Κεφάλαιο 7 Ορθογώνιοι Πίνακες

7.1 Οι χώροι 2
, 3
.
Τόσο στο Λύκειο όσο και στη Φυσική έχετε γνωρίσει τα διανύσματα στο επίπεδο
και στο τρισδιάστατο χώρο.

P ( x, y )

O
i x

Σε αυτούς τους χώρους ορίζεται ως μέτρο (μήκος) του διανύσματος τον θετικό
αριθμό

OP = x 2 + y 2 ή OP = x 2 + y 2 + z 2
Παράδειγμα
1
Εάν OP =   , OP = 12 + ( −2)2 = 5 και εάν
 −2 
1
OP =  −2  , OP = 12 + ( −2)2 + 32 = 14 .
 
 3 
Επίσης, ως εσωτερικό γινόμενο δύο διανυσμάτων στους χώρους αυτούς ορίζεται
ως η βαθμωτή ποσότητα:
x  x 
στον 2
εάν r1 =  1  , r2 =  2  , r1 r2 = x1 x2 + y1 y2 = r1 r2 cos( )
 y1   y2 
 x1   x2 
ενώ στον 2
εάν r1 =  y1  , r2 =  y2  , r1 r2 = x1 x2 + y1 y2 + z1 z2 = r1 r2 cos( ) .
   
 z1   z2 
Όπου θ είναι η γωνία των δύο διανυσμάτων όταν θεωρούμε ως θετική φορά την
αντίθετη φορά των δεικτών του ρολογιού.
r2


r1

Για την υπολογισμό της γωνίας δύο διανυσμάτων ισχύει:

1
  r1 r2   r1 r2 
 = cos−1   = arccos  
 r1 r2   r1 r2 
Δύο διανύσματα είναι κάθετα εάν και μόνο εάν έχουν εσωτερικό γινόμενο 0.
Παράδειγμα
Βρείτε το εσωτερικό γινόμενο, τα μέτρα και τη γωνία των διανυσμάτων
x = 1 −2 −2 και y =  6 3 2 .
T T

x y = (1)( 6 ) + ( −2 )( 3) + ( −2 )( 2 ) = −4 , x = 9 = 3 , y = 49 = 7

 r1  r2  −1  −4 
 = cos−1   = cos    1.76 rad (ακτίνια).
 r1 r2   3  7 

7.2 Εσωτερικό Γινόμενο, νόρμες και ορθογωνιότητα.

Τα όσα αναφέρουμε στις παρακάτω παραγράφουν ισχύουν και για διανυσματικούς
χώρους γενικά (πινάκων, διανυσμάτων, συναρτήσεων κλπ). Ωστόσο εμείς θα
περιοριστούμε στους ευκλείδειους διανυσματικούς χώρους n
. Ωστόσο σε
παραδείγματά μας θα αναφερθούμε και σε γενικότερους διανυσματικούς χώρους
για να κατανοήσουμε πως γενικεύονται οι έννοιες που θα γνωρίσουμε. Εσωτερικό
γινόμενο και το αντίστοιχο μέτρο του ορίζεται και στους υπόχωρους του n
ανάλογα με τους 2 , 3 .

Έστω V ένας διανυσματικός χώρος, υπόχωρος του n

. Κάθε συνάρτηση
ορισμένη στο V  V → (την οποία θα συμβολίζουμε με ) ορίζει ένα εσωτερικό
γινόμενο εάν x, y, z V και k , m ισχύουν τα ακόλουθα:
1. x y = y x
2. ( kx + my ) z = k ( x z ) + m( y z )
3. x x  0
4. x x = 0  x = 0 όπου 0 το μηδενικό διάνυσμα.
Συχνά το εσωτερικό γινόμενο έχει τον ισοδύναμο συμβολισμό ( x, y )  x y . Εμείς
θα χρησιμοποιούμε και τους δύο συμβολισμούς και θα θεωρούμε ότι είναι
ταυτόσιμοι.
Ο διανυσματικός χώρος V εφοδιασμένος με ένα εσωτερικό γινόμενο λέμε ότι είναι
διανυσματικός χώρος με εσωτερικό γινόμενο.
Όπως είδαμε το Ευκλείδειο εσωτερικό γινόμενο δύο διανυσμάτων
x = [ x1 x3 ] , y = [ y1 y2 y3 ] του ορίζεται ως
T T 3
x2
x y = x1 y1 + x2 y2 + x3 y3

Είναι σχετικά απλό να αποδείξουμε τις ιδιότητες του ορισμού. Έστω

x = [ x1 x2 x3 ] , y = [ y1 y2 y3 ] και z = [ z1 z2 z3 ] και k , m .
T T T

1. x y = x1 y1 + x2 y2 + x3 y3 = y x

2
 2. Αφού (kx + my) = [kx1 + my1 kx2 + my2 kx3 + my3 ]
T

( kx + my ) z = ( kx1 + my1 ) z1 + ( kx2 + my2 ) z2 + ( kx3 + my3 ) z3 =

= kx1 z1 + my1 z1 + kx2 z2 + my2 z2 + kx3 z3 + my3 z3 =
= kx1 z1 + kx2 z2 + kx3 z3 + my1 z1 + my2 z2 + my3 z3 =
= k ( x1 z1 + x2 z2 + x3 z3 ) + m ( y1 z1 + y2 z2 + y3 z3 ) = k ( x z ) + m( y z )

3. x x = x1 x1 + x2 x2 + x3 x3 = x12 + x22 + x32  0

4. x x = 0  x12 + x22 + x32 = 0  x1 = 0, x2 = 0, x3 = 0  x = [0 0 0]T = 0

ορίζουμε x y = x1 y1 + x2 y2 + ... + xn yn όπου x =  x1 x2 .... xn 

T
Για τον n
,
y =  y1 .... yn 
T
y2

Παράδειγμα:
Αποδείξτε για τα διανύσματα x = 1  2 3  και y = 1 2 3 
T T
του 3
ότι η

σχέση
x y = 1011 + 312 + 321 + 222 + 23 + 32 + 33

ορίζει εσωτερικό γινόμενο στο χώρο.

Για να αποτελεί η δοθείσα σχέση εσωτερικό γινόμενο αρκεί να επαληθεύει τις

και x = 1  2 3  , y = 1 2 3  ,

T T
ιδιότητες του ορισμού. Πράγματι, για ,  

z =  1  2  3  
T 3
είναι

x + y =  1  2 3  +  1 2 3  = 1 + 1  2 + 2 3 + 3  οπότε κάνοντας

T T T

πράξεις έχουμε
( x + y ) z = 10ˆ 11 + 3ˆ 1 2 + 3ˆ 2 1 + 2ˆ 2  2 + ˆ 2  3 + ˆ 3 2 + ˆ 3 3
= 10 ( 1 + 1 ) 1 + 3 ( 1 + 1 )  2 + 3 ( 2 + 2 )  1
+ 2 ( 2 + 2 )  2 + ( 2 + 2 )  3 + ( 3 + 3 )  2 + ( 3 + 3 )  3
=  (1011 + 31 2 + 32 1 + 22  2 + 2  3 + 3 2 + 3 3 )
+  (1011 + 31 2 + 32 1 + 22  2 + 2  3 + 3 2 + 3 3 )
=  (x z) +  (y z)

η αντιμεταθετική ιδιότητα που ισχύει στην πρόσθεση και στον πολλαπλασιασμό

των πραγματικών αριθμών δίνει
y x = 1011 + 312 + 321 + 222 + 23 + 32 + 33
= 1011 + 321 + 312 + 222 + 32 + 23 + 33
= 1011 + 312 + 321 + 222 + 23 + 32 + 33 = x y

και τέλος

3
 x x = 1012 + 312 + 321 + 222 + 23 + 32 + 32
= 1012 + 612 + 22 + 22 + 223 + 32
= 12 + ( 31 + 2 ) + ( 2 + 3 )  0
2 2

x x = 0  12 + ( 31 + 2 ) + ( 2 + 3 ) = 0 ,
2 2
και μάλιστα όπου συμπεραίνουμε

1 = 0, 31 +  2 = 0 και  2 + 3 = 0  1 = 0,  2 = 0, 3 = 0 . Άρα x = 0 .

Έστω V ένας διανυσματικός χώρος, υπόχωρος του n

. Κάθε συνάρτηση
ορισμένη στο : V → (την οποία θα συμβολίζουμε με ) ορίζει μία νόρμα επί
του V εάν x, y V και k  ισχύουν τα ακόλουθα:
1. x 0
2. x =0 x=0

3. kx = k x
4. x+ y  x + y .

Ο διανυσματικός χώρος V εφοδιασμένος με μία νόρμα λέμε ότι είναι

διανυσματικός χώρος με νόρμα.
Έστω ένας διανυσματικός χώρος V εφοδιασμένος με ένα εσωτερικό γινόμενο , η
συνάρτηση με τύπο x = x x αποτελεί μία νόρμα επί του διανυσματικού
χώρου .

