Algevrikos Tanismatikos Logismos Ea

ΚΩΝ/ΝΟΣ ΚΥΒΕΝΤΙΔΗΣ
Υπερμαθηματικός
ΑΛΓΕΒΡΙΚΟΣ
ΤΑΝΥΣΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΣΜΟΣ
ΚΑΙ
ΣΥΝΑΛΛΟΙΩΤΗ ΠΑΡΑΓΩΓΙΣΗ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ
ΑΞΙΩΜΑ
Θεσσαλονίκη 2007
Κάθε γνήσιο αντίτυπο φέρει την υπογραφή του συγγραφέα
ISBN : 978 – 960 – 6747 – 15 – 1
Copyright  2007 ΚΩΝ/ΝΟΣ Α. ΚΥΒΕΝΤΙΔΗΣ
Απαγορεύεται η με κάθε τρόπο αντιγραφή ή αναπαραγωγή μέρους ή

όλου του βιβλίου χωρίς την έγγραφη άδεια του συγγραφέα .
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΞΙΩΜΑ
Στρ. Μακρυγιάννη 1 Θεσσαλονίκη Τ.Κ. 54635
τηλ. 2310270252
Αν διαβάσεις το βιβλίο μου
“ ΚΛΑΣΙΚΟΣ
ΚΑΙ
ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ”
τότε το βιβλίο αυτό
“ ΑΛΓΕΒΡΙΚΟΣ
ΚΑΙ
ΣΥΝΑΛΛΟΙΩΤΗ ΠΑΡΑΓΩΓΙΣΗ ”
θα είναι ένας απλός θεωρητικός περίπατος .
Σ’ αυτό το βιβλίο υπάρχει αυστηρή θεωρητική τεκμηρίωση , και απο-
τελεί την κορύφωση του “ τανυστικώς συλλογίζεσθαι” .
Παρεμβάλλουμε στο αυστηρό κείμενο ελεύθερα αναγνώσματα για τον
ορθό προσανατολισμό του αναγνώστη .
Πολλά παραδείγματα και σχήματα συμβάλλουν στην εμπέδωση της
γνώσης . Δεν αφήνουμε “ σκοτεινά σημεία” , επειδή επιθυμούμε την
θεωρητική αναβάθμιση του αναγνώστη .
Ο Τανυστικός Λογισμός , ως κορύφωση της Γεωμετρίας , της Ανά-
λυσης και της Άλγεβρας , στοχεύει μονίμως στη διατύπωση μαθηματι-
κών σχέσεων ανεξάρτητα από το σύστημα συντεταγμένων .
Ρ Ρ
Ο παρατηρητής βρίσκεται στο τυχαίο σημείο της διαφορίσιμης

πολ/τητας Vn (είτε αυτή είναι καμπυλομένη , είτε είναι ίσιος υμένας),
δηλαδή σε χώρο του Riemann .
Χώρος Riemann
Ευκλείδειος χώρος
Η μερική παραγώγιση γενικεύεται σε συναλλοίωτη παραγώγιση για

να μπορεί να περιγράψει τα μαθηματικά αντικείμενα έτσι ώστε να έχουν
οι σχέσεις απόλυτη εγκυρότητα …………………………………………
Θεσσαλονίκη 2007 Κων/νος ΚΥΒΕΝΤΙΔΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Τανυστές
1. Συμβολισμός του Einstein ………………………………….. 9
2. Δέλτα του Kronecker ……………………………………….. 11
3. Πραγματικοί διανυσματικοί χώροι Ε και E ∗ ……………13
4. Δυϊκή βάση ……………………………………………….…..16
5. Τανυστικό γινόμενο διανυσματικών χώρων ………………… 19
6. Τανυστικές δυνάμεις διανυσματικού χώρου …………………34
7. ( Αφφινικοί ) τανυστές ……………………………………….39
8. Συνιστώσες τανυστή ………………………………………… 42
9. Μετασχηματισμός συνιστωσών τανυστή …………………… 49
10. Ασκήσεις ………………………………………………….…. 53
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Πράξεις με τανυστές
1. Ο δ.χ. τανυστών του ίδιου τύπου ……………………………61
2. ( Εξωτερικό ) γινόμενο τανυστών ……………………………64
3. Συστολή δεικτών μικτού τανυστή ……………………………67
4. Εσωτερικά γινόμενα τανυστών ………………………………69
5. Κανόνας του πηλίκου …………………………………………73
6. Ασκήσεις …………………………………………………….. 79
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
Ειδικοί τανυστές
1. Συμμετρικοί και Αντισυμμετρικοί τανυστές ………………... 83
2. Ο διανυσματικός χώρος E n∧ ( 2 ) …………………………… 88
3. Ο διανυσματικός χώρος E ∗n ∧ ( 2 ) ……………………………93
4. Εξωτερικό γινόμενο ∧ δύο διανυσμάτων ………………. .95
5. Εξωτερικό γινόμενο ∧ δύο γραμμικών μορφών ………... 98
6. Μετασχηματισμός συνιστωσών στο χώρο E n∧ ( 2 ) ………..100
7. Μετασχηματισμός συνιστωσών στο χώρο E ∗n ∧ ( 2 ) ………. 102
8. Ευκλείδειοι τανυστές ……………………………………….103
9. Συμμετρικοί και Αντισυμμετρικοί Ευκλείδειοι τανυστές …. 110
10. Ασκήσεις ……………………………………………………112
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
Άλγεβρα τανυστών
1. Η συμμετρική ομάδα S p …………………………………. 117

2. Η αλγεβρική δομή “ΑΛΓΕΒΡΑ” ……………………………119
3. Η αλγεβρική δομή “ ΤΑΝΥΣΤΙΚΗ ΑΛΓΕΒΡΑ ” ………….. 120
4. Παράσταση της ομάδας S p στο χώρο E (np ) και E ∗n ( p ) ... 123
5. Γραμμικοί τελεστές Α και S ……………………………. 125
6. Συμμετρικοί και Αντισυμμετρικοί τανυστές ………………. 127
7. Συνιστώσες του αντισυμμετρικού τανυστή ΑΤ ……………132
8. Ο διανυσματικός χώρος E n∧ ( p ) …………………………..135
∧(p)
9. Ο διανυσματικός χώρος E ∗ n …………………………. 137
10. Οι τελεστές Α και S στην τανυστική άλγεβρα …………141
11. Εξωτερικό γινόμενο ∧ στο χώρο t ( E n ) ………………142
12. Εξωτερικό γινόμενο ∧ στο χώρο t ( E ∗n ) ………………146
13. Εξωτερικό γινόμενο γραμμικών μορφών ………………….. 150
14. Άλγεβρα του Grassmann G ( E n ) και G ( E ∗n ) ………... 158
15. Ασκήσεις ……………………………………………………163
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5
Συναλλοίωτη παραγώγιση
1. Τοπολογικές πολλαπλότητες ……………………………… 171
2. Διαφορίσιμες πολλαπλότητες ……………………………… 176
3. Διαφορίσιμες απεικονίσεις ………………………………… 188
4. Διαφορίσιμες καμπύλες πάνω σε διαφορίσιμη πολ/τητα ….. 194
5. Εφαπτόμενα διανύσματα πάνω σε διαφορίσιμη πολ/τητα … 196
6. Τανυστικά πεδία …………………………………………… 212
7. Διαφορικό συνάρτησης Vn → ℝ ………………………. 216
8. Διαφορικό απεικόνισης Vn → Vm ………………………. 221
9. Εμφύτευση και Εμβάπτιση ………………………………… 232
10. Παράγωγος συνάρτησης από διανυσματικό πεδίο ………… 243
11. Απόλυτη παράγωγος / Συναλλοίωτη παράγωγος ………… 245
12. Ιδιότητες της συναλλοίωτης παραγώγισης …………………260
13. Αυτοπαράλληλες καμπύλες ………………………………... 267
14. Αφφινική σύνδεση σε υποπολλαπλότητα …………………. 269
15. Ασκήσεις …………………………………………………….273
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ : ℝ n και ( ℝ n ) ∗ …………………………279

ΤΑΝΥΣΤΕΣ
1. Συμβολισμός του Einstein

2. Δέλτα του Kronecker
3. Πραγματικοί διανυσματικοί χώροι Ε και Ε ∗
4. Δυϊκή βάση
5. Τανυστικό γινόμενο διανυσματικών χώρων
6. Τανυστικές δυνάμεις διανυσματικού χώρου
7. ( Αφφινικοί ) τανυστές
8. Συνιστώσες τανυστή
9. Μετασχηματισμός συνιστωσών τανυστή
10. Ασκήσεις
1. Συμβολισμός του Einstein
Δίνονται οι ποσότητες (π.χ. αριθμοί)
α1 , α 2 , . . . , α n ( με κάτω δείκτες )
και οι ποσότητες (π.χ. αριθμοί)
β1 , β2 , . . . , βn ( με άνω δείκτες )
Έχουμε (με το συμβολισμό αθροίσματος)
n
1 2
α 1 β + α 2 β + . . . + α nβ = n
∑α β
i =1
i
i
Συμφωνούμε στο εξής ένα τέτοιο άθροισμα να το παριστάνουμε

συνοπτικά
αiβi ( Συμβολισμός Einstein )
Ο δείκτης i παίρνει τιμές από 1 μέχρι n και ονομάζεται

δείκτης άθροισης . Προφανώς ισχύει
αiβi =α jβj =αkβk = . . .
γι’ αυτό ο δείκτης i ονομάζεται βουβός δείκτης .

Γενικά , όταν σε μια παράσταση γινομένου ένας δείκτης εμφανίζεται
ως άνω δείκτης και συγχρόνως ως κάτω δείκτης , τότε συμφωνούμε
ότι σημαίνει άθροιση ως προς αυτόν το δείκτη .
Π.χ. στην παράσταση
g i j αi
ο δείκτης i είναι δείκτης άθροισης (βουβός δείκτης), ενώ ο δείκτης j

εμφανίζεται μόνο μια φορά , ονομάζεται ελεύθερος δείκτης και παίρνει
οποιαδήποτε από τις τιμές 1 , 2 , . . . , n
Σχόλιο
Στις πρακτικές εφαρμογές του Τανυστικού Λογισμού , ο αριθμός n
είναι σταθερός και παριστάνει τη διάσταση του χώρου στον οποίο εργα-
ζόμαστε , π.χ. στις εφαρμογές της Kλασικής Φυσικής είναι n = 3
10
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ
Α/Α Αναλυτική έκφραση Συνοπτική έκφραση

με συμβολισμό Einstein
∂φ ∂φ ∂φ ∂φ
1 dφ = d x1 + d x 2 + ... + dx n dφ = dx i
∂x 1
dx 2
∂x n
∂xi
2 ( x 1 ) 2 + ( x 2 ) 2 + ... + ( x n ) 2 xkxk
3 (ds) 2 = g11 (dx1 ) 2 + g 22 (dx 2 ) 2 + g 33 (dx 3 ) 2 (ds) 2 = g kk dx k dx k , n = 3
3 3
4 ∑∑ g
p =1 q =1
p q dx
p
dx q g p q dx p dx q , n = 3
5 x 1 x 1 + x 2 x 2 + ... + x n x n xjxj
6 α 1 x 1 + α 2 x 2 + ... + α n x n = 1 αpx p =1
7 A p 1 A 1 r + A p 2 A 2 r + ... + A p n A n r Ap qAq r
8 δ11 + δ 22 + ... + δ nn = n δ pp = n
9 r = x1 e 1 + x 2 e 2 + x 3 e 3 r = x i ei , n = 3
r r r r r r
r r r r
r ∂r ∂r ∂r r ∂r
10 d r = 1 d x + 2 dx + 3 dx 3
1 2
d r = i dx i , n = 3
∂x ∂x ∂x ∂x
11 r = x 1 e1 + x 2 e 2 + x 3 e 3 r = xj e j
r r r r r r
, n=3
dφ d φ d x 1 ∂ φ d x 2 ∂ φ d x 3 dφ ∂φ dx p
12 = + + 3 = ,n=3
d t ∂ x1 d t ∂ x 2 d t ∂ x dt d t ∂ x p dt
11
2. Δέλτα του Kronecker
Το δέλτα του Kronecker δ ij ορίζεται με τον τύπο
1 αν i = j
δ ij = 
0 αν i ≠ j
Ο μοναδιαίος πίνακας
 1 0 0 L 0
 0 1 0 L 0 

In = 0 0 1 L 0
 
 M M M L M 
 0 0 0 L 1 
γράφεται
I n = [ δ ij ]
δηλαδή το γενικό στοιχείο του μοναδιαίου πίνακα είναι το δέλτα του

Kronecker .
Σχόλιο
Υπάρχουν και άλλα δύο “ δέλτα του Kronecker” τα εξής :
1 αν i = j 1 αν i = j
δi j =  δi j = 
0 αν i ≠ j 0 αν i ≠ j
Τα δέλτα του Kronecker δ i j και δ i j έχουν και αυτά τη δική τους

αξία στους συμβολισμούς , αλλά το δέλτα του Kronecker δ ji έχει το
επιπλέον γνώρισμα (το οποίο θα γνωρίσουμε σ’ αυτό το βιβλίο) ότι είναι
τανυστής , ενώ τα δ i j και δ i j δεν είναι τανυστές .
Έτσι , το δ ij είναι το αποφασιστικής σημασίας δέλτα του Kronecker
του Τανυστικού Λογισμού .
12
Παραδείγματα
• Για n = 2 οι ποσότητες δ ij δίνονται με την ισότητα πινάκων
 δ11 δ12   1 0 
 2 = 
 δ1 δ 22   0 1 
• Για n = 3 οι ποσότητες δ ij δίνονται με την ισότητα πινάκων
 δ11 δ12 δ13  1 0 0

 2 
δ 1 δ 22 δ 32  = 0 1 0
 δ13 δ 32 δ 33  0 0 1

• Θα αποδείξουμε ότι δ qp δ qr = δ pr
Απόδειξη
Έχουμε :
δ qp δ qr = δ1p δ1r + δ p2 δ 2r + . . .+ δ pn δ nr
 1 αν p = r
= 
 0 αν p ≠ r
= δ pr
• Θα αποδείξουμε ότι δ qp δ qp = n
Απόδειξη
Έχουμε :
δ qp δ qp = δ pp = δ11 + δ 22 + . . . + δ nn = n
λόγω της προηγούμενης απόδειξης και του ορισμού του δέλτα του
Kronecker .
13
3. Πραγματικοί διανυσματικοί χώροι Ε και Ε ∗
• Θεωρούμε τον πραγματικό διανυσματικό χώρο Ε με διάσταση n

δηλαδή
dimE = n
Έστω
e1 , e2 , . . . , e n (δείκτες κάτω)
μια (διατεταγμένη) βάση του ℝ - διανυσματικού χώρου Ε .

Για κάθε διάνυσμα - στοιχείο x του Ε υπάρχουν αντιστοίχως
πραγματικοί αριθμοί
x1 , x2 , . . . , xn (δείκτες άνω)
τέτοιοι ώστε να ισχύει

x = x 1 e1 + x 2 e 2 + . . . + x n e n
ή με το συμβολισμό του Einstein
x = xi e i
Οι αριθμοί x 1 , x 2 , . . . , x n ονομάζονται συνιστώσες του δια-

νύσματος x ∈ E ( ως προς τη διατεταγμένη βάση e1 , e 2 , . . . , e n ) .
Παράδειγμα
Έστω Ε = ℝ 2
Είναι n = 2
Μια βάση του Ε είναι x2
η κανονική βάση x
e2
e1 = ( 1 , 0 ) , e 2 = ( 0 , 1)
e1 x1
Για κάθε x ∈ E υπάρχουν
πραγματικοί αριθμοί x 1 , x 2
έτσι ώστε να ισχύει
x = x 1 e1 + x 2 e 2
Είναι Ε = { ( x 1 , x 2 ) / x k ∈ ℝ } με διατεταγμένη βάση e1 , e 2

14
• Συμβολίζουμε με Ε ∗ το δυϊκό του διανυσματικού χώρου Ε .

Ο Ε ∗ είναι διανυσματικός χώρος διάστασης n .
Έστω
e1 , e 2 , . . . , e n (δείκτες άνω)
μια (διατεταγμένη) βάση του ℝ - διανυσματικού χώρου Ε ∗

Για κάθε διάνυσμα - στοιχείο y του Ε ∗ υπάρχουν αντιστοίχως
πραγματικοί αριθμοί
y1 , y 2 , . . . , y n (δείκτες κάτω)
τέτοιοι ώστε να ισχύει
y = y 1e1 + y 2 e 2 + . . . + y n e n
ή με το συμβολισμό του Einstein
y = y iei
Οι αριθμοί y1 , y 2 , . . . , y n ονομάζονται συνιστώσες του διανύ-

σματος y ∈ Ε ∗ (ως προς τη διατεταγμένη βάση e1 , e 2 , . . . , e n )
Σχόλιο
Τα διανύσματα - στοιχεία του Ε ∗ είναι οι γραμμικές απεικονίσεις
του Ε στο ℝ , δηλαδή
Ε ∗ = { y : E → ℝ / y είναι γραμμική απεικόνιση }
Οι γραμμικές απεικονίσεις y : E → ℝ ονομάζονται γραμμικές

μορφές . Έχουμε συνοπτικά - μνημονικά
Ε ∗ = { γραμμικές μορφές E → ℝ }
Με το σύμβολο του Κ. Κυβεντίδη (κοίτα επόμενη σελίδα) ο αναγνώ-

στης αποκτά μια πιο ευκρινή εικόνα του χώρου Ε ∗
15
Παράδειγμα – Συμβολισμός Κ. Κυβεντίδη
Έστω
Ε = ℝ 2 = { ( x1 , x 2 ) / x1 , x 2 ∈ ℝ }
Οι γραμμικές μορφές
φ:Ε→ℝ
είναι γραμμικές απεικονίσεις , οπότε έχουν γενικό τύπο
φ ( x 1 , x 2 ) = α 1 x 1 + α 2 x 2 , όπου α1 , α 2 ∈ ℝ
Θέτοντας
φ = (( α 1 , α 2 )) ( Σύμβολο Κ. Κυβεντίδη )
μπορούμε να συμβολίσουμε αναλυτικά

Ε ∗ = ( ℝ 2 ) ∗ = { (( α 1 , α 2 )) / α 1 , α 2 ∈ ℝ }
Ο διανυσματικός χώρος Ε ∗ έχει διάσταση 2

Μια βάση του Ε ∗ είναι η κανονική βάση
e1 = (( 1 , 0 )) , e 2 = (( 0 , 1 ))
Για κάθε y ∈ Ε ∗ υπάρχουν πραγματικοί αριθμοί y1 , y 2 έτσι ώστε

να ισχύει y = y 1e1 + y 2 e 2
y2
e2
e1 y1
Σχόλιο 1
Το διάνυσμα - στοιχείο y ∈ Ε ∗ είναι η γραμμική μορφή
y = (( y1 , y 2 ))
με αναλυτικό τύπο
y ( x1 , x 2 ) = y1x1 + y 2 x 2
για κάθε x 1 , x 2 ∈ ℝ
Σχόλιο 2
Το διάνυσμα στοιχείο y = (( 2 , 3 )) ∈ Ε ∗ είναι η γραμμική μορφή
y:E → ℝ
με τύπο
y ( x1 , x 2 ) = 2 x1 + 3 x 2
για κάθε x 1 , x 2 ∈ ℝ
16
4. Δυϊκή βάση
Θεωρούμε τον n - διάστατο πραγματικό διανυσματικό χώρο Ε .
Ο διανυσματικός χώρος Ε ∗ είναι ο δυϊκός του Ε και ισχύει
dimE = n = dimE ∗
Έστω
e1 , e 2 , . . . , e n
μια βάση του διανυσματικού χώρου Ε , και

e1 , e 2 , . . . , e n
μια βάση του διανυσματικού χώρου Ε ∗
Η βάση ei ονομάζεται δυϊκή της βάσης ej όταν ισχύει
e i ( e j ) = δ ij
Όταν ορίζεται μια βάση του Ε τότε βρίσκουμε ακριβώς μια βάση του Ε ∗
η οποία είναι δυϊκή αυτής του Ε και αντιστρόφως .
Ε = ℝ 2 = { ( x1 , x 2 ) / x1 , x 2 ∈ ℝ }
Ε ∗ = ( ℝ 2 ) ∗ = { (( α 1 , α 2 )) / α 1 , α 2 ∈ ℝ }
Διατεταγμένη βάση στον Ε Αντίστοιχη (δυϊκή) βάση στον Ε ∗
e 1 = (1 , 0 ) e 2 = ( 0 , 1) e 1 = (( 1 , 0 )) e 2 = (( 0 , 1 ))
e 1 = ( 0 , 1) e 2 = (1 , 0 ) e 1 = (( 0 , 1 )) e 2 = ((1 , 0 ))
 1   1 
e1 = (2 , 0) e 2 = ( 0 , 3) e 1 =   , 0   e 2 =   0 ,  
 2   3 
1   1
e1 =  , 0  e 2 = 0 ,  e 1 = (( 2 , 0 )) e 2 = (( 0 , 3 ))
2   3
e 1 = (1 , 0 ) e 2 = (1 , 1 ) e 1 = (( 1 , − 1 )) e 2 = (( 0 , 1 ))
17
Ελεύθερο σχόλιο
Στο παρακάτω σχήμα ταυτίσαμε το διανυσματικό χώρο Ε = ℝ 2 με
το διανυσματικό χώρο Ε ∗ = ( ℝ 2 ) ∗ << ως η μια διαφάνεια επάνω
στην άλλη , σαν να είναι μόνο ένα “ ουδέτερο” επίπεδο , όπου όμως οι
διαφάνειες δεν έχουν χάσει την αυτονομία τους >> .
e 2 = ((0 , 1)) e 2 = (1,1)
e 1 = ( 1 , 0)
e1 = (( 1 ,−1))
Τα διανύσματα , με τη σειρά , e1 = (1 , 0 ) και e 2 = (1 , 1)

αποτελούν μια βάση του Ε με θετικό προσανατολισμό , διότι
1 0
=1> 0
1 1
Τα διανύσματα , με τη σειρά , e1 = (( 1 , − 1 )) και e 2 = (( 0 , 1 ))

αποτελούν μια βάση του Ε ∗ με θετικό προσανατολισμό , διότι
1 −1
=1> 0
0 1
Έχουμε στην “ ουδέτερη γεωμετρική γλώσσα” :
e1 ⊥ e 2 και e 2 ⊥ e1
Η βάση e 1 , e 2 είναι η δυϊκή της βάσης e 1 , e 2 διότι πληρού-

νται οι συνθήκες του ορισμού της δυϊκής βάσης .
(Περισσότερες λεπτομέρειες στα βιβλία μου ΓΡΑΜΜΙΚΗ ΑΛΓΕΒΡΑ Ι , ΙΙ , ΙΙΙ ).
18
Παραδείγματα ( Εύρεση δυϊκής βάσης )

Δίνεται ο διανυσματικός χώρος Ε = ℝ 2 = { ( x , y ) / x , y ∈ ℝ }
Μια βάση του Ε αποτελούν τα διανύσματα
e 1 = (1 , 0 ) , e 2 = (1 , 1)
Θα βρούμε την αντίστοιχη - δυϊκή βάση του διανυσματικού χώρου
Ε ∗ = ( ℝ 2 ) ∗ = { (( α , β )) / α , β ∈ ℝ }
Έστω
e 1 = (( α 1 , β 1 )) , e 2 = (( α 2 , β 2 ))
η ζητούμενη βάση . Πρέπει να ισχύουν (από τον ορισμό) οι σχέσεις

e i ( e j ) = δ ij , όπου i , j ∈ { 1 , 2 }
Έχουμε :
e 1 ( e 1 ) = δ 11 ⇔ (( α 1 , β 1 )) ( 1 , 0 ) = 1 ⇔ α 1 ⋅ 1 + β 1 ⋅ 0 = 1
e 1 ( e 2 ) = δ 12 ⇔ (( α 1 , β 1 )) ( 1 , 1 ) = 0 ⇔ α 1 ⋅ 1 + β 1 ⋅ 1 = 0
(∗)
2 2
e (e 1) = δ 1 ⇔ (( α 2 , β 2 )) ( 1 , 0 ) = 0 ⇔ α 2 ⋅ 1 + β 2 ⋅ 0 = 0
e 2 ( e 2 ) = δ 22 ⇔ (( α 2 , β 2 )) ( 1 , 1 ) = 1 ⇔ α 2 ⋅ 1 + β 2 ⋅ 1 = 1
Από τη λύση του συστήματος (∗) προκύπτει

α1 =1 , β 1 = −1 και α2 = 0 , β2 =1
Επομένως
e 1 = (( 1 , − 1 )) , e 2 = (( 0 , 1 ))
Σχόλιο
Τα διανύσματα e 1 , e 2 είναι οι γραμμικές απεικονίσεις (γραμμικές
μορφές)
e1 : ℝ2 → ℝ
με τύπο
e 1 ( x , y ) = 1 ⋅ x + ( −1 ) ⋅ y = x − y
και
e 2 : ℝ2 → ℝ
με τύπο
e 2 ( x , y ) = 0 ⋅ x + 1⋅ y = y
19
5. Τανυστικό γινόμενο διανυσματικών χώρων
• Έστω Ε , F δύο πραγματικοί διανυσματικοί χώροι με διαστάσεις
dimE = n και dimF = m

Μια απεικόνιση
φ:Ε×F→ℝ
ονομάζεται διγραμμική μορφή ή διγραμμική απεικόνιση πάνω στο

E × F όταν ισχύουν οι σχέσεις :
Ι) φ ( λ x + μ x′ , y ) = λ φ ( x , y ) + μ φ ( x′ , y )
για κάθε λ , μ ∈ ℝ και για κάθε x , x′ ∈ E και για κάθε y ∈ F
II) φ( x , λ y + μ y′ ) = λ φ ( x , y ) + μ φ ( x , y′ )
για κάθε λ , μ ∈ ℝ και για κάθε x ∈ E και για κάθε y , y′∈ F
δηλαδή όταν η φ είναι γραμμική απεικόνιση ως προς την πρώτη

μεταβλητή x και ως προς τη δεύτερη μεταβλητή y
Ε = ℝ2 , F= ℝ
φ : Ε × F → ℝ με τύπο φ( (α , β) , γ) = α γ + β γ
Έχουμε :
Ι) φ( λ ( α , β ) + μ ( α′ , β′ ) , γ ) = φ ( ( λ α + μ α′ , λ β + μ β′ ) , γ )
= ( λ α + μ α′ ) γ + ( λ β + μ β′ ) γ
= λ α γ + μ α′ γ + λ β γ + μ β′ γ
= λ ( α γ + β γ ) + μ ( α′ γ + β′ γ )
= λ φ ( ( α , β ) , γ ) + μ (φ ( α′ , β′ ) , γ )
ΙΙ) Ομοίως , προκύπτει ότι ισχύει

φ(( α , β ) , λ γ + μ γ′ ) = λ φ( ( α , β ) , γ ) + μ φ( ( α , β ) , γ′ )
Επομένως η φ είναι μια διγραμμική μορφή πάνω στο καρτεσιανό

γινόμενο Ε × F = ℝ 2 × ℝ
( H φ είναι μια διγραμμική απεικόνιση Ε×F→ ℝ)

20
• Έστω Ε , F δύο πραγματικοί διανυσματικοί χώρου με διαστάσεις
Έστω Ε ∗ , F ∗ οι αντίστοιχοι δυϊκοί διανυσματικοί χώροι των Ε , F

αντίστοιχα .
Είναι
dimE ∗ = n και dimF ∗ = m
Οι διγραμμικές μορφές πάνω στο Ε ∗ × F ∗ είναι οι διγραμμικές

απεικονίσεις
Ε∗ × F∗ → ℝ
Αν f , g είναι τέτοιες διγραμμικές απεικονίσεις , τότε το άθροισμα

f + g και το γινόμενο λ f με λ ∈ ℝ , είναι επίσης διγραμμικές
απεικονίσεις .
Το σύνολο όλων των διγραμμικών μορφών πάνω στο Ε ∗ × F ∗
εφοδιασμένο με τις πράξεις αυτές αποτελεί διανυσματικό χώρο ο οποίος
ονομάζεται τανυστικό γινόμενο των E και F , και συμβολίζεται
E⊗F
Σχόλιο
Ο δ.χ. Ε ∗ είναι ο δυϊκός του δ.χ. Ε
Ο δ.χ. ( Ε ∗ ) ∗ είναι φυσικά ισόμορφος με το δ.χ. Ε
Αυτό σημαίνει ότι τα στοιχεία του δ.χ. Ε μπορούμε να τα θεωρήσου-
με ως γραμμικές απεικονίσεις ( γραμμικές μορφές )
Ε∗ → ℝ
( Διάβασε το ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ παράγραφοι 1 , 2 , 3 για να σχηματίσεις στο

νου σου μια ευκρινή εικόνα ) .
21
ΘΕΩΡΗΜΑ
Αν Ε και F είναι πραγματικοί διανυσματικοί χώροι , τότε ισχύει
dim ( E ⊗ F ) = ( dim E ) ⋅ ( dim F )
Απόδειξη
Έστω
e1 , e 2 , . . . , e n και b1 , b 2 , . . . , b m
δύο (κάποιες) βάσεις των δ.χ. Ε και F αντίστοιχα .

Έστω επίσης
e1 , e 2 , . . . , e n και b1 , b 2 , . . . , b m
οι αντίστοιχες - δυϊκές βάσεις στους δ.χ. Ε ∗ και F ∗ αντίστοιχα .

Θα αποδείξουμε ότι ορίζεται μια μοναδική βάση του τανυστικού
γινομένου E ⊗ F
Πράγματι :
Έστω δύο τυχαία στοιχεία
x = x 1 e1 + x 2 e 2 + . . . + x n e n = x i e i ∈ E ∗
y = y 1 b1 + y 2 b 2 + . . . + y m b m = x j b j ∈ F ∗
Έστω επίσης ένα τυχαίο στοιχείο φ ∈ E ⊗ F

Το διάνυσμα - στοιχείο φ είναι μια διγραμμική απεικόνιση (διγραμ-
μική μορφή)
φ : E ∗ ⊗ F∗ → ℝ
Επομένως ισχύει
φ ( x , y ) = φ ( x i e i , y jb j ) = x i y j φ ( e i , b j ) (1)
αφού η φ είναι γραμμική ως προς την πρώτη μεταβλητή και ως προς

τη δεύτερη μεταβλητή .
22
Επειδή φ( x , y ) ∈ ℝ συμπεραίνουμε ότι
x i y j φ ( ei , b j ) ∈ ℝ
οπότε ισχύει
φ(e i , bj ) ∈ ℝ
Για να απλοποιήσουμε τους συμβολισμούς , ας θέσουμε
φ(e i , b j ) = λi j ∈ ℝ
Έτσι η (1) γράφεται ισοδύναμα
φ(x , y) = x i y j λ i j (2)
Θεωρούμε τώρα τις (σε πλήθος) n⋅m απεικονίσεις
ε i j : E ∗ × F∗ → ℝ
που ορίζονται με τους τύπους
ε i j ( x , y) = x i y j
Εύκολα αποδεικνύεται ότι οι απεικονίσεις ε i j είναι διγραμμικές

απεικονίσεις (διγραμμικές μορφές) , δηλαδή
ε ij ∈ E⊗F
Η (2) γράφεται ισοδύναμα
φ ( x , y ) = λi j ε i j ( x , y )
και επομένως ισχύει
φ = λi j ε i j (3)
Η σχέση (3) σημαίνει ότι η τυχαία διγραμμική μορφή φ είναι

γραμμικός συνδυασμός των “ βασικών” διγραμμικών μορφών ε i j
23
Για να αποτελούν οι διγραμμικές μορφές ε i j βάση του διανυσμα-

τικού χώρου E ⊗ F αρκεί να αποδείξουμε ότι είναι γραμμικά ανεξάρ-
τητες .
Πράγματι :
Έστω ότι ένας γραμμικός συνδυασμός των ε i j είναι ίσος με τη
μηδενική διγραμμική μορφή , δηλαδή
ξ i j ε i j = 0 , με ξij∈ ℝ
Τότε , για κάθε x ∈ E ∗ και για κάθε y ∈ F ∗ θα ισχύει
ξ i j ε i j ( x , y ) = 0 , με 0 ∈ ℝ (4)
Θέτοντας στην (4) x = e r , y = b s προκύπτει
ξ i j ε i j ( e r , b s ) = 0 , με 0 ∈ ℝ (5)
Όμως , ισχύει προφανώς
e r = δ ir e i και b s = δ sj b j
Αντικαθιστώντας στην (5) προκύπτει
ξ i j ε i j ( δ ir e i , δ sj b j ) = 0 ⇔
ξ i j δ ir δ sj ε i j ( e i , b j ) = 0
Όμως ε i j είναι διαφορετικά από τη μηδενική διγραμμική μορφή .

ξ i j δ ir δ sj = 0 , με 0 ∈ ℝ
δηλαδή
ξ rs = 0
Συνεπώς , οι ε i j είναι γραμμικά ανεξάρτητες .

Έτσι , οι ε i j αποτελούν μια βάση του διανυσματικού χώρου E ⊗ F
Όμως οι ε i j είναι σε πλήθος n ⋅ m
Επομένως
dim ( E ⊗ F ) = ( dim E ) ⋅ ( dim F )
24
Ορισμοί – Παρατηρήσεις
Δίνονται οι πραγματικοί διανυσματικοί χώροι Ε και F με
Έστω e1 , e 2 , . . . , e n μια βάση του Ε , και b1 , b 2 , . . . , b m
μια βάση του F .
Έστω τώρα δύο τυχαία διανύσματα
x = xi ei ∈ Ε
και
y=yjbj ∈F
I) Τανυστικό γινόμενο των x ∈ Ε , y ∈ F και συμβολίζουμε

x ⊗ y ονομάζουμε το στοιχείο του Ε ⊗ F το οποίο ορίζεται με
τον τύπο
x ⊗ y = xi y j ε i j (1)
ΙΙ) Κάθε στοιχείο του Ε ⊗ F της μορφής x ⊗ y όπου x ∈ Ε , y ∈ F

ονομάζεται αναλύσιμο στοιχείο .
ΙΙΙ) Οι βασικές διγραμμικές μορφές ε i j ανήκουν στο Ε ⊗ F και είναι

αναλύσιμα στοιχεία , διότι ισχύει
(1)
e i ⊗ e j = δ ir δ sj ε r s = ε i j
IV) Τα διανύσματα
εij = ei ⊗ej
αποτελούν μια βάση του τανυστικού γινομένου Ε ⊗ F
V) Κάθε στοιχείο του τανυστικού γινομένου Ε ⊗ F είναι γραμμικός

συνδυασμός αναλύσιμων στοιχείων (αφού τα στοιχεία της βάσης
είναι αναλύσιμα στοιχεία ) .
Σχόλιο
Το τυχαίο στοιχείο Τ ∈ Ε ⊗ F γράφεται
T = T i j e i ⊗ ej ή Τ= Tijεij
όπου T i j είναι οι αριθμητικές συνιστώσες του Τ .

25
Ελεύθερο ανάγνωσμα
Ονομάζουμε “ ελεύθερο ανάγνωσμα ” ένα μη μαθηματικό κείμενο
το οποίο όμως μεταδίδει στον αναγνώστη με ταχύ τρόπο << την ουσία
που κρύβεται πίσω από τους μαθηματικούς τύπους ή σχέσεις >> ,
δηλαδή << τα μυστικά της γνώσης >> .
Τανυστικό γινόμενο
Έστω Ε = ℝ 2 με κάποια βάση e1 , e 2 . Είναι dimE = 2
Έστω F = ℝ 3 με κάποια βάση b1 , b 2 , b 3 . Είναι dimF = 3
Το τυχαίο στοιχείο του Ε είναι
x = x 1 e1 + x 2 e 2 ……………
“ καρτεσιανό γινόμενο”
Το τυχαίο στοιχείο του F είναι …….”πολ/σμός” ……
1 2 3 ………!!!……………
y = y b1 + y b 2 + y b 3
Το στοιχείο x ⊗ y του E ⊗ F είναι το
x ⊗ y = ( x 1e1 + x 2 e 2 ) ⊗ ( y 1 b1 + y 2 b 2 + y 3 b 3 )
= x 1 y 1 ( e1 , b1 ) + x 1 y 2 ( e1 , b 2 ) + x 1 y 3 ( e1 , b 3 )
+ x 2 y 1 ( e 2 , b1 ) + x 2 y 2 ( e 2 , b 2 ) + x 2 y 3 ( e 2 , b 3 )
Ας συμβολίσουμε συνοπτικά (αυθαίρετα)
( e i , ej ) = e i ⊗ ej
x ⊗ y = x 1 y 1e1 ⊗ b1 + x 1 y 2 e1 ⊗ b 2 + x 1 y 3 e1 ⊗ b 3
+ x 2 y 1e 2 ⊗ b1 + x 2 y 2 e 2 ⊗ b 2 + x 2 y 3 e 2 ⊗ b 3
Ας συμβολίσουμε συνοπτικά (αυθαίρετα)

ε i j = e i ⊗ bj
x ⊗ y = x 1 y 1 ε 11 + x 1 y 2 ε 12 + x 1 y 3 ε 13
+ x 2 y 1 ε 21 + x 2 y 2 ε 22 + x 2 y 3 ε 23
Σχόλιο 1
Το τυχαίο στοιχείο z ∈ E ⊗ F γράφεται
z = λ 11 ε 11 + λ 12 ε12 + λ 13 ε 13 + λ 21 ε 21 + λ 22 ε 22 + λ 23 ε 23 όπου λ i j ∈ ℝ
Στην ειδική περίπτωση λ i j = x i + y j το στοιχείο z ∈ E ⊗ F γράφεται
z = x ⊗ y δηλαδή τότε το z είναι αναλύσιμο στοιχείο .
Σχόλιο 2
Προφανώς ισχύει dim ( E ⊗ F ) = 6 = 2 ⋅ 3 = ( dim E ) ⋅ (dim F)
26
ΘΕΩΡΗΜΑ
Αν Ε , F , G είναι πραγματικοί διανυσματικοί χώροι πεπερασμένης
διάστασης , τότε οι τανυστικοί χώροι
(Ε ⊗ F) ⊗ G και Ε ⊗ ( F ⊗G )
είναι φυσικά ισόμορφοι .
Απόδειξη
Έστω
e1 , e 2 , . . . , e n μια βάση του δ.χ. Ε
b1 , b 2 , . . . , b m μια βάση του δ.χ. F

β1 , β 2 , . . . , β r μια βάση του δ.χ. G
Σύμφωνα με το προηγούμενο θεώρημα , έχουμε :
dim(E ⊗ F) ⊗ G = (dim E ⊗ F) ⋅ dim G = (dim E) ⋅ (dim F) ⋅ (dim G) = n ⋅ m ⋅ r
dimE ⊗ (F ⊗ G) = (dimE) ⋅ dim(F ⊗ G) = (dimE) ⋅ (dimF) ⋅ (dimG) = n ⋅ m ⋅ r
Συνεπώς οι δ.χ. ( E ⊗ F) ⊗ G και Ε ⊗ (F ⊗ G ) είναι ισόμορφοι .
Θα αποδείξουμε ότι έχουμε φυσική ισομορφία :
Κάθε στοιχείο του χώρου ( E ⊗ F) ⊗ G είναι γραμμικός συνδυασμός
των στοιχείων της βάσης αυτού του χώρου , δηλαδή των στοιχείων
( ei ⊗ bj ) ⊗ β k
Έστω λοιπόν ένα τυχαίο στοιχείο Τ ∈ ( E ⊗ F ) ⊗ G

Αυτό γράφεται
Τ = T i j k ( ei ⊗ b j ) ⊗ β k
Ο χώρος Ε ⊗ (F ⊗ G ) έχει ως βάση τα στοιχεία

ei ⊗ ( b j ⊗ β k )
Έστω λοιπόν το στοιχείο S του χώρου Ε ⊗ (F ⊗ G ) το οποίο

ορίζεται με τη σχέση
S = T i j k e i ⊗ ( b j ⊗ βk )
Θα αποδείξουμε ότι η απεικόνιση
ψ
( E ⊗ F) ⊗ G → Ε ⊗ (F ⊗ G )
Τ S
είναι μια φυσική ισομορφία (διανυσματικών χώρων) .

27
Αρκεί να δείξουμε ότι η αντιστοίχηση ψ είναι ανεξάρτητη από τις

βάσεις που έχουμε επιλέξει .
Έστω λοιπόν τρεις νέες βάσεις
e1′ , e 2′ , . . . , e n′ του δ.χ. Ε
b1′ , b 2′ , . . . , b m′ του δ.χ. F
β1′ , β 2′ , . . . , β r′ του δ.χ. G
Τότε υπάρχουν οι σχέσεις ( διάβασε ΓΡΑΜΜΙΚΗ ΑΛΓΕΒΡΑ ) :
e i = A si′ e s′
b j = B lj′ b l′
β k = Γ kt ′ β t ′
όπου A si′ , B l′j , Γ kt ′ είναι οι πίνακες αλλαγής βάσεων στους

δ.χ. Ε , F , G αντίστοιχα .
Τα στοιχεία Τ και S στις νέες βάσεις γράφονται
T = T i j k A si′ B lj′ Γ kt′ ( e s′ ⊗ b l′ ) ⊗ β t′ = T s′ l′ t′ ( e s′ ⊗ b l′ ) ⊗ β t′
S = T i j k A si′ B lj′ Γ kt′ e s′ ⊗ (b l′ ⊗ β t′ ) = T s′ l′ t′ e s′ ⊗ (b l′ ⊗ β t′ )
Συνεπώς η αντιστοίχηση ψ είναι ανεξάρτητη των βάσεων , δηλαδή

είναι φυσική ισομορφία .
Σχόλιο 1
Επομένως μπορούμε να γράψουμε
( E ⊗ F) ⊗ G = E ⊗(F ⊗ G ) = E ⊗ F ⊗ F
δηλαδή να μη χρησιμοποιήσουμε παρένθεση αφού ισχύει η προσεται-
ριστική ιδιότητα .
Σχόλιο 2
Προφανώς ισχύει επίσης
E⊗F = F⊗E
λόγω φυσικής ισομορφίας .
28
Και τώρα ας μελετήσουμε τις λεγόμενες τριγραμμικές μορφές πάνω

στο καρτεσιανό γινόμενο E ∗ × F ∗ × G ∗
Μια γραμμική απεικόνιση
φ : E ∗ × F∗ × G ∗ → ℝ
( x , y, z ) a φ ( x , y , z )
ονομάζεται τριγραμμική ( 3 - γραμμική ) απεικόνιση ή τριγραμμική

( 3 - γραμμική ) μορφή , όταν είναι γραμμική ως προς κάθε μια από
τις μεταβλητές της , δηλαδή όταν ισχύουν οι σχέσεις :
Ι) φ ( λ x + μ x ′ , y , z ) = λ φ ( x , y , z ) + μ φ ( x ′ , y , z )
για κάθε λ , μ ∈ ℝ και για κάθε x , x ′ ∈ Ε ∗ , y ∈ F ∗ , z ∈ G ∗
II) φ ( x , λ y + μ y ′ , z ) = λ φ ( x , y , z ) + μ φ ( x , y ′ , z )
για κάθε λ , μ ∈ ℝ και για κάθε x ∈ Ε ∗ , y , y′ ∈ F ∗ , z ∈ G ∗
III) φ ( x , y , λ z + μ z ′ ) = λ φ ( x , y , z ) + μ φ ( x , y , z ′ )
για κάθε λ , μ ∈ ℝ και για κάθε x ∈ Ε ∗ , y ∈ F ∗ , z , z′ ∈ G ∗
Στο σύνολο όλων των 3 - γραμμικών μορφών πάνω στο καρτεσιανό

γινόμενο E ∗ × F ∗ × G ∗ ορίζουμε την πρόσθεση μορφών και τον πολ/σμό
αριθμού επί μορφή με τους τύπους
( φ1 + φ 2 ) ( x , y , z ) = φ1 ( x , y , z ) + φ 2 ( x , y , z )
(λφ)(x,y,z)=λφ(x,y,z)
Μ’ αυτές τις πράξεις , το σύνολο όλων αυτών των τριγραμμικών

μορφών αποτελεί διανυσματικό χώρο τον οποίο ας συμβολίσουμε (προς
το παρόν) W
29
Έστω λοιπόν οι βάσεις
e1 , e 2 , . . . , e n του δ.χ. Ε
b1 , b 2 , . . . , b m του δ.χ. F
β1 , β 2 , . . . , β r του δ.χ. G
και οι αντίστοιχες δυϊκές τους
e1 , e 2 , . . . , e n του δ.χ. Ε ∗
b1 , b 2 , . . . , b m του δ.χ. F ∗
β1 , β 2 , . . . , β r του δ.χ. G ∗
Ας θεωρήσουμε ένα στοιχείο
Τ : E ∗ × F∗ × G ∗ → ℝ
του διανυσματικού χώρου W .

Για τα τυχαία στοιχεία
x = x i e i ∈ E∗
y = y j b j ∈ F∗
z = z k β k ∈ G∗
η 3 - γραμμική μορφή Τ γράφεται
T ( x , y , z ) = T ( x i e i , y j b j , z k β k ) = x i y j z k T (e i , b j , β k )
Επειδή T( ei , b j , βk ) ∈ℝ ας συμβολίσουμε , και μάλιστα μνημονικά
T(e i , b j , β k ) = T i j k ∈ℝ
για λόγους συντομίας .

30
Επομένως η Τ μπορεί να γραφεί
T( x , y , z ) = x i y j z k T i j k
δηλαδή
T( x , y , z ) = T i j k x i y j z k
Θεωρούμε τώρα τις (σε πλήθος) n ⋅ m ⋅ r απεικονίσεις
ε i j k : E ∗ × F∗ × G ∗ → ℝ
που ορίζονται με τη σχέση
ε i j k ( x , y , z ) = xi y j zk
Προφανώς οι ε i j k είναι τριγραμμικές μορφές .

Επομένως , το τυχαίο στοιχείο Τ του δ.χ. W γράφεται
T( x , y , z ) = T i j k ε i j k ( x , y , z )
για κάθε ( x , y, z ) ∈ E ∗ × F ∗ × G ∗
Συνεπώς ισχύει
T = T i jk ε i j k
δηλαδή η 3 - γραμμική μορφή Τ είναι γραμμικός συνδυασμός των

“ βασικών” μορφών ε i j k
Θα αποδείξουμε ότι οι ε i j k αποτελούν βάση του διανυσματικού

χώρου W. Αρκεί να αποδείξουμε ότι αυτές είναι γραμμικά ανεξάρτητες .
Έστω λοιπόν ότι ένας γραμμικός συνδυασμός των ε i j k είναι ίσος
με τη μηδενική τριγραμμική μορφή , δηλαδή
ξ i j k ε i j k = 0 , όπου ξijk ∈ ℝ
31
Τότε θα ισχύει
ξ i j k ε i j k (x , y , z) = 0 , με 0 ∈ ℝ
για κάθε ( x , y , z ) ∈ E ∗ × F∗ × G ∗
Συνεπώς , για τα διανύσματα x = e l , y = b s , z = β t θα ισχύει
ξ i j k ε i j k ( e l , b s , β t ) = 0 , με 0 ∈ ℝ (∗)
Όμως ισχύει
e l = δ il e i
b s = δ sj b j
β t = δ tk β k
Επομένως η σχέση (∗) γίνεται
ξ i j k ε i j k ( δ li e i , δ sj b j , δ kt β k ) = 0 με 0 ∈ ℝ
⇔ ξ i j k δ il δ sj δ tk ε i j k ( e i , b j , β k ) = 0 με 0 ∈ ℝ
Όμως ε i j k είναι διαφορετικά από τη μηδενική τριγραμμική μορφή .

Επομένως προκύπτει
ξ i j k δ il δ sj δ kt = 0 , με 0 ∈ ℝ
δηλαδή
ξ l s t = 0 , με 0 ∈ ℝ
Συνεπώς οι εijk είναι γραμμικά ανεξάρτητες .

