1

ΑΛΓΕΒΡΑ ΤΑΝΥΣΤΩΝ

1. Εισαγωγικά. Υποθέτουµε ότι ο αναγνώστης γνωρίζει τα περιεχόµενα στην

ενότητα “Γραµµικές Μορφές”.

Γενικές υποθέσεις – Συµβολισµοί. Ο χώρος, στοιχεία του οποίου χρησιµοποιούµε,

είναι ένας γραµµικός (ανυσµατικός) χώρος V επί ενός σώµατος F, συνήθως το σώµα
των πραγµατικών αριθµών. V ′ είναι ο δυϊκός χώρος του V, και f j γραµµικές µορφές
που αποτελούν την δυϊκή βάση της τυχούσης βάσεως {b i } , 1 ≤ i ≤ n , του V.
Έχουµε, λοιπόν, ότι, f j (b i ) = δ ij

Ορισµός. Η βάση των f j του V ′ , καλείται αντίστροφη βάση (reciprocal bases) της
βάσης {b i } του V.

Φανερά, για το τυχόν x ∈ V , x = χ i b i , ισχύουν οι σχέσεις, f j ( x ) = χ j .

Θα δούµε, τώρα, µε πιο τρόπο µεταβάλλεται η δυϊκή βάση, όταν στον χώρο V,
αλλάξουµε την βάση, από {a i } σε {b i } , µέσω ενός µη ιδιάζοντος µετασχηµατισµού,
(βλέπε ενότητα “Γραµµικές απεικονίσεις” §4, 5) που έχει πίνακα Ρ. Αν ο µετασχηµα-
j
τισµός µας είναι ο b i = ρ i a j , δείξαµε ότι, οι τελικές συντεταγµένες β j του x = β jb j
συνδέονται µε τις αρχικές συντεταγµένες του x = α ja j µέσω των σχέσεων
j j j j
β j = σ1 α1 + K + σ n α n = σ i α i , όπου ο πίνακας Q = (σ i ) είναι ο αντίστροφος του ανα-
στρόφου του πίνακα Ρ. Ισχύουν, δηλαδή, οι σχέσεις Q = (P t ) −1 , και P = (Q t ) −1 . Γράφουµε
και (ρ j κ )(σ κ i ) = δ ij , ως επίσης (ρ κ i )(σ j κ ) = δ ij .
Ερχόµαστε, τώρα, στον δυϊκό χώρο V ′ του V. Με g i θα συµβολίζουµε τα στοιχεία της
αντιστρόφου βάσεως της βάσεως {bi } , και µε f i τα στοιχεία της αντιστρόφου
βάσεως της βάσεως {a i } . Εν V ′ έχουµε τις σχέσεις f i (a j ) = δij και g i (b j ) = δ ij . Ο
γραµµικός µετασχηµατισµός της βάσεως {f i } στην βάση {g i } , έχει την γενική µορφή
κ κ
g κ ( x ) = t λ f λ ( x ) . Θα πρέπει να υπολογίσουµε τα στοιχεία του πίνακα ( t λ ) . Για τον
σκοπό αυτό, εφαρµόζουµε τον µετασχηµατισµό Τ στα στοιχεία f i και έχουµε ότι,
j µ κ µ κ ν κ ν
δ λκ = g κ (b λ ) = g κ (ρ λ a j ) = g κ (a µ )ρ λ = t ν f ν (a µ )ρ λ = t ν ρ λ f ν (a ν ) = t ν ρ λ . Είναι,
κ ν
δηλαδή, t ν ρ λ = δ λκ . Σε συµβολισµό πινάκων, η σχέση αυτή γράφεται TP t = I (1).

Σηµείωση. Όταν από τους συµβολισµούς µε τους δείκτες περνάµε σε συµβολισµούς

µε πίνακες, θα πρέπει να προσέχουµε αν ο αθροιζόµενος δείκτης αφορά κολώνες ή
γραµµές, έτσι ώστε το γινόµενο των πινάκων να είναι δυνατόν. Εδώ, το αθροιζόµενο j
j
στην σχέση ρ λ a j αφορά τις γραµµές του πίνακα Ρ και, συνεπώς, ο τελικά σηµειού-
µενος πολλαπλασιασµός, για να είναι δυνατός, πρέπει να γραφεί TP t , και όχι TP .

κ
Η (1) δίδει και την T = (P t ) −1 = Q και άρα, g κ ( x ) = σ λ f λ ( x ) .