Με βάση ευκλείδιο εσωτερικό γινόμενο ορίζουμε την Ευκλείδεια νόρμα του

διανύσματος x =  x1 x2 .... xn  ισούται με
T

x = x x = x12 + x22 + ... + xn2 .

Την νόρμα ενός διανύσματος την ονομάζουμε και μέτρο του διανύσματος και
στην περίπτωση του ευκλείδειου χώρου μας δίνει το μήκος του διανύσματος.
Αποδεικνύεται ότι στον 2
οι συναρτήσεις
x 1 = x1 + x2 , x 2 = x12 + x22 , x 
= max{ x1 , x2 }

ορίζουν νόρμες. Η x 2
είναι η ευκλείδεια νόρμα στον 2
που πηγάζει από το
Ευκλείδειο εσωτερικό γινόμενο. Ανάλογα γενικεύονται οι νόρμες αυτές και στον
n
. Για τις νόρμες x 1 , x 2 , x  , όταν γενικά ορίζονται στον n ισχύει η σχέση:

x 
 x 2  x1 n x 2 n x 

Αυτές οι σχέσεις εύκολα αποδεικνύονται (εδώ ενδεικτικά κάποιες από αυτές για τον
2
):

x 2 = x12 + x22  max{ x1 , x2 }2 = max{ x1 , x2 } = x 

4
 x 2 = x12 + x22  max{ x1 , x2 }2 + max{ x1 , x2 }2 = 2 max{ x1 , x2 }2 =
= 2 max{ x1 , x2 }  2 max{ x1 , x2 } = 2 x 

Τα σύνολα x  2
: x 1 = 1 , x  2
: x 2 = 1 , x  2
: x 
= 1 παριστάνουν τα
περιγράμματα των σχημάτων που ακολουθούν:

(0,1)
(0,1)
(-1,1) (1,1)
(-1,0)

(0,1) (1,0)
(1,0)
(-1,-1) (1,-1)
(0,-1)

Μία σημαντική ανισότητα που ισχύει για τους χώρους με νόρμα είναι γνωστή ως
ανισότητα Cauchy – Schwarz :
x y x  y
Η ανισότητα αυτή βρίσκει εφαρμογές ως εργαλείο σε πολλές αποδειχτικές
διαδικασίες στα Μαθηματικά.
Έστω V διανυσματικός χώρος εφοδιασμένος με μία νόρμα . Η συνάρτηση d
ορισμένη στο V → με τύπο d = x − y καλείται μετρική παραγόμενη από τη
νόρμα και η τιμή της καλείται απόσταση των x, y .
Για την απόσταση δύο διανυσμάτων ισχύουν τα ακόλουθα:
• x− y  0, x, y V
• x− y = 0  x = y, x, y V
• x− y = y − x , x, y V
• x−z  x − y + y − z , x, y , z V

Παραδείγματα γενίκευσης
Οι νόρμες ορίζουν μήκη και αποστάσεις σε διανυσματικούς χώρους. Τα
παραδείγματα που θα παραθέσουμε δείχνουν πως μπορούν να ορισθούν τέτοια
μεγέθη σε γενικότερους διανυσματικούς χώρους.
α) Θεωρούμε τον διανυσματικό χώρο πινάκων ( M nn ( ), +, ) . Στους πίνακες
ορίζονται διάφορες νόρμες. Μία από αυτές είναι και η Frobenius νόρμα
n n

 a
2
A F
= ij
i =1 j =1

μία άλλη η A 2 για την οποία αποδεικνύεται ότι ισχύει A 2 =  ( AT A) όπου  ( A)

η φασματική ακτίνα (μεγαλύτερη ιδιοτιμή). Για τις νόρμες πινάκων συνήθως ζητάμε
να ισχύει επιπλέον η ιδιότητα A  B  A  B .

5
β) Διανυσματικοί χώροι αποδεικνύεται ότι είναι και οι συνεχείς συναρτήσεις μίας
μεταβλητής ορισμένη σε ένα διάστημα [ a, b] , (C[ a, b], +, ) . Οι πράξεις + και  είναι
οι συνήθεις πρόσθεση συναρτήσεων και πολλαπλασιασμός αριθμού επί
συνάρτηση. Για την περίπτωση των πολυωνύμων το έχουμε δει. Στον
διανυσματικό χώρο αυτό μπορούμε να ορίσουμε εσωτερικό γινόμενο με τύπο
b
f ( x) g ( x) =  f ( x) g ( x)dx
a

και με βάση το αυτό την αντίστοιχη νόρμα

b
f 2
=  a
f ( x ) 2 dx .

Αποδεικνύεται ότι ικανοποιούν όλα τα αξιώματα των ορισμών του εσωτερικού

γινομένου και της νόρμας αντίστοιχα. Η νόρμα αυτή ονομάζεται l 2 − ό . Η
ανισότητα Cauchy – Schwarz για τη συγκεκριμένη νόρμα είναι η σχέση
b b b
 a
f ( x) g ( x)dx  a
f ( x) 2 dx  a
g ( x) 2 dx .

Μία άλλη νόρμα που ορίζεται σε αυτόν τον διανυσματικό χώρο είναι η
f = max f ( x) που ονομάζεται ομοιόμορφη νόρμα.
 a  x b

Δύο διανύσματα είναι κάθετα (ορθογώνια) μεταξύ τους εάν και μόνο αν
x y =0
Σε ένα διανυσματικό χώρο V με νόρμα ένα διάνυσμα x λέγεται μοναδιαίο εάν
x = 1.
Μία βάση v1 ,..., vm  ενός διανυσματικού χώρου V ονομάζεται ορθοκανονική όταν
τα διανύσματα είναι ορθογώνια μεταξύ τους ανά δύο v1 v2 =0 και καθένα από
αυτά έχουν μέτρο 1.

Η συνήθης βάση δηλαδή το σύνολο e1 ,..., en  , όπου

e1 = 1, 0,..., 0 , e2 = 0,1, 0,..., 0 ,..., en = 0,..., 0,1 , είναι μια ορθοκανονική βάση του
T T T

n
.

Παράδειγμα
Εξετάστε αν τα διανύσματα v1 [1 1 1]T , v 2 [3 2 1]T του χώρου 3
είναι

ορθογώνια.
Δύο διανύσματα είναι ορθογώνια αν το εσωτερικό τους γινόμενο ισούται με μηδέν.
Επειδή
v1 v 2 = 1 3 + ( −1)  2 + 1  ( −1) = 3 − 2 − 1 = 0
τα διανύσματα v1 , v 2 είναι ορθογώνια.

6
Παράδειγμα
Βρείτε ένα μη μηδενικό διάνυσμα v 3 του χώρου 3
, το οποίο να είναι ορθογώνιο

προς τα διανύσματα ν1 και ν 2 .

Έστω ένα τυχαίο διάνυσμα v3 =  x y z


του χώρου 3
. Για να είναι το v 3
ορθογώνιο προς τα διανύσματα v1 , v 2 πρέπει :
x − y + z = 0
v3 v1 = 0 και v 3 v 2 = 0  
3x + 2 y − z = 0
Για το ομογενές σύστημα έχουμε :
 1 −1 1
 1 −1 1  1 −1 1 1  
3 2 −1  2 →  2 − 3 1 0 5 −4   2 → 5  2 0 1 − 4 
   
 5
 1
1 0 5
1 → 1 +  2  
0 1 − 4 
 5 
που αντιστοιχεί στο ισοδύναμο σύστημα
 1  1
 x + 5 z = 0  x = − 5 z
  
y − 4 z = 0 y = 4 z
 5  5
T
 1 4 
Άρα το v 3 που αναζητούμε είναι της μορφής v3 =  x z

y = − z z z  και
 5 5 
ένα τέτοιο είναι το v3 =  −1 4 5 , για z = 5 .
T

Από οποιαδήποτε βάση ενός δ.χ. μπορούμε να κατασκευάσουμε μία

ορθοκανονική βάση με τη διαδικασία oρθοκανονικοποίησης Gram-Schmidt .

Έστω 1 ,2 ,...,  μία βάση ενός διανυσματικού χώρου V στο οποίο ορίζεται ένα
1  2 
εσωτερικό γινόμενο τότε τα διανύσματα , ,...,  όπου
1  2 
1 = 1
2 1
2 = 2 − 
1 1 1
 1  
3 = 3 − 3 1 − 3 2 2
1 1 2 2
...
 1    
 =  −  1 −  2 2 − ... −   −1  −1
1 1 2 2  −1  −1
αποτελούν ορθοκανονική βάση του χώρου V.

7
Η διαδικασία εύρεσης των καθέτων διανυσμάτων λέγεται ορθογωνιοποίηση. Η
διαδικασία διαίρεσης ενός διανύσματος με το μέτρο του ονομάζεται
κανονικοποίηση και ως αποτέλεσμα προκύπτει ένα διάνυσμα με μέτρο 1.