Έτσι οι ε i j k αποτελούν βάση του διανυσματικού χώρου W .
Προφανώς ισχύει
dim ( E ⊗ F ⊗ G ) = n ⋅ m ⋅ r
δηλαδή όσο είναι το πλήθος των εijk

32
ΘΕΩΡΗΜΑ
Ο διανυσματικός χώρος W των τριγραμμικών μορφών πάνω στο
καρτεσιανό γινόμενο E ∗ × F ∗ × G ∗ είναι φυσικά ισόμορφος με το
διανυσματικό χώρο E ⊗ F ⊗ G
Απόδειξη
Έστω
e1 , e 2 , . . . , e n βάση του δ.χ. Ε
b1 , b 2 , . . . , b m βάση του δ.χ. F
β1 , β 2 , . . . , β r βάση του δ.χ. G
Το τυχαίο στοιχείο Τ του διανυσματικού χώρου W γράφεται ως

γραμμικός συνδυασμός των στοιχείων της βάσης , δηλαδή
T =Tijk εijk
Θεωρούμε την αντιστοίχηση
ψ
W → E ⊗ F ⊗ G
Τ a S
όπου
S = T i j k ei ⊗ b j ⊗ β k
( Ισχύει ως γνωστόν e i ⊗ b j ⊗ β k = ( e i ⊗ b j ) ⊗ β k = e i ⊗ ( b j ⊗ β k ) )
Θα αποδείξουμε ότι ψ είναι ισομορφία :

Αρκεί να αποδείξουμε ότι η αντιστοίχηση ψ είναι ανεξάρτητη από
τις βάσεις τις οποίες έχουμε επιλέξει .
33
Έστω λοιπόν κάποιες άλλες (νέες) βάσεις των διανυσματικών χώρων :
e1′ , e 2′ , . . . , e n′ του δ.χ. Ε
b1′ , b 2′ , . . . , b m′ του δ.χ. F
β1′ , β 2′ , . . . , β r′ του δ.χ. G
Μεταξύ των βάσεων του ίδιου δ.χ. ισχύουν σχέσεις , έστω
e i = A il′ e l′
b j = B sj′ e s′
β k = Γ kt′ e t′
Για κάθε ( x , y , z ) ∈ E ∗ × F ∗ × G ∗ ισχύει
ε i j k ( x , y , z ) = xi y j z k ⇔
ε i j k ( x , y , z ) = A il′ x l′ Bsj′ y s′ Γ kt′ z t′ ⇔
ε i j k ( x , y , z ) = A il′ B sj′ Γ kt′ ε l′ s′ t′ ( x , y , z ) ⇔
ε i j k = A li ′ B sj′ Γ kt′ ε l′ s′ t′
Για τα στοιχεία Τ και S έχουμε λοιπόν :
Τ = T i j k ε i j k = T i j k A il′ B sj′ Γ kt′ ε l′ s′ t′ = T l′ s′ t′ ε l′ s′ t′
και
S = T i j k e i ⊗ b j ⊗ β k = T i j k A li ′ B sj′ Γ kt′ e l′ ⊗ b s′ ⊗ β t′ =
= T l′ s ′ t ′ e l ′ ⊗ b s′ ⊗ β t ′
Επομένως η αντιστοίχηση ψ είναι ανεξάρτητη των βάσεων , δηλαδή

η ψ είναι φυσική ισομορφία και το θεώρημα αποδείχθηκε .
34
6. Τανυστικές δυνάμεις διανυσματικού χώρου

Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος Ε , με dimE = n
Ορίζουμε την p - τανυστική δύναμη του Ε με τον τύπο
E(p) = Ε ⊗ Ε ⊗ . . . ⊗ Ε
p τανυστικοί παράγοντες
Ισχύει
dimE ( p ) = n ⋅ n ⋅ ⋅ ⋅ n = n p
p παράγοντες
Σχόλιο
Ο διανυσματικός χώρος Ε ( p ) είναι φυσικά ισόμορφος με το
διανυσματικό χώρο των p - γραμμικών μορφών
E∗ × E∗ × . . . × E∗ → ℝ
p καρτεσιανοί
παράγοντες
Συνέπειες
Έστω e1 , e 2 , . . . , e n μια βάση του δ.χ. Ε
Τα διανύσματα e i 1 i 2 ⋅⋅⋅i p = e i 1 ⊗ e i 2 ⊗ . . . ⊗ e i p αποτελούν μια βάση
του διανυσματικού χώρου Ε ( p )
Ορισμός
Έστω Ε ∗ ο δυϊκός του Ε
Η q - τανυστική δύναμη του Ε ∗ δίνεται με τον τύπο
(q)
E∗ = Ε∗ ⊗ Ε∗ ⊗ . . . ⊗ Ε∗
q τανυστική παράγοντες
Ισχύει
dimE ∗ ( q ) = n ⋅ n ⋅ ⋅ ⋅ n = n q
q παράγοντες
Έστω e1 , e 2 , . . . , e n η αντίστοιχη - δυϊκή βάση του Ε ∗

j j ⋅⋅⋅ j j j j
Τα διανύσματα e 1 2 q = e 1 ⊗ e 2 ⊗ . . . ⊗ e q αποτελούν μια βάση
του διανυσματικού χώρου E ∗ ( q )
Προφανώς ο διανυσματικός χώρος E ∗ ( q ) είναι φυσικά ισόμορφος
με το διανυσματικό χώρο των q - γραμμικών μορφών
E×E× . . . ×E → ℝ
q καρτεσιανοί
παράγοντες
35
Παράδειγμα 1
Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος Ε = ℝ 2
Είναι dimE = 2 . Έστω e1 , e 2 μια βάση του Ε .
Έχουμε :
E (1) = E με βάση e1 , e 2
E (2) = E ⊗ E με διάσταση dimE ( 2 ) = 2 2 = 4

και με βάση τα διανύσματα
e11 = e1 ⊗ e1
e12 = e1 ⊗ e 2
e 21 = e 2 ⊗ e1
e 22 = e 2 ⊗ e 2
E ( 3 ) = E ⊗ E ⊗ Ε με διάσταση dimE ( 3 ) = 2 3 = 8
e111 = e1 ⊗ e1 ⊗ e1
e112 = e1 ⊗ e1 ⊗ e 2
e121 = e1 ⊗ e 2 ⊗ e1
e122 = e1 ⊗ e 2 ⊗ e 2
e 211 = e 2 ⊗ e1 ⊗ e1
e 212 = e 2 ⊗ e1 ⊗ e 2
e 221 = e 2 ⊗ e 2 ⊗ e1
e 222 = e 2 ⊗ e 2 ⊗ e 2
Σχόλιο
Στην εύρεση των δεικτών χρησιμοποιήσαμε , στην τανυστική δύναμη
E ( 2 ) το δενδροδιάγραμμα :
1 11
1
2 12
Αρχή
1 21
2
2 22
36
Ο αντίστοιχος - δυϊκός χώρος Ε ∗ έχει διάσταση dimE ∗ = 2
Έστω η αντίστοιχη - δυϊκή βάση e1 , e 2 του Ε ∗
Έχουμε :
(1)
E∗ = E∗ με βάση e1 , e 2
(2)
E∗ = E ∗ ⊗ E ∗ με διάσταση dimE ∗ ( 2 ) = 2 2 = 4
e 11 = e 1 ⊗ e 1
e12 = e1 ⊗ e 2
e 21 = e 2 ⊗ e1
e 22 = e 2 ⊗ e 2
(3)
E∗ = E ∗ ⊗ E ∗ ⊗ Ε ∗ με διάσταση dimE ∗ ( 3 ) = 2 3 = 8
e111 = e1 ⊗ e1 ⊗ e1
e112 = e1 ⊗ e1 ⊗ e 2
e121 = e1 ⊗ e 2 ⊗ e1
e122 = e1 ⊗ e 2 ⊗ e 2
e 211 = e 2 ⊗ e1 ⊗ e1
e 212 = e 2 ⊗ e1 ⊗ e 2
e 221 = e 2 ⊗ e 2 ⊗ e1
e 222 = e 2 ⊗ e 2 ⊗ e 2
37
Έστω Ε ∗ ο δυϊκός του Ε . Είναι dimE ∗ = dim( ℝ 2 ) ∗ = 2
Έστω e1 , e 2 η αντίστοιχη (δυϊκή) βάση του Ε ∗
Ο διανυσματικός χώρος Ε ( 2 ) έχει ως βάση τα διανύσματα
e11 , e12 , e 21 , e 22
όπου eij = ei ⊗ej
Τα διανύσματα e11 , e12 , e 21 , e 22 είναι 2 - γραμμικές απεικο-

νίσεις
E∗ × E∗ → ℝ
με τύπους
e11 ( x , y ) = x 1 y1
e12 ( x , y ) = x 1 y 2
e 21 ( x , y ) = x 2 y1
e 22 ( x , y ) = x 2 y 2
για κάθε x = x1e1 + x2e2 ∈Ε ∗ και για κάθε για κάθε y = y1e1 + y 2 e 2 ∈Ε ∗
Το τυχαίο στοιχείο Τ ∈ Ε ( 2 ) γράφεται
T = T i j e i j = T11 e11 + T12 e12 + T 21 e 21 + T 22 e 22
Το Τ είναι 2 - γραμμική απεικόνιση ( 2- γραμμική μορφή )
T : E∗ × E∗ → ℝ
με τύπο
T ( x , y ) = T 11e11 ( x , y ) + T 12 e12 ( x , y ) + T 21e 21 ( x , y ) + T 22 e 22 ( x , y )
= T 11 x 1 y 1 + T 12 x 1 y 2 + T 21 x 2 y 1 + T 22 x 2 y 2
για κάθε x = x1e1 + x2e2 ∈Ε ∗ και για κάθε για κάθε y = y1e1 + y 2 e 2 ∈Ε ∗
38
Έστω Ε ∗ ο δυϊκός του Ε . Είναι dimE ∗ = dim( ℝ 2 ) ∗ = 2
Έστω e1 , e 2 η αντίστοιχη (δυϊκή) βάση του Ε ∗
Ο διανυσματικός χώρος Ε ∗ ( 2 ) έχει ως βάση τα διανύσματα
e11 , e12 , e 21 , e 22
όπου eij = ei ⊗e j
Τα διανύσματα e11 , e12 , e 21 , e 22 είναι 2 - γραμμικές απεικο-

νίσεις
E×E → ℝ
με τύπους
e11 ( x , y ) = x 1 y 1
e12 ( x , y ) = x 1 y 2
e 21 ( x , y ) = x 2 y 1
e 22 ( x , y ) = x 2 y 2
για κάθε x = x1e1 + x2e2 ∈ Ε και για κάθε για κάθε y = y1e1 + y 2 e 2 ∈ Ε
Το τυχαίο στοιχείο Τ ∈ Ε ∗ ( 2 ) γράφεται
T = T i j e i j = T11 e11 + T12 e12 + T21 e 21 + T22 e 22
Το Τ είναι 2 - γραμμική απεικόνιση ( 2- γραμμική μορφή )
T:E×E → ℝ
με τύπο
T ( x , y ) = T11e11 ( x , y ) + T12 e12 ( x , y ) + T21e 21 ( x , y ) + T22 e 22 ( x , y )
= T11 x 1 y 1 + T12 x 1 y 2 + T21 x 2 y 1 + T22 x 2 y 2
για κάθε x = x1e1 + x 2e2 ∈ Ε και για κάθε για κάθε y = y 1e1 + y 2 e 2 ∈ Ε
39
7. ( Αφφινικοί ) τανυστές
Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος Ε , διάστασης
dimE = n
Έστω W ο διανυσματικός χώρος
W = E( p ) ⊗ E∗ (q)
(τανυστικό γινόμενο)
Κάθε στοιχείο (δηλαδή διάνυσμα) του W ονομάζεται αφφινικός
τανυστής ή απλά τανυστής .
Έστω ένα τανυστής Τ ∈ W . Λέμε τις εκφράσεις :
p
• Ο τανυστής Τ είναι τύπου  
q
• Ο τανυστής Τ έχει τάξη p + q
• Ο τανυστής Τ είναι μικτός τανυστής . Ακριβέστερα :
■ Ο Τ είναι “ p φορές αντιαλλοίωτος και q φορές συναλ-

λοίωτος τανυστής ” .
■ Ο Τ είναι “ αντιαλλοώτος τάξης p και συνναλλοίωτος

τάξης q ” .
Ειδικές περιπτώσεις
p
Ι) Όταν q=0 τότε ο Τ είναι τύπου   και ονομάζεται
0
αντιαλλοίωτος τανυστής τάξης p
0
ΙΙ) Όταν p = 0 τότε ο Τ είναι τύπου   και ονομάζεται
q
συναλλοίωτος τανυστής τάξης q
1
III) Όταν p = 1 και q = 0 τότε ο είναι τύπου   και
Τ
 0
ονομάζεται αντιαλλοίωτο διάνυσμα ή απλά διάνυσμα , αφού
τότε Τ ∈ Ε
 0
IV) Όταν p = 0 και q=1 Τ είναι τύπου   και
τότε ο
1
ονομάζεται συναλλοίωτο διάνυσμα ή απλά δυϊκό διάνυσμα , αφού
τότε Τ ∈ Ε ∗
40
Ο παρακάτω πίνακας είναι διευκρινιστικός :
Τανυστικός Τύπος Τάξη Παρατηρήσεις

χώρος τανυστή τανυστή
1
Ε   1 διάνυσμα
 0
 0 δυϊκό
Ε∗   1
1
διάνυσμα
1 μικτός τανυστής

Ε ⊗ Ε∗   2 αντιαλλοίωτος 1
1
συναλλοίωτος 1
2 αντιαλλοίωτος 2
Ε ( 2 ) ⊗ E∗   3
1 συναλλοίωτος 1
1 αντιαλλοίωτος 1
E ⊗ E∗ ( 2)   3
2 άνω 2
Ε ( 2) ⊗E ∗ ( 2)   4
2 κάτω 2
2 2 φορές
E (2) = E ⊗ E   2 αντιαλλοίωτος
0
0
E∗ ( 2 ) = E∗ ⊗ E∗   2 2 φορές
2 συναλλοίωτος
 3 αντιαλλοίωτος
E ( 3) = E ⊗ E ⊗ E   3
 0 τάξης 3
 0 συναλλοίωτος
E ∗( 3) = E ∗ ⊗ E ∗ ⊗ E ∗   3
 3 τάξης 3
μικτός τανυστής
 3
E ( 3) ⊗ E∗   4 αντιαλλοίωτος 3
 1 συναλλοίωτος 1
3
E ( 3) ⊗ E ∗ ( 2 )   5 αντιαλλοίωτος 3
41
Διευκρινίσεις
Ι) Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος Ε με dimE = n
 p
Ονομάζουμε τανυστή τύπου   κάθε διάνυσμα του διανυσμα-
q
τικού χώρου
W = E (p) ⊗ E ∗ (q)
Ο διανυσματικός χώρος W έχει διάσταση
dim W = dim ( E ( p ) ⊗ E ∗ ( q ) )
= ( dim E ( p ) ) (dim E ∗ ( q ) )
= np ⋅ nq
= np+ q
ΙΙ) Στα τανυστικά γινόμενα ισχύει η αντιμεταθετική και η προσεταιρι-

στική ιδιότητα , λόγω φυσικής ισομορφίας .
Επομένως ισχύει :
E ⊗ E∗ ⊗ E∗ ⊗ E ⊗ E∗ = E( 2 ) ⊗ E ∗ ( 3 )
E∗ ⊗ E ⊗ E = E ( 2 ) ⊗ E∗ (1)
E∗ ⊗ E ⊗ E∗ ⊗ E ⊗ E ⊗ E = E( 4 ) ⊗ E∗ ( 2 )
ΙΙΙ) Στις πρακτικές εφαρμογές ο διανυσματικός χώρος Ε είναι συγκε-

κριμένος .
Π.χ.
Στην Κλασική Φυσική dimE = 3 (συνήθης χώρος)
Στη Θεωρία της Σχετικότητας dimE = 4 (τετραδιάστατος χωρόχρονος)

42
8. Συνιστώσες τανυστή
Θεωρούμε το διανυσματικό χώρο (τανυστικό χώρο)
E ( p ) ⊗ E∗ (q)
 p
των τανυστών τύπου  
q
Έστω e1 , e 2 , . . . , e n μια βάση του δ.χ. Ε και e1 , e 2 , . . . , e n
η αντίστοιχη (δυϊκή) του δ.χ. Ε ∗
Τότε τα διανύσματα
j j ⋅⋅⋅ j j
e i11 i 22⋅⋅⋅i pq = e i1 ⊗ e i 2 ⊗ . . . ⊗ e i p ⊗ e j1 ⊗ e j2 ⊗ . . . ⊗ e q
αποτελούν μια βάση του δ.χ. E ( p ) ⊗ E ∗ ( p )

Έστω τώρα Τ ένα τυχαίο στοιχείο του E ( p ) ⊗ E ∗ ( p ) δηλαδή ένας
 p
τανυστής τύπου   . Τότε αυτός ο τανυστής γράφεται (ως γραμμικός
q
συνδυασμός των στοιχείων της βάσης) :
i i ⋅⋅⋅i j j ⋅⋅⋅ j
T = t j11 j22 ⋅⋅⋅ jpq ⋅ e i11 i 22⋅⋅⋅i pq
Σ’ αυτό το πολλαπλό άθροισμα οι πραγματικοί αριθμοί
i i ⋅⋅⋅i
t j11 j22 ⋅⋅⋅ jpq
ονομάζονται συνιστώσες του τανυστή Τ.

Οι δείκτες
i1 , i 2 , . . . , i p
ονομάζονται άνω δείκτες ή αντιαλλοίωτοι δείκτες .

Οι δείκτες
j1 , j2 , . . . , jq
ονομάζονται κάτω δείκτες ή συναλλοίωτοι δείκτες .
Σχόλιο 1
Οι συνιστώσες του τανυστή Τ είναι σε πλήθος n p+q
Σχόλιο 2
j j ⋅⋅⋅ j
Τα διανύσματα βάσης e i11 i 22⋅⋅⋅i pq είναι ( p + q ) - γραμμικές μορφές
πάνω στο καρτεσιανό γινόμενο E ∗ ( p ) ⊗ E ( q )
43
 2
Ο τανυστικός χώρος E ( 2 ) ⊗ E ∗ ( 3 ) περιέχει τανυστές τύπου  
 3
Τα διανύσματα
e ij11 ij22 j3 = e i1 ⊗ e i 2 ⊗ e j1 ⊗ e j2 ⊗ e j3
αποτελούν μια βάση αυτού του τανυστικού χώρου .
Έστω τώρα ένα τυχαίο στοιχείο Τ ∈ E ( 2 ) ⊗ E ∗ ( 3 )
Αυτός ο τανυστής γράφεται ως πολλαπλό άθροισμα
T = T ij11 ij22 j3 ⋅ e ij11 ij22 j3
Οι πραγματικοί αριθμοί
T ij11 ij22 j3
είναι οι συνιστώσες του τανυστή Τ .
 2
Ο τανυστής Τ είναι τύπου   και έχει τάξη 2 + 3 = 5
 3
Έστω ότι dimE = 4
Τότε οι συνιστώσες του Τ είναι σε πλήθος
n p + q = 4 2 + 3 = 4 5 = 1024
Τα διανύσματα βάσης (πλήθους 1024)
e ij11 ij22 j3
( 2)
είναι 5 - γραμμικές μορφές πάνω στο καρτεσιανό γινόμενο E ∗ ⊗E ( 3 )
δηλαδή είναι 5 - γραμμικές απεικονίσεις
E∗ × E∗ × E × E × E → ℝ
44
Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος Ε = ℝ 2 και (αυτόματα )
ο δυϊκός Ε ∗
Είναι dimE = 2 = dimE ∗
1 
Ο τανυστικός χώρος E ⊗ E ∗ περιέχει τανυστές τύπου  
1 
e ij = e i ⊗ e j
αποτελούν μια βάση αυτού του τανυστικού χώρου (όπου e1 , e 2 βάση

του Ε και e1 , e 2 η βάση του Ε ∗ (δυϊκή) ).
Ο τυχαίος τανυστής Τ ∈ E ⊗ E ∗ γράφεται
T = t ij e ij
Ο πραγματικοί αριθμοί t ij είναι οι συνιστώσες του Τ .

1 
Ο τανυστής Τ είναι τύπου   και έχει τάξη 1 + 1 = 2
1 
Οι συνιστώσες του Τ είναι σε πλήθος
n p + q = 2 1+1 = 2 2 = 4
Τα διανύσματα βάσης
e11 = e1 ⊗ e1 , e12 = e1 ⊗ e 2 , e12 = e 2 ⊗ e1 , e 22 = e 2 ⊗ e 2
είναι 2 - γραμμικές μορφές πάνω στο καρτεσιανό γινόμενο
E∗ × E
δηλαδή είναι 2 - γραμμικές απεικονίσεις
e ij : E ∗ × E → ℝ
Π.χ. η
e 12 : E ∗ × E → ℝ
έχει τύπο
e12 ( x , y ) = x 1 y 2
για κάθε x = x 1e1 + x 2 e 2 ∈ E ∗ και για κάθε y = y 1e1 + y 2 e 2 ∈ E

45
Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος Ε με dimE = 3
I) Ο τυχαίος τανυστής Τ ∈ E ⊗ E ∗ μπορεί να γραφεί
T = T ij e ij
Οι συνιστώσες του Τ μπορούν να παρασταθούν με τη βοήθεια του

πίνακα
 T11 T21 T31 
 2 2 2 
 T1 T2 T3 
 T13 T23 T33 
 
ΙΙ) Ο τυχαίος τανυστής S ∈ E ( 2 ) μπορεί να γραφεί
S = Si j ei j
Οι συνιστώσες του S μπορούν να παρασταθούν με τη βοήθεια του

πίνακα
 S11 S12 S13 
S 
 21 S 22 S 23 
 S31 S32 S33 
ΙΙΙ) Ο τυχαίος τανυστής R ∈ E ∗ ( 2 ) μπορεί να γραφεί
R = R i j ei j
Οι συνιστώσες του R μπορούν να παρασταθούν με τη βοήθεια του

πίνακα
 R 11 R 12 R 13 
 21 
R R 22 R 23 
 R 31 R 32 R 33 
 
Σχόλιο
Η παράσταση ενός τανυστή με τη βοήθεια πινάκων , μπορεί να γίνει
μόνο όταν ο τανυστής έχει τάξη ≤ 2
46
Ελεύθερη εικόνα Ι
Στο παρακάτω “ ουδέτερο επίπεδο” βλέπουμε έναν τανυστή Τ
 3
τύπου   δηλαδή
0
T ∈ E (3)
Ε
Ε
Ε
Έχουμε :
Τ = ( Τi jk ) , όπου i , j , k ∈ { 1 , 2 }
Σχόλιο
Η ελεύθερη εικόνα είναι ελεύθερο ανάγνωσμα .
47
Ελεύθερη εικόνα ΙI
0
 3
(3)
T ∈ E∗
Ε∗
Ε∗
Ε∗
Έχουμε :
Τ = ( Τi j k ) , όπου i , j , k ∈ { 1 , 2 }
Ε ∗ είναι ο δυϊκός διανυσματικός χώρος του Ε .
Σχόλιο
48
Ελεύθερη εικόνα ΙIΙ

 2
 3
(3)
T ∈ E( 2 ) ⊗ E∗
Ε
Ε
Ε∗
Ε∗
Ε∗
Έχουμε :
Τ = ( Τ ik jl m ) , όπου i , j , k , l , m ∈ { 1 , 2 }
Ε ∗ είναι ο δυϊκός διανυσματικός χώρος του Ε .
Σχόλιο
49
9. Μετασχηματισμός συνιστωσών τανυστή
 p
Δίνεται ο χώρος E ( p ) ⊗ E∗ των τανυστών τύπου   όπου
(q)
q
∗
ο δ.χ. Ε έχει βάση e1 , e 2 , . . . , e n και ο δ.χ. Ε έχει την αντί-
στοιχη βάση e1 , e 2 , . . . , e n ( δυϊκή της e i )
Για διδακτικούς λόγους θα κάνουμε την απόδειξη
για p=2 , q=3 και dimE = n

( Η γενική περίπτωση αποδεικνύεται με παρόμοιο τρόπο ) .
 2
Δίνεται λοιπόν ο δ.χ. E ( 2 ) ⊗ E ∗ (3)
των τανυστών τύπου  
 3
Τα διανύσματα ( 5 - γραμμικές μορφές E∗ ( 2 ) × E ( 3 ) → ℝ )
e ij11 ij22 j3 = e i1 ⊗ e i 2 ⊗ e j1 ⊗ e j2 ⊗ e j3
αποτελούν μια βάση του τανυστικού χώρου E ( 2 ) ⊗ E ∗ ( 3 )

Έστω e1′ , e 2′ , . . . , e n′ μια νέα βάση του Ε και e1′ , e 2′ , . . . , e n′
η αντίστοιχη βάση του Ε ∗ (δυϊκή της e i ′ )
Σ’ αυτήν την νέα βάση του Ε (άρα και νέα βάση του Ε ∗ ) αντιστοιχεί
η νέα βάση
′ ′ ′ ′
e lk11′ lk2′2 l 3 = e k1′ ⊗ e k′2 ⊗ e l′1 ⊗ e l′2 ⊗ e l 3
Όμως τα διανύσματα των βάσεων e i και e k′ του Ε συνδέονται

με τις σχέσεις
e k′ = A ik′ e i και e i = A ik′ e k′
όπου ο πίνακας
A ik′
είναι ομαλός (δηλαδή αντιστρέψιμος) , και ο πίνακας
A ik′
είναι ο αντίστροφος του πίνακα A ik′

50
Για τις αντίστοιχες (δυϊκές βάσεις) e i και e l′ του Ε ∗ ισχύουν

οι σχέσεις
e i = A il′ e l′ και e l′ = A il′ e i
Έτσι , για τις δύο βάσεις του τανυστικού χώρου E( p ) ⊗ E ∗ ( q )

έχουμε τις σχέσεις
′ ′ ′ ′
e lk11′ lk2′2 l 3 = e k1′ ⊗ e k′2 ⊗ e l′1 ⊗ e l′2 ⊗ e l 3
′ ′ ′
= A ik11′ A ik2′2 A lj11 A lj22 A lj33 e i1 ⊗ e i 2 ⊗ e j1 ⊗ e j2 ⊗ e j3
Επομένως
′ ′ ′ ′
e lk11′ lk2′2 l 3 = A ik11′ A ik2′2 A lj1′1 A lj2′2 A lj33 e ij11 ij22 j3 (1)
Με όμοιο τρόπο προκύπτουν οι σχέσεις
′ ′ ′
e kj11 jk2 2j3 = A ik11′ A ik2′2 A lj1′1 A lj2′2 A lj3′3 e lk11′ lk2′2 l 3 (2)
Έστω τώρα ένα τανυστής Τ ∈ E ( 2 ) ⊗ E ∗ ( 3 ) και έστω ότι
t ij11 ij22 j3 και t lk′11′ lk′2′2 l′3
είναι οι συνιστώσες του Τ ως προς τις βάσεις
′ ′ ′
e ij11 ij22 j3 και e lk11′ lk2′2 l 3
Έχουμε :
′ ′ ′
T = t ij11 ij22 j3 e ij11 ij22 j3 = t lk′11′ lk′2′2 l′3 e lk11′ lk2′2 l 3 (3)
51
Από την (3) με τη βοήθεια της (2) προκύπτει
′ ′ ′ ′ ′ ′
t ij11 ij22 j3 A ik11′ A ik2′2 A lj1′1 A lj2′2 A lj3′3 e lk11′ lk2′2 l 3 = t lk′11′ lk′2′2 l′3 e lk11′ lk2′2 l 3
′ ′ ′
Επειδή τα e lk11′ lk2′2 l 3 αποτελούν βάση , άρα αυτά είναι γραμμικά
ανεξάρτητα και επομένως η τελευταία σχέση γίνεται
t lk′11′ lk′2′2 l′3 = A ik11′ A ik2′2 A lj1′1 A lj2′2 A lj3′3 t ij11 ij22 j3 (4)
Με όμοιο τρόπο από την (3) με τη βοήθεια της (1) προκύπτει
′
t ij11 ij22 j3 = A ik11′ A ik2′2 A lj1′1 A lj2′2 A lj33 t lk′11′ lk′2′2 l′3 (5)
ΠΡΟΤΑΣΗ
Η ικανή και αναγκαία συνθήκη ώστε οι n 2 + 3 ποσότητες
t ij11 ij22 j3 (∗)
που αντιστοιχούν σε μια βάση e i1 ⊗ e i 2 ⊗ e j1 ⊗ e j2 ⊗ e j3 του χώρου

E ( 2 ) ⊗ E ∗ ( q ) να μπορούν να θεωρηθούν ότι είναι συνιστώσες ενός
συγκεκριμένου τανυστή , είναι , για κάθε αλλαγή βάσης του (χώρου
αναφοράς) Ε οι ποσότητες (∗) να μεταβάλλονται σύμφωνα με τις
σχέσεις (4) και (5) .
Παρατήρηση
 p
Παρόμοια πρόταση ισχύει γενικά για n p + q ποσότητες τύπου  
q
j1 j2 j
που αναφέρονται σε μια βάση e i1 ⊗ e i 2 ⊗ . . . e i p ⊗ e ⊗ e ⊗ … ⊗ e q
του χώρου E( 2 ) ⊗ E∗ ( q )
Σχόλιο
Η παραπάνω ΠΡΟΤΑΣΗ είναι κριτήριο με το οποίο αποφαινόμαστε
ότι οι (άγνωστες) ποσότητες (∗) είναι συνιστώσες τανυστή .
Αν αυτές οι ποσότητες δεν μεταβάλλονται σύμφωνα με τα αναφερό-
μενα στην ΠΡΟΤΑΣΗ , τότε αυτές δεν μπορούν να θεωρηθούν συνιστώ-
σες ενός κάποιου τανυστή .
52
Δίνεται το αντιαλλοίωτο διάνυσμα Τ ∈ Ε όπου
Τ = T i ei και e i βάση του Ε ,
καθώς επίσης και ο συναλλοίωτος τανυστής R ∈ E ∗ ( 2 ) όπου

R = R i j ei j και e i j = e i ⊗ e j βάση του E ∗ ( 2 )
Θεωρούμε τις ποσότητες

Ti Rij , όπου i , j ∈ { 1 , 2 , . . . , n }
Δεν γνωρίζουμε προς το παρόν, αν αυτές οι ποσότητες είναι συνιστώ-

σες ενός κάποιου τανυστή .
Και τώρα ας κάνουμε τους συλλογισμούς μας :
1
Ο τανυστής Τ είναι τύπου   επομένως μετασχηματίζεται ως
0
προς νέα βάση του χώρου (αναφοράς) Ε σύμφωνα με τους τύπους
T i = A ik′ T k′ (1)
0
Ο τανυστής R είναι τύπου   επομένως μετασχηματίζεται ως
 2
προς νέα βάση του χώρου (αναφοράς) Ε σύμφωνα με τους τύπους
R i j = A ir′ A sj′ R r′ s′ (2)
Από τις σχέσεις (1) και (2) προκύπτει (με πολ/σμό)

T i R i j = A ik′ A ir′ A sj′ T k′ R r′ s′ (3)
Οι πίνακες
A ik′ και A ir′
είναι αντίστροφοι , συνεπώς ισχύει A ik′ A ir′ = δ rk′′

Έτσι η σχέση (3) γίνεται
( T i R i j ) = A sj′ ( T r′ R r′ s′ ) (4)
r′ s′ s′
αφού δ A =A
k′ j j
Από την (4) προκύπτει ότι οι ποσότητες T i R i j αποτελούν συνι-

0
στώσες τανυστή τύπου   δηλαδή συνιστώσες τανυστή ο οποίος
1
∗
ανήκει στο χώρο Ε
53
10. ΑΣΚΗΣΕΙΣ
1) Να γράψετε με το συνοπτικό συμβολισμό του Einstein τις παρα-

κάτω εκφράσεις :
Ι) α 1 b1 + α 2 b 2 + . . . + α n b n
ΙΙ) ( x 1 ) 2 + ( x 2 ) 2 + . . .+ ( x n ) 2 = 1
ΙΙΙ) g 11d x 1 d x 1 + g 12 d x 1 d x 2 + g 21 d x 2 d x 1 + g 22 d x 2 d x 2
2) Να γράψετε σε αναλυτική μορφή τις παρακάτω εκφράσεις :

Ι) xk xk = 1 , n=3
II) T = T i e i και R = R j ej , n=3
3) Να βρείτε ποιοι από τους δείκτες των παρακάτω εκφράσεων είναι

αθροιστικοί (ή βουβοί) , και ποιοι είναι ελεύθεροι :
Ι) Tk = R i j Si j k
ΙΙ) A ir A si = δ sr
4) Να γράψετε με τη βοήθεια πινάκων το δέλτα του Kronecker
δ qp όταν n=4
5) Να βρεθεί το γινόμενο
δ qp δ qp δ sp
6) Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος Ε = ℝ 2 και μια βάση

του
e1 = ( 1 , − 1 ) , e 2 = (1 , 2 )
Να βρεθεί η βάση e1 , e 2 του Ε ∗ (δυϊκή της e1 , e 2 ) όπου

Ε ∗ είναι ο δυϊκός χώρος του Ε .
7) Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος Ε ∗ = ( ℝ 2 ) ∗ και μια

βάση του e1 = (( 1 , − 1 )) , e 2 = ((1 , 2 ))
Να βρεθεί η βάση e1 , e 2 του Ε (δυϊκή της e1 , e 2 ) όπου
Ε είναι ο δυϊκός χώρος του Ε ∗
54
8) Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος Ε = ℝ 2

Ένα διάνυσμα v έχει συντεταγμένες ( 2 , 3 ) ως προς την κα-
νονική βάση e1 = (1 , 0 ) και e 2 = ( 0 , 1)
Να βρεθούν οι συντεταγμένες του v ως προς τη νέα βάση
e1′ = (1 , − 1) και e 2′ = (1 , 2 )
του Ε .
9) Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος Ε = ℝ 2 και η γραμ-

μική μορφή φ : Ε → ℝ που ορίζεται με τον τύπο
φ(x , y) = 5x − 6 y
για κάθε ( x , y ) ∈ ℝ 2
Να γράψετε της φ ∈ Ε ∗ με το σύμβολο του Κ. Κυβεντίδη .
10) Πότε μια βάση e i του Ε ∗ ονομάζεται δυϊκή της βάσης e j του Ε ;
( Ε είναι πραγματικός διανυσματικός χώρος με dimE = n < ∞ )
11) Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος Ε = ℝ 2 και το διά-

νυσμα v = ( 1 , 2 ) ως προς την κανονική βάση
e1 = (1 , 0 ) και e 2 = ( 0 , 1)
Να γράψετε το διάνυσμα v ως γραμμική μορφή
v : E∗ → ℝ
δηλαδή να βρείτε τον τύπο της γραμμικής απεικόνισης v .
12) Δίνονται οι πραγματικοί διανυσματικοί χώροι Ε = ℝ και F = ℝ 2

Να αποδείξετε ότι η απεικόνιση
φ:Ε×F→ ℝ
με τύπο
φ(α,(β,γ))=αβ+αγ
είναι διγραμμική απεικόνιση ( 2 - γραμμική μορφή ) .
13) Δίνονται οι πραγματικοί διανυσματικοί χώροι Ε = ℝ 2 και F = ℝ 2

Να αποδείξετε ότι η απεικόνιση
φ:Ε×F→ ℝ
με τύπο
φ((α,β),(γ,δ))=αγ+αδ+βγ+βδ
είναι διγραμμική απεικόνιση ( 2 - γραμμική μορφή ) .
55
14) Δίνονται οι πραγματικοί διανυσματικοί χώροι Ε , F , G με
dimE = 2 , dimF = 3 , dimG = 4
Να βρεθούν οι διαστάσεις των τανυστικών χώρων :

Ι) E⊗F⊗G
ΙΙ) E ( 2 ) ⊗ F ∗
ΙΙΙ) E ⊗ F ∗ ( 5 )
15) Δίνονται οι πραγματικοί διανυσματικοί χώροι Ε , F με
Να αποδείξετε ότι ο διανυσματικός χώρος Ε ⊗ F είναι φυσικά

ισόμορφος με το διανυσματικό χώρο F ⊗ Ε
16) Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος Ε .

Να αποδείξετε ότι ο διανυσματικός χώρος ( Ε ∗ ) ∗ είναι φυσικά
ισόμορφος με τον Ε , δηλαδή συμβολικά
( Ε∗ )∗ = Ε
17) Δίνονται οι πραγματικοί διανυσματικοί χώροι Ε , F με
Να αποδείξετε ότι ο διανυσματικός χώρος ( Ε ⊗ F ) ∗ είναι φυ-

σικά ισόμορφος με τον E ∗ ⊗ F ∗ , δηλαδή συμβολικά
( Ε ⊗ F )∗ = E ∗ ⊗ F∗
18) Δίνονται οι πραγματικοί διανυσματικοί χώροι Ε = ℝ 2 και F = ℝ 2

Έστω e1 , e 2 και b1 , b 2 , b 3 βάσεις των Ε και F αντίστοιχα .
Έστω x = 2 e1 + 3 e 2 , y = 5 b1 + 6 b 2 + 7 b 3
Να βρεθεί το στοιχείο x ⊗ y του διανυσματικού χώρου E ⊗ F
19) Πότε ένα στοιχείο z ∈ E ⊗ F ονομάζεται αναλύσιμο στοιχείο ;
20) Να γράψετε (αν μπορείτε) ένα μη αναλύσιμο στοιχείο του τανυστι-

κού χώρου E ⊗ F της άσκησης 18 , καθώς και ένα αναλύσιμο
στοιχείο του ίδιου τανυστικού χώρου .
56
21) Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος (αναφοράς) Ε = ℝ 2

και ο τανυστικός χώρος E ( 2 ) = E ⊗ E
Να γράψετε τα στοιχεία
ei j = ei ⊗ e j
της βάσης του Ε ( 2 ) ως διγραμμικές απεικονίσεις
ei j : E∗ ( 2 ) → ℝ
δηλαδή να γράψετε τους αναλυτικούς τύπους των 2 - γραμμικών

μορφών e i j
22) Δίνεται πραγματικός διανυσματικός χώρος (αναφοράς) Ε = ℝ 2

και ο τανυστικός χώρος E ∗ ( 2 ) = E ∗ ⊗ E ∗
ei j = ei ⊗ e j
της βάσης του Ε ∗ ( 2 ) ως διγραμμικές απεικονίσεις
ei j : E ( 2 ) → ℝ

μορφών e i j

και ο τανυστικός χώρος E ⊗ E ∗
e ij = e i ⊗ e j
της βάσης του E ⊗ E ∗ ως διγραμμικές απεικονίσεις
e ij : E ∗ ⊗ E → ℝ

μορφών e ij
57

Να γράψετε ως προς την κανονική βάση e1 , e 2 του Ε :
1
Ι) Έναν τανυστή τύπου  
0
0
ΙΙ) Έναν τανυστή τύπου  
1
1 
ΙΙΙ) Έναν τανυστή τύπου  
1 
25) Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος Ε .

Η 5 - γραμμική μορφή
Τ : E ⊗ E∗ ⊗ E∗ ⊗ E∗ ⊗ E → ℝ
είναι προφανώς ένας τανυστής .

Να βρεθεί ο τύπος και η τάξη του τανυστή Τ .
26) Δίνεται ο τανυστής Τ ∈ E ( 3 ) ⊗ E ∗ ( 2 )

Ι) Να βρεθεί ο τύπος και η τάξη του τανυστή Τ
ΙΙ) Πάνω σε ποιόν χώρο ο τανυστής Τ είναι πολυγραμμική
μορφή ;
27) Να βρεθεί το πλήθος των στοιχείων της βάσης των παρακάτω δια-
νυσματικών χώρων :
Ι) E( 2 ) ⊗ E∗ ( 3 ) , όπου Ε = ℝ 2
ΙΙ) E ( 2 ) ⊗ E ∗ ( 3 ) , όπου Ε = ℝ 3
28) Να αποδείξετε ότι :
ℝn = ℝ ⊗ ℝ ⊗ . . . ⊗ ℝ = ℝ , n≥1
n τανυστική παράγοντες
29) Να συγκρίνετε τις έννοιες “ διανυσματικός χώρος ” και “ τανυ-

στικός χώρος ” .
ΠΡΑΞΕΙΣ ΜΕ ΤΑΝΥΣΤΕΣ
1. Ο δ.χ. τανυστών του ίδιου τύπου

2. ( Εξωτερικό ) γινόμενο τανυστών
3. Συστολή δεικτών μικτού τανυστή
4. Εσωτερικά γινόμενα τανυστών
5. Κανόνας του πηλίκου
6. Ασκήσεις
1. Ο δ.χ. τανυστών του ίδιου τύπου
Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος (αναφοράς) Ε με
dimE = n και ο τανυστικός χώρος
E( p ) ⊗ E∗ ( q )
 p
του οποίου τα στοιχεία είναι οι τανυστές τύπου  
q
Αυτός ο τανυστικός χώρος είναι διανυσματικός χώρος (και μάλιστα
διάστασης n p + q ) ως προς την πρόσθεση και το (βαθμωτό) πολ/σμό
που ορίζoνται με τις σχέσεις :
I) ( Τ + S ) ( x 1 , x 2 , ..., x p , y1 , y 2 , ..., y q ) =
= T ( x 1 , x 2 , ..., x p , y1 , y 2 , ..., y q ) +
S ( x 1 , x 2 , ..., x p , y1 , y 2 , ..., y q )
για κάθε x 1 , x 2 , . . . , x p ∈ E ∗ και για κάθε y1 , y 2 , ..., y q ∈ Ε

όπου Τ , S ∈ E( p ) ⊗ E∗ ( q )
ΙΙ) ( λ Τ ) ( x 1 , x 2 , ..., x p , y1 , y 2 , ..., y q ) =
= λ Τ ( x 1 , x 2 , ..., x p , y1 , y 2 , ..., y q )
για κάθε λ ∈ ℝ
Υπενθύμιση
Ο τανυστής Τ ∈ Ε ( p ) ⊗ E ∗ ( q ) είναι μια ( p + q ) - γραμμική μορφή
Τ : E∗ ( p ) × E( q ) → ℝ
Σχόλιο
Η σχέση (1) λέει ότι το άθροισμα ( p + q ) - γραμμικών μορφών
είναι ( p + q ) - γραμμική μορφή πάνω στο καρτεσιανό γινόμενο
E∗ ( p ) × E q
Η σχέση (ΙΙ) λέει ότι το γινόμενο πραγματικού αριθμού με μια
( p + q ) - γραμμική μορφή είναι πάλι ( p + q ) - γραμμική μορφή πάνω
στον ίδιο χώρο .
62
Συνεχίζουμε :
Έστω e1 , e 2 , . . . , e n μια βάση του Ε και e1 , e 2 , . . . , e n
η αντίστοιχη (δυϊκή) βάση του Ε ∗
Τότε , όπως είδαμε στο Κεφάλαιο 1 , μια βάση του τανυστικού χώρου
E ( p ) ⊗ E ∗ ( q ) είναι η
j
e i1 ⊗ e i 2 ⊗ . . . ⊗ e i p ⊗ e j1 ⊗ e j2 ⊗ . . . ⊗ e q
Ως προς αυτήν τη βάση έχουμε :
( Τ + S ) ( x 1 , x 2 , ..., x p , y1 , y 2 , ..., y q ) =
i i ⋅⋅⋅i j
= Tj11 j22⋅⋅⋅ jqp e i1 ⊗ e i 2 ⊗ ... e i p ⊗ e j1 ⊗ e j2 ⊗ ... ⊗ e q ( x1 , x 2 ,..., x p , y1 , y 2 ,..., y q )
i i ⋅⋅⋅i j
+ S j11 j22 ⋅⋅⋅ jpq e i1 ⊗ e i 2 ⊗ ... ⊗ e i p ⊗ e j1 ⊗ e j2 ⊗ ... ⊗ e q ( x1 , x 2 ,..., x p , y1 , y 2 ,...,y q )
και επομένως
i1 i 2 ⋅⋅⋅i p i i ⋅⋅⋅i jq
T+S= ( T j1 j2 ⋅⋅⋅ jq + S j11 j22 ⋅⋅⋅ jpq ) e i1 ⊗ e i 2 ⊗ ... ⊗ e i p ⊗ e j1 ⊗ e j2 ⊗ ... ⊗ e
Από τη σχέση που προέκυψε καταλαβαίνουμε ότι , οι συντεταγμένες του

αθροίσματος δύο τανυστών είναι το άθροισμα των συνιστωσών αυτών των
τανυστών ( γεγονός αναμενόμενο , αφού Τ και S είναι στοιχεία του
ίδιου διανυσματικού χώρου ).
Με όμοιο τρόπο προκύπτει ότι οι συντεταγμένες του τανυστή λ Τ

i i ⋅⋅⋅i
( όπου λ ∈ ℝ ) είναι οι πραγματικοί αριθμοί λ Τ j11 j22 ⋅⋅⋅ jpq (γεγονός αναμε-
νόμενο) .
Ορισμός
Ορίζουμε την αφαίρεση δύο τανυστών Τ και S με τον τύπο
T − S = T + (− S )
όπου − S είναι ο τανυστής ο οποίος είναι ο αντίθετος του S (κατά

τα γνωστά από τη ΓΡΑΜΜΙΚΗ ΑΛΓΕΒΡΑ ) .
63
Δίνεται πραγματικός διανυσματικός χώρος (αναφοράς) Ε και ο
τανυστικός χώρος
W = E( 3 ) ⊗ E∗ ( 2 )
 3
Τα στοιχεία του δ.χ. W είναι οι τανυστές τύπου  
 2
Έστω οι τανυστές
Τ ,R∈W
με συνιστώσες
T ij11 ij22 j3 , R ij11 ij22 j3

 3
Το άθροισματά τους S = T + R είναι τανυστής τύπου   και
 2
έχει συνιστώσες
S ij11 ij22 j3 = T ij11 ij22 j2 + R ij11 ij22 j3
 3
Η διαφορά τους D = T − R είναι τανυστής τύπου   και έχει
 2
συνιστώσες
D ij11 ij22 j3 = T ij11 ij22 j3 − R ij11 ij22 j3
 3
Ο τανυστής Α = −T είναι τανυστής τύπου   και έχει συνιστώσες
 2
A ij11 ij22 j3 = − T ij11 ij22 j3
 3
Ο τανυστής Β = 10 Τ είναι τανυστής τύπου   και έχει συνιστώσες
 2
B ij11 ij22 j3 = 10 T ij11 ij22 j3

64
2. ( Εξωτερικό ) γινόμενο τανυστών
Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος αναφοράς Ε , με

dimE = n
 p  p′ 
Αν Τ είναι τανυστής τύπου   και S είναι τανυστής τύπου  
q  q′
τότε ορίζουμε το τανυστικό γινόμενο Τ ⊗S το οποίο είναι τανυστής
 p + p′ 
τύπου   και ορίζεται με τον τύπο
 q + q′
T ⊗ S ( x 1 ,..., x p , x p +1 ,..., x p + p′ , y 1 ,..., y q , y q +1 ,..., y q + q′ ) =
= T ( x 1 ,..., x p , y 1 ,..., y q ) ⋅ S ( x p +1 ,...x p + p′ , y q +1 ,..., y q + q′ )
για κάθε x 1 ,..., x p , x p +1 ,..., x p + p′ ∈ Ε ∗
και για κάθε y 1 ,..., y q , y q +1 ,..., y q + q′ ∈ Ε
Σχόλιο
Το τανυστικό γινόμενο Τ ⊗S ονομάζεται επίσης εξωτερικό
γινόμενο τανυστών ή απλά γινόμενο τανυστών και συμβολίζεται
Τ S (προφανώς με κίνδυνο παρεξήγησης από τον αναγνώστη με μικρή
συγκέντρωση προσοχής) .
Αν
(q) ( q′ )
Τ ∈ E( p ) ⊗ E∗ και S ∈ E ( p′ ) ⊗ E ∗
τότε
( q + q′ )
T ⊗ S ∈ E ( p + p′ ) ⊗ E ∗
 2
Αν ο τανυστής Τ είναι τύπου   και ο τανυστής S είναι
 3
 4  2 + 4  6
τύπου   τότε ο τανυστής T ⊗ S είναι τύπου   =  
5  3 + 5  8
65
ΘΕΩΡΗΜΑ
Το τανυστικό γινόμενο T ⊗ S έχει συνιστώσες το γινόμενο των
συνιστωσών των τανυστών Τ και S .
Απόδειξη
1 
Θα κάνουμε την απόδειξη όταν ο τανυστής Τ είναι τύπου  
1 
0
και ο τανυστής S είναι τύπου   . ( Η γενική απόδειξη είναι πα-
 2
ρόμοια , απλώς έχει μεγάλες παραστάσεις) .
Σύμφωνα με τον ορισμό του τανυστικού γινομένου τανυστών , ισχύει
T ⊗ S = ( x 1 , y 1 , y 2 , y 3 ) = Τ( x 1 , y1 ) ⋅ S ( y 2 , y 3 ) (1)
για κάθε x 1 ∈ E ∗ και για κάθε y 1 , y 2 , y 3 ∈ E

Έστω e1 , e 2 , . . . , e n μια βάση του Ε και e1 , e 2 , . . . , e n μια
βάση του E ∗ (δυϊκή της βάσης του Ε ) .
Η (1) γράφεται ισοδύναμα :
T ⊗ S ( x 1 , y1 , y 2 , y 3 ) = [ T ij e i ⊗ e j ( x 1 , y1 )] ⋅ [S k l e k ⊗ e l ( y 2 , y 3 )]
= T ij e i ( x 1 ) e j ( y1 ) ⋅ S k l e k ( y 2 ) e l ( y 3 )
Οι ποσότητες
e i (x) , e j ( y1 ) , e k ( y 2 ) , el ( y 3 )
είναι πραγματικοί αριθμοί . Επομένως μπορούμε να γράψουμε
T ⊗ S ( x 1 , y1 , y 2 , y 3 ) = T ij S k l e i ( x 1 ) e j ( y1 ) e k ( y 2 ) e l ( y 3 )
δηλαδή
T ⊗ S ( x 1 , y1 , y 2 , y 3 ) = ( T ij S k l e i ⊗ e j ⊗ e k ⊗ e l ) ( x 1 , y1 , y 2 , y 3 )
Συνεπώς
T ⊗ S = T ij S k l e i ⊗ e j ⊗ e k ⊗ e l
δηλαδή συμβολικά
( T ⊗ S ) ij k l = Tji S k l
66
Παρατηρήσεις
Ι) Για το γινόμενο τανυστών ισχύουν οι παρακάτω ιδιότητες :
• Γενικά ΤS≠ST
• Προσεταιριστική ιδιότητα
(ΤS)R=T(SR)
• Επιμεριστική ιδιότητα από αριστερά
R(T+S)=RT+RS
• Αν λ ∈ ℝ τότε
(λT)S=T(λS)=λ(TS)
II) Έστω ότι :
1 
Ο τανυστής Τ είναι τύπου   και έχει συνιστώσες T ij
1 
0
Ο τανυστής S είναι τύπου   και έχει συνιστώσες Skl
 2
Αν θέσουμε R = T S (τανυστικό γινόμενο) , τότε ο τανυστής R

είναι τύπου
 1  0   1 + 0   1 
  +   =   =  
 1  2   1 + 2   3 
και έχει συνιστώσες
R ij k l = T i S k l
67
3. Συστολή δεικτών μικτού τανυστή

p
Δίνεται ένας μικτός τανυστής Τ τύπου  
q
Ονομάζουμε συστολή ενός αντιαλλοίωτου δείκτη μ’ έναν συναλ-
λοίωτο δείκτη , την πράξη της ταύτισής τους και την εκτέλεση της
άθροισης ως προς τον παραγόμενο κοινό τους δείκτη .
Μια τέτοια συστολή ονομάζεται ακριβέστερα απλή συστολή .
ΘΕΩΡΗΜΑ
p
Από την (απλή) συστολή δεικτών ενός μικτού τανυστή τύπου  
q  
 p − 1
προκύπτει ένας (νέος) τανυστής τύπου  
 q − 1
Απόδειξη
Για διδακτικούς λόγους θα κάνουμε την απόδειξη για τανυστή τύπου
2
  . ( Η γενική περίπτωση ακολουθεί τα ίδια διδακτικά ίχνη ) .
3
Έστω λοιπόν ότι ένας τανυστής Τ έχει συνιστώσες t ik jl m
Οι συνιστώσες τους ως προς νέα βάση του δ.χ. αναφοράς συνδέονται
με τη σχέση
t ik jl m = t ik′′jl′ ′ m′ A ii′ A jj′ A kk′ A ll′ A mm′
Ας κάνουμε συστολή στους δείκτες i και k δηλαδή ας θέσουμε i = k

Προκύπτει λοιπόν η σχέση
t ii lj m = t ik′′jl′ ′ m′ A ii′ A jj′ A ik′ A ll′ A mm′
δηλαδή
t ii lj m = t ik′′jl′ ′ m′ ( A ii′ A ik′ ) A jj′ A ll′ A mm′
οπότε
t ii lj m = t ik′′jl′ ′ m′ δ ik′ A jj′ A ll′ A mm′
δηλαδή
t ii lj m = t ii′′ lj′′ m′ A jj′ A ll′ A mm′
Η τελευταία σχέση λέει ότι οι ποσότητες

t ii lj m = t 11 lj m + t 22 lj m + . . . + t n jl m , όπου n = dimE
n
1
είναι συνιστώσες ενός τανυστή τύπου  
2  
Όταν λέμε “ συστολή δεκτών . . .” στο εξής θα εννοούμε απλή συ-
στολή ή διπλή συστολή ή ...αρκεί να το επιτρέπει ο τύπος του τανυστή .
Το είδος της συστολής θα διευκρινίζεται κάθε φορά ή θα προκύπτει από
τα συμφραζόμενα .
68
 2
Δίνεται ο τανυστής Τ = ( T ik jl m ) που είναι τύπου  
 3
• Θέτοντας i = k κάνουμε μια απλή συστολή .

Έτσι , προκύπτει από τον Τ ένας νέος τανυστής
 2 − 1  1 
S = ( S lj m ) που είναι τύπου   =  
 3 − 1  2 
όπου
n
S j
lm = ∑T
i =1
ij
il m , με n = dimE
• Θέτοντας i = k και j = l κάνουμε μια διπλή συστολή .

Έτσι , προκύπτει από τον Τ ένας νέος τανυστής
 2 − 2  0
R =(Rm ) που είναι τύπου   =  
 3 − 2  1
όπου
n n
Rm = ∑ ∑T
i =1 j =1
ij
ij m , με n = dimE
• Θέτοντας j = l στον τανυστή S κάνουμε μια απλή συστολή .

Έτσι , προκύπτει από τον S ένας νέος τανυστής
1 −1 0
M =( M r ) που είναι τύπου   =  
 2 − 1  1 
όπου
n n n
M m = ∑S
j =1
j
j m = ∑ ∑T
j=1 i =1
ij
ij m
Σχόλιο
Προφανώς στον τανυστή R ( ή Μ ) δεν μπορεί να γίνει καμιά
συστολή επειδή δεν είναι μικτός τανυστής .
69
4. Εσωτερικά γινόμενα τανυστών
Δίνονται δύο τανυστές Τ και S των οποίων το τανυστικό γινόμενο

(εξωτερικό γινόμενο) είναι ένας μικτός τανυστής . Αν στο εξωτερικό
γινόμενο κάνουμε συστολή σε δύο δείκτες από τους οποίους ο ένας να
ανήκει στον τανυστή Τ και ο άλλος στον τανυστή S τότε λέμε ότι
βρίσκουμε ένα εσωτερικό γινόμενο των τανυστών Τ και S .
Ακριβέστερα λέμε ότι βρίσκουμε ένα απλό εσωτερικό γινόμενο .
Αν η συστολή είναι διπλή , τότε λέμε ότι βρίσκουμε ένα διπλό εσω-
τερικό γινόμενο αυτών των τανυστών κ.ο.κ. (αρκεί να το επιτρέπουν
οι τύποι των Τ και S ) .
Σχόλιο
Έχουμε μνημονικά :
“ εσωτερικό γινόμενο Τ με το S ” = “ T ⊗ S και συγχρόνως συστολή”
Δίνονται οι τανυστές
x = x ie i δηλαδή x = (x i) ∈ E = ℝ2
και
y = yj e j δηλαδή y = ( y j ) ∈ E∗ = ( ℝ 2 ) ∗
Το εσωτερικό γινόμενο των x και y είναι
x εσωτερικώς επί y = x i y j = x i y i = x1 y1 + x 2 y 2
με i = j
Σχόλιο
Προφανώς δεν υπάρχει άλλο εσωτερικό γινόμενο μεταξύ των x και y .
Έτσι , σωστά χρησιμοποιήσαμε το “ οριστικό άρθρο ” το στην
έκφραση “ Το εσωτερικό γινόμενο . . .”
(Εκτελέσαμε τη μια και μοναδική συστολή η οποία θα μπορούσε να γίνει) .
70
Δίνονται οι τανυστές
Επομένως
1
Τ = ( T i
j k ) τύπου   T ⊗S
 2
είναι τύπου
1   1   1  2 
S = ( S lm ) τύπου     +   =  
1   2   1  3 
Τα παρακάτω είναι τα 5 δυνατά εσωτερικά γινόμενα :
1
“ Πρώτο” : T ij k S ml = T ij k S il τύπου  
 2
i=m
1
“ Δεύτερο” : T ij k S ml = T ij k S mj τύπου  
 2
j= l
1
“ Τρίτο ” : T ij k S ml = T ij k S km τύπου  
 2
k= l
0
“ Τέταρτο” : T ij k S ml = T ij k S ij τύπου  
1
i = m και j = l
0
“ Πέμπτο ” : T ij k S ml = T ij k S ik τύπου  
1
i = m και k = l
Σχόλιο
Στο “ τέταρτο” και στο “ πέμπτο ” εσωτερικό γινόμενο , κάναμε
διπλή συστολή .
Στο “ τέταρτο” και στο “ πέμπτο” κάναμε (σε πλήθος) μέγιστες
δυνατές συστολές .
71
Δίνεται ο τανυστής
 2
( T ik jl m ) τύπου  
 3
και ο τανυστής του Kronecker
1 
δ = ( δ sr ) τύπου  
1 
Έχουμε (ένα εσωτερικό γινόμενο)
δ sr T ik jl m = δ sr T ik jl r = T ik jl s
r=m
T ik jl s = T ik jl m
(θέσαμε πάλι m αντί s αφού οι δείκτες είναι ελεύθεροι ) .
δ sr T ik jl m = T ik jl m
r=m
δηλαδή
δ sr T ik jl r = T ik jl s
Σχόλιο
Βλέπουμε ότι ο τανυστής του Kronecker έχει “ συμπεριφορά
μονάδας” όταν πολλαπλασιάζεται εσωτερικά μ’ έναν άλλο τανυστή .
Ομοίως ισχύει
δ sr T ik jl m = Tki lj m
δηλαδή
δ sr T sk jl m = Tkrlj m
72
Διευκρινίσεις
 p  p′ 
Δίνεται ο τανυστής Τ τύπου   και ο τανυστής S τύπου  
q  q′
• Το εσωτερικό γινόμενο “ Τ επί S με απλή συστολή ” παράγει

τανυστή τύπου
 p + p ′ − 1
 
 q + q ′ − 1
• Το εσωτερικό γινόμενο “ Τ επί S με διπλή συστολή ” παράγει

τανυστή τύπου
 p + p′ − 2 
 
 q + q′ − 2 
κ.ο.κ.
• Έστω
r 1 = min{ p , q ′ }
r2 = min{ p′ , q }
Τότε , το εσωτερικό γινόμενο “ Τ επί S με μέγιστη συστολή ”

παράγει τανυστή τύπου
 p + p ′ − ( r1 + r2 ) 
 
 
 q + q ′ − (r + r ) 
 1 2 
( Σε πλήθος ) μέγιστη συστολή είναι ( r 1 + r 2 ) − πλή συστολή .