Σηµείωση. Σχηµατικά, έχουµε την εξής κατάσταση:

 2

P
Όταν, λοιπόν, οι βάσεις στον χώρο V αλλάζουν µε τον
V ⊃ {ai } → { bi }⊂ V µετασχηµατισµό που έχει πίνακα Ρ, οι αντίστροφες
↓ ↓ βάσεις του δυϊκού χώρου αλλάζουν µε έναν
V΄⊃ {fi } → { gi }⊂ V΄ µετασχηµατισµό, που έχει πίνακα Q = (P t ) −1
t −1
(P ) Την κατάσταση αυτή την χαρακτηρίζουµε λέγοντας ότι
“τα ανύσµατα του ανυσµατικού χώρου µετασχηµατίζονται µε τον ίδιο τρόπο,
covariant, (δείκτες κάτω), τα ανύσµατα του δυϊκού χώρου (δείκτες άνω) µετασχη-
µατίζονται µε ανάστροφο αντίστροφο τρόπο contravariant.” Παρατηρούµε ότι, τα
στοιχεία του σώµατος F, δεν αλλοιώνονται από τους µετασχηµατισµούς αυτούς.
Παραµένουν, δηλαδή, invariant (αναλλοίωτα). Τα µεγέθη αυτά χαρακτηρίζονται ως
µονόµετρα (scalar) µεγέθη.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ. Έστω ο διανυσµατικός χώρος V (F) , dim V = n , και F n ο χώρος

των συντεταγµένων του. Έστω Τ ένας µη ιδιάζων γραµµικός µετασχηµατισµός του
χώρου V στον εαυτό του. Το x ∈ V απεικονίζεται στο x ′ = xT ∈ V . Αν b µία βάση
j
του V, έχουµε ότι, b i T = ρ i b j (προστίθενται τα στοιχεία-κολώνες), και γράφουµε
ισοδύναµα, b′ = bP , όπου b ένας 1× n πίνακας, στοιχεία του οποίου είναι τα n
b i ∈ V ανύσµατα και P ένας n × n πίνακας, ο πίνακας του Τ ως προς την βάση b . Ας
δούµε πως µετασχηµατίζεται η εικόνα του x στον χώρο F n . Είναι, x = χ µ bµ = χ ′ ν b′ν .
Άρα, και
x = χ ′µ b′µ = χ ′µ b µ T = χ ′1 (ρ1 b1 + ρ1 b 2 + K + ρ1 b n ) + χ ′ 2 (ρ 2 b1 + ρ 2 b 2 + K + ρ 2 b n ) + K
1 2 n 1 2 n

K + χ ′n (ρ n b1 + ρ n b 2 + K + ρ n b n ) =
1 2 n

(χ ′1ρ1 + χ ′2ρ 2 + K + χ ′n ρ n )b1 + K + (χ ′1ρ1 + χ ′ 2ρ 2 + K + χ ′n ρ n )b n

1 1 1 n n n

(προστίθενται τα στοιχεία-γραµµές).
 χ1   χ ′1 
   
Στον χώρο των συντεταγµένων, λοιπόν, έχουµε την σχέση  M  = P t  M  , ή
χn   χ ′n 
   
X = P t X ′ . Αν Q ο αντίστροφος πίνακας του πίνακα Ρ, τότε, X ′ = QX . Άρα και,
Q = (P t ) −1 . Συµπέρασµα: Όταν τα στοιχεία του χώρου V µετασχηµατίζονται κατά
covariant τρόπο, τα στοιχεία του χώρου των συντεταγµένων µετασχηµατίζονται κατά
contra variant τρόπο.

2. Συµβολισµοί, ορολογία. Συνήθως, τα αντικείµενα που θα καλούµε τανυστές

παρίστανται µε πίνακες. Θα πρέπει να προσέχουµε όµως, την θέση στην οποία
βρίσκονται οι ελεύθεροι δείκτες των στοιχείων τους. Γενικός κανών: ∆είκτες κάτω
σηµαίνει covariant µετασχηµατισµός. ∆είκτες άνω, σηµαίνει contra variant
µετασχηµατισµός. Τα µονόµετρα µεγέθη δεν έχουν ελεύθερους δείκτες.
Παράδειγµα οι 3 × 3 πίνακες:
 w 11 w 12 w13   w11 w12 w 13   w 11 w 12 w13 
   2   
(w ) =  w
ij 21
w 22
w 
23
( w j ) =  w 1 w 2 w 3  ( w ij ) =  w 21 w 22 w 23 
i 2 2

 w 31 w 32 w 33   w3 w3 w3  w 
   1 2 3
  31 w 32 w 33 
 3

Είναι ενδεχόµενο, όµως, να εµφανίζονται και τανυστές µε περισσότερους δείκτες,

όπως για παράδειγµα ο w ijk , ο οποίος είναι ένας 3 × 3 × 3 , που αντιστοιχεί στους

