TNUSRB General Knowledge Study Materials PDF - Kashika IAS Academy

bghJm¿Î,fhÁfh IAS mfhlä (Ïytr gæ‰Á),TlYh®.
TNPSC bghJm¿Î
‘njo¢ nrhW ãj« Â‹W gy

Á‹dŠ ÁWfijfŸ ngÁ – kd«
tho¤ J‹gäf cH‹W – Ãw®
thl¥ gy brašfŸ brŒJ - eiu
To¡ »H¥gUt bkŒÂ – bfhL§
T‰W¡ »iuahdÃ‹ khÍ« - gy
nto¡if kåjiu¥ nghny – eh‹
Åœnt bd‹W ãid¤jhnah?’
-kfhfé ghuÂah®
fhÁfh ÏytrTNPSC/TET mfhlä
òÂa ngUªJãiya« mU»š, bfsçr§f® fh«¥s¡°,
td<°tç nfhéš bjU, TlYh® - Úy»ç kht£l«
9894006772
ÏªÂa tuyhW
1 m.RnuZ Fkh® MSc.BEd,9894006772

fhy«
f‰fhy« cnyhf¡ fhy« (m)

Chalcolithic Age
m
giHa f‰fhy« (m) òÂa f‰fhy« (m)
ngènahè¤Â¡fhy« ãnahè¤Â¡ fhy«
».K. 8000 ».K.4000-».K2500
co
M©LfS¡F K‹ *(10,000 – 4000)
*(10,000¡F K‹)
Ïil¡f‰fhy« (m) br«ò¡fhy« bt©fy¡ ÏU«ò¡
e.
nknrhè¤Â¡ fhy« ».K.3000 - ».K.1000 fhy« fhy«
(».K.8000- ».K.4000) *(».K.3000 to 1500) ».K.1000-».K.600
ot
f‰fhy«
óäæ‹ njh‰w« - 460 nfho M©LfS¡F K‹
cn
fhy¤ij fâ¡f nuonah fh®g‹ Kiw ga‹gL»wJ. k‰bwhU Kiw bl‹£nuh
fhy¡fâ¥ò Kiw. ÏJ ku¤Â‹ cŸbt£L¤ njh‰w¤Âš fhz¥gL«. tisa§fë‹
v©â¡ifia¡ bfh©L fz¡»l¥gL»wJ.
Ïy¡»a§fŸ, tuyh‰W¡ F¿¥òfŸ, fšbt£LfŸ, br¥ò g£la§fŸ Xiy¢RtofŸ
ps
ngh‹wit tuyh‰W¡ fhy¤ij fâ¡f cjÎ« vG¤J¥ó®tkhd Mjhu§fŸ.

Radio carbon method – I Dr. è¥Ã v‹gt® f©l¿ªjh®,
giHa f‰fhy kåj®fŸ Fth®£ir£ k¡fŸ vd miH¡f¥g£ld®. Ït®fŸ
ehnlhofshf thœªjd®.
.tn
giHa f‰fhy k¡fŸ Ú¡ç£nlh Ïd¤ij nr®ªjt®fŸ.

giHa f‰fhy¤Âš thœªj kåj‹ nAhnkhnrÃa‹ (Rakhf ÁªÂ¥gt‹ ) vd
miH¡f¥g£lh‹. kåjå‹ njh‰w« 40,000 M©LfS¡F K‹.
giHa f‰fhy k¡fŸ Ïiy, ku¥g£il, éy§Ffë‹ njhiy Milahf mâªjd®.
w
ngènahè¤Â¡ v‹whš giHa fš v‹W bghUŸ.

Ïil¡f‰fhy¤Âš éy§Ffis ts®¡fÎ«, ntsh©ikæš <LglÎ« brŒjh‹.
w
MÂkåj‹ Kjèš gH»a éy§F – ehŒ

g©il¡fhy bg©fS« nt£ilahod® v‹gij M.P – æš cŸs Ã«ng£fh Fifæš
cŸs bg© koæš FHªijia f£o¡bfh©L m«ò éLtJ ngh‹w Xéa« _y«
w
m¿a Ko»wJ.
ntsh©ik njh‹¿a fhy« Rkh® 8000 M©LfS¡F K‹
efu§fë‹ njh‰w« Rkh® 4700 M©LfS¡F K‹
jäHf¤Âš giHa f‰fhy fUéfŸ tlkJiu, m¤Âu«gh¡f«, gšyhtu«, fhŠÁòu«,

ntÿ®, ÂUtŸS® M»a Ïl§fëš f©blL¡f¥g£ld.
òÂa f‰fhy¤Âš Kjèš ga‹gL¤Âa cnyhf« br«ò
òÂa f‰fhy¤Âš Ïwªnjhiu òij¡F« tH¡f« ÏUªjJ.
òÂa f‰fhy¤Âš r¡fu« f©LÃo¡f¥g£lJ. gU¤Â, f«gë, üš ü‰w Mil
mâªjd®.
m
òÂa f‰fhy fUéfŸ f©blL¡f¥g£l Ïl§fŸ :- ÂUbešntè, nry«, òJ¡nfh£il,
ÂU¢Á, jh‹¿¡Fo (bfhil¡fhdš kiy)
Au¥gh g©ghL br«ò f‰fhy g©gh£o‹ xU gFÂahF«.
co
ÏU«ò¡fhy¤Âš Ïwªjt®fis “KJk¡fŸ jhê” vd¥gL« k£gh©l§fëš Ï£L
òij¤jd®.
ntj Ïy¡»a§fëš ÏU«ò g‰¿ mo¡fo F¿¡f¥gL»wJ.
gy äšèa‹ M©LfS¡F K‹ò thœªj ilndhru° K£il mçaÿ®
e.
gFÂæšmfœªbjL¡f¥g£LŸsJ.
jäHf¤Âš ÂUbešntè kht£l¤ÂYŸs MÂ¢rešÿçš mfœthuhŒÁ¥gâfŸ
ot
eilbgW»wJ.
ÁªJ rkbtë ehfßf«
v»¥J ehfçf« iešeÂæ‹ bfhil vd¥g£lJ.
cn
v»¥J - ieš eÂæ‹ kfŸ vd miH¡f¥gL»wJ.
Ïwªj jiyt®fë‹ clšfŸ gj¥gL¤j¥g£L ghJfh¡f¥g£ld. ÏitfŸ k«äfŸ
vd¥gL»‹wd.
Ãuä£ v‹gJ Ïwªjt®fë‹ cliy ghJfh¡f f£l¥g£l nfhòu§fŸ
ps
°Ã§° vd¥gLtJ kåj jiyÍl‹ Á§f¤Â‹ clyik¥ò bfh©l f‰gidahd

éy§Fila Á‰gkhF«.
ÁªJ rkbtë ehfçf«, Au¥gh ehfçf«, f§if rkbtë ehfçf« vd
miH¡f¥gL»wJ. Au¥gh ehfçf« br«ò fhy g©gh£o‹ xU gFÂna.
.tn
».Ã. 1921 – š Au¥gh v‹Däl¤Âš elªj mfœthuhŒ¢Á‹ nghJ Ïªj rh‹WfŸ

»il¤jjhš Ïij Au¥gh ehfçf« v‹W« miH¡»‹nwh«.
f®r‹ Ãuò bjhšbghUŸ MuhŒ¢Á¡bf‹W xU òÂa Jiwæid ãWédh®.
jfu¤ijÍ« jhäu¤ijÍ« nr®¤J¡ bt©fy« jahç¡f¥g£lJ, vdnt ÏJ bt©fy
w
fhy« vd¥g£lJ.
tuyh‰whs®fŸ tuyh‰iw 1. g©ila¡fhy« 2. Ïil¡fhy« 3. eÅd fhy« vd Ãç¥g®.
w
Kªija Ïil¡fhy« 8-13 ü‰wh©L, Ãªija Ïil¡fhy« 13-18 ü‰wh©L

A®r® (k) 2« òènfÁÍl‹ g©ila fhy tuyhW KoÎW»wJ.
r® #h‹ kh®õš bkhfŠrjhnuhé‹ fhy¤ij ».K.3250 - ».K. 2750 vd
w
kÂ¥Ã£lh®.mjhtJ bt©fy¡ fhy¤Jl‹ bjhl®òilaJ.

ÏJ xU efu ehfßfkhF«.
R£l br§f‰fshš ÅLfŸ f£l¥g£ld.
k‰w ehfçf§fSl‹ bjhl®ò : ÁªJ rkbtë k¡fŸ Rnkçah, bkrgnlhäah, gÀiu‹

ngh‹w ehLfSl‹ flš thâg« brŒjd®.
fhšeil ts®¥ò : ÁªJ rkbtë k¡fŸ fhis, vUJ, btŸshL, br«k¿ahL, g‹¿,
fGij, x£lf« M»at‰iw gH¡» it¤ÂUªjd®. Å£L éy§Ffshf vUJ, Mik,
óid, ehŒ M»at‰iw ts®¤jd®, Ït®fŸ ahidfisÍ« fh©lhäUf§fisÍ«
m¿ªÂUªjd®. Ït®fŸ FÂiu, ÏU«ò, òifæiy g‰¿ m¿ªÂU¡féšiy.
m
blunfh£lh vd¥gL« RL k£gh©l¤ bjhêš k¡fë‹ K¡»a¤ bjhêyhf¤ ÂfœªjJ.
rka thœ¡if : k¡fŸ gRgÂ v‹w ÁtidÍ«, jhŒ flÎisÍ« (Mother Goddess) è§f«,
Ny«, ku¤ij tz§»d®.
co
vG¤J Kiw – Á¤Âu vG¤JfshF«.
ÁªJ rkbtë k¡fŸ Kjš tçia tyäUªJ ÏlkhfÎ« Ïu©lhtJ tçia ÏläUªJ
tykhfÎ« vGÂd®.
jhŒtê kuò Ã‹g‰w¥g£lJ.
e.
Au¥gh ehfßf k¡fŸ Ïwªnjhiu òij¤jd®.
be‰gæiu Kj‹ Kjèš éisé¤j k¡fŸ ÁªJ rkbtë k¡fns. K¡»a
bjhêšntsh©ik.
ot
ÁªJ rkbtë ehfçf« - ieš, ô¥uO°, il¡ß° ehfçf§fS¡F ÏizahdJ.
ÁªJ rkbtë ÁijÎfS« mjid mfœªjt®fS«
cn
Ïl« tUl« ehL f©l¿ªjt®fŸ
Au¥gh 1921 gh»°jh‹ jauh« rAhå

bkhŠrjhnuh 1922 gh»°jh‹ ghd®í
ps
fhèg§f‹ 1953 uh#°jh‹ V.nfhZ
nyh¤jš 1957 F#uh¤ v°.M®. uh›
njhyhÅuh 1985-90 F#uh¤ M®.v°. Ã°¤

.tn
1) Au¥gh (Harappa) : (ÁªJ bkhê brhšY¡F òijÍ©l efu«)

Ïªefu« uhé M‰w§fiu ÛJ gŠrh¥ khãy¤Â‹ kh©£nfhkhç kht£l¤Âš
w
(gh»°jh‹) mikªJŸsJ.
FÂiu g‰¿ m¿ahjt®fŸ, 16 -‹ kl§Ffis ga‹gL¤Âd®.
ÁªJ rkbtëæš è§f têghL fhz¥g£lJ. Ïj‹ f‰Á‰g§fŸ Ï§F
w
f©blL¡f¥g£ld. F©l« »il¤JŸsJ. bkrgnlhäa K¤Âiu »il¤JŸsJ.

2)bkhfŠrjhnuh : (Mohenjodaro)
bkhfŠrjhnuh v‹gj‹ bghUŸ Ïwªjt®fë‹ efu« (m) Ãz¡Fê nkL
w
ÁªJ rkbtë efu§fënyna äf¥ bgça efu« bkhfŠrjhnuh

bkhfŠrjhnuhéš eldkhL« bg©Áiy »il¤JŸsJ.
bkhfŠrjhnuhéš äf¥bgça jhåa¡fsŠÁa« cŸsJ.
Â£lä£L f£l¥g£l neuhd bjU¡fis cila efu«-bkhfŠrjhnuh

bkhfŠrjhnuhéš bgça Ú¢rš Fs« cŸsJ.
2) fhèg§f‹ : (Kallibangan)
ru°tÂ fiuæ‹ ÛJ mikªJŸs Ïªefu« nfh£ilfshš gy¥gL¤j¥g£oUªjJ.
ÏJ uh#°jhåš cŸsJ.
3) nyh¤jš : (Lothal) (Ïw¥gt®fë‹ efu«)
m
Ïªefu« ÁªJrkbtë k¡fë‹ bjhêš k‰W« thâg JiwKf efu«. ÏJ kåjdhš
cUth¡f¥g£l Kjš bra‰if¤ JiwKf«. ÏJ F#uh¤ khãy¤Âš mikªJŸsJ.
4) njhyÅuh : (Tholavira)
co
ÏJ rÛg¤Âa ÁªJrkbtë ehfßf efu« MF«. ÏJ F#uh¤Âš cŸsJ.
Âuhél®fŸ
bkhêfŸ jäœ, bjY§F, kiyahs«, f‹dl« ngh‹w bkhêfshF«.
Mça® tUif¡F K‹ò ÏªÂahéš thœªjt®fŸ Âuhél®fŸ. Ït®fŸ ngÁa
e.
Mça ehfßf«
».K. 2000 Kjš ».K. 1500¡F Ïil¥g£l fhy¤Âš k¤Âa MÁah gFÂæèUªJ ifg®,
nghy‹ fzthŒ têahf Mça®fŸ EiHªjd®. Ït®fŸ Kjèš Fona¿a gFÂ r¥j
ot
ÁªJ. (VG ãy§fŸ ghÍ« ãy«“ntj«” v‹whš m¿Î v‹W bga®.
ntj« v‹w brhš é¤ (vid) v‹D« rk°»Uj brhšèèUªJ ÃwªjJ.
‘Mç’ v‹whš m‹åa® (m) btë eh£lt® vd bghUŸ.
cn
‘Mça®fŸ’ tÁ¤j f§if rkbtë gFÂ Mça t®¤j« vd¥g£lJ.
Át‹ Mça®fë‹ flÎshF«.Ït®fë‹ ehfçf« »uhk ehfçf«.
Mça®fë‹ ó®Åf«
k¤Âa MÁah - kh¡° Kšy® (ÏJnt midtuhY« V‰W¡bfhŸs¥g£lJ.
ps
Âbg¤ - jahdªj ru°tÂ

M®£o¡ gFÂ - Âyf®
ntjfhy Ïy¡»a§fŸ
.tn
ç¡ ntj« : - flÎS¡fhf ne®¤Â¡fl‹ brŒa¥gL«nghJ ghl¥gL« ghkhiyfŸ

ml§»aJ.
rhkntj« : - Ïir k‰W« eld« F¿¤jbrŒÂfŸ ãiwªjJ.
a#&® ntj« : - rka rl§FfŸ, ahf§fŸ brŒÍ« Kiwg‰¿ TW»wJ.
w
mj®tz ntj« : - MÅfisÍ«, óäfisÍ« f£LgL¤j¡ Toa ghlšfŸ k‰W«

kU¤Jt KiwfŸ cŸsd.
K‹ntjfhy« (».K. 1500 - ».K 1000)
w
ç¡ ntjfhy« v‹W« miH¥g®.

ntj§fëš gHikahdJ ç¡ntj«. 10 ghf§fis bfh©lJ. 1028 ghlšfŸ cilaJ.
w
òfœbg‰w fha¤Âç kªÂu« _‹whtJ ghf¤Âš cŸsJ.

ç¡ ntjnk c©ikahd ntj« MF«. ÏJ MÂntj« v‹W« ntj§fë‹ ntj«
v‹W« miH¡f¥gL»wJ.
r_f mik¥ò : Fy« (FL«g«) - »uhk« - é° (gy »uhk§fŸ nr®ªjJ) - #dh (v‹w

muR) - #dgjh
»uhk¤ jiyt® - »uhkâ
é°ì‹ jiyt® - éRtgÂ
#dh jiyt® - Ïuhr‹ (Ãu#hgÂ vdÎ« miH¡f¥g£lh®)
murD¡F cjt ònuh»j® (uh#FU), nrdhå (gil¤hiyt‹ ÏUªjd®.
m
rgh - KÂnah® mit
räÂ - C® k¡fŸ ÃuÂãÂfŸ mit.
FL«g¤ jiyt® jªij »ufgÂ vd¥g£lh®. jªij tê kuò Ã‹g‰w¥g£lJ.
co
mRtnkjahf¤Â‹ _‹wh« ehëš FÂiufŸ gèæl¥g£ld.
K¡»¤ bjhêš – nt£ilahLjš, étrha«. Ïju bjhêš - berÎ. njhš gjåL«
bjhêš, ku k‰W« cnyhf ntiy.
gR¡fŸ bršt¤Â‹ ãiyfshf fUj¥g£ld.
e.
éjit kWkz« V‰f¥g£lJ.
ts®¤j éy§F : btŸshL, khL, FÂiu, br«k¿ahL, ehŒ.
ot
btëeh£L tâf« - nk‰F MÁah, v»¥J.
ehza¥bga® : ãZfh
V‰WkÂ bghUŸ : my§fhu bghU£fŸ, rªjd«, jªj§fŸ
cn
Ïw¡FkÂ : FÂiu, ngß¢ir
têghL - Nça‹, fh‰W, thd«, tUz‹, m¡å, thÍ, ku§fŸ ngh‹w
Ïa‰ifia tz§»d®. Áiy têghL ç¡ntj fhy¤Âš Ïšiy.
Ït®fë‹ Ãujhd vÂçfŸ jhr®fŸ(m) j°Í¡fŸ
ps
ghd§fŸ : - nrhkh v‹w broæèUªJ vL¡f¥g£l nrhkghdK« gh®èæèaUªJ

jahç¡f¥g£l RuhghdK« mUªj¥g£ld.
FHªij kz« fhz¥gléšiy.
ÏU«Ã‹ ga‹ m¿ªÂUªjjhš fhLfis ÂU¤Â éisãy§fis cUth¡»d®.
.tn
Ã‹ntjfhy« (».K. 1000- ».K. 600)

ç¡ ntjfhy¤Â‰F Ã‹d® rhk, a#&®, mj®tz ntj§fë‹ fhy«.
ntW bga® ÏÂfhr fhy« Ïuhkhaz« - thšÛ», / kfhghuj« - ntjéahruhš
w
Ï¡fhy¤Âš Ïa‰w¥g£lJ. kfhghuj¤Â‹ _y¥bga® b#ar«ïjh.

ahf§fŸ – uh#Na«, mRtnkj«, th{nga«.
uh#Na« - mur®fS¡F ca®ªj ãiyia më¤jJ.
w
mRtnkjahf« - mur‹ j‹Dila mRt« (FÂiu) vÂ®¥Ã‹¿ br‹w ehLfis

j‹ f£L¥gh£oš bfh©Ltªjh‹
w
.th{nga« - nj®¥gªja«, ÏÂš murå‹ nj® v¥nghJ« bt‰¿bgW«.

murå‹ g£l¥bga® - V¡uh£, rh«uh£, r®tbgskh.
éÂ¡f¥g£l tçfŸ – ghè, fš¡, ghfh.
bg©fS¡F brh¤Jçik Ïšiy.

FHªij ÂUkz« fhz¥g£lJ.
bg© FHªij FL«g¤Â‰F V‰g£l nrhf« v‹W mŒ¤jnua Ãuhkz«
F¿¥ÃL»wJ.
jå kåjå‹ thœ¡if MÁuk« v‹w 4 ãiyfshf Ãç¥ò.
1. khzt¥gUt« - Ãu«k¢ rhça«
m
2. Å£L¤jiyt‹ / fzt‹ »Uf°j«
3. JwÎãiy – td¥Ãu°j«
4. K‰W« Jwªj ãiy – r‹åahr«
co
mur Fkhu®fS¡F f‰Ã¡f¥g£l ngh®¡fiy – jD®ntj« vd¥g£lJ.
éié¤j bghU£fŸ : (at«) gh®è, nfhJik, beš gU¥ò tiffŸ.
òH¡f¤ÂèUªj j§f ehza§fŸ : ãZfh, nf¤Âç (uh#°jh‹)
e.
fUéfŸ brŒa br«ò bgw¥g£l Ïl« - nf¤Âç (uh#°jh‹)
ghd§fŸ : nrhkghd«, Ruhghd«.
éisah£L : Njh£l«, rJu§f«, nj®gªja«, FÂiugªja«.
ot
flÎŸ : Ãu#hgÂ (gil¥ò¡flÎŸ), gRgÂ, éZQ(fh¡F« flÎŸ), »UZz‹, Ãu«k‹,
U¤u‹ (Át‹) (mê¡F« flÎŸ)
Ãuhkz® thŒ FyFU¡fŸ/MÁça®
cn
r¤Âça®fŸ njhŸ M£Áahs®/ngh®Åu®
itÁa®fŸ bjhil tâf®/iféidP®/étrhæ

ps
N¤Âu®fŸ ghj« go¥g¿t‰w nk‰f©l 3 Ãçéd®fël«

gâòçnth®.
Mça – Âuhél ntWghLfŸ
.tn
t.v© bghUŸ Âuhél ehfçf¡ TWfŸ Mça ehfçf TWfŸ

1 njh‰w« ÏU©l ãwK«, eL¤jukhd btŸis ãwK« caukhd
cauK«, fUikahd cUtK«, br«g£ilahd
jiyKoÍ« cilat®fŸ KoÍ« cilat®fŸ
2 bjhêš Kj‹ik¤ bjhêš :- gæ®¤ Kj‹ik¤ bjhêš:-
w
bjhêš, thâf« fhšeil ts®¥ò«, ngh®

òçjY«
3 Mil gU¤Â Mil cL¤Âd® f«gë, gU¤Â k‰W«
w
éy§Ffë‹ njhiy
cL¤Âd®
w
4 éy§F têghL K¡»a éy§F vUJ vUJfis K¡»a éy§F gR ,

têg£ld® gR¡fis têg£ld®
5 ÅL R£l br§f‰fshš ÅLfis¡ fëk© k‰W« _§»šfŸ
f£od® bfh©l ÅLfis
mik¤jd®

6 têghL nfhæš têghL, Áiy, è§f«, ahf«brŒjš, ÁiyfS«
Ny«,r¡Â,ehf« nfhæšfS« Ïšiy,
ÏªÂu‹, m¡å, tUz‹
7 cnyhf« br«ò cnyhf¤ij¥ ÏU«ig m¿ªÂUªjd®
ga‹gL¤Âd®, ÏU«ig
m¿aKoaéšiy
m
8 m¿ah éy§F òèia m¿t®, FÂiuia òèia m¿ah®,
m¿ah® FÂiufis¥
ga‹gL¤Âdh®
co
9 ehfçf« ntsh©ik ehfçf«, efu§fŸ Fhšeil ts®¥ò ehfçf«,
»uhk§fŸ
rkz / bgs¤j kj§fŸ
e.
ãfœÎfŸ rkz« (i#d«) (kAhÅu®) bgs¤j« (ò¤j®/
rh¡»aKiw)
ot
fhy« ».K. 540 – 468 (534 – 462) ».K. (563 – 483)
ntW bga® Éd®, kfhÅu®, mçf©£, Ô®¤j§fu® rh¡»aKå, ò¤j®,
jhjfjh
cn
Ãwªj Ïl« itrhè¡F mUnf FªÂ»uhk«(Õfh®) neghs¤Âš
fÃyt°¤Âš cŸs
Y«Ãå
jªij bga® Á¤jh®¤j® R¤njhjd®
jhah® bga® Âçryh khahnjé, Á‰w‹id
ps
– kfhÃu#hgÂ
bfsjä
Ïa‰bga® t®¤jkhd® Á¤jh®¤j®
kidé anrhjh Anrhjiu
.tn
Fy« r¤Âça® r¤Âça®

kf‹/kfŸ kfŸ – mndh#h kf‹ - uhFš
Jwtw« ó©l taJ 30 29
Phd« bg‰w taJ 42 35 ( 49 tJ ehŸ
w
Âahd¤Âš)
Phd« bg‰w Ïl« rhyh ku¤joæš nghÂ ku¤Âoæš
(murku«) (Õfhçš
w
cŸs fah)
ngÁa bkhê Ãuh»Uj« Ghè
T¿a c©ikfŸ/ ešy el¤ij , ešym¿, ešy el¤ij, 4 c©ikfŸ
w
têfŸ (Âçu¤Âd§fŸ) (Ãuh¡Uj bkhêæš 8 têfŸ ( m£lÓy«)

gu¥g¥g£ld) ghè bkhêæš
gu¥g¥g£ld
fijfŸ m§fh° #lfh°

kj¢rh®ghd uh#°jh‹ - kÎ©£ mò – kfhuhZouh – m#ªjh
nfhæšfŸ Âšthuh nfhæšfŸ, mŒnfhš, (Xéa§fŸ) k‰W«
ghjhäæš cŸs fšbt£LfŸ f#&uhnf, všnyhuh (Á‰g§fŸ)
Á¤ö®, ud¡ó® nfhæšfŸ
Õfh® - ehyªjh,
MªÂuÃunjr« -
m
ehfh®#&dh F©lh
F#uh¤ - tšyÃ
M.P – rhŠÁ
co
kj¢rh®ghd üšfŸ tisahgÂ, (ÓtfÁªjhkâ, - kânkfiy,
ÂU¤j¡fnjt®) – (e‹}š- gtdªÂ F©lynfÁ
Kåt®)
bfhŸiffŸ m»«ir,r¤a«, -
e.
m°nja«,Âahf«,Ãu«k¢rhça«,M»ad
Á‰g§fŸ cja»ç, AÂF«gh,»®dh®,Áutz -
bgybfhyh, fGFkiy
ot
òåj jy§fŸ ud¡ó®, cja»ç,AÂF«gh, -
všnyhuh,»®dh®
Áw¥ò¥ bga® Éd® rh¡»aKå
ãidÎ¢Á‹d« rutzbgybfhyh - nfhkÔ°tu® Áiy -
cn
Jwéfë‹ kl§fŸ éfhu§fŸ grÂ
rka (òåj) üšfŸ m§f§fŸ, cgm§f§fŸ, fšgrh°Âu«, #hjf¡ fijfŸ,
ó®t§fŸ nkY« éda Ãlf«,
R¤jÃlf«,mÃj«g
ps
Ãlf« M»a
ÂçÕlf§fŸ, äèªj
g‹dh ghèbkhêæš
vGj¥g£lit.
.tn
kj¤ij Ã‹g‰¿a funty®fŸ, mnrhf®,

k‹d®fŸ eªj®fŸ,T‹gh©oa‹,rªÂuF¥j fåZf®,A®õ®
bksça®, Kjyh« knfªÂut®k‹
ÏuhZ£uTl®fŸ, rhS¡»a®fŸ, Ã«Ã
rhu®, m#hjr¤U
w
kj c£ÃçÎfŸ Âf«guh – kfhÅu® nfh£gh£Ll‹ Ëdahd«

MilJwªjt®fŸ gHikthÂfŸ (ò¤j®
rhjhuz kåj® -
w
°ntj«guh – gh®Rtehjç‹ vëik

nfh£gh£Ll‹ btŸis ãw Mil cUt têghL Ïšiy)
mâgt® (Kjš kheh£oš ÃçªjJ) kfhahd« - (ò¤j®-
w
flÎŸ – cUt
têghL c©L)
(fåZf® fhy¤Âš
ÃçªjJ)
khehLfŸ 1st ghlèò¤Âu« ÏÂš Rntjh«gu«, 1st uh#»uAh

Âf«gu« vd Ïu©lhf ÃçªjJ (Rajagirha)
2nd tšyÃ (F#uh¤) ».Ã. 512 ».K. 483 -
kfhfh°ag®
jiyikæš
2nd itrhè ».K. 383-
rghrhä jiyikæš
m
3rd ghlèò¤Âu«
».K.250 - Â°[h
khAhèAò¤Âuh
co
jiyikæš
4th fhZÛ® ».Ã. 1«
ü‰-tRä¤Âuh
jiyikæš
e.
Ïwªj Ïl« gthòç (uh#»ufh mU»š) Fîef® (UP)
Ïwªj taJ 72 80 (».K. 483)
ot
f£ol¡fiy všnyhuh, rutzbgybfhyh
ò¤jkhehL jiyik mur®

st
kfhfZagh m#hjr¤U
cn
1 uh#»uAh ».K. 483
2nd itrhè ».K. 383 Rghrhä fhynrhf®
3rd ghlèò¤Âu« ».K. 250 bkhfèò¤j Ârh mnrhf®
(cgF¥j®)
4th fhZÛ® ( ».Ã. 1« tRä¤u® & m°tnfhõh fåZf®
ps
ü‰wh©L )
Ódhéš f‹~óÁa°, ghuÓf¤Âš b#huh°lu® ÏªÂahéš kfhÅu® k‰W« ò¤j®

.tn
rkfhy¤jt®.
rkz (i#d) rka¤ij njh‰Wé¤jt® - kfhÅu®
i#d kj¤Â‹ Kjš Ô®¤j§fu® - çõgnjt® (MÂehj®)
gh®rt® 23-tJ Ô®¤j§fu®
w
kfhÅu® 24-tJ Ô®¤j§fu®. 12-tUl« fLªjt« òçªJ kfhÅu® 42tJ taÂš Phd«
bg‰wh®. (Kjš Ól® #nkè)
g¤ughF vD« rkz Jwéahš kjkh‰w« bg‰wt®fŸ – rªÂuF¥j bksça®,
w
Ã«Ãrhu®,m#hjr¤U
rkz¤Âš Éd® v‹whš bt‰¿ahs® v‹W bghUŸ
w
Ô®¤j§fu® v‹w brhšY¡F Ãwé¥ bgU§fliy¡ flªj Phå v‹W bghUŸ.

rkzkj« bfhšyhik bfhŸifia Ã‹g‰¿aJ.
rkz¤Â‹ nfhkÔ°tu® Á‰g« f®ehlf khãy¤Âš rutz bgybfhyhéš cŸsJ.
kfhÅuç‹ e‹dl¤ij be¿ 5 ÃçÎfis bfh©lJ.

rkz rka Fif¡ nfhéš cŸs Ïl« kÎ‹£ mò (uh#°jh‹)
rkzkj Ïy¡fz üšfŸ : - ah¥bgU§fy fhçif, ah¥gU§fyéU¤Â, neäehj«,
e‹}š, mf¥bghUŸ és¡f«, Ïy¡fz és¡f«.
rkz kj mwüšfŸ: - ehyoah®, eh‹kâ¡foif, gHbkhê, Âizkhiy,
ü‰iw«gJ.
m
Ã«Ãrhu®, m#hjr¤U rkz rka¤Â‰F MjuÎ më¤jd®.
rkz rka¤ij Ã‹g‰¿a K¡»a bksça k‹d® rªÂu F¥j bksça®
f®ehlf¤Âš rkz rka¤ij gu¥Ãat® g¤ÂughF
co
rkzkj fh¥Ãa§fŸ :- Áy«ò, ÓtfÁªjhkâ, tisahgÂ, Nshkâ
#hjf fijfŸ v‹git ò¤jç‹ Ãw¥ò g‰¿a fijfŸ
t£l¡fhäå mga‹ v‹D« mur‹ fhy¤Âš ÂçÕlf«v‹w bgs¤j üš , üš toéš
e.
vGj¥g£lJ.
ò¤j rka¤Â‹ bjh£oš kfj¥ gFÂ (Õfh®)
ò¤jç‹ Ãwªj Âd« ò¤j ó®âkh vd bfh©lhl¥gL»wJ
ot
ò¤jU¡F Ã‹ tªj rka¤JwéfŸ nghÂr¤Jt®fŸ vd¥g£ld®
ò¤j rçj« v‹w üiy Ïa‰¿at® - m°tnfhõ®.
ò¤j® Kjš brh‰bghêit – rhueh¤ (fhÁ vD« thuzhÁ kh‹ ó§fhéš
cn
bjhl§»dh®.
ÏJ j®kr¡u ¥çt®¤jdh vd¥gL»wJ.
A®õ® fhy¤Âš ÃuahifæY«, f‹ndhÁæY« ò¤j rka khehLfŸ el¤j¥g£ld.
kfhahz¤ij Ã‹g‰¿a k‹d® fåZf®, A®õ®
ps
Ëdahd¤ij Ã‹g‰¿a k‹d® mnrhf®

ò¤jkj rka¤Jwéfë‹ Ãuh®¤jid Tl§fŸ – ir¤Âa§fŸ v‹W«, klhya§fŸ –
éfhu§fŸ v‹W« miH¡f¥gL»‹wd,
.tn
ò¤j® MÁan#hÂ vd miH¡f¥gL»wh®

ò¤jç‹ Ïw¥ò “ gçã®thdh” vd¥gL»wJ.
ò¤jç‹ Kjš FU mÁjh. c¤uf v‹gtçl« cgnjr« bg‰wh®.
mnrhf® ò¤j rka¤ij¥ gu¥g j‹ kf‹ knfªÂuidÍ« kfŸ r§fä¤ÂiuiaÍ«
w
Ïy§if¡F mD¥Ãdh®.
_‹W Ïu¤Âd§fŸ : ešy¿Î , e‹d«Ã¡if , e‹dl¤ij.
ò¤j rka fšé ika§fŸ- ehsªjh, tšyÃ, fhŠÁ, é¡»ukÓyh
w
ò¤jç‹ òfœbg‰w khzt®fŸ :- [hçò¤j‹, bkh¡fyd‹, Mdªj‹, njtj¤j‹,

mDU¤j‹.
w
Nalandaa University was still a famous centre of Buddhism

ò¤jkj¤ijél rkznk gHikahdJ.
kfj¤Â‹ vG¢Á (bj‰F Õfh®)

Õfh® khãy¤Â‹ gh£dhit¢ R‰¿ÍŸs gFÂ kfj« v‹wiH¡f¥g£lJ Ïj‹
jiyefuhf Kjèš Áuht°Â, ÃwF Ïuh#»Uf« ÏWÂahf ghlèò¤Âu« ÏUªjd.
kfj¤ij M£Á brŒj t«r§fŸKiwna :- Mça§fh t«r«, ÁRehf t«r«,
eªjt«r«, bksça t«r«, R§ft«r«, f‹t t«r«.
Mça§fh t«r¤ij njh‰wé¤jt® Ã«Ãrhu®. uh#»Uf« v‹w efiu cUth¡»
m
mjid jiy efuh¡»dh®. cja‹ v‹w mur® jiyefiu ghlèò¤Âu¤Â‰F
kh‰¿dh®. filÁ mur® eh¡j[¡
ghlèò¤Âu« v‹w efiu ãWéat® m#hj r¤U
co
ÁRehf t«r¤ij njh‰Wé¤jt® ÁRehf®. Ït® jiyefiu itrhè¡F kh‰¿dh®.
filÁ mur® fhynrhf®. Ït® Ïu©lh« ò¤j kheh£il itrhèæš T£odh®.
ÁRehf t«r¤ij Åœ¤Â kfj¤ij if¥g‰¿a t«r« eªj t«r«. eªj t«r¤ij
njh‰Wé¤jt® kfh g¤k eªj®. eªj t«r¤Â‹ filÁ mur® jdeªj®.
e.
kfj¤ij M£Á brŒj r¤ça® mšyhj Kjš t«r« eªj t«r«
ÏªÂah ÛJ mby¡rh©l® gilbaL¤J (».K.326) tªj nghJ kfj eh£L mur®
ot
jdeªj®.
ghlèò¤Âu« vD« nfh£ilia mik¤jt® m#hjr¤U.
eªj t«r¤Â‹ filÁ k‹duhd jdeªjiu Åœ¤Âa bksça k‹d®. rªÂuF¥j
cn
bksça®.
ãidé‰F…..
ghuÓf¤Â‹ j‰nghija bga® <uh‹
ÏªÂah ÛJ ».K.519š gilbaL¤J ÁªJ gFÂia bt‹w ghuÓf k‹d‹ nlça°.
ps
khÁnlhåah (»nu¡f«) k‹d® 2« Ãè¥òé‹ kf‹ mby¡rh©l®. Ïtç‹ FU

»nu¡f j¤JtPhå mç°lh£oš.
mby¡rh©l® cyf¥ nguuruhf éU«Ãajhš ÏªÂah ÛJ gilbaL¤jh®.
».K. 326š Éy« eÂ¡fiuæš nghui[ bt‹wh®
.tn
».K. 323š ghÃnyhåahéš fhykhdh® ÏªÂahé‹ ÛJ gilbaL¤j Kjš Inuh¥Ãa®

mby¡rh©l®.
mby¡rh©lU¡F¥Ã‹ ÏªÂahé‹ ÛJ gilbaL¤j »nu¡f® - blä£ça°
ÏªÂahéš Kj‹Kjyhf j§f ehza¤ij btëæ£lt® - Ïªnjh »nu¡f®
w
bksça t«r« (».K. 325 - ».K.183)

bksça® M£Á Kiwæš mur® gil¤jiytuhfÎ« Kj‹ik ÚÂgÂahfÎ« Âfœªjh®.
w
g£l¤J Ïstur® Ítuh#h vd miH¡f¥g£lh®.

kht£l§fŸ ÃunjÁf® (m) °jhåf® v‹w mYty®fë‹ bghW¥Ãš ÏUªjd.
»uhk§fŸ »uhkâa® v‹w »uhk¤jiytç‹ Ñœ brašg£ld.
w
bksça t«r¤ij¥ g‰¿ T¿a r§ffhy¥ òyt® kh_ydh®.

eªj t«r¤Â‰F«, bksça t«r¤Â‰F« Ïilna V‰g£l nghuh£l¤ij és¡F« üš
K¤uh uh£r[«.
bksça t«r¤Â‹ K¡»a ãytç – ghfh

bksça®fŸ fl‰gil it¤ÂUªjjhf bkf°jå° jkJ üèš F¿¥Ã£LŸsh®.
bksça nguuR F¿¤J TW« üšfŸ
bkf°jÜÁ‹ - Ï©ofh
érhf¤j¤jç‹ - K¤uhuh£r[«
Ïy§if ($y§fh) – Ôgt«r«, kfht«r«
m
Ãëå #°O‹ v‹gtç‹ tuyh‰W F¿¥òfŸ, thÍòuhz« k‰W« éZQ òuhz«
bfsošaç‹ (rhz¡»a®) – m®¤jrh°Âu« (j©l ÚÂ)- ÏªÂahé‹ Kjš Kiwahd
muÁaš üš
co
m®¤j rh°Âu¤ij Kjèš btë¡ bfhz®ªjt® rhkh rh°Âç – 1904
bksçanguuR F¿¤j fšbt£LfŸ : mnrhfç‹ fšbt£L, U¤ujhkå‹ - »®dh®
fšbt£L
ghlèò¤Âu efç‹ ã®thf« MW FG¡fshš ãçt»¡f¥g£lJ.
e.
bksça M£Áfhy ehza« f®rgz« vd miH¡f¥g£lJ.
bksçaç‹ òfœbg‰w Á‹d« rhŠÁ °öÃ 23 Û cauKilaJ.
ot
bksça t«r¤Â‹ filÁ mur® ÃUf¤ujh.
bksça t«r¤Â‹ jiyef® - ghlèò¤Âu«
bksça® M£Á Kiwæš
cn
rÂ, moik Kiw fhz¥g£lJ. /éjit kWkz« eilbg‰wJ.
rhÂ ÃçÎ fLikahf ÏUªjJ / efu M£Á Kiw fhz¥g£lJ.
tèikahd ika muir bfh©oUªjJ.x‰w® Kiw ÁwªJ és§»aJ.
fLikahd j©lidfŸ F‰wthëfS¡F ju¥g£lJ.
rªÂuF¥jiu “bksça ò¤uh” vd érhfj¤j® F¿¥ÃL»wh®.
ps
rªÂuF¥j®, ÃªJrhu® M£Áæš rhz¡»a® (v) (bfsoša®) (v) éZQ F¥j® Ãujk
kªÂçahf gâah‰¿dh®.
rhz¡»a® ÏªÂahé‹ kh¡»atšè vd miH¡f¥gL»wh®.
.tn
ÃªJrhu® ».K.298-273
mä®¤jfj® (vÂçfis mê¥gt‹) v‹w g£l¤ij bg‰¿Uªjh®.
tl ÏªÂahéèUªJ bj‹åªÂahéš ikN® tiu jkJ uhía¤ij éçtila¢
brŒjh®.
w
bksça mur®fŸ Kiwna : rªÂuF¥j bksça®, ÃªJrhu®, mnrhf®, Fzhsh,

jruj®,r«Ãu¤Â, rhèRf®, njtt®k‹, rjh j«g‹, ÃUf¤uj‹.
rªÂuF¥j bksça®(».K.324 – 299)
w
eªjt«r¤Â‹ filÁ mur® jdeªj®, mj‹ÃwF bksça t«r«, jdeªjç‹

gil¤jsgÂahf ÏUªj rªÂuF¥j bksça®, rhz¡»a® cjéÍl‹ jdeªjiu ö¡»
w
v¿ªJ bksça t«r¤ij njh‰Wé¤jh®.

rªÂuF¥j bksça® Ã‹g‰¿a rka« rkz rka«.
bksça t«r¤Â‹ M£Á bkhê Ãuh»Uj«
eªj®fis bt‹w brŒÂ érhfj¤jç‹ - K¤uuh£rr« üèš Tw¥g£LŸsJ.

ÏªÂa tuyh‰¿š njh‹¿a Kjš nguuR - bksçanguuR
mby¡rh©luhš é£L¢ bršy¥g£l Ïl§fis M©l brè¡f° ã¡nfh£liu
».K305š njh‰fo¤J mtuJ kfŸ bAyid kzªjh®.
brè¡f° ã¡nfh£luhš rªÂuF¥j bksça® murit¡F mD¥g¥g£l btëeh£L
gaâ bkf°jÜ° (»nu¡f« ».K. 302-248) Mth®.
m
bkf°jå° vGÂa Ï©ofh v‹w üš bksça®fë‹ M£Á Kiwia g‰¿ vL¤J¡
TW»wJ. (ghlèò¤Âu efu M£Áia¥ g‰¿ TW»wJ)
ÏªÂahit¥ g‰¿ TW« Kjš btëeh£lt® F¿¥ò üš Ï©ofh.
co
Ïªüš Ï‹W tiu »il¡f¥bgwéšiy.
bksça® M£Á Kiwia Ïªüy‹¿ rhz¡»aç‹ m®¤jrh°Âu« üY« gf®»wJ.
rªÂuF¥j bksça® ÏWÂahf f®ehlfhéš cŸs rªÂu»ç kiy¡F mUnf cŸs
rutzbgybfhyhéš g¤ughF cl‹ br‹W rkz¤ij jGé c©zh neh‹ò ÏUªJ
e.
cæ®Ú¤jh®.
tlÏªÂah KGtJ« rªÂuF¥j bksça® fhy¤Âšjh‹ xU§»iz¡f¥g£lJ.
ot
mnrhf® (».K.273-236)
mnrhfç‹ bgaiu¡ F¿¥ÃL« xnu fšbt£L k°» fšbt£L k£Lnk. ÏJ
iAjuhgh¤ mUnf cŸsJ.
cn
3« ò¤j kheh£il ghlèò¤Âu¤Âš T£odh®.
gh¥% fšbt£oš mnrhf® ò¤jkj¤Â‰F kh¿aJ g‰¿ Tw¥g£LŸsJ.
guhg® - Kjš Fif¡ nfhæšfŸ. Ï§F Xéa§fŸ fhz¥gL»‹wd.
juhŒ ö©fŸ – ò¤jç‹ Ãw¥ò, cgnjr«, mnrhfç‹ R‰W¥ gaz« F¿¤J TW»wJ.
ps
bksça t«r¤Â‹ Áwªj mur® mnrhf®

».K.259š bgs¤j Ã£R (rªahÁ) Mdh®.
14tJ f£bt£L – mnrhfç‹ ã®thf«, mw¡ nfh£ghLfŸ g‰¿ TW»wJ.
rhueh¤ °öÃ – njthdh«Ãçah, Ãçaj®Áfh ngh‹w ntWbga®fŸ F¿¥Ãl¥g£LŸsJ.
.tn
Ït® bgs¤j kj¤Â‹ fh‹°l‹il‹ vd miH¡f¥gL»wh®. (fh‹°l‹ il‹

nuh«eh£L nguur® - »¿°jt rka gâ)
mnrhfç‹ kidé njé
w
j«kh v‹D« Ãuh¡»Uj bkhê¢brhš j®k¤ij F¿¡»wJ

mnrhfç‹ fšbt£L¡fŸ fhšÁ,igu¤,%¥eh¤,blèÁ,nrhghuh,»®dh® M»a Ïl§fëš
fhz¥gL»wJ.
w
fšö© fšbt£L¡fŸ #›fjh, rhueh¤,uh«ó®th M»a Ïl§fëš cŸsd.

mnrhfç‹ fšbt£L¡fŸ nru eh£L k¡fis nfus ò¤Âu®fŸ vd F¿¡»‹wJ.
w
ekJ njÁa¡bfhoæš fhz¥gL« 24 Mu§fis bfh©l r¡fu« mnrhfç‹

fšö©fëš fhz¥gL« j®kr¡fu« v‹gnj.
ò¤jJwéfë‹ éfhu§fŸ (kl§fŸ) äFªj khãy« Õfh®.
bjhl¡f¤Âš Átid tê¥g£lh®.

Ït® g£l¤J¡F tU« K‹ c{#æ‹, j£rÓy«,M»a Ïl§fëš MSeuhfh
gâòçªjh®.
Ïy§ifæ‹ ò¤j kj Ïy¡»a§fyhd Ôgt«r« , kfht«r« mnrhfiu “Ãçajçîå”
vd F¿¥Ã£LŸsJ.
mnrhf® jdJ 8tJ fšbt£oš j‹id njtdh«Ãça‹ (njt®fS¡F Ãçakhdt‹,
m
Ãçaj®õ‹ (Ïåikahd njh‰wKilat®) vd miH¤J¡ bfhŸ»wh®.
fè§f¥ngh® ».K.261š elªjJ. Ï¥nghU¡F¥ ÃwF m»«iria filÃo¤jh®.
13tJ fšbt£L fè§f¥ngh® g‰¿ TW»wJ.
co
4J fšbt£oš – fè§f¥nghU¡F K‹ cŸs elto¡iffshd “ghçnjhõ«”
ãW¤j¥g£L “Â¡é#a«” KoÎ¡F bfh©L tu¥g£lJ vdÎ« j®knfhõ«
bjhl§f¥g£L “j®ké#a«” bjhlu¥g£lJ vdÎ« F¿¥ÃL»‹wh®.
e.
ÏªÂahéš Kj‹Kjèš k¡fŸ ey muir (Welfare State) cUth¡»at® Ïtnu.
kfhkh¤Âu® v‹w ca® mÂfhçfŸ khãy§fë‹ mÂfhçfshfÎ« MSe®fshfÎ«
ÏUªjd®.
ot
mnrhfiu ò¤j kj¤Â‰F kh‰¿at® cgF¥j® v‹wiH¡f¥g£l “Â[h”
ò¤jkj¤ij muR kjkhfÎ« cyfkjkhfÎ« kh‰¿at® mnrhf®
ò¤jkj¤ij Áçah, v»¥J, khÁnlhåah,Ïy§if, neghs«, g®khÎ¡F gu¥Ãdh®.
cn
kf‹ - knfªÂut®k‹, kfŸ – r§fä¤Âiuia Ïy§if¡F mD¥Ã ò¤jkj¤ij
gu¥Ãdh®.
ehL KGtJ« ò¤j kj¤ij gu¥Ãl j®k kfh kh¤Âu®fŸ ãakd« brŒa¥g£lh®fŸ.
Ïtuhš kj« kh‰w« brŒa¥g£l Ïy§if mur® “njtdh«Ãa®” Mth®.
ps
bksça t«r¤Â‹ ÏWÂ k‹d® ÃUf¤ujh

mnrhf® Ëdahd ò¤jkj¤ij Mjç¤jh®.
rhf mur®fëš Áwªjt® - Kjyh« U¤Âujhk‹
Ïtiu¥g‰¿ »®dh® (m) #&dhf¤ fšbt£L m¿a cjÎ»wJ.
.tn
Ït® ».K.273 g£l¤J¡F tªJ eh‹F M©LfŸ fê¤J ».K.269š KoN£o¡

bfh©lh® R§ft«r«
bksça t«r¤Â‹ filÁ muruhd ÃUf¤ujhit mtUila gil¤jsgÂ òZaä¤Âu
w
R§f® bfh‹Wé£L R§f kuig ãWédh®.

òZa ä¤ju® ÏªJ rka¤ij Ã‹g‰¿dh®.
òZa ä¤ju® mRtnkjahf« brŒJ kfhuhrhÂuhrh v‹w g£l« bg‰wh®. òZaä¤Âu®
w
kf‹ m¡åä¤Âu‹ Mth®.

Ït® fhëjhr® vGÂa khséfh¡»å ä¤u« v‹w ehl¤Â‹ fjhehaf‹.
w
R§ft«r¤Â‹ filÁ mur¤ njtóÂ.

njtóÂ, jdJ kªÂç thRnjt f‹th v‹gtuhš bfhšy¥g£lh®. kfj¤Âš
f‹t®fë‹ M£Á bjhl§»aJ.
kfhghZa« v‹w üèid vGÂat® gjŠrè.

f‹t t«r«
f‹t t«r«thRnjtuhš bjhl§f¥g£lJ. óää¤uh, ehuhazh, Rfuh« M»a
ehštU¡F¥Ã‹ KoÎ‰wJ. f‹t t«r¤Â‹ filÁ k‹d® Nr®k‹.
».K.90-š rhf®fŸ k¤Âa MÁahéèUªJ ÏªÂah tªjd®.
c{#æid M©l é¡»ukhÂ¤ah é¡fuk M©il ».Ã.58-š bjhl§»dh®.
m
f‹t t«r¤Â‰F ÃwF ÏªÂa tuyh‰¿š X® Áw¥ghd Ïl¤ij bgWgt®fŸ rhjthfd®.
rhjthfd® òH¡f¤ÂèUªj t«r¤ij njh‰Wé¤jt® ÁKfh
òH¡f¤ÂèUªj ehza§fŸ : fh®r gz«, Rt®z«
co
Ïy¡»a üšfŸ : r¥jrlhfh, ÃUfj¤jh
Ïy¡fz üšfŸ : flhªjuh (rk°»Uj üš)
bj‹åªÂahéš njh‹¿a KjšnguuR rhjthfd nguuR.
e.
rhjthfd kuÃš Áwªj mur® bfsjk ò¤Âu rjf®â.
tlÏªÂahéš F¥j®fŸ M©l nghJ bj‹åªÂahéš rhjthfd®fŸ M©ld®.
jiyef® ÃuÂ£l‹ (m) igjh‹ (m) $fhFs«
ot
rhjthfd®fS¡F ÃwF M£Á brY¤Âa MªÂu mur®fŸ Ï¡Êthf®fŸ. ãWéat®
thÁ¤Ô ò¤j $ rhªj_y‹.
bksça®fë‹ Åœ¢Á¡F ÃwF ÏªÂahéš ãWt¥g£l tèikahd nguuR Fõhz¥
cn
nguuR.
Fõhz®fŸ
».Ã. Kjš ü‰wh©oš Ódhéš thœªj ô¢Á v‹w ehnlho FGéd® ÏªÂah tªjd®.
Ït®fns Fõhz®fŸ Mt®. Ï«kuig¤ njh‰Wé¤jt® F#yh fh£ÕrR (F#&yhufh
ps
fh£Õr°) . Ït® kf‹ Åkh fh£ÕrR. Fõhz®fëš äf¢Áwªj mur® fåZf®.

mRtnfhõ® - ò¤jrçj«, brsªÂu eªjh v‹w üšfis vGÂdh®.
ÏªÂahéš Kj‹Kjèš j§f ehza§fŸ btëæ£l mur®fŸ Fõhz®fns.
kJuh Á‰g§fŸ ».K.2« ü‰wh©il nr®ªjit MF«.
.tn
kJuh Á‰g§fŸ g®T¤,rhŠÁ fiy¥ ghânahL bjhl®òilait.

fåZf® (».Ã. 78 – 10)
Kjš jiy efu« bgõht® (v) òUõòu« 2-tJ kJuh
w
fåZfòu« v‹D« efiuÍ« mik¤jh®.

fåZfiu ò¤j rka¤Â‰F kh‰¿at® mZtnfhõ®.
».Ã. 78-š rf M©il V‰gL¤Âdh®. ».Ã. 78š mçaiz V¿dh®.
w
fhZÛu¤ijÍ«, ghÛ® Ko¢ir¡ flªJ Ód®fisÍ« bt‰¿ f©lh®.

ÏtuJ fhy¤Âš ò¤j kj« Ódh, #¥gh‹, Âbg¤, k¤Âa MÁa ehLfëš guéaJ. Ït®
w
kfhahz ò¤jkj¤ij Mjç¤jh®.

4-tJ ò¤j rka kheh£oid fhZÛu¤Âš cŸs Fªjš td« v‹Däl¤Âš tRä¤Âu®
jiyikæš el¤Âdh®. ÏÂš tRgªJ, mRtnfhõ®, ehfh®Éd® ngh‹nwh® g§nf‰wd®.
Ï«kheh£oš ò¤jkj« Ëdahd« vd¥gL« FW»a tê, kfhahd« vd¥gL« bgUtê

vd ÏU Ãçthf ÃçªjJ. kfhahd« Ã‹g‰¿a bkhê rk°»Uj«. Ëdahd« Ã‹g‰¿a
bkhê ghèbkhê.
fåZf® ò¤j rka¤Â‹ kh®£o‹ ÿj® k‰W« Ïu©lh« mnrhf® vd¥gL»wh®.
mRtnfhõ® - ò¤j rçj« v‹w üiyÍ«, tRä¤Âu® - kfhéghõ« vD« üiyÍ«,
ehf®#]‹ - k¤Âa ghõ«. k¤Âa äfhN¤u« v‹w üiyÍ« Ïa‰¿dh®.
m
ehf®#]‹ Áwªj m¿éaš m¿Puhth®, Ït® ÏªÂahé‹ I‹°o‹ vd
miH¡f¥gL»wh®.
fåZfuhš Mjç¡f¥g£l Áwªj kU¤Jt® ruf®, rufç‹ kU¤Jt F¿¥òfŸ bfh©l
üš ruf räj«
co
fåZf®, fåZfòu«, bgõht®, kJuh, j£rÓy« M»a Ïl§fëš gy klhya§fŸ
mik¤jh®.
Fõhz t«r¤Â‹ filÁ mur® thRnjth.
fhªjhu¡fiy v‹gJ ÏªÂa + »nu¡f fiy.
e.
fåZfU« A®õU« kfhahd ò¤jkj¤ij Mjç¤jd®.
F¥j nguuR
rh‹WfŸ
ot
érhfj¤jç‹ - K¤uhuh£rr«, njérªÂu F¥j«
Ód¥gaâ - ghïah‹ F¿¥òfŸ
ghzç‹ - A®õrçj«
cn
bkÀUë fšbt£L - Kjyh« rªÂuF¥j®
myfhgh¤ fšö© fšbt£L - rK¤ÂuF¥j®
Ãlhç x‰iw¡ fšö© - °fªjF¥j®
ps
F¥j®fŸ Rkh® 200 M©LfŸ tlÏªÂahit M©ld®.

njh‰Wé¤jt® $ F¥j®. 2tJ jiyef® c{#æå
ehsªjh, j£rÓy«, c{#å, rhueh¤, é¡»ukÓy« M»a Ïl§fëš gšfiyfHf§fŸ
mik¡f¥g£ld.
.tn
m#ªjh, všnyhuh Fif Xéa§fŸ F¥j® fhy¤jit,

Ô©lhik mÂf« ÏUªjJ. Chandalas Ô©l¤jfhjt®fŸ Mt®.
F¥j®fhy« ÏªÂa tuyh‰¿‹ bgh‰fhy«.
F¥jt«r¤Â‹ jiyefu« ghlèò¤Âu«. M£Á bkhê rk°»Uj«. muR Ïy£Áid
w
fUlh.
F¥j®fhy Xéa« fhz¥gL« Ïl« m#ªjh, všnyhuh.
fhëjhr®, ghr®, érhfj¤j® òfœbg‰w tlbkhê òyt®fŸ.
w
thÍòuhz«, k¢ròuhz«,éZQòuhz«, ghftj òuhz« M»ait F¥j®fŸ g‰¿

F¿¥ÃL»‹wd.
Áwªj Jiw üš F¿¥ò
w
bga®
j‹tªÂç MÍ®ntj etu¤Âd«
kU¤Jt«
tuhfä»u® thdüš m¿P® Panchasiddh Ankita etu¤Âd«

mkuÁ«k® mfuhÂ mkunfhr« etu¤Âd«
bjhF¤jt®
N¤uf® äU¢rfoj« (m)
k©âaš ÁWnj®
érhfj¤j® K¤uhuh£rr«
éZQr®kh gŠjªÂu fijfŸ
m
Mçag£l® Nça rªÂu Mçag£oa«, Nça »..Ã 499
»ufz« ‘O’ Á¤jhªj«
cgnahf« Л =
co
3.1416
ehf®#&d® kU¤Jt«
Ãu«kF¥j® òép®¥ò éir Ãu«k Á¤jhªj«
ruf® kU¤Jt«
e.
RZUj® kU¤Jt«
th£°ahdh fhkN¤uh
Kjyh« rªÂu F¥j® (».Ã.320 – 335)
ot
Kj‹ Kjyhf ‘kfhuh#hÂuh#h’ g£l« bg‰wt®.
F¥j rfh¥j« ÏtUila fhy¤ÂèUªJ Jt¡f¥g£lJ.
ÏtU¡F¥ÃwF rK¤ÂuF¥j® gjé V‰wh®.
cn
F¥j t«r¤Â‹ Kjš RjªÂu k‹d® Mth®.
rK¤Âu F¥j® (».Ã.335-375)
F¥j t«r¤Â‹ Áwªj k‹d® Ïtnu.
Ïtiu ‘ÏªÂa be¥nghèa‹’ vd òfœªjt® é.V. °ä¤
ps
Áwªj fšékh‹, féP®, Åiz thÁ¥gh®. Åiz thÁ¥gJ ngh‹w cUt« j§f
ehza¤Âš bgh¿¡f¥g£LŸsJ.
mRtnkjahf« el¤Âa Kjš F¥jk‹d‹
.tn
féaur® (féuh#‹) vd òfH¥gL»wh®.

Hero of Hundred Battles vd miH¡f¥g£lh®.
Ïtç‹ rkfhy Ïy§if k‹d‹ nkft®k‹
gil¤jsgÂ mçnrd®.
w
myfhgh¤ fšö© fšbt£L Ïtç‹ bt‰¿ia TW»wJ. vGÂat® Açnrd®.

bj‹åªÂah ÛJ gilbaL¤J bt‰¿f©l Kjš nguur® rK¤ÂuF¥j®. m¥nghija
gšyt k‹d‹ éZQ nfhg‹.
w
Ïu©lh« rªÂuF¥j® (».Ã.380-413)

».Ã.399š Ódah¤çf® ghïah‹ ò¤j üšfis nrfç¡fÎ«, ò¤j éAhu§fis
w
jçÁ¡fÎ« ÏªÂah tªjh®, 12 M©LfŸ j§»dh®.

».Ã.395š rhf k‹d® 3« cU¤ÂÁ«kid bfh‹W rhf®fis K‰¿Y« mê¤jh®.
é¡ukhÂ¤a‹, rhfhç (F#uh¤ rhf®fis bt‹wjhš rhf®fis rhfhç) ngh‹w
g£l§fis N£o¡bfh©lh®.

é¡ukhÂ¤a‹ v‹whš NçaD¡F x¥ghdt® vd bghUŸ.
ošè bkAuhè ÏU«ò¤ öiz ãWédh®.
c{#æåia Ïu©lh«jiy efuh¡»¡ bfh©lh®. Kjš jiyefu« ghlèò¤Âu«.
ÏtuJ M£Á¡fhy« bgh‰fhy«.
Ãuf¤ r«ïjh, Á¤jhªÂfh t§FPhlhfh üšfis vGÂa tuhfä»u® k‰W«
m
Mçag£l® Ït® fhy¤jt®.
ÏtuJ mitæš etu¤Âd§fŸ v‹w 9 m¿P®fŸ ÏUªjd®.
Mçag£lh, fhëjhr®, mkuÁ«k‹, j‹tªÂç, tuhfä»u® cŸë£nlh® etu¤Âd§fëš
co
K¡»akhndh®. Ït®fëš fhëjhr® Kj‹ikahdt® (ÏªÂahé‹ nõ¡°Ãa®)
Ïtç‹ mit¥òyt® fhëjhr®. fhëjhrç‹ üšfŸ : - rhFªjy«, çJ r«Ahu«,
nkföj«, Fkhur«gt«, khséfh¡åä¤Âu«, uFt«r«, é¡»uk C®tÁa«.
fhëjhrç‹ Kjš üš “ çJr«Ahu«” vd e«g¥gL»wJ.
e.
érhfj¤j® - K¤uhuh£rr«, njé rªÂuF¥j« M»a üšfis vGÂdh®.
Л -‹ kÂ¥ig btëæ£lt® Mçag£l® Ït® xU fâj nkij.
ot
FkhuF¥j® (».Ã.415-455)
knfªÂu MÂ¤a‹ v‹wiH¡f¥g£lh®.
ehsªjh gšfiy¡fHf« ãWédh®. ÏJ ÏªÂahé‹ M¡°ngh®L v‹wiH¡f¥gL»wJ.
cn
Ãšrh¤ g£la¤Âš Ïtiu¥ g‰¿a F¿¥òfŸ cŸsd.
°fªjF¥j® (».Ã.455-467)
brŒÂfŸ Ãjhç fšbt£oš cŸsd.
Ït® fhy¤Âš A&d®fŸ gilbaL¤jd®.
ps
F¥j®fë‹ filÁ bgça k‹d®.

F¥j t«r¤Â‹ ÏWÂ k‹d® ò¤jF¥j® (éZQ F¥j®)
F¥j t«r¤Â‹ Åœ¢Á¡F fhuzkhdt®fŸ A&d®fŸ.
F¥jt«r« : - $ F¥j®- Kjyh« rªÂuF¥j® - rK¤ÂuF¥j® - Ïu©lh« rªÂuF¥j® -
.tn
FkhuF¥j® - °fªjF¥j® - òUF¥j® - ò¤j F¥j® ( éZQF¥j®)

uh#ò¤Âu®fŸ fhy« (».Ã.647-1200)
36 tif uh#ò¤Âu®fŸ tlÏªÂahéš M£ÁbrŒjd®.
w
mtªÂia M£Á brŒj ÃuÂfhu®fŸ

t§fhs¤ij M£ÁbrŒj ghy®fŸ
M{Û®, blšèia M©l brsfh‹fŸ
w
blšèia M©l njhk®fŸ

fndh{ gFÂ M©l u¤njh®fŸ
w
nkth® gFÂ M©l ÁnjhÂa®fŸ (m) Fby®fŸ

gªjšf©il M©l rªnjy®fŸ
khst¤ij M©l gukhu®fŸ
t§fhs¤ij M©l nrd®fŸ

F#uh¤ij M©l nrhy§»fŸ
ÃuÂfhu® kuÃid njh‰Wé¤jt® Kjyh« ehfg£l®
brsfh‹ k‹d®fëš K¡»akhdt® Ãç¤Âéuh{
ghkhu®fë‹ jiyefu« jhuh, K¡»a mur® Ïuh#hngh{
rªnjy®fë‹ filÁ mur® ghukhš, Ïtiu F¤òÔ‹ Ig¡ 1203š njh‰fo¤jh®. Rªj®a
m
kfhnjt® Mya« (».Ã.1050) Ït®fŸ f£oaJ.
ÁnjhÂa kuÃid njh‰Wé¤jt® ghghuthš. Ïuhzhu¤j‹ Á§if ».Ã.1307š
myhÎÔ‹ »ší nghç£L bt‹wh®. Ïjid m¿ªj Ïtç‹ kidé uhâ g¤äå
co
#›A® go Ôæš FÂ¤J Ïwªjh®.
kuh¤Â, F#uh¤Â, t§fbkhê ts®ªjJ.
fšAzç‹ - uh#ju§»å
e.
b#anjtç‹ - Ñjnfhéªj«
nrhknjtç‹ - fjh rçj rhfu«
rª¤gçijæ‹ - ÃU¤Âéuh{unrh (ÃU¤éuh{ brsfhå‹ gilbaL¥ò g‰¿aJ)
ot
gh°fuh¢rhçah® - Á¤jhªj Ánuhkâ (thdéaš üš)
Ïuhrnrfu‹ - f‰óukŠrç, ghyuhkhaz«
òtndZtu¤ÂYŸs è§fuhrh nfhéš
cn
bfhdhu¡»YŸs Nça¡nfhéš
mòkiyæYŸs Âšthuhnfhéš, f#&uhnfh efu nfhéšfS« f£ol¡ fiy¡F
vL¤J¡ fh£lhF«.
jUkghy® é¡»ukÓy gšfiy fHf¤ij ãWéanjhL ehsªjh gšfiy fHf¤ijÍ«
ps
òJ¥Ã¤jh®.
t®¤jdh t«r«
njh‰Wé¤jt® òZaóÂ
A®õç‹ ntW bga® ÁthÂ¤ah, uh#ò¤Âu®.
.tn
t®¤jkhd t«r¤Â‹ Áwªj mur® A®õ®.

rhS¡»a®fŸ,gšyt®fŸ, nrhH®fŸ, A®õç‹ rkfhy¤jt®.
A®õç‹ mit¥òyt® ghz. fhj«gç, A®õrçj«, gh®tÂ gçza«, rhªÂ rjf«
w
ghzuhš vGj¥g£lJ. A®õ® jdJ jiy efiu jhndRtu¤ÂèUªJ fnzh{

(f©nzhÁ)¡F kh‰¿dh®.
A®õiu njh‰fo¤j rhS¡»a k‹d® 2« òè¡nfÁ – Ïl« e®kij eÂ¡fiu
w
».Ã.644š Íth‹ Rth§if bfsué¡f f‹ndhÁæš khehL el¤j¥g£lJ.

Ëdahd gšfiy¡ fHf« - tšyÃæš ÏUªjJ.
w
kfhahd gšfiy¡ fHf« - ehsªjhéš ÏUªjJ. fhŠÁòu¤J j®kghy® ehsªjhé‹

jiytuhf ÏUªjh®.
Íth‹ Rth§ Áw¥ò bga® - òåj gaz§fë‹ Ïstur®. vGÂa üš Áô¡» (My
experience) ÏJ nkiy ehLfë‹ F¿¥ò v‹W miH¡f¥gL»wJ.

ÏªÂahé‹ filÁ ÏªJ nguur® A®õ®
A®õ® vGÂa üšfŸ : - ehfhdªj«, u¤dhtë, Ãçaj®îfh.
A®õ® Ã‹g‰¿a ò¤jrka« - kfhahd«.
bj‹åªÂa muRfŸ
rhS¡»a®fŸ
m
K‰fhy rhS¡»a® - ».Ã.6-8 ü‰wh©L
Ã‰fhy nkiy rhS¡»a® - ».Ã. 10-12 ü‰wh©L
ÑiH rhS¡»a® - ».Ã. 7-12 ü‰wh©L
co
Kjyh« òènfÁ ghjhä rhS¡»a t«r¤ij cUth¡»dh®.
Ït®fŸ thjhÃia (j‰nghija bga® ghjhä) jiyefuhf bfh©L M©ld®. (district
of Bijapur in Karnatka)
Áwªj mur®fŸ Kjš k‰W« Ïu©lh« òènfÁ. äf¢ Áwªjt® 2« òènfÁ.
e.
Ïu©lh« òènfÁ (».Ã.610-642)
Ïu©lh« òènfÁ A®õç‹ rkfhy¤jt®.
ot
A®õ® Vs Ïu©lh« òènfÁ – ( e®kij eÂ¡fiuæš ngh® - A®õ® njhšé )
2« òènfÁ gšyt eh£o‹ ÛJ gilbaL¤J Kjyh« knfªÂut®k gšytiu
njh‰fo¤jh®.
cn
Ïtiu¥ g‰¿ m¿a mŒnAhš fšnt£L cjÎ»wJ. Ïij vGÂat® Ïtç‹ mit¥
òyt® uéÑ®¤Â.
éUgh¡õ® nfhéš fhŠÁòu¤Â‹ ifyhrehj® nfhæiy¥ nghy f£l¥g£lJ.
Ã‰fhy nkiy rhS¡»a kuig¤ bjhl§»at® 2« ijy¥gh. jiyef® fšahâ
ps
InAhš – ÏªÂa nfhæš f£ll¡fiyæ‹ bjh£oš v‹wiH¡f¥gL»wJ.

».Ã.641š Íth‹Rth§ Ït® muÁ‰F tUif òçªjh®.
ghuÓf k‹d® Ïu©lh« F°%é‹ mit¡F öJtiu mD¥Ãdh®.
Kjyh« knfªÂu t®kå‹ kf‹ Kjyh« euÁ«k t®k‹ ».Ã.642 š j‹ jªijia
.tn
njh‰fo¤j 2« òènfÁ ÛJ nghç£L bt‰¿ bg‰W jiyef® thjhÃia Ô¡fiuah¡»dh®.

Ïuh£ou Tl®fŸ (».Ã.753-975)
ghjhä rh¡»a®fis Åœ¤Â Ïuh£ouTl®fŸ j« M£Áia ãWéd®.
w
njh‰wé¤jt® j©o J®fh. ntW bga® ÃU¤é tšygh.

Ï›t«r¤Â‹ Áwªj mur® _‹wh« nfhéªj®.
všnyhuhéš cŸs Át‹ nfhéš (ifyhr® nfhéš) Kjyh« »UZzuhš 9«
w
ü‰wh©oš f£l¥g£lJ.
Ï›t«r¤Â‹filÁ k‹d® Ïu©lh« f®fh (fhLf‹) rhS¡»a k‹d® 2« ijyg®
w
Åœ¤Â M£Áia if¥g‰¿dh®.

mnkhft®õ‹ k‰W« Ïu©lh« »UZz‹ rkz kj¤ijÍ« k‰w mur®fŸ ÏªJ
kj¤ijÍ« Ã‹g‰¿d®.
všnyhuh, vèbg©lh Fif¡ nfhéšfŸ Ït®fŸ fhy¤jit.

všnyhuhéš 34 FiffŸ cŸsd. ÏÂš 12 ò¤j FiffŸ 17 ÏªJ nfhéšfŸ 5 rkz
nfhéšfŸ
mnkhft®õ‹ féuhrkh®¡f« v‹w Ïy¡»a¤ij gil¤JŸsh®.
jiyefu« khšnf£ (kh‹anfl«)
gšyt®fŸ
m
nfhæšfS¡F bfhilahf tH§f¥g£l ãy§fS¡F njtjhd« v‹W bga®.
khkšyòu«, kæiy Áwªj JiwKf§fŸ. jiyefu« fhŠÁòu«.
gšyt®fë‹ jiyefuhd fhŠÁòu« tlbkhê fšé¡F bga® bg‰wJ.
co
Ï¡fhy¤Âš thœªj fšyhldh® - fšyhl« vD« Ïy¡fz üiy vGÂdh®.
ghuj bt©gh – bgUªnjtdh®.
eªÂ¡fy«gf« - _‹wh« eªÂt®kid¥ g‰¿aJ.
e.
gšyt®fhy Filtiu¡ nfhæšfŸ knfªÂut®k‹ ghâ vd¥g£lJ.
khkšyòu¤ÂYŸs x‰iw¡fš uj« j‰nghJ gŠr gh©lt uj« vd¥gL»wJ.
knfªÂut®k‹ (k) Kjyh« euÁ«kt®k‹ Ïiræš tšyt®fŸ.
ot
K‰fhy gšyt®fŸ, Ã‰fhy gšyt®fŸ vd ÏUtif.
Ã‰fhy gšyt kuig njh‰Wé¤jt® - Á«kéZQ. mtå Á«k‹ (cy»‹ Á§f«) v‹w
g£l¤ij cilat®.
cn
Ït® ».Ã.570š M£Á¥ bghW¥ng‰wh®.
gšyt mur®fëš Kjyh« knfªÂut®k‹, euÁ«kt®k‹, Ïuh#Á«k‹ k‰W« Ïu©lh«
eªÂt®k‹ Áwªj mur®fŸ.
Vç thça«, njh£l thça«, nfhæš thça« cŸë£l 20 thça§fŸ mik¡f¥g£ld.
ps
j©oæ‹ mtªÂ Rªjç, fjhrhu«, bgUªnjtdhç‹ ghuj bt©gh, k‰W« eªÂ

fy«gf« Ï¡fhy¤Âš vGªjit.
f£ll¡fiy 4 tif
1.ghiw¡FilÎ nfhæšfŸ 2. X‰iw¡fš Ïuj§fŸ, k©lg§fŸ, 3.Ïuh#Á«k‹ tif
.tn
(fhŠÁ-ifyhrehj® nfhæš ), 4. f£Lkhd nfhæšfŸ.

ghiw¡ f£ol¡ fiyæid jäHf¤Â‰F m¿Kf« brŒjt®fŸ gšyt®fŸ.
j©o vGÂa mtå Rªjç fij. r®t eªÂ vGÂa nyhféghf«, Á«k éZQé‹
w
M£Áia¥ g‰¿ TW»wJ.

Ãuhkz®fS¡F tH§f¥g£l ãy jhd« Ãu«k nja« vd¥g£lJ.
rKjha« Ãuhkz®, õ¤ça®, itÁa®, N¤Âu® vd Ãç¡f¥g£oUªjJ. Ãuhkz®fS¡F
w
mL¤j ãiy õ¤ça®.

g¡Â Ïa¡f« Ï¡fhy¤Âš njh‹¿aJ.
w
Kjyh« knfªÂut®k‹ (600-630)

r¤Ukšy‹, fyf¥Ãça‹, Fzgu‹, éÁ¤ÂuÁ¤j‹, Á¤Âufhu¥ òè, k¤jéyhr«,
r§Ñuzh#hÂ vd bga® bg‰wt® . 2« òènfÁæl« njhšé.
Á«k éZQÎ¡F¥ ÃwF mtuJ kf‹ Kjyh« knfªÂut®k‹ M£Á¡F tªjh®.

rkz rka¤ÂèUªJ ÂUehÎ¡furuhš (m¥g®) irt rka¤Â‰F kh‰w¥g£lh®.
FLäah‹ kiy fšbt£o‹ _y« ghuh£l¥gL« Ït® Á¤j‹dthrš Xéa§fis
Ô£oat®,
Kjyh« euÁ«kt®k‹ (630-668)
khkšy‹, thjhÃ bfh©lh© $guz®, $nkhf‹, $ãÂ v‹w g£l¥ bga®fŸ
m
bfh©lt®.
khkšyòu¤ij ãWédh®. khkšyòu¤Âš cŸs x‰iw¡fš uj«, FiltiunfhéšfŸ
mik¤jh®.
co
».Ã.642š guŠnrhÂ jiyikæš 2« òènfÁæ‹ jiyef® thjhÃia if¥g‰¿
thjhÃbfh©lh‹ v‹w g£l¤ij bg‰wh®.
Ód ah¤ßf® Íth‹ Rth§ ÏtuJ fhy¤Âš fhŠÁ tªjh®.
gunk°tut®k‹
e.
c¡nuhja« v‹w itukhiyia óé¡fukål« ÏHªjh®.
ot
2« euÁ«kt®k‹(m) uh#Á«k‹
fhŠÁæš ifyhrehj® nfhéš f£odh®.
ÏJ Ïuh# Á«nk°tu« v‹W« miH¡f¥gL»wJ.
cn
öj®fis ÓdhÎ¡F mD¥Ã tâf¤bjhl®ò V‰gL¤Â¡ bfh©lh®.
khkšyòu¤Âš fl‰fiu nfhæš, gidkiy jhs»ß°tu® nfhæšfis f£odh®.
rk°»Uj m¿P® j©o ÏtuJ mit®òyt®. j©o my§fhu« (Ïy¡fz üš) Ïtç‹
gil¥ò.
ps
ÏtU¡F¥ ÃwF 2« gunk°tu‹ mçaiz V‰wh®. ÏtUl‹ gšyt ne® thçR M£Á
KoªjJ.
ÃwF Ïu©lh« eªÂt®k‹ jahÂ t«r¤Âš tªj gšyt mur®. ÂUkêir Mœth®
ÏtuJ fhy¤jt®. fhŠÁæš itFªj¥bgUkhŸ, K¡ÂnfZtu® nfhæiy f£odh®.
.tn
Ïtiu bjŸshW v¿ªj eªÂt®k‹ vd eªÂ¡fy«gf« òfœ»wJ.

Ï«kuÃ‹ filÁ k‹d® mguhíjt®k‹. Ïtiu bt‹wt® Kjyh« MÂ¤j nrhH‹
ÚÂk‹w« : 3 tif
c¢rÚÂk‹w« - j®knrdh, efu ÚÂk‹w« - mÂfuz«. »uhk ÚÂk‹w« - fuz«
w
K¡»a tç – ãytç
Fat® ÛJ éÂ¡f¥g£l tç – Fr¡fhz«
w
berths® ÛJ éÂ¡f¥g£l tç – j¿Ïiw

fhz«,Ïiw, gh£l«, ó¢Á vD« bgaçš 18 tif tçfŸ ÏUªjd.
w
tâf® r§f« - kâ»uhk«

mašeh£L tâf®fŸ – ehdh njÁfŸ
ãy¤ij ms¡f ga‹g£l msÎnfhš – cGÎ, ãt®¤jd«, g£ofh
j§f¤ij ms¡f ga‹g£l msÎnfhš – fHŠR, kŠrho

v©bzŒ, ghš ms¡f ga‹g£l msÎnfhš – c¿, ehê, MH¡F, cH¡F
rka« - irt«, itzt«
nr¡»Hhç‹ bgçaòuhz« gšyt®fë‹ M£Á Áw¥ig vL¤J¡ TW»wJ.
irt« : 63 eha‹kh®fŸ
m¥g®, r«gªj®, Rªju® ghoa njthu« e«äah©lh® e«Ãahš bjhF¡f¥g£lJ.
m
itzt« : 12 ng® Mœth®fŸ
bghŒifahœth®, ngahœth®, ój¤jhœth®, ÂUkêir Mœth® Ïa‰¿a ghlšfŸ –
eh‹Kf‹ ÂUtªjhÂ.
co
Mœth® ghlšfë‹ bjhF¥gh»a ehyhæu¤ Â›éa Ãugªj« ehjKåahš
bjhF¡f¥g£Lj jäœeh£oš r§ffhy«
tlnt§fl« bj‹Fkç Mæil¤ - jäœ TW« ešYyf« vd e‹}š (gtzªÂ
e.
Kåt®) F¿¥ÃL»wJ.
kåj Ïd« Kj‹ Kjyhf njh‹¿ajhf fUj¥gL« Ïl« by_ça
».K. – ».Ã. v‹gJ ÂUtŸStç‹ Ãw¥gh©lhd ».K. 31M« M©il ikakhf
ot
bfh©L fz¡ÑLtjhF«.
r§ffhy¤Âš cHÎ¤ bjhêY¡F mL¤j Ïl¤Âš berÎ¤ bjhêš ÏUªjJ.
g©ila jäHf« nru,nrhH, gh©oa ehLfis¡ bfh©lJ. jäœ bkhêiaÍ« jäœ
cn
Ïy¡»a¤ijÍ« r§f« v‹W miH¡f¥g£l òyt® FGk« _y« ts®¤jd®.
Kj‰r§f¤ij njh‰Wé¤jt® mf¤Âa®.
r§f fhy¥ ghlšfŸ g¤J¥gh£L, v£L¤bjhif
r§f« kUéa fhy üšfŸ gÂbz‹ Ñœfz¡F. ÏÂš 11 üšfŸ ÚÂ üšfŸ
ps
Ñœ¡fz¡F v‹gJ x›bthU brŒÍŸ gFÂæY« (Stanza) Fiwªj tçfŸ k£Lnk

ÏU¡F«. (v.fh) ÂU¡FwŸ
r§f« kUéa fhy ÏWÂæš Ïu£il¡ fh¥Ãa§fŸ vd¥gL« Áy¥gÂfhu« -
Ïs§nfhtofŸ, kânkfiy – Tythâf‹ Ó¤jiy rh¤jdh® Ïa‰¿d®.
.tn
ngh®¡fhy¤Âš j‹ murU¡fhf ngh® brŒJ cæ® Ú¤j Åu®fis bfsué¡f eLfš

éHh vL¡f¥g£lJ.
Ï¡fhy¤ija bg©gh‰ òyt®fŸ fh¡if¥ ghoåah®, bgh‹Koah®, xsitah®.
w
r§ffhy k¡fŸ nuh«, Ñç°, M¥Ãç¡fh, Ïy§if M»a ehLfSl‹ tâf« brŒjd®.
flÎŸ : - bg©flÎŸ , Át‹, Ãu«k‹, ÏªÂu‹, tUz‹.
»nu¡f vG¤jhsuhd bkf°jå° vGÂa Ï©ofh v‹w üš jäœ muRfis¥ g‰¿
w
F¿¥ÃL»wJ.
»nu¡f®fns Kj‹ Kjèš jäHf¤Jl‹ t®¤jf« nk‰bfh©ld®.
w
2004« M©L ika muR jäœ xU br«bkhê vd m¿é¤JŸsJ.

fU¥bghUŸ F¿ŠÁ Kšiy kUj« beŒjš ghiy
bjŒt« KUf‹ ÂUkhš ÏªÂu‹ tUz‹ bfh‰wit
k¡fŸ bt‰g‹, njh‹wš, Cu‹, cHt®, nr®¥g‹, guj‹, Væd®,
Fwt®, Ma®, cH¤Âa® gu¤Âa® væ‰¿a®

Fw¤Âa® MŒ¢Áa®
czÎ kiybeš, tuF, rhik brªbeš, Û‹, c¥ò¡F Niwahlyhš
Âiz bt©bzš bg‰w bghUŸ tU« bghUŸ
éy§F òè, fuo, Kaš, kh‹, vUik, Ú®ehŒ Kjiy, Rwh tèæHªjj
Á§f« òè ahid
ó F¿ŠÁ, Kšiy, br§fGÚ® jhkiu jhiH,beŒjš Fut«, ghÂç
fhªjŸ njh‹¿
m
ku« m»š, bfh‹iw, fhŠÁ, kUj« ò‹id,PhHš ÏY¥ig,
nt§if fah ghiy
gwit »ë,kæš fh£L¡nfhê, ehiu, Ú®¡nfhê, fl‰fhf« òwh, gUªJ
co
kæš m‹d«
C® ÁWFo gho, nrç ng%®, _ö® g£od«,gh¡f« FW«ò
Ú® mUéÚ®, fh£lhW kid¡»zW, kz‰»zW, t‰¿a Rid,
RidÚ® bghŒif ct®¡fê »zW
ahœ F¿ŠÁahœ Kšiy ahœ kUj ahœ ésç ahœ ghiy ahœ
e.
giw bjh©lf« VWnfh£liw kzKHh, Û‹nfh£giw Jo
bešyç»id
g© F¿ŠÁ¥g© Kšiy¥g© kUj¥g© brštê¥g© gŠRu¥g©
bjhêš njbdL¤jš, VWjGÎjš, bešyçjš, fis Û‹Ão¤jš, c¥ò tê¥g¿, ãiu
ot
»H§F ãiu g¿¤jš éisé¤jš ft®jš.
mfœjš nkŒ¤jš
nru®fŸ
j‰nghija nfush k‰W« jäHf¤Â‹ nk‰F¥gFÂ nruehL, jiyef® tŠÁ. Áwªj
cn
k‹d® br§F£Lt‹.
Á‹d« - éš
JiwKf« - bjh©o, KÁ¿
ps
beLŠnruyhj‹ v‹w k‹d« Ïka« tiu br‹W bt‰¿Íl‹ ÂU«Ã Ïkatu«g‹

v‹W òfœbg‰wh®.
nrhH®fŸ
K‰fhy¢ nrhH®fŸ ».Ã. Kjš k‰W« Ïu©lh« ü‰wh©L (r§ffhy«)
.tn
nrhH®fŸ gU¤Â Jâ V‰WkÂ _y« bghUŸ <£od®.

nrhHehL, fhéçehL, fhéç NœehL, Ú®ehL k‰W« òdš ehL v‹w bga®fshY« nrhH
muR m¿a¥gL»wJ.
kfhghuj«, mnrhf® fšbt£L, bkf°jå° k‰W« jhyä F¿¥òfëèUªJ nrhH® g‰¿
w
m¿a Ko»wJ.
r§f fhy¤Âš nrhH®fŸ ÂU¢Á, jŠir gFÂfis M£Á brŒJŸsd®.
w
fçfhy‹:
K‰fhy¢ nrhH®fëš Áwªjt® fçfhy‹, fšyizia¡ f£odh®. k‰bwhU bga®
ÂUkhtst‹,
w
jiyef® ciwô®, JiwKf g£od« ó«òfh®. Ït® bt©â¥ gwªjiyæš gh©oa‹

nruiu bt‹wh®. mit¥ òyt®fŸ cU¤Âu§f©zdh® k‰W« Kl¤jhk¡ f©âah®.
bfho - òè¡bfho

Åunrhêa«, etnrhH rçj«, °jy òuhz« M»a Ïy¡»a§fŸ K‰fhy¢ nrhH mur®fŸ
g‰¿ m¿a cjÎ»‹wd.
Ã‰fhy¢ nrhH®fŸ (».Ã.850-1279)
jŠiria M©l K¤jiua¤fëläUªJ if¥g‰¿ ãWéa® é#ahya¢ nrhH‹.
jiyef® - jŠir
m
jŠiræš cŸs ÃufÔ°tu® Mya«, f§if bfh©l nrhH¥òu« nfhéš,
jhuhòu¤ÂYŸs IuhtÔ°tu® Mya«, ÂUòtd¤ÂYŸs f«gfnu°tu® Mya« nrhH®
fhy¤ija ãidÎ¢ Á‹d§fshF«.
co
nrhH®fhy fšé k‰w« rkaãiy F¿¤J v©zhæu«, ÂUK¡Tlš, ÂUòtd«
fšbt£LfŸ TW»‹wd.
nr¡»Hhç‹ - bgçaòuhz« (ÂU¤bjh©l® òuhz«), ÂU¤j¡f njtç‹ - Ótf
Áªjhkâ, x£l¡T¤jç‹ -_tUyh, Fnyh¤J§f ÃŸis¤ jäœ, j¡fahfguâ,
e.
f«gç‹- f«guhkhaz«, b#a§bfh©lhç‹-fè§f¤J¥guâ nrhH® fhy¤Âa
gil¥òfŸ.
ot
ciuahÁça®fshd Ïs«óudh®, e¢Ádh®¡»åa®, gçnkyHf® Ï¡fhy¤jt®
irt üyhd g‹åU ÂUKiwfis – e«äah©lh® e«ÃÍ«, itzt üyhd
ehyhæuÂ›a Ãugªj¤ij ehjKåtU« Ï¡fhy¤Âšjh‹ bjhF¤jd®.
cn
Flnthiy Kiw, »uhk ã®thf«, tç tNš Kiw, ãy ã®thf« M»ait F¿¤J
c¤Âunk%® fšbt£LfŸ TW»‹wd.
nr¡»Hh® Ïu©lh« Fnyh¤J§f‹ fhy¤Âš thœªjh®.
fl‰gil nrhH® fhy¤Âš gy« thŒªjjhf fhz¥g£lJ.
ps
nfhæšfë‹ thr‰goæš nfhòu§fŸ mik¡F« Kiw nrhH®fhy¤Âš njh‹¿aJ.

njtjhÁ Kiw Ï¡fhy¤Âš fhz¥g£lJ.
“rÂ®” vd¥g£l guj eh£oa fiy jŠir nfhæšfëš cUthdJ.
_‹wh« uhn#ªÂu‹ M£Á Kiw g‰¿ ÂUtªÂu« fšbt£L TW»wJ.
.tn
Áy fšbt£Lfëš bkŒÑ®¤ÂfŸ vd¥gL« k‹d®fë‹ bt‰¿ tuyhWfŸ

fhz¥gL»‹wd.
nrhH®fë‹ rkfhy mur®fŸ – nru®,gh©oa®,ÏuhZou Tl®fŸ.
w
nrhH®fŸ M£Áæš irt kj« Áw¥ò‰¿UªjJ.

Ï¡fhy¤Âš bgh‹, btŸë, br¥ò ehz§fŸ btëæl¥g£ld.
b#a§bfh©lhç‹ fè§f¤J¥guâ. x£l¡ T¤jç‹ (é¡»uk nrhH‹, e«
w
Fnyh¤J§f‹, e« uh#uh#‹) _tUyh, Fnyh¤J§f§f‹ ÃŸis¤ jäœ nrhH®g‰¿

m¿a cjÎ»wJ. ru°tÂ mªjhÂ x£l¡T¤jç‹ gil¥ghF«.
w
Kjyh« Fnyh¤J§f‹ R§f« jé®¤j nrhH‹ vd¥g£lh®. b#a§bfh©lh®,

x£l¡T¤j®,òfnHªÂ, f«g® Kjyhd féP®fis Mjç¤jh®.
nrhH®fhy« jäœg©gh£o‹ bgh‰fhy« MF«.
Vçthça«, njh£lthça«, gŠrthça« rkt¤ru thça«, bgh‹thça«, òwÎtç thça«

ngh‹w thça§fŸ mik¡f¥g£ld. Ïj‹ cW¥Ãd®fŸ thça¥ bgUk¡fŸ vd¥g£ld®.
nrhH®fŸ jŠiria¤ jiy efuhf bfh©oUªjd®.
nrhH ã®thf¤Â‹ jiyt® mur®.
mur gjé gu«giuahdJ. jªij¡F ÃwF _¤j kf‹ M£Á¡F tunt©L«.
é¡»uk¢ nrhHå‹ mit¥òyt® x£l¡T¤j®.
m
g£l¤J Ïstur® Ítuh#h vd¥g£lh®.
nguuR – k©ly«, nfh£l« (tsehL), C® (m) »uhk« vd eh‹F ÃçÎfshf
Ãç¡f¥g£lJ. (C® - ehL- tsehL – k©ly«) ã®thf mo¥gil myF C®.
co
éis¢rèš 1/6 g§fhf tç ÏUªjJ.
Ãuhkz®fë‹ FoæU¥ò ‘rJ®ntÂ k§fy«’ vd¥g£lJ.
Ï¡fhy¤ija JiwKf§fŸ, kfhgèòu«, fhéçó«g£od«, nrhiyô®, bfh‰if.
e.
ÏuhkhD#® nrhH®fŸ fhy¤Âš thœªjh®.
f«guhkhaz¤ij vGÂa f«g® - _‹wh« Fnyh¤J§fdhš fé¢r¡fut®¤Â v‹w
g£l« tH§f¥g£L fÎué¡f¥g£lh®.
ot
f«gç‹ Ïju gil¥òfŸ rlnfhg® mªjhÂ, K«kâ¡ nfhit.
bj‹åªÂahéš Nça¡ flÎS¡bfd Kjš nfhéš F«gnfhz¤Âš Kjyh«
Fnyh¤J§f‹ fhy¤Âš f£l¥g£lJ.
cn
Ïu©lh« Fnyh¤J§f‹ fhy¤Âš bgça òuhz« v‹w üiy nr¡»Hh® vGÂdh®.
jäœeh£onyna äfÎ« caukhd k‰W« mfykhd nfhéš jŠir ÃufÔ°tu® nfhéš.
T¤J v‹gJ xU tifahd ehlf«.
Ï¡fhy¤Âš f«g®, nr¡»Hh® thœªjd®.
ps
nrhH t«r¤Â‹ filÁ mur® _‹wh« Ïuhn#ªÂu‹

Kjyh« MÂ¤j‹ (».Ã.817-907)
é#ahyha¢ nrhHå‹ kfdhth®.
.tn
nfhj©l uhk‹ vdÎ« miH¡f¥g£lh®.

Kjyh« guhªjf‹ (».Ã. 907-955)
gunfrç g£l¤Jl‹ M£Á brŒjh®.
gh©oa eh£il bt‹W kJiu bfh©l nfh¥gunfrç (kJiu bfh©lh‹) g£l«
w
bg‰wh®.
Ïy§if k‰W« gh©oa k‹d®fë‹ T£L uhQt¤ij bt‹W kJiuÍ«, <HK«
bfh©lh‹ v‹w g£l« bg‰wh®.
w
Áj«gu« nfhæY¡F bgh‰Tiu ntŒªjjhš “ bgh‹ ntŒªj nrhH‹” vd¥g£lh®.

Kjyh« uh#uh#‹ ».Ã.985-1014
w
Áw¥ò bga®fŸ : - b#a§bfh©lh‹, Átghjnrfu‹.

nrhHt«r¤Â‹ Áwªj k‹d® Ïuh#uh# nrhH‹. Ïa‰bga® mU©bkhê t®k‹.
ÂUts§fhL br¥ngLfŸ uh#uh#‹ g‰¿ TW»‹wd.
ÏtuJ fhy¤Âš muR ã®thf« Áw¥ò‰¿UªjJ.

bfhšy¤ij rh®ªj gh°fu ué v‹w k‹diu njh‰fo¤J “fhªjq® rhiy¡
fykUjUëa” v‹w g£l« bg‰wh®.
Ïy§if k‹d‹ 5« k»ªjid bt‹W Ïy§if jiyefiu mDuhjòu¤ÂèUªJ
bghydU¡F kh‰¿dh®.
khy¤ÔÎ (KªÚ® gHªÔÎ) fisÍ« bt‹wh®.
m
ÏtU¡F uh#nfrç, Átghj nfru‹, K«Ko¢ nrhH‹, bgh‹åæ‹ bršt‹ ngh‹w
g£l§fŸ c©L.
».Ã.1010š jŠir ÃufÔ°tu® Mya¤ij f%ñ® njt® v‹w f£ll tšYeiu¡
co
bfh©L f£odh®. cau« 216 mo.
Ït® ò¤j k‰W« irt kj§fis Mjç¤jh®.
nru,gh©oa,Ïy§if k‹d®fis bt‹W “ K«Ko¢nrhH‹” v‹w g£l« bg‰wh®.
Ïtç‹ jiyef® jŠir.
e.
Ït® fhy¤J fšbt£LfŸ mft‰ghéš bgh¿¡f¥g£lJ.
njthu¤ij¤ bjhF¤jt® - e«Ãah©lh® e«Ã, bjhF¥Ã¤jt® Ïuh#uh#‹
ot
ãymsit Kiwia m¿Kf« brŒjh®.
Kjyh« uhn#ªÂu‹ (1014-1044)
Ïa‰bga® kJuhªjf‹
cn
Ïy§ifia KGikahf bt‰¿ bfh©lh®.
f§if eÂia flªJ t§fhs mur® Kjyh« k»ghyid bt‰¿ bfh©L
f§ifæèUªJ f§if bfh©l nrhHòu¤Â‰F mUnf cŸs nrhHf§f« v‹w Vç¡F
j©Ù® bfh©L tªjjhš f§if bfh©l nrhH‹ vd miH¡f¥g£lh®.
ps
Rk¤Âuh, knyah ehLfis 1025š bt‰¿ bfh©ljhš flhu« bfh©lh‹ vd¥g£lh®.

f§if bfh©l nrhHòu« v‹w efiu cUth¡» mjid òÂa jiyefuh¡»dh®.
Ïtç‹ Ïju g£l§fŸ Ko¡bfh©lh‹, g©oj nrhH‹, c¤jk nrhH‹.
Ïtiu¥ g‰¿ ÂUthy§fhL br¥ngLfŸ, fuªij br¥ngLfŸ gy jftšfis
.tn
TW»‹wd.
tèikahd fl‰gil bfh©oUªjh®.
gh©oa muR
w
K‰fhy¥ gh©oa® (r§ffhy gh©oa®) 2 k‰W« 3« ü‰wh©L

kJiu, Ïuhkehjòu« , ÂUbešntè, ÂU¢Áæ‹ xU gFÂ k‰W« ÂUth§Tç‹
gFÂfis¡ bfh©lJ gh©oa muR.
w
Ït®fŸ fghlòu¤ij (kJiu) jiy efuhf¡ bfh©L M©ljhf r§f Ïy¡»a§fŸ

TW»‹wd.
w
bkf°jå°,Ãëå, »nu¡f vG¤jhs®fŸ, rk°»Uj Ïy¡fz m¿P® f¤ahaz®

M»nah® F¿¥òfŸ, gHªjäœ Ïy¡»a§fŸ, Íth‹Rth§, kh®¡nfh nghnyh, Ï°[häa
tuyh‰W MÁça® thr~¥ M»a btëeh£lt® F¿¥òfŸ _y« gh©oa® g‰¿ m¿a
Ko»wJ.

Ïuhkhaz« k‰W« kfhghuj¤Âš gh©oa®fŸ g‰¿ F¿¥Ãl¥g£LŸsJ.
Kjš k‹d‹ ãyªjU ÂUé‹ beonah‹.
Kjyh« beLŠbrêa‹ Áy¥gÂfhu fhy¤jt®. Ïtnu Mça¥gil flªj beLŠbrêa‹
vd¥g£lh®. Ïtnu nfhtyD¡F jtwhf j©lid tH§»at®.
Ïu©lh« beLŠbrêa‹ jiyahd§fhd¤Âš nru®, nrhHiu bt‹wh®. Ïtç‹
m
mit¥òyt®fŸ e¡Ñu®, fšyhl®, kh§Fo kUjdh® M»nah®, äf¢ Áwªj gh©oa
‘ k‹duhf Ït® fUj¥gL»wh®.
r§ffhy gh©oa k‹d®fŸ kJiuæš _‹W jäœ¢ r§f§fis V‰gL¤Âdh®.
co
Kj‰¢r§f« - bj‹kJiu, Ïil¢r§f« - fghlòu«, fil¢r§f« - tlkJiu
(j‰nghija kJiu)
mf¤Âa«, bjhšfh¥Ãa«, Áy¥gÂfhu«, v£L¤bjhif, g¤J¥gh£L ngh‹w jäœ
Ïy¡»a§fŸ. Ï¤jäœ r§f Tl§fëš btëæl¥g£ld. fil¢r§f fhy¤Â‰F
e.
K‹dnu njh‹¿a Ïy¡fz üš bjhšfh¥Ãa«.
Ï¡fhy¤Âš kJiu khefu« jäœ¡ Tlš vd ngh‰w¥g£lJ.
ot
gh©oa ehL g‰¿ étç¡F« üš – kJiu¡ fhŠÁ (g¤J¥gh£L üš)
r§f fhy¤Âš jäœeh£il M©l gh©oa® r§ffhy gh©oa® Mth®.
fs¥Ãu®fis njh‰fo¤J ».Ã.550 Kjš 950 tiu M£Á brŒj Kjyh« gh©oa® Mt®.
cn
Kjš k‹d® fL§nfh‹.
khwt®k‹ mçnfrç Kjyh« gh©oa k‹d®fëš jiyÁwªjt®.
gšyt® k‰W« nrhH® Åœ¢Á¡F¥ ÃwF ».Ã.1190 Kjš 1310 tiu jäœeh£il Û©L«
M©l gh©oa® Ïu©lh« gh©oa®. ãWéat® é¡»uk gh©oa‹.
ps
gh©oa® 3 Kiw Rkh® 400 M©LfŸ M£Á brŒjd®.

gh©oaç‹ jiyef® kJiu. JiwKf« - bfh‰if, Á‹d«-Û‹.
gh©oaç‹ ã®thf« k‰W« ngh® bt‰¿fŸ F¿¤J ntŸé¡Fo br¥ngLfŸ, Óuk§fy«
br¥ngLfŸ, jsthŒòu« br¥ngLfŸ, Á‹dk}® br¥ngLfŸ TW»‹wd.
.tn
Kjyh« khwt®k‹ Rªju gh©oa‹ fhy¤Âš btëæl¥g£l ehza§fëš ‘nrhdhL

‘bfh©lh‹’ vd bgh¿¡f¥g£LŸsJ. nrhdhL tH§»aUëa Rªju gh©oa‹
vd¥g£lh®.
w
Ïu©lh« khwt®k‹ Rªju gh©oa‹ (».Ã.1238-1253) nrhH mur® _‹wh«

uhn#ªÂuid njh‰fo¤jh®.
Kjyh« rilat®k‹ (#lht®k‹) Rªju gh©oa‹ (».Ã.1251-1268) Ïy§if, bfh§F
w
ehL, tšy« k‰W« nrhH muir bt‰¿ bfh©ljhš “ ÂUòtd r¡fut®¤Â” v‹W«,
“v«k©lyK« bfh©lUëa gh©oa‹” “kfhuhrhÂuhrh”, “ $gunk°tu‹” v‹W«
Áw¥ò bga® bg‰wh®.
w
Ït® Áj«gu« eluh#®nfhéY¡F«, $u§f¤Â‹ u§fehj® nfhéY¡F« bgh‹ jf£lhš

Tiu ntŒªjjhš bgh‹ ntŒªj bgUkhŸ v‹D« g£l« bg‰wh®.
Kjyh« khwt®k‹ Fynrfu‹ ».Ã.1268-1308 nru eh£oYŸs bfhšy« gFÂia

bt‹wjhš bfhšy« bfh©l gh©oa‹ v‹w bga® bg‰wh®. Ïtç‹ M£Áæ‹ nghJ
kh®¡nfh nghnyh tUif òçªjh®.
Fif¡ nfhæšfŸ – Âukiyòu«, ÂU¥gu§F‹w«, Midkiy, F‹w¡Fo, fGFkiy.
kJiu Ûdh£Á m«k‹ nfhæš, $u§f« u§fehj® nfhéš gh©oa®fë‹ gil¥ghF«.
fs¥Ãw®fis njh‰fo¤j gh©oa k‹d‹ fL§nfh‹
m
filÁ mur‹ - Åugh©oa‹ (MÂ¤a nrhHdhš njh‰fo¡f¥g£lh®)
e«khœth® - bgçahœth®, M©lhŸ gh©oa eh£od®.
ntsh©ik, thâg« k¡fë‹ K¡»a bjhêš. ntsh© bjhêš brŒnth® óä
co
ò¤Âu®fŸ vd¥g£ld®.
bfh‰if, bjh©o Áwªj JiwKf§fŸ
gh©oa ehL K¤J¡Fë¡F« bjhêš Áw¥ò‰¿UªjJ.
e.
ÂUthrf« - khâ¡fthrf®, ÂU¥ghit – M©lhŸ, ÂU¥gšyh©L – e«khœth®,
kfhghuj« - éšèò¤ö®, ielj« - mÂÅuuhkgh©oa‹, $féuhaç‹ - nrô®
KUf‹ cyh, Ïu¤Âd»ç cyh gh©oa® fhy¤jit.
ot
f‰fshš mik¡f¥g£l nfhæšfŸ ‘f‰wëfŸ’
f‰wëfŸ – kJiu, nfhæšg£o, ÂU¥g¤öçš cŸsd.
2« gh©oa® M£Á 120 M©LfŸ eilbg‰wJ. Ï¡fhy ÏWÂæš khè¡fhó®
cn
gilbaL¤J bgU« bršt¤ij mŸë¢ br‹wh®.
FWãy k‹d®fŸ, ntë®fŸ vd¥g£ld®. Ït®fëš filnaG tŸsšfŸ : ghç, fhç,
vêå, ngf‹, MŒ, eŸë M»nah®.
fil VG tŸsšfŸ g‰¿ F¿¥ÃL« üš ÁWghzh‰W¥gil.
ps
nghçš cæ®Ú¤j Åu®fS¡F më¡f¥g£l ãy« cÂu¥g£o.

fs¥Ãu® fhy¤Âš ò¤j, rkz rka§fŸ bršth¡F bg‰¿Uªjd.
ÏªÂahéš K°Ä« MÂ¡f«
mnuÃahéYŸs bk¡fh efçš Ï°yh« ÃwªjJ. Ïjidnjh‰Wé¤jt® - Kf«kJ eÃ
.tn
(».Ã.570-632)
ïíuh rfh¥j« - ».Ã.622 KfkJ eÃ – bk¡fhéèUªJ bkÂdhÎ¡F br‹w ãfœnt
ïíuh.
w
ÏªÂahé‹ ÛJ gilbaL¤j Kjš Ï°yhäa®fŸ mnuÃa®fŸ.

mnuÃaç‹ ÁªJ gilbaL¥ghš Ï°yh« kj« ÏªÂahéš òF¤j¥g£lJ.
Kj‹Kjèš ».Ã. 622š ÁªJit mnuÃa® jh¡»dh®. Mdhš njhšéÍ‰wd®. Ã‹d®
w
».Ã.712š KfkJ Ã‹ fhÁ«, jhÑ® M©l ÁªJit if¥g‰¿dh®. jhÑç‹ kidé

uhâghŒ #›A® tH¡f¥go Ôæš FÂ¤jh®.
w
KfkJ Ã‹ fhÓ« Mš j§fefu« vd miH¡f¥g£l efu« Kšjh‹.

K°Ä« mšynjh® ÛJ íÁah tç tNè¡f¥g£lJ.
Ãu«k F¥jç‹ Ãu«k Á¤jhªj« muò bkhêæš bga®¡f¥g£lJ.
gh¡jh¤ efç‹ kU¤Jt kidæš jhzh v‹w ÏªÂa® jiyik kU¤Jtuhf

ãaä¡f¥g£lh®.
fíå KfkJ (fíå kh_¤)
Ït® r‹å K°Ä« Ãçit¢ nr®ªjt®.
fíå gFÂahdJ j‰nghJ M¥fhå°jhåš cŸsJ.
tlnk‰F¥ gFÂæš cŸs ifg®, nghy‹ fzthŒ têahf ÏªÂaé‰FŸ EiHªjh®.
m
Kj‹ Kjèš ».Ã.1000š bgõhtU¡F vÂuhf nghç£L všiy¡ nfh£ilfis¡
if¥g‰¿dh®.
Rï kuig¢rh®ªj ÏªJ mur® b#aghyiu njh‰fo¤jh®.
co
Ã®bjsÁ, mšgUå Ïtç‹ mit¥òyt®fŸ.
Ïtç‹ K¡»a gilbaL¥ò ».Ã.1025š nrhkehjòu« gilbaL¥ò (F#uh¤) m¥nghija
k‹d® Õknjt®.
Ïtç‹ filÁ gilbaL¥ò ».Ã. 1027š #h£LfS¡FbfÂuhd gilbaL¥ghF«.
e.
Ïtiu¥ g‰¿a ghuÓf üš Ã®bjsÁ vGÂa õhehkh, fíå KfkJé‹ thœ¡if
tuyhiw és¡F»wJ. Ïtç‹ g£l¥bga® ahÛ‹ c¤ bjsy¤.
ot
17 Kiw gilbaL¤J ÏªÂahit bfhŸisao¤jh®. (».Ã.1000-1027) vd r® bA‹¿
vGÂa ÏªÂa tuyhW üèš F¿¥ò cŸsJ.
nfhçKfkJ (rfhòÔ‹ KfkJ)
cn
nfhç gFÂ M¥fhå°jhåš cŸsJ. ÏªÂa gFÂ¡F blšè jiyefu«.
ÏªÂahéš K°Ä« rh«uh{a¤ij V‰gL¤Âdh®.
».Ã.1191š Kjš jbuæ‹ nghçš njhšéÍ‰W ».Ã.1192š 2« jbuæ‹ nghçš _‹wh«
ÃUÂéuh#id bt‹wh®. Ïj‹_y« Ï°yh« rka¤Â‰¡F« JU¡»a® M£Á¡F«
ps
mo¤js« mik¡f¥g£lJ.
ÏªÂa tuyh‰¿nyna JU¡»a K°Ä« muRfŸ ÏªÂa gFÂæš EiHa Ïu©lh«
jbuæ‹ ngh® é¤Â£lJ.
ÏªÂahéš K°Ä« M£Á V‰gl monfhèa ngh® Ïu©lh« jbuæ‹ngh®.
.tn
KfkJ nfhçæ‹ jsgÂ KfkJ – Ã‹-g¡Âah® »ší, ».Ã. 1202-1203š é¡»ukÓyh,

ehsªjh M»a gšfiyfHf§fis Ïo¤jh®. t§fhs¤Âš ehoah gFÂiaÍ« Õfh®
gFÂiaÍ« if¥g‰¿dh®.
w
ÏªÂa gFÂfS¡F F¤òÔ‹ Ibg¡if ÃuÂãÂahf ãaä¤J ehL ÂU«Ãdh®.

1206 š ÁªJ eÂ¡fiuæš jka¡ v‹w Ïl¤Âš nfh¡f®fshš bfhšy¥g£lh®.
kiwÎ¡F ÃwF F¤òÔ‹ Ig¡ blšèæ‹ Ršjhdhf j‹id m¿é¤J¡ bfh©lh®.
w
ošèRšjh‹fŸ (1206-1526)
moik (kh«Y¡) t«r« (1206-1290)
F¤òÔ‹ Ibg¡ (».Ã.1206-1210)
w
moik t«r¤ij njh‰Wé¤jt® F¤òÔ‹ Ig¡.

blšèæ‹ Kjš Ršjh‹ Ïtnu. ÏªÂahéš JU¡»a M£Áia c©ikæš ãWéat®
F¤òÔ‹ Ig¡.

Ïtç‹ tê¤njh‹wny moik t«r« (m) Ïšghç JU¡» t«r« (m)kh«_¤ t«r«
vd¥gL»wJ.
yh¡ g¡õh (Ïy£r§fis tH§Fgt®) vd¥g£lh®.
FJ¥ - c¤- Ô‹- g¡Âah® v‹w Jwéæ‹ ãidthf FJ¥Ãdhiu ošèæš f£l
Jt§»dh®. f£o Ko¤jt® - ÏšJäZ
m
f£l¥g£l fhy« 1205-1210
FÂiu nghnyh éisah£o‹ (r›f‹) nghJ jt¿ éGªJ Ïwªjh®.
blšèæš mjhŒo‹fh – n#h‹guh v‹w kNÂiaÍ« m{Ûçš Fth£ - cš – Ïryh«
co
v‹w kNÂiaÍ« f£odh®. ÏªÂahéš f£l¥g£l Kjš kNÂ ÏJthF«.
yhTiu jiyefuhf bfh©L M£Áia Jt¡»dh®.
ÏšJ¤äZ (r«RÔ‹ mš£läZ) ( ».Ã.1211 – 1236)
e.
mnuÃah bkhêæš ehza§fis btëæ£l Kjš JU¡»a®.
Ïšghç Ïd¤ij rh®ªjt®. F¤òÔd Ig¡»‹ kf‹ Mu«õhit¡ bfh‹W muruhdh®.
FJ¥ädhiu ».Ã.1232š f£o Ko¤jh®.
ot
moik¡F moik vd¥gL»wh®. g£l¥bga® eÓ® mÛ® cš« äå‹
lh§fh vd¥gL« btŸë ehza«, ílhš v‹w br¥ò ehza« btëæ£lh®.
jdJ jiyefiu m{ÛçèUªJ blšè¡F kh‰¿dh®.
cn
blšè Kjd Kiwahf ÏtuJ fhy¤Âš jiyefuhdJ
gil¥Ãçéš College of Forty (eh‰gÂ‹k® FG) (Chahalgni) v‹w mik¥ig
V‰gL¤Âdh®.
1221š k§nfhèa jiytdhd br§»°fh‹ gilbaL¥ÃèUªJ ÏªÂahit fh¤jh®.
ps
Ïuìah (1236-1240)
Ïšö¤äZ -‹ kfŸ
.tn
blšèæ‹ Kjš k‰W« xnu bg© nguuÁ.

»ahRÔ‹ ghšg‹ (1265-1287)
Chahalgni (Group of Forty) Kiwia xê¤jh®. Áwªj x‰w® gilia m¿Kf« brŒjh®.
moik t«r¤Â‹ jiy Áwªj k‹d®
w
r‹å Ãçit¢ nr®ªj Ït® Ïšghç Ïd¤ij nr®ªjt®

ÏªJ°jhd¤Â‹ »ë (gwit) v‹wiH¡f¥g£l ghuÓf¡ fé mÛ®F°U Ïtuhš
Mjç¡f¥g£lt®. Mjç¡f¥g£l m¿P® - mÛ®Ahr‹
w
bjŒÅf cçik¡ nfh£gh£oš e«Ã¡if bfh©ltuhf ÏUªjh® “ igngh°” v‹D«

òÂa tz¡f Kiwia eilKiwgL¤Âdh®.
w
j‹id íš – Ï –Ïyhï (Zil-i-ilahi) (flÎë‹ ãHš) vd miH¤J¡ bfh©lh®.

moik t«r« (Ïšghç t«r«)
bgnuhõh –uÁah-gZu«õh-myhÎÔ‹ kKJõh-eRUÔ‹ KfkJ – ghšg‹ ifFgh¤ -
ifÍkh®. »ší t«r« (».Ã.1290-1320)

#yhYÔ‹ »ší (1290-96)
»ší kuig njh‰Wé¤jt®, fUiz cŸs« bfh©l #yhYÔ‹ vd òfH¥g£lh®.
myhÎÔ‹ »ší (1296-1316)
»ší kuÃ‹ jiyÁwªj k‹d®. j‹id flÎë‹ ÃuÂãahf fUÂdh®.
Ïa‰bga® mè F®õh¥. #yhYÔ‹ »šíæ‹ kUkf‹.
m
Ïtç‹ gil¤jsgÂ khè¡fhó® (fU¥ò òè)
bj‹ÏªÂah ÛJ gilbaL¤j Kjš blšè Ršjh‹ Ïtnu.
gç¤ v‹w brŒÂ nrfç¥ghs®fisÍ«, K‹ï° v‹w x‰w®fisÍ« ãaä¤jh®.
co
muÁaiyÍ«, kj¤ijÍ« (cnyhkh¡fš) jå¤jåahf Ãç¤j Kjš blšè Ršjh‹.
fhç v‹w Å£L tçiaÍ«, ruhŒ v‹w nkŒ¢rš tçiaÍ« éÂ¤jh®.
FÂiufS¡F NL nghL« KiwiaÍ«, (Dagh) – muR K¤ÂiuæLjš) CÂa¤ij
e.
gzkhf jU« KiwiaÍ« bfh©Ltªjh®. bõ®õhé‹ K‹ndho vd
miH¡f¥g£lh®.
ghšgdhš Mjç¡f¥g£l mä®F°U ÏtuJ mitiaÍ« my§fç¤jh®.
ot
éiy¡ f£L¥gh£L Kiwia (m§fho f£Lgh£L Ó®ÂU¤j«) bfh©L tªjh®.
m§fhoia f£L¥gL¤j Âthå çah[¤, Ahdhæ k©o vd ÏU mÂfhçfŸ
ãaä¡f¥g£ld®.
cn
Ïu©lh« mby¡rh©l® vd bga® N£o¡bfh©lh®.
Kj‹Kjèš ãytçæid tNè¤j blšè Ršjh‹ Ïtnu. éis¢rè‹ 1/2 g§F
ãytçahf tNè¡f¥g£lJ.
FJ¥ädhU¡F EiHÎthæš “myhŒ – j®thrh” f£oat® myhÎÔ‹ »ší.
ps
»ší t«r¤Â‹ filÁ mur® eì® - c¤Ô‹ F°U-õh (F°nuhfh‹)

myhÎÔ‹ »ší ÏªJ¡fŸ ÛJ íÁah tçia Ââ¤jh®.
mä®F°U 8 Ršjh‹fŸ fhy¤Âš thœªjt®, Ït® vGÂa üšfŸ – J¡s¡ ehkh,
.tn
jhç¡-Ï-myhŒ, mÁfh. Tuti – Hind (parrot of India) vd miH¡f¥g£lh®.

»ší t«r«:- #yhYÔ‹ »ší – myhÎÔ‹ »ší – rfhòÔ‹ ck® - F¤òÔ‹ Kghu¡õh
– eì® c¤Ô‹ F°Uõh.
J¡s¡ t«r« (».Ã. 1320-1414)
w
»ahRÔ‹ J¡s¡ (1320-25) (fhì khè¡)

J¡s¡ t«r¤ij bjhl§»at®.
KfkJ Ã‹ J¡s¡ (#]dhfh‹) (1325-51)
w
J¡s¡ t«r¤Âš Áwªjt®. ÏªJ¡fë‹ nAhè g©oifæš fyªJ bfh©l Kjš

Ršjh‹ Ïtnu.
w
bkhuh¡nfh eh£L gaâ ÏÃ‹ gJjh F¿¥òfŸ Ïtç‹ M£Á Kiw g‰¿ F¿¥ÃL»wJ.
ÏÃ‹ gJjh üš – rhg® ehkh
ÏU eÂfS¡F Ïilæyhd tskhd gFÂahd njhth¥ gFÂ¡F mÂftç
tNè¡f¥g£lJ.

cl‹f£il (rÂ) VW« tH¡f¤ij xê¡f Ka‹wh®.
Âdh® v‹w j§f ehza¤ijÍ« moš v‹w btŸë ehza¤ijÍ«, milahs
ehza¤ijÍ« (Token Currency ) – br¥ò ehza« btëæ£lh®.
Âthånfhï v‹w étrha Jiwia V‰gL¤Âdh®.
k§nfhèa gilbaL¥ÃèUªJ jiy efiu ghJfh¤J¡ bfhŸs jdJ jiyefiu
m
blšèæèUªJ ».Ã.1327-28š njt»ç (bjsyjhgh¤)¡F kh‰¿dh®.
Ku©ghLfë‹ bkh¤j cUt« v‹wiH¡f¥gL»wh®.
bgnuhõh J¡s¡ (1351-1388)
co
KfkJ Ã‹J¡s¡»dhš tH§f¥g£l j¡fhé vD« étrha flid jŸSgo brŒjh®.
Ãuhkz®fŸ ÛJ íìah tçia éÂ¤jh®.
jdJ k¡fëläUªJ 4 tifahd tç tNè¤jh®.
e.
fnuh{ - éis¢rèš 1/10 g§F
f«° - ngh®fëš if¥g‰¿a bghU£fëš 1/5 g§F
íìah - Ï°yh« mšyhnjh® ÛJ Ââ¡f¥g£l jiytç
ot
#fh¤ - Ï°yhäa kj rl§Ffis ãiwnt‰w tNè¡f¥gL»wJ.
myhÎÔ‹ »šíahš ifél¥g£l #h»®jhç (Ï¡jh®) Kiw ÏtuJ fhy¤Âš bfh©L
tu¥g£lJ.
cn
ntiythŒ¥ò mYtyf¤ij V‰gL¤Âa Kjš ošè Ršjh‹
blšè¡F mUnf bgnuhõhgh¤ v‹w efiu cUth¡»dh®.
Ïtç‹ Rarçij Futuhat I – Firueshahi
rk®f©l gFÂia M©l ij_® gilbaL¥ò J¡s¡ kuÃ‹ Åœ¢Á¡F monfhèaJ.
ps
»ahRÔ‹ J¡s¡ - KfkJÃ‹ Jfs¡- bgnuh° J¡s¡- »ahRÔ‹ J¡s¡ II – mòg¡f®

- KfkJ Ã‹ bgnuh° - ËkhÍ‹ - eRUÔ‹ KfkJ
.tn
ira¤ kuò (».Ã. 1414-1451)

Ï«kuò »Á®fh‹ v‹gtuhš njh‰Wé¡f¥g£lJ.
»ì®fh‹ kf‹ Kghu¡õh v‹gtuhš aKid eÂ¡fiuæš Kghu¡ gh¤ef®
cUth¡f¥g£lJ.
w
myhÎÔ‹ My« õh Ï«kuÃ‹ filÁ mur®.

nyhokuò (».Ã.1451-1526)
Kjš k‹d® gfyhš nyho (njh‰Wé¤jt®, mÂf fhy« M£Á brŒjt®)
w
mL¤j k‹d® Á¡fªj® nyho, j‹ jiy efiu blšèæèUªJ M¡uh v‹w òÂa
efU¡F ».Ã.1504š kh‰¿dh®. nyho t«r¤Â‹ Áwªj k‹d®.
w
Ï¥uh»« nyho
1526š Kjš ghå¥g£L nghçš ghgçl« njh‰wh®. blšè Ršjhåa¤J¡F KoÎ f£oa
ngh®
nyho t«r¤Â‹ filÁ mur® Ïtnu.

ÏtUl‹ blšè Ršjh‹fë‹ M£Á KoÎ‰wJ.
ošè Ršjh‹fë‹ mik¢r®fŸ
tÓ® - Ãujk mik¢r® (k) ãÂ mik¢r®
Âthå ç[hy¤ - btëÍwÎ mik¢r®
[hj® - c°-rhj® - r£l mik¢r®
m
Âthå Ï‹õh - mŠršJiw mik¢r®
Âthå m®° - ghJfh¥ò (gil¤Jiw) mik¢r®
fhì – cš – f[h¤ - ÚÂ¤Jiw mik¢r®
co
Delhi Sultanate ordering: - Slave. Khalji. Tughlaq. Syyid, Lodhi.
g¡Â Ïa¡f§fŸ
Ïil¡fhy¤Âš njh‹¿a g¡Â Ïa¡fkhdJ ÏªÂah KGik¡F« guéaJ.
Kj‹Kjèš g¡Â Ïa¡f« ».Ã.7« ü‰wh©oš bj‹åªÂahéš njh‹¿aJ.
e.
tl ÏªÂahéš nr®¤jt® Ïuhkhdªj®.
MÂr§fu® : nfushé‹ fhyoæš Ãwªjh®. g¤çeh¤, óç, Jthufh, ÁU§nfçæš
kl§fis ãWédh®. g¡Â Ïa¡f« bjhl§» it¤jt® Ïtnu.
ot
itFªj RthäfŸ : (1809-1851) ehlh® r_f¤Âš Ãwªj Ïtç‹ Ïa‰bga®KoNL«
bgUkhŸ. jäHf¤Âš jè¤ Ïa¡f« njh‹Wtj‰fhd éijia éij¤jt® Ït®.
cn
khjth¢rhçah®: (1199-1278) f®ehlfhéš cŸs fšahzòu¤Âš Ãwªjh®. Ãu«k N¤Âu«
v‹w üiy vGÂdh®.
$fhªjh¢rhçah®: - Ït® f©lJ Áth¤itj«
uh«jh° :-(1608-1681) Áthíæ‹ FUthd Ït® jhrnghj« vGÂdh®.
ps
uhkhdªj®:- Ãuhahif v‹w myfhgh¤Âš Ãwªjh®. (1400-1470) ÏuhkhD#ç‹ Ól®. tl

ÏªÂahéš g¡Â kh®¡f¤ij gu¥Ãdh®. Ïtç‹ Ól®fŸ – fÕ®, uhŒjhr®, nrdh, Ãgh.
g¤khtÂ :- Ït® ïªÂ bkhêæš g¡Â kh®¡f¤ij gu¥Ãd®. Ïtç‹ Kj‹ikahd Ól®
fÕ®.
.tn
Ïtç‹ gil¥ò Mdªj ghZa«

grt®:- Åuirt« v‹w Ãçit¤ bjhl§»dh®. Átid têg£l Ïtiu¥
Ã‹g‰¿at®fŸ Åuirt® (m) è§fha¤JfŸ vd¥g£ld®.
Ûuh‹ rh»¥ :- FthÂ® thè v‹W k¡fshš òfH¥g£lt® ehT® M©lt®. ehTçš
w
Ïtç‹ fšyiw cŸsJ. fªöç cU° éHhéš mid¤J kj¤ÂdU« g§nf‰g®. 16«
ü‰wh©il nr®ªjt®.
w
kfhuh£od¤Âš cUthd Phdnrf® gft¤Ñij¡F – Phnd°tç v‹w ciu vGÂdh®

Áthíæ‹ rkfhy g¡Â Ïa¡f¤jt® - J¡fhuh« - »UZzgfth‹ g¡ÂghlšfŸ
Ïa‰¿dh®.
w
éZQit, é¤njhgh vd bgaç£L miH¤jt® - ek njt® - Ïtç‹ ghlšfëš Áy

»uª¤ rh»¥ š Ïl« bg‰WŸsd.
irj‹a® :- (».Ã.1485)š ehoahéš (t§fhs«) Ãwªjh®. »UZz têgh£il

ÃugygL¤Âdh®.
r§Ñ®¤jd« (m) flÎë‹ òfiH bghJ Ïl§fëš ghL« Kiwia ÃugygL¤Âat®
ghuÓf¤Âš (<uh‹) njh‹¿a NÃ Ïa¡f« ÏªÂahÎ¡F tªj fhy« 11 M« ü‰wh©L.
ÏªÂahéš NÃ Jwéfëny òfœä¡ft®. Fth#h bkhŒDÔ‹ ÁZo. fç¥ eth{
JsÁjhr® :
m
».Ã.1522š Ãuhkz FL«g¤Âš Ãwªjh®. Ït® xU uhkg¡j®.
Ïuhkrçjhkhdh°, éda g¤Âçfh, féjhtë v‹w üšfis gil¤JŸsh®.
ÛuhghŒ
co
Ïuhrò¤Âu ÏstuÁahth®.
»UZz gfthå‹ g¡j®. g#‹ v‹w ÏtuJ ghlšfŸ uh#°jh‹ gFÂæš Áw¥ò‰wJ.
nkth® gFÂia M£Á brŒj uhzhr§fhé‹ kfdhd ngh{uh#]é‹ kidéahth®.
e.
thœehë‹ bgU«gFÂia »UZz‹ Ãwªj Ïlkhd kJuhéY«, ts®ªj Ïlkhd
ÃUªjhtd¤ÂY« fê¤jh®.
Ñij¥ ghâ¢ brŒÍë‹ njtij vd òfH¥gL»wh®.
ot
n#hÂgh óny :- (1827-1890)
r¤Âa nõhl¡ rkh#« (m) thŒikia¤ njL« r§f« v‹w mik¥ig cUth¡»dh®.
ehuhazFU:- (1854-1928)
cn
nfus Ô©ljfhj tF¥Ãš Ãw¥ò. ÂUtdªjòu« mUnf mUéòu« vD« Cçš nfhéš
f£o mid¤J rhÂædU« têgl¢ brŒjh®.
fÕ® (1440-1518)
ÏªJ¡fS«, K°Ä«fS« xnu fëk©zhš brŒa¥g£l Fl§fŸ vd¡ T¿dh®.
ps
mšyhÎ«, <RtuD«, uhkU«, uïK« xUtnu v‹gJ Ïtç‹ bgh‹bkhê. fÕç‹ K¡»a
Ól® FUehd¡. fÕç‹ bfhŸifia Ã‹g‰¿at®fŸ fÕ® g©oj® ( Kapirpanthis)
vd¥g£ld®.
.tn
ÏuhkhD#® :- (1060-1118)
$bgU«òöçš Ãwªjh®. itzt¥ bgçah®.
g¡Â Ïa¡f kfh‹fë‹ K‹ndho‘
w
flÎis m‹ò¡flš, mH»‹ ÏU¥Ãl« vd fUÂdh®.

Ïtç‹ nghjidfŸ Ñij, cgãlj§fis mo¥gilahf bfh©lJ.
w
khjhth¢rhçah, Ïuhkhdªj®, tšygh¢rhça® Ïtç‹ Ól®fŸ.

nfh£ghL nghÂ¤jt®
m¤itj« - r§fu® (r§fuh¢rhçah®)
w
éÁZlh¤itj« - ÏuhkhD#®
¤itj« - k¤Jth¢rhçah®
R¤jh¤itj« (m) òZokh®¡f« - tšygh¢rhçah®

¤it¤ m¤itj« (Dvaitadvaita) - ã«gh®¡frhçah®
Áth¤ itj« - $fªjh¢rhçah®
FUehd¡ (1469-1539) (Kjš FU)
jhšt©o (gh»°jh‹-gŠrh¥) v‹Däl¤Âš Ãw¥ò. Ó¡»a kj¤ij ãWédh®
Ïtç‹ nghjidfŸMÂ»uªj« (m) »uª¤rhï¥ (Ó¡»aç‹ òåj üš)
m
yh§f® v‹w rkgªÂ czÎ¡ Tl« Mu«Ã¤jh®.
_‹wh« FUthd mk®jh°
ÏtuJ fhy¤Âš Ó¡»a cU¥bg‰wJ.
co
rÂ, g®jh mâtij jil brŒjh®.
eh‹fh« FUthd FU uh«jh°
m¡gçl« ãy« bg‰W uhkjh°òu« v‹w efiu cUth¡»dh®. Ã‹dhëš mä®jru°
efukhdJ. mä®jruÁš bgh‰nfhæiy f£l Mu«Ã¤jh®.
e.
Iªjh« FUthd FU m®#]‹ Á§
FUehd¡ k‰W« k‰w FU¡fë‹ brh‰bghêit bjhF¤J MÂ»uªj« v‹w Ó¡»aç‹
ot
òåj üiy ».Ã.1604š bjhF¤jh®. mä®jruir f£o Ko¤jh®. Kfyha k‹d®
#Ah§Ñuhš bfhšy¥g£lh®.
Mwh« FUthd A®nfhéª¤Á§
cn
Ó¡»aiu MÍj« Vªj it¤jh®
rh¢rh ghJõh v‹w g£l¤ij bfh©oUªjh®
x‹gjh« FUthd nj{gfö®
‘xsu§fÓ¥ghš 1675š bfhšy¥g£lh®
ps
g¤jh« FUthd FU nfhéª¤Á§

Ó¡»a®fS¡F ngh®¥ gæ‰Á më¤J Á§ (Á§f«) v‹w g£l¤ij bfhL¤jh®.
1699š fhšrh v‹w Ó¡»a gil mik¥Ãid cUth¡»dh®. filÁ FU Mth®. 1708š
M¥fhåauhš bfhšy¥g£lh®. 5K it cUth¡»dh®. (Kangha, kada, kesh, kripan,kachcha)
.tn
bj‹åªÂahéš g¡Â Ïa¡f§fŸ

eha‹kh®fŸ -63 ng®
ÂUehÎ¡fur® (v) m¥g®
w
».Ã. 600š bj‹dh‰fhL kht£l¤Âš Ãwªjh®. 49000 gÂf§fis ghodh®. 311-

gÂf§fns »il¤JŸsd.
r«gªj®
w
16000 gÂf« ghoaÂš 384 k£Lnk »il¡f¥bg‰wd.

Rªju®
8« ü‰wh©L ÏWÂæš bj‹dh‰fhL kht£l¤Âš Ãwªjh®. 38000 gÂf« ghodh®.
w
100 k£Lnk »il¤JŸsd.

nr¡»Hhç‹ bgçaòuhz« eha‹kh®fë‹ thœ¡if tuyh‰W üyhF«.
eha‹kh®fë‹ ghlšfŸ e«Ãah©l® e«Ã v‹gtuhš bjhF¡f¥g£ld.

njthu¥ ghlšfis m¥g®,r«gªj® , RªjuU« ÂUthrf¥ ghlšfis khâ¡f thrfU«
Ïa‰¿d®.
irt rka Fut®fŸ 4 ng®
Mœth®fŸ
éZQé‹ òfœ gu¥Ãnah® Mœth®fŸ Mt®.
m
Mœth®fŸ 12 ng®. Ït®fëš e«khœth®, bgçahœth®,M©lh®, ÂUk§ifahœth®
F¿¥Ãl¤j¡ft®
Mœth®fŸ ghoa 4000 ghlšfis ehjKå v‹gt® ehyhæu Â›a Ãugªj« v‹D«
co
üyhf bjhF¤jh®.
é#a efu nguuR
blšè Ršjh‹fë‹ Åœ¢Á j¡fhz¤Âš gy muRfŸ njh‹w têtF¤jJ. J¡s¡
t«r¤Â‹ Åœ¢Á¡F¥ ÃwF j¡fhz¤Âš njh‹¿a ÏU K¡»a muRfŸ ghäå k‰W«
e.
é#a efu muRfŸ
Ï°yh« bj‰»š guÎtij jL¡fÎ« ÏªJ rka¤ij ghJfh¡fÎ« é#a efu muR
ot
mik¡f¥g£lJ
1336š khjth¢rhçah® (m) é¤ahu©aç‹ MÁÍl‹ AçAu®, ò¡f® M»nahuhš
J§fg¤Âuh eÂ¡fiuæš é#a efu nguuR ãWt¥g£lJ.
cn
é#aefu nguuÁ‹ eh‹F t«r§fŸ:
t«r« fhy« njh‰Wé¤jt® filÁ mur®
1 r§f« 1336-1485 AçAu®, ò¡f® Ãbus¤njtuha®
2 rhSt 1485-1505 rhSt euÁ«k‹ AkjhÂ euÁ«k‹
ps
3 JSt 1505-1570 Åu euÁ«k‹ rjhÁthuha®

4 MuÅL 1570-1646 ÂUkyh $u§fh
»uhk¤jiyt® bfslh vd¥g£lh®.
é#aefu nguuÁ‹ jiyef® A«Ã (f®ehlfh)
.tn
KfkJÃ‹ J¡s¡ fhy¤Âš ».Ã. 1336š é#aefu nguuR jdJ RjªÂu¤ij

m¿é¤J¡bfh©lJ.
é#a efu nguuÁ‹ guk vÂç ghäå Ršjh‹fŸ
é#aefu nguuÁ‹ Áwªj k‹d® »UZznjtuha®.
w
é#aefu r§fk M£Áahs®fë‹ flÎŸ éUgh£rh (Át‹)

knyah, g®kh, Ódh, mnuÃah, ghuÓf«, bj‹M¥ç¡fh, mÃÜÁah, ngh®¢R¡fš M»a
eh£Ll‹ tâf¤ bjhl®ò bfh©oUªjd®.
w
nfhth,ilô, bfhšy«, bfh¢Á M»ad JiwKf§fshf és§»d.

é#aefu k‹d®fshš Mjç¡f¥g£l rka« - itzt«
w
é#aefu nguuÁ‹ K¡»a tUthŒ ãytç (1/6 – g§F)

Ï¥nguuÁ‹ Kjš nfhéš Kjyh« AçAuuhš A«Ãæš f£l¥g£l $éU¥gh¡õh
Mya« MF«.

Áj«gu« - gh®tÂ nfhéš, fhŠÁòu« tujuh#® k‰W« Vfh«guehj® nfhéš é#aefu
k‹d®fshš f£l¥g£lJ.
Ïil¡fhy ÏªÂahéš bg©fS¡Fca®thd ãiy më¡f¥g£lJ Ï¥nguuÁšjh‹
Varahas or pagodas v‹w j§f ehza§fŸ Ï¥nguuÁš btëæl¥g£ld.
njtuha® I fhy¤Âš ãnfhyh fh©o v‹w Ï¤jhèa gaâ tUif òçªjh®.
m
jäHf¤ij bt‹w é#a efu jsgÂ – Fkhu f«gz®.
Ï¥nguuÁ‹ ÁijÎ ‘A«Ã’ æš fhz¥gL»wJ.
1565š jiy¡nfh£il nghU¡F ÃwF é#aefu nguuR mêit rªÂ¤jJ.
co
»UZznjtuha® (».Ã. 1509 – 1529) JSt kuò
Ïtç‹ M£Á fhy¤Âš é#a efu« ts®¢Áæ‹ c¢Áia v£oaJ.
Ït® JSt t«r¤ij rh®ªjt®. ÏtuJ FU éahruh#h
e.
Ït® xU féP®. vGÂa üšfŸ mK¡j kšahjh (itzt kj¤Âš mtU¡F ÏUªj Ôéu
g¡Â – bjY§F üš), #h«ghtÂ fšahz« (rk°»Uj üš), cõh gçza« (rk°»Uj
ehlf«)
ot
Ïtç‹ Áw¥ò bga®fŸ : mÃet ngh#h, MªÂungh#h, MªÂu Ãjhkf®,
Ïtç‹ fhy« bjY§F Ïy¡»a¤Â‹ bgh‰fhy«.
ÏtUila mit ‘m°lÂf#§fŸ’ (v£L féP®fŸ) vd miH¡f¥g£lJ. Ït®fëš
cn
jiyahdt® mšrhâ bg¤j©zh, nkY« bjdhè uhk»UZzh (éflfé), J®#¤ eªÂ
Â«k©zh, g£^K®¤Â, òdÅug¤Âu‹, kšy©zh, gdhíNuhzh.
ÏtuJ mit¡F tªj t§fhs g¡Â Ïa¡f¤jt® irj‹a®.
ngh®¤JÑÁa ft®duhd mšngh‹rh – o.mšòf®¡ ÏtuJ mu©kid¡F tªjh®
ps
jdJ jhŒ ehfyhnjé ãidthf ehfyhòu« v‹w jiyefuhf cUth¡»dh®.

Ït® Kfyha k‹d® ghgç‹ rkfhy¤jt®.
Ïtiu ‘KG ãiwthd mur®’ vd blhä§nfh ga° TW»wh®.
.tn
bkhuh¡nfh eh£L gaâ ÏtuJ mit¡F tUif jªjd®.

itzt rka¤Âš tlfiy, bj‹fiy v‹w ÏU ÃçÎfŸ ÏUªjd. tlfiy ÃçÎ¡F
ntjhªj njÁf® jiytuhf és§»dh®. Ï¥Ãçéd® rk°»Uj ntj§fis Ã‹g‰¿d®.
bj‹fiy¥ ÃçÎ¡F jiytuhf és§»at® kzths kfhKå, Ït®fŸ Ãugªj§fis
w
Ã‹g‰¿dh®.
ghäå muRfŸ (1347-1526)
KfkJ Ã‹ J¡s¡-‹
w
Ó®ÂU¤j§fshš j¡fhz Á‰wuRfŸ fyf§fŸ _y« RjªÂu« milªjd. Ït‰¿š

njt»çæš cUthdnj ghäå muR.
w
njh‰Wé¤jt® Ahr‹ f§F – myhÎÔ‹ mr‹ ghk‹õh v‹w bgaiu¡

N£o¡bfh©lh®.
jiyef® Fšg®fh (v) Mrdhgh¤ (f®ehlfh)
muò, ghuÓf bkhêfis f‰f C¡fkë¤jd®

bgnuhZ õh ghäå mur®fëš äfÎ« Áwªjtuhf fUj¥gL»wh®.
Fšg®fhéèUªJ ÕlhU¡F jiyefiu kh‰¿a ghäå mur® mfkJ õh.
_‹wh« KfkJ õh fhy¤Âš ghäå muR òfê‹ c¢Á¡F br‹wJ. Ïtç‹ ghJfhty®
KfkJ fth‹, ÏtuJ fhy¤Âš nfhth é#aefu muÁläUªJ if¥g‰w¥g£lJ. KfkJ
fth‹ kuz¤Â‰F ÃwF Ï¥nguuR 5 Á‰wuRshf ÃçªjJ.
m
ghäå muÁ‹ f£l¡fiy Áw¥ig és¡F»wJ nfhšF«gh° (Ã#¥ó®). ÏJ cy»ny
äf¥bgça féif khl« (Dome) MF«. Ïjid f£oat® Ršjh‹ mošõh ÏJ 18000
r.mo gu¥òilaJ. ÏJ KQKQ¡F« mu§f« vd¥gL»wJ.
co
j¡fhz eç vd¥g£lt® mÛ® mè gç¤.
iAjuhgh¤ efiu cUth¡» rh®ädh® nfhòu¤ij vG¥Ãat® Kf«k¤ fè FJ¥õh.
ghäå muÁ‹ filÁ M£Áahs® fèKšyhõh.
e.
Kfyha nguuR
#h»UÔ‹ KfkJ ghg® (1526-30)
Kfyha t«r¤ij njh‰Wé¤jt® ghg®.
ot
jªij – ij_® kuò, jhŒ – br§»°fh‹ kuò.
ghg® v‹whš òè vd bghUŸ.
Kfyha t«r¤Â‰F mo¡fš eh£oa ngh® Kjyh« ghå¥g£L ngh® 1526. blšèæ‹
cn
Ï¥uhï« nyho Vs ghg® Ï¥nghçš ghg® bt‰¿.
Ïtiu ÏªÂah ÛJ gilbaL¤J tu miH¤jt®fŸ bjsy¤fh‹nyho ,My« nyho.
ÏªÂahéš Kj‹ Kjèš Õu§»ia m¿Kf« brŒjt® ghg®.
KjyhtJ ghåg£ (Açahdh) nghçš ghgç‹ bt‰¿¡F cjéa Õu§» gil jiyt‹
ps
c°jh¤ mè K°jgh.
1527š fh‹th nghçš ghg®, uh#ò¤Âu k‹d® uhdhr§fhit njh‰fo¤J ‘fhì’ v‹w
g£l¤ij N£o¡bfh©lh®.
rªnjç ngh® 1528, Ïuh#ò¤Âu k‹d® nkÂå uhia ghg® njh‰fo¤jh®.
.tn
Ïtç‹ Rarçij ghg® ehkh (JU¡» bkhêæš – JR» ghgç)

».Ã. 1527š mnah¤Â v‹D« Ïl¤Âš (U.P) ghg® kNÂia f£odh®.
ghgç‹ ãidél« fhóèš cŸsJ
w
eÁUÔ‹ KfkJ A]khô‹ (1530-1540) (1555-56)

Ëkhô‹ v‹whš mÂ®Zl« vd bghUŸ. kidé mäjhghD ngf«
Ëkhô‹ ehkh vGÂat® Fšgj‹ ngf«. (in persian language)
w
1539š brsrh ngh®, 1540š f‹ndhÁ (m) Ãš»uh« nghçš bõ®õhél« (bõ®fh‹)
njh‰W 15 M©LfŸ ehnlhoahdh®.
w
1555š blšèia if¥g‰¿a Ït® 1556š üyf kho¥goæèUªJ Ïl¿ éGªJ Ïwªjh®.
blšè¡F mU»š Ô‹gdh v‹w efiu ãWé jdJ 2tJ jiyefuh¡»dh®.
jh{kfhè‹ K‹ndho vd miH¡f¥gLtJ – Ëkhô‹ fšyiw

N®t«r« - bõ®õh N® (1540-45)
~gç¤fh‹ Ïtç‹ Ïa‰bga® ».Ã. 1540š blšè mçaizæš mk®ªjh®.
bõ®fh‹ vd miH¡f¥g£lh®.
N® t«r¤ij njh‰Wé¤jt® Ïtnu. Ï›t«r¤Â‹ Áwªj k‹d®.
Ëkhôid brsrh k‰W« f‹ndhÁ¥ nghçš njh‰fo¤jh®.
m
Õfhiu if¥g‰¿a bõ®fh‹ j‹id bõ®õh vd miH¤J¡ bfh©lh®.
bõ®õhthš btëæl¥g£l ehza§fŸ : %Ãah(btŸë), lh«(br«ò)
m¡gç‹ K‹ndho vd miH¡f¥gL»wh®.
co
FÂiu¡F NL nghL« jh¡ Kiwia m¿Kf¥gL¤Âdh®.
Ïtç‹ fšyiw rrhu« (Õfh®)
Grand Trunk Road : M¡uh to bgõht®, M¡uh to n#h¤ó®, yhT® to Kšjh‹,
e.
nrhdh®fh‹ (t§fhs«) to f£lh¡
blšèæš òuhz»yhit f£odh®.
ÚÂ ã®thf¤Âš jiyik¡fhÁ cjéòçªjh®.
ot
ãy Ó®ÂU¤jKiw äf¢ ÁwªjJ. ãy cçik F¿¤J g£lh tH§f¥g£lJ.
Ïua¤Jthç Kiwæ‹ jªij vd¥g£lh®. #Û‹jhu®fŸ Ú¡f¥g£ld®.
FÂiufëš jghš g£Lthlh brŒÍ«Kiw bfh©L tªjh®.
cn
eÅd ehza Kiwæ‹ jªij vd¥gL»wh®. ehza§fëš jdJ bgaiu njteh»ç
vG¤Âš bgh¿¡f¢ brŒjh®.
ÏtU¡F¥ ÃwF Ï°yh« õh M£Á¡F tªjh®.
Ït® K°Ä« kWky®¢Áæ‹ jªij Mth®.
ps
#yhYÔ‹ KfkJ m¡g® (1556- 1605)

».Ã. 1542š ÁªJéš cŸs mku¡ nfh£ilæš Ãwªjh®.
14-tJ taÂš muruhf gjéna‰w Ïl« fhyheh®( gŠrh¥)
.tn
ÏtU¡F ghJfhtyuhf M£Á brŒjt® - iguh«fh‹ (1556 – 60)

2« ghå¥g£L ngh® 1556 bAK Vs igu«fh‹ - igu«fh‹ bt‰¿
1571-72 m¡g® F#uh¤ gilbaL¥ò bt‰¿ahš gnjó® Á¡çæš òyªj® thrh
EiHthæiy f£odh®.
w
1576 Ahš ofh£ (fzthŒ) nghçš uhzh Ãujh¥ Á§if njh‰fo¤jh®.

m¡g® kzªj b#Œ¥ó® ÏstuÁ n#h¤ghŒ
ghguhš njh‰Wé¡f¥g£l Kfyha nguuR m¡guhš gy¥gL¤j¥g£lJ.
w
éis¢rèš 1/3 g§F tçahf tNè¡f¥g£lJ. ãytç bjhl®ghf brŒJ bfh©l

x¥gªj« - FÃèah¤.
w
ÏªJ k‰W« K°Ä« mšyhnjhçläUªJ tNè¡f¥g£l b#Áah tçÍ« (1546š) òåj¥

gaz§fŸ Ûjhd tçÍ« (1563š) Ú¡»dh®.
m¡guhš Mjç¡f¥g£l m¿P®fŸ –mòšghrš, mòšigÁ, JsÁjhr®.
m¡guhš Mjç¡f¥g£l Ïir fiyP® - jh‹nr‹(Fthèa®).

m¡guhš Mjç¡f¥g£l eif¢Rit nkij – Õ®ghš
m¡gç‹ tUthŒ¤Jiw mik¢r® - njhl®khš. ghftj òuhz¤ij ghuÓf bkhêæš
bkhêbga®¤jh®.
Ïuhkaz¤ij ïªÂæš bkhêbga®¤jt® - JsÁjhr®.
gŠrjªÂu fijfis ghuÓf bkhê¡F bkhê bga®¤jt® - mòšghrš
m
m¡gç‹ fšyiw Á¡fªjçš cŸsJ. #fh§Ñ® f£odh®.
Ô‹ Ïyhï (m) bjŒÅf rka¤ij 1582š V‰gL¤Âdh®. F‰wk‰w nfh£ghL (infalliable
Decree) 1579
co
gnjó® Á¡ç v‹w efiu ã®khå¤jh®.
m¡gç‹ ÏuhQt Kiw¡F k‹r¥jhç Kiw (1570š m¿Kf«) vd¥bga®.
murit T£l¤Â‰F Âthå M« v‹W bga®.
e.
Áw¥ò T£l¤Â‰F Âthå fh° v‹W bga®.
mòšghrš – maå m¡gç, m¡g® ehkh vGÂdh®.
m¡gç‹ kh‹r¥jhç jiyt®fëš Áwªjt® - Ïuh#h kh‹Á§
ot
m¡gç‹, njÁa mur®/ njÁa nguur® vd miH¡f¥gL»wh®.
mòšigÁ- Ïuhkhaz«, kfhghuj«, gft¤Ñijia ghuÓf bkhêæš bkhêkh‰w«
brŒjh®.
cn
Ralph Fitch v‹w M§»y gaâ 1585š Ïtç‹ murit¡F tªjh®.
m¡g® M£Áfhy ghuÓf òyt® - Ïrhè
Ïuhkhaz¤ij ghuÓf bkhê¡F bkhê bga®¤jt® - gjhå
m¡gç‹ ts®¥ò¤jhahd khf« mdfh ».Ã. 1560 Kjš 1562 tiu muR ã®thf¤ij
ps
f£L¥gL¤Â tªj fhy« mªj¥òu murh§f fhy« vd¥gL»wJ.

m¡guhš f£l¥g£l nfh£ilfŸ : - myfhgh¤, M¡uh, yhT®
Ó¡»a bgh‰nfhéš f£l ãy« më¤jt® m¡g®.
.tn
kjéõa§fis MnyhÁ¥gj‰fhf gnjó® Á¡çæš Ibadat khana it f£odh®. (».Ã.1575)

üUÔ‹ KfkJ #Ah§Ñ® (».Ã.1605-1627)
Ïa‰bga® KfkJ Ršjh‹ rÄ«
#fh§Ñ® v‹w brhšY¡F cyif btšgt® vd bghUŸ
w
Ó¡»a®fë‹ 5« FUthd FU m®#]‹ Á§if bfh‹wh®

Ï§»yhªJ k‹d® Kjyh« n#«° v‹gt® éšèa« Ah¡»‹° (1609-11),
r®jhk°nuh(1615-18) I Ïtç‹ murit¡F öJt®fshf mD¥Ãdh®.
w
PhæW k‰W« éahH¡»ikfëš éy§FfŸ bfhšy¥gLtij jil brŒjh®.

Nu¤-š éahghu« brŒa M§»nya®fS¡F mDkÂ më¤jt® Ïtnu.
w
JÁ¡-Ï-#Ah§Ñ® v‹w j‹ Rarçijia (JU¡» bkhêæš) vGÂdh®.

Rarçij vGÂa Kfyha k‹d®fŸ : #fh§Ñ®, ghg®
Ïtç‹ kidé bkfU‹årh v‹w Ïa‰bga® bfh©l ü®#fh‹( cy»‹ xë).
».Ã.1611- 1626 tiuæyhd fhy« Kfyha tuyh‰¿š ü®#Ahå‹ fhy« vd¥gL»wJ.

#fh§Ñ® muritæš c©ikahd mÂfhu« ü®#fhål« ÏUªjJ.
blšèæèUªJ M¡uh tiu ÚÂ¢ r§»èia f£o ÚÂ më¤jh®.
Á¡fªjçš j‹ jªij m¡gç‹ fšyiwia f£odh® #Ah§Ñ®
#fh§Ñ® fhy¤Âš ÏªÂahéš Kj‹Kjyhf òifæiy m¿Kf¥gL¤j¥g£lJ.
#fh§Ñ® fšyiw – yhT® (ÂšFrh ó§fh)
m
Ït® fhy¤Âš ÏªÂahéš Xéa¡fiy c¢r¤ij milªjJ.
õh#fh‹ (1627-1658)
Ïa‰bga® F®u«
co
õh#fh‹ v‹w brhšY¡F cyf¤Â‹ mur‹ vd bghUŸ
kidé K«jh{ kAhš (m®#]k‹ ghD ngf«)
K«jh{ ãidthf M¡uhéš (1632-1653) jh{kAhš f£odh®. c°jh¤ Ïõh v‹w
e.
jiyik Á‰Ã nk‰gh®itæš %.20 y£r« bryéš f£l¥g£lJ. (22 M©LfŸ)
blšè br§nfh£ilia f£odh®.
õh#fhdhgh¤ v‹w jiyefiuÍ« ã®khå¤jh®.
ot
Ït® fhy« f£ol¡fiyæ‹ bgh‰fhy« MF«.
“f£ol¡fiyæ‹ Ïstur®” “bgh¿ahs® nguur®” vd¥gL»wh®.
Ït® fhy¤Âš tUif òçªj Ï¤jhèa gaâ k}¢Á
cn
M¡uhéš K¤J kNÂiaÍ«, blšèæš nkhÂ kNÂiaÍ« f£odh®.
ÏªÂahé‹ äf¥bgça kNÂahd #]«kh kNÂiaÍ« f£odh®.
Ït® fhy« Kfyha®fë‹ bgh‰fhy« MF«
õh#fh‹ ehkh vGÂat® Ïda¤fh‹
ps
ÏtuJ M£Áæš Ï§»yhªÂèUªJ tªjt®fŸ bg®åa®,ouht®åa® k‰W«

Ï¤jhèæèUªJ tªj kD¢Á tuyh‰W F¿¥òfis gÂÎ brŒJŸsd®.
Xsu§fÓ¥ Mš ÁiwÃo¡f¥g£l Ït® 1666š Ïwªjh®.
.tn
Âthå M«,Âthåfhi[ f£odh®. j§f kæyhrd« k‰W« nfh»}® itu«

ÏtUilaJ. 1739š ehÂ®õh gilbaL¥Ãš bfhŸisao¡f¥g£lJ.
Âthå M«, Âtå fh° g‰¿ “ If there is a paradise on earth, it is this, it is this” vd
T¿at® mä®F°U.
w
Kï c¤Ô‹ KfkJ mÎu§fÓ¥ (».Ã. 1658-1707)

õh#fh‹ 3tJ kfdhd Ït® My« Ñ® v‹w g£l¥ bgaUl‹ mçaiz V¿dh®.
í‹lhÕ® (cæ® thG« òåj®) vd miH¡f¥g£lh®.
w
K°Ä« mšyhnjh® ÛJ Û©L« íìah tçæid 1679š éÂ¤jh®.

Ó¡»aç‹ 9« FUthd FU nj{gföiu ö¡»è£lh®.
w
ÏtU¡F Åiz thÁ¡f bjçÍ«

Ã#¥óiuÍ«, nfhšbfh©lhitÍ« bt‰¿ bfh©lh®
Mdhš kuh¤Âa®fis mtuhš bt‰¿ bfhŸs Koaéšiy
Ïiria Mjç¡fhj Kfyha k‹d® Ït®.

ÏªÂa rç¤Âu¤Âš äf Ú©l fhy« (50 M©L) M£Á òçªjt®
Ït® xU Ôéu kj bt¿a®
ÏtuJ fšyiw mÎu§fhgh¤Âš cŸsJ
Ïiz¤J¡ bfhŸs¥g£l filÁ j¡fhz muR nfhšbfh©lh
ehÂ®õh gilbaL¥ò Kfyha nguuR¡f rhÎkâ mo¤jJ
m
Kfyha M£Á Kiw :- »uhk§fŸ-g®fhdh¡fŸ- r®¡fh®-Rgh-khfhz§fŸ-muR
Kfyha t«r« :- Ëkhô‹ - m¡g®-#fh§Ñ®-õh#fh‹-xsu§fÓ¥-gfö® õhII
kuh¤Âa®fŸ
co
Áthí (».Ã.1627-1680)
Ïtç‹ ghJfhty® jhjhí bfh©l nj›. Áthíæ‹ FU – uh«jh°
».Ã.1665š Áthí – uh#h b#ŒÁ§ Ïilna V‰g£l cl‹go¡if òuªj® cl‹go¡if
e.
Ïtç‹ jiyef® buŒfh®. Kjèš f£oa nfh£il – buŒfh®.
buŒfhçš r¤ugÂ, kAhuh#h v‹w g£l§fis 1674š N£o¡ bfh©lh®.
muR bkhê – kuh¤Â
ot
kiy vè vdÎ« j¡fhz ò‰W nehŒ vdÎ« xsu§fÓ¥ghš miH¡f¥g£lh®.
mZlÃujh‹ (v£L mik¢r®fŸ) v‹w mik¢ruitia bfh©oUªjh®.
1. ÃZth (P.M) 2. kªÂç (fhyKiw mik¢r®) 3. r¢Áth (cŸJiw mik¢r®) 4. Rkª¤
cn
2. (btëÍwÎ mik¢r®) 5. nrdhÂgÂ (ÏuhQt mik¢r®) 6. mk¤Âah (ãÂ mik¢r®)
7. g©o£uh› (rkajiyt®) 8. ãahaÔZ (ÚÂ Jiw)
g£nlš v‹w mÂfhç F‰wéaš tH¡Ffis érhç¤jh®
jäœeh£o‹ ÛJ gilbaL¤J brŠÁ, ntÿ®, jŠrhñ® gFÂfis if¥g‰¿dh®
ps
ãy§fis r®nt brŒa fÂ v‹w msÅ£L Kiwia m¿Kf¥gL¤Âdh®

bt§fhí (Áthíæ‹ rnfhju®) jŠir kuh¤Âa muÁ‹ Kjš mur® Mth®. (».Ã.1675)
Ït® v¡nfhí v‹W« miH¡f¥g£lh®
.tn
2-« runghí jŠiræš ru°tÂ kAhš ãWédh®

ehL ÏH¡F« bfhŸif¥go jŠir 1856š M§»y nguuRl‹ Ïiz¡f¥g£lJ.
MªÂu fhëjhr® v‹W ngh‰w¥g£l mSç¡F¥gdh Áwªj bjY§F féP®
vnfhí, õhíngh‹Ány v‹gtç‹ kfdht®
w
gh°fu Ô£Áj® - jŠir kuh¤Âa®fshš Mjç¡f¥g£lt®.

kJiu eha¡f®fŸ
»UZznjtuhaç‹ beU§»a jsgÂ é°tehj eha¡f® kJiu eha¡f® M£Áæ‹
w
Kjš eha¡f® Mth®. ghisa¡fhu® Kiwia m¿Kf« brŒjt® Ïtnu. Ïtç‹ mik¢r®
Mça ehj® òF¤Âa tç fhtš Ã¢ir.
w
kJiu eha¡f®fënyna Áwªj k‹duhf fUj¥gLgt® ÂUkiy eha¡f®.

kAhš Ïtç‹ gil¥ghF«. kJiu eha¡f® tuyh‰¿š ÂUkiy eha¡f® M£Áfhy«
òJrfh¥jkhF«. jiy efiu ÂU¢ÁæèUªJ kJiu¡F kh‰¿dh®.
ÂUkiy eha¡f® ikN® gilædiu njh‰fo¤J vÂçfë‹ _¡»id J©o¤j

r«gt« _¡fW¥ò¥ ngh® vd¥g£lJ.
kJiuia M©l Ïuhâ k§f«khŸ (brh¡fehj eha¡f® kidé) ÂUth§T® mur®
uét®khit njh‰fo¤J m¥gFÂia j‹tr« bfh©L tªjh®.
é#au§f brh¡f ehjç‹ kidé Ûdh£Á kJiu eha¡f®fëš filÁ M£Áahs®
Mth®.
m
kJiu eha¡f® M£Á 1736š KoÎ.
kJiu é°tehj eha¡f® fhy¤Âš ghisa¡fhu® njh‹¿d®
m¢Rj¥g eha¡f® ÂUt©zhkiy mUzhy¢rnyRtu® nfhæiy f£odh®
co
uFehj eha¡f® U¡kâgçea«, ghç#hj«. òZgf®z«, Ïuhkaz« ngh‹w üšfis
bjY§F bkhêæš vGÂdh®.
eha¡f®fŸ jäHf¤Âš kJiu, jŠir, brŠÁ M»a efu§fis jiyikælkhf¡
bfh©L M£Á brŒjd®.
e.
jŠiræš kuh¤Âa® M£Á ».Ã.1076š V‰gL¤Âat® bt§nfhí (v¡fhí)
jŠir eha¡f® M£Á 1673š KoÎ‰wJ.
ot
gh°fu Ô£Áj® - jŠir kuh¤Âa®fshš Mjç¡f¥g£lt®
#h¡r‹ - kuh¤Âa®fshš Mjç¡f¥g£lt®
bj‹åªÂa fyf« - 1801
cn
ghd®nk‹ - M§»y jsgÂ
jŠiræš cŸs Átf§if nfh£il f£oat® nrt¥geha¡f®
ÂUkiy eha¡fç‹ Áj«gu òuhz, guŠnrhÂahç‹ Áj«gugh£oaš, Açjhrç‹ ÏU
rka és¡f«, ckW¥òytç‹ Ówh¥òuhz«, FkuFUgç‹ fªj® fèbt©gh,
ps
ÂUnt§fl« vGÂa bkŒPhd és¡f« eha¡f®M£Áfhy üšfŸ

f£l bgh«k‹ 1761š – Ãw¥ò
f£l bgh«k‹ mik¢r® ÁtR¥ukâa«ÃŸis
f£lbgh«k‹ 16.10.1799š nk#® ghd®nk‹ v‹gtuhš fa¤jh¿š òëaku¤Âš
.tn
ö¡»èl¥g£lh®.
Cik¤Jiu¡F mil¡fy« bfhL¤jt®fŸ kUJ rnfhju®fŸ
Á‹d kUJ – Átf§if Á§f«
w
1799« M©L M§»y »H¡»ªÂa f«bgå¡F vÂuhf ghisa¡fhu®fŸ òu£Á V‰g£lJ.

ÂUbešntèæ‹ nk‰F¥ gFÂæš thœªj ghisa¡fhu®fŸ kwt®fŸ v‹W« »H¡F¥
gFÂæd® eha¡f®fŸ v‹W« miH¡f¥g£ld®. nk‰F¥ gFÂæd® óè¤njt‹
w
f£L¥gh£o‹ ÑG« »H¡F¥ gFÂæd® f£lbgh«k‹ f£L¥gh£o‹ ÑG« thœªjd®.

1792« M©L f®ehlf cl‹go¡ifæ‹go ghisa¡fhu®fis M§»nya®fŸ j§fŸ
w
f£L¥gh£o‹ Ñœ bfh©L tªjd®.

ÏªÂahéš M§»nya M£Áia jäœeh£oèUªJ Kj‹Kjèš vÂ®¤jt® óè¤njt‹
Ït® ÂUbešntè¡f mU»š cŸs “ be‰f£L« nrtš” v‹w ghisa¤Âš MÂ¡f«
brY¤Âdh®. Ïtiu ml¡f mD¥g¥g£l Ãç£oZ jsgÂ nf¥l‹ nf«gš

òJ¡nfh£il mur® Ïuh# uFehj bjh©ilkh‹ fs¥ó® fh£oš xëªÂUªj
f£lbgh«kid ÁiwÃo¤J M§»nyaçl« x¥gil¤jh®.
18« ü‰wh©o‹ Ã‰gFÂæš bj‹åªÂahéš M§»nya®fS¡F vÂuhf kUJ
rnfhju®fŸ fyf« brŒjd®.
uhkehjòu« kht£l¤ÂYŸs ÂU¥g¤ö® nfh£ilæš (24.10.1801) kUJ rnfhju®fŸ
m
ö¡»èl¥g£ld®.
ikN® muir njh‰Wé¤jt® iAj® mè
é#a efu nguuÁ‹ Åœ¢Á¡F¥ÃwF njh‹¿a RjªÂu muRfëš ikN® muR
co
F¿¥Ãl¤j¡fJ.
$ u§f g£od¤ij jiyefuhf¡ bfh©L M£Á brŒjd®.
Kjš ikN® ngh® : (».Ã.1767-1769) iAj® mè Vs M§»nya®. °ä¤ v‹w M§»y
e.
jsgÂahš iAj® mè njh‰fo¡f¥g£lh®.
».Ã.1769š kjuh° cl‹go¡if ifbaG¤jhdJ. xUt® jh¡f¥g£lhš k‰wt® cjt
nt©L« v‹w cl‹ghL V‰g£lJ.
ot
Ïu©lhtJ ikN® ngh® : (».Ã.1780-84) ».Ã.1771š kuh¤Âa®fŸ ikNiu jh¡»a nghJ
kjuh° cl‹go¡if¥ go M§»nya® cjtéšiy. nkY« iAj® mèæ‹ gFÂæèUªj
ÃbuŠR¡F¢ brhªjkhd khïia M§»nya® jh¡»anghJ Â¥ò 2« ikN® nghiu
cn
(».Ã.1780-84) m¿é¤jh®. ma®T£ jiyikæyhd M§»y¥gil Ij® mèia ngh®£
nehth v‹Däl¤Âš njh‰fo¤jJ. ò‰Wnehahš Ij® mè 1782š Ïwªjh®. 1784š
k§fq® cl‹go¡if _y« ngh® KoÎ. Ï¥ngh® bt‰¿ njhšéæ‹¿ KoÎ‰wJ.
_‹whtJ ikN® ngh® (1790-92)
ps
fhu‹thè° Ãuò jiyik MSeuhf 1786š gjé V‰wh®. M§»nya® Ijuhgh¤

ã#hKlD« kuh¤ÂaUlD« cl‹go¡if brŒJ bfh©ld®. Â¥ò ÃbuŠR¡fhu®fë‹
cjéia¥ bg‰wh®. 1789š M§»nya® e£ò ehlhd ÂUéjh§Tiu jh¡»dh® Â¥ò.
Vdnt fh®‹ thè° ngh® m¿é¥ò brŒjh®. M§»y gil¡F, ‘th£l® ÿ’ gil¡F
.tn
jiyik jh§» be¥nghèaid njh‰fo¤j M®j® btšby°è jiyik jh§»

bg§fqiu if¥g‰¿dh®.
Â¥òRšjh‹ Vs M§»nya® - Â¥ò njhšé $u§f g£od« cl‹ go¡if 1792š
Úy»çæYŸs ö®¡ nfh£il Ïtç‹ òfœä¡f nfh£ilahF«
w
ikNç‹ òè vd¥gL»wh®.
w
eh‹fhtJ ikN® ngh® (1799)

btšby°è Ãuò 1798š bfh©L tªj Jiz¥gil Â£l¤ij V‰fkW¤jjhš 1799š
eh‹fhtJ ikN® ngh®. Â¥òRšjh‹ Vs M§»nya®. ÏÂš Â¥ò bfhšy¥g£lh®.
w
Â¥ò –é‹ FL«g« ntÿ® Áiw¡F mD¥g¥g£lJ.

ÏªÂahÎ¡F tUif jªj mašeh£L gaâfŸ

v gaâfŸ ehLfŸ M©l mur®fŸ
©
1 bkf°jå° »nu¡f« rªÂF¥j bksça®
2 ghïah‹ Ódh Ïu©lh«
rªÂuF¥j®
3 Íth‹Rth§ Ódh A®õh, òènfÁII,
m
euÁ«kt®k‹
4 Ï£Á§ Ódh A®õh
5 kh®nfh nghnyh btå° khwt®k Fynrfu
co
gh©oa‹ I
6 mšbgUå bg®Áah KfkJ fíå
7 ÏÃ‹ göjh bkhuh¡nfh(M¥Ãç¡fh) KfkJ Ã‹ J¡s¡
8 ã¡nfhnyh fh©o Ï¤jhè Kjyh« njtuha®
e.
9 m¥Jš urh¡ Ëuh£ - bg®Áah Ïu©lh« njtuha®
10 Ynlhénfh o bg®Áah Ï¤jhè é#aefu nguuR
11 nlhä§nfh ga° ngh®¢R¡fš »UZznjtuha®
ot
12 bg®dhnth Eå° ngh®¢R¡fš m¢Rjuha®
13 mªnjhåa° ã»Â‹ ÏuZah _‹wj« KfkJ õh
14 r® jhk° nuh Ãç£l‹ #Ah§Ñ®
cn
15 kDÁ Ï¤jhè õh#Ah‹-
~ghU¡ira®
16 Õ£l®k‹o Ï¤jhè õh#Ah‹
17 bg®åa®, lht®åa® Ãuh‹° mÎu§fÓ¥
ps
òyt®fŸ òuty®fŸ
1 mšbgUå fíå Kf«kJ
2 nrhknjt® é¡»uAhuh#h
3 Açnrd® rK¤Âu F¥j®
.tn
4 j©o‹ euÁ«kt®k‹II
5 mZtnfhr® fåZf®
6 ghzg£l® A®õt®¤jd®
7 fhëjhr® Ïu©lh« rªÂuF¥j®
w
8 mòš ghrš m¡g®

9 mÛ® F°U myhÎÔ‹ »ší, J¡s¡
10 Ïué Ñ®¤Â Ïu©lh« òènfÁ
w
11 mšyrhå bg¤j©zh »UZznjtuha®

w

K¡»a mur®fS«, féP®fS«
féP®fŸ mur®
1. Açnrd® rK¤ÂuF¥j®
2. j©o‹ Ïu©lh£ euÁ«k t®kh (gšyt)
3. ghz g£l® A®õt®¤jdh, (òZa óÂ)
m
4. ué Ñ®¤Â Ïu©lh« òènfÁ (rhS¡ah)
5. fhëjhr® Ïu©lh« rªÂuF¥j®
6. mk®Á«k® Ïu©lh« rªÂuF¥j®
co
7. Û®Ahr‹ myhÎÔ‹ »ší
mur®fS« g£l¥bga®fS«
g£l¥bga® mur®/Ïl«
1 Få¡ (Kunik) m#hjr¤U
e.
2 bõ®å¡ (Shrenik) Ã«Ãrhu®
3 m¡uhbk‹nr (Agramense) jdeªj®
4 br‹ªnuh nfh£^°(Sendrokottus) rªÂuF¥j bksça®
ot
5 mªnuh nfh£^° (Androkottus) rªÂuF¥j bksça®
6 mä®jfhu®(Amitragha) ÃªJrhu®
7 njtdh«Ãçah (Devanamipya priyadarsi) mnrhf®
cn
8 ÏªÂahé‹ nõ¡°Ãa®(Shakespeare of fhëjhr®
India)
9 ÏªÂahé‹ M¡°ngh®L(Oxford of India) ehsªjh
10 é¡»ukhÂ¤jh,rhfhç(Vikramaditya/Sakari) Ïu©lh« rªÂuF¥j®
ps
11 ÁyhÂ¤ah(Siladitya) A®õt®¤jdh
12 gaâfë‹ Ïstur®(Traveller’s Prince) Íth‹ Rth§
13 thjhÃ bfh©lh‹(Vatapikonda) euÁ«kt®k‹
14 kJiu bfh©lh‹(Maduraikonda) guhªjf‹
.tn
15 gunk°tu‹(Parmeswar) Ïu©lh« òènfÁ

16 éÁ¤ÂuÁ¤j‹,k¤jéyhr‹(Vichitrachita, Kjyh« knfªÂu t®k‹
Mattavilasha)
K¡»a efu§fS« njh‰Wé¤jt®fS«
w
efu§fŸ njh‰wé¤jt®fŸ
ghlèò¤Âu« cja‹
$ef® mnrhf‹
w
f§if bfh©l nrhHòu« Ïuh#ªÂu nrhH‹

M¡uh Á¡fªj® nyho
w
myfhgh¤ m¡g®
mfkjhgh¤ mfkJ õh
é#aef® AçAu‹ I
ehfyhòu« »UZznjtuha®

K¡»a MÁça®fS« mt®fë‹ üšfS«
MÁça®fŸ üšfŸ
1. bfsoša® m®¤jrh°Âu«
2. mZtnfhõ® ò¤j rçj«
3. A®õ® Ïu¤Âdhtë, Ãçaj®îfh,ehfhdªj«
m
4. fšAz® Ïuh#ju§»å (fhZÛ® tuyhW)
5. érhf j¤j® K¤uh uh£rr«, njé rªÂuF¥j«
6. gh°fuh¢rh®ah ÄyhtÂ
co
7. »UZz njtuha® MK¡j khšajh, #h«gtÂ fšahz«
8. fhëjhr® rhFªjy«, nkföj«, Fkhur«gt« uFt«r«,
çJr«Ahu«, khséfh¡å ä¤Âu«
9. bkf°jå° Ï©ofh
e.
10. tuhfä¤Âu® Ãuf¤r«ïjh
11. ghz® A®õ rçj«, fhj«gç
12. N¤Âuf® äU¢rfof«
ot
13. Mça g£lh Nça Á¤jhªj«
14. éZQ r®kh gŠr jªÂu fijfŸ
cn
15. Mçag£l® II Mça Á¤jhªj«
16. »UZznjtuha® cõh gçza«
17. thrt j¤jh RgªJ
18. ghg® JR¡ Ï ghgç (ghg® ehkh)
ps
19. mòš ghrš mæå m¡gç, (m¡g® ehkh)

20. knfªÂut®k gšyt‹ k¤jéyhr Ãufld« (ehlf üš)
21. mä® F°U J¡s¡ ehkh
22. mšbgUå JÁ¡ ï ïª¤
.tn
23. Fšgj‹ ngf« Ëkhô‹ ehkh

24. Ã®bjsÁ õhehkh
25. ä®rhKf«kJ fhÁ« My«Ñ®ehkh
26. #fh§Ñ® JR¡-Ï-#Ah§»ç
w
27. mÎu§fÓ¥ ufh¤-Ï-Myh«»ç

28. eh‰féuhr e«Ã e«»af¥bghUŸ
w
w

Inuh¥Ãa® tUif
ÏªÂahé‰F tªj Inuh¥Ãa®fŸ Kiwna ngh®¤JÑÁa®fŸ,l¢R¡fhu®fŸ,
M§»nya®fŸ. nlåa®fŸ, ÃbuŠR¡fhu®fŸ.
Inuh¥Ãa tâf ãWtd§fŸ bjhl§f¥g£l M©L
»H¡»ªÂa f«bgå 1600
m
nlåZ thâg¡ FG 1616
ÃbuŠR »H¡»ªÂa f«bgå 1664
co
ngh®¢R¡ÑÁa® l¢R¡fhu® M§»nya® nlåa® ÃbuŠR¡fhu®
njh‰w« (m) 1498 1608 1600, or«g® 1616- 1664
tUif 31 (mDkÂ)
if¥g‰¿a nfhth,ehf¥g£o«, fhiu¡fhš, br‹id, ju§fhogho, òJ¢nrç,
e.
Ïl§fŸ ö¤J¡Fo, òèfh£, flÿ®, bruh«ó®, khï,
rhªnjh« ehf¥g£od«, gu§»¥ngil (nk‰F fhiu¡fhš
njtdh«g£o« t§fhs«)
òfœbg‰w Ãuh‹Á°nfh-o- - Ïuhg®£ - oÍ¥ns, ò°ì
ot
MSe®fŸ mšbkŒlh, »is›,
mšngh‹nrh-o- nk#®
mšòf®¡F yhu‹°,
cn
ma®T£
Kjèš nfhth njtzh«gd« br‹id bruh«ó® rhªnjh«
if¥g‰¿J
ehL ngh®¢R¡fš AhyªJ Ï§»yhªJ bl‹kh®¡ Ãuh‹°
ngh®¤JÑÁa®:
ps
ÏªÂahé‰F flštê fhQ« Ka‰Áæš Ïw§»at®fŸ ngh®¤JÑÁa®

ÏªÂahé‰F Kj‹Kjèš flštê _y« tUif jªj Inuh¥Ãa eh£lt® ngh®¤JÑÁa®
òÂa flštê f©LÃo¥Ãš ngh®¤JÑÁa Ïstur® bA‹¿ K¡»a g§F M‰¿dh®.
.tn
ngh®¢Rfš eh£il¢nr®ªj gh®¤jnynknahla° ».Ã.1487š Kjèš flš gaz¤ij

nk‰bfh©L M¥ç¡fhé‹ bj‹nfho Kid milªJ òašKid (e‹d«Ã¡if
Kid)vd bgaç£lh®.
ÏªÂahéš ÏUªJ äsF, äsfhŒ, g£il, ÏŠÁ, nj§fhŒ Inuh¥Ãa ehLfS¡F
w
V‰WkÂ Mæd.
kygh® fl‰fiuæYŸs nfhê¡nfhL (Calicut-fŸë¡nfh£il)¡F th°nfhlfhkh
tUif jªj M©L 1498 . nk 17
w
th°nfhlfhkhit tunt‰w mur® rhkç‹ éahghu« brŒa mDkÂÍ« tH§»dh®

ngh®¤JÑÁaç‹ Kjš jiyefu« - bfh¢Á‹. 2tJ jiyefu« - nfhth
w
Ït®fë‹ Kjš t®¤jf ika« - fŸë¡nfh£il

ÏªÂahé‹ Kjš ngh®¤JÑÁa MSe® - Ãuh‹Á° nfh.o.mšbkŒlh (1505-1509)
Úy¡flš bfhŸifæid Ã‹g‰¿at® mšbkŒlh. mnuÃa tâf®fis ml¡»
ngh®¤JÑÁa MÂ¡f¤ij ÏªÂahéš ãiy eh£odh®.

ngh®¤JÑÁa bršth¡F ÏªÂahéš tsumo¤jsä£lt®. – mšngh‹rh . o. mšòf®¡.
(2tJ MSe®)
Õ#¥ó® RšjhåläUªJ nfhthit ».Ã.1510š if¥g‰¿at® - mšòf®¡. Ït®
ngh®¤JÑÁa®fshš khkåj® vd ngh‰w¥gL»wh®. Ïjdhš nfhth ngh®¤JÑÁa
gFÂæ‹ jiyikælkhf kh¿aJ.
m
ÏªÂahéš mšòf®¡ cl‹f£il VW« tH¡f« (rÂ) jL¡f elto¡if
nk‰bfh©ljhš éšèa« bg©o§ Ãuòé‹ K‹ndho vd¥gL»wh®,
fŸë¡nfh£ilæš nfh£il f£oat® mšòf®¡
co
mšòf®¡ ÏªÂa – ngh®¤JÑÁaçilna ÂUkz cwÎfis C¡Fé¤jh®
1530š jdJ jiyefiu bfh¢ÁæèUªJ nfhthé‰F kh‰¿a MSe® ãndhlh F‹fh.
ÏªÂahéš m¢R ÏaªÂu« m¿Kf¥gL¤Âat® - ngh®¤JÑÁa®
e.
ÏªÂahéš ngh®¤JÑÁa® mÂf« éU«Ãa thâg bghUŸ – äsF
ÏªÂahit é£L btëna¿a filÁ Inuh¥Ãa eh£lt® - ngh®¤JÑÁa®
ngh®¤JÑÁa® MÂ¡f¤Â‹ Ñœ ÏUªj Ïl§fŸ bfh¢Á‹, f©z}®, nfhth, ilô-
ot
lhk‹, A]¡ë, Á£lfh§, g«ghŒ.
l¢R¡fhu® (AhyªJ / bej®yhªJ
l¢R »H¡»ªÂa f«bgå ãWt¥g£lM©L 1602. Kjèš ÏªnjhndÁah Ôéš j§fŸ
cn
Fona‰w¤ij mik¤J¡ bfh©ld®.
V‰gL¤Âa Kjš tâf jy« - kNè¥g£od« (1605)
1608š njtdh«g£od¤Âš bjhê‰rhiy mik¤jd®
ÏªÂahéš Kjèš nfh£il f£oa Ïl« br‹id¡F mU»š gHnt‰fhL (òèfh£)
ps
».Ã.1610
ÏªÂahéš j§fŸ muir ãWt éU«géšiy. thâgnk K¡»a neh¡f«
nfha‹, th‹-o-bk‹ Áwªj gil¤jsgÂfŸ.
l¢R¡fhu®fë‹ 1690 tiuæyhd jiyikaf« - òèfh£ mj‰F¥ ÃwF – ehf¥g£od«
.tn
ngh®¤JÑÁaU¡F vÂuhf tâf¤Âš Kj‹ Kjèš ngh£oæ£lt® l¢R¡fhu®fŸ

l¢R¡fhu® MÂ¡f¤Â‹ ÑHhd gFÂfŸ : kNè¥g£od«, òèfh£, Nu¤, fhiu¡fhš,
ehf¥g£od«, mfkjhgh¤.
w
m«ghŒdh gLbfhiy (ÏªnjhndÁah) l¢R¡fhu®fŸ M§»y éahghçfis bfh‹w

ãfœ¢Á (».Ã. 1623)
nlåa®fŸ (bl‹kh®¡)
w
nlåa¡ »H¡»ªÂa f«bgå ãWt¥g£l M©L 1616.

jäœeh£oš ju§f«ghoæš 1620š éahghu js« mik¤jd®
w
1676š fšf¤jhÎ¡F mU»š cŸs Áuh«óçš Fona‰w« mik¤jd®.

ÏªÂahéš nlåa®fŸ jiyikæl« bruh«ó® (W.B)
bruh«ó® k‰W« ju§f«ghoia M§»nya®¡F 1845š é‰gid brŒjd®.

M§»nya®fŸ
1600š ãWt¥g£l »H¡»ªÂa f«bgå¡F ÏªÂahéš tâf« brŒa mDkÂ më¤j
muÁ – vèrbg¤
1609š #fh§Ñ® murit¡F tUif jªj M§»nya® - éšèa« Ah¡»‹°.
Ï§»yhªJ mur® Kjyh« n#«° mD¥Ãdh®.
m
1615š #fh§Ñ® murit¡F tUif jªj M§»nya® - r® jhk° nuh
M§»nya® ÏªÂahéš éahghu« brŒtj‰fhd mDkÂia #fh§Ñçl« bg‰wt®
r® jhk° nuh.
co
ãWt¥g£l Kjš tâf jy« Nu¤ 1612
br‹idia, rªÂu»ç k‹d® br‹d¥g eha¡fçläUªJ 1639š éiy¡F th§»at® -
Ãuh‹Á° nl.
e.
Ï§»yhªJ mur® 2« rh®y° ngh®¢R¡fš eh£L ÏstuÁ fh¤jç‹ v‹gtiu ÂUkz«
brŒjjhš K«igia ngh®¤JÑÁa k‹d® rh®y° II v‹gtçläUªJ gçrhf bg‰wd®.
1640š #h®{ nfh£il Ãuh‹Á°nlthš f£l¥g£lJ.
ot
bfhšf¤jh efiu cUth¡»at® #h¥ rh®dh¡
1681š f£l¥g£l nfh£il – nlé£nfh£il – flÿ®
éšèa«nfh£il (bfhšf¤jh) 1696š f£l¥g£lJ Ï§»yhªJ k‹d® 3« éšèa«
cn
ãidthf f£l¥g£lJ.
ÏªÂahéš M§»nya® éahghu« brŒj Kjš tâf bghUŸ – Ï©ofh
EIC »H¡»ªÂa f«bgåM£Á KoÎ¡F tªj M©L 1858
tªjthÁ Åu® - r® ma®T£
ps
M‰fh£L Åu® - uhg®£ »is›

jäœeh£il¥ g‰¿ T¿a btå° efu¥ gaâ kh®¡fnghnyh
jhk° k‹nwh (1820-27) br‹id khfhz¤Âš ua¤Jthç Kiwia m¿Kf¥gL¤Âdh®
.tn
1833« M©L kfšthç Kiw éšèa« bg©o§ Ãuòthš eilKiw¥ gL¤j¥g£lJ

rh®y° c£ m¿¡if fšé ts®¢Áæ‹ kfh rhrd« vd miH¡f¥g£lJ
1890š br‹id MSe® f‹åkhuh Ãuò f‹åkhuh bghJ üyf¤ij cUth¡»dh®
1891« M©L br‹idæš r£l¡fšÿç mik¡f¥g£lJ
w
1929š m©zhkiy gšfiy¡fHf« uh#h r® m©zhkiy br£oahuhš ãWt¥g£lJ

#Û‹jhç Kiwæš ãy¤Â‹ cçikjhu® #Û‹ jh® Mth®. ãytçia #Û‹jh®
Ô®khå¥gh®. 10/11 tç muR¡F brY¤j nt©L«
w
M§»nya® MÂ¡f¤Â‹ Ñœ ÏUªj gFÂfŸ Nu¤, kNèg£od«, òèfh£,

bk£uh°,Ë¡ë, g«ghŒ, bfhšf¤jh
w
ÃshÁ¥ ngh®- Áuh{ - c¤ -bjsyh Vs uhg®£ »is› 1757 – Û®#hgç‹ Jnuhf¤jhš

bjsyh njhšé. ÏªÂahéš fhš C‹w mo¤js« mik¤j ngh®. ÏªÂahéš
M§»nya MÂ¡f¤Â‰F mo¡fš eh£oat® »is›. Ïtnu t§fhs¤Â‹ Kjš ft®d®
Mth®.

ÃbuŠR¡fhu®fŸ
ÏªÂahÎ¡F tUif jªj filÁ Inuh¥Ãa® Ït®fns
1664š ÃbuŠR »H¡»ªÂa f«bgå bjhl§f fhuzkhdt®. gÂdh‹fh« ÿæ (k‹d®)
-‹ mik¢r® fhšg®£
ÏªÂa gFÂfë‹ Kjš ft®d® Ãuh‹Á°nfh o.mšbkŒlh. mDkÂ tH§»a
m
bkhfyha k‹d® xsu§fÓ¥
1674š Ã#¥ó® Ršjh‹ bõ®fh‹ nyhoæläUªJ mDkÂ bg‰W gh©o¢nrçia
cUth¡»at® - Ãuh‹Á° kh®£o‹. (gh©o¢nrçæ‹ Kjš ft®d®)
co
jiyikæl« gh©o¢nrç
1725š khï, jŠiria M©l kuh¤Âa k‹dçläUªJ if¥g‰w¥g£lJ
1739š fhiu¡fhš gFÂæš Fona‰w§fŸ mik¡f¥g£lJ
1735-1741 tiu ÃbuŠ¢ gFÂ ft®d® ^kh°
e.
».Ã.1742š oô¥ns v‹gt® ÃbuŠ¢ ft®duhf bghW¥ng‰wh®
M§»nya®fS¡F vÂuhf fL« ngh£oæ£l Inuh¥Ãa® ÃbuŠ¢R¡fhu®fŸ
ot
ÃbuŠR MSe®fëš Áwªjt® - oô¥ns
ÃbuŠR¡fhu® MÂ¡f¤Â‹ Ñœ ÏUªj gFÂfŸ
Nu¤, kNè¥g£od«, rhªnjh«, gh©o¢nrç, rªÂu ehT®, khï, fhiu¡fhš
cn
f®ehlf ngh®fŸ
M§»nya®fS¡F«, ÃbuŠR¡fhu®fS¡F« Ïilna eilbg‰w MÂ¡f¥ ngh£ona
f®ehlf ngh®fshf ÃuÂgè¤jJ.
f®ehlf¤Â‹ jiyefu« M‰fhL MF«
ps
».Ã.1740-1763š M§»nya ÃbuŠRfhu®fëilna _‹W ngh®fŸ eilbg‰wd

Kjš f®ehlf ngh®:- Inuh¥ghéš 1744š eilbg‰w M°Âça thçRçik nghç‹
ÃuÂgè¥ò. Ï¥nghçš M§»nya®fS¡F«, ÃbuŠR¡fhu®fS¡F« vÂ®vÂ® mâfshf
nghçš Ïw§»d®. Kjš f®ehlf¥ ngh® 1748š mŒyh õhngš cl‹go¡ifæ‹ go
.tn
KotilªjJ
2tJ f®ehlf¥ ngh® :- iAjuhgh¤ÂY«, f®ehlf¤ÂY« V‰g£l thçRçik¥ nghiu
ÃuÂgè¤J, 1748š 2tJ f®ehlf ngh® cUthdJ. M§»nyaU¡F« ÃbuŠRfhu®fS¡F«
Ïilna eilbg‰w Ï¥nghçš M§»nya® bt‰¿ bg‰wd®. Ïuhg®£ »is› f®ehlf¤Â‹
w
jiyef® M‰fh£il K‰Wifæ£L ÃbuŠR¡fhu®fshš Mjç¡f¥g£l rªjh rh»¥ig

njh‰fo¤J KfkJ mèia eth¥ghf gjéæš mk®¤Âajhš “M‰fh£L Åu®” vd¥g£lh®.
w
ÏJ 1755š gh©o¢nrç cl‹go¡ifæ‹go KoÎ¡F tªjJ.

3tJ f®ehlf ngh®:- ».Ã.1756š Inuh¥ghéš V‰g£l VHh©L¥ nghç‹ vÂbuhèahf
ÏªÂahéš 3tJ f®ehlf ngh® (1756-63) eilbg‰wJ. nlé£ nfh£ilia ÃbuŠR jsgÂ
w
fÎ‹£ o yhè if¥g‰¿dh®. ò°ì k‰W« yhè br‹idia jh¡»d®. uhg®£ »is›
jdJ gil¤ jsgÂ ma®T£ v‹gtiu ÃbuŠR gilÍl‹ nghçl mD¥Ãdh®. 1760š
tªjthÁ¥ nghçš ÃbuŠ¢ njh‰fo¡f¥g£lJ. Ïjdhš ma®T£ “tªjthÁ Åu®”
vd¥g£lh®. Ïj‹_y« ÃbuŠR¡fhu®fŸ ÏªÂahéš j§fŸ bršth¡if K‰¿Y«

ÏHªjd®. tªjthÁæš elªj nghçš r® ma®T£ (M§»nya®) fÎ©o yhèia
njh‰fo¤jh®. ÏJ ».Ã.1763š ghç° rkhjhd cl‹go¡if _y« KoÎ¡F tªjJ.
Ãç£oZ ÏªÂahé‹ ft®d® b#dušfŸ

thu‹ nA°o§° (1772-85)
m
t§fhs¤Â‹ filÁ ft®d®
».Ã.1770š ÏªÂahéš fLikahd gŠr« cUthd Ïl« t§fhs«
t§fhs¤Â‹ Kjš jiyik MSe® (éšèa« nfh£ilæ‹ Kjš jiyik MSe®)
co
t§fhs¤Â‹ jiyik MSeuhf gjéna‰w M©L 1774
Ïu£ilah£Á Kiwæid xê¤jh®.
kht£l M£Áa® (Collector) v‹w gjéæid cUth¡»dh®
t§fhs¤Â‹ MSeiu éšèa« nfh£ilæ‹ ft®d® b#duyhf kh‰¿a r£l« -
e.
xG§FKiw - r£l« 1773
1772š M§»nya ÏªÂahé‹ jiyefukhf bfhšf¤jh (1772-1911) efu¤ij
ot
V‰gL¤Âdh®
bfhšf¤jhé‹ éšèa« nfh£ilæš c¢rÚÂk‹w¤Âid V‰gL¤Âa r£l« -
xG§FKiw¢ r£l«.
cn
1773 Kjš jiyik ÚÂgÂ r® vè#h Ï«ng.
xG§FKiw r£l¤Â‹ FiwghLfis Ú¡f m¿Kf¥gL¤j¥g£l r£l« - Ã£ ÏªÂa
r£l« (1784) M§»nya (P.M. ÏisaÃ£) v‹gtuhš bfh©L tu¥g£lJ
Ï§»yhªÂš f£L¥gh£L FGéid (The Board of Control) cUth¡»a r£l« - Ã£
ps
ÏªÂa r£l«
Ïu©lh« ikN® ngh® (1780-84)
cldo fhuz« - khï gFÂiaM§»nya® jh¡Fjš
1781š eilbg‰w ngh®nlh nehnth nghçš iAj® mèia M§»nya jsgÂ r® ma®T£
.tn
njh‰fo¤jh® Ij® mè ò‰Wnehædhš kuzkilªj M©L 1782

k§fq® cl‹go¡if (1784) Â¥òthš ifbaG¤Âl¥g£lJ.
1780š “bg§fhš bfr£” v‹w M§»y thu ÏjiH n#«° mf°l° ï¡»
w
bjhl§»dh®. ÏJnt ÏªÂahé‹ Kjš g¤Âç¡if MF«

Ï°yhäa fšé ts®¢Á¡fhf ».Ã.1781š fšf¤jhéš kju[h fšé ãWtd¤ij
bjhl§»dh®.
w
thâg¢ Ó®ÂU¤j§fis nk‰bfhŸs tâf thça« (Board of Trade)mik¤jh®.

F‰w érhuiz¡F c£gL¤j¥g£l Kjš G.Gft®d® b#duš.
w
fhu‹thè° Ãuò – (1786-93)

ã®thf«, ÚÂ¤Jiwæ‹ mÂfhu§fis Ãç¤j Kjš jiyik MSe®
“kht£l ÚÂgÂ” v‹w gjéæid cUth¡»dh®.

ÏªÂa®fS¡F Áéš r®Åir m¿Kf¥gL¤Âdh®. vdnt “ ÏªÂa
M£Ágâ¤Jiwæ‹ jªij” (IAS) vd miH¡f¥gL»wh®
_‹whtJ ikN® ngh® Koéš 1792š $u§fg£od ngh® cl‹go¡if
ifbaG¤jhdJ.
».Ã.1793š “fhu‹ thè° r£l¤ bjhF¥Ãid” r® #h®{ gh®nyh bjhF¤J
m
btëæ£lh®.
fhu‹thè° Ãuòé‹ Kj‹ik Ó®ÂU¤j« ãiyahd ãytç¤Â£l« (1793)
(t§fhs«, Õfh®)
co
Ïj‹ ntW bga®fŸ:- #Û‹jhçKiw, #h»®jhçKiw, kfšthçKiw, Ã°ntjhç
Kiw, ãiyahd ãytç¤ Â£l¤Â‰F fhu‹thèR¡F cjéa®fŸ – r®#h‹ nõh®,
n#«°, »uh‹£, n#hdj‹l§f‹. ãuªju ãytç¤Â£l« Kj‹Kjèš
e.
m¿Kf¥gL¤j¥g£l Ïl« - t§fhs« MF«. murh§f« - #Û‹jhç Ïilna
V‰g£l ãytUthŒ x¥gªj« ÏJ.
Ït® ÏªÂahéš ãiyahd fhtš Jiwia mik¤jh®.
ot
3tJ ikN®ngh® (1790-92) $u§f g£od« cl‹go¡if
r® #h‹nõh®(1793-1798)
Ït® Ã‹g‰¿a bfhŸif jiyælh¡ bfhŸif 1793š g£la r£l¤Âid
cn
(Kjšg£la¢ r£l«) Ïa‰¿a jiyik MSe® Ïtnu.
btšby°è Ãuò (1798-1805)
ÏªÂahéš ÃbuŠR MÂ¡f¤Â‰F KoÎ f£oat® Ïtnu
1798š Jiz¥gil Â£l¤ij m¿Kf« brŒjh®. Kj‹Kjyhf Ï«Kiwia
ps
Ã‹g‰¿aJ ÃbuŠR ft®d® oô¥ns Mth®.

Ï¤Â£l¤ij V‰w Kjš ÏªÂa muR Ijuhgh¤ (1798), (fl¥gh, bgšyhç,
mdªjó®,55f®}š gFÂfis më¤jh®.) jŠir k‹d® runghí (1799) Nu¤ eth¥
(1800), f®ehlfh eth¥ (1801), kuh¤Âa ÕZth Ïu©lh« ghíuh› (1802) mnah¤Â,
.tn
ngh‹nyh, ÁªÂah, n#h¤ò®, b#Œó®,bk¡»ç, gu¤ó®, Õuh®, ó©o M»a muRfS«

Jiz¥gil Â£l¤ij V‰W¡ bfh©ld®.
Ït® M§»y »H¡»ªÂa tâf FGé‹ m¡g® vd miH¡f¥gL»wh®.
w
4tJ ikN® ngh® - 1799

r® #h®{ gh®nyh (1805-1807)
ntÿ® fyf« eilbg‰w nghJ ÏªÂa jiyik MSeuhf ÏUªjh®.
w
ntÿ® fyf¤Â‹ nghJ br‹id MSe® éšèa« bg©o§ Ãuò

Ï¡fyf¤ij ml¡»a uhQtjsgÂ f®dš »šby°Ã
w
“1857 M« M©L khbgU« òu£Á¡F K‹ndho” vd ntÿ® fyf¤ij miH¤jt®

V.D.rth®¡f®

Kjyh« ä©nlh Ãuò (».Ã.1807-1813)
Ïuh#h uŠÁ¤ Á§Fl‹ mä®jru° cl‹go¡ifæid (V¥uš 25, 1809) brŒJ
bfh©l jiyik MSe® Ïtnu.
kh®Fé° nA°o§° Ãuò (1813-23)
g£la¢r£l« 1813-š ãiwnt‰w¥g£lJ. ÏJ rka nghjf®fŸ »¿°Jt kj¤ij
m
ÏªÂahéš gu¥g mDkÂ¤jJ.
».Ã. 1816-1818 tiuæš Ã©lhçfŸ bfhŸis ngh‹w r_f nfLfëš <Lg£ljhf
mt®fis xê¡f fL« elto¡if nk‰bfh©lh®.
co
eh‹fh« M§»nya – kuh¤Âa ngh® 1817š eilbg‰wJ.
».Ã.1822š t§fhs F¤jif r£l¤ij bfh©L tªjh®
T®¡f® Ïd¤jt® neghs ãy¥gFÂæš thœªjt®fŸ
ÏªÂa bkhêæš btëtªj Kjš brŒÂ¤jhshd rkh¢rh® j®g‹ v‹w t§f bkhê
e.
thu¥ g¤Âç¡if btëtªjJ.
Ïua¤Jthç Kiwæid m¿Kf¥gL¤Âat® r® - jhk° k‹nuh (1820-27) br‹id
ot
MSe®
Ïit m¿Kf¥gL¤j¥g£l M©L – 1820
Kj‹Kjèš m¿Kf¥gL¤j¥g£l gFÂ – br‹id
cn
Ïua¤Jthç Kiw m¿Kf¥gL¤Âa jiyik MSe® - nA°o§° Ãuò
Ït‰¿š murh§f« - Foahdt® (étrhæ) Ïilna x¥gªj« V‰g£lJ. #Û‹jh®
ngh‹w Ïil juf® Ú¡f¥g£lh®.
1817š fšf¤jhéš ÏªJ fšÿçia (khãy¡ fšÿç) ãWéat®fŸ :- nlé£ nA®,
ps
uh#huh«nkhf‹uhŒ
éšèa« bg©o§ Ãuò (1828 – 35)
ntÿ® fyf« eilbg‰w nghJ br‹id khãy MSeuhf ÏUªjt®
ika ÏªÂahéš fhz¥g£l bfhŸisa® T£lkhd j¡f®fis xL¡»a jiyik
.tn
MSe®
(j¡f®fis xL¡f Ïtuhš mD¥g¥g£l jsgÂ r® éšèa« Óèk‹ (1830))
or«g® 4, 1829š rÂ Kiwæid éšèa« bg©o§ Ãuò xê¡f cWJizahf ÏUªj
w
ÏªÂa® uh#huh« nkhf‹uhŒ. éšèa« bg©o§-‹ K‹ndho mšòf®¡

kht£l M£Áa® (k) khí°£nu£ gjéfis x‹¿iz¤jh®.
jiyik MSeç‹ ã®thf FGéš òÂajhf r£l ãòz® xUt® ãakd«. Kjš
w
r£l cW¥Ãd® bk¡fhny Ãuò.