Παράδειγμα

 −2   −1 1 
Έστω η1 =  1  , η2 =  0  η3 =  2  μία βάση του
    3

 0   1   1 
Σύμφωνα με την παραπάνω διαδικασία:
 −2 
ξ1 = η1 =  1  και ξ1 ξ1 = 5 , η2 ξ1 = 2 οπότε
 0 
 −1  −2   − 15 
ξ 2 = η2 − ηξ12 ξξ11 ξ1 =  0  − 25  1  =  − 25  και η3 ξ1 = 0 , ξ 2 ξ 2 = 65 η3 ξ 2 = 0
     
 1   0   1 
1 
ξ 3 = η3 − ξ1 ξ1 ξ1 − ξ2 ξ2 ξ 2 = η3 = 2 
η3 ξ1 η3 ξ 2
 
1 
6
Επίσης ξ1 = (ξ ξ1 ) = 5 , ξ 2 = ( ξ2 ξ2 ) = , ξ = ( ξ3 ξ3 ) = 6
5 3
Η ορθοκανονική βάση του χώρου είναι:
 
− 2 5   − 3030   6 
1  5
     
6

= 15 ξ1 =  55  , 2 = 16 ξ 2 =  − 1530  , 3 = 1
ξ =  3 
6
1   2  30  3
6 3
 6
5

   6   6 
 0 

Ένας πίνακας nxn Q με πραγματικά στοιχεία καλείται ορθογώνιος

(ορθομοναδιαίος ή οθοκανονικός ισοδύναμοι ορισμοί για πραγματικούς πίνακες)
εάν είναι αντιστρέψιμος και ο αντίστροφός του ισούται με τον ανάστροφό του:

Q −1 = QT
Ισοδύναμα πρέπει να ισχύει ότι QQT = QT Q = I .
Ένας πίνακας nxn Q με πραγματικά στοιχεία είναι ορθογώνιος εάν και μόνο εάν
τόσο οι στήλες του όσο και οι γραμμές του είναι ορθοκανονικές βάσεις του n
.
Ας δούμε τι ισχύει στην περίπτωση πραγματικών πινάκων του M 22 ( ) που είναι
ορθογώνιοι. Έστω ένας τέτοιος πίνακας ορθογώνιος πίνακας Q
a a 
Q =  11 12 
 a21 a22 

8
και έστω r1 =  a11 a12  , r1 =  a21 a22  , c1 =  a11 a21  , c2 = a12 a22  τα διανύσματα
T T T T

που ορίζουν οι στήλες του και οι γραμμές του πίνακα. Για τον πίνακα αυτό, με
βάση τον ορισμό, ισχύουν:

a a21   a11 a12  1 0  a112 + a212

a11a12 + a21a22  1 0 
QT Q = I   11  =   =
 a12 a22   a21 a22  0 1   a11a12 + a21a22 a122 + a22
2 
 0 1 
a a  a a21  1 0  a112 + a122 a11a21 + a11a22  1 0 
QQT = I   11 12   11 =  =
 a21 a22   a12 a22  0 1   a11a21 + a11a22
2
a21 + a22
2 
 0 1 
Από τις σχέσεις αυτές είναι φανερό ότι r1 = r2 = c1 = c2 = 1 και r1 r2 = c1 c2 = 0 .
Τα r1 , r2 ως κάθετα (και όχι παράλληλα) διανύσματα του 2
είναι γραμμικά
ανεξάρτητα οπότε αποτελούν ορθοκανονικές βάσεις του 2
. Ανάλογα ισχύουν και
για τα c1 , c2 .

Παράδειγμα
 1 2 
Να βρεθεί ένας ορθογώνιος πίνακας με 1η γραμμή τη  , .
 5 5
 1 2 
Έστω A = 5 5  . Για να είναι ορθογώνιος θα πρέπει

 x y 
 1 
 1 2   x
1 0 
A A = I ή  5 5   
5 =  . Από το γινόμενο πινάκων έχουμε
T
  2  0 1 
 x y   y
 5 

 1 4 x 2y 
 + +
5 5 5 5  1 0 
 = . Οπότε θα πρέπει
 x 2y 2   0 1 
 + x +y 
2

 5 5 
x 2y
+ = 0  x = −2 y (1)
5 5

1
Από την x 2 + y 2 = 1  ( −2 y ) + y 2 = 1 y = 
2

(1)
5
2
Οπότε από την (1) έχουμε x =
5
 1 2   1 2 
 5 5   5 5 
Έχουμε λοιπόν δύο πίνακες τον A1 =  και τον A2 = 
 2 1   2 1 
− 5 5   5 −
5 
 

9
7.3 Ορθογώνιο Συμπλήρωμα υπόχωρου.
Έστω U ένας υπόχωρος του διανυσματικό χώρο V . Θεωρώ το σύνολο U ⊥ το
οποίο αποτελείται από τα διανύσματα του V που είναι κάθετα στα διανύσματα το
U . Αποδεικνύεται ότι το U ⊥ είναι διανυσματικός υπόχωρος του V για τον οποίο
επιπλέον ισχύει ότι U U ⊥ = V (ευθύ άθροισμα).
Από όσα γνωρίζουμε ια τα ευθεία αθροίσματα dimU + dimU ⊥ = dimV και επίσης
εάν x V  x = p + p ' όπου p U , p ' U ⊥ . Τα p, p ' είναι οι ορθογώνιες
προβολές του x πάνω στους χώρους U ,U ⊥ αντίστοιχα.
Παράδειγμα
Όλα αυτά σας ήταν είναι γνωστά για τον V = 2 (αλλά και το 3
). Μιας και
1  0  1  0 
U = span{ },U ⊥ = span{ } όπου τα 0  , 1  είναι κάθετα και ισχύει
0  1     
 a   a  0 
 b  =  0  + b  .
     

U⊥
V= 2
a 
0  b 
b   
 

0 
1 
 
U
1  a 
0  0 
   

Ορίζουμε ως τη διανυσματική προβολή του διανύσματος x πάνω στη διεύθυνση

x x1
του διανύσματος x1 και συμβολίζω με p = projx1 x το διάνυσμα p = x1 .
x1 x1

x
x− p

p = projx1 x x1

Για τη διανυσματική προβολή ισχύει:

x V  x = p + ( x − p ) = p + p ' όπου p U , p ' = x − p U ⊥ , U = span( x1 ) .
Εάν U = span( x1 , x2 ,..., xn−1 , xn ) όπου x1 , x2 ,..., xn−1 , xn ορθογώνια τότε

10
 x x1 x x2 x x1 x xn
p= x1 + x2 + + xn−1 + xn
x1 x1 x2 x2 xn−1 xn−1 xn xn
εάν είναι ορθοκανονικά ο τύπος γίνεται:
p = ( x x1 ) x1 + ( x x2 ) x2 + + ( x xn−1 ) xn−1 + ( x xn ) xn
Παρατήρηση
Από τους ορισμούς των προβολών κατανοούμε τι επιτυγχάνει σε κάθε βήμα της
το βήμα της ορθογωνιοποίησης της διαδικασίας Gram-Schmidt .
 
Ο τύπος 2 = 2 − 2 1 1 αναλύει το 2 σε δύο κάθετες συνιστώσες, μία στην
1 1
κατεύθυνση του 1 = 1 και μία στο ορθογώνιο συμπλήρωμά της και θεωρεί ως 2
την διανυσματική προβολή στο ορθογώνιο συμπλήρωμά.
3 1  
Ο τύπος 3 = 3 − 1 − 3 2 2 αναλύει το 3 σε δύο κάθετες συνιστώσες, μία
1 1 2 2
στην κατεύθυνση του span(1 , 2 ) και μία στο ορθογώνιο συμπλήρωμά του και
θεωρεί ως 3 την διανυσματική προβολή στο ορθογώνιο συμπλήρωμά.
Και η διαδικασία συνεχίζεται ανάλογα.
Παράδειγμα
4
Έστω U =span(u1,u2,u3) ο υπόχωρος του που παράγεται από τα διανύσματα
u1 = [−1, 0, 2,1] , u2 = [0,1, −2,1] και u3 = [2,1, 0, −1]T Βρείτε το ορθογώνιο συμπλήρωμα
T T

U ⊥ του U . Βρείτε μία ορθοκανονική βάση του U ⊥ . Βρείτε επίσης τις προβολές του
διανύσματος w = [1, −1,1, 0] πάνω στον U και U ⊥ .
T

Για να βρω το ορθογώνιο συμπλήρωμα U ⊥ του U ψάχνω να βρω τα διανύσματα του 4

που είναι κάθετα στα διανύσματα του U . Οπότε θα είναι και κάθετα στα διανύσματα της
βάσης του U .
Δηλαδή αναζητώ x = [ x1 , x2 , x3 , x4 ]T ώστε u1 x = 0, u2 x = 0, u3 x = 0 . Αυτό μας οδηγεί
σε ένα σύστημα με επαυξημένο
 −1 0 2 1 0   3− 3+ 2 1  −1 0 2 1 0
 3 − 3− 1
 −1 0 2 1 0 
 0 1 −2 1 0  0 1 −2 1 0   0 1 −2 1 0 
    
