Lókè-Lmçsç. A ti sp prp díç nípa àwpn
Ígbimp ilç íjççà, àti bí ati çe pin àwpn
îwàrçfà si $ta-lnú àti Çta-Qde. Àçç tí
àwpn igbimp yií bá pa múlç nílé, ó si
múlç loko ilç Íjççà. Báyií ni ctò íjpba ilç
íjççà rí. Ibi tí àçç Qwá dé sí ú gbòòrò sí i
pàápàá júlp nígbà tí ogun àti irúkèrúdò
dé si ilç Yorúbá, ti ppplppp ilú si ú bp si
abç ijpba Qwá.
294
íjpba ílú Ilésà
L-çhin igbimp ijpba fún gbogbo ilç íjççà,
Qwá ní àwpn igbimp àti ctò fún ijpba
ààrin ilú llcçà. Àwpn yií ni àwpn àgbà ilú
lléçà: Qdplé, Ríçàwç, Àrápatç, àti Lórò.
Qdplé ni wplé-wpde pba tí ó máa rí jí pba
lórí itç. Riçawç àti Arapatç ni ó máa rí bá
pba dámpràn lórí prp ilú. Lórò si ni olórí
àti aláàtò ogun.
A gbp pé fún irprún àri çe ètò ilú íjççà,
àádprin akata ni Qwá pin ilú rç sí (Èyí tí
íjççà ú pè ní akata mçwàá dprin).

295
Àkata kppkan ni ijòyè tirç; àdúgbò èyi ti
àwpn îjç$à si ri pè ni pgbpn rnçwàà sí
ogun, ni ó wànínú akata kppkan. Àwpn
olóyè akata wpnyí ni à ri pè ni Mpdé
Qwà ni ààfin. Àwpn Mpdé Qwá si ni
àwQn îjçÿà ri pè ni ‘îlri’. Àwpn Ijòyè kan sí
wà ti wpn ri gbé ààrin ilú Iléçà, çùgbpn ti
agbàra wpn dé gbogbo igbèriko ibi tí
à$ç Ç)wà dé..!rú àwpn ijòyè wpnyí ni
Çàlórò, Çàpayè, Lççmodù, Çegbùà,
Çàlptùn, ati Baatisin. Àwpn ‘Ççp’ îjççà ti
wpn jç olóyè, ti wpn si ni pgbpn nínú
akata Ilú Iléçà ni (/) Lórò, Çprundi,
Baamura; (//) Lçjpkà, Léjôfi, Lpkinràn,
Risinkin ati tjçmç). Ljçmp ni Qwá màa ri
ran si pyájú àti olórí kunkun ijòyè ti ó fç
yçjú rç. Bi ó ba $e ilç Qyp ni, Akiniku ni í
jç irù içç briyii.
ÀWQII ijòyè kan tún wà tí à ri pè. ni
‘Alápò Kúrúdú’ àwpn wpnyí ni Qwá máa
ri rán kààkiri igbèriko, Èyi ni díç nínú
wpn: Gbáyçwá, Oçòdi, Arpaaji, Çsira,
Qsunmu, Warpayç. Díç nínú àwpn ijòyè
kékèké ti Qdplé le rán niçç ni aàfin ni
Qbaççkurç, Sokundu, Çàluà, Baseemi,
Iba, Baasa Iba.
Bi çyç ko $e le tt apá kan fò bçç ni
àwpn ijòyè pkùnrin ko lè dá ilú $e. Èyi ñi
ó mú kí. ijòyè wà 1’áàrin àwpn obinrin ilú.
Itàn tilç sp fún ni pé obinrin jç Qwá ilç
ljç$à rí. Olórí àwpn ijòyè obinrin si ni
Aríçe. Àpèjá oyè ni ‘Ariçe-l’prp-pkùnrin’.
Àwpn oloye ti ó wà labç Ariÿe ni
Risa-Aríçe, Qdpfin, Qdple- Ariçe,
Risawç-Ari'çe, Arapatc-Ariçe,
Saloro-Ariçe, Çegbua, Çapaye, Yeye
Salptun.
Awpn pmp pkùnrin Qwá ti ó ba ti dàgbà
ni Qwá fi ri jç Lpja si igbèriko. Ni igbèriko
ti a fi jç Lpja sí yií ni yóò ti bçrç si í kp bí a
ti ri ÿe ètò ilú, kí ó tó di pé òun náà yóò
gun orí oyè, Qwá Obòkun, Àdimúla lié
ljççà. Díç nínú àwpn igbèriko ti pmp Qwá
296
gbé l’ó jç Lpja ni Ibode, Liyinta, Lumobi,
Odo- Ketcmuye, Nikurç, àti Alaba àti
àwpn igbèriko bíi mçrinlá miíràn. Àwpn
pmp obinrin tí ó jç pmp Qwá ti wpn kò si
le du oyè Qwá, nítorí pé wpn jç
pmp-obinrin ni wpn ri sáábà jç baálç ■
tàbí Lpja àwpn ilú wpnyí: Lpja Ala, Lpja
Aregun, Lpja Iloko, Lpja Olomo, Lpja
Agigun, Lpja Ipetu-ljçça, Lpja
Ipetu-lbokun, Lpja Ajeeregbe, Lpja
Imçsi-IIe, ati Lpja Qta.
Àwpn pmp Qwá ti ó bá jç obinrin náà
máa ri jç àwpn oyè wpnyí ni ààfin Qwá:
Oyc Lupoo, Oye Mplao, Oye Yeye
M.owa/ Àwpn ijòyè tí ó kú kí á rnçnubá
ni àwpn iran àti idílé tí ó ní ojriÿe pàlàki
àti içç idílé tí wpn ri bá Qwá mójútó.
Àwpn náà ri jç oyè, wpn si jç ijòyè pàtàki.
Èyi ni díç nínú wpn: Baseemi ni

297
olórí adáhun$e, áwpn ijoyé rp si ni Iba,
Ascgbo, Saro ati Igbo- Ekun. Eespgba ni
olórí áwpn babaíáwo, áwpn olóyé rp ni
Lileere, Asa, Leemeji, Onimp ati Awaraja.
Asamo ni olórí áwpn oní?p ágbpdp id?
ati ojé, ptnplphtn ijoyé yií ni Qdplpfin.
iyniodi ni olórí áwyn oní?pná awp rírán, ti
Qnaypwa si j? olórí áwpn ahun$p. Olórí
áwpn gbpná-gbpná ni Qsunniu. Nagata
áti Ñausa ni áwpn iyóyé t’ó tplé e.
Sajpwajp olórí alágbpd?, pplú Gbatayp,
Akin$awpn áti Nikosia gpgp bíi ijoyé r?.
Olórí áwpn Aworo ati Elétütü ilú ni Alaye
áwpn ijoyé rp si ni Ori§agburin, Petelua,
Qbalprp ti Ibókun, Amero áti
Ori?agbaa?p.
Áwpn olóyé ti ri tpjú orí-itp Qba ni
Esira (olórí), Risa ípsira; Loosi Es>ra;
Okunfadefpwa; Adeusi ati Qnampwagun.
Lokempsp: Éyí ni igbimp kpta, tí ó jp
ájp áwpn Empsp, nínú áwpn igbimp ijpba
¡jp$á; tí ó jp irán?? áti olúránlpwp Qwá
yátp sí áwpn iyóyé pba. Ááfin ni áwpn
pmpsp yií n gbé ípsán-tóru, wpn si jp
pmp áwpn ijoyé IÍ lá áárin ilú áti ti
igbéríko. Gprp ti ijoyé ñ lá kan bá ti kú,
idíié olóyé yií wgbpdp íi pmpkünrin kan
rán$p sí Esp-O á; irá pmpkünrin báyií ni
á ó pe mí Empsp. irú áwpn irán?? yií si ni
Aláálin Qránmíyán ñ pé ni 1 larí.
Ayé pba ni áwpn Empsp ú jp ni ilé. áti
l’óko, áwpn ará igbéríko si bprü wpn bi
pni bprü ikú, nítorí pé, prü áti plá pba TÍ
bp l’ára wpn. Áwpn Empsp pp ju pgprin
!p, §ügbpn isprí rnéji ni wpn pin sí: Ékínní
ni áwpn ágbá Empsp tí ki í kúró ni ááfin,
nítorí ágbá ti dé sí ppplppp wpn, áti pe
irírí wpn a máa muí kí wpn wúló jü fún
Qwá. Áwpn díp nínú wpn ni Lpmpdele--
Olórí Ágbá Empsp, Lpptun, Ye$pri, Loosi,
Lprikan, L.iranyin, Leyinropo. Áwpn méji
tí ó kphin yií ni ó ñ tpjú nrikan étütü ilé
Ifá áti ilé Obókun ni ááfin pba. Ekeji ni
áwpn Odó Empsp; olórí wpn ni Lppmpsp,
298
tí ki í sáábá kúró ni ááfin. Risa Mpsp ni á
rí rán ni i?p pátáki káákiri igbéríko. Ara
wpn si ni 5>á?prp áti Ye?pri-Risa.
Pplú áwpn étó yií kó sí ibi tí pwp áti á?p
pba kó dé, etí pba n’ilé etí pba l’óko,
áwpn olüránlpwp pba tí ñ jp bpp ni a ká
yií. Étó ti Qba Ado Ibini ni ó si tún dára
báyií.
QRÁNMÍYÁN ÁTI ETO ¡JOBA NÍ ¡HA
¡Lp ÍWÍVOÓRÜN
A ti sp bí Qránmíyán tijáde pplú áwpn
pmp baba rp yoókú ni ha Ijeró. Qmp yií
ju Odüduá, baba rp lp. O lágbára, ó
lókikí, plplá si ni pplú gpgp bí ohun tí ifá
wí nígbá ti a bí i. Sfá

299
si íi sy tçlç pé yóò lágbára, lókikí àti piá
pçlú. Oun Pó mú kí’ Odùduà fi id un nú rç
SQ y ni ‘Oràn-mí-yàn' lpjp ikómpjáde rç.
îtump èyí ni pé ‘Qlprun gbp àdúrà àti çbç
raf..
Òrànmíyàji kl í çe çmy pba nikan bí
àwpn pmp baba rç
yòókú, òun tún ni çni tí ó kyky dá Èçy
sílç, òun náà si ni olórí gbogbo àwpn
ççp ilç Yoríibá ni àkókò tiè. Nítorí pé
Orànmíyàn vàn peregede bíi obi, tí ó si
tún jé olórí àwpn ççy àti alágbára tí ó ni
jagunjagun jú nínú àwyne ymy baba rç
ni afçfçyçyç àwçm OYÓ ? PÓ, èyí si. ni
ó fá á tí wçn fi ñ çe yánñga sí àwyn
ymp baba wpn yòókú, tí wpn si il máa
ñ pa òwe pé ‘A-jí-çe' bí Oyó S’á á rí,
OYÓ ki í çe bí çnikan’. Níbi tí àdúrà
Odùduà fún pmp rç vis gbà dé, títí di
òní-olònií, ni òkikí Orànmíyàn kàn ni
Jlé- Ifç, bí a bá si mú pdún Odùduà çíçe
kúrò tán, Qdún tí ó tún çe pàtàki bíi ti
Orànmíyàn kò sí my ni ààrin àwyn
Yorùbà.
L’yjy tí Orànmíyàn yóò jade ni Hé-Ifç
ççin I’ô gùn jáde bíi ti Çlçkplé. Àwyn
babaláwo si sy àsytçlç fún un pé ibi tí ç?in
rç bá gbé yp ni id ó dó si. Èyí ni ó fà á ti a
fi fi pe ibi tí ó fi çe ibújokóó ni Oyó latí
máa rántí pé ibç ni çsç ççin òun ti yy.
Lçhin tí ó- fi ibí çe ibiijókòó ni ó wà bçrè
sí i gba ilú kún ilú Fágbègbè iwp oóritn, tí
ó si fi ètò ijyba tí o jy ti baba rç múlç bíi ti
llé-Ifç. O fi ètò olóogun sí inú ijpba íirç, ó
si fi èyí ju baba rç ly. $çç tí ó si jé mú kí
ètò yií rprún.
Svélé tí Orànmíyàn dé OYÓ Hé ni ó yan
àwyn Iwàrçfà bíi ètò ijyba baba rç, àwyn
iwàrçfà mçfà náà ni Baçprun, Àgbàakin,
Sàrnú, Alápinni, Lágúnà, àti Akíníkú.

300
Nígbà tí ò yá, a yí orúkç àwyn iwàrçfà Oyó
padà. Èyí si nídií.
Àwyn àgbà babaláwo so fún ni pé lçhin
ti Orànmíyàn dé Oyó üé, ilú àti orílç rç
bçrç sí í dàrú, ikimsínú àti tçnbçlçkun si
pp. Lpjp kan àwyn èniyàn wa pçjp sí ààfin,
níbi tí wçn gbe ií sprp ilú lywy àdàbà kan
fò wá sí ààfin, àdàbà yií fò çánlç, ò si pin, s í
ynà mçfà. Àwpn babaláwo bá kifá, kifá,
wyn r í i pé àisQ òtítp i’ò fa idí yràn yií. Odú
Ògúndá Fuu ni ò sa fi jáde. Èyí ni Odù
Ògúndá Fuu.
ÒGÚNDÁ FUU
1 1
1 1
1 1
1 I 1

301
 F ún m i, n kò fú n 9 A
kò l è j ij à il ç k ç d é
O yó . K dò d é ’l é
Q lò f in .
B í a b á t i lí ji j à i kp k p;
Bí a bá ti rí çe èké
ib áb á; -L ’p jp ti a bá
dc ü é p ba , L’ à á S 9
ò tí tp K í a y é le r’ ój ú,
K. Í i iú s i l e tòr ò.

Lçhin impràn àwpn babaláwo wpnyí ni

Aláàfin wá kànán ní ipá fún àwpn iwàrçfà
rç ki wpn bçrç sí í dide Ipkppkan kí
oníkálúku siànp sp òtítp inú rç níbi pràn
gbogbo tí ó tí rí da arukusu sílç láàrin ilú
àti 1’órílç Yorúbá. Nígbà tí çni kiínní si sç
òtítp inú rç, apá kan iç mp ara àdàbà
padà, çni keji sp òtítp, apa keji Iç mp ara
àdàbà. Báyií ni gbogbo àwpii iwàrçfà
Ipkppkan sp òtítp, ti ònà mçfççfà tí àdàbà
pin sí si di odidi, ti àdàbà si fó lp. L’pjp
náá ni ó di òvve pé 'L sp òtítp kí àdàbà le
fó’. L’pjp yií kan h àà ni àwpn iiú si ké músó
pe ‘Àÿé àwpn Qyp P csi’ ; èyí ti ó mú kí a
m

yí orúkp àwpn iwàrçfà padà sí Qypmèsi di

òní- olònií. L’óde-óní àwpn móje ni
0ypmèsi, ki í çe mçfà mp; idí tí ki í fi i 5e
mçfà mp ni pé, nígbà tí ogun tú Qyp-llé,
Tòyèjç, tí ó jç $pún Ògbómpçp ni
Ààrç-Onà-Kakaiifò tun Ilç Yorúbá. Oun ni
ó mú Aláàfin wá sí ibi tí 0yp wá lónií yií, tí
a si ú pe ní Ágp-d’OyP- L’pdp Qjá ní a íi
Aláàfin wp sí; Qjá ni ó si ni ibi tí 0yp wá
lónií. Àwpn pmp Qjá yií ní tí jç oye A$ípa
l’Qypp lónií, oye wpn ni a si kà mp àwpn
iwàrçfà àárp pjp ti àwpn 0ypmèsi, fi jç
móje lónií.
Qnà mçta ni a lè pin ctô ijpba
0rànmiyàn si, mçia nàà si ni ètô ilç 0yp,
ètò ilú 0yp, ctô ààiin pba. Lçhin ti
Qrànmiyàn ti fi Qyp ÿe ibújokòô, ô fi. ètò
ilú sí abç ara rç pçlù irànlpwp àwpn
302
igbimp alàbçÿékèlé ti à ti dàpc ni
Qypmèsi (dípò iwàrçfà tí a mp irú igbimp
báyií sí ni llè-liç) àti àwpn àgbà
jagunjagun nínú àwpn ç^p 'tí a yàn gçgç
bí akímòjútó fún ç'kùn kppka'n nínú àwpn
çkún tí a pin ilç tí ú bç l’àbç à,sç Aláàfin sí.
TMi gbogbo çkùn iwp-oôrùn, àwpn
Yorùbà tí ó wà nibç gbà pé Ahiàfin ni
ipçkun pba, kò si si çnikçni kan kan ti ó jç
ÿe o h an tí yóò mú ‘baba’ bínú. 1, jè kí a
sprp díç lórí àwpn ti ií b'a Aláàfin ,se ijpba
gbogbgo bòò.

303
ÕyçmèsL Àwpn méje ni ó wà nínú îgbimp
yîi, Aíáàfin si ni baba àti pba Wpn, Èyi ni oyè àti i $ ç
wpn.
Bafprun ni olóòtú àti alága ètò ijpba,
ôun si ni alága àwpn Qypmèsi bí Aláàfin
kò bá bá wpn jókòó nínú ipàdé. -O tin
kan náà ni alága àwpn afpbajç bí ilç bá
bàjç; ôun l’ó si màa n $p ilé de pba bí pba
bá wàjà kí á tó yan pba titun. Agbára ti
Baçprun nikan ju ti àwpn 0ypmèsi mçfa
yòókú lp, ó si ni ppplppp àfifààní àti màa
5e àfarawé pba. (Ayaba ni àwpn iyàwô
Alâàfin, ayinba ni à ñ pe àwpn iyàwô ti
Baçprun; Qba ni à n pe Alâàfin, çùgbpn
iba ni à ñ pe Basprun; adé ni Alâàfin dé,
çùgbpn akoro ni Baçprun de àti bçç bçç
lp.) Ipò rç l’ààfin ju ti àwpn pba ilç
iwp-oòrún yòókú lp; àjçwp si ni oyè rç.
Afípa jç oyè àjçwp, oyè olóógun àti
olúdáàbòbò fún pba. 0kan nínú àwpn
afpbajç 0yp ni. Ipò rç wúwo lààrin
Qypmèsi lônii nitori pé ôun ni ó ni
Àgpdpyp ti Alààfin»fi je ibújókòó lónií.
Alápinni jç oyè àjçwp, ôun si ni oiórí fún
gbogbo àwpn eléégún (alágbáà) ni ilç
Yorúbá. Lágúnnà jç oyè olóógun, çni ti i
máa $e ètò àwpn ti yóò da ààbò bo
Alâàfin, nítorí idi yií si ni Alâàfin, 0tún Çfà,
àti Ôsi i,:fà, fi máa tí $e oró fún Lágúnnà tí
ó bá sçÿç jç.
Àgbàakin náà jç pkan nínú àwpn afpbajç,
òun I’ó si máa n jp ojú-oóri Qrànmíyàn, ó
si tun máa ú jagun bí ogun bá le koko.
Oyè jagunjagun ni Çàámit, ó si wà lçhin
Bajprun. Bi a ba fi çni yií jç oyè tán,
Òsi-Çfà yóò fi idà 0rànmíyàn çe àdúrà,
yóò si tun fi ÿépè fún un kí ó má baà da
Aláàfin. Olóyè abç Ajípa ni Akiniku. Pàtàki
iÿç rç ni láti rí i pé ó r’çliin ptá pba.
Lçhin àwpn 0ypmèsi, Aláàfin ni àwpn
ajagun rç. Ijç àwpn Ççp yií ni láti mójútó
gbogbo ilç ti n bç 1’árppwptó Aláàfih, láti
gba ilú titun fún Qba. Ní àfikún i$ç àwpn
$jp ni láti gbé súnmpmí àti láti 51'gun, sí
304
ptá pba ó kéré tán, lççkan ni ààrin ççrún
mçta, èyí tí í 5e pdún méji. Àwpn àgbà $çp
ni Olúgbpn, Arçÿà, Olúkòyí, Alápà, Qlpfà,
Sagiganna, Timi Àgbàlé, àti Gbpúkà Ebiri.
Iran àwpn àgbà f.çp wpnyí wà káàkiri ilç
Yorúbá. Àwpn $5p tí ó bá ú jagun, tí kò tí i
sinmi ogun-jíjà a máa ni olórí, eléyií si ni
Ààrç-Ofià Kakahfò.
Kí ètò ijpba le rprún fún Qrànmíyàn
lçhin tí ó ti fi Qyp-llé çe ibújókòó tán, ó
pin ilç 0yp sí pnà mçrin, ó si yan alákòóso
fún çkún kppkan. Àwpn çkún mçrççrin
náà ni
(/) Ç.Idm Òsi: Ikòyí, alábòójútó ni
Olúkòyí; Igbpn, Olúgbpn; Irçsà, Arçsà.

305
-(//) £km0tún: Àwçn wçnyí ni ilú Òkè Ògún:
Òkè-Ihò,
fgiyan $akí, Ibodè, Igbòho, ípàpó, Ki$í,
îsçyin, Adó-Àwayè,'
Erúwà, Ojé. Sabiganna ni olórí alámòójútó
àwpn ilú wpnyí.
(Ui) Ibçlç: Àwçn èniyàn tí ó wà ni Ekùn yií ni
àwpn ti ó n sp
‘Mo jç bç, Mo mu bç, ú bç ñ bç’. Tirni
Àgbàlé Qlpfà Iná ni alámòójútó çkún yií.
(iv) Epo: Díç nínú àwpn ilú çkún yií m
Iwó, Idese, Telemú, Qgbàágbàá. Olúwòó
ni alámòójútó agbcgbè yií. Igbó ni Çkún
Epo yií ní ayé láéláé. Oríçiríçi àwpn çdá bíi
Oníjàádi, àti aláigbpràn ni ó dó sí ihà yií.
Ní âsikò yií kò tí i si ilú lí à rí pè ní Ibàdàn
1’ónií.
Etò bí Aláàfin se n rówó se ilú
Yàtp fún òvve tí wpn rí pa wí pé ‘Qba J’ó
ni ilç’, àti pé ‘íbí tí ó wu çfúüfíi Içlç ni í da
orí igbç sí, íbi tí ó wu olóvvó çni ní í rán
m-ín lç’, kò sí ohun ti Aláàfm ú fç tí kò rí.
Qba ní òpplppò ilú ampnà, ó ní ópòlppò
omisin, ó ní çrú; piá àti plà rç kò si lópin.
Bi olówó àti plpiá bá si wà ni ilú, ó jç iÿç
çgbç nbprànyàn láti máa wá jíjç fún pba
láibèèrè, nítorí pé a ki í fi piá $e ohun
miíràn 1’áyé àtijp, rírç ni a fií rç çni a bá
júlp jç, çni ti ó bà si ju ni ip lè ju ni níi! Ayé
ijçkújç àti à?à ifà-jíjç báyií ni ó si fa òwe
P® llçkún Qyp ki í ró gbàà, àfi múwá’. Níbi
tí iyànjç àti ayé ijçkújç Qyp si dé ! ó fa òwe
wí pe *Ará Òkè Ògún ni yóò sp iye tí ará
Qyp yóò ta àwpnb O si jç ohun liwúrí fún
wpn 1’Qypp láfi máa kprin pé Àiva ki í
jagun i’çyçç> o, ayé ti pba l"à á jç'. Oríçiríçi
pnà miíràn tí wpn tún fi rí rí owó nivvpnyí:
(i) Tita Ikógun.Èyí ni tita àwpn çrú àti
çrú àti ohun àlúmpni àti dúkiá tí àwpn ççp
bá rí kó bp láti ojú-ogun láti jíçç fún pba.
lÿç àwpn Pàràkòyí ni láti ta àwpn nnkan
wpnyí nítorí pé àwpn ni olóyè fún àwpn
atajà àti alámòójútó pja. (itj Dklú okofún
çba:
306Avvpn çrú, pdaràn àti arúfin ni ó máa
rí dá ppplppp oko f’pba; pnà owó gpbpyi
si ni èyí fún pba. (iii) Isingba ti Ifúkçiç: Bí
ijòyè àti àwpn àgbç plçkp rílá bá si ti 1’óko
sí ni wçn yóò çe ipáa mú ohun isingbà wá
fún pba lpdppdún. (iv) Dídç igbç (igbó)
çba: Eran ti àwpn olúpdç bá. pa ni a máa n
rii lp sí i!é çba. i ità ní àwpn çrú pba yóò tà
wpn tí wpn ba pp iu jíjç lp, wpn yóò si kó
owó jíyç fún pba. (v) Owó itanràn: Kò sí
gbèsè tí ó tó kí èniyàn da òràn lábç ilç
Qyp, èyí ni ó si rnú kí á máa pa à I ówe pé
Abá ni wá pràn bí a kò rí dá pmp tí ó fp
kèrrgbè tan, tí ó lp sí ààfin rèé gbc om'ÿç
wa’. Owó gpbpi ni Aláàfin àti

307
.iwpn ijòyè rç máa ri ta Qdarán. (vi)
Owó'Bode: Àjòji ki í wplü I í onílç má mp,
bí onílç si ti çe ri mp ni kí àjòji yií san owó
ilç.
Nínú àwpn oríçiríçi pnà yií ni pba ti ri rí
owó jçun àti láti çe ' lò ilú àti ilç Yorúbá.
Nínú owó ti a kó jp báyií ni àti ri fún iwpn
ti ri çe ètò ogun-jíjà àti ààbò fún ilú àti ilé
pba, nínú owó vii ni àwprí àwòrò òriçà, tí
ri çe ètùtù àti oríçiríçi pdún tí pba ri ■ o.
Gbogbo àwpn ijòyè pba ni ó si ri rí owó
náà àti itçlprún nítorí pé bí kò tilç tó ti
Aláàfin, irú pnà ètò fí a kà sílç yií ni iiwó fi
ri wplé fún àwpn pàápàá.
ijpba 1’áàfin Aláàfin
Isprí mçta ni a lè pin àwpn tí mójútó ètò
ijpba 1’áàfin sí, isprí mçta náà ni Bciàfin,
Yèyé Ldàfin, àti Siàrí.
Baàfin. Yàtp sí àwpn igbimp alábççékélé
gbogbo orílç, tí àçç Aláàfin dé ti ó n ba
Qba jíròrò, àwpn ti a. tí pe ní Baàfin jç
etí-pba àti ptçlçmúyç rç láàrin ilú 0yp, ni
gbogbo àgbègbè ti àçç pba dé, àti nínú
ààíin pba, àwpn yií si ni ‘má-jçç-kí-etí-mi
di pba’. Içç wpn le púpp nítorí bí wpn çe
le lp pba sí pnà rere bákañ náà ni wpn le
$i í Ipnà, pàápàá júlp bí oníjçkújç bá pp
nínú wpn. ‘Má-jçç-kí-etí-mi-ó-di, ki í jç kí
inú çni dún’.
Ipa pàtàki ni àwpn Baàfin kó ní ààfin
pba, àwpn ni ‘A-çe-bí-
pba-láidádé’,.àwpn ni
‘A-sprp-àná-d’òrníràn-kí-ojúmp-tóó-mp’.
Akúra ni wpn, çùgbpn wpn a máa ní
iyàwóí A u enr) si ni à fi pe àwpn iyàwó
wpn. Pàtàki nínú àwpn Baàfin 1’áyé láéláé
niyí:., èktnní, Qnà Çfà, ti ó le gbp çjp ti ó
si le dá çjp 1’áàfin pba, ó si lún jç
olúbádámpràn àti wplé-wpde pba. Èkcji
ni Qtún £fà (Lpptún), tí í çe àwòrò $àngó,
308
babaláwo pba, olórí açètütú fún ilú àti
olúdámpràn. Çkçta ni Òsi $fà, ajírpba ni,
óun ní í tpjú ibùsùn pba, óun si ni
aktrnòójútó àwpn aya pba.
Yèyé Láàfin. Èyí pin sí mçta: èkínní, íyá
Qba. Eléyií ki í çe iyá lí ó bí pba gan-an,
obinrin tí a bá fi jç oyè yií ni yóò máa çe
bí iyá àti onímpràn fún 1çba. O jç olórí àti
çni ibpwQ fún Baççrun ; gbogbo obinrin
tí ó bá si wà 1’áàfin pba kò gbpdp má fi
tirç çe. Èkeji ni Iyá Kékeré, tí a yàn gçgç bí
iyá fún gbogbo àwpn ilàrí tàbí çmçsç
pba. Oun ni olútQjú àti olukópamp
gbogbo ççp, dúkiá àti ohun àlúmpni pba;
óun kan náà si ni àwpn baálç- baálç àti
ijòyè oko máa fi wárí fún kí wpn tó rí pba.
iyá Kékeré yií ni à ri gbà bíi iyáálé fún
àwpn ijòyè wpnyí. A pá kçta ni