73
5. Κανόνας του πηλίκου

Πράξη διαίρεσης τανυστών δεν ορίζεται . Δηλαδή η έννοια “ πηλίκο
τανυστών ” είναι ανύπαρκτη .
ΘΕΩΡΗΜΑ ( Κανόνας του πηλίκου )
Αν κάποιο εσωτερικό γινόμενο μιας ποσότητας Τ μ’ έναν οποιονδή-

ποτε (αυθαίρετο) τανυστή Α είναι ίσο μ’ έναν τανυστή Β , τότε Τ
είναι τανυστής .
Για διδακτικούς λόγους θα κάνουμε την απόδειξη όταν ο τανυστής Α

 2 1 
είναι τύπου   και ο τανυστής Β είναι τύπου   . ( Η γενική
1 1 
περίπτωση ακολουθεί παρόμοια λογικά ίχνη ) .
Θα χρειαστούμε ένα βοηθητικό θεώρημα (Λήμμα) .
ΛΗΜΜΑ
Αν Τ( p , q , r ) είναι μια άγνωστη ποσότητα τέτοια ώστε
T ( p , q , r ) A qr m = 0
για οποιονδήποτε τανυστή A qr m , τότε ισχύει
Τ( p , q , r ) = 0
ταυτοτικά (δηλαδή T = ( T ij k ) = 0 μηδενικός τανυστής ) .
Απόδειξη
Αφού A qr m είναι αυθαίρετος , επιλέγουμε έναν τανυστή τέτοιον
ώστε να έχει μια συγκεκριμένη συνιστώσα μη μηδενική (ας πούμε για
q = 2 , r = 3 ) , ενώ όλες οι άλλες συνιστώσες να είναι μηδέν .
Τότε ισχύει
T ( p , 2 , 3 ) A 32 m = 0
Επειδή A 23 m ≠ 0 άρα είναι αναγκαστικά Τ( p , 2 , 3 ) = 0

Με παρόμοια επιχειρήματα για τους δείκτες q και r προκύπτει
τελικά
Τ( p , q , r ) = 0
Σχόλιο
Για τον ορθό προσανατολισμό του αναγνώστη , μνημονεύουμε από τα
Μαθηματικά της Μέσης Εκπαίδευσης ότι ισχύει
αx+βy = 0 , ∀ x , y ∈ ℝ ⇒ α = β = 0
74
Απόδειξη του θεωρήματος

Έστω ότι για την ποσότητα Τ( p , q , r ) ισχύει
Τ( p , q , r ) A qr s = B sp
όπου A qr s είναι ένας αυθαίρετος τανυστής , και το αποτέλεσμα B sp

είναι τανυστής . Θα αποδείξουμε ότι η ποσότητα
Τ = ( Τ( p , q , r ) )
Πράγματι :
Μεταβαίνοντας σε νέες βάσεις του πραγματικού διανυσματικού χώρου
(αναφοράς) Ε έχουμε
T ( j , k , l ) A kl m = B jm
όπου οι παύλες συμβολίζουν τις ποσότητες στις νέες βάσεις .

Έχουμε :
T ( j , k , l ) M qk M sm M lr A qr s = M sm M pj B sp = M sm M pj T(p , q , r )A qr s
δηλαδή
M sm [ M qk M lr T ( j , k , l ) − M pj T( p , q , r ) ] A qr s = 0
όπου Μ , M ο πίνακας μετάβασης στις νέες βάσεις για τους συναλλοί-

ωτους , αντιαλλοίωτους δείκτες αντίστοιχα .
Πολ/ζοντας εσωτερικά με M αm (δηλαδή πολ/ζοντας με M αt και κά-
νοντας τη συστολή t = m ) , προκύπτει
δ αs [ M qk M lr T ( j , k , l ) − M pj T( p , q , r ) ] A qr s = 0
δηλαδή
[ M qk M lr T ( j , k , l ) − M pj T ( p , q , r ) ] A qr α = 0
75
Επειδή ο τανυστής A qr α είναι αυθαίρετος , συμπεραίνουμε ( λόγω

του Λήμματος ) ότι ισχύει
M qk M lr T ( j , k , l ) − M pj T ( p , q , r ) = 0
Πολ/ζοντας εσωτερικά με M qm M rα προκύπτει
δ km δ αl T ( j , k , l ) − M pj M qm M rα T ( p , q , r ) = 0
οπότε
T ( j , m , α ) = Μ pj M qm M rα T ( p , q , r )
Επομένως T ( p , q , r ) είναι τανυστής , οπότε μπορούμε να συμβο-

λίσουμε
Τ = ( Τ pr q )
Ι) Αν κάποιο εσωτερικό γινόμενο μιας ποσότητας
Τ = Τ( p , q , r )
μ’ έναν οποιονδήποτε (αυθαίρετο) τανυστή
A = ( A qr m )
είναι ίσο μ’ έναν τανυστή
B = ( B sp )
τότε η ποσότητα Τ είναι τανυστής , δηλαδή
Τ = ( Τ pr q )
ΙΙ) Ο “ κανόνας του πηλίκου” είναι ένα δυναμικό κριτήριο το οποίο

μας βοηθάει να αποφαινόμαστε αν κάποιες άγνωστες ποσότητες είναι
συνιστώσες ενός κάποιου τανυστή .
76
Δίνεται ο συνήθης Ευκλείδειος πραγματικός διανυσματικός χώρος
Ε = ℝ n και μια βάση του e1 , e 2 , . . . , e n
Το εσωτερικό γινόμενο δύο διανυσμάτων
x = x i ei ∈ Ε
y = yj ej ∈ Ε
ορίζεται με τον τύπο
<x,y> = ∑g
i,j
ij xi y j = gi j xi y j
όπου
g i j = < ei , e j >
Έστω τώρα , μια νέα βάση e1′ , e 2′ , . . . , e n′ του χώρου Ε .

Έχουμε :
< x , y > = xi y j gi j
= x i y j < ei , e j >
= x i′ A ii′ y j′ A jj′ < A ik′ e k′ , A lj′ e l′ >
= x i′ y j′ δ ik′′ δ lj′′ g k′ l′
= x k′ y l′ g k′ l′
δηλαδή
g i j x i y j = g k′ l′ x k′ y l′
Επομένως , οι ποσότητες g i j αποτελούν συνιστώσες ενός συναλλοί-

0
ωτου τανυστή τάξης 2 , δηλαδή g i j είναι τανυστής τύπου  
 2
Ο τανυστής g i j ονομάζεται μετρικός τανυστής του Ε = ℝ n
Σχόλιο
Το εσωτερικό γινόμενο < x , y > είναι μια αναλλοίωτη ποσότητα .
77
Έστω ( g i j ) ο αντίστροφος πίνακας του πίνακα των ποσοτήτων -
συνιστωσών ( g i j ) ενός συναλλοίωτου τανυστή τάξης 2 με
g = det ( g i j ) ≠ 0
Τότε έχουμε :
g i j g i k = δ kj (∗)
όπου δ kj είναι ο τανυστής του Kronecker .
Σύμφωνα με τον κανόνα του πηλίκου , συμπεραίνουμε ότι g i j είναι

ποσότητες τανυστή G′ δηλαδή
G′ = ( g i j )
Σχόλιο 1
Θέτοντας G = ( g i j ) λέμε ότι ο τανυστής G′ είναι ο αντίστροφος
του G .
Σχόλιο 2
Για το στοιχείο στη θέση ( i , j ) ισχύει
συμπαράγοντας του g i j
gi j =
g
Σχόλιο 3
Η σχέση (∗) προκύπτει από τον υπολογισμό των οριζουσών.
( ΔΙΑΒΑΣΕ ΓΡΑΜΜΙΚΗ ΑΛΓΕΒΡΑ ) .
78
Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος Ε διάστασης dimE = n
Έστω
f:E→E
ένας γραμμικός μετασχηματισμός του Ε .

Έστω
Α = ( Α ij )
ο πίνακας αυτής της γραμμικής απεικόνισης .

Έστω e1 , e 2 , . . . , e n μια βάση του Ε .
Έστω ότι το στοιχείο
x = x i ei ∈ E
απεικονίζεται στο στοιχείο
x = xj ej ∈E
Τότε ισχύει
 A 11 A12 L A1n 
 1 
A A 22 L A n2 
[ x ,x , ..., x ]=[ x ,x ,..., x ]  2
1 2 n 1 2 n
 M M L M 
 1 
A n A 2n L A nn 
ή συνοπτικά
x i = x i A ij
Τα x = ( x i ) και x = ( x i ) είναι αντιαλλοίωτα διανύσματα

1
( τανυστές τύπου   ) επομένως , σύμφωνα με τον κανόνα του πη-
0
 
1
λίκου , οι ποσότητες ( A ij ) είναι συνιστώσες και μάλιστα τύπου  
1
 
δηλαδή
Α = ( A ij )
79
6. ΑΣΚΗΣΕΙΣ
1) Δίνονται οι τανυστές Τ = Τ( Tji ) και R = ( R lk )

Να βρεθούν οι τανυστές:
Ι) S = T + R
II) D = T − R
III) M = R − T
IV) 2 T
2) Δίνονται οι τανυστές Τ = ( Τ ij k ) και S = ( S rt sm )
Να βρεθεί ο τανυστής T ⊗S
3) Να κάνετε συστολή στον τανυστή δ qp του Kronecker .
4) Να κάνετε όλες τις δυνατές συστολές στον τανυστή R = ( R sn t l )
5) Να βρείτε το εσωτερικό γινόμενο των τανυστών

T = ( T sr t ) και R = ( R i )
6) Ο μετρικός τανυστής g i j του Ευκλείδειου διανυσματικού χώρου

ℝ 3 έχει συνιστώσες οι οποίες δίνονται με τον πίνακα
 g11 g12 g13   2 0 0 
g g 23  =  0 3 0 
 21 g 22
 g 31 g 32 g 33   0 0 4 
ως προς μια βάση του ℝ 3
Να βρεθούν ως προς την ίδια βάση οι συνιστώσες του τανυστή g i j
όπου g i j = , με g = det( g i j )
g
7) Να διατυπώσετε τον “ κανόνα του πηλίκου” ( κριτήριο τανυστή ).
8) Να βρεθούν όλα τα δυνατά εσωτερικά γινόμενα μεταξύ των τανυ-

στών T = ( T ij ) και S = ( S lr )
9) Οι συνιστώσες ενός τανυστή Α = ( Α ij ) ως προς μια βάση του

 A1 A12  1 2
χώρου αναφοράς δίνονται με τον πίνακα  12 2
= 
A1 A 2  3 4
Να κάνετε συστολή στον τανυστή και να βρείτε την αντιαλλοίωτη
ποσότητα που εκφράζεται .
10) Να διαβάσεις τις “ ΠΡΑΞΕΙΣ ΜΕ ΤΑΝΥΣΤΕΣ ” από το βιβλίο μου

“ ΚΛΑΣΙΚΟΣ ΤΑΝΥΣΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ” .
ΕΙΔΙΚΟΙ ΤΑΝΥΣΤΕΣ
1. Συμμετρικοί και Αντισυμμετρικοί τανυστές

2. Ο διανυσματικός χώρος E n∧ ( 2 )
3. Ο διανυσματικός χώρος E n∗ ∧ ( 2 )
4. Εξωτερικό γινόμενο ∧ δύο διανυσματών
5. Εξωτερικό γινόμενο ∧ δύο γραμμικών μορφών
6. Μετασχηματισμός συνιστωσών στο χώρο E n∧ ( 2 )
6. Μετασχηματισμός συνιστωσών στο χώρο E n∗ ∧ ( 2 )

7. Ευκλείδειοι τανυστές
9. Συμμετρικοί και Αντισυμμετρικοί Ευκλείδειοι
τανυστές
• Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος Ε , με dimE = n

( Στο εξής θα συμβολίζουμε συνοπτικά E n )
 2
Έστω Τ ένας τανυστής τύπου   πάνω στο διανυσματικό χώρο
0
(αναφοράς) E n δηλαδή
T ∈ E (n2 ) = E n ⊗ E n
Στη συναρτησιακή γλώσσα , ο τανυστής Τ είναι μια 2- γραμμική

απεικόνιση
Τ : E ∗n × E ∗n → ℝ
δηλαδή ο Τ είναι μια διγραμμική μορφή .
 2
Ο τανυστής Τ τύπου   ονομάζεται συμμετρικός τανυστής
0
όταν ισχύει
T( x , y ) = T( y , x )
∗
για κάθε x , y ∈ E n
Έστω τώρα e1 , e 2 ,..., e n μια βάση του E n και e1 , e 2 ,..., e n

η αντίστοιχη βάση του E ∗n (δυϊκή) .
 2
Έστω ότι ο τανυστής Τ τύπου   είναι συμμετρικός .
0
Θα ισχύει η ιδιότητα του ορισμού , και επομένως θα ισχύει
T ( e i , e j ) = T ( e j , e i ) αφού e i ∈ E ∗n
δηλαδή
T i j = T ji
όπου T i j είναι οι συνιστώσες του τανυστή Τ ως προς τη βάση

e1 , e 2 ,..., e n που επιλέξαμε .
84
Αντιστρόφως
Έστω ότι ισχύει T i j = T j i για κάθε i , j ∈ { 1 , 2 , . . . , n }
Θα αποδείξουμε ότι ισχύει η ιδιότητα του ορισμού .
Πράγματι
Για κάθε x , y ∈ E ∗n έχουμε x = x i e i , y = yj ej και
T ( x , y ) = T( x i e i , y je j )
= x i y j T ( ei , e j )
= xi y j T i j
= y j xi T ji
= y j x i T ( e j , ei )
= T ( y je j , x i e i )
= Τ( x , y )
και επομένως ο τανυστής Τ είναι συμμετρικός .
Συμπέρασμα
 2
Ο τανυστής Τ τύπου   είναι συμμετρικός αν και μόνο αν
0
T i j = T ji
0
Ο τανυστή Τ τύπου   ονομάζεται συμμετρικός τανυστής , όταν
 2
ισχύει
T( x , y ) = T( y , x )
για κάθε x , y E n
Με ανάλογο τρόπο βρίσκουμε ότι :
0
Ο τανυστής Τ τύπου   είναι συμμετρικός , αν και μόνο αν
 2
T i j = Tj i
85
• Δίνουμε τον εξής ορισμό :
 2
Ο τανυστής Τ τύπου   ονομάζεται αντισυμμετρικός τανυστής
0
T( x , y ) = − T( y , x )
∗
Εύκολα αποδεικνύεται ότι :
 2
Ο τανυστής Τ τύπου   είναι αντισυμμετρικός αν και μόνο αν
0
T i j = −T j i
Δίνουμε τον εξής ορισμό :
0
Ο τανυστής Τ τύπου   ονομάζεται αντισυμμετρικός τανυστής
 2
T ( x , y ) = −T ( y , x )
Εύκολα αποδεικνύεται ότι :
0
Ο τανυστής Τ τύπου   είναι ανισυμμετρικός αν και μόνο αν
 2
T i j = −T j i
86
 2
Δίνεται ο αντισυμμετρικός τανυστής T = ( T i j ) τύπου  
0
Να αποδειχθεί ότι
T ii = 0
Απόδειξη
Επειδή ο Τ είναι αντισυμμετρικός , άρα ισχύει
T i j = −T j i
Για j = i προκύπτει
T i i = −T i i ⇔ 2 T i i = 0 ⇔ T i i = 0
 2
Δίνεται ο συμμετρικός τανυστής T = ( t i j ) τύπου   και ο
0
0
αντισυμμετρικός τανυστής R = ( R i j ) τύπου  
 2
Rij tij =0
Απόδειξη
Επειδή ο Τ είναι συμμετρικός , άρα ισχύει
tij = tji
Επειδή ο R είναι αντισυμμετρικός , άρα ισχύει
R i j = − R ji
Πολ/ζοντας (εξωτερικά) κατά μέλη προκύπτει

R ij t ij = − Rj i tj i (1)
Όμως
R ji t j i = Ri j t i j
διότι i , j είναι βουβοί δείκτες .

Συνεπώς η (1) γίνεται
R i j t i j = −R i j t i j ⇔
2Rij tij =0 ⇔
Rij tij =0
87
0
Δίνεται ο αντισυμμετρικός τανυστής A = ( A i j ) τύπου  
 2
( δ ij δ sr + δ is δ rj ) A i r = 0
Απόδειξη
Έχουμε :
( δ ij δ sr + δ is δ rj ) A i r = δ ij δ sr A i r + δ is δ rj A i r
= A js +Asj
= A j s + (− A j s )
= 0
Δίνονται οι αντισυμμετρικοί τανυστές A = ( α i j ) και Β = ( b k l )
Θέτουμε
A ⊗ B = C = ( c ikjl )
Θα αποδείξουμε ότι ισχύει c ikjl = c lj ik
Απόδειξη
Επειδή ο τανυστής Α είναι αντισυμμετρικός , άρα ισχύει
α i j = − αj i
Επειδή ο τανυστής Β είναι αντισυμμετρικός , άρα ισχύει
b k l = − bl k
Πολ/ζοντας (εξωτερικά) κατά μέλη προκύπτει
α i j b k l = α j i bl k
δηλαδή
c ikjl = c lj ik
88
2. Ο διανυσματικός χώρος E n∧ ( 2 )
• Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος E n

Κατασκευάζουμε το διανυσματικό χώρο
E (n 2 ) = E n ⊗ E n
Ο διανυσματικός χώρος E (n 2 ) ως γνωστόν ονομάζεται τανυστικός

χώρος (αφού κατασκευάστηκε με τη διαδικασία του τανυστικού γινομένου) .
Τα στοιχεία - διανύσματα του E (n 2 ) ως γνωστόν ονομάζονται τανυστές
 2
τύπου  
0
Ας συμβολίσουμε με S το σύνολο όλων των αντισυμμετρικών τανυ-
στών του χώρου E (n 2 )
Αν T1 , T2 ∈ S και λ ∈ ℝ τότε τα στοιχεία
T1 + T2 και λ T1
ανήκουν στο S .
Συνεπώς το S είναι διανυσματικός υποχώρος του E (n 2 )
Ο διανυσματικός (υπο)χώρος S συμβολίζεται E n∧ ( 2 )
 2
Διανυσματικός χώρος E (n 2 ) ( τανυστές τύπου   )
0
Διανυσματικός χώρος E n∧ ( 2 )
 2
( αντισυμμετρικοί τανυστές τύπου   )
0
Το σύμβολο E n∧ ( 2 ) διαβάζεται συνοπτικά : “ E n αιχμή δύναμη 2 ”

89
ΘΕΩΡΗΜΑ
Για το διανυσματικό χώρο E n∧ ( 2 ) ισχύει
n
dim E n∧ ( 2 ) =  
 2
Απόδειξη
Έστω e1 , e 2 , . . . , e n μια βάση του En
Τότε , τα διανύσματα
ei ⊗ e j , i,j∈{1,2, ...,n}
αποτελούν μια βάση του διανυσματικού χώρου E ( 2 )

Έστω τώρα ένας τυχαίος αντισυμμετρικός τανυστής
T = ( Ti j )
Ισχύουν προφανώς οι σχέσεις
T i j = − Tj i
και
T ii = 0
Ο τανυστής Τ γράφεται ως γραμμικός συνδυασμός των στοιχείων

της βάσης του E n( 2 ) δηλαδή
T = T i j ei ⊗ej
ή ισοδύναμα
T= ∑t
i<j
ij
ei ⊗ e j + ∑t
i>j
ij
ei ⊗ e j (1)
Έχουμε :
∑t
i>j
ij
ei ⊗ e j = ∑t
j>i
ji
e j ⊗ ei =
= ∑ (− t
j>i
ij
) e j ⊗ ei
= ∑ (− t
i< j
ij
) e j ⊗ ei (2)
90
Η σχέση (1) λόγω της (2) γράφεται
T= ∑t
i<j
ij
ei ⊗ e j + ∑ (− t
i< j
ij
) e j ⊗ ei
δηλαδή
T= ∑t
i< j
ij
( ei ⊗ e j − e j ⊗ ei ) (3)
Η σχέση (3) λέει ότι ο τυχαίος αντισυμμετρικός τανυστής του

διανυσματικού χώρου E (n 2 ) γράφεται ως γραμμικός συνδυασμός των
 2
αντισυμμετρικών τανυστών τύπου  
0
ei ⊗ e j − e j ⊗ ei , με i < j (4)
Οι τανυστές (4) είναι γραμμικά ανεξάρτητοι ,διότι αν ήταν γραμμικά

εξαρτημένοι , τότε θα ήταν γραμμικά εξαρτημένοι και οι τανυστές
e i ⊗ e j το οποίο είναι άτοπο , αφού αυτοί αποτελούν βάση του E (n 2 )
Συνεπώς οι τανυστές (4) αποτελούν μια βάση του διανυσματικού

χώρου E ∧n ( 2 )
n
Όμως οι τανυστές (4) είναι σε πλήθος  
 2
n
dim E ∧n ( 2 ) =  
 2
91
Συμπεράσματα
Ι) Ο διανυσματικός χώρος E (n 2 ) έχει ως βάση τα διανύσματα
ei ⊗ ej
ΙΙ) Ο διανυσματικός χώρος E ∧n ( 2 ) έχει ως βάση τα διανύσματα
e i ⊗ e j − e j ⊗ e i , με i<j
III) Ο διανυσματικός χώρος E ∧n ( 2 ) είναι διανυσματικός υποχώρος

του διανυσματικού χώρου E (n 2 )
Διανυσματικός χώρος E (n 2 )
( τανυστικός χώρος )
Διανυσματικός χώρος E ∧n ( 2 )
(τανυστικός χώρος)
IV) Ο διανυσματικός χώρος E (n 2 ) έχει ως στοιχεία του τους τανυ-

 2
στές τύπου  
0
IV) Ο διανυσματικός χώρος E ∧n ( 2 ) έχει ως στοιχεία του τους αντι-
 2
συμμετρικούς τανυστές τύπου  
0
V) Ο διανυσματικός χώρος E ∧n ( 2 ) έχει ως στοιχεία του τους αντι-

 2
συμμετρικούς τανυστές τύπου  
0
n
VI) Ισχύει dim E ∧n ( 2 ) =  
 2
Ο χώρος E ∧n ( 2 ) συμβολίζεται επίσης ∧ (n2 ) και ονομάζεται

2η εξωτερική δύναμη του χώρου αναφοράς E n
92
Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος E3
Είναι dim E 3 = 3
Έστω e1 , e 2 , e 3 μια βάση του E 3
Ο διανυσματικός χώρος (τανυστικός χώρος)
E 3( 2 ) = E 3 ⊗ E 3
έχει διάσταση
dim E (3 2 ) = 32 = 9
Τα παρακάτω 9 διανύσματα είναι μια βάση του E 3( 2 )
e1 ⊗ e1 e1 ⊗ e 2 e1 ⊗ e 3
e 2 ⊗ e1 e2 ⊗ e2 e2 ⊗ e3
e 3 ⊗ e1 e3 ⊗ e2 e3 ⊗ e3
Ο διανυσματικός χώρος E 3∧ ( 2 ) έχει διάσταση
 3 3!
dim E 3∧ ( 2 ) =   = =3
 2  2 ! 1!
Τα παρακάτω 3 διανύσματα είναι μια βάση του E 3∧ ( 2 )
e1 ⊗ e 2 − e 2 ⊗ e1
e1 ⊗ e 3 − e 3 ⊗ e1
e2 ⊗ e3 − e3 ⊗ e2
Ο χώρος E 3∧ ( 2 ) είναι υποχώρος του E 3( 2 )

 2
Ο χώρος E 3( 2 ) αποτελείται από τους τανυστές τύπου  
0
Ο χώρος E 3∧ ( 2 ) αποτελείται από τους αντισυμμετρικούς τανυστές
 2
0
Σχόλιο
Όλες αυτές οι βάσεις προέκυψαν από την αρχική βάση του E n
93
3. Ο διανυσματικός χώρος E ∗n ∧ ( 2 )
Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος En
Έστω e1 , e 2 , ..., e n μια βάση του E n και e1 , e 2 , ..., e n
η αντίστοιχη βάση του E ∗n (δυϊκή) .
Θεωρούμε το διανυσματικό χώρο
E ∗n ( 2 ) = E ∗n ⊗ E ∗n
0
Τα στοιχεία - διανύσματα του E ∗n ( 2 ) είναι οι τανυστές τύπου  
 2
Ας συμβολίσουμε με S το σύνολο όλων των αντισυμμετρικών τα-
νυστών του χώρου E ∗n ( 2 )
Αν T1 , T2 ∈ S και λ ∈ ℝ τότε τα στοιχεία
T1 + T2 και λ T1
ανήκουν στο S .
Συνεπώς το S είναι διανυσματικός υποχώρος του E ∗n ( 2 )
Ο διανυσματικός (υπο)χώρος S συμβολίζεται E ∗n ∧ ( 2 )
Αποδεικνύεται , όπως στην προηγούμενη παράγραφο , ότι ισχύει
n
dim E ∗n ∧ ( 2 ) =  
 2
Έχουμε παρόμοια συμπεράσματα (όπως στην προηγούμενη παράγραφο):
Ι) Ο διανυσματικός χώρος E ∗n ( 2 ) έχει ως βάση τα διανύσματα
ei ⊗ e j
(2)
ΙΙ) Ο διανυσματικός χώρος E ∗n ∧ έχει ως βάση τα διανύσματα
e i ⊗ e j − e j ⊗ e i , με i<j
(2)
III) Ο διανυσματικός χώρος E ∗n ∧ είναι διανυσματικός υποχώρος
του διανυσματικού χώρου E ∗n ( 2 )
(2)
Ο χώρος E ∗n ∧ συμβολίζεται επίσης ∧ ∗n ( 2 ) και ονομάζεται
2η εξωτερική δύναμη του χώρου E ∗n
( E ∗n είναι ο δυϊκός χώρος του χώρου αναφοράς E n ) .
94
Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος E 3
Είναι dim E 3 = 3
Έστω e1 , e 2 , e 3 μια βάση του E 3 και e1 , e 2 , e 3 η αντίστοιχη
βάση του E ∗ (δυϊκή) . Είναι dim E ∗ = 3
Ο διανυσματικός χώρος (τανυστικός χώρος)
E ∗3 ( 2 ) = E ∗3 ⊗ E ∗3
έχει διάσταση
dim E ∗3 ( 2 ) = 32 = 9
Τα παρακάτω 9 διανύσματα είναι μια βάση του E ∗3 ( 2 )
e1 ⊗ e 1 e1 ⊗ e 2 e1 ⊗ e 3
e 2 ⊗ e1 e2 ⊗ e2 e2 ⊗ e3
e 3 ⊗ e1 e3 ⊗ e2 e3 ⊗ e3
Ο διανυσματικός χώρος E ∗3 ∧ ( 2 ) έχει διάσταση
 3 3!
dim E ∗3 ∧ ( 2 ) =   = =3
 2  2 ! 1!
Τα παρακάτω 3 διανύσματα είναι μια βάση του E ∗3 ∧ ( 2 )
e1 ⊗ e 2 − e 2 ⊗ e 1
e1 ⊗ e 3 − e 3 ⊗ e1
e2 ⊗ e3 − e3 ⊗ e2
Ο χώρος E ∗3 ∧ ( 2 ) είναι υποχώρος του E ∗3 ( 2 )

0
Ο χώρος E ∗3 ( 2 ) αποτελείται από τους τανυστές τύπου  
 2
Ο χώρος E ∗3 ∧ ( 2 ) αποτελείται από τους αντισυμμετρικούς τανυστές
0
 2
Σχόλιο
Όλες αυτές οι βάσεις προέκυψαν από την αρχική βάση του E n
95
4. Εξωτερικό γινόμενο ∧ δύο διανυσμάτων
Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος E n και e1 , e 2 ,..., e n

μια βάση του .
Εξωτερικό γινόμενο ∧ (αιχμή) δύο διανυσμάτων x , y∈ En

ονομάζεται ο αντισυμμετρικός τανυστής
x ∧ y = x ⊗ y − y ⊗ x ∈ E (n 2 )
Έστω ότι
x = x i ei και y = yj ej
Έχουμε :
x ∧ y = ( x i ei ) ⊗ ( y j e j ) − (y j e j ) ⊗ ( x i ei ) ⇔
x ∧ y = x i y j (e i ⊗ e j ) − y j x i ( e j ⊗ e i ) (1)
y j x i ( e j ⊗ e i ) = y r x s (e r ⊗ e s ) = y i x j (e i ⊗ e j ) = . . .
διότι οι δείκτες i , j είναι βουβοί .

Συνεπώς η (1) γράφεται
x ∧ y = x i y j ( e i ⊗ e j ) − y i x j (e i ⊗ e j ) ⇔
x ∧ y = (x i y j − y i x j ) ( ei ⊗ e j ) (2)
Από τη σχέση (2) προκύπτει ότι οι ποσότητες
p i j = xi y j − yi x j
είναι οι συνιστώσες του τανυστή x ∧ y ως προς τη βάση e i ⊗ e j

του E (n 2 ) και είναι αντισυμμετρικές ποσότητες , αφού
p i j = − p ji
96
Από τον ορισμό του εξωτερικού γινομένου ∧ προκύπτει εύκολα

ότι ισχύουν οι παρακάτω ιδιότητες :
ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΓΙΝΟΜΕΝΟΥ ∧
• x∧(y+z) = x∧y + x ∧ z
• (x+y)∧ z = x∧z + y∧z
• λ(x∧y) = (λx)∧y = x∧(λy)=(x∧y)λ
• x∧y = −y∧x
• x∧x=0
για κάθε x , y ∈ E n και για κάθε λ ∈ ℝ
Επίσης , είναι φανερό ότι :
Αν e1 , e 2 , . . . , e n είναι μια βάση του E n τότε οι αντισυμμε-

τρικοί τανυστές
ei ∧ e j = ei ⊗ e j − e j ⊗ ei , με i < j
αποτελούν μια βάση του E ∧n ( 2 )

97
Δίνονται τα διανύσματα x = x i e i και y = y j e j του πραγματικού
διανυσματικού χώρου E n , όπου e1 , e 2 , . . . , e n είναι μια βάση
του E n . Αν p i j είναι οι συνιστώσες του x ∧ y ∈ E (n 2 ) ως προς
τη βάση e i ⊗ e j του E (n 2 ) , τότε να αποδείξετε ότι ισχύει
p i j p r s + pi r ps j + pi s p j r = 0
Απόδειξη
Έχουμε γενικά pi j = x i y j − y i x j = x i y j − x j yi
Επομένως
p i j p r s + pi r ps j + pi s p j r =
= (xi y j − x j yi )(xr ys − xs yr ) + (xi yr − xr yi )(xs y j − x j ys ) + (xi ys − xs yi (x j xr − xr y j )
= x i y jx r ys − x i y jx s y r − x jy i x r y s + x jy i x s y r
+ xi y r xs y j − xi yr x jys − x r yi xs y j + x r yi x jys
+ xi ysx jyr − xi ysx r y j − xs yi x jy r + xs yi x r y j = 0
Θα βρούμε τις συνιστώσες του εξωτερικού γινομένου e k ∧ e l ,όπου
e1 , e 2 ,..., e n είναι μια βάση του πραγματικού διανυσματικού χώρου E n
Έχουμε : e k ∧ e l = e k ⊗ e l − e l ⊗ e k , με k , l ∈ { 1 , 2 , …, n }
Π.χ.
e1 ∧ e1 = e1 ⊗ e1 − e1 ⊗ e1 = 0
e1 ∧ e 2 = e1 ⊗ e 2 − e 2 ⊗ e1
κ.ο.κ.
Όμως εμείς θα χρησιμοποιήσουμε το γενικό τύπο
x ∧ y = ( x i y j − x j y i )(e i ⊗ e j ) , όπου pi j = xi y j − x jy i
Έχουμε : e k = δ ik e i και e l = δ lj e j , όπου i , j ∈ { 1 , 2 , …, n }
Οι ζητούμενες συνιστώσες του e k ∧ e l είναι M i j = δ ik δ lj − δ kj δ il
Π.χ. οι συνιστώσες του e1 ⊗ e1 είναι M i j = δ 1i δ1j − δ1j δ1i = 0
και οι συνιστώσες του e1 ∧ e 2 είναι N i j = δ1i δ 2j − δ1j δ i2 δηλαδή
N 11 = 0 , N 12 = 1 , N 21 = −1 , N 22 = 0 και N i j = 0 σε κάθε
άλλη περίπτωση .
98
5. Εξωτερικό γινόμενο ∧ δύο γραμμικών μορφών

μια βάση του . Έστω e1 , e 2 ,..., e n η αντίστοιχη βάση του E ∗n (δυϊκή).
Εξωτερικό γινόμενο ∧ (αιχμή) δύο γραμμικών μορφών x , y ∈ E ∗n

ονομάζεται ο αντισυμμετρικός τανυστής
x ∧ y = x ⊗ y − y ⊗ x ∈ E ∗n ( 2 )
Έστω ότι
Έχουμε :
x ∧ y = ( x i ei ) ⊗ ( y j e j ) − (y j e j ) ⊗ ( x i ei ) ⇔
x ∧ y = ( x i y j − y i x j ) ( ei ⊗ e j )
Από την τελευταία σχέση προκύπτει ότι οι ποσότητες

p i j = xi y j − yix j
είναι συνιστώσες του τανυστή x ∧ y ως προς τη βάση e i ⊗ e j του E ∗n ( 2 )

και είναι αντισυμμετρικές ποσότητες , αφού
pi j = − p j i
Εύκολα αποδεικνύεται ότι ισχύουν ιδιότητες παρόμοιες με αυτές που

αναφέραμε στην προηγούμενη παράγραφο , δηλαδή :
• x∧(y+z)=x∧y + x∧z
• (x+y)∧z = x∧z + y∧z
• λ(x∧y)=(λx)∧y = x∧(λy)=(x∧y)λ
• x∧y = −y∧x
• x∧x=0
για κάθε x , y ∈ E ∗n και για κάθε λ ∈ ℝ
Επίσης , είναι φανερό ότι οι αντισυμμετρικοί τανυστές
e i ∧ e j = e i ⊗ e j − e j ⊗ e i , με i < j
∧ (2)
αποτελούν μια βάση του E ∗n
99
1 2 n
μια βάση του . Έστω e , e ,..., e η αντίστοιχη βάση του E ∗n (δυϊκή) .
Δίνονται οι γραμμικές μορφές x = x i e i και y = y je j οι οποίες
είναι (ως γνωστόν) στοιχεία του διανυσματικού χώρου E ∗n
Αν p i j είναι οι συνιστώσες του x ∧ y ∈ E ∗n ( 2 ) ως προς τη βάση
e i ⊗ e j του E ∗n ( 2 ) τότε να αποδείξετε ότι
pi j pr s + pi r ps j + pi s p j r = 0
Απόδειξη
Έχουμε γενικά pi j = x i y j − y i x j = x i y j − x j yi
Επομένως
pi j pr s + pi r ps j + pi s p j r = 0
παρόμοια με το παράδειγμα 1 της προηγούμενης παραγράφου .
Θα βρούμε τις συνιστώσες του εξωτερικού γινομένου e k ∧ e l , όπου
e1 , e 2 , . . . , e n είναι η βάση του δυϊκού χώρου E ∗n
Έχουμε (παρόμοια με το παράδειγμα 2 της προηγούμενης παραγράφου)
e k = δ ik e i αι e l = δ lj e j , όπου i , j ∈ { 1 , 2 , . . . , n }
Χρησιμοποιώντας το γενικό τύπο

x ∧ y = ( x i y j − x j y i ) (e i ⊗ e j ) , όπου pi j = xi y j − x jy i
οι ζητούμενες συνιστώσες του e k ∧ e l είναι

M i j = δ ik δ lj − δ kj δ il
Π.χ. οι συνιστώσες του e1 ∧ e1 είναι M 11 = δ 1k δ 1l − δ 1k δ 1l = 0
Οι συνιστώσες του e1 ∧ e 2 είναι N i j = δ 1i δ 2j − δ 1j δ i2

δηλαδή
N 11 = δ 11 δ 12 − δ 11 δ 12 = 0
N 12 = δ 11 δ 22 − δ 12 δ 12 = 1 − 0 = 1
N 21 = − N12 = −1
N 22 = δ 12 δ 22 − δ 12 δ 22 = 0
και
N i j = 0 σε κάθε άλλη περίπτωση .
100
6. Μετασχηματισμός συνιστωσών στο χώρο E n∧ ( 2 )
Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος E n

Έστω e1 , e 2 , . . . , e n και e1′ , e 2′ , . . . , e n ′ δύο βάσεις του E n
οι οποίες συνδέονται με τη σχέση
e k′ = A ik′ e i
Για το χώρο E (n 2 ) έχουμε τις αντίστοιχες βάσεις
ei ⊗ e j και e k′ ⊗ e l′
όπου οι δείκτες ανήκουν στο σύνολο δεικτών { 1 , 2 , …, n }

Αν Τ είναι ένα τυχαίο στοιχείο του E n∧ ( 2 ) θα έχουμε :
T= ∑T
i< j
(i j)
ei ∧e j
αφού τα e i ∧ e j αποτελούν βάση του E n∧ ( 2 )
Τις συνιστώσες T ( i j ) του Τ ως προς τη βάση e i ∧ e j τις

ονομάζουμε “ περιορισμένες συνιστώσες του Τ ”
Ισχύει
T (i j) = T i j
i <j
όπου T i j είναι οι συνιστώσες του Τ ∈ E n∧ ( 2 )

( ισχύει ως γνωστόν E n∧ ( 2 ) ⊂ E (n 2 ) )
Ο τανυστής Τ ως προς τη βάση e k′ ∧ e l′ θα έχει νέες συνιστώσες
T ( k ′ l′ ) = Tkl
k<l
Θα βρούμε τη σχέση που συνδέει τις συνιστώσες T ( i j ) με τις συ-

νιστώσες T ( k′ l′ )
101
Έχουμε
T i j = A ik ′ A lj ′ T k ′ l′ άρα T ( i j ) = A ik ′ A lj ′ T k ′ l′
οπότε
T (i j) = ∑A
k ′ < l′
i
k′ A lj ′ T k′ l′ + ∑A
k ′ > l′
i
k′ A lj ′ T k′ l′
δηλαδή
T (i j) = ∑A
k ′ < l′
i
k′ A lj ′ T k′ l′ + ∑A
k ′ < l′
i
l′ A kj ′ T l′ k′
άρα
T (i j) = ∑( A
k ′ < l′
i
k′ A lj ′ − A li ′ A kj ′ ) T k′ l′
η οποία σχέση σε συνοπτική μορφή (με ορίζουσες) γράφεται
A ik′ A kj ′
T (i j) = T ( k ′ l′ )
A il′ A lj′
Διευκρινιστικές πράξεις
Δίνεται ο αντισυμμετρικός τανυστής T = T i j e i ⊗ e j ∈ E n( 2 )

Έχουμε :
T= ∑T
i<j
ij
ei ⊗ e j + ∑T
i>j
ij
ei ⊗ e j
= ∑T
i<j
ij
ei ⊗ e j + ∑T
j>i
ji
e j ⊗ ei
= ∑T
i< j
ij
ei ⊗ e j − ∑T
i<j
ij
e j ⊗ ei
= ∑T
i< j
ij
( ei ⊗ e j − e j ⊗ ei )
= ∑T
i< j
ij
ei ∧ e j
= T ( i j ) e i ∧ e j , με i < j
102
7. Μετασχηματισμός συνιστωσών στο χώρο E ∗n ∧ ( 2 )
Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος E n και δύο βάσεις του

e1 , e 2 , . . . , e n και e1′ , e 2′ , . . . , e n′
Έστω e1 , e 2 , . . . , e n και e1′ , e 2′ , . . . , e n′ οι αντίστοιχες βάσεις

του E ∗n (δυϊκές) οι οποίες συνδέονται με τη σχέση
e k′ = A ik′ e i
Στο χώρο E ∗n ( 2 ) έχουμε τις αντίστοιχες βάσεις
e i ⊗ e j και e k ′ ⊗ e l′
όπου οι δείκτες ανήκουν στο σύνολο δεικτών {1 , 2 , . . . , n }

Αν Τ είναι ένα τυχαίο στοιχείο του E ∗n ∧ ( 2 ) θα έχουμε
T= ∑T
i<j
(i j) ei ∧ e j
αφού τα e i ∧ e j αποτελούν βάση του E ∗n ∧ (2)
Τις συνιστώσες T ( i j ) του Τ ως προς τη βάση e i ∧ e j τις

ονομάζουμε “ περιορισμένες συνιστώσες του Τ ”
Ισχύει
T( i j ) = Ti j
i<j
όπου T i j είναι οι συνιστώσες του Τ ∈ E ∗n ( 2 )

Ο τανυστής Τ ως προς τη βάση e k ′ ∧ e l′ θα έχει νέες συνιστώσες
T ( k ′ l′ ) = Tk l
k<l
Εργαζόμενοι όπως στην προηγούμενη παράγραφο , βρίσκουμε ότι

υφίσταται η σχέση
A ik ′ A kj′
T( i j ) = T ( k′ , l′ )
A il′ A lj ′
103
8. Ευκλείδειοι τανυστές
• Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος E n και μια βάση του

e1 , e 2 , . . . , e n
Ορίζουμε το εσωτερικό γινόμενο δύο διανυσμάτων
με τον τύπο
< x , y > = g i j xi y j
όπου g i j = < ei , e j >
Το εσωτερικό γινόμενο < x , y > παραμένει αναλλοίωτο για κάθε

αλλαγή βάσης , και οι ποσότητες g i j αποτελούν συνιστώσες ενός
συναλλοίωτου τανυστή G ∈ E ∗ ( 2 )
Χωρίς περιορισμό της γενικότητας , θεωρούμε ότι ισχύει
g i j = g ji
δηλαδή ότι ο τανυστής G = ( g i j ) είναι συμμετρικός .

Έστω ότι ισχύουν οι σχέσεις
< x ,x> ≥0
και
<x,x>=0 ⇔ x=0
για κάθε x ∈ E n
Λέμε ότι δίνεται ένας Ευκλείδειος χώρος E n
Στο βιβλίο μου “ ΚΛΑΣΙΚΟΣ ΤΑΝΥΣΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΣΜΟΣ ΚΑΙ
ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ” διευκρινίζω το λογικό διάγραμμα :
Χώρος του Riemann
Ευκλείδειος χώρος
Ο τανυστής G = ( g i j ) ονομάζεται μετρικός τανυστής ή

(σε καταχρηστική γλώσσα) μετρική του Ευκλείδειου χώρου E n
104
• Δίνεται ένας Ευκλείδειος χώρος E n και μια βάση του e1 , e 2 ,..., e n

Για κάθε διάνυσμα x = x i e i ∈ E n μπορούμε να ορίσουμε τους
πραγματικούς αριθμούς ( x j ) με τον τύπο
x j = g i j xi
Συνεπώς οι ποσότητες ( x j ) αποτελούν συνιστώσες ενός συναλ-

∗
λοίωτου διανύσματος y∈E n δηλαδή
y = x j ej
όπου e1 , e 2 , . . . , e n η αντίστοιχη βάση του E ∗n (δυϊκή) .

Συμφωνούμε ότι τα x και y παριστάνουν το ίδιο “ ουδέτερο”
διάνυσμα του Ευκλείδειου χώρου E n , δηλαδή x ≡ y
Έτσι σε Ευκλείδειο χώρο E n μπορούμε να μιλάμε για ένα διάνυ-
σμα , το οποίο έχει αντιαλλοίωτες συνιστώσες x i και συναλλοίωτες
συνιστώσες x j
• Δίνεται ένας Ευκλείδειος χώρος E n με μετρική
G =(gij )
Έστω ότι g = det [ g i j ] ≠ 0

Ορίζουμε τις ποσότητες
gij =
g
Ισχύει προφανώς g i k g k j = δ ij
Σύμφωνα με τον “ κανόνα του πηλίκου” οι ποσότητες g i j είναι

συνιστώσες αντιαλλοίωτου τανυστή τάξης 2 τον οποίο συμβολίζουμε
G′ = ( g i j )
Ο τανυστής G′ ονομάζεται αντίστροφος του G .

Προφανώς ισχύει g i j = g j i αφού gij =gji
105
• Δίνεται ένας Ευκλείδειος χώρος E n με μετρική
G=( gij )
και το διάνυσμα
x = x i ei
όπου e1 , e 2 , . . . , e n μια βάση του E n

Οι ποσότητες ( x i ) είναι οι αντιαλλοίωτες συνιστώσες του διανύ-
σματος x .
Οι συναλλοίωτες συνιστώσες του , βρίσκονται με τη σχέση
xj = gi j x i
Έστω ότι το διάνυσμα x έχει συναλλοίωτες συνιστώσες x i δηλαδή
x = x i ei
οπου e1 , e 2 , . . . , e n η αντίστοιχη βάση του E ∗n (δυϊκή) .

Από τη σχέση
xi = g j i x j
πολ/ζοντας με g j i προκύπτει
g j i xi = g j i g j i x j ⇔
g j i xi = x j ⇔
xj = gj i xj
Οι ποσότητες x j είναι οι αντιαλλοίωτες συνιστώσες του x.

106
• Δίνεται ο Ευκλείδειος χώρος E n με μετρική G = ( g i j )

Έστω τώρα ότι ο αντιαλλοίωτος τανυστής Τ έχει συνιστώσες
i1 i 2 i 3 ⋅⋅⋅i p
t
Εύκολα προκύπτει ότι οι ποσότητες
i i 3 ⋅⋅⋅i p i i 2 i 3 ⋅⋅⋅i p
t j12 = g i1 j1 t 1
i ⋅⋅⋅i i i 2 i 3 ⋅⋅⋅i p
t j13 j2 p = g i1 j1 g i 2 j2 t 1
…………………………
i i 2 i 3 ⋅⋅⋅i p
t j1 j2 j3 ⋅⋅⋅ jp = g i1 j1 g i 2 j2 ⋅ ⋅ ⋅ g i p jp t 1
είναι συνιστώσες τανυστών τύπων
 p − 1
 
 1 
 p − 2
 
 2 
………
0
 
p
Συμφωνούμε ότι όλοι αυτοί οι τανυστές , που οι συνιστώσες τους

συνδέονται με τις παραπάνω σχέσεις , αποτελούν ένα και μοναδικό
τανυστή τον οποίο ονομάζουμε Ευκλείδειο τανυστή με συνιστώσες
τύπων
p  p − 1  p − 2  0
  ,   ,   , . . . ,  
0  1   2  p
107
Έστω ότι ο Ευκλείδειος τανυστής Τ δίνεται με τις συναλλοίωτες
συνιστώσες του
t j1 j2 j3 ⋅⋅⋅ jp
Εύκολα προκύπτει ότι οι ποσότητες
t ij12 j3 ⋅⋅⋅ jp = g i1 j1 t j1 j2 j3 ⋅⋅⋅ jp
t ij13 ⋅i⋅⋅2i p = g i1 j1 g i 2 j2 t j1 j2 j3 ⋅⋅⋅ jp

……………………………..
i i 2 i 3 ⋅⋅⋅i p i p jp
t1 = g i1 j1 g i 2 j2 ... g t j1 j2 j3 ⋅⋅⋅ jp
είναι συνιστώσες τανυστών τύπων
 1   2  p
  ,   , . . . ,  
 p −1  p − 2 0
αντίστοιχα , δηλαδή (όπως συμφωνήσαμε) του τανυστή Τ.
• Δίνεται ο Ευκλείδειος χώρος E n με μετρική G = ( g i j )

0
Ο τανυστής G είναι τύπου  
 2
Οι αντιαλλοίωτες συνιστώσες του G είναι οι ποσότητες
gij
Επομένως για τον τανυστή G′ = ( g i j ) ισχύει (όπως συμφωνήσαμε)

G ≡ G′ (συμβολική ισότητα) .
1 
Οι συνιστώσες του G τύπου   είναι οι ποσότητες δ ij του Kronecker
1 
διότι ισχύει
g i j g j k = δ ik
Τελικό συμπέρασμα
Σε Ευκλείδειους διανυσματικούς χώρους , είναι περιττό να θεωρούμε
συναλλοίωτους , μικτούς , αντιαλλοίωτους τανυστές της ίδιας τάξης
ως διαφορετικά γεωμετρικά αντικείμενα .
108
Δίνεται ο Ευκλείδειος διανυσματικός χώρος E 3 = ℝ 3 με τη μετρική
( g i j ) που δίνεται με την ισότητα
 g11 g12 g13  2 0 0
g g 22 g 23  = 0 3 0
 21
g 31 g 32 g 33  0 0 4
2 0 0
Έχουμε : g = det [ g i j ] = 0 3 0 = 24
0 0 4
Επομένως
3 0
(−1)1+1
συμπαράγοντας του g11 0 4 1
g11 = = =
g 24 2
1 1
Ομοίως g 22 = , g 33 = και g i j = 0 σε κάθε άλλη περίπτωση .
3 4
Συνεπώς
 g11 g 12 g 13  1 / 2 0 0 
 21 23 
g g 22 g  =  0 1 / 3 0 

 g 31 g 32 g 33   0 0 1 / 4

Τα διανύσματα e1 = ( 2 , 0 , 0) , e 2 = ( 0 , 3 , 0 ) , e 3 = ( 0 , 0 , 4 )
αποτελούν μια βάση του E 3 = ℝ 3
Ισχύει
g i j = < ei , e j >
δηλαδή
< e1 , e1 > = g 11 = 2 , < e 2 , e 2 > = 3 , < e 3 , e 3 > = 4
και
< e i , e j > = 0 σε κάθε άλλη περίπτωση .
 1   1   1 
Τα διανύσματα e1 =   , 0 , 0   , e 2 =   0, ,0   , e 3 =   0,0,  
 2   3   4 
αποτελούν την αντίστοιχη βάση του E 2 = ( ℝ ) (δυϊκή) και ισχύει
∗ 3 ∗
gi j = < ei , e j >
1 1 1
δηλαδή < e1 , e1 > = g 11 =
, < e 2 , e 2 > = g 22 = , < e 3 , e 3 > = g 33 =
2 3 4
i j
και < e , e > = 0 σε κάθε άλλη περίπτωση .
109
Για το διάνυσμα
x = α e1 + β e 2 + γ e 3
έχουμε
< x , x > = g i j x i x j = 2 α 2 + 3β 2 + 4 γ 2
Επομένως το μήκος του διανύσματος x είναι
< x , x > = 2 α 2 + 3β 2 + 4 γ 2 (1)

Οι συναλλοίωτες συνιστώσες του διανύσματος x είναι
x j = gi j xi
δηλαδή
x 1 = g i 1 x i = g11 x 1 +g 21 x 2 + g 31 x 3
= 2 ⋅ α + 0 ⋅β + 0 ⋅ γ
= 2α
x 2 = g i 2 x i = g12 x 1 + g 22 x 2 + g 32 x 3
= 0 ⋅ α + 3⋅β + 0 ⋅ γ
= 3β
x 3 = g i 3 x i = g13 x 1 + g 23 x 2 + g 33 x 3
= 0⋅α + 0 ⋅β + 4 ⋅ γ
= 4γ
x = 2 α e1 + 3 β e 2 + 4 γ e 3
Έχουμε :
1 1 1
< x , x > = gi j xi x j = ( 2 α ) 2 + ( 3 α ) 2 + ( 4 α ) 2 = 2 α 2 + 3β 2 + 4 γ 2
2 3 4
Επομένως , το μήκος του διανύσματος x είναι
< x , x > = 2 α 2 + 3β 2 + 4 γ 2 (2)

Παρατηρούμε ότι οι τύποι (1) και (2) δίνουν το ίδιο αποτέλεσμα ,
γεγονός αναμενόμενο .
110
9. Συμμετρικοί και Αντισυμμετρικοί Ευκλείδειοι

τανυστές
Δίνεται ο Ευκλείδειος διανυσματικός χώρος E n
• Λέμε ότι ένας Ευκλείδειος τανυστής τάξης 2 είναι συμμετρικός ,

όταν οι αντιαλλοίωτες συνιστώσες του είναι συμμετρικές , δηλαδή
tij = tji
Απ’ αυτήν την σχέση προκύπτει
t i j = gi k g j l t k l = gi k g j l t l k = t j i
δηλαδή , οι συναλλοίωτες συνιστώσες του είναι συμμετρικές .
Αν οι συναλλοίωτες συνιστώσες του είναι συμμετρικές , τότε εύκολα
προκύπτει ότι οι αντιαλλοίωτες συνιστώσες του είναι συμμετρικές (δη-
λαδή ο Ευκλείδειος τανυστής είναι συμμετρικός) .
• Λέμε ότι ένας Ευκλείδειος τανυστής τάξης 2 είναι αντισυμμετρικός ,

όταν οι αντιαλλοίωτες συνιστώσες του είναι αντισυμμετρικές , δηλαδή
ti j = − t j i
Απ’ αυτή τη σχέση προκύπτει
t i j = gi k g j l t k l = − gi k g j l t l k = − t j i
δηλαδή , οι συναλλοίωτες συνιστώσες του είναι αντισυμμετρικές .
Αν οι συναλλοίωτες συνιστώσες του είναι αντισυμμετρικές , τότε
εύκολα προκύπτει ότι , οι αντιαλλοίωτες συνιστώσες του είναι αντι-
συμμετρικές (δηλαδή ο Ευκλείδειος τανυστής είναι αντισυμμετρικός) .
111
Δίνεται η αναλλοίωτη φ = θ i j x i y j
Θα αποδείξουμε ότι πάντοτε μπορούμε να γράψουμε
φ = gi j xi y j
όπου g i j είναι συνιστώσες συμμετρικού τανυστή .
Απόδειξη
Έχουμε
φ = θi jx i y j = θ j i x j yi = θ j i x i y j
επειδή οι δείκτες είναι βουβοί .