 2 1 0 −1 0   0 1 4 1 0   0 0 6 0 0 
από το οποίο έχουμε x3 = 0, x1 = x4 , x2 = − x4 .
Οπότε
1
 −1
U ⊥ = span(r ) = span(   ) .
0
 
1
Αφού παράγεται από ένα διάνυσμα η ορθοκανονική βάση προέρχεται από αυτό όταν το
κανονικοποιήσουμε

11
  1 
 3 
 
 1 
−
U ⊥ = span(  3  )
 
 0 
 1 
 
 3 

Η προβολή του w πάνω στον U ⊥ είναι η

 2 
 
1 1  3 
    2
r w 1  1 + ( −1)  ( −1) + 1  0 + 0  1  −1 2  −1  − 
p= r= = =  3  και
r r 1+1+ 0 +1  0  3 0   
     0 
 
1 1  2 
 3 
 2   1 
   
1  3   3 
 −1  − 2   − 1 
και η προβολή του w πάνω στον είναι η U p ' = w − p =   −  3  =  3  .
1    
   0   1 
 0   2   2
  − 
 3   3
Παρατηρείστε ότι, για οικονομία πράξεων, προτιμήσαμε να βρούμε πρώτα την
προβολή του w πάνω στον U ⊥ (ο οποίος παράγεται από ένα διάνυσμα και ο τύπος της
προβολής είναι πιο απλός) και στη συνέχεια με τη χρήση του τύπου p ' = w − p την η
προβολή του w πάνω στον U .

7.4 Συμμετρικοί πίνακες και ορθογώνια διαγωνοποίηση

Ένας nxn πίνακας Α καλείται ορθογώνια ή ορθομοναδιαία ή ορθοκανονικά
διαγωνοποιήσιμος εάν υπάρχει διαγώνιος nxn πίνακας D ορθογώνια όμοιος με
τον Α. Δηλαδή υπάρχει ορθογώνιος nxn πίνακας Q ώστε
D=QTAQ.
Μία ειδική κατηγορία πινάκων είναι οι συμμετρικοί για τους οποίους ισχύει A = AT
Για τους συμμετρικούς nxn πίνακες με πραγματικά στοιχεία ισχύουν τα ακόλουθα:
1. Όλες οι ιδιοτιμές τους είναι πραγματικές.
2. Τα ιδιοδιανύσματα που αντιστοιχούν σε διακεκριμένες ιδιοτιμές είναι μεταξύ
τους ορθογώνια.
3. Έχουν n ορθοκανονικά ιδιοδιανύσματα (δηλαδή ορθογώνια μεταξύ τους και
με μέτρο 1).

12
 4. Κάθε συμμετρικός πίνακας είναι ορθογώνια διαγωνοποιήσιμος και το
αντίστροφο, δηλαδή, κάθε ορθογώνια διαγωνοποιήσιμος πίνακας είναι
συμμετρικός. (Φασματικό Θεώρημα)

Παράδειγμα
1 2 1 
Δίνεται ο πίνακας  = 2 4 2 . Βρείτε τα ιδιοποσά του πίνακα και έναν ορθο-
1 2 1

γώνιο πίνακα P, αν υπάρχει, τέτοιος ώστε ΡΤΑΡ να είναι διαγώνιος πίνακας

1− λ 2 1
Το χαρακτηριστικό πολυώνυμο του Α είναι det ( A −  I ) = 2 4− λ 2 =
1 2 1− λ
= − 2 ( − 6) . Ιδιοτιμές οι αριθμοί 0 και 6. Βρίσκουμε τα αντίστοιχα
ιδιοδιανύσματα.
1 2 1   x  0 x + 2 y + z = 0
      
Για την ιδιοτιμή 0: Έστω  2 4 2   y  = 0  2 x + 4 y + 2 z = 0 
1 2 1   z  0 
x + 2 y + z = 0
 x  −2   −1
 x + 2 y + z = 0  x = −2 y − z . Άρα y = y 1 + z  0  . Επομένως ο
   
     
 z   0   1 
ιδιόχωρος που αντιστοιχεί στην ιδιοτιμή 0 παράγεται από τα ιδιοδιανύσματα
 −2   −1
 1  και  0  .
   
 0   1 
1 − 6 2 1   x  0 −5 x + 2 y + z = 0
      
Για την ιδιοτιμή 6: Έστω  2 4−6 2   y  =  0   2 x − 2 y + 2 z = 0 

 1 2 1 − 6   z  0  x + 2 y − 5z = 0
12 y − 24 z = 0  y = 2z
   y = 2z
 − 6 y + 12 z = 0  − 12 z + 12 z = 0   .
x + 2 y − 5z = 0 x + 4 z − 5z = 0  x = z
 
 x 1 
Άρα y = z  2  . Επομένως ο ιδιόχωρος που αντιστοιχεί σην ιδιοτιμή
 
   
 z   1 
1 
6 παράγεται από το ιδιοδιάνυσμα  2  .
 1 

13
  −2   −1
Στη συνέχεια ορθοκανονικοποιούμε τη βάση { η1 =  1  , η2 =  0  ,
 
 0   1 
1 
η3 =  2  } κατά Gram-Schmidt.
 1 
 −2 
Θέτουμε ξ1 = η1 =  1  . Άρα ξ1 ξ1 = 5 , η2 ξ1 = 2 και η3 ξ1 = 0 . Θέτουμε
 0 
 −1  −2   − 15 
ξ 2 = η2 − ηξ12 ξξ11 ξ1 =  0  − 25  1  =  − 25  . Άρα ξ 2 ξ 2 = 65 και η3 ξ 2 = 0 .
     
 1   0   1 
1 
Θέτουμε ξ 3 = η3 − η3 ξ1
ξ1 − η3 ξ 2
ξ 2 = η3 = 2  . Άρα ξ3 ξ3 = 6 . Επομένως η
ξ1 ξ1 ξ2 ξ2  
1 
 
− 2 5 
 5 
ορθοκανονική βάση αποτελείται από τα διανύσματα 5 ξ1 =  55  , 1

 
 
 0 
 − 3030   66   − 2 5 5 − 3030 66 
     
1
6
ξ 2 =  − 1530  και 16 ξ 3 =  36  . Ο πίνακας P =  55 − 1530 36  είναι
5
 30   6  30 6
 6   6   0 6 6 

λοιπόν ορθογώνιος.
Άμεσα επαληθεύουμε ότι ο πίνακας PT AP =

− 2 55 5
0  1 2 1   − 2 5 5 − 30 6  0 0 0 
   5  
5 30 6
30 
=  − 3030 − 30
15 6   2 4 2  5 − 30
15 3  = 0
6
0 0  είναι διαγώνιος.
 6  1 2 1   0 6  
  0 0 6 
6 6 30
 6 3 6   6 6 

7.5 Τετραγωνικές μορφές.

Ως τετραγωνική μορφή δύο μεταβλητών x, y ορίζεται ένα πολυώνυμο της
μορφής:
q( x, y ) = ax 2 + 2cxy + by 2
To πολυώνυμο αυτό μπορούμε να το εκφράσουμε ως

a c   x   x
q( x, y ) =  x y     = x y A  
c b  y   y

14
Όπου ο πίνακας της τετραγωνικής μορφής A είναι συμμετρικός με διαγώνια
στοιχεία τους συντελεστές των x 2 , y 2 και τα υπόλοιπα στοιχεία είναι ο συντελεστής
του xy δια δύο.

Παράδειγμα
2 3   x1 
2 x12 + 6 x1 x2 − 7 x2 2 =  x1 , x2    
 3 −7   x2 
4 0   x 
4 x 2 − 5 y 2 =  x, y    
0 −5  y 
 1
0 2 x
xy =  x, y    
1 0 
y
 2 

Ανάλογα ορίζεται και η τετραγωνική μορφή n μεταβλητών x1 , x2 ,..., xn ως ένα

πολυώνυμο της μορφής:
n n
a x +a x +
2
11 1
2
22 2 + a x +   aij xi x j =
2
nn n
i =1 j =i +1

 a12 a1n −1 a1n 

 a11 2 2 2 
  x 
 a12 a22
a2 n  1 
 2 2   x2 
=  x1 x2 ... xn −1 xn    =
  
 a1n−1 an −1n   xn −1 
 2 an −1n −1
2   xn 
 
 a1n a2 n an −1n
ann 
 2 2 2 
 x1 
x 
 2 
=  x1 x2 ... xn −1 xn  A  =
 
 xn −1 
 xn 
Παράδειγμα
α)
3 2 4   x 
3x + 4 xy − y + 8 xz − 6 yz + z =  x
2 2 2
y z  2 −1 −3  y 
  
4 −3 1   z 
 5 −3
β) Ο συμμετρικός πίνακας   αντιστοιχεί στην τετραγωνική μορφή:
 −3 8 

q( x, y ) = 5 x 2 − 6 xy + 8 y 2

15
Ένας συμμετρικός πίνακας A και η τετραγωνική μορφή xT Ax θα ονομάζονται:
i. Θετικά ορισμένοι εάν xT Ax  0, x  0 .
ii. Θετικά ήμιορισμένοι εάν xT Ax  0, x  0 .
iii. Αρνητικά ορισμένοι εάν xT Ax  0, x  0 .
iv. Αρνητικά ήμιορισμένοι εάν xT Ax  0, x  0 .
v. Αόριστοι εάν το xT Ax παίρνει και θετικές και αρνητικές τιμές.