309
áwpn ^u'cn'o, tí í $e iyáwó áwpn Baáfin,
olúránlpwp ni wpn fún lyá Qba áti lyá
Kékeré.
Ilárí. Áwpn wpnyi ni áwpn Ifp, ljp$á áti
Ékiti n pe ni fpmpsp. Wpn tó áádprin ni
iye; óji$p áwpn Baáfin áti Yéyé Lááfin si
ni wpn. Bí a bá rán wpn ni i$p l’órúkp
pba, wpn di prüjpjp pkp ijóyé kékéké.
Qrp ti afín bá sp Óri$á !’ó sp p, ohun tí ó
bá jáde l’pnu wpn ti di á$p pba. Ayé
‘Fá-mí-lété-kí-n-tutp’ ni wpn si máa íí jp
l’áyé átijp. Ayé ijpkújp wpn si wá nínú
ohun tí ó fp ijpba Alááfin tí ó kpkp bprp
láti óréré Jpbá ni ilp Tapa tí tí tí ó fi dé.
idáhpmi ni ilp áwpn Égún.
Lphin áláyé l’órí ijpba ni pkún ósi áti
ptún llé-Ifp, ó hán gbangba pé áwpn
ijóyé ni pba ñ lo láti $e étó ilú. O si tún
hán gbangba pé a fún wpn ni áñfáání áti
lo áwpn atúnlüú$e, ó$élú áti ójplú, a kó
si kp pká áwpn bprpkinní áti pdp ilú kéré
nitorí pé ‘Qmpdé gbpn ágbá gbpn ni a fi
dá llp-lfp’; irú étó y i i ni ó si jp kí a máa
pa á l’ówe pé ’Ókú pjp ni plpjá á dá’.
$úgbpn gégé bí áti sp $aájú pé pni ti a
bá fp jp jíjü ni á á ju olúwarp !p,
Qránmíyán fi psp ijpba tí ó lágbára múlp
ju Odúduá baba tí ó bí i lp; nitorí pé óun
ni pmp Odúduá tí ó dá p$p sílp. Oun
gan-an ni p$p kiínní, l’órí ijpba rp ni a si
ti kpkp fi étó ogun kún étó ijpba ni ilp
Kááárp-o-ó-jíire. Eyí ni étó oye olóógun.
Oyé Ogun
Ki i $c oyé ilú áti ti pgbp nikan ni ó $e
pátáki láárin ilú ni ilp Yorúbá, oyé
olóógun jp oyé pátáki. Níbi tí ó $e pátáki
dé alágbára áti jagunjagun ni ó l’á$p ilú
bi prp agid i áti iwpst bá dé. Ówe ti a si ú
pa pé ‘Áárp íí pé p, o ni ó ú dífá, bí 1 fá bá
ip iré ti Áárp fp ibi, ibo ni olúwa rp yóó
wp’ filian gbangba pé oyé jagunjagun kó
310
kéré. Oyé Áárp-Qná-Kakaúfó ni oyé tí ó
gajü nínú oyé olóógun, §írgbpn ki á tó ka
áwpn oyé jagunjagun áti i$p olóyé ogun
pplú pná tí wpn„ú gbá si$p wpn, ó yp kí á
kp sp itump ogun. A ó rí éyí ká níi
ojú-iwé tí ó tplc éyí.

311
12 ÈTÒ OGUN JÍJÀ

ÒI-Ò ouun tótó! Çni tí òsúsú kò bá ti ojú

rç fç rí ní í kó àkokçhin, Çni tí oíiun bá si
ya 1’étè lo lè mç iròhin çtç ç rò. Ogun ko
n bü ¡yáiG ogun kò rí bíi çkà, ogun kò rí
bíi çkç. Ki á wo toto, kí á abá ilç 1’ábàrá, kí
á fç ojú toto sí çmç çlçmç.^ MeJ> ni
èniyàn ií rò bí ó bá ií rc ogun: èkínní, n 6
mççrú; èkeji, n o pa òtá çúgbçn bí a bá
dé ojú-ogun tán, çkçui a máa bá m, wgn
a si mú olúwa rç Içrú. Oríçi Qgjn mcji ni ò
wà: (a) ogun adaja, èyí l’ó burújú, 9pç
èniyàn kt í.à á bí kò çc çukán--çni ti Qran
kàn. Oaun àdájà náà ni òfò alç. èyí ni ikú
çdç, arün ti ko $e e wò àti oriÿiriÿi
idánwò ti ó á bá çdá ti kò $e c bá
çlòmiran sç— irú oaun yií ni à ñ pè ní
àsó inú çkú, àrúnmçrak (b) Ogun
àjàkúakátá èyí ki í é?e ogun çnikan
$oço, ki irú ogun báyii to bçrè crin ní í
kçkç $aájú òwe, çtç ní í si í-çaájú ijà. !ru
ogun yií ni aáwç tabí cdè-àiyedè níbi tí
alágbára n didc s. alagbara j/,.\rin i 1 ú
tàbí ti àwçn alágbára ilú kan ú dide sí ti
ilu kejt,, tàbí ti srílç-èdc kan ú dide sí
èkcji, ti wçtrsi n lò gbogbo oh un- ijà tí o
le pa çdá tí ò bá wà ní sàkání wçn
rç-tbaa $e oogim, oíà àkàtànpó, ibçn àli
ohúnòjà alágbára búburu bçç bçç lç\ -i
fi’di pé çmí n bç, dúkiá ii $òfò, ilé ñ di
ahoro. ilu st n tu, ti o q jç pé, bí wçn ti n
gbé súnmçmí, bçç ni wçn n mu çmç
eniyan

312
^'orísirí^i nil kan l'ó tí - fa ogun, àwçn
niikan bit sunmçmi abòbé- çmí ilara àli
irçjç; ijà ààlà ilç; ijà fún igi owô (bit kôko,
A p i T 0 bi oróizbo, ataare, awùsà, ôronbo);
oju$c Aarç gçgç bu i no 'rç ’ l'biiîbfjà ilú
tí a ni ilç si; bí Aláàíin tabí çba aládc tab.
Ààrç-Ònà Kakanfò bá fç yçjú akíkanjú
tàbí olonkunkun .yoyc kan; láti \\á ilú
amçnà kúnra; láti li jagunjagun han bn
oloktkt, olóógun tàbí akçni; láti kó owo
àti dúkiá jç.
0nà ti àv/çn ará ijçun ñ gbà jagun
Bí okan tàbí méji nínú àwçn idi tí a ka
s í w a j ú pe o ti ia ogun bá dá ogun s í i ç, èyí ni
dí ç nínú à w çn èt ò , çnà àli ç rç wçn t i àwçn ará atijç
tí gba j a g u n .

313
 (i) Ifádídá àti Irúbç Ajàyè. Yorùbà ni, ‘N ó
mú un, n ó pà á oun m a á bá Ip sí ogun,
igbà ti a bá si dé ojú-oeun/çkçta a bá m .
hyi ni pe wpn a mu ni Içrú. Nitori idi yii,
Yorùbà ki Í ç.gun k, wçm má difá. Wpn
gbà pé Ifá le sp bí ogun tí àwpn fé ja ti ri
fun wpn. Bi wpn bá bi lia Àgbpnmirègún
léèrè, bí kò bá fp ohun ti o dara, ti wpn
ko si le yç pjp ogun tí a ti dá yii mp
igbagbp tun ni pe ‘Atçlçwp çni ni a fi í wá
ire fun ara pni’’ niton naa wpn yóò ?e
ètùtù tí wpn gbà pé yóò sp ogun yii di
ohun pwp-çrp fún wpn, tí yóò si jç kí wpn
ja àjàççgun. Àti bi Ifa fp jre tabi ibi, wpn
kò gbpdp má $e ètùtù, ki wpn si ta ebp
E$u danu. Y Y
(n) Pipolongo láárin Ilú. Lçhin tí wpn bá
it rúbp tán, ohun tí ó kan m eto ati
polongo láárin ilú kí tilé-toko le mp pé i?ç
dé kí tobinrm-tpkúnrin si le tún tòbí àti
çòkòtò wpn sán mp idí Ide niton pe bi ila
ko bá mú lele, ilá a máa kó, bí ikàn kò bá
mú lele, ikan yoò wp çwú çjç; òkè pdájú
ni çnikçni tí yóò bá lp sí ogun ú ré.
Olongo-pípa yií ní í jç kí ilú rí pmp-ogun
àti olúfç- 1 u, ;i si máa jç kí àwpn àgbç çc
Qmp
Arògunjó,
Qmp
Arògunyp,
Qmp
açíjú-apó-pir
í Da igba pfà
s pfun. A pp
pfùn ypyp
Da igba pfà
sílç.
ètò bí iyàn kò 5e ní í mú, àti bí
PÍ1Ull"l-’à. kò,?e ni 1 W(^n àwí?n 11 9 bá n yph da
ara wpn. Yorùbà ki i fi tulaasi mú èniyàn
jagun. Àwpn wpnyí ni àwpn ti i sáábà
ypju tí a bá ú polongo ogun. Èkínní ni
àwpn pmp Ççp, oríki wpn yií si fi wpn hàn
bíi pmp olòògun.
Qmp ohun méji l’o yç Ççp
314 ÈŸP jagun, ó ççgun,
 $?p jagun, ó kú s’ógun.
Iwájú ni ikú ti í pa olòògun.
Èkeji m àwpn t’ó yphda ara wpn, àwpn
t’ó láyà, bíi àwpn omjaadi, omsunmpmí,
igára, olé àti pamí-n-kú èniyàn. Irú àwpn
wpnyí ki i sa fún ogun, wpn a máa wúlò
púpp nígbà isòro gçgç bi owe tí ó wí pé
‘Çni búburú 1’pjp tirç’, àti pé ‘Nítorí were
.ta m a ki í fi í lé filé s’ódek Çkçta ni àwpn
pdç àti om^egun ti o gbowp, tí ó
lágbára, tí ó le sp psán di òru, tí ó si

315
le s’ôkè dilç. Çkçrin ni àwçn
amáréyá—àwçn bii onilù, oníkóçó,
afçnfèrè, onírárà àti obinrin. Ipò àwçn
wçnyí kò kéré lójú- ogun: àwçn n i í màa
$e ohun tí yóò mú kí jagunjagun kan $050
$e bíi èniyàn rnéje, wçn a si máa mú kí
jagunjagun, pinnu pé bí òun kò bá
ççgun, àfi kí òun si kú s’ójú-ijá! Wçn a
tún máa lo çgbçn àlúmçkçrçyín tí yóò dá
rúkèrúdò sílç láàrin çtá tí wçn çígun sí.
Àwçn ti a ka wçnyí níí lo s’ójú-ogun.
Çúgbçn bi Aláàfin bá $í ogun, Kakahfò ní
í kó àwçn tí a kà sílç I9. Gbogbo ilú tí ó
bá jç pé Baálç ni olórí wçn gbçdç yan
Jagun pçlú àwçn çmç- ogun rç tçlé
Kakaiifò nítorí pé ilú tí a bá gbé ní Jagun
ki í sí Balógun, búdó ogun ni à á gbé jç
oyè Batógim 1’áyé àtijç. Àgbà oyè ni oyè
Jagun, ààrin ilú ni olóyè Çsç yií si í gbé
gçgç bí Ààrç-0nà-Kakaiifò. Bí ó bá jç
ogun tí Aláàfin pàçç pé kí Olúkòyí, çkan
nínú àwçn àgbà Ç$ç, çaájú çffiç-ogun, ki
í $e Jagun ní yóò kó àwçn çrnç-ogun ilú
agbègbè 0yç, bí kò çe àwçn Baálç ilú
wçnyí. Jagun àwçn ilú wçnyí gbçdç dúró
si ilé kí ó máa mójútó bí ogun kò çe ní í
gba çbúrú wçlú àti bí àwçn tí ó wà
rójú-ijà yóò $e máa ri oúrijç àti ohun-ijà;
òun náà ní yóò si máa $e ètò àti tçjú aya
àti çmç àwçn èniyàn ti Baálç kò lç
s’ójú-ijà. Èyí ní ó inú kí a máa pe Jagun
ni Jagun çnà, Jagun ilú. Baálç àgbç ní
yóò máa ran Jagun lçwç nípa ètò àti kó
owó àti oúnjç jç jun àwçn tí ó wà ni
ojú-ogun àti àwçn tí ó wà ni ilú.
(iii) Ètò Ipabúdó. Nígbà tí ó bá di
çrç ogun, ‘Aboyún mç oçú, má mç çjç ni’.
Ijç tí ijà yóò bçrç ni à á dá, kò sí çni tí í
mç çjç tí ogun yóo parí, gçgç bí òwe
àwçn àgbà pé 'Àimç ibi tí à n ré, dá ogun
lára’; bakan náà ni kò sí çni tí ó mç ibi tí
yóò parí sí àti iye çmí tí yóò ÿôfb nítorí
pé, a ki í gbé ilé kí á mç iyc çni tí ogun
yóò pa. Ètò ’búdó-pípa jç içç pàtàki
316
1’çbàá ilú tí a bá fç kó tàbí tí a fç bá já.
’Búdó tí a pa yií ni àwçn àgbà
jagunjagun yóò íi $e ilé, tí wçn yóò ti
máa çàçàrò, tí wçn yóò kó ohun-ijà wçn
àti oúnjç sí tí wçn ó ti máa tçjú aláisàn àti
tí àwçn ti ogun kò tí i kàn yóò ti máa
simi. Àwçn çrnç-ogun tí ó máa tí $ç
búdó yií nikan pçju àwçn t’ó wà rójú-ijà
lç. ’Búdó dàbíi ilé fún gbogbo àwçn tí ó
lç jagun, ibç si ni ibi ààbò àti àsálà wçn.
Ogun tí ó bá $çlç tí búdó bá fi tú, çrán ti
yíwç niyçn, çpçlçpç çmí ni yóò si ÿôfo.
(iv) Ríró èso igi àti ohun-jíjç. Kò di
igbà tí a bá ta çtá ní ibçn

317
 ki a to sg pe a §igun. Arogun §e pataki
ninu 6t6 ogun niton' pe ‘Alagbara ma mg
arogun ni baba gig’. Agba ti ko Tgs^ oiif
a maa Iggbgn ninu; ggbgn ijanba si wulo
pupg ni iisiko ogun. Ounjg pupg ni
igbakuugba jg ohun aigbgdg-ma-p6se
fiin ni asiko ogun. Olounjg l’o ni 6ogun
gmi, bi ounjg ba si kurcrninti i$g, i$g
bu$e. Nitori idi eyi eto ati ma jg^ki gtd iri
ohun tf wgn yoo maa jg §e pataki l’asiko
ogun. Eto ti awgn ptd h §6 ni lati ro eso igi
bii psan, ibgpg ati awgn ohun ti gnu ri jg
bii ireke, ki iyan !e tete $g apa awgn gta.
Bi ebi ba bgrg, wahal& bgrg, agbara
kankan ko si si fun awgn gmg-ogun mg
nitori p6 gru ikun ni a fi n gbe ti ori.
(v) Sise pta mple. Qgbgn argnda ki a se
gta mcjld jg §nh kan ti 6 tun wu!6 ni asiko
ogun. Qna ti a ri gba $e ¿yi ni ki ftwpn
ogboju ati $angi-$anniyan ipanpa
gmg-ogun yi odi-ilu ti ft k6 po, ki wgn ma
si jg ki awgn ara ilu ni anfaani ati re oko
tabi re odo. Qgbgn ika ati ti
ifi-ebi-pa-eniyan ni eyi, bi wgn ba si je e
daradara, ki i pg ti awgn gta ti a fg ko fi n
tuubd, gpdlgpd igba ni awgn olori ogun
Yoruba ti lo gna yii, Balogun ibikdnie ti 16
6 I’$dg, Afgnja ati awgn Fulani pglu awgn
gmg-ogun r<| 16 6 fun Toyejp
L'Ogboomgjg, sugbpn Jagun Ogbomp^p
!6 wgn kuro ko si jg ki ggbgn wgn yii $i$g.
(vi) Riran i§g ohun. Ki 6 to di pe ogun
bgrg nigba mifran, olori ogun a maa
ran$g si awgn ilu ti a fg ko bi wgn 6 ba
gba l’^wsj)- grg tabi bi gwg-ele ni wgn
ba fg nitori pe glgnu ni a a bi leere ki a to
gba a. A k_6 gbgdg $e ijanba fun iru awgn
oji^g ti ft ba rdn bayii. Wgn ki i lo
afggri—wgn dabi gmg awo ti a k6 gbgdg
Rajg.
(vii) Wiwplu lojiji ati lilo gna gburu.
318
ijanba nlii 1’6 jg fun ild ti a
fg ba ja ti awgn gmg-ogun ba wg ilu
laarin gginjd gbungbdrt tabi ni fglifgii
idaji nitori p6 gpglgpg eniyan ni a 6 koo
Jgrd nitori aimurasilg ati ija ojiji ti eyi jg.
Qpglgpg ig^a si ni awgn gta ti gba gna
gburii w<Mu lojiji ti wgn si ko iru awgn
ilu.bayii Igru. Ootg gna igbajagun
daradara niyi, ?ugbgn ilu ti ko ba ni agba
oloogun ni a le gba irii gna bayii $e ni ofo.
(viii) Lilo ohun-ija. Dig ninu awgn ohun
ija ti awgn ara aye ijgun n 16 ni oko sisg,
ojogbo lilo, kump jijii, ganma sisg, ada,

319
-.i i tita, àkàtàùpô, ibpn çakabùlà yíyin,
ara dídi nipa oôgùn.
¡Hé ipalçmp ti çtà
ÍÜÍ iná bá jó ni, tí ó jó pmp çni, ti ara çni
l’à á kpkpp gbpn’. (tí ogun bá dé, igbàlà
oníkálúkú ni wpn yóó màa dû àti ti pmp
;iti ii iiú wpn. ‘Ààyà gbpn, Ôgùngbè si
gbón, bí ááyá ti ñ tiro, rÔgùngbè ñ bçrçV
Èyi ni diç nínú ètô idààbôbô àti àjàlà tí
àwpn ti ogun ó bp wá kó máa ii çe.
Èkinni ni ¡pèse ourtjç. Ilú tí ó bá gbpn tí
ó si ni ifura yóó ti máa gbp ôôrùn ijà'ti pç
kí ogun tô dé. ‘Onidçwùrç ni ôun kô
i’oôgùn, çùgbpn ôun m’ojù'. Àwpn ará ilú
tí kô bá mç ojù nikan ni ogun le kámó
lójiji. Láti igbà tí kpnúnkphp bá ti bçrç ni
wpn yóó ti máa fi çsp-çsp kó ohun-jijç
gbogbo tí ó wá l’óko àti Fçhin-odi ilú
wplé nítorí iyàn àti isémplé ogun. 0wp
ohün- jijç tí ó bá si kú tí kó $eé kó wplé kí
ogun tó bçrç, ni wpn yóó rç Fóógún tábí
kí wpn bá wpn jç kí ptá má baá rí wpn lo
bí wpn bá wá dó ti wpn.
Ètô keji ni odi mimç. Ohun idààbôbô
pàtàki ni èyí ; ilú alág- bára tí ó ni QPQ
èniyàn ni a gbé rí mç odi. Odi mímp fç
ppp èniyàn, ó si máa rí gba àslkô púpp.)
Ilú tí a bá mp odi yíká sóroó kó fún ptá
óde, bí oúnjp bá si wá fún áwpn tí ó wá
nínú ilú, àlààfià dé fún wpn.
Ètô kçta ni yàrà wiwà. Kôtô tí ó jin ni i jç
yara. A máa ri wa yara yi çhin-odi ká, tábí
yí ká nínú, kí àwpn ptá le jin sí inú rç.
0nà kçrin ni titan çtà mú. ‘A ki i gbpn bii
çni tí yóó tan ni’; oriçiriçi pnà ni. àwpn
jagunjagun rí gbà tan ptá bp s’ínú tàkûté.
Wçn lè lo èyi kéyií nínú àwpn ijç wpnyi:
ounjç, dúkiá, obinrin, ilù, èéfin, ati bçç bçç
lç, yíyán pnà odi (oríki olóógun ñla l’áyé
Sáéláé ni ‘O yán pnà odi fún çni tí kó
gbpn’).
fkárúnún ni ríró ojû-çnà çtà.
320
Àwpnjagúnjagun ni igbàgbp sí ètô àti ró
ojú pnà tí ptá yóó gbà ni irètt pé bí wpn
bá gba pnà nàà, à'tsàn yôô kp lù wpn,
wpn si le gba ibi àisàn yií kú.
Çkçfà si ni gbigba çbùrù .si çtà. N igbà
miiràn àwpn àgbà- lagbà jagunjagun le
fo odi wplé l’óru tábí ki wpn wa ilç lçhin-
odi, wp inú yàrà, kí wpn si yp sí ptá lójiji.
Bí ogun-jijà bá bçrç, büdó tí a pa ni
àwpn àgbà olóógun tí gbé, àwpn ipççrç
ni í kojú ptá, Balógun ni i çe ètô àti pin
àwpn ipççrç y ii ni ispri-ispri, ôun gan-an
ki í lp sí ojú-ogun bi ogun kô bá tíi di
káráhgídá tán. Èyi ni ó fà á tí wpn fi rí ki
Balógun Ibíkúnlé îbàdàn báyií :

321
 Ibikünlé ma çaàjü ogun mp;
Baâlç Ibàdàn ma kçhin ogun.
Ààrin gbùngbùn l’alâwp çkùn ri
wà.
Ogun ki i pa aîâwp
çkùn Lâàrin ogun.
Bi ogun bâ gbônâ gidigidi tân, ôfô àti
àdânù ti i çe ilü a mâa pçjù: ilu a mâa tu, ti
iyâ kô ni i mp ibi ti pmp yà si; ppp èniyàn
ni wpn mâa ri pa ni à-pa-sâyé (çlômiràn a
fp lôjü, ppplppp yôô si di oniçpnà psân
gangan); oko a di igbç; ilé a • dahoro; ilü
yôô si di igbô.
Lçhin ti atôtô bâ ti tô, ti arére si ti re,
àwpn ti ô ja àjàç^gun yôô wp ilû tbwpn tü,
wpn yôô kô çrü, wpn yôô ko çrù; ilü ti a si
ççgun rç yôô di ilü ampnà fün ilü ti ô
ççgun. Olôri ilü yii yôô si di çni ti yôô mâa
sin ilü ti ô ççgun. Fün àkàjüwe, ppplppp ni
ilü rilâ àti ilü olôkiki ti ogun ti fp ni ilç
Yorùbâ: îjàyè ti ogun tü nigbà ti Künrunmi
wà l’Âàrç-Onà-Kakarifô ilç Yorùbâ;
Orilc-Ôwu, ti àwpn arâ Ôwu si fpnkâ ilç
Yorùbâ lônii (ara wpn ni Ôwu Abçôküta àti
Ôwu îjçbü). Bi a ba $e iwâdii itàn, a ô ri ; i
pé ppplppp ilü ti a ti jç oyè
Ààrç-Qnà-Kakanfô si ni ilç i Yorùbâ ni
ogun ti fp.
L’ôde-ôni, bi ogun bâ fp ilü rilâ, àwpn
ijôyè irü ilü bâyil a mâa sa àsâlà tilctilé Ip
si ilü miiràn ti ô tôbi, ti akpni èniyàn àti
àwpn olôkiki si wà lâti dô si; ¡di yii ni ô si
mü ki àwpn pmp ti ogun ti fp ilü wpn
l’âyé lâélâé pin yçlçyçlç si àwpn ilü rilâ ilç
Yorùbâ lônii. Bi a bâ wo àwpn pmp $?p
bii Olügb^n, Arçsà, Olükôyi, Gbpnrikâà.
Ebiri àti idilé bçç bçç Ip, a ô ri i pé ki i $e
ilü kan çoço ni çbj wpn wà lônii bi kô $e
àwpn ilü Yoruba rilâ-rilâ, bii Ôgbômpçp,
îlprin, Ôçogbo Ibàdàn, Oyp àti bçç bçç Ip.
Irü,itàn àwpn iççlç kô si rân ni léti ohun
miiràn ju àyipadà büburü ti ogun le kô wp
ilü Ip.
322
Àwçn olôyè ogun
A ti sp siwâjü pe 0rànmiyàn ni ô da ètô
àti oyè àwpn Ç?p sllé àti pé ôun gan-an
ni Çÿp kiinni. Àwpn oyè Çÿp ti ô tün bçré
l’âyé rç ki wpn tô bâ a jâde kürô ni llé-lfç
ni Olügbpn, Arçsà, Olükôyi, Qlplà, Alâpà,
Timi Àgbàlé, Gbpnrikâà Ebiri. Lçhin ijâde
0rànmiyàn, kürô ni llé-llç Ip si 0ypdlé,
àwpn oyè yii di

