Xi

xii

-YchlT
xii
xiv
 it. yftbaaia FaTHT
319R
ferst, aTgfr.
 3uTcaT

sitgt: stgavaa4ci strgarais

TYTRTUTM YUTH at, fyi 3trINÍ T7, 3ET uiyHT T

 otgy-aa

TRA
Fatpaei T7 T E 37E414T4 ( 3o.2R-8%) HiRTAT ATE.

fa4TfeaaA faya

6T

ATET. ET ¥IYA, TfT5, 3HTRTET, 3H9-41 3AfU HAE 3ITETT. R, JHA,

E
15
5
E
EE
5
E
EEEEEF
E
EEE
.
E
F
15
5
E
EEP
FEE
E
5
F
F
TYEASTa:
3teara 9
d
D
ura 3AT ATE.

3HTE.AI f6Iut syro7 HMTAIT ,

(TOETI 84.4)
faHt7HTET fY7HTGIT JETFHÍART fafqT74T: I
AT
37fGETCE-TT
114
d
 S

11i
 444
a

1
i .
,
 47Tc yHTTMTT (TgiT 8.3-3)

iaTEZ7tTE TUTT49T77

.E)
F
FFE
 &
,
w
EFE
E FEEF
E
 F
E
P
E
EEEEE FEEELEE
TU
8
E
5
E
EFFE
 (O
E
E
.
 IE-Pbhe ehh-h
slelle (LDpIÈ PEIn)-2ald p-h '|2le ble Lpe elkn-ee?rte
laa Ind Pa ka DIe eleplh jah lizalh Jalbllnlk linjle e~hmls kshe
lulnihaljhle
 1

GOY AE.

i
 d

114
111
ns

a
8
 PIPh2 PIShk-nha
elln EEPh eke) iPale -pare 1lh- ke ahk-ahlk 'h-ha
p 1eIHlkn2e 2h EIEbe lalhKlk "PLà Phlh£ 1pIHlkne blkblelh 1lb
elblt Hole lha lnllHe pIle hllk Pb2 p l h Imblk blblk pià 2elk
Lelh -ph-1h '1ln2a-e -hes 2»l-hrbla '12p l - e l n a
elelb-hikeplh2 'khSIh-bsnlh Lbhe-eA 'haka-ha phlknblE
lale-plmh-9ik phlbnl2 hNle 2h-pkn '2le 2 AILlHka blkka Ial
ulnpihplbe
.i i ~ - - - -
, , t; I I rii t i I . .1, ~ ~
i
[ -~ · i ~ ·i ,{L; i
i ~ 1i ~ i ~, ,_ ~
i! · ii ~ -~ 11I :: .= 1f' !.
. IC. '@ ~~j ~ f. ~ t I l ~ i t,t,<,
t ~ ! t ! :i i ~ ; ~ ~ la;: t
-I
1
ft&fJj ~l g ,~
!·
~ ~! ~f ~ fw i ~ wi I
i ! i :: , l ~ ! -~ -l t ~ l i i r ,l ; r: ¾. . -
$ 'Jg-
fl
~ f ~ ! ~ f f I ii -~ I ~ i ! f I
~-i
if i ~ Ii 1 -~ i
I
~ ~ ~ ~ 1 'W- -~ : i, i i 1
<tr' 1
!. , { i ~
~ ~~-~t- -~li ,jel ~ I rt iii
~ 1 it
J. J.
l Jlii
~
iW !~ ilJ
l e t ~I ~~~
~ ~ If ~ .~ E.,
·IE;
ff i
IJJ r,c
t
~
~-~-~t
f '15 I ··
~
-~ - ~ ,g ~ Iii' -~ ·~ - -m:· r!,- lit' P" .
·1 i -~ !- -~- r111 i 1~ ~ ~ ;g ~ ~ ! ~ 1 <l . 1- ~
_i i t ' 'f ~ l t i I ·I_ ~ w- ~ f -~ i ~~ l ~ ~ ~ -r
w;
I l ~ it ~ ! ~ i l ~ I -~ ! ! ~ I ~ i l 1 i 1 ~ 1¥ 1
f.' ie 'P µ- tv fi'r,
'ffi 1 P,; lit' .
t ~ ! ti i j t ~ !i i ! ii i ~ i ~ *t t i i ii i f
,-
i s'. ~i ·i
~ i ~ ~ii ~ I ; : t t ie -r i rt ~
tf I ~ Ii j ~i
~: ~ if' ~ l ~ ~ J ~
,ft;
~ 1 ~ ~ ~ op; ~ ~ ~ I i -s- t i ·!
il t -it lil ':t ii I ~~1
µ-
(Y
t ,i I:, 11~ I I 't
r i '
f. / '
c !
f, . fIflItl f ~ i l l ~
·- 1
t l l
-W~!. ; l '~ ! ~ ~l ,ti~~ !:-~f ;.ttf:1·- ~ ~~
P-
I
:;
~ !i ;~ i t t ir,.., tJ1'll - i t i ~ -fi l'~ -~ ii w =- - ~ t
~ ?!iii 1i~lll~ii1!1 flltii
- ~ftfqt fi~4H i

fi~ffi4{;
~ : ~-~ ~011~1; -qr -~; ~-"ll ltrcf ; lq-~- 1ldq l~ch ,
¥1T-i¥1f; Y,Y,ftl'(-1-'1fW-t> ~,~~, ffq RT ;~-- ~ ; ffl~f9"1-cfitf
Wffi; ~- ~; 'li~lful-~Rl{l-641 ~q4qj11; ~ - ~ ; 'q-~ ; QR~ ~@-
q;ITT i:rso a:m-.

~ igUIIHI: {~ ! 'lll'1cfilt~ cfi<OllifJ..11 ~'Q fta $ii#l ~i i.tl$<-fi

.fiffqi~chi'11 31Tfur fttSri'11 ~ '11$<-fl ~FthifJ..11 'Wf 3ictllcti11 cjilf t{GC1i
3TI{3mur~~f.h'Hgffi°~.
- : ~,,cfoic:H ~ cxfitHiO Sfl41fu1cfi ~ aw ~ &ffu1cfig, ~Cf~ctctl 3llfur
m
t1~~~i,:lf1 fdcfi1on 3i1~cx5011'< ~ B~~a1 3i,~ooa,a. -qur ~ 3l~ 3lf%- ~@cfi~~,
m8JUT 3lTfiJr ~fiqiffi - fch(11~1 W@ 3ltfffi 'atl flfl,:lflcfig ~ ff<;,_1°1ii:!I a:J~
a. ~ ~ 3i,4,4Bia ~ cf,{041,:lf, ~m~ ~~ \l14~~1
~ M~i11, B~ftllf-4i11 3lTfiJr 1ltlctl~cfii11 qyfre, ~ al flfi·a.11~~(1-olll cfi(itJ!~
n olfl4'!@ ~ - ~ ~Hchi~~(1 m: ~ tcit4R{1i:I ~~ qga~ mm
3lTfur 3ilill ~ -q~1chsl<1 ~Hcfiii:11 ~ ~ ~ ~ flfi,:lf,~
~<1~1
ft. "lJl 1fc:n'R fcR.IR U 3-!BctHI ~ ~1-0{1,:lfl ~ ~ct4cti4l ·ctq ~ "ct' oTu"
cf>m" ~. ~ ~~ cf,{041i0 m
dftlchctl ~ chl~1BI 3il~if?li:lfcha ~ mm.
~ : ~ ~ ' di~11~ ~ 11dctl$ch~1 flff~l~n (1~0lf1Bla1 ffl ~ m.
'lJT fdcfllUfl • -~ ~ oU ~- ~ chM~~ ~ °ffl ·cfft, tfim 31~11,:lfl
~Rl{l,:lfl &icMcti11 cf>i:r ~ mm3lTfiJr ~ ~ m m;
l{cl"~if ~ ' "ITT: 'ctT
ch~~~ 3l~ ~ mm. m (1~ &1~11~1 ~4e1a!l@ ~ , ~ -cq,,ciai-a,1 ~

11m,i4, fdch,an 3i1~@011--4, B&~4a!l@ mm.

~~- ~ ctft,

4P-l/mt efui•,.foqr4{4, ii➔/ .<-1<1'16'Rt51 tll/l&d fIU: I

-roe ,~ ~ J./t?~?]U/1 1FfTl:eirJ1tlfr1 ~ ~: II

" ~ ~(itfi-ct4 ~-~ 4i-i:lllfct~~1 ~ ~ ~ t-41-i:lllch:% ~ctdil-f~
&il~@OIR ~ B<;,_101 3Jt@@'. -qur ~ ~~ ~l,:lflch~ chl~li:I ~ 1Bclt4
1
~ ~ "tJT?@l aRm. 1.Wij cf>RUT ~ J411foch «i<,c1ti.1-~ q:sefll,s@ m
Blt?441 ~ ~i,-a,lq;,g Pif~tjdq~ '1llchf&e1l~.,, ( ~Wf c@ ~.~l.~~)

<ffl!m ~ * ?liig~;i Jt,4tt ,

41ios1ci ~flH gfd,+c1~c1 qfh;{8JH 11 ~~ 11
ci>cR; ~-~ ; ~-~R l{l~l ; 9q'- ~; -mr---glf:-~'-iifiid mul;
~:-~ Rl{I ~
'T.f- ~; ~-~ ~ ; ,11u ila¥ {-~ ~; R - · lfcil·"ffil@ ~;
~-~ lctl{ 1; ~ - ~ ; ~ - ~ ; ~ - ~ ; q~«8Jff-~ mo·a:m-.
 - - -~ .. -
J11 !I ii ~\f} l\ \l \\ i
........ -..:;;;;.;;;. ..
f ii i; ff f
j
11 i I ~ :t 7i ·t ~ ~ t ~ i i ~ ~ t ~ t ~ - I
~ ! ~ ~ ~w-~ : .
'IE;
fI 1. ~~ i ~ 16'
t;:
! t ii i f !- ~ ~ .! j l : ~ ~ ~ !~ ! i li if f I ~ ! 1i
Iii ~
·r,; ro
t :~ ~ ·: : i ii i I i!i l i i ~ l ! j i ! ; i f ! t
t 1 i ! ! :: 1~ ! I ~ Il - ~ I f j f wi l i rn w . S
t · i ~ ii ii~ Li . f t i ! ~! i i
~ i t 1111 ·~ , I ~ ! i !1 i at 1i1! it! i; IIt i
~ ~ ~ ~TltfiiHI~ ~ ~ -
9' 'TJf ~s1q~4,fq ~ ~~.,q,g~ 1
9'~~ ~4 <PJT9' 'il~ 1&1P.'i.f ll ~~ 11
1-~; ";I-~; JJtll:-tf;ft4jOI ; ~1Qf410:l-l@T ~ 3Ut; ~-oR ~ ;
lf-~-d1i q(4.II 1ldfl'li11; ~ - ~; -=t-~ ; q - ~;f&.Jt4'l-
fctat4ii:11; ~-t ~ ; -=t-1Tit ; TJ-~ ;~ - ~; \!91r..- ~ W9: TJ-
~-
111' ,.c,qul q,t41 ~=~ .,,ffHili•u m .. ,"., ff.lnt.i cfilon:a, ~
¥'44101 tlon~ ~ t ~ ~ ~, amvT t cf'DT! t"f.llQI\{.\ ~ g1011'<
n."'4~& 3Tifbr ~ 1IAft ,.,a81"" irt ~ lfcfra ~-
•= ~:T.fl c4,~fqcfi ~ fr ~ ~ ~ qia~nq~ 3llt, ~ ~
~qi11 ~ m:ra.
q1ij,~=q ~ ,nilfv.f; ~~ 311q;ff1a 00. qiRU1 am1
~ 311'CfUl ~ m
~ 3ffl ~ ~- Jfl<Hli4(~fcl41 3ffl1 3ltl cfi~~'j@
~ ~ W9liill cfil(Oli,:11tl ~ ~ . ~411\"il ~f~qjTJQ( 11fd'{~i-ql~"'
fqm q5flff~ ~ ~- 3fij eifllrl~ ~ ct,, ~ \Jcfil(iifl cZ«lft, 3<1~(01\~,
~1iwliiill ~~ 3H~jtU( ~~l'A H4d1Hidl ~ qjqO(l(I ~ 311ful
~ ~<Hlt11 ~ ~ qd(-l('-11 ~-l41«1. ?11 ~ Slcfil(iifl ~ 'ffl{_1tH
~lfmq11 allfu1 ~~cztq11 31'ffl {4t-114ii'1vl ffl q;(041fi ~ "tra@. 1M{1•1i+.i) ITT
ij)sli-:1, 1:fUl le@:~ ,1\iiltl ~ cih(Ulflfi ~ lla51lla5 W ~- \K4ISllilU\
({&ltlk11 ~ . <R ~ ~qq,ct, cfi(041i:fit ~ - flll~Sllillll ~ ~ ~
~ ~ - ~ ~ tfllo ~ ct)l, l<ffl:'i:lft 1i(i{1ijj-q'>j ~ ~ ~"1q1i'1~
31RG ~- 3l1"ffi ~ ~ ~ tJ:ct,iacm:m, a4i~-BA~ ~ '3\i\Olffql
~l~li-:1
~ ffl ffl. ~f~lli11 ~ tffiuidi~1 olfq~ill ~cfil<dl ml 1~(?41~ ~ ~
,if'.11~ ~ ~:~ &if~cql~fia1 ~ <1Jt11+it 6\iq~llcfidi m~- (f~,
6lfi,q;~ ~ ~-
6i1q(?41 1t1flli~n ct~~~ 311fut ~ Nfllt&R
qi(ftl~ ,m;@ ~Ulf=lll {1'1i41q{ ~ ~ Wf{ ~ ~ W<f cfi{Olll"t:11 Q.c:fi'1131 "tjm
31fi,cfi~ M. i:rur am~ &ii11t1 131mo~ . ~ m~:~, q;f@~
'Q.tfiidcO(iid ~4,M\I~ ~ "&@To qi{Ulll~ ~ ijq:ata ~-

fts -;n UJ-4"1 anfct< rc5 'ff ~~feta:., elf I

~qlq ij~-; n~ \ft11T: ~TJ II ~~ II
W~Sclf~ dl ~ \UUii~ckql '-R1R TJ I
~hiUUf: ftrat: '3,SUfdh TJ Nd1qg1: II ~ ~ II
ri fli~ff l ! f t t r . 1 fi~~1
1 ;1 1 1 J-ffl-~
. J ~ ~ ~- i ~ ~ 1~ 1 it : , ~
·- i 1
Jf i
= = 'It
~ ~~
J f . 1
~ ~1 t·l··~· ; l - ~ 1
.·i I t i
= ~ ~ ~ <Iii
w $
Ii -
-w
W
ic.· ,
l\j "Iii'
i
•
~ i
$~ ~ (o "• -- ·
1 I . ).
~ ~ I ~
1
~
~ ~ ..1 d::
-1p
1c~ cJin _Ji:fir J.i:, e, "·
.... ~ ~ ~ ~
. -. r,, ---- •
t+ r
I .-t= ·- c:.. tr
i i r;· · ; ·;., tp"-
1
Fi_
~f~ ~ ~ (1
µ't'l§ t :11 i ~ ! ~
.. iJ, ·t ¾ !i Iii
I;= 'lg i '6 f4
.~1c ·
t~",~
~
.~
!·
I§'
(i ·· j ~fJf
M- ~ tLt
I i
i: ~- [ : r t ilt l
1 i ~ lt ~ lf t
J
'li t;
t 'i ~~
t~ 'r ~ l . ~ t R5 I 1 J,, f t i ~ j 11
). ti:' ,ri;'
· .
-1 f p- ~ it ~- r .
l;T i -
I; ~ ~ .I!: li= .. - -~
le,
~ I ~ ~~
~& '·· .
~ i ~ .. ·!{
Li, ~i .;
~
- - -· I R5
t~tf ~ ~
!; ;
i! J l ! l i ! l i t i t ~ l i t l 11
Jt:, ' ~ "' .IVY
~ l I t I t i- t ~ i :! ; i i -~ ~ ; -t ~ ; ~- i t
- i ~ ~ w-m ~ !: ~ ~ 1iv~ i ~ 1¥ -~ r1 ~ -l ,
l
fg: ~ It~- t. t. .l
J.. ·-
i l ei i t ! r t i ! I ·! ! i 1.1 1~ i ~! {c~ t=i ~ ~ ~
t i , ,- !~ !~ ~ f
g t= tr ' [
tf ~ ti £ ~
\ ~ \ l \ \\ ~ ~ lt lt ii il ~ i. ~ 1 - ~ I -.
~ . · -·- -
i rr~i;,11~~111~~i 1'11111•~ tt
if~J1~: f if i ~ J! 1 i 1 i! i ~.~)~ i 'W' -~ I ·-
~ IiI
~'illi1ti'1'111il1 ~--=
!!>
~ m-
Ii
·-
~~~ I
1
~
l! !! ti ~ ii i!t!?i !11!!!l!i ~
-~ ~ . l
,,
't
;~ Ii ,
~ ~ ~ ~ ~ w; ~ ~ t l i :! i II "'6. .. ~- ':.' ~
,, '" .., ii -~ 'fg [ ~-
~ ~
"" <ta " ' ir, ~ ~ ;J = ff [,jg
-~ is- l t
i!'c 11 ~ "" "IE J;' :lg 18 'P
fr
fr l;i;-
~ ~ ~ i I 1 ,w ~ ~ ti t I wi ~ - ~ ~ ~ ~ _,, 1 ~
I!;
l
t ~ 1 ~ I wI. w ii_ ~ J t~ ~ I I f ' t ~ I ?-w. ~-~
,w ,w ,w
~ ii lt ii t1 ir 1i ~, ~i il i1 !, !1 ii i ii
~; fq;r-m-fw~i~O ~ ~
; ~-~; 4H1cfi'{-q1qcfr4; cn~-cf>T; ~ -
~; ~ - ~ ; ~:-awe ft; 414iq_-q1qiq111; ~-7:l'T; Actffin'l-
~fc1041~1a1; ~-~-~@ 1:q1 1ffl; ~-$ilC"41 ~ ; ~-3ll:ffi ij, ~ ;
i,q~4f~:- ~ ~jcfiOII{; ~'11~'1-t ~ .

t -~Mi&'1 ! ~ ~ ~ $iie~~, ~ Mtcfii11 31,q~, ~~ao:Jl ~

cfi<U4iq~ 3Tifir1° ~IQ~li:.I f~Sli~n ~iso, cfi~U?.,llq~ ~ ~ 1ttHI
nutt,;a:r ~~a.,i:.i, ~ ~~141@ i)o114.11 ~~ 3H-fft111 ~ amr
'Qi4<fi~ lqi4cf>1 '~~?
~ : o:@1~1 ~f~lfl(11 ~ -q~ qa1;.m1a1 fci1crr ~-shl%foa 1 F14f;ia ~ a{
~-a 11ct,R~ ~ ~ . 3rnT ~~-HIS@ ~ ~ cf,{Olflff 1CfiR ~ ~lcf,(11 -;,reft,
cfiRUT ~'t-Hl-6ql -q~ ~ ~ cf,{OlfH-ilcll ~ ~ 7:JT 6i'111~m-a. *cq@
~ ~ cf>T, -mTI 3-11~ H1-oq I qf<o11q lcil«:(1 ~ -qa_, "ITT ~ 3ffilcTT. -qtg ~
ffl .s,&1Ro11q ~~mm. 4?Utlil "ij ~ al f4lcf,l,tc-; ~ 1~<11. ~~
qf<o11q ~ iliJl(11 ~ ' ~ am
~~ diH914 ~ m.
-qur ·3fflf ~~
qf<o11q ~ ~ ~ ~ "ij 3-1 Hq 14 fci1crr ~tHcf, Ref, a<fcfrll ~ -;,reft. 7:JT "ffcf
JntHill fiRlffR fctilR cf,,tc-;1i1 3-1111~ ~ ~ ch{Olfl-tj a<fct&1 .-

~~ Qo1~t.1f'1'1 ~ : t11ift1i: I
wl~~~~II ~~II
¥r-~-~cpl =tji ~ ~1°lliS@;! ,IOl~lff..fi- ~~; ~-u-qf': -~~' ci~1q{q{I;
- ~; ';f!-~ ~l~lci{; ~-~ooi~ ; 1>~'{-~ , ~ ;
\.HfrMl:-~ll~qa; grif_
•=-31~; ~-~ mm-; «r-ml ~ ~.
~oolfAt 11~1141@ ~ll~ch't ci~,q-~q~, ~~ ~~ acfn:a ~~a.~
cfiN<Ud ~~-
~ : ~~cillol(1 &hf}~ ~'fief ~~~ 3llb!.tlfi-l-lcfi ir~im R ~I Olflff
~iijlutcf>" 3ffiT ~ 9{9~cil«:(1tjl ~ ~ cfUIT ~ 9c&ctll-l~ fil'I Ulfl<i
~ 3lTITTJ. ~;q1q1~1 "ij ½f({q4\1 ~1°11~, "ffcf ~ fi%Riffldl ~4cilldl(1 qftg
~ ~~ia.GR diffdl<i. "tfUT 3mT ~ &.hfHi41 ½~~@ ~~cillffi(1 ci~l4<4<1•1<1 fi%R
1! • . ~ ~~~lffi{1 ~ ~ 3-1'~ TfrnT cfi{Olf I~ ~ m; ~lcfidkf anfuT
3TI qcflfl 3-l'Ttlf Ifi-q cf> flml ,fl -tj"-TTeft ~ ~, c+, a, a. 4? 0(1 cf>1oIt41 ~1 cfi 1~ o11 +11 al
~&tlff){(-f ~ ollmT+.i1 ~ m; ~ ~.

~ Qc164f.d iiM~il: I
~ c;:121« cuwlt.1 Gtliltt c1of~1;~: II ~o 11
 ~o

~-31~; ~-~ ~ 3TT«IT; ~-~ "¥1f; Q~&.lf.ff-~ ~

f~l:.lsdld; ¥-~:-~@1<11(1 ft:?rn; ~-"f?TT ~lffi41~-l; ~-3lm ~
f~l:.IS<:R-11 ~ ; c.t1wft1-~ qwft~i ~ ' ~ silti 60 I; ~-~ ~ ; eftJf,
~:-~qjfga "5Girr, ffl dH-IJlt-tl ~-

t~! , @ I l l ~ ~ ~ \llaf~ ~~ ~a51ffiH f~lll ~ -

~ llll,lqjO, m'Jflffi~ t«R $ii~1¥, { ~wOci~l(iii ! 3iclif~o 'ffi@t
~6Tff.
dlN4: '5f1cHlffi(1 wm, ~~ 3lifuT 3ll'0.llfc-l-!cfi 5JTRIT lliBldl tll-lllJ11lf~ ~~
fficfiii!l ~ "ITT 1iR'1"a 3lT~ ~- {lti?l-o'.11 3lTfuT ~ fficfii-o'.11 3'.JTV-!ITT-1-lcfi
d?li:1lB1al <TITif 3Tifur ili'l~I ct'icfiii:n Bl-ll1J1ll-!Vl ~ c111Z1cfl llm1a1~
qUIT-3r"J:f~l-!fct1(1 ~ d"C9ii!l ~ cfi{Ol!la ~ ~- 31W" ~CRT tfmft f~h11a1tlff
qrfcl5lllcl{ 3lifuT v_cfif.13ctcl{ d1ci<'iii[-i -mm. ~ISll-11~ ~ W1 cill-!l-ll'IT(11 ffi1l ~lchdla
f4litSll-!I~ ff5tlfitj 3l'tT: 901tl B~,51q~ ~ ~ - ~ $ F r ~ ' m7.TT ~ ~
~l~i11~l ~~li:11(1 ~ olluffcfi{1 m~ d11ci~llcficll m:IB. fclfq'tT ~
~a~cfi~ cfi{Olfla "l-!T.f {1foc--4m ~ cxTT'qifR1-a.i1 c11l-!l-!l'ITcfi:% 1J1IOlflB ~ WIR
"1W@. tjiOlq4 tjfoaiilll l.idl~l-11~ Bll-il~a: fur:rr 1:fiR ~f..&l-111 1Bara 3lifuT ~
fq~ql~t, 1Ba1a. ~llff ci~rq{q{l'lcl fcffq'tT ~ cfill!iltl-4 ~ mIB ~ -~
d-ll<Hllcfi 3Hra. ~ >fcli~ c-4j-o41 qlfq5lllljc3 3lffer llmllj@ qcrJfsJn:r~~ ~~
~Ulf!B 1:fT"5f ~ ili'lc--41 ~foa1il1 f.:tfflal ~- ~ qUIT~-tj4f-o41 3l~lcillj@
Bl~f\ijcfitj m?.lT ~~~j~{l~{ cfir.f cfi{Olfla 3lTfut f4i-o411i~.f~BooOljjB ~~-
. ~~if Rl(11 3rnt l-ilcfioolcfi f~oolffi cnl" d111iHllcfi ctlcfifi&-H co~o41i.ft ~,q4a1 ~-
~1J1~,~~R ollmlq.,<;.I Bl41Zilll4v) ~~-i-.lRl(11 ~ ~ 3lffer ~ 4j641J11ffil-l~
3Hlc:l~llcfi zjaal=r:n • cffG ~ 3lffer ~' 1i~ll-lR1tj ~ ~a51cict.
~ ·Hcfilacf ~H&fl1i ~Htlf ~ I
qaf~ Nd-0 ~ c:J:<iff.10s1c{cfif(}ilfl: II ~~ II

~:-3lffl 3i<ilq~l!cf; 'Wfffi; ·Hcfil~-'1{cfi;iflcHlfl qffiUft~ "o@ij; ~-f.1~i:ld;

~-&11'11'(-~@lill ~ ch{Olf·lli-11; <!H1~-~@m1al; ~ - ~ ; ~--qa,
41qdld ; ft«R':-~; ft°-~; ~-"fll'M; ~-~ $i('-41~~; ~-ftts
fcficfT am 3l1fur ffl; ~-aTifur '111lft; ~ : - ~.

3Rlcf~llcfi tidffiiAI cm~1ij,@, ¥ m ,65Q{QU ';f! cfi<Ufr4.ii~lo1

f.tf4,-aa-a 1<cfi¥ill ~ f.tqfo, ~. ~ \1! ~@lffiM '{4Gti-c{~~
cfii<UI ~ 3ti' 3'WclTNs 3:moT~~· '{Ofqo) q.
~ : WW{ cfiqtilll fqf~~~Hijfil{ 1oolffi<1 '{4-Jii11 d{lcticfi ~ ~ 3'.fITOT
~~ fctt5uJ'{J\~ 'eft ~qo1fstilll m ~-
3il<~~.llcfi ~ . ~ ~1fqooi11
~-~ ~ ~ ~ ~i&lll-i qjl2.ll-tjl ~ ~cfiRi41 919cfiqr{1 ~
~ - ~ ~'tl ~cfiRilll 914cfiqr~@ ~ ~:~ ~ 3ififfi<1 3TifuT ~
m~,,q1~ct>1 cfi1~1-Ji 1~ ~ ~i~<IT-11 ~ "5111m ~ m 1Tef@ c f ~
0

~~~ ~1~<1q~ 1tafq~11~ ~ ~ ~ ffi. ~ ffl «i ~fil~~41

3f?l ~ r t4'lli11 3l'tul cfi<c11a ~ l£4'lli-q1 ~:~ ~ ~afq~11-ii:l ltl1111
fci;c{l ~ '311 ci1 lct1 :im(fl'm-a. a:mT ~ ~ ~ r ~ cf>{Uf "ITT ci~l 9{9{1
mffl. \1fojqp1Jill ~ - ; ; cfi{uff-lli11 ~ ~cfil{-tj cfi4cfiis ~ ~~lq~llcfi mffi.
~ efmq1,11~n ~ ~ ~ arm -~cfiR~ ch4cfiis cfi{Olllill lf{ijf 1Teft. w
~ "ijql ~ Q.lsi l~I ~chi) 3TifuT ~ '{4-Ji h--11 ~ ~ cfi l{i4 I cfi~i{1 ~
~ ~T. ~~l'lctalct ( ~ ~-~-~z) fii•IOllld ·aoo aw
cfft:
~ "idllfJ,JO/i Ngud "? fitr.n-fl .-J/4'jufJ ~ V"~ I
flq[r4.-J/ Gf: mu; wfUli 1Tffl" ~ · 4Nf}rll ~ II
"~ "ffcf ~cfil<i41 ~~ ~ ~ lTI~ ~,~~ ~ =tj{Olcfil-1<1iiH
an~ffl 3lffl" 3Tiful1i°t ~1qlfu1cfiq~ 3TrfuT1lt'W-M '-lfmq1,1t=q1 ~'TicfiR ffl aw
ffl ~tj~qdl, 5tiftil:t"fl, ~ ~' ~~~1(11(1 ~ , .itHqdl amuf ~ llii41~4m
q,'101d1~1 ffl fcfiqT ?fvJf t1,soll1m ~~ wrn fi. '' ~~1St1-aq m~ fl
~~ ~ cfi~1~ arnr~·cfia&1im ·a:Jrn3lftlT.f~~-
cita)~: ~<1&1Mi c4offl~~cfiH~: I
&=tt,~41 ~ : ~m mwar: 11 ~~ 11
~:~arnT cn~i'j@; ~:-~ -wf ; '¥f"""&tMT1{:-'.J,W·-micf>I ~ ~ ~ ~ ;
cf1Jf-~-6iclif~ct f@"ffi;~:-~lfoomTcf;R1Jft~-~ ; d~itl-=d-~~
mf@; ~-Qm:-Zi1lfctlt"1Zi11i, fll'jc:.lf4cfi 7.:Jhr-n; ~-Utlf:-'.J,<--lq{q{I; ~-~;
'fflsaffl:-~.

~¥iQ<Q<I ~ ifi<0ll4..li 3ffl1JT ~ m 3Mlcf~tlcfi - ~ cfi<Oii4..II ~

~~--
"ii~iiJ@ ~ gcfiHfAI fllij}~lf~cfi lfNMI

~ : ~11c11 ~ fcfiqT qlJll~~ ~ , ~ •

3ffltl1 '!>{d4tfi~IOII~

m~ ~rm
~ cnrij

ct>< 0llm fill~

~ ~ 3Wrr 4'-(11~ l{Rcf-ft41'lllffi('i T.ffi fcf~ 6ijtt~1 ftllj~lf~cfi ~
~ ~~a.cfi('rl!IOII~ cfillfri:fl ~~~~an%-.~ ~-stci41ci4<;R ~l--4i1l
~~ q{q{if I $1 cfi&lt R-1 ~ J-t 1'3i ll-l~ ~'tloo f.:ll1tur M 3TifuT ~ qf<o11q
~ , ~lfqooi+.n R i '5flct11~ affifl:f·~ an%" 7.frql ~cti•i11 fcJm "CJ&ft. ~
 ,1c;
' I ~
t 1P: "' fr') -~ t! i 1f i ~ ~ J i 1 ~ Ir .:-1 ~ it ri - .
ff ffi'
f i ~ ffi ~ jl
~ cr1 I~., tc - ....-
W·~ ~ t
,....., J:r" ,- ~ J 1u •::_
t ~ I l Wo 1j i
·- r ! 1 l~ i 1 ~ !!j i I ·1 i ; I! i I ! i~ ff ~
'I ~- I
1
i
~,
1 flt
t ~ ~ ~ ti i Il i lI!i ~ i ( ~ j l i. ~ ,; : j t f i
it 1t i ilt !i! ~i ! i-,1~- ;~~,~
I ~-;;rft; llri{_-1ft; 31Q\1l cfi H'{_-11 fu cfi R 1 tfi«!1; .a;i:i,1~q_-1{1lf ~lf'lij"'1 -f iftm;
~-llJUl~:-fflmif ; ~mfoe1:-1-;(IHl~lil T{; ~-~~; ~:-iJRdlct;
11if_--it; 1)--lIBT; ~-~-3lfl1tfi iliiliA, ~; ~-mfu.
~ Sjd<leg;:ti;fi i-ll~iflH@.il f1 :/ti~ anfur !.lfficfiH '1 cfi(U114.il=cft ~
a;itnt~ q,$iflftro1 3M id•r#I ~.
- : -g,1<11 ~ 1ftcA~1 cf f.:r:~ '3iff cA~i ~l{<=H ~~~"ITT ~f;r4j=oq1
~a~ill~ ~ ITTll ~. 1Rg amr fqfif ~ ~~ ~ ~ ~ "0,
otteft . . Sl@cfiR 1 cfi{Ulffqj ~ ~ . ~"Cf~~ cfi{Ulf1(41d1 ~ dftlcti
~ mm fcfciR~1 3-1~11~ 0 ,ml". ~,1ciah341 ~ ~ d-1(4~1~/.rl m(4&G4 mar
q ~,~@~ ~,-ii4,1i~ m~~ mrr ~ mm.
(4~4 dcfl~
l(c41j,ck€1ift: ~~ 3Qtfc4~H(f
fct~~ fl~I< ~ ~i)q,fifc4a1q11ft: II ~~ 11
~ : dqlf.1-ffl ~011<11; ~-lflSP-11~; ~ I - ~ ; 3$:-3F¥; • -
~ ; ~ - ~ ; m-~lfHlq{; aq,ft4~1t(-ffl° ~fR11; fc4~"tf-~11(11-acrr;
~-'fflt{_-~101j~fuct; f.114'(-~; Wlcn-~flc.hl~; tjfqhf-41fsct, ~ ' ~flc.hl3'i<1;
1'Fm':-lfnl-l'~.

~ ~OIIHI: ~ tugq1o) ~ $il~i4tH 31411~ ~IQ&I &l~dUUi

• e,q;~ ~ q11q~ 31tiitt ~OGfil~H ~ ~ &,HI atftHI.
~ : 3ii4f41 ~l:{-o41 &{t?<if~tj 3-tqM)cfi1 cfi{dl11 ~ "{?.Jllf~ ~cqy mar, "CfUT oT
- rcrcnr olf ltoo ~ cfft, - ~j&l~IUI ~li_&tl "acrr 'fil ~ m cif(4clr.
~~~ ~ G41~ncl alTfur (-iijG4 °&Tm1 3ilf'i~l1 ~ cfi{041(4 ~ m
~~.
'lTT 'JlcFit J{J/q~Jfirla.n ';;J,/d1f4c/1t;efl 11, -ir, l(ffl&-17 ~2/Jq<1& "lhh4t;id '1Tfx/
~
 ~S ,fH I

. ' it
ftl&..ltu
<,na:a ~)
~"3 qfq

'ff 'ffffl ,,q~1fc1eq~'{O,f'!>H~ 1

fctfftc:{~f•-H~ cll~lj}:Jflf.4 ~ : II ~ U·
P-llv1; <fi4~ 1-cfi (ivra ~;
~ : ~-~ ~011(11; ol{:- 6i41 rctl ~ ; o?.11'-l41S
3fif c1@ '(-~ ~l~ef41; 3f~- ~-3U «!iH -3lS !fIT 1l11f
~(~ef41; l~ -~ ;
~
f~tft«~'l ~Ticfi!H,ij; ~-% °; cllc ftl'( -~, cf-i=R; ~ - ~ 11~; :q-~ -~: -l:J
0

~-cv-rr~n~~ cfi<orrl.
~~
~ Jt\OIIHI: chf»Ol~ ~Hl ~H~ I, lR {sl+:.IH~I 3fflUT 3 {
-~

311M~, 3i'4-11e11 Ql(.:t ~ ~if>WI 9}alHs.q1Jt igo11H.

~ : tj')-fifcf; cfi~UII, Wcf; 3TifuT 3l-\ °ITT~ am-~j~~cl-641 6iHU
114fl 3-t;itl1 1-i-fl
-flfcfil{ ~ . ~
~~ ~ . fHld1 3-fkR41~~cl cfi~OII 3lW1T 4?01'51·,l 3-lkqep~.
Wcf illi~ 11 ~m ~ qt;tq tof ~. ~Jl,ql1· ~q; 1i4l
00 ~ ~~.fftjl q~ ~
mffi 3Tifur 3l@l ~ cfrno di(-idl11 ~ 6i;itl11~ 3:(19(--llR11 mH~ ~ ~
cfidc:4
~H~ q') ~flll ill ~q;w1j4l q~ cfi{lctl 3fflt° ~~11;fl ~
mm. cfi~~ifl 3941'1
~ cfiW-fr i ch1011cl1~1 ~q'Jfa 1TITT. <Jso11--41-6lf1 ctf?ll~~cl .cfi~o11 ~ cx:r~
~.
~H~ q't l-t&IHl'Rld ~sl ~~I l4:l6lllcll flll-6.ql ~ qf?f{t\q')
~ ~Rl~J~ ~a.iUr
~ql ilfct ar ~~- ~i ~~ 3l lfu r~ ~ qf?I
I~~ fflc f;~ ffilcll

~ ~ 611lq~4cfi ffi cf,{UIRI 3ffi ~ ~- ~ m ~ m-cIT 3fflTJT

3lffl
00 1 ~ .l 4jtil llifl
~i{&JT qd'!lchl=til flll-6lflcf,{1 aN~ 1~ff i. 1Rg ~'lq l1 ~$
~~ ~ ~lcfidld alTfur "qfq d(~II~ ~ ~'lctG__ nctl eirlc tffi. Hcfi-a:t·3
4 -lf~

~ ~ -qf;:fi eir,a~1Sfq1~ m3l~ 6il9~1cl1 ~ W{ 31Tfur 3lfcm

~ 11~<011ti-1cfi fct~i411;1'l a:i1ti-1e1~16:ti1<1e1a1 q1,f~~f1 cf>«IT. ~ ~,~ r ~
~ cf>l-tfSffd 3-111(-im ~ ~ ~ 3lrfur 6ilMl-6ql ficfit-=<t~d ~ - ~
~mu, ~it--tli:f GJT Sfc:fiR-6.ql m ~ Sflt<ll=til ~lcf<.ldl 3W.
~~
 == -~ -=== -==: === === ,-=.a === ~== === ==;. ==:
f 'f i l
.,- ~
I
_ l
~I
1i
I I ri 1
. tl i .; Ii i t !t i 1 ~ t II
~i ~~-~1~~ f1
t
t -- -- ~ t ~ , t ~ ~ ~ ~ I -1 ' ' i 1P: ~ ~
i I
.! fI1.I i l,~ !! Ill?
t l .I i ' ~ ~~ -~ i; i j ~ ~ i t ~ j 4J' I! I: ii i
1Jfi, i ·i i" i ~ _·
~ t1cj ~
--!i t, t! ij 1 1 ff 1 fi !! !t ~ ~ i: lt
Ll1'
5 i tl i tiff 1ii I i l f ii l ! l! iIi Il 1w
~ ~ 1 ~ . i ti i t-~ Jr~ i t g:_ · : ~
_R' . .
~ 1_
1 ~ t ! ~ 1 -~ ~ _t ·I ~
$
~ l t~ ~- ~- 1 1 t ~ ~
i l_ 'W
!'i;
i ~ ·z ~
~
w
<Irr ro- _,_ _,_ •
fa'
~ 1t I i i ~ Iii . i ~ ~ "' ~ i ., ~ ~
~ ~ ~ ~ ¾$ w-~ ll
'ITT
~ ~ .ID' ·W ~ I ~
s=_ r
·r i:.,
!'i;
'W
PI
f'l- ·- -
.fi; .
~ i f ~ . s: · · -i ~ ~ ~ ~-
P'-,
fr;
~ 1B" ti
i I 1 ~--~ j ~ . -
·- ·=• ~ i Il i ! t [ ~ ¾ i -l : t !i ! 1i ·t f i I t t Ii
w~ t -t~ ·i ·· t . <WJ ,lg .• ii
? Iti ~ l; ._
ilt ; ! 1 .l ~ ~ l ~ 1i ~ ~ ~ :1 i 1 ~ t ·i 1 .
l
: f ,- : I ~ - : . -~ .- ~ ~ l ii tI
t ~Ii$ iii!! Ii i ~ ·
r r ·11·111 11 f1, 1 t! i t1·11 ~- ~ t
,, :~ , ! J_ t ·, 1~1i I t•i?ii ll
~ 1
fi ti
re
i J~~ ~
~
~~ i-~ f
.
1w ~ lo'
l -~
1 ,e:· {
·~ ~
J
t -~ ~ ~ f ~ ~ ~ . t ti l
~ v. it' ~
i 1c i I ·
k.-
t ,11; i 1
~ £ ~ ~~- iaI i'I j
~,.~, _,.
P- 11, 1:r ."" f;i'!
.,,_ -, . <pi r l ~
h- ! 15 ff- -~ • • --- t=- . •
~ t . :, · ~ f t 1~ I
-~ -~ . ~ ! ~ I . t { ~ ~ i ti ~ l ~ II! l: l I .i
t 1t -~ f iJ! f !
I
1 i ft 1! ! -~ 1ii w1l ·1 ·f i ti i: I
mcrro1i•a..n ~~ iwfo.~f1i&i{1l d-f~1i~l<lii41 &4ij,1°11 3lffl Slcfilf~ ~ 3TifuT
a?.Tfcef?.IB an ~ ?-ll1l ffl qifQ Zit.
~"3qfq
cf)W ~Q.fqg . . mui" ~~I
~ : Q@4fftlflf'I '{~1g.fctR««1 II ~ II
~ : ~-~ ~011Z11; en~-~; ~ - ~ ; ~-lfr; t1(49Q-
~~; ~-mul; ~-~; ~-~-t l f ~ ; ~:-~1°ll~ R;
gfd41rt-41f~ ~ ~ ~; ~-am-~
ti:i11lll ~ ~ ; am-~- i
~,a~~Rcfi, ~R1c::1.
~ ~OIIHI: l
31fh{~1! %' ~ ! lwl'T '{-.ii4llf 3if10114.41 ~ ,
s(IOliflH@I 6Qm1·cH qt- ~101i..ft Q@~ffll ~~ ~l·i¾i:t?
~ : Nctl4~ ifrsi:r 3TifuT i)o11i:t14 lfiii41~1(&-II ~;:qH4f lf cllm1' "lfT ffl l{\lHllf
3l®f 3l1fur ~ ~ ~ ~ aU ~iiJ41q( Sl@~~I ffl am -~ · 3lm ~
ft4fH41~ ~l~li:tl( ~ chl, ~ ~ ~llf<cfi qi<!_-{icG.I ~ ~~,. cflfeft ~ -a-
~ cfia1(qcr) "q'1"1@ cRT ~i-a~1~n cf>oR cTT1l ~. 3TTl 6l~a11, di~1,~ flf iiil,q(
Sl@~~I ffl ~ "cfiTlf ~ ~? ·3l11ffi f'-lctl4~ d!H11 3TifuT ~ ~ ~j<f}q;fi
~ lfi-a..ilq( ~lti 00 1~ aU 6il~401 ~ ~lcfiffi<1 "cfiTlf? di'111~ ~lti 00 iixiiqo3
mi~ sf-djqj<!_ ~ .
1f'1gtc11 fg' qgl:1'4-llcll\
wit- mw it~qqlg m I

gtel I?.f q•il qi~ 1f' f.ti cf

. ~ 1-(j•ii~f~.HQf~•~ II ~ II
~-~~fc f;qr~;~ -~-;rcf mll;ft'- R~ifai f;1m-~ -
~~ici-4i11; ~:-~ll%< ; ~-"11cH lifl "3"t1$r ~; ~-fcqan adif- m,rr;
~; ff-7.fr Zfficf11q~; ~ - i n ~ ; l<'ff-~ ~ ; :mi-~;
cr,,q11_-~ ; ~-'tfUT; ~-~ &t=ctff1i; ff-"lll \Jf•i{iltt; ~-f1~if{iq u1;
'linr- \fl, 11~ if ~ ~ ~ ~-"{mR ; ~- q mR~ ~, tfiffi.
n;
'lf61Ni\.fq ~tfOll·-£11 qlfQI ~:.i11i1I q1~1 -.il•IUQIQ~ ~ q1a1.:, Ji'i01
~ i1q%< 3tll. ~-- 44lRtcti ~~ ~oU"ff ~ 3$.
~~~ ~nt~ llef \ff1TnnU~tt 61fflM.
illmf: ~~ f•M'ii::!,fll( ~ ~ f.hSlcfitf cfi(U<fld ~ ~ q ;;n- fcfiitcfi~.<!
 - --· - .
· Jt'.1!=1lI
l ti!: 11 ~
Jfj
1g-,J·- J tJ
$ ,w., "' w
to
-
..,. [
1
I
I -~-
i
~ . !
~ J ~ i f 1r
'fg i 1 ·- ' l I f f ~~ l ~ ~
' lf i : I
-~ --
i !~.
~
'!. ,_ .
!.
I f -l t
i tt i~ ·! -. i ! I
liil tr
!~~tI ~ I ~~7,!llt f~i~ ~wi~t-p,
I -f~ f I J -- I i 7 J l ~ ~- ~ i ~ t ~
tI I ~~ ·-1 ~ I ~ l i ~ ~ t 1:i ·( l lL~ -
~ ii ~ j ;-!f -~ -W l I 1I! i I~ 1f i l i~ -!~)'W
1
11 i [ ••
 G~

~ dicld~ a:mT ~ 1lfCffi t104.rr1,ft ~ic:F-MT ,m 3lTfur ~ cf ~ A~

cft ~lcp.jal ~ . ~ ~~l fqtp ~J
m-n-r ~ .m 1914 n
m$1l<ll=
~~ ~11~1r J\ 1,._\ -zmur Q ,cw ~ ~a
fc1icTT
.,.,.fc;
mt -=>11~ '-iCl1 Q m 3TI'tZtlfh-icn 201fc1i!q flll¼lcn:g -m. I

cfi Iqoqc{I 6t1 QiHi~"-Trcf:

gi:.0,f~ ~ eliff14!<&~<il: I
-~+.3_..,.-~: ¼,r~rm ~ ~
w,~fttst mfu'lft~ ~q~q_,1 \911
- l J f i j ~ ; lq- ~:- rq0 tia ,,
~ - ~ , ~; ~-~ cffl 1.T UIT ; ~
'--n~1<11·I ~ - ~ ·I '1J IIJ 'a'- ~~
~ cf.IT; g@lf'i-lTT fq=t-ma 3W; 'ml"D " .. c!,_.., C\ I
,--.,•1_, ~

0 w:r:-w=fol9~1 cfifl!IOlcfil<cfi, ~ ; ~ -
~ ; ~:- 3fu :cf i< lla; ~-c fi"T lf;
&J ; t-gl F-I T;
mffi; R f~-- f1~ild91TJ; ~-"BT1TT; m{:-~; 'q- llff i; ~:- f.lr
--~1<011,,a.
~- l:ft ; m ftr -~ ~; 'tfl ll-l lffi ; ~-1 ~1 &1 1; ~
~ , ~af&ifl 41@1ft' q,~, chaaua.(&i ~~ ~ amur•-ir-:r=m
,!~ ~- amr ~ q,~1+1101 A~i.Hfqu) ~ i14fch~ clmr ~
41dl~M ifr -~1~11 fct+:.11:fh1 am-. 1ft" <j!iill ffi'6
lJ ~ 3ffiU1" ~IH I fflUT
36 3Ui. ~ ch~-1 1@T aq~~, crn.
~ : ~cqfc@:T.f Sl~ffiiZII ~-~v:f4a&cthfl ~"I
TT Sl~thl@ ~~ 21cfi 0 11~1
21th01H.l w.ml" ~ 3lTfur ~ '!-ij641c
ll 'lllcl1lctlcl
3lffl". q~jqcfl ~~
~~~,~,Gi~cl cTTRJ iwk~f1 ~ ~1ct,011--lf1 S1l-11fo,a ~~~th~~ ,A,c1
c,._
~4ct,

~. ~ $i:@~lctl?..j61 ej-5Uff·<H \lfl91lctl<'.1

~ 1a,1ctr4Ri1 ljm 61°41fua1 ~
041-ql ~ ~- "cfiT1Jft"
~ ~lf~cil 6il9(R.ll<'.11 !i!l-ilfold anv.:ilf<-l-fth ~~ct,:g illl 13f'llffi<1 ~
tcf&{-tll'1<1914 ~ ~Olflll '11'1<11ffi<'.1 qup:lllSIJ.fllTJ
"lfT W ~.
~- m:rrm"'TI~ 3TI'Cfffi~ 1ffdi1Ml ~ \lflcl1ll-i~ awTTa:rr
trffllTUT
~
~~ ";jf@
mm. tfl1oncl1Q1 cfUTcTT ZcITT ~ oum m"ql mrr 3lffeT ~
)_

~~ "ti ?.J 3ilqef4l<'.1I 34 ~~, tmf cfil, \lflc:

ftlsfqo4m1al 3Tifur
Hlctl~ W
"fqf ~ ~6 9l&.4I 41 ~~<1~ ijR mto" c:fi{U41fii
81 4<4l:1_1 ~ 6il~ ~, arr~iuR-l-ith
ftrffi ~
~ ~ '11l<Hlfc:fi ~ . ~ ollm1<11 !ill-fifo,a 3ll_~ -,R-l-1th ~ ~
~ ~ 3Rr a. lflff ldli l l-fjiSlfl~ ~ 7TT~@ld-q f©d9d -;:r "WfT 3lf't·J.UR-Bth
~an~~~. ~ 1.JT ~e11c:fi1-4 ~ am- . .
cfi1'lJ@J ~ ·~ "' T I~ fflq;ga) 7 ~ \Jflcf1lffi
ct fil.f ¼IJ I ;si1on9 mo
~ ~Q.( ~ l~A ...r
~~Gl{Olj ....,
P:i;fr"'?ll-J?'A
d □,,., c
~.l. ~ o) m~@~~, B:tb4,~
.:, ~
·11'1 Wl\l ffl4'5<11
3lW 3W, '(JJfe:~· m,4f4Rrq1P11M1cn, Rt fl
~ ~l~SiB,u) th< 04 ;0 efr cf!
 t \.
~,1
ffrf iw
"·t ~ I ,~ : t ~ i ; I -~ I t ! ,t J it: Ri f, ~ -~ ,s- ~ =
f . ! ~· ,~ ~ ~
~
~
·µ:;
~ ~
~'l
·~
l
• • ~
l 'lw 1
®
~~ ~ . ,~ 1g f ~ ·-
J
- ~ I ..
- !f
f - fii
'SY
~: li ~ ~I1~ t :~ ~-i ~ i
l· f ,,ir ~ ~ t J~ t
i ·i t It
i~ i
~ 'fr;_ -~
i ~ ~ 'W
i
~~~
f!:.~, rr,
--~
I
rt~~
i !_! ( i . _i? i i ~ -~ ,re [ ~ -~ J t . ! I ft I
J~ f.
\ t 1 i t ! i ~ l ~ ~ ~. i i f ,rt ~ i i ·i ? ; ,-w·l
~ l~JiW -~ Ii i I il tt ! ~- ili itl f{ f Ji}~
,..------
J
i
t

r1··~ ~~~~itv~i,llft~
~
.
.
t;"
~
~ ~ t~ ~ Jg w ~ ~ ··
M: fir ttu" W rr" ~ ~ ~~ f _ :::
~1,§t;;"
~
·W ,
l 'Jii=
i~1 .~<W-~i ·
¾ 1¥ ~ · .,,
· it l . [ ~ ~ 1 ~ l ~ t ~ ~ ~ Ii ~ t ; • ~ •~ i l •1 ~ i
f .wii .~ ~ ~ ~ i ! i t ~- ~- ~ t l l f l .i ~ f ! J
.'v
It
~~ s- w ~· - t ~ ~ 1· - .. , ~ I ~ ~ I
., !. ! I~
f;<
w
~ ~ ·
l ~ ! ~ I _;
~ ,tw ~
" .
! ~- i ·f'W
<W- ~
i
" · . ~. ;
I 1 Ir !
-1r.! t
-t-
,1g 1t <t:. p :
'=' ~ ~ -
: = ~ -~ : ·
·
t ' I1 j I ~ ~ -~ ~ ~ . . ~ - 5c -
. .:,
tt~i :i,~lt!tl'iJ
, ~, :. 1l; i ~ ~ fi, ~ 1 .iri , -! ; ~ ~
. 11 i , 1.~_ i ,
I1~
v ..
\ t\ t t \ -w1 t! \fl 11 'a< t
1,; = t = f 'i 1 8 !I l
i l ~'.l''·' ij i J
r;; jllj. J.
i~i
i _1, t, ~ Iii;it
t: .. t_t ~ I .!!it
w ~-~ l l t i i l I ~ ~ r ~ f OA: t 'at ~ ~ i= ! i
· -w 1 -- t . i -Ii
rt .lb' JI>; pf
1; I i ? ;: ,w- i
~ ~ i2 ~ [<j f ~ 1flj i j _~ t ~ [ l t ~ ~ t.~ ~
.
'l
{<
$
t\c
if
~ ~ ~ ! ' : t t t I t ii i Ii l ·1 i.~ f i ~ t 1 ii ! ·I I
i
!Tl.
iti~~ ~! ~lj~1i J,}Ji' ~' ro-i-![g'.~
~ ~ ~ 'lo' 1'-W ~ i i W . ~ ~ !. ~ -~ -Ii f f ~l ~ J
i J ~i ~ t .·f t l l i t t ~ ~ ~ Ii t I
,1 il' i 1 ·11 w_if mf t·l · !ffitf~
~ 11 4,wlii ti,! i1!t tf!i l-if l i if!
r
~H

"ITT3'i'I f.!filifaqaj ~
~ 3llfor ~c•H-ll~lci:lir<i'ix!I ~ fci;qr ~ ~
1ml, ~ ¾11>ts01i-rt'l 3-1~11cll ~
~ . 1.fl!,IJ.fil ~a<1e1ix.fr 3ii1Gld fcf{ZiiOfq
~ ~fltit{@ 'fil ~c1244d ~ cITT@.
dlj,cll'd g_lS(hfi~I: Qgftf~ct 'fr«r 1
~ '14', ti ff l~ fct t(h~~ f'-1 « ~:
II ~ 0 II

~ - ~ ~ ; '3rf fi.r- 4? 0
11~; &.f4l~~l:-$f5'lli~ ~ ~ ; ~- f~ c1 6l f4
~; 'fe f-~ ~ ; iJff if-~ {d6 f~I\ Jf %~ ; ffl: -~- -41 il.f l; M ': -~
~ ; ~- ll~ ; fqf41~'1'f'(-~Ocfi1-i"1;
~-g~l<1S11-ll~; ~=-~ fcficfT cfTR.

f 'fltteiqNtl !~~~ ~.:!iiiSt.41 ~~ ~~ en fu r ~q

iWi, m

-=
$4iM@.li at'!fliHi 41Qq101 ~OHM.
~Eflcfi~I 1-s1cfi~I lJT zy, f l ~ ~ "tfcqJlfUJ i41c
allfur
ff l ~ ~ 4H1@1cH "ITT"ff, 1:fUT f4ii41~cf>1 ~ ftj-i
lcl ~. f43f GJT
ij~ 5ff--<-II~ fo64f9
~ an~
'lTT
M . '3111>m1 ffi , cf;RUJ ~ fmrA P-(1&!.ffq 4fcf><t?l ~. f43f, ~ fci;qr ·
ff l "ff ~ ffqf,:41-qe;n q ~ . a~l~:&1 l-lmm,al ~
w-
3moIB. i : r u r ~ ~ ~ ~
~ lli~cf>1 cf>l01dl~1 ~'t l ac104m ~w m :
~ ~~Uljfrf 3Tiffi ~ "ij ~ ff i anfu
T P-(l&!.fiijH1~{ ~ 1(!:\5fBluli4 ll~
ffqfi41 f f i ~ ~
ti~:~ . ~ ~ cfil, ~ anfuT P-(1&!.fil-l~ -
~~i~, if~ sicfi2qa, -i:llclcl, 'ITTfil ~ ~Jlq<;_Jnacflcl • 0
m~ fqP-(1~ ~ ,
~ , "''6lff 1a1 ~ m
ffqm1a1 amur ~ ~ cfi< l11-c1, ·p:f;l 3l ~ ~
aw
Gl~I•11~ -m 3TT'~·~ . ·
m~Jiqljql-q
~4'rlf'AM.ct4'rt~@:i g~1smdm ~ 1
•l?l'f:.-f•IHH{!S ..f 114'rl~f..fl qfu:sttl: II ~ ~ II
.
lfm "lf)nr ,T"ITT;
w t- ~ ~ .- ..m ~ 4?Ullcl; -:S4~0f.l419l:-~ ffi° Cfi{Q 'if -~ ;
M io f .iflclQft;
af,q¥fl~:-q ffi" cfrno .• ; ~-~ ~- ~- qi fs
'--;=r 'lcl rli; ~ -
~ -q ~icldltt; mr- f!ch clf4 1, ~cl rli; ~- vr ur ; 3ft@
ffi°cfmrnf; qfo sa ,:- ~fc tqr iFf t
m ur ;lf -~ ;~ -~ ~; 34~n=af'1'i
~-
I <t~'fflcn cfi~OcU4fH:, .:rrt t'
~ ~ ~011#1: cif~HIS,q,o) al,~HM
~ ~,;ft(ij., ~~ aflrctnia.~H ~ i3Hia.~MtO
~mlfi'mr • ·
~ cfrtra '1161(1.
d
a

i .
1
TAT-PH9Ti:-Rafasait Tuita; 7-q7; - YA; VTta-fsaa;
37-3-10; TE- Ta; 7T- G:7;-|VTR; 3TTY-àut; 3ufa:-
HEFA aTUIRA, faiRI yrqurT; AAAT:-4fA; A-RI HaT; fafaarra-z4
 90

- ;THHT4IT; TEY-3- TTAEI; HH-3fa fsa qH;

-3:0H4, FEH-TaHe; T-7, fadert; H:-; 3yarar-qiTHTB;
 9

a ; 3AT-aiGT; aEfeTET 3AT; 3:-fAutu, frasd; q-fA:E;

-7T-7 i ; Ta-RT; TT:-TATERÍ JETIETRI.
9

3FR7-7;7at7-5UTGTEÍ FTET; 7gH-7U; 3TE-YT

TEt vaIREHTTYHYGTT (4.3) 7ATA 3ATE .

374d. TUE46ufiarqz (3.2.3) 3ATfUa5 sitaTFAT yfATUTeat 3TG

 93

T R aat. "
 94

7 - 7 T; TT- a; fau-qa Et; aT-3ze1, 7qfa-URT

tet (7, ATIfEI Hfez);7-7TI; 37-1; - T A ; afaT-
TUIRT; T-37941; 7-ET; :-37r1 YEI ETUIRT T; 3:-3-41; AR:-
ITFETd; T 7 : - ; 4 - I ; UT-¥fa MTETA fe5aT giTA; 7- TE;
 RAT

fafa

21 T 37 3HTUI 3HIRTA EI 47Titda FHUIRI AIIHTU HTE, TY

A
 47aevitaT Tyit 3TE ayit 3AEAT
9

HTYHTUT

(2.23) 7UaTa 3ATÀ 3T8

3AT 3HfU AU TEN ( ATF) 3ATYAT f4ATHS 7 YIET 3ATE. TUTHZR

E
5
P
h
F
 EEEE
w
F
E
 FEE
E
15
.
EF
!

Q
ein elekedlke blelh) el2 phiklae lbtel
phlhebi Ieltale kblPlk
eleehtbl ell bhlkale hnke e l lpthPke lolle Èhae P De Elak
le elbbbdlke hPad all lptle lHIke 9kahPsblla lkbk2e lk-lnhke
eleh l h ghlhahle PNIkle 2elPIEHI DIPI2hllh£ Phah 2hllhlpl "phie
elalie-2p lAllle l-hea '12h-le D e a - k 'pen-nks
D - t e '1Dlle lh-hih 1Eh-a 'erlbhhib-Pe-pkle 'DH-
12-alahbalk-eà lalhklba-la2 pIDble-jee ahhte-ee
pllte '1>lte lh-hka'Inle-pkj2 p2lh-lhsh '+}4blhhtle-ee-pkile
heeprklle
Plechbekile
lhehlte 19o Ph 'PI3lke Elhbel kahl.à
Inhlh lahlte 1 p ph hlb Ekahlke kahllab
lnhlke k D2lb
lalht PI3Ie pS£ PIIBILIHe
l e l a n lb
ke lalhklab
alrae
114 .
1
n
 4 A ; HEUTH4-
3T-; T - ; - 7 ; 344-7; 872
IIH T ; htq
7ITE1; 5ftary-UR; aA:T 1; Ta-4H-F
3HAT4atH-HI i T .
5til-EI;fEaT-THTaU; qIU4-YTY5HTYAT;

HTfaT arifaruTaraftad
3AlH4-374451T;-TI; ATU-TTTT ATUTET; 4a-Fd a;
hyaa-auA dta; - ; HOTTH-HT; FETCAM-HH 7HIÍ;
-33; 31lfd:-za; UTa-HTTAT, 3f -Y6 E.
4AT-Tatya; TUITA-TUITUITA; 34AH-fa HT; TY- THTA;
aTH- 4ET-TT:aHid HER, FHIYAT; TUT- at;7-YI;

3ATUT ZyITit
FT HTOHTAT TERt, FATYAHt AT IafGh1t

afeufa-arTaia;
34T-E, T Q - A I E;
-TI;TT-THa,

:-AI a 34AFI; Ta-; HTTA-rYT;

T - ; 3feat-;
H; hH-14 T.
a - T ; -RU-34f45 Z:U; 7-44tA3,
 AEATA

E-HR Y ; aT-791; UIaH- I GYIT; FTH- ;

: H-è aAm (Tatya); TEru-ZEIHTI; Fh7-6; M:-Th

3ATTUT 7 .