1833« M©L g£la¢r£l« bfh©L tu¥g£lJ. ÏJ t§fhs ft®d® b#duiy
w
ÏªÂahé‹ ft®d® b#duyh¡»aJ. f«bgåæ‹ jå cçik xê¡f¥g£lJ.

br‹id, g«ghŒ, fšf¤jhéš »¿°Jt – Ãõ¥òfŸ ãakd«
ÚÂk‹w bkhêahf ga‹gL¤j¥g£L tªj ghuÓf bkhê xê¡f¥g£lJ.
xçrh kiythœ Ïd¤jt® Ã‹g‰¿ tªj eugè Kiw xê¡f¥g£lJ

bk¡fhny fšéa¿¡if btëæl¥g£l M©L Ã¥utç 2, 1833.
ÏªÂahéš gæ‰W bkhêahfÎ«, murh§f bkhêahfÎ« M§»y¤ij éšèa«
bg©o§ Ãuò m¿é¤j M©L kh®¢ 7, 1835
ÏªÂahé‹ Kj‹ Kjyhf kU¤Jt fšÿç bjhl§f¥g£l Ïl« - bfhšf¤jh(1835)
kfšthç Kiw (1833) æid m¿Kf¥gL¤Âa jiyik MSe® - éšèa« bg©o§
m
Ãuò
Kj‹ Kjèš m¿Kf« brŒa¥g£l Ïl« - M¡uh
“kfš” v‹gj‹ bghUŸ - »uhk«
co
Ï§F murh§f« »uhk¤Â‰»ilna ãytUthŒ x¥gªj« V‰g£lJ.
lšbAsÁ Ãuò (1848-56)
1848š thçR ÏH¥ò bfhŸifæid m¿Kf« brŒjh®
e.
Ïj‹ ntWbga®fŸ – yh¥° bfhŸif, (Doctrine of Lapse) mtfhÁæè¡ bfhŸif,
Réfhu« ÏH¡F« bfhŸif, ehL ÏH¡F« bfhŸif, fhy¡ fêÎ nfh£ghL, j¤bjL¡fh
bfhŸif, fhyhtÂ bfhŸif. Ï¡bfhŸifæ‹ _y« Ïiz¡f¥g£l Kjš ehL – rjhuh
ot
(1848)
Ï¡bfhŸifæ‹ _y« Ïiz¡f¥g£l ehLfŸ -7
rjhuh - 1848
cn
b#Œó®, r«gšó® - 1849
gf¤ - 1850
cjŒó® - 1850
#h‹Á - 1853
ps
eh¡ó® - 1854
mnah¤Â (Kiwa‰w M£Á vd¡T¿ Ïiz¤jš) jŠir gFÂfis 1856š
lšbAsÁ Ïiz¤jh®.
ICS nj®Îfis Jt¡»a ft®d® b#duš – lšbAsÁ Ãuò
.tn
äf Ïs« taÂš jiyik MSeuhdt® - lšbAsÁ Ãuò

Á«yh nfhil¡ fhy jiyefuhfÎ«, fšf¤jh Fë®fhy jiyefuhfÎ« brašg£lJ.
%®» v‹Däl¤Âš bgh¿æaš fšÿç njh‰Wé¡f¥g£lJ
w
r® rh®y° c£° m¿¡if bt¿æl¥g£l M©L (Éiy 19, 1854), ÏJ ÏªÂahé‹ “

M§»y fšé kfhrhrd« vd miH¡f¥gL»wJ. c£° m¿¡if¥go 1857š
ÏªÂahéš V‰gL¤j¥g£l gšfiy fHf§fŸ Kiwna fšf¤jh, K«ig, br‹id.
w
Kjš gšfiy fHf« fšf¤jh

MÁahényna Kj‹ Kjyhf uæš ngh¡Ftu¤Âid Jt§»a ehL – ÏªÂah (1853)
w
ÏªÂahéš Kj‹Kjyhf ÏU¥ò¥ ghij bjhl§f¥g£l M©L – 1853

V¥uš 16 1853š K«ig – jhdh tiu (36 ».Û/ 20 ikš) (kfhuhZouh) Kjš ÏU¥ò
ghijæid mik¤jh®.
1854š bAsuh – uhâfŠ¢ tiu Ïu©lhtJ ÏU¥ò ghijæid mik¤jh®

1856š br‹id – mu¡nfhz« tiu (jäœehL)ÏU¥ò ghijæid mik¤jh®
f§if fhšthŒ Â£l¤Âid Ô£oat® lšbAsÁ
fšf¤jhitÍ« bgõhtiuÍ« bgUtê¢rhiy _y« (Grand Trunk Road)
Ïiz¤jt® lšbAsÁ
fšf¤jhÎ¡F«, lak‹£ JiwKf¤Â‰Fäilna Kjš gçÓyid Kiwæyhd jªÂ
m
Ïiz¥ò 1850š brŒa¥g£lJ.
1853š jªÂ KiwæidÍ«, 1854 jghš KiwæidÍ« m¿Kf« brŒjh®
1853š fšf¤jh – M¡uh tiu Kj‹ Kjyhf jªÂKiw nghl¥g£lJ. miu mdh
co
mŠrš Kiw m¿Kf¥gL¤Âdh®
bghJ gâ¤Jiw (PWD) æid m¿Kf¥gL¤Âdh®.
ÏªÂa bghJ gâ¤Jiwæ‹ jªij bjhêš E£g fšéæ‹ jªij, ÏªÂa ÏU¥ò¥
e.
ghij Â£l¤Â‹ jªij vd miH¡f¥gL»wh®. eÅd ÏªÂahit cUth¡»at®
v‹W òfH¥gL»wh®.
Ït® ÑiH eh£L M¥ufh« è§f‹ vd miH¡f¥gL»wh®.
ot
1856š éjit kWkz¢r£l« ãiwnt‰w¥g£lJ.
Ïtç‹ thœ¡if tuyh‰iw W.W. Hunter vGÂÍŸsh®.
M§»nya it°uhŒfŸ
cn
fhå§Ãuò (1856-1862)
M§»y »H¡»ªÂa f«bgåæ‹ (EIC) (Ãç£oZ ÏªÂahé‹) filÁ ft®d®
b#duš
Ãç£oZ ÏªÂahé‹ Kjš itÁuhŒ
ps
itÁuhŒ v‹gj‹ bghUŸ mur¥ÃuÂãÂ

bfhšf¤jh, K«ig, br‹id gšfiy¡ fHf§fŸ Jt¡»a nghJ (1857) itÁauhf
ÏUªjt® Ïtnu.
.tn
General Services Enlistment Act (bghJ¥ gâ¢ r£l«0 1856 Éiy 25š bfh©L tªjh®
Inuh¥Ãa Åu®fŸ V‰gL¤Âa White Mutiny-I f£L¥gL¤Âdh®
Á¥ghŒ fyf¤Âš g§F bfh©l ÏªÂa®fS¡F fUiz fh£o k‹å¥ò më¤jjhš
“ fUiz äF fhå§” vd¥g£lh®.
w
1858š Kj‹Kjèš tUkhd tçæid (Income Tax) m¿Kf« brŒjh®

1857 M« M©L bgU« òu£Á elªj nghJ itÁuhahf ÏUªjt® Ïtnu
Á¥ghŒ fyf¤Â‹ nghJ ÏªÂa nguur® vd Ãufld¥gL¤j¥g£lt® 2« gfö® õh
w
Á¥ghŒ fyf¤Â‹ nghJ kuh¤Âa ngZththf Ãufld¥gL¤j¥g£lt® ehdhrh»¥

r®#h‹ yhuh‹° Ãuò (1864-68)
w
ÏªÂa td¤ Jiwæid cUth¡»dh®

nknahÃuò (1869-72)
v»¥Âš Na° fhšthŒ Âw¡f¥g£l M©L – 1869

1872š Kj‹ Kjyhf ÏªÂahéš k¡fŸ bjhif fz¡bfL¥ò Kiwæid
m¿Kf¥gL¤Âdh®. M£Áæš ÏU¡F« nghnj gLbfhiy brŒa¥g£l Kjš
itÁuhŒ
Statistical Survey of India njh‰Wé¤jh®
ntsh©ik k‰W« tâf¤Jiwia njh‰Wé¤jh®
m
è£l‹ Ãuò (1876-80)
1877š blšè j®ghçš “ÏªÂahé‹ nguuR” vd Ãufld¥gL¤j¥g£lt® Ï§»yhªJ
eh£L é¡nlhçah kfhuhâ
co
t£lhu bkhê¥ g¤Âç¡if r£l« Ïa‰w¥g£l M©L – 1878 Ï¢r£l¤Â‹ ntW
bga® - thŒ¥ó£L r£l«
1878-79š ÏªÂa r®Å° nj®Î taÂid mÂf g£r« 21èUªJ 19 Mf Fiw¤j
e.
itÁuhŒ Ïtnu
ÏªÂah KGtJ« xnu khÂçahd c¥ò tçia éÂ¤jh®
1878-80 2tJ M¥fhåa ngh®-M¥fhåš uZahé‹ MÂ¡f¤ij jL¡f V‰g£l
ot
ngh®
1878 ÏªÂa MÍj r£l« - ÏªÂa® MÍj« th§»dhY« é‰whY« mDkÂ bgw
nt©L«
cn
ç¥g‹ Ãuò (1880-84)
1881š ÏªÂahéš Kj‹ Kjyhf bjhê‰rhiy r£l¤Âid Ïa‰¿dh®
1881š ÏªÂahéš Kj‹ Kjyhf Kiwahd k¡fŸ bjhif fz¡bfL¥Ãid
ãfœ¤Âa itÁuhŒ Ïtnu (k¡fŸ bjhif 25.4 nfho (m) 254 äšèa‹
ps
t£lhu bkhê g¤Âç¡if r£l« Ú¡f« - 1882

cŸsh£Á muR Ô®khd« (Local self Government) ãiwnt‰w« - 1882
ÏªÂahéš Kj‹ Kjèš ».Ã.1878š r® ç¢r®L °£uh¢Á jiyikæš Famine
Commission mik¡f¥g£lJ
.tn
jy Rah£Áæ‹ jªij – ç¥g‹ Ãuò

“ç¥g‹ v§fŸ m¥g‹” vd T¿at®fŸ – ÏªÂa®fŸ
A©l® fšé¡FG ãaä¡f¥g£l M©L – 1882
w
Ï¡fšé FG c£° m¿¡if (Woods Despatch) ‹ brašgh£il Muha

ãaä¡f¥g£lJ
Ï¡fšé FG bjhl¡f fšé¡F K¡»a¤Jt« tH§»aJ
w
ÏtuJ fhy¤Âš ÚÂ¤Jiwæš kh‰w¤ij V‰gL¤Âa knrhjh Ïšg®£ knrhjh – 1883

ç¥g‹ khefuh£Á f£ol« mikªJŸs Ïl« - br‹id
w
l~¥ç‹ Ãuò (».Ã.1884-1888)

INC – Jt¡f« or«g® 28, 1885 bjhl§f¥g£l Ïl« - K«ig
INC ia “X® E©âa ÁWgh‹ik FGéd®” vd t®â¤jt® - l¥ç‹ Ãuò
INC bjhl§f¥g£l nghJ ÏªÂa itÁuhŒ l~¥ç‹ Ãuò

01.01.1886š tl g®kh Ãç£oZ ÏªÂahnthL Ïiz¡f¥g£lJ
INC ia bjhl§»at® A.O. ïô«
INC-æ‹ jªij vd My‹ M¡nlhéa‹ ïôik T¿at®. W.C.ghd®í
f®r‹ Ãuò (1899-1905)
nguuR gâ¥gil cUth¡f«
m
bjhšbghUŸ ghJfh¥ò Jiw cUth¡f«
gH§fhy ãidÎ ghJfh¥ò¢ r£l« ãiwnt‰w«
1905š uæšnt ngh®il (Railway Board) cUth¡»dh®
co
».Ã.1904š cUth¡f¥g£l T£LwÎ r§f¢r£l« cHt®fS¡F Fiwªj t£oæš
fl‹ tH§f cjéaJ
Kj‹Kjèš CID Jiwia cUth¡»dh®
e.
Ïtuhš étrha MuhŒ¢Á¡F ika« órhéš (t§fhs«) bjhl§f¥g£lJ
t§f¤ij Ïu©lhf (»H¡F/ nk‰F ) Ãç¤j itÁuhŒ Ïtnu (1905)
M§»nya Asu§fÓ¥ vd miH¡f¥g£l itÁuhŒ – f®r‹Ãuò
ot
f®r‹Ãuòit Asu§fÓ¥nghL x¥Ã£L ngÁaÏªÂa¤ jiyt® - G.K nfhfny
Ïu©lh« ä©nlh Ãuò (1910-16)
blšè j®gh® or«g® 12, 1911
cn
t§f¥Ãçéid u¤J brŒa¥g£l M©L – 1911
Ãç£oZ ÏªÂahé‹ jiyefiu bfhšf¤jhéèUªJ blšè¡F kh‰w¥g£l M©L
– 1911
ÏtuJ fhy¤Âš ÏªÂahé‰F tUif jªj Ï§»yhªJ mur® - Iªjh« #h®{
ps
nfhfny Ïwªj M©L – Ã¥utç 19, 1915

nAh«%š Ïa¡f« V¥uš 28, 1916š ódhéš Âyfuhš bjhl§f¥g£lJ.
gdhu° ÏªJ¥ gšfiy fHf¤Âid (1916) kj‹nkhf‹ khséah bjhl§»dh®
.tn
br«°ngh®L Ãuò (1916-21)

br¥l«g® 25, 1916š br‹idæš (milahW) nAh«%š Ïa¡f¤Âid
m‹åbgr‹£ m«ikah® bjhl§»dh®
y¡ndh x¥gªj« (m) fh§»u° - Ä¡ x¥gªj« V‰g£l M©L 1916
w
r«guh‹r¤Âa»uf¥ nghuh£l« - 1917

busy£ FG ãakd« 1917
kh©nlF – br«°ngh®L Ó®ÂU¤j r£l« 1919
w
khãy§fëš Ïu£ilah£Á m¿Kf«

Kjš cyf¥ngh® KoÎ - 1918
w
busy£ r£l« btëæl¥g£l M©L – 1919

fšéia khãy mÂfhu¤Â‹ Ñœ kh‰w¥g£l Jiw¡F kh‰¿a M©L – 1919
#hèa‹ thyhgh¡ (m) mä®jru° (m) gŠrh¥ gLbfhiy ãfœªj M©L V¥uš
13,1919

#hèa‹ thyhgh¡ gLbfhiy g‰¿ érhç¡f ãaä¡f¥g£l fä£o – A©l® fä£o
(1919)
“A©l® fä£oæ‹ gçªJiuia g¡f¤Â‰F g¡f« äf¤ Jšèakhf vGj¥g£l
f©Jil¥ò” vd¡ fhªÂí T¿dh®.
»yhg¤ Ïa¡f¤Âid (1919) mè rnfhju®fŸ (KfkJ mè, brsf¤ mè)
m
bjhl§»dh®fŸ
Âyf® Ïw¥ò – Mf°£ 1. 1920
mèfh® K°Ä« gšfiy¡ fHf« bjhl¡f« - 1920
co
ßo§ Ãuò (1921-31)
kyghçš njh‹¿a kh¥sh fyf« (nfush) 1921
e.
ntš° Ïstur® ÏªÂa tUif – or«g® 1921 br‹id tUif 1922
ÏªÂa f«ôå°£ f£Á (CPI) Jt¡f«
brsçbrsuh r«gt« (c¤Âu Ãunjr«) Ã¥utç5, 1922
ot
Rauh{a¡ f£Á (1923-25) Jt§f¥g£l M©L - #dtç 1, 1923
é°tghuÂ gšfiy¡ fHf¤ij bjhl§»dh® - uÅªÂueh¤ jhT®
uhZ£ça Ra« nrt¡ r§f¤Âid (1925-RSS) Jt¡»at® - K.B.bA£nAht®
cn
(eh¡ó®)
Ï®é‹ Ãuò (1926-31)
irk‹ FG ãakd« 1927, ÏªÂa tUif 1928,jäœehL tUif 1929, m¿¡if
jh¡fš 1930
ps
neU m¿¡if (nkhÂyhš neU) 1928, í‹dh m¿¡if btëælš 1929

g®njhè r¤ah»uf¤Âid (1928-29) el¤Âat® - tšyghŒ g£nlš
yhyh y#gÂ uhŒ Ïw¥ò – et«g® 17, 1928
.tn
m©zhkiy gšfiy¡ fHf« bjhl¡f«-1928

rhujh r£l« 1929-30
»¿°oa‹ itÁuhŒ vd miH¡f¥g£lh®
».Ã.1929š Ôghtë m¿é¥ò btëæ£lh®
w
yhT® fh§»u° khehL – 1929 (jiyik J.L.neU) ó®z Rauh{a« m¿é¡f¥g£lJ

j©oah¤Âiu 12 kh®¢ 1930 bjhl§» 24 eh£fŸ 6 V¥uš 1939š j©oæš
fhªÂaofŸ c¥ò fhŒ¢Ádh®
w
».Ã.1939š Kjš t£l nkir khehL eilbg‰wJ.

r£l kW¥ò Ïa¡f« 1930
w
fhªÂ Ï®é‹ x¥gªj« - kh®¢ 5, 1931

Ïu©lh« t£l nkir khehL – 1931
gf¤Á§, uh#FU, R¡nj› ö¡»èl¥g£l M©L – kh®¢ 23, 1931

btè§l‹ Ãuò (1831-16)
tF¥ò thç ÃuÂã¤Jt¤Âid uh«nr bk¡blhdhšL m¿Kf« brŒjh® (Mf°L
16,1932)
ódh x¥gªj« (fhªÂ – m«ng¤fh®) – br¥gl«g® 24,1932
1933š igfhuh Ú® ä‹ r¡Â Â£l« ãiwnt¿aJ
m
_‹wh« t£l nkir khehL
1934š nk£^® miz f£oKo¡f¥g£lJ
ÏªÂa muR r£l« ãiwnt‰w« (1935)
co
çr®› t§» (RBI) 1935š Jt¡f¥g£lJ
k¤Âæš mid¤ÂªÂa T£lh£Áæid cUth¡»aJ (All india Federation)
ÏªÂahéèUªJ g®kh Ãç¡f¥g£lJ (1935)
e.
blšèæš T£lh£Á ÚÂk‹w« ãWt¥g£lJ
1935 r£l« g‰¿ “ ÏJ ešy Ãnu¡ cŸs fh®, Mdhš vŠí‹ Ïšiy” v‹W T¿at®
- #tA®yhš neU.
ot
è‹è¤njh Ãuò (1936-44)
fhªÂíahš th®jh fšéKiw (m) Mjhu fšé¤Â£l« m¿Kf¥gL¤j¥g£l M©L
– m¡nlhg® 1937
cn
Ïu©lh« cyf¥ngh® bjhl¡f« - 1939
Ïu©lh« cyf¥ nghçš ÏªÂahit <LgL¤Âaij f©o¤J fh§»u°
mik¢ruitfŸ Ïuhídhkh brŒj M©L or«g® 22, 1939
ÁªJ jå khfhzkhdJ
ps
fh§»u° 8 khfhz§fëš M£Á mik¤jJ

Mf°£ e‹bfhil m¿é¥ò 1940
jåeg® r¤Âah»uf¥ nghuh£l« m¡nlhg® 17 1940
.tn
jåeg® r¤Âah»uf¥ nghuh£l¤Âš ifjhd Kjš eg® M¢rhçah éndhgh ghnt

kh®¢ 23, 1940 M« M©L eilbg‰w yhT® K°Ä« Ä¡ kheh£oš jå K°Ä« ehL
nfhç¡if it¤j m«kheh£o‹ jiyt® - KfkJ mè í‹dh
»®¥° öJ¡FG ÏªÂahé‰F tUif 1942
w
INC-æ‹ K«ig kheh£o‹ Ô®khd¥go (1942) “btŸisand btënaW”

Ïa¡f¤Â‰F jiyikna‰wt® fhªÂí. “Âthyh» bfh©oU¡F« t§»æ‹ Ã‹
njÂæ£l fhnrhiy” vd »ç¥° öJ¡FGé‹ m¿¡ifia g‰¿ ék®Á¤jt®
w
fhªÂí
jå K°Ä« eh£o‰F gh»°jh‹ v‹W bga® it¤jt® - ufk¤ mè
w
“ Mf°L òu£Áæ‹ fjheha»” vd miH¡f¥g£lt®- mUzh Mr¥ mè

fhªÂíahš éLjiy¡fhd filÁ¥ nghuh£l« vd m¿é¡f¥g£l nghuh£l«
btŸisand btënaW Ïa¡f«
“Ãç ÃwF btënaW” vd T¿at® - KfkJ mè í‹dh

1935š (Indian Struggle) vdJ ÏªÂa¥ nghuh£l« v‹w üiy (Rarçij) vGÂat®
nejhí
Rgh° rªÂungh°. gh®nth®L Ãsh¡ f£Áia bjhl§»at® - nejhí (1939)
ÏªÂa njÁa ÏuhQt« (Mrh¤ ïª¤ gÎ{ - Á§f¥ó®) (Indian National Army)
ãWt¥g£l M©L #]iy 1943 nejhíæ‹ ghJfhty® - AÕ¥ uÀkh‹
m
“c§fŸ cÂu¤ij bfhL§fŸ, eh‹ c§fS¡F RjªÂu¤ij bg‰W jUnt‹” vd
T¿at® - nejhí
ÏªÂa®fŸ , midtU« xU ku¤Â‹ ÏiyfŸ v‹W T¿at® - fhªÂí
co
“rhnu #Ah‹nr m¢rh, ïªJ°jh‹ Ahkhuh” v‹w ghliy vGÂat® - KfkJ
Ï¡ghš
gh»°jh‹ Ãçéidia Mjç¤j xnu ÏªÂa jiyt® - Ïuh#hí (jäH®)
e.
nttš Ãuò (1944-47)
ÏªÂahéš Ïil¡fhy muir ãWt têtF¤j Â£l« - nfÃnd£ Â£l«
Ïil¡fhy muR¡F jiyik jh§»at® - #tA®yhš neU
ot
nfÃnd£ äîå‹ (3ng® bfh©l FG) jiyt® - bg¤Â‹ yhu‹° Ãuò (°lhngh®L
»ç¥°, bgÂ¡ yhu‹°, V.é. mby¡rh©l®)
INA érhuiz elªj M©L – 1945
cn
fl‰gil Á¥ghŒfŸ fyf« K«igæš ãfœªj M©L – 1946
fšf¤jhéš K°Ä« Ä¡ neuo elto¡if ehshf m¿é¤j M©L – Mf°L 16,
1946
òJ blšèæš Kj‹Kjyhf muÁayik¥ò mit T£l¥g£l M©L – or«g® 9,
ps
1946
1947 Ã¥utç 20š Ãç£oZ Ãujk® m£è #]‹ 1948‰FŸ mid¤J mÂfhu§fS«
ÏªÂahél« x¥gil¡f¥gL« v‹W m¿é¤jh®.
.tn
bks©£ng£l‹ Ãuò (1947-48)

ÏªÂahé‰F RjªÂu« tH§f gçªJiu brŒj Â£l« - bks©£ ng£l‹ Â£l«
(É‹ 3, 1947)
bks©£ ng£l‹ Â£l¤Â‹ ntW bga®fŸ – -É‹ Â£l«, o¡»ng®£ Â£l«, Ãsh‹
w
ghšfŸ
ÏªÂahit ÏªÂah, gh»°jh‹ vd ÏUehLfshf Ãç¡f Mnyhrid tH§»a
Â£l« - bks©£ ng£l‹ Â£l«
w
gh»°jh‹ éLjiy – Mf°L 14-1947

ÏªÂah éLjiy - Mf°L 15-1947
w
ÏªÂahé‹ filÁ itÁuhŒ – bks©£ ng£l‹ Ãuò

Ãç£oZ ÏªÂahé‹ filÁ itÁuhŒ k‰W« RjªÂu ÏªÂahé‹ Kjš ft®d®
b#duš – bks©£ ng£l‹ Ãuò
ÏªÂahé‰F RjªÂu« tH§»a Ï§»yhªJ Ãujk® - m£è Ãuò (bjhêyhs® f£Á)

ÏªÂa éLjiyæ‹ nghJ mbkç¡fhé‹ (USA) #dhÂgÂ – Ahç £%k‹
12.02.1947 Kjš 14.08.1947 itÁuhŒ
15.08.1947 Kjš 21.06,1948 ft®d® b#duš
Kj‹ Kjèš RjªÂu ÏªÂahé‹ mnrhf r¡fu« gÂ¡f¥g£l _t®z bfhoia
V‰¿at®- bks©£ ng£l‹ Ãuò
m
fhªÂíahš “Ïu¡f njtij” vd òfH¥g£lt® - ÂUkÂ. v£édh bks©£ ng£ld
(Angel of Mercy)
“ Ïªj eŸëuÎ neu¤Âš cyfnk cw§» bfh©oU¡ifæš ÏªÂah RjªÂukhf
co
thœtj‰fhd éê¤J bfhŸ»wJ” vd T¿at® #tA®yhš neU
19« ü‰wh©oš r_f k‰W« rka Ó®ÂU¤j Ïa¡f§fŸ
e.
g¤bjh‹gjh« ü‰wh©oš ÏªÂahéš r_f« k‰W« rka¤Âš gy Ó®ÂU¤j
elto¡iffŸ nk‰bfhŸs¥g£ld.
nk¡° Kšy® k‰W« éšèa« n#h‹° M»nah® ÏªÂahé‹ gH«bgUikfis
ot
btë¡bfhz®ªjd®.
Ãu«k rkh#« - 1828
ÏªÂa Ó®ÂU¤j§fë‹ K‹ndhoahf¤ Âfœªj Ïuh#uh« nkhf‹uhŒ, t§fhs¤Âš
cn
bršt tsä¡f Ãuhkz® FL«g¤Âš Ãwªjh®.
Ïuh#uh« nkhf‹uhŒ
t§fhs«, ÏªÂ, rk°»Uj«, ghuÓf« k‰W« M§»y¤Âš gy üšfis vGÂÍŸsh®.
ps
VR »¿°Jé‹ f£lisfŸ ( Precepts of Jesus Christ ) "mikÂ¡F« k»œ¢Á¡F« tê"

(The Guide to Peace and Happiness) ngh‹wit F¿¥Ãl¤j¡f üšfŸ MF«.
ÏtU¡F Kfyha k‹d® ‘Ïuh#h’ v‹w g£l¤ij tH§»dh®. Ït® eÅd ÏªÂahé‹
‘éobtŸë’ v‹W miH¡f¥g£lh® (Herald of New age in India)
.tn
rhjidfŸ
ÏtuJ Óça Ka‰Áædhš 1829 M« M©L M§»y¤ jiyik MSe® éšèa«
bg©o§ ‘rÂ jil r£l¤ij’bfh©Ltªjh®. Ïj‹go rÂ v‹D« cl‹f£il VW«
gH¡f« j©lid¡Fça F‰wkhf¡ fUj¥g£lJ. Ï¢r£l« mÂfg£r j©lidahf
w
kuz j©lid éÂ¡f têtF¤jJ.

éjitfŸ kWkz«, bg© fšé, bg©fŸ K‹nd‰w«, fy¥ò¤ ÂUkz« M»at‰iw
w
Mjç¤jh®.
Ïuh#uh« nkhf‹uhæ‹ kiwé‰F¥ ÃwF, ÂU, nfr› rªÂubr‹ k‰Wk
njntªÂuhe¤jhT® ngh‹nwh® Ï¢rigia V‰W el¤Âdh®.
w
nfr› rªÂubr‹ Ka‰Áahš 1872 M« M©L, gyjhu kzKiw k‰W« FHªijfŸ

ÂUkz« ngh‹wt‰iw jilbrŒÍ« r£l« Ïa‰w¥g£lJ.
Ãu«k rkh#« rhÂKiw, Ô©lhik rÂ vD« cl‹f£il VWjš, cUt têghL
M»at‰iw¡ f©o¤jJ.

Ãuh®¤jdh rkh#« - 1867
Ãuh¤jdh rkh#«, lh¡l® M¤kuh« gh©Lu§ v‹gtuhš. 1867 M« M©L K«igæš
njh‰Wé¡f¥g£lJ.
Ï¢rig gšntW r_f Ó®ÂU¤j§fshd rkgªÂ czÎ , fy¥ò¤ÂUkz«, éjitfŸ
kWkz«, bg©fŸ eyid nk«gL¤Jjš, Ã‹j§»a k¡fŸ eyid ca®¤Jjš, g®jh
m
mâÍ« Kiwia xê¤jš k‰W« FHªijfŸ ÂUkz« xê¥ò ngh‹w elto¡ifëš
<Lg£lJ.
Mça rkh#« - 1875
co
Mça rkh#¤ij njh‰Wé¤jt® Rthä jahdªj ru°tÂ. Ït® F#uh¤ khãy¤Âš
f¤Âath® khfhz¤Âš ‘ _®é’ v‹D« Ïl¤Âš Ãuhkz® FL«g¤Âš Ãwªjh®.
Rthä jahdªj ru°tÂ
e.
ÏtuJ Ïa‰bga® ‘_š r§f®’ v‹gjhF«. gšntW Ïl§fëš R‰¿¤ÂçªJ,
rk°»Uj« gæ‹W m«bkhêæš òyik bg‰W és§»dh®.
ÏªJ r_f¤ij¢ Ó®ÂU¤j v©âdh®. ntj§fŸ všyh c©ikfisÍ«
ot
cŸsl¡»ÍŸsJ. Vdnt ‘ntj§fis neh¡»¢ brš’ ( Go back to the Vedas) v‹W
KG¡fä£lh®.
cn
Mça rkh#« éy§Ffis¥ gèæLjš, cUt têghL, _l¥gH¡f§fŸ, brh®¡f«,
euf« nghd‰ nfh£ghLfis vÂ®¤jJ.
kj« kh¿ ÏªJ¡fis Û©L« ÏªJ rka¤Âš nr®¥gj‰hf ‘R¤Â Ïa¡f«’ (Suddhi
Movement) v‹w Ïa¡f¤ij¤ bjhl§»dh®.
ps
r¤ankt b#anj, eh m‹çj«, ‘RnjÁ’ k‰W« ‘ÏªÂah ÏªÂaU¡nf ngh‹w

KH¡f§fis Kj‹ Kjèš KH§»at® Rthä jahdªj® Mth®.
Ït® ÏªJ rka¤Â‹ ‘kh®£o‹ ÿj®’ vd miH¡f¥g£lh®.
Ãu«kPhd rig – 1875
.tn
ÏuZa bg©kå nkl« Ãsth£°» k‰W« mbkç¡fhé‹ bA‹¿ v° Mšf®£

v‹gtuhš 1875 M« M©L mbkç¡fhéš ãôah®¡ efçš flÎŸ g¡Â k‰W« c©ik
m¿it bgWtj‰hf Ãu«kPhd rig ãWt¥g£lJ. Ãu«k Phd« v‹w brhš rk°»Uj
w
bkhêahF«.
Ânah° v‹whš ‘flÎŸ’ v‹W« ‘nrhgh°’ v‹whš ‘m¿Î’ v‹W« bghUŸgL«
‘ÂnahnrhÃ’ v‹whš ‘flÎis¥g‰¿a m¿Î’ v‹W bghUŸgL«.
w
m‹åbgr‹£
ÂUkÂ. m‹åbgr‹£ mt®fŸ 1893 M« M©L Ï¢rigæ‹ jiytuhf¥
bghW¥ng‰W, Ã‹d® Ï¢rigæ‹ jiyik Ïl¤ij br‹id milahW¡F kh‰¿dh®.
w
Ãu«kPhd rigæ‹ neh¡f§fis gu¥òtj‰fhf m‹åbgr‹£ mt®fŸ ãô ÏªÂah (

New India) v‹w brŒÂ¤jhisel¤Â tªjh®.

muÁaèš j‹id <LgL¤Â¡bfh©L ÏªÂa®fŸ Rah£Á bgWtj‰fhf j‹dh£Á
Ïa¡f¤ij (Home Rule Movement) cUth¡»dh®.
Ãu«k Phd rigæ‹ bfhŸiffŸ
fšf¤jhé‰F mU»š cŸs j£Ánz°tu¤Âš fhë nfhéš órhçahf ÏUªjt®
uhk»UZz guA«r® Mth®.
m
Rthä éntfhdªj® v‹gtuhš 1897 M« M©L nk 1 M« ehŸ Jt§f¥g£l xU
j‹dh®t¤bjh©L ãWtd«.
rkur R¤j r‹kh®¡f r§f« - tŸsyh®
co
Rkur R¤j r‹kh®¡f¢ r§f« tŸsyh® vd midtuhY« m‹òl‹ miH¡f¥gL«
Ïuhkè§f mofsh® mt®fshš ãWt¥g£lJ.
Áj«gu¤Â‰F mU»š cŸs kUö® v‹D« »uhk¤Âš 1823 M« M©L Ãwªjh®.
Ó®¤ÂU¤jthÂfŸ
e.
n#hÂghóny
1873M« M©L ‘ r¤Âa nrhj¡ rkh{‘ c©ik njLnth® r§f«) v‹w mik¥ig
ot
V‰gL¤Âdh®. Ïj‹ neh¡f« Ãuhkz®fŸ Ãoæš ÏUªJ jhœ¤j¥g£nlhiu
éLjiybgw¢ brŒtjhF«.
$ ehuhaz FU
cn
nfus¤ÂèUªJ njh‹¿ òfœ bg‰w r_f Ó®ÂU¤jthÂ $ ehuhazFU Mth®.
lh¡l® B.R m«ng¤fh®
lh¡l® B.R m«ng¤fh® mt®fŸ jhœ¤j¥g£lt®fŸ k‰W« jè¤ k¡fë‹ flÎshf¡
fUj¥gL»‹wh®.
ps
Ït® ÏªÂa muÁaš r£l tiuÎ¡ FGé‹ jiytuhf és§»dh®.

ÏªÂahé‹ Kjš r£l mik¢ruhf¥ gâah‰¿dh®.
ÏtU¡F 1990 M« M©L ÏªÂahéd äf¥bgça éUjhd ‘ghuj u¤dh’ éUJ
tH§f¥g£lJ.
.tn
M«ng¤fh® 1891 M« M©L V¥uš 14M« ehŸ kfÎ ( Mhow) v‹D« Cçš Ãwªjh®.
1924 M« M©L #]iy khj« rhÂæèUªJ éy¡f¥g£nlh® ey¢ r§f« (g»Z
»U¤Âfhuhâ rgh ) (Outcastes welfare ssociation ) v‹W mik¥ig V‰gL¤Âdh®.
w
Ô©l¤jfhj k¡fS¡F kD°äU¤Â v‹w bghJ¡ Fs¤Âš FoÚ® vL¡F«

cçikia¥ bgWtj‰fhf, 1927M« M©L K«igæš kf¤ kh®¢ v‹w nguâia
jiyik V‰W el¤Âdh®.
w
jªij¥ bgçah®
<. bt. uh bgçah® v‹W miH¡f¥gL« Ït® 1879, br¥ 17« ehŸ <nuh£oš brštä¡f
w
FL«g¤Âš Ãwªjh®.
1925-š Rakçahij Ïa¡f¤ij Jt¡»dh®.
1925-š FoauR v‹w jäœ Ïjœ Jt¡»dh®.

1928-š br‹idæš eilbg‰w bg©fŸ kheh£oy <.bt.uh. é‰F bgçah® v‹w g£l«
më¡f¥g£lJ.
ÏªÂa éLjiy Ïa¡f« - Kjš ãiy
fhªÂ¡F Kªija rfh¥j« ».Ã 1885 - ».Ã. 1919
njÁa Ïa¡f« njh‹Wtj‰fhd fhuz§fŸ
m
1857 M« M©L òu£Á
1857 M« M©L njh‹¿a khbgU« fyf« ml¡f¥g£lJ. Ïj‹ _y« ÏªÂa®fs
M§»nya®fë‹ m£^êa§fŸ f©L mÂ®¢Á milªÂUªjd®. Ï¡fyf«
co
M§»nyaU¡F«, ÏªÂaU¡F« Ïilna Ôuhj btW¥òz®itÍ«. gu°gu rªnjf
cz®itÍ« V‰gL¤ÂaJ. KGikahf xL¡f¥glhj Ï¡fyfnk. njÁathj«
ky®tj‰F¡ fhuzkhf mikªJ Koéš ÏªÂa éLjiy¡F tê tF¤jJ.
l¥ç‹ (1884 – 1888)
e.
ÏªÂa njÁa fh§»u° njh‰w« - 1885
ot
1885 M« M©L XŒÎ bg‰w M§»y mÂfhçahd My‹ M¡nléa‹Aô«
v‹gtç‹ Mnyhrid ngçš ÏªÂa njÁa fh§»u° njh‰Wé¡f¥g£lJ.
fh§»uÁ‹ Kjš T£l« W.C. ghd®í jiyikæš K«ikæš eilbg‰wJ.
cn
ÏªÂah KGtÂYäUªJ 72 ÃuÂãÂfŸ Ï«kheh£oš fyªJ bfh©ld®. jhjhghŒ
besnuhí, RnuªÂeh¤ ghd®í, kj‹nkhf‹ khséah,
1887, 1894,1898,1903,1908,1914, k‰W« 1927 (1955 Avadi) M»a M©Lfëš kheh£L¡
T£l« br‹idæš eilbg‰wd.
ps
äjthÂfŸ
fh§»uÁ‹ jiyt®fshf RnjªÂueh¤, ghd®í, jhjhghŒ besnuhí, bgnuhõ nk¤jh.
nfhghy»UZz nfhfny, v«.í.uhdnl ngh‹nwh® és§»d® äjthÂfë‹
nfhç¡iffŸ muÁaš Ã¢ir nghš cŸsJ vd¡ fh§»uÁš ÏUªj Ïisa
.tn
jiyKiwæd® t®â¤jd®. bjhl¡f fhy¤Âš M§»y muR fh§»uRl‹ e£ò

ghuh£oaJ. Mdhš, fh§»u° mÂfgoahd Ó®ÂU¤j§fis¡ nfhçajhš,
fh§»uRldhd M§»y muÁ‹ ngh¡»š khWjš V‰g£L fh§»uÁ‹
nfhç¡iffS¡F muR v¤jifa ftd¤ijÍ« brY¤jéšiy.
w
ÔéuthÂfŸ
fh§»uÁš xU Ãçéd® äjthÂfë‹ mQFKiwæš e«Ã¡ifÏHªjd®.
w
Mt®fëš K¡»akhdt®fŸ ghyf§fhju Âyf® (ghš), yhyhy#gÂuhŒ (yhš), ÃÃ‹

rªÂughš (ghš), muéªj nfhZ M»nah® Mt®.
nyhfkh‹a Âyf®, kuh¤Âæš nfrç v‹w g¤Âç¡if _y« Ãç£oõhç‹
w
bfhŸiffis¢ rhodh®, ‘Rauh{a« vdJ Ãw¥òçik, mij milªnj Ôunt‹’ v‹W

KG§»dh®. Mt® fzgÂ k‰W« Áthí g©oiffŸ_y« njÁa cz®it¤
ö©odh®.
yh‹°bls‹ (1888 – 1894)

bjhê‰rhiy r£l« - 1891
ÏªÂa fÎ‹Áš r£l« - 1892
ÏªÂahé‰F M¥fhå°jhå‰F« všiy¡nfhL ã®zæ¡f Ïu©L FG
mik¡f¥g£lJ.
f®r‹ ( 1899 – 1905)
m
gŠr érhuz¡ FG x‹iwmik¤jh®.
t§f¥ Ãçéid ».Ã. 1905
1905 M« M©L f®r‹ Ãuò t§fhs¥ Ãçéidia nk‰bfh©lh®.
co
»H¡F t§fhs« k‰W« mrhik Ïiz¤J lh¡fhit jiyefuhf¡ bfh©L xU
khfhzkhfÎ«, nk‰F t§fhs« k‰W« Õfhiu Ïiz¤J fšf¤jhit jiyefuhf¡
bfh©L k‰bwhU khfhzkhfÎ« m¿é¤jh®.
e.
Ôéu t‹KiwædhY«, vÂ®¥ÃdhY« 1911 M« M©L t§fhs« Û©L« x‹whf
Ïiz¡f¥g£lJ.
RnjÁ v‹gj‹ bghUŸ brhªj ehL v‹gjhF«.
ot
g¡»« rªÂu r£l®í v‹gtuhš Ïa‰w¥g£l ‘tªnjkhju«’ vdD« KH¡f¤ij
fh§»urh® vG¥Ãdh®.
ä©nlh (1905 -1910)
cn
K°Ä« Ä¡ t§f¥ Ãçéidia Mjç¤jJ. RnjÁia vÂ®¤jJ.
tF¥òthj ÃuÂãÂ¤Jt¤ij nf£lJ.
1906 jhjhghŒ besnuhí jiyikæš eilbg‰w fšf¤jh ÏªÂa njÁa fh§»u°
kheh£oš ‘Rauh{a«’ Ô®khd« ãiwnt‰w¥g£lJ.
ps
Nu¤ ÃsÎ – 1907

1907 M« M©L elªj Nu¤ kheh£oš äjthÂfS¡f«, ÔéuthÂfS¡f« Ïilna
nkhjš V‰g£L fh§»u° Ïu©lhf¥ ÃçªJ ÔéuthÂfŸ btëna¿d®.
ÔéuthÂfŸ
.tn
ghyf§fhju Âyf® ÔéuthÂfë‹jiytuhfÎ« t.c.Á k‰W« R¥ukâa Áth

jsgÂfshf brašg£ld®.
ghyf§fhju Âyf®, yhyh y#gÂuhŒ, ÃÃ‹ rªÂu ghš muéªjnfhZ M»nah®
w
ÔéuthÂfŸ vd miH¡f¥g£ld®.
Ra M£Á vdJ Ãw¥òçik, mij milªnj ÔUnt‹ vd KH§»at® ghy f§fhju
Âyf® Mth®.
w
ö¤J¡Foia¢ nr®ªj t.c.Áj«gu« ÃŸis RnjÁ Úuhé¡ f¥gš f«bgåia (Swedehi

Steam Naigaion comæny) ãWé ÏªÂahé‰F« Ïy§if¡F« tâf« brŒjh®.
w
äjthÂfŸ (Moderate )
nfhghy»UZz nfhfny äjthÂfë‹ jiytuhf Âfœªjh®.
Á. é#auhfth¢rhçah®, ÂU. é. fšahzRªjudh®, Ã. tujuhíY ehÍL, <.bt.uh, v°.
Óåthr mŒa§fh®, v°. r¤Âa_®¤Â k‰W« nf. fhkuh{ M»nah® äjthÂfŸ

RnuªÂueh¤ ghd®í, jhjhghŒ besnuhí, bgnuhõh nk¤jh, nfhghy»UZz nfhfny,
v«.í. udnl ngh‹nwh® äjthÂfŸ vd miH¡f¥g£ld®.
ä©nlh- kh®è¢ Ó®ÂU¤j§fŸ – 1909
K°Ä«fis ÂU¥ÂgL¤j, 1909 M« M©L ä©nlh-kh®è Ó®ÂU¤j¢ r£l«
bfh©L tu¥g£lJ.
m
Ï¢r£l¤Â‹go K°Ä«fS¡F jå¤bjhfÂfŸ tH§f¥g£ld.
r£lk‹w§fëš nj®ªbjL¡f¥g£l m§f¤Âd®fë‹ v©â¡if ca®¤j¥g£lJ.
MSeç‹ bra‰FGéš ÏªÂa cW¥ÃdUfF xU Ïl« tH§f¥g£lJ.
co
rh®y° Ah®oŠ¢ (1910 -1916)
1911 Iªjh« #h®{ k‹diu bgUik¥gL¤j j®gh® el¤Âdh®.
Ãç¡f¥g£l t§fhs« 1911š Ïiz¡f¥g£L, jiyefu« blšè¡F kh‰w¥g£lJ.
e.
Kjš cyf¥ngh® 1914 – 1918
».Ã 1914 M« M©L Kjš cyf¥ngh® njh‹¿aJ. Ï¥nghçš Ãç£l‹, Ãuh‹°,
ÏuZah M»a 3 ehLfS« x‹whf nr®ªJ brašg£ld. M§»nyaç‹ rh®Ãš
ot
ÏªÂa®fŸÏ¥nghçš Ôéukhf g§F bg‰wd®. Ïj‹ _y« M§»nya®fŸ j§fS¡F
bghW¥gh£Á tH§Fth®fŸ v‹w e«Ã¡if ÏªÂa®fS¡F V‰g£lJ.
br«Rng®L 1916 – 1921
cn
j‹dh£Á Ïa¡f« - 1916
ghyf§fhju Âyf® 1916 M« M©L V¥uš j‹dh£Á fHf¤ij K«igæš ãWéd®.
ma®yhªij¢ nr®ªj m‹åbgr‹£ m«ikah® br‹idæš j‹dh£Á fHf¤Â‹
»isæid¤ bjhl§»dh®.
ps
fhk‹Åš, ãô ÏªÂah v‹w g¤Âç¡iffis m‹åbgr‹£ bjhl§»dh®.

y¡ndh x¥gªj« - 1917
ÏªÂa njÁa fh§»uÁ‹ M©L khehL 1916 M« M©L y¡ndh efçš eilbg‰wJ.
Ï« kheh£oš ÏU K¡»a tuyh‰W ãfœ¢ÁfŸ Ïl« bg‰wd. äjthÂfS«,
.tn
ÔéuthÂfS« x‹Wg£ld®.
mªj kheh£oš jh‹ #tA®yhš neU, fhªÂia Kj‹Kjyhf rªÂ¤jh®.
Mf°£ m¿¡if ».Ã,1917
w
1917 M« M©L btëæl¥g£l Mf°£ m¿¡if ÏªÂahé‹ vÂ®fhy muÁaš

Ó®ÂU¤j§fŸ g‰¿Í« ÏªÂahéš go¥goahf j‹dh£Á ãWtd§fŸ V‰gL¤j¥gL«
v‹W« cWÂaë¤jJ. Ïjdhš j‹dh£Á Ïa¡f« go¥goahf KoÎ¡F tªjJ.
w
kh©nlF – br«°ngh®L Ó®ÂU¤j§fŸ 1919

1919 M« M©L M§»y¥ ghuhSk‹w«, kh©nlF – br«°ngh®L Ó®ÂU¤j¢
w
r£l¤ij Ïa‰¿aJ.
k¤Âa k‰W« khfhz r£lk‹w§fŸ éçÎgL¤j¥g£ld.
khfhz§fëš Ïu£il M£Á Kiw m¿Kf¥gL¤j¥g£lJ.

M§»nya® - ÏªÂa®fŸ, Ó¡»a®fŸ k‰W« »¿¤Jt®fŸ M»nah®fS¡F jå¤jå
bjhFÂfŸ tH§f¥g£ld.
busy£ r£l« - 1919
Ï¢r£l¤Â‹go c¤jué‹¿ vtiuÍ« ifJ brŒaÎ« érhuizæ‹¿ vtiuÍ« 2
M©LfŸ tiu Áiwæš mil¡fÎ« M§»y muR¡F mÂfhu« tH§f¥g£lJ.
m
#hèa‹ thyhgh¡ gLbfhiy -1919
1919 M« M©L V¥uš 13 M« ehŸ Ïjid vÂ®¤J Rkh® g¤jhæu« k¡fŸ
mä®jruìš cŸs #hèa‹ thyhgh¡»š (ó§fh) mikÂahf¡ ToæUªjd®.
co
ÏuhQt¤ jsgÂahd b#duš la® j« gil Åu®fSl‹ m¥ghé k¡fŸ ÛJ J¥gh¡»
NL el¤j c¤jué£lh®. m¡T£l¤Âš gy bg©fS«, FHªijfS« ToæUªjd®.
Ï¢r«gt¤Âš ü‰W¡fz¡fhd k¡fŸ bfhšy¥g£ld®.
gLbfhiy¡F vÂ®¥ò bjçé¤J ÏuÅªjehj jhT® jdJ ie£Î£ (Knight hood)
e.
g£l¤ij Jwªjh®.
fhªÂ bj‹ M¥Ãç¡f muR më¤j bfŒr®-Ï-ïª¤ gj¡f¤ij ÂU¥Ã më¤jh®.
ot
»yhg¤ Ïa¡f« 1919-1920
M§»y muR¡F vÂuhf ÏªÂahéš KfkJ mè, rÎf¤ mè v‹w mè rnfhju®fŸ
»yhg¤ Ïa¡f¤ij¤ bjhl§»dh®fŸ.
cn
ÏªÂa éLjiy Ïa¡f« - Ïu©lh« ãiy
x¤JiHahik Ïa¡f« ».Ã. 1920 -1922
1919 M« M©L busy£ r£l¤ij vÂ®¤J«, #hèa‹ thyhgh¡ gLbfhiyia¡
f©o¤J«, kh©nlF-br«° ngh®L Ó®ÂU¤j¢ r£l¤Â‹ gaå‹ikia
ps
M§»nyaU¡F cz®¤jÎ« fšf¤jhéš eilbg‰w fh§»u° kheh£oš

x¤JiHahik Ïa¡f¤ij nk‰bfhŸtJ vd fhªÂaofŸ m¿é¤jh®.
fh§»u° f£Á 1920 M« M©L x¤JiHahik Ïa¡f¤ij¤ bjhl§»aJ.
ßo§ (1921 – 1922)
.tn
1921 M« M©L ntš° Ïstur® br‹id tªjnghJ mtuJ tUifia

òw¡fâ¤jd®.
brsç brush r«gt« - 1922
1922 M« M©L Ã¥utç 5 m« ehŸ c¤Âu¥Ãunjr¤Âš brsç brsuh (nfhu¡ó®)
w
v‹Däl¤Âš Mæu« étrhæfŸ g§nf‰w nguâ eilbg‰wJ.

Ïjid¡ f©l fhªÂaofŸ x¤JiHahik Ïa¡f¤ij cldoahf ifé£lh®.
w
Rauh£ía¡ f£Á 1923 -1925

1923- M« M©L njÁa Ïa¡f¤ij tê el¤j njr¤ jiyt®fshd Á.M®.jh° k‰W«
nkhÂyhš neU x‹W nr®ªJ Rauh{ía¡ f£Áia¤ njh‰Wé¤jd®. Ï¡f£Á,
w
fhªÂaofŸ ifJ brŒaa¥g£lij¤ bjhl®ªJ, RjªÂu nghuh£l¤ij jiyikna‰W

el¤ÂaJ.
1921š f«ôå°£ gh®£o v«.v‹.uhŒ v‹gtuhš bjhl§f¥g£lJ.

Ï®é‹ 1926 -1931
irk‹ öJ¡FG 1927 -1928
kh©nlF – br«°ngh®L Ó®ÂU¤j« -1919 vªj msé‰F ga‹g£LŸsJ v‹gjid
MuhaÎ«, ÏªÂa ã®thf¤ijnk«gL¤j nkY« gy Mnyhridfis tH§fÎ«, r®
#h‹ irk‹ jiyikæš 7 ng® bfh©l xU FGit 1927 M« M©L M§»y muR
m
ãaä¤jJ. Ïj‰F irk‹ FG v‹W bga®.
gŠrhÃ‹ Á§f« v‹wiH¡f¥g£l yhyh y#gÂuhŒ, irk‹ FGé‰F vÂ®¥ò
bjçé¤jjhš, fhty®fŸ el¤Âa joaoahš jh¡f¥g£L Á¿J eh£fS¡F ÃwF cæ®
co
Jwªjh®.
1927š fh§»u° bjh©l®fŸ br‹idæš cŸs f®dš Úy Áiyia mf‰w¡ nfhç
nghuh£l« el¤Âd®.
1928 g®njhè Ïa¡f« - ãytç¡F vÂuhf el¤j¥g£l Ïªj Ïa¡f¤Â‰F tšyghŒ
e.
gnlš jiyik jh§»dh®.
yhT® khehL – 1929
ot
1929 M« M©L fh§»u° khehL yhTçš #tA®yhš neU jiyikæš eilbg‰wJ.
Ï«kheh£oš KG éLjiy / óuz RjªÂu« bgWtnj Ï¤Âa njÁa fh§»uÁ‹
neh¡f« vd m¿é¡f¥g£lJ.
cn
or«g® 31, 1929 M« M©L eŸëuéš ‘tªnj khju«’ v‹w ghlY¡»ilna uhé
eÂ¡fiuæš ÏªÂa _t®z¡bfho V‰w¥g£lJ. Ïjid¤ bjhl®ªJ, #dtç 26, 1930
M« M©L ehL KGtJ« éLjiy ehshf bfhz£hl¥g£lJ.
r£l kW¥òÏa¡f« ( m) c¥ò r¤Âah»uf« - 1930
ps
KG RjªÂu« bgWtij neh¡fkhf¡ bfh©L 1930 M« M©L c¥ò r¤Âah»uf«/r£l

kW¥ò Ïa¡f« bjhl§f¥g£lJ.
j©o ah¤Âiu
rnuhíå ehÍL c£g£l 78 bjh©l®fSl‹ fhªÂaofŸ mfkjhgh¤ÂYŸs rg®kÂ
.tn
MÁuk¤ÂYUªJ ghjah¤Âiu bjhl§», Rkh® 400 ».Û. gaz« nk‰bfh©L F#uh¤

fl‰fiu gFÂæYŸs j©o tªjilªjh®. ÏJ j©o ah¤Âiu / c¥ò r¤Âah»ur«
v‹wiH¡f¥g£lJ.
bj‹ ÏªÂahéš, jäœeh£oš Á. uh#nfhghyh¢rhçah® jiyikæš ÂU¢ÁæèUªJ
w
bjh©l®fŸ ghjah¤Âiu nk‰bfh©L jŠrhñ® fl‰fiu¥ gFÂæš ntjhu©a¤Âš

c¥ò¢ r£l§fis Û¿ c¥ò fhŒ¢Ádh®.
w
kygh® fl‰fiuæš nfhê¡nfh£oèUªJ iga}® tiu nfs¥g‹ jiyikæš gaz«

nk‰bfh©L c¥ò tçia vÂ®¤jd®.
tl nk‰F¥ gFÂæš všiy fhªÂ vd miH¡f¥g£l fh‹ m¥Jš fhg®fh‹ r£l kW¥ò
w
Ïa¡f¤ij el¤Âdh®.
éšè§l‹ Ãuò 1931 – 1934
Ïu©lh« t£lnkir khehL – 1931
Ïu©lh« t£lnkir khehL Ïy©låš 1931-š eilbg‰wJ.

ódh x¥gªj« - 1932
1932 M« M©L m«ng¤fhUl‹ V‰g£l ódh cl‹go¡if¡F¥Ã‹ fhªÂaofŸ
c©zhéu¤ij ifé£lh®. Ï›Îl‹go¡ifæ‹go jhœ¤j¥g£l k¡fS¡fhd jå¤
bjhFÂ xJ¡ÑL ifél¥g£lJ.
_‹wh« t£lnkir khehL – 1932
m
1932 M« M©L _‹whtJ t£lnkir khehL y©låš eilbg‰wJ.
_‹W t£l nkir khehLfëY« fyªJ bfh©lt® lh¡l®, Ã.M®.m«ng¤f® Mth®.
è‹è¤nfh Ãuò 1934 – 1936
co
ÏªÂa muR¢r£l« - 1935
khfhz§fëš j‹dh£Á m¿Kf«.
Ïu©lh« cyf¥ngh® 1939 -1945
e.
gh»°jh‹ nfhç¡if – 1940
KfkJ mè í‹dh 1940 M« M©L yhTçš eilbg‰w K°Ä« Ä¡ kheh£oy jdJ
jå ehL nfhç¡ifia btëæ£lh®.
Mf°£ e‹bfhil – 1940 (Mf°£ -8)
ot
M§»y mur¥ ÃuÂãÂ è‹è¤nfh ÏªÂa®fis Ïu©lh« cyf¥nghçš
cn
<LgL¤Âdh®. Ïjid fh§»u° fh§»u° vÂ®¤jJ. fh§»u° M£Á brŒÍ«
khãy§fëèUªJ« gjé éy»aJ. Ïjdhš fh§»uir ÂU¥Â brŒa Áy cWÂ
bkhêfis è‹è¤nfh tH§»dh®.
»ç¥° öJ¡FG 1942
ps
Ïu©lhtJ cyfnghçš #¥gh‹ Ï§»yhªÂ‰F vÂuhf <Lg£lJ. Ï§»yhªJ

nghçš bt‰¿ bgw, ÏªÂahé‹ MjuÎ njit¥g£lJ. Vdnt fh§»uÁ‹
x¤JiH¥ig¥ bgwÎ«, ÏªÂa muÁaš Ãu¢ridfS¡F Ô®Î fhzÎ«, 1942 M«
M©L
.tn
r®.°lhngh®L »ç¥° jiyikæš xU öJ¡FGit ÏªÂahé‰F mD¥ÃaJ.

Ï¡FG »ç¥° öJ¡FG v‹W miH¡f¥g£lJ.
btŸisand btënaW Ïa¡f« - 1942
w
1942 -« M©L Mf°L 8-« ehŸ 1942 g«ghŒ fh§»u° kheh£oš M§»nya®fŸ
ÏªÂahit é£L cldoahf btënaw nt©L« v‹W btŸisand btënaW
Ô®khd¤ij¡ bfh©L tªjJ.
w
KG¢RjªÂu« jéu ntW vjdhY« eh‹ ÂU¥Â milakh£nl‹. eh« mj‰fhf

thœnth« mšyJ Åœnth«. ÏªÂahit éLjiy bgw¢ brŒnth« mšyJ mj‰fhf
br¤J konth« v‹wh®.
w
RghZ rªÂungh° - ÏªÂa njÁa uhQt« ( I.N.A ) 1942

1927 M©L ÏªÂa njÁa fh§»uÁš nr®ªjh®. #tA®yhš neUÎl‹ ÏizªJ
gâah‰¿dh®.

1938 M« M©L ÏªÂa njÁa fh§»uÁ‹ jiytuhf nj®ªbjL¡f¥g£lh®.
1939 –š mt® k‰ngh¡F f£Áia bjhl§»dh®. gy ehLfS¡F¢ R‰W¥gaz«
nk‰bfh©L, ÏªÂah ÛJ mªehLfë‹ mDjhg¤ij¥ bg‰wh®.
Ã‹d® 1942 M« M©L g®khé‰F br‹wh®. #¥ghåa®fshš g®kh
M¡»uä¡f¥g£lJ. m¢rka¤Âš Ãç£oZ ÃoæèUªJ Vuhskhd ÏªÂa¡ ifÂfis
m
#¥gh‹ if¥g‰¿aJ.
#¥ghåa murh§f¤Jl‹ T£L¢nr®ªJ RghZ rªÂungh° ÏªÂa njÁa
ÏuhQt¤ij mik¤jh®.
co
Mrh¤ ïª¤ gÎ{ v‹W miH¡f¥g£l ÏªÂa njÁa ÏuhQt¤Â‹ jsgÂahf RghZ
rªÂungh° bghW¥ng‰wh®. Ïjid¤ bjhl®ªJ RghZ rªÂungh° ‘nejhí’
v‹wiH¡f¥g£lh®.
nejhí v‹whš jiyt® v‹W bghUŸ.
e.
ÏªÂa njÁa uhQt¤Â‹ bg©fŸ ÃçÎ jäœeh£il¢ nr®ªj yZä v‹w bg©â‹
jiyikæš #h‹Á uhâ bgaçš mik¡f¥g£lJ.
ot
b#Œïª¤ v‹w RghZ rªÂunghÁ‹ KH¡fkhf kh¿, ÏªÂah KG¡f vÂbuhè¤jJ.
‘blšèia neh¡»¢ brš’ v‹w k‰bwhU òfœbg‰w KH¡fK« nghÁDilajhF«.
nttš (1944 – 1947)
cn
Á«yh khehL É‹ 25, 1945
uhrnfhghy¢rhç éÂ -1945
nttš Â£l« 1945: MSeç‹ ã®thf¡ FGéš ÏªÂa®fS¡F thŒ¥ò më¡f¥gL«
(ft®d® b#duš k‰W« fkh©l® gjé jéu)
ps
mik¢ruit¤ öJ¡FG – 1946

1946 M« M©L kh®¢ khj« bgÂ¡ yhu‹°, V.é. mby¡rh©l® k‰w« r®°lhngh®L
»ç¥° M»a _t® ml§»a FG ÏªÂahé‰F tªjJ. mt®fŸ _tUnk Ãç£oZ
mik¢ruitæš cW¥Ãd®fshf ÏUªjd®. vdnt, Ï¡FG fhÃbd£ mšyJ
.tn
mik¢ruit öJ¡FG v‹wiH¡f¥g£lJ.

kÎ©£ng£l‹ (24 kh®¢ 1947 -15 Mf°£ 1947)
kÎ©£ng£l‹ (1947 – 1948)
w
Ïuh#nfhghy¢rhç (1948 -1950)

ÏªÂa éLjiy¢ r£l« - 1947
1948 M« M©L rdtç 30 M« ehŸ fhªÂí R£L¡bfhšy¥g£lh®. Ïjid
w
#tA®yhš neU e« thœéš xë kiwªJ v§F« ÏUŸ NœªJé£lJ v‹wh®.

1950 #dtç 26« ehŸ ÏªÂah FoaurhdJ. Kjš FoauR¤ jiyt®Dr. uhn#ªÂu Ãurh¤.
w
RnjÁ rk°jhd§fë‹ Ïiz¥ò

1948« M©L fhZÛiu M©l kfhuh#h AçÁ§ fhZÛiu ÏªÂahÎl‹ Ïiz¤jh®.

Rnjr muRfëš bgçaJ Ijuhgh¤ MF«. ÏªJ¡fŸ mÂfkhf thœªj Ï¥gFÂia
ã#h« v‹w K°Ä« M£Á òçªjh®. Ijuhgh¤ ã#häl« Ãujk mik¢ruhf ÏUªj fhÁ«,
uh°é, uhr¡fh® Ïa¡f« v‹w K°Ä« Ïa¡f« bjhl§»dh®.
f¤Âath® gFÂæš ÏUªj ÏªJ¡fŸ mÂf« thœªj #]dhf¤ gFÂia K°Ä«
k‹d® M©lh®.
m
ÃbuŠR¥ gFÂfŸÏiz¡f¥gLjš – 1954
ÃbuŠR muÁ‹mDkÂÍl‹ gh©o¢nrç, fhiu¡fhš, khï, Vdh« k‰W« rªÂuehT®
M»a gFÂfŸ 1954 M« M©L ÏªÂa ôåaDl‹ Ïiz¡f¥g£ld.
co
jäœeh£o‹ tuyhW
ntÿ® òu£Á -».Ã. 1806
òu£Á¡fhd fhuz§fŸ
$u§f¥g£ld« nghçš 1799« M©L Â¥òRšjh‹ bfhšy¥g£ljhš Ïªj¡ fyf«
e.
V‰g£lJ.
Â¥òRšjhå‹ kuz¤Â‰F ÃwF ntÿ® nfh£ilæš Áiw¥gL¤j¥g£l
ot
Â¥òRšjhå‹ cwéd®fshš Ï¥òu£Á nk‰bfhŸs¥g£lJ.
ÏªJ Á¥ghŒfŸ fhjâfŸ, be‰¿æš rka¡ F¿fŸ ÏLjš ngh‹wt‰¿‰F jil
éÂ¡f¥g£lJ.
cn
K°Ä«fŸ j§fSila jho, Ûirfis F¿¥Ã£l msÎjh‹ it¤J¡ bfhŸs
nt©L« v‹W f£L¥ghL éÂ¡f¥g£lJ. ÏJ Åu®fëilna mÂU¥Âia
V‰gL¤ÂaJ.
ntÿ® fyf« 1806
ps
M§»nya®fŸÏuhQt¤Âš òF¤Âa Áy f£L¥ghLfŸ ntÿ® fyf¤Â‰F tê

tF¤jJ. ÏªJ Åu®fŸ j§fŸ be‰¿æš rka¡ F¿fis Ïl¡TlhJ v‹W«, K°Ä«
Åu®fŸ j§fŸ jho Ûirfis bt£o R¤jkhf it¤J¡ bfhŸs nt©L« v‹W«
c¤juél¥g£lJ. ÏJ uhQt Åu®fëilna fL« mÂU¥Âia V‰gL¤ÂaJ. Â¥òé‹
.tn
ÃŸisfŸ Ït®fis M§»nya®fS¡F vÂuhf »s®¢Áæš <Lgl¤ ö©od®.

1806 Éiy 9M« ehŸ ntÿ® nfh£ilæš Â¥òé‹ kfŸ ÂUkz« eilbg‰wJ.
Ï¤ÂUkz¤Âš fyªJ bfhŸStj‰fhf Åu®fŸ ntÿ® nfh£ilæš Tod®.
eŸëuéš Ï§F ToæUªj Åu®fŸ »s®¢Áæš <Lg£L, M§»nya®fis¤ jh¡»
w
Éiy 10« ehŸ nfh£ilia¡ if¥g‰¿d®. Â¥òé‹ bfho, ntÿ® nfh£ilæš

V‰w¥g£lJ.
w
ÏªÂa éLjiy Ïa¡f¤Âš jäœ eh£o‹ g§F

t.c.Áj«gu«ÃŸis
t.c.Áj«gu«ÃŸis RnjÁ Úuhé¡ f¥gš v‹w ãWtd¤ij ö¤J¡Foæš
w
bjhl§»dh®. Mfnt f¥gnyh£oa jäH‹ v‹wiH¡f¥g£lh®.

br¡»G¤j br«kš v‹W miH¡f¥g£l Áj«gu«ÃŸis br¥l«g® 5, 1872 M« M©L
x£l¥Ãlhu¤Âš Ãwªjh®.

t.c.Á. ghyf§fhju Âyfiu¥ Ã‹g‰¿ Ôéuthj¤ij Ôéukhf gu¥Ãdh®. Ït® ÛJ
njr¤ Jnuhf¡ F‰w« Rk¤j¥g£L, 40 M©LfŸ Áiw j©lid éÂ¡f¥g£lJ.
ÏtUila tyJfhš r§»èahš nfh®¡f¥g£L khLnghš Áiwæš br¡»G¤jh®.Ït®
KiwpL brŒjjhš Ïªj j©lid Ã‹d® Fiw¡f¥g£lJ.
R¥Ãukâa Áth
m
R¥Ãukâa Áth, Â©L¡fš kht£l¤Âš t¤jy¡F©L »uhk¤Âš Ãwªjh®.
M§»nyaU¡F vÂuhd elto¡ifæš <Lg£ljhš 1908 – 1922 Ïil¥g£lfhy¤Âš
gyKiw ifJ brŒa¥g£lh®.
co
Áiwæš ÏUªj nghJ bjhG nehahš ghÂ¡f¥g£lh®. Ïjdhš nry« Áiw¡F
kh‰w¥g£lh®. Ïtuhš el¡f Koahj ãiy V‰g£lJ. Ïj‰»ilæš M§»y muR
ÏtU¡fhfnt bjhG nehahëfŸ Ïuæèš gaz« brŒa¡TlhJ v‹W r£l« x‹iw
bfh©L tªjJ. Ïj‹ éisthf R¥Ãukâa Áth clš KGtJ« bjhG nehŒ
e.
ò©fSl‹ jäHf« KGtJ« Ú©l eil gazkhfnt R‰¿ tªjh®. 75 Ã‹d® jdJ
nehæ‹ fhuzkhf Éiy 23, 1925 –š fhykhdh®.
ot
R¥Ãukâa ghuÂah®
R¥Ãukâa ghuÂah® ÂUbešntè kht£l¤ÂYŸs v£laòu¤Âš or«g®11, 1882 M«
M©L Ãwªjh®. kJiuæš jäHhÁçauhf Á¿J fhy« gâah‰¿dh®.
cn
Rnjrä¤u‹ g¤Âç¡ifæ‹ cjé MÁçauhf¥ gâah‰¿dh®.
1907M« M©L Nu¤Âš eilbg‰w fh§»u° kheh£oš fyªJbfh©lh®.
1907 M« M©L jäœ thu¥ g¤Âç¡ifahd ‘ÏªÂah’ g¤Âç¡ifæ‹ MÁçauhdh®.
mnj rka¤Âš ‘ ghyghuj«’ v‹w M§»y¥ g¤Âç¡ifia btëæ£lh®.
ps
br‹idæèUªJ Rnjrä¤u‹ g¤Âçifæ‹ MÁçauhf Û©L« gâah‰¿dh®.

br¥l«g®11, 1921 M« M©L fhykhdh®.
thŠÁehj‹
thŠÁehj‹ ÂUéjh§T® rk°jhd¤Âš gâah‰¿dh®.
.tn
1908« M©L ö¤J¡Fo k‰W« ÂUbešntè gŠrhiy¤ bjhêyhs®fŸ ntiy

ãW¤j¤Âš <Lg£ld®. m¥nghJ ÂUbešntè kht£l M£Áahsuhf ÏUªj MZ
v‹gt® 4 ngiu ÂUbešntèæš R£L¡bfh‹wh®
v°. r¤Âa_®¤Â
w
1887 M« M©L Mf°L 19 M« ehŸ br‹id khfhz¤ÂYŸss ÂUka« v‹D«

Cçš Ãwªjh®.
w
fhkuhç‹ muÁaš FUthd r¤Âa_®¤Â xU Áwªj muÁašthÂ.

1919 M« M©L kh©nlF – br«°ngh®L Ó®ÂU¤j« k‰W« busy£ r£l¤ij
vÂ®¥gj‰fhf mik¡f¥g£oUªj T£L¡ FGéš xU cW¥Ãduhf fh§»urhš
w
ãaä¡f¥g£lh®.
jäœehL fh§»uR¡ fä£o jiyikaf¤Â‰F r¤Âa_®¤Â gt‹ vd¥ bgaçl¥g£lJ.
Á. Ïuhrnfhghyh¢rhç

Ïuh#hí v‹W òfH¥ bg‰w Ïuh#nfhghyh¢rhç, or«g® - 10, 1878 M« M©L
bjhu¥gŸë v‹w »uhk¤Âš Ãwªjh®.
1907 -« M©L Nu¤ kheh£oš fyªJ bfh©lh®. fhªÂæ‹ Ôéu Mjuths® Mdh®.
1930 M« M©L ntjhu©a« r¤Âah»uf¤ij¤ jiyikna‰W el¤Âdh®. jkJ
jiyikæš ÂU¢Áæš ÏUªJ 100 bjh©l®fSl‹ ntjhu©a¤Â‰F gaz«
m
nk‰bfh©L, c¥ò fhŒ¢Á c¥ò¢r£l§fis Û¿dh®.
1955 – M« M©L ÏtU¡F ghuj u¤dh éUJ tH§f¥g£lJ. Ït® or«g® 25, 1972 M«
M©L fhykhdh®.
co
nf. fhkuh#®
f®kÅu®, bgUªjiyt® v‹W ngh‰w¥g£l fhkuh#®, éUJefU¡F mU»š cŸs
éUJ¥g£o »uhk¤Âš #]iy 15, 1903 M« M©L Ãwªjh®.
jäœeh£oš rKjha kh‰w§fŸ
e.
Rakçahij Ïa¡f« - <. nt. Ïuhkrhä
<. nt. Ïuhkrhä 1879 M« M©L br¥l«g® 17M« ehŸ <nuh£oš bršt ts« ä¡f
ot
ÏªJ FL«g¤Âš Ãwªjh®. jkJ 13 M« taÂš ÂUkz« brŒJ bfh©l bgçah®,
jdJ 19tJ taÂš Ïšyw thœit¤ Jwªjh®.
1924 M« M©L nfushéš cŸs it¡f¤Âš eilbg‰w r¤Âah»uf¥ nghuh£l¤Âš
cn
g§nf‰W jhœ¤j¥g£l k¡fë‹ Mya EiHÎ¤ jil¢ r£l¤ij vÂ®¤J¥ nghuhodh®.
ÏWÂæš ÂUéjh§T® muR Mya EiHÎ jil¢ r£l¤ij js®¤Â, midtU«
Mya¤Â‰FŸ EiHayh« vd m¿é¤jJ. Ïj‹ fhuzkhf bgçahU¡F ‘it¡f« Åu®’
v‹w g£l« tH§f¥g£lJ.
ps
Á. v‹. m©zhJiu
ngu¿P® m©zh v‹W miH¡f¥gL« Á. v‹. m©zhJiu, 1909 M« M©L,
br¥l«g® 15M« ehŸ fhŠÁòu¤Âš Ãwªjh®.
1944 M« M©L nry¤Âš eilbg‰w kheh£oš ÚÂ¡f£Áæ‹ bgaiu Âuhél® fHf«
.tn
vd K‹ bkhêªjh®. Ïjdhš bgçahU¡F beU¡fkhdh®.

1947 M« M©L eilbg‰w bgçah® - kâa«ik ÂUkz¤Â‰F vÂ®¥ò¤ bjçé¤J
m©zhm¡f£ÁæèUªJ éy» 1949 M« M©L br¥l«g® 17M« ehŸ Âuhél
K‹nd‰w¡ fHf« f£Áia¤ bjhl§»dh®.
w
Á¤Âiu Kjš njÂia jäœ òJ tUl ehshf m¿é¤jh®. (14.04.1967)1967 M« M©L

V¥uš 16« ehŸ br‹id khãy« v‹gij jäœ ehL (jäHf«) vd bga® kh‰w« brŒjh®.
w
òåj #h®{nfh£ilæš mikªJŸs br¡unlça£ v‹gij jiyik¢ brayf« vd¥

bga® kh‰w« brŒjh®. mnj njÂæš r¤ankt b#anj v‹w muR¡ F¿¡nfhis
thŒikna btšY« v‹W kh‰¿ m¿é¤jh®.
w
$, $kÂ k‰W« Fkhç ngh‹w rk°»Uj th®¤ijfS¡F kh‰whf ÂU, ÂUkj k‰W«
bršé v‹w jäœ brh‰fis m¿é¤jh®.
rKjha kh‰w¤Âš bg©fë‹ g§F
lh¡l® K¤Jy£Rä bu£o

lh¡l® K¤Jy£Rä bu£o Éiy 30, 1886 M« M©L òJ¡nfh£ilæš Ãwªjh®.
rKjha kh‰w¤Â‰F K‹ndhoahf jäœehL és§F»wJ. jäœ r_f¤Âš fhz¥g£l
njtjhÁ Kiwia ngh¡f lh¡l® K¤Jy£Rä bu£o Ôéukhf nghuhodh®.
ÏªÂahé‹ Kjš bg© kU¤Jtuhth®.
1923 M« M©L ÏtuJ j§if ò‰Wnehahš ghÂ¡f¥g£L Ïwªjh®. mjdhš ò‰W
m
nehia monahL xê¡f nt©L« v‹W, 1949 M« M©L ò‰WnehŒ ãthuz
kU¤Jtkidia bjhl§»dh®.
ÏtuJ Óça Ka‰Áahš br‹id milahW ò‰WnehŒ MuhŒ¢Á ãWtd«
co
njh‰Wé¡f¥g£lJ. ÏªÂa¥ Ãujk® #tA®yhš neU Ïªj kU¤Jtkid¡fhd
mo¡fšiy eh£odh®.
1930 M« M©L ódhéš mid¤ÂªÂa¥ bg©fŸ kheh£il el¤Âdh®.
Mjut‰wt®fS¡F kWthœÎ jU« bghU£L m›it Ïšy« v‹w mil¡fy
e.
ãiya¤ij rhªnjhäš bjhl§»dh®. j‰rka« Ï›éšy« br‹id milah¿š
brašg£L tU»wJ.
ot
lh¡l® v°. jUkh«ghŸ
1883 – M« M©L ÂUth%çš Ãwªjh®.
j« Fy¤J¥ bg©fŸ jhœªj ãiyæš ÏU¥gijÍ«, gšntW têfëš
cn
J‹òW¤j¥gLtijÍ« cz®ªj Ïuhkhä®j« m«ikah®, mt®fë‹ éLjiy¡fhf
jdJ thœit m®¥gâ¡f KoÎ brŒjh®. ehL KGtJ« j§fŸ Ïd¥ bg©fSF
ÏiH¡f¥gL« mÚÂfis vL¤J¢ brhšè mt®fsJ éLjiy¡F MjuÎ Âu£odh®.
Dr. K¤Jy£Rä bu£o, njtjhÁ Kiw xê¥ò¢ r£l« 1930 bfh©Ltu Mântuhf
ps
mikªjh®.
1961š tuj£riz¤ jil¢ r£l« Ïa‰w¥g£lJ.
jäHf muR, ViH¥ bg©fS¡F ÂUkz ãÂ cjéaë¡F« xU r_f¤ Â£l¤ij
V‰gL¤Â mj‰F _tÿ® Ïuhkhä®j« m«khŸ ãidÎ ÂUkz cjé¤ Â£l« v‹W
.tn
bgaç£L Ïtiu bfsué¤jJ.
Foikæaš
• gy r_f§fŸ x‹nwhL x‹W nr®ªJ«, rh®ªJ«thœtJ v›thW miH¡f¥gL«? –
w
rKjha«.
• rKjha¤Â‹ mid¤J K‹nd‰w§fS¡F« têtF¡F« mo¥gil KjÄL vJ? –
fšé
w
• k¡fŸ FiwÔ®¡F« ehŸ T£l« vªj »Hik eilbgW«?- x›bthU Â§fŸ »Hik
• cŸsh£Á mik¥ò Kiwia ÏªÂahéš m¿Kf¥gL¤Âat® ah®? – ç¥g‹ Ãuò
w
• C®k‹w T£l§fŸ M©L¡F v¤jid Kiw eilbgW«? – 4 Kiw (#dtç 26, nk

1, Mf°L 15, m¡nlhg® 2)
• kht£l Â£l¡FGé‹ jiyt® ah®?- kht£l Cuh£Á¡ FG¤ jiyt®
• lh¡l® K¤Jby£Rä Ãwªj Âd«?- 1886 É‹ 30, òJ¡nfh£il
• lh¡l®.K¤Jby£Rä t»¤j Ãw gjéfŸ v‹d?

1.br‹id r£lk‹w¤Â‹ Kjš bg© cW¥Ãd®.
2.m»y ÏªÂa kfë® k‹w¤Â‹ Kjš jiyt®.
3.br‹id efuh£Áæ‹ Kjš mÂfhç.
• lh¡l® K¤Jby£Rä ò‰WnehŒ kU¤Jtkidia v§F bjhl§»dh®?- br‹id
milahW
njtjhÁ Kiw xê¥ò¢ r£l« bfh©Ltªjt® ah®? – lh¡l® K¤Jby£Rä
m
•
• ifél¥g£l bg©fS¡fhf lh¡l® K¤Jby£Rä mt®fshš Mu«Ã¡f¥g£l
Ïšy«? xsit Ïšy« (1930)
• Kjš cyf¥ngh® vªj M©L eilbg‰wJ? – 1914 – 1918
co
• Ïu©lh« cyf¥ngh® vªj M©L eilbg‰wJ? – 1939 – 1945
• I¡»aehLfŸ v‹w th®¤ijia cUth¡»at® ah® ? v¥ o.%°btš£ (mbkç¡f
K‹dhš FoauR¤ jiyt®)
m£yh©o¡ rhrd« vªj M©L ifbaG¤Âl¥g£lJ? - #dtç 1, 1942 ( 26
e.
•
ehLfŸ ifbaG¤Â£lJ)
• m£yh©o¡ rhrd« Kj‹Kjèš vªj ÏU ehLfS¡»ilna cUthdJ? –
mbkç¡fh(mÂg® v¥ .o. %°btš£) – Ï§»yhªJ (Ãujk® r®¢Áš)
ot
• I¡»a ehLfŸ mit rhrd« v¥bghGJ ifbaG¤Âl¥g£lJ? – 1945 É‹ 26
• 18I¡»a ehLfŸ mit rhrd¤Âš v¤jid ehLfŸ ifbaG¤Â£lJ? – 50 ehLfŸ
• I¡»a ehLfŸ mit vªj M©L brašgh£il¤ Jt¡»aJ?- 1945 m¡nlhg® 24
cn
• I.eh Âd« vªj ehëš bfh©lhl¥gL»wJ? –m¡nlhg® 24
• I.eh.é‹ j‰nghija cW¥ò ehLfŸ v¤jid?- 193
• I.eh.éš filÁahf nr®ªj ehL vJ?-bj‰F Nlh‹
• I.eh.é‹ jiyikaf« v§F cŸsJ?- ãôah®¡ - k‹Ah£l‹
ps
• I.eh.é‹ Á‹d« v›thW ÏU¡F«?- 5cŸt£l§fŸ ÛJ tlJUt¤ÂèUªJ cyf

tiugl« .mj‰F ÑnH ÏU Mè› ÏiyfŸ.
• Mè› Ïiy vjid¡ F¿¡»wJ? –cyf mikÂ k‰W« ghJfh¥ò
I.eh.é‹ bfhoæ‹ ãw« v‹d? – btë® Úyãw«.eLéš btŸis ãw¤Âš Á‹d«
.tn
• I.eh.é‹ bghJ bkhêfŸ v¤jid?- 6 ( M§»y«, ÃbuŠR, °ghåZ, uîa‹, Ód«,

muÃ )
• I.eh.rigæš cŸs mik¥òfŸ v¤jid? – 6
• I.eh.rigæ‹ bghJ¢rig v›thW miH¡f¥gL»wJ? – kåj Ïd ghuhSk‹w«
w
• I.eh.rig¡F« x›bthU cW¥ò ehL« v¤jid cW¥Ãd®fis mD¥gyh«? – 5

cW¥Ãd®fŸ
w
• I.eh.bghJ¡FG M©L¡F v¤jid Kiw TL« vªj khj« ? – xU Kiw

,br¥l«g® khj«
• I.eh.bghJ¢rig jiytuhf nj®ªbjL¡f¥g£l ÏªÂa¥bg©kâ ah®?-
w
é#aby£Rä g©o£ ( 1953 – 1954 )

• I.eh.ghJfh¥ò¢ rig cW¥Ãd®fŸ v¤jid? – 5 ãuªju« + 10 j‰fhèf
cW¥Ãd®fŸ
• VETO ehLfŸ (ãuªju cW¥Ãd®fŸ ) vit? – uZah, Ãuh‹°, mbkç¡fh,
Ï§»yhªJ, Ódh

• ÏªÂah vªj M©L ghJfh¥ò rigæš cW¥Ãduhf ÏUªjJ?- 2010 ( 2 M©LfŸ
tiu )
• g‹dh£L ÚÂk‹w¤Â‹ k‰bwhU bga® v‹d?- cyf ÚÂk‹w«
• g‹dh£L ÚÂk‹w« v§FŸsJ? –AhyªJ eh£oš cŸs nA¡ v‹w efçš
• g‹dh£L ÚÂk‹w ÚÂgÂfŸ v¤jid ng®?- 15 ng®
m
• g‹dh£L ÚÂk‹w ÚÂgÂfŸ ahuhš nj®ªbjL¡f¥gLt®? – ghJfh¥ò¢ rig,
bghJ¢rig cW¥Ãd®fshš
• bghJ¢brayç‹ gjé¡fhy« v¤jid M©LfŸ?- 5 M©LfŸ
co
• cyf Rfhjhu ãWtd¤jhš jL¡f¥g£l nehŒ vJ? – bgça«ik
• I.eh rig nehgš gçR bg‰w M©LfŸ vit? -1954, 1981
• WHO v‹gJ v‹d? cyf Rfhjhu ãWtd«( World Health Organisation)
• WTO v‹gJ v‹d? – cyf tâf ãWtd« (World Trade Organisation)
e.
• I.eh.rig vªj M©L bgh‹ éHh bfh©lhoaJ? – 1995
• I.eh.j‹ bfhoia é©btëæš vªj M©L gw¡fé£lJ? – 1995 (m£yh©o°
é©fy«)
ot
• gy Ïd§fë‹ mU§fh£Áafkhf njh‰wkë¡F« ehL vJ? –ÏªÂah Á‰g¡fiy
• m#ªjh k‰W« všnyhuhéš fhz¥gJtJ vJ? – Xéa§fŸ
• ÏªÂahé‹ bgUikia giwrh‰W« Á‰g¡fiy vJ? –fhªjhu¡fiy
cn
• ÏªÂah KGtJ« xnu khÂçahd fšéKiw ( 10, +2, +3 ) vªj M©L Kjš
Ã‹g‰w¥g£lJ? – 1968
• Mu«g¡fšéia vªj bfhŸif f£lha¥gL¤ÂaJ?- njÁa¡ fšé¡ bfhŸif 1986
• fU«gyif¤ Â£l« vªj M©L cUth¡f¥g£lJ?- 1992
ps
• Fiwªj g£r f‰wš vªj M©L ahuhš m¿Kf¥gL¤j¥g£lJ? – 1991 , nguhÁça®

jhnt
• SSA v‹gJ v‹d?- r®t Á¡õh mÃah‹ Â£l« - midtU¡F« fšé¤Â£l«
• g‹dh£L vG¤j¿Î M©lhf I.eh.vªj M©il m¿é¤jJ? – 1990
.tn
• vªj taÂ‰F Ñœ¥g£lt®fŸ FHªij bjhêyhs®fŸ vd miH¡f¥gL»‹wd®?-

14 taJ¡F Fiwªjt®fŸ
• mÂf mséš FHªij¤ bjhêyhs® cŸs ehL vJ?- ÏªÂah
• FHªijfŸ gâ¢ r£l« vªj M©L Ïa‰w¥g£lJ? -1949
w
• FHªij bjhêyhs® r£l« vªj M©L Ïa‰w¥g£lJ? -1986

• FHªij¤ bjhêyhs® Kiw vªj M©L xê¡f¥g£lJ?- 1987 njÁa FHªij
bjhêyhs® bfhŸif
w
• bfh¤joik xê¥ò¢ r£l« ahuhš vªj M©L bfh©L tu¥g£lJ? – ÏªÂuh fhªÂ
-1976
• rÂ v‹D« cl‹f£il VW« xê¥ò¢ r£l« vªj M©L cUth¡f¥g£lJ?- 1829
w
• éjitfŸ kWkz¢ r£l« vªj M©L ?- 1856

• FHªijfŸ ÂUkz¤ij jil brŒÍ« rhujh r£l« vªj M©L cUth¡f¥g£lJ?
-1929 ( lh¡l® K¤Jby£Rä Ka‰Áahš)

• bg©fS¡F« bg‰nwhç‹ brh¤Âš rk g§F c©L v‹W T¿a r£l« vJ? –ÏªJ
thçRçik¢ r£l« -1956
• bg©fS¡F« rk CÂa« tH§f¥gl nt©L« vd¡ T¿aJ vªj¢ r£l« ?-1976
rk CÂa¢r£l«
• bjh£oš FHªij¤ Â£l« vªj M©L ? -1992
m
• I.eh.rigæš kåj cçikfŸ Ãufld« vªj M©L ãiwnt‰w¥g£lJ? or«g® 10,
1948
• kåj cçikfŸ Ãufld« v¤jid ru¤Jfis ( éÂ ) cilaJ? – 30 ru¤JfŸ
co
• njÁa kåj cçikfŸ Miza« vªj M©L mik¡f¥g£lJ? 1993, blšè
• jäœ eh£oš kåj cçikfŸ Miza« vªj M©L mik¡f¥g£lJ? -1997
• njÁa kåj cçikfŸ Miza¤Â‹ jiytuhf ah® ÏU¥gh®?-XŒÎ bg‰w c¢r
ÚÂk‹w jiyik ÚÂgÂ
e.
• khãy kåj cçikfŸ Miza¤Â‹ jiytuhf ah® ÏU¥gh®?- XŒÎ bg‰w khãy
jiyik ÚÂk‹w jiyik ÚÂgÂ
• kåj cçikfŸ Miza cW¥Ãd®fŸ v¤jid ng®? -1 jiyt® + 4 cW¥Ãd®fŸ
• bg©fë‹ ÂUkz taij 21 vd ã®zæ¤jJ vªj¢ r£l« ? – 1955 ÏªJ
ot
ÂUkz¢r£l«
• njh£l¤ bjhêyhs®fŸ r£l« vªj M©L cUth¡f¥g£lJ?-1951
• bg©fŸ ngW fhy ga‹ r£l« vªj M©L cUth¡f¥g£lJ?-1961
cn
• Rakçahij ÂUkz§fis r£ló®tkh¡»aJ vªj M©L – 1967
• r®tnjr bg©fŸ M©lhf I.eh.rig vªj M©il m¿é¤jJ? – 1978
• r®tnjr FHªijfŸ M©lhf I.eh.rig vªj M©il m¿é¤jJ? -1979
ps
• rhiy ngh¡Ftu¤J¢ r£l« vªj M©L bfh©Ltu¥g£lJ?-1989

• bg©fŸ nfè tij jL¥ò¢ r£l« vªj M©L cUth¡f¥g£lJ?-1997
• cy»nyna mÂfkhd ngh¡Ftu¤J trÂ bfh©l 2 tJ ehL vJ? ÏªÂah
• rhiy¥ ngh¡Ftu¤J cjé bjhiyngÁ v© v‹d?-103
.tn
• mtru M«òby‹° cjé bjhiyngÁ v©?- 108

• thfd X£Le®fŸ rhiyæš vªj gFÂæš thfd§fis brY¤j nt©L«? ÏlJ
òw¤Âš
• X£Le® it¤ÂU¡f nt©oa Mtz§fŸ vit?-X£Le® cçk«, t©o gÂÎ¢
rh‹¿jœ, thfdtç uÓJ, thfd¡fh¥Õ£L¢ rh‹¿jœ
w
• rhiy¢ iriffŸ v¤jid tif¥gL«?-3 tif

1.c¤ÂuÎ irif, 2.v¢rç¡if irif, 3.jftš Á‹d§fŸ
w
• rhiy ghJfh¥ò thu« v¥nghJ bfh©lhl¥gL«? #dtç khj Kjš thu«

• ÂU e§ifaiu _‹wh« ghèdkhf m§Ñfç¤j Kjš khãy« vJ? jäœehL
• khbgU« mikÂia cUth¡F« ehL v‹W miH¡f¥gL« ehL vJ? ÏªÂah
w
• gŠrÓy¡ bfhŸifia T¿at® ah®?-neU

• I.eh rigæš mQ MÍj Fiw¥ò¤ Ô®khd« bfh©Ltªj Kjš ehL vJ?- ÏªÂah
1956
• ÏªnjhndÁah vªj eh£oläUªJ éLjiy bg‰wJ?AhyªJ

• Ïd xJ¡fš bfhŸif v§F fhz¥g£lJ? bj‹M¥Ãç¡fhéš
• Ïd xJ¡fš bfhŸifia vÂ®¤J nghuhoat® ah®?bešr‹ k©nlyh
• bešr‹ k©nlyh v¤jid M©LfŸ Áiwæš mil¡f¥g£lh®?27
• rh®¡ (SAARC )v‹gj‹ bghUŸ v‹d?bj‰F MÁa ehLfë‹ ÃuhªÂa
T£lik¥ò
m
• rh®¡ mik¥Ãš cŸs ehLfŸ vit? –ÏªÂah, t§fhsnjr«, ólh‹,khy¤ÔÎ,
gh»°jh‹, Ïy§if, neghs«, M¥fhå°jh‹
• rh®¡ mik¥Ãš Ïizªj filÁ ehL vJ?-M¥fhå°jh‹
co
• ÏªÂah – gh»°jh‹ Ïilna ngUªJ ngh¡Ftu¤J bjhl§»a M©L v‹d?1999
( blšè – yhT®)
• Ódh Foaurhdij m§Ñfç¤j Kjš ehL vJ?-ÏªÂah
• t§fhsnjr« jå ehlh»a M©L v‹d?1971 (gh»°jhåläUªJ ÃçªjJ)-
e.
ÏªÂuhfhªÂ jiyikæš
• k¡fsh£Á v‹w brhšiy Kj‹Kjèš ga‹gL¤Âat®? –bAnuhl£l°( »nu¡f«)
• #dehaf« v‹gJ k¡fŸ k¡fS¡fhf k¡fns M£Á brŒtJ v‹W T¿at® ah®?-
ot
MÃufh«è§f‹
• k¡fsh£Á v¤jid tif¥gL« ? 2 tif ( neuo, kiwKf k¡fsh£Á)
• xU f£Á ehLfŸ vit?»ôgh, Ódh
cn
• ÏU f£Á ehLfŸ vit?mbkç¡fh, Ï§»yhªJ
• gyf£Á ehLfŸ vit?ÏªÂah, Ãuh‹°
• xU f£Á njÁa mséyhd f£Áahf m§Ñfç¡f¥gl v¤jid rjÅjth¡FfŸ bgw
nt©L«? -6Ð (4 khãy§fS¡F nkš ngh£oæ£L)
ps
• ÏªÂahé‹ njÁa bkhêfŸ v¤jid?22

• ÏªJ¡fë‹ òåj Ehš vJ ? gft¤ Ñij
• jftš m¿Í« cçik¢ r£l« vªj M©L ãiwnt‰w¥g£lJ?2005 m¡nlhg® 12
• BIS v‹whš v‹d?ÏªÂa ju¡FG F¿pL
.tn
• ISO (cyf¤ ju mik¥ò ) v§F cŸsJ?b#Üth

• cyf Rfhjhu ãWtd« v§F cŸsJ?b#Üth
• COPRA v‹whš v‹d?Ef®nth® ghJfh¥ò¢ r£l«
• Inuh¥ghé‹ ehza¤Â‹ bga® v‹d?-ônuh
w
w
w

bghUshjhu«
• bghUshjhu¤Â‹ jªij ah®?Ml«°ä¤
• Ml«°ä¤ vªj eh£il¢ rh®ªjt®?Ãuh‹°
• Economics v‹gJ vªj bkhê¢ brhš? -»nu¡f«
• Economics v‹gj‹ bghUŸ v‹d?-Å£L ã®thf«
m
• bghUshjhu« v‹gJ vj‹ »is¤Jiw?-r_f m¿éaš
• eÅd bghUshjhu¤Â‹ jªij ah®?- J.M.Ë‹°
• bghUëaiy 2 Ãçthf Ãç¤jt® ah®?-J.M.Ë‹°
co
• bghUëaè‹ 2 ÃçÎfŸ vit?
1.E© bghUëaš(Micro Economics )
2.bgU« bghUëaš (Macro Economics )
• bghUëaš Jiwæš btëtªj Kjš Ehš vJ? –ehLfë‹ bršt«
e.
• ÏªÂahé‹ K¡»a¤ bjhêš vJ? étrha«
• bghU£fŸ th§FtJ« é‰gJ« eilbgW« Ïl« vJ?rªij
• k¡fŸ rªijæš bghU£fis th§» njitfis ãiwÎ brŒJ bfhŸtj‹ bga®
ot
v‹d?Ef®¢Á
• bghU£fis th§» é‰gj‹ bga® v‹d?tâf«
• njitfŸ bgUF« nghJ c‰g¤Â, Ef®¢Á, bgUFtJ v›thW miH¡f¥gL«?
cn
bghUshjhu ts®¢Á
• bghU£fis Á¿a mséš th§» é‰gt® ah®?éahghç
• bghUshjhu¤Âš nehgš gçR bg‰w Kjš ÏªÂa® ah®?mk®¤Âah br‹
• bghUëaš v‹gJ bršt¤ij¥ g‰¿a m¿éaš v‹W T¿at® ah®?Ml«°ä¤
ps
• Ml«°ä¤ vGÂa Ehè‹ bga® v‹d?ehLfë‹ bršt«

• c‰g¤Â v‹gJ v‹d? ga‹gh£il cUth¡Fjš
• c‰g¤Â fhuâfŸ vit?ãy«, ciH¥ò
• c‰g¤Âahsç‹ neh¡f« v‹d?Fiwªj bryéš mÂf yhg«
.tn
• bgw¥g£l fhuâfŸ vit?_yjd«, bjhêyik¥ò

• éU¥g§fnshL« »il¥gUikÍŸs kh‰Wtêfëš ga‹gl¤j¡f rhjd§fnshL«
bjhl®òŸs kåj elto¡iffis gæY»‹w m¿éany bghUëaš v‹W
T¿at® ah®?Ïyadš uhÃ‹°
w
• eh£o‹ tUkhd« vij¥ bghW¤J mikÍ«?g©l§fŸ, gâfë‹ c‰g¤Â

• bghUshjhu¤Âš ãy« v‹gJ v‹d?kåjdhš cUth¡f¥glhj bghU£fŸ
• ãy¤Â‰F v.fh. vit?fh‰W,Nça xë, óä, fhL, MW
w
• ãy¤Â‰F më¡f¥gL« btFkÂæ‹bga® v‹d?thu« (thlif)

• ciH¥Ã‰F më¡f¥gL« btFkÂæ‹ bga® v‹d?Tè
w
• c©ik¡ fhuâfŸ vit?ãy«, ciH¥ò

• ãy« v‹gJ vj‹ bfhil?Ïa‰ifæ‹ bfhil
• ãy« v¤jifaJ?ãy« ãuªjukhdJ
• ciH¥ò v¤jifaJ?ciH¥ò mêa¡ToaJ
• CÂa¤ij¥ bgw brŒa¥gL« ntiy v›thW miH¡f¥gL«?ciH¥ò

• ciH¥ò v¤jid tif¥gL«?1.clš ciH¥ò 2.kd ciH¥ò
• ntiy¥ gF¥ò Kiwia g‰¿¡ T¿at® ah®?Ml«°ä¤
• _yjd« v‹gJ vjid¡ F¿¡»wJ?bršt¤ij ( gz«)
• _yjd¤Â‰F më¡f¥gL« btFkÂæ‹ bga® v‹d ?t£o
• gU¥bghUŸ _yjd§fŸ vit?f£ol§fŸ, ÏaªÂu§fŸ
m
• gz _yjd§fŸ vit?gz«, gz¥g¤Âu§fŸ
• bjhêš Kidnth® v›thW miH¡f¥gLt®? rKjha kh‰w« fhQ« Kidnth®
• bjhêiy v¤jid Jiwfshf Ãç¥g®?1.Kj‹ik¤ Jiw, 2.Ïu©lh« Jiw,
co
3.rh®ò¤Jiw
• gâfë‹ Ïa¡f« Kj‹ik, Ïu©lh«, rh®ò¤Jiw _ykhf brašgtJ v›thW
miH¡f¥gL«? c‰g¤Â¢ r§»è
• Ïa‰if¥ bghU£fis Kj‹ik¥ bghU£fshf kh‰WtJ vªj¤Jiw?Kj‹ik¤
e.
Jiw
• Kj‹ikJiw vit?étrha«, Û‹Ão¤jš, td¤Jiw, Ru§f¤bjhêš
• ÏªÂahéš mÂf« fhz¥gL« Jiw vJ? Kj‹ik¤ Jiw
ot
• _y¥bghU£fis c‰g¤Â bghUshf kh‰W« Jiw vJ?Ïu©lh« Jiw (c‰g¤Â
Jiw)
• Ïu©lh« Jiw¡F v.fh.vit?berÎ cnyhf¤ bjhêšfŸ, f¥gš f£Ljš
cn
• xU rKjha¤Â‹ bjhl®òJiw v›thW miH¡f¥gL« ?nrit¤Jiw
• nrit¤JiwfŸ vit?fšé, tâf«, t§», ngh¡Ftu¤J
• nrit¤Jiw vªj eh£oš mÂf« cŸsJ?mbkç¡fh
• gz« v¤jifa fUé?Ïilp£L¡ fUé
ps
• gz« k£Lnk gz¤Â‹ njitia rªÂ¡F« v‹W T¿at® ah®?nguhÁça® th¡f®

• khd£lh v‹gj‹ bghUŸ v‹d?gz«
• khd£lh v‹gJ vªj bkhê¢ brhš?Ïy¤Ô ‹
• gz¤Â‹ kÂ¥ÕL vjid mo¥gilahf¡ bfh©lJ?k¡fë‹ Ef®Î¤ Âwid
.tn
• bghUë‹ kÂ¥ig msÅL brŒa ga‹gLtJ vJ?gz«

• brh¤J¡fis vJthf nrä¤J it¥gJ vëJ?gzkhf
• gz¤Â‹ njitia v¥nghJ czu KoÍ«?gz¤j£L¥gh£o‹ nghJ
• gz¤Âš brytê¡f¥glhkš ÏU¡F« gFÂ v›thW miH¡f¥gL«?nrä¥ò
w
• KjÄL v‹gJ v‹d? mÂf c‰g¤Â¡fhd bghUŸ nr®¥ò

• nrä¥ò«, KjÄL« v¤jifaJ?x‹nwhblh‹W beU§»a bjhl®òilaJ
• nrä¥ò v‹gJ ahUilaJ?Ef®nthUilaJ
w
• _yjd« v‹gJ ahUilaJ?bjhêyÂg®fSilaJ

• ÏªÂahé‹ gz¤Â‹ F¿pL v‹d?%ghŒ
w
• ÏªÂa gz¤Â‹ F¿p£il cUth¡»at® ah®? cjaFkh® ( jäœehL )2010

• ehLfS« mt‰¿‹ gz¤Â‹ bga®fŸ vit?
ehL gz« ehL gz«
bkhßìa° %ghŒ <uh‹ çahš
gh»°jh‹ %ghŒ f¤jh® çahš

Ïy§if %ghŒ rñÂ mnuÃah çahš
neghs« %ghŒ knyÁah ç§»£
khy¤ÔÎ %Ãah <uh¡ Âdh®
uZah %ÃŸ Fit¤ Âdh®
Ï¤jhè Ínuh muò FoauR Â®Ah«
ngh®¢R¡fš Ínuh mbkç¡fh lhy®
m
°bgæ‹ Ínuh M°Ânuèah lhy®
»ß° Ínuh fdlh lhy®
Ãuh‹° Ínuh Á§f¥ó® lhy®
co
b#®kå Ínuh ãôÁyhªJ lhy®
eh®nt Fnuhdh Ódh ba‹
äah‹k® »ah£ #¥gh‹ ba‹
Ré£r®yhªJ Ãuh§¡ »ôgh bgn[h
e.
Ï§»yhªJ gÎ©£ tl,bj‹ nth‹
bfhçah
bj‹dh¥Ãç¡fh uh‹£ ÏªnjhndÁah UÃah
ot
• éU¥g¤ij¡ F¿¡f¡ToaJ vJ?njit
• njitia Ô®khå¡F« K¡»a¡ fhuâ vJ? éiy
• xU F¿¥Ã£l éiyæš é‰gid¡F më¡f¥gL« g©l¤Â‹ msé v›thW
cn
miH¡f¥gL«? më¥ò
• ãiwa g©l§fis é‰f nt©Lbkåš éiy Fiwthf ÏU¡f nt©L« v‹W
T¿at® ah®?MšÃ®£ kh®õš
• éiy¡F« njit¡F« Ïilna v¤jifa¤ bjhl®ò cŸsJ?jiyÑœ bjhl®ò
ps
njit mÂfç¤jhš éiy FiwÍ«

éiy mÂfç¤jhš njit FiwÍ«
• éiyÍ« më¥ò« v¤jifa bjhl®òilaJ?neuo bjhl®òilaJ
éiy ca®ªjhš më¥ò« caU«
.tn
më¥ò ca®ªjhš éiy caU«

• njitÍ« më¥ò« rkkhf ÏU¥gJ v›thW miH¡f¥gL«?rkãiy éiy
• rkãiy éiyæš fhy¤ij és¡»at® ah®? MšÃ®£ kh®õš
• rkãiy éiyæš kh®õš F¿¥ÃL« fhy§fŸ vit?
1.äf FW»a fhy« 2.FW»a fhy« 3.Ú©l fhy«
w
• tUkhd¤Â‹ mo¥gilæš ehLfis v›thW Ãç¡fyh«?

1.ts®ªj ehLfŸ 2.tsU« ehLfŸ
w
• eh£o‹ tUkhd« vjid¥ bghU¤J Ô®khå¡f¥gL»wJ?eh£o‹ bghUshjhu

elto¡iffis bghU¤J
• eh£L tUkhd« v‹gJ v‹d?xU eh£oš xU M©oš c‰g¤Â brŒa¥g£l
w
bghU£fŸ k‰W« gâfë‹ bkh¤j kÂ¥Ã‹ msÎ

• bkh¤j eh£L c‰g¤Â v‹gJ v‹d?xU eh£oš xU M©oš c‰g¤Â brŒa¥g£l
bghU£fë‹ kÂ¥ò,tUkhd« +btëeh£L KjÄ£o‹ _y« »il¤j yhg«

• bkh¤j cŸeh£L c‰g¤Â v‹gJ v‹d?X® M©oš eh£o‹všiy¡FŸ k£L«
c‰g¤Â brŒa¥g£l bghU£fë‹ c‰g¤Â
• ãfu eh£L c‰g¤Â(NNP)v‹gJ v‹d?NNP= bkh¤j eh£L c‰g¤Â – njŒkhd¢
bryÎ
• ãfu cŸeh£L c‰g¤Â (NDP)v‹gJ v‹d?NDP =bkh¤j cŸeh£L c‰g¤Â -
m
njŒkhd¢ bryÎ
• jyh tUkhd« v‹gJ v‹d?
jyh tUkhd« =bkh¤j cŸeh£L c‰g¤Â / eh£L k¡fŸ bjhif
• xU eh£o‹ tUkhd¤ij v¤jid têfëš fz¡»lyh«?3 têfŸ
co
• eh£o‹ tUkhd¤ij fz¡»L« têKiwfŸ vit?
1.c‰g¤Â Kiw 2.tUkhdKiw 3.bryédKiw
• ÏªÂahéš vªj Kiwæš tUkhd« fz¡»l¥gL»wJ? 1.c‰g¤Â Kiw
2.tUkhdKiw
e.
• fU¥ò gz« v‹gJ v‹d?r£l¤Â‰F òw«ghd têfëš bgw¥gL« gz«
• eh£o‹ tUkhd¤ij¡ Fiw¤J kÂ¥Ãl¢ brŒtJ vJ?fU¥ò¥gz«
• gz«rhuh bghUshjhu« v‹gJ v‹d?g©lkh‰W bghUshjhu«
ot
• g©l kh‰W¥ bghUshjhu« v§F mÂf« eilbgW«?»uhk¥gFÂæš
• ÏªÂa eh£L tUkhd¤Âš Jiwfë‹ g§fë¥ò v›tsÎ?
Kj‹ik¤Jiw -15.8Ð
cn
Ïu©lh«Jiw -25.8Ð
gâfŸJiw -58.4Ð
• muR bghUshjhu¢ brašfëš <Lglhkš ÏU¥gj‹ bga® v‹d?jiyælh¡
bfhŸif
ps
• ÏªÂa¥ bghUshjhu« vªj¥ bghUshjhu¤ij mo¥gilahf¡ bfh©lJ?

»uhk¥bghUshjhu«
• fhënfh JâfŸ c‰g¤Âæš òfœbg‰w khãy« vJ? nk‰F t§fhs«
• if¤jç c‰g¤Âæš bgU«g§F t»¡F« khãy« vJ?jäœehL
.tn
• rhšitfS¡F bga® bg‰w C® vJ? fhZÛ®

• neU vªj bghUshjhu¤ij eilKiw¥gL¤j éU«Ãdh®?fy¥ò¥ bghUshjhu«
• Iªjh©L Â£l§fis eilKiw¥gL¤Âat® ah®? neU
• Iªjh©L Â£l§fŸ v§»UªJ bgw¥g£ld?nrhéa¤ uZah
w
• uZahé‹ v¤jid M©L Â£l« eilKiwæš ÏUªjJ? 7 M©L Â£l«

• Â£l¡FG v¥nghJ mik¡f¥g£lJ? 1950
w
• Iªjh©L Â£l§fis mik¡f Toa FG vJ? Â£l¡FG

• Â£l¡FGé‹ bga® j‰nghJ v›thW kh‰w¥g£LŸsJ?k¤Âa bfhŸif FG
• njÁa Â£l¡FGé‹ jiyt® ah®?Ãujk®
w
• njÁa Â£l¡FGé‹ cW¥Ãd®fŸ ah®?Kjyik¢r®fŸ

• ÏJtiu v¤jid Iªjh©L Â£l« KoÎ bg‰WŸsJ? 11 Iªjh©L Â£l§fŸ
• j‰nghJ v¤jidahtJ 5 M©L Â£l« cŸsJ? 12 tJ Iªjh©L Â£l«(2012 – 17)
• ekJ eh£o‹ tUthæš v¤jid rjÅj« ntsh©ik _y« bgw¥gL»wJ?40Ð

• gRik¥òu£Á ÏªÂahéš v¥nghJ Mu«Ã¡f¥g£lJ?1967
• ÏªÂa¥ gRik¥ òu£Áæ‹ jªij vd¥gLgt® ah®?lh¡l®.M.S.Rthäehj‹
• gRik¥òu£Á v‹w th®¤ijia cUth¡»at® ah®?lh¡l® .éšèa« fh©o (
mbkç¡fh)
• gRik khwh¥ òu£Á ahuhš Mu«Ã¡f¥g£lJ? lh¡l®.M.S.Rthäehj‹
m
• gRik¥ òu£ÁfŸ ÏªÂahéš v¥nghJ eilbg‰wJ?
Kjš gRik¥ òu£Á 1967 – 1968
2 tJ gRik¥ òu£Á 1983 – 1984
co
• Ãw òu£ÁfŸ vit?
òu£Áæ‹ bga® c‰g¤Â¥ bghUë‹ bga®
bt©ik òu£Á ghš
Úy¥ òu£Á Û‹
e.
gRik¥ òu£Á étrha«
fW¥ò òu£Á bg£nuhš ãy¡fç
j§f òu£Á nj‹
btŸë òu£Á K£il /nfhê¥g©iz
ot
j§f ÏiH òu£Á rzš
btŸë ÏiH òu£Á gU¤Â
rh«gš òu£Á cu«
cn
kŠr Ÿ òu£Á v©bzŒ é¤J
Ã§¡ òu£Á Ïwhš /bt§fha«
• óäjhd Ïa¡f¤ij bjhl§»at® ah®?éndh ghnt

ps
• gRik¥òu£Á v‹gJ v‹d?mçÁ, nfhJik c‰g¤Âia mÂfç¤jš

• jäœeh£oš gG¥ò ãy¡fç ãWtd« v§FŸsJ? beŒntè
• ÏªÂa¥ bghUshjhu¤Âš K¡»a¤Jt« thŒªj M©L vJ? 1991
• bghJ¤Jiw ãWtd§fŸ k£L« brašgl xJ¡f¥g£l Jiwia jåah® JiwÍ«
.tn
brašgL¤j mDkÂ tH§»aJ vJ?jhuhskakhjš bfhŸif

• ÏªÂahé‹ Kjš bra‰if¡ nfhŸ vJ?M®ag£lh
• M®ag£lh v¥nghJ é©âš Vt¥g£lJ?1975
• ãyéš Ú® ÏU¥gij f©l¿ªj ÏªÂa bra‰if¡ nfhŸ vJ?rªÂuha‹ 1
w
• rªÂuha‹ 1 v¥nghJ é©âš Vt¥g£lJ?2008

• rªÂuha‹ 1 ‹ Â£l Ïa¡Fe® ah®? kæšrhä m©zhJiu
• bjhiybjhl®ò trÂfis më¥gÂš ÏªÂah cyf mséš v¤jidahtJ
w
Ïl¤Âš cŸsJ? 10
• vªj M©L r£l¤Â‹ go 14 taJ tiu Ïytr¡ f£lha¡ fšé
w
më¡f¥gL»wJ?2008
• bjhl¡f fšéia nk«gL¤j Mu«Ã¡f¥g£l Â£l« vJ? r®t Á¡ZhmÃah‹
(SSA)midtU¡F« bjhl¡f fšé¤ Â£l«
• Ïilãiy¡ fšéia nk«gL¤j Mu«Ã¡f¥g£l Â£l« vJ?uhZ£ça k¤Âaä¡
Á¡[h mÃah‹ -midtU¡F« Ïilãiy¡ fšé

• ca®fšé tH§FtÂš cyf mséš ÏªÂah vªj Ïl« t»¡»wJ?3 M« Ïl«
• jäœ eh£oš mdš ä‹ ãiya« v§FŸsJ?beŒntè
• jäœ eh£oš mQ ä‹ ãiya« v§FŸsJ? fšgh¡f«, Tl§Fs«
• fh‰whiy ä‹ c‰g¤Â v¤jifa ä‹ c‰g¤Â?kuòrhuh ä‹ c‰g¤Â
• cæç vç bghU£fëèUªJ ä‹ c‰g¤Â brŒtJ v¤jifa ä‹ c‰g¤Â? kuòrhuh
m
ä‹ c‰g¤Â
• jäœ eh£oš cŸs bgça JiwKf§fŸ vit?br‹id, v©Qh®,Jh¤J¡Fo
• jäœ eh£oš cŸs Á¿a JiwKf§fŸ vit?flYh®, ehf¥g£od«
co
• nrgh¤ v‹gJ v‹d?thu éLKiw
• k¡fŸ bjhif nfh£ghL g‰¿ T¿at® ah®?khšjh°
• c¤jk k¡fŸ bjhif nfh£ghL g‰¿ T¿at® ah®?v£é‹ nfd‹
• gz msÎ nfh£ghL g‰¿ T¿at® ah®?Ï®é§ Ãõ®
e.
• ÏªÂa¥ bghUshjhu« v¤jifa bghUshjhu«?fy¥ò bghUshjhu«
• ÏªÂa¥ bghUshjhu¤Â‹ KJbfY«ò vd t®â¡f¥gLtJ vJ?étrha«
• eh£L tUkhd«, jåeg® tUkhd¤ij fz¡»L« mik¥ò vJ? k¤Âa òŸëaš
ot
ãWtd«, blšè
• tçfŸ v¤jid tif¥gL«?1.neuo tç 2.kiwKf tç
• neuo tçfŸ vit?tUkhd tç, brh¤J tç, bryéd tç, ãWtd tç, g©iz
cn
tç, m‹gë¥ò tç
• kiwKf tçfŸ vit? é‰gid tç, fyhš tç(c‰g¤Â tç ), R§f tç, nrit tç
• th£ tç v‹gJ v‹d?é‰gid tçæ‹ òÂa tot«
• th£ tçia m¿Kf« brŒj ehL vJ?Ãuh‹°
ps
• th£ tç ÏªÂahéš Kj‹ Kjèš v§F m¿Kf¥gL¤j¥g£lJ?Açahdh

• jäœ eh£oš th£ tç v¥nghJ eilKiw¥gL¤j¥g£lJ?2007
• gzÅ¡f« v‹gJ v‹d?gz¤Â‹ kÂ¥ò FiwªJ, bghUë‹ éiy mÂfç¤jš
• gz th£l« v‹gJ v‹d?gz¤Â‹ kÂ¥ò mÂfç¤J, bghUë‹ éiy Fiwjš
.tn
• gz Å¡f¤ij¡ f£L¥gL¤JtJ?çr®› t§»

• gz Å¡f fhy¤Âš çr®› t§» filÃo¡F« bfhŸif v‹d?mUik
gz¡bfhŸif
• gz th£l fhy¤Âš çr®› t§» filÃo¡F« bfhŸif v‹d?vëik gz¡
w
bfhŸif
• ÏªÂahéš k¡fŸ bjhif fz¡bfL¥ò Kj‹ Kjèš vªj M©L
vL¡f¥g£lJ?1872
w
• ÏªÂahéš Kiwahd k¡fŸ bjhif fz¡bfL¥ò v¥nghJ vL¡f¥g£lJ?1881

• filÁahf vªj M©L k¡fŸ bjhif fz¡bfL¥ò el¤j¥g£lJ?2011
• ÏJtiu v¤jid Kiw k¡fŸ bjhif fz¡bfL¥ò el¤j¥g£LŸsJ?15 Kiw
w
• 15 tJ k¡fŸ bjhif fz¡bfL¥Ã‹ jiyik Miza® ah®?rªÂubksè

• k¡fŸ bjhif bgU«ÃsÎ vªj M©L?1921
• Â£lä£l ÏªÂa¥ bghUshjhu« v‹w Ehiy vGÂat® ah®?ré°nt°tuŒah
• cy»‹ Kjš t§» fz¡F v§F bjhl§f¥g£lJ?Ï§»yhªJ

• cyf t§»fë‹ jhŒ vd¥gLtJ vJ? Ï§»yhªJ t§»
• ÏªÂa®fshš ÏªÂahéš bjhl§f¥g£l Kjš t§» vJ? gŠrh¥ neõdš t§»
• Ï«Õçaš t§» SBI vd v¥nghJ bga® kh‰w¥g£lJ?1955
• t§»fŸ v¥nghJ njÁakakh¡f¥g£ld?1969
• j‰nghJŸs njÁakakh¡f¥g£l t§»fŸ v¤jid?19
m
• ÏªÂahéš äf¥ bgça t§» vJ?SBI
• çr®› t§» v¥nghJ bjhl§f¥g£lJ?1935
• çr®› t§» v¥nghJ eh£Lilikah¡f¥g£lJ?1949
co
• ika t§», t§»fë‹ t§» vd¥gLtJ vJ? çr®› t§»
• çr®› t§»æ‹ j‰nghija ft®d® ah®? c®í¤ gnlš
• %ghŒ neh£Lfëš ifbaG¤ÂLgt® ah®?çr®› t§» ft®d® ( 1 UghŒ neh£L
jéu )
e.
• xU %ghŒ neh£oš ifbaG¤ÂLgt® ah®?k¤Âa ãÂ¤Jiw bray®
• çr®› t§» vªj %ghŒ neh£Lfis btëéL« ?2 %ghŒ neh£L Kjš 2000 %ghŒ
neh£L tiu
ot
• xU %ghŒ neh£il k£L« btëæLgt® ah®?k¤Âa muR
• ehza§fis btëæLtJ vJ?ÏªÂa ãÂ mik¢rf«
• ehza§fŸ v§bf§F m¢Ál¥gL»wJ?K«ig, bfhšf¤jh, iAjuhgh¤, behŒlh
cn
• %ghŒ neh£LfŸ v§bf§F m¢Ál¥gL»wJ? ehÁ¡, njth°
• g¤Âu§fŸ v§F m¢Ál¥gL»‹wd?ehÁ¡
• _yjd« v‹gJ vjid¡ F¿¡»wJ?bršt¤ij ( gz«)
òéæaš
ps
6-« tF¥ò (òéæaš)

Nça‹ cÂ¤jÃ‹ mj‹ xë btŸs¤Âš e« f©fS¡F òy¥glhjJ – é©Û‹fŸ
rªÂu‹ ÁW ÃiwæèUªJ ts®ªJ tªJ KGik bgWtJ – KG¢rªÂu‹ (bgs®zä)
rªÂu‹ KG ÃiwæèUªJ njŒªJ tUtJ – mkhthir
.tn
mkhthir Kjš KG rªÂu‹ (bgsz®ä) tiu fhy msÎ – 1 khj«.

ÏuÎ thåš ekJ fh£Á¡F òy¥gLtJ – nfhŸfŸ (Plants)
bjhiy neh¡» Ïšyhkš btW« f©fshš fhQ« nfhŸfŸ - 5
1. òj‹ 2. btŸë 3. br›thŒ 4. éahH‹ 5. rå
w
bjhiy neh¡»ahš k£L« fhz ÏaY« nfhŸfŸ - 2

1. Ínud°, 2. be¥oô‹
Nça cja¤Â‰F K‹ò (m) khiyæ‹ Nça‹ kiwªJ Ã‹ò bjçÍ« nfhŸfŸ – 2
w
1. òj‹ , 2. btŸë ( éobtŸë v‹W« miH¡f¥gL»wJ)

Ïuéš thåš »H¡»nyh (m) jiy¡F nkyhfnth (m) nk‰»nyh btW« f©fshš
bjçÍ« nfhŸfŸ - _‹W (br›thŒ, éahH‹, rå )
w
NçaD«, é©Û‹fS« »H¡nf cÂ¤J nk‰»š kiwtJ nghš njh‹w fhuz« - óä

j‹id¤ jhnd R‰¿¡ bfhŸtjhš
óä v›thW RHš»‹wJ? nk‰»èUªJ »H¡fhf
rªÂu‹ óäia R‰¿ tU»wJ
mid¤J nfhŸfS« Nçaid R‰¿ tU»wJ.

btW« f©fshš 5 nfhŸfis fhz KoÍ«, m¤Jl‹, Nça‹ rªÂuidÍ« eh«
fhzyh«.
Nça FL«g¤Â‹ bkh¤j nfhŸfŸ – 8
óäææ‹ tëk©ly¤Âš k£L« fhz¥gLtJ – cæ®të (M¡ì#‹)
Âl¡ nfhŸfŸ bkh¤j« - 4
1. òj‹, 2. btŸë, 3. óä, 4. br›thŒ,
m
thÍ¡nfhŸfŸ bkh¤j« - 4
1. éahH‹, 2. rå, 3. Ínud° 4. be¥oô‹
tl JUt¤ÂèUªJ – mid¤J nfhŸfS« fofhu¤Â‹ vÂ® Âiræš R‰W»‹wJ
co
(btŸë, Ínud° jéu)
mid¤J nfhŸfS« xnu rkjs¤Âš R‰¿ tU« ghij¡F – ÚŸ t£l¥ ghij.
nfhŸfŸ R‰¿ tU« ghij – R‰W¥ghij vd¥gL«.
Nça¡ FL«g¤Â‹ ehaf‹ - Nça‹ MF« . (ÏJ äf¥bgça thÍ gªJ MF«)
e.
óäæèUªJ Nça‹ bjhiyÎ – 15 nfho ».Û.
Nça FL«g¤Âš jhnd xëU« xnu th‹bghUŸ – Nça‹
v¡nfhëš tisa« ngh‹w mik¥ò fhz¥gL»wJ – rå
ot
tisa« v‹gJ vjdhš MdJ? – E©f‰fS«, öR« ,gåÍ«
nkY« ÁW tisa« fhz¥gL« nfhŸfŸ – éahH‹, Ínud°, be¥oô‹
2006 -« M©L FŸs¡ nfhŸfshf m¿é¡f¥g£lJ – 5
cn
1. òS£nlh, 2. bru°, 3. Vç°, 4. nk¡nk¡ , 5 . A›Ûna
FŸs¡ nfhŸfŸ Nçaid R‰¿ tU« rªÂuid él Á¿ait.
ÏªÂahé‹ thdéaš m¿P® - itQ gh¥ò
mQr¡Â Jiwæ‹ jªij – rhuhghŒ
fâj nkij – ÏuhkhD#«
ps
br›thŒ k‰W« éahH¡ nfhŸfS¡F Ïilna fhz¥gLtJ – FW§nfhŸfŸ

FW§nfhŸfŸ v›thW cUth»wJ – ÁWÁW f‰fŸ + bgU«ghiw
rªÂu‹ ntWbga®fŸ – ãyÎ, ãyh, kÂ, Â§fŸ
rªÂu‹ v‹gJ – xU nfhŸ Ïšiy – mJ óäæ‹ Jiz¡nfhŸ MF«.
.tn
mÂf Jiz¡nfhŸ bfh©l nfhŸ vJ – éahH‹ (63 Jiz¡nfhŸfŸ )

Fiwªj Jiz¡nfhŸ bfh©l nfhŸ vJ – òj‹ , btŸë ( 0 Jiz¡nfhŸfŸ)
óäæ‹ Jiz¡nfhŸ vJ – rªÂu‹
br›thŒ v¤jid Jiz¡nfhŸ bfh©lJ – 02
w
Ïu©lhtJ mÂf Jiz¡nfhŸ bfh©l nfhŸ vJ – rå (60 Jiz¡nfhŸfŸ)

rªÂu‹ óäæ‹ é£l¤Âš 1 /4 g§F msÎ k£Lnk bfh©LŸsJ.
óäæèUªJ rªÂuå‹ bjhiyÎ – 3, 84, 401 » . Û
w
rªÂu‹ óäia¢ R‰¿ tu vL¤J bfhŸS« fhyK«, rªÂu‹ j‹id¤ jhnd

R‰¿¡bfhŸS« fhyK« - rç rk« (27.3 eh£fŸ)
nk‰f©l R‰W fhy« rçrkkhf cŸsjhš eh« rªÂuå‹ xU gFÂia k£Lnk fhz
w
Ko»wJ.
rªÂuå‹ kWg¡f¤ij Kj‹ Kjèš òif¥gl« vL¤jJ – ÿdh 3 (1959-š)
rªÂuåš fhz¥gLtJ
<u¥gir , kiyfŸ, rkbtëfŸ, gŸs¤jh¡FfŸ cŸsd.

tëk©ly« Ïšiy, Âut ãiyæš Ú® Ïšiy.
rªÂuåš é©f‰fŸ nkhJtjhš V‰gLtJ - »©z¡ FêfŸ
mkhthir v‹gJ – óä¡F«, NçaD¡F« Ïilæš rªÂu‹ tUtJ. óä –
rªÂu‹(Ïilæš)- Nça‹
bgs®zä v‹gJ – NçaD¡F«, rªÂuD¡F« Ïilæš óä brštJ . Nça‹ -
óä(Ïilæš) – rªÂu‹
m
ÏuÎ thåš ÂObud V‰gL« xë¡Ñ‰W – vçe£r¤Âu«.
gå, öR Kjèa bghUŸfŸ ãiwªj gå¥ghiw – thš e£r¤Âu« MF«.
thš e£r¤Âu¤Âš thš v¥nghJ« NçaD¡F vÂ® Âiræš mikÍ«.
co
gy nfho é©Û‹fë‹ bjhFÂ – m©l«
gy nfho m©l§fŸ – ngu©lkhF«.
ngu©l¤Âš fhz¥gL« Áw¥ò ä¡f m©l« - ghš btë m©l«.
ghš btë m©l¤Âš jh‹ ekJ Nça FL«g« fhz¥gL»wJ.
e.
Ï›t©l¤ij e« K‹ndh®fŸ – Mfha f§if v‹W miH¤jd®.
btŸëÍ«, òjD« äf bt¥gkhd nfhŸfshF«.
br›thŒ, rå, éahH‹, Ínud°, be¥oô‹, - M»a IªJ« Fë® nfhŸfshF«.
ot
gšYæ®fS«, gš»¥bgUF« cæ®¡ nfhs« - óä
j‰RH‰Á (buh£nlõ‹)
23 kâ 56 ãäl¤Â‰F xU Kiw óä j‹id¤ jhnd R‰W»wJ.
cn
nk‰f©l j‰RH‰Áahš gfš – ÏuÎ V‰gL»wJ.
Rkh® 1500 M©LfS¡F K‹ò óä j‹id jhnd R‰W»wJ v‹W és¡»a®-
Mçag£l®
óä Nçaid xU Kiw R‰w vL¤J bfhŸS« fhy« - 365.24 eh£fŸ.
óä 23 ½ rhŒthf R‰W»wJ.
ps
Ïªj rhŒthš gUtfhy kh‰w« V‰gL»wJ.

óäæ‹ tlJUt¤ijÍ«, bj‹ JUt¤ijÍ« Ïiz¡F« f‰gid nfhL m¢R nfhL
vd¥gL«.
Ä¥ tUl« v¤jid M©o‰F xU Kiw tU« - 4 M©LfŸ
.tn
Ä¥ tUl¤Âš Ã¥utç khj¤Â‰F xU ehŸ TL« - 28 + 1 = 29

óä Nçaid R‰¿ tUtjhš V‰gLtJ - gUt fhy kh‰w«
óä – NçaD¡F btF bjhiyéš mikÍ« khj« -#]iy
óä – NçaD¡F mU»š mikÍ« khj« - #dtç
w
jäHf¤Âš Nça‹ cÂ¡F« Âir – bj‹ »H¡F (m) tl»H¡F

mÂf¥g£r bj‹ »H¡F cÂ¤J tl¡F neh¡» brštJ – tl X£l« ( c¤uhaz«)
Nça cja¥òŸë bj‰F neh¡» ef®tJ – bj‹ X£l« (j£Ázhad«)
w
rk ÏuÎ – gfš (Equinox) v‹w Ïu©L eh£fŸ – kh®¢ 21, br¥l«g® 23

caukhd KfLfSl‹ Toa ãy mik¥ò – kiy vd¥gL«.
cy»‹ äf caukhd kiy¤bjhl® - Ïkakiy¤ bjhl®
w
ãy¥gFÂfis él r‰nw caukhfÎ«, mj‹ nk‰gFÂ j£ilahfÎ« cŸs ãy mik¥ò

– Õlóä vd¥gL«.
cy»‹ caukhd Õlóä – Âbg¤ Õlóä
guªJ éçªj jhœthd rkkhd ãy¥gu¥ò – rkbtë MF«.

cy»š fhz¥gL« bkh¤j f©l§fŸ – 7
1. MÁah 2. M¥Ãç¡fh, 3. tl mbkç¡fh,
4. bj‹ mbkç¡fh, 5. Inuh¥gh, 6. M°Ânuèah 7. m©lh®ofh.
MÁah f©l«
äf¥bgça f©l«.
ÏJ óäæ‹ tl miunfhs¤Âš cŸsJ.
m
ÏªÂah MÁah f©l¤Âš cŸsJ.
nfhÃ Fë®¥ghiytdK«, caukhd Ïkakiy bjhlU« fhz¥gL»wJ.
M¥Ãç¡fh f©l«
co
Ïu©lhtJ bgça f©l«
Ï¡f©l« tl miunfhs«, bj‹ miunfhs¤ÂY« guéÍŸsJ.
ãy eL¡nfhL Ï¡f©l¤ij Ïu©lhf Ãç¡»‹wJ.
cy»‹ Úskhd ieš eÂ (6695) Ï¡f©l¤Âš ghŒ»wJ.
e.
äf¥bgça ghiy tdkhd rAhuh ghiytd« cŸsJ.
ml®ªj fhLfŸ, fåk ts§fŸ fhz¥gL»wJ.
tl mbkç¡fh f©l«
ot
m£yh©o¡, gÁÃ¡, M®o¡ ngh‹w _‹W bgU§flš NH¥g£l f©l«
äf Ú©l uh¡» kiy¤bjhl® fhz¥gL»wJ.
bj‹ mbkç¡fh f©l«
bj‹ miu nfhs¤Âš fhz¥gL« f©l« bj‹ mbkç¡fh
cn
cy»‹ Úskhd M©o° kiy¤bjhl® Ï¡f©l¤Âš cŸsJ.
cy»‹ mf‹w Mwhd mnkrh‹ MW (6586 ».Û ) Ï§FŸsJ.
Inuh¥gh f©l«
MÁahé‹ nk‰F gFÂæš fhz¥gL« f©l«
ps
Mš¥° kiy¤ bjhl® fhz¥gL»wJ.

M°Ânuèah f©l«
eh‹F g¡fK« flšfshš NH¥g£l xU ÔÎ¡ f©l«
Ï¡f©l¤Âš ãôÁyhªJ, Ãí ngh‹w ÔÎfŸ fhz¥gL»wJ.
.tn
cy»‹ äf¥bgça gts¥ghiw, »nu£ ghça® ß¥ (M°Ânuèah) Ï¡f©l¤Âš

fhz¥gL»wJ.
m©lh®ofh f©l«
bj‹ JUt¥gFÂæš mikªj gå gl®ªj f©l«
w
bg‹ Fæ‹, Óš ngh‹w gwitfŸ thGäl«.

Ï¡f©l¤Âš jh‹ j£Á© f§nfh¤ç, ik¤nuæ ngh‹w MŒÎ ika§fis
ÏªÂa muR V‰gL¤Â cŸsJ.
w
eh‹F g¡f« Úuhš NH¥g£l gFÂ – ÔÎ vd¥gL«

Ôé‰F v.fh – Ïy§if , M°Ânuèah.
cy»š fhz¥gL« bgU§flšfŸ v¤jid? – IªJ
w
1. gÁÃ¡ bgU§flš, 2. m£yh©o¡ bgU§flš, 3. ÏªÂa bgU§flš

4. M®o¡ bgU§flš, 5. m©lh®o¡ bgU§flš

gÁÃ¡ bgU§flš
cy»‹ MHkhd bgU§flš ÏJjh‹.
cy»‹ äf¥bgça MHkhd gFÂ – kçahdh mfê
kçahdh Mêæš Ïkakiyia Tl mäœ¤J élyh«.
m£yh©o¡ bgU§flš
cy»‹ Ïu©lhtJ bgU§flš
m
Ï¥bgU§flèš tèik bfh©l NwhtëfŸ cUth»wJ.
ÏªÂa¥ bgU§flš
cy»‹ _‹whtJ bgU§flš ÏªÂa¥ bgU§flš
co
m©lh®o¡ bgU§flš
ÏJ bj‹ bgU§flš v‹wiH¡f¥gL»wJ.
M®o¡ bgU§flš
tl JUt¥ gFÂæš mikªJŸs äf¢Á¿a bgU§flš
e.
gå¥ghiwfŸ äFªj bgU§flš
óäæ‹ nk‰gFÂ ãy¡ nfhs« (è¤njh°Ãa®)
óäæ‹ Ú® nj§»a gFÂ – Ú®¡ nfhs« (iA£nuh°Ãa®)
ot
óäæ‹ gå gl®ªj gFÂ – të k©ly« (m£nkh°Ãa®)
ãy¡nfhs«, Ú®nfhs«, tëk©ly« M»a _‹W« Ïizªj gFÂ – cæ®¡nfhs«
(gnah°Ãa®)
_‹W g¡f« flš, xU g¡f« ãy« - Ôgf‰g« (v.fh ÏªÂah)
cn
_‹W g¡f« ãy« xU g¡f« Ú® - éçFlh (v.fh t§fhs éçFlh)
_‹W g¡f« ãy« xU g¡f« flš Mdhš Á¿ajhf ÏUªjhš – tisFlh (Gulf) (v.fh
k‹dh® tisFlh
éçªj ãy¥gu¥òfë¡»ilna, äf¡FW»a ãy¥gu¥ò mikªjhš – ãy¢rªÂ
ps
(Ï°jhk°) (v.fh gdhkh ãy¢rªÂ )

gdhkh ãy¢rªÂ Ïiz¥gJ –bj‹ mbkç¡fh, tl mbkç¡fh
óä¡fUé‹ bt¥gãiy - 5000°C
óä¡fUé‰F nkš fhz¥gLtJ – Ïil k©ly« (nk‹oš)
.tn
nk‹oš mL¡»š 85Ð fåk¥ bghU£fŸ fhz¥gL»wJ.

flšfS«, f©l§fS« fhz¥gL« nknyhL – óä XL ( »u°£) (jok‹ 5 Kjš 10 ».Û.
tiu)
óäæ‹ tot« M§»y¤Âš – íahŒ£
w
óäæ‹ »ilk£lkhf »H¡F nk‰fhf bršY« f‰gid nfh£o‹ bga® - m£r nfhL
br§F¤jhf bj‰F tl¡fhf brštJ – Ô®¡f nfhL
óäæ‹ ika¤Âš »H¡F nk‰fhf brštJ – ãy eL¡nfhL
w
óäæ‹ bkh¤j nfhz msÎ - 360°

ãy eL¡nfhL vªj o»çæš mikªJŸsJ - 0°
cy»š Kj‹ Kjèš tiugl¤Âš m£rnfhL, Ô®¡f nfhLfis tiuªjt®- lhyä (
w
».Ã. 2-« ü‰wh©L)

lhyä v‹gt® - »nu¡f thdéaš m¿P®
thdéaš MuhŒ¢Á Tl« cŸs Ïl« - »ß‹ Å¢ (y©l‹ ) (Ï§»yhªJ)

»ß‹ Å¢ têna Ô®¡f nfhL 0° brštjhš Ïjid Ñç‹ Å¢ Ô®¡f nfhL v‹W
miH¡»nwh«.
ÏªÂah - 8° t m£rnfhL Kjš 37°t m£r¡nfhL tiuÍ« 68° » Ô®¡fnfhL Kjš
97°» Ô®¡fnfhL tiuæY« guéÍŸsJ
7-« tF¥ò - (òéæaš)
m
óä k‰W« nfhŸfë‹ njh‰w« g‰¿ TW« bfhŸif – bgU bto¥ò bfhŸif (m)
fh°ä¡ bto¥ò bfhŸif.
co
ngu©l« éçth»wJ, nkY« x‹iw x‹W éy» brš»wJ v‹W T¿at®- v£é‹
AÃŸ
bgUbto¥ò nrhjidia gçnrhjid brŒÍ« fUé – yh®{ bA£uh‹ bfhyhŒl®
bj‹ JUt äf¥bgça ãy¥gFÂ – gh‹íah (»nu¡f brhš)
e.
gh‹íah v‹gj‹ bghUŸ – všyh ãyK«
ãy¥gFÂia R‰¿ ÏUªj Ú®gFÂ – bgªjyhrh (»nu¡f brhš) (všyh ÚU«)
gh‹íah gy j£Lfshf cilªjJ – mitna ãy¡nfhŸ j£L vd¥gL«.
ot
j£Lfëš äf¥bgçaJ – gÁÃ¡j£L (1/5 g§if bfh©lJ)
Ïkakiy x›bthU M©L« - 5 ä.Û£l® msé‰F ca®»‹wJ.
òé _‹W mL¡F bfh©lJ.
cn
1. nknyhL, 2. ftr« , 3. fUt«
òé cŸsik¥ò nfh£gh£il cUth¡»at®- Ir¡ ãô£l‹
nknyhL, ftr«, fUt« M»at‰iw Áahš, Ákh, ie~¥ vd kh‰¿ bgaç£lt®-
Na° (M°Âçah)
nknyhL (m) ãy¡nfhs« ( ruhrç ml®¤Â – 3 MF«)
ps
ãy¥gFÂ Áahš (Áè¡fh k‰W« mYäåa¤Âdhš MdJ) jodkhdJ.

flyoæš Ákh (Áè¡fh k‰W« bk¡ÜÁa« MdJ) ÏJ grhš£ mL¡fhš cUtdhJ.
ftr« (Ïu©lhtJ mL¡F) (ml®¤Â v© 8)
óäæ‹ vilæš 83Ð bfh©LŸsJ.
.tn
Ïitjh‹ f©l ef®it cUth¡F»wJ.

Ï›tL¡F nkš fhz¥gLtJ – m°Ândh°Ãa®
Ï›tL¡»‹ Ñœ gFÂæš kh¡kh (FH«ò) fhz¥gL»wJ.
fUt« (ngç°Ãa®) – ruhrç ml®¤Â v© 12
w
ã¡fš + ÏU«ò ÏU¥gjhš ie~¥ vdÎ« Tw¥gL»wJ.

óäæ‹ fhªj éiria c‰g¤Â brŒÍ« mL¡F
fUt« Ïu©L tif
w
1. Âut ãiy, 2. Âl ãiy

òé nknyh£oæèUªJ Ñœ neh¡» bršy bršy bt¥gãiy mÂfç¤J bfh©nl
brš»wJ.
w
òéæ‹ ika¥gFÂ bt¥gãiy - 5000°C

x›bthU 32 Û£l® MH¤Â‰F« 1°C bt¥gãiy mÂfç¤J bfh©nl brš»wJ.
óäæ‹ nknyhL ãiyahdJ mšy.
Ïka kiy K‹bdhU fhy¤Âš – bl¤Â° flyhf ÏUªjJ.

óäæ‹ nknyh£il cU¡Fiya¢ brŒJ xG§f‰w ãy¤njh‰w« cUth»aJ
cŸÏa¡f r¡Â ( v©nlhb#å¡) (f©l ef®Î)
bkJthf ef®jš v‹gJ – ila°nuh°Ãa®.
br§F¤J ef®thdJ nkšneh¡» jŸs¥g£lhš njh‹WtJ – 1. ÃÂ®Î kiy (m)
Õlóä
br§F¤J ef®thdJ Ñœneh¡» jŸs¥g£lhš njh‹WtJ – 1. ÃsÎ gŸs¤jh¡F –
m
bfh¥giu
óäæ‹ nknyh£oš äf¥bgça br§F¤J ef®é‹ bga® - vÃnuhb#å¡ (m) f©l
M¡f ef®Î.
co
e®kij gŸs¤jh¡F njh‹w fhuz« - f©l M¡f ef®Î (m) vÃnuhb#å¡ ef®Î.
òénah£oš äf¥bgça »ilk£l ef®Î – kiyah¡f ef®Î (Xnuh b#å¡ )
cy»š ko¥ò kiy njh‹w fhuz« - kiyah¡f ef®Î (v.fh. Ïka kiy)
òéæ‹ nknyh£oš cŸs xG§f‰w¥ gFÂfis fisªJ rkãiygL¤JtJ?
e.
btëÏa¡f r¡Â (m) v¡n[hb#å¡.
òénknyh£oš ÂObud ãfG« mirjš (m) eL§Fjš – ãyeL¡f«.
ãyeL¡f« njh‹W« Ïl« - ãyeL¡f ika«
ot
ãyeL¡nfh£L ika¤Â‰F ne® vÂnu óäæ‹ nk‰gu¥Ãš mikªÂU¡F« òŸë –
v.fh. btë ika«
ãyeL¡f miyfis gÂÎ brŒtJ - Á°nkh»uh~¥ (ç¡l® msÎnfhš
ga‹gL¤j¥gL»wJ ) (0 Kjš 9 ç¡l® msÎfŸ ÏU¡F«)
cn
ãy eL¡f miyfŸ – 2 tif¥gL«.
ãy eL¡f miyfŸ
ps
gho ntŒ° r®ng° ntŒ°

(c£òw miyfŸ) (nk‰òw miyfŸ)
.tn
(mid¤J ÂirfS« guÎ«)
P- miy S – miy
äf ntfkhf gaâ¡F« bkJthf gaâ¡F«
w
(xè, thÍ, Âut, ÂlbghU£fëš CLUé¢ bršY«) (Âlãiy bghU£fëš

k£L« CLUÎ«)
(xU beho¡F 8 ».Û ntf¤Âš gaâ¡F«)
w
(xU behoæš 5 ».Û

ntf¤Âš gaâ¡F«)
w
L- miy (m) nk‰òw miy

ãyeL¡f khåæš ÏWÂahf gÂth»wJ. óäæš mÂf mêÎfis V‰gL¤JtJ – L
– miy.
( xU beho¡F 4 ».Û ntf¤Âš gaâ¡»wJ).

bt¥gkhd ghiw¡ FH«ig Âw¥ò k‰W« Jis têahf òéæ‹ nk‰gu¥Ãš goa
it¥gJ – vçkiy (Ïªj ghiw FH«Ã‰F yhth v‹W bga®)
vçkiy 3 tif¥gL«
vçkiy
m
brašgL« vçkiy jâªj (cw§F«) cæu‰w
1)nkhndhnyhth (AthŒ ÔÎ) 1. btNéa° – Ï¤jhè 1.»ëkhŠrhnuh
2)ghu‹ÔÎ vçkiy (ÏªÂah) 2. bksd»ah-AthŒ ÔÎ (M¥Ãç¡fh)
co
2. eh®f©l« ÔÎ
(tl¡F mªjkh‹)
3. ÂUt©zhkiy F‹W
4. gdfh F‹W (MªÂuh)
e.
äÁÁÃ MW- (tl mbkç¡fh) ändh°lhé‹ Ï£°fh Vçæš cUth»wJ.
f§if
1. ÏªÂa Jiz¡f©l¤Â‹ Ú©l MW f§if
2. f§if t§fhsnjr¤Âš ÏWÂmil»wJ.
ot
3. c¤ufh©oš cŸs Ïkakiyæš cUth», 10,00,000 r.».Û tot ãy¤ij
cUth¡»wJ.
4. ÏªÂahé‹ njÁa MwhF«.
cn
cy»‹ Ú©l fl‰fiu – äahä (mbkç¡fh)
cy»‹ Ú©l 2- tJ fl‰fiu – bkçdh (br‹id)
gå¥ghiwfŸ ef®tjhš njh‹WtJ – gåahWfŸ.
gåahWfŸ fhz¥glhj f©l« vJ? – M°Ânuèah
ps
kiyfë‹ nkš mikªJŸs gåahWfŸ – gŸsjh¡F gåahWfŸ (m) Mš~ig‹

gåahWfŸ v‹wiH¡f¥gL»wJ.
f©l¥ gåahWfŸ v‹gJ – M®o¡ Ãunjr¤Âš fhz¥gL« gåahW MF«.
gåahWfŸ g¿¤bjL¤jš braèdhš cUthF« eh‰fhèngh‹w mik¥Ãid
.tn
bfh©oU¡F« ãy¤njh‰w« – r®¡ vd¥gL«

gŸs¤jh¡fhdJ gåah‰¿dhš mç¡f¥g£L MH¥gL¤j¥gLtjhš cUthtJ –
“U” tot gŸs¤jh¡F
Kj‹ik f©l¥ gåahW, Jiz¥ gåah‰¿id él mÂf msÎ mç¥ò¤Âw‹
w
bfh©oU¡F« nghJ cUthdJ – “bjh§F« gŸs¤jh¡F”

bkhiu‹ v‹gJ – ghiw¤ JfŸ, J©LfŸ, ghiw cU©il, nrWfŸ M»ait
fyªj fyit
w
ghiytd« fh‰¿dhš mç¡f¥g£L Ú©l kiy¤bjhl® nghš fh£Á më¥gJ-

ah®lh§.
ghiytd« fh‰¿dhš mç¡f¥g£L F‹W nghy fh£Á më¥gJ – Ï‹rš g®¡FfŸ.
w
Ãiw¢rªÂu tot kz‰F‹WfŸ – g®fh‹ v‹wiH¡f¥gL»wJ.

FWfyhd kz‰F‹WfŸ – br~¥ (m) ÚŸ tot kz‰F‹WfŸ.
ghiy td¤Â‰F mUfhikæYŸs goªÂU¡F« E©âa kzš JfŸfŸ –
nyha° MF«.

bt¥gk©ly« gFÂæ‹ K¡»a gæ® - beš
äjbt¥gk©ly« gFÂæ‹ K¡»a gæ® - nfhJik
Ice Cream – jäœ brhš – gå¡Tœ
Coffee (fh¥Ã) jäœ brhš – Fs«Ã
Tea (O) jäœ brhš – njÚ®
m
24 kâ neu¤Â‰FŸ ãyÎ« tëk©ly¤Â‹ ãiy – thåiy MF«.
fhyãiy v‹gJ - »iskh v‹w »nu¡f brhš.
fhyãiy v‹gJ xG§»èUªJ éyFjš.
Nçaå‹ bt¥g¡fÂ®fis ne®fÂuhf bgW«gFÂ – ãyeL¡nfhL gFÂ.
co
JUt¥gFÂfëš bt¥g¡fÂ®fŸ rhŒthf éG»‹wJ – v.fh kh§nfh (uZah)
rkbtë gFÂia¡ fh£oY« kiyfëš fh‰¿‹ ml®¤Â Fiwthf fhz¥gLtjhš
kiyfŸ Fë®ªJ fhz¥gL»wJ.
fhègh¤Âu« - ãy«
e.
j©Ù® gh¤Âu« - flš
ãy¥gu¥Ãš bt¥g fh‰¿‹ fhuzkhf nfhilæš bt¥g« mÂfkhfÎ«, Fë®
fhy¤Âš Fë® mÂfkhfÎ« fhz¥gL« ãiy¡F – Ôéu¡ fhyãiy k‰W« f©l¡
ot
fhyãiy v‹»nwh«.
flš Únuh£l§fŸ – 2 tif¥gL«
1. bt¥g Únuh£l« - flèš gå¥ghiw cUthfhkš jL¡»wJ.
cn
2. Fë® Únuh£l« - gå¥ghiw cUth¡F«.
flš thœ E©QæçfŸ tsu j¡f Nœãiy ãyÎ« Ïl« - bt¥g k‰W« Fë®
Únuh£l§fŸ rªÂ¡F« Ïl«.
flš ngh¡Ftu¤ij ghÂ¡F« fhuâ – 1. _Lgå , 2. jhœ K»š
ãy¤ÂèUªJ ÅR« fh‰W – bt¥g¡ fh‰W
ps
<ukhd fh‰¿‰F cjhuz« - bj‹nk‰F gUt¡fh‰W.

gUt¡fh‰W bghŒjY¡F K¡»a fhuz« - všãndh (v‹gJ °ghåa brhš)
všãndh v‹gj‹ bghUŸ – FHªij VR.
všãndh fh‰¿‹ fhy« - 5 Kjš 6 M©LfŸ tiu
.tn
všãndhé‹ éisÎfŸ V‰g£l gFÂ ?

1. òj® Ô, tw£Á – M°Ânuèah
2. gŠr« - Ïªnjhndîah
3. fh£L Ô – ÃnuÁš
w
Nça fÂ® òéia mila vL¤J bfhŸS« neu« - 8 ãäl« 20 édho

Nça fÂ® òéia mila vL¤J bfhŸS« Kiw – fÂ® Årš Kiw
Nça fÂ®fŸ óäia milªJ _‹W têfëš brašgL»wJ.
w
1. tëk©ly¤Âš fÂ®Årš 2. ãy¤Âš fl¤jš Kiw 3. Úçš bt¥g¢ryd Kiw.

óäæ‹ tëk©lykhdJ Nça fÂ® Åriy él òéfÂ® Åryhš mÂf bt¥g«
mil»wJ.
w
òéæ‹ tëk©ly« thÍ¡fshš NH¥g£LŸsJ.

tëk©ly¤Âš thÍ¡fŸ jéu fhz¥gLtJ – Úuhé, jhJ¡fŸ (Ïit Ïu©L«
thåiy kh‰w¤Â‰F fhuzkhF«)
óäæ‹ nk‰gu¥Ã‰F mU»š ml®¤Â mÂf«, nkny bršy bršy ml®¤Â FiwÎ.

òéæ‹ nk‰gu¥Ãš fhz¥gL« mL¡FfŸ – 4
1. (a) moaL¡F (£nuhngh°Ãa®)
JUt¥gFÂæš 8 ».Û tiuæY«, ók¤Âa nuif gFÂæš 18 ».Û tiuæY«
gué fhz¥gL»wJ.
thåiy _y§fshd bt¥gãiy, fh‰W, fh‰wG¤j«, nkf§fŸ,
kiH¥bghêÎ M»a mid¤J« Ï›tL¡»š fhz¥gL»wJ.
m
Ï›tL¡»š k£Lnk nkny bršy bršy bt¥gãiy FiwÍ« ãfœ¢Á
eilbgW»wJ.
1. (b) nrâil mL¡F (Onuhngh°)
co
ÏJ mL¡F tifæš vL¤J¡ bfhŸs¥gléšiy.
moaL¡F k‰W« gilaL¡F Ïilæš fhz¥gL« bkšèa mL¡F MF«.
2. (a) gilaL¡F (°£uhnlh°Ãa®)
òéæ‹ nk‰gu¥ÃèUªJ Rkh® 80 ».Û tiu gué¡ fhz¥gL»wJ.
e.
b#£ ékhd« gw¡F« mL¡F
Ï›tL¡»‹ c¢Áæš Xnrh‹ thÍ mÂf mséš fhz¥gL»wJ. Xnrh‹
v‹gJ NçaåläUªJ tU« òw Cjh¡ fÂ®fis tof£o
ot
bfLjšfëèUªJ ghJfh¡»wJ.
Ï›tL¡if rkbt¥g mL¡F, Xnrh‹ mL¡F v‹W« miH¡f¥gL»wJ.
2. (b) Ûtë ÏilaL¡F (°£uhnlh°)
ÏJÎ«, mL¡fhf vL¤J¡bfhŸs¥gléšiy.
cn
gilaL¡»‰F«, maåaL¡»‰F« Ïilæš fhz¥gL« mL¡F bkšèa
mL¡F MF«.
thåiyæ‹ ÃçÎ vJ? – fÂ® Årš.
tëk©ly¤Â‹ nkš mL¡»id g‰¿ go¡F« go¥ò – thåiyæaš (bk£nuhyhí)
ps
3. maåaL¡F (mandh°Ãa®)
80 ».Û Kjš 500 ».Û tiu gué fhz¥gL»wJ.
Nça fÂ®fŸ ä‹br¿ñ£l¥gL« gFÂ ÏJjh‹
thbdhè miyfŸ óä¡F ÂU¥Ã mD¥ò« gFÂ.
.tn
t©z ikakhf fh£Á mik¥ò Ï›tL¡»š fhz¥gL»wJ.

4. btëaL¡F (v¡n[h°Ãa®)
Ï›tL¡»š bgUksÎ iA£u#‹ k‰W« Ëèa« thÍ¡fŸ fhz¥gL»wJ.
bt¥gãiyia ms¡f cjÎ« cgfuz« - bt¥gkhå
w
xnu msÎila bt¥gãiyia bfh©oU¡F« Ïl§fis Ïiz¡F« f‰gid

nfhL – rkbt¥g¡ nfhLfŸ (Inrhbj®«°)
flf nuif 23 1/2 ° tl¡»‰F«, kfunuif 23 1/2° bj‰»‰F« Ïilæš fhz¥gL«
w
gFÂ – bt¥gk©ly« MF«.

M®o¡ t£l« 66 1/2 °tl¡»‰F « JUt¤Â‰F« 90°t Ïil¥g£l m©lh®o¡ t£l«
66 1/2 bj‰»‰F« JUt¤Â‰F 90°t Ïil¥g£l gFÂ Fë® k©ly« MF«. Ï§F
w
Nça fÂ®fŸ äfÎ« rhŒthf éG«.

bt¥g¤Âid _‹W msitfëš ms¡»nwh«.
1. bršÁa°, 2. ~ghu‹Ë£, 3. bfšé‹
flš k£l¤Âš ãyÎ« fh‰wG¤j¤Â‹ ruhrç msÎ – 1,013 äšè gh®f§.

Xçl¤Â‹ bt¥gãiyia Ô®khå¥gJ – fh‰wG¤j«.
tëk©ly mG¤j¤ij v¥bghGJ« tëk©ly bt¥gãiyæ‹ vÂ®kiwahf
ÏU¡F«.
ók¤Âa nuif jhœ mG¤j k©ly¤ij mikÂ k©ly« (m) nlhšLuh«° vd
miH¡f¥gL»wJ.
Jiz maå ca® mG¤j k©ly¤ij FÂiu m£rnuif v‹W TWt®.
m
fh‰¿‹ ntf« k‰W« ÅR« Âiræid mséL« fUé – fh‰W khå (månkhÛ£l®)
»ilk£lkhf efU« thÍ – fh‰W vd¥gL«.
fh‰W eh‹F tifæš Ãç¡f¥g£LŸsJ.
co
fh‰W
nfhŸ fh‰WfŸ gUtfhy fh‰W jy¡fh‰W khW« fh‰W

1. éahghu¡ fh‰W 1.gUt¡fh‰W 1.NwhtëfŸ
e.
2. nkiy¡ fh‰W 2.ãy¡fh‰W 2.vÂ®NwhtëfŸ
3. JUt¡ fh‰W 3.flš fh‰W
nfhŸ fh‰WfŸ – M©L KGtJ« xU F¿¥Ã£l Âiria neh¡» ÅR« fh‰whF«.
ot
éahghu fh‰W- mad k©ly§fS¡F Ïilna ÅR« fh‰W
fh‰W g‰¿ TW« éÂ - ~bguš éÂ (m) bfhçahè° éir
JUt¡ fh‰W – JUt¥gFÂæš ÅR« fh‰W, Ïj‰F fL§Fë® fh‰W v‹W«
bga®.JUt¡ fh‰W ÅR« Ïl§fŸ – mbkç¡f I¡»a ehLfŸ, Ïka kiy bjhl®fŸ
cn
gUt¡fh‰W – kh‹N‹ v‹w brhšyhdJ kÎÁ« v‹w mnuÃa brhšèèUªJ
bgw¥g£lJ.
kÎÁ« v‹gj‹ bghUŸ – gUt§fŸ
gUt¡ fh‰W 2 tif¥gL«
ps
1. bj‹ nk‰F gUt¡fh‰W – bj‹ ÏªÂah, bj‹ gÁÃ¡flèèUªJ MÁa¥

gFÂfis neh¡» ÅR« fh‰whF«.
2. tl»H¡F gUt¡fh‰W – MÁahé‹ ca® mG¤j gFÂ t§fhs éçFlhéèUªJ
– gÁÃ¡ nguhêia neh¡» ÅR« fh‰whF«.
.tn
mÂfhiy bghGÂš ãy¤ÂèUªJ Ú® gu¥ig neh¡» ÅR« fh‰W- Fë®ªj tw©l

fh‰W
jhœtG¤j mik¥Ã‹ ika« - òaš (kiH bfhL¥gJ, mÂntf fh‰iw bfhL¥gJ)
òaè‹ ika¥gFÂæ‹ bga® - òaš f© (ir¡nyh‹)
w
òaš tl nfhs¤Âš – vÂ® fofhu¢ R‰W Âiræš ef®»‹wJ.

òaš bj‹ nfhs¤Âš – fofhu« R‰W« Âiræš ef®»‹wJ.
ca® mG¤j mik¥Ã‹ ika« - vÂ® Nwhtë (ÏJ kiH bfhL¥gÂšiy)
w
(bgU«ghY« Ïit tw©nl fhz¥gL»wJ).

xU Á¿a gu¥gséš FW»a fhy¤Â‰F Áw¥ghd FzhÂra§fnshL ÅR« fh‰W
jy¡fh‰W MF«.
w
jy¡fh‰W 2 bgU« tifæš Ãç¡f¥g£LŸsJ

1. bt¥gjy¡fh‰W
bga® Ïl§fŸ
~Ãç¡ Õšl® M°Ânuèah
Á‹}¡ mbkç¡fh
~gh‹ tl¡F Ï¤jhè
m
Áuh¡nfh rAhuh ghiytd«
ÿ ÏªÂahé‹ jh®
ghiytd«
co
2. Fë® jy¡fh‰W
bga® Ïl§fŸ
M®k¤jh‹ k¤Âa M¥Ãç¡fh
ä°£uš Mš¥° kiy
e.
ò®fh ÏuZah
eh®£ bk¡Ánfh tisFlh
~gh«bgnuh m®b#‹ildh
ot
tëk©ly¤ÂYŸs ÚuhéahdJ Úuhf RU§» E©âa Ú® Âtiyfshf khW«
ãfœ¢Á¡F nkf§fŸ v‹W bga®.
cn
nkf§fŸ cUth¡FtJ – Ú®¤JëfŸ
nkf¤Â‹ tot« k‰W« cau¤Â‹ 4 tifahf Ãç¡f¥g£LŸsJ.
1. Ñ‰W nkf« 2. gil nkf« 3. ÂuŸ nkf« 4. fh®gil nkf«.
Ñ‰W nkf§fŸ (m) ca® nkf§fŸ (»u°)
ps
flš k£l¤ÂèUªJ Vw¤jhH 5000 Û£l® cau¤Âš cUth»‹wd.

Ï«nkf§fŸ xU nghJ« kiH bfhL¥gÂšiy.
gilnkf§fŸ (°£uhl°)
2000 Û£lU¡F« Ïilæš fhz¥gLtJ.
.tn
jhœ nkf§fŸ vd miH¡f¥gL»wJ

ml® rh«gš ãw« bfh©lJ.
ÏJ ÁW öwšfŸ, gå bghêéid bfhL¥gJ
ÂuŸ nkf§fŸ ( FKYŸ) eLªju nkf§fŸ
flš k£l¤ÂèUªJ 12000 Û£l® tiu fhz¥gL»wJ.
w
Ïj‹ njh‰w« bto¤j gFÂ ngh‹wJ.

ÏJ äfÎ« K¡»a gFÂ fhuz« Ï§Fjh‹ kiH¥bghêÎ, ä‹dš, Ïo
M»at‰iw bfhL¡»wJ.
w
fh® gil nkf§fŸ (ã«g°)

Ï«nkf§fŸ br§F¤jhf cŸsJ.
fUik (k) rh«gš ãw« bfh©lJ.
w
Ï§Fjh‹ fd¤j kiH, òaš M»a t‰iw bfhL¡»wJ. Mifædhš Ïjid

kiH nkf§fŸ vd miH¡f¥gL»wJ.
kiH bghêé‰F K‹ò cUthFtJ – K»š

kiH msit bfh©oU¡F« Ïl§fis Ïiz¡F« f‰gid nfhL-
kiH¡nfhLfŸ (»nrhbl°)
Nça fÂ®fŸ br§F¤jhf éGªJ bghêÍ« kiH – bt¥g¢ryd kiH (Ï«kiH Ïo,
ä‹dYl‹ tU«) Ï«kiH khiy 4 – kâ¡F tU«)
jäœeh£Ll‹ xnu m£rnuifæš mikªJŸs khãy« - nfush
nfush mÂf kiH bgw fhuz« - fh‰W Kf¥gFÂæš cŸsJ.
m
jäœehL Fiwªj kiH bgw fhuz« - fh‰W vÂ® Kf¥ gFÂæš cŸsJ.
mÂf òašfshš ghÂ¡f¥gL« khãy§fŸ – jäœehL, MªÂuh, xç[h.
òaš tU« khj§fŸ – m¡nlhg®, et«g®, or«g®
co
tëk©ly¤Âš btë¥gL« ä‹r¡Â – ä‹dš
ä‹dš xU beho¡F 96,560 ikšfŸ ntf¤Âš gaâ¡»wJ.
ä‹diy g‰¿ go¡F« m¿éaš – ä‹dèaš (Ãädhyí)
ne® k‰W« vÂ® ä‹}£l g©òfis bfh©l nkf§fŸ x‹W¡bfh‹W rªÂ¡F«
e.
nghJ cUthtJ – ä‹dš.
2010M« -M©L bgça vçkiy bto¥ò elªj ehL – I°yhªJ.
ÏoÍl‹ Toa òaš cUth¡F« Ïl« nkf« - fh®ÂuŸ nkf«.
ot
My§f£o kiH cUth¡F« nkf« - fh®ÂuŸ nkf«
thåiy bjhê‰rhiy v‹gJ – fh®ÂuŸ nkf¤Âš cUthF« ÏoÍl‹ Toa kiH.
thåiy bjhê‰rhiy cUthF« msÎ- 4 Kjš 20 »nyh Û£l® cau«.
cn
»iskh v‹w »nu¡f brhš fhyãiyia F¿¡F«.
r_f« (m) R‰W¢NHè‹ ÛJ vÂ®kiwahd éisÎfis cUth¡FtJ – ngçl®.
ngçlç‹ nghJ ca®nrj«, bghU£nrj« V‰gLtJ – nguêÎ (orh°l®)
ngçl® Ïu©L tif¥gL«. 1. Ïa‰if ngçl® 2. kåjdhš cUth¡f¥gL« ngçl®.
ps
Ïa‰if ngçl®fŸ – v.fh 1. ãyeL¡f«, 2. vçkiy bto¥ò, 3. ãy¢rçÎ, 4.

gå¥ghiw Åœ¢Á, 5. òaš, 6. btŸs¥ bgU¡F, 7. tw£ÁfŸ 8. Niw¡fh‰W.
kåjdhš cUth¡f¥gL« ngçl®fŸ (v.fh)
1. ngh® 2. Ô ég¤J, 3. rhiy ég¤J , 4. f¥gš _œFjš, 5. mQF©L
bto¥òfŸ, 6. ä‹rhu ég¤JfŸ.
.tn
Ïl® jâ¤jš v‹gj‹ bghUŸ – éisé‹ Ôéu¤ij Fiw¤jš.

óäæ‹ nknyh£oš V‰gL« mÂ®Î – ãyeL¡f«.
ãyeL¡f« V‰gl¡ fhuz« -
1. òé¤j£L ef®Î, 2. vçkiy bto¥ò, 3. gU¥bghUŸ ÁijÎ,
w
4. ãy¢rçÎfŸ, 5. ãy¥ÃsÎfŸ.
ãy eL¡f¤Âdhš V‰gL« éisÎ –
1. Ô ég¤J, 2. mizf£L ciljš, 3. btŸs¥ bgU¡F,
w
4. ãy¢rçÎ, 5. f£ol« nrj«. 6. Mê¥nguiy V‰gLjš (Rdhä).

mÂ®tiy k©ly§fŸ v¤jid – 4 tif¥gL«
jäœehL v›tif mÂ®tiy gFÂæš cŸsJ – Fiwthd mgha ne®Î k©ly«.
w
äf mÂf mgha ne®Î k©ly¤Âš cŸsJ gFÂfŸ ahit? – fhZÛ®, gŠrh¥,

uhdh¥ f£¢, nk‰Fk¤Âa Ïkakiy gFÂfŸ.
2001 - #dtç 26- FoauR Âd éHhé‹ nghJ F#uh¤ khãy¤Âš “ó{” gFÂæš
äf¥bgça ãyeL¡f« V‰g£lJ. ç¡l® msÎ 7.6 k‰W« 8.1.

vçkiy bto¥Ãš ghÂ¥giltJ – fhLfŸ.
vçkiy JfŸfëdhš k© ts« - mÂfç¡»wJ.
vçkiyæèUªJ btënaW« Únuhil, btªÚu® C‰whdJ òé bt¥gr¡Âia
jahç¡f¥ ga‹gL»‹wJ.
äf¥bgça vçkiy bto¥ò – bfhy«Ãahéš cŸs bethlh blšU¢ gFÂ (40,000
Ïwªjd®)
m
vçkiy gutiy g‰¿ m¿ªJ bfhŸs ga‹gLtJ – rhŒÎ khå (oš£ Û£l®)
ãyeL¡f«, vçkiy bto¥ò, flY¡F moæš ãy¢rçÎ M»at‰whš njh‹W«
äf¥bgça miyfns fl‰nfhŸ (Rdhä) vd¥gL«.
co
Rdhä miyæ‹ cau« - 15 Û£l® mšyJ mj‰F nkš.
fl‰nfhë‹ M§»y¢ brhš – Rdhä.
Rdhä v‹w brhš #¥ghåa bkhêæèUªJ tªjJ.
Rdhä miyfŸ kâ¡F 320 ».Û ntf¤Âš gaâ¡F«.
e.
Rdhä miyfŸ f©l§fis beU§F« nghJ ntf« mÂfç¡F«
ÏªÂahéš Rdhä v¢rç¡if ika« cŸs Ïl« - iAjuhgh¤.
2004 or«g® 26-š Rdhä jh¡»a gFÂ – bj‹ »H¡F MÁa ehLfŸ.
ot
Ïwªjt®fë‹ v©â¡if – 1,50,000 nk‰g£nlh®.
ghiw¤ JfŸfŸ ÚUl‹ nr®ªJ ef®tJ – nrW têjš.
1999 m¡nlhg® 29-š t§fhs éçFlhéš V‰g£l jhœ mG¤Âdhš òaš ghÂ¤j
cn
gFÂ – xç[h.
xç[hit jh¡»a òaè‹ bga® - N¥g® ir¡nyh‹ (kâ¡F 260 ».Û. Kjš 300
».Û. ntf«)
Ïjdhš 20 äšèa‹ bA¡nl® éisãy« ghÂ¡f¥g£lJ.
bj‹nk‰F gUt¡fh‰whš btŸs¥ bgU¡F V‰gL« gFÂ – K«ig.
ps
tw£Á fz¡»l¥gLtJ – Ú©l fhykhf xU eh£oš 10Ð Fiwthf kiH¥ bghêÎ

ÏUªjhš.
Ôéu jhœ mG¤j¤Âdhš cUthtJ – Niw¡fh‰W.
Niw¡fh‰W jh¡»a gFÂ – 1998 – kh®¢ 24-š nk‰F t§fhs«, xç[h.
.tn
mbkç¡fhéš Niw¡fh‰W – Lé°l® vd miH¡»‹wd®.

fåk ts§fë‹ »l§F – nguhê (Xnfd°)
nguhê v‹gJ »nu¡f¢ brhš.
óäæ‹ ãy¥gu¥Ãš nguhê fhz¥gLtJ - 71Ð
w
óäæ‹ bkh¤j Úçš nguhê fhz¥gLtJ - 97Ð

óäæ‹ Ú®¡nfhs« v‹W miH¡f¥gL»wJ.
rÛg fhy¤Âš éahH‹ nfhëš Ú® ÏU¥gjhf f©l¿a¥g£LŸsJ.
w
nguhê bkh¤j« - 5 MF«.

gÁÃ¡ nguhê
1. K¡nfhz tot nguhê
w
2. òéæ‹ bkh¤j gu¥Ãš 33 Ð bg‰wJ.

3. Ï§F äf MHkhd nguhê MF«.
4. bj‹ gÁÃ¡»š cŸs nryŠr® Mê¡F (kçahdh Mê¡Fê) cy»‹ äf
MHkhd gFÂ MF«.

5. Ï¥nguhêæš ãôÁyhªJ, Ïªnjhndîah, #¥gh‹ k‰W« AthŒ ÔÎfŸ
fhz¥gL»wJ.
m£yh©o¡ nguhê
1. S –tot« bfh©lJ.
2. Ï¥nguhêæš »ß‹yhªJ, nk‰F ÏªÂa ÔÎ.
3. mÂf t®¤jf ngh¡Ftu¤J el¡F« nguhê.
m
ÏªÂa nguhê
1. cyf gu¥Ãš 20Ð rjé»j« bfh©lJ
2. Ï¥nguhêæš mªjkh‹ ã¡nfhg® ÔÎfŸ, khy¤ÔÎ, klfh°f®, Ïy§if,
co
Rk¤uh, #th ÔÎfŸ fhz¥gL»wJ.
3. tuyh‰W fhy¤ÂèUªJ tâf ngh¡Ftu¤J eilbgW« nguhê.
m£yh©o¡ nguhê
1. bj‹ nfho Kidæš mikªj Fëuhd nguhê
e.
2. Ï¥nguhêæš ghèå, nuh°, ÔÎfŸ cŸsd.
3. Fë® fhy¤Âš Ï¥nguhêæ‹ Ú® Fë®ªJ gåf£oahf khW»wJ.
M®o¡ nguhê
òéæ‹ tl JUt¤Âš mikªj nguhê
ot
fl‰fiu Xu¤Â‹ MH« Fiwªj gFÂ – f©l¤Â£L MF« (100 Û£l® MH«)
f©l¤Â£L äf¢Áwªj Û‹ Ão¤jskhf és¡F»wJ.
f©l¤Â£o‰F v.fh lhf® Â£L (Ãç£l‹)
cn
Ï¡f©l¤Â£oš bg£nuhèa MœFHhŒ »zWfŸ fhz¥gL»wJ. v.fh K«ig iA
(ÏªÂah)
br§F¤J rçthf nguhêæ‹ jiH¥gFÂ – f©l¢rçÎ.
flš k£l¤Â‰F nkš cŸs ÔÎ mç¡f¥g£L ÑœgFÂ¡F brštJ – fah£ MF«.
ps
flè‹ äf MHkhd gFÂ mfê v‹W miH¡f¥gL»wJ.

flš Úçš fyªJŸs c¥òfŸ
1. nrhoa« FnshiuL 2. bk¡ÜÁa« FnshiuL 3. fhšÁa« ršng£
4. bgh£lhÁa« ršng£ 5. fhšÁa« fh®gnd£ 6. bk¡ÜÁa« ònuhik£
.tn
flš Ú® c¥ò¤ j‹ikÍl‹ fhz¥gLtj‰F fhuz« -

kiHÚçš c¥òfŸ flèš fyªJ éL»‹wJ. c¥ò flènyna j§» éLtjhš
flšÚ® c¥ò j‹ikÍl‹ fhz¥gL»wJ.
ct®¥Ãa« v‹gJ flšÚçš fiuªJŸs c¥Ã‹ msit F¿¥gJ.
ct®¥Ãa¤Â‹ F¿pL = 0 / 00
w
cy»š cŸs nguhêæ‹ ct®Ãa ruhrç – 35 »uh«.

flšfëš mÂf ct®Ãa« bfh©l flš – rh¡flš.
w
miyfŸ cUthtj‰F K¡»a fhuz« - fh‰nwh£l«.

flš Úçš k£L« ca®ªJ jhœtJ – Xj§fŸ.
mkhthir, bgs®zä eh£fëš V‰gL«. Xj« - äjit Xj«
w

8- -« tF¥ò - (òéæaš)
Kjš ãiy¤ bjhêš
Kjš ãiy¤ bjhêè‹ tiffŸ
kåj®fŸ jd¡bfd xU ãiyahd thœ¡ifia V‰gL¤Â¡ bfhŸtj‰F K‹ nt£ilahLjš
czÎ nrfç¤jš, nkŒ¤jš k‰W« Û‹Ão¤jš ngh‹wt‰iw¢ rh®ªJ ÏUªjd®. Ï¤jifa
m
brašfis kåj‹ neuoahf Ïa‰ifia¢ rh®ªJ bg‰wh‹. Ïjid Kj‹ik¤ bjhêšfŸ vd
miH¡fyh«.
czÎ nrfç¤jš
k¡fŸ j§fS¡F njitahd czit (gH§fŸ, »H§FfŸ) Ïa‰ifæläUªJ nrfç¤jd®.
co
Áy neu§fëš nt£ilahoÍ« czÎ¥ bghU£fis nrfç¤jd®.
Ï›tif brašfŸ k‰wtUl‹ bjhl®ò Ïšyhj Ïl§fëš tÁ¡F« kuòtê Fok¡fël«
fhz¥gL»‹wd. v.fh: M¥Ãç¡f fhLfëš tÁ¡F« òZbk‹ Ïd¤jt®fŸ, mªjkh‹
ã¡nfhghç‹ gH«bgU« k¡fsh‹ #h®th° k‰W« XŠr°.
e.
nt£ilahLjš
nt£ilahLjš Kj‹ik¤ bjhêè‹ xUtif MF«. Ïj‹ _y« éy§»d§fë‹ Ïiw¢Á

k‰W« njhèid bgW»‹wd®.
ot
Ï›tifahd bjhêš Ï‹W« gutyhf gy Ïl§fëš F¿¥ghf¤ bjhl®ò bfhŸs Koahj
Ïl§fëš jå¤J thG« k¡fëilna fhz¥gL»wJ.
cn
v.fh: M¥Ãç¡f Ã¡ä¡fŸ, mnkrh‹ toãy¥ gFÂæ‹ mbkç©oa‹ k‰W« fdlhé‹
v°»nkh°.
nkŒ¤jš
ps
gRikahd òÂa nkŒ¢rš ãy§fis¤ njo gUt fhy¤Â‰F V‰g ehnlhofshf kªijfnshL
k¡fŸ xU gFÂæèUªJ k‰bwhU gFÂ¡F Ïlef®Î brŒt®.
ehnlhofŸ Ïl« éy§FfŸ

krhŒ M¥Ãç¡fh- bf‹ah, fhšeilfŸ
.tn
lh‹nråah
gnlhæ‹ mnuÃah x£lf«
ny¥° °fh©oneéah fiykh‹
lhbu¡° M¥Ãç¡fh, bj.nk. MÁah x£lf«
fh£° nk‰F MÁah ML, br«k¿ ML
w
Ïuhgç ÏªÂah-Ïuh#°jh‹ x£lf«

nkŒ¤jš bjhêš t£lhu¤Â‰F t£lhu« khWghL cilajhf cŸsJ.
M¥Ãç¡fh k‰W« k¤Âa MÁahéš nkŒ¢rš bjhêš brŒgt®fŸ gUtãiy¡F V‰gÎ«,

w
»il¡F« nkŒ¢rš ãy¤Â‰F V‰wthW« Ïl ef®Î brŒ»‹wd®.
tl mbkç¡fh, bj‹ mbkç¡fh k‰W« M°Ânuèahéš Ôtd§fŸ éisé¡f¥ bgU«

w
g©izfŸ cŸsd. Mjdhš fhšeilfŸ Ïa‰if jhtu§fis rh®ªJ ÏU¥gÂšiy. Ïªj

g©izfŸ äf mÂfkhd v©â¡ifæyhd fhšeilfis ts®¡f¥ ga‹gL»‹wd.

Û‹ Ão¤jš
Û‹Ão¤jš MWfŸ, VçfŸ k‰W« fl‰fiu¥ gFÂfëš eilbgW«. K¡»akhd Kjš ãiy¤
bjhêyhF«.
cŸeh£L Û‹Ão¤jš bjhêyhdJ Á¿aséš vëa Kiwæš eilbgW»wJ
cy»š äf¥bgça cŸeh£L Vç nlh‹ny rh¥ (Donle sap)
f©l¤Â£L gFÂfëY«, MHk‰w gFÂfëY« Ãsh§l‹ vd¥gL« Û‹ czÎ bgUkséš
m
»il¡»wJ. bjhê‰ f¥gšfŸ vd¥gL« bgU§f¥gšfŸ khj¡fz¡»š Û‹Ão¥gj‰fhf
flènyna brašgL»‹wd.
Û‹fŸ »il¡F« Ïl§fis¡ f©l¿Í« eÅd bjhêš E£g¤ij¥ ga‹gL¤Â Û‹Ão¤jš
co
bjhêš cy»‹ gy gFÂfëš msÎ¡F mÂfkhfnt eilbg‰W tU»wJ.#¥gh‹, bgU, fdlh,
tlflš gFÂ k‰w« tlnk‰F m£yh©o¡ flš M»a gFÂfŸ K¡»a Û‹Ão¤ js§fshF«.
ku« bt£Ljš
ÏU¤bjhêè‹ _y« fhLfëš ÏUªJ bgw¥gL« ku§fŸ vçbghUshfÎ« ÏU¡iffŸ
brŒaÎ«, fh»j« k‰W« fh»j¡Tœ bjhê‰rhiyfëY« ga‹gL»wJ.
e.
äj bt¥gk©ly¡ fhLfŸ, ÏU tiffëš äf gutyhf¥ ga‹gL»‹wd.
Ï¡fhLfëš bk‹ikahd ku§fS« k‰W« xnu tifahd CÁæiy¡ fh£L ku§fS«
fhz¥gL»‹wd.
ot
ÏuZah, fdlh k‰W« mbkç¡f I¡»a ehLfŸ ( m. I. eh.) mÂf kuts« bfh©l ehLfshf¤
Âfœ»‹wd.
cy»š bjhê‰rhiyfS¡F¥ ga‹gL« ku§fëš _‹¿š Ïu©L g§F äjbt¥g k©ly
fhLfëèUªJ bgw¥gL»‹wd.
cn
bt¥gk©ly¡ fhLfëš éiy kÂ¥òä¡f nj¡F k‰w« fU§fhè ku§fŸ fhz¥gL»‹wd.
éiyÍa®ªj ku§fŸ bgU«ghY« fhLfëš T£lkhf fhz¥glhkš , M§fh§nf
fhz¥gLtjhš ku« bt£Lš xU K¡»a¤ bjhêyhf Ï§F nk‰bfhŸs¥gLtÂšiy.
Kjšãiy¤ bjhêš – Ru§f¤bjhêš
ps
Ru§f¤ bjhêš v‹gJ òéæèUªJ éiy kÂ¥òä¡f fåk§fisÍ«, òé mik¥Ãaš rh®ªj

bghU£fisÍ« njh©obaL¡F« brayhF«.
fåk§fŸ xU òJ¥Ã¡f Koahj tskhF«. Vdnt, Ru§f¤ bjhêš xU ‘bfhŸis¤ bjhêš’

v‹W miH¡f¥gL»wJ. Vbdåš, xUKiw gaD¡fhf njh©o vL¡f¥g£l fåk§fis¤
.tn
ÂU«g it¡f ÏayhJ.

fåk§fë‹ tiffŸ
fåk§fis mit cŸsl¡»a jhJ¡fis¡ bfh©L cnyhf¡ fåk«, cnyhfk‰w fåk«
k‰W« vçbghUŸ fåk« vd tif¥gL¤jyh«.
ÏU«ò¤jhJ xU cnyhf¡ fåk«, Vbdåš mJ ÏU«ò cnyhf¤ij¡ bfh©LŸsJ. Mdhš
w
R©zh«ò¡fš ngh‹w fåk§fŸ cnyhfk‰W¡ fhz¥gL»‹wd.

vçbghUŸ fåk§fŸ cnyhfk‰w fåk tifahF«.
w
cnyhfKŸsit cnyhfk‰wit vçbghUŸ fåk§fŸ

ÏU«ò fªjf« ãy¡fç
br«ò ik¡fh bg£nuhèa«
w
j§f« ie£nu£ Ïa‰ifthÍ

jfu« R©zh«ò¡fš Ínuåa«
mYäåa« M°bg°lh° njhça«

fåk¤ jhJ¡fŸ ghiwfë‹ bto¥òfëY«, ÏilK¿ÎfëY« (Faults), Ïiz¥ò¥
gFÂfëY«goÎfshf¡ fhz¥gL»‹wd.
fåk¤jhJ got§fŸ mikÍ« Ïl¤Â‰F V‰wh‰nghš, ghiwfë}nl Fiwªj msÎ ÏU¥Ã‹
mJ Fiwªj msÎ jhJ¥gLif (veins) vdÎ«, mÂf mséš ÏU¥Ã‹ bgUksÎ jhJ¥gLif
(lodes) vdÎ« tif¥gL¤j¥gL»‹wd. jéu Áy jhJ¡fŸ mL¡FfshfÎ« k‰W«
t©lšfshfÎ« goait¡f¥gLtjhY« tif¥gL¤j¥gL»‹wd.
m
Ru§f¤ bjhêè‹ tiffŸ
òéæ‹ nk‰gu¥Ãš bt£o vL¡f¥gL« KiwfŸ, Ru§f¤ bjhêš Âwªjbtë Kiw,
g£ilfshf vL¤jš Kiw k‰W« t©lš Ãç¤jš Kiw vd tif¥gL¤j¥gL»‹wd.
co
Ï«KiwfŸ òéæ‹ nk‰gu¥ò¡F mUfhikænyna »il¡F« fåk§fis bt£obaL¡F«
KiwfshF«.
Âwªjbtë Kiw :
òéæ‹ nk‰gu¥ònyna »il¡F« fåk§fŸ njh©o vL¡f¥gL»wJ.
g£ilfshf vL¤jš Kiw : nk‰goªj ÚŸ toéš k© k‰W« ghiwfis mf‰¿aÃ‹ fåk§fŸ
e.
bt£obaL¡f¥gL»‹wd.
t©lš Ãç¤jš Kiw :
fåk§fis ré¤njh, RH‰¿nah, bjëait¡f¥g£L¥ Ãç¤J vL¡f¥gL« KiwahF«.
Ï«KiwfŸ M‰W gLiffëš mÂf mséš fyªJ fhz¥gL«. fåk§fis äj¡F«
ot
ÏaªÂu§fis (dredge) bfh©L Ãç¤J vL¡f Ï«Kiw ga‹gL»wJ.
Fthçæ§/bt£obaL¤jš Kiw :
R©zh«ò¡fš ngh‹w f£ll¥ bghUŸfis¥ òé nk‰gu¥ÃèUªJ vL¡F« KiwahF«.
cn
ãy¤jo Ru§f¤bjhêš Kiw : jhJ¡fŸ òé¡F c£gFÂæš mÂf MH¤ÂèUªJ
bt£obaL¡F« brašKiw nk‰bfhŸs¥gL»wJ. Ï«Kiw Âwªjbtë Ru§f¤bjhêš
Kiwia¡ fh£oY« bryÎ mÂfkhF« KiwahF«.
v.fh. : ãy¡fç Ru§f§fëš ãy¤Â‰F moæš fhz¥gLtjhš,Ô¥Ão¡F« thŒ¥òfŸ cŸsd.
Mjyhš ghJfh¥ò V‰ghLfŸ äf K¡»akhf¡ fUj¥gL»wJ.
ps
JisæLjš Kiw :
f¢rh v©bzŒ k‰W« Ïa‰if thÍ M»a vçbghUŸ fåk§fŸ Jis¤J vL¡f¥gL»‹wd.
v©bzŒ »zWfëš ÏUªJ Jis¤J v©bzŒ vL¡f v©bzŒ ç¡ (rigs) vd¥gL« xUtif
nkilia¥ ga‹gL¤Jt®. Jisæ£L v©bzŒ vL¡F« v©bzŒ tašfŸ ÏU¡F«
.tn
Ïl§fis, m§F fhz¥gL« blç¡ (derricks) vd¥gL« ÏaªÂu§fëdhš Md nfhòu« ngh‹W

njh‰wkë¡F« f£lik¥òfis¡ bfh©L fhzyh«.
fåk§fë‹ gutš – cnyhf¡ fåk§fŸ
ÏU«ò¤jhJ
ÏU«ò¤jhJé‹ tif :
w
nk¡dil£, nAkil£, ènkhid£, Áliu£.

ÏU«ò¤jhJ mit bfh©LŸs ÏU«Ã‹ msit¥ bghU¤J tif¥ggL¤j¥L»‹wd.
ÏU«ò¤jhJ cy»š mbkç¡f I¡»a ehL, fdlh, M°Ânuèah, Ódh, ÃnuÁš, ÏªÂah k‰W«
w
f#f°jh‹ M»a ehLfëš mÂf Ïl§fëš guéÍŸsd.

br«ò
Ï¤jhJ Âwªjbtë Ru§f¤bjhêš Kiw _y« vL¡f¥gL»wJ.
w
mbkç¡f I¡»a ehLfŸ, bk¡Ánfh, rh«Ãah, Áè k‰W« Ïªnjhndîah M»a Ïl§fëš br«ò
got§fŸ mÂfkhf¡ fhz¥gL»‹wd.
gh¡i[£
gh¡i[£ mYäåa¤Â‹ jhJ MF«. gh¡i[£ Âwªjbtë¢ Ru§fKiw _y«
vL¡f¥gL»wJ.

M°Ânuèah, ÃnuÁš , #ik¡fh k‰W« »åah M»a ehLfëš äf¥guªj gh¡i[£ fåk
ÏU¥òfŸ fhz¥gL»‹wd.
jfu«
jfu¤Â‹ jhJ nfÁliu£ (Cassiterite) MF«.
ÏJ t©lš Ãç¤jš Kiw _ykhf Ãç¤bjL¡f¥gL»wJ.
knyÁah, bghèéah, Ïªnjhndîah, Ódh, uZah, ieÉçah k‰W« fh§nfh M»a ehfëš
m
vL¡f¥gL»wJ.
j§f«
j§f« bgU«ghY« t©lš Ãç¤jš Kiw _y« Ãç¤J vL¡f¥gL»wJ.
fhu£ (carat) j§f¤Â‹ öaj‹ikia bjçªJ bfhŸs¥ga‹gL¤j¥gL»wJ.
co
cy»š j§f« mÂf mséš bj‹ M¥Ãç¡fh, fdlh, mbkç¡f I¡»a ehLfŸ, M°Ânuèah
k‰W« fhdh M»a ehLfëš c‰g¤Â brŒa¥ggL»wJ.
cnyhfk‰w fåk§fŸ
c¥ò, bgh£lhÁa«, ie£nu£, ršg®, ik¡fh, ghiw c¥ò k‰W« gh°ng£ ngh‹w fåk§fŸ
e.
cnyhfk‰w fåk§fŸ MF«.
khâ¡f« k‰W« itu« ngh‹wit cnyhfk‰w fåk tififa¢ rh®ªjjhF«.
fªjf«
ÏJ ãy¤jo Ru§fKiw _y« bt£obaL¡f¥gL»wJ.
ot
ÏJ gÇ® kŠrŸ ãw¤Âš »il¡F« fåkkhF«.
fduf Ïuhrhad bjhêyf§fŸ, ntÂæaš bghUŸfŸ jahç¡f ga‹gL¤j¥gL»‹wd.
mbkç¡f I¡»a ehLfŸ, bk¡Ánfh, Ï¤jhè k‰w« #¥gh‹ M»a ehLfŸ fªjf¤ij mÂf«
cn
c‰g¤Â brŒÍ« ehLfshF«.
ik¡fh
ik¡fh fU¥ò ãwKila xëòF« j‹ik bfh©l fåkkhF«.
ÏJ äf vëÂš mL¡FfshfÎ«, g£ilfshfÎ« ÃsÎgL« j‹ik bfh©lJ.
ÏJ ä‹r¡Â jahç¡F« bjhê‰rhiyfëš ga‹gL¤j¥gL»wJ.
ps
mbkç¡f I¡»a ehLfŸ, ÏªÂah, eh®nt, ÃnuÁš k‰W« uZah M»a ehLfŸ K¡»a c‰g¤Â
ehLfshf¤ Âfœ»‹wd.
M°bg°lh°
ÏJ bghJthf Âwªjbtë¢ Ru§fëèUªJ bt£o vL¡f¥gL»wJ.
.tn
ÏJ vëÂš Ô Ão¤J¡bfhŸsh¥ bghUŸfŸ jahç¡f¥ ga‹gL»wJ.

fdlh, uZah, ÃnuÁš, bj‹ M¥Ãç¡fh, buhOÁah, Ódh, mbkç¡f I¡»a ehL k‰W« Ï¤jhè
M»a ehLfëš mÂf msÎ bt£o vL¡f¥gL»wJ.
vçbghUŸ få
ãy¡fç, v©bzŒ k‰W« Ïa‰if thÍ M»a _‹W« äf K¡»akhd vçbghUŸ fåk
w
ts§fŸ MF«. Ïit cnyhfk‰w fåk§fë‹ tifæš ml§F«.

Kjš ãiy¤ bjhêš – ntsh©ik
ntsh©ik vd¥gLtJ, gæ®fŸ k‰W« ku§fis ts®¥gnjhL k£Lä‹¿ éy§FfŸ
w
guhkç¥gijÍ« cŸsl¡»ajhF«. ntsh© ãy§fis¤ jah®gL¤Â éijfŸ éij¤J, Ú®

ghrd« brŒJ, ca®uf éijfis¥ ga‹gL¤Â ts®ªJ tU« k¡fŸ bjhif¡F V‰g czÎ¥
gæ®fis c‰g¤Â brŒjš, ntsh©ik¤ bjhêèš cŸsl¡»a brašKiwfshF«.
w
gz¥ gæ®fŸ czÎ nghš Efu¥glhkš mt‰iw nkY« gj¥gL¤J« tifæš _y¥
bghUŸfshf ga‹gL¤j¥gL»wJ. (v.fh : Ïu¥g®, Á‹nfhdh k‰w« gU¤Â)
czÎ¥ gæ®fŸ j‹åiwÎ¥ gæ®fshfnth mšyJ tâf gæ®fshfnth ts®¡f¥gL»‹wd.

ntsh© bjhêiy ã®zæ¡f« òéæaš fhuâfŸ
fhyãiy, ãy¤njh‰w«, k©ts«, Ú®ts« k‰W« gâahs®fŸ M»a fhuâfŸ ntsh©
bjhêšfëš ntWghLfisÍ«, gutiyÍ« ã®zæ¡F« fhuâfshf mik»‹wd.
fhyãiy
bt¥gãiy k‰W« kiHæ‹ msÎ, ntsh© bjhêiy ghÂ¡F« fhyãiy fhuâfshF«.
bt¥gãiy
m
80 br‹o»nuL¡F Fiwthf ãyÎ« bt¥gãiyæš k© Fë®ªJ ciw»wJ nghtjhš brofŸ
m›bt¥gãiyæš tsu ÏayhJ.
bt›ntW – fhyãiy t£lhu§fëš bt›ntW éjkhd gæ®fŸ éisé¡f¥gL»‹wd.
co
flš k£l¤ÂèUªJ ãy§fë‹ cau« khWgLtjhš cau¤Â‰nf‰g bt¥gãiy khWghLilajhf
cŸsJ. mJ ntsh© bjhêiy ghÂ¥ò¡FŸsh¡F»wJ. mad k©ly¤ÂYŸs ca® gFÂfëš
äjbt¥g k©ly gæuh»a fhu£ ngh‹w gæ®fis éisé¡fyh«.
gæU¡F gæ®, ts®¢Á¡ fhy« khWgL«. gU¤Â ngh‹w gæ®fŸ KGikahd ts®¢Á bgw 200
gåbghêt‰w eh£fŸ njit¥gLtjhš Fiwªj bt¥g« ãyÎ« gUt fhy§fëš
e.
éisé¡f¥gL»wJ.
kiHasÎ
fh‰¿YŸs <u¥gj« m¥gFÂæš éisÎ« gæ®tif, gæ® ts®tj‰F V‰w fhy« ngh‹wt‰iw
ã®zæ¡»‹wd.
ot
gUtfhy kiH¥bghêÎ v‹gJ äfÎ« K¡»akhd x‹whF«. Mdhš kiH¥bghêÎ jFªj
fhy§fëš mikaéšiybaåš, mJ gæ® ts®¢Áæid bt›ntW f£l§fëš Úç‹ msÎ
njit¥gLtjhš kiH¥bghêÎfëš V‰gL« kh‰w« gæ®fS¡F mtÁakhd x‹W. Mifahš
cn
gUtãiy¡F V‰w kiH¥bghêÎ K¡»akhdJ vd òy¥gL»wJ.
v.fh : fh¥Ã¡F mWtilæ‹nghJ«, K‹ò« tw©l ãiy njit. Mnj gUt¤Âš nrhs¥gæ®
éisa Ú® njitahŒ cŸsJ.
xU gFÂæš éisÍ« gæiu m§F bgŒÍ« kiHasÎ ã®khâ¡»wJ.
be‰gæ® mÂfkhd kiH¥bghêÍ« Ïl§fëY«, Âid tiffŸ tw©l gFÂfëY«
ps
éisé¡f¥gL»wJ.
éisé¡F« KiwfŸ gæ®
xU gæ® éisé¡F« Kiw
éisãy¤Âš xnu xU gæ® k£L« xUKiw éisé¡f¥g£lhš mJ xU gæ® éisé¡F«
.tn
Kiw vd miH¡f¥gL»wJ.
gšgæ® éisé¡F« Kiw
Ïu©L mšyJ Ïu©L¡F« nk‰g£l gæ®fis xnu éisãy¤Âš xnu gUtghy¤Âš
éisé¤jhš, mJ gšgæ® éisé¡F« Kiw vd miH¡f¥gL¡»wJ. v.fh : fh®thš
Ïkakiu¥ gFÂæš xnu éisãy¤Âš 12 ¡F« nk‰g£l gšntW éjkhd Õ‹°, gU¥ò k‰W«
w
Âidtif gæ®fŸ gæ® brŒa¥gL»wJ.

Ú®¥ghrd«
kiH¡ Fiwthf bghêÍ« Ïl§fëš mšyJ kiH bghŒ¡F« Ïl§fëš ntsh© bjhêš
w
brŒa Ú®¥ghrd« njit¥gL»wJ.

Ú®¥ghrd tiffŸ
fhšthŒ Ú®¥ghrd«
w
fhšthŒfŸ _y« tašfS¡F Ú®¥ ghŒ¢R« Kiwæid fhšthŒ¥ ghrd« v‹»nwh«.

bjë¥gh‹ ghrd«
taèš it¡f¥g£oU¡F« bjë¥gh‹fŸ _y« taY¡F Ú® bjë¤jš Kiwæid bjë¥gh‹
ghrd« v‹»nwh«.
ikaRH‰Á Ú®¥ghrd«

RH‰¢Áid¡ bfh©L t£l¥ghijæš Úçid¤ bjë¡F« Kiwæ‹ ikaRH‰Á Ú®¥ghrd«
v‹»nwh«. vdnt eh« cau¤ÂèUªJ gh®¡F«bghGJ gæ®fŸ t£ltoéš
éisé¡f¥g£oU¡F«.
brh£L Ú®¥ghrd Kiw
brh£L Ú®¥ghrd Kiwæš Ú® brh£L brh£lhf brofë‹ ntU¡F neuoahfnth mšyJ
mUfhikænyh brY¤j¥gL»wJ.
m
2. ãy¤njh‰w§fŸ
kiyfŸ, ÕlóäfŸ k‰W« rkbtëfŸ M»ait K¡»akhd ãy¤njh‰w§fŸ MF«. mt‰WŸ
rkkhd ãy¥gu¥òl‹ Toa t©lš k© ãiwªj rkbtë ntsh© bjhêš brŒa äfÎ«
V‰wjhF«.
co
cy»‹ rkbtë¥ gFÂfŸ äf mÂf mséš gæ® éisé¡F« ãy§fshf Âfœ»‹wd.
v.fh : tl ÏªÂa rkbtë, Ï¢rkbtë ntsh© bjhêš brŒa cfªj ãy¥gu¥ghF«.
kiy¥gFÂfëš rkgu¥ò¥ gFÂfŸ äf¡ Fiwthifahš, ntsh© bjhêš Fiwthf¡
fhz¥gL»wJ.
e.
kiy¢rçÎfŸ fh¥Ã k‰W« njæiy gæ®fŸ tsu cfªj Ïlkh»wJ. Ï¥gæ® tsu Ú®
têªnjhL«, Ú® j§fhj kiy¢rçÎ njitahf cŸsJ.
k©ts«
gæ® tsu k©ts« xU K¡»a fhuâahF«. Vbdåš bt›ntW gæ® ts®¡f bt›ntW
ot
k©tif¤ njit¥gL»wJ.
t©lš k© xU tsä¡f k©zhF«. Mit bjhl®ªJ cUth»¡ bfh©nl ÏU¡F« j‹ik
bfh©lJ. fçrš k© k‰W« òšbtë k© ngh‹w k©tiffŸ ntsh©ik¡F¥ gutyhf¥
cn
ga‹gL« tskhd tiffshF«.
ntsh© bjhêè‹ tiffŸ
kh‰¿l ntsh© bjhêš, j‹åiwÎ ntsh© bjhêš, Ôéu ntsh© bjhêš, tâfntsh©
bjhêš, guªj k‰W« ÏaªÂu§fŸ ga‹gL¤j¥gL« ntsh© bjhêš k‰W« fy¥ò ntsh©ik
vd ntsh©ik¤ bjhêš tif¥gL¤j¥g£L cŸsd.
ps
ntsh©ik tif v‹gJ xU§»iz¥ò¤ j©ikiaÍ« ntsh©ikiaÍ« ifahS«

KiwæidÍ«, m§F éisÍ« gæiuÍ« bghW¤J F¿¥Ãl¥gL»‹wd.
1. j‹åiwÎ ntsh©ik
étrhæfŸ j§fS¡F« j§fŸ FL«g§fS¡F« njitahd msÎ gæ®fis éisé¥g®.
.tn
j‹åiwÎ ntsh©ik ÏU ÃçÎfshf¥ Ãç¡f¥gL»wJ. mit vëa j‹åiwÎ

ntsh©ik k‰W« Ôéu j‹åiwÎ ntsh©ik MF«.
vëa j‹åiwÎ ntsh© Kiw kiythœ k¡fSŸ Á¿a FGk§fshš nk‰bfhŸs¥gL«
ntsh© KiwahF«.
kh‰¿l ntsh© Kiw Ïl¥bga®Î ntsh©ik vdÎ« miH¡f¥gL»wJ.
w
étrhæfŸ j§fë‹ xU Á¿a gFÂæš cŸs ku§fis bt£o vL¤Jé£L ku§fis vç¤J
m¥gFÂfëš Âid tiffŸ k‰W« »H§FfŸ ngh‹w vëa gæ®fis ts®¥g®. Áy
tUl§fS¡F¥ ÃwF mªj ãy§fis é£Lé£L¡ fh£oš k‰bwhU gFÂia nj®ªbjL¤J
w
nk‰T¿a mnj brŒKiwæš étrha« nk‰bfhŸt®.

kh‰¿l ntsh© bjhêš bt›ntW Ïl§fëš bt›ntW bga®fSl‹ miH¡f¥gL»wJ.
ÃnuÁèš buh¡nfh vdÎ«, #]«, ngth® k‰w« nghlh vd ÏªÂahéY«, äšgh vd k¤Âa
w
mbkç¡fhéY« miH¡f¥gL»wJ.

1 Ôéu ntsh© bjhêš
k¡fŸ ml®¤Â mÂfkhf cŸs gUtkiH bgW« MÁa¥ gFÂfëš Ï«Kiw
fhz¥gL»wJ.
be‰gænu mÂfkhf éisé¡f¥gL« gæuhF«. éis ãy« Á¿ajhf ÏU¡F« Mdhš
mt‰¿š étrhæfŸ ÅÂu ntsh© rhFgo brŒt®.
cu§fŸ, mÂf kfNš jU§ ca®uf éijfŸ ga‹gL¤ÂÍ«,FL«g¤ÂYŸst®fis ntsh©
m
gâæš <LgL¤ÂÍ«, éisãy¤ij xUnghJ« bt‰whf élhkY«, Ôéu Kiwæš gæ®
éisé¥g®. kfNš mÂfkhfnt ÏU¡F«.
2. tâf ntsh© bjhêš
co
Ï›tif ntsh© bjhêš guªj ntsh© bjhêš vdÎ« miH¡f¥gL»wJ.
Ï›tif ntsh© bjhêèš gæ®fŸ mÂf mséš gæçl¥gL«. ÏaªÂu§fis¥ gæçL«
Kiw¡F ga‹gL¤ÂÍ« gæ®fŸ éisé¡f¥gL»‹wd. nfhJik Ï«Kiwæš mÂf msÎ
gæçl¥gL« gæuhF«. Mdhš kfNš Fiwnt.
e.
tl mbkç¡fh, bj‹ mbkç¡fh k‰W« m®b#‹ildh ngh‹w gFÂfëš Ï«Kiw btFthf
fhz¥gL»wJ.
1. njh£l¥gæ®fŸ
ot
njh£l¥gæ®fŸ mad k©ly¥ gFÂfëš bgça ãy¥gu¥òfëš nk‰bfhŸs¥gL« KiwahF«.
mÂf KjÄL brŒa¥g£L njæiy, fh¥Ã, Ïu¥g® ngh‹w gæ®fis k£Lnk éisé¥gij
fU¤jhf¡ bfh©L éisé¡F« KiwahF«. Ï›tif gæ®fŸ bjhl®ªJ gy tUl§fS¡F
cn
gadë¥gjhf cŸsJ.
njh£l¥gæ® ntsh©ik Ïy§if, knyÁah, ÏªÂah, Ïªnjhndîah k‰W« gy ehLfëš
fhz¥gL»wJ.
2. fy¥ò¥ g©iz
Ï›ntsh©Kiw xU Áwªj ntsh© KiwahF«. Vbdåš ÏÂš gæ® éisé¤jš k‰W«
ps
fhšeil ts®¤jš M»a Ïu©L« eilbgW»wJ.

cy»š e‹F ts®¢Áailªjj gFÂfëš Ã‹g‰w¥gL»wJ.
nk‰F Inuh¥ghéš Ï¤jifa fy¥ò¥ g©iz Kiw xU bghJthd ntsh© bjhêyhF«.
Kjš ãiy¤ bjhêš – gæ®fŸ
.tn
khÎ¢r¤J bfh©l éijfisÍila jhåa tiffŸ òštif jhtu§fshF«.

beš, nfhJik, nrhs« k‰W« Âiz tiffŸ, bghJthd jhåa tiffŸ MF«.
beš
cy»š bgU«gh‹ikahd k¡fë‹ K¡»akhd czÎ mçÁ MF«. MÁah k‰W« Ïy¤Ô‹
mbkç¡f¥ gFÂfëš cŸs k¡fŸ mçÁia K¡»a czthf bfh©LŸsd®.
w
beš, mad k©ly¤Âš éisé¡f¥gL« Kj‹ik gæuhF«. Vbdåš mÂf bt¥gK«,

mÂfsÎ ÚU« be‰gæ® tsu njit¥gL»wJ.
Ï¥gæç‹ _y« Ïd« bj‰F MÁa¥ gFÂæèUªJ tªÂU¡F« vd fUj¥gL»wJ. Ódhé‹
w
ah§oÁ M‰W¢ rkbtëæš Ï¥gæç‹ ga‹ghL Kj‹ Kjèš bjhl§f¥g£lJ v‹w fU¤J«
ãyÎ»wJ.
beš ts®¢Á¡F njitahd NœãiyfŸ
w
beš ts®tj‰F ruhrçahf 240 br j£gbt¥gãiyÍ«, ruhrçahf 150 br.Û kiHasÎ«

njit¥gL»wJ.
beš éisé¡f rkkhd ãy« njit. nj§æ j©Ùçš ts®¢ÁÍW»wJ. caukhd
ãy¥gFÂfë›, beš éisé¡f rçÎfis¢ rk¥gL¤Â jhœãy§fëš gæçLtJ nghš Ú® nj§»
ã‰f go¡f£L Kiwia¥ ga‹gL¤J»‹wd®.

M‰¿‹ blšlh gFÂfëš be‰gæ® K¥nghf« éisé¡f¥gL»wJ.
t©lš k©âš r¤J äFªJŸsjhš be‰gæ® éisé¡f cfªj k©.
MÁah mÂf msÎ beš c‰g¤Â brŒ»wJ. 98% étrhæfŸ MÁahéš beš c‰g¤Âæš
g§F bgW»‹wd®.
beš c‰g¤Âæš Ódh, ÏªÂah, Ïªnjhndîah k‰W« t§fhsnjr« M»a ehLfŸ cy»š
Kjš 4 c‰g¤Â ehLfshf¤ Âfœ»‹wd.
m
ÏªÂahéš be‰gæ® mid¤J bgça M‰W rkbtëfëY« gæçl¥gL»wJ.
nfhJik
nfhJik xU äjbt¥g k©ly¥ gFÂæ‹ K¡»a czÎ¥ gæ®.
co
cy»‹ 25 % ãy¥gFÂ nfhJik ts®¡f ga‹gL¤j¥gL»wJ.
nfhJik ts®¢Á¡F¤ njitahd NœãiyfŸ

nfhJik gæ® tsu Mu«g¡ fhyf£l¤Âš äjkhd bt¥gK«, <u¥gjK« njit. ts®¢Áæ‹
Ã‰gFÂæ‹ Nça bt¥gK«, cy®ªj ãiyÍ« njit¥gL»wJ.
e.
nfhJik gæU¡F 150 br èUªJ 200 br. tiu cŸs (Fë®ªj fhyãiy ) j£gbt¥gãiyna
rçahd bt¥g¤njitahF«.
Ïj‰F 50-60 br.Û ruhrç kiH msÎ njit¥gL»wJ.
ot
fëk© mšyJ t©lš k© fyªj fëk© nfhJik tsu cfªj k©zhF«.
cy»‹ Áwªj tif nfhJik¥ gæ®fŸ äjbt¥g k©ly òšbtëfëèUªJ »il¡f¥ bgW»wJ.
Vbdåš m§FŸs k©âš mÂf msÎ cæ®¢ r¤J äFªJ fhz¥gL»wJ. nfhJik
ts®¥ò¡F ÏaªÂu§fŸ njit¥gL»wJ, mt‰Wl‹ bgça rkd‰w nkšÑœ ãy¥ gFÂfëY«
cn
éisé¡f¥gL»wJ.
cy»‹ äf¥ bgça nfhJik éisé¡F« gFÂfŸ m. I.eh. Ódh, Í¡nu‹, fdlh,
m®b#‹ildh, M°Ânuèah, ÏªÂah k‰W« gh»°jh‹ MF«.
ÏiH¥ gæ®fŸ
ps
gU¤Â, rzš k‰W« Mëéij¢ bro.

gU¤Â
gU¤Â mad k‰W« Jiz mad¥ gFÂæš k£Lnk éisé¡F«. ÏiH¥ gæuhF«.
gU¤Â broæš éijfŸ _oa, äUJthd, ml®ªj ÏiHfŸ bfh©l gªJ ngh‹w mik¥Ãid
bfh©l gFÂahf éis»wJ.
.tn
ÏiHæèUªJ éijfis¥ Ãç¡F« Kiw (ginning) v‹w brašKiw .

gU¤Â ts®¢Á¡F¤ njitahd Nœãiy
j£gbt¥g ãiy 200 Kjš 300 br. ÏU¡F« mad k©ly¥ gFÂfëš, 500 – 1000 br.Û kiH
msÎ cŸs gFÂfëš gU¤Â éis»wJ.
fçrš k© k‰W« t©lš k© gU¤Â¥ gæ® éisa V‰w k©zhF«.
w
mbkÂ¡f I¡»a ehLfŸ, c°bg»°jh‹, ÃnuÁš k‰W« gh»°jh‹ M»ait gU¤Â

c‰g¤Âæš Kjš Ïl« t»¡F« ehLfshF«.
rzš
w
rzš v‹gJ äUJthd, Úskhd, gsgs¡F« jhtu ÏiHahF«.

ÏJ fæW, rz‰igfŸ, jiu éç¥òfŸ k‰W« ÏiHfŸ k‰W« gy bghU£fŸ jahç¡f rzš
ga‹gL»wJ.
w
rzš tsUtj‰F V‰w Nœãiy

300 br. cŸs mÂf bt¥gK«, 150 br.Û nkyhd kiHasÎ« njit¥gL»wJ.
t©lš k© rzš éisé¡f V‰w k©zhF«.
rzš brofis Úçš Cuit¤J k¡f¢brŒJ ÏiHfis Ãç¤bjL¡F« brŒiff¡F¤ (retting)
bjhêyhs®fŸ njit¥gL»‹wd®.

Cwit¤J k¡f¢ brŒjš v‹gJ xU E© cæçaš (microbiological)
brŒKiwahF«.Ï«Kiwæš rzš jhtu¤Â‹ nk‰gFÂia äUJth¡f 2-3 thu§fŸ Úçš
Cwit¤J k¡f¢ brŒj Ã‹d® ÏiHfŸ Ãç¤bjL¡f¥gL»‹wJ.
fU«ò
fU«ò xU caukhd (3.5 Û£l®) òštif¤ jhtukhF«.
mad k‰W« Jiz mad k©ly¥ gFÂfëš ts®¡f¥gL« gæuhF«.
m
fU«ò ts®¡f V‰w Nœãiy
fU«ò tsu ruhrçahf 240 br. bt¥g« M©L KGtJ« njit¥gL»wJ. 130 br.Û kiHasÎ«
ešy tskhd k©Q« Ï¥gæ® tsu njit¥gL»wJ.
Ï¥gæ® mWtil brŒÍ« fhy¤Âš mÂfsÎ ntsh© bjhêyhs®fŸ njit¥gL»‹wd®.
co
njæiy
njæiyæ‹ ÏiyfŸ ghd« jahç¡f gy tUl§fS¡F ga‹ ju¡Toa mad k©ly¢
broahF«.
njæiyia¥ g¿¡fÎ« òÂa ÏiyfŸ bjhl®ªJ Kis¡fÎ« njæiy¢ brofŸ 15 Û cau¤Â‰F
e.
bt£oél¥gL»‹wd.
njæiy tsu V‰w¢ Nœãiy njæiy tsu V‰w¢ Nœãiy
mad k‰W« Jiz mad¥ gFÂfë‹ kiyfë‹ rçÎ¥gFÂfëš njæiy
ot
ts®¡f¥gL»wJ.ruhrçahd 210 br. bt¥gK« 150 br.Û. kiHÍ«, ešy k© tsK«
njit¥gL»wJ.
mÂf gå brofis Åœ¤jÎ«, Ï¥gæ® bjhêyhs®fŸs rh®ªj gæuhF«. fLikahd fh‰W

cn
k‰W« mÂf bt¥g¤ij¤ jh§F« Âw‹ njæiy¢ brofS¡F ÏU¥gjhš, kiy¢rçÎfëš fh‰W
ÅR« Âiræš ÏJ ts®¡f¥gL»wJ.
Ódh, ÏªÂah k‰W« Ïy§if M»a ehLfŸ njæiyia mÂf c‰g¤Â brŒÍ« ehLfshF«
ps
Ïu©lh« ãiy¤ bjhêš

bjhê‰rhiyfŸ
m¿éaš k‰W« bjhêš E£g¤Â‹ K‹nd‰w¤jhš ts Mjhu§fis kåj‹ njit¡fhf
.tn
Ïa‰ifæš »il¡F« ts§fis Áy brašKiwfS¡F c£gL¤j¥g£L ga‹ jU«

bghUŸfshf kh‰W« Ïlnk bjhê‰rhiy v‹wiH¡f¥gL»wJ.
• _y¥bghUŸfis KoÎ‰w bghU£fshf kh‰W« brašfŸ Ïu©lh« ãiy¤ bjhêš vd
miH¡f¥gL»wJ. Ï›Î‰g¤Â¤Jiw Ïu©lh« ãiy¤ bjhêšfŸ v‹W
w
miH¡f¥gL»wJ.
• thfd c‰g¤Â, Ïuhrad¥ bghUŸfŸ k‰W« bgh¿æaš bjhê‰rhiyfŸ, th}®Â
jahç¡F« bjhê‰rhiy, to¥ghiyfŸ, f¥gš f£Ljš ngh‹w bjhêšfŸ Ïu©lh« ãiy
w
bjhêšfŸ MF«.
• c‰g¤Â bjhê‰rhiyfŸ bghUshjhu¤Âš K¡»akhd bršt ts« bfhê¡F« gFÂ
w
MF«.
• gÂbd£L k‰W« g¤bjh‹gjh« ü‰wh©Lfëš V‰g£l bjhêšE£g ts®¢Á k‰W«
mjdhš cUthd bjhê‰thiyfëdhš nk‰f¤Âa ehLfëš äf mÂf mséš
bghUŸfŸ c‰g¤Â brŒa¥g£ld. ÏJnt “bjhê‰òu£Á” v‹wiH¡f¥g£lJ.