Θεώρημα
Ένας συμμετρικός πίνακας A θα είναι θετικά ορισμένος εάν όλες οι ιδιοτιμές του
είναι θετικές. Αντίστοιχα ένας συμμετρικός πίνακας A θα είναι αρνητικά ορισμένος
εάν όλες οι ιδιοτιμές του είναι αρνητικές.

Παράδειγμα
2 1 1 
Ο συμμετρικός πίνακας A = 1 2 1  έχει ιδιοτιμές  = 1 (διπλή),  = 4 γιατί
 
1 1 2 
2− 1 1
1 2− 1 = −(  − 1)2 (  − 4) .
1 1 2−
Η αντίστοιχη τετραγωνική του μορφή είναι:
2 x 2 + 2 y 2 + 2 z 2 + 2 xy + 2 xz + 2 yz = = ( x + y )2 + ( x + z )2 + ( y + z )2  0

Θεώρημα
Ένας συμμετρικός πίνακας A θα είναι θετικά ορισμένος εάν όλοι οι κύριοι υπο-
πίνακες του έχουν θετική ορίζουσα.

Παράδειγμα
2 1 1 
Ο συμμετρικός πίνακας A = 1 2 1  έχει ορίζουσες των κύριων υποπινάκων
 
1 1 2 
2 1 1
2 −1
του: 2 = 2, = 3, 1 2 1 = 1 θετικές οπότε είναι θετικά ορισμένος.
−1 2
1 1 2
Θεώρημα
Έστω η τετραγωνική μορφή xT Ax μεταβλητών x1 , x2 ,..., xn , όπου ο πίνακας A
είναι συμμετρικός πίνακας. Έστω P ο πίνακας με στήλες τα ορθομοναδιαία
ιδιοδιανύσματα του πίνακα A, εάν ορίσουμε νέες μεταβλητές y1 , y2 ,..., yn με βάση τη
σχέση x = Py  y = PT x τότε αντικαθιστώντας έχουμε
xT Ax = ( Py )T APy = y  PT APy = y  Dy = 1 y12 + 2 y22 + + n yn2
όπου 1 , 2 , , n είναι οι ιδιοτιμές του πίνακα A και

16
 1 0 0
0  0
D = P AP =
T  2 .
 

0 0 n 
Η νέα αυτή μορφή ονομάζεται κανονική ή διαγώνια μορφή.

Παράδειγμα
 5 −3
α) Η τετραγωνική μορφή 5 x 2 − 6 xy + 5 y 2 έχει πίνακα   ο οποίος έχει
 −3 5 
ιδιοτιμές  = 2,  = 8 διότι
5 −  −3
= (5 −  )2 − 9 = (2 −  )(8 −  ) .
−3 5 − 
Άρα η κανονική (διαγώνια) τετραγωνική μορφή είναι η

2 0   x 
x, y    = 2x 2 + 8 y 2
0 8   y 

Τo ιδιοδιάνυσμα της ιδιοτιμής 2 είναι το

5 − 2 −3   v1  0   v1  1
 −3 5 − 2   v  = 0    v  = v1 1
  2    2  
ενώ τo ιδιοδιάνυσμα της ιδιοτιμής 8 είναι το

5 − 8 −3   v1  0   v1  1
 −3 5 − 8  v  = 0    v  = v1  −1
  2    2  
Αυτά είναι ορθογώνια (εσωτερικό γινόμενο 0) οπότε για να βρούμε τα αντίστοιχα
ορθοκανονικά απλά πρέπει να τα διαιρέσουμε νε το μέτρο τους. Οπότε τα
ορθοκανονικά ιδιοδιανύσματα είναι τα
 2  2 
   
 2 , 2 
 2  2
  − 
 2   2 
 2 2 
 
2 2 
Ο πίνακας P =  και η αλλαγή μεταβλητής που μας οδηγεί στη διαγώνια
 2 2
 − 
 2 2 
μορφή είναι η
 2 2   2 2 
   x+ y
x  2 2  x 2 2
y= =P x=T
  =   ή αντίστοιχα
y  2 2   y  2 2 
 −   x− y
 2 2   2 2 

17
  2 2   2 2 
  x   x+ y
x 2 2  2 2
x =   = Py =   = .
 y  2 2 y  2 2 
 −   x− y
 2 2   2 2 
Πράγματι
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
5 x 2 − 6 xy + 5 y 2 = 5(
x+ y ) − 6( x+ y )( x− y ) + 5( x+ y) =
2 2 2 2 2 2 2 2
x2 y2 x2 y2 x2 y2
= 5( + x y + ) − 6( − ) + 5( − x y + ) = 2 x 2 + 8 y 2 .
2 2 2 2 2 2

 1 −2 0 
β) Η τετραγωνική μορφή x − z − 4 xy + 4 yz έχει πίνακα  −2 0 2  ο οποίος έχει
2 2
 
 0 2 −1
ιδιοτιμές  = 0,  = −3,  = 3 διότι
1 −  −2 0
−2 − 2 =  3 − 9 =  ( − 3)( + 3) .
0 2 −1 − 
Άρα η κανονική (διαγώνια) τετραγωνική μορφή είναι η

0 0 0   x 
x y z  0 −3 0   y  = −3 y 2 + 3z 2 .
  
0 0 3  z 

7.6 Ασκήσεις

1. Αποδείξτε ότι για τα διανύσματα x = [ x1 , x2 ]T και y = [ y1 , y2 ]T του 2

η σχέση:
( x, y) = x1 y1 − 3x1 y2 − 3x2 y1 + 10 x2 y2
ορίζει εσωτερικό γινόμενο στο χώρο.

Λύση
Η σχέση είναι εσωτερικό γινόμενο διότι
(kx + my, z ) = (kx1 + my1 ) z1 − 3(kx1 + my1 ) z2 − 3(kx2 + my2 ) z1 + 10(kx2 + my2 ) z2 =
kx1 z1 − 3kx1 z2 − 3kx2 z1 + 10kx2 z2 + my1 z1 − 3my1 z2 − 3my2 z1 + 10my2 z2 = k ( x, z ) + m( y, z )
Φανερά
( x, y) = ( y, x)
Επίσης
( x, x) = x12 − 3x1 x2 − 3x2 x1 + 10 x22 = x12 − 6 x1 x2 + 9 x22 + x22 = ( x1 − 3x2 ) 2 + x22  0
Επίσης όταν

( x, x) = 0  x12 − 3x1 x2 − 3x2 x1 + 10 x22 = x12 − 6 x1 x2 + 9 x22 + x22 = 0  ( x1 − 3x2 ) 2 + x22 = 0

 x2 = 0 x = 0
  2
 x1 − 3x2 = 0  x1 = 0

18
2. Να βρεθούν οι τιμές του k ώστε η γωνία των διανυσμάτων

a = 1,1,0 , b =  k ,1, k  να είναι  4 .

 

Λύση
a b k +1
Έχουμε cos( 4) = = , οπότε
a b 2 2k 2 + 1
2 k +1
=  k + 1 = 2k 2 + 1  k 2 + 2k + 1 = 2k 2 + 1  k 2 − 2k = 0  k = 0,2.
2 2 2k + 1
2

3. Έστω το σύνολο

W=  x , x , x , x  
1 2 3 4
 4
: x1 − 2 x2 + x3 + x4 =0 
α) Βρείτε μία βάση του υπόχωρου W και τη διάσταση του W .
⊥
β) Βρείτε μια ορθοκανονική βάση του ορθογωνίου συμπληρώματος W .

γ) Υπολογίστε την προβολή του διανύσματος v = 1, − 1, 1, 0 στον W και W .

 ⊥

Λύση
α) Επειδή x1 − 2 x2 + x3 + x4 =0  x1 = 2 x2 − x3 − x4 , κάθε διάνυσμα του W

γράφεται

 x1 , x2 , x3 , x4  = 2 x2 − x3 − x4 , x2 , x3 , x4  = 2 x2 , x2 ,0,0 +  − x3 ,0, x3 ,0 +  − x4 ,0,0, x4  =

    

= x2 2,1,0,0 + x3  −1,0,1,0 + x4  −1,0,0,1 = x2 v1 + x3v 2 + x4 v3 .

  

Άρα W = span v1 , v 2 , v3  .

Τα διανύσματα v1 , v 2 , v3 είναι φανερά γραμμικά ανεξάρτητα. Ο ποιο απλός τρόπος να το

ελέγξουμε είναι με τη χρήση του ορισμού. Πράγματι,

 2,1,0,0 +   −1,0,1,0 +   −1,0,0,1 = 0,0,0,0   =  =  = 0

   

Συνεπώς, v1 , v 2 , v3 είναι βάση του W και dim W = 3 .