 w111 w112 w 113   w 211 w 212 w 213   w 311 w 312 w 313 

     
( w1 jk ) =  w121 w122 w 123  ( w 2 jk ) =  w 221 w 222 w 223  ( w 3 jk ) =  w 321 w 322 w 323 
 w131 w132 w 133   231   331 
  w w 232 w 233  w w 332 w 333 
Ο αναγνώστης καταλαβαίνει πλέον τις περιπτώσεις που έχουµε ακόµα πιο πολλούς
δείκτες, και µάλιστα να βρίσκονται σε θέσεις πάνω και κάτω.
Το γινόµενο των u i και v j , 1 ≤ i, j ≤ 3 , πινακοποιείται κατά τον προφανή τρόπο:
 u 1 v1 u1v 2 u1v3 
 
u i v j =  u 2 v1 u 2v2 u 2v3 
 u 3v u 3v2 u 3 v 3 
 1

Στην περίπτωση, που έχουµε επαναλαµβανόµενο δείκτη, αυτός νοείται ότι αθροίζεται
και τελικά εξαφανίζεται. Παράδειγµα:
 A11 A12 A13 
 
A ij v j =  A 21 A 22 A 23 (v1 v 2 v 3 ) . Εδώ έχουµε να πολλαπλασιάσουµε έναν
 31 A 32 A 33 
A 
3 × 3 πίνακα επί έναν 1× 3 . Ο πολλαπλασιασµός αυτός γίνεται κατά τον τρόπο που
δείχνουµε:
 A11 A12 A13   A11 A12 A13  v1   A11 v1 + A12 v 2 + A13 v 3 
      
A ij v j =  A 21 A 22 A 23 (v1 v 2 v 3 ) =  A 21 A 22 A 23  v 2  =  A 21v1 + A 22 v 2 + A 23 v 3  = Bi
t

 31 A 32 A 33   A 31 A 32 A 33  v   A 31v + A 32 v + A 33 v 
A    3   1 2 3

Σύµφωνα µε την λογική αυτή, είναι σωστό να γράφουµε A ij v i v j w m = B m .

3. Κατασκευή τανυστικού χώρου. Ξεκινάµε την κατασκευή ενός χώρου τανυστών

χρησιµοποιώντας δύο ανυσµατικούς χώρους U και V. Θεωρούµε το U × V και θα
συµβολίζουµε µε uv τα στοιχεία του. Το σύνολο των υποσυνόλων του U × V
αποτελεί αυτό που θα καλούµε χώρο τανυστών Τ. Ένα τυπικό στοιχείο, λοιπόν, του Τ
είναι το t = {u1 v1 , K , u κ v κ } (1). Εν γένει uv ≠ vu . Συµφωνούµε αντί της σχέσεως
(1), να γράφουµε την t = u1v1 + K + u κ v κ . Το uv καλείται και συµβολικό γινόµενο
των u και v, ενώ το t καλείται και συµβολικό άθροισµα. Στο σύνολο Τ εισάγουµε τις
εξής σχέσεις ισοδυναµίας:
1) ∆ύο συµβολικά αθροίσµατα είναι ίσα, µε την ίδια έννοια, που δύο σύνολα είναι
ίσα. 2) a (b + c) = ab + ac , όπου a , b ∈ U και c ∈ V . Επίσης όπου a , ∈ U και b, c ∈ V .
3) λab = (λa )b = a (λb) , όπου λ ∈ F , a , ∈ U και b ∈ V .
Οι τρεις αυτές σχέσεις ισοδυναµίας, µας επιτρέπουν τις εξής µεταβολές επί του
στοιχείου t: 1) Οιαδήποτε µετάθεση των uv. 2) αντικατάσταση κάποιου uv σύµφωνα
µε την σχέση ισοδυναµίας 2) και 3) την αντικατάσταση κάποιου uv σύµφωνα µε την
σχέση ισοδυναµίας 3). Τα στοιχεία t 1 και t 2 του Τ θα λέγονται ίσα, t 1 = t 2 , τότε και
µόνον, αν µέσω κάποιας επιτρεπόµενης µεταβολής, τα σύνολα t 1 και t 2 είναι ίσα.
Στο σύνολο Τ εισάγουµε µία πρόσθεση και έναν µονόµετρο πολλαπλασιασµό, έτσι
ώστε να γίνει αυτό διανυσµατικός χώρος. Έτσι, για κάθε t 1 , t 2 ∈ T ορίζεται το
 4

t 1 + t 2 = {t 1 } ∪ {t 2 } και λt = λu1v1 + K + λu κ v κ . Παρατηρούµε ότι, το µηδενικό στοι-

χείο 00 του χώρου Τ είναι το ζεύγος, που αποτελείται από τα µηδενικά στοιχεία των
αντίστοιχων ανυσµατικών χώρων.

Ορισµός. Ο έτσι κατασκευασθείς χώρος Τ, καλείται τανυστικό γινόµενο T = U ⊗ V

των ανυσµατικών χώρων U και V.