323
 oyè irán, Aláàfin si ni ó ú fi wpn jç oyè
wpnyí. A ó mçnuba ètò jíjç méji nínú
àwpn náàoyèyóò gbà,
àgbà $çpnítorí
yií. pé olúgbohún wà
t. EtònínúWigbáwpnàdému
$e ñ yií.
jç Oyè Olúgbpn.
Olúgbpn ni olórí àwpn àgbà È$ç>, Oyè
rç si jç oyè pàtàki bí ó tilç jç pé 1’óde-òní
‘llç ti pa ewúrá dà, ó di Çgb'è
igángánrán’. Bóyá ogun tí kò si mp ní ó
fa iyípadà yií. Gçgç bí àçà àwpn pmplçbí
Olúgbpn ni yóò pàdé láti yan çni ti wpn
bá gbà pé ó gbpn bíi lfá, tí ó si mp pràn
bíi ppçlç, Lçhin tí wpn bá ti yan çnikan
báyií tí ó jç pmp pkúnrin, wpn yóò dífá
láti mp bí ó tç lfá lprún tàbí kò tç ç
lprún; bí lfá bá fpre, a jç pé olúwarç ni
wpn yóò fà kalç lé Aláàfin lpwp gçgç bíi
pmpyè, Fún àçç lásán ni èyí níwájú
Aláàfin nítorí pé kò lágbára àti kp çni tí
rnplçbí bá ti mú.
Bí ó ba wá di pjp tí a ó fi çni tí Mplçbí
mú yií joyè, gbogbo rnplçbí ni yóò pésç
sí idí Bóòsà Pópó. Ní idí Bóòçà pópó yií
ni igi pèrègún àti igi iyeyè wà pçlú orú tí
a ppn omi sí. Kí ó tó di pé pmpyè dé,
àwpn mplçbí yóò ti gbé igbá àdému
funfiin tí a kó ohun orò oyè sí nínú sí idí
Bóò$à Pópó yii. Èyí ni àwpn ohun ti yóò
wa nínú igbá àdémú funfun yií, ewé apç,
ewé rinrin, ewé iyeyè, ewé akòko,
olúgbohún (èyí jç à$ç pàtàki).
Nígbà ti gbogbo çsç mplçbí bá pé tán,
çni tí ó dàgbà júlp njnú mplçbí (tí ki í bá
§e pé òun ni pmpyè) yóò dide dúró
níwájú Bóòçà yií kpjú sí àwpn mplçbí
yòókú, yóò wá pe orúkp pmpyè, tí a yàn,
lççmçta. Orí ipè kçta ni pmpyè yóò gbé
dáhún, bí ó bá si ti dáhún ni çnikan nínú
mplçbí yóò fà á lp sí iwájú Bóòçà, tí yóò si
kúnlç sí ibç. Çni tí ó pe pmpyè yóò ki pwp
bp 1 j'nú igbá àdému láiçí i wò, pmpyè
yóò kúnlç sí iwájú rç, kò si gbpdp rí inú
igbá àdému yií. Çni tí ú darí ètò yií yóò
wá mú 324àwpn çwé tí ó wà nínú igbá yií
lpkppkan lé pmpyè yií lórí pçlú àdúrà pe
‘Ewé apç yóò jç kí o pç lórí oyè baba rç yií
o. Tútíi l’à á bá n¡ ilé rinrin, ayé rç yóò tuíú
rinrin. Ewé akòko yóò jç kí àkókò rç kí ó
mp ire, ire owó, jre pmp àti ire àlàáfíà
pçlú ire
àikú, baálç prp’. ..................... .....
^Bí a bá ti çe àdúrà yií tán ni àwpn
mplçbí yóò ké ‘Kábiyesi, tí wpn yóò si
dpbálç. Láti pjp náà lp çnikçni kò gbpdp
pe pnipyè yií fórúkp mp. ljó àti ilú yóò si
bçrç. Igbá àdému funfun yij ni ó jé agbára
fun Olúgbpn, ó gbpdp wà ní yàrá rç, kò si
7
gbpdp çí i wò, àfi bí pràn kan bá ú dún
ún; pjp tí ó bá si çí i wò, wpn gbà pé pjp
náà ni yóò kú. Àwpn mplçbí si tún gbà pé
bí ó bá fç çe-àdúrà, tí ó bá ti gbé igbá
àdému yií síwájú, àdúrà

325
náà yóò gbà, nítorí pé olúgbohún wà
2. Ètò bí wpn ñ jç oyè Arçsà. Àwpn
nínú igbá
òpitàn ú spàdému yií. nínú àwpn Ç$p tio
fún ni pé
bá 0rànmiyàn jáde ní llé-lfç,. pmp iyá kan
náà ni Olúgbpn, Arçsà àti Olúkòyí. L’áyé
ijphun lçhin ti àwpn pmp Arçsà bá ti pé
jp láti yan pmpyè, çni tí ó bá dàgbà jù ni
wpn ú mú, bí wp.n bá si ti mú u-n tán,
1’pdp Aláàfin ni wpn yóò mú un lp lá(i di
igbá oyè fún un. Lçhin ti Aláàfin bá ti di
igbá oyè fún un tán, Olúgbpn tí ó jç
çgbpn rç, ni yóò fún un ni irùkçrç çÿin àti
àbúro. Lçhin ti wpn bá wá kúrò 1’pdp
Olúgbpn ni wpn yóò padà lp si ilé wpn.
■ Nígbà ti wpn bá dé ilé, çni ti a fi jç oyè
yií yóò bp çwú úlá tí ó wp fún çni ti yóò
gbé e ní kpkplprún dé çnu-pnà ilé oyè. Bí
pmpyè .yií bá ti dé çnu-pnà ilé oyè, yóò
dúró, yóò fún pjá mp çwú kékeré àwptçlç
tí ó wà Iprún rç. Çni kan yóò pa çyçlç,
yóò ro çjç çyçlé yií si àtàhpàkò çsç ptún
àti ti òsi çni tí ó joyè. Lçhin èyí, wpn yóò
tún dá igbín ni idí, wpn yóò si ro omi rç
si àtàhpàkò ptún àti ti òsi çni tí ó joyè yií.
Lçhin náà çnikan yóò yin ibpn; ríró ibpn
yií ni yóò si kédc fún gbogbo i!ú pe wpn
ti jç oyè Arçsà, çni ti ó jç ç si fç wp ilé. Bí
ó bá ti wplc tán, kò gbpdp jókòó lórí
ohunkóhun àfi lórí ilç. Lçhin èyí ni yóò wá
bpra sílç, ti àwpn ilú rç yóò si máa kí i ní
'Kábíyèsí’.
Lçhin tí ó bá wplé tán, Òriçà ti yóò
kpkp bp ni à ú pe ni Ikin. Èyí ni ó si fà á ti
wpn fi h ki Arçsà ni ’Qmp Olôriçà
mçrindinlógún’ ti h bç n'igboro Oÿogbo.
Lpdp Aláàfin ui àwpn pmp Arçsà ti di
igbá oyè. Èyí ni ohun ti i wà nínú igbá
oyè wpn: ewé iyeyè, ewé apç, àti
sálúbàtà. Ohun èèwp çni tí ó bá jç Arçsà
ni pé kò gbpdp wp inú ilé tí ó bá sim ti
pjp oyè fi ku àárp mp láéláé titi ti yóò fi
326
wàjà.
L(^hin àwpn àgbà oyè $$p, oyè
Ààrç-pnà-Kakahfò ní ó tún kàn; Aláàfin
náà ní í yan-pmpyè yií, òun ní i si í fi wpn
jç ç, ohun pàtàki ti a le m’çnu bà ñipa
oyè yií ni pé a ki í jç ç si ilú Aláàfin.
Jijç oyè Ààrç-Onà-Kakahfò: A ki í fi
pmp ilú 0yp jç ç, nítorí p,é dgá méji kò
gbpdp gbé inú pkp kan náà, àti pe çni ti
ó bá tí jç oyè yií kò gbpdp dpbálç kí
çnikçni mp 1’áyc rç, a kò si gbpdp kí òun
náà l’óóró iái jç pba láéláé. Akínkanjú
olóógun àti olóògún ni i jç oyè yií. Lçhin
ti Aláàfin bá ti yan çni tí yóò jç oyè ogun
yií, pmpyè náà yóò kó lp si 0yp láti bçrç
ètò oyè. Bí pjp oyè bá pé, ita yóò pé, iró
yóò si pé si gbàgedc ààfin ;

327
Òsi-Çfà yóò ké pç orúkp pmpye Iççmçta
yípo gbàgede çba nítorí pçlú kilòkilò fún wà
gbogbonáà àwpn yóòtígbà, ó pésç pé pé olúgbohún
bí çnikÇni bá
ba çba nínú ri i kíigbá ó múàdému un wá yií. láti joyè. Nígbà
tí Osi-çfà bá ú pe orukp pmpye
yií, pinkín kò gbpdp gbin, fùrp kò si gbpdp
mi. ........................................................................
Nígbà tí ó bá d’orí pipé ççkçta ni àwpn
Qypmesi yoo jade láti ¡nú kulu kan pçlú
pmpye yií. àwpn jànmppn ti o pesç^yop
si hó gèè! Awpn P.spp<) ÈSP yóò bçrç sí i
yin ibpn I p unun rósi àwçn opilú yóò
máa k» pmpye, omrara yoo maa kc. Bj
gbogbo re se ú rp gilàgilà yií náá ni
Basprun yoo maa lp si Ikánkán ibi tí
Aláàfin gbé gúnwá, bi o ti n P PÇ|u awpn
òyómèsi yòókú áti.pmpye ni wpn yoo
maa dpbal? 1 Qju-pna, Ki wpn si tó dé
pdp Òsi-çfà, wpn ó ti dpbálÇ Iççmçta.
Lpdç Ost- çfà ni Basprun yóò ti ké lórí
idpbálç pé:
Kábíyésí! Kábíyésí!
lkú baba yéyé!, Alase èkeji Oriçà.
ÒI Q I Ò tí yóò lò Mú Oyp gbó!
|gba pdún, pdún kan.
K’ádé pç l'órí, kí bàtà
pç l’çsç. •
Ko-ko-ko l’àá bá
ògún àgbçdç—
Àjíiide ara yóò máa
jç.
Lágbájá pmp
Làkásègbè (ççmçta)
Ki çm' piá ki
ó gún, gni tí
à n wá rèé o!
Tí ç fÇ fi jç Àrç-pnà
Kakanfò L’a mú wá
ba yin.
Lçhin ikínè yií. pmpyi yoo sún sj iwájú
Aláafin. awpn ètò yóò si bèrç báyií: Olóyè
Arapatç ni yóò fátí fún pmpyè yií bi t. iiàfi
pbg. 328 Èyi ni àwpn ohun orí» oye ti a ó si ti
pese- OjU'ko (fiiñ oyè Àre-Ónà-Kakaúfò,
ikpódç ni a fi ú çe fi|a yu. Fllâfiaa yóò gún
dppmi bji fila pdç, çhin si ni gígç rç bu tl
pdç naa, bi o bá dé p yóò fçr$ máa kàn
án ni idí Içfiin.); ida àgbç; etuty (tt a Ó lò
fún gbçrç), làbà (awp çkùn ni a fin pa
làbà Kakanfò, eyi

sjrànmiyàn, pba u ^ —* ■ — ^-Y —. ••• •

-, - , . .
í gún tó ppá tí a lè tç, çúgbpn írin ni a ffi n
rp p, a ài maa fi si
orí, èyí ni ó mú kí a máà da á pç n¡ òdúrp.

329
 Lórí asá ti a ti pèse ni prnpyè yóò
jókòó sí, tí a bá ti fá a lórí tán, Arapatç yóò
sin gbçrç mpkànlérúgba sí ààrin orí rç. Abç
kppkan ni gbçrç kppkan títí tí yóo fi pé, a 6
wàá máa fi èdídí ètùtù kppkan ra ojú
gbçrç kppkan títí tí a ó fi fi ètùtù ra
gbogbo rç tán. Lçhin èyí, bí irun ti a fa yií
bá hú, òçú ni Àrç- Onà-Kakahfò yóò máa
fi da, kò ní í tún fá a mp. Òsi-çfà ni yóò fún
pmpyè yií 1’ppàá iççgun pçlú èpè búburú
pé bí ó ba fi ç>pá agbára tí pwp rç tç yií
çígun sí Aláàfin, ó da ilç níi-un, yóò si bá
ilç lp. Òsi-çfa yóò fi çfun àti osún la pmpye
yií . ní iwájú àti lçhin, yóò si tún fi lá á
1’pwp àti çsç méjèeji. Lçhin èyí, pmpyè yií
di Kakañfó, ó di òri^à àkúnlçbp láé títí ikú,
ó di alágbára àti çrújçjç; èyí ni ó si fa òwe
pé, ‘Ààrç ií pè ç», o ní ò ñ dífá Ipwp, bí Ifá
ba fp re, ti Ààrç fp jbi, níbo ni o ó gbé Ifá
náá wp?’ Bí à bá ti parí ètò yií, Ààrç yoo
gbéra láti máa Ip sí ilú rç pçlú ijó àti ilú àti
àwpm pmp-ogun, kò si tún gbpdp sun ilú
Oyó rnp láéláé.
Lçhin àwpn oyè pàtàki ti a kà yií, àwpn
oyè olóógun yòókú jç èyí ti àwpn baálç
àti olórí ilú yòókú fi ú jç fun ara wpn,
çugbpn 1 abç àçç Ààrç-0nà-Kakahfo ni
gbogbo wpn wà. Bí Aláàfin bá si çígun
fún un, wpn kò gbpdp má bá a lp. Èyí ni
àwpn oyè ogun wpnyí:
Jagun—ilú rila ni à á joyè yií sí, ilú tí a bá
si gbé jç ç, a ki i jç.Balôgun nibç; àçà awpn
baba wa ni láti fi àwpn àgbà olóógun jç
Jagun sí ilú nlá bí i ti Kakañfó, kí á si jç
Balógun si búdó ogun àti àwpn ilú kékèké.
Èyí ni ó fi jç pé ogun ti Kakañfó yóò . 8bé
?iwájú, àwpnaw< Jagun ilú ñlárílá ni yóò tçlé e,
kí ó to kan ?n Ò^Ò-ogun; èyí ti ó bá si jç
pé Olúkóyí, àgbà çsp, ni yóò çiwájú, àwpn
Baálç-Baál^ ilú úláúlá ni yoo tçlé e.

330
 Lçhin Kakañfó àti Jagun,.èyí ní ètò àwpn
oyè olóógun tí ó kú: Balógun; 0tún
Balógun; Òsi Balógun; Açípa Balógun;
Èkçrin Balógun; $karúnún Balógun;
Abçsç Balógun; Máyç Balógun; pkçfà
Balógun; Àgbàakin Balógun; Ààrç Alásà
Balógun; Ikplàb^ Balógun; Açaájú
Balógun; Ayingun Balógun; Àrçàgò
Balógun; Lágúnà Balógun; Ààrç Ègbç
Qmp Balógun; Gbpnka Balógun; Ààrç
Oníbpn Balógun; Badà Balógun; Àjíà
Balógun
Ètò oyè wà láàrin àwpn ipànpá ilú, çní
tí ó ba gbójú-gbóyà, tí ó si tó fi i$ç ogun
rán, ti ó lè ta gbogbo pkúnrin kàà-kàà
1’áyà ni a fi rí jç Çéríkí, oyè Çéríkí yií náà
si ní pwp lçhin bíi ti Balógun :
Çéríkí; 0tún Çéríkí; Òsi Çéríkí; Açípa
Çéríkí; Çkçrin Çéríkí ; Çkarünún Çéríkí ;
Abçsç Çéríkí ; Máyç Çéríkí; Çkçfà
Çéríkí; Àgbàakin Çéríkí; Ààrç Alásà
Çéríkí, àti bçç-bçç I9.

331
13 ÈTÒ OYÈ ÍLÚ

Baálé lo ni Mc, baálç l'ó ni 11 ú, òun si

l'çkç ilú; $ùgb<?n çba l’ó ni ilç. O $e
pàtàki láti mç díç nínú bi a 5e ií fi çba àti
baálç jç bí a ti $e mçnubá òtò ti fí li àwçn
olóyè ogun joyè; a ó si mçnubá oyè
Aláàfin àti Baálç kan.
Oyè Aláàfin
Àgbà oyè ni oyè Aláàfin, èyí ni si mú ki
àwçn asunrárà máa ki í pé, ‘Aláàfrn ni
ipçkun Qba’. Ètùtù oyè yií pç, o$ù mçta
ni a fi b $e é, a ó si mçnubá àvvçn èyi tí
ó jç kókó nibç, àti bi a ti ñ $e wçn. Lçhin
ti çba ba ti wàjà, ti àwçn mçlçbí si ti túfç
fún ilú pé ilç bàjç. tí a si ti palç tí ó bàjç
mç tán, kí a yan pmçye l’o kàn.
Ètò yíyan çinçye: l$ç mçlçbí pçlú àwçn
àgbà çmççba wçnyí Onà-îçokùn,
Qnà-Aka, Qmç-Qlà àti Babayaji, ni. Wçn
yóò $e ipàdé; nínú ipàdé yií ni àwçn
ikangun tí oyè kàn yoo ti panupç láti fa
çnikan kalç. L’áyé láéláé àkçbí çkúnrin ti
à ií pè ní Àrçmç ni mçlçbí máa ii yàn,
çúgbçni nígbà tí ó di pé Àrçmç íi jç
ayé-àjçfçlójú àti ayé-fà-mí-létè-n-tutç,
àwçn ilú àti mçlçbí náà bçrç òfin pé ‘Erin
ki í fçn kí çmç rç ó fçn\ wçn kò sí gba kí
ó jç pé ÀrçmQ ni yóò máa rólé IUQ. Bí
àwçn ipàdé yií bá ti múçmçye, wçn ó íà á
lé Babayaji I QWÇ , O si kú sí çwç Babayaji
láti bún Qyçmèsi gbç.
Àwçci Qyçmèsi yóò pàdé láti jíròrò lórí

332
çmçye ti mçlçbí yàn, bakan náà ni wçn
yóò si dífá láti wádií bí igbà çni tí a yàn
yií yoo ti rí fún ilú, àti ilç Yorúbá. Ohun
pàtàki nípa ti Ifá dídá ni òwc tí ó wí pé
‘Àgídímçlàjà, awo llé-lfç, awo ní í gbé a
wo ní ígbçnwç’. Qwç ara çni ni a fi n tún
niikan ara çni ín $e, çwç àwçn tí ó.dífa ni
çrç wà. Gbogbo ètò àti çjç> dídá si~wà
Içwç Babayaji.
îgbésç kiínní àti orò ÿiÿc 1’Ábàtà: L'áyé
àtijç ojúde Babayaji ní igbésç oyè kiínní
ti ú bçrç, çúgbçn l’óde-òní 1’Ábàtà ní.
L’Àbàtà yií ní Babayaji yoo da çjç> ipàdé
sí, irçlç ní ètò yií ñ sáábà bçrç. Lçhin tí
agbo bá ti kún ní àwçn çmççba náà yóò

333
tó pés?, pplú áwpn Qypmési. Nínú agbo
ñlá yií náá ni pmpye yóó ti wa ibi kan fi
ara pamp sí. Nígbá tí étó bá bpr?,
Babayaji yóó bp sí áárin agbo, yóó si ké
pe pmpye l’óhún-réré lppmpta. Lórí
plppkpta ni pmpye yóó dáliíin, yóó si
sáré jáde láárin áwpn mplpbí r?.
$?m?ta ni yóó sáré dpbál? níwájú
Babayaji ti n pé é, l?hin éyí yóó wá bp
pwú tí ó wp l’prún, yóó wp pwú miírán,
yóó $í fila ti ó wá l'órí r?, yóó si mú un
l’pwp ósi. Babayaji yóó wá fi í han áwpn
ilú pé ‘Olóyé tuntún re é o’ l??m?ta. Níbi
tí áwpn Qypmési duró sí, wpn ó ti bp ?wú
tí wpn wp, wpn ó ti lp a$p mp idí, wpn ó
si ti ká pwp gbera, wpn ó wáá máa wo
óréré Alááfin tuntun. Nígbá yí ni Babayaji
yóó wá fá á lp sí iwájú áwpn Qypmési,
yóó si pá$? fún un pé kí ó sáré, kí ó si
dpbál? lppmpta fún áwpn Qypmési. Lpliin
éyí ni Babayaji yóó wá mú ewé akóko,
yoo fi bp omi, yoo si mú ewé iyeyé, yoo
da ewé méjééji pp, yóó si fi lé pba tuntun
yii l’órí. Lphin tí ó bá ti já ewé ¡é e l’órí
báyií tán, yoo wá bpr? sí í lp láti yárá dé
yárá, latí ojúbp dé ojúbp, áti láti ilé wplé,
ti yóó fi parí étútú. Bí ó bá ti kúró ni
Abáta yií, Alááfin ko tún dé ib? mp áfi pjp
tí ó bá wájá tí a si ru ókú r? wá sin ni ib?.
Áwpn Qypmési yóó padá lp sí ilé wpn, ó
si tún di ówúrp pjp keji kí wpn tó padé
pba 1 ójúde Qná-Qfá.
Oró ?í$c ni ilé Babayaji: Kí pba tó wp’lé
lyaji, wpn yóó pa ?ran ewúr? kan sí pnu
ilo, yóó kpkp t? ?j? r? wplé. Bí ó bá wplé
tán, yóó bp ?wú prún r?, yoo wá wp ?wú
funfun, 50kotó funfun, fila funfun, áti a$p
ibora funfun. Kó gbpdp sí pnikpni Ipdp r?
nígbá yií afi Babayaji p?lú áwpn pmppba
m?rin áti ayaba lyaji. Wpn yóó tún pa
?ran ewúr? m?ta nínú ilé sí ojú oóri áwpn
Babayaji ni?ta tí ó gbés? k?hin. Babayaji .334
áti akún- yúngbá m?rin yoo wá sp obi
l’ójú-oóri áwpn Babayaji tí ó ti gbés? lp
Ipkppkan, p?lú igó ptí kppkan. ídpbál? ni
pba tuntun yoo wá nígbá tí a ba ñ sp obi
wpnyí, ti yoo máa da áníyán, ti yoo si
máa tprp ohunkóliun tí ó bá f? da lórí oyé
ni ásikó tir?. L?fiin tí ó ba $c ádúrá tán ni
yóó wá j? ounj? prp ibúra orí$i méta.
Oímje kiínní: A ó fi óógún se pkán ewúr?
kiínní tí a pa nígbá tí a wp i nú ilé lyaji, a
ó wáá fi óógún ro pka, a ó si fi óógún se
ób?. Nínú igbá funfun.ni a ó kó oúnj? yií
sí, inú igbá funfun náá ni a ó si bu pb? sí
fún pmpye yií j?. Oúnje keji: A ó tún se
pkán ?ran keji áti pb? p?lú óógún, iyán ni
a ó gúnfin fún pmpye

335
 yií, Qbp ?gúsí ni a ó si sé. Nínú odó
iyán ni yóó gbé jeun yii. Oúnje kfta: A ó
tún se pkán eran kpta tí a pa fún
pmpye yií nínú ilé Babayaji, orí ilé ni a
ó kó oúnje yií sí áti pbé fún pmQye je.
Qmpyé yií yóó kúnlp; pnu ni yóó si
máa fi bu oúnje yií; pnu náá ni yóo si
máa fi run Qbé tí yóó fi je di? nínú
oúnje tí a fi óógün tpjú yií. Bí pba
tuntun bá ti ñ je oúnje yií ni Babayaji
áti áwpn akünyüngbá yóó máa $e
ádúrá fún un.
Oró Yárá Odúduwá
Nígbá tí pba tuntun bá dé ibí yií, wpn
ó tún pa eran kan, wpn ó sp obi, wpn
ó ta ptí sí ojú-oóri, wpn ó si fi oúnje
yánlé. Léhin tí Babayaji bá ti sp obi
tán, tí ó si yán, yoo wá gbé £dan
Odúduwá le pba tuntun yií l’pwp. Qba
yóó fi enu kan edan yií, yóó si tprp
gbogbo ohun pdün pkán re l’pwp
Odúduwá ni yárá yií. Léhin cyí ni áwpn
akünyüngbá áti Babayaji yóó wá we
orí pba tuntun pélú omi tí wpn ti gbo
ewé iyéré sí, tí wpn si ti fp p$p áti
osün sí, tí wpn si ti ro epo sí. Léhin tí
wpn ba fp orí pba yií tán ni a tó gbá
pé ó di Alááfin, nígbá yií si ni pba yóó
tó fún áwpn akünyüngbá, pmp-o$ú áti
áwpn iyáwó Babayaji l’ówó. Léhin
ináwó yii ni pba tuntun yóo jáde kúró
nínú ilé oró yií, tí áwpn obinrin wpnyí
yóó si máa fi orúkp Odúduwá áti áwpn
pba tí ó ti je, tí ó wájá, dárin, ti wpn
yóó si máa jó. Bí wpn ti n jó ni wpn
yoo máa mu ptí, tí wpn ó si máa fi ata
pa psé. Bí ó bá tó déédé ákükp i$aájú
kikp l’óru ni pba yií yóó bp gbogbo
a$p tí ó wp jü-sí ojú-oóri Odüdiiwá,'tí
yóó si jáde lp sí l$okün, nínú éwü
miírán tí ó bá tún wp.
336
Oro ti !§okün
Iba gbogbo áwpn Arémp tí ó ti kú ni
pba tuntun ñ wá jú níhinín. Mpgájí
Oná$okün ni í $e oró yií, bi pba tuntun
bá si ti ñ bp ni yóó sáré pa eran orúkp
kan sí enu-pná ti yóó gbá 'vplé. Qba
yóó wá wplé pélú áwpn ágbá pmppba,
ágbá ayaba, áti áwpn erú pba. Bí wpn
bá ti wplé tán, Mpgájí yóó wá pa eran
méji sí ojú oóri áwpn ágbá árémp
méta l’órúkp pba tí ó $é$é jó- Qba
titun yií yóo fi ppplppp oúnje, ptí, áti
obi yánlé, yóó si tprp álááfíá áti
igbéga ni ásikó tiré. Bí ó bá ti yánlé, tí
obi si yán tán, yóo dpbálé réém?ta,
Mpgájí yóó si fún un ni ádúrá l’ójú-
oóri áwpn ágbá árémp wpnyí, kí pba
tuntun wá tó gbéra áti lp sí ilé Mpgbá.

337
Oró lié Mpgbà
Kí pba titun tó dé ilé Mpgbà ni àwpn
mplçbí yóò ti pèsè ohun gbogbo ti wpn
yóò lò sílç. Díç nínú àwpn nñkan náa niyí:
àgbò kan, ptí, pkà, ppplppp obi, obi
ajóòpá, pkà pçlú gbçgiri tí ó pp, àti owó.
Nígbà ti pba bá dé ilé Mpgbà, wpn yóo
pa çran àgbò sí oóri $àngó, pba tuntun
yóò si kúnlç ni iwájú $àngó, pçlú Mpgbà
àti àwpn çlçgún $àngó àti Òsi-$fà.
MQgbà yóò pa obi, yóò si dà á níwájú
$àngó, pçlú itprp àtpkàn wá fún pba
tuntun, kí ayé le r ójú, kí igbàt^i le san
gbogbo èniyàn lásikò tí pba yií joyè. Wpn
yóò sç obi, wpn ó si ta ptí sílç. Mpgbà
yóò si wç o$é $àngó àti sççrç pçlú làbà
$àngó àti Çdún ààrá; omi tí wpn ti rp sílç
ni wpn yóò fi wç àwpn ohun àmi Ç.àngó
wpnyí; Aláàfin yóo wá fi omi tí ó bá kú fp
orí, yóo tp ptí idí $àngó yií wò, yóò si kán
orógbó àti obi jç. Wpn yóo wà fi oúnjç le
orí çdùn ààrá, Qba yóò si fi çnu kan oúnjç
yií, yóò si tprp gbogbo ohun çdún pkàn
rç Fpdp Çàngó. Bí ó bá si ti dé ita
gbangba, yóò jókòó lórí odó, àwpn
èniyàn yóò wá máa pe Çàngó lé è Fórí. Kí
ó si tó kúrò, yóó pààrp açp, açp tí ó bá bp
sílç níbí di ti Mpgbà. Bí àwpn bá $e èyí
tán, pba yóó kprí sí ilé Ç)nà- Oni?ç-Awp.