Επομένως
2 φ = θi jx i y j + θ j i x i y j = ( θ i j + θ j i ) x i y j
δηλαδή
1
φ = ( θi j + θ j i ) xi y j
2
Θέτοντας
1
gi j = (θi j + θ j i )
2
προκύπτει
φ = gi j xi y j
όπου προφανώς ισχύει gi j = g j i
Σχόλιο
Γενικά η αναλλοίωτη
< x , y > = θ i j xi y j
σ’ έναν Ευκλείδειο διανυσματικό χώρο δεν ορίζεται στις εφαρμογές

έτσι ώστε να έχει τις ποσότητες θ i j συμμετρικές .
Όμως θέτοντας
1
gi j = ( θi j + θ j i )
2
προκύπτει
< x ,y > = g i j x i y j
όπου g i j είναι συνιστώσες συμμετρικού τανυστή .

Αυτό είναι το νόημα της έκφρασης “ χωρίς περιορισμό της γενικό-
τητας , θεωρούμε ότι ισχύει g i j = g j i ” στους Ευκλείδειους διανυ-
σματικούς χώρους .
112
 2 0
1) Να αποδειχθεί ότι κάθε τανυστής τύπου   ή   μπορεί
0  2
να γραφεί ως άθροισμα δύο τανυστών : ενός συμμετρικού , και
ενός αντισυμμετρικού τανυστή .
2) Να αποδείξετε ότι το τανυστικό γινόμενο δύο συμμετρικών τανυστών

A = ( αi j ) και Β = ( bk l )
ικανοποιεί τη σχέση
αi j bk l = α j i bl k
3) Να αποδείξετε ότι το τανυστικό γινόμενο δύο αντισυμμετρικών τανυ-

στών
A = ( α i j ) και Β = ( b k l )
ικανοποιεί τη σχέση
αi j b k l = α j i bl k
4) Δίνεται ο αντισυμμετρικός τανυστής T = ( t i j )

Να αποδείξετε ότι ισχύει
ti i = 0
5) Αν ο τανυστής T = ( t i j ) είναι συμμετρικός και συγχρόνως αντι-

συμμετρικός , τότε να αποδείξετε ότι είναι ο μηδενικός τανυστής .
6) Να αποδείξετε ότι ο τανυστής Τ ∈ E n( 2 ) είναι συμμετρικός αν και

μόνο αν ισχύει
ti j = t j i
όπου t i j είναι οι συνιστώσες του Τ ως προς μια βάση του

πραγματικού διανυσματικού χώρου E n
7) Να αποδείξετε ότι ο τανυστής G ∈ E ∗n ( 2 ) είναι συμμετρικός αν

και μόνο αν ισχύει
gij = gj i
όπου g i j είναι οι συνιστώσες του G ως προς μια βάση του

πραγματικού διανυσματικού χώρου E ∗n
113
8) Να αποδείξετε ότι ο τανυστής T = ( t i j ) ∈ E (n 2 ) είναι αντισυμμε-

τρικός αν και μόνο να ισχύει
ti j = − t j i
9) Να αποδείξετε ότι ο τανυστής Α = ( α i j ) ∈ E ∗n ( 2 ) είναι αντισυμ-

μετρικός αν και μόνο αν ισχύει
αi j = − α j i
10) Να βρεθούν οι διαστάσεις των διανυσματικών χώρων
E 2∧ ( 2 ) , E 3∧ ( 2 ) , E 4∧ ( 2 ) , E 5∧ ( 2 )
11) Να βρεθούν οι διαστάσεις των διανυσματικών χώρων
E 2∗ ∧ ( 2 ) , E 3∗ ∧ ( 2 ) , E 4∗ ∧ ( 2 ) , E ∗5 ∧ ( 2 )
12) Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος E 2 και e1 , e 2

μια βάση του .
Να βρεθούν οι αντίστοιχες βάσεις των διανυσματικών χώρων
E (2 2 ) και E 2∧ ( 2 )
13) Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος E 2 και e1 , e 2

μια βάση του . Έστω e1 , e 2 η αντίστοιχη βάση του E ∗2 (δυϊκή).
Να βρεθούν οι αντίστοιχες βάσεις των διανυσματικών χώρων
E ∗2 ( 2 ) και E 2∗ ∧ ( 2 )
14) Να δώσετε τον ορισμό του εξωτερικού γινομένου ∧ δύο διανυ-

σμάτων x , y ∈ E n
15) Να δώσετε τον ορισμό του εξωτερικού γινομένου ∧ δύο διανυ-

σμάτων x , y ∈ E ∗ n
16) Δίνεται ο τανυστής T = t i j e i ⊗ e j ∈ E n( 2 )

Αν ο Τ είναι αντισυμμετρικός , τότε να αποδείξετε ότι
T = t ( i j ) e i ∧ e j , με i < j
114
17) Δίνεται ο τανυστής T = t i j e i ⊗ e j ∈ Ε ∗n ( 2 )

Αν ο Τ είναι αντισυμμετρικός , τότε να αποδείξετε ότι
T = t ( i j ) e i ∧ e j , με i < j
όπου t ( i j ) είναι οι περιορισμένες συνιστώσες του Τ .
18) Πότε ένας πραγματικός διανυσματικός χώρος E n ονομάζεται

Ευκλείδειος (πραγματικός διανυσματικός) χώρος En ;
19) Δίνεται ο Ευκλείδειος πραγματικός διανυσματικός χώρος E 2 = ℝ 2

με e1 = ( 1 , 0 ) , e 2 = ( 0 , 1 ) μια βάση του , και με εσωτερικό
γινόμενο
< x , y > = x1 y1 + x 2 y 2
για κάθε x = x iei , y = y j e j

Να βρεθούν οι ποσότητες g i j και g i j του μετρικού τανυστή
ως προς τη βάση e1 , e 2
20) Στον Ευκλείδειο διανυσματικό χώρο E 3 = ℝ 3 το εσωτερικό γι-

νόμενο έχει τύπο
< x , y > = 4 x1 y1 + 9 x 2 y 2 + x 3 y 3
για κάθε x = x i e i , y = y j e j , όπου e1 , e 2 , e 3 είναι μια

βάση του E 3
Ι) Να βρεθούν οι ποσότητες g i j ως προς αυτήν την βάση .
ΙΙ) Να βρεθούν οι αντιαλλοίωτες ποσότητες g i j
ΑΛΓΕΒΡΑ ΤΑΝΥΣΤΩΝ
1. Η συμμετρική ομάδα S p
2. Η αλγεβρική δομή “ ΑΛΓΕΒΡΑ ”

3. Η αλγεβρική δομή “ ΤΑΝΥΣΤΙΚΗ ΑΛΓΕΒΡΑ ”
4. Παράσταση της ομάδας S p στο χώρο E n( p ) και E ∗n ( p )
5. Γραμμικοί τελεστές Α και S

7. Συνιστώσες του αντισυμμετρικού τανυστή ΑΤ
8. Ο διανυσματικός χώρος E ∧n ( p )
9. Ο διανυσματικός χώρος E ∗n ∧ ( p )
10.Οι τελεστές Α και S στην τανυστική άλγεβρα
11.Εξωτερικό γινόμενο ∧ στο χώρο t ( E n )
12.Εξωτερικό γινόμενο ∧ στο χώρο t ( E ∗n )

13.Εξωτερικό γινόμενο γραμμικών μορφών
14.Άλγεβρα του Grassmann G ( E n ) και G ( E ∗n )
15.Ασκήσεις
1. Η συμμετρική ομάδα S p
Θα εξετάσουμε την περίπτωση p = 3

Θεωρούμε λοιπόν τους θετικούς ακεραίους
1 , 2 , 3 (τρία στοιχεία)
Κάθε 1-1 και επί απεικόνιση
σ:{1,2,3}→{1,2,3}
ονομάζεται μετάθεση των 1 , 2 , 3
Π.χ. η απεικόνιση
σ
1. .1
2. .2
3. .3
είναι μια μετάθεση των παραπάνω τριών στοιχείων .

Γράφουμε συμβολικά
 1 2 3
σ =  
 2 1 3
ή πιο συνοπτικά
σ=213
Όλες οι μεταθέσεις είναι σε πλήθος 3 ! = 1⋅2⋅3 = 6 και είναι οι εξής :
σ1 = 1 2 3 άρτια (ταυτοτική)
σ2 = 1 3 2 περιττή
σ3 = 3 1 2 άρτια
σ5 = 2 3 1 άρτια
Μια μετάθεση ονομάζεται άρτια , όταν με άρτιο πλήθος εναλλαγών
ζευγών ακεραίων , φτάνουμε στην ταυτοτική μετάθεση .
Μια μετάθεση ονομάζεται περιττή , όταν δεν είναι άρτια .
3!
Οι άρτιες μεταθέσεις είναι σε πλήθος =3
2
118
Το σύνολο των μεταθέσεων S 3 εφοδιασμένο με την πράξη της

σύνθεσης απεικονίσεων αποτελεί ομάδα .
(Η πράξη ονομάζεται γινόμενο μεταθέσεων) .
Έστω π.χ. οι μεταθέσεις
1 2 3 
σ 2 =   δηλαδή σ2 = 1 3 2
1 3 2 
 1 2 3
σ 5 =   δηλαδή σ5 = 2 3 1
 2 3 1
Έχουμε :
 1 2 3
σ 2 o σ 5 =   δηλαδή σ 2 o σ 5 = σ 4 ή σ 2 σ 5 = σ 4 (συνοπτικά)
 3 2 1
και
 1 2 3
σ 5 o σ 2 =   δηλαδή σ 5 o σ 2 = σ 4 ή σ 5 σ 2 = σ 4 (συνοπτικά)
 2 1 3
Το πρόσημο μετάθεσης σ ορίζεται με τον τύπο
+ 1 αν σ άρτια μετάθεση
sign σ = 
− 1 αν σ περιττή μετάθεση
Αν σ , τ είναι μεταθέσεις , τότε ισχύει
sign (σ o τ ) = sign (σ ) ⋅ sign ( τ ) και sign(σ − 1 ) = sign(σ)
Γενικά μια μετάθεση σ παριστάνεται συμβολικά και
 1 2 3 
σ =  
 σ(1) σ(2) σ(3) 
ή συνοπτικά
σ = σ(1) σ(2) σ(3)
Η ομάδα S 3 ονομάζεται “ συμμετρική ομάδα S 3”
Η γενική περίπτωση S p , p ∈ ℕ ∗ είναι παρόμοια .

119
2. Η αλγεβρική δομή “ ΑΛΓΕΒΡΑ ”
Έστω V ένας διανυσματικός χώρος πάνω στο σώμα K .

Λέμε ότι ο διανυσματικός χώρος V είναι μια άλγεβρα πάνω στο K
όταν ορίζεται στον V μια εσωτερική πράξη
xy∈V
για κάθε x , y ∈V (η οποία συνήθως ονομάζεται πολ/σμός) και ισχύουν

οι παρακάτω ιδιότητες :
Ι) Επιμεριστική από αριστερά
x(y+z)=xy+xz
II) Επιμεριστική από δεξιά
(y+z)x =yx+zx
III) Μικτή
λ(xy)=(λx)y=x(λy)
για κάθε x , y , z ∈ V και για κάθε λ ∈ K
Σχόλιο 1
Όταν επιπλέον ισχύει
x(yz)=(xy)z
τότε ονομάζεται προσεταιριστική άλγεβρα .
Σχόλιο 2
Όταν επιπλέον ισχύει
xy=yx
τότε ονομάζεται αντιμεταθετική άλγεβρα .

120
3. Η αλγεβρική δομή “ ΤΑΝΥΣΤΙΚΗ ΑΛΓΕΒΡΑ ”
Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος (αναφοράς) E n

Θεωρούμε τις ακολουθίες της μορφής
ψ = ( Τ 0 , T1 , T2 , . . . , T k , . . . ) = { T k }
με στοιχεία
T k ∈ E (n k ) , k = 1 , 2 , . . .
όπου T k είναι διαφορετικά από το μηδέν μόνο για πεπερασμένο

πλήθος δεικτών και
T0 ∈ E n( 0 ) = ℝ
Το σύνολο όλων αυτών των ακολουθιών το συμβολίζουμε
t ( En)
Στο σύνολο t ( E n ) ορίζουμε πρόσθεση και βαθμωτό πολ/σμό με

τις σχέσεις
ψ + ψ ′ = ( Τ 0 + T0′ , T1 + T1′ , . . . , Tk + Tk′ , . . . )
λ ψ = ( λ Τ 0 , λ Τ1 , . . . , λ Τ k , . . . )
για κάθε
ψ = { Τk } , ψ′ = { Τ ′k } , λ ∈ ℝ
Το σύνολο t ( E n ) εφοδιασμένο μ’ αυτές τις πράξεις , αποτελεί

διανυσματικό χώρο πάνω στο σώμα ℝ
Τα στοιχεία του δ.χ. t ( E n ) τα ονομάζουμε “ αντιαλλοίωτους
τανυστές πάνω στον E n ” (και ευχόμαστε να μην παρεξηγηθούμε από
τον αναγνώστη) .
121
Στο διανυσματικό χώρο t ( E n ) ορίζουμε μια εσωτερική πράξη

(πολ/σμό) ως εξής :
Για κάθε
ψ = ( Τ 0 , T1 , T 2 , . . . , T k , . . . )
ψ ′ = ( Τ ′0 , T1′ , T2′ , . . . , T ′k , . . . )
ορίζουμε το (νέο) τανυστικό γινόμενο
ψ ⊗ ψ′
ψ ⊗ ψ′ = ( Τ 0 ⊗ T0′ , T0 ⊗ T1′ + T1 ⊗ T0′ , T0 ⊗ T2′ + T1 ⊗ T1′ + T2 ⊗ T0′ ,…
…………….. ∑ T ⊗ T′ , ……)
i + j=k
i j
Ισχύουν για κάθε ψ , ψ′ , ψ ′′ ∈ t ( E n ) , λ ∈ ℝ
Ι) ψ ⊗ ( ψ ′ + ψ ′′ ) = ψ ⊗ ψ ′ + ψ ⊗ ψ ′′
ΙΙ) ( ψ ′ + ψ ′′ ) ⊗ ψ = ψ ′ ⊗ ψ + ψ ′′ ⊗ ψ
ΙΙΙ) λ ( ψ ⊗ ψ ′ ) = ( λ ψ ) ⊗ ψ ′ = ψ ⊗ ( λ ψ ′ )
και επιπλέον
( ψ ⊗ ψ ′ ) ⊗ ψ ′′ = ψ ⊗ ( ψ ′ ⊗ ψ ′′ )
Επομένως ο δ.χ. t ( E n ) αποτελεί μια προσεταιριστική άλγεβρα

πάνω στο ℝ , η οποία ονομάζεται
“ Τανυστική άλγεβρα πάνω στο χώρο E n ”
Σχόλιο
Με ανάλογο τρόπο ορίζεται η τανυστική άλγεβρα πάνω στο χώρο E ∗n
δηλαδή η t ( E ∗n )
122
“ Δύο όψεις του ίδιου νομίσματος ”
Με τα σύμβολα αυτής της παραγράφου έχουμε :
Όψη 1
Έστω ότι
ψ = Τ 0 + T 1 + T2
ψ ′ = Τ ′0 + T1′
Έχουμε :
ψ ⊗ ψ ′ = Τ 0 ⊗ T0′ + T0 ⊗ T1′ + T1 ⊗ T0′ + T1 ⊗ T1′ + T2 ⊗ T0′ + T 2 ⊗T1′
ανήκει στο E n ανήκει στο E (n1 ) ανήκει στο E n( 2 ) ανήκει στο E (n p )

ομογενής ομογενής ομογενής ομογενής
συνιστώσα συνιστώσα συνιστώσα συνιστώσα
βαθμού 0 βαθμού 1 βαθμού 2 βαθμού 3
Γενικά είναι
ψ ⊗ ψ′ ≠ ψ′ ⊗ ψ
Όψη 2
Έστω ότι
ψ = ( Τ 0 , T1 , T2 , 0 , 0 , . . . )
ψ ′ = ( Τ ′0 , T1′ , 0 , 0 , 0 , . . . )
Έχουμε:
ψ ⊗ ψ′ = ( Τ 0 ⊗ T0′ , T0 ⊗ T1′ + T1 ⊗ T0′ , T1 ⊗ T1′ + T2 ⊗ T0′ , T2 ⊗T1′ , 0,0…)
Γενικά είναι
ψ ⊗ ψ′ ≠ ψ′ ⊗ ψ
Υπενθύμιση
Γενικά , το οποιοδήποτε “ Ελεύθερο ανάγνωσμα” δεν θεωρείται
δεσμευτικό μαθηματικό κείμενο .
123
4. Παράσταση της ομάδας S p στο χώρο E n( p ) και E∗n( p )
• Θεωρούμε τη συμμετρική ομάδα S p των μεταθέσεων των ακεραίων

αριθμών
1,2,...,p (δείκτες)
Σε κάθε μετάθεση
σ = σ(1) σ(2)...σ( p) ∈ S p
αντιστοιχίζουμε τον τελεστή
[σ]
πάνω στο χώρο E (n p ) ο οποίος ορίζεται με τη σχέση
( [ σ ] ) ( φ1 , φ 2 , . . . , φ p ) = Τ( φ σ (1) , φ σ ( 2 ) , . . . , φ σ ( p ) )
για κάθε
T ∈ E (n p ) , με φ j ∈ E n∗
Ο τελεστής [ σ ] είναι γραμμικός και αντιστρέψιμος .

Αν σ , τ ∈ S p τότε έχουμε :
( [ σ ] [ τ ] Τ ) ( φ1 , φ 2 ,..., φ p ) = ( [ σ ] Τ ) ( φ τ ( 1 ) , φ τ ( 2 ) ,…, φ τ ( p ) )
= Τ( φ σ τ ( 1 ) , φ σ τ ( 2 ) ,…, φ σ τ ( p ) )
= ( [ σ τ] Τ ) ( φ1 , φ 2 ,..., φ p )
[ σ τ ] = [ σ ] [ τ ] , για κάθε σ , τ ∈ S p
Αν θέσουμε
σ ο = 1 2...p (ταυτοτική μετάθεση)
τότε ισχύει
[ σο ] Τ = Τ , για κάθε T ∈ E n( p )
Συνεπώς οι τελεστές [ σ ] αποτελούν μια παράσταση της ομάδας

S p στον τανυστικό χώρο E n( p )
124
• Ας μελετήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ο τελεστής [ σ ] δρα στο

τανυστικό γινόμενο
φ ( 1 ) ⊗ φ ( 2 ) ⊗ . . . ⊗ φ ( p ) , με φ ( j ) ∈ E ∗n
όπου
(1) (2) . . . ( p)
είναι μια μετάθεση μελέτης (μετάθεση υπόβαθρο).
Αν x 1 , x 2 , . . . , x p ∈ E n τότε έχουμε
( [ σ ] ( φ ( 1 ) ⊗ φ ( 2 ) ⊗ . . . ⊗ φ ( p ) )) ( x 1 , x 2 , . . . , x n ) =
= ( φ ( 1) ⊗ φ ( 2 ) ⊗ . . . ⊗ φ ( p ) ) ( x σ (1) , x σ ( 2 ) , . . . , x σ ( p ) )
= φ (1) ( x σ (1) ) φ (2) ( x σ (2) ) . . . φ ( p ) ( x σ ( p ) )
Αναδιατάσσουμε τους παράγοντες του γινομένου πραγματικών αριθ-

μών (που βρήκαμε) έτσι ώστε η διάταξη
x σ (1) , x σ (2) , . . . , x σ ( p )
να γίνει η αρχική διάταξη

x1 , x2 , . . . , x p
Αυτό σημαίνει ότι στους δείκτες εφαρμόζουμε τη μετάθεση σ − 1

Τότε το γινόμενο γίνεται
φ σ −1 (1) ( x 1 ) φ σ −1 ( 2) ( x 2 ) . . . φ σ −1 ( p ) ( x p )
δηλαδή
( φ σ −1 (1) ⊗ φ σ −1 ( 2) ⊗ . . . ⊗ φ σ −1 ( p ) ) ( x 1 , x 2 , . . . , x p )
[ σ ] ( φ ( 1 ) ⊗ φ ( 2 ) ⊗ . . . ⊗ φ ( p ) ) = φ σ − 1 (1) ⊗ φ σ − 1 ( 2 ) ⊗ . . . ⊗ φ σ − 1 ( p )
Σχόλιο
Με ανάλογο τρόπο εργαζόμενοι βρίσκουμε ότι ο τελεστής [ σ ] δρα
στο τανυστικό γινόμενο
ε (1) ⊗ ε ( 2 ) ⊗ . . . ⊗ ε ( p ) , με ε ( j) ∈ E n
σύμφωνα με τον τύπο

[ σ ] ( ε ( 1 ) ⊗ ε ( 2 ) ⊗ . . . ⊗ ε ( p ) ) = ε σ − 1 (1 ) ⊗ ε σ − 1 ( 2 ) ⊗ . . . ⊗ ε σ − 1 ( p )
όπου οι τελεστές [ σ ] αποτελούν μια παράσταση της ομάδας S p

στον τανυστικό χώρο E n∗ ( p )
125
5. Γραμμικοί τελεστές Α και S

Θεωρούμε τη συμμετρική ομάδα S p των μεταθέσεων των ακεραίων
αριθμών
1 , 2 ,...,p (δεικτών).
Για κάθε σ ∈ S p ορίζεται ο τελεστής [ σ ] με τον τύπο
( [ σ ] Τ ) ( φ1 , φ 2 , . . . , φ n ) = Τ ( φ σ (1) , φ σ (2) , . . . , φ σ ( p ) )
για κάθε
T ∈ E (np ) , με φ j ∈ E ∗n
Ορίζουμε τους γραμμικούς τελεστές Α και S με τους τύπους
1
A=
p ! σ∈S ∑
sign (σ) [ σ ]
p
1
S=
p ! σ∈S ∑
[σ]
p
Για κάθε τ ∈ S p έχουμε :
1
[τ]Α=
p ! σ∈S∑sign(σ) [ τ ] [ σ ]
p
1
=
p! σ ∑ sign( τ
1 ∈S p
−1
σ1 ) [ σ 1 ]
1
=
p! σ ∑ sign( τ
1 ∈S p
−1
) sign (σ 1 ) [ σ1 ]
1
=
p! σ ∑ sign( τ) sign (σ ) [ σ
1 ∈S p
1 1 ]
= sign ( τ ) Α
όπου θέσαμε σ1 = τ σ ή ισοδύναμα σ = τ − 1 σ1 , δηλαδή
[ τ ] Α = sign(τ) Α
126
Ι) Για τον τελεστή Α ισχύει
1
A2 = ∑
p ! τ∈S
p
sig(τ) [ τ ] Α
1
= ∑
p ! τ ∈S
(sign(τ)) 2 A
p
1
= ∑
p! τ ∈ S
(+1 )A
p
=Α
δηλαδή
A2 ≡ A
Το αποτέλεσμα αυτό σημαίνει ότι ο τελεστής Α είναι αυτοδύνα-

μος (idempotent) .
II) Για τον τελεστή S ισχύει
[τ]S=S , για κάθε τ ∈ S p

και
1 1
S2 = S S =
p! ∑[ τ ] = p ! ∑ S = S
δηλαδή
S2 = S
Το αποτέλεσμα αυτό σημαίνει ότι ο τελεστής S είναι αυτοδύνα-

μος (idempotent) .
ΙΙΙ) Ο τελεστής Α είναι τελεστής προβολής πάνω στον υποχώρο

A ( E (np ) ) του δ.χ. E (n p )
IV) Ο τελεστής S είναι τελεστής προβολής πάνω στον υποχώρο

S ( E (np ) ) του δ.χ. E (n p )
127
 p
• Ένας τανυστής T ∈ E (np ) , δηλαδή τύπου   ονομάζεται τελείως
 0
αντισυμμετρικός ή πλήρως αντισυμμετρικός ή συνοπτικά αντισυμμε-
τρικός , όταν για κάθε φ i ∈ E ∗n και για όλα τα σ ∈ S p ισχύει :
T (φ σ (1) , φ σ (2) , . . . , φ σ ( p ) ) = sign (σ) Τ (φ1 , φ 2 , . . . , φ p )
δηλαδή
[ σ ] Τ = sign(σ)Τ
Σχόλιο
Με παρόμοιο τρόπο ορίζεται ο αντισυμμετρικός τανυστής T ∈ E ∗n ( p )
 0
δηλαδή τύπου  
 p
 p
• Ένας τανυστής T ∈ E (np ) , δηλαδή τύπου   ονομάζεται τελείως
 0
συμμετρικός ή πλήρως συμμετρικός ή συνοπτικά συμμετρικός ,όταν
για κάθε φ i ∈ E ∗n και για όλα τα σ ∈ S p ισχύει :
T ( φ σ (1) , φ σ (2) , . . . , φ σ ( p ) ) = Τ (φ1 , φ 2 , . . . , φ p )
δηλαδή
[σ]Τ =Τ
Σχόλιο
Με παρόμοιο τρόπο ορίζεται ο συμμετρικός τανυστής T ∈ E ∗n ( p )
 0
δηλαδή τύπου  
 p
128
Παρατήρηση 1
Ι) Θεωρούμε τον τυχαίο τανυστή T ∈ E (np )
Για τον τελεστή Α της προηγούμενης παραγράφου , ισχύει
[ τ ] Α = sign(τ) Α , για κάθε τ ∈ S p
[ τ ] Α Τ = sign(τ) Α Τ
Συνεπώς ο τανυστής Α Τ είναι αντισυμμετρικός .

( Γι’ αυτό ο Α ονομάζεται τελεστής αντισυμμετρίας ) .
ΙΙ) Έστω ένας αντισυμμετρικός τανυστής T ∈ E (np )

Θα ισχύει
[ σ ] Τ = sign(σ) Τ , για κάθε σ ∈ S p
1 1
AT = ∑
p ! σ ∈S
sign(σ) [ σ ] Τ =
p
p ! σ ∈S
T=T ∑
p
δηλαδή
ΑΤ=Τ
ΙΙΙ) Από τα παραπάνω , προκύπτει ότι το σύνολο A ( E (np ) ) περιέχει

ακριβώς τους αντισυμμετρικούς τανυστές του χώρου E (np )
Ο χώρος A ( E (np ) ) είναι διανυσματικός υποχώρος του E (np ) και
συμβολίζεται
E n∧ ( p ) ή ∧ (np )
δηλαδή
E n∧ ( p ) = A ( E n( p ) )
όπου Α είναι ο γραμμικός τελεστής

1
A= ∑
p ! σ ∈S
sign (σ) [ σ ]
p
Σχόλιο
Με παρόμοιο τρόπο ορίζεται ο χώρος
∧ ∗n ( p ) ≡ E ∗n ∧ ( p ) = A(E ∗n ( p ) )
129
Παρατήρηση 2
Ι) Θεωρούμε τον τυχαίο τανυστή T ∈ E (np )
Για τον τελεστή S της προηγούμενης παραγράφου , ισχύει
[ τ ] S = S , για κάθε τ ∈ S p
[τ]ST=ST
Συνεπώς ο τανυστής S T είναι συμμετρικός .

( Γι’ αυτό ο S ονομάζεται τελεστής συμμετρίας ) .
ΙΙ) Έστω ένας συμμετρικός τανυστής T ∈ E (np )

Θα ισχύει
[ σ ] Τ = Τ , για κάθε σ ∈ S p
1 1
ST= ∑
p ! σ ∈S
[ σ ]T =
p
p ! σ ∈S ∑
T=T
p
δηλαδή
ST=T
III) Από τα παραπάνω προκύπτει ότι το σύνολο S ( E (np ) ) περιέχει

ακριβώς τους συμμετρικούς τανυστές του χώρου E (np )
Ο χώρος S ( E (np ) ) είναι διανυσματικός υποχώρος του E (np ) και
συμβολίζεται E ∨n ( p ) (διαβάζεται “ E n αιχμή (προς τα) κάτω ( p)”),
δηλαδή
E n∨ ( p ) = S ( E n( p ) )
όπου S είναι ο γραμμικός τελεστής
1
S= ∑
p ! σ ∈S
[σ]
p
Σχόλιο
Με παρόμοιο τρόπο ορίζεται ο χώρος
E ∗n ∨ ( p ) = S ( E ∗n( p ) )
130
Θα εξετάσουμε την περίπτωση p = 2

Έχουμε S 2 = { σ1 , σ 2 } όπου σ1 = 12 άρτια (ταυτοτική)
σ 2 = 21 περιττή
Έχουμε sign(σ1 ) = 1 και sign(σ 2 ) = −1
Ο γραμμικός τελεστής Α είναι ο εξής :
1
A= ∑
p ! σ ∈S
p
sign (σ) [ σ ]
1
= [ sign (σ 1 ) [ σ1 ] + sign (σ 2 ) [ σ 2 ]]
2!
1
= ( [ σ1 ] − [ σ 2 ] )
2
 2
Θεωρούμε τον τυχαίο τανυστή T ∈ E (n2 ) , δηλαδή τύπου  
0
Ο Τ είναι μια διγραμμική μορφή
Τ : E ∗n × E ∗n → ℝ
όπου
T( φ1 , φ 2 ) ∈ ℝ , με φ1 , φ 2 ∈ E ∗n
Έχουμε :
1
AT = ( [ σ1 ] − [ σ 2 ] ) T
2
1
= ( [ σ1 ] T − [ σ 2 ] T )
2
1
A T ( φ1 , φ 2 ) = ( [ σ 1 ] T ( φ1 , φ 2 ) − [ σ 2 ] T ( φ1 , φ 2 ) ) ⇔
2
1
A T ( φ1 , φ 2 ) = ( T ( φ 1 , φ 2 ) − T ( φ 2 , φ1 ) )
2
Ο τανυστής ΑΤ : E ∗n × E ∗n → ℝ έχει τον παραπάνω τύπο και είναι
αντισυμμετρικός τανυστής , δηλαδή
A T ∈ E n∧ ( 2 )
131
Συνεχίζουμε : Ο γραμμικός τελεστής S είναι ο εξής :

1
S= ∑
p ! σ ∈S
p
[σ]
1
= ( [ σ1 ] + [ σ 2 ] )
2!
1
= ( [ σ1 ] + [ σ 2 ] )
2
Θεωρούμε τον τυχαίο τανυστή T ∈ E (n2 ) (της προηγούμενης σελίδας).
Έχουμε :
1
S T = ( [ σ1 ] + [ σ 2 ] ) T
2
1
= ( [ σ1 ] T + [ σ 2 ] T )
2
1
S T ( φ1 , φ 2 ) = ( [ σ 1 ] T ( φ1 , φ 2 ) + [ σ 2 ] T ( φ1 , φ 2 ) ) ⇔
2
1
S T ( φ1 , φ 2 ) = ( T ( φ1 , φ 2 ) + T ( φ 2 , φ1 ) )
2
Ο τανυστής S Τ : E ∗n × E ∗n → ℝ έχει τον παραπάνω τύπο και είναι
συμμετρικός τανυστής , δηλαδή
S T ∈ E ∨n ( 2 )
• T ∈ E (n2 )
• A T ∈ E ∧n ( 2 ) = A ( E (n2 ) )
• S T ∈ E ∨n ( 2 ) = S ( E (n2 ) )
• Ισχύει Τ = AT + ST
αντι- συμμετρική
συμμετρική συνιστώσα
συνιστώσα
Σχόλιο
2 0
Γενικά , ισχύει για τανυστές τύπου   ή  
0 2
Τ αντισυμμετρικός ⇔ ΑΤ = Τ ( δηλαδή ST = 0 )
Τ συμμετρικός ⇔ S Τ = Τ ( δηλαδή AT = 0 )
132
7. Συνιστώσες του αντισυμμετρικού τανυστή ΑΤ
Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος E n και ο τανυστής

( p)
T∈E n .
 p
Ο τανυστής Τ είναι τύπου   και είναι μια p - γραμμική μορφή
 0
Τ : E ∗n × E ∗n × . . . × E ∗n → ℝ
p καρτεσιανοί παράγοντες
Από τη σχέση ορισμού του τανυστή ΑΤ θα βρούμε τις συνιστώσες του .

Έχουμε :
1
AT = ∑
p ! σ ∈S
sign (σ) ( [ σ ] Τ )
p
Έστω e1 , e 2 , . . . , e n μια βάση του δ.χ. E n και e1 , e 2 , . . . , e n

η αντίστοιχη βάση του E ∗n (δυϊκή).
Έχουμε λοιπόν :
1
i
( A T ) ( e i1 , e i 2 ,..., e p ) = ∑
p ! σ ∈S
σ( i )
sign (σ) Τ(e σ(i1 ) , e σ(i 2 ) ,..., e p )
p
1
= ∑
p ! σ ∈S
p
σ( i ) σ( i )⋅⋅⋅σ( i )
sign (σ) Τ 1 2 p
δηλαδή
1
(1) ( AT )
i1 i 2 ⋅⋅⋅i p
= ∑
p ! σ ∈S
p
k k ⋅⋅⋅k
sign (σ) Τ 1 2 p
όπου θέσαμε
σ (i1 ) σ(i 2 ) … σ (i p ) = k 1 k 2 . . . k p
δηλαδή συμβολίσαμε πιο απλά τη μετάθεση
σ (i1 ) σ(i 2 ) … σ (i p )
133
Ορίζουμε τώρα το “ έψιλον του Kronecker ” ως εξής :
+ 1 αν k 1 k 2 ...k p είναι άρτια μετάθεση της i 1 i 2 ...i p

i i ⋅⋅⋅i 
ε k11 k2 2 ⋅⋅⋅pk p = − 1 αν k 1 k 2 ...k p είναι περιττή μετάθεση της i 1 i 2 ...i p

 0 σε κάθε άλλη περίπτωση
Η σχέση (1) με τη βοήθεια του έψιλον του Kronecker γράφεται

ισοδύναμα
i i 2 ⋅⋅⋅i p 1 i1 i 2 ⋅⋅⋅i p k k ⋅⋅⋅k

(2) (A T ) 1 = ε k1 k 2 ⋅⋅⋅k p T 1 2 p
p!
i i ⋅⋅⋅i k k ⋅⋅⋅k
Στη σχέση (2) οι ποσότητες ( A T ) 1 2 p και T 1 2 p είναι
συνιστώσες τανυστών , επομένως σύμφωνα με τον κανόνα του πηλίκου ,
οι ποσότητες
i i ⋅⋅⋅i
ε k11 k2 2 ⋅⋅⋅pk p
 p
είναι συνιστώσες τανυστή τύπου   , δηλαδή το έψιλον του Kronecker
 p
 p
είναι τανυστής τύπου  
 p
Σχόλιο
 0
Αν ο τανυστής Τ είναι τύπου   τότε εργαζόμενοι με παρόμοιο
 p
τρόπο , βρίσκουμε ότι οι συνιστώσες του αντισυμμετρικού τανυστή ΑΤ
δίνονται με τον τύπο
1 k1 k 2 ⋅⋅⋅k p
( A T ) i1 i 2 ⋅⋅⋅i p = ε i i ⋅⋅⋅i Ti1 i 2 ⋅⋅⋅i p
p! 1 2 p
Αν T ∈ E (np ) τότε
A T ∈ E ∧n ( p ) = A ( E (np ) )
και αν T ∈ E ∗n ( p ) τότε
A T ∈ E ∗n ∧ ( p ) = A ( E ∗n ( p ) )
134
ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Ονομασίες δικές μας Ονομασίες άλλων
Έψιλον του Kronecker Γενικευμένο δέλτα του Kronecker
i i ⋅⋅⋅i i i ⋅⋅⋅i
ε k11 k2 2 ⋅⋅⋅pk p δ k11 k2 2 ⋅⋅⋅pk p
Πρόσημο μετάθεσης i 1 i 2 ...i p Σύμβολο ε Levi - Civita
i i ⋅⋅⋅i i1 i 2 ⋅⋅⋅i p i i ⋅⋅⋅i

e i1 i 2 ⋅⋅⋅i p = ε 112 2⋅⋅⋅p p ε = δ 112 2⋅⋅⋅p p
i i 2 ⋅⋅⋅i p
e1 = ε 1i12i⋅2⋅⋅⋅p⋅⋅i p ε i1 i 2 ⋅⋅⋅i p = δ 1i12i⋅2⋅⋅⋅p⋅⋅i p
Στον “Κλασικό Τανυστικό λογισμό”
Τανυστές μεταθέσεων Τανυστές Levi - Civita
i1 i 2 ⋅⋅⋅i p i i 2 ⋅⋅⋅i p
∈ = g e1 θ i1 i 2 ⋅⋅⋅i p = g ε i1 i 2 ⋅⋅⋅i p
1 i i 2 ⋅⋅⋅i p 1 i i 2 ⋅⋅⋅i p
∈ i1 i 2 ⋅⋅⋅i p = e i1 i 2 ⋅⋅⋅i p θ1 = ε1
g g
Στον “Κλασικό Τανυστικό λογισμό”
Στον “ Αλγεβρικό Τανυστικό Λογισμό ” για το πρόσημο μετάθεσης

σ = i1 i 2 ... i p χρησιμοποιούμε το σύμβολο sign(σ) και όχι τα σύμβο-
i i 2 ⋅⋅⋅i p
λα e i1 i 2 ⋅⋅⋅i p ή e1 στα οποία δίνουμε άλλο νόημα .
135
8. Ο διανυσματικός χώρος E ∧n ( p )

 p
Έστω Τ ένας αντισυμμετρικός τανυστής τύπου   δηλαδή
 0
∧ ( p) (p)
T ∈ En ⊂ En
Επειδή προφανώς T ∈ E (np ) , άρα μπορούμε να τον γράψουμε ως

γραμμικό συνδυασμό μιας βάσης
e l1 ⊗ e l 2 ⊗ . . . ⊗ e l p
του διανυσματικού χώρου E (np )

Έστω λοιπόν ότι
(1) T= ∑t
1≤ l 1 ,l 2 ,...,l p ≤ n
l 1 l 2 ...l p
e l1 ⊗ e l 2 ⊗ . . . ⊗ e l p
Το παραπάνω άθροισμα μπορεί να θεωρηθεί ως άθροισμα μερικών

αθροισμάτων της μορφής
∑t
i1 i 2 ...i p
σ( i1 ) σ( i 2 )...σ( i p )
e σ ( i1 ) ⊗ e σ ( i 2 ) ⊗ . . . ⊗ e σ ( i p )
όπου 1 ≤ i1 < i 2 < . . . < i p ≤ n (αύξουσα διαδοχή αριθμών πλήθους p

από τη συλλογή 1 , 2 , . . . , n ) .
σ( i1 ) σ( i 2 )... σ( i p ) i i 2 ... i p
t = sign (σ) t 1
Επομένως η (1) γράφεται ισοδύναμα
 
T= ∑t
i1 i 2 ...i p
 ∑ sign (σ) (e σ(1) ⊗ e σ(2) ⊗ . . . ⊗ e σ( p ) 
 
n
  συνδυασμοί  
p
δηλαδή
T=
n
∑t i 1 i 2 ...i p
A( e i 1 ⊗ e i 2 ⊗ . . . ⊗ e i p )
  συνδυασμοί
p
όπου Α είναι ο τελεστής αντισυμμετρίας .

136
Η σχέση (2) λέει ότι τυχαίος αντισυμμετρικός τανυστής Τ τύπου

 p
  γράφεται ως γραμμικός συνδυασμός των ποσοτήτων
 0
A(e i1 ⊗ e i 2 ⊗ . . . ⊗ e i p )
οι οποίες είναι γραμμικά ανεξάρτητες , επειδή οι ποσότητες

e i1 ⊗ e i 2 ⊗ . . . ⊗ e i p
είναι γραμμικά ανεξάρτητες .
n
dim E n∧ ( p ) =   , όπου p ≤ n
p
Θέτουμε
e i1 i 2 ...i p = A(e i1 ⊗ e i 2 ⊗ . . . ⊗ e i p ) , με i1 < i 2 < ... < i p
Θεωρούμε τις περιορισμένες συνιστώσες του τανυστή έψιλον του

Kronecker , δηλαδή
l l ...l
ε i11 i 2 2...i p p , με i1 < i 2 < ... < i p
Ισχύει προφανώς
∑ε
p!
l 1 l 2 ...l p
i1 i 2 ...i p (e l1 ⊗ e l 2 ⊗ . .. . ⊗ e l p ) = A ( e i1 ⊗ e i 2 ⊗ . . . ⊗ e i p )
Επομένως ο τύπος (2) της προηγούμενης σελίδας γίνεται
T= ∑t
n
i1 i 2 ...i p
e i1 i 2 ...i p
 
 p
i i ...i
Οι ποσότητες t 1 2 p ονομάζονται περιορισμένες συνιστώσες του
Τ ως προς τη βάση e i1 i 2 ...i p επειδή ακριβώς υφίσταται ο περιορισμός
n
i1 < i 2 < ... < i p και επομένως η άθροιση περιέχει   όρους (δηλαδή
p
η άθροιση ως προς τους δείκτες δεν είναι απόλυτα ελεύθερη) .
Γι’ αυτό χρησιμοποιείται επίσης ο συμβολισμός
T= ∑t ( i1 i 2 ...i p )
e ( i1 i 2 ...i p )
ο οποίος τονίζει ακριβώς ότι μιλάμε για περιορισμένες συνιστώσες του

Τ.
137
8. Ο διανυσματικός χώρος E ∗n∧ ( p )

 0
Έστω φ ένας αντισυμμετρικός τανυστής τύπου   δηλαδή
 p
φ ∈ E ∗n ∧ ( p ) ⊂ E ∗n ( p )
Ο τανυστής φ ονομάζεται εξωτερική μορφή βαθμού p ή συνο-

πτικά p - εξωτερική μορφή .
Επειδή προφανώς φ ∈ E ∗n( p ) , άρα μπορούμε να τον γράψουμε ως
γραμμικό συνδυασμό μιας βάσης
lp
e l1 ⊗ e l 2 ⊗ . . . ⊗ e
του διανυσματικού χώρου E ∗n( p )

Έστω λοιπόν ότι
lp
(1) φ = φ l 1 l 2 ...l p e l 1 ⊗ e l 2 ⊗ . . . ⊗ e
όπου 0 ≤ l1 , l 2 , . . . , l p ≤ n
Εργαζόμενοι όπως στην προηγούμενη παράγραφο , μπορούμε να γρά-

ψουμε
(2) φ=
n
∑φ i1 i 2 ...i p
i
A( e i1 ⊗ e i 2 ⊗ . . . ⊗ e p )
 p  συνδυασμοί
 
όπου Α είναι ο συντελεστής αντισυμμετρίας .

Η σχέση (2) λέει ότι τυχαία p - εξωτερική μορφή γράφεται ως
γραμμικός συνδυασμός των ποσοτήτων
i
A ( e i1 ⊗ e i 2 ⊗ . . . ⊗ e p )
οι οποίες είναι γραμμικά ανεξάρτητες , επειδή οι ποσότητες
i
e i1 ⊗ e i 2 ⊗ . . . ⊗ e p
είναι γραμμικά ανεξάρτητες .
n
dim E ∗n ∧ ( p ) =   , όπου p ≤ n
p
138
Θέτουμε
i i 2 ... i p i
e1 = A (e i1 ⊗ e i 2 ⊗ . . . ⊗ e p ) , με i1 < i 2 < . . . < i p
Θεωρούμε τις περιορισμένες συνιστώσες του τανυστή έψιλον του

Kronecker
i i ...i
ε l11 l2 2 ...pl p , με i1 < i 2 < . . . < i p
Ισχύει προφανώς
∑ε p!
i1 i 2 ...i p
l 1 l 2 ...l p
l
( e l 1 ⊗ e l 2 ⊗ . . . ⊗ e p ) = A ( e i1 ⊗ e i 2 ⊗ . . . ⊗ e p )
i
Επομένως ο τύπος (2) της προηγούμενης σελίδας γίνεται
T= ∑φ
n
i1 i 2 ...i p e1
i i 2 ...i p
 
 p
Οι ποσότητες φ i1 i 2 ...i p ονομάζονται περιορισμένες συνιστώσες της

εξωτερικής μορφής φ επειδή ακριβώς υφίσταται ο περιορισμός
i1 < i 2 < . . . < i p
n
και επομένως η άθροιση περιέχει   όρους (δηλαδή η άθροιση ως
p
προς τους δείκτες δεν είναι απόλυτα ελεύθερη) .
Γι’ αυτό χρησιμοποιείται επίσης ο συμβολισμός
φ= ∑φ ( i1 i 2 ...i p ) e
( i1 i 2 ...i p )
ο οποίος τονίζει ακριβώς ότι μιλάμε για περιορισμένη συνιστώσα του φ .
Σχόλιο
Ισχύει (με ακριβή συμβολισμό) σύμφωνα με τα παραπάνω
i i 2 ...i p i i ...i l
e1 = ε l11 l2 2 ...pl p (e l 1 ⊗ e l 2 ⊗ . . . ⊗ e p )
και
( i1 i 2 ... i p ) i
e = A ( e i1 ⊗ e i 2 ⊗ . . . ⊗ e p )
Την παρένθεση στους δείκτες , για οπτικούς λόγους , δεν τη γράφουμε
και εννοείται ότι υπάρχει από τα συμφραζόμενα .
139
Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος E 2 = ℝ 2 (δηλαδή το
συνηθισμένο προσανατολισμένο επίπεδο) .
e2 e1
e1 e2
Έστω e1 , e 2 μια βάση του ℝ 2 (όχι αναγκαστικά κανονική) .