Ta-ya; ZT-TY ; HYHHTAA; FraT-7;TY-UTYT-TH

34TI ET-HT; T-3YT- 3AfT TT4; a : - ; : TEM-T UTEaT;
T -R ET; 7-7i ; Ta-37M ; Try4-qTY4; 3raafa-
THT-H; 7-T; 3THTEAT-UA BA; HI -q4UITEH5 farayUITGR;
afe-al: a-fRH HTH; -M; FHI-R; - TTT-TER;
q:-fqb; qA7-GR; UT-E YeTTA; 4-aU-54HTTA; METTAf-7
-TET; F8- 4Tq ; 3ATYh4-4
YFear:-47 19h H;7-74a E1;
vaya; T:-ZT; 3t AT;
faEr-T; T-37F44-347TI, JTSH;
Hf-; 3A-1; YH-TH4; ATT- f531 3R F0; T5:-R
HT; 4ATd-44THA.
 - I ; T-VTET:-77 ; tE-aTER; HT:-392
-

3ATE
HTTGT i,
T7HIGIE 7TSHT TPTIHTEIF TA: astyi

anfaui yfoai a raqfAufam:

faafayragT
Taufy:-34FT T; z-ar-A:aer aanfer7 7 ; UTd- TTTZ;
- 5 TE, 3777-37 ; 3f-HT; Ff-ZT4T; aTT:-q4e UR

IUIT; 4-7H-7-aI4-TH 54, T I GAIT hos TUITT; thar-fayiu-

TIHTZT fat; agTA-fafa, m-aqn; te-3Tfu dyad fera HTTT;
T-Tit; ufa-7.
 TAT4ETEHIH

aiHT; 74T-37T TETHt;

3HU0-aHT- 4HTA YBT 3HATA; 7aHT-
3ATHEFaHva7; T-4T9AT HIuT Ya; HATET-fR HINAI A:UA;
,

Qp
4
a

a
 w

a
 d
1 a
 HTCT

3ATET.

5HTya, TH- , FI.

TETATA: 3AITTT-ZfEA.

ATHEHTTAR
(o.{8.4C) HTA Ti,
aa1, Afaatt-R T; TEI-A1 ; TAI 3fH-JSINTT;FdeH-fa,
 qTfaufaaTÀ ET Tf fasT

;FTR-TE; fAg-3fafea; HHTe-f¢q 4T4 f

FSTPHE,; 37AI-T, ZT; - T i ; T-7 q1; -TTR

HII T, THTHT 3TU T 4 T HTER HIGII 3IHT. 3F4-

3r: 341-7TUIT; fEUM-ITA- FUT4T44 feR HII T;

HATTu-FU7-HfTEM FT; YT- Gy; fea-sft:
614; 4T9-TT;
54yea fer FTST; fe-7;Ta-rai; f-7; 3ATHM-TE
-eT; f-7H
 3AHEAT7

aTTTTYt:

tayT-E:-3T7 7 daI; ata-yTH H5; TT-3THTDI; Y-4; 6T:-3

 o9

ATYT

: HaAHriyEaTRTA TATTYq

H-H47; TYTE:-FRrET; T-À; -à; UTZ-T7 IFATR;

-J4; 3THH-

2-;HETN-TGB7 ; - ; A7H-1;4:-5H;
-TaPrE;
F-3da:-af4
-7HT; HeNT:- ISt Tuiqu; sfartor-zk;
2
Q
 kl2h lAl bplba i
>blalh eh Hje2 lilk nlhhi
) P2 Be l k hebj kh12h 2Ile lbblklné g elalhKlhwbl
tahpblklmh ebe bh elh hldbje
Elel1k bh H
lpe h olke EfhlhlblE lnlhh? kahlDhklnde lellmblk
lala all ekhlhlk e p lIkke blbl|le lnlhhi lohlah el2 lellm6lk 1Blkh
Jahlah elnà I P ko2e lk2h ple D£ leleh lk kahlh12bja
a r j Nlndle Itallla lnjle naàhe MPe Na le HHe lahih lajle h2h
PIPe
TDeh-:eh blhpe 'I2ph-hkhn 'ppel2 kE22
-IBIhK'r9-Inins phiepbl'2ap-pkIhbl'alheh-
pph
o
Ilpalh o
w
F
PEET
E
 EE
F
 -ATTE1; TU-a
afaua;
zizA:-34i;
2ru; faea-3T0-P4 7-aTUTTI; 3ATM-ar:-aa:A
*AT4I 3HUIT;
THTR-TAT
qUTATH

a- fha RT; 3R-TTN; 3THTT- d; VH7-TaH:-H 4

Paaga-fT
EIN; fE-fAf¥aaa; 34TT-tA; T - ; uft-Taa;
 7HTCA:-T TR TET A :
T-1 (HTHa); 7-TEl; -4TU;
iil; 37711-- 3Ta TE FA; : - ; TE-Ta.

Tha?

3feru- ; TE-a4; TAI7-YEAHI; -q4R;

q; ar TaH-T4 fh T51; 3-y4TU; 37f-UATat.

 IEU; F - ; ET-TE- H8E;
:-4d at qaa; 3zafr-~a, fTaaI-aI¥HT Aufaa
-ATT; MT-; unigat-fT. 3faa-3rð7:-~fkafarinrA;

Tant-7d yTut, ita; HT- Hd; fFym-T7; TyaA:-TH-rierI FRUIRATETST;

THA.
 HHRHT: ufayi 5

H4R;3AT:-yut; TfayTf-yI FA; TE7-IATO); TGA-IHTI; 4T

;-IHÀ; MfaPT7-TAN A; Fd-H;H:- 44; iAN-ii;
ATA-T ; 7 T ; 14-7THt-
yat=i F14-1 .
 9

fagra THTT:
HATyHigta fA::
faRTA-AT 1 ; *HIIF-IKqTT6TAT
aET-T
374URI 4 tfa ;
za-; A-T4; TTA-TE; 7-T;
fM:q8:-{rfa, Afr; FHA:-
TT-T ITEM; 3AtÅPMT -

T1 HTTYTIEI T. (FV7T79 HH). TET ATET

 fft: urd *ai
T fayaifa
gT aTEit
fraraT4TATASTUTETatuy-ea 9
fafa:-frdi; r e i - 7ei; 7 - t
AT-; aTt-3ATf4%;

TAZ U; 3ATU-JG1; T-HfUTY_

3PR1 21; 34--TI-TFTT
3T4f4es faa, 4TaqU4; RBf-1A ETA
 376217 fHRT

HrEA TO, FM-T AT ; E:-3; TH- F; T - E ;

HTET?

THRI 3TTHIH HT.

st-9TaT7 3A-T¥TAA EUITT; -TT4A;3feq-T; f-faT-aA
746; fgT-ABI f fqPATE; GT-T; UTM-ifTa
ra; T4T-HIGR;
377-ATY 31T1; MATA-IFATA;
-qr-vfngR; fTATA-Y5A HIATATH-Tfr4% arazqA;
(sigfat) fa

n-744HTT TD;
1-TET; 54UTH-fafea 74; 3114T-7UA;
7-TET; 7 - F ; HAHA-TITA; TE
o-T7; 3AF-Tt ztal; .
7; fHfH-f fa qM; HufATta-T

FRHTHTTE
 &UTH-Y5 *THT; 3ATY-T:
-TET; fE-af4Ta; afq-TEl;

ETHA; 4 - 7 4 ;FA:- a
d; - a f 4 ; 31ayT:-3FHTET4
H77 YT

:-FTEA 37A TI; TÚ:-TIAT.

gafuT- 4134; HY-Tf4a ; 7 : - uT; 3AT-TE;
THT

HTHT; faT-3ATTR:-iî fa

45HT7E f4 1E.

4TAT-TAIER; frq-Fuf4a 6 ;
- ;7-iG; 3Aafor-~fkd; -7TT-;
7-z:-HKHTGTR;
T-TY ; 37- a7;
3f-T; - ; à-Ei; 7-7 T; ufHr- BUIR; 376TUT:
CPo

7-HT

;3r4-; -TM:-7 ; -7; 34-APAHOI;

- ; T-F-BFI H;
sfifeayg

HEHFT: T: iaTa TTuf:

T
HGaeanu atstirayea14e Io
3
qR; T : - 7 : YT:-T; ET-397 1 ; TT-TA ;
 4TitaT- Tyit 31T
TyiT

THKY ATEA. YTTA ATGU| 457 37RIT ( TGU 4E

adl; 4Taadl-*ge IT; 1-1 SER; À-A;
zAT:-4

E - N fr E; sT-TEHTaPE TI; E-fAr; -TTETI;

A-R; Ua-fARAAT; H-.

A
97-

RT:H y6RA; ota:-TY*YT; T-4TATR; - ; - I ;

H- YTY; UTYT:-TYI EI5; - ; T a f - 4 7 Afaaa; 3ATM-1UITAi-

SRT-37rYTHA; YafaTETM; 4it-Tt5 TRR; qua-TTHTT;

7-71; FIYa:-fférit; aara-4 TT ; 4afR-T Ed; T :
3TENETT
fyara
ITETT ETTUY

; H-THYa;
- ; MA-IVTrn; -Tà; faigan-fem 3.
a-T4Tu; yafdan-zit yeTya e ; T-75; 7-
TTrafa-qrETA fr 3iritaR; 38-7 4THS7,; T:-; 377-3AT:-T

yeTya 3r; H:-; Tafa-TT

3
lhn
Phte ahlkle lphlah 12h
PRL LIe eleh blbhhe lakh elklkblklna£ PHHe hh eb] llnhke
alhhh 'pe [hlK-Plalle Llblukh 2ekh>h-hih 'hb-h
-alk 'hpakl-
- n epp-hdie ppH-heH 'pNIOHIe-uHe Eln2-Llk>p
THTUTH-3IETUI; G6d-l; A:-HTi TT; T-à; 3add-Tafagra
 TET; À-HT; UT- YTYT;
3HTT-34TE; h -T4 fh faf
7 - E ATET; 3FTATTH-
-fa-i; at-ATEiq4;f31-7IHGI;

(TIATYA E0-)
; -IRE; 6-1; 7-T; aTH- R 3TU; TI

:4-HII; aT-HT1; ¥TAAA-3174T| Aa; FTT:-H 477; UTd-

sTEHTTAT HTYTI H49T , ATAA A, TETATA YOTA|41

r UIT; AIH-T; 34ET1fHITT RUIRT; Z4T:-T a; UT:-a

 3AH.

o.33.30-38) FTTA 1,
3467U TH TEI. stHEHTTT (
47HTTY

Hh1:7HUafagrat qaT ATAI

TET-3T45 FTTTA; T4U-Aa HtAA; afaiH:-E; qT-

 à ad; - 7TRTST; TAtq-a qfea;
: HT-AYTI; 3AH:-THDRfea; fagm-fagH fa
h-HUE-? -HI, AA,. fa:-qa UIR;
ATUHTOT

7-TE1: q- - A; TT-A; 375T4-7HÍ Ti1;

T-H;HtfUT-7; fag-FHT faT fagH Z5; :-T5, A;

 d:f4TUT TOT:5HifUTHAVT:I

b1; TEi; FTN-37R; 7RTd-HT

T U - 5 t f i s

y4TATETT UA 3ATEÍ *d;

faurrat:-; TUT:-_fk4; TUY-IK4
 EIATE4 !

y T tTTUAI.

MTET.

57

HR-H ETard; TU-FHE-iT5Hqe4,T1-d; XHA-fa:-31

f-ATGAT foaroit; Farfur-4d TTT;
T; 37TA-3TRATA TUÍ FTATA; 5uitu-7; FAA-TuTyTT AT
fr4:-TAT4rATT 4T-AI7 T; TTH-4Taigrt; fAyit:-aTr;
YI-ZIATUT IA;TAK- ;ta
 akblhln
phth
lphlah Eliaauk
22 allkah£ Phrllk Ita Dhl
Planlh lplle Hke a akh - l l BDHE 1S% alib
koh Pbsllk p22lbhe p ln
nlhkel PIe Pellà >e lalHKlko "ke
lallnb|lk Hbl1k Helheh hhp
lnjle Ile N pleÈ 4ble lahh pln h£
p I h njlke 1k-:2-K takh-bblH PIPe blh phehe- e
ela aley-hbly'ih-h2s t2ie lbel itdh£--heh 'l2Alk-knle -e
I&&h2 hiSp eah ehhksplK
lalhKpblali Iel) | 2 e í 'Pkb PheIe lee p9Ihn Plete 2hnPlhRE
Inh
l h phle lakh lplhkalh 13IE DIe lblb lBhle 9rbllkg
lehlb
5
15
E FE
EEEEEEEE
he
E
5
P
E E
 E
he
E
5
.
 43

, T 51HIGIT TATaN yHIUITT 3ATBTEI STAT

F r : - 75ta; fM-
rga-HTEGAA; FTTH-TE ÀTA; Ea-7;
ata-i Falya; gwtu-IET
rUT-TRER; ETH-BYu7-14-F44i,
TTUT-R, : - ; T-g;3 - ATA; 3RTgr-Fra

3HT.
 ;A-: rru-ik7; 31a-3H; faam-fuf4a ;

f-Ar; TH-;T-IHN; faFTH-fAg 34TT HIf75

TM;
-A
T - 4 I N T 6TUTTI.

(F74)

ATM TE:
yEMSHT 5TUT
4

T ; I - Y ;YT-;a
R - 8 ; 4 - 7 ;4TH:-I
; - i E A 3f; TTa-38 - ;
:-
 TATT-4A; 3T

-HETIE; 14- u-146THT; HIHEH-

VTHigTt
) 4I T fET 3ATUT aTYHTUT 3ATETYCE
(
 TThHRTHIT
(fa I)

ATTITC

t-4TAT 3aT-TYTF UIA; HH-1; faara-TEAIT; ATT7-TETEITA

h 37fEHIRT; TCCtATT-frAA (TA H1); TT-·ata TH5 HIT
1rdt7 1 ; TE-TAI; 4:-HIH4STdtT TH5; F8Thd-T 3HRA;
3adin-ETCI.
 AEATM

3AT6

3,2o,oo,o00 q 7t

7 7
43
- 4 ; T - a f ; 3T7-1; 4T-HT 7;7-TM; FIATA:

1; 3744-fe7

T4H; Y-E; 4 - 4 ; faaran:-caT; G24H-74; d

fatari ITUTA; aq-T; 3TT-Èst; EaTH-zifTT; Ff-THI
ANTOT7SITEa

itafa-Ersa
H-HT;
aHfA-46;
FUTA; iA- ; 4E-HT;
- s T y a
4T7;
7 - G ; 379-
4 ; T-;
 AT
,

77445 uaT (
 T16THYTT

3r347H1;3T0-RT; HT-3HAHT; 317-379-HITT f I 347; 34T74T

viR; TT- H A TUTHTATHT; $t-¢rat; 3ft-; 7-34UIRT;
.à
 FTT6HTHAM

HT

ATU 3FHITH

A;YHR-TYHT;
f 4 ; 4atã-ETat; ATTa- KTNT; 37TATH
 .

ufATUT-34R UT6N; HTLTATH-5iET; faa9T-faARI 77UI6k

 9

faHT 57UTHT

TRCTRT fCT 3ATS. (H Ro.263-E3)

TOETETIE, T
3T.

3HCTETATE

H-19HTI; 7:-
F7 4;TH-4; a-131; À-HI; f a - T ;
a-IUI; Traa:-aTAd: f541 72qT2t64; 70A-H; T64- T; T-
; - 4 ; 7-7T T; y-IT Tl; HTH-T; U-IT
 CiTaNTyhteT 7-4T 4THUTTAYAT:

TIATH-61; 4 a - 7 ; hTeT:-3ATTU7 T ; HA-HT-UTYT

Ta-75 IATI);

ETA; H-HTOH-HITA9T
GF5; T - T 1 ; AYAT-TYIGTR; YAT:-TK
o ; 3HTTAT:-TA
90

ATTATAIEA
 AHTHTR YH5T faETA YETTIHTN
.(R.%.24-?):

- 79T-IYHIU; 4IH-4M; WTE-R iTa; AT-I; TT--RIHTO;

-Had; 4TI4-A AN; IEH-; 74-HI1; a - l ; 3HT4da-
YR.
TgHRdIA; HT:-7d 44; qT- YTi; FAyT:-¥
 89

TR

f-aT7; HT-HI-HHISTT; I - T; faf-q: YafM-

 9
- T - 6 1 4

A T T E T

T , YRHFaT TEU HIHTP T7 TE (anthropomorphism) fA RAVR

 19%

r-qu4-4-At 4HTHTÒ R faTT; HAT-HTAT1; HH-37 UA AT

Tan-%, fYATI f6aT ; 3tfY-TRi; HTH-H; TAT-77; 316T7

45ctt EA:; 31774-37urad-i4.
 94

aTa; qU TEU
H797-797fe

HTE1; HT-H; 7HifUT-Td yar 4; feufa-az td;7-TR

T-41; 7H-h-H54 F4qa; FHEIATHiRT; FfAATHTT; ATH-;
T-; 3Afi¥ITA-STUI; 74fY:-3791 5446Tt; 7-7eta 6; H:-
19

Td:-ya41Ea
an-1HTU; HTAT-TT TA: FaH-0;-74;

frm 4; a-fiTa7; 7ATM-E7; a - : :-TH1; T-aA-TT

11; 7-AIXHTU) Cd

37H
a
a

144
 a
AT. d
EEEEEE E
EEEE E 15
ho
EEE
8

1
 a

2
IPIITTEYT ; -ZT94T; 3u-R; FATEATA-
4EN ; T7-q
;M-R
1 ; HIPTA-TAT:-a
;-;Z7:-19
g o I H t A TAsfia
 HI-TEHTEATHTT

3HT-3; TOT- -34TU 379TTAT

 3HEAT7

3TETRAY4 8TYTEHTY
FUTHT TE

7-Ta 1; 3774-1; T:-UETT5; 31fT-34T; 314TRI-7 TRURII;

F - 3 4:-;5--- FTAEI.
 7T:-7; f4TaT:-fKHR ITE;
T-T94TT; TE-tqT:-1 5R;
f a t - 1 ; AT-AM;
TETUT:-ai; TG-TaTER; T U - - H ;
faHTTH- ETTT.
Ha-d; Vau-q194TTI; FTTAT-TA;

stTa4ATeFTTR:

TT-:-T195; THY-
Z-4AIG-zTI;
FTa-714M;
-AgAr;
THA; uRH4TZ-yraH a.

fgfuforqTA uftu HaATI

-fafqy Z TT; faf-UUAI YM ; ufUrurdA-37EATAT T3

ate; -TT; TT-TTH; FTfT:-34ATRATi; TT-HTA; qr}H:

ATE.

STE.

7-; T-TTTA;7-7 TE1; :-FEI; HTE-TET; TH

TSHT; ZTRfrY-I 8Rita; UTUs-E VISYT; -TM; Yaf-ufAT;
3tunTUT-Fd; zafa-7 YIEYiTa; 3ATRatt-AKHE; 37273- 3

afkdra 4HAT Tta EUa HT7 8T7. (H1-I1E; 7

215TTH fia
T7-7774:-Taffur
TITC.

3ETET HT.

qdaifa HftisfmirarodsaI
qT-4T; TATTY-R4U|; HÍH-JT; 3HTH:-7; 4-HM-¥FHHTT;

4F4-HI-4PHHIA; 3bd-T; TAT-TA9HTU.

Tfau-yfa;
7 T Tt; f-fAATT; AT-TFTaRTART, FEVT-TAA4;
 aldl

FTaU-IIGTY; aTy-.
fAed-37fTaTA 34T; 7 - ;
TAIHE; fa
$6-
YTH- fHG HTG 31T; IA-744T;
34TATT--d:70;
faaf

ATH5 3HTE; a-Tuf4a; Ff7:-R; TT4-T4; TEA-T E7; TTH-

37FT 9ETTS HYTATAT fyat

 TEATHATT

TET:-3I; HNTN-TRTaT; 3ATKTH7a; faTyafa-vA aa; 7-74

- ; Mh:-; AA-3TE; 7-TE; qT:-yaT J ; 7 - ;
-ya; HHTHT; 3ATTAA:-HTCTI.

THRTKAHIUT FITHOAHPHH

AT7-aHH-Htera; 7-7ita HE;

l-TETR; FS37-IA; HITHH-ATA;
 3TAM:-Fd:7I; TUTAI-TT; T-
T-TAT; 3HfHHT-TEAIETT;
; 3iE-3Gl
¥ T; 4Ta
HYT-T4; qTT4-TITHeA; 37fag-fRA

1-1), AET, TErT Z, TEPTTTATTTT 7, RTHTHTAI 7, ZTTT, aua,

19
 अध्याय पाचवा

कर्मसंन्यासयोग (कृष्णभावनाभाववत कर्म)

अर्न
जम उवाच-

सन्यासं कर्मणां कृष्ण पजनयोगं च शंससस ।

यच्छ्रे य एतयोरे कं तन्र्े ब्रहू ि सनज नश्चचतर् ् ॥ १ ॥

अर्न
जु ः उवाच–अर्न
जु म्हणाला; सन्नन्नयासम ् – त्यागः कमुणाम ् – सवु कमाांच्या; कृष्ण – हे कृष्ण; पजनः – पन्न
ज हा; योगम ्–
भक्तिपण
ू ु सेवा; च - सजद्धा; शंससस– िजम्ही प्रशंसा करीि आहाि; यि ्– र्े श्रेयः – अधधक लाभप्रद एियोः– या दोहोंपैकी;
एकम ् - एक; िि ्- िे मे - मला; ब्रूहह — कृपया सांगा; सजननक्चचिम ् - ननक्चचिपणे,

अर्न
जम म्िणाला: िे कृष्ण! सवमप्रथर् तजम्िी र्ला कर्ामचा त्याग करण्यास सांगता आणण पजन्िा तजम्िी भश्ततपूवक
म
कर्ामची प्रशंसा करता. आता, या दोिोंपैकी कोणते अधिक लाभप्रद आिे ते कृपया र्ला ननश्चचतपणे सांगाल
का?

तात्पयमः भगवद्गीिेच्या या पाचव्या अध्यायामध्ये भगवंि सांगिाि की भक्तिभाववि कमु हे शष्ज क मानससक िकुवादापेक्षा
अधधक चांगले आहे . भक्तिमागु हा शष्ज क िकुवादापेक्षा अधधक सोपा आहे , कारण भतिी हदव्यस्वरूपी असल्यामळ
ज े िी
मनष्ज याची कमुबंधनािन
ू मत
ज ििा करिे. दस
ज ऱ्या अध्यायाि आत्म्याचे आणण त्याच्या प्राकृि दे हबंधनासंबंधी प्राथसमक
स्वरूपाचे वणुन केलेले आहे . बद्
ज धधयोग ककं वा भतिीद्वारे या भौनिक बंधनािून कसे मजति व्हावे याचेही वणुन त्या
हिकाणी करण्याि आले आहे . निसऱ्या अध्यायाि सांगण्याि आले आहे की, ज्ञानी मनजष्याला कोणिेही किुव्य
करावयाचे राहाि नाही आणण चौथ्या अध्यायाि भगवंिांनी अर्न
जु ाला सांधगिले की, सवु प्रकारच्या यज्ञकमाांचे पयुवसान
शेवटी ज्ञानामध्ये होिे. िरीही चौथ्या अध्यायाच्या शेवटी भगवंि, अर्न
जु ाला ज्ञानयत
ज ि होऊन र्ागि
ृ होण्याचा आणण यद्
ज ध
करण्याचा सल्ला दे िाि. म्हणन
ू भक्तियत
ज ि कमु आणण ज्ञानयजति अकमु या दोहोंवर एकाच वेळी र्ोर दे ऊन श्रीकृष्णांनी
अर्न
जु ाला गोंधळाि टाकले आणण त्याचा ननचचय डळमळीि केला. अर्न
जु ाला वाटिे की, ज्ञानयत
ज ि संन्नयास म्हणर्ेच सवु
प्रकारच्या इंहियर्न्नय कमाुची समाप्िी करणे. परं िज र्र एखादा भक्तिपूणु कमु करीि असेल िर कमाुची पररसमाप्िी
कशी होऊ शकेल ? दस
ज ऱ्या शबदांि सांगावयाचे झाल्यास त्याला वाटिे की, • ज्ञानयत
ज ि संन्नयास हा सवु प्रकारच्या
कमाुपासून मजति असला पाहहर्े, कारण कमु आणण
२००

भगवद्गीिा र्शी आहे िशी

संन्नयास यांच्याि त्याला ववसंगिी हदसिे. ज्ञानयजति कमु बंधनकारक होि नाही आणण म्हणून िे कमु
अकमाुप्रमाणेच आहे हे त्याला समर्लेले हदसि नाही. म्हणून आपण कमु पण
ू प
ु णे थांबवावे की, ज्ञानयजति
होऊन कमु करावे यासंबध
ं ी अर्न
जु पच्
ृ छा करीि आहे .

श्रीभगवानजवाच

सन्यासः कर्मयोगचच ननः श्रेयसकरावजभौ ।

तयोस्तज कर्मसन्यासात्कर्मयोगो ववसशष्यते ॥ २ ॥

श्री भगवान ् उवाच-श्रीभगवान म्हणाले; सन्नन्नयासः - कमाुचा संन्नयास, कमु-योगः - भक्तियजति कमुः च–सद्
ज धा;
ननःश्रेयस-करौ- मक्ज तिपथावर नेणारे ; उभौ– दोन्नही; ियोः - दोहोंपैकी; िज परं िज; कमु-सन्नन्नयासाि ् – सकाम
कमाुच्या संन्नयासाच्या िजलनेि; कमु-योगः - भक्तियजति कमु ववसशष्यिे – अधधक चांगले आहे .

श्रीभगवान म्िणालेः कर्ामचा संन्यास आणण भश्ततभाववत कर्म दोन्िीिी र्त

ज ती दे ण्यास चांगले आिे त,
परं तज या दोिोंपैकी भश्ततयत
ज त कर्म िे कर्मसंन्यासापेक्षािी उत्तर् आिे .

तात्पयमः

सकाम कमे (इंहियिप्ृ िीसािी केली र्ाणारी कमे) सांसाररक बंधनास कारणीभूि होिाि. र्ोपयांि मनजष्य
शारीररक सख
ज ाचा दर्ाु सध
ज ारण्याच्या उद्दे शाने कमु करीि राहिो िोपयांि त्याला ववववध प्रकारच्या शरीरांमध्ये
ननक्चचिपणे दे हांिर करावेच लागिे. यामजळे त्याचे भौनिक बंधन सिि चालू असिे. श्रीमद्भागविाि (५.५.४-६)
या ववधानाची पष्ज टी पढ
ज ीलप्रमाणे करण्याि आली आहे .

नन
ू ं प्रमत्तः कजरुिे ववकमु यहदक्न्नियप्रीिय आपणोनि । न साधज मन्नये यि आत्मनोऽयमसन्ननवप तलेशद आस दे हः
॥ ॥ पराभवस्िावदबोधर्ािो यावन्नन क्र्ज्ञासि आत्मित्त्वम ् यावक्त्ियास्िावहददं मनो वै कमाुत्मकं येन
शरीरबन्नधः ॥ एवं मनः कमुवशं प्रयत
ज िे अववद्ययात्मन्नयप
ज धीयमाने । प्रीनिनं यावन्नमनय वासद
ज े वे न मच्
ज यिे
दे हयोगेन िावि ्

'लोक इंहियिप्ृ िी करण्यासािी वेडे झाले आहे ि आणण त्यांना माहीि नाही की, आपले दःज खमय विुमान
शरीर म्हणर्े आपल्या गिकाळािील सकाम कमाुचा पररणाम आहे . र्री हे शरीर िात्पजरिे असले िरी िे
मनजष्याला अनेक प्रकारे तलेश दे िच असिे. म्हणून इंहियिप्ृ त्यथु कमु करणे योग्य नाही. र्ोपयांि मनजष्य
आपल्या मूळ स्वरूपाबद्दल क्र्ज्ञासा करीि नाही िोपयांि त्याचे र्ीवन असफलच समर्ले र्ािे. ाा र्ोपयांि
आपल्या मूळ स्वरूपाचे ज्ञान होि नाही िोपयांि इंहियिप्ृ िीसािी सकाम कमु करावेच लागिे आणण र्ोपयांि
िो इंहियिप्ृ िीच्या भावनेमध्येच रि आहे िोपयांि त्याला एका दे हामधून दस
ज ऱ्या दे हामध्ये दे हांिर करणे भागच
असिे. र्री मनजष्याचे मन सकाम कमाुमध्ये गजंिलेले असले आणण अज्ञानाने प्रभाववि असले िरी त्याने
श्रीवासजदेवांच्या भतिीववषयी आपले प्रेम ववकससि केले पाहहर्े. असे केल्यानेच त्याला भौनिक अक्स्ित्वाच्या
बंधनािून मजति होण्याची संधी प्राप्ि होऊ शकेल.
अ

चलोक ३

कमुसंन्नयासयोग

२०१

त्यामजळे केवळ ज्ञान (म्हणर्ेच आपण हे भौनिक शरीर नसून आत्मा आहोि) मजतिी प्राप्ि करण्यासािी पजरेसे
नाही. आत्मस्िरावर कमु करणे आवचयक आहे , नाही िर भवबंधनािून मजळा समळू शकि नाही. परं िज
कृष्णभावनाभाववि कमु हे सकाम कमाुप्रमाणे नाही. पण
ू ु ज्ञानयत
ज ि होऊन केलेल्या कमाुने वास्िववक
ज्ञानप्राप्िीमध्ये प्रगिी होिे. कृष्णभावनेसशवाय, केवळ सकाम कमाुपासन
ू संन्नयास घेिल्याने बद्ध र्ीवाचे हृदय
वास्िववकपणे शद्
ज ध होऊ शकि नाही. र्ोपयांि त्याचे हृदय शद्
ज ध होि नाही िोपयांि त्याला फलाशेनेच कमु
करावे लागिे, परं िज कृष्णभावनाभाववि कमु हे मनष्ज याला आपोआपच साकाम कमाुच्या पररणामापासन
ू मत
ज ि
होण्यास साहाय्य करिे, र्ेणेकरून त्याला पन्न
ज हा भौनिक स्िरावर कमु करावे लागि नाही. म्हणन
ू
कृष्णभावनाभाववि कमु हे नेहमी कमुसंन्नयासापेक्षा श्रेष्ि आहे , कारण कमुसन्न
ं यासामध्ये पिन होण्याचा धोका
असिो. श्रील रूप गोस्वामींनी आपल्या भक्तिरसामि
ृ ससंधम
ू ध्ये (१.२.२५८) सांधगिल्याप्रमाणे कृष्णभावनारहहि
संन्नयास हा अपण
ू च
ु असिो.

प्रापक्चचकिया बद्
ज ध्या हररसम्बक्न्नधवस्िन
ज ः । मम
ज क्ष
ज जसभः पररत्यागो वैराग्यं फल्गज कथ्यिे ॥

"मत
ज िी प्राप्ि करण्यासािी उत्सक
ज असणारा मनष्ज य, भगवंिांशी संबंधधि वस्िच
ंू ा भौनिक समर्न
ू त्याग करिो
िेव्हा त्याच्या वैराग्याला अपण
ू ु वैराग्य म्हटले र्ािे." र्ेव्हा भगवंिच अक्स्ित्वािील प्रत्येक वस्िच
ू े स्वामी आहेि
आणण मनष्ज याने कोणत्याही गोष्टीवर आपल्या मालकीचा दावा करू नये, हे ज्ञान एखाद्याला होिे िेव्हाच त्याचे
वैराग्य पररपूणु होऊ शकिे. मनजष्याने र्ाणले पाहहर्े की, वस्िजिः कोणिीही वस्िू कोणत्याही आपल्या
मालकीची नाही, िर मग संन्नयासाचा प्रचन येिोच कजिे ? र्ो मनजष्य र्ाणिो की, सवु काही श्रीकृष्णांच्या
मालकीचे आहे िो खऱ्या अथाुने नेहमी संन्नयासावस्थेि क्स्थि आहे . ज्याअथी प्रत्येक गोष्ट श्रीकृष्णांची आहे .
त्याअथी प्रत्येक गोष्टीचा उपयोग त्यांच्या सेवेमध्येच केला पाहहर्े. कृष्णभावनायत
ज ि असा हा कमाुचा पररपण
ू ु
प्रकार, मायावादी पंथािील संन्नयाशाने केलेल्या कृत्रिम संन्नयासापेक्षा अधधक श्रेष्ि आहे .

ज्ञेयः स ननत्यसन्यासी यो न द्वेश्ष्ि न काङ्क्क्षनत । ननद्मवन्द्वो हि र्िाबािो सजखं बन्िात्प्रर्जच्छ्यते ॥ ३ ॥

ज्ञेयः– र्ाणले पाहहर्े: सः- िो ननत्य- ननत्यः सन्नयासी– संन्नयासीः यः र्ो न कधीच नाही: द्वेक्ष्ट-निरस्कार ककं वा
द्वेष करिो; न कधीच नाही; काइक्षनि- आकांक्षा करिो; ननद्ुवन्नद्वः सवु प्रकारच्या द्वंद्वािून मत
ज िः हह —
ननक्चचिच; महा-बाहो - हे महाबाहू अर्न
जु ा; सजखम ् – सजखाने; बन्नधाि ्– बंधनािून; प्रमजच्यिे – पूणप
ु णे मजति
होिो,

िे र्िाबािो अर्न
जम ा! र्ो द्वेष करीत नािी तसेच आपल्या कर्मफलांची आकांक्षा करीत नािी तो नेिर्ी
संन्यासीच असल्याचे र्ाणावे. सवम प्रकारच्छ्या द्वंद्वातन
ू र्जतत असणारा असा र्नजष्य सिर्पणे भौनतक
बंिन पार करतो आणण पण
ू प
म णे र्जतत िोतो.

तात्पयमः

र्ो पूणप
ु णे कृष्णभावनाभाववि आहे िो नेहमी संन्नयासीच असिो, कारण त्याला

अध्याय ५

२०२

भगवद्गीिा र्शी आहे िशी

आपल्या कमुफलांचा द्वेषही वाटि नाही ककं वा आपल्या कमुफलाची आकांक्षाही नसिे. भगवंिांच्या हदव्य
प्रेममयी सेवेमध्ये समवपुि असा हा संन्नयासी पररपण
ू ु ज्ञानी आहे , कारण त्याला श्रीकृष्णांशी संबंधधि आपल्या
मळ
ू स्वरूपक्स्थिीचे ज्ञान झालेले असिे. िो पण
ू प
ु णे र्ाणिो की, श्रीकृष्ण पण
ू ु आहे ि आणण आपण त्यांचे
अंश आहोि. हे ज्ञान पररपण
ू ु आहे , कारण िे गण
ज ात्मकदृष््या आणण पररमाणात्मकदृष््या बरोबर आहे .
श्रीकृष्णांशी एकरूप होण्याची संकल्पना चक
ज ीची आहे , कारण अंश हा पण
ू ाुशी कधीच बरोबरी करू शकि
नाही. अंश हा गण
ज ात्मकदृष््या एक परं िज पररमाणात्मकदृष््या सभन्नन आहे . हे ज्ञान योग्य आणण हदव्य असे
आहे , कारण अशा ज्ञानामळ
ज े , आकांक्षा आणण शोक करण्यायोग्य काहीच कारण नसल्याने र्ीव स्विःमध्येच
पूणत्ु व प्राप्ि करिो. त्याच्या मनामध्ये द्वंद्व मजळीच नसिे, कारण िो र्े काही करीि असिो िे सवु
श्रीकृष्णांप्रीत्यथुच करीि असिो. याप्रमाणे द्वंद्वक्स्थिीिन
ू मत
ज ि असल्याने िो या प्राकृि र्गाि असन
ू ही मत
ज िच
असिो.

साङ्क््ययोगौ पथ
ृ ग्बालाः प्रवदश्न्त न पश्ण्िताः । एकर्प्याश्स्थतः सम्यगजभयोववमन्दते फलर् ् ॥
४॥

साङ्ख्य–भौनिक र्गिाचे ववचलेषणात्मक अध्ययन; योगी– भक्तियत

ज ि कमु, पथ
ृ क् – सभन्ननः बालाः – अल्पज्ञ;
प्रवदक्न्नि - सांगिाि; न कधीच नाही; पक्ण्डिाः- पंडडि ककं वा ज्ञानीर्न: एकम ् – एकामध्येच; अवप – र्री;
आक्स्थिः – क्स्थि झालेला; सम्यक् – संपण
ू ;ु उभयोः– दोहोंचे, ववन्नदिे — भोग घेिो; फलम ्- फळ.

केवळ अज्ञानी लोकच भश्ततयोग (कर्मयोग) िा भौनतक र्गताच्छ्या ववचलेषणात्र्क अध्ययनापासन

ू (
सां्ययोग) सभन्न आिे असे म्िणतात. र्े लोक वस्तत
ज ः ज्ञानी आिे त ते म्िणतात की, या दोन्िी
र्ागाांपैकी कोणत्यािी एका र्ागामचे चांगल्या रीतीने र्ो अनस
ज रण करतो, त्याला दोन्िी र्ागाांचे फळ
प्राप्त िोते.

तात्पयमः

भौनिक अक्स्ित्वाचा आत्मा शोधणे हे भौनिक र्गिाच्या ववचलेषणात्मक अध्ययनाचे ध्येय आहे . भौनिक
र्गिाचा आत्मा म्हणर्े श्रीववष्णू ककं वा परमात्मा होय. भगवद्भतिी म्हणर्ेच परमात्म्याची सेवा होय. एका
प्रकियेमध्ये वक्ष
ृ ाच्या मजळाचा शोध घेिला र्ािो आणण दस
ज ऱ्या प्रकियेमध्ये वक्ष
ृ ाच्या मजळाला पाणी घािले र्ािे.
सां्य ित्त्वज्ञानाचा वास्िववक अभ्यासक भौनिक र्गिाचे मूळ म्हणर्ेच श्रीववष्णूंचा शोध घेिो आणण नंिर
पररपूणु ज्ञानाने यजति होऊन भगवत्सेवेमध्ये संलग्न होिो. त्यामजळे िाक्त्त्वकदृष््या दोन्नही प्रकियांमध्ये काहीच
फरक नाही, कारण दोन्नहींचे ध्येय श्रीववष्णच
ू आहे ि. ज्यांना अंनिम ध्येय ज्ञाि नाही िेच म्हणिाि की, सां्य
आणण कमुयोगाचे ध्येय एक नाही; परं िज र्ो ज्ञानी आहे िो या दोन्नही सभन्नन प्रकियांचे ध्येय एकच असल्याचे
र्ाणिो.

यत्साङ्क््यैः प्राप्यते स्थानं तद्योगैरवप गम्यते ।

एकं साङ्क््यं च योगं च यः पचयनत स पचयनत ॥ ५ ॥

यि ् र्े साङ्ख्यैः सां्य ित्त्वज्ञानाद्वारे प्राप्यिे प्राप्ि होिे;

स्थानम ्-स्थान िि ् िे; योगे: भक्तियोगाद्वारे अवप सजद्धा गम्यिे मनजष्य प्राप्ि करू शकिो एकम ् एक;
साङ्ख्यम ् सां्यः च आणणः योगम ्-भक्तियजति कमु च आणण यः र्ो पचयनि पाहिो; सः िो पचयनि यथाथुपणे
पाहिो.

र्ो र्ाणतो की, सां्ययोगाद्वारे प्राप्त िोणारे स्थान भगवद्भततीद्वारे िी प्राप्त िोऊ शकते आणण म्िणून
र्ो सां्ययोग आणण भश्ततयोगाला सर्ान रूपार्ध्ये पाितो तोच यथाथमपणे पािणारा िोय.

तात्पयमः

ित्त्वसंशोधनाचा वास्िववक हे िू, र्ीवनाच्या परम ध्येयाचा शोध घेणे हा आहे . र्ीवनाचे अंनिम ध्येय आत्म-
साक्षात्कार असल्यामजळे दोन्नही प्रकियांच्या ननष्कषाुि मळ
ज ीच भेद नाही. सां्य ित्त्वज्ञानाद्वारे मनष्ज य या
ननष्कषाुप्रि येिो की, र्ीव हा भौनिक र्गिाचा अंश नसून परमात्म्याचा अंश आहे . पररणामी आत्म्याला
भौनिक र्गाशी काहीच किुव्य नाही आणण त्याची सवु कमे परमात्म्याशी संबधं धि असली पाहहर्ेि. र्ेव्हा िो
कृष्णभावनापरायण कमु करीि असिो िेव्हा वास्िववकपणे िो आपल्या मूळ स्वरूपक्स्थिीमध्ये क्स्थि असिो.
सां्ययोग या पहहल्या प्रकियेमध्ये मनजष्याने भौनिक र्गिापासून अनासति झाले पाहहर्े आणण भक्तियोग
प्रकियेमध्ये मनजष्याने कृष्णभावनाभाववि कमाुमध्ये आसति झाले पाहहर्े. वास्िववकपणे, र्री वरकरणी एका
प्रकियेमध्ये अनासतिी आणण दस
ज ऱ्या प्रकियेमध्ये आसतिी हदसिे िरी दोन्नही प्रकिया सार्याच आहे ि.
प्रकृिीपासून अनासतिी आणण श्रीकृष्णांप्रिी आसतिी या दोन्नही गोष्टी एकच आहे ि. र्ो हे पाहिो, िो सवु
गोष्टींना यथाथुरूपामध्ये पाहिो.

सन्यासस्तज र्िाबािो दःज खर्ाप्तजर्योगतः । योगयजततो र्नज नब्रमह्र् नधचरे णाधिगच्छ्छनत ॥ ६ ॥

सन्नयासः – संन्नयासाश्रम; िज – परं िज महा-बाहो– हे महाबाहो दःज खम ् – दःज ख आप्िजम ् – मनजष्याला प्रभाववि करिे;
अयोगिः - भक्तियोगाच्या अभावी; योग- यजतिः - भक्तियोगामध्ये संलग्न असणारा; मजननः– धचंिक ककं वा मन
ज ी
ब्रह्म- ब्रह्म; न धचरे ण–ववनाववलंब; अधधगच्छनि – प्राप्ि करिो.

भगवद्भततीर्ध्ये यत
ज त न िोता केवळ सवम कर्ामपासन
ू संन्यास घेतल्याने र्नष्ज य सख
ज ी िोऊ शकत
नािी, परं तज भततीर्ध्ये यत
ज त असलेला र्न
ज ी व्यतती ववनाववलंब ब्रह्र्ाची प्राप्ती करतो.

तात्पयमः

संन्नयाशांचे दोन प्रकार आहेि. मायावादी संन्नयासी हे सां्य ित्त्वज्ञानाचे अध्ययन करोि असिाि िर वैष्णव
संन्नयासी हे , वेदान्नि सि
ू ावरील यथाथु भाष्य असणाऱ्या भागवि ित्त्वज्ञानाचे अध्ययन करीि असिाि. मायावादी
संन्नयासीसजद्धा वेदान्नि सूिांचच
े अध्ययन करीि असिाि, पण िे स्विःच्या, शंकराचायु कृि शारीरक भाष्याचा
उपयोग करिाि. भागविपंथी ववद्याथी हे पाचचरात्रिकी ववधीनजसार भगवद्भतिीमध्ये यजति असिाि. म्हणून
भगवत्सेवेप्रीत्यथु वैष्णव संन्नयासी अनेक प्रकारच्या कमांमध्ये संलग्न असिाि. वैष्णव संन्नयाशांना भौनिक
कायाुशी

२०४

मजळीच दे णेघेणे नसिे आणण िरीही िे आपल्या भगवद्भतिीमध्ये ववववध प्रकारची काये करीि असिाि. परं िज
सां्य, वेदान्नि आणण िकुवादाचे अध्ययन करण्याि मग्न असलेले मायावादी संन्नयासी भगवद्भतिीचे आस्वादन
करू शकि नाहीि. त्यांचे अध्ययन अत्यंि क्तल असल्याकारणाने िे कधी कधी ब्रह्मज्ञानाला कंटाळिाि आणण
याप्रमाणे िे योग्य ज्ञानासशवाय श्रीमद्भागविाचा आश्रय घेिाि. यास्िव त्यांचे श्रीमद्भागविाचे अध्ययनही कष्टप्रद
होिे. शजष्क िकुवाद आणण कृत्रिम रीिीने केलेले ननववुशष
े वादी भाष्य मायावादी संन्नयाशांसािी व्यथुच असिे.
भगवद्भतिीमध्ये संलग्न झालेले वैष्णव संन्नयासी आपली हदव्य किुव्ये पार पाडण्याि आनंदी असिाि आणण
भगवद्धामािील अंनिम प्रवेशाची त्यांना ननक्चचिी असिे. मायावादी संन्नयाशांचे कधी कधी आत्मसाक्षात्काराच्या
मागाुवरून पिन होिे आणण िे पजन्नहा भौनिक स्वरूपाच्या परोपकारी आणण कल्याणकारी अशा कायाांमध्ये
संलग्न होिाि. म्हणन
ू ननष्कषु हाच आहे की, कृष्णभावनाभाववि कमाुमध्ये मग्न असलेले लोक हे, ब्रह्म म्हणर्े
काय ? याची केवळ चचाु करणाऱ्या मायावादी संन्नयाशांपेक्षा श्रेष्ि आहे ि. मायावादी संन्नयासी हे अनेकानेक
र्न्नमांनंिर कृष्णभावनेमध्ये येिाि.

योगयजततो ववशद्
ज िात्र्ा ववश्र्तात्र्ा श्र्तेश्न्ियः ।

सवमभत
ू ात्र्भत
ू ात्र्ा कजवमन्नवप न सलप्यते ॥ ७॥

योग-यत
ज िः– भतिीमध्ये मग्न असणारा; ववशद्
ज ध-आत्मा– ववशद्
ज ध आत्मा; ववक्र्ि-आत्मा आत्मसंयमी; क्र्ि -
इक्न्नियः- इंहियांवर ववर्य प्राप्ि केलेला; सवु भि
ू - र्ीवात्मा; आत्म-भि
ू आत्मा- दयाळू ककं वा करुणामयी
कजवुन ् अवप - र्री कमु करीि असला िरी; न कधीच नाही; सलप्यिे – बांधला र्ािो.

र्ो भततीपण
ू म कर्म करतो, ववशद्
ज ि आत्र्ा आिे आणण आपले र्न व इंहिये संयसर्त करतो तो सवाांना
वप्रय असतो आणण सवमर्ण त्याला वप्रय असतात. असा र्नष्ज य र्री कर्म करीत असला तरी तो किीच
बद्ि िोत नािी.
तात्पयम : र्ो कृष्णभावनेद्वारे मजक्तिपथावर असिो िो सवु प्राणणमािांना वप्रय असिो आणण सवु प्राणणमाि
त्याला वप्रय असिाि. हे त्याच्या कृष्णभावनेमळ
ज े शतय होिे. ज्याप्रमाणे वक्ष
ृ ाची पाने आणण शाखा वक्ष
ृ ापासन
ू
ननराळ्या नसिाि, त्याचप्रमाणे अशा मनजष्याला कोणिाही र्ीव श्रीकृष्णांपासून सभि आहे असे वाटणे शतय
नसिे. िो योग्य रीिीने र्ाणिो की, वक्ष
ृ ाच्या मजळाशी पाणी घािल्याने िे पाणी सवु शाखा आणण पानांना
पजरववले र्ािे ककं वा उदराला अन्ननपजरविा केल्याने अन्ननापासून प्राप्ि होणारी शतिी आपोआपच संपूणु शरीराला
पजरववली र्ािे. कृष्णभावनायजति कमु करणारा मनष्ज य सवाांचा सेवक असल्याने िो प्रत्येकाला वप्रय असिो
आणण प्रत्येकर्ण त्याच्या कमाुमजळे संिजष्ट असल्याकारणाने त्याची भावना ववशजद्ध असिे. त्याची चेिना शद्
ज ध
असल्यामजळे त्याचे मन पण
ू प
ु णे संयसमि असिे आणण त्याचे मन संयसमि असल्याकारणाने त्याची इंहियेसद्
ज धा
संयसमि असिाि. त्याचे मन नेहमी श्रीकृष्णांवर क्स्थर असल्याने िो श्रीकृष्णांपासून ववचसलि होण्याची कधीच
शतयिा नसिे. िसेच िो आपली

अध्याय ५

चलोक ९

कमुसंन्नयासयोग

२०५

इंहिये भगवत्सेवेव्यनिररति इिरि कजिे ही मग्न करण्याचाही संभव नसिो. श्रीकृष्णांशी संबंधधि कथांसशवाय
इिर काहीही ऐकणे, श्रीकृष्णांना अपुण न केलेला असा कोणिाही पदाथु खाणे त्याला आवडि नाही आणण
श्रीकृष्णांचा ज्या हिकाणी संबंध नाही अशा कोणत्याही हिकाणी र्ाणे त्याला आवडि नाही. म्हणन
ू त्याची
इंहिये संयसमि असिाि. संयसमि इंहिये असणारा मनष्ज य कोणालाही दख
ज वू शकि नाही. एखादा ववचारे ल की,
यद्
ज धामध्ये अर्न
जु इिका आिमक का होिा? िो कृष्णभावनाभाववि नव्हिा का ? अर्न
जु हा केवळ वरकरणी
आिमक होिा (दस
ज ऱ्या अध्यायामध्ये पव
ू ीच वणणुल्याप्रमाणे) कारण आत्म्याचा कधीच वध होऊ शकि
नसल्यामळ
ज े यद्
ज धभम
ू ीवरील सवु उपक्स्थि व्यतिी शाचवि काळासािी स्विंिच राहणार होिे. म्हणन
ू
आध्याक्त्मकदृष््या कजरुक्षेिावरील यद्
ज धभम
ू ीमध्ये कोणाचाही वध झाला नव्हिा, िर प्रत्यक्ष उपक्स्थि असलेल्या
श्रीकृष्णांच्या आज्ञेनस
ज ार केवळ त्यांची वस्िे बदलण्याि आली होिी. म्हणन
ू कजरुक्षेिावरील यद्
ज धभम
ू ीमध्ये यद्
ज ध
करणारा अर्न
जु वस्िि
ज ः मळ
ज ीच यद्
ज ध करीि नव्हिा, िर िो पण
ू प
ु णे कृष्णभावनाभाववि होऊन श्रीकृष्णांच्या
आज्ञांचे पालन करीि होिा. असा मनष्ज य कमुबध
ं नाि कधीही गंि
ज ि नाही.
नैव ककश्चचत्करोर्ीनत यत
ज तो र्न्येत तत्त्वववत ् ।

पचयञ ् शण्ृ वन्स्पश

ृ श्चर्घ्रन्नचनन्गच्छ्छन्स्वपन्चवसन ् ॥ ८॥

प्रलपश्न्वसर्
ृ न्गह्
ृ णन्नजश्न्र्षश्न्नसर्षन्नवप

इश्न्ियाणीश्न्ियाथेषज वतमन्त इनत िारयन ् ॥ ९॥

न कधीच नाही; एव – ननक्चचिच; ककक्चचि ् – काहीही; करोसम - मी करिो; इनि – याप्रमाणे; यजतिः - हदव्य
भावनायजति; मन्नयेि – मानिो; ित्त्व ववि ्- ित्त्व र्ाणणारा; पचयन ्– पाहिाना; शण्ृ वन ्– ऐकिाना; स्पश
ृ न ्- स्पशु
करिाना क्र्घ्रन ्– वास घेिाना; अचनन ्– खािाना; गच्छन ्– र्ािाना; स्वपन ्– स्वप्न पाहिाना; चवसन ्— चवास घेिाना;
प्रलपन ्— बोलिाना; ववसर्
ृ न ्– सोडिाना; गह्
ृ णन ्– स्वीकार करिाना; उक्न्नमषन ्– उघडिाना; ननसमषन ्– बंद
करिाना; अवप- िरीही; इक्न्नियाणण – इंहियांना; इक्न्निय अथेषज- इंहियिप्ृ िीमध्ये विुन्निे - िे याप्रमाणे यत
ज ि
असिाना; इनि — याप्रमाणे; धारयन ्– असे समर्ून.

हदव्य भावनायत
ज त र्नजष्य र्री पािात असला, ऐकत असला, स्पशम करीत असला, वास घेत असला,
खात असला, िालचाल करीत असला, झोपत असला आणण चवसन करीत असला तरी त्याला आपल्या
ठायी नेिर्ी र्ािीत असते की वस्तजतः आपण कािीच करीत नािी. कारण बोलताना, उत्सर्मन
करताना, स्वीकार करताना ककं वा िोळयांची उघिझाप करताना, तो नेिर्ी र्ाणतो की केवळ
भौनतक इंहिये आपापल्या ववषयांर्ध्ये संलग्न आिे त आणण तो स्वतः त्यांच्छ्यापासून असलप्त आिे .

तात्पयमः कृष्णभावनाभाववि मनजष्याचे र्ीवन ववशजद्ध असिे आणण म्हणून िात्कासलक आणण दरू विी अशा
किाु, कमु अधधष्िान, प्रयत्न आणण दै व या पाच कारणांवर अवलंबून असणाऱ्या

२०६

भगवद्गीिा र्शी आहे िशी

कमाुशी त्याला काहीच किुव्य नसिे. कारण िो श्रीकृष्णांच्या हदव्य प्रेममयी सेवेमध्ये यत
ज ि असिो. र्री िो
आपल्या शरीर आणण इंहियांद्वारे कायु करीि असल्याचे हदसले िरी त्याला आपल्या वास्िववक स्वरूपाची,
आध्याक्त्मक सेवेची नेहमी र्ाणीव असिे. भौनिक भावनेमध्ये इंहिये इंहियिप्ृ िी करण्यामध्ये मग्न असिाि;
परं िज कृष्णभावनेमध्ये इंहिये श्रीकृष्णांची इंहिये संिजष्ट करण्यामध्ये मग्न असिाि. म्हणून कृष्णभावनाभाववि
मनजष्य र्री इंहियर्न्नय भौनिक कायु करीि असल्याचे हदसला िरी िो सदै व मत
ज िच असिो. पाहणे आणण
ऐकणे हे ज्ञानेंहियांचे कायु आहे , िर चालणे, बोलणे, उत्सर्ुन करणे इत्यादी कमेंहियांचे कायु आहे .
कृष्णभावनाभाववि व्यतिी इंहियांच्या कायाुपासून कधीच प्रभाववि होि नाही. िो भगवत्सेवेव्यनिररति इिर
कोणिेही कायु करू शकि नाही, कारण िो र्ाणिो की, आपण भगवंिांचे ननत्य दास आहोि.

ब्रह्र्ण्यािाय कर्ामणण सङ्क्गं त्यतत्वा करोनत यः ।

सलप्यते न स पापेन पद्र्पत्रसर्वाम्भसा ॥ १० ॥

ब्रह्मणण – परु
ज षोत्तम श्रीभगवंिांना आधाय- समवपुि करून; कमाुणण सवु कमेः सङ्खगम ्– आसतिी; त्यतत्वा त्याग
करून; करोनि करिो; यः– र्ो सलप्यिे- प्रभाववि होिो; न कधीच नाही; सः िो पापेन पापाने पद्म पिम ्-
कमळाचे पान इव प्रमाणे; अम्भसा पाण्याने.

र्ो व्यतती, कर्मफल भगवंतांना सर्वपमत करून आसतती न ठे वता आपले कर्म करतो, तो, कर्लपत्र
ज्याप्रर्ाणे पाण्याने स्पसशमले र्ात नािी, त्याप्रर्ाणे पापकर्ामने प्रभाववत िोत नािी.

तात्पयमः

या हिकाणी ब्रह्मणण म्हणर्ेच कृष्णभावना होय. भौनिक र्गि म्हणर्े िीन प्राकृनिक गण
ज ांचे एकत्रिि
प्रकटीकरण होय आणण याला पररभावषक शबदाि प्रधान म्हटले र्ािे. वेदमंि सवुम ् ह्येिद्ब्रह्म (माण्डूतय
उपननषद् २) िस्माद् एिद्ब्रह्म नामरूपमन्ननं च र्ायिे (मण्
ज डक उपननषद् १.२.१०) आणण भगवद्गीिेिील (१४.३)
मम योननमुहद्ब्रह्म ववधाने दशुवविाि की, भौनिक र्गािील सवु गोष्टी म्हणर्े ब्रह्माची असभव्यतिी आहे आणण
पररणाम ककं वा काये र्री सभन्नन प्रकारे प्रकट झाली िरी िी कारणापासून असभन्ननच आहे ि. 'ईशोपननषद' मध्ये
सांगण्याि आले आहे की, प्रत्येक गोष्ट ही परब्रह्म ककं वा श्रीकृष्णांशी संबधं धि आहे आणण म्हणन
ू केवळ िेच
प्रत्येक गोष्टीचे स्वामी आहेि. र्ो पण
ू ि
ु या र्ाणिो की, सवु गोष्टी श्रीकृष्णांच्या मालकीच्या आहे ि व िेच सवु
गोष्टींचे अधधपिी आहे ि आणण म्हणन
ू सवु गोष्टींचा भगवत्सेवेमध्ये उपयोग केला पाहहर्े, त्याला पण्
ज य अथवा
पापमय कमुफलांशी स्वाभाववकि:च काही किुव्य राहि नाही. ववसशष्ट प्रकारचे कमु करण्याकररिा मनष्ज याला
भगवंिांनी प्रदान केलेल्या शरीराचाही कृष्णभावनेमध्ये उपयोग करिा येिो. ज्याप्रमाणे कमलपि पाण्याि
राहूनही ओले होि नाही त्याचप्रमाणे हे शरीरही पापकमाांच्या कल्मषांच्या अिीिच राहिे. भगवद्गीिेमध्येही
(३.३०) भगवंि सांगिाि की मनय सवाुणण कमाुणण संन्नयस्य- सवु कमे मला (श्रीकृष्णांना) समवपुि कर.
एकंदरीि ननष्कषु असा की, र्ो मनष्ज य, कृष्णभावनारहहि आहे
कमुसंन्नयासयोग

२०७

भौनिक शरीर आणण इंहिये यांच्या संकल्पनेवर आधाररि कमु करिो. परं िज कृष्णभावनाभाववि मनजष्य आपले
शरीर म्हणर्े श्रीकृष्णांची संपत्ती असल्यामजळे िे श्रीकृष्णांच्या सेवेमध्येच उपयोगाि आणले पाहहर्े, या पण
ू ु
ज्ञानाने यजति होऊन कमु करिो.

कायेन र्नसा बजद्ध्या केवलैररश्न्ियैरवप । योधगनः कर्म कजवमश्न्त सङ्क्गं त्यतत्वात्र्शद्

ज िये ॥ ११ ॥

कायेन – शरीराद्वारे ; मनसा – मनाद्वारे ; बजद्ध्या बद्

ज धीद्वारे ; केवलः – शद्
ज ध इक्न्नियैः – इंहियांद्वारे ; अवप – र्री;
योधगनः –कृष्णभावनाभाववि व्यतिी: कमु-कमे, कजवुक्न्नि–िे करिािः सङ्खगम ्– आसतिी; त्यतत्वा – त्याग; आत्म-
आत्म्याची शजद्धये- शजद्धीकरणासािी.

योधगर्न आसततीचा त्याग करून शरीर, र्न, बजद्िी आणण इंहियांनीसजद्िा, केवळ शजद्िीकरणासाठी
कर्म करतात.

तात्पयमः र्ेव्हा मनजष्य श्रीकृष्णांच्या इंहियांच्या संिष्ज टीप्रीत्यथु कृष्णभावनायत

ज ि कमु करिो, िेव्हा त्याने शरीर,
मन, बजद्धी ककं वा इंहियांद्वारे केलेले कोणिेही कमु भौनिक कल्मषांपासून शजद्ध होिे. कृष्णभावनाभाववि
मनजष्याने केलेल्या कमाुपासन
ू कोणिेही भौनिक फल ननमाुण होि नाही. म्हणून शजद्ध कमे, ज्यांना सामान्नयिः
सदाचार म्हटले र्ािे िी कमे कृष्णभावनाभाववि झाल्याने सहर्पणे करिा येिाि. श्रील रूप गोस्वामी
आपल्या भक्तिरसामि
ृ ससंधम
ू ध्ये

(१.२.१८७) याबद्दल पढ
ज ीलप्रमाणे सांगिाि. ईहा यस्य हरे दाुस्ये कमुणा मनसा धगरा ननणखलास्वप्यवस्थासज
र्ीवन्नमत
ज िः स उच्यिे ॥

“आपल्या शरीर, मन, बद्

ज धी आणण वाणीने कृष्णभावनाभाववि मनष्ज य (श्रीकृष्णांच्या सेवेप्रीत्यथु कमु करणारा)
या भौनिक र्गिाि र्री िथाकधथि सांसाररक कमे करीि असला िरी िो मत
ज िच असिो." त्याला समथ्या
अहं कार नसिो, कारण आपण म्हणर्े हे शरीर नाही िसेच आपले या दे हावर स्वासमत्व नाही हे िो
ननक्चचिपणे र्ाणिो. िो र्ाणिो की, हे शरीर आपले नाही. िो स्विः, िसेच त्याचा दे हसद्
ज धा श्रीकृष्णांच्याच
मालकीचा असिो. र्ेव्हा िो शरीर, मन, बद्
ज धी, वाचा, र्ीवन, संपत्ती इत्यादी गोष्टीद्वारे ननसमुि आपल्याकडील
सवु वस्िू, श्रीकृष्णांच्या सेवि
े समवपुि करिो िेव्हा िो िात्काळ श्रीकृष्णांशी संबधं धि होिो. िो श्रीकृष्णांशी
असभन्नन आणण दे हात्मबजद्धी ननमाुण करणाऱ्या समथ्या अहं कारापासून मत
ज ि होिो. हीच कृष्णभावनेची पण
ू ाुवस्था
आहे .