Orò Ilé Qnà-Oní^ç-Awp

Ni ilé Qnà-Oníçç-Awp ni gbogbo ohun
igúnwà pba bíí agbo- òòrún, abçbç, itç,
ppá ilçkç, àti oríçiríçi ohun i^çyç pba wà,
àfi adé pba nikan'ni kò sí ní ilé yií. Ilé yií
náà ni Aláàfin yóó si ti gbé ígbá oríçi méji.
Àwpn ohun ti yóó si fi $e orò níhinín ni
òrúkp mçta; ptí pkà obi; a$p; oúnjç àti
igbá àdému mçrin. Wpn yóò ti pa çran
láti $e ètùtù kí pba tó dé, àwpn ohun
èròjà tí wpn si máa ñ di sí inú igbá ni
oyin-igàn, omi, ibpn, àdá, ata, íyp pçlú
338
odú-ifá. Nígbà tí Aláàfin ba wplé, wpn ó fi
a$p funfun di í 1 ójú; nígbà náà ni
0 à-Oní$ç-Awp y¿ó wá pàçç fún un pé kí ó kúnlç
n

sí idí igbá tí a ti dé, wpn yóò tú ajp 1’ójú

rç, yóò si gbé èyí tí ó bá wú ú nínú igbá
méji náà. Tí ó bá çe pé igbá oyin l’ó gbé,
ayé pba náà yóó dún bíi oyin; bí ó bá ?e
igbá iyp náà ni; yóó dún. $úgbpn igbá
ata, àdá, àti ibpn ki í èyí tí ó dára; ilú si
gbà pé ayé ogun àti ti rògbòdiyàn ni yóò
jásí. Àyajp ni wpn fií çe Odú Ifá tí wpn fi ú
$e orò yií. Lçhin orò yií, ilé 0tún-$fà Fó
kàn tí pba yóò bp sí.

339
 Oro lié Qtún-Çfà àti Ti Qnà-Çfà
Orò ti àwpn onilü, aláro, oní$çkçrç àti
alubàtá ni Aláàfin yóó 5e nibí. Ètò orò yií
ni pé pba yóó pèsè jíjç àti mímu fún
àwçn oni$ç p-wp wpnyí; yóó si fún wpn
ni iye owó ti wpn bá pinnu. 'Lçhin èyí pba
tuntun yóó jókòó, àwçn onilü oríçirísi àti
aláro àti oníççkçrç yóó wá máa bp si
iwájú rç lpkppkan, wpn ó si máa lu
iççdálç ilú fún Aláàfin. Lçhin oró yií ni
Aláàfin yóó wá tó wp Ipàdí.
Oro Ipàdí
Qnà-llé-Mplç ni yóó $á ògiri Játi la pnà
tuntun tí Aláàfin yóó gbà wp ipàdí. Nígbà
ti wpn bá la pnà yií tán, Qnà-llé-Mplç yóó
pa çran òrúkp kan, wpn ó si fi oúnjç, ptí
àti owó yánlç, wpn ó wàá difá ‘¡sçdálç’ kí
Aláàfin tó bá ibç wplé. Èyí ni ipari orò ti
pjp kiinní ti a jáwé oyè lé pba 1’órí.
Orò Egúngún Jçnju
Egúngún Jçnju yií jç egúngún ti pba n bp
kí ilú le tòrò, kí ayé si le r’ójú. lié Alápinni
tí í $e. olórí gbogbo egúngún ni Aláàfin
yóó ti 5e oró yií. Wpn ó ti mú çran àgbò,
ptí, ppplppp obi, çkp tútú, plçlç, çmu,
àkùkp adiç àti owó lp si ilé Alápinni láti 5e
gbogbo ètò tí ó yç silç kí pbä tó dé.
Gbogbo ohun oró ti a ká yií ni Alápinni
yóó kó fún Ope ti yóó bp egúngún Jçnju
yií. Ni ibi tí wpn si rí pè ni Okiti-Jçnju ni
wpn yoo gbe 5e gbogbo oró náà. Nigbá
tí oró bá bçrç Aláàfin yóó wp ilé pçlú
Ope, alágbáà, àwpn pmp Alápinni, àwpn
pmppba àti díç nínú çrú pba. Bi wpn ba ti
wplé wpn ó pa çran àgbò àti àkúkp ’diç,
wpn ó ro çjç wpn s’órí egúngún Jçnju.
Wpn ó sp obi, Aláàfin yóó wá kúnlç, yoo
tprp àlàáfíà àti irójú ni àsikò ti ç 1’órí oyè.
Lçhin ti Aláàfin bá ti dàníyàn tán ni Ope
yóó ké pe egúngún Jçnju, bí çbp pba yií
340
bá dà, egúngún kékeré kan yóó sáré
jáde, yóo gb’pwp lé Aláàfin 1’órí, yóó 5e
àdúrà fún un; pba yóó bú si çrín, gbogbo
àwpn jànmppn yóó si bá pba jó jáde.
Çúgbón bí çbp pba kò bá dà, egúngún
kankan kò ni í jáde, itump èyí si ni pé çmí
pba náà kò ní í gún 1’órí oyè.
Orò Qrànmíyàn
Ni ilé Àgbàakin ni ojúbp Qrànmíyàn wà,
çran mààlúú kan, çran àgbò kan, akp ajá
kan, ptí, obi, <epo, omi tútú owó çyp

341
àti owó gidi ni Aláàfin yóò fi çe orò ní iié
yií. Gbogbo nfikan orò yií ni yóò si ti dé
ibç kí çba tuntun tó dé, bákan náà ni
wçn ó si ti rán$ç lç sí llé-lfç láti lç gbé idà
Qrànmíyàn kí ó tó di çjç yií. Kí wçn si tó
gbé idà yií jáde ní llé-lfç, çran ágbò kan,
çtí, çmu, çpçlçpç obi, epo, àti
çkç-méji-lé-Iáàádçrin owó ni wçn yóó lò
láti rúbç ní llé-lfç. Lçhin orò yií wçn ó da
idà yii pada, çùgbçn alágbçdç llé-lfç yóò
$e kékeré rç rán$ç sí çba tuntun gçgç bí
àçç tí yoo wà Tçdç rç, àti láti dúró fún
àmi agbára idájó òdodo pçlú àánú.
Nígbà tí çba bá ti dé. wçn yóò pa
mààlúú, àti àgbò, àti ajá, wçn yoo ro çjç
wçn si orí idà yií, wçn ó tú ptí àti çmu sí
idà yií Tori, lçhin náà ni wçn yóò wá
yánlç, kí wçn tó da obi. Bi obi bá ti yàn,
wçn ó fi omi wç idà yií, àwçn
akùnyùngbà yóo si bçrç sí í pe
0rànmíyàn. Lçhin náà Àgbàakin àti
Babayaji yóò gbé idà náà le çba tuntun
lçwç. Qba yóò çç jç nínú obi tí a fi yánlç,
yóò tç çtí àti çmu wò, yóó si mu nínú
omi ti a fi wç idà yií. Nígbà náà ni a gbà
pé Aláàfin ti gba agbára Tori' gbogbo
çba aládé, idà yií ni yóò si máa fi tçrç
gbogbo ohun tí ó bá fç.
Orò Kòso
Kòso ni Aláàfin yóò ti dé adé ilçkç iyíin.
Orúkç adé náà ni ‘Arè’, éyí si ni adé
Odúduwà tí Orànmíyàn jogún. Olóyè
Yaÿe ni çni ti yóò 5e orò gbogbo tí ó yç
kí çba tó dé adé yií. lyá- Òò$à àti
0tún-Çfà ni yóó si ràn án lçwç.
Baba-lyaji, àwçn àgbà çmç-çba àti àgbà
ayaba ni yóò bá çba wçlé. Bí çba bá ti
wçlé tán, Yaye yóò fi oúnjç, çmu, àti çtí
yánlç ni idí Çàngò, yóò sç obi, yóó.si pa
orógbó fún Çàngó. Wçn ó wàá gbé çççrç
lé çba lçwç. Bí çba bá ti ií mi-çççrç ni
wçn ó máa ki $àngó, ti yóó si máa tçrç
gbogbo ohun tí ó bá fç dàníyàn Tásikò
ijçba tirç; bí ó si tí ú f’çwç kan-án mi
342
çççrç, bçç ni yóò gbe òçé §àngó Tçwç
keji; orí ikúnlç ní yóó si wà. Lçhin éyí,
wçn ó fi omi tí wçn ti gbo si inú igbá kan
bç Aláàfin Tójú, àti gbogbo çni tí ó bá a
wçlé. Lçhin tí wçn bá bç ç Tójú méjèeji tí
kò fi ni le ríran ni Yaye yóò wá pàçç fún
un kí ó kúnlç, ki ó si gbé mçta nínú igbá
àdému mçrin tí wçn ti dé silç fún un.
Igbá mçta tí ó bá gbé ni wçn gbà pé yóò
sç bí àsikò çba yií yóò bá ti rí. lwçnyi ni
awçn ohun tí a di sinú igbá mçrççrin:
Igbá àdému kiinní: Owó, ilçkç-iyún,
ilçkç-sçgi àti irépé açç. (Bí çba bá gbé
igbá yií, owó àti ohun iyi yóó pç ní ilú àti
orílç-èdè Yorúbá ni àkókò tirç.)

343
Igbá keji: Q$ç, osun, àdí ati oh un ipara.
(Bí ó bá gbé èyí, àgàn, yoo k’çwç àlà bç
osun, kò ní í sí àmódi lile ní ilú, ifçkànbalç
yóò si wà fún çba náà.)
Igbá kçta: Qfà,àdá, çbç, idà kékeré, (Ogun
jíjà àti itàjçsílç ni Qba yií yóò fi àsikõ rç se.
Ayé kò ni í r ojú-rçnà, gbogbo nhkan yóò
nira, iforiiéÿùkà kò ní í sí.)
Igbá kçrin: Oúnje oríyiríyí àti çbç. (îyàn kò
ní í sí ní àkókò çba vii, çpçlppò cniyàn ni
yóo si ríye, oníçòwò yóò ba òde pàdé.) ^
Lçhin tí wçn bá se gbogbo èyí tán ni Yayc
yóò gbé adé Arè lé Qba lunlun 1’órí, wçn
ó si fi bala atiba bç 9 1 çsç, ilçkç ni wçn fi
sin bàtà yií, yóó si wá jo padà sí 1 padí.
Orò Õgún
Oro yií ní orò tí wçn $e kçhin pátápátá.
Mààlúú kan ni wpn yóò kçkç pa kí Aláàtin
tó wçlé. Lçhin tí o bá ti wçlé, wçn ó bç a já
fún Õgún, wçn ó si ro çjç rç le Õgún Fórí,
wçn ó pa çran àgbò, wçn ó wá li obi ati.
çrnu yánlç.
À wçn ológímún yóo máa pe Ogun,
wçn o si máa yin ibçn kíkankíkan. Qba yóò
kúnlç níwájú Õgún, yóó dàníyàn, wçn ó si
ye àdúrà fún un, Aláàfin náa yoò wá tç çtí,
çmu ,àti oúnjè iyánlç tí ó wà ní idí Ògún
wò, yóò wá já nínú mariwò çpç tí ó • wà ní
idí Ògún Içwç; àwçn olôgúnún yóò si dé e
ní adé çççççfun. L’çjç yií ni Aláàtin yoo
kúrò ní Ípàdí tí yóo si bç sínú aafin.
A ó rí i pé ètò tí ó kúu púpç ni ètò
jíjç-oyè Aláàtin, bayií ni ètò"oyè àwçn çmç
Odúduvva kún. A o sç nípa èto jijç-oyè ti
baálç láti li hàn pé kò lè tó ti çba.
Ètò Jíjç Oyè Bàálç í!ú
Bí baálç ilú kan ba wàjà, àwçn rnçlçbí
ikangun tí oyè bá kàn yóò yan
Baba-Ísinkú, çni tí yóò kó kçkçrç ilé oyè
Içwç; wçn ó . 5c orò fún baálç tí ó re
iwàlç-àÿà. Lçhin èyí ni wçn ó fa çmçyè kalç
fún ará ilú àti àwçn atçbajç. Lçhin tí wçn
bá ti gbà pé çmçyè yií ni yóò jç ç tan, wçn
yérò dá çjç ti baálç titun yóò
wçlé.
Nígbà tí çjç bá ku çjç mçsànán, wçn yóò
mu çni ti yóò jç oye yií I9 sí Ípèbí, níbí ni
wçn yóò gbé ÿe gbogbo ètùtù kí ó tó
joyè. Ibí náà ni wçn yóò si ti kç 9 ní awçn
ètò çlá ati çna jçèlú àti çnà i$e-awo tí ó bá
yç kí ó mç. L’áyé àtijQ oçú mçta ni wçn íi í
çe èyí. L’çjç tí yóò bá wçlé, wçn ó gbèc
àga sí çhinkúle
ilé-oyè, wpn ó wà mú pmpyè yií lp SÍ idí
àga tí yóò gíin wplé yií. Bí ó bá dé idí àga
yií, yóò sáré lp sí çhin, yóò bu erúpç
Iççmçta, yóò fi sa orí, yóó si gun àga dé
orí òrúlé, yóò si sáré spkalç. Qmpyè yóò
tún $e èyí 1’ççmçta, yóò wà bá àga,
miíràn ti àti gbé sí inú ààfin sp kalç sí
ààfin. Bí ó bá ti wp inú ààfin,' yóò bçrç sí
lp sí ojú oóri âwpn tí o ti jç oyè sin in láti
ojú oóri çni tí ó kpkp jç láti máa júbà
wpn. Lçhin èyí ni yóò wá jókòó 1’ójú’oóri
çni tí ó kpkp jç. Àwpn ijòye rç gbogbo
yóò wá máa kí i láti júbà fún un.
A ó rí i wí pév ètò oyè jíjç tí baálç ilú, kò
lp ojú pp bí i ti pba. Baálç ilú a máa jçun
1’ójú èniyàn, pba ilú kò gbpdp dán èyí
wò. Baálç ilú ki í dé adé, pba ní í dé adé.
A ki í já ewé. oyè lé baálç ilú 1’órí 1’áyé
àtijp, pba ni à ñ já ewé oyè lé 1’órí.
Gbogbo àwpn pba alábúro ju baálç lp,
iran pba aládé si ní wpn. Bí pba bá dé
ààfin. wpn á máa ni igbá orí pba tí ó ti jç
tí wpn le fi jçun; baálç ilú ki í ni. L’áyé
àtijp àwpn pba a máa jç pkàn pba tí ó
wàjà ti wpn bá de ipò rç, baálç ilú ki í jç
èyí. Àwpn ewé tí pba ú lò ní ewé iyeyè,
ewé akòko, ewé lógun-sçsç, ewé pdá.n
èkí. Èyí ti wpn bá íç ní wpn ú lò, àwpn
ewé wpnyí si ní itump:
Ewé akòko jç ewé tí í gbé iré ko ni, a si
máa mú ire bá olóyè àti ilú rç. Ewé
lógun-sçsç Jç pwc ti yóò mú kí pmpdé àti
àgbà máa yp $ç$ç sí olóyè tí ó jç. Ewé
çdán-çki jç ewé àikú baálç prp, igbàgbp
àwpn àgbà si ní pé gbogbo çni tí a bá fi
ewé yií kún ohun orò oyè rç yóò ní çmí
gígún. Ewé Iyeyè si jç ewé tí í mú kí pba
çe orí ire ti àwpn ará ilú yóò fi bí ppplppp
pmp 1'ábiíyè. Ohun Igúnwà Qba. Èyí ní
díç nínú ohun igúnwà pba ní ilç Yorúbá :
(,ij Itç: Ilú ki í kéré kí ó má ní olórí, .ekti ki í
sún kí ó má ní jtç, bí yóò ti mp ní yóò mp;

313
pba ki í kéré kí ó má ni itç. Ohun íyí àti
çyç ni itç pba, tálákà kò si gbpdp tç ç
mplç. A$p olówó iyebíye ní wpn fií rán itç
pba, kí òyinbó si tó dé ilç Yorúbá ní àwpn
pba tí ka itç sí ohun àigbpdp-má-nií.
Ojoojúmp ni pba ñ gúnwà sí orí itç nítorí
pé ipò pba ni orí itç, ipò àgbà si ni à á bá
àgbà, çúgbóri itç pjp lásán ti pba n lò ní
ààfin yàtp-sí pjp àríyá, çbp tàbí
pdúnkpdún.
(//) Adé: Èyí ni ohun tí ó fi iyàtp pàtàki
hàn 1’áàrin pba àti baálç. Oríçiríçi adé ni
ó si wà, adé ilçkç wà, tí idç wà, owó
kékeré kò si parí adé kan. Qba tí h de adé
kò gbpdp ri Inú, rç, ó ÿèèwp.

314
 (iii) Ejigba ali çpá ilçkç wa nínú ohun
igúnwà çba.
(iv) Irúkçrç: Eyí wà nínú ohun ti çba ¡í mú
i’çwç, irúkçrç funfun ni çba si í sáábà lò;
èyí ni ó si fa òwe pé: ‘çni ti o pa
àfèribòjò, kí ó rú ú re 0yç, çdá ni ará oko
n jç’, ¡rú çrauko yií
a máa funfun, ó si dara íún Ïrùkçrç çba.
(v) Agbòòritn: Ohun ççç çlçlá ni èyí, ó si
wà nínú ohun igúnwà çba, ki í jç kí òòrún
àti òjò pa èniyàn,'$úgbçn ju èyí lç bí çba
ba ti Fówó àti piá sí ni agbo-òrun rç $eé
íç tó.
(vi) Afç àgbà: O íójú a$ç ti à á bá Pára
àwçn çba, ó si Fójú bí çba çe é ran a$ç ti
wçn ó wç. ‘Dàrídóógó rékçjá àbínúdá, èyí
tí ó wú kí á wí çlçwù çtù ni baba onítéru’.
Gégç bí òwe yií, àwçn açç bíi çtù, sányán,
rçkç, alágbâá àti bçç bçç ni çba rí !ò. Bí
wçn ó bá si dá dàndóógó, agbádá,
gbáríyç ni wçn sáábà dá çwú, atú si ni
sòkòlò ti wçn sáábà wç tàbí jôkòíò
nàhgúdú tí a kó. Açç ibpra oiówó iyebíye
bíi sányán àti çtù ni í je ohun ç$ç
• fún igúnwà çba. Bí çba bá si jç oiówó àti
onífàáji, owó a$ç ibòrí ni kan a máa ju ti
çwú lç; èyí ni àwçn. onírárà si fi ñ ki çba
miíràn pé: ‘Baba má wçwú mç, açç rç jú
çwú iç’.
(vii) Ègbà çriin, òriika àti ifúnpá:
Nínú ohun igúnwà ni àwçn ohun tí a kâ
yií wà, çlòmíràn, a máa fi çgbà s’çrùri tí
yóò si kanlç, à ií ki çba miíràn ni
‘Olórúka-fa-ika-ya’; wçn « si máa fi irú
òrúka báyií dá igò çtí l’çrùn. Orísinçi
ifúnpá, ni çba rí lò. Àwçn irin oiówó
iyebíye ni çba miíràn ií iò, bíi góòiú,
fàdákà àti bàbà. Ilçkç bíi iyiin, sçgi àti
lágídígba ni çlòmíràn si n iò.
(viir) Bàtà: Bàtà ilçkç jç ohun çsç pàtàki
àti ohun igúnwà fun çba; wçn a si máa fi
kç orin pé, ‘Qba tí ó d’ádé owó, çba tí ó
tçpá ilçkç, çba tí ó wç bàtà iyún, çba tí ó
dc àburo òjé, çba o! Qba aíáççü Qba!’
Awçn ohun tí a ka wçnyí jç pàtàki nínú
àwçn ohun ti çba fi ií gúnwà ni ilç
315
 Yorúbá. Nínú ohun igúnwà çba náà ni
àwçn ohun bíi .tîmùtimù, abçbç oníyçç
oriçiríçi àti ti aláwç; àwçn çba si rí fi àwçn
awç çranko bíi egbin àíi igalà $e ibùsùn,
tí wçn ií gbéékç Fára ògiri ni ààfin.
Oríçirísi Qç çnà àti ère ni çba tún ií gbé sí
ibi igúnwà wçn bíi ohun ççç.
Orí$i Oyè Ilç Yorúbá Miíràn
A ti çe àlàyé bí çba çe bçrç ni ilç Yorúbá
àti pe Odúduwà tí í çe çrun àwçn Yorúbá
ni çba aládé àkçkç. A si ti tún mú çnu bá
bí çkan nínú àwçn çmç rç tí ó jásí akçni
àíi ògbójú-gbóyà çe bçrç èíò àwçn Çsç tí
Ifç ó pè ni ‘Elu’, láti orí ètò àwçn çni tí

‘g™:”af"ñaWfffr;”Sñ?

316
oyè jagunjagun ti bçrç. Àwpn oyè yòókú
tí a kò tií mçnubà ni ilç Yorúbá ni ó kú tí
a ó $e à-làyé 1’órí r^. Bí a bá $e àkíyèsí
à$à àti ije àwçn Yorúbá a ó ríi pé, ipò
oiórí, àti ipò àgbà jç nnkan bàbàrà, 1’ójú
wpn, ibi tí wpn bá st pè 1’órí, wpn ki í fi
splç rárá. Qkan nínú àwpn òwe tí wpn si
máa rí pa ni pé, ‘lié ki í wà kí ó máa ni
oiórí, ilú ki í si kéré kí ó má nií alá$ç’ fi
çsç à$à wpn múlç. Èyí ni ó fà á tí ó fi jç
pé ni ibi kíbi tí pgpprp èniyàn bá wà, a
gbpdp ni aláçç kí ó máa baà sí idàrú àti
ijà, kí ohun gbogbo si le máa Ip létòlétò.
Bí a bá si ti yan alá$ç a gbà pé, prp tí ó
bá ti sp ni abç gé, gçgç bí orin àwpn
baba wa ti wpn ñ kp pé:
Iwp l’a fi çe é,
Iwp 1’a fi çe àgbà,
Bí o 1’áçp _.
Bí o ò ni çòkòtò,
Iwp ni a fi $e é.
Bí çnikan ñ $e
kprídú-kpndú-kprídú
Má wo çnikan Fójú.
Èyi ní ètò oyè náà.
(a) Qba. Àwpn wpnyí ni pba aládé. Àwpn
ni àrpmpdpmp, Odúduwà, a si ti sp nípa
díç nínú wpn àti bí wpn $e jáde kúrò ní
llé-lfç. Gbogbo ètò ti Odúduwà fi lélç ni
llé-Ifç l’áyé láéláé ni wpn gbiyànjú àti
dimú ni ibikíbi tí wpn wà lónií, ètò çsin si
jç wpn 1’ógún púpp nínú ojúçe wpn.
(b) ‘Elu’ tàbí ‘çsç’. Èyí ni àwpn pba
‘Alákoro’, wpn ki ídé adé, akoro ni wpn ií
dé; ogun ni ó si sp wpn di pba. Nígbà
miíràn wpn ú pè wpn ní ‘alábúro’ nítorí
pé wpn a máa de àbúro, Àjçwp ní oyè
wpn, agbára 0rànmíyàn ni wpn ñ lò,
ppplppp ni ó si jç pmp pba ‘aládé’ ní idí
iyá.
(d) Baálç. Oiórí ilú ni àwpn olóyè yií náà
jç; àwpn ni a si ñ ki ní ‘Baálç pkp ilú,

317
agbára pba’, oyè ètò àti akínkanjú ní ó sp
àwpn náà di ijòyè ilú, ppplppp nínú wpn
si ni 0rànmíyàn tàbí pmp Odúduwà
miíràn ti fi jç oyè, tí oyè náà si ti di àjçwp
fún iran wpn. Ní ilú miíràn, oyè irú èyí ní í
$e àjçwp. Nítorí pé ppplppp ilú ni Aláàfin
gbe kpkp sp oiórí íbç di olóyè tí a n pè.
ní baálç ní ó jç kí a máa ki àwpn pmp
0rànmíyàn ni: ‘Ç)kp Àlàkç, pmp
Áfogboralu’. Àwpn baálç ki í dé adé láyé
àtijp, çúgbpn 1’óde’òní, ‘alára ni ñ gbé
araá ga, bí adiç yóò wp pdçdç