Θεωρούµε, τώρα, και τους δυϊκούς χώρους U ′ και V ′ αντίστοιχα, των U και V µε
τις αντίστοιχες αντίστροφες βάσεις.. Αν t ∈ T και f ∈ V ′ , εισάγουµε την εξής πράξη
contraction (από δεξιά) T × V′ ∋ (uv, f) → f ( v)u = λu ∈ U . Αντίστοιχα, έχουµε και
την contraction (από αριστερά) U′ × T ∋ (f , uv) → f (u ) v = λv ∈ V . Γράφουµε και
U ′ ⋅ T , και λέµε, ότι εκτελούµε µία συµπύκνωση του τανυστή.
Συνήθως η κατασκευή του τανυστικού χώρου γίνεται πάνω στο T = V ⊗ V .
Τοποθετούµε δείκτες πάνω ή κάτω, ανάλογα µε το αν οι µετασχηµατισµοί µου είναι
contra variant ή covariant. Έτσι, γράφουµε T02 και δηλώνουµε ότι το τανυστικό µας
γινόµενο προέρχεται από δύο ίδιους contra variant χώρους, π.χ. χώρους των
συντεταγµένων. Το T20 δηλώνει ότι προέρχεται από δύο ίδιους covariant χώρους. Το
T11 δηλώνει ότι έχουµε έναν contra και έναν covariant χώρο. Στην περίπτωση αυτή,
ισχύει ότι T11 = V ⊗ V ′ = V ′ ⊗ V . Βέβαια, η γενικότερη µορφή αυτών των συµβόλων
είναι η Tqp , µε το προφανές νόηµα.

4. Βάση τανυστικού γινοµένου. Έστω ο T = U ⊗ V , dim U = m , dim V = n , µε

βάσεις u και v αντίστοιχα. Αν b j ∈ V , u i ∈ u και u1b1 +K + u m b m = 00 , τότε και
b j = 0 για 1 ≤ j ≤ m . Πράγµατι, µία contraction από αριστερά, U′ ⋅ T εφαρµοζόµενη
στην προηγούµενη ισότητα δίδει f i (u j )b j = b i = 0 για όλα τα 1 ≤ i ≤ m .

ΠΡΟΤΑΣΗ. Τα m × n στοιχεία u i v j ∈ T αποτελούν βάση του Τ. Άρα dim T = mn .

Απόδειξη. α) Είναι γραµµικά ανεξάρτητα.. Θεωρούµε την λ ij u i v j = 00 . Το διπλό
αυτό άθροισµα γράφεται και ∑ u (∑ λ
i
i
j
ij v j ) = 00 , άρα και ∑λ v
j
ij j = 0 , και επειδή τα

v j ∈ v , για κάθε i και κάθε j, λ ij = 0 .

β) Παράγουν τον Τ. Φανερά, για το τυχόν t ∈ T , t = a 1 b 1 + K + a κ b κ , επειδή έχουµε
ότι a η = µ αη u α , 1 ≤ η ≤ κ , 1 ≤ α ≤ m και b θ = µ βθ v β , 1 ≤ θ ≤ κ , 1 ≤ β ≤ n , µιά και u α ∈ u
αντίστοιχα vβ ∈ v , είναι και, t = τ ij u i v j .

Η παραπάνω πρόταση, ισχύει και για τις περιπτώσεις T02 , T20 , T11 . Τα στοιχεία του
χώρου T02 = V ⊗ V έχουν την µορφή τ ij v i v j , 1 ≤ i, j ≤ n , και καλούνται contra
variant τανυστές τάξεως δύο επί του χώρου V. τ ij είναι οι συντεταγµένες τους ως
προς την βάση v . Τα στοιχεία του χώρου T20 = V′ ⊗ V′ έχουν την µορφή τ ijf i f j ,
1 ≤ i, j ≤ n , και καλούνται cοvariant τανυστές τάξεως δύο επί του χώρου V΄. τ ij
είναι οι συντεταγµένες τους ως προς την αντίστροφη βάση f . Τέλος κάθε
t ∈ T11 = V ⊗ V′ έχει την µορφή t = τ i j v i f j και καλείται µικτός τανυστής τάξεως
 5

δύο. Αν θέλουµε να δούµε µε ποιο τρόπο αλλάζουν οι συντεταγµένες ενός τανυστή

όταν αλλάζει η βάση του χώρου, εργαζόµαστε σύµφωνα µε το που βρίσκονται οι
δείκτες, ως εξής:
Για το στοιχείο t = τ ij v i v j ∈ T02 , ένας µετασχηµατισµός u i = ρ i v j της βάσης v στη
j