Θεωρούμε τα διανύσματα
x = α1e1 + β1e 2
y = α 2 e1 + β 2 e 2
Το προσανατoλισμένο εμβαδόν του παραλληλογράμμου το οποίο

ορίζεται από τα διανύσματα x και y είναι το
α1 β1
S( x , y ) =
α2 β2
Η απεικόνιση
S : E2 × E2 → ℝ
( x , y ) a S( x , y )
είναι μια διγραμμική μορφή πάνω στο δ.χ. E 2
Άρα , η απεικόνιση S είναι μια εξωτερική μορφή τάξης 2
(συνοπτικά : 2 - εξωτερική μορφή) , δηλαδή
S ∈ E ∗2 ∧ ( 2 ) ⊂ E ∗2 ( 2 )
Σχόλιο
Αν από τη διατεταγμένη βάση ( e1 , e 2 ) μεταβαίνουμε στη διατεταγ-
μένη βάση ( e 2 , e1 ) ,δηλαδή αν εναλλάξουμε τις βάσεις (ή ισοδύναμα
αν από τη μετάθεση 12 μεταβούμε στη 21 ) , τότε ισχύει
S( x , y) = − S( y , x )
140
Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος E n = ℝ n (δηλαδή ο
συνηθισμένος προσανατολισμένος χώρος διάστασης n ).
e3
( Η περίπτωση n = 3 )
e1 e2
Έστω ( e1 , e 2 , . . . , e n ) μια βάση του ℝ n (όχι αναγκαστικά κα-

νονική) . Θεωρούμε τα διανύσματα
ξ 1 = ξ 11e1 + ξ 12 e 2 + . . . + ξ 1 n e n
ξ 2 = ξ 21e1 + ξ 22 e 2 + . . . + ξ 2 n e n
………………………………..
ξ n = ξ n1e1 + ξ n 2 e 2 + . . . + ξ n n e n
Ο προσανατολισμένος όγκος παραλληλεπιπέδου n - διαστάσεων

ο οποίος ορίζεται από τα διανύσματα ξ 1 , ξ 2 , . . . , ξ n είναι ο
V ( ξ1 , ξ 2 , . . . , ξ n ) = [ ξ1 , ξ 2 , . . . , ξ n ]
όπου
ξ 11 ξ 12 L ξ 1n
ξ 21 ξ 22 L ξ 2n
[ ξ 1 , ξ 2 , . . . , ξ n ] = det ( ξ 1 , ξ 2 , . . . , ξ n ) =
M M L M
ξ n1 ξn2 L ξnn
V : E n × En × . . .× E n → ℝ
n παράγοντες
είναι μια n - γραμμική μορφή , δηλαδή είναι μια εξωτερική μορφή
τάξης n (συνοπτικά : n - εξωτερική μορφή) , δηλαδή
V ∈ E ∗n ∧ ( n ) ⊂ E ∗n ( n )
Σχόλιο
Αν εναλλάξουμε δύο διαδοχικά διανύσματα της διατεταγμένης βάσης
(τότε αυτό σημαίνει αλλαγή δύο γραμμών στην ορίζουσα) , και επομένως
ο προσανατολισμένος όγκος V θ’ αλλάξει πρόσημο . Αυτό σημαίνει
ότι από τη μετάθεση δεικτών 1 2 . . . n μεταβαίνουμε σ’ άλλη
( άρτια → περιττή ) .
Π.χ.
V ( ξ 1 , ξ 2 , ξ 3 , . . . , ξ n ) = − V( ξ 2 , ξ 1 , ξ 3 , . . . , ξ n )
141
10. Οι τελεστές Α και S στην τανυστική άλγεβρα
Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος E n και η τανυστική

άλγεβρα t ( E n )
Αν φ είναι τυχαίο στοιχείο της t ( E n )
φ = ( T 0 , T1 , T 2 . . . , T k , . . . )
τότε ορίζουμε
Αφ = ( A T 0 , A T 1 , A T2 . . . , A T k , . . . )
Sφ = ( S T 0 , S T 1 , S T2 . . . , S T k , . . . )
όπου Α και S είναι οι τελεστές αντισυμμετρίας και συμμετρίας

Ι) Οι Α και S είναι γραμμικοί τελεστές στην τανυστική άλγεβρα t ( E n )
ΙΙ) Οι Α και S είναι αυτοδύναμοι (idempotent) , δηλαδή

A2 = A και S2 = S
ΙΙΙ) Ο τελεστής Α προβάλλει το δ.χ. t ( E n ) στο διανυσματικό χώρο
Α t ( E n ) των ακολουθιών
( υ 0 , υ1 , υ 2 , . . . , υ p , . . . )
όπου
υ p ∈ E ∧n ( p )
IV) Ο τελεστής S προβάλλει το δ.χ. t ( E n ) στο διανυσματικό χώρο

S t ( E n ) των ακολουθιών
( v 0 , v1 , v 2 , . . . , v p , . . . )
όπου
( p)
v p ∈ E ∨n
V) Συμβολίζουμε :
α(Ε n ) = A t(E n )
s (Ε n ) = St(E n )
Σχόλιο
Όμοια συμπεράσματα έχουμε για τους τελεστές Α και S στην τανυ-
στική άλγεβρα t ( E ∗n )
142
11. Εξωτερικό γινόμενο ∧ στο χώρο t(E n )

Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος E n και ο τανυστικός
χώρος t ( E n ) . Έστω φ και ψ δύο στοιχεία του χώρου t ( E n )
Ορίζουμε το εξωτερικό γινόμενο φ ∧ ψ με τον τύπο
φ ∧ ψ = Α(φ ⊗ ψ )
Πρόταση 1 . Ισχύουν οι σχέσεις :

Ι) φ ∧ (ψ + ψ′) = φ ∧ ψ + φ ∧ ψ′
ΙΙ) (ψ + ψ′) ∧ φ = ψ ∧ φ + ψ′ ∧ φ
ΙΙΙ) λ (φ ∧ ψ) = (λ φ) ∧ ψ = φ ∧ (λ ψ) , λ ∈ ℝ
IV) φ ∧ (ψ ∧ ψ′) = (φ ∧ ψ) ∧ ψ′
για κάθε φ , ψ , ψ′ ∈ t ( E n )
Απόδειξη
Ι) και ΙΙ) Ο τελεστής Α είναι γραμμικός και το τανυστικό γινόμενο
φ ⊗ ψ είναι γραμμικό ως προς καθένα από τους δύο παράγοντες ,
συνεπώς το ίδιο ισχύει και για το εξωτερικό γινόμενο .
ΙΙΙ) Έχουμε :
λ (φ ∧ ψ) = λ Α (φ ⊗ ψ )
= Α λ (φ ⊗ ψ )
= Α(λ φ ⊗ ψ ) = (λ φ) ∧ ψ
= Α(φ ⊗ λ ψ ) = φ ∧ (λ ψ)
IV) Θα αποδείξουμε πρώτα ότι το φ ∧ ψ εξαρτάται μόνο από τις αντι-

συμμετρικές συνιστώσες των φ και ψ , δηλαδή ότι
Α(φ ⊗ ψ ) = Α(Α(φ) ⊗ ψ ) = Α(φ ⊗ A (ψ) ) = Α(Α(φ) ⊗ A (ψ) )

143
Αρκεί να κάνουμε την απόδειξη στην περίπτωση

φ ∈ Ε (np ) και ψ ∈ Ε (nq )
Θεωρούμε λοιπόν τις μεταθέσεις

σ ∈Sp και σ′ ∈ S p + q
όπου
 1 2 L p 
σ =  
 σ(1) σ(2) L σ( p) 
και
 1 2 L p , p +1 L p + q
σ′ =  
 σ(1) σ(2) L σ(p) , p + 1 L p + q 
Έχουμε προφανώς
( [ σ ] φ) ⊗ ψ = [ σ′ ] (φ ⊗ ψ)
και
sign(σ) = sign(σ′)
Επομένως έχουμε :
Α( [ σ ] φ ⊗ ψ) = Α( [ σ′ ] (φ ⊗ ψ)) = sign(σ) Α(φ ⊗ ψ)
και
Α(φ ⊗ ( [ σ ] ψ )) = sign(σ) Α(φ ⊗ ψ)
Συνεπώς
  
Α(Α(φ) ⊗ ψ) = Α  sign (σ)[ σ ] φ  ⊗ ψ  = A (φ ⊗ ψ)
1
 p ! σ ∈ S ∑  
 p  
Με όμοιο τρόπο προκύπτει
Α(φ ⊗ Α(ψ)) = Α(φ ⊗ ψ )
Και τώρα θα αποδείξουμε την προσεταιριστική ιδιότητα .
Έχουμε :
φ ∧ (ψ ∧ ψ′) = Α(φ ⊗ A ( ψ ⊗ ψ ′ ) ) = Α(φ ⊗ ( ψ ⊗ ψ ′ ) ) =
= Α( (φ ⊗ ψ) ⊗ ψ ′ ) = Α( A (φ ⊗ ψ) ⊗ ψ ′ ) =
= (φ ∧ ψ) ∧ ψ′
δηλαδή
φ ∧ (ψ ∧ ψ′) = (φ ∧ ψ) ∧ ψ′
Σχόλιο
φ ∧ (ψ ∧ ψ′) = (φ ∧ ψ) ∧ ψ′ = φ ∧ ψ ∧ ψ′
144
Ορισμός Άλγεβρας του Grassmann G(En )
Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος , και ο χώρος των αντι-

συμμετρικών τανυστών α ( Ε n ) εφοδιασμένος με το εξωτερικό
γινόμενο ∧
Επειδή , σύμφωνα με την πρόταση 1 , πληρούνται οι ιδιότητες της
αλγεβρικής δομής “ προσεταιριστική άλγεβρα” , γι’ αυτό ο παρα-
πάνω τανυστικός χώρος α ( Ε n ) ονομάζεται ( ως προς ∧ )
εξωτερική άλγεβρα πάνω στον E n ή άλγεβρα του Grassmann
πάνω στον E n και συμβολίζεται G ( E n ) δηλαδή συμβολικά
G(E n ) = (α(Ε n ) , ∧ )
όπου
α(Ε n ) = Α t ( E n )
και Α είναι ο τελεστής αντισυμμετρίας .
Το παρακάτω λογικό διάγραμμα είναι έγκυρο :
Χώρος t( En )
Χώρος α ( E n )
Το σύνολο G ( E n ) ταυτίζεται με το σύνολο α ( E n )

145
Πρόταση 2
Στην περίπτωση
φ ∈ Ε (np ) και ψ ∈ Ε (np )
έχουμε :
Ι) φ ⊗ ψ = [ σ ] (ψ ⊗ φ) στο χώρο E (np + q ) , όπου
 1 2 L q , q +1 L q + p
σ =  
p +1 p + 2 L p + q , 1 L p 
ΙΙ) φ ∧ ψ = ( −1 ) p q ψ ∧ φ
Απόδειξη
Ι) Έχουμε :
(φ ⊗ ψ) ( θ (1) , θ (2) , . . . , θ ( p ) , θ ( p + 1) , . . . , θ ( p + q ) ) =
= φ(θ (1) , θ (2) ,..., θ ( p ) ) ψ (θ ( p +1) ,..., θ ( p + q ) ) , όπου θ ( j ) ∈ E ∗n
= ψ (θ ( p +1) ,..., θ ( p + q ) ) φ(θ (1) , θ (2) ,..., θ ( p ) ) , γινόμενο πραγματικών αριθμών
= ( ψ ⊗ φ) (θ ( p +1) ,..., θ ( p + q ) , θ (1) , θ (2) ,..., θ ( p ) )
= ( [ σ ] (ψ ⊗ φ )) ( θ (1) , θ (2) ,..., θ ( p ) , θ ( p +1) ,..., θ ( p + q ) )
Συνεπώς
φ ⊗ ψ = [ σ ] (ψ ⊗ φ)
ΙΙ) Έχουμε :
φ ∧ ψ = Α(φ ⊗ ψ ) = Α( [ σ ] (ψ ⊗ φ)) = sign(σ) Α(ψ ⊗ φ) =
= ( −1 ) p q (ψ ∧ φ)
αφού
sign(σ) = ( −1 ) p q
Επομένως φ ∧ ψ = ( −1 ) p q ψ ∧ φ
Ισχύει προφανώς ψ ∧ φ = (−1 ) p q φ ∧ ψ
Πόρισμα
Αν x , y ∈ E n τότε ισχύουν οι σχέσεις :
x∧y=−y∧x και x∧x=0

146
12. Εξωτερικό γινόμενο ∧ στο χώρο t ( E ∗n )

Έστω E ∗n ο δυϊκός χώρος του E n
Θεωρούμε τον τανυστικό χώρο t ( E ∗n )
Έστω α και β δύο στοιχεία του χώρου t ( E ∗n )
Ορίζουμε το εξωτερικό γινόμενο α ∧ β με τον τύπο
α ∧ β = Α(α ⊗ β)
όπου Α είναι ο τελεστής αντισυμμετρίας :
Πρόταση 1 Ισχύουν οι σχέσεις :

Ι) α∧(β+γ) = α∧β + α∧γ
ΙΙ) (β+γ)∧α = β∧α +γ∧α
ΙΙΙ) λ ( α ∧ β ) = ( λ α ) ∧ β = α ∧ ( λ β ) , λ ∈ ℝ
IV) α ∧ ( β ∧ γ ) = ( α ∧ β ) ∧ γ
για κάθε α , β , γ ∈ t ( E ∗n )
Αποδεικνύεται όπως η πρόταση 1 της προηγούμενης παραγράφου .
Σχόλιο
α∧(β∧γ) = (α∧β)∧γ = α∧β∧γ
Ορισμός άλγεβρας του Grassmann G( E ∗n )
Ο χώρος των αντισυμμετρικών μορφών α ( Ε ∗n ) εφοδιασμένος με

το εξωτερικό γινόμενο ∧ αποτελεί προσεταιριστική άλγεβρα ,
η οποία ονομάζεται εξωτερική άλγεβρα πάνω στον Ε ∗n ή
άλγεβρα του Grassmann πάνω στον Ε ∗n και συμβολίζεται G ( Ε ∗n )
δηλαδή συμβολικά
G ( E ∗n ) = ( α ( Ε ∗n ) , ∧ )
όπου
α ( Ε ∗n ) = Α t ( Ε ∗n )
και Α είναι ο τελεστής αντισυμμετρίας .
147
Πρόταση 2
Στην περίπτωση
α ∈ Ε ∗n ( p ) και β ∈ Ε ∗n ( q )
ισχύει
α ∧ β = ( −1 ) p q β ∧ α
Αποδεικνύεται , όπως η πρόταση 2 της προηγούμενης παραγράφου .
Πόρισμα
Αν οι μορφές α , β είναι περιττού βαθμού , π.χ.
α , β ∈ E ∗n
τότε ισχύουν οι σχέσεις
α∧β = −β∧α και α∧α = 0
Έστω ότι α είναι μια p - μορφή , δηλαδή
α ∈ Ε ∗n ( p )
και ότι β είναι μια q - μορφή , δηλαδή
β ∈ Ε ∗n ( q )
τότε α ∧ β είναι μια ( p + q ) - μορφή , δηλαδή
α ∧ β ∈ Ε ∗n ( p + q )
Έστω e1 , e 2 , . . . , e n μια βάση του E n και Α ο τελεστής

αντισυμμετρίας . Τότε έχουμε :
1 k1 k 2 ...k p
(Α α) r 1 r 2 ...r p = ε r r ...r α k k ...k
p! 1 2 p 1 2 p
1 l 1 l 2 ...l q
(Α β) s 1 s 2 ...s q = ε s s ...s β l l ...l
q! 1 2 q 1 2 q
1 μ μ ...μ v v ...v
(α ∧ β) i1 i 2 ...i p + q = ε i11i 2 ...2 i p +pq 1 2 q α μ1 μ 2 ... μ p β v1 v 2 ...v q
p! q !
σύμφωνα με τον ορισμό του Spivak . (Διάβασε το ενημερωτικό σημείωμα
της επόμενης σελίδας ) .
148
Ενημερωτικό σημείωμα
Για τον ορισμό του εξωτερικού γινομένου υπάρχουν δύο τύποι στη
διεθνή βιβλιογραφία :
1ος ορισμός : φ ∧ ψ = Α(φ ⊗ ψ) (π.χ. Kastler )
(p + q) !
2ος ορισμός : φ∧ψ= A (φ ⊗ ψ) (π.χ. Spivak)
p! q!
Εμείς χρησιμοποιήσαμε τον ορισμό του Kastler .
• Ο ορισμός του Kastler (εξωτερικό γινόμενο ∧ του kastler) έχει το

πλεονέκτημα της ευχέρειας στην απόδειξη των ιδιοτήτων αυτού του
γινομένου .
• Ο ορισμός του Spivak (εξωτερικό γινόμενο ∧ του Spivak) έχει το

πλεονέκτημα της ομοιομορφίας στην έκφραση των συνιστωσών αυ-
τού του γινομένου .
• Τα πλεονεκτήματα του ορισμού του Kastler είναι τα μειονεκτήματα

του ορισμού του Spivak και αντιστρόφως .
Επειδή οι δύο ορισμοί διαφέρουν κατά σταθερό παράγοντα , γι’ αυτό
χρησιμοποιήσαμε τον ορισμό του Kastler στην απόδειξη των ιδιοτήτων
του γινομένου, αφού και ο ορισμός του Spivak οδηγεί στις ίδιες ακριβώς
ιδιότητες .
Όταν όμως ενδιαφερόμαστε για την αναλυτική έκφραση του γινομένου
∧ τότε πρέπει (οπωσδήποτε) να χρησιμοποιείται ο ορισμός του Spivak ,
ο οποίος είναι διορθωτικός του ορισμού του Kastler .
Αυτός ο τελευταίος προβληματισμός αφορά , π.χ. το “ Λογισμό των
Διαφορικών Μορφών” , με τον οποίο δεν θα ασχοληθούμε σ’ αυτό το
βιβλίο .
149
Το παρακάτω λογικό διάγραμμα είναι διευκρινιστικό :
Εξωτερικό γινόμενο ∧ Kastler
Εξωτερικό γινόμενο ∧ Spivak
• Κάθε γενική πρόταση η οποία αποδεικνύεται με τη βοήθεια του ορι-

σμού του εξωτερικού γινομένου ∧ του Kastler ισχύει και για το
εξωτερικό γινόμενο ∧ του Spivak .
Το αντίστροφο γενικά δεν ισχύει .
• Για τον Τανυστικό Λογισμό των περισσοτέρων αναλυτικών εφαρμο-

γών, ως εξωτερικό γινόμενο ∧ θεωρείται το εξωτερικό γινόμενο ∧
του Spivak .
• Το “ εξωτερικό γινόμενο του Kastler ” είναι γενίκευση του

“ εξωτερικού γινομένου ∧ του Spivak ” .
• Το “ εξωτερικό γινόμενο του Spivak ” είναι ειδίκευση του

“ εξωτερικού γινομένου ∧ του Kastler ” .
Σημαντική υπενθύμιση
Στον Τανυστικό Λογισμό ενδιαφερόμαστε για τη διατύπωση σχέσεων
ανεξάρτητα από τη βάση του χώρου αναφοράς .
150
13. Εξωτερικό γινόμενο γραμμικών μορφών
Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος E n και οι πλήθους q

γραμμικές μορφές ( 1 - μορφές )
ω1 , ω 2 , . . . , ω q : E n → ℝ
Το εξωτερικό γινόμενο
ω1 ∧ ω 2 ∧ . . . ∧ ω q
αλλάζει πρόσημο σε οποιαδήποτε εναλλαγή δύο διαδοχικών μορφών .

Στην περίπτωση που δύο από αυτές τις μορφές είναι ίσες , το εξωτε-
ρικό γινόμενο μηδενίζεται .
Έστω τώρα μια βάση e1 , e 2 , . . . , e q του δ.χ. E ∗n και το εξω-
τερικό γινόμενο
iq
φ = e i1 ∧ e i 2 ∧ . . . ∧ e , με i1 < i 2 < ... < i q
Προφανώς
φ ∈ Ε ∗n ∧ ( q )
Επειδή γενικά
e l = δ lr e r
συμπεραίνουμε ότι η q - εξωτερική μορφή φ θα έχει συνιστώσες
r r ...r i i i ...i
φ l 1 l 2 ...l q = ε l11 l2 2 ...lq q δ ir11 δ ir22 . . . δ r qq = ε l11 l2 2 ...lq q
οι οποίες είναι οι συνιστώσες του τανυστή
i i 2 ...i q
e1 , με i1 < i 2 < ... < i q
i i 2 ,,, i q iq
e1 = e i1 ∧ e i 2 ∧ . . . ∧ e , με i1 < i 2 < ... < i q και q≤n
151
n n
Επειδή dim E ∗n ( q ) =   συμπεραίνουμε ότι αυτά τα   εξω-
q q
∗ ∧ ( q)
τερικά γινόμενα ορίζουν μια βάση του E n
Έτσι , αν α είναι μια q - εξωτερική μορφή , τότε θα ισχύει
α= ∑α
n
i1 i 2 ...i q e i1 ∧ e i 2 ∧ . . . ∧ e
iq
 
q
όπου 1 ≤ i1 < i 2 . . . < i q ≤ n
Έστω e1 , e 2 , e 3 μια βάση του δ.χ. E ∗3
Περίπτωση q = 2 : Οι 2 - εξωτερικές μορφές
e1 ∧ e 2 , e1 ∧ e 3 , e2 ∧ e3
αποτελούν μια βάση του δ.χ. E ∗n ∧ ( 2)
 3 3!
Είναι dim E ∗n ( 2) =   = =3
 2  2 ! 1!
Περίπτωση q = 3 : Οι 3 - εξωτερική μορφή
e1 ∧ e 2 ∧ e 3
αποτελεί μια βάση του δ.χ. E ∗n ∧ ( 3)
 3
Είναι dim E ∗n ( 3) =   = 1
 3
Περίπτωση q = 1: Οι 1 - μορφές
e1 , e 2 , e 3
αποτελούν μια βάση του δ.χ. E ∗n ∧ ( 1) = E ∗3
Περίπτωση q = 0 : Είναι E ∗n ∧ ( 0) = ℝ ∗
152
Ο παρακάτω πίνακας είναι διευκρινιστικός ( n = 3 ) :
Βάση του Βάση του

q dim E ∗n ( q ) E ∗n ( q ) dim E ∗n ∧ ( q ) E ∗n ∧ ( q ) n−q
0 30 = 1 E ∗3 ( 0 ) = ℝ ∗ 1 E ∗3 ∧ ( 0 ) = ℝ ∗ 3
e1 e1
1 31 = 3 e2 3 e1 2
e3 e2
ei ⊗ e j e1 ∧ e 2
2 32 = 9 i=1,2,3 3 e1 ∧ e 3 1
j=1,2,3
e 2 ∧ e3
ei ⊗ e j ⊗ ek
3 3 3 = 27 i=1,2,3 1 e1 ∧ e 2 ∧ e 3 0
j=1,2,3
k=1,2,3
Έχουμε :
e 1 ∧ e 2 ∧ e 3 = A (e 1 ⊗ e 2 ⊗ e 3 ) (Kastler)
(1 + 1 + 1) !
e1 ∧ e 2 ∧ e 3 = A(e1 ⊗ e 2 ⊗ e 3 ) = 6 ⋅ A(e1 ⊗ e 2 ⊗ e 3 ) (Spivak)
1! 1! 1!
153
Έστω e1 , e 2 μια βάση του E ∗2
Ο παρακάτω πίνακας είναι διευκρινιστικός ( n = 2 ) :
Βάση του Βάση του

q dim E ∗n ( q ) E ∗n ( q ) dim E ∗n ∧ ( q ) E ∗n ∧ ( q ) n−q
0 20 = 1 E ∗2 ( 0 ) = ℝ ∗ 1 E ∗2 ∧ ( 0 ) = ℝ ∗ 3
e1 e1
1
1 2 =2 2 1
e2 e2
e1 ⊗ e 1
2 22 = 4 e1 ⊗ e 2 1 e1 ∧ e 2 0
e 2 ⊗ e1
e2 ⊗ e2
• Αν θ είναι μια 2 - γραμμική μορφή , δηλαδή θ ∈ Ε ∗2 (2) τότε

αυτή γράφεται
θ = θ 11e1 ⊗ e1 + θ 12 e1 ⊗ e 2 + θ 21e 2 ⊗ e1 + θ 22 e 2 ⊗ e 2
• Αν φ είναι μια 2 - εξωτερική μορφή , δηλαδή φ ∈ Ε ∗2 ∧ (2) τότε

αυτή γράφεται
φ = φ12 e1 ∧ e 2
όπου
e1 ∧ e 2 = A (e1 ⊗ e 2 ) = e1 ⊗ e 2 − e 2 ⊗ e1 (kastler)
(1 + 1) !
e1 ∧ e 2 = A (e1 ⊗ e 2 ) = 2(e1 ⊗ e 2 − e 2 ⊗ e1 ) ( Spivak)
1! 1!
αφού e1 , e 2 είναι 1 - μορφές .

154
Πρόταση 1
Οι γραμμικές μορφές ω1 , ω 2 , ..., ω q είναι γραμμικά εξαρτημένες ,
αν και μόνο αν
ω1 ∧ ω 2 ∧ . . . ∧ ω q = 0
Απόδειξη
Έστω ότι οι γραμμικές μορφές ω1 , ω 2 , ..., ω q είναι γραμμικά
εξαρτημένες . Τότε μια απ’ αυτές χ.π.τ.γ. η ω1 είναι γραμμικός συν-
δυασμός των άλλων , δηλαδή
q
1
ω = ∑λ ω
j= 2
j
j
Επομένως
q
1 2
ω ∧ ω ∧ ... ∧ ω = q
∑λ (ω ∧ ω
j= 2
j
j 2
∧ . . . ∧ ωq ) = 0
αφού κάθε όρος του αθροίσματος περιέχει δύο ίσες μορφές .
Έστω ότι οι μορφές ω1 , ω 2 , ..., ω q είναι γραμμικά ανεξάρτητες .
Σύμφωνα με γνωστό θεώρημα της ΓΡΑΜΜΙΚΗΣ ΑΛΓΕΒΡΑΣ ,
μπορούμε την ακολουθία
ω1 , ω 2 , ..., ω q
να τη συμπληρώσουμε έτσι ώστε να γίνει μια βάση
ω1 , ω 2 , ..., ω q , θ q+1 , ... , θ n
του διανυσματικού χώρου E ∗n

n
Τότε όμως τα πλήθους   διακεκριμένα εξωτερικά γινόμενα αυτών,
q
των πλήθους n μορφών , ανά q , ορίζουν μια βάση του διανυσματικού
υποχώρου
E ∗n ∧ ( q ) ⊂ E ∗n ( q )
Άρα , κανένα από αυτά δεν μπορεί να είναι ίσο με μηδέν , και επομένως
το γινόμενο
ω1 ∧ ω 2 ∧ . . . ∧ ω q
δεν μπορεί να είναι μηδενική μορφή , δηλαδή είναι
ω1 ∧ ω 2 ∧ . . . ∧ ω q ≠ 0
155
Πρόταση 2
Δίνονται οι γραμμικά ανεξάρτητες μορφές
ω1 , ω 2 , ..., ω q
Αν οι γραμμικές μορφές
φ1 , φ 2 ... , φ q
πληρούν τις σχέσεις

φ i ∧ ω i = 0 , i = 1 , 2 , . . . ,q
τότε ισχύουν οι σχέσεις
q
φi = ∑A
j =1
ij ωj , όπου Aij = A ji
Απόδειξη
Συμπληρώνουμε τις μορφές ω1 , ω 2 , ..., ω q σε μια βάση
ω1 , ω 2 , ..., ω q , θ q+1 , ... , θ n
του διανυσματικού χώρου E ∗n

Τότε , επειδή φ i ∈ E ∗n για i = 1 , 2 , . . ., q θα έχουμε
q n
φi = ∑A
j =1
ij
j
ω + ∑B
r = q +1
ir θr
Από τη δοσμένη σχέση
φ i ∧ ω i = 0 , i = 1 , 2 , . . . ,q
προκύπτει
∑ (Ai< j
ij − A j i ) ωi ∧ ω j + ∑B
r = q +1
ir ωi ∧ θ r = 0
A i j − A ji = 0 και Bir = 0
οπότε
q
φi = ∑Aj =1
ij ω j , με A i j = A j i
156
Δίνονται οι γραμμικές μορφές
ω1 = 2 e1 − e 2
ω 2 = − 6 e1 + 3 e 2
όπου e1 , e 2 είναι μια βάση του E ∗2

Έχουμε :
ω1 ∧ ω 2 = ( 2 e 1 − e 2 ) ∧ ( − 6 e 1 + 3 e 2 )
0 0
= − 12 e ∧ e + 6 e ∧ e + 6 e ∧ e − 3 e ∧ e 2
1 1 1 2 2 1 2
= 6 e 1 ∧ e 2 − 6 e1 ∧ e 2 = 0
Επομένως οι ω1 , ω 2 είναι γραμμικά εξαρτημένες .

Πράγματι ισχύει ω 2 = − 3 ω1
Δίνονται οι γραμμικές μορφές
ω1 = e1 + e 2 + e 3
ω 2 = e1 − e 2 + 2 e 3
όπου e1 , e 2 , e 3 είναι μια βάση του E ∗3

Έχουμε :
ω1 ∧ ω 2 = ( e 1 + e 2 + e 3 ) ∧ ( e 1 − e 2 + 2 e 3 )
0
= e ∧ e1 − e1 ∧ e 2 + 2 e1 ∧ e 3
1
0
+ e ∧ e − e ∧ e 2 + 2 e 2 ∧ e3
2 1 2
0
+ e ∧ e − e ∧ e + 2 e ∧ e3
3 1 3 2 3
= − e1 ∧ e 2 + 2 e1 ∧ e 3
− e1 ∧ e 2 + 2 e 2 ∧ e 3
− e1 ∧ e 3 + e 2 ∧ e 3
= − 2 e1 ∧ e 2 + e1 ∧ e 3 + 3 e 2 ∧ e 3 ≠ 0
Επομένως οι ω1 , ω 2 είναι γραμμικά ανεξάρτητες .

157
Δίνονται τα διανύσματα
r r r
α = 2 e1 +e 2
r r r
β = e1 − e 3
e1 , e 2 , e 3 είναι μια βάση του δ.χ. E 3 = ℝ 3

r r r
όπου
Το εξωτερικό τους γινόμενο είναι

r r r r r r
α ∧ β = ( 2 e1 + e 2 ) ∧ (e1 − e 3 )
0
r r r r
= 2 e1 ∧ e1 − 2 e1 ∧ e 3
r r r r
+ e 2 ∧ e1 − e 2 ∧ e 3
r r r r r r
= − e1 ∧ e 2 − 2 e1 ∧ e 3 − e 2 ∧ e 3
δηλαδή
r r r r r r r r
α ∧ β = ( −1 ) e1 ∧ e 2 + ( −2 ) e1 ∧ e 3 + (−1 ) e 2 ∧ e 3
Σχόλιο
Έχουμε :
r
α ∈ Ε3 dim E 3 = 3
r
β ∈ Ε3
r r  3
α ∧ β ∈ Ε 3∧ (2) dim E 3∧ ( 2 ) =   = 3
 2
Μια βάση του δ.χ. E 3∧ ( 2) αποτελούν τα διανύσματα
r r r r r r
e1 ∧ e 2 , e1 ∧ e 3 , e 2 ∧ e3
158
14. Άλγεβρα του Grassmann G ( E n ) και G ( E ∗n )
• Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος E n (διάστασης n )

Ο διανυσματικός χώρος
α(Ε n ) = A t(E n )
ο οποίος αποτελείται από τους αντισυμμετρικούς αντιαλλοίωτους τανυ-

στές πάνω στον E n , εφοδιασμένος με το εξωτερικό γινόμενο ∧
αποτελεί , όπως είδαμε , μια προσεταιριστική άλγεβρα η οποία ονομά-
ζεται Άλγεβρα του Grassmann πάνω στον E n και συμβολίζεται
G ( E n ) δηλαδή
G(E n ) = ( α(Ε n ) , ∧ )
Έστω e1 , e 2 , . . . , e n μια βάση του δ.χ. E n

Τότε τα διανύσματα
e i1 i 2 ...i p = A(e i1 ⊗ e i 2 ⊗ . . . ⊗ e i p )
όπου
1 ≤ i1 < i 2 < . . . < i p ≤ n
αποτελούν μια βάση του δ.χ. E ∧n ( p )

Είναι
e i1 i 2 ...i p = e i1 ∧ e i 2 ∧ . . . ∧ e i p
δηλαδή
e i1 ∧ e i 2 ∧ . . . ∧ e i p = A(e i1 ⊗ e i 2 ⊗ . . . ⊗ e i p )
όπου 0≤p≤n
159
Το τυχαίο στοιχείο θ της άλγεβρας του Grassmann G ( E n ) είναι

της μορφής
θ = ( υ 0 , υ1 , υ 2 , . . . , υ p , . . . )
όπου
υ p ∈ E ∧n ( p )
Μπορούμε να γράψουμε ισοδύναμα
i i 2 ...i p
θ = ( t 0 , t 1i e i , t i21 i 2 e i1 ∧ e i 2 , . . . , t p1 e i1 ∧ e i 2 ∧ . . . ∧ e i p , . . .)
Συνεπώς , μια βάση της G ( E n ) είναι η συλλογή
{ e i1 ∧ e i 2 ∧ . . . ∧ e i p }
όπου i1 , i 2 , . . ., i p είναι θετικοί ακέραιοι , τέτοιοι ώστε
i1 < i 2 < . . . < i n ≤ n , p=0,1,2,...,n
Επομένως η άλγεβρα του Grassmann G ( E n ) έχει διάσταση
n n n

dim G ( E n ) =   +   + . . . +   = 2 n
0 1 n
Ισχύει (ευθύ άθροισμα διανυσματικών χώρων)
n
G ( E n ) = E n∧ ( 0) + E n∧ (1) + . . . + E n∧ ( n ) = ⊕ E n∧ ( p )
p =0
Σχόλιο
Όταν p = 0 τότε ο δείκτης i 0 δεν υπάρχει ,δηλαδή τότε αναφερό-
μαστε σε βάση του E ∧n ( 0 ) = ℝ
Το παράδειγμα που ακολουθεί είναι διευκρινιστικό .
160
Θα εξετάσουμε την περίπτωση n = 3
( Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος E3)
Έστω e1 , e 2 , e 3 μια βάση του E 3
Η άλγεβρα του Grassmann G ( E 3 ) έχει διάσταση
dim G ( E 3 ) = 2 3 = 8
Μια βάση του δ.χ. G ( E 3 ) αποτελούν τα 8 διανύσματα :
1, e1 , e 2 , e 3 , e1 ∧ e 2 , e1 ∧ e 3 , e 2 ∧ e 3 , e1 ∧ e 2 ∧ e 3 όπου 1∈ℝ
Το τυχαίο στοιχείο θ ∈ G ( E 3 ) είναι της μορφής
θ = ( θ 0 , θ1i e i , θ i2 j e i ∧ e j , θ 3i j k e i ∧ e j ∧ e k )
όπου
1≤ i < j< k ≤ 3 ⇒ i = 1 , j = 2 , k = 3
Π.χ.
θ = ( 5 , 2 e1 + 3 e 2 − e 3 , 4 e1 ∧ e 2 + e1 ∧ e 3 − 5 e 2 ∧ e 3 , 2003 e1 ∧ e 2 ∧ e 3 )
ανήκει ανήκει ανήκει ανήκει

στο ℝ στο E 3∧ (1) στο E 3∧ ( 2 ) ∧ ( 3)
στο E 3
Το στοιχείο
θ = 5 + 2 e1 + 3 e 2 − e 3 + 4 e1 ∧ e 2 + e1 ∧ e 3 − 5 e 2 ∧ e 3 + 2003e1 ∧ e 2 ∧ e 3
ανήκει στην άλγεβρα του Grassmann
G ( E3 )
161
Για την άλγεβρα του Grassmann
G ( E ∗n ) = ( α ( Ε ∗n ) , ∧ )
έχουμε παρόμοια αποτελέσματα . Συγκεκριμένα :

Έστω e1 , e 2 , . . . , e n μια βάση του δ.χ. E ∗n (αντίστοιχη δυϊκή
της βάσης e1 , e 2 , . . . , e n του E n )
i i 2 ... i p i i
e1 = A ( e i1 ⊗ e i 2 ⊗ . . . ⊗ e p ) = e i1 ∧ e i 2 ∧ . . . ∧ e p
αποτελούν μια βάση του δ.χ. E ∗n ∧ ( p )

Μια βάση της G ( E ∗n ) είναι η συλλογή
i
{ e i1 ∧ e i 2 ∧ . . . ∧ e p } , 1 ≤ i1 < i 2 < . . . < i n ≤ n
μαζί με τη μονάδα του ℝ ∗

Ισχύει (ευθύ άθροισμα διανυσματικών χώρων)
n
G ( E ∗n ) = E ∗n ∧ ( 0) + E ∗n ∧ (1) + . . . + E ∗n ∧ ( n ) = ⊗ E ∗n ∧ ( p )
p=0
Το τυχαίο στοιχείο φ ∈ G ( E n ) γράφεται
i
φ = ( t 0 , t 1i e i , t i21 i 2 e i1 ∧ e i 2 , . . . , t ip1 i 2 ...i p e i1 ∧ e i 2 ∧ . . . ∧ e p , . . . )
Έχουμε :
n n n

dim G ( E ∗n ) =   +   + . . . +   = 2 n
0 1 n
Σχόλιο
Είναι φανερό ότι οι διανυσματικοί χώροι G ( E n ) και G ( E ∗n )
είναι ισόμορφοι .
162
Θα εξετάσουμε την περίπτωση n = 2
(Δίνεται ο πραγματικός χώρος E 2 )
Έστω
e1 , e 2 μια βάση του δ.χ. E 2
και
e1 , e 2 η αντίστοιχη του δ.χ. E ∗2 (δυϊκή)
Η άλγεβρα του Grassmann G ( E ∗2 ) έχει διάσταση
dim G ( E ∗2 ) = 2 2 = 4
Μια βάση του δ.χ. G ( E 2 ) αποτελούν τα 4 διανύσματα :
1 , e1 , e 2 , e1 ∧ e 2 όπου 1 ∈ ℝ ∗
Το τυχαίο στοιχείο φ ∈ G ( E ∗2 ) είναι της μορφής
φ = ( φ 0 , φ1i e i , φ i2 j e i ∧ e j )
όπου
1≤ i < j≤ 2 ⇒ i = 1 , j = 2
Π.χ.
φ = ( 5 , 3 e1 + 4 e 2 + e 3 , 2003 e1 ∧ e 2 )
ανήκει ανήκει ανήκει

στο ℝ
∗
στο E ∗2 ∧ (1) στο E 2
∗ ∧ ( 2)
Το στοιχείο
φ = 5 + 3 e1 + 4 e 2 + e 3 + 2003 e1 ∧ e 2
ανήκει στην άλγεβρα του Grassmann
G ( E ∗2 )
163
1) Να γράψετε όλα τα στοιχεία της συμμετρικής ομάδας S2
2) Να γράψετε όλα τα στοιχεία της συμμετρικής ομάδας S 3
3) Να γράψετε όλα τα στοιχεία της συμμετρικής ομάδας S4
4) Να γράψετε δύο στοιχεία σ και τ της συμμετρικής ομάδας S 5

και με αυτά να επιβεβαιώσετε του τύπους
sign (σ τ ) = sign (σ) ⋅ sign ( τ)
sign (σ −1 ) = sign (σ)
5) Πόσες άρτιες και πόσες περιττές μεταθέσεις υπάρχουν των δεικτών

1 , 2 , 3 , 4 , 5
6) Να δοθεί ο ορισμός των αλγεβρικής δομής “ ΑΛΓΕΒΡΑ” .
7) Να δοθεί ο ορισμός της αλγεβρικής δομής “ ΤΑΝΥΣΤΙΚΗ ΑΛΓΕΒΡΑ

πάνω στο χώρο E n ”
8) Τι σημαίνουν τα σύμβολα t(E n ) και t ( E ∗n )
9) Δίνονται τα στοιχεία
ψ = ( Τ 0 , T1 ) ∈ t ( E n )
ψ ′ = ( Τ ′0 , T1′ , T2′ ) ∈ t ( E n )
Να βρεθεί το τανυστικό γινόμενο ψ ⊗ ψ ′ και να βρεθεί η ομογενής

συνιστώσα βαθμού 2 των ψ , ψ′ , ψ ⊗ ψ ′
10) Αν ψ , ψ′ ∈ t ( E ∗n ) να αποδείξετε ότι γενικά
ψ ⊗ ψ′ ≠ ψ′ ⊗ ψ
11) Να παραστήσετε την ομάδα S 2 στου χώρους E 3( 2 ) και E ∗3 ( 2 )
12) Να γράψετε τους τύπους ορισμού των γραμμικών τελεστών Α και S

164
13) Αν A είναι ο τελεστής αντισυμμετρίας , να αποδείξετε ότι :

Ι) [ τ ] Α = sign(τ) Α , όπου τ ∈ S p
ΙΙ) A2 = A
14) Αν S είναι ο τελεστής συμμετρίας , να αποδείξετε ότι :

Ι) [ τ ] S = S , όπου τ ∈ S p
ΙΙ) S 2 = S
15) Να δώσετε τον ορισμό των υποχώρων
A ( E (np ) ) και S ( E (np ) )
του διανυσματικού χώρου E (np )
16) Να δώσετε τον ορισμό των υποχώρων
A ( E ∗n ( p ) ) και S ( E ∗n ( p ) )
του διανυσματικού χώρου E ∗n ( p )
 p
17) Πότε ένας τανυστής Τ τύπου   ονομάζεται αντισυμμετρικός ;
 0
 0
18) Πότε ένας τανυστής Τ τύπου   ονομάζεται αντισυμμετρικός ;
 p
 p
19) Πότε ένας τανυστής Τ τύπου   ονομάζεται συμμετρικός ;
 0
 0
20) Πότε ένας τανυστής Τ τύπου   ονομάζεται συμμετρικός ;
 p
21) Αν Α είναι ο τελεστής αντισυμμετρίας και Τ είναι τανυστής

 p
τύπου   να αποδειχθεί ότι :
 0
ΑΤ=Τ
165
22) Αν S είναι ο τελεστής συμμετρίας και Τ είναι ένας τανυστής

 p
τύπου   να αποδειχθεί ότι :
 0
ST=T
23) Να δώσετε τον ορισμό των διανυσματικών χώρων
E n∧ ( p ) και E n∧ ∗ ( p )
24) Να δώσετε τον ορισμό των διανυσματικών χώρων
E ∨n ( p ) και E ∨n ∗ ( p )
25) Τι σημαίνουν τα σύμβολα
∧ (np ) και ∧ ∗n( p )
26) Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος E n και η συμμε-

τρική ομάδα S 3
Να ορίσετε με αναλυτικό τύπο τον τανυστή ΑΤ όπου Τ είναι
 3
τανυστής τύπου   και Α είναι ο τελεστής αντισυμμετρίας .
0
27) Να βρεθεί η τιμή των έψιλον του Kronecker
312
ε 123 και ε 12345
21534
28) Να βρεθεί η τιμή των ε Levi - Civita
ε 3 12
και ε 21534
29) Να βρεθεί η τιμή των γενικευμένων δέλτα του Kronecker
312
δ 123 και δ 12345
21534
30) Να υπολογιστούν οι συνδυασμοί :
 3  3  3  3
  ,   ,   ,  
0 1  2  3
166
31) Να υπολογιστούν οι συνδυασμοί :

 4  4  4  4  4
  ,   ,   ,   ,  
0 1  2  3  4
32) Ποιά είναι η διαφορά μεταξύ των συμβολισμών

e i1 i 2 ...i p και e ( i1 i 2 ...i p )
33) Ποιά είναι η διαφορά μεταξύ των συμβολισμών

i i 2 ...i p ( i1 i 2 ...i p )
t1 και t
 p
34) Δίνεται ο αντισυμμετρικός τανυστής Τ τύπου  
 0
Ποιά είναι η διαφορά μεταξύ “ συνιστωσών του Τ ” και
“ περιορισμένων συνιστωσών του Τ ” ;
35) Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος E 3

Να βρεθούν οι διαστάσεις των παρακάτω διανυσματικών χώρων :
E ∗3 , E3 , E 3( 2 ) , E ∗3 ( 2 ) , E 3∧ ( 2 ) , E 3∧ ∗ ( 2 )
E ∨3 ( 2 ) , E ∗3 ∨ ( 2 )
36) Δίνεται ο πραγματικός διανυσματικός χώρος E n

Να βρεθούν οι διαστάσεις των αλγεβρών του Grassmann
G ( E n ) και G ( E ∗n )
για n = 1 , 2 , 3 , 4 , 5
37) Δίνονται δύο στοιχεία φ και ψ του χώρου t(E n )

Να ορίσετε το εξωτερικό γινόμενο φ ∧ ψ
Ι) Σύμφωνα με τον Kastler
II) Σύμφωνα με τον Spivak
38) Ποιό είναι το κύριο ενδιαφέρον μας στον Τανυστικό Λογισμό γενικά ;
39) Έστω e1 , e 2 , e 3 μια βάση του πραγματικού διανυσματικού χώ-

χου E 3 . Να βρεθεί η διάσταση καθώς και μια βάση του E 3( 2)

του E 3 . Να βρεθεί η διάσταση καθώς και μια βάση του E 3∧ ( 2)
167

του E 3 . Να βρεθεί ο τανυστής
A ( e1 ⊗ e 2 ⊗ e 3 )
42) Έστω e1 , e 2 μια βάση του πραγματικού διανυσματικού χώρου

E 2 . Να βρεθεί ο τανυστής
A (e 1 ⊗ e 2 )
43) Αν ω1 ∧ ω 2 ∧ ω 3 = 0 να αποδείξετε ότι οι γραμμικές μορφές

ω1 , ω 2 , ω 3 είναι γραμμικά εξαρτημένες .
44) Δίνονται οι γραμμικές μορφές

ω1 = e1 − e 2 + e 3
ω 2 = 2 e1 + e 2 − e 3
όπου e1 , e 2 , e 3 είναι μια βάση του δ.χ. E ∗3

Να βρεθεί το εξωτερικό γινόμενο ω1 ∧ ω 2
45) Να αποδείξετε ότι οι γραμμικές μορφές

ω1 = e1 + e 2 − e 3
ω 2 = e1 − e 2 − e 3
είναι γραμμικά ανεξάρτητες (όπου e1 , e 2 , e3 μια βάση του δ.χ. E ∗3 )
46) Να γράψετε μια βάση της άλγεβρας του Grassmann G( ℝ 2 )
47) Να γράψετε μια βάση της άλγεβρας του Grassmann G( ℝ 2 ∗ )
48) Να γράψετε ένα στοιχείο της άλγεβρας του Grassmann G( ℝ 3 )
49) Να γράψετε ένα στοιχείο της άλγεβρας του Grassmann G( ℝ 3 ∗ )
50) Να συγκρίνετε το τελευταίο Ελεύθερο ανάγνωσμα αυτού του κεφα-

λαίου με το ευθύ άθροισμα
2
G ( E ∗2 ) = ℝ ∗ + E ∗2 + E ∗2 ∧ ( 2) = ⊕ E ∗2 ∧ ( p )
p =0
ΣΥΝΑΛΛΟΙΩΤΗ ΠΑΡΑΓΩΓΙΣΗ
1. Τοπολογικές πολλαπλότητες
2. Διαφορίσιμες πολλαπλότητες
3. Διαφορίσιμες απεικονίσεις
4. Διαφορίσιμες καμπύλες πάνω σε διαφορίσιμη
πολλαπλότητα
5. Εφαπτόμενα διανύσματα πάνω σε διαφορίσιμη
6. Τανυστικά πεδία
7. Διαφορικό συνάρτησης Vn → ℝ
8. Διαφορικό απεικόνισης Vn → Vm
9. Εμφύτευση και Εμβάπτιση
10. Παράγωγος συνάρτησης από διανυσματικό πεδίο
11. Απόλυτη παράγωγος / Συναλλοίωτη παράγωγος
12. Ιδιότητες της συναλλοίωτης παραγώγισης
13. Αυτοπαράλληλες καμπύλες
14. Αφφινική σύνδεση σε υποπολλαπλότητα
1. Τοπολoγικές πολλαπλότητες
• Ονομάζουμε τοπολογική πολλαπλότητα διάστασης n ή απλά

πολλαπλότητα διάστασης n κάθε συνεκτικό τοπολογικό χώρο του
Hausdorff τέτοιον ώστε , σε κάθε σημείο του , να υπάρχει περιοχή
ομοιόμορφη με ανοικτό σύνολο του ℝn
Ι) Ο τοπολογικός χώρος ℝ n είναι συνεκτικός τοπολογικός χώρος

και σε κάθε σημείο του υπάρχει περιοχή ομοιόμορφη με ανοικτό
σύνολο του ℝ n
ℝ2
Επομένως ο χώρος ℝ n είναι (τοπολογική) πολλαπλότητα διάστα-

σης n
II) Στον τρισδιάστατο χώρο ℝ 3 η σφαίρα
S 2 = { ( x , y , z) / x 2 + y 2 + z 2 = 1 }
είναι (τοπολογική) πολλαπλότητα διάστασης 2

172
III) Στον τρισδιάστατο χώρο ℝ 3 ο κύκλος ( 1 - σφαίρα )

S 1 = { (x , y , z ) / x 2 + y 2 = 1 , z = 0 }
είναι τοπολογική πολλαπλότητα διάστασης 1
IV) Στο επίπεδο ℝ 2 η έλλειψη

 x2 y2 
E =  ( x , y ) / 2 + 2 = 1
 5 3 
V) Στον τρισδιάστατο χώρο ℝ 3 ο κύλινδρος

K = {( x , y , z ) / x 2 + y 2 = 1 , z ∈ ℝ }
VI) Στο επίπεδο ℝ 2 το τετράγωγο Τ = ΑΒΓΔ (σύνορο) , όπου

Α( 1 , 1 ) , Β( −1 ,1 ) , Γ(−1 , −1 ) , Δ( 1 , − 1 )
Β Α
Γ Δ
173
VII) Στον τρισδιάστατο χώρο ℝ 3 ο τόρος ( “ σαμπρέλα”)

T2 = S1 × S1 , όπου S1 μοναδιαίος κύκλος ,
VIII) Στον τρισδιάστατο χώρο ℝ 3 ο κώνος

C = { ( x , y , z ) / z = x2 + y2 , z > 0 }
IX) Στο επίπεδο ℝ 2 το παρακάτω σχήμα είναι τοπολογικός χώρος

αλλά δεν είναι τοπολογική πολλαπλότητα
X) Στο επίπεδο ℝ 2 κάθε τρίγωνο ΑΒΓ (σύνορο) είναι τοπολογική

πολλαπλότητα διάστασης 1
Σχόλιο
Ο ορισμός της τοπολογικής πολλαπλότητας που δόθηκε , εξυπηρετεί
τις ανάγκες αυτού του βιβλίου .
174
Διευκρίνιση
Θα αποδείξουμε ότι η σφαίρα S 2 του χώρου ℝ 3 είναι (τοπολο-
λογική) πολλαπλότητα διάστασης 2
Απόδειξη
Η εξίσωση ορισμού της σφαίρας S 2 είναι
x 2 + y 2 + z2 = 1
Συνεπώς
z = ± 1− x2 − y2
Το ημισφαίριο z > 0 αποτελεί περιοχή του οποιουδήποτε σημείου

του . (Ομοίως για το ημισφαίριο z < 0 )
φ 1 : S 2 ( z > 0) → U 1
η οποία ορίζεται με τον τύπο
φ1 ( x , y , z ) = ( x , y , 0 )
είναι ομοιομορφισμός (δηλαδή φ1 και φ1−1 είναι συνεχείς συναρτήσεις) ,

όπου U1 είναι ο ανοικτός δίσκος x 2 + y 2 < 1 του ℝ 2
Ομοίως η απεικόνιση
φ 2 : S2 (z < 0) → U 2
η οποία ορίζεται με τον τύπο
φ 2 (x , y , z ) = (x , y , 0 )
είναι ομοιομορφισμός , όπου U 2 ≡ U1
Με τον ίδιο τρόπο ορίζονται ομοιομορφισμοί για τα ημισφαίρια
x>0 , x<0 , y>0 , y<0
Έτσι η σφαίρα S 2 καλύπτεται από έξι ημισφαίρια ομοιόμορφα με
ανοικτά σύνολα του ℝ 2 . Η σφαίρα S 2 είναι προφανώς συνεκτικός
χώρος και χώρος Hausdorff .
Επομένως , η σφαίρα S 2 είναι τοπολογική πολ/τητα διάστασης 2
175
• Ονομάζουμε τοπικό χάρτη πάνω σε μια n - διάσταση πολ/τητα Vn

κάθε ομοιομορφική απεικόνιση
φ :U→V
ενός ανοικτού συνόλου U της Vn επάνω σ’ ένα ανοικτό σύνολο V
της ℝ n
Στον τρισδιάστατο χώρο ℝ 3 δίνεται η σφαίρα S 2 με εξίσωση
x 2 + y 2 + z2 = 1
Για το άνω ημισφαίριο ( z > 0 ) ισχύει
z= 1− x2 − y2
Έστω U το άνω ημισφαίριο
U = { ( x , y , z ) / x 2 + y 2 + z 2 = 1 και z > 0 }
={(x,y, 1− x2 − y2 ) / x , y ∈ ℝ }
και V ο ανοικτός δίσκος
V = { ( x , y , 0 ) / x2 + y2 < 1 }
Είναι
V ⊂ { ( x , y , 0 ) / x , y ∈ ℝ } = ℝ2 To = εδώ σημαίνει
ισόμορφη ταύτιση
U
2 2
( x , y, 1 − x − y )
(x,y,0) V
φ1 : U → V
που ορίζεται με τον τύπο (προβολή στο επίπεδο xy ) :
φ1 ( x ,y , z ) = ( x , y , 0 )
είναι ομοιομορφισμός επί (δηλαδή φ1 και φ1−1 είναι συνεχείς και επί ).
Επομένως η φ1 είναι ένας τοπικός χάρτης πάνω στη σφαίρα S 2
Σχόλιο
Ο τοπικός χάρτης ονομάζεται επίσης τοπικό σύστημα συντεταγμένων .
176
2. Διαφορίσιμες πολλαπλότητες
• Ονομάζουμε άτλαντα κλάσης C r (ή σύστημα συντεταγμένων κλάσης

C r ) πάνω σε μια πολλαπλότητα Vn διάστασης n , μια οικογένεια
τοπικών χαρτών
{ U i , φ i } i∈I
όπου U i είναι το πεδίο ορισμού του τοπικού χάρτη φ i έτσι ώστε

να πληρούνται οι παρακάτω συνθήκες :
Ι) Τα σύνολα U i καλύπτουν ολόκληρη την πολλαπλότητα Vn ,

δηλαδή
Vn = UU
i∈I
i
ΙΙ) Αν είναι U i ∩ U j ≠ ∅ τότε οι ομοιομορφισμοί
φ i : U i → Vi ⊂ ℝ n
φ j : U j → Vj ⊂ ℝ n
είναι τέτοιοι ώστε ο ομοιομορφισμός

φ i j ≡ φ j o φ i− 1
του φ i ( U i ∩ U j ) επάνω στο φ j ( U i ∩ U j ) να είναι διαφορίσιμος

κλάσης C r
• Ο ομοιομορφισμός φ i j έχει αντίστροφο
φ j i = φ i− 1j = φ i o φ −j 1
και επομένως η Ιακωβιανή ορίζουσα είναι ≠ 0 σε όλα τα σημεία

του συνόλου φ i ( U i ∩ U j )
• Οι ομοιομορφισμοί φ i j είναι συνεχείς συναρτήσεις .

Συνεπώς , σε κάθε πολλαπλότητα ορίζεται πάντοτε ένας άτλαντας
κλάσης C 0 (τοπολογικός άτλαντας) .
177
▶ Το παρακάτω σχήμα διευκρινίζει τον ορισμό του άτλαντα κλάσης C r
Ui ∩ U j
Ui Uj
φi φj
Vi = φ i ( U i ) φ j ( U j ) = Vj
φj i
ℝn
φi j
φi ( U i ∩ U j ) φ j ( Ui ∩ U j )
▶ Χρειαζόμαστε επίσης το διάγραμμα (συναρτησιακής κατανόησης) :
Ui ∩ U j
φi φj
φj i
φi ( U i ∩ U j ) φ j ( Ui ∩ U j )
φi j
178
Σχόλια
Ι) Αν οι απεικονίσεις μεταφοράς συντεταγμένων φ i j είναι κλάσης

C r τότε λέμε ότι έχουμε έναν “ ( διαφορίσιμο) άτλαντα κλάσης C r ”
ΙΙ) Αν οι απεικονίσεις τοπικού μετασχηματισμού συντεταγμένων φ i j

είναι κλάσης C ∞ δηλαδή οι φ i j είναι άπειρες φορές παραγωγί-
σιμες (διαφορίσιμες) , τότε λέμε ότι έχουμε έναν “ (διαφορίσιμο
άτλαντα κλάσης C ∞ ”
ℝn
179
Ελεύθερο ανάγνωσμα 1
• Στο παρακάτω σχήμα βλέπουμε έναν τοπικό χάρτη (τοπικό σύστημα
συντεταγμένων) στη σφαίρα S 2
S2
Τοπικός κατοπτρισμός του ℝ 2 σε μέρος της σφαίρας S 2
• Στο παρακάτω σχήμα βλέπουμε έναν άτλαντα (σύστημα συντεταγμένων)

στον τόρο T2
T2
Ολικός κατοπτρισμός του ℝ 2 σε ολόκληρο τον τόρο T2
• Στο παρακάτω σχήμα βλέπουμε έναν άτλαντα (σύστημα συντεταγμένων)

στο επίπεδο ℝ 2
ℝ2
180
Στο παρακάτω σχήμα βλέπουμε δύο τοπικούς χάρτες (δύο τοπικά
συστήματα συντεταγμένων) :
φ1
φ2
ℝn ℝn
Ταυτίζοντας τους υμένες ℝn προκύπτει ένα από τα παρακάτω

σχήματα :
ℝn ( “ στροφή” )
ℝn ( “ μεταφορά” )
ℝn ( “ μεταφορά και στροφή ” )
Με “ προσέγγιση μεταφοράς” η περίπτωση “ μεταφορά” δεν υφίσταται,

δηλαδή φ1 ( P ) ≡ φ 2 ( P )
181
Το επίπεδο ℝ 2 είναι πολλαπλότητα διάστασης 2 (δηλαδή αν βρε-
θούμε στο επίπεδο , έχουμε δύο βαθμούς ελευθερίας για να κινηθούμε
πάνω σ’ αυτό) .
Στο παρακάτω σχήμα βλέπουμε έναν άτλαντα του ℝ 2 (καρτεσιανό
σύστημα συντεταγμένων ( x ,y) ).
(1,2)
1
ℝ2
-3 -2 -1 O 1 2 3
-1
-2
Στο παρακάτω σχήμα βλέπουμε έναν άλλο άτλαντα του ℝ 2 (πολικό

σύστημα συντεταγμένων ( ρ , φ ) )
άξονας φ
ℝ2
π (1,π)
Ο 1 2 3 4 5 άξονας ρ
Σχόλιο
Από τον άτλαντα “ καρτεσιανό σύστημα” προς τον άτλαντα “ πολικό
σύστημα συντεταγμένων” μεταβαίνουμε με τη βοήθεια των τύπων
x = ρ συν φ
(ρ,φ)≠(0,0)
y = ρ ημφ
και αντιστρόφως . Έχουμε την Ιακωβιανή ορίζουσα :
∂x ∂x
∂ ( x , y) ∂ρ ∂φ συν φ − ρ ημ φ
= = =ρ≠0
∂ (ρ,φ) ∂ y ∂y ημ φ ρ συν φ
∂ρ ∂φ
182
• Συνεχίζουμε τη θεωρία :
Ας συμβολίσουμε με A r ( Vn ) το σύνολο όλων των ατλάντων κλά-
σης c r οι οποίοι ορίζονται πάνω στην πολλαπλότητα Vn
Δύο στοιχεία αυτού του συνόλου
S = { Ui , φi } , S′ = { U′i , φ′i }
ονομάζονται ισοδύναμα , όταν η ένωσής τους αποτελεί άτλαντα κλάσης

C r . Η σχέση αυτή είναι σχέση ισοδυναμίας στο σύνολο A r ( Vn ) και
επομένως το διαμερίζει σε κλάσεις ισοδυναμίας
A r ( Vn )
κλάση κλάση κλάση

ισοδυναμίας ισοδυναμίας …………….. ισοδυναμίας
1 2
Ορισμός
Ονομάζουμε διαφορίσιμη πολλαπλότητα (ή διαφορική πολλαπλό-
τητα) διάστασης n και κλάσης C r κάθε n - διάστατη πολλαπλό-
τητα Vn εφοδιασμένη με μια κλάση ισοδυναμίας από το σύνολο A r ( Vn )
Στο σχήμα βλέπουμε έναν λείο (χωρίς αιχμές) 2 - διάστατο υμένα .