318
 <i oçrç, Qppiçpp ouaiç n, n dc adé
avódèrú, íi itijú si mú kí QPQhpQ ninij
won máa pe ara w;,>n ipba. Âlsí iíçiprún
ni ó fa eyi.^-jia at, ammjinjin ni àvvyn
oióvè báyií ñ dé (e) Ijôj-è. Oríjiríst pnà ni a
iè pin èyí sí, orísi orúkp ni a si ñ pe awpn
ijoye. ppplppp igbà ni ójç pé láti irú isç ti
wpn bá n m nu, mnú çgbç íjç> tàbí çsin ni
orúkp oyè wpn yóò ti jáde (a) ijòyè oyè
àjçwç ni àwpn oióyè tí ñ ran olórí ilú
Ipwp- 0vè wpn jo oye ajçwp, ipò wpn si
ju ara wpn ip mnú ètò iíú íh) ijoye oye
aiidámlplá jç oyè ilú, çúgbpn o iásí ovè t i
a fí dá en, ti o jç ç ! pia nitorí idí kan tàbí
òmíràn, kí irú em íí ó jç oyè vii le tubo
wu!o fun ilú àti agbègbe rç. Bí irú oíóyè
báyií ba Ve ¡wale-aça, çn: d ó bá tun wu
olórí ilú ni ó !e íi je oyè yií láti agbo ilé ati
ádúgbò miíràn ní ilú. irú oyè báviY ni
Ajírpba , f9oaluJu’ ^Pbagunwà, Bpbajirò àíi
bçç bçç |p. \d) Oióvè fcbé ' ni awpn oíoyè
ti çgbç oríçmçi ní ààrin ilú ú yàn iáti máa
mojiito-cto çgbç wpn, irú oyè ti wpn si n jç
ni oyè bí, fváçgbé Mayçloye Sárépçgbç, àíi
bçç-bçç jç. (a) Awpn oióyè èsin n i t i awyn
ijç> çlçsm. i;,ç wpn si ni iáti mójúto ààtò
ojùÿe'çgbé àti npsiwaju çgbç, irú oyè ti
wpn ñ jç ni Abpkò, Mpebà' Yèyé OèLin,
fr.es, k i A wo; Apèènà, Olúwo àti bçç bçç
ba (eHJvè cn-ho- dcm cnvo,, nçnyí. Ba,iléa ilé;
íyáalé; Akéwcjç: Olórí pmo osú • V cwc
Aniert
‘.yá, àts bçç bçç ip. A ó rí i DC àwpn
ovè yií ki í se oye ajçwp. is mu çgbç, çsin
tab, agbo-ílé ti a ba si gbéíi èniyàn jç im
oye báyií ni çnu oióyè náà ti nuifç, ki í çe
ní:m prp‘ ilú tabi ti UQoa. Bi prp riu bá
délç, çgbç tí ó rán wpn vvá ni won le sprp
hm, ki í sc ijpba.
hànkálç àwpn pmç afádé àíi adé wçn
WÍ><í,aiayc bi awk>n pnip pba aládé ,se túká ni tta -Ijerò ni
,, ^
fç
pjp ati àwpn
á a a r- p bí wpn náà pb à k a n
çc jáde ni çísè-- "rfí.W s i f i h a n P é ‘ ° r i n í j C í u k i i b á dá n i pn i p

rç awpn àrpmpdpmp
ç g b è’ i b i k i b i t i O dú du wà b . á s i
dó sí ní wpn t i ñ d i o n i l e - o m l ç , ti a w p n t í w p n b á s i b á m
àrójç, à t i iletò y i í n á à k ç wp n , ti wpn si n rp wpn bíí
pba nígbà t í ó k ú k ú ti j ç à.>à Y o r i i b á pc Ki i t a n ni a r a .
pnip p b a , k í ó m á ku d a n s á á k i ’ . À wpn n á à s i d p b i , a b i d e ,
kyí n . ó s i f à á í í p b a a l á d é í i p ç i l , à Ílà-Oòrún t l í i - ü ç . y o a
m

aiade ko pp m ihà Jwç-Oòmn llé-Iíç nítorí pé aíágbára -láatò ati

a k m k a n j ú n i Orànmíyàn ; è t ò t í ó s i ç e n í a g b è g b è t i r ç n i è t ò
-‘Erin k i í fpn. k í pmp r ç k í o f p n k Q n p l p p ò a k p m m o d i d e
m lle-ííç àti agbcgbè rç tí àvvpn náà si di baáiç,
tabi pba alakoro ati- aw6r6-ori$a s i i l i i kiliiu ti
wpn ba ti di
araba.
O yp k't a mpnuba ikojade Adimula ti
Ifp-Qdan ki a to pari prp pba alade.
Awpn opitan sp fun ni pe Iphin ti
Qpolppp.awpn pmp pba alade ti jade
kuro ni Ile-ifpati awpn akpni II u,
Adimula lfp-0dan ni 6 gun ori-it?
Oduduwa. A gbp wi pe Qlprun fi pmi
gigun ati alaafia jinki rp ti 6 fi de ibi ti
prp rp fi su ilii, paapaa julp awpn pbakan
ati rnplpbi rp. Wpn si pinu ati le e kuro
ni iiu ati Fori oye ki plomiran le jp.
Qgbpn ti awpn baba- iawo da ni lati difa
ptan fun un. Wpn sp fun un pe ki ilu le
roju, ki aye si. le toro, yoo gbe pbp jade
lati inu ilu ip si phin odi ilu, Bi Adimula ti
gbe pbp de phin ilu pplu ilii ati ijo ni
awpn ara iiu ba pada Iphin rp, wpn si ti
ilekun odi ilii mp pn si ita pplu awpn ti 6
fp tirp. Eyi ni 6 mu Adimula di ero
Ifp-Qdan. Lati gbesan iya ti a fi jp yii,
Adimula pinnu ati ba ‘ade’ Oduduwa jp,
6 si bprp si fi awQri aworo-6$a jp
ori$iri$i oye, 6 si n fun gbogbo awpn ti 6
ba sare wa si pdp rp ni ‘ade’. Eyi mu ki
awpn pppippp gba ‘ade’ igbalode, 6
sifprp sp ‘ade’ di bpntpypmu.
L’ode oni, pnikpni ti 6 ba jokoo lori itp
Odiiduwa ni a$oju prun Yoruba, our» si
ni a mp si Qnilp (Q<?ni), Qlpfin,
Adimula. Oun ni baba ni igbejp fun
awpn pba-alade ti 6 kii ninii Iran
Oduduwa. L’otito ni ko lejagun bi
Qranmiyan, $ugbpn asiwajii awpn pba
Yoruba ni ipo rp gbe e si rn'tori pe ‘agba
ki i sii jagunf O han kedere pe ipo ogun
gbe Qranmiyan ga pupp niton' pc 6 laya,
6 si lejagun, §ugbpn ile-lfp ni orisun ati

317
amii rp, pni ti 6 ba si jokoo ¡Tori itp
Oduduwa ni agba niton pe ‘£ni ti 6 ba
l’aba ni baba’.
Ni ipari, 6 yp ki a darukp awpn olori ilu
dip—eyi ni awpn pba alade, pba
alaboro, baalp ati a word ori$a pplu
orukp oye wpn:
Orukp oye Ilu Oruko
Qkyr? oye$aki
Ilu
QQHH?
QJOfi On jo Ok echo
n Sabigatmci
Adim Iganna
ula Olu Wpri
Aldcifiu (Warri)
Adi mulct lfp Qdan Old Akire
Ilaroo
Qua Adimulci lip OrimolusiIkire Ijpbii
ijp^a Igbo
d$emdwe Ohdo
Ebumdwe Ago iwoye Aycmgbunrin Ikdrddu

318
 Awùjalç Ijçbú Ògògà Ikçrç
A/áké Abçòk Àjàlçru Ijçbú
Ohhiu Òwu
úta Atáúja
n Òçogb
ífç
Èwi Adó Jçgun Idçpç
o
Çlçkçlé Ikçlé
Èkiti pupa)
A/árá • llárá
"■ 0dçmç (Òkiíiîçarà
Ajero Íjerò Olúgb Ugbó
Olábàd ibàdà O/ógèr
ú Ògèrè
$QÚn
ài Ògbó
n Asçyin
èOlújúd îsçyin
Timi Çdç
mQjQ ídó
Arçsà Irçsà Olórii
ó Orú
Fábçrç
Olúgbç • Igbçm Déji Àkúrç
O/ákòyí
n Ikòyí OIúwò IjçbúIwó
Qrcing 1 Já Eléjigb
ó • Èjígbò
Qlçwç
ún Q WQ Olókò
ò Òkò
Qwá Idànrè A Igbòho
Qwá Igbáj ¡epata
Q

319
 14 À$À ISÍNKÚ

Ikú JÇ nftkan ibànújç 1’órílç ayé, çügbçn

bí ó tilç jç pé Yorubá bèrú ikú b í çmçdé
çe bçrii òkúnkíin, àdúrà wçn ni pé^ kí
eniyówú ti yoò bá kú kí ó má fi çjò çlçjó
IQ; idúnnú wçn si m lá çni (í 6 jáde i’áyé
kí ó rù ú ’re, kí ó si sç 9 Ve, kí wçn tè fi
idúnnú çe ayçyç àti ináwó irú òkú báyií.
Yorúbá ka àçà isirtkú si àçà pàtàki, bí
arúgbó wçn bá si gbó, tí ó tç, kí ó tó
jáde iá’'é. ti iná w<?n tí ó kú fi eérú b’ojú,
tí Qgçdç t> ó kú f’çmç rç r ó n ò k ’ í se ivvà
àièébíi tí wçn bá fi otriy kó owó/tí wçn
yóò f i sè'ayçye irú òkú báyií. Bí 6 tilç jç
pé Yorúbà bçrü ikú bí a çe kç sçsíwájú,
wçn gbà pé ikú a máa bo àçirí ènlyàn.
Eyí m o si fa àwçn òwe baba wa pé ï 'Kí
á kú ní kékeré, kí á^fi ççin çe irçlç çni ó
sàn ju kí á dàgbà dàgbà kí á rná ni adiç
irànà , àti çrç àsçjç wçn pé, ‘ikú yá ju
çsín I9 . _
Ásà àli içe àwçn baba ríiá wa fihàn
gbangba pé ‘afçwçba ü-süç ni iic ayé', àti
pé ‘à w’áyé è kú kò si’. Bçç si ní òwe ti à n
pa pé ‘Kò si çni tí kò ní í kú, çniyówii tí kò
tü kú, ikú sá wçn i’çgbç ni’. JNígbà tí a kò
tíi dé ilé'ayé, aiáyé ó se ayé, nígba tí a dé
à ó bá won çe é, bí a kò bá sí mç, aiáyé
yóò máa çe nnkan wçn iç. Baba tí ó sç wa
kò si l’áyé, iyá tó çç wá di çm çrun, ikú Yó
pa wçn n bç wá pa àwa náà. Sáá ni çmç
çdá ni ni lié ayé a kò ni ígbà, igbà kan kò
si io ilé áyé gbó. Nítorí náà, Yorúbá gbà pé
gbogbo çni tí a bí sí ilé ayé ni yóò kú, ti yoò
re çrun aiákcji àrèmçbç. Qjç tí a bá
tçrigbaçç yu ni àkúkç yóò kç Içhin çmç' çdá,
fçjç yií ni àtànpàkò yóò gba ikç òwú, ti
çhm yóò si gba oobç, tí eyín ijçbi y 00 di eyín
ijçkòló, tí eyín jçran- jçran yóò di eyín a fi
n fç eegun, tí ojú tí à çí wò gbajúmç yóò
di ojú àçíwòlçpa. .......... -,
Òpçlçpç oríki ni àwçn baba tí lá wa fun ikú:
Iku ni íç lie
320
adím’ ikú níí pa babaláwo bí eni tí kò
gbç Vá, ikú ní í pa onísègún bí çni tí kò
1’óògün, ikü níi pa àlüfáà tí ó gbójú bí
çni
tí kò rÓlórun Oba, ikú l’ó pa Abírí tí Abírí
fi kú, iku pa Abin Abiri re ¿run aiákeji. Ikú
ni.0ç<? $óbç Aróbíodú ki wí pé:

321
 Skú pjçgç plpnà,
Agbapá 1’pwp adáhunçe,
Ó sp Babaláwo
d’pgbçri. îgbà tí ó bá
fa !á-rin-ká so lu’kp
A pé kí túlu lp bç
pnà wò.
A ní kí oníçègiin Lp
gba owó
idá-oori-inú Fpwp
pkúnrín.
Qnà mçta ni a lè pin ikú sí: (/) Òkú, ,(//)
Qfp, ali (///) Àkçnú tàbí ikú àbíkú.
(i) Òkú
Bí ó tilç jç pç, bf èniyàn çni ti wulç wú kí ó
d’arúgbó tó, a ki i fç kí o jáláisí, ikú arúgbó
jç nfikan ayp, iduúnú, àti orí-ire. Àdúrà kí
á sin arúgbó çni ni gbogbo ayé ú gbà,
‘òkú çkp’ si ni à ú pe irú iççlç báyií. ‘F kú
àççhindè, ç kú orí-ire’, ni a si rí kí àwprr
pmpióòkú tí irú èyí bá ççlç sí. Bí a bá rántí
pe ‘ç kú orí-ire, Fàá kí çni tí ó bímp, ç kú
orí-ire Fàá tún kí çni tí ó gbçhin arúgbó rç;
a ó gbà pé òkú àfi-ayp-çe ni òkú arúgbó.
Pàápàá júlp, níbi tí iná bá gbé kú tí o
Peérú bojú, tí pgçdç si gbé kú tí ó fi pmp
rç rppò. ínáwó rçpçtç Fòkú arúgbó báyií.
Bí ó bá çe pé, oko tàbí idálç ni irú òkú
báyií bá gbé kú, wçn gbçdç rúú wá ilc kí á
tó sin in, a si gbçdó máa tu adiç irànà kan
I9 níwájú àwpn tí ó ru òkú yií títí tí a ó fi
gbé e dé ilé tí a ó sin òkú náà si ni.
(ti) Qfç
jásí nrikan ibànújç gidigidi Fóde ayé.
Ikú çdçimpkúnrin tàbí tí QlpmQge tàbí ti
ç>dç> tí ó fi baba àti iyá si ilé ayé ni à ú
pò ní QÍV). Ikú ibànújç ni. " £ kú klúgiri',
kú àteh'mkiï, ‘Ç kú àyçlç\ F kú gbígba

322
ohun ÍQlçrun wí\ ‘I; kú úfojúrí' tàbí ‘Ç kú
çfç ni à rí kí plQfp báyií. Ki í jc pfç tí
Yorúbá gbéé dá iná oúnjç rárá, bí àwçn
alárò, àti abánikçdún bá pç nílç, rírà ni
wçn ní láti máa ra oúnjç fún wpn nítorí pé
ní ibi iççlç báyií kò sí ohun tí ó lè yá àpçn
lórí dé ibi kí o fi içu síná kí o máa sú ifé. Bí
irú idágiri báyií bá dá Fóko tàbí Içhin-odi,
a ki í sáábà gbé irú òkú báyií lp sí ilé; a si
gbà pé irú òkú yií ki í çe òkú aládiç irànà;
çúgbpn bí àwpn àgbà bá pa á íáçç pé
dandan kí á ru irú òkú báyií wá ilé, ó di
òkú tí a gbpdp tu adiç irànà ní iwájú rç
dandan. Bí a ó bá si sin irú òkú báyií,
çhinkúlé tàbí kprp kan ni a ó sin in sí, a ki i
Ia ojú-oóri wpn bíi ii ‘òkú çkp’. Bàbá, iyá,
àti çgbpn ki í si i dé ibi tí a gbé sin wpn sí
Fpjp isinkú yií.
(iii) Àbíkú
Ikú pmp-pwp tàbí pmp-çhin jásí ikú
àbíkú, a si ka irú ikú báyií sí ‘ÀkçmY, èyí ni
ó si fà á tí a fi ñ kí ni nibi irú iççlç báyií pé,
‘Ç kú àkçnú pmp’. Yorúbá kò ka irú iççlç
báyií sí ohun tí ó yç kí ó ba ni Ipkàn jç
púpp, pàápàá júlp nígbà tí iyá àti bàbá
pmp tí ó çe aláisí bá wà láyé, wpn gbà pé,
omi ni 6 dànù, agbè kò tíi fp, bí agbè kò
bá si tíi fp a ó tún ní ànfààní àti ppn omi
miíràn.
A ki í dáná oúnjç nibi irú i?çlç yíi, àwpn
aiárò, kíi síi sáábà pp púpp tí yóò jókòó ti
iyá pmp. Ètò oúnjç rírà ni wpn ñ $e nibi
irú òkú báyií, èyí kí i òkú aládiç irànà. Bí
ii'ú àbíkú báyií bá si jáláisí Fóko, nibi tí ó
gbé ççlç náà ni wpn yóò sin in si, à fi bí iyá
pmp kò bá sí ni i lé pkp rç tí ó bí pmp fún,
wpn gbpdp gbéc tic pdp bàbá tí ò bí pmp
yíi kí ó má baà di aáppn, nítorí pé Yorúbá-
bp ní, ‘Bí obun yóò bá spnú á $e. ojú

323
olóhun'. Bí ó bá $e pé ni île ni pmpdé náà
ti kú, ní intí igbç tabí ní çhinkúlé ni wpn
yóò sin in sí. Àdúrà kí Qlprun pààrp çlçmií
gígún, àti pé kí Qlprun má çe é Fólówó
pmp ni wpn ñ çe fún irú àwpn òbí pmp
báyií. Ohun tí 6 si fa irú àdúrà yií ní pé
àwpn baba-úlá wa gbà pé àwpn pmp kan
wà tí ó jç ‘àbíkú’ tàbí ‘ayprunbp’ tí wpn tí
pè Fóiówó pmp. A dupç fún imp ayé òde
òní tí ó íi hàn gbangba pé kò sí ohun tí í jç
àbíkú, nítorí pè àriin àti àisí itpjú ní ú pa
pmp wa kú tí a kò tètè t u r a s i . Bí a bá tpjú
pirip ti a bí, kò sí olówó pmp, iye tí a bá si
bí ní yóò yè.
Èyí ní díç nínú àwpn ètò isinkú ní ayé
àtijp:
Itúfp
Gçgç bí à?à, ‘Bí pmp bá ÿe mp, ní àá dá
iwp rç’. Bí ipò, pjp orí, ààyè òkú bá çe rí ní
ààrin ilú, ilc àti mplçbí rç ni a $eé tú pfp rç.
Bí çni tí ko bikítà fún ará, prç àti iyekan bá
kú, ki í sí èniyàn gíríki láti tú fp rç, irú çni
báyií ni wpn sp pé ‘ó kú túç'. Nígbà miíràn
iÿç àti iÿe èniyàn ki í jç kí á ní aàíaàní ati tú
ptp rç bí ó çe tp, bí ó je yç; èyí ni irú àwpn
çni tí ó bá kú s’ó¿ú- ogun tàbí çni tí
idááko dá tí ó rin lp, tí a kò rí. mç».,tàbí
àwpn a lá ré pidánpidán tí aré yí Ipwp, tí 6
si gba ibç kú. Eyí ni ó fa

324
 òwé pé ‘Ikú àgbç bíi ikú àwpn çlírí, ikú
aláré bíi ikú ojú-ogun, ikú aláròyé bíi
çní da oirsi níi sí íia ni’. A lè pin ètò
itúfp sí çnà mçrin: itúfp pba, ítúfp ò k ú
àgbà tàbí òkú çkp, ipolongo pfç tàbí
itúfp pdp, ãti itúfp àbíkú.
( a ) Bí pba ilú bá kú, lí iiú náà sí jç ilú
pàíàki, a ki í sp pé pbá kú. Èdè tí
a.sáábà pè ni: llç bàjç, Qbá wàjà, Qbá
sim, tàbí O pó yç. Bí pba kan bá wàjà, kí
àwpn prnp à ti mpiçbí rç tó túfp rç ni
wpn yóò ti kó gbogbo ohun àíúmpni rç
kúrò Fáàfin. Bí vvpn kò bá $e bçç,
gbogbo ohun tí pba titun bá bá í’étáfin
di àjçmógun fún un niyçn. L'áyc lácláé,
aíç ní àá túfp pba. Nígbà tí pjà aiç bá si
WQ dùdù ni nítorí kí á le rí àwpn çni tí
a 6 íi $e irçiç pba jígbè. Fèrè tí à ñ pè ní
pkinkín (tí à rí íi chin crin g,bp) ni wpn
yóò fpn. láti tú,ará ilú l’pfp. Tàbí kí
oníkósó ki kosó mplç, kí ó máa pe pba ní
mçsànánmçwàá 1'órí òrúlé. Qjà máa ii ui
bí wpn bá ti túfp pba báyií ni nítorí pó
oníkálíikú yóò sá fún çmí rç kí a má baà jí
i gbé láti fi rçlç òkú pba. Àÿà kí á máa dá
pjà sí ojúde pba báyií si mú un rprún láti
rí cniyàn jígbc fún ètò ísinkú pba. Nígbà
tí ò tí jç à$à ibílç pé, a kíi fpn pkinkín
fún pba i'álç tàbí kí á lu kósó, bí kò $e ní
òwúrp kùlùkùtù, gbogbo ará ilú tí ó bá ti
gbp iròhin yií ti rnp pé ilç bàjç.
( b ) “Orín tí kò çòroó dá ni, kò ÿôroô
gbè’ ni itúfp òkú àgbà í!é. Tí àgbàlagbà
kan bá kú, àwpn tí ó bá kú 1’ágbà yóò
pe ara wpn jp, wpn yóò kc sí àwpn
àbúrò, iyàwó àti pinp òkú w, çn yóò si tú
wpn fplp nípa kíkí won kú orí ire, àti kíkí
w p n p ç í ç arúgbó wpn tí ó lp si ‘iwàlçàÿà’.
Lçhïii èyí ni wpn yóò bçrç çkún-sísun.
( d ) Òrugànjp ni àwpn àgbà máa tí tú
pfp tàbí i k ú pdp. Nígbà miíràn lí a bá s i ka
pfp yií sí èyí tí ó riíppn púpp eé g ú n ni a íií
tú pfp bçç. Bí 6 bá ÿc pé, clctí kan ni
325
çní lí pfp ÿç tàbí tí çni tí ó jáiáisí jç
òpómúléró niQlçbí, 1’psànán ní a ,6 J . t í i
ç h i n k i i i c y à rá iyá pdpmpdc tí ó kú lian çni tí y ó ò
gbc cgúngún. Lálç pjp tí a ó bà túfp yií,
àgbà yoo p é , wpn yoo s i rántjç p e 'gbogbo
ará ílc. Nígbà tí çsç bá pé íán baálç yoo
pc àdúrà, àwpn àgbà miíràn náà yoo .sr
pàrpwà púpp, wpn yoo máa fi oliun wé
ohun titi wpn yoo li túfp náà.
( e ) Kò sí inira knnkan níbi .itúfp àbíkú.
Bí ó bá jç pwp tàbí çhín iyá rç tàbí àgbà
obinrin i S é 1 ’pmpdé náà v v à tí ó f i d á k ç , wpn
yoo kcsí.àwpn pkímrín ílc láti sp ohun tí ó
ÿçlç àti láti ÿc ètò àti paiç òkú náà mp. Bí
ó bá jç pé ibeji n i pmp, li pk;m b á

326
kú nínú wpn, a kò gbpdp sunkún rárá,
èdè tí Yorúbá si ní láti lò ni pé èyí tí ó kù
I9 ka ibo, tàbí I9 s’ókun, tàbí Ip rèé ra iwo
ççin, tàbí Ip sí Èkó.
Ilç Òkú Gbígbç
Bí òkú bá ní pmp, àkpbí rç I pkuúrin tàbi
èyí tí ó dàgbà jú nínú àwpn pmpkúnrin tí
ó bí, tí ó wà ní ibi tí a ó bá sin òkú sí ni
yóò l’a ilç isinkú’ kí àwçn èniyàn tó bçrç sí
í gbç ilç. Kikó- parnç ni a si gbpdp kó
èrúpç tí àkpbí òkú náà bá kp ha ní ibi tí a
fç gbç sààréè òkú sí yií. Àwpn àna òkú, tí
ó fç iyàwó ní idílé òkú ni yóò gbç ilç náà
tí yóò ñ pin. Nígbà-tí ilç náà bá si jin tó,
àrçmp òkú tí ó la ilç ni a ó tún késí tí yóò
ha èrúpç ikçhin. Èrúpç'tí àrçmp kp ha ní
igbà tí ó la ilç àti èyí tí ó ha ní igbà tí ilç
pin ni a ó kó pó; èyí ní a si rí pè ní ‘Ilçpa
òkú’. A o fi pamó- Súgbpn tí ó bá jç pé
òkú tí kò l’pmQ láyé tàbí tí àwpn pmç rç
kéré jpjp ni, pkan nínú àwpn àbúrò òkú
m yóò la ilç
isinkú, tí yóò si ha èrúpç ikçhin.
‘llçpa-òkú’ yií ni wçn yóò fi búra tí
àríyànjiyàn bá de Içhinwa- Óla lórí çní t’ó
kú, yálà àwçn kàn l’ó jç àvvçn 1’ówó ní o,
tàbí wçn jç ç lówó, àti bçç bçç lç. Tí a bá fç
fi ilçpa búra, a ó bu díó sonii, a ó çépè
lojú-oóri òkú náà, a ó si gbé e mu lójú
gbogbo mólçbí òkú. igbàgbç àwçn
baba-úlá wa ni pé çní tí ó bá fi ilçpa búra
lorí irç fi itijú kárún ni, olúwarç yoò st jade
1’áyé titi Qjó keje ti ó bá búra. Nítorí idi
èyí, èniyàn kií sáábà fi ilçpa búra à fi tí QVQ
bá di kâráhgídá pátápátá.
Òkú Wíwç
Àwçn Yorúbá gbà pé ó yç kí á tpjú òkú
dáradára, ki a si çe e lóge kí á tó sin in,
nítorí kí òkú náà le fi ara rere lç s prun, ati
pé bí a kò bá $e èyí, çsan ú bp nítorí pé 327
pjp ní í pç ipàdé ki í jinnà; çni tí ó kú àti çni
tí ó sçnú, a máa tún ara wpn rí. Ohun
àkpkó $e ni fífá irun orí òkú; lçhin èyí, a ó
rèé èékánná pwp ati ",i çsç òkú. Lçhin náà
a ó fi omi tí ó lp wprpwp wç òkú náà. Nínú
igbá koto ni a ó bu omi tí a ó fi wç òkú sí;
mú igbá çrú úlá ni a ó si gbé òkú jókòó sí
kí á tó wç ç. Q^ç mpláíó àti kànhinkànhin
ni a ó fi wç òkú. Lçhin tí a bà-si wç ç tán, a
o da omi inú igbá çrú yií sí idí àyà ilé. Lçhin
èyí m a o kun oku 1’ósún, bí a çe kún ún
1’ósún lçhin igbà tí a wç ç tan l’pjp ti o
kpkp dáyé. Irun orí tí a fá, èékánná ti a ré,
àti kànhinkànhin ti