यजततः कर्मफलं त्यतत्वा शाश्न्तर्ाप्नोनत नैश्ष्ठकीर् ् ।

अयजततः कार्कारे ण फले सततो ननबध्यते ॥ १२ ॥

यजतिः - भगवत्सेवेमध्ये यजति असणारा मनजष्य कमु-फलम ् - सवु कमाुचे फळ; त्यतत्वा - त्याग करून;
शाक्न्निम ् – पण
ू ु शांिी; आप्नोनि-प्राप्ि करिो; नैक्ष्िकीम ् – ननष्िापण
ू ु ककं वा दृढः अयत
ज िः - र्ो कृष्णभावनाभाववि
नाही; काम-कारे ण-कमुफलांचा उपभोग घेण्यासािी; फले–फलामध्ये; सक्तः – आसक्त; निबध्यते-बद्ध होतो.

२०८

ननष्ठे ने भतती करणारा र्ीव अढळ शांतता प्राप्त करतो, कारण तो आपल्या सवम कर्ाांची फळे र्ला
अपमण करतो; परं तज र्ो भगवंतांशी संबंधित नािी आणण र्ो आपल्या श्रर्ार्जळे ननर्ामण िोणाऱ्या
कर्मफलांचा लोभी आिे तो बद्ि िोतो.

तात्पयमः कृष्णभावनाभाववि मनजष्य आणण दे हात्मबजद्धी असणारा मनष्ज य यािील भेद हाच आहे . की,
कृष्णभावनाभाववि मनजष्य श्रीकृष्णांवर आसति असिो िर दे हात्मबजद्धी असणारा मनष्ज य, आपल्या कमुफलांवर
आसति असिो. र्ो व्यतिी श्रीकृष्णांवर आसति आहे आणण केवळ श्रीकृष्णांप्रीत्यथुच कमु करीि आहे िो
ननक्चचिच मत
ज िात्मा आहे आणण त्याला आपल्या कमुफलांबद्दल मळ
ज ीच धचंिा नसिे. श्रीमद्भागविाि सांगण्याि
आले आहे की, परम सत्याच्या ज्ञानाच्या अभावी म्हणर्ेच द्वंद्वभावामध्ये केलेले कमु हे च मनजष्याच्या
कमुफलावरील आसतिीचे कारण बनिे. भगवान श्रीकृष्ण हे च परम सत्य आहे ि. कृष्णभावनेमध्ये द्वंद्व नसिे.
अक्स्ित्वािील सवु वस्िू श्रीकृष्णांच्या शतिीमळ
ज े ननमाुण होिाि आणण श्रीकृष्ण हे सवुमंगलमय आहे ि म्हणन
ू
कृष्णभावनाभाववि कमे ब्रह्मस्िरावरील असिाि िसेच िी हदव्य असिाि आणण त्यांना भौनिक कमुफल
नसिे. यास्िव कृष्णभावनाभाववि मनष्ज याला शांिी प्राप्ि होिे; परं िज इंहियिप्ृ िीकररिा र्ो लाभगणिीि गि
ंज लेला
आहे त्याला अशी शांिी प्राप्ि होऊ शकि नाही. श्रीकृष्णांव्यनिररति इिर कशाचेही अक्स्ित्व नाही याचा
साक्षात्कार होणे हाच ननभुयिा व शांिीचा स्िर आहे आणण हे च कृष्णभावनेचे रहस्य आहे .
सवमकर्ामणण र्नसा सन्यस्यास्ते सजखं वशी ।

नवद्वारे पजरे दे िी नैव कजवमन्न कारयन ् ॥ १३॥

सवु–सवु कमाुणण – कमे मनसा- मनाद्वारे सन्नयस्य - त्याग करून; आस्िे- राहिोः सजखम ् - सजखाने; वशी–
संयसमि; नव-द्वारे -नऊ दारे असलेल्या पजरे– नगरामध्ये दे ही– दे हधारी आत्मा न– कधीच नाही; एव – ननक्चचिच ्ः
कजवुन ् – करिो; न— नाही; कारयन ्– करवविो.

र्ेव्िा दे ििारी र्ीव आपली प्रकृती संयसर्त करतो आणण र्नाद्वारे सवम कर्ाांचा त्याग करतो, तेव्िा तो
कर्म न करता तसेच कर्म न करववता, नऊ द्वारे असलेल्या या नगरात ( भौनतक शरीर ) सख
ज ाने
राितो.

तात्पयमः दे हधारी र्ीव हा नऊ द्वारे असलेल्या नगराि राहिो. दे हाची ककं वा दे हरूपी नगराची कमे प्रकृिीच्या
ववसशष्ट गण
ज ांद्वारे आपोआपच केली र्ािाि. र्ीव र्री शरीरावस्थेमळ
ज े प्रभाववि होि असला िरी त्याची इच्छा
असल्यास िो त्या शरीरावस्थेच्याही पलीकडे र्ाऊ शकिो. आपल्या श्रेष्ि प्रकृिीचे ववस्मरण झाल्यामजळे िो
भौनिक दे हाशी िादात्म्य करिो आणण म्हणून िो दःज ख भोगिो. कृष्णभावनेद्वारे िो आपले मूळ स्वरूप र्ागि
ृ
करून दे हािून मजति होऊ शकिो. त्यामजळे मनजष्य र्ेव्हा कृष्णभावनेचा अंगीकार करिो िेव्हा िो शारीररक
कियांपासून पूणि
ु या असलप्ि होिो. अशा संयसमि र्ीवनामध्ये र्ेव्हा त्याच्या ववचारामध्ये पररविुन येिे िेव्हा
िो नऊ

अध्याय ५

कमुसंन्नयासयोग

चलोक १५

द्वारे असलेल्या नगराि सख

ज ाने राहिो. ही नऊ द्वारे पढ
ज ीलप्रमाणे आहे ि.

नवद्वारे परू े दे ही हं सो लेलायिे बहहः । वशी सवुस्य लोकस्य स्थावरस्य चरस्य च ॥

"र्ीवाच्या शरीरामध्ये ननवास करणारे भगवंि हे संपूणु ब्रह्मांडािील सवु र्ीवाचे ननयंिक आहे ि. शरीराला
नऊ द्वारे असिाि. (दोन नेि, दोन नाकपजड्या, दोन कान, एक मजख, एक गद
ज आणण एक उपस्थ) र्ीव
आपल्या बद्धावस्थेमध्ये शरीराशी िादात्म्य करिो. परं िज र्ेव्हा िो अंियाुमी भगवंिांशी िादात्म्य करिो िेव्हा
िो शरीरामध्ये असन
ू ही भगवंिांप्रमाणेच मत
ज ि असिो." (चवेिाचविर उपननषद् ३.१८) म्हणन
ू कृष्णभावनाभाववि
मनजष्य भौनिक शरीराच्या बाह्य िसेच आंिररक या दोन्नही प्रकारच्या कियांपासून मत
ज ि असिो.

न कतत्म ृ वं न कर्ामणण लोकस्य सर्

ृ नत प्रभजः। न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तज प्रवतमते ॥ १४॥

न-कधीच नाही; कित्ु ृ वम ् – स्वासमत्व; न नाही; कमाुणण-कमे लोकस्य लोकांची; सर्

ृ नि–ननमाुण करिो; प्रभजः –
दे हरूपी नगराचा स्वामी; न— नाही; कमु-फल–कमुफलांचा; संयोगम ् – संबध
ं ; स्वभावः- प्रकृिीचे गण
ज ; िज–
परं िजः प्रविुिे - कायु करिाि.

दे िरूपी नगराचा स्वार्ी, दे ििारी र्ीव िा कर्ामची ननसर्मती करीत नािी, तसेच तोलोकांना कायम
करण्यास प्रवत्त
ृ िी करीत नािी ककं वा कर्मफलेिी ननर्ामण करीत नािी.

िे सवम कायम प्राकृनतक गण

ज ांद्वारे केले र्ाते.

तात्पयम :

सािव्या अध्यायाि सांधगिले र्ाईल की, र्ीव हे भगवंिांची एक प्रकारची शतिी ककं वा प्रकृिी आहे ि आणण
िे भगवंिांच्या अपरा ककं वा कननष्ि प्रकृिीपासून सभन्नन आहे ि. कोणत्या िरी कारणास्िव परा प्रकृिीरूप र्ीव,
अनादी कालापासून भौनिक प्रकृिीशी संबंधधि आहे ि. र्ीवाने प्राप्ि केलेले िात्पजरिे शरीर ककं वा भौनिक
ननवासस्थान हे , ववववध प्रकारच्या कमाांचे िसेच त्यापासून प्राप्ि होणाऱ्या कमुफलाचे कारण िरिे. अशा
बद्धावस्थेि राहहल्याने, र्ीव अज्ञानामजळे स्विःचे शरीराशी िादात्म्य करून शरीराच्या कमाुची फळे भोगिो.
अनादी कालापासून प्राप्ि केलेले अज्ञान हे च शरीराच्या दःज ख-तलेशांना कारणीभूि असिे. ज्याक्षणी र्ीव
शारीररक कमाुपासून असलप्ि होिो ित्क्षणी िो कमुफलांिूनही मजति होिो. र्ोपयांि िो दे हरूपी नगराि
असिो िोपयांि िो या दे हाचा स्वामी असल्यासारखा वाटिो; परं िज वस्िजिः िो दे हाच्या कमाांचा आणण
कमुफलांचा स्वामीही नसिो ककं वा ननयंिकही नसिो. िो िर केवळ भवसागराच्या मध्यावर अक्स्ित्वासािी
संघषु करीि असिो. भवसागराच्या लाटा त्याला इिस्ििः सभरकावीि असिाि आणण त्या लाटांवर र्ीवाचे
मजळीच ननयंिण नसिे. र्ीवासािी यावर उत्तम उपाय म्हणर्े त्याने हदव्य कृष्णभावनेच्या साहाय्याने
पाण्याबाहे र येणे होय. केवळ ही हदव्य कृष्णभावनाच त्याचे भ्रमापासून रक्षण करील.

नादत्ते कस्यधचत्पापं न चैव सक

ज ृ तं ववभःज ।

अज्ञानेनावत
ृ ं ज्ञानं तेन र्ह्
ज यश्न्त र्न्तवः ॥ १५ ॥
भगवद्गीिा र्शी आहे िशी

न-कधीच नाही; आदत्ते – स्वीकार करिाि; कस्यधचि ् – कोणाचेही; पापम ् – पाप; न— नाही; च - सजद्धा एव –
ननक्चचिच स-ज कृिम ्- पजण्यकमे, ववभजः – परमेचवर ककं वा भगवंि; अज्ञानेन अज्ञानाद्वारे ; आवि
ृ म ् - आवत्त
ृ ककं वा
आच्छाहदि झालेले; ज्ञानम ् – ज्ञान; िेन - त्यामजळे मजह्यक्न्नि - मोहहि होिाि; र्न्निवः र्ीव.

तसेच भगवंत कोणाचेिी पाप ककं वा पजण्यकर्े ग्रिण करीत नािीत. तथावप, दे ििारी र्ीव िे त्यांच्छ्या
वास्तववक ज्ञान आच्छ्छाहदत करणाऱ्या अज्ञानार्जळे र्ोहित िोतात.

तात्पयम संस्कृि शबद ववभज म्हणर्ेच अमयाुहदि पण

ू ु ज्ञान, ऐचवयु, बल, यश, सौंदयु आणण वैराग्याने पररपूणु
असणारे भगवंि होि. िे आत्माराम आहे ि आणण पजण्य ककं वा पापकमाांनी कधीच ववचसलि होि नाहीि. िे
कोणत्याही र्ीवासािी ववसशष्ट पररक्स्थिी ननमाुण करीि नाहीि. परं िज अज्ञानाने मोहहि झाल्यामळ
ज े र्ीव ववसशष्ट
पररक्स्थिीि राहण्याची इच्छा करिो आणण याप्रमाणे त्याच्या कमाुची आणण कमुफलांची श्रख
ं ृ ला सजरू होिे.
र्ीव हा पराप्रकृिीरूप असल्यामजळे ज्ञानमयी असिो, िरीही त्याची शतिी मयाुहदि असल्याकारणाने िो
अज्ञानाने प्रभाववि होऊ शकिो. भगवंि सवुशक्तिमान आहे ि, पण र्ीव सवुशक्तिमान नाही. भगवंि हे ववभज
ककं वा सवुज्ञ आहे ि िर र्ीव हा अणजरूप आहे . र्ीव हा चेिन असल्यामजळे स्विंि इच्छा करू शकिो. अशा
इच्छे ची पूिि
ु ा माि सवुशक्तिमान भगवंिांद्वारे च केली र्ािे आणण म्हणून र्ेव्हा र्ीव आपल्यासािी इच्छा
करण्यामध्ये गोंधळून र्ािो िेव्हा भगवंि, र्ीवाला त्याच्या इच्छा पूणु करण्याची मजभा दे िाि, परं िज र्ीवाने
केलेल्या इच्छे मजळे ववसशष्ट पररक्स्थिीरूप ननमाुण होणाऱ्या कमाुना आणण कमुफलांना भगवंि र्बाबदार
नसिाि. यास्िव भ्रसमि अवस्थेमधील दे हधारी र्ीव, आनजषंधगक भौनिक दे हाशी स्विः चे िादात्म्य करिो
आणण र्ीवनािील क्षणभंगजर सजखदःज खांच्या अधीन होिो. भगवंि हे परमात्मारूपाने र्ीवाचे ननत्य सहचर आहे ि
आणण म्हणून ज्याप्रमाणे मनजष्य फजलांच्या साक्न्ननध्याि राहून फजलांचा सजगध
ं घेऊ शकिो त्याचप्रमाणे भगवंि
प्रत्येक र्ीवाच्या इच्छा र्ाणू शकिाि. इच्छा हे र्ीवाच्या बद्धावस्थेचे सूक्ष्मरूप आहे . भगवंि, र्ीवाच्या
योग्यिेप्रमाणे त्याची इच्छा पूणु करिाि. मनजष्य पजष्कळ योर्ना करिो आणण परमेचवर त्या पूणु करिो असे
नाही. म्हणून आपली इच्छा पूणु करण्याइिपि र्ीव शक्तिमान नाही. िथावप, भगवंि सवु इच्छांची पूिि
ु ा
करू शकिाि आणण सवाांसािी भगवंिांकडे समभाव असल्यामजळे िे सूक्ष्मरीत्या स्विंि असणाऱ्या र्ीवांच्या
इच्छांमध्ये व्यत्यय आणीि नाहीि. िरीही र्ेव्हा मनष्ज य श्रीकृष्णांच्या प्राप्िीची इच्छा करिो िेव्हा भगवंि त्याची
ववशेष काळर्ी घेिाि आणण त्याला अशी इच्छा करण्यास प्रेररि करिाि की, र्ेणक
े रून र्ीव भगवत्प्राप्िी
करू शकेल आणण ननत्य आनंदी होऊ शकेल. म्हणन
ू वैहदक मंि सांगिाि की, एष उ ह्येव साधज कमु
कारयनि िं यमेभ्यो लोकेभ्य उक्न्नननीषिे, एष उ एवासाधज कमु कारयनि यमधो नननीषिे - 'भगवंि, र्ीवाला
पजण्यकमाुमध्ये कायुरि करिाि, र्ेणेकरून त्याची उन्ननिी होऊ शकेल आणण िेच र्ीवाला पापकमाांमध्ये
कायुरि करिाि, र्ेणेकरून िो नरकाि र्ाईल." (कौषीिकी उपननषद् ३.८) १

अध्या

१६

कमुसंन्नयासयोग

अज्ञो र्न्निजरनीशोऽयमात्मनः सजखदःज खयोः

ईचवरप्रेररिो गच्छे ि ् स्वगु वाचवभ्रमेव च ॥ " र्ीव आपल्या सजखदःज खांमध्ये पूणप
ु णे अवलंबून आहे . ज्याप्रमाणे
वायूद्वारे ढग ओढले

र्ािाि, त्याचप्रमाणे भगवंिांच्या इच्छे द्वारे र्ीव स्वगु ककं वा नरकामध्ये र्ाऊ शकिो. " म्हणून दे हधारी
र्ीवाची, कृष्णभावनेची उपेक्षा करण्याची अनादी कालापासून चालि आलेली इच्छाच त्याच्या भ्रसमि होण्यास
कारणीभूि होिे. म्हणून स्वरूपिः र्ीव र्री सक्च्चदानंद असला िरी त्याच्या सूक्ष्मत्वामजळे त्याला आपल्या
भगवत्सेवेच्या वास्िववक मळ
ू स्वरूपाचे ववस्मरण होिे आणण िो अज्ञानग्रस्ि होिो. अज्ञानाच्या प्रभावामळ
ज े र्ीव
म्हणिो की, भगवंि हे च आपल्या बद्धावस्थेस र्बाबदार आहे ि. वेदान्नि सि
ू ही (२.१.३४) याला पष्ज टी दे िे
वैषम्य नैघण्
जु ये न सापेक्षत्वाि ् िथा हह दशुयनि- " वास्िववकपणे भगवंि कोणाचा द्वेषही करीि नाहीि आणण
कोणावर आसतिीभावही िे वीि नाहीि, केवळ वरकरणी असे हदसिे. "

ज्ञानेन तज तदज्ञानं येषां नासशतर्ात्र्नः ।

तेषार्ाहदत्यवज्ज्ञानं प्रकाशयनत तत्परर् ् ॥ १६ ॥

र्ानेन – ज्ञानाने; िज - परं िःज िि ्-िे; अज्ञानम ् - अज्ञान; येषाम ्- ज्यांचे; नासशिम ्– नष्ट झाले आहे , आत्मनः –
र्ीवात्म्यांचे; िेषाम ् – त्यांचे; आहदत्य-वि ् – उगवत्या सय
ू ाुप्रमाणे; ज्ञानम ् – ज्ञान; प्रकाशयनि प्रकासशि करिे;
िि ् परम ्- कृष्णभावना.

परं तज, र्ेव्िा अज्ञानाचा नाश करणाऱ्या ज्ञानाने र्ीव प्रबजद्ि िोतो, तेव्िा ज्याप्रर्ाणे
सूयम हदवसा सवम वस्तूंना प्रकासशत करतो त्याप्रर्ाणे त्याचे ज्ञान सवम गोष्िी प्रकट करते.

तात्पयम : श्रीकृष्णांना र्े ववसरले आहे ि िे ननक्चचिच भ्रसमि झालेले असिाि; परं िज र्े कृष्णभावनाभाववि
असिाि िे मजळीच भ्रसमि नसिाि. भगवद्गीिेमध्ये सांगण्याि आले आहे की, सवुज्ञानप्लवेन, ज्ञानाक्ग्नः
सवुकमाुणण आणण न हह ज्ञानेन सदृशम ् ज्ञान हे सदै व महत्त्वपूणु आहे . आणण िे ज्ञान म्हणर्े काय आहे ?
सािव्या अध्यायािील एकोणणसाव्या चलोकामध्ये सांधगिल्याप्रमाणे, पररपण
ू ु ज्ञानाची प्राप्िी मनजष्य र्ेव्हा
श्रीकृष्णांना शरण र्ािो, िेव्हा होिे. बहजनां र्न्नमनामन्निे ज्ञानवान्नमां प्रपद्यिे. अनेकानेक र्न्नमांनंिर र्ेव्हा
पररपूणु ज्ञानी मनजष्य, श्रीकृष्णांना शरण र्ािो ककं वा र्ेव्हा कृष्णभावनेची प्राप्िी करिो, िेव्हा ज्याप्रमाणे सूयु
हदवसा सवु गोष्टी प्रकासशि करिो त्याप्रमाणे त्या मनष्ज याला सवु गोष्टी प्रकट होिाि. र्ीव ववववध प्रकारे
मोहहि होिो, उदाहरणाथु, र्ेव्हा िो स्विःला मख
ू प
ु णे भगवंि समर्िो िेव्हा वास्िववकपणे िो अज्ञानाच्या
र्ंर्ाळाि पडिो. र्र र्ीव हा परमेचवर असेल िर िो अज्ञानाने मोहहि कसा होऊ शकिो ? भगवंि
अज्ञानाने मोहग्रस्ि होिाि काय? र्र िसे असेल िर अज्ञान ककं वा सैिान, भगवंिांपक्ष
े ाही श्रेष्ि असले पाहहर्े.
वास्िववक ज्ञानाची प्राप्िी पररपूणु कृष्णभावनाभाववि मनजष्याकडून होऊ शकिे, म्हणून मनजष्याने असा
प्रमाणणि आध्याक्त्मक गजरू शोधला पाहहर्े आणण त्याच्या मागुदशुनाखाली कृष्णभावनेचे ज्ञान र्ाणून घेिले
पाहहर्े, कारण ज्याप्रमाणे सय
ू ु अंधकार दरू करिो त्याप्रमाणे कृष्णभावना ननक्चचिपणे सवु अज्ञान दरू करिे.

२११

२१२

भगवद्गीिा र्शी आहे िशी

आपण शरीर नाही व शरीराच्या अिीि आहोि याचे पण

ू ु ज्ञान र्री मनष्ज याला असले िरी कदाधचि त्याला
आत्मा आणण परमात्मा यांच्यामध्ये भेद करिा येणार नाही. िरीही र्र त्याने पररपण
ू ु प्रमाणणि
कृष्णभावनाभाववि आध्याक्त्मक गरू
ज चा आश्रय घेण्याची काळर्ी घेिली िर िो सवु गोष्टी योग्य प्रकारे र्ाणू
शकिो. र्ेव्हा मनष्ज य प्रत्यक्षपणे भगवंिांच्या प्रनिननधीला भेटिो िेव्हाच त्याला भगवंि आणण आपला
भगवंिांशी असणारा संबंध, याचे ज्ञान होऊ शकिे. भगवंिांच्या प्रनिननधीला र्री भगवंिांप्रमाणेच आदर हदला
र्ाि असला िरी िो स्विः भगवंि असल्याचा दावा कधीच करीि नाही. कारण त्याला भगवंिाचे ज्ञान असिे.
मनष्ज याने र्ीव आणण भगवंि यांच्यािील भेद र्ाणला पाहहर्े, म्हणन
ू भगवान श्रीकृष्ण दस
ज ऱ्या अध्यायाि
(२.१२) सांगिाि की, प्रत्येक र्ीवाला िसेच भगवंिांनाही स्विंि वैयक्तिक अक्स्ित्व असिे, विुमानकाळी
त्यांना वैयक्तिक अक्स्ित्व आहे आणण मत
ज िीनंिरही भववष्यकाळाि त्यांना स्विंि वैयक्तिक अक्स्ित्व असिे.
रािीच्या अंधारामळ
ज े आपण सवु वस्िू एकच असल्याप्रमाणे पाहिो; परं िज हदवसा र्ेव्हा सय
ू ोदय होिो िेव्हा
आपण प्रत्येक गोष्टीचे वास्िववक स्वरूप पाहिो. आध्याक्त्मक र्ीवनामध्ये, वैयक्तिक स्वािंत्र्य आणण स्वरूप
र्ाणणे म्हणर्ेच वास्िववक ज्ञान आहे .

तबजद्ियस्तदात्र्ानस्तश्न्नष्ठास्तत्परायणाः ।

गच्छ्छन्त्यपजनराववृ त्तं ज्ञानननित

ूम कल्र्षाः ॥१७॥

िि ् बजद्धयः- ज्यांची बजद्धी सदै व भगवत्परायण असिे; िि ्-आत्मानः- ज्यांचे मन सदै व भगवत्परायण असिे;
िि ्-ननष्िाः– ज्यांची ननष्िा केवळ भगवंिांकररिाच असिे; िि ्-परायणाः ज्यांनी भगवंिांचा पण
ू प
ु णे आश्रय घेिला
आहे ; गच्छक्न्नि - र्ािाि; अपजनः आववृ त्तम ्- मजतिीला; ज्ञान - ज्ञानाद्वारे ननधि
ूु — धऊ
ज न गेली आहे ि; कल्मषाः
– कल्मष ककं वा दोष.

र्ेव्िा र्नजष्याची बजद्िी, र्न, ननष्ठा आणण आश्रय िे सवम भगवंतांवर श्स्थर िोते तेव्िा पूणम ज्ञानाद्वारे
त्याची सवम कल्र्षे िजतली र्ातात आणण याप्रर्ाणे तो सिर् र्जश्ततपथावर अग्रेसर िोतो.

तात्पयमः भगवान श्रीकृष्ण हे हदव्य, परम सत्य आहे ि. श्रीकृष्ण हे च परु

ज षोत्तम श्रीभगवान आहे ि या
उपदे शावरच संपूणु भगवद्गीिा केंहिि झाली आहे . सवु वैहदक शास्िांचेही हे च मि आहे . 'परित्त्व' म्हणर्ेच
परम सत्य होय आणण ित्त्ववेत्ते या परित्त्वालाच ब्रह्म, परमात्मा आणण भगवान म्हणन
ू र्ाणिाि. भगवान हे च
सवोच्च परित्त्व आहे ि. भगवंिांहून अधधक दस
ज रे काहीही नाही. भगवान सांगिाि की, मत्तः परिरं नान्नयि ्
ककक्चचदक्स्ि धनचचय. ननववुशेष ब्रह्माचा आधारही श्रीकृष्णच आहेि. ब्रह्मणो हह प्रनिष्िाहम ्, म्हणन
ू सवु प्रकारे
श्रीकृष्ण हेच परम सत्य आहेि. ज्याचे मन, बजद्धी, ननष्िा आणण आश्रय सदै व श्रीकृष्णांमध्ये क्स्थि आहेि ककं वा
दस
ज ऱ्या शबदांि सांगावयाचे िर, र्ो पूणप
ु णे कृष्णभावनाभाववि आहे , ननःसंशय त्याची सवु कल्मषे पूणप
ु णे
धजिली र्ािाि आणण त्याला परम सत्याचे संपूणु ज्ञान होिे. कृष्णभावनाभाववि मनष्ज य ननक्चचिपणे र्ाणिो की,
श्रीकृष्णांमध्ये द्वैि (एकाच वेळी भेद आणण अभेद) आहे आणण अशा हदव्य

अध्याय ५

कमुसंन्नयासयोग

लोक १९

.ज्ञानाने यत
ज ि झालेला मनष्ज य मक्ज तिपथावर उत्तरोत्तर प्रगिी करू शकिो..
ववद्याववनयसम्पन्ने ब्राह्र्णे गवव िश्स्तनन । शनन चैव चवपाके च पश्ण्िताः सर्दसशमनः ॥ १८ ॥

ववद्या ववद्या; ववनय- आणण नम्रिा; सम्पन्नने- यजति ककं वा संपन्नन ब्राह्मणे- ब्राह्मणामध्ये गवव -

गाईमध्ये; हक्स्िनन- हत्तीमध्ये शजनन- कजत्र्यामध्ये च आणण; एव ननक्चचिच; चव-पाके चांडाळामध्ये (कजिा भक्षण
करणारे ); च- अनजिमे पक्ण्डिाः र्े पंडडि ककं वा ज्ञानी आहे ि; सम-दसशुनः – र्ो समदृष्टीने पाहिो.

ववनम्र सािजव्यतती यथाथम ज्ञानाच्छ्या आिारे , ववद्याववनयसंपन्न ब्राह्र्ण, गाय, ित्ती, आणण चांिाळ या
सवाांना सर्दृष्िीने पाितो.

तात्पयमः कृष्णभावनाभाववि मनजष्य, र्ािी ककं वा योनी यामध्ये मजळीच भेद करीि नाही. सामाक्र्क दृष््या
ब्राह्मण आणण चांडाळ हे सभन्नन असिील ककं वा योनींचा ववचार करिा कजिा, गाय आणण हत्ती हे सभन्नन असिील;
परं िज ववद्वान पंडडिाच्या दृष्टीने हे शारीररक भेद ननरथुक आहे ि. कारण िे सवु भगवंिांशी संबंधधि आहे ि
आणण भगवंि, परमात्मा या आपल्या ववस्िाररि रूपाद्वारे प्रत्येकाच्या हृदयामध्ये क्स्थि आहे ि. परम सत्याचे
असे हे ज्ञान म्हणर्ेच वास्िववक ज्ञान आहे . ननरननराळ्या र्ािी ककं वा योनीमधील शरीरांचा ववचार केल्यास
भगवंि प्रत्येकावर सारखेच दयाळू आहे ि, कारण िे प्रत्येक प्राणणमािाला समित्वानेच वागवविाि आणण
र्ीवाच्या बाह्य क्स्थिीचा ववचार न करिा परमात्मारूपाने प्रत्येक प्राणणमािामध्ये वास करिाि. ब्राह्मण िे
आणण चांडाळ यांचे शरीर र्री सारखे नसले िरी ब्राह्मण आणण चांडाळ दोघांमध्येही भगवंि हे परमात्मा
रूपाने उपक्स्थि आहे ि. शरीर म्हणर्े ववववध प्राकृनिक गजणांची भौनिक ननसमुिी आहे . परं िज आत्मा आणण
परमात्मा हे आध्याक्त्मक गजणात्मकदृष््या समानच आहे ि. गजणात्मकदृष््या आत्मा आणण परमात्मा समान
असले िरी िे पररणामात्मकदृष््या िे समान असू शकि नाहीि कारण, आत्मा हा एका ववसशष्ट शरीरािच
उपक्स्थि असिो िर परमात्मा प्रत्येक शरीरामध्ये उपक्स्थि असिो. कृष्णभावनाभाववि मनजष्याला याचे पूणु
ज्ञान असिे आणण म्हणून िो खऱ्या अथाुने ववद्वान असिो आणण त्याला समदृष्टी असिे. आत्मा आणण
परमात्म्यामधील समानिा म्हणर्े दोघेही सक्च्चदानंद आहे ि, परं िज दोहोंमधील फरक हाच आहे , की आत्मा
हा केवळ ववसशष्ट शरीराच्या मयाुहदि क्षेिामध्येच चेिन असिो िर परमात्मा सवु शरीरामध्ये चेिन असिो.
परमात्मा हा शरीरामध्ये कोणत्याही प्रकारचा भेद न करिा उपक्स्थि असिो.

इिै व तैश्र्मतः सगो येषां साम्ये श्स्थतं र्नः ।

ननदोषं हि सर्ं ब्रह्र् तस्र्ाद्ब्रह्र्णण ते श्स्थताः ॥ १९॥

इह—या र्ीवनामध्ये; एव–ननक्चचिच; िैः – त्यांनी; क्र्िः – ववर्य प्राप्ि केला आहे ; सगुः – र्न्नम आणण मत्ृ य;ू
येषाम ्–ज्यांचे; साम्ये – समानिेमध्ये; क्स्थिम ् – क्स्थि आहे ; मनः – मन
२१४

भगवद्गीिा र्शी आहे िशी

ननदोषम ् – ननदोष; हह ननक्चचिच; समम ्- समानिा; ब्रह्म- ब्रह्माप्रमाणे; िस्माि ् म्हणन

ू ब्रह्मणण- ब्रह्मामध्ये; िे-िे;
क्स्थिाः – क्स्थि आहे ि.

ज्यांचे र्न एकत्व आणण सर्तेत श्स्थत झाले आिे त्यांनी र्न्र् आणण र्त्ृ यूच्छ्या बंिनावर पूवीच ववर्य
प्राप्त केला आिे . ते ब्रह्र्ाप्रर्ाणेच ननदोष आिे त आणण याप्रर्ाणे ते पूवीच ब्रह्र्ार्ध्ये श्स्थत झालेले
असतात.

तात्पयमः वर उल्लेख केल्याप्रमाणे मनाची साम्यावस्था म्हणर्े आत्मसाक्षात्काराचे लक्षण आहे . ज्यांनी
वास्िववकपणे अशा अवस्थेची प्राप्िी केली आहे , त्यांनी भौनिक बंधने, ववशेषिः र्न्नम आणण मत्ृ यू यावर
ववर्य प्राप्ि केल्याचे र्ाणले पाहहर्े. र्ोपयांि मनष्ज य या दे हाशी िादात्म्य करिो िोपयांि त्याला बद्ध समर्ले
र्ािे, परं िज र्ेव्हा िो आत्मसाक्षात्काराद्वारे साम्यावस्थेि उन्ननि होिो िेव्हा िो बद्ध र्ीवनािून मजति होिो.
दस
ज ऱ्या शबदांि सांगावयाचे िर, त्याला भौनिक र्गिाि पजन्नहा र्न्नम घ्यावा लागि नाही िर िो मत्ृ यूनंिर
आध्याक्त्मक र्गिाि प्रवेश करू शकिो. भगवंि हे ननदोष आहे ि, कारण िे आसतिी आणण द्वेषरहहि
आहे ि. त्याचप्रमाणे र्ेव्हा र्ीव आसतिी आणण द्वेषरहहि होिो िेव्हा िो सद्
ज धा ननदोष होिो आणण आध्याक्त्मक
र्गिाि प्रवेश करण्यास पाि होिो. अशा व्यतिी पूवीच मजति झाल्याचे समर्ले पाहहर्े आणण अशा
व्यतिींच्या लक्षणांचे वणुन खाली करण्याि आले आहे .

न प्रहृष्येश्त्प्रयं प्राप्य नोद्ववर्ेत्प्राप्य चावप्रयर् ् ।

श्स्थरबद्
ज धिरसम्र्ढ
ू ो ब्रह्र्ववद्ब्रह्र्णण श्स्थतः ॥ २० ॥

न - कधीच नाही; प्रहृष्येि ् – हवषुि होिो; वप्रयम ् - वप्रय वस्ि;ू प्राप्य – प्राप्ि झाल्यावर; न — होि नाही;
उद्ववर्ेि ् - ववचसलि, उद्वेधगि होिो; प्राप्य - प्राप्ि झाल्यावर; च - सद्
ज धा अवप्रयम ् अवप्रयाला; क्स्थर बद्
ज धधः –
क्स्थर बद्
ज धी; असम्मढ
ू ः – मोहरहहि; ब्रह्म-ववि ्- र्ो ब्रह्माला पण
ू प
ु णे र्ाणिो; ब्रह्मणण-ब्रह्मामध्ये; क्स्थिः – क्स्थि.

र्ो र्नष्ज य वप्रय वस्तू प्राप्त झाल्यावर िषन

ूम र्ात नािी तसेच अवप्रय वस्तू प्राप्त झाल्यावर शोक करीत
नािी, ज्याची बद्
ज िी श्स्थर आिे , र्ो र्ोिरहित आिे आणण भगवश्त्वज्ञान र्ाणतो तो पव
ू ीच ब्रह्र्ार्ध्ये
श्स्थत असतो.
तात्पयमः आत्मसाक्षात्कारी व्यतिीची लक्षणे या हिकाणी सांगण्याि आली आहे ि. पहहले लक्षण आहे की, िो
स्विःच्या शरीराशी समथ्या िादात्म्य करून मोहहि होि नाही. िो ननक्चचिपणे र्ाणिो की, आपण म्हणर्े हे
शरीर नाही िर आपण भगवंिांचे अंश आहोि. म्हणून िो शरीराशी संबंधधि कोणिीही गोष्ट प्राप्ि झाल्यावर
हवषुि होि नाही िसेच शरीराशी संबंधधि गोष्ट गमावल्याने शोकही करीि नाही. मनाच्या या क्स्थरिेला
'क्स्थरबजद्धी' म्हटले र्ािे. म्हणून स्थूल दे हालाच आत्मा असे चजकीने समर्ून मोहहि होि नाही िसेच दे हाला
शाचवि मानीि नाही आणण आत्म्याचे अक्स्ित्व अमान्नय करीि नाही. या ज्ञानामळ
ज े िो परम सत्याचे संपण
ू ु
ववज्ञान िो म्हणर्ेच ब्रह्म, परमात्मा आणण भगवान र्ाणण्याच्या स्िराप्रि उन्ननि होिो. िो, सवु िऱ्हे ने

कमुसंन्नयासयोग

लोक २२

ब्रह्माशी एकरूप होण्याचा समथ्या प्रयत्न न करिा आपल्या स्वरूपक्स्थिीला पण

ू प
ु णे र्ाणिो. यालाच ब्रह्म-
साक्षात्कार असे म्हणिाि. अशा क्स्थरबजद्धीला कृष्णभावना म्हणिाि.

बाह्यस्पशेष्वसत्तात्र्ा ववन्दत्यात्र्नन यत्सजखर् ् ।

स ब्रह्र्योगयजततात्र्ा सजखर्क्षयर्चनजते ॥ २१ ॥

बाह्य-स्पशेषज – बाह्य इंहियसजखामध्ये; असति आत्मा- र्ो आसति नाही; ववन्नदनि – उपभोगिो; आत्मनन–
स्विःमध्ये; यि ् – र्े; सख
ज म ् – सख
ज ः सः – िो ब्रह्म योग–ब्रह्मावरील ध्यानाद्वारे ; यत
ज ि-आत्मा–आत्मयत
ज िः सख
ज म् -
सख
ज ; अक्षयम ् - अमयाुहदि; अचनि
ज े – उपभोगिो.

असा र्त
ज त र्नष्ज य भौनतक इंहियसख
ज ार्ध्ये आसतत िोत नािी तर तो स्वतःर्ध्येच सख
ज ाचा अनभ
ज व
घेत सदै व सर्ाधिस्थ असतो. या प्रकारे आत्र्साक्षात्कारी र्नष्ज य ब्रह्र्ाच्छ्या ठायी एकाग्र झाल्याने
अर्यामद सख
ज ाचा अनभ
ज व घेतो.

तात्पयमः कृष्णभावनाभाववि महान भति श्रीयमन

ज ाचायु म्हणिाि की:

यदवधध मम चेिः कृष्णपादारववन्नदे

नवनवरसधामन्नयद्
ज यि रन्निम
ज ासीि ् ।

िदवधध बि नारीसंगमे स्मयुमाने भवनि मजखववकारः सजष्िज ननष्िीवनं च ॥

"माझे मन भगवान श्रीकृष्णांच्या चरणकमलांमध्ये रममाण झाल्यापासून आणण नवीन हदव्य रसांचे ननत्य
आस्वादन करीि असल्यापासून, र्ेव्हा र्ेव्हा मी लैंधगक सजखाचा ववचार करिो िेव्हा िात्काळ माझे मख
ज
ववकारांनी भरून येिे आणण त्या ववचारावर मी थजंकिो. " ब्रह्मयोगयजति ककं वा कृष्णभावनायजति मनष्ज य,
भगवंिांच्या प्रेममयी सेवेि इिका संलग्न झालेला असिो की, त्याची भौनिक इंहियसजखाची रुची पण
ू प
ु णे
नाहीशी होिे. भौनिकदृष््या मैथजनसजख हे च सवुश्रेष्ि सख
ज आहे . संपूणु र्ग हे मैथन
ज सजखाच्या प्रभावाखाली
कायुरि आहे आणण ववषयी मनजष्य या सजखाने प्रेररि झाल्यावाचून मजळीच कायु करू शकि नाही. परं िज
कृष्णभावनेमध्ये यत
ज ि असलेला मनजष्य मैथजनसख
ज टाळून अधधक र्ोराने कायु करू शकिो. आध्याक्त्मक
साक्षात्काराची हीच कसोटी आहे . आध्याक्त्मक साक्षात्कार आणण मैथजनसजख कधीच एकत्रिि राहू शकि
नाहीि. कृष्णभावनाभाववि मनजष्य हा मजति र्ीव असल्यामजळे िो कोणत्याही प्रकारच्या इंहियसजखाकडे
आकवषुि होि नाही.

ये हि संस्पशमर्ा भोगा दःज खयोनय एव ते ।

आद्यन्तवन्तः कौन्तेय न तेषज रर्ते बजिः ॥ २२ ॥

ये–र्े; हह — ननक्चचिच; संस्पशु-र्ाः – भौनिक इंहियांच्या संयोगापासून; भोगाः – भोग; दःज ख

दःज ख; योनयः – मूळ ककं वा कारण; एव – ननक्चचिच; िे - िे; आहद - प्रारं भ; अन्नि - शेवट; वन्निः – बाध्य
असिाि; कौन्निेय- हे कंज निपि
ज ा; न कधीच नाही; - त्यामध्ये; रमिे रमिो; बजधः बद्
ज धधमान मनष्ज य.

२१५

२१६

भगवद्गीिा र्शी आहे िशी

भौनतक इंहियांच्छ्या संयोगापासन

ू उत्पन्न िोणाऱ्या दःज खांच्छ्या कारणार्ध्ये बद्
ज धिर्ान र्नष्ज य भाग घेत
नािी. िे कौंतेया! अशा सख
ज ांना आरं भ आणण शेवि असतो बद्
ज धिर्ान व्यतती त्यार्ध्ये आनंद घेत
नािी.

तात्पयमः प्राकृनिक इंहियांच्या संयोगामळ

ज े भौनिक इंहियसजखे उत्पन्नन होिाि आणण शरीर हे च मळ
ज ी िात्परज िे
असल्यामळ
ज े प्राकृनिक इंहियेही िात्परज िी असिाि. क्षणभंगरज अशा कोणत्याही गोष्ट मत
ज ि र्ीव रमि नाही.
हदव्य आनंदापासन
ू प्राप्ि होणाऱ्या सख
ज ाचे पण
ू ु ज्ञान असणारा मत
ज ि र्ीव, समथ्या सख
ज ोपभोग करण्यास कसा
मान्नय करील? पद्मपरज ाणाि सांगण्याि आले आहे की,
रमन्निे योधगनोऽनन्निे सत्यानन्नदे धचदात्मनन । इनि रामपदे नासौ परं ब्रह्मासभधीयिे ॥

“योधगर्न परम सत्यापासून अमयाुद आनंद प्राप्ि करिाि आणण म्हणून परमित्त्व श्री भगवान हे राम म्हणन
ू
संबोधले र्ािाि. "

श्रीमद्भागविािही (५.५.१) सांधगिले आहे की: नायं दे हो दे हभार्ां नल

ृ ोके कष्टान ् कामानहुिे ववड्भजर्ां ये ।

िपो हदव्यं पि
ज का येन सत्त्वं शजद्धयेद् यस्माद् ब्रह्मसौ्यं त्वनन्निम ् ॥ "पजिांनो! या मनजष्यर्ीवनामध्ये असिाना
इंहियसजखासािी किोर पररश्रम करण्याचे कारण नाही, अशी सजखे शजकरांनाही उपलबध आहे ि. त्यापेक्षा या
र्ीवनामध्ये िजम्ही िपस्या केली. पाहहर्े, र्ेणक
े रून िम
ज चे र्ीवन शद्
ज ध होईल आणण पररणामी िम्
ज हाला अनंि
हदव्य सख
ज ाचा उपभोग करण्यास समळे ल. "

म्हणून र्े वास्िववक योगी ककं वा ज्ञानी आहे ि, िे ननत्य भौनिक अक्स्ित्वास कारणीभूि

असणाऱ्या इहसख
ज ाकडे आकवषुि होि नाहीि. मनजष्य ज्या प्रमाणाि प्राकृि इंहियसख
ज ामध्ये

आसति होिो त्या प्रमाणाि िो भौनिक दःज खाच्या र्ंर्ाळाि पनिि होिो.

शतनोतीिै व यः सोढजं प्रातशरीरववर्ोक्षणात ्। कार्क्रोिोद्भवं वेगं स यजततः स सजखी नरः ॥ २३ ॥

शतनोनि - समथु आहे ; इह एव - विुमान शरीरामध्ये; यः – र्ो; सोढजम ् – सहन करण्यास; प्राक् – पूवी;
शरीर – शरीर; ववमोक्षणाि ्- त्याग करणे; काम- इच्छा; िोध-आणण िोध; उद्भवम ् – उद्भवणारा; वेगम ् –
आवेग; सः – िो; यजतिः – योगयजति; सः – िो; सख
ज ी – सजखी; नरः- मनष्ज य,

वतमर्ान शरीराचा त्याग करण्यापूवी, र्र र्नजष्य प्राकृत इंहियांचा आवेग सिन करू शकला आणण
कार् आणण क्रोि यांच्छ्या वेगांना आवरू शकला तर तो योग्य श्स्थत आिे आणण या र्गात तो सख
ज ी
असतो.
तात्पयम : र्र मनजष्याला आत्मसाक्षात्काराच्या पथावर उत्तरोत्तर प्रगिी करावयाची असेल िर त्याने प्राकृि
इंहियांच्या आवेगांना ननयंत्रिि करण्याचा प्रयत्न करणे अत्यावचयक आहे . हे आवेग

अध्याय ५

२५

कमुसंन्नयासयोग

२१७

म्हणर्े वाणीवेग, िोधवेग, मनोवेग, उदरवेग, र्ननेंहियांचे आवेग आणण क्र्वेग होि. र्ो मनजष्य या सवु
ववववध इंहियांचे आणण मनाचे आवेग ननयंत्रिि करण्यामध्ये समथु होिो त्याला गोस्वामी ककं वा स्वामी म्हटले
र्ािे. असे गोस्वामी अत्यंि संयसमि र्ीवन र्गिाि आणण इंहियांच्या वेगांचा पूणप
ु णे त्याग करिाि. भौनिक
इच्छा र्ेव्हा अिप्ृ िच राहिाि िेव्हा त्यांच्यापासून िोध ननमाुण होिो आणण अशा प्रकारे मन, नेि आणण
वक्षःस्थळ क्षजबध होिाि. म्हणून मनजष्याने या भौनिक दे हाचा त्याग करण्यापूवीच, त्यांना संयसमि करण्याचा
अभ्यास केला पाहहर्े. र्ो हे करू शकिो िो आत्मसाक्षात्कारी असल्याचे र्ाणले पाहहर्े आणण या प्रकारे िो
आत्मसाक्षात्काराच्या क्स्थिीि सख
ज ी असिो. काम आणण िोध यांना किोर पररश्रमांद्वारे संयसमि करण्याचा
प्रयत्न करणे हे योगी मनष्ज याचे किुव्यच आहे .

योऽन्तः सख
ज ोऽन्तरारार्स्तथान्तज्योनतरे व यः ।

स योगी ब्रह्र्ननवामणं ब्रह्र्भत

ू ोऽधिगच्छ्छनत ॥ २४ ॥

यः – र्ो; अन्निः सख
ज ः – अंिरी सख
ज ी असणारा अन्निः- आरामः- अंिराि रमणारा; िथा— िसेच; अन्निः ज्योनिः
अंिरािच ध्येय असणारा; एव ननक्चचि यः र्ोः सः- िो, योगी- योगी; ब्रह्म-ननवाुणम ् ब्रह्मामध्ये मत
ज ि झालेला;
ब्रह्म-भूिः - आत्मसाक्षात्कारी अधधगच्छनि – प्राप्ि करिो.
ज्याचे सख
ज अंतःकरणात आिे , र्ो अंतरात सकक्रय आिे आणण अंतरातच आनंद अनजभवत असतो
आणण ज्याचे ध्येय अंतरातच आिे तो वास्तववकपणे पररपूणम योगी आिे . तो ब्रह्र्ार्ध्ये र्जतत िोतो
आणण शेविी ब्रह्र्ाची प्राप्ती करतो.

तात्पयमः र्ोपयांि मनजष्य अंि:करणाि सजखाचा अनजभव घेऊ शकि नाही, िोपयांि िो वरकरणी सजख प्राप्ि
करून दे णाऱ्या बाह्य कियांपासून कसा ननवत्त
ृ होऊ शकेल ? मत
ज ि मनष्ज य हा प्रत्यक्ष अनजभवाद्वारे च सजखाचा
आनंद घेिो. म्हणून िो कोणत्याही हिकाणी शांिपणे बसू शकिो आणण र्ीवनाच्या कियांचा अंिरािच
उपभोग घेऊ शकिो. असा मजति मनजष्य बाह्य भौनिक सजखाची TO THE TIME मजळीच अपेक्षा करीि
नाही. या अवस्थेलाच ब्रह्मभूि अवस्था म्हटले र्ािे. या अवस्थेची प्राप्िी झाल्यावर स्वगह
ृ ी म्हणर्ेच
भगवद्धामाि परि र्ािा येिे.

लभन्ते ब्रह्र्ननवामणर्ष
ृ यः क्षीणकल्र्षाः । नछन्नद्वैिा यतात्र्ानः सवमभूतहिते रताः ॥ २५ ॥

लभन्निे– प्राप्ि करिाि; ब्रह्म-ननवाुणम ्- ब्रह्मामधील मत

ज िी ऋषय:- र्े अंिरािून सकिय असिाि; क्षीण
कल्मषा:- र्े सवु कल्मषे ककं वा पापांपासन
ू मत
ज ि आहेि; नछन्नन- नछन्नन ककं वा नष्ट झाल्यावर; द्वैधा:- द्वंद्व; यि-
आत्मानः- आत्मसाक्षात्कारामध्ये यजतिः सवु भूि- सवु र्ीवाच्या हहिे हहिामध्ये ककं वा कल्याणाथु; रिाः – मग्न
झालेला.

र्े संशयापासून उत्पन्न िोणाऱ्या द्वंद्वाच्छ्या पलीकिे आिे त, ज्यांचे र्न अंतरातच रर्र्ाण

झाले आिे , र्े सवम र्ीवांच्छ्या कल्याणाथम कायम करण्यार्ध्ये नेिर्ी व्यस्त असतात

२१८

भगवद्गीिा र्शी आहे िशी

आणण र्े सवम पापांपासन

ू र्त
ज त आिे त, ते ब्रह्र्ार्ध्ये र्त
ज तीची प्राप्ती करतात.

तात्पयमः पण
ू प
ु णे कृष्णभावनाभाववि असलेला मनष्ज यच खऱ्या अथाुने र्ीवाच्या कल्याणाथु कायु करू शकिो.
श्रीकृष्ण हेच सवु गोष्टींचे उद्गम आहेि याचे ज्ञान वास्िववकपणे र्ेव्हा मनष्ज याला होिे, िेव्हा त्या भावनेमध्ये िो
र्े कायु करिो िे सवाांच्या कल्याणाथु असिे. श्रीकृष्ण हे परमभोतिा, सवुश्रेष्ि अधधपिी आणण परमसमि
आहे ि या गोष्टींची ववस्मि
ृ ी ही मानवसमार्ाच्या दःज खास कारणीभि
ू असिे. म्हणन
ू संपण
ू ु मानवसमार्ामध्ये या
भावनेची पजनर्ाुगि
ृ ी करणे हे सवोच्च कल्याणकारी कमु आहे . ब्रह्मामध्ये मजतिी प्राप्ि झाल्यावाचून मनष्ज य
अशा प्रकारचे सवोत्तम कल्याणकारी कमु करू शकि नाही. कृष्णभावनाभाववि मनजष्याला श्रीकृष्णांच्या
सवुश्रेष्ित्वाववषयी मजळीच संदेह नसिो कारण िो सवु पापांिून पूणप
ु णे मजति झालेला असिो. हीच हदव्य
भगवत्प्रेमाची क्स्थिी आहे .

मानवसमार्ाच्या केवळ भौनिक कल्याणाथु कायुरि असणारा मनजष्य वस्िजिः कोणाचीही मदि करू शकि
नाही. स्थूल शरीर आणण मन यांचा िात्पजरिा दःज खपररहार हा संिोषर्नक नसिो. मनजष्याला, त्याच्या
भगवंिांशी असणाऱ्या संबध
ं ाची ववस्मि
ृ ी हीच त्याच्या र्ीवनाच्या किीण संघषाुिील अडचणींचे वास्िववक
कारण असिे. र्ेव्हा मनजष्याला श्रीकृष्णांशी असणाऱ्या आपल्या संबंधाची पण
ू प
ु णे र्ाणीव होिे िेव्हा िो र्री
भौनिक र्ंर्ाळाि असला िरी िो मजति र्ीवच असिो.

कार्क्रोिववर्जततानां यतीनां यतचेतसार् ् । असभतो ब्रह्र्ननवामणं वतमते ववहदतात्र्नार् ् ॥ २६ ॥

काम– इच्छांपासून; िोध - आणण िोध; ववमजतिानाम ् – र्े मजति आहे ि; यिीनाम ् – संिांच्या; यि-चेिसाम ्–
ज्यांचे मनावर पण
ू प
ु णे ननयंिण आहे; असभिः – ननकट भववष्यकाळाि केलेली असिे; ब्रह्म-ननवाुणम ्- ब्रह्मामध्ये
मजतिी, विुिे असिे; ववहदि आत्मनाम ् – र्े आत्मसाक्षात्कारी आहे ि.

र्े िोध आणण सवु भौनिक इच्छांपासून मजति आहे ि, आत्मसाक्षात्कारी, आत्मसंयमी आहे ि आणण सिि
पूणत्ु वाकररिा प्रयत्न करीि आहे ि, त्यांना ननकट भववष्यकाळाि ब्रह्मामधील मत
ज िीची ननक्चचिी असिे.

िात्पयुः मोक्षासािी ननरं िर प्रयत्न करणाऱ्या संिर्नांमध्ये र्ो कृष्णभावनाभाववि मनष्ज य असिो िो सवोत्तम
आहे . या वस्िक्ज स्थिीची पष्ज टी श्रीमद्भागविाि पढ
ज ीलप्रमाणे (४.२२.३९) करण्याि आली आहे .

यत्पादपंकर्पलाशववलास भतत्या

कमाुशयं ग्रधथिमद्
ज ग्रथयक्न्नि सन्निः । िद्वन्नन ररतिमियो यियोऽवप रुद्ध

स्रोिोगणास्िमरणं भर् वासद

ज े वम ् ॥

"भतिीपण
ू ु सेवेद्वारे पजरुषोत्तम भगवान श्रीवासद
ज े व यांची भतिी करण्याचा प्रयत्न कर. र्े
अध्याय ५

कमुसंन्नयासयोग

चलोक २८

२१९

सकाम कमाुच्या िीव्र आणण सखोल इच्छांचे समूळ उच्चाटन करून भगवंिांच्या चरणकमलांची सेवा
करण्याच्या हदव्य आनंदाि यजति झाले आहे ि, त्यांनी क्र्ितया प्रभावीपणे इंहियवेग ननयंत्रिि केले आहे ि,
निितया प्रभावीपणे इंहियवेग ननयंत्रिि करण्याचे सामथ्यु मोिमोठ्या ऋषींमध्येही नाही. "

"बद्ध र्ीवामध्ये कमुफलांचा उपभोग घेण्याची इच्छा इितया खोलवर मूळ धरून अस की, मोिमोठ्या
ऋषींना महि ् प्रयास करूनही अशा इच्छा ननयंत्रिि करणे अत्यंि किीण असिे. भगवद्भति हा
कृष्णभावनाभाववि भतिीपण
ू ु सेवेमध्ये सिि यजति असल्यामजळे आणण आत्मसाक्षात्कारामध्ये पररपूणु
असल्यामजळे त्याला ब्रह्मामध्ये मजतिीची प्राप्िी अत्यंि शीघ्र होिे. आत्मसाक्षात्काराचे त्याला संपूणु ज्ञान
असल्यामळ
ज े िो सदै व समाधधस्थच असिो. यासािी योग्य उदाहरण द्यावयाचे झाल्यास,

दशुनध्यानसंस्पशशः मत्स्यकूमुववहं गमाः स्वान्नयपत्यानन पष्ज णक्न्नि िथाहमवप पद्मर् ॥

"दशुन, ध्यान आणण स्पशु यांद्वारे मासा, कासव आणण पक्षी आपापली वपल्ले पोसिाि. त्याचप्रमाणे हे पद्मर्ा
मी दे खील करिो. "

मत्स्य आपल्या संििीकडे केवळ पाहून त्यांचे पालनपोषण करिो. कासव केवळ ध्यानाद्वारे आपल्या संििीचे
पालनपोषण करिो. कासवाची अंडी र्समनीवर घािली र्ािाि आणण कासव पाण्याि असिानाच अंड्यावर
ध्यान करिे. त्याचप्रमाणे कृष्णभावनायत
ज ि भति, र्री भगवद्धामापासन
ू अत्यंि दरू असला िरी िो
कृष्णभावनाभाववि सेवद्
े वारे , सिि केवळ त्यांचे स्मरण करून भगवद्धामाि उन्ननि होऊ शकिो. त्याला
सांसाररक दःज खांची व्यथा भासि नाही आणण र्ीवनाच्या या अवस्थेलाच 'ब्रह्म-ननवाुण' म्हटले र्ािे, अथाुि
सिि ब्रह्मामध्ये िल्लीन असल्यामजळे भौनिक दःज खे नाहीशी होिाि.
स्पशामन्कृत्वा बहिबामह्यांचचक्षजचचैवान्तरे भ्रजवोः

प्राणापानौ सर्ौ कृत्वा नासाभ्यन्तरचाररणौ ॥ २७ ॥

यतेश्न्ियर्नोबजद्धिर्नजम नर्ोक्षपरायणः

ववगतेच्छ्छाभयक्रोिो यः सदा र्जतत एव सः ॥ २८ ॥

स्पशाुन ्– ध्वनी इत्यादी इंहिय ववषय; कृत्वा - करून; बहहः – बाह्य; बाह्यान ्– अनावचयक; चक्षजः – नेि; च -
सजद्धा; एव - ननक्चचिच; अन्निरे – मध्यांि; भ्रजवोः - भजवया; प्राण- अपानौ- उध्वु आणण अधोगमन करणारे प्राण
आणण अपान वायूः समौ– रोखून; कृत्वा – करून; नास अभ्यन्निर – नाससकांमध्ये चाररणौ वहन करून; यि–
संयसमि; इक्न्निय - इंहिये; मनः - मन; बजद्धधः – बजद्धी; मजननः – मजनी ककं वा योगी; मोक्ष- मोक्ष; परायणः परायण
होऊन ; ववगि– रहहि; इच्छा–इच्छा; भय- भय, िोधः – िोध; यः - र्ो मनजष्यः सदा – सदै वः मजतिः - मत
ज ि;

एव – ननक्चचिच; सः - िो असिो.

सवम बाह्य इंहियववषय रोखन

ू दोन भजवयांर्ध्ये दृष्िी एकाग्र करून, नाकपजडयांर्ध्ये प्राण आणण अपान
वायूंना रोखून आणण याप्रर्ाणे र्न, इंहिये आणण बजद्िी संयसर्त करून, र्ोक्षप्राप्तीचे ध्येय असणारा
र्जनी इच्छ्छा, भय आणण क्रोिापासून र्जतत िोतो. र्ो र्नजष्य ननत्य या अवस्थेत असतो तो ननश्चचतच
र्जतत असतो.

२२०

भगवद्गीिा र्शी आहे िशी

तात्पयमः कृष्णभावनेमध्ये संलग्न होऊन मनष्ज य िात्काळ आपले आध्याक्त्मक स्वरूप र्ाणू शकिो आणण
त्यानंिर िो भक्तियोगाच्या माध्यमाने भगवंिांना र्ाणू शकिो. र्ेव्हा मनष्ज य भगवद्भतिीमध्ये उत्तम प्रकारे
क्स्थि होिो िेव्हा िो हदव्य स्िराप्रि उन्ननि होिो आणण यामळ
ज े आपल्या कायुक्षेिामध्ये भगवंिांची उपक्स्थिी
र्ाणण्याइिपि पाि बनू शकिो. या ववसशष्ट क्स्थिीलाच ब्रह्म-ननवाुण ककं वा ब्रह्मामधील मत
ज िी असे म्हटले
र्ािे.

ब्रह्म-ननवाुणाच्या उपरोति ित्त्वांचे वववेचन करून झाल्यावर, भगवंि अर्न

जु ाला, 'अष्टांगयोग' या योगपद्धिीच्या
आचरणाद्वारे मनजष्य या अवस्थेप्रि कसा येऊ शकिो याचा उपदे श करिाि. या अष्टांगयोगाची आि अंगे
आहे ि व िी म्हणर्े यम, ननयम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान आणण समाधी ही होि. सहाव्या
अध्यायामध्ये योग ववषयाचे ववस्ि ृ स्पष्टीकरण करण्याि आले आहे आणण पाचव्या अध्यायाच्या शेवटी त्याचे
केवळ प्राथसमक वणुन करण्याि आले आहे . प्रत्याहार या योगपद्धिीद्वारे शबद, स्पशु, रूप, रस आणण गंध
या इंहियववषयांचा त्याग केला पाहहर्े. त्यानंिर दोन भजवयांमध्ये दृष्टी एकत्रिि करून, अधोन्नमीसलि नेिांनी
नाससकाग्रावर ध्यान एकाग्र केले पाहहर्े. नेि पण
ू प
ु णे बंद करण्याने काही लाभ होि नाही, कारण नेि
पूणप
ु णे बंद केल्यास ननिावश होण्याचा संभव असिो. िसेच नेि संपण
ू ु उघडे िे वण्यानेही काही लाभ होि
नाही कारण िसे केल्यास इंहियववषयांद्वारे मोहहि होण्याची शतयिा असिे. शरीरािील उध्वु आणण अधोगमन
करणाऱ्या वायूंचे समत्व साधून नाकपजड्यांमध्ये चवासोच्रासाची हालचाल रोखली र्ािे. अशा योगाच्या
आचरणाद्वारे मनजष्य इंहिये संयसमि करू शकिो, बाह्य इंहियववषयांपासून असलप्ि राहू शकिो आणण
याप्रमाणे िो ब्रह्म-ननवाुणासािी स्वि: ची ियारी करिो.