Επάνω σ’ αυτόν κινούμαστε με 2 - βαθμούς ελευθερίας .
Αυτός ο τόρος T2 εφοδιασμένος με μια κλάση ισοδυναμίας ατλά-
ντων από το A r ( T2 ) αποτελεί μια 2 - διάστατη διαφορίσιμη πολλα-
πλότητα .
183
Ι) Όταν δύο άτλαντες ανήκουν στην ίδια κλάση ισοδυναμίας τότε αυτοί
ορίζουν την ίδια διαφορική δομή πάνω στην πολλαπλότητα Vn
Π.χ.
Στη διαφορίσιμη πολλαπλότητα ℝ 2 (επίπεδο) οι άτλαντες “καρτε-
σιανό σύστημα συντεταγμένων (x , y) ” και “ πολικό σύστημα συντε-
ταγμένων ( ρ , φ )” , ανήκουν στην ίδια κλάση ισοδυναμίας , άρα
ορίζουν την ίδια διαφορίσιμη δομή πάνω στο ℝ 2
ΙΙ) Έστω P ένα τυχαίο σημείο της Vn που ανήκει στην τομή δύο
περιοχών συντεταγμένων U i και Uj
Τότε οι χάρτες { U i , φ i } και { U j , φ j } δίνουν στο σημείο Ρ δύο
αντίστοιχες συντεταγμένες
P ( x1 , x 2 , . . . , x n ) και P ( x1 , x 2 , . . . , x n )
Από τον ορισμό της διαφορίσιμης πολλαπλότητας , προκύπτει ότι
αυτές οι συντεταγμένες συνδέονται μεταξύ τους με τις σχέσεις
x k = f k (x1 , x 2 , . . . , x n ) k=1,2, ...,n
όπου οι συναρτήσεις f k , k = 1 , 2 , . . . , n είναι παραγωγίσιμες

(διαφορίσιμες) κλάσης C r
Συγκεκριμένα :
Ο ομοιομορφισμός φ i j = φ j o φ ι−1 είναι διαφορίσιμη συνάρτηση
κλάσης c r . Έχουμε :
φ i j (x1 , x 2 , . . . , x n ) = φ j o φi−1 (x1 , x 2 , . . . , x n ) = φ j (P) = (x1 , x 2 ,..., x n )
k
Αν f είναι οι συνιστώσες συναρτήσεις της φ i j τότε ισχύει
k k 1 2 n
προφανώς x = f (x , x , . . . , x ) , k = 1 , 2 , …, n
Σχόλιο
Οι συναρτήσεις f 1 , f 2 , . . . , f n είναι διαφορίσιμες κλάσης C r
και η Ιακωβιανή τους είναι διάφορη του μηδενός , δηλαδή
∂f 1 ∂f 2 ∂f1
L
∂ x1 ∂x 2 ∂x n
∂ ( f 1 , f 2 ,..., f n ) ∂f 2 ∂f 2 ∂f 2
= ∂ x1 L
1 2
∂ ( x , x ,..., x ) n ∂x 2 ∂x n ≠ 0
M M L M
∂f n ∂f n ∂f n
L
∂ x1 ∂x 2 ∂x n
184
Ο χώρος ℝ n είναι διαφορίσιμη πολλαπλότητα διάστασης n και
κλάσης C ∞ διότι :
Ορίζεται ο άτλαντας ( ℝ n , Ι ) όπου
Ι : ℝn → ℝn
είναι η ταυτοτική απεικόνιση η οποία είναι ομοιομορφισμός επί του ℝ n
στον εαυτό του , και Ι είναι κλάσης C ∞ δηλαδή άπειρες φορές παρα-
γωγίσιμη (διαφορίσιμη) .
<< ίσιος υμένας με 3 βαθμούς ελευθερίας >>

ℝ3
<< 3 - διάστατο “ επίπεδο ” >>
Στη διαφορίσιμη πολλαπλότητα ℝ 3 όλοι οι παρακάτω άτλαντες

ορίζουν την ίδια διαφορική δομή του ℝ 3 :
1. Καρτεσιανές συντεταγμένες ( x , y , z ) (ταυτοτικός άτλαντας)
2. Κυλινδρικές συντεταγμένες ( φ , φ , z )
3. Σφαιρικές συντεταγμένες (r,θ,φ)
4. Παραβολικές κυλινδρικές συντεταγμένες ( u , υ , z )
5. Παραβολοειδείς συντεταγμένες ( u , υ , φ )
6. Ελλειπτικές κυλινδρικές συντεταγμένες ( u , υ , z )
7. Ωοειδείς σφαιροειδείς συντεταγμένες ( ξ , n , φ )
8. Πεπλατυσμένες σφαιροειδείς συντεταγμένες ( ξ , n , φ )
9. Ελλειψοειδείς συντεταγμένες ( λ , μ , ν )
10. Διπολικές συντεταγμένες ( u , υ , z )
Περισσότερες λεπτομέρειες μπορεί να βρει ο αναγνώστης στο βιβλίο μου

ΔΙΑΝΥΣΜΑΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΣΜΟΣ ΙΙ .
185
Δίνεται η διαφορίσιμη πολλαπλότητα ℝ 3 και ο άτλαντας “ καρτε-
σιανές συντεταγμένες ( x , y , z ) ”
Με τους τύπους μετασχηματισμού
x = ρ συνφ
y = ρ ημφ ( ρ , φ , z ) ≠ ( 0 , 0 , 0)
z=z
μεταβαίνουμε σε κυλινδρικές συντεταγμένες ( ρ , φ , z )

Έτσι έχουμε το νέο άτλαντα “ κυλινδρικές συντεταγμένες ( ρ , φ , z )”
Ένα τυχαίο σημείο Ρ έχει δύο αντίστοιχες συντεταγμένες
P( x , y , z ) και Ρ( ρ , φ , z )
Έχουμε :
∂x ∂x ∂x
∂ρ ∂φ ∂z συν φ − ρ ημ φ 0
∂ (x , y , z ) ∂y ∂y ∂y
= = ημ φ ρ συν φ 0 = ρ ≠ 0
∂ (ρ,φ,z) ∂ρ ∂φ ∂z
∂z ∂z ∂z 0 0 1
∂ρ ∂φ ∂x
Ο αντίστροφος μετασχηματισμός είναι
ρ= x2 + y2
y
φ = τοξ εφ ( x ,y , z ) ≠ ( 0 , 0 , 0 )
x
z=z
Η αντίστοιχη Ιακωβιανή ορίζουσα είναι

∂ (ρ , φ , z) 1
= ≠0
∂(x , y , z) ρ
Σχόλιο 1
Οι παραπάνω δύο άτλαντες ανήκουν στην ίδια κλάση ισοδυναμίας
ατλάντων , δηλαδή ορίζουν την ίδια διαφορική δομή στην ℝ 3
Σχόλιο 2
Το σύνολο των μετασχηματισμών (όπως παραπάνω) του ℝ 3 εφο-
διασμένο με την πράξη της σύνθεσης (επιτρεπτής αντικατάστασης ) απο-
τελεί ΟΜΑΔΑ …
186
Δίνεται η σφαίρα S 2 με εξίσωση
x 2 + y 2 + z2 = 1
η οποία βρίσκεται στο χώρο ℝ 3
Έστω P(x ,y , z) ένα σημείο της σφαίρας S 2 το οποίο βρίσκεται

στην τομή των ημισφαιρίων x > 0 και y > 0
Έχουμε τους ομοιομορφισμούς
φ 1 : S 2 ( x > 0) → ℝ 2
φ 2 : S 2 ( y < 0) → ℝ 2
οι οποίοι ορίζονται με τους τύπους
φ1 ( P ) = φ1 ( x , y , z ) = ( 0 , y , z ) = ( y , z )
φ 2 ( P ) = φ 2 ( x , y , z) = ( x , 0 , z ) = ( x , z )
Στους τύπους αυτούς ταυτίσαμε με ( “ μη φυσική ισομορφία” διανυ-

σματικών χώρων)
( 0 , y , z ) ≡ ( y , z ) ∈ ℝ2
( x , 0 , z ) ≡ ( x , z ) ∈ ℝ2
Με την ευκαιρία αυτή υπενθυμίζουμε ότι όλα τα οποιαδήποτε (αφφι-

νικά) επίπεδα του ℝ 3 μπορούν να ταυτιστούν ισομορφικά κατά τρόπο
μη φυσικό (γενικά) με το “ στάνταρ” επίπεδο ℝ 2
187
Και τώρα ας συνεχίσουμε :

φ12 : φ1 ( S 2 ( x > 0 και y > 0)) → φ 2 ( S 2 ( x > 0 και y > 0))
ορίζεται ως εξής :
φ 12 ( y , z ) = φ 12 (0 , y , z ) = φ 2 ( φ 1−1 (0 , y , z ))
= φ2 ( 1− y2 − z2 , y , z ) = ( 1− y 2 − z2 , 0 , z )
= ( 1− y2 − z2 , z )
Η φ12 είναι διαφορίσιμη κλάσης C ∞

Έστω f1 , f 2 οι συνιστώσες συναρτήσεις της φ12 , δηλαδή
f1 ( y , z ) = 1− y2 − z2
f2 ( y , z ) = z
Η Ιακωβιανή ορίζουσα είναι
∂ f1 ∂ f1 −y −z
∂y ∂z 1 − y 2 − z2 1− y 2 − z2
∂ ( f1 , f 2 )
= =
∂( y , z ) ∂f2 ∂f 2 0 1
∂y ∂z
y
= − ≠0
1− y2 − z2
Σχόλιο
Για τον αντίστροφο μετασχηματισμό φ 21 η Ιακωβιανή ορίζουσα
ισούται με
1− y2 − z2
− ≠0
y
188
3. Διαφορίσιμες απεικονίσεις
• Δίνονται δύο διαφορίσιμες πολλαπλότητες Vm και Vn διαστάσεων

m και n αντίστοιχα , της ίδιας κλάσης διαφορισιμότητας C k
Μια απεικόνιση
f : Vm → Vn
ονομάζεται διαφορίσιμη (differentiable) κλάσης C k όταν πληρού-

νται οι εξής δύο συνθήκες :
Ι) Η f είναι συνεχής ως προς τις τοπολογίες των Vm και Vn
ΙΙ) Για κάθε σημείο x ∈ Vm υπάρχει τοπικός χάρτης ( U, φ ) στο x

και ένας τοπικός χάρτης ( v , ψ ) στο f ( x ) = y έτσι ώστε η απει-
κόνιση
F = ψ o f o φ −1 : ℝ m → ℝ n
να είναι διαφορίσιμη απεικόνιση κλάσης C r ορισμένη στο ανοικτό

σύνολο φ( f −1 ( V )) του ℝ m
▶ Η συνθήκη ΙΙ) του ορισμού είναι ανεξάρτητη από την εκλογή των
τοπικών χαρτών της Vm και Vn
Απόδειξη
Έστω δύο άλλοι τοπικοί χάρτες ( U′ , φ′ ) και ( V′ , ψ′ ) στα σημεία
x και f ( x ) αντίστοιχα .
Έχουμε :
ψ′ o f o φ′ −1 = ψ′ o Ι ψ( V ) o f o I φ( U ) o φ′ −1
= ( ψ ′ o ψ − 1 ) o ψ o f o φ − 1 o (φ o φ ′ − 1 )
όπου I ψ( V ) , I φ( U ) είναι οι ταυτοτικές απεικονίσεις στα σύνολα

φ(V) , φ(U) αντίστοιχα .
Οι ομοιομορφισμοί ψ ′ o ψ −1 και φ′ o φ −1 είναι διαφορίσιμοι
κλάσης C k , συνεπώς η ψ′ o f o φ′ −1 είναι επίσης διαφορίσιμη
κλάσης C k
189
▶ Έστω ότι η f είναι διαφορίσιμη . Τότε η απεικόνιση
F = ψ o f o φ −1 : ℝ m → ℝ n
είναι διαφορίσιμη κλάσης C k και έχουμε
F( x ) = F( x 1 , x 2 ,..., x m ) = ψ o f o φ −1 ( x 1 , x 2 ,..., x m ) = ( y 1 , y 2 ,..., y n ) = y
Οι συντεταγμένες συναρτήσεις της F
f1 , f 2
,..., f n
θα είναι διαφορίσιμες κλάσης Ck όπου
y i = f i ( x 1 , x 2 ,..., x m ) , i = 1 , 2 , . . . , n
Προφανώς ισχύει και το αντίστροφο .
▶ Έστω τώρα Δ ένα υποσύνολο μιας διαφορίσιμης πολλαπλότητας

Vn και μια απεικόνιση
φ : Δ → ℝ
Η απεικόνιση φ είναι διαφορίσιμη συνάρτηση κλάσης C k αν

είναι συνεχής και σε κάθε σημείο x ∈ Δ υπάρχει τοπικός χάρτης
( U , ψ ) έτσι ώστε η απεικόνιση
φ o ψ −1 : ψ (Δ ) → ℝ
να είναι διαφορίσιμη κλάσης Ck
Σχόλιο
Το συμπέρασμα αυτό προκύπτει από τον ορισμό της διαφορίσιμης
απεικόνισης , και σαφώς είναι ανεξάρτητο από την εκλογή του το-
πικού χάρτη κάλυψης του Δ .
190
▶ Δίνεται μια διαφορίσιμη συνάρτηση κλάσης C k
f : Vm → ℝ
και ένα τυχαίο σημείο
x ∈ Vm
Έστω ( U 0 , φ 0 ) ένας τοπικός χάρτης στο σημείο x .

Από τον ορισμό προκύπτει ότι η απεικόνιση
f ( φ 0− 1 ( u )) = g 0 ( u 1 , u 2 ,..., u m ) , όπου u = (u 1 , u 2 ,..., u m ) ∈ ℝ m
είναι διαφορίσιμη κλάσης C k

Συνεπώς έχουμε :
g 0 ( u 1 , u 2 , . . . , u m ) = f ( y ) , όπου y = φ 0− 1 (u )
Θεωρούμε τις συναρτήσεις
x j ( y) = u j , j = 1 , 2 , . . . , m
Τότε έχουμε
f ( y ) = g 0 ( x 1 ( y ) , x 2 ( y ) , . . . , x m ( y ))
και
f = g 0 (x1 , x 2 , . . . , x m )
Αν f είναι μια διαφορίσιμη συνάρτηση ορισμένη σε μια περιοχή
της Vm τότε αυτή μπορεί να μελετηθεί σε κάθε σημείο αυτής της
περιοχής ως συνάρτηση m μεταβλητών
x1 , x 2 , . . . , x m
οι οποίες αποτελούν τις συντεταγμένες αυτού του σημείου .

191
Ο μοναδιαίος κύκλος
S1 = { ( x , y ) / x2 + y2 = 1 }
είναι διαφορίσιμη πολλαπλότητα διάστασης 1
Το επίπεδο
ℝ2 = { ( x , y ) / x , y ∈ ℝ }
είναι διαφορίσιμη πολλαπλότητα διάστασης 2
Θα μελετήσουμε την απεικόνιση
f : S1 → ℝ 2
που δίνεται με τον τύπο
f ( x , y ) = ( 2x , 2y ) για κάθε ( x , y ) ∈ S 1
2
f (P) = Q
1 P
-1 1 -2 2
-1
-2
f : S1 ℝ2
Προφανώς η f είναι συνεχής ως προς τις τοπολογίες των S 1 και ℝ 2

Έστω Ρ ένα σημείο στο άνω ημικύκλιο και Q = f (P) το αντίστοιχο
σημείο - εικόνα . Ένας τοπικός χάρτης στο Ρ δίνεται με τον τύπο
φ(Ρ) = φ( x , y ) = ( x , 0 ) = (x)
Ένας τοπικός χάρτης στο Q είναι η ταυτοτική απεικόνιση
ψ : ℝ2 → ℝ2
Έχουμε :
F(P) = F(x) = ψ (f (φ −1 (x))) = ψ(f( Ρ)) = f (P) = F(x , y) = (2x , 2 1 − x 2 ) = Q
Οι συντεταγμένες απεικονίσεις f 1 ( x ) = 2 x , f 2 ( x ) = 2 1 − x 2 είναι
διαφορίσιμες . Συνεπώς η F είναι διαφορίσιμη .
Όμοια ισχύουν όταν Ρ ανήκει στο κάτω ημικύκλιο ή στο δεξιό ημι-
κύκλιο ή στο αριστερό ημικύκλιο .
Επομένως η f είναι μια διαφορίσιμη απεικόνιση .
Σχόλιο
Η f διπλασιάζει την ακτίνα του κύκλου .
192
Θα επεξεργαστούμε “ με άλλα λόγια ” το παράδειγμα της προηγού-
μενης σελίδας
2
f (P) = Q
1 P
-1 x 1 -2 2
-1
-2
f : S1 ℝ2
με τύπο
f(x,y) = ( 2x,2y)
για κάθε ( x , y ) ∈ S 1 με εξίσωση x2 + y2 = 1

Για το άνω ημικύκλιο είναι
y= 1− x2
(οπότε γνωρίζω το x σημαίνει αυτόματα ότι γνωρίζω το y ) .
Έτσι , το σημείο Ρ του άνω ημικυκλίου ελέγχεται από το σημείο
x ∈ [ −1 , 1 ] ⊂ ℝ
Η εικόνα είναι
Q = f ( P) = f ( x , y ) = ( 2x , 2y ) = ( 2x , 2 1 − x 2 ) ∈ ℝ 2
Ουσιαστικά η f ελέγχεται με την αντιστοίχηση
x a ( 2x , 2 1 − x 2 )
ℝ → ℝ2
Όμως οι συναρτήσεις 2x , 2 1 − x 2 είναι παραγωγίσιμες (διαφορί-

σιμες) . Άρα η f είναι διαφορίσιμη .
Φυσικά , στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγουμε για όλα τα ημικύκλια τα
οποία καλύπτουν συνολικά τον κύκλο S 1
193
• Ορισμός
Μια διαφορίσιμη απεικόνιση κλάσης Cr
f
Vm → Vn
ονομάζεται διαφορομορφισμός ή (diffeomorphism) όταν είναι 1-1
και επί , και η αντίστροφή της
f −1
Vm  → Vn
είναι επίσης διαφορίσιμη απεικόνιση κλάσης C k
Σχόλιο
Όταν μεταξύ δύο διαφορίσιμων πολλαπλοτήτων Vm και Vn κλά-
σης C k υπάρχει (ορίζεται) διαφορομορφισμός , τότε λέμε ότι οι Vm
και Vn είναι διαφορόμορφες (diffeomorph) .
Ι) Κάθε αφφινική απεικόνιση του ℝ 3
x ′ = α1 x + β1 y + γ1z + c1
α1 β1 γ1
y′ = α 2 x + β 2 y + γ 2 z + c 2 με α2 β2 γ2 ≠ 0
z′ = α 3 x + β 3 y + γ 3 z + c 3 α3 β3 γ3
είναι διαφορομορφισμός του ℝ 3

Παρόμοια ισχύουν για τη διαφορίσιμη πολλαπλότητα ℝ n
ΙΙ) Κάθε (παράλληλη) μεταφορά του ℝ 3

x ′ = x + c1
y′ = y + c 2
z′ = z + c 3
είναι διαφορομορφισμός του ℝ 3

Παρόμοια ισχύουν για τη διαφορίσιμη πολλαπλότητα ℝn
ΙΙΙ) Η αλλαγή συστήματος συντεταγμένων “ καρτεσιανές” προς “ πο-

λικές ” του ℝ 2 είναι διαφορομορφισμός του ℝ 2 − { ( 0,0 ) }
Ο αντίστροφος διαφορομορφισμός “ πολικές” προς “ καρτεσιανές”
είναι προφανώς διαφορομορφισμός του ℝ 2 − { ( 0,0 ) }
194
4. Διαφορίσιμες καμπύλες πάνω σε διαφορίσιμη

Έστω ( α , β ) ένα ανοικτό διάστημα του ℝ
α β
−∞ +∞
Το ℝ είναι μονοδιάστατη διαφορίσιμη πολλαπλότητα κλάσης C ∞

Συνεπώς το ( α , β ) είναι διαφορίσιμη πολλαπλότητα , αφού είναι
ανοικτό σύνολο του ℝ
• Έστω τώρα μια (διαφορίσιμη) πολλαπλότητα Vn

Κάθε διαφορίσιμη απεικόνιση
φ : ( α , β ) → Vn
ονομάζεται διαφορίσιμη καμπύλη της Vn
• Μια διαφορίσιμη απεικόνιση

ψ : [ α , β ] → Vn
ονομάζεται διαφορίσιμη καμπύλη της Vn ορισμένη στο [ α , β ] ,

όταν υπάρχει ανοικτό διάστημα
( α′ , β′ ) ⊃ [ α , β ]
και μια διαφορίσιμη απεικόνιση
ψ′ : ( α′ , β′ ) → Vn
έτσι ώστε να ισχύει
ψ ′( t ) = ψ( t ) , για κάθε t∈[α,β]
Σχόλιο 1
Με παρόμοιο τρόπο ορίζονται καμπύλες πάνω στην πολλαπλότητα
Vn ορισμένη στα ημιανοικτά διαστήματα
( α , β ] και [ α , β )
Σχόλιο 2
Αν φ : ( α , β ) → Vn είναι μια καμπύλη , τότε χρησιμοποιούμε
τη (γεωμετρική) έκφραση “ Το φ( t ) , t ∈(α , β) είναι ένα σημείο
της καμπύλης” .
195
Στα παρακάτω σχήματα βλέπουμε (γεωμετρικές) καμπύλες πάνω

σε πολλαπλότητες :
T2 φ : [α ,β] → T2
φ(α) φ(β)
φ(β)
φ(α)
S2 φ : [ α , β ] → S2
φ(t)
ℝ2 φ : ( α , β ) → ℝ2
φ Ρ φ : ( α , β ) → Vn
Vn ψ ψ : ( α′ , β′ ) → Vn
φ( t 0 ) = ψ( t 0 )
για t 0 ∈ (α , β ) ∩ (α ′, β ′)
( Στο σημείο Ρ )
196
5. Εφαπτόμενα διανύσματα σε διαφορίσιμη

• Δίνεται μια διαφορίσιμη πολλαπλότητα Vn κλάσης C k και

ένας άτλαντας ( U i , φ i ) i∈I ,δηλαδή ένα σύστημα συντεταγμένων .
Ρ
Θ
Διαφορίσιμη πολλαπλότητα διάστασης 2
Τότε , σε κάθε σημείο Ρ ∈ Vn ορίζονται n - συντεταγμένες
( x1 , x 2 , . . . . , x n )
Έστω φ : [ −1 , 1 ] → Vn μια διαφορίσιμη καμπύλη κλάσης C k

η οποία διέρχεται από το σημείο Ρ με φ(0) = Ρ
φ(0)
φ(−1) φ(1)
Οι συντεταγμένες x j , j = 1 , 2 , . . . , n των σημείων της καμπύ-

λης , μπορούν να εκφραστούν ως συναρτήσεις της παραμέτρου
t∈[ −1,1] και να δίνονται με τις σχέσεις
x j = φ j (t) , i = 1 , 2 , . . . , n
όπου οι συναρτήσεις φ j είναι κλάσης C k

197
r
• Ονομάζουμε εφαπτόμενο διάνυσμα λ της καμπύλης φ στο
σημείο Ρ , το διατεταγμένο σύνολο n αριθμών
( x& 10 , x& 02 , . . . , x& 0n )
dx j
όπου x& 0j είναι η τιμή της συνάρτησης , για t = 0 (δηλαδή
dt
dφ j
x& 0j = /t =0 , j = 1 , 2 , . . . , n
dt
r
λ
P
Κάθε καμπύλη που διέρχεται από το σημείο Ρ ορίζει μοναδικό

εφαπτόμενο διάνυσμα στο σημείο αυτό .
Αντίστροφα
Κάθε διατεταγμένο σύνολο n - αριθμών
( x& 10 , x& 02 , . . . , x& 0n )
μπορεί να θεωρηθεί ως εφαπτόμενο διάνυσμα της καμπύλης η οποία

ορίζεται με τις σχέσεις
x j = x 0j t
όπου x 0j = φ j (0)
Σχόλιο
Σύντομα ο παραπάνω ορισμός θα τροποποιηθεί - βελτιωθεί .
198
• Το σύνολο των εφαπτόμενων διανυσμάτων που εφάπτονται σε όλες

τις καμπύλες τις διερχόμενες από το σημείο Ρ , αποτελεί n - διάστατο
διανυσματικό χώρο , ο οποίος συμβολίζεται T p και τον ονομάζουμε
“ χώρο των εφαπτόμενων διανυσμάτων της Vn στο σημείο Ρ ”
Ρ
Tp
Περίπτωση n = 2
Ο ρόλος της παραμέτρου t φαίνεται στα παρακάτω σχήματα , όπου

το γεωμετρικό αντικείμενο καμπύλη “ ως σύρμα ΑΒ ” είναι το ίδιο .
r r
λ λ
Ρ P
Β
B
Α
A
φ : [ − 1 , 1 ] → Vn ψ : [ − 1 , 1 ] → Vn
η παράμετρος t το σημείο φ(t) το σημείο ψ(t)

σαρώνει το [−1 , 1] σαρώνει από σαρώνει με μεγαλύτερη
το Α στο Β ταχύτητα το ΑΒ
Σχόλιο
Σκέψου τη σάρωση αντίστροφα , δηλαδή από το Β στο Α πάνω
“ σύρμα ΑΒ ”
199
• Έστω τώρα ( γ i ) η καμπύλη η οποία διέρχεται από το σημείο Ρ

και έχει την ιδιότητα , ότι όλες οι συντεταγμένες των σημείων είναι
σταθερές εκτός από την i - οστή .
Τότε η καμπύλη ( γ i ) παριστάνεται με τις εξισώσεις
x i = t + x i0
x j = x 0j , για κάθε j ≠ i , j = 1 , 2 , ..., n
Την καμπύλη ( γ i ) ας την ονομάσουμε “ καμπυλόγραμμη συντε-

ταγμένη γραμμή x i ”
r
e2 x2
r
e1
Ρ
x1
Στο σημείο Ρ έχουμε ένα καμπυλόγραμμο σύστημα συντεταγμένων

(γεγονός το οποίο είναι γνωστό αφού η Vn είναι εφοδιασμένη με άτλαντα ).
r r
Τα εφαπτόμενα διανύσματα e1 , e 2 , . . . , e n στο σημείο Ρ των
r
αξόνων γραμμών συντεταγμένων x 1 , x 2 , . . . , x n αντίστοιχα , από-

τελούν ένα φυσικό σύστημα συντεταγμένων (στο σημείο Ρ ) .
r
Η αιχμή του e i δείχνει την κατεύθυνση προς την οποία αυξάνονται
οι τιμές της συνάρτησης
x i = φ i ( t ) κοντά στο 0 ∈ [ −1 , 1 ]
Σχόλιο 1
Οι παραπάνω καμπυλόγραμμες συντεταγμένες μπορούν να οριστούν
ανεξάρτητα από το δοσμένο άτλαντα με παρόμοιο τρόπο .
Σχόλιο 2
r r r
Όταν η παράμετρος t παριστάνει μήκος τόξου s τότε e1 , e 2 ,..., e n
είναι μοναδιαία (σε μετρικούς χώρους) .
200
• Και τώρα ας εμβαθύνουμε στην έννοια του εφαπτόμενου διανύσματος

σε σημείο Ρ μιας πολλαπλότητας Vn
r r
e2 e1′
r
e ′2
r
Ρ
e1 Tp
Ο ορισμός του εφαπτόμενου διανύσματος δόθηκε ως προς ένα συγκε-

κριμένο σύστημα συντεταγμένων
x1 , x 2 , . . . , x n
δηλαδή ως προς ένα δοσμένο άτλαντα .

Αν εκλέξουμε άλλον άτλαντα ή ένα άλλο τοπικό σύστημα συντετα-
γμένων
x1 , x 2 , . . . , x n
σε μια rανοικτή περιοχή του σημείου Ρ , τότε το εφαπτόμενο διάνυ-

σμα λ προσδιορίζεται από τη διατεταγμένη n - άδα
x& 10 , x& 02 , . . . , x& 0n
Γνωρίζουμε όμως ότι οι συντεταγμένες { x j } , { x j } συνδέ-

ονται με εξισώσεις της μορφής
x j = x j ( x 1 , x 2 , . . . , x n } “ σε γλώσσα Φυσικής”
οι οποίες γράφονται (αν θέλουμε , στη “ μαθηματική γλώσσα” )
x j = ψ j ( x1 , x 2 , . . . , x n }
201
 dx j   ∂ x j   ∂x i 
  =  i    j=1,2, ...,n
 dt  t= 0  ∂ x  p  dt  t =0
δηλαδή (σε συνοπτική γραφή)
x& 0 = A ij x& i0 (με συμβολισμό του Einstein)
 ∂x j  i=1,2,...,n
A ij =  i 
 ∂x p j=1,2,...,n
και ισχύει
∂ ( x 1 , x 2 ,..., x n )
det A ij = ≠0
∂ ( x 1 , x 2 ,..., x n )
r
Έτσι το ίδιο διάνυσμα λ προσδιορίζεται από δύο σύνολα συνιστω-
σών
{ x& 0j } και { x& 0j }
ως προς τα συστήματα συντεταγμένων
{ x j } και { x j }
(Στην παραπάνω διατύπωση αναφερόμαστε σε διατεταγμένες n - άδες).
Συμπέρασμα r
Ένα εφαπτόμενο διάνυσμα λ στο σημείο Ρ μιας πολλαπλότητας
Vn είναι μια κλάση ισοδυναμίας συνιστωσών { x& 0j } σύμφωνα με
τον ορισμό (συνοπτική γραφή)
{ x& 0j } ∼ { x& 0j } ⇔ x j = A ij x i
→
Ένα << ακόντιο OA >> δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι έχει
συγκεκριμένες συνιστώσες στο ℝ 2 (κι’ όμως είναι το ίδιο ακόντιο) .
Α Α
ℝ2 Ο ℝ2
Ο
202
2ος τρόπος ορισμού των εφαπτομένων διανυσμάτων σε μια δια-

φορίσιμη πολλαπλότητα
Δίνεται μια διαφορίσιμη πολλαπλότητα Vn κλάσης C r

Έστω U μια περιοχή του σημείου Ρ ∈ Vn
U′ U
Ρ
V
Μια συνάρτηση φ : U → ℝ ονομάζεται “ συνάρτηση κλάσης C s

στο Ρ ” όταν υπάρχει υποπεριοχή U′ ⊂ U με Ρ ∈ U′ στην οποία
η φ να είναι κλάσης C s
Ας συμβολίσουμε με D s ( P ) το σύνολο όλων των συναρτήσεων

κλάσης C s στο σημείο Ρ , όπου s ≤ r
Κάθε στοιχείο του συνόλου D s ( P ) είναι συνάρτηση ορισμένη σε

περιοχή του σημείου Ρ .
203
Το σύνολο D s ( P ) αποτελεί διανυσματικό χώρο ως εξής :

Αν f , g είναι στοιχεία του συνόλου D s ( P ) ορισμένα στις
περιοχές U f , U g αντίστοιχα του σημείου Ρ , τότε η συνάρτηση
f + g είναι ορισμένη στο σύνολο U f ∩ U g που είναι περιοχή του
σημείου Ρ και είναι της κλάσης Cs
Επομένως f + g ∈ D s ( P )
Ρ
Uf Ug
Ομοίως η λ f είναι ορισμένη στην U f για κάθε λ ∈ ℝ και

s
επομένως λ f ∈ D ( P )
Ορισμός εφαπτόμενου διανύσματος

Έστω Vn μια διαφορίσιμη πολλαπλότητα κλάσης C r και D s ( P )
το παραπάνω σύνολο των διαφορίσιμων συναρτήσεων κλάσης C r σε
μια περιοχή του σημείου Ρ.
Ονομάζουμε εφαπτόμενο διάνυσμα στο σημείο Ρ ∈ Vn κάθε γραμ-
μική απεικόνιση
r
λ : D s(P) → ℝ
η οποία πληροί την εξής συνθήκη :

Αν g 1 , g 2 ,..., g n είναι συναρτήσεις D s(P) → ℝ και f είναι
r
τυχαία συνάρτηση των g1 , g 2 ,..., g n κλάσης C ως προς τις
g1 , g 2 ,..., g k τότε
k
∑
r r
λ ( f (g1 , g 2 ,..., g k )) = f i ( P ) λ( g i )
i =1
όπου
 ∂f 
f i ( P ) =  
 ∂g i P
204
r
Ι) Όταν λέμε ότι λ είναι γραμμική απεικόνιση του D r ( P ) εννο-
ούμε ότι ισχύει
r r r
λ(αf + βg ) = αλ(f ) + β λ(g )
για κάθε α , β ∈ ℝ και για κάθε f , g ∈ D r (P)

r
ΙΙ) Το εφαπτόμενο διάνυσμα λ είναι γραμμική απεικόνιση η οποία
πληροί τη συνθήκη ορισμού που αναφέραμε στην προηγούμενη
σελίδα .
ΙΙΙ) Στην ειδική περίπτωση f ( g1 , g 2 ) = g1 g 2 ∈ ℝ ο τύπος (συνθήκη

ορισμού) δίνει
∑
r r
λ ( f (g1 , g 2 )) = fi ( P ) λ ( gi )
i =1
2
 ∂f  r
= ∑
i =1

 ∂ gi
 λ ( g i )
p
 ∂f  r  ∂f  r
=   λ ( g 1 ) +   λ ( g 2 )
 ∂g1  p  ∂g2 p
r r
= g1 ( P ) λ ( g1 ) + g 2 ( P ) λ ( g 2 )
δηλαδή
r r r
λ ( g1 g 2 ) = g1 ( P ) λ ( g1 ) + g 2 ( P ) λ ( g 2 ) (∗)
Γενικά r
Κάθε γραμμική απεικόνιση λ που παρουσιάζει την ιδιότητα (∗)
ονομάζεται “ τελεστής διαφόρισης ” .
r
Επομένως , κάθε εφαπτόμενο διάνυσμα λ στο σημείο Ρ ∈ Vn
είναι “ τελεστής διαφόρισης του D r ( P ) ”
r
( Το λ είναι τελεστής διαφόρισης . . . στο συγκεκριμένο σημείο Ρ ) .
205
IV) Αποδεικνύεται ότι σε διαφορίσιμες πολλαπλότητες κλάσης C ∞

όταν ισχύει η συνθήκη (∗) τότε ισχύει η συνθήκη του ορισμού
του εφαπτόμενου διανύσματος .
Αυτό σημαίνει ότι σ’ αυτήν την περίπτωση το εφαπτόμενο διάνυ-
r
σμα λ σ’ ένα σημείο Ρ ∈ Vn μπορεί να οριστεί ως γραμμική
απεικόνιση
r
λ : D ∞(P) → ℝ
που πληροί τη συνθήκη (∗) της παρατήρησης ΙΙΙ .
V) Ορισμός εφαπτόμενου χώρου στο P ∈V n

Δίνεται η διαφορίσιμη πολλαπλότητα Vn κλάσης C r
r r
Έστω λ 1 , λ 2 δύο εφαπτόμενα διανύσματα στο σημείο Ρ ∈ Vn
r
λ2 r r
λ1 + λ 2
Ρ
r
λ1
r r
Το εφαπτόμενο διάνυσμα λ 1 + λ 2 ορίζεται με τη σχέση
r r r r
( λ1 + λ 2 ) ( f ) = λ1 ( f ) + λ 2 ( f )
για κάθε f ∈ D r (P)

r
Το γινόμενο α λ 1 ορίζεται με τη σχέση
r r
( αλ ) ( f ) = α λ(f )
για κάθε α ∈ ℝ και για κάθε f ∈ D r ( P )

Το σύνολο των εφαπτομένων διανυσμάτων στο σημείο Ρ∈ Vn από-
τελεί διανυσματικό χώρο τον οποίο συμβολίζουμε Tp ή Tp ( Vn )
τον και ονομάζουμε εφαπτόμενο χώρο στο σημείο Ρ της πολλα-
πλότητας Vn
206
Πρόταση
Ισχύει :
dim T p ( Vn ) = n
όπου n είναι η διάσταση της διαφορίσιμης πολλαπλότητας Vn
Απόδειξη
Ο εφαπτόμενος χώρος T p στο τυχαίο σημείο Ρ της διαφορίσιμης
πολλαπλότητας Vn είναι διανυσματικός χώρος .
Η διάσταση της πολλαπλότητας Vn είναι n .
r
e2 λ
Ρ e1
Έστω x 1 , x 2 , . . . , x n ένα σύστημα τοπικών συντεταγμένων στο

σημείο Ρ , οπότε γενικά Ρ = ( x 1 , x 2 , . . . , x n )
Κάθε συνάρτηση f ∈ D r ( P ) μπορεί να θεωρηθεί ως συνάρτηση
των μεταβλητών ( x 1 , x 2 , . . . , x n ) δηλαδή
f ( x1 , x 2 , . . . , x n ) ∈ ℝ
όπου ως προς κάθε r

μια απ’ αυτές είναι διαφορίσιμη κλάσης C r
Έστω τώρα λ ένα τυχαίο εφαπτόμενο διάνυσμα στο σημείο Ρ .
Από τη συνθήκη ορισμού προκύπτει ότι για τις συναρτήσεις - προβολές
x i ( P ) = x i ( x 1 , x 2 , . . . , x n ) = x i , i = 1 , 2 , . . . ,n θα ισχύει
n
 ∂f  r i
∑  i  λ( x )
r
λ f ( x1 , x 2 , . . . , x n ) = (1)
i =1  ∂x p
για κάθε f ∈ D r ( P )
207
Θεωρούμε τώρα τις ειδικές απεικονίσεις

e i : D r (P) → ℝ
r
, i = 1 , 2 , . . . ,n
που ορίζονται με τον τύπο

 ∂f 
e i ( f ) =  i 
r
(2) , για κάθε f ∈ D r ( P )
 ∂x p
Οι απεικονίσεις αυτές είναι γραμμικές διότι
 ∂ ( α f1 + β f 2 )   ∂ f1   ∂f 2 
e i ( α f1 + β f 2 ) =   = α  i  +β i 
r
 ∂x i
p ∂x  p ∂x  p
r r
= α e i ( f1 ) + β e i ( f 2 )
για κάθε α , β ∈ ℝ και για κάθε f1 , f 2 ∈ D r ( P )

Επιπλέον , αν g1 , g 2 , . . . , g k ∈ D r ( P ) και η f είναι συνάρτηση
αυτών , δηλαδή
f ( g1 , g1 ,..., g k ) ∈ D r ( P )
τότε έχουμε :
 ∂ f ( g 1 , g 2 ,..., g k ) 
e i ( f ( g 1 , g 2 ,..., g k )) = 
r

 ∂xi p
 ∂ f ∂ g1 ∂f ∂g 2 ∂f ∂g k 
=  + + ...+ 
 ∂ g1 ∂ x ∂g 2 ∂ x ∂g k ∂ x i  p
i i
k
 ∂f ∂g j 
= ∑j =1
 i 
 ∂ g j ∂ x  p
k
 ∂f   ∂g j 
= ∑j=1
   i
 ∂ g j  p  ∂ x  p
n
 ∂f  r
= ∑  ∂g 
j=1 j
e i (g j )
p
r
Επομένως οι (πλήθους n ) απεικονίσεις e i ανήκουν στο χώρο T p
208
r
Θέτοντας λ ( x i ) = λ i ∈ ℝ για i = 1 , 2 , . . . , n και λαμβάνοντας
υπόψη την (2) , η (1) γράφεται :
n n
 n
r 
∑ ∑ ∑ λ e  (f )
r
λ(f ) = λ e i (f ) =
i
[ λ e i ] (f ) = 
i i
r r
i
i =1 i =1  i =1
δηλαδή
 n
r 
∑
r
λ (f ) =  λ i e i  (f )
 i =1 
οπότε ισχύει
∑λ e
r i r
λ= i
i =1
r
Συνεπώς κάθε εφαπτόμενο διάνυσμα λ γράφεται ως γραμμικός
r r r
συνδυασμός των διανυσμάτων e 1 , e 2 , . . . , e n
r r r
Θα αποδείξουμε τώρα ότι τα e 1 , e 2 , . . . , e n είναι γραμμικά
ανεξάρτητα . Πράγματι :
Έστω η σχέση
r r
ξi ei = 0
r
(3) όπου 0 ∈ Tp
Η σχέση (3) για τις συναρτήσεις x j , j = 1 , 2 , . . . , n γίνεται

r
( ξ i e i ) ( x j ) = 0 ( x j ) ⇔ ξ i e i (x j ) = 0 ⇔
r r
 ∂x j 
ξ  i  = 0 ⇔ ξ i δ ij = 0 ⇔ ξ j = 0 , για
i
j = 1 , 2 , . . . ,n
∂ x  p
r r r
Άρα τα e 1 , e 2 , . . . , e n είναι γραμμικά ανεξάρτητα και επομένως
αποτελούν βάση του χώρου T p που αντιστοιχεί ( με φυσικό τρόπο )
στο σύστημα συντεταγμένων που θεωρήσαμε στο σημείο P ∈ Vn
Αυτό σημαίνει ότι
dim T p = n = dim Vn
δηλαδή η διάσταση του εφαπτόμενου χώρου σ’ ένα σημείο μιας διαφο-

ρίσιμης πολλαπλότητας ισούται με τη διάσταση αυτής .
209
Διευκρίνιση Ι
Θα εξετάσουμε την περίπτωση αλλαγής βάσης στον εφαπτόμενο χώ-
ρο T p . Σ’ ένα τοπικό σύστημα συντεταγμένων x 1 , x 2 , . . ., x n για
τα διανύσματα της βάσης του διανυσματικού χώρου T p έχουμε
r ∂
ei = , i = 1 , 2 , . . . ,n
∂xi
Η βάση αυτή είναι η ( φυσική ) βάση του T p που αντιστοιχεί στο

σύστημα συντεταγμένων { x i }
r
Έτσι , το τυχαίο διάνυσμα λ ∈ Τ p γράφεται
r ∂
λ = λi , λi ∈ ℝ
∂xi
r
Ασφαλώς το λ είναι ένας διαφορετικός τελεστής . . . στο Ρ .
Έστω τώρα ότι το σημείο Ρ βρίσκεται συγχρόνως και σε μια άλλη
περιοχή συντεταγμένων με συντεταγμένες { x j } για τα διάφορα σημεία
r
αυτής της περιοχής .
Τότε , στο σημείο Ρ ορίζονται δύο φυσικές βάσεις του εφαπτόμενου
χώρου T p οι
e ′1 , e ′2 , . . . , e ′n
r r r r r r
e1 , e 2 , . . . , e n και
Έστω ότι τύποι μετασχηματισμού συντεταγμένων είναι οι
x j = x j ( x 1 , x 2 ,..., x n )
Από τη σχέση
∂ ∂xj ∂
=
∂ xi ∂xi ∂xi
προκύπτει ότι ισχύει
e i = A ij e ′j
r r
όπου
 ∂x j 
A = i
j
i ( πίνακας n × n )
 ∂x  p
210
Ομοίως από τη σχέση
∂ ∂x i ∂
=
∂x j ∂x j ∂x i
προκύπτει ότι ισχύει
e ′j = A ij e i
r r
όπου
 ∂xi 
A ij =  j  ( πίνακας n × n )
∂x 
Προφανώς ισχύει
A ij A kj = δ ik
Ο πίνακας A ij είναι ο συναρτησιακός πίνακας στο σημείο Ρ
 ∂ x1 ∂x 2 ∂x n 
 1 L 
 ∂x ∂ x1 ∂ x1 
 
 ∂ x1 ∂x 2 ∂x n 
Aj =  2
i
L 
 ∂x ∂ x2 ∂x 2 
 M1 M M M 
 ∂x ∂x 2 ∂x n 
 ∂x n L
 ∂x n ∂ x n  p
με
 ∂(x 1 , x 2 , . . . , x n ) 
det ( A ij ) =  n 
= θ≠0
∂ ( x , x , . . . , x ) p
1 2
Ισχύει επίσης
 ∂(x 1 , x 2 , . . . , x n )  1
det ( A ij ) =  n 
= ≠0
∂ ( x , x , . . . , x ) p θ
1 2
όπου A ij παριστάνει (μόνο εδώ) τον αντίστροφο του A ij

211
Διευκρίνιση ΙΙ r
Ορίσαμε το εφαπτόμενο διάνυσμα λ με δύο τρόπους :
1ος τρόπος ( γεωμετρικός )
2ος τρόπος ( αλγεβρικός )
r
λ
Ρ
Θα αποδείξουμε τώρα ότι υφίσταται λογική ταύτιση :

Έστω ότι η καμπύλη ( γ) σε μια περιοχή συντεταγμένων του σημείου
Ρ έχει εξισώσεις
x i = ψ i (t) , i = 1 , 2 , . . . , n
Τότε κάθε συνάρτηση f ( x 1 , x 2 , . . . , x n ) του χώρου D r ( P )

μπορεί να εκφραστεί ως συνάρτηση της μεταβλητής t στα σημεία της
καμπύλης που βρίσκονται κοντά στο σημείο Ρ .
r
Θεωρούμε τώρα (αυθαίρετα αλλά σκόπιμα) την απεικόνιση λ που
ορίζεται με τη σχέση
r d
λ(f ) = (f ( ψ1 ( t ) , ψ 2 ( t ) ,..., ψ n ( t )) / t =0
dt
r
Η απεικόνιση λ είναι ένα εφαπτόμενο διάνυσμα στο σημείο Ρ σύμ-
φωνα με τον αλγεβρικό ορισμό . Οι συνιστώσες του ως προς τη φυσική
βάση είναι
r d
λ ( x i ) = λ i = ψ i ( t ) / t = 0 = x& i0
dt
για i = 1 , 2 , . . . , n
Αυτές όμως οι συνιστώσες x& 10 , x& 02 , . . . , x& 0n είναι η συνιστώσες
r
του λ σύμφωνα με το γεωμετρικό ορισμό .
Συμπέρασμα r
Το εφαπτόμενο διάνυσμα λ μπορούμε να το θεωρούμε γεωμετρικό
(π.χ. για τον έλεγχο της φαντασίας κ.λ.π.) ή να το θεωρούμε αλγεβρικό
(π.χ. στους θεωρητικούς - λογικούς συλλογισμούς μας κ.λ.π.).
Η μετάβαση από τη Γεωμετρία της εμπειρίας στην Άλγεβρα της Λογικής
είναι ένα αναγκαίο βήμα για την αναβάθμιση του Μαθηματικού από
Εμπειροτέχνη σε Ερευνητή .
212
6. Τανυστικά πεδία
r
• Ονομάζουμε διανυσματικό πεδίο λ πάνω σε μια πολλαπλότητα
Vn μια απεικόνιση
UT
r r
λ : Vn → p , με λ( Ρ ) ∈ Τ p
P ∈ Vp
r
λ ( P)
Ρ
r
“ Τα ακόντια λ ( Ρ) , Ρ ∈ V n εφάπτονται στον n - διάστατο υμένα Vn ”
r
Αν { e i } είναι η φυσική βάση του T p η οποία αντιστοιχεί στο
τοπικό σύστημα συντεταγμένων { x i } τότε για το διανυσματικό πεδίο
r
λ έχουμε
r
λ ( Ρ ) = λ1 ( P ) e 1 + λ 2 ( P ) e 2 + . . . + λ n ( P ) e n
r r r
δηλαδή
r
λ = λ1 e 1 + λ 2 e 2 + . . . + λ n e n
r r
r
λ(Ρ)
Ρ Tp
r
Αν οι συνιστώσες λ i του διανυσματικού πεδίου λ είναι διαφο-
ρίσιμες συναρτήσεις στο σημείο Ρ της κλάσης C k , τότε λέμε ότι
r
το διανυσματικό πεδίο λ είναι της κλάσης C k
Σχόλιο
Προφανώς πάνω σε μια διαφορίσιμη πολλαπλότητα ορίζονται ,γενικά ,
διανυσματικά πεδία σε άπειρο πλήθος .
213
• Στο σημείο Ρ της διαφορίσιμης πολλαπλότητας Vn ορίζεται ο

εφαπτόμενος χώρος T p ο οποίος είναι διανυσματικός χώρος .
Ο δυϊκός χώρος του διανυσματικού χώρου T p συμβολίζεται T ∗p
και ονομάζεται συνεφαπτόμενος χώρος στο Ρ .
Προφανώς ο T ∗p είναι διανυσματικός χώρος διάστασης n .
Ονομάζουμε γραμμική διαφορική μορφή ω πάνω σε μια πολλα-

πλότητα Vn μια απεικόνιση
ω : Vn → UT
P ∈ Vn
∗
p , με ω( Ρ ) ∈ Τ ∗p
ω(Ρ)
“ Τα ακόντια ω ( Ρ) , Ρ∈ V n συνεφάπτονται στον n - διάστατο υμένα Vn ”

Το παρακάτω σχήμα είναι διευκρινιστικό :
ω( Ρ )
T ∗p
P
Υπενθυμίζουμε ότι τα “ χειροπιαστά γεωμετρικά αντικείμενα T p και
T ∗p ταυτίζονται” , όμως τα “ λογικά αντικείμενα T p και T ∗p δεν
ταυτίζονται ” , δηλαδή
r
λ(Ρ) ω(Ρ)
Ρ Tp T ∗p
Ρ Ρ
“ ουδέτερο εφαπτόμενο << τίκ >> << τάκ >>

ή συνεφαπτόμενο
επίπεδο ίσιος υμένας ” “ Λογικός διακόπτης ”
214
Οι προηγούμενοι ορισμοί είναι ειδικές περιπτώσεις του εξής

γενικού ορισμού :
k 
Ονομάζουμε τανυστικό πεδίο τύπου   πάνω σε μια διαφορίσιμη
l
πολλαπλότητα Vn μια απεικόνιση
S : Vn → U( T
P ∈ Vn
(k)
p ⊗ T ∗p ( l ) )
με S ( P ) ∈ T (p k ) ⊗ T ∗p ( l )
r
Ο τανυστής S(P) , ως προς τη φυσική βάση { e i } δηλαδή ei
που αντιστοιχεί στο τοπικό σύστημα συντεταγμένων { x i } στο σημείο
Ρ γράφεται
S ( P) = S ij11 ij22......ijkl ( P ) e i1 ⊗ e i 2 ⊗ ... ⊗ e i k ⊗ e j1 ⊗ e j2 ⊗ ... ⊗ e jl
οπότε
S = S ij11 ij22......ijkl e i1 ⊗ e i 2 ⊗ ... ⊗ e i k ⊗ e j1 ⊗ e j2 ⊗ ... ⊗ e jl
όπου οι συναρτήσεις
Sij11 ij22......ijkl
είναι διαφορίσιμες της κλάσης C r στο σημείο Ρ για κάθε P ∈ Vn

(όπου Vn είναι διαφορίσιμη πολλαπλότητα κλάσης C r ) .
215
• Οι παρακάτω πίνακες είναι διευκρινιστικοί :
ΠΙΝΑΚΑΣ Ι ( Αντιστοίχηση εννοιών )
ℝ Διανυσματικός χώρος Εφαπτόμενος χώρος στο Ρ Tp
(ℝ n ) ∗ Δυϊκός δ.χ. του παραπάνω Συνεφαπτόμενος χώρος στο Ρ T p∗
“ ίσιος υμένας ℝ n ” “ Καμπυλοϋμένας Vn ”
ΠΙΝΑΚΑΣ ΙΙ ( Τανυστικά πεδία )
ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΓΕΝΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ
1
Τανυστικό πεδίο τύπου  
0
ή
r
Διανυσματικό πεδίο λ Αντιαλλοίωτο τανυστικό πεδίο τάξης 1
ή
Αντιαλλοίωτο πεδίο τάξης 1
0
Τανυστικό πεδίο τύπου  
1
ή
Γραμμική διαφορική μορφή ω Συναλλοίωτο τανυστικό πεδίο τάξη 1
ή
Συναλλοίωτο πεδίο τάξης 1
k
Μικτό πεδίο S Τανυστικό πεδίο τύπου  
 
l
Δίνεται ο “ καμπυλοχώρος αναφοράς ” Vn

216
7. Διαφορικό συνάρτησης Vn → ℝ
Δίνεται η διαφορίσιμη πολλαπλότητα Vn διάστασης n και κλάσης

C r . Δίνεται μια διαφορίσιμη συνάρτηση κλάσης C r ορισμένη σ’ ένα
ανοικτό σύνολο U της Vn
f:U→ ℝ
Θέτουμε
r r
( df ) p ( v ) = v(f )
για κάθε σημείο P ∈ U και για κάθε

r
v ∈ Tp
Η ( d f ) p όπως ορίστηκε , είναι μια γραμμική μορφή του T p και

επομένως
( df ) p ∈ T ∗p
όπου T ∗p είναι ο δυϊκός διανυσματικός χώρος του T p
Η γραμμική απεικόνιση
( df ) p : T p → ℝ
ονομάζεται διαφορικό της f στο σημείο Ρ .