⊥
β) Για να βρούμε μια ορθοκανονική βάση του W , θεωρούμε το διάνυσμα

u =  x,y,z,w  W ⊥ , το οποίο αρκεί να είναι κάθετο σε κάθε διάνυσμα της βάσης του W .


Λύνοντας το σύστημα
u v1 = 0  2x + y = 0  y = −2x
 
u v 2 = 0   −x + z = 0   z=x ,
u v 3 = 0  −x + w = 0  w=x

έχουμε u =  x, −2x,x,x  , άρα W ⊥ = span 1, − 2,1,1 .


 


19
 r = 12 + ( −2 ) + 12 + 12 = 7 , W⊥
2
Επειδή μια ορθοκανονική βάση του είναι

  1 2 1 1  


span   , − , , .
  7 7 7 7  

γ) Έστω p W και p  W οι προβολές του v = 1, − 1, 1, 0 στους δύο υπόχωρους.

⊥ 

Σύμφωνα με τον τύπο της θεωρίας έχουμε

1 1
r v 1  1 + ( −2 )  ( −1) + 1  1 + 1  0  −2  4  −2 
 

p = r= = .
r r 1  1 + ( −2 )  ( −2 ) + 1  1 + 1  1  1  7  1 
   
1 1
Από τη σχέση v = p + p συμπεραίνουμε ότι

 3 
 7 
 
1    1 
1
 −1  −2   
4  7 
p = v − p =   −   =   ,
1  7 1  3
     7 
0 1  
 4
− 
 7
είναι η προβολή του διανύσματος v στον υπόχωρο W .

4. Έστω U ο υπόχωρος του 4

που παράγεται από τα διανύσματα

x1 = 2,1,0 − 1 , x2 = 1, −1,1,0 .

T T

a. Εξετάστε εάν τα διανύσματα αυτά αποτελούν βάση του χώρου U .

b. Να βρεθεί μια ορθοκανονική βάση του U .
c. Να βρεθεί μια βάση του ορθογωνίου συμπληρώματος U ⊥ του U .
Λύση
a. Παρατηρούμε (με βάση τον ορισμό για παράδειγμα
k  x1 + l  x2 = 0,0,0,0  k  2,1,0, −1 + l  1, −1,1,0 = 0,0,0,0  k = l = 0 ) ότι τα
T T T T

x1 , x2 είναι γραμμικά ανεξάρτητα και άρα αποτελούν βάση του U .

b. Εφαρμόζοντας τη μέθοδο ορθοκανονικοποίησης των Gram-Schmidt έχουμε:
u1 = x1 =  2,1,0, −1
T

x2 u1 1 1
u2 = x2 − u1 = 1, −1,1,0 − 2,1,0, −1 = 4, −7,6,1
T T T

u1 u1 6 6
και η ζητούμενη ορθοκανονική βάση είναι

20
 u1 1
u1 = = (2,1,0, −1)
u1 6
u2 1
u2 = = (4, −7,6,1).
u2 102
c. Έστω y  4
. Τότε y U ⊥ αν και μόνο αν x1 y = x2 y = 0. Γράφοντας
2a + b − d = 0
y = ( a, b, c, d ) έχουμε x1 y = x2 y = 0   Λύνοντας το σύστημα
a − b + c = 0.
 −c + d 2c + d  −1 2
T T T
  1 1 
βρίσκουμε y =  , , c, d  = c  , ,1,0  + d  , ,0,1 , όπου c, d  .
 3 3  3 3  3 3 
 −1 2
T T
⊥ 1 1  
Οπότε ο U παράγεται από τα διανύσματα y1 =  , ,0,1 και y2 =  , ,1,0  .
3 3  3 3 
Εύκολα (με βάση τον ορισμό για παράδειγμα) βλέπουμε ότι τα y1 , y2 είναι γραμμικά
ανεξάρτητα. Οπότε τα διανύσματα αυτά αποτελούν βάση του U ⊥ .

5. Δίνεται ο πίνακας
3 2 3
A =  2 −1 2 
 3 2 3 
α) Χωρίς να υπολογίσετε τις ιδιοτιμές και τα ιδιοδιανύσματα του πίνακα Α,
μπορείτε να ελέγξετε αν διαγωνοποιείται ο πίνακας Α ;
β) Να βρεθεί ορθομοναδιαίος πίνακας P τέτοιος ώστε A = PDP −1 όπου D είναι
διαγώνιος πίνακας που έχει τις ιδιοτιμές του πίνακα Α.

Λύση
α) Παρατηρούμε ότι ο πίνακας Α είναι συμμετρικός και συνεπώς από το φασματικό
θεώρημα είναι ορθομοναδιαία όμοιος με πραγματικό διαγώνιο πίνακα ή, με άλλα
λόγια, είναι διαγωνοποιήσιμος με πραγματικές ιδιοτιμές.

β) Για να βρούμε ορθομοναδιαίο όμοιο πίνακα P τέτοιο ώστε A = PDP −1 θα

πρέπει αρχικά να υπολογίσουμε τα ιδιοδιανύσματα του πίνακα Α.

Πρώτα υπολογίζουμε τις ιδιοτιμές του πίνακα Α μέσω του χαρακτηριστικού

πολυωνύμου του πίνακα Α.
3− 2 3
p( ) = ( −1) det ( A −  I ) = 2
3
−1 −  2 =  3 − 5 2 − 14 =  (  + 2 )(  − 7 )
3 2 3−
Άρα οι ιδιοτιμές του πίνακα Α είναι οι {0,-2,7}.

Στη συνέχεια υπολογίζουμε τα ιδιοδιανύσματα του πίνακα Α που αντιστοιχούν στις

παραπάνω ιδιοτιμές :

21
 3 2 3   x1  0   x1   −1
( A − 0 I ) x = 0   2 −1 2   x2  = 0    x2  =  0  x
 3 2 3   x3  0   x3   1 
5 2 3   x1  0   x1   1 
( A + 2 I ) x = 0   2 1 2   x2  = 0   x2  =  −4 y
 3 2 5   x3  0   x3   1 
 −4 2 3   x1  0   x1   2
( A − 7 I ) x = 0   2 −8 2   x2  = 0    x2  =  1  z
 3 2 −4   x3  0   x3   2 
Άρα έχουμε τα ιδιοδιανύσματα
 −1
1  2
1 =  0  ;2
=  −4 ;3 = 1 
 
 1 
 1   2
Εφαρμόζοντας την μέθοδο ορθογωνιοποίησης που αναφέραμε παραπάνω έχουμε

 −1
1 = 1 =  0 
 
 1 
1  −1
 −4  0
1      −1  1   −1  1 
  1  1   0  =  −4  − 0  0  =  −4 
2 = 2 − 2 1 1 =  −4  −  
1 1    −1  −1     2    
 1     0   1   1   1   1 
0
   
 1   1 

2   −1 2  1
1  0 1   −4 
2       −1     1
3 1 3 2 2   1    2   1   
3 = 3 − 1 − 2 = 1  −   0 − −4 =
1 1 2 2    −1  −1    1  1  
2   0   0   1   −4   −4   1 
       
 1   1   1   1 
2   −1  1  2 
1  − 0  0  − 0  −4  = 1 
  2   18    
2   1   1  2 
όπου  δηλώνει το εσωτερικό γινόμενο. Συνεπώς παρατηρούμε ότι τα
ιδιοδιανύσματα 1 ,  2 ,  3 είναι ορθογώνια μεταξύ τους. Η βάση που αποτελείται από
1  2 3
τα ορθογώνια ιδιοδιανύματα , , θα είναι μια ορθοκανονική βάση του
1  2 3
πίνακα Α :

22
  1  2
 −1    3
 2  18   
1    2  −4  3  1 
=  0 , = , =
1    2  18   3  3 
1    
   1  2
 2   18   3 
 
Ο πίνακας P που ψάχνουμε έχει ως στήλες τα παραπάνω ιδιοδιανύσματα :
 −1 1 2
 
 2 18 3 
 −4 1 
P= 0
 18 3 
 1 1 2
 2 18 3 

Πράγματι παρατηρούμε ότι A = PDP −1  P −1 AP = D :
−1
 −1 1 2  −1 1 2
 3  3
 2 18  3 2 3 
2 18  0 0 0 
 −4 1  2 −1 2   0 −4 1 
P −1 AP =  0 = 0 −2 0  = D
18 3   18 3 
   3 2 3    0 0 7 
 1 1 2  1 1 2 
 2 3   2 3 
 18  18

Σημείωση. Επειδή ο πίνακας P είναι ορθοκανονικός ο αντίστροφος του είναι ο

ανάστροφός του και συνεπώς δεν χρειάζεται να τον υπολογίσουμε.

 3 −2 0 
6. Δίνεται ο συμμετρικός πίνακας A =  −2 3 0  .
 0 0 5 
α) Να βρεθούν οι ιδιοτιμές και τα ιδιοδιανύσματα του Α.
β) Να βρεθεί ορθογώνιος πίνακας P τέτοιος ώστε ο PT AP να είναι
διαγώνιος.