• ãy¡fç bjhê‰òu£Áia V‰gL¤Âa Kjš vçbghUŸ MF«.
bjhê‰rhiyæ‹ mikél¡ fhuâfŸ
• Ïit òéæaš fhuâfshfnth, k¡fë‹ thœéaš fhuâfshfnth ÏU¡fyh«.‘
_y¥bghU£fŸ
• Áy bjhê‰rhiyfS¡F¡ fdkhd, mÂfsÎ _y¥bghU£fŸ njit¥gL«. m¤jifa
m
bjhê‰rhiyfŸ neu« k‰W« ngh¡Ftu¤J¢ bryit Fiw¥gj‰fhf m«_y¥ bghUŸfŸ
»il¡F« Ïl§fë‹ mU»nyna ãWt¥gL»wJ.
ÏU«ò k‰W« v~F bjhê‰rhiyfŸ bgU«ghY« ãy¡fç mšyJ ÏU«ò »il¡F«
•
co
Ru§f§fS¡F mU»nyna mik¡f¥gL«. lhlh ÏU«ò v~F bjhê‰rhiy, Ïuhâf‹,
#hçah k‰W« bgh¡fhnuh ãy¡fç tašfS¡F mU»nyna mikªJŸsJ.
gâahs®fŸ
• bjhê‰rhiy Ïa§f mÂf v©â¡ifæyhd Fiwªj CÂa« bg‰W¡ bfhŸS«
e.
gâahs®fŸ mÂfkhf¤ njit¥gL»wJ. vdnt bjhê‰rhiyfŸ k¡fŸbjhif
mÂfkhf cŸs Ïl§fëš mik¡f¥gL»wJ.
• ÏªÂah k‰W« Ódh ngh‹w ehLfŸs mÂf v©â¡if¡ bfh©l Fiwªj CÂa«
ot
bg‰W¡ bfhŸS« gâahs®fis¡ bfh©l ehLfshF«.
•itu« mW¡F« bjhê‰rhiy¡F m¤bjhêE£g« ä¡f gâahs®fŸ njit. Mdhš
bghUŸfis mL¡»¡f£L« bjhê‰rhiyfS¡F F¿¥Ã£l bjhêšE£g« bjçªj
cn
gâahs®fŸ njit v‹w mtÁa« Ïšiy.
vçbghUŸ
• bjhê‰Jiw, cy»‹ 70% vçbghUŸ r¡Âia ÏaªÂu§fŸ Ïa¡f¥ ga‹gL¤Â¡
bfhŸ»wJ.
ps
mdš ä‹r¡Â (ãy¡fç) k‰W« Ú®ä‹r¡Â M»ait bjhê‰rhiyfS¡F¤ njit¥gL«

•
K¡»akhd vçbghUŸfshF«. Ï›btçbghU£fŸ vëjhf¡ »il¡F« Ïl§fëš
bjhê‰rhiyfŸ ãWt¥gL»‹wd.
_yjd«
.tn
• _yjd« mšyJ gz«, bjhê‰rhiyfS¡F¤ njitahd mid¤J ÏL bghU£fis

th§f ÏJ njit¥gL»wJ.
•mÂf c‰g¤Â¤Âw‹ bgUFifæš _yjdK« mÂfç¡»wJ. v§F KjÄL brŒtj‰F
_yjd« mÂfkhf »il¡»wnjh, m§F bjhê‰rhiyfŸ ts®¢ÁailÍ«.
w
ngh¡Ftu¤J
• bjhê‰rhiyfëš c‰g¤Â brŒa¤ njit¥gL« _y¥bghUŸfŸ, mJ »il¡F«
Ïl¤ÂèUªJ bjhê‰rhiy¡F¡ bfh©L bršyÎ«, c‰g¤Â brŒa¥g£l bghU£fis
w
rªij¡F vL¤J¢ bršyÎ« ngh¡Ftu¤J K¡»akhdJ MF«. ngh¡Ftu¤J ts®¢Á

mÂf« cŸs gFÂfëš bjhê‰rhiyfŸ ãWt¥gL»wJ.
rªij
w
• cÂç¥ghf§fis Ïiz¤J¥ gy bghUŸfis c‰g¤Â brŒÍ« Áy bjhê‰rhiyfŸ

rªij¡F mU»nyna ãWt¥gL»wJ.
• v.fh : thfd c‰g¤Â bjhê‰rhiy, ghš bghUŸfis c‰g¤Â brŒÍ« bjhê‰rhiy
vëÂš cila¡Toa E£gkhd f©zho bghUŸfis jahç¡F« bjhê‰rhiyfS«

rªij¡F mU»nyna ãWt¥gL»‹wd. Vbdåš mit éiuéš mGf¡ToaJ« (ghš,
gH« ngh‹w bghU£fŸ) cila¡Toa (f©zho) bghU£fshF«.
bjhêyf§fë‹ tiffŸ
bjhêyf§fŸ _y¥bghUŸ, mikél«, c‰g¤Â msÎ, c‰g¤Â brŒÍ« KiwfŸ,
gâfë‹ j‹ik k‰W« cilik M»at‰¿‹ mo¥gilæš tif¥gL¤j¥gL»‹wd.
m
_y¥bghUŸfë‹ mo¥gilæš cŸs tiffŸ
• fhLfŸ rh®ªj bjhêyf«Ï ntsh©ik rh®ªj bjhêyf« k‰W« fåk« rh®ªj bjhêyf«
vd Ãç¡f¥g£L tif¥gL¤j¥gL»‹wd
co
m. fhLfŸ rh®ªj bjhêyf«
•Ï›tif bjhêyf§fS¡F fhLfëèUªJ _y¥bghUŸfŸ »il¡f¥ bgW»‹wd. v.fh :
fh»j¤ bjhê‰rhiy, miwfy‹ ÏU¡iffŸ brŒjš.
M. ntsh©bghUŸ rh®ªj bjhêyf§fŸ
e.
•ntsh© bghUŸfis _yjdkhf¡ bfh©L gU¤Â k‰W« rzš bghUŸfŸ k‰W«
r®¡fiu ngh‹w bghUŸfis c‰g¤Â brŒ»‹wd.
Ï. fåk§fŸ rh®ªj bjhêyf§fŸ
ot
•ÏU«ò, v~F, Ábk©£, mYäåa« k‰W« Ïuhrhad¥ bghUŸfŸ Ï›tif
bjhêyf§fshF«.
2. mikél fhuz« rh®ªj bjhêyf§fŸ
_y¥bghUŸ j‹ik bghW¤J brašgL« bjhêyf§fŸ
cn
• _y¥bghUŸfŸ »il¡Fäl¤Â‰F mU»nyna ãWt¥gL»‹wd. Vbdåš Áy
_y¥bghUŸfŸ fdkhd _y¥ bghUshfnth jå¤j‹ik bfh©l _y¥bghUshfnth
ÏU¡fyh«.
ps
•ÏU«ò, v~F¤ bjhê‰rhiyfŸ, ãy¡fç k‰W« Ïju fdkhd _y¥bghUŸ

»il¡Fäl§fë‹ mUfhikæš mik»‹wd. r®¡fiu bjhê‰rhiy fU«ò éisÍ«
tašfS¡F mUfhikæš ãWt¥gL»‹wd. Vbdåš fU«ò mWtil brŒa¥g£L
fU«ò¢rhiw rçahd neu¤Â‰FŸ mjid gj¥gL¤j nt©oa mtÁa« cŸsJ.
.tn
Ïšiybaåš fU«Ã‹ Ïå¥ò¤j‹ik Fiwa thŒ¥òŸsJ.

rªij rh®ªj bjhêyf§fŸ
• bghU£fŸ mGF« j‹ik mšyJ bf£L¥nghF« j‹ik cilajhf khw thŒ¥ò cŸs
bjhêyf§fŸ rªij¡F mUfhikænyna ãWt¥gL»‹wd.
w
•Ã°f£, nf¡ ngh‹w bghUŸfŸ, Fë%£l¥glhj mšyJ gj¥gL¤j¥g£L mil¡f¥glhkš,

rik¤j Ïiw¢Á¥ bghUŸfŸ.
Áj¿ fhz¥gL« bjhêyf§fŸ (Foot Loose)
w
• ÏJ v›él¤ÂY« ãWt¥glyh«. Ïj‹ _y¥bghUŸfŸ ÏaªÂu§fŸ k‰W« mj‹

ghf§fŸ MF«. v.fh : fofhu« jahç¡F« bjhêyf§fŸ
3. c‰g¤Â¤Âw‹ msÎ mo¥gilæš cŸs tiffŸ
w
bgça mséš c‰g¤Â¤ Âw‹ bfh©l bjhêyf§fŸ

• Ïj‰F bgça mséš _yjd«, fdkhd ÏaªÂu§fŸ k‰W« mÂf mséš gâahs®
v©â¡if mtÁakh»wJ. v.fh : Ïuæš bg£o bjhê‰rhiy – br‹id, lhlh ÏU«ò
v~F bjhê‰rhiy - #h«bõ£ó®, BHEL - ÂU¢Á, SAIL - nry«.

äjkhd msÎ c‰g¤Â brŒÍ« bjhê‰rhiy
•Ï¤jifa Fiwthf fhz¥goD« _yjd«, bjhêš E£g¤ijÍ« rh®ªnj
mik¡f¥gL»wJ. fâå bjhêyf§fŸ, ä‹dQ bjhêyf§fŸ M»ait.
Á¿a msÎ c‰g¤Â brŒÍ« bjhêyf§fŸ
Á¿a msÎ _yjd§fisÍ«, Fiwªj gâahs®fisÍ« bfh©L fhz¥gL»wJ. Å£L¥
•
m
ga‹gh£L¥ bghUŸfŸ iféid¥ bghUŸfŸ, vGJ bghUŸfŸ ngh‹w jahç¥òfŸ
m¤jifa bjhêyf§fëš c‰g¤Â brŒa¥glyh«.
if¤bjhêšfŸ
co
• Fiwªj _yjd« bfh©l äf¢Á¿a mséš xU Á¿a FGknkh mšyJ FL«g«
rh®ªjt®fŸ Ï¤jifa bjhêyf§fis it¤ÂU¥g®.
• if¤j¿, ghŒ Ã‹Djš, _§»š, ku¥g£il rh®ªj bghUŸfŸ jahç¤jš, ghid brŒjš.
4. c‰g¤Â brašKiwfŸ rh®ªj bjhêyf§fŸ
e.
fduf bjhê‰rhiy
• mÂf _yjdK«, td bjhêyf§fS«, mÂf c‰g¤Â brŒÍ« bjhêyf§fshf
és§F»‹wd. o°nfh (TISCO) vd miH¡f¥gL« ÏU«ò v~F¤ bjhêyf§fŸ, bgš (
ot
BHEL)
• v.fh : fduf bjhêyf« k‰W« thfd¤ bjhêyf«
fdk‰w bjhêyf§fŸ
cn
• _y¥bghUŸfS« KoÎ‰w c‰g¤Â bghUŸfS« mÂf fdä‹¿ nyrhd bghUŸfshf
ÏU¡F«.
• Fiwªj _yjd¤Jl‹ Ef®nth® rh®ªj bjhêšfshf ÏU¡F«. v.fh : fofhu« jahç¤jš,
ciwfŸ jahç¡F« bjhêš k‰W« Å£L rhkh‹fŸ.
ps
5. gâfë‹ j‹ik rh®ªj bjhêyf§fŸ

•gâfë‹ j‹ikia¡ bfh©L, bjhêyf§fŸ gj¥gL¤J« bjhêyf§fŸ, c‰g¤Â
brŒÍ« bjhêyf§fŸ, ghf§fŸ Ïiz¡F« bjhêyf§fŸ vd tif¥gL¤j¥gL»‹wd
.tn
gj¥gL¤J« bjhêyf§fŸ
njhš gjåL« bjhêyf§fëš njhèid gj¥gL¤Â njhš bghUŸfshf kh‰W«
•
brašfŸ, gŠÁèUªJ éijfis¥ Ãç¤bjL¡F« brašfŸ k‰W« cnyhf
_y¥bghUŸfëèUªJ cnyhf¤ij cU¡F« brašfŸ.
w
c‰g¤Â brŒÍ« bjhêyf§fŸ

• _y¥bghUŸfis mšyJ KoÎ‰w bghUŸfis c‰g¤Â¥ bghUŸfshf kh‰W«
gâæid¢ brŒ»‹wd.
w
•üèiHfis Jâfshf kh‰W« #Îë¤ bjhêyf§fŸ, ÏU«ò v~F cU¡fhiyfŸ,

ÏU«ig ÏaªÂu§fshf brŒjš, ku¤ij ku¥bghUŸfshf¢ brŒjš.
w
ghf§fis Ïiz¡F« bjhêyf§fŸ

• KoÎ‰w bghUŸfis Ïiz¤J òÂa bghUŸfis¤ jahç¡F« bjhê‰rhiyfŸ, ghf§fŸ
Ïiz¡F« bjhêyf§fŸ vd miH¡f¥gL»‹wd.
• v.fh : thfd bjhêyf§fŸ k‰W« fâå ghf§fŸ Ïiz¡F« bjhêyf§fŸ

6. cilik¤ j‹ik
•cilik¤j‹ikia¥ bghW¤J bghJ¤Jiw bjhêyf§fŸ k‰W« jåah® Jiw
bjhêyf§fŸ vd ÏU tiffshf¥ Ãç¡f¥gL»‹wd.
bghJ¤Jiw
Ï›tif bjhêyf§fŸ murh§f¤Â‰F brhªjkhdjhF«. BHEL k‰W« M»a SAIL
•
m
bjhêyf§fŸ.
jåah® Jiw
• Ï›tif bjhêyf§fŸ, jåkåj‹ brhªjkhfnth mšyJ xU ÁW FGkkhfnth
co
brašgL« bjhêyf§fshF«.
•c‰g¤Â brŒÍ« bjhêyf§fŸ bghUshjhu¤Â‹ mÂf bghUŸ k‰W« ey‹ jU«
JiwahF«.
bghUshjhu nk«ghL milªj ehLfŸ v‹gd äf Áw¥ghf ts®ªJ bjhê‰JiwfŸ fhz¥gL«
e.
ehLfshF«.
_‹wh« ãiy¤ bjhêš
tâf« / t®¤jf«
ot
• tâf« vd¥gLtJ xU eh£o‰FŸnsnah mšyJ gy ehLfS¡F Ïilnanag
bghU£fë‹ k‰W« nrit gçkh‰w« MF«.
• Xçl¤Âš ÏU¡F« cgçahd bghUŸfŸ k‰W« k‰WbkhU Ïl¤Âš V‰gL«
cn
m¥bghUS¡fhd¤ njit M»ait tâf« eilbgw¡ fhuzkhf cŸsJ.
• ehLfëilna fhz¥gL« Ïa‰if ts Mjhu§fë‹ ntWghLfŸ, mt‰¿‰»ilna
eilbgW« tâf¤Â‰F mo¥gilahf mikªJŸsJ.
• cyfséš tâf« brŒa¥gL« bghUŸfŸ Ïu©L ÃçÎfshf¥ Ãç¡f¥g£LŸsJ.
ps
Kjšãiy c‰g¤Â bghUŸfŸ

czÎ¥ bghUŸfŸ (gU¥ò tiffŸ, gH§fŸ) k‰W« bjhê‰rhiyfS¡F¥ ga‹gL«
•
_y¥bghUŸfŸ (jhJ¡fŸ, eh®bghUŸfŸ) M»ait Kjšãiy c‰g¤Â¥ bghUshF«.
Ïu©lh« ãiy c‰g¤Â bghUŸfŸ
.tn
• Ïu©lh«k ãiy c‰g¤Â bghUŸfŸ c‰g¤Â brŒa¥g£l bghUŸfshF«.

tâf« xU eh£o‰FŸnsÍ« (cŸeh£L tâf«) gy ehLfS¡»ilnaÍ« (g‹dh£L tâf«)
eilbgW«.
cŸeh£L tâf« (m) jhŒãy¤Â‹ tâf«
w
• xU eh£o‹ cŸgFÂfS¡»ilna nk‰bfhŸs¥gL« cgç¥ bghU£fë‹ gçkh‰w«

cŸeh£L tâf« / cŸq® tâf« vd¥gL»wJ.
w
• rhiy têfS« Ïuæš ghijfS« ÏÂš K¡»a g§F t»¡»‹wd. Ïªjtif tâf¤Âš
njÓa brythâ cgnah»¡f¥gL»wJ.
• v.fh : m°[häèUªJ njæiy, f®ehlf¤ÂèUªJ fh¥Ã, nfushéèUªJ thrid
w
bghU£fŸ, #h®f©£, xçrh, nk‰F t§f¤ÂèUªJ fåk§fŸ eh£o‹ gšntW

gFÂfS¡F« »il¡ tê brŒa¥gL»wJ.

g‹dh£L tâf« (m) btëeh£L tâf«
• xU eh£o‹ òé všiyia flªJ mašehLfSl‹ eilbgW« tâf« g‹dh£L tâf«
vd¥gL«. Ïjid ÏUju¥ò tâf« v‹W« TWt®.
• neçiz tâf« : cyé‹ ÏU ehLfS¡»ilna eilbgW« tâf« <çiz / ÏUeh£L
tâf« (Bilateral) vdÎ«,
m
• gš»is tâf« : gy ehLfS¡»ilna eilbgW« tâf¤Âid g‹dh£L (Multilateral)
tâf« vdÎ« miH¡fyh«. g‹dh£L brthâfŸ cgnahf¥gL¤j¥g£L t®¤jf«
eilbgW»wJ.
co
• g‹dh£L tâf¤Âš flštê ngh¡Ftu¤J K¡»a g§F t»¡»wJ.
•Ï›tâf¤ij vëjhf eilKiw¥gL¤Âl OPEC , ASEAN k‰W« SPATA ngh‹w tâf
T£lik¥òfŸ cUth¡f¥g£LŸsd.
tâf¤Â‹ TWfŸ
e.
• V‰WkÂ k‰W« Ïw¡FkÂ Ï›éu©L« tâf¤Â‹ K¡»a TWfshF«.
• V‰WkÂ v‹gJ e« eh£o‹ cgç¥bghU£fisÍ«, nritfisÍ« mªãa brythâ¡fhf
btëeh£o‰F é‰gjhF«.
ot
• Ïw¡FkÂ v‹gJ ek¡F¤ njitahd bghU£fisÍ«, nritfisÍ« btëeh£oèUªJ
th§FtjhF«.
tâf¢ rkãiy
cn
• ehza kÂ¥Ã‰F« Ïw¡FkÂahF« bghU£fë‹ ehza kÂ¥Ã‰F« Ïilna cŸs
ntWghnl tâf¢ rkãiy vd¥gL«.
• V‰WkÂahF« bghU£fë‹, kÂ¥ò Ïw¡FkÂahF« bghU£fë‹ kÂ¥ig él
mÂfäUªjhš mjid rhjfkhd tâf¢ rkãiy v‹»nwh«. v.fh : #¥gh‹,
ps
•Ïw¡FkÂahF« bghU£fë‹ kÂ¥ò V‰WkÂahF«k bghU£fë‹ kÂ¥ig él mÂfkhf

ÏUªjhš ghjfkhd tâf¢ rkãiy v‹»nwh«. v.fh : ÏªÂah
tâf¤ij ã®zæ¡f« fhuâfŸ
Óu‰W¡ fhz¥gL« Ïa‰if ts Mjhu§fŸ
.tn
•fhyãiy, ãy¤njh‰w«, k©, Ïa‰if¤jhtu§fŸ k‰W« fåkts§fŸ ngh‹wt‰¿š

fhz¥gL« ntWghLfŸ tâf« V‰gl¡ fhuzkh»‹wJ.
bjhêšJiw / bghUshjhu¤Jiw ts®¢Áãiy
bjhêškakhd ehLfŸ, c‰g¤Â brŒj KoÎ¥ bghUŸfis bjhêšJiw ts®¢Áæš
•
w
Fiwªj ehLfS¡F V‰WkÂ brŒ»‹wd. bjhêšJiw ts®¢Á Fiwªj ehLfŸ,

_y¥bghUŸfŸ k‰W« czÎ¥ bghUŸfis V‰WkÂ brŒ»‹wd.
fhyãiy ntWghL
w
• fhyãiyæš V‰gL« ntWghL ntsh©ik tiffëY«, éy§FfŸ k‰W« fh£L¥

bghUŸfëY« nt‰Wikia V‰gL¤J»wJ. v.fh : äjbt¥g k©ly (Temãrate regions)
w
gFÂfŸ äUJthd ku§fŸ k‰W« ghš bghUŸfisÍ«, mad k©ly (Tropical region)
gFÂfŸ fodkhd ku§fŸ k‰W« bt¥gk©ly¥ gæ®fisÍ« V‰WkÂ brŒ»wJ.

k¡fëilna fhz¥gL« ntWghL
• x›bthU ehL« j§fŸ gHikahd kuòfS¡F V‰g bghUŸfis c‰g¤Â brŒt®. v.fh :
Ódhéš c‰g¤ÂahF« g£lhilfŸ k‰W« Ré£r®yhªÂš c‰g¤ÂahF« if¡fofhu§fŸ.
•k¡fŸ ml®¤Â mÂf« cŸs ehLfëš mt®fë‹ cŸeh£L Ef®Î mÂfkhfÎ«,
vŠÁabghUŸfŸ FiwthfÎ« ÏU¥gjhš g‹dh£L tâf« Fiwthfnt ÏU¡F«.
m
ÏU¥ÃD«, bjhêyhs®fŸ mÂfkhf <Lg£L¤ jahç¡F« bghUŸfis V‰WkÂ brŒt®.
v.fh : njæiy.
ngh¡Ftu¤J
co
•rhiy¥ ngh¡Ftu¤J, v©bzŒ FHhŒ ngh¡Ftu¤J ngh‹wt‰¿š V‰g£LŸs ts®¢ÁfŸ
gyju¥g£l fdkhd bghUŸfis¤ JiwKf§fS¡F vL¤J¢ br‹W g‹dh£L tâf«
el¤j VJthŒ mik»wJ.
muR¤ Â£l§fŸ
e.
tâf¤ij nk‹nkY« ca®¤Jtj‰F m©il ehLfSl‹ x‹¿izªJ xU FGthf
•
brašgLtij tâf¡ T£lik¥òfŸ (Trading blocs) v‹wiH¡f¥gL»wJ. v.fh :
bj‹»H¡F MÁa T£lik¥ò ehLfŸ (ASEAn) Inuh¥Ãa T£lik¥ò ngh‹wit.
ot
g‹dh£L tâf¥ngh¡F
• g‹dh£L tâf¥ngh¡f òéæaš, bghUshjhu k‰W« muÁaš fhuâfshš
f£L¥gL¤j¥gL»‹wd.
cn
•ntsh© bghUŸfŸ k‰W« fåk¥ bghUŸfis c‰g¤Â brŒJ tâf« brŒtj‹ _y«
gy ehLfŸ mikél« ngh‹w òéæaš e‹ikæid mil»wJ. vdnt Áy bghUŸfë‹
éahghu¥ngh¡F Áy ehLfëš Áw¥ghf cŸsJ. k¤Âa »H¡f ehLfëèUªJ bgw¥gL«
v©bzŒ, fdlh k‰W« °ÅlåèUªJ »il¡F« fh»j« k‰w« fh»j¡Tœ k‰W«
ps
knyÁahéèUªJ »il¡F« Ïu¥g® k‰W« jfu« M»ait Ïj‰F vL¤J¡fh£LfshF«.

tâf t£lhu§fŸ
Inuh¥gh
•Inuh¥gh, xU k¡fŸ ml®¤Â äFªj, bjhêš ts®¢Á äFªj k‰W« tâf ml®¤Â ( 30 %)
.tn
äFªj gFÂahF«. Ï§»UªJ V‰WkÂ brŒa¥gL« bghUŸfŸ mid¤J KoÎ‰w

bghUŸfŸ k‰W« XusÎ kh‰w¥g£l _y¥bghUŸfSnk MF«. Bjhê‰rhiy¡F¤
njitahd _y¥bghUŸfŸ Inuh¥ghéå K¡»akhd Ïw¡FkÂ¥ bghUshF«.
tl mbkç¡fh
w
m. I. ehL«, fdlhÎ« mÂf msÎ tâf« brŒÍ« ehLfshF«. ÏªehLfŸ ÏizªJ

•
ÏaªÂu§fŸ, thfd§fŸ, Ïurhad¥ bghUŸfŸ ngh‹w bghU£fis V‰WkÂ brŒtnjhL
gyéjkhd bghUŸfŸ Ïw¡FkÂÍ« brŒJ bfhŸ»‹wd.
w
Ïy¤Ô‹ mbkç¡fh
• Ï›t£lhu« fßÃa‹ ÔÎfŸ, k¤Âa bj‹ mbkç¡f ehLfŸ M»a gFÂfis
cŸsl¡»ajhF«.
w
• Ï¥gFÂfŸ czÎ¥ bghUŸfŸ k‰W« _y¥bghUŸfis V‰WkÂ brŒÍ« ehLfshfÎ«,

c‰g¤Â brŒa¥g£l bghUŸfis Ïw¡FkÂ brŒÍ« ehLfshfÎ« Âfœ»‹wd.

M¥Ãç¡fh
fåk¤ jhJ¡fisÍ«, mad k©ly¤Â‹ _y¥bghUŸfisÍ« V‰WkÂ brŒÍ«
•
ehLfshfÎ«, c‰g¤Â brŒa¥g£l bghUŸfis Ïw¡fkÂ brŒÍ« ehLfshfÎ« Âfœ»wJ.
MÁah
• MÁa ehLfŸ _y¥bghUŸfS« k‰W« fåk ts§fS« mÂfkhf cŸs ehLfŸ MF«.
m
#¥gh‹ eh£il¤ jéu Ãw MÁa ehLfŸ c‰g¤Â brŒa¥g£l bghUŸfis Ïw¡fkÂ
•
brŒÍ« ehLfshF«.
M°Ânuèah
co
•ntsh©ik bghUŸfŸ k‰W« fåk§fis V‰WkÂ, brŒtJl‹ czÎ jhåa§fŸ,
v©bzŒ k‰W« ÏaªÂu§fis Ïw¡FkÂ brŒ»‹wJ.
ngh¡Ftu¤J k‰W« jftš bjhl®òfŸ
xU ešy ngh¡Ftu¤J¤ bjhFÂ m¥gFÂæYŸs Mjhu§fŸ k‰W« kåj r¡Âia
e.
vL¤J¢ bršyÎ« gçkh¿¡ bfhŸsÎ« ga‹gL»wJ.
K¡»a ngh¡Ftu¤J bjhFÂfŸ:
rhiy¥ ngh¡Ftu¤J
ot
• rhiyfë‹ ml®¤Â (xU eh£o‹ bkh¤j gu¥Ã‰F« mªeh£o‹ rhiyfë‹ bkh¤j
Ús¤Â‰F« cŸs é»j«) k¡fŸ ml®¤Â (xU eh£o‹ bkh¤j gu¥Ã‰F« mªeh£o‹
bkh¤j k¡fŸ bjhif¡F« cŸs é»j«) k‰w« xU eh£o‹ bghUshjhu ts®¢Á ãiy
cn
M»ait xU ešy bjhl®òiladthf Âfœ»‹wd.
• rhiyfis f©l§fS¡F Ïilnaahd rhiyfŸ (Transconitinental roads) , njÁa
rhiyfŸ, k‰W« cŸq® rhiyfŸ vd tif¥gL¤jyh«.
• f©l§fS¡F Ïilnaahd rhiyfŸ xU všiyæèUªJ k‰bwhU všiy¡F
ps
Ïiz¡f« Ú©l rhiyfŸ MF«. ouh‹° fdoa‹ beLŠrhiy, myh°f‹

beLŠrhiy k‰W« M°Ânuèa ouh‹° beLŠrhiy, M»atit Ïj‰f
vL¤J¡fh£LfshF«.
thfd ntf« k‰W« thfd v©â¡ifæ‹ ts®¢Á M»a Ïu©L« mÂfç¤J¡
•
.tn
bfh©oU¥gjhš, gštê njÁa beLŠrhiy ts®¢Á¡F« têtF¤JŸsJ. b#®kåæš

cŸs ‘M£nlhgh‹° rhiyfŸ’ Kjèš mik¡f¥g£l Ï¤jifa rhiyfŸ MF«
ÏªÂahé‹ »uh©£ ou§¡ rhiy
• 2500 ».Û ÚsKŸs »uh©£ ou§¡ rhiy ÏªÂahé‹ Úskhd, Kj‹ikahd rhiyahF«.
w
ÏªbeLŠrhiy t§fhs njr¤ÂYŸs nrhdh®fŸ v‹w Ïl¤ÂèUªJ gh»°jhåYŸs

bgõht® v‹w Ïl¤Â‰f tl ÏªÂahé‹ têahf Ïiz¡f¥g£LŸsJ.
jäœehL k‰W« nfus fl‰fiu¥ gFÂfëY«, nk‰F t§fhs«, gŠrh¥, mçahd k‰w«
•
w
c¤Âu¥Ãunjr« M»a khãy§fëY« rhiy¥ngh¡Ftu¤J tiyaik¥ò äf ml®¤Âahf¡

fhz¥gL»wJ.
Ïuæš ngh¡Ftu¤J
w
• fdkhd bghU£fis Ú©l öu¤Â‰F, ntfkhfÎ«, Fiwªj bryéY«, bfh©L

brštj‰F¥ Ï¥ngh¡Ftu¤J ga‹gL«.
• äfÎ« ts®¢Áailªj bjhê‰rhiy¥ gFÂfshd Inuh¥gh k‰W« tl mbkç¡f ehLfëš
Ïuæš ngh¡Ftu¤J tiyaik¥ò äfÎ« ml®¤Âahf cŸsJ.

• #¥gh‹, ÏªÂahd, bj‹»H¡F, M°Ânuèah k‰W« m®b#‹odh fl‰fiu¥ gFÂfëš
Ïuæš ngh¡Ftu¤J tiyaik¥ò äjkhd ml®¤ÂÍl‹ mikªJŸsJ.
• ouh‹° irÕça‹ Ïuæš ghij f©l§fS¡F Ïilnaahd xU ÏU¥ò¥ ghijahF«. ÏJ
uZahé‹ ghšo¡ fl‰fiuæš mikªJŸs byè‹»uh£ v‹w Ïl¤Âid, gRÃ¡
fl‰fiu¥ gFÂæš mikªJŸs éshoth°lh¡ v‹w Ïl¤Jl‹ Ïiz¡»wJ.
m
• ouh‹° fdoa‹ Ïuæš ngh¡Ftu¤J fdlhé‹ »H¡F k‰W« nk‰F fl‰fiu¥
gFÂæid Ïiz¡»wJ. ouh‹° M©oa‹ ÏU¥ò¥ghij Ãnahd°V®° (m®b#©odh)
gFÂia thšgiunrh (Áè) gFÂÍl‹ Ïiz¡»wJ.
co
• ouh‹° MÁa Ïuæš ngh¡Ftu¤J Á§f¥óçid, 28 ehLfë‹ têahf 18,000 ».Û
bjhiyéš cŸs JU¡»æ‹ Ï°jh‹òš gFÂÍl‹ Ïiz¡»wJ.
• ÏªÂahé‹ Ïuæš ngh¡Ftu¤J MÁah f©l¤Ânyna äf¥ bgçaJ. nkY« cy»š
Ïu©lhtJ Ïl¤ij t»¡»‹wJ.
e.
• f§if¢ rkbtëæš cŸs c¤ÂuÃunjr«, Õfh® k‰W« nk‰Ft§fhs« M»a Ïl§fëš
Ïuæš ngh¡Ftu¤J äfÎ« ml®¤Âahf cŸsJ.
• cy»nyna äf mÂfsÎ ntiy thŒ¥Ãid ÏªÂa Ïuæš ngh¡Ftu¤J më¡»wJ.
ot
•v«.M®.o.v° v‹gJ jäœeh£oš, br‹idæš mik¡f¥g£LŸs, ca®gFÂæš
mikªJŸs Ïuæš ngh¡Ftu¤J MF«. j‰nghJ Ï¢nrit 17 Ïuæš ãiya§fnshL
br‹id fl‰fiu Ïuæš ãiya¤ÂèUªJ nts¢nrç Ïuæš ãiya« tiuæyhd 25 ».Û
cn
öu¤Â‰F brašgL»wJ.
Ú® tê¥ ngh¡Ftu¤J
• kèthd ngh¡Ftu¤J têahF«. mt‰iw cŸeh£L Ú®tê k‰W« flštê¥ ngh¡Ftu¤J
vd ÏU ÃçÎfshf¥ Ãç¡fyh«.
ps
• äf K¡»akhf cŸeh£L Ú® têfŸ, bjhêš Jiwæš K‹nd¿a nk‰F Inuh¥Ãa ehLfŸ

(iu‹, nuh‹, lh‹ô¥ k‰W« vš¥ MWfŸ) tl mbkç¡fh k‰W« fdlhéš (bgça VçfŸ)
fhz¥gL»‹wd. Ï›ÎŸq® Ú®têfŸ Ïuæš ngh¡Ftu¤Jl‹ ÏizªJ bjhêš
t£lhu§fS¡F mÂf msÎ bghUŸfis Fiwªj éiyæš vL¤J¢ bršy cjÎ»wJ.
.tn
• ÏªÂahéš cŸeh£L Ú®têfŸ m°[häYŸs Ãu«kò¤uh M‰¿Y« f§if k‰W« mj‹

Jiz MWfŸ ghÍ« c¤Âu¥Ãunjr« k‰W« Õfhçš fhz¥gL»wJ.
g¡»§fh« fhšthŒ jäœeh£oš xU K¡»akhd cŸeh£L Ú® têahŒ ÏUªjJ.
•
Ï¡fhšthŒ ngh¡Ftu¤J bešÿU¡F« ku¡fhz¤Â‰F« Ïilna bghUŸfis bfh©L
w
bršy ga‹gL¤j¥g£lJ. Mdhš, Ï›tê j‰nghJ khrilªJ tUªj¤j¡fjhŒ cŸsJ.

flštê ngh¡Ftu¤J
f©l§fS¡»ilna gaz« brŒtj‰F flštê¥ ngh¡Ftu¤J K¡»akhd x‹whf¡
•
w
fUj¥g£lJ. Mdhš Ï‹W mÂf vilÍŸs bghUŸfis vL¤J¢ brštj‰F k£Lnk

ga‹gL»wJ.
w
cy»‹ K¡»a f¥gš ngh¡Ftu¤J têfŸ

• tl m£yh©o¡ tê : ÏJ k¡fŸ ãiwªj gFÂah»a nk‰F Inuh¥Ãa ehLfisÍ« tl
mbkç¡fhéš »H¡F¥ gFÂfisÍ« Ïiz¡F« têahF«.
• gdhkh fhšthŒ tê : ÏJ tl k‰W« bj‹ mbkç¡fhé‹ nk‰F fl‰fiu¥ gFÂfis
m¡f©l§fë‹ »H¡F fl‰fiu gFÂfnshL Ïiz¡F« têahF«.

• gRÃ¡ouh‹° tê: ÏJ »H¡fhÁa JiwKf§fis tl mbkç¡fhé‹ nk‰F fl‰fiu
JiwKf§fnshL Ïiz¡F« têahf«.
bfhšf¤jh, ghuÔ¥, érhf¥g£od«, br‹id, ö¤J¡Fo, bfh¢Á‹, k§fq®, nfhth,
•
K«ig k‰W« fh©£yh M»ait ÏªÂahéš cŸs Áy K¡»a¤ JiwKf§fshF«.
th‹tê¥ ngh¡Ftu¤J
m
•neu¤ij nrä¥gJ k£Lkšyhkš bjhiyöu¤Â‰F fis¥Ã‹¿ btF éiuéš
br‹wila VJthf ÏU¥gjhš, äfÎ« òfœbg‰w xU nritahf¡ fUj¥gL»wJ.
FHhŒ ngh¡Ftu¤J
co
v©bzŒ k‰W« Ïa‰if thÍit Xçl¤ÂèUªJ k‰bwhU Ïl¤Â‰F¡F bfh©L bršy
•
ga‹gL»wJ.
Áy v©bzŒ FHhŒ ngh¡Ftu¤JfŸ
•bgça Ï‹¢ iy‹ (Big Inch Line) bl¡rh° Kjš ãôb#®Á tiu bršY« FHhŒ tê
e.
lh¥° tl mbkç¡fhé‹ ouh‹° myh°fh FHhŒ ngh¡Ftu¤J lh¥ iy‹ rÎÂ
mnuÃahé‹ ifRkh gFÂæèUªJ bygdhåš cŸs irl‹ gFÂ tiu 1214 ».Û
öu¤Â‰F mikªJŸs FHhŒ¥ ngh¡Ftu¤J MF«.
ot
jftš bjhl®ò
• jftš bjhl®ò vd¥gLtJ th®¤ijfS«, brŒÂfS« xëgu¥g¥gLtjhF«. jftš
bjhl®ò vd¥gLtJ ÏUtiffshF«. Mit bjhiybjhl®ò k‰W« k¡fŸ bjhl®ò MF«.
cn
• jftš bjhl®Ã‹ Kj‰ts®¢Á 1844š f©LÃo¡f¥g£l jªÂ¤ bjhl®ò MF«. 1875š
f©LÃo¡f¥g£l bjhiyngÁ bjhiy¤ bjhl®Ãš mL¤j K¡»a ts®¢ÁahF«.
• 1935š jªÂ bjhl®Ãš (Telex) V‰g£l ts®¢Á brŒÂfis xU Ïl¤Âš j£blGÂ
bjhiyÎ¥ gFÂfS¡F mD¥ò« nghJ mit bjhiy m¢Áš (Teleprinter) brŒÂfshf¥
ps
bgw¥g£ld.
• bgUksÎ k¡fS¡F brŒÂfis vL¤J¢ bršY« totik¡f¥g£l Clf bjhl®ò
rhjd§fŸ k¡fŸ bjhl®ò rhjd§fŸ vd miH¡f¥gL»‹wd.
• k¡fŸ bjhl®ò rhjd§fŸ ÏU tif¥gL»‹wd. mit m¢Ál¥gL« Clf§fŸ
.tn
(brŒÂ¤jhŸfŸ, ò¤jf§fŸ, thu k‰W« khj¥ g¤ÂçiffŸ) vdÎ« ä‹dQ Clf§fŸ

(thbdhè, bjhiy¡fh£Á bjhiy¤bjhl®ò, Ïizajs« vdÎ« Ãç¡f¥g£LŸsd.
k¡fŸ bjhif ts®¢ÁÍ« ts Mjhu§fS«
k¡fŸ ntsh© bjhêiy brŒa¤ bjhl§»aÃ‹ cUthd bghUshjhu khWghL V‰g£l fhy«
w
Kjš, kåj®fS¡F« mt®fis rh®ªj R‰W¥òw NHY¡Fkhd bjhl®òfŸ kh‰¿aik¡f¥g£ld.

m¡fhy« Kjš k¡fŸ bjhif ts®¢Áaila bjhl§»d.
k¡fŸ bjhif ts®¢Á
w
cyf k¡fŸ bjhif 1850 M« M©L Rkh® 500 äšèaid v£oaJ. m¥bghGJ Kjš k¡fŸ
bjhif mÂfkhf ts®¢Áaila bjhl§»aJ.
w
• cyf k¡fŸ bjhif Kj‹Kjèš 1804 M« M©L xU äšèaid v£oaJ. 1927 M«

M©L 2 Ãšèadhf 123 M©LfS¡F¥ ÃwF mÂfç¤jJ.
• 1950 M« M©L Kjš k¡fŸ bjhif ts®¢Á¤ bjhl®ªJ mÂfç¤J¡ bfh©nl
tªJŸsJ.

tUl« cyf k¡fŸ bjhif (Ãšèa‹) mL¤j Ãšèa‹ k¡fŸbjhif
mÂfç¡f vL¤J¡ bfh©l fhy«
1804 1
1927 2 123
1960 3 33
1974 4 14
m
1987 5 13
1999 6 12
2011 7 12
co
• bjhêšJiw k‰W« ntsh© Jiwæš V‰g£l ts®¢Á bghUshjhu¤Â‹ ts®¢Áæid
nk«gL¤ÂaJ. kU¤Jt ey«, clšey«, btŸs¤jL¥ò, Ô ég¤JfëèUªJ ghJfh¥ò
ngh‹wt‰¿š V‰g£l K‹nd‰w« Ïa‰ifæš V‰gL« k¡fë‹ ÏH¥ig¡ f£L¥gL¤ÂaJ.
e.
vdnt, Ïw¥òfŸ FiwªJ Ãw¥òfŸ mÂfkhf Mu«Ã¤jd.
• k¡fŸ bjhif ts®¢Á Ãw¥ò é»j« k‰W« Ïw¥ò é»j¤Âid bghW¤nj mikÍ«.
•cy»‹ ts®¢Áailªj ehLfë‹ Ãw¥ò é»j« k‰W« Ïw¥ò é»j« Fiwthf cŸsJ.
ot
ts®ªJ tU« ehLfë‹, Ïw¥ò é»j« FiwthfÎ«, Ãw¥ò é»j« mÂfkhfÎ«
ÏU¥gjhš, mÂf k¡fŸbjhif fhz¥gL»wJ. vdnt, mªehLfŸ ts®ªJtU« k¡fŸ
bjhifia f£L¥gL¤j Ãw¥ò é»j¤Âid¡ f£L¥gL¤J« Ka‰Áæid nk‰bfh©L
tU»wJ.
cn
k¡fŸ bjhif gutš k‰W« ml®¤Â
• òéæš, k¡fŸ gué¡ fhz¥gL« ãiyæidna k¡fŸbjhif gutš v‹»nwh«. òéæš 90
% k¡fŸ 10% ãy¥gu¥Ãny thœªJ bfh©oU¡»wh®fŸ.
ps
• bkhdhnfh vd¥gL« äf¢ Á¿a eh£o‹ k¡fŸ ml®¤Â xU rJu »nyh Û£lU¡F 16.779
k¡fŸ MF«.
• bkhdhnfh äf¢Áwa ehlhf (1.95 rJu ».Û) ÏU¥ÃD«, mj‹ k¡fŸ ml®¤Â äfÎ«
mÂfkhF«.
.tn
• k¡fŸ bjhif ml®¤Â äf mÂf« cŸs ehL t§fhsnjrkhF«. Ï§F 1 rJu

»nyhÛ£lU¡F 1,069 k¡fŸ thœ»‹wd®.
• cy»š k¡fŸ ml®¤Â äf Fiwthf cŸs ehL k§nfhèah MF«. Ï§F 1 rJu
»nyhÛ£lU¡F 1.7 k¡fŸ thœ»‹wd®.
w
• M°Ânuèah 1 rJu »nyhÛ£lU¡F 2.9 k¡fis¡ bfh©L Ïu©lh« ãiyæš cŸsJ.

k¡fŸ bjhif gutš , ml®¤Âæid ghÂ¡F« fhuâfŸ
Ïa‰if fhuâfŸ : òw¤njh‰w«, fhyãiy, ts Mjhu§fŸ
w
kåj fhuâfŸ : muÁaš, rKjha«, bghUshjhu«

k¡fŸ gutš k‰W« ml®¤Â ( f©l§fŸ)
f©l« k¡fŸ bjhif cyf k¡fŸ bjhif ml®¤Â
w
(äšèa‹) (%)
MÁah 3800 60 203
M¥Ãç¡fh 840 12 65
Inuh¥gh 710 11 134
tlmbkç¡fh 514 08 32

bj‹mbkç¡fh 371 5.3 73
M°Ânuèah 21 0.3 6.4
• bgU»tU« k¡fŸbjhif »il¡f¥bgW»w ts§fŸ, ãy« k‰W« Ú®ts¤Âš mÂf

mG¤j¤ij V‰gL¤Â cŸsJ.
m
• tsU»‹w ehLfŸ mÂf k‰W« tsU»‹w k¡fŸ bjhifahš Fiwªj, t£lhu
Nœãiyæš mikªJŸs Fiwªj msÎ ts§fë‹ ÛJ mG¤j« V‰gL¤J»‹wd.
Ï¤jifa ehLfŸ äfªj nghuh£l¤Jl‹, czÎ, e‹Ü®, ku§fŸ k‰W« vçbghUŸ ngh‹w
tsU»‹w njitfis rªÂ¥gj‰fhd Ïåikahd R‰W¢NHiy kh‰¿ mik»‹wd.
co
• ts®ªJé£l ehLfël« òéæ‹ ts§fŸ ÏU¥gJl‹ mÂf msÎ« mt‰iw
ga‹gL¤J»‹wd.
e‹Ü®
e.
• flªj ü‰wh©oš Úç‹ cgnahf¤Â‹ msÎ k¡fŸbjhif ts®¢Áia él Ïu£o¥ò
MF«. cy»š gFÂfëš Ú®¤njit Ú® më¥ig äŠÁ cŸsJ.
• cy»š 0.03% e‹Ü® k£Lnk »il¡f¥ bgW»wJ.
ot
• tsU« ehLfëš 95% fêÎ Ú® MWfëš nr®¡f¥gL»wJ.
• ».Ã. 2025 M« M©L 5 Ãšèa‹ k¡fŸ Ôéu Ú® g‰wh¡Fiw¡F M£gLt®
• ÏªÂah 20% k¡fŸ bjhifia bfh©oU¡»wJ. Mdhš 4% Únu »il¡»wJ.
cn
c zÎ më¤jš k‰W« »il¡f¥ bg‰w ãy«
• M¥Ãç¡fh MÁah M»a ehLfëš »uhk k¡fŸ bjhif 1950 M©L Kjš 1985
M©LfS¡FŸ Ïu£o¥ghdJ. Mjdhš mj‰»izahf »il¡f¥ bg‰w ãy¤Â‹ msÎ
Fiwthf cŸsJ.
ps
efu§fëš V‰gL« beU¡f« fhuzkhf gæçL« ãy§fŸ Fiw¡f¥g£LéL»wJ. k¡fŸ

•
fhLfis gæçLtj‰fhf mê¡»‹wd®.
fhLfë‹ mêÎ
• cy»‹ 80% Ïa‰if fhLfŸ ku§fS¡fhfÎ«, ntsh© bjhêè‹ ga‹gh£o‰fhfÎ«,
.tn
nkŒ¢rš ãy cgnahf¤Â‰fhfÎ« mê¡f¥gL»‹wd.

• tw£Á, k©, mç¥ò, btŸs« k‰W« bt¥gkakhjš M»atit fhLfis mê¥gjhš
V‰gL« éisÎfshF«.
w
ghiytdkhjš
_‹¿š xU gFÂ (35%) ghiytdkhf khWtjhš, ghiytdkhjš 110 ehLfëš thœ»‹w
•
w
bgU«ghyhd k¡fis ghÂ¡»‹wJ.

fåk§fŸ
fåk§fë‹ njit mÂfç¥gjhš fåk§fŸ äf mÂf MH¤Â‰F moæèUªJ njh©o
w
•
vL¡f¥gL»wJ. ÏJ ãy¤jo khRgL¤JtJ k£Lä‹¿ Ú®k£l mséidÍ« Fiw¤J
éL»wJ.
vçbghUŸ

•cy»‹ 80% tâf ga‹gh£L M‰wš òJ¥Ã¡f Koahj ãy¡fç v©bzŒ k‰W« Ïa‰if
thÍ ngh‹w vçbghUŸfèUªJ »il¡f¥ bgW»wJ.
ãy« ghHiljš
mÂfkhd msÎ fhLfë‹ mêédhš ãy¢rçÎ«, k© mç¥ò, k©â‹ ju¡FiwÎ,
•
mÂf Ú®nj§Fjš, Ú®¥ghrd¥ gFÂfëš c¥ò gojš, Ru§f§fëš Kiwnfl‰w
m
Ru§fKiwfŸ, Fthç§, rhiynghLjš k‰W« cgnahfk‰w bghUŸfisÍ« F¥igfisÍ«
bfh£Ljš ngh‹w brašfshš ãy« äfÎ« ghÂ¡f¥g£LŸsJ.
bjhiy E©Qz®Î E£g§fS« ts Mjhu§fS«
co
• kåj ey« nk«gl cy»š »il¡F« FiwªJ tU« ts Mjhu§fŸ xU§»izªJ,
Â£lä£L g»®ªJ bfhŸS« mtÁa« V‰g£LŸsJ. Ïj‰F ts§fëš gutšfisÍ«
mt‰¿‹ ÏU¥òfë‹ msÎfisÍ« g‰¿ òçjš v‹gJ MF«.
• Kjš bra‰if nfhŸ °ò£å¡-1 v‹gJ nrhéa¤ ôåadhš 1951 M« M©L Kjèš
e.
brY¤j¥g£l bra‰if nfhshF«.
• bjhiy E©Qz®Î bra‰if nfhŸfŸ Ïa‰if ts MŒÎfëY«, R‰W¢NHš
f©fhâ¥ÃY« nkyh©ik ga‹gh£oY« K¡»a g§F t»¡»‹wd.
ot
• mbkç¡f I¡»a eh£o‹ yh©£ rh£, Ãuh‹Á‹ °gh£, fhçahé‹ »£rh£ k‰W« Ódhé‹
ah§fh‹ M»a bra‰if¡ nfhŸfŸ bjhiy E©Qz®Î bra‰if nfhŸfëš
K¡»akhdjhF«.
cn
• ÏªÂahé‹ Kjš bjhiy E©Qz®Î bra‰if nfhsh»a IRS – 1Avd¥gL«
bra‰if¡nfhŸ 1988 M« M©L é©âš brY¤j¥g£lJ. Ïjid bjhl®ªJ IRS – 1B,
1C, 1D, P3, P5, P6 fh®nlhrh£ (CARTOSAT) k‰W« çnrh®°rh£ (RESOURCESAT)o
M»ait brY¤j¥g£LŸsd.
ps
• bjhiy E©Qz®Î òŸë étu§fŸ kÂ¥òŸs gadŸs jftšfis¤ jU»wJ. òé

mik¥Ãaš, k©ts«, Ïa‰if jhtu§fë‹, gu¥ò Ú®ãiyfŸ, fåk§fŸ M»a ãy
ts¤Âid g‰¿a jftšfis jU»wJ. Ï¤jifa jftšfis ngz¤jFªj
vÂ®fhy¤Â‰F Â£läl ga‹ghL cilajhf mik»wJ.
.tn
ts Mjhu§fŸ
w
ts Mjhu§fS« mj‹ tiffS«

ekJ òé¡nfhŸ ghiw¡nfhs« mšyJ ãy«, Ú®¡nfhs« mšyJ Ú® k‰W« të¡nfhs«
mšyJ òéia¢ R‰¿ÍŸs fh‰W k©ly« vd 3 K¡»a TWfshš cUth¡f¥g£LŸsJ.
w
• ts®¢Áæ‹ mo¥gilæš ts Mjhu§fis, Ïayh‰wš ts Mjhu§fŸ v‹W«

ts®¢ÁÍ‰w ts Mjhu§fŸ v‹W« 2 ÃçÎfshf Ãç¡f¥gL»‹wd.
• k¡fshš ga‹gL¤j¥gl Koahj NHèš cŸs ts Mjhu§fŸ “ Ïayh‰wš ts
w
Mjhu§fŸ” vd miH¡f¥gL»‹wd. v.fh: irÕçah, m©lh®o¡fh ngh‹w Ïl§fëš

fhz¥gL« ts Mjhu§fŸ.
• kåj®fshš ga‹gL¤j¥gL« ts Mjhu§fis “ts®¢ÁÍ‰w ts Mjhu§fŸ” v‹Ww
miH¡f¥gL»‹wd. v.fh: ãy¡fç, ÏU«ò¤jhJ

•òJ¥Ã¤jš mo¥gilæš, ts Mjhu§fis òJ¥Ã¡f Ïayhj / ÏU¥ò ts§fŸ v‹W«
òJ¥Ã¡f¡Toa / t‰whj ts§fŸ v‹W« ÏU ÃçÎfshf¥ Ãç¡fyh«.
òJ¥Ã¡f Ïayhj ts Mjhu§fŸ
• òJ¥Ã¡f Ïayhj ts Mjhu§fŸ t‰w¡Toa (Ô®ªJ nghf¡Toa) ts Mjhu§fŸ vd
miH¡f¥gL»wJ. Ï›ts§fë‹ ÏU¥ò ã®zæ¡f¥g£lit MF«.
m
• Ïa‰ifæš Ï›ts§fŸ cUthf vL¤J¡ bfhŸS« fhy¤ijél ntfkhf e«khš
m›ts§fŸ Efu¥gL»‹wd. v.fh : òéæ‹ fåk Ru§f§fëèUªJ xUKiw
vL¡f¥g£l fåk ts§fŸ vL¡f¥g£litna. mt‰iw Û©L« e«khš cUth¡fnth
co
mšyJ ÂU«gbgwnth ÏayhJ.
• mÂkhf¥ ga‹gL¤Â¡ bfh©oU¡F« fåk§fë‹ tiffŸ
• cnyhf¡ fåk§fŸ : cnyhf¤ jhJ¡fŸ ml§»a _y¥bghU£fŸ.
• cyhfk‰w fåk§fŸ : v‹gJ cnyhf¤ jhJ¡fŸ m‰w _y¥bghU£fŸ.
e.
• vçbghUŸ fåk§fŸ : M‰wiy cUth¡F« fåk§fŸ.
• xU eh£o‹ bghUshjhu nk«gh£o‰F mªeh£o‹ vçbghUŸ fåk§fns äf
K¡»a¥g§F t»¥gjhš fåk tiffSŸ vçbghUŸ fåkts« K¡»akhdJ.
ot
ãy¡fç, v©bzŒ, Ïa‰ifthÍ k‰W« mQr¡Â fåk§fŸ M»ait éiuéš Ô®ªJ
•
nghF« K¡»akhd vçbghUŸ fåk§fŸ MF«.
ãy¡fç
cn
• ãy¡fç gy äšèa‹ tUl§fshf cUthd fåk«, vdnt ÏJ ‘òij vçbghUŸ’ vd
miH¡f¥gL»wJ.
• òé mik¥Ãš V‰g£l khWjšfëdhš äf¥bgça gu¥ò¥ fhLfŸ goÎ¥ gLiffëš
òijªJ nghæd. fhy¥ngh¡»š òéæ‹ bt¥g« k‰W« mG¤j« fhuzkhf òijªJ nghd
ps
jhtu§fŸ ãy¡fçahf kh‰w« milªjd.

• ãy¡fçæ‹ ju« k‰W« fh®g‹ msé‹ mo¥gilæš gy tiffshf Ãç¡f¥gL»wJ.
mitahtd Mªjuir£, Ã£Läd°, è¡id£, ku¡fç.
• cy»‹ äf K¡»akhd ãy¡fç tašfŸ mbkç¡f I¡»a ehLfŸ, ÏuZah, b#®kå,
.tn
I¡»a muR ngh‹w ehLfëš fhz¥gL»‹wd.

• MÁahé‹ ãy¡fç tašfŸ Ódh, ÏªÂahéš cŸsJ.
• jäœeh£oš cŸs beŒntèæš è¡id£ / gG¥ò ãy¡fç »il¡»wJ.
v©bzŒ k‰W« Ïa‰if thÍ
w
• bghJthf v©bzŒ flY¡foæYŸs goÎ¥ghiwfshd nr‰W k© goÎfŸ

( Mudstone) bk‹fëfš (shale) , kz‰ghiw (Sandstone) ngh‹w mL¡Ffëš fhz¥gL«
w
• òéæ‹ moæš òijªJŸs jhtu« k‰W« R©zh«ò XLŸs éy§Ffë‹ gok§fŸ

òéæ‹ bt¥g« k‰W« mG¤j¤Â‰F c£gL¤j¥gL»‹wd. Ïit v©bzahf kh¿ ghiw
ÏL¡FfëY«, ghiw¤ JisfëY« fhz¥gL»wJ.
w
• v©bzŒ mL¡»‰F nkš nyrhd iA£nuh fh®g‹, Ïa‰if thÍ toéš fhz¥gL»wJ.
• v©bzŒ goÎfŸ ãy¥gFÂfëY« ( Onshore) flš gFÂfëY« (Offshore )
fhz¥gL»‹wd. vL¤J¡fh£LfŸ : bj‹nk‰F MÁahé‹ ãy¥gFÂfëš fhz¥gL«

v©bzŒ tašfŸ k‰W« tl flè‹ f©l¤Â£L gFÂfëš fhz¥gL« v©bzŒ
tašfŸ.
• ÏªÂahé‹ K¡»akhd v©bzŒ tašfŸ m°[h« ãy¥gFÂæš fhz¥gL»‹wd.
• ÏªÂahé‹ äf¥bgça ‘K«ig iA’ v‹D« v©bzŒ taš, fl‰gFÂæš mikªJŸsJ.
• jäœeh£oš fhéç blšlh gFÂfëš v©bzŒ ts« f©l¿a¥g£LŸsJ.
m
mQ r¡Â¡ fåk§fŸ
• Ínuåa«, njhça« ngh‹w fåk§fŸ mQr¡Âia c‰g¤Â brŒa¥ ga‹gL»‹wd.
• eÛÃah, f#f°jh‹ k‰W« fdlh ngh‹w ehLfëš Ínuåa« mÂf mséš cŸsJ.
co
• cy»nyna mÂfsÎ (30% ) mQr¡Âia c‰g¤Â brŒÍ« ehL mbkç¡f I¡»a ehL.
• mQr¡Â vçbghUis mÂfséš (75% ) ga‹gL¤J« ehL Ãuh‹R.
òJ¥Ã¡f¡Toa ts Mjhu§fŸ
• mÂfkhf fhz¥gLtJl‹ bjhl®ªJ Ïa‰ifahfnt òJ¥Ã¡f¥gL»wJ.
e.
• fh‰wh‰wš, òJ¥Ã¡f¡Toa ts Mjhu§fŸ äf K¡»a ts§fshf¡ fUj¥gL»‹wd.
Ú® ä‹r¡Â
• Ú® ä‹r¡Â, òJ¥Ã¡f¡Toa ts Mjhu§fSŸ ts®¢Áailªj ts«.
ot
• cy»š äf¥bgça MWfŸ mÂfkhf cŸs gFÂfëš Ú® ä‹r¡Â mÂfkhf¥
ga‹gL¤j¥gL»wJ.
• Ódhéš cŸs ah§oÁ M‰¿‹ FW¡nf mikªÂU¡F« ‘K¥gŸs¤jh¡F mizæš’
cn
cy»‹ äf¥bgça Ú® ä‹r¡Â ãiya« mikªJŸsJ.
• ÏªÂahé‹ äf¥bgça Ú® ä‹r¡Â ãiya« g¡uhe§fš mizæš cŸsJ.
Nça M‰wš
• xëä‹ nthšlh ä‹fy« (Photo voltic cells ) Nça r¡Âia nrä¥gj‰F njit¥gL»wJ.
ps
• cy»š mÂf msÎ Nça M‰wiy c‰g¤Â brŒÍ« ehL b#®kå.

•mad k©ly NHš Nça M‰wiy äf mÂf mséš c‰g¤Â brŒa VJthf
mikªJŸsJ.
.tn
fh‰W M‰wš
• fh‰W ntfkhf bjhl®ªJ ÅR« gFÂfëš éir¥bgh¿ cUis ( Turbine) ga‹gL¤Â
fh‰wh‰wš c‰g¤Â brŒa¥gL»wJ.
• Inuh¥gh f©l« fh‰W M‰wiy mÂf mséš ga‹gL¤J»wJ.
w
• bl‹kh®¡»‹ 20% ä‹rhu« fh‰W M‰wš _ykhf¥ bgw¥gL»wJ.

cæç M‰wš
• ku§fŸ, gæ®fŸ, ntsh© k‰W« éy§FfëèUªJ »il¡F« fêÎ¥ bghU£fŸ cæç
w
M‰wY¡F K¡»a Mjhukhf¤ Âfœ»‹wd.

• Ï›tid¤J Mjhu§fëš ku vçbghUns (éwF) tsU« ehLfëš äf K¡»akhf¤
Âfœ»wJ.
w
• rhz vçthÍ / Û¤nj‹ kh£L¢ rhz¤ÂèUªJ c‰g¤Â brŒa¥gL»‹wd.

• j‰bghGJ cæç vçbghUŸ fU«ÃèUªJ«, Mkz¡F tif jhtu§fëèUªJ« c‰g¤Â
brŒa¥gL»‹wd.

ts Mjhu§fS« bghUshjhu elto¡iffS«
òéæš kåj®fë‹ bjhêšfis bt›ntW gFÂfëš »il¡F« ts Mjhu§fns
ã®zæ¡»‹wd. mt‰WŸ czÎ nrfç¤jš, nt£ilahLjš, Û‹Ão¤jš, Ru§f¤bjhêš
cÂçghf§fis x‹¿iz¤jš, éahghu« ngh‹w gy bjhêšfŸ ml§F«. Ï¤jifa
bjhêšfshš kåj®fŸ bghUshjhu¥ gaid mil»‹wd®. vdnt , Ï¤jifa kåj®fë‹
m
elto¡iffŸ ‘bghUshjhu elto¡iffŸ’ v‹W miH¡f¥gL»wJ.
• Ï¤bjhêšfis, Ïj‹ gçzhk ts®¢Áæ‹ mo¥gilæš 5 ÃçÎfshf Ãç¡fyh«.
Kjšãiy¤ bjhêšfŸ
co
• kåj®fŸs Ïa‰if ts Mjhu§fnshL neçilahf ÏizªJ brašgL« Ït‰iw
gHikahd bjhêš elto¡if vdyh«.
• czÎ nrfç¤jš, éy§Ffis nt£ilahLjš, fhšeilfis nkŒ¤jš, fåk§fis
bt£obaL¤jš, Û‹Ão¤jš, ku« bt£Ljš, ntsh©ik
e.
• Ï¤bjhêšfëš <LgLgt®fis ‘Át¥ò fG¤J¥g£il gâahs®fŸ’ (Red Collar Workers )
v‹W miH¡»‹nwh«.
ot
Ïu©lh« ãiy¤ bjhêšfŸ
• kåj®fŸs _y¥bghU£fis c‰g¤Â KiwfS¡F c£gL¤Â mt‰iw KoÎ‰w
bghUshf kh‰Wtj‹ _y« _y¥bghUŸfë‹ ga‹gh£oidÍ«, kÂ¥ÃidÍ«
cn
bgU¡F»‹wd®.
• fU«ÃèUªJ jahç¡f¥gL« r®¡fiu, ÏU«ò jhJéèUªJ »il¡F« ÏU«ò v~F
ngh‹wit.
c‰g¤Â brašfŸ Ïu©lh« ãiy¤ bjhêšfŸ v‹W« Ï¤bjhêš òçÍ« gâahs®fŸ ‘Úy
•
ps
fG¤J¥g£il gâahs®fŸ’ (Blue Collar Workers) vdÎ« miH¡f¥gL»‹wd®.

_‹wh« ãiy¤ bjhêšfŸ
• Ïu©lh« ãiy¤ bjhêšfë‹ ts®¢Áia nk«gL¤J« tâf«, ngh¡Ftu¤J, jftš
bjhl®ò nritfis _‹wh« ãiy¤bjhêšfŸ vd miH¡f¥gL»‹wd.
.tn
• bjhêš E£g¤Âš Áw¥ò ä¡f bjhêšE£g gâahs®fS«, t§»¥ gâahs®fS« _‹wh«

ãiy¤ bjhêšfëš <LgL¤j¥gL»‹wd®.
•Ï¤bjhêšfëš gâòçnthiu ‘btë®Át¥ò fG¤J¥g£il gâahs®fŸ’ (Pink Collar
Workers) v‹W miH¡»nwh«.
w
eh‹fh« ãiy¤ bjhêšfŸ

• fšé¤Jiw, ÚÂ¤Jiw, kU¤Jt«, bghGJngh¡F, nfë¡iffŸ, ã®thf«, MuhŒ¢Á k‰W«
ts®¢Á M»a jå¤j‹ik bfh©l NHšfëš nrit òçnth®.
w
• Ï¤Jiwæš gâòçÍ« gâahs®fs ‘btŸis fG¤J¥g£il gâahs®fŸ’ (White Collar

Workers ) v‹wiH¡f¥gLt®.
w
• Ï¤bjhêšfŸ bghJthf efu§fëš mÂkhf fhz¥gL«.

Iªjh« ãiy¤ bjhêšfŸ
• Mnyhrid tH§Fnth® k‰W« Â£l« tF¥ngh®, muR k‰W« jåah® Jiwfëš cŸs
Ô®khå¡Ff« Âw‹ bfh©l m¿Îiu tH§FnthU«, r£ló®tkhd mÂfhçfS«
ml§Ft®.
• Ït®fŸ ‘j§f fG¤J¥g£il gâahs®fŸ’ (Gold Collar Workers) vd miH¡f¥gLt®.
m
• Ïªãiy¤ bjhêyhs®fŸ bgU efu§fëš mÂfkhf¡ fhz¥gL»‹wd®. ts®ªJ tU«
ehLfëš Kjšãiy k‰W« Ïu©lh« ãiy¤ bjhêšfëY«, ts®¢Áailªj ehLfëš
_‹W, eh‹F k‰W« Iªjh« ãiy¤ bjhêšfëY« k¡fŸ mÂfkhf <Lg£LŸsd®
co
♣ bj‹ ÏªÂahé‹ »H¡F fl‰fiuæš – jäœehL mikªJŸsJ.
♣ jäœeh£o‹ všiyfshtd
»H¡»š – t§fhs éçFlh bj‰»š – ÏªÂa¥ bgU§flš
e.
nk‰»š – nfush tl¡»š – f®ehlfh, MªÂuh
♣ 1956 #dtç 14-« njÂ jäœbkhê M£Á bkhêahf nj®Î brŒa¥g£lJ.
♣ ÏªÂahéš k¡fŸ bjhifæš jäœehL – 6 tJ Ïl«.
ot
♣ ÏªÂahéš gu¥gséš jäœehL – 11 tJ Ïl«
jäœehL K¡nfhz toéš fhz¥gL»wJ.
♣ ÏªÂahé‹ bj‹ všiyahd ÏªÂuhKid 2004-š Rdhäahš flèš _œ»aJ.
cn
♣ jäœeh£o‹ bkh¤j ãy¥gu¥ò – 1.30.058 r.». Û£l®.
♣ jäœeh£o‹ bkh¤j kht£l« - 32.
♣ jäœeh£o‹ khãy gwit – kufj¥òwh
♣ jäœeh£o‹ khãy éy§F – tiuahL
ps
♣ jäœeh£o‹ khãy ó – br§fhªjŸ ky®

♣ jäœeh£o‹ khãy ku« - gid ku«.
♣ jäœeh£o‹ khefuh£ÁfŸ – 12 ( nry« xU khefuh£Á)
♣ jäœeh£o‹ efuh£Á – 125 ( M¤ö® xU efuh£Á )
.tn
♣ jäœeh£o‹ ng%uh£Á – 529 ( euÁ§fòu« xU ng%uh£Á)

♣ jäœ bkhê¡nf cç¤jhd Áwªj Ïy¡fz üš – bjhšfh¥Ãa«.
♣ Kjš jäœ m¢rf« - ju§f« ghoæš l¢R ghÂçauhš f£l¥g£lJ.
♣ jäœeh£o‹ Ïa‰if mik¥ò – 4 tif¥gL«.
w
1. kiyfŸ ( nk‰F bjhl®¢Á kiy (k) »H¡F bjhl®¢Á kiy)

2. Õlóä gFÂ 3. rkbtë¥ gFÂfŸ 4. flnyhu¥ gFÂfŸ
w
♣ nk‰F bjhl®¢Á kiy jäœeh£oš Úy»ç kht£l¤Âš EiHªJ f‹åahFkçæš

Kotil»wJ.
♣ nk‰F bjhl®¢Á kiyæ‹ ruhrç cau« - 1000 Û£l® Kjš 1500 Û£l® tiu.
w
♣ jäœeh£o‹ ca®ªj Áfu« - bjh£lbg£lh (2637 Û£l®).

♣ nk‰F bjhl®¢Á kiyæ‹ tlnk‰F gFÂæš fhz¥gLtJ – Úy»ç.
♣ nk‰F bjhl®¢Á kiyÍ« »H¡F¤ bjhl®¢Á kiyÍ« x‹W nrUäl« - Úy»ç
♣ Úy»çæ‹ »H¡»š fhz¥gL« F‹W – gHå kiy F‹W.

♣ gHå F‹¿‹ bj‰nf cŸsJ – tUrehL kiy, M©o¥ g£okiy.
♣ ghy¡fh£L fzthŒ¡F bj‰nf – Vykiy, mf¤Âa kiy fhz¥gL»wJ.
♣ Vykiyæš fhz¥gL« brê¥òä¡f gŸs¤jh¡F – f«g« gŸs¤jh¡F.
♣ tUr ehL kiy¡F« mf¤Âa® kiy¡F« Ïilæš fhz¥gLtJ – br§nfh£il
fzthŒ
m
♣ rkbtë¥ gFÂæ‹ bj‰»š fhz¥gLtJ – M¤ö® fzthŒ ( nry« kht£l«)
♣ rkbtë¥ gFÂæ‹ tl¡»š fhz¥gLtJ – br§f« fzthŒ (flÿ® kht£l«)
♣ jäœeh£oš fhz¥gL« kiyfŸ égu«
co
1. #›thJ (k) Vy»ç kiy – ntÿ® kht£l« 2. nr®tuha‹ kiy – nry« kht£l«
3. fštuha‹ kiy – éG¥òu« kht£l« 4. g¢ir kiy – ÂU¢Á kht£l«
5. bfhšè kiy – ehk¡fš kht£l« 6. Á¤njç kiy – jUkòç (k) nry«
7. brŠÁ kiy – ÂUt©zhkiy
e.
♣ »H¡F bjhl®¢Á kiyæ‹ ca®ªj kiy – nr®tuha‹ kiy (1500 – 1600 Û£l®)
♣ nk‰F bjhl®¢Á kiyæ‹ ca®ªj kiy – Mid kiy (2700 Û£l®)
♣ jäœeh£oš fhz¥gL« Õlóä – 1. nfha«ò¤ö® Õlóä, 2. kJiu Õlóä
ot
♣ jå¤j F‹whf fhz¥gLtJ –br‹å kiy F‹W (<nuhL)
♣ jäœeh£oš fhz¥gL« fl‰fiufŸ – 2
1. bkçdh fl‰fiu
cy»‹ Ïu©lhtJ bgça fl‰fiu (13 »nyh Û£l®)
cn
br‹id efçš fhz¥gL»wJ.
2.Ïuhnk°tu« fl‰fiu
Ï§F flš miy vG¢Á 3 br.Û£lU¡F äfhkš cŸsJ.
ps
mH»a njh‰w« bfh©l fl‰fiu gFÂ.

♣ jäœ eh£o‹ K¡»a MW – fhéç
♣ fhéç MW – FlF kiy (f®ehlfh)- š c‰g¤Â M»wJ.
♣ fhéçæ‹ Kj‹ik »isahW – bfhŸël«.
.tn
♣ it¥ghW – (éUJ ef®) F©lhW (ö¤JFo)

♣ Á‰whW vj‹ K¡»a JizahW – jhäuguâ
♣ jäœeh£o‹ Úskhd MW – fhéç.
♣ jäœeh£o‹ Nwhtë kiH bghêÎ khj« - et«g®.
w
♣ jäœeh£oš M©L kiH¥ bghêÎ rjé»j«

1. bj‹ nk‰F gUt¡ fh‰W¡ fhy« - 22Ð
2. tl»H¡F gUt¡ fh‰W¡ fhy« - 57Ð
w
3. Nwhtë kiH¥ bghêÎ – 21 Ð

♣ nk‰f©l _‹W gUt¡fhy§fëY« kiH bgW« kht£l« - f‹åahFkç.
w
♣ nk‰f©l _‹W gUt¡fhy§fëY« Fiwªj kiH bgWtJ – nfha«ò¤ö®.

♣ kåj‹ Ka‰Á Ï‹¿ jhnd tsU« jhtu« - Ïa‰if¤ jhtu«.
♣ jäœeh£o š fhLfë‹ rjé»j« - 17Ð
♣ jäœeh£o š mÂf fhLfŸ ãygu¥ò bfh©lJ – Úy»ç.

♣ flnyhu¥ gFÂæš tw©l bt¥gãiy, tsk‰w k©âš éistJ – rÎ¡F
♣ fhLfŸ mÂf ml®¤Âahf fhz¥gL« Ïl« - 1. ntÿ® (#›thJ F‹W), 2. nry«,
♣ rªjd ku§fŸ fhz¥gL« Ïl« - nfhit, Úy»ç, f‹åahFkç
♣ vçbghUŸ ku§fŸ fhz¥gL« Ïl« - kJiu, ÂUbešntè
♣ Ïu¥g® njh£l ku§fŸ fhz¥gL« Ïl« - f‹åahFkç
m
♣ f‰óu, ijy ku§fŸ fhz¥gL« Ïl« - Úy»ç.
♣ Ô¡F¢Á brŒÍ« ku§fŸ fhz¥gL« Ïl« - nk‰F bjhl®¢Á kiyæ‹ mothu« k‰W«
éUJef®.
co
♣ fhLfë‹ tiffŸ – 5
1. madk©ly« gRik khwh¡ fhLfŸ
gRik khwhjit k‰W« Ïiyfis cÂ®¡fhJ.
M©o‰F 200 br.Û nkš kiHia bgW»‹wJ.
e.
Ï¡fhLfŸ jäœeh£oš Úy»ç, Midkiy rçÎ, flnyhu gFÂæš
fhz¥gL»wJ.
Ï¡fhLfëš vnghå, nj¡F, br«ku«, fU§fhè, ts®»‹wJ. ( 60 Û£l® cau«
tiu tsU«)
ot
2. mad k©ly mf‹w Ïiy¡ fhLfŸ (m) gUt¡fh‰W fhLfŸ
M©o‰F kiH¥bghêÎ 100 br.Û-š ÏUªJ 200 br.Û cŸs Ïl¤Âš Ï¡fhLfŸ
fhz¥gL»wJ.
cn
nk‰F bjhl®¢Á kiyæ‹ »H¡F rçÎ.
nfhil fhy¤Âš <u¥gj ÏH¥ig jé®¡f Ïiyfis cÂ®¤J éL»‹wd.
Ï§F jh‹ F£ilahd, caukhd, bk‹ikahd, fod ku§fŸ fhz¥gL»wJ.
rhš, rªjd«, nj¡F, _§»š, glh¡ M»a ku§fŸ Áw¥ghf ts®»‹wJ.
ps
3. K£òj® fhLfŸ
tw©l gFÂ (k) Fiwªj kiH¥ bghêÎ Ïl§fëš fhz¥gL»wJ.
F£ilahd ku§fS«, òj®fS« fhz¥gL»wJ.
MHkhd nt®fS«, fdkhd j©L mik¥ò bfh©l ku§fŸ fhz¥gL»wJ.
.tn
4. rJ¥ò ãy¡ fhLfŸ

c¥ò Ú® bfh©l Xj¥ gFÂæš fhz¥gL« fhL.
jäœeh£oš Ã¢rhtu« (flÿ®) nfhoa¡fiu, ntjhu©a« M»a gFÂfëš
Ï¡fhLfŸ fhz¥gL»wJ.
rJ¥ò ãy fhLfŸ iunrhnghuh jhtu tifia nr®ªjJ.
w
Ã¢rhtu fhLfŸ 25 r.Ñ. Û£lU«, nfhoa¡fiu 17 r.». Û£l® gu¥ÃY«

guéÍŸsJ.
5. kiyaf¡ fhLfŸ
w
kiH¥bghêÎ mÂfKŸs kiyrçÎfëš fhz¥gL»wJ.

Midkiy, Úy»ç kiyfëš fhz¥gL»wJ.
♣ äf mÂf msÎ fhLfŸ cŸs kht£l« - <nuhL (10Ð)
w
♣ jçR ãy§fŸ äFÂahf fhz¥gL« kht£l« - ÂUbešntè

t.v k©tif mÂf« fhz¥gL« kht£l§fŸ
©
1. t©lš k© jŠrhñ®, ÂUth%®, ehf¥g£od«, éG¥òu«
2. fçrš k© nfhit, kJiu, Ïuhkehjòu«
3. br«k© Átf§if, Ïuhkehjòu«
4. JU¡fš k© fhŠÁòu«, ÂUtŸq®, jŠrhñ®
m
5. ct® k© nk‰F bjhl®¢Á kiy, »H¡F bjhl®¢Á kiy
M»at‰¿‹ c¢Áæš ntjhuza«, nrhH k©ly
fl‰fiu
co
♣ bfhilfhdèš 12 tUl§fS¡F xU Kiw ó¡F« F¿ŠÁ ky® äfÎ« Áw¥ò thŒªjJ.
♣ F¿ŠÁ kyiu jäHf muR Áw¥ò ä¡f kyuhf m¿é¤JŸsJ.
♣ knyçah nehia f£LgL¤j Á‹nfhdh ku¤ÂèUªJ Fæid‹ v‹w kUªJ bghUŸ
jahç¡f¥gL»wJ.
e.
♣ fg« k‰W« clš tèia ngh¡f ga‹gLtJ – ôfè¥l° ku¤ÂèUªJ ijy«
bgw¥gL«
♣ jäœeh£oš mÂf _èif »il¡F« gFÂ – gHå kiy, F‰why kiy.
ot
♣ étrhæfë‹ cg bjhêyhf gid ku« ts®¤jš bjhêš mÂf« fhz¥gL« kht£l«
- ÂUbešntè.
♣ mça tif rªjd ku§fŸ - #›thJ kiyæš ml®ªJ fhz¥gL»wJ.
cn
♣ td éy§F K¡»a¤Jt¤ij cz®¤j x›bthU tUlK« - m¡nlhg® khj¤Âš td
knfh¤rt« éHh eilbgW»wJ.
♣ cyf tdéy§F Âd« - m¡nlhg® 4
♣ cyf fhLfŸ Âd« - kh®¢ 21
ps
♣ cyf Ú® Âd« - kh®¢ 22

♣ éy§FfŸ mt‰¿‰F njitahd Nœãiyia cUth¡fÎ«, ghJfh¡fÎ«
V‰gL¤JtJ – njÁa¥ó§fh
♣ fåk§fis j‹DŸ bfh©LŸs Ïa‰ifahd fåk¥bghU£fŸ – jhJ¡fŸ
.tn
cnyhf fåk§fŸ »il¡F« kht£l«

ÏU«ò¤jhJ nry«, ehk¡fš,
ÂUt©zhkiy
w
br«ò nry«, Úy»ç, nfhit, kJiu

gh¡i[£ nry«, Úy»ç, nfhit
Fnuhik£ nry«, ehk¡fš, ÂU¢Á
w
igiu£ éG¥òu«
♣ Nça M‰wiy ä‹ bt¥g M‰wyhf kh‰w ngh£nlhthšo¡ bršfŸ ga‹gL»wJ.
♣ Nça r¡Â ãiya§fŸ fhz¥gL« Ïl§fŸ – Â©L¡fš, »UZz»ç, jUkòç.
w
♣ fh‰W éirahf R‰W fy‹fëèUªJ bgw¥gL« ÏaªÂu M‰wš ä‹ M‰wyhf

kh‰w¥gL»wJ.
♣ jäœeh£oš tUl¤Â‰F ruhrçahf 5.208 äšèa‹ th£ ä‹ M‰wš MdJ fh‰whiy
_y« c‰g¤Â brŒa¥gL»wJ.

♣ Xj¢ r¡Âia bgw – Jisfis cila jL¥ò mizfis f£l nt©L«.
♣ Kjš Xj r¡Â ãiya« - Ãuh‹Áš f£l¥g£lJ.
♣ cŸSiw bt¥g¤ij ä‹ r¡Âahf kh‰w »il¥gJ – òé bt¥g r¡ÂahF«.
t.v© js§fŸ c‰g¤Â
m
1. MušthŒ bkhê fzthŒ (K¥gªjš gFÂ ) 1658 äšèa‹
f‹åahFkç, ÂUbešntè kht£l« th£LfŸ
2. br§nfh£il fzthŒ (fa¤jhW gFÂ) 1105 äšèa‹
ÂUbešntè, ö¤J¡Fo kht£l« th£LfŸ
co
3. ghy¡fh£L fzthŒ (Ñ¤j}® gFÂ) 1995 äšèa‹
nfha«ò¤ö® th£LfŸ (äf
mÂf«) ♣ òé
4. br‹idæ‹ flnyhu¥ gFÂ 450 (äf FiwÎ) bt¥gr¡Â –
e.
Ïuhkehjòu«, njå, gHå kh¡kh
f‰ghiwfë
èUªJ bgw¥gL»wJ.
ot
♣ kiH fhy§fëš kh¡kh f‰ghiwfë‹ ÛJ éG« Ú® Úuhéahf khW»wJ. mªÚuhéia
nrä¤J òé bt¥g r¡Â bgw¥gL»wJ. ÏJ äf¢Á¿a msényna »il¡»wJ.
♣ cæ® vçr¡Â – Âut vç¥bghUŸ k‰W« cæ® thÍ¡fŸ MF«.
cn
♣ jäœeh£oš 13 cæ® vçr¡Â ãiya§fŸ cŸsd.
♣ jäœeh£oš fU«ò¢ r¡ifæèUªJ 411 äšèa‹ th£ ä‹rhu« bgw¥gL»wJ.
♣ bkh¤j« 18 r®¡fiu MiyfëèUªJ bgw¥gL»wJ.
♣ cæçd ts§fŸ v‹gJ – cæ®¡ nfhs« MF«.
ps
♣ k© mL¡»‹ fd¤ij Ô®khå¥gJ – neu«.

♣ jäœeh£o‹ Kj‹ikahdJ«, äf¥ gHikahd bjhêš – ntsh©ik
♣ jäœeh£o‹ bkh¤j k¡fŸ bjhifæš - 56Ð étrha¤Âš <LgL»‹wd®.
♣ Á¿a mséyhd éis ãy¤Âš Ra njit¡F k£L« ga‹gL¤JtJ – Ôéu
.tn
j‹åiwÎ étrha«.
♣ jäœeh£o‹ bgU«gh‹ikahd étrha Kiw – Ôéu j‹åiwÎ étrha«.
♣ njh£l¥ gæ® étrha¤Âš éisé¡f¥gLtJ – njæiy, fhÃ,Ïu¥g®, äsF
♣ fy¥ò étrha« v‹gJ éis ãy§fëš gy gæ®fSl‹ fhšeil, Û‹, njÜ,
w
gwitfŸ ts®¡F« KiwahF«.

♣ M©L KGtJ« kiHahnyh, ghrd trÂahnyh Ú® »il¡F« ãy§fëš
nk‰bfhŸS« étrha Kiw – e‹ brŒ étrha« MF«.
w
♣ e‹brŒ gæ®fS¡F v.fh – beš, fU«ò ( jäœeh£oš bgU«ghY« M‰W gL¡iffëš

eilbgW»wJ).
♣ gUt kiHia k£L« e«Ã étrha« brŒÍ« Kiw – ò‹brŒ étrha«.
w
♣ ò‹brŒ gæ®fS¡F v.fh. ÁW jhåa§fŸ.

♣ Ï›étrha« ntÿ®, ÂUt©zhkiy, Ïuhkehjòu«, ÂUbešntè M»a Ïl§fëš
nk‰bfhŸs¥gL»wJ.
♣ étrhæfS¡F ãuªju tUkhd« jU« Kiw – fy¥ò étrha Kiw

♣ cŸehL, k‰W« btëeh£o‹ rªij¡fhf ts®¡f¥gLtJ – fhŒ, få, ó
♣ fhŒ, få, ó¡fŸ xU – rªij njh£l¥ gæ® MF«.
♣ rªij njh£l gæ® ts®¡f¥gL« Ïl« - kJiu, Úy»ç, ÂUtŸq®, fhŠÁòu«
♣ jäœeh£oš rhFgo gUt§fŸ – 3 tif¥gL«.
1. brh®zthç – Á¤Âiu¥g£l«.
m
2. r«gh gUt« - Mo¥g£l«.
3. etiu gUt« - fh®¤Âif¥g£l«
1. Á¤Âiu¥g£l« ( Ïj‰F fhß¥ v‹W bga®)
co
Á¤Âiuæš elÎ e£L òu£lhÁæš mWtil
nk elÎ e£L (m¡nlhg® ) mWtil
2. r«gh gUt« ( Mo¥g£l«)
Niy khj¤Âš éij¤J #dtçæš mWtil
e.
3. etiu¥ gUt« -( fh®¤Âif g£l«) Ïj‰F uhÃ v‹W bga®)
ÏJ Fë® fhy gæuhF«.
et«gçš éij¤J kh®¢ khj¤Âš mWtil
ot
♣ Xçl¤Â‹ étrha¤ij ã®zæ¡F« fhuâfis _‹whf Ãç¡fyh«.
1. Ïa‰if , 2. r_f«, 3. bghUshjhu fhuâfŸ
♣ Ïa‰if fhuâfŸ :- k©tif, j£gbt¥g«, kiH, <u¥gj«, ãy¤Â‹ rçÎ.
cn
♣ bghUshjhu fhuâfS« (v.fh) – étrha¡ flDjé, m¢R khåa« C¡f¤bjhif.
♣ MWfëèUªJ Úçid taY¡F bfh©L bršy kåjdhš cUth¡f¥g£l Ú®tê¤
jl§fis – fhšthŒ v‹»nwh«.
♣ fhšthŒ ghrd« - fhéç k‰W« jhäuguâ gL¡ifæš mÂf« eilbgW»wJ.
ps
♣ jäœeh£oš 27Ð fhšthŒ ghrd« eilbgW»wJ.

♣ cy»‹ äf¥ gHikahd Ú® nkyh©ik Â£l« - fšyiz.
♣ Ïa‰ifahfnt mikªj Ú® Mjhu« - VçfŸ
♣ äf mÂfkhf Fs§fŸ fhz¥gL« kht£l« - Ïuhkehjòu«.
.tn
♣ Fs§fis guhkç¥gt® - bghJ¥gâ¤Jiw (m) C® gŠrha¤Âd®

♣ jäœeh£o‹ mÂf ga‹gL¤J« étrha Kiw - »z‰W Ú® ghrd« (52Ð)
♣ mÂf msÎ Ú® ÏU¥gsÎ bfh©l gFÂ – M®oÓa‹ Ú® bfhŸ gLif
♣ jäœeh£oš ÏJ fhz¥gL« Ïl« - flÿ®, Áj«gu«, éUjh¢ry«.
w
♣ jäœeh£o‹ Kj‹ik czÎ¥gæ® - beš

♣ jäœeh£o‹ ghu«gça be‰gæ® - bgh‹å, »¢Áè, r«gh
mÂf Åça éis¢rš jU« Ïuf§fŸ – b#ah, I.M® 50
w
♣
♣ fhntç blšlh gFÂ – ÏJ ÏªÂahé‹ be‰fsŠÁa« vd miH¡f¥gL»wJ.
♣ beš _‹W gUt§fëš gæçl¥gL« Ïl« - jŠrhñ®.
w
♣ jäœeh£oš beš MuhŒ¢Á ãWtd« - MLJiw

♣ jäœeh£oš étrha gšfiy¡fHf¤Â‹ ÂUth%® »is m¿Kf¥gL¤Âa beš uf« -
TNRH 174 (ÏJ V¡fU¡F 4500 »nyh c‰g¤Â jU« tif)

FWjhåa§fŸ Kj‹ik kht£l§fŸ
(c‰g¤Âæš)
nrhs« nfhit, ÂU¢Á, Â©L¡fš
f«ò éG¥òu«, ö¤J¡Fo
nfœtuF »UZz»ç, j®kòç, nry«
k¡fh¢ nrhs« bgu«gÿ®, Â©L¡fš
m
nfush (Âiz) nry«, ehk¡fš
♣ beš mWtil¡F Ã‹ gæçl¥gLtJ – gæW tiffŸ
♣ jäœeh£oš tw©l gFÂæš rhFgo brŒa¥gLtJ – f«ò, nfœtuF, tuF, Âiz,
co
rhik
♣ jäœeh£o‹ äf K¡»a ÏiH gæ® - gU¤Â (fçrš k©)
♣ mÂf msÎ gU¤Â gæçl¥gL« Ïl« - nfhit, ÂUbešntè, flÿ®, éG¥òu«.
jäœeh£L gU¤Â uf§fŸ – v«.Á.ô4, v«.Á.ô5, M®.v 5166.
e.
♣
♣ Ra njit¡F mšyhkš rªij neh¡Fl‹ ts®¡F« gæ® - gz¥gæ® MF«.
♣ jäœeh£o‹ Kj‹ik gz¥gæ® - fU«ò (v‹gJ khj gæuhF«)
♣ jäœeh£oš fU«ò äifahf rhFgo brŒÍ« kht£l« - nfhit, f%®, éG¥òu«,
ot
ÂUtŸq®.
♣ jäœeh£o‹ Ïu©lhtJ K¡»a gz¥gæ® - òifæiy.
♣ òifæiy gæçl¥gL« kht£l«- Â©L¡fš, njå, kJiu
cn
♣ ÏªÂahéš njæiy gæçl¥gLtÂY«, c‰g¤ÂæY« - 1. m°[h«, 2. jäœ ehL
♣ fh¥Ã rhFgoæš – 1. f®ehlfh, 2. jäœehL.
♣ jäœeh£oš Ïu¥g® - f‹åahFkç, äsF – f‹åahFkç, ÂUbešntè
äsF – flÿ®.
ps
♣ kh§fhŒ (k) kh«gH« rhFgoæš Kjèl« - »UZz»ç.

♣ thiH – nfhit, <nuhL, Âuh£ir – njå
♣ fhŒ,få k‰W« ó – jUkòç.
.tn
♣ jäœ ehL ghš c‰g¤Â brŒnth® T£lik¥ò – Mé‹

♣ flèš Kœ» K¤bjL¡F« bjhêš eilbgWtJ – k‹dh® tisFlh.
♣ jäœeh£o‹ Kj‹ik Û‹Ão JiwKf« - ö¤J¡Fo.
♣ Mœflš »il¡F« Û‹fŸ – Rwh, bfS¤Â, bf©il, btŸë bfh©il.
Fs«, F£il, MWfëš »il¡F« Û‹fŸ – éyh§F, ä®fš, f£yh, nuh¡.
w
♣
♣ ÁW Û‹Ão JiwKf§fŸ vit – ghèneh¡f«, bfhs¢rš, ehf¥g£od«.
♣ òèfh£ Vçæš – Ïwhš Û‹fŸ bra‰if Kiwæš ts®¡f¥gL»wJ.
w
♣ 10Ð Û‹ Ão¥òl‹ Kjš kht£l« - ntÿ®.

♣ ntsh©ik gšfiy¡fHf« - nfhaK¤ö®
♣ M.S. Rthäehj‹ MuhŒ¢Á ika« - jukâ.
w
♣ k©Ù‹ Ú® bfhŸS« j‹ik mÂfç¡f fhuz« - k©r¤J, jiH¢r¤J.

♣ nk‰f©l Ïu©L r¤J¡fëdhš – ntU¡F njitahd C£l¢r¤J bgUF«.
♣ étrha V‰WkÂ k©ly« cŸs Ïl« -Úy»ç, »UZz»ç.
♣ ekJ khãy¤Â‹ bkh¤j tUkhd¤Âš - 24Ð bjhê‰Jiw _y« »il¡»wJ.

♣ bjhê‰rhiyfë‹ fhuâfŸ
1. _y¥bghUŸ, 2. bjhêš cçk«, 3. _yjd msÎ, 4. c‰g¤ÂahF« bghUŸ
♣ étrha« rh®ªj bjhê‰rhiyfŸ vit
1. gU¤Â Miy 2. r®¡fiu Miy 3. czÎ gj¥gL¤J« bjhê‰rhiy.
♣ fhLfŸ rh®ªj bjhê‰rhiyfŸ vit
m
1. fh»j Miy, 2. nj‹ k‰W« rªjd ku¥bghUŸfŸ
♣ fåk« rh®ªj bjhê‰rhiyfŸ vit
1. ÏU«ò c‰g¤Â, 2. Õ§fh‹ c‰g¤Â, 3. Ábk©£ c‰g¤Â
♣ jåªnjh (m) T£L nr®ªnjh bjhêš el¤Âdhš jåah® bjhê‰rhiy MF«.
co
♣ murh§f¤jhš ã®t»¡f¥g£l bjhê‰rhiy – bghJ¤Jiw bjhê‰rhiy (TNPL) (f%®)
♣ TNPL – v‹gJ jäœehL brŒÂ¤jhŸ ãWtd«.
♣ ÏUntW ãWtd§fŸ T£L Ka‰Áahš brašgL« bjhê‰rhiy Ïiz¤Jiw
e.
bjhê‰rhiy. v.fh Tl§Fs« mQ ä‹ ãiya«.
♣ f£lik¥ò trÂÍl‹, mÂf gz KjÄ£L bjhê‰rhiy – bgUãiy bjhê‰rhiy (10
nfho¡F nkš)
♣ 1 nfho Kjš 10 nfho tiu – k¤Âa ãiy bjhê‰rhiy.
ot
♣ 1 nfho¡F Fiwthf ÏUªjhš – ÁW bjhê‰rhiy.
♣ äf¡ Fiwªj KjÄ£oš brŒtJ – Foir¤ bjhêš
♣ Foir bjhêY¡F (v.fh) – ghŒÃ‹Djš, ku¥bgh«ik brŒjš, gidnahiy bghU£fŸ
cn
brŒjš, iféid bghU£fŸ
♣ Ef®nthiu neuoahf br‹wilÍ« Ef®Î bghU£fŸ – ghš k‰W« czÎ.
♣ bjhêš mikél¤ij ã®zæ¡F« fhuâfŸ
1. _y¥bghUŸ, 2. vçr¡Â,3. _yjd«,4. bjhêyhs® 5. ngh¡Ftu¤J,6. rªij trÂ.
ps
♣ bj‹åªÂahé‹ kh‹br°l® - nfha«ò¤ö®.

♣ jäœeh£o‹ berÎ gŸs¤jh¡F - _‹W kht£l§fŸ.
1. ÂU¥ó®, 2. <nuhL, 3. nfhit,
♣ jäœeh£oš cŸshil V‰WkÂæš 70Ð brŒÍ« efu« - ÂU¥ó®.
.tn
♣ gL¡if éç¥òfë‹ c‰g¤Âæš Kjèl« - <nuhL.

♣ jäœeh£o‹ berÎ¤ jiyefu« - f%®.
♣ jäœeh£o‹ r®¡fiu MiyfŸ bkh¤j« - 42 (16 T£LwÎ, 3 muR, 23 jåah®)
♣ fh»j c‰g¤Âæš Kjš Ïl¤ij MªÂuhÎ«,Ïu©l« Ïl« jäHf« bg‰WŸsJ
w
♣ fh»j« jahç¡f njit¥gL« bghU£fŸ – nrhlh, nrhlh c¥ò, Fnshç‹, fªjf

mäy«, ku¡Tœ mÂfsÎ j©Ù®.
w
♣ jäœeh£o‹ fh»j bjhê‰rhiyfŸ

1. ò¡fh¤Jiw (fhŠÁòu« )2. gthårhf® (<nuhL), 3. gŸë¥ghisa« (<nuhL)
4. òfq® (f%®), 5. guk¤Â ntÿ® ( ehk¡fš), 6. nfhit, 7. cLkiy,
w
8. bjh¥g« g£o (Â©L¡fš), 9. ãy¡nfh£il (njå), 10 nrukh‹njé.

♣ cyf t§» cjéÍl‹ jäœehL muR Jt§»a fh»j ãWtd« -TNPL . Ïl« - f%® ,
tUl« - 1979 (cy»nyna bgça fh»j Miy)
♣ njhš gjåLjš brŒJ 60 Ð jäœehL V‰WkÂ brŒ»wJ.
♣ bgça éy§F k‰W« khLfë‹ njhš – Hide (iAL)

♣ Á¿a éy§F k‰W« khLfë‹ njhš – Skin (°»‹)
♣ éy§F njhiy¥ gj¥gL¤j¤ njit¥gL« mäy¥ bghUŸ – lhå‹.
♣ gj¥gL¤J« Kiw¡F – lhå§ v‹W bga®.
♣ njhiy¥ gjåL« nghJ mÂf ÏyF j‹ikÍl‹ ÏU¡f ga‹gL¤JtJ – ku¥g£il.
♣ Ïuhrad gjåLjèš ga‹gL« mäy¥ bghUŸ – mäy bfhG¥ò, Fnuhäa«.
m
♣ nk‰f©l Kiwæš mÂf ÏGit¤j‹ik »il¥gjhš if¥ig, njhš MilfŸ
brŒa¥gL»wJ.
♣ jäœehL Ábk©£ T£LwÎ ãWtd« - (Tancem) (lh‹br«) (ÏJ bghJ¤Jiw
co
ãWtd« ).
♣ lh‹br« mikªJŸs Ïl« - mçaÿ® (ngh®ny©£ Ábk©£, N¥g® °lh® Ábk©£
jahç¡»wJ)
♣ Ábk©£ jahç¡f _y¥bghU£fŸ:- R©zh«ò¡fš, í¥r«, fëk©, ãy¡fç.
e.
jäœeh£oš Ábk©£ jahç¡F« Ïl§fŸ
♣ r§f»ç,kJ¡fiu,òèô®,F‹d«,brªJiw,mçaÿ®,lhšäahòu«,khdhkJiu,
JY¡f«g£o, My§Fs«, r§f® ef®, jhiH ô¤J.
jäœeh£o‹ bghJ ts®¢Á F¿p£oš (GDP) nkh£lh® thfd bjhê‰rhiyæ‹ g§F
ot
♣
8Ð
♣ bj‰fhÁahé‹ bl£uhŒ£ - br‹id
♣ ÏªÂahéš mÂf mséš cu« jahç¥gJ - °Ã¡ (jäœehL)
cn
♣ BHEL (bgš) – ghuj ca®ä‹ c‰g¤Â fHf« (ÂU¢Á) cŸsJ
♣ bgš f«bgå c‰g¤Â brŒtJ – Ú®ä‹ r¡Â ãiya§fS¡F njitahd bfhÂ
fy‹fŸ, b#dnu£l®fŸ, éir R‰W fy‹fŸ.
ÏªÂahé‹ äf¥bgça jftš bjhêš E£g tshf« - jukâ (br‹id)
ps
♣
♣ jukâ bjhêš E£g ó§fhit mik¤jt®fŸ
m[©lh° ãWtd« (Á§f¥ó®) + jäœehL bjhêš ts®¢Á fHf«.
♣ Ïiz¥ò bg£o bjhê‰rhiy ICF – bgu«ó®
ÏuhQt thfd« k‰W« ÏuhQt jsthl« k‰W« ÏuhQt Õu§» brŒÍ« Ïl« -
.tn
♣
Mto
♣ F£o #¥gh‹ - ÁtfhÁ (T¿at® neU)
♣ jäœeh£oš Áw¥ò bghUshjhu k©ly§fŸ – 7
1. $ bgu«òö® bjhê‰ ó§fh
w
2. ÏU§fh£L nfh£il fhyâ ó§fh

3. Xufl« bjhêš ts®¢Á ika« (fhŠÁòu«)
4. Ïuhâ¥ng£il njhš Jiw Áw¥ò k©ly«
w
5. bgUªJiw bgh¿æaš bghU£fŸ c‰g¤Â Áw¥ò k©ly«

6. brŒah® nkh£l® thfd« / jhåa§» cgfuz§fŸ c‰g¤Â Áw¥ò k©ly«
7. f§if bfh©lh‹ ngh¡Ftu¤J bgh¿æaš cgfuz§fŸ Áw¥ò k©ly«.
w
♣ jäœehL khãy bghJ¤Jiw bjhêš nk«gh£L fHf« - Á¥fh£ (SIPCOT) (1972

Jt¡f«)
♣ Á¿a, eL¤ju, bgça bjhê‰rhiyfë‹ ts®¢Á¡F C¡Fé¥gJ – Á¥fh£
♣ bghUshjhu ts®¢Á¡F K¡»a g§F t»¥gJ – ngh¡Ftu¤J k‰W« jftš gçkh‰w«

♣ njÁa ts®¢Áæ‹ cænuh£lkhf ÏU¥gJ – ngh¡Ftu¤J k‰W« jftš gçkh‰w«
ngh¡Ftu¤J – 4 tif¥gL«
1. rhiy ngh¡Ftu¤J, 2. ÏU¥ò¥ghij ngh¡Ftu¤J, 3. Ú®tê¥ ngh¡Ftu¤J,
4. Mfha tê ngh¡Ftu¤J.
m
♣ rhiy ngh¡Ftu¤J eh‹F tifahf Ãç¡f¥g£L brašg£L tU»wJ
1. njÁa beLŠrhiyfŸ, 2. khãy beLŠrhiyfŸ, 3. kht£l¢ rhiyfŸ,
4. »uhk¢ rhiyfŸ
♣ jäœeh£o‹ 24 njÁa beLŠrhiyfŸ 4500 ».Û öu¤ij Ïiz¡»‹wJ.
co
♣ j§f eh‰fhu rhiyæ‹ KoÍ« Ïl« - jäœehL
♣ MÁahényna äf¥bgça ngUªJ ãiya« - nfha«ngL (br‹id)
♣ bj‹åªÂa Ïuæšntæ‹ jiyikæl« - br‹id.
Ïuæš ghijfŸ Ñœf©lthW tif¥gL¤j¥g£LŸsJ.
e.
♣
1. mfy¥ ghij, 2. Û£l®ghij 3. FW»a ghij 4. òwef®ghij
♣ jäœeh£o‹ bkh¤j Ïuæšnt ghijæ‹ Ús« - 5952 ».Û£l®
♣ jäœeh£o‹ bkh¤j Ïuæšnt ãiya« - 532.
ot
♣ bj‰F Ïuæšnt 6 k©ly§fŸ bfh©lJ.
♣ MRTS Â£l« - br‹id fl‰fiu – nts¢nrç
♣ Äf¡Fiwªj ngh¡Ftu¤J – Ú®tê¥ ngh¡Ftu¤J
cn
♣ Ú® ngh¡Ftu¤J – 2 tif¥gL«.
1. cŸeh£L Ú®tê ngh¡Ftu¤J, 2. flštê ngh¡Ftu¤J
♣ jäœeh£o‹ fl‰fiu Ús« - 1000 ».Û (Vw¡Fiwa)
♣ bgça JiwKf§fŸ – br‹id , ö¤J¡Fo, v©û®
ps
♣ Á¿a JiwKf§fŸ – flÿ®, ehf¥g£od«, Fs¢rš, Ïuhnk°tu«

♣ ku¡fhz« (éG¥òu«) gFÂiaÍ« é#athlh (MªÂuh) gFÂiaÍ« Ïiz¡F«
fhšthŒ – g¡»§fh« fhšthŒ
Jçj k‰W« éiy ca®ªj ngh¡Ftu¤J – ékhd ngh¡Ftu¤J.
.tn
♣
ékhd ãiya«
g‹dh£L ékhd ãiya« cŸeh£L ékhd ãiya«

1. br‹id (m©zh) 1. br‹id (fhkuh#®)
w
2. nfha«ò¤ö® 2. kJiu
3. ÂU¢Áuh¥gŸë 3. nry«
4. ö¤J¡Fo
w
♣ jftš gçkh‰w« v‹gJ – mŠrš nrit, jªÂ, bjhiyngÁ, Ïizajs«, ä‹ mŠrš

bjhiyöu efš (ng¡°) M»at‰¿‹ brašghL MF«.
♣ jghš jªÂJiw – 4 k©ly« cilaJ.
w
1. br‹id (jiyikæl« br‹id) 2. nk‰F k©ly« ( jiyikæl«) (nfhit)

3. k¤Âa k©ly« (ÂU¢Á) 4. bj‹ k©ly« (kJiu)
♣ jäœeh£oš mŠrš mYtyf v©â¡if – 12,115
♣ jäœeh£oš mŠrš k‰W« jªÂ mYtyf« - 3504

♣ jåah® bjhiy¤bjhl®ò nrit brŒÍ« ãWtd§fŸ
1. ghuÂ Ï‹~nghblš 2. çiya‹°,3. nthl~ngh‹ 4. V®brš 5. Ioah
♣ ÏªÂa thbdhè ãiya« - 1927-š xègu¥ò Jt¡f«
♣ 1936-š m»y ÏªÂa thbdhè v‹W bga® kh‰w¥g£lJ.
♣ jäœeh£oš – 15 thbdhè ãiya§fŸ cŸsJ.
m
♣ gŸë, gšfiy¡fH¡fS¡Fkhd fšé ãfœ¢Áfis xë¥gu¥gJ – EDUSAT.
♣ ÏªÂa jftš gçkh‰w« brŒÍ« bra‰if nfhŸfŸ – 2
1. INSAT, 2. IRS
co
♣ brŒÂ m¢R¤ Jiw¡F (v.fh)
1. ÏªÂa brŒÂ ãWtd«, 2. Íidbl£ ãô° M¥ ÏªÂah 3. brŒÂ jftš
ãWtd«.
♣ thbdhè miyfëš voice mail mD¥g ga‹gL« fUé – GPRS
e.
♣ òéæaš mikél§fis bjëthf fhz ga‹gL« fUé – GBS
♣ bghUshjhu ts®¢Áia ã®zæ¡F« mo¥gil fhuâ – th®¤jf«
♣ xU eh£o‹ bghUshjhu mik¥ig vL¤Jiu¡F« f©zho – V‰WkÂ, Ïw¡FkÂ
ot
V‰WkÂ xU eh£oš c‰g¤Â brŒÍ« bghUis k‰bwhU eh£o‰F btëeh£L
gz¤Â‰F é‰gJ MF«.
V‰WkÂ brŒÍ« ehL mªãa brythâ ifæU¥ò mÂfkhf bfh©oU¡F«.
v.fh jâ tiffŸ, Ma¤j MilfŸ, kUªJfŸ, kU¤Jt bghU£fŸ, Ïurhaz¥
cn
bghU£fŸ, njhš bghU£fŸ, jhJ, fåk«, ÏaªÂu bghU£fŸ, bk‹bghU£fŸ, ä©
mQ bghU£fŸ.
Ïw¡FkÂ
gytif bghU£fisÍ«, nritfisÍ« btëehLfëèUªJ bgWtJ MF«.
ps
v.fh vçbghUŸ, jhJ¡fŸ, ÏU«ò, Ãsh°o¡ bghU£fŸ, jhtu bfhG¥ò
t®¤jf«
.tn
cŸeh£L tâf« (m) g‹dh£L tâf« (m)

btëeh£L tâf«
jhŒ ãy¤Â‹ tâf« (xU eh£o‹ òé všiyia
flªJ eilbgW« tâfkhF«)
w
(cgç bghU£fis cŸeh£onyna gçkh‰w« brŒtJ) (Ïjid ÏU ju¥ò tâf«

v‹wiH¡f¥gL»wJ)
(rhiy k‰W« Ïuæš ghijfŸ K¡»a g§F t»¡»wJ) (g‹dh£L brythâ
w
ga‹gL¤j¥gL»wJ.)
(Ï›tâf¤Âš njÁa bryhtâ cgnah»¡f¥gL»wJ)(JiwKf« mÂf K¡»a m§f«
t»¡F«)
w
♣ jäœeh£oš mÂf KiwgL¤j¥g£l é‰gid Tl§fŸ cŸs kht£l« - <nuhL (34)

♣ jäœeh£oš 2tJ KiwgL¤j¥g£l é‰gid Tl§fŸ cŸs kht£l« - nfhit,
jŠir (21)
♣ jäœeh£oš Kj‹ Kjèš cHt® rªij m¿Kf¥gL¤j¥g£l M©L – 1999.

♣ jäœehL T£LwÎ g£L c‰g¤Âæ‹ jiyik r§f« - fhŠÁòu«.
♣ xU eh£o‹ äf¥bgça ts« - k¡fŸ
♣ k¡fŸ bjhifia g‰¿ go¡F« go¥ò – blnkh»uhÃ ( M§»y bkhê)
m
M©L k¡fŸ bjhif M©fŸ bg©fŸ bkh¤j éG¡fhL
T.N-š 6 24 05 679 3 14 00 909 3 10 04 770 6.05Ð
2001
ÏªÂah 102,87,37,436
co
2011 121,01,93422 62 37 24 248 58 64 69 174
♣ cæUl‹ Ãwªj FHªijfë‹ v©â¡ifia – f¢rh Ãw¥ò é»jkhF«.
♣ 1000 k¡fë‹ v©â¡ifæš Ïwªjt®fë‹ v©â¡if – f¢rh Ïw¥ò é»jkhF«.
e.
♣ xU M©oš 1-taJ FHªijfë‹ Ïw¥ò é»j¤ij F¿¥gJ – FHªij Ïw¥ò é»j«.
♣ x® Mæu« M©LfS¡F cŸs bg©fë‹ v©â¡if- ghèd é»j« MF«.
♣ 5 taJ FHªijfë‹ v©â¡if¡F«
ot
♣ 15 Kjš 45 taJ bg©fS¡F« Ïilna cŸs é»j« - fUts é»j« ( Mæu«
ngU¡F)
♣ jäœeh£o‹ fUts é»j« - 1.7Ð
cn
♣ 2006-š jäœ eh£o‹ Ãw¥ò é»j« - 16.2Ð
♣ 2006-š jäœeh£o‹ Ïw¥ò é»j« -7.5Ð
♣ 2006-š jäœeh£o‹ FHªijfŸ Ïw¥ò é»j« - 37 k£L«
♣ jäœeh£oš k¡fŸ bjhif mÂf« fhz¥gLtJ – br‹id (6.96Ð), 2. nfhit, 3.
ps
ntÿ®, 4. nry«
♣ jäœeh£oš k¡fŸ bjhif FiwªJ fhz¥gLtJ – bgu«gÿ® (0.069Ð)
♣ jäœeh£oš k¡fŸ ml®¤Â mÂf« - br‹id
♣ jäœeh£oš k¡fŸ ml®¤Â FiwÎ – Átf§if
.tn
♣ jäœeh£oš bkh¤j k¡fŸ bjhifæš – 19 Ð (jhœ¤j¥g£nlh®), 1.04 ( gH§Fo k¡fŸ)

♣ jäœeh£oš ÏªJ¡fŸ - 88Ð
♣ jäœeh£oš K°Ä« - 5.5Ð
♣ jäœeh£oš »¿°¤Jt® - 6Ð
w
♣ jäœeh£oš mÂf ghèd é»j« fhz¥gLtJ – ö¤J¡Fo 1050/1000

♣ jäœeh£oš Fiwªj ghèd é»j« fhz¥gLtJ – nry« 927 / 1000
♣ jäœeh£oš Cuf gFÂ (»uhk§fŸ) thœnth® - 56Ð
w
♣ jäœeh£oš efu gFÂ thœnth® - 44Ð

♣ jäœeh£o‹ fšéa¿Î – 73.5Ð
w
♣ jäœeh£o‹ Fiwªj fšéa¿Î bg‰WŸs kht£l« - j®kòç (61.39Ð)

♣ jäœeh£o‹ mÂf fšéa¿Î bg‰WŸs kht£l« - f‹åahFkç (87.55Ð)
♣ jhœ¤j¥g£nlhç‹ fšéa¿Î rjé»j« - 55Ð
♣ gH§Foædç‹ fšéa¿Î rjé»j« - 35Ð

♣ 2001-‹ go ntiy gh®¥gt®fŸ – 44.6Ð
ÏÂš Kj‹ik bjhêš – 55.3Ð
Ïu©lh« ãiy bjhêš – 27.7Ð
_‹wh« ãiy bjhêš – 30.8Ð
ntiyæšyhnjh® - 38.2Ð
m
♣ efu bg©fS¡F bjhêš KidÎ K‹nd‰w Â£l« - EDP
♣ bg©fë‹ jå¤Âwikfis btë¡bfhzU« Â£l« - EAP
♣ jäœeh£oš Kj‹Kjèš kfë® Ra cjé¡FG Â£l« - j®kòç (1989)
co
♣ xU ehza¤Â‹ ÏUg¡f« ngh‹wJ - 1. R‰W NHš 2. ts®¢Á
♣ R‰W¢RHš Ãu¢ridfŸ
1. efukakhjš, 2. fhLfis mê¤jš,3. R‰W¢ NHš khRgLjš 4. òé bt¥gkakhjš
♣ 2001-‹ fz¡F¥go efukakhjš rjé»j« - 44Ð
e.
♣ ÏªÂahéš efukakhjèš jäœehL – 2tJ Ïl« t»¡»wJ.
♣ jäœeh£oš äf ntfkhf efu« MF« gFÂfŸ – $bgU«òö® , fhŠÁòu«,
mu¡nfhz«.
ot
♣ bjhl®ªJ fhLfŸ bt£l¥gLtjhš V‰gLtJ- ãy¢rçÎ – (2-« C£o, F‹}®)
♣ gRikahd fh£L gFÂfŸ mêÍ« nghJ – k© mç¥ò
♣ Âut k‰W« Âl¡ fêÎ fh‰iw – khRg£l fh‰W v‹»nwh«.
cn
♣ fh‰W khRgLjè‹ éisÎfŸ
1. cyf bt¥gkakhjš , 2. mäy kiH, 3. Xnrh‹ gly« fiujš
♣ 4. òif _Lgå, 5. Rfhjhu¥ Ãu¢ridfŸ
♣ Ôik éisÎ¡F« Áy uhrad§fŸ tUkhW
ps
uhrhad bghUŸ nehŒ

1. <a« fšÄuš k‰w« czÎ¡Flš ghÂ¥ò
.tn
2. fhça« kdts®¢Á F‹Wjš k‰W« g¡fthj«

3. fh®g‹ Ïu¤j¤Âš Ãuhz thÍé‹ msit
nkhdh¡i[L Fiw¤jš
4. ie£u#‹ il f©âš vç¢rš V‰gL«
w
M¡i[L
5. ršg® il M¡i[L Eiupuš ghÂ¥ò
w
6. iA£u#‹ ršigL bjh©il ò©, Ïu¤j¤Âš ÏU«ò r¤ij

vL¤jš
♣ jfu« - ÂR¡fis gyÅd¥gL¤jš
w
♣ Úçdhš gut¡Toa éahÂfŸ – fhyuh, kŠrŸ fhkhiy, tæ‰W ngh¡F, ilghŒ£.

♣ jäœehL khR¡f£L¥gh£L thça¤ij f©fhâ¡F« k¤Âa muR ãWtd« - b#«°
♣ Xnrh‹ Âd« - br¥l«g® 16

♣ Ó£L¡FUéfŸ Ïjdhš mÂf ghÂ¥ò mil»wJ – ä‹dŠrš nfhòu« btëæL« ä‹
miyfŸ
♣ jäHf¤Âš fhLfŸ guéæU¥gJ - 17Ð
♣ jäœeh£oš gwitfŸ ruzhya« - 13
njÁa ó§fh¡fŸ – 5
m
tdéy§F ruzhya« - 7
♣ Fë® fhy¤Âš v¥gFÂæèUªJ gwitfŸ jäœeh£il neh¡» tU»wJ – M®o¡
gFÂ
co
♣ mÃ¡nfh Ïa¡f« fhz¥gLtJ – f®ehlf khãy¤Âš (nk‰F bjhl®¢Á kiy k‰W«
»H¡F bjhl®¢Á kiy ghJfh¥ò Ïa¡f«)
♣ kåjD« cæ® nfhsK« v‹w Â£l¤ij Íd°nfh ãWéa M©L – 1977
♣ jäœeh£oš fhz¥gL« cæ®nfhs nrä¥ò bg£lf« vit – 3
1. Úy»ç, 2. k‹dh® tisFlh 3. mf°Âa kiy
e.
♣ 6 mo MH¤Âš ãuªjukhf Ú® nj§»a gFÂ – rJ¥ò ãy« MF«.
♣ mêÍ« ãiyæš cŸs jhtu Ïd§fis mÃéU¤Â brŒÍ« ika« - 8 (v£L)
♣ rJ¥ò ãy¥gFÂfS¡F v.fh – fUnty« (éG¥òu«) gŸë¡fuiz (br‹id)
ot
♣ cæ® vçr¡Â brŒÍ« khãy§fëš Kjš Ïl« - jäœehL
cæç vçr¡Â jahç¡f¥gL« bghU£fŸ – 1. fh£lhkz¡F, 2. fuŠrh (ò§f«), 3. nt«ò
ÏªÂah mikélK« Ïa‰if
cn
ÏªÂah mikélK« Ïa‰if mik¥ò«
mikél«
ps
• ÏªÂah MÁa¡ f©l¤Â‹ bj‹gFÂæš mikªJŸsJ.

• tuyh‰W¡ fhy¤Âš ÏªÂah ghuj« v‹W« ÏªJ°jh‹ v‹W« miH¡f¥g£lJ.
• K‰fhy¤Âš tèik thŒªj murdhf ÏUªj guj‹ v‹gtiu¥ Ã‹g‰¿ ÏªÂahit
ghuj« v‹W« ÁªJ M‰¿‹ bgauhš ÏªJ°jh‹ v‹W« miH¡f¥g£lJ.
.tn
• Ïj‹Ã‹ tªj Inuh¥Ãa®fŸ ÁªJ v‹w brhšè‹ mo¥gilænyna ÏªÂah v‹W

bgaç£ld®.
ÏªÂah xU Jiz¡f©l«
• xU f©l¤Â‰Fça g©òfŸ mid¤J« ÏªÂahéš fhz¥gLtjhš ÏªÂahit
xU Jiz¡f©l« v‹W miH¡»nwh«.
w
mikélK« gu¥gsÎ«
• ÏªÂah 8° 4' tlm£r« Kjš 37° 6' tlm£r« tiuæY« 68 ° 7' »H¡F Ô®¡f«
w
Kjš 97° 25' »H¡F Ô®¡f« tiuæY« guéÍŸsJ.

• 23° 30' tl¡F m£rkhd flfnuif ÏªÂahé‹ FW¡fhf br‹W eh£il ÏU
gFÂfshf Ãç¡»‹wJ.
w
• ÏªÂah 32,87,263 r.».Û. gu¥gsit bfh©LŸsJ.

• ÏªÂah tl¡nf fhZÛ® Kjš bj‰nf f‹åahFkç tiu 3214 ».Û. Ús¤ijÍ«,
nk‰nf F#uh¤ Kjš »H¡nf mUzh¢ry¥Ãunjr« tiu 2933 ».Û. mfy¤ijÍ«
bfh©LŸsJ.

• ÏªÂahé‹ bkh¤j fl‰fiu Ús« - 7516 ».Û. ÏªÂa ãy¥gFÂ fl‰fiuæ‹ Ús«
6100 ».Û.
• Inuh¥Ãa ehLfSl‹ Na° fhšthŒ têahfÎ« Ódh, #¥gh‹ k‰W«
M°Ânuèa ehLfSl‹ kyh¡fh Ú®¢rªÂ têahfÎ«, tâf« k‰W« bghUshjhu
brašfëš <Lgl ÏªÂahé‹ mikél« VJthf cŸsJ.
m
ÏªÂa Â£l neu«
• Ô®¡f nfhLfŸ X® Ïl¤Â‹ neu¤ij fz¡»l¥ ga‹gL»wJ.
• ÏªÂahé‹ eLnt myfhgh¤ têahf bršY« 82° 30' »H¡F¤ Ô®¡f« ÏªÂa¤
Â£l neu¤ij fz¡»l cjÎ«.
co
• ÏªÂa¤ Â£l neu« »ç‹é¢ 0° Ô®¡f neu¤ij él 5 kâ 30 ãäl«
K‹djhf cŸsJ.
ÏªÂahÎ« mj‹ m©il ehLfS«
• ÏªÂahéš »H¡nf cŸs kiy¤bjhl®fŸ ÏªÂahit äah‹kçèUªJ
e.
Ãç¡»‹wJ.
• nk‰»YŸs gh»°jh‹, M¥fhå°jh‹ tl¡»š neghs«, ólh‹ k‰W« Ódh
cŸsd.
ot
• »H¡»š t§fhsnjr« k‰W« äah‹k® všiyfshf ÏU¡»‹wJ.
• ÏªÂahéèUªJ bj‰»š cŸs Ïy§ifia gh¡ Ú®¢rªÂ Ãç¡»‹wJ.
• ÏªJFZ k‰W« äah‹k® kiyfis¡ bfh©l Ïkakiy¤ bjhl®fŸ
cn
ÏªÂahé‹ tl¡F Ïa‰if všiyahf mikªj cŸsd.
• t§fhs éçFlhéš cŸs mªjkh‹ ã¡nfhgh® ÔÎfS«, muÃ¡flèš cŸs
Ïy£r¤ ÔÎfS« ÏªÂa ôåa‹ Ãunjr§fshf mikªJŸsd.
nt‰Wikæš x‰Wik
ps
• ÏªÂahé‹ äf ca®ªj kiy¢Áfukhf és§F« K2 vd¥gL« fh£é‹ M°o‹

ÏªÂahéš cŸsJ. ÏJ POILš cŸsJ.
• neghs¤ÂYŸs vtbu°£ Áfu« Ïkakiyæ‹ äf ca®ªj ÁfukhF«. cau« 8848
Û£l®.
.tn
• ÏªÂa ãy¥gFÂæ‹ äf ca®ªj Áfu« - fŠr‹ #§fh .

• äf mÂf kiH bgW« gFÂ nkfhyahéYŸs ÁuòŠÁ.
• äf¡Fiwªj kiHbgW« gFÂahd jh®ghiytdK« Ï§Fjh‹ mikªJŸsJ.
• nk‰F t§f¤Âš kh§nuh› ku§fŸ bfh©l Rªjutd§fS« jh® ghiytd¤Â‹
w
òj®fS« M§fh§nf gué¡ fhz¥gL»‹wd.

ÏªÂahé‹ Ïa‰if mik¥ò ÃçÎfŸ
• ãy¤njh‰w§fë‹ mo¥gilæš ÏªÂahé‹ Ïa‰ifik¥ig IªJ bgU«
w
ÃçÎfshf¥ Ãç¡fyh«.
1) tl¡F kiyfŸ 2) tlÏªÂa bgU« rkbtëfŸ
3) Ôgf‰g Õlóä 4) fl‰fiu¢ rkbtëfŸ
w
5) ÔÎfŸ
ÏkakiyfŸ
• tl¡F kiyfŸ v‹gJ Ïkakiyfis F¿¥gjhF«.
• ÏkakiyfŸ gå ciwél« v‹W miH¥gL»wJ.

• nk‰nf #«K fhZÛçš cŸs ÁªJ gŸs¤jh¡»èªJ »H¡nf mUzh¢ry¥
Ãunjr¤ÂYŸs Ãu«kò¤Âuh gŸs¤jh¡F tiu Ú©L brš»‹wd.
Ïkakiy cUthd éj«
• gy äšèa‹ tUl§fS¡F K‹ò xnu xU ãy¥gFÂjh‹ ÏUªjJ. Ïij¢R‰¿
bgU§flš NœªÂUªjd. Ï›thW ÏUªj ãy¥gFÂ¡F ghŠÁah v‹W« mij¢
R‰¿ÍŸs Ú®¥ gFÂ¡F ghªjyhrh v‹W« miH¡f¥g£lJ.
m
• Ï›thW guªj ãy¥gFÂ ÏU gFÂfshf¥ ÃçªjJ. tl¥gFÂ m§fhuh v‹W«
bj‹gFÂ nfh©Lthdh v‹W« bgaçl¥g£ld.
• Ïªj Ïu©L ãy¥gFÂia Ãç¡F« Ú®¥gFÂ¡F bl¤Ô° flš v‹W«
co
miH¡f¥g£lJ.
• òéæ‹ cŸ Ïa¡f éirfshš òé bl¤Ô° gFÂæ‹ ãy¥gu¥ò ca®ªJ
ÏkakiyfŸ v‹wiH¡f¥gL« ko¥ò kiyfis cUth¡»d.
• ÏªÂahéYŸs Mutšè kiy¤bjhl® cy»‹ gHikahd kiy¤ bjhl®fSŸ
e.
x‹whF«.
nk‰F ÏkakiyfŸ
• tlnk‰F ÏªÂahéYŸs ghÛ® Ko¢ÁèUªJ »H¡fhf fhunfhu« kiyfŸ
ot
Ï«kiy¤bjhlçš mikªJŸsJ.
• gšnlhuh k‰W« Áah¢Á‹ vD« ÏUbgU« gåahWfS« fhunfhu« kiyfë‹
bj‰nf mikªJŸsd. ylh¡ Õlóä ÏªÂahéYŸs äf ca®ªj ÕlóäahfÎ«
cn
mik»wJ. ÏJ tlnk‰F fhZÛçš mikªJŸsJ.
•
k¤Âa Ïkaiy¤ bjhl®fŸ
ïkh¤ç
ps
• Ïkakiyæ‹ tl¡F kiy¤bjhliu ïkh¤ç v‹»nwh«.

• Ïj‹ ruhrç cau« 6000 Û MF«.
• cy»YŸs äf ca®ªj Áfu§fëš gy Ï«kiy¤ bjhlçš mikªJŸsd
• cy»nyna äf cauKŸs 8848 Û cau« bfh©l vtbu°£ kiy¢Áfu« Ï§F
.tn
mikªJŸsJ. fŠr‹ #§fh (8598 Û ) , e§fg®t¤ (8126 Û ), jts»ç (8167 Û )

k‰W« eªjnjé (7817 Û ) M»a Áfu§fS« Ï§F mikªJŸsd.
• f§ifæ‹ Ãw¥Ãlkhd f§nfh¤ç gåahW« , aKidæ‹ Ãw¥Ãlkhd aKndh¤ç
gåahW« Ï§nf mikªJŸsd.
Ïkh¢rš
w
• tl¡nf Ïkh¤ç kiy¡F« bj‰nf Áthè¡ kiy¡F« Ïilna Ïkh¢rš

kiy¤bjhl® mikªJŸsJ.
w
• òfœbg‰w kiy thêl§fshd $ef® ghfšf«, Fškh®¡, _nrhç k‰W«

beålhš ngh‹witfS« Ï§F mikªJŸsd.
• òåj Ïl§fshd mk®eh¤, nfj®eh¤, g¤çeh¤ k‰W« itZzénjé
w
nfhæšfS« Áw¥òä¡f Ïl§fshf Ïkh¢rš kiy¤bjhlçš mikªJŸsd.
Áthè¡
• Áthè¡ Ïkakiyæ‹ bj‹gFÂæš Áthè¡ kiyfŸ cŸsd.

• FWfyhd Ú©l ^‹ vd¥gL« gŸs¤jh¡FfŸ Áthè¡ kiy¤bjhlçš
fhz¥gL»‹wd. Áwªj vL¤J¡fh£lhf nluh^id¡ Twyh«.
• Áthè¡»‹ bj‹gFÂæš bk‹JfŸfshd goÎfŸ juhŒ rkbtëia
cUth¡F»‹wd.
• ÏJ ml®ªj fhLfŸ ts®tj‰F« rJ¥ò ãy§fŸ cUthtj‰F«
m
Jizòç»‹wd
»H¡F ÏkakiyfŸ
• ÏªÂahé‹ »H¡F všiyfSl‹ cŸs Ï«kiyfis ó®th¢rš v‹W
miH¡»nwh«.
co
tlbgU« rkbtëfŸ
• Ï¢rkbtë 2400 r.».Û. Ús« bfh©lJ. Vw¤jhH 7 Ïy£r« ». Û. msé‰F
guéÍŸsJ.
• Ï¥goÎfŸ ghg® vd¥gL« fuLKulhd goÎfisÍ« g§fh® vd¥gL« giHa
e.
t©lš goÎfisÍ« fhl® vd¥gL« òÂa t©lš goÎfisÍ« bfh©lJ.
juhŒ
• juhŒ v‹gJ nrW«, rfÂÍ« bfh©l xU ãy¥gFÂ MF«.
ot
• tlÏªÂa¢ rkbtëia eh‹F ÃçÎfshf¥ Ãç¡fyh«
( 1 ) uh#°jh‹ rkbtë
• uh#°jh‹ rkbtë Mutšè kiy¤bjhlU¡F nk‰»š mikªJŸsJ.
cn
• Ï¥gFÂæ‹ K¡»a Mwhf¤ ÂfœtJ ÿå MW. ÏJ f£¢ tisFlhéš
fy¡»wJ.
• j‰nghJ cŸs fh¡uh MW kiwªJnghd ru°tÂ M‰¿‹ bjhl®¢Á v‹W
e«g¥gL»wJ.
ps
• gy c¥ò VçfS« uh#°jh‹ rkbtëæš mikªJŸsd.

• rh«gh® Vç äf¥bgça c¥òÚ® VçahF«.
( 2 ) gŠrh¥ - Açahdh rkbtëfŸ
• blšè KfL (ridge) gŠrh¥ Açahdh rkbtëfis f§if¢ rkbtëæèUªJ
.tn
Ãç¡»wJ.
• gŠrh¥, Açahdh rkbtë, r£by{, Ãah° uhé MWfshš V‰gL« goÎfshš
MdJ.
• AçahdhéYŸs fh¡uh eÂ¡F«, aKdh eÂ¡F« Ïil¥g£l ãy¥gu¥ng Açahd
w
rkbtëahf mik»wJ.
( 3 ) f§if¢ rkbtë
• ÏJ nk‰»YŸs aKid M‰¿èUªJ »H¡»YŸs t§fhsnjr« tiu Rkh® 1500
w
».Û. Ús¤JlD«, ruhrç 300 ».Û. mfy¤JlD« guéÍŸsJ.

• uh«f§fh, nfhkÂ, fh¡uh, fh©l¡, nfhÁ, aKid eÂfŸ tl¡»èUªJ«, nrh‹,
r«gš, Õ£th ngh‹w eÂfŸ bj‰»èUªJ« cUth» f§if M‰¿‹
w
JizahWfshf f§ifÍl‹ nrU»‹wd.

• Õfhç‹ Jau« v‹wiH¡f¥gLtJ nfhÁ MW.

• f§fh - Ãu«kò¤Âuh MWfŸ gšntW ÏizahWfshf¥ ÃçªJ cy»nyna
äf¥guªj rkbtëia cUth¡» cŸsd. Ï¢rkbtëæ‹ jhœgFÂ Rªjutd«
vd miH¡f¥gL»wJ.
( 4 ) Ãu«kò¤Âuh rkbtë
• Ãu«kò¤Âuh MW rh§ngh v‹w bgaUl‹ Âbg¤Âš cUth»wJ.
m
• ÏJ ÏªÂahé‰FŸ EiHÍ« K‹ Âfh§ MH¥ gŸs¤jh¡if cUth¡F»wJ.
• t©lš éÁ¿fshš juhŒ vd¥gL« rJ¥ò ãy¡fhLfis cUth¡»ÍŸsd.
( 5 ) Ôgf‰g Õlóä
• ÏJ K¡nfhz tot« bfh©lJ.
co
• ÏJ nk‰»èUªJ »H¡F neh¡» rçªJ cŸsJ.
• Mdhš e®kij - jgÂ gFÂfëš »H¡»èUªJ nk‰fhf rçªJŸsJ.
• e®kij MW Ôgf‰g Õlóäia ÏU rkk‰w gFÂfshf¥ Ãç¡»‹wJ. Ïj‹
e.
tlgFÂia k¤Âa ca®ãy§fŸ v‹W«, bj‹ gFÂia j¡fhz Õlóä v‹W«
miH¥g®.
k¤Âa ca®ãy§fŸ
( 1 khŸth Õlóä
ot
( 2 ) g©lšfh©£ ca®ãy«
( 3 ) gfšf©£
j¡fhz¥ Õlóä
cn
• tlnk‰F¤ Âiræš éªÂa rh¤óuh kiy¤ bjhl®fisÍ«, tl¡»š kfhnj›
k‰W« ik¡fhyh kiy¤bjhl®fisÍ« , nk‰»š nk‰F¤ bjhl®¢Á kiyfisÍ«
všiyfshf bfh©LŸsJ.
• j¡fhz Õlóä nk‰»èUªJ »H¡fhf¢ rçªJŸsJ.
ps
• mj‹ fhuzkhf kfheÂ, nfhjhtç, »UZzh k‰W« fhéç MWfŸ »H¡F

neh¡»¥ ghŒªJ t§fhséçFlh flYl‹ fy¡»wJ.
ÏªÂahéYŸs Ôgf‰g kiy¤bjhl®fŸ
( 1 ) Mutšè kiy¤bjhl®
.tn
• cy»nyna äf¥gHikahd ko¥ò kiy¤ bjhluhF«.

• Mutšè kiy¤ bjhlç‹ äf ca®ªj FUÁfh® ( 1722 Û ) Áfu« mò kiyæš
mikªJŸsJ.
• Âšthuh rkz¡nfhéš Ï§FŸsJ.
w
( 2 ) éªÂa kiy¤bjhl®
• éªÂa kiy¤ bjhlç‹ e®kij k‰W« jgÂ MWfS¡F eLéš mikªJŸsJ.
• ÏJ VGkiyfis¡ bfh©l kiy¤ bjhl®¢ÁahF«.
w
nk‰F¤ bjhl®¢Á kiy¤ bjhl®fŸ

• ÏitfŸ tl¡nf jgÂ eÂæèUªJ bj‰nf f‹åahFkç tiu Rkh® 1600 ».Û.
tiu guéÍŸsd.
w
• nk‰F¤ bjhl®¢Á kiyahdJ nk‰F fl‰fiu¢ rkbtëæš br§F¤jhf

ca®ªJ fhz¥gL»‹wJ.
• rhuhtÂ M‰¿š n#h¡ Ú®Åœ¢Á ( 270 Û ) ngh‹w gy Ú®Åœ¢Áfis
cUth¡F»‹wd.

• jh® fzthŒ, ngh® fzthŒ k‰W« ghy¡fh£L fzthŒ M»ait nk‰F¤
bjhl®¢Á kiyæš fhz¥gL« K¡»a fzthŒfŸ MF«.
• »H¡F¤ bjhl®¢Á kiyfS«, nk‰F¤ bjhl®¢Á kiyfS«, Úy»ç kiyæš
x‹¿iz¡»‹wd. Ï§F äf caukhd bjh£l bg£lh ( 2637 Û ) kiy¢Áfu«
mikªJŸsJ.
m
• ghy¡fh£L fzthŒ nfus fl‰fiuia jäœeh£Ll‹ rhiyfŸ k‰W« Ïuæš
ghijfŸ _y« Ïiz¡»wJ.
• bj‹åªÂahé‹ äf caukhd Áfu« MidKoahF« ( 2695 Û ) .
• kiy thêlkhd bfhil¡fhdš gHåkiyæ‹ bj‹ Kidæš mikªJŸsJ.
co
»H¡F¤ bjhl®¢Á kiy¤bjhl®
• Ïit xçrhéYŸs kfheÂ¡F«, jäœeh£oYŸs itif M‰¿¡F« Ïilæš
ÃsÎ¥g£l F‹Wfshf fhz¥gL»‹wd.
• nfhjhtç k‰W« »UZzh MWfS¡F Ïilg£l gFÂæš Ï«kiyfŸ
e.
fhz¥gléšiy.
• Ïj‹ tl¡F¥ gFÂæš äf ca®ªj knfªÂu»ç ( 1501 Û ) v‹w Áfu«
fhz¥gL»wJ.
ot
fl‰fiu¢ rkbtëfŸ
• ÏJ nk‰»š uh‹ M¥ f£ÁæèUªJ »H¡nf f§if - Ãu«kò¤Âuh rkbtë
tiu 6100 ».Û. öu« gué¡ fhz¥gL»wJ.
cn
nk‰F¡ fl‰fiu¢ rkbtëfŸ
• tl¡»š f£¢ gFÂæš cŸs uh‹ Kjš bj‰nf f‹åahFkç tiu Ú©LŸsJ.
• F#uh¤Â‹ bj‹gFÂ k‰W« fs«g£o‹ fl‰fiu¥ gFÂÍ« nr®ªJ F#uh¤
rkbtë v‹wiH¡f¥gL»wJ.
ps
• bfh§fz rkbtë F#uh¤Â‰F bj‰»èUªJ nfhth tiu Rkh® 500 ».Û. tiu
guéÍŸsJ
• f®ehlfh rkbtë nfhthéèUªJ k§fq® tiu ruhrç mfy« 30èUªJ 50 ».Û.
tiu Ú©L fhz¥gL»wJ.
.tn
• kygh® rkbtë k§fqU¡F« f‹åahFkç¡F« eLnt mikªJŸsJ.

• Ï§F Áw¥ò m«r§fshf VçfŸ, fêfŸ k‰W« fhašfŸ ( backwater )
fhz¥gL»‹wd.
• nt«gehL Vç nfuhsé‹ äf¥bgça VçahF«.
w
»H¡F fl‰fiu¢ rkbtëfŸ

• nk‰F t§f M‰W¢ rkbtëæèUªJ f‹åahFkç tiu guéÍŸsJ.
• br‹idæš bkçdh fl‰fiu ngh‹w fl‰fiu¢ rkbtëiaÍ«
w
bfh©oU¡»wJ.
• kfheÂ k‰W« »UZzh MWfS¡F Ïilna fhz¥gL« fl‰fiuia
tlr®¡fh® fl‰fiu vdÎ« »UZzh k‰W« fhéç MWfS¡F Ïilna
w
fhz¥gL« fl‰fiuia nrhH k©ly fl‰fiu vdÎ« miH¡f¥gL»wJ.

• c¤fš rkbtë xçrh fl‰fiuæèUªJ 400 ». Û. öu« Ú©L kfheÂ M‰W
rkbtëiaÍ« cŸsl¡»ajhf fhz¥gL»wJ.

• Áèfh Vç kfheÂ M‰¿‹ bj‰nf mikªJŸs ÏªÂahé‹ äf¥bgça
VçahF«..
• MªÂu fl‰fiu¢ rkbtëæš bfhšnyU Vç mikªJŸsJ.
• jäœeh£L¢ rkbtë òèfh£ VçæèUªJ f‹åahFkç tiu 1076 ». Û. Ú©L
guéÍŸsJ.
m
ÏªÂa¤ ÔÎfŸ
(1 ) mªjkh‹ ã¡nfhgh®
• mªjkh‹ k‰W« ã¡nfhgh® ÔÎfŸ t§fhs éçFlhéY« Ïy£r¤ÔÎfŸ
muÃ¡ flèY« cŸsd.
co
• mªjkh‹ ã¡nfhghç‹ bj‹nfho Kidia ÏªÂuh Kid v‹wiH¡»‹wd®.
• mªjkh‹ 25 ÔÎfëš k£Lnk k¡fŸ tÁ¡»‹wd®.
• ã¡nfhgh® ÔÎ¡T£l§fëY« 13 ÔÎfëš k£Lnk k¡fŸ tÁ¡»‹wd®.
( 2 ) y£r¤ÔÎ
e.
• muÃ¡flèš mikªJŸs Ïy£r¤ÔÎ¡ T£l§fëYŸs 27 ÔÎfëš 11 ÔÎfëš
k£Lnk kåj®fŸ tÁ¡»‹wd®.
bga®
ÁªJ
M‰¿‹ Ãw¥Ãl«
ifyhZ
ot
fy¡Fäl«
muÃ¡flš
gadilÍ« gFÂ
ÏªÂah, gh»°jh‹
cn
f§if my¡eªjh t§fhs éçFlh c¤Âu¥ Ãunjr«,
Õfh®,nk‰Ft§f«
aKid aKndh¤ç t§fhs éçFlh blšè, Açahdh,
c¤Âu¥Ãunjr«
ps
Ãu«kò¤Âuh rkhÍ§ gåahW t§fhs éçFlh tl»H¡F

khãy§fŸ
Fhéç FlFkiy t§fhs éçFlh f®ehlf«, jäœehL
nfhjhtç ehÁ¡F‹WfŸ t§fhs éçFlh MªÂu¥Ãunjr¤Â‹
bj‹»H¡F¥gFÂ
.tn
»UZzh kfhgny°tu® t§fhs éçFlh kfhuhZouh,

MªÂu¥Ãunjr«
e®kij mk®f©l¡ kiy muÃ¡flš k¤Âa¥Ãunjr«,
kfhuhZouh
w
jgÂ g¢khç kiy muÃ¡flš k¤Âa¥Ãunjr«,

kfhuhZouh
nfhkÂ Ïkakiy t§fhs éçFlh c¤Âu¥Ãunjr«
w
fh¡uh Áthè¡ jh®ghiytd¥ Açahdh, gŠrh¥,

kiy¤bjhl® gFÂæš kiw»wJ c¤Âu¥Ãunjr«
kfheÂ rh¤óuh t§fhs éçFlh r£O°f®, #h®f©£
w
kiy¤bjhl®
itif146 Vy»ç kiy t§fhs éçFlh jäœehL
bgçahW Vy»ç kiy t§fhs éçFlh jäœehL
bgçahW Vy»ç kiy t§fhs éçFlh jäœehL, nfush

jhäuguâ mf¤Âa® kiy t§fhs éçFlh jäœehL
ÏªÂah - fhyãiy
• thåiy v‹gJ Xçl¤Â‹ tëk©ly¤Âš cŸs bt¥g«, mG¤j«, fh‰W,
m
<u¥gj« k‰W« kiH¥bghêÎ M»at‰¿‹ m‹whl ãiyia F¿¥gJ MF«.
1. m£r§fŸ
• ÏªÂah 8° 4' tl m£r¤Â‰F« 37° 6' tl m£r¤Â‰F« Ïilæš mikªJŸsJ.
• 23° 30' tl m£rkhd flfnuif eh£o‹ FW¡nf brš»wJ.
co
• flfnuif¡F bj‰nf mikªJŸs gFÂfŸ ók¤Âa nuif¡F« äf mUnf
cŸsjhš M©L KGtJ« mÂfkhd bt¥gij bgW»wJ.
• et«g® khj¤Âš 38 ° tl m£r¤Âš mikªJŸs òJblšè 23°C
bt¥gãiyiaÍ« 8° tl m£r¤Âš mikªJŸs f‹åahFkç 32°C
e.
bt¥gãiyiaÍ« bg‰WŸsJ
2. cau«
• òé¥gu¥ÃèUªJ canu bršy¢ bršy 165 Û£l® cau¤Â‰F 1 °C Åj« bt¥g«
ot
FiwªJ bfh©nl brš»wJ.
• cjhuzkhf rkbtëæš flš k£l¤Â‰F 239 Û£l® cau« bfh©l
òJblšèæ‹ ruhrç bt¥g« É‹ khj¤Âš 40.2°C Mf cŸsJ. Mnj neu¤Âš
cn
2205 Û£l® cau¤Âš mikªJŸs Ášyhé‹ bt¥g« 23.7° C vd¡
fz¡»l¥gL»wJ.
3. flèèUªJ öu«
• nfhil¡fhy¤Âš mÂf bt¥gkhfÎ« Fë®fhy¤Âš mÂf FëuhfÎ« cŸs
ps
fhyãiy f©l fhyãiy v‹»nwh«.

4. fh‰W
• nk‰F¡ fh‰WfŸ k¤Âa¤ jiuflèš cUth» ÏªÂahé‹ tlnk‰F gFÂia
neh¡» ÅR»wJ. Ï¡fh‰W gŠrh¥, Açahdh khãy§fS¡F kiHia¤ jU»wJ.
.tn
• bt¥glk©ly òašfh‰W t§fhs éçFlhéš cUth» ÏªÂahé‹ »H¡F

fl‰fiuia neh¡» ÅR»wJ.
bt¥g¡fh‰W
• tëk©ly¤Â‹ ca® mL¡Ffëš fhz¥gL« fh‰nwh£l¤Âid b#£
fh‰nwh£l« v‹»nwh«.
w
• Ï¡fh‰nwh£l« ÏªÂahéš gUt¡ fh‰¿‹ bjhl¡f¡ fhy¤ijÍ« mJ

KotilÍ« fhy¤ijÍ« ã®zæ¡»wJ.
w
• všãndh v‹gJ IªJ Kjš g¤J tUl§fS¡F xUKiw¡ fhz¥gL« X®

thåiy ãfœÎ.
• ÏªÂahé‹ bj‹ nk‰F gUt¡fh‰W År Mu«Ã¥gÂš ÏJ fhyjhk¤ij
w
V‰gL¤J»wJ.
ÏªÂahé‹ fhyãiy
• kh‹N‹ v‹w brhš mnuÃa brhšyhd bksÁ« v‹gÂèUªJ tªjJ.
• Ï¡fh‰W MWkhj§fŸ bj‹ nk‰F ÂiræèUªJ ÅR»wJ

• nfhil¡fhy¤Â‰F«, Fë®fhy¤Â‰F« Ïilna j§fsJ Âiria KGtJ«
kh‰¿¡ bfh©L ÅR« fh‰WfS¡F gUt¡fh‰W v‹W bga®.
Ï¥gUt¡fh‰¿dhš ÏªÂahéš bt¥gk©ly gUt¡fh‰W fhyãiy ãyÎ»wJ.
1 Fë®fhy« (or«g® Kjš Ã¥utç tiu)

2 nfhil¡fhy« (kh®¢ Kjš nk tiu)
m
3 bj‹nk‰F gUt¡fh‰W (É‹ Kjš br¥l«g® tiu)
4 tl»H¡F gUt¡fh‰W ( m¡nlhg® Kjš et«g® tiu )
gUt¡fh‰¿‹ ÏašòfŸ
co
1. M©LKGtJ« Óu‰w kiH¥gutš
• e« eh£o‹ 80 éG¡fhL kiH¥bghêé‰F fhuzkhf miktJ É‹ Kjš
br¥l«g® tiu ÅR« bj‹nk‰F gUt¡fh‰nw MF«.
• cy»nyna mÂf kiH¥bgW« bksÁ‹uh« v‹w Ïl« ÁuòŠÁ¡F nk‰»š 16
e.
»nyhÛ£l® öu¤Âš cŸsJ.
kiH¥gutš
1. äf mÂf kiH bgW« gFÂfŸ
ot
200 br.Û. ¡F« mÂfkhd kiHbgW«.
2. mÂfkiH bgW« gFÂfŸ
100 br.Û Kjš 200 br.Û.
3. äjkhd kiHbgW« gFÂfŸ
cn
50 br.Û. Kjš 100 br.Û. tiu
4. Fiwthd kiHbgW« gFÂfŸ
50 br. Û. ¡F« Fiwthf kiHbgW« gFÂfŸ
ÏªÂah Ïa‰if ts§fŸ
ps
òJ¥Ã¡f¤j¡f ts§fŸ
• Û©L« Û©L« vëjhf c‰g¤Â brŒa¡Toa ts§fis òJ¥Ã¡f¤j¡f
ts§fŸ v‹»nwh«.
• vL¤J¡fh£lhf Nça xë, fh‰W, j©Ù® ngh‹wit bjhl®ªJ »il¡f¡Toa
.tn
ts§fŸ.
òJ¥Ã¡f Ïayhj ts§fŸ
• ga‹gh£o‰F ÃwF Û©L« »il¡f Ïayhj ts§fŸ òJ¥Ã¡f Ïayhj
ts§fŸ.
w
• ãy¡fç k‰W« f¢rh v©bzŒ Ïj‰F cjhuzkhF«.

k© ts«
• òéæ‹ nk‰gu¥Ãš mikªJŸs cWÂahd JfŸfŸ k© vd¥gL»wJ.
w
k© tsik
• äf E©âa r¤J¡fshd fªjf«, Fnshç‹, br«ò, kh§få°, khè¥Ôd«,
nghuh‹, ÏU«ò, nfhghšL, ie£u#‹, bgh£lhÁa« k‰W« gh°ng£LfŸ
w
ngh‹wt‰iwÍ« k©âš ÏU¡f nt©oa r¤J¥ bghU£fshF«.

K¡»a k©
1. t©lš k©
• blšlh, k‰W« fl‰fiurkbtë ngh‹wt‰iw MWfshš goait¡»‹w
goÎfshF«.
• t©lš k© Ïu©L tifahf¥ Ãç¡f¥gL»wJ. mit fhj® k© k‰W«
m
gh§f® MF«.
• fhj® k© òÂjhf goait¡f¥g£l btë®ãw¤Jl‹ Toa t©lš kzyhF«.
• gh§f® k© fëk© Toa giHa t©lš k©zhF«.
co
• f§if – Ãu«kò¤Âuh jhœªj M‰W¢ rkbtë rzš gæçl ga‹gL»wJ.
fçrš k©
• fçrš k© Ô¥ghiwfŸ ÁijÎWjyhš cUth»wJ.
• Ï«k© nfhjhtç, e®kjh k‰W« jgÂ M‰W¥ gŸs¤jh¡Ffëš fhz¥gL»wJ.
e.
• bghJthf R©zh«ò, ÏU«ò, bgh£lhÁa«, mYäåa«, fhšÁa« k‰W«
bk¡ÜÁa« fh®gnd£Lfis mÂf« bfh©ljhf cŸsJ.
• Ï«k© <u¥gj¤ij j‹DŸ nj¡»it¡F« Áw¥ò¤ j‹ik bg‰WŸsJ.
ot
• fçrš k© bgUkséš kfhuhZou«, F#uh¤, k¤ÂaÃunjr¤Âš
fhz¥gL»wJ.
br«k©
cn
• gof¥ ghiwfŸ k‰W« cUkh¿a ghiwfŸ ÁijÎWtjhš cUthdit
br«k©zhF«.
• ÏU«ò¢r¤J mÂf mséš fhz¥gLtjhš br«k© Át¥ò ãwkhf cŸsJ.
ruis k©
ps
• ruis k© bt¥g k©ly gUt¡fh‰W fhyãiyæš cUth»‹wd. ÏJ Ôgf‰g

Õlóäæš bgUksÎ fhz¥gL»wJ.
• ÏÂš ÏU«ò M¡i[L ÏU¥gjhš Át¥ò ãw« bfh©ljhf fhz¥gL»wJ
tw©l ghiytd k©
.tn
• tw©l ghiytd k© tlnk‰F ÏªÂa gFÂfshd Ïuh#°jh‹, F#uh¤ (f£Á)

k‰W« bj‹ gŠrh¥ M»a gFÂfëš fhz¥gL»wJ.
ãiyãW¤j¡Toa ts®¢Á (Sustaniable development)
• j‰fhy njitæid ó®¤Â brŒtj‹ bghU£L vÂ®fhy rªjÂædç‹
w
njitfis ghÂ¡fhkš ÏU¥gjhF«.

ÏªÂahé‹ tdts§fŸ
• ÏªÂahéš fhLfë‹ bkh¤j¥gu¥gsÎ Rkh® 63.72 äšèa‹ rJu »nyhÛ£l®.
w
• ÏªÂa gu¥gséš Rkh® 19.39 éG¡fhL Ïa‰if¤ jhtu tiffŸ

1. bt¥gk©ly gRik khwh¡ fhLfŸ
• M©L kiH¥bghêÎ 200 br. Û£lU¡F« mÂfkhd Ïl§fëš gRik khwh¡
w
fhLfŸ fhz¥gL»‹wd.
• ku§fë‹ ml®ªj ts®¢Áædhš Nça xë jiu¥gFÂia tªJ mila
KotÂšiy.
• nuh° ku«, vghâ, knfhfå, u¥g®, Á‹dnfhdh, _§»š k‰W« yadh°.

2. bt¥g k©ly gUt¡fh‰W fhLfŸ
• 70 br.Û Kjš 200 br. Û. tiu M©L ruhrç kiH bgW« gFÂfëš
bt¥gk©ly gUt¡fh‰W fhLfŸ v‹W miH¥g®.
• tw£Áæ‹ fhuzkhf Ïiyfis cÂ®¤J éL»‹wd. vdnt Ï¡fhLfis
ÏiyÍÂ®¡ fhLfŸ v‹W miH¥g®.
m
• nj¡F, rhš, Ár«, rªjd ku«, nt£oš k‰W« nt¥gku«.
3. FW§fhL k‰W« K£òj®fhLfŸ
• Ï›tif jhtu§fŸ 75 br.Û¡F Fiwthd ruhrç kiHasÎl‹ Ú©l
tw£Áahd gUt« bfh©l gFÂfëš ts®»‹wd.
co
• K¡»akhd ku§fŸ m¡nfÁah , gid k‰W« fŸë.
4. ghiytd¤ jhtu«
• kiHasÎ 25 br.Û. Fiwthf cŸs gFÂfëš ghiytd¤ jhtu§fŸ
mikªJŸsd.
e.
• Ï›tif jhtu§fŸ bgU«ghY« K£òj®fŸ m¡nfÁah, <¢rku« k‰W« ghòš
ngh‹w ku§fis ml§»ÍŸsd.
• ghòš ku§fŸ nfhªJ bghU£fisÍ« mj‹ ku¥g£ilfŸ njhš gjåLtj‰F«
ot
ga‹gL»‹wd.
5. kh§Fnuh› fhLfŸ
• kh§Fnuh› fhLfŸ flš Xj§fŸ _y« Úiu¥ bgW« flnyhu¥ gFÂfëš
cn
fhz¥gL»‹wd.
• nk‰F t§fhs¤Âš Ï¡fhLfis Rªjutd« vd miH¥g®.
• Ït‰iw glFfŸ f£Ltj‰F ga‹gL¤Jt®. Ï¡fhLfŸ éiy kÂ¥ò ä¡f
vç¥bghUshfÎ« mik»‹wd.
ps
6. kiy¡fhLfŸ
Ïkakiy¡ fhLfŸ
• Ïkakiy¤ bjhlçš 1000 Û cau¤ÂèUªJ 2000 Û cau« tiu fhz¥gL»‹wd.
• Ï§F X¡, br°be£ ngh‹w gRik khwhj mf‹w Ïiy¡ fhLfŸ K¡»akhf
.tn
fhz¥gL»‹wd.
• 1500 Û£lçèUªJ 3000 Û cau« tiu tsU« ig‹, onahl®, Ášt® Õ®, °óU°
k‰W« brl® ngh‹w CÁæiy ku§fŸ cŸsd.
• 3600 Û cau¤Â‰F nkš CÁæiy¡ fhLfS« òš btëfisÍ« jh©o Mšig‹
w
jhtu§fŸ fhz¥gL»‹wd.
• äf cau« bfh©l gFÂfëš nkhr° k‰W« è¢r‹° ngh‹witna
jhtu§fë‹ gFÂahf mik»‹wd.
w
• Ôgf‰g kiy¡fhLfŸ Úy»çæYŸs bt¥gk©ly¡fhLfis nrhyh{ v‹W

cŸq® bgaçš miH¡»wh®fŸ. Ï›tif fhLfŸ rh¤óuh k‰W« ik¡fyh
kiy¤bjhl®fëš fhz¥gL»‹wd.
w
• Ï§F tsU« K¡»akhd ku§fŸ nk¡nfhèah, yhuš, Á‹nfhdh k‰W«

nt£oš ngh‹wit MF«.

jhœãiy òšbtë
• Ïit 30 br.Û Kjš 200 br.Û. tiu M©L ruhrç kiHasÎ« mÂfkhd
nfhil fhy bt¥gK« bfh©l gFÂfëèUªJ tsU»‹wd.
nk£L ãy¥ òšbtëfŸ
• Ï¥òšbtëfŸ 100 Û cau¤Â‰F nkš cŸs Ïkakiy¥gFÂfëY«,
bj‹åªÂahéš nrhyh fhLfë‹ ÁWgFÂfëY« Ï¥òšbtëfŸ
m
fhz¥gL»‹wd.
xJ¡f¥g£l fhLfŸ(Reserve Forests)
• fhLfë‹ bkh¤jgu¥Ãš ghÂ¡F nkYŸs fhLfns xJ¡f¥g£l fhLfŸ v‹W
co
murhš m¿é¡f¥g£LŸsd. Ï¡fhLfŸ ãuªju fhLfŸ v‹W«
miH¡»‹wd®.
ghJfh¡f¥g£l fhLfŸ
• td¤Jiwahš m¿é¡f¥g£lgo fhLfë‹ bkh¤j gu¥Ãš bgU«ghY« 3š 1
e.
gFÂ ghJfh¡f¥g£l fhLfshF«. Ï§F ku« bt£Ltj‰F mDkÂ
më¡f¥gLtÂšiy.
• fhLfis mê¤J fh£L ãy¥gu¥òfŸ fhLfŸ rhuhj gâfS¡F
ot
ga‹gL¤Jtij ãW¤Jtj‰F 1980« M©L td ghJfh¥ò¢r£l«
V‰gL¤j¥g£LŸsJ
njÁa td¡ bfhŸif
cn
• ÏªÂah 1984 - « M©oš njÁa td¡ bfhŸif x‹iw V‰gL¤ÂaJ.
• 33 rjÅj« ãy¥gu¥Ãid fhLfshf kh‰WtJ.
fåk ts§fŸ
1. cnyhf¡ fåk§fŸ
ÏU«ò¤jhJ
ps
• eh£o‹ ts®¢Á¡F Mjuhkhd tskhf ÏU¥gJ ÏU«ò¤jhJ. ÏU«ò

ehfßf¤Â‹ KJbfY«ò vd t®â¡f¥gL»wJ.
• cy»‹ bkh¤j ÏU«ò jhJ ÏU¥Ãš 20 rjÅj« ÏU«ò¤jhJ ÏªÂahéš
mikªJŸsJ.
.tn
• ÏU«ò¤jhJ ÏU¥Ãš uZahé‰F mL¤J ÏªÂah Ïu©lhtJ Ïl¤ij

t»¡»wJ.
kh§fÜR
• kh§fÜR c‰g¤Âæš ÏªÂah IªjhtJ Ïl¤ij bg‰WŸsJ.
w
• fodkhd JU¥Ão¤j ÏU«ò v~»id jahç¡f kh§fÜR njitahf ÏU¥gjhš

ÏU«ò v~F bjhê‰rhiyfëš kh§fÜR K¡»a g§fh‰W»wJ.
• cy® ä‹fy‹fŸ jahç¡f kh§fÜR K¡»a g§fh‰W»wJ.
w
• cy® ä‹fy‹fŸ jahç¡f kh§fÜR - il - M¡i[L ga‹gL»wJ.

gh¡ir£
w
• gh¡ir£ mYäåa¤Â‹ jhJ MF«.

• mYäåa« Áènf£ ãiwªj ghiwfŸ ÁirÎWtjhš cUthF« nyrhd
cnyhfnk mYäåa« MF«.
jhäu«
• ä‹ fUéfŸ jahç¥ò bjhê‰rhiyfëš jhäu« bgU«g§fh‰W»wJ.

ik¡fh
• ik¡fh ä‹rhu¤ij fl¡fhj bghUshf ÏU¥gjhš ä‹ bghU£fŸ c‰g¤Â¡F
ga‹gL»wJ.
• cy»š ik¡fh c‰g¤Âæš ÏªÂah 60 rjÅj« g§fë¡»wJ.
vçr¡Â ts§fŸ
m
òJ¥Ã¡f Ïayhj vçr¡Â ts§fŸ
1. ãy¡fç
• 67 rjÅj« eh£o‹ vçr¡Â njit _y« ó®¤ÂbrŒa¥gL»wJ.
• ãy¡fç fU¥ò¤ j§f« vdÎ« miH¡f¥gL»wJ.
co
• ãy¡fçæ‹ ju« k‰W« fh®g‹ msé‹ mo¥gilæš gy tiffshf
Ãç¡f¥gL»wJ. mitahtd : Mªjuir£, Ã£Lädš è¡id£ k‰W« ku¡fç.
2. bg£nuhèa«
• fåk v©bzŒ v‹wiH¡f¥gL« bg£nuhèa« goÎ¥ ghiwfëèUªJ
e.
vL¡f¥gL»wJ.
• 63 rjÅj« K«igæèUªJ«, 18 rjÅj« F#uh¤ÂY«, 16 rjÅj«
m°[häèUªJ bgw¥gL»wJ.
ot
3. Ïa‰if vçthÍ
• mªjkh‹ ÔÎfëš k£Lnk 47.6 äšèa‹ ».Û. ÏU«ò cŸsJ.
• rÛg¤Âš »UZzh, nfhjhtç, to ãy§fëš mÂf msÎ Ïa‰if vçthÍ
cn
ÏU¥ò cŸsjhf f©LÃo¡f¥g£LŸsJ.
4. mdš ä‹r¡Â
• ÏªÂahé‹ bkh¤j ä‹ c‰g¤Âæš 70 rjÅjK« mdš ä‹
ãiya§fëèUªJ bgw¥gL»wJ.
ps
5. Ú®ä‹ r¡Â
• Ínuhåa« k‰W« njhça« fåk¤ÂèUªJ mQä‹ r¡Â c‰g¤Â
brŒa¥gL»wJ.
• Ï¡fåk§fŸ #h®f©£ k‰W« Mutšè kiy¤bjhl®fëèUªJ«
.tn
uh#°jhåèUªJ« vL¡f¥gL»wJ.
• nfus fl‰fiuæ‹ k©âš cŸs nkhdir£oUªJ njhça« bgw¥gL»wJ.
• cy»‹ njhça¥ goÎfëš ÏªÂahéš 50 rjÅj« cŸsJ.
• ÏªÂahéš jhuhó® (kfhuhZou«), fšgh¡f« (jäœehL), uht¤g£lh (nfh£lh -
w
Ïuh°jh‹) , enuhuh (c¤ÂuÃunjr«), fh¡guh (F#uh¤), if¡fh (f®ehlfh) M»a

Ïl§fëš mQr¡Â ãiya§fŸ cŸsd
òJ¥Ã¡f¤j¡f ts§fŸ
w
Nçar¡Â
• Nça xëia neuoahf ä‹r¡Âahf ngh£nlhnthš lhæ¡ bjhêšE£g« _y«
kh‰w KoÍ«.
w
• Ï«Kiwæ‹ _y« 2 bkfhth£ Nça r¡Âia 1 r.».Û. gu¥gsé‰F c‰g¤Â

brŒa KoÍ«.
• Nça r¡Âæš ä‹ r¡Âahf kh‰W« ika« F#uh¤ÂYŸs ó{ mUnf
mikªJŸs khjhòçahF«.

Xjr¡Â
• fh«ng tisFlh 7000 bkfhth£ r¡Â Âwid¥ bgw V‰w ÏlkhF«. nkY« f£¢
tisFlh (1000 bkfhth£) k‰W« Rªjutd¥ gFÂfëš (100 bkfhth£)
Ï¢r¡Âia c‰g¤Â brŒayh«.
miyr¡Â
• ÂUtdªjòu¤Â‰F mU»š cŸs éêŠP« v‹w Ïl¤Âš 150 bkfhth£ miy
m
r¡Â c‰g¤Â ãiya« mik¡f¥g£LŸsJ.
• nkY« xU bkfh£ miy r¡Â c‰g¤Â ãiya« mªjkh‹ - ã¡nfhgh®
ÔÎfëY« ãWt¥gl cŸsJ.
co
ÏªÂah ntsh©ik
• nfhJik gæU¡F äjbt¥g« njit. Mdhš be‰gæU¡F mÂf bt¥g«
e.
njit. Mifahš gŠrh¥ khãy¤Âš nfhJikÍ«, jäœeh£oš bešY«
gæçl¥gL»wJ.
• tsä¡f t©lš k©, beš k‰W« fU«ò éis¢rY¡F«, fçrš k© gU¤Â
ot
éisé¡fÎ« V‰wjhf cŸsd.
1. gHikahd ntsh©ik
• gHikahd ntsh©ikKiw gšntW bga®fëš miH¡f¥gL»wJ. m°[häš
cn
É« vdÎ« nfushéš bgh‹d« vdÎ« miH¡f¥gL»wJ.
2. j‹åiwÎ ntsh©ik
• ÏªÂa ntsh©ikæš mÂf Ïl« bg‰WŸs ntsh©ik tif j‹åiwÎ
ntsh©ik MF«.
• Ôgf‰g ÏªÂahé‹ K¡»a czthd mçÁ 44 äšèa‹ bA¡nl® ãy¤Âš
ps
éisé¡f¥gL»wJ. ÏJ cy»‹ mçÁ éisé¡f¥gL« äf¥ bgça ehlhF«.

1977 M« M©nl mçÁ c‰g¤Âæš ÏªÂah j‹åiwÎ milªJé£lJ.
• ca®ju ghRkÂ mçÁ Fiwªj mséš V‰WkÂÍ« brŒa¥gL»wJ.
• Ï«Kiw ntsh©ikia Ôéu ntsh©ik (Intersive agriculture) v‹»nwh«.
.tn
3. tâf ntsh©ik
• Ï¤jifa ntsh©ikia guªj ntsh©ik v‹W« F¿¥ÃLt®.
•
4. njh£l ntsh©ik
w
• Ï«Kiw ntsh©ik äf¥ guªj ãy¤Âš xnu xU gæ® k£L«

éisé¡f¥gL»wJ.
• njæiy, fh¥Ã, Ïu¥g® ngh‹wit njh£l gæ®fshF«.
w
w

ÏªÂa ntsh©ikæ‹ gUt¡fhy§fŸ
bga® éij¡F« gUt« mWtil fhy« K¡»a gæ®fŸ
fhß~¥ É‹ (gUt kiH et«g® khj beš,nrhs«, gU¤Â, rzš,

(nfhil) bjhl§F« fhy«) Jt¡f« fU«ò, fliy,
m
uhÃ gæ®fŸ et«g® (Fë®fhy¥ kh®¢ (nfhil nfhJik, òifæiy,
(Fë®fhy gæ®fŸ) Mu«g«) fLF,gU¥ò tif jhåa§fŸ
co
gæ®fŸ)
ira¤ kh®¢ #&‹ (gUt gH§fŸ,fhŒf¿fŸ,
gæ®fŸ (nfhil Jt¡f« ) kiH Mu«g«) j©Ù®gH«,btŸsç¡fhŒ
e.
beš
• ÏªÂahé‹ K¡»akhd czÎ¥ gæ® beš MF«.
• cy»‹ beš c‰g¤Âæš ÏªÂah Ïu©lhtJ Ïl¤ij t»¡»wJ. ÏªÂahÎ«,
ot
ÓdhÎ« cyf beš c‰g¤Âæš 90 rjÅj« c‰g¤Â brŒ»‹wd.
• Rfª¤-5, R¡ujhuh-1 ngh‹wit Åça fy¥Ãd éij tiffŸ.
• ÏªÂa étrha MuhŒ¢Á¡fHf« (ICАR) 1929 M« M©L bjhl§f¥g£lJ.
cn
jäœeh£oš beš c‰g¤Â
• jäœeh£oYŸs beš fsŠÁa« vd¥gLtJ jŠrhñ® kht£l«.
• r«gh v‹gJ Ú©l fhy¥ gæ®. ÏJ IªJ Kjš MW khj§fŸ tiu ts®»wJ.
ps
• FWit _‹W Kjš eh‹F khj§fS¡FŸ ts®»wJ.

• K‹d® mWtil brŒa¥g£l ãy¤Âš cŸs beš jhŸfSl‹ cGJ gæ®
brŒÍ« Kiwia jhso v‹W cŸq® tH¡F¢ brhšèš Tw¥gL»wJ.
jiy¥ò c‰g¤Â
gRik¥òu£Á ntsh© c‰g¤Â
.tn
bt©ik¥òu£Á ghš bghU£fŸ

rh«gš òu£Á K£il k‰W« nfhê¥ g©iz
bgh‹ òu£Á gH§fŸ c‰g¤Â
kŠrŸ òu£Á v©bzŒ é¤J¡fŸ
w
Úy¥ òu£Á flš bghU£fŸ
nfhJik¥ gæ®
w
• nfhJik gæ® Fë®fhy« k‰W« trªj fhy¥ gæuhfÎ« gæçl¥gL»wJ.

Âid tiffŸ
w
• Ïit tw£Áia¤ jh§F« gæ®fŸ.

• ÏÂš nrhs«, f«ò, nfœtuF ngh‹wit Âid tiffshF«.
gU¥ò tiffŸ
• òuj¢r¤Jä¡f mtiuæd¤ij¢ rh®ªj gæ®tiffns gU¥ò tiffŸ MF«.

gz¥gæ®fŸ
• fU«ò, gU¤Â, rzš, njæiy, fh¥Ã, v©bzŒ é¤J¡fŸ, òifæiy k‰W«
Ïu¥g® ngh‹wit F¿¥Ãl¤ j¡f tâf¥ gæ®fshF«.
fU«ò
• fU«ò xU bt¥g k©ly¥ gæuhF«.
m
• ÏªÂah fU«ò c‰g¤Âæ‹ Ãw¥ÃlkhF«.
• fU«ò c‰g¤Âæš ÃnuÁY¡F mL¤j Ïl¤Âš ÏªÂah cŸsJ.
gU¤Â
• gU¤Â ÏªÂahé‹ K¡»akhd ÏiH¥gæ® MF«.
co
• fçršk©, gU¤Â gæçLtj‰F V‰w k© MF«.
• gU¤Â c‰g¤Âæš ÏªÂah eh‹fh« Ïl¤ij t»¡»‹wJ.
rzš gæ®
e.
• rzš gU¤Â¡F mL¤jgoahf cŸs äf K¡»akhd ÏiH¥gæ®.
• rzš gæ® tsu x›bthU M©L« òJ¥Ã¡f¥gL« t©lš k©iz¡
bfh©LŸs btŸs¢ rkbtëfëš cŸs k©, Ú® toÍ« brê¥ghd k©zhf
ÏU¡f nt©L«.
ot
òifæiy
• òifæiy 1508M« M©L ngh®¢R¡ÑÁauhš Kj‹ Kjyhf ÏªÂahé‰F
bfh©L tu¥g£lJ.
cn
• òifæiy c‰g¤Âæš ÏªÂah _‹whtJ Ïl¤ij¥ bgW»wJ.
• k‰w ÏU K‹då tÁ¡F« eh£fŸ Ódh k‰W« mbkç¡fh I¡»a ehLfŸ MF«.
njæiy
• njæiy K¡»a gz¥gæuhF«.
ps
fh¥Ã
• fh¥Ã äf K¡»akhd gz¥gæ®, ÏªÂahéš gæçl¥gL« fh¥Ã ju¤Â‰F¥ òfœ
bg‰wJ.
• ÏªÂahé‹ 60 éG¡fhL fh¥Ã f®ehlf¤Âš c‰g¤Â brŒa¥gL»wJ.
.tn
• fh¥Ã gæuhF« k‰w khãy§fŸ jäœehL k‰W« nfush.

Ïu¥g®
• Ïu¥g® gæçl¥gL« gu¥gséš ÏªÂah MwhtJ Ïl¤ijÍ«, Ïu¥g® c‰g¤Âæš
IªjhtJ Ïl¤ijÍ« bg‰WŸsJ.
w
jhtu cæ®E£géaš ts®¢Á

• jhtu cæ® E£géaèš MŒÎfis nk‰bfhŸsÎ« _yf cæçaš (Molecular
Biology) k‰W« cæ® E£géaš (Bio-technology) M»at‰¿š f‰Ã¤jš k‰W«
w
gæ‰Áia më¡fÎ« 1985 M« M©L njÁa MuhŒ¢Á ika« bjhl§f¥g£lJ

w

ÏªÂah - bjhêyf§fŸ
bjhêyf mikél¡ fhuâfŸ
• bjhêyf mikél¤ij ã®zæ¡F« fhuâfŸ _y¥bghU£fŸ, vçr¡Â,
ngh¡Ftu¤J, kåjr¡Â, Ú®ts«, rªij k‰W« murh§f bfhŸiffŸ.
ntsh© rh®ªj bjhêyf§fŸ
m
• gU¤ÂahiyfŸ, rzš MiyfŸ k‰W« r®¡fiu Miyfis¡ Twyh«.
gU¤Â MiyfŸ
• kfhuhZou¤ÂYŸs K«ig gU¤Â Miyfëš K‹åiy t»¡»‹wJ. nkY«
ÏJ ÏªÂahé‹ kh‹br°l® vd miH¡f¥gL»wJ.
co
• cy»š gU¤Âahil c‰g¤Â brŒÍ« ehLfëš ÏªÂah _‹wh« Ïl¤ijÍ«,
gU¤Âahil tâf¤Âš Ïu©lh« Ïl¤ijÍ« ÏªÂa bjhê‰rhiyfŸ Kjš
Ïl¤ÂY« cŸsJ.
rzš MiyfŸ
e.
• rzš c‰g¤Âæš ÏªÂah Kjèl« t»¡»wJ. V‰WkÂæš t§fhsnjr¤Â‰F
mL¤J cŸsJ.
r®¡fiu MiyfŸ
ot
• r®¡fiu MiyfŸ ÏªÂahé‹ Ïu©lhtJ äf¥bgça bjhêyhF«.
• ÏªÂahé‹ r®¡fiu c‰g¤Âæš 70 éG¡fhL r®¡fiuæid c¤Âu¥Ãunjr«
k‰W« Õfh® khãy§fŸ k£Lnk c‰g¤Â brŒ»‹wd. Mifædhš Ïªj gFÂ
cn
r®¡fiu k©ly« vd miH¡f¥gL»wJ.
• jäœeh£oš bešè¡F¥g«, òfq®, nfha«ò¤ö® k‰W« gh©oauh#òu« r®¡fiu
c‰g¤Â¡F òfœbg‰w Ïl§fshF«.
• r®¡fiu c‰g¤Âæš cy»š ÏªÂah eh‹fhtJ Ïl¤Âš cŸsJ. k‰w _‹W
ps
ehLfŸ »ôgh, ÃnuÁš k‰W« uZah.

fh»j Miy
• ÏJ ku¡Tœ, _§»š k‰W« rhghŒ ò‰fŸ, cgnah»¡f¥g£l fh»j§fŸ,
fU«ò¢r¡if ngh‹wt‰iw _y¥bghUshf¥ ga‹gL¤J»wJ.
.tn
• fh»j c‰g¤Âæš K‹dâæš cŸs khãy§fŸ nk‰F t§fhs«, kfhuhZou«,

k¤Âa¥Ãunjr«, f®ehlfh k‰W« MªÂu¥Ãunjr« MF«.
ÏU«ò v~F bjhêyf§fŸ mikél§fŸ

• bgU«ghyhd ÏU«ò v~F bjhêyf§fŸ nrhlhehfòç Õlóä gFÂæš
w
mikªJŸsd.
1. lhlh ÏU«ò v~F bjhêyf« (TISCO)
w
• 1907 M« M©oš lhlh ÏU«ò v~F f«bgå #h«bõ£óçš bjhl§f¥g£lJ.

• ÏªÂahé‹ gHikahd bgça xU§»izªj ÏU«ò v~F MiyahF«.
2. ÏªÂa ÏU«ò v~F FGk« (IISCO)
w
• Fšo, gh‹ó® k‰W« ïuhó® v~F MiyfŸ xU§»iz¡f¥g£L ÏªÂa ÏU«ò

v~F ãWtd« 1919 M« M©L gh‹óçš mik¡f¥g£lJ.
• 1972 š njÁakakh¡f¥g£L ÏªÂa v~F Miza¤Â‹ Ñœ bfh©Ltu¥g£lJ.
( SАIL - STEELАUTHORITY OF INDIА LTD) . ÏJ v~F k‰W« ÏU«Ãid
jahç¡»wJ.

3. é°nt°tiuah ÏU«ò v~F ãWtd« (VISL)

• 1923 M« M©L (ikN® v~F ãWtd«) é°nt°tiuah ÏU«ò v~F
ãWtd« bjhl§f¥g£lJ.
• g¤uhtÂ v‹w Ïl¤Âš mik¡f¥g£LŸsJ.
m
4. m) ÏªJ°jh‹ v~F ãWtd« Ãyh¥ (HSL)
• r£O°f® khãy¤Âš J®¡ kht£l¤Âš Ãyh¥ v‹w Ïl¤Âš 1959 M« M©L
Ãyh¥ ãWtd« bjhl§f¥g£lJ.
• f¥gš f£Ltj‰F njitahd v~F¤ jfLfŸ Ï§F jahç¡f¥gL»‹wd.
co
M) ÏªJ°jh‹ v~F ãWtd« %®nfyh (HSL)
• Ïªj ãWtd« 1959 M« M©L xçrhéš cŸs Rªj®fh®¡ kht£l¤Âš
%®nfyh v‹Däl¤Âš bjhl§f¥g£lJ.
• ä‹Kyh« ór¥g£l jfLfŸ k‰W« ä‹ v~F jfLfŸ Ï§F mÂfkhf jah®
e.
brŒa¥gL»‹wd.
Ï) ÏªJ°jh‹ v~F ãWtd« J®¡fhó® (HSL)
• J®¡fhó® v~F ãWtd« nk‰F t§f« t®jkh‹ kht£l¤Âš 1959 š
ot
mik¡f¥g£lJ. 1962 š ÏJ c‰g¤Âia Mu«Ã¤jJ.
<) ÏªJ°jh‹ v~F ãWtd« bghfhnuh (JHSL)
• Ïªj ãWtd« #h®f©£ khãy¤Âš Arhçgh¡ kht£l¤ÂYŸs bghfhnuhéš
cn
1972 M« M©L Kjš Ïa§» tU»wJ.
• v~F jahç¥Ãš cUthF« fêÎ ( WАSTE ) bghU£fŸ ÁªÂç cu¤
bjhêyf¤Âš cu c‰g¤Â¡F ga‹gL¤j¥gL»wJ.
5. nry« v~F Miy
ps
• jäœeh£oš nry¤Âš v~F ãWtd« mik¡f¥g£L 1977 Kjš v~F c‰g¤Â

brŒJ tU»‹wJ.
6. é#aef® v~F Miy
• f®ehlfhéYŸs nAh°g£ kht£l¤Âš nlh®efš v‹w Ïl¤Âš v~F
.tn
ãWtd« bjhl§f¥g£lJ.
7,érhf¥g£od« v~F Miy

• érhf¥g£od¤Âš ÏªJ°jh‹ v~F ãWtd« 1992 Kjš Ïa§» tU»wJ.
thfd¤ bjhêyf«
w
• Kjš thfd¤ bjhêyf« 1947 M« M©L K«igæš Ãçäa® M£nlhbkhigš

v‹w bgaçš bjhl§f¥g£lJ.
w
• 1948 M« M©L ÏªJ°jh‹ nkh£lh® ãWtd« c¤juhghuh (bfhšf¤jh) éš

ãWt¥g£lJ.
ä‹åaš bjhêyf«
w
• ä‹åaš bjhêyf« Kjš Kjyhf 1850 M« M©oš thbdhè jahç¥ig

Mu«Ã¤jJ.
• 1959 M« M©L ÏªÂa bjhiyngÁ ãWtd« bg§fqçš Mu«Ã¤j Ã‹
Ï¤bjhêyf« ò¤Jz®Î bg‰wJ,

• ä‹åaš bghU£fŸ jahç¥Ãš bg§fq® Kjèl« t»¡»wJ. Mifahš
R‰W¢ NHš Ãu¢ridfŸ

fh‰W khriljš
• x›bthU ehS« kåj‹ ruhrçahf 20,000 è£l® fh‰iw RthÁ¡»‹wh‹.
m
• fh‰W khriljY¡F 70 rjÅj« thfd§fŸ btëna‰W« òifna fhuz«.
• thfd§fŸ R‰W¢NHY¡F Ô§F éisé¡fhj t©z« mikjš nt©L«.
Ïj‰F ghu¤ II k‰W« III ju¢rh‹W më¡f¥gL»wJ.
co
• ãy¡fçia ga‹gL¤J« ä‹ ãiya§fëèUªJ fªjf – il – M¡i[L
btënaW»wJ. nkh£lh® thfd§fëèUªJ fh®g‹ nkhdh¡i[L
btëah»wJ.
• fh®g‹ òif mÂf mséš btëna‰W« ehLfëš ÏªÂah 5 –tJ Ïl¤Âš
cŸsJ.
e.
• 1984 M« M©L or«g® 2« ehŸ nghghš thÍ¡ fÁÎ äf nkhrkhd
tUªj¤j¡f ãfœthF«. ÏÂš 8000 k¡fŸ cæçHªjd®.
khR¡fh‰¿dhš V‰gL« ÔikfŸ Xnrh‹ mL¡F ÓuêÎ
ot
• Xnrh‹ tëk©ly¤Â‹ òéæ‹ nk‰gu¥ÃèUªJ 24-40 ».Û. cau¤Â‰F
bkšèa glykhf fhz¥gL«.
• Xnrh‹ gly« Ôik éisé¡F« Nçaå‹ òw Cjh¡ fÂ®fis¡ »u¡»wJ.
cn
• Xnrh‹ gly¤ij Fë®rhjd¥ bghU£fëš ga‹gL¤J« Fnshnuh òqnuh
fh®g‹ nrj¥gL¤Â tU»wJ.
• Ïj‹ fhuzkhf nehŒ vÂ®¥ò r¡Â FiwÎ, f©nehŒ k‰W« njhš ò‰WnehŒ
V‰gL»‹wd.
ps
cyfbt¥gkakhjš
• gRik ÅL thÍ¡fŸ vd miH¡f¥gL« fh®g‹ -il- M¡i[L Û¤nj‹, Úuhé,
Fnshnuh òqnuh fh®g‹ ngh‹wt‰whš tëk©ly¤Âš bt¥gnj¡f«
V‰gL»wJ
.tn
mäy kiH
• mäy kiH 1852 š Kjš Kjèš mäykiH f©l¿a¥g£lJ.
• mäykiH¡F fhuzkhd thÍ¡fŸ fªjf –il- M¡i[L k‰W« ie£u°
w
M¡i[L MF«.
• Ïit ÚuhénahL nr®ªJ M¡ì#‹ k‰W« Nça xëahš Ú®¤j fªjf k‰W«
ie£ç¡ mäykhf khW»wJ. Ïªj¡ fyit kiHahF«nghJ mäy kiH
w
vd¥gL»wJ.
• mäy kiHædhš flèYŸs äf E©âa cæçfshd Ãsh§l‹ cæ®thH
ÏayhJ.
w
• flš bt¥g« mÂfç¤jhš gts¥ ghiwfë‹ ts®¢Á ghÂ¡f¥gL«.

• 10 ºC bt¥g¤Â‰F bkyjh‹ KU§iffŸ ts®»‹wd.

• kh©£çaš (1987) k‰W« éa‹dhéš 30 ehLfŸ g§nf‰w T£l¤Âš Fnshnuh
òqnuh fh®g‹ ga‹gh£oid¡ Fiw¤J Xnrh‹ gly¤ij ghJfh¥gJ v‹w
KoÎ vL¡f¥g£lJ.
e¢R¥òif
• òifÍ«, _LgåÍ« fyªj fyitna e¢R¥òif vd¥gL«.
m
• e¢R¥òifæš cŸs khR¡fŸ fh®g‹ nkhdh¡i[L, öR, mG¡F¤ jfŸ,
Xnrh‹ ngh‹wit Nça xëæš iAonuhfh®g‹ k‰W« ie£u° M¡i[L
nr®tjhš ÏJ cUth»wJ.
• e¢R¥òifædhš Eiupuš nehŒ k‰W« ãnkhåah V‰gL»wJ.
co
tâf«, ngh¡Ftu¤J k‰W« jftš bjhl®ò
• bghJthf tâf« ÏUtif¥gL«. mit cŸeh£L tâf« k‰W« g‹dh£L
tâf« MF«.
e.
1. cŸeh£L tâf«
• xU eh£o‹ všiy¡FŸ eilbgW»‹w tâf¤ij cŸeh£L tâf« mšyJ
cŸq® tâf« v‹g®. cŸeh£L tâf¤Âš ãytê ngh¡Ftu¤J K¡»a
ot
g§fh‰W»wJ.
2. g‹dh£L tâf«
• Ïu©L mšyJ mj‰F nk‰g£l ehLfS¡F Ïilna eilbgW« tâf«
cn
g‹dh£L tâf« mšyJ btëeh£L tâf« MF«.
• g‹dh£L tâf¤Âš flštê ngh¡Ftu¤J K¡»a g§F t»¡»wJ.
neuo tâf«
• ÏU ehLfS¡»ilna eilbgW« tâf« neuo tâf« vd¥gL«.
ps
gš»is tâf«
• gy ehLfS¡»ilna eilbgW« tâf« gš»is tâf« vd¥gL«.
rhiy¥ngh¡Ftu¤J
• eh£o‹ gšntW gFÂfis mÂf rhiyfshš x‹¿iz¡F« vëa têahF«.
.tn
• ÏªÂah rhiy tê¥ngh¡Ftu¤J 3.314 äšèa‹ ».Û. Ús« bfh©L cy»‹

Ïu©lhtJ bgça rhiy ngh¡Ftu¤jhf mikªJŸsJ.
»uhk rhiyfŸ
• ÏªÂahéš 26,50,000 ».Û. ÚsKŸs »uhkrhiyfŸ fhz¥gL»‹wd.
kht£l rhiyfŸ
w
• ÏªÂahéš kht£l rhiyfŸ 4,67,763 ».Û. Ús¤Â‰F mikªJŸsd.

khãy beLŠrhiyfŸ
w
• khãy beLŠrhiyfŸ 1,31,899 ».Û. Ús¤Â‰F ÏªÂahéš mikªJŸsd.

njÁa beLŠrhiyfŸ
• ÏªÂahéš 7,07,548 ».Û. öu¤Â‰F njÁa beLŠrhiyfŸ mikªJŸsd.
w
• cjhuzkhf njÁa beLŠrhiy 47 v‹gJ jäœeh£ilÍ«, nfushitÍ«,

Ïiz¡F« njÁa beLŠrhiyahF«.
• njÁa beLŠrhiyfŸ Fiwthd ÚsKila NH47А. ÏJ 5.9 ».Û.
ÚsKilajhF«. v®zh¡Fs« - bfh¢Á JiwKf¤ij Ïiz¥gjhf cŸsJ.

• mÂf ÚsKila njÁa beLŠrhiy NH7. ÏJ c¤Âu¥Ãunjr¤ÂYŸs
thuzhÁæèUªJ f‹åahFkç tiu brš»wJ. Ïj‹ Ús« 2369 ».Û.
ÏªbeLŠrhiyfŸ #gšó®, eh¡ó®, iAjuhgh¤ k‰W« bg§fq® M»a
khefu§fis Ïiz¡»wJ.
j§f eh‰fu Áw¥ò rhiyfŸ
m
• 14.846 ».Û. Ús¤Â‰F ÏªÂahé‹ K¡»a efu§fis Ïiz¡F« rhiyfshf
mikªJŸsJ.
MWtê Áw¥ò rhiyfŸ
co
• Rkh® 5846 ».Û. öu¤Â‰f mik¡f¥g£LŸsJ. br‹id, K«ig, blšè,
bfhšf¤jh M»a khefu§fis Ïiz¡»wJ.
• tl¡F bj‰fhf $efiuÍ«, f‹åahFkçiaÍ« Ïiz¡»wJ. »H¡F nk‰F
gFÂfis Ïiz¡F« rhiyfŸ Ášrh®- ngh®gªjiu Ïiz¡»wJ. Ït‰¿‹
e.
bkh¤j Ús« 7300 ».Û.
• j§f eh‰fu Áw¥ò njÁa Ïiz¥ò beLŠrhiyfë‹ K¡»a neh¡f« ntf«,
ghJfh¥ò k‰W« neunrä¥ò.
ot
• muR jåah® ãWtd§fël« KjÄL brŒaÎ«, beLŠrhiyia nk«gL¤Â
guhkç¡F« bghW¥igÍ« bfhL¤JŸsJ. f£L, brašgL¤J, kh‰W (Build ,
Oрerate and Transfer – BOT) v‹w fU¤Â‹ mo¥gilæš x¥gªj«
cn
brŒa¥g£LŸsJ.
éiuÎtê¢ rhiyfŸ
• Ïit 200 ».Û. öu¤Â‰F mÂfkhd Úskhd MW tê¢ rhiyfshF«.
vL¤J¡fh£L K«igæèUªJ ònd bršY« éiuÎ tê¢rhiyfŸ.
ps
všiynahu¢ rhiyfŸ (Border roads)

• ÏªÂa muR 1960 M« M©L mik¡f¥g£l všiynahu mik¥ò (Border roads
Organisation) Ï¢rhiyia¥ guhkç¡»wJ.
• všiynahu rhiy mik¥ghš BRO cyf¤Ânyna caukhd Ïl¤Âš ( 4270 Û,
.tn
cau¤Âš mik¡f¥g£LŸsJ.) kdhèiaÍ« ( Ïkh¢ry¥ Ãunjr«) fhZÛçYŸs

ny v‹w Ïl¤ijÍ« Ïiz¤JŸsJ.
Ïuæš ngh¡Ftu¤J
• Ïuæš ngh¡Ftu¤J Kj‹Kjèš 1853 M« M©L bjhl§»aJ.
• 1947 M« M©L tiu 42 Ïuæš ngh¡Ftu¤J bjhFÂfŸ 37 jåah®
w
ãWtd§fŸ ã®t»¡f¥g£ld.
• 1951 M« M©L mid¤J« njÁakakh¡f¥g£L ÏªÂa Ïuæšnt vd
w
xU§»iz¡f¥g£lJ.
• Kjš Úuhé Ïuæš K«ig¡F« ònd¡F« Ïilna 1853 – M« M©L 34 ».Û.
öu¤Â‰F mik¡f¥g£lJ.
w
• nghghš- rjh¥Â Ïuæš ÏªÂahényna mÂéiuÎ Ïuæš MF«. ÏJ kâ¡F

150 ».Û. ntf¤Âš nghghš rªÂ¥ò – òJošè Ïilna brš»wJ.
• ÏªÂa Ïuæšngh¡Ftu¤J tiy MÁahéš äf¥bgçaJ. cy»š Ïu©lhtJ
bgçajhF«. 63.273 ».Û. 7025 Ïuæš ãiya§fŸ Ïiz¡»wJ.

• blšèia jiyikælkhf¡ bfh©l Ïuæš ngh¡Ftu¤J
ÏªÂa Ïuæš ngh¡Ftu¤J 17 k©ly§fshf¥ Ãç¡f¥g£LŸsJ.
k©ly§fŸ jiyikæl§fŸ
1. k¤Âa Ïuæšnt K«ig
2. »H¡F Ïuæšnt bfhšf¤jh
m
3. »H¡F k¤Âa Ïuæšnt Aíó®
4. »H¡F fl‰fiu Ïuæšnt òtnd°t®
5. bfhšf¤jh bk£nuh bfhšf¤jh
6. tl¡F Ïuæšnt blšè
co
7. tlnk‰F Ïuæšnt b#Œ¥ó®
8. tl¡F k¤Âa Ïuæšnt myfhgh¤
9. tl»H¡F Ïuæšnt nfhu¡ó®
10. tl»H¡F všiynahu Ïuæšnt khèfh‹
e.
11. bj‰F Ïuæšnt br‹id
12. bj‰F k¤Âa Ïuæšnt brrfªuhgh¤
13. bj‹»H¡F k¤Âa Ïuæšnt bfhšf¤jh
ot
14. bj‹»H¡F k¤Âa Ïuæšnt Ãsh°ó®
15. bj‹nk‰F Ïušnt Ë¥ë
16. nk‰F Ïuæšnt K«ig (Church Gate)
cn
17. nk‰F k¤Âa Ïuæšnt #gšó®
bk£nuh ÏuæšfŸ (Mass Raрid Transit System - MRTS)

br‹id
ps
• bk£nuh ÏuæšfŸ v‹gJ cau¤Âš mik¡f¥g£l Ïuæš ghijæš bršgit.

• bk£nuh ÏuæšfŸ ika murhš ã®t»¡f¥gL«. Ïit bj‰F Ïuæš
k©ly¤Âš Ïa¡f¥gL»wJ.
• j‰rka« br‹id fl‰fiuæèUªJ nts¢nrç tiu 25 ».Û. öu¤Â‰F (17-
.tn
Ïuæš ãiya§fŸ) brš»wJ.

Ú®tê¥ ngh¡Ftu¤J
ÏªÂahé‹ cŸeh£L Ú®tê¥ ngh¡Ftu¤J
• Ú®tê¥ ngh¡Ftu¤J bkh¤j« 14,500 ».Û. öu« eilbgW»wJ.
• ÏªÂa Ú®tê Miza« 5 njÁa Ú®têfis f©l¿ªJŸsJ.
w
• njÁa Ú®tê v© 1 : f§ifæš cŸs myfhgh¤ - Ahšoah ghij.

• njÁa Ú®tê v© 2 : Ãu«kò¤Âuhéš cŸs iraÂah - Jgç ghij.
w
• njÁa Ú®tê v© 3 : nk‰F fl‰fiuæš r«g¡fhu fhšthŒ k‰W« c¤Ânahf

k©ly fhšthŒ - bfhšy« - nfh£lhòu« ghij.
• njÁa Ú®tê v© 4 : »UZzh, nfhjhtç MWfëš cŸs Óuhgh¤, é#athlh
w
ghij, fh¡» ehlh - òJ¢nrç ghij.

• njÁa Ú®tê v©: 5 kfheÂ, Ãuhkâ MWfë‹ jy¢rh® - j«khuh ghij.
»H¡F¡ fl‰fiu fhšthŒ k§fštho - ghuÔ¥ tiu Úo¤ÂU¡»wJ.

flš tê¥ ngh¡Ftu¤J
• ÏªÂahé‹ fl‰fiuæ‹ bkh¤j Ús« 7516 ».Û. MF«. ÏÂš 13 bgça
JiwKf§fS« 187 eL¤ju k‰W« Á¿a JiwKf§fS« bfh©L
mikªJŸsJ.
• nk‰F fl‰fiuæš mikªJŸs bgça JiwKf§fŸ f©£yh, K«ig ,
#tA®yhš neU, k®knfhth, òJ k§fq® k‰W« bfh¢Á‹ M»adthF«.
m
• »H¡F fl‰fiuæš mikªJŸs bgça JiwKf§fŸ ö¤J¡Fo, br‹id,
v©û®, érhf¥g£od«, ÃuÔ¥, AhšÂah k‰W« bfh¢Á M»adthF«.
• ÏªÂah f¥gš f£L« bjhêèš MÁahéš Ïu©lhtJ Ïl¤ÂY«, cy»š
co
16tJ Ïl¤ijÍ« bgW»wJ. ÏªÂahéš eh‹F K¡»a f¥gš f£L« js§fŸ
cŸsd.
1. ÏªJ°jh‹ f¥gš f£L« js« - érhf¥g£od«
2. fh®l‹ ß¢ bjhê‰rhiy - bfhšf¤jh
e.
3. nkrfh©lh¡ - K«ig
4. bfh¢Á f¥gš f£L« js« - bfh¢Á‹
• ÏªÂa JiwKf¢ r£l« 1908 k‰W« JiwKf¢ r£l« 1963 Ïit Ïu©L«
ot
jåah® KjÄL brŒtj‰F tênfhèd.
th‹tê¥ ngh¡Ftu¤J
• ÏªÂahéš 1911 M« M©L bjhl§»aJ.
cn
• Mdhš c©ikahd bjhl¡f« 1932 š n#. M®. o. lhlh mt®fshš lhlh
V®iy‹° bjhl§f¥g£lJ. ÏJ 1946 M« M©L V® ÏªÂah v‹W bga®
kh‰w¥g£L Ã‹d® 1953š th‹tê ngh¡Ftu¤J njÁakakh¡f¥g£lJ.
• ÏªÂa‹ V®iy‹° cŸeh£L ngh¡Ftu¤Â‰F« V® ÏªÂah btëeh£L
ps
ngh¡Ftu¤Â‰F« V‰gL¤j¥g£lJ. Ï›éu©L« th‹tê ãWtd§fŸ k£Lnk

ÏªÂa th‹tê¢ nritia 1986 M« M©L tiu nk‰bfh©L tªjd.
• 2007 M« M©L ÏªÂa muR V® ÏªÂa k‰W« ÏªÂa‹ V®iy‹°
ãWtd§fis x‹¿iz¤J neõdš Vénaõ‹ fh®¥gnuõ‹ M¥ ÏªÂah
èäbl£ v‹w bgaçš cUthdJ.
.tn
• NАCIL (National Аviation Comрany of India Limited) g‹dh£L ékhd

nritfisÍ« NАCIL cŸeh£L k‰W« MÁah ehL bj‹»H¡F k‰W« k¤Âa
»H¡F ehLfS¡F« bršY« ékhd§fis Ïa¡» tU»wJ.
• NАCIL I¤ jéu jåah® ãWtd§fshd »§Ãõ®, °ig° b#£, Ï©l®Fnsh¥
w
Vénaõ‹ ngh‹wit cŸeh£L th‹tê nritia¢ brŒJ tU»‹wd. ÏªÂa

ékhd ãiya bghW¥ò Miza« (Аirрort Аuthority of India ) 1995 š
ãWt¥g£lJ.
w
• j‰rka« 129 ékhd ãiya§fŸ Ïa§» tU»wJ. ÏÂš 17 g‹dh£L ékhd

ãiya§fŸ MF«.
w
• gth‹ Ah‹°bAèfh¥l® èäbl£ v‹w bghJ¤Jiw ãWtd« v©bzŒ

k‰W« vçthÍ fHf¤Â‹ flšrh®ª gâfS¡F bAèfh¥l® nritia
më¡»wJ.

jftš bjhl®ò
1. mŠrš nrit
• ÏªÂa mŠrš nrit 1854 M« M©L bjhl§f¥g£lJ.
• mŠrèš Kjš tF¥ò k‰W« Ïu©lh« tF¥ò mŠrš vd ÏutiffŸ cŸsd.
• Kjš tF¥ò mŠrèš ò¤jf¡f£LfŸ, gÂÎ brŒa¥g£l brŒÂ¤jhŸ k‰W«
m
gUt ÏjœfŸ (Ρeriodicals) ml§F«.
• 1,55,618 mŠrš mYtyf§fSl‹ ÏªÂah äf¥bgça mŠrš tiyaik¥Ãid
bg‰WŸsJ.
co
• Ρin Code 8 k©ly ÃçÎfshf 1972 -« M©L m¿Kf¥gL¤j¥g£lJ.
• jªÂ , bjhiyngÁ, cŸeh£oš cŸst®fnshL bjhl®ò¡bfhŸs (STD) v°.o.o.
btëeh£oš cŸst®fnshL bjhl®ò bfhŸs I. v°.o. (ISD)Í«
ga‹gL¤j¥gL»‹wd
k¡fŸ bjhl®ò rhjd«
e.
1. thbdhè
• ÏªÂahéš 1927 M« M©L Kjš thbdhè xè¥gu¥g¥g£lJ. 1936 M«
M©L m»y ÏªÂa thbdhè vd bga® kh‰w« brŒa¥g£lJ.
ot
• 1957 Kjš Mfhrthâ v‹wiH¡f¥gL»wJ.
bjhiy E©Qz®Î
• òéæayhs®fŸ bjhiy cz®éfŸ (sensors) v‹w fUéfis¥ ga‹gL¤Â
cn
òéia¥ g‰¿a étu§fis¢ nrfç¡»‹wd®.
• Ï¤jftšfŸ bghU£fë‹ ÛJ g£L ÃuÂgè¡»‹w mšyJ ÂU¥Ã
mD¥g¥gL»‹wd. Nça xëæ‹ ä‹fhªj miyfis gÂÎ brŒtj‹ _y«
bgw¥gL»‹wd.
ps
bjhiy E©Qz®é‹ Mu«g«

• 1858 M« M©L nk¥Ãayhs®fŸ gÿ‹fisÍ« òif¥gl« fUéfŸ
bghU¤j¥g£l ékhd§fisÍ« ga‹gL¤Â ãy¤njh‰w§fis rhŒnfhz¤Âš
gl« Ão¤jd®.
.tn
• bt›ntW nfhz§fëš vL¡f¥g£l gl§fis x¥Ã£L, rçahd msitfis¤

Ô®khå¡»‹w Kiw¡F òif¥gl msit v‹W bga®.
• th‹tê¥ gl§fis ga‹gL¤Â tiua¥gL»‹w ãytiu gl§fŸ mšyJ
nk¥Ã‰F br§F¤J tiugl§fis (Orthoрhotomaр) vd¥gL»‹wd.
w
• 1960 fëš bjhiy E©Qz®é‹ E£g¤Jiwæš bra‰if¡nfhis¥

ga‹gL¤Âa Ã‹ xU òu£Á V‰g£lJ.
• Kjš thåiy¢ bra‰if¡nfhŸ (TIROS – 1 – Television and Infarred Observation
w
Satelite) mbkç¡f I¡»a eh£L murhš é©âš Vt¥g£lJ.

• 1970 M« M©L òé ts E£g bra‰if¡ nfhŸ Vt¥g£llj‹ _y« bjhiy
• E©Qz®Î E£g¤Jiwæš Ïu©lhtJ òu£Á V‰g£lJ.
w
• 1975 š Ïj‹ bjhl®¢Á ny©£rh£ vd¥ bgaçl¥g£lJ.

myF -1- ÏªÂah X® m¿Kf«
• ÏªÂah cy»‹ äf¥bgça ehlhSk‹w k¡fsh£Á ehlhF«. ÏJ Ïiwah©ikÍila,
rkj®k kjrh®g‰w k¡fsh£Á¡ FoauR ehL.
• ÏªÂa muÁaš mik¥Ã‹ go ÏªÂa FoaurhdJ ã®t»¡f¥gL»wJ.
ÏªÂa njÁa¢ Á‹d§fŸ
m
• cyf¤Âš cŸs RjªÂukhd ehLfŸ mid¤J« j§fŸ eh£o‰bf‹W Áw¥ghd
milahs§fis¡ bfh©LŸsd. mt‰iw njÁa¢ Á‹d§fŸ v‹W miH¡»nwh«.
• tèikahd muÁaš mik¥ò, njÁa¢ Á‹d§fŸ M»ait ekJ eh£o‹ xUik¥gh£il
nk«gL¤JtjhfÎ« és§F»‹wd.
co
njÁa¡ bfho
• njÁa¡ bfhoia totik¤jt® Ã§fhè bt§ifah.
• 1947-« M©L #&iy khj« 22- M« njÂ muÁaš ã®za rigahš V‰f¥g£L mnj
M©L Mf°£ 14-M« njÂ e« eh£o‰F tH§f¥g£lJ.
e.
• br›tf totKŸs njÁa¡ bfhoæ‹ Ús, mfy é»j« 3: 2 MF«.
• bfhoæ‹ nkš cŸs ÏsŠÁt¥ò ãwkhdJ Âahf¤ijÍ«, ijça¤ijÍ«
RjªÂu¥nghuh£l Åu®fë‹ Âahf¤ijÍ« F¿¡»wJ.
ot
• eLéš cŸs bt©ik ãw« öŒikiaÍ«, c©ikiaÍ« F¿¡»wJ.
bt©ik¥gFÂæš fUÚyãw¤Âš mikªJŸs r¡fu« mwtêæš K‹nd¿¢ br‹W
mikÂæidÍ« brGikæidÍ« bg‰W¤ju ö©L»wJ.
cn
• Ïªj r¡fu¤Â‹ tot« rhueh¤ mnrhf¤öâ‹ jiy¥gFÂ¡F¡ Ñœ cŸs totkhF«.
r¡fu¤Â‹ é£lK«, btŸis¥g£læ‹ mfyK« rçrk Åj¤Âš cŸsJ. btŸis¥
gFÂæš fUÚy¤Âš cŸs 24 Mu§fŸ bfh©l mnrhf r¡fu« Ïa¡f¤ijÍ«, jiyik
g©igÍ« F¿¡»wJ.
• ÑnH cŸs fU«g¢ir ãw« ÏªÂahé‹ brê¥igÍ«, tskhd ãy¤ijÍ«, gRikæidÍ«,
ps
e«Ã¡ifæidÍ« F¿¡»‹wJ.
bfhoia¥ g‰¿ éÂ KiwfŸ
• ntW vªj xU bfhoiaÍ« ekJ njÁa¡bfhoæ‹ tyJòwnkh mšyJ bfhoia él
caukhfnth gw¡fél¡ TlhJ.
.tn
• f«g¤Â‹ c¢Á tiu bfho ca®ªÂU¡f nt©L«

• Nça‹ kiwé‰FŸ njÁa¡ bfhoia Ïw¡»él nt©L«,
• ekJ eh£o‹, jiyt® ÏwªJ é£lhnyh mšyJ e£ò eh£o‹ jiyt® ÏwªJé£lhnyh
ekJ njÁa¡ bfhoia miu¡f«g¤Âš gw¡fél nt©L«.
w
njÁa Ñj«
ekJ njÁa Ñj¤ij Ïa‰¿at® njÁa¡féP® ÏuÅªÂueh¤ jhT® Mth®.
• t§fhs bkhêæš Ïa‰w¥g£l Ï¥ghlš 5 g¤Âfis¡ bfh©lJ. mt‰¿š Kjš g¤Âæš
w
cŸs ghlš k£Lnk njÁaÑjkhf nj®Î brŒa¥g£LŸsJ.

• 1950-M« M©L #dtç 24-M« ehŸ ekJ muÁaš ã®za rigahš ekJ njÁa Ñj«
V‰W¡ bfhŸs¥g£lJ.
w
• 1911-M« M©L or«g® 27-M« ehŸ, fšf¤jhéš elªj ÏªÂa njÁa fh§»u°
kheh£oš njÁa Ñj« Kj‹ Kiwahf¥ ghl¥g£lJ
• njÁa Ñj¤ij¥ ghL« fhy neu« 52 édhofŸ MF«.
• FW»a tot ( Short Version) njÓa Ñj¤ij¥ ghL« fhy neu« 20 édhofŸ MF«.

• njÁa Ñj«, jhŒeh£o‹ bgUik, òfœ M»at‰iw ÃuÂgè¥gjhf cŸsJ. mJ njÁa
x‰Wik, xUik¥ghL, r»¥ò¤j‹ik, eh£L¥g‰W M»a mw¢brŒÂfis cz®¤J»wJ.
njÁa Ñj« bghUŸ
ÏªÂa¤ jhna k¡fë‹ Ï‹g, J‹g§fis¡ fâ¡»‹w Úna
všyhUila kdÂY« M£Á brY¤J»‹whŒ.
ã‹ÂU¥bga® gŠrhigÍ«, ÁªJitÍ« T®¢ru¤ijÍ«
m
kuh£oa¤ijÍ«
Âuhél¤ijÍ«, xçrhitÍ«, t§fhs¤ijÍ« cŸs¡»s®¢ÁÍ« mila¢ brŒ»wJ.
c‹ ÂU¥bga® ÏªÂa Ïkakiy¤ bjhlçš vÂbuhè¡»wJ
co
aKid f§if MWfë‹ Ï‹bdhèæš x‹¿iz»wJ.
ÏªÂa¡ flyiyfshš tz§f¥gL»wJ
mit ã‹ mUis nt©L»‹wd. ã‹ òfiH¥ gu¥ò»‹wd.
ÏªÂahé‹ Ï‹g, J‹g§fis¡ fâ¡»‹w jhna cd¡F bt‰¿
bt‰¿ bt‰¿.
e.
njÁa¢ Á‹d«
• ekJ eh£L Ïy¢Áid mnrhfç‹ rhueh¤ öâš cŸs Á§f§fë‹ cUtkhF«.
• 1950-M« M©L #dtç 26-M« ehŸ ekJ ÏªÂa eh£o‹ Ïy¢Áidahf V‰W¡
ot
bfhŸs¥g£lJ.
• ekJ njÁa¢ Á‹d¤Âš eh‹F Á§f§fŸ KJnfhL KJF Ïizªj ãiyæš,
t£lÕl¤Â‹ nkš mik¡f¥g£LŸsJ. (gh®¥gj‰F _‹W Á§fŸfŸ k£Lnk bjçÍ«.
cn
eh‹fhtJ Á§f« Ã‹òw« kiwthf cŸsJ) Á§f§fë‹ cUt§fshdJ
mÂfhu¤ijÍ«, f«Õu¤ijÍ« fh£L»wJ.
• Á§f§fë‹ ÑnH cŸs mo¤j£L¥ Õl¤Â‹ moæš Ïl«òw« FÂiuÍ«, k¤Âæš
r¡fuK«, tyJòw« fhisÍ« cŸsJ.
ps
• FÂiu: M‰wiyÍ«, ntf¤ijÍ« F¿¡»wJ

• fhis: fod ciH¥ò«, cWÂiaÍ« F¿¡»wJ.
• r¡fu«: j®k¤ijÍ«, mwtêiaÍ« F¿¡»wJ.
• Ïj‹ ÑnH “njtehfç” bkhêæš, “r¤anktb#anj” v‹D« th®¤ijfŸ
bgh¿¡f¥g£LŸsJ. Ïj‹ bghUŸ “thŒikna btšY«” v‹gjhF«.
.tn
njÁa¥ghlš
• ekJ njÁa¥ ghlš tªnj khju« MF«.
• “Mdªj kl«” v‹D« V£oš 1882-š btëæl¥g£l Ï¥ghliy rk°»Uj bkhêæš
Ïa‰¿at® “t§fhs¡ féP® g§»« rªÂu r£l®í” Mth®.
w
• 1896Ïš fšf¤jhéš eilbg‰w ÏªÂa¤ njÁa fh§»u° kheh£oš Ï¥ghlš

KjšKiwahf¥ ghl¥g£lJ.
• Ï¥ghliy Kjš Kjèš fšf¤jhéš ghoat® “uÅªjueh¤ jhT®”.
w
• 1950-M« M©L #dtç 24-M« ehŸ njÁa¥ ghlš ekJ njÁa Ñj¤Â‰F Ïizahd
kÂ¥Ãid bfh©lJ.
njÁa éy§F
w
• ÏªÂahéš njÁa éy§fhf Kjèš Á§f« nj®Î brŒa¥g£oUªjJ.