ही योगपद्धिी मनजष्याला सवु प्रकारच्या िोध आणण भयांपासून मजति होण्यास व त्यायोगे हदव्य क्स्थिीि,
परमात्म्याच्या उपक्स्थिीचा अनजभव घेण्यास साहाय्य करिे. दस
ज ऱ्या शबदांि सांगावयाचे िर, कृष्णभावनामि
ृ ही
योगपद्धिीच्या आचरणाची सहर्सजलभ पद्धि आहे . याचे पजढील अध्यायामध्ये ववस्िि
ृ वणुन करण्याि येईल.
कृष्णभावनाभाववि मनष्ज य हा ननत्य भतिीपण
ू ु सेवम
े ध्ये यत
ज ि असल्याकारणाने, त्याची इंहिये इिर गोष्टींमध्ये रि
होण्याचा धोका नसिो. इंहिये संयसमि करण्याचा हा मागु अष्टांगयोगापेक्षा अधधक उत्तम आहे .

भोततारं यज्ञतपसां सवमलोकर्िे चवरर् ् । सजहृदं सवमभूतानां ज्ञात्वा र्ां शाश्न्तर्च्छ्

ृ छनत ॥ २९ ॥

भोतिारम ् – भोतिा; यज्ञ – यज्ञांचा; िपसाम ्– आणण िपस्येचा; सवु लोक- सवु ग्रहलोक आणण त्यांमधील
दे वदे विांचा; महा-ईचवरम ्– परमपजरुष ककं वा भगवंि; स-ज हृदम ् – हहिकिाु; सवु – सवाांचा; भूिानाम ् – र्ीवांचा;
ज्ञात्वा - याप्रमाणे र्ाणून; माम ् - मला (भगवान श्रीकृष्णांना); शाक्न्निम ् भौनिक यािनांपासून मजतिी; ऋच्छनि
प्राप्ि करिो.

अध्याय ५

कमुसंन्नयासयोग

चलोक २९

र्ी सवम यज्ञ आणण तपस्यांचा परर्भोतता, सवम ग्रिलोक आणण दे वदे वतांचा परर्ेचवर आणण र्ी सवम
र्ीवांचा हितकताम व सवम र्ीवांच्छ्या कल्याणाची इच्छ्छा करणारा आिे , िे र्ाणन
ू र्ाझे पण
ू म ज्ञान
असणारा, सांसाररक दःज खांपासन
ू शांती प्राप्त करतो.
तात्पयमः मायाशतिीच्या कचा्याि सापडलेले सवु बद्ध र्ीव या भौनिक र्गिाि शांिी प्राप्ि करण्यासािी
अत्यंि उत्सजक असिाि; परं िज भगवद्गीिेच्या या चलोकामध्ये वणणुलल
े े शांिीचे सि
ू त्यांना माहीि नाही. सवुश्रेष्ि
शांनिसूि केवळ हे च आहे की, भगवान श्रीकृष्ण हे सवु मानवी कायाुचे भोतिा आहेि. सवु काही भगवंिांच्या
हदव्य सेवेमध्ये अपुण केले पाहहर्े कारण िे सवु ग्रहलोकांचे आणण त्यांमधील दे वदे विांचे अधधपिी आहे ि.
त्यांच्याहून श्रेष्ि कोणीही नाही. दे वदे विांमधील सवुश्रेष्ि ब्रह्मदे व आणण शंकर यांच्यापेक्षाही भगवंि श्रेष्ि आहेि.
वेदांमध्ये (चवेिाचविरोपननषद् ६.७) भगवंिांचे वणुन िमीचवराणां परमं महे चवरम ् म्हणून करण्याि आले आहे .
मायेच्या प्रभावाखाली र्ीव आपल्याला दृचय असणाऱ्या सवु गोष्टींचे भोतिा बनण्याचा प्रयत्न करीि आहे ि,
परं िज वस्िजिः िे भगवंिांच्या भौनिक शतिीच्या वचुस्वाखाली असिाि. भगवंि हे प्रकृिीचे स्वामी आहे ि आणण
बद्ध र्ीव हे भौनिक प्रकृिीच्या किोर ननयमांच्या अधीन आहे ि. र्ोपयांि मनजष्य हे उघड सत्य र्ाणू शकि
नाही िोपयांि त्याला या र्गाि व्यक्तिशः अथवा सामहू हकरीत्या शांिी प्राप्ि करणे शतय नाही. कृष्णभावनेचा
हाच अथु आहे की, भगवान श्रीकृष्ण हे सवुश्रेष्ि अधधपिी आहे ि आणण मोिमोठ्या दे विांसहहि सवु र्ीव हे
त्याच्या अंककि आहे ि. मनजष्य, पररपूणु कृष्णभावनेमध्येच केवळ परमशांिी प्राप्ि करू शकिो.

हा पाचवा अध्याय म्हणर्े कृष्णभावनेचे व्यावहाररक ववचलेषण आहे व याला सामान्नयिः कमुयोग म्हणून
आणले र्ािे. कमुयोग कसा मजक्तिदायक होऊ शकिो या मानससक िकुवादाच्या प्रचनाचे उत्तर या हिकाणी
दे ण्याि आले आहे . कृष्णभावनाभाववि कमु करणे म्हणर्ेच भगवंि हे सवाांचे अधधपिी आहे ि या पूणु ज्ञानाने
यजति होऊन कमु करणे होय. असे कमु हे हदव्य ज्ञानाहून सभन्नन नाही. प्रत्यक्ष कृष्णभावना म्हणर्े भक्तियोग
आहे आणण ज्ञानयोग हा भक्तियोगाकडे घेऊन र्ाणारा मागु आहे . कृष्णभावना म्हणर्े स्विःच्या परम
सत्याशी असणाऱ्या संबंधाच्या पूणु ज्ञानाने यजति होऊन कमु करणे होय आणण या भावनेची पररपण
ू ि
ु ा
म्हणर्ेच श्रीकृष्णांचे ककं वा पजरुषोत्तम श्रीभगवंिांचे संपूणु ज्ञान होय. ववशजद्ध र्ीव हा भगवंिांचा अंश या
नात्याने त्यांचा शाचवि सेवक असिो. मायेवर प्रभजत्व गार्ववण्याच्या इच्छे मजळे िो मायेच्या संपकाुमध्ये येिो
आणण हीच गोष्ट त्याच्या अनेक दःज खास कारणीभूि असिे. र्ोपयांि िो भौनिक प्रकृिीशी संबंधधि आहे
िोपयांि त्याला आपल्या भौनिक गरर्ा भागववण्यासािी कमु करावेच लागिे. िथावप, भौनिक प्रकृिीच्या
आधधपत्याखाली असिानाही, कृष्णभावना त्याला आध्याक्त्मक र्ीवनाप्रि उन्ननि करिे. कारण कृष्णभावना
म्हणर्े भौनिक र्गिामध्ये, साधनेद्वारे आध्याक्त्मक अक्स्ित्वासािी र्ागि
ृ ी करणे होय. क्र्ितया प्रमाणाि
मनजष्य प्रगिी करिो निितया प्रमाणाि िो भौनिक प्रवत्त
ृ ींच्या िावडीिून सजटिो. भगवंि कोणाच्याही बाबिीि
पक्षपाि करीि नाहीि. सवु काही मनजष्याच्या कृष्णभावनेिील किुव्यांच्या व्यावहाररक आचरणावर अवलंबून
असिे आणण

२२१

२२२

भगवद्गीिा र्शी आहे िशी

यापासूनच त्याला सवु प्रकारे इंहिये संयसमि करण्यास आणण काम आणण िोधावर ववर्य समळववण्यास मदि
होिे. उपरोति ववकारांना ननयंत्रिि करून र्ो कृष्णभावनेमध्ये दृढ राहिो, िो वास्िववकपणे हदव्य क्स्थिी
ककं वा ब्रह्म-ननवाुणामध्ये राहिो. अष्टांगयोगाचे कृष्णभावनेमध्ये आपोआपच आचरण होिे, कारण यामध्ये अंनिम
हे िू साध्य होिो. यम, ननयम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान आणण समाधी यांच्या आचरणाने
यथावकाश उन्ननिावस्था प्राप्ि होिे, परं िज भक्तियोगािील पूणि
ु ेची ही केवळ पूवि
ु यारी आहे आणण भतिीपण
ू ु
सेवा हीच मानवर्ािीला शांिी प्रदान करू शकिे. हीच र्ीवनाची परमोच्च संससद्धी आहे .

या प्रकारे भगवद्गीिेच्या 'कमुसंन्नयासयोग' या पाचव्या अध्यायावरील भक्तिवेदांि भाष्य संपन्नन.

अध्याय ५
 अध्याय सहावा

ध्यानयोग

श्रीभगवानुवाच अनाश्रश्रतः कर्मफलं कायं कर्म करोतत यः । स सन्यासी च योगी च न तनरग्नननम चाक्रियः ॥ १ ॥

श्री भगवान ् उवाच – श्रीभगवान म्हणाले; अनाश्रश्रतः आश्रय न घेता कर्म-फलर् ्-कर्मफलाांचा; कायमर् ् – कतमव्य; कर्म-
कर्म; करोतत – करतो; यः - जोः सः – तोः सन्यासी – सांन्यासी; च – सुद्धा; योगी– योगी; च–सुद्धा न नाही; तनः-
रहहत; अग्नः- अ्नी; न तसेच; च सुद्धा; अक्रियः – कतमव्यहीन.

श्रीभगवान म्हणालेः जो आपल्या कर्मफलांवर आसक्त नसून कतमव्य म्हणून आपले कर्म करतो तोच वास्तववक
संन्यासी आणण वास्तववक योगी होय, पण जो अग्ननहोत्रादिक कर्म करीत नाही तसेच आपले कतमव्यही करीत नाही
तो संन्यासीही नाही क्रकं वा योगीसद्
ु धा नाही.

तात्पयमः या अध्यायात भगवांताांनी, र्न आणण इांहिये सांयमर्त करण्याचे र्ाध्यर् म्हणून अष्ाांगयोग पद्धतीचे वणमन
केले आहे . तरीही सार्ान्य लोकाांना, ववशेषतः वतमर्ान कमलयुगार्ध्ये या पद्धतीचे आचरण करणे अततशय कठीण
आहे . जरी या अध्यायात अष्ाांगयोग पद्धतीची मशफारस करण्यात आली असली तरी भगवांत ववशेष जोर दे ऊन
साांगतात की, कर्मयोग अथवा कृषणभावनाभाववत कर्म करणे हे अश्रधक श्रेषठ आहे . या जगार्ध्ये प्रत्येक र्नुषय
आपले कु्ुांब आणण त्याांच्या साधनाांच्या पालनपोषणाथम कर्म करीत असतो; परां तु कोणीही काही तरी वैयगततक स्वाथम,
वैयगततक तप्ृ तीवाचून, र्ग ती व्यगततगत असेल क्रकां वा व्यापक असेल, कर्म करीत नाही. कर्मफलाांचा उपभोग
घेणाऱ्या दृष्ीने कर्म न करता कृषणभावनाभाववत कर्म करणे हीच पररपूणमतेची कसो्ी आहे . कृषणभावनायुतत कर्म
करणे हे प्रत्येक जीवाचे कतमव्य आहे , कारण सवम जीव स्वरूपतः भगवांताांचे अांश आहे त. शरीराचे अवयव सांपूणम
शरीराच्या सांतुष्ीप्रीत्यथम कायम करीत असतात. शरीराचे अवयव स्व-तप्ृ तीकररता कायम करीत नसून सांपूणम शरीराच्या
सांतुष्ोप्रीत्यथम कायम करतात. त्याचप्रर्ाणे, जो जीव वैयगततक सांतोषाथम कर्म न करता, परर् सत्याच्या सांतोषाथम कर्म
करतो तो पररपूणम असा सांन्यासी क्रकां वा योगी आहे .

सांन्याशाांना कधीकधी वा्ते की, ते सवम भौततक कतमव्यातून र्ुतत झाले आहे त आणण

२२३

२२४
भगवद्गीता जशी आहे तशी

म्हणून ते अग्नहोत्र यज्ञ करण्याचे थाांबववतात, परां तु वास्तववकपणे ते स्वाथीच आहे त, कारण तनववमशेष ब्रह्र्ाशी
एकरूप होणे हे च त्याांचे ध्येय असते. या प्रकारची इच्छा असणे हे इतर कोणत्याही भौततक इच्छे पेक्षा श्रेषठ आहे ;
परां तु ही इच्छा सुद्धा स्वाथमयुतत आहे . त्याचप्रर्ाणे सवम भौततक क्रियाांना ववरार् दे ऊन, अधोन्र्ीमलत नेत्राांनी
योगपद्धतीचे आचरण करणाऱ्या यो्याला वैयगततक तप्ृ तीची थोडीफार इच्छा असतेच, पण कृषणभावनाभाववत कर्म
करणारा र्नुषय स्वाथाममशवाय परर् सत्याच्या सांतोषाथम कर्म करतो. कृषणभावनाभाववत र्नुषयाला वैयगततक
सांतुष्ीची र्ुळीच इच्छा नसते. श्रीकृषणाांना सांतुष् करणे हीच त्याची यशाची व्याख्या असते आणण म्हणून तो
पररपूणम सांन्यासी क्रकां वा पररपूणम योगी असतो. त्यागाचे परर्ोच्च प्रतीक असणारे श्री चैतन्य र्हाप्रभू पुढीलप्रर्ाणे
प्राथमना करतात.

न धनां न जनां न सन्

ु दरीां कववताां वा जगदीश कार्ये । र्र् जन्र्तन जन्र्नीश्वरे भवताद्भततीरहै तुकी त्वतय ॥

"हे सवमशगततर्ान प्रभो ! र्ला धनसांचय करण्याची क्रकां वा सुांदरीांचा उपभोग घेण्याचीही इच्छा नाही. तसेच र्ला
पुषकळ अनुयायी जर्ववण्याचीही इच्छा नाही. र्ाझी एकच इच्छा आहे . की जन्र्जन्र्ाांतर र्ाझ्यावर तुर्च्या अहै तुकी
भगततपूणम सेवेची कृपा व्हावी. "

यं सन्यासमर्तत प्राहुयोगं तं ववद्श्रध पाण्डव । न ह्यसन्यस्तसङ्कल्पो योगी भवतत कश्चन ॥ २ ॥

यर् ्– ज्याला; सन्न्यासर् ् – सांन्यासः इतत – याप्रर्ाणे प्राहु:- ते म्हणतात; योगर् ् – योग, परब्रह्र्ाशी यत
ु त होणे; तर् ्–
ते; ववद्श्रध - तू जाण; पाण्डव- हे पाांडुपुत्र; न कधीच नाही; हह — तनगश्चतच; असन्यस्त – त्याग न करता सङ्कल्पः –
स्वतप्ृ तीची इच्छा; योगी-योगी; भवतत–होतो; कश्चन न कोणीही

हे पांडुपुत्रा ! ज्याला संन्यास म्हणतात तोच योग क्रकं वा ब्रह्र्ाशी युक्त होणे होय. कारण जोपयंत र्नुष्य
इंदियतप्ृ तीच्या इच्छे चा त्याग करीत नाही तोपयंत तो योगी होऊच शकत नाही.

तात्पयम :

वास्तववक सांन्यास-योग क्रकां वा भगतत म्हणजे, र्नुषयाने जीवात्र्ा म्हणून आपली स्वरूपगस्थती जाणून आणण
त्याप्रर्ाणे कायम करणे होय. जीवाला आपले स्वतांत्र अगस्तत्व नसते. जीव म्हणजे भगवांताांची त्स्था शतती आहे .
जेव्हा तो भौततक शततीद्वारे वश होतो, तेव्हा तो बद्ध होतो आणण जेव्हा तो कृषणभावनाभाववत होतो क्रकां वा त्याला
आध्यागत्र्क शततीची जाणीव होते तेव्हा तो आपल्या वास्तववक आणण स्वाभाववक स्वरूपगस्थतीर्ध्ये गस्थत होतो.
म्हणून र्नुषय जेव्हा पररपूणम ज्ञानाने युतत होतो तेव्हा तो सवम प्रकारची इांहियतप्ृ ती क्रकां वा इांहियतप्ृ ती करववणाऱ्या
कर्ामना थाांबववतो. याचाच अभ्यास भौततक आसतती रोखणारे योश्रगजन करतात, परां तु कृषणभावनाभाववत
व्यततीसाठी, श्रीकृषणाांच्या सेवेव्यततररतत इतर कुठे ही आपल्या इांहियाांना यत
ु त करण्याची शतयताच नसते. म्हणन
ू ती
एकाच वेळी सांन्यासी आणण योगी असते. ज्ञान आणण

अध्याय ६

ध्यानयोग

योगपद्धतीर्ध्ये साांश्रगतल्याप्रर्ाणे, ज्ञानप्राप्ती आणण इांहिये सांयमर्त करण्याचा हे तू हा कृषणभावनेर्ध्ये आपोआपच

साध्य होतो. जर र्नुषय स्वाथम वत्त
ृ ीने प्रेररत झालेल्या कर्ामचा त्याग करण्यार्ध्ये सर्थम नसेल तर ज्ञान आणण
योगापासून काहीच लाभ होत नाही. जीवाचे वास्तववक ध्येय म्हणजे सवम स्वाथमतप्ृ त्यथम कर्ामचा त्याग करणे आणण
भगवत्सांतषु ्ीप्रीत्यथम कर्म करण्यास तयार होणे हे आहे . कृषणभावनाभाववत र्नषु याला स्वतः आनांदाचा उपभोग
घेण्याची र्ुळीच इच्छा नसते. तो सतत भगवांताांच्या आनांदाप्रीत्यथम कर्म करण्यात सांल्न असतो. म्हणून ज्या
र्नषु याला भगवांताांचे र्ळ
ु ीच ज्ञान नसते तो तनगश्चतच स्वाथमरत असतो, कारण कोणीही तनगषिय राहूच शकत नाही.
कृषणभावनेच्या आचरणाद्वारे सवम हे तू पूणप
म णे साध्य होतात.

२२५

आरुरुक्षोर्न
ुम योगं कर्म कारणर्ुच्यते । योगारूढस्य तस्यैव शर्ः कारणर्ुच्यते ॥ ३ ॥

आरुरुक्षोः ज्याने योगाचा नक

ु ताच प्रारां भ केला आहे ; र्न
ु ेः- र्न
ु ीच्या; योगर् ्-अष्ाांगयोगः कर्म-कर्म; कारणर् ् – कारण
क्रकां वा र्ाध्यर्; उच्यते – म्ह्ले जाते; योग–अष्ाांगयोग; आरूढस्य ज्याने साध्य केला आहे ; तस्य- त्याच्या एव
खश्रचतच; शर्:- सवम भौततक क्रियाांचे शर्न; कारणर् ् – कारण, उच्यते- म्ह्ले जाते.

जो अष््ांगयोगार्ध्ये नवसाधक आहे , त्याच्यासाठी कर्म हे साधन असल्याचे म्ह्ले जाते आणण ज्याने पूवीच योग
साध्य केला आहे त्याच्यासाठी सवम भौततक क्रियांचे शर्न हे साधन असल्याचे म्ह्ले जाते.

तात्पयमः भगवांताांशी युतत होण्याच्या पद्धतीलाच योग म्ह्ले जाते. या योगाची तुलना एखाद्या मशडीशी करता येईल,
त्याद्वारे सवोच्च आध्यागत्र्क साक्षात्कार होतो. या मशडीचा प्रारां भ जीवाच्या अत्यांत कतनषठ भौततक अवस्थेपासून
होतो आणण ववशद्
ु ध आध्यागत्र्क जीवनाच्या पररपण
ू म आत्र्साक्षात्काराप्रत त्या उन्नत अवस्थाची उन्नती होते.
ववववध उन्नत अवस्थाांनुसार मशडीच्या ववववध भागाांना ववववध नावाांद्वारे जाणले जाते, परां तु एकांदरीत सांपूणम मशडीला
योग म्ह्ले जाते आणण याचे ज्ञानयोग, ध्यानयोग आणण भगततयोग असे तीन ववभाग करता येतात. मशडीच्या
प्रारां मभक भागाला योगारुरुक्षु अवस्था म्ह्ले जाते आणण सवोच्च भागाला योगारूढ म्ह्ले
अष्ाांगयोग पद्धतीच्या बाबतीत, जीवनाच्या तनयार्क तत्तवाांद्वारे आणण ववववध आसनाांच्या अभ्यासाद्वारे (जो
साधारणपणे शारीररक व्यायार्च असतो) ध्यानस्थ होण्याच्या प्रारां मभक प्रयत्नाांना भौततक सकार् क्रिया सर्जले जाते.
या सवम क्रियाांद्वारे , इांहिये सांयमर्त करण्यासाठी, पररपूणम र्ानमसक सांतुलनाची प्राप्ती करण्यास र्दत होते. र्नुषय
जेव्हा ध्यानाच्या अभ्यासात प्रवीण होतो तेव्हा तो ववचमलत करणाऱ्या सवम र्ानमसक क्रियाांचे शर्न करतो.

तथावप, कृषणभावनाभाववत र्नुषय हा प्रारां भापासूनच ध्यानाच्या स्तरावर गस्थत असतो, कारण तो श्रीकृषणाांचे तनरां तर
स्र्रण करीत असतो आणण श्रीकृषणाांच्या सेवेर्ध्ये तनरां तर युतत असल्यार्ुळे त्याने सवम भौततक क्रियाांचे शर्न केलेले
असते.

२२६

भगवद्गीता जशी आहे तशी

यिा दह नेग्न्ियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते । सवमसङ्कल्पसन्यासी योगारूढस्तिोच्यते ॥ ४॥

यदा–जेव्हा; हह—तनगश्चतपणे; न— नाही; इगन्िय अथेषु – इांहियतप्ृ तीर्ध्ये; न – कधीच नाही. कर्मसु–सकार् कर्ामर्ध्ये;
अनष
ु ज्जते- यत
ु त होतो; सवम सङ्कल्प - सवम भौततक इच्छाांचा सन्न्यासी– सांन्यासी; योग-आरूढः– योगारूढ क्रकां वा
योगार्ध्ये उन्नतः तदा - त्या वेळी; उच्यते म्ह्ला जातो.

जेव्हा र्नुष्य सवम प्रकारच्या भौततक इच्छांचा त्याग करतो, तसेच इंदियतप्ृ त्यर्थम कर्ांर्ध्ये आणण सकार् कर्ामर्ध्येही
प्रवत्त
ृ होत नाही तेव्हा तो योगारूढ झाल्याचे म्ह्ले जाते.

तात्पयमः जेव्हा र्नुषय भगवांताांच्या हदव्य प्रेर्र्यी सेवेर्ध्ये पूणप

म णे युतत होतो तेव्हा तो स्वत:ही तप्ृ त होतो आणण
याप्रर्ाणे तो इांहियतप्ृ ती क्रकां वा सकार् कर्ामर्ध्ये सांल्न होत नाही. अन्यथा, कर्म केल्यावाचून राहूच शकत
नसल्यार्ुळे त्याला इांहियतप्ृ तीर्ध्ये रत व्हावेच लागते. कृषणभावनेमशवाय तो सतत स्वकेंहित क्रकां वा व्यापक
स्वाथमकर्ामच्या शोधातच असतो. परां तु कृषणभावनाभाववत र्नुषय हा श्रीकृषणाांच्या सांतषु ्ीकररता सवम काही करू शकतो
आणण त्यायोगे तो इांहियतप्ृ तीपासून पूणप
म णे अनासतत राहू शकतो. ज्या र्नुषयाला या गोष्ीचा साक्षात्कार झालेला
नाही, त्याला योगरूपी सोपानाच्या सवोच्च स्तराप्रत उन्नत होण्यापव
ू ी, भौततक इच्छाांतून र्त
ु त होण्यासाठी यांत्रवत
प्रयास करावे लागतात.

उद्धरे िात्र्नात्र्ानं नात्र्ानर्वसाियेत ् ।

आत्र्ैव ह्यात्र्नो बन्धरु ात्र्ैव ररपरु ात्र्नः ॥ ५ ॥

उद्धरे त ् – र्नषु याने उद्धार केला पाहहजे; आत्र्ना-र्नाद्वारे ; आत्र्ानर् ्- बद्धजीव; न— कधीच नाही; आत्र्ानर् ्-
बद्धजीव; अवसादयेत ् अधोगती होऊ दे णे; आत्र्ा- र्नः एव - तनगश्चतच; हह — खरोखर; आत्र्नः – बद्ध जीवाचे;
बन्धुः – मर्त्र; आत्र्ा - र्नः एव - तनगश्चतच; ररपुः - शत्रुः आत्र्नः - बद्ध जीवाचे.

र्नुष्याने आपल्या र्नाद्वारे स्वतःची अधोगती होऊ न िे ता, स्वतःचा उद्धार केला पादहजे. र्न हे बद्ध जीवाचा
मर्त्र तसेच शत्रूही आहे .

तात्पयमः ववववध पररगस्थतीनस

ु ार 'आत्र्ा' शब्दाचा अथम शरीर, र्न व आत्र्ा असाही होतो. योगपद्धतीर्ध्ये
ववशेषकरून बद्ध जीव आणण र्न हे र्हत्तवपूणम असतात. योगाभ्यासाचा केंिबबांद ू हा र्न असल्यार्ुळे या हठकाणी
'आत्र्ा' हा शब्द र्नाचा तनदे श करतो. योगपद्धतीचा हे तू हा र्न सांयमर्त करणे आणण इांहियववषयावरील
आसततीपासून र्न काढून घेणे हा आहे . या हठकाणी तनक्षून साांगण्यात आले आहे की, र्नाला अशा प्रकारे प्रमशक्षक्षत
केले पाहहजे की, जेणेकरून ते बद्ध जीवाचा अज्ञानाच्या दलदलीतून उद्धार करू शकेल. भौततक जीवनात र्नुषय,

अध्याय ६

ध्यानयोग

श्लोक ६

२२७

र्न आणण इांहियाांच्या अधीन होतो. वस्तुतः र्नार्ुळेच ववशुद्ध जीव भौततक अगस्तत्वात गुरफ्ून जातो. र्नाचा
मर्थ्या अहां काराशी सांबांध येतो आणण हा मर्थ्या अहां कारच भौततक प्रकृतीवर प्रभुत्व गाजववण्याची इच्छा करतो.
म्हणून र्नाला अशा प्रकारे प्रमशक्षक्षत केले पाहहजे की, जेणेकरून ते भौततक प्रकृतीच्या झगर्गा्ाने आकवषमत होणार
नाही आणण या प्रकारे बद्ध जीवाचे रक्षण होऊ शकेल. इांहियववषयाांद्वारे आकवषमत होऊन र्नुषयाने स्वतःची अधोगती
होऊ दे ऊ नये. र्नुषय गजततया प्रर्ाणात इांहियववषयाांद्वारे तो आकवषमला जातो ततततया प्रर्ाणात तो भौततक
अगस्तत्वार्ध्ये गांत
ु त जातो. यातन
ू स्
ु ण्याचा सवोत्तर् उपाय म्हणजे, र्नाला सतत कृषणभावनेर्ध्ये यत
ु त करणे
होय. हह या शब्दाचा, या र्ुद्द्यावर जोर दे ण्यासाठीच उपयोग करण्यात आला आहे , म्हणजे र्नुषयाने हे केलेच
पाहहजे. असेही साांगण्यात येते की:
र्न एव र्नषु याणाां कारणां बन्धर्ोक्षयोः । बन्धाय ववषयासांगो र्त
ु त्यै तनववमषयां र्नः ॥

"र्नषु यासाठी र्न हे बांधनाचे तसेच र्त

ु तीचेही कारण आहे . इांहियववषयार्ध्ये सांल्न झालेले र्न हे बांधनास
कारणीभूत असते आणण इांहियववषयापासून अनासतत झालेले र्न हे र्ुततीस कारणीभूत होते.'' (अर्त
ृ बबांद ू उपतनषद
२) म्हणून जे र्न तनरां तर कृषणभावनेर्ध्ये सांल्न असते ते परर् र्ुततीस कारणीभूत असते.

बन्धुरात्र्ात्र्नस्तस्य येनात्र्ैवात्र्ना ग्जतः ।

अनात्र्नस्तु शत्रुत्वे वतेतात्र्ैव शत्रुवत ् ॥ ६॥

बन्धःु – मर्त्र; आत्र्ा - र्नः आत्र्नः – जीवाचे; तस्य- त्याचे; येन – ज्याने; आत्र्ा- र्न;

एव – तनगश्चतच; आत्र्ना – जीवाांद्वारे ; गजतः - गजांकलेला; अनात्र्नः – जो र्नाला सांयमर्त करण्यार्ध्ये अपयशी
झाला आहे ; त-ु परां तःु शत्रत्ु वे - शत्रत्ु वार्ळ
ु े ; वतेत राहतो; आत्र्ा एव तेच र्नः शत्रु वत ् – शत्रप्र
ू र्ाणे.

ज्याने र्नाला ग्जंकले आहे , त्याच्यासाठी र्न हे सवोत्तर् मर्त्र आहे ; परं तु जो असे

करण्यार्ध्ये अपयशी झाला आहे त्याच्यासाठी त्याचे तेच र्न हे परर् शत्रू असते.

तात्पयमः र्नाला सांयमर्त करणे हा अष्ाांगयोगाच्या अभ्यासाचा उद्दे श असतो ज्यार्ुळे र्ानवी जीवनाची ध्येयप्राप्ती
करण्यासाठी र्न हे मर्त्र होऊ शकेल. जोपयंत र्न सांयमर्त होत नाही तोपयंत योग (दे खाव्याकररता) म्हणजे केवळ
कालापव्यय आहे . जो र्नुषय आपल्या र्नाला सांयमर्त करू शकत नाही तो नेहर्ी सवांत र्ोठ्या शत्रूबरोबरच राहात
असतो आणण याप्रर्ाणे त्याचे जीवन आणण जीवनाचा उद्दे श तनषफळ होतो. वररषठाांच्या आज्ञाांचे पालन करणे ही
जीवाची स्वरूपगस्थती आहे . जोपयंत र्नुषयाचे र्न अववगजत शत्रू राहते तोपयंत त्याला कार्, िोध, लोभ, र्ोह
इत्यादीांच्या आदे शाांचे पालन करावे लागते. परां तु र्न जेव्हा गजांकले जाते तेव्हा र्नषु य स्वेच्छे ने, परर्ात्र्ा रूपाने
प्रत्येकाच्या हृदयार्ध्ये गस्थत असणाऱ्या पुरुषोत्तर् श्रीभगवान याांच्या आज्ञाांचे पालन करण्याचे र्ान्य करतो.
वास्तववक योगाभ्यास म्हणजे हृदयगस्थत

२२८

भगवद्गीता जशी आहे तशी

परर्ात्म्याशी सांबांध प्रस्थावपत करणे आणण त्यानांतर त्याच्या आज्ञाांचे पालन करणे होय. ज्याने कृषणभावनेचा
प्रत्यक्षपणे स्वीकार केला आहे , त्याच्या बाबतीत भगवांताांच्या आज्ञाांना शरण जाणे आपोआपच मसद्ध होते.
ग्जतात्र्नः प्रशान्तस्य परर्ात्र्ा सर्ादहतः ।

शीतोष्णसख
ु िःु खेषु तर्था र्ानापर्ानयोः ॥ ७॥

गजत-आत्र्नः – ज्याने र्नावर ववजय मर्ळववला आहे ; प्रशान्तस्य- र्नावरील अशा सांयर्ार्ुळे ज्याने शाांती प्राप्त
केली आहे ; परर् आत्र्ा-परर्ात्र्ा सर्ाहहतः– पूणप
म णे प्राप्त झालेला; शीत थांडीर्ध्ये; उषण– उषणता; सुख-सुख दःु खेषु
- आणण दःु ख तथा - सुद्धा र्ान – सन्र्ानात; अपर्ानयोः– आणण अपर्ानात

ज्याने र्न ग्जंकले आहे त्याला परर्ात्र्ा प्राप्तच झालेला असतो. त्याने शांती प्राप्त केलेली असते. अशा र्नुष्यासाठी
सुख आणण िःु ख, शीत आणण उष्ण, र्ान आणण अपर्ान, सवम काही सारखेच असते.

तात्पयम :

प्रत्येकाच्या हृदयात परर्ात्र्ारूपाने गस्थत असणाऱ्या पुरुषोत्तर् श्री भगवान याांच्या आज्ञाांचे पालन करणे हे प्रत्येक
जीवाचे वास्तववक लक्ष्य आहे . र्न जेव्हा बाह्य र्ायाशततीद्वारे चक
ु ीच्या र्ागामने नेले जाते तेव्हा र्नषु य भौततक
क्रियाांर्ध्ये गुांतला जातो. म्हणून कोणत्याही एका योगाद्वारे र्न सांयमर्त केले जाते तेव्हा र्नुषयाने ध्येयप्राप्ती
केल्याप्रर्ाणेच आहे . र्नषु याने अश्रधकारी व्यततीच्या आज्ञाांचे पालन केले पाहहजे. जेव्हा र्नषु याचे र्न परा
प्रकृतीर्ध्ये गस्थत होते तेव्हा त्याला भगवांताांच्या आज्ञाांचे पालन करण्यामशवाय इतर कोणताही पयामय नसतो. र्नाला
कोणता तरी श्रेषठ आदे श र्ानावा लागतो आणण त्याचे अनुसरण करावेच लागते. र्न सांयमर्त करण्याचा पररणार्
म्हणजे र्नुषय आपोआपच परर्ात्म्याच्या आदे शाांचे पालन करू लागतो. या हदव्य गस्थतीची प्राप्ती कृषणभावनाभाववत
र्नुषयाला तात्काळ प्राप्त होत असल्यार्ुळे, भगवद्भततावर, सुख आणण दःु ख, शीत आणण उषण इत्यादी भौततक
अगस्तत्वाच्या द्वांद्वाांचा र्ुळीच पररणार् होत नाही. ही अवस्था म्हणजे प्रत्यक्ष सर्ाधी क्रकां वा परर्ात्म्याच्या हठकाणी
तल्लीनता होय.

ज्ञानववज्ञानतप्ृ तात्र्ा कू्स्र्थो ववग्जतेग्न्ियः । युक्त इत्युच्यते योगी सर्लोष्राश्र्काञ्चनः ॥ ८ ॥

ज्ञान - अगजमत ज्ञान, ववज्ञान आणण अनुभूत क्रकां वा साक्षात्कारी ज्ञान; तप्ृ त – तप्ृ त; आत्र्ा- आत्र्ा; कू्-स्थः –
अध्यात्र्ार्ध्ये ववगजत इगन्ियः- इांहियाांना सांयमर्त केलेला; यत
ु तः - आत्र्साक्षात्कारासाठी यो्य; इतत– याप्रर्ाणे;
उच्यते- म्ह्ले जाते; योगी-योगी; सर्-सर्दृष्ी असलेला; लोष्- लहान दगड; अश्र्-दगडः काञ्चनः– सोने.

र्नुष्य जेव्हा अग्जमत ज्ञान आणण साक्षात्कारायोगे पूणप

म णे तप्ृ त होतो तेव्हा तो योगी क्रकं वा आत्र्साक्षात्कारार्ध्ये
ग्स्र्थत झाला असे म्ह्ले जाते. असा र्नुष्य अध्यात्र्ात ग्स्र्थत आणण आत्र्संयर्ी असतो. तो गारे चे खडे, िगड,
सोने इत्यािी सवम काही सर्दृष्ीने पाहतो.
लोक १०

ध्यानयोग

२२९

तात्पयमः परर् सत्याच्या अनुभूतीमशवाय पुस्तकी ज्ञान हे तनरुपयोगी आहे . याबद्दल पुढीलप्रर्ाणे साांगण्यात आले
आहे .

अतः श्रीकृषणनार्ाहद न भवेद् ग्राह्यमर्गन्ियैः सेवोन्र्ुखे हह गजह्वादौ स्वयर्ेव स्फुरत्यदः ॥

" आपल्या भौततकदृष्या दवू षत इांहियाांद्वारे श्रीकृषणाांच्या नार्, रूप, गुण आणण हदव्य लीलाांचे हदव्य स्वरूप कोणीही
जाणू शकत नाही. केवळ, हदव्य भगवत्सेवेद्वारे र्नुषय जेव्हा आध्यागत्र्कदृष्या पररपतव होतो तेव्हा त्याला
भगवांताांच्या हदव्य नार्, रूप, गुण आणण लीला प्रक् होतात.'' (भगततरसार्त
ृ मसांधू १.२.२३४)

ही भगवद्गीता म्हणजे कृषणभावनेचे ववज्ञान आहे . केवळ साांसाररक पाांडडत्याद्वारे कोणीही कृषणभावनाभाववत होऊ
शकत नाही. शद्
ु ध भावनायत
ु त व्यततीचा सत्सांग होण्याइतपत र्नषु याला भा्यवान असावे लागते. श्रीकृषणाांच्या
कृपेर्ुळे कृषणभावनाभाववत र्नुषयाला साक्षात्कारी ज्ञान असते, कारण तो ववशुद्ध भगततपूणम सेवेने तप्ृ त झालेला
असतो. साक्षात्कारी क्रकां वा अनभ
ु ूत ज्ञानाद्वारे पररपूणत
म ेला प्राप्त होते. हदव्य ज्ञानाच्या आधारे र्नुषय आपल्या
श्रद्धेर्ध्ये दृढ राहू शकतो, परां तु केवळ पुस्तकी ज्ञानाने तो सहजपणे र्ोहहत होऊ शकतो आणण वरकरणी
ववरोधाभासार्ुळे गोंधळून जाऊ शकतो. आत्र्साक्षात्कारी जीव हा वास्तववकपणे आत्र्सांयर्ी असतो, कारण तो
श्रीकृषणाांना शरण गेलेला असतो. तो हदव्य असतो, कारण त्याला साांसाररक पाांडडत्याशी र्ुळीच कतमव्य नसते.
साांसाररक ववद्वत्ता आणण र्ानमसक तकमवाद जरी इतराांना सोन्याप्रर्ाणे भासत असले तरी त्याच्या लेखी र्ात्र त्याांना
खडे क्रकां वा दगडापेक्षा अश्रधक र्ूल्य नसते.
 सुहृग्न्र्त्रायि
ुम ासीनर्ध्यस्र्थद्वेष्यबन्धुषु ।

साधुष्ववप च पापेषु सर्बुद्श्रधववममशष्यते ॥ ९ ॥

सु-हृत ् - स्वभावतः च हहतश्रचांतक, मर्त्र- स्नेहर्यी हहतकारी; अरर- शत्रू उदासीन–स्पधमकाांर्धील – स्पधमकाांर्धील
र्ध्यस्थ, द्वेषय-द्वेषी, बन्धष
ु ु - आणण नातेवाईक क्रकां वा त्स्थ; र्ध्य-स्थ हहतश्रचांतक; साधष
ु –ु पण्
ु यवान क्रकां वा
साधूर्ध्ये; अवप- सुद्धा; च—आणण; पापेषु–पापीर्ध्ये; सर्-बुद्श्रधः – सर्बुद्धी असलेला; ववमशषयते - अत्यांत प्रगत
असतो.

• र्नुषय जेव्हा प्रार्ाणणक हहतश्रचांतक, सुहृद, त्स्थ, र्ध्यस्थ, द्वेषी, मर्त्र आणण शत्रू, पुण्यवान आणण पापी या
सवांकडे सर्बुद्धीने पाहतो, तेव्हा तो अश्रधक प्रगत क्रकां वा ववशेष र्ानला जातो.

योगी युञ्जीत सततर्ात्र्ानं रहमस ग्स्र्थतः ।

एकाकी यतश्रचत्तात्र्ा तनराशीरपररग्रहः ॥ १० ॥

२३०

भगवद्गीता जशी आहे तशी

योगी–योगी; युञ्जीत–कृषणभावनेत एकाग्र झाले पाहहजे; सततर् ्– सतत; आत्र्ानर् ् – स्वतः (शरीर, र्न आणण
आत्म्याद्वारे ); रहमस - एकाांतस्थळी; गस्थतः - गस्थत राहून; एकाकी - एक्ा; यत-श्रचत्त-आत्र्ा - र्नार्ध्ये सतत
सावध असणारा; तनराशी: – इतर कोणत्याही गोष्ीांद्वारे आकवषमत झाल्याववना; अपररग्रहः – स्वामर्त्व क्रकां वा
सांग्रहाच्या भावनेपासून र्ुतत असलेला.

योगी व्यक्तीने नेहर्ी आपले शरीर, र्न आणण आत्र्ा भगवंतांच्या ठायी यक्
ु त केले पादहजे. त्याने एकांतस्र्थळी एक्े
राहावे आणण काळजीपूवक
म र्नाला सतत सं केले पादहजे. त्याने आकांक्षा आणण संग्रहाच्या क्रकं वा स्वामर्त्वाच्या
भावनेपासन
ू र्क्
ु त असले पादहजे.

तात्पयम : श्रीकृषणाांचा साक्षात्कार, ब्रह्र्, परर्ात्र्ा आणण पुरुषोत्तर् श्री भगवान या तीन ववववध रूपाांर्ध्ये होतो.
थोडतयात, कृषणभावना म्हणजे हदव्य प्रेर्र्यी भगवत्सेवेर्ध्ये युतत होणे होय, परां तु जे तनववमशेष ब्रह्र् क्रकां वा
अांतयामर्ी परर्ात्र्ा रूपावर आसतत आहे त ते सुद्धा अांशतः कृषणभावनाभाववतच असतात, कारण तनववमशेष ब्रह्र्
म्हणजे श्रीकृषणाांचेच आध्यागत्र्क क्रकरण आहे त आणण परर्ात्र्ा हे श्रीकृषणाांचे सवमव्यापी आांमशक ववस्तार-रूप आहे .
याप्रर्ाणे तनववमशेषवादी आणण ध्यानयोगी हे सद्
ु धा अप्रत्यक्षपणे कृषणभावनाभाववत असतात. प्रत्यक्षपणे
कृषणभावनाभाववत असणारा र्नुषय हा सवोत्तर् योगी असतो. कारण अशा भतताला ब्रह्र् आणण परर्ात्म्याचे ज्ञान
असते. त्याला परर् सत्याचे पररपण
ू म ज्ञान असते, तर तनववमशेषवादी आणण ध्यानवादी योगी हे पण
ू रू
म पाने
कृषणभावनाभाववत नसतात.

तथावप, या सवांना, या हठकाणी, आपल्या ववमशष् प्रयत्नात सतत सांल्न राहण्यास साांगण्यात आले आहे , जेणेकरून
त्याांना यथासर्य परर्मसद्धीची प्राप्ती होऊ शकेल. यो्याचे सवमप्रथर् कायम म्हणजे आपले र्न तनरां तर श्रीकृषणाांवर
एकाग्र करणे होय. सदै व श्रीकृषणाांचे स्र्रण केले पाहहजे आणण क्षणभरही त्याांचे ववस्र्रण होऊ दे ऊ नये.
भगवांताांवरील र्नाच्या एकाग्रतेलाच सर्ाश्रध असे म्हणतात. र्नाची एकाग्रता साधण्यासाठी, र्नुषयाने नेहर्ी
एकाांतवासात राहहले पाहहजे आणण बाह्य ववषयाांपासून होणारा व्यत्यय ्ाळला पाहहजे. त्याने अत्यांत
काळजीपूवक
म रीत्या, आपल्या साक्षात्कारासाठी अनुकूल असणाऱ्या पररगस्थतीचा स्वीकार केला पाहहजे आणण
साक्षात्कारास बाधक असणाऱ्या प्रततकूल पररगस्थतीचा त्याग केला पाहहजे. पररपण
ू म तनश्चयाने यत
ु त होऊन त्याने,
स्वामर्त्वाच्या भावनेत गुांतववणाऱ्या अनावश्यक भौततक वस्तूांच्या प्राप्तीसाठी अततप्रयास करू नये.

जेव्हा र्नुषय वास्तववकपणे कृषणभावनाभाववत होतो तेव्हा या सवम पूणामवस्थाांचे आणण तनयर्ाांचे पालन पूणम रीतीने
होते. कारण प्रत्यक्ष कृषणभावना म्हणजे आत्र्सांयर् होय आणण यार्ध्ये स्वामर्त्वाच्या भावनेला र्ुळीच वाव नाही.
श्रील रूप गोस्वार्ी कृषणभावनेचे स्वरूप पुढीलप्रर्ाणे साांगतात.

अनासततस्य ववषयान ् यथाहमर्ुपयुञ्जतः तनबमन्धः कृषणसम्बन्धे युततां वैरा्यर्ुच्यते ॥

अध्याय ६

१२

ध्यानयोग

प्रापगञ्चकतया बद्
ु ध्या हररसम्बगन्धवस्तुनः । र्ुर्ुक्षुमभः पररत्यागो वैरा्यां फल्गु कथ्यते ॥

" जेव्हा र्नषु य कोणत्याही गोष्ीवर आसतत नसतो, पण त्याच वेळी तो जेव्हा श्रीकृषणाांशी सांबांश्रधत सवम गोष्ीांचा
स्वीकार करतो तेव्हा तो स्वामर्त्वाच्या भावनेपासून वास्तववकपणे र्ुतत झालेला असतो. उल्पक्षी प्रत्येक वस्तूचा
सांबांध श्रीकृषणाांशी असल्याचे न जाणता जो सवम वस्तांच
ू ा त्याग करतो त्याचे वैरा्य अपूणम असते." (भगततरसार्त
ृ मसांधू
२.२५५-२५६)
कृषणभावनाभाववत र्नुषय उत्तर्पणे जाणतो की, सवम काही श्रीकृषणाांच्या र्ालकीचे आहे आणण याप्रर्ाणे तो नेहर्ी
वैयगततक स्वामर्त्वाच्या भावनेपासन
ू र्त
ु त असतो. म्हणन
ू त्याला. आपल्या वैयगततक स्वाथामसाठी कोणत्याही
गोष्ीची लालसा नसते, कृषणभावनेसाठी अनुकूल गोष्ीांचा स्वीकार कसा करावा आणण कृषणभावनेसाठी प्रततकूल
असणाऱ्या गोष्ीांचा त्याग कसा करावा हे तो जाणतो. तो सतत अध्यात्र्ार्ध्ये गस्थत असल्याने नेहर्ी भौततक
गोष्ीांपासून अमलप्तच असतो आणण कृषणभावनारहहत असलेल्या व्यततीशी त्याला काहीच कतमव्य नसल्याने तो
नेहर्ी एक्ाच राहतो. म्हणून कृषणभावनाभाववत र्नुषय हा पररपूणम योगी असतो.

शुचौ िे शे प्रततष्ठाप्य ग्स्र्थरर्ासनर्ात्र्नः । नात्युग्च्ितं नाततनीचं चैलाग्जनकुशोत्तरर् ् ॥ ११ ॥

तत्रैकाग्रं र्नः कृत्वा यतश्रचत्तेग्न्ियक्रियः । उपववश्यासने यज्

ु याद्योगर्ात्र्ववशद्
ु धये ॥ १२ ॥

शच
ु ौ – पववत्र; दे शे — भर्
ू ीवर प्रततषठाप्य स्थावपत करून; गस्थरर् ्-दृढः आसनर् ् – आसन; आत्र्नः– आपले स्वतःचे;
न- नाही; अतत- अतत, अश्रधक उगच्ितर् ्- उां चावर; न तसेच; अतत – अतत; नीचर् ्- खाली; चैल-अगजन- र्द
ृ ू वस्त्र
आणण र्ग
ृ ाचे कातडे; कुश- आणण कुश, तण
ृ अथवा गवतः उत्तरर् ् - आवरणः तत्र - त्यानांतर; एक अग्रर् ्- एकाग्रतेने
र्नः- र्नः कृत्वा - करून; यत-श्रचत्त- र्न सांयमर्त करून; इगन्िय - इांहिये क्रियः आणण क्रिया; उपववश्य – बसून;
आसने- आसनावर; युज्न्यात ्- अभ्यास केला पाहहजे; योगर् ् – योगाभ्यास; आत्र्- हृदय; ववशुद्धये – ववशुद्धीसाठी.

योगाभ्यासासाठी र्नुषयाने एकाांतस्थळी जाऊन भूर्ीवर कुशासन अांथरावे आणण ते र्ग

ृ चर्म व र्द
ृ ू वस्त्राने आच्छाहदत
करावे. आसन उां चावरही असू नये क्रकां वा अत्यांत खालीही असू नये तसेच आसन पववत्रस्थळी असावे. त्यानांतर योगी
व्यततीने आसनावर दृढतापूवक
म बसावे आणण र्न, इांहिय क्रिया याांचे सांयर्न करून आणण र्नाला एकाग्र करून हृदय
शद्
ु ध करण्यासाठी योगाभ्यास करावा.

तात्पयम : पववत्र स्थान म्हणजेच तीथमस्थळ होय. भारतार्ध्ये योश्रगजन क्रकां वा भगवद्भतत हे स्वगह
ृ ाांचा त्याग करतात
आणण प्रयाग, र्थुरा, वांद
ृ ावन, हृषीकेश आणण हररद्वारसारख्या पववत्र स्थळी वास करतात. अशा हठकाणी यर्ुना
आणण गांगा आदी पववत्र नद्या वाहत असल्याने त्या

२३१

२३२

भगवद्गीता जशी आहे तशी

हठकाणी ते एकाांतवासात योगाभ्यास करतात; परां तु पाश्चात्य लोकाांना हे ववशेषकरून नेहर्ी शतय होत नाही.
र्ोठर्ोठ्या शहराांतील तथाकश्रथत योगसांस्था या भौततक लाभप्राप्ती करण्यार्ध्ये यशस्वी होत असतील; पण
वास्तववक योगाभ्यासासाठी त्या र्ळ
ु ीांच यो्य नाहीत. जो आत्र्सांयर्ी नाही आणण ज्याचे र्न तनश्चल नाही तो
ध्यान करू शकत नाही. म्हणून बह
ृ न्नारदीय पुराणात साांगण्यात आले आहे की, कमलयुगार्ध्ये (वतमर्ान युग) लोक
हे अल्पायष
ु ों, आध्यागत्र्क साक्षात्कारार्ध्ये र्ांद आणण ववववध श्रचताांनी ववचमलत असल्यार्ुळे आध्यागत्र्क
साक्षात्काराचे उत्तर् साधन म्हणजे पववत्र हररनार्ाचे कीतमन होय.

हरे नार् हरे नर् हरे नर्ैव केवलर् ् । कलौ नास्त्येव नास्त्येव नास्त्येव गततरन्यथा ॥

"कलह आणण दां भयत

ु त या यग
ु ार्ध्ये र्त
ु तीचे एकर्ात्र साधन म्हणजे पववत्र हररनार्ाचे कीतमन होय. अन्य कोणतीही
गती नाही. अन्य कोणतीही गती नाही. अन्य कोणतीही गती नाही. "

सर्ं कायमशरोग्रीवं धारयन्नचलं ग्स्र्थरः ।

सम्प्रेक्ष्य नामसकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन ् ॥ १३ ॥

प्रशान्तात्र्ा ववगतभीब्रह्र्चाररव्रते ग्स्र्थतः र्नः संयम्य र्ग्च्चत्तो युक्त आसीत र्त्परः ॥ १४ ॥

सर्र् ् – सरळ काय – शरीर मशरः - मशर; ग्रीवर् ्- र्ान; धारयन ्- धरून; अचलर् ् - अचल; गस्थरः – गस्थर सम्प्रेक्ष्य-
दृष्ी ठे वन
ू ; नामसका नाकाच्या अग्रर् ्- अग्रावर स्वर् ्-स्वतःच्या हदशः – सभोवार; च– सद्
ु धा अनवलोकयन ्– न पाहता
प्रशान्त- अववचमलत; आत्र्ा- र्नः ववगत भी: – भयरहहत; ब्रह्र्चारर-व्रते- ब्रह्र्चारी व्रत पाळून; गस्थतः– गस्थत
होऊन र्नः र्नः सांयम्य पूणमपणे दर्न करून; र्त ्- र्ाझ्यावर ( श्रीकृषण); श्रचत्तः - र्न केंहित करणे; यत
ु तः
वास्तववक योगी; आसीत बसावे; र्त ्- र्ाझ्यावर; पर:– अांततर् ध्येय.

र्नुष्याने आपले शरीर, र्ान आणण र्स्तक उभ्या सरळ रे षेत धरावे आणण नामसकाग्राकडे ग्स्र्थर दृष््ीने पाहावे.
याप्रर्ाणे अववचमलत आणण संयमर्त र्नाने भयरदहत होऊन, कार्जीवनापासून पूणप
म णे र्ुक्त होऊन त्याने हृियात
र्ाझे ध्यान करावे आणण र्ला जीवनाचे परर् लक्ष्य करावे.

तात्पयम : श्रीकृषणाांना जाणणे हे जीवनाचे ध्येय आहे . श्रीकृषण हे प्रत्येक जीवाच्या हृदयात चतभ
ु ज
ुम ववषणुरूप
परर्ात्र्ा रूपार्ध्ये गस्थत असतात. योगाभ्यास हा या अांतयामर्ी ववषणुरूपाचा शोध घेण्यासाठी केला जातो.
याव्यततररतत योगाभ्यासाचा इतर कोणताही हे तू नाही. अांतयामर्ी ववषणर्
ु तू ी म्हणजे, र्नषु याच्या हृदयात वास करणारे
श्रीकृषणाांचे ववस्ताररत रूप आहे . या ववषणर्
ु तू ीचा साक्षात्कार करणे हा ज्याांचा उद्दे श नाही तो ववनाकारण नकली
योगाभ्यासार्ध्ये गुांतलेला आहे आणण त्याचा योगाभ्यास म्हणजे तनगश्चतपणे वेळेचा अपव्ययच आहे . श्रीकृषण

अध्याय ६

ध्यानयोग

लोक १४

२३३

हे च जीवनाचे अांततर् ध्येय आहे त आणण र्नुषयाांच्या हृदयात गस्थत असलेली ववषणुर्ूती ही योगाभ्यासाचे उद्हदष्
आहे . या हृदयगस्थत ववषणर्
ु तू ीचा साक्षात्कार करण्यासाठी र्नषु याने कार्जीवनाचा पण
ू प
म णे त्याग केला पाहहजे आणण
त्यासाठीच त्याने गह
ृ त्याग केला पाहहजे व • एकाांतस्थळी वर साांश्रगतल्याप्रर्ाणे आसनस्थ होऊन एक्े राहहले
पाहहजे. घरार्ध्ये क्रकां वा इतरत्र नेहर्ी र्ैथन
ु करून आणण तथाकश्रथत योग-वगामस उपगस्थत राहून कोणीही योगी होऊ
शकत नाही. र्नुषयाने र्न सांयमर्त करण्याचा आणण सवम प्रकारची इांहियतप्ृ ती ्ाळण्याचा, ज्यार्ध्ये र्ैथुन जीवन
प्रर्ख
ु आहे , अभ्यास करणे आवश्यक आहे . र्हान ऋषी याज्ञवल्तय याांनी बाचायांच्या तनयर्ाांबाबतीत साांश्रगतले आहे
की,

कर्मणा र्नसा वाचा सवामवस्थासु सवमदा । सवमत्र र्ैथुनत्यागो ब्रह्र्चयम प्रचक्षते

"" सवम काळी, सवम पररगस्थतीांत व सवम हठकाणी कर्म, र्न आणण वाचेर्धून र्ैथुनत्याग करण्यास साहाय्य व्हावे हाच
ब्रह्र्चयमव्रताचा उद्दे श आहे ." र्ैथुन भोग करून कोणीही योगाभ्यासाचा यो्य प्रकारे अभ्यास करू शकत नाही.
म्हणून ब्रह्र्चयामचे प्रमशक्षण र्नषु याला बाल्यावस्थेपासन
ू च, जेव्हा र्नषु याला र्ैथन
ु जीवनाचे ज्ञान नसते,
तेव्हापासूनच दे ण्यात येते. पाच वषे वयाच्या र्ुलाांना गुरुकुल क्रकां वा आध्यागत्र्क गुरूच्या आश्रर्ात पाठववले जाते
आणण गरू
ु त्या लहान र्ल
ु ाांना ब्रह्र्चयामत राहण्याची कडक मशस्त लावतात. अशा प्रमशक्षणामशवाय कोणीही
कोणत्याही प्रकारच्या योगार्ध्ये प्रगती करूच शकत नाही र्ग तो ध्यान, ज्ञान क्रकां वा भगततयोग असो. तथावप, जो
र्नषु य केवळ आपल्या पत्नीशी शारीररक सांबांध ठे वन
ू (तेही तनयर्बद्ध) गह
ृ स्थ जीवनाच्या तनयर्ाांचे पालन करतो,
त्या र्नुषयाला सुद्धा ब्रह्र्चारी म्ह्ले जाते. अशा सांयमर्त गह
ृ स्थाांचा भगततपांथार्ध्ये स्वीकार करता येतो, परां तु
ज्ञान आणण ध्यान पांथार्ध्ये गह
ृ स्थ ब्रह्र्चारीला प्रवेशही हदला जात नाही. त्याांना कोणत्याही तडजोडीमशवाय सांपूणम
ब्रह्र्चयमव्रत अतनवायम असते. भतती सांप्रदायार्ध्ये गह
ृ स्थ ब्रह्र्चारीला सांयमर्त र्ैथुन भोग करण्याची अनुर्ती
असते. कारण भगततयोग इतका प्रभावी आहे की, हदव्य भगवत्सेवेत युतत झाल्यार्ुळे आपोआपच र्ैथुन भोगाच्या
आकषमणापासून र्नुषय र्ुतत होतो. भगवद्गीतेर्ध्ये (२.५९) साांगण्यात आले आहे की:

ववषया ववतनवतमन्ते तनराहारस्य दे हहनः ।

रसवजं रसोऽप्यस्य परां तनवतमते

दृष्वा

"इतराांना स्वतःहून इांहियतप्ृ तीपासून ववरतत होण्यास बाध्य व्हावे लागते, परां तु भगवद्भतताला उच्च प्रतीचा रस
प्राप्त झाल्यार्ुळे तो इांहियतप्ृ तीपासून आपोआपच ववरतत होतो. भतताव्यततररतत इतर कोणालाही या उच्च रसाचे
ज्ञान नसते. "

ववगत-भी: जोपयंत र्नुषय पूणप

म णे कृषणभावनाभाववत होत नाही तोपयंत तो तनभमय होऊ शकत नाही. ववकृत
स्र्त
ृ ीर्ुळे जीव भयभीत असतो आणण ववकृत स्र्त
ृ ी म्हणजेच, श्रीकृषणाांशी असणाऱ्या शाश्वत सांबांधाचे ववस्र्रण
होय. श्रीर्द्भागवत (११.२.३७) साांगते की, भयां द्ववतीयामभतनवेशतः स्याद् ईशादयेतस्य ववपयमयोऽस्र्तृ तः, तनभमय
होण्यासाठी कृषणभावना हाच

२३४

भगवद्गीता जशी आहे तशी

एकर्ात्र आधार आहे . म्हणून, पररपूणम अभ्यास केवळ कृषणभावनाभाववत र्नुषयालाच शतय आहे आणण योगाभ्यासाचे
अांततर् ध्येय हे अांतयामर्ी भगवांताांना पाहावयाचे असल्याकारणाने कृषणभावनाभाववत र्नुषय हा सवोत्तर् योगी असतो.
या हठकाणी साांगण्यात आलेली योगपद्धतीची तत्तवे ही तथाकश्रथत लोकवप्रय योगसांस्थाांनी साांश्रगतलेल्या तत्तवाांहून
मभन्न आहे त

युञ्जनेवं सिात्र्ानं योगी तनयतर्ानसः । शाग्न्त तनवामणपरर्ां र्त्संस्र्थार्श्रधगच्छतत ॥ १५ ॥

युञ्जन ्– अभ्यास करूनः एवर् ्- वर साांश्रगतल्याप्रर्ाणे सदा- तनरां तर आत्र्ानर् ्- शरीर, र्न आणण आत्र्ा; योगी-योगी;
तनयत र्ानसः– सांयमर्त र्नाने, शागन्तर् ्- शाांती, तनवामण परर्ार् ्– भौततक जीवनाचा लय करून; र्त ्-सांस्थार् ्-
आध्यागत्र्क ववश्व (भगवद्धार्): अश्रधगच्छतत– प्राप्त करतो.
याप्रर्ाणे शरीर, र्न आणण क्रिया यांच्या संयर्ाचा तनरं तर अभ्यास करून, र्न संयमर्त झालेला योगी, भौततक
जीवनाचा लय करून भगवद्धार्ाची ( श्रीकृष्णांचे तनवास) प्राप्ती करतो.