βάση u , µετασχηµατίζει τις συντεταγµένες του t σύµφωνα µε τον κανόνα

i j
ξ ij = τ αβ σ α σ β , όπου µε ρ σηµειώνουµε τα στοιχεία του πίνακα Ρ του µετασχηµα-
τισµού v → u και µε σ τα στοιχεία του πίνακα Q = (P t ) −1 .
i
Για το στοιχείο t = τ ijf i f j ∈ T20 , ένας µετασχηµατισµός g i = σ j f j της βάσης f στη
βάση g , µετασχηµατίζει τις συντεταγµένες του t σύµφωνα µε τον κανόνα
ξ ij = τ αβ ρ α i ρβ j , όπου µε σ σηµειώνουµε τα στοιχεία του πίνακα Q του µετασχηµα-
τισµού f → g και µε ρ τα στοιχεία του πίνακα P = (Q t ) −1 .
j
Για το στοιχείο, τέλος, t = τ i j v i f j ∈ T11 , ένας µετασχηµατισµός u i = ρ i v j της βάσης
i
v στη βάση u και ένας µετασχηµατισµός g i = σ j f j της βάσης f στη βάση g ,
i
µετασχηµατίζει τις συντεταγµένες του t σύµφωνα µε τον κανόνα ξ i j = τ α β σ α ρβ j , όπου
µε ρ σηµειώνουµε τα στοιχεία του πίνακα Ρ του µετασχηµατισµού v → u και µε σ
σηµειώνουµε τα στοιχεία του πίνακα Q του µετασχηµατισµού f → g .

ΠΑΡΑ∆ΕΙΓΜΑΤΑ. 1) Ο χώρος T00 αποτελείται από το σύνολο των µονόµετρων

µεγεθών . 2) Ο χώρος V είναι ένας T01 χώρος. Ο χώρος V΄ είναι ένας T10 χώρος.
3) Ο χώρος T20 = V′ ⊗ V′ αποτελείται από στοιχεία της µορφής (f , g) = β ijf i f j
Θεωρούµε, τώρα, το ( x , y) ∈ V × V . Αν τα x, y έχουν τις εκφράσεις x = χ i v i και
y = ψ j v j , όπου v αντίστροφη βάση της f , τότε, ως γνωστόν, ισχύει ότι xf i = χ i και
yf j = ψ j . Ορίζεται, συνεπώς, η διγραµµική µορφή w : V × V → F από την σχέση
w ( x , y) = (f ⊗ g )( x , y) = β ij χ i ψ j = f ( x )g ( y) .
Είναι, λοιπόν, w ( x , y) = β ij (f i ⊗ f j )( x , y) = β ij χ i ψ j (1). Ιδιαίτερα, w ( v i , v j ) = β ij . Το
παρακάτω αντιµεταθετικό διάγραµµα διευκρινίζει την κατάσταση στην οποία
w ευρισκόµεθα.:
V × V ∋ (x, y) → f(x) g(y) ∈F Η απεικόνιση w είναι µία διγραµµική µορφή,
η απεικόνιση a αντιστοιχίζει την βάση του V, στην
i αντίστροφή της βάση του V΄, και, τέλος, i είναι
a ισοµορφισµός, που κλείνει το αντιµεταθετικό
V΄ × V΄ ∋ (f, g) διάγραµµα . Λόγω αυτού του γεγονότος, µπορούµε
να ταυτίσουµε τον χώρο των διγραµµικών µορφών
µε τον χώρο T20 . Η ισότητα (1), αν λάβουµε υπ’ όψη τον τρόπο µε τον οποίον
µετασχηµατίζονται οι συντεταγµένες όταν αλλάζουµε την βάση του χώρου,
αποδεικνύει ότι, η διγραµµική µορφή w = β ij (f i ⊗ f j ) παραµένει αναλλοίωτος ως
προς τους µετασχηµατισµούς των βάσεων του χώρου (που αποτελούν την οµάδα των
µη ιδιαζόντων γραµµικών µετασχηµατισµών GL(V, n). ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ. Αυτό, που
ουσιαστικά γίνεται εδώ, είναι η απεικόνιση i : V ′ × V ′ = T20 ∋ (f , g) → f ( x )g ( y) ∈ F .
Την απεικόνιση αυτή, µπορούµε να την λάβουµε και κάνοντας δύο συµπυκνώσεις του
τανυστή (f, g), ως εξής: Αν t = (f , g) = β ij f i f j , τότε, x ⋅ t ⋅ y = χ i v i ⋅ t ⋅ ψ j v j = β ij χ i ψ j ∈ F
 6