• j‰nghJ njÁa éy§fhf òè (t§fhs¤J òè) V‰W¡ bfhŸs¥g£LŸsJ.
• tèik, Âwik, äFªj M‰wš M»a g©òfis F¿¡F« neh¡Fl‹ òè njÁa éy§fhf
nj®Î brŒa¥g£lJ.

njÁa gwit
• ekJ njÁa¥ gwit kæš MF«. Ïj‹ mHfhd ÏwFfŸ e« eh£o‹ Ïa‰if mHif¥
ÃuÂgè¡»‹wd. ÏªÂa Ïy¡»a§fŸ kæè‹ bgUikia¥g‰¿ ca®thf¥ ngR»‹wd.
njÁa ky®
m
• jhkiu ekJ njÁaky® MF«. mj‹ njh‰w«, nguHF kz« M»ad x¥g‰wjhF« Ïj‹
ÏjœfŸ x‹W nr®ªÂU¥gJ ekJ eh£o‹ x‰Wikia¡ F¿¡»wJ, òuhz Ïy¡»a§fëš
K¡»a Ïl¤ij Ï«ky® bg‰WŸsJ
njÁa ku«
co
• Myku« ekJ njÁaku« MF« ÏJ e« midtiuÍ« xU Filæ‹ Ñœ x‹¿iz¡F«
milahskhf¡ fUj¥gL»wJ
njÁa bkhêfŸ
• ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l« 22 bkhêfis njÁa bkhêfshf m§Ñfç¤JŸsJ.
e.
• ÏªÂahé‹ mÂfhu¥ó®t M£Á bkhê ÏªÂ.
• Ïªj bkhêfŸ ÏªÂa muÁaš mik¥ò¢ r£l¤Â‹ 8tJ m£ltizæš cŸsJ.
njÁa ehŸ fh£o
ot
• »çnf¿a ehŸ fh£o rf M©L Kiwia ÏªÂah 22.03.1957 Kjš Ã‹g‰W»wJ.
• rf M©oš 365 eh£fŸ cŸsJ
cn
myF -2- muÁayik¥ò¢ r£l«
muÁayik¥ò¢ r£l« v‹gJ muÁaš Kiwfë‹ mo¥gil¡ nfh£ghLfSila
bjhF¥ghF«. Ïj‹ mo¥gilænyna eh£L k¡fŸ Ms¥gL»‹wd®.
ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l«

ps
• mik¢ruit öJ¡FGé‹ gçªJiu¥go e« ÏªÂa eh£o‰fhd òÂa muÁayik¥Ãid

cUth¡f ÏªÂa¥ ÃuÂãÂfŸml§»a muÁaš ã®za rig 1946 Ïš mik¡f¥g£lJ.
• 1946 or«g® 9-M« ehŸ lh¡l®. r¢Ájheªj Á‹fh jiyikæš muÁaš ã®za rigæ‹
Kjš T£l« eilbg‰wJ.
.tn
• 1946 or«g® 11- M« ehŸ eilbg‰w Ïu©lhtJ T£l¤Âš lh¡l® Ïuhn#ªÂu Ãurh¤
muÁaš ã®za rigæ‹ jiytuhf¤ nj®ªbjL¡f¥g£lh®.
• muÁaš ã®za rig, muÁayik¥ò¢ r£läa‰W« gâia tiuÎ FGé‰F më¤jJ.
• 1947 Mf°£ 29-M« ehŸ tiuÎ¡FGé‹ jiytuhf lh¡l® Ã.M® m«ng¤f® ãakd«
w
brŒa¥g£lh®.
• Âwikahd r£l tšYeuhd lh¡l® m«ng¤f® ÏªÂa muÁayik¥ò r£l¤Â‹ ‘Á‰Ã’
Mth®.
w
• r£l tiuÎ¡ FG, 60 ehLfë‹ muÁayik¥ò¢ r£l¤ij MŒªJ¥go¤J, mt‰¿š cŸs

jFÂä¡f Áw¥ò¡ TWfis V‰W¡ bfh©lJ.
• muÁayik¥ò¢ r£l« Ïa‰w 2 M©LfŸ11 khj§fŸ 18 eh£fŸ MdJ.
w
• 11 Â£lä£l¡ T£l§fëš muÁayik¥ò¢ r£l¤ij g‰¿ fyªJiuahl 144 eh£fŸ

Mæ‰W.
• 1929-M« M©L yhTçš eilbg‰w ÏªÂa njÁa¡ fh§»u° kheh£L óuz Rauh{a«
Ô®khd¤Â‹go 1930-M« M©L. #dtç 26-M« ehŸ Kjš ÏªÂa RjªÂu Âd«

bfh©lhl¥g£lJ. mjid ãidÎ TW« tifæš 1950 #dtç 26M« ehŸ ÏªÂa
muÁayik¥ò¢ r£l« eilKiw¡F¡ bfh©Ltu¥g£lJ.
• muÁayik¥ò ã®za rig 1950 #dtç 24-M« ehŸ filÁahf ToaJ.
• ÏªÂa muÁayik¥ò V‰W¡ bfh©l nghJ. 22 ghf§fisÍ« ,8 m£ltizfisÍ« 395
ru¤J¡fisÍ« bfh©oUªjJ
• j‰nghJ ÏªÂa muÁayik¥ò 25 ghf§fisÍ«, 12 m£ltizfisÍ«
m
462 ru¤J¡fisÍ« bfh©LŸsJ.
muÁaš tiuÎ¡FG
• lh¡l® Ã.M®. m«ng¤f® (FG¤ jiyt®)
co
• v‹. nfhghšRthä mŒa§fh®
• mšyho »UZzrhä Ia®
• lh¡l® nf.v«. K‹Á.
• ira¤ KfkJ rhJšyh
e.
• Ã.vš. ä¤uh(v‹. khjtuh›)
• o.o. »UZzkh¢rhç(o.Ã. if¤jh‹)
ot
FG¡fŸ
FG¡fŸ FG¤ jiyt®
mo¥gil cçikfŸ k‰W« tšyghŒ g£nlš
cn
ÁWgh‹ikæd® FG
khfhz muÁayik¥ò FG tšythŒ g£nlš
k¤Âa mÂfhu FG #tA®yhš neU
k¤Âa muÁayik¥ò FG #tA®yhš neU
bfho¡ FG b#.Ã. »Ugshå
ps
be¿Kiw¡ FG nf. v«. K‹Á

eilKiw éÂ¡ FG Ïuhn#ªÂu Ãurh¤
ÏªÂa muÁayik¥Ã‹ j‹ikfŸ

.tn
1. T£lh£Á (T£lh£Á nghšÎ) : T£lh£Á v‹gJ k¤Âa muR« khãy muRfS«

xU§»izªJ brašgLtJ(mjhtJ xU ãy¥gu¥ig ÏU murh§f§fŸ M£Á brŒtJ)
2. mÂfhu¥g»®Î: mÂfhu¥ g»®Î v‹gJ k¤Âa muR¡F« khãy muRfS¡F«
mÂfhu§fŸ g»®ªJ më¡f¥g£LŸsd.
3. muÁayik¥Ã‹ nkyh©ik: ÏªÂahéš äf ca®ªjJ Ïªj r£l« ÏJ r£l¤Â‹ M£Á
w
eilbgW»wJ v‹gij F¿¡»wJ.

4. vGj¥g£l muÁayik¥ò: muÁayik¥ò¢ r£l« Ïa‰w xU FGmik¤J jåahf xU
Mtzkhf cŸsJ. eh£oš cŸs mid¤J¢ r£l§fS« Ïj‰F c£g£L ÏU¡f
w
nt©L«.
5. ÚÂk‹w§fë‹ mÂfhu«: ÏªÂahé‹ _‹W mÂfhu mik¥òfshd r£läa‰W« Jiw,
brašgL¤J« Jiw (ã®thf¤ Jiw) ÚÂ¤Jiw M»at‰¿š, ÚÂ¤JiwahdJ k‰w ÏU
w
Jiwfë‹ brašghLfis, mjhtJ ÏªÂa muÁayik¥ò r£l¤Â‰F c£g£L

brašgL»wjh v‹W ftå¡»wJ.
ÏªÂa muÁayik¥ò r£l¤ij Û¿ r£l« Ïa‰w¥g£lhnyh mšyJ brašg£lhnyh mij
bršyhJ v‹W m¿é¡f c¢rÚÂk‹w¤Â‰F mÂfhu« cŸsJ.

6. x‹iwah£Á muÁayik¥ò: nt‰Wikæš x‰Wik v‹gJ nghy ÏªÂah gy khãy§fshf
Ãç¡f¥g£oUªjhY« , mid¤J khãy§fS¡F« bghJthd xnu xU muÁayik¥ò¢
r£l« cŸsJ.
T£lh£Á muÁayik¥Ãš x‰iwah£Á TWfŸ
1. g£oašfëš Ïa‰w¥gL« r£l§fëš k¤Âa muR r£lnk bršY«.
2. khãy§fsit.
m
3. njÁa ey‹ fUÂ ehlhSk‹w« r£läa‰w mÂfhu« bg‰WŸsJ.
4. khãy MSe® ãakd«
5. k¤Âa muÁ‹ c¤ÂuÎfS¡F khãy§fŸ Ñœ¥gLjš
co
6. k¤Âa ãÂ¡ f£L¥ghL
7. khãy cUth¡f«, všiy kh‰w«, bga® kh‰w« M»aitfŸ ehlhSk‹w¤Âš k£L«
brŒa KoÍ«
8. xU§»iz¡f¥g£l ÚÂk‹w§fŸ
9. muÁayik¥ò r£l¤ ÂU¤j«
e.
10.beU¡fo ãiyfŸ
ÏªÂa muÁayik¥Ã‹ Áw¥òfŸ
1. cy»‹ äf Úskhd muÁayik¥ò
ot
2. ehlhSk‹w Kiw murh§f«
3. Ïiwah©ik/ Ïiwik thŒªj muR
4. k¡fsh£Á ehL
5. be»œt‰w k‰W« be»œÎila j‹ikæ‹ fy¥ò
cn
6. T£lh£Á nghšÎ
7. mo¥gil cçikfŸ
8. mo¥gil¡ flikfŸ
9. muR be¿Kiw¡ nfh£ghL
ps
10. RjªÂukhd ÚÂ¤Jiw

11. rka¢ rh®g‰w muR/ kj¢rh®Ã‹ik
12. taJ tªnjh® th¡Fçik
13. x‰iw¡ FoÍçik.
Ãw ehLfëèUªJ bgw¥g£litfŸ
.tn
Ï§»yhªJ
• r£l« Ïa‰W« Kiw
• ehlhSk‹w Kiw murh§f«
• T£L¥ bghW¥ò
w
• x‰iw¡ FoÍçik
• r£l¤Â‹ M£Á
w
• FoauR¤ jiyt® bgausÎ jiyt®

• mÂf mÂfhu« thŒªj Ñœ mit( k¡fsit)
• mik¢ruit k‰W« mj‹ jiytuhf Ãujk® brašLtJ
w
mbkç¡fh
• FoauR¤ jiyt® gjé
• FoauR¤ jiyt® ã®thf¤ Jiw jiytuhf brašgLjš
• FoauR¤ jiyt® K¥gil jiytuhf brašgLjš

• vGj¥g£l muÁayik¥ò¢ r£l«
• RjªÂukhd ÚÂ¤Jiw
• ÚÂ kW MŒÎ, ÚÂ¥òduhŒÎ
• mo¥gil cçikfŸ
• KfÎiu
m
• FoauR Jiz¤ jiyt® khãy§fsitæ‹ gjé tê¤ jiytuhf brašgLjš.
• c¢rÚÂk‹w k‰W« ca®ÚÂk‹w ÚÂgÂfë‹ ãakd« k‰W« gjé Ú¡f«.
fdlh
co
• T£lh£Á¤ j¤Jt«
• tèikahd k¤Âa muR
• k¤Âa khãy muRfS¡»ilahd mÂfhu g»®Î vŠÁa mÂfhu« k¤Âa muÁl« cŸsJ.
ma®yhªJ
e.
• muR be¿KiwÍW¤J« nfh£ghLfŸ
• FoauR¤ jiyt® nj®jš Kiw
• khãy§fsit¡F FoauR¤ jiytuhš ãaä¡f¥gL« cW¥Ãd®fŸ.
b#®kå
ot
• beU¡fo fhyãiy k‰W« Ïjdhš mo¥gil cçikfŸ ÛJ V‰gL« jh¡f«
M°Ânuèah
• bghJ¥ g£oaš (k¤Âa g£oaš k‰W« khãy g£oaš, ÏªÂa muR¢ r£l« 1935- èUªJ
cn
vL¡f¥g£lJ)
ÏuZah
• mo¥gil¡ flikfŸ
bj‹ M¥Ãç¡fh
ps
• muÁayik¥ò¢ r£l¤ÂU¤j Kiw

Ãuh‹°
• FoauR murh§f«
.tn
myF -3 Kf¥òiu
ÏªÂa k¡fsh»a eh«,
ÏªÂahit xU Ïiwik thŒªj rkãyik be¿ rh®ªj rka¢ rh®g‰w, k¡fsh£Á Foaurhf
mik¡fÎ«, mj‹ Fok¡fŸmidtU¡F«.
w
rKjha, bghUshjhu k‰W« muÁaš ãÂÍ«

Áªjidæš, Áªjid btë¥gh£oš, e«Ã¡ifæš, g‰wh®t¤Âš k‰W« têgh£oš
RjªÂuK«
w
jFãiyæš k‰W« thŒ¥Ãš rk¤JtK«, cWÂahf¡ »il¡f¢ brŒaÎ«.

jå xUtç‹ kh©ò¡F« eh£o‹ x‰Wik¡F«, xUik¥gh£L¡F« cWÂaë¡F«
cl‹Ãw¥òz®it mt®fŸ midtçilna ts®¡fÎ«.
w
éGäa KiwikÍl‹ cWÂ ó©L.

1949, et«g® ÏUg¤J Mwh« ehsh»a Ï‹W e«Kila muÁayik¥ò nguitæš,
<§»jdhš, Ïªj muÁayik¥ig V‰W r£lkhf Ïa‰¿, ek¡F ehnk tH§»¡
bfhŸ»nwh«.
Kf¥òiu- és¡f«

• r£l m¿Kfnk muÁayik¥ò¢ r£l¤Â‹ K‹Diu MF«
• k¡fns mÂfhu¤Â‹ njh‰WthŒ v‹W«, ÏªÂah X® Ïiwah©ikÍila rkj®k rka/
kj¢rh®g‰w, k¡fsh£Á ehlhf cŸsJ vd Kf¥òiu¤ bjëÎgL¤J»wJ
• ÚÂ, RjªÂu«, rk¤Jt«, rnfhju¤Jt« M»ait ekJ neh¡f§fŸ vdÎ« muÁayik¥ò¢
r£l¤Â‹ Kf¥òiu TW»wJ.
m
• ß bgUghç( Re Berubari) (1960) tH¡»š Kf¥òiu v‹gJ ÏªÂa muÁayik¥Ã‹ xU
gFÂ mšy v‹W Tw¥g£lJ.
• nfrthdªj ghuÂ (1973) tH¡»š Kf¥òiuahdJ ÏªÂa muÁayik¥Ã‹ xU gFÂ
vd¥g£lJ
co
• S.R.bgh«ik (1994) v‹w tH¡»š Kf¥òiu ÏªÂa muÁayik¥Ã‹ xU gFÂ vd¥g£lJ.
• nfrthdªj ghuÂ (1973) tH¡»š Kf¥òiuia ÂU¤jyh« Mdhš muÁayik¥Ã‹
mo¥gil m«r§fis(f£lik¥òfis) ÂU¤j KoahJ vd¥g£lJ
• rk¤JtK« ( Socialist), rka¢ rh®Ã‹ik ( Secular) k‰W« xUik¥ghL ( Integrity) M»a
e.
brh‰fŸ 1976-M« M©o‹ 42-tJ r£l¤ ÂU¤j¤Â‹ _y« òF¤j¥g£lJ.
Ïiwah©ik
• ÏJ muÁayik¥ò¢ r£l¤Â‹ gy gFÂfëš, F¿¥ghf nj®jš v‹D« mÂfhu¤Âš
ot
ÏªÂa k¡fS¡F KG cçikfS« cWÂ brŒa¥g£LŸsJ.
• k¤Âa, khãy muRfŸ k¡fëläUªJjh‹ mÂfhu§fis¥ bg‰W¡ bfhŸ»‹wd.
F¿¥Ã£l fhy Ïilbtëæš k¤Âa, khãy muRfS¡F ÃuÂãÂfis k¡fŸ
nj®ªbjL¡»‹wd®. Ï¥ÃuÂãÂfŸ muÁ‹ ã®thf mÂfhu§fis bg‰WŸsh®fŸ
cn
• Ït®fŸ r£lk‹w§fS¡F bghW¥ghs®fshfÎ«, k¡fS¡F r£lk‹w§fë‹ têahf
gâah‰w flik¥g£lt®fS« Mt®. Mfnt Ït®fis nj®ªbjL¡»‹wd®.
Ï¥ÃuÂãÂfŸ muÁaš ã®thf mÂfhu§fis bg‰WŸsh®fŸ
• Ït®fŸ r£lk‹w§fS¡F bghW¥ghs®fshfÎ«, k¡fS¡F r£lk‹w§fë‹ têahf
ps
gâah‰w flik¥g£lt®fS« Mt®. Mfnt Ït®fis nj®ªbjL¡F« k¡fns ca®

mÂfhu« ä¡ft®fŸ, ÏJnt Ïiwah©ik nfh£gh£o‹ mo¥gil MF«.
kj¢rh®Ã‹ik/ rka rh®Ã‹ik
• ÏªÂah kj¢ rh®g‰w bfhŸifia filÃo¤J tU»wJ
.tn
• br¡ôyçr«( Secularism) v‹w M§»y¢ brhš br¡ôy« v‹w y¤Ô‹ bkhê¢ brhšèš
ÏUªJ tªjJ
• 1789-« M©L ÃuŠR¥ òu£Á kj¢ rh®Ã‹ikia tèÍW¤ÂaJ
• 1791-« M©L ÃbuŠR muÁayik¥ò¢ r£l« Ãuh‹R muir kj¢rh®g‰w murhf kh‰¿aJ
w
• kfhuh#h uŠÁ¤ Á§ Kj‹ Kjèš murh§f¤Â‹ _y« kj¢rh®Ã‹ik bfhŸifia

eilKiw¥gL¤Âdh®
• 1888-š ÏªÂa njÁa fh§»u° kj¢rh®Ã‹ikia m¿Kf¥gL¤ÂaJ.
w
• kfh¤kh fhªÂ JU¡» RšjhD¡F Mjuthf »yhg¤ Ïa¡f« Mu«Ã¤j nghJ kj¢
rh®Ã‹ik fU¤J ÃugykilªjJ
• nt‰Wikæš x‰Wik v‹w bfhŸif¡F Mjhu« kj¢ rh®Ã‹ik MF«.
w
• ÏªÂa murh§f« vªj kj¤ijÍ« murh§f kjkhf m¿é¡féšiy

• mid¤J¡ Fok¡fS« jkJ rka¤Â‹go RjªÂukhf têglÎ« r_f k‰W« muÁaèš
rkkhd cçikfis mDgé¡fÎ« KoÍ«.
ehlhSk‹w muR Kiw

• ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l¤Â‹go ehlhSk‹w Kiw muR eilKiwæš cŸsJ
• muÁaš ã®thf¡FG, r£lk‹w elto¡iffŸ ÏitfS¡F ÏªehlhSk‹wnk
bghW¥ghF«
• ehlhSk‹w muR Kiwia bghW¥ò muR mšyJ fhÃnd£ muR v‹W« miH¥g®.
k¡fsh£Á
m
• k¡fsh£Á Kiwæš muÁ‹ mÂfhu§fŸ k¡fë‹ ifæš bfhL¡f¥g£ld.
• k¡fsh£Áæš k¡fŸ Fok¡fŸ vd miH¡f¥gL»wh®fŸ
• k¡fsh£Áæ‹ ö© v‹gJ nj®jš MF«.
rk¤Jt«, cçik, RjªÂu« M»ait k¡fsh£Áæ‹ mo¥gil MF«.
co
•
• k¡fsh£Áæš neuo k¡fsh£Á, kiwKf k¡fsh£Á vd ÏUtif c©L.
• Ré£r®yhªJ ngh‹w k¡fŸbjhif Fiwthf cŸs ehLfëš neuo k¡fsh£Á Kiw
eilKiwæš cŸsJ
• k¡fŸ ÃuÂãÂfis nj®ªbjL¤J mt®fŸ M£Á mik¤J murh§f¤ij el¤J»wh®fŸ.
e.
• ÏªÂah, Ï§»yhªJ, Ãuh‹R, mbkç¡fh ngh‹w ehLfŸ kiwKf k¡fsh£Á Kiwia¥
Ã‹g‰W»‹wd.
• ÏªÂah ehlhSk‹w k¡fsh£Á Kiwia Ã‹g‰W»wJ
ot
• ÏªÂah gy khãy§fis¡ bfh©l T£lh£Á Kiwia Ã‹g‰W»wJ
• k¤Âa muÁš k¡fŸ ÃuÂãÂfë‹ mik¥ò ehlhSk‹w« vdÎ«. khãy§fëš
r£lk‹w« vdÎ« miH¡f¥gL»wJ.
cn
• kiwKf mšyJ k¡fë‹ ÃuÂãÂ¤Jt k¡fsh£Á Kiwæš ÃuÂãÂfŸ bghJ¤ nj®jš
_y« nj®ªbjL¡f¥gL»wh®fŸ.
myF-4-x‹¿aK« mj‹ M£Á všiyÍ« (ru¤J 1-4 ) (gFÂ-I)

ps
• ÏªÂah mjhtJ ghuj« khãy§fë‹ X® x‹¿akhf ÏU¤jš nt©L«. (ru¤J-1)

• khãy§fŸ k‰W« ôåa‹ Ãunjr§fŸ KjyhtJ m£ltizæš F¿¥Ãl¥g£LŸsd.
• ÏªÂa x‹¿a¤Â‰FŸ òÂa khãy§fis nr®¤J¡ bfhŸS« mÂfhu«
.tn
ehlhSk‹w¤Â‰F cŸsJ (ru¤J2)

• òÂa khãy¤ij cUth¡fÎ«, khãy gu¥òfis, všiyfis, bga®fis kh‰wÎ«
mÂfhu« gil¤jJ ehlhSk‹w« MF«. (ru¤J 3)
• ÏªÂa FoauR 28 khãy§fisÍ« ( 02.06.2014 Kjš 29 khãy§fŸ) 7 ôåa‹
w
Ãunjr§fisÍ« cilaJ.
• òÂa khãy¤ij cUth¡F« knrhjh, FoauR¤ jiytç‹ gçªJiu¡F¥ ÃwF
ehlhSk‹w ÏU mitfëš VnjD« xU mitæš bfh©Ltu¥glyh«.
w
• òÂa khãy¤ij cUth¡F«, khãy gu¥òfis, všiyfis, bga®fis kh‰wÎŸs

knrhjh, mªj khãy¤Â‰F FoauR¤ jiytuhš mD¥g nt©L«.
• mªj khãy« j§fŸ fU¤J¡fis FoauR¤ jiytuhš F¿¥Ãl¥g£l fhy¤Â‰FŸ
w
bjçé¡fyh«. Mdhš mªj fU¤J¡fŸ FoauR¤ jiytiu f£L¥gL¤jhJ.

ru¤J-4
• ru¤J 2 mšyJ 3-‹ go r£l« Ïa‰w¥g£lhš (òÂa khãy§fis cUth¡»dhš)
m£ltiz I k‰W« IV jhdhf ÂU¤j« bgW«.
• Ï›thW Ïa‰w¥g£l r£l« muÁayik¥ò¢ r£l¤ÂU¤jkhf fUj¥gl kh£lhJ.

m
myF -5-FoÍçik (ru¤J¡fŸ 5-10) ( gFÂ -2)
• ÏªÂahéš x‰iw FoÍçik Ã‹g‰w¥gL»wJ.
co
• FoÍçik g‰¿ r£l« Ïa‰W« mÂfhu« bfh©lJ ehlhSk‹w« MF«.
• 1955-š ÏªÂa FoÍçik r£l« Ïa‰w¥g£lJ.
FoÍçik bgW« KiwfŸ
ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l« bjhl§»a bghGJ
e.
• ÏªÂahit ciwélkhf bfh©L, ÏªÂahéš Ãwªjtuhf ÏUªjhnyh mšyJ mtuJ
bg‰nwhçš vtnuD« xUt® ÏªÂahéš Ãwªjtuhfnth mšyJ ÏªÂa muÁayik¥ò¢
r£l« bjhl¡f¤Â‰F cl‹ KªÂa 5 M©LfS¡F Fiwahkš FoæUªJ tªjtuhf
ot
ÏU¡f nt©L«.
Fobga®jš _y« FoÍçik bgWjš (ru¤J 6-7)
• ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l« bjhl§F« bghGJ gh»°jhåèUªJ ÏªÂahé‰F
cn
Fobga®ªJ tªjt®fS« ÏªÂa¡ Fok¡fsht®.
• Mdhš mt®fnsh mšyJ mt®fsJ bg‰nwhnuh mšyJ bg‰nwhç‹ bg‰nwhçš
xUtnuh 1935-« M©L ÏªÂa murh§f¢ r£l¤Âš tiuaW¡f¥g£lgo ÏªÂahéš
Ãwªjtuhf ÏU¡f nt©L« k‰W« mt®fŸ 19.07.1948-« njÂ¡F K‹d® m›thW
Fobga®ªJ tªjt®fshf ÏU¥Ã‹. Fobga®ªj ehŸ Kjš ÏªÂahéš tH¡fkhf
ps
FoæUªJ tªjtuhf ÏU¡f nt©L«. mšyJ 19.07.1948-« njÂ¡F Ã‹

Fobga®ªjtuhf ÏU¥Ã‹ MWkhj fhykhtJ ÏªÂahéš FoæUªJ Fok¡fshf
Mtj‰F gÂÎ brŒÂU¡f nt©L«
gÂÎ brŒJ bfhŸsš _y« FoÍçik bgwš (ru¤J 8)
.tn
• xUt® jhnkh mšyJ j« bg‰nwhçš xUtnuh mšyJ j« bg‰nwhç‹ bg‰nwhçš

xUtnuh 1935-« M©o‹ ÏªÂa murh§f r£l¤Âš tiuaW¡f¥g£lgo ÏªÂahéš
ÃwªJ, ÏªÂa všiy¡F m¥ghš cŸs btëeh£oš tH¡fkhf FoæUªJ tUgtuhf
ÏUªjhš ÏªÂa¡ Fokfdhf fUj¥gLth®. Mdhš mt® j‰nghJ FoæUªJ tU«
w
eh£oš cŸs ÏªÂa öJtçl« é©z¥g« brŒJ. JŒik xU ÏªÂa¡ Fokfdhf gÂÎ
brŒJ bfhŸs nt©L«.
ÏªÂa¡ FoÍçikia ÏH¤jš (ru¤J9)
w
• ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l« bjhl§Ftj‰F K‹ò xU ÏªÂa¡ Fokf‹ j‹å¢irahf

xU btëeh£L FoÍçikia¥ bg‰whš mt® ÏªÂa¡ FoÍçikia ÏHªjtuh»wh®.
ru¤J11
w
• FoÍçikia xG§FgL¤j r£läa‰W« mÂfhu« bg‰wJ ehlhSk‹w« MF«, Ïj‹go

ÏªÂa¡ FoÍçik¢ r£l« -1955 Ïa‰w¥g£lJ.
ÏªÂa¡ FoÍçik¢ r£l« 1955
Ï¢r£l« ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l« bjhl§»a Ã‹d® FoÍçik g‰¿
tifKiw¥gL¤J»wJ.

1. Ãw¥ghš FoÍçik¥ bgwš
• xU eg® 26.01.1950 – M« njÂnyh mšyJ mj‰F Ã‹ngh Mdhš 1986-M« M©L
ÂU¤j¢r£l« bjhl§Ftj‰F K‹ngh ÃwªÂUªjhš mšyJ 1986-M« M©L ÂU¤j¢
r£l« bjhl§Ftj‰F Ã‹ò ÃwªÂUªjhš mtuJ bg‰nwhçš vtnuD« xUt® mtuJ
Ãw¥Ã‹ bghGJ ÏªÂa¡ Fokfdhf ÏU¥Ã‹, mt® Ãw¥ghš Fokfdhth®.
2. kuòtê¤ njh‹wèdhš FoÍçik¥ bgwš
m
• xUt® 24.01.1950-M« njÂ mšyJ mj‰F Ã‹ngh Mdhš 1992-« M©L ÂU¤j¢
r£l¤Â‰F K‹ò ÏªÂahé‰F m¥ghš ÃwªÂUªJ mªj¢ rka¤Âš mtuJ jªijah®
xU ÏªÂa¡ Fokfdhf ÏU¥Ã‹ mt® kuò tê¤ njh‹wèdhš xU ÏªÂa¡
co
Fokfdhth®.
• xU eg® 1992-« M©o‹ FoÍçik ÂU¤j r£l« bjhl§Ftj‰F Ã‹å£L ÃwªÂUªJ
mk¢rka¤Âš mtuJ bg‰nwhçš vtnuD« xUt® ÏªÂa¡ Fokfdhf ÏU¥Ã‹ mt®
kuò tê¤ njh‹wèdhš xU ÏªÂa¡ Fokfdhth®.
e.
3. gÂÎ brŒJ bfhŸsš _y« FoÍçikia¥ bgwš
• ÏªÂahéš tH¡fkhd FoæU¥ig¡ bfh©l ÏªÂa tê¤njh‹¿a eg®fŸ (Origin)
j«ik xU ÏªÂa¡ Fokfdhf¥ gÂÎ brŒJ bfhŸS«go é©z¥Ã¤J FoÍçik
bgwyh«. Mdhš m›thW gÂé‰fhd é©z¥g« brŒtj‰F 5 M©LfŸ K‹ò tiu
ot
m›thW ÏªÂahéš FoæUªÂU¡f nt©L«.
• Ãçéidahf ÏªÂahé‰F m¥ghš cŸs Ïl¤Âš tH¡fkhd FoæU¥ig¡ bfh©l
ÏªÂa tênjh‹¿a eg®fŸ.
cn
• ÏªÂa Fok¡fis kzªJ bfh©L ÏªÂahéš tH¡fkhf FoæUªJ tU« eg®fŸ.
• ÏªÂa Fok¡fshf cŸs eg®fë‹ cçik taijailahj¡ FHªijfŸ.
• FoÍçik¢ r£l¤Â‹ Kjyh« m£ltizš F¿¥Ãl¥g£LŸs xU eh£o‹ Fok¡fshf
cŸs cçik taJ k‰W« jFÂ milahj eg®fŸ.
ps
4. btëeh£lt® xUt® j‹id¡ Fokfdhf¡ nfhuš _y« FoÍçikia¥ bgwš

• Kjyh« m£ltizæš F¿¥Ãl¥g£l xU eh£o‹ Fokfdhf Ïšyhj k‰W« cçik taJ
k‰W« jFÂ milªj mªj xU egU«, cça é©z¥g« brŒJ FoÍçik bgwyh«.
5. všiyia¡ T£oaiz¤J¡ bfhŸtj‹ _y« FoÍçik bgwš
.tn
• xU btëeh£L všiy ÏªÂahé‹xU gFÂahdhš, k¤Âa murhdJ mªj všiy

bjhl®ghf ahbušyh« ÏªÂa¡ Fok¡fshf M»‹wd® v‹W F¿¥Ã£L mij muÁjêš
btëæl c¤Âuélyh«.
Foæçikæ‹ KoÎ
1. ÏªÂa¡ FoÍçikia¤ Jw¤jš _y«
w
• ÏªÂa¡ FokfdhfÎ« mnj rka¤Âš k‰bwhU eh£o‹ FokfdhfÎ« cŸs xUt®, jh«
ÏªÂa¡ FoÍçikia¤ Jw¥gjhf cça és«òif x‹iw¢ brŒjhš, mtuJ ÏªÂa¡
FoÍçik Koé‰F tU»wJ( mtuJ cçik tajilahj¡ FHªijfS« ÏªÂa¡
w
Fok¡fshf ÏU¡f KoahJ)

2. ntbwhU eh£o‹ FoÍçikia miljš
w
• ÏªÂa¡ Fokf‹ vtnuD« xUt® j‹å¢irahf ntbwhU eh£o‹ FoÍçikia

milªJ bfh©lhš ÏªÂa¡ Fokfdhf ÏU¡f KoahJ.
3. FoÍçikia ÏH¡f¢ brŒtj‹ _y«
• ÏJ f£lha¡ FoÍçik ÏH¥ò brŒtjhF«.

• xUt® btëeh£ltiu ÏªÂa¡ Fokfdh¡fš _ynkh mšyJ gÂÎ brŒJ bfhŸsš
_ynkh bg‰W, m›thW bg‰w FoÍçikahdJ nkhroahfnth, Âç¤J¡ Twèdhnyh
mšyJ K¡»a bghU©ikfis kiw¤J bgw¥g£ljhf ÏUªjhš mšyJ ÏªÂa
muÁayik¥Ã‰F f£L¥glhkš brašg£lhš mšyJ vÂç eh£Ll‹ r£lénuhj
éahghu« brŒjhš mtuJ FoÍçik ÏH¡f¢ brŒa¥gL«.
m
co
myF-6-mo¥gil cçikfŸ
• ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l¤Âš gFÂ-III.(_‹whtJ gFÂ) ru¤J 12 Kjš 35 tiu
mo¥gil cçikfŸ g‰¿ TW»wJ.
e.
• mo¥gil cçikfŸ v‹gd jåkåjD¡F äfÎ« mtÁakhd cçikfŸ MF«.
• mo¥gil cçikfŸ, c©ikahd k¡fsh£Á ãytÎ«, mid¤J¡ Fok¡fŸ rk¤Jt«
bgwÎ« cjÎ»wJ. ÏªÂa cçikfŸ muÁaš mik¥ò r£l¤jhš ghJfh¡f¥gL»wJ.
jåkåjå‹ KG ghJfh¥ò, K‹nd‰w¤Â‰F ÏJ mtÁakh»wJ.
ot
mo¥gil cçikfŸ 6 tif¥gL«
1.rk¤Jt cçik ( ru¤JfŸ 14-18)
2.RjªÂu cçik (ru¤JfŸ 19-22)
cn
3.Ru©lY¡bfÂuhd cçikfŸ (ru¤JfŸ 23-24)
4.rka RjªÂu cçik (ru¤JfŸ 25-28)
5.fyh¢rhu/ g©ghL k‰W« fšéæaš cçikfŸ (ru¤JfŸ29-30)
6.muÁayik¥ò Ô®têfŸ bgw cçik (ru¤J -32)
ps
• brh¤Jçik( Right to Property) ru¤J 19(1) (F) ;k. ru¤J 31-« 44 –tJ muÁayik¥ò
ÂU¤j¢ r£l¤jhš Ú¡f¥g£L ru¤J 300-A-‹ Ñœ rhjhuz cçikahf nr®¡f¥g£lJ.
• mo¥gil cçikfis g¿¡F«gonah mšyJ ÛW«gonah xU r£l« Ïa‰w¥g£lhš mJ
bršyhJ vd m¿é¡F« mÂfhu« gil¤jJ c¢rÚÂk‹w« MF«.
ru¤J-12
.tn
• ru¤J 12 MdJ muR (State) v‹gÂš vitbašyh« ml¡f« v‹W TW»wJ. ÏÂš
1. ÏªÂa murh§f« k‰W« ehlhSk‹w«
2. khãy murh§f« k‰W« r£lk‹w«
3. ÏªÂa M£Á všiy¡FŸ cŸs cŸq® mÂfhu mik¥òfŸ(efuh£ÁfŸ, kht£l
w
thça§fŸ, gŠrha¤J¡fŸ, Ãw mÂfhu mik¥òfŸ)

4. ÏªÂa muR mÂfhu¤Â‹ f£L¥gh£o‹ Ñœ cŸs mik¥òfŸ
• r£l¤jhš cUth¡f¥g£lJ«, r£l¤jhš mÂfhukë¡f¥g£lJkhd mid¤J mÂfhu
w
mik¥òfS« ÏÂš ml§F«.

• mo¥gil cçikfis ÛWkhW r£l« VnjD« Ïa‰w¥g£lhš mJ bršyhJ v‹W ru¤J 13
TW»wJ.
w
• ru¤J 368 ‹Ñœ xU muÁayik¥ò ÂU¤j¢ r£l¤Â‰F bghUªjhJ (24-tJ muÁayik¥ò

ÂU¤j¢ r£l¤jhš Ïiz¡f¥g£lJ 1971). vdnt mo¥gil cçikfis ÂU¤j
r£läa‰wyh«. Mdhš mJ muÁayik¥Ã‹ f£lik¥ig kh‰W« tifæš
ÏU¡f¡TlhJ. (nfrthdªj ghuÂ Vs nfush, 1973)

1. rk¤Jt cçik (ru¤J14-18)
rk¤Jt cçik (ru¤J-14)
• r£l¤Â‹ K‹ rk« k‰W« r£l§fŸ rk ghJfh¥ig më¡f nt©L«.
• r£l¤Â‹ K‹ rk« v‹gJ Ãç£låèUªJ vL¡f¥g£l xU vÂ®ãiy fU¤J MF«.
• r£l§fshdJ rk ghJfh¥ig tH§f nt©L« v‹gJ mbkç¡f muÁayik¥ÃèUªJ
m
vL¡f¥g£l ne®kiwahd¡ fU¤jhF«.
• rkkhd Nœãiyfëš r£l¤Â‹ K‹ midtU« rk«( Equality among equals)
• ãahakhd mo¥gilæš tif¥ghL brŒJ bfhŸtJ mDkÂ¡f¥g£LŸsJ. cjhuz«
bg©fŸ ghJfh¥ò¢r£l« ngh‹wit.
co
• Mdhš FoauR¤ jiyt®. khãy MSe®, M»nahU¡F éÂéy¡F më¡f¥g£LŸsJ.
mj‹go Ït®fŸ ÛJ F‰wéaš tH§FfŸ bjhlu ÏayhJ. Áéš tH¡FfŸ bjhlu
nt©Lkhdhš 2 khj m¿¡if bfhL¡f nt©L«.
bghJ Ïl§fëš rk cçik (ru¤J -15)
e.
• vªj¡ FokfD« mt‹ rh®ªJŸs kj«, Ïd«, rhÂ, ghèd«, Ãw¥Ãl« mšyJ Ït‰¿š
VjhtJ x‹¿‹ fhuzkhf bghJ Ïl§fŸ, czÎ éLÂfŸ, »zW ngh‹w Ïl§fëš
ghFgh£Ll‹ el¤j¥gl¡ TlhJ.
ot
• 15(3), bg©fŸ k‰W« FHªijfS¡F Áw¥ò¢ r£l§fŸ Ïa‰wyh«.
• 15(4), rKjha¤Âš k‰W« fšéæš Ã‹ j§»at®fS¡F«, g£oaš Ïd¤jt® k‰W«
gH§FoædU¡F jå¢ rYif më¤J r£l« Ïa‰wyh«. ( 1-tJ muÁayik¥ò ÂU¤j¢
r£l¤jhš Ïiz¡f¥g£lJ. 1951)
cn
• 15(5)rKjha¤Âš k‰W« fšéæš Ã‹ j§»at®fS¡F«, g£oaš Ïd¤jt® k‰W«
gH§FoædU¡F fšé ãWtd§fëš jåah® fšé ãWtd§fŸ cŸë£l nr®¡ifæš
jå¢ rYif më¤JŸsJ.
• ÏJ ÁWgh‹ik fšé ãWtd§fS¡F¥ bghUªjhJ.
ps
(ru¤J 15 (5), 93 tJ muÁayik¥ò ÂU¤j¢ r£l¤jhš Ïiz¡f¥g£lJ 2005)

bghJ¥gâfëš rk thŒ¥ò (ru¤J -16)
• bghJ¥gâfëš midtU¡F« rk thŒ¥ò më¡f¥gl nt©L« vd¡ TW»wJ. rka«,
Ïd«,rhÂ, ghèd«, Ïw§Fçik, Ãw¥Ãl«, ciwél« Ït‰¿‹ mo¥gilæš gâak®¤j
.tn
kW¡f¥gl TlhJ. Mdhš mo¥gil jFÂ, Áw¥ò¤jFÂ, bjhêšE£g¤ jFÂ

ngh‹witfŸ Ï›Îçikia ÛWtJ MfhJ.
• Ï›Îçik ÏªÂa¡ Fokf‹fS¡F k£L« bghUªJ«.
• xU Áy gâfis Ãw¥Ãl« fhuzkhf gâak®¤j ehlhSk‹w« tif brŒayh«.
w
• Ã‰g£l tF¥ÃdU¡F jå¢ rYif tH§fyh«.

• g£oaš Ïd¤jt®, gH§Fo Ïd¤jt®fS¡F gâ ca®éš Ïl xJ¡ÑL tH§f nt©L«.
16 (4-A) 77 tJ muÁayik¥ò ÂU¤j¢ r£l¤jhš Ïiz¡f¥g£lJ – 1995).
w
• rka« rh®ªj¥ gâfS¡F mªj rka« rh®ªjt®fS¡F k£L« xJ¡fyh«

Ô©lhik xê¥ò (ru¤J-17)
• rKjha¤Âš Ã‹j§»a Ãçéd®fë‹ eyeid¥ ghJfh¤jš.
w
• Ô©lhik xê¡f¥g£Lé£lJ. nkY« ÏJ vªj toéš eilKiw¥gL¤ÂdhY« mJ

jil brŒ»wJ. m›thW brŒjhš r£l¤Â‹go j©o¡f¥gl¡ Toa F‰wkhF«.

• Ïj‰fhf 1955-š Ô©lhik (F‰w§fŸ) r£l¤ij Ïa‰¿aJ. Ã‹d® Ï¢r£l« 1976-š
ÂU¤j¥g£L cçikfŸ ghJfh¥ò r£lkhf ( Protection of Civil Rights Act) eilKiwæš
cŸsJ.
ru¤J-18
• muR g£l§fŸ tH§Ftij jil brŒ»wJ.
m
• muR mDkÂæ‹¿ bgW« ÏuhQt« k‰W« fšé jéu g£l§fis¤ jil¢ brŒjš
• våD« ÏuhQt«, fšéæš Áwªjt®fS¡F k‰W« ghuj u¤dh, g¤k ór‹, g¤k éór‹,
gu«Å® r¡uh, njÁa éUJfŸ ngh‹w g£l§fis Ï¥ÃçÎ jil brŒahJ.
co
e.
2. RjªÂu cçik ( ru¤J 19-22)
RjªÂu cçik
ÏJ 6 tifahd RjªÂu§fis më¡»wJ.
ot
ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l¥ÃçÎ 19-š RjªÂu cçik¡F c¤Âuthj« mj‹ Fok¡fS¡F
më¡f¥gl nt©L« v‹W m¿é¡»wJ mj‹go.
1. ng¢R k‰W« fU¤J¡fis btëæL« RjªÂu« (ru¤J – 19(1) (a))
• Ïªj¢ RjªÂu« ÏªÂahé‹ xUik¥ghL, Ïiwah©ik k‰W« bghJ mikÂæ‹
cn
eyD¡F£g£L f£L¥ghLfis éÂ¡fyh«.
• ng¢R k‰W« fU¤J RjªÂu¤Âš g¤Âç¡if¢ RjªÂuK« ml§F«.
• ng¢R k‰W« fU¤J RjªÂu¤Âš jftš m¿Í« cçikÍ« ml§F«.
• ngrhkš mikÂahf ÏU¡F« cçikÍ« ml§F«.
ps
2. MÍj§fë‹¿ mikÂahf¡ TLtj‰fhd RjªÂu« (ru¤J -19 (1) (b)

• ÏJ muÁ‹ ghJfh¥ò, m©il eh£Ll‹ e£òwÎ, bghJ mikÂ, xG¡f«, ÚÂk‹w
mtkÂ¥ò mtöW, F‰w« brŒa¤ ö©Ljš, ÏªÂahé‹ xUik¥ghL, k‰W«
Ïiwah©ik ngh‹w ey‹fS¡fhf¡ f£L¥ghLfis éÂ¡fyh«.
.tn
3. fHf§fŸ/r§f§fŸ T£LwÎ mik¥òfŸ mik¡f RjªÂu« (ru¤J – 19(1) (c))

• ÏJ bghJ mikÂ mšyJ mwbe¿æ‹ eyD¡F£g£L«, ÏªÂahé‹ xUik¥ghL k‰W«
Ïiwah©ikæ‹ eyD¡F£g£L« f£L¥ghL éÂ¡fyh«.
• T£LwÎ mik¥òfŸ v‹w brh‰fŸ 97-tJ muÁayik¥ò ÂU¤j¢ r£l¤jhš
w
Ïiz¡f¥g£lJ ( 2011)
4. ÏªÂah KGtJ« br‹Wtu RjªÂu« (ru¤J – 19(1) (d))
• ÏJ bghJk¡fë‹ ey‹ k‰W« gH§Foædç‹ eyid¥ ghJfh¡F« bghU£L
w
f£L¥ghLfis éÂ¡fyh«.
5. ÏªÂahé‹ v¥gFÂæY« j§» thG« RjªÂu« (ru¤J – 19(1) (e))
• ÏJ bghJk¡fë‹ ey‹ k‰W« gH§Foædç‹ eyid¥ ghJfh¡F« bghU£L
w
f£L¥ghLfis éÂ¡fyh«.
6. bjhêš, gâ k‰W« tâf§fŸ brŒÍ« RjªÂu« (ru¤J – 19(1) (g))
Ïj‹ ÛJ ãahakhd jilahfÎ«, bghJk¡fë‹ eyå‰F£g£ljhfÎ« ÏU¡f nt©L«.
Ïªj 6 tifahd RjªÂu§fŸ ãahakhd f£L¥ghLfS¡F c£g£lJ.

F‰wŠrh£l¥g£l eg®fS¡fhd cçikfŸ (ru¤J – 19)
• ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l« ÃçÎ 20-‹go xUtiu¤ jFªj fhuzä‹¿ ifJ
brŒtj‰F jil éÂ¡»wJ.
• F‰wŠrh£l¥g£l braš, brŒa¥g£l fhy¤Âš eilKiwæš ÏU¡F« r£l¤jhš k£Lnk
j©o¡f¥gl nt©L«
m
• vªj egU« xnu F‰w¤Â‰F xUKiw¡F nkš j©o¡f¥gl¡ TlhJ( Double Jeopady)
• F‰w« rh£l¥g£l eg® jd¡nf vÂuhf rh£Áa« më¡f t‰òW¤j¡ TlhJ. ( Right agains
self incrimination).ahiuÍ« RaéU¥gä‹¿ rh£Áah¡f¡ f£lha¥gL¤j¡TlhJ.
thœ¡if k‰W« jå¥g£l RjªÂu¤Â‰fhd ghJfh¥ò (ru¤J-21)
co
• jå kåj thœÎ k‰W« jå kåj¢ RjªÂu¤ij cWÂ brŒ»wJ. jdJ RjªÂu¤Âid,
k‰wt®fë‹ RjªÂu« ghÂ¡f¥glhj tifæš mDgé¡f nt©L«
• xU egç‹ thœ¡ifiaÍ«, jåeg® RjªÂu¤ijÍ« r£l¤jhš V‰gL¤j¥g£l
eilKiwfëš ( procedure established by law) jéu ntW têfëš Ûw¡ TlhJ.
e.
• A.K. nfhghy‹ vs. br‹id (1950) v‹w tH¡»š ru¤J 21-š Tw¥g£LŸs r£l¤jhš
V‰gL¤j¥g£l eilKiwfëš Ïa‰if ÚÂ¡ nfh£ghLfis ( Principles of Natural
Justice) cŸsl¡fhJ v‹W c¢rÚÂk‹w« brh‹dJ.
ot
• nkdfh fhªÂ vs. ÏªÂa muR, (1978) v‹w tH¡»š jå¥g£l RjªÂu« v‹»w gj¤Â‰F
guªj¥ bghUŸ és¡f¤ijÍ«, r£l¤jhš V‰gL¤j¥g£l eilKiwfSŸ Ïa‰if ÚÂ¡
nfh£ghLfS« ml§F« v‹W c¢rÚÂk‹w« Ô®¥ò më¤jJ.
cn
• thG« cçik, jåkåj cçik k‰W« gy ml§F«, thœÎçik v‹gJ kh©òlD«
kçahijÍlD« thœtJ, ÃiH¥ò¤ bjhêš (Livilihood), Rfhjhu k‰W« khr‰w NHèš
thG« cçikÍ« ml§F«.
• jå¤ÂU¥ò cçik (Right to Privacy) v‹gJ« jå¥g£l RjªÂu¤Âš ml§F«.
• thG« cçik rhtj‰fhd cçikia cŸsl¡fhJ.
ps
fšé cçik (ru¤J 21-A)

• 2002, 86-tJ muÁaš r£l¤ÂU¤j¤Â‹ _y« Ïiz¡f¥g£lJ.
• 2009 Ïš Ïytr¡ f£lha¡ fšé 6 taÂèUªJ 14 taÂ‰F£g£lt®fS¡F më¡f
r£l« btëæl¥g£LŸsJ.
.tn
ifJ brŒjš (k) Áiw it¤jY¡F vÂuhd ghJfh¥ò (ru¤J-22)

• ÏªÂa muÁayik¥ò r£l¥ÃçÎ 22-‹go vtiuÍ« érhuizæ‹¿ ifJ
brŒa¡TlhJ.
• k¡fis érhuizæ‹¿ ifJ brŒa¥gL« nghJ, ghJfh¥ò më¥gnjhlšyhkš ifJ
w
brŒtj‰fhd fhuz¤ij¤ bjçé¡F«go nf£fÎ« cçikia më¡»wJ.

• r£l tšYe®fis fyªjhnyhÁ¡fÎ«, »çädš tH¡Ffëš ifJ brŒa¥g£l 24 kâ
neu¤Â‰FŸ ÚÂgÂ K‹ M#®gL¤jÎ« ghJfh¥ò më¡»wJ.
w
• xUtiu¡ ifJ brŒÍ« nghJ ifJ¡fhd¡ fhuz¤ij bjçé¡f nt©L«. nkY«

tH¡FiuPiu mk®¤Jtj‰F« cçik c©L.
• jL¥ò¢ fhtš r£l¤Â‹go, Áiw¥gL¤j¥g£l eg®fS¡F ru¤J 14. 14,21 M»at‰¿š
w
Tw¥g£LŸs cçikfis Ûw¡TlhJ.

• jL¥ò¡ fhtèš 3 khj§fS¡F Áiw¥gL¤J« tifæš ÏUªjij 1978-« M©o‹ 44-
tJ r£l¤ ÂU¤j¤Â‰F ÃwF 2 khj§fshf¡ Fiw¡f¥g£lJ.

• A.K. Roy vs. Union o India ( 1982) v‹w tH¡F National Security Act Case
v‹wiH¡f¥gL»wJ.
3. Ru©lY¡bfÂuhd cçik (ru¤J 23-24)
ru¤J-23
xUtiu¡ f£lhakhfnth mšyJ CÂaä‹¿nah ntiy brŒa it¤jš TlhJ.
Ïj‹go moik Kiw kåj Ïêbjhêš thâf«,(bg©fŸ, FHªijfŸ, ég¢rhu«),
m
ng¡f®(beggar) vd¥gL« CÂa« Ïšyh ciH¥ig th§FtJ« jil brŒa¥g£LŸsJ.
kh‰W¤Âw‹ cilat®fisÍ« ga‹gL¤j¡TlhJ.
ru¤J -24
co
14 taÂ‰F£g£l FHªijfis bjhê‰rhiy, Ru§f« k‰W« mghafukhd ghJfh¥g‰w
gâfëš <LgL¤j¡ TlhJ
4. rka RjªÂu cçik (ru¤J 25-28)
ru¤J -25
e.
ekJ muÁayik¥ò ÏªÂa¡ Fok¡fŸ midtU¡F« rka RjªÂu¤Âid më¡»wJ. všyh
rka§fS« xnu khÂçahf¡ fUj nt©L«.
• ÏªÂahéš thG« mid¤J k¡fS« j§fŸ kd¤Â‰F cfªj rka§fis rh®ªJ
thHÎ« be¿Kiwfis fil¥Ão¡fÎ«, gu¥gÎ« RjªÂu« më¡»wJ. Ï¢RjªÂu¤Â‰F
ot
bghJ mikÂ. xG§F, Rfhjhu«, mwbe¿ ngh‹w fhuz§fS¡fhf f£L¥ghLfis
éÂ¡fyh«.
• ru¤J 26: x›bthU rkaK« mw neh¡f§fS¡fhfÎ«, nkyh©ik brŒaÎ«,
cn
brh¤J¡fis ã®t»¡fÎ« cçik c©L.
• rka¤Â‰F tç éÂ¥gij¤ jil brŒÍ« ru¤J27.
ru¤J-28
• ÏªÂah xU rka¢ rh®g‰w muR MF«. vdnt muÁ‹ cjéia KGikahf bg‰W fšé¥
ps
gâòçÍ« ãWtd§fëš rka nghjid brŒtJ jil brŒa¥g£LŸsJ.

5. g©ghL, fyh¢rhu« k‰W« fšéæaš cçikfŸ
ru¤J-29
ÏªÂahéš thG« vtU« jå bkhê mšyJ vG¤J Kiw fyh¢rhu« M»at‰iw
ghJfh¡F« cçik bg‰WŸsdh.
.tn
ru¤J-30
mid¤J Fok¡fS« bkhê, rka« M»at‰¿‹ mo¥gilæš ÁWgh‹ikæduhf cŸs
všnyhU¡F« fyh¢rhu¤ij, g©gh£il¥ ghJfh¡f fšé¡Tl§fŸ ã®t»¡F« cçik
tH§f¥g£LŸsJ.
w
6. muÁayik¥ò Ô®Îtê cçik (ru¤J-32)

• Fok¡fë‹ mo¥gil cçikfŸ Ûw¥gL«nghJ. neuoahf k¡fŸ c¢rÚÂk‹w¤Âš
tH¡FfŸ bjhl®ªJ ghJfh¥Ãid¥ bgw cjÎ»wJ.
w
• xU egç‹ mo¥gil cçik Ûw¥g£lhš mšyJ kW¡f¥g£lhš mt® neuhf

c¢rÚÂk‹w¤Â‰F bršyyh« v‹W Ï¢ru¤J TW»wJ.
• Ïªj¢ ru¤Âid muÁayik¥Ã‹ ÏUja« k‰W« M‹kh v‹W lh¡l®. m«ng¤f®
w
F¿¥Ã£lh®.
• mo¥gil cçikfë‹ ghJfhty‹ c¢rÚÂk‹w« MF«.
• c¢rÚÂk‹w« ÚÂ MizfŸ/ ÚÂ¥nguhizfŸ _y« mo¥gil cçikfis¥
ghJfh¡»wJ

• mo¥gil cçikfŸ muÁayik¥Ã‹ mo¥gil f£lik¥Ã‹ xU gFÂahF«
• mo¥gil cçikfis tH§FtJ eh£o‹ bghJ¡ bfhŸifahF«
• ru¤JfŸ 15,16,19,29,30-š cŸs mo¥gil cçikfŸ ÏªÂa¡ Fok¡fS¡F k£Lnk
»il¡F«. k‰w cçikfŸ Fok¡fS¡F«, Fok¡fŸ mšyhjt®fS¡F« »il¡F«.
ru¤JfŸ 14,15(1),16,18(1),19,20,21,22,25,26,27,28,29,30 M»at‰¿š cŸs mo¥gil cçikfŸ
muR¡bfÂuhf k£Lnk »il¡F«.
m
• ru¤JfŸ 15(2),17,23(1) ,24 M»a mo¥gil cçikfŸmuR¡bfÂuhfÎ«, jå¥g£l
eg®fS¡F vÂuhfÎ« »il¡F« .
• mo¥gil cçikfŸ KGikahdjšy, mitfŸ tu«òfS¡F c£g£lJ. ru¤J¡fŸ 31-
co
A.31-C, 33,34,358,359 M»ait mo¥gil cçikfŸ ÛJ tu«òfis éÂ¡»‹wd.
ÚÂ¥nguhizfŸ (Writs)
1. M£bfhz®é‰¡F« ÚÂ¥nguhiz (Write Habeas Corpus)
• Áiw¥Ão¤J it¡f¥g£ltiu éLé¡f Ï›thiz Ãw¥Ã¡f¥gL»wJ. r£l¤Â‰F¥
e.
òw«ghf ifJ brŒtÂèUªJ k¡fis¥ ghJfh¡»wJ.
2. braYW¤J« ÚÂ¥nguhiz (Mandamus)
ot
bghJ¡ flikahd xU braiy brašgL¤J« xU mÂfhç mšyJ T£lik¥ò
m¡flikia¢ brŒa¤ jt¿dhš Ï›thiz Ãw¥Ã¡f¥gL«.
3. jilÍW¤J« ÚÂ¥nguhiz (Prohibiton)
cn
Ñœ ÚÂk‹wnkh, M£Á mÂfhçnah j« mÂfhu tu«Ãid Û¿ mšyJ Kuzhf VnjD«
elto¡if vL¤jhš mij jil brŒÍ«.
• Jiz ÚÂk‹w§fŸ tu«ò Û¿ brašgLtij jil brŒ»wJ.
4. be¿KiwÍW¤J« ÚÂ¥nguhiz( Certiorari)
ÚÂk‹wnkh, Ô®¥gha§fnsh, mÂfhçfnsh j« mÂfhu tu«ig Û¿ brašg£lhnyh
ps
mšyJ mwKiw¡F khwhf elto¡if vL¤jhnyh Ï›thiz Ãw¥Ã¡f¥gL«.

• Jiz ÚÂk‹w§fë‹ tu«ò Û¿ btëæL« Mizfis Ú¡Fjš
5. jFÂKiw édÎ« ÚÂ¥nguhiz ( Quo warranto)
bghJ mÂfhu¥ gjéæš cŸstiu mt® v¤jFÂæš m¥gjé t»¡»wh® v‹W
.tn
édt¥gL« MizahF«.
• bghJ mYtyf§fis M¡»uä¥ò brŒtij jil brŒjš.
xUtç‹ mo¥gil cçik Ûw¥g£lhš jh‹ ru¤J 32 ‹go c¢rÚÂk‹w« Miz
Ãw¥Ã¡F«. Mdhš mo¥gil cçik k‰W« rhjhuz cçikfŸ Ûw¥g£lhY«
w
ca®ÚÂk‹w« Miz Ãw¥Ã¡F« vdnt ca®ÚÂk‹w¤Â‹ ÚÂ¥nguhiz Ãw¥Ã¡F«

mÂfhukhdJ c¢rÚÂk‹w¤Â‹ mÂfhu¤ij él guªjJ vdyh«.
ru¤J-33
w
ÏuhQt«, bghJ mikÂia fh¡F« gâæš cŸst®fS¡F, òydhŒÎ ãWtd§fëš

gâæš cŸst®fS¡F«. nkY« Ït®fnshL bjhl®òila bjhiy¤ bjhl®ò
gâahs®fS¡F bghUªJ« j‹ikia ehlhSk‹w« Ô®khå¡F«.
w

m
co
e.
ot
myF-7- muR be¿KiwÍW¤J« bfhŸiffŸ (ru¤J -36-51)
• ÏJ ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l¤Â‹ IV tJ gFÂæš cŸsd.
• ÏJ ma®yhªJ eh£o‹ muÁayik¥ò¢ r£l¤ÂèUªJ vL¡f¥g£lJ.
cn
• ÏªÂa muÁayik¥ò eh£il tê el¤j muR be¿Kiw¡ nfh£ghLfis tH§»ÍŸsJ
eh£il el¤Jtj‰F« k¡fë‹ r_f eyid¥ ghJfh¥gijÍ« neh¡fkhf¡
bfh©LŸsJ.
• Ï¡nfh£ghLfŸ r_f, bghUshjhu muÁaš, ÚÂ , fšé ãUthf« g©ghL k‰W« r®tnjr
rkhjhd« k‰W« ghJfh¥ò M»at‰iw cŸsl¡»ÍŸsJ.
ps
• r£l§fŸ Ïa‰W« nghJ« mt‰iw eilKiw¥gL¤J« nghJ« Ã‹g‰w nt©oa braš

KiwfŸ muR be¿Kiw¡ nfh£ghLfŸ vd¥gL«.
• k¡fŸ eyid¥ ghJfh¥gnj Ïj‹ neh¡f« MF«.
• bgU«gh‹ikahd be¿Kiw nfh£ghLfŸ ÏªÂa muÁayik¥ò KfÎiuæš
.tn
F¿¥Ã£LŸs rka, bghUshjhu be¿fis ãiyeh£Ltj‰F têfh£ltšy

bfhŸifahf¤ Âfœ»wJ
• Ïªj be¿Kiw¡ nfh£ghLfis 4 tif¥gL¤jyh«.
1. r_f eyidmila têfh£L« nfh£ghLfŸ
w
2. fhªÂa¡ nfh£ghLfis¢ brašgL¤j têfh£L« nfh£ghLfŸ.

3. g‹dh£L mikÂia V‰gL¤j têfh£L« nfh£ghLfŸ.
4. gštifahd be¿¡ nfh£ghLfŸ.
w
• ÏªÂa muR vªj neh¡f§fis miltj‰fhf murh§f¤ij el¤j nt©L« v‹gj‰F

têfh£L« be¿fshf gy bfhŸiffŸ Ï¥gFÂæš bfhL¡f¥g£LŸsd.
ru¤J-37
w
Ïªj¥gFÂæš cŸs be¿KiwÍW¤J« bfhŸiffŸ ÚÂk‹w érhuiz¡F c£g£ljšy.

Mdhš muR r£l« Ïa‰W« nghJ Ïªj¡ bfhŸiffis kÂ¤J eilKiw¥gL¤j Kida
nt©L«.
ru¤J-38
ÚÂia mo¥gilahf¡ bfh©l xU r_f mik¥ig cUth¡» ghJfh¡f nt©L«.

ru¤J-39
Fok¡fŸ, M©- bg© ngjä‹¿ thœtj‰F«, bghJ eyD¡fhf ts§fis
ga‹gL¤jtj‰F«, bghUshjhu ÚÂæid fh¡fÎ«.
M©-bg© ÏUghyU¡F« rkkhd CÂa« »il¥gj‰F« bjhêyhs®, M©-bg©,
FHªijfis jtwhf ga‹gL¤jhj tifæY« FHªijfŸ j§fis eyKlD«
Ru©lY¡bfÂuhfÎ« ghJfh¥gJ ngh‹wt‰¿š muR ftd« brY¤j nt©L«.
m
ru¤J-39-A
• rkÚÂ k‰W« Ïytr r£l cjé ngh‹wt‰iw brašgL¤j nt©L«.
• Ïj‹go Legal service Authorities Act-1987 Ïa‰w¥g£lJ.
co
ru¤J-40
• j‹dh£Á bg‰w cŸsh£Á mik¥òfis (»uhk gŠrha¤J¡fis) cUth¡f nt©L«.
• Ïj‹go muÁayik¥Ã‹ 1992-« M©L 73-tJ r£l ÂU¤j¤Â‹go gFÂ
IX(gŠrha¤J¡fŸ) nr®¡f¥g£lJ.
e.
ru¤J-41
ciH¡F« cçik, fšé, ntiythŒ¥Ã‹ik, KJik, nehŒ, Cd« k‰W« Ãw
Ïayhikæ‹ fhuzkhf cjé bgw têtif brŒa nt©L«.
ot
ru¤J -42-ãahakhd, kåjhÃkhd gâ¢NHš k‰W« kf¥ngW cjéfŸ brŒa nt©L«.
ru¤J -43
gâahs®fS¡F thœthjhu CÂa«, XŒñÂa« r_f- fyh¢rhu thŒ¥òfŸ tH§fÎ«,
Foir¤ bjhêiy C¡f¥gL¤jÎ« elto¡if vL¡f nt©L«.
cn
ru¤J -43-A
ã®thf¤Âš gâahs®fŸ g§F bgw it¥gj‰fhd elto¡iffis muR brŒa nt©L«.
ru¤J-43-B-T£LwÎ r§f§fë‹ nk«ghL
• T£LwÎ r§f§fë‹ j‹dh®Î cUth¡f«, j‹dh£Á brašghL, #dehaf¡
ps
f£L¥gh£Ll‹ Toa, bjhêšKiw nkyh©ikÍl‹ brašgl C¡Fé¡f khãy muR

Ka‰Á brŒa nt©L«
ru¤J-44-Fok¡fS¡fhd bghJthd Foikæaš t£l« tiua Kay nt©L«
ru¤J-45
.tn
14 taÂ‰F£g£l FHªijfS¡F f£lha Ïytr¡ fšé më¡f nt©L«

(6 taJ v‹gJ 2002-« M©L 86-tJ muÁayik¥ò¢ r£l¤ ÂU¤j¤Â‹go 14 taJ
kh‰w¥g£lJ)
ru¤J- 46
w
fšé k‰W« bghUshjhu¤Âš eètilªnjhU¡F Áw¥ò ftdK«, g£oaš Ïd¤jt®

k‰W« gH§Fo Ïd¤jt®fis¢ rKjha mÚÂæèUªJ« fh¥gh‰w nt©L«
ru¤J-47
w
C£l¢r¤J k‰W« thœ¡if¤ ju¤ij ca®¤Jjš, bghJ ey‹fis nk«gL¤JtJ«

kJghd« k‰W« CWéisé¡F« kUªJfisÍ« jil brŒa Kay nt©L«.
ru¤J- 48
w
ntsh©ik k‰W« fhšeil ts®¢Á¡fhf eÅd éŠPhd Kiwfis òF¤Jtj‰F

Ka‰Á brŒa nt©L«. ca®uf gR ghJfh¥ò«, gRtij jL¥Ã‰F« njitahd
Ka‰Áfis muR vL¡f nt©L«.
ru¤J-48-A

R‰W¢NHš ghJfh¥ò k‰W« nk«ghL td« k‰W« tdéy§F ghJfh¥Ã‰fhfÎ« muR
Kay nt©L«.
ru¤J-49
njÁa K¡»a¤Jt« thŒªj ãidÎ¢ Á‹d§fŸ k‰W« Ïl§fis, bghU£fis,
ghHh¡fhkš mêéèUªJ« V‰WkÂ brŒahkY« ghJfh¡f nt©L«.
ru¤J-50,ã®thf¤ JiwæèUªJ ÚÂ¤ Jiwia¥ Ãç¤jš.
m
ru¤J-51
r®tnjr rkhjhd« k‰W« ghJfh¥ò, ehLfS¡»ilna bfsutkhd cwÎfis
ãiy¥gL¤Jjš r®tnjr x¥gªj§fis kÂ¤jš, r®tnjr Ãu¢ridfS¡F
co
ng¢Rth®¤ij _y« Ô®Î fhQtij C¡f¥gL¤j nt©L«.
• ru¤J 39-A,43-A.48-A M»aitfŸ 1976-« M©L 42-tJ muÁaš r£l¤
ÂU¤j¤Â‹go Ïiz¡f¥g£lJ.
• ru¤J 43-B, 2011-« M©L 97-tJ muÁayik¥ò¢ r£l¤ ÂU¤j¤Â‹go
e.
Ïiz¡f¥g£lJ.
• mo¥gil cçikfS¡F« muÁ‹ be¿KiwÍW¤J« bfhŸiffS¡F« Ïilna
Ku©ghL njh‹¿dhš mo¥gil cçikfŸ nknyh§» ã‰F« vd State of Madras V.
Chempakam Durairajan v‹w tH¡»š Tw¥g£lJ.
ot
• State of Madras Vs. Kameshwar Singh v‹w tH¡»š #Û‹jhç xê¥ò¢ r£l« mo¥gil
cçikfS¡F Ku©g£lhY«, 39-‹go bghJ eyD¡fhf V‰gL¤j¥g£l r£l« bršY«
v‹whdJ
cn
• In Re Kerala Education Bill v‹w tH¡»š Ïu©L« rk mªj°J tH§f¥g£lJ.
Ïirtikªj bghUŸ és¡f éÂæid¥ ( Harmonius construction) Ã‹g‰w nt©L_
vd¥g£lJ.
• 25 tJ muÁayik¥ò ÂU¤j¢ r£l¤Â‹go 31-C nr®¡f¥g£lJ. ÏÂš k¡fŸ eyid
ps
K‹nd‰W« ifæš 39( B) (C) ia mo¥gilahf¡ bfh©L Ïa‰w¥g£l r£l« ru¤J 14

k‰W« 19 M»aitfis ÛWtjhf ÏUªjhY« bršY«.
• 31-C MdJ 1976-š 42-tJ muÁaš ÂU¤j¢ r£l¤Â‹go ÂU¤j¥g£L
éçÎgL¤j¥g£lJ. Ïj‹go muR be¿KiwÍW¤J« bfhŸiffS¡F braš tot«
.tn
bfhL¡f« vªj¢ r£lK« mo¥gil cçikfshd ru¤J¡fŸ 14,19,30 ij ÛWtjhf

ÏUªjhY« m¢r£l« bršY« vd kh‰w¥g£lJ
• Minerva MillS vs, Union of India ( 1980) 42 tJ ÂU¤j r£l¤jhš 31-C-š bfh©L
tu¥g£l kh‰w« bršyhJ v‹W« muR be¿Kiw nfh£ghLfS« mo¥gil cçikfS«
rkãiy gil¤jJ v‹W« c¢rÚÂk‹w« T¿aJ.
w
r_f eyid mila têfh£L« nfh£ghLfŸ

• Ï¡nfh£ghLfŸ r_f, bghUshjhu muÁaš ÚÂia tèÍW¤J»‹wd.
• Fok¡fŸ midtU¡F« thœ¡if¤ njitfis tH§Fjš M© bg© ntiy¡F¢ rk
w
CÂa« tH§Fjš tUthŒ V‰w¤ jhœit Ú¡Fjš ngh‹w gy be¿Kiwfis

tèÍW¤J»‹wJ.
• rKjha bghUŸ ts§fis, Ïa‰if ts§fis bghJ eyD¡fhf ãahakhd Kiwæš
w
g§»Ljš
fhªÂa¡ nfh£ghLfis¢ brašgL¤j têfh£L« nfh£LghLfŸ

• r_f¤Âš Ã‹j§»ÍŸs, jhœ¤j¥g£l, kiythœ k¡fŸ M»nahç‹ fšé k‰W«
bghUshjhu¤ij K‹nd‰Wjš, »uhk¥ gŠrha¤Jfis cUth¡Fjš, Foir¤
bjhêšfis ts®¤jš ngh‹wit.
g‹dh£L mikÂia V‰gL¤j têfh£L« nfh£ghLfŸ
• g‹dh£L mikÂ k‰W« ghJfh¥ig tY¥gL¤Jjš
muR Â£l§fis brašgL¤j be¿KiwfŸ
m
• Ï¡ nfh£ghLfis¤ jéu, ehL KGtJ« midtU¡F« bghJthd r£l§fŸ
M»at‰iw eilKiw¥gL¤Jjš ngh‹wit ÏÂš ml§F«
• bghUshjhu cçikfis bgWjš
co
• rkÚÂÍ«, Ïytr r£l cjéÍ« më¤jš
• Ïytr k‰W« f£lha Mu«g¡ fšé më¤jš
• nghij¥ bghU£fŸ, kJ jil brŒjš
• Foir¤ bjhêšfis C¡Fé¤jš
e.
• eÅd Kiwæš fhšeil¤Jiw, ntsh©ikæid mik¤jš
• fhšeilfis bfhšYtij¤ jil¢ brŒjš.
• »uhk gŠrha¤J¡fis cUth¡» mit j‹dh£Á mik¥òfshf¢ brašgl¢ brŒjš
ot
• eèÎ‰w Ãçédç‹ fšé k‰W« thœif¤ju« ca®¤Jjš,R‰W¢NHiy¥ ghJfh¤jš.
• njÁa ãidÎ Á‹d§fŸ, Ïl§fŸ, bghU£fŸ ghJfh¤jš.
• ã®thf¤ JiwæèUªJ ÚÂ¤Jiwia jåik¥gL¤Jjš.
cn
myF-8mo¥gil¡ flikfŸ
1976-« M©L 42tJ muÁaš r£l¤ ÂU¤j¤Â‹ _y« ru¤J 51-A vD« ru¤ij bfh©l
ps
gFÂ IV-A Ïiz¡f¥g£L, mj‹ Ñœ 10 flikfŸ Tw¥g£lJ

• 11-tJ flikahf 51-A (k)v‹gJ 86-tJ muÁayik¥ò r£l¤ ÂU¤j¤Â‹go (2002)
Ïiz¡f¥g£lJ
• ÏªÂa muÁaš mik¥ò¢ r£l¤Â‹go ÏªÂa¡ Fok¡fŸ brŒa nt©oa gšntW
.tn
flikfŸ mo¥gil¡ flikfŸ MF«.

• Ïªj¥gFÂæš cŸs mo¥gil¡ flikfŸ ÚÂk‹w érhuiz¡F c£g£ljšy
• Rtu‹ Á§ FGé‹ gçªJiuæ‹go mo¥gil¡ flikfŸ Ïiz¡f¥g£lJ
mo¥gil¡ flikfŸ
w
(a) muÁayik¥Ãid Ã‹g‰Wjš, mj‹ F¿¡nfhŸfŸ, mik¥òfŸ, njÁa¡bfho

M»at‰¿‰F kçahij brY¤Jjš
(b) e« eh£L éLjiy nghuh£l¤ij ö©oa ca®ªj F¿¡nfhŸfis Ã‹g‰¿
w
ngh‰Wjš
(c) ÏªÂahé‹ Ïiwah©ik, x‰Wik k‰W« xUik¥gh£il ãiy ãW¤Â¥ ghJfh¤jš
(d) eh£oid¥ ghJfh¤jš k‰W« miH¡f¥gL« nghJ njÁa¥ gâòçjš
w
(e) rka«, bkhê t£lhu«, ÃçÎ ntWghLfis flªJ, bghJ rnfhju¤Jt cz®Î k‰W«
Ïy¡fz¤Âid nk«gL¤Jjš bg©fë‹ nk‹ikia jhœ¤J»w gH¡f§fis
Jw¤jš
(f) ekJ gytifahd fyh¢rhu¤Â‹ ca®ªj ghu«gça¤Â‰F kÂ¥gë¤J ngQjš
(g) fhLfŸ, VçfŸ MWfŸ, td thœ¡if cŸë£l Ïa‰if R‰W¥òw NHiy

ghJfh¤jš k‰W« nk«gL¤Jjš, thG« cæçd§fS¡F Ïu¡f« bfhŸSjš.
(h) MŒt¿Î éisÎ ãiy kåjey«, érhuiz cz®Î k‰W« Ó®ÂU¤j§fis
nk«gL¤Jjš.
(i) bghJ brh¤Âid ghJfh¤jš.
(j) všyh¤ JiwfëY« jå kåj‹ k‰W« T£L¢ brašghLfëš Kj‹ik ãiyia
neh¡» KaYjš, Ïj‹_y« ehL ca®ãiy rhjidfis neh¡» ãiyahf caU»wJ.
m
(k) ÏªÂa¡ Fokfdhf cŸs x›bthU bg‰nwh® mšyJ ghJfhtyU« 6 Kjš 14
taÂ‰F£g£l jkJ FHªijfS¡F fšé¡fhdthŒ¥òfis tH§Fjš.
• ÏitfŸ jå¥g£l Fokfë‹ flikahjyhš Ïjid braYW¤J« ÚÂnguhizfŸ
co
_y« tèÍW¤j KoahJ.
e.
ot
cn
myF-9-k¤Âa muR (gFÂ-V)
ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l« nj®ªbjL¡f¥g£l FoauR¤ jiyt® jiyikæš

ps
ehlhSk‹w muR mika tê tF¡F»wJ.

Ï›tuR r£lk‹w«, ãUthf«, ÚÂ¤Jiw vd 3 m§f§fis¡ bfh©lJ
• ÏªÂahé‹ ( eh£o‹ ) jiytuhf FoauR¤ jiyt® xUt® ÏU¤jš nt©L« (ru¤J-52)
ru¤J-53
.tn
• ÏªÂa muÁayik¥Ã‹go FoauR¤ jiyt®. ÏªÂa¡ FoauÁ‹ jiytuhfÎ« ÏªÂa

x‹¿a¤Â‹ (ôåa‹) ã®thf¤ jiytuhfÎ« és§F»wh®. nkY« ÚÂ¤Jiw¡F«
bghW¥òilatuhth®.
• eh£o‹ ã®thf¤ jiytuhf ÏU¡F« FoauR¤ jiyt® jdJ gâæid neuoahfnth
mšyJ jd¡F ÑGŸs mÂfhçfŸ _ykhfnth ãiwnt‰wyh«.
w
• FoauR¤ jiyt® ÏªÂa uhQt¤Â‹ ca® mÂfhu¤ jiytuhf cŸsh®. Ïjdhš

nghçidÍ« mikÂiaÍ« m¿é¡F« mÂfhu« gil¤JŸsh®.
• FoauR¤ jiytç‹ uhQt mÂfhu§fŸ ehlhSk‹w¢ r£l¤Âdhš xG§F
w
Kiw¥gL¤j¥gL»wJ.
FoauR¤ jiyt® nj®jš (ru¤J-54)
• nj®jš FGé‹ cW¥Ãd®fshš kiwKf¤ nj®jš _y« nj®ªbjL¡f¥gL»wh®.
w
Ïªj¡ FGéš Ïl« t»¥gt®fŸ

• ehlhSk‹w¤Â‹ ÏU mitfë‹ nj®ªbjL¡f¥g£l cW¥Ãd®fŸ.
• khãy r£lk‹w¤Â‹ ÑHitahd r£l¥nguitæ‹ nj®ªbjL¡f¥g£l cW¥Ãd®fŸ.

• k¤Âa M£Á všiyahd òJ¢nrç k‰W« blšè 1995 èUªJ Ï¤nj®jèš g§nf‰»wJ
(70-tJ muÁayik¥ò¢ r£l¤ ÂU¤j« 1992)
nj®jš Kiw (ru¤J-55)
• x‰iwkh‰W é»j« ÃuÂãÂ¤Jt Kiwæš ufÁa Kiw th¡bfL¥Ã‹ _y«
nj®ªbjL¡f¥gL»wh®.
m
• ehlhSk‹w cW¥Ãd®fë‹ X£LfS¡F« r£l¥nguit cW¥Ãd®fë‹ X£L¡fS¡F«
ÃuÂãÂ¤Jt¤Â‹ mséš xU Ó®ik ( Uniformity) ÏU¥gj‰fhf Ï«Kiw
V‰gL¤j¥g£lJ.
co
khãy¢ r£l¥nguit cW¥Ãd®fë‹ X£L kÂ¥ò
khãyh¤Â‹ k¡fŸ bjhif 1

= ----------------------- X -----------
e.
khãy¢ r£l¥nguitæ‹ nj®ªJ 1000
vL¡f¥g£l cW¥Ãd®fë‹ v©â¡if
ehlhSk‹w cW¥Ãd®fë‹ X£L¡fë‹ kÂ¥ò
=
ot
khãy r£l¥nguit cW¥Ãd®fS¡F më¡f¥g£l bkh¤j X£LfŸ
----------------------------------------------------
cn
ehlhSk‹w ÏU mitfë‹ nj®ªbjL¡f¥g£l cW¥Ãd®fë‹ v©â¡if
• Ïªj ru¤Âš k¡fŸ bjhif v‹gJ 1971-‹ fz¡bfL¥Ã‹go v‹gjhF«. Ïªj

k¡fŸbjhif 2026 tiu el¡F« FoauR¤ jiyt® nj®jY¡F bghUªJ« vd 84-tJ
ps
muÁayik¥ò¢ r£l¤ÂU¤jÂ‹ (2001) go kh‰w¥g£lJ.

gjé¡fhy« (ru¤J-56)
• Ïtç‹ gjé¡fhy« gjé V‰w Âd¤ÂèUªJ 5 M©LfŸ MF«.
• FoauR¤ jiyt® gjé éyfš foj¤Âid¡ FoauR¤ Jiz jiytçl« ju nt©L«.
.tn
• òÂa FoauR¤ jiyt® gjéna‰F« tiugjéæš Úo¡fyh«.

• k¡fsit¤ jiytU¡F (rghehafU¡F) cldoahf FoauR¤ jiyt® gjé éyfš
foj« g‰¿a jftiy¡ FoauR¤ Jiz¤ jiyt® bjçé¡f nt©L«.
ru¤J -57
w
Û©L« FoauR¤ jiytuhf¤ nj®ªbjL¡f¤ jFÂ gil¤jt®.

FoauR¤ jiyt® gjé¡fhd¤ jFÂfŸ (ru¤J-58)
1. ÏªÂa¡ Fokfdhf ÏU¡f nt©L«
w
2. 35 taJ ãiwªjtuhf ÏU¡f nt©L«.

3. ehlhSk‹w k¡fsit¡F (nyh¡ rig) ngh£oæl¤ jFÂ bg‰wtuhf ÏU¡f nt©L«.
4. k¤Âa/khãy murh§f§fë‹ Ñœ Mjha« jU« gjéfŸ vijÍ« t»¤jš TlhJ.
w
( FoauR¤ jiyt® mšyJ FoauR¤ Jiz¤ jiyt®. khãy MSe®, k¤Âa mšyJ khãy
mik¢r® ngh‹witfŸ Mjha« jU« gjéahf fUj KoahJ)
ru¤J-59
• ehlhSk‹w¤Â‹ VnjD« xU mitæ‹ cW¥Ãduhfnth mšyJ khãy§fë‹ VnjD«
xU mitæ‹cW¥Ãduhfnth gjé t»¡f¡ TlhJ. m¥go cW¥Ãd® gjé V‰¿Uªjhš,

FoauR¤ jiytuhf gjéna‰w ehëèUªJ mªj cW¥Ãd® gjé fhèahdjhf
fUj¥gL«.
• Mjha« jU« gjé t»¤jš TlhJ.
• mÂfhu¥ó®t FoæU¥ò, r«gs« (%. 1,50,000) k‰W« Ãw trÂfisÍ« bgWtj‰F
gh¤Âa¥g£lt®.
• mtuJ gjé¡fhy¤Âš mtuJ CÂa« k‰W« Ãw trÂfis Fiw¤jš TlhJ.
m
gjé¥ Ãuhkhz« (ru¤J-60)
FoauR¤ jiytuhf nj®ªbjL¡f¥gL« xUt® c¢rÚÂk‹w¤ jiyik ÚÂgÂæ‹
K‹åiyæš to preserve, protect. Defend the constitution v‹W gjé¥ Ãuhkhz«
co
vL¤J¡ bfhŸs nt©L«.
gjé Ú¡f« brŒÍ« Kiw (ru¤J-61)
• ÏªÂa muÁayik¥Ãid Û¿aj‰fhf k£Lnk FoauR¤ jiytiu gjé Ú¡f« brŒa
ÏaY«
e.
• gjé Ú¡f¡ F‰w¢rh£L ehlhSk‹w ÏU mitfëš VnjD« xU mitæš bfh©L
tuyh«.
• vªj mitæš bfh©L tu¥gL»wnjh mªj mitæ‹ bkh¤j cW¥Ãd®fSŸ eh‹»š
ot
xU g§F cW¥Ãd®fS¡F Fiwahj cW¥Ãd®fŸ ifbah¥gä£l xU Ô®khd¤Â‹
thæyhf¡ F‰wŠrh£lyh«. mªj¡ F‰w¢rh£o‹ efiy 14 eh£fS¡F K‹ FoauR¤
jiytU¡F bfhL¡f¥gl nt©L«.
• mitæ‹ bkh¤j cW¥Ãd®fSŸ _‹¿š Ïu©L g§F¡F Fiwahj cW¥Ãd®fŸ
cn
ãiwnt‰w nt©L«.
• k‰bwhU mitahdJ mªj F‰w¢rh£oid¥ òydhŒÎ brŒÍ«. m¥nghJ FoauR¤
jiyt® M#uh» jdJ és¡f¤ij vL¤J¡Tw cçik c©L.
• mªj mitæY« _‹¿š Ïu©L g§F¡F Fiwahj cW¥Ãd®fshš F‰w¢rh£L
ps
ãiwnt‰w¥g£lhš m›thW ãiwnt‰w¥g£l njÂæèUªJ gjé Ú¡f¥g£ljhf

fUj¥gLth®.
• ru¤J-62 FoauR¤ jiytç‹ gjé¡ fhy« KoÍ« K‹dnu nj®jš el¤j¥gl nt©L«
• kuz«, gjé éyfš, gjé Ú¡f« ngh‹w fhuz§fshš FoauR¤ jiyt® gjé¡fhy«
.tn
KoÎ‰whš 6 khj¤Â‰FŸ nj®jš el¤j¥gl nt©L«.

FoauR¤ jiytç‹ mÂfhu§fŸ
ã®thf mÂfhu§fŸ ( Executive Function)
• eh£o‹ ã®thf« ÏtuJ bgauhš nk‰bfhŸs¥gL»wJ.
w
• Ãujk kªÂçia (Ãujk mik¢r®) ãakd« brŒ»wh®. mtuJ Mnyhridæ‹ ngçš k‰w
mik¢r®fis ãaä¡»wh®.
• c¢rÚÂk‹w jiyik ÚÂgÂ k‰W« Ãw ÚÂgÂfisÍ«, ca® ÚÂk‹w jiyik ÚÂgÂ
w
k‰W« Ãw ÚÂgÂfisÍ« ãakd« brŒ»wh®.

• khãy§fë‹ MSe® ãakd«.
• ÏªÂa muÁ‹ jiyik tH¡FiuP®, fz¡fhŒÎ k‰W« jâ¡if¤ Jiw jiyt®
w
ãakd«.
• k¤Âa gâahs® nj®thza¤Â‹ jiyt® k‰W« cW¥Ãd®fisÍ«, bghJ¥gâ¤
nj®thza¡ FGé‹jiyt® k‰W« cW¥Ãd®fŸ ãakd«.
• g£oaš Ïd¤jt® k‰W« gH§Foæd®fS¡fhd¤ jå mYty®fŸ ãakd«.

• Ã‰g£nlh® ey¡FG, bkhê thç ÁWgh‹ikædU¡fhd¤ jå mYty® ãakd«
ngh‹witfŸ ãaä¡f mÂfhu« cŸsJ.
r£läa‰W¤ Jiw mÂfhu§fŸ
ehlhSk‹w¤Âš bfh©L tu¥gL« mid¤J¢ r£l§fS« ÏtuJ x¥òjš bg‰w Ã‹dnu
r£lkhf btëtU«.
ehlhSk‹w mitfS¡F brŒÂ mD¥òtJ,mitfis T£L« mÂfhu« (Summoning)
m
•
x¤Âit¡F« (proroguing) mÂfhu« (ru¤J-85).
• ehlhSk‹w mit ãfœ¤JtJ (ru¤J-86)
• ehlhSk‹w¤Â‹ Kjš T£l¤ij¤ Jt¡» mÂš ciu ãfœ¤J»wh®.(ru¤J-87)
co
• T£L¡ T£l¤ij T£LtJ k‰W« ciu ãfœ¤JtJ (ru¤J-108).
• fiy , m¿éaš , Ïy¡»a« k‰W« r_f nrit ngh‹w Jiwfëš Áw¥ò¥ bg‰wt®fëš,
12 cW¥Ãd®fis khãy§fsit¡F (nkyit) ãaä¡F« mÂfhu« cŸsJ.
• k¡fsit¡F (ÑHit¡F) 2 M§»nyh ÏªÂa®fis ãaä¡F« mÂfhu« cŸsJ.
e.
• ãiwnt‰w¥g£l knrhjhé‰F x¥òjš më¥gJ (ru¤J-111)
• gz knrhjh ÏtuJ gçªJiu bg‰nw k¡fsitæš jh¡fš brŒa¥gL»wJ.
• mtrufhy r£l« c©lh¡F« mÂfhu«.
ot
k‹å¡F« mÂfhu§fŸ ( pardoning) (ru¤J-72)
• ÏªÂa ÚÂk‹w§fŸ k‰W« uhQt ÚÂk‹w§fŸ tH§F« j©lidfis k‹å¡F«
mÂfhu«
cn
• Reprive- j‰fhèfkhf ãW¤Â it¡F« mÂfhu«.
• Respite- Áw¥ò¡ fhuz§fS¡fhf j©lidia¡ Fiw¥gJ
• Remission –j©lid¡ fhy¤ij¤ Fiw¥gJ
• Commutation – xUtif¤ j©lidia k‰bwhU tifahf kh‰Wjš
ps
ÏuhQt mÂfhu§fŸ( Military Powers)

• ÏªÂa uhQt¤Â‹ jiyt® v‹»w Kiwæš K¥gil¤ jsgÂfis ãaä¥gJ.
• ngh® k‰W« mikÂia m¿é¥gJ.
.tn
öjh©ik mÂfhu§fŸ( Diplomatic Powers)

• g‹dh£L mik¥òfëš ÃuÂãÂ¤Jt«,btëeh£L¤ öJt®fis ãaä¡F« mÂfhu«.
• r®tnjr x¥gªj§fS«, cl‹go¡iffS« FoauR¤ jiytuhš el¤j¥gL«.
ãÂ mÂfhu« ( Financial Powers)
w
• M©L tuÎ- bryÎ fz¡F (ãÂ ãiy m¿¡if) ÏtuJ mDkÂÍl‹ ehlhSk‹w¤Âš,
k¤Âa ãÂ mik¢ruhš jh¡fš brŒa¥gL»wJ.
• ÏtuJ gçªJiuæšyhkš vªj xU ãÂ knrhjhÎ« (gz knrhjh) ehlhSk‹w¤Âš
w
m¿Kf¥gL¤j KoahJ.
• ÏªÂa mtru bjhF¥ò ãÂæèUªJ ( Contingency fund of India) gz«
vL¥gJ. vÂ®ghuh¢ bryÎ ãÂæèUªJ brytê¡F« cçik FoauR¤ jiytU¡F
w
cŸsJ.
• mt® mªãÂæèUªJ ehlhSk‹w¤Âš ÏWÂ m§Ñfhu« bgW« K‹d®. muÁ‹
vÂ®ghuh¢ bryÎfis¢ rkhë¡f muR¡F K‹gz« tH§f mÂfhu« bg‰WŸsh®.
• No Demand for grand can be made exvcept of his recommendation.
• ãÂ¡ FGit ãaä¥gJ.

beU¡fo¡ fhy mÂfhu§fŸ
• ÏªÂa ãiyikfis rkhë¡f FoauR¤ jiytU¡F Áw¥ò mÂfhu§fŸ
tH§f¥g£LŸsJ mit beU¡fo ãiy mÂfhu§fŸ v‹wiH¡f¥gL»‹wJ.
• _‹W beU¡fo ãiy mÂfhu§fis FoauR¤jiyt® bg‰W¤ Âfœ»wh®.
1. njÁa beU¡fo ãiyik (ru¤J-352)
2. khãy beU¡fo ãiyik (ru¤J-356)
m
3. ãÂ beU¡fo ãiyik (ru¤J-360)
mtru¢ r£l« c©lh¡F« mÂfhu« ( Ordinance Making Power) (ru¤J-123)
• FoauR¤ jiytç‹ r£läa‰W¤ Jiw mÂfhu§fënyna äf K¡»akhd mÂfhu«
co
mtru¢ r£l« c©lh¡F« mÂfhu«
• ehlhSk‹w ÏU mitfS« T£l¤bjhlçš Ïšyhj nghJ cldo njit vd FoauR¤
jiyt® ÂU¥Â V‰g£lhš mtru¢ r£l« Ãw¥Ã¡fyh«.
• ÏJ ehlhSk‹w« Ïa‰W« r£l¤Â‰F ÏizahdJ.
e.
• ehlhSk‹w« To 6 thu¤Â‰FŸ ÏJ m§Ñfç¡f¥gl nt©L«.
• m¢r£l¤ij FoauR¤ jiyt® vªj neu¤ÂY« ÂU«g¥ bgwyh«.
FoauR¤ jiytç‹ muÁaš r£l¥ ghJfh¥ò(Constitutional Protection) (ru¤J -361)
ot
• FoauR¤ jiyt®, khãy MSe® M»nah® j§fŸ mÂfhu§fis k‰W« flikfis
brašgL¤ÂaJ F¿¤J vªj ÚÂk‹w¤ÂY« gÂyë¡f flik¥g£ltušy.
• Ït®fsJ gjé¡ fhy¤Âš F‰wéaš elto¡iffisÍ« bjhlu KoahJ
cn
• 2 khj m¿é¡if¡F ÃwF cçikæaš tH¡F bjhluyh«.
• Ït®fS¡bfÂuhd ifJ mšyJ Áiwit¤jY¡fhd Ãoahiz VJ« Ãw¥Ã¡f KoahJ.
ps
ÏªÂa FoauR¤ jiyt®fŸ

bga® gjé¡ fhy«
1 lh¡l® Ïuhn#ªÂu Ãurh¤ ( 1884-1963) 26.01.1950 -13.05.1962
.tn
2 lh¡l® Ïuhjh»UZz‹ ( 1888-1975) 17.05.1963 -13.05.1967

3 lh¡l® #hË® A&ir‹ ( 1897-1969) 13.05.1967-03.05.1969
4 tuhA»ç nt§f£ »ç (1894-1980) 03.05.1969-20.07.1969
ÚÂaur® KfkJ ïa¤Jšyh ( 1905-1995) 20.07.1969-24.08.1969
tuhA»ç nt§fl »ç ( 1894-1980) 24.08.1974-11.02.1977
w
5 lh¡l® g¡UÔ‹ mè KfkJ ( 1905-1977) 24.08.1974-11.02.1977

Ã.o. #h£o ( 1912-2002) 11.02.1977 -25.07.1977
( acting)
w
6 Úy« rŠÁ› bu£o ( 1913-1996) 25.07.1977-25.07.1982

7 »yhå b#æš Á§ (1916-1994) 25.07.1982-25.07.1987
8 M®. bt§f£uhk‹ (1910-2009) 25.07.1987-25.07.1992
w
9 lh¡l® r§f® jahŸ r®kh (1918-1999) 25.07.1992-25.07.1997

10 nf.M®. ehuhaz‹ (1920-2005) 25.07.1997-25.07.2002
11 lh¡l®. V.Ã. n#. m¥Jš fyh«(1931) 25.07.2002-25.07.2007
12 ÃuÔgh njéÁ§ gh£oš (1934) 25.07.2007-25.07.2012

13 Ãuzh¥ Kf®í (11.12.1935) 25.07.2012 Kjš
FoauR¤ Jiz¤ jiyt®

ru¤J-64
FoauR¤ Jiz¤ jiyt® khãy§fsitæ‹ gjé tê¤ jiytuhf ÏU¥gh®.
m
ru¤J-65
• FoauR¤ jiyt® ÏwªJ é£lhnyh, uhídhkh brŒjhnyh mšyJ gjé Ú¡f«
brŒa¥g£lhnyh fhèahf cŸs m›él¤Âš FoauR¤ Jiz jiyt® FoauR¤
jiytuhf brašgLth®.
co
• FoauR¤ jiyt® nehŒthŒ¥gLjš tUifæšyhkš ÏU¤jš mšyJ Ãw fhuz«
bghU£L mt® j« mYtyf¥ gâfis¢ brŒa Koahkš nghdhš m¢rka§fëY«
FoauR¤ Jiz¤ jiyt® m¥gâia¢ brŒth®.
• m›thW FoauR¤ jiytuhf brašgL« nghJ khãy§fsitæ‹ jiytuhf brašgl¡
e.
TlhJ
• FoauR¤ jiytU¡F c©lhd mid¤J mÂfhu§fS« ghJfh¥òçikfS« c©L,
CÂa§fŸ, go¤bjhiffŸ k‰W« Áw¥òçikfis¥ bgw cçikÍ©L.
ot
jFÂfŸ(ru¤J -66)
• FoauR¤ Jiz¤ jiyt® ehlhSk‹w¤Â‹ ÏU mitfë‹ cW¥Ãd®fshš kiwKf¤
nj®jš _y« nj®ªbjL¡f¥gL»wh®.
cn
• ehlhSk‹w¤Â‹ vªj mitænyh mšyJ r£lk‹w cW¥Ãduhfnth ÏU¤jš TlhJ.
1. ÏªÂa¡ Fokfdhf ÏU¤jš nt©L«.
2. 35 taJ ãu«Ãatuhf ÏU¤jš nt©L«
3. khãyh§fsit¡F cW¥Ãduhf¡ Toa jFÂ ÏU¡f nt©L«.
• k¤Âa mšyJ khãy muÁ‹ Ñœ Mjha« jU« gjéfŸ VJ« t»¤jš TlhJ.
ps
(FoauR¤ jiyt®, FoauR Jiz¤ jiyt®, MSe®, mik¢r® ngh‹w gjéfŸ Mjha«
jU« gjéfshf fUj KoahJ)
gjé¡fhy« (ru¤J -67)
• FoauR¤ Jiz¤ jiyt® jh« gjéna‰w ehëèUªJ 5M©LfŸ m¥gjéæš ÏU¥gh®.
.tn
• jdJ gjé éyfš foj¤ij FoauR¤ jiytçl« më¡f nt©L«.

• gjé Ú¡f« brŒtbj‹whš mj‰fhd Ô®khd« 14 eh£fŸ m¿é¡if¡F Ã‹
khãy§fsitæš bfh©L tu¥gl nt©L« Ã‹ò mjid k¡fsit V‰W¡bfhŸs
nt©L«.
w
• FoauR¤ Jiz¤ jiytiu gjé Ú¡f« brŒÍ« mÂfhu« ehlhSk‹w¤Âl« cŸsJ.

• jdJ gjé¡ fhy« Kotilªjij K‹å£L k‰bwhUt® gjé t»¡f tU« tiu
bjhl®ªJ m¥gjéæš Úo¡fyh«.
w
• FoauR¤ jiytU¡F mL¤jgoahf, FoauR¤ Jiz¤ jiyt® Ïu©lhtJ Ïl¤ij¥

bg‰W¤ Âfœ»wh®. ÏtU¡F jå¥g£l gâfŸ tiuaW¡f¥gléšiy.
fhèæl¤ij ãu¥òjš ( ru¤J-68)
w
• FoauR¤ Jiz¤ jiyt® gjé¡fhy« KoÍ« K‹ng nj®jš el¤Â Ko¡f nt©L«.
• FoauR¤ Jiz¤ jiyt® gjé, Ïw¥ò, gjé éyfš mšyJ gjé Ú¡f¤Â‹ fhuzkhf
fhèahdhš mjid ãu¥òtj‰fhd nj®jš Ïa‹w msÎ éiuthf el¤j¥glš nt©L«.
gjé¥ Ãukhz« (ru¤J-69)

FoauR¤ Jiz¤ jiyt®, FoauR¤ jiyt® K‹åiyæš gjé¥ Ãukhz« vL¤J¡
bfhŸs nt©L«.
ru¤J-71
• FoauR¤ jiyt®, FoauR¤ Jiz¤ jiyt® nj®jš g‰¿ vG« rªnjf« k‰W«
r¢ruÎfis MŒÎ brŒJ KoÎ brŒÍ« mÂfhu« c¢rÚÂk‹w¤Âl« cŸsJ. Ïj‹
Kont ÏWÂahdJ.
m
• khãy§fsitæ‹ cW¥Ãd® mšyhj fhuz¤jhš mªj mitæ‹ Kjš elto¡ifæš
th¡fë¡f KoahJ.
• FoauR¤ Jiz¤ jiyt® khj CÂa« 1,25,000 ÏÂš ghÂ XŒñÂakhf bgwyh«.
co
ÏªÂa FoauR¤ Jiz¤ jiyt®fŸ
bga® gjé¡ fhy«
1 r®t¥gŸë Ïuhjh»UZz‹ ( 1888-1975) 13.05.1952-14.05.1957
2 r®t¥gŸë Ïuhjh»UZz‹ ( 1888-1975) 14.05.1957-12.05.1962
e.
3 #hË® A&ir‹ ( 1897-1969) 13.05.1962-12.05.1967
4 tuhA»ç nt§f£ »ç (1894-1980) 13.05.1967-03.05.1969
5 nfhghš Rfu¥ gj¡ (1895-1982) 31.08.1969-30.08.1974
6 Ã.o. #h£o ( 1912-2002) 31.08.1974-30.08.1979
ot
7 KfkJ ïa¤Jšyh ( 1905-1995) 31.08.1974-08.08.1984
8 Ïuhkrhä bt§f£uhk‹ (1910-2009) 31.08.1984-27.07.1987
9 r§f® jahŸ r®kh (1918-1999) 03.09.1987-24.07.1992
cn
10 nf.M®. ehuhaz‹ (1920-2005) 21.08.1992-24.07.1997
11 »UZz fhª¤ ( 1927-2002) 21.08.1997-27.07.2002
12 iguh§ Á§ brfht¤ (1923-2010) 19.08.2002-21.07.2007
13 KfkJ Aä¤ m‹rhç (1937) 11.08.2007 Kjš
ps
14 KfkJ Aä¤ m‹rhç (1937)
Ãujk kªÂç/Ãujk mik¢r®ÏªÂa murh§f¤Â‹ jiyt® ÃujkkªÂç.

.tn
• Ï§»yhªJ eh£L Kiwia¥ Ã‹g‰¿ ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l« Ãujk mik¢rç‹

jiyikæyhd ã®thf mik¥ig¤ jªJŸsJ.
• ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l¤Â‹go nj®jèš bt‰¿ bg‰W k¡fsitæš bgU«gh‹ik
cW¥Ãd®fis¡ bfh©l f£Á¤ jiytiu¥ Ãujk mik¢ruhf, FoauR¤ jiyt®
w
ãakd« brŒ»wh®.
• k‰w mik¢r®fis¥ Ãujkç‹ Mnyhridæ‹ ngçš FoauR¤ jiyt® ãaä¡»wh®.
• Ãujk mik¢rç‹ Mnyhridæ‹ ngçš mtuJ mik¢ruit ãakd« brŒa¥gL»wJ.
w
• mik¢ruit¡F jiyik t»¡F« Ãujk®, jh« éU«ò« nghJ mik¢ruitia

kh‰¿aik¡fyh«.
• Ãujk mik¢r®, mik¢r®fS¡fhd Jiwfis xJ¡ÑL brŒJ mt®fë‹ gâfis
w
nk‰gh®itæL»wh®.
• muÁ‹ elto¡iffis¥ Ãujkç‹ jiyikæš mikªj mik¢ruit ãiwnt‰W»wJ.
vdnt Ït® muÁaš jiyt® vd ngh‰w¥gL»wh®.

• Ãujk kªÂç gjé tê¤ jiytuhf Â£l¡ FG njÁa ts®¢Á¡ FGk« njÁa
xUik¥gh£L FGk« k‰W« khãy§fS¡»ilna FGk« M»at‰¿š brašgL»wh®.
• mtrufhy ãiyia brašgL¤j¡ nfhç vG¤J _y« gçªJiu brŒayh«.
• k‰w mik¢r®fŸ ÃujkU¡F neuo¥ bghW¥ò thŒªjt®fŸ Mt®.
• FoauR¤ jiytU¡F« mik¢ruit¡F« K¡»a¤ bjhl®ghs® Ãujk® Mth®.
m
ÏªÂa Ãujk®fŸ
t.v bga® gjé¡ fhy« f£Á
©
1 #tA®yhš neU ( 1889-1964) 17.08.1947-27.05.1964 fh§»u°
co
2 Fšrhçyhš eªjh( 1898-1998) 27.05.1964-09.06.1964 fh§»u°
(acting)
3 yhš gfö® rh°Âç (1904-1966) 09.06.1964-11.01.1966 fh§»u°
4 Fšrhçyhš eªjh (1898-1998) 11.01.1966-24.01.1966 fh§»u°
e.
5 ÏªÂuh fhªÂ(1917-1984) 24.01.1966-24.03.1977 fh§»u°
6 bkhuh®í njrhŒ ( 1896-1995) 24.03.1977-26.07.1979 #djh f£Á
7 ru©Á§ (1902-1987) 28.07.1979-14.01.1980 #djh f£Á
ot
8 ÏªÂuh fhªÂ ( 1917-1984) 14.01.1980-31.10.1984 fh§»u°
9 uhÉ› fhªÂ( 1944-1991) 31.10.1984-02.12.1989 fh§»u°
10 é°the¤ Ãujh¥ Á§( 1931- 02.12.1989-10.11.1990 #djh jŸ
2008)
cn
11 rªÂunrf®(1927-2007) 10.12.1990-21.05.1991 Idjh jŸ
12 Ã.é. euÁ«kuh› (1921-2004) 21.06.1991-16.05.1996 fh§»u°
13 mlšÃfhç th{thŒ (1924) 16.05.1996-01.06.1996 ghuÔa#djh
14 v¢.o. njtbfslh (1933) 01.06.1996-21.04.1997 Idjh jŸ
ps
15 ÏªÂ®Fkh® F#uhš (1933) 21.04.1997-19.03.1998 Idjh jŸ

16 mlšÃfhç th{thŒ (1924) 19.03.1998-22.05.2004 ghuÔa#djh
17 lh¡l® k‹nkhf‹ Á§( 1932) 22.05.2004-26.05.2014 fh§»u°
18 enuªÂu nkhÂ( 1950) 26.05.2014 - ghuÔa#djh
.tn
mik¢ruit (Council of Minister ) ru¤J-74

• FoauR¤ jiytç‹ ãUthf¥ bghW¥òfŸ Ãujk® jiyikæš mikªJŸs
mik¢ruitæl« x¥gil¡f¥g£LŸsJ.
w
• Ãujk kªÂçia¤ jiytuhf¡ bfh©L X® mik¢ruit ÏªÂa FoauR¤ jiytU¡F

cjéÍ« MnyhridÍ« më¡f ÏU¤jš nt©L«.
• mik¢ruit k¡fsit¡F T£L¥ bghW¥ò cŸsJ (Collective Resonsibility ) ru¤J-75
w
• x›bthU mik¢rU¡F« jdJ Ïyhfhé‹ brašfS¡F ehlhSk‹w¤Â‰F jå¥g£l

bghW¥òilat®.
w
• FoauR¤ jiyt® mik¢ruitæ‹ Mnyhridæš ngçš brašglnt©L«

• Ãujk kªÂç cŸë£l mik¢ruitæ‹ v©â¡if k¡fsit cW¥Ãd®fë‹
v©â¡ifæš 15 rjÅj¤Â‰F nkš ÏU¡f¡ TlhJ vd 2003-M« M©L 91 MtJ
r£l¤ÂU¤j¤Â‹go kh‰w¥g£lJ ( ÏJ 01.01.2004 Kjš mkY¡F tªjJ)
• Ãujkç‹ Mnyhrid¥go _‹W tifahd jFÂfëš mik¢r®fŸ ãaä¡f¥gL»‹wd®

1. nfÃbd£ mšyJ mik¢ruit mik¢r®fŸ
2. uh#h§f mik¢r®fŸ (Minister of State)
3. Ïiz/cjé mik¢r®fŸ
nfÃbd£ mik¢r®fŸ
• nfÃbd£ mik¢r®fŸ muÁ‹ bfhŸiffis tF¥gt®fshfÎ«, muÁ‹ gšntW
Jiwfis¤ jiyikna‰W el¤Jgt®fshfÎ« Âfœ»‹wd®.
m
• mt®fŸ j§fS¡F më¡f¥g£l muR¤ Jiwfë‹ jiyik ã®th»fshf ÏU¡»‹wd®.
• K¡»akhd Jiwfshd ãÂ, cŸeh£L étfhu«, btëeh£L étfhu«, Ïuæš
ngh¡Ftu¤J ngh‹wt‰iw Ït®fë‹ bghW¥Ãš xJ¡f¥g£LŸsJ.
co
uh#h§f mik¢r®fŸ
• uh#h§f mik¢r®fŸ gšntW JiwfŸ mšyJ Ïyh¡fh¡fS¡F bghW¥ghsuhf¤
Âfœ»‹wd®
• Ït®fŸ Áw¥ò éUªÂduhf miH¡f¥g£lhbyhêa nfÃbd£ T£l§fëš fyªJbfhŸs
e.
KoahJ.
khãy§fsit cW¥Ãduhtj‰fhd jFÂfŸ
• ÏªÂa¡ Fokfdhf ÏU¤jš nt©L«.
ot
• 30 taJ ãu«Ãatuhf ÏU¤jš nt©L«
• ehlhSk‹w¤ bjhFÂæš th¡fhsuhf¥ gÂÎ brŒa¥g£oU¡f nt©L«
• k¤Âa khãy muR Cêauhf ÏU¤jš TlhJ
cn
• k¡fsit cW¥Ãduhf ÏU¡f¡ TlhJ
• kdãiy rçæšyhjtuhfnth mšyJ bg‰w¡ flid ÂU¥Ã¤ju Ïayhjtuhfnth
ÏU¤jš TlhJ.
• F‰w tH¡»š 2 M©LfS¡F nkš j©lid bg‰¿U¤jš TlhJ
ôåa‹ Ãunjr§fë‹ ÃuÂãÂfis v›thW nj®ªbjL¥gJ v‹gij TW« mÂfhu«
ps
ehlhSk‹w¤Âl« cŸsJ.
k¡fsit (ru¤J-81)
• k¡fsitæ‹ bkh¤j cW¥Ãd®fë‹ mÂfg£r v©â¡if 552 (530+20+2) MF«
• ÏÂš 530 cW¥Ãd®fŸ khãy§fë‹ ehlhSk‹w bjhFÂæèUªJ neuoahf¤
.tn
nj®ªbjL¡f¥gL»wh®fŸ.
• 20 cW¥Ãd®fŸ ôåa‹ Ãunjr§fëèUªJ nj®ªbjL¡f¥gL»wh®fŸ.
• 2 M§»nyh- ÏªÂa‹( jªij M§»nya®- jhŒ ÏªÂa®) cW¥Ãd®fis¡ FoauR¤
jiyt® ãaä¥gh®.
w
• j‰nghJ e« ehlhSk‹w¤Âš 2 M§»nyh- ÏªÂa ãakd cW¥Ãd®fis cŸsl¡» 545

cW¥Ãd®fŸ Ïl« bg‰WŸsd®.
• k¡fsit cW¥Ãd®fŸ k¡fŸbjhifæ‹ mo¥gilæš k¡fshš neuoahf¤
w
nj®ªbjL¡f¥gL»‹wd®
• k¡fsit¤ bjhFÂ Óuik¥ò 2001-« M©L k¡fŸbjhif fz¡bfL¥Ã‹go cŸsJ.
• k¡fsit¤ bjhFÂfis kh‰¿aik¡F« mÂfhu« ehlhSk‹w¤Âl« cŸsJ.
w
• k¡fsit cW¥Ãd®fë‹ / k¡fsitæ‹ gjé¡fhy« 5 M©LfŸ MF«.

• beU¡fo ãiy fhy¤Âš Ïj‹ gjé¡ fhy¤ij Xuh©L Úo¡fyh«.
• Ãujk kªÂçæ‹ gçªJiuæ‹ mo¥gilænyh mšyJ vªj xU f£Á¡F« bgU«gh‹ik
Ïšyhj ãiyænyh FoauR¤ jiyt® k¡fsitia fiy¡fyh«.

• k¡fshš neuoahf¤ nj®ªbjL¡f¥gLtjhš, khãy§fsit cW¥Ãd®fis él
Ït®fS¡F mÂf mÂfhu§fŸ c©L. ãÂ knrhjh¡fŸ k¡fsitæš k£Lnk bfh©L
tuKoÍ«. mik¢r®fŸ midtU« T£lhfÎ«, jå¤jåahfÎ« k¡fsit¡F
bghW¥òilat®fŸ..
k¡fsit cW¥Ãduhtj‰fhd jFÂfŸ( ru¤J-84)
1. ÏªÂa¡ Fokfdhf ÏU¡f nt©L«
m
2. 25 taJ ãu«Ãatuhf ÏU¡f nt©L«.
3. F‰w tH¡»š 2 M©LfS¡F nkš j©lid bg‰¿U¤jš TlhJ.
4. k¤Âa khãy muR¥ gâæš r«gs« bgWgtuhf ÏU¡f¡ TlhJ.
co
5. kdts®¢Á Fiwªjt®fS«, bg‰w flid¤ ÂU¥Ã¤ju Koahjt®fS« ngh£oæl
KoahJ.
ru¤J-85
• ehlhSk‹w¤Â‹ ÏU mitfisÍ« T£L« mÂfhu« FoauR¤ jiytçl« cŸsJ.
e.
• xU T£l¤ bjhlU¡F« mL¤j T£l¤Â‰F« Ïilbtë 6 khj§fS¡F nkš ÏU¡f¡
TlhJ.
• xU tUl¤Âš ehlhSk‹w« 3 Kiw TL«.
• k¡fsitia fiy¡F« mÂfhu« FoauR¤ jiytçl« cŸsJ
ot
ru¤J-86
• ehlhSk‹w¤Â‹ mitfëš ciu ãfœ¤jÎ«, jftš mD¥gÎ« FoauR¤ jiytU¡F
cçik cŸsJ.
cn
ru¤J-87
• bghJ¤ nj®jš KoªjÎl‹ el¡F« Kjš T£l¤ÂY«, x›bthU tUl¤Â‹ Kjš
T£l¤ÂY« FoauR¤ jiyt® ciu ãfœ¤Jth®
ru¤J-88
ps
• x›bthU mik¢rU«, ÏªÂa¤ jiyik tH¡FiuPU« ehlhSk‹w¡ T£l§fëš

g§bfL¡fÎ« ngRtj‰F« cçik c©L Mdhš th¡fë¡f KoahJ.
.tn
khãy§fsit¤ jiyt® ( Jiz¤ jiyt®)

w
ru¤J -89
• FoauR¤ Jiz¤ jiyt® gjé tê Kiwæš khãy§fsitæ‹ jiytuhf
brašgLth®.
w
• khãy§fsit¤ Jiz¤ jiyt® khãy§fsit cW¥Ãd®fshš nj®ªbjL¡f¥gL»wh®.

ru¤J-90
w
• khãy§fsit¤ Jiz¤ jiyt® jdJ gjé éyfš foj¤ij khãy§fsit¤

jiytçl« bfhL¡f¥gl nt©L«.
• khãy§fsit Jiz¤ jiytiu gjé Ú¡f« brŒa nt©Lbkåš 14 eh£fS¡F
Fiwahj m¿é¡if bfhL¤J khãy§fsitæ‹ Ô®khd« _y« gjé Ú¡f« brŒayh«
ru¤J-91

• khãy§fsit¤ jiyt® gjé fhèahf cŸsnghnjh mšyJ FoauR Jiz¤ jiyt®
FoauR¤ jiytuhf brašgL« nghJ« jiytç‹ gâfis Jiz¤ jiyt®
nk‰bfhŸth®.
• Jiz¤ jiyt® gjéÍ« fhèahf ÏUªjhš, mªj mitæ‹ ntW xU cW¥Ãdiu
jiytuhf brašgl FoauR¤ jiyt® ãaä¥gh®.
ru¤J-92
m
• FoauR Jiz¤ jiytiu gjé Ú¡f« brŒÍ« Ô®khd« ftå¥Ãš ÏUªjhš FoauR¤
Jiz¤ jiyt® mitæid jiyikna‰W el¤jš TlhJ.
• Jiz¤ jiytiu gjé Ú¡f« brŒÍ« Ô®khd« ftå¥Ãš ÏUªjhš Jiz¤ jiyt®
co
mitæid jiyikna‰W el¤j¡ TlhJ.
• FoauR¤ Jiz¤ jiytiu gjé Ú¡f« brŒÍ« Ô®khd« ftå¥Ãš cŸsnghJ FoauR¤
Jiz¤ jiyt® mitæš ngRtj‰F«, g§bfL¥gj‰F« cçik c©L Mdhš
th¡fë¡f KoahJ
e.
k¡fsit/ rghehaf® / Jiz rghehaf®
ru¤J-93
• rghehaf® k‰W« Jiz rghehaf® M»nahiu k¡fsit cW¥Ãd®fŸ j§fSŸ
ot
ÏUtiu nj®ªbjL¡»wh®fŸ.
ru¤J-94
• k¡fsitæ‹ cW¥Ãd® gjéia ÏHªjhš mtç‹ rghehaf® mšyJ Jiz rghehaf®
gjéÍ« g¿ nghŒéL«
cn
• rghehaf® jdJ gjé éyfš foj¤ij Jiz rghehafçl« bfhL¡f nt©L«.
• Jiz rghehaf® jdJ gjé éyfš foj¤ij rghehafçl« bfhL¡f nt©L«
• rghehaf® k‰W« Jiz rghehaf® M»nahiu 14 eh£fS¡F Fiwahj m¿é¡if
x‹¿id bfhL¤J k¡fsitæ‹ Ô®khd« _y« gjé Ú¡f« brŒa nt©L«.
ps
• k¡fsit fiy¡f¥g£lhš rghehaf® gjé fhèahfhJ. mL¤j mit TL« tiu

m¥gjéæš Úo¡fyh«.
• rghehaf® gjé fhèahf ÏU¡F« nghJ m¥gâia¤ Jiz rghehaf® M‰Wth®.
• Jiz rghehaf® gjéÍ« fhèahf ÏUªjhš k¡fsit cW¥Ãd®fëš xUtiu
.tn
FoauR¤ jiyt® ãaä¥gh®.

• rghehaf® k‰W« Jiz rghehaf® tUif juéšiyba‹whš mit éÂfë‹go
ãakd« brŒayh«.
w
ru¤J-96
• rghehafiu gjé Ú¡f« brŒÍ« Ô®khd« ftå¥Ãš ÏU¡F« nghJ rghehafU«, Jiz
rghehafiu gjé Ú¡f« brŒÍ« Ô®khd« ftå¥Ãš ÏU¡F« nghJ Jiz rghehafU«
w
mitæid jiyikna‰W el¤Jjš TlhJ. Mdhš mitæš ngRtj‰F«, fyªJ

bfhŸtj‰F« cçik c©L. th¡bfL¥Ãš th¡fë¡fyh«.
• rghehaf® k‰W« Jiz rghehaf® CÂa§fŸ, go¤bjhiffŸ k‰W« Áw¥òçikfis¥
w
ehlhSk‹w« ã®zæ¡F«, ( ru¤J-97)

• ehlhSk‹w¤Â‹ ÏU mitfë‹ x›bthU cW¥Ãd®fS« FoauR¤ jiyt® mšyJ
mt® rh®ghf ãaä¡f¥gL« xUt® (j‰fhèf rghehaf®) K‹åiyæš gjé¥ Ãukhz«
vL¤J¡ bfhŸs nt©L« (ru¤J-99)
ru¤J-100

• ehlhSk‹wmitfëš vG« všyh nfŸéfS« bgU«gh‹ik th¡bfL¥Ã‹ _y«
ã®zæ¡f¥gL«.
• rghehaf® Kjš th¡bfL¥Ãš th¡fë¤jš TlhJ. Mdhš th¡bfL¥Ãš rkãiy
V‰go‹ th¡fë¡fyh«.
• T£l« el¤j (Quorum) g¤Âš xU g§F (1/10) cW¥Ãd®fŸ ÏU¡f nt©L«.
m
• xUt® ehlhSk‹w¤Â‹ ÏU mitfëY« cW¥Ãduhf ÏU¤jš TlhJ.
ru¤J-101
• xUt® ehlhSk‹w¤Â‹ xU mit k‰W« r£lk‹w mitæš cW¥Ãduhf ÏUªjhš
mtuJ ehlhSk‹w cW¥Ãd® gjé fhèah» éL«.
co
• ehlhSk‹w k¡fsit cW¥Ãd®fŸ j§fsJ gjé éyfš foj¤Âid¢ rghehafçlK«
khãy§fsit cW¥Ãduhf ÏUªjhš khãy§fsit¤ jiytçlK« bfhL¡f nt©L«.
m›thW bfhL¡f¥gL« gjé éyfš foj« j‹å¢irahfnth, ãahakhdjhfnth
Ïšiyba‹W ãid¤jhš V‰W¡bfhŸs kW¡fyh«.
e.
• ehlhSk‹w mitæš mitæ‹ mDkÂ Ïšyhkš bjhl®ªJ 60 eh£fŸ tUif juhkš
ÏUªjhš mtuJ cW¥Ãd® gjé fhèah»éL«.( Mdhš T£l¤ bjhlçš 4 eh£fS¡F
bjhl®ªJ x¤Â it¡f¥g£lhš mªeh£fŸ 60 eh£fS¡FŸ fz¡»š tuhJ).
ot
k¡fsit rghehaf®fŸ
t.v© bga® gjé¡ fhy«
1 í.é. ktyh‹f® 15.05.1952 Kjš 27.02.1956
2 v«.V. mŒa§fh® 08.03.1956 Kjš 16.04.1962
cn
3 Ëf«Á§ 17.04.1962 Kjš 16.03.1967
4 v‹. rŠÁ› bu£o 17.03.1967 Kjš 19.07.1969
26.03.1977 Kjš13.07.1977
5 í.v°. Âšyh‹ 08.08.1969 Kjš 17.03.1971
ps
22.03.1971 Kjš 01.12.1975

6 khè uh« gf¤ 15.01.1976 Kjš 25.03.1977
7 nf.v°. bA£f® 21.07.1977 Kjš 21.01.1980
8 gšuh« #h¡f® 22.01.1980 Kjš 15.01.1985
.tn
16.01.1985 Kjš 18.12.1989

9 uÃuhŒ 19.12.1989 Kjš 09.07.1991
10 Átuh{ Ã. gh£oš 10.07.1991 Kjš 22.05.1996
11 Ã.V. r§kh 23.05.1996 Kjš 23.03.1998
12 í.v«.Á. ghynah» 24.03.1998 Kjš 19.10.1999
w
22.10.1999 Kjš 03.03.2002

13 kndhf® n#hÁ 10.05.2002 Kjš 02.06.2004
14 nrh«eh¤ r£l®í 04.06.2004 Kjš 31.05.2009
w
15 Ûuh Fkh® 04.06.2009 Kjš 04.06.2014

16 Rä¤uh kfh#‹ 06.06.2014 Kjš
w
cW¥Ãd®fë‹ jFÂæ‹ik/ jFÂæH¥ò (ru¤J-102)

1. Mjha« jU« gjéfŸ vjidÍ« t»¤jš TlhJ
2. kdãiy rçæšyhjt®fŸ
3. fl‹ Ô®¡f Ïayhjtuhf m¿é¡f¥g£lt®.
4. ÏªÂa¡ Fokfdhf Ïšyhjt® mšyJ jhnk éU«Ã Ãw eh£o‹ FoÍçik bg‰wt®fŸ.

5. ehlhSk‹w¢ r£l¤Â‹ _y« jFÂa‰wtuhf m¿é¡f¥g£lt®.
• k¤Âa mšyJ khãy muRfëš mik¢r®fshf ÏU¥gt®fŸ Mjha« jU« gjé
t»¥gjhf fUj¥gl kh£lh®fŸ.
• g¤jhtJ m£ltizæ‹go jFÂæ‹ik milªjhš cW¥Ãduhf ÏU¥gj‰F« jFÂ
ÏHªJéLth®.
• f£Á¤ jhtš r£l¤Â‹go jFÂæ‹ik brŒÍ« mÂfhu« rghehafçl« cŸsJ.
m
• f£Á¤ jhtš r£l« jéu Ãw NHšfëš jFÂæ‹ik g‰¿ KoÎ brŒÍ« mÂfhu«
FoauR¤ jiytçl« cŸsJ. Mdhš m›thW brŒtj‰F K‹ nj®jš Miza¤Â‹
fU¤Âid¡ nf£L mj‹go brašgl nt©L«
co
• ehlhSk‹w¤Âš ng¢Rçik cŸsJ (ru¤J-105)
• ehlhSk‹w cW¥Ãd® jh‹ brh‹d mšyJ ntW VnjD« brašfS¡F vªj
ÚÂk‹w¤Â‰F« flik¥g£lt® mšy.
• ehlhSk‹w cW¥Ãd®fë‹ CÂa« ehlhSk‹w¤jhš ã®zæ¡f¥gL»wJ.
e.
knrhjh¡fë‹ ãiy (ru¤J-107)
gz knrhjh k‰W« Ïju ãÂ knrhjh¡fis¤ (Other Financial Bills) jéu
rhjhuz knrhjh¡fis ehlhSk‹w¤Â‹ ÏU mitfëš vªjbthU mitæY«
ot
m¿Kf¥gL¤jyh«.
• ehlhSk‹w¤Â‹ vªjbthU mitæš ãYitæèU¡F« knrhjh mªj mit x¤Â
it¡f¥g£lhš ( Prorogue)fhyhtÂ M»élhJ.
• khãy§fsitæš ãYitæš cŸs xU knrhjh, k¡fsitæš ãiwnt‰w¥glhj
cn
ãiyæš kffsit fiy¡f¥g£lhš mªj knrhjh fhyhtÂ MfhJ.
• xU knrhjh k¡fsitæš ãYitæš cŸs nghJ mšyJ k¡fsitæš ãiwnt‰w¥g£L
khãy§fsitæš ãYitæš cŸs nghJ k¡fsit fiy¡f¥g£lhš fhyhtÂ
M»éL«.
ps
ehlhSk‹w ÏU mitfë‹ T£L mk®Î

(Joint sitting of Both houses) (ru¤J- 108)
ÑœtU« VnjD« xU Nœãiyæš T£L mk®Î T£lyh«.
1. xU knrhjh k‰bwhU mitahš ãuhfç¡f¥g£lhš
.tn
2. xU knrhjhéš bfh©L tu¥g£l ÂU¤j§fis ÏU mitfS« x¤J¥nghf

Koaéšiyba‹whš
3. m«knrhjhit k‰bwhU mit bg‰w ÃwF MW khj§fŸ M»Í«, mjid ãiwnt‰whkš
ÏUªjhš.
• ÏU mitfë‹ cW¥Ãd®fë‹ bgU«gh‹iknah® m«knrhjhit Mjç¤jhš mJ ÏU
w
mitfëY« ãiwnt‰¿ajhf¡ fUj¥gL«.

• FoauR¤ jiyt® Ïu©L mitfë‹ T£L mk®é‰F miH¥ò éL¥gh®.
w
• ehlhSk‹w ÏU mitfë‹ T£L mk®é‰F jiyik V‰W el¤JtJ rghehaf® Mth®.

• gz knrhjhé‰F T£L mk®Î T£l KoahJ.
gz knrhjh ( Money Bill ) (ru¤J-109)
w
• gz knrhjh khãy§fsitæš m¿Kf¥gL¤jš TlhJ.

• gz knrhjh, FoauR¤ jiytç‹ gçªJiu¡F¥ ÃwF k¡fsitæš jh¡fš brŒa¥gl
nt©L«.

• gz knrhjh k¡fsitæš ãiwnt‰w¥g£l ÃwF khãy§fsit¡F mj‹
gçªJiufS¡fhf bršY«, mjid bg‰w 14 eh£fS¡FŸ jdJ gçªJiufnshL ÂU¥Ã
mD¥g nt©L« mªj gçªJiufis k¡fsit V‰fyh« mšyJ kW¡fyh«.
• xU gz knrhjh k¡fsitæš ãiwnt‰w¥g£L khãy§fsitæ‹ gçªJiufS¡fhf
mD¥g¥gL« nghJ mjid gçªJiufSl‹ 14 eh£fS¡FŸ k¡fsit¡F mD¥Ã
it¡fhé£lhš, mªj 14 eh£fŸ KoÎ‰wÎl‹ nk‰go gz knrhjh ÏU mitfshY«
m
ãiwnt‰w¥g£ljhf fUj¥gL«.
• gz knrhjhit tiuaW¤J¡ TW« ru¤J-110
gz knrhjh v‹gJ
co
1. vªj tçæš éÂ¥ò«, xê¥ò«, Fiw¥ò, kh‰wš, xG§FgL¤Jš,
2. gz« th§FtÂš xG§FKiw mšyJ ÏªÂa murh§f¤Âdhš bfhL¡f¥g£l
bghW¥òWÂ VnjD«.
3. Âu£L ãÂ (Consolidate Fund) mšyJ ãfœÎ rh® ãÂ (Contingency Fund)gz¤ij
e.
bfhL¤jš mšyJ vL¤jš.
4. ÏªÂa¤ Âu£L ãÂæèUªJ gz« xJ¡Fjš.
5. ÏªÂa¤ Âu£L ãÂæèUªJ <Lf£l¥gL« vd bryéd¤ij m¿é¤jš.
6. ÏªÂa¤ Âu£L ãÂ¡ fz¡»š mšyJ ÏªÂahé‹ bghJ¡ fz¡»š gz¤ij bg‰W¡
ot
bfhŸsš mšyJ mªj¥ gz¤Â‹ ghJfh¥ò mšyJ btëpL mšyJ k¤Âa mšyJ
khãy muÁDila fz¡Ffis¤ jâ¡if brŒjš.
Ã‹tUtditfŸ gz knrhjh MfhJ
cn
1. mguhj§fŸ mšyJ gz¤bjhl®ghd j©lid¤ bjhiffŸ éÂ¥ò
2. cçk¤Â‰fhd f£lz« brY¤Jjš mšyJ nrit¡fhd f£lz« brY¤Jjš.
3. cŸq® mÂfhu mik¥ghš mšyJ cŸq® neh¡f§fS¡fhf c©lh¡f¥g£l
mik¥Ãdhš éÂ¡f¥g£l, xê¡f¥g£l, Fiw¡f¥g£l, kh‰w¥g£l
xG§FKiw¥gL¤j¥g£l tç.
ps
• xU knrhjh gz knrhjhth Ïšiyah vd édh vGªjhš mjid KoÎ brŒtJ

k¡fsit rghehaf® Mth®. mtuJ Kont ÏWÂahdJ
• ehlhSk‹w ÏU mitfshY« ãiwnt‰w¥g£l knrhjh FoauR¤ jiytç‹ Ïiréid
(Assent) bg‰W r£lkh»wJ
.tn
• Ïiré‰F tU« knrhjh¡fis FoauR¤ jiyt® jdJ Ïiréid më¡fyh«( Giver

Assent) mšyJ ãW¤Â it¡fyh« ( with Hold) mšyJ gz knrhjh jéu rhjhuz
knrhjh¡fëš kW gçÓyid brŒa xUKiw ÂU¥Ã mD¥gyh« ( return).
w
M©L ãÂãiy m¿¡if (ru¤J-112)

w
• M©L ãÂãiy m¿¡if xU gz knrhjh

• FoauR¤ jiytç‹ gçªJiu¡F¥ ÃwF jh¡fš brŒa¥gL« M©L ãÂãiy m¿¡if
k¡fsitæš m¿Kf¥gL¤j¥gL«,
w
• M©L ãÂãiy m¿¡ifæid ehlhSk‹w¤Â‹ Ïu©L rigfëY« rk®¥Ã¡f¢

brŒtJ FoauR¤ jiytç‹ flikahF«.
• Ï›t¿¡ifahdJ tuéU¡F« ãÂ M©o‹ Â£läl¥g£l tUkhd« ( Estimated
receipts/ income) k‰W« bryéd§fis¡ F¿¤j égu§fis¤ jU»wJ.

• Â£läl¥g£l bryéd§fŸ ÏU tif¥gL«
1. ÏªÂa¤ Âu£L ãÂæèUªJ (CFI) brŒa¥gl nt©oa bryéd§fŸ.
2. ÏªÂa¤ Âu£L ãÂæèUªJ brŒa c¤njÁ¡f¥g£LŸs Ãw bryéd§fŸ.
gz« xJ¡F knrhjh¡fŸ ( Appropriation Bills ) (ru¤J-114)
• khåa¡ nfhç¡iffŸ k¡fsitæš m¿Kf¥gL¤j¥g£l Ã‹ò gz xJ¡F knrhjh
m
m¿Kf¥gL¤j¥gL«.
• gz xJ¡F knrhjhéš X£blL¥ò¡F cŸshjhf bryéd§fŸ mj‰fhf
xJ¡f¥g£LŸs msé‰F äf¡ TlhJ
• gz xJ¡F knrhjhéš ÂU¤j« bfhŸs KoahJ. Mdhš éthÂ¡fyh«.
co
• gz xJ¡F knrhjh ãiwnt‰whkš ÏªÂa¤ bjhF¥ò ãÂa¤ÂèUªJ gz« vL¤jš
TlhJ.
Supplementary Grant ( ru¤J-115)
xU F¿¥Ã£l gâ¡F el¥ò ãÂah©oš xJ¡f¥g£l gz« nghJkhdjhf Ïšiybaåš
e.
xJ¡FtJ.
Additional Grant
xU òÂa gâ¡F njit¥gL« TLjš bryéd§fS¡fhf xJ¡FtJ.
ot
Excess Grant
VnjD« xU gâ¡F mDkÂ¤jij él¡ TLjyhf bryÎ brŒJé£lhš, Ïjid
k¡fsit th¡bfL¥Ã‰F c£gL¤j¥gL«. Ïjid bghJ¡ fz¡F FG (committee)
mDkÂ¡f nt©L«.
cn
ãÂ knrhjh (Financial Bills)
• ãÂ knrhjh mšyJ mÂš ÂU¤j« ngh‹witfŸ FoauR¤ jiytç‹ gçªJiu Ïšyhkš
m¿Kf« brŒjš TlhJ.
• ãÂ knrhjh khãy§fsitæš m¿Kf¥gL¤j KoahJ.
ps
• xU tçæid (Tax) Fiw¥gj‰nfh mšyJ Ú¡Ftj‰nfh FoauR¤ jiytç‹ gçªJiu

njitæšiy.
ehlhSk‹w¤Â‹ mÂfhu§fŸ k‰W« gâfŸ
• ehlhSk‹w« khãy§fsit, k¡fsit vd ÏU mitfis¡ bfh©lJ. vdnt ÏªÂa
.tn
ehlhSk‹w« <uit k‹w Kiwia¢ rh®ªjJ.

• Ïj‹ K¡»akhd¥ gâ, Óça Kiwæš M£Á el¥gj‰fhd r£läa‰Wjš MF«, eh£o‹
mikÂ, ghJfh¥ò k‰W« ts®¢Á¡fhf Ï¢r£l§fŸ Ïa‰w¥gL»wJ
• ehlhSk‹w« eh£o‹ ãÂãiyik¡F KG bghW¥ghF«, ika tuÎ bryÎ Â£l§fis
w
jh¡fš brŒtJ«, tç ã®za« brŒtJ«, gšntW muR¤ JiwfS¡F ãÂia¥

g»®ªjë¥gJ« mj‹ bghW¥ghF«.
• muÁayik¥ò r£léÂfis¤ ÂU¤j« brŒtJ«, FoauR¤ jiyt® k‰W« c¢rÚÂk‹w
w
ÚÂgÂfŸ k‰W« ca® muÁayik¥ò mÂfhu§fŸ Ûjhd¡ F‰w¢rh£Lfis érhç¤J

F‰w¢rh£LfŸ ã%Ã¡f¥g£lhš gjé Ú¡f« brŒÍ« mÂfhu¤ijÍ« ehlhSk‹w«
bg‰WŸsJ.
w
• vªj xU khãy¤Â‹ ÛJ« beU¡fo ãiy¥ Ãufld« brŒaÎ« FoauR¤ jiytiu

ehlhSk‹w« mDkÂ¡»wJ. mik¢ruitæ‹ brašgh£oid¡ f©fhâ¡fÎ«,
kÂ¥ÕL brŒaÎ« f£L¥gL¤jÎ« ehlhSk‹w¤Â‰F cçik cŸsJ.
c¢rÚÂk‹w« (ru¤J-124)

ÚÂ¤Jiw
• c¢rÚÂk‹w¤ij jiyaha ÚÂk‹wkhf¡ bfh©l RjªÂukhd, xU§»iz¡f¥g£l
ãÂ¤Jiw x‹¿id ekJmuÁayik¥ò V‰gL¤ÂÍŸsJ.
• Ïªj ÚÂ¤Jiw k¤Âa, khãy muRfë‹ r£l« k‰W« ã®thf¥ ÃçÎfë‹
jiypLfëšyhkš RjªÂukhf Ïa§FtjhF«.
m
• xU§»iz¡f¥g£l ÚÂ¤Jiw v‹gJ ehL KGtJ« gy mL¡FfëYŸs ÚÂk‹w§fŸ
mid¤J« xnu mik¥Ã‹ Ñœ brašgLtJ v‹W bghUŸgL«.
• ÏªÂahé‹ c¢rÚÂk‹w«, mid¤J ÚÂk‹w§fS¡F« jiyikahdJ.
• ÏªÂahéš c¢rÚÂk‹w« ÏªÂa muÁaš mik¥ò¢ r£l¤Â‹ ghJfhtydhf cŸsJ.
co
• ÏJ òJblšèæš mikªJŸsJ.
• FoauR¤ jiytç‹ x¥òjYl‹, ÏªÂahé‹ ntW vªj xU gFÂæY« mk®Îfis el¤Â
KobtL¡F« mÂfhu« ÏªÂa¤ jiyik ÚÂgÂ¡F c©L.
Fok¡fë‹ cçikfisÍ« RjªÂu¤ijÍ« ghJfh¥gÂš ÚÂ¤Jiw K¡»a¥ g§F
e.
t»¡»wJ. mJ k£Lä‹¿, muÁayik¥ò éÂfis és¡FtÂY«, ã®thf, r£lk‹w¤
jiypLfëèUªJ muÁayik¥Ã‹ mo¥gil¡ f£lik¥ig¥ ghJfh¥gÂY«, ÚÂ¤Jiw
K¡»a¥ g§fh‰W»wJ.
ot
c¢rÚÂk‹w¤Â‹ mik¥ò
• 1950-M« M©L ÏªÂa muÁaš mik¥ò r£l« eilKiw¡F tªjnghJ,
c¢rÚÂk‹w¤Âš, ÏªÂa¤ jiyik ÚÂgÂ k‰W« 7 ÚÂgÂfŸ Ïl« bg‰¿Uªjd®.
• j‰nghJ xU jiyik ÚÂgÂ c£gl 31 ÚÂgÂfŸ c¢rÚÂk‹w¤Âš cŸsd®.
cn
c¢rÚÂk‹w ÚÂgÂfŸ ãakd«
• c¢rÚÂk‹w jiyik ÚÂgÂ c£gl ÚÂgÂfis ãaä¥gJ FoauR¤ jiyt® Mth®.
• ãuªju mo¥gilæš ãakd« brŒa¥gL« ÚÂgÂfis¤ jéu j‰fhèf mo¥gilæY«
ÚÂgÂfis ãakd« brŒtj‰F« muÁayik¥Ãš thŒ¥ò ju¥g£LŸsJ.
ps
• jiyik ÚÂgÂ ãakd¤Â‹ nghJ k‰w _¤j ÚÂgÂfŸ ml§»a

FGéidMnyhridbrŒJ FoauR¤ jiyt® ãaä¥gh®.
• k‰w ÚÂgÂfis ãaä¡F« nghJ ÏªÂa¤ jiyik ÚÂgÂfis MnyhÁ¤jš nt©L«.
• ÚÂgÂ jdJ gjé éyfš foj¤ij¡ FoauR¤ jiytçl« bfhL¡f nt©L«.
.tn
• ÚÂgÂ xUtiu FoauR¤ jiyt® jdJ c¤juÎ x‹¿‹ thæyhf Ú¡fyh«. Mdhš mªj
ÚÂgÂæ‹ bkŒ¥Ã¡f¥g£l jtwhd el¤ij mšyJ jFÂæ‹ik F¿¤J
ehlhSk‹w¤Â‹ x›bthU mitæY«, mªj mitæ‹ bkh¤j cW¥Ãd®fë‹
bgU«gh‹ikæduhY«, mªj mitæ‹ cW¥Ãd®fë‹ tªÂUªJ th¡fë¥gt®fëš
w
_‹¿š Ïu©L gFÂædU¡F¡ Fiwahj bgU«gh‹ikæduhY« Mjç¡f¥g£l xU

nt£ghsiu xnu bjhl® mk®éš FoauR¤ jiytçl« bfhL¡f nt©L«.
w
c¢rÚÂk‹w ÚÂgÂfë‹ jFÂfŸ

1, ÏªÂa¡ Fokfdhf ÏU¤jš nt©L«
k‰W«
w
2,bjhl®ªJ Fiwªj g£r« 5 M©LfŸ xU ca®ÚÂk‹w¤Ânyh mšyJ x‹¿‰F nk‰g£l

ca® ÚÂk‹w§fënyh ÚÂgÂahf¥ gâah‰¿ ÏU¤jš nt©L«.
mšyJ
3,bjhl®ªJ 10 M©LfŸ xU ca® ÚÂk‹w¤Ânyh mšyJ x‹W¡F nk‰g£l ca®
ÚÂk‹w§fënyh tH¡FiuPuhf gâah‰¿a mDgt« bg‰¿U¡f nt©L«.

mšyJ
4,FoauR¤ jiytç‹ fU¤Â‹go xU Áwªj ÚÂ m¿Puhf ÏU¤jš nt©L«.
• ÚÂgÂfS¡F gjé¥ Ãuhkhz« brŒJ it¥gt® FoauR¤ jiyt® Mth®.
gjé¡fhy«
• c¢rÚÂk‹w¤Â‹ jiyik ÚÂgÂÍ«, Ãw ÚÂgÂfS« 65 taJ ãiwtilÍ« tiu gjé
t»¡fyh«.
m
• gjé¡fhy¤Â‰F K‹T£ona j§fsJ gjé éyfiy¡ FoauR¤ jiytçl« tH§fyh«
• ehlhSk‹w F‰w¢rh£LfŸ _yK« gjé Ú¡f« brŒayh«.
• XŒÎ bg‰w ÃwF ÏªÂa¥ gu¥bgšiyæš cŸs vªj ÚÂk‹w¤ÂY« tH¡fhl¡ TlhJ.
co
• ÚÂgÂfë‹ CÂa¤Âid ã®zæ¡F« mÂfhu« ehlhSk‹w¤Âl« cŸsJ. Mdhš
mJ gjé¡ fhy¤Âš Fiw¤jš TlhJ.
• c¢rÚÂk‹w jiyik ÚÂgÂ gjé fhèahf ÏUªjhnyh mšyJ gâah‰w Ïayhj
ãiyæš ÏUªjhnyh, FoauR¤ jiyt® ntW xU ÚÂgÂia¤ jiyik ÚÂgÂahf
e.
ãaä¡fyh«. (ru¤J-126)
ru¤J-127
• c¢rÚÂk‹w¤Â‹ mk®éid el¤j nghJkhd ÚÂgÂfŸ Ïšyhj ãiyæš, ÏªÂa¤
ot
jiyik ÚÂgÂ FoauR¤ jiytç‹ x¥òjš bg‰W k‰W« ca®ÚÂk‹w jiyik ÚÂgÂia
Mnyhrid brŒJ c¢rÚÂk‹w ÚÂgÂahf ãaä¡f¤ jFÂÍila ca®ÚÂk‹w ÚÂgÂia
F¿¥Ã£l fhy¤Â‰F c¢rÚÂk‹w ÚÂgÂahf ãaä¡f vG¤J _y« nf£fyh«.
• m›thW ãaä¡f¥g£l ÚÂgÂ m¥gâ KoÍ« tiu c¢rÚÂk‹w mk®éš g§nf‰f
cn
nt©L«. mªj¡ fhy¤Âš c¢rÚÂk‹w ÚÂgÂ¡Fça mid¤J mÂfhu tu«ò, mÂfhu«,
rYiffŸ c©L.
ru¤J-128
• XŒÎbg‰w ÚÂgÂfis ãaä¥gJ. ÏªÂa¤ jiyik ÚÂgÂ.
ps
• FoauR¤ jiytç‹ x¥òjš bg‰W, c¢rÚÂk‹w ÚÂgÂahf gâah‰¿ XŒÎ bg‰w

xUtiu mšyJ ca®ÚÂk‹w ÚÂgÂahf gâah‰¿a, c¢rÚÂk‹w ÚÂgÂahf ãaä¡f
jFÂÍila xUtiu c¢rÚÂk‹w ÚÂgÂahf brayh‰w nf£L¡ bfhŸsyh«.
• m›thW brašgL«nghJ, FoauR¤ jiytuhš ã®zæ¡f¥gL« rYif CÂa« bgWth®,
.tn
Mdhš c¢rÚÂk‹w ÚÂgÂahf¡ fUj¥gl kh£lh®.

• Mdhš m›thW brayh‰w¡ f£lha¥gL¤j KoahJ.
ÚÂ¤Jiw jå¤Âa§F« (Independent) RjªÂu« ghJfh¡f¥g£LŸs éj«
1. gâ¡fhy¥ ghJfh¥ò ( Security of tenure)
w
ÚÂgÂfë‹ ã%Ã¡f¥g£l¤ jtwhd el¤ij mšyJ jFÂæ‹ik ngh‹w

fhuz§fS¡fhf ehlhSk‹w x¥òjš bg‰W FoauR¤ jiytç‹ c¤juédhš k£Lnk
gjé Ú¡f« brŒa ÏaY«.
w
2. CÂa ã®za« :
ehlhSk‹w¤Â‹ X£L¡F cŸshfhj ÚÂgÂfë‹ CÂa¤ij j§fë‹
w
gâ¡fhy¤Âš Fiw¡f KoahJ. ( ãÂ ãiyik beU¡fo fhy§fëš Fiw¡fyh«)

Ït®fë‹ CÂa« k‰W« gofŸ Ïu©lhtJ m£ltizæš ã®zæ¡f¥g£LŸsJ
3. mÂfhu tu«ò Ú£o¥ò: (ru¤J – 138)
ehlhSk‹w« c¢rÚÂk‹w¤Â‹ mÂfhu tu«ig Ú£o¡f k£Lnk KoÍ« Fiw¡f
KoahJ.

4. ÚÂgÂfë‹ el¤ij F¿¤J ehlhSk‹w¤Âš éthj« nk‰bfhŸs¡ TlhJ. ( ru¤J –
121)
• c¢rÚÂk‹w« k‰W« ca® ÚÂk‹w« j§fis mtkÂ¤j F‰w¤Â‰fhf (Contempt of
Court ) vªj egiuÍ« j©o¡f mÂfhu« cŸsJ. ( ru¤J 129 k‰W« 215 )
5. ã®thf¤ JiwæèUªJ ÚÂ¤Jiw Ãç¡f¥g£LŸsJ. ( ru¤J 50 )
6. c¢rÚÂk‹w ÚÂgÂfë‹ Mnyhridæ‹ ngçš FoauR¤ jiyt® ÚÂgÂfis
m
ãaä¡f ÏaY«.
7. XŒÎ bg‰w Ã‹ò tH¡FiuPuhf¥ gâah‰w¤ jil.
c¢rÚÂk‹w¤Â‹ mÂfhu tu«òfŸ
co
ÚÂ tH§F« mÂfhu§fŸ
c¢rÚÂk‹w« ÏªÂa muÁayik¥ò r£l¤Â‹ ghJfhtydhf és§F»wJ. Ïu©L
K¡»a mÂfhu§fshd Kjšãiy érhuiz k‰W« nkšKiwp£L mÂfhu«
M»at‰iw bg‰W¤ Âfœ»wJ.
e.
1. mrš / Kjš mÂfhu tu«ò ( ru¤J – 131 )
• c¢rÚÂk‹w¤Â‰F neçilahf Kj‹Kjyhf¡ bfh©Ltu¥gL« tH¡Ffis
érhç¡F« mÂfhu§fis Kjš érhuiz mÂfhu§fŸ v‹W miH¡f¥gL»‹wJ.
1. k¤Âa murh§f¤Â‰F« xU khãy mšyJ x‹W¡F nk‰g£l khãy
ot
murh§f§fS¡F« Ïilana V‰gL« tH¡FfŸ
2. k¤Âa muR k‰W« xU khãy« mšyJ khãy§fŸ xU ju¥ÃY«, x‹W mšyJ mj‰F
nk‰g£l khãy§fŸ k‰bwhU ju¥ÃY« ÏUªJ vG« tH¡FfŸ.
cn
3. khãy§fS¡»ilæyhd tH¡FfŸ.
• mo¥gil cçikfis eilKiw¥gL¤JtJ bjhl®ghd Á¡fšfŸ c¢rÚÂk‹w¤Â‹
mÂfhu tu«Ãš cŸsitahF«.
• ÚÂ¥nguhiz tH§F« mÂfhu« ( ru¤J – 32 )
ps
• mo¥gil cçikfis eilKiw¥gL¤Jtj‰fhf c¢rÚÂk‹w¤jhš ÚÂ¥ nguhizfŸ

Ãw¥Ã¡f¥gL»‹wd.
1. M£bfhz® ÚÂ¥nguhiz
2. braYW¤J« ÚÂ¥nguhiz
3. jil¥nguhizmšyJ jilÍW¤J« ÚÂ¥nguhiz
.tn
4. Mtz¡nf£ò¥ nguhiz mšyJ be¿Kiw cW¤J« ÚÂ¥nguhiz

5. jFÂKiw édÎ« ÚÂ¥nguhiz
c¢rÚÂk‹wK«, ca®ÚÂk‹wK« nk‰f©l IªJ Mizfis k¡fë‹ cçikfis¥
ghJfh¡f muÁayik¥Ãš btëæ£LŸsJ. Ïj‹ _y« k¡fë‹ mo¥gil
w
cçikfS¡F c¤Âuthj« më¡f¥g£LŸsJ. Vdnt c¢rÚÂk‹w« mo¥gil

cçikfë‹ ghJfhty‹ vd miH¡f¥gL»wJ
w
c¢rÚÂk‹w¤Â‹ mrš mÂfhu tu«ÃèUªJ éy¡» it¡f¥g£litfŸ

• muÁayik¥ò eilKiw¡F tUtj‰F K‹ brŒJ bfh©l x¥gªj§fŸ,
w
cl‹go¡iffŸ ngh‹wit bjhl®ghd tH¡FfŸ.

• muÁayik¥ò eilKiw¡F tUtj‰F K‹ ÏªÂa blhäåa‹ muR«, ÏªÂa RnjÁ
mur®fS« brŒJ bfh©l cl‹go¡iffŸ, x¥gªj§fŸ bjhl®ghd tH¡FfŸ.
• eÂ Ú® g‰¿a khãy§fS¡F Ïilna njh‹W« tH¡FfŸ ( ru¤J -262 )

• ãÂ Miz¡ FGél« él¥gl¡ Toa égu§fŸ ( ru¤J – 280 ).
nkš Kiwp£L mÂfhu tu«ò ( Appelllate Jurisdiction)
Áéš, F‰wéaš k‰W« muÁayik¥ò bjhl®ghd tH¡Ffëš ca®ÚÂk‹w¤ Ô®¥Ã‰F
vÂuhf xUt® c¢rÚÂk‹w¤Âš nkšKiwpL brŒayh«. mj‰F ca®ÚÂk‹w¤Â‹
x¥òjY« njit. Ï¤jifa, ca®ÚÂk‹w¤ Ô®¥òfS¡F vÂuhf c¢rÚÂk‹w¤Âš nkš
KiwpL brŒa¥gL« tH¡Ffis érhç¡F« mÂfhu¤ij¤jh‹ nkš Kiwp£L
m
mÂfhu§fŸ v‹»nwh«.
1. muÁayik¥ò F¿¤j tH¡»š nkš KiwpL (ru¤J -132 )
2. cçikæaš F¿¤j tH¡»š nkš KiwpL ( ru¤J – 133 )
co
3. F‰wéaš F¿¤j tH¡»š nkš KiwpL ( ru¤J – 134 )
4. Áw¥ò mDkÂ nkš KiwpL ( ru¤J – 136 )
ÏuhQt¢ r£l§fŸ _y« V‰gL¤j¥g£l ÚÂk‹w§fŸ mšyJ Ô®¥gha§fS¡F tH§F«
Ô®¥òfS¡F Áw¥ò mDkÂ nkšKiwpL bghUªjhJ.
e.
ã®thf¥ bghW¥òfŸ
• ghÂ¡f¥g£lt®fS¡F ÚÂ »il¥gj‰fhf, gy mL¡Ffëš ÚÂk‹w§fŸ r§»è¤
bjhl® nghy mikªJŸsd.
• khãy§fëš ca®ÚÂk‹w§fŸ cŸsd. Áy ca®ÚÂk‹w§fŸ x‹¿‰F nk‰g£l
ot
khãy§fë‹ mšyJ khãy§fŸ k‰W« ôåa‹ Ãunjr§fë‹ tH¡Ffis vL¤J¡
bfhŸ»‹wd. ca® ÚÂk‹w¤Â‰F ÑnH gyéjkhd rh®ò ÚÂk‹w§fŸ cŸsd.
• ÏªÂahéYŸs mid¤J ÚÂk‹w§fS« c¢rÚÂk‹w¤Â‹ ãUthf« k‰W«
cn
f£L¥gh£o‹ Ñœ Ïa§F»‹wd.
• m©ik¡ fhy¤Âš éiuthfÎ«, Fiwªj bryéY« ÚÂ »il¥gj‰fhf, F¿¥ghf
ViH k¡fS¡F¡ »il¥gj‰fhf nyh¡ mjyh¤ vd¥gL« k¡fŸ ÚÂk‹w§fŸ
cUth¡f¥g£LŸsd.
ps
• 1987 – M« M©o‹ cçik gâ¢ r£l¤Â‹go nyh¡ mjhy¤ vd¥gL« k¡fŸ

ÚÂk‹w« V‰gL¤j¥g£ld. Ïit Ú©lfhy« nj§» ÏU¡F« tH¡Ffis éiuthf
érhç¤J Ô®¥ò tH§F»‹wd. Ïj‹ _y« k¡fŸ j§fë‹ gz«, neu«, r¡Âia¥
ghJfh¡fyh«.
• F‰wéaš tH¡Ffis¤ jéu, k‰w mid¤J tH¡FfS¡F« ÏªÚÂk‹w§fë‹ _y«
.tn
Ô®Î¡ fhzyh«.
ÚÂ¥ òduhŒÎ
• r£lk‹w§fshš ãiwnt‰w¥gL« vªj xU r£l¤ijÍ« muÁayik¥ò¢
r£léÂfS¡F KuzhdJ v‹W Ô®¥gë¡F« c¢rÚÂk‹w¤Â‹ mÂfhu¤ijÍ«
w
ÚÂk‹w kWgçÓyid v‹»nwh«.

• Ïªj r£l kWgçÓyidæ‹go, ÏªÂahéš cŸs ehlhSk‹w« cŸë£l vªj xU
r£lk‹w¤jhš ãiwnt‰w¥g£l r£l¤ijÍ«, mJ ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l¤Â‹
w
mo¥gil éÂfS¡F KuzhdJ v‹W f©lhš, mªj¢ r£l« “ bršYgoahfhJ ”

v‹W m¿é¡F« cçikia c¢rÚÂk‹w« bg‰WŸsJ.
• ã®thf mik¥ò k‰W« r£lk‹w§fŸ tu«ò Û¿¢ brašgLtij Ïªj ‘kWgçÓyid’
w
f£L¥gL¤J»wJ. vdnt, c¢rÚÂk‹w¤ij “muÁayik¥Ã‹ ghJfhty‹” v‹W äf¢

rçahf¡ F¿¥ÃL»‹wd®.
Mnyhrid TW« mÂfhu tu«ò ( ru¤J - 143 )

• bghJ K¡»a¤Jt« thŒªj r£l¥ Ãu¢ridnah mšyJ bgU«gh©ik¥ Ãu¢ridnah
vG« nghJ mšyJ mJnghš vGtj‰F thŒ¥òŸsJ vd FoauR¤ jiyt® fUJ«
nghJ mJ F¿¤J nf£F« nghJ FoauR¤ jiytU¡F Mnyhrid tH§fyh«.
• c¢rÚÂk‹w¤Â‹ mrš mÂfhu tu«Ãš ÏUªJ éy¡» it¡f¥g£LŸs étu§fŸ
F¿¤J FoauR¤ jiyt® nf£lhš mtU¡F j‹Dila¡ fU¤Âid tH§fš nt©L«
• FoauR¤ jiyt® Mnyhrid nf£lhš c¢rÚÂk‹w« Mnyhrid tH§f
m
f£L¥g£ljšy. m›thW Mnyhrid bfhL¤jhš mªj Mnyhrid FoauR¤
jiytiu¡ f£L¥gL¤jhJ.
• Mdhš ÏªÂa muÁayik¥ò eilKiw¡F tUtj‰F K‹ò cŸs x¥gªj§fŸ,
co
cl‹go¡iffŸ F¿¤J Mnyhrid nfhu¥g£lhš c¢rÚÂk‹w« Mnyhrid
bfhL¤jš nt©L«. m›thW Mnyhrid bfhL¡f¥g£lhš mJ FoauR¤
jiytiu¡ f£L¥gL¤J«.
bghJthd mÂfhu§fŸ
e.
• ÚÂKiw kWÓuhŒÎ ( Judicial Review ) – Ïa‰w¥gL« r£l§fŸ k‰W« ã®thf¤Jiw
brašfŸ mid¤J« muÁayik¥Ã‰F c£g£ljhf ÏU¡»wjh v‹W«,
Ûw¥g£oU¥Ã‹ kWÓuhŒÎ brŒJ m¢r£l« bršyhJ vd m¿é¡f c¢rÚÂk‹w¤Â‰F
mÂfhuKŸsJ.
ot
• jdJ Ô®¥òfis kWÓuhŒÎ brŒÍ« mÂfhu« (Review its own judgements ) ru¤J – 137.
1. rh‹WfŸ F¿¤j òÂa étu§fŸ f©l¿a¥g£lhš,
2. Mtz¤Â‹ Kf¥Ãnyna njh‹W« jtW mšyJ ÃiH,
cn
3. ntW VnjD« nghJkhd fhuz§fŸ ÏU¥Ã‹,
• c¢rÚÂk‹w¤Â‹ KoÎfŸ ÏªÂa ÚÂk‹w§fŸ mid¤ijÍ« f£L¥gL¤J« (ru¤J
– 141 )
• ÏªÂahéš cŸs mid¤J mÂfhu mik¥òfS« c¢rÚÂk‹w¤Â‰F cjÎ« tifæš
ps
brayh‰Wjš nt©L«. ( ru¤J - 144)

• jdJ el¥ò KiwiaÍ«, eilKiwfisÍ« xG§FgL¤Â¡ bfhŸs jhnd éÂfŸ
c©lhF« mÂfhu« ( Rule Making Power ) ( ru¤J - 145 )
• gÂÎ brŒJ bfhŸS« (Court of Record ) mÂfhuKŸsJ. Ïj‹go c¢rÚÂk‹w¤Â‹
.tn
gÂntLfis rh£Áa® gÂntLfshf ga‹gL¤jyh«. ( ru¤J – 129 ).

• c¢rÚÂk‹w« blšèæš cŸsJ. Ïij ntW Ïl¤Â‰F kh‰W« mÂfhu« ÏªÂa¤
jiyik ÚÂgÂ¡F cŸsJ. Mdhš mj‰F FoauR¤ jiytç‹ x¥òjš bgw
nt©L« ( ru¤J – 130 )
• xU r£l¤Â‹ cŸsh®ªj ngh‹w nfŸéfŸ ÏUªJ mJ x‹W mšyJ mj‰F
w
nk‰g£l mšyJ ca®ÚÂk‹w§fëš ÏU¡F« nghJ, jhdhfnth mšyJ ÏªÂa¤

jiyik tH¡FiuPç‹ é©z¥g¤Â‹ ngçnyh jhnd érhç¡f mÂfhu« cŸsJ
( ru¤J - 132 )
w
w
tH¡»id kh‰W« mÂfhu« ( ru¤J - 139 – A)

• xU tH¡»id xU ca® ÚÂk‹w¤ÂèUªJ k‰bwhU ca®ÚÂk‹w¤Â‰F kh‰W«
mÂfhu« c¢rÚÂk‹w¤Â‰F cŸsJ.

• xnu khÂçahd r£l¥ Ãu¢Áid cŸs bghJ K¡»a¤Jt« thŒªj tH¡FfŸ
c¢rÚÂk‹w« k‰W« x‹W mšyJ mj‰F nk‰g£l ca®ÚÂk‹w§fëš ãYitæš
ÏUªjhnyh, mšyJ Ïu©L mšyJ mj‰F nk‰g£l ca®ÚÂk‹w§fëš ãYitæš
ÏUªjhnyh, jhdhfnth mšyJ ÏªÂa¤ jiyik tH¡FiuP® kD¢ brŒjhš /
ju¥Ãd® c¢rÚÂk‹w« mªj tH¡if jhnk V‰W¡ bfh©L érhç¤J Ô®¥ò
më¡fyh«.
m
ÏªÂa jiyik ÚÂgÂfŸ
bga® gjé¡ fhy«
1. Açyhš b#»Rªjh° fåah 26. 01. 1950 Kjš 06 . 11 . 1951
co
2. v«. g£lŠrè rh°Âç 07. 11. 1951 Kjš 03 . 01. 1954
3. kA® brª¤ kAh#‹ 04. 01. 1954 Kjš 22. 12. 1954
4. Ã#‹ Fkh® Kf®í 23. 12. 1954 Kjš 31 . 01 . 1956
5. R. Â. uŠr‹ jh° 01. 02. 1956 Kjš 30. 09. 1959
e.
6. òtnd°t® Ãurh¤ Á‹fh 01. 10. 1959 Kjš 31. 01. 1964
7. Ã. Ã. fn#ªÂu f£f® 01. 02. 1964 Kjš 1 5. 03. 1966
8. T. f. r®fh® 1 6. 03. 1966 Kjš 29. 06. 1966
9. nf. Rghuh› 30. 06. 1966 Kjš 11. 04. 1967
ot
10. nf. v‹. th‹N 1 2. 04. 1967 Kjš 24. 02. 1968
11. v«. Ïja¤Jšyh 25. 02. 1968 Kjš 16. 12. 1970
12. n#. Á. #h 17. 12. 1970 Kjš 21. 01. 1971
cn
13. v°. v«. Á¡ç 22. 09. 1971 Kjš 25. 04. 1973
14. V. v‹. uhŒ 26. 04. 1973 Kjš 28. 01. 1977
15. v«. AÛJšyh ng¡ 29. 02. 1977 Kjš 24. 02. 1978
16. xŒ. é. rªÂuR£ 22. 02. 1978 Kjš 11. 07. 1985
ps
17. Ã. v‹. gftÂ 12. 07. 1985 Kjš 20. 12. 1986
18. M®. v°. gj¡ 21. 12. 1986 Kjš 1 8. 06. 1989
19. <. v°. bt§fluhikah 19. 06. 1989 Kjš 17. 12. 1989
20. r¥ahr¢Á Kf®í 18. 12. 1989 Kjš 25. 09. 1990
21. u§feh¤ ä°uh 25. 09. 1990 Kjš 24. 11. 1991
.tn
22 nf. v‹. Á§ 25. 11. 1991 Kjš 12. 12. 1991

23 v«. v¢. fåah 13. 12. 1991 Kjš 17. 11. 1992
24 vš. v«. r®kh 18. 11. 1992 Kjš 11. 02. 1993
25 v«. v‹. bt§fl bršiyah 12. 02. 1993 Kjš 24. 10. 1994
w
26 V. v«. mfkÂ 25. 10. 1994 Kjš 24. 03. 1997

27 n#. v°. t®kh 25. 03. 1997 Kjš 1 7. 01. 1998
28 v«. v«. gªÁ (gª¢Á) 1 8. 01. 1998 Kjš 09. 10. 1998
w
29 V. v° . Mdª¤ 10. 10. 1998 Kjš 31. 10. 2001

30 v°.Ã. $rh 01. 11. 2001 Kjš 05. 05. 2002
31. Ã. v‹. »®ghš 06. 05. 2002 Kjš 07. 11. 2002
w
32 í. Ã. g£eha¡ 08. 11. 2002 Kjš 1 8. 12. 2002

33 é. v‹. nfç 19. 12. 2002 Kjš 01. 05. 2004
34 v°. uhn#ªÂughò 02. 05. 2004 Kjš 31. 10. 2005
35 M®. Á. ynfh¤Â 01. 06. 2004 Kjš 31. 10. 2005

36 xŒ. nf. rg®thš 01. 11. 2005 Kjš 1 3. 01. 2007
37 nf. í. ghy»UZz‹ 1 4. 01. 2007 Kjš 1 2. 05. 2010
38 v°. A¢. fghoah 1 2. 05. 2010 Kjš 28. 09. 2012
39 Mšlk° fÕ® 29. 09. 2012 Kjš 1 8. 01. 2013
40 rjhÁt« 19. 07. 2013 Kjš 26. 04. 2014
41. M®. v«. nyhjh 27. 04. 2014 Kjš 27. 09. 2014
m
42. v¢. vš. j¤J 28. 09. 2014 Kjš
ÏªÂa¡ fz¡fhŒÎ (k) jâ¡if¤ Jiw jiyt®
co
(Comptroller & Auditor General of India (Article 148 - 151 )
• ÏªÂa¡ fz¡fhŒÎ k‰W« jâ¡if¤ Jiw¤ jiytiu ãaä¡F« mÂfhu«
cŸst® FoauR¤ jiyt® Mth®.
• gjé¥ Ãukhz« FoauR¤ jiytç‹ K‹åiyæš vL¡f nt©L«.
e.
• Ïtiu gjé Ú¡f« brŒa nt©Lbk‹whš c¢rÚÂk‹w ÚÂgÂfis
Ú¡Ftj‰FŸshd eilKiwfë‹ go Ú¡f nt©L«.
• CÂa« k‰W« gâ¡fhd Ãw ãiyfis ehlhSk‹w« ãaä¡F«.
ot
• ÏtuJ CÂa« Ïu©lhtJ m£ltizæš F¿¡f¥g£LŸsJ,
• gjé¡ fhy¤Âš ÏtuJ CÂa« k‰W« Ãw cçikfis Fiw¡f KoahJ.
• gâ¡fhy XŒé‰F¥ ÃwF k¤Âa mšyJ khãy muRfë‹ Ñœ vªj¥ gjéiaÍ«
t»¡f KoahJ.
cn
• Ïtç‹ ã®thf¢ bryÎfŸ k‰W« mYtyf« bjhl®ghd mid¤J« ÏªÂa¤ Âu£L
ãÂæèUªJ më¡f¥gL«. (X£blL¥Ã‰F c£glhJ)
flikfŸ k‰W« mÂfhu§fŸ
• xU fz¡fhs® v‹w Kiwæš Ït® ÏªÂa¤ Âu£L ãÂæèUªJ vL¡f¥gL«
ps
mid¤J bjhiffë‹ f£L¥gh£oid it¤ÂU¡»wh®.

• xU jâ¡ifahs® ( Auditor) v‹w Kiwæš k¤Âa k‰W« khãy murhš
brytê¡f¥gL« všyh bjhiffisÍ« jâ¡if brŒ»‹wh®.
• ÏªÂa¤ jâ¡if k‰W« fz¡F¤ Jiwæš gâahs® ãiy¥ghLfŸ k‰W« ÏªÂa
.tn
fz¡fhŒÎ k‰W« jâ¡if¤ Jiw jiytç‹ ã®thf mÂfhu§fŸ M»at‰iw

Ïtçl« MnyhÁ¤j ÃwF FoauR¤ jiyt® éÂfŸ tF¥gh®.
• k¤Âa k‰W« khãy§fë‹ fz¡FfŸ ÏªÂa fz¡fhŒÎ k‰W« jâ¡if¤ Jiw
jiytç‹ m¿Îiuæ‹ ngçš FoauR¤ jiyt® tF¤J¡ bfhL¡F« got¤Âš
w
it¡f nt©L«.
• k¤Âa muÁ‹ fz¡F k‰W« jâ¡if bjhl®ghd m¿¡iffis¡ FoauR¤
jiyytçl« bfhL¡f nt©L«. mij mt® ehlhSk‹w¤Â‹ mitfëš
w
K‹it¥gh®.
• khãy¤Â‹ fz¡Ffis khãy MSeçl« rk®¥Ã¡f nt©L«. mt® mij r£lk‹w
mitfëš K‹ it¥gh®.
w
myF - 10 khãy« ( Part – VI – Article 152 - 237 )

ÏªÂah 29 khãy§fŸ k‰W« 7 ôåa‹ Ãunjr§fis¡ bfh©LŸsJ. khãy
muÁ‹ f£L¥gh£oš khãy« brašgL»wJ.
khãy muÁ‹ mÂfhu§fisÍ«, gâfisÍ« ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l«
bjëthf és¡F»wJ. khãy¥ g£oaèš Ïl« bg‰WŸs Jiwfis ã®t»¡F«
bghW¥ò khãy§fis¢ rhU«. ika muR ngh‹W khãy muRfS« r£l¤Jiw,
ãUthf¤Jiw k‰W« ÚÂ¤Jiw M»at‰iw¡ bfh©LŸsJ.
m
Ïªj¥ gFÂæš ‘khãy«’ v‹gJ #«K fhZÛ® gFÂia cŸsl¡fhJ.
MSe®
• x›bthU khãy¤Â‰F« xU MSe® ÏU¤jš nt©L«. (ru¤J – 153)
co
• xUtiu 2 mšyJ mj‰F nk‰g£l khãy§fS¡F MSeuhf ãaä¡f¥glyh« v‹W
1956 - « M©L 7 – tJ muÁaš r£l¤ ÂU¤jÂ‹ go kh‰w« brŒa¥g£lJ.
• khãy§fë‹ muÁayik¥ò¤ jiyt® MSe®
• jdJ ã®thf mÂfhu¤ij neuoahfnth mšyJ jd¡F ÑGŸs mYty®fë‹
e.
thæyhfnth braYW¤Jth®. (ru¤J – 154 (1 ) )
• khãy ã®thf¤Jiw MSeç‹ f£L¥gh£oš cŸsJ. muÁayik¥ò¢ r£l¤Â‹go
khãy muÁ‹ jiyt® Ïtnu. Mdhš Kjyik¢r® jiyikæyhd mik¢ruitna
c©ikahd ã®thf mik¥ghF«. Ïªj mik¢ruit khãy r£l¥nguit¡F
ot
bghW¥ghdjhF«.
MSe® ãakd« ( ru¤J – 1 55 )
• MSeiu ãaä¥gt® FoauR¤ jiyt®.
cn
gjé¡fhy« (ru¤J – 1 56)
• FoauR¤ jiyt® éU«ò« tiu gjéæš ÏU¡fyh«. våD«, ÏtuJ gjé¡fhy« 5
M©LfŸ MF«.
• MSe® jdJ gjé éyfš foj¤ij¡ FoauR¤ jiytçl« bfhL¡f nt©L«.
ps
• MSe® jdJ gjé¡fhy« Kotilªj Ã‹ò« òÂa MSe® gjé V‰F« tiu
Úo¡fyh«.
• FoauR¤ jiyt®, gjé¡fhy« KoÍ« K‹ng, MSeiu¥ gjéæèUªJ Ú¡fyh«
mšyJ gjé Ú£o¥ò brŒayh«.
.tn
MSe® gjé¡fhd jFÂfŸ : ( ru¤J - 1 57 )

• 35 taJ ãu«Ãatuhf ÏU¤jš nt©L«.
ru¤J - 1 58
w
• MSe®, ehlhSk‹w¤Â‹ mitfënyh mšyJ r£lk‹w¤Â‹ mitfënyh

cW¥Ãduhf ÏU¡f¡ TlhJ. m›thW ÏU¥Ã‹ MSeuhf¥ gjé V‰wnghJ mªj
cW¥Ãd® gjé g¿nghŒ éL«.
w
• k¤Âa k‰W« khãy muÁš vªj¥ gjéæY« CÂa« bgWgtuhf ÏU¡f¡ TlhJ.
Mjha« jU« gjéfis VJ« t»¡f¡ TlhJ.
• MSeç‹ CÂa« k‰W« trÂfis ãaä¡F« mÂfhu« ehlhSk‹w¤Âl« cŸsJ.
w
• mYtyf FoæU¥ò bgw cçik c©L. CÂa« k‰W« Ãw trÂfis mtuJ gjé¡
fhy¤Âš Fiw¤jš TlhJ.
• xUt® 2 mšyJ mj‰F nk‰g£l khãy§fS¡F MSeuhf ãaä¡f¥g£oUªjhš
FoauR¤ jiyt® TW« é»j¤Âš mªj khãy§fŸ CÂa« bfhL¡f nt©L«.

gjé¥ Ãukhz« ( ru¤J - 1 59 )
• MSe® ca® ÚÂk‹w jiyik ÚÂgÂ K‹åiyæš gjé¥ Ãukhz« vL¤J¡
bfhŸs nt©L«.
ru¤J - 1 60
• mtrufhy§fëš brašgL« Kiwfis v›thW brašgL¤j nt©L« v‹W
m
FoauR¤ jiyt® m¿ÎW¤Jth®.
•
k‹å¥gë¡F« mÂfhu« ( Pardoning Power )
• khãy M£Á¤ Jiw tu«Ã‰F£g£l égu§fŸ rh®ªj tH¡Ffëš j©lid
co
bg‰wt®fis k‹å¡fÎ«, j©lidia x¤Â it¡fÎ«, Fiw¡fÎ«, jŸSgo
brŒaÎ« MSeU¡F mÂfhu« cŸsJ.
• kuz j©lid ( k ) ÏuhQt ÚÂk‹w¤jhš tH§f¥g£l j©lidæš MSe®
k‹å¥ò më¡f KoahJ.
e.
• kuz j©lidia ãW¤Â it¡F« mÂfhu« cŸsJ.
• Kjyik¢r® k‰W« mik¢ruit Mnyhrid ngçš, F‰wéaš eilKiw
r£l¤Â‹go, khãy ca®ÚÂk‹w¤jhš j©lid bg‰w¡ F‰wthëfis k‹å¡fÎ«,
ot
j©lidiŒ¡ Fiw¡fÎ« mšyJ mÂf¥gL¤jÎ« mÂfhu§fŸ bg‰¿U¡féšiy.
MSeç‹ ã®thf mÂfhu«
• khãy r£l k‹w§fŸ r£läa‰W« mÂfhu« cŸs étu§fŸ tiuæš MSeç‹
cn
ã®thf mÂfhu« cŸsJ ( ru¤J – 1 62 ).
• khãy¤Â‹ mid¤J c¤juÎfŸ, MizfŸ MSeç‹ bgaçš c©lh¡f¥gl
nt©L«.
• Ï›tÂfhu« khãy mik¢ruitæ‹ Mnyhridæ‹ go Ïa§F«.
• khãy Kjyik¢r®, k‰w mik¢r®fŸ, khãy muR Kj‹ik tH¡FiuP®, r£lk‹w¤
ps
jiyt®, r£l¥nguit¤ j‰fhèf jiyt®, muR¥ gâahs® nj®Î Miza¤Â‹

jiyt®, k‰W« cW¥Ãd®fŸ, gšfiy¡ fHf§fë‹ Jizntªj®fŸ ngh‹wt®fis
ãaä¡»wh®.
• khãy muÁ‹ brašghL F¿¤J FoauR¤ jiytU¡F m¿¡iffŸ mD¥ò»wh®.
.tn
• khãy¤Âš FoauR¤ jiyt® M£Á eilbgW« nghJ, khãy ã®thf¤ij neuoahf

nk‰bfhŸ»wh®.
ãÂ¤Jiw mÂfhu§fŸ ( Financial Powers )
• MSeç‹ gçªJiu Ïšyhkš gz knrhjh khãy¢ r£l¥nguitæš
w
m¿Kf¥gL¤j¥gl KoahJ.
• JiwfS¡fhd khåa¡ nfhç¡iffŸ MSeç‹ gçªJiuæ‹ ngçšjh‹
r£lk‹w¤Âš bfh©L tu KoÍ«.
w
• khãy muÁ‹ M©L tuÎ – bryÎ Â£l« MSeç‹ mDkÂ bg‰w Ã‹dnu
r£lk‹w¤Âš rk®¥Ã¡f¥gL«
• tuÎ bryÎ Â£l« ( tUlhªÂu ãÂ m¿¡if ) v‹gJ muÁ‹ M©L ãÂa¿¡ifahF«.
w
ÏJ el¥ò M©L¡fhd muÁ‹ tUthŒ k‰W« bryéd§fŸ F¿¤j m¿¡ifahF«.

• vÂ®ghuhj bryÎfis nk‰bfhŸs Ášyiw bryÎ ãÂæèUªJ ãÂ tH§»l
muÁayik¥ò¢ r£l« MSeU¡F mÂfhu« tH§»ÍŸsJ.

r£läa‰wš rh®ªj mÂfhu§fŸ
• r£lk‹w¤Âid T£LkhW miH¥ò éL¥gJ.
• r£lk‹w mitfis x¤Âit¡fÎ«, r£l¥nguitia¡ fiy¡fÎ« mÂfhuK©L.
• khãy r£lk‹w¤Âš xU m§fkhf MSe® Âfœ»wh®.
• khãy r£l nkyit ( Ïu©lhtJ mit ) cW¥Ãd®fëš 1 / 6 gFÂædiuÍ«,
m
r£lnguitæš xU M§»nyh ÏªÂa cW¥ÃdiuÍ« ãakd« brŒ»wh®.
• khãy r£lk‹w« ãiwnt‰W« vªjbthU knrhjhÎ« MSeç‹ x¥òjš bg‰w¥
Ã‹dnu r£lkhF«.
co
mtru¢ r£l« Ãw¥Ã¡F« mÂfhu« ( ru¤J – 2 1 3 )
• r£lk‹w¤Â‹ xU mitnah mšyJ ÏU mitfnsh T£l¤ bjhlçš Ïšyhj nghJ
cldo njit ÏU¥Ã‹ mtur¢ r£l§fis¥ Ãw¥Ã¡fyh«.
• r£lk‹w« Ïa‰W« r£l§fis¥ ngh‹w tYÎ«, éisÎfisÍ« bfh©lJ.
e.
• Mdhš Áy F¿¥Ã£l knrhjh¡fis m¿Kf« brŒa FoauR¤ jiyt® K‹ mDkÂ
bgw¥gl nt©L« v‹W ÏªÂa muÁayik¥ò T¿dhš mij Ãw¥Ã¡f ÏayhJ.
• MSe® Ãw¥Ã¡F« mtru¢ r£l§fŸ r£l¥nguit mšyJ ÏU mitfë‹ K‹ò
ot
r£lk‹w« Toa njÂæèUªJ 6 thu§fS¡FŸ rk®¥Ã¡f nt©L«.
• Ãw¥Ã¡f¥g£l mtru¢ r£l¤ij¤ ÂU«g¥ bgW« mÂfhu« MSeU¡F cŸsJ.
FoauR¤ jiyt® M£Á ( ru¤J – 356 )
cn
• khãy¤Âš r£l« xG§F Ó®FiyªJ, khãy muR brašglKoahj ãiyæš,
muÁayik¥ò r£l¥ ÃçÎ, 356 – I ga‹gL¤Â khãy muir fiy¤J, FoauR¤
jiyt® M£Áia¥ Ãufld« brŒayh«. Ï¢Nœãiyæš MSe® khãy¤Âš
c©ikahd mÂfhu« bg‰W¤ Âfœ»wh®. ÏJ FoauR¤ jiyt® M£Á
v‹wiH¡f¥gL»wJ.
ps
Ãw mÂfhu«
• khãy muR¥gâ Miza¤ÂläUªJ M©L m¿¡iffis bg‰W, r£lk‹w¤Â‹
gçÓyid¡F«, x¥òjY¡F« rk®¥Ã¡»‹wh®.
MSeç‹ j‹ éU¥g cçik ( ru¤J – 1 63 )
.tn
• Kjyik¢riu¤ jiytuhf¡ bfh©l xU mik¢ruit MSeU¡F cjéÍ«

Mnyhrid tH§f nt©L«.
• MSe® jdJ éU¥g cçik / j‹Dçik mÂfhu¤ij ga‹gL¤J« bghGJ mt®
mik¢ruitæ‹ Mnyhrid¥go brašgl¤ njitæšiy.
w
j‹Dçik mÂfhu¤Âid brašgL¤J« NœãiyfŸ

1. Kjyik¢riu ãakd« brŒÍ« bghGJ,
2. xU mik¢riu gjé Ú¡f« brŒÍ« bghGJ,
w
3. r£l¥nguitia¡ fiy¡F« nghJ,

4. 356 - ‹go khãy beU¡fo ãiyikia Ãufld¥gL¤j FoauR¤ jiytU¡F
m¿¡if mD¥ò« nghJ,
w
5. kht£l ÚÂgÂfis ãaä¡F« nghJ,

• Ï›thW brašgL« j‹Dçik ÏWÂahdJ.
• jäœeh£oš gjé t»¤j bg© MSe® gh¤Âkh Õé

Kjyik¢r® k‰W« mik¢ruit ( ru¤J – 1 64 )
• khãy r£l¥nguit nj®jèš bt‰¿¥ bg‰w r£l¥nguitæš bgU«gh‹ik
cW¥Ãd®fis bfh©l f£Á¤ jiytU«, r£lk‹w¤Â‹ e«Ã¡ifia¥ bg‰wtUkhd
xUtiu, Kjyik¢ruhf MSe® ãaä¥gh®.
• k‰w mik¢r®fŸ Kjyik¢rç‹ gçªJiuæ‹ ngçš MSeuhš ãaä¡f¥gL»wh®fŸ.
m
• khãy mik¢ruit r£l¥nguit¡F T£L¥ bghW¥ò bfh©LŸsJ.
• Kjyik¢r® cŸë£l khãy mik¢ruit 1 5 % nkš ÏU¡f¡ TlhJ vd 2003 - «
M©L 91 – tJ muÁaš r£l¤ ÂU¤j¤Âdhš brŒa¥g£lJ. ( Ï¤ÂU¤j« 01. 01. 2004
Kjš eilKiw¡F tªjJ. )
co
• Kjyik¢r® k‰W« mik¢r®fŸ MSe® K‹åiyæš gjé¥ Ãukhz« vL¤J¡
bfhŸs nt©L«.
• r£lrigæš cW¥Ãduhf Ïšyhj xUt® 6 khj§fŸ tiu mik¢ruhfnth mšyJ
Kjyik¢ruhfnth brašglyh«.
e.
• 6 khj fhy¤Â‰FŸ r£lk‹w cW¥Ãd® gjé¡F nj®ªbjL¡f¥gl nt©L«.
ru¤J - 1 66
• khãy muÁ‹ ã®thf¤ Jiw brašghLfŸ mid¤J« MSeç‹ bgaçš el¤jš
ot
nt©L«.
Kjyik¢r®
• khãy¤Âš c©ikahd ã®thf mÂfhu§fis brašgL¤JtJ Kjyik¢r® k‰W«
cn
mtuJ jiyikæyhd mik¢ruitahF«.
• MSeç‹ bgauhš khãy ã®thf¤ij Kjyik¢r® nk‰bfhŸ»wh®.
• ika muÁš Ãujkç‹ ãiyia¥ ngh‹nw khãy ã®thf¤Âš Kjyik¢r® ãiy
fhz¥gL»wJ.
r£l¥nguitæš vªj¡ f£Á mšyJ vªj mâ bgU«gh‹ik bg‰WŸsnjh,
ps
mªj¡ f£Áæ‹ jiyt® mšyJ mâæ‹ jiytiu MSe® Kjyik¢ruhf

ãaä¡»wh®. vªjbthU f£ÁÍ« mšyJ mâÍ« r£l¥nguitæš ÏWÂ¥
bgU«gh‹ikia¥ bgwéšiybaåš, r£lrigæš jå¥bgU« f£Áæ‹ jiytU¡F
mik¢ruit mik¡FkhW MSe® miH¥ò éL¡fyh«. Mdhš MSe® F¿¥ÃL«
.tn
fhy mtfhr¤Â‰FŸ, r£l¥nguitæš jd¡F¥ bgU«gh‹ik MjuÎ cŸsJ

v‹gij ã%Ã¡f nt©L«.
Kjyik¢rç‹ gjé¡fhy«
• ã®zæ¡f¥g£l jdJ r£l¥nguitæš bgU«gh‹ikæd® jd¡F MjuÎ bfhL¡F«
w
tiuæš xUt® Kjyik¢r® gjéæš ÏU¡fyh«.

• Kjyik¢rç‹ gjé éyfš x£Lbkh¤j mik¢ruitæ‹ éyfyhF«.
• bghJthf Kjyik¢rU¡F« r£lk‹w cW¥Ãd®fS¡F« gjé¡fhy« 5 M©LfŸ
w
MF«.
Kjyik¢rç‹ flikfŸ (ru¤J - 1 67 )
1. khãy mik¢ruit vL¡F« všyh KoÎfisÍ« MSeçl« bjhl®ò bfhŸs
w
nt©L«.
2. muÁ‹ ã®thf« g‰¿nah mšyJ r£l tiuÎ g‰¿a jftšfisnah MSe® édÎ«
nghJ Tw nt©L«.
3. xU mik¢r® jå¥g£l Koéid vL¤jhš mij mik¢ruitæš jh¡fš brŒa
MSe® gâ¤jhš mjid Kjyiik¢r® M‰w nt©L«.

Kjyik¢rç‹ gâfS«, mÂfhu§fS«

• khãy ã®thf¤Â‹ c©ikahd jiytuhf Kjyik¢r® Âfœ»wh®.
mt®fë‹ gâfshtd:
• mik¢ruitia mik¤jš
m
• mik¢r®fS¡F Jiwfis xJ¡ÑL brŒtJ.
• flik jtW« nghJ mik¢r®fis gjé éyf¡ nfhUjš.
• MSe® m¿é¡ifæ‹go Jiwfis mik¢r®fS¡F kh‰w« brŒtJ.
• mik¢ruitæ‹ jiytuhŒ ÏUªJ, mik¢ruit¡ T£l§fS¡F¤ jiyik
co
jh§FtJ.
• MSe® k‰W« mik¢r®fS¡F Ïilna bjhl®ghsuhf brašgLjš.
• gjé¡fhy« KoÍ« K‹ng r£l¥nguitia¡ fiy¡f MSeU¡F m¿ÎW¤JtJ.
e.
mik¢ruit¡ FG
ika mik¢ruit¥ ngh‹nw khãy mik¢ruitÍ« c©ikahd mÂfhu« bg‰WŸsJ.
• khãy mik¢ruit khãy r£lk‹w¤Â‰F bghW¥òilajhF«. mid¤J
ot
mik¢r®fS« khãy r£lk‹w¤Â‹ cW¥Ãd®fshŒ ÏU¤jš nt©L«.
• mid¤J mik¢r®fS«, Kjyik¢rç‹ jiyikæ‹ Ñœ xnu mâahf¢
brašgL»‹wd®.
cn
• Kjyik¢r® gjéæš Úo¡F« tiu mik¢ruit gjéæš Úo¡F«.
• r£l¥nguitæš mik¢ruitæ‹ ÛJ e«Ã¡ifæšyh¤ Ô®khd« ãiwnt‰¿dhš,
Kjyik¢r® jiyikæš brašgL« khãy mik¢ruit gjé éyf nt©L«. ÏJ
x£Lbkh¤j bghW¥ò v‹wiH¡f¥gL»wJ.
khãy Kj‹ik tH¡FiuP® ( ru¤J – 1 65)
ps
• ca® ÚÂk‹w ÚÂgÂahtj‰F jFÂ bg‰WŸs xUtiu MSe® ãaä¥gh®.

• MSe® éU«ò« tiuæš Ït® m¥gjéæš Úo¡fyh«.
• khãy muÁ‹ Kj‹ik tH¡FiuPç‹ khj CÂa« MSeuhš ã®zæ¡f¥gL«
khãy muR¡F k‰W« MSeU¡F r£l Mnyhrid tH§Fjš.
.tn
•
• r£l¤ j‹ik thŒªj flikfis¢ brŒjš.
• r£l nkyit r£l¥nguitæš ngRtj‰F« g§bfL¥gj‰F« ÏtU¡F cçik
c©L. Mdhš th¡fë¡f KoahJ.
r£l k‹w« ( ru¤J – 1 68 )
w
r£lk‹w« v‹gJ MSe® k‰W« r£l nkyit ( Legislative Council ) mšyJ

r£l¥nguit (Legislative Assembly) mšyJ Ïu©L« cŸsl¡»aJ.
• <uit r£lk‹w¤Âš r£lk‹w nkyit, r£lk‹w nguit M»a Ïu©L mitfŸ
w
cŸsd. ÏitfŸ, nkyit k‰W« ÑHit vd¥gL«.

• Xuit r£lk‹w¤Âš X® r£lk‹w nguit k£Lnk cŸsJ. ÏJnt ÑHit v‹W
miH¡f¥gL»wJ.
w
• MªÂu¥Ãunjr«, Õfh®, #«K – fhZÛ®, f®ehlf«, kfhuhZou« k‰W« c¤Âu¥Ãunjr«

M»a khãy§fëš <uit r£lk‹w« cŸsJ.
ru¤J - 1 69

• r£l nkyitia cUth¡fÎ«, Ú¡Ftj‰F« mÂfhu« bg‰¿U¥gJ ehlhSk‹w«,
Mdhš mj‰fhd Ô®khd« m«khãy r£l¥nguitæš _‹¿š Ïu©L g§»‰F
Fiwahkš th¡bfL¥Ãš ãiwnt‰w¥g£oU¡f nt©L«.
r£l¥nguitæ‹ cŸsl¡f« ( ru¤J – 1 70 )
• xU khãy¤Â‹ r£l¥nguitæ‹ bkh¤j cW¥Ãd®fë‹ v©â¡if 60
cW¥Ãd®fS¡F FiwahkY« 500 cW¥Ãd®fS¡F äfhkY« ÏU¡f nt©L«.
m
• xU M§»nyh ÏªÂa‹ cW¥Ãdiu MSe® ãaä¥gh®.
• Ïªj cW¥Ãd®fis nj®Î brŒa 2001 – š vL¡f¥g£l k¡fŸbjhif fz¡bfL¥ò
2026 tiu Ã‹g‰w¥gL« vd 87 – tJ r£l¤ ÂU¤j« 2003 - ‹ go kh‰w¥g£lJ.
co
• 25 taJ ãu«Ãa ÏªÂa¡ Fokf‹ vtU« cW¥Ãduhf Mfyh«.
• r£l¥nguit¤ bjhFÂfis kWÓuik¡fnth, kh‰¿aik¡fnth mÂfhu« bg‰wJ
ehlhSk‹w«,
• Ïj‹ gjé¡ fhy« 5 M©LfŸ MF«. Mdhš Ïj‹ fhy« KotilÍ« K‹dnu
e.
fiy¡fyh«.
• beU¡fo fhy ãiyæš Ïj‹ gjé¡ fhy¤ij xUKiw¡F xU M©L vd
Ú£o¡F« mÂfhu« bg‰wJ ehlhSk‹w« MF«. våD« beU¡fo ãiy KoÎ¡F
ot
tªjÎl‹ 6 khj§fS¡FŸ KoÎW«.
• khãy§fëš r£l¥nguit c©ikahd mÂfhu ikakhf Âfœ»wJ. ÏJ
Fok¡fshš neuoahf¤ nj®ªbjL¡f¥g£l cW¥Ãd®fis¡ bfh©LŸsJ.
k¡fŸbjhif mo¥gilæš r£l¥nguit cW¥Ãd®fŸ v©â¡if mikªÂU¡F«.
cn
• r£l¥nguitæš, g£oaš Ïd¤jt®fŸ ( MÂÂuhél® ) gH§FoædU¡F Áy Ïl§fŸ
xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. Ïit jå¤bjhFÂ vd miH¡f¥gL»‹wd.
r£l nkyit ( ru¤J – 1 71)
• r£l nkyit cW¥Ãd®fë‹ v©â¡if 40 -¡F FiwahkY«, r£lnguit
ps
cW¥Ãd®fëš _‹¿š xU g§»‰F äfhkY« ÏU¤jš nt©L«.

nj®ªbjL¡F« Kiw
• Ïj‹ cW¥Ãd®fëš _‹¿š xU g§»diu ( 1 / 3 ) efuh£Á kht£l thça§fŸ
k‰W« k‰w cŸsh£Á mik¥òfë‹ cW¥Ãd®fŸ nj®ªbjL¡f¥gL»wh®fŸ.
.tn
• _‹¿š xU g§»d® ( 1 / 3 ) r£l¥nguit cW¥Ãd®fshš nj®ªbjL¡f¥gL»wh®fŸ.

• 1 2 – š xU g§»d® ( 1 / 12 ) _‹wh©LfS¡F Fiwéšyhj g£ljhçfshY«,
• 12 – š xU gFÂæd® ( 1 / 12 ) _‹wh©LfS¡F Fiwéšyhj nkšãiy¥ gŸë
MÁça®fshY« nj®ªbjL¡f¥gL»wh®fŸ.
w
• ÛjKŸs cW¥Ãd®fŸ ( 1 / 6 ) Ïy¡»a«, m¿éaš, fiy, T£LwÎ Ïa¡f« r_f

nritæš cŸst®fis MSe® ãaä¥gh®.
• k¤Âa r£lnkyitahd khãy§fsit ngh‹nw, khãy§fëš r£l nkyit
w
ãuªjukhdjhF«.
• r£l nkyitia fiy¡f KoahJ. Mdhš _‹¿š xU g§F cW¥Ãd®fŸ
Ïu©lh©LfS¡F xUKiw XŒÎ bgWt®.
w
Ïªj mit¡F cW¥Ãduhtj‰fhd¤ jFÂfŸ:

• 30 taJ ãu«Ãa ÏªÂa¡ Fokfdhf ÏU¤jš nt©L«.
• ntW VnjD« jFÂfis¢ nr®¡F« mÂfhu« bg‰wJ ehlhSk‹w« MF«.

• Ït®fë‹ gjé¡fhy« 6 M©LfŸ cW¥Ãd®fŸ kW nj®jY¡F«, kW
ãakd¤Â‰F« jFÂ cŸst®fŸ.
• 1 986 , et«g® 1 – M« njÂ r£lnkyit jäœeh£oš xê¡f¥g£lJ.
r£lnkyit¤ jiyt®
m
• r£l nkyitia el¤Jgt® nkyit¤ jiyt® ( Chair person ) Mth®.
• nkyit¤jiyt®, nkyit Jiz¤ jiyt® M»nah® nkyit cW¥Ãd®fshš
nj®ªbjL¡f¥gL»‹wd®.
co
• nkyit¤ jiyt® Ïšyhj fhy§fëš nkyit¤ Jiz¤ jiyt® nkyit
ãfœ¢Áfis el¤Jth®.
rghehaf® / nguit¤ jiyt® / nguit¤ Jiz¤ jiyt®
• nguit¤ jiyt® k‰W« Jiz¤ jiyt® M»nah® r£l¥nguitæ‹ cW¥Ãd®fshš
e.
nj®ªbjL¡f¥gL»wh®fŸ ( ru¤J -1 78 )
ru¤J – 1 79
• nguit¤ jiyt® / nguit¤ Jiz¤ jiyt® j§fë‹ cW¥Ãd® gjé ÏHªjhš
ot
jdJ jiyt® gjéÍ« ÏH¥g®.
• nguit¤ jiyt® jdJ gjé éyfš foj¤ij¤ Jiz¤ jiytçl« bfhL¡f
nt©L«.
cn
• nguit¤ Jiz¤ jiyt® jdJ gjé éyfš foj¤ij nguit¤ jiytçl«
bfhL¡f nt©L«.
• Ït®fŸ ÏUtU« nguit cW¥Ãd®fshš bgU«gh‹ik¤ Ô®khd¤Â‹ _y« gjé
Ú¡f« brŒa¥glyh«. Mdhš mj‰F K‹ 1 4 eh£fS¡F Fiwahj m¿é¥ig brŒa
nt©L«.
ps
• r£l¥nguit fiy¡f¥g£lhš nguit¤ jiyt® gjé éyf¤ njitæšiy.

r£lk‹w¤Â‹ gâfŸ
• khãy r£lk‹w«, khãy¥ g£oaš k‰W« bghJ¥ g£oaèš cŸs JiwfS¡F
njitahd r£l§fis Ïa‰W»wJ.
.tn
• ehlhSk‹w¤Âš xU knrhjh r£lkhtj‰F nk‰bfhŸs¥gL« Kiwna , khãy r£l

k‹w§fëY« ifahs¥gL»wJ.
• khãy¤Â‹ ãÂ¢ rh®ªj brašfis r£l¥nguit f£L¥gL¤J»wJ.
• r£lk‹w¤Â‹ mDkÂæ‹¿ òÂa tçfis éÂ¡f KoahJ.
w
• r£l nkyitia él r£l¥nguit mÂfhuä¡fJ. ãÂ xJ¡Ñ£L¢ r£ltiuÎ

r£l¥nguitæš ( ÑHit ) k£Lnk m¿Kf¥gL¤j¥gL»wJ.
• ãÂknrhjh bfh©LtU«nghJ IªJ ãiyfshf _‹W Kiw go¡f¥g£lÃ‹,
w
MSeç‹ mDkÂÍl‹ ÏJ r£lkhF«.

• r£lk‹w mitæ‹ elto¡iffS¡F mik¢r®fŸ bghW¥ghth®fŸ.
• bghW¥Ãš cŸs mik¢r®fŸ r£lk‹w cW¥Ãd®fshš nf£f¥gL« nfŸéfS¡F
w
gÂš më¡f nt©L«.

• e«Ã¡ifæšyhj Ô®khd« r£l¥nguitæš ãiwnt‰w¥g£lhš, mik¢ruit
fiy¡f¥gL«.
• ã®thf« r£lk‹w ãfœÎ¡F¡ flik¥g£LŸsJ

ca®ÚÂk‹w«
khãy§fëš ca®ÚÂk‹w«
• ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l« 214 tJ Ãçé‹go, x›bthU khãy¤ÂY« ca®ÚÂk‹w«
mik¡f¥g£LŸsJ.
m
• x›bthU ca®ÚÂk‹wK« gÂÎ brŒJ bfhŸS« mÂfhu« cŸsJ. vdnt Ïjid
rh£Áa¥ gÂntL ( Court of Record ) brŒayh«. nkY« ÚÂk‹w mtkÂ¥ò bjhl®ghf
j©lid tH§f¡Toa mÂfhu« cŸë£l mid¤J mÂfhu§fS« cŸsJ. ( ru¤J -
21 5)
co
• bghJthf x›bthU khãy¤ÂY« k‰W« ôåa‹ Ãunjr¤ÂY« ca®ÚÂk‹w«
ÏU¡F«. ehlhSk‹w r£l§fë‹ mDkÂæ‹ ngçš Ïit brašgL»wJ.
• khãy¤ÂYŸs Ãw ÚÂk‹w§fŸ ca®ÚÂk‹w¤Â‹ nk‰gh®itæ‹ Ñœ brašgL»wJ.
ca®ÚÂk‹w¤jhš bfh©L tu¥gL« nkšKiwpL tH¡Ffis ÏªÂa c¢rÚÂk‹w«
e.
érhç¡F«.
• ca®ÚÂk‹w« xU jiyik ÚÂgÂiaÍ«, Ãw ÚÂgÂfisÍ« bfh©LŸsJ.
• Ït®fis ÏªÂa¡ FoauR¤ jiyt® ãakd« brŒ»wh®.
ot
• ca®ÚÂk‹w ÚÂgÂfë‹ v©â¡if tiuaiw brŒa¥gléšiy.
ca®ÚÂk‹w¤ jiyik ÚÂgÂ k‰W« Ãw ÚÂgÂfŸ

cn
• ÏªÂa¡ FoauR¤ jiyt®, c¢rÚÂk‹w¤ jiyik ÚÂgÂ, k‰W« khãy MSeç‹
Mnyhridæ‹ ngçš ca®ÚÂk‹w¤ jiyik ÚÂgÂia ãakd« brŒ»wh®.
• bghJthf gâ _¥Ã‹ mo¥gilænyna jiyik ÚÂgÂæ‹ ãakd« mik»wJ.
ca®ÚÂk‹w¤ jiyik ÚÂgÂæ‹ Mnyhridæ‹ ngçš, ca®ÚÂk‹w¤Â‹ Ãw
ÚÂgÂfisÍ« FoauR¤ jiytnu ãakd« brŒ»wh®.
ps
• xU ca®ÚÂk‹w ÚÂgÂ gjé éyf éU«Ãdhš m¡foj¤Âid FoauR¤

jiytU¡F mD¥g nt©L«.
• ca®ÚÂk‹w ÚÂgÂfis gjé Ú¡f« brŒa nt©L« v‹whš c¢rÚÂk‹w
ÚÂgÂfis gjé Ú¡f« brŒÍ« Kiwæš brŒayh«.
.tn
• ca®ÚÂk‹w ÚÂgÂfis c¢rÚÂk‹w ÚÂgÂahfnth k‰bwhU ca® ÚÂk‹ww¤Â‰F

khWjš brŒanth mÂfhu« gil¤jt® FoauR¤ jiyt®.
• ca® ÚÂk‹w ÚÂgÂfë‹ taJ bjhl®ghd Ãu¢ridfŸ vGªjhš ÏªÂa¤ jiyik
ÚÂgÂæl« Mnyhrid bg‰w ÃwF FoauR¤ jiyt® KoÎ brŒth®. m›thW
w
vL¡F« KoÎ ÏWÂahdJ.

• ca® ÚÂk‹w ÚÂgÂahf ãaä¡f¥gL« xUt® mªj khãy¤Â‹ MSe® K‹åiyæš
gjé Ãukhz« vL¤J¡ bfhŸs nt©L«. (3 –tJ m£ltiz) ( ru¤J – 21 9)
w
• ca® ÚÂk‹w ÚÂgÂahf gâah‰¿ XŒÎ bg‰w ÃwF c¢rÚÂk‹w« k‰W« k‰w
ca®ÚÂk‹w§fŸ jéu ntbw§F« tH¡FiuPuhf thjhl KoahJ. ( ru¤J - 220 )
• ca® ÚÂk‹w ÚÂgÂfë‹ CÂa¤ij ã®za« brŒtJ ehlhSk‹w« Mdhš mªj
w
CÂa« k‰W« Ãw trÂfis Fiw¡f KoahJ. ( ãÂ beU¡fo fhy§fŸ jéu )

(ru¤J - 22 1)
• ca® ÚÂk‹w ÚÂgÂfis xU ÚÂk‹w¤ÂèUªJ k‰bwhU ÚÂk‹w¤Â‰F khWjš
brŒtJ FoauR¤ jiyt®. ( ÏªÂa¤ jiyik ÚÂgÂæ‹ Mnyhrid¡F ÃwF )
(ru¤J – 222 )

• xU ca® ÚÂk‹w¤Â‹ jiyik ÚÂgÂæ‹ gjé fhèahf ÏU¡F« nghJ mšyJ
mªj jiyik ÚÂgÂ jdJ ntiyia brŒa Ïayhj bghGJ mªj ÚÂk‹w¤Â‹
xU ÚÂgÂia¤ j‰fhèf jiyik ÚÂgÂahf¢ brašgLkhW FoauR¤ jiyt®
ãaä¡fyh«. ( ru¤J - 223 )
• ca® ÚÂk‹w¤Â‹ ntiy mÂfkhdÂ‹ fhuz¤Âdhnyh mšyJ ÚÂgÂfë‹
v©â¡ifia ca®¤j nt©L« v‹whnyh jFÂ thŒªj eg®fis Ïu©L
m
M©LfS¡F äfhkš TLjš ÚÂgÂfshf ãaä¥gt® FoauR¤ jiyt®. Mdhš 62
taÂ‰F nk‰g£l xUtiu TLjš mšyJ j‰fhèf ÚÂgÂahf ãaä¡f TlhJ.
( ru¤J - 224 )
co
ÚÂgÂfë‹ jFÂ
• ca®ÚÂk‹w§fëš tH¡FiuPuhf Fiwªjg£r« 10 M©LfŸ mDgt« bg‰¿U¡f
nt©L«. mšyJ
e.
• Fiwªjg£r« 10 M©LfŸ ÑHik ÚÂk‹w¤Âš ÚÂgÂahf¥ gâah‰¿æU¡f
nt©L«.
• ÚÂgÂfë‹ XŒÎ bgW« taJ 60 v‹W tiuaW¡f¥g£oUªjJ. Mdhš 1963 – M«
M©L muÁayik¥ò 1 5 tJ ÃçÎ ÂU¤j¥go ca®ÚÂk‹w ÚÂgÂfë‹ XŒÎ bgW«
ot
taJ 62 Mf ca®¤j¥g£LŸsJ.
XŒÎ bg‰w ÚÂgÂis ãaä¥gJ ( ru¤J - 224 – A)
• ca® ÚÂk‹w¤Â‹ jiyik ÚÂgÂ FoauR¤ jiyt® K‹x¥g« bg‰W XŒÎ bg‰w
cn
ÚÂgÂfis j‰nghJ ÚÂgÂahf¢ brašgLkhW nt©lyh«. m›thW ãaä¡f¥gL«
ÚÂgÂ¡F CÂa« ã®za« brŒtJ FoauR¤ jiyt®.
• XŒÎ bg‰w ÚÂgÂfis ÚÂgÂahf¢ brašgl f£lha¥gL¤j KoahJ.
ca® ÚÂk‹w§fë‹ ÚÂnguhiz tH§F« mÂfhu« ( ru¤J - 226 )
ps
• x›bthU ca® ÚÂk‹wK« j‹ mÂfhu všiy¡F£g£l gFÂfëš

ÚÂ¥nguhizfis¥ Ãw¥Ã¡fyh«.
• Ïªj mÂfhu« c¢rÚÂk‹w¤Â‹ ÚÂ¥nguhiz tH§F« mÂfhu¤Âid¥ ghÂ¡fhJ.
ru¤J - 228
.tn
• jd¡F Ñœ cŸs ÚÂk‹w¤Âš ãYitæš cŸs tH¡»‹ r£l« bjhl®ghd

édh¡fŸ ÏU¡»wJ v‹W ca®ÚÂk‹w« ãid¤jhš mªj tH¡»id
ca®ÚÂk‹w¤Â‰F khWjš brŒayh«.
ru¤J - 230
• ca® ÚÂk‹w¤Â‹ mÂfhu tu«Ãid ôåa‹ Ãunjr¤Â‰F mÂf¥ggL¤Jtj‰F«,
w
Fiw¥gj‰F« mÂfhu« gil¤jJ ehlhSk‹w«.

ru¤J - 231
w
• Ïu©L mšyJ mj‰F nk‰g£l khãy§fS¡F mšyJ ôåa‹ Ãunjr¤Â‰F

bghJthd xU ca® ÚÂk‹w¤Âid cUth¡f mÂfhu« gil¤jJ ehlhSk‹w«.
ÑHik ÚÂk‹w§fŸ
w
ca® ÚÂk‹w¤Âid Mnyhrid brŒj ÃwF kht£l ÚÂgÂfis ãaä¥gt® MSe®.