तात्पयम

योगाभ्यासाच्या अांततर् उद्दे शाचे स्पष्ीकरण आता करण्यात येत आहे . कोणत्याही प्रकारच्या भौततक सुववधा प्राप्त
करण्यासाठी योगाभ्यास नसून भौततक अगस्तत्वाचा लय करण्यासाठी योगाभ्यास असतो. भगवद्गीतेनुसार, जो र्नुषय
आपले शारीररक स्वास्थ्य सुधारण्यासाठी क्रकां वा भौततक मसद्धीची प्राप्ती करण्यासाठी योगाभ्यास करतो तो योगी
नव्हे , तसेच भौततक अगस्तत्वाचा लय म्हणजे 'शून्यात प्रवेश नव्हे . हे शून्यत्व म्हणजे केवळ एक कल्पना आहे .
भगवांताांच्या सषृ ्ीर्ध्ये कोठे ही शून्य नाही. उल् भौततक अगस्तत्वाच्या लयाने र्नुषयाला आध्यागत्र्क ववश्वात,
भगवद्धार्ात प्रवेश करणे शतय होते. भगवद्धार्ाचेही स्पष् वणमन भगवद्गीतेत करण्यात आले आहे . भगवद्धार्
म्हणजे असे हठकाण आहे की, ज्या हठकाणी सूय,म चांि क्रकां वा ववद्युतशततीची र्ुळीच आवश्यकता नाही. भौततक
ववश्वातील सूयामप्रर्ाणेच आध्यागत्र्क जगतातील सवम ग्रहलोक हे स्वयांप्रकामशत आहे त. भगवांताांचे राज्य हे सवमव्यापी
आहे ; परां तु आध्यागत्र्क ववश्व आणण त्यातील ग्रहलोक याांना 'परर्धार्' असे म्ह्ले जाते.

स्वतः भगवांताांनी या हठकाणी साांश्रगतल्याप्रर्ाणे (र्गच्चत, र्त्परः, र्त्स्थानर् ्) ज्याला श्रीकृषणाांचे पूणम ज्ञान आहे
असा एक पररपूणम योगी वास्तववक शाांती प्राप्त करून अांततः त्याांच्या परर्धार्ाची, कृषणलोक क्रकां वा गोलोक
वांद
ृ ावनाची प्राप्ती करतो. ब्रह्र्सांहहतेर्ध्ये (५.३७) साांगण्यात आले आहे की, गोलोक एव तनवसत्यणखलात्र्भूतः -
भगवांत जरी आपल्या गोलोक धार्ार्ध्ये तनत्य तनवास करीत असले तरी आपल्या श्रेषठ आध्यागत्र्क शततीद्वारे ते
सवमव्यापी ब्रह्र् आणण अांतयामर्ी परर्ात्र्ा म्हणून सवमत्र उपगस्थत असतात. श्रीकृषणाांच्या क्रकां वा त्याांच्या ववस्ताररत
ववषणुरूपाच्या यो्य ज्ञानावाचून कोणीही आध्यागत्र्क ववश्वात (वैकांु ठ लोकात) क्रकां वा भगवांताांच्या शाश्वत धार्ात
(गोलोक वांद
ृ ावन) प्रवेश करू शकत नाही. म्हणून

अध्याय ६

लोक १६

ध्यानयोग

२३५

कृषणभावनायत
ु त कर्म करणारा र्नषु य हा पररपण
ू म योगी आहे कारण त्याचे र्न सतत श्रीकृषणाांच्या लीलाांर्ध्ये
तल्लीन झालेले असते. ( स वै र्नः कृषणपदारववन्दयोः) वेदाांर्ध्येही (श्वेताश्वतरोपतनषद् ३.८) आपण पाहतो की,
तर्ेव ववहदत्वातत र्त्ृ यर्
ु ेतत-केवळ भगवान श्रीकृषणाचे ज्ञान झाल्यानेच र्नषु य जन्र्-र्त्ृ यूच्या चिातन
ू पार पडू
शकतो. दस
ु ऱ्या शब्दाांत साांगावयाचे तर, योगाची पूणत
म ा म्हणजे तनषपाप लोकाांना फसववण्यासाठी केलेली जादश्रू गरी
क्रकां वा शारीररक कसरत नव्हे , तर योगाची पण
ू त
म ा म्हणजे भौततक अगस्तत्वातन
ू र्त
ु ती प्राप्त करणे होय.

नात्यश्नतस्तु योगोऽग्स्त न चैकान्तर्नश्नतः ।

न चाततस्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चाजन

ुम ॥ १६ ॥

न–कधीच नाही; अतत—अततशय; अश्नतः – खाणाऱ्याचा त–ु परां तु; योगः – भगवांताांशी युतत होणे; अगस्त–आहे ; न–
तसेच; च – सुद्धा; एकान्तर् ् – र्ुळीच; अनश्नतः – न खाणारा; न— तसेच; च – सुद्धा; अतत – अततशय; स्वप्न
शीलस्य - जो झोपतो; जाग्रतः - जो अततशय जागरण करतो; न— नाही; एव - कधीच; च- आणण; अजन
ुम - हे अजुमना.

हे अजन
ुम ा! जो अत्यश्रधक खातो क्रकं वा अत्यंत अल्प खातो, जो अततशय झोपतो क्रकं वा पुरेसे झोपत नाही, तो योगी
होण्याची शक्यता नाही.

तात्पयमः

या हठकाणी योश्रगजनाांसाठी, आहार आणण तनिा याांचे तनयर्न साांश्रगतले आहे . अततशय खाणे म्हणजे,
प्राणरक्षणाकररता आवश्यक भोजनापेक्षा अश्रधक भोजन खाणे. र्नषु याला पशांच
ू े र्ाांस खाण्याची आवश्यकता नाही,
कारण अन्नधान्य, भाजीपाला, फळे आणण दध
ू इत्यादी ववपुल प्रर्ाणात उपलब्ध आहे . भगवद्गीतेनुसार असे साधे
खाद्यपदाथम सत्तवगण
ु ी असतात. र्ाांसाहार हा रजोगण
ु ार्धील व्यततीांसाठी असतो. म्हणून जे लोक र्ाांसाहार,
र्द्यपान, धूम्रपान करतात आणण श्रीकृषणाांना प्रथर् न अवपमलेले अन्न खातात, त्याांना केवळ दवू षत पदाथम खाल्यार्ुळे
पापकर्ांची फळे भोगावी लागतात. भञ्
ु जते ते त्वघां पापा ये पचन्त्यात्र्कारणात ् जो कोणी इांहियतप्ृ तीकररता खातो,
स्वतःसाठी अन्न मशजववतो आणण आपले अन्न श्रीकृषणाांना अपमण करीत नाही तो केवळ पापच खात असतो. जो
पापभक्षण करतो आणण आपल्या वा्याला आलेल्या अन्नापेक्षा अश्रधक अन्न भक्षण करतो तो पररपूणम योगाभ्यास
करू शकत नाही. श्रीकृषणाांना अपमण केलेले अन्नपदाथम र्नुषयाने ग्रहण करणे हे च सवोत्तर् आहे . कृषणभावनाभाववत
र्नुषय हा श्रीकृषणाांना अपमण न केलेली कोणतीही गोष् ग्रहण करीत नाही. म्हणून, केवळ कृषणभावनाभाववत
र्नुषयच योगाभ्यासार्ध्ये पूणमता प्राप्त करू शकतो. जो र्नुषय स्वतःच्या वैयगततक काल्पतनक उपवास पद्धतीद्वारे ,
कृबत्रर्रीत्या खाण्यापासून दरू राहतो तो योगाभ्यास करू शकत नाही. कृषणभावनाभाववत र्नुषय शास्त्राांच्या
आदे शानुसार उपवास करतो. तो आवश्यकतेपेक्षा अश्रधक उपवास क्रकां वा अश्रधक भोजन ग्रहण करीत नाही आणण
याप्रर्ाणे तो योगाभ्यास करण्यास यो्य असतो. जो आवश्यकतेपेक्षा अश्रधक खातो त्याला झोपेत फारच स्वप्ने
पडतात आणण यार्ुळेच त्याला जरुरीपेक्षा अश्रधक झोपावे लागते. जो चोवीस तासाांपैकी

२३६

भगवद्गीता जशी आहे तशी

सहा तासाांपेक्षा अश्रधक झोपतो तो तनगश्चतच तर्ोगण
ु ाद्वारे प्रभाववत झाला आहे . तर्ोगण
ु ी र्नषु य आळशी आणण
अततशय तनिोन्र्ुखी असतो. असा र्नुषय योगयुतत होऊ शकत नाही.

युक्ताहारववहारस्य युक्तचेष््स्य कर्मसु । युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवतत िःु खहा ॥ १७ ॥

युतत – तनयमर्त आहार– भोजन, आहार ववहारस्य – ववहार, श्रर्पररहार क्रकां वा करर्णूक; युतत तनयमर्तः चेष्स्य–
तनवामहाकररता कर्म करणारा, कर्मसु – कतमव्य करण्यार्ध्ये युतत – तनयमर्त स्वप्न-अवबोधस्य–झोपणे आणण जागरण;
योगः– पररहारक योगाभ्यास, भवतत — होतो; दःु खहा-दःु ख

जो र्नष्ु य आपल्या आहार, तनिा, ववहार क्रकं वा करर्णक

ू आणण कर्म करण्याच्या सवयीत तनयमर्त असतो, तो
योगाभ्यासाद्वारे सवम सांसाररक िःु खांचे तनिान करू शकतो.

तात्पयम

आहार, तनिा, भय आणण र्ैथुन या शारीररक गरजाांच्या अततरे कार्ुळे योगाभ्यासातील प्रगतीर्ध्ये अडथळा येऊ
शकतो. आहाराचा ववचार केल्यास केवळ भगवत ् प्रसादाचे सेवन केल्यानेच आहार-तनयर्न होऊ शकते.
भगवद्गीतेनुसार (९.२६) भगवान श्रीकृषणाांना भाजीपाला, फूल, अन्नधान्य, दध
ू इत्यादी अपमण केले जाते. या प्रकारे
कृषणभावनाभाववत र्नुषय हा आपोआपच र्नुषयाने ग्रहण करण्यास अयो्य असे अन्न क्रकां वा सत्तवगुणववरहहत अन्न
खाण्याचे ्ाळतो. तनिे ववषयी साांगावयाचे तर, कृषणभावनाभाववत र्नुषय सतत कृषणभावनाभाववत कर्म करण्यार्ध्ये
दक्ष असतो आणण म्हणून तनिे त घालववलेला अनावश्यक काळ हा त्याच्यासाठी र्ोठ्या हानीप्रर्ाणेच असतो. अव्यथम
कालत्वर् ्-कृषणभावनाभाववत र्नुषय हा, भगवत ् सेवेर्ध्ये युतत झाल्यावाचून आपला वाया गेलेला एक क्षणही सहन
करू शकत नाही. म्हणून तो केवळ अत्यावश्यक आहे तततकेच झोपतो. याबाबतीत त्याचे आदशम म्हणजे श्रील रूप
गोस्वार्ी आहे त. श्रील रूप गोस्वार्ी तनरां तर कृषणसेवेर्ध्ये र््न राहायचे आणण दोन तासाांपेक्षा अश्रधक कधीच झोपत
नसत आणण काही वेळा तर दोन तासही नाही. हररदास ठाकूर हे आपल्या जपर्ाळे वर प्रततहदन तीन लाख वेळा जप
केल्यावाचन
ू प्रसादही ग्रहण करीत नसत क्रकां वा झोपतही नसत. कर्ामचा ववचार केल्यास, कृषणभावनाभाववत र्नषु य हा
श्रीकृषणाांशी असांबांश्रधत असे कोणतेही कायम करीत नाही. म्हणून त्याचे कर्म हे कधीच इांहियतप्ृ तीर्ुळे कलुवषत होत
नाही. इांहियतप्ृ तीचा प्रश्नच उद्भवत नसल्यार्ळ
ु े कृषणभावनाभाववत र्नषु याला फावला वेळ कधीच असत नाही. तो
आपले कर्म, वाणी, तनिा, जागत
ृ ी आणण इतर सवम शारीररक कायामर्ध्ये तनयमर्त असल्याने त्याला कोणतेही भौततक
दःु ख नसते.

यिा ववतनयतं श्रचत्तर्ात्र्न्येवावततष्ठते । तनस्पह

ृ ः सवमकार्ेभ्यो युक्त इत्युच्यते तिा ॥ १८ ॥

यदा – जेव्हा; ववतनयतर् ् - ववमशष्पणे तनयमर्त केलेले श्रचत्तर् ्-र्न आणण र्नाची काये;
आत्र्तन- अध्यात्र्ार्ध्ये; एव तनगश्चतपणे अवततषठते गस्थत होतो; तनस्पह
ृ ः आकाांक्षारहहत क्रकां वा तनःस्पह
ृ ; सवम-सवम
प्रकारच्या कार्ेभ्यः भौततक इांहियतप्ृ ती युततः– योगार्ध्ये व्यवगस्थतपणे गस्थर झालेला; इतत- याप्रर्ाणे उच्यते
म्ह्ला जातो; तदा त्या वेळी.

योगाभ्यासाद्वारे योगी जेव्हा आपली र्ानमसक काये तनयमर्त करतो आणण सवम भौततक आकांक्षापासून र्ुक्त होऊन
अध्यात्र्ार्ध्ये ग्स्र्थत होतो, तेव्हा तो यर्थायोनयपणे योगयक्
ु त झाल्याचे म्ह्ले जाते.

तात्पयमः

योगी र्नुषय आणण साधारण र्नुषय याांच्या क्रियाांर्धील फरक हाच आहे की, योगी र्नुषय हा भौततक वासनाांर्ध्ये
प्रर्ुख असणाऱ्या कार्-वासनासहहत इतर सवम वासनाांचे शर्न करतो. पररपूणम योगी आपल्या र्ानमसक क्रियाांर्ध्ये
इतका तनयमर्त असतो की, तो कोणत्याही भौततक कार्नेने ववचमलत होत नाही. श्रीर्द्भागवतात साांश्रगतल्याप्रर्ाणे
(९.४.१८-२०) या पूणामवस्थेची प्राप्ती कृषणभावनाभाववत र्नुषयाला आपोआपच होते.

सवै र्नः कृषणपदारववन्दयोवमचाांमस वैकुण्ठगण

ु ानव
ु णमने । करौ हरे र्गम न्दरर्ाजमनाहदषु श्रतु तां चकाराच्यत
ु सत्कथोदये ॥
र्ुकुन्दमलांगालयदशमने दृशौ तभत्ृ यगात्रस्पशेऽ सांगर्र् ् । घ्राणां च तत्पादसरोजसौरभे श्रीर्त्तुलस्या रसनाां तदवपमते ॥ पादौ
हरे : क्षेत्रपदानस
ु पमणे मशरो हृषीकेशपदामभवांदने । कार्ां च दास्ये न तु कार्काम्यया यथोत्तर्श्लोकजनाश्रया रततः ॥

"अांबरीष र्हाराज याांनी सवमप्रथर् आपले र्न, भगवान श्रीकृषणाांच्या चरणकर्लाांवर केंहित केले आणण त्यानांतर
िर्शः त्याांनी आपली वाचा, भगवांताांच्या हदव्य गुणाांचे वणमन करण्यार्ध्ये युतत केली; आपले हात, भगवांताांच्या
र्ांहदराचे र्ाजमन करण्यार्ध्ये युतत केले; आपले कान, भगवत ्-कथाांच्या श्रवणार्ध्ये आपले नेत्र, भगवांताांचे हदव्य रूप
पाहण्यार्ध्ये; आपले शरीर, भतताांच्या शरीरास स्पशम करण्यार्ध्ये; आपली नामसका, भगवांताांना अपमण केलेल्या
कर्ळफुलाांचा सुवास घेण्यार्ध्ये आपली गजह्वा, भगवांताांच्या चरणकर्लाांवर अपमण केलेल्या तुळसीपत्राांचे रसास्वादन
करण्यार्ध्ये आपले पाय, तीथमक्षेत्राांना आणण भगवांताांच्या र्ांहदराला जाण्यार्ध्ये; आपले र्स्तक, भगवांताांना अमभवांदन
करण्यार्ध्ये आणण आपली इच्छा, भगवांताांची इच्छापूती करण्यार्ध्ये सांल्न केली. या सवम हदव्य क्रिया शुद्ध
भगवद्भततासाठी यो्यच आहे त. "

तनववमशेषवादी अनय
ु ायाांसाठी, या हदव्य अवस्थेचे वणमन करता येणे शतय नाही, परां तु र्हाराज अांबरीष याांच्या
क्रियाांच्या उपयुत
म त वणमनावरून हदसून येते की, कृषणभावनाभाववत र्नुषयासाठी ही अवस्था अत्यांत व्यवहायम आणण
सहजसल
ु भ असते. जोपयंत भगवांताांच्या स्र्रणाद्वारे र्न भगवांताांच्या चरणकर्लाांवर गस्थत केले जात नाही तोपयंत
अशा हदव्य क्रियाांर्ध्ये युतत होणे अशतय असते. म्हणून भगवद्भततीर्ध्ये या ववहहत क्रियाांना अचमन क्रकां वा
भगवद्सेवेर्ध्ये सवम इांहियाांना युतत करणे असे म्हणतात. इांहिये आणण र्नाला कायमरत ठे वणे आवश्यक असते.
केवळ तनग्रह करणे व्यवहायम नाही, म्हणून सवमसार्ान्य लोकाांना आणण

२३८
भगवद्गीता जशी आहे तशी

ववशेषकरून जे सांन्यासाश्रर्ी नाहीत त्याांच्यासाठी वर साांश्रगतल्याप्रर्ाणे, इांहियाांना आणण र्नाला

हदव्य क्रियाांर्ध्ये र््न करणे ही हदव्यत्वाच्या प्राप्तीसाठी पररपूणम ववधी आहे . या ववधीला

भगवद्गीतेर्ध्ये यत
ु त म्हणण्यात आले आहे .

यर्था िीपो तनवातस्र्थो नेङ्गते सोपर्ा स्र्त

ृ ा ।

योश्रगनो यतश्रचत्तस्य युञ्जतो योगर्ात्र्नः ॥ १९ ॥

यथा— ज्याप्रर्ाणे दीपः – हदवा तनवात स्थ:- वायरू हहत स्थळी न होत नाही इङ्गते – हे लकावे खाणे; सा–ही; उपर्ा –
उपर्ाः स्र्त
ृ ा- र्ानली जाते; योश्रगनः – यो्याच्या; यत-श्रचत्तस्य ज्याचे र्न सांयमर्त आहे , युञ्जतः तनरां तर युतत
असलेले योगर् ्-ध्यानार्ध्ये आत्र्नः अध्यात्र्ावर

जेर्थे वाऱ्याचे संचलन नाही त्या दठकाणी ज्याप्रर्ाणे िीप संर्थपणे तेवत राहतो

त्याप्रर्ाणे संयमर्त र्नाचा योगी आत्र्तत्त्वावरील आपल्या ध्यानार्ध्ये सिै व ग्स्र्थर असतो.

तात्पयम आपल्या आराध्य भगवांताांवरील अववचमलत तनरां तर ध्यानाद्वारे अध्यात्र्ार्ध्ये त झालेला वास्तववक
कृषणभावनाभाववत भतत हा वायूरहहत स्थळी असलेल्या हदव्याप्रर्ाणे गस्थर असतो.

यत्रोपरर्ते श्रचत्तं तनरुद्धं योगसेवया ।

यत्र चैवात्र्नात्र्ानं पश्यन्नात्र्तन तुष्यतत ॥ २० ॥

सख
ु र्ात्यग्न्तकं यत्तद्बद्
ु श्रधग्राह्यर्तीग्न्ियर् ् । वेवत्त यत्र न चैवायं ग्स्र्थतश्चलतत तत्त्वतः ॥ २१ ॥

यं लब्धध्वा चापरं लाभं र्न्यते नाश्रधकं ततः । यग्स्र्ग्स्र्थतो न िःु खेन गुरुणावप ववचाल्यते ॥ २२ ॥

तं ववद्याहुःखसंयोगववयोगं योगसंज्ञज्ञतर् ् ॥ २३ ॥
यत्र - ज्या अवस्थेर्ध्ये; उपरर्ते- बांद होते (कारण र्नषु याला हदव्य सख
ु ाची प्राप्ती होते); श्रचत्तर् ् र्ानमसक क्रिया;
तनरुद्धर् ् - ववषयाांपासून तनवत्त
ृ ी योग-सेवया- योगाभ्यासाद्वारे ; यत्र- ज्या च सुद्धाः एव तनगश्चतच आत्र्ना- ववशुद्ध
र्नाने आत्र्ानर् ् आत्र्ाः पश्यन ्– गस्थतीचा साक्षात्कार होऊन; आत्र्तन- आत्म्यार्ध्ये तषु यतत– सांतषु ् होतो; सख
ु र् ्-
सुख: आत्यगन्तकर् ् - परर्ः यत ् – जे; तत ्- ते बुद्श्रध बुद्धीने ग्राह्यर् ्- ग्राह्य अतीगन्ियर् ्- हदव्य क्रकां वा इांहियातीतः
वेवत्त – जाणतो; यत्र – ज्यार्ध्ये; न कधीच नाही; च- सद्
ु धा एव तनगश्चतपणे; अयर् ् - तो; गस्थतः – गस्थत; चलतत –
ववचमलत होतो; तत्तवतः तत्तवापासून क्रकां वा सत्यापासून; यर् ् – जे; लब्ध्वा प्राप्ती झाल्यावर च- सुद्धा अपरर् ्- इतर
काही लाभर् ् - लाभ, र्न्यते र्ानतो; न कधीच नाही; अश्रधकर् ् अश्रधकः ततः त्याहून; यगस्र्न ् – ज्यार्ध्ये गस्थत
गस्थत

ध्यानयोग

झालेला न कधीच नाही; दःु खेन – दःु खाने; गुरुणा अवप- जरी अततशय कठीण असले तरी; वववाल्यते ववचमलत क्रकां वा
डळर्ळीत होतो; तर् ्- त्याला; ववद्यात ्- तू जाणले पाहहजेस; दःु ख सांयोग - भौततक सांसगामर्ुळे होणारे दःु ख; ववयोगर् ्
– सर्ूळ नाश क्रकां वा ववयोग; योग-सक्षज्ञतर् ् योगस्थ सर्ाधी म्ह्ले जाते.

प्रलोक २३

२३९

। योगाभ्यासाद्वारे र्नष्ु याचे र्न जेव्हा सांसाररक र्ानमसक क्रियांपासन

ू पण
ू प
म णे संयमर्त होते, तेव्हा त्या अवस्र्थेला
पररपूणम सर्ाधी असे म्हणतात. या सर्ाधी अवस्र्थेचे लक्षण आहे की, यार्ुळे र्नुष्य ववशुद्ध र्नाद्वारे आत्म्याचे
अवलोकन करण्यात आणण आत्म्यार्ध्ये संतष्ु ् होण्यात व आनंि प्राप्त करण्यात सर्र्थम होतो. त्या आनंिर्य
अवस्र्थेत दिव्य इंदियांद्वारे साक्षात्कार झालेल्या अर्यामि दिव्य सुखार्ध्ये र्नुष्य ग्स्र्थत होतो. याप्रर्ाणे ग्स्र्थत
झाल्यावर, सत्यापासन
ू कधीच ढळत नाही आणण या सत्याची प्राप्ती झाल्यावर, याहून अश्रधक श्रेष्ठ असे काही असेल
असे त्याला वा्त नाही. अशा अवस्र्थेर्ध्ये ग्स्र्थत झाल्यावर र्ोठर्ोठ्या संक्ांर्ध्येही ववचमलत होत नाही. भौततक
संसगामर्ळ
ु े तनर्ामण होणाऱ्या िःु खापासन
ू हीच यर्थार्थम वास्तववक र्क्
ु ती आहे .

तात्पयमः

योगाभ्यासाद्वारे र्नुषय िर्ािर्ाने भौततक सांकल्पनेपासून ववरतत होतो. योगतत्तवाांचे हे प्रर्ुख लक्षण आहे आणण
यानांतर र्नुषय सर्ाश्रधस्थ होतो अथामत आत्म्याचे परर्ात्म्याशी तादात्म्य न करता, योगी व्यततीला हदव्य र्न
आणण हदव्य बुद्धीद्वारे परर्ात्म्याचा साक्षात्कार होतो. योगाभ्यास हा थोड्याफार प्रर्ाणात पतांजली योगपद्धतीवर
आधाररत आहे . काही अनश्रधकृत भाषयकार आत्म्याचे परर्ात्म्याशी तादात्म्य करण्याचा प्रयत्न करतात आणण
अद्वैतवादी यालाच र्त
ु ती सर्जतात, परां तु त्याांना पतांजली योगपद्धतीचा वास्तववक उद्दे श ज्ञात नसतो. पतांजली
योगार्ध्ये हदव्य आनांदाचा स्वीकार करण्यात आला आहे , पण अद्वैतवादी या हदव्य आनांदाचा स्वीकार करीत नाहीत,
कारण अद्वैतवाद धोतयात येण्याची त्याांना भीती वा्ते. ज्ञान आणण ज्ञाता याांच्यार्धील द्वैताचा स्वीकार
अद्वैतवादी करीत नाहीत; परां तु या श्लोकार्ध्ये, हदव्य इांहियाांद्वारे अनभ
ु वाला येणाऱ्या हदव्य आनांदाचा स्वीकार
करण्यात आला आहे . योगपद्धतीचे प्रमसद्ध प्रततपादक पतांजली र्ुनी आपल्या योगसूत्रार्ध्ये (३.३४) साांगतात की
परु
ु षाथमशन्
ू यानाां गण
ु ानाां प्रततप्रसवः कैवल्यां स्वरूपप्रततषठा वा श्रचततशगततररतत. ही श्रचततशगतत क्रकां वा अांतरां गा शतती
हदव्य आहे . पुरुषाथम म्हणजे धर्म, अथम, कार् आणण शेव्ी भगवांताांशी एक होण्याचा प्रयत्न होय. या भगवांताांशी
ववलीन होण्यालाच अद्वैतवादी कैवल्यर् ् असे म्हणतात, परां तु पतांजलीनुसार हे कैवल्यर् ् म्हणजे अांतरां गा क्रकां वा हदव्य
शतती होय, ज्याद्वारे जीवाला आपल्या र्ूळ स्वरूपाची जाणीव होते. श्री चैतन्य र्हाप्रभूांच्या शब्दाांत, या अवस्थेला
चेतोदपमणर्ाजमनर् ् क्रकां वा र्नरूपी र्मलन आरसा स्वच्छ करणे असे म्हणतात. हे र्ाजमन म्हणजेच वास्तववक र्ुतती
क्रकां वा •भवर्हादावाग्नतनवामपणर् ् होय. तनवामणाचा मसद्धाांतही प्रारां मभक अवस्थेर्ध्ये या तत्तवाांशी • मर्ळताजुळता
आहे . श्रीर्दभागवतार्ध्ये (२.१०.६) यालाच स्वरूपेण व्यवगस्थततः असे म्ह्ले आहे . भगवद्गीतेच्या या श्लोकार्ध्येही
याचीच पुष्ी करण्यात आली आहे .

२४०

भगवद्गीता जशी आहे तशी

तनवामण क्रकां वा भौततक अांतानांतर आध्यागत्र्क क्रियाांची क्रकां वा कृषणभावना म्ह्ल्या जाणाऱ्या भगवत्सेवेची अमभव्यतती
होते. श्रीर्द्भागवताच्या शब्दाांत स्वरूपेण व्यवगस्थततः अथामत आत्म्याचे हे च वास्तववक जीवन आहे . भौततक दोषाांर्ुळे
दवू षत झालेल्या आध्यागत्र्क जीवनाच्या अवस्थेला र्ाया असे म्हणतात. या भौततक ववषयाांपासन
ू र्त
ु त होणे म्हणजे
जीवाच्या र्ूळ शाश्वत स्वरूपाचा ववनाश नव्हे . या गोष्ीचा स्वीकार पतांजलीांनी कैवल्यां स्वरूपप्रततषठा वा
श्रचततशगततररतत या शब्दाांत केला आहे . ही श्रचततशतती क्रकां वा हदव्य आनांद म्हणजेच वास्तववक जीवन आहे . वेदान्त
सूत्रार्ध्येही (१.१.१२) याला आनन्दर्योऽभ्यासात ् म्हणून पुष्ी दे ण्यात आली आहे . हा स्वाभाववक हदव्य आनांद
म्हणजेच योगाचे अांततर् ध्येय आहे आणण हा हदव्यानांद भगततयोगाच्या आचरणाने सहज साध्य होतो. भगततयोगाचे
ववस्तत
ृ वणमन भगवद्गीतेच्या सातव्या अध्यायात करण्यात येईल.

या अध्यायार्ध्ये वणमन केल्याप्रर्ाणे योगपद्धतीर्ध्ये सांप्रज्ञात सर्ाश्रध आणण असांप्रज्ञात सर्ाश्रध असे सर्ाधीचे दोन
प्रकार आहे त. जेव्हा र्नुषय ववववध तागत्तवक अन्वेषणाांनी हदव्य गस्थतीर्ध्ये गस्थत होतो तेव्हा त्याने सांप्रज्ञात सर्ाधी
प्राप्त केल्याचे म्ह्ले जाते. असांप्रज्ञात सर्ाधीर्ध्ये साांसाररक आनांदाशी र्ुळीच सांबांध राहत नाही, कारण या
अवस्थेत र्नुषय इांहियाांपासून प्राप्त होणाऱ्या सवम प्रकारच्या सुखाांच्या पलीकडे गेलेला असतो. योगी एकदा या हदव्य
अवस्थेत गस्थर झाला म्हणजे, तो त्यापासन
ू कधीच ववचमलत होत नाही. जोपयंत तो या स्थानाची प्राप्ती करीत नाही
तोपयंत तो अयशस्वीच राहतो. ववववध प्रकारच्या इांहियतप्ृ तीांनी युतत आजचा तथाकश्रथत योगाभ्यास म्हणजे
ववपयामसच आहे . सांभोग आणण र्द्यपान करण्यात र््न असलेला योगी म्हणजे एक थ््ा आहे . योगसाधनेतील
मसद्धीकडे जे योगी आकवषमत होतात ते सुद्धा योगार्ध्ये पूणप
म णे गस्थत नसतात. जर योश्रगजन, योगाच्या उपफळाांनी
आकवषमले गेले तर, या श्लोकार्ध्ये साांश्रगतल्याप्रर्ाणे, ते पूणामवस्था प्राप्त करू शकत नाही. म्हणन
ू ज्या व्यतती
आसनाांच्या कसरतीच्या प्रदशमनात क्रकां वा मसद्धी प्राप्तीच्या र्ागे लागल्या आहे त, त्याांनी जाणले पाहहजे की, या प्रकारे
त्याांनी योगाभ्यासाचा उद्दे श गर्ावला आहे .

या युगार्ध्ये सवोत्तर् योगपद्धती म्हणजे कृषणभावना आहे कारण ती कधीच तनषफळ ठरत नाही.
कृषणभावनाभाववत र्नुषय आपल्या कायामर्ध्ये इतका सुखी असतो की, तो इतर कोणत्याही सुखाची आकाांक्षा करीत
नाही. या दां भग्रस्त युगात हठयोग, ध्यानयोग आणण ज्ञानयोग याांच्या अभ्यासात अनेक ववघ्ने येतात; पण कर्मयोग
क्रकां वा भगततयोगाच्या आचरणात अन्य प्रश्नच उद्भवत नाही.

जोपयंत भौततक शरीर अगस्तत्वात आहे तोपयंत आहार, तनिा, भय आणण र्ैथन
ु या शारीररक गरजा भागवाव्याच
लागतात, परां तु ववशुद्ध भगततयोग क्रकां वा कृषणभावनेर्ध्ये गस्थत झालेला र्नुषय आपल्या शारीररक गरजा
भागववताना इांहियाांना उत्तेगजत करीत नाही. याउल् वाई् गोष्ीांचा चाांगला उपयोग करून तो जीवनासाठी अतनवायम
अशाच गोष्ीांचा स्वीकार करतो आणण कृषणभावनेतील हदव्य सुखाचा उपभोग घेतो. अपघात, रोगराई, ्ां चाई, आपल्या
वप्रय नातलगाांचा र्त्ृ यू इत्यादी आपत्कालीन घ्नाांबद्दल तो अनास्था दाखववतो; परां तु भगततयोग क्रकां वा

अध्याय

२४

ध्यानयोग

२४१

कृषणभावनायत
ु त आपल्या कतमव्याांचे पालन करण्यात तो सदै व तत्पर असतो. अपघातासारख्या आपतीर्ळ
ु े तो
आपल्या कतमव्यापासून कधीच ववचमलत होत नाही. भगवद्गीतेत (२.१४) साांश्रगतले आहे की,
आगर्ापातयनोऽतनत्यास्ताांगस्तततक्षस्व भारत. अशा सवम आपत्कालीन आपत्तीना तो सहन करतो, कारण त्याला र्ाहीत
असते की अशा आपत्ती येतात आणण जातात आणण त्यार्ुळे आपल्या कतमव्याांवर त्याचा काही पररणार् होत नाही.
याप्रर्ाणे तो योगाभ्यासातील परर्मसद्धी प्राप्त करतो.
 स तनश्चयेन योक्तव्यो योगोऽतनववमण्णचेतसा

सङ्कल्पप्रभवान्कार्ांस्त्यक्त्वा सवामनशेषतः ।

र्नसैवेग्न्ियग्रार्ं ववतनयम्य सर्न्ततः ॥ २४ ॥

सः- त्या; तनश्चयेन – दृढतनश्चयाने; योततव्य:- अभ्यास केला पाहहजे; योगः– योगाचा; अतनववमण्ण-चेतसा–ववचमलत न
होता; सङ्कल्प – र्ानमसक तकम; प्रभवान ्–उत्पन्न; कार्ान ्– भौततक कार्नाः त्यतत्वा - त्याग करून सवामन ्– सवम;
अशेषतः– पूणप
म णे; र्नसा- र्नाद्वारे ; एव्व–तनगश्चतपणे; इगन्िय-ग्रार्र् ्– सांपूणम इांहिय सर्ूह; ववतनयम्य – तनयमर्त
करून; सर्न्ततः सवम बाजूांनी.

र्नष्ु याने दृढ तनश्चयाने आणण श्रद्धेने योगाभ्यासार्ध्ये यक्

ु त झाले पादहजे आणण त्याने योगर्ागामतन
ू ववचमलत होऊ
नये. र्ानमसक तकामर्ुळे उत्पन्न झालेल्या सवम भौततक कार्नांचा पूणम त्याग करून र्नाद्वारे सवम इंदियांना सवम
बाजंन
ू ी संयमर्त केले पादहजे.

तात्पयमः

योगाच्या अभ्यासकाने दृढतनश्चयी असावे आणण ववचमलत न होता धैयामने अभ्यास करावा. र्नुषयाला अांततर्
यशप्राप्तीची शाश्वती असली पाहहजे आणण यशप्राप्तीर्ध्ये जरी ववलांब लागला तरी त्याने तनरुत्साही न होता
दृढतनश्चयी होऊन योगाभ्यास केला पाहहजे. खडतर अभ्यासकाला नतकीच यश प्राप्त होते. भगततयोगाबद्दल रूप
गोस्वार्ी साांगतात की:

उत्साहागन्नश्चयाद्धैयामत्तत्तत्कर्मप्रवतमनात ् सांगत्यागात्सतो वत्त

ृ ेः षड्मभभमगततः प्रमसद्ध्यतत ॥

"अांतःकरणपव
ू क
म उत्साह, तनश्चय आणण धैयामने भतताांच्या सत्सांगार्ध्ये ववहहत कायांचे पालन करून व पण
ू प
म णे
सत्तवगुणाने युतत होऊन कायम केल्यार्ुळे र्नुषय यशस्वीपणे भगततयोगाचे अनुसरण करू शकतो." (उपदे शार्त
ृ ३)

धैयामच्या बाबतीत साांगावयाचे झाल्यास, सर्ुिाच्या ला्ाांर्ध्ये अांडे हरववलेल्या ह््वीचे उदाहरण र्नुषयाने अनुसरले
पाहहजे. एका ह््वीने सर्ुिक्रकनाऱ्यावर आपली अांडी घातली होती; परां तु र्हासागराने आपल्या ला्ाांबरोबर ती अांडी
वाहून नेली. हे पाहून ह््वी अत्यांत क्षुब्ध झाली आणण ततने सागराला आपली अांडी परत दे ण्यास साांश्रगतले. सर्ुिाने
ततच्या ववनांतीकडे लक्षही हदले नाही. म्हणून ततने सर्ुि आ्ववण्याचा तनश्चय केला. ततने आपल्या लहानशा चोचीने
पाणी आणण्यास सुरुवात केली आणण ततच्या अशतयप्रायः धैयामकडे पाहून

२४२

भगवद्गीता जशी आहे तशी

सवमजण ततचा उपहास करू लागले. ततच्या धैयामची वाताम सवमत्र पसरली आणण शेव्ी भगवान श्रीववषणूचे वाहन,
र्हाकाय गरुडाच्या कानी ही गोष् गेली. त्याला आपल्या बहहणीबद्दल करुणा वा्ली आणण म्हणन
ू तो ह््वीला
पाहण्यास आला. लहानशा ह््वीचे धैयम पाहून गरुड ततच्यावर प्रसन्न झाला आणण त्याने ह््वीला र्दत करण्याचे
आश्वासन हदले. याप्रर्ाणे गरुडाने तात्काळ सर्ुिाला ह््वीची अांडी परत दे ण्यास साांश्रगतले, अन्यथा तो स्वतः
सर्ुिाला आ्ववण्याचे, ह््वीचे कार् पत्करील. यार्ुळे सर्ुि भयभीत झाला आणण त्याने ह््वीची अांडी परत केली.
अशा प्रकारे गरुडाच्या कृपेने ह््वी अततशय आनांदी झाली.

त्याचप्रर्ाणे योगाभ्यास, ववशेषकरून कृषणभावनायुतत भगततयोग म्हणजे एक कठीण गो असल्याप्रर्ाणे वा्े ल, परां तु
जो कोणी दृढतेने तनयर्ाांचे पालन करतो, त्याला भगवांत नतकीच साहाय्य करतात, कारण जे स्वतःला र्दत करतात
त्याांना भगवांत र्दत करतात.

शनैः शनैरुपरर्ेद्बुद्ध्या धतृ तगह

ृ ीतया आत्र्संस्र्थं र्नः कृत्वा न क्रकग्ञ्चिवप श्रचन्तयेत ् ॥ २५ ॥

शनैः – हळूहळू, शनैः – िर्ािर्ाने उपरर्ेत ् र्नुषयाने आवरले बुद्ध्या-बुद्धीने धतृ त गह

ृ ीतया— दृढ ववश्वासाने युतत,
आत्र्-सांस्थर् ्- सर्ाधीर्ध्ये र्नः- र्नः कृत्वा - करून न - नाही; क्रकगञ्चत ् – इतर काहीही; अवप- सुद्धा श्रचन्तयेत ् -
ववचार करावा.

हळूहळू, िर्शः दृढववश्वासाने युक्त झालेल्या बुद्धीद्वारे सर्ाधीर्ध्ये र्नुष्याने ग्स्र्थत झाले पादहजे आणण याप्रर्ाणे
र्न केवळ आत्म्यावर ग्स्र्थर केले पादहजे व इतर कशाचाही ववचार करू नये.

तात्पयमः

यो्य ववश्वास आणण बुद्धीद्वारे र्नुषयाने िर्श: इांहियाांच्या क्रियाांचा लय केला पाहहजे. यालाच प्रत्याहार असे
म्हणतात. दृढववश्वास, ध्यान आणण इांहियतनग्रह याांद्वारे र्न सांयमर्त करून र्नाला सर्ाधीस्थ करावे. त्या वेळी
दे हात्र्बुद्धीर्ुळे प्रभाववत होण्याची शतयता राहत नाही. दस
ु ऱ्या शब्दाांत साांगावयाचे तर, भौततक शरीर असेपयंत जरी
र्नषु याचा भौततक प्रकृतीशी सांपकम असला तरी त्याने इांहियतप्ृ ती करण्याचा ववचार करू नये. परर्ात्म्याच्या
आनांदाव्यततररतत इतर कोणत्याही आनांदाचा त्याने ववचार करू नये. कृषणभावनेच्या प्रत्यक्ष आचरणाने ही गस्थती
सहजपणे प्राप्त होते.

यतो यतो तनश्चलतत र्नश्चञ्चलर्ग्स्र्थरर् ् । ततस्ततो तनयम्यैतिात्र्न्येव वशं नयेत ् ॥ २६ ।।

यतः यतः – जेथे जेथे; तनश्चलतत- ववचमलत होते; र्नः- र्न चञ्चलर् ्– चांचल; अगस्थरर् ् - अगस्थर; ततः ततः –
तेथून तेथून तनयम्य - तनयमर्त करून; एतत ् – हे ; आत्र्तन- आत्म्याच्य हठकाणी; एव – तनगश्चतच; वशर् ् - वश;
नयेत ् - ताब्यात आणावे.

आपल्या चंचल आणण अग्स्र्थर स्वभावार्ुळे र्न जेर्थे जेर्थे भरक्ते तेर्थून र्नुष्याने ते खेचून घ्यावे आणण
आत्म्याच्या तनयंत्रणात आणावे.

अध्याय ६

ध्यानयोग

शलोक २८

२४३

तात्पयमः

र्नाचा स्वभाव चांचल आणण अगस्थर आहे , परां तु आत्र्साक्षात्कारी योगी व्यततीने र्नाद्वारे वश न होता, र्नाला
वश केले पाहहजे. जो र्नाला आणण इांहियाांनाही सांयमर्त करतो, त्याला गोस्वार्ी क्रकां वा स्वार्ी असे म्हणतात आणण
र्नाचे ज्याच्यावर तनयांत्रण आहे त्याला गो पक्रकां वा इांहियाांचा दास असे म्हणतात. गोस्वार्ी व्यततीला इांहियसुखाची
पातळी र्ाहीत असते. हदव्य इांहियसुखार्ध्ये, इांहिये ही इांहियाांचे स्वार्ी, हृषीकेश, श्रीकृषण याांच्या सेवेर्ध्ये युतत
असतात. ववशुद्ध इांहियाांद्वारे केलेल्या श्रीकृषणाांच्या सेवेलाच कृषणभावना असे म्हणतात. इांहियाांना पूणप
म णे तनयांबत्रत
करण्याचा हाच र्ागम आहे . अश्रधक काय साांगावे, योगाभ्यासाची हीच परर्मसद्धी आहे .

प्रशान्तर्नसं ह्येनं योश्रगनं सुखर्त्त

ु र्र् ् । उपैतत शान्तरजसं

ब्रह्र्भूतर्कल्र्षर् ् ॥ २७ ।।

प्रशान्त–शाांत, श्रीकृषणाांच्या चरणकर्लाांवर गस्थत र्नसर् ्– ज्याचे र्न; हह — तनगश्चतच; एनर् ्– हे ; योश्रगनर् ्–योगी;
सुखर् ्–सुख; उत्तर्र् ् – परर्ोच्च उपैतत – प्राप्त करतो; शान्त-रजसर् ्— ज्याांचा रजोगुण शाांत झाला आहे ; ब्रह्र्-भूतर् ्-
ब्रह्र्ाशी सांबांश्रधत आपल्या स्वरूपाच्या ज्ञानाद्वारे प्राप्त झालेली र्त
ु ती; अकल्र्षर् ् – पव
ू स
म श्रां चत पापाांतन
ू र्त
ु त.

ज्या योगी र्नुष्याचे र्न र्ाझ्यावर ग्स्र्थर झाले आहे , त्याला तनग्श्चतच दिव्य सुखाची परर्ावधी प्राप्त होते. तो
रजोगुणाच्या पलीकडे असतो, त्याला ब्रह्र्ाशी असलेल्या गुणात्र्क स्वरूपाचा साक्षात्कार होतो आणण याप्रर्ाणे तो
आपल्या पूवक
म र्मफलांपासून र्ुक्त होतो.
 तात्पयमः

भौततक दोषाांतून र्ुतत होणे आणण भगवांताांच्या हदव्य सेवेर्ध्ये गस्थत होणे म्हणजेच ब्रह्र्भूत अवस्था होय.
र्द्भगततां लभते परार् ् (भगवद्गीता १८.५४) जोपयंत र्नषु याचे र्न भगवांताांच्या चरणकर्लाांवर गस्थत होत नाही
तोपयंत तो ब्रह्र्भूत अवस्थेर्ध्ये राहू शकत नाही. स वै र्नः कृषणपदारववन्दयो: भगवांताांच्या हदव्य प्रेर्र्यी
सेवेर्ध्ये तनरां तर यत
ु त राहणे क्रकां वा कृषणभावनाभाववत राहणे म्हणजेच, सवम भौततक दोषाांतन
ू आणण रजोगुणातन
ू
र्ुतत होणे होय.

युञ्जन्नेवं सिात्र्ानं योगी ववगतकल्र्षः ।

सुखेन ब्रह्र्संस्पशमर्त्यन्तं सुखर्श्नुते ॥ २८॥

युञ्जन ्– योगाभ्यासार्ध्ये युतत होणे; एवर् ् – याप्रर्ाणे सदा – नेहर्ी; आत्र्ानर् ् – आत्र्ा; योगी– योगी, जो
परर्ात्म्याच्या सांपकामत आहे ; ववगत–पासन
ू र्त
ु त; कल्र्षः – कल्र्ष क्रकां वा भौततक दोष; सख
ु ेन–हदव्य सख
ु ार्ध्ये;
ब्रह्र्-सांस्पशमर् ्- ब्रह्र्ाशी तनरां तर सांल्न असलेला; अत्यन्तर् ्- परर्ोच्च; सुखर् ् – सुख अश्नुते – प्राप्त करतो.

याप्रर्ाणे योगाभ्यासार्ध्ये तनरं तर युक्त असलेला योगी सवम भौततक िोषांतून र्ुक्त होतो आणण भगवंतांच्या दिव्य
प्रेर्र्यी सेवेर्ध्ये, पररपूणम सख
ु ाच्या परर्ोच्च अवस्र्थेची प्राप्ती करतो.

२४४

भगवद्गीता जशी आहे तशी

तात्पयमः

आत्र्साक्षात्कार म्हणजे भगवांताांशी सांबांश्रधत आपले वैधातनक स्वरूप जाणणे होय. जीव हा भगवांताांचा अांश आहे
आणण भगवांताांची हदव्य सेवा करणे हे च त्याचे स्वरूप आहे . ब्रह्र्ाशी असणाऱ्या या हदव्य सांबांधालाच ब्रह्र्-सांस्पशम
असे म्ह्ले जाते.
सवमभत
ू स्र्थर्ात्र्ानं सवमभत
ू ातन चात्र्तन ।

ईक्षते योगयुक्तात्र्ा सवमत्र सर्िशमनः ॥ २९ ॥

सवम-भूत-स्थर् ्–सवम प्राण्याांत गस्थत; आत्र्ानर् ् – परर्ात्र्ा; सवम – सवम; भूतातन - जीव; च सुद्धा; आत्र्तन—
आत्म्यार्ध्ये; ईक्षते– पाहतो; योग-युतत-आत्र्ा —कृषणभावनाभाववत र्नुषय; सवमत्र सवमत्रः सर्-दशमनः सर्भावनेने
पाहणारा.

वास्तववक योगी, सवम प्राणणर्ात्रांर्ध्ये र्ला पाहतो आणण सवम प्राणणर्ात्रांना सुद्धा र्ाझ्यार्ध्ये पाहतो. तनःसंिेह
आत्र्साक्षात्कारी व्यक्ती र्ला ( भगवंतांना) सवमत्र पा

तात्पयमः

कृषणभावनाभाववत योगी हा पररपूणम िष्ा असतो, कारण तो परब्रह्र् श्रीकृषणाांना, परर्ात्र्ा रूपाने प्रत्येकाच्या
हृदयात गस्थत असल्याचे पाहतो. ईश्वरः सवमभत
ू ानाां हृद्दे शेऽजन
ुम तत षठतत, भगवांत आपल्या परर्ात्र्ा रूपात कुत्रा
आणण ब्राह्र्ण दोघाांर्ध्येही वास करतात. पररपूणम योगी जाणतो की, भगवांत हे तनत्य हदव्यच असतात आणण ते
कुत्र्यार्ध्ये वास करोत अथवा ब्राह्र्णार्ध्ये वास करोत, भौततक प्रकृतीने ते प्रभाववत होत नाहीत. हीच भगवांताांची
परर् सर्दृष्ी होय. स्वतांत्र आत्र्ाही प्रत्येक हृदयार्ध्ये गस्थत असतो; परां तु तो सवमव्यापी नसतो. आत्र्ा आणण
परर्ात्म्यार्ध्ये हाच भेद आहे . जो वास्तववकपणे योगाभ्यास करीत नाही तो हे पाहू शकत नाही. कृषणभावनाभाववत
र्नुषय हा श्रीकृषणाांना श्रद्धायुतत आणण श्रद्धाहीन दोन्ही प्रकारच्या र्नुषयाांर्ध्ये पाहू शकतो. स्र्त
ृ ीर्ध्ये याला
पुढीलप्रर्ाणे पुष्ी दे ण्यात आली आहे . आततत्तवाच्च र्ातत्ृ वाच्च आत्र्ा हह परर्ो हररः भगवांत हे सवम जीवाांचे
उगर्स्थान असल्यार्ुळे ते पालनकताम आणण र्ातेप्रर्ाणे आहे त. ज्याप्रर्ाणे र्ाता सवम र्ुलाांशी सर्ानतेने वागते
त्याचप्रर्ाणे परर्वपता (क्रकां वा र्ाता) भगवांतही सर्ानतेने वागतात. म्हणून परर्ात्र्ा प्रत्येक जीवार्ध्ये तनत्य वास
करतो.

बाह्यतः सद्
ु धा प्रत्येक जीव भगवांताांच्या शततीर्ध्ये गस्थत आहे . सातव्या अध्यायार्ध्ये साांश्रगतले जाईल, की
र्ुख्यतः भगवांताांच्या आध्यागत्र्क क्रकां वा परा आणण भौततक क्रकां वा अपरा या दोन शतती आहे त. जीव जरी
आध्यागत्र्क शततीचे अांश असले तरी ते भौततक शततीद्वारे बद्ध होतात. याप्रर्ाणे जीव हे सदै व भगवांताांच्या
शततीतच गस्थत असतात. कोणत्या ना कोणत्या प्रकारे प्रत्येक जीव हा भगवांताांर्ध्ये गस्थत आहे . योगी सवांकडे
सर्दृष्ीने पाहतो, कारण त्याला र्ाहीत असते की, सवम जीव आपापल्या कर्मफलाांनस
ु ार ववववध अवस्थाांर्ध्ये असले,
तरी ते सदासवमदा भगवांताांचे सेवकच असतात. जेव्हा जीव भौततक शततीत असतात तेव्हा ते भौततक इांहियाांची सेवा
करतात आणण जेव्हा ते आध्यागत्र्क शततीत असतात तेव्हा ते भगवांताांची प्रत्यक्ष सेवा करतात. कोणत्याही दशेर्ध्ये
जीव हा परर्ेश्वराचा सेवकच असतो. ही सर्दृष्ी कृषणभावनाभाववत व्यततीकडे पूणप
म णे असते.

अध्याय
३१

ध्यानयोग

यो र्ां पश्यतत सवमत्र सवं च र्तय पश्यतत । "तस्याहं न प्रणश्यामर् स च र्े न प्रणश्यतत ॥ ३० ॥

य:- जो; र्ार् ् - र्ला; पश्यतत— पाहतो; सवमत्र सवमत्र; सवमर् ्- सवम; च - आणण; र्तय - र्ाझ्या हठकाणी; पश्यतत–
पाहतो; तस्य- त्याच्यासाठी; अहर् ्-र्ी; न नाही प्रणश्यामर् र्ी दरु ावती क्रकां वा अांतरतो सः- तो च- सुद्धा; र्े र्ला; न
नाही; प्रणश्यतत- र्ुकतो.

जो र्ला सवमत्र पाहतो आणण सवम काही र्ाझ्यार्ध्ये पाहतो, त्याला र्ी कधी िरु ावत नाही, तसेच तोही र्ला कधी
िरु ावत नाही.

तात्पयमः

कृषणभावनाभाववत व्यतती तनगश्चतच भगवान श्रीकृषणाांना सवमत्र पाहते आणण सवम काही श्रीकृषणाांर्ध्ये पाहते. अशी
व्यतती भौततक प्रकृतीच्या सवम तनरतनराळ्या अमभव्यततीांना पाहात असल्याचे हदसते; परां तु सवम काही श्रीकृषणाांच्याच
शततीचे प्रक्ीकरण असल्याचे त्याला ज्ञान असल्याने प्रत्येक गोष्ीत त्याला श्रीकृषणाांच्या उपगस्थतीची जाणीव
असते. श्रीकृषणाांमशवाय कोणतीही गोष् अगस्तत्वात राहू शकत नाही आणण श्रीकृषण हे च सवम गोष्ीांचे अश्रधपती
आहे त, हे च कृषणभावनेचे आधारभूत तत्तव आहे . कृषणभावना म्हणजे कृषणप्रेर्ाची पररपतवता होय आणण ही गस्थती
भौततक र्ोक्षाच्याही अतीत आहे . आत्र्साक्षात्काराच्या अतीत, या कृषणभावनेच्या स्तरावर भतत श्रीकृषणाांशी एकरूप
होतो, अथामत भततासाठी श्रीकृषण हे च सवमस्व होतात आणण भतत कृषणप्रेर्र्य होतो. त्यानांतर भगवांत आणण भतत
याांच्यार्ध्ये अत्यांत तनक् सांबांध प्रस्थावपत होतात. त्या अवस्थेर्ध्ये जीवाचा कधीच ववलय होऊ शकत नाही. तसेच
भगवांतही भतताच्या दृष्ीआड होत नाहीत. श्रीकृषणाांर्ध्ये ववलीन होणे म्हणजे आध्यागत्र्क ववनाशच आहे . भतत
असा धोका पत्करीत नाही. ब्रह्र्सांहहतेर्ध्ये साांगण्यात आले आहे की, (५.३८) प्रेर्ाञ्जनच्छुररत भगततववलोचनेन

सन्तः सदै व हृदयेषु ववलोकयगन्त ।

यां श्यार्सुन्दरर्श्रचन्त्यगुणस्वरूपां

गोववन्दर्ाहदपुरुषां तर्हां भजामर् ॥

"र्ी आहदपुरुष श्रीगोववांदाांना प्रणार् करतो ज्याांना भतत प्रेर्रूपी अांजनाने र्ाखलेल्या नेत्राांनी पाहतात. भतताच्या
हृदयार्ध्ये तनवास करणाऱ्या श्रीगोववांदाांना, त्याांच्या शाश्वत श्यार्सांद
ु र रूपार्ध्ये पाहहले जाते. "
या अवस्थेत, भगवान श्रीकृषण भतताच्या दृष्ीपुढे कधीही अगोचर होत नाहीत, तसेच भततही भगवांताांच्या दृष्ीआड
होत नाही. हृदयागस्थत परर्ात्म्याला पाहणाऱ्या योगीच्या बाबतीतही हीच गोष् लागू पडते. असा योगी ववशद्
ु ध भतत
बनतो आणण स्वतःच्या ठायी भगवांताांना पाहहल्याववना क्षणभर जगणेही तो सहन करू शकत नाही.

सवमभूतग्स्र्थतं यो र्ां भजत्येकत्वर्ाग्स्र्थतः ।

सवमर्था वतमर्ानोऽवप स योगी र्तय वतमते ॥ ३१ ॥

२४५

२४६

भगवद्गीता जशी आहे तशी

सवम-भूत-गस्थतर् ्– प्रत्येक जीवाच्या हृदयार्ध्ये गस्थतः यः - जो; र्ार् ्–र्ाझी; भजतत– भगततभावाने सेवा करतो;
एकत्वर् ् - एकरूपत्वार्ध्ये; आगस्थतः - गस्थत झालेला; सवमथा - सवम प्रकारे ; वतम-र्ान: – गस्थत होऊन; अवप – जरी;
सः – तो; योगी-योगी; र्तय – र्ाझ्यार्ध्ये, वतमते- राहतो.

जो योगी र्ी आणण परर्ात्र्ा अमभन्न असल्याचे जाणन

ू परर्ात्म्याच्या भग्क्तपूणम सेवेर्ध्ये यक्
ु त होतो, तो सवम
पररग्स्र्थतीत र्ाझ्यार्ध्ये सिै व तनवास करतो.

तात्पयमः

परर्ात्म्यावर ध्यान करीत असलेला योगी आपल्या अांतयामर्ी श्रीकृषणाांचे ववस्ताररत रूप असलेल्या चतुभज
ुम शांख,
चि, गदा, पद्र्धारी श्रीववषणूांना पाहात असतो. योगी व्यततीने जाणले पाहहजे की, श्रीववषणू आणण श्रीकृषण हे
अमभन्न आहे त. या परर्ात्र्ा रूपार्ध्ये श्रीकृषणच प्रत्येकाच्या हृदयार्ध्ये तनवास करतात. मशवाय असांख्य जीवाच्या
हृदयात गस्थत असणाऱ्या असांख्य परर्ात्म्यार्ध्ये कोणताही भेद नाही. तसेच, श्रीकृषणाांच्या हदव्य प्रेर्र्यी सेवेर्ध्ये
सदै व युतत असलेल्या कृषणभावनाभाववत व्यततीर्ध्ये आणण परर्ात्म्यावर ध्यान करण्यात र््न असलेल्या पररपूणम
योगी व्यततीर्ध्येही र्ुळीच भेद नाही. कृषणभावनाभाववत योगी, भौततक जगतात असताना जरी ववववध कर्ांर्ध्ये
गुांतलेला असला तरी तो श्रीकृषणाांर्ध्येच सदै व गस्थत असतो. याला श्रील रूप गोस्वार्ीांच्या भगततरसार्त
ृ मसांधू
(१.२.१८७) र्ध्ये पुष्ी दे ण्यात आली आहे . तनणखलास्वप्यवस्थासु जीवन्र्ुततः स उच्यते-कृषणभावनाभाववत कर्म
करणारा भगवद्भतत हा आपोआपच र्ुतत झालेला असतो. नारदपांचरात्र याला पुष्ी दे ते: ।
हदतकालाद्यनगच्छन्ने कृषणे चेतो ववधाय च ।

तन्र्यो भवतत क्षक्षप्रां जीवो ब्रह्र्णण योजयेत ् ॥

"सवमव्यापी आणण दे श-कालातीत श्रीकृषणाांच्या हदव्य स्वरूपावर ध्यान एकाग्र केल्याने र्नुषय श्रीकृषणाांच्या श्रचांतनात
तल्लीन होतो आणण र्ग त्याांच्या हदव्य सहवासाच्या सुखर्य अवस्थेची त्याला प्राप्ती होते. "

कृषणभावना म्हणजे योगाभ्यासातील परर्ोच्च सर्ाश्रधस्थ अवस्था होय. श्रीकृषण हे च परर्ात्र्ारूपाने प्रत्येकाच्या
हृदयार्ध्ये उपगस्थत आहे त, केवळ या ज्ञानानेच योगी तनदोष होतो. भगवांताांच्या या अश्रचांत्य शततीबद्दल वेद
(गोपालतापतन उपतनषद् १.२१) पुढीलप्रर्ाणे साांगतात, एकोऽवप सन्बहुधा योऽवभातत-भगवांत जरी एकच असले तरी ते
असांख्य हृदयाांर्ध्ये उपगस्थत आहे त. त्याचप्रर्ाणे स्र्तृ तशास्त्रात साांगण्यात आले आहे की:

एक एव परो ववषणःु सवमव्यापी न सांशयः । ऐश्वयामद् रूपर्ेकां च सय

ू व
म त ् बहुधेयते ॥

" श्रीववषणू हे एकच आहे त, तरीही तनगश्चतच ते सवमव्यापी आहे त. ज्याप्रर्ाणे सूयम एकाच वेळी अनेक हठकाणी हदसतो
त्याचप्रर्ाणे आपले एकच रूप असले तरी ते आपल्या अश्रचांत्य शततीच्या प्रभावाने सवमत्र उपगस्थत आहे त. "

श्लोक ३३

ध्यानयोग

आत्र्ौपम्येन सवमत्र सर्ं पश्यतत योऽजन

ु म । सख
ु ं वा यदि वा िःु खं स योगी परर्ो र्तः ॥ ३२ ॥

आत्र्- आपल्या स्वतःच्या; औपम्येन- तुलनेने सवमत्र सवमत्र सर्र् ्-सर्दृष्ीने पश्यतत पाहतोः यः – जो; अजन
ुम — हे
अजन
ुम ; सुखर् ् – सुख, वा – क्रकां वा; यहद – जरी; वा— अथवा; दःु खर् ् - दःु खः सः असा; योगी योगी परर्ः परर्,
पररपूणम र्तः र्ानला जातो.

हे अजन
ुम ! जो आपल्या स्वतःच्या तुलनेने, सवम जीवांकडे त्यांच्या सुखार्ध्ये आणण िःु खार्ध्ये, वास्तववक सर्तेने
पाहतो तोच पररपण
ू म योगी होय.