Λύση
Σύμφωνα με τη θεωρία τo χαρακτηριστικό πολυώνυμο του πίνακα είναι
3 −  −2 0
3 −  −2
p( ) = ( −1) det( A −  I ) = −2 3 − 
3
0 = −(5 −  ) = ((3 −  )2 − 2  2)(  − 5) =
−2 3 − 
0 0 5−
( 2 − 6 + 9 − 4)( − 5) = ( 2 − 6 + 5)( − 5) = ( − 5)2 ( − 1)

Οπότε έχουμε δύο ιδιοτιμές την  = 1 και τη διπλή  = 5 .

Για  = 1 τα ιδιοδιανύσματα προκύπτουν από την λύση του συστήματος

23
 3 − 1 −2 0   x1  0 
( A − 1 I )  x = 0   −2 3 − 1 0   x2  = 0 

 0 0 5 − 1  x3  0 
 2 −2 0   x1  0   2 x1 − 2 x2 = 0
        x = x2
  −2 2 0   x2  = 0   −2 x1 + 2 x2 = 0   1
 0 0 4   x3  0    x3 = 0
 4 x3 = 0
Οπότε τα ιδιοδιανύσματα που αντιστοιχούν σε αυτήν την ιδιοτιμή είναι της μορφής
 x1  1 
 x  =  1 
 2  
 x3  0

Για  = 5 τα ιδιοδιανύσματα προκύπτουν από την λύση του συστήματος

3 − 5 −2 0   x1  0 

( A − 5  I )  x = 0   −2 3 − 5 0   x2  = 0 
 0 0 5 − 5  x3  0
 −2 −2 0   x1  0  −2 x1 − 2 x2 = 0
        x1 = − x2
  −2 −2 0   x2  = 0   −2 x1 − 2 x2 = 0  
  x3  ί 
 0 0 0   x3  0   0 x3 = 0
Οπότε τα ιδιοδιανύσμτα που αντιστοιχούν σε αυτήν την ιδιοτιμή ο ιδιοχώρος
 x1   −1 0
παράγεται από τα  x2  = x1  1  + x3 0 και τα αντίστοιχα ιδιοδιανύσματα της
   
 x3   0  1 
  −1  0  
 
ιδιοτιμής είναι τα   1  , 0   .
  0  1  
    
Ο πίνακας A είναι συμμετρικός, σύμφωνα με το Φασματικό Θεώρημα είναι
ορθοκανονικά όμοιος με πραγματικό διαγώνιο πίνακα. Θα εφαρμόσουμε τη διαδικασία
ορθογωνοποίησης Gram-Schmidt.
 −1 0 1 
Από το ερώτημα 1 έχουμε ότι 1 =  1  ,2 = 0 ,3 = 1  .
   
 0  1  0
Σύμφωνα με τα όσα έχουμε αναφέρει έχουμε ότι
1 = 1
2 1 = 0  ( −1) + 1  0 + 0  1 = 0, 1 1 = ( −1)2 + 12 + 0 = 2 οπότε
 
2 = 2 − 2 1 1 = 2
1 1
3 1 = 1 ( −1) + 1 1 + 0  0 = 0, 2 2 = 02 + 02 + 1 = 1,3 2 = 1 0 + 1 0 + 0  1 = 0 οπότε
   
3 = 3 − 3 1 1 − 3 2 2 = 3 .
1 1 2 2

24
  −1 0  1 
Συμπεραίνουμε ότι 1 = 1 =  1  ,  2 = 2 = 0  , 3 = 3 = 1 
   
 0  1  0
Επίσης 1 = 1 1 = 2, 2 = 2 2 = 1 = 1, 3 = 3 3 = 2
1  2 3
Ο πίνακας P έχει ως στήλες τα διανύσματα , , .
1  2 3
 1 1 
− 2 0
2
 1 1 
  − 2 2
0
5 0 0
 1 1  T  
Άρα P =  0 ,P =  0 0 1  και D = 0 5 0  ώστε PT AP = D.
2 2  1 
  1 0 0 1 
 0 1 0   0
   2 2 

3 4   3 4
7. Δίνονται οι πίνακες A =   και B =   . Να εξετάσετε τους πίνακες Α, Β ως
 4 −3  −1 7 
προς το αν: (i) διαγωνιοποιούνται, (ii) είναι ορθογώνιοι (iii) είναι θετικά ορισμένοι.

Λύση:

Σχετικά με τον πίνακα Α βλέπουμε ότι είναι συμμετρικός. Άρα διαγωνοποιείται.

Αν AT ο ανάστροφος του πίνακα A, τότε είναι εύκολο να δείξουμε ότι AA  I , όπου Ι ο
T

μοναδιαίος πίνακας 2x2. Συνεπώς, ο πίνακας A δεν είναι ορθογώνιος.

Τέλος, ο (συμετρικός) πίνακας A δεν είναι θετικά ορισμένος, αφού οι ιδιοτιμές του δεν είναι
όλες θετικές. Πράγματι, οι ιδιοτιμές του είναι:
3− 4
= 0  (3 −  )(−3 −  ) − 16 = 0   2 − 25 = 0  1 = 5, 2 = −5.
4 −3 − 

Σχετικά με τον πίνακα Β υπολογίζουμε τις ιδιοτιμές του. Είναι:

3− 4
= 0   2 − 10 + 25 = 0  ( − 5) 2 = 0  1,2 = 5.
−1 7 − 
3 − 5 4   x  0   −2 4   x  0   x 2 
=
 −1 7 − 5  y  0   =
 −1 2   y  0   x = 2 y   y = y 
            1 
Αφού ο 2x2 πίνακας Β έχει δύο ίσες (πραγματικές) ιδιοτιμές, στις οποίες αντιστοιχεί μόνο
ένα ιδιοδιάνυσμα, δεν είναι διαγωνιοποιήσιμος.

Σημείωση: Οι μόνοι 2x2 πίνακες με ίσες ιδιοτιμές λ1 = λ2 = λ που είναι διαγωνιοποιήσιμοι

 0
είναι της μορφής   (με ιδιοδιανύσματα [1,0]Τ και [0,1]Τ).
0 
Αν ΒT ο ανάστροφος του πίνακα Β, τότε είναι εύκολο να δείξουμε ότι BB  I , όπου Ι ο
T

μοναδιαίος πίνακας 2x2. Συνεπώς, ο πίνακας Β δεν είναι ορθογώνιος.

Τέλος, ο πίνακας Β μπορεί να θεωρηθεί θετικά ορισμένος, αφού για κάθε

x =  x1 , x2   0,0 , ισχύει
T T

25
  3 4   x1   2 x2 x22 x22 
x  Bx =  x1 , x2      = 3 x 2
+ 3 x x + 7 x 2
= 3  x + 2 x + −  + 7 x2 2 =
 −1 7   x2 
1 1 2 2 1 1
 2 4 4 
2
x 3x x 25
= 3( x1 + 2 )2 − 2 + 7 x2 2 = 3( x1 + 2 )2 + x2 2  0.
2 4 2 4
Σημείωση: Γενικά όμως η ιδιότητα ενός πίνακα ως προς το αν είναι ή όχι θετικώς
ορισμένος χρησιμοποιείται για συμμετρικούς πίνακες.

8. Να βρεθούν οι τιμές της παραμέτρου a  έτσι ώστε για κάθε x, y, z 

x 2 + y 2 + z 2 + 2axy + 2 xz + 2ayz  0.
Λύση
Για x = y = z = 0 η σχέση ισχύει. Διαφορετικά η σχέση είναι ισοδύναμη με το να ,
1 a 1 
ζητάμε τις τιμές του a έτσι ώστε ο πίνακας  a 1 a  που αντιστοιχεί στη
 
 1 a 1 
τετραγωνική μορφή x 2 + y 2 + z 2 + 2axy + 2 xz + 2ayz είναι θετικά ημιορισμένος.
Το χαρακτηριστικό πολυώνυμο είναι
1−   1 1−   1 1−   1 1−   2−
p( ) = ( −1) 3
 1−   =−  1−   =−  1−   =−  1 −  2
1  1−   0 −  0 −  0 0
= − (2a 2 − (2 −  )(1 −  )) =  (  2 − 3 + 2 − 2a 2 )

3 + 8a 2 + 1 3 − 8a 2 + 1
και άρα οι ιδιοτιμές είναι 0, , .
2 2
Αυτές είναι μη αρνητικές αν και μόνο αν
3 − 8a 2 + 1  0  3  8a 2 + 1  9  8a 2 + 1  8a 2  8  a 2  1  −1  a  1.

9. Στο κλασικό ορθοκανονικό σύστημα συντεταγμένων δίνεται η τετραγωνική

μορφή :
q( x, y) = 13x 2 + 10 xy + 13 y 2 .
(α) Να βρείτε την αντίστοιχη κανονική μορφή της, q*. Πώς σχετίζεται το σύστημα
συντεταγμένων στο οποίο έχετε εκφράσει τώρα την τετραγωνική μορφή με το
αρχικό σύστημα Oxy;
(β) Περιγράψτε την κωνική τομή που παριστάνει η εξίσωση q(x,y)=72.