328
a bá fi wç òkú di ohun tí a gbpdp fi parrip
nitori pé owô iyebiye ni àwpn adàhunçe
tnáa ñ rà wpn bí wpn bá fç fi $e òògiin.
Oku didi
Lçhin tí a bá wç òkú tán, didi òkú ni ó kàn,
ètò idikú orílç oníkálukú yàtp, a ó si sp diç
nimi àwçn ètò yií kí á tó sprp ètò gbígbé
òkú sí kòtò, çùgbçm ètò tí ó jç pé 6 wppp
sí gbogbo òkú ni a ó kpkp sp.
Àwpn nhkan wpnyi ni à ñ lo, láti di òkú:
açp funfun, ¡kp òvvú funfun, fpnrán òwú
dúdú àti funfun, àti ççrù (méje tàbi
mçsànán: méje fún obinrin, mçsànán fún
pkúnrin). Àwpn baba- ri lá wá gbà láyé
àtijp pé egungun mçsànán ni çkùnrin ni,
obinrin si ni méje. luí niyí tí a fi ñ çe
gbogbo nfikan oró çkùnrin ni mçsànán
mçsànán, ti a si n çe ti obinrin ni rriéjeméje.
Asp funfun ni a 6 kpkp tç síiç, èyi si ni a ó
lò láti fi wé òkú, A ó mû ún fpnrán òwú
dúdú mçsànán àti fpnrán òwú funfun
mçsànán bí ó bá ÿe pkúnrin, tàbí fpnrán
òwú dúdú méje àti fpnrán òwú funfun
méje bi ó bá.çe obinrin, a ó pa wpn pp, a ó
wàá íi so ççrù mçsànán mp òkú Fpnà
mçsànán (pkúnrin) tàbí ççrú méje fpnà
méje (obinrin). A o so òpin fpnrán òwú yií
Fpnà kiinní mp òkú l’prùn, a ó si so ipinnu
fpnrán òwú tí a papp yíi mp àtànpàkò çsç
òsi òkú tí a gbélé ti çsç ptún 1’pnà keji. .
Lçhin èyí a ó m ú a$p funfun miíràn, yàtp
si èyí tí a tç síiç, a ó fi bo òkú fójú a ó si y;
a$p yí po dé oókan àyà òkú. Ayp yíi ni à ñ
pé ní igbáyà òkú. Gçgç bí òwe: "Qpá aró kií
bá aró kú, igbáyà òkú kií bá òkú re prun’.
nigbà tí a ó bá bo òkú mp kòtò, a gbpdp
yp a$p igbáyà yií. Lçhin èyí ni a ò wa fi a$p
funfun tí a kp tç síiç yí òkú, tí a ó si íi ààyè
àti yp igbáyà síiç, a ó wà fi ikó òwú funfun
di òkú yií! ’pnà mçsànán (pkúnrin) tàbí ní
pna méje (obinrin).
Bí ó bá jç pé a fç wp òkú ní çwú, tí a si fç
bp çòkòtò fún un, çhin ni a níláti kçjú
$òkòtò sí. 329
Títç Òkú . yií m wpn yoò máa iu pkú.trnt kpp^n at..
Lçhin tí a bá ti di òkú tán, a ó tç ç s’órí çní
àtínhin ní gbàgedc tàbí ibi tí ó báJ’áyé
iáàrin ilé. A ó wàá da açp iyampjç, tàbí a$p
oníyebíye bò ó. Bí ó bá $e ‘òkú çkp’ tí
Qlprun kç ni a ó fi prnp òòbp lé é ní
igbáàyà nítorí pé tí a bá tç òkú tán, àyà ni o
ní láti kp sókè. Èyí l’ó fa òwe pé: ‘Òkú tí ó
bá r'ójú ní í f’pmp òòbp
lé àvà’ Lçhin títç òkú, àwpn obinrin iie ati
pmp oyu tie yóò nu !riíSç ç$in ipwl tí wpn
yóò si máa pe orííç àtt onki oku naa
ní mçsànán-mçwàá, wpn yóò sí máa fp
mpgampga bn k. uku ó kú le gbéra ni’lç k’ó
dide. Bçç si ní awpn omiu yoo maa ft uu .
s’prp arò àti prp iwúrí nípa çni tí ó jade 1
aye.
f tò Gbígbé Òkú Sí Kòtò Bit À$à Ísçdálç
Orílç WÍIé ^^
Ri a se so télè idilé kppkan Tó ní ètò bí a $e
ñ gbé oku si Koto, ^igbón ètò orílç idilé
Erin, tí í çe ti àwpn pmp Alaaíin ao idfie
Olú-Òjé ni a ó fi $e àpççrç nínú iwe y¡r ws ¡
y
Àwpn pmp Erin náà ni à n ki ní ‘Öko
Irese, pmp Vvoy»n Ètò wpn pin sí pnà mcji,
èkínní ni ètò t» pba, ey. m Alaahn, èkeji ní
ti àwpn tí kò joyè.
Ètò Gbígbé Aláàfin Sí Kòtò
Bí ò tilç jç pé Bàrà ni gobgbo èniyàn gbà
pé wpn s.n oku pba , -k- ' Afin ni ki í se
Bàrà èví tí ò tò ibtisp Kan si aafin. Qna
m « á tò.*« M* »
tétò I« ori -yàrá kan tí 6 wi rtòOn V« *
nbódp gbé e sí. Àwpn ispntpgbe rç m t
n^au IpW * *
gbogbo orò òkú yií. 0nà rnpkànlá ni avvpn
as.nku yoo .duro rúbp lçhin tí wpn bá gbé
òkú pba lat. .bi n a tç V ^ wpn ní láti fi
gbogbo ètò «sinkt, yu. *h«VV
***>?'*&
-1 r, ntvi rí a fé sin vii bi wpn ba st t¡ n
um o ni p.ia kppKan nínú òna mpkpkànlá
 ,bò kppkan pa láti ’ trúbp Faye aUjo.
L’ode
■
àU maàíúú kppkan n. wpn ú lupa nrb.
«duro kppkan drpo

Äff £$ Ä ft
T SÂÍ 0in a O «á bo gbogbo ohun n a s,n
mo

325
330
$e gbogbo ètò idílé tán, tí a bá gbé òkú sí
inú pósí, a ó fi pbç gé ikó òwú íunfun tí a fi
di òkú náà ní pnà méje tàbí mçsànán.
A ó si yp açp tí a fi $e igbáyà òkú gçgç bí
isp àwpn baba wa pé ‘Igbáyà òkú ki í bá
òkú re prun’. A ó wàá kan pósí pa, nínú
kòtò. Kí á tó fi erúpç bo pósí, a ó çu
erúpç bíi i$ú àkàrà kúdún^ú, yóò jç méje,
àrçmp òkú àti pkúnrin tí ó bá pa pwp lé e
yóò wá dúró létí kòtò ní igbèrí òkú àti ní
igbásç; wpn yóò kp çhin sí ara wpn.
Àrçmp yóò mú i$ú erúpç mçrin Içiwp, èyí
tí ó tçlée yóò si mú mçta Ipwp; wpn yóò
la itan l’ókè kòtò, àrçmp ni yóò kpkpju
i$ú kan mp inú kòtò láti àlàfo ;í ó là bí ó
kp çhin, kí àbúrò ó tó sp tirç títí tí wpn
yóò fi sp méjèèje tán.
Lçhin èyí wpn yóò pa çran òbúkp
(òrúkp) kan, wpn yóò si ro ÇJÇ rç sí orí
pósí tàbí igi çha tí a gbé òkú sí. Eléyií jç
ètútú tí a gbpdp $e fún igi irókò ti a gbé
òkú sí, kí á má baà rí iypnu.
A ó ro nínú çjç çran òbúkp náà sí ara dígà
àti pkp tí a fi gbçlç - òkú. Lçhin èyí ni a ó
tòó rp èèpç bo òkú tí a fç sin pçlú ilú,
idárò àti çkún.
Orò òkú. Lçhin tí a bá ti sin òkú tán, ó di
jíjç àti mímu pàápàá júlp nígbà tí ki í bá
tíi $e òkú ilara. Gçgç bí igbàgbp àwpn
baba wa àti gçgç bí itàn tí ó sp pé àwpn
baba-úlá vva ti ní imç>, çsin igbàgbp rí,
pjp kçta tí òkú bá kú ÿe pàtàki nítorí pé a
gba pé pjp yií ni òkú yóò kúrò Lágbo-ilé,
tí yóò si jínde láti re prun; nítorí náà pjp
yií ni à ú pè ní pjp ikóta.
L’pjp ikóta yií, wpn yóó pa ewúrç, tí ó
bá ti bímp rí, sí ojú- oóri òkú. Gbogbo
àwpn mplçbí òkú yóó si pin çran náà.
Eléyií ni çran tí à ú pè ní ‘çran kò yà tán’.
Èyí ní pé bí òkú ti!ç jinde lp sí prun, a kò

326
yp p kúrò nínú mplçbí. L^hin èyí àwpn
pmp òkú yóò wá kó ijó sita. Wpn yóò jó
.yípo agbo tí wpn pa, wpn yóò fpn owó,
àti-oríçiriçi çbún. Wpn yóò jó ylpo ilé
mplçbí àti ilé àdúgbò. Nígbà tí ó bá dipé
wpn fç padá wp ilé tí òkú gbé kú, wpn
yóò bçrç sí lú ilú àti orín ‘Ç>mp 1’ayplé,
çni pmp sin l’ó bímp’.
L’pjp keji ikóta tí í ÿe pjp kçrin tí òkú bá
kú ni wpn ú sán "igbàlà Òkú’. Ohun
pàtàki tí wpn ñ ÿe níbi ètò yií ni lati kó
mplçbí jp láti kiri ilé ará, prç, àti olúdárò
láti dúpç Ipwp gbogbo wpn àti láti fi çrní
imporc hàn.
A ti sp oriÿiriÿi orò àti ètútú tí àwpn
àgbà ayé àtijp má n çe kí á tó bo òkú mp
kòtò, ó yç, ó si tp láti mçnuba drç nínú
orò isirikú àwpn oní$ç pwp tí kò jç mp ti
orílç, bí kò çe pé ti ijç tí
wçn ií çe. Díç nínú àwpn oní$ç pwp náà
niyí : (/) Babaláwo, (//) Qdç, (//Y) Alágbçdç,
(/V) Onílu.
Orò Ísinkú Babaláwo. Ni kùtùkùtù ç>jç>
kçta tí wçn bá sin òkú tán àwpn 9019
òkú-9m9 òru kàn, yóò tç»jú çtíkà àti adiç
kan, láti I9 fi túfç) fún gbogbo àw9n awo
nílé Lááwo (Olúáwo), Olúáwo yóò si ránçç
sí gbogbo àw9n babaláwo láti S9 fún W9n
pé pkan nínú àwpn ti fi ilç bora.
Kí àw9n çgbç babaláwo tó dé ilé olókúú
àw9n 91119 òkú yóò ti tójú 9PÓ19P9
oúnjç, ptípkà àti ópólppp fitílà sílç tí àwpn
babaláwo yóò lò láti $e orò wpn. Nígbà tí
àwpn babaláwo bá dé, wpn yóò bu oúnjç
I9 sí Mpprç, eléyi ni àyà ilé, wpn yóò. gbé
orú 9tí pkà kan àti obi méji àti atare I9 sí
ibç. Nígbà tí wpn bá dé Mpprç, wpn yóó
pe òkú tí ó kú Pççmçta kí wpn tó yánlç.
Lçhin tí wpn bá ti yánlç, wpn yóò kó agbo

327
wprí I9 sí ààrin ita gbangba ,wpn yóò wá
bçrç sí í lu ipèsè (ilu àwpn babaláwo) àti
agogo Ifá, wpn yóò máa jó, wpn yóò si
máa kprin pé:
(1) Àwá fi wáa, àwá kò rí i.
Àwá ií wá kekeje r’òde Iwéré.
(2) Awo wa Pà ií
wá o e e Awo
wa Pà ií wá.
wç>n ba dé ilé, wpn yóò fi okún èèpo irá
yií çe okún bántç awp ajá tí W911 pa, tàbí
okún tòbí awp ajá tí ó bá $e obinrin. Lçhin
tí wç>n bá W9 òkú ní $òkòtò tán, wpn yóò
fi awp ajá yií lá á ní ippn. Bí a bá n $e èyí
I9W9 gbogbo àwpn 91T19 ilé àti 9019 o$ú ni
yóò fi ewé abàfè há filà tàbí gèlè W9n, tí a
ó fi par.í ètò yií; orí odó ni a ó si gbé òkú
lé títí tí a ó fi tán. Bí a bá wá $e ètò yií tán
àw9n obinrin tí ó fi ewé abàfè há gèlè yoó
máa ké pèc
L’ójó Òjé bá g’orí òkè á yó títí,
L’çjç> tí ó bá g’orí odó,
W9n á ló $e Èkímòjé
a digbò $orò.
N ó digbò j’ajá.
Qm9 apajá fún wpn ró awp.
AW9 ajá Pàrópçkun
a$9- Tòrò 91T19 pba
Ppnà £bí.
À báà dá a$9 epínrín lé epínrín,
Kò tíi tó a^9 tí à á rrú r’prun

328
 A$p a hi;, Q ni.
À bàà da a$p epinrin lé epinrin,
Ko tí tò a$p tí à á mú
r’prun Açp aláçp ni.
A bàà'dà açp kókò. !é kókò,
Kò tíi tô àçp tí à á mú r’prun,
$e bi awç ajá pélénjá, pélénjá,
pélénjà,
O a n l’açp t’ÓIúojé mú r’prun.
Olúòjé pmp òkò mcji,
Qmp Çbí ú pa çyç l’óko.
Lçhin tí a bá sán òkú ni bàntç awQ ajá
tán, àwpn àgbà yóò bu omi sí ¡nú agbada,
wpn yóò gbc c Ip sí ibi tí àwpn çyç çgà bá
gbc pp, wp,n yóò mil prç àtòri Ipwp, wpn
yóò si gp si ibi kan. Qrç yii ni wpn yóò fi
lu çyç çgà mçta tí ó bá tçnu bp omi
agbada yií pa. Nígbà lí a bá gbc òkú pmp
Olú-òjé sí kòtò, ihà ptún n i yóò (i sún, a ó
lí òkú çyç çgà kan rp p 1’órí, aófi pkan rp
9 ní ihà ptún, a ó si fi çkçla lé e ní ihà òsi.
Lçhin èyí a ó bo òkú tnplç; a ó se ajá tí a
ti pa, àwpn pmplçbí yóò si pin in jç.
Gçgç bí a tí sp, sísin òkú yàtp láti orílç
idílé kan si èkeji: ti idílé Erin yàtp sí ti
Olú-Òjé, ti Qkin yàtp sí ti Çí?p (Olúkòyí),
bççsi
m ti sí
Arçsà
yàtp kòtò
sí ti ïji-îgbçti.
Ríró òkú
Àÿà kí á r ó ò k ú ( i ó k u k í á t ó sin i n , k i í ; e o h u n tí ó
wppp ní i l ç Yoriibá. Ídí ti í m ú k í á ró ò k ú kí á t ó
gbé e sí k ò t ò kò ju bí a b á fura pc i k ú ayc n i
çni t í ò jádc 1'áyé kú, ki í ;e ikú prun. Bí
àwpn mplçbi b á ti rnp ibi tí iná ti j ò àwpn,
àwpn àgbà àdúgbò yóò r á n ; ç lp sí ibç l á t i í i
ç s í m kàn ; bí àlàyc tí ò kún bá wá l á t i ibi t í a
n ú ç s ú r i lp, kò s í wàhálà kí á tún máa r ó òkú
mp, ÿùgbpn b í ó bá jç p é dípò àlàyc prp
à l ú f à n s á ni ò jádc wá láti ibi t í a m’çsùn 329 lp,
 àwpn àgbà yóò panupp láti r ò òkú kí á tó
sin íir.
Kí ò tò di pc wpn di òkú, àwpn àgbà
yóò mú abç ifárí tí ò bá mú, wpn yóò dií
mp pwp ptún òkú, lçhin náà ni wpn yóò
wá di òkú bí a yc ií di òkú kí á tò sin
in.retí àwpn babaúlá wa ni pé, abç ifárí y i
i ni òkú yóò lò láti gbijà ara rç kí çni tí ò
hu iwà ikà yií lc jádc Faye làípç pjp.
Lçhin ctò orílç olúkálúkú kí á tò fi erúpç
bò wpn, àwpn ctò kán wá tí ò jç ti
gbogbo òkú tí a bá fç sin. Ètò nàà niyí:

330
 Gçgç bí òwe, ‘Adé orí pba kl í bá pba dé
kòtò\ a ó gbe adé yií padà si ààfin,
çúgbpn a$p tí a ti lò láti tç çba sí igbçjp,
àti çgbà olówóyebíye, pwp àti t’çsç çba,
pçlú oyún àti çgbà tí a fi si çba l’prùn, di
ogún àjçmpnú fún 0nà-Oúsç-Awo àti
àwpn
ispiigbè rç. • ..............
Lçhin isinkú, Bàrà tí a sp pé àwpn
èniyàn gbà pé ibç ni à n sin çba si ni çni
tí ó bá jç ààyò çba tí ó wàjà yóò kó lp, láti
lp bá àwpn ààyò çba tí ó ti kú. í?ç àwpn
ààyò yií si ni láti máa tpjú Bàrà nítorí pé,
èniyànkéniyàn kií sáábà WQ ibç I9 láinídií.
Olórí àwpn ààyò yií ni à n pè ni lyámpdç
tí a si n dàpè ni ‘bàbà’. À n pè é ni ‘bábá’
nítorí pé oun ni yóò máa bp $àngó, pkan
nínú àwpn Aláàfin àtijç> tí a ti sp di òriçà
àkùnlçbp. Àwpn obinrin wpnyí kò gbpdp
sún mp pkùnrin mp láti pjp tí wpn bá ti
dé Bàrà, èyí tí a bá si mú mp ibi àgbèrè
di lílupa, òun àti pkùnrin tí ó bá bá a lò
pp.
Lçhin isinkú pba ppplppç èniyàn ni ó
gbà pé àwpn.ní láti çr aájò bàbá lp sí
prun wpn si gbpdp kú 1’pjp tí a bá sin
òkú pba, àwpn ijòyè náà ni.
Àrçmp, Mágàjí lyajín, Agúnpopo,
Olúsàmi, Osi Iwçtà, Olókún ççin, tàbí
‘Abpbakú’. Àwpn obinrín tí ó gbpdp kú
ni, îyà pba (eléyií ki í çni tí ó bí pba, iyá tí
a yan fún un ni lçhin tí ó joyè), lyá Nasp,
iyálágbpn (eléyií ni iyá Àrçmp), Íyálé
Mplç (lyá olórí Ifá), Qlprun-kú-mçfun,
lyámpnári; Iyá lié Orí, àti Àrç-orí-itç (Olori
pba).
Gbogbo àwpn tí a dárúkp pé ó gbpdp
kú yií jç olóyè pàtàki, tí ò súnmp pba, tí ó
si dàbí çni-tí o fçrç ju pba lp Fójú ayé
pba, tí çnu wpn si tólç ní ilé pba. Nítorí
ayé jíjç àti agbára yií ni wpn fi ní láti kú
pçlú pba, nítorí pé a ti kà wpn sí 'Bí-Ó-ií-331
ròkun’ pba. L’áyé Aláàíin Àtiba tí ó bí
Adélù ni a $e ipadé rógbòómpíp ní 1858
wí pé nítorí pmp çni l’a íi ú $i?ç àti pé kí
Àrçmp má bàá pba kú mp. Láti igbà náà
lp ni Àrçmp ati ppplppp ijòyè kò ti bá
pba kú mp, afi Olókún-ççin Abpbakú ni
kan tí kò parç tí ó fi di pdún 1944 nígba tí
Aláàfin Ládigbòlú kiínní kú tí abpbakú kp
láti Kú. L’óde-òní nfikán ti yípadà, kò si sí
pé çnikán ní yóò bá pba kú mp.
Bí àwpn pmp Erin bá kú, ibáà çe
pkùnrin, ibáà obinrin, ihà ptún ni wpn fií
sún. Gbogbo àwpn mplçbí yóò pésç, wpn
yóò dá owó láti ra àkç çran kan, idáà^à
a^p òfi funtun avvç kan. Àwpn àgbààgbà
mplçbí yóò si dá açp jp tí a ó sm mp òkú.
Lçhin tí a bá tç òkú sí kòtò tán, a ó
gúnún psç dúdú pp

332
mp òwú òtútú, a ó fi rç ara pósí, tàbí igi
çhá tàbí ara kòtò tí a ó sin òkú sí. Lçhin tí
a bá ti kó açp tí àwpn mplçbí dá fún òkú
sí kòtò, tí a si $e àwpn orò yòókíi tí a kà
sókè tán, a ó bú nínú ilçpa òkú, a ó dà á
sí orí pósí', a ó si bo òkú mplç. Àwpn
mplçbí yóò wá bçrç sí kp orin: Qmp
1’ayplé—Çni pmp sin Fó bímp. Ojú oóri
òkú ni a ó pa àkç mplçbí sí, wpn yóò sè é
fún gbogbo mplçbí.
Bí pmp Olú-Òjé—àwpn tí à ú ki ní ‘Àro’
bá kú, tí ki í $e òkú ‘¡Iara’, kí á tó gbé wpn
sí kòtò, a gbpdp ró wpn 1’áçp ‘àrópçkun’.
Kí á tó çe èyí, àwpn àgbá yóò ra akp ajá
bí ó bá $e pkúnrin, tàbí abo ajá bí ó bá
ÿe obinrin; wpn yóò pa á, wpn yóò si bó
awp rç. Lçhin èyí àwpn kan yóò lp sí pnà
ikçfun láti wá òkú lp. Bí wpn bá dé inú
igbó, wpn yóò gbà pé igi irà tí àwpn bá
kp rí ní òkú dimp, tí ó si gbé ká çsç kan
ip. Wpn yóò bó èèpo igi irà yn, wpn yóò
si já ewé abàfè bp wálé. Nigbà tí
Orò isinkú pdç. Lçhin tí a bá sin pdç gçgç
bí àçà idílé àti orílç rç tán, orò pàtàki tí ó
kàn ni kí á çí ‘ipadç’ tàbí ‘ipà-pdç’ fún un.
Idí tí a fi ií $e ‘ipadç’ ni pé àwpn pdç gbà
pé bí a kò bá çe èyí (/) gbogbo àwpn
çranko tí pdç yíí ti pa Fpjp ayé rç ni yóò
dènà dè é 1’pnà prun, tí wpn kò si níí jç ki
ó rí prun wp, àti pé (//) pdç tí ó kú tí a kò
çí ipadç fún yií, kò ní í jç kí àwpn pdç
çgbç rç tí ó wà Fáyé rí çran pa, nítorí pé
oun ni àwpn çran ó kpkp máa r"f nínú
igbó, tí yóò si máa lé wpn spnii kúrò
Fpdp àwpn pdç tí ó gun çgún láti pa irú
àwpn çranko báyií.
L’pjp tí ó bá ku pia tí a ó çí ipadç fún
pdç tí ó kú, àisùn ni a gbpdp $e. L’pjp
àisùn yií àwpn ohun tí pmplóòkú gbpdp
tpjú yàtp fún ptí áti oúnjç ní wpnyí, àdá
pdç tí a fç çí ipadç fún, ppplppp çyn adiç,
óròmpdiç, epo pupa, ppplppp igi idáná,
àti òkúta akp méji. 333
 L’^»ip àisùn a ó to gbogbo igi tí a ó fi
dáná jp, a kò gbpdp fi içáná tàbí ògúnná
dá iná igi yií; òkúta akp méji àti léu ppç ni
a ó lò.láti dá iná yií. Bí iná bá si ti bçrç sí í
jó, a kò gbpdp fi çnu fç iná náà tí gbogbo
igi tí a tò jp yóò fi jó tán—èèwp ni èyí. Bí
iná bá ti ràn, a ó da ppplppp epo,
òròmpdiç, àti ppplppp çyin adiç síi, a ó
wa fi àdá (jdç tí ó kú gúnlç ní ibi ojúbuná
tí a dá yií. Àwpn çlçgbç pdç yóò bçrç sí
sun ijálá, wpn yóò máa jó akítínpá wpn
yóò si máa p’òòyi idí iná tí a dá yíi. Báyií
ni a ó $e áisún mpjúmp pjp keji gbáko.
L’pjp keji tí a ó $í ipadç gan-an, èyí ni
àwpn nrikan tí a ní

334
láti tpjú: igi orupa tí ó ga tó çsç bàtà mçta
ààbp làbí invirn, àwpn miíràn ñ io igi
olóponççjç; imp 9pç; ilçkç ò.tútú; 91 >911
kan; ikódç kan; filà pdç tí ó kú; çwù gbérí
pdç tí ó kú; igi iràrijç; òwú dúdú àti
funfun; àkùkp adiç kan tí ó bá yp pgàn;
çkàabàbà tí a ti lp kúnná; kòrijò; igbá çrù
nlá tí ä $ç$ç pa; idáàçà açç funfun; gúgúrú
tàbí àgbàdo yíyan; çwà tàbí erèé tí a ti
yan;.èkuru; obi ifin, obi ipa; ewé ito; ewé
kanranjángbpn àti igbá àdému rí!á kan.
L’ówúúrp kùtùkùîù pjp ipadç ni àwpn
9dç yóò ti pe baba- láwo tí yóò dífá, Ifá ni
yóò si S9 çní tí yóò ru ipadç I9 sí çhin-
odi. A ó kó gbogbo àwpn èròjà tí a kà
s’ókè yií sí inú igbá çrù ñlá, çni tí Ifá mú
yóò rü ú, àwçn pdç yóò si tçlé e pçlú ijálá
(orín pdç) àti ijó akítínpá tí à ú lù bí a $e ñ
jó Ip sí çhin odi níbi tí a ó gbé jí ipadç.
Nígbà tí ó bá kù dçdç ibi tí a ó gbé $í
ipadç gbogbo àwpn mplçbí, ará àti prç tí
ki í $e pdç yóò duró; àwpn pdç yóò si pa
il ù títí tí wpn yóò fi rin dé ibi tí a ó gbé çí
ipadç. Nígbà tí wpn bá dé íbç, wpn yóò
gbç ilç tó jin, wpn yóò bo gbogbo ohun
orò tí a ti kà mp pn’ yóò wá $çku: igi
orupa tàbí olôponÿççç, gbérí tàbí çwù pdç
tí ó kú, filà pdç, ikoódç, ewé ito, ewé
kanranjángbpn àti igbá àdému.
Lçhin èyí wpn yóò kp òkiti tí ó ga !é ori
àwpn nhkan orò tí à bò mplç yií, wpn yóò
fi igi orupa gúnlç 1’órí rç, wpn yóò mú igi
irànjç, wpn yóò fi çe apá fún igi tí yóò wá
dàbí àgbéléèbú. Nígbà náà ni wpn yóò
wá kó ewé kanranjángbpn, ewé ito, osún,
àti çfun sínú igbá àdému, wpn yóò wá
gbo gbogbo núkan wpnyí, yóó kúnná, çni
tí ó ru ipadç ni yóò gbo ó, yóò wá fi pwp
òsi kó gbogbo ohun tí ó bá wà nínú àwpn
ohun tí a gbo sínú igbá àdému, yóò fi wp
igi orupa tí a ri mpiç rççmçta. Bí ó ti ú fi
335
pwp òsi tí a ki bp àgbo yií wp igi orupa ni
yóò máa kprin, tí gbogbo pdç yóò si máa
gbè é pé:
Qsinninsin pmp çni níí sin ni (ççmçta)
Owçninwçni pmp çni níí wç ni (ççmçta)
Lçhin èyí ni a ó wà wp igi tí a çe bíi
àgbéléèbú yií ní gbérí pdç tí ó kú, a ó dé
e. ní filà pdç tí ó kú, a ó si fi ikoódç há filà
yií. Çni tí ò ru ipadç yóò pe òkú 1’ççkínní,
kò ní í dáhún, yóo pé é 1’ççkeji, kò ní í
dáhún, çúgbpn gçgç bí òwe àwpn baba
wa pé, ‘Awo ní í gbé awo ní igbpnwp’, àti
pé ‘Bí a bá pe òkú ní pópó alààyè ní í
dáhún’; bí ó bá ti pè é Fççkçta ni òkú yóò
dáhún.