तात्पयमः

जो कृषणभावनाभाववत आहे तो पररपण

ू म योगी होय. त्याला आपल्या अनभ
ु वाच्या आधारे सवांच्या सख
ु ाची आणण
दःु खाची जाणीव असते. जीवाच्या दःु खाचे कारण म्हणजे त्याला भगवांताांशी असलेल्या आपल्या सांबांधाचे झालेले
ववस्र्रण होय आणण सख
ु ाचे कारण म्हणजे, श्रीकृषण हे च र्नषु याच्या सवम कर्ामचे परर्भोतता आहे त, सवम भर्
ू ी
आणण लोकाांचे अश्रधपती आहे त आणण सवम जीवाांचे प्रार्ाणणक हहतश्रचांतक आहे त, हे जाणणे होय. पररपूणम योगी जाणतो
की, प्राकृततक गण
ु ाांर्ळ
ु े बद्ध झालेला जीव हा श्रीकृषणाांशी असलेल्या आपल्या सांबांधाची ववस्र्त
ृ ी झाल्यार्ळ
ु े बत्रववध
भौततक तापाांच्या अधीन होतो. कृषणभावनाभाववत असलेला र्नुषय हा सुखी असल्याकारणाने तो श्रीकृषणाांच्या
ज्ञानाचा सवमत्र प्रसार करण्याचा प्रयत्न करतो. पररपण
ू म योगी हा, कृषणभावनाभाववत होण्याच्या र्हत्तवाचा सवमत्र प्रसार
करण्याचा प्रयत्न करीत असल्याने तो जगातील सवोत्तर् परोपकारी आहे आणण तो भगवांताांचा अत्यांत वप्रय सेवक
आहे . न च तस्र्ान ् र्नुषयेषु कगश्चन्र्े वप्रयकृत्तर्ः (भगवद्गीता १८.६९). दस
ु ऱ्या शब्दाांत साांगावयाचे तर, भगवांताांचा
भतत हा सदै व सवम जीवाांच्या कल्याणाकडे लक्ष दे त असतो आणण या प्रकारे तो वास्तववकपणे प्रत्येकाचा मर्त्र आहे .
तो सवोत्तर् योगी आहे , कारण तो स्वतःच्या वैयगततक लाभासाठी योगमसद्धीची अमभलाषा करीत नाही तर तो
इतराांच्या हहताकररता प्रयत्नशील असतो. तो आपल्या बरोबरीच्या जीवाांचा र्त्सर करीत नाही. भगवांताांचा ववशुद्ध
भतत आणण केवळ आपल्या वैयगततक उन्नतीची कार्ना करणारा योगी, याांच्यार्ध्ये हाच फरक आहे . पूणरू
म पाने
ध्यान करण्यासाठी एकाांतवास स्वीकारलेला जो योगी असतो तो, प्रत्येक र्नुषयाला कृषणभावनाभाववत करण्याचा
प्रयत्न करणाऱ्या भतताइतपत पररपूणम असू शकत नाही.

अजन
ुम उवाच

योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन र्धुसूिन । एतस्याहं न पश्यामर् चञ्चलत्वाग्त्स्र्थतत ग्स्र्थरार् ् ॥ ३३ ॥

अजन
ुम ः उवाच- अजन
ुम म्हणालाः यः अयर् ्- ही पद्धतो योगः– योग: खया- तुर्च्याकडून: प्रोततः वणणमतः साम्येन
सार्ान्यतः र्ध-ु सूदन हे र्धुसूदन: एतस्य पाचो: अहर् ् - र्ोः नाही; पश्यामर् पाहतो: चञ्चलत्वात ्-चांचल असल्यार्ुळे
गस्थततर् ् गस्थती: गस्थरार् ्

२४७

भगवद्गीता जशी आहे तशी

२४८

अजन
ुम म्हणाला: हे र्धस
ु ि
ू न! तम्
ु ही सांश्रगतलेली योगपद्धती ही र्ला अव्यवहायम ग्आ असह्य वा्ते, कारण र्न हे
चंचल आणण अग्स्र्थर आहे .

तात्पयमः

शुचौ दे शे पासून प्रारां भ होणाऱ्या आणण योगी परर्ः या शब्दाांर्ध्ये अांत होणाऱ्या योगपद्धतीचे वणमन भगवान
श्रीकृषणाांनी अजुमनाला केले, त्या पद्धतीचा अजुनाने अस्वीकार केला. कारण त्याला वा्ले की, आपण या
योगपद्धतीचा अभ्यास करण्यात असर्थ आहात या कमलयुगार्ध्ये सार्ान्य र्नुषयाला गह
ृ त्याग करून, वनार्ध्ये
क्रकां वा अरण्यार्ध्ये एकाांतवासात, योगाभ्यास करण्यासाठी जाणे शतय नाही. या यग
ु ाचे लक्षण आहे की, र्नषु य
आयुषय अत्यांत अल्प असेल आणण या अल्पायुषी जीवनासाठीसुद्धा त्याला अत्यांत कठीण सांघषम करावा लागेल.
साध्या व्यावहाररक साधनाांनी सद्
ु धा आत्र्साक्षात्कार करून घेण्याकडे लोक गांभीरपणे प्रवत्त
ृ होत नाहीत, तर र्ग या
कठीण योगपद्धतीबद्दल तर बोलायलाच नको. कारण या योगपद्धतीत, जीवनववधी, आसनस्थ होण्याची पद्धत,
स्थानाची तनवड आणण भौततक कायांपासन
ू र्नाला अनासतत करणे इत्यादी गोष्ी तनयांबत्रत कराव्या लागतात.
व्यवहायम र्नुषय या नात्याने अजन
ुम या योगपद्धतीचा अभ्यास करण्यास सवम प्रकारे यो्य असला तरी, त्याला या
योगपद्धतीचे आचरण करणे अशतय वा्ले. तो राजघराण्यातील होता आणण असांख्य गुणाांनी युतत होता, तो र्हान
योद्धा होता, दीघामयुषी होता आणण सवांत र्हत्तवपूणम म्हणजे तो पुरुषोत्तर् भगवान श्रीकृषणाांचा तनक्स्थ सखा होता.
पाच हजार वषांपूवी, आता आपल्याकडे आहे त त्यापेक्षा पुषकळ चाांगल्या सुववधा अजन
ुम ाकडे होत्या; पण तरीही त्याने
ही योगपद्धती नाकारली. वस्तुतः अजन
ुम ाने या योगपद्धतीचा अभ्यास केल्याचे आपल्याला इततहासात कुठे ही आढळत
नाही. म्हणून वतमर्ान कमलयुगार्ध्ये या योगपद्धतीचे आचरण सार्ान्यतः अशतयप्रायः सर्जले पाहहजे. अथामत,
काही अत्यांत थोड्या दमु र्मळ र्नुषयाांना ही योगपद्धती शतय असू शकेल; परां तु सवमसार्ान्य लोकाांना ही एक अशतय
गोष् आहे . जर पाच हजार वषांपूवी ही गस्थती होती तर सद्यगस्थतीबद्दल काय बोलावे ? जे या योगपद्धतीचे
ववववध योगसांस्थाांर्ध्ये आणण योगवगामर्ध्ये अनुकरण करीत आहे त ते जरी सर्ाधानी असले तरी केवळ कालापव्यय
करीत आहे त. त्याांना अमभष्ध्येयाचे पूणप
म णे अज्ञान आहे .

चञ्चलं दह र्नः कृष्ण प्रर्ाश्रर्थ बलवदृढर् ् ।

तस्याहं तनग्रहं र्न्ये वायोररव सि

ु ष्ु करर् ् ॥ ३४॥

चञ्चलर् ्–चांचल; हह—तनगश्चतच; र्नः – र्न; कृषण – हे कृषण; प्रर्ाश्रध–ववचमलत करणारे ; बल-वत ्–बलवान; दृढर् ्–
दरु ाग्रही; तस्य- त्याचे; अहर् ् -र्ी; तनग्रहर् ्–तनग्रह करणे; र्न्ये– र्ला वा्ते; वायोः – वायूच्या; इव-प्रर्ाणे; स-ु
दषु करर् ्-कठीण क्रकां वा दषु कर

हे कृष्ण ! र्न हे चंचल, उच्छृंखल, िरु ाग्रही आणण अत्यंत बलवान असल्यार्ुळे र्नाचा तनग्रह करणे हे वायूला
तनयंत्रत्रत करण्यापेक्षाही अत्यंत कठीण आहे असे र्ला वा्ते.

तात्पयमः

र्न हे इतके बमलषठ आणण दरु ाग्रही आहे की, ते जरी बुद्धीच्या अधीन असले तरी ते कधीकधी बुद्धीवरही प्रभुत्व
गाजववते. व्यवहारी जगात अनेक ववरोधी शततीांचा सार्ना क राव्या

लागणाऱ्या र्नुषयाला र्न सांयमर्त करणे तनगश्चतच अत्यांत कठीण आहे . र्नुषयाला मर्त्र आणण शत्रू दोघाांबद्दलही
कृबत्रर्पणे सर्भाव असू शकेल, पण अांततर्तः कोणताही साांसाररक र्नषु य असे करू शकत नाही. कारण र्नाला
सांयमर्त करणे हे वादळी वायाला तनयांबत्रत करण्याहूनही कठीण आहे . वेदाांर्ध्ये (कठोपतनषद् १.३.३-४) साांश्रगतले आहे
की,

आत्र्ानां रश्रथनां ववद्श्रध शरीरां रथर्ेव च

बद्
ु श्रधां तु सारश्रथां ववद्श्रध र्नः प्रग्रहर्ेव च । इगन्ियाणण हयानाहुववमषयाांस्तेषु गोचरान्स

आत्र्ेगन्ियर्नोयुततां भोतते त्याहुर्न

म ीवषणः ॥

"भौततक दे हरूपी रथार्ध्ये जीव हा स्वार आहे आणण बद्

ु धी ही त्याची सारथी आहे . र्न हे लगार् आहे आणण इांहिये
घोडे आहे त. याप्रर्ाणे जीव हा र्न आणण इांहियाांच्या सहवासात सुख क्रकां वा दःु ख उपभोगतो, असे र्हान ववचारवांत
सर्जतात. " बद्
ु धीने र्नाला र्ागमदशमन केले. पाहहजे; परां तु र्न हे इतके बलवान आणण दरु ाग्रही आहे की, ज्याप्रर्ाणे
जुना् रोग औषधाच्या गुणकाररतेवरही र्ात करतो त्याप्रर्ाणे र्न र्नुषयाच्या बुद्धीवरही र्ात करते. असे र्न
योगाभ्यासाद्वारे सांयमर्त केले पाहहजे; परां तु अजन
ुम ासारख्या साांसाररक र्नुषयाला असा योगाभ्यास व्यवहायम नव्हता.
आधुतनक र्नुषयाबद्दल तर आपण काय बोलावे ? येथे योगजलेली उपर्ा यो्यच आहे की, र्नुषयाला वाहणाऱ्या
वायूला आवरणे कठीण आहे आणण त्यापेक्षा कठीण म्हणजे उच्छृांखल र्नाला आवरणे होय. र्नाला सांयमर्त
करण्याचा सहजसुलभ र्ागम म्हणजे, चैतन्य र्हाप्रभूांनी साांश्रगतल्याप्रर्ाणे पूणम नम्र भावाने 'हरे कृषण 'र्हार्ांत्राचे
कीतमन करणे होय. याची ववधी आहे स वै र्नः कृषण पदारववन्दयोः र्नुषयाने आपले र्न पूणप
म णे श्रीकृषणाांर्ध्ये
रर्र्ाण केले पाहहजे. केवळ असे केल्यानेच र्नास ववचमलत करणाऱ्या इतर गोष्ीां र्ध्ये र्न युतत होणार नाही.

श्रीभगवानव
ु ाच

असंशयं र्हाबाहो र्नो ितु नमग्रहं चलर् ् । अभ्यासेन तु कौन्तेय वैरानयेण च गह्
ृ यते ॥ ३५ ॥

श्री भगवान ् उवाच – श्री भगवान म्हणाले; असांशयर् ् - तन:सांशय; र्हा-बाहो— हे र्हाबाही; र्नः – र्नः दतु नमग्रहर् ् –
तनग्रह करण्यास कठीणः चलर् ्– चांचल अभ्यासेन - अभ्यासाने; तु परां तु कौन्तेय – हे कांु ततपुत्रा; वैरा्येण वैरा्याने;
च- सुद्धा; गह्
ृ यते–सांयमर्त करता येते.

भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले हे र्हाबाहू कौंतेया! चंचल र्नाला संयमर्त करणे तनःसंशय अत्यंत कठीण आहे ; पण योनय
अभ्यासाने आणण अनासक्तीद्वारे र्नाला वश करणे शक्य आहे .

तात्पयमः

अजन
ुम ाने म्ह्ल्याप्रर्ाणे हे केखोर र्नाला वश करणे कठीण असल्याचे भगवांताांनी

र्ान्य केले, पण त्याच वेळी भगवांत सच

ु ववतात की, अभ्यास आणण वैरा्याने र्नाला वश

करणे शतय आहे . हा अभ्यास म्हणजे काय ? सद्यगस्थतीत, पववत्र स्थळी तनवास करणे,

२५०

भगवद्गीता जशी आहे तशी

परर्ात्म्यावर र्न केंहित करणे, र्न आणण इांहिये सांयमर्त करणे, ब्रह्र्चयम पालन करणे एकाांतवासात राहणे इत्यादी
कठोर तनयर्ाांचे पालन कोणीही करू शकत नाही. तरीही कृषणभावनेर्ध्ये, र्नषु य नवववधा भगततपण
ू म सेवेर्ध्ये यत
ु त
होतो. या नवववधा भततीर्धील सवमप्रथर् पायरी म्हणजे कृषणलीलाांचे श्रवण होय. र्नाला सवम कल्र्षापासून शुद्ध
करण्याचे हे हदव्य आणण प्रभावी र्ाध्यर् आहे . र्नुषय, कृषणलीलाांचे गजतके अश्रधक श्रवण करतो तततका तो अश्रधक
प्रबुद्ध होतो आणण र्नाला श्रीकृषणाांपासून दरू नेणाऱ्या सवम गोष्ीांपासून अनासतत होतो. ज्या कायामर्ुळे भगवद्भतती
होत नाही, अशा कायामपासून र्नाला ववरतत केल्याने वैरा्याचे मशक्षण सहजपणे प्राप्त होते. वैरा्य म्हणजे भौततक
प्रकृतीपासून अनासतती आणण अध्यात्र्ार्ध्ये र्न युतत करणे होय. तनववमशेषवादी आध्यागत्र्क अनासतती ही,
कृषणसेवेर्ध्ये र्न आसल करण्यापेक्षा अत्यांत कठीण आहे . कृषणसेवेर्ध्ये र्न आसतत असते ही गोष् व्यवहायम
आहे , कारण कृषणलीलाांचे श्रवण केल्यार्ुळे र्नुषय आपोआपच परर्ात्म्यावर आसतत होतो. या आसततीला
परे शानुभूती क्रकां वा आध्यागत्र्क तप्ृ ती असे म्ह्ले जाते. ज्याप्रर्ाणे भुकेल्या र्नुषयाला अन्नाचा प्रत्येक घास
खाल्यावर सर्ाधान प्राप्त होत असते, भक
ु े ला असताना र्नषु य गजतके अश्रधक खातो तततका तो सर्ाधानी होतो
आणण तततकीच शतती त्याला प्राप्त होते, त्याचप्रर्ाणे भगततपूणम सेवा केल्याने र्नुषयाला हदव्य सर्ाधान प्राप्त होते,
कारण त्याचे र्न भौततक ववषयाांपासन
ू अनासतत होते. हे कुशल उपचार आणण यो्य पथ्य क्रकां वा आहार यार्ळ
ु े
होणाल्या रोगतनवारणाप्रर्ाणे आहे . म्हणून भगवान श्रीकृषणाांच्या हदव्य लीलाांचे श्रवण करणे हा उन्र्त्त र्नासाठी
केलेला कुशल उपचार आहे आणण कृषणप्रसाद ग्रहण करणे हा रो्यासाठी यो्य असे पथ्य आहे . हा उपचार म्हणजेच
कृषणभावनेची पद्धती आहे .

असंयतात्र्ना योगो िष्ु प्राप इतत र्े र्ततः ।

वश्यात्र्ना तु यतता शक्योऽवाप्तुर्ुपायतः ॥ ३६॥

असांयत – उच्छृांखल; आत्र्ना – र्नाने; योगः – आत्र्साक्षात्कार; दषु प्रापः – प्राप्त करण्यास कठीण; इतत – याप्रर्ाणे;
र्े – र्ाझे; र्ततः - र्तः वश्य सांयमर्त केलेल्या; आत्र्ना-र्नाद्वारे तु परां तु; यतता—प्रयत्न करताना; शतय : –
शतय; अवाप्तुर् ् – प्राप्त करणे; उपायतः – यो्य साधनाांनी,

ज्याचे र्न उच्छृंखल आहे त्याला आत्र्साक्षात्कार होणे कठीण आहे ; परं तु ज्याचे र्न संयमर्त आहे आणण जो योनय
साधनांद्वारे प्रयत्न करतो त्याला तनग्श्चतच यशाची शाश्वती आहे , असे र्ाझे र्त आहे .

तात्पयमः

भगवांत साांगतात की, र्नाला भौततक कायांपासून अनासतत करण्यासाठी जो र्नुषय यो्य उपचाराांचा स्वीकार करीत
नाही तो कदाश्रचतच आत्र्साक्षात्कारार्ध्ये यशप्राप्ती करू शकतो. योगाभ्यासाचा प्रयत्न करताना, र्नाला भौततक
सुखोपभोगार्ध्ये रत करणे म्हणजे वरून पाणी ओतताना अ्नी पे्ववण्याचा प्रयत्न केल्याप्रर्ाणे आहे . र्ानमसक
सांयर्नामशवाय • योगाभ्यास करणे म्हणजे केवळ कालापव्यय होय. योगाचा असा हा दे खावा भौततकदृष्या
लाभदायक असू शकेल, परां तु आध्यागत्र्क साक्षात्काराच्या दृष्ीने पाहहल्यास असा योगाभ्यास |
ध्यानयोग

लोक ३७

व्यथम आहे . म्हणन

ू र्नषु याने आपले र्न तनरां तर भगवांताांच्या हदव्य प्रेर्र्यी सेवेर्ध्ये सांल्न करून त्याला सांयमर्त
केले पाहहजे. जोपयंत र्न कृषणभावनेर्ध्ये युतत होत नाही तोपयंत ते गस्थर आणण सांयमर्त होऊ शकत नाही.
कृषणभावनाभाववत र्नुषय हा सहजपणे, ववशेष असे प्रयास न करताच योगाभ्यासाचे फळ प्राप्त करतो; परां तु
योगाभ्यासक कृषणभावनाभाववत झाल्यामशवाय यशप्राप्ती करू शकत नाही.

२५९

अजन
ुम उवाच

अयततः श्रद्धयोपेतो योगाच्चमलतर्ानसः । अप्राप्य योगसंमसद्श्रध कां गततं कृष्ण गच्छतत ॥ ३७॥

अजन
ुम ः उवाच–अजुमन म्हणाला; अयततः – असफल योगी; श्रद्धया–श्रद्धेने; उपेतः –युतत झालेला; योगात ्–योगापासून;
चमलत – पथभ्रष्; र्ानसः – ज्याचे र्न असे आहे ; अप्राप्य–प्राप्त न झाल्याने; योग–सांमसद्श्रधर् ्–सवमश्रेषठ योगमसद्धी;
कार् ् – कोणती; गततर् ्– लक्ष्य क्रकां वा गतीला; कृषण–हे कृषण; गच्छतत- प्राप्त करतो.

अजन
ुम म्हणालाः हे कृष्ण! जो आरं भी आत्र्साक्षात्काराच्या र्ागामचा श्रद्धेने स्वीकार करतो; परं तु नंतर सांसाररक
आसक्तीर्ळ
ु े र्ागमभ्रष्् होतो आणण यार्ळ
ु े योगमसद्धी प्राप्त करू शकत नाही, अशा अयशस्वी योनयाला कोणती गती
प्राप्त होते ?

तात्पयमः

योगाच्या क्रकां वा आत्र्साक्षात्काराच्या र्ागामचे वणमन भगवद्गीतेत करण्यात आले आहे .. जीव म्हणजे हे भौततक
शरीर नाही तर जीव हा शरीरापासून मभन्न आहे आणण सगच्चदानांद जीवनार्ध्येच तो सुखी होऊ शकतो. हे ज्ञान
म्हणजे आत्र्साक्षात्काराचे र्ूळ तत्तव आहे . सगच्चदानांद जीवन हे शरीर आणण र्न या दोहोंपलीकडे आहे .
आत्र्साक्षात्काराची प्राप्ती ही, ज्ञानर्ागम, अष्ाांगयोगाचा अभ्यास क्रकां वा भगततयोगाद्वारे होते. या प्रत्येक पद्धतीर्ध्ये
र्नुषयाला, जीवाचे वैधातनक स्वरूप, त्याचा भगवांताांशी असणारा सांबांध आणण ज्या क्रियाांद्वारे भगवांताांशी तु्लेला
सांबांध पुनस्थामवपत होऊ शकेल आणण कृषणभावनेच्या परर्ोच्च पररपूणम स्तराची प्राप्ती होऊ शकेल, अशा क्रियाांचा
साक्षात्कार झाला पाहहजे. उपयत
ुम त तीनपैकी कोणत्याही पद्धतीचा अवलांब केल्यास र्नुषयाला यथाकाल तनगश्चतपणे
परर् लक्ष्याची प्राप्ती होते. भगवांताांनी दस
ु ऱ्या अध्यायात साांश्रगतले आहे की, या हदव्य र्ागामवर अल्पशी प्रगती
केल्यानेही र्नषु याला र्ोक्ष प्राप्ती होऊ शकते. तीन र्ागांपैकी भगततयोग हा ववशेषकरून या यग
ु ासाठी यो्य आहे
कारण भगवत ् साक्षात्काराचा हा अत्यांत सहजसुलभ र्ागम आहे . यासांबांधी पतकी खात्री करून घेण्यासाठी अजन
ुम ाने
भगवान श्रीकृषणाांना त्याांच्या पव
ू ीच्या ववधानाला पषु ्ी दे ण्याची ववनांती केली. आत्र्साक्षात्काराच्या र्ागामचा स्वीकार
र्नुषय प्रार्ाणणकपणे करील; परां तु या युगासाठी ज्ञानर्ागम आणण अष्ाांगयोग हे र्ागम अनुसरण्यास अत्यांत कठीण
आहे त. म्हणून तनरां तर प्रयत्न करूनही, अनेक कारणाांस्तव, र्नषु य अपयशी ठरू शकेल. सवमप्रथर्, र्ागामचा अवलांब
करण्याइतपत र्नुषय प्रार्ाणणक नसेल. हदव्य र्ागामचे अनुसरण करणे म्हणजे र्ायाशततीशी युद्ध पुकारणे होय.
यास्तव जेव्हा र्नुषय र्ायाशततीच्या तावडीतून सु्ण्याचा प्रयत्न करतो तेव्हा र्ायाशतती ही

अध्याय

भगवद्गीता जशी आहे तशी

२५२

ववववध प्रलोभनाांद्वारे साधकाचा पराभव करण्याचा प्रयत्न करते. भौततक शततीच्या गुणाांर्ुळे बढ़ जीव हा पूवीच
र्ोहहत झालेला असतो आणण हदव्य साधना करतेवेळी सुद्धा, जीव पुन्हा र्ोहहत होण्याची पावलोपावली शतयता
असते. यालाच योगाच्चमलतर्ानस अथामत, हदव्य र्ागामवरून भ्रष् होणे असे म्हणतात. आत्र्साक्षात्काराच्या
र्ागामवरून भ्रष् होण्याचे काय पररणार् होतात हे जाणून घेण्याबद्दल अजन
ुम गजज्ञासू आहे .

कग्च्चन्नोभयववभ्रष््ग्श्छन्नाभ्रमर्व नश्यतत । अप्रततष्ठो र्हाबाहो ववर्ढ

ू ो ब्रह्र्णः पश्रर्थ ॥ ३८ ॥

कगच्चत ् की काय; न नाही; उभय- दोन्ही ववभ्रष्ः - भ्रष्; तछन्न-तछन्नववगच्छन्न क्रकां वा फु्लेल्या; अभ्रर् ्–ढग; इव–
प्रर्ाणे; नश्यतत – नष् होतो; अप्रततषठः – गस्थर न झालेला; र्हा बाहो–हे र्हाबाहो कृषण; ववर्ूढः – र्ोहग्रस्त ब्रह्र्णः
– ब्रह्र्प्राप्ती पश्रथ– र्ागामवर क्रकां वा पथावर

हे र्हाबाहो कृष्ण! ब्रह्र्प्राप्तीच्या र्ागामवरून भ्रष्् झालेला असा हा र्नुष्य आध्याग्त्र्क आणण भौततक
यशोर्ागामवरून कोणत्याही दिशेला ग्स्र्थत नसलेल्या तछन्नववग्च्छन्न ढगाप्रर्ाणे पततत होऊन भ्रष्् तर होत नाही ना?

तात्पयमः

उन्नतीचे दोन र्ागम आहे त. जे भौततकवादी आहे त त्याांना अध्यात्र्ार्ध्ये र्ुळीच रुची नसते, म्हणून ते आश्रथमक
ववकासाद्वारे भौततक प्रगती करण्यास उत्सुक असतात क्रकां वा सकार् कर्ामद्वारे उच्चतर लोकाांची प्राप्ती करण्यास
उत्सक
ु असतात. जेव्हा र्नषु य आध्यागत्र्क र्ागामचा स्वीकार करतो तेव्हा त्याला सवम भौततक कर्ामचा आणण सवम
प्रकारच्या तथाकश्रथत भौततक सुखाांचा त्याग करणे आवश्यक आहे . जर र्हत्तवाकाांक्षी योगी अपयशी झाला तर तो
वरकरणी दोन्ही दृष्या गर्ावतो, अथामत तो भौततक सख
ु ाचाही भोग घेऊ शकत नाही क्रकां वा आध्यागत्र्क यशप्राप्तीचा
आनांदही उपभोगू शकत नाही. त्याला कोणतेही स्थान नसते आणण तो एखाद्या तछन्नववगच्छन्न ढगाप्रर्ाणे असतो.
आकाशार्धील एक ढां ग कधीकधी लहान ढगापासन
ू स्
ु त आणण र्ोठ्या ढगाला जाऊन मर्ळतो, परां तु जर हा ढग
र्ोठ्या ढगाला मर्ळू शकला नाही, तर तो वाऱ्याने वाहून जातो आणण अनांत आकाशात अगस्तत्वहीन होतो. ब्रह्र्णः
पश्रथ हा आध्यागत्र्क साक्षात्काराचा र्ागम आहे आणण हा साक्षात्कार र्नषु याने आपण स्वरूपतः आध्यागत्र्क आहोत
आणण ब्रह्र्, परर्ात्र्ा व भगवान या स्वरूपात प्रक् होणाऱ्या भगवांताांचे अांश आहोत, हे जाणल्याने होतो. भगवान
श्रीकृषण हे च परर् सत्य आहे त आणण म्हणून जो परर्पुरुषाला शरण जातो तोच यशस्वी योगी होय. ब्रह्र् आणण
परर्ात्र्ा साक्षात्काराद्वारे या जीवनध्येयाची प्राप्ती करण्यासाठी अनेकानेक जन्र् घ्यावे लागतात. (बहुनाां
जन्र्नार्न्ते) म्हणून हदव्य साक्षात्काराचा प्रत्यक्ष आणण परर्श्रेषठ र्ागम म्हणजे भगततयोग क्रकां वा कृषणभावना होय.

एतन्र्े संशयं कृष्ण छे त्तुर्हमस्यशेषतः ।

त्विन्यः संशयस्यास्य छे त्ता न ह्युपपद्यते ॥ ३९ ॥

एतत ् – हा आहे ; र्े - र्ाझा; सांशयर् ्- सांशयः कृषण- हे कृषण; छे त्तुर् ् – दरू करण्यासाठी;

अहां मस तम्
ु हाला ववनांती आहे ; अशेषतः– पण
ू प
म णे; त्वत ्- तर्
ु च्याववना; अन्य:- इतर सांशयस्य - सांशयाचा अस्य- हा;
छे त्ता- तनरसन करणारा; न कधीच नाही; हह तनगश्चतच; उपपद्यते – मर्ळणे शतय आहे .

हे कृष्णा! र्ाझा हा संशय आहे आणण हा पण

ू प
म णे िरू करण्याची र्ी तम्
ु हाला ववनंती करतो. तर्
ु च्यावाचून हा संशय
िरू करणारा कोणीही मर्ळणार नाही.

तात्पयमः

श्रीकृषण हे बत्रकालज्ञ आहे त. त्याांना भूत, वतमर्ान व भववषय या ततन्ही काळाांचे पूणम ज्ञान असते. भगवद्गीतेच्या
प्रारां भी भगवान श्रीकृषणाांनी साांश्रगतले आहे की, भूतकाळार्ध्ये सवम जीवाांचे स्वतांत्र अगस्तत्व होते, वतमर्ान काळातही
सवम जीव अगस्तत्वात आहे त आणण भौततक जांजाळातून र्ुतत झाल्यावरही, सवम जीव भववषयकाळात वैयगततकपणे
अगस्तत्वात राहतीलच. म्हणून भगवांताांनी जीवाांच्या भववषयाच्या प्रश्नाचे उत्तर आधीच हदले आहे . आता, अजन
ुम ाला
अयशस्वी यो्याच्या भववषयाबद्दल जाणून घ्यावयाचे आहे . श्रीकृषणाांच्या सर्ान क्रकां वा बरोबरीचा कोणीही नाही आणण
भौततक प्रकृतीच्या दयेवर जगणारे तथाकश्रथत र्हान ऋषी आणण तत्तवज्ञानी तनगश्चतच श्रीकृषणाांची बरोबरी करू शकत
नाहीत. म्हणून श्रीकृषणाांनी हदलेला तनणमय म्हणजे सवम सांशयाांचे अांततर् आणण पररपूणम उत्तर आहे , कारण ते भूत,
वतमर्ान आणण भववषय पूणप
म णे जाणतात; परां तु त्याांना कोणी जाणत नाहीत. केवळ श्रीकृषण आणण कृषणभावनाभाववत
भतत हे च सवम काही इत्थांभूत जाणू शकतात.

श्रीभगवानव
ु ाच

पार्थम नैवेह नार्ुत्र ववनाशस्तस्य ववद्यते । न दह कल्याणकृत्कग्श्चद्िग

ु तम तं तात गच्छतत ॥ ४० ॥
श्री भगवान ् उवाच - श्री भगवान म्हणाले; पाथम – हे पथ
ृ ापुत्रा; न एव-कधीही तसे नाही; इह या भौततक जगतात; न—
कधीच नाही; अर्त्र
ु - पढ
ु ील जीवनात; ववनाशः - ववनाश; तस्य — त्याचा; ववद्यते – असते; न—कधीच नाही; हह —
तनगश्चतच; कल्याण-कृत ्- शुभ कायामर्ध्ये रत झालेला; कगश्चत ्–कोणीही; दग
ु तम तर् ्- अधोगतीला; तात- वप्रय मर्त्र;
गच्छतत – जातो.

श्रीभगवान म्हणाले : हे पार्थाम! शुभकायांर्ध्ये युक्त झालेल्या योगी व्यक्तीचा इहलोकात तसेच परलोकातही ववनाश
होत नाही आणण हे मर्त्र, जो र्नुष्य चांगले कायम करतो तो िष्ु प्रवत्त
ृ ींनी प्रभाववत होत नाही.

तात्पयमः

श्रीर्द्भागवतात नारद र्न

ु ी (१.५.१७) व्यासदे वाांना पढ
ु ीलप्रर्ाणे साांगतातः त्यतत्वा स्वधर्ं चरणाम्बज
ु ां
हरे भज
म न्नपतवोऽथ पतेत्ततो यहद । यत्र तव वाभिर्भूदर्ुषय क्रकां को वाथम आप्तोऽभजताां स्वधर्मतः ॥

"जो सवम भौततक आकाांक्षाांचा त्याग करतो आणण परर्पुरुष भगवांताांना पूणप
म णे शरण जातो त्याची कोणत्याही प्रकारे
हानीही होत नाही क्रकां वा त्याचा ववनाशही होत नाही. उल्पक्षी अभतत, पूणप
म णे आपल्या स्वधर्ामचे आचरण करीत
असला तरीही त्याला काहीच लाभ होणार नाही." भौततक लाभप्राप्तीसाठी शास्त्रसांर्त तसेच लौक्रकक अशी दोन्ही
प्रकारची काये आहे त.

२५४

भगवद्गीता जशी आहे तशी

तरच कृषणभावनेतील आध्यागत्र्क प्रगतीकररता योगी व्यततीने सवम भौततक कर्ामचा त्याग केला पाहहजे. यावर
एखादा प्रततवाद करील की, जर कृषणभावनेची पूणमता झाली परर्मसद्धी प्राप्त होईल. परां तु जर त्याला परर्मसद्धीची
प्राप्ती झाली नाही तर त्याची आध्यागत्र्कदृष्या तसेच भौततकदृष्याही हानी होते. शास्त्राांर्ध्ये साांगण्यात आले आहे
की, जर र्नुषयाने आपल्या तनयत कर्ांचे पालन केले नाही तर त्याला त्या प्रर्ादाची फळे भोगावी लागतात; म्हणून
जो हदव्य कर्म करण्यार्ध्ये अपयशी होतो, त्यालाही त्या प्रकारची फळे भोगावी लागतात. परां तु श्रीर्द्भागवत ् साांगते
की, अपयशी योगी व्यततीला श्रचत
ां ा करण्याची र्ुळीच आवश्यकता नाही. आपल्या ववहहत कर्ामचे पालन पूणप
म णे न
केल्याने जरी त्याला त्याचे पररणार् भोगावे लागले तरी त्यार्ध्ये त्याची काहीच हानी नाही. कारण शुभकारक
कृषणभावनेचे र्नुषय ववस्र्रण कधीच होत नाही आणण कृषणभावनेर्ध्ये युतत असलेला र्नुषय पुढील जन्र्ी जरी
हलतया कुळात जन्र्ाला आला तरी तो कृषणभावनेत सांल्न होतो. उल्पक्षी जो कृषणभावनाभाववत नाही आणण
केवळ ववहहत कर्ांचे कठोरपणे पालन करतो त्याला शुभ फळ प्राप्त होईलच असे नाही. र्नुषयाला
या श्लोकाचे तात्पयम पढ
ु ीलप्रर्ाणे आहे . र्ानवसर्ाजाचे तनयमर्त आणण अतनयमर्त अ दोन ववभाग करता येतात.
पुनजमन्र् अथवा आध्यागत्र्क र्ुततीच्या ज्ञानाअभावी जे केवळ पशुतुल्य इांहियतप्ृ तीर्ध्ये रत आहे त ते अतनयमर्त
श्रेणीर्ध्ये येतात आणण जे शास्त्रोतत ववहहत कर्ामच्या तत्तवाांचे पालन करतात ते तनयमर्त श्रेणीर्ध्ये येतात.
अतनयमर्त श्रेणीर्धील सभ्य आणण असभ्य सुमशक्षक्षत आणण अमशक्षक्षत, बलवान आणण दब
ु ल
म , या सवम लोकाांर्ध्ये
पशव
ु त्त
ृ ी प्रबळ असते. त्याांची कर्े कधीच शभ
ु दायक असत नाहीत. कारण आहार, तनिा, भय आणण र्ैथुन या
पशुतुल्य प्रवत्त
ृ ीचा उपभोग करीत ते दःु खपूणम अशा भौततक जगतात अनांतकालासाठी णखतपत पडतात. याउल् जे
शास्त्रतनयर्ानुसार सांयमर्त आहे त ते यथावकाश कृषणभावनेत उन्नत होतात आणण तनगश्चतच जीवनार्ध्ये प्रगती
करतात.

जे शुभ र्ागामचा अवलांब करीत आहे त त्याांच्या तीन श्रेणी करता येतात

१) भौततक सुखसर्द्
ृ धीचा उपभोग घेत शास्त्रोतत ववश्रधववधानाांचे पालन करणारे ,

२) सांसारातन
ू र्त
ु त होण्याचा प्रयत्न करणारे

३) कृषणभावनायुतत भतत.

भौततक सुखाकररता शास्त्रोतत ववश्रधववधानाांचे पालन करणाऱ्याांच्या पुन्हा दोन श्रेणी करता येतात, सकार् कर्म करणारे
आणण इांहियतप्ृ तीची आकाांक्षा न करणारे . जे इांहियतप्ृ तीकररता सकार् कर्े करतात ते जीवनाच्या उच्चतर अवस्थेप्रत
क्रकां वा उच्चतर लोकाांर्ध्येही उन्नत होतात, परां तु तरीही हे लोक सांसारातून र्ुतत झालेले नसल्यार्ुळे ते वास्तववक
शुभदायक र्ागामचे अनुसरण करीत नाहीत. ज्या क्रिया आपल्याला र्ुगततपथावर नेतात त्याच केवळ शुभदायक क्रिया
आहे त. ज्या क्रियाांचा उद्दे श आत्र्साक्षात्कार क्रकां वा दे हात्र्बुद्धीतून र्ुतत होणे हा नाही, त्या क्रिया र्ुळीच
शुभदायक नसतात. कृषणभावनाभाववत कर्म हे च केवळ शुभदायक कर्म आहे आणण जो स्वेच्छे ने, कृषणभावनेर्ध्ये
प्रगती करण्याकररता सवम शारीररक दःु खे सहन करतो त्याला

ध्यानयोग

लोक ४२

२५५

तपोतनषठ पररपूणम योगी असे म्ह्ले जाते. आणण अष्ाांगयोग पद्धतीचा अांततर् उद्दे श कृषणभावनेचा साक्षात्कार हा
असल्यार्ळ
ु े असा अभ्यासही शभ
ु दायक आहे आणण जो या दृष्ीने प्रयास करतो. त्याला अधोगतीचे भय नाही.

प्राप्य पण्
ु यकृतां लोकानुवषत्वा शाश्वतीः सर्ाः । शुचीनां श्रीर्तां गेहे योगभ्रष््ोऽमभजायते ॥ ४१॥
प्राप्य प्राप्त होऊन पण्
ु य कृतार् ्- जे पण्
ु यकर्म करतात त्याांच्या; लोकान ्– लोक; उवषत्वा तनवास करून; शाश्वती: -
अनेकः सर्ाः- वषमः शुचीनार् ्-पण्
ु यवान, श्री-र्तार् ्- सांपन्न क्रकां वा वैभवशाली; गेहे- घरी; योग-भ्रष्ः-
आत्र्साक्षात्काराच्या र्ागामवरून भ्रष् झालेला अमभजायते जन्र् घेतो.

योगभ्रष्् योगी, पुण्यात्म्यांच्या लोकांर्ध्ये अनेकानेक वषे सुखोपभोग घेतल्यानंतर

पन्
ु हा गण
ु वान कु्ुंबार्ध्ये क्रकं वा वैभवशाली कु्ुंबार्ध्ये जन्र् घेतो.

तात्पयमः

योगभ्रष् क्रकां वा अयशस्वी यो्याांचे दोन वगम आहे त-१) एखादा र्नुषय अत्यल्प प्रगतीनांतर योगभ्रष् होतो. २) एखादा
र्नुषय दीघमकाळ योगाभ्यास केल्यानांतर योगभ्रष् होतो. जो योगी अल्पकाळ योगाभ्यास केल्यानांतर पततत होतो, तो
पुण्यवान जीवाांना प्रवेश हदल्या जाणाऱ्या उच्चतर लोकार्ध्ये जातो. त्या हठकाणी दीघमकाळ जीवन व्यतीत केल्यावर
त्याला पुन्हा या लोकात सागत्तवक ब्राह्र्ण वैषणवाांच्या क्रकां वा श्रीर्ांत व्यापारी र्नुषयाच्या घरी जन्र् प्राप्त होतो.

या अध्यायाच्या अांततर् श्लोकार्ध्ये साांश्रगतल्याप्रर्ाणे योगाभ्यासाचे ध्येय म्हणजे कृषणभावनेची परर्मसद्धी प्राप्त
करणे हे आहे . परां तु जे ही गस्थती प्राप्त होईपयंत ह्कून राहू शकत नाहीत आणण जे भौततक प्रलोभनाांर्ुळे अपयशी
होतात, त्याांना भगवत्कृपेने, आपल्या भौततक प्रवत्त
ृ ीांची पत
ू ी करण्याची अनर्
ु ती हदली जाते आणण त्यानांतर त्याांना
वैभवशाली जीवन जगण्याची सांधी हदली जाते. ज्याांनी अशा कु्ुांबार्ध्ये जन्र् प्राप्त केला आहे त्याांनी पररपूणम
कृषणभावनेप्रत उन्नत होण्यासाठी या सवु वधाांचा उपयोग करून घेतला पाहहजे.

अर्थवा योश्रगनार्ेव कुले भवतत धीर्तार् ्।

एतद्श्रध िल
ु भ
म तरं लोके जन्र् यिीदृशर् ् ॥ ४२ ॥

अथ वा - अथवा; योश्रगनार् ्- ववद्वान यो्याांच्या; एव - खश्रचतच; कुले - कुळार्ध्ये; भवतत जन्र् घेतो; धी-र्तार् ्–जे
अत्यांत बुद्श्रधर्ान आहे त त्याांच्या; एतत ् – हे ; हह — खश्रचतच; दल
ु भ
म तरर् ् – अत्यांत दल
ु भ
म ; लोके – या जगात; जन्र्
– जन्र्; यत ् – जे; ईदृशर् ् – अशा प्रकारचा.

अर्थवा ( िीघमकाळ योगाभ्यास केल्यानंतर अपयशी ठरलेला) तो, अत्यंत बद्

ु श्रधर्ान योगी व्यक्तींच्या कुळात जन्र्
घेतो. खरोखर अशा प्रकारचा जन्र् या लोकी अत्यंत िल
ु भ
म आहे .

तात्पयम

अत्यांत बुद्श्रधर्ान यो्याांच्या कुळात झालेल्या जन्र्ाची या हठकाणी प्रशांसा करण्यात

२५६
भगवद्गीता जशी आहे तशी

आली आहे . कारण अशा कुळार्ध्ये जन्र्लेल्या बालकाला त्याच्या बालपणापासन

ू च आध्यागत्र्क प्रोत्साहन मर्ळते.
ववशेषतः आचायम क्रकां वा गोस्वार्ीांच्या कुळात अशी पररगस्थती असते. अशी कुळे प्रमशक्षण आणण परां परे र्ुळे अत्यांत
बुद्श्रधर्ान आणण भगततभाववत असतात • म्हणून ते आध्यागत्र्क गुरू होतात. भारतार्ध्ये अशी अनेक आचायम कुळे
आहे त, परां तु अपुरे प्रमशक्षण आणण अपुरी ववद्या यार्ुळे त्याांचा आता न्हास झाला आहे . भगवांताांच्या कृपेर्ुळे अशी
अनेक कुळे आहे त, की ज्याांच्यात वपढ्यानवपढ्या योगी जन्र्ास येतात. अशा कु्ुांबार्ध्ये जन्र् प्राप्त होणे ही
तनगश्चतच भा्याची गोष् आहे . सौभा्याने भगवांताांच्या कृपेर्ुळे आर्चे आध्यागत्र्क गुरू ॐ ववषणुपाद श्री श्रीर्द्
भगततमसद्धाांत सरस्वती गोस्वार्ी र्हाराज आणण आस्र्ाहदकाांना भगवत ् कृपेने अशा थोर कु्ुांबार्ध्ये जन्र् घेण्याची
सांधी मर्ळाली आणण आम्हा दोघाांनाही बालपणापासूनच भगवद्-भततीचे मशक्षण मर्ळाले. नांतर हदव्य परां परे च्या
योजनेनुसार आम्हा दोघाांची भे् झाली.

तत्र तं बुद्श्रधसंयोगं लभते पौवमिेदहकर् ् ।

यतते च ततो भय
ू ः संमसद्धौ कुरुनन्िन ॥ ४३ ॥

तत्र—तेथे; तर् ्–त्या; बुद्श्रध–सांयोगर् ् – चेतनेची पुनजामगत

ृ ी; लभते- प्राप्त होते; पौवम-दे हहकर् ्– पूवद
म े हापासून; यतते - तो
प्रयत्न करतो; च- सुद्धा; ततः - त्यानांतर; भूयः – पुन्हा; सांमसद्धौ मसद्धीसाठी; कुरु-नन्दन - हे कुरुनांदन.

हे कुरुनंिन! असा जन्र् मर्ळाल्यावर तो आपल्या पव

ू ज
म न्र्ाच्या दिव्य चेतनेचे

पुनरुज्जीवन करतो आणण पररपूणम मसद्धी प्राप्त करण्यासाठी पुन्हा प्रयत्न करतो.

तात्पयमः

चाांगल्या ब्राह्र्णाांच्या घरी जन्र् घेतलेला भरत राजा म्हणजे, आपल्या पूवज
म न्र्ातील हदव्य चेतनेचे पुनरुज्जीवन
करण्यासाठी थोर कु्ुांबार्ध्ये जन्र् घेतलेल्या व्यततीचे चाांगले उदाहरण आहे . भरत राजा हा पथ्
ृ वीचा सम्रा् होता
आणण त्याच्या वेळेपासून दे वदे वताांर्ध्ये ही भूर्ी भारतवषम या नावाने ववख्यात आहे . त्यापूवी या भूर्ीला इलावत
ृ वषम
म्ह्ले जात होते. तरुण वयातच सम्रा्ाने आध्यागत्र्क पण
ू मता प्राप्त करण्यासाठी तनवत्त
ृ ी स्वीकारली; परां तु तो मसद्धी
प्राप्त करण्यात अपयशी झाला. नांतर त्याने पुढच्या जन्र्ात सदाचारी ब्राह्र्णाच्या कु्ुांबार्ध्ये जन्र् घेतला आणण
तो कोणाशीच बोलत नसल्यार्ुळे आणण नेहर्ी एकाांतवासातच राहात असल्याकारणाने जडभरत नावाने ओळखला
जाऊ लागला आणण त्यानांतर राजा रहूगणाला तो परर्योगी असल्याचे कळाले. त्याच्या जीवनावरून कळून येते की,
आध्यागत्र्क मसद्धीच्या प्राप्तीसाठी केलेले प्रयत्न क्रकां वा योगाभ्यास कधीच व्यथम होत नाही. भगवांताांच्या कृपेने योगी
र्नुषयाला कृषणभावनेर्ध्ये पूणम मसद्धी प्राप्त करण्यासाठी वारां वार सांधी मर्ळते.
 पव
ू ामभ्यासेन तेनैव दियते ह्यवशोऽवप सः ।

ग्जज्ञासुरवप योगस्य शब्धिब्रह्र्ाततवतमते ॥ ४४॥

पव
ू -म पव
ू ीच्या अभ्यासेन- अभ्यासाने; तेन- त्यार्ळ
ु े ; एव-खश्रचतच; हियते - आकवषमत होतो;

हह - खात्रीने; अवश:- आपोआपच; अवप- सुद्धा; सः- तो; गजज्ञासुः- गजज्ञासू अवप–जरी; योगस्य-योगाचे; शब्द- ब्रह्र्-
शास्त्रातील कर्मकाांड; अततवतमते- अतीत होतो.

आपल्या पूवज
म न्र्ाच्या दिव्य चेतनेच्या आधारावर तो आपोआपच आपली इच्छा नसतानाही योगाभ्यासाकडे आकृष््
होतो. असा ग्जज्ञासु योगी सिै व शास्त्रांच्या कर्मकांडात्र्क तत्त्वांच्या अतीत असतो.

तात्पयमः

उन्नत योश्रगजन, शास्त्रोतत कर्मकाांडाकडे आकवषमत होत नाहीत; परां तु ते योगाची पूणत
म ा असणाऱ्या कृषणभावनेप्रत
उन्नत करणाऱ्या योगाभ्यासाकडे आपोआपच आकवषमत होतात. प्रगत योगी व्यततीांना वैहदक कर्मकाांडाबद्दल
असणाऱ्या उपेक्षेसांबांधी श्रीर्द्भागवतात (३.३३.७) साांगण्यात आले आहे की:

अहो बत श्वपचोऽतो गरीयान ् यगज्जह्वाग्रे वतमते नार् तभ्

ु यर् ् । तेपस्
ु तपस्ते जह
ु ु वःु सस्नरु ायाम ब्रह्र्ानच
ू ुनामर् गण
ृ गन्त
ये ते ॥

"हे भगवन ् ! जे तुर्च्या पववत्र नार्ाांचे कीतमन करतात, ते जरी चाांडाळ कुळात जन्र्लेले असले तरी आध्यागत्र्क
जीवनात ते अत्यांत प्रगत झालेले असतात. तुर्चे कीतमन करणाऱ्या व्यततीांनी तनःसांदेह सवम प्रकारचे तप आणण यज्ञ
केले आहे त, सवम तीथमस्नाने केली आहे त, सवम शास्त्राांचा अभ्यास केला आहे .

यासांबांधी एक सप्र
ु मसद्ध उदाहरण श्री चैतन्य र्हाप्रभांन
ू ी हदले आहे . श्री चैतन्य र्हाप्रभांन
ू ी हररदास ठाकूर याांचा प्रर्ख
ु
मशषय म्हणून स्वीकार केला. हररदास ठाकूर याांचा जन्र् जरी र्ुस्लीर् कुळार्ध्ये झाला तरी श्री चैतन्य र्हाप्रभूांनी
त्याांना नार्ाचायम या पदावर आरूढ केले, कारण हररदास ठाकूर हे दररोज तीन लाख भगवन्नार्ाांचा जप करण्याचे व्रत
कठोरपणे पालन करीत असतः हरे कृषण हरे कृषण कृषण कृषण हरे हरे , हरे रार् हरे रार् रार् रार् हरे हरे . ते
तनरां तरपणे हररनार्ाचा जप करीत असल्याकारणाने जाणले पाहहजे की, आपल्या पव
ू ज
म न्र्ात त्याांनी शब्द- ब्रह्र्
म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या सवम वैहदक कर्मकाांडाांचे आचरण केले आहे . म्हणून जोपयंत र्नुषय शुद्ध होत नाही
तोपयंत तो कृषणभावनेच्या तत्तवाांचा स्वीकार करूच शकत नाही क्रकां वा हरे कृषण र्हार्ांत्राच्या कीतमनार्ध्ये सांल्न
होऊ शकत नाही.
 प्रयत्नाद्यतर्ानस्तु योगी संशद्
ु धक्रकग्ल्बषः ।

अनेकजन्र्संमसद्धस्ततो यातत परां गततर् ् ॥ ४५ ॥

प्रयत्नात ् – कठोर अभ्यासाने; यतर्ानः- प्रयत्न करीत; तु— आणण; योगी – असा योगी; सांशुद्ध

शुद्ध होतो; क्रकगल्वषः– त्याांची सवम पापे; अनेक-अनेकानेक; जन्र्-जन्र्जन्र्ाांतर; सांमसद्धः – पररपूणत
म ा प्राप्त करूनः
ततः – त्यानांतर यातत प्राप्त करतो; परार् ्– परर् क्रकां वा सवमश्रेषठ, गततर् ् – गती क्रकां वा स्थान.

आणण जेव्हा योगी, सवम पापांपासून शुद्ध होऊन अश्रधक प्रगती करण्याचा प्रार्ाणणक

प्रयत्न करतो, तेव्हा अन्ततः अनेकानेक जन्र्जन्र्ान्तराच्या अभ्यासानंतर मसद्धी

२५८

भगवद्गीता जशी आहे तशी

संपादित केल्यावर त्याला परर्लक्ष्याची प्राप्ती होते.

तात्पयमः

ववशेषकरून सदाचारी, श्रीर्ांत क्रकां वा पववत्र कुळात जन्र् घेतलेल्या र्नुषयाला योगाभ्यास कृषणभावनेची करण्यासाठी
अनुकूल असलेल्या आपल्या सभोवतालच्या पररगस्थतीची जाणीव होते. म्हणून दृढ तनश्चयाने आपल्या अपुऱ्या
राहहलेल्या अभ्यासाचा तो पुन्हा प्रारां भ करतो. अशा रीतीने तो पूणप
म णे सवम भौततक कल्र्षाांतून र्ुतत होतो. त्यानांतर
त्याला परर्ोच्च मसद्धीची. प्राप्ती होते. कृषणभावना म्हणजे, सवम कल्र्षाांतून र्ुतत झालेली पररपूणम गस्थती आहे .
भगवद्गीता (७.२८) याला पुढीलप्रर्ाणे पुष्ी दे ते.

येषाां त्वन्तगतां पापां जनानाां पुण्यकर्मणार् ् । ते द्वन्द्वर्ोहतनर्त

ुम ता भजन्ते र्ाां दृढव्रताः ॥

अनेकानेक जन्र्ाांर्ध्ये पुण्यकर्म केल्यानांतर, जेव्हा र्नुषय सवम पापाांतून आणण र्ोहर्य द्वांद्वातून र्ुतत होतो तेव्हा
तो भगवांताांच्या हदव्य प्रेर्र्यी सेवेर्ध्ये युतत होतो.

तपग्स्वभ्योऽश्रधको योगी ज्ञातनभ्योऽवप र्तोऽश्रधकः । कमर्मभ्यश्चाश्रधको योगी तस्र्ाद्योगी भवाजन

ुम ॥ ४६॥
तपगस्वभ्यः – तपस्वीांपेक्षा अश्रधकः - अश्रधक क्रकां वा श्रेषठ; योगी- योगी; ज्ञातनभ्यः - ज्ञानी व्यततीांपेक्षा; अवप – सद्
ु धा;
र्तः– र्ानला जातो; अश्रधक:- अश्रधक क्रकां वा श्रेषठ; कमर्मभ्यः – सकार् कर्ी व्यततीांपेक्षा; च–सुद्धा; अश्रधक:- श्रेषठ;
योगी- योगी; तस्र्ात ् – म्हणन
ू ; योगी– योगी; भव- हो; अजन
ुम - हे अजन
ुम .

योगी र्नुष्य हा तपस्वी, ज्ञानी आणण सकार् कर्ी व्यक्तीपेक्षाही श्रेष्ठ आहे . म्हणून हे अजन
ुम ा! तू सवम पररग्स्र्थतीत
योगी हो.

तात्पयम :

जेव्हा आपण योगासांबांधी बोलतो तेव्हा आपण परर् सत्याशी असणाऱ्या आपल्या सांबांधाचा तनदे श करतो. या
पद्धतीला ववववध अभ्यासकाांनी योगजलेल्या ववमशष् पद्धतीनुसार तनरतनराळी र्ते हदली आहे त. जेव्हा ही
योगपद्धती र्ुख्यतः सकार् कर्ामशी सांबांश्रधत असते तेव्हा त्या पद्धतीला कर्मयोग असे म्हणतात, ज्ञानाशी सांबांश्रधत
असताना ज्ञानयोग आणण भगवांताांच्या प्रेर्र्यी सेवेशी सांबांश्रधत असते तेव्हा त्या पद्धतीला भगततयोग असे म्हणतात.
पढ
ु ील श्लोकात साांश्रगतले जाईल की, कृषणभावना म्हणजे सवम योगाांची पररपण
ू त
म ा आहे . या हठकाणी भगवांताांनी
योगाच्या श्रेषठत्वाला पुष्ी हदली आहे , परां तु हा योग भगततयोगापेक्षा श्रेषठ असल्याचे त्याांनी साांश्रगतले नाही.
भगततयोग हा आध्यागत्र्क ज्ञानाने पररपण
ू म आहे म्हणन
ू यापेक्षा श्रेषठ असा इतर कोणताही योग असू शकत नाही.
आत्र्ज्ञानामशवाय केवळ तपस्या ही अपूणम आहे . भगवांताांना • शरण गेल्याववना केवळ ज्ञानही अपूणम आहे आणण
कृषणभावनेमशवाय सकार् कर्म म्हणजे कालापव्ययच आहे . म्हणून या हठकाणी साांगण्यात आलेली श्रेषठ आणण
प्रशांसनीय योगपद्धती म्हणजे भगततयोग होय आणण याचे अश्रधक ववस्तत
ृ वववेचन पुढील श्लोकात करण्यात आले
आहे .

अध्याय ६

ध्यानयोग

योश्रगनार्वप सवेषां र्द्गतेनान्तरात्र्ना । श्रद्धावान्भजते यो र्ां स र्े यक्

ु ततर्ो र्तः ॥ ४७ ॥

योश्रगनार् ्- सवम यो्याांर्ध्ये; अवप- सद्

ु धा; सवेषार् ्- सवम प्रकारच्या र्त ् गतेन र्ाझ्यार्ध्येच वास करणारा क्रकां वा
र्त्परायण झालेला अन्तः आत्र्ना अांतःकरणात; श्रद्धा वान्पूणम श्रद्ध भजते-हदव्य प्रेर्र्यी सेवा करतो; यः- जो
र्नुषय र्ार् ्- र्ाझी; सः- तो र्े र्ाझे; युतत तर्ः – सवमश्रेषठ योगी; र्तः – र्त आहे .

आणण सवम योनयांर्ध्ये, जो दृढ श्रद्धेने सिै व र्ाझ्यार्ध्ये वास करतो, अंत:करणात र्ाझे श्रचंतन करतो आणण र्ाझी
दिव्य प्रेर्र्यी सेवा करतो, तो र्ाझ्याशी पूणप
म णे योगयुक्त असतो; तोच सवमश्रेष्ठ योगी होय, असे र्ाझे र्त आहे .

तात्पयम
 या श्लोकातील भजते शब्द र्हत्तवपण
ू म आहे . 'भजते' यार्ध्ये भज हा र्ळ
ू धातू आहे आणण त्याचा अथम सेवा करणे
असा आहे . वमशमप (WORSHIP) हा इांग्रजी शब्द भज या अथामने वापरता येत नाही कारण 'वमशमप' म्हणजे पूजन करणे
क्रकां वा यो्य र्नषु याबद्दल आदर व्यतत करणे अथवा र्ान दे णे होय, परां तु प्रेर् आणण श्रद्धेने केलेली सेवा ही केवळ
भगवांताांप्रीत्यथमच असते. सन्र्ाननीय व्यततीांची क्रकां वा दे वताांची पूजा करण्याचे र्नुषयाने ्ाळल्यास त्याला असभ्य
म्हणता येईल, परां तु जर र्नषु याने भगवांताांची सेवा करणे ्ाळले तर त्याचे अध: पतन होईल. प्रत्येक जीव हा
भगवांताांचा अांश आहे आणण म्हणून जीवाने आपल्या स्वरूपगस्थतीला अनुसरून भगवांताांची सेवा केलीच पाहहजे.
भगवांताांची सेवा न केल्याने जीवाचे पतन होते. श्रीर्द्भागवतात

(११.५.३) याला पुढीलप्रर्ाणे पुष्ी हदली आहे . य एषाां पुरुषां साक्षादात्र्प्रभवर्ीश्वरर् ् ।

न भजन्त्यवजानगन्त स्थानाभ्रष्ाः पतन्त्यधः । "जो र्नुषय, सवम जीवाांचे उत्पवत्तकताम, आहदपुरुष भगवांत याांची सेवा
करीत नाही क्रकां वा भगवांताांप्रीत्यथम असलेल्या स्वकतमव्याांचे पालन करीत नाही, त्याचे तनगश्चतपणे आपल्या
स्वरूपगस्थतीपासून पतन होते. "

या श्लोकातही 'भजगन्त' हा शब्द वापरण्यात आला आहे . म्हणून भजगन्त हा शब्द केवळ भगवांताांच्याच सांबांधात आहे
आणण वमशमप (पूजन) हा शब्द, दे वताांच्या क्रकां वा साधारण जीवाांच्या सांबांधात लागू होऊ शकतो. श्रीर्द्भागवताच्या
श्लोकात वापरण्यात आलेला अवजानगन्त हा शब्द भगवद्गीतेतही वापरण्यात आला आहे अवजानगन्त र्ाां र्ूढाः केवळ
र्ूखम लोकच भगवान श्रीकृषणाांचा अवर्ान करतात. भगवांताांची सेवा करण्याची ज्याांची प्रवत्त
ृ ी नाही असे र्ूखम लोक
भगवद्गीतेवर भाषये मलहहतात. यार्ुळेच ते भजगन्त आणण वमशमप या शब्दाांर्धील फरक जाणू शकत नाहीत.