Mdhš m›thW ãaä¡f¥gL« kht£l ÚÂgÂ VG M©LfS¡F Fiwéšyhkš
tH¡FiuPuhfÎ« k‰W« ca®ÚÂk‹w« gçªJiuÍ« brŒa nt©L«. ( 233).
ca®ÚÂk‹w¤Â‹ mÂfhu§fS«, brašghLfS«
ca® ÚÂk‹w¤Â‹ mÂfhu tu«Ãid Ïu©L éjkhf¥ Ãç¡fyh«.

Kjš érhuiz ÚÂ mÂfhu«

• ca®ÚÂk‹w§fë‹ Kjš érhuiz mÂfhu« tiuaiwfS¡F c£g£lJ.
• muÁayik¥Ã‹ 226 – tJ Ãçé‹go, mo¥gil cçikfis¢ brašgL¤jnth,
mšyJ ntWÁy F¿¥Ã£l neh¡f§fS¡fhfnth ÚÂ¥ nguhizæid Ãw¥Ã¡f
KoÍ«.
m
• Ïªj Kj‹ik ãiy mšyJ neuo mÂfhu¤Âš ã®thf« , ÂUkz« bjhl®ghd
tH¡FfŸ, f«bgå¢ r£l«, ÚÂk‹w mtkÂ¥ò ngh‹w tH¡FfŸ ml§F«.
• c¢rÚÂk‹w¤ij¥ nghynt ca®ÚÂk‹wK« mo¥gil cçikfis¥ ghJfh¥gj‰fhf
co
M£bfhz® ÚÂ¥nguhiz, braYW¤j« ÚÂ¥nguhiz, jil¥nguhiz,
Mtz¡nf£ò¥ nguhiz, jFÂ Kiw édÎ« ÚÂ¥nguhiz M»a Mizfis¥
Ãw¥Ã¡f KoÍ«.
nkš KiwpL mÂfhu tu«ò
e.
• Ïj‹go Ñœ ÚÂk‹w¤ Ô®¥òfS¡F vÂuhf nkšKiwpL brŒa¥gL« Áéš k‰W«
F‰wtH¡Ffis érhç¤J Ô®¥ò tH§fyh«.
• muÁayik¥ò r£l éÂfë‹ és¡f§fŸ bjhl®ghd tH¡FfisÍ« ca®ÚÂk‹w«
ot
érhç¡fyh«. Ï¤jifa ÚÂk‹w mÂfhu tu«Ã‰FŸ, ca®ÚÂk‹w« KGikahfÎ«,
RjªÂukhfÎ« brašgL»wJ.
• Ñœ ÚÂk‹w§fëèUªJ tU« cçikæaš Kjšãiy mšyJ Ïu©lh« ãiy
tH¡Ffis ca®ÚÂk‹w« érhç¡fyh«. F‰wéaš tH¡Ffëš ca®ÚÂk‹w«, Ñœ
cn
ÚÂk‹w¤Â‹ Ô®¥òfS¡F vÂuhfÎ« brašgL«.
ã®thf¥ bghW¥òfŸ
• khãy¤Âš r£l« xG§if cWÂ brŒtj‰fhf gy ãiyfëyhd ÚÂk‹w§fŸ
cŸsd. mit rh®ò ÚÂk‹w§fŸ v‹W miH¡f¥gL»‹wd. m¤jifa rh®ò
ps
ÚÂk‹w§fis ca®ÚÂk‹w« f©fhâ¡»wJ.

• rh®ò ãiy ÚÂk‹w§fŸ ca®ÚÂk‹w¤Â‹ éÂfisÍ«, xG§F KiwfisÍ«
fil¥Ão¡f nt©L«. Ñœk£l ÚÂk‹w§fë‹ nfh¥òfis ca®ÚÂk‹w« MŒÎ
brŒÍ«.
.tn
• xU rh®ò ÚÂk‹w¤ÂèUªJ tH¡if kh‰W« mÂfhu« ca®ÚÂk‹w¤Â‰F cŸsJ.

r£l¤ij ÚÂk‹w kWgçÓyid brŒÍ« mÂfhu«
• r£lk‹w¤jhš Ïa‰w¥gL« knrhjh, muÁayik¥ò¢ r£l éÂfS¡F KuzhdJ
v‹W m¿a¥g£lhš, m¤jifa r£l« bršyhJ v‹W m¿é¡»‹w cçik
c¢rÚÂk‹w« nghš ca®ÚÂk‹w¤Â‰F« c©L. Ï›Îçik, ã®thf k‰W«
w
r£lk‹w§fis tu«ò Ûwhkš f£L¥gL¤Jtj‰f cjÎ»wJ.

• kJiuæš br‹id ca®ÚÂk‹w« »is brašgL»wJ.
• khãy ã®thf¤Âš _‹W ÃçÎfS«, j‹å¢irahf brašgL« ÃçÎfshf
w
ÏUªjhY« ã®thf¤Âš mÂfhu tu«ig Û¿ brašgl KoahJ. Ï¥ÃçÎfëš VjhtJ

xU ÃçÎ muÁayik¥Ã‹ mÂfhu¤ij¤ jtwhf ga‹gL¤Âdhš k‰w ÏUÃçÎfŸ
Ïjid f©fhâ¤J k¡fis ghÂ¡fhj tifæš ghJfh¡»wJ. ÏJ f©fhâ¤J
w
rkãiy¥gL¤J« Kiw vd miH¡f¥gL»wJ. Ïj‹_y« ã®thf¤JJiw,

r£l¤Jiw, KGikahd RjªÂu¤Jl‹ brašgL»wJ v‹gij bjëthf¡ fhzyh«.
xUt® ÛJ xUt® M¡»uä¥ò brŒtÂY«, mnjnghš ÚÂ¤Jiw k¤Âa muR«, khãy
muR« j§fë‹ cçikfëš jiyæLtijÍ« jL¤J ghJfh¡»wJ.

• khãy§fë‹ jiyik ÚÂk‹w« ca®ÚÂk‹w« MF«.
• ÏªÂahéš 24 ca®ÚÂk‹w§fŸ cŸsd. mt‰WŸ 3 ca®ÚÂk‹w§fŸ, Ïu©L
mšyJ mj‰F nk‰g£l khãy§fS¡F bghJthf cŸsd.
ÏªÂahéYŸs ca® ÚÂk‹w§fŸ
ÚÂk‹w« tUl« mÂfhu tu«ò ÏU¥Ãl«
m
1. myfhgh¤ 11 – 06 – 1 866 c¤ju¥Ãunjr« myfhgh¤ (»is –
y¡ndh)
2. MªÂuÃunj« 05 – 07 -1 954 MªÂu¥Ãunjr« mŒjuhgh¤
co
3. g«ghŒ 1 4 – 08 -1 862 kfhuhZou«, nfhth K«ig (»il – eh¡ó®
jh¤uh ehf® Antè gdh®í
ilô, lhk‹ mÎu§fgh¤ )
4. fšf¤jh 1 4 – 08 – 1 862 nk‰F t§fhs«, fšf¤jh (r®»ô£
mªjkh‹ ã¡nfhgh® »is –
e.
ngh®£Ãnsa®)
5. blšè 31 – 1 0 – 1 966 blšè blšè
6. bfsfh¤Â 0 1 – 03 – 1948 m°[h«, ehfyhªJ, bfsfh¤Â
änrhu«,
ot
mUzh¢ry¥Ãunjr«
7. F#uh¤ 01 – 05 – 1960 F#uh¤ mfkjhgh¤
8. ïkh¢ry¥ 1971 ïkh¢ry¥Ãunjr« Á«yh
Ãunjr«
cn
9. #«K fhZÛ® 1 943 #«K fhZÛ® $ef® & #«K
10. #h®f©£ 1 5 – 11 - 2000 #h®f©£ uhŠÁ
11. f®ehlfh 1 884 f®ehlfh bg§fq®
12. nfush 1 956 nfush, y£r¤ÔÎfŸ v®zhFs«
13. bk£uh° 1 5 – 08 – 1 862 jäœehL & gh©o¢nrç bk£uh° ( »is –
ps
kJiu)
14. kâ¥ó® 25 – 03 - 201 3 kâ¥ó® Ï«ghš
15. nkfhyah 25 – 03 – 201 3 nkfyhah îšyh§
16. xorh 03 – 04 – 1 948 xorh f£lh¡
.tn
17. gŠrh¥ & 08 – 11 – 1 947 gŠrh¥, Açahdh r©of®

Açahdh r©of®
18. gh£dh 02 – 09 – 1 91 6 Õfh® gh£dh
19. Ïuh#°jh‹ 21 – 06 – 1 949 Ïuh#°jh‹ n#h¤ó® (»is –
b#Œó®)
w
20. Á¡»« 1 975 Á¡»« nf§lh¡

21. c¤ufh©£ 09- 11 – 2000 c¤ufh©£ ieålhš
22. Âçòuh 23 – 03 – 201 3 Âçòuh mf®jsh
23. r£o°f® 2000 r£O°f® Ãyh°ó®
w
24. k¤Âa¥Ãunjr« 02 – 01 – 1 936 k¤Âa¥Ãunjr« b#gšó® (»is -

Fthèa®, Ïªö® )
w

myF - 1 1 k¤Âa muÁ‹ M£Á všiy (ru¤J¡fŸ : 239 – 241 )
• FoauR¤ jiyt® j‹dhš ãaä¡f¥gL« xU M£Áahs® têahf ã®thf« brŒ»wh®.

• ôåa‹ Ãunjr§fŸ Jiz MSe® _y« ( by¥od©£ ft®d®) FoauR¤
m
jiytuhš ã®t»¡f¥gL»wJ.
• FoauR¤ jiyt® xU khãy¤Â‹ MSeiu mªj khãy¤ij x£oÍŸs k¤Âa
muÁ‹ X® M£Á všiy¡F M£Áahsuhf ãaä¡fyh«. m›thW ãaä¡f¥gL«
co
MSe® m«khãy mik¢ruitæ‹ Mnyhidæ‹¿ brašglyh«.
r£lk‹w« / mik¢ruit cUth¡Fjš ( ru¤J 239 - A )
• òJ¢nrç¡F r£l¥nguit k‰W« mik¢ruit cUth¡F« mÂfhu«
• gh©o¢nrç v‹gJ òJ¢nrç vd 2006 – M« M©L kh‰w¥g£LŸsJ,
e.
blšè ( ru¤J 239 - AA )
• blšè njÁa¤ jiyef® MF«.
• 1 991 -« M©oš 69 tJ muÁayik¥ò ÂU¤j¢ r£l¤Â‹go Âšè k¤Âa muR
ot
M£Á všiy v‹gij njÁa jiyefu M£Á všiy ( National Capital Governor )
v‹W kh‰w¥g£lJ.
• ru¤J 239 - ‹go ãaä¡f¥gL« mj‹ M£Áahs® Jiz ãiy MSe® ( Lieutenant
cn
Governor ) vd miH¡f¥gL»wh®.
• neuoahf nj®ªbjL¡f¥g£l¢ r£l¥nguit x‹W njÁa¤ jiyefu M£Á všiy
Âšè ÏU¤jš nt©L«.
• blšè r£lk‹w« khãy¥ g£oaš k‰W« bghJ¥g£oaèš cŸs ( khãy¥ g£oaèš
ps
cŸs entry , 1, 2, 18, 64, 65, 66 jéu) mid¤ÂY« r£läa‰wyh«.

• Ï›thW Ïa‰w¥gL« r£l« ehlhSk‹w« Ïa‰W« r£l¤Â‰F f£L¥g£lJ.
• Kjyik¢riu jiytuhf bfh©L mik¢ruitæ‹ msÎ 10 rjÅj¤Â‰F äfhkš
ÏU¤jš nt©L«.
.tn
• blšè Kjyik¢r® FoauR¤ jiytuhš ãaä¡f¥gL»wh®. k‰w mik¢r®fisÍ«

Kjyik¢rç‹ gçªJiuæ‹ ngçš FoauR¤ jiyt® ãaä¡»wh®.
• njÁa¤ jiyefu M£Á všiyæ‹ ã®thf¤ij muÁayik¥Ã‹go el¤j
Koaéšiyba‹whš mj‹ Jizãiy MSe® mšyJ ntW tifæš ÏJ F¿¤J
FoauR¤ jiytU¡F m¿¡if mD¥Ãdhš. FoauR¤ jiyt® 239 – AA - ‹
w
brayh¡f¤ij ãW¤Â it¡fyh«.

beU¡fo ãiy¥ Ãufld« ( ru¤J 239 – AB )
w
• ru¤J 239 – AA - ‹go njÁa jiyef® M£Á všiyæš ã®thf« eilbgwéšiy

v‹W Jiz ãiy MSe® m¿¡if _ykhfnth mšyJ ntW tifænyh FoauR¤
jiytU¡F bjçatªjhš beU¡fo / mtrufhy ãiyia Ãufld¥gL¤jyh«.
w
• Ïj‹go, ru¤J 239 - AA mšyJ Ïjdo¥gilæš Ïa‰w¥g£l r£l§fë‹

brašgh£oid ãW¤Â it¡fyh«.
mtrufhy r£l« Ãw¥Ã¤jš ( ru¤J 239 – B)

• òJ¢nrç r£lk‹w« T£l¤bjhlçš ÏšyhjnghJ, cldoahf njit v‹W ã®th»
fUÂdhš FoauR¤ jiytç‹ m¿Îiuia¥ bg‰W mtrufhy¢ r£l¤ij
Ãufld¥gL¤jyh«.
• mªj r£lk‹w« fiy¡f¥g£oUªjhnyh mšyJ ãW¤Â it¡f¥g£oUªjhnyh
m¡fhy¡ f£l¤Âš mtru¡fhy¢r£l« Ãw¥Ã¡f¡ TlhJ.
• Ïªj mtrufhy¢ r£l« r£lk‹w« Ïa‰W« r£l¤Â‰F ÏizahdJ.
m
• Ïªj¢ r£l« r£lk‹w« Toa ÃwF 6 thu¤Â‰FŸ x¥òjš bgw nt©L«.
• Ïij¡ FoauR¤ jiytç‹ m¿Îiuia¥ bg‰w ÃwF ã®th» ÂU«g¥ bgwyh«.
k‰w k¤Âa M£Á všiy
co
• xU M£Áahs® ( Administrator) v¥bghGJ nt©LkhdhY« mtrufhy¢ r£l«
Ãw¥Ã¡fyh«. Mdhš mJ FoauR¤ jiytç‹ m¿ÎW¤jè‹go Ãufld¥gL¤j
nt©L«. Ï›thW Ãw¥Ã¡f¥gL« mtrufhy r£l« ehlhSk‹w« Ïa‰W« r£lkhf
fUj¥gL«.
e.
Áy ôåa‹ Ãunjr§fS¡F xG§FKiw cUth¡F« mÂfhu« ( ru¤J – 240 )
• mªjkh‹ k‰W« ã¡nfhg® ÔÎfŸ, y¡r ÔÎfŸ, jh¤uh k‰W« ehf® Ahntè, lhk‹
k‰W« ilô, òJ¢nrç M»at‰¿‹ mikÂ, K‹nd‰w« k‰W« ešy
ot
murh§f¤Â‰fhf FoauR¤ jiyt® xG§FKiw éÂfis tF¡fyh«.
• òJ¢nrç ôåa‹ Ãunjr¤Âš r£lk‹w« cUth¡f¥g£oUªjhš FoauR¤ jiyt®
Ïªj xG§FKiwfis cUth¡f¡ TlhJ.
• mªj r£lk‹w« fiy¡f¥g£oUªjhnyh mšyJ ãW¤Â it¡f¥g£oUªjhnyh xG§F
cn
Kiwfis cUth¡fyh«
k¤Âa muÁ‹ M£Á všiy ca® ÚÂk‹w« ( ru¤J - 240)
• k¤Âa muÁ‹ M£Á všiy¡bfd xU ca® ÚÂk‹w« mik¡f mšyJ vªj
ÚÂk‹w¤ijahtJ mªj M£Á všiyæ‹ xU ca® ÚÂk‹wkhf és§f
ps
ehlhSk‹w« r£läa‰wyh«.
myF - 1 2 cŸsh£Á Cuh£ÁfŸ / gŠrha¤J
ekJ ÏªÂa ehL äf¥bgça ãy¥gu¥ig¡ bfh©lJ. Ï§F k¡fŸbjhif äf

.tn
mÂf«. Ï§F thG« k¡fŸ »uhk§fëY«, ng%®fëY«, efu§fëY« thœ»wh®fŸ.

njitfŸ, Ãu¢ridfŸ mid¤ijÍ«, k¤ÂæY« khãy¤ÂY« cŸs muRfëdhš
k£Lnk Ô®¤J it¡f ÏaYtÂšiy.
• eh£o‹ bjhiyöu¤Âš cŸs k¡fS¡F¢ nrit brŒtj‰nf cŸsh£Á ã®thf
w
mik¥òfŸ ÏªÂahéš mik¡f¥g£LŸsd.

• ÏªÂa eh£oš k¤Âa, khãy k‰W« cŸsh£Á ã®thf mik¥òfS« cŸsd.
• cŸsh£Á mik¥òfŸ k¡fshš nj®ªbjL¡f¥g£l cW¥Ãd®fŸ ã®thf«
w
brŒ»‹wd®.
• k¡fsh£Á / #dehaf mik¥Ã‹ cæ® ehoahf és§FtJ cŸsh£Á mik¥òfŸ
MF«.
w
• mªj cŸsh£Á mik¥ig Cuh£Á x‹¿a«, ng%uh£Á, kht£l Cuh£Á M»a

mik¥òfS« k¡fŸ ÃuÂãfSl‹ brašgL»‹wd. Ïªj mik¥Ã‰F “ cŸsh£Á
ã®thf« ” v‹W bga®.

• M§»nya M£Áahs® “ç¥g‹ Ãuò ” v‹gt® cŸsh£Á mik¥ò Kiwia ÏªÂahéš
eilKiw¥gL¤Âdh®. vdnt Ït® cŸsh£Á ã®thf¤Â‹ jªij vd
miH¡f¥gL»wh®.
• eh£L éLjiy¡F K‹ng cŸsh£Á ãUthf« e«eh£oš V‰gL¤j¥g£L ÏUªjJ.
m
gštª¤uhŒ nk¤jh FG 1957
• #dtç 1957 –š ÏªÂa muR rKjha mÃéU¤Â Â£l« ( Community Development
Programme – 1952 ) k‰W« National Extension Services ( 1953 ) M»a Â£l§fë‹
co
brašgh£oid m¿a gštª¤uhŒ nk¤jh jiyikæš xU FGit ãaä¤jJ.
• Ïªj¤ Â£l§fis brašgL¤j nghJkhd muR ÏaªÂu§fŸ Ïšyhjjhš
njhšéailªjJ. vdnt #dehaf¥ gutyh¡Fjš (Democratic Decentralisation)
mjhtJ gŠrha¤J mik¥ò¡fis cUth¡f nt©L« vd 1957 – š gçªJiu
e.
brŒjJ.
Ïj‹ gçªJiufŸ
• _‹wL¡F gŠrha¤J mjhtJ ( »uhk mséš »uhk gŠrha¤J t£l mséš
ot
gŠrha¤J räÂ, kht£l mséš íšyh gçr¤ ) mik¡f nt©L«.
• »uhk mséš cW¥Ãd®fŸ neuoahfÎ«, t£l k‰W« kht£l mséš kiwKf¤
nj®jš _ykhfÎ« nj®ªbjL¡f¥gl nt©L«.
• Ïªj mik¥òfS¡F Â£lälš k‰W« ts®¢Á elto¡iffis nk‰bfhŸS«
cn
mÂfhu« tH§f¥gl nt©L«.
• gŠrha¤J räÂ brašgL¤J« mik¥ghfÎ«, íšyh gçr¤ Mnyhrid TW«,
xU§»iz¡f nk‰gh®itæL« mik¥ghfÎ« brašgl nt©L«.
• kht£l M£Áa® íšyh gçr¤Â‹ jiytuhf brašgl nt©L«.
ps
• Ïªj mik¥òfS¡F c©ikahd mÂfhu§fS«, bghW¥òfS« më¡f¥gl

nt©L«.
• Ïªj gçªJiufis njÁa ts®¢Á¡ FGk« 1958 –š V‰W¡bfh©lJ. Mdhš xU
KGikahd Kiwæš brašgL¤jhkš, khãy§fŸ j§fS¡F V‰g braš
.tn
mik¥òfis / cŸsh£Á mik¥òfis V‰gL¤j é£Lé£lJ.

• uh#°jh‹ khãy« Kjš gŠrha¤J uh{ mik¥Ãid ehbfs® kht£l¤Âš
02. 10. 1959 – š mik¤jJ. ÃwF MªÂu Ãunjr khãy« bjhl§»aJ.
mnrh¡ nk¤jh FG ( 1977 )
w
• or«g® 1997 – š #djh muR gŠrha¤J uh{ mik¥Ã‰F mnrh¡ nk¤jh jiyikæš
xU FGit ãaä¤jJ.
gçªJiufŸ
w
• Ïu©lL¡F gŠrha¤J Kiwia ( mjhtJ kht£l mséš íšyh gçr¤, 1 5,000 Kjš
20,000 tiu k¡fŸbjhif bfh©l Á‰ù®fis Ïiz¤J k©ly gŠrha¤J )
mik¡f gçªJiu brŒjJ.
w
• ‘íšyh gçr¤ ’ brašgL¤J« mik¥ghfÎ«, kht£l mséš Â£läL« mik¥ghfÎ«

brašglnt©L«.
• gŠrha¤J mik¥òfS¡F tçéÂ¡F« mÂfhu« tH§fgl nt©L«.
• ãaha gŠrha¤J mik¡f¥gl nt©L«. mJ jFÂthŒªj ÚÂgÂ jiyikæš Ïa§f
nt©L«.

L. M. Á§é FG - 1986
• gŠrha¤J uh{ mik¥òfS¡F #dehaf k‰W« ts®¢Á rh®ªJ ò¤Jæ® më¥gJ
bjhl®ghf uhí› fhªÂ muR, Á§é jiyikæš xU FG mik¡f¥g£lJ.
gçªJiufŸ
• gŠrha¤J mik¥ò¡fis m§Ñfç¡f, ghJfh¡f muÁayik¥ò m§Ñfhu« më¡f
m
nt©L«.
• »uhk rigfis cUth¡f »uhk gŠrha¤J¡fS¡F mÂfhu« tH§f nt©L«.
• tH¡fkhf, RjªÂukhd, ãahakhd nj®jš el¤j¥gl nt©L«..
• »uhk gŠrha¤JfS¡F ãÂ mÂfhu§fis tH§f nt©L«.
co
muÁayik¥ò m§Ñfhu«
• 1989 Éiyæš, uhÉ›fhªÂ muR 64- tJ muÁayik¥ò¤ ÂU¤j knrhjhit
k¡fsitæš m¿Kf¥gL¤ÂaJ. mJ Mf°£ 1989 – š ãiwnt‰w¥g£lJ. Mdhš
khãy§fsitæš ãiwnt‰w¥gléšiy.
e.
• et«g® 1989 – š gjéna‰w é. Ã. Á§. muR, N‹ 1990 –š khãy Kjšt®fŸ
kheh£oid 2 eh£fŸ el¤ÂaJ. ÏÂš òÂa muÁayik¥ò¤ ÂU¤j knrhjh
m¿Kf¥gL¤j x¥òjš tH§f¥g£lJ. ÃwF br¥l«g® 1990 – š k¡fsitæš,
ot
m¿Kf¥gL¤j¥g£lJ. Mdhš muR njhšéÍ‰wjhš ( V. P. Á§ muR fiy¡f¥g£lJ )
fhyhtÂ M»é£lJ.
• ÃwF P. V. euÁ«kuh› muR br¥l«g® 1 991 – š k¡fsitæš m¿Kf¥gL¤ÂaJ. ÏJ
cn
or«g® 22, 1992 – š khãy§fsitæš ãiwnt‰w¥g£lJ. Ïij 17 khãy
r£lk‹w§fŸ x¥òjš më¤jd. ÃwF V¥uš 20, 1993 –š FoauR¤ jiytç‹
x¥òjš bg‰wJ.
73 – tJ muÁayik¥ò ÂU¤j¢ ( 1992 ) r£l«
ps
• 73 – tJ muÁayik¥ò ÂU¤j¢ ( 1992 ) r£l¤Â‹go Cuh£Á mik¥òfS¡F

muÁayik¥ò ßÂahd m§Ñfhu« ( Consttuitional Status ) më¡f¥g£lJ.
• 73 - tJ ÂU¤j« 24. 04. 1993 – š eilKiw¡F tªjJ.
• gŠrha¤J mik¥òfS¡F muÁaš ßÂahd m§Ñfhu« ÂU. euÁ«kuh›
jiyikæyhd fh§»u° muR tH§»aJ.
.tn
• ru¤J 40 - ‹go më¡f¥g£l gŠrha¤J mik¥òfS¡F ÚÂk‹w érhuiz¡F£g£l

gFÂ¡F bfh©L tªjJ 73 – tJ ÂU¤jkhF«.
• 73 – tJ ÂU¤j¤Â‹go
o gFÂ x‹gJ (Part – IX ) Ïiz¡f¥g£lJ.
w
o ru¤J¡fŸ 243 Kjš 243 - 0 tiu 16 ru¤J¡fŸ Ïiz¡f¥g£lJ.

o 11 - tJ m£ltiz Ïiz¡f¥g£lJ.
o 11 - tJ m£ltizæš 29 JiwfŸ ( Functional items ) cŸsd.
w
• Ï¤ÂU¤j« x›bthU khãy¤ÂY« Cuh£Á mik¥ig V‰gL¤j tê tF¤jJ.

• xU Cuh£Á¡F mÂfhu§fŸ k‰W« gâfis më¥gJ khãy r£lk‹w« MF«.
ru¤J 243
w
• »uhk rig v‹gJ m¥gFÂæš cŸs gÂÎ bg‰w mid¤J th¡fhs®fisÍ«

cŸsl¡»aJ.
• »uhk§fŸ, Ïilãiy gFÂfŸ, kht£l§fŸ v‹gjid F¿¥ÃL« mÂfhu« bg‰wt®
MSe®.

ru¤J 243 - A
• »uhk rig, khãy r£lk‹w« më¡F« mÂfhu§fŸ k‰W« gâfis
brašgL¤jyh«.
xU gŠrha¤Â‹ mik¥ò ( ru¤J 243 - B )
• _‹wL¡F gŠrha¤J Kiwæid TW»wJ.
m
1. »uhk gŠrha¤J¡fŸ ( Panchatyat at Village )
2. Ïilãiy gŠrha¤J¡fŸ ( Intermediate )
3. kht£l gŠrha¤J¡fŸ (District level )
20 y£r¤Â‰F« Fiwthd k¡fŸbjhif ÏUªjhš Ïilãiy gŠrha¤J¡fŸ
co
•
mik¡fkhY« ÏU¡fyh«.
f£lik¥ò ( Composition ) ( ru¤J – 243 - C )
• _‹W ãiyfëY« cŸs cW¥Ãd®fŸ neuo¤ nj®jš _ykhf nj®ªbjL¡f¥gl
nt©L«.
e.
• Ïilãiy k‰W« kht£l Cuh£Á¤ jiyt® gjé¡F kiwKf¤ nj®jš
( nj®ªbjL¡f¥g£l cW¥Ãd®fshš ) _ykhf nj®ªbjL¡f¥gl nt©L«.
• »uhk gŠrha¤J jiytiu v›thW nj®ªbjL¥gJ v‹gij khãy r£lk‹w«
ot
Ô®khå¡F«.
ÏlxJ¡ÑL ( ru¤J - 243 – D )
• _‹W ãiy Cuh£ÁfëY«, g£oaš Ïd¤jt® k‰W« gH§Fo k¡fS¡F m«k¡fŸ
cn
bjhifæ‹ mo¥gilæš Ïl xJ¡ÑL tH§f nt©L«.
• Cuh£Á jiyt® gjé¡F g£oaš Ïd¤jt® k‰W« gH§Fo k¡fS¡F Ïl xJ¡ÑL
tH§f, khãy r£lk‹w« tê tif brŒjš nt©L«.
• bg©fS¡F _‹¿š xU g§»‰F Fiwahj Ïl§fŸ / cW¥Ãd®fŸ xJ¡f
ps
nt©L«.
• bg©fS¡F _‹¿š xU g§»‰F Fiwahj gŠrha¤J jiyt® gjéfS¡F (_‹W
ãiyfëš ) Ïl xJ¡ÑL brŒjš nt©L«.
• Ã‰gL¤j¥g£ll tF¥ÃdU¡fhd Ïl xJ¡ÑL r«gªjkhf khãy r£lk‹w« têtif
brŒJ bfhŸsyh«.
.tn
gjé¡fhy« ( Duration ) (ru¤J 243 – E )

• _‹W ãiyfëY« cŸs Cuh£Áfë‹ gjé¡fhy« 5 M©LfŸ MF«.
• Ï¥gjé¡ fhy« KoÍ« K‹ng khãy murhš fiy¡f¥glyh«. m›thW
fiy¡f¥g£lhš, fiy¡f¥g£l njÂæèUªJ 6 khj§fS¡FŸ nj®jš it¤J òJ
w
Cuh£Áfis mik¡f nt©L«.

• 5 M©L gjé¡fhy« KoÎW« K‹ng òÂa gŠrha¤J mik¥òfS¡fhd nj®jš
el¤Â Ko¤Âl nt©L«.
w
cW¥Ãd®fë‹ jFÂæ‹ik ( ru¤J – 243 – F )

• eilKiwæš ÏU¡F« xU r£l¤Â‹ gonah mšyJ khãy r£lk‹w« Ïa‰W«
r£l¤Â‹gonah Tw¥g£oU¡F« jFÂæ‹ik fhuzkhf Ú¡f« brŒayh«.
w
• 2 1 taJ milªJ 25 taÂ‰F Ñœ ÏU¡F« xUtiu 25 taÂ‰F Fiwthf ÏU¥gij

fhuzkhf fh£o jFÂæ‹ik brŒjš TlhJ.
• khãy r£lk‹w« ã®zæ¡F« xU mÂfhu mik¥ò jFÂæ‹ik g‰¿ érhuiz
brŒÍ«.

mÂfhu§fŸ k‰W« bghW¥òfŸ ( ru¤J – 243 – G)
• khãy r£lk‹w« Cuh£Á mik¥òfS¡F j¡f mÂfhu§fŸ k‰W« bghW¥òfis
tH§f nt©L«.
• 1 1 tJ m£ltizæš bfhL¡f¥g£LŸs 29 JiwfŸ ( Functional items ).
tçéÂ¡F« mÂfhu« ( k) ãÂfŸ ( ru¤J – 243 – H)
m
• khãy r£lk‹w« tçéÂ¥ò, tNš k‰W« f£lz§fŸ ngh‹wt‰iw tNè¡f
mÂfhukë¡fyh«.
• khãy¤ bjhF¥ò ãÂæèUªJ khåa§fŸ tH§fyh«.
khãy ãÂ¡ FG (Finance Commission ) ( ru¤J – 243 – I )
co
• khãy MSe® 73 –tJ ÂU¤j¢ r£l« mkY¡F tªj xU M©o‰FŸ xU ãÂ¡
FGéid mik¡f nt©L«.
• Ã‹d® 5 M©o‰F xUKiw xU ãÂ¡FGit mik¡f nt©L«.
• ÏªãÂ¡FG Cuh£Á mik¥òfë‹ ãÂãiyia kW MŒÎ brŒJ gçªJiufis
e.
MSeU¡F mD¥ò«.
khãy ãÂ¡FGé‹ gçªJiufŸ / gâfŸ
1. khãy muR k‰W« Cuh£Á mik¥òfS¡F Ïilna ãÂ v›thW g»®ªjë¡f¥gl
ot
nt©L« vd MSeU¡F gçªJiu brŒ»wJ.
2. tç tolls, f£lz§fŸ ngh‹witfis ã®zæ¡f Cuh£ÁfS¡F mÂfhu« tH§f
gçªJiu¡F«.
cn
3. khãy bjhF¥ò / Âu£L ãÂæèUªJ gŠrha¤J¡fS¡F khåa§fŸ tH§FtJ g‰¿
gçªJiu brŒ»wJ.
4. Cuh£Áfë‹ ãÂãiyia mÂfç¡f têKiwfis TW«.
5. Cuh£Á ãÂ F¿¤j éra§fŸ bjhl®ghf MSe® VnjD« gçªJiu¤jhš mJg‰¿
MnyhÁ¤J gçªJiu brŒÍ«.
ps
• ãÂ¡ FGé‹ f£lik¥ò, cW¥Ãd®fë‹ jFÂ, cW¥Ãd®fë‹ v©â¡if

ngh‹witfis ã®zæ¡F« mÂfhu« khãy r£lk‹w¤Âl« cŸsJ.
• khãy r£lk‹w« ãÂ¡FGé‰F mÂfhu§fis tH§F«.
• ãÂ¡FG jdJ m¿¡ifæid MSeçl« rk®¥Ã¡F«, mt® mjid r£lk‹w¤Âš
.tn
rk®¥Ã¥gh®.
fz¡Ffë‹ jâ¡if (Audit ) ( ru¤J - 243 – J )
• khãy r£lk‹w« Ïa‰W« r£l¤Â‹go x›bthU Cuh£Á mik¥òfS« fz¡F
ã®t»¤jš k‰W« jâ¡if brŒa nt©L«.
w
nj®jš ( ru¤J - 243 – K )

• khãy nj®jš Miza® MSeuhš ãaä¡f¥gL»wh®.
• gŠrha¤J¡fë‹ nj®jš nk‰gh®it, th¡fhs® g£oaš jahç¥ò, f£L¥ghL
w
ngh‹witfis el¤JtJ khãy nj®jš Miza« MF«.

• khãy nj®jš Mizaç‹ gjé¡ fhy¤ij ã®za« brŒtJ MSe® Mth®.
• khãy nj®jš Mizaç‹ gjé Ú¡f« brŒa nt©L« v‹whš ca® ÚÂk‹w
w
ÚÂgÂfis gjé Ú¡f« brŒÍ« Kiwæš brŒa¥gl nt©L«.

ôåa‹ Ãunjr§fS¡F bghUªj¡Toa j‹ik ( ru¤J - 243 - L )
ôåa‹ Ãunjr§fS¡F bghUªj¡ Toaij FoauR¤ jiyt® m¿é¥gh®.
Áy gu¥Ãl§fS¡F bghUªjhJ ( ru¤J – 243 - M )

• ru¤J 244 –š Tw¥g£LŸs IªjhtJ m£ltizæš cŸs gFÂfŸ ( m°[h«,
nkfhyah, Âçòuh, än[hu« jéu k‰w khãy§fëš cŸs gFÂfŸ ) k‰W« 6 tJ
m£ltizæš cŸs m°[h«, nkfhyah, Âçòuh, än[hu« M»a khãy§fëš cŸs
gFÂfŸ.
• ehfhyhªJ, nkfhyah, än[hu«.
• kâ¥ó® khãy¤Âš kht£l mit cŸs kiy¥gFÂfëš,
m
• nk‰F t§fhs khãy¤Âš lh®íè§ kht£l¤Â‹ kiy¥gFÂæš cŸs lh®íè§
nfh®fh mit cŸs Ïl§fëš,
• ( g£oaš Ïd¤jtU¡fhd Ïl xJ¡ÑL mUzh¢ryÃunjr khãy¤Â‰F bghUªjhJ).
co
ru¤J - 243 - N
• 73 tJ r£l¤ÂU¤j« mkY¡F tUtj‰F K‹ò khãy§fë‹ gŠrha¤J¡fŸ
bjhl®ghd VnjD« r£l§fŸ ÏUªjhš jFÂ thŒªj r£lk‹w« u¤J brŒÍ«
e.
tiuænyh mšyJ mkY¡F tªj njÂæèUªJ xU M©L tiuænyh ( vJ Kjèš
tU»wnjh) eilKiwæš ÏU¡F«.
• Ï¤ÂU¤j« mkY¡F tUtj‰F K‹ò eilKiwæš cŸs mid¤J gŠrha¤J
ot
mik¥òfS« gjé¡fhy« KoÍ« tiu ÏU¡fyh« mšyJ fiy¡fyh«.
ru¤J - 243 – O
• bjhFÂ Óuik¥ò¤ bjhl®ghd¢ r£l§fis ÚÂk‹w¤Âš nfŸé vG¥g KoahJ.
• gŠrha¤J nj®jš bjhl®ghd éra§fŸ ÚÂk‹w« br‹W édt KoahJ.
cn
Cuh£Á mik¥òfŸ:
»uhk Cuh£Á:
• 500 - ¡F mÂfkhd k¡fŸbjhif cŸs »uhk§fëš »uhk Cuh£ÁfŸ
mik¡f¥g£LŸsd.
ps
• »uhk Cuh£Áæ‹ cW¥Ãd®fŸ k¡fshš nj®jš _ykhf neuoahf

• »uhk Cuh£Áæ‹ jiyt® nj®jš _y« neuoahf nj®ªbjL¡f¥gL»wh®.
• x›bthU »uhk Cuh£ÁæY« 5 cW¥Ãd®fS¡F Fiwahkš 15 cW¥Ãd®fS¡F
.tn
äfhkš cŸsd®.
• cW¥Ãd®fŸ k‰W« jiyt® M»nahç‹ gjé¡fhy« 5 M©LfŸ MF«.
• »uhk Cuh£Áæ‹ MŒthsuhf kht£l M£Áahs® brašgL»wh®.
»uhk Cuh£Á k‹w¤Â‹ _y« ãiwnt‰w¥gL« gâfŸ, flikfŸ:
w
• go¥gf§fŸ V‰gL¤Jjš, thbdhè k‰W« bjhiy¡fh£Á bg£ofŸ ãWÎjš,

éisah£L k‰W« cl‰gæ‰Á ãiya§fis V‰gL¤JjY« Ïj‹ flikfŸ.
• bjU és¡FfŸ mik¤jš
w
• ÁWghy§fŸ f£Ljš
• C®¢ rhiyfŸ mik¤jš, rhiy guhkç¥ò
• FoÚ®¡ »zW njh©Ljš
w
• fêÎ Ú®¡fhšthŒ mik¤jš

• Á¿a ghy§fŸ f£Ljš
• Å£Lkid¥ ÃçÎfS¡F mDkÂ tH§Fjš
• »uhk üyf§fis¥ guhkç¤jš

• bjhF¥ò ÅLfŸ f£Ljš
• ÏisP®fS¡fhd bghGJngh¡F k‰W« éisah£L ikjhd§fis ãWÎjš.
guhkç¤jš M»ad MF«.
• Å£L tç, FHhŒ tç, bjhêš tç, brh¤J tç ngh‹w tçfŸ tNè¡f¥gL»‹wd.
mªãÂæèUªJ gâfS¡F¢ bryél¥gL»wJ.
»uhk Cuh£Áæ‹ tUthŒ
m
• Å£Ltç, bjhêš tç, filfŸ ÛJ éÂ¡f¥gL« tç mguhj¡ f£lz§fŸ.
• FoÚ®¡ FHhŒ Ïiz¥ò¡ f£lz«.
• ãytçæèUªJ xU F¿¥Ã£l g§F
co
• brh¤Jçik kh‰w¤Â‹ Ûjhd tçæèUªJ xU g§F.
• brh¤Jçik kh‰w¤Â‹ Ûjhd Ô®itæš ÏUªJ xU g§F« »uhk Cuh£Á¡F
tUthahf »il¡»wJ.
• Ïitfshš tU« tUthŒ k£Lnk nghjhJ. vdnt, k¤Âa khãy muRfŸ gšntW
e.
Â£l ãÂfisÍ«, khåa§fisÍ«, cjé¤ bjhiffisÍ« kht£l Cuf ts®¢Á
Kfik _ykhf Cuh£ÁfS¡F tH§F»‹wd.
• k¤Âa, khãy muRfŸ tH§F« khåa§fŸ jh‹ Kj‹ikahd tUthŒ MF«.
ot
»uhk rig / C®k‹w¡ T£l«
• x›bthU »uhk¤ÂY« »uhk rig ‘C® k‹w¡ T£l«’ mik¡f¥g£LŸsJ.
• »uhk Cuh£Áæ‹ th¡fhs® g£aèš cŸs midtU« ÏÂš Ïl« bg‰WŸsd®.
cn
• »uhk rig T£l¤Â‰F »uhk Cuh£Á jiyt® jiyik t»¥gh®.
• C®k‹w¡ T£l§fŸ M©L¡F eh‹F Kiw TL»‹wd.
o #dtç 26 FoauR ehŸ,
o nk 1 bjhêyhs® ehŸ,
Mf°£ 15 éLjiy ehŸ,‘
ps
o
o m¡nlhg® 2 kfh¤kh fhªÂ Ãwªj ehŸ.
• »uhk¤ Â£l§fS¡F x¥òjš më¤jš, M©L tuÎ bryÎ¤ Â£l§fS¡F x¥òjš,
Â£l§fë‹ gadhëfŸ ah® v‹gJ ngh‹wt‰¿‰F x¥òjš më¤jš M»ait
»uhk rigæ‹ gâfŸ MF«.
.tn
t£lhu Cuh£Á k‹w«, Cuh£Á x‹¿a«

• »uhk Cuh£Á¡F mL¤j ãiyæš cŸsJ Cuh£Á x‹¿a« MF«.
• gy »uhk Cuh£ÁfŸ x‹¿iz¡f¥g£L mik¡f¥gLtJ ‘ Cuh£Á x‹¿a«’ MF«.
• nj®jš _y« Iªjhæu« k¡fŸbjhif¡F xU ÃuÂãÂ Åj« Cuh£Á x‹¿a
w
cW¥Ãd®fŸ nj®ªbjL¡f¥gL»‹wd®.
• Cuh£Á x‹¿a¤Â‹ jiyt® nj®jš kiwKf¤ nj®jš _y« nj®ªbjL¡»wh®fŸ.
mjhtJ Cuh£Á x‹¿a cW¥Ãd®fŸ j§fS¡FŸ xUtiu jiytuhf¤
w
nj®ªbjL¡»wh®fŸ.
• Ït®fë‹ gjé¡ fhy« 5 M©LfŸ MF«.
• ‘KG¢ Rfhjhu¤ Â£l« ’ ngh‹w gšntW k¤Âa – khãy muR¤ Â£l§fŸ _y«
w
Cuh£ÁfS¡F ãÂ, khåa§fŸ »il¡»‹wd.

• Ïit jé®¤j Ãw ehŸfëY« C®k‹w¡ T£l§fis¡ T£lyh«. äfÎ« mtrukhf
VnjD« Â£l§fS¡F x¥òjš bgw nt©Lkhdhš Áw¥ò C®k‹w¡ T£l§fŸ
T£l¥gL«.

Cuh£Á x‹¿a§fŸ brŒÍ« gâfŸ:
• Cuh£Á x‹¿a¢ rhiyfis¥ guhkç¤jš
• FoÚ® tH§Fjš,
• Cuf kU¤Jtkidfis V‰gL¤Jjš,
• bjhl¡f¥ gŸë¡ f£ll§fis¥ gGJgh®¤jš,
m
• jhŒ – nrŒ ey éLÂfis el¤Jjš.
• bghJ¢ rªijfis V‰gL¤Jjš,
• fhšeil kUªjf§fis V‰gL¤Jjš,
co
• ntsh©ik¡ fUéfŸ, cu§fŸ ngh‹wt‰iw tH§Fjš,
• r_f¡ fhLfis ts®¤jš – éçth¡Fjš,
• Cuh£Á x‹¿a¤Â‹ gâfis nk‰gh®it brŒaÎ«, f©fhâ¡fÎ« kht£l
ã®thf¤Â‹ Ñœ kht£l Cuf ts®¢Á Kfik cŸsJ.
• kht£l M£Áa®, Â£l mYty®, mªjªj t£lhu ts®¢Á mYty® M»nah® Ïªj
e.
Kfik _ykhf¥ gâfis éiuªJ ãiwnt‰Wt®.
t£lhu Cuh£Á k‹w¡ flikfŸ :
• rhiy¥ ghukç¥ò, FoÚ® tH§fš, Cuf kUªjf§fis V‰gL¤Jjš, jhŒ nrŒ ey
ot
éLÂfŸ el¤Jjš, Mu«g¥ gŸëfŸ V‰gL¤Jjš ngh‹wit Ïj‹ flikfŸ MF«.
• bghJ¢ rªijfis V‰gL¤Jjš, fhšeil nehŒ guhkç¥ò ntsh©ik, Foir¤
bjhêšfis nk«gL¤Jjš M»aitÍ« Ïj‹ flikfŸ MF«.
cn
• Cuh£Á x‹¿a¤Â‹ ts®¢Á¥ gâfis nk‰bfhŸs t£lhu ts®¢Á mYty®
xUtU« mtuJ jiyikæš xU ã®thf mYtyf« V‰gL¤j¥g£LŸsJ.
kht£l Cuh£Á:
• x›bthU kht£l¤Â‰F« xU kht£l Cuh£Á mik¡f¥g£LŸsJ.
ps
• 50, 000 k¡fŸbjhif¡F xUt® v‹w mo¥gilæš kht£l Cuh£Á¡ FG

cW¥Ãd®fŸ k¡fshš nj®ªbjL¡f¥gL»wh®fŸ.
• Ïj‹ cW¥Ãd®fis k¡fŸ neuoahf nj®jš _y« nj®ªbjL¡»wh®fŸ.
• kht£l Cuh£Áæ‹ jiyt® kiwKf¤ nj®jš _y« nj®ªbjL¡f¥gL»wh®fŸ.
.tn
• Ït®fë‹ gjé¡ fhy« 5 M©LfŸ MF«.

kht£l Cuh£Áæ‹ flikfŸ
• kht£l¤ÂYŸs mid¤J »uhk Cuh£ÁfŸ k‰W« Cuh£Á x‹¿a§fŸ
brašgL¤J« ts®¢Á¤ Â£l§fŸ F¿¤J«, rhiy nk«ghL F¿¤J« muR¡F
Mnyhrid tH§FtJ Ïj‹ flikahF«.
w
• kht£l¤Âš nk‰bfhŸs¥gL« ts®¢Á¤ Â£l§fë‹ K‹nd‰w¤ij¡

f©fhâ¤jš ngh‹witÍ« Ïj‹ flikfŸ MF«.
kht£l Â£l¡FG
w
• Ïj‹ jiyt® kht£l Cuh£Á jiyt® Mth®.

• kht£l« KGtj‰F« xU tiuÎ ts®¢Á¤ Â£l¤ij jahç¥gJ Ïj‹ gâ MF«.
w
• Ïj‹ cW¥Ãd®fŸ cŸsh£Á mik¥òfëš nj®ªbjL¡f¥g£l ÃuÂãÂ¤ nj®jš

_y« nj®ªbjL¡»‹wd®.
• m«kht£l¤Âš cŸs k¡fsit cW¥Ãd®fŸ k‰W« r£lk‹w cW¥Ãd®fS«
Ï¡FGéš Ïl« bg‰WŸsd®.

• kht£l« KGik¡Fkhd ts®¢Á¤ Â£l« jahç¤J, khãy¤ Â£l¡ FGé‰F mD¥Ã
it¥gJ kht£l¤ Â£l¡ FGé‹ flik MF«.
m
co
myF – 1 3 efuh£ÁfŸ : ( gFÂ IX – A)
e.
gFÂ IX –A, 74 – tJ muÁayik¥ò ÂU¤j¢ ( 1992 ) r£l¤Â‹go Ïiz¡f¥g£lJ.
ot
• 74 tJ ÂU¤jÂ‹go
o gFÂ x‹gJ ( Part – IX – A ) Ïiz¡f¥g£lJ.
o ru¤J¡fŸ 243 – P Kjš 243 – ZE tiu 1 6 Ïiz¡f¥g£ld.
o 1 2 –tJ m£ltiz ngh‹witfS« Ïiz¡f¥g£lJ.
cn
o 1 2-tJ m£ltizæš 1 8 JiwfŸ ( Functional items) cŸsd.
tiuaiw (ru¤J – 243 – P )
• FG v‹gJ ru¤J 243 – S -‹ go cUth¡f¥g£l FG.
• kht£l« v‹gJ khãy¤Âš cŸs xU kht£l«.
ps
• bgUefu gFÂ v‹gJ Ïu©L mšyJ mj‰F nk‰g£l efuh£Áfnsh mšyJ

gŠrha¤Jfnsh k‰W« x‹W mšyJ mj‰F nk‰g£l kht£l§fis cŸsl¡»
22610 y£r¤Â‰F« nk‰g£l k¡fŸbjhifia bfh©L MSeuhš m¿é¡f¥gL«
gFÂ.
.tn
• efuh£Á gFÂfŸ v‹gJ MSe® m¿é¡F« xU gu¥Ãl«.

• k¡fŸbjhif v‹gJ filÁahf vL¡f¥g£l k¡fŸbjhif fz¡bfL¥ò.
efuh£Áæ‹ mik¥ò ( ru¤J - 243 – Q )
• _‹W tifahd efuh£ÁfŸ cŸsd.
w
1. efu gŠrha¤J - »uhk¤ÂèUªJ efukhf khw¡Toa xU gFÂ

2. efuh£Á - Á¿a ef®òw gFÂ
3. khefuh£Á - bgça ef®òw gFÂ
w
• khw¡Toa gFÂ Á¿a ef® gFÂ bgça ef® gFÂ v‹W m¿é¥gt® MSe®.
m›thW m¿é¡f MSe® m¥gFÂæ‹ k¡fŸbjhif, k¡fŸbjhif ml®¤Â,
tUkhd«, étrha« mšyhj Jiwæ‹ ntiythŒ¥Ã‹ rjÅj« k‰W« bghUshjhu
w
K¡»a¤Jt« ngh‹wt‰iw fU¤Âš bfhŸs nt©L«.

efuh£Áfë‹ f£lik¥ò ( ru¤J – 243 – R )
• efuh£Áæš cŸs mid¤J Ïl§fS« neuo nj®jš _y« nj®ªbjL¡f nt©L«.
• efuh£Á ã®thf¤Âš Áwªjt®fisÍ« mªj efuh£Á gFÂæš cŸs k¡fsit
cW¥Ãd®, r£ll¥nguit cW¥Ãd®, khãy§fsit cW¥Ãd®, r£l nkyitæ‹

cW¥Ãd®fŸ k‰W« th®L FG jiyt®fis efuh£Áæ‹ f£lik¥Ã‰FŸ nr®¥gJ
bjhl®ghf khãy r£lk‹w« KoÎ brŒJ bfhŸsyh«.
• efuh£Á ã®thf¤Âš Áwªj m¿Îilat®fŸ efuh£Á T£l§fëš g§fë¡F«nghJ
th¡fë¡F« cçik »ilahJ.
• efuh£Á jiytiu v›thW nj®ªbjL¥gJ v‹gij khãy¢ r£lk‹w« Ô®khå¡fyh«.
th®L FG : ( ru¤J – 243 – S )
m
• efuh£Á¥ gFÂfŸ cŸs x‹W mšyJ x‹W¡F nk‰g£l th®Lfis Ïiz¤J
_‹W y£r¤Â‰F nk‰g£l gFÂfëš th®L FG mik¡f nt©L«.
• th®L FGé‹ gFÂ k‰W« f£lik¥ò, th®L FGé‹ Ïl§fis v›thW mik¥gJ
co
v‹gij khãy r£lk‹w« Ô®khå¡F«.
• mªj th®oš cŸs efuh£Á cW¥Ãd® th®L FGéš cW¥Ãduhf ÏU¡f nt©L«.
• th®L FGéš xU th®L ÏUªjhš mªj th®o‹ cW¥Ãd® mšyJ Ïu©L mšyJ
mj‰F nk‰g£l th®LfŸ ÏUªjhš mªj cW¥Ãd®fŸ nj®ªbjL¡f nt©L«.
e.
• khãy r£l k‹w« th®L FG cŸë£l k‰w FG¡fis mik¥gj‰F tif brŒayh«.
Ïl xJ¡ÑL ( ru¤J – 243 – T )
• x›bthU efuh£ÁæY« cŸs Ïl§fëš g£oaš Ïd¤jt® k‰W« gH§Fo
ot
k¡fS¡F m«k¡fŸ bjhifæ‹ mo¥gilæš ÏlxJ¡ÑL tH§f nt©L«.
m›thW xJ¡f¥g£l Ïl§fëš _‹¿š xU g§»‰F Fiwahkš bg©fS¡F
xJ¡f¥gl nt©L«.
• bg©fS¡F _‹¿š xU g§F Fiwahkš Ïl§fŸ xJ¡f nt©L«.
cn
• efuh£Á jiyt® gjéæš g£oaš Ïd¤jt® gH§Fo Ïd¤jt® k‰W« bg©fS¡F
ÏlxJ¡ÑL bjhl®ghf khey r£lk‹w« têtif brŒayh«.
• efuh£Á gFÂæš cŸs Ïl§fëš Ã‰gL¤j¥g£l tF¥ÃdU¡fhd Ïl xJ¡ÑL
bjhl®ghf khãy r£lk‹w« tif brŒayh«.
ps
gjé¡fhy« ( ru¤J - 243 - U )

• efuh£Áfë‹ gjé¡fhy« Iªjh©LfŸ ( mj‹ Kjš T£l¤ÂèUªJ )
efuh£Áæid fiy¡F« mÂfhu« khãy muÁl« cŸsJ. Mdhš m›thW
fiy¥gj‰F mªj efuh£Á¡F ãakhd thŒ¥ò tH§f nt©L«.
.tn
• efuh£Á¤ nj®jš mj‹ gjé¡fhy« KoÍ« K‹ng el¤j nt©L«.

• fiy¡f¥g£lhš MW khj¤Â‰FŸshf nj®jš el¤j¥gl nt©L«. Mdhš
fiy¡f¥g£l efuh£Áæ‹ gjé¡fhy«, MW khj¤Â‰F c£g£L ÏUªjhš òÂjhf
nj®jš el¤j nt©oa mtÁaäšiy.
w
• fiy¡f¥g£l efuh£Á Û©L« mik¡f¥g£lhš ÛjKŸs fhy¤Â‰F k£Lnk Úo¡F«.

cW¥Ãd®fë‹ jFÂæ‹ik (ru¤J – 243 – V )
• eilKiwæš ÏU¡F« xU r£l¤Â‹ gonah mšyJ khãy r£lk‹w« Ïa‰W«
w
r£l¤Â‹gonah Tw¥g£oU¡F« jFÂæ‹ik fhuzkhf Ú¡f« brŒayh«.

• 21 taJ milªJ 25 taÂ‰F Ñœ ÏU¡F« xUtiu 25 taÂ‰F Fiwthf
ÏU¥gij¡ fhuzkh¡ fh£o jFÂæ‹ik brŒjš TlhJ.
w
• khãy r£lk‹w« ã®zæ¡F« xU mÂfhu mik¥ò jFÂæ‹ik g‰¿ érhuiz

brŒÍ«.
mÂfhu§fŸ k‰W« bghW¥ò : ( ru¤J – 243 – W )

• j‹dh£Á¥ bg‰w cŸsh£Á mik¥ghf brašgL« tifæš mÂfhu§fŸ k‰W«
bghW¥òfis khãy r£lk‹w« tH§f nt©L«.
• bghUshjhu K‹nd‰w« k‰W« r_f ÚÂ¡fhd Â£l§fis tiutJ ey¤Â£l§fis
brašgL¤J« tifæš tif brŒJ junt©L«.
tç éÂ¡F« mÂfhu« ( ru¤J – 243 – X )
m
• khãy r£lk‹w« tçéÂ¥ò, tNš k‰W« f£lz§fŸ ngh‹wt‰iw tNè¡f
mÂfhukë¡fyh«.
• khãy bjhF¥ò ãÂæèUªJ khåa§fŸ tH§fyh«.
khãy ãÂ¡FG ( Finance Commission ) ( ru¤J – 243 - Y )
co
• ru¤J – 243 - I ‹ go mik¡f ãÂ¡ FG efuh£Á mik¥òfë‹ ãÂãiyia kW
MŒÎ brŒJ gçªJiufis MSeU¡F mD¥ò«.
khãy ãÂ¡FGé‹ gçªJiufŸ / gâfŸ
• khãy muR k‰W« efuh£Á mik¥òfS¡F Ïilna ãÂ v›thW g»®ªjë¡f¥gl
e.
nt©L« vd MSeU¡F gçªJiu brŒ»wJ.
• tç tolls, f£lz§fŸ ngh‹witfis ã®zæ¡f efuh£ÁfS¡F mÂfhu« tH§f
gçªJiu¡F«.
ot
• khãy bjhF¥ò / Âu£L ãÂæèUªJ efuh£ÁfS¡F khåa§fŸ tH§FtJ g‰¿
gçªJiu brŒ»wJ
• efuh£Áfë‹ ãÂãiyia mÂfç¡f têKiwfis TW«.
cn
• efuh£Á ãÂ F¿¤j éra§fŸ bjhl®ghf MSe® VnjD« gçªJiu¤jhš mJg‰¿
MnyhÁ¤J gçªJiu brŒÍ«.
fz¡Ffë‹ jâ¡if ( Audit ) (ru¤J – 243 – Z )
• khãy r£lk‹w« Ïa‰W« r£l¤Â‹go x›bthU efuh£Á mik¥òfS« fz¡F
ps
ã®t»¤jš k‰W« jâ¡if brŒa nt©L«.

nj®jš ( ru¤J – 243 – ZA)
• efuh£Áfë‹ nj®jš nk‰gh®it, th¡fhs® g£oaš jahç¥ò, f£L¥ghL
ngh‹witfis el¤JtJ ru¤J – 243 – K ‹ go mik¡f¥g£l khãy nj®jš
Miza« MF«.
.tn
ôåa‹ Ãunjr§fS¡F bghUªj¡Toa j‹ik ( ru¤J – 243 – ZB )

• ôåa‹ Ãunjr§fS¡F bghUªj¡ Toaij FoauR¤ jiyt® m¿é¥gh®
Áy gu¥Ãl§fS¡F bghUªjhJ ( ru¤J – 243 - ZC )
• ru¤J 244 –š Tw¥g£LŸs IªjhtJ m£ltizæš cŸs gFÂfŸ ( m°[h«,
w
nkfhyah, Âçòuh, än[hu« jéu k‰w khãy§fëš cŸs gFÂfŸ ) k‰W« 6 tJ

m£ltizæš cŸs m°[h«, nkfhyah, Âçòuh, än[hu« M»a khãy§fëš
cŸs gFÂfŸ.
w
• nk‰F t§fhs khãy¤Âš lh®íè§ kht£l¤Â‹ kiy¥gFÂæš cŸs lh®íè§,

nfh®fh mit cŸs Ïl§fëš.
kht£l¤ Â£l¡FG ( ru¤J - 243 - ZD )
w
• x›bthU khãy¤ÂY« kht£l mséš kht£l Â£l¡FG ÏU¡f nt©L«. ÏJ

mªj kht£l¤Âš cŸs gŠrha¤JfŸ k‰W« efuh£ÁfŸ jah® brŒj ts®¢Á¤ Â£l
khÂçæid xU§»iz¡F« ntiyæid¢ brŒÍ«.

• kht£l Â£l¡FGé‹ f£lik¥ò mªj Ïl§fis ãu¥ò»‹w Kiw ngh‹witfis
khãy¢ r£lk‹w« Ô®khå¡fyh«.
• IªÂš eh‹»‰F Fiwéšyhj cW¥Ãd®fŸ k‰W« efuh£Áæš cŸs
nj®ªbjL¡f¥g£l cW¥Ãd®fS¡FŸS« nj®ªbjL¡f¥gl nt©L«.
• Ï¡FGé‹ jiytiu v›thW nj®ªbjL¥gJ v‹W khãy¢ r£lk‹w« KoÎ
brŒayh«.
m
• x›bthU kht£l¤ Â£l¡ FGÎ« ts®¢Á¤ Â£l§fis tiuÍ«bghGJ
gŠrha¤JfŸ k‰W« efuh£Áfëš cŸs bghJthd éra§fŸ Ú® g§ÑL Ïa‰if
ts§fŸ xU§»iz¡f¥g£l f£lik¥ò trÂfŸ, R‰W¥òw NHš ghJfh¥ò k‰W«
co
vªj tifahd ts§fŸ cŸsd v‹gjid fU¤Âš bfhŸs nt©L«.
• MSe® F¿¥Ã£l ãWtd§fŸ k‰W« mik¥òfis Mnyhrid brŒayh«.
• kht£l¤ Â£l¡ FG jahç¤J gçªJiu brŒj ts®¢Á¤ Â£l¤Âid m¡FGé‹
jiyt® khãy murh§f¤Â‰F mD¥g nt©L«.
e.
bgUefu¤ Â£l¡ FG ( Metropolitian Planning Committee 243 – ZE)
• x›bthU bgUefu gFÂ¡F« ts®¢Á¤ Â£l tiuéid jah® brŒtj‰fhf
bgUefu¤ Â£l¡ FG mik¡f¥gl nt©L«.
ot
• bgUefu Â£l¡ FGé‹ f£lik¥ò mªj FGé‹ Ïl§fis ãu¥ò»‹w Kiw
ngh‹witfis khãy¢ r£lk‹w« Ô®khå¡fyh«. Mdhš, 2 / 3 g§Ñ‰F Fiwéšyhj
cW¥Ãd®fŸ efuh£Áæ‹ nj®ªbjL¡f¥g£l cW¥Ãd®fŸ k‰W« bgUefu¥ gFÂæš
cŸs gŠrha¤J jiyt®fŸ j§fS¡FŸ nj®ªbjL¤J¡ bfhŸsnt©L«.
cn
• Ï¡FG¡fëš k¤Âa, khãy k‰W« ntW ãWtd§fë‹ g§fë¥ò njit v‹W
fUÂdhš khãy muR mj‰fhd tifKiwfis brŒayh«.
• bgUefu¥ gFÂ¡fhd¤ Â£läLjš k‰W« xU§»iz¤jš bjhl®ghd¥ gâfis
m¡FGé‰F gâ¤jY«. Ï¡FGé‹ jiytiu v›thW nj®ªbjL¥gJ v‹W KoÎ
ps
brŒÍ« mÂfhu« khãy muÁl« cŸsJ.

• x›bthU bgUefu¤ Â£l¡ FGÎ« m¥gFÂæš cŸs gŠrha¤JfŸ k‰W«
efuh£ÁfŸ jahç¤j Â£l§fis xU§»iz¡f nt©L«.
• Ï¡FG jahç¤j Â£l tiuéid FGé‹ jiyt® khãy murh§f¤Â‰F mD¥g
.tn
nt©L«.
ef®òw cŸsh£Á mik¥òfŸ
• 1 991 -« M©oš k¡fŸbjhif fz¡bfL¥Ã‹go khãy¤Â‹ bkh¤j
k¡fŸbjhifæš 42 % k¡fŸ ef®¥òw§fëš tÁ¡»‹wd®.
• ef®òw cŸsh£Á mik¥ò¡fis 3 tif¥gL¤jyh«.
w
1. khefuh£Á
2. efuh£Á
3. ng%uh£Á
w
khefuh£Á
• k¡fŸbjhif mÂfkhf cŸs bgça efu§fëš khefuh£ÁfŸ cUth¡f¥g£LŸsd.
w
• j‰nghJ 1 2 khefuh£ÁfŸ cŸsd. mit: br‹id, nfhit, kJiu, ÂU¢Á,

ÂUbešntè, nry«, <nuhL, ntÿ®, ö¤J¡Fo, ÂU¥ó®, Â©L¡fš, jŠrhñ®.
• khefuh£Áæ‹ jiyt® nka® v‹W miH¡f¥gL»wh®.
• khefuh£Áæ‹ ã®thf mYty® Miza® vd¥gL»wh®.

• khefu¤ÂY« gy th®LfŸ cŸsd. th®L cW¥Ãd®fis (fÎ‹Áy®fŸ ) k¡fŸ
neuo¤ nj®jš _y« nj®ªbjL¡»wh®fŸ.
• g£oaš tF¥Ãd®, g£oaš gH§Foæd®, kfëU¡F Ïl xJ¡ÑLfŸ c©L.
• nka® k‰W« cW¥Ãd®fë‹ gjé¡ fhy« IªJ M©LfŸ MF«.
• brh¤Jtç, bjhiy¡fh£Á¡ f£lz«, bjhêštç, és«gu tç ngh‹wit
m
khefuh£Áæ‹ K¡»a tUthŒfshF«.
• khefuh£Á mitæš Ïa‰w¥gL« Â£l§fis brašgL¤j khefuh£Á mYtyf«
cŸsJ.
efuh£Á
co
• xU Ïy£r¤Â‰F« mÂfkhd k¡fŸbjhifÍŸs ng%®fŸ ‘efuh£ÁfŸ’ Mf¢
brašgL»‹wd.
• Ït‰¿‹ jiytU«, cW¥Ãd®fS« k¡fshš neuoahf¤ nj®ªbjL¡f¥gL»‹wd®.
• Ït®fë‹ gjé¡fhy« Iªjh©LfŸ MF«.
e.
• efuh£Á Miza® Ïj‹ ã®thf mYty® Mth®.
• jäHf¤Âš bkh¤j« 102 efuh£ÁfŸ cŸsd.
• efu§fŸ x›bth‹W« th®Lfshf Ãç¡f¥g£L, th®L cW¥Ãd®fis k¡fŸ neuo¤
ot
nj®jš _y« nj®ªbjL¡»‹wd®.
• efuh£Á k‹w« Ïa‰W« Ô®khd§fis brašgL¤j efuh£Á mYtyf« cŸsJ.
• Å£Ltç, nfë¡if tç, bjhêš tç, FoÚ® tç ngh‹witfŸ K¡»a tUthŒfŸ
cn
MF«.
• òS»uh° v‹w mik¥ò éy§Ffis¥ ghJfh¡f cUth¡f¥g£LŸsJ.
ng%uh£Á
• g¤jhæu« k¡fŸ bjhif¡F« nkYŸs Cuh£ÁfŸ, ng%uh£Áfshf¤ ju«
ca®¤j¥gL»‹wd.
ps
• jäHf¤Âš bkh¤j« 611 ng%uh£ÁfŸ cŸsd.

• ng%uh£Áæ‹ jiytU«, k‹w cW¥Ãd®fS« neuo¤ nj®jš _ykhf
• gjé¡ fhy« 5 M©LfŸ MF«.
.tn
• Ïl xJ¡ÑL c©L.
• ng%uh£Á ãUthf¤ij¢ braš mYty® ftå¤J¡ bfhŸ»‹wh®.
myF – 1 4 -T£LwÎ r§f§fŸ

w
( gFÂ – IX – B ) ( ru¤J¡fŸ : 243 – ZH Kjš 243 - ZT)

• Ï¥gFÂ 97 – tJ muÁayik¥ò¢ r£l¤ÂU¤jÂ‹ go ( 2011 ) òF¤j¥g£lJ.
w
tiuaiw (ru¤J 243 - ZH ) :

• m§Ñfç¡f¥g£l eg® v‹gJ ru¤J 243 – ZQ š cŸst®.
• thça« - Ïa¡Fd®fŸ thça« mšyJ T£LwÎ r§f§fis ã®t»¡F« mik¥ò.
w
• T£LwÎ r§f§fŸ – khãy¤Â‹ r£l¤Â‹ Ñœ gÂÎ brŒa¥g£l r§f«.

• gy khãy T£LwÎ r§f§fŸ – T£LwÎ r£l¤Â‹Ñœ gÂÎ brŒa¥g£l, xU
khãy¤Â‰F k£L« bghUªjhj r§f«.

• mYtyf cjéahs® - T£LwÎ r§f¤Â‹ jiyt®, Jiz¤ jiyt®, bray®,
bghUshs®.
• gÂths®- gy khãy T£LwÎ r§f§fS¡fhf k¤Âa murhš ãaä¡f¥g£l k¤Âa
gÂths® k‰W« khãy murhš ãaä¡f¥g£l gÂths®.
• khãy T£LwÎ r§f« - xU khãy¤Â‹ KG všiy¡F« brašgL« r§f«.
T£LwÎ r§f§fis Ïiz¤J¡ bfhŸSjš ( ru¤J 243 – ZI)
m
• T£LwÎ r§f§fis Ïiz¤jš, xG§FKiw Ko¤J it¥gJ bjhl®ghd
tifKiwfis khãy r£lk‹w« tF¡fyh«.
thça« k‰W« mj‹ mYtyf cjéahs®fë‹ gjé¡ fhy« v©â¡if
co
(ru¤J 243 – ZJ )
• Ïa¡Fd®fë‹ v©â¡ifia ã®zæ¡F« mÂfhu« khãy r£lk‹w¤Âl«
cŸsJ. Mdhš Ïa¡Fd®fë‹ v©â¡if 21 ngU¡F nkš ÏU¡f¡ TlhJ.
• ÏÂš xU Ïl« g£oaš Ïd¤jtU¡F mšyJ gH§Fo k¡fS¡F xJ¡f nt©L«.
e.
• 2 Ïl§fŸ bg©fS¡F xJ¡f nt©L«.
• thça¤Â‹ nj®ªbjL¡f¥g£l cW¥Ãd®fë‹ gjé¡ fhy« 5 M©LfŸ.
• thça¤Â‹ bkh¤j cW¥Ãd®fë‹ v©â¡if ghÂ¡F« Fiwthf ÏUªjhš,
ot
mªj¡ fhè Ïl§fis mnj tF¥Ãdiu ãaä¤jš _y« ãu¥gyh«.
• t§», nkyh©ik, ãÂ mšyJ T£LwÎ r§f brašfëš Áw¥ò¤ jFÂ bg‰wt®fis
thça cW¥Ãduhf ãaä¡f khãy r£lk‹w« tif brŒa nt©L«.
cn
• Mdhš mt®fë‹ v©â¡if Ïu©o‰F nkš ÏU¡f¡ TlhJ.
• m›thW ãaä¡f¥gLgt®fŸ T£LwÎ r§f¤ nj®jèš th¡fë¡f KoahJ.
thça cW¥Ãd®fŸ nj®jš ( ru¤J 243 – ZK )

ps
• thça¤Â‹ gjé¡ fhy« KoÍ« K‹ nj®jš el¤Â cW¥Ãd®fis nj®ªbjL¡f

khãy r£lk‹w« tif brŒa r£läa‰wyh«.
• nj®jš nk‰gh®it, Ïa¡f«, f£L¥gL¤jš, th¡fhs® g£oaš jahç¤jš, nj®jš
el¤Jjš ngh‹wit F¿¤J khãy r£lk‹w« r£l« Ïa‰wyh«.
• m¤nj®jY¡fhd el¤ij éÂfŸ, be¿fis khãy r£lk‹w« r£l« Ïa‰¿
.tn
brašgL¤jyh«.
thça¤ij ãW¤Â it¤jš k‰W« Ïil¡fhy nkyh©ik ( ru¤J 243 – ZL ).
• thça¤ij 6 khj¤Â‰F nkš ãW¤Â it¡f¡ TlhJ. Mdhš ãuªju brašghL
Ïšyh ãiy, flikia brayh‰WtÂš ftdä‹ik, T£LwÎ r§f« k‰W« mj‹
w
cW¥Ãd®fS¡F vÂuhf brašgLjš, thça¤Â‹ brašghLfënyh mšyJ

mik¥Ãnyh cl‹ghL Ïšyhkš Ku©ghL v‰g£lhnyh thça¤ij ãW¤Â
it¡fyh« mšyJ vL¤J el¤jyh«.
w
• muÁ‹ g§F, fl‹, ãÂ cjé mšyJ ntW cjéfŸ Ïšyhj T£LwÎ r§f
thça¤ij ãW¤jnth mšyJ vL¤J el¤jnt KoahJ.
• t§» xG§FKiw¢ r£l« 1949 -‹go brašgl¡Toa T£LwÎ r§f§fŸ.
w
• thça¤ij vL¤J el¤J«nghJ, nkyh©ik¡F ã®th»ia ãaä¡f nt©L«. mt®

F¿¥Ã£l fhy¤Â‰FŸ nj®jš el¤j V‰ghL brŒa nt©L«.
T£LwÎ r§f fz¡F jâ¡if (ru¤J 2243 – ZM )

• x›bthU ãÂ M©oY« T£LwÎ r§f§fë‹ fz¡F ã®thf« k‰W« jâ¡if
F¿¤j khãy r£lk‹w« r£l« Ïa‰wyh«.
• T£LwÎ r§f fz¡F jâ¡if brŒÍ« jâ¡ifahsU¡F jFÂia ã®za«
brŒa nt©L«.
• x›bthU T£LwÎ r§fK« ãÂah©L KoªJ 6 khj¤Â‰FŸ jâ¡if brŒa¥gl
nt©L«.
m
• k¤Âa / jiyik T£LwÎ r§f¤Â‹ fz¡F¤ jâ¡if m¿¡ifia
r£lk‹w¤Âš jh¡fš brŒa nt©L«.
bghJ¡FG¡ T£l« ( ru¤J 243 – ZN )
co
• x›bthU T£LwÎ r§f¤Â‹ tUlhªÂu bghJ¡FG T£l« ãÂ M©L KoÎ‰W 6
khj¤Â‰FŸ eilbgw khãy¢ r£lk‹w« r£l¤Â‹ _y« tif brŒayh«.
cW¥Ãd®fë‹ jftš bgW« cçik (ru¤J 243 - ZO )
• T£LwÎ r§f¤Â‹ x›bthU cW¥ÃdU« mj‹ jftšfŸ, fz¡FfŸ F¿¤J
e.
jftš bgw r£lk‹w« tif brŒayh«.
• T£LwÎ r§f nkyh©ikæš cW¥Ãd®fë‹ g§fë¥ig cWÂ brŒa nt©L«.
m¿¡if ( Return ) ( ru¤J 243 – ZP )
ot
• x›bthU T£LwÎ r§f m¿¡ifiaÍ« ãÂah©L Ko¤J 6 khj¤Â‰FŸ rk®¥Ã¡f
nt©L«.
• brašghLfŸ F¿¤j tUlhªÂu m¿¡if
cn
• fz¡F¤ jâ¡if m¿¡if
• bghJ¡FG m§Ñfç¤j cgç Â£l«
• r£l¤ÂU¤j« VnjD« ÏUªjhš
• bghJ¡ FG T£l¤ njÂ
ps
F‰w« k‰W« j©lid ( ru¤J – Z Q )

• T£LwÎ r§f« bjhl®ghd F‰w§fŸ k‰W« mj‰fhd j©lidfŸ bjhl®ghf
khãy¢ r£lk‹w« r£l« Ïa‰wyh«.
.tn
• T£LwÎ r§f« mšyJ cW¥Ãd®fŸ jtwhd m¿¡if, jtwhd jftš, njit¥gL«

jftšfis rk®Ã¡fhkš ÏU¥gJ.
• miH¥ghiz, nt©LnfhŸ mšyJ r£l¥ó®t Mizia¡ fhuzäšyhkš
kÂ¡fhkš ÏU¥gJ.
gy khãy T£LwÎ r§f§fS¡F bghUªj¡Toa j‹ik (ru¤J 243 - ZR )
w
• Ï¥gFÂ gy khãy T£LwÎ r§f§fS¡F, khãy r£lk‹w«, khãy r£l«, khãy

muR, ehlhSk‹w«, k¤Âa r£l«, k¤Âa muR brŒa¡Toa tifKiwfS¡F V‰g
bghUªJ«.
w
ôåa‹ Ãunjr§fS¡F bghUªj¡Toa j‹ik (ru¤J 243 – ZS )

• ôåa‹ Ãunjr§fS¡F bghUªj¡ Toaij FoauR¤ jiyt® m¿é¥gh®.
w
eilKiwæš cŸs r£l§fŸ (ru¤J 243 - ZT)

• 97 tJ r£l¤ ÂU¤j« ( 2011 ) mkY¡F tUtj‰F K‹ò khãy§fë‹ T£LwÎ
r§f§fŸ bjhl®ghd VnjD« r£l§fŸ ÏUªjhš jFÂ thŒªj r£lk‹w« u¤J
brŒÍ« tiuænyh mšyJ mkY¡F tªj njÂæèUªJ xU M©L tiuænyh ( vJ
tU»wnjh) eilKiwæš ÏU¡F«

myF – 1 5 - g£oaš k‰W« gH§Fo gu¥Ãl§fŸ

gFÂ – X ( ru¤J¡fŸ : 244 - 244 A )
ru¤J – 244
• m°[h«, nkfhyhah, Âçòuh, än[hu« ( AMTM ) khãy§fis¤ jéu, Ãw
m
khãy§fëš thG« g£oaš k‰W« gH§Foædç‹ gu¥Ãl§fis ã®t»¡fÎ«,
f£L¥gL¤jÎ« muÁayik¥Ã‹ 5 – tJ m£ltizæš Tw¥g£LŸs tifKiwfŸ
bghUªJ«.
co
• m°[h«, nkfhyhah, Âçòuh, än[hu« M»a khãy§fëš thG« gH§FofŸ
gu¥Ãl§fS¡F MwhtJ m£ltizæš Tw¥g£LŸs tifKiwfŸ bghUªJ«.
ru¤J – 244 A
e.
• m°[häš cŸs Áy gH§Foæd® gu¥Ãl§fis cŸsl¡» xU jå khãy¤ij
cUth¡fÎ«, r£lk‹w« k‰W« mik¢ruit ngh‹wt‰iw cUth¡fÎ«
ehlhSk‹w¤Â‰F mÂfhu« c©L.
• Ïj‹go muÁayik¥Ã‹ 1969 - « M©L 22 – tJ ÂU¤j¤Â‹ go ru¤J – 244 A
ot
nr®¡f¥g£lJ.
cn
ps
myF – 1 6- k¤Âa khãy muRfë‹ cwÎfŸ

• k¤Âa khãy muRfë‹ cwÎfŸ g‰¿ ÏªÂa muÁayik¥ò gFÂ - XI š
.tn
Tw¥g£LŸsJ.
• T£lh£Á Kiw murh§f¤Âš mÂfhu g»®ªjë¥ò äf Ï‹¿aikahjJ.
• k¤Âa muÁ‰F« khãy muÁ‰F« mÂfhu§fshdJ 3 tiffshf g»u¥g£LŸsd.
1. r£läa‰wš
w
2. ã®thf«
3. ãÂãiy
• ÏªÂa ehlhSk‹w« KGik¡Fnkh mšyJ VnjD« xU gFÂ¡nfh r£läa‰wyh«.
w
• khãy r£lk‹w§fŸ mªjªj khãy§fŸ KGik¡nfh mšyJ m«khãy§fëš cŸs

VnjD« xU gFÂ¡nfh r£läa‰wyh«
• r£läa‰Wtj‰F trÂahf ru¤J 246 – š 3 tifahd g£oašfis
w
F¿¥Ãl¥g£LŸsJ.
• k¤Âa¥g£oaš ( Union List ) – Ï¤Jiwfëš ehlhSk‹w« k£L« r£läa‰W«
mÂfhu« bfh©LŸsJ.
• khãy¥g£oaš ( State List ) – khãy r£lk‹w« k£L« r£läa‰wyh«

• bghJ / Ïiz¥ò¥ g£oaš (Concurrent List ) – k¤Âa khãy muRfŸ r£läa‰w mÂfhu«
më¡f¥g£LŸsJ.
• vŠÁa mÂfhu§fŸ ( khãy k‰W« bghJ g£oašfëš F¿¥Ãl¥glhj JiwfŸ )
ehlhSk‹w¤Âl« cŸsd. ( ru¤J – 248).
• k¤Âa¥ g£oaèš bfhL¡f¥g£LŸs Jiwfis ã®t»¡F« bghU£L TLjš
ÚÂk‹w§fŸ mik¡F« mÂfhu« ehlhSk‹w¤Âl« cŸsJ.
m
khãy¥ g£oaèš ( Jiwfëš ) ehlhSk‹w¤Â‹ r£läa‰W« mÂfhu«
1. njÁa eyD¡fhf- khãy§fsit T£l¤Âš g§F bgW« cW¥Ãd®fëš _‹¿š ÏU
g§»dU¡F Fiwahkš xU Ô®khd¤Â‹ _y« xU éra¤ij njÁa eyD¡FfªjJ vd
co
m¿é¤jhš khãy¥ g£oaèš cŸs Jiwfëš ehlhSk‹w« r£läa‰wyh«. (ru¤J
249 ).
2. beU¡fo ãiyæ‹ nghJ – beU¡fo ãiy eilKiwæš cŸs nghJ khãy¥ g£oaèš
cŸs éra§fŸ F¿¤J r£läa‰W« mÂfhu¤ij ehlhSk‹w« bgW»wJ. ÏJ ÏªÂah
e.
KGik¡Fnkh mšyJ xU gFÂ¡nfh r£l« Ïa‰wyh«. ( ru¤J -250 ). ( beU¡fo ãiy
KoÎ‰wÎl‹ 6 khj§fS¡F ÃwF m¢r£l« bršyhJ).
3. khãy§fë‹ x¥òjYl‹ - 2 mšyJ mj‰F nk‰g£l khãy§fë‹ r£lk‹w§fŸ,
khãy¥ g£oaèš cŸs VnjD« Áy éra§fëš ehlhSk‹w« r£läa‰WtJ
ot
éU«g¤j¡fJ vd Ô®khd« ãiwnt‰¿dhš mj‹ ÛJ ehlhSk‹w« r£l« Ïa‰wyh«.
– (ru¤J -252 ).
• Ïªj¢ r£l¤ij k‰w khãy r£lk‹w§fS« xU Ô®khd« Ïa‰Wtj‹ _y«
cn
Ã‹g‰wyh«.
• Ï›thW Ïa‰w¥gL« r£l¤ij ÂU¤jnth, Ú¡fnth ehlhSk‹w¤Â‰F k£Lnk mÂfhu«
cŸsJ.
4. r®tnjr x¥gªj§fŸ , cl‹go¡iffis eilKiw¥gL¤J« tifæš, ÏªÂah
ps
KGik¡Fnkh mšyJ ÏªÂa všiy¡FŸ VnjD« xU gFÂ¡nfh v¢r£l¤ijÍ«

Ïa‰wyh« - (ru¤J – 253 ).
5. khãy mtrufhy beU¡fo ãiyæš mªj khãy¤Âš cŸs g£oaèš cŸs éra§fŸ
F¿¤J ehlhSk‹w« r£l« Ïa‰wyh«. ( ru¤J – 356 ).
ru¤J - 254
.tn
• bghJ¥g£oaèš cŸs xU Jiwæ‹ ÛJ ehlhSk‹wK«, r£lk‹wK« r£l«

Ïa‰¿dhš / Ïa‰¿ ÏUªjhš ehlhSk‹w« Ïa‰¿a r£l« bršY«. Mdhš m›thW
Ïa‰w¥g£l khãy¢ r£l« FoauR¤ jiytç‹ Ïiréid¥ bg‰¿Uªjhš m«khãy¢
r£l« bršY«. ( Ïªj mÂfhu« ehlhSk‹w« Û©L« m¤Jiwæš r£läa‰Wjiy
w
jL¡fhJ).
• khãy muÁ‹ ã®thf mÂfhu« ehlhSk‹w¤Âdhš Ïa‰w¥gL« r£l§fS¡F x¥g
brašgl nt©L«. nkY« k¤Âa muR khãy muÁ‰F jFªj m¿Îiufis
w
më¡fyh«. ( ru¤J - 256 ).

• khãy§fëš cŸs uhQt étfhu§fŸ, ÏU¥ò¥ ghij, bjhiy¤ bjhl®ò¤ Jiw
beLŠrhiy, Ú®tê¢ rhiy ngh‹w étfhu§fëš k¤Âa muR khãy muRfëš ÛJ
w
m¿Îiufis më¡fyh«. (ru¤J -257 ) .

• k¤Âa muÁ‹ ã®thf mÂfhu§fë‹ ÑœtU« gâfis, khãy muÁ‹ ÏirnthL
ãgªjidÍlndh mšyJ ãgªjida‰nwh FoauR¤ jiyt® x¥gil¡fyh«.
eÂÚ® bjhl®ghd jfuhWfŸ ( ru¤J – 262 )

• khãy§fS¡»ilna XL« eÂæ‹ Ú® F¿¤j ga‹ghL, g»®khd«, f£L¥ghL
bjhl®ghd òfh® mšyJ jfuhiw Ô®¡f ehlhSk‹w« r£läa‰wyh«.
• Ïj‹go eÂ thça¢ r£l«, 1956 k‰W« Ô®¥gha« mik¡f k¤Âa muR¡F
mÂfhukë¡F« khãy§fS¡»ilæyhd Ú®¤ jfuhW¢ r£l« 1956 š Ïa‰w¥g£lJ.
• Ïj‹go V‰gL« jfuhWfëš c¢rÚÂk‹w« k‰W« k‰w ÚÂk‹w¤Â‰F mÂfhu«
Ïšiy v‹W m¿é¡f ehlhSk‹w¤Â‰F mÂfhuK©L.
m
khãy§fS¡»ilnaahd FG ( Inter – State Council ) (ru¤J – 263
• Ï¡FG FoauR¤ jiytuhš ãaä¡f¥gL»wJ.
1. khãy§fS¡»ilæyhd jfuhWfis érhuiz k‰W« Mnyhridfis më¡F«.
co
2. k¤Âa khãy mšyJ khãy§fë‹ bghJthd m¡fiw bfh©LŸs éra§fŸ
òydhŒÎ brŒJ mit F¿¤J éthÂ¤jš.
3. khãy¤Â‹ ešYwÎfis ts®¥gj‰F c©lhd éra§fŸ ÛJ gçªJiu brŒjš.
• Ï¡FGé‹ gçªJiu m¿Îiu k£Lnk brŒa ÏaY«.
e.
• khãy§fS¡»ilnaahd FG ãWt nt©L« vd r®¡fhçah FG gçªJiu
brŒJŸsJ.
• Ïj‹go 4 t£lhu FG¡fS« ( Regional Council) 5 k©ly¡ FG¡fS« (Zonal
ot
Council )mik¡f¥g£ld.
ãÂ cwÎfŸ ( ru¤J¡fŸ : 264 - 293 ) ( gFÂ - IIX)
• r£l¤Â‹ mDkÂæ‹¿ tç éÂ¡fnth, tNè¡fnth TlhJ. ( ru¤J - 265 )
k¤Âa - khãy muRfS¡»ilna tUthŒ g»®ªjë¥ò
cn
1. k¤Âa murhš éÂ¡f¥g£L, khãy muRfshš tNè¡f¥g£L ga‹gL¤j¥gL«
tçfŸ : (ru¤J – 268 )
• K¤ÂiufŸ Ô®itfŸ ( Stamp duty )
• kUªJ k‰W« x¥gid M¡f¥ bghUŸfŸ Ûjhd Ma¤ Ô®itfŸ.
ps
ru¤J - 268 – A
nrit tç - k¤Âa murhš éÂ¡f¥g£L k¤Âa k‰W« khãy muRfshš
tNè¡f¥gL»wJ.
2. k¤Âa murhš éÂ¡f¥g£L, tNè¡f¥g£L Mdhš khãy§fS¡F më¡f¥gL«
.tn
tçfŸ : (ru¤J - 269 )

• ntsh© ãy« mšyhj Ãw brh¤Â‰fhd Ïw§Fçikæ‹ Ûjhd tçfŸ
• ntsh© ãy« mšyhj Ãw brh¤Â‰fhd mil brh¤J¤ Ô®it ( Estate duty )
• ÏU¥ò¥ ghij gaz« Ûjhd tç.
w
• brŒÂ¤jhŸ é‰gid, th§Fjš, és«gu§fŸ Ûjhd tçfŸ.

• khãy§fS¡»ilæyhd éahghu« mšyJ tâf¤Â‹ Ûjhd tçfŸ.
• ru¡FfŸ mD¥òtj‹ Ûjhd tçfŸ.
w
3. k¤Âa murhš éÂ¡f¥g£L«, tNè¡f¥g£L« Mdhš k¤Âa - khãy§fŸ

g»®ªJbfhŸS« tçfŸ ( ru¤J – 270 ).
o tUkhd tç
w
4. k¤Âa murhš éÂ¤J, tNè¡f¥g£L, k¤Âa muÁ‰F« khãy muRfS¡Fäilna

g»®ªJ më¡f¥glyh« vd¥gL« tçfŸ.
o Customs & Excise duties
• Áy neh¡f§fS¡fhf Áy Ô®itfŸ ( Certain duties ), nk‰f£lz« ( Surcharge )
ngh‹wit éÂ¡fyh«. ÏitfŸ mid¤J« ÏªÂa Âu£L ãÂæš nr®¤jš nt©L«

• rzš (Jute ) ngh‹w bghU£fë‹ Ûjhd V‰WkÂ Ô®it¡F ( Export duty ) gÂyhf
khåa¤ bjhif m°[h«, Õfh®, xç[h, nk‰F t§fhs« M»a khãy§fS¡F
k¤Âa murhš më¡f¥gL»‹wJ. ( ru¤J - 273 ).
• khãy muRfŸ m¡fiw bfh©LŸst‰¿š tç mšyJ Ô®itia éÂ¡F« t©z«
mšyJ ÂU¤j« brŒÍ« tifæš r£l« bfh©L tu nt©Lbkåš FoauR¤
jiytç‹ gçªJiu K‹djhf¥ bgw¥g£oU¡f nt©L«. (ru¤J – 274 ).
m
• x›bthU M©L« ( Grants) ÏªÂa¤ Âu£L ãÂæèUªJ khåakhf k¤Âa muR
tH§F« (ru¤J – 275 ).
ÏªÂa¤ Âu£L ãÂ (Consolidated Fund of India ) ( ru¤J – 266 )
co
“tçfŸ k‰W« Ô®itfŸ, ÏªÂa murh§f¤jhš bgw¥gL« všyh tUthŒfŸ,
fUñy¢ Ó£L¡fŸ thæyhf tNè¡f¥gL« všyh fl‹ bjhiffS« x‹W
Âu£l¥g£L cUth¡f¥gLtnj ÏªÂa¤ Âu£L ãÂahF«”.
• ÏªÂa¤ Âu£L ãÂæèUªJ ehlhSk‹w th¡bfL¥ò Ïšyhkš brŒa¡Toa
e.
bryéd§fŸ ( Charged Expendture ) / bryél¤j¡f bryéd§fŸ.
1. ÏªÂa¡ FoauR¤ jiytç‹ CÂa« k‰W« gofŸ, mtuJ mYtyf« bjhl®ghd
bryéd§fŸ.
2. khãy§fsit¤ jiyt® , k‰W« Jiz¤ jiyt® ( Vice - Chairman ), k¡fsit
ot
rghehaf® k‰W« Jiz rghehaf® M»nahç‹ CÂa« k‰W« gofŸ.
3. ÏªÂa muÁ‹ fl‹ bghW¥òfŸ.
4. c¢rÚÂk‹w ÚÂgÂfë‹ CÂa«, gofŸ k‰W« XŒÎ CÂa«, T£lh£Á ÚÂk‹w
cn
ÚÂgÂfë‹ XŒÎ CÂa«, muÁayik¥ò mkY¡F tUtj‰F K‹ÃUªj ca®
ÚÂk‹w ÚÂgÂfë‹ XŒÎ CÂa«.
5. ÏªÂa fz¡fhŒÎ k‰W« jâ¡if¤ Jiw¤ jiytç‹ CÂa«, gofŸ k‰W« XŒÎ
CÂa«.
ps
6. ÚÂk‹w« mšyJ ÏirÎ¤ Ô®¥gha« VnjD« tH§»a Ô®¥ò, Ô®¥ghiz mšyJ

Koé‹go brY¤j¥gl nt©oa bjhif.
7. muÁayik¥ò¢ r£l« k‰W« ehlhSk‹w¢ r£l« m¿é¡F« Ãw bryéd§fŸ.
.tn
ÏªÂa ãfœÎrh® / mtrufhy ãÂ(Contingency Fund of India ) ( ru¤J - 267 )

w
1950 - « M©L 50 nfho %ghŒ bfh©L ÏªÂa ehlhSk‹w

r£l¤Âdhš cUth¡f¥g£lJ.
• vÂ®ghuhj mšyJ mtrufhy njitfë‹ nghJ ehlhSk‹w mDkÂ bgwhkš
w
FoauR¤ jiyt® bryél mÂfhu« cŸsJ.

• bryé£l Ã‹ò ehlhSk‹w mDkÂ bg‰W vL¡f¥g£l ãÂæid Û©L« mÂš
nr®¡f¥g£l nt©L«,
w
• khåa¡ nfhç¡iffŸ (Demand for grants ) FoauR¤ jiytç‹ gçªJiu Ïšyhkš

nf£lš TlhJ.
• khåa¡ nfhç¡iffŸ k¡fsitæš jh¡fš brŒa¥gL«. mjid x¥òjš më¥gJ,
mšyJ kW¥gJ mšyJ Fiw¥gJ ngh‹witfŸ el¤j¥gL«.
ãÂ¡FG ( Finance Commission ) ( ru¤J - 280 )

• muÁayik¥ò njh‹¿a Ïu©L M©o‰FŸ ÏªÂa FoauR¤ jiyt® ãÂ¡FG
x‹¿id mik¡f nt©L«.
• Ã‹d® x›bthU 5 M©o‰F xUKiw ãÂ¡FG mik¡f¥gl nt©L«.
• ãÂ¡FGé‹ jiyt® ( Chairman) k‰W« 4 cW¥Ãd®fis FoauR¤ jiyt®
ãaä¥gh®.
m
• cW¥Ãd®fë‹ jFÂfŸ k‰W« nj®Î Kiwæid ehlhSk‹w« ã®zæ¡F«.
• Ï¡FG jdJ gçªJiufis FoauR¤ jiytU¡F TW«.
gâfŸ
1. k¤Âa muR k‰W« khãy§fS¡F Ïilna ãÂ v›thW g»®ªjë¡f¥gl nt©L«.
co
2. ÏªÂa¤ Âu£L ãÂæš ÏUªJ khãy§fS¡F v›thW ãÂ xJ¡FtJ v‹W
bfhŸifaséš gçªJiu brŒtJ.
3. bghUshjhu« nk«g£L és§f¤ njitahd Mnyhridfis tH§FtJ.
4. FouR¤ jiyt® VnjD« Mnyhrid nf£lhš.
e.
• FoauR¤ jiyt® ãÂ¡FGé‹ gçªJiufis ehlhSk‹w¤Â‹ x›bthU
mitæY« rk®Ã¡f nt©L«. ( ru¤J - 281 ).
• xU khãy¤Â‹ brh¤J k‰W« tUkhd« k¤Âa tçéÂ¥ÃèUªJ éy¡f¥gLjš
ot
nt©L«. ( ru¤J – 289 ).
• k¤Âa muÁ‹ x¥gªj§fŸ FoauR¤ jiyt® bgaçY«, khãy§fë‹ x¥gªj«
MSeç‹ bgaçY« brŒa¥gl nt©L« (ru¤J – 299 ) .
• Ï›thW nghl¥gL« x¥gªj§fS¡F mt®fŸ jå¥g£l bghW¥òilat®fŸ mšy.
cn
• k¤Âa k‰W« khãy muRfŸ jkJ bgaçš tH¡fhlÎ«, m¥bgaç‹ ÛJ tH¡F¤
bjhluÎ« brŒayh«.
• 44 – tJ muÁayik¥ò¤ ÂU¤j¢ r£l« 1 978 - ‹go gFÂ – III ru¤J 1 9 (1 ) ( f) k‰W«
31 - ‹ Ñœ xU mo¥gil cçikahf ÏUªj brh¤JçikahdJ Ú¡f¥g£L ru¤J 300
ps
– A ‹ Ñœ rhjhuz cçikahf EiHªjJ.

.tn
myF – 17 k¤Âa k‰W« khãy muRfë‹ ÑHhd gâfŸ

(gFÂ - XIV ) ( ru¤J¡fŸ : 308 – 323 )
w
• Ï¥gFÂæš khãy« v‹gJ #«K fhZÛ® khãy¤ij cŸsl¡fhJ . ( ru¤J - 308 ).

w
• xU muR Cêaiu ãakd« brŒj mÂfhç¡F Ñœ cŸs mÂfhçædhš gjé Ú¡f«

brŒa¥gl¡ TlhJ . ( ru¤J – 311 ).
• vªj xU muR CêaU« jh‹ gjéæèUªJ éy¡f¥gLtj‰F mšyJ gjé¡
w
Fiw¥ò brŒa¥gLtj‰F K‹ghf mtç‹ ÛJ Rk¤j¥g£LŸs F‰w¢rh£LfŸ

F¿¤J më¡f¥gl nt©L«. ( Mdhš xG¡f¡ nfL, rªj®¥g« më¡f
rh¤Âaäšyhj nghJ, eh£o‹ ghJfh¥ò, fUÂdhš ãahakhd rªj®¥g« më¡f¥gl
njitæšiy.)

• mid¤ÂªÂa muR¥ gâfŸ cUth¡fÎ«, xG§FgL¤jÎ« ehlhSk‹w¤Âl«
mÂfhu« cŸsJ (ru¤J - 31 2 ).
• mid¤ÂªÂa muR¥ gâfŸ cUth¡f khãy§fsitæ‹ _‹¿š Ïu©L g§»‰F
Fiwéšyhj cW¥Ãd®fŸ Ô®khd« ãiwnt‰w¥gl nt©L«.
k¤Âa muR¥gâahs® nj®thiza«(ru¤J - 31 5 )
m
• k¤Âa muÁ‰F xU muR¥ gâahs® nj®thiza« ÏU¤jš nt©L«.
• Ïu©L mšyJ mj‰F nk‰g£l khãy§fë‹ bjhFÂfS¡F bghJthf xnu
muR¥gâahs® nj®thiza« ÏUªjhš mJ T£L nj®thiza« ( Joint
co
Commission ) vd¥gL«. Ïjid mik¥gJ ehlhSk‹w« MF«.
• k¤Âa muR¥ gâahs® nj®thizakhdJ khãy MSeç‹ nt©Lnfhë‹go,
FoauR¤ jiytç‹ K‹ mDkÂ bg‰W m«khãy¤Â‰F muR¥ gâahs®
nj®thizakhf brašglyh«.
e.
ãakd« k‰W« gjé¡fhy« ( ru¤J - 31 6 )
• k¤Âa muR¥ gâahs® nj®thiza¤Â‹, T£L nj®thiza¤Â‹ jiyt® k‰W«
mj‹ cW¥Ãd®fisÍ« FoauR¤ jiyt® ãakd« brŒ»wh®.
ot
• nj®thiza¤Â‹ cW¥Ãd®fëš »£l¤j£l xU gFÂæ‹ ( one – half ) k¤Âa
mšyJ khãy muÁ‹ Ñœ FiwªjJ 10 M©LfŸ muR¥ gjé V‰W ÏUªjt®fshf
ÏU¡f nt©L«.
• cW¥Ãd®fë‹ gjé¡fhy« 6 M©LfŸ mšyJ 65 taJ tiu vJ Kjèš
cn
ãiwntW»wnjh mj‹go gjéæš ÏU¡fyh«.
• k¤Âa muR¥ gâahs® nj®thiza« mšyJ T£L¤ nj®thiza¤Â‹ cW¥Ãd®
xUt® gjé éyfš foj¤ij FoauR¤ jiytçl« më¡f nt©L«.
• gjé¡fhy« Koªj cW¥Ãd®fŸ Û©L« m¥gjé¡F nj®ªbjL¡f¥gl¤
ps
jFÂa‰wt®fŸ. nkY« mt®fŸ k¤Âa mšyJ khãy muÁ‹ Ñœ v¥gâæš

mk®tj‰F« jFÂa‰wt®fŸ.
gjé Ú¡f«, Ïil Ú¡f« ( ru¤J - 31 7 )
• cW¥Ãd® xUtiu gjé Ú¡f« brŒa nt©Lbkåš ã%Ã¡f¥g£l Ôael¤ij
.tn
fhuzkhf c¢rÚÂk‹w m¿é¡ifæ‹go ( report ) FoauR¤ jiyt® gjé Ú¡f«

brŒayh«. Ï›thW, c¢rÚÂk‹w m¿é¡if tU«tiu m›ÎW¥Ãdiu ÏilÚ¡f«
brŒayh«.
• beho¥ò ãiy, gjé¡ fhy¤Âš ntW VnjD« CÂa« bgW« ntiy, clš mšyJ
cŸs js®¢ÁÍilatuhf FoauR¤ jiyt® fUÂdhš c¢rÚÂk‹w¤Â‰F R£o
w
mD¥ghknyna c¤juÎ _ykhf FoauR¤ jiyt® gjéæèUªJ Ú¡fyh«.

• jiyt® mšyJ cW¥Ãd® vtnuD« muR rh®ghd x¥gªj§fëš j§fS¡F Ïyhg«
w
tU« neh¡Fl‹ g§bfL¤J¡ bfh©lhš mt® Ôa el¤ij¡ F‰w« òçªjtuhf

fUj¥gLth®.
khãy muR¥ gâahs® nj®thiza«

w
ãakd« k‰W« gjé¡fhy« ( ru¤J – 31 6 )

• khãy muR¥ gâahs® nj®thiza¤Â‹ jiyt® k‰W« cW¥Ãd®fis
m«khãy¤Â‹ MSe® ãakd« brŒth®.

• nj®thiza¤Â‹ cW¥Ãd®fëš »£l¤j£l xU gFÂæd® ( one – half ) k¤Âa
mšyJ khãy muÁ‹ Ñœ FiwªjJ 10 M©LfŸ muR¥ gjé V‰W ÏUªjt®fshf
ÏU¡f nt©L«.
• cW¥Ãd®fë‹ gjé¡fhy« 6 M©LfŸ mšyJ 62 taJ tiu vJ Kjèš
ãiwntW»wnjh mj‹go gjéæš ÏU¡fyh«.
• khãy muR¥ gâahs® nj®thiza¤Â‹ cW¥Ãd® xUt® gjé éyfš foj¤ij
m
m«khãy¤Â‹ MSeçl« më¡f nt©L«.
• gjé¡fhy« Koªj cW¥Ãd®fŸ Û©L« m¥gjé¡F nj®ªbjL¡f¥gl¤
jFÂa‰wt®fŸ. nkY« mt®fŸ k¤Âa mšyJ khãy muÁ‹ Ñœ v¥gâæš
co
mk®tj‰F jFÂa‰wt®fŸ.
gjé Ú¡f«, Ïil Ú¡f« ( ru¤J - 31 7 )
• cW¥Ãd® xUtiu gjé Ú¡f« brŒa nt©L«bkåš ã%Ã¡f¥g£l Ôael¤ij
fhuzkhf c¢rÚÂk‹w m¿é¡ifæ‹go ( report ) FoauR¤ jiyt® gjé Ú¡f«
e.
brŒayh«. Ï›thW, c¢rÚÂk‹w m¿é¡if tU«tiu m›ÎW¥Ãdiu ÏilÚ¡f«
brŒayh«.
• beho¥ò ãiy, gjé¡ fhy¤Âš ntW VnjD« CÂa« bgW« ntiy, clš mšyJ
cŸs js®¢ÁÍilatuhf FoauR¤ jiyt® fUÂdhš c¢rÚÂk‹w¤Â‰F R£o
ot
mD¥ghknyna c¤juÎ _ykhf FoauR¤ jiyt® gjéæèUªJ Ú¡fyh«.
• jiyt® mšyJ cW¥Ãd® vtnuD« muR rh®ghd x¥gªj§fëš j§fS¡F Ïyhg«
tU« neh¡Fl‹ g§bfL¤J¡ bfh©lhš mt® Ôa el¤ij¡ F‰w« òçªjtuhf
cn
fUj¥gLth®.
gâfŸ
1. khãy muRfë‹ gâfS¡F j¡ft®fis mk®¤j nj®ÎfŸ el¤JtJ.
2. Áw¥ò¤ jFÂfŸ bfh©lt®fshš brŒa¥gl nt©oa gâfS¡F T£lhf MŸ
ps
bjçÎ brŒjš g‰¿ Â£lKiwfis tF¥gÂY«, bra‰gL¤JtÂY« cjé òçÍkhW

VnjD« Ïu©L mšyJ nk‰g£l khãy§fŸ nt©o¡ bfh©lhš mj‰F cjé
òçjš k¤Âa muR gâahs® nj®thiza¤Â‹ flikahF«.
nj®thiza jiyt® k‰W« cW¥Ãd®fŸ j§fŸ gâ _¥Ã‰F Ã‹ ( ru¤J -
31 9 )
.tn
• k¤Âa muR¥ gâahs® nj®thiza¤ jiyt®, k¤Âa, khãy muÁ‹ v¥gâæš

mk®tj‰F« jFÂa‰wt® Mth®.
• khãy muR¥ gâahs® nj®thiza¤ jiyt®, ntW khãy nj®thiza¤
jiytuhfnth, k¤Âa muR¥ gâahs® nj®thiza cW¥Ãd® mšyJ
w
jiytuhfnth ãaä¡f jFÂÍilt®.

• k¤Âa muR¥ gâahs® nj®thiza cW¥Ãd® mj‹ jiytuhfnth mšyJ ntW
khãy¤ nj®thiza¤Â‹ jiytuhfnth ãaä¡f jFÂÍilt®.
w
• khãy nj®thiza¤Â‹ cW¥Ãd®, m¤nj®thiza¤ jiytuhfnth, ntW khãy¤

nj®thiza¤ jiytuhfnth, k¤Âa muR¥ gâahs® nj®thiza¤ jiyt®
mšyJ cW¥Ãduhfnth ãaä¡f jFÂÍilt®.
w
Mnyhrid brŒa nt©oa jUz§fŸ (ru¤J - 320 )

1. muR¥ gâfS¡bfd MŸ nj®Î brŒtj‰F©lhd Kiw F¿¤j éra§fëš
Ï›thiza¤ij MnyhÁ¡f nt©L«.
2. gâak®¤jš, gjé ca®ÎfŸ, gâ kh‰w§fŸ ngh‹wt‰¿š Ã‹g‰w¥gl nt©oa
be¿fŸ.

3. xG§F elto¡if F¿¤j éra§fŸ.
4. flikia brŒÍ« braš F¿¤j elto¡iffis vÂ®¤J tH¡fhoa tifæš
j‹dhš brŒa¥g£l bryÎfis muÁl« ÂU«g¥ bgwnt©oa muR¥ gâahs®
brŒÍ« nfhç¡iffŸ.
5. muÁ‰F gâah‰W« bghGJ V‰g£l CWfS¡F ÏH¥ÕL nf£L brŒa¥gL«
nfhç¡iffŸ.
m
6. nk‰f©l mid¤J éra§fëY« Mnyhrid tH§FtJ r«gªj¥g£l
nj®thiza¤Â‹ flikahF«.
• g£oaš Ïd¤jt® k‰W« gH§Foæd®fS¡F muR¥ gâæš Ïl xJ¡ÑL brŒÍ«
co
éra§fëš nj®thiza¤ij fyªjhnyhÁ¡f nt©oa mtÁaäšiy.
nj®thiza¤Â‹ TLjš gâfŸ ( ru¤J - 321 )
• k¤Âa muR¥ gâahs® nj®thiza¤Â‹ TLjš gâfis xJ¡F« mÂfhu«
e.
• khãy nj®thiza¤Â‰F TLjš gâfis xJ¡F« mÂfhu« r£lk‹w¤Âl«
cŸsJ.
nj®thiza¤Â‹ bryÎfŸ ( ru¤J – 322 )
• k¤Âa nj®thiza¤Â‹ CÂa«, gofŸ, XŒñÂa« cŸë£l bryÎfŸ mid¤J«
ot
X£blL¥Ã‰F c£glhj khãy bjhF¥ò ãÂæèUªJ bgw¥gL«.
tUlhªÂu m¿¡if ( ru¤J - 323 )
• k¤Âa nj®thiza« ( report ) tUlhªÂu m¿¡ifæid FoauR¤ jiytçl«
cn
rk®¥Ã¡F«. mt® mjid ehlhSk‹w¤Â‹ ÏU mitfëY« rk®¥Ã¥gh®.
• khãy nj®thiza« tUlhªÂu m¿¡ifæid MSeçl« rk®¥Ã¡F«. mij mt®
r£lk‹w¤Âš rk®¥Ã¥gh®.
• T£L¤ nj®thiza« tUlhªÂu m¿¡ifæid mªjªj MSeçl« rk®¥Ã¡F«,
ps
mªj m¿¡if efiy mªj MSe® r£lk‹w¤Âš rk®¥Ã¥gh®.

.tn
w
myF - 18 Ô®¥gha§fŸ ( Tribunals )

w
gFÂ XIV – A ( ru¤J¡fŸ : 323 A - 323 B )

• Ô®¥gha§fŸ g‰¿a r£l tifKiwfis 1 976 – M« M©oš bfh©L tu¥g£l 42 -
tJ muÁayik¥ò ÂU¤j¢ r£l¤Âdhš ekJ ÏªÂa muÁayik¥Ãš ru¤J 323 A -
w
323 B thæyhf òÂjhf nr®¡f¥g£lJ.

ru¤J - 323 A

• k¤Âa k‰W« khãy muRfë‹ Ñœ gâòçÍ« muR¥ gâahs®fë‹ gâ F¿¤j
ãiyfŸ k‰W« gâæl mikÎfŸ ( recruitments ) bjhl®ghd jfuhWfis ( disputes )
Ô®¥gha§fŸ ( Administrative Tribunals ) V‰gL¤Jtj‰F têtif brŒ»wJ.
• 1 985 – š brayh£Á¤ Jiw Ô®¥gha¢ r£l« Ïa‰w¥g£lJ. Ïj‹go k¤Âa muR
brayh£Á¤ Jiw Ô®¥gha§fŸ ( CAT ) khãy muR brayh£Á¤ Jiw Ô®¥gha§fŸ (
State Administrative m Tribunals ) k‰W« T£L brayh£Á¤ Jiw Ô®¥gha§fŸ ( Joint
m
Administrative Tribunals ) vd _tif¤ Ô®¥gha§fŸ V‰gL¤j¥g£ld.
• Ïj‹go Ïa‰w¥gL« r£lkhdJ c¢rÚÂk‹w mÂfhu tu«Ãid jéu k‰w
ÚÂk‹w§fë‹ mÂfhu tu«Ã‰F c£glhJ,
co
ru¤J - 323 B
• tç étfhu§fŸ, V‰WkÂ, Ïw¡FkÂ, bjhêyhs®, bjhê‰ jfuhWfŸ gâ F¿¤j
éra§fŸ, m¤ÂahtÁa¥ g©l§fis më¥ò¢ brŒjš, ehlhSk‹w« k‰W«
r£lk‹w nj®jšfŸ bjhl®ghd éra§fŸ k‰W« mj‹ KiwpLfŸ F¿¤J
e.
érhç¤J Ô®khå¥gj‰fhd Ô®¥gha§fis ( Tribunals for matters ) c©lh¡FtJ
F¿¤J TW»wJ.
myF - 1 9-nj®jš
ot
( gFÂ - XV ) ( ru¤J¡fŸ : 324 - 329 )
nj®jš Miza« ( ru¤J - 324 )
• k¡fë‹ ÃuÂãfis , ehlhSk‹w¤Â‰F«, khãy r£lrigfS¡F« nj®ªbjL¡F«
braiy el¤Â Ko¡f, xU nj®jš Miza« ÏªÂa muÁaš mik¥ò¢ r£l¥go
cn
mik¡f¥g£LŸsJ.
• th¡fhs® g£oaiy jahç¤jš, nj®jš el¤Jjš, f©fhâ¤jš, be¿¥gL¤jš,
f£L¥gL¤jš ngh‹w gâfis brŒ»wJ.
1. ehlhSk‹w¤ nj®jš,
ps
2. r£lk‹w¤ nj®jš,
3. FoauR¤ jiyt® nj®jš,
4. FoauR¤ Jiz¤ jiyt® nj®jš,
ngh‹w nj®jšfis el¤J»wJ.
.tn
• ÏJ xU RjªÂukhd mik¥ghF«. Ï›thiza« òJošèia¤ jiyikælkhf¡

bfh©L brayh‰¿ tU»wJ. Ï›thiza¤ij ‘ã®th¢r‹ rj‹ ’ v‹W« miH¥g®.
• nj®jš Miza« xU jiyik nj®jš MizahsiuÍ« k‰W« FoauR¤ jiyt®
ã®zæ¡F« k‰w Miza®fisÍ« bfh©oU¡F«. Ït®fis FoauR¤ jiyt®
ãaä¥gh®.
w
• 1 6. 10 1 989 m‹W 2 nj®jš Miza®fŸ ãaä¡f¥g£ld®. Û©L« 01. 01. 1 990

m‹W xUtuhf Fiw¡f¥g£lJ. Û©L« 01. 1 0. 1 993 m‹W 2 nj®jš Miza®fŸ
ãaä¡f¥g£ld®. j‰nghJ jiyik¤ nj®jš Mizahs® k‰W« 2 nj®jš
w
Miza®fŸ cŸsd.
• ÏªÂa nj®jš Miza« _‹W eg®fis¡ bfh©lJ.
w
• k‰w Miza®fŸ ãaä¡f¥g£lhš jiyik¤ nj®jš Mizahs® jiytuhf

brašgLth®.
• jiyik¤ nj®jš Miza®, c¢rÚÂk‹w ÚÂgÂfS¡F Ïizahd mÂfhu«
bg‰wtuhth®.

• r£lk‹w bghJ¤ nj®jš, Ïil¤ nj®jš, r£l nkyit¤ nj®jY¡fhf FoauR¤
jiyt® nj®jš Miza¤Âl« fyªjhnyhÁ¤j ÃwF nj®jš Mizahs® jdJ
flikfis ãiwnt‰Wtj‰F cjéL« bghU£L njitahd t£lhu
Mizahs®fis ( Regional Commissioners ) ãaä¡fyh«.
nj®jš Miza¤Â‹ gâfŸ
• muÁaš f£ÁfS¡F m§Ñfhu« më¥gJ.
m
• nj®jèš ngh£oæL« muÁaš f£ÁfS¡F«, jå nt£ghs®fS¡F« nj®jš
Á‹d§fis xJ¡FtJ.
• th¡fë¡F« eh£fisÍ« th¡FfŸ v©z¥gL« eh£fisÍ« m¿é¤jš k‰W«
co
nj®jš ÏWÂ KoÎfis m¿é¥gJ.
gjé¡fhy«
• nj®jš Mizahs® 6 M©LfŸ mšyJ 65 taJ tiu vJ Kjèš tU»wnjh
mj‹go gjéæèUªJ btënaw nt©L«.
e.
• jiyik¤ nj®jš Mizahsiu gjé Ú¡f« brŒa, c¢rÚÂk‹w ÚÂgÂfis
Ú¡Ftj‰F©lhd têKiwfis Ã‹g‰w nt©L«.
• k‰w Mizahs®fŸ, t£lhu Mizahs®fŸ M»nahiu, jiyik nj®jš
ot
Mizahsç‹ gçªJiuæšyhkš gjé Ú¡f« brŒa ÏayhJ.
taJ tªnjh® th¡Fçik ( ru¤J - 326 )
• muÁayik¥ò r£l¤Âš taJ tªnjh® th¡Fçik¤ Â£l¤Â‹go, ntWghLfë‹¿
18 taJ ãu«Ãa midtU« ehlhSk‹w, r£lk‹w nj®jšfëš th¡fë¡f cWÂ
cn
brŒa¥g£LŸsJ.
• th¡fë¡F« taÂid 21 taÂèUªJ 18 tajhf Fiw¡f¥g£lJ 61 tJ
r£l¤ÂU¤j« 1 989 MF«. ÏJ 28. 03. 1 989 – š eilKiw¡F tªjJ.
nj®jš bjhl®ghd tifKiwfŸ
ps
ru¤J - 327
• ehlhSk‹w ÏU mitfŸ, r£lk‹w§fë‹ ÏU mitfŸ bjhl®ghd, th¡fhs®
g£oaš jahç¤jš, bjhFÂ Ãç¤jš cŸë£l mid¤J« F¿¤J ehlhSk‹w« r£l«
Ïa‰wyh«.
.tn
ru¤J - 328
• ehlhSk‹w« r£l« Ïa‰wéšiy v‹whš khãy r£lk‹w«, khãy r£l¥nguit,
r£l nkyit F¿¤J r£l« Ïa‰wyh«.
• nj®jš éra§fëš ÚÂk‹w§fŸ jiyæLtJ ru¤J - 329 jil brŒ»wJ.
w
• bjhFÂfis tiuaW¤jš mšyJ Ïl xJ¡Ñ£il¢ brŒjš bjhl®ghd éra§fis

vªj ÚÂk‹w¤ÂY« édh vG¥g ÏayhJ.
w
w
jiyik¤ nj®jš Miza®fŸ

bga® gjé¡ fhy«
1. RFkh®br‹ 21. 03. 1 950 Kjš 1 9. 1 2. 1 958

2. nf. é. nf. Rªju« 20. 1 2. 1 958 Kjš 30. 09. 1 967
3. v°. Ã. br‹ t®kh 01. 1 0. 1 967 Kjš 30. 09. 1 972
4. lh¡l® ehnfªÂu t®kh 01. 1 0. 1 972 Kjš 06. 02. 1 973
5. o. Rthäehj‹ 07. 02. 1 973 Kjš 1 7. 06. 1 977
6. v°. vš nr¡j® 1 8. 06. 1 977 Kjš 1 7. 06. 1 982
7. M®. nf. ÂçntÂ 1 8. 06. 1982 Kjš 31. 1 2. 1 985
m
8. M®. é. v°. bgç rh°Âç 01. 01. 1 986 Kjš 25. 1 1. 1 990
9. v°. ukhnjé 26. 1 1. 1 990 Kjš 1 1. 1 2. 1 990
10. o. v‹. nrõ‹ 1 2. 1 2. 1 990 Kjš 1 1. 1 2. 1 996
co
1 1. v«. v°. »š 1 2. 1 2. 1 996 Kjš 1 3. 06. 2001
1 2. n#. v«. y¡nfh¤ 1 4. 06. 2001 Kjš 07. 02. 2004
1 3. o. v°. »UZz_®¤Â 08. 02. 2004 Kjš 1 5. 05. 2005
14 o. Ã. jh©l‹ 1 6. 05. 2005 Kjš 29. 06. 2006
e.
1 5. v‹. nfhghyRthä 30. 06. 2006 Kjš 20. 04. 2009
1 6. eé‹ rh›yh 21. 04. 2009 Kjš 29. 07. 201 0
1 7. v°. xŒ. Fnuhî 30. 06. 201 0 Kjš 1 0. 06. 201 2
1 8. é. v°. r«g¤ 1 0. 06. 201 2 Kjš 1 5. 01. 201 5
ot
19 Açr§f® Ãu«kh 1 5. 01. 201 5 Kjš
cn
ps
.tn
w
w
w
myF – 20- Áy tF¥Ãd® bjhl®ghd Áw¥ghd r£l tifKiwfŸ

( gFÂ - XVI ) ( ru¤J¡fŸ : 330 - 342 )

• g£oaš Ïd¤jt® ( Scheduled Castes ) k‰W« gH§FoædU¡F ( Scheduled Tribes ) Áy
ghJfh¥òfis muÁayik¥ò jU»‹wJ.
• g£oaš Ïd¤jt®fŸ, gH§Foæd® g£oaiy jahç¡F« mÂfhu« FoauR¤
jiytU¡F tH§f¥g£LŸsJ.
• g£oaš Ïd¤jt®fS¡F«, gH§Fo Ïd¤jt®fS¡F« k¡fsit k‰W« khãy
r£l¥nguitæš Ïl xJ¡ÑL ( Seat reservation ) brŒa¥g£LŸsJ. ( ru¤J - 330 )
m
• khãy§fsit, r£l nkyitæš ( Legislative Council ) Ïl xJ¡ÑL »ilahJ.
• g£oaš Ïd¤jt® k‰W« gH§Foæd® xU jå mÂfhçia ( Special Officer ) ãaä¡f
FoauR¤ jiytU¡F mÂfhu« cŸsJ.
co
• k¡fsitæš Ïu©o‰F nk‰glhj Ïl§fis M§»nyh – ÏªÂa‹fS¡F
xJ¡f¥g£LŸsJ. Ït®fis ãaä¡F« mÂfhu« FoauR¤ jiytU¡F cŸsJ. (
ru¤J - 331 ).
• khãy r£l¥nguitæš xU M§»nyh - ÏªÂaiu ãaä¡F« mÂfhu« MSeU¡F
e.
cŸsJ. ( ru¤J - 333 ).
g£oaš Ïd¤jt® Miza«
NATIONAL COMMISSION FOR SC ( ru¤J - 338 )
ot
• Ï›thiza« xU jiyt®, Jiz¤ jiyt® k‰W« 3 cW¥Ãd®fis
cŸsl¡»ÍŸsJ.
• gâ k‰W« gjé¡ fhy« ngh‹witfŸ FoauR¤ jiytuhš ã®zæ¡f¥gL»wJ.
• jiyt®, Jiz¤ jiyt® k‰W« cW¥Ãd®fis FoauR¤ jiyt® ãaä¥gh®.
cn
gâfŸ / flikfŸ
1. g£oaš Ïd¤jt®fë‹ ghJfh¥ò KiwfŸ F¿¤j mid¤J éra§fisÍ«
òydhŒÎ brŒtJ, f©fhâ¥gJ k‰W« mj‹ brašghLfis ÂwdhŒÎ brŒÍ«.
2. g£oaš Ïd¤jt®fë‹ cçik Ûwš / cçik kW¥ò k‰W« ghJfh¥ò F¿¤j òfh® /
ps
KiwpLfŸ F¿¤J érhuiz brŒaÎ«.

3. g£oaš Ïd¤jt®fë‹ r_f - bghUshjhu ts®¢Á¡fhd Â£läLjèš fyªJ
bfh©L Mnyhrid tH§F«.
4. ghJfh¥ò Kiw brašghLfŸ F¿¤j M©l¿¡ifæid FoauR¤ jiytçl«
.tn
rk®¥Ã¡F«.
5. Ïj‹ Mnyhridfis / gçªJiufis k¤Âa khãy muRfŸ brašgL¤j ( should
be ) nt©L«.
• Ïj‹ m¿¡ifia FoauR¤ jiyt® ehlhSk‹w mitfëš rk®¥Ã¥gh®.
6. cçikæaš ÚÂk‹w¤Â‰F cŸs mid¤J mÂfhu§fS« cŸsJ.
w
7. k¤Âa khãy muRfë‹ g£oaš Ïd¤jt®fŸ g‰¿a bfhŸiffëš

Ï›thiza¤ij MnyhÁ¤jš ( Shall consult the commission ) nt©L«.
gH§Fo Ïd¤jt® Miza« National Commission for ST ( ru¤J - 338 – A)
w
• 89 tJ muÁayik¥ò ÂU¤j¢ r£l« 2003 _y« òF¤j¥g£lJ. ÏJ 1 9. 02. 2004 - š

eilKiw¡F tªjJ.
w
• Ï›thiza« xU jiyt®, Jiz¤ jiyt® k‰W« 3 cW¥Ãd®fis

cŸsl¡»ÍŸsJ.
• gâ k‰W« gjé¡ fhy« ngh‹witfŸ FoauR¤ jiytuhš ã®zæ¡f¥gL»wJ.
• jiyt®, Jiz¤ jiyt® k‰W« cW¥Ãd®fis FoauR¤ jiyt® ãaä¥gh®.
gâfŸ / flikfŸ

1. gH§Fo Ïd¤jt®fë‹ ghJfh¥ò KiwfŸ F¿¤j mid¤J éra§fisÍ«
òyhdhŒÎ brŒtJ, f©fhâ¥gJ k‰W« mj‹ brašghLfis ÂwdhŒÎ brŒÍ«.
2. gH§Fo Ïd¤jt®fë‹ cçik Ûwš / cçik kW¥ò k‰W« ghJfh¥ò F¿¤J òfh® /
KiwpLfŸ F¿¤J érhuiz brŒÍ«.
3. gH§Fo Ïd¤jt®fë‹ r_f – bghUshjhu ts®¢Á¡fhd Â£läLjèš fyªJ
bfh©L Mnyhrid tH§F«.
m
4. ghJfh¥ò Kiw brašghLfŸ F¿¤j M©l¿¡ifæid FoauR¤ jiytçl«
rk®¥Ã¡F«.
5. Ïj‹ Mnyhridfis / gçªJiufis k¤Âa khãy muRfŸ brašgL¤j (should be
co
) nt©L«.
• Ïj‹ m¿¡ifia FoauR¤ jiyt® ehlhSk‹w mitfëš rk®¥Ã¥gh®.
6. Ïj‰F cçikæaš ÚÂk‹w¤Â‰F cŸs mid¤J mÂfhu§fS« cŸsJ.
7. k¤Âa khãy muRfŸ g£oaš Ïd¤jt®fŸ g‰¿a bfhŸiffëš Ï›thiza¤ij
MnyhÁ¤jš ( Shall consult the commission ) nt©L«.
e.
• ÏªÂa muÁayik¥ò mkY¡F tªJ x›bthU 1 0 M©L ãiwéY« g£oaèd¤jt®
thG« Ïl§fë‹ ã®thf« k‰W« gH§Foæd® ey‹ F¿¤J m¿¡if ju xU
Miza¤ij ãaä¤jš nt©L«.
ot
Ã‰gL¤j¥g£l tF¥Ãd® Miza« ( ru¤J - 340 )
• rKjha k‰W« fšéæš Ã‰gL¤j¥g£l tF¥ÃdU¡fhf xU Miza« FoauR¤
jiytuhš ãaä¡fyh«.
cn
• Ï›thW ãaä¡f¥g£l Miza« mj‰F xJ¡f¥g£l éla§fis òydhŒÎ brŒJ
FoauR¤ jiytçl« m¿¡if më¡F«.
ru¤J - 341 ( g£oaš Ïd¤jt®fŸ )
• g£oaš Ïd¤jt®fŸ vd¡ fUj¥gL« #hÂ, Ïd«, gH§FofŸ ngh‹wt®fis
ps
m¿é¡F« mÂfhu« FoauR¤ jiytU¡F cŸsJ.

• Ï›thW m¿é¡f¥gL« rhÂ, Ïd«, gH§FofŸ ngh‹wt®fis m¥ÃçéèUªJ
éLé¡f ehlhSk‹w« mÂfhu« bg‰WŸsJ.
ru¤J - 342 ( gH§Fo Ïd¤jt®fŸ )
.tn
• gH§Fo Ïd¤jt®fŸ vd¡ fUj¥gL« #hÂ, Ïd«, gH§FofŸ ngh‹wt®fis

m¿é¡F« mÂfhu« FoauR¤ jiytU¡F cŸsJ.
• Ï›thW m¿é¡f¥gL« rhÂ, Ïd«, gH§FofŸ ngh‹wt®fis m¥ÃçéèUªJ
éLé¡f ehlhSk‹w« mÂfhu« bg‰WŸsJ.
w
w
w

myF - 21 M£Á bkhê ( Official Language )
( gFÂ - XVII )
k¤Âa M£Á bkhê ( ru¤J - 343 )
• k¤Âa muÁ‹ mYtyf / M£Á bkhê njtehfç vG¤JUéYŸs ÏªÂ Mf
ÏU¤jš nt©L«.
m
• muÁayik¥ò bjhl§»a 1 5 M©LfS¡F M§»y bkhê mYtš Kiw
neh¡f§fS¡fhf ga‹gL¤j¥glyh«.
mYtyf bkhê¡fhd Miza« k‰W« FG ( ru¤J - 344 )
co
• muÁayik¥ò¢ r£l« eilKiw¡F tªjÂèUªJ 5 M©LfS¡FŸshf ÃwF
x›bthU 1 0 M©LfS¡F xU KiwÍ« FoauR¤ jiyt® bkhê Miza¤ij
ãaä¡f nt©L«.
• Ïªj Miza¤Â‹ xU jiyt®, v£lhtJ m£ltizæš cŸs bkhêfis
ÃuÂãÂ¥gL¤J« cW¥Ãd®fis FoauR¤ jiyt® ãaä¥gh®.
e.
Miza¤Â‹ gâfŸ :
Ã‹tU« gçªJiufis FoauR¤ jiytU¡F bfhL¡F«.
• k¤Âa muR mYtš bkhêahf ïªÂ ga‹gL¤Jjš,
ot
• M§»y¤ij ga‹gL¤j f£L¥ghLfis éÂ¤jš,
• c¢rÚÂk‹w«, ca®ÚÂk‹w§fëš ga‹gL¤j¥gL« bkhêfŸ bjhl®ghf F¿¥ÃLjš.
• k¤Âæš v©QU ga‹gL¤Jjš bjhl®ghf,
cn
• k¤Âa muÁ‹ mYtyf bkhê k‰W« khãy k¤Âa muRfS¡»ilnaahd bjhl®ò
bkhê, khãy§fS¡»ilnaahd bjhl®ò bkhê bjhl®ghf FoauR¤ jiytuhš
gçªJiu¡f¥g£l éla§fŸ.
bkhê¡FG :
ps
• bkh¤j cW¥Ãd®fŸ 30 ng®. mt®fëš 20 cW¥Ãd®fŸ k¡fsitæèUªJ

k¡fsit cW¥Ãd®fshY«, 1 0 cW¥Ãd®fŸ khãy§fsitæèUªJ khãy§fsit
cW¥Ãd®fshY« x‰iw kh‰W é»jh¢rhu Kiwæš nj®ªbjL¡f¥gl nt©L«.
khãy M£Ábkhê ( ru¤J - 345 )

.tn
• khãy M£Ábkhêahf m«khãy¤Âš ga‹gL¤j¥gL« bkhêfSŸ x‹W mšyJ

mj‰F nk‰g£l mšyJ ïªÂæid r£lk‹w r£l¤Â‹ _y« V‰W¡ bfhŸsyh«.
• Ïu©L khãy§fŸ j§fŸ bjhl®ò¡fhf ïªÂ bkhêia V‰W cl‹ghL
bfhŸ»‹wd v‹whš m«bkhêæid ga‹gL¤jyh«. ( ru¤J - 346 ).
w
c¢rÚÂk‹w, ca® ÚÂk‹w bkhêfŸ ( ru¤J - 348 )

• c¢rÚÂk‹w« k‰W« ca® ÚÂk‹w¤Â‹ mid¤J elto¡iffS«, ehlhSk‹w¤Âš
mšyJ r£lk‹w¤Âš m¿Kf¥gL¤j¥gL« mid¤J knrhjh¡fS«, r£l§fS«,
w
mid¤J c¤juÎfS« M§»y bkhêæš ÏU¤jš nt©L«.

• khãy¤Âš khãy bkhêæid ga‹gL¤j MSe® mÂfhukë¡fyh«.
• ÁWgh‹ik bkhêædU¡fhf jå mYty® ( Special Officer for linguistic minorities )
w
xUtiu FoauR¤ jiyt® ãaä¤jš nt©L«.

myF - 22 beU¡fo fhy tifKiwfŸ

( gFÂ - XVIII ) ( ru¤J¡fŸ : 352 - 360 )
njÁa beU¡fo ãiyik ( ru¤J – 352 )
m
• ÏªÂahé‹ ghJfh¥ò, btë¤jh¡Fjyhnyh ( External Agression ) MÍj¡
fyf§fshnyh ( armed rebellion ) mšyJ nghçdhnyh ( War ) m¢RW¤j¥gL»wJ vd
FoauR¤ jiyt® ÂU¥ÂÍ‰whš, beU¡fo ãiyæid¥ Ãufld¥gL¤jyh«.
• ÏJ ÏªÂahé‹ KGik¡Fnkh mšyJ xU gFÂ¡nfh bghUªJkhW brŒayh«.
co
• cŸeh£L fytu« ( Internal disturbance ) v‹gJ MÍj fyf§fŸ (armed rebellion )
vd 44 – tJ muÁayik¥ò r£l¤ÂU¤j«, 1 978 - ‹go kh‰w¥g£lJ.
• beU¡fo ãiy m¿é¥Ãid bjhl®ªJ xU m¿é¥Ã‹ thæyhf kh‰wnth mšyJ
u¤J brŒanth ÏaY«.
e.
• mik¢ruitæ‹ ( cabinet ) vG¤J _y« bfhL¡f¥g£l Koé‹ go FoauR¤ jiyt®
beU¡fo ãiyikia Ãufld¥gL¤jyh«.
• m¿é¡f¥g£l Ãufld« ehlhSk‹w¤Â‹ ÏU mitfë‹ K‹ò rk®¥Ã¡f¥gl
ot
nt©L«. mjid ÏU mitfS« V‰W¡ bfhŸséšiy v‹whš m¥Ãufld« xU
khj¤Â‰FŸ j‹ brašÂwid ÏHªJéL«. jå¥ bgU«gh‹ik gy¤jhš
( special majority ) ãiwnt‰w¥g£lhš 6 khj§fŸ tiu bjhl®ªJ brašgh£oš
ÏU¡F«.
cn
• Ãufld fhy¤Âš k¡fsit fiy¡f¥g£oUªjhš, òÂjhf mik¡f¥gL« k¡fsit
mk®éèUªJ 30 eh£fS¡FŸshf ãiwnt‰w nt©L«.
• k¡fsit vëa bgU«gh‹ik gy¤Âš ( Simple majority ) beU¡fo ãiyik
Ãufld¤ij V‰W¡ bfhŸséšiy v‹whš FoauR¤ jiyt® m¥Ãufld¤ij u¤J
ps
( revoke ) brŒa nt©L«.

• Ãufld¤ij V‰fhj tifæš Ô®khd« bfh©Ltu k¡fsitæ‹ bkh¤j
cW¥Ãd®fëš 10 – š xU g§»d® ifbaG¤Â£l m¿é¡ifæid k¡fsit T£l¤
bjhlçš ÏU¡F« nghJ rghehafçlK«, T£l¤ bjhl® Ïšyhj nghJ FoauR¤
.tn
jiytçlK« bfhL¡f¥g£lhš, m›t¿¡if »il¤j 14 eh£fS¡FŸ Áw¥ò

mk®éid T£l nt©L«.
• gšntW mo¥gilæš , gšntW tifahd beU¡fo ãiyik Ãufld§fis
m¿é¡F« mÂfhu« FoauR¤ jiytU¡F cŸsJ. vdnt xU beU¡fo ãiyik
Ãufld« ÏU¥ÃD« nkY« xU beU¡fo ãiyik Ãufld¤ij FoauR¤ jiyt®
w
m¿é¡fyh«.
njÁa beU¡fo ãiyik Ãufld¤Â‹ éisÎfŸ :
w
1. k¤Âa muÁ‹ ã®thf mÂfhu« Ú£o¡f¥g£L vªj xU khãy murh§f¤Â‰F«

m«khãy ã®thf« v›tifæš ga‹gL¤j¥gl nt©L« vd VÎiu ( Direction )
bfhL¡fyh«.
w
2. khãy¥ g£oaèš cŸs Jiwfëš r£läa‰w ehlhSk‹w¤Â‰F mÂfhu«

më¡f¥g£LŸsJ.
3. k¤Âa k‰W« khãy§fS¡F Ïilnaahd tUthŒ g»®ªjë¥ig kh‰¿aik¡f
k¤Âa muÁ‰F mÂfhu« më¡f¥g£LŸsJ. ÏJ F¿¤J FoauR¤ jiyt®
c¤juélyh«.

4. k¡fsitæ‹ fhy¤ij xU M©LfŸ Ú£o¡fyh«.
5. ngh® k‰W« btë¤ jh¡Fjš M»a fhuz§fS¡fhf beU¡fo ãiyik
Ãufld¥g£oUªjhš ru¤J 19 – š cŸs mo¥gil cçikfë‹ brašÂw‹ jhdhfnt
ã‹WéL«.
6. FoauR¤ jiyt® jdJ c¤jué‹ _y« k‰w mo¥gil cçikfis ( ru¤J 20 , 21
Ú§fyhf ) mj‹ brašÂwid ãW¤Â it¡fyh«.
m
khãy beU¡fo ãiyik ( State Emergency ) ( ru¤J - 356 )
• xU khãy MSe® mD¥Ãa m¿¡if mšyJ ntW éj¤Ânyh »il¤j
m¿¡ifæ‹ ngçnyh m«khãy murh§f« muÁayik¥ò r£l tif Kiwfë‹ go
co
el¤j Koahj Nœãiy cUth» cŸsJ vd FoauR¤ jiyt® ÂU¥ÂÍ‰whš
m«khãy¤Âš beU¡fo ãiyikia¥ Ãufld¥gL¤jyh«.
• Ï¥Ãufld« ehlhSk‹w ÏU mitfëY« it¡f¥g£L mjid Ïu©L khj fhy«
KotilÍ« K‹ m§Ñfç¡f nt©L«. Ï›thW brŒjhš 6 khj§fs tiu mkèš
e.
ÏU¡F«.
• Ïªj MW khj§fŸ ehlhSk‹w¤jhš nkY« Ú£o¡f¥glyh«. Mdhš mJ 3
M©LfS¡F nkš Ú£o¡f¡ TlhJ.
• Mdhš, m§F V‰fdnt beU¡fo ãiy ÏU¤jš k‰W« nj®jš Miza« nj®jš
ot
el¤J« NHš Ïšiy v‹W T¿dhš 3 M©LfS¡F nkš Úo¡fyh«.
• k¡fsitædhš ãiwnt‰w¥gléšiy v‹whš, kW totik¡f¥g£l òÂa k¡fsit
TL« fhy¤ÂèUªJ 30 eh£fS¡FŸ m§Ñfç¡f¥gl nt©L«.
cn
éisÎfŸ :
1. mªj khãy MSeç‹ gâfŸ k‰W« mÂfhu§fis FoauR¤ jiyt® V‰W¡
bfhŸth®.
2. khãy r£lk‹w¤Â‹ mÂfhu§fŸ ehlhSk‹w¤jhš brašgL¤j¥gL« vd FoauR¤
ps
jiyt® m¿é¥gh®.
3. beU¡fo ãiyik Ãufld neh¡f§fS¡F mtÁakhd r£l tifKiwfis
FoauR¤ jiyt® V‰gL¤Jth®.
4. khãy r£lk‹w¤ij fiy¡fyh«.
• ca® ÚÂk‹w¤Â‹ brašgh£oš v«kh‰wK« brŒa KoahJ.
.tn
ãÂ beU¡fo ãiyik ( Financial Emergency )

• ÏªÂahé‹ ãÂ ãiyik mšyJ fl‹ ãiyik m¢RW¤j¥gl¡Toa Nœãiy
cUth» cŸsJ vd FoauR¤ jiyt® ÂU¥ÂÍ‰whš, ãÂ beU¡fo ãiyikia¥
Ãufld¥gL¤jyh«.
w
• ÏªbeU¡foia bjhl®ªJ xU Ãufld¤Â‹ thæyhf u¤J mšyJ kh‰¿aik¡f¢

brŒayh«.
• Ï¥Ãufld« ehlhSk‹w ÏU mitfëY« rk®¥Ã¡f¥gl nt©L«.
w
• ehlhSk‹w¤Â‹ ÏU mitfS« 2 khj¤Â‰FŸshf m§Ñfç¡f nt©L«.

ãÂ beU¡fo ãiyik Ãufld¤Â‹ éisÎfŸ :
1. k¤Âa muR, khãy muR¡F¥ bghUªJ« v‹W njh‹w¡Toa ãÂ VÎiufis (
w
Financial Direction ) më¡f FoauR¤ jiytU¡F mÂfhu« c©L.

2. khãy muR Cêa®fŸ, c¢r k‰W« ca® ÚÂk‹w ÚÂgÂfŸ ngh‹nwh®fë‹
CÂa¤ij Fiw¡f FoauR¤ jiyt® VÎiu¡fyh«.

3. khãy r£lk‹w§fŸ ãiwnt‰W« všyh ãÂ knrhjh¡fisÍ« jkJ gçÓyid¡F
mD¥òkhW FoauR¤ jiyt® c¤juélyh«.
• ãÂ beU¡fo ãiyik ÏJtiu ÏªÂahéš Ãufld¥gL¤j¥gléšiy.
• mtrufhy ãiy¥ Ãufld« ÚÂKiw ÓuhŒé‰F c£g£lJ. ( Judicial Review ).
beU¡fo ãiy
m
• ÏªÂahéš _‹W Kiw ( 1962, 1971, 1975 ) njÁa beU¡fo ãiy
Ãufld¥gL¤j¥g£lJ.
• 1962, 1971 – š btëeh£L¥ gilbaL¥Ã‹ fhuzkhfÎ«, 1975 –š cŸeh£L fytu«
v‹w fhuz¤Â‰fhfÎ« njÁa beU¡fo ãiy Ãufld¥gL¤j¥g£lJ.
co
44 - MtJ r£l¤ÂU¤j¤Â‰F ÃwF beU¡fo ãiy tif KiwfŸ:
• cŸeh£L¡ fytu« v‹gJ MÍj¡ fytu« vd kh‰w¥g£lJ.
• mik¢ruit / fhÃd£ vG¤J _y« gçªJiu brŒa nt©L«.
• Ïu©L khj« v‹gJ xU khjkhf Fiw¡f¥g£lJ.
e.
• x¥òjY¡F vëa bgU«gh‹ik v‹gJ jå¥bgU«gh‹ik vd kh‰w¥g£lJ.
myF – 23muÁayik¥ò¤ ÂU¤j«
( gFÂ –XX ) ( ru¤J - 368 )
ot
• fhy kh‰w¤Â‰nf‰g muÁayik¥Ãš kh‰w« bfh©L tu VJthf Ï¢r£l
tifKiwfŸ c©lh¡f¥g£ld.
cn
• muÁayik¥ò¤ ÂU¤j Kiw bj‹ M¥Ãç¡f muÁayik¥ÃèUªJ vL¤J
òF¤j¥g£lJ.
• ÏJ muÁayik¥Ã‰F xU ghJfh¥ò mil¥ghdhf ( Safety valve ) mikªJŸsJ.
• Ïj‹ _y« muÁayik¥Ã‹ r£l tifKiwfis nr®¡fÎ«, kh‰wÎ«, Ú¡fÎ«
ps
ÏaY«.
• muÁayik¥ò¤ ÂU¤j knrhjh ehlhSk‹w¤Â‹ ÏU mitfëš VnjD« xU
mitæš bfh©Ltu¥gl nt©L«.
ÂU¤j¥gL« KiwfŸ :
ÏªÂa muÁayik¥Ãid 3 tiffëš ÂU¤jyh«.
.tn
1. vëa bgU«gh‹ik ( Simple majority )

2. jå¥ bgU«gh‹ik ( Special majority )
3. jå¥ bgU«gh‹ik k‰W« khãy§fë‹ x¥òjš ( Special Majority and Ratification by
States )
w
vëa bgU«gh‹ik :
• xU rhjhuz r£l¤ij ãiwnt‰WtJ nghš ghÂ¡F nkš cŸs cW¥Ãd®fshš
ãiwnt‰w¥gLtJ MF«.
w
• ru¤J¡fŸ 4, 5, 6, 239 - A, 312 M»ait.

jå¥ bgU«gh‹ik :
ehlhSk‹w¤Â‹ x›bthU mitæš bkh¤j cW¥Ãd®fëš _‹¿š Ïu©L
w
g§»dU¡F Fiwahj cW¥Ãd®fshš ãiwnt‰w¥gl nt©L«.

jå¥ bgU«gh‹ik gy« k‰W« khãy§fë‹ x¥òjyhY« :
• ehlhSk‹w¤Âd x›bthU mitæš bkh¤j cW¥Ãd®fëš _‹¿š Ïu©L
g§»dU¡F Fiwahj cW¥Ãd®fshY« Mjç¡f¥g£L ãiwnt‰w¥gl nt©L«.

• ÃwF m«knrhjh ÏªÂahé‹ bkh¤j khãy§fëš ghÂ¡F FiwahJ cŸs khãy¢
r£lk‹w§fë‹ x¥òjiy bgw nt©L«.
1. FoauR¤ jiyt® nj®jš F¿¤j ru¤J¡fŸ – 54, 55.
2. k¤Âa k‰W« khãy ã®thf mÂfhu¤Â‹ Úo¥ò - ru¤J 73, 1 62.
3. c¢r k‰W« ca® ÚÂk‹w§fŸ g‰¿a ru¤J¡fŸ 1 24 – 1 47, 21 4 – 231, 241.
4. k¤Âa k‰W« khãy§fS¡»ilna r£läa‰W« mÂfhu« g»®Î bjhl®ghd
m
ru¤J¡fŸ 245 - 255.
5. VHhtJ m£ltiz - g£oašfŸ.
6. khãy§fsit ÃuÂã¤Jt« - eh‹fhtJ m £ltiz.
co
7. khãy§fsit ÃuÂã¤Jt« - eh‹fhtJ m£ltiz.
8. muÁayik¥Ãid¤ ÂU¤J« Kiw ( ru¤J - 368 ).
mo¥gil¡ f£lik¥ò
• ehlhSk‹w« muÁayik¥Ãš cŸs všyht‰iwÍ« ÂU¤j« brŒayh«. Mdhš
e.
mo¥gil f£lik¥Ãid ( Basic structure ) ÂU¤j KoahJ.
• Ï¢ru¤Â‹go ÂU¤j¥gL« xU r£l« ru¤J 1 3 ‹go xU r£lkhf fUj KoahJ.
• mo¥gil cçikfis Ûwyh« / Ãç¡fyh« v‹w tifæš brŒa¥g£l KjyhtJ
muÁayik¥ò¢ r£l¤ÂU¤j«, 1951, r§fç Ãurh¤ Vs. ôåa‹ M¥ ÏªÂah ( 1951 )
ot
vD« tH¡»š bršYj‹ik F¿¤J édt¥g£lJ. ÏÂš ehlhSk‹w« mo¥gil
cçikfis ÂU¤jyh« v‹W Tw¥g£lJ.
• 1 964 - š bfh©Ltu¥g£l 1 7 - tJ ÂU¤j¢ r£l¤Â‹ bršYj‹ik F¿¤J
cn
rh#‹Á§ Vs. uh#°jh‹ ( 1965 ) v‹D« tH¡»š édt¥g£lJ. ÏÂY« r§fç
Ãurh¤ tH¡»‹ Ô®¥ng Ã‹g‰w¥g£lJ.
• nfhy¡eh¤ Vs. gŠrh¥ ( 1967 ) v‹D« tH¡»š Û©L« 1 7 – tJ muÁayik¥ò¤
ÂU¤j¢ r£l¤Âd bršYj‹ik édt¥g£lJ. ÏÂš mo¥gil cçikfis ÛW«
ps
mšyJ g¿¡F« t©z« v›éj ÂU¤j¤ijÍ« brŒtj‰F ehlhSk‹w¤Â‰F

mÂfhu« Ïšiy v‹W Ô®¥ò g»u¥g£lJ
mo¥gil¡ f£lik¥òfŸ
1. muÁayik¥Ã‹ nkyh©ik
2. r£l¤Â‹ M£Á
.tn
3. ehlhSk‹w Kiw murh§f«

4. Ïiwah©ik / Ïiwik thŒªj muR
5. rka¢ rh®g‰w muR / kj¢rh®Ã‹ik
6. ey muR
w
7. T£lh£Á
8. mÂfhu¥ g»®Î
9. jå xUtç‹ kh©ò
w
10.k¡fsh£Á
11. FoauR ehL
12. Kf¥òiuæš Tw¥g£LŸsit
w
13. x‰Wik k‰W« xUik¥ghL

14.ÚÂ kW MŒÎ, ÚÂ¥òduhŒÎ
15. RjªÂukhd ÚÂ¤Jiw

m
myF – 24 j‰fhèfkhd, Ïilãiy, Áw¥ò tifKiwfŸ
( gFÂ – XXI ) ( ru¤J¡fŸ - 369 - 392 )
ru¤J - 370
co
#«K k‰W« fhZÛ® khãy¤ij bghW¤jtiu j‰fhèf éÂfŸ.
ru¤J - 371
kfhuhZouh k‰W« F#uh¤ khãy§fis bghW¤jtiu Áw¥ò éÂ.
ru¤J - 371 - A
e.
ehfyhªJ khãy¤ij bghW¤jtiu Áw¥ò éÂ.
ru¤J - 371 - B
mrh« khãy¤ij bghW¤jtiu Áw¥ò éÂ.
ru¤J - 371 - C
ot
kâ¥ó® khãy¤ij bghW¤jtiu Áw¥ò éÂ.
ru¤J - 371 - D
MªÂu¥ Ãunjr khãy¤ij bghW¤jtiu Áw¥ò éÂ.
cn
ru¤J - 371 - F
Á¡»« khãy¤ij bghW¤jtiu Áw¥ò éÂ.
ru¤J - 371 - G
änrhu« khãy¤ij bghW¤jtiu Áw¥ò éÂ.
ps
ru¤J - 371 - H
mUzh¢ry¥ Ãunjr khãy¤ij bghW¤jtiu Áw¥ò éÂ.
ru¤J - 371 - I
nfhth khãy¤ij bghW¤jtiu Áw¥ò éÂ.
ru¤J - 371 - J
.tn
• ( 98 - tJ muÁayik¥ò ÂU¤j¢ ( 201 2 ) r£l¤Â‹go Ïiz¡f¥g£lJ ).

• f®ehlfh khãy¤ij bghW¤jtiu, iAjugh¤ - f®ehlfh gFÂæš jå nk«gh£L
thça« ãWt FoauR¤ jiyt® khãy MSeU¡F Áw¥ò bghW¥ò tH§fyh«.
w
w
w

m
myF - 25 FW»a jiy¥ò, Mu«g« k‰W« u¤J
co
( gFÂ - XXII ) ( ru¤J¡fŸ : 393 - 395 )
• ru¤J - 393 FW»a jiy¥ò : Ïªj muÁayik¥ò ÏªÂa muÁayik¥ò v‹W

miH¡f¥gL»wJ.
e.
• ru¤J - 394 Mu«g« : Ïªj ru¤J, ru¤J¡fŸ 5, 6, 7, 8, 9, 60, 324, 366, 367, 379,
380, 388, 391, 392 k‰W« 393 clnd mkY¡F tU«.
• Ïªj muÁayik¥Ã‹ ÛjKŸs ÃçÎfŸ 26. 01. 1 950, m‹W eilKiw¡F tU«.
u¤J ( Repeals ) ( ru¤J - 395 )
ot
• ÏªÂa RjªÂu r£l« 1947, ÏªÂa muR r£l« 1935 Ï¤Jl‹ Ú¡f¥gL»wJ. ( ÃçÎ
fÎ‹Áš r£l« 1 949 jéu )
cn
myF - 26 m£ltizfŸ
Kjš m£ltiz : ( ru¤J¡fŸ 1 - 4 )
• khãy§fŸ k‰W« ôåa‹ Ãunjr« g‰¿ F¿¥ÃL»wJ.
• ÏªÂahéš 29 khãy§fŸ. 1 jiyefu ôåa‹ Ãunjr« ( blšè ) k‰W« 6 ôåa‹
ps
Ãunjr§fŸ cŸsd.
khãy§fŸ
• MªÂu¥ Ãunjr«, mUzh¢ry¥ Ãunjr«, mrh«, Õfh®, r¤Ô°f®, nfhth, F#uh¤,
mçahdh, Ïkh¢ry¥Ãunjr«, #«K - fhZÛ®, #h®f©£, f®ehlf«, nfush,
.tn
k¤Âa¥Ãunjr«, kfhuhZou«, kâ¥ó®, nkfhyah, änrhu«, ehfhyhªJ, xçrh, gŠrh¥,

uh#°jh‹, Á¡»«, jäœehL, Âçòuh, c¤ÂuhŠrš, c¤Âu¥Ãunjr«, nk‰F t§fhs«
k‰W« bjY§fhdh.
• ‘xçrh’ v‹gJ ‘ xorh ’ vd 201 1 - M« M©L kh‰w¥g£lJ.
ôåa‹ Ãunjr§fŸ
w
1. mªjkh‹ ã¡nfhgh® ÔÎfŸ

2. r©of®
3. jh¤uh, ehf®Antè
w
4. ilô lhk‹
5. y£r¤ÔÎfŸ
6. òJ¢nrç
w
7. blšè
• gh©o¢nrç v‹gJ òJ¢nrç vd 2006 - M« M©L kh‰w¥g£lJ.
Ïu©lhtJ m£ltiz:

ru¤J¡fŸ : [ 59 ( 3 ), 65( 3 ), 75 ( 6 ), 97, 1 25, 148 ( 3 ), 158 ( 3 ), 1 64 ( 5 ), 1 86, 221 ]
r«gs« : ( Salary )
• FoauR¤ jiyt®
• khãy MSe®
• k¡fsit rghehaf®
m
• k¡fsit Jiz rghehaf®
• khãy§fsit¤ jiyt®
• khãy§fsit¤ Jiz jiyt®
• khãy r£l¥nguit rghehaf®
co
• khãy r£l¥nguit Jiz rghehaf®
• khãy r£l nkyit¤ jiyt®
• khãy r£l nkyit¤ Jiz¤ jiyt®
• c¢rÚÂk‹w ÚÂgÂfŸ
e.
• ca® ÚÂk‹w ÚÂgÂfŸ
• fz¡fha® k‰W« jâ¡if¤Jiw jiyt®
_‹whtJ m£ltiz
ot
( ru¤J¡fŸ : 75 ( 4 ), 99, 1 24 ( 6), 1 48 ( 2 ), 1 64 ( 3 ), 1 88, 21 9 )
gjé¥ Ãukhz«
• k¤Âa mik¢r®fŸ
cn
• ehlhSk‹w cW¥Ãd®fŸ
• c¢rÚÂk‹w ÚÂgÂfŸ
• Ïuh#h§f kªÂçfŸ
• r£lk‹w cW¥Ãd®fŸ
ps
• ca® ÚÂk‹w ÚÂgÂfŸ

eh‹fhtJ m£liz
( ru¤J¡fŸ : 4 (1 ) , 80 ( 2) )
• x›bthU khãy¤Â‰F« k‰W« ôåa‹ Ãunjr§fS¡F« khãy§fsitæš
.tn
Ïl§fë‹ g§fë¥ò.
c¤Âu¥Ãunjr« 31
kfhuhZou« 19
MªÂu¥ Ãunjr« 18
w
jäœehL 18
Õfh® 16
nk‰F t§fhs« 16
w
f®ehlf« 12
F#uh¤ 11
k¤Âa¥ Ãunjr« 11
w
xorh 10
uh#°jh‹ 10
nfush 9
mrh« 7

gŠrh¥ 7
#h®f©£ 6
mçahdh 5
r¤Ô°f® 5
#«K - fhZÛ® 4
c¤Âufh©£ 3
m
Ïkh¢ry¥Ãunjr« 3
blšè 3
nfhth 1
co
ehfhyhªJ 1
kâ¥ó® 1
Âçòuh 1
nkfhyah 1
e.
Á¡»« 1
änrhu« 1
mUzh¢ry¥ Ãunjr« 1
òJ¢nrç 1
ot
IªjhtJ m£ltiz ( ru¤J¡fŸ : 244 ( 1 ) )
• m°[h«, nkfhyhah, Âçòuh, änrhu« M»a khãy§fis¤ jéu k‰w khãy§fëš
g£oaš Ïl§fisÍ« gH§Fo gu¥Ãl§fisÍ«, ã®thf« brŒtJ F¿¤J
cn
Tw¥g£LŸsJ.
• MSe® x›bthU tUlK«, FoauR¤ jiyt® nf£F«nghJ gH§Fo gu¥Ãl ã®thf«
F¿¤j m¿¡ifia¡ bfhL¡f nt©L«.
• gH§Fo Mnyhrid¡ FGk« - gH§Fo gu¥Ãl§fis cŸsl¡»a x›bthU
ps
khãyK« gH§Fo Mnyhrid¡ FGk« mik¡f nt©L«. 20 cW¥Ãd®fS¡F

Fiwéšyhj mÂš 4 – š 3 g§F cW¥Ãd®fŸ r£l¥nguitæ‹ gH§Fo gFÂ
ÃuãÂfshf ÏU¡f nt©L«.
• Ï¡FGk« gH§Fo k¡fë‹ ey« k‰W« K‹nd‰w« F¿¤J Mnyhrid
junt©L«.
.tn
• cW¥Ãd®fë‹ v©â¡if, ãakd«, jiyt® mYty®fŸ k‰W« gâahs®fŸ

F¿¤j éÂfisÍ«, MSe® tF¡fyh«. T£l« el¤JtJ F¿¤J« g£oaš
gu¥Ãl§fë‹ mikÂ k‰W« ešy murh§f« F¿¤J tif Kiwfis MSe®
cUth¡fyh«.
w
• F¿¥ghf, Ïl§fis kh‰Wjš, ãy¤Âid g»®ªjë¤jš gH§Fo k¡fS¡F gz«

bfhL¡F« bjhêš brŒgt®fS¡fhd xG§FKiw.
g£oaš Ïl§fŸ :
w
• g£oaš Ïl§fis m¿é¡F« mÂfhu« FoauR¤ jiytçl« cŸsJ.

• g£oaš Ïl§fis mÂf¥gL¤JtJ F¿¤J MSeçl« MnyhÁ¤j ÃwF FoauR¤
jiyt® m¿é¡fyh«.
w
MwhtJ m£ltiz ( ru¤J¡fŸ : 244 ( 2 ), 275 ( 1 ) )

• m°[h«, nkfhyah, Âçòuh, änrhu« M»a khãy§fëš k£L« g£oaš
Ïl§fisÍ«, gH§Fo gu¥Ãl§fisÍ« ã®thf« brŒtJ F¿¤j tifKiwfis¡
F¿¥ÃL»wJ.

j‹dh£Á kht£l§fŸ / k©ly§fŸ
• xU j‹dh£Á kht£l¤Âš ntWg£l gH§Fo k¡fŸ ÏUªjhš m¥gFÂfis
j‹dh£Á k©ly§fshf MSe® m¿é¡fyh«.
• gu¥Ãl§fis nr®¤jš, éy¡Fjš, òÂa j‹dh£Á kht£l§fis cUth¡Fjš,
j‹dh£Á kht£l¥ gFÂfis mÂfç¤jš, Fiw¤jš, ÏU gFÂfis Ïiz¤jš,
bga® kh‰Wjš F¿¤J MSe® nk‰bfhŸsyh«.
m
• Mdhš mj‰fhf ãaä¡f¥g£l FGé‹ m¿¡ifia¥ bg‰W brašgLjš nt©L«.
kht£l mit k‰W« k©ly mit
• x›bthU j‹dh£Á kht£l§fëY« 30 cW¥Ãd®fS¡F Fiwéšyhj kht£l
co
mit ÏU¤jš nt©L«.
• ÏÂš 4 cW¥Ãd®fS¡F nkš mšyhkš MSeuhY«, ÛÂ cW¥Ãd®fŸ taJ
tªnjh® th¡Fçik _y« nj®ªbjL¡f¥gl nt©L«.
VHhtJ m£ltiz ( ru¤J : 246 )
e.
ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l« bjhl§»a bghGJ cŸs JiwfŸ
g£oaš I : k¤Âa¥ g£oaš - 97 JiwfŸ
g£oaš II : khãy¥ g£oaš - 66 JiwfŸ
ot
g£oaš III : bghJ¥ g£oaš - 47 JiwfŸ
j‰bghGJ cŸs JiwfŸ
g£oaš I : k¤Âa¥ g£oaš - 1 00 JiwfŸ
cn
g£oaš II : khãy¥ g£oaš - 61 JiwfŸ
g£oaš III : bghJ¥ g£oaš - 52 JiwfŸ
g£oaš I : k¤Âa¥ g£oaš
1. ÏªÂa¥ ghJfh¥ò uhQt«
2. fl‰gil, fhyh£gil, th‹ gil k‰W« k¤Âa muÁ‹ MÍj¥ gilfŸ.
ps
2 - A k¤Âa muÁ‹ MÍj¥gilfis khãy§fëš mk®¤Jjš.

3. f©nlh‹bk‹£ gFÂfis Óuik¤jš, m¥gFÂæš cŸs cŸsh£Á mik¥òfŸ,
4. fl‰gil, fhyh£gil, th‹ gil ntiyfŸ
5. MÍj«, RL« ÏaªÂu§fŸ, bto¥ bghUŸfŸ
.tn
6. mQr¡Â k‰W« mj‰fhd fåk ts§fŸ

7. ghJfh¥Ã‰fhf és«g¥gL« bjhê‰rhiyfŸ
8. k¤Âa òydhŒÎ ãWtd« CBI k‰W« òydhŒÎ
9. ghJfh¥ò / ÏuhQt«, btëÍwÎ¤ bjhl®ò, ghJfh¥ò F¿¤j K‹bd¢rç¡if ifJ
w
10. btëÍwÎ¤ bjhl®ò

11. öjuf«, éahghu ÃuÂãÂ¤Jt«
12. I¡»a ehLfŸ mit
w
13. g‹dh£L khehLfŸ, T£lik¥ò, ntW mik¥òfëš g§nf‰gJ

14. btëehLfSl‹ x¥gªj§fŸ nghLtJ k‰W« mjid brašgL¤JtJ
15. ngh® k‰W« mikÂ
w
16. btëÍwÎ mÂfhu tu«ò

17. FoÍçik, btëeh£lt® FoÍçik bgwš.
18. ehL fl¤Jjš
19. ÏªÂahé‰F nr®¤jš, btëna‰Wjš, flÎ¢ Ó£L k‰W« érh (visa )
20. ÏªÂahé‰F btëna cŸs Ïl§fS¡F òåj¥ gaz« bršYjš.

21. g‹dh£L flš všiy / th‹ všiyfëš eilbgW« fl‰bfhŸis k‰W« F‰w§fŸ
bjhl®ghd, eh£L¢ r£l§fë‹ F‰w§fŸ.
22. bjhl® t©o
23. njÁa beLŠrhiyfŸ
24. cŸeh£L Ú® têfëš bršy¡Toa f¥gš ngh¡Ftu¤J gaz«.
25. flš f¥gš ngh¡Ftu¤J, tâf¥ ngh¡Ftu¤J bjhl®ghd , khãy§fŸ më¡F«
m
fšé k‰W« gæ‰Á bjhl®ghf.
26. fy§fiu és¡f«.
27. ehlhSk‹w« és«g¡Toa bgça JiwfŸ k‰W« mj‹ Óuik¥ò, mik¥ò,
co
mÂfhu§fŸ.
28. JiwKf nehŒ jL¥ò Kfh«fŸ, flš rh® kU¤JtkidfŸ.
29. th‹tê ngh¡Ftu¤J, th}®Â, ékhd ãiya«, mj‹ bjhl®ghd têKiwfŸ, th‹
ngh¡Ftu¤J éÂfŸ, khãy« më¡F« ékhd« bjhl®ghd fšé k‰W« gæ‰ÁfŸ.
e.
30. ÏaªÂu¥ glFfŸ _y« bršY« th‹tê¥ gaâfŸ k‰W« g©l§fŸ, bjhl®t©o
31. jghš, jªÂ, bjhiyngÁ, f«Ãæšyhj bjhl®ò, xëgu¥ò k‰W« mj‹ bjhiy¤
bjhl®ò KiwfŸ,
32. k¤Âa muÁ‹ brh¤J k‰W« mj‹ tUthŒ
ot
33. ( Repeal )
34. ÏªÂa khãy§fis M£Á brŒgt®fë‹ brh¤J¡fis ghJfh¥gJ
35. k¤Âa muÁ‹ bghJ¡ fl‹
cn
36. gz¤jhŸ, ehza§fŸ, r£l¥ó®t gz«, btëeh£L gz¥ gçkh‰w«
37. btëeh£L¡ fl‹
38. ÏªÂa çr®› t§»
39. mŠryf nrä¥ò t§»
ps
40. k¤Âa mšyJ khãy murhš xU§»iz¡f¥gL« gçR¢ Ó£L

41. btëeh£L t®¤jf« k‰W« tâf«, Ïw¡FkÂ, V‰WkÂ, R§ftç všiy tiuaiw,
42. khãy§fS¡»ilna cŸs t®¤jf« k‰W« tâf«
43. t§»fŸ, fh¥ÕL, ãÂ ãWtd§fŸ cŸë£l t®¤jf ãWtd§fis cUth¡Fjš,
Kiw¥gL¤Jjš, Ko¤Jit¤jš ( ÏÂš T£LwÎ r§f§fŸ Ïšiy )
.tn
44. xU khãy¤Â‰F k£L« bghUªjhj t®¤jf« mšyJ t®¤jf« mšyhj ãWtd§fŸ. (

ÏÂš gšfiy¡fHf§fŸ cŸsl§fhJ )
45. t§»fŸ
46. gçkh‰w fUéfŸ, fhnrhiy, fl‹ cWÂô£L g¤Âu«
w
47. fh¥ÕL
48. g§F¢ rªij
49. fh¥òçik, f©LÃo¥ò, totik¥ò, cçk«, tâf¡ F¿pL, éahghu¡ F¿pL.
w
50. vil k‰W« msÎ ju« cUth¡Fjš,

51. ÏªÂahé‰F btëna V‰WkÂahF« bghU£fS¡fhd mšyJ ã®za« mšyJ xU
khãy¤ÂèUªJ k‰bwhU khãy¤Â‰F mD¥ò« bghU£fS¡fhd ju ã®za«.
w
52. ehlhSk‹w¤jhš m¿é¡f¡Toa bghJeyD¡fhd k¤Âa muÁ‹ f£L¥gh£oš cŸs

bjhê‰rhiyfŸ.
53. v©bzŒ tašfŸ, jhJ v©bzŒ ts§fŸ, bg£nuhš bghU£fŸ, vçÍ« bghU£fŸ.
54. bghJ eyD¡fhf v‹W m¿é¡f¥g£l Ru§f§fŸ k‰W« fåk ts ts®¢Á F¿¤J
tifKiw.

55. Ru§f§fŸ k‰W« v©bzŒ tašfëš bjhêyhs® ghJfh¥ò bjhl®ghd tifKiw.
56. ehLfS¡»ilnaahd eÂfŸ gŸs¤jh¡FfŸ bjhl®ghd xG§FKiw k‰W« ts®¢Á.
57. všiy¡F m¥ghš Û‹Ão¤jš.
58. k¤Âa Kfth‹ikahš c‰g¤Â, më¥ò, g§ÑL brŒa¥gL« c¥ò,
59. x¥Ãa« c‰g¤Â, é‰gid, V‰WkÂ.
60. Âiu¥gl¡ f©fh£Á¡F mDkÂ.
m
61. k¤Âa muR Cêa®fë‹ bjhêš jfuhWfŸ,
62. njÁa üyf«, ÏªÂa mU§fh£Áaf«, Ï«Õçaš ngh® mU§fh£Áaf«, é¡nlhçah
ãidtu§f«, ÏªÂa ngh® ãidÎ¢ Á‹d« k‰W« murhš ãÂ tH§f¡Toa
co
ãWtd§fŸ.
63. gdhu° ÏªJ gšfiy¡fHf«, mèfh® K°Ä« gšfiy¡fHf«, blšè gšfiy¡fHf«,
ru¤J 371 - Ï‹go cUth¡f¥g£l gšfiy¡fHf« ehlhSk‹w¤jhš njÁa
K¡»a¤Jt« thŒªjitahf és§f¡Toa Ãw ãWtd§fŸ.
e.
64. njÁa K¡»a¤Jt« thŒªjit v‹W ehlhSk‹w¤jhš és§f¡Toa, k¤Âa muÁ‹
ãÂ bgW« m¿éaš k‰W« bjhêšE£g fšé ãWtd§fŸ.
65. bjhêš, bjhêšE£g gæ‰Á, fhtš mYty®fS¡F gæ‰Á, Áw¥ò MuhŒ¢Á go¥òfŸ,
F‰w¤ij f©l¿a cjÎ« m¿éaš k‰W« bjhêšE£g cjé.
ot
66. ca®fšé, MuhŒ¢Á k‰W« m¿éaš bjhêšE£g ãWtd§fë‹ ju ã®za« k‰W«
xU§»iz¥ò.
67. ehlhSk‹w¤jhš m¿é¡f¡Toa njÁa K¡»a¤Jt« thŒªj gH§fhy, tuyh‰W
cn
ãidÎ¢ Á‹d§fŸ k‰W« Mtz§fŸ, bjhšbghUŸ gFÂfŸ.
68. ÏªÂa r®nt Geological, botanical, Zoological, Anthropological, Meteorological
ãWtd§fŸ
69. k¡fŸbjhif fz¡bfL¥ò
ps
70. k¤Âa muR¥ gâahs®fŸ, mid¤ÂªÂa¥ gâfŸ, k¤Âa muR¥ gâahs®

nj®thiza«.
71. ÏªÂa¤ bjhF¥ò ãÂæèUªJ tH§f¡Toa, k¤Âa murhš tH§f¡Toa
XŒñÂa§fŸ.
72. ehlhSk‹w nj®jš, r£lk‹w¤ nj®jš , FoauR¤ jiyt®, FoauR¤ Jiz¤ jiyt®
.tn
nj®jš Miza«
73. k¡fsit rghehaf®, Jiz rghehaf®, khãy§fsit jiyt® k‰W« Jiz¤
jiyt® ehlhSk‹w cW¥Ãd®fë‹ CÂa« k‰W« gofŸ,
74. ehlhSk‹w mÂfhu«, rYiffŸ, mitfë‹ cW¥Ãd®fë‹ ehlhSk‹w¤jhš
w
ãaä¡f¥gL« FG¡fŸ, Miza« mj‹ K‹ rh£Áa« më¥gJ, Mtz« jh¡fš

brŒtJ,
75. FoauR¤ jiyt® k‰W« MSeç‹ CÂa«, trÂfŸ, rYiffŸ, cçikfŸ, k¤Âa
w
mik¢r®fë‹ CÂa« k‰W« trÂfŸ, ÏªÂa¤ jiyik fz¡fhsç‹ CÂa«

trÂfŸ, cçikfŸ, gâ¡ f£L¥ghLfŸ.
76. k¤Âa, khãy fz¡F¤ jâ¡if
w
77. c¢rÚÂk‹w¤Â‹ mik¥ò, mÂfhu«, tu«ò ( ÚÂk‹w mtkÂ¥ò cŸë£l ) f£lz«,

tH¡fhL« eg®fŸ F¿¤j éla§fŸ.
78. ca®ÚÂk‹w¤Â‹ mYty®fŸ, Cêa®fŸ jéu mik¤jš, mik¥ò, tH¡fhL« eg®fŸ.
79. ca®ÚÂk‹w¤Â‹ mÂfhu tu«ig Ú£o¤jš, k¤Âa M£Á všiyfis mÂfhu
tu«ÃèUªJ Fiw¤jš.

80. xU khãy fhtšJiw cW¥Ãd®fë‹ mÂfhu tu«Ãid mªj khãy¤Â‰F btëæš
cŸs xU Ïl¤Â‰F mÂfhu tu«Ãid mÂfç¤jš, Mdhš mªj Ïl« vªj
khãy¤Âš cŸsnjh mj‹ x¥òjš bgw nt©L«.
81. xU khãy¤Âš ÏU¥ò¥ghij fhtšJiwæ‹ mÂfhu tu«ò, khãy§fS¡»ilnaahd
Fo¥bga®¢Á, khãy§fS¡»ilna Ãç¤J it¤jš,
82. ntsh© tUkhd« jéu tUkhd¤Â‹ Ûjhd tçfŸ.
m
83. V‰WkÂ tç cŸë£l R§f tçfŸ
84. kåjå‹ Ef®é‰fhd MšfAhš ghd§fŸ, XÃa«, nghijô£L« bghU£fŸ jéu
ÏªÂahéš jahç¡f¥gL« òifæiy Ûjhd tç. ( kU¤Jt k‰W« fêtiw
co
bghUŸfëš MšfAhš ÏU¡F« bghU£fŸ cŸsl§F«)
85. c‰g¤Â tç
86. f«bgå k‰W« jå M£fë‹ ntsh© ãy«, brh¤J _yjd kÂ¥Ã‹ Ûjhd tç
f«bgåæ‹ _yjd¤Â‹ Ûjhd tç.
e.
87. ntsh© ãy« jéu Ãw brh¤JfŸ Ûjhd mo¥gil brh¤J¤ Ô®it.
88. ntsh© ãy« jéu, Ãw brh¤j¡fŸ Ûjhd Ïw¡Fçik tç.
89. ÏU¥ò¥ghij, flš, th‹tê gaâfë‹ Ûjhd nr®Kid tçfŸ, ÏU¥ò¥ghij
f£lz« k‰W« ru¡Ffë‹ Ûjhd tçfŸ.
ot
90. g§F t®¤jf§fŸ k‰W« vÂ®fhy rªij gçt®¤jidæ‹ Ûjhd K¤Âiu¤ Ô®it
jéu Ãw tçfŸ.
91. kh‰W¢ Ó£L, fhnrhiy, fl‹ cWÂ¢ Ó£L, f¥gš ru¡F¡ f£lz«, fl‹ foj«,
cn
fh¥Õ£L Â£l§fŸ, g§F kh‰w«, fl‹ g¤Âu§fŸ, ÃuÂãÂ¤Jt« k‰W« bg‰witfŸ
Ûjhd K¤Âiu¤ Ô®itfŸ.
92. brŒÂ¤jhŸ é‰gid k‰W« th§Fjš, és«gu§fŸ Ûjhd tçfŸ.
92 – A khãy§fS¡»ilnaahd éahghu« mšyJ tâf¤Âš brŒÂ¤jhŸ é‰gid
k‰W« th§Fjš jéu Ãw é‰gid k‰W« th§Fjš Ûjhd tçfŸ.
ps
92 - B khãy§fS¡»ilnaahd tâf¤Âš eilbgW« bghU£fë‹ Ûjhd tçfŸ.

92 - C nrit tçfŸ.
93. Ï¥g£oaèš cŸst‰¿‹ bjhl®ghd r£l§fS¡F vÂuhd¡ F‰w§fŸ
94. Ï¥g£oaèš cŸsit bjhl®ghf érhuiz, fz¡bfL¥ò k‰W« òŸë égu§fŸ.
.tn
95. Ï¥g£oaèš cŸsit bjhl®ghf c¢rÚÂk‹w« jéu mid¤J ÚÂk‹w§fë‹

mÂfhu« k‰W« mÂfhu tu«ò.
96. Ï¥g£oaš bjhl®ghd f£lz§fŸ Mdhš ÚÂk‹w f£lz« cŸsl§fhJ.
97. g£oaš II mšyJ III š F¿¥Ãlhj éla§fŸ, Ïu©oY« F¿¥Ãlhj tçfŸ.
w
• cŸÇL 2 - A : 42 - tJ muÁayik¥ò¢ r£l¤ ÂU¤j¤Â‹go Ïiz¡f¥g£lJ.

• cŸÇL 33 : 7 - tJ muÁayik¥ò¢ r£l¤ ÂU¤j¤Â‹go Ú¡f¥g£lJ.
• cŸÇL 79 : 7 - tJ muÁayik¥ò¢ r£l¤ ÂU¤j¤Â‹go kh‰w¥g£lJ.
w
• cŸÇL 92 - A : 6 - tJ muÁayik¥ò¢ r£l¤ ÂU¤j¤Â‹go Ïiz¡f¥g£lJ.

• cŸÇL 92 - B : 46 - tJ muÁayik¥ò¢ r£l¤ ÂU¤j¤Â‹go Ïiz¡f¥g£lJ.
• cŸÇL 92 - C : 88 - tJ muÁayik¥ò¢ r£l¤ ÂU¤j¤Â‹go Ïiz¡f¥g£lJ
w
g£oaš II : khãy g£oaš

1. bghJ mikÂ ( fl‰gil, fhyh£gil, th‹gil mšyJ Ãw MÍj¥gilfŸ k¤Âa
muÁ‹ jéu )
2. fhtš¤Jiw ( ÏU¥ò¥ghij k‰W« »uhk fhtš cŸë£l )

3. ca®ÚÂk‹w¤Â‹ mYty®fŸ k‰W« Cêa®fŸ tç k‰W« tUthŒ ÚÂk‹w§fŸ
bjhl®ghd tifKiwfŸ, c¢rÚÂk‹w« jéu mid¤J ÚÂk‹w f£lz§fŸ.
4. ÁiwfŸ, Ó®ÂU¤j Ïšy§fŸ, Ïs§F‰wthëfŸ Ó®ÂU¤j ãWtd§fŸ, k‰w
khãy§fŸ Áiwfis ga‹gL¤Jjš bjhl®ghdit.
5. cŸsh£Á mik¥òfŸ, khefuh£ÁfŸ, mw¡f£lisfŸ, kht£l thça§fŸ, Ru§f Ô®Î
mik¥òfŸ, cŸsh£Á »uhk ã®thf« bjhl®ghd Ãw cŸsh£Á mik¥òfŸ.
m
6. bghJ ey‹ Rfhjhu« , kU¤JtkidfŸ k‰W« kUªjf§fŸ
7. òåj¥ gaz§fŸ ( ÏªÂahé‰F btëæš cŸs Ïl§fŸ jéu )
8. nghijô£l¡ Toa ghd§fë‹ c‰g¤Â, it¤ÂU¤jš, ngh¡Ftu¤J, th§Fjš k‰W«
co
é‰gid.
9. braèHªj k‰W« ntiyæšyhjt®fS¡fhd cjé.
10. RLfhL k‰W« ÏLfhL
11. ( Repeal )
12. khãy¤Â‹ f£L¥ghL mšyJ ãÂ cjé bgW« üyf§fŸ, mU§fh£Áaf§fŸ,
e.
13. g£oaš 1 - š F¿¥Ãl¥glhj rhiyfŸ, ghy§fŸ, glF¥ ngh¡Ftu¤J, bjhiybjhl®ò,
ef®òw ouh«têfŸ, fæW têfŸ, cŸeh£L Ú®¥ ngh¡Ftu¤J.
14. ntsh©ik, ntsh©ik fšé k‰W« MuhŒ¢Á, ó¢Á vÂ® ghJfh¥ò jhtu nehŒ
ot
ghJfh¥ò
15. éy§F nehŒfëèUªJ ghJfh¥ò.
16. fhšeil všiy Ûwš ghJfh¥ò k‰W« g£o.
17. Ú® éãnahf«, ghrd«, fhšthŒ, tofhš, Úiu ãW¤Âit¡F« fiu, Ú® nj¡» it¤jš
cn
Ú® ä‹rhu«.
18. ãy cçik, thlifjhu® - cçikahs®, thlif tNš, ntsh© ãy§fŸ xJ¡fš,
k‰W« kh‰Wjš K‹nd‰w«, ntsh© fl‹fŸ, Fona‰w«.
19. ( Repeal )
ps
20. ( Repeal )
21. Û‹ Ão¤jš
22. ÚÂk‹w¡ fh¥Ãš cŸst®fŸ.
23. Ru§f§fŸ k‰W« fåk ts®¢Á ( k¤Âa muÁ‹ f£L¥ghLl‹ )
24. Kjš g£oaèš cŸs 7 k‰W« 52 - ¡F f£L¥g£l bjhê‰rhiyfŸ
.tn
25. vçthÍ k‰W« vçthÍ bghU£fŸ.

26. g£oaš - III š cŸs 33 - cŸÇL¡F f£L¥g£l khãy¤Â‰FŸ cŸs t®¤jf« k‰Wk
tâf«.
27. g£oaš - III š cŸs 33 - cŸÇL¡F f£L¥g£l bghU£fë‹ c‰g¤Â, më¥ò k‰W«
w
g»®Î.
28. rªijfŸ k‰W« fh£Áaf§fŸ.
29. ( Repeal )
30. gz« fldë¤jš, gz« fldë¥gt®, éthra¡ fl‹ cjé ãthuz«.
w
31. r¤Âu§fŸ k‰W« r¤Âu§fŸ fh¥ngh®.

32. g£oaš I – š F¿¥Ãl¥glhj fHf§fis cUth¡Fjš, xG§FgL¤Jjš, fiy¤jš,
gšfiy¡fHf§fŸ, fHfkšyhj éahghu«, Ïy¡»a, m¿éaš, rka k‰W« Ãw
w
r§f§fŸ mik¥òfŸ, T£LwÎ r§f§fŸ.

33. mu§FfŸ k‰W« ehlf mu§FfŸ, g£oaš 1 - š cŸÇL 60 - ¡F f£L¥g£l
Âiu¥gl§fŸ éisah£L, fëah£l§fŸ k‰W« kd k»Hf§fŸ.
34. gªja« k‰W« Njh£l«.

35. khãy muÁ‹ f£L¥gh£oš cŸs rh®ªj ntiy¥ghLfŸ, ãy§fŸ k‰W« f£ol§fŸ.
36. ( Repeal )
37. ehlhSk‹w¢ r£l§fS¡F c£g£l, khãy r£l k‹w¤ nj®jšfŸ.
38. r£lk‹w cW¥Ãd®fŸ, r£l¥nguitæ‹ rghehaf®, Jiz¢ rghehaf®, nkyit
ÏU¥Ã‹ nkyit¤ jiyt®, Jiz¤ jiyt® M»nahç‹ CÂa« k‰W« gofŸ.
39. r£l¥nguit k‰W« FG¡fë‹ cW¥Ãd®fë‹ nkyit ÏUªjhš mj‹
m
cW¥Ãd®fë‹ mÂfhu§fŸ, rYiffŸ, ghJfh¥òfŸ, r£lk‹w FG¡fŸ K‹dhš
rh£Áa« mšyJ Mtz« rk®Ã¤jš.
40. khãy mik¢r®fë‹ CÂa§fŸ k‰W« gofŸ.
co
41. khãy¥ bghJ¥gâfŸ, khãy¥ bghJ¥ gâfŸ Miza«.
42. khãy¤ bjhF¥ò ãÂæèUªJ tH§f¡Toa, khãy murhš tH§f¡Toa XŒñÂa§fŸ
43. khãy muR bghJ¡fl‹fŸ.
44. òijašfŸ
45. ãy tUthŒ, tUthŒ ã®za« k‰W« tNš, ãy Mtz§fis ghuhkç¥gJ
e.
tUthŒ¡fhf ãy§fis ms¥gJ, cçik¥ gÂÎ, tUthŒ ghuhÔd«.
46. ntsh© tUkhd« Ûjhd tçfŸ.
47. étrha ãy§fS¡fhd Ïw¡Fçik Ô®itfŸ.
ot
48. étrha ãy¤Â‰fhd mo¥gil brh¤J Ô®it.
49. ãy§fŸ k‰W« f£ol§fŸ Ûjhd tçfŸ
50. ehlhSk‹w r£l¤Â‰F c£g£l, fåk ts tçfŸ.
51. kåj Ef®Îfis kJ tiffŸ, XÃa«, fŠrh, ntW nghij kUªJfŸ M»ait
cn
khãy¤Âš c‰g¤Â brŒa¥g£oUªjhš mj‹ Ûjhd Ô®itfŸ ( kUªJ k‰W«
fêtiw¥ ga‹gh£o‰F MšfAhš ÏUªjhš bghUªjhJ )
52. cŸ q® gFÂfëš Ef®Î, ga‹ghL , é‰gid M»at‰W¡fhf tU« bghU£fë‹
Ûjhd EiHÎ tçfŸ.
ps
53. ä‹rhu Ef®Î mšyJ é‰gid Ûjhd tçfŸ.

54. g£oaš 92 - A ¡F c£g£L brŒÂ¤jhŸ mšyhj bghU£fë‹ é‰gid, th§Fjš
Ûjhd tçfŸ.
55. brŒÂ¤jhŸfë‹ és«gu§fŸ, thbdhè mšyJ bjhiy¡fh£Á és«gu§fŸ jéu
Ãw és«gu§fŸ Ûjhd tçfŸ.
.tn
56. cŸeh£L rhiy, Ú® bghU£fŸ k‰W« gaâfë‹ Ûjhd tçfŸ

57. thfd§fŸ Ûjhd tçfŸ
58. éy§FfŸ k‰W« glFfŸ Ûjhd tçfŸ
59. R§f rhto f£lz«
w
60. bjhêš, éahghu« k‰W« ntiy Ûjhd tçfŸ

61. _yjdkh¡fš tç
62. bghGJ ngh¡F, kdk»H§fŸ, gªja« Njh£l« cŸë£l cšyhr§fŸ Ûjhd tçfŸ.
w
63. g£oaš 1 - š F¿¥Ãl¥glhj Mtz§fS¡F K¤Âiu Ô®it.

64. Ïªj¥ g£oaèš cŸsitfŸ bjhl®ghd r£l§fS¡F vÂuhd F‰w§fŸ.
65. c¢rÚÂk‹w« jéu mid¤J ÚÂk‹w§fS¡fhd mÂfhu tu«ò k‰W« mÂfhuf§fŸ
w
Ï¥g£oaèš cŸs étfhu§fS¡fhd f£lz§fŸ.

1. ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l« eilKiw¡F tªjnghJ j©lid ÏªÂa¢ r£l¤Âš
cŸs mid¤J étfhu§fŸ cŸë£l F‰wéaš eilKiw¢ r£l« ( g£oaš I ,
g£oaš II cŸs fl‰gil, fhyh£gil, th‹ gil jéu )

2. ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l« eilKiw¡F tªjnghJ F‰wéaš eilKiw¢ r£l¤Âš
cŸs mid¤J étfhu§fŸ cŸë£l mid¤J F‰w érhuizfŸ
• cŸÇL 1 1, 1 9, 20, 29, : 42 - tJ muÁayik¥ò¢ r£l¤ ÂU¤j¤Â‹go ( 1 976 )
Ú¡f¥g£lJ.
• cŸÇL 36 : 7 - tJ muÁayik¥ò¢ r£l¤ ÂU¤j¤Â‹go ( 1 956 )
• cŸÇL 54 : 6 - tJ muÁayik¥ò¢ r£l¤ ÂU¤j¤Â‹go ( 1 956 ) kh‰w¥g£lJ.
m
g£oaš III : bghJ g£oaš
1. ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l« eilKiw¡F tªjnghJ j©lid ÏªÂa¢ r£l¤Âš
cŸs mid¤J étfhu§fŸ cŸë£l F‰wéaš eilKiw¢ r£l« ( g£oaš I,
co
g£oaš II cŸs fl‰gil, fhyh£gil, th‹ gil jéu )
2. ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l« eilKiw¡F tªjnghJ F‰wéaš eilKiw¢ r£l¤Âš
cŸs mid¤J étfhu§fŸ cŸë£l mid¤J F‰w érhuizfŸ
3. khãy¤Âš ghJfh¥ò, bghJ mikÂ, r_f m¤ÂahtÁa gâfŸ M»a
e.
fhuz§fS¡fhf jL¥ò¡ fhtš
4. cŸÇL 3 – š cŸs fhuz§fS¡fhf, xU khãy¤ÂèUªJ k‰bwhU khãy¤Â‰F
fhtš ifÂfis, F‰w« rh£l¥g£l eg®fis, jL¥ò¡ fhtèš cŸs eg®fŸ.
5. ÂUkz«, kzK¿Î, FHªijfŸ, ghy®fŸ, j¤J, cæš, cæè‹ik, Ïw¡Fçik
ot
T£L¡ FL«g«, ghf¥Ãçéid, muÁayik¥ò¢ r£l« eilKiw¡F tUtj‰F K‹
jåeg® r£l¥go ãÂó®t elto¡iffëš cŸs étfhu§fŸ.
6. ntsh© ãy§fŸ jéu Ãw brh¤J¡fis kh‰WtJ, Mtz¥ gÂÎ.
cn
7. T£lh©ik, Kfth©ik, ngh¡Ftu¤J x¥gªj§fŸ Áw¥ò x¥gªj§fŸ cŸë£ll
x¥gªj§fŸ, Mdhš ntsh‹ ãy« bjhl®ghd x¥gªj§fis cŸsl¡fhJ.
8. elto¡iffS¡F cŸë£l ÔikfŸ.
9. fl‹ Ô®¡f Ïayhj k‰W« beho¥òãiy.
10. mw¡f£lis k‰W« mw§fhty®fŸ.
ps
11. bghJ ã®th»fŸ k‰W« mÂfhu¥ó®t mw§fhty®fŸ.

11 - A ÚÂ ã®thf«, c¢rÚÂk‹w«, ca® ÚÂk‹w« jéu mid¤J ÚÂk‹w mik¥ò
k‰W« brašKiw,
12. rh£Áa«, Ãuhkz§fŸ, r£l§fis m§Ñfç¥gJ bghJ¢ r£l§fŸ k‰W« Mtz§fŸ
.tn
ÚÂ¤Jiw elto¡iffŸ.
13. cçikæaš elto¡iffŸ, ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l« eilKiw¡F tªjnghJ
cçikæaš eilKiw¢r£l¤Âš cŸs étu§fŸ, tu«ò k‰W rkur«.
14.ÚÂk‹w mtkÂ¥ò Mdhš c¢rÚÂk‹w mtkÂ¥ò cŸsl§fhJ.
15. nrh«gš, ehnlho, òy«bgaU« gH§FofŸ.
w
16. RthÔdä‹ik, ò¤Â¡ FiwghL, mt®fis it¤ÂU¡F« Ïl§fŸ.

17. éy§FfS¡F Ô§»iH¤jš
17 - A fhLfŸ
w
17 - B fh£L éy§FfŸ k‰W« gwitfŸ ghJfh¤jš.

18. czÎ¥ bghU£fŸ k‰W« Ãw g©l§fŸ fy¥gl«
19. g£oaš 1 – š cŸs tifKiwfS¡F c£g£l kUªJ k‰W« e¢RfŸ
w
20. bghUshjhu k‰W« r_f¤ Â£l«

20 - A k¡fŸbjhif f£L¥ghL k‰W« FL«g¡f£L¥ghL
21. thâg k‰W« bjhê‰rhiy Vfnghf« T£L k‰W« mw¡f£lisfŸ.
22. bjhê‰ r§f§fŸ, bjhêš k‰W« bjhêyhs®fŸ jfuhWfŸ.

23. r_f ghJfh¥ò k‰W« r_f fh¥ÕL, ntiythŒ¥Ã‹ik, ntiythŒ¥ò.
24. gâ¢ NHš, nrkeyãÂ, ntiy bfhL¥gtç‹ bghW¥ò, bjhêyhs® e£l <L, Ïayh
k‰W« KÂnah® XŒñÂa« k‰W« ngWfhy rYiffŸ.
25. g£oaš 1 cŸÇL 63, 64, 65 k‰W« 66 cŸst‰¿‰F cŸë£l fšé, bjhê‰fšé,
kU¤Jt¡ fšé gšfiy¡fHf§fŸ k‰W« bjhêš E£g¡ fšé.
26. r£l, kU¤Jt k‰W« Ãw bjhêšfŸ.
m
27. ÏªÂah k‰W« gh»°jh‹ mik¡f¥g£lj‹ fhuzkhf òy«bga®ªjt®fë‹
ãthuz« k‰W« kWthœÎ.
28. mw§fŸ k‰W« mw§fhtš ãWtd§fŸ, mw§fŸ k‰W« rka ãiy¡bfhil rka
co
ãWtd§fŸ.
29. kåj‹, éy§FfŸ mšyJ jhtu§fis ghÂ¤j nehŒfŸ xU khãy¤ÂèUªJ ntW
khãy¤Â‰F guthkš jL¤jš.
30. Ãw¥ò k‰W« Ïw¥ò¥ gÂÎ cŸë£l Ï‹¿aikahj òŸë étu§fis gÂÎbrŒtJ.
e.
31. bgça JiwKf§fŸ vd ghuhSk‹w¤jhš m¿é¡f¥g£lit mšyhj ntW
JiwKf§fŸ.
32. cŸeh£L Ú®têfëš eilbgW« ÏaªÂu¥ glFfŸ, mj‹ ngh¡Ftu¤J éÂfŸ,
g£oaš 1 - š F¿¥Ãl¥g£LŸs njÁa Ú®têfŸ c£g£l gaâfŸ k‰W«
ot
ngh¡Ftu¤J.
33. éahghu«, tâf«, c‰g¤Â, më¤jš, g§»Ljš.
bghJ ey‹ fUÂ k¤Âa muÁ‹ f£L¥gh£o‹ Ñœ ÏU¥gJ mtÁa« v‹W
cn
ehlhSk‹w r£l¤Â‹ _y« m¿é¡f¥g£LŸs bjhê‰rhiy¥ bghU£fŸ k‰W«
mij¥ngh‹W Ïw¡FkÂ¥ bghU£fŸ
czÎ¥ bghU£fŸ, c©z¡Toa v©bzŒ é¤J«, k‰W« v©bzŒfŸ.
ò©zh¡F cŸë£l fhšeil¤ Ôtd«.
éij Ú¡»a mšyJ éij Ú¡f¥glhj gU¤Â, gU¤Â éijfŸ,
ps
f¢rh rzš
33 - A ju cUth¡fš jé®¤j vilfŸ k‰W« msitfŸ
34. éiy¡ f£L¥ghL
35. ÏaªÂu¤jhš Ïa§F« thfd§fŸ ÛJ tçéÂ¡F« bfhŸiffŸ , tç ã®za«
.tn
36. bjhê‰rhiyfŸ
37. ghŒy®fŸ ( bfhÂfy‹fŸ )
38. ä‹rhu«
39. brŒÂ¤jhŸ, ò¤jf§fŸ, m¢rf§fŸ,
40. ehlhSk‹w¢ r£l¤jhš, m¿é¡f¥glhj njÁa K¡»a¤Jt« thŒªjit, bjhšbghUŸ
w
Ïl§fŸ k‰W« ä¢r§fŸ.

41. ehl‰nwhUilait vd r£l¤jhš m¿é¡f¥g£l brh¤J¡fë‹ ( ntsh© ãy«
cŸë£l ) bghW¥ò nkyh©ik k‰W« KoÎ f£Ljš
w
42. brh¤J ifaf¥gL¤Jjš k‰W« éLé¤jš.

43. tçfS¡fhfÎ« k‰w bghJ¤ njitfS¡fhÎ« xU khãy¤Âš tNè¡f¥gLjš
khãy¤Â‰F btëna tNè¡f¤j¡f gh¡»fisÍ« ãytç gh¡»fS« ml§F«.
w
44. ÚÂk‹w K¤Âiu _ykhf tNè¡f¥gL« f£lz§fŸ Ô®itfŸ mšyhj K¤Âiu¤

Ô®itfŸ.
45. g£oaš 2 g£oaš 3 - š F¿¥Ãl¥g£LŸsitfS¡fhd érhuizfŸ k‰W« òŸë
étu§fŸ.

46. Ï¥g£oaèš cŸsit F¿¤j c¢rÚÂk‹w« mšyhj Ãw ÚÂk‹w§fë‹ mÂfhutu«ò
k‰W« mÂfhu§fŸ.
47. Ï¥g£oaèš cŸs étu§fS¡fhd f£lz§fŸ Mdhš ÚÂk‹w§fë‹ f£lz«
ÏÂš ml§fhJ.
• cŸÇL 1 1 - A , 1 7 - A, 20 - A, 25 (fšé ), 33 - A : 42 - tJ muÁayik¥ò¢ r£l¤
ÂU¤j¤Â‹go Ïiz¡f¥g£lJ.
m
v£lhtJ m£ltiz ru¤J¡fŸ : 344 ( 1 ), 357
co
bkhêfŸ:
• ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l« V‰f¥g£l nghJ 1 4 bkhêfŸ ÏUªjJ.
• m°[hä, bg§fhè, F#uh¤Â, ïªÂ, f‹dl«, fhZäç, kiyahs«, kuh£oa«,
xoah, gŠrhÃ, rk°»Uj«, jäœ, bjY§F, cUJ.
e.
• 1 967 - « M©L 21 MtJ muÁaš r£l¤ ÂU¤j¤Â‹go ÁªÂ bkhê
nr®¡f¥g£lJ.
• 1 992 - « M©L 71 MtJ muÁaš r£l¤ ÂU¤j¤Â‹go kâ¥óç, bfh§fâ,
ot
neghë bkhêfŸ nr®¡f¥g£lJ.
• 2003 - « M©L 92 MtJ muÁaš r£l¤ ÂU¤j¤Â‹go nghnlh, njh§fç,
rhªjhè, ikÂè bkhêfŸ nr®¡f¥g£ld.
• ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l« 22 bkhêfis njÁa bkhêfshf m§Ñfç¤JŸsJ.
cn
• xçah v‹gJ 2011, 96 - tJ muÁayik¥ò¢ r£l¤ÂU¤j¤Â‹go ‘xoah’ vd
kh‰w¥g£lJ.
x‹gjhtJ m£ltiz ru¤J : 31 ( B )
• Áy r£l§fis ghJfh¡F« bghU£L Ïªj m£ltiz 1 951 - « M©L Kjš
ps
r£l¤ ÂU¤j¤Â‹go Ïiz¡f¥g£lJ.

g¤jhtJ m£ltiz ru¤J¡fŸ : 102 ( 2 ), 1 91 ( 2 )
52 - tJ muÁayik¥ò ÂU¤j¢ ( 1 985 ) r£l¤Â‹go Ïiz¡f¥g£lJ.
f£Á¤ jhtš fhuzkhf jFÂæ‹ik F¿¤j tif KiwfŸ
.tn
• f£Á jhtš r£l¤Â‹go ehlhSk‹w k‰W« r£lk‹w cW¥Ãd®fë‹ jFÂæ‹ik

F¿¤J F¿¥ÃL»wJ.
• f£Á¤ jhtš r£l¤Â‹go jFÂæ‹ik brŒÍ« mÂfhu« khãy§fsit¤ jiyt® /
rghehafçl« cŸsJ. mJnt ÏWÂahdJ.
w
• cW¥Ãd® jh‹ rh®ªJŸs muÁaš f£Áæ‹ cW¥Ãd® jFÂia jhdhf Jw¥gJ.

• jh‹ rh®ªJŸs f£Áæš m¿Îiu¡F khwhf th¡fë¤jš mšyJ th¡fë¡fhkš
ÏU¤jš
w
• xU muÁaš f£Áæ‹ cW¥Ãduhf nj®ªbjL¡f¥gL« xU cW¥Ãd®

nj®ªbjL¡f¥g£l ÃwF ntW muÁaš f£Áæš nr®ªjhš mt® mªj mitæ‹
cW¥Ãduhf ÏU¥gj‰F jFÂ Ïšyhjt®.
w
• xU mitæ‹ ãakd cW¥Ãd®, mªj mitæ‹ cW¥Ãduhd ehëèUªJ 6

khj¤Â‰F ÃwF ntW muÁaš f£Áæš nr®ªjhš mªj mitæ‹ cW¥Ãduhf ÏU¡f
jFÂ Ïšiy.

• mitæ‹ cW¥Ãduhf ÏU¡F« xU muÁaš f£Á ntbwhU muÁaš f£ÁÍl‹
Ïizªjhš mªj cW¥Ãd® k‰w muÁaš f£Áæ‹ cW¥Ãduhfyh« mšyJ
Ïiz¥ig V‰fhkš jåahf brašglyh«. mtuJ cW¥Ãd® jFÂæ‹ik MfhJ.
• Ïiz¡f¥g£l muÁaš f£Áæ‹ cW¥Ãduhf cŸs / Ïiz¥ig m¡f£Áæ‹
_‹¿š Ïu©L g§»‰F Fiwéšyhj cW¥Ãd®fŸ V‰W¡ bfhŸs nt©L«.
• k¡fsitæ‹ rghehaf®, Jiz rghehaf®, khãy§fsitæ‹ Jiz¤ jiyt®, r£l
m
nkyitæ‹ jiyt®, Jiz¤ jiyt®, khãy¤Â‹ r£l¥nguitæ‹ rghehaf®,
Jiz¢ rghehaf® M»a gjéfS¡F nj®ªbjL¡f¥g£lhš cW¥Ãd® jFÂ ÏH¡f
kh£lh®.
co
• jiyt® mšyJ rghehaf® jFÂæ‹ik¡F Mshdhš mJ F¿¤J mªj mit
nj®ªbjL¡F« xU cW¥Ãdçl« mD¥g¥gL«. mtuJ Kont ÏWÂahdJ.
• Ïªj m£ltizæ‹ go cW¥Ãd® jFÂæ‹ik F¿¤J étfhu§fëš ÚÂk‹w«
jiyæl mÂfhu tu«ò Ïšiy.
e.
gÂndhwhtJ m£ltiz( ru¤J : 243 - G )
• gŠrha¤J¡fŸ g‰¿ F¿¥ÃL»wJ.
• 73 tJ muÁayik¥ò ÂU¤j¢ ( 1 992 ) r£l¤Â‹go Ïiz¡f¥g£lJ.
ot
• 11 – MtJ m£ltizæš 29 JiwfŸ cŸsd.
1. ntsh© éçth¡f« cŸë£l, ntsh©ik.
2. ãy nk«ghL, ãy¢ Ó®ÂU¤j eil, ãy xU§»iz¥ò k‰W« k© ts¥ghJfh¥ò
3. ÁW ghrd«, Ú® nkyh©ik, Ú®¤nj¡f ts®¢Á
cn
4. fhšeil ts®¢Á, ghšts« k‰W« g©iz Kiw
5. Û‹ Ão¤jš
6. r_f fhLfŸ k‰W« g©iz fhLfŸ
7. ÁW fh£L¥ bghU£fŸ
ps
8. czÎ¥ gj¥gL¤J« bjhê‰rhiyfŸ cŸë£l ÁW bjhê‰rhiyfŸ.

9. fhÂ, »uhk k‰W« Foir¤ bjhêšfŸ
10.»uhk Å£L trÂ
11. FoÚ®
12. vçbghUŸ k‰W« Ôtd«
.tn
13. rhiyfŸ , Culverts, ghy§fŸ, Ferries, Ú®têfŸ k‰W« bjhiy¤ bjhl®ò KiwfŸ
14.ä‹ g»®Î cŸë£l »uhk ä‹trÂ.
15. kuò rhuh vçbghUŸ ts§fŸ
16. tWik xê¥ò Â£l§fŸ
w
17. fšé bjhl¡f k‰W« eLãiy¥ gŸëfŸ cŸë£lit.