Γράφουµε και t = f i ⊗ f j .
3) Η αντίστοιχος µε την παραπάνω διαδικασία, δίδει τον ισοµορφισµό
i : V × V = T02 ∋ ( x, y) → f ( x )g ( y) ∈ F µε δύο συµπυκνώσεις µε τα διανύσµατα
f = ξ i f i ∈ V ′ και g = η jf j ∈ V′ ως εξής: f ⋅ t ⋅ g = ξ i f i ⋅ xy ⋅ η jf j = β ijξ i η j ∈ F , όπου β ij
είναι η τιµή της διγραµµικής µορφής w : V ′ × V ′ → F επί των στοιχείων της
αντιστρόφου βάσεως f του V΄, δηλαδή, β ij = w (f i , f j ) .
Είναι, λοιπόν, T02 = T20 . Γράφουµε, και, t = x ⊗ y .
4) Ο χώρος T11 = V ⊗ V′ αποτελείται από στοιχεία της µορφής ( x , f) = χ i ξ j v i f j . Τον
ισοµορφισµό i : V × V′ = T11 ∋ ( x , f) → β i χ i ξ j ∈ F τον λαβαίνουµε µε δύο συµπυκνώ-
j

j j
σεις g ⋅ ( x, f) ⋅ y = g( v i )f j ( y) = β i χ i ξ j , όπου β i = w ( v i , f j ) . Γράφουµε, και, t = x ⊗ f .

5. Συντεταγµένες τανυστού. Όπως είδαµε στην προηγούµενη παράγραφο, αν είναι

T = U ⊗ V , µε dim U = m , dim V = n , και µε βάσεις u και v αντίστοιχα, τότε, το
m n
τυχόν στοιχείο t ∈ T έχει την έκφραση t = ∑∑ β ij u i v j = β ij u i v j , (1) µε, u i ∈ u και
i =1 j=1

v j ∈ v , η οποία προκύπτει από την κατασκευή του Τ και τις βάσεις u και v των
διανυσµατικών χώρων U και V αντίστοιχα. Πράγµατι, το t ∈ T είναι εκ κατασκευής
το t = a 1 b1 + K + a λ b λ όπου a α = µ i u i ∈ U και b β = ν j v j ∈ V , και, συνεπώς, το t έχει
την έκφραση (1). Στην περίπτωση, που ο Τ έχει προκύψει από τους χώρους V και V΄,
έχουµε, για το t ∈ T02 = V ⊗ V την έκφραση t = β ij v i v j , για το t ∈ T20 = V′ ⊗ V ′ την
έκφραση t = β ijf i f j , και, τέλος, για το t ∈ T11 = V′ ⊗ V = V ⊗ V′ την έκφραση
t = β i j v i f j . Οι εκφράσεις αυτές είναι µονοσήµαντες, για δεδοµένη βάση του V. Οι
συντελεστές β καλούνται συντεταγµένες του t ως προς την βάση που χρησιµοποιούµε
Οι συντελεστές αυτοί, αποτελούν τα στοιχεία ενός πίνακα, ο οποίος και ορίζει τον t
µέσω των συντεταγµένων του (βλέπε και §2). Η αλλαγή της βάσεως του χώρου V
έχει ως συνέπεια την αλλαγή των συντελεστών β, έτσι ώστε το t να παραµένει
αναλλοίωτο, σύµφωνα µε τους κανόνες covariant και contravariant. Έτσι, για τον
t ∈ T02 = V ⊗ V έχουµε, για την νέα βάση v′ του V, η οποία συνδέεται µε την παλαιά
βάση v του V µέσω των σχέσεων v′i = ρ ji v j , µε πίνακα P = (ρ j i ) , και v j = σ i j v′i µε
πίνακα Q = (σ i j ) και (ρ j κ )(σ κ i ) = δ ij , συντελεστές β ′ κλ = β ij σ κ i σ λ j , όπως προκύπτει από
τις ισότητες t = β ij v i v j = β ij (σ κ i v ′κ )(σ λ j v ′λ ) = (β ij σ κ i σ λ j ) v ′κ v ′λ . Εξ’ άλλου, είναι και
t = β′ κλ v′κ v′λ , άρα και β ′ κλ = β ij σ κ i σ λ j .
Το γεγονός ότι ο t παραµένει αναλλοίωτος ως προς τους µετασχηµατισµούς αλλαγής βάσης,
προκύπτει από τις ισότητες:
t = β κλ v′κ v′λ = (β αβ σ κ α σ λ β )(ρ µ κ vµ )(ρ ν λ v ν ) = β αβ (σ κ α ρ µ κ )(σ λ β ρ ν λ ) vµ v ν
= β αβ δµα δβν v µ v ν = β µν v µ v ν = t
Ανάλογα ισχύουν και για τις περιπτώσεις t ∈ T20 και t ∈ T11 .