Λύση : (α) Η q μπορεί να εκφρασθεί ως εξής :

 x 13 5 
q ( x, y ) =  x y  A   , όπου A =  .
 y  5 13
Για να βρούμε την κανονική μορφή της. αρκεί να διαγωνοποιήσουμε τον πίνακα A.
Ξέρουμε ότι ένας διαγωνοποιών πίνακας για τον A μπορεί να κατασκευαστεί από
μία ορθοκανονική βάση ιδιοδιανυσμάτων του Α γι’αυτό βρίσκουμε τις ιδιοτιμές και
ιδιοδιανύσματά του:

26
Το χαρακτηριστικό πολυώνυμο του Α είναι:
13 −  5
det( A −  I ) = = (13 −  ) 2 − 52 = (13 −  − 5)(13 −  + 5) = (8 −  )(18 −  )
5 13 − 
με ρίζες 1 = 8 και 2 = 18 .
Για λ=λ1, λύνουμε το αντίστοιχο ομογενές σύστημα:

 x  0  13 − 8 5   x  0   5 5  x   0 
( A − 1 I )   =        =     =    x = − y,
 y  0   5 13 − 8  y  0   5 5  y   0 
1
επομένως ο ιδιοχώρος που αντιστοιχεί στην λ1 είναι { x   , x  R } και παράγεται
 −1
1
από το ιδιοδιάνυσμα   .
 −1

Ομοίως, όταν λ=λ2, έχουμε

 x  0  13 − 18 5   x  0   −5 5   x  0
( A − 2 I )   =        =     =    x = y,
 y  0   5 13 − 18  y  0   5 −5  y  0
1
επομένως ο ιδιοχώρος που αντιστοιχεί στην λ2 είναι { y   , y  R } και παράγεται
1
1
από το ιδιοδιάνυσμα   .
1

Φανερά τα δύο ιδιοδιανύσματα είναι ορθογώνια οπότε απλά κανονικοποιούμε τα

1 1 1  1
δύο ιδιοδιανύσματα, v1 =   , v2 =   , και σχηματίζουμε τον πίνακα με
2  −1 2  1
1  1 1
στήλες P =  .
2  −1 1
Ο P είναι ορθογώνιος, διαγωνοποιεί τον Α και μάλιστα είναι πίνακας στροφής (ως
ορθογώνιος με ορίζουσα +1):
  0  8 0   cos( / 4) sin( / 4) 
P −1 AP = PT AP =  1  =  με P =  .
 0 2  0 18  − sin( / 4) cos( / 4) 

x u  1  1 1 u  1 u + v 
Με την αλλαγή μεταβλητών   = P   =     =  
 y v  2  −1 1  v  2 v − u
x− y x+ y
( ισοδύναμα, u = ,v= ), η q μετατρέπεται σε κανονική μορφή:
2 2
q( x, y) = 13x 2 + 10 xy + 13 y 2 = 8 u 2 + 18 v 2 = q * (u, v) .

Από τις εξισώσεις αλλαγής μεταβλητών και την μορφή του πίνακα στροφής P,
βλέπουμε ότι η αρχή των αξόνων του ( x, y ) συστήματος είναι και αρχή των
αξόνων του (u, v ) και οι νέοι άξονες είναι στραμμένοι ως προς τους παλιούς κατά
 
− αριστερόστροφα, δηλαδή κατά δεξιόστροφα.
4 4

27
(β) Η εξίσωση q(x,y)=72 ισοδυναμεί με την εξίσωση q*(u,v)=72, η οποία με την
αλλαγή μεταβλητών έρχεται στην μορφή

u 2 v2 u 2 v2
q  (u,v)=72  8u 2 + 18v 2 =72  + =1  2 + 2 =1.
9 4 3 2

Δηλαδή η εξίσωση παριστάνει έλλειψη με ημιάξονες 3 (στον Οu) και 2 (στον Οv).

y v

Ο
x

10. Δίνεται η τετραγωνική μορφή: Q ( x1 , x2 ) = 3x12 − 6 x1 x2 + 11x2 2 . Τι είδους κωνική

τομή παριστάνει η εξίσωση Q ( x1 , x2 ) = 6 στο x1x2-επίπεδο; Προσδιορίστε τα μήκη
των ημιαξόνων και τους άξονες συμμετρίας της κωνικής τομής (το σύστημα
αξόνων x1'Ο x1 , x2'Ο x2 θεωρείται ορθοκανονικό).
 3 −3  3  −1
Δίνεται ότι ο πίνακας   δέχεται ως ιδιοδιανύσματα τα   και   .
 −3 11  1  3

Λύση
 3 −3
Ο αντίστοιχος πίνακας της τετραγωνικής μορφής είναι ο A =  .
 −3 11 
Θα διαγωνοποιείσουμε τον πίνακα Α με την βοήθεια ορθογωνίου πίνακα
P  M 2,2 ( R ) ωστε A = P D P  με D διαγώνιο πίνακα. Τότε, με την αλλαγή
 y1 
μεταβλητών x = Py όπου y =   , η τετραγωνική μορφή Q ( x1 , x2 ) θα μετατραπεί
 y2 
σε κανονική μορφή.
Τα ιδιοδιανύσματα είναι ορθογώνια μεταξύ τους και όταν τα κανονικοποιείσουμε
έχουμε
v1 1 3 v2 1  −1
=   , =  
v1 10 1 v2 10  3 
Τώρα μπορούμε να σχηματίσουμε τον ορθογώνιο πίνακα P ( PT P = I 2 ), που έχει ως
στήλες τα παραπάνω ορθοκανονικά διανύσματα:

28
 1 3 −1
P=  .
10 1 3 
Για αυτόν τον πίνακα ισχύει
1  3 1  3 −3 1 3 −1
A = P D P  D = P D P =     =
10  −1 3  −3 11  10 1 3 
.
1  6 2  3 −1 1 20 0  2 0 
=  = =
10  −12 36  1 3  10  0 120  0 12 
 3  −1
το οποίο επιβεβαιώνει ότι τα δοθέντα διανύσματα   και   είναι όντως
1  3
ιδιοδιανύσματα με αντίστοιχες ιδιοτιμές 2 και 12 διαφορετικές μεταξύ τους. Επίσης,
επειδή οι ιδιοτιμές είναι θετικές, η τετραγωνική μορφή είναι θετικά ορισμένη.

Εχουμε Q ( x1 , x2 ) = xT Ax = ( Py ) A ( Py ) = y T ( PT AP ) y =
T

2 0   y1 
y1
y2      = 2 y12 + 12 y22  Q ( y1 , y2 ) .
0 12   y2 
Παρατηρούμε ότι : Q ( x1 , x2 ) = 6  Q ( y1 , y2 ) = 6 

2 y12 + 12 y22 y12 y22

2 y12 + 12 y22 = 6  =1 2+
2 =1.
6  2 
 2 ( )
3
 
Η κωνική τομή που αντιστοιχεί στην εξίσωση Q ( y1 , y2 ) = 6 , στο νέο ορθοκανονικό
σύστημα συντεταγμένων με άξονες Οy1 και Οy2, είναι έλλειψη με κέντρο το (0,0) με
μήκη των ημιαξόνων 3, 2 2 και άξονες συμμετρίας τις ευθείες με εξισώσεις
y1 = 0 και y2 = 0 .

x2

Ο
x1

Θα προσδιορίσουμε τους άξονες συμμετρίας στο αρχικό σύστημα η αλλαγή

μεταβλητών y = P  x , γράφεται :

29
 1 1
y1 = (3x1 + x2 ), y2 = ( − x1 + 3x2 ) .
10 10
Συνεπώς η εξίσωση της ευθείας y1 = 0 ως προς τις μεταβλητές ( x1 , x2 ) γράφεται
3x1 + x2 = 0 και, παρόμοια η εξίσωση της ευθείας y2 = 0 ως προς τις μεταβλητές
( x , x ) γράφεται
1 2
− x1 + 3x2 = 0 .
Έτσι έχουμε βρει τις εξισώσεις των ευθειών που είναι άξονες συμμετρίας της
κωνικής τομής:
1
y1 : x2 = x1
3
y2 : x2 = −3 x1

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ:
Το παρόν υλικό δεν αποτελεί αυτόνομο διδακτικό υλικό, βασίζεται στο σύγγραμμα
που διανέμεται και στην προτεινόμενη βιβλιογραφία του μαθήματος. Το
περιεχόμενο του αρχείου απλά αποτελεί περίγραμμα των παραδόσεων του
μαθήματος. Αποτελεί υλικό της διδασκαλίας του μαθήματος από το διδάσκοντα για
δική του χρήση και παρακαλώ να μη χρησιμοποιηθεί και να μην αναπαραχθεί και
διανεμηθεί για άλλο σκοπό.

30