18. bjhêšE£g gæ‰Á k‰W« bjhê‰ fšé
19. KÂnah® k‰w« Kiw rhuh fšé
w
20. üyf§fŸ
21. fyh¢rhu elto¡iffŸ
22. rªij k‰W« f©fh£Á
w
23. clš ey« Rfhjhu«, kU¤JtkidfŸ, Mu«g Rfhjhu ãiya§fŸ k‰W«

kUªjf§fŸ
24. FL«g ey«
25. bg©fŸ k‰W« FHªij K‹nd‰w«
26. kh‰W¤ ÂwdhëfŸ k‰W« kdts®¢Á F‹¿at®fŸ cŸë£l r_f ey‹,

27. eètilªnjh® ey«, F¿¥ghf g£oaš Ïd¤jt® k‰W« gH§Fo k¡fŸ
28. bghJ éånahf Kiw
29. rKjha brh¤J¡fŸ guhkç¥ò
g‹åu©lhtJ m£ltiz ( ru¤J : 243 - W )
• efuh£ÁfŸ g‰¿ F¿¥ÃL»wJ.
74 – tJ muÁayik¥ò ÂU¤j¢ ( 1 992 ) r£l¤Â‹go Ïiz¡f¥g£lJ.
m
•
• 1 2 – tJ m£ltizæš 1 8 JiwfŸ cŸsd.
1. ÁWef® Â£l« cŸë£l ef® Â£l§fŸ
2. ãy¥ ga‹gh£L xG§FKiw k‰W« f£ll§fŸ f£Ljš
co
3. bghUshjhu k‰W« r_f ts®¢Á¡fhd Â£lälš
4. rhiyfŸ k‰W« ghy§fŸ
5. cŸ, bjhêš k‰W« tâf¡ fhuz§fS¡fhf Ú® éånahf«
6. bghJ ey«, Rfhjhu ghJfh¥ò k‰W« Âl¡fêÎ nkyh©ik
e.
7. Ôaiz¥ò gâfŸ
8. efu¡ fhLfŸ, R‰W¢ NHš ghJfh¥ò k‰W« NHš nk«ghL
9. kh‰W¤ ÂwdhëfŸ k‰W« kd ey« F‹¿nah® cŸë£l r_f¤Â‹ eèÎ‰nwh®
ey‹ ghJfh¤jš
ot
10.Foir¥ gFÂfŸ K‹nd‰w« k‰W« nk«ghL
11. efu tWik xê¥ò
12. ó§fh¡fŸ, njh£l§fŸ, éisah£L ÂlšfŸ ngh‹w efu¥òw trÂfis V‰gL¤Jjš
cn
13. fyh¢rhu, fšé k‰W« mHFz®¢Á rh®ªjitfis nk«gL¤Jjš,
14.òij¤jš k‰w« òij¡F« Ïl§fŸ, vç¤jš, vç¤jY¡fhd Ïl§fŸ, ä‹ r¡Â
vçô£L« Ïl§fŸ.
15. fhšeil¡ Fs§fŸ, äUf§fS¡fhd bfhLikfis¤ jL¤jš
16. Ãw¥ò, Ïw¥ò gÂÎ cŸë£l K¡»a òŸë étu§fŸ
ps
17. bjU és¡F, thfd ãW¤J« Ïl§fŸ, ngUªJ ãW¤j§fŸ k‰W« bghJ
k¡fS¡fhd trÂfŸ, cŸë£l bghJ trÂfŸ brŒjš.
18. Ïiw¢Á bt£L« Ïl§fŸ k‰W« njhš gjåL« Ïl§fis xG§F Kiw¥gL¤Jjš
.tn
SECTION - B
1. rKjha«
• kåj®fŸ T£lkhf xU§»izªJ thœtJ rKjha«.
• »nu¡f nkij mç°lh£oš kåj‹ xU rKjha éy§F v‹W T¿dh®.
w
• kåj‹ xUtU¡bfhUt® ÏizªJ brašgLtjhš V‰gL« rKjha cwÎfŸ rh®ªJ

thœjš vd¥gL«.
w
• rKjha mik¥òfŸ v‹gJ FL«g«, gŸë, fšÿç, têgh£L¤jy«, éisah£L

ika«, nfë¡if mu§F, kU¤Jtkid ngh‹witfŸ.
• rKjha mik¥òfŸ k¡fis x‹¿iz¡F« cwÎ¥ ghy§fshf és§F»‹wd.
w
• FL«g« k‰W« gŸë M»a Ïu©L« FHªijfS¡F br«ikahd rKjha

thœ¡ifia f‰W¡ bfhL¡»‹wd.
• rKjha¤Â‹ mo¥gil FL«g« MF«.
• rKjha¤Â‹ Ïu©lhtJ mo¥gil gŸë¡Tl« MF«.

• rKjha« v‹gJ fhy¥ngh¡»š khW« j‹ik bfh©lJ. m¿éaš K‹nd‰w§fŸ
fhuzkhfÎ«, bjhiy¤bjhl®ò rhjd§fë‹ ts®¢ÁædhY« ãiwa kh‰w§fis¡
bfh©LŸsJ.
• ekJ rKjha thœ¡if efu«, »uhk« v‹w Ïu©L mo¥gil¡ TWfis¡
bfh©lJ.
• ÏªÂa k¡fëš bgU«gFÂæd® »uhk¥ gFÂfëš thœ»‹wd®. Ït®fë‹ K¡»a¤
m
bjhêš ntsh©ik MF«.
• »uhk§fŸ ÏªÂahé‹ cæ®eho v‹W T¿at® fhªÂaofŸ.
• Ïa‰ifnahL Ïizªj thœ¡ifna »uhk¤Â‹ Áw¥ò MF«.
co
• mYtyf¥ ga‹ghL bgUefu§fëš ( Cosmopolitan ) ts®ªJ tU»wJ.
• »uhk¥òw k¡fë‹ m¿ahikia ngh¡f m¿bthë Ïa¡f«, midtU¡F« fšé
Ïa¡f« ngh‹wit m¿Kf¥gL¤j¥g£ld.
rKjha¡ FG¡fŸ
e.
• xU rKjha k¡fëš mt®fŸ brŒÍ« bjhêš k‰W« M‰W« flik ngh‹wt‰¿‹
mo¥gilæš gšntW FG¡fshf Ãç¡fyh«. vL¤J¡fh£lhf MÁça®fŸ,
mYty®fŸ, kU¤Jt®fŸ, tH¡FiuP®fŸ, fhty®fŸ, bgh¿ahs®fŸ ngh‹w
ot
rKjha¡ FG¡fŸ cŸsd.
• rKjha¤Â‹ Mântuhf és§Fgt®fŸ MÁça®fŸ Mt®.
• Ïuhjh»UZz‹ MÁçauhf gâah‰¿ Ã‹ò ÏªÂahé‹ ca®ªj gjéahd
FoauR¤ jiyt® gjéia milªjh®. ÏtuJ Ãwªj ehshd br¥l«g® 5 m‹W
cn
MÁça® Âdkhf bfh©lhl¥gL»wJ.
• murh§f¤ijÍ«, bghJk¡fisÍ« Ïiz¡F« ghykhf és§FtJ mYty®fŸ
Mt®.
• ÚÂÍ« xG§F« ãiwªj rKjha« ãiwthd rKjhakhf ÂfH KoÍ«.
ps
2. Cuf«, ef®¥gFÂ
• Ï¡fhy¤Âš »uhk§fis é£L¥ gy® efu§fS¡F Ïl« bga®ªJ br‹W thH
K‰gL»‹wd®. Mdhš, Cuf¥ gFÂfëèUªJ ef®¥gFÂ fodkhf cŸsJ.
.tn
• efu«, khefu« v‹git mÂf k¡fŸbjhif bfh©lit. khefu§fëš

k¡fŸbjhifæ‹ ml®¤Â mÂf«.
• khefu§fis¢ R‰¿Y« Rkh® 25 »nyh Û£l® bjhiyé‰F m¥ghš »uhk¥ gFÂfŸ
bjhl§F»‹wd. Ïit Cuf¥ gFÂfŸ v‹W miH¡f¥gL»‹wd.
w
• Cuf¥ gFÂfëš k¡fŸ bgU«ghY« étrha«, berÎ¤bjhêš, if¤bjhêš,

br§f‰Nis, mçÁ Miy, Û‹Ão¤jš ngh‹w gšntW ntiyfëš <LgL»‹wd®.
Ï‹iwa NHèš Cuf¥ gFÂfS¡F«, ef®¥gFÂfS¡F« Ïilna bgU«
w
Ïilbtë mÂfç¤J tU»‹wJ.

• étrha«, ÓuhfÎ«, éçthfÎ« eilbgW« éis¢rš fhy« tiuæš étrha¤
bjhêyhs®fS¡F¤ bjhl®ªJ ntiyfŸ »il¤jd. m©ik¡fhykhf nkŒ¢rš
w
ãy§fŸ FiwªJbfh©nl tUtjhš fhšeil ts®¥ò« FiwªJ tU»‹wJ.

bgU«ghyhd éisãy§fŸ Å£L kidfsh» tU»‹wd.
• étrha« Kl§» tUtjhš, étrha¤ bjhêyhs®fŸ ntiyia¤ njo
ef®¥gFÂfS¡F Ïl« bga®»‹wd®. ntiyia¤ njo ef®¥gFÂfS¡F¢ brš»w

Ï¤jifa k¡fns, m§F¢ rhiyfŸ, nk«ghy§fŸ, FoæU¥òfŸ ngh‹w f£Lkhd¥
gâfëš <LgL»‹wd®.
muÁ‹ gšntW ey¤Â£l§fŸ
o Cuf - ef®¥gFÂ Ïilbtëia¡ Fiw¡f Kaš»‹wd.
o ntiythŒ¥ig mÂfç¡F« ntiy cWÂaë¥ò¤ Â£l«.
o Cuf¥ gFÂfS¡fhd ngh¡Ftu¤J trÂfŸ x›bthU Cuh£Á¡F« f£lik¥ò
m
trÂfis tH§F«.
o ãahaéiy¡ filfëš kèÎ éiy czÎ¥ bghUŸfŸ tH§Fjš
• bghUshjhu¤Âš Ã‹j§»ÍŸs mid¤J¥ ÃçÎ¤ bjhêyhs®fSila FHªijfë‹
co
bjhl¡f¡ fšéia cWÂ brŒtj‰F, “ midtU¡F« fšé Ïa¡f¤ Â£lK«” ,
mjid¤ bjhl®ªJ Ïilãiy¡ fšéia¤ bjhlu, “ midtU¡F« Ïilãiy¡
fšé¤ Â£lK« ” brašgL¤j¥gL»‹wd.
e.
ot
cn
ps
.tn
3. k¡fsh£Á
• k¡fsh£Á Kiw mšyJ #dehaf Kiw rÛg fhy§fëš Áwªj murh§f Kiwahf¡
fUj¥gL»wJ.
• vnj¢rÂfhu M£Á KiwæèUªJ k¡fsh£Á Kiw kh‰w« gy bgU«
w
nghuh£l§fS¡F ÃwF k¡fŸ bg‰wd®.

k¡fsh£Á és¡f«
w
• Rkh® 2500 M©LfS¡F K‹d® bAnuhnlh£l° v‹gtuhš k¡fsh£Á v‹w brhš

Kj‹ Kjyhf ga‹gL¤j¥g£lJ.
• M§»y¤Âš Democracy v‹w th®¤ij »nu¡f brhšyhd Demos k‰W« Cratia v‹w
w
brh‰fëèUªJ bgw¥g£ljhF«. Demos v‹whš k¡fŸ v‹W« Cratia v‹whš

mÂfhu« / M£Áia¡ F¿¡F«. vdnt k¡fsh£Á v‹gJ k¡fŸ mÂfhu¤ij¡
F¿¡»wJ.
• gH§fhy »nu¡f nuhkhåa muRfŸ k¡fsh£Á Kiwia Ã‹g‰¿d®.

• k¡fsh£Á v‹gJ k¡fŸ neuoahfnth mšyJ j§fŸ ÃuÂãÂfŸ Kykhfnth
j§fŸ mÂfhu¤ij brY¤J« M£Á KiwahF«.
• mbkç¡f #dhÂgÂ MÃufh« è§f‹ : #dehaf« v‹gJ “ k¡fshš k¡fS¡fhf
k¡fns M£Á brŒtJ ” MF«.
• nguhÁça® Êny : “ #dehaf« v‹gJ xU murh§f KiwahF«. ÏÂš mid¤J
k¡fS« g§F bgW»‹wd® ” vd¡ F¿¥ÃL»wh®.
m
• k¡fsh£Á v‹gJ gyUila murh§f« v‹W F¿¥Ã£lt® »nu¡f m¿P®
mç°lhoš.
k¡fsh£Áæ‹ tiffŸ
co
• k¡fsh£Á Kiw, neuo k‰W« kiwKf k¡fsh£Á vd ÏU tif¥gL«.
1. neuo k¡fsh£Á
• k¡fŸ neuoahf k¡fsh£Á Kiwæš g§nf‰g®.
• g©ila »nu¡f« k‰W« nuhkhåa ehfßf¤Âš eilbg‰W tªjJ.
e.
• g©ila ÏªÂahéš, »uhk gŠrha¤J Kiwæš neuo k¡fsh£Á eilbg‰wd.
2. kiwKf k¡fsh£Á
• k¡fŸ neuoahf g§F bgWtij éL¤J j§fŸ ÃuÂãÂfŸ _y« g§F
ot
bgW»‹wd®.
• k¡fshš nj®ªbjL¡f¥g£l ÃuÂãÂfŸ murh§f¤ij cUth¡» el¤Jt®.
• bgU«ghyhd ehLfëš kiwKf k¡fsh£Á Kiw Ã‹g‰w¥gL»wJ.
cn
• muÁaš f£ÁfŸ M£Á Kiwæš bgU« g§F t»¡»‹wd.
k¡fsh£Áæ‹ e‹ikfŸ
• j‰fhy cy»š #dehaf Kiw Áwªj murh§f KiwahF«
• Áwªj murh§f« mika tê V‰gL¤J»wJ. k¡fŸ cçikfS¡F¥ ghJfh¥ò¡
ps
»il¡»wJ.
• rk¤Jt« ãiy eh£l¥gL»wJ.
• k¡fŸ fšé m¿Î bgw cjé»wJ.
• eh£L ey‹ nk«gL»wJ.
.tn
• mikÂahd Kiwæš murh§f kh‰w¤ij V‰gL¤J»wJ.

• ngh® MÍj§fis e«ghkš th¡F¥bg£oia e«ò»wJ.
• #dehaf M£Á Kiwæš òu£ÁfŸ k‰w« »s®¢ÁfS¡F Ïläšiy.
k¡fsh£Á ÔikfŸ
w
• #dehaf Kiw xG§f‰w murh§f« mika têtF¡»wJ.

• jFÂ¡F K¡»a¤Jt« bfhL¥gÂšiy. k¡fshš nj®ªbjL¡f¥gL« ÃuÂãÂfëš
bgU«gh‹ikæd® m¿ahik ä¡ft®fshfÎ«, jFÂa‰wt®fshfÎ« k‰W«
w
mDgtk‰wt®fshfÎ« cŸsd®.
• mÂf bryéid¡ bfh©l murh§f« mika tê brŒ»wJ.
• jåeg® mšyJ ÁWgh‹ikædU¡F K¡»a¤J« tH§f¥gLtÂšiy.
w
• ÏJ f£Á Kiw murh§f Kiw¡F«, tF¥ò¡ fytu§fS¡F« tê brŒ»wJ.

k¡fsh£Áæ‹ K¡»a¤Jt«
• #dehaf Kiwæ‹ Ñœ k¡fŸ j§fŸ ÃuÂãÂfis RjªÂukhf nj®ªbjL¡»‹wd®.
Ïjdhš k¡fŸ kÂ¡f¥gL»‹wd®.

• k¡fë‹ mo¥gil cçikfS¡F ghJfh¥ò »il¡»wJ. F¿¥ghf thG« cçik
k‰W« RjªÂu cçik¡F muÁayik¥ò c¤Âuthj« tH§F»wJ.
• #dehaf¤Âš mid¤J KoÎfS« bgU«gh‹ik mo¥gilæš nk‰bfhŸs¥gL»wJ.
• k¡fŸ eyid nk‹ikaila¢ brŒ»wJ. RjªÂu«, rk¤Jt« k‰W« rnfhju¤Jt«
ngh‹w bfhŸiffŸ #deha¤Â‰F mo¥gilahf¤ Âfœ»‹wd.
muÁaš f£ÁfŸ
m
• #dehaf M£Á Kiw¡F f£Á Kiw Kj‹ikahd njitahF«. murh§f« R_fkhf
eilbgw f£ÁfŸ tê brŒ»‹wd.
• #dehaf Kiwæ‹ go bgU«gh‹ik bg‰WŸs f£Ána murh§f¤ij el¤J»wJ.
co
mnjrka¤Âš vÂ®f£Á, MS§f£Áæ‹ jtWfis R£o¡fh£o mÂfhu¤ij jtwhd
têfëš brY¤jélhkš brŒ»wJ.
• MS§f£Á M£ÁÍçikia¥ bg‰WŸsJ. vÂ®f£Á murh§f¤ij vÂ®¡F«
cçikia¡ bfh©LŸsJ. nkY«, MS§f£Áæ‹ FiwghLfŸ k‰W« bfhŸiffis
e.
ék®rdK« brŒ»wJ. xUä¤j fU¤Jila k¡fshš muÁaš mÂfhu¤ij¥ bgW«
neh¡»š cUth¡f¥g£l mik¥ng muÁaš f£ÁahF«.
muÁaš f£Áfë‹ brašghLfŸ
ot
• #dehaf muÁaèš, muÁaš f£ÁfŸ gšntW flikfis M‰W»‹wd. Ïit
#dehaf Kiw ãiy¤ÂU¡fÎ«, Áw¥ghf brašglÎ« bgçJ« cjÎ»‹wJ.
• bghJ¡ bfhŸiffis cUth¡Fjš
• nj®jèš ngh£oæLjš
cn
• k¡fS¡F fšé m¿Î òf£Ljš.
• murh§f¤ij el¤JtJ k‰W« ék®Á¥gJ
• muR¡F« k¡fS¡F« ghykhf ÂfœtJ
• k¡fis x‹W Âu£LtJ mšyJ Ïiz¡F« mik¥ghf brašgLjš.
ps
f£Á Kiwæ‹ tiffŸ

• muÁaš f£Áfis #dehaf Kiwæš 3 tiffshf¥ Ãç¡fyh«.
1. xU f£Á Kiw
• Ï«Kiwæ‹ Ñœ xnu xU f£Á k£L« ÏU¡F«. ÏJnt k¡fshY«
.tn
muÁayik¥ghY« m§Ñfç¡f¥g£ljhf ÏU¡F«. v¤jifa vÂ®¥ò« Ï‹¿

muÁayÂfhu¤ij¥ bg‰W brašgL¤J«, k‰w f£ÁfŸ brašglhJ. v. fh. »ôgh
k‰W« Ódh.
xU f£Á Kiwæ‹ ãiwfŸ
w
• mtur¡ fhy§fëš mšyJ Mg¤jhd fhy§fëš xU f£Á Kiw ÂwikahfÎ«

RjªÂukhfÎ« éiuéš brašg£L Mtz¢ brŒa KoÍ«.
• xU f£Á Kiwæš KoÎfŸ éiuéš vL¡f¥gL« thŒ¥òfŸ cŸsd. bryéd§fŸ
w
Á¡fdkhfÎ« mikÍ«.
• eh£o‹ bgUikfis bgUksÎ ca®¤J»wJ.
xU f£Á Kiwæ‹ FiwfŸ
w
• xU f£Á Kiwæš njÁa mséyhd éthj§fŸ eilbgw ÏayhJ.

• xU f£Á Kiwæš muÁaš cçikfS«, mo¥gil cçikfS« rhjhuz
RjªÂu§fS« kW¡f¥gL»‹wd.

• xU f£Á Kiw Âwika‰wjhf ÏUªjhš eh£o‹ ts®¢Á k‰W« K‹nd‰w
elto¡iffŸ äfÎ« ghÂ¡f¥gL«.
• xU f£Á Kiw vnj¢rÂfhu« k‰W« r®thÂfhu Kiw ngh‹wt‰¿‰F têtF¡»wJ.
2. ÏU f£Á Kiw
• ÏUf£Á Kiwæš xU f£Á MS§f£ÁahfÎ« k‰bwhU f£Á vÂ®f£ÁahfÎ«
m
ÏU¡F« Ï«Kiwæš xU f£Á murh§f¤ij el¤J«. vÂ®¡f£Á MS§f£Áæ‹
brašghLfŸ k‰W« Fiwfis R£o¡fh£o murh§f¤ij¡ f£L¥gL¤J«. v. f h.
mbkç¡f I¡»a ehLfŸ k‰W« Ï§»yhªJ.
ÏUf£Á Kiwæ‹ ãiwfŸ
co
• Ïu©L f£ÁfŸ ÏU¥gjhš, k¡fS¡F MS« f£Áia¤ nj®ªbjL¥gJ vëjhf
ÏU¡»wJ.
• vÂ®f£Á MS« f£Áia éê¥nghL brašgl it¡»wJ.
ÏUf£Á Kiwæ‹ FiwfŸ
e.
• ÏUf£Á Kiwæš Ïu©L f£ÁfS« nkhrkhf ÏU¡Fnkahdhš _‹whtJ f£Áia
nj®ªbjL¡F« thŒ¥ng Ïšiy.
• Ï›éU f£ÁfS« j§fS¡FŸnsna xUéjkhd cl‹gh£o‰F tªjhš k¡fŸ
ot
K£lhsh¡f¥gLth®fŸ. mjdhš f£Áæ‹ jtWfŸ k‰W« CHšfis kiw¡f
têfŸ c©L.
3. gyf£Á Kiw
• Ï«Kiwæ‹ Ñœ Ïu©o‰F nk‰g£l f£ÁfŸ ÏU¡F«. v. fh. ÏªÂah k‰W«
cn
Ãuh‹R.
gy f£Á Kiwæ‹ e‹ikfŸ
• gy f£ÁfŸ ÏU¥gjhš x›bthU f£ÁÍ« M£Áia¥ Ão¡F« M®t¤Âš ešy
Â£l§fis ÁªÂ¤J brašgL¤j KoÍ«.
ps
• Ïu©L f£Áfëš cŸs jiyt®fis k£Lnk e«Ãæuhkš, òÂa fU¤JfisÍ«

òÂa nfhz¤Âš Ãu¢ridfis Ô®¡F« r¡ÂÍŸs òÂa jiyt®fisÍ« nj®Î
brŒa KoÍ«.
gy f£Á Kiwæ‹ FiwfŸ
.tn
• gy f£Áfëš CHš, ÃuhªÂa cz®Î, xU rh®òilik Kjèat‰iw C¡Fé¡f¡

TL«.
• MS« f£Á k¡fë‹ e‹ikia¡ fUjhkš, j‹ M£Áahs®fë‹ e‹ikia¡ fUj
thŒ¥ò©L.
w
• xU f£ÁæèUªJ k‰bwhU f£Á¡F¤ jhÎ»‹w f£Á¤ jhtš eilbgWtÂ‹ _y«

muÁ‹ ãiy¤ j‹ik¡F CW V‰gL«.
ÏªÂahé‹ muÁaš f£ÁfŸ
w
• ÏªÂa muÁaš f£Áfis ÏUtiffshf¥ Ãç¡fyh«. 1. njÁa f£Á, 2. khãy¡

f£Á
njÁa¡ f£ÁfŸ
w
• ÏªÂa¤ nj®jš Miza¤jhš m§Ñfç¡f¥g£L, ehlhSk‹w¤ nj®jèš gÂÎ

brŒa¥g£l th¡Ffëš eh‹F mšyJ mj‰F nk‰g£l khãy§fëš 6 rjÅj
th¡Ffis¥ bgW« f£ÁfŸ njÁa f£ÁfŸ v‹wiH¡f¥gL«.
( c.« ) fh§»u°, gh. #.f
khãy¡ f£ÁfŸ

• khãy r£lrig¤ nj®jèš gÂÎ brŒa¥g£l th¡Ffëš 6 rjÅj th¡Ffis¥ bg‰W
Fiwªj g£r« 2 Ïl§fis¡ if¥g‰W« f£ÁfŸ khãy¡ f£ÁfŸ mšyJ ÃuhªÂa¡
f£ÁfŸ v‹wiH¡f¥gL«.
( v. fh ) Â. K. f. , m. Â. K. f. k‰W« bjY§F njr«
nj®jš
• k¡fsh£Áæ‹ bt‰¿ v‹gJ xU eh£oš F¿¥Ã£l Ïilntis¡F ÃwF el¤j¥gL«
m
nj®jiy¥ bghW¤J mikªJŸsJ. Ï¤nj®jšfŸ _ynk k¡fŸ MS« f£Áæ‹
brašghLfis kÂ¥Ãl KoÍ«. Ïj‹_y« CHš òç»‹w muÁaš thÂfis
éL¤J, mt®fS¡F th¡fë¡fhkš k‰wt®fis MuhŒªJ nj®ªbjL¡f KoÍ«.
co
Ïitfis eilKiw¥gL¤j všyh #dehaf ehLfS« taJ tªnjh® th¡Fçik
v‹gij eilKiw¥gL¤Â Ã‹g‰¿ tU»‹wd.
th¡Fçik
• ÏªÂahéš 1 8 taJ ãu«Ãat®fŸ nj®jšfëš th¡Ffis¢ brY¤j
e.
cçikÍŸstuh»wh®fŸ. 25 taJ ãu«Ãa ÏªÂa¡ Fokf‹ nj®jèš ngh£oælÎ«
mDkÂ¡f¥gL»wh®.
ÏªÂahé‹ nj®jš KiwfŸ
1. neuo¤ nj®jš Kiw
ot
• Fok¡fŸ jh§fns neuoahf th¡fë¤J j§fŸ ÃuÂãÂfis¤ nj®ªbjL¡F« Kiw
neuo¤ nj®jš Kiw vd¥gL«.
• ÏªÂahéš r£lk‹w k‰W« ehlhSk‹w cW¥Ãd®fis¤ nj®ªbjL¡F« Kiw
cn
Ï«Kiwænyna MF«.
2. kiwKf¤ nj®jš Kiw
• Fok¡fŸ neuoahf j§fsJ th¡Ffis brY¤jhkš, j§fë‹ ÃuÂãÂfis¡
bfh©L cW¥Ãd®fis¤ nj®ªbjL¡F« Kiw kiwKf¤ nj®jš KiwahF«.
ps
• ehlhSk‹w nkšrig cW¥Ãd®fŸ, FoauR¤ jiyt® k‰W« FoauR¤ Jiz¤

jiyt® Ï«Kiw _y« nj®ªbjL¡f¥gL»‹wd®.
3. Ïil¤nj®jšfŸ
• VjhtJ xU bjhFÂæš nj®ªbjL¡f¥g£l nt£ghs® kuzkilayh«, mšyJ
.tn
gjéia é£L éyfyh«. m¤jifa¢ Nœãiyæš mªj¤ bjhFÂfëš k£L«

nj®jš eilbgW«. Ï¤nj®jšfS¡F Ïil¤ nj®jšfŸ v‹W bga®.
4. Ïil¥gUt¤ nj®jšfŸ
• ehlhSk‹wnkh, mšyJ khãy r£lrigfnsh mJ brašgLtj‰Fça M©LfŸ
KGikÍ« ( j‰nghJ Iªjh©LfŸ ) gšntW fhuz§fshš brašgl KoahJ
w
Ïilæš fiy¡f¥g£lhš, Û©L« mt‰W¡F¤ nj®jš el¤j¥gL«. Ïj‰F Ïil¥

gUt¤ nj®jšfŸ v‹W bga®.
vÂ®¡f£Áfë‹ g§FfŸ
w
• k¡fsh£Áæ‹ bt‰¿ v‹gJ vÂ®¡f£Áfë‹ brašgh£il x£ona mik»wJ.

k¡fsh£Áæš všyh f£ÁfS¡F« bgU«gh‹ik »il¥gJ mçjhF«. Ï¢rka§fëš
w
Fiwªj Ïl§fis¥ bg‰w muÁaš f£ÁfŸ vÂ®f£ÁfshF«.

• nyh¡ rghéš MS§f£Á¡F mL¤jgoahf Ïl§fis¥ bgW« f£Á m§Ñfç¡f¥g£l
vÂ®f£ÁahF«. vÂ®f£Á¤ jiyt® MS§f£Á mik¢rU¡F rkkhd
mÂfhu§fis¥ bg‰WŸsh®.

• muÁaš r£l¥go tiuaW¡f¥g£l mÂfhu§fis¥ bg‰w MS« f£ÁfŸ v›thW
K¡»akhdjhf¡ fUj¥gL»wnjh, mJnghynt vÂ®¡f£Áfë‹ g§F« k¡fsh£Áæš
Ï‹¿aikahjjhF«.
• MS« f£ÁfŸ Vnj¢rÂfhu kd¥gh‹ikÍl‹ brašglhkš ÏU¡fÎ«, mt®fë‹
mÂfhu§fis tiuaW¤ÂlÎ«, mt®fis¡ f©fhâ¡fÎ« vÂ®f£ÁfŸ K¡»a
gâfis nk‰bfhŸ»‹wd. Ït®fsJ K¡»a gâ MS« f£Á bfhŸiffis
m
ék®Á¥gjhF«.
• vÂ®f£ÁfS¡F murh§f¤Â‹ bryéd§fis m¿ªJ bfhŸs KG
cçikæU¡»‹wJ. nfŸé neu§fëš, MS« f£Áædiu ék®Á¥gj‹ _y«,
co
jtwhd Kiwæš MS§f£Áæd® mÂfhu§fis ga‹gL¤Jtj‰F vÂ®f£Áæd®
jil¡f‰fshf ÏU¡»‹wd®.
k¡fsh£Á xU njr¤Â‰F cjÎ»wJ.
• ÏªÂa muÁaš rhrd«, k¡fsh£Á bfhŸifæid mo¥gilahf¡ bfh©lJ.
e.
ÏªÂah ghuhSk‹w #dehaf Kiwia¡ bfh©lJ.
• ÏªÂa muÁaš rhrd« Ïu©L éjkhd murh§f§fis¥ g‰¿ F¿¥ÃL»‹wJ.
x‹W k¤Âa mšyJ eLt© muR k‰bwh‹W cW¥Ãd®fis ghuhSk‹w
cW¥Ãd®fŸ vdÎ«, khãy muÁ‰F nj®ªbjL¡f¥gL« cW¥Ãd®fis r£lk‹w
ot
cW¥Ãd®fŸ vdÎ« miH¡»nwh«. Ïit jéu cŸsh£Á mik¥òfŸ »uhk§fisÍ«,
efu§fisÍ« ã®t»¡»‹wd.
cn
ps
.tn
w
4.nt‰Wikæš x‰Wik - njÁa xUik¥ghL

w
ÏªÂah gy Ïd§fë‹ mU§fh£Áaf«

w
• ghuj« v‹W miH¡f¥gL« ÏªÂah, xU äf¥bgça ehlhF«. gy kj§fë‹

Ãw¥Ãlkhf ÏªÂah Âfœ»wJ.
kj«
• Mu«g fhy¤Âš Mça®fŸ ÏªÂahéš Fona¿d®. mt®fis bjhl®ªJ ghuÓf®fŸ,
»nu¡f®fŸ, Fõhz®fŸ, A]z®fŸ, mnuÃa®fŸ, k§nfhèa®fŸ, bkhfyha®fŸ

k‰W« Inuh¥Ãa®fŸ ÏªÂahé‰F tªJ j§fŸ MÂ¡f¤ij ãiyeh£o, gy òÂa
Ïd§fŸ njh‹Wtj‰F têtF¤jd®. ÏªÂa k¡fŸ rhÂ, kj«, bkhê k‰W«
Ïd¤jhš gyÃçÎfshf Ãç¡f¥g£LŸsd®. Ï¤jifa ÃçÎfshš ÏªÂah kåj
Ïd¤ij¥ g‰¿ go¡f¡ Toa mU§fh£ÁafkhfÎ«, MŒtfkhfÎ« Âfœ»wJ. vdnt
ÏªÂah “ kåj Ïd§fë‹ mU§fh£Áaf« ” vd¥gL»wJ.
• ÏªÂah gy kj§fë‹ Ãw¥ÃlkhfÎ«, Áy kj§fë‹ thœélkhfÎ« és§F»wJ.
m
• ÏªÂahé‹ gHikahd kj« ntj rkakhF«.
• ». Ã. Kjyh« ü‰wh©oš »¿°Jt kj«, VRé‹ Ól® bræ©£ jhk° v‹gtuhš
bfh©L tu¥g£lJ.
co
• ghuÓf®fshš ghuÓf kjkhd b#huh°oça kj« ÏªÂahéš gu¥g¥g£lJ.
• ÏªÂahit if¥g‰¿a Ï°yhäa®fŸ Ï°yh« kj¤ij ÏªÂahéš gu¥Ãd®.
• ò¤j kj«, rkz kj«, Ó¡»a kj§fS« ÏªÂahéš njh‹¿d.
fyh¢rhu x‰Wik
e.
• fyh¢rhu« v‹gJ g©g£l rKjha¤Â‹ btë¥ghlhF«. ÏJ jåkåj‹ k‰W«
rKjhah¤Âš mtå‹ brašghlhf¡ fUj¥gL»wJ.
• ÏJ bkhê, Ïd«, Ïy¡»a«, rka«, j¤Jt«, gH¡ftH¡f§fŸ ngh‹witfŸ
ot
_ykhf fyh¢rhu x‰Wikia¥ bg‰W g‹Kf g©gh£L rKjhakhf Âfœ»wJ.
• ÏªÂah, òéæaš, kj«, bkhê, Ïd k‰W« fyh¢rhu ntWghLfis bfh©l xU
guªj ehL. ÏªÂahéš äf ca®ªj kiyfŸ, jhœªj fl‰fiu¢ rkbtëfŸ, tsä¡f
rkbtëfŸ, ghiytd, gRik¡ fhLfŸ, tw©l K£òj® fhLfŸ k‰W« gytifahd
cn
jhtu§fŸ, éy§FfŸ k‰W« g©ghLfis¡ bfh©l ehL. Ï›thwhd g‹Kf
ntWghLfS¡»ilna eh« x‰Wikia fh¤J tU»nwh«. ekJ gHikahd
tuyhW«, tsikahd fyh¢rhuKnk Ïªj x‰Wik¡F fhuzkhF«.
bkhêfŸ
ps
• k¡fŸ gy bkhêfis¥ ngR»‹wd®. ÏªÂah éLjiy bg‰wJ« xU F¿¥Ã£l¥

gFÂæš thG« bgU«gh‹ikahd k¡fŸ, ngR« bkhêia mo¥gilahf¡ bfh©L
gy khãy§fshf¥ Ãç¡f¥g£lJ.
• ÏªÂahéš Rkh® 845 bkhêfŸ ngr¥gL»‹wd. Ït‰WŸ 22 bkhêfŸ muÁayik¥ò
.tn
r£l¤Âš m§Ñfç¡f¥g£LŸsJ.
• njteh»ç toéyhd ÏªÂ vG¤J ÏªÂahé‹ mYtyf bkhêahf cŸsJ.
M§»y« mYtyf Ïiz¥ò bkhêahf cŸsJ.
• Ïiz¥ò¡ fUéahd bkhê, j‰rka« Ãçéid thj¤ij ö©L« fUéahf
ga‹gL¤j¥g£L tU»wJ. e« bkhêia ngh‹nw Ãw bkhêfisÍ« ca®thf
w
fUÂdhš, mit e«Kila K‹nd‰w«, ts®¢Á, rnfhju¤Jt¤Â‰F cjéahf

mikÍ«.
w
Ïy¡»a«
• ÏªÂah Ïy¡»a§fë‹ fUñykhf¤ Âfœ»wJ.
w
• jäêš v£L¤bjhif, g¤J¥gh£L, gÂbz‹Ñœ¡fz¡F, I«bgU« fh¥Ãa§fŸ,

bgça òuhz«, esbt©gh, fè§f¤J¥guâ, njthu«, ehyhæu¤Â›a Ãugªj«
ngh‹wit jäêš Áw¥òä¡f Ïy¡»a§fshF«. Ïit tuyh‰W ãfœÎfis
étç¥gnjhL k£Lkšyhkš jäœ bkhê¡F mHF nr®¡»‹wd.

• rk°»Uj bkhêæš thšÛ»æ‹ Ïuhkhaz«, fhëjhrç‹ nkföj« k‰W«
rhFªjy«, Ïy¡»a¤Jiwæš òfœbg‰witfshF«.
• ÏªÂa®fŸ bkhê, rka«, rhÂ ntWghLfë‹¿ Ïy¡»a ts¤Âid Ef®ªJ
Ï‹òW»‹wd®. Ïit ÏªÂa xUik¥gh£il ts®¥gÂš K¡»a g§fh‰W»‹wd.
• ÏªÂa bkhêfë‹ ts®¢Á ÏªÂa Ïy¡»a§fŸ c‹dj ãiyia mila
cjÎ»‹dwd. rk°»Uj« k‰W« Ãw ÏªÂa bkhêfŸ ekJ v©z¤ijÍ«,
m
ÁªjidiaÍ« ts®¡f cjÎ»‹wd. ÏuhkhazK«, kfhghujK« ÏªÂahé‹
ÏUbgU« ÏÂfhr§fshF«.
• ÂUtŸStuhš Ïa‰w¥g£l ÂU¡FwŸ jäê‹ äf¢ Áwªj üyhf fUj¥gL»wJ.
co
• gft¤ Ñij ÏªJ¡fë‹ òåj üyhF«. ckW¥òytç‹ Ówh¥òuhz« Ïiwöj®
Kf«kJ eÃæ‹ thœ¡ifia¥ g‰¿ TW»wJ. ÅukhKåtuhš Ïa‰w¥g£l
nj«ghtâ »¿¤Jt kj¤Jl‹ bjhl®òilaJ.
éHh¡fŸ
e.
• ÏªÂah gšntW éHh¡fS¡F òfœbg‰w ehlhf és§F»wJ. Ôghtë, Ïuhketä,
»UZz b#aªÂ, J®fhó#h ( etuh¤Âç ) k‰W« kfur§fuhªÂ ( bgh§fš ) M»a ÏªJ
éHh¡fŸ ehL KGtJ« bfh©lhl¥gL»wJ.
ot
• äyhJ - eÃ , g¡ß¤ k‰W« Ïukyh‹ ngh‹w ÏRyhäa éHh¡fS«, òåj btŸë,
<°l® k‰W« »¿°Jk° ngh‹w éHh¡fŸ »¿¤Jt®fshš Áw¥ghf¡
bfh©lhl¥gL»wJ.
• Ó¡»a®fŸ FUehd¡ b#aªÂiaÍ«, ò¤j®fŸ ( bgs¤j®fŸ ) ò¤j ó®âkhitÍ«,
cn
rkz®fŸ kfhÅu® b#aªÂiaÍ« bfh©lho tU»‹wd®.
• rka éHh¡fŸ k¡fëilna rnfhju¤Jt¤ijÍ«, e£igÍ«, rka r»¥ò¤j‹ikiaÍ«
ts®¤J tU»wJ.
• gšntW rka éHh¡fŸ, gšntWg£l k¡fshš bfh©lhl¥gLtjhš rka
ps
r»¥ò¤j‹ik V‰gL»wJ.
gH¡f tH¡f§fS«, ghu«gçaK«
• cyf k¡fŸ éa¡F« tifæš ÏªÂahé‹ gH¡f tH¡f§fS«, ghu«gçaK«
ts®ªJŸsd.
.tn
• ekJ ghu«gça¤Â‹ btë¥ghlhf éUªnjh«gš, <if, m©il, mayhUl‹ ešYwÎ,

rnfhju¤Jt«, m‹ò, j®k«, r»¥ò¤j‹ik, kåjnea«, mikÂ, M‹Ûf cz®ÎfŸ
k‰W« bgçnah®fS¡F kÂ¥gë¤jš M»ait mikªJŸsd. ÏªÂa®fëilna
ts®ªJŸs Ïªj e‰gH¡f§fŸ nt‰Wikia kwªJ x‰Wikahf thH tê
tF¡»‹wd.
w
czÎ«, cilÍ«
• bj‹åªÂa k¡fŸ mçÁia czthf ga‹gL¤J»wh®fŸ. Mdhš tl ÏªÂa
k¡fŸ nfhJik k‰W« gU¥ig czthf¥ ga‹gL¤J»‹wd®.
w
• ÏªÂahéš fhyãiy Ïl¤Â‰»l« khW¥g£LŸsJ. mj‰nf‰g k¡fë‹ cilfS«

ntWg£LŸsd. fhyãiy¡F V‰g k¡fŸ f«gë, gU¤Â bra‰ifæiHfŸ, njhš
k‰W« g£odhš beŒa¥g£l MilfŸ cL¤Â k»œ»‹wd®. czÎ, cilfëš
w
k¡fŸ ntWg£l nghÂY« g©gh£L ãiyæš mt®fŸ cWÂÍl‹ Áw¥ò‰W

és§F»wh®fŸ.
• ÏªÂa ehL gšntW gilbaL¥òfS¡F c£g£l nghÂY«, ÏªÂa¥ g©ghL bgU«
kh‰w« Ïšyhkš Ï‹W« és§F»wJ.

fiy, f£ll¡fiy
• m#ªjh k‰W« všnyhuh Xéa§fŸ cyf¥ òfœ bg‰wit, fhªjhu¡fiy ÏªÂahé‹
Á‰g¡ fiyæ‹ bgUikia giwrh‰W»‹wJ.
• fhÁ, g¤çeh¤, nfjh®eh¤, Aç¤Jth® k‰W« óç nfhéš, òfœbg‰w K°Ä«
j®fh¡fŸ, »¿¤Jt ÂU¢rigfŸ, rhŠÁ °öÃ, kÎ©£ mòéš cŸs rkz®
nfhéš, rutz bgynfhyh ngh‹wit Áwªj têgh£L¤ jy§fshfÎ« k‰W« ÏªÂa
m
f£ll¡ fiy¡F jiyÁwªj vL¤J¡fh£LfshF«.
• bj‹åªÂahéš kJiu Ûdh£Á m«k‹ nfhéš, jŠrhñ® - ÃufÔ°tu® Mya«,
kfhgèòu¤ÂYŸs Filtiu¡ nfhéšfŸ, fhŠÁòu¤Âš cŸs ifyhrehj® nfhéš
co
k‰W« itF©l bgUkhŸ nfhéš, ÂUt©zhkiyæYŸs mUzh¢rny°tu®
Mya«, ntÿ® k‰W« Áj«gu¤Âš cŸs nfhéšfŸ, rhªnjh« ÂU¢rig ngh‹wit
fiy, f£ll¡fiy¡F¢ Áwªj vL¤J¡fh£LfshF«.
• tl ÏªÂa®fŸ bj‹åªÂahéYŸs nfhéšfS¡F«, njthya§fS¡F«,
e.
kNÂfS¡F« òåj ah¤ÂiufŸ nk‰bfhŸ»‹wd®. mnjngh‹W bj‹åªÂa®fŸ
tl ÏªÂahéYŸs fhÁ, kJuh, çînfZ k‰W« Aç¤jth® ngh‹w òåj
Ïl§fS¡F ah¤Âiu nk‰bfhŸ»‹wd®.
Ïir k‰W« eh£oa«
ot
• f®ehlf« k‰W« ÏªJ°jhå Ïir¥ghâ ÏªÂahit Ãw¥Ãlkhf¡ bfh©lit.
• gujeh£oa«, F¢Áòo, fj¡, kâ¥òç k‰W« xoÁ ngh‹wit ÏªÂahéš òfœbg‰w
eh£oa§fshF«. ÏªÂa Ïir k‰W« eh£oa« ÏªÂahéš xUikgh£il
cn
cUth¡FtÂš bgU« g§fh‰¿ tU»‹wd.
• ÏªÂahéš njh‹¿a f®ehlf« k‰W« ÏªJ°jhå Ïir KiwfŸ bgU«ghyhd
k¡fshš éU«Ã f‰f¥gL»‹wd.
• gujeh£oa«, F¢R¥òo, fj¡fë, kâ¥òç k‰W« xoÁ ngh‹wit ÏªÂahé‹
ps
òfœbg‰w eld¡ fiyfshF«.

• gšntW eh£L¥òw eld§fS«, k¡fshš éU«Ã ngh‰¿ ghJfh¡f¥gL»‹wd.
ÏªÂahé‹ gšntW eld« k‰W« Ïir¡fiyfŸ x‰WikiaÍ«, xUik¥gh£ilÍ«
ts®¡f bgçJ« cjÎ»‹wd.
njÁa xUik¥gh£il ts®¡F« fhuâfŸ.
.tn
• ntWghLfŸ ÏU¥ÃD« midtU« ÏªÂa®fŸ v‹wiH¡f¥gL»wh®fŸ. ÏªÂa®

v‹w cz®Îl‹ x‰Wikahf thœ»‹wd®. ÏJ njÁa xUik¥gh£il ts®¡»‹wJ.
ÏJ jéu ntW Áy fhuâfS« njÁa xUik¥gh£il ts®¡»‹wd.
• et«g® 1 9 – M« ehis x›bthU M©L« njÁa xUik¥gh£L Âdkhf filÃo¤J
w
tUtJ«, njÁa xUik¥gh£il ts®¡f cjÎ»wJ.

njÁa xUik¥gh£il ghÂ¡F« fhuâfŸ
• tF¥òthj« v‹gJ jh‹ rh®ªJŸs tF¥ig Kj‹ik¥gL¤JtJ, Áy rka§fëš
w
eh£ilél K¡»akhdjhf fUJtJ MF«.

• tF¥ò thj« v‹gJ xU r_f« k‰w r_f¤ÂdU¡F vÂuhf nk‰bfhŸS« Raey
Ôéu¥ ngh¡fhF«.
w
bkhê thj«
• ». Ã. 1956 - M« M©L bkhê mo¥gilæš ÏªÂah gy khãy§fshf¥
Ãç¡f¥g£ld.

• bghJthf k¡fŸ j§fŸ jhŒ bkhêia mÂfkhf neÁ¡»‹wd®. Áy rka§fëš Ãw
bkhêfël¤Âš FW»a kd¥gh‹ik bfh©L btW¡»‹wd®. vdnt Ãw bkhêfis
kÂ¤J Ãwbkhê ngR« k¡fëilna x‹¿izªJ x‰Wikia ts®¡f nt©L«.
rhÂ ghFgh£L Kiw
• rhÂ ghFgh£L Kiw v‹gj brhªj rhÂia ca®thdjhf¡ fUJtjhF«.
m
• ÏªÂa r_f mik¥ò, rhÂ Kiwia mo¥gilahf¡ bfh©lJ.
• rhÂ Kiw r_f kÂ¥Õ£oidÍ«, r_f ÃçéidÍ« V‰gL¤Â rKjha¤Âš
ntWghLfŸ, V‰w¤jhœÎfŸ k‰W« r_f x‰Wikia Ó®Fiy¡»‹wd.
• Ãw¥ghš midtU« rk«, rhÂa Kiw k¡fŸ kdÂš ca®Î kd¥gh‹ikÍ«, jhœÎ
co
kd¥gh‹ikiaÍ« V‰gL¤J»‹wd.
• ca® tF¥ig¢ rh®ªj k¡fŸ jhœªj tF¥ig¢ rh®ªj k¡fël« bjhl®ò bfhŸsnth,
fyªJ bfhŸsnth ja¡f« fh£L»‹wd®. Ïªj cz®Î k¡fsh£Á mikÂahf
brašglÎ« njÁa x‰Wik tsuÎ« jilahf cŸsJ.
e.
njÁa xUik¥ghL
• òéæaš mik¥ò, mjidbah£oa k¡fë‹ thœ¡if Kiw, gyju¥g£l gH¡f§fŸ,
rka e«Ã¡iffŸ, bkhê, czÎ, cilfŸ ngh‹wt‰whš k¡fŸ ntWgL»‹wd®.
ot
ÏU¥ÃD«, ÏªÂahé‹ ghu«gça¤Âdhš x‹WgL»‹wd®.
• kåjhÃkhd«, rka cz®Î, rnfhju¤Jt«, e£ò, mid¤J kj¤ijÍ« r»¤J¡
bfhŸS« j‹ik ngh‹wit ÏªÂa®fŸ x‰Wik k‰W« xUik¥gh£Ll‹ thH tê
brŒ»‹wd.
cn
• midtU« ghuj¤ jhæ‹ ÃŸisfŸ v‹w v©z« k‰W« cz®Î, ÏªÂa®fŸ
midtU« rnfhju, rnfhjçfŸ v‹w v©z« ngh‹wit ÏªÂa xUik¥gh£il
ts®¡f bgçJ« cjÎ»‹wd.
ps
.tn
w
w
w
5. r_f¥ bghUshjhu Ãu¢ridfŸ

ÏªÂah RjªÂu« bg‰w ehŸ Kjš gšntW r_f Ãu¢ridfis rªÂ¤J
tU»wJ. mitfëš K¡»akhdit vG¤j¿é‹ik, FHªij¤ bjhêyhs®
Ãu¢ridfŸ k‰W« bg©fS¡F vÂuhd mÚÂ ngh‹witfshF«.
vG¤j¿é‹ik
• vGjnth, go¡fnth Ïayhj ãiy - vG¤j¿é‹ik vd¥gL«. vG¤j¿é‹ik
k¡fis m¿ahik¡F miH¤J¢ brš»wJ. vG¤j¿Î msÎ k‰W« fšé ts®¢Á
m
eh£o‹ ts®¢Áia ã®za« brŒÍ« fhuâfshF«.
• vG¤j¿é‹ikahš eh£o‹ bghUshjhu ts®¢Á jilgLtnjhL k£LkšyhJ,
muÁaš k‰W« r_f bghUshjhu Ãu¢ridfisÍ« cUth¡F»wJ.
co
• vG¤j¿é‹ik FHªij¤ bjhêyhs® Ãu¢ridfis, bg© ÁR¡ bfhiy k‰W«
k¡fŸbjhif bgU¡f¤Â‰F fhuzkhf mik»wJ. vdnt vG¤j¿é‹ik eh£o‹
K‹nd‰w¤Â‰F« ts®¢Á¡F« jil¡fšyhf mik»wJ.
vG¤j¿é‹ikia xê¥gj‰fhd elto¡fŸ
e.
• ÏªÂa muÁaš mik¥ò, k¡fS¡F fšé më¥gij mo¥gil cçikahf
c¤juthj« brŒ»wJ.
• 1 948 - 1 949 - M« M©L gšfiy¡ fHf khåa¡FG jhŒbkhê _y« fšé
f‰gJ vG¤j¿Î mséid ca®¤J« vd¡ T¿ÍŸsJ.
ot
• 1 968 - M« M©L fšé¡ bfhŸif ehL KGtJ« xnu khÂçahd fšé Kiwia
( 1 0 + 2 + 3 ) m¿Kf¥gL¤Â cŸsJ.
• 1 986 - M« M©o‹ njÁa fšé¡ bfhŸif, Mu«g¡ fšéia f£lhakh¡»aJ.
cn
nkY« Kiw¢rhuh¡ fšé Kiwia m¿Kf¥gL¤Â, khzt®fŸ Óuhf fšé gæy
têtF¤jJ.
• 1 992 - M« M©o‹ njÁa fšé¡ bfhŸif “ fU«gyif¤ Â£l« ” _y«
gŸëfS¡F mo¥gil trÂfŸ brŒJ ju têtif brŒjJ.
ps
• 1 991 – M« M©l nguhÁça® jhnt m¿Kf¥gL¤Âa Fiwªjg£r f‰wš msÎ

( MLL) _y« Mu«g¥ gŸë¡ fšé ts®¢Á milªJŸsJ.
• njÁa vG¤j¿Î FG, taJ tªnjh® fšé¡F K¡»a¤Jt« më¤jJ.
midtU¡F« fšé Ïa¡f (SSA ) Â£l¤Â‹ _y« Mu«g¡ fšéia cyfshéa
.tn
mséš nk«gL¤j rKjha¤Â‹ x¤JiH¥nghL Ka‰ÁfŸ vL¤J eilKiw¥gL¤Â

tU»wJ.
vG¤j¿é‹ikia xê¡f jäHf muR nk‰bfh©LŸs elto¡iffŸ
• gŸë¡F bršy¡Toa taÂš, mid¤J FHªijfS« gŸëæš nr®¡f¥gl nt©L«.
r®t Á¡õh mÃah‹ Â£l¤Â‹go , mid¤J FHªijfS¡F« Mu«g¡ fšé
w
tH§f¥gl nt©L«.
• M© - bg© vG¤j¿Î k‰W« r_f Ïilbtë Fiw¡f¥gl nt©L«.
• k¡fŸbjhif 300 - ¡F nkš cŸs C®fëš Mu«g ghlrhiy cUth¡f¥gl
w
nt©L« v‹w neh¡»š murh§f« brašg£L tU»wJ. jäHf muR “

midtU¡F« fšé ” tH§F« neh¡nfhL bfh©Ltu¥g£LŸs midtU¡F« fšé
v‹w Â£l« Áw¥òl‹ brašg£L tU»wJ.
w
• 2001 fz¡bfL¥Ã‹go, jäHf¤Âš vG¤j¿Î rjé»j« 73. 5 MF«. M©fŸ

rjé»j« 82. 4, bg©fŸ rjé»j« 64. 4.
• 2011 fz¡bfL¥Ã‹go, jäHf¤Âš vG¤j¿Î rjé»j« 80. 33 MF«. M©fŸ
rjé»j« 86. 81. bg©fŸ rjé»j« 73. 86.

• I¡»a ehLfŸ rig 1990 – M« M©oid g‹dh£L vG¤j¿Î tUlkhfÎ«,
br¥l«g® 8 - M« njÂia cyf vG¤j¿Î ÂdkhfÎ« m¿é¤JŸsJ.
FHªij¤ bjhêyhs® cUthf¡ fhuz§fŸ
• bjhê‰rhiyfëš gâòçÍ« 1 4 taÂ‰F c£g£lt®fŸ FHªij¤ bjhêyhs®fŸ
Mth®fŸ. cy»nyna ÏªÂahéšjh‹ mÂf FHªij¤ bjhêyhs®fŸ cŸsd®.
ÏªÂahéš 1 991 - M« M©L fz¡bfL¥Ã‹go, 11. 29 äšèa‹ FHªij¤
m
bjhêyhs®fŸ cŸsd®. ÏJ ÏªÂa k¡fŸbjhifæš 1. 34 rjé»jkhF«.
FHªij¤ bjhêyhs® cUthf¡ fhuz§fŸ
• ÏªÂahéš FHªij¤ bjhêyhs® Ãu¢rid v‹gJ xU r_f¥ Ãu¢rid.
co
FHªijfS¡F Kiwahd czÎ, cil, fšé, ÏU¥Ãl« ngh‹witfŸ
»il¡fhjjhš FHªij¤ bjhêyhs®fŸ cUth»wh®fŸ. Mu«g fhy¤Âš Ït®fŸ
filfŸ, cztf§fŸ k‰W« bjhê‰Tl§fëš ÁW ÁW gâfis brŒJ
tU»‹wd®. ÏJ tWik, fšéa¿é‹ik ngh‹wit njh‹w tê tF¡»wJ.
e.
FHªij¤ bjhêyhs®fŸ Kiw xê¡f¥gl muR vL¤JŸs elto¡iffŸ
• 1 949 – M« M©l FHªijfŸ gâ r£l¤Â‹go, FHªijfŸ gâòça 1 4 taJ
ãu«ÃæU¡f nt©L« v‹W«, Ã‹d® ÏJ 1 7 tajhfÎ« ca®¤j¥g£lJ.
ot
• 1 951 – M« M©L njh£l¤ bjhêyhs® r£l¤Â‹go , 1 2 taÂ‰F£g£l FHªijfŸ
njh£l¤ bjhêèš mk®¤j¥gLtJ jil brŒa¥g£lJ.
• 1 986 – M« M©L FHªij bjhêyhs® r£l¤Â‹go bjhê‰rhiyfëY«,
Ru§f§fëY« gâòça 1 4 taJ ãu«Ãat®fshf ÏU¡f nt©L« vd Tw¥g£lJ.
cn
• 1 987 – M« M©L Ïa‰w¥g£l njÁa FHªij bjhêyhs® bfhŸifæ‹go
FHªij¤ bjhêyhs® Kiw xê¡f¥g£lJ. FHªij gâahs®fS¡bfd Ãu¤Ânaf
gŸëfŸ cUth¡f¥g£L, bjhêš rh®ªj tF¥òfŸ Jt¡f¥g£ld.
• ÏªÂahé‹ K‹dhŸ Ãujk® ÂUkÂ. ÏªÂuh fhªÂ mt®fshš 1 976 – M« M©L
ps
bfh¤joik bjhêyhs® Kiwia xê¡f r£l« bfh©L tu¥g£lJ.

bghUshjhu V‰w¤ jhœÎfŸ
• bghUshjhu V‰w¤jhœÎ v‹gJ rKjha¤Âš cŸs k¡fëilna
bršt¤ij rkkhf g§ÑL brŒa ÏayhikahF«. ÏJ k¡fŸbjhif, fšéa¿é‹ik,
.tn
nghJkhd Ïa‰if tsä‹ik ngh‹wt‰iw mo¥gilahf¡ bfh©lJ. bghUshjhu

V‰w¤jhœÎfŸ ViH, gz¡fhu®fëilna fhz¥gL»‹wJ. Ïªj V‰w¤jhœÎ njÁa
x‰Wik k‰W« njÁa xUik¥gh£il ghÂ¡»‹wJ.
t£lhu V‰w¤jhœÎfŸ
• t£lhu V‰w¤jhœÎfŸ v‹gJ gšntW gFÂfëš thG« k¡fëilna fhz¥gL«
w
r_f, bghUshjhu V‰w¤jhœÎfis F¿¥gjhF«. ÏªÂahé‹ gyju¥g£l òéæaš

mik¥òfŸ fhz¥gL»‹wd.
• eh£o‹ xU gFÂ e‹F ts®¢Á milªJ tU»wJ. Mdhš k‰bwhU gFÂ e‹F
w
tsuKoaéšiy. vdnt tWik, ntiyæšyh¤ Â©lh£l«, Fiwthd

thœ¡if¤ju«, Fiwthd jåeg® tUkhd« ngh‹wit t£lhu V‰w¤jhœÎfS¡F
fhuzkhf mik»wJ. Ïªj t£lhu V‰w¤jhœÎfŸ njÁa xUik¥gh£il
w
ghÂ¡»‹wJ

bghUshjhu¥ Ãu¢ridfŸ
• ÏªÂah RjªÂu« bg‰w ÃwF«, Vœik, ntiyæšyh¤ Â©lh£l«, éiythÁ ca®Î
k‰W« k¡fŸbjhif bgU¡f« ngh‹w bghUshjhu¥ Ãu¢ridfis vÂ®bfh©L
tU»wJ.
tWik
m
• cyf t§»æ‹ T‰W¥go, tWik v‹gJ “Fiwªjg£r thœÎ ãiyia mila
Ïayhj ãiyik ” MF«.
• tWik xU r_f¥ Ãu¢rid MF«. rKjha¤Âš xU Ãçéd® czÎ, cil,
ÏU¥Ãl« Ï‹¿ mtÂ¥g£L tU»‹wd®. k‰bwhU Ãçéd® bghUshjhu ts¤Âš
co
cŸsd®.
• k¡fŸbjhifæš 1 / 3 tWik¡nfh£o‰F ÑnH cŸsd®. tWikædhš clš
ey¡nfL«, k¡fë‹ ÂwikÍ« ghÂ¡f¥gL»‹wd. Ïjdhš eh£oš bghUshjhu
ts®¢ÁÍ« nj¡f« mil»wJ.
e.
tWik¡fhd fhuz§fŸ
• k¡fŸbjhif¥ bgU¡f«, k¡fë‹ Fiwthd tUkhd«, éiythÁ ca®Î
k¡fëilna ãyé tU»‹w ntiyæšyh¤ Â©lh£l« k‰W« vG¤j¿é‹ikÍ«
ot
tWik¡fhd fhuz§fshF«.
tWikia xê¡f têKiwfŸ
• murh§f«, tWikia xê¡f, tWik xê¥ò¤ Â£l¤ÂidÍ«, Iªjh©L¤ Â£l§fŸ
_y« tWikia xê¡f gšntW Â£l§fis mKšgL¤Â tU»wJ.
cn
• Kjyhtjhf Iªjh©L ( 1 951 - 1 956 ) Â£l¤Â‹go étrha¤Â‰F K¡»a¤Jt«
më¤J, czÎ¥ Ãu¢ridia Ô®¡f elto¡if vL¡f¥g£lJ.
• eh‹fhtJ Iªjh©L Â£l¤Â‹ ( 1 969 - 1 974 ) _y« k¡fë‹ thœãiyia
ca®¤jÎ«, bghU£fë‹ éiyia Fiw¡fÎ« Ka‰ÁfŸ nk‰bfhŸs¥g£ld.
ps
• IªjhtJ Iªjh©L ( 1 974 - 1 979 ) Â£l¤Â‹go, tWik xê¥ò elto¡fiffS¡F

K¡»a¤Jt« më¡f¥g£lJ.
• VHhtJ Iªjh©L¤ ( 1 985 - 1 990 ) Â£l¤Â‹go, czÎ c‰g¤Âæš Rarh®ò
ãiyia cUth¡», tWikia xê¡f elto¡iffŸ vL¡f¥g£ld.
.tn
• g¤jhtJ Iªjh©L Â£l¤Â‹go, k¡fë‹ jåeg® tUkhd¤ij Ïu£o¥gh¡f

elto¡iffŸ nk‰bfhŸs¥g£ld.
• ÏªÂa murh§f« #tA® nuh{fh® nah#dh Â£l¤Â‹ _y« ntiyæšyhnjhU¡F
ntiy thŒ¥ig tH§», tWik xê¥ò elto¡iffis nk‰bfh©lJ.
w
• K‹dhŸ Ãujk® ÂUkÂ. ÏªÂuh fhªÂ mt®fshš m¿Kf¥gL¤j¥g£l 20 m«r

Â£l¤Â‹go »uhk¥òw¤Âš tWikia xê¤J rKjha¤Â‹ moj£L k¡fis
bghUshjhu¤ÂY«, rKjha¤ÂY« ca®¤Â r_f ÚÂ »il¡f têtif brŒa¥g£lJ.
ntiyæšyh¤ Â©lh£l«
w
• ntiyæšyh¤ Â©lh£l« v‹gJ gâòça éU¥gK«, clš jFÂÍ« ÏUªJ«, ntiy

»il¡fhkš ÏU¥gij¡ F¿¡F«,
w
ntiyæšyh¤ Â©lh£l¤Â‰fhd fhuz§fŸ

• étrha ehlhd ÏªÂahéš, étrha« rh®ªj ntiy thŒ¥òfŸ Fiwªj msényna
cŸsd. m¿éaš k‰W« bjhêšE£g ts®¢Áædhš, étrha¤Â‰fhd kåj r¡Â
btFthf FiwªJŸsJ.
• k¡fŸbjhif bgU¡f« ntiyæšyh¤ Â©lh£l¤Â‰F K¡»a fhuzkhF«.

ntiyæšyh Â©lh£l¤ij¥ ngh¡f muR nk‰bfh©LŸs elto¡iffŸ

• ÏªÂa murh§f« njÁa »uhk¥òw ntiythŒ¥ò Â£l¤Â‹go ( NREP ) ( 1980 )
k¡fS¡F mÂfg£r ntiy thŒ¥ò »il¡f têtF¤jJ.
• 1 983 - M« M©L bfh©L tu¥g£l »uhk¥òw ntiythŒ¥ò c¤Âuthj¤ Â£l«
( RLEG ) tUl¤Â‰F Fiwªjg£r« 100 eh£fS¡F, ãyk‰w FL«g§fëš xUtU¡F
m
ntiy thŒ¥ò tH§f tê tF¤jJ.
• 1 979 - M« M©L muR bfh©L tªj »uhk¥òw ÏisP® ntiythŒ¥ò
Â£l¤Â‹go, ÏisP®fS¡F bjhê‰gæ‰Á tH§» Rantiy thŒ¥Ã‰F tê
co
tF¤jJ.
• 1 989 - M« M©L muR bfh©L tªj #tA® nuh{f® nah#dh ( JRY ) v‹w Â£l«
»uhk¥òw k¡fS¡F »uhk gŠrha¤Â‹ _y« ãÂ cjé tH§» mt®fë‹
ešthœé‰F tif brŒjJ.
e.
éiythÁ ca®Î
• m¤ÂahtÁa bghUŸfë‹ c‰g¤Â k‰W« njit, m¥bghUë‹ éiyia ã®za«
brŒ»wJ. c‰g¤Â FiwthfÎ«, njit mÂfkhfÎ« ÏUªjhš éiy ca®Î
V‰gL»wJ.
ot
éiy ca®Î¡fhd fhuz§fŸ
• k¡fŸbjhif bgU¡fK«, bghUŸfë‹ c‰g¤Â Fiwthf ÏU¥gJ«, éiy
ca®Î¡F fhuz§fshF«.
cn
• gUtkiH jtWtjhš étrha¥ bghUŸfë‹ g‰wh¡Fiw V‰gL»wJ. nkY« czÎ¥
gJ¡fY« k‰W« fŸs éahghu« brŒtJ« éiy ca®Î¡F fhuz§fshF«.
éiy ca®it f£L¥gL¤j muR nk‰bfh©LŸs elto¡iffŸ
• murh§f«, bghJ éãnahf Kiwæ‹ ( PDS )_y« k¡fS¡F njitahd bghU£fŸ
ps
ãahakhd éiyæš »il¡f elto¡if vL¤J tU»wJ.

• bghU£fis gJ¡Fgt®fS¡F vÂuhfÎ«, fŸs éahghu¤Âš <LgLgt®fS¡F
vÂuhfÎ« fLikahd elto¡iffŸ vL¤J tU»wJ.
• T£LwÎ g©lfrhiy _ykhfÎ« k¡fS¡F m¤ÂahtÁa bghU£fŸ Fiwªj
.tn
éiyæš »il¡f elto¡if vL¤J tU»wJ.

k¡fŸbjhif
• vÂ®ghuhj éjkhf V‰gL« k¡fŸbjhif ts®¢Ána k¡fŸbjhif bgU¡f« v‹W
miH¡f¥gL»wJ.
w
• ÏªÂahéš cŸs äf¥ bgça Ãu¢rid k¡fŸbjhif bgU¡f« MF«. cyf

ehLfëš k¡fŸbjhif mo¥gilæš ÏªÂah Ïu©lhJ Ïl¤Âš cŸsJ. 2.4
rjé»j ãy¥gu¥gsit bfh©LŸsJ. ÏªÂah, cyf k¡fŸbjhifæš 1 6.84
w
rjé»j¤ij bg‰WŸsJ.
k¡fŸbjhif bgU¡f¤Â‰fhd fhuz§fŸ
• k¡fë‹ Ãw¥ò é»j« mÂfkhfÎ«, Ïw¥ò é»j« FiwªJŸsJ.
w
• kU¤Jt«, m¿éaš k‰W« bjhêš E£g K‹nd‰w¤Âdhš Ïw¥ò é»j« Fiwthf

cŸsJ.
• eh£oš bjh‰WnehŒ k‰W« bfhŸis nehŒ K‰¿Ykhf mê¡f¥g£Lé£ld.

• ÁR kuz« mÂf mséš FiwªJŸsjhY«, ViH k¡fŸ j§fS¡F mÂf
FHªijfŸ Ãwªjhš, mÂf tUkhd« »il¡F« v‹W v©QtjhY«, M©
FHªij f£lha« nt©L« v‹W fUJtjhY« k¡fŸbjhif bgU¡f« V‰gL»wJ.
éisÎfŸ
• k¡fŸbjhif bgU¡f« eh£o‹ bghUshjhu ts®¢Áia btFthf ghÂ¡»wJ.
m
• tWik, éiy V‰w«, ntiyæšyh¤ Â©lh£l« ngh‹w gšntW rKjha¥
Ãu¢ridfis cUth¡F»wJ.
• k¡fŸbjhif bgU¡f«, R‰W¤NHš ghÂ¥igÍ«, Rfhjhu Ó®nf£ilÍ«
co
cUth¡F»wJ.
• M©LnjhW« #]iy, 11 - M« ehŸ cyf k¡fŸbjhif ehshf Ã‹g‰w¥gL»wJ.
k¡fŸbjhifia f£L¥gL¤j muR nk‰bfh©LŸs elto¡iffŸ
• murh§f« FL«g f£L¥ghL Kiwia k¡fëilna gu¥Ã tU»wJ.
e.
• bg© fšéia C¡Fé¤J, k¡fëilna éê¥òz®it V‰gL¤Â tU»wJ.
• gyjhu Kiw k‰W« ghša éthf¤ij jil brŒJ r£ló®t elto¡iffŸ
vL¤JŸsJ.
ot
• ÏU FHªijfis¥ bg‰W, ÁW FL«g thœÎ el¤Jgt®fS¡F muR C¡f¤ bjhif
tH§» Mjç¡»wJ.
• ÂUkz«, Ãw¥ò k‰W« Ïw¥ò M»at‰iw Kiwahf gÂÎ brŒa nt©L« v‹W«
tèÍW¤J»wJ.
cn
• ÏªÂah RjªÂu« bg‰w Ã‹ murh§f¤Â‹ Ka‰Áædhš, k¡fŸ r_f, bghUshjhu
Ã‹diléš ÏUªJ nk‹ikÍ‰¿U¡»wh®fŸ.
• eh£oš cŸs mid¤J Ãu¢ridfS« Kiwahf Ô®¡f¥gl nt©Lbkåš, k¡fŸ
midtU¡F« Kiwahd fšé »il¡f têtif brŒÂl nt©L«.
ps
6. FHªijfŸ, bg©fŸ r£l§fŸ

• ÏªÂa ehL k¡fŸ ey ehlhF«. ekJ muR mid¤J¡ Fok¡fë‹ eyD¡fhf
F¿¥ghf, FHªijfŸ, bg©fŸ eyåš Áw¥ò m¡fiw bfh©LŸsJ.
.tn
bg©fŸ, FHªijfS¡fhd mik¢ruf«

• FHªijfŸ, bg©fë‹ KGikahd ts®¢Á, ghJfh¥ò, tskhd thœ¡if thœjš
mt®fë‹ thœ¡ifia m®¤jKŸsjh¡» KG Fok¡fshf thH¢ brŒÍ«
neh¡f¤Jl‹ brašgL»wJ
w
fšé cçik
• nfhghy»UZz nfhfny, FHªijfë‹ fšé cçikæ‹ K¡»a¤Jt¤ij
M§»nya® fhy¤Ânyna, r£lrigæš vL¤Jiu¤J, mjid bgWtj‰fhf
w
mU«ghLg£lh®. mtç‹ fdÎ 2010, V¥uš 1 – M« ehŸ bfh©L tu¥g£l fšé

cçik¢ r£l¤Â‹ _y« ãiwnt‰w¥g£LŸsJ.
• 6 Kjš 1 4 taJ Koa cŸs FHªijfS¡F fšé X® mo¥gil cçikahf
w
M¡f¥g£LŸsJ.
ÏªÂa murhš ãiwnt‰w¥g£l r£l§fŸ
• 1 986 Ïš ãiwnt‰w¥g£L, 2000 Ïš kh‰¿aik¤J eilKiwgL¤Âa Ïs«
F‰wthëfŸ ÚÂ¢ r£l«.

• jhŒ¥ghY¡F kh‰whf , czÎ¥ò£ofŸ k‰W« FHªij czÎ Â£l« - 1 992.
• FHªij cçikfis¥ ghJfh¡F« bghW¥ghiz¡FG r£l« 2005.
FHªijfë‹ eyD¡fhd r£l§fŸ
• ÏªÂa muÁaš mik¥Ã‹ be¿¡fh£L« têKiwfëš ru¤J v© 39 ( f ) k‰W« 45
M»ad FHªijfŸ ghJfh¥igÍ«, ts®¢ÁiaÍ« g‰¿¡ TW»wJ.
m
• ru¤J 24, FHªijfë‹ mo¥gil cçikfis¥ g‰¿aJ MF«. ÏJ FHªij¤
bjhêyhs® KiwæèUªJ mt®fis¥ ghJfh¡f cWÂ¢ brŒ»wJ. 1 4 taÂ‰F£g£l
vªj¡ FHªijÍ« Miyfëš ntiy brŒaÎ«, Ru§f§fŸ k‰W« mghakhd
bjhêšfŸ brŒtijÍ« jil brŒ»wJ.
co
• ru¤J 30 (f ), FHªijfë‹ Mnuh¡»akhd ts®¢Á, FHªijfŸ k‰W« Ïisnah® ÛJ
nghÂa ftd¤Jl‹ brašgLjš, Ru©lèèUªJ ghJfh¤jš M»at‰¿‰F
têtF¡»wJ.
• ru¤J 45, gÂdh‹F taÂ‰F£g£l mid¤J¡ FHªijfS¡F« Ïytr
e.
f£lha¡fšé më¡f têtF¡»wJ.
FHªijfS¡fhd ey¤Â£l§fŸ
• FHªijfŸ K‹nd‰w« k‰W« eyD¡fhf äFÂahd ey¤Â£l§fŸ
ot
eilKiw¥gL¤j¥g£LŸsd.
xU§»izªj FHªij ts®¢ÁÂ£l« ( ICDS ) - 1 975 :
neh¡f§fŸ :
cn
• 6 taÂ‰F c£g£l FHªijfŸ, f®¥Ãâ¤ jhŒkh®fŸ, ghÿ£L« jhŒkh®fŸ
M»nah®fë‹ clšey¤ij¥ ghJfh¤jš
• FHªij Ïw¥ò é»jš, r¤JzÎ FiwÎ, gŸë Ïilã‰wš ngh‹wt‰¿‹
éG¡fhLfis¡ Fiw¤jš
• gâ¡F¢ bršY« jhŒkh®fë‹ FHªijfS¡fhf FHªijfŸ ngâ ts®¡F« uhÉ›
ps
fhªÂ FHªij¡ fh¥gf Â£l« 2006 Ïš bfh©L tu¥g£lJ. Ï¤Â£l« ntiy¡F¢

bršY« jhŒkh®fë‹, 6 taJ tiu cŸs FHªijfS¡fhf, FHªijfŸ fh¥gf¤ij
V‰gL¤Â el¤Â tU»‹wJ.
ÅÂfëš thG« FHªijfS¡fhd¤ Â£l«:
.tn
• ÅÂfëš Mjué‹¿ ÂçÍ« FHªijfS¡F ciwél«, C£l¢r¤J, clšey«

ngzš, fšé k‰W« XŒÎ neu¤ij¥ ga‹gL¤j tê brŒjš ngh‹w xU§»iz¥ò
Â£l§fŸ eilKiw¥gL¤j¥g£LŸsd.
• FHªijfis¤ jtwhf ga‹gL¤JtÂèUªJ«, Ru©lèèUªJ« Ï¤Â£l«
w
ghJfh¡»wJ.
FHªij cjé ika§fŸ
• ÏJ Ãu¢ridfëèU¡»‹w FHªijfS¡F«, mtru¡ fhy¤ÂY« cjé brŒ»‹wd.
w
• FHªijfë‹ clšey‹, ghJfh¥ò M»at‰¿Y« Áw¥ò ftd¤ij brY¤J»‹wd.

xU§»izªj FHªij ghJfh¥ò mik¥ò:
• ÏJ, ãWtd« rh®ªj k‰W« mik¥ò¢rhuh FHªijfS¡F ghJfh¥ò »il¡f
w
cjÎ»wJ.
ntiy¡F¢ bršY« FHªijfS¡fhd ftå¥ò«, ghJfh¥ò« :2005
• x›bth® M©L« et«g® 1 4 – M« ehŸ FHªijfŸ Âdkhf¡ bfh©lhl¥gL»wJ.
mJ muR¡F«, j‹dh®t ãWtd§fS«, FHªijfë‹ ts®¢Á¤ Â£l§fis ÂU«Ã¥

gh®¡f thŒ¥gë¡»wJ. nkY« gšntW¤ Jiwfëš mt®fŸ K‹ndw C¡f«
më¡»‹wJ.
muÁ‹ éUJfŸ
• FHªijfS¡fhd fiy, Ïy¡»a«, fyh¢rhu«, éisah£L M»a Jiwfëš
Kj‹ik bg‰W jå¤Âwikfis btë¥gL¤J« khzt®fS¡F muR Kiwahd
V‰ò jªJ gšntW éUJfis më¤J tU»wJ.
m
• 1 996 Ïš Kj‹ikahd FHªijfS¡fhd njÁa éUJ V‰gL¤j¥g£lJ. x›bth®
M©L« FoauR Âd¤j‹W 4 Kjš 15 taÂ‰F£g£l, ghuh£L¡Fça FHªijfŸ,
Áw¥ò éUJfëdhš bfsué¡f¥gL»wh®fŸ.
co
• FHªijfS¡fhf gšntW r£l§fis cUth¡»dhY« FHªijfS¡F
eilbgW»‹w bfhLikfŸ F¿¤J mt®fS¡F éê¥òz®Î cUth¡f¥gl nt©L«.
• Têfh£LjiyÍ«, be¿¥gL¤JjiyÍ«, mQf¡ Toa tifæš mt®fis cUth¡f
nt©L«.
e.
• FHªijfS¡F eilbgW»‹w gšntW bfhLikfŸ, jtwhf¥ ga‹gL¤Jjš
M»at‰iw Ú¡f bg‰nwh®fŸ, MÁça®fŸ, rKjha ey ãWtd§fŸ M»aitfŸ
muRl‹ x¤JiH¡f nt©L«.
bg©fŸ K‹nd‰wK«, r£l§fS«
ot
• gH§fhy¤ÂèUªnj bg©fë‹ ãiy khW¥g£nl ÏUªJ tU»wJ. Áy fhy§fëš
bg©fŸ äf ca®thf¡ fUj¥g£lhJ«, Áy fhy§fëš J‹g§fŸ mDgé¤jJ«
tuyh‰W c©ikfshF«.
cn
• r_f¤Âš bg©fŸ ãiyia ca®¤j ÏªÂa muR v©z‰w cçikfisÍ«,
r£l§fisÍ« eilKiw¥gL¤ÂÍŸsJ.
bghUshjhu K‹nd‰w¤ Â£l§fŸ
• bg©fis¥ ghJfh¡f, fšé më¡f, thœthjhu§fis ca®¤j, v©z‰w
ps
bghUshjhu K‹nd‰w¤ Â£l§fŸ cUth¡f¥g£LŸsd.

ntiy¡fhd¥ gæ‰Á¤ Â£l« gâ k‰W« gæ‰Á Mjhu¤Â£l«
• Ï¤Â£l« 1 996 š Mu«Ã¡f¥g£lJ. ÏJ if ntiy¥ghLfŸ, if¤j¿fŸ, fhÂ
ngh‹w »uhk¤ bjhê‰rhiyfëš ntiy tH§f bg©fS¡F¥ gæ‰Á më¡»wJ.
.tn
Rat«r¤ Â£l«, Ra«ìjh : ( RaKa‰Á )

• ÏJ bg©fS¡F, Ra cjé¡FG¡fŸ ngh‹w Â£l§fë‹ têahf bg©fë‹
mÂfhu¡Fé¥ò k‰W« r_f, bghUshjhu ts®¢Á¡F têfh£L»wJ.
FW»a fhy Ïšy§fŸ - 1 996
w
• r_f, bghUshjhu, kd mG¤j« ngh‹w Ãu¢ridfëš J‹g¥gL»‹w bg©fS¡F

M‰W¥gL¤J« Ïlkhf ÏJ cŸsJ.
FL«g Mnyhrid ika§fŸ
w
• FL«g§fëš x¤J¥nghf Koahj NHèdhY«, r_f M¡»uä¥òfshY«

ghÂ¡f¥g£l¥ bg©fS¡F m¿Îiu tH§F« ikakhf Ïit¢ brašgL»‹wd.
bg© fšé¤ Â£l§fŸ
w
• gšntW fhuz§fëdhš gŸë¥go¥ig bjhlu Koahj 1 5 taÂ‰F nk‰g£l bg©fŸ

fšé f‰fÎ«, Âw‹fis ts®¡fÎ« tê brŒ»wJ. Ïj‹_y« ntiy thŒ¥ò¡
»il¡»wJ. ÏJ bg©fë‹ thœ¡if¤ ju¤ij ca®¤J«.
»uhk¥òw ViH¥ bg©fS¡F éê¥òz®Î¤ Â£l§fŸ

• bg©fŸ j§fë‹ cçikfisÍ«, thŒ¥òfisÍ« bjçªJ bfhŸshjjhš v©z‰w¥
Ãu¢ridfis¢ rªÂ¡f nt©oÍŸsJ. Ï¤Â£l« ViH¥ bg©fël« éê¥òz®it
cUth¡» mt®fŸ j§fŸ ãiyfisÍ«, cçikfisÍ« bjçªJ gy Ãu¢ridfis¤
Ô®¡f cjÎ»wJ.
• bg©fë‹ r_f thœ¡if c a®Î muÁ‹ r£l Â£l§fëš k£Lkšy, Vuhskhd
r_f ey mik¥òfë‹ Ka‰ÁahY« K‹nd‰w« f©LŸsJ. Ïitfë‹
m
cjénahL vÂ®fhy¤Âš bg©fŸ ãiy nkY« ca®tilÍ« vd cWÂahf¡
Twyh«.
bg©fS¡F vÂuhd mÚÂfŸ
co
• ÏªÂa eh£o‹ k¡fŸbjhifæš, bg©fŸ rçghÂahf ÏUªjnghÂY«, rKjah¤Âš
M©fS¡F¢ rkkhf el¤j¥gLtÂšiy.
• M© MÂ¡f«, cl‹f£il VW« tH¡f«, éjit Kiw, bg© ÁR¡bfhiy,
tuj£riz Kiw, Kiwahd fšé kW¥ò ngh‹witfŸ bg©fS¡F vÂuhd
e.
mÚÂfshF«.
bg©fë‹ ãiy cau muR nk‰bfh©LŸs elto¡iffŸ
• 1 829 - M« M©L r£l¤Â‹go cl‹f£il VW« tH¡f« xê¡f¥g£lJ.
• 1 856 - M« M©L éjitfŸ kWkz¢ r£l« Ïa‰w¥g£lJ.
ot
• 1 967 - M« M©o‹ rk CÂa r£l¤Âš, rk gâ¡F rk CÂa« M©fS¡F
ãfuhf bg©fS¡F« tH§f¥gl nt©L« v‹W Tw¥g£LŸsJ.
• bg©fS¡F ntiy thŒ¥ò tH§f gæ‰Á më¤J ešthœÎ thH murh§f«
cn
Â£l§fis tF¤JŸsJ. ( STEP )
• bjh£oš FHªij Â£l« ( 1992 ) bg© FHªijfis ÁR bfhiyæš ÏUªJ
ghJfh¡»wJ. nkY« jäœehL KGtJ« mid¤J bg©fŸ fhtš ãiya§fis
cUth¡», bg©fë‹ cçikfis jäHf muR ghJfh¤J tU»wJ.
ps
• 1 978 - M« M©il, I. eh. rig cyf bg©fŸ M©lhf m¿é¤JŸsJ.

kfë® Fy¤ Âyf« lh¡l® K¤Jby£Rä
• 1 886 - M« M©L #&iy¤ Â§fŸ 30 M« ehŸ, òJ¡nfh£il Á‰wuÁš Ãwªjh®.
mt® go¡F«nghnj Áw¥ò‰W és§»dh®. ‘éisÍ« gæ® Kisænyna ’
.tn
v‹gj‰»z§f, ò¤Â T®ikÍl‹, vijÍ« gF¤j¿ªJ c©ik m¿Í« M®t«

bfh©oUªjh®.
• mtuJ r_f¥ gH¡f¤Â‹go gŸë¡F¢ br‹W go¥gJ jL¡f¥g£l fhy¤Âš
Å£onyna jå MÁça®fël« go¤J« gŸë ÏWÂ¤ nj®Î vGÂ bt‰¿ bg‰wh®.
• M©fŸ k£Lnk go¤j òJ¡nfh£il fšÿçæš Kj‹ Kjš Ïl«bg‰w mnj
w
khzé mt®.
• br‹id kU¤Jt¡ fšÿçæš 1 91 2 - M« M©oš kU¤Jtuhf¥ g£l« bg‰w Kjš
ÏªÂa¥ bg©kâ mt®.
w
• m¡fhy M§»nya muÁš nj®ªbjL¡f¥g£l ÏªÂa® Ïl«bg‰w, br‹id¢

r£lk‹w¤Âš ãaä¡f¥bg‰w Kjš bg©kâahfÎ«, Ã‹d® mªj k‹w¤Â‹
Jiiz¤ jiytuhfÎ« és§»¢ Áw¥ghf¡ flikah‰¿dh®.
w
• Mltiu¥ ngh‹nw kfëU¡F« th¡FçikÍ«, brh¤JçikÍ« më¡f nt©L«

v‹W nf£lt®.
• m»y ÏªÂa kfë® k‹w¤Â‹ Kjš jiytuhfÎ«, br‹id efuh£Áæ‹ Kjš
mÂfhçahfÎ« mt® nj®Î brŒa¥g£L¥ gyU« ghuh£LkhW gâ brŒjh®.

• rKjha¤Âš, bg©fŸ jiyKiw jiyKiwahf¥ gy bfhLikfS¡F Mshtij¡
f©L ntjidailªj mt®, kfë® bg©fŸ fšé cçik, bg©fS¡F
M©fis¥ ngh‹W thG« rk¤Jt cçik, bg©fS¡F¢ RjªÂukhd thœÎ, bg©
FHªijfis¡ fh¤jš, bg©fŸ K‹nd‰w¤Â‰F tê brŒjš M»a gy
neh¡f§fS¡fhÎ« ghLg£lh®.
• bfhoa 285ò‰Wnehahš J‹ò‰W koÍ« kfë® ntjidia¤ Jil¡f, y©låš
m
ÏUªj uhaš ò‰WnehŒ kU¤Jtkid¡F¢ br‹W m§F tH§F« Á»¢ir Kiwia¥
gæ‹W tªJ, br‹id milah¿š xU ò‰WnehŒ kU¤Jtkidia¤ Jt§»,
mj‹_y« kfë® Fy¤J¡F mU«gâ M‰¿dh®. Ï‹W« mªj kU¤Jtkid
co
bgU« ts®¢ÁÍ‰W, mtuJ ngU«, òfG« és§f¢ bra‰gL»wJ.
• éjit¥ bg©fŸ, fztdhš ifél¥g£l kfë® M»nah® ey‹
fh¤ÂLtj‰bf‹W, jh«gu¤Âš muR cjéÍl‹ kfë® òd®thœÎ Ïšy« x‹iw¤
Jt§f tê brŒjh®.
e.
• eh£oš ÁWtaÂnyna bg©FHªijf£F¤ ÂUkz« brŒÍ« Ôik gutyhf
eilbg‰wjhš, mij¤ jL¤ÂLtj‰F têbrŒÂl muR¡F vL¤J¡T¿, ÁWtaÂd®
ÂUkz¤ jil¢ r£l« bfh©Ltu¢ brŒjh®.
• m¡fhy¢ rKjha¤Âš, Ïs« bg©fS¡F¥ bgh£L f£o¤ ÂU¡nfhæšfëš
ot
njtjhÁfshf¤ bjh©L brŒa mD¥ÃéL« tH¡f« jiyKiw, jiyKiwahf
ãyéajhš, ehbl§F« Mæu¡fz¡fhd bg©fŸ ‘njtjhÁ ’ v‹D« bgaçš,
Ó®Fiyªj thœÎ¡F Msh¡f¥g£ld®. njtjhÁahtJ bjŒt¥ gâ¡fhf v‹D«
cn
e«Ã¡if ÏUªjJ. Ïjdhš bgU« Ôik¡F Mshfhkš bg©fis¡ fh¤ÂLtj‰F
KidªJ, r£lk‹w¤Âš njtjhÁ Kiw xê¥ò¢ r£l« bfh©Ltªjh®. mij
ãiwnt‰wélhkš jL¡f, kj bt¿a®fS«, gHikthÂfS« vÂ®¤J thjhodh®fŸ.
mªãiyæš Rakçahij Ïa¡f¤ jiyt® bgçah® <. bt. uh. mt®fSila
MjuÎlD«, têfh£LjYlD«, r£lk‹w¤Âš bjhl®ªJ thjho njtjhÁ Kiw
ps
xê¥ò¢ r£l¤ij mt® ãiwnt‰w it¤jh®.

• bgçah® <. bt. uh. jäœ¤bj‹wš ÂU. é.f _tÿ® Ïuhkhä®j« m«ikah®
mt®fS« Ïªj¢ r£l¤Â‹ mtÁa¤ij vL¤J¡T¿, bghJk¡fë‹ nguhjuit¤
Âu£l nt©oæUªjJ.
.tn
• m«ikah® j« thœehëš brŒj bjh©LfŸ, r_fey¥ gâfŸ:

eh£oš Mjut‰nwhU¡fhd Ïšy§fis¤ bjhl§»aJl‹, Foirthœ k¡fë‹ t¿a
ãiyf©L, mt®f£F kU¤Jt cjéÍ«, Rfhjhu thœÎ« »il¥gj‰F« têbrŒÂl
mj‰F V‰w ãWtd§fis cUthf¢ brŒJ mt‰¿‹ _y« gâ brŒjh®.
• ifél¥g£l mgiy¥ bg©fis¡ fh¤Âl 1 930 - M« M©oš milah‰¿š
w
‘xsit Ïšy« ’ bjhl§»dh®.

• bg©fS¡F v£lh« tF¥ò tiu Ïytr¡ fšé tH§f tê brŒjh®.
w
• lh¡l® K¤Jby£Rä mt®fS¡F, ika muR 1 956 Ïš ‘g¤kóõ‹’ éUJ tH§»aJ.

• mt®j« ngU«, òfG« v‹W« xëéLkhW, m«ikahç‹ bgaçš jhŒ - nrŒ ey‹
fh¡F« neh¡Fl‹ fUÎ‰w jhŒkh®f£F ešy r¤JzÎ »il¤Âl têbrŒa
w
kf¥ngW¡F K‹ _‹W khj¤Â‰F«, Ã‹ _‹W khj¤Â‰Fkhf, khj« Mæu« %ghŒ

Åj« Mwhæu« %ghŒ munr tH§F« ey Â£l¤ij m¿é¤J ãiwnt‰¿aJ.

m
co
8. r_f V‰w¤jhœfŸ
mid¤J ehLfëY« r_f¥ ÃçÎfŸ fhz¥gL»‹wd. Mdhš ÏªÂahé‹
e.
rhÂKiw éÁ¤Âukhd x‹W. Ï§F r_f mªj°J, bghW¥òfŸ, r_f kj cçikfŸ
k‰W« ntiy thŒ¥òfŸ ngh‹wit Ãw¥ig x£ona Ô®khå¡f¥gL»‹wd. Ï¤jifa
Ãw¥ò rh®ªj r_f ÃçÎfns, r_f V‰w¤jhœÎfS¡F« k‰W« r_f mÚÂ¡F«
têtF¡»‹wd.
ot
• r_f¤Âš bgU«gh‹iknah® iféidP®fŸ ngh‹W clYiH¥ig nk‰bfh©ld®.
Ït®fŸ N¤Âu®fŸ k‰W« gŠrk®fŸ v‹W miH¡f¥g£ld®. fšé, muR ntiy
thŒ¥òfŸ, nfhæš cçikfŸ, brh¤J k‰W« tê¤jl§fŸ, Fs§fŸ ngh‹wit
cn
Ï«k¡fS¡F éy¡f¥g£oUªjd. Ï¤jifa ãiy r_f¤Â‹ bgU«gh‹iknahiu,
ca®rhÂ k¡fŸ Ru©L« ãiy¡F jŸëaJ.
• jäHf¤Âš r§f fhy¤Âš rJ®t®zh mo¥gilæyhd #hÂKiw eilKiwæš
Ïšiy.
ps
• fs¥Ãu®fŸ M£Á¡F¥Ã‹ gšyt®fŸ, nrhH®fŸ k‰W« gh©oa®fŸ fhy¤Âš

Ãuhkz®fŸ r_f¤Âš ca®ãiy milªjd®. mt®fŸ j§fë‹ ntj ahf§fŸ
k‰W« RäUÂfŸ _ykhf, k‹d®fis ft®ªjd®. go¥goahf mur FL«g¤ij t®z
Kiwia V‰W¡bfhŸs¢ brŒjd®.
• g¡Â Ïa¡f¤Â‹ _ykhf nfhæš Kiw äf K¡»a r_f, muÁaš bghUshjhu¡
.tn
fhuâahf kh¿aJ. Ãuhkz®fŸ j§fsJ “Mfk§fë‹ ” _ykhf bršt«

bfhê¡F« nfhæšfS¡F órf®fshf¤ j§fis M¡»¡ bfh©ld®. V‰fdnt
ntj§fŸ k‰W« RäUÂfëš nj®ªjt®fŸ v‹w Kiwæš, ãuªju tUthŒ jU«
brê¥ghd »uhk§fis khåa§fshf¥ bg‰wd®. nfhæš Kiw rh®ªj fšé, ca®ªj
w
gjéfŸ, brh¤JçikfŸ ngh‹wit ciH¡F« cHt®f£F«, iféidP®f£F«

kW¡f¥g£ld. Ït®fŸ N¤Âu®fŸ v‹W« ãyk‰w TèfŸ gŠrk®fŸ v‹W«
ÁWik¥gL¤j¥g£ld®. Ï›thW jäœeh£oš bgU«gh‹iknah® cçikfŸ,
w
brh¤J¡fŸ, fšé, gjé k‰W« r_f mªj°J ngh‹wt‰¿èUªJ éy¡f¥g£L

gšyhæu¡fz¡fhd tUl§fŸ bjhl®ªjhš, Ï‹iwa fhy¤Âš mt®fsJ
btW¡f¤j¡f Ã‹j§»a ãiyik cUthdJ.
w
• rhÂæ‹ xU Ô£Ána Ô©lhik MF«. N¤Âu®fS« Ô©lhikæ‹ bfhLik¡F

Msh¡f¥g£ld®. Ï¥nghJ« jhœ¤j¥g£l tF¥Ãd® ( jÄ¤ ) mo¥gil cçikfŸ
kW¡f¥gLgt®fshŒ bjhl®»wh®fŸ. Ïj‹ éisthf mt®fS¡F mo¥gil
cçikfŸ kW¡f¥gLtnjhL, bfhoa ÏêÎfS¡F« Msh¡f¥gL»‹wd.

• Ãuhkz®fë‹ Vfnghf MÂ¡f«, ca®fšé, muR ntiy thŒ¥òfŸ bghJ
ãWtd§fŸ k‰W« m¤ÂahtÁa nritfëš fhz¥g£ljhš, Ãuhkzušyhjt®fŸ
xU Ãuhkzušyhnjh® Ïa¡f¤ij Mu«Ã¡f fhuzkhf mikªjJ.
• 1 91 2 - M« M©L Á. enlr Kjèah® xU Âuhél éLÂia Ãuhkzušyhj
khzt®fS¡fhf br‹idæš el¤Âdh®.
• Ã. Âahfuha br£o k‰W« lh¡l® o. v«. eha® ngh‹nwh® xU r_f muÁaš
m
Ïa¡f¤ij bj‹åªÂa ey cçik r§f« ÚÂ¡f£Á v‹W k¡fshš miH¡f¥g£l
Ïa¡f¤ij cUth¡»d®. Ïªj Ïa¡f« Ãuhkz® mšyhjt®fS¡F muÁaš r£l
ßÂæyhd ghJfh¥Ã‰fhf brašg£lJ. Ï¡f£Á Ïu£il M£ÁKiwæ‹go br‹id
co
khfhz¤Âš M£Áia¡ if¥g‰¿, 1 6 M©LfŸ M£Á el¤ÂaJ. ( 1 921 - 37 )
• ÚÂ¡f£Áæ‹ M£Á¡ fhyf£l¤Âš “tF¥ò cçik Miz” _y« muR ntiy
thŒ¥Ãš mªjªj tF¥òfë‹ k¡fŸbjhif¡nf‰g Ïl xJ¡ÑL brŒa¥g£lj.
“rk°»Uj« f£lah« ” v‹w Ãçit Ú¡FtJ _y«, Ãuhkzušyhjt® kU¤Jt
e.
fšÿçfëš nrUtj‰F thŒ¥ò V‰gL¤j¥g£lJ.
• bršt tsä¡f nfhéšfë‹ ÛJ ÏUªj Ãuhkzç‹ Vfnghf MÂ¡f« ÏªJ rka
mwãiya knrhjh _y« f£L¥gL¤j¥g£lJ.
• jäHf¤Â‹ Kjš bg© kU¤Jtuhd lh¡l® K¤Jby£Rä bu£o mt®fsJ mauhj
ot
ciH¥ghš njtjhÁ Kiw Ú¡f¥g£lJ.
• Ï§»yhªJ ehlhSk‹w¤Âš ãiwnt‰w¥g£l gŠrä ãy r£l¤ij¥ ga‹gL¤Â,
jhœ¤j¥g£l rhÂfS¡F ãy§fŸ xJ¡ÑL brŒa¥g£ld. ãyk‰w ntiyah£fë‹
cn
ãiyia ca®¤j äuhRjhu® Kiw xê¡f¥g£lJ.
• Kj‹Kiwahf ÏªÂahéš br‹id khfhz¤Âš bg©fS¡F th¡Fçik
tH§f¥g£lJ.
• ÚÂ¡f£Áæ‹ M£Á¡fhy¤Âš, br‹id ÁªjhÂç¥ng£il gŸëæš ViH¡
ps
FHªijfŸ bjhl®ªJ fšé bgWtij C¡Fé¥gj‰fhf kÂa czÎ Â£l«

m¿Kf¥gL¤j¥g£lJ.
• br‹id khãy¤Âš bjhê‰rhiyfis C¡Fé¡fÎ«, Kiw¥gL¤jÎ«
bjhê‰ng£ilfis m¿Kf¥gL¤Âa bgUik ÚÂ¡ f£Áædiuna¢ rhU«.
rhÂ Kiw
.tn
• rhÂ Ó®ÂU¤j§fŸ k‰W« rhÂa‰w r_f mik¥ò, K‰ngh¡fhd vªj xU r_fK«

rhÂ Kiw k‰W« mj‹ Ãw tot§fisÍ« òw¡fâ¥gjhŒ ÏU¡f nt©L«.
• rhÂ Kiwia Ó®gL¤j Áy Ïa¡f§fŸ K‹tªjd.
• kfh¤kh fhªÂ cŸë£l rdhjd Mjuths®fŸ Ô©lhikia k£L« xê¡f
w
K‰g£ld®. Mdhš mt®fŸ t®z Kiwia ãaha¥gL¤Âd®.

• jahdªj ru°tÂ ( Mça rkh{ ) rhÂia btW¡»‹w mnj ntisæš, t®z¤ij
ãaha¥gL¤Âd®.
w
• jäœeh£oš Á¤j®, Ïuhkè§f tŸsyh® k‰W« itFªjrhä M»nah® rhÂ Kiwia

K‰¿Y« vÂ®¤jd®.
• kfhuhZouhéš kfh¤kh óny k‰W« rhF kfhuh{, nfushéš ehuhaz FU,
w
jäœeh£oš mnah¤Â jhr g©oj® M»nah® t®z¤ijÍ« rhÂiaÍ« kW¤jd®.

• br‹id khfhz¤Âš Ïu£ilah£Á r£lk‹w¤Âš Ãuhkz® mšyhnjhU¡F Áy
Ïl§fis xJ¡ÑL brŒjJ. Kjš elto¡ifahF«. muR¥ gâfëš é»jh¢rhu

mo¥gilæš mid¤J r_f¥ ÃçÎfS¡F« Ïl xJ¡ÑL brŒtij cWÂ brŒÍ«
tF¥òthç murhiz v‹gJ k‰bwhU K¡»akhd elto¡ifahF«.
• nfhæš EiHÎ r£l§fSl‹ Ó®ÂU¤jthÂfŸ kdãiwÎ milÍ« nghJ, rhÂ
Kiwia vÂ®¤jt®fnsh, xL¡f¥g£l k‰W« rkthŒ¥ò¥ bgw ciH¤jd®.
• RjªÂu¤Â‰F Ã‹, jäœeh£oš fšé ãiya§fëš Ã‰gL¤j¥g£l k‰W«
xL¡f¥g£l rKjha¤Â‰F Ïl xJ¡ÑL brŒjt‰F vÂuhf bgw¥g£l ÚÂk‹w
m
c¤juÎfŸ, r_f ÚÂ¡F bgça rthyhf mikªjd. bgçah® <. bt. uhkrhä Ïªj
c¤jué‰F vÂuhf xU äf¥bgça nghuh£l¤ij Jt¡»dh®. fh§»uìÁš fhkuh{, Â.
K. f. éš Á. v‹. m©zhJiu M»nah® bgçahç‹ nfhç¡iffS¡F Mjuthf
co
ÏUªjd®.
• ÏWÂæš khãy muRfŸ ÏlxJ¡ÑL bfhŸifia¥ Ã‹g‰Wtj‰F thŒ¥gë¡F«
tifæš muÁaš mik¥Ã‹ mo¥gil cçikfŸ Ãçéš ÂU¤j« brŒÍ« KjyhtJ
muÁaš r£l¤ÂU¤j knrhjhit g©oj #tA®yhš neU bfh©L tªjh®.
e.
• jäœeh£oš eilKiwæš cŸs ÏlxJ¡ÑL äfÎ« nk«g£ljhfÎ«, éçthdjhfÎ«
cŸsJ. Ïj‹go MÂÂuhélU¡F 1 8 rjÅjK«, gH§FoædU¡F 1 rjÅjK« k‰W«
Ã‰gL¤j¥g£ltU¡F 30 rjÅjK« xJ¡ÑL brŒa¥g£lJl‹ mUªjÂaU¡F«,
Ã‰gL¤j¥g£l K°Ä«fS¡F« cŸ xJ¡ÑL V‰gL¤j¥g£LŸsJ.
ot
jªij bgçah®
• <. bt. uhkrhä (<. bt. uh. ) rhÂKiw¡F vÂuhd xU Ôéukhd nghuhë.
• 1 924 š nfushéš it¡f« v‹Däl¤Âš N¤Âu®fŸ, gŠrk®fŸ v‹w jhœ¤j¥g£l
cn
k¡fŸ bghJ bjUé‹ têahf¢ bršy rkkhd cçik¥bgw nghuh£l« el¤ÂanghJ
bgçah® mj‹ jiyik¥ bghW¥ig V‰¿Uªjh®.
• t. nt. R. mŒauhš el¤j¥g£L tªj nru‹khnjé FUFy¤Âš t®zhÁuk« ghFghL,
Ã‹g‰w¥gLtij vÂ®¤jh®.
ps
• jäœehL fh§»u° f£Áæ‹ jiyt® v‹w Kiwæš muÁaš k‰W« M£Á¤

Jiwfëš tF¥òthç¥ ÃuÂãÂ¤Jt« »il¤jl¥ nghuhodh®. mtuJ Rakçahij
Ïa¡f«, N¤Âu®fŸ k‰W« gŠrk®fis r_f g©ghL k‰W« kj moik¤jd¤Âš
ÏUªJ éLé¤jijÍ«, bg©fŸ rçãf® rkhd ãiyia miltijÍ« neh¡fkhf¡
bfh©ljhF«.
.tn
• Âuhél®fis Ãuhkâa MÂ¡f¤Âš ÏUªJ éLé¤J, ÏªJ thœ¡ifæ‹

mid¤J¤ JiwfëY« Ït®fis bfhLikahfÎ«, Vkh‰W têfëY« f£L¥gL¤Â
it¤ÂU¥gij czu it¥gJ v‹w neh¡f¤ijÍ« Rakçahij Ïa¡f«
bfh©oUªjJ. mt® rhÂ Kiwia V‰f kW¤jJl‹ rhÂ kW¥ò¤ ÂUkz§fisÍ«
w
C¡Fé¤jh®.
• ònuh»j« jé®¤j Rakçahij¤ ÂUkz KiwfisÍ« m¿Kf¥gL¤Âdh®. mtnu gy
ÂUkz§fisÍ« rl§Ffë‹¿ el¤Â it¤jh®. r_f kh‰w¤Â‹ mo¥gilahf
w
gF¤j¿itÍ«, kåjhÃkhd¤ijÍ« tèÍW¤Âdh®.

• mt® FoauR, òu£Á, éLjiy v‹w jäœ ÏjœfisÍ«, ‘çnthš£’ v‹w M§»y
ÏjiHÍ« btëæ£L j‹Dila bfhŸiffis gu¥Ãdh®.
w
• rhÂ bfhLikæ‹ Mânt® v‹gj‰fhf kDé‹ r£l§fis rhodh®. fšé

ãWtd§fëš xL¡f¥g£l rhÂia nr®ªjt®fŸ Ïl xJ¡ÑL bgwÎ«, mid¤J
rhÂædU« m®¢rfuhF« cçik nfhçÍ« mt® el¤Âa nghuh£l§fŸ
òu£Áfukhdit.

• bg©fŸ cçikfS¡fhf mt® el¤Âa nghuh£l§fŸ mtU¡F ‘bgçah®’ v‹w
g£l¤ij bg‰W jªjd.
• MHkhd k¡fsh£Á¡ nfh£ghLfis¡ bfh©l ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l«, rhÂ
Kiwia m§Ñfç¡féšiy. ghFghLfis mJ jil brŒ»wJ.
• ÏªÂahé‹ khbgU« Áªjidahs®fŸ jiyt®fshd ò¤j®, kAhÅu® Kjš kfh¤kh
n#hÂgh óny, Ïuhkè§f tŸsyh®. bgçah® k‰W« lh¡l® m«ng¤f® tiu
m
midtU« rhÂia foªJ rhÂa‰w r_f¤ij cUth¡f nt©L« v‹W«
tèÍW¤Âd®.
• Ï‹iwa K¡»akhd njit r_f¥ Ãçéfis Ú¡Ftj‰fhf rhÂ kW¥ò kz«,
co
rhÂ¤ jilfis mf‰Wjš, kj – r_f – g©gh£L – bghUshjhu¥ Ã‰g£l ãiyfis
kh‰Wtj‰fhd elto¡iffŸ cŸë£l Áw¥ò elto¡ifŸ MF«.
• fšé Kiwahd thŒ¥Ãšyhjt®fis ca®¤j K¡»akhd g§if t»¥gJ
k£Lkšyhkš, gšntW r_f ÃçÎfël« rk¤Jt¤ij V‰gL¤jt« cjÎ»wJ.
e.
• 1 9 - M« ü‰wh©oš Ãç£oZ murh§f¤Âdhš m¿Kf¥gL¤j¥g£l muR ãÂÍjé¤
Â£l« »uhk§fëš mÂfkhd gŸëfis V‰gL¤ÂaJ.
• fhkuhr® murhš m¿Kf¥gL¤j¥g£l kÂa czÎ¤ Â£l« v«. í. M®. M£Áæš
r¤JzÎ¤ Â£lkhf nk«ghL milªjJ.
ot
• fšé¡ f£lz« g£l¥go¥ò tiu u¤J brŒa¥gLjš, Kjš jiyKiw khzt®fS¡F
Áw¥ò rYiffSl‹, gšntW¤ Â£l§fis eilKiw¥gL¤Jjš, r_f¤Âš
Ã‰gL¤j¥g£l ãiyæš cŸs Ãçédiu k‰wt®fS¡F¢ rkkhf ca®¤J« rkÚÂ¤
cn
Â£l§fëš ‘rk¢Ó® fšé ’ KiwÍ« Áw¥ghd Ïl¤ij bgW»wJ.
Ô©lhik
• ÏªÂahéš Ô©lhik v‹gJ, moik¤jd« k‰W« ‘Ïdbt¿ia’ él nkhrkhdJ.
• ÏªÂahéš, Ãç£oõh® tU« tiu Ô©l¤jfhjt®fŸ ÏªJ r_f¤Âduhš éy¡»
ps
it¡f¥g£lt®fshf ÏUªjd®. mt®fŸ Ô©l¤jfhjt®fŸ k£Lkšy, mt®fŸ

gh®¡f jfhjt®fŸ k‰W« m©l¡ Tlhjt®fŸ v‹W« xJ¡»
it¡f¥g£ld®.mt®fS¡F go¡F« cçikæšiy. bghJ »uhk§fŸ k‰W«
efu§fëš tÁ¡F« cçikæšiy. bghJ têfŸ k‰W« Fs«, F£ilfis
.tn
cgnahf¥gL¤j cçikæšiy. nfhæšfS¡F¢ bršy mDkÂæšiy, Ïl¤ij th§f

mDkÂæšiy. mYtyf gâfis brŒa cçikæšiy mšyJ ÚÂk‹w§fëš
ÚÂia njo¥bgw têæšiy. bg©fS¡F nkyhilia cL¤j mDkÂæšiy.
mt®fŸ fhyâ mâa¡ TlhJ. mt®fŸ Fil Ão¡f¡fTlhJ k‰W« mt®fŸ
ehfçfkhd bga®fis it¤J¡bfhŸs¡ TlhJ v‹W gy bfhLikfS¡F
w
Msh¡f¥g£L ÏUªjd®.
• 20 - M« ü‰wh©o‹ bjhl¡f¤Âš gŠrk®fŸ k‰W« N¤Âu®fŸ bghJ¥
ngh¡Ftu¤J thfd« k‰W« bghJ Á‰W©o rhiyfis ga‹gL¤j
w
mDkÂ¡f¥gléšiy. mt®fis kåj®fshf¡ To el¤jéšiy.

• fhyå MÂ¡f¤Â‹ nghJ, F¿¥ghf 1 9 M« ü‰wh©o‹ ÏWÂ¥gFÂ k‰W« 20 -
M« ü‰wh©o‹ K‰gFÂæš, Ïªj kåj¤j‹ika‰w Kiw¡F vÂuhf FušfŸ
w
vGªjd. fšé, ntiy, kj cçikfŸ, r_f mªj°J k‰W« bghUshjhu thŒ¥òfŸ

nt©o ÏªÂahéš gšntW FušfŸ vGªjd.
• 1 9 - M« ü‰wh©oš bj‹ kht£l§fëš eilbg‰w rhzh® »s®¢Á¡F ÃwF,
Ãç£oZ murh§f¤Â‹ jiyp£lhš, Ô©l¤jfhnjh® cŸë£l ÑœrhÂ bg©fŸ,
‘nkyhil’ mâÍ« cçik bg‰wd®.

• ehlh®fë‹ nfhæš EiHÍ« Ka‰ÁfŸ äfÎ« fLikahd ml¡f¥g£ld. Ãç£oZ
murh§fK«, »¿¤Jt ghÂçkh®fS« Ô©l¤jfhjt®fë‹ ãiyik g‰¿ äfÎ«
ftiy milªjd®. mt®fë‹ gy® »¿¤Jt kj¤ij jGéd®. Ï¤jifa bgça kj
kh‰w«, ÏªJ jiyt®fshd jahdªj ru°tÂ, í. R¥Ãukâa Ia® k‰W« kfh¤kh
fhªÂ ngh‹nwhç‹ f©fis ÂwªjJ. mt®fŸ Ô©lhikia xê¥gÂš m¡fiw
fh£od®.
m
• fhªÂ mt®fis ÏªJ¡fshf m§Ñfç¤J mt®fS¡F ‘Aç#‹fŸ’ ( flÎë‹
FHªijfŸ ) v‹W bgaç£lh®. fhªÂ ‘Aç#‹ ’ v‹w ÏjiH el¤Â, mt®fis
ca®¤J« Â£l§fis fh§»u° f£Á¡FŸ bfh©L tªjh®.
co
• jäœeh£oš mnah¤Âjhr g©oj® ò¤jkj¤ij jGÎtj‰F Mjuthf j‹
fU¤Jfis bjçé¤jh®. våD« jäœeh£oš bgçahU«, ÏªÂa mséš Ã. M®.
m«ng¤fU« M¡fó®tkhf¢ brašg£L, Ã‰gL¤j¥g£l Ãçéd® k‰w ÃçédUl‹
rçãf® rkhdkhŒ thœtj‰fhf¥ gy kh‰w§fis¡ bfh©L tªjd®.
e.
• m«ng¤f® mt®fë‹ Kid¥ghš Ô©lhik, bghJ Ïl§fëš mDkÂ kW¡f¥gLjš
k‰W« Ñœ¤jukhf el¤j¥gLjš ngh‹wit mid¤ijÍ« FoauR muÁayik¥ò
r£l¤Âš F‰w§fshf m¿é¡f¥g£ld.
• 1 938 - M« M©L, Ïuh#hí jiyikæš mikªj fh§»u° mik¢ruit
ot
‘Aç#‹fŸ’ ÏªJ nfhæšfS¡FŸ EiHa, nfhæš EiHÎ¢ r£l§fis bfh©L
tªjJ. kJiu Ûdh£Á m«k‹ nfhæèš jhœ¤j¥g£l tF¥ig¢ rh®ªjt®fŸ
nfhæY¡FŸ EiHÍ« cçik¡fhf kJiu it¤Âaehj mŒa® k‰W« K¤Juhkè§f
cn
njt® ngh‹nwh® Ôéukhf brašg£ld®.
• 2006 - M« bfh©L tu¥g£l jäœehL m®¢rf® r£l«, nfhæšfëš F¿¥ghf
N¤Âu®fŸ k‰W« gŠrk®fŸ nfhæšfëš m®¢rfuhf têtif brŒ»wJ. rhÂ Kiw
k‰W« Ô©lhikia Ï¥nghJŸs muÁayik¥ò¢ r£l« V‰W¡bfhŸséšiy. Mdhš
vªjéj ghJfh¥ò« Ïšiy. fšé ãiya§fŸ k‰W« muÁaš ãUthf mik¥òfëš
ps
cŸs Mnuh¡»ak‰w k‰W« kåjneak‰w Ã‰ngh¡F ÁªjidfŸ k‰W«

brašfëèUªJ éLgLksé‰F kdãiyia kh‰W« gâia¤jh‹ Kid¥ghf¢
brŒa nt©oÍŸsJ.
• F¡»uhk§fëš cŸs k¡fë‹ kdÂY«, m‹whl brašghLfëš cŸs
.tn
rhÂ¥ghFghLfŸ Ï‹D« mê¡f¥glhkš cŸsd. Ã‰ngh¡F¢ Áªjidfis

vÂ®bfh©L mt®fS¡F ešy¿it C£LtÂš Kiw rh®ªj k‰W« Kiw rhuh¡
fšé bgUksÎ cjé brŒ»wJ. mjdhš ešy Mnuh¡»akhd rnfhju kd¥gh‹ik
tY¥bgWtJl‹, r_f xUik¥ghL« r_f mikÂÍ« V‰gL«.
FHªij¤ bjhêyhs®
w
• FHªij bjhêyhs® g‰¿a FGé‹ m¿¡if ( 1976 - 1 979 ) ‹go “FHªij

bjhêyhë, bghJthf FHªijfëš xU Ãçéd® CÂa« bg‰nwh mšyJ CÂa§k
w
bgwhknyh ciH¥Ãš g§bfL¤jš ” v‹w Kiwna FHªij¤ bjhêyhs® vd

tiuaW¡f¥g£LŸsJ.
• FHªij bjhêyhs® v‹gt® 6 taÂèUªJ 1 5 taJ tiu, gfš ntisæš
w
gŸë¡F¢ bršyhkš ciH¡F« FHªij k‰W« xU ntiyaë¥gtçl« ntiy

brŒtJ mšyJ xU bjhê‰gæ‰Áia “gæYgtuhf” f‰W¡bfhŸtij F¿¡F«.
• FHªij bjhêyhë v‹gJ bghJthf gy têfëš bjëÎgL¤j¥g£lhY«,
Kjyhtjhf, mJ xU bghUshjhu gæ‰Á, Ïu©lhtjhf, mJ xU r_f bfhLik.

• cy»nyna ÏªÂahéš jh‹ mÂfkhd FHªij bjhêyhëfŸ ÏU¥gjhf fU¤J
ãyÎ»wJ.
FHªij bjhêY¡fhd fs§fŸ
• mik¥ò rh®ªj bjhêènyh, mik¥ò rhuhj bjhêènyh <LgL¤j¥glyh«.
• f«gs« beŒjš, Ô¥bg£o¤ bjhê‰rhiy, g£lhR¤ bjhê‰rhiy, Õo R‰Wjš, czÎ
m
éLÂfŸ, nkh£lh® gGJgh®¤jš, fšYil¤jš, fh»j« bghW¡Fjš, Å£L ntiy
brŒjš , Ã¢irbaL¤jš ngh‹w F¿¥Ãl¤j¡fit FHªij bjhêY¡fhd fs§fŸ
MF«.
FHªij¤ bjhêY¡fhd fhuz§fŸ
co
• Vœik Ïj‰fhd K¡»a fhuzkhF«. FHªij ntiythŒ¥ò, bg‰nwh®fSila
bghUshjhu njit¡fhd mDkÂ¡f¥g£l xU Ru©Ljš.
• bg‰nwh®fë‹ m¡fiwæ‹ik mšyJ m¡fiw FiwÎ, FHªijfis mt®fsJ
ÃŠR taÂnyna ntiyia¤ njl f£lha¥gL¤J»wJ.
e.
• bg‰nwhç‹ Fiwªj tUkhd«, FHªijfë‹ Fiwªjg£r njitfS¡F Tl
nghjhkš FHªijfŸ fšéia JwªJ ntiyfëš nrU»‹w ãiyia
cUth¡F»wJ.
ot
• bgU«ghY« VœikÍl‹ k‰w r_f g©gh£L fhuâfS« FHªijfis
if¤bjhêšfS¡F¤ ö©L»‹wd.
• bg‰nwh®fël« vG¤j¿é‹ik k‰W« m¿ahik bgUkséš ÏU¥gjhš,
FHªijfS¡F j§fŸ vÂ®fhy¤ij¥ g‰¿ têfh£Ljš »il¥gÂšiy.
cn
• bghUshjhu¤ njitfëdhš FHªijfŸ gâfS¡F¤ jŸs¥gL»wh®fŸ
FHªij¤ bjhêyhëæ‹ jh¡f«
• clYiH¥ò, FHªijfë‹ ts®¢Áæš xU nkhrkhd ghÂ¥ig cUth¡F»wJ.
• ciH¥Ã‹ jh¡f«, bghJthd ãiy k‰W« e‰g©ò ÛJ mÂf ghÂ¥ig
ps
V‰gL¤J»wJ.
• clYiH¥ò k‰W« mj‹ bjhl®òila k‰w gâfë‹ mG¤j«, FHªijfis
Áyrka« gyÅd« mila¢ brŒ»wJ.
• X® ciH¥ò¢ r¡Â‹ C‰whf FHªijia¥ ga‹gL¤JtJ gyU¡F rKjha« k‰W«
.tn
bghUshjhu Ãu¢ridfŸ g‰¿a gy nfŸéfis vG¥ò»‹wJ.

• k¡fŸ v©â¡ifia¥ bghW¤jtiuæš FHªijfë‹ bghUshjhu g§fë¥ò xU
K¡»a fhuâahæUªJ, Fiwªj r«gs¤Âš nk‹nkY« FHªij¤ bjhêyhs®
njit v‹w ãiyia cUth¡F»wJ. nkY« mJ k¡fŸbjhif bgU¡f¤Â‰F tê
tF¡»wJ.
w
• FHªij bjhêyhë, k‰w ghÂ¥òfSl‹ bgçat®fS¡F ntiyæšyh ãiyikia

c©lh¡FtnjhL Fiwªj c‰g¤Â, kåj r¡Âæid KGikahf ga‹gL¤j
w
Koahkš, bghUshjhu eZl¤ij rKjha¤Â‹ V‰gL¤J»wJ.

FHªij bjhêY¡F vÂuhf muÁ‹ elto¡iffŸ
• Ïªj muÁayik¥ò¢ r£l« jé®¤J, FiwªjJ 1 3 K¡»a¢ r£l§fŸ
w
FHªijfS¡fhf V‰gL¤j¥g£LŸsd. 1 948 - M« M©L g©iz bjhêš r£l« ,

1 950 - M« M©L nkh£lh® ( ÓUªJ ) ngh¡Ftu¤J bjhêyhs® r£l«, 1 938 - M«
M©L FHªij bjhêyhs® r£l« ngh‹wit gy khãy§fëš bfh©L tu¥g£ld.
Ïttr k‰W« f£lha Mu«g¡ fšé, kÂa r¤JzÎ¤ Â£l« k‰W« Ãw C¡Fé¥òfŸ
FHªijfŸ bjhêyhs®fshf khWtij Fiw¥gj‰F têahf mikªJŸsJ.

muR rhuh mik¥òfë‹ g§F
• muÁ‹ gšntW Â£l§fshš, FHªij bjhêyhs®fë‹ Ãu¢ridfis Ú¡Ftj‰F
mšyhkš Fiw¥gj‰F, vÂ®gh®¤jgo éisÎfŸ V‰glhjj‰F k¡fë‹
g§fë¥Ã‹ikÍ« xU fhuz«.
• k¡fël« éê¥òz®it V‰gL¤JtJ k‰W« f£lha Mu«g¡ fšéia gu¥ò«
ãfœ¢ÁfŸ, vëa FL«g§fis ca®¤J« r_f ghJfh¥ò Â£l§fŸ k‰W« r_f
m
f©fhâ¥Ãdhš FHªij bjhêyhëia f©LÃo¤J jL¥gJ ngh‹w gyt‰iw
nk‰bfhŸs muR rhuh mik¥òfŸ K¡»a g§if M‰w KoÍ«.
mik¥ò¢ rhuh bjhêyhs®fŸ
co
• j‰fhy¤Âš mik¥ò¢ rhuh bjhêyhs®fë‹ mtyãiyfis F¿¤J xU
éê¥òz®Î ts®ªJ tU»wJ. Ïªj mik¥ò rhuh bjhêyhs®fis bghW¤jtiuæš
gâ jUgt® - gâòçgt® gªjä‹¿ r_f ghJfh¥ò KiwfŸ VJä‹¿ cŸsJ.
• mik¥ò rhuh bjhêyhs®fëš ntsh©ik bjhêyhs®fŸ, ÁW k‰W« eLªju
e.
étrhæfŸ, rhiy¤ bjhêyhs®fŸ, Nis¤ bjhêyhs®fŸ, fhLfëš
gâòçnth®fŸ, Ûdt®fŸ, ÕoRU£Lgt®fŸ, Jâ beŒgt®fŸ, f£ol ntiyah£fŸ,
F¥ig bghW¡Fgt®fŸ ml§Ft®.
• Ïªj bjhêyhs®fŸ gšntW ntiyfëš k‰W« bghW¥òfëš <Lg£LŸsd®.
ot
j§fS¡bf‹W xU F¿¥Ã£l gâjUgt® Ïšyhkš, j§fS¡F vªj ntiy
c¤ÂuthjK« ( gâ ghJfh¥ò ) Ïšyhkš j§fS¡F cŸs brh‰g brh¤J k‰W«
if¤Âwåš xU thœ¡if¤ njo miy»‹wd®.
cn
• mik¥ò¢ rhuh bg© bjhêyhs®fŸ k‰bwhU r_f Ãu¢rid. bg©fŸ, mik¥ò
rhuh bjhêyhs®fëš mÂf v©â¡ifæš cŸsd®. j‰bghGJ mt®fë‹ gâ
ãiyikfŸ ca®¤j¥gl Ka‰Á nk‰bfhŸs¥g£L tU»wJ. mJ Å£L ntiyfŸ
brŒnthuJ FHªijfis¥ guhkç¡f ghšthofŸ, m§f‹thofŸ
ps
cUth¡f¥g£LŸsd. mitfŸ mik¥ò rhuh bg© bjhêyhëfë‹ FHªijfis

bghW¥bgL¤J¡ bfhŸ»wJ.
• ÏªÂahéš mik¥ò rhuh gâahs®fëš 39. 7 rjÅj« ng® tWik nfh£o‰F¡ ÑnH
cŸsd®.
Ïl« bga®ªj bjhêyhs®fŸ
.tn
• ÏªÂahéš bgUksÎ k¡fŸ vG¤j¿t‰wt®fshŒ, ntiyæšyhjt®fshŒ k‰W«

Âwd‰w ntiyah£fshŒ äFªj Vœikæš cŸsd®. ÃuhªÂa V‰w¤jhœÎfŸ Ïªj
Ãu¢ridia nkY« mÂfç¡f¢ brŒ»wJ. gy® j§fŸ ÏU¥Ãl¤Âš tUthŒ <£L«
thŒ¥ò »il¡fhkš, mo¡fo V‰gL« tw£Á, gŠr« k‰W« Vida ÓuêÎfshš ntW
w
Ïl§fS¡F br‹W ntiy thŒ¥òfis¤ njL»wh®fŸ.

• òy« bga®ªnjh®, rhiy mik¤jš, fšFthç k‰W« br§fš Nis, Ru§f¤ bjhêš,
ku« bt£Ljš k‰W« gy Mg¤jhd ntiyfëš j§fis <LgL¤Â¡ bfhŸ»wh®fŸ.
w
mt®fëš xU Áy® Å£L ntiy, Á‰W©o rhiyfëš k‰W« gy ãWtd§fëš

vLÃofshŒ ntiy brŒ»wh®fŸ.
• Ïl« bga®ªnjh® ntiythŒ¥Ãš, V‰w CÂa« »il¥gÂšiy. mt®fS¡F cæU¡F
w
vªj ghJfh¥g« ( c¤Âuthj« ) »ilahJ. mt®fŸ Rfhjhuk‰w, j‰fhèf

FoæU¥òfëš, R¤jäšyhj j©Ù®, r¤J Ïšyhj Mjhu« Ït‰nwhL thHnt©oa
f£lha¤Âš cŸsd®. mt®fsJ Rfhjhu¤Â‰F«, mt®fŸ ÃŸisfë‹ fšé k‰W«
ghJfh¥Ã‰F« vªjéj thŒ¥ò« »ilahJ.

• Ït®fŸ v¥nghJ« x¥gªj¡fhu®fshš bjhl®ªJ Ru©l¥gL»wh®fŸ. mt®fŸ bkhê
bjçahj Ïl§fëš ntiy brŒtjhš, mt®fŸ f©o¥ghf vijÍ« nf£f Koahkš
k‰W« nt©oa Ô®ÎfisÍ« bgw Koahkš ngh»wJ. nuõ‹ fh®LfŸ ( FL«g
m£il ) k‰W« bghJ éãnahf Kiwæš tH§f¥gL« ga‹fŸ mt®fS¡F v£lhj
x‹W v‹gJ xU c©ikahF«. c©ikæš Ïl«bga®ªj ntiyah£fŸ bgU«ghY«
bfh¤joikfshf el¤j¥gL»wh®fŸ.
m
• ts®¢Á¤ Â£l§fëš <Lg£LŸst®fëš ghÂ¡F nk‰g£lt®fŸ Ïl« bga®ªj
bjhêyhs®fŸ.
ÂUe§ifa® ( Transgender )
co
• 1970 M©Lfëš ouh‹°b#‹l® v‹w F¿p£L¢ brhš gutyhf tH¡»š
ifahs¥glyhæ‰W. Ïªj¢ brhš M©- bg© M»a ÏUghyuhfÎ« Ïšyhjt®fŸ,
m¥gona bjhlu éU«òt®fis¡ F¿¥ghf mikªJŸsJ.
• 1 980 – š Ãwéænyna M© - bg© ghèd§fëš tuhj mid¤J kåj®fë‹
e.
F¿p£L¥ bgauhf “ouh‹°b#‹l®” v‹w brhš mÂfhuó®tkhf eilKiw¡F
tªjJ. Ïnj Ãçédiu ‘ÂUe§ifa®’ v‹W jäêš miH¡»nwh«.
ÂUe§ifaU¡fhd muÁ‹ bfhŸiffŸ
• ÂUe§ifaiu jåahd _‹whtJ ghš Ãçéduhf V‰W¡bfh©L mt®fS¡F
ot
FL«g m£ilfis tH§», Kjš khãykhf¤ jäœehL Áw¥ò bg‰WŸsJ.
• Ï¥nghJ flÎ¢ Ó£L bgw é©z¥Ã¡F« nghJ M© - bg© - ÂUe§ifa® v‹W
_‹W ghèd§fëš VnjD« x‹iw¡ F¿¥ÃL« trÂÍ« brŒa¥g£LŸsJ.
cn
ÂUe§ifaU¡fhd ÂUkz¤ jftš ä‹tiy
• cy»nyna Kj‹Kjyhf ÂUe§ifaU¡F vd ÂUkz¤ jftš ä‹tiy ( Website )
br‹idæš Jt§f¥g£LŸsJ. ÂUe§if be£ ( Transwomen ) vd¥gLnth® clyhš
KGikahd bg©fshf Ïšyhé£lhY«, kdjhY«, cz®thY« j§fis bg©fshf
ps
Ïšyhé£lhY«, kdjhY« cz®thY« j§fis bg©fshfnt fUÂ¡ bfhŸgtuht®.

jäœeh£oš ÂUe§ifaU¡fhd K‹khÂç¡ »uhk§fŸ
• ÏªÂahényna Kj‹Kiwahf jäH¤Âš flÿ®, g©%£o, Áj«gu« ngh‹w
Ïl§fëš Â£läl¥g£LŸs K‹ khÂç ÂUe§ifa® »uhk§fŸ ÂUe§ifaiu¡
.tn
Foak®¤Â, ÂUe§ifa® eythça¤Âš gšntW ey Â£l§fis j§Fjilæ‹¿

ãiwnt‰w cjéahf mikÍ«.
• flÿçš Ïu©L V¡f® ãy«, tUthŒ¤Jiw mÂfhçahš xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
Ï§F ÂUe§ifa® x›bthUtU¡F« 3 br‹£ Å£LkidÍ«, mÂš 308 rJu moæš
ÅLfŸ f£o¡bfhŸs flDjéÍ« ju¥glÎŸsd.
w
fšé
• muR¡ fšÿçfëš ÂUe§ifaU¡F mDkÂaë¡F« murhiz jäHf murhš
bfh©L tu¥g£LŸsJ.
w
• eh£onyna Kjš Kiwahf¤ ÂUe§ifaU¡F fšÿçfëš Ïlkë¡F« murhizia

khãy ca®fšé¤ Jiw btëæ£LŸsJ. ÂUe§ifaU¡F ntiy thŒ¥ig
mÂfç¥gj‰fhf mt®fS¡F fâå¥ gæ‰Áia më¡fÎ« jäHf muR
w
K‹tªJŸsJ
8. Ef®nth® cçikfŸ

xU bghUis KGikahf¥ ga‹gL¤Jgtnu Ef®nth® Mth®. xU bghUis
éiybfhL¤J th§F«nghnjh mšyJ mjid cgnah»¡F« nghnjh eh« Ef®nth®
M»nwh«.
Ef®nth® Vkh‰w¥gL« éj§fŸ
• Á¡fdkhd Kiwæš éahgu¤ij éçth¡F« neh¡»š gy éjkhd bghU£fŸ
ek¡F rªijfëš kèthd éiyæš »il¡»‹wd.
m
• Ef®nthiu ftU« bghU£L, mt®fS¡F¤ njitahd étu§fŸ ml§»a
és«gu§fis bgU«bjhifia bryÎ brŒJ ãWtd§fŸ btëæL»‹wd. Mdhš
bghU£fëš c‰g¤Â g‰¿a c©ik ãiyæid m¿ªJ bfhŸs Koaéšiy. vdnt
co
Ef®nth® Áy neu§fëš Vkh‰w¥g£L, éahghçfshš J‹òW¤j¥gL»wh®fŸ.
• rªijfëš é‰f¥gL« bghU£fë‹ msÎ k‰W« vil rçahf ÏU¥gÂšiy.
rªijfëš Áy rka§fëš ju« Fiwªj bghU£fŸ é‰f¥gL»‹wd. fhyhtÂahd
kUªJ, kh¤Âiufis é‰gid brŒtJ«, juk‰w Å£L cgnahf¥ bghU£fis
e.
é‰gid brŒtJ« bghJthd Fiwfshf Ef®nthuhš fUj¥gL»wJ.
• bghU£fëš mj‹ c©ikahd éiyia él TLjyhd éiyæš é‰f¥gL»wJ.
bghU£fë‹ c©ikahd c‰g¤Âahs®fë‹ bgaçš nghèahd bghU£fŸ
é‰f¥gL»‹wd.
ot
Ef®nthç‹ cçikfŸ
• Ef®nthç‹ bghU£fŸ mt®fsJ thœ¡if¡F«, mt®fsJ brh¤Â‰F« ghÂ¥Ãid
V‰gL¤J« ntisæš mt®fŸ mªj¥ bghU£fis¡ F¿¤J« mt®fsJ nritfŸ
cn
F¿¤J« j§fsJ vÂ®¥Ãid¤ bjçé¡F« cçik bg‰WŸsd®.
• bghU£fë‹ ju«, msÎ, j‹ik, mjDila c©ik ãiy, bghU£fë‹ éiy
M»ait F¿¤j c©ikahd ãiyfis, bjëthf Ef®nth®fS¡F bjça¥gL¤j
nt©L«.
ps
• gy tifahd bghU£fis ãahakhd éiyæš bgWtj‰fhd thŒ¥ò« trÂfS«

brŒJ bfhL¡f¥gLtJ, jå¥g£l éahghçæläUªJ Ef®nth®, bghUis th§F«
nghJ mªj¥ bghUŸ jukhdjhfÎ«, ãahakhd éiyæš ÏU¡»wJ v‹W
brhštj‰F« cçik bg‰WŸsh®.
• Ef®nthç‹ ey‹fŸ, r«gªj¥g£l JiwfŸ _y« Ô®Î brŒa¥gl nt©L«.
.tn
• jtwhd éahghu KiwfŸ F¿¤njh mšyJ Ef®nth® jh§fŸ Ru©l¥gL»‹w

ntisænyh, j§fS¡F¢ rçahd Ô®¥ò »il¡F« tifæš Ef®nth® j§fsJ
Fiwfis vL¤J¡T¿ Ô®it¥ bg‰W¡ bfhŸsyh«.
• Ef®nthç‹ eyD¡fhd bghU£fŸ g‰¿a jftšfis ml§»a éê¥òz®it
w
V‰gL¤j nt©L«.
• 2005 – M« M©L m¡nlhg® 1 2 – M« ehŸ jftš m¿Í« r£l« ghuhSk‹w¤Âš
ãiwnt‰w¥g£lJ. Ïjdhš bghJ ãWtd§fŸ rh®ªj mid¤J elto¡iffisÍ«
w
m¿ªJ bfhŸtJ bghJ k¡fë‹ mo¥gil cçikahF«.

jftš m¿Í« r£l¤Â‹ neh¡f§fŸ
• xëÎ kiwÎ‰w ne®ikahd, e«gf¤j‹ikahd brašghLfëš bghJ ãWtd§fŸ
w
brašgLjš nt©L«.
• bghJ ãWtd§fë‹ brašghLfis m¿ªJ bfhŸs bghJ k¡fS¡F
thŒ¥gë¡f¥gL»wJ.

• k¤Âa, khãy, kht£l k‰W« cŸsh£Á mik¥òfis¢ rh®ªj gŠrha¤J¡fŸ k‰W«
efuh£Á mik¥òfŸ ngh‹w mid¤J étu§fisÍ« m¿ªJ bfhŸS« bghU£L
jftš m¿Í« cçik¢r£l« cUth¡f¥g£LŸsJ.
• jåah® k‰W« muR rhuh ãWtd§fŸ, murh§f« k‰W« bghJk¡fë‹ ãÂia¡
ifahS« ãWtd§fŸ Ï¢r£l¤Â‰F c£g£lJ. ÏªãWtd§fis¢ rh®ªj mid¤J
jftšfisÍ« vG¤J_ykhfnth mšyJ Mtz§fis¥ bgW»‹w cçiknah
m
x›bthU Fokfå‹ cçik MF«.
• Ï¤jifa cçik, ÏªÂa muÁaš mik¥ò¢ r£l¤Âš mo¥gil cçikahf¢
nr®¡f¥g£LŸsJ. bghJ ãWtd§fëläUªJ Ef®nth® j§fS¡F¤ njitahd
co
jftšfŸ m¿a tif brŒÍ« r£l« k¡fë‹ mo¥gil cçikbad
ghuhSk‹w¤jhš r£lkhf ãiwnt‰w¥g£LŸJ.
Ef®nthç‹ ghJfh¥ò elto¡iffŸ
• Ef®nthç‹ njitfis¥ ghJfh¡F« bghU£L muR _‹W têKiwfis
e.
tF¤JŸsJ.
• r£l« rh®ªj elto¡iffŸ
• Ef®nth® ghJfh¡F« r£l¤ij V‰gL¤Jjš
ot
• Ef®nth® rh®ªj elto¡iffŸ
• bghJ éãnahf Kiwæš m¤ÂahtÁa¥ bghU£fŸ éãnah»¤jš.
• bjhêš E£g« rh®ªj elto¡iffŸ
• bghU£fë‹ ju« ghJfh¡f¥glš
cn
Ef®nth® cçikfŸ rh®ªj r£l§fŸ
• 1 986 - M« M©L Ef®nthiu¥ ghJfh¡F« bghU£L, murhš Ïa‰w¥g£l r£l«
Ef®nth® ghJfh¥ò¢ r£l« v‹W miH¡f¥gL»wJ.
• Ef®nth® ey‹fis ghJfh¡F« bghU£L k¤Âa, khãy muRfëš jå¤jå
ps
JiwfŸ brašg£L tU»wJ.

• Ïªj¢ r£l¤Â‹ _y« Ef®nth® ghJfh¥ò¢ r£l¤Âš cŸs m«r§fŸ
étç¡f¥g£LŸsd.
.tn
r£l¥go òfh® brŒÍ« KiwfŸ

• òfh® më¥gj‰bf‹W jåKiwfŸ vJÎ« Ïšiy. Ef®nth®, xU éahghçædhnyh
mšyJ c‰g¤Âahsuhnyh Vkh‰w¥gL« bghGJ, xU btŸis¤jhëš jdJ òfhiu
vGÂ jh¡fš brŒayh«.
w
• bghUŸ r«gªjkhd uÓJfŸ, c¤Âuthj«, ghJfh¥ò efšfŸ M»at‰iw m¤Jl‹

nr®¤J Ïiz¤J kht£l Ef®nth® ÚÂk‹w¤Â‰F mD¥g nt©L«. Ef®nth® ntW
vªj tH¡f¿P® cjéia ehlnt©oa mtÁaäšiy. Ef®nth® jhnk Ïªj étfhu«
w
bjhl®ghf Ef®nth® ÚÂk‹w¤Âš tH¡fhlyh«.

• Ïªj r£l¤Â‹ K¡»akhd m«r« _‹W mL¡Ffshf njÁa mséš, khãy
mséš k‰W« kht£l mséš érhuizfŸ nk‰bfhŸs Ef®nth® ÚÂk‹w§fŸ
w
mik¡f¥g£LŸsd.
• njÁa mséš : njÁa Ef®nth® fHf« ( blšè )
• khãy mséš : khãy Ef®nth® fäõ‹
• kht£l mséš : kht£l mik¥ò
bghJ éãnahf Kiw

• bghJ ã®thf Kiwæ‹ Ñœ mid¤J ViHfS¡F« czÎ¥ bghU£fŸ
tH§f¥gLtij cWÂ brŒtJ.
• czÎ¥ bghU£fŸ fl¤jšfisÍ«, gJ¡fšfisÍ« jL¥gJ, éahghçfŸ mÂf
éiy¡F bghU£fis é‰gijÍ« jL¥gj‰fhf bghJ éãnahf Kiw tY¥gL¤j¥gl
nt©L«.
jukhd c‰g¤Âia¥ bgU¡Fjš
m
• ÏªÂahéš, bghU£fë‹ ju¤ij¡ F¿¡F« bghU£L bjhêš rh®ªj k‰W«
Ef®nth® bghU£fë‹ ÛJ ÏªÂa ju¡FGk« F¿pL BIS v‹W« étrha« rh®ªj
bghU£fë‹ ÛJ m¡kh®¡ K¤ÂiuÍ« bgh¿¡f¥gL»wJ.
co
• cy»š, bghU£fë‹ ju¤ij cWÂ brŒtj‰F cyf¤ju mik¥ò ( ISO) 1 947 – M«
M©L b#åthéš Jt¡f¥g£lJ. ÏJ xU muR rhuh ãWtdkhF«. cyf mséš
bghU£fë‹ ju¤ij m¿ªJ bfhŸS« bghU£L Ïj‹ brašghLfŸ mikªJŸsd.
• czÎ¥ bghU£fŸ r«gªj¥g£l cyf¤ ju¤Âid m¿ªJ bfhŸS« bghU£L
e.
nfhlh¡° mYbk‹nlõ‹ fäõ‹ ( Codex Alimentation Commission ) ãWt¥g£lJ.
Ïªj ãWtd« (CAC ), 1 963 - M« M©L Ï¤jhèæš nuh« efçš, czÎ k‰W«
ntsh©ik¤ Jiw ãWtd« (FAO) k‰W« cyf Rfhjhu ãWtd« ( WHO)
ot
ngh‹wt‰iw ãWéaJ.
• x›bthU M©L« or«g® 24 M« njÂ, ÏªÂa njÁa Ef®nth® Âdkhf
mDrç¡f¥gL»wJ. mªj ehëš jh‹ 1 986 - M« M©L ÏªÂa ehlhSk‹w«
Ef®nth® ghJfh¥ò¢ r£l¤Âid Ïa‰¿aJ.
cn
• x›bthU M©L« kh®¢ 15 – M« ehŸ ‘cyf Ef®nth® Âd«’ mDrç¡f¥gL»wJ. 1 962
– M« M©L Ïnj ehëš jh‹ Ef®nthç‹ cçikfŸ ml§»a efš mbkç¡f
fh§»u° rig¡F mD¥Ã it¡f¥g£lJ.
• uhš~¥ehlh® v‹gt® Ef®nth® Ïa¡f¤Â‹ jªij v‹W fUj¥gL»wh®.
ps
‘nfh¥uh’é‹ njh‰w«
• Ef®nthç‹ Fiwfis btë¥gL¤J« cçikæ‹ fhuzkhf Ef®nth® ghJfh¥ò¢
r£l« (COPRA ) 1 986 – M« M©L ÏªÂahéš Ïa‰w¥g£lJ. Ï¢r£l« Ef®nthç‹
kfhrhrd« v‹W miH¡f¥gL»wJ.
.tn
Ef®nthiu ghJfh¡F« tifæš jäHf murh§f« vL¤JŸs elto¡iffŸ

• mid¤J tifahd fšé ãWtd§fëY« Ef®nth® fHf§fŸ mik¡f¥gLjš,
»uhk¥òw§fëš Ef®nth® g‰¿a éê¥òz®it kfë® Ra cjé¡ FG¡fŸ, Cuh£Á
k‹w ÃuÂãfŸ _y« V‰gL¤j¥gL»wj.
w
• ef®òw§fëš FoæU¥ò ey r§f§fë‹ _y« m¿Kf¥gL¤j¥gL»wJ. fU¤ju§f«

k‰W« bghJ gâkidæ‹ _y« éê¥òz®Î V‰gL¤j¥gLjš, ‘jäœehL Ef®nth®
ftr«’ v‹w khj Ïjê‹ _y« k¡fS¡F éê¥òz®Î c©lh¡f¥gL»wJ.
w
• Ef®tnth® g‰¿a éê¥òz®Î thbdhè, bjhiy¡fh£Á k‰W« FW«gl§fë‹ _y«

bghJ k¡fS¡F Ãu¢rhu« brŒa¥gL»wJ.
w
• Fok¡fis kÂ¥òŸs Ef®nthuhf cUth¡F« bghU£L jäHf muRl‹ ÏizªJ

gy Ef®nth® r§f§fŸ Ef®nthU¡F¤ njitahd m¿éidÍ«, éê¥òz®itÍ«
V‰gL¤Â tU»‹wd.
gšntW ehLfëYŸs Ef®nth® r£l§fŸ

• mbkç¡fhéš, Ef®nth® ey‹fis¥ ghJfh¡F« bghU£L k¤Âa, khãy mséš gy
tifahd r£l§fŸ Ïa‰w¥g£LŸsd.
• mitfŸ ‘T£lik¥ò ãaha fl‹ tNš Kiw¢ r£l« ’ (The Federal Fair Debt Collection
Practices Act ) ‘ãaha fl‹ m¿¡if¢ r£l«’ (Fair Credit Reporting Act ) ‘c©ik
fldë¥ò¢ r£l«’ (Truth in Lending Act ) ngh‹witfshF«.
k¤Âa nguuR
m
• Inuh¥Ãa T£lik¥Ãš I¡»a nguuR xU m§fkhf cŸsJ. Inuh¥Ãa T£lik¥Ãš
cŸs Ef®nth® ghJfh¥ò¢ rh®ªj r£l§fis brašgL¤J»wJ. ÏJ Ef®nthç‹
ghJfhtydhfÎ« brašgL»wJ.
co
b#®kå
• Ef®nthç‹ cçikfŸ k‰W« ghJfh¡F« bghW¥ò xU T£lh£Á mik¢ruit
kªÂç¡F më¡f¥g£LŸsJ.
Ef®nth® r£l¤Â‹ ãiwfŸ
e.
• éê¥òz®Î V‰gL¤Jjš – Ef®nth® r£l« k¡fëilna bghU£fë‹ éiy, ju«
k‰W« nrit g‰¿a éê¥òz®it V‰gL¤J»wJ.
• r_f« g‰¿ait - bghU£fë‹ c‰g¤Â k‰W« nrit Ãwiu¥ ghÂ¡fhkš Ï¢r£l«
ot
brašgL»wJ.
• R‰W¢NHš g‰¿aJ - Ef®nthç‹ bghUŸ ga‹gh£lhš R‰W¢NHèš V‰gL«
éisÎfis m¿ªJ bfhŸs cjÎ»wJ.
Ef®nth® r£l¤Â‹ FiwfŸ
cn
• gy têfëš Ef®nth® ft®¢Áfukhd és«gu§fë‹ _ykhf¥ ghÂ¡f¥gL»‹wd®.
• é‰gidahs®fŸ Ef®nthç‹ gyÅd§fis¥ òçªJ bfh©L mj‰nf‰wh‰nghš
bghU£fis kh‰Wjš, gçR bfhL¤jš, FY¡fš el¤Jjš ngh‹witfŸ _y«
Ef®nth®fis Vkh‰W»‹wd®. Ïjdhš V‰gL« Ãu¢ridfis Vuhskhndh®
ps
Ef®nth® k‹w§fS¡F bfh©L brštÂšiy.

• Ef®nth® xU uh#hit¥ nghš ÏUªjhY« mt®fŸ mnef ehLfëš gytêfëš
Vkh‰w¥gL»wh®fŸ.
• k¡fS¡F Ef®nth® cçikfŸ k‰W« bghU£fŸ g‰¿a nghJkhd éê¥òz®Î
.tn
Ïšiy.
Ef®nthU¡F éê¥òz®it V‰gL¤j¡Toa el¥ò¤ Â£l§fŸ

w
• ca® mÂfhçfS¡F, jiyt®fS¡F cça gæ‰ÁfŸ, fyªJiuahlšfŸ _ykhfÎ«

k‰W« bghJ¡ fšé elto¡iffŸ _ykhfÎ« bfhL¡f¥gl nt©L«.
Ãw elto¡iffŸ
w
• Ef®nth® éê¥òz®it V‰gL¤J« Ãw eilKiwfŸ

• t®¤jf¡ f©fh£Á,Ef®nth® éHh
• Racjé¡ FG¡fS¡F«, gŠrha¤J FG¡fS¡F« Ef®nth® éê¥òz®Î F¿¤j
w
gæ‰Á bfhL¤jš.
• T£L M®ty®fŸ.
• FoæU¥ngh® ey¢ r§f§fŸ _y« Ef®nth® cçikfŸ F¿¤J fU¤ju§f« / gæ‰Á
el¤Jjš, éahghu neh¡fk‰w gâkidfŸ el¤Jjš
• t§»¡ fl‹ m£ilfŸ thæyhf fU¤ju§f§fŸ .

• fU¤ju§fŸ el¤Jjš ngh‹wt‰¿‹ _y« Ef®nth® cçikfŸ F¿¤j
éê¥òz®it V‰gL¤Jjš ngh‹w elto¡iffŸ _y« murh§f«, k¡fëilna
Ef®nth® g‰¿a éê¥òz®it V‰gL¤Â k¡fë‹ thœ¡if ju¤ij ca®¤Â
tU»‹wd.
9. rhiy¥ghJfh¥ò
m
• ÏªÂah cy»nyna mÂfkhd ngh¡Ftu¤J trÂfis¡ bfh©l Ïu©lhtJ
ehlhF«. _‹W äšèa‹ ». Û. ÚsKŸs rhiyæš, 60 rjÅj« jh® rhiyfshf
cŸsJ.
• ÏªÂa bghUshjhu ts®¢Á¡F rhiyfë‹ g§F F¿¥Ãl¤j¡fit.
co
rhiy¥ghJfh¥Ã‹ K¡»a¤Jt«
• x›bthU kåjU« rhiy ghJfh¥ò¥ g‰¿Í« r£l Â£l§fŸ g‰¿Í« m¿ªÂU¡f
nt©L«.
• rhiy ngh¡Ftu¤J cjé¡F bjhiyngÁ v© 1 03.
e.
ég¤J V‰gl K¡»a¡ fhuâfŸ jå¥g£l fhuz§fŸ
• taJ KÂ®Î, nrh®Î, clšey¡FiwghL, thfd« X£Ljèš nghÂa gæ‰Áæ‹ik
k‰W« kdãiy FiwghLfŸ.
ot
R‰W¢NHš fhuâfŸ
• j£gbt¥g ãiy, ÏaªÂu¡ nfhshW, X£Leç‹ ftd¡FiwÎ ngh‹witfŸ ég¤J
V‰gl K¡»a¡ fhuâfshF«.
cn
ÏªÂahéš rhiy éÂfŸ ( ngh¡Ftu¤J )
• 1 989 – M« M©L #&iy 1 – M« njÂ, ÏªÂahéš bfh©Ltu¥g£l rhiy¥
ngh¡Ftu¤J¢ r£l« thfd X£Le®fS¡F xU mo¥gil têfh£oahf
mikªJŸsJ.
• thfd X£Le® thfd¤ij KªÂ¢ bršYjš g‰¿Í«, ngh¡Ftu¤J éÂfŸ g‰¿Í«,
ps
ntf msÎ g‰¿Í« j‹ndhL vL¤J¢ bršy nt©oa Mtz§fŸ g‰¿Í« rhiy
éÂfëš F¿¥Ãl¥g£LŸsJ.
rhiy¥ ghJfh¥Ã‹ K¡»a éÂfŸ
Ïl¥òw« bršyš
.tn
• thfd X£Le®fŸ rhiyæ‹ Ïl¥òw¤Ânyna thfd§fis¢ brY¤Jjš nt©L«.
t©oæid KªJjš
w
• K‹ bršY« t©oæid thfd X£Le®fŸ KªÂ¢ brštij TLkhdtiu jé®¡f

nt©L«.
FW¡F¢ rhiyfëš ftd«
w
• thfd X£Le®fŸ FW¡F¢ rhiy mšyJ ghjrhçfŸ fl¡F« Ïl§fëš t©oæ‹

ntf¤ij¡ Fiw¤J¢ bršyš nt©L«.
mtru C®ÂfS¡F têélš
w
• Ôaiz¥ò thfd«, mtru C®Â k‰W« nehahs® t©o ngh‹witfS¡F thfd

X£Le®fŸ jilæ‹¿ têélš mtÁakhF«.
‘U’ ÂU¥g«

• thfd X£Le®fŸ ‘U’ ÂU¥g« Ïšyhj Ïl§fëš j§fsJ thfd§fis ÂU¥g¡
TlhJ.
thfd X£Le®fë‹ iriffŸ
• j§fŸ thfd¤ij bkJthf X£L« nghJ, mj‰Fça irifia X£Le® fh£l
nt©L«. nkY«, Ïl¥òwkhfnth mšyJ ty¥òwkhfnth thfd¤ij¤ ÂU¥ò« K‹
irif fh£lnt©L«. jkJ thfd¤ij ãW¤J« K‹ mj‰Fça irifia¡ fh£l
m
nt©L«.
• Âir¡fh£lš thfd X£Le®fŸ ‘U’ ÂU¥g« brŒÍ« K‹ò« mšyJ Ïl¥òwnkh
mšyJ ty¥òwnkh ÂU¥ò« K‹ thfd¤Âš cŸs mj‰Fça xëés¡»id vça¢
co
brŒa nt©L«.
• beLŠrhiyfŸ t©ofS¡bf‹W xJ¡f¥g£LŸs ghijæšjh‹ t©oia brY¤j
nt©L«. tê¤jl« khW« K‹ Kiwahd irifia¡ fh£o thfd¤ij¢ brY¤j
nt©L«. v¡fhuz« bfh©L« kŠrŸ nfh£oid jh©o¢ bršy¡ TlhJ.
e.
mikÂ k©ly« ( No horn )
• X£Le® njitæšyhkš bjhl®ªJ thfd¤ÂYŸs xè¥ghid ga‹gL¤Jjš TlhJ.
mikÂ Ïl« v‹W m¿é¡f¥g£LŸs Ïl§fëš xè¥ghiz xè¡f¢ brŒjš
TlhJ.
ot
Ïilbtë fh¤jš
• thfd X£Le® jd¡F K‹ bršY« thfd¤Â‰F«, jdJ thfd¤Â‰F« F¿¥Ã£l
msÎ Ïilbtë ÏU¡FkhW br‹whš ég¤Âid¤ jé®¡fyh«.
cn
X£Le® it¤ÂU¡f nt©oa Mtz§fŸ
• thfd X£Le®fŸ v¥bghGJ« j‹Dila X£Le® cçk«, t©oæ‹ gÂÎ¢ rh‹¿jœ,
thfdtç f£oaj‰fhd uÓJ, thfd¤Â‰fhd fh¥Õ£L¢ rh‹¿jœ nkY« mDkÂ
k‰W« jFÂ¢ rh‹¿jœfisÍ« j‹ndhL it¤J¡ bfhŸs nt©L«.
ps
rhiy¥ ghJfh¥ò¡ FG
• 1 986 – M« M©L br¥l«g® khj« jiutê¥ ngh¡Ftu¤J mik¢rf¤jhš rhiy¥
ghJfh¥ò¡FG mik¡f¥g£lJ. Ïj‹ K¡»a¥ gâ rhiy¥ ghJfh¥ò¡ bfhŸiffis
tF¥gJ«, rhiy ég¤J¡fis¡ Fiw¥gJkhF«. Ï¡FG njÁa rhiy ghJfh¥ò¡
.tn
bfhŸifia cUth¡»aJ.
iriffŸ rhiy irifŸ
• rhiyfëš cŸs iriffŸ ngh¡Ftu¤ij¢ Ó® brŒaÎ«, ghjrhçfis ghJfh¡fÎ«
ga‹gL»wJ. ÏªÂa rhiy kfh rigæ‹ T‰W¥go rhiyfëš iriffŸ
m¿é¥òfshf¡ fUj¥gl nt©L«.
w
• rhiy iriffŸ 3 tiffshf¥ Ãç¡f¥gL»wJ.

1. c¤juÎ iriffŸ
2. v¢rç¡if¢ iriffŸ
w
3. jftš Á‹d§fŸ
ngh¡Ftu¤J¢ iriffŸ
w
• FW¡F¢ rhiyæYŸs ngh¡Ftu¤J xëés¡F k‰W« ãW¤jš és¡FfŸ v¥bghGJ

ghjrhçfŸ rhiyæid¡ fl¡fyh« v‹gij bjçé¡»wJ.
• ngh¡Ftu¤J xë és¡FfŸ cyfshéa ãw milahs¤ij¡ bfh©LŸsJ.
o Át¥ò és¡F vçªjhš, - ‘ãš’ bršyhnj v‹W«,
o MuŠR és¡F vçªjhš – rhiyia¡ (ftå) fl¡f jahuhf ÏU v‹W«,

o g¢ir és¡F vçªjhš – ‘brš’ v‹W« m¿é¡»‹wJ.
ngh¡Ftu¤J¡ fhtyš iriffŸ
• if iriffŸ thfd X£Le®fŸ k‰W« ngh¡Ftu¤J¡ fhtš Jiwæd® j§fsJ
iffis¥ ga‹gL¤Â ngh¡Ftu¤Âid Kiw¥gL¤Jjš, ngh¡Ftu¤Âid Ó® brŒjš
ngh‹wt‰iw nk‰bfhŸ»‹wd®.
• rhiy¥ ghJfh¥ò eh£o‹ K¡»akhd xU Ãu¢Áidahf cŸsJ. muR bjçé¡F«
m
òŸëétu¤Â‹ go M©L x‹W¡F 1 .1 Ïy£r« k¡fŸ ég¤Âdhš cæ®
ÏH¡»‹wd® v‹gJ mÂ®¢Á jU« brŒÂahF«.
rhiy ég¤Â‰fhd fhuz§fŸ
co
• ngh¡Ftu¤J éÂÛwš,FW»a rhiy
• ngh¡Ftu¤J beçrš
• Fonghijæš thfd« X£Ljš
rhiy ghJfh¥Ã‰F cjÎ« K¡»a¡ F¿¥òfŸ
e.
• t©o X£L« nghJ if¥ngÁia¥ ga‹gL¤Jjš TlhJ.
• eh‹F r¡fu thfd¤ij X£L«bghGJ th®¥g£il ( Belt )mâa nt©L«.
• kJ (nghijæš ) mUªÂé£L thfd¤ij Ïa¡f¡ TlhJ.
ot
• ntf¡f£L¥gh£il Ã‹g‰w nt©L«.
• ghjrhçfŸ ftdKl‹ eilghijæš bršy nt©L«.
• ÏU r¡fu thfd X£ofŸ jiy¡ftr« mtÁa« mâa nt©L«.
cn
• ghjrhçfŸ kŠrŸ nfhLfŸ nghl¥g£LŸs Ïl¤Âš k£Lnk rhiyia¡ fl¡f
nt©L«.
• thfd X£Le®fŸ ngh¡Ftu¤J iriffis f©o¥ghf¥ Ã‹g‰w nt©L«.
• mtru C®ÂfS¡F thfd X£Le®fŸ, m›thfd§fis KªÂ¢ bršy têélš
ps
nt©L«.
• thfd§fis mj‰bf‹W xJ¡f¥g£LŸs Ïl§fëš k£Lnk ãW¤j nt©L«.
eilghijæš filfŸ el¤j¥gLtij jé®¡f nt©L«.
• 18 taÂ‰F c£g£lt®fŸ Ïu©L r¡fu thfd¤ijnah mšyJ eh‹F r¡fu
thfd¤ijnah X£Ljš TlhJ v‹w éÂKiwfŸ Ã‹g‰w nt©L«.
.tn
rhiy ghJfh¥ò thu«

• M©L njhW« #dtç Kjš thu« rhiy ghJfh¥ò thukhf filÃo¡f¥g£L
tU»wJ. ÏJ gŸë, fšÿç khzt®fŸ, thfd X£Le®fŸ, ghjrhçfŸ
M»at®fëilna éê¥òz®it V‰gL¤ÂÍŸsJ.
w
• “v¢rç¡ifahf thfd« X£L§fŸ

• Ïy¡if cæUl‹ milÍ§fŸ”
• v‹w bgh‹bkhê murhš tèÍW¤j¥gL»wJ.
w
10. ÏªÂahÎ« cyf mikÂÍ«

• ÏªÂah Mf°£ 1 5, 1 947 – M« M©L éLjiy bgW« tiu xU rh®ò ehlhf
w
és§»aJ.
• éLjiy¡F¥ ÃwF, cyf étfhu§fëš ÔéukhfÎ«, j‹å¢irahfÎ« <Lg£L
tU»wJ.

• ÏªÂah mikÂia mo¥gilahf¡ bfh©l ehL. Vdnt cy»š mikÂia
ãiyeh£l bjhl®ªJ ghLg£L tU»wJ. r®tnjr mu§»š mikÂ, ghJfh¥ò k‰W«
x¤JiH¥ig nk«gL¤j gšntW elto¡iffis nk‰bfh©L tU»wJ.
cyf mikÂia nk«gL¤Jgt®
• ÏªÂah gšntW cyf¥ Ãu¢ridfis Ô®¤J it¥gÂy K¡»a¥ g§fh‰¿ tU»wJ.
m
• ÏªÂahé‹ bgU« Ka‰Áædhš bfhçah k‰W« Ïªnjh – Ódhéš mikÂ
ãiyeh£l¥g£lJ. ÏJngh‹W Ï°nuš, Ï§»yhªJ k‰W« Ãuh‹° ngh‹w ehLfŸ
v»¥ij jh¡»anghJ cyf¥ngh® V‰gL« Mg¤J njh‹¿aJ. Mdhš jFªj neu¤Âš
ÏªÂah jiyæ£L nghiu¤ jé®¤jJ.
co
gŠrÓy«
• ÏªÂah ‘xU khbgU« mikÂia cUth¡F« ehL’ v‹wiH¡f¥gL»wJ.
• ÏªÂahé‹ Ãujkuhf ÏUªj #tA®yhšneU 1 955 Ïš gh©L§ kheh£oš,
mikÂ¡fhf 5 m«r bfhŸifæid btëæ£lh®. mit ‘gŠrÓy«’ vd
e.
miH¡f¥gL»wJ. mit
1. x›bthU ehL« Ãw ehLfë‹ x‰Wik k‰W« Ïiwah©ikia kÂ¡f nt©L«
2. vªj xU ehL« Ãw eh£il jh¡f¡TlhJ.
3. xU eh£o‹ cŸeh£L étfhu§fëš, Ãw ehLfŸ jiyæl¡TlhJ.
ot
4. mid¤J ehLfS« rk¤Jt« k‰W« gu°gu ešYwÎ bfh©oU¡f nt©L«.
5. x›bthU ehL« Ãw ehLfSl‹ mikÂahd Kiwæš Ïz§»æU¤jš nt©L«.
• Ï¥gŠrÓy¡ bfhŸif cyf mu§»š ÏªÂahé‹ bgUikia nkY« ca®¤J»wJ.
cn
MÍj¡Fiw¥ò k‰W« mQ MÍj§fŸ
• cyf ehLfë‹ bghUshjhu ts®¢Á cyf mikÂ _y« k£Lnk mila KoÍ«. cyf
mikÂ ÏªÂa bghUshjhu ts®¢Á¡F k£Lk‹¿, tsU« ehLfë‹ ts®¢Á¡F«
mtÁakhdjhF«.
ps
• cyf ehLfëš Áy bgU« Mg¤ij éisé¡F« mQF©L k‰W« iA£u#‹

F©LfŸ ngh‹wt‰iw cUth¡» tU»‹wd. Ïjid¤ jL¡féšiyba‹whš, cyf«
mê¡f¥g£LéL«. vdnt ÏªÂah mQMÍj c‰g¤Âia fLikahf vÂ®¤jnjhL
k£Lk‹¿, mQMÍj c‰g¤Â¡F vÂuhfÎ« FubyG¥Ã tU»wJ.
.tn
• I. eh. bghJ¢ rigæš 1 956 – M« M©L MÍj¡ Fiw¥ò¤ Ô®khd¤ij¡ bfh©L tªj
Kjš ehL ÏªÂah MF«.
• 1 963 – M« M©L MÍj¤ jil x¥gªj« cUthtj‰F« ÏªÂah K¡»a¥ g§fh‰¿aJ.
mânruh¡ bfhŸif
• Ïu©lh« cyf¥nghU¡F ÃwF, mbkç¡fhé‹ jiyikæš xU mâÍ«, uZahé‹
w
jiyikæš k‰bwhU mâÍ« cUth»d. Ïªj Ïu©L mâfS« j§fsJ

bršth¡if ãiyeh£l gy Ka‰Áfëš Ïw§»d. Ïjdhš cy»š gj‰w ãiy k‰W«
mikÂæ‹ik V‰g£ld.
w
• Ïªj Ïu©L mâfëY« nruhkš ÏªÂah eLãiy ehlhf ( mânruh ehlhf )

és§» tU»wJ. Ïªj Ïu©L mâfS¡»ilæš fU¤J ntWghLfŸ njh‹¿a
rka¤Âš ÏªÂah mt‰iw Ô®¡F« Ka‰Áæš <Lg£L bjhl®ªJ cy»š mikÂia
w
ãiyeh£o tU»wJ.
khbgU« cjéahs®
• mo¥gilæš ÏªÂah Fona‰w¡ bfhŸif¡F vÂuhdJ. cyfehLfŸ ÃwehLfë‹
ÃoæèUªJ j§fis éLé¤J¡ bfhŸtj‰F ÏªÂah MjuÎ eš» tU»wJ.

• AhyªJ eh£o‹ ÃoæèUªJ ÏªnjhndÁah éLjiy bgWtj‰F bgçJ«
cjéòçªjJ. Ïnjngh‹W v»¥J Nlh‹, Ïªnjh - Ódh, fhdh, bkhu®¡nfh k‰W«
t§fhsnjr« ngh‹w ehLfëš eilbg‰w njÁa Ïa¡f¤Â‰F ÏªÂah KG mjuit¡
bfhL¤jJ.
ÏuhQt x¥gªj§fS¡F vÂuhdJ
• j‰fhy cy»š, cyf ehLfŸ uhQt x¥gªj§fŸ k‰W« vÂ® x¥gªj§fis brŒJ
m
bfhŸtÂš mÂf ftd« brY¤Â tU»‹wd. Ïj‹ éisthf j‰bghGJ neh£nlh,
Ó£nlh, br‹£nlh, gh¡jh¤ k‰W« th®rh ngh‹w x¥gªj§fŸ V‰g£LŸsd. Mdhš Ïªj
x¥gªj§fëš vÂY« ÏªÂah nruéšiy. nkY«, Ïªj x¥gªj§fS¡F fL« vÂ®¥ò«
co
bjçé¤J tU»wJ.
ml¡F Kiw k‰W« mÚÂ¡F vÂuhdJ
• cy»š vªj¥gFÂæY« ml¡F Kiw k‰W« mÚÂ ÏiH¡f¥gLnkahdhš, ÏªÂah
mj‰F cldoahf jdJ vÂ®¥ig¤ bjçé¡»wJ. Ãuh‹R mšÉçahé‰F vÂuhf
e.
M¡»uä¥ig nk‰bfh©lnghJ«, Ï§»yhªJ ir¥u°-¡F vÂuhfÎ«, uZah
A§nfç¡F vÂuhfÎ« M¡»uä¥ig nk‰bfh©l nghJ« ÏªÂah mªehLfis
t‹ikah¡ f©o¤jJ, ÏJngh‹W Ódh I.eh. rigæš cW¥Ãduhtj‰F ÏªÂah jdJ
Mjuit bjçé¤jJ. Ïj‹_y« mÚÂ¡F vÂuhf ÏªÂah bjhl®ªJ brašg£L
ot
tU»wJ.
I.ehé‹ Ôéu Mjuths®
• ÏªÂah I.eh.é‹ Ôéu Mjuthsuhf bjhl®ªJ brašg£L tU»wJ. I. eh.é‹
cn
bfhŸiffS¡F KG MjuÎ bfhL¥gnjhL, m¡bfhŸif bt‰¿bgwÎ« mj‹_y«
cyf mikÂia ãiyeh£lÎ« bjhl®ªJ ghLg£L tU»wJ.
Ïd xJ¡fš bfhŸif¡F vÂuhdJ
• Ïd xJ¡fš bfhŸif v‹gJ M¥Ãç¡fhéš Ã‹g‰w¥g£l Ïd ntWgh£L¡
ps
bfhŸifahF«.
• cy»š mid¤J¥ gFÂæš thG« k¡ffS« rkkhdt®fŸ v‹w bfhŸif
ÏªÂahé‹ mašeh£L bfhŸif¡F mo¥gilahf¤ Âfœ»wJ. bj‹ M¥Ãç¡fhéš
btŸisa®fŸ, M¥Ãç¡f Fok¡fS¡F rk cçik tH§f kW¤jd®. Ï¥Ãu¢ridia
1 946 – M« M©L I. eh. bghJ¢ rigæš ÏªÂah Kj‹ Kjèš vG¥ÃaJ. ÏªÂah
.tn
tH§»a bjhl® MjuÎ k‰W« bešr‹ k©nlyhé‹ bjhl® nghuh£l« fhuzkhf 1 990
– M« M©L Ïd xJ¡fš bfhŸif KoÎ¡F tªjJ.
• bešr‹ k©nlyh M¥Ãç¡f njÁa fh§»uÁ‹ jiytuhdh®. bj‹ M¥Ãç¡fhéš
fhz¥g£l Ïd¥ Ãu¢rid¡F vÂuhf¥ ghLg£lh®. 27 M©LfŸ Áiwæš
w
mil¡f¥g£lh®. Ã‹d® 1 994 - M« M©L bj‹dh¥Ãç¡f FoauR¤ jiytuhf¤

nj®ªbjL¡f¥g£lh®.
t£lhu¡ T£lik¥ò
w
• mikÂia ãiyeh£l, t£lhu¡ T£lik¥ig V‰gL¤J« Ka‰Áæš ÏªÂah <Lg£lJ.

Ïj‹ éisthf rh®¡ mik¥ò njh‹¿aJ. bj‰F MÁa ehLfëš ÃuhªÂa¡
T£lik¥ò Kjš T£l« or«g® 7, 1 985 – M« M©L t§fhs¤Âš lh¡fh efçš
w
eilbg‰wJ. t§fhs¤Âš lh¡fh efçš eilbg‰wJ. t§fhsnjr¤ij¢ nr®ªj

Mõh‹, rh®¡ mik¥Ã‹ Kjš bghJ¢ brayhsuhf¥ bghW¥ng‰wh®. t§fhsnjr«,
ólh‹, ÏªÂah, khy¤ÔÎ, neghs«, gh»°jh‹, Ïy§if M»a VG ehLfŸ cW¥ò
ehLfshf Ïl« bg‰wd. 2007 V¥uš 3 Ïš, blšèæš eilbg‰w rh®¡ tUlhªÂu

kheh£oš M¥fhåa mÂg® AÛJ f®rhŒ fyªJ bfh©lh®. j‰nghJ M¥fhå°jh‹
ÏÂš 8 tJ cW¥ò ehlhf nr®ªJŸsJ.
• ólh‹ jiyef® Â«òéš 2010 V¥uš 28 k‰W« 29 – Ïš rh®¡ mik¥Ã‹ 1 6 – tJ khehL
eilbg‰wJ.
• rh®¡»‹ cW¥ò ehLfŸ j§fS¡FŸ gu°gu ešYwé‹ mo¥gilæš ngh¡Ftu¤J,
foj nrit, R‰Wyh, thåaš, Rfhjhu«, ntsh©ik k‰W« »uhk¥ òduik¥ò k‰W«
m
jftš bjhl®ò ngh‹wt‰¿š cjé brŒJ bfhŸSjš v‹w mo¥gilæš brašg£L
tU»‹wd.
m©il ehLfSl‹ ešYwÎ
co
ÏªÂah - gh»°jh‹
• ÏªÂah gh»°jhåilna flªj fhy§fëš gifik ãyé tªjnghÂY«, mt‰iw
K¿ao¤J ÏUehLfS« ešYwit V‰gL¤j Ka‰Á nk‰bfh©L tU»‹wd. kh®¢ 16,
1999 blšè – yhT® Ïilna ngUªJ ngh¡Ftu¤J bjhl§f¥g£L ÏU ehLfëilna
e.
beU¡f« V‰g£lJ. <uh‹, gh»°jh‹, ÏªÂah Ïilna vçthÍ FHhŒ Ïiz¥ò
nk‰bfhŸs Ka‰Á nk‰bfhŸs¥g£L tU»wJ.
ÏªÂah - Ódh
• 1 949 – M« M©L Ódh Foaurhdij Kjèš m§Ñfç¤j ehL ÏªÂah. Ïjid¤
ot
bjhl®ªJ ÏU ehLfS« j§fsJ bghUshjhu¤ njitfis ãiwnt‰¿¡ bfhŸs
Ka‰Á nk‰bfh©ld. I. eh. éš Ódh cW¥ò ehlhf¢ nrUtj‰F ÏªÂah jdJ Mjuit
eš»aJ. Ïj‰F I. eh. é‹ ghJfh¥ò¡ FGéš ãuªju cW¥ò ehlhf ÏªÂah Ïl«bgw
cn
Ódh MjuÎ eš»aJ.
ÏªÂah – Ïy§if
• Ïy§if ò¤jkj¤ij mo¥gilahf¡ bfh©l ehL bksça¥ nguur® mnrhf® jdJ
kfŸ k‰W« kfid Ïy§if¡F mD¥Ã ò¤jkj¤ij gu¥Ãdh®. Ïjid¤ bjhl®ªJ
ps
ÏUehLfS¡Fäilæš éahghu cwÎ V‰g£lJ. Ïy§if¡F ÏªÂah bjhl®ªJ jdJ

Mjuit tH§» tU»wJ. Ïªj cwÎ mikÂahd Kiwæš bjhl®ªJ Úo¤J tU»wJ.
ÏªÂah - t§fhsnjr«
• K‹dhŸ ÏªÂa¥ Ãujk® ÏªÂuh fhªÂæ‹ bgUKa‰Á k‰W« Mjuédhš
.tn
gh»°jhåläUªJ 1 971 - M« M©L t§fhsnjr« ÃçªJ jå ehlh»aJ. 1972 –

M« M©L Ï›éU ehLfS¡»ilæš e£òwÎ, x¤JiH¥ò k‰W« mikÂ
guhkç¥Ã‰fhd 25 tUl x¥gªj« x‹W lh¡fh efçš brŒJ bfhŸs¥g£lJ. f§if
Úiu¥ g»®ªJ bfhŸtJ bjhl®ghf V‰g£l guh¡fh mizf£L« Ãu¢rid¡F
mikÂahd Kiwæš Ô®Î fhz¥g£lJ. ÏªÂah bjhl®ªJ t§fhs njr¤Â‰F c‰w
w
e©gdhf¤ ÂfœªJ tU»wJ.

Na° fhšthŒ
• 1 956 - M« M©L v»¥J mÂg® ehr® Na° fhšthia njÁa kakh¡»dh®. Ïjid
w
vÂ®¤J Ãuh‹R, Ï§»yhªJ k‰W« Ï°nuš M»a ehLfŸ v»¥Â‹ ÛJ gilbaL¤jd.

ÏªÂahé‹ jiyp£lhš ngh® jé®¡f¥g£L mikÂ ãiyeh£l¥g£lJ.
fh§nfh
w
• ÏJ xU M¥Ãç¡fh ehL. 1 960 - M« M©L, Ï§F cŸeh£L¥ngh® bto¤jJ. I. eh.

rig Ï¥Ãu¢rid¡F¤ Ô®Î fhQ«go ÏªÂahit¡ nf£L bfh©lJ. Ïjid¤
bjhl®ªJ gil¤jsgÂ nf. V. v°. Ïuh#h jiyikæš ÏªÂa mikÂ¥gil
fh§nfhé‰F mD¥gg£L m§F mikÂ ãiyeh£l¥g£lJ.

ir¥u°
• Ôéu »¿¤Jt®fŸ k‰W« JU¡» K°Ä«fŸ Ïilna ir¥u° Ôéš cŸeh£L¥ ngh®
njh‹¿aJ. ÏªÂa gil¤ jsgÂ Â«ikah jiyikæš I. eh. mikÂ¥ ghJfh¥ò¥ gil
x‹W mD¥g¥g£lJ. ÏtuJ Ôéu Ka‰Áahš ir¥u° Ôéš mikÂ ãiyeh£l¥g£lJ.
• ÏªÂah t‹Kiwa‰w k‰W« mï«ir bfhŸiffŸ _y« kfh¤kh fhªÂæ‹
jiyikæš éLjiy milªjJ. éLjiy¡F¥ ÃwF cyf ehLfëilna mikÂ
m
k‰W« ãiy¥gh£il ãiyãW¤j fLikahf ghLg£L tU»wJ.
11. I¡»a ehLfŸ mit
co
• ekJ cy»š ». Ã. 1 939 Kjš ».Ã. 1 945 – M« M©L tiuæš eilbg‰w Ïu©lhtJ
cyf¥ ngh®, Kjš cyf¥ nghiuél bgU« mêit V‰gL¤ÂaJ. Ïªj¥ nghçš 50
äšèaD¡F« mÂfkhd k¡fŸ cæçHªjd®.
• Kjš cyf¥ nghç‹ Koéš V‰gL¤j¥g£l g‹dh£L¡ fHf« cyf mikÂiaÍ«,
e.
ghJfh¥igÍ« ãiyeh£lhj fhuz¤Âdhš Ïu©lh« cyf¥ngh® V‰g£lJ.
• mbkç¡fh, nrhéa¤ uZah k‰W« Ï§»yhªJ M»a ehLfŸ cyf¤Âš cldoahf
ãuªjukhd mikÂ V‰gL¤j xU òÂa mik¥ò¤ njit vd cz®ªjd. mj‹
ot
éisthf I¡»a ehLfŸ mit cUthdJ.
I¡»a ehLfŸ rigæ‹ njh‰wK«, bjhl¡f¡ fhy Â£l§fS«
• cyf mikÂia ãiyeh£l cUth¡»a g‹dh£L ãWtd¤Â‹ mo¥gil¤ Â£l§fŸ,
cn
mbkç¡fhé‹ MjuÎl‹ 1 939 – M« M©L cUthæd.
• Cyf mikÂ¡fhf brayh‰W« nerehLfis¡ F¿¥gj‰fhf “I¡»a ehLfŸ” v‹w
bgaiu mbkç¡fhé‹ K‹dhŸ FoauR¤ jiyt® Ãuh§»ë‹ o %°btš£
cUth¡»dh®.
• #dtç 1 - M« ehŸ 1 942 - M« M©L, 26 ehLfŸ nr®ªJ m£yh©o¡ rhrd¤Âš
ps
ifbaG¤Â£ld®. mªj¢ rhrd¤Âš ‘I¡»a ehLfŸ’ v‹ bga® Kj‹ Kjèš

mÂfhu¥ó®tkhf¥ ga‹gL¤j¥g£lJ.
m£yh©o¡ rhrd«
• ÏJ cyf k¡fëilna mikÂ k‰W« ghJfh¥ig cUth¡f V‰gL¤j¥g£l xU
.tn
bfhŸif mik¥ghF«.
• 1 941 – M« M©L Mf°£ 1 4 – M« ehŸ, mbkç¡fh mÂg® Ãuh§fë‹ o %°btš£L,
Ï§»yhªJ Ãujk® é‹°l‹ r®¢Áš m£yh©o¡ flèš bA¢. v«. v°. ntš° Ãç‹°
v‹D« f¥gèš gaz« brŒÍ« nghJ Ïªj rhrd¤Âš ifbah¥gä£ld®. vdnt ÏJ
w
m£yh©o¡ rhrd« vd miH¡f¥gL»wJ.

I¡»a ehLfŸ rhrd«
• gšntW ehLfëš eilbg‰w khehLfë‹ Koéš I¡»a ehLfŸ mit cUthdJ.
w
• I¡»a ehLfŸ mitæ‹ rhrd¤ij vGJtj‰F¢ rh‹ Ãuh‹Á°nfh efçš xU khehL

V¥uš 25 – M« ehŸ 1 945 – M« M©L T£l¥g£lJ.
• I¡»a ehLfŸ mitæ‹ Ïy¡FfŸ, neh¡f§fŸ, éÂKiwfŸ M»at‰¿‹ bjhF¥ng
w
I¡»a ehLfŸ mit rhrd« MF«. Ï¢rhrd¤Âš 50 ehLfë‹ ÃuÂãÂfŸ #&‹ 25 –

M« ehŸ 1945 M« M©L ifbaG¤Â£ld®fŸ. nghyhªJ k£L« Ã‹d®
ifbaG¤Â£lJ

• m¡nlhg® 25 – M« ehŸ 1 945 – M« M©L I¡»a ehLfŸ mit jkJ brašgh£il¤
bjhl§»aJ. vdnt m¡nlhg® 24 – M« ehis, I¡»a ehLfŸ mitæ‹ ehshf
bfh©lhl¥gL»wJ.
I.eh. rigia cUth¡Ftj‰F K‹ T£l¥g£l khehLfŸ
• 1 943 m¡nlhg® 30 – kh°nfh
m
• 1 943 or«g® 1 – bl¡uh‹
• 1 944 br¥l«g® 21 - l«g®l‹ X¡°
• 1 944 m¡nlhg® 7 – l«g®l‹ X¡°
1 945 Ã¥utç 11 - ahgšlh
co
•
I.eh. cW¥Ãd®fŸ
• IªJ mikÂia éU«ò« ehLfŸ I. eh. é‹ cW¥Ãd®fŸ Mfyh«.
• j‰nghJ 1 93 ehLfŸ ÏÂš cW¥Ãduhf cŸsd®. Ïj‹ jiyef® ãôah®¡»š
‘k‹Ah£l‹’åš g‹dh£L gFÂæš mikªJŸsJ.
e.
I.eh. rigæ‹ Ïy¢Áid, bfho k‰W« bkhêfŸ
• IªJ cŸt£l§fS«, mj‹ÛJ tlJUt¤ÂèUªJ gh®¤jhš bjça¡Toa tifæyhd
cyf¥gl njh‰wK«, mjid¢ NœªJ MÄ› Ïiy¡bfh¤JfS« bfh©l gl« I.eh.é‹
ot
Ïy¢Áidahf cUth¡f¥g£LŸsJ.
• cyf mikÂia F¿¡F« t©z« Mè› Ïiy¡ bfh¤JfS«, cyf mikÂ k‰W«
ghJfh¥Ãid miltnj I.eh.é‹ K¡»a Ïy¡F v‹gij vL¤Jiu¡f cyfglK«
cn
I.eh.é‹ Ïy¢Áidahf cUth¡f¥g£LŸsJ.
• btë® Úyãw¡ bfhoæ‹ eLéš btŸisãw¤Âš I.eh.é‹ Ïy¢Áid bgh¿¡f¥g£l
bfho, I.eh.é‹ bfhoahf mik¡f¥g£LŸsJ.
• M§»y«, ÃbuŠR, °ghåZ, Uîa‹, Ódbkhê k‰W« mnuÃa bkhê M»ait
I.eh.é‹ bghJ bkhêfshf ÏU¡»‹wd.
ps
I.eh. é‹ brašfŸ
• mikÂia ãiyeh£lš, Ku©ghLfis fisjš
• mfÂfS¡F ghJfh¥ò më¤jš
Ôéuthj« jL¤jš, giltèik¡ Fiw¥ò
.tn
•
• k¡fsh£Áia nk«gL¤Jjš, bjhl® ts®¢Á
• g‹dh£L k¡fŸ k‰W« FHªijfŸ ey‹ nk«gL¤jš
• m«ik nehædhš V‰gL« Ïw¥ò é»j¤ij¡ Fiw¤jš
• nghènah nehia xê¤jš
w
• knyçah Ïw¥òfis¤ jL¤jš

• czÎ c‰g¤Âia¥ bgU¡Fjš
I.eh. rigæ‹ neh¡f§fŸ
w
• cW¥ò ehLfS¡F Ïilna V‰gL« ntWghLfS¡F mikÂahd Kiwæš Ô®Î fhQjš.

• cyf mikÂiaÍ«, ghJfh¥igÍ« ãiyeh£lš
w
• ehLfëilna e£òwÎfis cUth¡Fjš

• cyf¥ bghUshjhu« r_f¥g©ghL k‰W« kåj Ïd« rh®ghd Ãu¢ridfis¤
Ô®¥gÂš x¤JiH¤jš
• r_f K‹nd‰w«, jukhd thœÎ k‰W« kåj cçikfis nk«gL¤Jjš M»ad I. eh.
rigæ‹ neh¡f§fshF«

I.eh. rigæ‹ ‘ Mæu« M©L F¿¡nfhŸ’
1. äFÂahd VœikiaÍ«, g£oåiaÍ« Ú¡Fjš
2. midtU¡F« bjhl¡f¡ fšé më¤jš
3. ghèd rk¤Jt¤ijÍ«, bg©fS¡F mÂfhukë¤jiyÍ« cUth¡Fjš
4. FHªijfë‹ Ïw¥ò é»j¤ij Fiw¤jš
5. m‹ida® clšey« ngQjš
m
6. vŒ£° - bA¢#é, knyçah ngh‹w nehŒfis¡ fisa elto¡if vL¤jš
7. R‰W¥òw¢ NHiy ghJfh¤jš
8. K‹nd‰w¥ gâfS¡fhf cyfshéa¤ njhHikia cUth¡Fjš
co
I.eh. rigæ‹ mik¥òfŸ
I. eh. 6 K¡»a mik¥òfis¡ bfh©lJ.
1. bghJ¥nguit
2. ghJfh¥ò¥ nguit
3. bghUshjhu k‰W« r_f¥ nguit
e.
4. g‹dh£L ÚÂk‹w«
5. mw§fhty® nguit
6. g‹dh£L brayf«
ot
1. bghJ¥ nguit
• I.eh.é‹ mid¤j mik¥òfëš äf K¡»akhd m§f« bghJ¥ nguit MF«.
• ÏJ kåj Ïd ehlhSk‹w« v‹W miH¡f¥gL»wJ.
cn
• bghJ¥nguitæš mid¤J cW¥g ehLfë‹ IªJ ÃuÂãfŸ cW¥Ãd®fshf
ÏU¥gh®fŸ. x›bth® cW¥ò eh£o‰F x›bthU th¡F c©L.
• M©L¡F xUKiw bgU«ghY« br¥l«g® khj¤Âš bghJ¡FG¡ T£l« eilbgW«.
• ghJfh¥ò¥ nguitæ‹ nt©Lnfhë‹go njit¥gL«nghJ mtru¡ T£lK«
ps
eilbgW«.
• K¡»a elto¡iffshd, mikÂ, ghJfh¥ò, òÂa cW¥ò ehLfis¢ nr®¤jš, tuÎ,
bryÎ Â£l§fis ãiwnt‰Wjš M»at‰¿‰F 2 / 3 g§F cW¥Ãd®fëš MjuÎ
njit. k‰w¤ Ô®khd§fS¡F rhjhuz¥ bgU«gh‹ikna nghJkhdJ.
bghJ¥ nguitæ‹ K¡»a¢ brašghLfŸ
.tn
• jiytiuÍ«, 21 Jiz¤ jiyt®fisÍ« nj®ªbjL¥gJ.

• ghJfh¥ò¥ nguitæ‹ ãuªju cW¥Ãdušyhjt®fisÍ«, I. eh. rigæ‹ Ãw
mik¥òfS¡fhd cW¥Ãd®fisÍ« nj®ªbjL¥gJ,
• M©L tuÎ, bryÎ¤ Â£l§fS¡F x¥òjš më¥gJ,
w
• ghJfh¥ò¥ nguitæ‹ gçªJiuæ‹go, bghJ¢bray® k‰W« g‹dh£L ÚÂk‹w

ÚÂgÂfŸ M»nahiu ãakd« brŒtJ.
ghJfh¥ò¥ nguit
w
• I.eh. mitæ‹ Ïu©lhtJ K¡»a mik¥ò ghJfh¥ò mit MF«.

• ÏJ I. eh. mitæ‹ ã®thf mik¥ghf és§»wJ
w
• ghJfh¥ò nguitahdJ 5 ãuªju cW¥Ãd®fisÍ«, 10 ãuªjuk‰w cW¥Ãd®fisÍ«

cŸsl¡», bkh¤j« 1 5 ngiu¡ bfh©lJ.
• uZah, Ãuh‹°, mbkç¡fh, Ï§»yhªJ k‰W« Ódh M»ait ãuªju cW¥Ãd®fŸ
• k‰w ãuªjuk‰w cW¥Ãd®fë‹ gjé¡fhy« 2 M©LfshF«. Ït®fŸ
bghJ¡FGthš nj®ªbjL¡f¥gLt®.

• ghJfh¥ò¥ nguitæ‹ cW¥Ãd®fŸ khj« xUKiw To òÂa jiytiu¤ nj®ªbjL¥g®.
2 / 3 g§F cW¥Ãd®fë‹ Mjué‹ mo¥gilæš KoÎfŸ Ô®khå¡f¥gL«.
• ãuªju cW¥ò ehLfS¡F¤ jL¥òçik Miz ( veto power ) c©L. Ïjid¥
ga‹gL¤Â xU ãuªju cW¥ò ehL vªj xU Ô®khd¤ijÍ« ãiwnt‰w Koahkš jL¡f
ÏaY«.
• 2010 – M« M©oš ÏªÂah, ghJfh¥ò nguitæ‹ ãuªjuk‰w cW¥Ãduhf 2 M©L
m
fhy¤Â‰F nj®Î brŒa¥g£LŸsJ.
ghJfh¥ò¥ nguitæ‹ K¡»a¢ brašghLfŸ
• cyf mikÂiaÍ«, ghJfh¥igÍ« ãiyãW¤Jjš.
co
• cW¥ò ehLfëilna vG« Ãu¢Áidfis mikÂ têæš Ô®Î fhQjš
• òÂa cW¥Ãd®fis¢ nrfç¡f¥ gçªJiu¤jš
• ghJfh¥ò¥ nguitæ‹ bghJ¢ bray® nj®jèš g§bfL¤jš.
bghUshjh k‰W« r_f¥ nguit
e.
• I. eh. é‹ bghUshjhu, r_f¢ brašghLfisÍ« k‰W« I. eh. é‹ Áw¥ò ãWtd¤Â‹
gâfisÍ« xU§»iz¡»wJ.
• Ïj‹ 54 cW¥Ãd®fŸ x›bthU _‹wh« M©L« 1 /3 cW¥Ãd®fŸ gjé éyFt®.
ot
• Ï¥nguit, njit V‰gL« nghbjšyh« M©L KGtJ« TL«.
• Ïªj¥ nguitæ‹ K¡»a¡ T£l« #&iy khj« eilbgW«. ÏÂš bghUshjhu¥
Ãu¢ridfŸ, r_f kåjhÃkhd¥ Ãu¢ridfshd, r_f ts®¢Á, bg©fŸ ãiy,
cn
F‰w§fis¤ jL¤jš, nghij kUªJfŸ M»ait¥g‰¿ éthÂ¡f¥gL«.
mw§fhty® nguit
• j‹dh£Á mÂfhu« bgwhj 1 1 ehLfis ã®t»¡f 7 cW¥Ãd®fŸ bfh©l mw§fhty®
nguit mik¡f¥g£lJ. nguit nk‰gh®it brŒj ehLfŸ j‹dh£Á bgw cjéaJ.
• 1 994 - M« M©L¡FŸ ÏªehLfsid¤J« RjªÂu« milªjd. Ï¥gâ j‰nghJ
ps
ãiwÎ‰wjhš, tU§fhy¤Âš njit V‰g£lhš mw§fhty® nguit brašgl

bjhl§F« tifæš mw§fhty® nguit kh‰¿aik¡f¥g£lJ.
g‹dh£L ÚÂk‹w«
• g‹dh£L ÚÂk‹w« ‘cyf ÚÂk‹w«’ vd miH¡f¥gL»wJ.
.tn
• ÏJ I. eh. mitæ‹ K¡»a ÚÂ mik¥ghF«. ÏªÚÂk‹w¤J¡fhd 1 5 ÚÂgÂfŸ bghJ¡

FGthY«, ghJfh¥ò¥ nguitahY« nj®ªbjL¡f¥gLt®.
• cW¥ò ehLfëilna vG« Ãu¢Áidfis ÏªÚÂk‹w« Ô®¤J it¡F«. nkY« I. eh.
mit¡F«, mj‹Ñœ brašgL« Áw¥ò ãWtd§fS¡F« njitahd m¿ÎiufisÍ«
w
tH§F«.
• ÏJ AhyªJ eh£oš cŸs “nA¡” v‹w efçš mikªJŸsJ.
brayf«
w
• brayfkhdJ I. eh. rigæ‹ bghJ¡FG, ghJfh¥ò¥ nguit k‰W« Ãw mik¥òfë‹

tê¡fh£Ljè‹go ã®thf¥ gâfis¢ brŒ»wJ.
• bghJ¢ brayç‹ jiyikæY«, têfh£LjèY« brayf¤Â‹ ã®thf¥ gâfshdJ
w
eilbgW»‹wd.
• bj‹ bfhçahhit¢ nr®ªj gh‹Ñ_‹, I. eh. é‹ j‰nghija bghJ¢ bray® Mth®.
Ït® 2007 - M« M©L nj®ªbjL¡f¥g£lh®.

• I. eh. mit nkY« 30 Áw¥ò ãWtd§fë‹ JizÍl‹ Ïy¡»id mila
mU«ghLgL»wJ.
• FAO - cyf czÎ k‰W« ntsh© ãWtd« ( Food and Agricultural Organization )
• ILO - g‹dh£L bjhêyhs® ãWtd« ( International Labour Organization )
• IMF – cyf ãÂ ãWtd« ( International Monetary Fund )
m
• UNICEF - I. eh. cyf ehLfŸ FHªijfŸ eyãÂ ( United Nations International &
Children Emergency Fund )
• UNESCO – I. eh. fšé m¿éaš k‰W« g©gh£L ãWtd« ( United Nations Educational
Scientific and Cultural Organization )
co
• WHO - cyf k¡fŸ ey ãWtd« ( World Health Organization)
• WTO - cyfshéa tâf ãWtd« ( World Trade Organization )
I.eh. mitæ‹ rhjidfŸ
• Cyf ehLfëilna nghiu¤ jé®¤J, mikÂiaÍ«, ghJfh¥igÍ« cUth¡»
e.
tU»wJ.
• cW¥ò ehLfëilna cŸs r_f, fyh¢rhu, bghUshjhu, kåjhÃkhd¥
Ãu¢ridfis¤ Ô®¡f cjÎ»wJ.
ot
I.eh. mitæd bgU« rhjidfŸ
• 1 946 - Ïš <uhåèUªJ uZa¥ gilfis¤ ÂU«g¥ bgwÎ«, Áçah bygdh‹
ehLfëèUªJ Ãç£l‹, Ãuh‹° gilfis¤ ÂU«g¥ bgwÎ« brŒjJ
cn
• 1 947 – Ïš l¢R eh£o‹ ÃoæèUªJ ÏªnjhndÁahÎ¡F éLjiy tH§»aJ.
• 1 956 – Ïš Na° fhšthŒ Ãu¢ridia KoÎ¡F bfhz®ªJ mij mid¤J ehLfë‹
ga‹gh£o‰F¥ bghJth¡»aJ.
• 1 962 k‰W« 1 973 Ïš vGªj, k¤Âa »H¡F ehLfŸ Ãu¢ridÍ«, »ôgh VÎfiz¥
Ãu¢rididÍ«, KoÎ¡F bfh©L tªjJ.
ps
• 1 988 – Ïš V‰g£l <uh‹ - <uh¡ nghiu KoÎ¡F bfh©L tªjJ.

• 1 989 – Ïš M¥fhå°jhåèUªJ uZa¥ gilfis¤ ÂU«g¥ bgw brŒjJ.
• 1 990 – Ïš Fit¤ eh£o‰F nkyh©ikæid bg‰W¤ jªjJ. f«nghoah, vš
rhšntl®, bfs£lhnkyh, bkhrh«Ã¡ M»a ehLfë‹ cŸeh£L¥ ngh®fis KoÎ¡F
.tn
bfh©L tªjJ.
• I. eh. rigæ‹ Áw¥ò mik¥ghd cyf Rfhjhu ãWtd« ( WHO) bgça«ikia
KGtJ« Ú¡»aJl‹ nghènah, knyçah, fhrnehŒ M»at‰iw cy»èUªJ Ú¡fÎ«
cWÂna‰W brašg£L tU»wJ.
w
• mfÂfS¡fhd I¡»a ehLfë‹ nkyhiza® mYtyf« ( UNCHR ) mfÂfS¡F

M‰¿a nrit¡fhf 1 954 k‰W« 1 981 – M« M©Lfëš nehgš gçR bg‰WŸsJ.
12. kåj cçikfŸ - I¡»a ehLfŸ rig
w
• rKjha¤Âš kåj‹ R_fkhf thH¤ njitahd ãiyia cçik vd miH¡»nwh«.

kåj cçikfŸ kåjdhš Ïa‰ifahf bgw¥g£lit MF«.
• ng¿P® bghrh§nfh : “cçikfŸ v‹gd r_f¤jhš m§Ñfç¡f¥g£L, murhš
w
eilKiw¥gL¤j¥ gLtjhF«.
• kåj cçikfŸ, kåj®fŸ KG MSik¤ Âwikia btë¥gL¤Â, mtid KG
ts®¢Á mila¢ brŒ»wJ.
• r_f bghUshjhu cçikfS« kåj cçikfŸ.

• Ïu©lh« cyf¥ nghU¡F¥ ÃwF kåj cçikfis ghJfh¡f I¡»a ehLfŸ rig
gšntW elto¡iffis vL¤J tU»wJ.
I¡»a ehLfë‹ kåj cçikfŸ Ãufld« - 1948
• I. eh. rigæ‹ K¡»akhd nfh£ghLfëš x‹W kåj cçikfis ghJfh¥gJ«,
mjid kÂ¥òw¢ brŒtJ« MF«.
m
• I. eh. rigæ‹ Mnyhridæ‹ ngçš, kåj cçikfis cUth¡f, kåj cçikfŸ
FG mik¡f¥g£lJ. Ï¡FG kåj cçikfŸ knrhjhit jahç¤J tH§»aJ.
• Ï«knrhjh, I¡»a ehLfŸ bghJ rigæš 1 948 – M« M©L or«g® - 10 M« ehŸ
ãiwnt‰w¥g£lJ. ÏJnt “ mid¤Jyf kåj cçikfŸ Ãufld« ” v‹W
co
miH¡f¥gL»wJ.
• x›bthU M©L« or«g® 10 M« ehŸ kåj cçikfŸ Âdkhf filÃo¡f¥gL»wJ.
• mid¤Jyf kåj cçikfŸ Ãufld«, k¡fëilna rk¤Jt¤ij cWÂ brŒ»wJ.
Ï¥Ãufld« 30 ru¤Jfis¡ bfh©lJ. ÏJ xU gFÂfshf ghFghL
e.
brŒa¥g£LŸsJ.
1. thœéaš k‰W« muÁaš cçikfŸ
2. bghUshjhu«, r_f k‰W« g©gh£L cçikfŸ
thœéaš k‰W« muÁaš cçikfŸ
ot
ÏJ eÅd Ideha¤njhL beU§»a bjhl®ò cilaitfshF«.
• k¡fë‹ thœÎ, RjªÂu« k‰W« mt®fë‹ ghJfh¥ò cçikfŸ.
• moik Kiw k‰W« Á¤jutijæš ÏUªJ éLjiy.
cn
• r£l¤Â‹ K‹ midtU« rkkhf¡ fUj¥gLjš
• brh¤Jçik
• muÁaèš <LgL« cçikfŸ
• ÂUkz« brŒJ bfhŸS« cçik
ps
• mid¤J FHªijfS¡F« r_f ghJfh¥ò më¡F« cçik, ‘

ngh‹witfŸ MF«.
r_f – bghUshjhu k‰W« g©gh£L cçikfŸ
• ntiy brŒÍ« cçik
.tn
• rkkhd ntiy¡F rkkhd CÂa« bgW« cçik

• bjhê‰r§f¤ij cUth¡fÎ« mÂš nruÎ« cçik
• njitahd thœ¡if¤ ju¤Âid bgW« cçik
• fšéa¿Î bgW« cçik
w
• g©gh£L¡ fs¤Âš RjªÂukhf g§nf‰F« cçik

kåj cçikfŸ ghJfh¥ò
• mid¤Jyf kåj cçikfŸ Ãufld«, mid¤J ehLfS¡F« V‰òilajhF«.
w
• 1 966- M« M©L I. eh. rig kåj cçikfis ghJfh¡f ÏU x¥gªj§fis

cUth¡»aJ.
• mid¤Jyf bghUshjhu, r_f k‰W« g©gh£L cçikfŸ x¥gªj«.
w
• mid¤Jyf thœéaš k‰W« muÁaš cçikfŸ x¥gªj«

• I. eh.é‹ cW¥ò ehLfŸ Ï›Îçikfë‹ ghJfh¥Ã‰F c¤Âuthj« më¡f
flik¥g£LŸsd.