Οι συντεταγµένες του αθροίσµατος s + t ∈ T δύο τανυστών s, t ∈ T , είναι, όπως

εύκολα µπορούµε να δούµε, το άθροισµα των συντεταγµένων των s, t. Αν οι s, t,
παρίστανται υπό την µορφή πινάκων, έχουµε τότε, όλους τους κανόνες που διέπουν
 7

το άθροισµα δύο πινάκων. Το ίδιο ισχύει και για το µονόµετρο γινόµενο λt ∈ T ,

λ ∈ F , t ∈ T . Ας δούµε, τώρα, πως ενεργεί η πράξη συµπύκνωση σε έναν τανυστή,
που τον έχουµε µε τις συντεταγµένες του.
Για παράδειγµα, έστω ο t ∈ T20 , t = β ijf i f j επί του οποίου εκτελούµε µία από δεξιά
συµπύκνωση µε το covariant άνυσµα a = α i v i ∈ V . Είναι
t ⋅ a = (β ijf i f j ) ⋅ (α κ v κ ) = β ijα κ f i f j v κ = β ijα κ f i δ κj = β ijα jf i
Το αποτέλεσµα της πράξεως αυτής, είναι το contravariant άνυσµα (β ijα j )f i ∈ V′ .
Στην περίπτωση, που είναι t ∈ T11 = V ⊗ V′ µπορούµε να έχουµε µία συµπύκνωση
από τα αριστερά µε ένα contravariant άνυσµα και µία συµπύκνωση από τα δεξιά µε
ένα covariant άνυσµα. Το αποτέλεσµα θα είναι ένα µονόµετρο µέγεθος:
f ⋅ t ⋅ a = ( γ λ f λ ) ⋅ (β ij v jf i ) ⋅ (α κ v κ ) = γ λβ ijα κ f λ v jf i v κ = γ λβ ijα κ δ λj δiκ = γ jβ ijα i

6. Επαγωγικά, θα ορίσουµε το τανυστικό γινόµενο περισσοτέρων των δύο ανυσµατι-

κών χώρων. Έστω, λοιπόν, ότι δίδονται οι γραµµικοί χώροι Vi , 1 ≤ i ≤ 3 . Το σύνολο
T = (Vα ⊗ Vβ ) ⊗ Vγ , Vα , Vβ , Vγ , 1 ≤ α, β, γ ≤ 3 αποτελείται από όλα τα συµβολικά
αθροίσµατα όλων των συµβολικών γινοµένων της µορφής (ab)c . Οι δύο σχέσεις
ισοδυναµίας που θεσµοθετήθηκαν για το τανυστικό γινόµενο δύο παραγόντων,
επεκτείνονται και στην περίπτωση των τριών, µε επιπλέον σχέση, την (ab)c = a (bc) .
Η σχέση αυτή, εξασφαλίζει την ταυτότητα (Vα ⊗ Vβ ) ⊗ Vγ = Vα ⊗ (Vβ ⊗ Vγ ) , και µας
επιτρέπει να θεωρούµε στοιχεία της µορφής abc ∈ T . Με κάθε Vi , θεωρούµε και τον
δυϊκό του V i , οπότε εν γένει, ένα τανυστικό γινόµενο έχει την µορφή Tqp , όπου,
επαγωγικά, 1 ≤ p ≤ m , και 1 ≤ p ≤ n .
Συνήθως θεωρούµε χώρους της µορφής Tqp = V ⊗ L ⊗ V ⊗ V ′ ⊗ L ⊗ V ′ όπου
έχουµε p ανυσµατικούς χώρους V και q V ′ , δυϊκούς του V. Ένα στοιχείο t ∈ Tqp
καλείται τανυστής p φορές contravariant και q φορές covariant. Η πρόσθεσις
τανυστών που ανήκουν σε διαφορετικά τανυστικά γινόµενα, δεν ορίζεται. Αντίθετα,
το γινόµενο ut των στοιχείων u ∈ Tqp11 , t ∈ Tqp22 ορίζεται, και είναι ένα στοιχείο του
τανυστικού γινοµένου Tqp11 ⊗ Tqp22 . Φανερά, ut ∈ Tqp11 ⊗ Tqp22 = Tqp11++qp22 .
Ένα covariant άνυσµα του Tqp είναι δυνατόν να υποστεί συµπύκνωση µε ένα
contravariant άνυσµα του Tqp . Το αποτέλεσµα της πράξεως αυτής, είναι η δηµιουργία
ενός µονοµέτρου µεγέθους (= στοιχείο του σώµατος F), και η αντικατάσταση του Tqp
από τον Tqp−−11 . Στην περίπτωση, που p = q , η p φορές επανάληψη της πράξης
“συµπύκνωση”, οδηγεί στην αντικατάσταση του Tpp από ένα µονόµετρο µέγεθος.
Μία βάση του Tqp κατασκευάζεται ως εξής: Θεωρούµε την βάση {b i } , 1 ≤ i ≤ n , του
V και {f j}, 1 ≤ j ≤ n του V ′ . Στην συνέχεια σχηµατίζουµε όλα τα τυπικά γινόµενα
j
της µορφής b i1 K b i p f j1 K f q , 1 ≤ i, j ≤ n . Το σύνολο των τυπικών αυτών γινοµένων,
που περιέχει n × p × q × n στοιχεία αποτελεί µία βάση του Tqp . Το τυχόν στοιχείο
i Ki j
t ∈ Tqp έχει στην συγκεκριµένη βάση την έκφραση t = τ j11K jpq b i1 K b i p f j1 K f q . Οι
συντελεστές τ καλούνται συντεταγµένες του τανυστή t ως προς τις βάσεις {b i } και
 8