सवम प्रकारच्या योगाभ्यासाची पररणती भगततयोगार्ध्ये होते. इतर सवम योग हे , भगततयोगाप्रत येण्याची केवळ साधने
आहे त. योग म्हणजेच वास्तववकपणे भगततयोग होय आणण इतर योग है भगततयोगरूपी परर् लक्ष्याकडे अग्रेसर
होतात. कर्ामच्या प्रारां भापासन
ू भगततयोगाच्या अांतापयंत

लोक ४७

२५९

२६०

भगवद्गीता जशी आहे तशी

जाणारा र्ागम म्हणजे आत्र्साक्षात्काराचा अत्यांत लाांब पल्ला आहे . तनषकार् कर्मयोग म्हणजे या र्ागामचा आरां भ
आहे . जेव्हा कर्मयोगार्ध्ये ज्ञानाची आणण वैरा्याची वद्
ृ धी होते, तेव्हा त्या अवस्थेला ज्ञानयोग म्ह्ले जाते. जेव्हा
ज्ञानयोगार्ध्ये ववववध आसनाांद्वारे परर्ात्म्यावरील ध्यानाची वद्
ृ धी होते आणण परर्ात्म्यावर र्न गस्थर होते तेव्हा
त्याला अष्ाांगयोग म्ह्ले जाते आणण र्नुषय जेव्हा अष्ाांगयोगाच्या पलीकडे जातो व भगवान श्रीकृषणाांप्रत येतो
तेव्हा तो •भगततयोगयत
ु त झाल्याचे म्ह्ले जाते, हीच सांपूणम योगाची परर्ावधी आहे . वस्तत
ु ः भगततयोग हे अांततर्
ध्येय आहे ; परां तु भगततयोगाचे सूक्ष्र्पणे ववश्लेषण करण्यासाठी र्नुषयाला इतर योगाांचे ज्ञान होणे आवश्यक आहे .
म्हणून उत्तरोत्तर प्रगती करणारा योगी हा शाश्वत भा्याच्या वास्तववक र्ागामवर र्ागमिर्ण करीत असतो. जो र्नुषय
एका ववमशष् स्तराला श्रचक्ून राहतो आणण पुढे प्रगती करीत नाही त्याला त्या ववमशष् नावाने सांबोश्रधले जाते.
उदाहरणाथम, कर्मयोगी, ज्ञानयोगी ध्यानयोगी, राजयोगी, क्रकां वा हठयोगी इत्यादी. भगततयोगाप्रत उन्नत होण्याइतपत
र्नुषय भा्यवान असेल तर त्याने इतर सवम योग पूवीच पार केल्याचे जाणले पाहहजे. म्हणून आपण जेव्हा
हहर्ालयाबद्दल बोलतो तेव्हा आपण जगातील सवामत उां च पवमताबद्दल बोलतो ज्यार्ध्ये जगार्धील सवांत उां च
मशखर र्ाऊां् एव्हरे स्् हे आहे . त्याचप्रर्ाणे कृषणभावनाभाववत होणे म्हणजे योगाांची सवोच्च अवस्था आहे .

वैहदक आज्ञाांनस
ु ार सगु स्थर होण्याकररता भगततयोगाचा र्ागम िर्ीत असताना कृषणभावनाभाववत होणे ही र्हत ्-
भा्याची गोष् आहे . आदशम योगी हा आपले ध्यान श्रीकृषणाांवर केंहित करतो. श्रीकृषण हे श्यार्सुांदर म्हणून जाणले
जातात. र्ेघाप्रर्ाणे त्याांचा सांद
ु र नीलवणम आहे , त्याांचे र्ख
ु कर्ल सय
ू ामप्रर्ाणे तेजस्वी आहे , त्याांचे वस्त्र रत्नाांप्रर्ाणेच
तेजस्वी आहे आणण त्याांनी सुांदर पुषपर्ाला धारण केली आहे . सवम दशहदशा प्रकाशर्ान करणारे त्याांचे झळझळीत तेज
ब्रह्र्ज्योती म्हणन
ू जाणले जाते. ते रार्, नमृ सांह, वराह आणण भगवान श्रीकृषण या ववववध रूपाांर्ध्ये अवतररत
होतात आणण र्ाता यशोदे चे पुत्र म्हणून र्ानवसदृश रूपार्ध्ये अवतीणम होतात. त्याांना कृषण, गोववांद आणण वासुदेव
म्हणून ओळखले जाते; ते पररपूणम बालक, पती, सखा व स्वार्ी आहे त आणण ते सर्स्त ऐश्वयम आणण हदव्य गुणाांनी
पररपूणम आहे त. ज्या र्नुषयाला भगवांताांच्या या सवम गुणाांची पूणम जाणीव असते त्याला सवमश्रेषठ योगी म्ह्ले जाते.

सवम वेदाांर्ध्ये साांश्रगतल्याप्रर्ाणे योगार्धील परर्मसद्धी ही केवळ भगततयोगाद्वारे च प्राप्त

करता येते.

यस्य दे वे पराभगततयमथा दे वे तथा गुरो तस्यैते कश्रथता ह्यथामः प्रकाशन्ते र्हात्र्नः ॥

‘‘ ज्या र्हात्म्याांना भगवांत आणण आध्यागत्र्क गुरू दोहोंवर दृढ श्रद्धा आहे , केवळ त्याांनाच वेदाांच्या तात्पयांचा
आपोआप उलगडा होतो." (श्वेताश्वतर उपतनषद् ६.२३) भगततरस्य भजनां क्रकां वा पुढील जन्र्ार्ध्य
तहदहार्ुत्रोपाश्रधनैरास्येनार्ुगषर्न ् र्नःकल्पनर्ेतदे व नैषकम्यमर् ्—"या
अध्याय ६

ध्यानयोग

श्लोक ४७

२६१

भौततक लाभाची इच्छा न ठे वता केलेली भगवांताांची सेवा म्हणजे भतती होय. अशा कार्नाांपासन
ू रहहत होऊन
र्नुषयाने आपले र्न पूणप
म णे भगवांताांर्ध्ये रर्र्ाण केले पाहहजे. हाच नैषकम्यामचा उद्दे श आहे .'' (गोपाल तापनी
उपतनषद् १.१५)

योगाची परर्सांमसद्धी, भतती क्रकां वा कृषणभावनेच्या आचरणाकररता ही काही साधने आहे त. या प्रकारे भगवद्गीतेच्या
'ध्यानयोग' या सहाव्या अध्यायावरील भग्क्तवेिांत भाष्य संपन्न.
 (PTeTT)

-TAT 3T-ATHII EUIG; HTY-HIP44; 3TH-4AT:-T 4A 3ATEHE

H-; TT-54; TRHTH-S YTSTITT; T7-; U-

3A71 .

3T31.
 fri
47f5tafaHE4

fyerd dfefkeu744T:
 a

13

1
 Q

a
auT-B 44T; FH-; :-27af; 7-ig; 34
 2E3

d: 4
90 3HEAT

aET-ift af Faiuitrurra

y4U; 37T7-M; 3EH-HT; rHA-HYUI; IA:- 1; 7H;R

f951 34464F5ÍEI 3T4; UTA:-YT4; a T - I .

(.2.3) i fecit H8: À fATi TT78714

4:HTTTRT; TT-7H-28; 7-TET; 37P77 fasq-37 71; 317-3M6;

ATa; T-}A; HfUT-TUT:-375 7uî;gsa-4T

 9

fc 78. fapa:

HTE. R

HTC

HTCT SATE.
HET-74TTETa
fagTHfA

HIY4TUATYAI fafqy YTTHiIfARATR RATA."

T4T-7T;
- T fraI ; 34E7-t; 37-qTuqqsà; alaa-i GaTM;
Fa-HAHA;
ATR- 3T; VTT-TUrat:-ATTU HfT; wUura:-34R;

-TJaiqei.
R19?

fa TaT

AT

qwet T: yaeai a mfn faerart

gu-; T:-i; qtMeaH-7atT; - T ;

3Af-t 3T; faHTaHT-4TH9A; taa-T faI àH:-àT; 7-4
siHsta, au:-a; sE4; H-z;
T; aA-t eITE; Aufaq-Tzi4eteT.
 9

HT

T - Yt; FATTTH-, IFAT; a-TGi; a-HA4-GHHHl; 34

M3AT8; T:-Tb1; AuRaI-TbH-TT; IEH-.
 14

d
 94

efi-;TU-H:-TH4; 4T:-TIGR;TTU:- Ha; Hn_vyui,geu-

2.Id-ITd 1; HITEH-HIA FTA;7 3ATYATAtT-STTitaTET; 4TH-E;
Ts7-RTY; R-TH, AB; 3Y7au-774 f5aI 3feAIwit
9

TUT-TT-AT Tu ; 4-H ;HT

et-fa, f-aT7; - ;
7- .
T H T - T ild;
a r - I HTRHIRTOI;
 99

HT2T4T4ETAT 3THË YTqHTT`YAT: II 4

7-161; 4T4-HI; nta1:-;0T:-T; TUE-R YaT; T-3T4T=

T 4; TH-TgRt; 4TTH-TFd; 3T¥TAT:-TR| 57U

, HTHa, TF%, T,
19%
P198
 3HTET

HTE.
 fea 31ea. IT-ATE} EHTATAIA
HTETEI. T
fagg trau4

-fe7-T VITT, T - A ; TH-H;TA:-itE;H-TfA:

U 3AT; 47- T; AT:-3Td f Yifsa; f9T-TH; 370-

atar, fararH 3TUT ITT.

ATFEIAT SAT
 7-1fHCATYTI T75HTEIg7

HTAIHI

ur-tal; F-TU TF1; F-T:-fATT0; - ; -H

fafyr-favt HT; a:-377 4; -fTa;
3 -TTT; UE4-H 3TE;
fa:-I 5II;
H:-t; 7-3I; HH-HI; fa:-377T t .
 ATET Eq ATY R6uft H I PI HTTHR

TT-T; 7-g: 317A1a

ZT-3R; ¥d-¥d; - a ; - 8 ;
HTtkaa:-fPrA MTM; H:-; fg-af;
AY 4T; - H I ; 4T-H;
3HTTHT-Ha4;
-34T4TTAEYEHEA JE; HTHHIA45; a - A A ;
H-; 4E-37A1-EHT; T:-4P7 GA¥.

BiC 3EM (4.3.24) HTUT 3AT T , 7 a7at 7 THT

 R

(H-STHTTTaI .26 3f R.o)

TH:-514

aT; 4,T:-eHTFT; a a - , fH-fP4, 3ATUT7-I

E:h- ITHK; TYAT:-3I HTTA; Rq4T-HA:M.

R.2o) Hfia 3 :
 ; T-adl; - Yt; -T
TH-
; AR A - I I ; 3IY_f
37Tag-3UH-FI ETU; Ff-31
fTEUTR-l; 34E4-1.
E T - ; a I - ; -HFEAVN;
H U R T

H-; 7T-I; - 4 I15 9KUIT; : - FTTT; 7R-7I AT;

TTUH-3ATRTYT; FEM-4T614T 5al; TA-HTT FTa; 7-TUT; AA:
614HIT-AII 3 ; TT-HIIER; VA-7; faTEa-274RT; E-
RATYT;
HHTE; TI-I
faTR 37RYCT.

TTH-; T-; vaf

37F7-a7-7RTf51 3Tr;I-TI H - ;
Ta-T:-4Ar7 3YIH; T
ETd; 347-HuHTH-37714gN; ZAT-ET;
ZIT-IAId; HIH-4M; 3ATQ-Y.
Tia; Ta-HI; YT51:-45;
T

feeTi fera

3YOrau3AIRM; 34TT4-¥aH
;4TA:-7 TA; 44-HIA;
 3HRT44 3

H47. (ÄtEHTEitT 3.33).

fatr vAtAa PI2yut HiTqTA 3AT

34T , 1HKI*7EU
 HTE hYT: Ha TTHTATHTE:I

FTT-Ha; TT-4TT-3aI THA;

1 - T TE; HEH-Ht; VeINT:yHE;
FIT; T:-Td; a - ; 7-TET; 3ATYATHuTA-T
HIg- 3HE4-ATAit.
l a ; te:-T4; HT-4G1; 3TH-3494;
 3EATE

9TeH7 HTTAT AIT ATE , Ta

sitHETEATa (R.4.38) Ffacati

-3ATfT; 3 r - T; fqafUr-Yfa
ta; T4-4I; T-T - ;7-TET;R7-uit.
 4 ;H 4 0 - 3 q Y a U I A ;E - 5 ; H 1 8 - T E I H ; 4 7

HT-T4 AT;
3-1; HHtEH-HTE T
YHTHE7;
4aifa-ta;
-Td;
 3HEATT9

T ; U-U7; 7HUTTH- Tdi; a-a; -611; HTE-HTEITH4;

TFRT-TeRIT; ARUtf 4 HTTY- aIUarsfI; HTT-IT; 3ATiNT-
31 ; 7alM-A dd; 7-; à-37 H; aI-7;T-; fa
TUTTrA; prTH-Fd E; 3TEATq-37e4T4 frai feea; a-4; a-TG;
afta-i.
 T-T;7-;fa:

7-3704-34TUI TA
YTI 3ATYIBIM;
T ; 7-34T; HTH-HTI; 7-I;f : -
wETU- -H44; 3fY-i;
 6

6
 37&2T 3ToGT

372Tarrm
(47TaFATEA)

4T:3T-4 EUITTI; T¢HH-5; - ; TT4; f4-T;

3TE241748ATTT; T-7; 7-5I4 H; T6-374- HTT4; HTYY-
TF H;-ATUI; feTT-T7; - T; 3fiueau-am; f-7;

3ATAaA:5 4 , YTa7l FUT a? 3A74TEUr ?

HTYT:TFiT af4Tt; «U7-T; T:-u; 317-74; -ET45

 A T U r - 6 T - Y H H 4 I ;
T
T-3TT;
-;
TYHEA-E 7YTE1;
37f4-;
g-441 341-TYTATA EUIIA; HTH-7 fha 3t4TT; ATTU;
HH-TA; AHTA:-IA FAT4; NEATTA4-37E4F4; 34-TeA T; -
. .

Bo3
37937H-7

TUTHTYTfAATT-
HUTRUitTHHTHATE:
&TATTHTAAY-

TTUT-rd1; 3TTTfraTr-fAM; 37T:-37TATET;

 .

a
a
f T htaT

30-3451R; Ft-19YHTT; UE-7874-T 7R; TE-H; Z1E1-34RU

t A - I f6T xATT
ra; HT-HI ( ATGM); *TEATI-HTY TT; T:-;
5aA; A-RIM I ; E4- TrT; T:-; auta-Ia a ; URAI-R4;
3777-:-3f7ata 4TA;HAH-Hd; q); FHTM
4:-1; HI4-HI (itRa).

T R - I M ; 3HEH-7; -7H:-T
fraT:-faaYTi;
HT ;

6HIT.

ET
776, (R)ETR 5, (A)HITA , (¥)aTTHT 5 AfUT (4)HTEd 45. q i

T-; 34-I ; : - T ; T-J4; Z7-3ATTAA-3T

PM; AYTTTH-AM;7-T TET; 3ATUaTA-AIA EIdI; HET-3ATAT
HTtE-THNEI; TIAT-YT4; TT:-7 A.
 ATE

ATETYEHICAT: FAIafasaaI

3T1-8-ETAA-74THTEd; TT:-6; JT:-TE1; 3ATETT:-ut

3ra7- ; 4T-1; 3t7- fqsTETER; T-TZ; T - t jatya;
:4-TTTA; 7-t T; fard--zTa.

T ard. "

HEITAHETEIUT fa
HE- HEU; M-TU; TTH-zfsa; 3T:-f¢aH; qa-; TTU:
ahllelh pllndltblaaHe llkb lelete] bDIElk pln Ia lalk Inlke bhp
PHe Pi9 te lajlle bbe lelbp2E aHe kshltlHRI2H e2llnl2 lalhklesbt
Pexll Eyh PAI ANAIlrJhte Peke lale lnkDb! ahlle al2E NHLklnlh blbl
Ih PIPellblhk lbpà ooo'oo'oo'Ro'oo'od'è DIpblksh pln2i hk h
Iahlle LAlhlhb oooh) tahll1hle Pblk lajlle PLlb Dphjhe ooo'R37 lih th
9DlE blkh lellnlië lnjle p1à HI2 Plnlkk elle lelhh lalIe lalbh ahlk
ellh blke eblaebs lElh lale k kIÈe lnjlke ks Inllke LIE NIelBA Ple
ell-a Walala-2'Eh Inlke Hbbl-klN-:3e p - DElkh2
 HAT:-¥4; T H a -
:-IT4;
yTTa37345197HA;
UTA-3ATT4-I7 HIR; it -7
AT7-aHTT SATH FTTTR;

7-T:d siai aTE; H:-8; VE-FAdT; 3 4 - ; 4aT Y-

qT-qTf; Tvafa-z E; 31:-faHTT; ATT-R MTR.

TT: ; TATA-E; -KG; AT:-THt; 3I: - : 31:-

314h133861; FAIAA:-YTA; 7: R:-à ; Far-Hd; YT
T -ETRT FTCÍ TiEl; 7 - t TET; fa-yafa-faRT ETT.
 Ile bahh
lraluil
Inllke Ie akph ahlPla ehlkalke hlk belbe elDll 2 °PIDE klnb h
p e l-blbb el2lL pltlk le pbi lhahllke lnaels lelb kshlbblh
el
l l hlkhth ellmél Llbl "PID2 ah I a ph ahlhlk lalBa Me le
Plkne Hle hlk-lnjHIPE! Ehb eltlkhth lellmblk Elbllb khpeHAs phIp
bin Hh 'pIP2 Line kIn l e Lnlle aele alke e
lh-hhhh
-mlh '-hn 'ie Ib 1ph-hNL 'hth-hlhih 'pIPnlb-Ie 1l-he
aroe-ek
ple 21-:92 'plHKlb-S &lebjle lbe pfale-81e
hte 1là 2h almélk Itaaehllnh 2lle aua||2h Lalkalkpelh Iap
Inllle e l h
 H:-; U : - j T H1 UTEt E; T - qi.
T6T:TATE";
4RT-YTE; FT:-T EIG l ; 7-Tg: 3TR 317, faE fa

; F - 7 ; 3T1-TYU 5E YTEd;TAH- 3TE.

fG4, Ta, HTYE, 3%, T , FHTTur, Ea, sTr, arga, zTHtET,

I . ( 7TG YI f19HAaTHA:) i (aayaTTYfATE 4.)

TF-1; 71T-I;-ATT; 37TfHq-7 4au; 3ATqf4-a ÀU; 7-

4THRET 34TEATTFHE5

T ; a:-vaT; 31E:-f¢a4; I:-M74;-HT:-HEI 4A;

 TE-7EIA;
T-TO-T ;
TM-TAIA;
47 YATT;

:-TA:-TA; T-T;TU:-Fya; q-4THT:-HEI HEA; ziHUT-

f : - T ; Tit-arit; T Z - I MTTT;
fFaaa-q at.

T:-fa 3 ; T-4TA; TR-ATAR; -T;

3TqfHH-TI AATHTST; 3IRT-GHTA; VET-ATA; ia
3ATart-Ta 21; T1:-
 1
4
a
 khlt
a l Dbplk BIblhlkske lko2ILE lh, lele2B:Rk, l2plsbllk IBK Ih
lakh ghtaabl2H] nlhth lIh ltalbble Peh Bhlhk lalablk lahjah takh
ahtablpke Ple pi2 hlk 1Blb lEblk lelbte Pbllklkblklmb boh Ihhlkk
Inlle Pl2 lk 2Llke Bl Hkbkake ltepllbbl1 DLl Pl2 22 kahlkka
l b l hle ple 'h 'BIP lalhd naélk klbllk @hph like lajlke Ip12 elay
PIelt 1% He Dlle Plknlih pha kK lkalblkale ltale lnzle 'plh
l k NLelklmé 2be lakh h albus| Þh lh ln>le 'IPHe
Phetlbak elnle 'hlale 12H DIkh hlGB. 'PIL>bl1h 'tahll1th ltelab P
Indble blklske 19h lbdkh pln2 llkake 12H E2bl IalHe elkske
Ie N InbH epll: ahlb blkske lblhle p hlkake
lbpIA
Ph2lh Ppe Eale
 ( T4it 7)
ATHTITAT

st-4raT 34TE-ATHTAA EUIT; - ; 7 - I -M; TI-THH-THH

ATAIT
 "DAL2 KIE Phle khlhlbllale lh B l plnle
tal elallk al2 alk pE HLKÈblh PAIHe Walbhtll talk lalk phlh>He
kae klne ÞP9h lle|pbl1k Pllkakk lkebk PIe
h 1 kblkl lal eÞesa lalpblht lnhlke kahlblake lkoDI Elphlb
Ph e Dk
ap,bbl1t nlhKbl plh plnlb elkkle
t
lItabe
eln2
Pkbl -ble Plelake
Ile Ple Plrn>e Inht! e k
la-tgY lajle
2 , J E RI, DI-JE phlalke lhDlalk Plalkake
 a

, , a
 al

98

.
9
EAT

HIE
3AATUTT:-TGTEA; T6T:-T; &H-HTIAT; 3IR-1; UU- T
TI TUT; 3191-T 7 M; HT4-M; Mad-R7 aT; Y - T ;

.3.%) HifTaeAIHTTT:
7e7 a A 7 TuTYYTYATET:
 ATT

q3AT
TATER ; T-YEM TE; FEH-; HH-H;
TT-A; 31a
 44-I; ATAT-3THT; A-
7574T; - I ; Y7-T:-THT HETH4,
4T4-Tgui qerai 34
 000 FTRI 9 R T AHi. F TAEI
f e a H EI JAtT Y,300, o00,

gfa-faa ypail; vaa-HIA FA:A1; 37gz-qa ya ; fets

7-7it TEI; - q ; HT-H; af-à Fd; qHtfUr-7Ä; fraafa-%
7TTd;9EH- HT; 3aTH-a7-7ATYHTOT; 3ATHTTH-; 3I454-
HTETERTET; T-M; H-44q.

4TH 4TYTHT 31HH 3HAT.

TTTH 4Ta HaT. TTHeda (4.6) HT4Ta T T ,

a-i; T-3a7-7 3Afy 3797; gT-TRUIÍYO;
3 7 - 1 ; F7- tm;
 39

3464 ad; AT4-4M; YOT:-Td T5;

E; 3TTTH4-TI EA; TA-TA; HIH-T EIH;
YTaH-Fa6; 37 :- U;

TUTA TEta.
1Eta.
 3AEAT
HTT-254TUT:-1h
HHH 4; H-TT:_
4T-34TT:-fAh 3ATNT;
3 T T - T 5 ; 7-fT;
FTaT; THEIH-TSEtN;
T; fadat:-if8a fAAT:-19
f-a; HTfgi4-Hifa URT;
Aa;
 1-ATATA:-HEIHIMA; J-I: HT-HM; UT- qT, &at4-at; uepfa-
3TrdT:-314 TA; AT- TAIM; 3-HAH:-7A, A4
: I-TA; -FPI; ATQ-3ATCKH frI 4; 31r4-3tf-it.

; ET-TAT:-6 fAyq4A; 7HRIA:-I ta; -4TUT; HT-TT;

TUIHTR

qr-aYTA; ageT-fafard4à; fauA:-TeH-Tf faE BY77,

 i g for farre fayaayra 3ur4T tara.

;31E-T; 3iTTAH-aTY; 4-A:-f¢H; HE-t; AE-; a-

IET; 3TH-T; 3EH-T; 3HT:-3T1; 3AEH-H; a-3Tt.

 TTA:-TAI; HTT-HI; TT-
fuAT-f4T; 3EH-H; 3 - T ;
T5AI 4; UCaH-T7, K; 3
TYTEai; fUaTH:-fYaH8; TT-TJUr4T4
T-TN7; a-
5-85R; - c ; HT4-TO; 7-7T;

- 4 feI TR; 4ai-YT4i; T:-y; Frait-HTRÍT; AaTA:-1I4;

TT:-T; I H
AUT-RUT; {--4FA fTaTI f47; TYa:-3THI;
34T94T; freTH-fAAI zT; aT4-aM; AaqH-3-HT.
ta , uTYUrai, Ty, Tet, frarH, 3ATAYTEETA ATUT 3a fya
3AtIU
f47 T. 3ATI 34TTUT TTA, FafaT TeTT, faATHEOTT TfoT
Ct; 37ynf-T8fr; a-fu; 314TH-37H7T,; 7-3TM; Y-rTT;
-T7-ATUI; FA-a fa ; 377- EIel, T-ATM;TE
 HATT
THTRU

YIETT.

T4T-T9EF; T:-7|ETR; FHT-T ; :-Tfa-7iTEUITT HT;

Tea-T1 5 ; T-A; YUa-U; THTE-I E1; -3A;
- 5 ; A7af-3THT }ATa; f¢AT-fta; fafa-Íqa; a-TA
 TTer4uaT
a; a-I; -37477 A; AI-IH-iaG; fayToH-faRT;
fapnt-A YTTA; Ya-AHT; Tit-âA aaia; un-fagia; UTaT:
YTCT 5 ; TA-TTH-4 ATTUT Y; TH-2614T:-a7YT {UIR;
 AEATT

aEf4-al; 31E-
HAI

T u a faa . a seu, atda, Tru, aA, 1 , TGH, T,

- ; 3au-qG1; 3A-GH; a a - a ; VTHT:-5; 79-T d ;

9IG4T 3Haa-; - ; 3f-TTI; 4IH-HIT; Ta-46;
l-

37Hd.
284H; f-A ; Fd-H,; TAHI4-7aiT; AD-T; a--3nTUT;
T-7 11 H; Va-Hs; TTUT; 7-TE; -Tig; HTq-TM;
HyTHI- UICIT; T -T:; 37:EUA; Haa-T7 YTAaa; -A.

qTfeaT arf4qafa fuqaat:

n-TATT; a-TT-èaaid suy%; a-aihs; f-fYarHT; TIfa

T:-Y5; 3HT-Tig; HT-

7 4 - ; TT-7; HH-hð; ATH-YJut; 7:- U; - H ;
YFT-fbTÀ; VYu3tm Rtal; T-; 3 1 - ; uf-37-¥O
 d

a
 1

6
 fafen

T; :-rypi; 3tfta-3a; - T TE; fr:-fa; à-À; 4H-a

Fa RT;T-TI; HH-HIST;
TET-4f6YTAA; HTa-HIPAHE 3AT67, -3*
qa; a-iHA; 7 - ; U-HTTTT; 3AE4-HT.

HIETTH 31

7#
 317A-4TE-814
4ITA; T Y - H T ; U - A T T ; H:
I T;HT4-HIT;
SAT
 3419

fafrTyaagÝfA

PIT-Iva Vt; f e r t - ; 7T4- 4 ; ufrs-ifg-aifs

7;7-7-7ta T; -HTT; Y7:-Y5; VUIYAÍ-7E al.
 1111I

.
1
 a

3
 37AT4 78aT

farefem
(sit4ai dyad)

t-477 3T-3THTT EUI; P:-I; a-ARAAYU; 4ET-TE-

HETAT; U-U5; 4-HT; YRHH-74;T:-3; T-;-TM; TEH
 lhdhlke lablk 1PIHlanie Ihé telue[2
Ppl PDI2 PYDbk ghhk p)®ke
Ihlk leblte akh Pehla Pyh P2 En2t Plho26 hltply lese Bkhkl
kkkate ellkph£ BIpIPblilk2hk lallke IPplibel1h2hlk
Ynlo pEe 'k4
2 DAe
H hh elh He Plh£ Ent blblk Helhèh Hale! lh h 2lh,
lh
elbbla nlle oh hih Blnle lh 1Th PIPlh2 lahkehle Ppl1h lal2
e l lplshh lElakblk JeD lellnh@.h lake h 'epblk e HiDeleh2e
elht PIPE elHlRe lQle
eIlbnlolle Lllmblk k plh llh elalh
lalle 1Dbbb IkelheIH E lnlbb|le elh2h lalle ePbbb pH elh,,
eke hlbe-hbhi 'Pb2-nlh-dH 'PIPlale-2p! lh-h' IE El-e
elrere
 441

a
 fryforetm

- 1 ; T-IH; THATE:-HNTAIT Ttbdl; &41-H1; HI-;

4 4 1 ; H:-4 H4; HEH-TE; 7TH-2; Ya:-;
rAT:-T H-4; 7 - ; Hq-fA4; -3I; -3T;
3fHT-31T4; FuAl-YHl; TIE:-{M; TY:-aV; ar7-; 7 : - ;
34yT-344T; YAIA--dd; 4TaT:-APT, 7A; YATHTH-A; HI:
HIATTE;-ATT; 72-fqT-3E YHITÀ
 PTHT

T ETUR Hd
3TYT 54TH FAT ATS4TCH7 fapaTi, Y7qTHTET
faytatT
90

HET-3R074-HEf; H-R; -Ti; TaT-R; 4a:- 7-Tdi

H-4TaT:-HITI 377 ETA; HITAT:-ATYIE7; TTTT:-74 TT; ZT4
 tayfrar 39

TTTYR HTT HT.

(8.8) FiiaM T

ATH-1 d; ferg-TYEd; a4-qPRIET; ; F4-H; : - ;

af-U; 7rEi-drTd:; : - ; 3fahca-fAanya, fa6TuA; aTH
sfo4tT; ed-T5 Ea;7-7 T; 317-a; iOT:-Tr7
9?
P
E
E
E
8
 a

a
 faryra

THT fHqI4.
19

4THaTCTY4E4TTT

T ; 3ATTH-4T
Ht; 3451-T4-375-14; 74:-6R; ITTTH- ATRTAT-T
3iT:27U s; F : - ; AT7-IHT; -9TA;
 faryfarairm

HT-TYC5

379 37

34: 3 1 - ¥ EUIIT; TH-R4; TE-47; T7H-4; 8THT h

ATTR; uTAT-f¢3; TrA-R4; Yar-j; TEY-TF4; TYFTIN
97T 7; f4-f;3AT-a-3Afeea; 37T4-37741; fayH-fa f¢
418, 4T-EUTEIA; T4-EM; T7:-39; H-7; a- ast;
TR:-R; T9T-EI; 31THM:8TYT; aM:-a7; aTH:-T4; u

ATETE. TET YMYaa, fea, 3TaY64, A74T, fay ATETa. R, 3f4a,

 a
111

G.
 frnfratm 198

aq-d; ad-7IY4T; RT4-HA; TA-d Fart; Ta-à; ATH-H;

efa- TTl; 5YT-t FO; 7-74 T; f-fraa4; -H1;
Ud-YTEA; 7-a5A; tag-T Thl; zaT:-al; 7-7 TET;

k -q; U-aa4; 3ATI-3TYUA; 3ATATHHTYAT; are-UA;

3ifB5; f-AfrET; AT-:A;
fayaa:-iyad; afH:-IG;
g- 3ATETH.
 favyfram

4-7; faera 34E-HÍ UT; aTT-I 4TTT; ATH-TET; FET

wa; ufta -A ifa; h-turI; -TUI; GI; ATTY
 EAT
fakaU-fatRTA; 3ATCT:-TT; 7-Tl; faaa-a
7-347-fH5 , TA; : - I ; T - a u ; afa i-
f - T ; uam:q 7 i 7HT; 7 AA-E TEI; -HIT: -; 33 -

3HTE

(siTTHTTT 2.2.23) TYHTI AFUfayt q 5UqTH 3Y7 T 3TU

afqana faaT iTyrA:

st-77ar7 3a1-TTA EU; E7-4; -TM; afqaa-T ZI;
feAT:-a; -fMaaa; 374-fayaa:-HIET
dyad; TATATH:-yATT 1
ya;76-E- FET;T 3H TET; 31:-TAT; fakAT-faHIRTCM;
HIF
 faycrtm

aayyui yT5i41 3iNITA q u AT.

SE-; 37TFAT34T4T;TETYI-I 4T1; Fd-- aTT; 3AT9TY-fer

RATH7 fèra 374UT; 3JTEH-HT; 3Tf:-Atfe fe5aI ; - T I ; TE7-77;
7-3AtfUT.
- 1 ; T - H aral; 377:-7; Ua-ARAT;
 34Tferar4E fauatfeui faigarq

3ATfaT-AfRFIÍTeA; 31E-H; fcu-fq fAT4-H 4 a

TÄfA:-4Í; H6aH-HRUVTHSA;
zfA:-q; 3ai-HTT-i fhI RETHTF;
3f4-H T TTUIT-7À; 3EH-; VI*t-%.

yR Tfea gia 3rHATT 3HTTI T I

HT T. T I T YATT fafe
 fayfaram

HiiTTAITHT

747 34T
aami HIHaaisia arAIHfH aTHA:

rHT4-¥d aH; HTH-:-HIHAE; 34-Ht 3AT; arq-7d aaiqea;

f-3TE; ATH:-A ; 3aTUTH-H SRTTyeA; TA:-71; a-

TUT-a; TET-¥T Z*T; 7 - ; 3 - 3AT; fAM-$:

HHHTA HR: REIN

fa-T; UT-
T - 4 gifeaineà; a-G; Tn-H8; HT-H;
 HTT47; 3EH-Hd;
Tef; qgafq-TETdl;TTHTATH-d -

4BT-7ETUTTH-EH7A; - 1 1E-H 3TE, fRTH-Ii, aipa

ATM-H1 TE; TEhH 3HNTH-UT4, 36T; TFTT-4|TYEA; TY-7:-
ATR4- 8TE; TATTNTUTTH-37 YEr9tqa; fuTA:-f4I4 ye

aufqa, 7-3ATI; TTE:-R;

faza, frarAIH-zÄ THatUTH-TiseitaEa juatq; TaRd
fKGgovqA;7fvA:HA:-7TT.
5
 3HTTeTHT4 a THt 779I

T; a - 7 ; T -
3HTTHTTH-H 3Ageia,3HEH-
3AT-T ST6; aTI:-aH
- 1 4 a ; HuTUTH-FUTHE7;

AT6

TEHI- T7R4EA; 31E- HTE; fuquITH-fuariqea; 37d4T-371; - -

 fafratm

aH- I ; 3HE- 3ATE;;ITUT-Tj4A;7-3TU; -

HE; 3HEH-4T TE; R:-TTE; 7-TI; qfayunH-787iqz.

31T4-Yt TR; TH:-ZT4; YTA-yAIH

va-1 Ya-9A 5UHea;
IE 4TTU 5RUIR4A; HEA-t T; FHTUITH-¥
4jyea; H:-767HET
(ETSE); T ; atH HT; TTHIH-AET 7ey; 3sfH- 3T;

HTUTTATTGTMN

A-4; -TU; HEH-q7; 7

UTUT-Td yuaT; 3T:-T;
ETH-TAET3EZHfTEN;
G1;-Raavu;arg- ATB; 3¥- ITT;

FTCTETHE 3H-4T 3T.

12RTUIT-318TT4A; 3- -74 3787 '3a; 3fM-yt TE; EG:-
HHTHC-¥4T94E4; -TM; 314- T; a-ATTu; 372-78R7
h1 TFETd; 7M:-71; ATM-Ygtil; 31E4--zt TE; faA:-TE:

3q44 f 3it; 7-TGI; ufaqaarq-4fqaria; aif:-tai; iT:-a

 frvfrar

urET ta 3TE. faaiuà atai, iyai, nyt auît, Ha, q ,

HPITY HTI; 3AE4-4 3AT; 3EqFH-7 T4;HH-3HT-H

T-7;BTYATH-F FHAUIRYH4; 3Hti4-q7 3ATE; A:-; AHa4-
F ; 31E-Hd TE; TT:-faT4; 3TH- TT; aHT:-
8791 H1; 3HTH- ATE; HTH-a; HT-qAIH-7-HT; 31E4-t ATE.
 faratm
uftHT-I 1HE; arya:-3TTTTRTG; 3 - T;
HTHYÍSaTH4; T4:-T; TiAIH-i4à; 3afu-; AE4-t
A ZTH:-aqra

34T6i UIH4; HTH-T;

: - t t ;3af- ; forituar-fa94I7 TTA-;
TUTTH-TGRITHA;
-3ATT; Ta-H; 37f- 3HTE;
-TAiqA; 31E4--d T6.
 HPATT

- E ; 3T-37Ha; Hd-ATITH- Tpiea; at-ais,

7-
, 31H-4T 3T8; 31- ; 7-T; - ; -TE; fFT-M;
;T-37HT; TAT-T; Ta4-Hg ita; a7-RH-R

TF THiA TYTa TET, faI HrT ( HTTATT T) TÀ EUTEITA.

7-T; 37A:-7; HT7-3T; HH-HTT; faTT4-fRa; fayaiiE

faya-a; Tra- YTY; YT:-7 Fd; - YT:-31EUEYA; YTTH:
HifTT; fay:-faata; fat-faR; T41-AAER.

q-3;faryfa-tad; 7-T0, FrH-3k; st-4-; GT

-44-T; RT:-I;3T- 3iN;
FINTH-37A
CI.
 fayfaratm

1-371; TE-5; YM- YTR; f4-14; HT-T; Ta

: 3a- 1; faga-; 3AE-; FEH-; F74-TTui; qR-
6;i-3TA; THIR:uEM 3TE; - .
 ,

3ATET.
 37ET4 34IAT

fagauayiT
(fagau)

wA; TA-TE; AM-3TEZfH; tHTTq-fauzs; T-; T-Ti;

HTCN; HH-HI^I.
 T - G SATI; A
4-37; 3/74-7 (T); f-fAI;
-
5H ; HIETRZ7-HET4; 34-YI; 7-TUT; S4694-3HfHTRÍ.

Ta-134TO); Ta-; 7-TÀ T T; 3ITA-HAM ATETT; - I

ATK;
34THTTH-:; 7-$- YAFT; KYH-YIEU4at; 3f4-HT
-a; - ;TT-; TET-3TH- JTTHH
fayavay
 A

sit-TaT 3AT-¥ EUT; TFU-VE1; À-HT; T-T arftn.

-
TIPT:-SI; 37-I; HEANHEH; TT-faM-fru,feat_
4fT6; THT-TI HIR; au-quat; 3117ditA-4;7-

3xft-a aATFHTRÍHT; H6M:-TUYATEI HTUTHT

(=17RAT); T1-4;
a g - ; JE-17 EtI; aifur-Ti; uy-TET; 312uiuy-
AYTAT; 4TA ABT.
 t:Te-TH-U HI; TTA-; 7THH-HT; q-TIEI;
HET; - ; RH-ATTU| 31
3TTR; 4H-HIAI; - I ETH;

7 - 7 TET; T-TKG: H14-H; TRTA-TR TEH; KZ-TEVTH; 3 -

EEE
 1
i

i
A
.
41141

1 a
1 a
6
a
a
 REATT
a l ; 4aTH-IEI;
SUE--T; 7
TUuaT4; 3WU- VqTH-4T9A
STUTAT; T-TH;
iRa7; TTTN-d

wUTH , qv4T HT34TaT

HE ET. JET ATfEY5 3TETa, z

HI64418giE q :

sit-4Ta7 3a1-4T TUIT; I:-510; ATH-f ATE; I-TRT

7-7-RI f5I7 57UITRTI; VQA:-HEM; TATT-74 T; HHTETH-ER

7-57 TE; Hff-Ta; Fd-T; - ; 7afterat:-f¢em; u

itAI-fVT; aTET:-

HTUTisfea HataiHER Tà. FaufArara (z.3,R4) HiTaIYHTT,

t

G
. A
 6AT-I T; - ; - M ; 7-T; T - T7FER
HET-3ATR4- 4EI47; TÚt-8; AEU:-aTHTET; 3AT7-t; 3n
3f&qfeesaf; T7-} 3ra, a-fn-i |afera; Ta-fAarE-
- HTETA; 312T7-3787 fhI 3AfCAIM; H-AHA-HRUI A
3TfU.
ur-T4; A-U.

6NUIT TUT 3TTT.

ATE7 3HTER

4-3; farp-faya; TH-TH;

TH-4; -U; TTH-T4, fa;freTTH-4T; ÀT-HIET; 3ATN-3IE
-31ui; 8T4-TH; TT-T"
 9
- -fava; 31A-TU-} EY

HTE

argIstTAHUI: YI9T

are- 74:-91; 3N:-Til; 76UT:-M;

VIT-34-TR; UTIud:-
T -FT; WTUArHTE:-AIHE; 7 - ; T4:-HTET HTT; 74:-T:
E 4-5R; - E ; 3A-HA;
HEA-7ra:-7E4 a; T: - ;

H:

*K; YUAIA-T1;30-; Y8T:-iJIHIA; 7-THIM;TA: 37

HN I; -TEM; HAT:-F ; qa-a¥T; H - R
 3ATA-i-3iaaid feral 379R VTI; 3ATT-1O74:-7HiH
HIE 34TET;
3ATETR;

3HT8M.

Ht T UHY

T HTGTHUT
ETETHTef4HH TISf
taaryTeATAHITT

TreT4 'I
HE-47;z-14T; ET-TT; THY-7HTRA; T - 1 ; 37-

s d ; yurM-4TA; aT 3-37ra1; - ; - ; 3xT8TH-379

HTH-81 HITAI; FAT-HZI1; 3X-T;

3ytun-firaa.
 q t8
F
E
vdareaArara (5.4) i f r a d .

HTtTAAIHTu-

aT4RyTAtSUH
 fawuayiaT

EU; TUTA-TUITH 7 ; uiuTeNTY-gforTR; hT4-E; THTEU-

UHTEHT 7TUATHTT; AT-RM; E - ; FUT4-Tai-T; T-T4;
fuaTg-f 3-TET4TU f

THT aT CTH

7-94;-; Tafam4-4 A T; TA:-1;-HT; T ;

-Ada;À-HI; ayta-qreaT; - 7;4-;THT-AA;
-cefera, TTH-frATH- ufAATE.
foife-f4teerå; Tic-T4; T5-FH-75TT; FT-HT
IH; BU-4; - T ;E7-T-TEFATI; 4 - ; fa-
 faaucyiAT

tYTATTAT
T4RTr

fag4HT

EUT; YAT-t; THA-TH ;

q-;
3ATa-T4A
s T
zT}TA-Zrafan; 3ATM-ZTNA
T - 31; EH-; 6-F1; T-R4;
VTDTETR; AT:-YH-TH7; faA-yui favare+l; 777-4T
T 4atT
 3727:-f6a1 z7TA;7-Eita TE,
75; aT
7-7917 TKI; à-
7-7T6I TET; TUf
7 - 7 a TEI; 7 - T ; nf:-u6TTR;
qHA VIGA:-T; E -
T7; 3 - 3 fa1 5dr; TaH-AI:-THE4;
37-HI vh.
7- - Hfa5 TAIH2; RZH-TEVI; - T T ;
 faeeveytaT

i d a TY

4 7 - d r T

T arutezateI

75; T-YG; fAHT

T- 754; -T; aT-7eT; HT-8T
SATE T;
T:-TI; EgT-TE; - ; A-TR f6T 4Y; FEE-
TUF-YIEI.
T - -;aT9HT; HT; AY-1; 3 - ;
 TETR

Fa zyfaTHTA : 1

3HTTHATHTH

H:3-T7 TUICT; zN-ZTHT; 3/737AM; ATHa:-F; 7T

7; 31-aA; I-4T9 a:3; RU-F; a7tuT ATR-ZTafa
t t f&m;
- 1 ; 3ATHTHATH 3ATA-3ATATfra aa, 7-qEI: taq-7vita;
HE1-3ATATHETAI.
- I T ; YT-; :-TI; FZ-aY-
;
 fayaapra

:Ht-34R R; TTE- TAA; FETi-3A71; 3afM-t 3

i - ; F-TAI:-HIT 4TAHa, fAHIH; TpfAA-Aa:7 aYATHA

yafraditer xTT TE.

sTHTATATE

3ATT-T; 377-T; KUA-; frq-fA; T-Itu:-ATT

af4CTT, 3ATTiET KUTT.
7- HT; aTH-TA; 7-7TET T; 7-T; FT-4; T : -
qT7; UaH-fa-4TM; FY-YEU; EYAT-YTET; 31- 3H1R4;HTH-;

756t.

T7;g-TyÀ;
TaH-fau:-TYHT; -
- T ; 31E-T; ; - T ;A -
ar-Traa:; ayu-N
-7E; 7-34TfUm;
3HEAR
 fanuat-m

3PHra) yadi faifia 7 3HT. TETHIEdA (4,3u) FitiracIxHT,

5977 5IT7fERE1Ro
97-fectkrifer RTTUERU
 fauaytAT

ETE-TafiieÀ (R.244) ifTaTYHTM

 37TC

34T6
fayeT
HErau 3T.
 HEATT aTRIAT

(sitgiET}urct rar)
31 3T

AT3T1EUI; YaH-IX4TUI; HrMHA;TM:-HA

FTTd;7-
atH 3U4-I RaIa; 7-; a -
4l-6TM; -IHN; TUTH-77
-U;
3af-1; ANRU-^RYata; 3N7H-3745; TH-tI;
-fa-aH:-qifTET URTa.

XRI9
9it-47T4T 3AT-THTATH EUI; HfU-HIRT aIt; 34TAyq-fter M; T:
4-HTC; ; HIH-7; fY-f; M:-FMA; 3UTER-yTaI; S7T
T
9t4TaT EUTA,

-;-vG; 312TH-RAATa; aferan-3mie; a - 3 ;

11;-AT-KTEd; AMHT0; YTn-fRrd; HTT-rq47 6;
3-UTHH-d ; F#7-Ha; 4-TE4:-HTi 3TEUITR; -A;
TTat-HI Tard; HT-H; Ya-fAfavul; Fa-4a-Ed-F TUZT
YT-ATETTT; 3fac-7:-ATfUT; TuT4-T; 30 -yAHIYI;
3ATH34TH5; A I - N A;3H-37DIYTil; 1 a f 4 ; Tt:-YTAI;
U-TATT; E-af:-E4H; 37ar7d-TT EA.
 4aTfH farIRAT HATaTTHTHII 9
HZR-AI
-7-ig, HaifUT-Hd; T4iU-74; Ht-4M;
T-HTCR T T E; 377-317; Ta-ANT; T7-Yf
3ATRUTA; HH-4; TYM:-2 a ; 3UTHC-394 ETA; TUT-R
3HE-I; HHEai-34RT; Y - ; PHTR-¥HR; ATRIA-FITRTYFT:

4AT4- Tat; 7-TE; faua-zthA; TA- Y14; t-HAI

 : TDII 3-R AM ATU 3E4TH5

7TT TTHTfefä fam

77 H7T7HTH: TR7egr
 HT-H4 3r; -fTTTT; 4:-71; TeT-R ; HT-HTRI
a-g; fFayra-gT ; raffR-I fHH T ; HT-HTPAÀ
Ta-HTYN; 3AT: 5E-R; 7-7E TEi; HYTI:-4P, F.

37-R EUTI; TMA-f, 17;

THTATT-fR U; 7-TET; YICFNT-g
a-;TH-HM; U- ; 3ATTH-T UET; yTH-T7- ¥AMG,
 f IET 7

fAT45

T 4TT-TEI faTE fr4Hia yTCA E . FETUT, STA:H151 t r

T-374T4 UHÀ; afUT; 3HHi:-T44; 3uN- TEH; H

5-HT 74; qH:-TT7m; ya-t; 4A-37d4-HIIT6fTal; i f - i ;
54tf7-; FT-6A; faf-f; 3raraft- TI Rita.
379-; ya-T; 3TY-YI; YT-H4; 3ITH-7 ;
UATST; Ta-HI 3I4t; aTA-5tqa; 3mfaa:-314 A; Fd-7-¥d
5H; h - b ; RAIT-RIM; TA:-R;76R;
7A-31TH-a-HIa.
 9

3ATY

4-8; f-ARTay; FI A; 371THTT-HTYN; ATA-IE;

-AT:H6eiI ATT; AITA-379T I T ; yuf:-Tat; 37-tRH-

 3HEATH

TRT-rEa; Fd-4aT4- iTarsfa; i7:-f47; a6U: ;-

fafreav; - ; fAu4:-ATEArfET; fAEE-f441 3TEFATRKTER;
H-4HT; 77-37; TT:-T FHH; T-4RiT; HV-

fARA; Hf-HIPI JPT; HTYT-TT7; 4A:-4; qI-3TU i ; :

T--HIT H; H:-; à-M; fya:-f¥4.
4T-41d;7-7itet Ht; 3gd-3 ETaa; 6:-6; MAA-
il5T;7-TuitEt TE; 3fgud-3ig aT; - T I ; 7:-
Toit; z -
7 : - ; H:-a;
ETT; 374-3a; v - 4 ; 3g:34TUI fdl; T:-T5;
-3;-HM; frT:-97.
 9 S

ay

a
it TE; Tatd-i GEl; 7-gt TET;
T TUI 3T4; UTATTIT-T UIRT;
H1fa- ; TY-TH;
H; f97:-94
AT-4T-T6;7:-T;H:-;

HH-4; VTA- ; -ATI; fu-fil4 föui; 7 - ; TAT-E;

HTP-HTR; 3uATA:-3HTM 3AYHHI4EA; yita-isqA; 3U-3m; - T a

-uraEt; 34f-chA:- THURT; ferT-fRT; HtA:-fA7; 4T-ITT-

-9;-ig; - f = ; a-3ya; FEH-; zT-T; 34
ifTT 3T; Tura-uvh ziem zara; TRATHT ; 7-TA:-TT
G P o
 aaravrram

THTATHCT

fFEaYT; 8TH-7; 7-A-3I Tal; ya-AYu; - ; Ya-

7-a; yT- F, iT-4TeT 3T-HTTA EVIT; 3E4-; 7Tu

&;- ; a - ; 7 - ; T:-E T7- TT aTT;

 3TEATT

SIG.
Y74itdaAI RTY5 HET 37E4744EÀ AA7 (Ga) 3fU fETrAN

7--AT; 7-TI; 31f-fTT; ATH-HT; faf-T; Yd-

7-iHa; YTTA- 4a; 87- (TAR); 7-Fa:-AT; TT-37
- ; -a; NA-1; HA-HT; 4H-
 9

ATTa!

, TAI 3TT

RITE
T-d; -7; 77-4; T ; TEE-q4T64; - ; ;
fachif-fa6R f6AI aA; T:-TET; 7-YGI; TA-I; H : - ; - ;
HHTHT-FR*NTEYA; 7-
7 ; A-I; TYT:-741; - 1 ; - d ;
f - E T T ; Tg-gTa y; -av ST; f4:-et,

- -fAfravn,- - 3tT YfRUTHTETR; fafst:-fAra

3AT. fayru , F UT-uUITHTHa aaa-tRaTq Hd

 SATR.

7 faaga:(.3.2); T7T
:(R.3.2) TM WIG T: (?.3.,X») TH I H 7, gHT

HET- -HETd; 34EgT-H 3HEAR; - l ; th-3407tb; -

Ffaym; -G;3AAfU-R4; UT-H-375;
-G;TS-T;
--at:-kfaT7;3-I, :-4; HE4-T H-
Ha-; TaT-1; qf:-ri;gaa- d; a-3; F4T-T;
-facaT-f4rTHTET; 3aTE-ATErETI
 afarurTT

314TaHqtAaHIEHT ATNIGaq

3H Ya

fafecyrefaraafaseaf u

3EHT-376ET; 8TA:TEHiTTA,
374TfrAT-faaaT; 3afiNaH-372ify4sal;

te-at, qfaa; zeeH-feta; 3A74-fartTE:3

; z-37d
Tda; åra4-|7; 37EgR-fREAR; Ya-fATYI; - G ;
TE TY-4;
T-Tei; -3aN;
-HNI; T - T ; T - a R ;
-ufTM; Y7-7;R-il;
3RT-YTI; 3rH:-ATHHa;37afY 7-TuIgTA; -;
T-mrg FAT.; m - t ; - Y I ;
3Hf-3HE; 3Uufi-T T ; HT7-4I; -YG1; 3 - -
sf6aTA;f:-¥; 3afariuit-37T3; aTe-TTT; 7
HfraH-337i8T TU; 3tT:-37AYTH; -HHTE-HIHTA HT;
37624T4T E; FTT-FTHA; fRI4-A; Ta-T-TIT; 3r
T - T 1 ; Yad-E FA; TT-I1; 3T7-4T4T7;4 - à
34T-341A; T-T; 3:-qTYTEA; 3777UT-4

3T4t fasfea aaa. sitHEHTTEaIA (4.24.2R) HifTaATy4TU 7TTT

7afrTTATT
 ATÈ , TarataATT 7Hg
atHEHTHIT (.R.23) TEzT
 ma75aATTT

ITU; 3HTH-347; AYTT-HJ 3AIKA tat; 37Htë_37117; 40-UH-HIAT

37HT-;T-T4;7-7H; F0-7RUI; T-;7-T; 3Hd-14; 34

TIT:479i-A 7 ATfU AT qua 4ifa . TT AT

3HT.
H - a ; uTUT-ET; UIEH-; T-d; H:-¥7; 3T-;9T
HET; HEH-Ta; HAT:-H; t-4-67 37HCTA; FIE- TATa;F
d, T - ; fagra-uET SATE.

ATT 3.

HaquTYTE FAAafaaftaq

d-4,g-~; TU-TuTA; 3TYTEH- Ha; T-Td;3A-IK4;

feefn-faf; t4-37T; Fd--4fT ITAE; Y ;
HfRERTT; fAjun-T Trfea; Tur- -TuT KATHT; 7-T
X90

7: - ; -TU; FETTETE-q8 STHTAIY7; T-7; ATu-

H-3ATYE 7-YG; 3T-T7; 7-3TM; Ta-.

3THFAI, STHAT qIEU2 fhaT

3aferrt yfavmfta afeemq

74, ; fka-fem; -4-7¢ sterà uiTTai; -za; -

- 4 , Tururera, ufY-TUTt; TTGUT- 7Tt; -
 9

aqfafrarrra(afTitY zufrur 3.2).

TAT-d tata; aiu-y; T - ; i:-59TT 34;

aH-6R; TU-i-os; 37-E R; TH-T1; T - ; 7-
x9

gt-TY4T; 8T7-7 (xi);TAT-Z; AT17-T; T7-7;7-;

3tH4-uA UTM HTH T; HHTHA:-TAUA; HT-V:-HTT T6; yad-
T faT-TUA 7TTR; H-YTA-HIA HT; 344Er-IT TIa.
 9

faei UTsa fafa wqfarrrarti Ro Il

T
Tpfa-ifar yoit; goq-ta; a-3E; Va-ffeayn; faf-
TfeH; 37-T-4H fsa STRTST; 3t-aa;3f-Y;faRTA-fria
- 3 : TUT-JM; 7-TG; Ua-TTT; faf-; Tpfa-tfa
dt; Fyar-9 3F1.
98
 7faTATT X94

TUTHSISRa
y5-T4;vpfa-Ta:-ifA7 VGriqva fera FTT;f-AfrTAv;
siprat; pfa-TT-XGdA 3TA ; TUIT-TGfAT TI; TTUTH-ARU; TUT
-TUITT I ; A-A71; H-7H-IA ATUI aT^Z; A-iit;
4-HHEA.
X95

3URE-ae URI fT HTei; 314I-74T zUITT; -EI; YA-A

AT6-HAs I ; 4E1-FT:-TAaT; T4-T7T-RHIHI; g t - ; 7
3ATfu; 37faGt; T - T TA; -E47; AfP-7; TE:-yT,
HT1; T-f¢a
 99

3AtTT; TUT:-T1; FE-fëT; FdAT-z yATT; TdHT:-f EtA; afY-TI;

7-7181 ; H:-I; - I ; 3fYTTA-A

I.
9%

AT FTGN; 3174-3ATYAT 3TrT; 4 -6; aq-

aTT-TTHTA; 5-qT-fA514 74iGTR; 7-FI; 4T-TT.

4-R; T-I; T-THT; 311-A:-3TC4fC4

TRTET; JC-*"
 afeTratm

: - Y ; 3T-34TT aa; à-; 3f-g; -31f1;

T-TE; HFTTÀ-fAHfu gid; fanfs-di; HreH-akia;

UTaT
wHTEHT; faPTya-; fayam-3feFTviN; : T ; uYaf-YT6a; :

HH-H7HTETA; TY-YE; -TT4; Hda-H; HHafTH-FH7

4:34THT-4T1; A:-R; Tf-aat; H-f¢aa; TfA-Taif

epr-ciA; Ta-Aaayd; -yTI; GHtfU-Ä; f6a4TUTf-ci a ;

HdiT-7 yAR; 7:-; TFafA-TETT; TUT-G; 3ATHTTH-; htrA-

T-71; - a i a ; yag-4Tan-7 AEY; T-Un-YHT z4Ft;

 TT7-vifA%
3Hfeara-371fera fesaI frAHd; tfurara-fa HTTHD;
TiT-TA:-RRTHEA T
wpat1 37rita; 3AT7T-3TCHT; 3/74-I; 3H77:-3777;

faaElEi T

q - I 4 , FA-TA-FTt; ATEFa-H84 3THFTIHS; 3TATTH-3T;

7 - i a TET; 3ufGTzrd-fA EId;
HAT-¥a; Hafkua:-f7 AM; G6
 à; TT-E; T-3HTHT; 7-THR Tet,
3ufa-faa aat.
. TayHTUT
d: a I T,

zT-YHTT; TehITTa-Y6IRT l ; TT:-T; FFH-TT; M

fav;F4 ; TTA:-T; HM- TR fÄI ; T-34T64; 7T-ATHAT
F-Hd; THITTA-ITE 5T; 4T- TRAIL

vpitr4; HTa-TH; -
-TTTARt; 4a-tar; vgta-tfa5
141;-; fae:-TA; AT-TA BTald; T-a; TH-TH
 37AT taraT

TUTAATCTTHT
(faguruat4TAT)

it-4raT 3aT-TYTAH EUIIT; H-f¢7; 7:-1; agtu-HT HT1;

FI-HTHT-d yokAI TTH; TTH-T; 374H-304, B; 7A-; T -
g:-1 THITI;
TT7; T:-TH91; Td-¥d; TITT-f; fHH-fI;
TAT:-T7 T.
 7-74TEi TET; 3UST-
3afY-YETqe81;
6; i
3ATTT-T7
37uf-fa ETaTa; - E
T - T H e a ; 7-1E1;

TH; T-TH; TUT-3A T; 4E4-HT; FTYa-7T; Hd-YT

 TUTafTATraT

aTrra:Afeyei (RTT) 3MfUT

FTYa-ye aaT;
Hd-f-Fd a-t4a; a a - iT; : - ;
 JUT:-TM; TE
HTH- ; T:-TI; AH:-THTT; FTA-4T1;
frs yHat ; HTAYaT:-3r7A FTTM; aA-4G ETId; 4ET-IgT-E TER
37a
-31 EHE4; aIETH-st4; 317H-IFEA,

9tfres

veIYE64-RifHd 7UIRT; 37TH-fT; FTT-FOTA; A-TA; arafa-

 TUTafaTTT

f5aI T 3F1 HITI; fafeg-TT;q

- U ; TIT-317444-714 Aata-7 tal;
HZGTT-37 NTM; Ta-;
HE TTI; H-1;

TR-aHT; - G ; 34FT7-TH-7HTÀ 37 TT; faf-TU; HTE

 HTE-R; 3TTR-TZR; A
HE; Fd-èfATH-zd RETI STaT;

3F4ATà TUT. YHTE, 3AT 3ATUT fAAT ETHTJUTTT YTUITH 3ATT

- T T ; 1-{TH4, HEuN- ; T:-Tu;aHfuT-**

ATT
T-TTM; TH:-TATI; 7-TG; 3tTu-TT T6; AT-4Tu;
afa-H Eat; ATta- HTTA; T:-T; HTH-7U; a4:-4TTM;
-31; a-IHTOI; TA:_7HITUI; HTH-Fu; T:-Ttyu; TT
TYHTO

Td-r-d griqà; a f - T &ETHEA; WNTT:-AIRIH4 TU; 3UTT

faR TET, Fr-T; T - ; - àat; ferera-TM; frT-
 3AHEATT

T-T4; Tqa:-7; 3ATEN-J4; 7HUH-7H4A; HTH:-3ifka;

FET-; TtR-TTUTEt; TAf-E Fa; TY-37 ETATa; fae

AYhTYT:-iATk; 349qT:-AfI;3TU|; WATQ:-TTT 5 HIG;

T:-; Va-ATTo; - I ; THfH-THTU; Taf-; TI-
ETara; farq-1 377 ara; 6-7R7- FTI.
 TUTATTYTTT

ATT
Tf-T; E-Y-Td; TET-I ao; 37H-faq-4iaM;
TET6; 37HCUT-YA; utAYEM-TT .

TAT-YT 75; 7 - t - 7 T 4 4T4

TT-Tgurqea; ua4-77;
TUT-IMHTO; HA:-YA FITR;
HT HIHÍAI HTHA; TA-T4 ;
 3EATA

74UT:-74T; -77-yM; 3TE:- HT; HTa4-UTTe)

fu-fAH h ; h-Vod; TTH:-TTIUIA; T-G: H-F
- : a ; AFT4-dvUT; T4:-7HTUITT; TA-o5,

3T fh1 EI HIT }HT ATE.'YRE T Ta .

 4
TuEafayram

H:-TTUTYTE;
HT-3F7A d; TTH-;
THTE-7TUTYTE;
VHT-YHIE;
HTET-ATTUT HTE; THH:
7-TEI;
Y : - 4 ; Ta-fAUt; ya-iaYot; 7 - I .
Ya:-37 aat; 3HFTH-7;
THTUTYTH;
 AUATT

Fa-3a; Ts-ATT; AT-FUT:-7TUTA fem FITA; T-7;

fag-faTH ATT; TTAT:-TUITeà feura 3rta; Tu4-fa föai 3rati;

3T9:477 A.
 TUTTAtayTTATT 9

TRAI H .

TUTA TEta

q T - ; KT-I;
7TET; 3 A 4 - ; TUA-TUTGAT; 7aH-i;
-fUT; TT4-R;
3HUyata-q ite TEd; TUT:-TFAT TUTT; 3HTèNTM-IT
3TATA5 FHTAT; H:;
af-UAt; 47-41a4-HTT
TUTT-TT; AT-I T; 3ta-3a TA; T - ; E-E; E-
E, RR;FFATT-37;T4-T;- RT-T9;T:-3T
fayth:- ETA; 3HHAH-34a; AT-4TTAI.