• 1 993 M« M©L éa‹dhéš eilbg‰w kåj cçikfŸ kheh£oš btëæl¥g£l,
jdJ Ãufld¤Âš ( éa‹dh Ãufld« ) kåj cçikfis¥ ghJfh¥gJ«
nk‹ikail¢ brŒtJ« g‹dh£L r_f¤Â‹ r£l¥ó®tkhd neh¡fkhf ÏU¡f
nt©L« vd¡ T¿aJ.
• Ïj‹go ÏªÂa murh§f« 1 993 – M« M©L xU r£l« Ïa‰¿, njÁa kåj
cçikfŸ Miza¤ij blšèæš ». Ã. 1 993 – M« M©L V‰gL¤ÂaJ.
m
• khãy§fëY« kåj cçikfŸ Miza« cUth¡f¥g£lJ. Ï›thiza¤Â‹
neh¡f« kåj cçikfis¥ ghJfh¥gJ«, nk«ghL mila¢ brŒtJ« MF«.
njÁa kåj cçikfŸ Miza«
co
• 1993 – M« M©L Ïa‰w¥g£l kåj cçikfŸ r£l¤Â‹go njÁa kåj cçikfŸ
Miza« ÏªÂahéš m¡nlhg® 1 2, 1993 – M« M©L V‰gL¤j¥g£lJ.
Ï›thiza« jiyt® xUtiuÍ«, eh‹F cW¥Ãd®fisÍ« bfh©lJ.
• Ï›thiza¤Â‹ jiyt® bghJthf XŒÎ bg‰w c¢rÚÂk‹w¤Â‹ jiyik
e.
ÚÂgÂahf ÏU¥gh®.
• Miza¤Â‹ xU cW¥Ãd® c¢rÚÂk‹w¤Â‹ XŒÎ bg‰w ÚÂgÂahfÎ«, k‰bwhU
cW¥Ãd® khãy ca®ÚÂk‹w¤Â‹ XŒÎ bg‰w ÚÂgÂahfÎ« ÛjKŸs ÏU
ot
cW¥Ãd®fŸ kåj cçikfŸ rh®ªj braš mDgtä¡ftuhf ÏU¡f nt©L«.
Ït®fis FoauR¤ jiyt® ãakd« brŒ»wh®.
mik¥ò
• njÁa kåj cçikfŸ Miza¤Â‹ jiyikæl« òJ ošè MF«.
cn
• FoauR¤ jiytuhš ãakd« brŒa¥gL« kåj cçik Miza¤Â‹ cW¥Ãd®fŸ
FoauR¤ jiytç‹ Mizæ‹ ngçš gâ Ú¡f« brŒa¥glyh«.
• Miza¤Â‹ jiyt® 5 M©Lfnsh mšyJ 70 taJ tiuænyh Ï¥gjéæš
gâah‰wyh«. k‰w cW¥Ãd®fŸ 5 M©LfŸ gjé t»¡fyh«.
ps
• FoauR¤ jiyt® éU«Ãdhš Ït®fis Û©L« 5 M©Lf£F kWãakd«

brŒayh«.
Miza¤Â‹ gâfŸ
• Ïj‹ K¡»a neh¡f« kåj cçikfis¥ ghJfh¥gJ«, nk«gL¤JtJ« MF«.
.tn
• kåj cçikfŸ r«gªjkhf MŒÎfŸ el¤Â, mK r«gªjkhd fšéa¿éid

k¡fëilna gu¥òtJ
• Clf§fŸ _ykhfÎ«, fU¤ju§f« _ykhfÎ« kåj cçik g‰¿a éê¥òz®it
V‰gL¤J»wJ.
w
• kåj cçikfŸ Ûw¥gL« nghJ ghÂ¡f¥g£lt®fŸ kD brŒjhnyh mšyJ

Miza« jhdhfnt K‹ tªJ ghÂ¡f¥g£lt®fis érhç¤J cça elto¡iffŸ
vL¡F«.
w
• njÁa kåj cçikfŸ Miza« Ñœ¡f©lt‰¿‰F K‹Dçik tH§»

gâah‰W»wJ.
• k¡fë‹ thœéaš RjªÂu¤ij¥ ghJfh¡fÎ«,
w
• kåj cçikfS¡F vÂuhf bfh©Ltu¥gL« r£l¤Âid MŒÎ brŒaÎ«,

• fhtš Jiwædç‹ t‹Kiw k‰W« f‰gê¥ò ngh‹wt‰iw mf‰wtJ r«gªjkhfÎ«,
• MÂÂuhél® k‰W« gH§Foædç‹ Fiwfis fistj‰F«,
• bg©fŸ k‰W« FHªijfë‹ cçikfis¥ ghJfh¡fÎ« K‹Dçik tH§F»wJ.

mÂfhu§fŸ
• njÁa kåj cçikfŸ Miza« thœéaš ÚÂk‹w¤Â‰Fça mid¤J
mÂfhu§fisÍ« bg‰¿U¡»wJ.
• muÁ‰F M©L njhW« jdJ m¿¡ifia Ï›thiza« mD¥ò»wJ. murh§f«
Ï›t¿¡ifæid ghuhSk‹w¤Â‹ ÏU rigfëY« jh¡fš brŒJ, Ïjdo¥gilæš
v¤jifa elto¡iffŸ vL¡f¥g£LŸs mšyJ v¤jifa elto¡iffŸ
m
vL¡f¥glÎŸsd v‹gij bjçé¡F«.
khãy kåj cçikfŸ Miza«
co
• jäœeh£oš 1 997 M« M©L V¥uš 1 7 – M« ehŸ khãy kåj cçikfŸ Miza«
cUth¡f¥g£lJ.
mik¥ò
• khãy kåj cçikfŸ Miza« xU jiytiuÍ«, eh‹F cW¥Ãd®fisÍ«
e.
cŸsl¡»aJ.
• Miza¤Â‹ jiyt® - khãy ca®ÚÂk‹w¤Â‹ XŒÎ bg‰w jiyik ÚÂgÂahth®.
• Miza¤Â‹ xU cW¥Ãd® XŒÎ bg‰w khãy ca® ÚÂk‹w¤Â‹ ÚÂgÂahfÎ«,
ot
k‰bwhU cW¥Ãd® XŒÎ bg‰w kht£l ÚÂgÂahfÎ«, vŠÁa Ïu©L cW¥Ãd®fŸ
kåj cçikfŸ rh®ªj brayDgt« ä¡ft®fshfÎ« ÏU¡f nt©L«.
• Miza¤Â‹ jiyt® k‰W« cW¥Ãd®fis khãy Kjyik¢r®, khãy cŸJiw
mik¢r®, r£lk‹w jiyt®, r£lk‹w vÂ®f£Á jiyt® M»nahiu¡ bfh©l
cn
FGé‹ gçªJiuæ‹ ngçš khãy MSe® ãakd« brŒ»wh®.
• Miza¤Â‹ jiyik ã®thf mÂfhhahf, bray® brašgL»wh®.
• Ï›thiza« br‹idæš brašg£L tU»wJ.
• ÏªÂa muÁayik¥Ãš gFÂ II, gFÂ III - š c¤Âuthj« më¡f¥g£LŸs kåj
ps
cçikfŸ Ûw¥gL« nghJ Ï›thiza« érhuuiz brŒJ ghÂ¡f¥g£lt®fS¡F

cça ãthuz« më¡F«.
• khãy Miza¤Â‹ cW¥Ãd®fŸ Kiw jt¿ brašg£lhš, khãy MSe®
mt®fis gâ Ú¡f« brŒayh«.
.tn
gâfŸ
• khãy kåj cçikfŸ Miza« M©L njhW« murh§f¤Â‰F jdJ m¿¡ifia
mD¥ò»wJ.
• Ï›t¿¡ifæš jh« brŒJ Ko¤j gâfŸ g‰¿Í«, murh§f« kåj cçikfis
w
fh¡f vL¤J¡bfhŸs nt©oa elto¡iffŸ g‰¿Í« F¿¥Ãl¥g£oU¡F«.

murh§f« Ï›t¿¡ifæi r£lk‹w¤Âš jh¡fš brŒÍ«.
kht£l kåj cçikfŸ ÚÂk‹w§fŸ
w
• kåj cçikfis fh¡f kht£l mséš ÚÂk‹w§fŸ - khãy murh§f« cUth¡»

cŸsJ.
• kht£l mséš eilbgW« kåj cçikfŸ Ûwšfis ÏªÚÂk‹w« érhuiz
w
brŒÍ«
• ÏªÚÂk‹w¤Âš ÚÂgÂahf VG M©LfŸ tH¡f¿Puhf gâah‰¿at® mšyJ muR
tH¡f¿P® ãaä¡f¥gL»wh®.
• ÏªÚÂk‹w§fŸ éiuthf kåj cçikfŸ Ûwšfis érhuiz brŒJ,
ghÂ¡f¥g£lt®fS¡F cça ãthuz« »il¡f tif brŒ»wJ.

bg©fë‹ cçikfŸ
• ÏªÂa muR RjªÂu« bg‰w ÃwF bg©fS¡F ÏiH¡f¥gL« mÚÂfis mf‰w
bg©fë‹ ju¤ij ca®¤j gšntW r£l§fis Ïa‰¿ÍŸsJ.
• 1 856 – M« M©L ÏªJ éjit kWkz« r£l« r£ló®tkh¡f¥g£lJ.
• 1 955 – M« M©L ÏªJ ÂUkz¢ r£l¤Â‹go jhŒ jªijaç‹ brh¤Âš
m
bg©fS¡F rk cçik tH§f¥g£lJ.
• 1 961 M« M©L tuj£riz jil¢ r£l¤Â‹go tuj£riz nt©o bg©fis
bfhLik¥gL¤JtJ fLikahd j©lid¡Fça F‰wkhf¡ fUj tê brŒjJ.
• jäHf muR ÏªJ ÂUkz r£l¤Âš 1967 – M« M©oš xU ÂU¤j« bfh©L tªJ
co
Rakçahij ÂUkz§fŸ r£ló®t ÂUkz§fshf m§Ñfç¤JŸsJ.
• 1 997 – M« M©L jäHf muR bg©fis nfè brŒtij jL¡f¢ r£l«
Ïa‰¿ÍŸsJ.
• 1 990 – M« M©L jäHf muR bg©fis mehfçfkhf Á¤jç¤J Rtbuh£ofŸ
e.
btëæLtij jil brŒJŸsJ.
bg©fë‹ cçikfS«, r£l§fS«
• ÏªÂa muÁayik¥ò¢ r£l«, ru¤J 23 k‰W« 24 bg©fë‹ éLjiy¥ g‰¿¡
ot
TW»wJ.
• bg©fŸ Ru©l¥g£L Vkh‰Wjiy vÂ®¥gj‰fhd cçikfS« r£l§fS« cŸsd.
• FL«g¢ brh¤Jfëš kf‹fnshL, kfŸfS« cçiknfhu r£l« Ïl« më¡»wJ.
cn
• 1 978 Ïš cUth¡f¥g£l FHªij¤ ÂUkz¤ jil¢ r£l¤ ÂU¤j« - bg©fë‹
ÂUkz taJ 15 èUªJ 18 MfÎ«, Mâ‹ ÂUkz taJ 18 èUªJ 21 MfÎ«
ca®¤ÂÍŸsJ. ÏJ FHªij¤ ÂUkz¤ij¤ jil brŒ»wJ.
• 1 986 š bfh©L tu¥g£l tuj£riz¤ jil¢r£l¤ÂU¤j«, tuj£riz th§Fgt®,
tj£riz bjhl®ghf bg©fis bfhLik¥gL¤Jgt® ÛJ fLikahd j©lid
ps
bfhL¡f tê tF¤JŸsJ.
• jäœehL muR 1 997 Ïš ( <›OÁ§) bg©fis Ïfœjš jil¢ r£l« Ïa‰¿ÍŸsJ . 2002
Ïš cUth¡f¥g£l Ïj‹ ÂU¤j« bg©fS¡F¤ bjhšiy bfhL¥gij¤ jil
brŒJŸsJ.
.tn
• 73 MtJ k‰W« 74 MtJ muÁaš r£l¤ ÂU¤j« Cuh£Á mik¥òfëY«, cŸq®

mik¥òfëY«, bg©fS¡F 33 éG¡fhL Ïl xJ¡Ñ£il bfhL¤JŸsJ.
bg© bjhêyhs® ey¢r£l«
• 1 948 – M« M©L bjhê‰Tl r£l«
w
• 1 951 – M« M©o‹ njh£l¤ bjhêyhs® r£l«

• 1 952 – Ïš Ru§f¢ r£l« M»aitfŸ M©, bg© ntWgho‹¿ rk CÂa« tH§f
têtif brŒjJ.
w
• 1 961 – M« M©L bg©fë‹ clšey« fh¡f ngWfhy ga‹ r£l« Ïa‰w¥g£L, ngW
fhy¤Âš bg©fS¡F Kiwahd CÂa« tH§f têtif brŒa¥g£lJ.
• kh®¢ 8 M« ehŸ r®tnjr bg©fŸ Âdkhf¡ bfh©lhl¥gL»wJ.
w
• bg©fŸ cçikia cWÂ brŒa 1995 – M« M©L Ód¤ jiyef® bgŒí§»š cyf
bg©fŸ x‹W To, “bg©fŸ cçikfŸ, kåj cçikfns, kåj cçikfŸ bg©fŸ
cçikfns” vd KH¡fä£ld®.
• I. eh. rig 1 978 M« M©il r®tnjr bg©fŸ M©lhf m¿é¤jJ.

bg©fë‹ mik¥òfŸ
bg©fë‹ ey‹ fh¡f ÏªÂa bg©fŸ r§f«, #dehaf khj® r§f« k‰W«
bg©Qçik Ïa¡f« M»aitfŸ nghuho tU»‹wd. Ïit¤ jéu muR rhuh
j‹dh®t mik¥òfshd mçkh r§f«, nuh£lç r§f«, Ï‹d®Åš r§f« ngh‹witfS«
bg©fë‹ eyid¡ fh¡f ghLg£L tU»‹wd.
FHªijfŸ cçikfŸ
m
• ÃçÎ 39 ( e ) ‹ go ÏªÂa muÁayik¥ò FHªijfŸ RjªÂukhfÎ« clš
Mnuh¡»a¤JlD« thH tif brŒ»wJ.
• ÃçÎ 45 - ‹ go murh§f« všyh FHªijfS¡F« 1 4 taJ tiu f£lha Ïytr¡ fšé
co
tH§»l tê tif brŒJŸsJ.
• ÁWt®fS¡F vÂuhd mÚÂ r£l« 1 986 – M« M©L Ïa‰w¥g£L Ïs« Áwh®fŸ
Kiwahf ghJfh¡f¥glÎ« mt®fŸ ÂUªÂ thHÎ« tê brŒJŸsJ.
• I. eh. rig 1 979 M« M©il r®tnjr FHªijfŸ M©lhf m¿é¤JŸsJ.
e.
fhÁfh Ïytr TNPSC/TET mflhä
òÂa ngUªJãiya« mU»š, bfsçr§f® fh«¥s¡°,
6-« tF¥ò m¿éaš
ot
cn
td<°tç nfhéš
ijy« ,fh»j« jahç¡f bjU,ku«TlYh®
ga‹gL« - ôfè¥l°- Úy»ç kht£l«
9894006772
Ô¥bg£o, Ô¡F¢Á (k) ÁW bgh«ikfŸ jahç¥Ãš ga‹gL« ku« - Ïytku«
Ïuæš gL¡iffŸ, glF jahç¥Ãš ga‹gL« ku« - ~ig‹
ps
kh£Lt©o jahç¥Ãš ga‹gL« ku« - fUntyku«

éisah£L rhkh‹fŸ, »ç¡bf£ k£ilfŸ jahç¡f ga‹gL« ku« - éšnyh
bl‹å° k£il, Ah¡» k£il – kšbgç
.tn
ngUªJ ãW¤jkhf ga‹gL« ku« - nghgh¥

Ô¥g‰whj ku« - br«ku« (Red Wood)
gH ku§fëš Ú©lfhy« éis¢rš jUtJ – MuŠR ( 400 M©LfŸ)
w
fh®nghiA£nu£:-
òuj« - ts®¢Á më¡»wJ.
w
bfhG¥ò – M‰wš më¡»wJ.

it£lä‹ - clèaš brašfis f£L¥gL¤Jjš
w
jhJ¡fŸ – clèa¡f brašfis f£L¥gL¤Jjš

Ú® - clš bt¥g¤ij xG§F¥gL¤J»wJ.
òuj¢r¤J Fiwthš V‰gL« nehŒfŸ:-

1. FthÁa®fŸ : tæW F©lhf fhz¥gL« ( 1 – 5 taJ FHªijfŸ)
2. kuh°k° :
jiy¥ bgçajhf ÏU¡F«
vil¡ FiwÎ
m
vY«ò« njhYkhf fhz¥gLt®
it£lä‹ A – khiy¡ f©
it£lä‹ B – bgçbgç
co
it£lä‹ C – °f®é
it£lä‹ D – ç¡f£°
mnaho‹ - K‹ fG¤J fHiy
e.
ÏU«ò¢ r¤J – Ïu¤j nrhif, måäah
jhtu c©â ( bA®Ã Xu° ) v.fh: ML, khL
ot
éy§F©â (fh®å Xu°) v.fh: òè, Á§f«
mid¤J©â (M«å Xu°) v.fh: fhf«
cn
it£lä‹ B2 fhz¥gLtJ – g£lhâ
it£lä‹ B12 fhz¥gLtJ – kiH¤Jë
ònuhnfçah£o¡ brš :-
ps
r›édhš NH¥g£l E©QW¥ò »ilahJ

bjët‰w c£fU bg‰¿U¡F«.
Ínfçna£o¡ brš :-
.tn
r›édhš NH¥g£l E©QW¥ò c©L

bjëthd c£fU bg‰¿U¡F« v.fh : gh¡Oçah
C£lr¤J Fiwthš V‰gL« nehŒ – Fiwgh£L nehŒ
w
f¤jç¡fhŒ – m°fh®Ã¡ mäy«

bršY¡F tot« ( k‰W« ) bršY¡F cŸns njitahdt‰iw mDkÂ¥gJ – Ãsh°kh r›Î
w
ir£nlhÃshr« ( k‰W« ) c£fUitÍ« cŸsl¡»aJ – ònuh£nlhÃshr«(Ãsh°kh gly¤Â‰F

cŸns Tœ)
ònuh£nlhÃshr« vd¥ bgaç£lt® - J . E. g®»‹í

w
ònuh£nlh – Kj‹ik
Ãsh°kh – Tœ ngh‹w mik¥ò
Ãsh°khgly¤Â‰F« c£fUé‰F« Ïil¥g£l ònuh£nlh Ãshr gFÂ – ir£nlhÃshr«

bršè‹ K¡»a ika« - c£fU
bršè‹ K¡»a ikakhd c£fUit ghJfh¥gJ mJ brhšY« ntiyia brŒÍ« cW¥ò –
ir£nlh Ãshr«
xU jiyKiwæèUªJ mL¤j¤ jiyKiw¡F kuò rh®ªj g©òfis vL¤J¢brštJ-
m
ãô¡èa° (c£fU) (nfhs tot«)
cæçd§fS¡F tot¤ij ã®zæ¥gJ – ãô¡èa° (c£fU)
bršè‹ M‰wš ika« - ik£nlh fh©oçah
co
bršè‹ ehza« - mondhÁ‹ £iugh°ng£
czÎ brçkhd« mila bršèš fhz¥gL« E©QW¥ò – nfhšif cW¥òfŸ
bršèš ÏU¡F« bghU£fis Xçl¤ÂèUªJ k‰bwhU Ïl¤Â‰F vL¤J bršY« cW¥ò –
e.
v©nlh Ãshr tiy¥Ã‹dš
clèèUªJ òuj¤ij Ãç¤bjL¤J¢ br‹W clY¡F më¥gJ – nfhšif cW¥òfŸ
ot
brhubrhu¥ghd gFÂ c‰g¤Âæ‹ Âw‹ - òuj c‰g¤Â
tGtG¥ghd gFÂ c‰g¤Âæ‹ Âw‹ - bfhG¥ò c‰g¤Â
cn
bršè‹ fhty‹ - iynrhnrh«fŸ
bršè‹ j‰bfhiy¥igfŸ - iynrhnrh«fŸ
brš éG§Fjš – iynrhnrh«fŸ
ps
éy§F bršèš k£L« fhz¥gLtJ – br‹£nuhnrh«.

brš Ãçjš – br‹£nuhnrh«
brš cŸsG¤j¤ij Óuhf ga‹gL¤JtJ – th¡F nthšfŸ (E© FäêfŸ)
.tn
jhtu bršèš br‹nuh nrh«fŸ v‹w E©QW¥ò Ïšiy

fâf§fŸ:- (éy§F bršèš fhz¥glhJ)
1. Fnshnuh Ãsh°£ - gR§fâf« ( Xë¢nr®¡if brŒa cjÎtJ )
2. Fnuhnkh Ãsh°£ - ãw¡fâf«
w
3. èÍnfh Ãsh°£ - ãwk‰wJ.

Ïiy, ky®, få, ngh‹wit ãwKl‹ fhz¥gl¡ fhuz« - Fnuhnkh Ãsh°£
w
jhtu brš éy§F brš

w
1. brš Rt® c©L 1. brš Rt® Ïšiy (Ãsh°kh cŸsJ)
2. br‹nuhnrh«fŸ Ïšiy 2. br‹nuhnrh«fŸ c©L

3. E©FäêfŸ bgçait. 3. E© FäêfŸ Á¿ait.
m
bršY¡F tot« jUtJ – bršRt®
co
bršRt® vjdhš MdJ – bršYnyh°
Á‰¿d§fë‹ njh‰w« v‹D« üiy vGÂat® - rh®y° lh®é‹ (1859)
Á‰¿d§fë‹ njh‰w« v‹w üš mÂf é‰gid (k‰W«) éthj¤ij »s¥ÃaJ.
e.
kåj‹ - Fu§F«, òè – óidÍ« nghyÎ« gy m«r§fëš x‹¿U¥gJ V‹ v‹gij Kj‹
Kjèš és¡»at® - rh®y° lh®é‹
ot
vy¡£uh‹ E©nzh¡»ia f©l¿ªjt® - v®z°£ u°fh (k) kh¡° ehš (1931)
væ£i[ (itu°) f©l¿ªjt® - Ïuhg®£ nfnyh (1984)
itu° g‰¿ go¥gJ – ituhyí
cn
gh¡Oçait g‰¿ go¥gJ – gh¡Oçahyí
gh¡Oçahit f©l¿ªjt® - M©l‹ th‹ ÿt‹ A]¡ (1675)
efu¡ Toa xU brš jhtu« - »shälh nkhd°
ps
gh¡Oçahthš V‰gL« nehŒfŸ:-

jhtu« :
vYä¢ir – fHiy ( òŸë mGtš nehŒ)
.tn
j¡fhë – thlš nehŒ

éy§F:
Mªjuh¡° ,fhr nehŒ
w
kåj‹:
ãnkhåah, bl£ld°, fhr nehŒ
w
étrhæfë‹ e©g‹ - k©òG

étrhæfë‹ vÂç – bt£L¡»ë
w
(cy»nyna cæçd§fë‹ v©â¡if mÂf« bfh©lJ – ó¢Á Ïd«)

bfhR xê¥ò Âd« - October 20
ÚçY« ãy¤ÂY« thG« jhtu« - kh°

Ãç¡f¡Toa éijfis cila jhtu« (if¡fh£oèlnd) ÏUé¤Âiy jhtu« (kh)
Ãç¡f Ïayhj éijfis cila jhtu« (nghndhèlnd) xU é¤Âiy jhtu« (beš)
Âwªj éij¤ jhtu« - irf°, igd°
ãw¡TUL cila éy§F – Kjiy
m
g¢nrhªÂæ‹ eh¡F mj‹ cliy¥ngh‹W – ÏU kl§F Ús« mÂf«
cæçd§fëš äf¥bgçaJ – Âä§fy«
é©btë¡F mD¥g¥g£l Kjš éy§F – ehŒ (ÏuZah) iy¡fh
co
beU¥ò nfhêæ‹ K£il – 22 nfhê K£il¡F rk«
ghÿ£ofë‹ fG¤Âš cŸs vY«òfŸ v©â¡if – 7
jæuhf kh‰w Koahj ghš – x£lf ghš
e.
x£lf« (ngh‹W) mÂf ehŸ Ú® Fo¡fhkš thG« éy§F – f§fhU vè
ò‰W nehŒ cŸgl vªj nehÍnk tuhj cæçd« - RwhÛ‹
ot
fêÎ bghU£fŸ k©òG¡fŸ ÁijÎ‰W njh‹¿aJ – fy¥ò cu«
R‰W NHš Âd« - #]‹ 5
cn
Xèæ‹ myF – blÁgš
kåjdhš nf£f¡ Toa blÁbgš msÎ – 10-120 tiu
rÛg¤Âš F¥igæš ÏUªJ ä‹rhu« jahç¡f g£l Ïl« (f©LÃo¡f¥g£l Ïl«) – K«ig
ps
fšgdh rh›yh – bfhy«Ãah – 1997

flš Úçš c¥ig Ãç¤bjL¡F« Kiw – Méahjš
Ãsh°o¡ - be»ê – 1862 – Ïy©l‹
.tn
(PVC) – (Polly Vinai Clororite)

ÏHF« be»ê :- Ó¥ò, thè, éisah£L bgh«ikfŸ, PVC ig¥òfŸ
f©zho ntÂ¥ bghUŸ, e‹F Jfyhd kzš R©zh«ò¡fš – (nrhoa« Áènf£)
w
nrh¥ò jahç¡f¥ ga‹gL« Kj‹ik bghUŸ – nrhoa« iA£uh¡i[L

Ïa‰if ÏiyfŸ bra‰if ÏiyfŸ
w
gU¤Â, rzš, g£L Ïiy, ghè°£l®, iey‹, rnua®

br«k¿ ML, fhšeilfë‹
nuhk«, nj§fhŒ eh®
w
xU òŸëæš 70,000 mÛghit nr®¡fyh«

Rfhjhu Âd« - kh®¢ 7

Âwªj btë¤ njh£l« -#¥g‹, »ôgh, uZah
g‹dh£L myF Kiw V‰gL¤j¥g£l M©L – 1971
bjçªj cWÂ¥gL¤j¥g£l msnthL bjçahj msit x¥Ã£L gh®¥gJ msÅL MF«.
Â£l myFfŸ:- Û£l® * »nyh»uh« * édho
m
FPS – Food Pound Second
CGS – Centimeter Gram Second
MKS – Miter Kilogram Second
co
1 Fé©lhš – 100 kg
1 bk£ç¡ l‹ - 1000 kg
1 Second – 1000 äšè édho
e.
1000 ä.édho – 10 y£r« ik¡nuh édho
ot
nuhnghé‹ _is – ä‹dD ÁšY (Chip)
ne®nfh£L Ïa¡f« - ä‹ Jh¡F (lift) jhnd éG« bghUŸ
t£l Ïa¡f«:-
cn
fofhuKŸ , khÎ miu¡F« ÏaªÂu«, uh£od«
nuhnghé‹ jªij – Ir¡ mÁnkh
nuhngh – Ãè¥ig‹° bkhê¢brhš
ps
jiuæš cUS« gªÂ‹ Ïa¡f« - t£l, ne® nfh£L Ïa¡f«

MÁahikd® - gFÂ – bk¡ÜÁah – kh¡d°
Escalator – jhåa§F go¡f£LfŸ
.tn
fhªj¤ij f©l¿ªjt®fŸ – Ód®fŸ

fhªj¤Â‹ k‰bwhU bga® - têfh£L fUé
bt¥g« xU tif M‰wš vd¡ f©l¿ªjt® - n#«° Éš
w
jäœeh£o‹ fh‰whiy mÂf« fhz¥gL« Ïl§fŸ

1. MušthŒ bkhê – f‹åahFkç
w
2. fa¤jhW – ÂUbešntè
Nça M‰wiy¥ ga‹gL¤Â cU¥bgU¡» _y« nuhkhåa¡ f¥giy vç¤jt® -
w
M®¡»äo° - ».K.12
bjhiyneh¡»ia f©l¿ªjt® - fèènah 1609

Nça‹ ãiyahf Ïšiy j‹id¤jhnd R‰¿¡ bfh©L NçaidÍ« R‰¿ tU»wJ v‹w
nfhg® ãf° fU¤Âid MŒé‹ _y« ã%Ã¤jt® - fèènah
cyf é©btë M©L – 2009
Nça xë òéia mila njit¥gL« neu« - 8-20 (or) 500 édhofŸ
m
_èif¤ jhtu§fŸ:-
öJtis – rë¤bjhšiy, nfhiH mf‰W«, kh®ò¢rë Ú¡F«
ÑHhbešè – kŠrŸ fhkhiy Ú¡F«
co
nt«ò – tæ‰W¥ ó¢Áia mf‰W«
bešè – thŒò©iz Fz¥gL¤J«, Fë®¢ÁjU«
JsÁ rë nfhiH mf‰W«, fhŒ¢riy Ú¡F«
e.
–
Xktšè – éa®it bgU¡F«, nfhiH mf‰W«, fhŒ¢riy Ú¡F«
tr«ò – tæW r«gªjkhd nehŒfis Ô®¡F«
ot
kŠrŸ - »Uä ehÁå, czÎ
Ãu©il – gÁia ö©L«
cn
ÏŠÁ – brçkhd nfhshW Ú¡F«
äsF – bjh©il fufu¥ig Ú¡F«
Úç‹ msÎ:-
ps
btŸsç¡fhŒ - 95% fhsh‹ - 92% ghš - 87%

cUis - 75% K£il - 73% buh£o¤ J©L - 25%
r›éš òuj« cŸsJ vd¡ f©l¿ªjt® - nkå všè (1935)
.tn
fâf« vd¡ f©l¿ªjt® - î«g‹ - 1883

7- « tF¥ò m¿éaš
f«gë X® mçÂ‰ fl¤Â - ÏJ òuj¤Âdhš MdJ
M£o‹ nuhk¤ij f¤jç¤J f«gë vL¡F« Kiw – gnah»ë¥ (f©LÃo¥ò - M°Ânuèah
w
éŠPhåfŸ)
Ïiyfë‹ uhâ vd miH¡f¥gLtJ - g£L
w
g£L¥ó¢Áæ‹ czÎ – kšbgç Ïiy

g£L¥ó¢Áæ‹ Ïs« cæç – f¡T‹
w
ÏªÂahé‹ bjh‹ikahd bjhêšfSŸ x‹W - g£L¤bjhêš

g£o‹ tiffŸ:
1. kšbgç 2. lrh® 3. vçg£L 4. Kfh g£L

mÂf mséš gaåš cŸs¥ g£L - kšbgç g£L
f¡T‹ TL cUthf MF« fhy« - 25-30 eh£fŸ
g£L¡ T£oèUªJ Ïiyfis Ãç¤bjL¡F« Kiw - RUSjš
g£il¡ f©l¿ªjt® - irè§Á (Ód nguuÁ)
m
g£L c‰g¤Âæš ÏªÂah - 2-« Ïl«
TN-š g£L c‰g¤Â Ïl§fŸ
1. fhŠÁòu« 2. ÁWtªjhL 3. ÂU¥òtd« 4. Muâ
co
njÜ ts®¡F« Kiwæ‹ bga® – vÃfšr®
g£L¥òG ts®¡F« Kiwæ‹ bga® – brçfšr®
njÜ¡fë‹ tiffŸ:
e.
1. Ïuhâ¤ njÜ ( bg© njÜ)
2. onuh‹ (M© njÜ)
ot
3. ntiy¡fhu¤ njÜ (ky£L¤ njÜ)
ÏªÂa tif¤ njÜ¡fŸ
cn
1. ghiw¤ njÜ – VÃ° lh®nr£lh
2. Á¿a¤ njÜ – VÃ° ònshçah
3. ÏªÂa¤ njÜ – VÃ° Ï©ofh
ps
njÜ ts®¥Ã‰F cfªj Ïd« - VÃ° bkšèbguh (Ï¤jhèa Ïd«)

njå‹ T£L¥bghUŸ (or) _y¥bghUŸ – r®¡fiu – 75Ð , Ú® - 17Ð
bgU«gh‹ikahd r¤J¡fis¤ jhJ¥òfŸ

jé®¤J – 8Ð
ÁWgh‹ikahd r¤J¡fis
.tn
bfh©oU¥gJ – jhJ c¥òfŸ
jäœeh£oš nfhê¥ g©iz¤ bjhêèš ÁwªJ és§F« kht£l« - ehk¡fš

mil¡fh¤jèš ÏUªJ FŠÁ bgh¿¡f MF« fhy« - 21 – eh£fŸ
w
K£il c‰g¤Â – btŸë¥òu£Á

ghš c‰g¤Â – bt©ik¥ òu£Á
w
éy§FfŸ ghJfh¥Ã‰fhf V‰gL¤j¥g£l mik¥ò – òS»uh°

mêªJ tU« Ïd§fis¥ g‰¿ TWtJ – Red Data Book
w
m¿P® m©zh cæçaš ó§fh mikªJŸs kht£l« - t©lÿ® (fhŠÁòu«)

C£lKiw

j‰rh®ò Ãwrh®ò
(jhtu§fŸ) éy§fŸ, x£L©âfŸ, óŠirfŸ
xë¢nr®¡if [Photosyntheris]
CO2 + H2O sun light °lh®¢ + O2
m
g¢ira«
xU ngçd¥ bgaU«, xU Á‰¿d¥ bgaU« nr®ªjJ = ÏU brh‰bga®
co
rhW©âfŸ v.fh fhsh‹ - (buh£ofhsh‹)
x£L©â jhtu« v.fh f°F£lh ( rljhç )
ó¢Á c©Q« jhtu§fŸ:- (njit - ie£u#‹)
e.
1. be¥gªj° ( FLit¤ jhtu« )
2. r‹ - o – Í ( LnuhÁuh ) ( Nça gå¤Jë jhtu« )
ot
3. ô+£ç Fnshçah
4. Åd° Ãis£uh¥ (ig jhtu«)
cn
[ kiy¥gFÂæš ie£u#‹ r¤J¡ FiwÎ mjdhš ó¢Áia c©L ie£u#id bgW»wJ ]
T£Læç¤jhtu« v.fh . iy¡f‹fŸ
( Mšfh + óŠir = iy¡f‹fŸ)
éy§Ffë‹ czñ£lKiw - nAhnyhnrhæ¡ [Âl czÎ]
ps
ÁWFlš 3 gFÂia bfh©lJ

1. onahod«
2. Éíd«
.tn
3. Ïèa«
ÁWFlè‹ Ús« - 7 Û£l® (23. ¼ mo) (mšyJ) 700 br.Û
bgU§Flš Ús« - 1.5 Û£l® ( 150 br.Û)
w
brç¤jè‹ Koéš V‰gL« kh‰w§fŸ

1. fh®nghiA£nu£ FS¡nfh°
w
2. òuj« mändh mäy«

3. bfhG¥ò bfhG¥ò mäy§fŸ
w
brç¤jš ãfœ¢ÁfŸ mid¤J« ÁWFlèš Kotil»wJ

czÎ KGtJkhf brç¡f¡ Toa Ïl« - ÁWFlš
bgU§Flèš brç¤jš eilbgWtÂšiy

bjhFÂ - ònuh£nlhnrhth v.fh (mÛgh- xU brš éy§F cæç)
mÛghé‹ czñ£l« - nAhnyhnrhæ¡
mÛghé‹ tF¥ò – rh®nfhod«
mÛghé‹ Ïd¥bgU¡f« (k) Ïl¥bga®¢Á cW¥ò - nghè¡fhšfŸ
m
mÛghé‹ czÎ Kiw – gutš czÎ Kiw
cäœÚ® Ru¥Ãfë‹ tiffŸ:-
1. nkš m©z¢ Ru¥ÃfŸ
co
2. Ñœ m©z¢ Ru¥ÃfŸ
3. ehto¢ Ru¥ÃfŸ
cäœÚçš fhz¥gL« v‹ir« (behÂ) – laè‹
e.
ghš g‰fë‹ (m¿Î¥gš) v©â¡if – 20 ( 7-8 taJ)
gš N¤Âu«:-
ot
bt£L¥gš – 4+4
nfhiu¥gš – 2 +2
cn
K‹ flthŒgš – 4 +4
Ã‹ flthŒgš – 6 + 6 ( bkh¤j« = 32 )
ahidæ‹ bt£L¥g‰fë‹ Ú£Á (m) khWghL – jªj«
ps
kh£o‹ Ïiu¥ig – 4 gFÂfis bfh©lJ

kåj clèš fhz¥gL« vY«òfë‹ v©â¡if – 206
Ïu¤j Át¥gQ¡fŸ , btŸisaQ¡fŸ, Ïu¤j¤ j£LfŸ ngh‹wit cUthF« Ïl« -vY«ò
.tn
k©ly« (vY«ò k{i#)
óŠirfŸ g‰¿ go¥gJ – ik¡fhyí

Mšfh (mšyJ) ghÁ g‰¿ go¥gJ – ig¡fhyí
w
fu¥gh‹ ó¢Áæ‹ Ïu¤j« - ãwk‰wJ

e©L k‰W« Ïwhš Ïu¤j« - Úyãw«
w
ehsäšyh Ru¥ÃfŸ Ru¥gJ- Ah®nkh‹fŸ

clš Ïa¡f brašfis tH§FtJ - Ah®nkh‹fŸ
w
ntÂa öJt® vd miH¡f¥gLtJ - Ah®nkh‹fŸ

Âuhél Kiw kU¤Jt¤Â‰F v.fh – Á¤j kU¤Jt«
Á¤Â v‹w brhšè‹ bghUŸ – Kot‰w nguhdªj«

Á¤j kU¤Jt¤ij cUth¡»at® – mf¤Âa®
Á¤j kU¤Jt jªij – mf¤Âa®
Á¤j kU¤Jt« njh‹¿a Ïl« - jäHf«
Á¤j kUªJ jahç¡f ga‹gL« brofŸ – 1200 tif brofŸ
m
MÍ® ntjh v‹gJ - cæiu g‰¿aJ (Ïj‹ neh¡f« - thj«, fg«, Ã¤j«)
nAhänahgÂ kU¤Jt¤Â‹ jªij – rhKntš bA‹nk‹ (b#®kå (1796) )
Ídhå kU¤Jt¤ij njh‰Wé¤jt®fŸ
co
1. ï¥ngh»nu£l° (»nu¡f«) 2. nfy‹ ( nuh«)
Ïu¤j¤ÂYŸs FS¡nfh° msÎ – 80/120 ä. »uh«
FS¡nfhì‹ msit f£L¥gL¤J« Ah®nkh‹ - Ï‹Rè‹
e.
fiza¤ÂYŸs Õ£lh bršfŸ Ru¥git - Ï‹Rè‹
ÚuêÎ nehŒ¡F ( lahgo° bkšèl° ) fhuzkhd Ah®nkh‹ - Ï‹Rè‹
ot
ghiy¥ gj¥gL¤J« Kiwia f©l¿ªjt® - ÿæ gh°oa®
gh°oa® bt¥gãiy v‹gJ – 70°C Kjš 75°C tiu
cn
IFGTB GASS fhLfŸ mU§fh¢Áaf« mikªJŸs Ïl« - nfha«ò¤ö®
Ú® njitæ‹ mo¥gilæš jhtu§fis 3 tifahf Ãç¤jt® - th®ä§
1. Ú® thœ¤ jhtu« 2. Ïil ãiy¤ jhtu« 3. twŸ ãy¤ jhtu«
ps
1. Ú®thœ¤ jhtu§fŸ
.tn
jå¤J äj¡F« nt%‹¿ äj¡F« Úçš _œ» thG«

Ú®thœ¤ jhtu§fŸ jhtu§fŸ Ú® thœ¤ jhtu«
vfh: Mfha¤ jhkiu vfh: mšè jhkiu vfh: thè° neçah
2. Ïilãiy¤jhtu§fŸ v.fh- (i) nfhJik (ii) kh (iii) nt«ò (iV) Nça fhªÂ
w
j©o‹ msÎ ( k ) mik¥Ã‹ mo¥gilæš ó¡F« jhtu§fŸ _‹W tif¥gL«

ó¡F« jhtu§fŸ
w
w
1. ÁWbrofŸ 2. òj®brofŸ 3. ku§fŸ

(i) KŸs§» (i) nuh#h (i) nt«ò
(ii) nfhJik (ii) kšèif (ii) kh
(iii) beš (iii) Fnuh£lh‹ (iii) gyh
(iv) NçafhªÂ (iv) JsÁ (iv) Myku«

(v) vYä¢ir
ntç‹ tiffŸ -
1. Mâ nt®¤ bjhF¥ò
2. ršè nt®¤ bjhF¥ò ( nt‰¿l nt®¤ bjhF¥ò)
jhtu¤Â‹ clš cW¥òfŸ
m
1. nt® 2. j©L 3. ÏiyfŸ 4. ky®fŸ , fåfŸ ,éij( Ïd¥bgU¡f cW¥òfŸ)
j©o‹ gâfŸ
co
1. jh§Fjš
2. fl¤Jjš
fQ:- j©oèUªJ Ïiy cUthF« Ïl¤Â‰F fQ v‹W bga®
e.
Ïiyæ‹ gâfŸ
1. czÎ jahç¤jš 2. thÍ gçkh‰w« 3. Úuhé ngh¡F
ky®:- Ïd¥bgU¡f¤ij nk‰bfhŸS« jhtu cW¥ò - ky®
kyç‹ ghf§fŸ :- 1. òšè t£l« 2. mšè t£l«

ot
kfuªj¢ nr®¡if (k) fUÎ‰w¥Ã‹ - ky® fåahf khW«
3. kfuªjhŸ 4. Nyft£l«
cn
òšè t£l«:-
Ïit Ïiy ngh‹W gRikahf kyç‹ btëaL¡»š fhz¥gL«
bkh£lhf ÏU¡F« nghJ kyiu¥ ghJfh¡»wJ.
ps
mšè t£l«:-
ÏJ kyç‹ Ïu©lh« ghfkhF«.
ÏJ Ãufhrkhf gy t©z§fëš fhz¥gL«
.tn
kfuªj jhŸ t£l«:-

ÏJ kyç‹ M©ghf« MF«.
ÏÂš _‹W gFÂfŸ cŸsd
w
mitahtd: (i) kfuªj¥ ig (ii) kfuªj Ú£Á (iii) kfuªj fh«ò

w
Nyf t£l«:-
ÏJ kyç‹ bg© ghf«
w
ÏÂš _‹W gFÂfŸ cŸsd

mitahtd: 1. Nš Ko 2. Nš j©L 3. Nš ig
jäœ eh£oš k£L« fhz¥gL« ky® - F¿ŠÁ ky® (ÏWÂahf ó¤jJ – 2006)
Mântç‹ kh‰WU¡fŸ

v.fh: nrä¥ò nt®
T«ò tot« fÂ® tot« g«gu tot«

(nfu£) (KŸs§») (ne¥Ã~gh®«) – Õ£%£ , l®å¥
Rthr nt®
m
fl‰fiunahu« cŸs rJ¥ò ãy§fëš fhz¥gL« - v.fh: Ã¢rhtu« (flÿ®)
thÍ gçkh‰w¤Â‰F v.fh – mé‹Óah (btŸis miy M‰¿)
co
ršènt® kh‰WU¡fŸ
v.fh : nt‰¿lnt®fŸ
e.
nrä¥ò nt®fŸ jh§Fnt®fŸ x£L©â nt®
bjh‰W nt®
v.fh nt®»H§F v.fh ö©nt®fŸ v.fh f°F£lh v.fh th©lh
ot
bfh¤Jnt®fŸ K©Lnt®fŸ
v.fh lhèah v.fh nrhs«, fU«ò
cn
t©lhé‹ K¡»a gâ
fh‰¿YŸs <u¥giria c¿ŠÁ cæ® thG« th©lh czé‰fhf m‹¿
ÏU¥Ãl¤Â‰fhf k£Lnk thG«
ps
j©o‹ kh‰WU¡fŸ
(i) jiu¡Ñœ j©L kh‰WU¡fŸ (ii) jiu x£oa j©L kh‰WU¡fŸ
(iii) jiu nkš j©L kh‰WU¡fŸ
.tn
(i) jiu¡Ñœ j©L kh‰WU:-

(i) »H§F – v.fh cUis¡»H§F (ii) k£lãy¤j©L – v.fh ÏŠÁ
(ii) jiu x£oa j©L kh‰WU:-
w
(i) XL j©L – v.fh òš (ii) °nlhy‹ - v.fh °£uhbgç

w
(iii) jiu nkš kh‰WU:-

(i) j©L g‰W¡ f«ÃfŸ - v.fh ghÁ ònshçah
(ii) K£fŸ – v.fh fh»j£L
w
(iii) Ïiy¤ bjhêš j©L – v.fh r¥gh¤Â¡fŸë

r¥gh¤Â¡fŸëæš Ïiy ngh‹W njh‰wkë¥gJ – j©L. Mdhš mJ Ïiyašy
K£fshf fhz¥gLtJ - ÏiyfŸ.
Ïiyæ‹ kh‰WU¡fŸ

Ïiy¥g‰W f«Ã Ïiy K£LfŸ FLitjhtu« ig jhtu«

v.fh g£lhâ v.fh r¥gh¤ÂfŸë v.fh be¥gªj° v.fh ô£çFnyçah
j©o‹ tiffŸ
m
(i) FW¡fkilªj j©LfŸ (ii) ãä® j©LfŸ (iii) eèªj©L
co
1. KŸs§» 1. _§»š
2. nfu£ 2. ijyku«
3. l®å¥ 3. Myku«
e.
4. bt§fha« ãä®¤j eèªj j©L jiu x£o eèªj j©L
1. Ã‹Dbfho (mtiu) £iulh¡° (bt£Lfha ó©L)
2. VWbfho (bt‰¿iy , äsF)
ot
jhtu§fS¡F cz®Î c©L (»iun[h»uh¥) vd¡ T¿at®-J.C. ngh° - jhtuéaš fHf«
bfhšf¤jh
cn
T.N. š jhtuéaš njh£l« cŸs Ïl« - C£o, bfhil¡fhdš, V‰fhL
gçzhk bjhl®Ã‹ mo¥gilæš IªJyf nfh£gh£il T¿at® - R.H. é£nl¡f® (1969)
IªJyf tif¥ghL
ps
bkhåuh ònuh£o°lh óŠirfŸ jhtu§fŸ éy§FfŸ

(1) gh¡Oçah (i) xU brš ghÁ (i) óŠir (i) gybrš ghÁ 1. JisÍlèfŸ
.tn
(2) irndh (ii) ònuh£nlhnrhth (ii)Ãiunahig£ 2. FêÍlèfŸ

- gh¡Oçah (Úy¥gR«ghÁ) (iii) blç£nlhig£ 3. j£ilòG
( irndh – Úy« ) (iv) í«ndh°bg®« 4. cUisòG
(v)MŠÁnah°bg®« 5. tisjiròG
6. fQ¡fhèfŸ
w
7. bkšYlèfŸ
8. K£njhèfŸ
9 KJFeh©cŸsit
w
IªJyf tif¥gh£oš Ïl« bgwhjit – itu°fŸ

(i) o¥Ôçah (ii) ãnkhåah (iii) fhrnehŒ TB (iv) bjhGnehŒ
w
gh¡Oçah f©LÃo¡f¥g£l M©L – 1675

gh¡Oçahé‹ jªij – M©l‹th‹ ÿt‹ A]¡
cy»š njh‹¿a Kjš cæç – gh¡Oçah

gh¡Oçah tot§fŸ:-
1. nfhš tot« (F¢Á) 2. nfhs tot« (cUis) 3. fhšòŸë tot« 4. RUŸ tot«
kåj bgU§Flèš thG« gh¡Oçah – v°b[çÁah nfhiy ( v. nfhiy)
m
1. vYä¢ir – fHiy nehŒ
2. cUis – tisa mGfš
3. M¥ÃŸ – Ô bt¥ò nehŒ
co
4. j¡fhë – thlš nehŒ
[ònuh – Mu«g« ] [randh – Úy«]
[nfçnah – c£fU] [ig£ - jhtu«]
e.
[Í – c©ikahd] [bg®« - éijfŸ]
[nrhæ¡ - cæç] [í«ndh° - Âwªj éij]
ot
[MŠÁnah° - _oa éij]
éy§Ffis ÏU tif¥gL¤Âat® - #h‹nu
cn
(i) KJFeh© cŸsit (ii) KJFeh© m‰wit
kåj clèš 1 »nyh gh¡Oçah cŸsJ.
IªJ cyf nfh£ghL
ps
R.H. é£nl¡f® - Ïuhg®£ Ah®o§ é£nlf® - [gçzhk mo¥gilæš btëæ£lh®]

IªJ cyf nfh£ghL
1. bršè‹ Á¡fyhd mik¥ò (i) ònuhnfçna£LfŸ (ii) ônfçna£LfŸ
.tn
2. C£lKiw – j‰rh®ò C£lKiw

Ãwrh®ò C£lKiw
3. clyik¥ò - xU brš cæç, gy brš cæç
4. FGk gçkhz« - (m ) gçzhk bjhl®ò
w
(i) bkhåuh cyf«:-

w
v.fh: gh¡Oçah (k) irndh gh¡Oçah

gh¡Oçah mid¤J« xU brš cæç
c©ikahd c£fU Ïšiy
w
gh¡Oçahthš kåjD¡F V‰gL« nehŒfŸ

1. o¥Ôçah 2. ãnkhåah 3. fhrnehŒ 4. bjhGnehŒ
(ii) ònuho°lh:-

(i) xU bršyhyhd Ínfçna£o¡ brš
ghÁfŸ mid¤J« j‰rh®ò C£lKiw
ghunkÁa« tF¥ò - Óèna£lh
ghunkÁa¤Â‹ Ïl¥bga®¢Á cW¥ò – FWÏiHfŸ
m
jhtu§fS¡F« éy§FfS¡F« Ïilna Md X® všiy¡ nfh£oš mikªJŸs E©Qæç
– ô¡ëdh
óŠirfŸ ( g¢ira« Ïšiy)
co
v.fh 1. <°LfŸ 2. nkšLfŸ 3. fhsh‹fŸ 4. ehŒ¡FilfŸ 5. g~¥ gªJfŸ 6. bgåÁèa«
(i) óŠirfŸ mid¤J« Ãwrh®ò C£lKiw nk‰bfhŸ»wJ.
(ii) óŠirfë‹ bršRt® if£O‹ v‹w bghUshšMdJ
e.
(iii) fQ¡fhèfë‹ bršRt® if£O‹ v‹w bghUshš MdJ.
<°Lfë‹ ga‹fŸ – (i) kJghd jahç¥ò (ii) buh£o jahç¥Ãš ga‹gL»wJ.
ot
bgåÁè‹ beh£nl£l« v‹w óŠiræèUªJ bgåÁèa« v‹w kUªJ f©LÃo¡f¥g£lJ
f©l¿ªjt® - mby¡[h©l® Ãbs«ä§
cn
kUªJfë‹ uhâ vd miH¡f¥gLtJ – bgåÁèa«
jhtu§fŸ mid¤J« gy bršfshš MdJ
ghÁfŸ v.fh. 1. yhändçah 2. °ignuhifuh 3. nfuh
ps
jhtu ÏUthœéfŸ vd miH¡f¥gLtJ - Ãiunahig£LfŸ v.fh ç¡ìah , kh°

M«ÃÃah v‹gJ – ÏUthœé
blç£nlh~ig£LfŸ (1000 Á‰¿d§fŸ) - v.fh (bguâfŸ – mHF jhtu«)
.tn
í«ndh°~bg®«fŸ (640 Á‰¿d§fŸ) - v.fh irf°, igd°

MŠÁnah° ~bg®«fŸ (255000 Á‰¿d§fŸ) - v.fh òš, bj‹id, khku«
bkhåuh Á‰¿d§fŸ - 9000 nk‰g£lJ
ònuho£o°lh Á‰¿d§fŸ – 59950
w
óŠirfŸ Á‰¿d§fŸ – 1,00,000

jhtu§fŸ Á‰¿d§fŸ – 2,89,640
w
éy§FfŸ Á‰¿d§fŸ – 1170000

1. vëa Kiwæš jhtu§fŸ bgaçL« Kiwia f©l¿ªjt® – fnuhy° è‹nda°
w
2. tif¥gh£oaè‹ jªij – fnuhy° è‹nda°

3. ÏU brhš bgaçL Kiw cUth¡»at® – fnuhy° è‹nda°
KÂ®ªj fl‰gŠRfŸ (k) gts§fŸ ãuªjukhf thêl¤Â‹ nk‰gFÂæš x£o¡bfh©L thG

M¡nlhg° (k) brÃah Ïit Ïu©L« bkhy°fh bkšYlèfŸ Ãçéš ml§F«
xU F¿¥Ã£l Ïl¤Âš k£L« guéÍŸs éy§Ffëš ÏªÂa khãy§fënyna Kjš khãy« -
jäœehL
cæçd§fis jhtu§fŸ, éy§FfŸ vd Ãç¤jt® - mç°lh£oš (éy§»aš jªij)
m
éy§Ffëš Ïu¤j« cilait, m‰wit vd¥ Ãç¤jt® - #h‹nu
Á‰¿d« v‹w brhšiy m¿Kf¥gL¤Âat® - #h‹nu
kU¤Jt¤Â‹ jªij – ï¥ngh»bu£l°
co
cæçd§fë‹ thêl«, tot« bfh©L jhtu§fisÍ« , éy§FfisÍ« tif¥gL¤Âat® -
1. Ânah¥uh°l° (jhtuéaš jªij), 2. mç°lh£oš (éy§»aš jªij)
éy§FfŸ m¿éaš bga®fŸ
e.
fu¥gh‹ ó¢Á bgç¥shnd£lh mbkç¡fhdh
Å£L < k°fh blhk°ofh
ot
jtis uhdh bA¡[h bl¡i°lyh
òwh bfhy«ghèéah
cn
kåj‹ nAhnkh br¥Ãa‹°
ÏU brh‰bgaiu m¿Kf¥gL¤Âat® – fnuhy° è‹nda°
jhtu« - m¿éaš bga®
ps
br«gU¤Â – iAÃ°f° nuh[hird‹Á°

j¡fhë – iynfh bg®Áf‹ v°Fny©l«
cUis – brhdhy« oÍgnuhr«
.tn
kh - khŠÁ ~bguh Ï©ofh

mçÁ – xiurh r£ilth
ruhrçahf xU ãäl¤Â‰F v¤jid Kiw kåj‹ _¢R éL»wh‹ - 16 – 18 jlit
fh‰W Rthr«, M¡ì#‹ K‹åiyæš k£Lnk eilbgW« - C6H12O6 + O2 CO2 +H2O +
w
M‰wš
w
fh‰¿šyh Rthr« ( behÂ¤jš ãfœ¢Á )M¡ì#‹ Ïšyhj nghJ eilbgW« - vfh <°£
,gh¡Oçah
w
FS¡nfh° M¡ì#‹ C2H5OH (v¤Âš MšfAhš)

m‰wãiy
rhuha¤Âš fhz¥gLtJ – v¤Âš MšfAhš

<°£ v‹gJ xU brš óŠir ÏJ fh‰¿šyh Nœãiyæš Rthr« nk‰bfhŸ»wJ.
_¢RéLjš v‹gJ xU Ïa‰Ãaš ãfœ¢Á
_¢R éLjè‹ nghJ M‰wš btëæLtJ Ïšiy
RthÁ¤jš xU – ntÂæaš ãfœ¢Á. RthÁ¤jè‹ nghJ M‰wš btëæl¥gL»wJ.
m
EiupuY¡F ÑnH fhz¥gL« tèikahd j£ilahd jir¤ bjhF¥ò – cjuéjhd«
c£Rthr¤Â‹ nghJ kh®giwæ‹ bfhŸssÎ mÂfç¡F«
fhuz« :- kh®bgY«òfŸ nkšneh¡»Í« cjuéjhd« Ñœneh¡»Í« efU«.
co
btëRthr« :- kh®giwæ‹ bfhŸssÎ FiwÍ«
fhuz«:- kh®bgY«òfŸ Ñœ neh¡»Í« cjuéjhd« nkš neh¡»Í« efU«
Rthr k©ly¤Â‹ K¡»a éisÎ:-
e.
xU brš (k) gy brš éy§Ffëš Rthr« nk‰bfhŸS« Kiw - gutš Kiw vfh mÛgh,
ghuÛÁa«
ot
njhš _y« Rthr« nk‰bfhŸS« cæçfŸ - k©òG, m£ilòG , óuh‹, Úç°
k©òGé‹ bjhFÂ – m‹åèlh
cn
éy§F ÏUthœé – (M«ÃÃa‹° ) – v.fh. jtis
jhtu ÏUthœé ( M«ÃÃah) - v.fh. kh° (Ãiunahig£)
Ûå‹ Rthr cW¥ò – brÎŸfŸ
ps
një‹ Rthr cW¥ò – Eiupuš ò¤jf¥ig

ó¢Áfë‹ Rthr cW¥ò – fh‰W JisfŸ (m) ÁW JisfŸ
jhtu Rthr cW¥ò – Ïiy , j©L, nt®
.tn
ca® jhtu§fŸ mid¤J« - fh‰W Rthr Kiwia nk‰bfhŸ»wJ.

cæçd§fë‹ Kj‹ikahd k‰W« K¡»akhd M‰wš _y« - Nça‹
xU Nœãiy k©ly¤Âš cæçd§fis c©QjY« c©z¥gLjY« nr®ªj ãfœ¢Á –
czÎ ¢ r§»è
w
M‰wš kh‰w¤Â‰fhf ãfG« v©z‰w czÎ r§fè bjhl®fë‹ tiy ngh‹w mik¥ò –
czÎ tiy
w
czÎ¢ r§fèæš ntÂ M‰wè‹ msÎ xU C£lãiyæèUªJ mL¤j C£l ãiy¡F

khW« nghJ FiwÍ«. Ïªj M‰wš kh‰w« xnu Âiræš k£L« eilbgW«.
w
fhLfë‹ tiffŸ: - 6
1. bt¥g k©ly¡ fhLfŸ:-
fhz¥gL« Ïl§fŸ: ók¤Âa nuif v.fh (bj‹ mbkç¡fh, M¥Ãç¡fh, Ïªnjh – knyÁah)

kiH¥bghêÎ – 190 br.Û (20°C – 25°C bt¥gãiy)
bt¥gãiy äjkhf ÏU¡F«.
ÏªÂahéš fhz¥gL« bt¥g k©ly¡ fhLfŸ:
1. mªjkh‹ ãnfhg® ÔÎfŸ 2. nk‰F bjhl®¢Á kiyfŸ 3. m°[h« 4. nk‰F t§fhs«
m
2. òšbtë Ãunjr§fŸ:-
fhz¥gL« Ïl§fŸ: bj‹ mbkç¡fh, nk‰F M°Ânuèah, tlnk‰F ÏªÂah, »H¡F
gh»°jh‹
co
kiH¥ bghêÎ – 25 br.Û
tw©l j£g bt¥gãiy <uj£g bt¥gãiyÍ« kh¿ kh¿ fhz¥gL«
ÏªÂahfhz¥gL« òšbtë Ãunjr§fŸ:- Úy»ç , fhÁkiy , ehf kiy
e.
3. ghiytd«:-
fhz¥gL« Ïl§fŸ:- M¥Ãç¡fh, mbkç¡fhé‹ mçnrdh khãy«, k¤Âa MÁahéYŸs
ot
ghiytd«, bk¡ìnfh
gfšbghGJ bt¥gkhfÎ« ÏuÎ FëuhfÎ« fhz¥gL«
cn
kiy¥bghêÎ – 25 FiwÎ
ghiytd« - uh#°jh‹ (ÏªÂah)
T‰W (A) : ghiytd¤Âš ÏuÎ¥ bghGJ fL§Fëuhf fhz¥gL«
ps
fhuz« (R) : ãy¥gFÂ Ú®gFÂia fh£oY« mÂf msÎ Fë®¢Á miltjhš (Ïu©L« rç)
äj bt¥gk©ly« fhz¥gL« Ïl« : tl (k‰W«) bj‹ mbkç¡fhéY« Inuh¥ghé‹1 gFÂ
kiH¥bghêÎ – 25br.Û – 100 br.Û
.tn
äf tw©l j£g bt¥gãiy fhz¥gL»wJ.

ÏªÂahéš c¤Âu Ãunjr¤Âš Ï¥gFÂ fhz¥gL«
Inuh¥gh Union 27 eh£fŸ bfh©lJ
4. ÏiyÍÂ® fhLfŸ
w
fhz¥gL« Ïl«:- tl mbkç¡fh, »H¡F MÁah, Inuh¥gh

kiH¥bghêÎ : 75br.Û – 100 br.Û
w
j£g bt¥g ãiy äjkhf¡ fhz¥gL«. äjkhd Fë®fhy¤ij¡ bfh©lJ.
ÏªÂahéš – gŠrh¥, jäœehL, c¤ÂuÃunjr« Õfh®, xç[h, k¤Âa¥ Ãunjr«

w
5. CÁ Ïiy¡fhLfŸ:- (nghçaš fhLfŸ)

fhz¥gL« Ïl§fŸ:- Inuh¥gh (k) fdlh, uZah (ÏªÂah - Ïkh¢ry¥ Ãunjr«, gŠrh¥, fhZÛ®)
kiH¥bghêÎ : 20 br.Û – 60 br.Û

6. öªÂu¥ Ãunjr¡ fhLfŸ
FW»a Fë® nfhilfhyK«, Ú©l Fë®fhyK« mÂfkhd gå¥bghêÎ« fhz¥gL«
kiH¥bghêÎ: 25 br.Û
bt¥gãiy : 10°C - ¡F« FiwÎ
m
KGtJ« gåahš NH¥g£l¥ gFÂ
mÂf Fë® Fë®ªj fh‰W« ãyÎ»wJ.
ÏªÂahéš Ïkakiy¥ gFÂfëš k£L« fhz¥gL«
co
flÎë‹ Kj‰nfhéyhf fUj¥gLtJ – fhLfŸ
MWfë‹ c‰g¤Â¡F _y Mjhu« - fhLfŸ
ÏªÂahéš tUlªnjhW« #]iy khj¤Âš ku« eL« éHh (td kfh c‰rt«) eilbgW»wJ
e.
Ï›éHhé‹ neh¡f« - fhLfëš ku§fis ghJfh¥gij¥ g‰¿ éê¥òz®Î V‰gL¤JtJ
bt¥gk©ly fhLfëš fhz¥gL« jhtu§fŸ
ot
1. nj¡F 2. u¥g® 3. bjh‰W¤jhtu« 4. M®¡»LfŸ 5. bguâfŸ
ÏiyÍÂ® fhLfëš fhz¥gL« jhtu§fŸ:-
cn
1. X¡ 2. kh¥ÃŸ 3. mnfîah 4. ig‹ 5. ~Ã®
CÁæiy fhLfëš fhz¥gL« jhtu§fŸ:- (rh«gš ãw brªehŒfŸ fhz¥gL»‹wd)
1. °¥%° 2. ~Ã® 3. ig‹ 4. M°bg‹ 5. éšnyh 6. iy¡f‹fŸ 7. fhsh‹fŸ
ps
jäœeh£oš gts¥ghiwfŸ fhz¥gL« Ïl§fŸ:

1. k‹dh® tisFlh 2. k©lg« (ÏuhnkZtu«)
TN-š rJ¥ò ãy¡ fhLfŸ (è£nlhuš) fhz¥gL« Ïl« - vfh: Ã¢rhtu« (flÿ®)
cyf ãy¥gu¥ò Âd« - Ã¥ut® -2
.tn
cyf fhLfŸ Âd« - kh®¢ - 21

cyf Ú® Âd« - kh®¢ - 22
cyf R‰WNHš Âd« - É‹ - 5
w
cyf Ïa‰if Mjhu Âd« - m¡nlhg® - 5

Ïa‰if ghJfh¥ò Âd« - et«g® - 25
w
cyf òifæiy xê¥ò Âd« - nk - 30

cyf óä Âd« - V¥uš – 22
w
thåiy Âd« - kh®¢ - 23

Ï¥òé 70Ð Úuhš NH¥g£LŸsJ
cyf e‹Üç‹ msÎ – 3Ð

xU ehis¡F kåj‹ 50 è£l® Úiu ga‹gL¤J»wh‹ vd I.eh rig TW»wJ.
òé - flš Ú® 97Ð c¥ò Ú® : e‹Ü® 3Ð
e‹Ü® - 3Ð
m
69Ð 30.1Ð
gåkiy, gåf£o ãy¤joÚ®
k‰wit 0.9Ð
co
nk‰gu¥ò Ú® 0.3Ð
Vç 87Ð rJ¥ò ãy« 11Ð e‹Ü® 2Ð
e.
Ïwªj¡ flš vd miH¡f¥gLtJ - rh¡flš
Ïa‰ifæ‹ bjhl®¢Áahd Únuh£l¤Â‰F Úçaš RH‰Á v‹W bga®
ot
cy»š ãy¤jo Úiu mÂfkhf ga‹gL¤J« ehL – ÏªÂah
cy»š ãiwªJŸs Úç‹ mséš 4Ð ÏªÂahéš cŸsJ
kz‰bfhŸisahš bgUksÎ ghÂ¡f¥gL« MW ghyhW (ntÿ®)
cn
jäœehL muR eh£onyna K‹ndhoahf kiHÚ® nrä¥ò Â£l¤ij mkšgL¤ÂaJ
flš Úiu FoÚuhf kh‰W«Kiw - jiyÑœ r›ñL gutš
ÏJ fhz¥gL« Ïl§fŸ 1. beäè (fhŠÁòu«) 2. ÛŠN® 3.fh£L¥ gŸë (ÂUtŸq®)
ps
ÛŠN® -Â£l bryÎ – 600 nfho.. gu¥gsÎ - 60 V¡f®.

ÏJ ÏªÂahényna äf¥bgça c¥ò Úiu FoÚuhf kh‰W« Â£l« MF«.
beäè flš Úiu FoÚuh¡F« Â£l¤ij bjhl§»aJ - br‹id FoÚ® tH§fš (k) fêÎÚ®
.tn
mf‰W« thça«. (Ïj‹ bryÎ – 908.28 nfho)

gF¤J to¤jš _y« »il¤j Ú® - öa toÚ® ( ÏJ m¿éaš MŒtf§fëY«,
kU¤JtkidfëY« ga‹gL»wJ)
w
2006-š flš Ú® Ïå¥ghf kh¿a Ïl§fŸ – 1. K«igæš khï« gFÂ 2. F#uh¤Âš Ô®¤jš
e«ik¢ R‰¿ÍŸs¥ bghU£fŸ
w
jd¡bfd xU ãiw tot¤ijÍ«, Ïl¤ijÍ« mil¤J¡ bfhŸS« xU JfŸ - gU¥bghUŸ

mQ¡fS« _y¡TWfS« nendhÛ£luhš ms¡f¥gL»wJ ( 10-9 Û£l®)
w
mQit¤ Jis¤J Vœflš òf£o vd T¿at® – xsitah®

gU¥bghUë‹ g©òfŸ
_y¡TWfS¡F Ïilna Ïilbtë cŸsJ.

_y¡TWfŸ efU« j‹ik bfh©lit
_y¡TWfŸ bk‹ikahdit , ãwkhdit , fodkhdit.
bghUë‹ ãiyikfŸ:-
1. Â©k« - (Solid) 2. Âut« - (Liquid)
m
3. thÍ – Gas
Â©k« (Solid)
F¿¥Ã£l tot«, msÎ, k‰W« gUk‹ msÎ bfh©lJ
co
Ïj‹ _y¡TWfS¡F Ïilna <®¥ò éir mÂf«
Ïj‹ _y¡TWfŸ beU¡fkhf mikªJŸsJ
Âl¥bghUŸ – v.fh: gŠR (_y¡TWfS¡F Ïilna Ïilbtë mÂf«)
e.
gU¥bghUë‹ eh‹fh« ãiy vd¥gLtJ – Ãsh°kh (mÂf bt¥g¥gL¤j¥g£l thÍãiy)
gU¥bghUë‹ Iªjh« ãiy vd¥gLtJ - (ngh° I‹°O‹ ) – fh©l‹n[£ (mÂf
ot
Fë%£l¥g£l Âl¥bghUŸ)
I‹°O‹ ãiw M‰wš rk‹ghL E=MC2
cn
Âut« - Liquid
F¿¥Ã£l gUk‹ ( vil ) msÎ bfh©lJ
ãiyahd tot« Ïšiy
ps
bfhŸfyåš it¡F« nghJ xU F¿¥Ã£l tot« bgW«.

_y¡TWfS¡F Ïilna cŸs <®¥ò éir Â©k bghUŸfis él FiwÎ
thÍ - Gas
.tn
F¿¥Ã£l gUk‹ (m) tot« Ïšiy

thÍ¡fëš _y¡TWfS¡F Ïilna cŸs <®¥ò éir äfÎ« FiwÎ
_y¡TWfS¡F Ïilna cŸs Ïilbtë äfÎ« mÂf«
<®¥ò éir – Ïilbtë beU¡f«
w
S > L > G
Â©k« Âut« thÍ
w
w
Â©k«, Âut«, thÍ¡fë‹ g©òfŸ:-

Â©k« Âut« thÍ
1. F¿¥Ã£l tot« F¿¥Ã£l gUk‹ c©L F¿¥Ã£l tot«, gUk‹
(k‰W«) gUk‹ msÎ tot« Ïšiy Ïšiy
bfh©lJ
m
2. ghÍ« j‹ik m‰wJ ghÍ« j‹ik c©L všyh¤ ÂirfëY« ntfkhf
(nkš Ñœ) guÎ«
3. _y¡TWfS¡F _y¡TWfS¡F Ïilna Ïilbtë mÂf«
co
Ïilna cŸs Ïilbtë Â©k
Ïilbtë äfÎ« bghUŸfis él mÂf«
FiwÎ
e.
4. _y¡TWfS¡F _y¡TWfS¡F Ïilna _y¡TWfS¡F Ïilna
Ïilna cŸs <®¥ò cŸs <®¥ò éir Â©k cŸs <®¥ò éir äfÎ«
ot
éir mÂf« bghUŸfis él¡ FiwÎ FiwÎ
gå¡f£oæ‹ cUFãiy - 0°C

cn
Úç‹ bfhÂãiy – 100°C
Ã®yh nfhsu§f« cŸs Ïl« - »©o ( br‹id)
gU¥bghU£fŸ k‰W« mj‹ j‹ikfŸ
ps
Ïa‰Ãaš kh‰w« :- vfh – gå¡f£o ( gå¡Tœ) (fšbeŒ – bg£nuhèa«)

xU Â©k bghUis bt¥g¥gL¤J« nghJ mj‹ njh‰w¤Âš k£L« kh‰w« bgW»wJ. Mdhš
ntÂ¥ g©òfëš vªj kh‰wK« »ilahJ
.tn
gU¥bghUëš kh‰w« bgWtJ Ïa‰Ãaš kh‰w« MF«.

òÂa¥ bghUŸ cUthfhJ
Ïa‰Ãaš kh‰w« xU ÛŸéid : xU bghUŸ mnj bghUshf kh‰w« milÍ«
w
v.fh :
I° Tœ cUFjš
w
fh»j« J©lh¡Fjš - Ïa‰Ãaš kh‰w« ( ÛŸéid)

bg‹Áš ciljš
w
ä‹åiH és¡F

gj§fkhjš:-
xU Âl¥bghUŸ Âutkhf khwhkš neuoahf thÍ ãiy¡F khWjš gj§fkhjš v‹W bga®
vfh – f‰óu« , eh¥jè‹, mnaho‹
ntÂkh‰w«:-
m
éidgLbghUŸfŸ éidòçªJ x‹W¡F nk‰g£l éid éisbghUŸfis bfhL¡»‹wd.
Ïjid ntÂ kh‰w« v‹g®.
ÏJ xU Ûshéid MF«
co
ntÂ kh‰w« el¡F« nghJ c©lhFgit:-
1. bt¥g¤ijÍ« xëiaÍ« btëæL« ( m) cŸëG¡F«
2. xëia c©lh¡F«
e.
3. ãw« khW«
4. kz« khW«
ot
ntÂaš kh‰w« - (vfh) ÏU«ò JU¥Ão¤jš:-
JU v‹gJ - ÏU«ghdJ fh‰¿YŸs M¡ì#‹ (k) ÚUl‹ nr®ªJ ÏU«gh¡i[lhf
khWtjhF«.
cn
vfh:
bkGF vçjš – ( ntÂæaš kh‰w« Ûshéid)
g£lhR bto¤jš
ps
ku¤ij bt£Ljš
btŸë gh¤Âu§fŸ gs gs¥ig ÏH¤jš
ghš jæuhf khWjš
.tn
Ïa‰Ãaš kh‰w« ntÂæaš kh‰w«

1. ÛŸéid 1. Ûshéid
2. òÂa¥ bghUŸ cUthfhJ 2. òÂa¥ bghUŸ cUthF«
w
3. M‰wš kh‰w« ãfHhJ 3. M‰wš kh‰w« ãfG«

4. j‰fhèfkhdJ 4. ãuªjukhdJ
w
ehf _yh« óRjš:- ÏU«Ã‹ ÛJ J¤jehf¤ij óRjš

w
1. Fnuhäa« ÏU«Ã‹ ÛJ óRjš mäy« – òë¥ò¢Rit

2. btŸëa« ÏU«Ã‹ ÛJ óRjš fhu« - fr¥ò¢Rit
3. t©z¥ó¢R ÏU«Ã‹ ÛJ óRjš

mäy§fŸ:-
mäy« v‹w th®¤ij mÁ£l° v‹w Ïy¤Ô‹ bkhêæèUªJ vL¡f¥g£lJ Ïj‹bghUŸ -
òë¥ò
m
mäy§fŸ Ïl¥bga®¢Á brŒa¤j¡f iA£u#id¥ bg‰WŸsJ
mäy§fŸ Ïu©L tif¥gL«
1. fçk mäy« 2. fåk mäy«
co
fçk mäy§fŸ:-
jhtu§fëš ÏUªJ« éy§Ffëš ÏUªJ« bgw¥gL« mäy§fŸ fçk mäy§fŸ MF«
vfh –
e.
éåf® (òë¡fho) - mÁ£o¡ mäy« (CWfhŒ jahç¥ò)
vYä¢ir – Á£ç¡ mäy§fŸ
ot
j¡fhë – M°fhç¡ mäy§fŸ
Âuh£ir – lh®lhç¡ mäy«
cn
M¥ÃŸ – khè¡ mäy«
vW«ò – gh®ä¡ mäy«
ghš – yh¡o¡ mäy«
ps
fåk mäy§fŸ:-
jhJ¥bghUŸfëš ÏUªJ¥ bgw¥gL« mäy§fŸ fåk mäy§fŸ MF«.
Ïit mç¡F« j‹ik¡ bfh©lJ
.tn
f©zho (k‰W«) k£gh©l¤ij mç¡fhJ

vfh
1. iA£nuhFnshç¡ mäy« - HCL
2. fªjf mäy« - H2SO4
w
3. ie£ç¡ mäy« - HNO3

bgU«ghY« MŒÎ¡ Tl§fëš fhz¥gL« mäy§fŸ HCL, H2SO4, HNO3
w
v¤Âš MšfAhš – C2H5OH, (m) CH3CH2OH

fhu§fŸ:-
w
fr¥ghf ÏU¡F«
nrh¥ò (k) v©bzŒ gir¥ngh‹W bjhLtj‰F tGtG¥ghf ÏU¡F«
cnyhf M¡i[L (k) iA£uh¡i[L nr®k§fŸ fhu§fŸ MF«

fhu§fŸ ÚUl‹ nrU« nghJ iA£uh¡i[il (OH) bfhL¡F«
Úçš fiuÍ« fhu§fS¡F – mšfè° v‹W bga®.vfh. fhšÁa«,nrhoa« (k) bgh£lhÁa«
nrhoa¤Â‹ m¿éaš bga® - Natriam : F¿pL - Na

j§f¤Â‹ m¿éaš bga® - Aurum : F¿pL - Au
m
btŸëæ‹ m¿éaš bga® – Argentit : F¿pL - Ag
všyh mšfÄ°fS« fhu§fŸ MF« Mdhš všyh fhu§fS« mšfÄ° mšy
co
mšfè v‹w th®¤ij muhÃ¡ brhšèèUªJ tªjJ
fhu¤Â‹ bga®fŸ ntWbga®fŸ
i) fhšÁa« iA£uh¡irL – Ú‰W¢ R©zh«ò
e.
ii) bgh£lhÁa« iA£uh¡irL – fh°o¡ bgh£lhZ
iii) nrhoa« iA£uh¡irL – fh°o¡ vçnrhlh
ot
iv ) bk¡ÜÁa« iA£uh¡irL – mäy Ú¡»
fhu¤Â‹ bga®fŸ ga‹gL« bghUŸ

cn
1. fhšÁa« iA£uh¡irL R©zh«ò Ú®
2. mnkhåa« iA£uh¡irL f©zhoia¢ R¤j« brŒÍ«
bghUŸ
ps
3. nrhoa« iA£uh¡irL nrh¥ò

4. bgh£lhÁa« iA£uh¡irL
5. bk¡ÜÁa« iA£uh¡irL bk¡ÜÁa ghšk«
.tn
tæ‰W cghij¡F ga‹gL« kUªJ – bk¡ÜÁa ghšk«

bghJthf fhz¥gL« Áy ãw« fh£ofŸ:-
1. è£k° jhŸ
w
m–Ú–Á
2. Û¤ijš MuŠR
3. ~Ãdhš¥jè‹ fh – Á – ã
w
Ïa‰if ãw« fh£ofŸ:-

1. l®kç¡ - kŠrŸ
w
2. Át¥ò K£il nfhR rhW

3. Õ£%£ rhW

ãw« fh£ofŸ mäy¤Âš mj‹ ãw« fhu¤Âš mj‹ ãw«

1. è£k° jhŸ Át¥ò Úy«
2. ~Ãdhš¥jè‹ ãwk‰wJ ÏsŠÁt¥ò
m
3. kŠrŸöŸ kŠrŸ br§fš Át¥ò
4. Õ£%£ rhW ÏsŠÁt¥ò kŠrŸ
5. Át¥ò _£il nfhR rhW Át¥ò /ÏsŠÁt¥ò kŠrŸ
co
6. Û¤nj‹ ÏsŠÁt¥ò jU»wJ.
bghJthf ga‹gL« Ïa‰if ãw«fh£o - è£k° (ÏJ bghJthf è¢r‹Áš ku¤ÂèUªJ
jahç¡f¥gL»wJ.)
e.
Úçš è£k° ãw« bfhL¥gJ - Cjh ãw«
mäy¤Âš -Át¥ò ãw«
ot
fhu¤Âš - Úy ãw«
kåj clèš fhz¥gLtJ - DNA mäy« (“o M¡ìçngh ãô¡ë¡ mäy«”) .
cn
DNA- é‹ ntiy bršfë‹ brašfis¡ f£L¥gL¤J»wJ.
kåj clš mik¥ò , cau« , ãw« - M»at‰¿¡F fhuzkhf miktJ – o.v‹.V.
mäy¤Â‹ g©òfŸ:-
ps
bghJthf všyh mäy§fëY« iA£u#‹ ÏU¡F«, Mdhš iA£u#‹ cŸs mid¤J

nr®k§fS« mäy§fŸ mšy
v.fh Û¤nj‹ - CH4 m«nkhåah – NH3
.tn
FS¡nfh° - C6H12O6
mäy§fŸ cnyhf§fSl‹ éidòçªJ iA£u#‹ thÍit btëna‰W»wJ

my§fç¡f¥ ga‹gL« bro – iA£uhŠíah nk¡nuhigyh
w
ÏJ: 1. mäy¤ j‹ikÍŸs k©âš – ãy ãw¥ó

2. fhu¤ j‹ikÍŸs k©âš – Cjh ãw¥ó
w
3. eLãiy j‹ikÍŸs k©âš – btŸis ãw¥ó

fåk mäy§fŸ ga‹ghL:-
w
ntÂæaš MŒÎ¡ Tl§fëš ga‹gL»wJ.

rha«, kUªJ, cu«, bto¥bghUŸ (k) thrid¤ Âuéa§fŸ jahç¡F« bjhê‰rhiyfëš
ga‹gL»wJ

cnyhf§fëèUªJ jhJ¡fis Ãç¤bjL¥gj‰F (k) vY«òfëYŸs ÃÁid Ãç¤bjL¡fÎ«
ga‹gL»wJ.
fçaäy thÍ, iA£u#‹ ršigL, ie£u#‹, ršg®il M¡i[L ngh‹w thÍ¡fis jahç¡f¥
ga‹gL»wJ.
m
bg£nuhèa« R¤Âfç¥ò¡F ga‹gL»wJ
mG»a Û‹ kzKila thÍ – gh°Ã‹ PH3
mK»a K£il kzKila thÍ – iA£u#‹ ršng£
co
fçk mäy§fë‹ ga‹ghL:-
1. czit gj¥gL¤j nr®¡f¥gL« bghUshf (nrhoa« bg‹nrhna£) ga‹gL»wJ
2. it£lä‹ Á jahç¡f¥ ga‹gL»wJ
e.
3. rikaš nrhlh jahç¡f¥ ga‹gL»wJ
4. czÎ, Fë®ghd« Ït‰¿‹ Ritia mÂfç¡f ga‹gL»wJ.
ot
Fë®ghd¤ÂYŸs mäy« - fh®ghå¡ mäy«
ng£lçæYŸs mäy« – ršÃôç¡ (mšyJ) fªjf mäy«
cn
fhu¤Â‹ g©òfŸ:- ( ÏJ xU Áwªj ä‹ fl¤Â )
ga‹ghLfŸ:-
1. ntÂæaš MŒtf¤Âš ga‹gL»wJ
2. nrh¥ò, Jâ, Ãsh°o¡ jahç¡F« bjhê‰rhiyfëš ga‹gL»wJ
ps
3. bg£nuhèa« R¤Âfç¡f ga‹gL»wJ

4. fh»j«, kUªJ jahç¡f¥ga‹gL»wJ
5. Milæš goªÂU¡F« fiw, v©bzŒ giria Ú¡f¥ ga‹gL»wJ.
.tn
eLãiy M¡fš:-
xU mäyK« xU fhuK« éid òçªJ c¥ò »il¡»wJ. ÏJnt eLãiy M¡fš éid
vd¥gL«
w
mäy« + fhu« c¥ò + Ú® + bt¥g«
xU eh£o‹ bghUshjhu« mªeh£oš ga‹gL¤j¥gL« fªjf mäy¤ij¥ bghU¤J mikÍ«

w
cy»š mÂf tèikä¡f mäy« - ~òSnuh rš~Ãôç¡ mäy« (HFSO4)

tæ‰¿š mäy¤ j‹ikia Fiw¡f K¡»akhf ga‹gL« bghUŸ – ghš
w
c¥Ã‹ ga‹fŸ:-
bga® ga‹ghL
1. fhšÁa« gh°ng£

2. fhšÁa« yh¡nl£ kåj clš Óuhf Ïa§f
3. bgu° ršng£
4. nrhoa« FnshiuL
5. nrhoa« FnshiuL ryitia mÂfç¡fÎ«, czit¡ bflhkš
m
ghJfh¡f ga‹gL»wJ
6. nrhoa« ig fh®gnd£ Fë®ghd« (k) buh£oæš ga‹gL»wJ
7. Ú® V‰w¥g£l bgh£lhÁa« j©Ùiu¤ öŒik¥gL¤j
co
mYäåa« ršng£
8. nrhoa« fh®gnd£ ryit¢ nrhlh jahç¡f ga‹gL»wJ
9. fh¥g® ršng£ ó¢Á¡bfhšè
e.
10. bgh£lhÁa« ie£nu£ btokUªJ jahç¡f brçkhd
ä‹ikia rçbrŒa ga‹gLtJ – bk¡ÜÁa« ghšk«
ot
vW«ò foæ‹ tè k‰W« Å¡f¤ij¡ Fz¥gL¤JtJ – J¤jehf¡ fh®gnd£ (fhyik‹)
vçjš k‰W« Rl®
cn
beU¥ò v‹gJ ntfkhf eilbgW« M¡ì#‹ V‰wš vçjš éid MF«
vçÍ« bghUŸfëš Ïa‰Ãaš ãiyfë‹ mo¥gilæš Â©k«, Âl, thÍ vd _‹W
tif¥gL«
ps
fçahdJ fh‰¿š vçªJ fçaäy thÍitÍ« bt¥g¤ijÍ« xëiaÍ« bfhL¡»wJ

vçbghUŸfŸ vçjš v‹gJ xU – ntÂæaš ãfœÎ
vçjY¡F njit¥gL« bt¥g ãiy – vçbt¥g ãiy
.tn
j©ÙU¡F moæš it¡f¥gL« cnyhf« - bt©gh°gu°

vçjš 4 tif¥gL«
1. j‹å¢irahf vçjš: v.fh bt©gh°gu°
2. ntfkhf vçjš: v.fh g£lhR bto¤jš, f‰óu« vçjš, bk¡ÜÁa ehlh, vçjš,
w
k©bz©iz vçjš
3. bkJthf vçjš: v.fh czÎ brç¤jš
w
4. K‰Wbgwh vçjš
äf bkJthf vçjš: v.fh ÏU«ò JU¥Ão¤jš
w
j©Ùiu él nyrhdJ – v©bzŒ

v©bzædhš Ô g‰¿ vçtij miz¡f ga‹gLtJ – ~nghik£ (Eiu¥gh‹)
ä‹rhu rhjd§fŸ (k) mj‹ mik¥òfëš V‰gl¡ Toa Ôia miz¡f¥ ga‹gLtJ

1. Âl¡ fh®g‹ il M¡i[L 2. fh®g‹ bl£uh FnshiuL
‘
Rlç‹ mik¥ò 3 tif¥gL«
1. vçahj¥ gFÂ
m
thÍ JfŸfŸ fhz¥gL« : fUãwkhf ÏU¡F«
2. Fiwthf vçÍ« gFÂ
fh®g‹ JfŸfŸ
co
kŠrŸ ãw«
iA£nuh fh®g‹ iA£u#‹ + fh®g‹
Rluhd¥ gFÂ btë¢r« jU«
e.
3. KGtJkhf vçÍ« gFÂ
Át¥ò ãw« bt¥g« jU« gFÂ
ot
iA£u#‹ btënaW« gFÂ xëuhj gFÂ
fh®gD« iA£u#D« KGtJkhf M¡ì#‹ V‰w« bg‰W KGtJkhf fh®g‹ - il –
cn
M¡i[lhf k‰W« Úuhf btënaW»wJ.
òé bt¥gkila fhuzkhd thÍ – CO2
vçbghUŸ g©òfŸ:-
1. vç¥bghUë‹fnyhç kÂ¥ÕL mÂfkhf fhz¥gl nt©L«.
ps
2. Ïj‹ vçbt¥gãiy Fiwthf ÏU¡f nt©L«.

fnyhç kÂ¥ò:-
xU »nyh »uh« mséyhd vçbghUŸ M¡ì#ndhL vç¡f¥gL« nghJ »il¡F«
.tn
bt¥g¤Â‹ msÎ m¥bghUë‹ fnyhç kÂ¥ò MF«.

j‹ik bghUŸfŸ fnyhç kÂ¥ò
Âl« 1. ku« 4000
w
2. ãy¡fç 7000
3. fšfç 8000
w
Âut« 4. k©bz©bzŒ 10300

5. bg£nuhš 11500
w
thÍ 6. Ïa‰if vçthÍ 8000 -12000
7. Ú® thÍ 3000 – 6000

8. iA£u#‹ 34000 (mÂf«)

9. Û¤nj‹ 13340
Úç‹ PH kÂ¥ò – 7 Ïu¤j« PH kÂ¥ò –

Ïa‰if vçthÍ:- 7.4
m
Û¤nj‹ + <¤nj‹ - Ïa‰if thÍ
bg£nuhèa »z‰¿èUªJ Ïa‰if thÍ »il¡»wJ.
c‰g¤Â thÍ, Ú®k thÍ, ãy¡fç thÍ, ngh‹wit ãy¡fç (or) fšfçæèUªJ »il¡»wJ.
co
LPG – Liquid Petrolium Gas
ònuhig‹ 15% (C3H8)
Ãô£il‹ 85% (C4H10)
e.
thÍ btënaWtij J®eh‰w« _y« f©l¿a ÏÂš v¤Âš bk®fh¥l‹fŸ v‹w éidòçah
ot
thÍ nr®¡f¥gL»wJ.
ku«, fç, (k‰W«) bg£nuhèa« ngh‹w fh®gdhš Md vçbghUŸ vç¡f¥gL« nghJ vçah
fh®g‹ JfŸfŸ btënaW»wJ. Ï¤Jfshš _¢R¡ FHš bjhl®ghd nehŒfŸ “M°Jkh” .
cn
rhz vçthÍ ( nfhg® thÍ):-
Û¤nj‹ + <¤nj‹ = rhz vçthÍ
e¢R¤ j‹ik¡ bfh©l thÍ - fh®g‹ nkhdh¡i[L
ps
kuz thÍ (CO)

fçk (k) Oriy vç¡F« nghJ fªjf il M¡i[L btënaW»wJ
Úçš fyªJ mäy kiH¥ bghê»wJ
.tn
Ïit – mç¡F« j‹ik bfh©lJ

_¢R Âzwiy V‰gL¤J«
mäy kiH:-
w
fªjf il M¡i[L + ie£u#‹ M¡i[L Úçš fyªJ mäy kiH¥ bghê»wJ.

R‰W NHiy ghÂ¡fhj thÍ mG¤j¥g£l Ïa‰if thÍ
w
thfd§fŸ (k) bjhê‰rhiyfëš ÏUªJ btënaW« fh®g‹ - il – M¡i[L (k) fh®g‹

nkhdh¡i[L, Û¤nj‹ ngh‹wit òéæ‹ bt¥g¤ij mÂfç¡f cjÎ»wJ.
w
msÅ£oaš
bghUŸ x‹¿‹ nk‰gu¥Ã‹ msÎ mj‹ gu¥gsÎ MF« (Ús« x Úy« ) or Û2
tê msÎfŸ:-

mo¥gil msÎfshf Ús« ãiw, fhy«, Ïitfë‹ bgU¡fš (or) tF¤jš _y« bgw¥gL«
msÎfŸ tê msÎfŸ MF«.
fdmsÎ , ml®¤Â – Ïit tê msÎfŸ MF«
1 V¡f® - 100 br‹£
m
1 V¡f® - 4047 Û2
1 br‹£ - 436 rJu mo ( 23 – 19) br‹£
1 bA¡nl® - 2.47 V¡f®
co
1 Û£l® - 3.28 mo
1 r. Û – 10.76 rJu mo
rJu¤Â‹ myF – L2
e.
br›tf¤Â‹ myF – LB
K¡nfhz« - ½ bh
ot
t£l« - πr2 π = 22 / 7 – kÂ¥ò
xU bghUŸ Ïl¤ij mil¤J¡ bfhŸtJ- gUk‹ - [mogu¥ò x cau« (Û2 + Û ) = Û3]

cn
F¿¥Ã£l fd msÎ cŸs Âut¤ij msªj¿a cjÎtJ – Ã¥g£
njitahd fd msÎ cŸs Fiwªj msÎ Âut¤ij btëna‰w ga‹gLtJ - Ãôu£
TMC – Thousand Million Cuipick ( 1000 äšèa‹ fd msÎ)
ps
ml®¤Â:-
X® myF gUk‹ bfh©l bghUë‹ ãiw ml®¤Â vd¥gL«
ml®¤Â ãiw = myF - Kg / m3
.tn
gUk‹
Úç‹ ml®¤Â – 1000 Kg / Û3
ghjur¤Â‹ ml®¤Â (hg) 13600 kg / Û3
w
miyÎ Ïa¡f¤Â‰F Áwªj vfh- CŠrš K‹D« Ã‹Dkhf bršy¡Toa Ïa¡f«

jå Crš .
jå Criy f©l¿ªjt® – fèènah
w
miyÎ neu«
Crš F©lhdJ xU òŸëæš ÏUªJ bjhl§» k‰bwhU òŸëia milªJ Û©L« mnj
w
Ïl¤Â‰F tUtJ miyÎ neu« MF«.

F©o‹ miyÎ (k) Å¢R khWgL« nghJ miyÎ neu« khWgLtJ Ïšiy Ús« khWgL« nghJ
miyÎ neu« khWgL«

thåaš myF
òé¡F« NçaD¡F« Ïil¥g£l ruhrç bjhiyÎ thåæš myF MF«
xU thåaš myF – 149.6 äšèa‹ ».Û -1.496 x 1011Û
jå Crè‹ miyÎ neu« Ús¤ij bghU¤jJ. Mdhš F©o‹ ãiw (k) Å¢ir bghU¤jJ
m
mšy.
xë M©L
xëahdJ xU tUl¤Âš fl¡»‹w bjhiyÎ
co
Xë M©L 9.46 x 1012 km ( 946000 nfho km)
NçaåläUªJ xëahdJ òéia mila 8 ãäl« 20 édho njit¥gL»wJ ( 500 édho)
Ïa¡féaš
e.
Ïa§F« bghUŸ x‹¿‹ K¡»a¥ g©ò – ntf«
2012 –š y©låš eilbg‰w xè«Ã¡ ngh£oæš “cnr‹ nghšL” 100 Û bjhiyit 9.6
ot
édhofëY« 200 Û bjhiyit 19.23 édhofëY« flªJ cyf rhjid¥ gil¤jh®.
“cy»‹ mÂntf kåj‹ ”
cn
“cy»‹ ä‹dš kåj‹” “ä‹dš nghš£”vd miH¡f¥g£lh®
xU bghUshdJ 1 édhoæš fl¡F« bjhiyÎ ntf« MF«
ntf« = flªj bjhiyÎ =Û/é
ps
vL¤J¡ bfh©l fhy«

3600 édho – 1 kâ
1 »nyh Û£l® - 1000 Û
1 kâ =3600 édho
vdnt,
.tn
1 ».Û / kâ = 1000 Û / 3600 é

=5 / 18 Û / é
thfd¤Â‹ ntf¤ij mséL« fUé - °ÕnlhÛ£l® ( ntfkhå)
thfd« flªj bjhiyit mséL« fUé – Xnlh Û£l®
w
Âirntf« (Velocity)
xU bghUŸ xU édhoæš mila¡ Toa Ïl¥bga®¢Á Âirntf«
w
Âirntf« Ïl¥bga®¢Á =myF Û / é ( m / s)

vL¤J¡ bfh©l fhy«
w
KL¡f« ( Acceleration)
xU édhoæš Âirntf¤Âš V‰gL« kh‰w« KL¡f«
KL¡f« Âirntf khWghL = myF Û 2/ Å (m2 / s)

vL¤Jbfh©l fhy«
k»GªJ x‹¿‹ KL¡f« 5 Û / é2 våš mj‹ Âirntf« x›bthU édhoÍ« 5 Û/é2
mÂfç¡F«
Ïa§F« bghUë‹ Âirntf« FiwÍkhdhš mJ vÂ® KL¡f« MF«
m
òé<®¥ò KL¡f¤Â‹ kÂ¥ò (E = 9.8 Û / é2)
bghUŸ nkš neh¡» vçÍ« nghJ mj‹Âir ntf« x›bthU édhoÍ« (9.8 Û / é) FiwÍ«,
ÑnH éG« nghJ mj‹Âir ntf« x›bthU behoÍ« (9.8 Û / é2) mÂfç¡F«.
co
eÅd fhy äjit C®ÂfŸ mYäåa cnyhf¡ fyitahš cUth¡f¥gL»‹wd.
jäœeh£o‹ ntÿ® kht£l¤ÂYŸs Vy»ç kiyæš gw¤jš éisah£L eilbgW»wJ (Para
Gliding) - ghuhN£
e.
ä‹åaš
ÏªÂuh fhªÂ mQ MuhŒ¢Á ãiya« mikªJŸs Ïl« - fšgh¡f« (fhŠÁòu«)
ot
br‹idæš mdš ä‹ ãiya« cŸs Ïl« - v©û®
TN-š fh‰whiy Ïl§fŸ
cn
(1) ö¤J¡Fo (2) ÂUbešntè – fa¤jhW (3) f‹åahFkç – MušthŒbkhê
fh‰wh‰wš v‹gJ
(1) òJ¥Ã¡f ToaJ (2) öŒikahdJ (3) F‰wk‰wJ
ps
ÏªÂahéš fh‰whš _y« jahç¥Ãš Kjèl«

1. jäœehL 2. F#uh¤
TN-š fh‰wh‰wš _y« bgw¥gL« ä‹dh‰wš msÎ – 5000 bkfhth£
.tn
ntÂ M‰wš + ä‹dh‰wš = ä‹fy«

ä‹ndh£l« v‹gJ ä‹}£l§fŸ (or) vy¡£uh‹fë‹ X£l« vd¥gL«
ä‹ és¡»š bghU¤j¥g£LŸs ÏiH –l§°l‹
éyh§F Û‹ v‹gJ ä‹rhu¤ij¥ ghŒ¢r¡ Toa xUtif Û‹ mnkrh‹ eÂ ÚçY«, bj‹
w
mbkç¡fh – Xçndh¡nfh eÂæY« – thœ»wJ

fl¤ÂfŸ ä‹fh¥ò bghUŸfŸ
w
1. j‹ têna ä‹ndh£l¤ij 1. j‹ têna ä‹ndh£l¤ij mDkÂ¡fhj

mDkÂ¡F« bghUŸfŸ bghUŸ
w
v.fh. br«ò (cu) , ÏU«ò (Fe), v.fh Ãsh°o¡, ku« , f©zho, u¥g®
kåj clš (k‰W«) mid¤J
cnyhf«

ä‹ndh£l¤Âdhš cUthF« bt¥g¤Âid mo¥gilahf¡ bfh©L Ïa§F« rhjd§fŸ
1. ä‹ ryit¥bg£o 2. ä‹ btªÚ® bfhÂfy‹
3. ä‹ és¡F 4. buh£o RL« ä‹ mL¥ò
ã¡nuh« (ã¡fš + Fnuhäa«)
m
Kj‹ Kjyhf ä‹fy¤ij cUth¡»at® “ÿæ fhšthå ” (Ï¤jhè) Ï«ä‹fy«
“mby°rh©nuh nthšlh” v‹gtuhš nk«gL¤j¥g£lJ
Nça ä‹fy« - xë M‰wš (m) bt¥g M‰wš - ä‹dh‰wš kh‰W»wJ
co
ä‹ndh£l¤Â‹ _y« fhªj éisit f©l¿ªjt® -»¿°oa‹ xa®°bl£ l¢R ehL
ä‹ndh£l« bršY« f«Ãia R‰¿ fhªjòy« ÏU¥gij cWÂ brŒjt®-»¿°oa‹ xa®°bl£
ä‹ndh£l« bršY« nghJ bghUŸ fhªjkh¡f¥g£lhš mJ “ä‹fhªj«” (j‰fhèf fhªj«)
e.
ä‹fhªjkhf brašgL« fUéfŸ
ä‹rhu nkh£lh® ä‹rhu kâ jªÂ¡ fUé bjhiy ngÁ
ot
bt¥géaY« xëæaY«
bt¥g«
Nlhd bghUëš ÏUªJ Fë®¢Á bghUS¡F kh‰w¥g£lJ« Nlhd (m) Fë®¢Áahd
cn
cz®it¤ jU« M‰wš bt¥g« MF«
bt¥g¤Â‹ myF – Éš bt¥gãiy – bfšé‹
Nça‹ 1 édho¡F btë¥gL« bt¥g M‰wš myF – 3.8 x 10 26 Éš
ps
Nçaåš mQ¡fU ÏizÎ _y« bt¥g« V‰gL»wJ.

bt¥g« xU tif M‰wš mJ f©Q¡F òydhfhJ. Mdhš mjid czuyh«
bt¥gãiyia msél ga‹gLtJ – bj®nkhÛ£l®
.tn
Âut§fŸ Nlh¡F« nghJ éçÍ« Fëu it¡f¥gL« nghJ RU§F«. Ï¤j¤Jt¤Â‹

mo¥gilæš bt¥gkhå brašgL»wJ.
bt¥gãiyia ms¡F« Kiw br‹o»nuL
w
1. br‹o»nuL mšyJ bršÁa° msÅ£L Kiw 2.~ ghu‹Ë£ msÅ£L Kiw

bršÁa° - 0° C ~ghu‹A]£ - 32° F rk«
w
bršÁa° - 100 °C ~ghu‹A]£ - 212° F rk«

kåjå‹ ruhrç bt¥gãiy 36. 9° C (m) 98.4° F MF«.
w
SI myF Kiwæš bt¥gãiyæ‹ myF – bfšé‹ Ïjid jå msit Kiw vd

miH¡f¥gL»wJ
gå¡f£o cUFãiy – 0°C 32°F

bršÁa° bt¥gãiykhåæYŸs ghf§fë‹ v©â¡if – 180 (ghu‹Ë£ bt¥gãiykhå)
bt¥gãiykhåfëš ghjur« ga‹gL¤Jtj‰fhd fhuz«
i) mJ gsgs¥ghfÎ«, xë¥òfh¥ bghUshfÎ« cŸsJ
ii) f©zhoæš x£lhJ
m
iii) bt¥g¤ij vëÂš fl¤J«
iv) Á¿a bt¥gãiy kh‰w¤Â‰F« mÂfkhf éçtilÍ«
co
v) Óuhf éçtilÍ«
MŒtf bt¥gãiykhåæ‹ msÅLfŸ - 10°C Kjš 110°C tiu
kU¤Jt bt¥gãiy khåæ‹ msÅLfŸ - 35°C Kjš 42°C tiu
e.
Digital bt¥gãiykhåæš f©zho, ghjur« Ïl«bgwhJ
j‹ ÛJ éG« xëia KGtJkhf vÂbuhè¡f Toa gsgs¥ghd gFÂ Mo vd¥gL«
Ã«g« v›thW cUth»wJ.
ot
Xë vÂbuhè¥gjhš Ã«g« cUth»wJ
Mo rkjskhf ÏUªjhš rkjs Mo
cn
rkjs Moæ‹ g©òfŸ
1. Âiuæš Ã«g« njh‹WtÂšiy
2. Âiuæš Ão¡f Koahj Ã«g« khaÃ«g«
ps
3. khaÃ«g« v¥nghJ« neuhf mikÍ«

4. rkjs Moæš njh‹W« Ã«g« neuhd khaÃ«g«
5. rkjs Moæš cUthF« Ã«g¤Â‹ msÎ – bghUë‹ msé‰F rkkhf ÏU¡F«
.tn
jiyÑœ – bkŒ Ã«g« - Âiuæš cUth¡f KoÍ«

neuhf – kha Ã«g« - Âiuæš cUth¡f KoahJ
rkjs Moæš njh‹W« Ã«g« v¥nghJ« Ïlty kh‰w« milªJ fhz¥gL«
Moæš KG cUt¤ij fhz Moæ‹ cau« FiwªjJ bghUë‹ cau¤Âš ghÂ msÎ ÏU¡f
w
nt©L«.
Mo¡F K‹ bghUŸ v›tsÎ bjhiyéš cŸsnjh Moæ‹ Ã‹ Ã«g« njh‹W«
w
nkš neh¡» tisªj gu¥òila Mo Fé Mo vdÎ« cŸneh¡» tisªj Mo Fê Mo vdÎ«

miH¡f¥gL»wJ. Ïit tisªj MofŸ vd¥gL«
w
vªj xU tisªj gu¥ò« nfhs¤Â‹ xU gFÂahf mikÍ« vdnt Fê (k) Fé MofŸ nfhsf
Mo vd¥gL«.

Fê Mo xëia vÂbuhè¤J xU òŸëæš nr®¡F« (Fé¡F«). Fé Mo xëia vÂbuhè¤J
éçªJ bršy it¡F«
Xë éyfš éÂia T¿at® - °beš
jhë‹ ÛJ (m) Âiuæ‹ ÛJ éG« Ã«g« - bkŒÃ«g«
m
kha Ã«g¤ij Âiuæš cUth¡f KoahJ
Âiuæš njh‹W« Ã«g« bkŒÃ«g« ÏJ bghUis él bgçajhfnth (m) Á¿ajhfnth
bghUë‹ msÎilajhfnth ÏU¡F« Mdhš jiyÑHhd bkŒÃ«g« mikÍ«
co
Fêaho v¥nghJ« bghUis él Á¿a kha Ã«g¤ij k£Lnk cUth¡F«
v.fh ngUªJ X£Ld® Fé Moia ga‹gL¤Jjš
8- « tF¥ò m¿éaš
e.
gæ® bgU¡fK« nkyh©ikÍ«
1991-2001 M©o‹ Ïil¥g£l k¡fŸ bjhif ts®¢Á bgU¡f« - 21.34Ð
ot
brh£L Ú® ghrd¤Â‰F vfh- Âuh£ir, thiH
cy»nyna äf Úskhd ghrd¡ fhšthŒ – fhuhË (J®¡nkå°jh‹)
cn
ÏªÂahényna mÂfsÎ Úçid nj¡» it¡F« Ú® nj¡f« - gu«ÃFs«
fis¡bfhšè v.fh
lhyng‹
bk£lh¡ns®
ps
2-4-D (il Fnshnuh Ãdh¡ì mÁ£o¡ mäy«)

gæ® mWtil¤ ÂUehŸ
jäœehL – bgh§fš m°[h« - ÃF nfush – ef‹ah , Xz«, nAhè
.tn
gRik¥òu£Á v‹gJ ntsh© bghU£fŸ c‰g¤Âia bgU¡Fjš

jäHf¤Â‹ be‰fsŠÁa« vd¥gLtJ- jŠir
bj‹jäHf be‰fsŠÁa« vd¥gLtJ - f‹åahFkç
w
jäHf¤Âšm¡kh®¡ jiyikaf« cŸs Ïl« - éUJef®

ÏªÂa m¡kh®¡ jiyikaf« - eh¡ó®
w
étrha éis¥ bghU£fë‹ ju kÂ¥ig g‰¿¡ TWtJ m¡kh®¡

byFäd° (gæW tif¤ jhtu«)
w
jhtu§fë‹ nt®K©Lfëš ie£u#‹ ãiy¥gL¤j¡ Toa jhtu¤Â‰F

vfh iunrhÃa« , mÁ£nlhgh¡l®
eÅd Kiwæš ie£u#id ãiy¥gL¤j cjÎtJ – ã~¥ É‹fŸ (Nif)

ntsh© cæ® bjhêš E£g¤Â‹ äf K¡»a neh¡f«
(i) e‹ik ga¡F« e‹ikfis bfh©l maš É‹fis bg‰w jhtu§fis
cUth¡FtJ
tsçs« gUt¤ij miljš
m
mlnyhr‹ ( tsU« Ïs« gUt« ) xU y¤Ô‹ bkhê
M©fŸ éliy¥ gUt« - 14 Kjš 15 taJ
bg©fŸ éliy¥ gUt« - 11 Kjš 12 taJ
co
Ml«° M¥ÃŸ vd miH¥ggLtJ -Fuš tis (yhç§°)
Ru¥ÃfŸ ÏU tif¥gL«
1. ehsKŸs Ru¥ÃfŸ
e.
2. ehsäšyh Ru¥ÃfŸ
ehsKŸs Ru¥ÃfŸ Ru¥gJ behÂ Ïit czÎ brç¤jèš K¡»a g§F t»¡»wJ.
ot
ehsäšyh Ru¥ÃfŸ Ru¥gJ – Ah®nkh‹
clèš gy tifahd éa¤jF kh‰w§fis V‰gL¤JtJ – Ah®nkh‹
cn
ntÂa öt® vd miH¡f¥gLtJ - Ah®nkh‹fŸ
ehsäšyh¢ Ru¥ÃfŸ j§fsJ Ru¥Ãfis Ïu¤j X£l¤Âš nr®¡»wJ.
Ã£ô£lç
ps
ÏJ _isæ‹ Ñœ ghf¤Âš mikªJŸsJ.

ÏJ jiyik Ru¥Ã vd miH¡f¥gL»wJ. ( Vbd‹whš clèYŸs mid¤J
ehsäšyh Ru¥ÃfisÍ« j‹ f£L¥gh£oš bfh©LŸsJ )
ekJ clè‹ ts®¢Á Ã£ô£lç Ah®nkh‹ _y« ntWgL»wJ.
.tn
ts®¢Á Ah®nkh‹ Ru¥gJ Ã£ô£lç

Ã£ô£lç Ïu©L gFÂfis bfh©LŸsJ
1. mondh iAnghigì° (K‹gFÂ ) – 6 Ah®nkh‹fis Ru¡»wJ
w
2. ãônuh iAnghigÁ° (Ã‹gFÂ ) – 2 Ah®nkh‹fis Ru¡»wJ

1. mondh iAnghigÁ° Ru¡F« Ah®nkh‹fŸ
w
ts®¢Á Ah®nkh‹
ijuhŒil ö©oéL« Ah®nkh‹
w
ijnuh £nuhÃ¡ Ah®nkh‹

ghè¡»Ÿ bršfis ö©L« Ah®nkh‹
ÿ£oidÁ§ Ah®nkh‹

ÿ£onah£nuhÃ¡ Ah®nkh‹
2. ãônuh iAngh igÁ° Ru¡F« Ah®nkh‹fŸ
M¡ÁnlhÁ‹ -ÏJ FHªij Ãw¥ig vëjh¡F« Ah®nkh‹ MF«
thnrh¥Ãuì‹ -v‹w brhšY¡F Jçj Ãw¥ò v‹W bghUŸ
m
ts®¢Á Ah®nkh‹ mÂfkhf Ruªjhš – Ïuh£rj¤ j‹ik
ts®¢Á Ah®nkh‹ Fiwthf Ruªjhš – FŸs¤ j‹ik (ä£#£)
ts®¢Á Ah®nkh‹ KÂat®fS¡F Ruªjhš V‰gL« nehŒ – m¡nuh bkfè
co
ehsäšyh Ru¥Ãæ‹ el¤Jd® vd¥gLtJ- Ã£ô£lç
bjh©il¥ gFÂæš ÏUòwK« fhz¥gL« Ru¥Ã – ijuhŒL
ijuhŒL Ru¡F« Ah®nkh‹ - ijuh¡ì‹
e.
ijuh¡ì‹ gâ
ts®¢Á, Rthr«, ts®Áij kh‰w§fis ( bk£lghèr«) f£L¥gL¤J»wJ
ot
FHªijfS¡F ijuh¡ì‹ Fiwthf Ru¥gjhš V‰gL« nehŒ - »ç£oår«
mÂfkhf¢ Ruªjhš – K‹ fG¤J fHiy (vëa fhŒl®)
cn
MSik Ah®nkh‹vd¥gLtJ- ijuh¡ì‹
fiza« (ng‹»çah°)
ÏJ ehsKŸs (k) ehsäšyh Ru¥Ãfshf fhz¥gLtjhš Ïjid ÏUg©ò fy¥ò
ps
Ru¥Ã v‹g®
ehsäšyh Ru¥Ãfëš fhz¥gLgit
yh§f® Ahå‹ Â£LfŸ
.tn
Ï¤Â£Lfëš Mšgh, Õ£lh bršfŸ cŸsd

Mšgh bršfŸRu¥gJ – FS¡fAh‹
Õ£lh bršfŸ Ru¥gJ – Ï‹Rè‹
Ï›éu©L Ah®nkh‹fS« Ïu¤j¤Â‹ r®¡fiu msit f£L¥gL¤J»wJ
w
Ï‹Rè‹ Fiwthš V‰gLtJ – ilahgho° bkèl°

m£ßdš
w
ÏJ ÁWÚuf¤Â‹ nkš gFÂæš fhz¥gL»wJ

Ïjid R¥uhßdš Ru¥Ã vdÎ« miH¥g®
w
ÏJ Ru¡F« Ah®nkh‹ m£ßdè‹

m£ßdè‹ gâfŸ

äFªj kd mG¤j« (k) mtru fhy§fëš m£ßdè‹ RuªJ Ïja¤Jo¥ò Rthr«,
Ïu¤j mG¤j« Kjèat‰iw Óuh¡F»wJ.
mtru fhy Ah®nkh‹ v‹wiH¡f¥gLtJ - m£ßdè‹
gw¡F« Ah®nkh‹ v‹wiH¡f¥gLtJ - m£ßdè‹
m
M©fS¡F Ru¡F« Ah®nkh‹ - bl°nlh°ouh‹
bg©fS¡F Ru¡F« Ah®nkh‹ ( Ïd¥bgU¡f Ah®nkh‹)- <°onuh#‹ , ònuhb#°ouh‹
M°oahyí vd¥gLtJ– vY«òfis g‰¿ go¥gJ
co
M‹fhyí vd¥gLtJ – ò‰W nehŒ g‰¿ go¥gJ
Ïd¥bgU¡f bršfŸ c‰g¤Â MF« nghJ Fnuhnrhknrh«fŸ v©â¡if FiwÍ« - 46 – 23
FiwÍ«.
e.
vY«òfëš fhšÁa« Fiwtjhš V‰gL« nehŒ – M°onah nghnuhì°
ÏU«ò r¤J Fiwthš V‰gL« nehŒ – måäah
ot
onuh¡ (ÃuŠR bkhê) v‹gJ xU fhŒªj bro – fhŒªj bro (ntÂ¥bghUŸ)
ek¡F clšãiy rçæšyhj nghJ k£L« vL¤J bfh©L nehŒ FzkhdÎl‹ ãW¤Âélyh«.
cn
nghij bghUŸ v.fh xÃa«, bAuhæ‹, kçíthdh, nfhiA‹
80Ð ò‰WnehŒ – òif¤jyhš tUgit
òif¥Ão¤jhš V‰gL« ò‰WnehŒ – M°Jkh, Ãuh§ifo°
ps
ò‰WnehŒ
ò‰WbršfŸ Xçl¤ÂèUªJ k‰bwhçl¤Â‰F Ïu¤j X£l« _y« guÎ»wJ
Ï¢braš Ïu©lh« ãiy ò‰W f£oia njh‰Wé¡»wJ – ÏJ bk£lh°lhÁ° vd¥gL«
.tn
njhš ò‰W nehæ‹ ntW bga® - bkyndhkh

mngh°lhÁ°
rhjhuzkhd bršfŸ X® xG§fhd Kiwæš ÃçªJ ts®ªJ Ã‹ò Ïw¡»‹wd Ï¢RH‰Á
Kiw¡F -mngh°lhÁ°
w
Ïu¤j¥ ò‰W nehŒ ntW bga® - Y¡nfäah

ò‰W nehŒ 5 tif¥gL«
w
1. fh®Ándhkh – V‰gL« Ïl« (Eiupuš , kh®ò, ky¡Flš)

2. rh®nfhkh – Ïiz¥ò ÂR¡fŸ, jh§Fjš ÂR
w
3. è«nghkh – ãzÚ® Ko¢RfŸ, nehŒ jilfh¥ò k©ly¤Âš fhz¥gL«

4. Y¡»äah – vY«ò k{i# , Ïu¤j x£l«)

5. mondhkh – ehsäšyh Ru¥Ãfshd ijuhŒL, Ã£ô£lç m£ßdš (k) Ãw Ru¥Ãfëš
fhz¥gL«
clš Ïa¡f§fŸ
ifæš cŸs jirfŸ:
m
1. ÏUjiy jir (igr¥°)
2. K¤jiy jir (oiur¥°)
Ïu¤j Át¥gQ¡fS«, btŸis mQ¡fS« vY«ò k{i#æš cUthF«
co
vY«Ã‹ ika¤Âš vil¡ FiwthdJ« äUJtkhd c¿ŠR« j‹ikÍŸs fl‰gŠR ngh‹W
fhz¥gLtJ – vY«ò k{i#
Ïja« - bgçfh®oa« ciwahš NH¥g£LŸsJ
e.
vY«ò btëÍiw – bgçfh°oa« ciwahš NH¥g£LŸsJ
Eiupuš – òquh ciwæš NH¥g£LŸsJ
ot
_£o‹ tiffŸ
1. mirah K£LfŸ 2. Á¿J mirÍ« _£LfŸ 3. mirÍ« _£LfŸ
cn
Âut_£Lfë‹ k‰bwhU bga® - ìndhéaš _£LfŸ
gªJ »©z_£L v.fh – njhŸ g£il , ÏL¥ò vY«òfŸ
bghJthf kåj vY«ò¡ T£oš fhz¥gL« vY«òfŸ – 206
ps
vY«òfŸ
m¢Rr£lf« (80) ÏizcW¥ò r£lf« (126)

.tn
k©il XL KJbfY«ò kh®ò¡ TL« kh®ò vY«òfS«

njhŸ tisa« (k) ÏL¥ò tisa« (k)
nkš g¡f cW¥ò vY«òfŸ Ñœg¡f cW¥ò vY«òfŸ
w
m¢R¢r£lf«
Ït‰¿šcŸsKŸbs«òfë‹ v©â¡if – 33
w
1. fG¤J¥ gFÂ – 7
2. kh®ò¥ gFÂ – 12
w
3. tæ‰W¥ gFÂ – 5
4. ÏL¥bgY«ò (ÂUbfY«ò) – 5
5. thš KŸbsY«ò – 4

kh®bgY«ò v©â¡if – 12 Ïiz (24)
X® vY«ghdJ brašgL« j¤Jt« - be«ònfhš j¤Jt«
kåjåš fhz¥gL« äf¥bgça vY«ò – bjhilbaY«ò (Õk®)
äf¢ Á¿a vY«ò – m§ftho vY«ò (eLbré) (°nlg°)
m
Ïl¥bga®¢Á cW¥òfŸ
ghunkÁa« - FW ÏiHfŸ ( Óèah¡fŸ)
ô¡Çdh – ÚŸ ÏiyfŸ (Ãshb#šyh)
co
mÛgh – bghŒ fhšfŸ
k©òG – Ó£nl
e¤ij – jir¥ ghj« (tF¥ò - bkhy°fh )
e.
thš gFÂia g¡fth£oš mir¤J ÚªJ« Û‹ v.fh – o‹å Û‹fŸ
nkY« ÑGkhf ÚªJ« Û‹ - Ãisa°, Ãs‹°
ot
clš KGtijÍ« g¡fth£oš mir¤J ÚªJ« Û‹ - éyh§F Û‹ (mnkrh‹ - bj‹
M¥Ãç¡fh)
cn
E©QæçfŸ
óŠirfŸ
xU bršyhš MdJ - <°£
ps
gy bršfshš MdJ – 1. iunrhg°, 2. mfhçf°, 3. M°g® íš°

óŠir cly« - ikÓèa«
ikÓèa« - iAgh¡fë‹ bjhF¥ghš MdJ
.tn
óŠiræ‹ bršRt® - ifO‹

óŠir ghèd (k) ghèyh Kiwæš Ïd¥bgU¡f« brŒ»wJ
czñ£l mo¥gilæš óŠir 3 tif¥gL«
1. x£L©â – v.fh g¡ìåah
w
2. rhW©â – v.fh mfhçf° , iunrhg°

3. T£LæçfŸ – v.fh iy¡f‹fŸ (Mšfh + óŠir)
w
óŠir + Mšfh – ik¡nfhiurh

R‰W NHš ghÂ¥Ãid cz®¤J« cæ®fh£ofshf és§FtJ – iy¡f‹fŸ
w
ÏJtiu f©l¿a¥g£l óŠir Ïd« - 1,00,000

óŠirfë‹ tifghL

ir¡nfh iknfh£lh M°nfh iknfh£lh bgÁonah iknfh£lh Íblnuhik¡nfh£lh
(buh£o fhsh‹ ) (nfh¥ig óŠir ) (fQto óŠir) (bgåÁèa«)
mÂf mséš c©z¥gL« fhsh‹ - mfhçf° (bgh¤jh‹)
mÂf mséš c©z¥gLtJ cfªj fhsh‹- 2000 tif
m
všyh¡ fhsh‹fS« c©z KoahJ
c©z¤ jFªj fhsh‹fŸ vfh m) mfhçf° – f«bg°£ç°, M) mfhçf° ig°nghu°
e¢R¤ j‹ik¡ fhsh‹ (nlh£° ^š°) vfh - mkhålh k°fhçah , mkhålh gšnyh£°
co
óŠiræèUªJ jahç¡f¥gL« kUªJfŸ
1. °bl¥nlhikÓ‹ (éõ kUªJ) 2. ènah ikÓ‹ 3. fhdh ikÓ‹
4. b#‹likÓ‹ 5. vç¤nuh ikÓ‹ 6. bgåÁèa«
e.
óŠirfëš ÏUªJ bgw¥gL« kUªJfŸ - it£lä‹ B (çnghÃnsé‹)
m°gah,fhÁ¥ vçnkhÔìa« - it£lä‹ B
óŠir nehŒfŸ
ot
cn
kåj‹ - iknfhr° - njhš, ef«, Ko (k) clš cW¥òfëš njh‹W« gl®jhkiu (k)ghj¥gil
éy§F – v®fh£ ( ghj¥gil)
jhtu« - JU nehŒ, fU¥gGfš, fU«òŸë nf‹f®.
ps
gf‰fdit V‰gL¤J« óŠir - »shébr¥°

FHªijfS¡F x›thik (my®í) V‰gL¤J« óŠir – M°g®íšy°
ghJfh¡F« óŠir vd¥gLtJ - »shnlh° nghça«
jhtu« ÏU tif¥gL«
.tn
jhtu§fŸ
w
óthj jhtu§fŸ ó¡F« jhtu«

(»ç¥nlhnf«fŸ) (bgdnuhnf«fŸ)
w
ghÁfŸ Ãiunahig£LfŸ blç£nlhig£LfŸ í«ndh°bg®« MŠÁnah°bg®«

w
ghÁfŸ (m) Mšfh

g¢ira« bg‰¿U¥gjhš xë¢nr®¡if jhnd brŒ»wJ
Ït‰¿‹ clš – j©L, Ïiy, nt® »iahJ

bršRt® - bršYnyh[hš MdJ
Ïd¥bgU¡f« - clš Ïd¥bgU¡f«
1. J©lhjš Ïd¥bgU¡f« - v.fh °ignuhifuh
2. ghèyh Ïd¥bgU¡f« - v.fh °ngh®fŸ
m
3. ghš Ïd¥bgU¡f« - Vâ ÏizÎ (k) g¡f ÏizÎ v.fh °ignuhifuh
4. ghš cW¥òfŸ – MªÂçoa« (k) M®»nfhâa« Ïd¥bgU¡f« brŒtJ – fhuh
t©z« Úyg¢ir g¢ir gG¥ò Át¥ò
co
Ãwä ignfhraå‹ g¢ira« Ãô¡nfh rhªÂ‹ ig¡nfh
vç¤Âç‹
tF¥ò randhig£lh Fnshnuhig£lh nlnahig£lh nuhnlh~ig£lh
e.
nrä¥ò randhigÁa‹ °lh®¢ yhändça‹ ~ònshçoa‹
czÎ °lh®¢ °lh®¢
ot
v.fh cæç MÁy nlhçah »shänlhnkhdh° r®fhr« ghèirnghåah
cn
flš bfhšè vd miH¡f¥gL« ghÁ– r®fhr«
efU« j‹ik bfh©l xU brš jhtu« - »isänlh nkhdh°
ghÁæ‹ j‹ikfŸ
ps
kåj®fŸ Å£L éy§F, Û‹fS¡F czthf ga‹gL« ghÁfŸ –

cšth , yhändçah, r®fhr« , Fnshbušyh,
Át¥ò ghÁæèUªJ bgw¥gLtJ – mf® - mf® (I°»ß« jahç¡f ga‹gLtJ)
.tn
Át¥ò ghÁbga® 1. b#èoa« 2. »uhìnyçah

nyändçah vd¥gL« gG¥ò ghÁæèUªJ mnaho‹ bgw¥gL»wJ.
é©btë gaz¤Âš ga‹gL« ghÁ – Fnsbušyh igçdhŒnlh[h
Ïuh£rj bfš¥ v‹gJ xU gG¥ò ãw flš ghÁ – fèngh®åah
w
cy»š äf ntfkhf tsU« fis – Ïuh£rj bfš¥

Ãiunah~ig£LfŸ
w
Kj‹ Kjèš ÚçèUªJ btëtªJ ãy¤Âš thœtj‰fhd jftik¥Ãid bg‰w jhtu Ïd« -
Ãiunah~ig£LfŸ
w
kh° vd¥gL« Ãiunah~ig£LfŸ nt® j©L, Ïiyfis¥ bg‰WŸsd

rªjÂ kh‰w« eilbgW»wJ

°nghuba£ãiy, nfänlh~ig£ãiy M»a Ïu©L« thœ¡if RH‰Áæš kh¿ kh¿
tU»‹wd
Ïd¥bgU¡f«
1. ghèd¥ bgU¡f« (°ngh®fŸ, b#«kh)
m
2. J©lhjš Kiw
3. ghèyh Ïd¥bgU¡f«
4. ó¡F« j‹ika‰w ÏU thœéfŸ vd miH¡f¥gLtJ – Ãiunahig£LfŸ
co
Ãiunah~ig£fŸ tif¥ghL
bAghofh Mªnjhbru£nl k°i[
e.
1. ntWghL milahj cly« 1. °nghnuh~ig£ nt®, Ïiy (k) j©Lfshf
ntWghL fhz¥gL»wJ
ot
2. ònuh£nlhÚkh ãiyæšiy jhtu« Ólh, nf¥Nš vd
v.fh ç¡Áah ntWghL milªJŸsJ v.fh Ãôdhçah
2. ònuh£nlhÚkhãiy Ïšiy
cn
v.fh MªnjhÁu°
ãy¡fç jahç¥ò¡F cjÎ« Mšfh eh‰W elga‹gLtJ - °ngfd«
fhš r£ilæš ga‹gL¤J« Mšfh - °ngfd« kh°
ps
blç£nlhig£LfŸ (m) bguâfŸ

th°Fyh® f‰iwia bg‰W Kj‹ Kjèš ãy¤Âš thG« óthj jhtu« - bguâfŸ
.tn
iry« + ònsha« = th°Fyh® f‰iw
bguâæ‹ ÏiyfŸ – Ãuh©LfŸ

ÏiyfŸ Ïu©L njh‰w« bfh©lit – bryhíbdšyh
w
Ïit éijfs‰w c©ikahd jhtu«

Ïu©L tifahd °ngh®fŸ fhz¥gL»‹wd
w
1. nAhnkh°ngh®fŸ 2. bAonuh°ngh®fŸ
blçnlh~ig£Lfë‹ tif¥ghL
w
iryh¥ìlh iy¡nfh¥ìlh °Õdh¥ìlh ouh¥ìlh

v.fh irnyh£l« v.fh iynfhnghoa« v.fh <¡ÍÁ£l« v.fh be¥nuhbyÃ°

bguâfë‹ ga‹fŸ
mHF jhtu§fshf ts®¡fgL»wJ
czthf ga‹gL« bguâ – v.fh kh®ìèah
m
tæ‰W¥ ó¢Á mf‰¿ bguâ - £iuah¥blç°
bgho kUªjhf ga‹gL« bguâ – iynfhnghoa«
í«ndh° ~bg®«fŸ
co
í«ndh – Âwªj , bg®« - éijfŸ
nt® , j©L, ÏiyfŸ ngh‹w ntWghLfŸ bjëthf fhz¥gL«
Mânt®¤ bjhF¥ò bfh©lJ
e.
M© (k) bg© T«òfis cUth¡F»‹wd
í«ndh°bg®«fë‹ tifghL
irfnlš° í§nfh Vš°
ot nfhå~bguš° Ú£nlš°
cn
1. ir¡fnl°
gid¥ngh‹w Á¿a ku«
gts nt®fis bfh©LŸsJ v.fh irf° (ÁwF tot T£oiyfŸ)
2. í§nfhVš° v.fh í§nfhignyhgh
ps
Ïªj FGéš thG« xnu Á‰¿d«

tU¤J»‹w eh‰w« ju¡ToaJ
3. nfhåbguš° v.fh igd°
.tn
ÏiyfŸ CÁ (k) brÂš ngh‹wit

Ïw¡if cila ÏiyfŸ
gRik khw ku§fŸ
w
T«ò tot njh‰w« cilait

4. Ú£nlš° v.fh Ú£l«
w
ca® g©òfis¡ bfh©l ÁW jhtu¡ T£l«

NšfŸ ig ngh‹w j©o‹ ÛJ Âwªj ãiyæš cŸsd
w
ga‹fŸ
ig‹, br§f£il, br£u°, ~Ã® Ô¡F¢Á, bg‹Áš, ku¢rhkh‹ brŒa ga‹gL»wJ
ig‹ - v©bzŒ (k) buÁ‹ »il¡»wJ

th®å°, Mæš bk‹LfŸ jahç¡f ig‹ v©bzŒ ga‹gL»wJ
vÃ£uh – éš ÏUªJ vÃ£ç‹ kUªJ »il¡»wJ
ÏJ M°Jkhit Fz¥gL¤J»wJ
Ú£l« - _£Lthj¤ij¡ Fz¥gL¤J»wJ
m
mf¤Â° - fh»j«, jahç¡f ga‹gL»wJ
mu¡nfça (Fu§»‹ FÂ® ) gRik khwhj mHF¤ jhtu«
MŠÁnah°~bg®«fŸ (_oa éij¤ jhtu« )
co
ó¡F« jhtu§fë‹ äf¥bgça¤ bjhFÂ MF«
iry«, ònsha« v‹w fl¤J« ÂR¡fis bfh©lJ
ÁW broahfÎ«, bgça bfhoahfÎ«, òj® broahfÎ«, bgça kukhfÎ«
e.
fhz¥glyh«
Ïu©lh« ãiy ts®¢Á cŸsJ (g£il cUth¡f«)
ot
NšfŸ NšigæYŸs Nyiwfshš NH¥g£LŸsJ
kh‰w§fŸ
cn
khWjš
1. Nšig – få
2. NšfŸ – éij
ps
3. Nš ciw – éij ciw

MŠÁnah° bgç«fŸ tif¥ghL
1. xU é¤Âiy¤ jhtu« - nkhndhfh£oèlnd
2. ÏU é¤Âiy¤ jhtu« - ilfh£oèlnd
.tn
xU é¤Âiy – òš, beš, nrhs«, nfhJik

ÏU é¤Âiy – mtiu, g£lhâ, kh
jhtu¤Â‹ gFÂ ÏUé¤Âiy xUé¤Âiy
w
1. nt® Mânt® bjhF¥ò ršènt® bjhF¥ò

2. Ïiy tiy¥Ã‹dš eu«gikÎ Ïiz ngh¡F eu«gikÎ
w
3. ky® mšè, òšè vd ntWghL mšè, òšè vd ntWghL

milªjit Ïšiy . Ïu©L«
w
x‹¿izªJ óéjšfshf
kh‰w« mil»wJ (óéjœ
t£l«)

ntç‹ òw¤njhš – iunrhbl®ä°

ntç‹ ika¥gFÂ – Ã¤
xU é¤Âiy jhtu ntçš Ã¤ cŸsJ
m
ÏU é¤Âiy jhtu ntçš Ã¤ Ïšiy
Ã¤ - czit nrä¡F« gFÂ
j©o‹ òw mik¥òfŸ - ¡ô£ofš
co
ÏJ bkGF bghUshš MdJ
¡ô£o»Ÿ gly¤Â‰F mL¤j gly« - vÃbl®ä°
cUis tot« bfh©lJ
e.
j©o‹ ghJfh¥ig më¥gJ vÃbl®ä°
fh®bl¡° 3 gFÂfshf Ãç¡f¥g£LŸsJ
ot
1. nfhy‹ifkh – jo¥ghd brš Rt® bfh©lJ. gâ – jh§Fjš gâ
2. Fnshbu‹ifkh
cn
ÏÂš g¢ira« fhz¥gL«. xë¢nr®¡if gâæš <LgL«
3. ghu‹ifkh (bt©ik)
bkšèa Rt® cilaJ
ps
nrä¥ò (k) fh‰nwh£l¤Âš g§nf‰»wJ

v©nlhbl®ä° (°lh®¢ ciw)- ÕghŒ totKilaJ
ghJfh¥ò (k) fl¤Jjèš ga‹gL»wJ
ÏJ fh®bl¡° (m) ghu‹ifkhé‰F Ñœ fhz¥gL»wJ
.tn
bgçir¡»Ÿ
°Ñëbu‹ifkhÎ«, ghu‹ifkhÎ« kh¿ kh¿ fhz¥g£lhš mJ bgçir¡»Ÿ
Ïu©lh« ãiy ts®¢Áæš g§F bfhŸtJ – nf«Ãa«
w
ÏU é¤jiy¤ jhtu Ïiyæš ghèirL ghu‹ifkhÎ«, °ghŠÁ ghu‹ifkhÎ«

kh¿ kh¿ fhz¥gL»‹wd
w
ghèirL ghu‹ifkh
FHhŒ tot¤Âš fhz¥gL«
w
gRikahf fhz¥gL«
xë¢nr®¡ifæš g§F bfhŸS«
°ghŠÁ ghu‹ifkh

K£il (k) t£l tot«
gR§fâf« fhz¥gLtÂšiy
nrä¥ò (k) fl¤Jjèš g§FbfhŸ»‹wd
E©Qæç g‰¿ go¡F« m¿éaš ÃçÎ – ik¡nuh igahyí
m
Inrhigny£luš - ÏU òw« x¤j mik¥òŸs Ïiy
xU é¤Âiy jhtu Ïiyæš ghèirL (m) °ghŠÁ ghu‹ifkh Ït‰¿š
x‹Wk£L« fhz¥gL«
co
lh®ì bt©uš
ÏU é¤jiy jhtu Ïiyæš ghèirL, °ghŠÁ ghu‹ifkh Ïu©L« fhz¥gL«
E©QæçfS¡F
e.
v.fh itu°, gh¡Oçah, óŠirfŸ, ghÁfŸ, ònuh£nlhnrhth bjhFÂæYŸs –
mÛgh, Ãsh°nkhoa«
ot
E©Qæçfis ms¡f ga‹gL¤J« msÎ ik¡uh‹ (m) äšè ik¡uh‹ xU
ik¡uh‹ 1 / 1000 ä.Û
cn
E©QæçfŸ
itu° gh¡Oçah óŠirfŸ ghÁfŸ ònuh£nlhrth

ps
itu° f©l¿ªjt® - oä£ç Itndh°» (1892) – uZah

itu° v‹w th®¤ij y¤Ô‹ bkhê
.tn
itu° v‹gj‹ bghUŸ “eŠR

itu°fŸ cæUŸsit (k) cæu‰wit mit cæUŸs (k) cæu‰witfë‹
všiy¡nfhL vd¥gL«
w
éUªnjh«Ã‹ mo¥gilæš itu°fŸ IªJ tifahf Ãç¡f¥g£LŸsJ

1. gh¡Oçnahng{
w
2. ig£nlh ng{ (jhtu itu°)

3. ig¡nfh ng{ ( ghÁ itu°)
w
4. iknfh ng{ (óŠir itu°)

5. Éng{ (éy§F itu°)
gh¡Oçahit jh¡» mê¡f Toa itu°fS¡F T4 gh¡Oçnahng{ vd¥gL«

gh¡Oçah - M©l‹th‹ ÿt‹ A]¡ (1675) (l¢R)
xU bršyhš Md E©Qæç MF« .
gh¡Oçahit¥ g‰¿ éçthf f©l¿ªjt®
1. ÿæ gh°oa® 2. Ïuhg®£ nfh¢ 3. yh£ è°l®
m
gh¡Oçahé‹ ònuhnfçnah£o¡ bršyhš MdJ
fhuz« - bjët‰w c£fU
gh¡Oçahé‹ (c£fU ) ãô¡ëa° cŸs DNA t£l toéš fhz¥gL« Ïj‰F “ Ãsh°ä£ ”
co
v‹W bga®
gh¡Oçahéš
nfhšif cW¥òfŸ
e.
ik£nlhf©oçah
v©nlhÃsh°ä¡ tiyÃ‹dš
ot
iynrhnrh«fŸ ngh‹wit fhz¥gLtÂšiy
c£fUit R‰¿ c£fU ciw fhz¥glhJ
cn
gh¡Oçah bršRtçš firæiHfŸ fhz¥gL« - ÏJ Ïl¥bga®¢Á¡F cjÎ»wJ
gh¡Oçah bršRtçš äfÎ« bkšèajhf Ko ngh‹w igèfŸ fhz¥gL»‹wd
ÏizÎ cW¥ghf brašgLtJ igèfŸ Ïl¥bga®¢Á cW¥ò – firæiH (Ãshb#šyh)
ps
tot¤Â‹ mo¥gilæš gh¡Oçah eh‹F tif¥gL«

1. cUis tot« - fh¡f°
2. F¢Á tot« - ngÁšy°
3. RUŸ tot« - °igçšy«
.tn
4. fh‰òŸë – é¥çnah
firæiHfë‹ v©â¡if mo¥gilæš gh¡Oçah tiffŸ
1. x‰iw firæiy tif
w
2. ÏU Kid firæiH tif

3. firæiH Ïšiy – M°£çf° xU g¡f« f‰iwahf fhz¥gLjš
w
4. xU f‰iw firæiH tif

5. bršfis R‰¿ fhz¥gL« - bgç£iu¡f°
w
gh¡Oçahit ms¡f cjÎ« myF – ik¡uh‹

efU« xU brš jhtu« - »shänlhnkhdh°
behÂ¤jš

r®¡fiu fiurèš MšfAhyhf kh‰wkilªJ fh®g‹ il M¡i[il
btëæLtJ behÂ¤jš MF«
mÛÃahì° nehia gu¥ò« xU brš ònuh£nlhnrhth x£L©â – v‹lÛgh ï°lhèofh
(tæ‰W ngh¡F)
m
knyçahit c©lh¡F« ònuh£nlhnrhth x£L©â
1. Ãsh°nkhoa« it th¡°
2. Ãsh°nkhoa« ghšÁnghu«
co
M¥Ãç¡f ö¡f nehia c©lh¡F« ònuh£nlhnrhth x£L©â – oç¥dnrhnkh, nf«Ãa‹°
bgåÁèa« kUªij f©l¿ªjt® - mby¡[h©l® Ãs«ä§ (1928) (Ãç£l‹)
bgåÁèa« kUªJ bgw¥gL« óŠirfŸ
e.
1. bgåÁèa« beh£nl£l«
2. bgåÁèa« »iunrhÉd«
ot
vÂ® cæ®fŸ
E©Qæçfis jh¡» mH¡F« vÂ® cæçfis E©QæçfëläUªnj
Ãç¤bjL¡f ga‹gL»‹wd
cn
vÂ® cæçfëš ÏUªJ bgw¥gLgit
1. gh¡Oçah 2. óŠir
ga‹fŸ - nehŒ jL¥ò kUªJ jahç¡f
ps
°£bu¥nlhikÓ° »nuÁa° v‹w gh¡OçahéèUªJ jahç¡f¥gL« kUªJ -

°£bu¥nlhikÁ‹
ngÁšy° r¥oè° v‹w gh¡OçahéèUªJ jahç¡f¥gL« kUªJ – ghÁ£uhÁ‹
.tn
k© ts¤ij nk«gL¤J« E©QæçfŸ

1. gh¡Oçah 2. óŠirfŸ 3. Mšfh¡fŸ
gh¡Oçah¡fŸ cæçaš J¥òuths®fŸ vd miH¡f¥gL»wJ
w
mnkhåahit ãiyãW¤J« gh¡Oçah¡fŸ – ngÁšy° unkh[°

ie£çigæ§ gh¡Oçah – v.fh. 1. ie£nuh gh¡l® 2. ie£nuhn[h nkhdh°
w
ie£u#id ãiyãW¤J« gh¡Oçah

v.fh 1. mÁ£nlh gh¡l® 2.»sh°oçoa« 3. iunrhÃa« (nt® K©L gh¡Oçah)
w
4.MÁšnlhçah, 5.mdÃdh, 6.eh°lh¡

njæiy, òifæiy, fh¥Ã¡ bfh£ilfŸ nfh¡nfh M»at‰¿‰F fhuzkhd gh¡Oçah –
ngÁšy° bkfh¤Ôça«

ghiy jæuhf kh‰W« gh¡Oçah- °bu¥Õlh fh¡f° yh¡o°
éåf® jahç¥Ãš ga‹gL« gh¡Oçah – mÁ£nlh gh¡l® mÁ£o
mšíå¡ mäy« Ãbus‹ MšfhéèUªJ »il¡»wJ
behÂ¤jš _y« r®¡fiu gh»èUªJ »sh°oçoa« mÁ£nlh ó£o è¡f« v‹w gh¡Oçahé‹
m
cjéahš bgUksÎ jahç¡f¥gL« MšfAhš Û¤nj‹- CH4 <¤nj‹ - C2H6
1. Ãô£ilš MšfAhš ònuig‹- C3H8 Ãô£ilš – C4H10
2. Û¤ ijš – MšfAhš
co
bg‹ilš – C5H12
vYä¢iræš Á£u° nf‹f® v‹w nehia V‰gL¤J« gh¡Oçah – rhªnjhnkhd° Á£ç

cUis »H§F – éš£ nehŒ – Nnlhnkhd°
e.
gh¡Oçah
cUis »H§F éš£ nehŒ – brhyhdhÓau«
ot
bešèš ( gh¡Oçah) Ãis£ nehŒ – rhªnjh nkhdh° xiurh
óŠirfŸ nehæ‹ bga® V‰gL¤J« óŠir
cn
o¡fh nehŒ (nt®fliy) – br®nfh°nghuh bg®rhnd£lh
gh¡Oça bt¥ò nehŒ (beš) – br®nfh°nghuh muhÁÃo¡nfhyh
itu° jhtu nehŒ
ps
1. thiH – c¢Á¡ bfh¤J nehŒ

2. òifæiy – gy t©z nehŒ
3. btŸsç – gy t©z nehŒ
.tn
itu° - kåjD¡F
rhjhuz rë , nghènah, Ïs«ÃŸis thj«, kŠrŸ fhkhiy, Ï‹òqa‹rh,
w
væ£°
gh¡Oçah (kåjD¡F)
w
fhyuh, ilghŒL, bl£ld°, vè¡fhŒ¢rš, (Ãns¡) bjhGnehŒ

óŠir (kåj‹) – ghj¤jo¥ò nehŒ
w
gj¥gL¤j¡ E©Qæçfis f£LgL¤J« Kiw

1. ghš gjåLjš 2. Fë%£Ljš 3. Úiu btëna‰Wjš 4. gj¥gL¤Âfis ga‹gL¤Jjš
5. bt¥g¥gL¤Jjš 6. bfhÂ¡f it¤jš 7. cy®¤Jjš

czÎ gj¥gL¤ÂfS¡F
v.fh 1. éåf®, 2. nrhoa« bg‹nrhna£, 3. Á£ç¡ mäy«, 4. v©bzŒ
ghiy¥ gj¥gL¤J« Kiwia f©l¿ªjt®-Ïuhg® nfh¢, ÿæ gh°oa® (E©»Uäæ‹ jªij )
ghiy - 72° C bt¥gãiyæš 30 ãäl« bt¥g¥gL¤Â cldoahf 120 br‹o»nuL¡F Fëu
m
it¥gJ
ã~¥ É‹, Ï‹Rè‹ É‹ M»ait bgw¥gL« cæçfŸ
1. v.nfhiy 2. r¥oè° 3. °£bu¥nlhikÓ°
co
cæçaš fUéahf ga‹gLtJ – itu°fŸ
Ïu£il ÃsÎ Kiwæš jdJ Ïd¤ij cU¡» bfhŸtJ – gh¡Oçah
gh¡Oçahé‹ ir£nlh Ãshr¤Âš fhz¥gL« t£l tot DNA – Ãsh°ä£
e.
Ïa‰if J¥òuths®fŸ v.fh 1. gh¡Oçah 2. óŠirfŸ
ô£nuh~Ãnfr‹ - Ú® ky®¢Á (m) Mšfh ky®¢Á
ot
Ú® ky®¢Áæš Ú® Nœãiy¤ bjhF¥ò KGtJkhf mê¡f¥gL»wJ Ï«Kiw¡F ô£nuh
~Ãnfr‹ v‹W bga®
cn
ÁWÚuf òiu jL¥ghdhf ga‹gL« kUªJ – ônuh£nuhÃ‹
cæçd§fë‹ gštif¤ j‹ik
brš bfhŸifia btëæ£lt®fŸ
ps
1. Ânahl® îth‹ 2. n#¡f¥ °Ål‹

brš bfhŸifia btëæl¥g£l M©L – 1838
brš bfhŸif
1. mid¤J cæçd§fS« bršfshš cUth¡f¥g£lJ
.tn
2. mid¤J bršfS« Kªija bršfëš ÏUªnj cUth»‹wd

nfçah – c£fU
bršfŸ tot«
w
1. eu«ò brš – e£r¤Âu tot«

2. Rl® brš – FHš tot«
w
3. Ru¥Ã brš – fd rJu«

4. j£L vÃÔèa« - gšnfhz«
w
5. ö© vÃÔèa« - cUis tot«

6. m©l brš – K£il tot«
7. Ïu¤j bršfŸ – t£l tot«

8. jir (k) eh® bršfŸ – ÚŸ tot«
k©òGé‹ fêÎ Ú¡f cW¥ò – be¥ßoa«
ehlh¥òGé‹ fêÎ Ú¡f cW¥ò – Rl® bršfŸ
bršfŸ (k) gâfŸ
m
bršfŸ gâfŸ
1. j£L vÃÔèa« - tot« (k) ghJfh¥ò
2. jir¢ bršfŸ – RU§» éçjš
co
3. bfhG¥ò¢ bršfŸ – bfhG¥òfis¢ nrä¡f
4. T«ò (k) F¢Á bršfŸ – 1. gh®it (k) ãw¤ij czu ga‹gL»wJ
2. bréæYŸs e¤ij¡TL bršfŸ xè miyfis cz®tj‰F ga‹gL»wJ
e.
bršè‹ Jiz cW¥ò miH¡f¥gLtJ – c£fU
brš E©QW¥òfS« mitfë‹ gâfS«
ot
v©nlh Ãsh°ä¡ tiyÃ‹dš:
f©l¿ªjt® ~ngh®£l® - 1945
cn
bgaçl¥g£l M©L – 1952
ÏJ bršè‹ ir£nlhÃshr¤Âš c£fU ciwæèUªJ bršRt® (m) brš ciw
tiu tiyÃ‹dš ngh‹W fhz¥gL«
ps
v©nlhÃsh°ä¡ bu£o Fns£l« ÏJ Ïu©L tif¥gL«

1. tsts¥ghd v©nlhÃshr tiyÃ‹dš 2. brubru¥ghd v©nlh Ãshr
tiyÃ‹dš
1. tsts¥ghd v©nlhÃshr tiyÃ‹dèš
.tn
iunghnrh« fhz¥glhJ bfhG¥ig nrä¡f ga‹gL»wJ

2. brubru¥ghd v©nlhÃshr tiyÃ‹dèš iunghnrh«fŸ x£o bfh©L fhz¥gL«
ÏJ òuj c‰g¤Â¡F fhuzkh»wJ
w
gâfŸ
bršfS¡F xU r£lf« ngh‹W mikªJ cUt¤Âid¡ bfhL¡»wJ
w
x›bthU c£fU Ãsé‰F ÃwF« xU òÂa c£fU ciwia njh‰Wé¡»wJ

2009 ntÂæaš nehgš gçR bg‰wt®fŸ
w
1. bt§f£uhk uhk»UZz‹ (ÏªÂah)

2. jhk° °blŒ° - (mbkç¡fh)
3. mlha¤ -( Ï°nuš)

f©LÃo¥ò: 1. iunghnrhä‹ ntÂæaš mik¥Ãid MuhŒjš
2. iunghnrh«
v©nlhÃsh°ä¡ tiyÃ‹dèš x£oæU¡F« Á¿a nfhs tot«
Ïit c£fU kâæèUªJ njh‹W»‹wd
m
iunghnrh« Ïu©L Jiz myF bfh©lJ
gâ :– òuj c‰g¤Â¡F ga‹gL»wJ
3. nfhšif cW¥òfŸ
co
nfhšif cW¥ò 3 éjkhd r›Î mik¥Ãid bfh©L ÏU¡F«
1. j£L totkhd , j£ilahd igfŸ (Á°l®nd)
2. Á¿a E©FHšfŸ, bgça E©FäœfŸ fhz¥gL«
e.
gâ
behÂfis mu¡F« FHšfis cUthF«
ot
tsU« Cir£Lfëš kŠrŸ fUit cUth¡»‹wd
éê¤Âiuæš éêãw« bršfis cUth¡F»‹wd
kåj éªjQéš m¡nuhnrhik cUth¡f cjÎ»‹wd
cn
4. iynrhnrh«fŸ
bršèYŸs fêÎ bghU£fis btëna‰W« xU tif mik¥ò
cUthF« Ïl« - nfhšif cW¥òfŸ (m) v©nlhÃshr tiy¥Ã‹dš
ps
gâfŸ
bršèDŸ tu¡Toa mªãa bghU£fis Áij¥gJ
bršè‹ j‰bfhiy igfshf brašgL«
.tn
5. ik£nlhfh©oçah
ÏJ bršè‹ ir£nlhÃshr¤Âš Ïiy, t£l«, F¢Átot« fhz¥gL«
Ïit òu¤jhš Md Ïu£il r›thš MdJ
w
c£r›thdJ éuš ngh‹w Ú£ÁÍl‹ fhz¥gL« Ïj‰F »ç°nl v‹W bga®

gâfŸ
w
brš Rthr¤Âš bgU« g§F tF¤J r¤Âia cUth¡F« ikakhf ÏU¥gjhš

Ïjid M‰wš ãiya« v‹W bga®
w
6. br‹oçnahšfŸ – 1897 (br‹nuhnrh«)

ÏJ éy§F bršèš k£L« fhz¥gL«
f©l¿ªjt® - bf‹åif (k) Y¡f° br¡

gâfŸ
brš Ãçjè‹ nghJ fÂ® Ïiy eh®fisÍ« M°luš cU¥òfisÍ«, cUth¡»
brš Ãçjiy Â£läL»wJ
7. c£fU
m
bršè‹ K¡»a Jiz E©QW¥ò MF«
ÏJ t£lkhfnth, ÚŸt£lkhfnth fhz¥gL«
ÏJ 4 gFÂfis bfh©lJ
co
1. c£fU gly« 2. c£fU Ãshr«
3. Fnuhnk£o‹ tiyÃ‹dš 4. c£fU kâ (ãô¡ënahy°)
gâfŸ
e.
c£fU (Ãshr«) rhW x‹w‹ ÛJ x‰whf mL¡f¥g£l Ïiyfis bga® -
Fnuhnk£o‹ tiyÃ‹dš.
ot
ÏJ brš Ãçjè‹ nghJ jå¤jå Fnuhnkhnrh«fshf bjëthf bjç»‹wd
c£fUkâ
ÏJ c£fU Ãshr¤Âš fhz¥gL« k‰bwhU ghfkhF«
cn
brš Ãçjè‹ nghJ bgçajhfÎ« k‰w fhy§fëš Á¿jhfÎ« fhz¥gL«
c£fU kâia brš mik¥ghs® v‹W miH¥g®
c£fUgâfŸ
ps
bršèš eilbgW« mid¤J ts®Áij kh‰w§fŸ (k) ghu«gça g©òfis

fl¤J»wJ
c£fU glykhdJ c£fU Ãshr¤Â‰F« ir£nlh Ãsh¤Â‰F« Ïilna maåfŸ
.tn
gçkh‰w¤Â‰F cjÎ»wJ
ÂR¡fŸ
gy bršfŸ x‹¿izªJ ÂR cUth»wJ “njh‰w« , tot«, brašfëš
w
x¤ÂU¡F« bršfë‹ bjhF¥ò “ÂR” vd¥gL«.

w
éy§F ÂR
w
vÃ¤Ôèa ÂR fl¤J« ÂR Ïiz¥ò ÂR eu«ò ÂR jir ÂR
bfhG¥ò ÂR jh§F ÂR

vÃ¤Ôèa ÂR
1. j£L 2. ö© 3. fd rJu« 4. FW ÏiH 5. cz®Î 6. Ru¥Ã 7. Ïd¥bgU¡f«
fl¤J« ÂR – Ïu¤j«
Ïiz¥ò ÂR
m
Ïiz¥ò ÂR
bfhG¥ò ÂR jh§F ÂR
co
1. FW¤bjY«ò
2. vY«ò
3. tiy Ïiz¥ò ÂR
e.
jir ÂR
1. tçjir
ot
2. tça‰w jir
3. Ïja jir
vÃÔèa«
cn
cW¥òfë‹ òw¤njhèš fhz¥gL«
clš Fêfë‹ c£òw¤Âš fhz¥gL«
Ï¤ÂRé‹ bršfŸ Ïilbtë äf beU¡fkhf mikªÂU¡F«. ÏJnr Ï¤ÂRé‹
ps
Áw¥ò g©ò
vÃÔèa ÂR 7 tif¥gL«
m). j£il vÃ¤Ôèa« - ÏJ f‹d¤Â‹ c£òwK«, clYW¥òfë‹ gly¤Âš fhz¥gL«
.tn
gâ - ghJfh¤jš (k) thÍ¡fë‹ gçkh‰w¤Â‰F cjÎ»wJ

M) ö© vÃÔèa« - ÁW Flèš c£òw Rtçš fhz¥gL«
gâ - tæ‰¿š behÂfis Ru¡fÎ« ÁWFlèš br¿¡f¥g£l czéid c¿ŠrÎ«
w
ga‹gL»wJ
Ï) fd rJu vÃÔèa« - Flš (k) ehsäšyh Ru¥Ãfë‹ Rt®fëš fhz¥gL«
w
gâ - Ru¤jš (k) ÁWÚuf FHhŒfëš kW c¿ŠRjš _y« Úiu c¿Šr¥gL»wJ

<) FW ÏiH vÃ¤Ôèa« - fh‰W¡FHš (m) £u¡»ahé‹ c£òw¤Âš fhz¥gL»wJ
w
gâ - Áèah¡fŸ mirtj‹ _y« khR JfŸfŸ Ú¡f¥gL»‹wd

c) cz®Î vÃ¤Ôèa« - ÏJ ehÁ¡ FHè‹ c£Rtçš cŸs EfU« vÕÂèa ÔR¡fëš
fhz¥gL»wJ

fl¤J« ÂR
Ïu¤j« xU fl¤J« ÂR
xU Âut ÂRthF«
ÏÂš 55Ð Ãsh°kh 45Ð Ïu¤j bršfS« cŸsd
m
Ïu¤j Át¥ò mQfŸ (vç¤Ânuhir£LfŸ)
Ïu¤j btŸis mQ¡fŸ (èônfhir£LfŸ)
Ïu¤j j£LfŸ (¤nuh«nghir£LfŸ)
co
vç¤nuhir£( Át¥ò mQ¡fŸ)
ÏJ Ïu¤j¤Âš bgUksÎ fhz¥gL«
ÏJ t£l totkhfÎ«, ÏUòw« FêªJ« fhz¥gL»wJ
e.
ÏÂš c£fU Ïšiy
ÏÂš A]nkhFnshÃ‹ fhz¥gL«
ot
cUthFäl« vY«ò k{i# MÍ£fhy« - 100 – 120 eh£fŸ
btŸis mQ¡fŸ( Äô¡nfhir£)
cn
ÏJ ãwäfŸ m‰w bt©ikahf
xG§f‰w tot« bfh©lJkhd c£fUit bfh©lJ
cUthFäl« vY«ò k{i#, ÚzÚ®¢ Ru¥ÃfŸ
ps
MÍ£fhy« - 2 (m) 3 thu§fŸ

ÏJ clY¡F nehŒ vÂ®¥ò j‹ikia jU»wJ
ÏJ clè‹ fhtš gilahf ÏU¥gjhš Ïjid “ngh® kwt®fŸ ”v‹W miH¥g®
Ïu¤j j£LfŸ( ¤nuh«nghir£)
.tn
Ïu¤j bršfëš äf¢ Á¿ait

M°oahyí – vY«ò g‰¿ go¥gJ
clèš fha« V‰gL« nghJ be¥uhyí – ÁWÚuf g‰¿ go¥gJ
Ïu¤j« ciwjY¡F cjÎ»wJ ãôuhyí – eu«Ãaš g‰¿a
w
go¥gJ
bfhG¥ò ÂR
njhY¡F moæY« cŸSW¥òfS¡F ÏilæY« fhz¥gL« ÂR
w
eu«ò ÂR¡fŸ
eu«ò k©ly¤Â‹ myF - ãôuh‹
w
eu«ò bršè‹ cly« “ir£lh‹ ”vd¥gL«

ir£lhåš cŸs ònuh£nlh Ãshr¤Âš “Únrš” v‹w fUikahd JfŸ fhz¥gL«
ir£lh‹ gy »isfshd bl‹uh‹fis bfh©LŸsJ

bl‹uh‹fŸ nkY« »is¤J bl‹iu£Lfis cUth¡F«
ir£lhåèUªJ »is¡fhj Ú©l thš ngh‹w¥ gFÂ “M¡[h‹” vd¥gL«
tç jirfŸ
Ïit vY«òfSl‹ ÏizªÂU¥gjhš vY«ò jir vd¥gL«
m
FW¡F tçfŸ fhz¥gLtjhš ÏJ tçjirfŸ vd¥gL«
Ïit e« Ï¢ir¡F V‰g brašgLtjhš ÏJ Ïa¡F jir v‹W miH¡f¥gL»wJ
tça‰w jirfŸ
co
czÎ¡ FHš, ÁWÚuf¥ig (k) Ãw cŸSW¥òfëš Rt®fëš fhz¥gL«
ÏJ Ïa§F jirfŸ vd miH¡f¥gL»wJ
Ïja jir - ÏJ Ïa§Fjš MF«
e.
cW¥òfŸ
Ïu©L (m) mj‰F nk‰g£l ÂR¡fŸ x‹W nr®ªJ xU cW¥ig cUth¡F»‹wd
ot
vÃÔèaÂR + Ïiz¥ò ÂR + eu«ò ÂR + jir ÂR = f©
f©fŸ
f© nfhs« _‹W mL¡Ffshš MdJ
cn
btë mL¡F – éêbt© gly« (°»ëuh)
eL mL¡F – éêao¡ fU«gly«
ps
cŸsL¡F – éê¤Âiu – (bu£odh)

btëaL¡F: - ÏJ xë CLUt¡ Toa mL¡F
eL mL¡F
ÏJ Áèa¿ cW¥ÃidÍ«, Iç°, (k) Fêby‹ir cUth¡F»wJ
.tn
ÏÂš cUis (k) T«ò toéš ÏU tif bršfŸ fhz¥gL«

cUis bršè‹ gâfŸ xëia cz®jš – ãw¤ij czu KoahJ
T«ò brš – gy t©z§fis fhz cjÎ»wJ – xëia czuhJ
w
éê¤ÂiuæYŸs ~nghÃah (m) kŠrŸjhd« gFÂæš T«ò bršfŸ

fhz¥gL»wJ
w
éêby‹R¡F« éê¤Âiu¡F« Ïilna fhz¥gL« Âut« - é£u° Ëôk® (Ã‹

Âut« )
w
éê¥gh®it¡F« - éê by‹Á¡F« Ïilna cŸs Âut« - m¡Ft° ïôk® (K‹

Âut« )
ÁWÚuf«

clè‹ ty¥g¡f« fšÄuš ÏU¥gjhš tyg¡f ÁWÚuf« r‰W Ñê¿§» fhz¥gL«
ÁWÚuf« btë¥gFÂ – fh®bl¡° (FéªJ)
ÁWÚuf« FêªJ gFÂ – iAby°
ÁWÚuf« btë¿a c£gFÂ – bkLšyh
m
bkLšyhéš Ú©l T«ò tot ÃuäLfŸ fhz¥gL«
ÏU ÃuäLfS¡F Ïilna cŸs gFÂ bgšé° blšéìš Ïilna fhz¥gL«
»©z« ngh‹w gFÂ – fhèr°
co
ÁWÚuf¤Â‹ fh®bl¡° (k) bkLšyh gFÂæš gšyhæu¡fz¡fhd be¥uh‹fŸ
fhz¥gL»‹wd
ÁWÚuf¤Â‹ mo¥gil myF – be¥uh‹
e.
gâfŸ
Ïu¤j¤Â‹ eLãiy¤ j‹ikia guhkç¡»wJ
ot
Ïu¤j¤Âš PH kÂ¥ig ãiy ãW¤J»wJ
njita‰w Úiu btëna‰W»wJ
cn
clè‹ rkãiy¥gL¤Jjš g‰¿a tiuaiwia Kj‹ Kjèš T¿at® - »sh£ bg®dh® 1957
e« Ïu¤jÂš FS¡nfhì‹ msit f£LgL¤Jjš clè‹ rkãiy fh¤jY¡F Áwªj
vL¤J¡fh£lhF«
ps
Ïu¤jÂš FS¡nfhì‹ msit f£L¥gL¤J« Ah®nkh‹ - Ï‹Rè‹

Ïu¤j¤Âš mÂfgL¤J« Ah®nkh‹ - FS¡nfhfh‹
“bk£lghš” v‹w »nu¡f brhšè‹ bghUŸ“ kh‰w« ”
.tn
td§fisÍ« td cæçfisÍ« ghJfh¤jš

ts®¢Áij kh‰w« (bk£lghè[«)
cæçd§fë‹ clèš eilbgW« M‰wš btëpL, M‰wiy ga‹gL¤Jjš,
M‰wš gçkh‰w« M»ait cŸsl¡»a ca® ntÂæaš ãfœ¢Á¡F ts®Áij
w
kh‰w« v‹W bga®

ÏJ Ïu©L tif¥gL«
w
1. ts®¢Á kh‰w« ( mdghè[«)

2. Áij kh‰w« (bk£lghè[«)
w
1. ts®¢Á kh‰w«

brç¡f¥g£l czé‹ _y« bgw¥gL« vëa bghU£fëš ÏUªJ bršfŸ
bršÿ£l bghUŸfis cUth¡» bfhŸtJ
Ï¢braš eilbgW« nghJ M‰wiy btëæLtJ Ïšiy
v.fh FS¡nfh° - »is¡nfhì‹ (k) r®¡fiu
m
mändh mäy« - behÂfŸ, Ah®nkh‹, òuj§fŸ
bfhG¥ò mäy« - bfhy°ouhš - °ouhŒLfŸ
2. Áij kh‰w«
co
czé‹ _y« bgw¥gL« vëa fçk bghU£fŸ Áij¡f¥g£L brš clè‹
braY¡F njitahd M‰wiy më¥gJ
v.fh FS¡nfh° - fh®g‹ il M¡i[L + Ú® + bt¥g«
e.
òuj§fŸ – mändh mäykhf khW«
bfhG¥ò - »ëruhš, bfhG¥ò mäy«
ot
ÏªÂah xU äj bt¥g k©ly ehL – ÏiyÍÂ® fhLfŸ fhz¥gL« ÏªÂa¥ gFÂ Ô¥f‰g¥
gFÂ
cn
bt¥g k©ly¥ gRik khwh¡ fhLfŸ fhz¥gl¡ Toa ÏªÂa¥ gFÂ
nk‰F bjhl®¢Á kiyfŸ
ÏªÂahé‹ tl»H¡F gFÂfŸ
ps
Ïka kiy mothu«

kiy¡fhLfŸ fhz¥gL« gFÂ (ÏªÂah) -Ïka kiy, bj‹åªÂah
rJ¥ò ãy¡fhLfŸ (miyæil fhLfŸ) fhz¥gL« ÏªÂa¥ gFÂ
1. f§if 2. kfheÂ fêKf¥ gFÂfŸ
.tn
g¢ir ÅL éisé‰F fhuzkhd thÍ – fh®g‹ il M¡i[L

ÏªÂahéš rKjha fhLfŸ Mu«Ã¡f¥g£l M©L – 1976
cyf éy§»d§fëš ÏªÂahéYŸs éy§»d§fë‹ rjÅj« - 6.67Ð
w
ÏªÂahéš fhz¥gL« jhtu Á‰¿d§fë‹ v©â¡if – 45,000

Kj‹ Kjèš ãy¤Â‰F tªJ thœªj cæçfŸ – jtis
w
ilndhr® v‹w brhšè‹ bghUŸ “ga§fukhd gšèfŸ”

mêÍ« mgha¤ÂYŸs Á‰¿d§fŸ
w
1. fh©lhäUf« 2.XehŒ 3. fGFfŸ 4. kiy¡fh£L gwitfŸ 5. Âä§fy«

nkhdh° v‹w gwit cŸs khãy« - Ïkh¢ry Ãunjr« ( mêªJ tU« gwit Ïd«)
òè ghJfh¥ò Â£l« bjhl§f¥g£l M©L – V¥uš 1 ,1973

ahidæ‹ m¿éaš bga® - vè~gh° nk¡ìk°
fh©lhäUf« ghJfh¥ò Â£l« bjhl§f¥g£l Ïl« - J¤th (iundh ôåfh®ä°)
»® ruzhya« cŸs khãy« - F#uh¤
Á§f Ïd§fis¥ ghJfh¡f Iªjh©L Â£l§fëš bjhl§f¥g£l ruzhya« - »® (1972)
m
mêa¡ Toa - _‹W tif KjiyfŸ
Fnuhf ily° ghY°£ç° (e‹Ü® thœ Kjiy)
»çìily° nghnuh[° (c¥ò Ú®)
co
»uhéahè° nfŠrol¡f° (mça Ïd Kjiy)
Kjiy ts®¥ò (k) guhkç¥ò Â£l« bjhl§f¥g£l M©L – 1975
mêªJ tU« cæçd§fis g‰¿ TW« ò¤jf« Át¥ò¥ òŸë étu¥ ò¤jf« - Red Data Book
e.
NGC ÏªÂa muÁ‹ R‰W NHš (k) td§fŸ mik¢rf¤Â‹ mikÎ
“xè› ç£è” v‹gJ Mik Ïd«, Ïj‹ ÏdéU¤Â Ïl« - xç[h fl‰fiu
ot
éy§Ffë‹ tuyhW v‹D« üiy vGÂat® - mç°lh£oš
mêÍ« ãiyæYŸs cæçd« -Úy»ç Fu§F, Á§f thš Fu§F, MÁa Á§f«
cn
gwitfë‹ kåj‹ vd miH¡f¥g£lt® - Kidt® rÄ« mè
flš ÚçèUªJ e‹Üiu neh¡» tyir nghF« ÛD¡F v.fh – rhšk‹
ruzhya« - Ïl«
ps
1. K©lªJiw, fs¡fhL – ÂUbešntè

2. $ éšèò¤ö® ruzhya« - éUJef®
3. ntlªjh§fš – fhŠÁòu«
.tn
4. KJkiy – Úy»ç
5. éuhè kiy (kæš ) – ÂU¢Á
6. nfhoa¡fiu – ehf¥g£od«
7. gªÂ¥ó® njÁa¥ ó§fh ikN® (f®ehlfh)
w
–
8. fh®bg£ njÁa¥ ó§fh – fh®thš (c¤ÂuÃunjr« )
9. »® njÁa ó§fh – Édhf® (F#uh¤)
w
10. fhÁu§fh njÁa ó§fh – n#h®Ah£ (m°[h«)

11. bgçah® ruzhya« – ÏL¡» (nfush)
w
SIPCO – Ïa¡f« bjhl§»at® - Rªj®yhš gfFzh

SIPCO v‹gj‹ bghUŸ – ku§fis f£o miz¤jš
fh‰W, Ú® ,ãy« khRgLjš

fh‰¿‹ Ïiaò
M¡Á#‹ - 20.9Ð
ie£u#‹ - 78Ð
fh®g‹ il M¡i[L – 0.03Ð
m
ÛjKŸsit – ãah‹, »ç¥lh‹, iA£u#‹ äf¡ FiwªjsÎ Úuhé
kuz thÍ – CO
f©fis vç¢rÿ£L«, Eiupuš ò‰W nehŒ¡F fhuzkhd thÍ – ršg® il M¡i[L (fªjf
co
il M¡i[L)
mäy kiH¡F fhuzkhd thÍ
1. ie£ç¡ mäy«, 2. fªjf mäy« , 3. fh®ghå¡ mäy«
e.
òé bt¥gkila fhuzkhd thÍ – COL Û¤nj‹
Fnuhnkhnrh«fŸ
ot
f©l¿ªjt® - thšlha® - 1888 XX – bg©
fhz¥gL« Ïl« - c£fU (ãô¡ëa°) XY - M©

cn
kåj clèš fhz¥gL« Fnuhnkhnrh« - 46 ( 23 n#ho)
22 n#ho – M£nlh nrh«fŸ ( cly Fnuhnkhnrh«) Ú® khR f£L¥gh£L r£l« - 1974
1 n#ho – mšnyh nrh«fŸ ( ghš Fnuhnkhnrh«) fh‰W khR f£L¥gh£L r£l« - 1981
R‰Wòw NHš f£L¥gh£L r£l« -
ps
g¡f nt®fŸ njh‹Wäl« - bgçir¡»Ÿ

FS¡nfhì‹ <.Î – x‹W 1986
ÏUŸ Rthr« eilbgWtJ – ik£nlh fh©oçah

.tn
jhtu bršèš bršRtiu mê¡f¡ Toa behÂ – bg¡ond°

bršfS¡F itu°fis vÂ®¡F« Âw}£LtJ – Ï‹l®bguh‹.
jhtu bršèš bršRtiu Ú¡f cjÎ« behÂ – bršYnyh°
cæ®¢ RUŸ vd miH¡f¥gLtJ – DNA Ïu£il ÏiH
w
ÏªÂahé‹ Kjš ngh®f¥gš – INS blšè

ÏªÂahéš fhšthŒ ghrd« mÂf« fhz¥gL« khãy« - MªÂuh
w
ÏªÂuhfhªÂ bfhiyia érhç¡f V‰gL¤j¥g£l fäõ‹ - jh¡f® fäõ‹

fhªÂæ‹ g¤Âç¡if – etÉt‹
w
ÂU.é.f g¤Âç¡if – njrg¡j‹

j¤Jt¤Â‹ jªij – rh¡uO°
HIB – VISA bfh©L vªj eh£o‰F bršyyh« - mbkç¡fh

fdlhé‹ äf caça éUJ – v«ä
clš bt¥gãiyia guhkç¡F« Ru¥Ã – ijuhŒL
mQit¥ Ãs¡f KoahJ v‹W T¿at® – lhšl‹
»ç¡bf£ cy»‹ igÃŸ – é°l‹ Ïjœ
m
cyf thåiy Âd« - kh®¢ 23
egh®L t§» - 1982
Á¥ghŒ fHf« -Ûu£
co
ÁWÚçš FS¡nfh° msit f©l¿Í« nrhjid – bgdo¡£ nrhjid
bgça«ikia cUth¡F« itu° - ntçnahnyh itu°
clèš ôçah cUth¡F« Ïl« - fšÄuš
e.
äf mÂfkhf fhz¥gL« Ïu¤j btŸisaQ tif – ãô£nuh~Ãš
ö¡f« éê¥ò RH‰Áæid f£L¥gL¤J« _is¥ gFÂ – iA¥ngh jyhk°
ot
Ïa‰if Ãsh°o¡ bghUë‹ éahghu bga® - gnah nghš
Fë® rhjd¥ bgh£oæèUªJ btënaW« thÍ – CFC (Fnshnuh ònshnuh fh®g‹)
cn
fêÎ Ú® F£ilfë‹ mUnf ts®¡f ga‹gL« ku« - ôfè¥l° (ijy«)
e«ik¢ R‰¿ÍŸs jåk§fŸ k‰W« nr®k§fŸ
fh‰W v‹gJ gšntW thÍ¡fë‹ fyit MF«
ps
öa¥bghUŸ
Ïa‰Ãaš Kiwæš Ãç¡f Koahj ãiyahd Ïašò ãiyahd g©òfis
bg‰¿U¥gJ
.tn
jåk§fŸ (öa¥ bghUŸ) jåk§fŸ g‰¿a fU¤J¡fŸ

vªj xU öa¥ bghUis Ïa‰Ãaš (m) ntÂæaš Kiwæš (bghUshš) Ãç¡f
Koahnjh mJ jåk« MF«. Ïjid T¿at® - ghæš
vªj xU bjhl¡f ãiyæYŸs gU¥bghUis Á¿a bghUshf cil¡f Koahnjh
w
mJ jåkkhF«. – ythŒÁa®
xnu tif mQ¡fshš cUthdJ
w
jåk§fŸ
xnu tif mQ¡fshš cUthdJ jåk§fŸ MF«
w
Fnshç‹ xU gRik fyªj kŠrŸ ãw jåk«

Ášt® ònuhikL xU btë® kŠrŸ, ãw nr®k«
ÏJtiu f©l¿a¥g£l jåk§fŸ – 118

Ït‰WŸ Ïa‰ifæš »il¥gJ – 92
bra‰ifæš »il¥gJ – 26
òéæš mÂf mséYŸs jåk« - M¡ì#‹
2-tJ mÂf mséYŸs jåk« - Áè¡fh‹
Ï›éu©L jåk§fS« nr®ªjJ óäæš 3 / 4 cŸsd
Ïa‰ifæYŸs jåk§fŸ M¡ì#‹ - 46.6Ð Áè¡fh‹ - 27.7Ð mYäåa« - 8.1Ð
ÏU«ò – 5Ð fhšÁa« - 3.6Ð nrhoa« - 2.8Ð
bgh£lhÁa« - 2.6Ð bk¡ÜÁa« - 2.1Ð Ïju jåk§fŸ – 2.5Ð
kåj clèYŸs jåk§fŸ
M¡ì#‹ - 65Ð fh®g‹ - 18 Ð iA£u#‹ - 10 Ð ie£u#‹ - 3 Ð
fhšÁa« - 2 Ð gh°gu° - 1 Ð k‰wit - 1 Ð
m©l« (k) é©Û‹fëYŸs K¡»akhd jåk§fŸ:-
IUPAC – International Union Of Pure and Applied Chemistry
miw bt¥gãiyæš Ú®kkhf cŸs cnyhf§fŸ - 1. ònuhä‹ 2. bk®¡Fç
30°C Ú®kkhf cŸs cnyhf« - ÓÁa« (CCM) , fhëa«
jåk§fis mt‰¿‹ g©òfis mo¥gilahf¡ bfh©L
cnyhf«,
mnyhf«,
cnyhf¥nghèfŸ vd tif¥gL¤j¥g£LŸsJ
cnyhf§fŸ
92- jåk§fëš 72 jåk§fŸ cnyhf§fŸ MF« ä‹rhu« fl¤jhJ (Ã°k¤)
fodkhdit
gsgs¥ghdit
jflhf tis¡fÎ« Ú£lÎ« KoÍ«
ä‹rhu¤ij e‹F fl¤j¡ Toait
xè vG¥g¡Toait
v.fh fh¥g®, j§f«, btŸë, ÏU«ò
mnyhf§fŸ
Vw¤jhH 16 (m) 17 jåk§fŸ k£Lnk mnyhf§fŸ MF«
bk‹ikahdit
gsgs¥g‰wit

jflhf mo¡f KoahJ
f«Ãahf Ú£l KoahJ
ä‹rhu¤ij fl¤jhJ
xèia vG¥ghJ
v.fh fh®g‹, ie£u#‹, M¡ì#‹, gh°gu°, M®rå¡
cnyhf¥ nghèfŸ
Áy jåk§fŸ cnyhf¥ g©òfŸ (m) mnyhf g©òfis bg‰WŸsit cnyhf¥
nghèfŸ MF«
v.fh nghuh‹, Áè¡f‹, b#®khåa«,M©okâ
òéæYŸs 20Ð M¡ì#‹ mnkrh‹ fhLfëš ÏUªJ »il¡»wJ
ruhrç kåj clèš 250 »uh« c¥ò cŸsJ
mÂf cUF ãiyia bfh©l cnyhf« - l§°l‹ (3410°C)
itu¤Â‹ Kidia¡ bfh©L bt£l Koahj bghUis¡Tl b#dh‹ nyriu ga‹gL¤Â
bt£l KoÍ«
jåk¤Â‹
mQv© F¿pL
bga®
1 H iA£u#‹
2 He Ëèa«
3 Li è¤Âa«
4 Be bg®èa«
5 B nghuh‹
6 C fh®g‹
7 N ie£u#‹
8 O M¡ì#‹
9 F ònshç‹
10 Ne ãah‹
11 Na nrhoa«
12 Mg bk¡ÜÁa«
13 Al mYäåa«
14 Si Áè¡fh‹
15 P gh°gu°

16 S ršg® (fªjf«)
17 Cl Fnshç‹
18 Ar M®fh‹
19 K bgh£lhÁa«
20 Ca fhšÁa«
21 Sc °nf‹oa«
22 Ti il£lhåa«
23 V btndoa«
24 Cr Fnuhäa«
25 Mn kh§fÜR
26 Fe ÏU«ò
27 Co nfhghš£
28 Ni ã¡fš
29 Cu fh¥g®
30 Zn J¤jehf«
éHh¡ fhy§fë‹ nghJ gÿ‹fëš ãw¥g¥gL« - Ëèa«

xëU« és¡F cUth¡f¥ ga‹gL« thÍ - »ç¥lh‹
és«gu§fëš ga‹gL« xëU« FHš és¡F – ãah‹
l§°l‹ és¡Ffëš ãw¥g¥gL« thÍ – M®fh‹
m©l¤Âš cŸs thÍ – iA£u#‹
mÂf« xëu¡Toa és¡Ffëš ga‹gL« thÍ – brdh‹
g‰fis tèikahf it¤ÂU¡f g‰giræš ga‹gL¤j¥gL« thÍ – ònshç‹
Ú¢rš Fs¤ij R¤jkhf it¤ÂU¡f ga‹gL« thÍ – Fnshç‹
fÂça¡f j‹ikÍŸs thÍ – M°lil‹ , M¡oÜa«
mšbfä
ÏU«ig j§fkhf kh‰w¡ Toa fiy mšbfä vd¥gL«
jåk§fë‹ bga®is tiugl F¿pL _y« F¿¥Ãl Ka‹wt® - #h‹ lhšl‹ (1808)
mQ¡ bfhŸifæ‹ jªij vd miH¡f¥gLgt® - #h‹ lhšl‹
jåk§fS¡F M§»y vG¤J¡fis F¿pLfshf T¿at®- #h‹ n#¡f¥ bg®Áèa°
MšÃu£ nehgš f©L¥Ão¤j jåk¤Â‹ bga® - nehÃèa« - No

mnaho‹ ãw« - Cjh
flÎë‹ bgauhš miH¡f¥gL« cnyhf« - bk®Fç
eh£o‹ bgauhš miH¡f¥gL« cnyhf§fŸ – 1. mbk®Áa« - America (Am) 2. ÍnuhÃa« -
Europe (Eu)
nfhŸfë‹ bgauhš miH¡f¥gL« cnyhf§fŸ – òS£nlhåa« (Pu) , be¥oôåa« (Np),
Ínuåa« (U)
jåk§fë‹bga® y¤Ô‹ (m) »nu¡f F¿pL
bga®
1. nrhoa« ne£ça« Na
2. bgh£lhÁa« nfèa« K
3. ÏU«ò ~bg®u« Fe
4. fh¥g® F¥u« Cu
5. Ášt® m®b#‹l« Ag
6. (nfhšL) j§f« Mu« Au
7. bk®Fç iA£uh®íu« Hg
8. by£ ¥s«g« Pb
9. o‹ (jfu«) °nld« Sn
10. M©okå °oÃa« Sb
11. l§°l‹ cš~gu« W
nr®k«
Ïu©L mšyJ mj‰F nk‰g£l jåk§fŸ xU F¿¥Ã£l xU ãiw é»j¤Âš
ntÂæaš Kiwæš cUthF« öa¥ bghUŸ nr®k§fŸ MF«.
jåk« + jåk« = nr®k«
nr®k¤Â‹ Áw¥ÃašòfŸ
xU nr®k¤Âš cŸs¥ gFÂ bghUŸfis Ïa‰Ãaš Kiw¥go Ãç¡f ÏayhJ
xU nr®k« cUthF« nghJ bt¥g¤ij btëæLjnyh (m) c¿ŠRjnyh ãfœ»‹wJ
xU nr®k« xU F¿¥Ã£l cUFãiy (k) bfhÂãiyia bg‰¿U¡F«
nr®k¤Â‹ g©òfŸ mj‹ gFÂ bghUŸfë‹ g©òfëš ÏUªJ khWgL»‹wd.
nr®k« xU go¤jhdJ
nr®k§fë‹ tif¥ghL

ntÂ¥ gFÂ¥ bghUŸfis mo¥gilahf¡ bfh©L nr®k« Ïu©L tifahf
Ãç¡f¥gL»‹wd
1. fåk nr®k« 2. fçk nr®k«
cæu‰w _y§fëš ÏUªJ bgw¥gLtJ fåk¢ nr®k« - ghiw, jhJ¡fŸ
cæUŸs _y§fëš ÏUªJ bgw¥gLtJ fçk¢ nr®k« - v.fh. jhtu§fŸ éy§FfŸ
Ú® ciwÍ« nghJ mj‹ gUk‹ 10Ð caU»wJ
f©zhoia¡ fiu¡F« mäy« – iA£nuh ~ònshç¡ mäy«
bghJ¥bga® ntÂ¥bga® ga‹fŸ
1. rhjhuz c¥ò nrhoa« FnshiuL czÎ bghU£fŸ bflhkš ghJfh¡f

ga‹gL»wJ
2. r®¡fiu R¡nuh° (C, H, + O) gH¢rhWfŸ, Ïå¥ò jahç¡f
3. buh£o nrhlh nrhoa« ig fh®gnd£ Ôaiz¥ò rhjd§fëš, ng¡»§ gÎl®
(NaHCo3) jahç¥Ãš, nf¡ buh£o jahç¡f
ga‹gL»wJ
4.ryit¢ nrhlh nrhoa« fh®gnd£ öŒikah¡»ahf ga‹gL»wJ. (nrh¥ò
Na2Co3) jahç¥Ãš) fod Úiubk‹ikah¡f
5. ryit¤öŸ fhšÁa« M¡ì ryit¤ bjhêèY«, »Uä ehÁåahfÎ«
FnshiuL (CaoCl2) FoÚ® R¤Âfç¥ÃY« ga‹gL»wJ.
6. R£l R©zh«ò fhšÁa« M¡i[L Ábk©£ (k) f©zho jahç¥Ãš
(CaO) ga‹gL»wJ
7. Ú‰W¢ fhšÁa« iA£uh¡i[L Rtçš btŸisao¡f ga‹gL»wJ
R©zh«ò Ca(OH)2
8. R©zh«ò¡fš fhšÁa« fh®gnd£ R©z¡f£o jahç¥Ãš ga‹gL»wJ
(CaCO3)
ÏizÂw‹
xU jåk¤Âš Ïiza¡ Toa Âwnd ÏizÂw‹ MF«
iA£u#‹ ÏizÂw‹ - 1
Fnshç‹ ÏizÂw‹ - 1
M¡ì#‹ ÏizÂw‹ - 2

xU jåk¤Â‹ ÏizÂw‹ v‹gJ m¤jåk¤Â‹ X® mQÎl‹ ÏizaToa iA£u#‹
mQ¡fë‹ v©â¡if MF«
gU¥bghUŸfŸ mQ¡fshš Mdit vd¡ T¿at® - blkh»çoa° (»nu¡f¤ j¤JtPhå)
mQ mik¥ò
mQ
gU¥bghUëYŸs Ãç¡f Koahj, Á¿a Jfns mQ MF«.
mQ v‹w »nu¡f brhšè‹ bghUŸ – cil¡fKoahJ
ntÂ TLif éÂfŸ
1. bghU©ik mêah éÂ
2. khwh é»j éÂ
3. jiy Ñœ é»j éÂ
4. bgU¡f é»j éÂ
5. nfÿr¡»‹ gUk‹ Ïiz¥ò éÂ
1. bghU©ik mêah éÂ :- T¿at® - ythŒÁa® (1774)
Ïa‰Ãaš (m) ntÂæaš kh‰w¤Â‹ _y« ãiwia M¡fnth mê¡fnth KoahJ
ÏJnt bghU©ik mêah éÂ MF«.
2. khwh é»j éÂ :- T¿at® Ïuhg®£ ¥bus°£ - 1779
xU öa ntÂ nr®k« v«Kiwæš jahç¡f¥g£lhY« mÂš cŸs jåk§fŸ khwh
é»j¤Âš jh‹ ToæU¡F«.
Úç‹ ãiw Ïiaò – H2O 1:8
mQ¡bfhŸif:- T¿at® -lhšl‹ (1803)
x›bthU gUbghUS« äf¢Á¿a Ãç¡f Koahj JfŸ mQ
mQ¡fis M¡fnth mê¡fnth KoahJ
xU jåk¤Âš mQ¡fŸ ahÎ« všyh tifæY« xnu khÂçahf ÏU¡F«
lhšlå‹ mQ¡bfhŸifæ‹ ãiwfŸ
bghU©ik mêahéÂ, khwhé»j éÂ¡F és¡f« më¡f¥g£lJ
FiwfŸ
mQé‰F« _y¡TWfS« Ïilnaahd ntWgh£il bjëthf és¡f
Koaéšiy

xU nr®k¤Â‹ mQ¡fS¡F Ïilna cŸs Ïiz¡F« jåk tçirfëš
KGikahf és¡f Koaéšiy
ä‹j‹ik g‰¿ gU¥bghUë‹ nrhjid _y« Kj‹ Kjèš cWÂ brŒjt® -
ik¡fš ~ghunl
ä‹rhu« v‹gJ ä‹ mQ¡fŸ v‹W T¿at® - ik¡fš~ ghunl
ä‹ mQ¡fŸ v‹git vy¡£uh‹fŸ v‹W T¿at® - #h®{. #h‹ °nlh‹
°nlhå
ÏtUila MuhŒ¢Ána 1897-« M©L J.J. jh«r‹ mQé‹ mo¥gil Jfis f©l¿a
têtif brŒjJ
vÂ® ä‹thŒ fÂ®fë‹ ntWbga® - F%¡fÂ®fŸ (m) nfnjhL fÂ®fŸ (m) vy¡£uh‹
fh‰W v‹gJ ä‹fl¤jh¥ bghUŸ
vy¡£uh‹ (k) Inrhnlh¥òfis f©l¿ªjt® - J.J. jh«r‹ (Ãç£o°) (Ï§»yhªJ)
Inrhnlh¥òfŸ f©l¿ªjt® - J.J. jh«r‹
xnu khÂçahd mQ v©izÍ« ntWg£l ãiw v©izÍ« bg‰WŸs xnu jåk¤Â‹
mQ¡fŸ Inrhnlh¥òfŸ vd¥gL«
Inrhnlh¥òfŸ _‹W tif¥gL«
1. ònuh£oa« 2. oô£ça« 3. oç£oa«
mQé‹ c£fUit f©l¿ªjt® - %j®ngh®L
f©Q¡F òy¥gl¡Toa fÂ®fis cUth¡FtJ – í§¡ ršng£
vÂ® ä‹thŒ fÂ®fë‹ g©òfŸ
vÂ® ä‹thŒ fÂ®fŸ ne®nfh£oš Ïa§F»‹wd
vÂ® ä‹thŒ fÂ®fŸ ãiw (k) Ïa¡f M‰wYila Á¿a Jfshš Mdit
vÂ® ä‹ thŒfÂ® vÂ® ä‹Rik bg‰wit
vÂ® ä‹ thŒfÂ® xU fhªj òy¤Â‹ têahf bršY«nghJ vÂ® ä‹thŒ fÂ®fŸ
fhªjòy¤Âš br§F¤jhf és¡f« mil»‹wd
vÂ® ä‹ thŒfÂ®fŸ ä‹åw¡f FHhæš cŸëU¡F«. thÍé‹ j‹ikianah
vÂ®ä‹ thæ‹ j‹ikianah rh®ªjJ mšy
ne® ä‹ thŒ fÂ® (ònuh£lh‹fŸ) nfhšL °O‹ - 1886
ne®ä‹ thŒfÂ®fë‹ ntW bga®fŸ – fhšthŒ fÂ®fŸ (m) ne®ä‹ fÂ®fŸ ònuh£lh‹fŸ
ne®ä‹ thŒfÂ®fë‹ g©òfŸ
ne®nfh£oš gaå¡F«

ne®ä‹ thŒ fÂ®fë‹ thæš it¡f¥g£l r¡fu¤ij¢ RHy¢ brŒ»‹wd
ne®ä‹ thŒ fÂ®fŸ (k) fhªj òy¤jhš, vÂ® ä‹ thia neh¡» és¡fkil»‹wd
ne®ä‹ g©òfŸ ä‹åw¡f FHhæ‹ cŸëU¡F« thÍé‹ j‹ikia¢ rh®ªJ
mikÍ«
Jfë‹ ãiw ä‹åw¡F FHhæYŸs thÍé‹ mQãiw¡F¢ rkkhf ÏU¡F«
JfŸfŸ mQãiw myF x¥òä‹Rik
vy¡£uh‹ 0.00054 -1
ònuh£lh‹ 1.00778 +1
jh«rå‹ mQ khÂç
Ït® K‹bkhêªj mQ khÂç j®órâ gH¤ij x¤ÂUªjJ
mQthdJ ne®ä‹ Rik bfh©l nfhzkhF« Ï¡nfhs¤Â‹ nkš vy¡£uh‹fŸ
bghÂªJŸsJ
bkh¤j ne®ä‹ RikÍ« (k) vÂ®ä‹ RikÍ« rkkhf ÏU¥gjhš x›bthU mQÎ«
ä‹ eLãiyj‹ikia bg‰WŸsJ.
jh«°å‹ mQkhÂçia cy® Âuh£ir ò£o§ khÂç (m) xG§fhd khÂç (apple
pie model ) v‹W« TWt®
ãy¡fçÍ« bg£nuhèaK«
rJ¥ò ãy§fëš ÏUªJ »il¡F« ãy¡fçæš mÂf mséš cŸs jåk« - ršg® (fªjf«)
ÏªÂahéš ãy¡fç Kj‹ Kjèš njh©obaL¡f¥g£l M©L – 1774
ãy¡fç c‰g¤Âæš ÏªÂah – 3 tJ Ïl«
1-tJ Ïl¤Âš – mbkç¡fh, 2- tJ Ïl¤Âš – Ódh
cy»š »il¡F« ãy¡fçæš 2/3 ghf« mbkç¡fhéY« ÓdhéY« cŸsJ
350 äšèa‹ M©LfS¡F K‹ thœªj Ïuh£rj bguâ fhsh‹fŸ – k©Q¡FŸ òijªjd
Ã‹ fhy¥ ngh¡»š ÁijªJ ãy¡fçahf kh¿d
ãy¡fç tiffŸ
Ã£ -fh®g‹ msÎ - 10 - 15Ð
è¡id£ (gG¥ò ãy¡fç) -fh®g‹ msÎ – 25- 35Ð
Ã£L äd° ãy¡fç (bk‹ ãy¡fç) -fh®g‹ msÎ – 46 - 86Ð
MªÂuir£ (fod ãy¡fç) -fh®g‹ msÎ – 87-97Ð
MªÂuir£ mÂf mséš bt¥g M‰wiy¥ bg‰WŸsJ.
ãy¡fçæ‹ gFÂ bghUŸfŸ (k) mj‹ ga‹fŸ

bghUŸfŸ ga‹fŸ
1. ãy¡fç thÍ - rikaš vçthÍthf
2. mnkhåah Âut« - cu§fŸ jahç¡f
3. JfŸ fh®g‹ - ä‹fy‹ fy‹fëš ga‹gL« ä‹thŒ
4. fšfç – vçbghUshf v~F jahç¤jèš Fiw¥ghdhf
5. fç¤jh® - be»ê, t©z¥ó¢R, eh¥jè‹ cU©il (k)
btobghUŸ jahç¡f
bg£nuhèa« Kj‹ Kjèš vL¡f¥g£l Ïl« - bgåÁš ntåah (mbkç¡fh) 1859
ÏªÂahéš Kj‹ Kjèš bg£nuhèa« vL¡f¥g£l Ïl« - k¡F« (m°[h« ) 1867
mÂf mséš bg£nuhèa« »il¡F« Ïl§fŸ -Fit¤ , <uh¡, bg®Áah, uZah,
mbkç¡fh,bk¡ìnfh.
ÏªÂahéš bg£nuhèa«
1. m°[h« 2. F#uh¤ 3. K«ig 4. nfhjhtç, »UZzh M‰WgLif 5. fhéç M‰WgLif
T.N. gd§Fo – eçkz« - fhéçgLif
fš beŒ bg£nuhèa« v‹gJ fUikãw v©bzŒ MF«
bg£nuhèa« R¤Âfç¥ò v‹gJ bg£nuhèa¤Â‹ gFÂ bghUŸfis “Ã‹d¡ fhŒ¢Á to¤jš”
_y« Ãç¤bjL¡f¥gL»wJ
bg£nuhèa gFÂ¥ bghU£fŸ ga‹fŸ
1. bg£nuhèa« thÍ – ÅLfëš vçbghUshf
2. k©bz©bzŒ – b#£ ékhd«, ÅL mL¥ò
3. caÎ v©bzŒ – caÎ bghUshf
4. vçbghUŸ v©bzŒ – f¥gš, ä‹ãiya¤Âš vçbghUshf
5. ghuÃ‹ bkGF – bkGF (k) th°è‹ jahç¡f
6. Ã£Lbk‹ - bgæ©£ , rhiyfŸ nghl
7. bg£nuhš , Orš – thfd vçbghUshf
bg£nuhèa« + Ïa‰if thÍ = bg£nuh bfä¡fš
fU¥ò j§f« - bg£nuhš
Ïa‰if thÍ cUthjš
rJ¥ò ãy¥ gFÂæš
jhtu« k¡F« nghJ
rh¡fil thÍéèUªJ

bg£nuhèa »zW, ãy¡fç Ru§f§fëY« Ïa‰if thÍ cUth»wJ.
Ïa‰if thÍéš 90Ð Û¤nj‹ cŸsJ.
ÏªÂahéš »il¡Fäl« (Ïa‰if thÍ)
Âçòuh, uh#°jh‹, kfhuhZouh, MªÂu Ãunjr« (»UZzh, nfhjhtç), jäœehL (fhéç
blšlh gFÂ)
Ïa‰if thÍ Ïu©L tif¥gL«
1. mG¤j¥g£l Ïa‰if thÍ (CNG - Compressed Nature Gas)
2. Ú®kkh¡f¥g£l Ïa‰if thÍ (LNG – Liquid Nature Gas)
CNG – v‹gJ mÂf mG¤j¤Âš nrfç¡f¥gL« thÍ
LNG – ca® Fë®ªj ãiyæš cŸs Ú®k«
Fiwªj bryéš jahç¡f¥gLtJ – CNG
gnah Orè‹ M‰wš _y§fŸ
1.nrhahÕ‹° v©bzŒ 2.Mkz¡F v©bzŒ
3.k¡fh¢nrhs« v©bzŒ 4.Nça fhªÂ v©bzŒ
5.gU¤Â v©bzŒ 6.beš cä v©bzŒ
jäHf¤Âš fh‰whiy _y« ä‹rhu« jahç¡F« Ïl§fŸ
- fa¤jhW , gšyl«, Fok§fy«, Muš thŒbkhê, K¥gªjš
vÂ® fhy¤Âš ga‹gl¡Toa Áwªj vçbghUŸ – iA£u#‹
mQ¡fU ÏizÎ
Ïu©L nyrhd mQ¡fë‹ c£fU¡FŸ Û ca® bt¥gãiyæš ÏizÍ« nghJ
mÂfkhd M‰wš cUth»wJ ÏJ mQ¡fU ÏizÎ MF«
v.fh Nçaåš eilbgW»wJ (Ëèa« - iA£u#‹)
btoF©L (k) mQF©oš mQ¡fŸ ÃsÎ V‰gLtJ – mQ¡fU ÃsÎ
mQ¡fU ÏizÎ miw bt¥gãiyæš eilbgWtJ – Fë® ÏizÎ Kiw
PCRA – Petroleum Conservation Of Research Association ( bg£nuhèa« ghJfh¥ò MuhŒ¢Á
FGk«)
éirÍ« mG¤jK«
g‹dh£L bfhŸif V‰W¡bfhŸs¥g£l M©L – 1971 (SI myFKiw)
msÎ SI myF F¿pL

1. Ús« Û£l® m

2. ãiw »nyh»uh« Kg
3. fhy« édho S
4. bt¥gãiy bfšé‹ K
5. ä‹ndh£l« M«Ãa® A
6. bghUë‹ msÎ nkhš Mol
7. xë¢br¿Î nf©oyh Cd
SI myF Kiwæš cŸs msÎfŸ

1. mo¥gil msÎfŸ – 7 2. tê msÎfŸ – 22
Úç‹ K¥òŸë bt¥gãiy – 1 / 273. 16 ( Ú® _‹W ãiyæY« rkãiy gUk‹ bt¥gãiy)

Úç‹ ciwãiy - 0°C 0°C bfšé‹ = - 273°C 273K = 0°C
xU nkhš v‹gJ 0.012 ».». fh®g‹ 12-š ml§»ÍŸs mo¥gil M¡fTWfë‹ msthF«
1A = 2 x 10-7 ãô£l‹
SI myF Kiwæš xë _y« x‹W cäG« 540 x1012 bA£° mÂ®bt© x‰iw ãiw fj®
Å¢Á‹ br¿Î xU F¿¥Ã£l Âiræš xU °onuoaD¡F – 1 / 683 th£ våš m¤Âiræš
xë¢br¿Î 1 nf©oyh MF«
SI myF Kiwæš js¡nfhz¤Â‹ myF
SI myF Kiwæš Â©k¡ nfhs¤Â‹ myF °nuoa‹
SI éiræ‹ myF – ãô£l‹ (Ï§»yhªJ)
éiræ‹ myF
1. il‹, 2. »nyh»uh« éir 3. gÎ©£ éir 4. ãô£l‹
éiræ‹ mo¥gil m«r«
XŒÎ ãiyæYŸs bghUis Ïa§f¢ brŒayh«
V‰fdnt Ïa¡f¤ÂYŸs xU bghUë‹ ntf¤ij kh‰wyh«
xU F¿¥Ã£l Âiræš Ïa§F« bghUë‹ Âiria kh‰wyh«
xU bghUë‹ tot¤ij kh‰wyh«
bjhLéirfŸ
bjhL éir¡F v.fh. cuhŒÎ éir

cuhŒÎ éir v¥nghJ« Ïa§F« bghUë‹ vÂ® Âiræš mikªJ mj‹Ïa¡f«
mjid vÂ®¡F« tifæš ÏU¡F«
cuhŒÎ éir v‹gJ bjhLéir MF«
bjhlh éir¡F
1. fhªj éir 2. òé<®¥ò éir 3. ãiy ä‹ éir
òé<®¥ò éir v‹gJ òé¥bghUŸfë‹ ÛJ brY¤J« Ñœ neh¡»a ÏGéir MF«
òé <®¥ò éir v‹gJ òé¡F k£Lnk cila g©ò mšy. ekJ m©l¤ÂYŸs mid¤J
bghUŸfS¡Fnk <®¥ò éir c©L
ä‹}£l« bg‰w xU bghUŸ ä‹}£l« bg‰w (m) ä‹}£l« m‰w k‰bwhU bghUë‹ ÛJ
brY¤J« éir ä‹ãiyæaš éir.ÏJ xU bjhlh éir MF«
éiræ‹ éisÎ mJ brašgL« gu¥ig bghU¤Jj
mG¤j«
XuyF gu¥Ãš brašgL« éirna mG¤j« vd¥gL«
mG¤j« = éir / éir brašgL« gu¥ò
éiræ‹ myF – ãô£l‹
mG¤j¤Â‹ myF – ãô£l‹ Û£l®-2 (NM-2) or gh°fš
gu¥Ã‹ myF – Û£l®
Ú®k§fŸ, thÍ¡fŸ = ghŒk«
ghŒk§fŸ mid¤J ÂirfëY« mG¤j¤ij bfhL¡»‹wd
Â©k§fŸ Ñœ neh¡»na mG¤j« bfhL¡»‹wd
Ú®k§fshš V‰gL« mG¤j«
Ú®k§fë‹ mo¥gFÂæ‹ mG¤j« mªÚ®k¤Â‹ bkh¤j cau¤ij bghU¤jJ
Ú®k§fŸ mit cŸs fyå‹ g¡f§fëY« mG¤j« bfhL¡»‹wd
Âut§fŸ xnu MH¤Âš xnu msÎ mG¤j¤ij bfhL¡»‹wd
Âut§fëš MH« mÂfç¡f mG¤j« mÂfç¡F«
Âut§fëš mG¤j« mj‹ ml®¤Âia bghU¤jJ
òé<®¥ò éir ãyé‹ <®¥ò éiria él – mÂf«
mG¤jÂ‹ rk‹ghL P
Âut§fë‹ mG¤j« òé<®¥ò éiria rh®ªjJ =hdg hdg
P = Âut mG¤j« h = Âut gu¥Ã‹ cau« d = Âut¤Â‹ ml®¤Â g = òé<®¥ò éir

flè‹ MHkhd¥ gFÂfëš mG¤j« äf mÂf«
miz¡f£Lfë‹ mo¥gFÂ nk‰gFÂia él mo¥gFÂ äf jokdhfÎ« cWÂahfÎ«
f£l¥gL»‹wd mo¥gFÂæš Úç‹ mG¤j« äf mÂf«
òéæ‹ ÛJ tëk©ly« brY¤J« mG¤j« tëk©ly mG¤j« vd¥gL«
flš k£l mséš tëk©ly mG¤j¤Â‹ kÂ¥ò (1 y£r«) 1,00,000 ã /Û2 ( 10 x 10 x 10 x 10
x10 ) 10-5 ã /Û2
òéæèUªJ eh« nkny bršy¢ bršy tëk©ly mG¤j« Fiw»wJ
é©btë Åu®fŸ mG¤j« bfhL¡F« Áw¥ò cilfŸ mâa¡ fhuz«. é©btëæš fh‰W
Ïšiy. mjdhš m§F btë mG¤jK« Ïšiy. Ïjdhš ekJ clèDŸ cŸs mÂf
mG¤j¤Â‹ fhuzkhf ekJ clš bto¤J éL«.
tëk©ly mG¤j¤ij ms¡f ga‹gL« fUéfŸ
ghukhå ( Barometer)
måuhŒL ghukhå
gh®o‹ ghukhå
Kjš ghjur ghukhåia cUth¡»at® - lhçbršè (1643) (Ï¤jhè)
gh°fš éÂ
_l¥g£l ãiyæš xU Âut¤Â‹ xU gFÂæš bfhL¡f¥gL« mG¤jkhdJ mj‹
mid¤J« gFÂfëY« rkkhf¥ g§»l¥gL»wJ
ÏJ gh°fš éÂæ‹ mo¥gilæš brašgL« fUéfŸ v.fh JCB , k»GªÂ‹
jilfŸ (Brack)
cuhŒÎ éir
ÏU bghU£fŸ x‹¿‹ ÛJ k‰bwh‹W efU« nghnjh (m) efU« K‰gL« nghnjh
cUthF« éir cuhŒÎ éir
cuhŒÎ V‰gl¡ fhuz« gu¥ÃYŸs nkL gŸs§fŸ
cuhŒit ghÂ¡F« fhuâfŸ
1. ãiw
2. bghU£fŸ bjhl®ò bfhŸS« gu¥Ã‹ j‹ik
cuhŒé‹ j‹ikfŸ
kåj‹ el¡fnth Xlnth fhuzkh»wJ
Ô¥bg£o Ô¡F¢Á¡F Ïilna cŸs cuhŒÎ Ô¥Ão¥ò¡F cjÎ»wJ

ngUªJ, k»œÎªJ ngh‹w thfd§fë‹ r¡fu§fS¡F« rhiyfS¡F« cuhŒÎ
éir ÏU¥gjhnyna mit rhiyfëš bršy Ko»wJ.
ngdh Kid¡F« jhS¡F« Ïilna cŸs cuhŒÎ éir
ÔikfŸ
1. vªÂughf§fŸ njŒjš ( bt¥g«)
2. thfd la®, fhyâ, mo¥ghf« njŒjš
cuhŒit Fiw¡F« fhuâfŸ
1. v©bzŒ
2. »ß°
3. cU©il jh§»fŸ (Ball bearings)
ä‹åaY« bt¥géaY«
Úçš c¥òfŸ fiuªÂUªjhš mJ xU Áwªj ä‹ fl¤Âahf brašgL«
ekJ clyhdJ 70Ð Ú® (k) mÂš fiuªJŸs gšntW bghUŸfshf fhz¥gL»‹wd. vdnt
ekJ clY« Áwªj ä‹fl¤Â MF«.
bjhl® R‰W
x›bthU ä‹ és¡»‹ KidÍ« k‰bwhU ä‹ és¡»‹ KidÍ« bjhl®¢Áahf
Ïiz¡f¥g£oU¡F«
ä‹ndh£l« xnu Âiræš ghÍ«
mid¤J ä‹ és¡FfŸ têahf xnu msÎ ä‹ndh£l« ghŒ»wJ.
g¡f¢R‰W
x›bthU ä‹ és¡»‰F« jå¤jåahf ä‹f«ÃfŸ _y« ä‹fhªÂ‹ ÏU
KidfëY« Ïiz¡f¥g£LŸsd.
x›bthU ä‹ és¡»‹ têna bt›ntW tifahd ä‹rhu« ghŒ»wJ
ekJ ÅLfëš cŸs mid¤J ä‹ rhjd§fS« g¡f R‰W Kiwæny
mikªJŸsJ.
ä‹fl¤ÂfŸ
ÏJ j‹ têna ä‹rhu¤ij mDkÂ¡F« v.fh fh¥g®, mYäåa«, j§f«
ä‹fl¤j¥ bghU£fŸ

j‹ têna ä‹rhu¤ij gha mDkÂ¥gÂšiy v.fh ku«, u¥g®, f©zho,
Ãsh°o¡
xë cäœilnah£ (LED) Light Emission Dyoda v‹gJ Fiwfl¤Â bghU£fshš
brŒa¥g£lJ.
thiy toÚ® v‹gJ xU ä‹fl¤jh¥ bghUshF« ( fhuz« , c¥ò Ïšiy)
FHhŒ , moFHhŒ, »zW, Fs« M»at‰¿‹ Ú® Áwªj ä‹ fl¤ÂfŸ
fiuršfë‹ têna ä‹ndh£l« ghÍ« nghJ mt‰¿‹ xU ntÂ kh‰w¤ij
V‰gL»wJ Ïjidna ä‹ndh£l¤Â‹ ntÂ éid v‹»nwh«.
ä‹thŒfŸ
xU fiurèDŸ _œ» it¡f¥g£l ÏU jfLfŸ
ä‹ gFë
ä‹ndh£l¤ij fl¤J« xU fiurš (m) cU»a ãiyæYŸs xU bghUŸ
ä‹dh® gF¥ò
xU ä‹gFë fiurè‹ têahf ä‹ndh£l« brY¤j¥gL«nghJ ä‹fiurš
maåahf ÃçÍ« ãfœÎ ä‹dh‰ gF¥ò v‹»nwh«.
ä‹dh® gF¥ò Kiwæš VnjD« xU ä‹fl¤J« gu¥Ã‹ ÛJ k‰bwhU cnyhf¤ij
bkèjhd mL¡fhf goa brŒÍ« Kiwna ä‹_yh« ó¢R MF«
ä‹ ó¢R brŒa¥gL« nghJ v¥bghUë‹ ÛJ goa it¡f nt©Lnkh m¥bghUŸ
vÂ® ä‹ thahfÎ«, ó¢R brŒa gL« bghUŸ ne®ä‹ thahfÎ« vL¤J
bfhŸs¥gL«
ä‹ó¢R brŒa nt©oaJ vÂ®ä‹ thŒ ne®ä‹ thŒ ä‹gFë
1. J¤jehf« (ZN) ÏU«ò J¤jehf« J¤jehf ršng£

2. btŸë ÏU«ò btŸë btŸë ie£nu£
3. j§f« btŸë j§f« j§f¡ FnshiuL
ä‹dš v‹gJ xU ä‹bgh¿na MF«
ä‹dš V‰gl¡ fhuz« nkf§fëš cUthF« ä‹}£l§fŸ MF«
ä‹dš v‹gJ äf¥ bgUkséš ä‹}£l§fŸ xU nkf¤ÂèUªJ k‰bwhU nkf¤Â‰nfh (m)
nkf¤Â‹ xU nkf¤ÂèUªJ jiu¡nfh ghÍ« ãfœ¢Á MF«
kiH nkf§fŸ ä‹}£l§fis bg‰WŸsd.
nkf¤Â‹ nkš ghf« mÂfsÎ ne®ä‹}£l§fŸ Ñœghf« mÂfsÎ vÂ®ä‹}£l§fŸ
bg‰¿U¡F«.