{f j} , 1 ≤ i, j ≤ n . Όταν αλλάζουµε βάση, κάθε συντεταγµένη που έχει άνω δείκτη

µετασχηµατίζεται κατά contravariant τρόπο ενώ κάθε συντεταγµένη που έχει κάτω
δείκτη, κατά covariant τρόπο έτσι ώστε, ο τανυστής t να παραµένει αναλλοίωτος. Ο t
έχει απλά διαφορετικές εκφράσεις, σε συνάρτηση µε τις χρησιµοποιούµενες βάσεις.
Επιτρεπτές πράξεις εν Tqp : 1. Η πρόσθεση δύο στοιχείων του Tqp . Αυτή έχει ως
αποτέλεσµα ένα στοιχείο του Tqp , και αν τα στοιχεία αυτά είναι εκφρασµένα στην
ίδια βάση, οι συντεταγµένες του αθροίσµα τους είναι το άθροισµα των αντίστοιχων
συντεταγµένων. 2. Πολλαπλασιασµός επί µονόµετρο µέγεθος. ∆ίδει πάλι τανυστή του
i Ki j i Ki j
ιδίου χώρου. Αν t = τ j11K jpq bi1 K b i p f j1 K f q , τότε και λt = λτ j11K jpq b i1 K b i p f j1 K f q ,
δηλαδή, κάθε συντεταγµένη του, πολλαπλασιάζεται επί λ. 3. Συµπήκνωση. Η πράξη
αυτή, έχει ως συνέπεια τανυστή στον χώρο Tqp−−κκ , κ ≤ ελάχιστο των p, q. 4. Τέλος,
έχουµε και την πράξη “πολλαπλασιασµός”. Κατά τον πολλαπλασιασµό του r ∈ Tqp11 µε
τον s ∈ Tqp22 λαβαίνουµε τον rs ∈ Tqp11++qp22 . Στην περίπτωση, που r = ρ i b i ∈ T01 (= V ) και
s = σ jb j ∈ T01 (= V ) , το γινόµενο rs = ρ i σ j b i b j ∈ T02 . Φανερά, rs ≠ sr .

7. Εξωτερικά γινόµενα. Στην ενότητα “Γραµµικές Μορφές” §11 ορίσαµε την πράξη
[ ] για δύο γραµµικές µορφές. Θα µεταφέρουµε την πράξη αυτή στα στοιχεία των
χώρων Tqp .
Για στοιχεία a του χώρου T01 θέτουµε [a ] = a .
1
Για στοιχεία ab του χώρου T02 θέτουµε [ab] = (ab − ba ) .
2!
1
Για στοιχεία abc του χώρου T03 θέτουµε [abc] = (abc + bca + cab − bac − acb − cba ) .
3!
Επαγωγικά, θέτουµε,
1
T0m ∋ a 1a 2 K a m a [a 1a 2 K a m ] = ∑ δ1p,(21,)KK,pm( m ) a p (1) a p ( 2) K a p ( m ) ∈ T0m
m!
Όπου δ, το δ του Kronecker όπως ορίσθηκε στην §11 της ενότητας “Γραµµικές
Μορφές”.
Η πράξη αυτή έχει τις ιδιότητες:
1. Είναι γραµµική σε κάθε της παράγοντα. Ισχύει δηλαδή,
[a1 K(λb1 + µb 2 )K a m ] = λ[a1 K b1 K a m ]+ µ[a1 K b 2 K a m ]
2. Αντισυµµετρική για κάθε αντιµετάθεση δύο παραγόντων. Ισχύει δηλαδή,
[a1 K b1b 2 K a m ] = −[a1 K b 2 b1 K a m ]
3. Είναι µηδέν, γιά κάθε δύο ίδιους παράγοντες a ∈ V .
4. Είναι µηδέν, στην περίπτωση που έχουµε γραµµική εξάρτηση ανάµεσα στους
παράγοντες.
5. Αν το πλήθος των παραγόντων m είναι µεγαλύτερο από την διάσταση n του χώρου
V, τότε και πάλι το αποτέλεσµα της πράξεως αυτής είναι το 0 ∈ T0m .
9