Αν x 1 , x 2 , . . . , x n είναι ένα τοπικό σύστημα συντεταγμένων στο
σημείο Ρ θα έχουμε
 ∂f 
( d f ) p ( e i ) = e i (f ) =  i 
r r
∂x  p
Επομένως , για τις συναρτήσεις - προβολές x j με τύπους
x j (P) = x j , j = 1 , 2 , . .. , n
θα έχουμε
∂x j 
( d x ) p ( e i ) = e i ( x ) =  i  = δ ij
j j
r r
 ∂x  p
Συνεπώς το σύνολο
( d x1 ) p , ( d x 2 ) p , . . . , ( d x n ) p
αποτελεί βάση του διανυσματικού χώρου T ∗p

217
Η διατεταγμένη βάση
( d x1 ) p , ( d x 2 ) p , . . . , ( d x n ) p
του διανυσματικού χώρου T ∗p είναι η δυϊκή βάση της διατεταγμένης

βάσης
∂ ∂ ∂
1
, 2
,...,
∂x ∂x ∂x n
του διανυσματικού χώρου T p

Ας επανέλθουμε στη συνάρτηση f .
Είδαμε ότι το διαφορικό ( d f ) p ανήκει στο χώρο T ∗p
Επομένως γράφεται ως γραμμικός συνδυασμός των στοιχείων της
(φυσικής) βάσης ( d x 1 ) p , ( d x 2 ) p , . . . , ( d x n ) p δηλαδή
( df ) p = λ j ( d x j ) p
Έχουμε :
( df ) p ( e i ) = λ j ( d x j ) p ( e i ) = λ jδ ij
r r
επομένως
 ∂f 
λ i = ( d f ) p ( e i ) = e i (f ) =  i 
r r
∂x  p
Συνεπώς , έχουμε τελικά :
 ∂f 
( df ) p =  i  ( d x i ) p
∂x  p
για κάθε P ∈ U , οπότε
∂f
df = i
dx i (συμβολισμός του Einstein)
∂x
ή σε αναλυτική μορφή
∂f ∂f ∂f
df = 1
d x 1 + 2 d x 2 + ... + n d x n
∂x ∂x ∂x
Σχόλιο
Όλα τα παραπάνω ισχύουν και για το ανοικτό σύνολο U = Vn
218
ΟΡΙΣΜΟΣ ΦΥΣΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΑΝΑΦΟΡΑΣ
Δίνεται μια διαφορίσιμη πολλαπλότητα Vn κλάσης C r και ένα

ανοικτό σύνολο U ⊂ Vn με Ρ ∈ U
∂
∂ x2
P ∂
∂ x1
Tp
r
Το σύστημα των διανυσματικών πεδίων λ i που ορίζεται με τη σχέση
 ∂ 
λ i (P) = ( e i ) p =  i  , i = 1 , 2 , . . . , n
r r
 ∂x p
για κάθε Ρ ∈ U , αποτελεί ένα σύστημα αναφοράς του T p το οποίο

ονομάζεται φυσικό σύστημα αναφοράς .
Δηλαδή , σε κάθε σημείο Ρ ∈ U αντιστοιχούν n διανύσματα
∂ ∂ ∂
1
, 2
,..., (διατεταγμένη γραφή)
∂x ∂x ∂x n
που αποτελούν τη φυσική βάση του T p (στο δεδομένο κάθε φορά

τοπικό σύστημα συντεταγμένων x1 , x 2 , . . . , x n )
Σχόλιο
r
Υπενθυμίζουμε “ ως έμμονη ιδέα ” ότι κάθε λ ∈ Τ p ορίζει έναν
τελεστή διαφόρισης στο σημείο Ρ ( δηλαδή του δ.χ. D r ( P ) )
219
ΟΡΙΣΜΟΣ ΦΥΣΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΣΥΝΑΝΑΦΟΡΑΣ
Δίνεται μια διαφορίσιμη πολλαπλότητα Vn κλάσης C r και ένα

ανοικτό σύνολο U ⊂ Vn με Ρ ∈ U
dx 2
P
dx1
T ∗p
Το σύστημα των γραμμικών μορφών ω i που ορίζονται με τη σχέση

ωi ( P ) = [ d x i ] p , i = 1 , 2 , . . . , n
για κάθε Ρ ∈ U , αποτελεί ένα σύστημα αναφοράς του T ∗p το οποίο

ονομάζεται φυσικό σύστημα συναναφοράς .
Δηλαδή , σε κάθε σημείο Ρ ∈ U αντιστοιχούν n γραμμικές μορφές
dx1 , dx 2 , . . . , dx n (διατεταγμένη γραφή)
που αποτελούν τη φυσική βάση του T ∗p (στο δεδομένο κάθε φορά ,

τοπικό σύστημα συντεταγμένων x 1 , x 2 , . . . , x n )
Σχόλιο
Δίνεται η γραμμική διαφορική μορφή
ω : Vn → T ∗p
για το τυχαίο Ρ ∈ U ⊂ V n έχουμε
ω ( Ρ ) = λ i ( P )[ d x i ] p
Η ω( Ρ ) είναι γραμμική μορφή
ω( Ρ) : Tp → ℝ
220
Δίνεται η διαφορίσιμη πολλαπλότητα Vn κλάσης C r και το σημείο
P ∈ U ⊂ Vn
∂
dx 2 ∂ x2
T ∗p ∂
P ∂ x1
dx1
Tp
Στο ουδέτερο εφαπτόμενο / συνεφαπτόμενο επίπεδο χώρο Tp ≡ T ∗p
∂ ∂ ∂
Τα 1
, 2
,..., αποτελούν βάση του T p ( “ ακόντια” )
∂x ∂x ∂x n
Τα d x 1 , d x 2 ,..., d x n αποτελούν βάση του Tp∗ ( “ δυϊκά ακόντια” )
Το d x 1 είναι κάθετο στον “ ίσιο υμένα” (διάστασης n − 1 ) που

∂ ∂ ∂ ∂
σχηματίζεται από τα 1
, 2
, 3
,...,
∂x ∂x ∂x ∂x n

∂ ∂ ∂ ∂
, 2
, 3
,...,
∂x ∂x ∂x ∂x n

∂ ∂ ∂ ∂
, 2
, 3
,...,
∂x ∂x ∂x ∂x n
…………………………………………………………………………..
Το d x n είναι κάθετο στον “ ίσιο υμένα” (διάστασης n − 1 ) που
∂ ∂ ∂ ∂
, 2
, 3
,...,
∂x ∂x ∂x ∂x n
Σχόλιο
Όταν Vn = ℝ n τότε τα “ακόντια” ταυτίζονται ως εξής :
∂ ∂ ∂
dx1 ≡ 1 , dx 2 ≡ 2
, . . . , dx n ≡ (επάνω στους άξονες
∂x ∂x ∂x n
x 1 , x 2 , . . . , x n αντίστοιχα ) .
221
8. Διαφορικό απεικόνισης Vn → Vm
Δίνονται οι διαφορίσιμες πολλαπλότητες Vn και Vm κλάσης C ∞

και διαστάσεων n και m αντίστοιχα .
Δίνεται μια διαφορίσιμη απεικόνιση
φ : Vn → Vm
Θα ορίσουμε το διαφορικό της φ στο σημείο P ∈ Vn και θα φωτί-

σουμε τον εμπλεκόμενο πίνακα .
Έστω λοιπόν ένα στοιχείο
f ∈ D ∞ ( φ ( P ))
δηλαδή μια διαφορίσιμη συνάρτηση στο σημείο φ ( P ) ∈ Vm
φ
Ρ φ( Ρ )
φ̂ f f
f (φ( Ρ )) ∈ ℝ
φ̂ f = f o φ
είναι μια διαφορίσιμη συνάρτηση στο σημείο P ∈ Vn

Θέτουμε
[ ( φ ∗ ) p v ] (f ) = v( φ̂ f )
r r
για κάθε διάνυσμα

r
v ∈ T p ( Vn )
Η ( φ ∗ ) p v είναι απεικόνιση του D ∞ (φ ( Ρ )) στο ℝ

r
( φ ∗ ) p v : D ∞ ( φ ( Ρ )) ℝ
r
f v ( φ̂ f ) , όπου v ∈ Tp ( Vn )
r r
222
Πληρούνται οι εξής δύο ιδιότητες :
Ι) [ ( φ ∗ ) p v ] ( α f + β g ) = α [ ( φ ∗ ) p v ] (f ) + β [ ( φ ∗ ) p v ] (g )
r r r
(γραμμικότητα)
για κάθε α , β ∈ ℝ και για κάθε f , g ∈ D ∞ ( φ( Ρ ))
Απόδειξη
[ ( φ ∗ ) p v ] ( α f + β g ) = v ( φ̂ α f + β g )
r r
r
= v (( α f + β g ) o φ)
r
= v ( α ( f o φ ) + β ( g o φ ))
r r
= α v(f o φ) + β v(g o φ)
= α v ( φ̂ f ) + β v ( φ̂ g )
r r
= α [ ( φ ∗ ) p v ] (f ) + β [ ( φ ∗ ) p v ] (g )
r r
ΙΙ) [ ( φ ∗ ) p v ] ( f ⋅ g ) = [ ( φ ∗ ) p v ] (f ) ⋅ g ( φ ( Ρ )) + f (φ ( Ρ )) ⋅ [ ( φ ∗ ) p v ] (g )
r r r
Απόδειξη
[ ( φ ∗ ) p v ] ( f ⋅ g ) = v ( φ̂ f ⋅g )
r r
r
= v ( ( f ⋅ g ) o φ)
r
= v ( ( f o φ ) ⋅ ( g o φ))
= v ( φ̂ f ⋅ φ̂ g )
r
= v ( φ̂ f ) ⋅ φ̂ g ( P ) + φ̂ f ( P ) ⋅ v ( φ̂ g )
r r
= [ ( φ ∗ ) v ] ( f ) ⋅ g ( φ ( Ρ )) + f ( φ ( Ρ )) ⋅ [ ( φ ∗ ) p v ] ( g )
r r
223
Συνεχίζουμε : Από τα παραπάνω προκύπτει ότι

r
( φ ∗ ) p v ∈ Tφ ( Ρ) ( Vm )
Επομένως ορίζεται η απεικόνιση
( φ ∗ ) p : T p ( Vn ) Tφ ( Ρ) ( Vm )
r r
v ( φ∗ ) p ( v )
Η απεικόνιση ( φ ∗ ) p είναι γραμμική απεικόνιση και ονομάζεται

διαφορικό της φ στο σημείο Ρ .
Αν έχουμε μια διαφορίσιμη απεικόνιση
φ : Vn → Vm
τότε το διαφορικό της στο σημείο P ∈ Vn είναι μια γραμμική απει-

κόνιση
( d φ ) p : T p ( Vn ) → Tφ ( Ρ) ( Vm )
όπου θέσαμε ( d φ) p = ( φ ∗ ) p
Συνεχίζουμε : Σ’ αυτήν τη γραμμική απεικόνιση αντιστοιχίζεται ένας

m × n πίνακας ως εξής :
Έστω { x j } και { y i } δύο τοπικά συστήματα συντεταγμένων
στα σημεία P ∈ Vn και φ( Ρ ) ∈ Vm αντίστοιχα .
Τότε , ο πίνακας της γραμμικής απεικόνισης ( d φ) p είναι ο
∂ φi 
B =  j ( P ) , i=1,2, ...,m
 ∂x  j=1,2,...,n
όπου φ i = y i o φ και y i είναι οι συναρτήσεις - προβολές στο

σημείο φ ( Ρ ) με τύπο
y i ( φ ( Ρ )) = y i ( y 1 , y 2 , . . . , y m ) = y i
για i = 1 , 2 , . . . , m
224
Πράγματι έχουμε :
 ∂   ∂   ∂f   ∂φ i 
( d φ ) p  j  (f ) =  j  (f o φ) =  i   j 
 ∂x p  ∂x p  ∂y  φ ( p)  ∂ x  p
Επομένως
m
 ∂   ∂ φi   ∂ 
( dφ) p  j  =
 ∂x p
∑i =1
 j
 ∂x
  i
p  ∂y

φ ( p)
⇔
 ∂ ∂ ∂   ∂ ∂ ∂ 
( dφ ) p  1 , 2 ,..., n  =  1 , 2 ,..., m 
 ∂x ∂x ∂x   ∂y ∂y ∂y 
με πίνακα (αυτής της γραμμικής απεικόνισης)
 ∂ φ1 ∂ φ1 ∂ φ1 
 L 
 ∂ x1 ∂x 2 ∂x n 
 
 ∂φ 2 ∂φ 2 ∂φ 2
 L  = Β
 ∂ x1 ∂x 2 ∂x n 
 M M M M 
 ∂φ m ∂φ m ∂φ m 
 L
 ∂ x1 ∂x 2 ∂ x n  P
Η βαθμίδα ή τάξη ( rank ) του πίνακα Β ονομάζεται τάξη της φ

στο σημείο Ρ και συμβολίζεται
rank p ( φ )
Προφανώς ισχύει rank p ( φ ) ≤ min { n , m }

Η μέγιστη τιμή της rank p ( φ ) όταν το Ρ σαρώνει την Vn ονο-
μάζεται τάξη της φ και συμβολίζεται
rank( φ)
Προφανώς αν για κάποιο σημείο P ∈V n ισχύει
rank p ( φ ) = n ≤ m
τότε προφανώς ισχύει rank( φ) = n

225
ΠΡΟΤΑΣΗ
Αν για τη διαφορίσιμη απεικόνιση
φ : Vn → Vm
ισχύει
rank(φ) = n ≤ m
τότε υπάρχουν τοπικά συστήματα συντεταγμένων
x1 , x 2 , . . . , x n και y1 , y 2 , . . . , y m
για κάθε ζεύγος Ρ και φ( Ρ ) τέτοια ώστε να ισχύει
yi o φ = xi , i = 1 , 2 , …, n
και
yj oφ = 0 , j = n +1 , . . . , m
Απόδειξη
Έστω ( x 1 , x 2 , ..., x n ) και ( y 1 , y 2 , ... , y m ) τοπικά συστήματα
συντεταγμένων σε περιοχές του Ρ και φ( Ρ ) αντίστοιχα .
Χωρίς περιορισμό της γενικότητας , υποθέτουμε ότι
xi ( P) = 0 για i = 1 , 2 , . . . , n
y j ( φ ( Ρ )) = 0 για j = 1 , 2 , . . . , m
Ρ φ(Ρ)
επιθυμητή θέση
(τοπικά)
επιθυμητή θέση
(τοπικά)
(0,0,…,0) (0,0,…,0)
πλήθος n πλήθος m
χ.π.τ.γ. χ.π.τ.γ.
226
Με αυτήν την υπόθεση ο m × n πίνακας ( n ≤ m )
 ∂ φ1 ∂ φ1 ∂ φ1 
 L 
 ∂ x1 ∂x 2 ∂x n 
 
∂ φk   ∂φ 2 ∂φ 2 ∂φ 2 
 l ( P) =  L 
 ∂x p  ∂ x1 ∂x 2 ∂x n 
 M M M M 
 ∂φ m ∂φ m ∂φ m 
 L
 ∂ x1 ∂x 2 ∂ x n  P
έχει τάξη ( rank ) n .
Υποθέτουμε λοιπόν χωρίς περιορισμό της γενικότητας (χ.π.τ.γ.) ότι
ο n × n πίνακας
∂ φk  i=1,2, ...,n
 i ( P ) ,
 ∂x  j=1,2,...,n
είναι ομαλός ( μη ιδιάζων ) , δηλαδή ότι ισχύει
∂ φk 
det  i ( P ) ≠ 0
 ∂x 
Θέτοντας
x i = φ i , για i = 1 , 2 , . . . , n
η τελευταία σχέση (αυτή με την ορίζουσα) γράφεται
∂ ( x1 , x 2 , . . . , x n )
≠0
∂ ( x1 , x 2 , . . . , x n )
Επομένως , το σύνολο ( x 1 , x 2 , . . . , x n ) αποτελεί ένα τοπικό

σύστημα συντεταγμένων σε (ανοικτή) περιοχή του σημείου Ρ .
Θέτουμε
φ j = y j o φ , για j = n +1 , . . . , m
και τις εκφράζουμε ως συναρτήσεις των x 1 , x 2 , . . . , x n δηλαδή

θέτουμε
y j o φ = F j ( x 1 , x 2 , . . . , x n ) , για j = n + 1 , . . . , m
Οι συναρτήσεις F j είναι διαφορίσιμες κλάσης C ∞ στο (0,0, ... ,0)

227
Θέτουμε
yj = yj , για j = 1 , 2 , . . . , n
και
y j = y j − F j ( y 1 , y 2 ,..., y n ) , για j = n +1 , …, m
∂ y1 ∂ y1 ∂ y1 ∂ y1
L L
∂ y1 ∂yn ∂ y n +1 ∂ym
M M M M
∂y n ∂yn ∂y n ∂yn
L L
 ∂ ( y ,..., y
1 m
 ∂ y1 ∂yn ∂ y n +1 ∂ym
  =
 ∂ ( y ,..., y
1 m
 φ( p) ∂ y n +1 ∂ y n +1 ∂ y n +1 ∂ y n +1
L L
∂ y1 ∂yn ∂ y n +1 ∂ym
M M M M
∂ym ∂y m ∂y m ∂ym
L L
∂ y1 ∂yn ∂ y n +1 ∂ym φ(p)
1 0 L 0 0 0 L 0
0 1 L 0 0 0 L 0
M M M M M M M M
0 0 L 1 0 0 L 0
= =1≠ 0
∂ F n +1 ∂ F n +1
− L L − 1 0 L 0
∂ y1 ∂y n
M M 0 1 L 0
∂ Fm ∂ Fm
− L L − 0 0 L 1
∂ y1 ∂y n φ(Ρ)
Επομένως το σύνολο ( y 1 , y 2 ,..., y m ) είναι ένα τοπικό σύστημα

συντεταγμένων στο φ( P )
Για κάθε 1 ≤ i ≤ n έχουμε
yi o φ = yi o φ = xi
και για κάθε n +1 ≤ j ≤ m έχουμε
y j o φ = y j o φ − F ( y 1 o φ,..., y n o φ) = y j o φ − F ( x 1 ,..., x n ) = 0
Τα συστήματα λοιπόν ( x 1 ,..., x n ) και ( y 1 ,..., y m ) είναι τα ζητούμενα .

228
Δίνεται η απεικόνιση
φ : ℝ2 → ℝ3
που ορίζεται με τον τύπο
φ ( x , y ) = (x ′ , y ′ , z′ )
όπου
x′ = x 2
y′ = x y συναρτήσεις ορισμού
z′ = y
Οι συναρτήσεις ορισμού είναι διαφορίσιμες , άρα η φ είναι μια

διαφορίσιμη απεικόνιση .
Έχουμε :
d x ′ = 2 x dx + 0dy
d y ′ = y dx + x dy
d z′ = 0 d x + 1d y
Ο πίνακας της φ είναι
 ∂x′ ∂x′ 
 ∂x ∂y   2x 0
   
   
 ∂y′ ∂y′ 
 y
 ∂x = x  στο Ρ(x ,y)
∂y   
   
   0
 ∂ z′ ∂ z′  1 
 ∂ x ∂ y 
και έχει προφανώς τάξη 2 ,δηλαδή
rank (φ) = max { rank p (φ) / Ρ ∈ ℝ 2 } = 2

229
Έστω ψ ο περιορισμός της φ στη διαφορίσιμη πολλαπλότητα
Μ = { ( x , y ) / 2x2 − y = 0 } ⊂ ℝ 2
Έχουμε
dim M = 1
M y = 2x2
Παραβολή
Θα βρούμε την τάξη ( rank ) της ψ : Μ → ℝ 3

Επειδή y = 2 x 2 άρα d y = 4 x d x και οι τύποι της προηγούμενης
σελίδας γίνονται
x′ = x 2 d x ′ = 2x d x
y ′ = 2x 3 και d y ′ = 6x 2 d x
z′ = 2x 2 dz′ = 4xd x
Ο πίνακας της ψ είναι
 ∂x′ 
 ∂x   2x 
   
   
 ∂ y′ 
 =  6 x 2

∂x   
   
   4 x 
 ∂ z′ 
 ∂ x 
και προφανώς έχει τάξη 1 δηλαδή
rank( ψ ) = 1
230
φ : ℝ3 → ℝ3
φ ( x , y , z ) = ( x ′ , y ′ , z′ )
όπου
x′ = x y
y′ = y συναρτήσεις ορισμού
z′ = z

Έχουμε :
dx′ = y dx + x dy + 0 dz
d y ′ = 0 d x + 1d y + 0 d z
d z′ = 0 d x + 0 d y + 1d z
 ∂ x′ ∂ x′ ∂ x′ 
 ∂x ∂y ∂z  y x 0
   
   
 ∂ y′ ∂ y′ ∂ y′ 
 
 ∂x = 0 1 0
∂y ∂z   
   
   0 0 1 
 ∂ z′ ∂ z′ ∂ z′ 
 ∂ x ∂y ∂ z 
Επομένως rank(φ) = 3
Η φ είναι ένας διαφορομορφισμός του ℝ 3

231
Έστω ψ ο περιορισμός της φ στη διαφορίσιμη πολλαπλότητα
L = { ( x , y , z ) / y = 0 } ⊂ ℝ3
Έχουμε :
dimL = 1
Επίπεδο y=0
Θα βρούμε την τάξη της ψ : L → ℝ 3

Επειδή y = 0 , άρα dy = 0 και οι τύποι της προηγούμενης
σελίδας γίνονται
x′ = 0 dx′ = 0 dz
y′ = 0 και d y′ = 0 dz
z′ = z d z ′ = 1d z
Ο πίνακας της ψ είναι
 ∂ x′ 
 ∂z  0
   
   
 ∂ y ′ 
 ∂z  = 0
   
   
 ∂z  ′  1 
 ∂ z 
Επομένως rank(ψ) = 1
232
9. Εμφύτευση και Εμβάπτιση
• Δίνονται οι διαφορίσιμες πολλαπλότητες Vn και Vm διαστάσεων

n και m αντίστοιχα με n ≤ m , και η διαφορίσιμη απεικόνιση
φ : Vn → Vm
Αν η απεικόνιση
( d φ ) p : T p ( V n ) → T φ ( p ) ( Vm )
είναι 1-1 για κάθε Ρ τοπικά (δηλαδή rank p (φ) = n ) , τότε η φ

ονομάζεται εμφύτευση (immersion) της Vn στην Vm
Αν επιπλέον η φ είναι 1-1 , τότε η φ ονομάζεται εμβάπτιση

(imbedding) της Vn στην Vm
Το παρακάτω λογικό διάγραμμα είναι έγκυρο :
Εμφύτευση
Εμβάπτιση
233
φ : ℝ → ℝ2
φ ( x ) = ( x′ , y′ )
όπου
x′ = x
συναρτήσεις ορισμού
y′ = x 3
y = x3
φ(Ρ)
Ρ φ
ℝ ℝ2
φ(ℝ)

διαφορίσιμη πολλαπλότητα .
Έχουμε :
d x′ = 1 d x
dy′ = 3 x 2 dx
 ∂ x′ 
 ∂x   1 
   
  =  
 ∂ y′  3 x 2 
 ∂x 
 
Επομένως rank(φ) = 1
Επίσης , σε κάθε σημείο Ρ(x) ∈ ℝ είναι rank p (φ) = 1

234
( dφ ) p : T p ( ℝ ) → T φ ( p ) ( ℝ 2 )
δηλαδή η απεικόνιση
( dφ ) p : ℝ → T φ ( p ) ( ℝ 2 )
δίνεται με τον τύπο
( d φ ) p : ( dx ) = ( dx′ , dy′ )
όπου
d x ′ = 1d x
d y′ = 3 x 2 dx
Η ( d φ ) p είναι απεικόνιση 1-1 διότι τοπικά στο Ρ(x) έχουμε :
( d φ ) p [ ( dx ) 1 ] = ( dφ ) p [ ( dx ) 2 ] ⇒
( ( dx′ ) 1 , ( dy′ ) 1 ) = ( ( dx′ ) 2 , ( dy′ ) 2 ) ⇒
( dx′ ) 1 = ( dx′ ) 2 και ( dy′ ) 1 = ( dy′ ) 2 ⇒
1 ( dx ) 1 = 1 ( dx ) 2 και 3 x 2 ( dx ) 1 = 3 x 2 ( dx ) 2 ⇒
( dx ) 1 = ( dx ) 2
Συνεπώς η φ είναι μια εμφύτευση της ℝ στην ℝ 2

Έχουμε :
φ ( x1 ) = φ ( x 2 ) ⇒
( x 1 , x 13 ) = ( x 2 , x 32 ) ⇒
x1 = x 2 και x 13 = x 32 ⇒
x1 = x 2
άρα η φ είναι απεικόνιση 1-1
Επομένως η φ είναι μια εμβάπτιση της ℝ στην ℝ 2
Σχόλιο
Το “ λαστιχάκι ℝ ” το πετάξαμε στο επίπεδο ℝ 2 σύμφωνα με

τον κανόνα φ . Το λαστιχάκι ℝ εμβαπτίστηκε στο ℝ 2 . Έγινε
“ λαστιχάκι φ( ℝ ) ” χωρίς αυτοτομές ( αφού η φ είναι εμβάπτιση ).
235
φ : ℝ → ℝ2
φ( t ) = ( x ′ , y ′ )
όπου
x ′ = t − 2 ημ t
y ′ = 1 − 2 συν t
φ(ℝ)
Α Β
φ
ℝ2
ℝ Ο

Έχουμε :
d x ′ = ( 1 − 2 συν t ) d t
d y ′ = ( 2 ημ t ) d t
Προφανώς είναι rank(φ) = 1 και rank p (φ) = 1

Η ( d φ ) p για κάθε Ρ είναι τοπικά απεικόνιση 1-1 , άρα η φ
είναι μια εμφύτευση της ℝ στην ℝ 2
Η φ δεν είναι 1-1 (κοίτα σημεία . . . Α , Β , . . . ) όπως προκύπτει
εύκολα από τον τύπο της φ .
Συνεπώς η φ δεν είναι εμβάπτιση της ℝ στην ℝ2
Το “ λαστιχάκι ℝ ” το πετάξαμε στο επίπεδο ℝ 2 σύμφωνα με τον
κανόνα φ
φ
ℝ ℝ2
“ τίκ” “ τάκ”
Το λαστιχάκι ℝ εμφυτεύτηκε στο ℝ 2
Έγινε “ λαστιχάκι φ( ℝ ) ” με αυτοτομές (στα …Α , Β ,… ) , αφού
η φ δεν είναι εμβάπτιση .
( Η καμπύλη φ( ℝ ) ονομάζεται “ τροχοειδής καμπύλη ” ή “ επιμήκης
κυκλοειδής ” .
236
φ : ℝ → ℝ2
φ( t ) = ( x ′ , y ′ )
όπου
x ′ = συν t
y ′ = ημ t
1 φ(ℝ)
φ
ℝ2
ℝ -1 1
-1
Εργαζόμενοι , όπως στα δύο προηγούμενα παραδείγματα , βρίσκουμε

ότι η φ είναι μια εμφύτευση αλλά δεν είναι εμβάπτιση της ℝ στην ℝ 2
Σχόλιο 1
Το “ λαστιχάκι ℝ” το πετάξαμε στο επίπεδο ℝ 2 σύμφωνα με τον
κανόνα φ .
Το λαστιχάκι ℝ εμφυτεύτηκε στο ℝ 2
Έγινε “ λαστιχάκι φ( ℝ ) ” δηλαδή μοναδιαίος κύκλος (απείρως
επικαλυπτόμενος ).
Η φ δεν είναι 1-1 προφανώς , αφού η καμπύλη φ( ℝ ) έχει άπειρες
αυτοτομές .
Σχόλιο 2
ψ : [ 0 , 2 π ) → ℝ2
με τύπο
ψ ( t ) = ( συν t , ημ t )
είναι προφανώς μια εμβάπτιση του [ 0 , 2 π ) στο ℝ 2

237
• Μια (διαφορίσιμη) πολλαπλότητα Vn ονομάζεται υποπολλαπλότητα

της (διαφορίσιμης) πολλαπλότητας Vm όταν αληθεύουν οι παρακάτω
δύο συνθήκες :
Ι) Ισχύει Vn ⊂ Vm
ΙΙ) Η ταυτοτική απεικόνιση i : Vn → Vm είναι μια εμβάπτιση της
Vn στην Vm ( inclusion = εγκλεισμός ).
Λεπτομέρειες
Ι) Αν η τοπολογία της Vn συμπίπτει με την τοπολογία που έχει ως
υποχώρος της Vm , τότε λέμε ότι η Vn είναι ομαλή υποπολλα-
πλότητα της Vm
ΙΙ) Για την ταυτοτική απεικόνιση i ισχύει

i ( P ) = P , για κάθε P ∈ Vn ⊂ Vm
Μπορούμε να ταυτίσουμε ισομορφικά
T p ( Vn ) = i ∗ ( T p ( Vn )) ⊂ T p ( Vm )
ΙΙΙ) Αν Vm = αφφινικός χώρος ℝ m τότε ο n - διάστατος αφφινικός

υποχώρος του ℝ m ( n - διάστατο “ επίπεδο” ή n - διάστατος
“ ίσιος υμένας” ) που ορίζεται από το σημείο Ρ και το διανυσμα-
τικό χώρο i ∗ ( Tp ( Vn )) ονομάζεται εφαπτόμενος χώρος της Vm
στο σημείο Ρ.
Εικόνα
Ρ Μ
ℝ2
Tp (M)
Η Μ είναι υποπολλαπλότητα της ℝ2

Ο εφαπτόμενος χώρος T p ( M ) είναι αφφινικός υποχώρος του ℝ 2
238
Ι) Θεωρούμε τις διαφορίσιμες πολλαπλότητες
V2 = { ( x , y , 0 ) / x , y ∈ ℝ } (επίπεδο x y )
V3 = ℝ 3 = { ( x , y , z ) / x , y , z ∈ ℝ }
Προφανώς η V2 είναι υποπολλαπλότητα της V3

( Η V2 είναι ομαλή υποπολλαπλότητα της V3 )
ΙΙ) Θεωρούμε τις διαφορίσιμες πολλαπλότητες
V2 = ℝ 2 = { ( x , y ) / x , y ∈ ℝ }
V3 = ℝ 3 = { ( x , y , z ) / x , y , z ∈ ℝ }
H V2 μπορεί να ταυτιστεί ισομορφικά με την
V2′ = { ( x , y , 0 ) / x , y ∈ ℝ }
Έτσι η V2′ είναι υποπολλαπλότητα τα ης V3 και η V2 είναι ,

ισομορφικά , υποπολλαπλότητα της V3
ΙΙΙ) Θεωρούμε τις διαφορίσιμες πολλαπλότητες
S1 = { ( x , y , 0 ) / x 2 + y 2 = 1 } μοναδιαίος κύκλος (1 - σφαίρα)
S 2 = { ( x , y , z ) / x 2 + y 2 + z 2 = 1 } μοναδιαία σφαίρα (2 - σφαίρα)

Tp (S 2 )
S2
Tp (S1 )
S1 Ρ
S1
Η σφαίρα S1 είναι υποπολλαπλότητα της σφαίρας S2

239
Ι) Έστω Μ μια n - διάστατη υποπολλαπλότητα του αφφινικού
χώρου ℝ m και ( x 1 , x 2 , . . . , x n ) ένα τοπικό σύστημα συντε-
ταγμένων της Μ στο σημείο P ∈ M
Αν θέσουμε
y k o I = φ k ( x1 , x 2 , . . . , x n ) , k = 1 , 2 , . . . ,m
όπου ( y 1 , y 2 , . . ., y m ) το συνηθισμένο σύστημα συντεταγμένων

του ℝ m και Ι : Μ → ℝ m η ταυτοτική απεικόνιση , τότε οι
εξισώσεις του εφαπτόμενου χώρου της Μ στο σημείο Ρ μπορούν
να γραφούν στη μορφή
n
∂ φk
k k
y = y (P) + ∑i =1
ti
∂ xi
(P) , k = 1 , 2 , . . . , m
όπου t 1 , t 2 , . . . , t n είναι παράμετροι με τιμές από το ℝ

Π.χ.
Έστω η παραβολή
Μ = { ( x , y ) ∈ ℝ 2 / y = x2 } ⊂ ℝ 2
η οποία είναι διαφορίσιμη υποπολλαπλότητα του αφφινικού χώρου
ℝ 2 και το σημείο Ρ( 3 , 9 ) ∈ Μ
T p (M)
P
9
ℝ2
Ο εφαπτόμενος χώρος της Μ στο Ρ είναι ο αφφινικός υποχώρος

του ℝ 2
T p ( M ) = { ( x , y ) ∈ ℝ 2 / y = 6x − 9 }
Τα σημεία του εφαπτόμενου χώρου T p ( M ) μπορούν να γραφούν
στη μορφή
x = 3+ t
, όπου t ∈ ℝ
y = 9+ 6t
240
II) Έστω ότι η πολλαπλότητα Vn είναι υποπολλαπλότητα της Vm

Σύμφωνα με την ΠΡΟΤΑΣΗ της προηγούμενης παραγράφου ,
υπάρχουν τοπικά συστήματα συντεταγμένων
( x1 , x 2 , . . . , x n ) και ( y1 , y 2 , . . . , y n )
των Vn και Vm αντίστοιχα , έτσι ώστε σε κάθε σημείο Ρ να

ισχύει αφενός χ.π.τ.γ.
x k (P) = 0 , k = 1 , 2 , . . . , n
y j(P) = 0 , j = 1 , 2 , . . . , m
και αφετέρου
y k o I = xk , k = 1 , 2 , . . . , n
y j oI =0 , j = n +1 , . . . , m
Έστω ότι το τοπικό σύστημα συντεταγμένων ( x 1 , x 2 , . . . , x n )

ορίζεται σε μια μικρή (ανοικτή) περιοχή U του σημείου P ∈ U ⊂ Vn
Έστω ότι η Vn είναι ομαλή υποπολλαπλότητα της Vm
∧ ∧
Τότε υπάρχει περιοχή U του σημείου P ∈ U ⊂ Vm έτσι ώστε
να ισχύει
∧
U = U ∩ Vn
∧
Θεωρώντας την περιοχή U αρκετά μικρή έτσι ώστε να αποτελεί
πεδίο ορισμού και του τοπικού συστήματος συντεταγμένων
( y 1 , y 2 , . . . , y n ) προκύπτει ότι
∧ ∧
U ∩ Vm = { q ∈ U / y j (q ) = 0 , για j = n +1 , . . . , m }
∧
U
P
U
Vm
Vn
241
III) Έστω ότι Vn είναι ένα υποσύνολο της Vm

Έστω ότι για κάθε σημείο Ρ ∈ Vn υπάρχει περιοχή U του ση-
∧
μείου P ∈ U ⊂ Vm και έστω ότι υπάρχουν k συναρτήσεις
1 2 k
f , f ,..., f
∧
ορισμένες στην U για τις οποίες ισχύουν οι συνθήκες :
∧ ∧
i) U ∩ Vm = { q ∈ U / f i (q ) = 0 , για i = 1 , 2 , . . . , k }
ii) Οι μορφές ( df 1 ) p , ( df 2 ) p , . . . , ( df k ) p είναι γραμμικά

ανεξάρτητες .
Τότε
Το σύνολο Vn είναι ομαλή υποπολλαπλότητα της Vm και ισχύει
dim Vn = m − k
IV) Από την προηγούμενη παρατήρηση προκύπτει το εξής :
Μ = { Ρ ∈ Vm / f i ( P ) = 0 , για i = 1 , 2 , . . . , k }
όπου
Vm διαφορίσιμη πολλαπλότητα διάστασης m
και
f i ∈ D ∞ ( Vm )
αποτελεί κλειστή υποπολλαπλότητα της Vm με dim M = m − k

αν οι μορφές ( df 1 ) p , ( df 2 ) p , . . . , ( df k ) p είναι γραμμικά
ανεξάρτητες για κάθε σημείο P ∈ Vm
Π.χ.
Το σύνολο Μ = S 1 αποτελεί
κλειστή υποπολλαπλότητα της
S2
Vm = S2
Ισχύει
dim M = 2 − 1 = 1
Η Μ ορίζεται με την εξίσωση S1

f ( P ) = f ( x , y , 0) = x 2 + y 2 − 1 = 0
( τα λοιπά ισχύουν προφανώς) .
242
V) Αν το σύνολο
Μ = { Ρ ∈ Vm / f i ( P ) = 0 , i = 1 , 2 , . . . , k }
είναι κλειστή υποπολλαπλότητα της Vm , τότε λέμε ότι η Μ είναι

η υποπολλαπλότητα που ορίζεται με τις εξισώσεις
f i =0 , i=1,2, ...,k
Σ’ αυτήν την περίπτωση , ο μέγιστος αριθμός των γραμμικά ανεξάρ-
τητων μορφών της συλλογής
( df 1 ) p , ( df 2 ) p , . . . , ( df k ) p
δεν είναι υποχρεωτικά ίσος με
dim Vm − dim M
Π.χ.
Η n - διάστατη σφαίρα S n ( n - σφαίρα) είναι μια κλειστή υποπολ-
λαπλότητα του χώρου ℝ n +1 η οποία ορίζεται με την εξίσωση
( x1 ) 2 + ( x 2 ) 2 + . . . + ( x n ) 2 − r 2 = 0
Σχόλιο
Κάθε εξίσωση f = 0 δεν ορίζει υποχρεωτικά κλειστή υποπολλαπλό-
τητα . Π.χ. θεωρούμε την πολλαπλότητα ℝ 2 και τη συνάρτηση
f(x,y)=xy
Η εξίσωση f(x,y)=0 δίνει
xy=0 ⇔ x=0 ή y=0
Όμως η τοπολογική πολλαπλότητα
Μ = { x = 0 ή y = 0 } ⊂ ℝ2
δεν είναι κλειστή υποπολλαπλότητα της ℝ 2
( Ακριβέστερα η Μ δεν είναι ούτε διαφορίσιμη πολλαπλότητα ) .
ℝ2
Η df στο σημείο (0,0) είναι ίση με μηδέν ( αφού df = ydx + xdy )

243
10. Παράγωγος συνάρτησης από διανυσματικό πεδίο
• Όλα τα διανυσματικά πεδία με τα οποία θα ασχοληθούμε σ’ αυτήν

την παράγραφο , θα τα θεωρούμε διαφορίσιμα κλάσης C ∞
Το σύνολο όλων των διανυσματικών πεδίων κλάσης C ∞ τα οποία
ορίζονται πάνω σε μια πολλαπλότητα Vn ας το συμβολίσουμε
F ∞ ( Vn )
Το σύνολο όλων των συναρτήσεων Vn → ℝ κλάσης C ∞ ας το

συμβολίσουμε
D ∞ ( Vn )
→ →
Αν f ∈ D ∞ ( Vn ) και F1 , F 2 ∈ F ∞ ( Vn ) τότε ορίζουμε την
πρόσθεση διανυσματικών πεδίων και το γινόμενο διαφορίσιμης συ-
νάρτησης f με διανυσματικό πεδίο ως εξής :
→ → → →
( F1 + F 2 ) ( P ) = F1 ( P ) + F 2 ( P )
→ →
( f ⋅ F1 ) ( P ) = f ( P ) F1 ( P )
για κάθε P ∈ Vn
Είναι εύκολο να αποδειχθεί ότι ισχύουν οι ιδιότητες :
→ →
f ( g F1 ) = ( f g ) F1
→ → → →
f ( F1 + F 2 ) = f F1 + f F 2
→ → →
( f + g ) F 1 = f F1 + g F 1
→ →
για κάθε f , g ∈ D ∞ ( Vn ) και για κάθε F1 , F 2 ∈ F ∞ ( Vn )
244
• Έστω τώρα ( x 1 , x 2 ,..., x n ) ένα τοπικό σύστημα συντεταγμένων

ορισμένο στο ανοικτό σύνολο U ⊂ Vn
→
Έστω επίσης ένα κάποιο διανυσματικό πεδίο X ορισμένο στο U .
Αυτό μπορεί να γραφεί , ως προς το φυσικό σύστημα αναφοράς , ως
γραμμικός συνδυασμός
n
→ ∂
X= ∑ξ
i =1
i
∂xi
Αν f ∈ D ∞ ( Vn ) τότε ορίζουμε τη συνάρτηση
→
X f : Vn → ℝ
→ →
X f ( P ) = [ X ( P )] ( f ) , για κάθε P ∈ Vn
Επομένως , σε κάθε σημείο P ∈ U ⊂ Vn έχουμε
n
→ →  ∂f 
( X f ) ( P ) = [ X( P )] ( f ) = ∑ ξ ( P )  ∂ x
i =1
i
i 
p
→
οπότε η συνάρτηση X f είναι κλάσης C ∞
Ονομάζουμε “ παράγωγο της συνάρτησης f από το διανυσμα-

→ →
τικό πεδίο X ” τη συνάρτηση X f
Αποδεικνύεται εύκολα ότι ισχύουν οι ιδιότητες :
→ → →
X(f + g) = Xf + Xg
→ → →
X(f g ) = (Xf ) g + f (Xg)
Σχόλιο
→
Επομένως , τα διανυσματικά πεδία X που ορίζονται πάνω στη
διαφορίσιμη πολλαπλότητα Vn συσχετίζονται με την παραγώγιση
των συναρτήσεων
f : Vn → ℝ
245
11. Απόλυτη παράγωγος / Συναλλοίωτη παράγωγος

r
Δίνεται ένα διανυσματικό πεδίο λ κλάσης C r πάνω στη διαφο-
ρίσιμη πολλαπλότητα Vn
r
Σε μια περιοχή συντεταγμένων U ⊂ Vn το διανυσματικό πεδίο λ
γράφεται
r ∂
λ = λi
∂ xi
όπου τα λ i = λ i ( x 1 , x 2 , . . . , x n ) είναι συναρτήσεις κλάσης C r
Θα αποδείξουμε ότι οι (μερικές) παράγωγοι
∂ λi
∂x k
δεν αποτελούν συνιστώσες τανυστή .
Απόδειξη
Θεωρούμε μια περιοχή συντεταγμένων V με συντεταγμένες { x j }
Στην τομή U ∩ V ⊂ Vn έχουμε
(1) λ i = A ij λ j
 ∂xi  ∂
A ij =  j  και λ = λ j
r
όπου
 ∂x  ∂xj
Παραγωγίζοντας την (1) ως προς τη μεταβλητή x k προκύπτει

i
∂λ i ∂A j j i ∂λ
j
= λ + A j ⇒
∂x k ∂xk ∂x k
i
∂λ i ∂A j j j
i ∂λ ∂x
s
= λ + Aj ⇒
∂xk ∂x k ∂xs ∂x k
i
∂λ i ∂A j j s ∂λ
j
 ∂xs 
(2) = λ + A i
j A k , όπου A s
k =  k
∂x k ∂x k ∂xs ∂x 
“ ενοχλητικός
όρος”
∂λ i
Από την (2) προκύπτει ότι οι ποσότητες δεν αποτελούν συνι-
∂x k
στώσες τανυστή .
Σχόλιο
Επομένως , πρέπει να βρούμε ένα θεωρητικό τέχνασμα ώστε να “ εξα-
λειφθεί ο ενοχλητικός όρος” τροποποιώντας την έννοια της παραγώγισης .
246
ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΦΦΙΝΙΚΗΣ ΣΥΝΔΕΣΗΣ
Δίνεται η διαφορίσιμη πολλαπλότητα (αναφοράς) Vn

Ονομάζουμε αφφινική σύνδεση πάνω στη Vn , n 2 γραμμικές
διαφορικές μορφές
ω kj
οι οποίες ορίζονται σε κάθε περιοχή συντεταγμένων της Vn , έτσι ώστε

στην τομή δύο περιοχών συντεταγμένων να ισχύει
d A ij + A kj ω ki = A ki ω kj (σχέση ορισμού)
όπου
 ∂xi   ∂x k   ∂xi 
A ik =  k  , A kj =  j  , A ij =  j 
 ∂x   ∂x   ∂x 
Μια (διαφορίσιμη) πολλαπλότητα V n εφοδιασμένη με μια αφφινική

σύνδεση ω kj ονομάζεται “ αφφινικά συνδεδεμένη (διαφορίσιμη)
πολλαπλότητα ” .
Ι) Κάθε διαφορίσιμη πολλαπλότητα έχει μια τουλάχιστον αφφινική σύν-
δεση.
Vn
247
ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΠΟΛΥΤΟΥ ΔΙΑΦΟΡΙΚΟΥ ΔΙΑΝΥΣΜΑΤΙΚΟΥ ΠΕΔΙΟΥ
r ∂
Έστω λ = λj ένα διανυσματικό πεδίο πάνω στην πολλαπλότη-
∂x j
τα Vn . Στην τομή δύο περιοχών συντεταγμένων ισχύει
 ∂xi 
λ i = A ij λ j , όπου A ij =  j 
∂x 
Διαφορίζοντας , προκύπτει :
d λ i = ( d A ij ) λ j + A ij d λ j (1)
Έστω ω kj μια αφφινική σύνδεση πάνω στην Vn

Λόγω της σχέσης ορισμού της ω kj η σχέση (1) γράφεται
d λ i = ( ω kj A ik − ωki A kj ) λ j + A ij d λ j ⇔
d λ i + ω ik λ k = A ij ( d λ j + ω kj λ k ) (2)
Από την (2) προκύπτει ότι οι ποσότητες
d λ j + ω kj λ k
αποτελούν συνιστώσες ενός αντιαλλοίωτου διανυσματικού πεδίου .

Αυτό το νέοr διανυσματικό πεδίο το οποίο προκύπτει από το διανυσμα-
r
τικό πεδίο λ , το ονομάζουμε απόλυτο διαφορικό του λ και το
συμβολίζουμε
r r r
D λ ( ή ∇λ ή δλ )
r
Οι συνιστώσες του διανυσματικού πεδίου Dλ είναι οι
r
( D λ ) j = d λ j + ω kj λ k
Σχόλιο
r
Το διανυσματικό πεδίο λ είναι αντιαλλοίωτο τάξης 1 , δηλαδή
1
τανυστικό πεδίο τύπου  
0
248
Έστω { d x j } το φυσικό σύστημα συναναφοράς που ορίζεται σε μια
περιοχή της Vn . Τότε οι μορφές ω kj γράφονται ως γραμμικός
συνδυασμός των μορφών { d x j } δηλαδή
ω kj = Γ kj i d x i
Οι ποσότητες Γ kj i ονομάζονται “ συντελεστές της αφφινικής

σύνδεσης ω kj ως προς το φυσικό σύστημα συναναφοράς { d x j } ”
Στην τομή δύο περιοχών συντεταγμένων , η σχέση (2) της προηγού-

μενης σελίδας , γίνεται :
 ∂λi   ∂λ s 
 j + λ k Γ ik j  d x j = A is  μ + λ k Γ sk μ  d x μ
 ∂x   ∂x 
Θέτουμε
∂λj
λ ,j μ =
+ λ k Γ kj μ
∂x μ
r
Ονομάζουμε συναλλοίωτη παράγωγο του λ ως προς x μ , τις
ποσότητες
λ ,j μ
Οι ποσότητες αυτές αποτελούν τις συνιστώσες τανυστικού πεδίου τύ-

1 
που   . Πράγματι , στην τομή δύο περιοχών συντεταγμένων έχουμε
1 
i∂x j
λ,j μ
d x μ = A si λ s, μ d x μ ⇔
∂x
λ ,i j A μj = A si λ s, μ ⇔
λ ,i j A μj A μk = A μk A si λ s, μ ⇔
λ ,i j δ kj = A μk A si λ s, μ ⇔
λ ,i k = A μk A si λ s, μ
Ορισμός συναλλοίωτης παραγώγου διανυσματικού πεδίου
Σχόλιο
Μερικοί συγγραφείς το δικό μας “ απόλυτο διαφορικό” το ονομάζουν
“ συναλλοίωτο διαφορικό” .
249
Ι) Οι συντελεστές της αφφινικής σύνδεσης ω kj είναι οι ποσότητες
Γ kj i
οι οποίες δεν είναι (γενικά) συνιστώσες τανυστή .
ΙΙ) Με ανάλογο τρόπο ορίζεται το απόλυτο διαφορικό και η συναλλοίω-

τη παράγωγος ενός συναλλοίωτου διανυσματικού πεδίου (γραμμικής
διαφορικής μορφής) με συνιστώσες ( μ i )
Σ’ αυτήν την περίπτωση ισχύει ο τύπος της συναλλοίωτης παραγώγι-
σης
∂ μi
μ i, j = j
− μ k Γ ik j
∂x
ΙΙΙ) Ο τύπος της συναλλοίωτης παραγώγισης ενός αντιαλλοίωτου διανυ-

σματικού πεδίου με συνιστώσες ( λ i ) είναι
∂ λi
λ ,i j = j
+ λ k Γ kj μ
∂x
IV) Έχουμε :
ω kj = Γ kj i d x i
όπου γενικά
Γ kj i ≠ Γ ij k
250
V) Θεωρούμε μια διαφορίσιμη συνάρτηση f πάνω στην πολλαπλότη-

τα Vn
f : Vn → ℝ
Σε μια περιοχή τοπικών συντεταγμένων ( x 1 , x 2 , . . . , x n ) το δια-

φορικό της είναι
∂f
df = i
dx i
∂x
όπου
∂f
μi =
∂x i
είναι οι συνιστώσες του συναλλοίωτου διανυσματικού πεδίου df

Για λόγους ενοποιημένου συμβολισμού συμφωνούμε να γράφουμε
∂f
f, i =
∂xi
Π.χ.
Για την f : ℝ 2 → ℝ με τύπο f( x ,y ) = x y έχουμε
df = y d x + x d y
δηλαδή
f, x = y και f, y = x
Θέτοντας
x1 = x , x2 = y
έχουμε f ( x1 , x 2 ) = x1 x 2 οπότε
df = x 2 d x 1 + x 1 d x 2
και
f,1 = x2 και f , 2 = x1
251
ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΠΟΛΥΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΟΥ ΔΙΑΝΥΣΜΑΤΙΚΟΥ ΠΕΔΙΟΥ

ΚΑΤΑ ΜΗΚΟΣ ΚΑΜΠΥΛΗΣ
Υποθέτουμε ότι οι συντελεστές αφφινικής σύνδεσης Γ ij k είναι

τουλάχιστον κλάσης C 2 πάνω σε μια περιοχή συντεταγμένων μιας
διαφορίσιμης πολλαπλότητας Vn
r
λ0
Ρ (γ) Vn
Θεωρούμε το τμήμα (γ) μιας καμπύλης , το οποίο βρίσκεται στην

περιοχή , και υποθέτουμε ότι έχει παραμετρικές εξισώσεις
x i = x i (t) , όπου 0 ≤ t ≤ 1
Έστω Ρ το σημείο (γ) που αντιστοιχεί στην τιμή t = 0 και λ i0

r
οι συνιστώσες του εφαπτόμενου διανύσματος λ 0 στο σημείο Ρ .
Θεωρούμε το σύστημα των διαφορικών εξισώσεων
D λi dλ i dxk
≡ + Γ ij k λ j =0 (∗)
dt dt dt
Στην (∗) οι ποσότητες Γ ij k είναι εκφρασμένες ως συναρτήσεις

του t λόγω των παραμετρικών εξισώσεων
x i = x i (t)
της καμπύλης (γ)

252
Από τα θεωρήματα ύπαρξης λύσεων των διαφορικών εξισώσεων ,

προκύπτει ότι το σύστημα (∗) έχει μοναδική λύση
λ i (t)
που παίρνει τις τιμές λ i0 για t=0

r
Οι συναρτήσεις λ i ( t ) ορίζουν ένα διανυσματικό πεδίο λ t κατά
μήκος της καμπύλης (γ)
r r
Λέμε ότι το διανυσματικό πεδίο λ t παράγεται από το λ 0 στο Ρ
με παράλληλη μεταφορά αυτού κατά μήκος του δρόμου (γ)
r
Για το διάνυσμα λ t 1 στο σημείο που ορίζεται από την τιμή t = t 1
r
λέμε ότι είναι παράλληλο προς το αρχικό διάνυσμα λ 0 και ότι το σύ-
νολο όλων αυτών των διανυσμάτων αποτελεί ένα παράλληλο διανυσμα-
τικό πεδίο κατά μήκος του τόξου (γ)
r r
λ λ ti
(γ)
r
λ0
Ρ
253
Το διάνυσμα
Dλ i d λ i dx k j
= + Γ ij k λ
dt dt dt
r
ονομάζεται απόλυτη παράγωγος του λ = { λ i } κατά μήκος του
δρόμου (γ)
Από τις διαφορικές εξισώσεις (∗) προκύπτει ότι το αντιαλλοίωτο

r
διανυσματικό πεδίο λ = { λ i } είναι παράλληλο κατά μήκος του δρό-
μου (γ) όταν ισχύει
D λi
=0
dt
Στο βιβλίο μου “ ΚΛΑΣΙΚΟΣ ΤΑΝΥΣΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ”

D λi δ λi
αντί συμβολίζω
dt δt
Με ανάλογο τρόπο ορίζουμε την απόλυτη παράγωγο ενός συναλλοί-

ωτου διανυσματικού πεδίου ( μ i ) κατά μήκος δρόμου (γ) με τον
τύπο
Dμ i dμi dx k
= − μ i Γ ij k
dt dt dt
Όταν ισχύει
Dμ i
=0
dt
τότε λέμε ότι το συναλλοίωτο διανυσματικό πεδίο ( μ i ) είναι παράλ-

ληλο κατά μήκος του δρόμου (γ)
254
ΑΠΟΛΥΤΗ ΠΑΡΑΓΩΓΟΣ ΤΑΝΥΣΤΙΚΟΥ ΠΕΔΙΟΥ ΚΑΤΑ ΜΗΚΟΣ ΔΡΟΜΟΥ

ΣΥΝΑΛΛΟΙΩΤΗ ΠΑΡΑΓΩΓΟΣ ΤΑΝΥΣΤΙΚΟΥ ΠΕΔΙΟΥ
ΑΠΟΛΥΤΟ ΔΙΑΦΟΡΙΚΟ ΤΑΝΥΣΤΙΚΟΥ ΠΕΔΙΟΥ
 2
• Έστω Τ = ( t ik j ) ένα τανυστικό πεδίο τύπου   κατά μήκος του
1
δρόμου (γ) ο οποίος βρίσκεται σε μια περιοχή της διαφορίσιμης πολλα-
πλότητας Vn
Ρ (γ) Vn
t=0
Έστω επίσης μ i , v j , λ r οι συνιστώσες δύο αυθαίρετων συ-

ναλλοίωτων διανυσματικών πεδίων και ενός αυθαίρετου αντιαλλοίωτου
διανυσματικού πεδίου παράλληλων κατά μήκος του ίδιου δρόμου (γ)
Θεωρούμε την αναλλοίωτη ποσότητα
t ik j μ i v j λ k
η οποία προκύπτει από τον πολ/σμό με συστολή των δεικτών των πεδίων
που θεωρήσαμε (εσωτερικό γινόμενο) .
Κατά μήκος του δρόμου (γ) έχουμε :
d ij dt i j dμ
( tk μ i v j λk ) = μ i v j λk + ti j i v j λk +
dt dt dt
dv j dλ k
+ t ik j μ i λ k + t ik j μ i v j (1)
dt dt
Από την παραλληλία κατά μήκος του δρόμου (γ) προκύπτει
Dμ i Dvj Dλk
=0 και =0 και =0 (2)
dt dt dt
255
Έτσι η (1) , λόγω της (2) γράφεται
d ij k d t ik j k ij k s dx
l
(tk μ i vj λ ) = μi v j λ + t k μs v j λ Γ i l +
dt dt dt
dx l dx l
+ t ik j μ i v s λ k Γ sj l − t ik j μ i v j λ s Γ sk l ⇔
dt dt
d ij  d t ik j dx l 
(t k μ i v j λ ) = 
k
+ (t k Γ s l + t k Γ s l − t s Γ k l )
sj i is j ij s
 μi v j λ
k
dt  dt dt 
Το πρώτο μέλος της ισότητας αυτής είναι αναλλοίωτη ποσότητα

(οπότε είναι τανυστής) , και στο δεύτερο μέλος η ποσότητα μ i v j λ k
είναι αυθαίρετο τανυστικό πεδίο . Επομένως σύμφωνα με τον “ κανόνα
του πηλίκου” οι ποσότητες μέσα στις αγκύλες , δηλαδή οι ποσότητες
D t ik j d t ik j i j dx
l
= + ( Γ s l t k + Γs l t k − Γ k l t s )
i sj j is s
dt dt dt
 2
είναι συνιστώσες τανυστικού πεδίου τύπου  
1
Ο τανυστής αυτός συμβολίζεται
DT
dt
και ονομάζεται απόλυτη παράγωγος ( ή φυσική παράγωγος ) του

Τ = ( t ik j ) κατά μήκος του δρόμου (γ)
ij
 DT  D ti j
  =
 d t k dt
Σχόλιο
Στους παραπάνω συμβολισμούς η παράμετρος t είναι άσχετη με το
συμβολισμό t ki j
256
• Γενικεύοντας τα προηγούμενα συμπεράσματα έχουμε :
 p
Τ = ( T j11 j22 ... jpq ) ένα τανυστικό πεδίο τύπου   το οποίο
i i ...i
Έστω
q
ορίζεται κατά μήκος του τόξου (γ) (όπως πριν) .
Η απόλυτη παράγωγος ( ή φυσική παράγωγος )
DT
dt
έχει συνιστώσες
i i ...i i i ...i p
D T j11 j22 ... jpq d T j11 j22 ... jpq dx i
dt
=
dt
+ ∑Γ
α =1
iα
ji T
i1 ...i α − 1 , j , i α + 1 ...i p
j1 j2 ... jq
dt
q
dx i
− ∑β =1
i i ...i
Γ rkβ i Tr11...r2β − 1p, k , rβ + 1 ...rq
dt
Σχόλιο
 p DT
Αν ο τανυστής Τ είναι τύπου   τότε και ο τανυστής
q dt
 p
είναι του ίδιου τύπου  
q
Γι’ αυτό η απόλυτη παράγωγος (ή φυσική παράγωγος) ονομάζεται
επίσης εσωτερική ( intrinsic) παράγωγος
D
dt DT
Τ
dt
 p  p
   
q q
257
 p
Τ = ( T j11 j22... jqp ) ένα τανυστικό πεδίο τύπου   το οποίο
i i ...i
• Έστω
q
ορίζεται σε μια περιοχή ενός τυχαίου σημείου Ρ της διαφορίσιμης
πολλαπλότητας , και (γ) μια καμπύλη διερχόμενη από το Ρ στην
περιοχή αυτή .
Ρ
(γ) Vn
Τότε κατά μήκος της καμπύλης (δρόμου) (γ) ορίζονται τα τανυστικά

DT
πεδία Τ και
dt
Έχουμε :
i i ...i
d T j11 j22 ... jpq ∂ T ji11 ji22......ijqo d x λ
=
dt ∂ xλ dt
(υποθέτοντας ότι το τανυστικό πεδίο Τ είναι τουλάχιστον κλάσης C 1 )

DT
Συνεπώς ο τύπος της (κοίτα προηγούμενη σελίδα) , γίνεται
dt
 ∂ T ji1 ji 2......ij p p q  d xλ
DT
i1 i 2 ...i p
j1 j2 ... jq =  1 2λ q +
 ∂x ∑ iα
Γ T
jλ
i1 ...i α − 1 , j , i α + 1 ...i p
ji j2 ... jq − ∑ Γ krβ i Tr11...r2β − 1p, rβ + 1 ...rq 
i i ...i
 dt
 α =1 β =1 
Οι παραπάνω ποσότητες είναι συνιστώσες τανυστή στο τυχαίο σημείο

Ρ για όλες τις καμπύλες που διέρχονται από το Ρ , άρα και για όλες
dx λ
τις διευθύνσεις
dt
258
Επομένως οι ποσότητες που βρίσκοται μέσα στις αγκύλες είναι συνι-

 p 
στώσες τανυστή τύπου  
 p + 1
Αυτός ο τανυστής συμβολίζεται
D λT
και ονομάζεται συναλλοίωτη παράγωγος .