336
Qdç kan yóò yi-n ibpn 1’ççmçta,
lçsçkçsç ni àwpn onílú pdç yóò fi
akítínpá sí i, tí ijó àjórelé yóó si bçrç
nígbà tí a bá si jó dé iié òkú, ipadç $í$í
parí.
Orò islnkú alágbçdç. Idí tí a fi ñ çe orò
isinkú alágbçdç ni láti yp pwp çni tí ó
kú kúrò 1’ágbçdç. Àwpn nfikan orò tí
àwpn pmp- lóòkú láti tpjú ni ajá kan,
çyçlé kan, àkúkp adiç kan, obi, orógbó
àti ptí pkà. Àgbçdç tí òkú tí ó kú gbé n
$i$ç 1’ójú ayé rç ni a gbé ní láti $e orò
yií, láàrin pgànjp pátápátá ni a si
gbpdp çe é. L’pgànjp pjp yií àwpn
alágbçdç yóò péjp sí àgbçdç òkú, wpn
yóò pa gbogbo ohun çlçmií tí àwpn
mplçbí òkú múwá sí idí ògún, wpn yóò
si bçrç sí í sp obi tí obi yóò fi yàn,
bákan náà ni wpn yóò çe pçlú orógbó.
Lçhin tí obi bá yàn tán, àwpn àgbà yóò
súfèé 1’ágbçdç 1’ççmçta láti pe orúkp
çni tí ó jáde láyé tí à ú çe orò fún. Qjp
yií nikan ni a ní ànfààní àti súfèé
1’ágbçdç. A ó kun gbogbo àwpn çran
tí a ti pa sílç, a ó kòó wpn sí kòkò
ptpptp, a ó si sè wpn ní ojúbúná tí çni
tí ó kú ti n çiçç 1’pjp ayé rç. Ohun tí ó
tún $e pàtàki ni pé àwpn pmp àgbçdç
tí ó bá fi fínná kò gbpdp kpjú sí iná,
çhin ni wpn yóò kp láti fínná tí gbogbo
pbç yóò fi jínná. Nígbà tí pbç bá jinná,
wpn yóò fi díç yánlç níbç pçlú çkp tútú
ní idí ògún. Àwpn àgbçdç tí ó péjp yóò
bçrç sí í lu pmpoówú láti dárin, wpn
yóò si máa jó nínú àgbçdç. Gbogbo
wpn yóò fi çran tí wpn sè jç çkp, wpn
yóó si túká. L’pjp yií ni wpn gbà pé
àwpn ti yp pwp çni tí ó kú kúrò
1’ágbçdç.
Orò Isinkú pmp onílú. L’pjp ikóta
pmplóòkú yóó tpjú àkúkp kan fun
àwpn çgbç onílú. Àwpn pmp onílú náà
yóò si bçrç sí í lu ilú àjàgbpn. Nígbà337
tí
wpn bá bçrç ilú yií çnikan yóò gun orí
ilé, yóò si jókòó sí àruru ilé; láti ibç yóò
rin lp sí pgangan pdçdç òkú. Nígbà tí ó
bá dé òrúlé pdçdç òkú, yóò da açp
borí, çnikan tí ó dúró si isàlç yóò wá
bçrç sí í pè é bí igbà tí à ú pe òkú ní
pópó. Yóò pe çni tí ó-wà lórí òrúlé yií
1’ççmçta. Kò ní í dáhún 1’ççkínní, àti
ççkeji. Nígbà tí ó bá di ççkçta yóò wá
jç ç bí igbà tí òkú bá dáhún ní pópó.
Nígbà náà ni çni tí ó mú àkúkp 1’pwp
yóò wá sp àkúkp sí çni tí ó wà lórí
òrúlé. O gbpdp hán àkúkp yií, bí ó bá
ti hán ah tán, yóò tu ú 1’prún, yóò ro
çjç àkúkp yií mu, yóò wá bç sí ilç. Dídé
tí ó bá dé ilç, gbogbo àwpn pmp onílú
yóò bçrç sí í jó yí agbo ilé olókúú, àti
ilé ará, prç àti aládúúgbò òkú. Bí wpn
bá ti darí wplé, orò isinkú onílú parí.

338
Ààrò òkú $í$á
Bí ó bá $e pé obinrin ni çni tí ó kú,
pjp psç òriçà aláçp funfun tí ó tçlé pjp
ikóta òkú ni wpn n ça ààrò òkú. Àwpn
ohun ti a si ní láti tpjú niyí: ilá iròkò,
içáàsün titun, omi, iyp, epo, ààrò titun
tí a mp sí ojúde tí a ó gbè é kóta òkú,
igbá àdému plpmprí titun tí ó funfun,
òbúkp àwpnsin kan, orù titun, abp
òwú, iyçfun èíúbp, çyin adiç, àti apç
(ikòkò) titun.
lrpl$ ni a n sáábà $a ààrò òkú. Nígbà
tí ó bá si tó àkókò gbogbo àwpn
pmplóòkú àti mplçbí àti àwpn çgbç pjç
yóò péjp sí idí ààfò titun tí a mp s’ójú
ibí tí a ó tí kóta òkú. Àwpn alágbáà
yóò pàçç fun pmpbinrín òkú kí ó rç ilá
iròkò tí a ti tpjú, yóò dàá sínú içáàsún
titun, yóò da epo, iyp, àti omi síi, yóò
si gbé e ka orí ààrò titun ti a mp. À kò
gbpdp fi ata sí pbç yií; a kô si gbpdç
dá iná sí ààrò yií, çúgbpn a ó kò igi sí
inú ààrò náà bí çni tí ó fç se pbç. Nígbà
tí ó bá pç d$, a ó sp pbç yií kalé bí çni
pé ó ti jinná, a ó tünún gbé apç tuntun
ka orí ààrò kan náà yií. a ó bu omi sí i,
a ó da iyçfun èlúbp síi, a ó si ro pkà.
Lçhin tí a bá çe gbogbo èyí tán,
egúngún kan àti alágbáà yóò jáde wá
láti igbàlç láti wá tp pbç tí a sè fun òkú
yií wò. Egúngún yií ni yóò kp pkà tí a
rò yií sínú igbá àdému funfun, tí yóò si
da pbç tí a sè lé e lórí. Bí ó bá ti da pbç
lé pkà yií lórí tán, pkan nínú àwpn
çgbç pjç yóò pa àwpnsin òrúkp tí a ti
tpjú sílç, yóò gé orí òrúkp yií, egúngún
yóò si fi lé orí pkà tí a kç> sí igbá
àdému, yóò wá fi pmprí igbá yií dé e.
Bí ó bá ti dée tán, egúngún náà yóò ro
çjç òrúkp sf ara pmprí igbá àdému yií.
Lçhin èyí, çnikçni kò gbpdp çí igbá yií
wò mp, bçç ni a kò si gbpdp jç kí
339
eçinçin bà lé igbá yií mp. îrùkçrç ççin tí
àwpn pmplóòkú mú lówp ni a ó máa fi
lé eçinçin 1’ára igbá yií.
Nígbà tí èyí bá parí, a ó mú abp òwú
a ó fi tç inú orù, a ó wàá fi çyin adiç lée
lórí, àwpn pmplóòkú ni yóò gbé èyí
lpwp kí iyá wpn tó ti igbàlç dé. Àkpbí
obinrin òkú ni yóò gbé igbá àdému
lpwp, èyí tí ó ppwplé e yóò gbé orú
lpwp. Nígbà tí ó bá tó àsikò fún òkú
láti jáde, àwpn alágbáà yóò jáde wá
láti igbó igbàlç, wpn yóò wá pà$ç fún
àwpn pmplóòkú àti mplçbí àti onílú
láti tçlé àwpn lp sí pnà igbàlç. Nígbà tí
wpn bá kú dçdç kí wpn dé igbàlç,
àwpn pmplóòkú àti mplçbí yóò dúró,
níbi ni àwpn alágbáà yóò si gbé pe iyá
wpn tí ó jáde 1’áyé.
Alágbáà yóò mú prç àtòri yóò fi na
ilç yóò pe òkú 1’ççkínní pé:

340
 Lágbájá ò!
Awpn pmp rç i’ó wá sorò
fún p. Orò tí wpn ?e
fún Olúgbpn Àgbe
Qmp pba yamu,
Orò tí wpn çe fún
Arçsà ajéje oju ti FAIp,
Òim ni wpn wá çe fún p
Kí ó má baà hun wpn.
Ekínní tí n ó pè p niyí oo!
Bí mo bá pè p bí o kò bá jç,
Bí mo bá pè' p tí o kò dáhún,
O di àdán,
O di òyo,
O di òpipi tí ñ bç Fókè odò,
O di àpáàdi pçlçbç tí wpn fií
fpnná.
Yóò tún fi prç nalç yóò pe ‘Lágbájá òF
Yóò tún ka gbogbo ohun tí a sp Fókè yií.
Nígbà tí ó bá
di çléèkçta yóò tún fí pàçán na’lç yóó
kígbe pé ‘Lágbájá ò!’ •
Çléçketa yií ni àgbò ó kàn, ó si $e pàtàki;
nítorí náà pçlçpçlç ni yóò fi ka àwpn olmii
tí a kp s’óké tí ó bá si ti kà á tán tí ó fi
àtòri na ilç ni òkú yóò jçç pçlú ohíin réré
láti igbàlç wí j4é ‘Hoóò!!’, tí àwpn onílú
yóò sp ilú sí i, tí iyá ó si máa jó bp. Bí òkú
bá ti jçç, alágbáà yóò fp orú tí a fi. çyin
àti abp òwú sí nínú, tí ó wà lpwp pmp
òkú çkeji. Àwpn çgbç pjç yóò wá bçrç sí i
$a çkúfp oru yií nílç kí iyá tó dé, nítorí pé
òkú kò gbpdp bá çyp çkúfp kankan nílç.
Iyá àti àwpn alágbáà yóò máa jó bp, iyá
yóò wà nínú a$p funfun báláú, çnikçni kò
si níí r’ójú rç bçç ni kò ní í sprp. -
Nígbà tí òkú àti alágbáà bá jó pàdé
pmp òkú tí ó gbé igbá lpwp, pmp náà
yóò kúnlç àwpn àbúrò rç obinrin yóò si
tò Içhin rç. Àwpn onílú yóò dákç, àwpn
pmp oçú àti obinrin ilé yóò si máa
sunkún pé:
 Lágbájá (pçlú oríki rç) ■
Wá gba ohun orò Fpdp pmp.
Òkú yóò gbé pwp rnéjèèji lé orí igbá
àdému tí a gbé pàdé rç yíp gbogbo
àwpn pmp yóò wà lórí ikúnlç. Qmp rç
obinrin àgbà tí ó gbé igbá àdému lpwp
yóò wá máa tprp àdúrà pé:
334
 Íyá, má jç kí rmkan kan kí ó se
wá,
Tpjú gbogbo wa àti pmp tí o fi
sílç,
Fi ibükún rç bá wa gbé,
Íyá, dákun dábp, má sún 1’prun.
L^hin tí a bá gba àdúrà yií tán, alágbáà
yóò gba igbá àdému lpwp pmp òkú yóò
gbé e fún òkú. Òkú àti alágbáà àti àwpn
çgbç pjç yóò wá bçrç sí í jó ip sí igbó
igbàlç padà. Àwpn pmp òkú yóò máa
spkún, àwpn mplçbí àti onílú yóò si máa
kprin pçlú ijó pé:
Íyá kò rnà níi
lp rnp o! íyá
kò mà níí lp
mp o!
Orín yií ni wpn yóò, kp títí tí òkú àti
alágbáà àti àwpn çgbç pjç àti egúngún
yóò fi wp igbó igbàlç padà lp. Lçhin náà,
àwpn pmplóòkú yóò padà wp inú ilé wpn
pçlú çkún àti ohún réré. Àwpn mplçbí yóò
si bçrç síí máa pe orílç òkú ní mçsànán-
mçwàá. Bi wpn bá ti wplé, àwpn çbí yóò
kí wpn kú oríire tí wpn l’çmii láti çe orò
pàtàki yií fún iyá wpn.
Ètùtù ¡yapa fún Qkùnrin
Lçhin tí a bá kóta òkú tán, àwpn iyàwó
òkú yòò wà ní Ihámp fun odidi o$ú mçta.
L'áyé àtijp wpn kò gbpdp wç, wpn kò
gbpdp di irun orí wpn, ojú oóri pkp wpn
ni wpn ó si máa sün lái tçní. Açp iyílç wpn
ni wpn yóò máa lò, bí pràn si ti wulç kò ní
ppn tó, wpn kò gbpdp jáde 1’psànán àfi
l’á!ç pátápátá. L’pjp keje tí pkp wpn bá
kú, àwpn pjç ypò kp ebè tàbí òkíti sí çhin
odi lú, iye òkíti tí wpn yóò kp yóò fi çyp
kan lé ní iye iyàwó tí òkú bá ní; wpn yóò
gé içu bí èèbú bí èèbú, wpn yóò fi lé
àwpn òkíti; ti òkú ni wpn kò ní fí içu lé
Fórí. Nígbà tí ó bá di alç, àwpn opó yóò 335
tçlé egúngún lçhin lp sí ibi òkíti yií láti
gba çbún ikçhin l’pdp pkp wpn tí ó kú.
Nígbà tí wpn bá ú lp, wpn kò gbpdp sprp
sí çnikan kan, papámpra ni wpn si gbpdp
wà láiwé gèlè àti Iáilo çgbà prún yçtí etí
tàbí ilçkç idt. Bí egúngún bá ti sin wpn dé
ibç tí àwpn pjç si pe pkp wpn 1’ççmeta,
àwpn opó yóò mú i$u kókò 1’órí òkíti tí
piúkálúkú wpn kpjú sí, wpn yóò si máa
padà bp wálé pçlú çkún.
Nígbà tí ò bá di itàdílógún, alágbáà yóò
pin àwpn ohun orò wpnyí fún àwpn
mplçbí òkú:’pkç owó márúnún íNaira méji
àti kpbp màrúnún), akp ajá kan, odó iyán
méji, apç pkà méji.

336
ppplppp oris áti pvká, pwp obi mpta,
égbo, akegun pkp, ádá, áti ajp iyámpjp
iró mcji.
Oru ni wpn n je étíitü yií, áwQn alágbáá
áti pjp ni i si je étütii vií. L’óru pjg yií pkan
nínú áwpn awo yóó gun órülé lp, yóó sí
jókóó l’pgangan pdpdp ókú. Awo tí yóó
duró gpgp bí ókú tí ó kú yóó duró
l’phinküié yárá ókú tí ó kú tí a rp je étütu
itádógún fún. Awo keta ni yóó duró
gpgp bí agán. Agán yií yóó tplé alágbáá
máa bp sí ojú oóri ókú, bí ó si ti ñ bó ni
yóó máa ké pe: ‘E gbé mi! E gbé mi! E
gbé mi!’ Bí gbogbo ará ilé tí ó ti jókóó sí
pdpdp wpn bá ti gbp igbe agán ni ariwo
‘E gbé mi!, E gbé mi!’ yóó ta láárin áwpn
pkúnrin, áwpn opó, pplú obinrin ilé, pmp
ojú iié áti pmpbinrin yóó si sá wp yárá ip,
wpn yóó si pá gbogbo iná tí ó bá wá
nínú iié, nítorí pé obinrin áti pmpdé kó
gbpdp rí agán. Lpíiin éyí ni wpn yóó lp
s’ojú oóri ókú, alágbáá yóó yánlp, wpn
yóó si bp ajá s’ojú oóri, áwpn pjp yóó jp
nínú ohun ti a fi yánlp.
Lphin ti wpn bá jpun tán, tí wpn si mu
ptí, agán yóó wúre, yóó si ké pe orúkp
ókú l’ppmpta, bí ó ti IÍ pe orúkp rp ni yóó
máa kilp fún un pé k’ó má tíi dá óun
lóhún. Nigbá tí agán bá parí étó titp ni ó
tó kan pni tí ó jókóó lórí órülé. En¡ yií yóó
kpkp lu akegun pkp, yóó si pe ókú
l’órúkp rp pplú ikílp pé ppmpta l’óun yóó
péé kí ó tó lé jp; yóó tún lu akegun pkp,
yóó si pé é l’ppkeji. Nigbá tí ó bá lu
akegun pkp tí ó sí pe ókú l’ppkpta ni, pni
tí ó ti duró l’phínkülé ókú yóó dáhün
pplú ohun rere gpgp bí pni tí ó ti kú.
Nigbá yií ni ariwo yóó sp láti inú agbo ile
ókú, tí pmp, aya, mplpbí, aburó, pgbpn
yóó bprp síí spkún, tí wpn yóó si máa pe
ókú ni mpsánánmpwáá. Lphin náá áwpn
pjp yóó túká, oníkálükü yóó si kprí sí ilé
alágbáá níbi ti wpn yóó ti pínyá..337
 L’pjp kcjidínlógún, éyí ni pjp kcji
itádógún, áwpn pjp yóó tún pé sí ¡lé
alágbáá l’ówúúrp pjp yií, cgúngún tí a
gbá bí i pni tí ó kú yóó si jáde láti ilé
alágbáá. Nigbá ti ó bá wp ajp cgúngún
tán,.yóó wp ajp tí a mp mp ókú nigbá
igbésí-ayé rp, yóó si tplé alágbáá pplú
áwpn pgbp pjp lp sí ilé tí ókú ti kú.
Nigbá,tí ó bá dé ilé yií, yóó lp tarará sí
ojú oóri rp, yóó jókóó lórí ápótí tí a li gbé
síbp, áwpn pmp rp yóó si máa wá
Ipkppkan, yóó si máa se ádáiá fún wpn.
Lphin tí ó bá súre fún áwpn pmp rp tán,
áwpn mplpbí J’pkimrin áti l’óbinrin áti
pmplóókú yóó dá owo jp lun un gpgp bí
pbün. Owó pyp tí áwpn pkúnrin yóó lujó,
li áwpn obinrin kó gbpdp lujú. Lphin tí ó
bá gba pbíin tán yóó kí

338
'von Pôdîgbà-ô-$e, àwpn ará rç yóó si fi
çkùn túká. Wàrà.tiô bà !• -liro igbàlç ni
yôô kpri si pçlù àwpn pjç, ibç ni wpn yôô
si gbé - pin owô àwpn obinrin tí wpn yóó
si dá ti àwpn pkùnrin padà. Lyi ni oro fún
àgbàlagbà pkùnrin.
Bí ó bá $e pdpmpdé rpkùnrin tàbi
l’óbinrin i’ô loi, pjp itàdégùn yii nàà ni
wpn yôô $e oró ‘iyapa’ fún un. L’pgànjp
ni àwpn çgbç rç yôô pàdé l’óríta àdùgbô
ti pfp bá ti ?ç. Nigbà ti wpn bá dé orita,
çni ti yôô duró fún ókú, yôô takété si
àwpn rftbç rç, açaàjù yôô mû prç àtôri
Ipwp, yôô fi pti, àîi obi yànlç, yóó si bçrç
sí i pe orùkpjç'ni tí ó kú, nigbà "tí ó bá pè
é, l’ççkçta ni çni tí ó duró bíi ókú yóó
dáhun !’óhún para tí gb'ogbo ará
àdùgbô yôô gbp. Àwpn prç tí ój^cjp yóó
bú s’çkùn, wpn ó si kígbe pé! ‘À yá ô o! À
yá ó o'.,Á- yá ó o!' Iççmçta, kí olúkálúkú
tó sunkún lp sí ilc wpn.
Ètô ijáde opó
Lçhin ti áwpn opó bá ti $c itádógún pkp
wpn tán, ihámp ni wpn yóó wá fún odidi
oÿù mçta, àfi bí wpn bá jáde Fâlç tí wpn
gba atçgùn yípo ilé pkp wpn, wpn kô
gbpdp çiÿç kankan, jijç àti mímu si di
ohun itpjú fún àwpn mplçbi gçgç bí ówe
pé ‘fni tí p bá dá ni jókóó kô gbpdp jç kí
cbi kí ó pa ni’.
Nigbà tí o^ú kçta bá pé, àwpn mplçbi
yóó dá pjp ijáde opó; i’pjp tí ó bá si ku
pía, àwpn opó yóó fá orí wpn, wpn yóó
ró aÿp dúdú, gèle dúdú, çwù dúdú; wpn
yóó si múra láti ‘ki çsç bp pjá’ nitor! pé
láti pjp tí pfp bá ti ÿç, wpn kó gbpdp dé
pjá inp. Àwpn obinrin ilé àti pmp ilé yóó
kó sínú açp titun, wpn yóó si sin àwpn
opó lp sí pjá tí a bá ú ná làlç ni ilú yií.
Pçlù ipapámpra ni wpn yóó lp, wpn kó si
gbpdp sprp sí çnikçni tí wpn yóó fi lp àti
títí tí wpn yóó fi dé; wpn kó gbpdp ya ilé
.339
çnikçni pçlù. L’pjp keji tí wpn bá wp pjá
yií bí ilç bá ti mp ni wpn yóó tçlé àwpn
mplçbi ókú tí wpn yóó si máa wp ilé ará,
prç; ojúlúmp àti ibátan kiri títí tí psán
yóó fi ppn. Lçhin cyí wpn yóó sunkún
wplé, écwp áigbpdpjáde si pin.
Ísinkú abámi
(i) isinkú Çni Ôriçà, Àwpn tí à ñ pè ni çni
ôriÿà ni (a) Afin (b) Abuké (d) Arp, (Àwpn
miiràn ka arp mp wpn.) Láti igbà ti a bá ti
bí irû àwpn èniyàn báyií ni a ti gbà ni ilç
Yoriibá pé àti ókú àti ààyc wpn, Ôriÿààlà
ni ó ni wpn. Ùriÿààlà yií ni à h pè

340
róríçiríçi oriikp láL ilu dé tiú ní IÍÇ
K.áàárp"0"0-jíirc , gÇgé ^ ti çe àlàyé ní
ojú-íwé xx iwé yií. ^
Xwpn abpriçà yií níí çe ètò isinkCi çni
òriçà tí ó>á kú. Eyí ni ohun orò tí wpn
yóò gbà Ipwp àwpn mplçbí òkú ' igbín,
adiç, ewúrç, ata, epo pupa, kòkò òdú,
igbá àdému àti a?<? funfun,
Bí à bá ti gba gbogbo ohun orò yií tán,
àwpn abpri$à yóò gbé òkú lp sí ilé Òriçà
!áti ?e ètùtù tí ó yç; Içhin ètùtù yií wpn
yóò gbé òkú tí a ti wé 1’áçp funfun sí inú
kòkò òdú, wpn yóò wá fi igbá àdérnu dé
kòkò òdú yií. Lçhin èyí wpn yóò rç kòkò
òdú yfi níbò, kí wpn tó.wá l'p gbé e
pamp sórí igí giga ní igbó igbàlç. Lçhin tí
wpn bá padà tí igbó igbàlç dé, àwpn
Oiôriçà yóò lp kí àwpn mplçbí òkú pé
wpn kú àççhindè, nigbà yií ni wpn yóò tó
pavçran tí a fún wpn láti $e ètùtù tun
àwpn mplçbí òkú. Lçhin pjp pípç tí òkú
bá ti jçrà tán pátápátá, àwpn çlçgún òriçà
yóò' çí ikòkò tí a gbé sí orí igi tí a ti rç
níbò yH wpn, yóò kó eaiingun òkú tí ó
wà nínú rç, wpn ó si rnáa tà á ní owó
iyebíye fún àwpn tí 6 bá fç çe cgbògi.
(ãi) Egal tí ààrá çáiipa. Lçhin tí llíolú, Olúkòso,
tí à n pé ní Çàngó lí ó jç Aláàfin rí so ní
Kòso tán, awpn tí ó fçràn rç SQ p dí Òriçà
àkúnlçbp. Gbogbo àwpn àgbà aye àtíjó
si gbà pé,ó ní agbára láti sán ààrá pa çni
tí ó bá ñ bínú sí. Nítorí ¡dí yií, bí ààrá bá
çánpa èniyàn wpn gbà lYiyé àtijp pé
Çângó ni ó bá olúwarç já, àwpn tí a si n pè
ni Mpgbà, èyí ni oiórí àwpn adôÿù Çàngó
àti àwpn adôÿù çgbç rç ní a kpkp gbpdp
ránçç sí kí çnikçni tó dé ibç. Àwpn ní çni tí
yóò kp wp ilé tí Çàngó bá gbé jà. Èèwp ni a
kà á sí fún çnikçni tí ki í bá çe adôÿù Çàngó
tabi çlçgún Çàngó láti bá wpn wp ilc yií
títí tí a ó fi $e gbogbo ètùtù tán èyí ní
1’pjp kcjc tí wpn yóò parí orò isinkú341 çni tí
a gbà pé ààrá pa. ilé àdúgbò, ní baálç,
 iyáalé, pmpkúnrín ilc, pmp. Oÿù,
pmpbinrin ilé àti gbogbo çni tí ó n gbé ilé
yií yóò máa sim tí a ó fi kíje. Bí ilé içç
àgbçdç bá wà ní àdúgbò yií, wpn kò
gbpdò wp sí ilé onílé, àgbçdç yií ni wpn
yóò ti lo gbogbo pjp.mejc tí a wí yií.
Fún pjp méjcèjc tí àwpn oníçàngó yóò
fi çé ètùtù, àwpn mplçbí òkú ni yóò máa
bp wpn, pkà àti pbç gbçgiii pçlú
ppplppp çran ni wpn yóò rtiaa jç.. ¡rplç
irplç hi àwpn mólçbl òkú yóò sí máa jó
kiri àdúgbò tí pjp méjèèje yóò fi parí,
orín ikpkúkp tí kò çeé gbp s’étí ni wpn
yóò máa kpçàwpn alágbçdç ni yóò máa
!u pmp-owú tçlé wpn. L’pjp kcjc tí wpn
bá jó ká

342
àdúgbò tán, odò tí ó bá súnmp ilé wpn ni
wpn gbpdç parí ijó náà sí, láti tprp
àforíjin lpwç Çàiigó. Kí wpn si tó kúrò
!ódò láti lp wp ilé wpn tí wpn kò tü le wp,
wpn yóò $an apá, ^an çsç kúrò nínú ç$ç,
wpn yóò si tprp idárijí lpwp Çàngó tí í $e
alágbçdç prun.
Orò isinkú. Gbàrà tí àwpn Oníçàngó bá
dé ibi tí Çàngó gbé jà, wpn yóó pàçç fún
àwpn onílé tàbi mplçbí çní tí ààrá çánpa
láti mú àwpn nhkan orò wpnyí wá: àgbò
rnéji (ñlá kan, kékeré kan), ahun, igbín,
igbá orógbó pkà, pbç gbçgiri, çmu, pkp
àti epo.
Bí òkú yií kò bá tií kú tán, wçn yóò lu
òkú náà. pa nítorí pé bí imp oníçègíin
òde-òní ohun tí à rí pè ní Cardiact
Arrest’ ni ó kpkp rí $çlç sí çní tí ààrá bá
í?ánpa. Lçhin èyí wpn yóò pa àgbò tí a fà
kálç, wpn yóò si ro çjè rç yí òkú náà ká
L’óru pjp iççiç yií ni wpn gbpdp $e aáyan
òkú yií. Bí ó lilç jç pé sínsin ni Mpgbà, àti
àwpn adóçú Çàngó sp pé àwpn sin çni tí
ààrá çánpa, àwpn çgbç awo mp pé àwpn
tí wpn ií çe ètùtù ní í pin çran ara òkú;
egungun rç àti a?p rç, owó gpbpyi ní
wpn si n sáábà máa ta àwpn nhkan
wpnyí fún àwpn adáhunçe.
Lçhin èyí, wpn yóò gbçlç bíi sààréè
1’pgangan ibi tí ààrá gbé íánpa òkú, wpn
yóò mú orí àgbò tí a tí pa, pçíú ahun,
igbín, pçlú çdun ààrá kan tí Bàbá Mpgbà.
mú wá, wpn yóò kó wpn sí kòtò tí a gbé
yií, wpn yóò sí bò wpn mplç. Èyí ni wpn
yóò fi han àwpn mplçbí, bí ibi tí wpn sin
òkú yií sí. Àwpn adóçú sjàngó yóò si yí
iyá odò bo kòtò yií lórí 1’áàrin fún odidi
pjp méje tí àwpn adóçú Çàngó yóò lò
nínú ilé yií. Àwpn Yorubá si gbà pé láàrin
pjp méje yíi ní wpn yóò fi yp çdun ààrá
méji tí Çàngó li jà láti çán ààrá pa çni. tí ó
kú.
Õriçà yíyp. L’pjp keje, àwpn oníçàngó 343
yóò bçrç sí í lu bàtá, wpn 6 si máá jó. Qjp
yií ní a gbà pé wpn yóò yp òriçà; èyí ni pé
1’pjp yií ni wpn yóò le sp dájúdájú idí tí
Çàngó fi pa çni tí ó kú. 0kan nínú àwpn
adóçú Çàngó ní yóò sp idí yií. Lçhin igbà
tí ijó bá ti kára, adôÿù kan yóò ki àgbò
kékeré keji mplç, yóò fà á tu Iprún, yoò si
bçrç sí í jç çran náà ní tútú. Bí ó bá çe pé
ilé ibi tí $ángò gbé jà jó, çlçgún yóò gun
orí ilé lp, $úgbpn bí ilé kò bá jó láàrin ita
ní idí àyà ilé ní yóò tí dúró, yóò si sp idí tí
Çàngó fi bínú làti òde prun. Oriçirí^i idí
ni ó le sp, ó lè pé kò máa bp Çàngó ni
tàbí ó çe àbòçí, tàbí ó ti $e ikà fún
pmpnikeji láirò, lái$ç ni.