ä‹}£l§fŸ xU nkf¤ÂèUªJ k‰w¤Â‰nfh (m) nkf¤ÂèUªJ òé¡nfh, k‰w¤Â‰nfh gha
ÏayhJ Vbdåš Ït‰¿‰F Ïilæš cŸs fh‰W xU ä‹ fl¤jh bghUsf¢ brašgL«.
ä‹dš c©lhF« nghJ V‰gL« äf mÂfgoahd bt¥g« fh‰iw cldoahf éçtilaÎ«
mÂ®tilaÎ« brŒ»wJ. Ïjdhš V‰gL« bgU« xè “Ïo” vd¥gL«
ä‹dš v‹gJ äf¥ bgUksÎ ä‹dh‰wš Xçl¤Âš ÏUªJ k‰bwhU Ïl¤Â‰F¥ ghÍ«
ãfœthF«.
T®Kid j¤Jt¢ brašgh£il f©l¿ªjt® - bgŠrä‹ ~Ãuh§¡ë‹
Ïojh§» brašgL« j¤Jt« T®Kid brašghL j¤Jt«
bghUŸfŸ ä‹}£l« bgU«nghJ vby¡£uh‹fŸ k£Lnk xU bghUëš ÏUªJ k‰bwhU
bghUS¡F kh‰w« bgW»‹wd.
ãiyä‹åæaš
ä‹ fl¤jh¥ bghUŸ x‹¿‹ gugu¥Ãš ä‹}£l§fŸ nrU« ãfœ¢Á
v.fh f©zho – g£L¤Jâ ( ne®)
Ó¥ò – jhŸ (paper) (vÂ®)
f©zho¤ j©L g£L¤Jâæš njŒ¡f¥gL« nghJ bgWtJ ne® ä‹}£l«
Ãsh°o¡ j©L f«gë¤Jâæš njŒ¡f¥gL« nghJ – vÂ® ä‹}£l«
ä‹åw¡f«
ä‹}£l« bg‰w bghUŸ ä‹}£l« m‰w bghUnshL bjhl®ò bfhŸS« nghJ
ä‹}£l« gçkhW»‹wd.
Ïu©oY« ä‹}£l msÎ rkkhF« tiuæš gçkh‰w« eilbgW« ÏJnt
ä‹åw¡f« v‹»nwh«.
ä‹dš – ä‹åw¡f j¤Jt« Ïojh§» - T®Kid j¤Jt«
Ïojh§» f©L Ão¤jt® - bgŠrä‹ Ãuh§ë‹
ca®ªj bt¥gãiyæš cŸs xU bghUëš ÏUªJ jhœªj gFÂæYŸs bghUS¡F
ghÍ« M‰wš bt¥g« MF«
bt¥g M‰wè‹ äf¢Áwªj M‰wš _y« -Nça‹
bt¥g¤Â‹ éisÎfŸ
1. bt¥gãiy ca®Î 2. ãiykh‰w« 3. Ïa‰Ãaš g©òfëš kh‰w«
4. ntÂ kh‰w« 5. éçtiljš

Ïuæš j©lths§fŸ mik¡f¥gL«nghJ mt‰¿‰F Ïilæš ÁW Ïilbtë él fhuz«
- bt¥g¤jhš éçtilahkš ÏU¡f
bjhiyngÁ f«ÃfŸ jsUtj‰F«, ÏUFtj‰F« mik¡f¥gl¡ fhuz« - bt¥g¤jhš
éçtilahkš ÏU¥gj‰F
f©zho¡Ftisæš éçrš V‰gl¡ fhuz« - bt¥g¤jhš éçtila fhuz«
bt¥g« guÎjš _‹W tif
1. bt¥g fl¤jš 2. bt¥g ryd« 3. bt¥g fÂ® Årš
1. bt¥g¡fl¤jš
mÂf bt¥gãiyæš cŸs bghUëš ÏUªJ Fiwthd bghUS¡F mit x‹iw
x‹iw bjhL« nghJ _y¡ TW¡fë‹ Ïa¡fä‹¿ guÎ« ãfœ¢Á bt¥gfl¤jš
v.fh X® cnyhf fu©o Nlhd Úçš it¡f¥g£lhš bt¥g¤ij vL¤J¡ bfhŸtJ
2. bt¥g ryd«
_y¡TWfë‹ c©ikahd Ïa¡f¤jhš bt¥g« guÎ« Kiw bt¥g¢ryd« MF«
v.fh nfhil fhy¤Âš kiH¥ bgŒtJ
3. bt¥g¡fÂ® Årš
bt¥g« X® Ïl¤ÂèUªJ k‰bwhU Ïl¤Â‰F v›éj gU¥bghUŸ Clfä‹¿ guÎ«
Kiw¡F bt¥g¡ fÂ®Årš
vfh NçaåläUªJ òé bt¥g¤ij bgWtJ
ghŒk§fshd Âut§fŸ (k) thÍ¡fëš mÂfkhf eilbgWtJ – bt¥g ryd«
flš fh‰W
gfš neu§fëš fh‰W flš gFÂæèUªJ ãy« neh¡» ÅRtJ
ãy¡ fh‰W
ÏuÎ neu§fëš fh‰W ãy¤ÂèUªJ flš neh¡» ÅRtJ
e«ik R‰¿ÍŸs bghUŸfis eh« fhzKotj‰F fhuz« - xë vÂbuhë¤jš
xë ne®nfh£oš k£L« jh‹ bršY«
xë bršY« ghij fÂ® vd¥gL«
fÂ®fŸ Ïizahf miktJ – Ïizf‰iw
xU òŸëæš xë¡ fÂ®fŸ FétJ - Fé¡f‰iw
X® xë vÂbuhë¥ò js¤Âš gL»‹w xëfÂ® - gLfÂ®
xë¡fÂ® vÂbuhë¥ò¡F ÃwF vÂbuhè¥ò js¤ÂèUªJ mnj Clf¤Â‰F
bršYjš – vÂbuhë¥ò fÂ®

vÂbuhë¥ò js¤Âš gL òŸëæ‹ ÛJ tiua¥gL« br§F¤J¡ nfhL F¤J¡ nfhL
vd¥gL«
gLfÂU¡F« vÂbuhë¥ò js¤Âš gLòŸëæš tiua¥g£l F¤J nfh£o‰F«
Ïilna cŸs nfhz« - gLnfhz«
vÂbuhë¥ò fÂU¡F« gLòŸëæš tiua¥g£oU¡F« nfhz« - vÂbuhë¥ò
nfhz«
xë¡fÂ® gu¥Ã‹ ÛJ br§F¤jhf éG«nghJ mit tªj¥ ghijænyna ÂU¥Ã
mD¥g¥gL»wJ.
vÂbuhë¥ò éÂfŸ
gLfÂ®, vÂbuhë¥ò fÂ® (k) gLòŸëæš tiua¥g£l F¤J¡ nfhL xnu js¤Âš
mikÍ«
gLnfhzkhdJ vÂbuhë¥ò nfhz¤Â‰F¢ rkkhf ÏU¡F« i=r
vÂbuhë¥ò
gsgs¥ghd gu¥Ãš vÂbuhë¥ò ãfœtJ – xG§fhd vÂbuhë¥ò
xë brhubrhu¥ghd gu¥Ãš g£L vÂbuhë¥gJ – xG§f‰WJ
Ã«g§fë‹ v©â¡if¡F« nfhz¤Â‰F« Ïilna cŸs rk‹ghL
Ã«g§fë‹ v©â¡if = 360 -1
nfhz«
ÏU rkjs Mofis 60° nfhz¤Âš it¤J gy Ã«g§fis cUth¡F»‹wd

cUth¡F« Ã«g§fë‹ v©â¡if v¤jid?
= 360 / nfhz« - 1
= 360/ 60 -1 =6–1 =5
bgç°nfh¥ (k) »islh°nfh¥ ngh‹wt‰¿š ga‹gL« j¤Jt«, - g‹Kf vÂbuhë¥ò j¤Jt«
bgç°nfh¥Ãš ÏU rkjs MofŸ vÂ® vÂ® Âiræš it¡f¥g£LŸs nfhz« - 45°
ÏU rkjs mofshš bjhl®ªJ vÂbuhë¥ò miltnj bgç°nfh¥Ã‹ j¤Jt«
bgç°nfh¥Ã‹ ga‹fŸ
Ú®_œ» f¥gèš ga‹gL»wJ
nghçš gJ§F« FêfŸ
xë éyfš
xë xU Clf¤ÂèUªJ k‰bwhU Clf¤Â‰F bršY« nghJ jdJ ne®nfh£L
ghijia (jiria) é£L éy» bršY« g©ng xëéyfš MF«

xëéyfš Âir Clf§fë‹ ml®¤Âia bghU¤jJ
xë¡fÂ® ml®Fiw Clf¤ÂèUªJ ml®äF Clf¤Âš bršY« nghJ br§F¤J
nfh£il neh¡» éy» bršY«
xë¡fÂ® ml®äF Clf¤ÂèUªJ ml® Fiw Clf¤Âš bršY«nghJ br§F¤J
nfh£il é£L éy» bršY«
nrh¥ò Fäœ, v©bzŒ gly«, thdéš njh‹W« ãfœÎ- ãw¥Ãçif
ãwÃçif f©l¿ªjt® - r® Ir¡ ãô£l‹
bkšèa Nça xë¡f‰iw (bt©ik xë) K¥g£lf¤Âš gL«nghJ (btŸbshë) mJ VG
t©zkhf ÃçÍ« ãfœÎ ãw¥Ãçif C – khW ãiy nfhz« - 90°
xU K¥g£lf¤Âš Fiwªj msÎ (éy¡f« ) Âirkh‰w« milÍ« nghJ– Át¥ò (Red)
xU K¥g£lf¤Âš mÂfsÎ Âirkh‰w« milÍ« nghJ – Voilet (Cjh)
gLnfhz« mÂfç¡f¥g£lhš éyF nfhz« mÂfç¡F«
xU F¿¥Ã£l gLnfhz¤Âš éyF nfhz¤Â‹ kÂ¥ò 90 Mf ÏU¡F« j‰nghJ éyF fÂ®
Ãçjs¤Â‹ têahf bršY« nghJ mj‹ kÂ¥ò 90°. Ï¡nfhz« khWãiy nfhz« MF«
KGmf vÂbuhë¥ò ãgªjid ( i > c )
xë ml®äF Clf¤ÂèUªJ ml® Fiwªj Clf¤Â‰F bršy nt©L«.
gLnfhz¤Â‹ kÂ¥ò khW nfhz¤ij él mÂfkhf ÏU¡f nt©L«.
gLnfhz« nkY« mÂfç¡f¥g£lhš xë¡fÂ® éyfš milahkš KGtJkhf
vÂbuhë¡f¥g£L ml®äF Clf¤Ânyna Û©L« vÂbuhë¡F«
KGmf vÂbuhë¥ò rk‹ghL = i > c
ga‹fŸ
1. fhdš Ú® njh‹Wjš 2. itu§fŸ ä©Qjš
Áèm¿ jirfŸ RU§FtjhY« éçtjhY« éë by‹Á‹ Féa öu« kh‰wkiltJ – f©
jf mikjš
bjëÎW fh£Áæš Û¢ÁW bjhiyÎ - 25 br.Û
xè
Âl¥bghUŸ têahf guÎ«
xè fh‰W (k) Âut§fis él Âl¥bghUëš ntfkhf guÎ«
xè guÎtj‰F Clf« njit
xè bt‰¿l¤Âš guthJ
20 ↓ F‰bwhè
2000 ↑ Ûbahè
M©fë‹ Fuš eh©fë‹ Ús« - 20 mm
bg©fë‹ Fuš eh©fë‹ Ús« - 15 mm
mÂ®bt©â‹ myF bA®£°
miyfhy¤Â‹ myF beho
miyÎ fhy«
mÂ®tilÍ« bghUŸ xU KG mÂ®Î (m) xU miy¡F vL¤J¡ bfhŸS« fhy« miyÎ
fhy«.Ïj‹ myF beho
miyÎ fhy« (T) = 1 / mÂ®bt© (n)
miyÎ¡ fhy« mÂ®bt© jiyÑœ kÂ¥Ã‰F¢ rk«
kåjdhš nf£f Toa msÎ 20 bA®£° - 20,000 bA®£°
9 - « tF¥ò – m¿éaš
czéš fhz¥gL« C£l¢r¤JfŸ

1. fh®nghiA£nu£ 2. òuj§fŸ 3. bfhG¥òfŸ 4. it£lä‹fŸ 5. jhJ c¥òfŸ
czÎ¥ bghUŸfŸ C£l¢r¤JfŸ
1. jhåa§fŸ fh®nghiA£nu£
2. gU¥ò tiffŸ ònuh£o‹
3. Ïiw¢Á , Û‹, K£il bfhG¥ò òuj«
4. gH§fŸ , fhŒf¿fŸ , jhJ
griy¡Ñiu, K£il¡nfhR c¥òfŸ k‰W« it£lä‹fŸ
jhtu§fë‹ njit¡nf‰g jåk§fŸ Ïu©L tif¥gL«

1. bgU« C£l¤ jåk§fŸ ( nk¡nuh jåk§fŸ)
jhtu ts®¢Á¡F mÂf mséš njit¥gL« jåk§fŸ
v.fh 1. fh®g‹ 2. iA£u#‹ 3. M¡ì#‹ 4. ie£u#‹ 5. gh°gu°
6. fªjf« 7. bgh£lhÁa« 8. fhšÁa« - 9. bk¡ÜÁa« 10. ÏU«ò
2. E©û£l jåk§fŸ ( ik¡nuh jåk§fŸ)
jhtu ts®¢Á¡F Fiwªj mséš njit¥gL« jåk§fŸ
v.fh 1. kh§fÜ° 2. jhäu« 3. khè¥od« 4. J¤jehf« 5. nghuh‹ 6. Fnshç‹
jhtu§fë‹ ts®¢Á (k) Ïd¥bgU¡f¤Â‰F Rkh® 16 jåk§fŸ njit¥gL»wJ
Ïa‰if cu§fŸ

ÏJ xU fçk¥ bghUŸ
jhtu« (k) éy§Ffëš ÏUªJ« ÏJ jahç¡f¥gL»wJ
1 ,k¡»a cu«
bjhG cu« (m) f«ngh°£
k©òG cu« (m) bt®ä f«ngh°£
2, gRªjhŸ cu«
rz¥ig (m) bfh¤jtiu (k) byF« tif¤ jhtu§fŸ
ga‹fŸ
ÏJ k©âš ie£u#‹ (k) gh°gu° ts¤ij mÂfç¡f cjÎ»wJ
k©âš Úiu nj¡» it¡F« Âwid mÂfç¡f cjÎ»wJ
gaDŸs E©Qæçfë‹ v©â¡ifia mÂfç¡f cjÎ»wJ
k©â‹ j‹ikia nk«gL¤J»wJ
bra‰if cu§fŸ
Ïit ie£u#‹, gh°gu°, bgh£lhÁa« ngh‹wt‰iw më¡»wJ.
ie£u#‹ cu§fŸ vfh 1. ôçah, 2. m«nkhåa« ršng£, 3. m«nkhåa« ie£nu£
gh°gu° cu§fŸ (jå¢ r¤J¡fŸ)
vfh 1. jå N¥g® gh°ng£ 2. £çòŸ N¥g® gh°ng£ (K«ka N¥g® gh°ng£)
bgh£l hÁa cu§fŸ (rh«gš r¤J¡fŸ)
vfh 1. bgh£lhÁa ie£nu£ 2. bgh£lhÁa« Fnshiu£
fy¥ò cu§fŸ
vfh 1. ie£nu£ gh°ng£ 2. m«nkhåa« gh°ng£ 3. il mnkhåa« gh°ng£ (DAP)
Ïa‰if cu§fŸ bra‰if cu§fŸ
1. ÏJ xU fçk¥ bghUŸ MF« 1. ÏJ xU fåk¥ bghU£fŸ MF«
2. Úçš Fiwªj msÎ fiuÍ« 2. Úçš mÂf msÎ fiuÍ«
3. mÂf eh£fS¡F gy‹ 3. Fiwªj eh£fns gy‹ bfhL¡F«

bfhL¡F«
cæç cu§fŸ
cæUŸst‰¿èUªJ bgw¥gL« cu§fŸ

cæç cu§fë‹ Mjhu« . v.fh gh¡Oçah, Úy¥gR«ghÁ (irndhgh¡Oçah) , óŠirfŸ
òJ¥Ã¡f ÏaY« (k) khRgL¤jhj C£l bghUŸ MF«.
iunrhÃa« (k) irandh gh¡Oça§fshd mdÕdh, eh°lh¡ ngh‹wit bghJthd
cæç cu§fŸ
Ô§FæçfŸ
Vfh 1. ó¢Á¡bfhšèfŸ2. óŠir¡bfhšèfŸ3. fis¡bfhšèfŸ4. vè¡ bfhšèfŸ
1. ó¢Á¢bfhšèfŸ
DDT - il Fnshuh ilÃidš £iu Fnshnuh <¤nj‹
khy¤Âah‹ (bfhR¡fis éu£Ltj‰F)
2. óŠir¡bfhšèfŸ
ngh®lh¡° fyit (CUSO4 - fh¥g® ršng£) kæš J¤j« (m) Úy¤J¤j«
3. fis¡ bfhšèfŸ
2,4 – D ( 2,4, ilFnshnuh Õdh¡ì mÁ£o¡ mäy«)
4. vè¡bfhšèfŸ
1. J¤Jehf gh°ng£ 2. M®rå¡ nr®k§fŸ
ó¢Á¢ Ô§FæçfŸ _‹W tif¥gL«
1. bkšY« ó¢ÁfŸ v.fh 1. bt£L¡»ëfŸ 2. f«gë ó¢ÁfŸ
2. c¿ŠR« ó¢ÁfŸ v.fh 1. Ïiy j¤J¥ó¢ÁfŸ 2. m°éå (jhtu¥ ng‹)
3. Jis¡F« ó¢ÁfŸ v.fh fU«ò¤ Jis¥gh‹
ntçid¤ jh¡F« ó¢Áfis f£L¥gL¤J« kUªJ – Fnshnuh igçgh°
j©L (k) Ïiyfis fo¡F« ó¢Áfis f£L¥gL¤J« kUªJ
1. khy¤Âah‹ 2. è‹nl‹ 3. ijnahlh‹
rhW c¿ŠR« ó¢Áfis f£L¥gL¤J« kUªJ

1. il Û¤njhna£ 2. bk£lhÁ° lh¡°
nehŒ guÎ« mo¥gilæš jhtu nehŒfŸ eh‹F tif¥gL«
1. éijfŸ _y« guÎ« nehŒfŸ
v.fh bešè‹ Ïiy¥òŸë nehŒ
nfhJikæ‹ fU«òŸë nehŒ
2. k© _y« guÎ« nehŒfŸ v.fh ãy¡fliyæ‹ Ïiy¥òŸë nehŒ
3. fh‰W _y« guÎ« nehŒfŸ v.fh bešè‹ bt¥ò nehŒ nfhJikæ‹ JU nehŒ

4. Ú® _y« guÎ« nehŒfŸ v.fh bešè‹ gh¡Oça thlš nehŒ
ghš K£il
bfhG¥ò – 3.60Ð bfhG¥ò – 12Ð
òuj« -4Ð òuj« - 13 Ð
r®¡fiu – 4.50Ð r®¡fiu – äf¡ Fiwªj msÎ
jåk§fŸ – 0.70 Ð jåk§fŸ – 1.00 Ð
Ú® - 87.20 Ð Ú® - 74.00 Ð
khär« Û‹
bfhG¥ò – 3.60Ð bfhG¥ò – 2.50Ð
òuj« - 21.10Ð òuj« - 19.00 Ð
r®¡fiu – äf¡ Fiwªj msÎ r®¡fiu – äf¡ Fiwªj msÎ
jåk§fŸ – 1.10 Ð jåk§fŸ – 1.30 Ð
Ú® - 74.20 Ð Ú® - 77.20 Ð
ml§»ÍŸs bghUŸfŸ braš
1. fhšÁa« vY«ò f£Lkhd« guhkç¥ò
2. it£lä‹ D fhšÁa« ts®Áij kh‰w¤ij ö©L«
3. òuj« jirfŸ f£Lkhd« (k) Ó® brŒjš
4. bgh£lhÁa« Ïu¤j mG¤j¤ij guhkç¤jš
5. it£lä‹ B2 bršfëš ts®Áij kh‰w«
6. it£lä‹ B4 behÂfë‹ brašghLfŸ
7. it£lä‹ B12 Ïu¤j Át¥gQ¡fŸ KÂ®¢Á
bt©ik òu£Á
ÏJ ghš c‰g¤Âia bgU¡FtJ. bt©ik òu£Áæ‹ jªij – t®Ñ° Fça‹
Kj‹ Kjèš njÁa ghš ts¤Jiw fHf« bjhl§»at® - V. Fça‹
btŸs elto¡if v‹gJ (Operation Flood) ghš c‰g¤Âia bgU¡FtJ
gRik òu£Áæ‹ jªij – eh®k‹ ngh®y¡
ÏªÂa gRik òu£Áæ‹ jªij- M.S.Rthäehj‹
ÏªÂa gRik òu£Á¡F é¤Â£lt® - Á. R¥ukâa«
gRik òu£Á v‹w brhšiy cUth¡»at® - éšèa« v°fh£
gwit ts®¥Ãš nfhê ts®¥Ã‹ rjÅj« = 90Ð

ÏªÂa Ïd nfhêfŸ 1. Á£l¡fh§ 2. mÁš 3. fu¡eh¤ 4. g°uh
MÁa Ïd nfhêfŸ 1. ¥u«kh 2. yh§õh‹
maš eh£L Ïd§fŸ
1. ¥isnkh¤ uh¡ 2. by¡fh‹ 3. nuh£ mŒyh©L 4. Ãsh¡ ädh®¡fh
cy»nyna mÂf K£ilfis bfhL¡F« nfhê Ïd« -btŸis by¡Ah‹
nfhê ts®¥Ãš ÏªÂah – 5-tJ Ïl«
btŸë¥òu£Á v‹gJ – K£il c‰g¤Â
K£ilæYŸs r¤J¡fŸ
R©zh«ò , gh°gu°, òuj«, it£lä‹ B1 , it£lä‹ B12, it£lä‹ D
gwitfis jh¡F« nehŒfŸ
nfhê fhyuh, nfhê m«ik,TB, Fë® fhŒ¢rš,fhrnehŒ, ó¢Áfë‹ jh¡Fjš
jäœeh£oš cŸs nfhê ts®¡F« Ïl§fŸ
1. ehk¡fš 2. gšyl« 3. br‹id
cyf¤Âš bkh¤j Û‹ c‰g¤Âæš ÏªÂah – 7 – tJ Ïl«
flš Û‹ c‰g¤Âæš ÏªÂah – 10 – tJ Ïl«
ÛåYŸs C£l¢r¤JfŸ
it£lä‹ - A, it£lä‹ - B6, it£lä‹ - B12, it£lä‹ - D.
gah£o‹, ãahÁ‹, gh°gu° , bgh£lhÁa« , ÏU«ò
njÜ ts®¥ò – ( vÃfš¢r®) -xU T£oš _‹W tifahd njÜ¡fŸ fhz¥gL»‹wd.
1. Ïuhâ¤ njÜ – 1 - Ïj‹ ntiy K£ilæLjš
2. M© njÜ - Ïj‹ ntiy Ïd¥bgU¡f«
3. ntiy¡fhu¤ njÜ – (ky£L¤ njÜ)
Ïj‹ ntiy Ïuhâ¤ njÜia¡ ftå¤J¡ bfhŸSjš
gâfŸ - nj‹ nrfç¤jš , TLf£Ljš , ghJfh¤jš
njÜ Ïd§fŸ
cŸeh£L¤ njÜ Ïd§fŸ mašeh£L¤ njÜ Ïd§fŸ

1. VÃ° Ï©ofh (bghJthd ÏªÂa¤ njÜ) 1. VÃ° bkšèbguh (Ï¤jhèa njÜ)
2. VÃ° lh®nr£lh (ghiw¤ njÜ) 2. VÃ° Ml«nrhå (bj‹ M¥Ãç¡fh)
3. VÃ° ònshçah (F£o¤ njÜ)

xU »nyh nj‹ 3200 fnyhç r¡Âia¤ jU« ÂwDilaJ
njÜ¡fë‹ eld¤ij és¡»at® - fhuš th‹ gßZ- (1973 – nehgš gçR)
njÜš cŸsit
r®¡fiu, jhJc¥òfŸ, it£lä‹fŸ, kfuªj§fŸ, behÂfŸ(k) Ú®
nj‹ xU Áwªj »Uä ehÁå
nj‹ xU Áwªj gj¥gL¤J« bghUŸ – fhuz« gh®ä¡ mäy« cŸsjhš
clš gFÂæš cŸs ò©fis Fz¥gL¤j cjÎtJ nj‹
Ï¤j¤ÂYŸs Ënkh FnshÃid mÂfç¡f cjÎtJ – nj‹
Úç cæç ts®¥ò v‹gJ
Ïuhš, fšÄuš, Û‹fŸ, K¤JÁ‰Ã , k£ofŸ, e©LfŸ ts®¥gJ
Ú® cæç ts®¥ò – m¡Fth fšr®
kJ mUªJtjhš ghÂ¡f¥gL« cW¥ò
1. ÁW_is 2. fšÄuš
bj‹mbkç¡fhéš thfd§fŸ ngUªJfëš vçbghUshf ga‹gLtJ – v¤Âš
MšfAhš ( R‰Wòw« Ó®nfL milahJ)
kJ gH¡f¤ÂèUªJ éLgl ga‹gL« kUªJfŸ
1. bg‹nrh ilnah°ig‹
2 it£lä‹ B
3. Ãndh ijnahÓ‹ ( kdnrh®Î Ú¡F kUªJ)
òifæiyæš fhz¥gL« K¡»akhd moikah¡F« bghUŸ – ã¡nfh£o‹
Áfbu£ òifæš cŸsit – ã¡nfh£o‹ , fh®g‹
òif Ão¥Ã‹ nghJ Ïu¤j¡ FHhæš goÍ« bghUŸ – ÃshF
M°onah nghnuhÓ° v‹gJ= vY«òfŸ bk‹ikahjš
Eiupuš ò‰W nehæš V‰gL« Ïw¥ò 90Ð ( ÏJ òif¥gjhš V‰gLtJ)
nghij kUªJfŸ
bAuhæ‹ , x¥Ãa«, nfhif‹, kçíthdh
clèš Ïu¤j« ciwjiy jil brŒÍ« mäy« - Xnkfh – 3 bfhG¥ò mäy« ( ÏJ Ûåš
cŸsJ)
kåj clš cW¥ò k©ly§fŸ
njhš _‹W K¡»a¥ gFÂfis bfh©LŸsJ
1. òw¤njhš 2. eL¤njhš 3. mf¤njhš

1. òw¤njhš
ÏJ °Fthk° vÃ¤Ôèa bršfshš MdJ
òw¤njhèYŸs bkèndhir£ v‹w ãwä bršfŸ njhè‹ ãw¤Â‰F fhuzkh»wJ
2. eL¤njhš
Ï§F eu«òfŸ, Ïu¤j¡ FHhŒfŸ, éa®it Ru¥ÃfŸ (k) nuhk¡ FêfŸ, Ó¥g« v‹w
v©bzŒ Ru¥ÃfŸ fhz¥gL»‹wd.
nuhk¤ij mir¥gj‰F mu¡£uh® igiy v‹w äUJthd jir fhz¥gL»wJ.
njhiy äUJthfÎ«, gsgs¥ghfÎ« it¤J¡ bfhŸ»wJ ( fhuz« eL¤njhèš
cŸs v©bzŒ Ru¥Ã)
3. mf¤njhš
Ïit KGtJ« mongh° ÂR¡fshš ãu¥g¥g£LŸsJ
eL¤njhè‹ mo¥gFÂæš fhz¥gL« xU tifahd òuj« bghUë‹ ÛŸ r¡Â‰F
fhuz«
bkyndhir£o‹ c‰g¤Â gu«giuahš f£L¥gL¤j¥gL»wJ
kåj clèš fhz¥gL« jirfŸ 700 – 800
éy§FfŸ miré‰F ga‹gL«
cW¥òfŸ
1. mÛgh nghè¡ fhšfŸ
2. ghuÛÁa« FW Ïiy ( Áèah)
3. ô¡Çdh ÚŸ ÏiH ( Ãshb#šyh)
4. k©òG cly Ó£lh
5. e£r¤Âu Û‹ FHhŒ¡ fhšfŸ
6. Û‹ JL¥òfŸ
7. gwit ÁwF
8. btsthš bg£lhÉa«
jiræ‹ myF – rh®¡nfhäa®

Kfghtidfshd – gh®¤jš , mÂ®¢Áailjš, ò‹dif¤jš ngh‹w Ïa¡F jirfS¡fhd
v©â¡if – 30.¡F« nk‰g£lJ
jir¢ RU¡f¤Â‰F¡ fhuz« clèš c©lhF« ä‹rhunk vd¡ T¿at® - ÿ{ fhšthå

jirfë‹bga® mikªJŸs Ïl«
1. ou¥Ãìa° (KJF, fG¤J KJ»‹ nkš òw«, fG¤Â‹ ÏU

jir) òw«
2. blšlhæLfŸ (njhŸ jir) njhŸ g£il
3. ~bg¥nlhušfŸ (kh®ò jir) kh®ò
4. yh£o°k° lh®ir (KJF KJ»‹ Ã‹òw« mf‹w jir

jir)
5. ig br¥° ( ÏUjiy jir) nk‰ifæ‹ K‹ gFÂ
6. £iur¥° ( K¤jiy jir) nk‰ifæ‹Ã‹ gFÂ
7. fh~¥ (Ã‹fhš jir) fQ¡fhY¡F« Ky§fhY¡F«

Ïilæš fhè‹ Ã‹òw«
kåj vY«ò k©ly« ÏU bgU« Ãçthf Ãç¡f¥g£LŸsJ

1. m¢R¢ r£lf« (86)
2. ÏizÍW¥ò r£lf« (126)
m¢Rr£lf«
1. k©ilnahL 2. AahŒL vY«ò 3. KJbfY«ò¤ bjhl® 4. kh®ò¡ TL
k©ilnahL 22
jiybaY«òfŸ – 8 Kf vY«ò – 14
kh®ò¡TL
Ïit 12 Ïiz éyh vY«òfshš Mdit
K‹òw¤Âš Kjš 10 Ïiz éyh vY«òfŸ kh®ò vY«òl‹ ÏizªJ fhz¥gL«
kh®bghY«òl‹ neuoahf ÏizªJŸs Kjš 7 éyh vY«òfS« c©ik éyh
vY«òfŸ vd¥gL«
8,9,10 M»a éyh vY«òfŸ 7 tJ vY«òl‹ ÏizªÂU¡F« ÏJ bghŒ éyh
vY«òfŸ vd¥gL«
11, 12 x£lhJ Ïit äj¡F« éyh vY«òfŸ
»ëdhŒL FêfŸ v‹gJ ifbaY«ò bghUªJ« Fê MF«.
kåj clèš fhz¥gL« äf Ú©l vY«ò – bjhil vY«ò (~Õk®)
kåj clèš fhz¥gL« vY«òfë‹ v©â¡if – 206
m¢Rr£lf« - 80 vY«òfŸ

Ïiz cW¥ò¢ r£lf« - 126 vY«òfŸ
KJbfhY«ò¤ bjhl® ÏJ S tot« cilaJ - 33 KJbfY«òfis bfh©lJ
vY«òfis g‰¿ go¡F« go¥Ã‹ bga® - M°oahyí
brç¤jš
brç¤jš v‹gJ bgça, Á¡fyhd czÎ _y¡TWfis Ïu¤j¤jhY« ãzÚuhY«
c¿Šr¥gl¡Toa vëa _y¡TWfshf kh‰w« brŒÍ« ntÂ ãfœÎ.
brš cŸ brç¤jš - vfh mÛgh
brš btë brç¤jY¡F - vfh kåj‹
kåjå‹ czÎ¥ ghijæ‹ Ús« 6 Kjš 9 Û£l®
kåj clèš fodkhd¥gFÂ – vdhkš
cäœ Ú®¢ Ru¥ÃfŸ
thæš _‹W Ïiz cäœÚ®¢ Ru¥ÃfŸ fhz¥gL»‹wd.
nky©z¢ Ru¥Ã-ÏJ fhJ¡F mU»š cŸsJ. Ïit bgça Ru¥Ã
Ñœ m©z (jhil¢ ) Ru¥ÃfŸ
xG§f‰w tot« bfh©lJ
jhilfŸ ÏizÍ« Ïl¤Âš Ñœ¥òwkhf fhz¥gL»wJ
ehto¢ Ru¥ÃfŸ
eh¡»‹ mo¥gFÂæš fhz¥gL« Á¿a Ru¥Ã
cäœÚçš fhz¥gLtJ
1. ilaè‹ ( mäny°) behÂ
2. ig fh®gnd£ v‹w c¥ò
3. nfhiH
4. iynrh ir« v‹w behÂ
bgh‹D¡F Å§» v‹w itu° nehædhš ghÂ¡f¥gL« cW¥ò – nky©z¢ Ru¥Ã
_‹W Ïiz cäœ Ru¥ÃfS« ÏizªJ ehŸ x‹¿¡F Ru¡F« cäœÚç‹ msÎ – 1.5è£l®
czÎ¡ FHš – 22 br.Û ÚsKilaJ Ïj‹ c£òw¢ Rtçš vÃÔèa ÂR fhz¥gL»wJ
Ïiu¥ig _‹W gFÂfis bfh©lJ
1. fh®oah¡ 2. gh©l° 3. ignyhu°
Ïiu¥ig Úçš fhz¥gL« behÂfŸ
1. bg¥Á‹
2. buå‹

3. iA£nuhFnshç¡ mäy« - ÏJ Ïiu¥ig cŸs M¡ì‹o¡ bršfshš
Ru¡f¥gL»wJ
ÁWFlš
Ïiu¥igahdJ ignyhu° v‹w¤ Jisæ‹ têna ÁWFlèš Âw¡»wJ
ÏJ _‹W gFÂfis bfh©lJ
1. onahod« 2. Éíd« 3. Ïèa«
1. onahod« - 22 br.Û Ús«
Ï¥gFÂæš jh‹ fšÄuš (k) fiza« ngh‹w Ru¥ÃfŸ ÏizÍ«.
2. Éíd«
ÁWFlè‹ 2/5 gFÂ ÚsKilaJ.
onahod¤Âš Jt§» Ïèa¤Âš Kotil»wJ.
3. Ïèa«
ÁWFlèš 3 /5 g§F ÚsKilaJ
ÏJ RUŸ totKila FHš. Ïj‹ c£òw¢Rtçš fhz¥gL« éuš ngh‹w Ú£ÁfŸ –
Flš c¿ŠÁfŸ
ÁWFlèš Rkh® 4 äšèa‹ Flš c¿ŠÁfŸ fhz¥gL»‹wd.
ÁWFlš Úçš fhz¥gL« behÂfŸ
1. R¡nuh° 2. khšnlh° 3. yh¡nlh° 4. iyng°
fšÄuš
ÏJ kåj¡ Flèš äf¥bgça Ru¥Ã MF«. Ïj‹ vil 1500 »uh« .ÏJ Ïu©L rk«
m‰w rJ¥òfëš MdJ
Ïj‹ tyJ fJ¥ò bgçaJ
fšÄuš Ã¤j Úiu Ru¡»‹wd
Ã¤jÚ® g¢ir fyªj kŠrŸ ãw Âut«
Ã¤jÚ® brç¤jY¡F cjÎ»wJ
Ã¤jÚçš Ã¤j c¥òfisÍ«, Ã¤j ãwäfis jéu brç¤jY¡F cjÎ« behÂfŸ
»ilahJ
Ã¤jÚ® = Ã¤j c¥òfŸ + Ã¤j ãwäfŸ
Ã¤j c¥ò¡fŸ - 1. nrhoa« »is¡nfhny£ 2. nrhoa« lhU »is¡nfhny£
Ã¤jãwäfŸ - 1. ÃèUÃ‹ 2. ÃètUo‹
fiza«

ÏJ Ïiy ngh‹w xë CLUt¡ Toa Ru¥Ã 15 br.Û Kjš 20 br.Û ÚsKilaJ. ÏJ
ehsKŸs Ru¥ÃahfÎ«, ehsäšyh¢ Ru¥Ã MF«.
Ïj‹ nk‰gFÂæš yh§f®fh‹ Â£LfŸ fhz¥gL»‹wd.
yh§f®Ahå‹ Â£L¡fëš Ïu©L tif bršfŸ fhz¥gL»‹wd.
1. Mšgh bršfŸRu¡F« Ah®nkh‹ – FS¡fh‹
2. Õ£lh bršfŸ Ru¡F« Ah®nkh‹ – Ï‹Rè‹
ehsäšyh¢ Ru¥Ãahf fiza« Ru¡f Toa behÂ
1. £ç¥Á‹ 2. ijnkh£ç¥ì‹ 3. fh®gh¡ï 4. mikny° 5. èng°
bgU§Flš
Ïèa¤Âš bjhl§» ky¥òiH tiu fhz¥gL»wJ .Ïj‹ Ús« - 1.5 Û£l®
ÏJ _‹W gFÂia bfh©LŸsJ
1. Ó¡f« 2. nfhy‹ 3. ky¡Flš (bu¡l«)
Ó¡f¤Â‹ filÁæš xU K£L¥ig fhz¥gL»wJ ÏJ Flš thš vd¥gL«. ÏJ X® v¢r
cW¥ghF«.
cl‰braèaš v‹w cæçaš Jiwia cUth¡»at® - ¡isÎ£ bg®dh®£ (Ãuh‹°)
fêÎ bghU£fis mo¥gilahf¡ bfh©L cæçd§fis _‹W Ãçthf Ãç¡f¥g£LŸsJ.
1. mändhahblè¡
v.fh -1. Oèah°£ Û‹fŸ 2. jtisæ‹ jiy Ãu£il 3. Ú® thœ ó¢ÁfŸ
2. ôçnah blè¡
v.fh -ghÿ£ofŸ, KÂ®ªj Ú®ãy thœéfŸ, flš Û‹fŸ, e‹Ü® Û‹fŸ.
3. ôç¡nfh blèr« - v.fh - 1. C®td ( k) gwitfŸ
éy§FfŸ fêÎ Ú¡f cW¥ò
1. mÛgh RU§F« E©FäœfŸ
2. k©òG be¥çoah¡fŸ
3. ehlh¥òG Rl® bršfŸ
4. ó¢ÁfŸ khšÕía‹ FHšfŸ
5. ghÿ£ofŸ ÁWÚuf§fŸ
ÁWÚuf« 12 br.Û ÚsK« 6 br.Û mfyK« 3 br.Û gUk‹ msÎ bfh©lJ

ÁWÚuf« nf¥Áôš v‹w r›édhš _l¥g£LŸsJ
ÁWÚuf¤Âš Vw¡Fiw 1 äšèa‹ E©âa be~¥uh‹fŸ mikªJŸsd

kåj clèš fhz¥gL« Ãw fêÎ Ú¡f cW¥ò
1. Eiupuš
ÏJ Ïu¤j¤ÂèUªJ fçaäy thÍ (k) Úiu btëna‰W»wJ
2. njhš -éa®itia btëna‰W»wJ.éa®itæš ôçah, ôç¡ mäy«, yh¡o¡ mäy« cŸsJ.
3. fšÄuš
ËnkhFnshÃ‹ Áij¡f¥gL« nghJ c©lhF« Ã¤j ãwäfis¡ fšÄuš
btëna‰W»wJ
fšÄuš M®åij‹ v‹w RH‰Á _ykhf ôçahit c‰g¤Â brŒ»‹wd.
ÁWÚuf¤Â‹ gâ
òuj ts®Áij kh‰w¤Â‹ nghJ c©lhf¡ Toa ie£u#‹ ml§»a T£L¥ bghUis
ôçahthf btëna‰W»wJ.
clèš Ú® k‰W« vy¡£nuhiy£Lfis¢ rkãiy¥gL¤j cjÎ»wJ. (maåfŸ gçkh‰w«)
mäy fhu¢ rkãiyia xG§FgL¤J»wJ.
CL fy¥ò mG¤j¤ij¢ rkãiy¥gL¤j cjÎ»wJ.
Ãsh°kh Âut¤Â‹ K¡»a¥ gFÂ¥ bghUshd FS¡nfh° (k) mändh mäy§fis
Û©L« Ãsh°khéš ãW¤Â¡ bfhŸs cjÎ»wJ.
Ïu¤j bršfŸ + Ãsh°kh = Ïu¤j«
Ïu¤j R‰nwh£l¤ bjhF¥ò 45Ð 55Ð
Ïja« + Ïu¤j¡ FHhŒfŸ + Ïu¤j« = R‰nwh£l¤ bjhF¥ò

Ïu¤j R‰nwh£l¤ bjhF¥ò ÏU tif¥gL«
1. Âwªj tif R‰nwh£l«
2. _oa tif R‰nwh£l«
1. Âwªj tif R‰nwh£l bjhF¥ò
ÏÂš Ïja¤Âdhš mG¤j¥g£l Ïu¤j« Ïu¤j FHhŒfS¡FŸS«, Ïu¤j¡
FêfS¡FŸS« bršyhJ. Ï§F jªJ»fŸ »ilahJ
bgU«ghyhd fQ¡fhèfëš Ï›tif R‰nwh£l« fhz¥gL»wJ v.fh njŸ
Ïu¤j mG¤j« äf¡FiwÎ v.fh fu¥gh‹ ó¢Áæ‹ R‰nwh£l bjhF¥ò
2. _oa tif R‰nwh£l¤ bjhF¥ò
1. Ïu¤j« Ïja« RU§» éçÍ« nghJ u¤j¡ FHhŒfëš XL«.
2. mjdhš Ïu¤j FHhŒfëš Ïu¤j mG¤j« mÂfç¡F« v.fh kåjå‹ R‰nwh£l¤
bjhF¥ò

éy§FfŸ Ïja miwfë‹ v©â¡if
1. k©òG 8 Ïiz g¡fth£L Ïja§fŸ
2. fu¥gh‹ ó¢Á 13 miwfŸ bfh©l Ïja«
3. Û‹fŸ 2 miwfŸ bfh©l Ïja«
4. Ú® ãy thœtd 3 miw bfh©l Ïja«
5. C®td 3 miw Ïja« bt©ç£¡»ŸfŸmiwFiwahf

Ãç¡f¥g£L ÏU¡F«
6. gw¥gd 4 miw Ïja«
7. ghÿ£ofŸ 4 miw Ïja§fŸ
KjiyfŸ C®td tF¥ig rh®ªjitahf ÏUªjhY« mitfS¡F k£L« 4 miw

bfh©l Ïja« fhz¥gL»wJ
jkåfŸ ÁiufŸ
1. Ïja¤ÂèUªJ Ïu¤j¤ij 1. clš cW¥ÃèUªJ Ïu¤j¤ij
clYW¥òfS¡F bfh©L Ïja¤Â‰F bfh©L tU»wJ
brš»wJ
2. Eiupuš jkåia jéu všyh¤ 2. Eiupuš Áiuia¤ jéu všyh
jkåfëY« cæ® tëãiwªj ÁiwfëY« cæ® tê m‰w u¤j«
Ïu¤j« fhz¥gL»wJ. fhz¥gL»wJ.
3. Ïj‹ Rt® fodkhdJ 3. Ïj‹ Rt® bkšèaJ
4. clè‹ MH¤Âš fhz¥gL»wJ 4. clè‹ nk‰gFÂæš fhz¥gL»wJ
5. thšÎfŸ fhz¥gLtJ Ïšiy 5. thšÎfŸ fhz¥gL»‹wd
kåj Ïja¤Â‹ mik¥ò

kåj Ïja« eh‹F miwfshš MdJ. ÏJ T«ò tot« bfh©lJ. Ïja¤ij R‰¿
fhz¥gL« ciw bgçfh®oa«. ÏJ Ïja¤ij mÂ®¢Áæš ÏUªJ ghJfh¡»wJ.
nkš miwfŸ Ïu©L« Mç¡»ŸfŸ v‹W«, Ñœ miwfŸ Ïu©L« bt©£ç¡fŸ
v‹W« miH¡f¥gL»wJ.
bkšèa Rtiu cilaJ bt©£ç¡»ŸfŸ. jo¤j RtiucilaJMç¡»ŸfŸ.

Ïja« V£çnah bt©£çFyh® ÏilRt® v‹w Rtçdhš tyJ ,ÏlJ vd
Ãç¡f¥g£LŸsJ.
ghf§fŸ ÏizÍ« cW¥òfŸ
tyJ V£ça« - nkš bgU«Áiu, Ñœ bgU«Áiu, fnuhdç Áiu,
tyJ bt©£ç¡»Ÿ - Eiupuš jkå (mR¤j u¤j«)
ÏlJ V£ça« - eh‹F Eiupuš ÁiwfŸ (R¤j u¤j«)
ÏlJ bt©£ç¡»Ÿ - kfhjkå (mšyJ) bgUªjkå (R¤j u¤j«)
Ïja¤Âš fhz¥gL« thšÎfŸ
1. _éjš thšÎ
ÏJ tyJ Mç¡»Ÿ (k) tyJ bt©oç¡»ŸfS¡F« Ïilna fhz¥gL»wJ
2. <çjš thšÎ
ÏlJ V£ça¤Â‰F« ÏlJ bt©£ç¡fS¡F« Ïilna fhz¥gL»wJ
3 ÃiwrªÂu¢ thšÎ mšyJ miu¢rªÂu thšÎ(brä ÿdh®):
Eiupuš jkå òw¥gL« Ïl¤ÂY«, kfh jkå òw¥gL« Ïl¤ÂY« fhz¥gL»wJ
jªJ»fŸ
bršY¡fS¡F Ïilna fhz¥gL« äf E©âa FHhŒfŸ jªJ»fŸ MF«
Ïu¤j R‰nwh£l bjhF¥Ãš kfh jkåia él äf K¡»a¤Jt« thŒªjJ
kåj Ïu¤j«
Ãsh°kh (Âut gFÂ ) 55Ð + Ïu¤j ( 45Ð) bršfŸ (Âl¥gFÂ)
Ãsh°kh
1. ÏJ Ïu¤j bršY¡F btëna fhz¥gL« ÂutkhF«.
2. Ãsh°kh fhu¤j‹ik bfh©lJ. ÏJ btë® kŠrŸ ãw¤Âš fhz¥gL«.Ãsh°khéš
, òuj§fŸ, behÂfŸ, Ah®nkh‹fŸ, fêÎfŸ k‰W« fåk§fŸ fhz¥gL»‹wd.
Ïu¤j bršfŸ - ÏJ _‹W tif¥gL«,
1. vç¤nuhir£LfŸ Or ( Át¥gQ¡fŸ -RBC)
2. èônfhir£LfŸ Or (btŸis mQ¡fŸ -WBC)
3. ¤uh«nghir£LfŸ (Ïu¤j j£LfŸ)
1. vç¤nuhir£LfŸ
ÏJ Át¥ò ãwKilaJ . ÏJ ÏUòwK« Fêahd j£L¡fshF« .
kåj Át¥gQ c£fU m‰wJ
kåj Át¥gQéš fhz¥gL« Rthr ãwä ËnkhFnshÃ‹

xU fd äšè Û£l® Ïu¤jÂš 5 äšèa‹ Ïu¤j¢ Át¥gQ¡fŸ fhz¥gL»‹wd
Ïj‹ thœehŸ 120 – eh£fŸ. cUthF« Ïl« Át¥ò vY«ò k{i# ,mêÍäl«
fšÄuš, k©Ùuš
2. èô¡nfhir£LfŸ
ÏJ ãwk‰w xG§f‰w tot« bfh©lJ, c£fU bfh©lJ v©â¡ifæš FiwªJ
fhz¥gL« .Mdhš mséš bgçait xU fdäšè Û£l® Ïu¤j¤Âš Rkh® 8000
btŸisaQ¡fŸ fhz¥gL»wJ.
thœehŸ – 3 thu§fŸ ( 21 eh£fŸ)
cUthF« Ïl« -vY«òfë‹ kŠrŸ k{i#. ãzÚ® Ko¢RfŸ.
btŸisaQ cliy nehŒ»Uäfël« ÏUªJ ghJfh¥gjhš “ngh®kwt®fŸ” vd
miH¡f¥gL»wJ.
btŸisaQ¡fëš fhz¥gLgit
1.nkhndhir£LfŸ2. èô¡nfhir£LfŸ 3. ãô£nuh~ÃšfŸ4. <Ándh~ÃšfŸ 5. ngnrh~ÃšfŸ
3. ¤uh«nghir£LfŸ
ÏJ Á¿a c£fU m‰w bršfŸ. xU fd äšè Û£l® Ïu¤jÂš 2-y£r« Kjš 4 –
y£r« tiu fhz¥gL»wJ.
clèš fha« V‰gL«nghJ ¤uh«nghir£LfŸ ÁijtilªJ Âuh«ngh Ãsh°o‹
v‹w behÂia RuªJ Ïu¤j« ciwjY¡F cjÎ»wJ.
Ïu¤j¤Â‹ gâfŸ
ts®Áij kh‰w¤Â‹ nghJ c©lhF« fêÎ bghU£fis fêÎ Ú¡f cW¥ò _y«
btëna‰W»wJ
ehsäšyh Ru¥Ãfë‹ Ru¥ò bghUŸfis clè‹ všyh gFÂfS¡F« vL¤J
brš»wJ
clè‹ bt¥gãiyia Óuhf it¤J¡ bfhŸ»wJ
RthÁ¤jš
gy m§ff¥ bghUŸfŸ clèš ÁijtilªJ r¡Â btëæl¥gL« ãfœé‰F RthÁ¤jš
v‹W bga®
C6H12O6 + 6O2 6CO2 + 6H2O + M‰wš [ 2900 KJ]
ca®tif nk«ghL milªj éy§Ffëš ãfG« Rthr« fh‰W Rthr« MF«

cæçd« Rthr Kiw
1. mÛgh vëa gutš Kiw

2. fu¥gh‹ ó¢Á £u¡»nahšfŸ
3. flš btŸsç Rthr ku« (ky¡Flš mU»š)
4. Û‹fŸ brÎŸfŸ
5. jtis 1. njhš Rthr« 2. thŒ Fê
Rthr«
kåjå‹ _¢R¡ FHš C tot FW¤bjY«ghš MdJ
_¢R¡FHè‹ cŸ gFÂ nfhiH gly« (k‰W«) ÁèahÎl‹ Toa vÃ¤Ôèa ÂRthš MdJ
bjh©ilæ‹ Ñœ gFÂæš fhz¥gL« FW¤bjY«ò tisa¤Â‹ bga® - fçdh
Eiupuèš fhz¥gL« bkh¤j fh‰W Á‰wiw mjthJ Vw¡Fiwahf xU bl‹å°
ikjhd¤Â‰F ÏizahF«.
Eiupuš
kåjå‹ K¡»a Rthr cW¥ò Xçiz Eiupuš MF«
ÏJ T«ò totkhdJ
Eiupuè‹ mo¥gFÂ cjuéjhd¤Jl‹ x£o¡ fhz¥gL«.
tyJ Eiupuš 3 ko¥ÃidÍ«, ÏlJ Eiupuš 2 ko¥ÃidÍ« bfh©lJ.
EiupušfŸ Ïu£il Rtuhš Md ciwahš NH¥g£LŸsJ mj‰F ~òquh v‹W
bga®
EiupušfŸ xU ãäl¤Â‰F 12 – 15 Kiw RU§» éç»‹wd.
kåj Eiuæuèš Vw¤jhH 300 äšèaD¡F nkš fh‰W Á‰wiwfŸ fhz¥gL»wJ.
jhtu ÂR
M¡fÂR ãiy¤jÂR
KÂ®¢Á milahj gF¥gila Toa bršfŸ KÂ®¢Á milªj gFgilahj bršfŸ
Eå M¡f ÂR Ïilah¡f ÂR g¡f M¡f ÂR

vëa ÂR T£L ÂR
ghJfh¥ò (k) jh§Fjš fl¤Jjš
iry« ònsha«
ghu‹ifkh nfhy‹ifkh °»ëbu‹ifkh
jhtu§fëš Ú® c¿Šr¥gLjš 3 éirfëš eilbgW»wJ

1. cŸÇ®¤jš 2. guÎjš 3. r›ñL gutš
r›ñL gutš (M°kh£o¡ mG¤j«)
fiu¥gh‹ _y¡TWfŸ (Ú® _y¡TWfŸ ) br¿Î mÂfkhd Ïl¤ÂèUªJ br¿Î
Fiwªj Ïl¤Â‰F xU nj®Î r›é‹ _y« fl¤j¥gL»wJ.
r›ñL gutiy cWÂgL¤J« nrhjid – M°kh° nfh¥ nrhjid
xë¢nr®¡if
gRªjhtu§fŸ Nça xëah‰wYl‹ fçaäy thÍ (k) Úiu ga‹gL¤Â g¢ira«
bfh©L fh®nghiA£nu£il jahç¡F« ãfœ¢Á
xë¢nr®¡if ãfœ¢Áæ‹ x£L bkh¤j rk‹ghL
Nça xë
6CO2 + 6H2O2 -------> C6H12O6 + 6O2
g¢ira«
xë¢nr®¡ifæ‹ nghJ M¡ì#‹ btëæl¥gL»wJ.

xë¢nr®¡if¡F njit¥gL« bghU£fŸ
1. xë M‰wš 2. g¢ira« 3. fça äy thÍ (CO2)
4. Ú®
xë¢nr®¡if eilbgW« K¡»a E©QW¥ò –gR§fâf§fŸ (Fnshnuh Ãsh°£)
xë¢nr®¡if ãfœ¢Á Ïu©L ãiyfëš eilbgW»wJ.
1. xë éid 2. ÏUŸ éid
1. xë éid (ATP + NADPH2)
ãwäfŸ, Nça xë M‰wš, Ú®, M»at‰iw <LgL¤Â (ATP) mondhÁ‹
£iu gh°ng£ (k) NADPH2 (ã¡nfh£odikL moid‹ ilãô¡ënahilL
gh°ng£ xL¡f« ) M»at‰iw cUth¡F« éid xëéid MF«.
fçaäy thÍ thÍ ga‹gLtÂšiy
2. ÏUŸ éid
xë éidæš c©lhd fçaäy thÍthdJ fh®nghiA£nu£lhf xL¡fkilÍ«
éid ÏUŸ éid MF«.
xë¢nr®¡ifæ‹ nghJ M¡ì#‹ btëæl¥gL»wJ v‹gij m¿Í« nrhjid –
ÂÁš òdš nrhjid
Úuhé ngh¡F

ÚuhdJ jiu¡F nkš fhz¥gL« jhtu¥ gFÂfshd ÏiyfŸ (k) gRikahd j©L
_y« ÏH¡f¥gL« ãfœ¢Á
ÏJ _‹W tif¥gL«
1. Ïiy¤Jis Úuhé ngh¡F 2. »ô£o»Ÿ Úuhé ngh¡F 3. g£il¤ Jis Úuhé ngh¡F
1. Ïiy¤Jis Úuhé ngh¡F

ÏiyfŸ (k) j©Lfëš fhz¥gL« Á¿a JisfŸ Ïiy¤ JisfŸ MF«
Ïiy Ïu©L ÁWÚuf tot fh¥ò bršyhš MdJ. Ïjdhš Úçid ÏH¡»wJ.
jhtu§fëš bgUksÎ Úuhé ngh¡F Ï«Kiwænyna eilbgW«.
2. »ô£ofŸ Úuhé ngh¡F
Ïiyæ‹ òw¤njhè‹ ÛJ fhz¥gL« bkGF¥ó¢R »ô£o»Ÿ MF«.ÏÂš
FiwªjsÎ Úuhé ngh¡F k£Lnk eilbgW«
3. g£il¤ Jis Úuhé ngh¡F
jhtu§fë‹ g£ilfëš fhz¥gL« Á¿a JisfŸ têna eilbgW«
.äf¡Fiwªj msÎ Úuhé ngh¡F Ïj‹ têna eilbgW»wJ.
ÏiyfŸ _y« Úuhé ngh¡F ãfœ»wJ v‹gij és¡F« nrhjid – kâ #ho
nrhjid
Úuhé ngh¡»id ghÂ¡F« fhuâfŸ
1. xë 2. bt¥g« 3. fh‰W
4. k©âš fhz¥gL« Úç‹ msÎ 5. Ïiy¤Jisfë‹ v©â¡if
RthÁ¤jè‹ nghJ btëæl¥gL« M‰wš v›toéš nrä¤J it¡f¥gL»wJ – ATP
bršè‹ M‰wš ehza« vd miH¡f¥gLtJ – ATP (mondhÁ‹ £iu gh°ng£)
RthÁ¤jš ÏU tif¥gL«
1. fh‰W Rthr«
ÏJ M¡ì#‹ K‹åiyæš FS¡nfh° KGtJkhf M¡ì#‹ V‰w« milªJ
fh®g‹ il M¡i[L , Ú® (k) M‰wiy btëæL»wJ
C6H12O6 + 6O2 6CO2 + 6H2O + 2900KJ
FS¡nfhì‹ fh‰WŸs M¡ì#‹ V‰w« eh‹F goãiyfëš eilbgW»wJ.
1. »is¡fhèì°
2. igUé¡ mäy¤Â‹ M¡ì#‹ V‰w«
3. »bu¥° RH‰Á

4. vy¡£uh‹ fl¤J r§»è
2. fh‰¿šyh Rthr«
Ï›tifahd RthÁ¤jèš czÎ KGikahf M¡ì#‹ V‰w« miltÂšiy.
fhuz« M¡ì#‹ ga‹gL¤jgléšiy v.fh. <°£ ,gh¡Oçah
<°£oš fhz¥gL« behÂfŸ - 1. irnk° 2. Ï‹t®nl°
<°£
C6H12O6 --------> 2C2H5OH + 2CO2 + 50KJ
irnk° behÂ
fh‰W (k) fh‰¿šyh Kiwæš eilbgW« bghJthd ãfœ¢Á - »is¡fhèì°
RthÁ¤jiy ghÂ¡F« fhuâfŸ
1. cæ®të 2. bt¥gãiy 3. Ú® 4. xë 5. fh®g‹ il M¡i[L 6. FS¡nfh°
cy»nyna äf caukhd ku« - br¡nfhah
jhtu§fŸ Ïu©L fl¤J bjhF¥òfis bfh©LŸsJ
1. iry« 2. ònsha«
jhtu¤Âš Ú® (k) fåk c¥òfŸ fl¤j¥gLtJ – iry«
jhtu¤Âš czÎ (k) Ah®nkh‹fŸ fl¤j¥gLtJ – ònsha«
blç£nlh ig£LfëY«, í«ndh°~bg®«fëY« Úiu fl¤J« ÂR¡fŸ - £u¡ÑLfŸ
MŠÁnah°bg®«fëš Úiu fl¤JtJ – iry¡FHhŒfŸ (k) £u¡ÑLfŸ
j‰rh®ò C£lKiw Ïu©L tif¥gL«
1. xë j‰rh®ò cæçfŸ C£lKiw 2. ntÂ j‰rh®ò C£lKiw
1. xë j‰rh®ò C£lKiw
v.fh – 1. gR«fªjf gh¡Oçah 2. Cjh fªjf gh¡Oçah 3. mid¤J
gRªjhtu§fŸ
ntÂ j‰rh®ò C£lKiw v.fh - ie£unrh nkhdh°
2. Ãwrh®ò C£lKiw
1. k£F©â (m) rhU©â tif C£lKiw
2. x£L©â tif C£lKiw
1. k£F©â tif C£lKiw v.fh äô¡f®, ehŒ Fil, (óŠir)
ngÁšy° r¥oè° (gh¡Oçah)
khndh£nuhgh (òifæiy fhsh‹)
2. x£L©â tif C£lKiw

1. f°F£lh (m«ika® Tªjš)
2. rhªnjh nkhndh° Á£ç (gh¡Oçah)
3. br®nfh°nghuh bg®rhnd£lh (óŠir)
X«òæç -vªj jhtu§fŸ (m) éy§Ffëš ÏUªJ x£L©âfŸ bg‰W bfhŸ»wnjh
m¤jhtu§fŸ (m) éy§FfŸ X«òæ® vd mik¡f¥gL»‹wJ.
T£Læç czñ£lKiw
v.fhiy¡f‹fŸ 2. ik¡nfhiurh 3. iunrhÃa«
£nuhÁuhé‹ ntW bga® – vW«ò Â©â
bjh§F« mirÎfŸ v.fh – Âir rhuh ö©lš mirÎfŸ
ö©lè‹ Âir¡F«, Jy§fè‹ Âir¡F« bjhl®ò Ïšyhj ö©lY¡F V‰wh® nghš jhtu
cW¥ò tisjš bjh§F« mirÎ vd¥gL«
1. eL¡f KW tisjš v.fh bjh£lhš ÁQ§»jhtu« -Ïj‹ m¿éaš bga® - iknkrh òofh
2. xëÍW tisjš v.fh nl‹lèah‹ (kŠrŸ ãw«)
Ïj‹ ky® fhiyæš Ãufhrkhd xëæš Ïjœfis éç¤J« khiyæš
_o¡bfhŸSjš xëÍW tisjš.
v.fh mšè ky®fŸ-fhiyæš _o¡bfhŸS« (T«òjš) Ïuéš Ïjœ éç¤J«
fhz¥gL«
3. bt¥gKW tisjš v.fh Fnuh¡f°
Ïj‹ ky®fŸ ca® bt¥gãiyæš ky®»‹wd Fiwªj bt¥gãiyæš _o¡
bfhŸ»‹wd.
cy»š fhz¥gL« KJbfY«ò m‰w cæçfë‹ v©â¡if – 12,72,000
KJbfY«ò cŸs cæçfë‹ v©â¡if – 62,000
éy§»aè‹ jªij – mç°lh£oš
éy§Ffis x¤j j‹ik (k) mt‰¿‹ ntWghLfis Kj‹ Kjèš tif¥gL¤Âat® -
mç°lh£oš
j‰fhy tif¥gh£oæè‹ jªij – fnuhy° è‹nda° (°Ål‹)
tifgh£oaè‹ myFfŸ – 7
nguuR bjhFÂ tF¥ò Jiw FL«g« ngçd«
clš cW¥òfŸ mikªJŸsj‹ mo¥gilæš éy§Ffis rk¢Ó® m‰wit ,Mu¢rk¢Ó®

cilait, ÏU g¡f rk¢Ó® cilait vd _‹W tifahf Ãç¡f¥g£LŸsd.

rk¢Ó® m‰wit – v.fh . mÛgh
Murk¢Ó® - v.fh iA£uh
ÏUg¡f rk¢Ó® - v.fh k©òG
cl‰Fê m‰wit - v.fh ehl¥òG
nghè cl‰Fê cilait – cUis¥òG
c©ikahd cl‰Fê cilaJ – k©òG
Fë® Ïu¤j éy§FfŸ
Ït‰¿‹ clš bt¥gãiy R‰wòw Nœãiy¡F V‰g Tlnth, Fiwanth brŒÍ«
v.fh Û‹, jtis
bt¥g Ïu¤j éy§FfŸ
Ït‰¿‹ clš bt¥gãiy Nœãiyæš V‰gL« kh‰w§fis bghU£gL¤jhkš xnu
ãiyahd clš bt¥g¤ij bg‰¿U¡F«. v.fh gwit, kåj‹
KJbfY«ò m‰wit
KJbfY«ò m‰w cæç tiffŸ x‹gJ bjhFÂahf Ãç¡f¥g£LŸsJ.
1. ònuh£nlhnrhth – v.fh mÛgh - - bjhFÂ
2. JisÍlèfŸ – v.fh fl‰gŠR – nghçbguh
3. FêÍlèfŸ – v.fh iA£uh – Óy‹onu£lh
4. j£il¥òG¡fŸ – v.fh ehlhòG – Ãsh£obõšä‹j°
5. cUis¥òG¡fŸ –v.fh m°fhç° - M°fšbfšä‹j°
6. tisjir òG¡fŸ – v.fh òG – m‹åèlh
7. fQ¡fhèfŸ – v.fh fu¥gh‹ ó¢Á – muh¡»ålh
8. bkšYlèfŸ – v.fh e¤ij – bkhy°fh
9. K£njhèfŸ –v.fh e£r¤Âu Û‹ - v»ndh bl®nk£lh
bjhFÂ- ònuh£nlhnrhth
Ïit E©nzh¡» _y« k£Lnk fhz¥gl¡ Toa xU brš éy§F MF«
Ï›tif éy§Ffëš Ïl¥bga®¢Á bghŒfhšfŸ, Áèah, ÚŸ ÏiH (Ãshb#šy«)
Kiwæš eilbgW«.
JisÍlèfŸ (nghç bguh)
ÏJ efU« Âwd‰W ãiy¤J thG« Ïašòila flš thœ cæçfŸ
clš gybršfshš M¡f¥g£L clš KGtJ« Vuhskhd JisfŸ fhz¥gL»wJ

Áè¡fh‹ (m) R©zh«Ãdhš Md cŸr£l« x‹¿id bfh©LŸsJ
FêÍlèfŸ (Óy‹o nu£lh)
Murk¢Ó® cila Ú® thœ éy§FfŸ Ï¥Ãçéš ml§F«
clè‹ nk‰gFÂæš thiaR‰¿ cz® Ú£ÁfŸ v‹w RU§» éçÍ« j‹ik cila
Ú£ÁfŸ fhz¥gL»‹wd. Ï›Îz® Ú£Áfë‹ Eå¥gFÂæš ãk£nlhÁ°LfŸ
v‹w bfh£L« bršfŸ fhz¥gL»‹wd. v.fh -iA£uh xU ÏUghš cæç
cy»nyna äf mÂf e¢RÂw‹ bfh©l éy§F – ifnuh e¡° Ãsh¡fç (M°Ânuèa flš
FHé ) (b#šè Û‹)
j£il¥òG¡fŸ (Ãsh£o bAšä‹j°)
ÏU g¡f rk¢Ó® cilaJ, _tL¡F cila cl‰Fê m‰w éy§FfŸ MF«
Ï›éd¤ij rh®ªj x£L©âfS¡F C¡»fŸ, c¿ŠÁfŸ ngh‹w cW¥òfŸ
cŸsd.
Ïit ÏUghš cæçfŸ( bA®kh ònuho¡£) MF«
vfh- ehlh¥òG( Oåah nrhèa«), Ãsndçah
cUis¥òG¡fŸ
clšfŸ f©l§fŸ m‰W fhz¥gL«
»ô£ofŸ vD« ghJfh¥ò (jo¤j) ciw fhz¥gL«
ÏU g¡f rk¢Ó® cilaJ
_tL¡F cæç
nghè cl‰Fê bfh©l éy§FfŸ MF«.
v.fh m°fhç°, ignyça òG¡fŸ (ahid¡fhš nehia c©lh¡F« òG)
clèš M©, bg© v‹w ntWghL fhz¥gL«
tisjir òG¡fŸ (m‹dèlh)
k©òG¡fŸ , m£ilfŸ, ngh‹w cæçd§fŸ Ï¥Ãçéš cŸsJ
clš f©lkhf Ãç¡f¥g£LŸsJ .Ïj‹ Ïl¥bga®¢Á cW¥òfŸ- ghunghoa«,
Ó£lh
Ït‰¿š bjëthd jiy¥ghf«( brghiy nrr‹) bjç»wJ.
cl‰f©l§fŸ x¤j mik¥ò cilait -- bk£lhbkçr«
k©òGéš 14, 15, 16, 17 M»a cl‰f©l§fŸ jo¤J fhz¥gLtJ -»is£blšy«
fQ¡fhèfŸ -cæçd§fë‹ äf¥ bgça bjhFÂfŸ
v.fh ó¢ÁfŸ, njŸ

Ït‰¿š Âwªj btë Ïu¤j X£l« fhz¥gL»wJ.
T£L f©fis bfh©L fhz¥gL»wJ.
RthrkhdJ brÎšfŸ, £u¡»ah vd¥gL« Rthr FHšfŸ, ò¤jf Eiupuš cl‰gu¥ò
_y« eilbgW»wJ
Ï¤bjhFÂæ‹ cæçd§fëš btë¥gFÂ ifO‹ v‹D« bghUshš MdJ
Ïu¤j« ciwjiy jil brŒÍ« bghUŸ – ïUo‹
bkšYlèfŸ
clšfŸ f©l§fŸ m‰W äUJthf fhz¥gL«
clè‹ nk‰gFÂ nk‹oš v‹W miH¡f¥gL«
oÜoa« vd¥gL« brÎšfŸ _y« Rthr« eilbgW»wJ
K£njhèfŸ
Ï›tif éy§Ffë‹ nkš njhyhdJ R©zh«Ãdhš Md K£fis
bfh©oU¡F«
Ï›tif éy§Ffëš flš Únuh£l k©ly« fhz¥gLtJ Ït‰¿‹ jå¥g£l
g©ò fhz¥gL«
Ï›tif éy§FfŸ FHš fhšfŸ _y« Ïl¥bga®¢Á mil»wJ
Ïit Û£ÁahF« Âwid bfh©lJ
ÏªÂahéš cæçd§fë‹ gštif¤ j‹ik
Û‹ tiffŸ - 2000 nk‰g£l
ÏU thœéfŸ - 182 nk‰g£l
C®td - 453 nk‰g£l
gwitfŸ 1 - 200 nk‰g£l
ghÿ£ofŸ - 350 nk‰g£l
cyfyhéa gštif¤ j‹ikæš ÏªÂah 10 Ïl¤Âš cŸsJ
cy»nyna mÂf e¢R j‹ik cila Û‹ - fšÛ‹fŸ
KJbfY«ò cilait
KJbfY«ò cŸs cæçfis gçzhk mo¥gilæš tçirgL¤Jš
1. Û‹fŸ 2. ÏUthœéfŸ 3. C®td 4. gw¥gd 5. ghÿ£ofŸ
1. Û‹fŸ
Ïja« Ïu©L miwfis bfh©L ÏU¡F« - md£uhk° v‹gJ Û‹fŸ flèš
ÏUªJ e‹ÜU¡F brštJ. (Ïd¥bgU¡f« (k) czÎ¡fhf Ïl«bgaUjš)

nfl£uhk° - e‹Üçš ÏUªJ flš ÚU¡F bršY«
M«Ã£uhk° - e‹Üçš ÏUªJ flš ÚU¡F Ïd¥bgU¡f¤Â‰fhf m‹¿
thœ¡if¢ RH‰Áæ‹ nghJ bršY«
2. ÏUthœéfŸ (M«ÃÃa‹)
Fë® Ïu¤j tifia rh®ªjJ
ÚçY«, ãy¤ÂY« thG« j‹ik bfh©lJ
Ïja« _‹W miwfis bfh©lJ
jiyÃu£il ãiyæš Rthr« brÎšfŸ _y« eilbgW«
bk£lkh®Ã[« v‹gJ - KGikahd cUtkh‰w« MF«
R‰W òw¤Âš V‰gL« m¿F¿fis fh£L»wJ.
3. C®td
ÏjakhdJ _‹W miwfis bfh©LŸsJ
äf bkJthd C®tdt‰¿‰F v.fh-fy¥ghf° ÔÎfëš cŸs Ïuh£rj Mik
äf ntfkhd C®tdt‰¿‰F v.fh-nfh°lhç¡fh ÏFthdh
cy»‹ ntfkhd gh«ò¡F v.fh-M¥Ãç¡fhé‹ fU¥ò – kh«gh
cy»‹ Úskhd gh«ò¡F v.fh-nfhLfSila kiy¥gh«ò
cy»‹ äf bgça e¢R¥ gh«ò v.fh - Ïuh#ehf«
cy»‹ Á¿a C®td v.fh – b#¡nfh
cy»‹ bgça C®td v.fh – nfhkÛlh ouhf‹
4. gwitfŸ
gwitfë‹ K‹d§fhšfŸ khWghL milªj Ïw¡iffshF«.
gwitfë‹ vY«òfŸ fh‰W ãu«ÃÍŸsJ - ãkh£o¡ ngh‹°.
»ëlhæ¡ K£ilfŸ v‹gJ XL cila K£ilfŸ MF«.
RU§» éçÍ« ÂwDila éêfshš ÏU£oY« v›tsÎ öukhdhY« nt£il
ML« gwit – Mªij.
gwitfŸ ruzhya¤ij fhQ« fhy« - et«g® (k) Ã¥utç
5. ghÿ£ofŸ
éa®it Ru¥ÃfS« v©bzŒ Ru¥ÃfS« njhè‹ moæš fhz¥gL»wJ
EiupušfŸ _y« Rthr« eilbgW«

c£fU cUthjš _y« F£ofŸ cUth» jhæ‹ clèš ÏUªJ btëtUtJ
Ït‰¿‹ K¡»a¥ g©ghF«. vfh lhšÃ‹fŸ, btsthš
v¡F£dh, Ãsh£og° ngh‹w ghÿ£ofŸ K£ilæL« ÂwDilaJ
Âä§fy§fS« , lhšÃ‹fS« ghÿ£o tifia rh®ªjJ
äf¥bgça Ú® thœ ghÿ£o – ãy¤Âä§fy«
äf¥bgça cUtKila jiu thœ éy§F – M¥Ãç¡f ahidfŸ
äf bkJthf efU« ghÿ£o Ïd« - Ã¡ä°U
ghÿ£ofëš btsthš k£Lnk gw¡F« Âw‹ cilait
ÏU rk ÃsÎ Kiw¡F v.fh ghuÛÁa«, mÛgh
gy ÃsÎ Kiw¡F v.fh bgU«ghyhd - ònuh£nlh nrhth¡fŸ
mU«òjš (m) bkh£LéLjš – v.fh iA£uh
b#«äôšfŸ _y« eilbgW« Ïd¥bgU¡f¤Â‰F – v.fh fl‰gŠR
°ngh®fS« Á°L cUth¡fK« - v.fh Ãsh°nkhoa«, (ònuh£nlhnrhth x£L©âfŸ)
ÏH¥ò Û£lš - v.fh fl‰gŠRfŸ , iA£uh, Ãshndçah, e£r¤Âu Û‹fŸ
ghèyh Ïd¥bgU¡f« eilbgW« Kiw
1. ÏUrk ÃsÎ Kiw 2. gy ÃsÎ Kiw 3. mU«òjš
4. b#«äôšfŸ 5. °ngh®fŸ cUthjš 6. ÏH¥ò Û£lš
jhnd J©lhjY¡F v.fh – 1. e£r¤ÂÛå‹ òa§fŸ tsUjš 2. gšèæ‹ thš tsUjš
kåjçš ÏH¥ò Û£lY¡F v.fh1. fha§fŸ Fzkhjš 2. mêªJ (m) ÏwªJ nghd Ïu¤j
bršfS¡F gÂyhf òÂa bršfŸ njh‹Wjš 3. njhè‹ nkyL¡F bršfŸ òJ¥Ã¡f gLjš
ÏizKiw Ïd¥bgU¡f¤Â‰F v.fh ghuÛÁa«
fUÎWjè‹ tiffŸ
1. btë¡fUÎWjš – v.fh jtis K£njhèfŸ
2. c£fU tUjš – v.fh C®td, gw¥gd, ghÿ£ofŸ
fUts®¢Áæ‹ Kjš ãiy – Ãsé bgUfš. Ãsé bgUfè‹ Koéš mªj fU Ãsh°Lšyh
vd¥gL«
jhŒnrŒ Ïiz¥ò ÂRnthL ÏizªJ fhz¥gL« ÂR¡fŸ – nfhçah‹ my‹lhŒ°
btë¡fU r›ÎfŸ
1. M«åah‹ 2. my‹lhŒ° 3. nfhçah‹ 4. fU C©ig
fU cyuhkš mÂ®éèUªJ ghJfh¥gJ – M«åah‹
fU¥ig Óuhf RU§f cjÎ« A®nkh‹ - M¡ìnlhÁ‹ - (JçjÃw¥ò)

ghš Ru¤jiy ö©L« Ah®nkh‹ - ònuhyh¡o‹
jhŒ¥ghè‹ fnyhç kÂ¥ò – 70 / 100 ml
jhŒ¥ghèš cŸs òuj« - ny¡nlh bgç‹
nrhjid FHhŒ FHªijia cUth¡»at®fŸ – 1. °bl¥nlh, 2. v£t®£ - Ãç£l‹
ó¢Áfëš njhš cç¤jY¡F ga‹gL« Ah®nkh‹
1. v¡»il°nrh‹ 2. Étidš
yh®th
K£ilæèUªJ btëtU« Ïs« cæç K‰¿Y« khWg£l Ïs« cæçahf ÏUªJ
gšntW kh‰w§fë‹ ÃwF jhæ‹ ãiyia mil»wJ. Ïªj Ïs« cæç yh®th
vd¥gL«
K£il – yh®th – T£LòG – KÂ® cæç ( t©z¤J¥ ó¢Áæ‹ thœ¡if RH‰Á )
ònuhnfçnah£o¡ brš ônfçnah£o¡ brš
1. ÏJ mséš Á¿aJ ( 1 – 10) (ik¡uh‹) 1. mséš bgçaJ – ( 5-100 ik¡uh‹)
2. c£fU bghUŸ c£fU¢ r›édhš 2. Ïj‹ c£fU bghUŸ c£fU¢

NHg£oU¥gÂšiy vdnt bjëthd r›édhš NH¥g£LŸsjhš bjëthd
c£fUit¥ bg‰¿U¥gÂšiy c£fU bg‰WŸsJ.
3. xU Fnuhnkhnrhik k£Lnk bg‰WŸsJ 3. x‹¿‰F nk‰g£l Fnuhnkhnrh«fis¥
bg‰WŸsJ
4. ãô¡ënyhy° fhz¥gLtÂšiy 4. ãÍ¡ënahy° fhz¥gL»wJ
5. r›édhš NH¥g£l brš 5. r›édhš NH¥g£l brš

E©QW¥òfis bgwéšiy E©QW¥òfis bg‰¿U¡F«
6. brš gF¥ò, Ãs¤jš (m) bkh£L 6. ik£lhÁ° (k) äahì° brš gF¥ò
mU«òjš _y« eilbgW»wJ. ik£lho¡, eilbgW»wJ.
(k) äah£o¡ brš gF¥ò fhz¥gLtÂšiy
7. iunghnrh«fŸ Á¿ait 7. iunghnrh«fŸ bgçait
v.fh gh¡Oçah (k) irandh gh¡Oçah v.fh mid¤J (jhtu§fŸ (k) éy§FfŸ
cæçd¤Â‹ mo¥gil myF – brš

kåj cæuQ¡fis f©l¿ªjt® - M©lt‹ th‹ ÿt‹ Ë¡

vëa E©nzh¡»ia f©l¿ªjt® - M©lt‹ th‹ ÿt‹ Ë¡
c£fUit f©l¿ªjt® - uhg®£ ¥bus‹
ònuh£nlhÃshr« vd¥ bgaç£lt® - J. E. g®»‹í
brš tot§fŸ
1. nfhs tot« 2. fÂ® tot« 3. Ú©l gy nfhz tot« (or) xG§f‰w tot«
brš E© mik¥ò
bršèYŸs cæ®¥ bghUŸ ònuh£nlh Ãshr« MF«. ÏJ Tœk« ngh‹w xë
CLUt¡ Toa ntÂ¥ bghUŸfë‹ _y¡TWfshš MdJ (fh®nghiA£nu3£,
òuj§fŸ, bfhG¥òfŸ, ãô¡ë¡ mäy§fŸ)
ònuh£nlhÃshr« bghJthf cæçæ‹ Ïa‰Ãaš js« vd miH¡f¥gL»wJ.
\
jhtu brš éy§F brš
1. brš Rt® cilaJ – (bršnyhìdhš 1.brš Rtiu¥ bg‰¿U¥gJ Ïšiy

MdJ)
2. jhtu brš bgçaJ 2. éy§F brš Á¿aJ
3. jhtubrš bršè‹ bgU«gFÂia 3. bghJthf th¡»nahšfis

M¡»uä¤J¡ bfh©LŸs bgça bg‰¿U¥gJ Ïšiy. ( bg‰¿Uªjhš
th¡»nahšfis¥ bg‰WŸsJ mséš Á¿ajhf ÏU¡F«)
4. nk«ghL milahj jhtu§fŸ 4. mid¤J éy§F bršfS«

bršfëš k£Lnk br‹£nuhnrh«fis br‹£nuhnrh«fis¥ bg‰WŸsd
bg‰¿U¡F«.
5. ônfç¡nah£o¡ jhtu bršèš 5. mid¤J éy§F bršfëY« éy§F
k£Lnk iynrhnrh«fŸ fhz¥gL« brš fhz¥gL»‹wd
6. jhtu bršfŸ fâf§fis¥ 6. fâf§fŸ fhz¥gLtÂšiy
bg‰WŸsd
7. °lh®¢ nrä¥ò¥ bghUshF« 7. »is¡nfh#‹ nrä¥ò¥ bghUshF«
bršr›Î (Ãsh°kh r›Î, Ãsh°khby«kh)

bršY¡F xU všiyahf mikªj cæUŸs bršyhF«. bjhl®¢Áahd Ïu£il
mL¡F gh°nghè¥ÃLfshš MdJ.bfhG¥ò _y¡ TWfŸ òuj _y¡TWfŸ brš
r›é‹ ÏU òwK« fhz¥gL«
gâfŸ
F¿¥Ã£l Áy bghUŸfis k£L« nj®ªbjL¤J¢ bršY¡FŸnsnah (m) bršY¡F
btënanah bršy mDkÂ¥gjhš ÏJ nj®Î fl¤J« r›Î (m) miu fl¤J r›Î vd
miH¡f¥gL»wJ.
Ãw E©QW¥òfS¡F bghU£fŸ (k) brŒÂfŸ fl¤j¥gLtij mDkÂ¡»wJ
bršRt®
ÏJ jhtu bršfëš k£Lnk fhz¥gL«
ÏJ Ãsh°kh r›é‰F btëna cŸs cWÂahd, ghJfh¥ò mL¡fhF«.
bgU«ghyhd jhtu bršRt®fŸ bršYnyh[hš Mdit
bršRt® _‹W mL¡F
1. Ïil¤j£L 2. Kj‹ik Rt® 3. Ïu©lh« ãiy Rt®
brš Rtç‹ gâfŸ
bršY¡F xU F¿¥Ã£l tot« (k) cWÂia bfhL¡»wJ.
bršY¡FŸns cŸns ònuh£nlhÃshr¤ij ghJfh¡»wJ.
bršY¡F éiu¥ò j‹ikia jU»wJ.
ir£nlhÃshr«
c£fU Ú§fyhf bršY¡FŸ mikªj ÃRÃR¥ghd, XusÎ xë CLUÎ¡ Toa xnu
j‹ik bfh©l bfhHbfhH¥ghd (k) miu Âut ònuh£nlh Ãshr« ir£nlh Ãshr«
vd¥gL«
brš r›é‰F Ñœ fhz¥gL« ir£nlh Ãshr« Tœk« ngh‹wJ ÏJ v¡nlh Ãshr«
vd¥gL«.
v¡nlh Ãshr¤Â‰F« c£fU (Ãshr¤Â‰F« ) r›é‰F« Ïilna cŸs gFÂ Âut
toéš cŸsJ. ÏJ v©nlh Ãshr« vd¥gL«
fh®nghiA£nu£LfŸ, bfhG¥òfŸ, òuj§fŸ, mändh mäy§fŸ, fåk§fŸ, Ú®
M»at‰iw ir£nlh Ãshr« bg‰WŸsJ.
brš ts®Áij kh‰w« eilbgW« E©QW¥ò
gytifahd brš E©QW¥òfŸ ir£nlhÃshr¤Âš bghÂªJŸsd.
ir£nlh Ãshr gâfŸ

ÏJ bršY¡F cŸnsna behÂfŸ, C£l¥ bghUŸfŸ. Ãw cæ® _y¡ TWfŸ gut
Jiz òç»wJ.
gy tifahd cæ® _y¡TWfë‹ c‰g¤Â ir£nlh Ãshr¤Âš cUth»wJ
v©nlh Ãshr tiy¥ Ã‹dš
ÏJ Á¡fyhd (k) r›édhš NH¥g£l E©QW¥ò MF«.
ÏJ ir£nlh Ãshr« KGtJ« gué¡ fhz¥gL»wJ.
c£fU r›éèUªJ bjhl§» Ãsh°kh r›Î tiu cŸs xU bjhl®¢Áahd
mik¥ghF«.
1. brhubrhu¥ghd v©nlh Ãshr tiy¥Ã‹dš
ÏJ òuj c‰g¤Â brŒÍ« bghU£fëš fhz¥gL»wJ.
ÏÂš iunghnrh«fŸ Ïj‹ nkš x£o¡ bfh©L fhz¥gLtjhš ÏJ òuj
c‰g¤Âæš g§F tF¡»wJ.
2. tGtG¥ghd v©nlhÃshr tiy¥Ã‹dš
ÏJ bfhG¥ig c‰g¤Â brŒÍ« bghU£fëš fhz¥gL»wJ
Ïj‹ nk‰gFÂæš iunghnrh«fŸ fhz¥glhJ
gâfŸ -v©nlhÃshrtiy bršè‹ ts®Áij kh‰w¥ gâfS¡fhd bgça gu¥ig më¡»wJ.
nfhšif cW¥ò f©l¿ªjt® - fhänyh fhší
ÏJ j£L ngh‹w gFÂfshd “Á°l®ndh¡fŸ” tiyngh‹W x‹nwhblh‹W
Ïiz¡f¥g£LŸs FHšfŸ E©FäœfŸ btì¡»ŸfŸ (k) òw¥gFÂæš (fh‰W
igfŸ) th¡»nahšfŸ bg‰W fhz¥gL»wJ.
jhtu bršfëš nfhšif cW¥òfŸ o¡onahnrh«fŸ vd miH¡f¥gL»wJ
nfhšaifæ‹ gâfŸ
nfhšif cW¥òfŸ iynrhnrh«fis cUth¡FtÂš g§F bfhŸ»wJ
bršRt® (k) brš r›é‹ c‰g¤Â¡F« ÏJ fhuzkhf cŸsJ
iynrhnrh«fŸ
gytifahd br¿¡F« behÂfis bfh©l r›édhš NH¥g£l Á¿a E©
FäœfŸ iynrhnrh«fŸ MF«
Ïit bršyf¢ brçkhd¤ bjhF¥ghf¢ brašgL»wJ. (Intracellular digestive
system)
Ïj‹ntWbga®fŸ 1. brç¡F« igfŸ 2. j‰bfhiy¥igfŸ 3. mê¡F« gilÅu®fŸ

4. J¥òuths®fŸ 5. brš ã®th»fŸ
iynrhnrh«fë‹ gâfŸ
brš éG§Fjš (~ngnfhir£nlhÁ°) v‹w ãfœé‹ _y« bršèDŸ <®¡f¥g£l
JfŸfis¢ brçkhd« brŒtÂš g§F bfhŸ»wJ.
iunghnrh«fŸ
(çngh ãô¡ë¡ mäy« (RNA) + òuj§fŸ = iunghnrh«fŸ)
Ïit ir£nlhÃshr¤Âš jå¤J« brhubrhu¥ghd v©nlhÃshr tiy¥Ã‹dè‹
òwgu¥Ãš x£o¡ bfh©L fhz¥gL«
ÏJ Ïu©L Jiz myFfis bfh©lJ
1. bgça JizayF 2. Á¿a JizayF
òuj c‰g¤Âæ‹ nghJ gy iunghnrh«fŸ öJ RNA cl‹ ÏizªJ
ghèiunghnrh«fŸ (m) ghè nrh«fŸ v‹w mik¥ig cUth¡F»‹wd.
RNA _‹W tif m RNA – ghènrh«fSl‹ fhz¥gL«
r RNA – mÂf òuj c‰g¤Â eilbgW«
t RNA - »sht® Ïiy ngh‹W fhz¥gL«
Ïu©L tif iunghnrh«fŸ

1. 70S iunghnrh«fŸ
ÏJ ònuhnfçnah£o¡ bršfëš k£L« fhz¥gL«
ÏJ. 30S (k) 50S v‹w Ïu©L Jiz myFfis¡ bfh©lJ
2. 80s iunghnrh«fŸ
ÏJ ônfçnah£o¡ bršfëš k£L« fhz¥gL»wJ. ÏJ 40S. (k) 60S Jiz
myFfshš MdJ.
gâfŸ - ÏJ òuj c‰g¤Âæš g§F bgWtjhš bršè‹ òuj bjhê‰rhiy vd
miH¡f¥gL»wJ.
th¡»nahšfŸ
jhtu bršfëš bršè‹ bgU« gFÂ th¡»nahšfëdhš M¡»uä¡f¥g£LŸsJ .
th¡»nahšfis R‰¿ fhz¥gL« bjëthd ciwæ‹ bga® nlhndhÃsh°£
MF«
ÏÂš x‰iw r›édhš NH¥g£l Âut« ãu«Ãa igfŸ fhz¥gL»wJ.
gâfŸ

ÏJ fåk c¥òfisÍ« C£l¥ bghU£fisÍ« nrä¤J it¡»wJ. bršè‹
éiw¥ò¤ j‹ik (k) Ú® c¿ŠR¥gLjš, bršè‹ r›ñL gutš mG¤j« (M°kh£o¡
mG¤j«) xnu Óuhd ãiyæš it¡»wJ.
ik£nlhfh©oçah
ÏJ cU©il (m) cUis tot« bfh©lJ
ÏJ Ïu©L r›édhš NH¥g£LŸsJ. btë r›Î bjhl®¢ÁahdJ c£r›Î “»ç°nl
” vd¥gL« gy c£òw ko¥òfis (Ú£ÁfŸ) bfh©lJ.
Ïªj »ç°nl ik£nlhfh©oçahé‹ c£gFÂia KGika‰w Kiwæš Ãç¡»wJ.
c£gFÂ js¥bghUŸ (Matrix) ÏJml®ªj bghUŸfshš ãu¥g¥g£LŸsJ.
RthÁ¤jš ãfœ¢Áæš K¡»a g§F t»¥gJ- F1 JfŸfŸ (m) M¡ìnrh«fŸ v‹W
miH¡f¥gL«. F©^Á jiy tot cly§fis »ç°nl bg‰WŸsd.
ÏJ bršè‹ M‰wš ika« (m) M‰wš bjhê‰rhiy vd miH¡f¥gL»wJ.
gâfŸ
ATP ngh‹w M‰wš äF T£L¥ bghU£fis c‰g¤Â brŒ»wJ.
g¢ira«, ir£nlhFnuh«fŸ °OuhŒLfŸ (k) mändh mäy§fŸ
ngh‹wt‰¿‹c‰g¤Â¡F njitahd Ïilp£L¥ bghUŸfis bfhL¡»wJ.
fâf§fŸ ( Ãsh°oLfŸ)
ÏJ jhtu bršfëš k£Lnk fhz¥gL«. ÏJ j£L tot (m) K£il tot«
bfh©lJ.
fâf§fŸ _‹W tif¥gL«
1. èô¡nfh Ãsh°£ (btë® fâf§fŸ) 2. FnshnuhÃsh°£ (gR§fâf§fŸ)
3. Fnuhnkh Ãsh°£ (t©z¡ fâf§fŸ)
1. èô¡nfh Ãsh°£
ÏJ jur« (°lh®¢) bfhG¥òfŸ (k) òuj§fŸ toéš czit nrä¡»wJ
ÏJ ãwk‰w fâf§fŸ MF«.
2. Fnuhnkh Ãsh°£ (t©z¡ fâfŸ)
ÏJ ky® (k) fåfë‹ ãw¤Â‰F fhuzkh»wJ.
ÏJ ãwäfŸ bg‰WŸsjhš kŠrŸ (m) Át¥ò ãw¤Âš fhz¥gL«
3. gR§fâf« (FnshnuhÃsh°£)
ÏJ xë¢nr®¡if ãwäahd g¢ira¤ij bg‰WŸsJ.

x›bthU gR§fâfS« Ïu£il r›édhš Md js¥ bghUisÍ«
c£r›Î fâf§fë‹ KGÚs¤Â‰F« nykšyh¡fshf mikªJ fhz¥gL»wJ
Áy nykšyh¡fŸ jo¤J ehza§fis mL¡» it¡f¥g£LŸsJ ngh‹w mik¥Ãš
fhz¥gL»wJ. Ïit »uhdh¡fŸ vd miH¡f¥gL»wJ
x›bthU »uhdhÎ« ijy¡fhŒLfŸ v‹W miH¡f¥gL« j£L tothd r›édhš
Md igfis bg‰WŸsJ.
»uhdh¡fë‹ c£òw¤Âš g¢ira« fhz¥gL»wJ. js¥bghUë‹ ijy¡fhŒLfŸ
m‰w¥gFÂ °£nuhkh v‹W miH¡f¥gL«
xë¢nr®¡ifæš g§F bgW« v©z‰w behÂfis °£nuhkh bg‰WŸsJ.
br‹£nuhnrh« (br‹£çnahšfŸ)
éy§F bršfëY«, Áy nk«ghL milahj jhtu§fëš fhz¥gL«.
ònuhnfçnah£o¡ bršfëY« nk«ghL milªj brš jhtu§fëY«
fhz¥gLtÂšiy.
gâfŸ
bršgF¥Ã‹ nghJ °Ã‹oš eh®fŸ (RU§F« eh®fŸ) njh‹WtÂš K¡»a g§F
t»¡»wJ.
c£fU
ÏJ bršè‹ K¡»akhd ika mik¥ghF«.
ÏJ ir£nlhÃshr¤Âš bghÂªJ fhz¥gl¡Toa cW¥ghF«.
ÏJ Ïu£il r›édhš MdJ. ãô¡ënahÃshr¤Âš Ïu©L éjkhd ãô¡ëah®
mik¥òfŸ fhz¥gL»‹wd.
1. ãô¡ënahy°
2. Fnuhnk£o‹ tiy¥ Ã‹dš
ãô¡ënahy° (c£fU kâ)
òuj« + RNA brçªJ fhz¥gL»wJ. ÏJ nfhs totkhd mik¥ò.
ÏJ iunghnrh« cUthF« Ïlkhf cŸsJ
Fnuhnk£o‹ tiy¥Ã‹dš
DNA + òuj« bfh©l bkšèa Ïiy
brš gF¥Ã‹ nghJ Ïit jo¤j fæW ngh‹w Fnuhnkhnrh«fshf njh‹W»‹wd.
Fnuhnkhnrh«fŸ É‹fis bfh©LŸsJ.
xU cæçd¤Â‹ ghu«gça¥ g©Ã‰F fhuzkhdit – É‹fŸ (DNA)

c£fU gâfŸ
c£fU bršè‹ mid¤J ts®Áij kh‰w brašfis f£L¥gL¤J»wJ
bg‰nwh®fëläUªJ nrŒfS¡F ghu«gça g©òfŸ fl¤j¥ gLtij
f£L¥gL¤J»wJ
brš gF¥ig (Cell Division) f£L¥gL¤J»wJ.
Fnuhnkhnrh«fŸ
ghu«gça¥ g©òfis bfh©l üš ngh‹w RU§»a Fnuhnk£o‹ ÏiyfŸ
Fnuhnkhnrh«fŸ MF«
brš gF¥Ã‹ nghJ k£Lnk bjëthf bjç»‹wd.
x›bthU FnuhnkhnrhK« Fnuhnkh£oLfŸ v‹w Ïu©L x¤j mik¥òfis
bfh©LŸsJ.
Ïu©L Fnuhnkh£oLfS« xU F¿¥Ã£l òŸëæš Ïiz»‹wd. Ïj‰F
“br‹£nuhäa® ” v‹W bga®.
Fnuhnkhnrhä‹ Kid¥gFÂ Onyhäa® vd¥gL«
Fnuhnkhnrh«fë‹ tiffŸ
br‹£nuhäa® mikªÂU¡F« Kiwia bghU¤J Fnuhnkhnrh«fë‹ eh‹F
tiffŸ
1. bk£lh br‹£ç¡
br‹£nuhäa® Fnuhnkhnrhä‹ ika¤Âš fhz¥gL«
Ïu©L fu§fS« rkkhd Ús¤Âš fhz¥gL«
ÏJ M§»y vG¤J ‘V’ toéš cŸsJ.
2. r¥bk£lh br‹£ç¡
br‹£nuhnrhäa® Fnuhnkhnrhä‹ ika¤Âš r‰W éy» fhz¥gL«.
xU fu« F£ilahfÎ« k‰bwhU fu« r‰W Ú©L« fhz¥gL«.
ÏJ M§»y vG¤J ‘J’ tot Fnuhnkhnrh« MF«.
3. m¡nuh br‹£ç¡ Fnuhnkhnrh«
xU fu« F£ilahfÎ« xU fu« äfÎ« ÚskhfÎ« fhz¥gL«
ÏJ nfhš tot Fnuhnkhnrh«
4. Onyhbr‹£ç¡
xU g¡f¤Âš xU fu« k£Lnk fhz¥gL«. ÏJ xU nfhš tot Fnuhnkhnrh«.
DNA mik¥ò

DNA mik¥ig btëæ£lt®fŸ – th£r‹ (k) »ç¡
bgU«ghyhd cæçd§fëY« nk«ghL milªj cæçd§fëš kuò bghUshf
fhz¥gL»wJ.
DNA gy äšèa‹ ãô¡ënahilLfshš MdJ.
ãô¡ënahilL ( 3 T£L¥bghUŸ)
X® 5 fh®g‹ r®¡fiu + xU gh°ng£ bjhFÂ + 1 ie£u#‹ fhu«
gh°ng£ bjhFÂ Ïl«bgwéšiy v‹whš – ãô¡ënahi[L
ie£u#‹ fhu§fŸ ÏU tif¥gL«
1. Ãôç‹ = A moid‹ , G Fthid‹
2. Ãçäil‹= C ir£nlhÁ‹, T ijä‹
DNA – X® ÏU ÏiH mik¥ghF«. Ïu©L ÏiHfS« x‹iw x‹W R‰¿ Ïu£il RUshf
cŸsd.
ie£u#‹ fhu§fS¡F Ïilna iA£u#‹ Ãiz¥òfŸ fhz¥gL»‹wd.
DNA - _y¡T¿‹ é£l« - 20 M«°£uh§ DNA RNA
jhtu§fŸ (m) éy§FfŸ x‰iw bršyhd A– A – moid‹
ir¡nfh£oš ÏUªJ njh‹W»‹wd moid‹
brš gF¥ò 3 tif¥gL« G– G – Fthid‹
1. ne®Kf bršgF¥ò ( V ik£lhÁ°) Fthid‹
2. kiwKf bršgF¥ò (ik£lhÁ°) C– C – ir£nlhÁ‹
3. F‹wš gF¥ò (äahì°) ir£nlhÁ‹
brš gF¥ig f©l¿ªjt® - Ãs«ä§ T- ijä‹ U – ÍuhÁš

( ne®Kf bršgF¥ò k£L«)
1. ne®Kf brš gF¥ò
V ik£lhÁ° v‹gJ xU vëa Kiw bršgF¥ghF«. Ï›tifahd bršgF¥òfŸ
bghJthf ònuhnfçnah£o¡ bršfëš fhz¥gL»wJ. v.fh gh¡Oçah, mÛgh
ne®Kf bršgF¥Ã‹ nghJ Ïu©L bršfŸ njh‹W«
1. Kjèš bršgF¥ò eilbgW« Ïl«- nfçnah ifdÁ°( c£fU)
2. ÏWÂahf bršgF¥ò eilbgW« Ïl« ir£nlhÃshr« - ir£nlhifdÁ°
kiw Kf brš gF¥ò (ik£lhÁ°)
ÏJ cly bršfëš k£Lnk eilbgW»wJ.
ÏJ xU bjhl®¢Áahf eilbgW»wJ.

ÏJ eh‹F ãiyfëš eilbgW»wJ
1. ònuhng° - Kjš ãiy
2. bk£lhng° - ika ãiy
3. mdhng° - ÏWÂK‹ ãiy
4. Onyhng° - ÏWÂ ãiy
kiwKf bršgF¥Ã‹ -Ïilãiy
xU brš ik£lhì° brš gF¥Ã‰F c£gLtj‰F K‹ gF¥giltj‰F j‹id
jah®gL¤Â¡ bfhŸtJ – Ïilãiy (inter phase)
1. ònuhng° (Kjš ãiy)
Fnuhnk£o‹ tiy RU©L Ú©l Ïiy ngh‹w mik¥òfshd Fnuhnkhnrh«fshf
cŸsJ.
x›bthU FnuhnkhnrhK« Ïizahd Fnuhnkho£Lfis bfh©oU¡F«.
JUt¥ gFÂæèUªJ ika« neh¡» °Ã‹oš eh®fŸ njh‹W»‹wd
ãô¡ëa° ciw (k) ãô¡»nahy° kiwa Mu«Ã¡»‹wd.
2. bk£lhng° ( ika ãiy)
c£fUciw K‰¿Ykhf kiwªJ éL»wJ.
Fnuhnkhnrh«fŸ F£ilahfÎ« jokdhfÎ« khW»‹wd.
Fnuhnkh£oLfŸ br‹£nuhäaUl‹ bršè‹ ika¤Â‰F ef®»‹wd.
br‹£nuhäa® °Ã‹oš eh®fSl‹ Ïiz»‹wd.
3. mdhng° ( ÏWÂ K‹ ãiy)
x›bthU Fnuhnkhnrhä‹ br‹£nuhäaU« Ïu©lhf Ãç»wJ.
°Ã‹oš eh®fŸ RU§Ftjhš Ïªj Fnuhnkhnrh«fëš x‹W JUt¤ij neh¡»Í«
k‰bwh‹W kW JUt¤ij neh¡»Í« efU»wJ.
°Ã‹oš eh® RU§Fjš ãfœ»wJ.
Fnuhnkhnrh«fŸ vÂ® vÂ® JUt¤ij mil»wJ.
4. Onyhng° (ÏWÂ ãiy)
°Ã‹oš eh®fŸ kiw»‹wd. c£fUkâ (k) c£fU ciw Û©L« njh‹W»wJ.
nrŒ Fnuhnkhnrh«fŸ JUt§fis br‹wil»‹wd.
ik£lhì° Koéš brš Ïu©L bršfŸ xnu khÂçahf cUth»wJ(ÏJ jhŒ
brš )
ir£nlh Ãshr« gF¥ò – ir£nlhifdÁ° vd¥gL«.

äahì° - F‹wš gF¥ò
cæçd§fë‹ Ïd¥bgU¡f bršfëš k£Lnk fhz¥gL«.
nfä£Lfë‹ cUth¡f¤Â‹ nghJ Ïªãfœ¢Á fhz¥gL»wJ.
M‰wš fl¤Jjš ÏU tif¥gL« 1. njita‰w fl¤Jjš 2. njitahd fl¤Jjš
1. M‰wš njita‰w fl¤Jjš
xU maå (m) _y¡TW br¿Î mÂfkhd Ïl¤ÂèUªJ br¿Î Fiwthd
Ïl¤Â‰F guÎ« xU vëa Kiw MF«
ÏJ _‹W Kiwfëš eilbgW»wJ
1. r›ñL gutš 2. vëa gutš 3. vëjh¡f¥g£l gutš
1. r›ñL gutš (M°kh£o¡ mG¤j«)
Úç‹ br¿Î mÂfkhd Ïl¤ÂèUªJ Úç‹ br¿Î Fiwthd Ïl¤Â‰F xU r›é‹
_y« Ú® _y¡TWfŸ fl¤j¥gL« ãfœ¢Á.
v©lh°khì° ( cŸ r›ñL gutš) - bršY¡FŸns Ú® _y¡TWfŸ bršYjš
v¡[h°khì° ( btë r›ñL gutš) - bršèš ÏUªJ Ú® _y¡TWfŸ btënaW« ãfœ¢Á
Ãsh°nkhiyÁ° ( cæ® RU¡f«)
jhtu bršfëš msÎ¡F mÂfkhd v¡°M¡ìkhìš eilbgWtjhš
ir£nlhÃshr« mj‹ Ãsh°kh r›Îl‹ nr®ªJ RU§» bršRtiu é£L éy»
fhz¥gL«
v.fh CWfhŒ jahç¥Ãš ÏªãfœÎ ga‹gL»wJ
2. vëa gutš
ÏÂš ga‹gL« fl¤Â òuj« bg®äna°
X® bršèDŸ M¡ì#D«, CO2-Í« bršY¡FŸns vL¤J brštJ – bg®äna°
3. vëjh¡f¥g£l gutš
ÏJ xU Áw¥ghd M‰wš njita‰w ãfœ¢Á MF«
M‰wš njitahd fl¤Jjš - brçÎ Fiwthd Ïl¤ÂèUªJ brçÎ mÂfkhd Ïl¤Â‰F
guÎjš.
v¡°n[h ir£lhÁ° - fl¤Â _y¡TWfŸ bghU£fŸ btëna fl¤Jjš.
ÏJ bghJthf Ru¡F« bršfŸ, (m) fêÎ Ú¡f bršfëš fhz¥gL»wJ
v©nlhir£lhÁ°
Ãsh°kh r›Î c£òwkhf koªJ (m) éçªJ br‹W xU E©Fäœ (m) th¡Fnthiy
njh‰Wé¥gJ

ÏJ ÏU tif¥gL«
1. ngnfhir£lhì°
2. ~Õndhir£lhì°
1. ngnfhir£lhÁ° (brš éG§Fjš)
bghU£fŸ Âltoéš vL¤J bfhŸs¥gLjš
v.fh Ïu¤j btŸis mQ¡fŸ
2. Õndhir£lhÁ° ( brš mUªJjš)
bghU£fŸ Âut toéš vL¤J¡ bfhŸSjš
v.fh mÛghŒL, ònuh£nlhnrhth‹fŸ (k) ÁWÚuf bršfŸ. ÏJ jhtu§fëY«
eilbgW»wJ.
ÂR - ÏJ Ïu©L tif¥gL«
1. M¡f ÂR¡fŸ 2. ãiy¤j ÂR¡fŸ
1. M¡f ÂR¡fŸ
M¡f ÂR¡fŸ xnu khÂçahd KÂ®¢Á milahj bršfshš Mdit.
Ïit bjhl®ªJ gF¥gilªJ òÂa bršfis njh‰Wé¡»‹wd
jhtu¤Âš ÚŸ ngh¡F ts®¢ÁæY« gUk‹ mÂfç¥gÂY« cjé brŒ»‹wd
Ïit _‹W tif¥gL«
1. Eå M¡f ÂR 2. Ïilah¡f ÂR 3. g¡f M¡f ÂR
1. Eå M¡f ÂR
jhtu¤Â‹ j©LfŸ (k) nt® Eåfëš fhz¥gL»wJ.
ÏJ jhtu ghf¤Â‹ Ús¤ij mÂfç¡»wJ
2. Ïilah¡f ÂR
Ïiyfë‹ mo¥gFÂæY« ò‰fŸ ngh‹w jhtu§fëš fQéil gFÂæ‹
mo¥gFÂæY« fhz¥gL»wJ.
ÏJ bgU«ghY« xU é¤Âiy jhtu§fëš fhz¥gL»wJ
fQéil¥ gFÂ Ú£Á mila Ïit Jiz¥òç»‹wd
3. g¡f M¡f ÂR - j©L (k) nt®fë‹ g¡fth£L gFÂæš fhz¥gL«
ÏJ jhtu¥ ghf¤Â‹ FW¡fsit mÂfç¡f brŒ»‹wd
v.fh- fh®nfÃa«, th°Fyh® nf«Ãa«`
M¡fÂR¡fëdhš cUth¡f¥g£l Áy bršfŸ gF¥gilÍ« j‹ikia ÏHªJ
cUthFtJ – ãiy¤j ÂR¡fŸ

ãiy¤j ÂR¡fŸ
1. vëa ÂR¡fŸ 2. T£L ÂR¡fŸ
1. vëa ÂR¡fŸ
ÏJ mik¥ò (k) braèš x¤J fhz¥gL»wJ
ÏJ xnu éjkhd gâfis brŒ»wJ
ÏJ xnu khÂç bršfshš MdJ
ÏJ _‹W tif¥gL«
1. ghu‹ifkh 2. nfhy‹ifkh 3. °»ëbu‹ifkh
1. ghu‹ifkh
ghu‹ifkh bršfŸ brš ÏilbtëÍl‹ Toa bkšèa Rt®cilaJ.
Ïit cæUŸs bršyhF«.
Ïit bghJthf jhtu¤Â‹ mid¤J cW¥òfëY« fhz¥gL«.
ghu‹ifkh K£il, nfhs, br›tf«, cUis toéš fhz¥gL«.
bršRt® - bršYnyh° (k) bg¡o¡ bghUshš MdJ.
gâ - czÎ nrä¤jš fl¤Jjš
2. nfhy‹ifkh
ÏJ gy nfhz toéš fhz¥gL«
Ït‰¿‹ Rt®fŸ Óu‰w ( xG§f‰w) jo¥òfis bfh©LŸsd
Ïj‹ bršRt® bršYnyh°, bAä bršYnyh° (k) bg¡o¡ bghUshš MdJ
ÏU é¤Âiy jhtu j©o‹ òw¤njhY¡F ÑnH Ïu©L (m) mj‰F nk‰g£l
mL¡Ffshf fhz¥gL»wJ.
ÏJ ntçš fhz¥gLtÂšiy.fhz¥gL« Ãw Ïl§fŸ 1. Ïiy¡ fh«ò 2. ky®
fh«ò
ÏJ X® cæUŸs ÂRthF«
gâ
cWÂia bfhL¥gJ (k) Ïs« j©L (k) tsU« cW¥òfS¡F tisÍ« j‹ikia
bfhL¡»wJ
°Ñëbu‹ifkh
ÏJ X® cæu‰w ÂRthF«. brš Rt® è¡å‹ v‹w bghUshš MdJ

ÏJ cW¥òfS¡F tèikia bfhL¡»wJ
ÏJ Ïu©L tifahd bršfis bg‰WŸsJ
1. °»ëiuLfŸ 2. eh®fŸ
1. °»ëiuLfŸ - Ïit fš bršfŸ MF«
fhz¥gL« Ïl« - 1. bfh£ilfë‹ ciwfŸ 2. ngç¡fhŒ, r¥ngh£lh rij gFÂfŸ
eh®fŸ - Ú©l ÏiyfŸ MF«
ÏiyfŸ KGtJ« vëa Fêfis bg‰W fhz¥gL«
T£L ÂR¡fŸ v.fh - 1. iry« 2. ònsha«
1. iry« eh‹F tif¥gL«
1. ou¡ÑLfŸ 2. iry« FHhŒfŸ 3. iry« eh®fŸ 4. iry« ghu‹ifkh
1. ou¡ÑLfŸ
ÏJ Ú©l Kid kS§»a FWfyhd bršfshF«.
Ïit è¡å‹ goªj Ï©lh« ãiy bršfis bfh©LŸsJ
blçnlhig£LfëY«, í«ndh°bg®«fëY« Úiu fl¤J« K¡»a TW ou¡ÑLfŸ
MF«
2. iry« FHhŒfŸ
ÏJ x‹w‹ ÛJ x‹whf mikªj Ú©l FHhŒ ngh‹w mik¥òilaJ
MŠÁnah°bg®«fŸ iry¤Âš fhz¥gL»wJ
jhtu clY¡F tèikia jU»wJ
3. iry«eh®fŸ
iry« ÂRÎl‹ ÏizªJ fhz¥gL« °Ñëbu‹ifkh eh®fŸ iry« eh®fŸ
vd¥gL«
ÏJ f£il eh®fŸ vd miH¡f¥gL»wJ
ÏJ jhtu¤Â‰F TLjš Mjhu« më¡»wJ
4. iry« ghu‹ifkh
iry¤Â‹ bršfëš k£Lnk cæUŸsJ
czÎ bghU£fis fl¤Jjš (k) nrä¤jš
2. ònsha« - eh‹F tif¥gL«
1. ršyil FHhŒ TWfŸ 2. Jiz bršfŸ 3. ònsha« eh®fŸ 4. ònsha«
ghu‹ifkh
1. ršyil FHhŒ TWfŸ

ÏJ ÏU tif¥gL«
1. ršyil FHhŒfŸ 2. ršyil bršfŸ
1. ršyil FHhŒfŸ - í«ndh°~bg®«fëY« blç£nlh~ig£LfëY« fhz¥gL«.
2. ršyil FHhŒfŸ - MŠÁnah°~bg®äfëš k£Lnk fhz¥gL«.
2. Jiz bršfŸ
ÏJ bkšèa Rt®bfh©lJ. ÏJ xU Ú©l Áw¥ò tifahd ghu‹ifkh
bršfshF«.
ir£nlh Ãshr¤jš bjëthd c£fUit bg‰WŸsJ.
MŠÁnah°~bg®«fëš czÎ bghU£fis fl¤JtÂš ršyil FHhŒfS¡F
cjé òç»wJ
3. ònsha« eh®fŸ
Ïit gh°£ eh®fŸ vd miH¡f¥gL»wJ
Ïit jhtu¤Â‰F TLjš cWÂ më¡»wJ
ònsha¤Â‹ 4 tif bršfëš ònsha« eh®fŸ k£L« cæu‰wJ
cæ® òé ntÂa RH‰Á - cæu‰w NHY¡F« cæçd§fS¡F« Ïilna
eilbgW« _y¡TWfŸ (m) gFÂ bghUŸfë‹ RH‰Á X£l« MF«.
Nœãiy¤ bjhF¥ò Ïu©L tif¥gL«
1. cæu‰w gFÂ¥bghUŸ 2. cæUŸs gFÂ¥bghUŸ
R‰W NHè‹ K¡»a gFÂ¥ bghUŸ – Ú®
cæçd§fë‹ òuj« (k) ãô¡ë¡ mäy§fis jahç¡f njitahd K¡»a fåk« -
ie£u#‹
ekJ clèš 3- š 2 – g§F Ú® cŸsJ
óäæYŸs Ú®
1. bgU§flšfŸ – 97 Ð 2. gå KfLfŸ - 2Ð 3. ãy¤jo Ú® - 1 Ð
xU fhy‹ v‹gJ 4.5 è£lU¡F rk«
ie£u#‹ RH‰Á ãiyfŸ
1. ie£u#‹ ãiy ãW¤j¥gLjš 2. ie£u#‹ j‹kakhjš 3. mnkhåahthjš
4. ie£nu£lhjš 5. ie£u#‹ btëna‰w«
ie£u#‹ RH‰Áæš g§F bgW« cæçfŸ
brašghL cæçd¤Â‹ bga®
1. ie£u#‹ ãiy ãW¤j¥gLjš – iunrhÃa«, mÁ£nlhgh¡l®, eh°lh¡

2. m«nkhåahthjš – eh°lh¡, Úy«gR«ghÁfŸ
3. ie£nu£ Mjš – ie£unrh nkhdh°, ie£nuh gh¡l®,
4. ie£u#‹ btëna‰w« - Nnlh nkhdh°
R‰W NHèš K¡»akhd jåk« fh®g‹
òij¥got vçbghUŸfŸ rçahf vç¡f¥glhjš c©lhf¡ Toa thÍ – fh®g‹
nkhdh¡i[L
Ïu¤Âš M¡ì#id vL¤J bršY« Âwid¡ Fiw¥gJ – fh®g‹ nkhdh¡i[L (CO)
ãy¡»ç (k) bg£nuhèa¥ bghU£fis vç¡F« nghJ cUthtJ – iA£nuh fh®g‹
Ú® ãiwªj tašbtëfŸ (k) rJ¥ò ãy§fëèUªJ btënaW« thÍ – Û¤nj‹ ngh‹w
iA£nuh fh®g‹
v©bzŒ R¤Âfç¥ò ãiya§fëš ÏUªJ btënaW« thÍ – ršg® il M¡i[L (fªjf
il M¡i[L) (SO2)
jhtu§fëš g¢ira¤ij ÏH¡f brŒÍ« thÍ – ršg® ,fªjf« il M¡i[L
kåjçš M°Jkh Eiupuš nehia c©lh¡F« thÍ – ršg® fªjf« il M¡i[L
ngh¡Ftu¤J beçrš äFªj efu§fëš fh‰W br«gG¥ò ãwkhf khw fhuzkhd thÍ –
ie£u#‹ M¡i[L
mäy kiH
ršg® il M¡i[L + ie£u#‹ M¡i[L + ie£ç¡ mäy« + fh®ghå¡ mäy«
nghghèš thÍ r«gt« ãfœªj ehŸ – 1984 December 2,3
fhuzkhd thÍ – Û¤ijš InrhirŒnd£L
ãWtd« - ôåa‹ fh®igL
òif¥Ão¤jyhš c©lhF« ò‰W nehŒ fhuzkhd e¢R thÍ – bg‹nrh igç‹
(äd®kh£lh nehŒ M©L – 1952
ãfœªj Ïl« - #¥gh‹
fhuz« - bjhê‰rhiyæèUªJ btëna¿a ghjur« gh¡Oçah¡fshš Û¤ijš bk®¡Fç v‹w
e¢rhf kh¿ajhš)
flš ÚçèUªJ c¥ig Ãç¤J e‹Üuh¡F« Kiwæ‹ bga® - jiyÑœ r›ñL gutš
vY«ò¥ ò‰W nehŒ¡F fhuzkhd jåk« - °£uh‹Áa« - 90
Ïu¤j¥ ò‰W nehŒ¡F fhuzkhd jåk« - mnaho‹ 131
fÂça¡f jåk¤Â‰F v.fh nuoa«, Ínuåa«, njhça«
br®ndhÃš mQ ciy ég¤J eilbg‰w Ïl« - uZah
Ú® ghJfh¥ò r£l« - 1974
436 td¢r£l«
m.RnuZ - 1980
Fkh® MSc.BEd,9894006772
fh‰W ghJfh¥ò¢ r£l« - 1981
thfd§fŸ xèæ‹ msÎ
1. b#£ Mfha ékhd« - 145 blÁbgš
2. efu ngh¡Ftu¤J – 90 db
3. ä‹ Jil¥gh‹ - 85 db
4. rhjhuzkhf ngRjš – 60 db
cy»‹ mÂf bt¥gkhd M©L = 1998 #]iy
gRik Ïšy éisÎ –( f©zho ÅL éisÎ)
fhuzkhd thÍ¡fŸ1. fh®g‹ il M¡i[L 2. Û¤nj‹ 3. ie£u#‹ M¡i[L
4. Fnshnuh òSnuh fh®g‹
gRik Ïšy thÍ¡fëš mÂf« cŸs thÍ – (CO2 = 31.1%)
F¥ig (k) fçk fêÎfŸ mGF« nghJ«, fhš eilfŸ czÎ brç¡F« nghJ« c©lhF« thÍ
– Û¤nj‹ CH4
všãndh éisÎ
òé bt¥gkhjè‹ fhuzkhf òéæš »H¡F (k) k¤Âa gÁÃ¡ flš gFÂfëš
fhyãiyæš V‰gl¡ Toa X® xG§f‰w fhy ãiy kh‰w«
f¢rh v©bzæèUªJ ò‰W nehŒ V‰gL»wJ fhuz«- bg‹Á‹ , blhYé‹ ,
iAonuh fh®g‹
Xnrh‹ Fiw¥ò bghU£fŸ
1. Fnshnuh ònshnuhfh®g‹2. Û¤ijš ònuhikL 3. ie£u#‹ M¡i[LfŸ
v©bzŒ fÁit mf‰wtj‰F kuò bgh¿æaš _y« c©lh¡f¥g£l gh¡Oçahé‹ bga® -
Nnlhnkhdh° . f©l¿ªjt® - Mdªj nkhf‹ r¡fut®¤Â
cyfséš V‰g£l äf¥bgça v©bzŒ fÁÎ fyªj gFÂ – bk¡ìnfh
K«ig v©bzŒ fÁÎ ãfœªj ehŸ – Aug 2010 (f¥gš – M S C Á¤uh – M. G. fèíah
nkhjš)
CPR R‰W NHš fšé ika« cŸs Ïl« - br‹id
m¿éaš bga® jäœ bga®
1. ÃuhÁ¡fh Xy nuÁah K£il nfh°

2. muh¡»° iAnghíah nt®fliy
3. I¡fh®åah Mfha jhkiu
»uh°ìbg°

4. oç£o¡nf« tšnf® nfhJik
5. bfhçah©£u« r£ilt« bfh¤jkšè
6. mšèa« Ógh bt§fha«
7. brhyd« oô£gnu[« cUis¡»H§F
8. igyh Fnshnghrh e‹Ü® e¤ij
9. ghnth »ç°nl£l° kæš
10. il£nlh Mšgh Mªij
ahid¡fhš nehŒ – c¢rnuçah gh‹»uh~¥o

( fhuzkhdbfhR – ïôy¡° ) gu¥òtJ-ignyçaš òGtif
gU¥bghUŸfŸ Ïu©L tiffëš tif¥gL¤j¥g£LŸsJ.
1. Ïa‰Ãaš ãiyæ‹ mo¥gilæš - 1. Â©k« 2. Âut« 3. thÍ
2. Ïiaò mo¥gilæš - 1. jåk« 2. nr®k« 3. fyit
bt¥g¤jhš Á¿jsÎ éçtiltJ – Â©k«
gU¥bghUŸfŸ
xnu tif gFÂ¥ bghU£fŸ ml§»a öa¥ bghUŸ
v.fh Ïu©L (m) mj‰F nk‰g£l öa¥bghUë‹ fyit
flš Ú® X® öa¥ bghUŸ mšy. Vbdåš flš Úçš c¥ò (k) gy bghU£fŸ
fyªJŸsd.
fyitfS¡F v.fh
flšÚ®, fh‰W, jhJ¡fŸ, k©
fyitæ‹ tiffŸ vL¤J¡fh£LfŸ

1. Â©k¤Âš Â©k« ehza§fŸ + cnyhf fyitfŸ
2. Ú®k¤Âš Â©k« flšÚ®
3. thÍéš Â©k« òif (fh‰¿YŸs fh®g‹ JfŸ )
4. Â©k¤Âš Ú®k« Ïur¡fyit
5. Ú®k¤Âš Ú®k« ÚUl‹ MšfAhš fyªj fyit
6. Â©k¤Âš thÍ thÍthš gu¥òftu¥g£l fç
7. Ú®k¤Âš thÍ nrhlh ghd§fŸ
8. thÍéš thÍ fh‰W

nr®k§fëš cŸs jåk§fë‹ khwh ãiw é»j§fë‹ bjhF¥ig tiuaW¥gJ–
Â£lé»j éÂ
Ïuhg®£ Ãbus°£ - khwh é»j éÂ
ythŒÁa® - bghU©ik mêah éÂ
öa Úç‹ ãiw rjÅj§fŸ
iA£u#‹ - 11. 19Ð
M¡ì#‹ - 81 Ð
»uhig£ v‹gJ - fh®g‹ + fëk©Q« fyªj fyit MF«
bg‹Áèš cŸs vGJ« gFÂ - »uhig£
Ú® xU nr®k« MF« , Ú® xU go¤jhdJ
ÚçYŸs jåk§fshd iA£u#‹ (k) M¡ì#å‹ ãiw é»j« - 1 : 8
Ú®k¡ fh‰iw Ãç¡F« Kiw – Ã‹d thiy to¤jš
Ú®k¡ fh‰W - 196°C Kjš - 183 °C tiu cŸs é»j¤Âš bfhÂ¡»wJ.
jiytèia Fzkh¡F« kUªJ – M°Ãç‹
M°Ãçåš ml§»ÍŸsit = fh®g‹ - 60Ð, iA£u#‹ - 4.5Ð, M¡ì#‹ - 35.5Ð
fh‰¿‹ Ïiaò:-
thÍ ãiw rjÅj«
1. iA£u#‹ 75.50Ð
2. M¡ì#‹ 23.20 Ð
3. M®fh‹ 1.0 Ð
4.fh®g‹il M¡i[L 0.046 Ð
5. ãah‹ äf¡FiwÎ
6. Ëèa« äf¡ FiwÎ
fyit nr®k«
1. òÂa bghUŸ cUthtÂšiy 1. ntÂæaš Kiwæš ÏizªJ òÂa
nr®k¤ij cUth¡F»‹wd
2. ãiyahd cUFãiy, 2. ãiyahd cUFãiy bfhÂãiy (k)
bfhÂãiy (k) ml®¤Â M»a ml®¤Â M»a g©òfis bg‰¿U¡F«
g©òfis bg‰¿U¥gÂšiy

3. fyitæ‹ g©òfŸ mÂš 3. nr®k§fë‹ g©òfŸ gFÂ
ml§»ÍŸs gFÂbghUŸfë‹ bghUŸfsh»a jåk§fëš ÏUªJ
g©òfis x¤J¡ ntWgL»‹wd.
fhz¥gL»‹wd
4. xU go¤jhd ãiy (m) gy 4. mid¤Jnk xU go¤jhdJ
go¤jhd ãiyæš ÏU¡fyh«
5. Ïa‰Ãaš KiwfŸ _y« 5. jå¤jåna Ãç¡f KoahJ.
fyitæ‹ gFÂ¥ bghU£fŸ
jå¤jåna Ãç¡f ÏaY«
fyitfŸ Ïu©L tif¥gL« :
1. xU go¤jhd¡ fyit
2. gy¥go¤jhd¡ fyit
xU go¤jhd fyit :-
xnu xU Ïa‰Ãaš ãiyikfis bfh©LŸs fyit
xnu tifahd g©Ãid bg‰¿U¡F«
xU go¤jhd fyitfŸ fiuršfŸ vd miH¡f¥gL»wJ.
Ïit _‹W tif¥gL«
1. Â©k ãiyikæyhd xU go¤jhd fyit v.fh:- cnyhf fyit
2. Ú®k ãiyikæyhd xU go¤jhd fyit v.fh:- Ú®fyªj MšfAhš
3. thÍ ãiyikæyhd xU go¤jhd fyit v.fh :- fh‰W
gy¥go¤jhd fyit:-
x‹¿‰F nk‰g£l ãiyikfis bg‰¿U¡F«
xnu tifahd g©òfis bg‰¿U¡fhJ
neuoahf f© _ykhfnth, E©nzh¡» _ykhf fhzyh«.
1. Â©k« gy¥go¤jhd¡ fyit v.fh:- r®¡fiu + c¥ò
2. Â©k« Ú®k« gy¥go¤jhd¡ fyit v.fh:- gå¡f£oÍl‹ Ú® nr®ªj fyit
3. thÍ ãiyik gy¥go¤jhdJ v.fh:- òiffyªj¡ fh‰W
xU fyitæYŸs gFÂ¥bghUŸfis Ãç¡F« gšntW KiwfŸ:-
1. bjëait¤J ÏW¤jš
2. tof£Ljš
3. thiy to¤jš

vëÂš MéahF« Ú®k¤Âš fiuªJŸs Â©k¤ij¥ Ãç¤bjL¤jš
4. Ã‹d thiy to¤jš ( Ã‹d fhŒ¢Á to¤jš)
x‹Wl‹ x‹W e‹F fyªj Ú®k«
bfhÂãiyfëš mÂf ntWghL cila Ïu©L (m) mj‰F nk‰g£l Ú®k§fis
jå¤jåna Ãç¤bjL¤jš
5. Ãçòdš
x‹Wl‹ x‹W fythj ÏU Âut§fŸ ml§»a fyitæèUªJ mt‰iw
jå¤jåna Ãç¤bjL¤jš.
k©bz©bzŒÍl‹ Ú®fyªJ fhz¥gLjš
6. gj§fkhjš
7. ãwgF¥ò Kiw
gu¥ò ftu¥gL« j‹ikæš ntWgL« bghUŸfis Ãç¤bjL¤jš v.fh:- è£k°
jhŸ
gj§fkhjš
Â©k ãiyæš ÏUªJ xU bghUŸ Âutkhfhkš neuoahf thÍãiy¡F khWtJ
gj§fkhjš
v.fh:- f‰óu«, eh~¥jÄ‹, bg‹rhæ¡ mäy« ,mnaho‹, mnkhåa« FnshiuL
Ã‹d thiy to¤jèš ÏU Ú®k§fë‹ bfhÂãiyfŸ FiwªjJ 25°k – yhtJ
ntWg£L ÏU¡f¥gl nt©L«.
Inrhnrlh¥òfis f©l¿ªjt® - J.J. jh«[‹
bg‹Á‹ Ú®k¤Â‹ bfhÂãiy = 353°K (80°C)
blhYÅ‹ Ú®k¤Â‹ bfhÂãiy = 384K
mQ¡fë‹ eLãiy¤j‹ikia és¡»a K¡»akhd bfhŸif – J.J. jh«rå‹
mQ¡bfhŸif
mQ¡fUg‰¿a òÂa bfhŸifia cUth¡»at® - v®z°£ %j®ngh®L (1909) (Ãç£oZ)
mQ¡fU Ïa‰Ãaè‹ jªij – v®d°£ %j®ngh®L
Ájwš MŒéid nk‰bfh©lt® - v®z°£ %j ®ngh®L
%j®ngh®L Ájwš MŒé‹ nghJ ga‹gL¤j¥g£l jåk« - j§f« Au (4.5 x 10 -5 cm) fÂ® -
Mš~gh
Mš~gh JfŸfŸ v‹git – A]èa« maåfŸ

xU Mš~gh ãiw X® vy¡£uhå‹ ãiwia nghš 8000 kl§F mÂf«
Mš~gh fÂç‹ Âir ntf« Vw¡Fiwia - 2 x 10 7 Û / é
%j®ngh®L mQ¡fU nrhjid¡fhf nehgš gçR bg‰w M©L -1908
%j®ngh®o‹ mQ¡bfhŸif:-
1. X® mQéš äf¢ Á¿a ml®¤Â mÂfKŸs ne®ä‹ Rik bfh©l mQ¡fU cŸsJ
2. mQé‹ bgU« gFÂahd bt‰¿l¤Âš mQ¡fUit R‰¿ vby¡£uh‹ Ïl«
bgW»‹wd. Ïªj vby¡£uh‹fŸ mQit R‰¿ ntfkhf ef®tjhš Ïit bgU«ghyhd gFÂia
M¡»uä¡»‹wd.
%j®ngh®o‹ fU¤Âid V‰f kW¡f¡ fhuz«:-
mQé‹ ãiy¥ò¤ j‹ikia és¡féšiy
eÅd Ïa‰Ãayhd Fth©l« bfhŸif¡F mo¥gilahf mikªjJ - Úš°nghç‹
mQ¡bfhŸif (bl‹kh®¡) Úš°ngh® Ïa‰Ãaš nehgš gçR 1922 tH§f¥g£lJ.
eÅd jåk tçir m£ltizia cUth¡»at® - Úš°ngh®
òé bt¥g c¢Á khehL elªj Ïl« - nfhg‹nAf‹
%j®ngh®o‹ mQkhÂçæš ÂU¤j§fis nk‰bfh©L òÂa mQkhÂç
bfhŸifia btëæ£lt® - Úš°ngh®
X® mQéš vby¡£uh‹ ãiyahd t£lghijæš mQ¡fUit R‰¿ tU»‹wd.
Ï›t£l ghijia M®Ã£ vdÎ« M‰wš k£l§fŸ vd miH¡f¥gL»wJ
Xnu t£l¥ghijæš vby¡£uh‹fŸ R‰¿ tU« nghJ M‰wiy ÏH¥gnjh V‰gnjh
M®Ã£LfŸ K -1, L -2, M -3 , N-4 vd¥ bgaçl¥gL»‹wd. Ï›bt©fŸ Kj‹ik

Fth©l« v©fŸ vd¥gL«.
M®Ã£ cUt msÎ Á¿jhf ÏU¡F«nghJ mj‹ M‰wš msÎ« Fiwthfnt ÏU¡F«
c£fUéèUªJ M®Ã£ bjhiyÎ mÂfç¡f mÂfç¡f M‰wY« mÂfç¡F«.
xU M‰wš k£l¤Âš Ïl« bfhŸS« mÂfg£r v©â¡if 2n2 MF«
ònuh£lh‹ P (+) ãô£uh‹ N (+ - ) vy¡£uh‹ - (e -)
ãô£uhid f©o¿ªjt® - n#«° rh£é¡ , M©L (1932)
ãô£uh‹ f©LÃo¡f fhuzkhdit:-
1. bg®~èa« jåk«
2. Mš~gh¡ fÂ®
ãô£uh‹fë‹ v©â¡if + ònuh£lh‹fë‹ v©â¡if = ãiwv©

ãô£uh‹fŸ ä‹Rik m‰w¤ JfshF« (m) eLãiyahd JfŸ (iA£u#‹ mQit¤
jéu Vida mQ¡fë‹ c£fUéš Ïšiy.)
xU ãô£uhå‹ ãiw Vw¡Fiw ònuh£lhå‹ ãiw¡F¢ rk«
X® mQé‹ mo¥gil¤ JfŸfŸ:-
1. ònuh£lh‹(nfhšL°O‹) - ne®ä‹Rik ( ÏJ mQé‹ c£fUéš fhz¥gL«.)
2. vy¡£uh‹ (J.J. jh«r‹) - vÂ®ä‹ Rik - (Ï¤JfŸfŸ c£fUé‹ btëna
t£l ghijæš R‰¿ tU»‹wd)
3. ãô£uh‹fŸ (rh£é¡) - eLãiyahd , ä‹Rik m‰w¤ JfŸ. Ï¤JfŸfŸ
c£fUéš cŸsd.
vby¡£uh‹fë‹ ãiw äf äf¡ FiwÎ
X® mQé‹ ãfu bkh¤jãiw mj‹ c£fUé‹ ãiwia rh®ªJŸsJ.
ãiyahd c£fU cUthf fhuz«, ãô£uh‹ (k) ònuh£lhD¡F Ïilna fhz¥gL«
(ãyÎ« )éy¡F éir
mQ v©:-
ÏJ Z v‹w vG¤jhš F¿¡f¥gL»wJ. c£fUéYŸs ònuh£lh‹fë‹
v©â¡if (m) btët£l¥ghijæš cŸs vy¡£uh‹fë‹ v©â¡if
ãiw v©:-
ÏJ ‘A’ v‹D« vG¤jhš F¿¡f¥gL»wJ
X® mQé‹ c£fUéYŸs ònuh£lh‹fŸ (k) ãô£uh‹fë‹ T£L¤ bjhif
X® mQé‹ ãiw mj‹ c£fUit¥ bghUªjnj.
X® c£fUé‹ ãiy¥ò j‹ik¡F mo¥gil fhuz« ãô£uh‹, ònuh£lh‹ é»j«
7
Inrhnlh¥òfŸ:- 3Li 3Li
xnu khÂçahd mQ v© ntWg£l ãiw v© bfh©l jåk§fŸ MF«.

Inrhnlh¥òfë‹ g©òfŸ:-
ãiw v©fëš k£Lnk ntWgL«, fhuz« ãô£uh‹fë‹ v©â¡if ntWgLjš
xU jåk¤Â‹ Inrhnlh¥òfŸ x¤j khÂçahd ntÂæaš g©Ãid bg‰¿U¡F«
Inrhnlh¥òfis bfh©LŸs jåk mQ¡fŸ Ã‹d mQ ãiwfis bg‰WŸsd.
jåk« Inrhnlh¥òfŸ F¿pL
1
1. 1. ònuh£oa« 1H (rhjhuz iA£u#‹)
iA£u#‹ 2. oô£ça« 2 2
1H (or) 1 D (fd iA£u#‹)
3
3. oç£oa« 1H (or) 1T3 (fÂça¡f

iA£u#‹)
35 37
2. Fnshç‹ - 17CL 17CL
3. fh®g‹ fh®g‹ -12 6C12(or)6C14

fh®g‹ -14
4. Ínuåa« Ínuåa« -235 92U235 92U 238
Ínuåa« -238
Inrhnlh¥òfë‹ ga‹fŸ:-
ÏU«ò – 59 Inrhnlh¥ò – Ïu¤j nrhif nehŒ
mnaho‹ - 131 Inrhnlh¥ò – K‹ fG¤J fHiy nehŒ
nfhghš£ - 60 Inrhnlh¥ò – ò‰W nehŒ Á»¢ir
gh°gu° - 32 Inrhnlh¥ò – f© kU¤Jt«
fh®g‹ - 11 Inrhnlh¥ò – _is E©zhŒÎ
mQ¡fU ciyfëš ga‹gL« Inrhnlh¥ò – Ínuåa« 235 , Ínuåa« 238
fd iA£u#‹ (or) oç£oa« Fnshç‹ mQé‹ ruhrç mQãiw - 35.5 ».»
rkhd ãiw:-
Cl 35 (75%) (75 /100 x 35 ) = 26/25
Cl 37 25% ( 25 / 100 x 35) = 9. 25 = 26.25
by£ (Pb) (fhça« ) jåk¤Âš Inrhnlh¥òfis f©l¿ªjt® - T.W. ç¢r®£°
xU jåk§fë‹ vby¡£uh‹ mik¥ig f©l¿a cjÎtJ – Kj‹ik Fth©l« v©
Kj‹ik Fth©l« v©:
xU mQéYŸs bkh¤j¡ TLfë‹ v©â¡if.Kjš t£l¥ ghijæš Ïl«
bgU« vby¡£uh‹ v©â¡if 2
Ïu©lhtJ t£l¥ghijæš Ïl«bgW« vy¡£uh‹fë‹ v©â¡if = 8 ( 2n2 =
2x2x2 = 8)
_‹whtJ t£l¥ghijæš vy¡£uh‹fŸ KGikahf ãu¥g¥glhkš 4-«
t£l¥ghijæš vy¡£uh‹fŸ ãu«òtJ Fth©l« bfhŸif MF«.
v.fhgh°gu° : 15 K -2, L – 8 , M – 5
ÏizÂw‹ vy¡£uh‹:
X® mQé‹ btët£l¥ ghijæš Ïl« bg‰WŸsJ vy¡£uh‹ MF«. ÏJ
ntÂ¥Ãiz¥òfëš g§F bfhŸ»wJ

X® mQ k‰bwhU mQÎl‹ ÏizÍ« Âw‹ m›tQé‹ Ïiz Âwdhš
ã®zæ¡f¥gL»wJ.
jåk« mQ v© ÏizÂw‹
iA£u#‹ 1 1
nghuh‹ 5 3
fh®g‹ 6 4
bk¡ÜÁa« 12 2
mYäåa« 13 3
òqç‹ 9 1
maå:-
mÂf éidÂw‹cila cnyhf« nrhoa«. nrhoa« mQ X® vy¡£uhid ÏHªJ ne®
ä‹ maåahf khW»wJ.
nrhoa« maå ònuh£lh‹fŸ = 11 vy¡£uh‹fŸ = 10
nrhoa« mQ ònuh£lh‹fŸ = 11 vy¡£uh‹fŸ = 11
cnyhf§fŸ ne® maåfis cUth¡F»‹wd. X® mQ vby¡£uhid ÏHªjhš
cUthtJ ‘vÂ® ä‹ maå’
mnyhf§fŸ vÂ® maåfis cUth¡F»‹wd
X® mQ maåfS¡F - v.fh nrhoa« maå òSiuL maå
gybjhFÂ maåfS¡F v.fh – nrhoa« ršng£
nrhoa« iA£uh¡i[L + ršóç¡ mäy« nrhoa« ršng£ + Ú®

2NaoH + H2SO4 Na2SO4 + 2H2O
x‰iw ÏizÂw‹ cila gymQ maå bjhFÂfS¡F

v.fh i) H2SO4 – (ig ršng£)
ii) HSO3 – (ig ršig£)
iA£uh¡i[L – fhu«
Ïu£il ÏizÂw‹ cila gymQ maå bjhFÂfS¡F
nrhoa« - fhu«
v.fh i) Cr2O7 -2 – il Fnuhik£
ršng£ - mäy«
2
ii) S2O3 - – ijnah ršng£
K«ik ÏizÂw‹ cila gy mQ maå bjhFÂfS¡F
v.fh i) BO3 -3 – nghnu£

ii) PO3 -3 – gh°ng£
khWg£l ÏizÂw‹ cila ne® maåfŸ
Pb2+ - by£ Sn 2+ - o‹ Au 3+ - j§f«
ÏJtiu f©L Ão¡f¥g£LŸs 13 äšèa‹ nr®k§fëš 91Ð nr®k§fŸ (k) fh®g‹
ml§»a nr®k§fŸ MF«.
ntÂ¢rk‹gh£o‹ _y« m¿a¥gLgit:-
1. éidgL bghU£fŸ (k)éid éis¥bghU£fŸ m¿a¥gL»wJ.
2. _y¡TWfë‹ v©â¡if
3. nkhšfë‹ v©â¡if
4. x¥Ã£L ãiwfŸ
5. x¥Ã£L fd msÎfŸ
ntÂ¢rk‹gh£o‹ _y« m¿a¥glhjit:-
1. éid¥bghUŸfë‹ Ïa‰Ãaš ãiy
2. bt¥g kh‰w«
3. éid¡Fça Nœãiy
4. br¿ÎfŸ
5. éid¡fhd mäy«
6. Inrhnlh¥òfŸ rh®ªj égu«
ÚUl‹ äf ntfkhf éidòçÍ« cnyhf§fŸ
1. nrhoa« 2. bgh£lhÁa«
bk‹ikahd cnyhf§fŸ v.fh nrhoa«, bgh£lhÁa«
jåk§fis cnyhf§fŸ (k) mnyhf§fŸ vd ÏU Ãçthf tif¥gL¤Âat® - ythŒÁa® -
1789
K«ik éÂia T¿at® - n#hAh‹ cš~¥fh§ nlhgßd® - 1817
v.fh Li Na K 7 + 39 = 46 / 2 = 23
7 23 39
v©k éÂ T¿at® - ãôny©L ( M©L - 1863)
mQ ãiwfë‹ VWtçiræš jåk§fis tçir¥gL¤J« nghJ Kjš jåkK«
v£lhtJ jåkK« xnu khÂçahd g©òfis bfh©LŸsJ.
49 jåk§fis tçir¥gL¤ÂÍŸsh®
ãôny©L fhy¤Âš kªj thÍ¡fŸ f©LÃo¡fgléšiy

Mt®¤jd kh‰w«
x¤j Ïa‰Ãaš (k) ntÂæaš g©òfis bfh©l jåk§fŸ xnu tçiræš
miktJ
bt›ntW jåk§fë‹ mQ ãiwfë‹ kÂ¥òfis mt‰¿‹ mQ gUk‹fSl‹
bjhl®ò gL¤Â tiugl« tiuªjt® - nyhj® nka® - 1864
x¤j g©òfisÍ« Ïiz¤Âw‹fisÍ« bfh©LŸs jåk§fŸ tiugl¤Âš
x‹w‹Ñœ x‹whf ÏU¥gij f©l¿ªjh®.
jåk tçir m£ltiz f©LÃo¤jt® – bk©lÄ¥ ( uZah) (1834 -1907)
òÂa jåk§fë‹ f©LÃo¥Ã‰F C‹W nfhyhf mikªjit – bk©lÄ› jåk
tçir m£ltiz (KG bga® - oä£ç Ïtndhé¢ bk©lÄ›)
bk©lÄ› jåk tçir m£ltiz cUth¡»a M©L – 1869
bk©lÄ› jåk tçir m£ltizæ‹ bjhFÂfŸ v©â¡if – 8
bk©lÄ› m£ltizæš éLg£l jåk bga®fŸ
<fh Áè¡f‹ - b#®khåa«
<fh nghuh‹ - °nf©oa« òÂa f©LÃo¥ò
<fh mYäåa« - nfèa«
g©òfŸ 1871-š bk©lÄ› 1886-š b#®khåa«
ã®za« brŒj kÂ¥ò f©l¿ag£l Ã‹ msél¥g£l
g©ò
1. mQãiw njhuhakhf 72 72.59
2. x¥gl®¤Â 5.5 ».br.Û-3 5.47 ».brÛ -3
3. ãw« ml®¤Âahd rh«gš ãw« ml®¤Âahd rh«gš ãw«
3.M¡i[L EsO2 GeO2
thŒghL
4.Fnshç‹ Escl2 Ge Cl2
thŒghL
bk©lÄ› jåk tçir m£ltizæš cŸs FiwghLfŸ rçbrŒa¥g£L òÂa jåk

tçir cUth¡f¥g£lJ. Ïªj òÂa m£ltiz¡F ÚŸ tot jåk tçir m£ltiz
v‹Wbga®.
ÏJ vy¡£uh‹fë‹ v©â¡ifia ÃuÂgè¡F« tifæš cUth¡f¥g£lJ.

ÚŸtot jåk tçir m£ltiz mQ v©iz mo¥gilahf bfh©L cUth¡f¥g£lJ
(Úš°ngh®)
ehza cnyhf§fS¡F vfh - fh¥g®, Ášt®, nfhšL
fhu cnyhf§fŸ - nrhoa«, bgh£lhÁa«
kåj clš bt¥gãiyæš cUF« cnyhf« - fhèa« (bt¥gãiy 36.9° C)
kåj bt¥gãiy
bršÁa° = 36.9°C
ghu‹Ë£ = 98.4°F
bfšé‹ = 310° K
cnyhf g©òfŸ
gsgs¥ghdJ. Â©kãiyæš fhz¥gL«.
ä‹rhu¤ijÍ« ,bt¥g¤ijÍ« fl¤J«.
jflhfÎ« f«ÃahfÎ« kh‰w KoÍ«.
bk®Fç miwbt¥gãiyæš Âutkhf cŸs cnyhf« MF«.
ÚUlD« M¡ì#DlD« éid¥òçahj cnyhf§fŸ – j§f«, Ãsh£od«
ÚUl‹ éiuéš éidòçÍ« cnyhf« =nrhoa«, bgh£lhÁa«
%Ãoa« - ÏJ fh‰WgL«go ÂwªJ it¤jhš Ô¥g‰¿ vçÍ« j‹ik bfh©lJ
mnyhf§fŸ
Fiwªj ml®¤Â bg‰WŸsJ.
mnyhf§fŸ Â©k, Âut, thÍ ãiyæš fhz¥gL»‹wd.
gsgs¥g‰wJ, gsgs¥òŸs xnu mnyhf« - »uhig£
bt¥g¤ijÍ« ä‹rhu¤ijÍ« fl¤J« mnyhf« - »uhig£
jflhfÎ«, f«ÃahfÎ« kh‰w KoahJ .Xiria cUth¡fhJ.
Úç‹ ãiwæš rçghÂ ãiwia bg‰WŸsJ - v.fh–è¤Âa«
cnyhf¥nghèfŸ - v.fh Áè¡f‹, b#®khåa«
cnyhf§fëš mÂf ä‹fl¤J« Âw‹ cilaJ – Ášt® (btŸë)
mÂf cUFãiy bg‰WŸs cnyhf« - l§°l‹ (3300°C)
äfÎ« vil Fiwªj Ïnyrhd cnyhf« - è¤Âa«
äfÎ« vil mÂf« bfh©l cnyhf« - M°äa«
mG»a K£il kzKila thÍ – iA£u#‹ ršig£
fh®g‹ iA£u#Dl‹ éid òçªJ cUthF« thÍ – mÁ£oè‹

ÚUl‹ éidòça« cnyhf§fë‹ brašÂw‹ tçir – Na > Ca > Mg
jåk tçir m£ltizæ‹ tçiræ‹ nk‰gFÂæYŸs cnyhf§fŸ Ú®¤j mäy§fŸ (k)
ÚUl‹ éidòç»‹wd
nkš gFÂæYŸs cnyhf§fŸ ÑœgFÂ cnyhf§fis Ïl¥bga®¢Á brŒÍ« Âw‹ cilait
ur¡fyit v‹gJ = cnyhf« + bk®Fç (ghjur« - Hg)
xU nendh Û£l® = 10-9 Û£l®
1 Kjš 100nm msÎŸs mQ¡fŸ _y¡TWfŸ (k) bghU£fŸ rh®ªj m¿éaš ÃçÎ nendh
bl¡dhyí
1 nendhÛ£l® v‹gJ 1 Û Ús¤Âš 1 Ãšèaåš (10-12) X® myF cŸs Ús¤Â‰F rkkhF«.
ÏªÚs« njhuhakhf 10 mQ¡fŸ bjhl®¢Áahf cŸs Ús¤Â‰F rkkhF«.
cnyhf§fë‹ brašÂw‹ tçir
bgh£lhÁa« (K) Ï›Înyhf§fŸ ÚUl‹ éid
nrhoa« (Na) òç»‹wd.
fhšÁa« (Ca)
bk¡ÜÁa« (Mg) Ï›Înyhf§fŸ Ú®¤j
mYäåa« (Al) mäy§fSl‹ éid òç»‹wd.
kh§fÜR (Mn)
É§¡ (Zn)
Fnuhäa« (Cr)
ÏU«ò (Fe)
ã¡fš (Ni)
o‹ (Sn) by£ (Pb)
fh¥g® (Cu) Ï›Înyhf§fŸ Ú®¤j
Ášt® (Ag) mäy§fSl‹ éidòçtÂšiy.
nfhšL (Au)
cnyhf fyitfŸ:-
bga® gFÂ¥bghUŸfŸ ga‹fŸ
1. Ã¤jis fh¥g®, í§¡ MâfŸ, #‹dš (k) fjÎ¢
r£l§fŸ brŒa.
2. bt©fy« fh¥g® + o‹ ÁiyfŸ, ÏaªÂu ghf« jahç¡f
3. g£lhR by£ + o‹ ä‹ rhjd§fŸ (k) FoÚ® FHhŒ
c‰g¤Â bjhêèš cnyhf§fŸ
cUfhkš Ïiz¡f

4. JUÃo¡fhj ÏU«ò + fh®g‹ + Fnuhäa« + ghy§fŸ
v~F ã¡fš + l§°l‹
5. oôuhYä‹ mYäåa« + fh¥g® + kh§fÜR + Mfha ékhd rhjd§fŸ,
bk¡ÜÁa« nkh£lh® thfd§fŸ, f¥gš
f£L« bjhêš
6. mšånfh ÏU«ò + mYäåa« + ã¡fš + fhªj§fŸ jahç¡f
nfhghš£ ga‹gL»wJ. (ÏJ rhjhuz
fhªj¤ij él 25 kl§F fhªj
j‹ik cilaJ)
nendhbjhêš E£g¤Â‹ ga‹fŸ
Âw‹ thŒªj éiuthf brašgL« Á¿a fââfis cUth¡f,
kU¤Jt¤ Jiwæš äf äf Á¿a g«òfis cUth¡f,
ä‹ c‰g¤Â fy‹fë‹ brašÂwid g‹kl§F mÂfç¡f,
Fiw fl¤ÂfŸjahç¥ÃY« cæ® bjhêš E£g JiwæY« ,
ò‰W nehia Fz¥gL¤j,
MilfŸ bjhêš E£g¤Âš ÏiHfëš fiu vÂ®¥ò Âwid nk«gL¤j
ga‹gL»wJ.
czÎ bghU£fS«, fhŒf¿fS« bflhkš ghJfh¡f,
xU F¿¥Ã£l miyÚs« bfh©l xë¡fÂiu bt¥g M‰wyhf kh‰w ga‹gL»wJ.
mQ _y¡TW jåk« nr®k« fyit
mQ¡fŸ ÏizªJ _y¡TWfŸ cUthtijÍ«, jåk§fëš vy¡£uh‹ mik¥ò
mo¥gilæš és¡»at® - »šg®£ ãô£l‹ ÿæ° (G.N. ÿæ°)
ÏizÂw‹ vy¡£uh‹ bfhŸif btëæ£lt® - G.N. ÿæ° (1916) Ïj‰F v©k éÂ v‹W
bga®,
ntÂ Ãiz¥ò
Ïu©L (m) nk‰g£l mQ¡fŸ ÏizªJ ãiy¥ò j‹ik bfh©l _y¡TW
cUthtj‰F mQ¡fS¡F Ïilna ãyÎ« ft®¢Á éirna ntÂ Ãiz¥ò MF«.
x›bthU mQÎ« j‹ btë¡T£oš 8 vy¡£uh‹fis bgw¡Toa éisÎ - G.N.
ÿæ°
ãiyahd vy¡£uh‹ mik¥ig bg‰WŸs¤ jåk§fŸ – kªj thÍ¡fŸ
ãiy ä‹åæaš ft®¢Á éiræ‹ k‰bwhU bga® - Tÿ«Ã¡ ft®¢Á éir

ntÂ Ãiz¥Ã‹ tiffŸ
X® mQ k‰bwhU mQÎ¡F bfhL¤jhnyh
1. maå Ãiz¥ò
bg‰whnyh mJ maå MF«
2. rf¥Ãiz¥ò
3. <jš rfÃiz¥ò
1. maå Ãiz¥ò
vy¡£uh‹ gçkh‰w¤Â‹ éisthf cUthF« ne®maâæ‹ (+) vÂ® maâæ‹ (-)
x‹W¡ bfh‹W ãiy ä‹åæaš ft®¢Á éirahš cUthF« Ãiz¥ò
maåÃiz¥ò cUthf njitahd ãgªjidfŸ
1. ÏizÂw‹ vy¡£uh‹fë‹ v©â¡if
2. ãfu M‰wš FiwÎ
3. vy¡£uh‹ ÛJŸs ft®¢Á éir
v.fh 1. nrhoa« FnshiuL cUthjš
v.fh bk¡ÜÁa« FnshiuL cUthjš
rf¥ Ãiz¥ò - (G.N. ÿæ°)
Ïu©L mQ¡fŸ mt‰¿‰»ilna vy¡£uh‹fis g§ÑL brŒtj‹ _y«
mt‰¿‹ btë¡T£oš ãiyahd mik¥ig bgWtJ MF«.
ãgªjidfŸ
1. ÏizÂw‹ vy¡£uh‹fë‹ v©â¡if
2. rk msÎ vy¡£uh‹ ft®¢Á éir
3. rk mséš vy¡£uh‹fis g§»Ljš
v.fh
1. iA£u#‹ _y¡TW cUthjš
2. Fnshç‹ _y¡TW cUthjš
3. Ú® _y¡TW cUthjš
4. m«nkhåah _y¡TW cUthjš (NH3)
<jš rf¥Ãiz¥ò
X® mQthš k£Lnk rf¥Ãiz¥Ã‰F¤ njitahd Ïu©L vy¡£uh‹fŸ
tH§f¥gL«.
v.fh 1. mnkhåa« maå cUthjš 2. ršg® £iu M¡i[L cUthjš
3. fh®g‹ nkhndh¡i[L cUthjš 4. nghuh‹ il òSiuL cUthjš
maå¥ Ãiz¥ò rf¥Ãiz¥ò

1. X® cnyhf mQéèUªJ mnyhf 1. mnyhf mQ¡fSilna
mQé‰F vy¡£uh‹fŸ Ïl« bga®jš vy¡£uh‹fŸ g§»l¥gLtjhš
v.fh nrhoa« rfÃiz¥ò V‰gL»wJ
2. ne® (k) vÂ® maâfS¡»ilna 2. _y¡TWfS¡F Ïilna tèik
tèikahd ãiyä‹åaš éir Fiwªj éir fhz¥gL»wJ.
3. miw bt¥gãiyæš mid¤J« 3. thÍ¡fŸ (m) Ú®k§fŸ (m)
Â©k§fns bk‹ikahd Â©k§fŸ
4. cUFãiyÍ« bfhÂãiyÍ« mÂf« . 4. cUFãiyÍ« , bfhÂãiyÍ«
FiwÎ.
5. ÏJ fodkhdJ . 5. fodk‰wJ.
6. Úçš k£Lnk fiuÍ«. 6. fçk fiu¥gh‹fshd
bg‹Ó‹/ blhYé‹ Fnshnuhgh®« ,
<¤j®
7. cUF ãiyæY« ,fiurš ãiyæY« 7. ä‹rhu¤ij fl¤jhJ
ä‹rhu¤ij fl¤J«
8. éidntf« mÂf« 8. éidntf« FiwÎ
<jš rfÃiz¥ò nr®k§fë‹ g©òfŸ
mçjhf ä‹rhu¤ij fl¤J«.
fçk fiu¥ghåš fiuÍ«. Úçš Á¿jséš fiuÍ«.
rfÃiz¥ò nr®k§fis él mÂf cUFãiy bfhÂãiyiaÍ« maå
nr®k§fis él Fiwªj cUFãiy bfhÂãiyÍ« bg‰wŸsd.
bt®åa® msÎnfhiy f©l¿ªjt® - Ãaç bt®åa® (Ãuh‹°)
bt®åa® msÎnfhè‹ Û¢Á‰wsÎ – 0.1 ä.Û (k) 0.01 br.Û
bt®åa® msé v‹gJ caukhå, mG¤jkhå (m) msÎfŸ F¿¡f¥g£l¡ fUéfSl‹
Ïiz¡f¥g£l efU« ÁW msÎnfhš MF«
bt®åa® msÎnfhè‹ Rê¥ÃçÎ (0) Kj‹ik msÎnfhè‹ Rê¥ÃçÎl‹ ÏizªÂUªjhš
Rê ÃiH Ïšiy
bt®åa® msÎ nfhš Rê ÃçÎ Kj‹ik msÎ nfhè¡F ty¥g¡f« mikªjhš
mJ ne®ÃiH.
bt®åa® msÎ nfhè‹ Rê¥ÃçÎ Kj‹ik nfhè‹ Ïl¥g¡fkhf mikjš mJ
vÂ® ÃiH.

ãiw
bghUëYŸs gU¥bghUŸfë‹ msÎ bghUë‹ ãiw myF »nyh»uh«.
ÏJ Ïl¤Â‰F Ïl« khWglhJ.
vil
bghUë‹ ÛJ brašgL« <®¥Ãaš éiræ‹ kÂ¥ò bghUë‹ vil vd¥gL«.
ÏJ Ïl¤Â‰F Ïl« khWgL«. bghUë‹ vil RUŸ éš juhR _y«
msél¥gL»wJ.
bghU£fë‹ vilfis JšèakhfÎ«, ntfkhfÎ« msél¥gLtJ – v©ây¡f juhR
(Digital)
Digital juhR brašgl¡ Toa j¤Jt« Âçò msé j¤Jt« (Ús¤Â‰F V‰g ä‹ jil)
vil nkil
ÂçF khå j¤Jt¤Âš brašgL»wJ
1984-« xè«Ã¡ ngh£o bt©fy¥gj¡f« bt‹wt® - P.T. cõh
mQ fofhu¤Âš ga‹gl¡Toa cnyhf« - ÓÁa«
äf mÂf Jšèa j‹ik¡ bfh©l fofhu« - mQ fofhu«
ÏªÂahé‹ Â£l neu« - 82 . 5° »H¡F Ô®¡f nuif
òéahdJ 24 neu Ô®¡f k©lykhf Ãç¡f¥g£LŸsJ
xU neu k©ly¤Âš fhz¥gl¡Toa Ô®¡f nuifæ‹ v©â¡if – 15
xU neu k©ly¤ij Nça‹ fl¡f MF« neu« - 60 ãäl«
xU Ô®¡f nfh£il fl¡f MF« neu« - 4 ãäl«
Ïa¡f¢ rk‹ghLfŸ
1. V = u + at 2. S = ut + 1/2 at2 3. V2 = u2 + 2 as
nfhz Ïl¥bga®¢Áæ‹ myF – nuoa‹
nfhz Âirntf¤Â‹ myF – nuoa‹ / édho
js¡ nfhz¤Â‹ myF – nuoa‹
ika neh¡F éir vfh
üèdhš f£l¥g£LŸs fš t£l¥ghijæš Ïa§Fjš.
k»œcªJ x‹W tiséš ÂU«ò« nghJ laU¡F«, jiu¡F« Ïil¥g£l cuhŒÎ
éir njitahd ika neh¡F éiria jU»‹wJ.
nfhŸfŸ Nçaid¢ R‰¿ tUjš.

c£fUit¢ R‰¿ tU« vy¡£uh‹fŸ.
ikaéy¡F éir v.fh
jæ® filÍ« nghJ bt©bzŒ gh¤Âu¤Â‹ Xu¤ij neh¡» éy¡f« miljš.
äÂt©o X£Lgt® tisthd¥ ghijæš bršYjš.
ãy eL¡nfh£L¥ gFÂæš òéæ‹ é£lkhdJ JUt¥ gFÂæ‹ é£l¤ij él 48
».Û
ãyeL¡nfh£L¥ gFÂæš cŸs JfŸfë‹ Âirntf« JUt¥ gFÂfëš cŸs
JfŸfë‹ Âir ntf¤ij él mÂf«.
ãyeL¡nfh£L¥ gFÂæYŸs JfŸfë‹ Ûjhd ika éy¡F éir mÂfkhf
ÏU¡F«.
be«ònfhš j¤Jt¤ij f©l¿ªjt® - M®¡»äo° (v»¥J -M¥Ãç¡fh)
v»¥J eh£oYŸs tašfS¡F ghrd¤Â‰fhf Ú® ÂU»id f©l¿ªjt® - M®¡»äo°
'Ínu¡fh' (f©LÃo¤J é£nl‹) v‹w th®¤ijia T¿at® - M®¡»äo°
M®¡»äo° j¤Jt«
xU bghUŸ ghŒk¤Âš j§F jilæ‹¿ _œ» ÏU¡F« nghJ mJ ÏH¥gjhf
njh‹W« vil mjdhš btëna‰w¥gL« ghŒk¤Â‰F¢ rkkhf ÏU¡F«.
ml®¤Âæ‹ myF – ãiw / gUk‹ = Kg / m3
x¥gl®¤Âæ‹ myF – Ïšiy
x¥gl®¤Â v‹gJ bghUë‹ ml®¤Â¡F«, Úç‹ ml®¤Â¡F« cŸs x¥òik

ÏU«Ãdhš brŒa¥g£l f¥gš Úçš äj¡»wJ fhuz« f¥gè‹ totik¥Ãš mÂf
mséš fhèælkhdJ fh‰whš ãu¥g¥g£LŸsJ.
f¥gš Úçš äj¡F« nghJ btëna‰W« Úç‹ fd msÎ f¥gè‹ f£Lkhd
gâfS¡F ga‹gL¤j¥g£l Úç‹ fd msél mÂfkhf ÏU¡F« vdnt f¥gš
äj¥gjdhš btëna‰wgL« Úç‹ vilahdJ mÂf«
äjit éÂfŸ
1. äj¡F« bghUë‹ vilahdJ mjdhš btëna‰w¥gL« Âut¤Â‹ vil¡F¢ rk«.
2. äj¡F« bghUë‹ <®¥ò ikaK« btëna‰w¥gL« Âut¤Â‹ <®¥ò ikaK« xnu
br§F¤J nfh£oš mika nt©L«.
fh‰¿‹ ml®¤ÂahdJ iA£u#‹ thÍé‹ ml®¤Âia él Rkh® 14 kl§F mÂf«
ÂutkhåfŸ Ïu©L tif¥gL«
1. khwh _œF ãiy ÂutkhåfŸ:- vil khW«, _œF« MH« khwhJ

2. khW« _œF ãiy ÂutkhåfŸ:- vil khwhJ , _œF ãiy khW«
bghJ Âutkhå xU khW« _œF ãiy Âutkhå tifia¢ rh®ªjJ.
ghš khå xU bghJ Âutkhå tifia¢ rh®ªjJ (khW« _œF ãiykhå)
ntiy
bghUŸ x‹¿‹ ÛJ éir brašg£L éir brašgL« òŸëahdJ éiræ‹
Âiræš Ïl¥bga®¢Á miltJ.
ntiyæ‹ myF – Éš
ntiyæ‹ bgça myF
1. »nyh Éš – 1000 Éš
2. bkfh Éš – 10,00,000 Éš
ä‹ndh£l¤Â‹ bt¥géisÎ
M‰wš mêé‹ik éÂia nrhjid _y« rçgh®¤jt® - Éš
bt¥g ÏaªÂuéš Ïiz kh‰¿æ‹ kÂ¥Ãid f©l¿ªjt® - Éš
M‰wè‹ myF – Éš
M‰wè‹ gšntW tiffŸ
1. ÏaªÂu M‰wš 2. ntÂa M‰wš 3. xë M‰wš 4. xè M‰wš
5. bt¥g M‰wš 6. ä‹dh‰wš
1. ÏaªÂu M‰wš Ïu©L tif¥gL«
1. ãiy M‰wš 2. Ïa¡f M‰wš
v.fh 1. gSJh¡Fjš
2. mizæš nrä¡f¥gL« Úç‹ ãiy M‰wš
ãiyah‰wš rk‹ghL = Mgh

Ïa¡f M‰wš:-
1. Mâæid Rtçš CLUé bršy cjÎ« R¤Âaš bg‰WŸs M‰wš
2. J¥gh¡»æèUªJ btë¥gL« F©o‹ M‰wš rk‹ghL = 1/ 2 MV2
Âw‹
ntiy brŒa¥gL« Åj« (m) X® myF neu¤Âš brŒa¥gL« ntiy
Âw‹ = brŒa¥g£l ntiy / vL¤J¡ bfh©l fhy« P = W / P
Âwå‹ myF = Éš / édho (m ) th£
Úuhé vªÂu¤ij nk«gL¤Â totik¤jt® - n#«° th£ (°fh£yhªJ)
tâf Kiwæyhd Âwå‹ myF - »nyhth£ kâ

1 ôå£ = 1 »nyh th£ kâ
1 »nyh th£ kâ = 3.6 x 10 6 Éš
bt¥g V‰ò Âw‹
bghUŸ x‹¿‹ bt¥gãiyia xU bfšé‹ ca®¤j njitahd bt¥g M‰wè‹
msÎ MF«
bt¥g V‰ò Âw‹ myF = JK -1
j‹ bt¥g V‰ò Âw‹
xU »nyh»uh« ãiwÍŸs bghUë‹ bt¥gãiyia xU bfšé‹ (K) ca®¤j
njit¥gL« bt¥g M‰wè‹ myF MF«.
j‹ bt¥g V‰òÂw‹ = JKg -1 K -1
bt¥gãiy ca®Î ãiw (k) bghUë‹ j‹ikia rh®ªjJ
Úç‹ j‹ bt¥g V‰òÂw‹ = 4180 JKg-1 K -1
ghjur¤Â‹ j‹ bt¥g V‰ò Âw‹ = 140 JKg-1 K -1
bt¥g¤Â‰fhd rk‹ghL - Q = MS θ
bkG»‹ cUFãiy = 57°C
Úç‹ cUF ãiy = 0°C
Âut ãiyæš cŸs bkGF Âut ãiy¡F khW« nghJ mj‹ fd msÎ ? FiwÍ«
F¡fçš Úç‹ bfhÂãiy = 120°C
Úç‹ bfhÂãiy = 100°C
jå Rê bt¥g ãiy v‹gJ = 0°K
bt¥g ãiyia ms¡f
1. bršÁa°
2. bfšé‹
3. ghu‹A]£
kåjå‹ bt¥gãiy
bršÁa° = 36.9 °C v.fh
ghu‹Ë£ = = 98. 4 F 1 °K ( - 272 °C)
bfšé‹ = 310 K 2 °K ( - 271 °C)
jå Rê bt¥gãiy v‹gJ = 0°K (m) – 273 °C
Úç‹ ciwãiy = 0°C (m) 273 °K
Úç‹ bfhÂãiy = 373°K (m) 100 °C

jå¢Rê bt¥gãiyæš _y¡TWfë‹ Ïa¡f« KGtJkhf ã‹WéL«
Kjš eÅd ntÂæayhs® vd òfH¥g£lt® - Ïuhg®£ ghæš
thÍ éÂfŸ (Gas rules) 1. ghæš éÂ 2. rh®š° éÂ
1. ghæš éÂ - bt¥gãiy khwhkš cŸs nghJ F¿¥Ã£l ãiwÍŸs thÍé‹ mG¤j« mj‹
fd msÎ¡F vÂ® jfÎfëš mikÍ«. Pα1/V
2. rh®y° éÂ (ne® jfÎ)

Ïj‹ ntWbga® 1. fd msÎ éÂ 2. mG¤j éÂ
1. fd msÎ éÂ
mG¤j« khwhkš cŸs nghJ F¿¥Ã£l ãiwÍ« thÍé‹ fd msÎ mj‹ bfšé‹
bt¥gãiy¡F ne®jféš mikÍ«
V α T (m) V / T
mG¤j éÂ
fd msÎ khwhkš cŸs nghJ F¿¥Ã£l ãiwÍŸs thÍé‹ mG¤j« mj‹
bfšé‹ bt¥gãiy¡F ne® jféš mikÍ«
P α T (m) P / T
ešèašò thÍ = ghæš éÂ + rh®š° éÂ
Baloonist v‹w Áw¥ò bgaiu bg‰wt® - rh®y°
Kjš iA£u#‹ gÿid totik¤jt® - rh®y°
Âutkhåia f©l¿ªjt® - rh®y°
ešèašò thÍ (rk‹ghL ) PV = nRT
xè bt‰¿l¤Â‹ têna guthJ vd ã%Ã¤jt® - Ïuhg®£ ghæš
miyfŸ
ä‹fhªj miyfŸ ÏaªÂu miyfŸ
FW¡fiyfŸ be£liyfŸ
v.fh
1. xë miyfŸ
2. mfÁt¥ò fÂ®fŸ
3. òw Cjh fÂ®fŸ

4. fhk fÂ®fŸ
5. nuonah miyfŸ 6. f©QW xë
Úç‹ nk‰gu¥Ã‹ ÛJ cUthF« miyfŸ FW¡fiyfŸ
v.fh 1. j©Ù® 2. xa®
be£liyfŸ (f«Ã¢ RUŸ)
Clf¤ÂYŸs JfŸfŸ miyguÎ« Âir¡F “Ïizahfnth” mt‰¿‹ Âirænyh
mÂ®ÎWtjhš c©lhF« miyfŸ. v.fh xè miyfŸ (Sound)
Xè miyfŸ fh‰¿nyh (m) thÍényh be£liyahf guÎ»‹wd.
1. JfŸfŸ mÂ®ÎfS« - miyguÎ« Âir
Clf¤Â‹ têna be£liyfŸ guÎ« nghJ beU¡fK«, be»œÎ« cUth»‹wd.
beU¡f« - mG¤j« mÂf«
be»œÎ – mG¤j« FiwÎ
FW¡fiyfŸ:-
Clf¤ JfŸfŸ miyguÎ« Âir¡F “ br§F¤jhd Âiræš ” mÂ®ÎWtjhš
cUthF« miyfŸ
v.fh 1. Ú® miyfŸ 2. ÏG¤j él¥g£l f«Ã mÂ®ÎfŸ
FW¡fiyfŸ Clf¤Â‹ têna mfL, KfL- Mf guÎ»‹wd.
Å¢R (a)
eLãiy òŸëæèUªJ JfŸ milÍ« bgUk Ïl¥bga®¢Á MF«.
Å¢Á‹ myF – Û£l®
miyÎ fhy«
xU KG mÂ®éid nk‰bfhŸs Clf JfŸfŸ vL¤J¡ bfhŸS« fhy« miyÎ
fhy« MF«. miyÎfhy¤Â‹ myF – édho
mÂ®bt©
Clf JfŸfŸ xU édhoæš nk‰bfhŸS« KG mÂ®Îfë‹ v©â¡if
mÂ®bt© MF«.
N= 1 / T
miyÚs« (λ)
mÂ®ÎW« JfŸfŸ X® mÂ®Î¡F vL¤J¡ bfhŸS« KG mÂ®Îfë‹
v©â¡if miyÚs« MF«.
myF – Û£l®

“xèahdJ” fh‰¿š bršY« ntf¤ij él “Úçš” 5 kl§F ntfkhfÎ« “ÏU«Ãš ” 20 kl§F
ntfkhfÎ« brš»wJ.
xèæ‹ Âirnrf« = 340 Û / é
xëæ‹ Âirntf« = 3 × 10 8 Û / é (m) 3,00,000 ».Û
xëahdJ xèia él äšèa‹ kl§F ntfkhf brštjhš ä‹dš Kjèš bjç»wJ. Ã‹d®
Ïo Xir (xè ) nf£»wJ.
nf£lè‹ Ú£o¥ò neu« = 1 / 10 édho
vªj xU xèÍ« 1 / 10 édhoæš 34 Û£l® bjhiyÎ gaz« brŒÍ«.
xèia vÂbuhè¥ò mila brŒÍ« jil¥ bghUshdJ mika nt©oa bjhiyÎ – 17 Û£l®
xèahdJ vÂbuhè¥ò gu¥òfsh»a nkf¡T£l« k‰W« ãy¥gFÂfshš Û©L«, Û©L«
vÂbuhè¥ò miltjhš Ïo KH¡f« nf£»wJ
vÂ® KH¡f«
g‹Kf vÂbuhè¥Ã‹ fhuzkhf xè nf£lš Úo¤ÂU¡F« j‹ikna vÂ® KG¡f«
MF«
v.fh fiy mu§f«, bgça miw, Âiu mu§f«, xë¥gÂÎ Tl§fŸ
vÂ® KH¡f« neukhdJ ng¢Á‰F – 0.5 édhoÍ« (ghlš) Ïir¡F – 1 Kjš 1.5
édho tiu
vÂ® KH¡f neu¤ij Fiw¥gj‰F fiy mu§f¤Â‹ Rt®fŸ ngh‹wit xè
c£ftU« j‹ik bfh©l bghUŸfshš Md mK¡f¥g£l eh® m£il, Âiu Óiy
k‰W« Ãsh°l® ngh‹w ngh®fshš nk‰ó¢R brŒa¥g£L ÏU¡F«
bré cz® beL¡f¤Â‹ myF – 20 HZ Kjš 20,000 HZ
20,000 bA®£° mÂfkhd mÂ®bt© bfh©l xè – Ûbahè
20 bA®£°¡F Fiwthd mÂ®bt© bfh©l xè – F‰bwhè
F‰bwhè vG¥ò« éy§FfŸ – ahid, gR
Kj‹ Kjyhf nuonah miyfŸ ÏU¥gij MŒé‹ _y« ã%Ã¤jt® - bA‹¿ %ghš~¥
bA®g°
Âut§fë‹ Méahjš g‰¿ MŒÎ brŒjt® - bA‹¿ %lhš~¥ bA®g°
1 HZ = 1 R‰W / édho
kåj‹ = 20 Kjš 20,000 HZ

ahid = 16 Kjš 12,000 HZ
gR = 16 Kjš 40,000 HZ
óid = 100 Kjš 32,000 HZ
ehŒ = 40 Kjš 46,000 HZ
Kaš = 1000 Kjš 1,00,000 HZ
btsthš = 1000 Kjš 1,50,000 HZ
lhšÃ‹ = 70 Kjš 1,50,000 HZ
flš ehŒ = 900 Kjš 2,00,000 HZ
RADAR = Radio Detection And Ranging

fUéš cŸs ÁRéid MŒÎ brŒÍ« ghJfh¥ghd Jšèakhd Kiw – Ûbahè miy
f©nzh£l«
SONAR = Sound Navigation and Ranging
flè‹ MH«, ÚU¡F moæš bghUë‹ bjhiyÎ, Âirntf«, ntf« M»at‰iw ms¡f
Toa fUé – Sonar
lh¥s® éisÎ (Sound)
xè _y¤Â‰F«, nf£gtU¡F« Ïilna xU rh®ò Ïa¡f« cŸs nghJ xèæ‹
mÂ®bt©âš njh‰w kh‰w« V‰gL« ãfœÎ MF«
Ïu£il é©Û‹fëèUªJ tU« t©z xëia g‰¿ MŒé‹ _y« lh¥s®
éisÎ f©l¿a¥g£l M©L – 1842 (KG bga® - »ç°oa‹ n#hf‹ lh¥s®)
lh¥s® éisé‹ ga‹fŸ
nulh® fUéahdJ Ú® _œ» f¥gš, th}®Âfë‹ Âirntf« f©l¿a ga‹gL»wJ.
nulh® fUé brašgL« j¤Jt« - lh¥s® j¤Jt«.
thfd¤Â‹ ntf¤ij fz¡»l¥ ga‹gL»wJ.
th}®Â cŸs cau«, ntf«, beU¡f«, th}®Âæ‹ bjhiyÎ ngh‹wit
fz¡»l¥gL»wJ.
btsthšfŸ Ïiuæ‹ bjhiyÎ k‰W« Ïa¡f¤ij m¿ªJ bfhŸs Ïit ga‹gL»wJ.
ntf«
t.v© Ïa¡f« Û é-1 »Û kâ-1
1. vè 0.5 1.8
2. kåj‹ 1.0 3.6

3. t©L 5.0 18
4. P.T. Cõh 9 32.4
5. ÁW¤ij 24 86.4
6. xèæ‹ ntf« 340 1224
7. xëæ‹ ntf« 3 x 10 8 10.8 x 108
g¤jh« tF¥ò
btŸë (nfhë‹) tëk©ly¤Âš ml®ªj btŸis (k) kŠrŸ ãwKŸs fªjf mäy¤jhš Md
nkf« fhz¥gL»wJ.
fhu§fŸ
fhu§fŸ Úçš fiuªJ iA£uh¡ìš (OH) maåfis jUgit fhu§fŸ MF«.
fhu§fŸ fr¥ò RitiaÍ« nrh¥ò ngh‹w tsts¥ò j‹ikÍl‹ fhz¥gL«.
v.fh ryit nrhlh, vçnrhlh, vçbgh£lhZ
Ïit Át¥ò è£k° jhis Úykhf kh‰W« Ïit Ãdh¥jÄDl‹ ÏsŠÁt¥ò ãw¤ijÍ«
bk¤Âš MuŠRl‹ kŠrŸ ãw¤ijÍ« jU«.
fhu§fë‹ tiffŸ
1. maåahjš mo¥gilæš fhu§fŸ
tèik äF fhu§fŸ – Úçš KGtJkhf maå cU»‹wd. v.fh NaOH, KOH
tèik Fiwªj fhu§fŸ – Úçš gFÂ msÎ maå cU»‹wd. v.fh NH4(OH)2 , Ca(OH)2
2. mäy¤Jt¤Jl‹ fhu«
x® mäy¤Jt fhu«
ÚUl‹ nrU« nghJ xU iA£uh¡ NaOH, KOH
<uäy¤Jt fhu« - Na(OH)2, Ca (OH)2, Mg(OH)2
_täy¤Jt fhu« - Al(OH)3, Fe (OH)2
3. br¿é‹ mo¥gilæš fhu§fŸ
br¿Î äF fhu§fŸ
Ïit Úçš fhu§fë‹ rjÅj¤ij mÂf mséš bfh©LŸsd.
Ú®¤j fhu§fŸ
Ïit Úçš fhu§fë‹ rjÅj¤ij FiwªjsÎ bfh©lŸsJ.
fhu§fë‹ ntÂ¥g©òfŸ
cnyhf§fë‹ fhu§fë‹ éid
(Zn + NaOH ------> Na2 Zn2O + H2)
cnyhf« + fhu« -----> c¥ò +H2
eLãiy M¡fš éid
fhu« + mäy« c¥ò + Ú® + M‰wš (bt¥g«)
fhu§fë‹ ga‹fŸ
nrhoa« iA£uh¡i[L nrh¥ò jahç¡f ga‹gL»‹wJ.

fhšÁa« iA£uh¡i[L f£ol§fS¡F btŸisao¡f ga‹gL»wJ
bk‹ÜÁa« iA£uh¡i[L tæ‰W cghijfS¡F kUªjhf ga‹gL»‹wJ.
mnkhåa« iA£uh¡i[L JâfëYŸs v©bzŒ fiu (k) mG¡»id Ú¡f
ga‹gL»wJ.
PH kÂ¥ò
xU fiurèš mäy« (m) fhu¤Â‹ tèikia m¡fiurè‹ iA£u#‹ maåfë‹
br¿é‹ mo¥gilæš mséLjny PH kÂ¥ghF«.
PH kÂ¥òfŸ xU fiurè‹ j‹ik mäykhf fhukh (m) eLãiyah v‹gij Ô®khå¡»wJ.
kÂ¥ig m¿Kf¥gL¤Âat® - rhu‹r‹
xU fiurèš iA£u#‹ maåæ‹ br¿Î 0.001m våš mj‹ PH kÂ¥ò«?
xU fiurèš iA£uh¡i[L maåæ‹ br¿Î 0.001m våš PH kÂ¥ò v‹d? 11

xU fiurè‹ iA£u#‹ maåæ‹ br¿Î 1.0x 10-9m våš fiurè‹ PH kÂ¥ò = 9
PH kÂ¥ò 7-él mÂfkhf ÏU¥gjhš Ï¡fiurš fhuj‹ikÍilaJ.
xU fhu¤Âš iA£uh¡i[L maåæ‹ br¿Î 1.0x 10-9m våš fiurè‹ PH kÂ¥ò = 5
fiurš PH kÂ¥ò
1. vYä¢ir rhW 2.2 – 2.4
2. j¡fhë rhW 4.4
3. fhÃ 4.4 – 4.5
4. kåjå‹ cäœ Ú® 6.5 – 7.5
5. Å£oš ga‹gL¤J« 12.0
mnkhåah
m‹whl thœéš PH -‹ K¡»a¤Jt«

kÂ¥ò 6.9 MF« nghJ kåj cl«ò Fë®, ÏUkš, ¥S Ït‰¿‹ jh¡»¤Â‰F Msh»wJ.
kåj cl«Ãš 5.5 Mf ÏU¡F« nghJ ò‰W nehŒ cUth¡F« bršfŸ njh‹¿ cl«Ãš
cæ® thH VJth»wJ.
xU Mnuh¡»akhd kåjå‹ cl«ÃYŸs njhè‹ 4.5 – 6
e« tæ‰¿š Ru¡F« Âut¤Â‹ kÂ¥ò = 2
kåj u¤j¤Â‹ kÂ¥ò – 7.35 – 7.45 (7.4)
e« clè‹ fodkhd gFÂ – g‰fëYŸs vdhkš
e« thæ‹ 5.5¡F ÑnH FiwÍ« nghJ Ï›btdhkš mç¡f¥gL»wJ. g‰fis R¤j¥gL¤j
ga‹gL« g‰girfŸ bghJthf fhu¤j‹ik bg‰¿U¥gjhš mit mÂf¥goahd mäy¤ij
eLãiyah¡» g‰Áijit jL¡»‹wd.
Á£u° gH§fŸ fhu¤j‹ikÍila k©âY« mçÁ, mäy¤j‹ik bfh©l k©âY« fU«ò
eLãiy j‹ik bfh©l k©âY« ts®»‹wd.
kiHÚç‹ kÂ¥ò = 7
c¥òfë‹ tiffŸ
rhjhuz c¥ò
mäy c¥òfŸ

nrhoa« iA£u#‹ ršng£
fhu c¥òfŸ
by£ iA£uh¡i[L FnshiuL
Ïu£il c¥ò
bgh£lhZ gofhu«
rhjhuz c¥ò – ÏJ e« m‹whl czéY« czit ghJfh¥gÂY« ga‹gL»‹wJ.
1. ÏJ fod Úiu bk‹Üuhf kh‰W»wJ.
2. ÏJ ÅLfëš (öŒik) bghUshf ga‹gL»wJ.
rikaš nrhlh
ÏJ buh£o nrhlh jahç¡f ga‹gL»wJ.
buh£o nrhlh
rikaš nrhlh + lh®lhç¡ mäy« ÏJ nf¡F (k) buh£ofis bk‹ikahf kh‰W»wJ.
ÏJ mäy Ú¡»æš cŸs xU gFÂ¥ bghUŸ Ï¡fiurš fhu¤j‹ik bg‰WŸsjhš
tæ‰WŸs mÂf¥goahd mäy¤ij eLãiy M¡F»wJ.
fhšÁa« M¡ì FnshiuL: ryit¤öŸ (Ãë¢Á§ gÎl®)
ÏJ FoÚçYŸs gh¡Oçah¡fis mê¡f ga‹gL»wJ.
ÏJ gU¤Â (k) èd‹ Jâfis btS¡f ga‹gL»wJ.
ghçrhª (ÏJ K¿ªj vY«òfis x£l it¡fÎ« (k) ÓiyfS¡F th®¥òfis brŒaÎ«
ga‹gL»wJ.
jåk tçir m£ltiz
ÏJ tiu f©L Ão¡f¥g£LŸs jåk§fë‹ v©â¡if – 118.
X fÂ®fis ga‹gL¤Â jåk§fë‹ mQ v©iz f©l¿ªjt® - bA‹¿í‹ b#¥ç°
nkh°ny
jåk tçir m£ltizia jahç¤j bgUik ahiu rhU« ? bk©lÄ›
jåk§fis mt‰¿‹ x¤j g©òfS¡F V‰g tifgL¤J« nghJ xU bjhFÂæYŸs VnjD«
xU jåk¤Â‹ g©òfë‹ _y« mªj bjhFÂæš cŸs k‰w jåk§fë‹ g©òfis C»¡f
Ko»wJ.
eÅd Mt®¤jd éÂ (k) m£ltizia f©l¿ªjt® - nkh°ny
eÅd Mt®¤jd m£ltiz eÅd mQ v© mik¥Ãš mikªjJ.
eÅd Mt®¤jd éÂæ‹ mo¥gilæš Vuhskhd jåk tçir m£ltizfŸ m›t¥nghJ
bfh©L tu¥g£lhY« všyht‰¿¡F« mo¥gilahdJ – bk©lÄ› jåk tçir m£ltiz
bghJthf ga‹gL¤j¥gL« ÚŸtot m£ltizahdJ jåk§fë‹ vy¡£uh‹
mik¥Ã‹ mo¥gilæš mik¡f¥g£lJ – ÏJ eÅd Mt®¤jd m£ltiz vd
miH¡f¥gL»wJ.
eÅd Mt®¤jd éÂ
jåk§fë‹ Ïa‰Ãaš (k) ntÂæaš g©òfŸ m¤jåk§fë‹ mQ v©Q¡nf‰g
Mt®¤jd Kiwæš kh‰wkil»‹wd.
ÚŸtot jåk tçir m£ltizæš »ilk£l tçirfŸ bjhl®fŸ v‹W« br§F¤J
tçir bjhFÂfŸ v‹W« miH¡f¥gL»wJ.
eÅd Mt®¤jd m£ltiz 4 bjhFÂfshf Kiwna s p d f vd¥ Ãç¡f¥g£LŸsd.
ÚŸtot jåk tçir m£ltiz

Ïl¥gFÂ eL¥gFÂ ty¥gFÂ
bjhFÂ 1 (k) bjhFÂ 3-12 bjhFÂ 13 – 18 ( rhjhuz jåk«)
bjhFÂ 2
(rhjhuz jåk§fŸ)
eL¥gFÂ
Ïilãiy jåk§fŸ cŸÏilãiy jåk§fŸ
yhªji‹LfŸ M¡oidLfŸ
14 14
jåk tçir m£ltizæš cŸs¤ bjhFÂfŸ =18 , bjhl®fŸ = 7
Kjš bjhl® (mQ v© 1 (k) 2)
ÏJ äfÎ« FW»a¤ bjhl®
ÏÂš 2 jåk§fŸ (k) cŸsd (iA£u#‹, Ëèa«)
2-tJ bjhl® (mQ v© 3 – 10)
ÏJ FW»a¤ bjhl®. ÏÂš 8 jåk§fŸ cŸsd (è¤Âa« Kjš ãah‹ tiu)
3- tJ bjhl® ( mQ v© 11 – 18)
ÏJ xU FW»a bjhl®. ÏÂš 8 jåk§fŸ cŸsd. (nrhoa« Kjš M®fh‹ tiu)
4- tJ bjhl® (mQ v© 19 – 36)
ÏJ xU Ú©l¤ bjhl®
ÏÂš 18 jåk§fŸ cŸsd. ( bgh£lhÁa« Kjš »ç¥lh‹ tiu)
ÏÂš 8 rhjhuz jåk§fS« 10 Ïilãiy jåk§fS« cŸsd.
5- tJ bjhl® ( mQ v© 37 – 54 tiu)
ÏJ xU Ú©l¤ bjhl®
ÏÂš 18 jåk§fŸ cŸsd. (%Ãoa« Kjš brdh‹ tiu)
ÏÂš rhjhuz jåk§fŸ = 8, Ïil ãiy¤ jåk§fŸ = 10
6- tJ bjhl® ( mQ v© 55 – 86)
ÏJ äfÎ« Ú©l¤ bjhl®
ÏÂš 32 jåk§fŸ cŸsd. (ÓÁa« - nulh‹ tiu)
ÏÂš 8 rhjhuz jåk§fS« 10 Ïilãiy jåk§fS« 14 cŸëil ãiy jåk§fŸ
(yhªjidLfŸ)
7- tJ bjhl® (mQ v© 87 -118)
ÏJ 6 – tJ tçiria nghynt 32 jåk§fis bfh©oU¡f KoÍ« Mdhš ÏJtiu 26
jåk§fŸ IUPAC –fhš m§»fç¡f¥g£LŸsd.
Kjš ãiy bjhFÂ jåk§fŸ ( fhu cnyhf« )
1. è¤Âa« - mQ v© =3
2. nrhoa« - mQ v© = 11
3. bgh£lhÁa« - mQ v© = 19
4. UÕoa« - mQ v© = 37
5. ÓÁa« - mQ v© = 55
6. Ãuh‹Áa« - mQ v© = 87

2- « bjhFÂ jåk§fŸ – fhu k© cnyhf§fŸ
1. bg®èa« - mQ v© = 4
2. bk¡ÜÁa« - mQ v© = 12
3. fhšÁa« - mQ v© = 20
4. °nu‹oa« - mQ v© = 38
5. ngça« - mQ v© = 56
6. nuoa« - mQ v© = 88
bjhFÂ 3 – 12 tiuÍŸs jåk§fŸ Ïilãiy¤ jåk§fŸ vd¥gL»‹wd.
1. Fnuhäa« - mQ v© = 24
2. ÏU«ò – mQ v© =26
3. Ášt® - mQ v© = 47
4. j§f« - mQ v© = 79
5. bk®Fç – mQ v© = 80
6. l§°l‹ - mQ v© = 74
bjhFÂfŸ 1, 2 (m) 13 – 18 tiuÍŸs jåk§fŸ rhjhuz jåk§fŸ (m) K¡»a jåk§fŸ (m)
ÃuÂãÂ¤Jt jåk§fŸ
bjhFÂ – 16 (nghnyåa« jéu) – rhšnfhb#‹° jåk§fŸ (FL«g« ) (m) M¡ì#‹ FL«g«.
bjhFÂ – 17 – ÏÂYŸs jåk§fŸ nAyb#‹fŸ (m) c¥ÕåfŸ vd miH¡f¥gL»‹wd.
bjhFÂ – 18 – ÏÂYŸs jåk§fŸ kªj thÍ¡fŸ MF«
1. Ëèa« - mQ v© = 2
2. ãah‹ - mQ v© = 10
3. M®fh‹ - mQ v© = 18
4. »ç¥lh‹ - mQ v© =36
5. brdh‹ - mQ v© = 54
6. nulh‹ - mQ v© 86
bjhFÂ 3-š bjhl® 6-‹ xU gFÂahf és§F« yhªjidLfŸ, (k) M¡£oidLfŸ cŸ
Ïilãiy jåk§fŸ vd miH¡f¥gL»‹wd.
eÅd Mt®¤jd m£ltizæ‹ Áw¥ò g©òfŸ
1. bjhl®fë‹ Áw¥ò
xU bjhlçš všyh jåk§fëY« mt‰¿‹ ÏizÂw‹ T£onyna vy¡£uh‹fŸ
nr®¡f¥gL»‹wd.
bjhlçYŸs jåk§fë‹ vy¡£uh‹ mik¥ò khWgLtjhš mt‰¿‹ ntÂ g©òfS«
khWgL»‹wd.
mQé‹ cUt msthdJ xU bjhlçš ÏläUªJ tykhf bršY« nghJ Fiw»wJ.
xU bjhlçš jåk¤Â‹ cnyhf j‹ik FiwªJ« mnyhf¤ j‹ik mÂfç¤J¡ fhz¥gL»wJ.
bjhFÂfë‹ Áw¥ò g©òfŸ
xU bjhFÂæYŸs jåk§fŸ mt‰¿‹ ÏizÂw‹ T£oš xnu v©â¡if cŸs
vy¡£uh‹ bg‰WŸsd.
fhu cnyhf jåk§fŸ k£L« mj‹ btë¡T£oš mjhtJ ÏizÂw‹ T£oš xnu xU
vy¡£uh‹fŸ bg‰¿U¡F«.

xU bjhFÂæYŸs jåk§fŸ xnu ÏizÂwid bg‰WŸsd.
xU bjhFÂæYŸs jåk§fŸ x¤j ntÂ¥ g©ò fhz¥gL«.
xU bjhFÂæYŸs jåk§fë‹ cUFãiy, bfhÂãiy, ml®¤Â ngh‹w Ïa‰Ãaš

g©òfŸ Óuhf khWgL»‹wd.
xU bjhFÂæYŸs jåk§fë‹ mQ MukhdJ nkèUªJ ÑHhf tU« nghJ
mÂfç¡»wJ.
IUPAC – International Union Pure Applied Chemistry.
IUPAC – mÂfhu¥ ó®tkhf m¿é¡f¥g£LŸs ÏWÂ jåk« nfh¥bgu‹Áa« Cn112
ékhd§fë‹ ghf§fŸ jahç¡f ga‹gL« (jåk«) cnyhf« - mYäåa«.
ehza cUth¡fëš ga‹gL« jåk« - fh¥g®
cy»š Kj‹ Kjèš ga‹gL¤j¥g£l cnyhf« - fh¥g®, br«ò, jhäu«
Í¤j ãä¤j cnyhf§fŸ (gil fy‹fis cUth¡f ga‹gL« cnyhf§fŸ)
1. il£lhåa«
2. Fnuhäa«
3. kh§fÜR
4. Á®nfhåa«
mQ M‰wš c‰g¤Âæš ga‹gL« cnyhf« - Ínuåa«
ehza cnyhf§fŸ – fh¥g®, btŸë, j§f«
mâfy‹fŸ cUth¡f 22 nfu£ ga‹gL¤j¥gL« ÏÂš 22 ghf« j§fK«, 2- ghf«
brŒÍ« fhz¥gL«.
j§f¤Â‹ myF – nfu£ = 91.6
18 nfu£ j§f« 75Ð = 91.6 – j§f« ÛÂ fyit MF«.

xU »uh« j§f¤ij 2km öu¤Â‰F bkšèajhf Ú£l KoÍ«.
fåk§fŸ
xU fåk« v‹gJ jå¤j nr®kkhfnth (m) gy nr®k§fë‹ T£L¡fyitahfnth
òéæš fhz¥gL«.
jhJ¡fŸ
vªj xU F¿¥Ã£l fåk¤ÂèUªJ Ïyhgfukhd Kiwæš bgUksÎ cnyhf«
Ãç¤bjL¡f Koªjhš m¤jåk« jhJ vd¥gL«.
v.fh mYäåa¤Â‹ fåk§fŸ
1. fëk©, 2. gh¡i[£
mYäåa« gh¡i[£ fåk¤ÂèUªJ Ïyhgfukhf Ãç¤bjL¡f gL»wJ. vdnt
mYäåa¤Â‹ K¡»a jhJ gh¡i[£ MF«. fëk© mj‹ fåkkhF«.
fåk§fS¡F«, jhJ¡fS« cŸs ntWghLfŸ
fåk§fëš cnyhf« Fiwªj rjÅjnk fhz¥gL«. Mdhš jhJ¡fëš cnyhf« mÂf
rjÅj« fhz¥gL«.
fåk§fëèUªJ cnyhf¤ij vëÂš Ãç¡f ÏayhJ Mdhš jhJ¡fëèUªJ
cnyhf¤ij yhgfukhfÎ« vëa KiwæY« Ãç¡f ÏaY«.
všyh fåk§fS« jhJ¡fŸ mšy Mdhš všyh jhJ¡fS« fåk§fns.

Ïu¤j¤Â‹ Át¥ò ãwä (ËnkhFnshÃ‹) ÏU«iÃ bfh©LŸsJ.
vY«ò, g‰fëš äf K¡»a g§F t»¥gJ – fhšÁa«
it£lä‹ B12 éš cŸs cnyhf« - nfhghš£
jhtu g¢ira¤Âš cŸs cnyhf« - bk¡ÜÁa«
bjhFÂ jåk§fŸ
Kjš bjhFÂ fhu cnyhf§fŸ
2-« bjhFÂ fhu k© cnyhf§fŸ
3-12 - « bjhFÂ Ïilãiy¤ jåk§fŸ
1-2, 13 -8 bjhFÂ ÃuÂãÂ¤Jt jåk§fŸ (m)
K¡»a jåk§fŸ
16-« bjhFÂ rhšnfh#‹ (m) M¡ì#‹
FL«g«
17-« bjhFÂ nAyb#‹ (m) c¥ÕåfŸ
18-« bjhFÂ kªj thÍ
3-‹ xU gFÂ cŸ Ïilãiy jåk§fŸ
cnyhf§fŸ
cnyhf¤ij mj‹ jhJéèUªJ Ãç¤bjL¡f cŸs bt›ntW goãiyfisÍ« mjid
öŒik¥gL¤JjiyÍ« éç¡F« gFÂna cnyhféaš vd¥gL«.
fåk« jhJ cnyhf«
cnyhféaYl‹ bghUªjhjJ vJ
1. öŒik¥gL¤Jjš
2. ä‹ Kyh« óRjš
3. tW¤jš
4. brçñ£lš
1. jhJ¡Tÿ«
jhJ¥bghUŸfSl‹ fyªJŸs k© (m) fëk© ghiw r«gªjg£l khR¡fŸ jhJ¡Tÿ«
vd¥gL«.
2. Ïs¡»
jhJÍl‹ cŸs khR¡fis (fh§F) cU»L« nr®kkhf kh‰¿ mij Ú¡»l jhJÎl‹
nr®¡F« bghUns Ïs¡» v‹gjhF«. v.fh fhšÁa« M¡i[L
3. frL
cnyhf¤ij Ãç¤jèš Ïs¡» jhJ¥bghUŸfSl‹ éidòçªJ cUthF« bghUŸ frL.
jhJ¡Ts« + Ïs¡» --> frL
4. cU¡» Ãç¤jš
tW¤j cnyhf M¡i[il cnyhfkhf cU»a ãiyæš kh‰W« xU xL¡f éidna
cU¡» Ãç¤jš.
cU¡» Ãç¤jš v‹gJ x® M¡ì#‹ xL¡f éidahF«

M¡i[L jhJ fh®gnd£ jhJ nAiyL jhJ ršigL jhJ
1. gh¡i[£ fhyik‹ »iunahiy£ Á‹dgh®
2. F¥iu£ kh®Ã‹ òqu°gh® fÄdh
3. nAkil£ bk¡dir£ Ah®‹ Ášt® ÏU«ò igiu£
4. í§if£ Áliu£ ghiw c¥ò í§¡ Ãs©£
òéæ‹ òw gu¥Ãnyh (m) gu¥Ã‹ moænyh fhz¥gL« jåk§fë‹ v©â¡if - 80

Fiwªj éidÂw‹ cŸs cnyhf§fŸ Ïa‰ifæš jå¤j ãiyæš »il¡F« jåk§fŸ
jå¤j ãiyæš fhz¥gL« cnyhf§fŸ
1. j§f«, 2. btŸë, 3. Ãsh£od«
cnyhf« Ãç¤bjL¤jèš cŸs bt›ntW ãiyfŸ
1. jhJ
br¿ñ£lš 1. òé<®¥ò Kiw. 2. ä‹fhªj Ãç¥ò Kiw. 3. Eiuäj¥ò Kiw, 4. ntÂæaš
Kiw
br¿ñ£lg£ljhJ
mÂf éidÂw‹ cŸs cnyhf§fŸ äjkhd éidÂw‹cŸs cnyhf§fŸ Fiwthd
éidÂw‹ cŸs cnyhf§fŸ
1. ä‹d® gF¥ò xL¡f öŒikah¡fš 1. fh‰¿šyhj NHèš tW¤jš
fh‰W NHèš
öa cnyhf« (»il¡F«) 2. fh‰W NHèš tW¤jš
3. xL¡f öŒikah¡fš – öa cnyhf« »il¡F«
1. M¡i[L jhJ¡fis ml®Ã¡F« Kiw
2. ršigL jhJ¡fis ml®Ã¡F« Kiw – Eiu äj¥ò Kiw (ig kuv©bzŒ ga‹gL»wJ)
(ô¡fè¥g°)
mYäåa« - Al
ãw« - btŸëia ngh‹w bt©ik
mQ v© =13
vy¡£uh‹ mik¥ò = 2,8,3
ÏizÂw‹ = 3
mQ ãiw =27
jåk tçir m£ltizæš tçir = 3
jåk tçir m£ltizæš bjhFÂ = 3A
òéæ‹ nk‰gu¥Ãš mÂfséš fhz¥gL« cnyhf« - 1. mYäåa«, 2. ÏU«ò
mYäåa¤Â‹ K¡»a jhJ¡fŸ
1. gh¡i[£, 2. »iunahiy£ 3. nfhu©l«
mYäåa¤Â‹ K¡»a jhJthd gh¡i[£ jhJéèUªJ mYäåa« Ãç¤bjL¤jš 2
ãiyfëš eilbgW»wJ.
1. nga® Kiw 2. Ahš Kiw

nga® Kiwæ‹ _y« gh¡i[£ jhJ mYädhthf kh‰w¥gL»wJ.
nga® Kiw gh¡i[£ nga® Kiw mYädh
Ahš Kiw mYädh ä‹d® gF¥ò mYäåa«
Ahš Kiw¥go mYädhthdJ ä‹dh® gF¥ò xL¡f« brŒa¥g£L mYäåakhf

kh‰w¥gL»wJ.
1. nfnjhL - »uh¥ig£ ór¥g£l ÏU«ò¤ bjh£o
2. MndhL – cU»a ä‹gFëæš bjh§fél¥g£l »uhig£ J©LfŸ
3. ä‹ gFë – öa mYädh + cU»a »iunahiy£ + òSu° gh®
4. bt¥gãiy – 900 - 950°C
mYäåa¤Â‹ g©òfŸ
1. Ïa‰Ãaš g©òfŸ
1. btŸëæ‹ bt©ik bfh©l cnyhf«
2. Ïašò – ÏyFthdJ, Fiw ml®¤Â bfh©lJ
3. jflhf mo¡fyh«, f«Ãahf Ú£lyh«
4. ä‹, bt¥g¤ij e‹F fl¤J«
5. cUFãiy - 660°C
ntÂ¥g©òfŸ
mYäåa bt¥g xL¡f éid
mYäåa« xU Áwªj M¡ì#‹ xL¡». mYäåa« gÎlU« ÏU«gh¡i[L bfh©l
fyitia Nlh¡F« nghJ ÏU«ghf xL¡f¥gL»wJ. ÏªãfœÎ mYäåa bt¥g xL¡f éid
MF«.
Fe2O3 + 2Al ------> 2Fe + Al2O3
mYäåa¤Â‹ ga‹fŸ
ga‹fŸ tot« fhuz«
Å£L¥gh¤Âu§fŸ mYäåa cnyhf« mYäåa« nyrhdJ mç¥ig¤

jL¥gJ Áwªj bt¥g« fl¤Â
ä‹f«Ã c‰g¤Â mYäåa¡ f«ÃfŸ Áwªj ä‹fl¤Â
ékhd« f£LtÂš oÍuhYä‹ bk¡dhèa« - mYäåa¤Â‹ cnyhf¡

cnyhf¡ fyitahf v‹gJ Al + Mg fyitfŸ nyrhdit ÏGéir
cŸsit. mç¥ig vÂ®¥git
bt¥g¤jhš x£o mYäåa« gÎl® mYäåa« ešy xL¡» ÏU«ò
Ïiz¤jš M¡iril ÏU«ghŒ xL¡F«

www.tamilaruvi.in www.kaninikkalvi.com
www.tnpscnote.com
ஆசிரியர்கள் மற்றும் மாணவர்களுக்கு தேவவயான வகதயடுகள்,

கல்வி செய்திகள், அரொவணகள் த ான்றவற்வற தமற்கண்ட
இவணயேளங்களில் இருந்து திவிறக்கம் செய்து சகாள்ளலாம்.
த ாட்டித்தேர்வுகளுக்கு தேவவயான நடப்பு செய்திகள், ெமச்சீர்
புத்ேகங்கள், ச ாது அறிவு புத்ேகங்கள் ஆகியவவயும் தமற்கண்ட
இவணயேளங்களில் இருந்து திவிறக்கம் செய்யலாம்.
“Dream is not that which

you see while sleeping.
It is something that
does not let you sleep.”
-APJ Abdul Kalam

TNUSRB General Knowledge Study Materials PDF - Kashika IAS Academy

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TNUSRB General Knowledge Study Materials PDF - Kashika IAS Academy

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

bghJm¿Î,fhÁfh IAS mfhlä (Ïytr gæ‰Á),TlYh®.

‘njo¢ nrhW ãj« Â‹W gy

1 m.RnuZ Fkh® MSc.BEd,9894006772

f‰fhy« cnyhf¡ fhy« (m)

Ïil¡f‰fhy« (m) br«ò¡fhy« bt©fy¡ ÏU«ò¡

ngh‹wit tuyh‰W¡ fhy¤ij fâ¡f cjÎ« vG¤J¥ó®tkhd Mjhu§fŸ.

giHa f‰fhy k¡fŸ Ú¡ç£nlh Ïd¤ij nr®ªjt®fŸ.

ngènahè¤Â¡ v‹whš giHa fš v‹W bghUŸ.

MÂkåj‹ Kjèš gH»a éy§F – ehŒ

2 m.RnuZ Fkh® MSc.BEd,9894006772

°Ã§° vd¥gLtJ kåj jiyÍl‹ Á§f¤Â‹ clyik¥ò bfh©l f‰gidahd

».Ã. 1921 – š Au¥gh v‹Däl¤Âš elªj mfœthuhŒ¢Á‹ nghJ Ïªj rh‹WfŸ

Kªija Ïil¡fhy« 8-13 ü‰wh©L, Ãªija Ïil¡fhy« 13-18 ü‰wh©L

kÂ¥Ã£lh®.mjhtJ bt©fy¡ fhy¤Jl‹ bjhl®òilaJ.

3 m.RnuZ Fkh® MSc.BEd,9894006772

Au¥gh 1921 gh»°jh‹ jauh« rAhå

fhèg§f‹ 1953 uh#°jh‹ V.nfhZ

nyh¤jš 1957 F#uh¤ v°.M®. uh›

njhyhÅuh 1985-90 F#uh¤ M®.v°. Ã°¤

1) Au¥gh (Harappa) : (ÁªJ bkhê brhšY¡F òijÍ©l efu«)

f©blL¡f¥g£ld. F©l« »il¤JŸsJ. bkrgnlhäa K¤Âiu »il¤JŸsJ.

ÁªJ rkbtë efu§fënyna äf¥ bgça efu« bkhfŠrjhnuh

4 m.RnuZ Fkh® MSc.BEd,9894006772

Âbg¤ - jahdªj ru°tÂ

ç¡ ntj« : - flÎS¡fhf ne®¤Â¡fl‹ brŒa¥gL«nghJ ghl¥gL« ghkhiyfŸ

mj®tz ntj« : - MÅfisÍ«, óäfisÍ« f£LgL¤j¡ Toa ghlšfŸ k‰W«

ç¡ ntjfhy« v‹W« miH¥g®.

òfœbg‰w fha¤Âç kªÂu« _‹whtJ ghf¤Âš cŸsJ.

5 m.RnuZ Fkh® MSc.BEd,9894006772

ghd§fŸ : - nrhkh v‹w broæèUªJ vL¡f¥g£l nrhkghdK« gh®èæèaUªJ

Ã‹ntjfhy« (».K. 1000- ».K. 600)

Ï¡fhy¤Âš Ïa‰w¥g£lJ. kfhghuj¤Â‹ _y¥bga® b#ar«ïjh.

mRtnkjahf« - mur‹ j‹Dila mRt« (FÂiu) vÂ®¥Ã‹¿ br‹w ehLfis

.th{nga« - nj®¥gªja«, ÏÂš murå‹ nj® v¥nghJ« bt‰¿bgW«.

6 m.RnuZ Fkh® MSc.BEd,9894006772

itÁa®fŸ bjhil tâf®/iféidP®/étrhæ

N¤Âu®fŸ ghj« go¥g¿t‰w nk‰f©l 3 Ãçéd®fël«

t.v© bghUŸ Âuhél ehfçf¡ TWfŸ Mça ehfçf TWfŸ

bjhêš, thâf« fhšeil ts®¥ò«, ngh®

4 éy§F têghL K¡»a éy§F vUJ vUJfis K¡»a éy§F gR ,

7 m.RnuZ Fkh® MSc.BEd,9894006772

rkz / bgs¤j kj§fŸ

Fy« r¤Âça® r¤Âça®

têfŸ (Âçu¤Âd§fŸ) (Ãuh¡Uj bkhêæš 8 têfŸ ( m£lÓy«)

8 m.RnuZ Fkh® MSc.BEd,9894006772

kj¤ij Ã‹g‰¿a funty®fŸ, mnrhf®,

kj c£ÃçÎfŸ Âf«guh – kfhÅu® nfh£gh£Ll‹ Ëdahd«

°ntj«guh – gh®Rtehjç‹ vëik

9 m.RnuZ Fkh® MSc.BEd,9894006772

ò¤jkhehL jiyik mur®

Ódhéš f‹~óÁa°, ghuÓf¤Âš b#huh°lu® ÏªÂahéš kfhÅu® k‰W« ò¤j®

Ô®¤j§fu® v‹w brhšY¡F Ãwé¥ bgU§fliy¡ flªj Phå v‹W bghUŸ.

10 m.RnuZ Fkh® MSc.BEd,9894006772

Ëdahd¤ij Ã‹g‰¿a k‹d® mnrhf®

ò¤j® MÁan#hÂ vd miH¡f¥gL»wh®

ò¤jç‹ òfœbg‰w khzt®fŸ :- [hçò¤j‹, bkh¡fyd‹, Mdªj‹, njtj¤j‹,

Nalandaa University was still a famous centre of Buddhism

11 m.RnuZ Fkh® MSc.BEd,9894006772

khÁnlhåah (»nu¡f«) k‹d® 2« Ãè¥òé‹ kf‹ mby¡rh©l®. Ïtç‹ FU

».K. 323š ghÃnyhåahéš fhykhdh® ÏªÂahé‹ ÛJ gilbaL¤j Kjš Inuh¥Ãa®

bksça t«r« (».K. 325 - ».K.183)

g£l¤J Ïstur® Ítuh#h vd miH¡f¥g£lh®.

bksça t«r¤ij¥ g‰¿ T¿a r§ffhy¥ òyt® kh_ydh®.