Επομένως , έχει συνιστώσες (συγχρόνως εισάγουμε νέο συμβολισμό)
i i ...i
i1 i 2 ...i p i1 i 2 ...i p
∂ T j11 j22... jqp
( D λT ) j1 j2 ... jq , λ ≡ T j1 j2 ... jq , λ = +
∂x λ
+ ∑Γ
α =1
iα
jλ
i ...i
T j11 j2 ...α −j1p
, j , i α + 1 ...i p
− ∑Γ
β =1
k
rβ i
i i ...i
Tr11...r2β − 1p, k , rβ + 1 ...rq
Σχόλιο
 p
Αν ο τανυστής Τ είναι τύπου   τότε ο τανυστής D λ T είναι
q
 p 
τύπου   (δηλαδή διαφορετικού από τον τύπο του τανυστή Τ ) .
 q + 1
Γι’ αυτό η συναλλοίωτη παράγωγος (covariant derivative) ονομά-
ζεται επίσης εξωτερική παράγωγος
Dλ
Τ Dλ T
 p  p 
   
q  q + 1
259
Παρατηρήσεις ( Σύγκρισης “ συνήθους ανάλυσης - τανυστικής ανάλυσης ”)
Ι) “ Η συναλλοίωτη παράγωγος ” είναι έννοια η οποία γενικεύει την

έννοια “ μερική παράγωγος ” .
Χώρος Riemann Συναλλοίωτη παράγωγος
Ευκλείδειος Μερική
χώρος παράγωγος
ΙΙ) “ Η φυσική παράγωγος” ή “ απόλυτη παράγωγος” γενικεύει την

έννοια “ παράγωγος μιας μεταβλητής t ” .
DT δ Τ
=
Χώρος Riemann dt δt
Ευκλείδειος dF
χώρος dt
 p
III) Το απόλυτο διαφορικό ενός τανυστικού πεδίου Τ τύπου  
q
i i ...i i i ...i
ορίζεται με τη σχέση D T j11 j22... jqp = ( D λ T j11 j22... jqp ) d x λ
 p
Επομένως το DT είναι τύπου  
q
Χώρος Riemann DT
Ευκλείδειος
dF
χώρος
Σχόλιο
Τα παραπάνω μνημονικά διαγράμματα εστιάζονται στον ένα και μονα-
δικό κεντρικό πυρήνα του ΤΑΝΥΣΤΙΚΟΥ ΛΟΓΙΣΜΟΥ που είναι η δια-
τύπωση σχέσεων ανεξαρτήτως του συστήματος αναφοράς του παρατη-
ρητή .
260
12. Ιδιότητες της συναλλοίωτης παραγώγισης
1. Η συναλλοίωτη παραγώγιση είναι γραμμική πράξη
Δηλαδή
i i ...i i i ...i i i ...i i i ...i

(α S j11 j22 ... jpq + β Τ j11 j22 ... jpq ) , λ = α S j11 j22 ... jpq , λ + β Τ j11 j22 ... jpq , λ
 p
όπου α , β ∈ ℝ και S , T είναι τανυστές τύπου  
q
2. Η πράξη της συναλλοίωτης παραγώγισης γινομένου δύο τανυστι-

κών πεδίων , ακολουθεί τον κανόνα της μερικής παραγώγισης
συναρτήσεων του Διαφορικού Λογισμού .
Έστω S = ( S ij ) , T = ( t μ ν ) τανυστικά πεδία .

Θα αποδείξουμε ότι
( S ij t μ ν ) , λ = Sij , λ t μ ν + Sij t μ ν , λ
Απόδειξη
∂
( S ij t μ ν ) , λ = λ
( S ij t μ ν ) + S rj t μ ν Γ ir λ − S ir t μ ν Γ rj λ
∂x
− S ij t r ν Γ μr λ − S ij t μ r Γ rν λ =
∂ ∂
= λ
( S ij t μ ν ) + S ij λ
( t μ ν ) + S rj t μ ν Γ ir λ
∂x ∂x
− S ir t μ ν Γ rj λ − S ij t r ν Γ μr λ − S ij t μ r Γ rν λ =
 ∂ 
=  λ ( S ij ) + S ij Γ ir λ − S ir Γ rj λ  t μ ν +
∂x 
 ∂ 
+ S ij  λ ( t μ ν ) − t r ν Γ μr λ − t μ r Γ rν λ  =
∂x 
= S ij , λ t μ ν + S ij t μ ν , λ
Γενικά : ( S T ) , λ = ( S , λ ) T + S ( T, λ )
261
3. Η συναλλοίωτη παράγωγος του μοναδιαίου τανυστικού πεδίου

είναι μηδέν .
Το μοναδιαίο τανυστικό πεδίο είναι το τανυστικό πεδίο του Kronecker
δ = ( δ qp )
Έχουμε :
δ qp , λ = δ qr Γ pr λ − δ pr Γ qr λ = Γ qp λ − Γ qp λ = 0
4. Οι πράξεις συστολής δεικτών και συναλλοίωτης παραγώγισης αντι-

μετατίθενται .
Δίνεται το τανυστικό πεδίο T = ( T ik j )

Η συναλλοίωτη παράγωγος ως προς x λ είναι :
ij ∂ T ik j
T k,λ = λ
+ Γ ir λ T rk j + Γ rj λ T ikr − Γ kr λ T ir j
∂x
Κάνοντας συστολή στους δείκτες i και k προκύπτει
∂ T ik j
λ
+ Γ ir λ T ir j + Γ rj λ T ii r − Γ ir λ T ir j (1)
∂x
Αν τώρα στο τανυστικό πεδίο Τ κάνουμε πρώτα συστολή στους

δείκτες i και k και μετά βρούμε τη συναλλοίωτη παράγωγο ως
προς x λ προκύπτει
∂ T ik j
T ii ,j λ = + Γ rj λ T ii r (2)
∂x λ
Οι σχέσεις (1) και (2) ταυτίζονται , διότι στην (1) είναι
Γ ir λ T ir j − Γ ir λ T ir j = Γ βα λ T βα j − Γ βα λ T βα j = 0
αφού οι δείκτες r και i , ως βουβοί , είναι αθροιστικοί .

262
5. Η συναλλοίωτη παραγώγιση δεν είναι αντιμεταθετική πράξη , δη-

λαδή
( T, k ) , λ ≠ ( T, λ ) , k
Γνωρίζουμε από το Διαφορικό Λογισμό ότι αν μια πραγματική συνάρ-

τηση πραγματικών μεταβλητών
φ = φ ( x1 , x 2 , . . . , x n )
είναι κλάσης C s όπου s αρκετά μεγάλος , τότε ισχύει
∂  ∂φ  ∂  ∂φ 
 k  =  λ 
∂xλ  ∂x  ∂x
k
 ∂x 
δηλαδή η πράξη της μερικής παραγώγισης είναι μια αντιμεταθετική

πράξη .
Όμως η συναλλοίωτη παραγώγιση δεν υπακούει στον αντιμεταθετικό
νόμο , δηλαδή έχει σημασία και η σειρά στη συναλλοίωτη παραγώγιση .
Ας αποδείξουμε αυτόν τον ισχυρισμό μ’ ένα απλό παράδειγμα .
0
Έστω ένα τανυστικό πεδίο τύπου   δηλαδή μια (αναλλοίωτη)
0
αριθμητική συνάρτηση φ .
∂φ
φ, k =
∂xk
Παραγωγίζοντας τώρα ως προς τη μεταβλητή x λ έχουμε :
 ∂φ  ∂ 2φ
φ , k λ = ( φ , k ) , λ =  k  = − Γ hk λ φ , h (1)
 ∂x ∂ ∂
λ k
, λ x x
∂φ
αφού οι ποσότητες είναι συνιστώσες συναλλοίωτου διανύσματος .
∂x k
263
Και τώρα ας αλλάξουμε τη σειρά της συναλλοίωτης παραγώγισης .

Έχουμε :
∂φ
φ, λ =
∂x λ
Παραγωγίζοντας τώρα ως προς τη μεταβλητή x k έχουμε

∂ 2φ
φ, λ k = − Γ hλ k φ , h (2)
∂x k ∂x λ
Από τις (1) και (2) προκύπτει ότι
φ, k λ ≠ φ, λ k
οπότε αποδείξαμε τη μη αντιμεταθετικότητα .
Συνεχίζουμε τη θεωρία : Ορισμός στρέψης
Από τις (1) και (2) προκύπτει με αφαίρεση

φ , k λ − φ , λ k = ( Γ λh k − Γ hk λ ) φ , h = 2 φ , h T hk λ
1
T kh λ = − ( Γ kh λ − Γ hλ k )
2
1
Οι ποσότητες T hk λ είναι συνιστώσες τανυστή τύπου   και
 2
ορίζονται σε κάθε σημείο της πολλαπλότητας (αναφοράς) Vn
Ο τανυστής (τανυστικό πεδίο)
T = ( T hk λ )
ονομάζεται στρέψη (torsion) της πολλαπλότητας Vn ως προς την

αφφινική σύνδεση ω hk = Γ hk λ d x λ
Σχόλιο 1
Οι διαδοχικές συναλλοίωτες παραγωγίσεις αριθμητικής συνάρτησης ,
υπακούουν στο αντιμεταθετικό νόμο μόνο όταν η στρέψη της πολλαπλό-
τητας είναι μηδέν .
Σχόλιο 2
Όταν Τ = 0 τότε λέμε ότι έχουμε αφφινική σύνδεση χωρίς στρέψη .
264
Συνεχίζουμε τη θεωρία : Ορισμός καμπυλότητας
Δίνεται ένα διανυσματικό πεδίο

r
λ = { λi }
πάνω στη διαφορική πολλαπλότητα (αναφοράς) Vn

Έχουμε :
∂ λi
λ i, k = + Γ ih k λ h ⇒
∂x k
∂2 λi ∂ ∂ λh
λ i, k μ = + ( Γ i
hk ) λ h
+ Γ i
hk + λ ,hk Γ ih μ − λ ,i h Γ hk μ ⇒
∂xμ ∂x k ∂xμ ∂xμ
i ∂ 2 λi h
∂ Γ ih k
λ ,kμ = μ k +λ + Γ ih k ( λ ,hμ − Γ hr μ λ r ) + Γ ih μ λ ,hk − Γ hk μ λ i, h ⇒
∂x ∂x ∂xμ
∂2 λi  ∂ Γ ih k
h

λ i
= μ k +λ − Γ ir k Γ rh μ  + ( Γ ih k λ ,hμ + Γ ih μ λ ,hk ) − Γ hk μ λ ,i h
,kμ
∂x ∂x  ∂x μ 
 
Επειδή ο δεύτερος και ο τρίτος όρος στο δεύτερο μέλος είναι συμμε-
τρικοί ως προς k και μ προκύπτει
 ∂ Γ ih μ ∂ Γ ih k 
λ i, k μ − λ i, μ k = − λ h  − − Γ ir k Γ rh μ + Γ ir μ Γ rh k 
 ∂x k
∂x μ 
 
+ ( Γ ih k λ ,hμ − Γ ih μ λ ,hk + Γ ih μ λ ,hk Γ ih k λ ,hμ ) − ( Γ hk μ − Γ μh k ) λ ,i h

δηλαδή
λ i, k μ − λ i, μ k = − λ h R ih k μ + 2 λ ,i h T hk μ (1)
i
∂ Γ hi μ ∂ Γ hi k
R hk μ = k
− μ
− Γ ir k Γ hr μ + Γ ri μ Γ rh k (2)
∂x ∂x
r
Η σχέση (1) αληθεύει για κάθε διανυσματικό πεδίο λ και συμπε-
ραίνουμε ότι οι ποσότητες R ih k μ οι οποίες δίνονται με τη σχέση (2)
1
είναι συνιστώσες τανυστικού πεδίου τύπου   και ορίζονται σε κάθε
 3
σημείο της πολλαπλότητας Vn
265
Ο τανυστής (τανυστικό πεδίο)
R = ( R ih k μ )
ονομάζεται καμπυλότητα (curvature) της πολλαλότητας Vn ως προς

την αφφινική σύνδεση ω ik = Γ ih k d x k
Σχόλιο
Από τη σχέση (1) της προηγούμενης σελίδας προκύπτει ότι ακόμη και
αν η αφφινική σύνδεση είναι χωρίς στρέψη ( δηλαδή Τ = 0 ) πάλι οι
διαδοχικές συναλλοίωτες παραγωγίσεις δεν υπακούουν στον αντιμεταθε-
τικό νόμο .
Γενικά
i i ...i
Έστω S = ( S j11 j22 ... jpq ) ένα τανυστικό πεδίο ορισμένο πάνω στη διαφο-
Τότε αποδεικνύεται (με αυξημένη συγκέντρωση προσοχής) ότι ισχύει
i i ...i i i ...i
S j11 j22 ... jpq , k λ − S j11 j22 ... jpq , λ k =
= ∑S
α =1
i1 ...i p
j1 ... j α − 1 h jα + 1 ... jq R hjα k λ
− ∑S
β =1
i i ...i β − 1 h i β + 1 ...i p
j1 ... jq
i i ...i
R hβ k λ − 2 S j11 ... jpq , h T kh λ
Πόρισμα
Όταν η στρέψη Τ και η καμπυλότητα R μιας διαφορίσιμης πολλα-
πλότητας Vn είναι μηδέν , δηλαδή
Τ=0 και R=0
τότε οι διαδοχικές συναλλοίωτες παραγωγίσεις είναι αντιμεταθετικές ,

(όπως προκύπτει από τον παραπάνω μακροσκελή τύπο ) .
266
• ( Αντιστοίχηση εννοιών του ΚΛΑΣΙΚΟΥ ΤΑΝΥΣΤΙΚΟΥ ΛΟΓΙΣΜΟΥ

και του ΑΛΓΕΒΡΙΚΟΥ ΤΑΝΥΣΤΙΚΟΥ ΛΟΓΙΣΜΟΥ )
ΑΛΓΕΒΡΙΚΟΣ ΚΛΑΣΙΚΟΣ
ΤΑΝΥΣΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΑΝΥΣΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΣΜΟΣ
Αφφινική σύνδεση ω hk Μια κάποια “ μετρική ” g p q
Συντελεστές αφφινικής σύνδεσης
Γ hk λ
Συμμετρικοί συντελεστές αφφινικής Σύμβολα του Christofell

σύνδεσης
h  h 
Γ hk λ = Γ λh k  = 
k λ  λ k 
( αντίστοιχοι της ω hk ) (αντίστοιχα της g p q )
Στρέψη Τ της Vn
h
T=0
ως προς ω k
Καμπυλότητα R της Vn Τανυστής Riemann - Christofell

ως προς ω h
k R = ( R pn q r )
Επομένως το παρακάτω λογικό διάγραμμα είναι έγκυρο :
ΑΛΓΕΒΡΙΚΟΣ ΤΑΝΥΣΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΣΜΟΣ
ΚΛΑΣΙΚΟΣ ΤΑΝΥΣΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΣΜΟΣ

267
13. Αυτοπαράλληλες καμπύλες
• Δίνεται μια διαφορίσιμη καμπύλη (γ) πάνω στη διαφορίσιμη πολ-

λαπλότητα Vn
(γ)
Α Β Vn
Η καμπύλη (γ) ονομάζεται αυτοπαράλληλη καμπύλη ( ή γεωδαι-

σιακή καμπύλη ), όταν τα εφαπτόμενα διανύσματα αυτής είναι παράλ-
ληλα κατά μήκος της καμπύλης (γ)
 dxi 
Αφού τα εφαπτόμενα διανύσματα της (γ) είναι τα   όπου
 dt 
x i = x i ( t ) είναι εξισώσεις της καμπύλης σε κάποια περιοχή συντεταγ-
μένων της Vn , συμπεραίνουμε ότι οι αυτοπαράλληλες καμπύλες εί-
ναι οι ολοκληρωτικές καμπύλες του συστήματος (καμπύλες λύσεις του
συστήματος)
d2xi i dx i dx k
+ Γ jk =0
dt 2 dt dt
Από τη θεωρία των Διαφορικών Εξισώσεων γνωρίζουμε ότι υπάρ-

χει μια μοναδική αυτοπαράλληλη καμπύλη η οποία διέρχεται από
δοσμένο σημείο και εφάπτεται σε δοσμένο διάνυσμα .
Σχόλιο
Όταν μια διαφορίσιμη πολλαπλότητα (αναφοράς) Vn είναι εφοδια-
σμένη με “ μετρική ” ds 2 = g p q d x p d x q και Α , Β είναι δύο
σημεία σε μια περιοχή της Vn , τότε υπάρχει μοναδική γεωδαισιακή
καμπύλη (γ) η οποία συνδέει τα Α και Β . (Είναι ο συντομότερος
δρόμος που συνδέει το Α με το Β . . . ) .
268
Θεωρούμε τη διαφορίσιμη πολλαπλότητα
V2 = ℝ 2 = { ( x 1 , x 2 ) / x i ∈ ℝ }
(συνηθισμένο επίπεδο εφοδιασμένο με το γνωστό εσωτερικό γινόμενο

διανυσμάτων , δηλαδή με την Ευκλείδεια μετρική ) .
Β
Α (ε)
Οι συντελεστές της αφφινικής σύνδεσης Γ ij k είναι μηδέν .

Οι ολοκληρωτικές καμπύλες του συστήματος
d 2 x1 d2x 2
=0 και =0
dt 2 dt 2
είναι οι καμπύλες με εξισώσεις
x1 = αt + b , x 2 = α ′t + b ′
δηλαδή είναι ευθείες γραμμές του ℝ 2

Έτσι , οι αυτοπαράλληλες καμπύλες (γεωδαισιακές καμπύλες) στο ℝ 2
είναι όλες οι ευθείες του επιπέδου .
Σχόλιο 1
Τα εφαπτόμενα διανύσματα μιας οποιασδήποτε ευθείας (ε) του ℝ 2
είναι παράλληλα κατά μήκος της (ε)
Σχόλιο 2
→
Από ένα δεδομένο σημείο Α και μια δεδομένη κατεύθυνση (π.χ. AB )
διέρχεται ακριβώς μια ευθεία (ε) του επιπέδου .
Σχόλιο 3
Ο συντομότερος δρόμος ο οποίος συνδέει δύο διαφορετικά σημεία Α
και Β του επιπέδου ℝ 2 είναι το ευθύγραμμο τμήμα ΑΒ
269
14. Αφφινική σύνδεση σε υποπολλαπλότητα
• Έστω Vn μια ομαλή υποπολλαπλότητα της πολλαπλότητας Vm

κλάσης C ∞ και οι δύο .
Tp ( Vm )
Tp ( Vn )
Ρ
Vn
Vm
Ορίζονται δύο διαφορετικοί εφαπτόμενοι χώροι , ο χώρος Tp ( Vn )

και ο χώρος Tp ( Vm ) διαστάσεων n και m αντίστοιχα .
Πάνω σε αυτούς τους (εφαπτόμενους) διανυσματικούς χώρους , ορί-

ζονται τανυστές διαφόρων τύτων .
Ας συμβολίσουμε με M qp το διανυσματικό χώρο των τανυστών
 p
τύπου   που ορίζονται πάνω στο χώρο Tp ( Vm ) και N sr το
q
r
διανυσματικό χώρο των τανυστών τύπου   που ορίζονται πάνω
s
στο (διανυσματικό) χώρο Tp ( Vn )
Θεωρούμε το τανυστικό γινόμενο των δύο αυτών χώρων , και το συμ-

βολίζουμε
p.r
X q. s
= M qp ⊗ N sr
Κάθε στοιχείο αυτού του χώρου ονομάζεται διπλός τανυστής

p r 
q s 
Φυσικά το ενδιαφέρον μας δεν περιορίζεται σ’ ένα μεμονομένο τανυ-

στή , αλλά στα πεδία τανυστών τα οποία ορίζονται στην Vn ⊂ Vm
270
• Έστω λοιπόν T qp .. sr ένα διπλό τανυστικό πεδίο , το οποίο ορίζεται

πάνω στην Vn κλάσης C ∞ , δηλαδή οι συνιστώσες του να είναι
συναρτήσεις διαφορίσιμες κλάσης C ∞ για τυχαίες περιοχές συντε-
ταγμένων U , V των Vn , Vm αντίστοιχα .
Έστω τώρα μια αφφινική σύνδεση L = ( ω ik ) πάνω στην Vm

Τότε ορίζεται προφανώς μια αφφινική σύνδεση L ′ πάνω στην Vn
( Η L ′ είναι ο περιορισμός της L στην Vn ⊂ Vm )
Για μα μην προκληθεί σύγχυση με τους δείκτες συμφωνούμε :
■ Να χρησιμοποιούμε λατινικούς δείκτες i , j , k , . . . που να παίρ-

νουν τιμές 1 , 2 , . . . m
■ Να χρησιμοποιούμε Ελληνικούς δείκτες α , β , . . . που να παίρ-

νουν τιμές 1 , 2 , . . . , n
Χάριν απλότητας , έστω ότι το διπλό τανυστικό πεδίο T qp .. sr είναι

1 0
τύπου   . Τότε αυτό το (διπλό) διανυσματικό πεδίο θα έχει
 0 2
συντεταγμένες T iα β ως προς το φυσικό σύστημα αναφοράς που ορί-
ζεται πάνω στην περιοχή V U
Συνεχίζουμε : Έστω λοιπόν (γ) μια τυχαία καμπύλη πάνω στην Vn

με παράμετρο t . Τότε , αυτή η καμπύλη θα έχει δύο σύνολα παραμε-
τρικών εξισώσεων
x i = x i (t) , 0 ≤ t ≤1
και
u α = u α (t) , 0 ≤ t ≤1
όπου { x i } και { u α } είναι περιοχές συντεταγμένων των Vm

και Vn αντίστοιχα , οι οποίες περιοχές καλύπτουν την καμπύλη (γ)
271
Θέτουμε A i τις συνιστώσες ενός αυθαίρετου συναλλοίωτου δια-

νυσματικού πεδίου πάνω στην Vm που είναι παράλληλο
κατά μήκος του δρόμου (γ) ως προς την αφφινική σύν-
δεση L
και
B α , C β τις συνιστώσες δύο αυθαίρετων αντιαλλοίωτων

διανυσματικών πεδίων πάνω στην Vn που είναι παράλ-
ληλο κατά μήκος του δρόμου (γ) ως προς την αφφινική
σύνδεση L ′
Τότε :
Η ποσότητα
T iα β A i B α C β
είναι ένα βαθμωτό μέγεθος , και επομένως κατά μήκος του

δρόμου (γ) έχουμε :
d i α β
d T iα β dA
(1) (T α β A iB C ) = A i B α C β + T iα β i B α C β +
dt dt dt
i d Bα β i α dC
β
+T αβ Ai C + T α β Ai B
dt dt
Επειδή τα διανυσματικά πεδία
Ai , Bq , Cβ
είναι παράλληλα κατά μήκος του δρόμου C συμπεραίνουμε

ότι ισχύουν οι σχέσεις :
dA i dx k
− L ih k A h =0
dt dt
dBα du δ
+ L′ αγ δ B γ =0
dt dt
dCβ du δ
+ L′ βγ δ C γ =0
dt dt
όπου { L ihk } και { L′ βγ δ } είναι οι συνιστώσες

των αφφινικών συνδέσεων L και L′ αντίστοιχα .
272
Επομένως , η σχέση (1) γράφεται ισοδύναμα :
d  d T iα β dx k du δ
(2) ( T iα β A i B α C β ) =  + Li j k T αj β − L ′αγδ T iγ β
dt  dt dt dt

du δ 
− L′βγδ T iα γ  A i B α C β
dt 
Επειδή τα A i , B α , C β επιλέχθηκαν αυθαίρετα , συμπεραίνουμε

από την (2) ότι οι ποσότητες
d T iα β dx k du δ du δ
(3) + Li j k T αj β − L′α γδ T iγ β − L′βγδ T iα γ
dt dt dt dt
είναι συνιστώσες τανυστή σε κάθε σημείο P ∈ Vn
Αυτός ο τανυστής ( με συνιστώσες ποσότητες τις (3) ) , ονομάζεται
απόλυτη ( ή εσωτερική ( intrinsic ) ) παράγωγος

του T αi β κατά μήκος του δρόμου (γ)
Η συναλλοίωτη παράγωγος του ( T αi β ) ορίζεται σε μια περιοχή

V ⊂ Vm με τη σχέση
i
∂ T αi β
T αβ,γ = γ
+ L ij k T αj β B kγ − L′αδγ T δi β − L′βδγ T αi δ
∂u
∂x k
B kγ =
∂ uγ
273
1) Να αναφέρετε έναν τοπολογικό (υπο) χώρο στο επίπεδο ℝ 2
2) Να αναφέρετε έναν τοπολογικό χώρο στο ℝ 2

i) που να είναι τοπολογική πολλαπλότητα διάστασης 1
ii) που να είναι τοπολογική πολλαπλότητα διάστασης 2
3) Να αποδείξετε ότι η 1- σφαίρα S 1 δηλαδή ο κύκλος
S1 = { ( x , y ) / x 2 + y 2 = 1 } ⊂ ℝ 2
είναι (τοπολογική) πολλαπλότητα διάστασης 1
4) Να ορίσετε την 3 - σφαίρα S 3 στο χώρο ℝ 4
5) Να ορίσετε την 3 - σφαίρα S 3 στο χώρο ℝ 5
6) Να ορίσετε ένα τοπικό σύστημα συντεταγμένων στον κύκλο

S1 ⊂ ℝ 2
7) Ποιά είναι η διαφορά μεταξύ “ τοπικού χάρτη ” και “ τοπικού

συστήματος συντεταγμένων ” πάνω σε μια πολλαπλότητα Vn ;
8) Να αναφέρετε δύο δικούς σας άτλαντες κλάσης C ∞ πάνω στην

πολλαπλότητα ℝ 2
9) Ποιά είναι η διαφορά μεταξύ “ τοπικού συστήματος συντεταγμένων”

και “ συστήματος συντεταγμένων ” ;
10) Να τυλίξετε ένα χαρτί μεγέθους A 4 ώστε να πάρει το σχήμα κυ-

λίνδρου (σωλήνα) , και μετά να σχεδιάσετε πάνω του ένα τοπικό
σύστημα συντεταγμένων , δηλαδή έναν άτλαντα .
11) Στο επίπεδο ℝ 2 δίνεται ο άτλαντας ( u , υ ) , όπου u = 2 x ,

υ = x + y . Να βρείτε τους τύπους μετάβασης από τον άτλαντα (u , υ)
στον άτλαντα (καρτεσιανό) ( x , y )
12) Στο επίπεδο

ℝ2 = { ( x , y ) / x , y ∈ ℝ }
να ορίσετε μη ισοδύναμους άτλαντες (αν μπορείτε ) .
274
13) Πώς φαντάζεστε τον καρτεσιανό χώρο ℝ 3 μέσα στον τετραδιά-

στατο χώρο ℝ 4 ;
14) Στο εσωτερικό μιας σφαίρας S 2 του ℝ 3 υπάρχει ένα “ πετρα-

δάκι” . Εμβαπτίζουμε τη σφαίρα S 2 μέσα στο χώρο ℝ 3
Μπορούμε να βγάλουμε το “ πετραδάκι” χωρίς αυτό να τρυπήσει
την σφαίρα S 2 ;
15) Να βρεθεί η Ιακωβιανή ορίζουσα η οποία ορίζεται όταν μεταβαίνου-

με από τις καρτεσιανές συντεταγμένες ( x , y ) ∈ ℝ 2 στις πολικές
συντεταγμένες ( ρ ,φ ) ∈ ℝ 2 .( Το σημείο (0,0) το εξαιρούμε ) .
16) Να θεωρήσετε δύο δικά σας (αφφινικά) επίπεδα στο χώρο ℝ 3 και
μετά να τα ταυτίσετε , δηλαδή να βρείτε μια απεικόνιση ταύτισης
αφφινικών χώρων .
( Διάβασε το βιβλίο μου “ ΑΦΦΙΝΙΚΗ ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ” ).
17) Να αποδείξετε ότι το προβολικό επίπεδο ℙ 2 ( ℝ ) είναι διαφορί-

σιμη πολλαπλότητα διάστασης 2
( Διάβασε το βιβλίο μου “ ΠΡΟΒΟΛΙΚΗ ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ” ) .
18) Πότε μια απεικόνιση
f : ℝ2 → ℝ3
ονομάζεται διαφορίσιμη κλάσης C ∞ ;
19) Να αναφέρετε μια απεικόνιση
f : ℝ → ℝ3
η οποία να μην είναι διαφορίσιμη ;
20) Να αναφέρετε μια απεικόνιση
f : ℝ3 → ℝ2
η οποία να είναι διαφορίσιμη κλάσης C 5
21) Να αναφέρετε έναν διαφορομορφισμό
f : ℝ2 → ℝ2
275
22) Να ορίσετε μια διαφορίσιμη καμπύλη

i) στο χώρο ℝ 3
ii) πάνω στη σφαίρα S 2 ⊂ ℝ 3
23) Να ορίσετε μια διαφορίσιμη καμπύλη πάνω στον κύλινδρο

C = { ( x ,y , z ) / x 2 + y 2 = 1 , z ∈ ℝ }
24) Δίνεται μια διαφορίσιμη πολλαπλότητα Vn κλάσης C ∞ και

ένα σημείο της P ∈ Vn . Να ορίσετε :
i) τον εφαπτόμενο χώρο T p ( Vn )
ii) τον συνεφαπτόμενο χώρο T ∗p ( Vn )
25) Να ορίσετε πάνω στον κύκλο S 1 ⊂ ℝ 2 ένα τανυστικό πεδίο τύ-

1 
που  
1 
26) Τι ονομάζουμε “ γραμμική διαφορική μορφή ω ” πάνω σε μια δια-

φορίσιμη πολλαπλότητα Vn ;
0
27) Να σχεδιάσετε ένα δικό σας τανυστικό πεδίο τύπου   πάνω στον
1
κύκλο S 1
28) Να ορίσετε το διαφορικό :

i) συνάρτησης ℝ 2 → ℝ
ii) απεικόνισης ℝ 2 → ℝ 3
iii) απεικόνισης ℝ 3 → ℝ 2
iv) απεικόνισης ℝ → ℝ 2
( Να αναφέρετε από ένα δικό σας παράδειγμα ) .
29) Να εμβαπτίσετε τον κύκλο
S1 = { ( x , y ) / x 2 + y 2 = 1 } ⊂ ℝ 2
στο συνηθισμένο χώρο ℝ 2 έτσι ώστε να διπλασιαστεί η ακτίνα

του .
276
30) Να εμφυτεύσετε τον κύκλο
S1 = { ( x , y ) / x 2 + y 2 = 1 } ⊂ ℝ 2
στο επίπεδο ℝ 2 έτσι ώστε να πάρει τη μορφή
(Να σχεδιάσετε δικής σας εμφύτευση η οποία να μην είναι εμβάπτιση) .
31) Πετάμε το “ λαστιχάκι ℝ ” πάνω στο επίπεδο ℝ 2 και αυτό παί-

ρνει τη θέση του άξονα y′y
Ποιά είναι η απεικόνιση αυτή φ : ℝ → ℝ 2 ;
Είναι εμφύτευση ; Είναι εμβάπτιση ;
32) Μπορούμε να παραγωγίσουμε τη συνάρτηση
φ : ℝ2 → ℝ
→
κλάσης C ∞ από ένα διανυσματικό πεδίο X ∈ F ∞ ( ℝ 2 ) ;
33) Να συγκρίνετε τις έννοιες :

i) απόλυτο διαφορικό , συναλλοίωτη παράγωγος
ii) απόλυτη παράγωγος , συναλλοίωτη παράγωγος
34) Τι ονομάζουμε “ αφφινική σύνδεση πάνω σε μια διαφορίσιμη

πολλαπλότητα V n ” ;
35) Για ποιό λόγο :

i) η απόλυτη παράγωγος ονομάζεται εσωτερική παράγωγος ;
ii) η συναλλοίωτη παράγωγος ονομάζεται εξωτερική παράγωγος ;
36) Έστω { Γ ij k } οι συντελεστές μιας αφφινικής σύνδεσης σε διαφο-

Να αποδείξετε ότι οι ποσότητες { Li j k } που ορίζονται με τις σχέσεις
1
L ij k = ( Γ ij k + Γ ik j )
2
είναι συντελεστές συμμετρικής αφφινικής σύνδεσης πάνω στην
πολλαπλότητα Vn
277
37) Να βρεθεί η συναλλοίωτη παράγωγος του τανυστή
T = ( t ik jl )
όπου t ik jl = δ ik δ lj
38) Έστω { Γ ij k } οι συντελεστές μιας αφφινικής σύνδεσης σε διαφο-

ρίσιμη πολλαπλότητα Vn . Να αποδείξετε ότι αυτοί οι συντελεστές
δεν είναι συνιστώσες τανυστή .
39) Να βρεθούν η στρέψη (torsion) T και η καμπυλότητα (curvature) R

της Ευκλείδειας πολλαπλότητας ℝ n
40) Να λύσετε τις ασκήσεις του βιβλίου μου
“ ΚΛΑΣΙΚΟΣ ΤΑΝΥΣΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΣΜΟΣ

ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ”
και να κάνετε τις συγκρίσεις των εννοιών που ορίζονται εκεί , με

αυτές που ορίζονται σ’ αυτό το βιβλίο .
282
282
1. Ο πραγματικός διανυσματικός χώρος ℝ n
2. Ο πραγματικός διανυσματικός χώρος ( ℝ n ) ∗
3. Σύγκριση των ℝ n και ( ℝ n ) ∗

4. Γραμμικοί μετασχηματισμοί
∗
F F
ℝ → ℝ και ( ℝ ) 
n n n ∗
→ ( ℝ n ) ∗
5. Μετασχηματισμοί ℝ n και του ( ℝ n ) ∗

282
1. Ο πραγματικός διανυσματικός χώρος ℝ n
Ας εξετάσουμε την περίπτωση n = 2

Ο πραγματικός διανυσματικός χώρος ℝ 2 είναι ο διανυσματικός
χώρος ℝ 2 πάνω στο σώμα ℝ
Έχουμε :
ℝ2 = { ( x , y ) / x , y ∈ ℝ }
Η κανονική του βάση αποτελείται από τα διανύσματα
e1 = ( 1 , 0 ) , e2 = ( 0 ,1) (κάτω δείκτες)
A(x ,y)
v
e2
P e1
Κάθε διάνυσμα του ℝ 2 γράφεται κατά μοναδικό τρόπο ως γραμμι-

κός συνδυασμός της διατεταγμένης βάσης e1 , e 2 (κοίτα σχήμα)
v = x e1 + y e 2
v=(x,y)
Παρόμοια ισχύουν στην γενική περίπτωση
ℝ n = { ( x1 , x 2 , . . . , x n ) / x i ∈ ℝ }
282
2. Ο πραγματικός διανυσματικός χώρος ( ℝ n ) ∗

Ο πραγματικός διανυσματικός χώρος ( ℝ 2 ) ∗ είναι ο διανυσματικός
χώρος ( ℝ 2 ) ∗ πάνω στο σώμα ℝ
Έχουμε :
( ℝ 2 ) ∗ = { (( α , β )) / α , β ∈ ℝ }
όπου (( α , β )) είναι το σύμβολο του Κ. Κυβεντίδη .
Το σύμβολο
φ = (( α ,β ))
παριστάνει τη γραμμική συνάρτηση
φ(x,y)=αx+βy
Ο διανυσματικός χώρος ( ℝ 2 ) ∗ ονομάζεται δυϊκός διανυσματικός

χώρος του ℝ 2
Η κανονική βάση του ( ℝ 2 ) ∗ αποτελείται από τα διανύσματα
e 1 = (( 1 , 0 )) , e 2 = (( 0 , 1 )) (άνω δείκτες)
A((α , β ))
φ
2
e
P e1
Κάθε διάνυσμα του ( ℝ 2 ) ∗ γράφεται κατά μοναδικό τρόπο ως γραμ-

μικός συνδυασμός της διατεταγμένης βάσης e 1 , e 2 (κοίτα σχήμα)
φ = α e 1 + β e2
φ = (( α , β ))
Παρόμοια ισχύουν στη γενική περίπτωση
( ℝ n ) ∗ = { (( α 1 , α 2 , . . . , α n )) / α i ∈ ℝ }
Σχόλιο 1
Ισχύει e1 (e1 ) = 1 , e1 (e 2 ) = 0 και e 2 (e1 ) = 0 , e 2 (e 2 ) = 1
γι’ αυτό η βάση e 1 , e 2 ονομάζεται “δυϊκή αντίστοιχη” της e 1 , e 2
Σχόλιο 2
Η βάση e 1 , e 2 ονομάζεται αντίστροφη ( reciprocal ) της βάσης
e 1 , e 2 , π.χ. στο βιβλίο μου “ ΚΛΑΣΙΚΟΣ ΤΑΝΥΣΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΣΜΟΣ
ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ” .
283
3. Σύγκριση των ℝ n και ( ℝ n ) ∗

Έχουμε :
ℝ2 = { ( x , y ) / x , y ∈ ℝ } = { ( α , β ) / α , β ∈ ℝ }
( ℝ 2 ) ∗ = { (( α , β )) / α , β ∈ ℝ } = { (( x , y)) / x , y ∈ ℝ }
• Η γραμμική συνάρτηση φ : ℝ 2 → ℝ με τύπο
φ( x , y ) = α x + β y
θέτοντας
φ = (( α , β ))
γράφεται συμβολικά
(( α , β )) ( x , y ) = α x + β y
Έχουμε :
( ℝ 2 ) ∗ = { φ : ℝ 2 → ℝ / φ γραμμική απεικόνιση }
• Η γραμμική συνάρτηση v : ( ℝ 2 ) ∗ → ℝ με τύπο
v (( α , β )) = x α + y β
θέτοντας
v=(x,y)
γράφεται συμβολικά
( x , y ) (( α , β )) = x α + y β
Έχουμε :
ℝ 2 = { v : ( ℝ 2 ) ∗ → ℝ / v γραμμική απεικόνιση }
Ι) Κάθε διάνυσμα του ( ℝ 2 ) ∗ είναι γραμμική απεικόνιση (ονομάζεται
γραμμική μορφή) ℝ2 → ℝ
ΙΙ) Κάθε διάνυσμα του ℝ 2 είναι γραμμική απεικόνιση (ονομάζεται

γραμμική μορφή) ( ℝ 2 ) ∗ → ℝ
ΙΙΙ) Οι διανυσματικοί χώροι ℝ 2 και ( ℝ 2 ) ∗ είναι ισόμορφοι .

Ισχύει (( ℝ 2 ) ∗ ) ∗ = ℝ 2 δηλαδή ο δυϊκός του ( ℝ 2 ) ∗ είναι ο ℝ 2
(φυσική ισομορφία).
Παρόμοια ισχύουν στη γενική περίπτωση .
( Περισσότερες λεπτομέρειες μπορεί ο αναγνώστης να διαβάσει π.χ.
στα βιβλία μου ΓΡΑΜΜΙΚΗ ΑΛΓΕΒΡΑ Ι , ΙΙ , ΙΙΙ ) .
284
4. Γραμμικοί Μετασχηματισμοί
∗
F F
ℝ n
→ ℝ n και ( ℝ ) → ( ℝ n ) ∗
n

F
Έστω η γραμμική απεικόνιση ℝ 2 → ℝ 2 που ορίζεται με τον
τύπο
F ( x , y ) = ( x′ , y′ )
όπου
 x′   1 2   x 
 y′  =  3 4   y 
    
1 2
Είναι = − 2 ≠ 0 άρα η F είναι γραμμικός μετασχηματι-
3 4
σμός του ℝ 2
Ο αναλυτικός τύπος της F είναι
F( x , y ) = ( x + 2y , 3 x + 4 y )
2 F∗
Η λεγόμενη ανάστροφη απεικόνιση ( ℝ ) ←  ( ℝ 2 ) ∗
ορίζεται με τον τύπο
F ∗ (( α , β )) = (( α ′ , β ′ ))
όπου
 α′   1 3   α 
 β′  =  2 4   β 
    
Η F ∗ είναι γραμμικός μετασχηματισμός του ( ℝ 2 ) ∗
Ο αναλυτικός τύπος της F είναι
F ∗ (( α , β )) = (( α + 3β , 2α + 4β ))
χρησιμοποιώντας τα σύμβολα του Κ. Κυβεντίδη .
Σχόλιο 1
Ο πίνακας του γραμμικού μετασχηματισμού F είναι ο
1 2
A= 
3 4
ενώ ο πίνακας του γραμμικού μετασχηματισμού F ∗ είναι ο
T
1 2 1 3 
A =A =
∗ T
 = 
3 4 2 4
Σχόλιο 2
Παρόμοια ισχύουν στη γενική περίπτωση .
285
5. Μετασχηματισμοί του ℝ n και του ( ℝ n ) ∗
• Έστω Μ ένα οποιοδήποτε σύνολο. Κάθε 1-1 και επί απεικόνιση

Μ→Μ
ονομάζεται μετασχηματισμός του Μ .
• Προφανώς , υπάρχουν άπειροι σε πλήθος μετασχηματισμοί του ℝ n

και του ( ℝ n ) ∗
• Το παρακάτω λογικό διάγραμμα είναι κατατοπιστικό :
Μετασχηματισμοί του ℝ n
Διαφορικοί μετασχηματισμοί του ℝ n
Αφφινικοί μετασχηματισμοί του ℝ n
Γραμμικοί μετασχηματισμοί του ℝ n
Ι) Γραμμικός μετασχηματισμός του ℝ 2
F( x , y ) = ( x + 2y , 3x + 4y )
II) Αφφινικός μετασχηματισμός του ℝ 2

F( x , y ) = ( x + 2y + 5 , 3x + 4y − 6 )
III) Διαφορικός μετασχηματισμός του ℝ 2

F( x , y ) = ( ρ , φ )
όπου x = ρ συνφ , y = ρ συνφ (πολικές συντεταγμένες)
IV) Γραμμικός μετασχηματισμός του ( ℝ 2 ) ∗

G (( α , β )) = (( α + 3β , 2α + 4β ))
( Η G είναι ανάστροφη της F δηλαδή G = F ∗ )

Algevrikos Tanismatikos Logismos Ea

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Algevrikos Tanismatikos Logismos Ea

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΚΩΝ/ΝΟΣ ΚΥΒΕΝΤΙΔΗΣ

ISBN : 978 – 960 – 6747 – 15 – 1

Copyright  2007 ΚΩΝ/ΝΟΣ Α. ΚΥΒΕΝΤΙΔΗΣ

Απαγορεύεται η με κάθε τρόπο αντιγραφή ή αναπαραγωγή μέρους ή

Ο παρατηρητής βρίσκεται στο τυχαίο σημείο της διαφορίσιμης

Η μερική παραγώγιση γενικεύεται σε συναλλοίωτη παραγώγιση για

Θεσσαλονίκη 2007 Κων/νος ΚΥΒΕΝΤΙΔΗΣ

1. Η συμμετρική ομάδα S p …………………………………. 117

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ : ℝ n και ( ℝ n ) ∗ …………………………279

1. Συμβολισμός του Einstein

Δίνονται οι ποσότητες (π.χ. αριθμοί)

και οι ποσότητες (π.χ. αριθμοί)

Έχουμε (με το συμβολισμό αθροίσματος)

Συμφωνούμε στο εξής ένα τέτοιο άθροισμα να το παριστάνουμε

Ο δείκτης i παίρνει τιμές από 1 μέχρι n και ονομάζεται

αiβi =α jβj =αkβk = . . .

γι’ αυτό ο δείκτης i ονομάζεται βουβός δείκτης .

ο δείκτης i είναι δείκτης άθροισης (βουβός δείκτης), ενώ ο δείκτης j

Α/Α Αναλυτική έκφραση Συνοπτική έκφραση

3 (ds) 2 = g11 (dx1 ) 2 + g 22 (dx 2 ) 2 + g 33 (dx 3 ) 2 (ds) 2 = g kk dx k dx k , n = 3

2. Δέλτα του Kronecker

Το δέλτα του Kronecker δ ij ορίζεται με τον τύπο

δηλαδή το γενικό στοιχείο του μοναδιαίου πίνακα είναι το δέλτα του

Τα δέλτα του Kronecker δ i j και δ i j έχουν και αυτά τη δική τους

• Για n = 3 οι ποσότητες δ ij δίνονται με την ισότητα πινάκων

 δ11 δ12 δ13  1 0 0

3. Πραγματικοί διανυσματικοί χώροι Ε και Ε ∗

• Θεωρούμε τον πραγματικό διανυσματικό χώρο Ε με διάσταση n

μια (διατεταγμένη) βάση του ℝ - διανυσματικού χώρου Ε .

τέτοιοι ώστε να ισχύει

ή με το συμβολισμό του Einstein

Οι αριθμοί x 1 , x 2 , . . . , x n ονομάζονται συνιστώσες του δια-

Είναι Ε = { ( x 1 , x 2 ) / x k ∈ ℝ } με διατεταγμένη βάση e1 , e 2

• Συμβολίζουμε με Ε ∗ το δυϊκό του διανυσματικού χώρου Ε .

μια (διατεταγμένη) βάση του ℝ - διανυσματικού χώρου Ε ∗

τέτοιοι ώστε να ισχύει

ή με το συμβολισμό του Einstein

Οι αριθμοί y1 , y 2 , . . . , y n ονομάζονται συνιστώσες του διανύ-

Ε ∗ = { y : E → ℝ / y είναι γραμμική απεικόνιση }

Οι γραμμικές απεικονίσεις y : E → ℝ ονομάζονται γραμμικές

Με το σύμβολο του Κ. Κυβεντίδη (κοίτα επόμενη σελίδα) ο αναγνώ-

Παράδειγμα – Συμβολισμός Κ. Κυβεντίδη

μπορούμε να συμβολίσουμε αναλυτικά

Ο διανυσματικός χώρος Ε ∗ έχει διάσταση 2

Για κάθε y ∈ Ε ∗ υπάρχουν πραγματικοί αριθμοί y1 , y 2 έτσι ώστε

μια βάση του διανυσματικού χώρου Ε , και

Διατεταγμένη βάση στον Ε Αντίστοιχη (δυϊκή) βάση στον Ε ∗

e 2 = ((0 , 1)) e 2 = (1,1)

Τα διανύσματα , με τη σειρά , e1 = (1 , 0 ) και e 2 = (1 , 1)

Τα διανύσματα , με τη σειρά , e1 = (( 1 , − 1 )) και e 2 = (( 0 , 1 ))

Έχουμε στην “ ουδέτερη γεωμετρική γλώσσα” :

Η βάση e 1 , e 2 είναι η δυϊκή της βάσης e 1 , e 2 διότι πληρού-

Παραδείγματα ( Εύρεση δυϊκής βάσης )

Θα βρούμε την αντίστοιχη - δυϊκή βάση του διανυσματικού χώρου

η ζητούμενη βάση . Πρέπει να ισχύουν (από τον ορισμό) οι σχέσεις

Από τη λύση του συστήματος (∗) προκύπτει

5. Τανυστικό γινόμενο διανυσματικών χώρων

• Έστω Ε , F δύο πραγματικοί διανυσματικοί χώροι με διαστάσεις

dimE = n και dimF = m

ονομάζεται διγραμμική μορφή ή διγραμμική απεικόνιση πάνω στο

δηλαδή όταν η φ είναι γραμμική απεικόνιση ως προς την πρώτη

ΙΙ) Ομοίως , προκύπτει ότι ισχύει

Επομένως η φ είναι μια διγραμμική μορφή πάνω στο καρτεσιανό

( H φ είναι μια διγραμμική απεικόνιση Ε×F→ ℝ)