344
 Lçhin tí a bá yp òriçà tán çlçgún Çàngò
yií yóó fí £mú mú irin pkp tí a ti ki bp iná
tí ó ppn bíi çrç-çyin, yóò si fi çdun ààrá
kan t’ó kù tí a gbà pè a yp nínú mèjí lé orí
pkp gbígbóná yií, yóò da epo lé e Iórí,
yóó si gbé e lp sí ilé Baba Mpgbà; àwpn
adóçú Çàngò yóò si tçlce. Bí wpn tí ri lp
ní bàtá yóò si máa ró kanlákanlá, tí àwpn
onísàngó yóò si máa jó. Láàrin pjò
méjèèje tí a fi ri se etútú yií, içç àwpn ará
ilé àti ara àdúgbò tí $àngó gbé jà ni láti
bç alágbçdç àdúgbò wpn íáti máa bá
wpn lu pmp-ówú kí àwpn náà si máa tç|é
wpn kírí àdúgbò kí wpn si máa kp orin
ikpkúkp. Àwpn Yorúbá gbà pé bí a kò bá
çe ètùtù yií, Çàngó yóò tún jà nínú ilé kan
náà yií, yóò si tún pa çlòmíràn.
Àlàyé: Gçgç bí içç àwpn om'sègùn 1’óde
òní, a mp wí pé bí itpjú bá wá ní àsikò, çni
tí ààrá sánpa kò leè kú nítorí pé lákòókò
tí ààrá bá sán, pkàn çni tí ó subú ni dúró,
bí a bá tètè lo pnà ¡Según ayé òde òni,
olúwarç yóò tají. Ohun tí ó máa ri mú
àwpn onísàngó pa wpn kò ju kí á le gbà
pé $àngó Págbára láti òde-çrun láti pa
çni tí kò bá gbà pé ó Págbára àti láti gbijà
àwpn tí ó ri sin in. O se pàtàki láti rántí pé
çdun ààrá tí àwpn onísàngó sp pé àwpn
yp, ilé wpn ni wpn ti kó wpn Ipwó wá SÍ ibi
tí ààrá bá gbé sán pa èniyàn, ohun àsírí si
ni èyí.
(iii) Çni tí Çànppnná pa. Bí ilà olódc tàbí
sànppnná, tí àwpn miíràn ri pc ní igbóná,
bá pa èniyàn, ó jç èèwp kí àwpn tí pfp sç
sunkún, bákan náà si ni ó jç ohun
àigbpdp se fún çnikçni nínú àwpn
olúbánidárò láti kí wpn bí à ri se ri kí
olpfp ní ílç Yorúbá. Kíkí tí a máa kí wpn ní:
‘Ç kú ayp çni ti ó lp sí ilé’. A kò gbpdp sin
irú òkú báyií sí inú ilé gçgç bí à$à àwpn
baba- rilá wa, inú igbç ni a gbpdp sin òkú
yií sí, a kò si gbpdp fi asp sin in, koríko
bççrç ni a 6 hun bí çni àtínhin, tí a345
ó fi wé
 òkú yií kí á tó gbé e sí kòtò. Eyí ní àwpn
ohun orò isinkú: ata, epo, çwà yangan
(yínyan), àsáró, àti pv/p orógbó mcji.
A 6 ro gbogbo ohun orò yií pp pçlú
epo pupa, a ó si pin in si mcji, àwpn
olôriÿà yóò kpkp gbé idaji lp sí ikóríta.
L('hin èyí wpn yóò gbé òkú àti idaji yòókú
lp sí inú igbç tí a ó sín òkú sí. Nígbà tí
wpn bá sin òkú tán, wpn yóò'gbé ohun
orò yòókú sórí sààréc òkú. Isinkú yií kò jú
báyií lp nítorí pé a kò gbpdp sunkún tabí
kí á pariwo kí ará àdúgbò gbp pc çni tí
baba agba bájàjáláisí.

346
(iv) Çni tí ó kú pçlú oyúrr. O jç ohun ibànújç
kí obinrin kú pçlú oyún tàbí lórí ikúnlç, Bí
irú i$çlç ylí bá si àwpn olórò ní í $e ètùtù,
àwpn ní í sií sinkú báyií. Bí àwpn olórò bá
dé, gbogbo àwpn èniyàn inú ile;tí pfp
gbé ní lati jáde kúrò ní agbo-ilé náà títí tí
àwpn olórò yóò ff çe gbogbo ètò tí ó bá
yç. Bí ó bá je pé ní igbèríko ni irú pfp
báyií ti $ç, àwpn tí ó lí ru òkú yií bò wálé
kò gbpdp wplé, wpn gbpdp sp òkú náà
kalç ní çhin ódí ilú, tí àwpn olóVò tí yóò
$e ètùtù yóò fi dé ibç. Igbà- yówú tí wpn
bá si dé ibç tàbí tí wpn bá bçrç ètùtù, ó di
pgànjp kí wpn tó sin irú òkú báyií, inú
igbó si ni wpn n sin wpn sí. Ohun pàtàki
tí ó tún wà nínú ètò isinkú yií ni pé a kò
gbpdp sin plç (èyí ní pmp) irlú òkú yií
mp-pn.
Ohun orò tí àwpn olórò yóò gbà niyí:
àgbò, ewúrç, ajá, ahun, pgp iyp, igbín,
owó, àti gbogbo obun-iní |^bí dúkiá tí ó
bá wà n( yàrá òkú yií ní igbà tí ó kú.
Nígbà tí wpn bá gbé òkú yií dé inú
igbó, àwpn olórò yóò la inú òkú wpn yóò
si gbé plç inú rç jáde—ohun tí àwpn
olórò ó máa tí sp ni wí pé àwpn bá òkú
yií bímp. Lçhin èyí ni wpn yóò gbçlç, tí
wpn yóò bo òkú mp, Wpn ki í sin plç inú
òkú yií, gbígbé pamp pi àwpn olórò ó
gbé e pump sínú igbó, Nígbà tí ó bá pç tí
plç yií jçrà tán, àwpn olórò yóò padà lp
$a qgungun plç yií, çyí ni wpn yóò si máa
tà ní owó gege fún àwpn adáhunçe láti
5e oògún.
(v) Çní tí ó kú sínú odòr Bí odò bá gbé
èniyàn lp. ti çni tí
odò gbé si kú, jçç àwpn gbpndògbpndò
tàbí apçjatà ni láti wá òkú yií rí, Àwpn
ohun tí wpn yóò si pin fún èniyàn òkú kí
wpn tó wp odò niyí: çyçlé mçrin, òrúkp
kan, àtà epo pupa kan, àti pkç márúnqn
(naira méji àti ààdptã kpbp).
Igbàgbp àwpn gbpndògbpndò tí à n
pè ní wprniwpmi ní pé irú òkú báyií 347
gbpdp Icfpp ní pjp kçta tí odò bá ti gbé e
lp, Bí kò bá tíi pé pjp kçta ti a fj bçrè sí í
wá a, içç nlá ni èyí, àwpn wprniwpmi tí ó
bá si le mu Òòkún ní í Sáábà çe i$ç yií
nítprí pé ubÇ odò ni wpn yóò wp lp láti
máa wá òkú. Lçhin tí àwpn wprniwpmi bá
ti yp òkú yií tán isç ti wpn tán, ó ku i$ç
Ajoriiwin láti ÿe ètùtù àti láti sinkú. Àwpn
tí yóò ran Ajoriiwin Ipwp nínú ètò isinkú
yií ni àwpn abpriÿà odò; àwpn wpnyí ni
oníye- mpja, plpsun àti elcníç.
Njnú àwpn ispri abpriÿà mçtççta tí a kà
sókè, àwpn Llenlç kò ipò pàtàki. Padò ibi
tí a bá gbé rí òkú yií yp nínú omi ni a

348
ni lati sin in si, a kd si gbqdq fi a$q sin iru
oku bayii afi rnariwb qpq. Ohun orb ti
awqn abqrisa odd ati Ajoriiwin yoo gba
niyi: agbo, egbo, qsq, kanhinkanhin,
osun, a$q qwu funfun, gbogbo ohun ti
qnu i jq bii ireke, oyin, aadun, guguru,
sakada, ati bqq bqq lq.
Nigba ti a ba gbqlq ni pado tan, wqn
yoo bq a$q ara oku yii (bi 6 ba wq$q)
wqn yoo fi kahinkanhin ati q$q wq q,
wqn yoo si kun osun fun un. Lqhin naa.
wqn yoo tq mariwo qpq tqlq inu koto ti a
gbq, wqn yoo gbe oku le e; wqn yoo si
tun da mtinwb qpq bo o, ki a to fi erupq
bo saaree yii. Lqhin isinku awqn oldrisa
Yemqja yoo ge ori agbo ti a muwa, wqn
yoo si da egbo sinu odd yii ati ori agbo
I’qgahgan ibi ti a ti if oku yq. Lqhin naa ni
awqn abqrisa ti 6 pesq yoo bqrq sii jq
gbogbo ohuh ti qnu i jq ti a ko wa. wqn
yoo si maa sere fun ori^a wqn pqlu
atqwq, ilu, orin atijq Lojojump fun odidi
qjq meje, Igbagbq awqn baba-iila wa
I'aye ijqhun ni pe bi a ba sin iru oku yii
si’le, odd yoo tun gbe qldmiran lq ninu
mqlqbi naa.
(vi) Isinku adqtq, Bi adqtq ba ku, awqn
adahun^e ni i sin wqn, wqn kb si gbqdq
sin iru oku bayii si inu i 1c, afi inti igbo.
Gbogbo dlikia rq ti o ba ni I’qjq aye rq ni
wqn yoo kojq, ti wqn yoo si sun ni ina,
ninu igbq ibi ti a sin in si.
jsinku qni ti 6 so. Bi ¿niyan ba so ti 6 ba
kii, qnikqni ti o ba kqkq ri i, yoo bq
sbkbtb ati qwu ti o wq, yoo kq qhin si i,
yoo wti stire tete lq si ile. fnikinni. ti o
kqkq gbqdq lq sq fun ni oldri awqn
onimqlq ti wqn h pe ni Qlqka, ni Ohdd.
Awqn Qlqkit tabi onimqlq yii wa ni
gbogbo ilu Yoruba. ¡tan sq fun wa pe
!le-!fq ni wqn ti de ilu ti a n pe ni Qka,
sugbqn Qyq fii awqn Ohdd ti wa, wqn si
ba awqn ara Qka nibq ni; nisisinyii 349ilu Qka
 ati Ohdd ti japq bii ilu kan so^o.
Ki o|dri onimqlq to ba wqn lq si idi igi ti
oku gbe so, awqn ohun ti ydd gba ni
e*ku, ewurq, qga, igbin, akukq adiq kan,
ab,o adiq kan, igan asq funfun kan, aja,
ida kan, obi mqrindinldguti, epo, qgq iyq,
igba ata, cm ina, qfun, qgbqkunla owd ati
koto- koto ori,
|_qhhl ti a ba kd gbogbo ohun oro yii
kalq fun onimqlq ati awqn janmq-qn rq
tan, ydd gbe agbo, ti d ti fi diq ninu awqn
ohun oro ti a ka soke yii ti o ti ka wa sinu
ikokb odu ru qnikanr ydd si saaju qni ti o
ri oku ati awqn mqlqbi rq lati lq $e Ctutu
fun oku. Nigba ti wqn ba kqkq de ibq,
oldri awqn onimqlq ydd

350
59 Obi tflí tí yóò ft yàn, lçhin náà yóò wá
bçrç sí i sç pé: Ohun tj 9 buró dfhin obi,
Ohun búbiirú dçhin lçhin mi’. Lçhin èyí yóò
fi àdá já òkú lu|ç, lçhin ti ò bá si já a lulç tán,
abpriçà yóò wá sç pé: ‘Odógbó Olúifç, Olúifç
awo mà ré o’. Idi igi ti òkú tí a bá jásí ni i Ó
ti gb^lç tí a ó. si sin òkú náà sí. Lçhin tí a bá
sin òkú náà tán abòfip yéè wá sç pé? ‘Qrò
mà mà ñ relé o! òde dára ní tiú (Ibi ti,èkú
pbé so), llú dára ní Ifè Pòni’. Abçrisà yóò wá
fi màrlwò 9Pf bo àgbo tí a kà pçlú ohun orò
ti a ti gbà, yóò wá bfrç si fòn àgbo sí àwçn tí
ó.wà níb$' lára. Ohun tí àwçn onimçlá sáábâ
ú se riikí wón ti ka àgbp yií sílç, kí á si fi
àwpn ohun orè' titun tla bá gbà ka àgbo fún
filé ni ojo íwájú, Qkùn tí òkú bá fi so di ft fi
pamú; owó gçboo ni wçn s| máa rí ta ègé- rç
fún àwçn tí Ó bá fç lò ó láti çe òògun ikà láti
fi bá èniyàn jà.

351
 I ÀWQN YORÚBÁ
1. Kin ni itump 'Yorúbá’ gçgç bi (a)
èdè (b) çsin?
2. Dárúko gbogbo íbi tí a ti le rí àwpn
Yorùbà àti çyà wpn l’ôrilç ayé.
3. $e àlàyé bi àwpn Yorùbà çe tàn kâlç
gbogbo ibi ti wpn wà lónií.
4. Sp ni $ókí idi rç tí a fi ñ pe Qwá
Obòkun ni Obòkun.
2 ÎGBÀGBQ ÀWQN YORÚBÁ
1. Igba orúkp àti çgbçfà oríki ni
Qlprun ní. Dárúkp márún ún nínú
(a) orúkp àti (b) oríki ti. Qlprun le
jç. $e àlàyé pkppkan wpn.
2. Dàrúkp (a) àwpn Irúnmplç ti
Olódúmarè yphda fún láti
wáyé;
(b) àwpn Odii tí ó sp nípa
iwásáyéàwpn Irúnmplç; (d)
àwpn pjp to wà nínú psç
Yoriibá Tátètèkpçe.
3. Kín ni Ifá? Dárúkp àwpn ólóyè mçfà
àti iÿç wpn 1’áwújp onífá.
4. (a) Dárúkp márún ún nínú àwpn
orúkp tí Òrisàálá ií jç àti
àwpn ilú tí ó ti lí jç àwpn orúkp
náà.
(b) Kín ni àwpn ohun irúbp Qbàtálá
àti èèwp rç?
3 $KQ ILÉ
1. Kín ni ikíni àti idáhún àwpn wpnyí?
(a) onídirí (b) akppç (d) aláró
(e) arinrin-àjò (e) çni pfp çç (f) iyá
ikókó
(g) çní çççç kp ilé titun (gb)
babaíáwo
(h) alágbédç (i) pdç.
2. Òwe pipa çe pàtàki 1’áàrin àwpn
Yorúbá. Pa márún ún nínú àwpn
òwe wpnyi, sp itump wpn àti igbà tí
a máa ú lò wpn.
352 3. 'Ilé l’a ti ií kó ç$p r'òde.’ Sp ni $ókí
 ipò tí àwpn Yorúbá ka çkd ilé kún
nínú títp pmp wpn.
4. Dárúkp márún ún nínú àwpn èèwp
ilç Yorúbá, kí o si ^e àlàyé
1’çkúnúnrçrç lórí bí òkòòkan èèwp
náà çe wáyé.
5. Àwpn Yorúbá ií lo àwpn òúkà
wpnyí: ogún (20), igba (200) àti
çgbàá (2000). Mú pkppkan nínú
wpn kí o si $e àlàyé bí wpn çe ií fi
ka nnkan, fún àpççrç:
okòó léerúgba (220), òji léerúgba
(240), ptà léerúgba (260), àti bçç
bçç lp.

353
 4 I$É ÀK0ÇE ÇDÁ
Dárúkp onírúurú içç pdç tí o m<), kí
o si çe àlàyé kíkún lórí pkppkan.
Ç’àlàyé lórí díç nínú àwpn wpnyí :
(a) olúpdç, (b), gbóró, (d) <)fin, (e)
pçp (ççp),
(e) kégbójá, (f) okún, (g) iyàtò
láàrin çbiti àti ikóúkóçó, (gb) irín àti
hànfà.
$e àpèjúwe oko etílé àti oko çgàn.
Ka díç nínú oríki Ijççà tí o mp.
Ç’àlàyé irú içç tí oríki náà fi hàn pé
àwpn Ijççà ñ çe.
5 1$É QW0 ÀTI ÒWÒ
‘Kí àgbàdó tó dé ayé ohun kan ni
adiç ñ jç.’ Fi òdodo prp yií hàn nípa
içç-pwp láàrin àwpn Yorúbá kí
òyinbó tó dé. Sp lçkúnunrçrç
(a) iyàtp t’ó wà 1’áàrin if^wp àti
òwò;
(b) ètò iyege çkpçç;
(d)ohun márún-ún pàtàki tí a fi ñ
wúre pçlú ohun tí pkppkan dúró
fún;
(e) irinçç.
$e àlàyé bí a ti ñ çe ptí wpnyí:
àgàdàhgídí, ççkçtç, ògógóró. Sp ní
çókí iyàtp tí ó wà nínú
(a) içç plpmp àti içç.ampkòkò;
(b) gbçnàgbçnà àti làgilagi;
(d) wòsiwósi, aláròóbp àti
òçómàáló.
6 A$À ÎRAN-ARA-FNI-L0W0
Çe àlàyé tí ó kún lórí àwpn òwe
wpnyí láíi fi hàn bi iran-
ara-çni-lpwp çe çè pàtàki tó ní ilç
Yorúbá:
(i) Apá 1’ará, igbpnwp ni iyekan.
(ii) Àjèjè pwp kan kò gbé çrú d’órí.
(Íii)Àgbájp pwp l’a fi ií sp àyà.
354
(iv)Ojp tí a bá na oló^ó ni à ñ san
ow<Wç.
(v) Qwp pmpdé kò tó pçpç, ti
àgbàlagbà kò wp akòrègl>ò.
Dárúkp pnà márún-ún tí Yorúbá ñ
gbà ran ara wpn lówó . kí o si sp
àspkún lórí méji nínú wpn.
Kín rii iyàtp 1’áàrin
(a) àáró àti pwç;
(b)çrú àti iwpfà
 (d) ?k$j? áti isingbá (¡gbá-sKsIn)
(e) éésú áti ajo ' > (//
(e) owó-kíkó áti ójómááló.
4. $’áláyé itump áwpn $dá w^nyí:
(a) taá lóji, (b) di ohun ijp, (d) t’olówó gbé.
. (é) yóó tó igbáá sin, (e) dógó.
7 AÁJÓ £WÁ
1. ‘Aájó pwá t'pkúnrin kó daindain.’ Sp Idí ti yli fi já
ódodo? . . . .
2. Sp ni. jókí oriji irun mári»n-iin tí áwpn pkunriii
máa rt ge áti ,márün*ún tí áwpn obinrin máa rt
di. ^
3. $e ápéjúwe iyátp t’ó wá l’áárináásiú pdp áti ó$ú
$ángó.
4. Dárúkp dí^nfnú ajp ti áwpn olóyá tábí pl^lá máü rt
w$,
Ido si jé ápájúwe bí méji ti ri ninú wpn. . ‘_
5. (a) Dárúkp oriji ilá márún-ún p^lú agbégbé ibi ti
w$n ti rt
kp wpn. $e áláyé pplú áwórán.
(b) Fi prp t'ó y? sí áláfo wpnyi:
(i) Sisa ni á á . . . kpkp.
(ii) Bíbü ni á , ..
(iii) . . . ni á á fa bárámú.
(iv) Wíwp ni á á wp .. .
(v) . . . ni á .. . ilá ab$.
8 Á$A 1GBEYÁWÓ
1. 0ná wo ni áwpn Yorúbá gbá wá pmp ti wpn ó bá
fi$ s$ná
layé átijú? ... , , .,
2. Kín ni idí ré tí w$rt fi máart wá aláriná fún pmp ti
wpn ba f¿f¿?
3. Oná mélóó ni étó gbígbé iyáwó Ipsingín pin sí ?
Dárúkp wpn.
4. Awpn wo ni áwpn Yorúbá máa n pe ni (a) adán (b)
aha (d) ,prú eégún ?
5. Kín ni je tí áwpn Yorúbá máa rt dífá ki wpn tó f
356
 pmp l'Úkp tábí kí wPn tó f? iyáwó fún pmp wpn ?
6. Kín ni iyátp ti ó wá láárin idána áti ijíhún?
9 ÉTÓ iBÍMQ
1. (a) Kín;m itump kí obinrin rií idádúró?
(b) Kín ló máa rt fa idádúró fún obinrin? ''

357
2. (a) Kin ni itump Id wpn ta iyàwó çni
ni ipá?
(b) Báwo ni pdaràn náà çe le tán
pràn yli?
3. Báwo ni adàhunçe $e le ran obînrin
tí ñ rpbi Ipwp?
4. Kin ni idí ti a fi gbpdp wç pmp ti a
bá çççç bí mp dáadáa?
5. (a) Dárúkp méji nínú àwpn èèwp ti
àwpn idílé kan máa ñ
kà fún àwpn iyàwó wpn tí ó bá
jççç bímp.
(b) Kín ni idí tí àwpn obinrin kò fi
gbpdp dçjàá àwpn èèwp wpnyí?
10 ÈTÒ MQLÉBÍ
1. Kín ni içç baálé ni ààrin ilé?
2. Báwo ni a çe n çe ètô ipari ijà ni
pdçdç baálé?.
3. Irá iwà wo ni ó lè mú kí á lé àlejô
tàbi pmp ilé kúró lágboolé? .
4. Kín ni idí tí a fi ñ fún àwpn obinrin
ni çhin çran nigbà ináwó ?
5.
Kin ni àwpn pmp ilé máa ñ $e fún
baáléjáti mp .rí ri rç?
11 ÈTÒ iJQBA
1. Báwo pi a ti ?e ií çe_ètò ijpba ilú ni
ayé átijp?
2. fa) Àwpn wo ni à ñ pè ni ‘iwàrçfà’?
(b) Bàwo ni àwpn Oyp $e lí pe ti
wpn? ' ■ ■
3. Dárúkp àwpn pmp aládé
mçrindínlógún tí ó kúrò ni îta Ijerò.
4. Báwo ni Odùduà $e tún di çni tó ñ
ríran ?
12 ÈTÒ OGUN JÍJÀ
1. (a) Oriçi ogun mélòó ló wà?
(b) Kin ni àwpn nñkan tí ó máa n fa
ogun?
358
2. Qárúkp díç nínú ètò idáàbòbò àti
àjàlà tj àwpn tí ogun ñ bp wá bá kó
máa ii çe.
3. Dárúkp márun-úñ nínú àwpn oyè
àgbà ççp.
4. (a) Kin ni ipô Àrç 0n¿ Kakañfó nínú
àwpn plóógun?
(b) Irú èniyàn wo ni a fi ñ jç oyè yii?
- J 3 ÈTÒ OYÈ. 1 LU
1. (a) Kin ni iyàïpTi ó wà nínú oyè
àjçwp àti oyè tí a fi dá ni
Iplà?
(b) Dárúkp méji méjijnínú irú àwpn
oyè wpnyi.
2. Báwo ni a ti çen fi èniyàn jç alààfin ?

359
 3. Àwpn wo ni ‘má-jçç-kí-etí-mi-di’
fún alâàfin?
4. Dárúkp àwpn ohun igúnwà pba ilç
Yorúbá, kí o si sp bi a ti çe á lò
wpn.
5. Dárúkp méji nínú (a) oyè çsin (b)
oyè çgbç (d) oyè agboolé. Kí o si sp
i$ç pkppkan wpn.
14 À$À iSINKÚ
1. Kín ni idi tí àwpn Yorúbá fi ppn òkú
sínsin lé?
2. Kín ni iyàtp tó wà láàrin pfp àti
àkçnú?
3. (a) Kin ni à ñ pè ni ilçpaí òkú?
(b) Kín ni ohun tí àwpn Yorúbá
máa fi ñ $e?
4,. Báwo ni àti se ií sinkú:
(a) çni ti odò gbé lp? ,
(b) çni òri$à?

360
i
Iwé Á$á áti í$e Yorúbá jé ábáygri iwádii ijlnlé
áti italgmú ogún áwgn babañló wa tí ó ti ó
sgnú bí áwgn ágbálagbá ti ñ tán ni abérun
ayé. I$é ríbiribi ni éyí nltorí pé á$á abínibí tí a
§e iwádii w<¡myí jé áwgn ohun tí a le pé ni
áwgn igi tí áwgn babarilá wa ti 10, ojúlówó
gmg kó si gbgdé tu ú, áfi Idóbomirinín.
Gbogbo ohun pátáki tí akékúé áti Olúkéni
nínú éké Yorúbá gbédé mé fun idánwó
á$ekágbá ilé éké Sékéiídíri ágbá (SSCE) ñipa
áwgn éyá ti á n' pé ni Yorúbá ni a kójg sínú
iwé yií. Bákan náá ni iwé yil jé máyámí fun
akékOO ilé ék$sé Olúkéni ágbá fNCE) áti
akgkgé ilé éké Yunifásíti tí ó yaíi éké Yorúbá
lááyó, ki á tó wá sg ti ogunlégé áwgn olúfé
á$á áti l$é$e Yorúbá ti yóó fé mg ámgdájú
ñipa irandiran wgn.
A $e ijinlé áti ékúnréré áláyé lóri ilán orirun,
iwá, i$é-gwé, i§é-Qná, á$á áti i$¿$e áwgn ti á
á pé ni gmg Oóduá. Ojúlówó édé Yorúbá ti ó
bá iláná ákgtg óde-óní mu ni a fi §e ágbékalg
áwgn iwádii érinkinniwín wényi.
ÁkOkOirúréréé,béé‘éylitnigmgadig rí téyá
é’ ni áwgn irúfé iwé yií ti ó wá lóde si n §e fun
un títí di óni. Ki á má puré, atá tó o, iyé dún
ún ni éré iwé yii. idi niyi ti Kábiyési, Timi ti ilú
£dg áná, Qba Adétóyéje Láoyé, fi pe ‘Láógún
ni ‘Dókitá Yorúbá’, bi ó tiléjé pé 'Dókitá
!§égún’ ni Láógún i §e.
Kó sí gni ti yóó ka iwé yii ti kó ni gbá pé
‘Árábá ni bábá, gniabá lábá ni baba* Qgbén
lg fé ké ni, ábi imé ijlnlé? Ó yá g fákárá túkg
wó.
ISBN 978154 043 5
University Press PLC