3: 3ara-4qUAI; u ; f-7it; i-a; TUTT-TT;

TaTT-T; AA:-376ta ET5; 4af-3T; TT- yt; f4-51
3ATATT:-34TU; T A - ; - ; TAT-1; i - ; TITT-J;
 TUTafTHTTrTT

4HTY4T94THIIf4fuaat:

7-8TUI; YGTTH--3HT5T;
TT-47411 3A-4AH TUM; TAINTH-HIRI;

al;3T4H-7-3¢RTTHNEAI; 3TYM:-f;
Tu:-TuigR; 7:-4
T- Ft
dd;
7-54181 EI; faaTcad-faafoa ETal; TUT:-TT;
7-77EI TE1; 35-faafr
a - 9 4 T ; : - t ; 37afagfa-TEl;
Et; F-HH; - : a 4 ; TE:-uI
FAHA; F7-:-za1:4 feam

T-ARHA; 3AR-HTfa:
T4; 3tf:3f7 31f; st-sit; g-H4;
AUHTTT:-ATUT YHT; T:YRET;
ATTU a gat; T-HIAIHÀ;
TAT:-78Tt; Fd-d; 3TTEN
TT-4T; f47-f4aTH; 34f-3y TZ;
9M T54 3eT; ufrit-ufrri; TU-Ydita:-TTata; H:-; 34-37
 TUTHTNTTaT

q-oaTSR; FAR- 57; H:-; TUT-FT-7 Tu; HArt7

TT ST; YATT-T FA; TE-ATTERIA 3 FTHI; TTA-zTa.
a
 40

HTTCSOR 3HTST AITT 37H.

TUTFY T4TdT THTT HT.

4T7HY
 37821 TeNTaT

(TT4ETI M)
TYTATE

st-47TaT 3AT-TATT EUA; a-404-T ya 37HT; 3 7 : - ;

YITE-El; 44PH-q4; ATE-E T; 31444PIPM; 3-I-àr%
4; 7 - H ; qUTTtA-A; : - Ut; TH-TM; T-TUTT; H:-M;
-fa-aziI TT, aefam.

3A4dt.

4o
3AEATT
AT.
379Ta YHaITR TTET
TUTYqET fayayar:
378

278 ; a-T; TH-; THT:-RHTTTI; T7-RI 7HT; 9ITET:-

TE: TUT-HIGIAT TUIGTT; TQG-IGTT; faq- fas7; VaT:38la;
7:-it; -34TT; HNM-o; 31THaft-THtTI; ai-HTT;
ar7aritf-iveI; T7-G-HAAHTATA.
 374F
fTT
T: TFuftATff
afHTAT 7 a d i : I

7HTET; Y-4; 37F7- qAT; 3- AIH7; 7T-Yl; 3UTT

TT TEA; 7-1E TEt; 37A:-7;7-7i T; 7 - ; f
3ATT; 7-7EiTET FTET; -G; HTfagr-3TR; AYrA-qeq4; TT-

4T; fTaT-7; T:-AAT; TEH-fT; 7-; uRHTITEAM-T

- ; TH-I; TA-HTTyl; 7-l; ATEH-ATEI; YOTH-TO

wTET; WT-M; T7:-iarr; ¥qT:-7 VTÈM; TH-
 fAut7HET
319417HRTfaHqiaTAT:
Bfy:Ti

ET9; 371RA-31EAf6 HT; fRT:-MAHA; faftq-37TI HTTA;

THT31HTYTH; -EMT;fanm:- MAM; E-3T-Ta f
;H-45; T o - I aI; HHT:-HTERTET; TEH-frt; 31aa
INET; T-M

THTT UIEt ad.

TET; UT5-3, ; - 4 ; T-iFTÀ; 7-7ts a;frad-d-
T; 7TH- ST; TT4-T4; 44-41.

PAT
Tryu 3TS. 3THfTHEImEi (2.2.84) HTTTA AT ST , à3

H-;a-fAfaay; 3iT:-3i; ita- - IM; ta-y-a6 s;

TT-RR;TA-; 7A1A-TT I ; T-IYHM; -AfUT; 3a

Fa, nt-T; aTa13; THT-is; za-4T; 3NTYTT-37THTU.

sT7-1;H-7, yH-P1; 7 - ;THA-fT;RTUT-
a-1; -TU; afgT-M ; 7A:-7; - Z ; 3TR
fawa-afava, 3uadsim e.

IT T.

fangat
E4-3747 EIHT; aT-770; TUT-31aMH-WIf% JUI yATATEIc;
fae-d aroi;7-5TEt TEI; 3KUwafa-TR TT;
UYafa-IE Id
d - - y THT; A:-ZitTA; - Y ; T-8; Uyafm-Y T6IT;
3ATH-a:74; 31aftaaH-feTd; TAA:-y4 aH1; HtU-TU; 37p7-
34TCHT:-3ATCHHTTT6RiET; 7-TE1; UIH-8; UYaTA-TE YHEIA; 3A:

TR: TH-HICRII YYTTR 35 iTG1 HTET; Tg 34HTRTCRI

4

TIRTH4stiaTH

A; TRHTN-
- ; 3TGm-7H-TIyAINTHA; AT:-; T - T
y4fRr td; 3fam-3faa; q ; TZHf-TRTHE7; T - ; 7-
34-7Hqa; T-; AT:-7;faf-T; HTHE6H-HATT.
ECTT; 3tfya-ya 7;7-I; YAA-si; eTafn-TU a ;
EH-H; 3ATYHT-IP TDTER; ywfy-qyy ; a34TfU; 3iTTt:
aRPTt; Hat:-; HTH:-; T-E; H-3ATYE:-THga M

i H T e n ; dE7-2ETHea; 3AT:fPra TR; MTUT-3HA UITRT TTET

3774-31; T-tae-R YK

He-44 ufurATaraT; -3AfU; 3E4-H; Ef-RAI4À;

Hfafay-f
T-THTRTI; HM:-Ht; aTT7-TA; 391E4-fayt; a-3AfU1; a:
aeisTt;-Y; Hd:-¥A; 31E4-Hd 3AT; TE-fAyaaTu; E-Uv4T4;
a--aH TTT; aa-fan- IRT; T-fAaHTN; a-3TT;
3E-.
 314: TA7: HTRIETET: I

3TT4-34; TEY:-TT; - : : - T ; UTH-TH; 3ATRAT-4TH1; 3T

 4

R.R.) 3fU FAIVTYAYETT

8T7-z7 TAI; 3AIA:-f frq1a; 3164-Ht A1;

TH-7RU; 37:
3H2T 37Ta; 37Tu-I; T-TUT; 3T4:-374;
3741 37RTTET
ufea:-sftG;
E ; 3Hf4-d 3ATE; -AHA; a-àziqA; 7-3AfU;
o-34:-TatH EUA.

31T
7:- 51t; HT4-; vaH-HT; 3THH4 A:HE;T I T - ; h

HI; H-9YTA-Y TATN; ATTM- RA.

 3-y52 Hd; HT
gd-134T; TT-T-Y4JE; VIeH-IRA; 3 -
q-4T-gH; TA-
: 347-8 TTTY 34T; YaA-8; FA-TA;

4TRG.
3HEAT
 5JTT\i 4Icf Ijcffq

~ fifcH=i~Ifoii~f1«t•l&lctf~@: I
~ ~i i ~i i fqiGQl~f(iq 311'3fct'( II ~ II
~fgf11 fl(iiqi;f,l'-1@-tl•I: ~llf~H&~J/f'( I
~ '{d&:IMI~ 11$.i &l<~IQM'( II ~ II
~: ~ ~: ~ft~qsOg) 11@q1f.lt11 I
..:.elf.ft flP.I~ acilqfif'3fldt4 'ITTn II ~ II
m -~ ~ -~ ~011(9; ~- ~; ~-~•= -~ ~: u~ 1 fcF;qy
c l ~ : - ~ ; ~- GR ;
IJ1lq1~; ~-~~; ~-~ tfjUlU-iiql;
~: -ff l ijlf'-11; l31'-3llfur; ~: -~ ; 'if-3llfur; ~1 0:0 4:- ~; 'fftr :-
~ ; 3U:.iict'(-~{@qo11; 31fTin'-~; ~- tff lf; mv:-slil'tlg;m<1I;
@2cf>RI ffl ; ~-G lTT ;
~: -~ ; VTTRf:-m; 3t~~!.,'(-Gllf cfil~Ulf14111
~- -w f '51lqi=oq, m; dt~ l~'l -m ,mr r ~ ; q1~c1'(-«lR1a1; ~=-
; ~: -$ f; $' (-
fq14~nt1qo11; ~i: UQ ~'(- ~; ~ : - ~ , ~ ; ~ - ~
1 aNa:TI; ~ - ~ ;
~ ; ~:-f 14c t-H <il; '.f- ~; amf-q1r,a1-li111i.f
liiQ«'l~:IUT; ~ - - fG&r ~ ; ~- \Jf ~t 9~ 1; 'fl« r-t cqffif.
~ ~011€1, ~ , ij'iq ~l~ , 3TIO:Uf(llcfi ~M,:a '311~f
lM.:t, ~,
ttl, ~ , ~
~l~ ijqq , !4~chtf, ~ , dQfQI, ~ , ~ffi
13,mdl, ~ , ~ffi ill @echHI, wi ~lclif'AI 'gm
vmit, '$lf chliOlllf'Al
~ , ~ , fflk idl, fc1.:at1~ftMQOII, ~ A~i
lll, dfftlg, ~ ,

~ a11fur~ er ti~Mli:lll ~ lfhltwJ trJt

lJUT, m«rr! l trJt
~ q1&.1iq9l "1iici5dld.
~ : 1t~1<5ql 3J~ilfi-6ql SJR~ ,frfcrcf; '3f'id{t\41 ~~ cfUA cfi{Ulffrl 3'.J@ma.
1 t ~ Ji i, , 11
~ 1W i ! f t~
r~ ,
i
~ -!
11
~ 11 ~ 1 ! wi i , 1 ti % 1 It 1 ! _
I i ! ~ ~ : f ~ I ? I ~ ~ ! 1¥ I [ ~ [ 'W
~ ~ ~ Ir i ! IE; ffi' ~ ,~ 1[ w
f;;'
i le Le
tr ~! i I le i ~ .-I ·! i . t i ~ e;:_ ~
 ~ i i 1 I j ·1 1I ;1?r I l i -tI; l II ; t f i i Ii J j I i !
I l I !-= ~ l ~ ~ ., i ,I : ~ ~ ii i f.tii ii 1 !f 1; l f!
r !J~ !i!l!fi~ ;1!!! Ii ii i 11111 l t~1
! fJ} i r i ! II t W! :f 1, i ! i : [ i ! 1 ! 1c~ , 1 ~ i w11 ,~
~ \ \~\ ;lll.ii1ti!liiifli!fiJilliJi:,.~~
r ,~
·~-- ···-- ····~ 4
ff , , , r , f i " -~ 'i t i ~ it it i ~i I J it , t t : : w~ l
il tt w~
t i Ri t ~ s ~ft i ! w. ~ ~ £= ~1 J ~ f ~~t ~
l i f !- ~ t .~ i · ~ I ~ 1 i i l! t 1 ·t w~ ~ i 1
t
~if. f -

i~,re; ~ ;J
- ~ <t= - - ~ w~ ~ e:
~ f !~
i .: ,;- f i l . ii~·
~I l ·i. !~f
wi : ~ i l
~1 i . tt i t
. -ft; ·µ; i ~ jg. i J .f f i
i ! 1 i I i ~ 1i ~ : i I-( W i f ~ I l -~ · if f i
i E¾ I ~ ~ J '! ~ ~ J
- .. ~,if -I; t'~ 1Wiftf~
~ l 1 ~ 1 J ~i l i ?~ 'i ~ w
fi _w
ti;
~-1? -
~
1
~?iii~1 iiii~iii ro-tt r&· 1 l . ~ili1
~tif ~ ~i tf il~ii ~ k~i-i wt~
lli: fl~~
~
Jg
i :i i ttf ~ i i i i i II l f l I ~ I; It lif<l 1
flt
t
i · 1 i ~ ~ !i:_ I ~ · .w I; 1t,
I;
r~Etil! ~~l'I f I 1nf · ti
i f: 1= R>_ I; I; -Ii,
ri
,; -
~ I ""
.ff. . ~- -
t ~i- 1r . }!
-~ ~ l t ~j t ~ ~ ~ II
- i ~ ! ~ w,fi t 1w1 11 1i ~ 1i w~:~I!
~
~ 1 ·i
i ·
f-
, J !t ·
\ \ ~ ~ -~i ~ ~ .i \ f t i ! i l fIl I i f If i i i i 1ff. I i l 1
 4.ZA
""--=-
-·
t 11:1 ~ ,, ii . :t i: :.111i~I~~ li l~ t ll..:ti 'i I
<t£ ~ i
,; ce ~~
-w: I i :e: ~ ~ f
!;r; ,g: .!!: "" I«. <Ii.], 1:1-<' i:g i
<Ir ~ ,
t i ~ f i t ~ t ~ ,~ ~ : : ! .: !·! :! !,1 ! f I§ t i ! <f f ~
i ' ~ i? i ? ' i ~ ~ i ~ ~ i ~ ~- :e ~ ~ ~ f :~ ! i f i i ~ i i i ~
I · w i Jr t t : ~ ff jg ~ ~ - ~ - .11: -- ,g;
(i: tc- Ir
~ i i,
,tr,c .
t ~ ~ t l ff ~ ~ i i 1f I i j fF i i n, ( I ~ i f
~ ~ ~ l -t i ~ ~ ~ If. I t i i ~ ~ <E ! ! !. f I E~ ~ i ,.;i
R; {% ;
'15=
1-
1', ET 'I? ;
; t Ir I ~ -~ ,w: t t r -w 1 1 . .~ . .t
 ~ i l 1 1· ~- i i i ~ *1 1i f I 1· ,- ; .ft i !' i w
~ ,r I ~If ~f I i ! . ·if ~ t.;'f 1if
~t
~ ~ ~ r ' i tIiv!~ ~ f ~ ~~ - -~ j 1·,- ~. Ifm- f I- I t~
- - J lf
oc -~
$'6 'g
~i i . r ~ i ~ ! ~ ii !~ ~ I :: ~ '6 ~ ; ,
i· J £
t ~ ~.I I ,g i
~ 1i i - ~ t i I ~ ~ ~ 1 l i ~ ~ ~ i Ji
'jg p; ~ I ~ -~ f sr' re"
'jg -~ ;
:t 1c .,
~ \.; .it t -~ 1! . t r~ rri f f t :
·! , 1r 1fr ~t
._ \. ';;a ~ "' ~ ~ ~ ~~i i ~ ! ~I ,d~~
 :: II
I ~ ft' J.i
~ ,i;
4;,f
If
~iiJJ ~jl'i
i IE" re ,n,- ~ b'd~.
ti£
~
~.ff t\i
t
; ~ 7.· ;: Jt i r fi ! ~ ; j l ~ = ii I ~ i ~i
J~w
~-=$11
I~ f ~
l;">,iw
It ~i
i,J;r,ts ~ ~.-,l<l;;c.,:;-~
i l~f le ,tc:
~--
!~i,tc; ~, ii $ • ·
~~l t ~ .. ~ i .. i ~ ! -i ~ 1; I Ii i . ,-. ',
; tii ~,1 !tti1 lli!i ;: l~JJ i' i-~f
; 1 i: it f t-1, 1&: 1 1 ~rt ;11 -~ 11 1 ; ~ ~- , i~
il if Jt f. w ~ t ! ~ i ~ ·t tt ti wl ,r i
.~ ~ :, ~ := ~ ~ ,~ : .; : ; i. i i i I i l i j ~ ~f i
- tl 1 . l ii l i ~i t i ~t i r f; . ii
W~i . -~i
w~i il i ~~ i ti~i 1, i, ~ J ti r,rrf ~JIi
, -i1w11/;l11 it t-1 ;-; 1111 ti i,1 i
 1 1iI i 11 i i i ri i - ! Ii ; : i Ii!i? t·1 ~ '- -i
! 'i Jit: 1ti: itllf !)l i!tif;;-~f f~
:; 'l'z:Rict;
If ;:~1:::~,£{,ifr~,~~f~tl lf~g:-~l;l:ft. 'li=j;-
TT
~.El
!i t t '- !- t ! ~- I
,- -~ ~ ~ f ·I Ii -~ l I 1!i I ~ ,- .
.g ~ 1¥ i ; ~ ~ ~ ~ w~- i I t I ~ i ~ ~ t I t
i wj t ~ 1¥ t ; 1 i I l I ~ ! ft ~ 11 f ~ t 1
lb' : 0 (j!: p .-
'r
; ~ l i i -~ i l i j tI i i i ~ .i j I I I t I1-1 g
1 ,
fll
~ i .1 ; 1-1 1! -~ ~ 1 i 111 ; r
1-~ ~ 1· 1 1[ ! i
L~ ~ ! ii
*
f,g ~ i! ~ ti 1 1 i~ lt t t _
i l6
~
~ f i i ~ ;~ It Ii Icit fff - ~= :. II~). i 't [i
·t
~f
ii if1i;,- i;Tf ·ru-
f r ~t ~111 1111 ~ fl I , i . 1 i~ .
~ ·. . i ~ ~f ! i I t Jf' 1 . · . - ~- ~ ~ ~~
ti f 'r i ·I t11w t I ~ ··, 1t• ur ~
lt ~~ i I il
11 ~1 I i { ft it
J f . if i fd f
~
I
! I{
1
tI f f .i l' JJ!
I;,'
\ \ l l \ l l l i ~ 1 i f i .f i ·i J
" •
i
,.,
I ff# Jlff ltf
.f f ! i ~ Ii = =
,-,lJJ
I i ~ J. ~
·ill 1l~ ili~ tf
I . ~ ti l . f ~ It ~
~ ~~ = ' i I I t- I j i I -~ ~ ~ : -
i , I~ i : t i ~; ~ I It~ 1, _. t 1·! i , ri t, t r1
J . - : ::
, i ~ ; i i i , ~ t .~ . i ~ , r I. tr i ii! ~ ~ ~ ' -
I -I
~ ; f i t t il 1 f1; i : l I! i :~ ; !!I! i 1 .
I ~ :~ I f ! f i
ii' t ~ I T~ 1 ~ j · I 'w
i I f I t ·I ~ ~ i l I I i- ~ ! ·- ' ~ . i I Ji: ~ .~ w
, 1.t1i11111 ttf tjr 1t~
_ro- 'W -
tilf t ~1·11
; ltt! lltl z filt tl lit!11EE1illi
~ ti f ' -~ I . i' l ~ I t· f'' I i ~Ji~ i~ f~ !I ft 1;;i
~ r
i ~ ,g J i I I J. i J.
~ ~ ~~ .ii ~
~ 'W ~ 1i .. t . ~ ~ !
,,~li
1l" .•
f ~I .~! f ~
. ,e:Clic,
,, =
-1&f iti w ; - 0-- - ~- 0-- ,i ft ~ tl ; t
I
r~i ,t ~ tr r1 ;r ti
i It~ ii 1
~ ~ 'f.
f : 1I
~ ~
,µ- ~i !i
~
ti ki ~-, f _;' l ~ ~
£! I ~ ~ rh£'
• ._ ti,- Rj'
J
~
f
J.
~~ ti:-
'}6
-
~I; •
tr-
ir ,
~
Li R
1¥ ~ i
~
il i~ ~i ~
rt1B"jir~
~ w. ~ t I J. ~· t: t ':'. ~ · ~ ~i i~m r,:~
l. i_ Jg_\¥ ~ .'ml~ ~ ~
fl.
% ..r , ~t iI i i , IF 'I§
\ l ·11\'tw! 1~11i~li:t 'i it rf 1 lt
I
ur
---
ff r~
i ~ I Ii
l!J~ tlilf ij!lf f;ii ii~ll t
It! t ~ ~ Wi I~~ ri ~ ~ il ·J ~
=
~f
f;i' I;:: I ·~ i ~ :.i- ~ if ,b ~ is ~ ,!¥ ~ 1€ ~ _ lg. i ~ - '""
1 I
~~c&t !;,9ii ~ ··:>g,i;,-FPJ!;,~-f#1! S"ic ~ ~ I l l " ~ ~
:: A- I ~ 1: Ii ~ -~ ! cg ~ ~ i J j If ~ 1<,' t i ~ t : i : ce i w, ~
I
t
i I
t
· i!·! :t :~jiljifii~iiiii!-iil~ii t
~
,n-
.:,- i tl ! i l Ii i i !t -i !-I tIii .f ~ i l i i i 11'
; f ·!i ;! !! Il l ?~, i I i·ri~!J ti !t i! t
~~~ ~
J~ -~ I i "W .~ . p;
~
P,' •-
r; . 'W-
~
1c, f,s R;'
- .. ~
_jg
~ i -~ i
•tv
-
o,,
= ~ I
. f¥ 'r: IU ~
fi .

ii~-~ {1;i_ i~ ijl

·- ·-
1 1: ~ ! ~ ~ i Iii re: t .
5 •• I -- ~- i 16 i; i ij ~ i ~~; Ij
~
\
lJ t\ i\ t if i1
~\w ~ ti~~~
,i ~
Ii i
~ti -= ~ ! t "'= I <Jp= .-: ! it~ t
t,,
r f tr -1t- , 11 f ti t 1c · 1~ . ,, . l --
~ ~ wl $ :~
:: = w _llf ~ t.i. i ~ t 1~
~ I i i 1(i :t
~ f wi
Jt ! . 1c I?: i 1 1
,~ m
~ J. i . . ~.
'le 'le -~
~ ~ ~
? (~_ i ~~f,1 11 I ii ~ i ~~
.. I
t
•a-t t ~i i i ~ ~: - t w- If · Ir .. .•
i 1.
I
1c:
~ l f . i i - .. i l'l Ii' ~ ~ i- ;jf .- PJ tf
~ i l ~ i ii ~ I i ~ ( ~ J ! J! It
i } i ' t i l I 1~ ~
t ! ·I J. ~- J
~ l ~ ~ 1 f -~ t t t . I Rf
1
i
l ~
i-1 I Ii iiiit!·! Jl ti! ill !'ti t ~-f
~ ~~

- · ~~l!JlcR11(11(1 fcH-t--41 ~~ ~ ~ cfil, '111611(11 lff?-tia< Gld,ijl

~TT~~~- -a-~~tcft- ~1m1ii41 q1,f<;~t11@1(1l ~ SlcfiR~ mR
m1<lma.~ mfcrcfi Sl$ffiG0l '1114~1(11 ~ ~ ' ~~ am SlcfiR,ijl
3aid. 7:JT ~ ltl1l-q1 f1fflct1 6ilcfiffl-tcfi4~
~ 3TI(fo ma~~
~lmliill ltl'Jf~jfiR
~ -"CRTI ~f!<i,;q1 ~1~(1"ia ITT :~ fil<cfiloom1a1 31f!<iiill ~~
~ ~ aTifur
~ WfiR-a-WTT 3TifuT ~~ <1~a1a. ~ ~ ltl11ctl(1 "fficfl i ~
i:filSi:fi,
~
~~' ~ amuT 6i4fq~=q -mm@ . ~{Ol!lffi(1 ~ SlcfiRiill ~lcfif--lli11
-ll~HlC1lZVI GH 0 llld ~ -
~ ((lf..,q1q~1 l[Gf -li.ttf'1 -li.ttf.., I
iUq\U~cl &i1~tt offl° ~ Tf@ll 11 ~o 11
~ - • ; ~-7 .fff t; ~:-1 111 <J ~ ; 1iGT=-~; ~ '11.i :tR-
t9lii ; ~.a ~-% °~;
IJ\.4i'l1-4-lict<lct; im:[ :-lfff i; ~-1 111 <J ';:f cfiUIT; ~-R ~iic
'ffi f:-~ ; cnR I'-~ ; ~ - 3 1 ~ ; lT@ll:-lfff
i.
%' _chlatt, ! ~ tr111q~ c1,~c1H ~ ~ cnfur 3H-IHH -3ffl Re n~
qf$<41cfig ~ ~lcfid "il~ld, g~g~Jt ~ 3nfq lffiHI ~
4 6idld.
~ 31ti<i=atl
~ : ~ 4<'-i<f,Ylci ~ , ~ 'lfT fdcfilon ~ ~ cf>l,
~ (.1;1cfii11
~IG4ola ~ ~ 1Bald. 'lfT fdcfilOn Bi,1041a 31TB ~ cfft,
cfi~IS@ ~
IJj~j;jj~j ~ ~~ ~ ~ 3muT ~•1c.iaim ~ '5JT'C{f 1"
f.rtw :w-.T:'tfcFf 'ITTcf ~- 3lffl 3l~:qa1IS@ ~ ~ ' ~ ' ~ ~f41<f1 SlcfiR;:.f\
mft 1W{f • • 'lfT ~(.1"1cfild fX.!Fi!q~ Bifiiat-t ~ cf>1, 3ffll ~ti<i11 '5flc1.:mtlt1
qi\ujf41~1 ~ ~Plcl((qiql 1TTta ~1041-ci) zj~ ~- ~~~
~cf ft, 3ffll
c?llcfii~ ~~~~ a:r~:"tfcA ~ e r ~ "¥ IT ,~ ~~ '5JT'C{f·•
· 'lfT fdcfi1on
~ w lflT 'fl4l
cf>TUIT ~ ~ ~ cf>l, q(~~q( ~ 3ffll 6iti(icl( ~ cR@
~ 3W cfIT,
q(q~q(l{11 <fi41c.ia 'cfiT ~Ulltj? 'lfT Sl~11<11 '3W tfRr tj<;HHl?ild
~ chl 0 11=q1~1 ~ 'cflmf • · ~ 3ffll a:r~ ~~ ~ i ~•1c.i
ai,;q1=q
~ ~ ~ ~ ~- ~ ~ 6lti(j=q1 cf~ cfi(dld; ~ 3lm
cf~ 'cfi'(1l)

t '11Wiii11 =qj,1~m1a1=q 31tffi, ~ ~~ ~ aTI%" cfft, ~~

er~
~c ff ~mot. ~@~!BIG~ WfUT, "cf)ff, fo(Oljcfi~l'l ~ m1T am diti(j;:_f\
-a<;1~<rrt 61lct@a1a. 'lfT 31ti<h~1 ~ er~ cti< 41B1a1 ..~
0 \.1•1c.iaiil fcrrcf~ ~ ~
~ • • • "
~ li:rtJ'r..J • • ~ •
f41iil lct< ~•lctal~l ~
tn~. ._ -~. \t•lctdicfi~1 411<.~ '311041 cqJ"n:[ ~ 'ffi11~

-m.
'1V~H:Q« ~ '11¥M+IH'M: I
f,1Pcl~
~: ~~ f<i ~:i u~ aa tl ~1 1 ~~ 11
 TA-TAT; EH-8; -ER; TYTTH-
a-fa-aa yard;
7 - 7 1 ; 72T-47; t4:-TH
ATC4:-3T; 1 4 : - I 4 ;

Td:-1; fayh:-T5 ET1; TT7- T ; TA:-GT:-4T| ERTNEF;

ffH- xAIT1; T ; 3TA-T; 3TT:-RTi; 9t:
7 ; T:-THR; ZTT-T; TAT-4; TTH-TT
 argaafaYTTATT

7: Iratateary qT 46TA:

: T-fate-AT; 3r -AT ; TT-TTEt; 7514-71:

yHTATETÍ TEITHN 74 UITRI; 7-74it T; H:-; fHH-H;

TH-fHSTaPT T5I T.
 TUAR

i d - E ; VIEH-ITEA; U4TUTH-T4TU; A-J; h T - 5 ; H

TT9 7; qafent-ATA TUTHE; FIAT-A; YI-IA; fAYTR
qe; T-HifTaGYTIYHTO; H-7H; 7dH-; I6- IH4; TEN-7

Td.
 ~ ;;J;i 3tllfct'i.ii' 1~1 'I
( ~~ Y cf iH )

3$~
~ ~li@tfctfilY,RiJ.ll li::it.+I ~~ lllf ~H I : I

~A W ~ cliT ~W I ff+qq151 ~::i,~q: II ~ II

~-~ ~Ollf!I ; ~- ~; ~-~ -~l lfS ifc tm ; ~

-~ ~ ;
~:
~ - ~; ~-1l11T SJJtt ~ : - ~; ~ - ~ ; ~ - R I D ; u-
1on ;
~; cfil "-~ ; ~- % " ~ ~ - ~fci1Ulll-f~; ~- 3A ~; ~:-{ '111
;
olf:-al-111on.

• ~ ~ , i~ ! ~ ~ iuf fi;, cfm rr~ :Tl fr iU~ui1,flH

, ~'l(l1on cfIT d'fl100
~ r.fiHtid, ?:li'Cf1 ~ ~ m:@? ~ flfil1UO
dl~·idid?
hld ~ ~ cfiT, ~ SlchRi41
~ : ~~ 3l~llflu41 Q,chlOlillfoofilclll ~e1lc
"39ift~cf{ ~ 3-ift<?lcil ~ ~ : ~111i41 «i<IS
lo ~ mm3Tifur ~lict7fil-j~li41
mm. ~loolclll 3 l ~ ~ ~ cfiT, ~ ~llf ~fc t~
3ijfi{OI
1W1 ff14'lcil ~
t~ 11lffi cfi«fl, ~ ~
cfiUij ,mt, ~ 3fW ~ ~ 3Tifur ~ ffl ~llf ~fc
l~1 RlfJ.ii-tj 11lffi ~
~ ~. 3lffil, ~ ~~lcf 11 ~ ~ll f~ iq~ . 1fi<?
~ W ~ ct,'jo1al W.f<TT ~1011tjl lff d-1~11i41 ff
i f1(6:9UI ilq;ru1j..f) ch{lcflfl-tj
f ~ 1rfT
~. ~ "fficfi ({©l~I fill-ii~ J.ij&qiiil R ef s~ ~ 9<4~cf{ lJFt
cfi«,@, ~-~-hq~an, {\lll~OO fctqJ a41~un 3W<f.
arnr <:1lchi11 Zitlcf1ltjl ficIT-ii:I ~
cfl«ifctch ~~ Wff l ~ ~:" ill 4{41-ii:I
~~
~ m cfi1"lf?
i{OI ~ U , -qtg ~
cRU) ~ ~ ~ cfiT? ~ ~ ~llf 5ifc t~ 3-ijf
~ "(1'U ~ ~ 3Tifur ~ ~q~cidl fctclT l-ij&41tjl
1rfT ch{dld ~ ~
~ 7:l~iSll'-dl ma cfillf? %"fJcf ~ ~ }jflq;ruli~~ mita aw.
 ,m~lqlj/~I~
1
81 fc 1m ~~ ~m ~
fuficich1 ~1'1f ttl 'h a,qffl ~ -at ~ 11 ~ 11
m- ~~- m ~ ~; fir-fcnn'--at.=r Slcf>lfo4,; ~- m; ~,
cf~,
~; ~ft .fl'( -~~ ; m-m; lq'-~ -~-S llqi@ cf> ~Olij~R; -«iff
flfq~UI; ~-(I J!l1 on; ~-~ ; ~-H ~ild 4~; Hl'lff
i-aJ-Wt 0n; ~-~;
l@-lflSP-1101; 'ffil{:-"ffi; ~-ql ~W: fii1 ~.
~ ~um3', ~ at,~,~
mto 4-iHcW-11 ~Wfi@cfi 1°1 i1ffff~1~~
~ ftlf~cf>1, U-lifO 3mo, a1qtf1 amt'~ QcfiHf.11 ~ ~lcfitt. ctift1E«ft
3ITTIT q1$4lcfi{~ ~-
Hit<t4: ~ ~llf3ifqm;:rr 'l1101a1a, 1Rg tl«i4011 fctm ~loo~nqo11~@ ~
7lT ~llf5frq~

~ ffl ~ ~' ~ f14~01 f~101iG:I~ ~ \lJIB. ~qi11 3TI1WlIT ttlrfcicl

i,
q ~ "ffil.
{l'l1f~c.f> ffl;m a1J.tf~c.f> ~ ~ '{4cf>4ijfiR ~ !F-hlfi-.fl ~cqr
4lctiit, suqifatf> ~ difio11<1 tflT ffl tf>1001q111 7cfTffif ~ am-.
~m
l< ~
Slcfffi=a.:il tjqc.f>fa dififlfl~@, ~ fcifcf~ Sllcf@c.fi ~ 3-ffi~flfl tj,lljfi
fcfrcrtT Slc.f>R~ ~cqrq "SJ11{f "ITTffio. o~, 4jtslf I~ ~ SIJ.tlfola 3TI~lff'4cf> ~ "WI
~ 3filUT ~llf 5ifc t. ~ ~ m: ~ ~cqyq *~<1~ ~ ra.
~
TJIB 3l~ {'1111°114111 filff9c.f> "T1ITTf ~ ~ ~.
cTT ai:t11011q111 :g,ff9c.f>
f16:fi~ ~ ~ cfrr, Q.©ml ~ 1°llct1<1 3l~ ~ 4jtslf1<11 ~ ~
ll No
c.f>{Ulf1<11 fi,t?IUfc.f> "ITTo ~. ~ J.ljtslfl~ SIIJ.tlfolc.f> 3lf~J.•flfr4c.f> 1{c\=o/.
G~ 3filUT itlglff~ w.f ,n~ffill ~~~. ~~ ~~ TI
T< f
w.rcr~mm.
~tcll1}C\QI ~sff'.I ~ ~ ~I
~41 q~ ~~c lr 4~4 : ll'~ ll': II~ II
~-~ -"11 c11 m ~ ; ~ - ~ ; ~ - ~ ; ffi'- mff ; cm«J-t
\TT«fT; ~ - ~ ; lfll':-1{0f 3l?.fcJT ~; ~- t ~: -~
; 'll':--m; 'll<l-
61flf41cf{; ~ : - ~ ; ll':-41 Sll.fltf f; ~-f1f ?(+.k ftj; ~:-o
l.

t ~ ! ftfftru ~Wfi@f.f; 1°1if£11 afm ql~li-£11 ~cMlft ~ ~

Pcl~i@ Slf.f;Hfit ~~ lJf l<f ~. ~ql' f ~ 4,~~ I qo1i1ftH "ffl"-
SlcfiHf'AI m ~ 34ftt-=41~ m- ~-
~: ~ "ITT q,fil~l ~ ml' rt-u=,-.4,q~ ~ ~ Sfc.f>lfaj ~ Wffi. ,rtg
~~ cfi~<"4i ~\lictl:J,fiR ~ ~ tllfrqcf>, {i'l1fffc.f> 3l?.fcrr ofJ-tf~cl> -
: j ! ! i i [ f .j l ! f i l ~, t~ ~11111 i i f; l ! It {
1 1 ~11i l'liiit i ! i j 11; I~ I 1 i
iit J i
1 £ ·1 i i i ~ · 1 I· ~ i
.j: 1 .1 ! t .-~t
~ -~ ~ : . 1J ~ . ~ I 1~ §J,½ ~- 1 I i ~ i . 1
1 1 I~ i i i ~~ ~
- i i l . t i . ~ 1
1~ ~ I I i
- - ---
1"'~ 1C1-J,64iill W1 ¾il"'l-!I~~ )1~ :,"j-i41 ~"I ~ '{f,lf\q,(Ui ifisi!T if('t_
1

~~IH=,tfqf~d cni' dU.:.4\ ~ otrr ~: '

•
~\~·116i;H(-l'{'ffil: cfilqU~idlHlf.qdl: ti'-\ ti 1 ;:

cfiq~~: ~•:O<W \{d<11qq~dtl: I

lU ~611~: ~1<1<~ dlf.q ~,«~f .1~ 11 ~ 11

~-~llf-31ftj{I;;,<;; fc1~d4\-f1~f~1a; ~-em:,
~cRiB1a1 ~1f1cfil<cfi; ~ -
cfi«f@; ~-~; otf:-cr: I; ~ : - ~ ; ~-~~; ~-anf uT 3-l~cfiR19UII;
•:-~-; cfillf- cfi1G lil;WT -~3llf fi61;~ -cik\l {<~cf i;~:-
~; cfi~tl ~:-~ ~; 'ffiR -~-~ ; ~-~-~ a~i+-11 Blf!-14;
~:-m i:rn G1l~-c11 ~ ; "IITTl-lIBr; ~ - ~ ; ~-f1~i la9o); ~ : -
~ ; mtt -~-~ ; ~-~ ; ~-\lfTU T; 3TIW-R~-3JW.
~ ~ ~~ 3Tifu1' ~gchHlq, ~IH:;;(ijqd '"ifiHt?n 'a'1J 3TifuT ch6H dQWI
tfivua, ~ cnTtr 3Tifu1' ~•Rm1-q $-IQleHH 31<-4dld, ~ ~ ~fidld 3TifuT
~I-OU-6!41 -41@ch di'61i'11 ct 61:n:aat-OcsH ~dtahft Q~4U(441&fi61 'ch! Cfl~\:afcldld
~ 3lW'q\lH ~.
m: 3m ~ ~ 3ll%cl, ~ ~llf-311'4~. +8~~, m RlTTlJl
cfi(cm-1.
d~M(Otl~ ~ d41~UI ~ %c('£cfcfi ~ ~ , ~ (l~cfiROllcl cfi(dld, ~ d4'i~Uffql
~llf511G~ . . ~ . fll4lf\l1cfi 31~ (l~cf>ill %{-Eiloi d41~ 1ffl %' ~llf51'84ct
0

1TITT. ~ 3TT'Uilf,4cfi d$1,,"ictif<al d4611B cfi(Olll(?ffq ~llf51i-ct1 GP-Ml 3W.

~ 11ct~flctjflR ~ ~ ~ m0 d41~ 01 cfi(dld -a ~~m et. ~ ~ %'
~iif?ii-641 ~ mffi 3lTfuT ~ fllG I~ ~, cfii1 I ~ ffi~ ma ~. ~: -a
~, m~ ~, cfill1 3lTfuT fe1~lt14~-r1J11ct-0<1 ~,flmi~ ~ cfi<ct,a. 3lffl 1>64i~@
~ ' ~ 4-tj4(? 1~ mT( ~1~~ 3W cft tj=qq(? I~ ~ "ffi: ~H:l(IG~ cfm
cfi{OIR-tt ~ilqe1i11tfi ~ P. (l~cf>ill dfey!SU'-<liflla"1 ~ ml 3Rf~ cr:I
I ~ dtflt40( %" f1f~=qa=q ~a(i11 -541f1Glllcfi mra.
~ d41!:4°1i=q1 ~~ ~
• ~~<?ti ~. ~ Gj'41<?11 ~ "cf>l, ~ ~ 3lTtfUT ~ ~ fcficn
~ 1 l ~ (.1lcfii11 6il4~1 ~~i~n ~ ~f',o4m 'q(ll ~ ~ cflm cflm ~
°34 it40II~ G:ftSql-tjl ~
1
mm.
~ ~ ¥64i11 ~ ~ - - c{ "fl 'k? 01ald c:fil,
~ ~ cfi<o,n: ~ ~ ~ ~ - am t~~ ~-tJ1qai=q1 ~4GH+.i
~ ' cmut amt~~~~ ~l'Cl((.11 ~ . <t'f ~~ ~ : m~
q~~~ ~ - fll41.-l4 l R : ~ (.1lcfii11 ~llf?1le11<1 fcff~ ~ ~ ~
~ - ~ 31m l:R:~ ~ ~ ~llf?1i~l ~a;TI amut ~ cfi(dld c{ fqf1ffrn

- ~
 wi ~
ii ' i
I $
!. ..
~ ~r
! t . ~~ ~ f
-~ i i,
~ t !. ~ ~16 i
-
,j l'1'i ~
= I&_ -~
'']ic!cJ
Wl -= l~I
· rr! '!> j~I l!"<li'
'le ~ ti= .!.! __ ii
~i~ ~~
- I
i~ l~ ii1rhT:.;<€c ,::'t ; ••j
i [ -i ~ : -~ ! J r . r ~ ~ t f ; i!! I'! l j ;
ft ~i
I ~ ii i! i~ ,~~ "ii i~t~f~:1 w~ ,, ~
~ l ~
,~- ~ i
f ·t w- ! ~ 'E ~ ~ ~ ~
~&
~ Ii
._ . ,
,- ~) Jt l ( ~f f$ tj l ~ t
~ ,i :t lt ji t ii~li :i lt i ~ ii i wl!
,A
 ,,,,
.5
.5
j' i
~
ji it: ~ ~ ! .i ! f Il i · t ~ i
.. , ~ f ~ ~ ~ i t
11
i ~ l t-w ~ ~~Ji I t ~t ~~ ~ Is
I l
- ! t . tt =
ro-
i~
l Ii~
i, t ~l ·! ~ ., r 1
~ ~
SC
~ ~ ~ ~
· · I ~ ~ ~! t fl f. i ~ 1.~1i I ri ~ Ii ·l f i I
1 1$ 1 §;
=
- :: -~ lt i 1't 1i !i.
.~fl i ~ l~ i i~i
~ :. ~ ·I ~ ~ :.r : ~ i I I l
tt;
,. i l . .
~
t
= J. ~- ~ Ii . l i ·i ~
..,..
-
0
~ ~~, l\t ft~J: ~1 tilf1l:1:11J1;Jtt1 -4
,, ~
i 1~1 1 : 1 11--t~i!g !l I l 1 1 tt1 111
fiI 'i f i ! j ,n, -~ 'fg. - i w wl l £ i l
I fj= 1r
. ·~ · - ~ ~ ~ i ri ·f
- i
t !-,-I 1ri i ~ ~ l ,~ !- ~ ~ - ~~ 1& ~1 ~!~
f~ i ? w~ i I; -~ l I:1 i ~ 1Jr l i l i ;(~ i 1;
i ~ :: ~ - ~
~! ~f; l f I i
fj= ,n, ~ (~ \ ,u
. t ~ ~ r~- ;r! ~ i ~ ~ I .i t ! 1 i i1 !i ~ :-~
,! t' ; j fi ~ ~ ii i - ·I
, §s
f t 1~ i I f j i i i J i i i ~ i -1 ii l i 1 i 1
~ i l ~ 1ti i ~ rI gi i ! J~
 ~n~~~llq_l
~ 'ff if~ ff ~ ~ <i'Jlfl'l_ 11 ~ ~ 11
~-~ -acrr; ~- ~; ~-C fioo lifr ; Gi-'J-"ct~; ~-~ m-al
·
3tfif-~; ~-amuT; ~-f 1~= qaq ~; ~- ~; ~-~ \lfTij;
-i 'ffir-~
mow; ~- -a ;~ -~ ; ~-'1 JTU T; U'1ftr'(-<,'11f~cn ~~-
~ i ~~! ~~ ~1@cti ~~~~•or
~i'Jifflch ~ 3H-4@.:u:a ~ .
~ : cf>left ~ cfi4cfii:g amur ~ %" fqJfct)cfirna ~ ~1ul11cfifh11 fctcr
r $~ct'lch1
"ffi ffl cfi< 0 lf1ft1a1 ~ '1fRITTJ. ~ ~ ~ cfi4cfiis <IZiffffcfi 61~eflf,~
~BZifcl
~.
~ q.? f51 1qG f~ I
~41fcHfgd ~ a1qfi QRf.la_rff 11 ~ ~ 11
fqafta ch~ lql"{ 1; ~ - ~ -
fqfu -~- ~llf 3ffq m ~ ; ~- 3ff lll :-~
45tlfcHI; ~- "3 ""C IT ~ ~aJUTT 1" tff; ~- ~;
fcHf td'{- fcfd %a; ~ -

~; ftlqf t'{-a l-11 1un ; ~ - l f R f f i ~ -

~ ~ cfi~ "i, ~ fcHtfht 4i~ii::U i{'1, ih,'1 ii4 HUI "1' ffiHU,

W8.f01T "1' ~ 3Tifu1" ~41<fgtt 3mT ~ ~ ~ - 'ffi' ~

dQiUU4i"il
(1iqfflffi qM HI ffl°.
~: ~ ~ ¥-601~ cil«ifqcfiyuj 3 l ~ ~ - cf>m cf>m m- ~
~11ilf11~1a1 ~ciai-i.fl d91fl1i cfi{dld 3muT l=Jll -a-
'tA ~jjf 5tfq ~ ~ ~ l-Ffl{'1f1
f1l(vtl fcficn ~@l&ql(-11 cil-Rifqcfi qr-:ffif
cl;{o 41q ~ ~ cfi{ctld. ~lfficfici-6lll ~ SR~~
~ 1Teft. m:n ~@lcil Hci::I@ aiqfffcfi :m@T. ~ • ~ f.,qfur "ITT"ff 3Tifur
°GHq~qi\lll(-11 4j-a,1q1~1 ~ mcq mct ~-
~clf;~W, QI~ '{\J14 ~n
:aq1Jicl'( I
lg]f-14qfgfti ~ ~ .. ~,~ ntr di-Zld 11 ~~ 11
; ~-~ ~ ; '{..it¾'( ~;
~ - ~ ; ~ - ~ ; ~-3 TI'U flfrl ith ~
~ - ~ ; ~,Jfc:1i(-~<@qo11 ; 18 1:a d'(
-~; ~ - amm;~- ~;
Vlifh 't_-~ iitlRth ; n"Q ':-~ ; ~- tm ) ~-

~ . 11,8Jo1, ~,o.uf<qcfi ~ l f qfr11f4((4i"H&!II ~ oQmlsft 1i'i'Tffl'

ambr'q'Wftl5q, '4<ooQ011, a11;;atf 3ffl1JT ao '~ ~11tlAch " 1
f~~-
r f ;;t•ffe tl l
'f
~- -I i 1 ~ tf
~
t I~ ii~ ~ i t~ l ~1
i . 1 1~ i 1 i ~i
l ~ tr j · i ~ ·· ·
PY -~ .i, 11
~-• i~-~~it"ii• t' ~ ~
i .. i 1. r ~1 tt ,fr ,g ~t I !. i .
t i ~ i ; I! I ~ t ~ ~ I ! w~ i l l',; 1 i ~; i
f i ·l ~ I :! I t ~ Ii ii t . I~ t I
I; P:
!. ~ t I iI
·1· Sl" ol" tc
J
t tif l1 i: f ii~~ li ~,1lii lf l if ii
i ~1 1 li l4II1 w ; {~
1r .~- 11 i l ·f
I
·~ w
i-f
~
ll .. ~i tJ! iti ! .
~f l l
~ L~~, tt
Jf li~ l !11 ~i
l!t ~ f 11£- W:i{ ~l:
- -
.f:'t
ii
igw
1!i
-=
f5'
<V ·~
lti1E1•
ii
I f ~
w ·~ i ~ . i~
ff l ·~ ~ 1
!tr
i:lr l <El
1 11
~ ~ g,
If! ~!!
if1 i!
<IP"
i·e ~J-a-·
t f$
1i lg
,i,;~
I~- t lt i
~ ,Ii; ffr~J
I ;'J
l IJ i!t ~ ~ 'filir~
~, ttt t; 11
~w ~ rr
tT- '@ :- /. ~ wl
~- -rf! ir- lir
l[ ~~1:r.. ~
t ~l tlt ti
tt~ t ~l~~i i 1fJ1 i· ~ ti ; f ~
\ I ~ti', li t ii li1 tiff if fit f! 1I
 ~ ww "7: ~ e. f ~ Ii i 1~ . , ~ i 'm i ! I
!if?$~ ~ t=
16 - ~ ..., - r~, ! ~i ~ --
i~ ~~- f
l ~J
J~ '1w -
::~i
= l ~ Ii' i ~ I;," -~ -
ii- i
i:r' t!:'
1
t ,;.· <lo
iJ"""Jtp;W
~l ~ Iii' IP" ~~
i . ig; ~ ~ rt 7
i ~ I ~ . . b'f i I -~ I I ! ! ~ ~
l ,~ ~ i s: ,~ i -~ "i $ i ~ 'i i ~ WW~ ~
t ~- ~ 'm ~ i ~ f ~ ~ j ~ :t
r, ris
I ,tr
- I ~ ~ ~ ~ ri ~ l . - .. 1 I ~ ~ ~ I
I! l 11 [i ~
·W I
0
h- t rt; 1 ~ ~ ~ ': i i _! i ~-· t r;
oU "IV [
lg ~i
ti 1i ~ wJfi t *
ft; [
!i ~
It ~ ! ~
t ~ t I&".; Jl i ~
~ & ~ i .. I l
,ii,' I f ~I 1i t
If i 'W I .I! ~ .. i j I Jf ; ;
i I w fl i ~ i ~ l '6 i i i · ~ 19 ~ J rs ~ i -~ I .; t ! ~t
....
,
 ~ \A fqQch@f '4i&i ~~q ell !:f: I

~ ~ qftfcffll! ozyt UiiHl fi3d'l 11 ~~ 11

~-~;
..,.,s.. it-~;
~
Wd-d4cfiH---»ak_~f1qcf
....,,""""~ ;~. ~-4'Hi31-6!.fl· ~-
>Rlilfl 011~1'1, -n--TT--....

'
fcficll ; 1rf:-~; ~-~ ~; ~-~; qn_fq(1e'l:-tj~fila
~ ; cfT-
~ ; 'ffi{:--a; ~ - ~ ; ffiiij'(-(1\llfocfi; ~-~ ~.

~~-zyr \16'{4chHlifl ~ ~ ' lha51 :SO 3TIWf ~ fci;crr fi,fiia ~

~~~ a,Ml~l ~l:s:tf~ch ~ ~~~.
~: "zyficf>mcf>m fq 1l~lcfi1SM ~ ~1aluchfla1 wcflmcflm 1-1~1_si4m1~ ~
~ 3TifuT flit~~ 'm cfi~t1cfiRa1 ~fflcli~ffl?t a:J"fll 9~illfll9 'ffl~.
cfi® ~ qfltfra~1 fq1e11~I ~'tZT ~ ~ ~ ~. 7:JT SlchR+lll ~111~1 (l\llfocfi
zyr~~.
~ foch1an $fs::4~'-<1l ffl ~ ~ focfi1on -e:R ~011~1 ffl ~ ~
~. am~ tj~Bl-ld 1Teft. ~ fllf-cqcfi ~ ~llf5itjiia 3W.

~~~lchlM ~~11qq1~<ar5 ~ I
~H-l~aqc4~1d dftiiH-1'3ftladq_ 11 ~~ II
3$f-~fcficJT~ ~;~ - ~ ; m r : - ~ ; ~ - G R ; ~ : -
~ arct,'1'11; ~ - ~; ~-~ ~ ; ~-~-d111~<1~; ~ci~ld'(-
3iq~ci1l'{¥ti; ~-"ij; dliH-1'(-dll-lfw.fi; ~l&-d'(-~ ~-

am'~, dictiiHl, w:mr oam1·. 11 3fflUT ~11«~1Z:t • atc1%H11'{4cfi

~ ~10114..11 «MIHI a1qfftcfi GA~~.
~ : 1-i'Af411 3l~ ~ l11cfifh11 ~~rl1 ~ 7:JT ~(11cfi1ii~ m~ ~ an%-.
~ SlcfiR+J..11 <!_Hlc.11 dll-ifflcfi zy:f ~ ~ - ~ "(!,A 'RT~ W ~ ' "IB2 -qrfj-
("_1l cfii111 lITTr ~lct41~1 fi:TT;m. fl41i!Slli1Ul, ~ J.lj&.H~ ~ °"-hblc.11 3Hl~{I~ ci
,?,R4~c.11l'l_ctcfi "(!,A~ W 3fflf ~Hlc.1161 a1qfftcfi eyrq ~ ~-
~ ctffif~@f.la~n igJOif~fqU: ~: I
iig]Oll~'1 -awu ~u fq(tdl: 13:TT II ~~ II
:tA 9{'\ ~q{!,:11 ~ ~-;m::, ~ ; 'ffit_-~; ml_-~;~-lllSll-ll<ff ; ~ : -
~ ; ~:-4<ii4~1ill; ~ -~:-"ffl';f ~ ; ~=-~ ~;a,gio,,:-~;
~ - ~; ~ : - ~; , l - ~; ~ : - ~; , l - ~; ~:-"((iflli~eflfl ; ~ -
~-
r
i Il ~ :
16'
!
~ fj l If . w
~ t, $: ~ ~ ~ I i
ii~ 1 i.1 ~}t 1-lf ft~ l
b -~ .I! 'I;'. ~ t h' 1w ,._ ~i ! ..
il
l=c

t
i ~ ,_ fg' i i I i rs ~ ~ t ~ j 1 ~ w <t;:-1 i ~ - ~ i .,
~~ ~ ~ i ~ f It J§: l '../ ~ J ~ . ,. f Ju ~
l
.. , - .
f;
ri;- ~, ri;-
g I ,u: -,~ ..- i - rw ~ -~ .! t ~ ~ ~~ f ~t i ~
t ~ <9 1; - l .t i .! i I ~ ~ ;
~ ! t l ! ·~ t : i i [ i ~ i
t iii iti1!?tiliJ!!•~f~t!i11ti lttf t ti
.,Q 1!! ~ "'" 111" ,n,- "'- f'5 '.". >&' ~ dE' "& 4-:: '!:', •.;; 1!;' ~ ,.,. ~ :~ Ii' 'Ii ~ -~ . -~ - [§ ~ ~ 18'
f;j ~ w1g ff ~ ~ -~ I ! ~ ; i 'f@ -~ I ! i l rw f f [ i ·1 t It i '-
~ ~ w ~ E ~ I ~ I ~ i -~ ~ -~ i ~ I ~ ~ ·; •i ~ i ., t ~ i J;
1 i ~ ; -~ i ·; i ~ :ti ~ i ~1
I i 1i r i : i :i ti ~ f .,_ ~ l
~ ~t ~ ~ i JI i l ~ -~ l 'W JI i i ~ li'f ~ :J !L~ ~ ~ ~ t t i: ! ff ~
/
ri .c.:.,;;,::..._ I
\
''
; i} ~i fi 1
t ! 1 _ i ' f1 f l. l 1 ! ·~ i ~
1
I i ~ ·! ! l t ~
~- , -
wl = f! rJ
~
~ ~ ~
·~ Jg ~ (Y ~ 1it Jt t
·, ~
- - - ~£ f ~ -~ ~
!;lt -ut t'ii ~ J!~ lJJ f;r
2J i ~ i-~ - ~~1l l~ f i1j~,i !!
f Jt~ ti
~:~ w! ~~ jlt l f l [ .. it'~~-t i~ liJ il
-- I ~ t ~ ~ i --l, ·· l ~
I f if~ ,re
~ , i i r jfl, .. -- I ·
;J ~ 1 ii-wt ! - !
ir ~r~
- ! tr
~ I f !.
 1
; I j t ,, ~ !, j. 1.
f [l'· 111 i ~
I
I Ii f -· ! l ! 1i iif~ I i-~ ! l I IJ
i r i ~ 1 I j. i
! !f l ' a
i i_ ~ i ~, t .-.~ ~ ~ l i t' a~ j J} ~. i i t I i ~ -i
I~ •· ·-~ ~ ! 1 ~ t -- ~ .oJ · ~ - 191
el, . .· ~ · i -- ~ ~ - ~ 1. I J JI,

ti;l 1;tt ii ~i~! 1! ft~· ~ lii!Jii:

~ . ~ ~:j i l 1 ! ~ -- . Jf I ~ J~ I 1. ;;
 3HA 3OUTAT

3a: 3ATE4 KUII; HZTHR-TTHT; HET-aTE- HETari sitgon;

t4- ; aëq-TT; TTR-FIT; a-zG;

II 5RUIR).

7THTUTUET ATE.
3HT6.

st-9TaT 3AT-TYTA EUI; 14A4-37T4R; aUTH-74|A1;

T - ; FTA-AT 3AT3H; a:-fag; fa-TIT; F - ;
7-54a; hYhB; RTH-ICI; T-EVIAd; HITH-TI;
faauT:-77Ht 1.

FAT 37 EUTAIA.
a
 a7; 7-54; 7-541E TE: R

aH-;-T-
7:-3A7fU
- 7 ; T7-;
; - uf; Ta-a; - 7 ; 25:-27; ZTTH-T;
UTCH-Yf7 6URI;T-iYUTH-TERta
7-TT; Ta-fHAHYN;

HTA; UT- YTel, FHf-fifa; T-a;

3H4-3H.

tuyreTET
 HtEATHTTT

fE. T4EHTTAIN K T , yftaIT

HTETT TtAITATAA: uftilfi: 1 19

UE-T 3THTI; HIET{-HTEA; TR-ATT; uTTATT:-AT; AI4H:-HTt;

34YErd-2

7-;7T7-TRTÍM;
-9;
E - : a 4 R ; Ff-3T; T - T ;
ada-IT RA; H:-; F a 7 ; TIHT-
-T; 4aTM-stata;
r7-AI7; 5TH-5A; THA-
TITT; TTH-M;7-I1E; T-ad;

.
 90

7 - ; -tT; a-aM; H:-; RTT:-RM; HIT-HI

7-TE1;e- ; 34GVT RTH; 7-4; -JY HMM; 7

TET; 3T -TH ETal; ait-A UIRI; HT-TIUTa; HHtAE:-A;
rat-qgHA; fOA-IA; HITT:-d TTA.

HYT THGIA.

fe
 1
s
 1
a

d
 ,

44
3

a
19

a;FT-TA; fafg-TI; TIHHHITH.

3707-3tfaT T;AIT1; aM-; THE-HTTUit; 3E1ETH-E T.

111
.
 A

a
 3744-39TH; -3ATTUT; T5TaH-; - I ;
TT d ; r - H ;
TTH-Af4T
a - ; T - ; UT- qTd;

74HT-Y4A;
suq-4; z f - ; T-il; 4-4TTA;
374T4-3TH;
meia; fautar-favta HiA;
7-F;
HATit; Fd-ratt-7d
3HTqaT 3Tga
UTi; aTTrÍT-AIHTH
q - 3 ; AT-t; UTd-

yAT 74T STTAA 4A:UTU-ZUf T:

5H;
TRUI HA:-HAT; UIUT-T;
yFT-7, AUR; T T - ; TrTA-TJ
sf-34fu a14; farat:-f61; aT-UTATHTET; 3H9NTftuaT-s
fri; f:-frutt fra fAra4; H-; qTei- qs; Tfac-fra%.
 qRHICPATT YUY HTEZ4 31. 3ATY 4-, HTT

74-14, skuqi; 3rtt-34f 37

T - 1 ; T-TI; T-fÄ5yuT;

TIRT-T¥.

; fauTEH-fa9Ta f r fa;
T-IH@; AAH-aa; 494-77; T
TET; fATEA-T7 T;
; a-fafraay; - Y ; 7 - 7 4
AT-aî; uTd- d; aT44-7itgoit
deT-0; y f - , fAefz;
 hhhehsphuniinhn~annj
she
elhekhK-hia-2IhK 'l2E-2 ahlle-le
phte-phe pblk-hllnèyh'lplhKlhbjeî hhbj 'hlK-pte '-e' -e2
hhhiphs hllnlh
Inhà talbh-ph2 'plHlbske-iHIte '1aKe>h -hhik-eh LSelàlt
h - I n s 'peK bl-hkkl-k PIE-hik12 Dh-2 'h-hat
15
U
 5
E
FEE
EEEEETEY FE,
5
E E
5
EE
frfi-f; :I : - ; 72T-IYHTO; aEI-TE; 7AT-7T; 34TNTA

Ef, - ; B-37T; FTTA-THAT; T-; T-f¢

aaATEATHTTH: I
fafaoat aaiyit

faTG FTA; T:-t5; AT-fTAA;

TGN-A; faygar-TYÍTT
Fa-Fafia F5; a-Y1; T - 3 1 -
A;
ATRAHTTATFHT fhI 4;
r a A T - R I 1 ; M-4THl; F-TT ; a -
TquaT-fkafa4;

HTTH:-o 4A; AT-aT-:-

aIG-uit; 7T-IR;
a-H74A ;
HHUTTST:-A194 ; HER-f
YHTEY; AH-f; r 4 - r ;
TT-14; T 4; RuET-31fOT
EBR; TH-fm a ; zu4-Td;
 A 3HCHT, faz

TE"
: ffariyareHTS

3TYTTNHJ7 VT5l; TAT-1;

4eRT-E ; HTH-HT;
 48

HTE.

THT

- ; 4tfor-; 3u-Tû; FE-¢a; FatuT:-07 TeA-H1;

FUTSP:-TP MTt; -HIRA-HTR ; 37At-T R;
PITE-ER; YEH-TH; 3Y7-374-9IT.

-IRT HUTETEt; a-TTH-HBTot 4;3UTTArN-31 ;

ET-HIT YI t7; HAT-HAT; V - .
 37821

H : Fdguifor 4HTamfaI

-T1; f:-47E EA; HA-0; FutfUT-; T-THTEIM-4TT

 HTHATHam

ETal.

- 1 , t : - ; a - ; fgafa-frga Tvit.

a4T--A4fG;a - i y a ; frag-a3;7-YA; 5UT

4;h-U4THTT; 7TE; ofa-{ i4; -T; TE-TETA;
arR-7iA; 3rayT:3 ;3TY-;- .
34TIT-7Hf4FIYHTU; 4TTAT-H 7HTATET

3HTT 3HT.
YTRUT

T - I ; YA-HIRTTU; VTRUTH TE-RU ; F-4Ta-Hd YAR; R

 HTTHATHATT
u:-YAIGTA-RI T; RT-TA; FTMTH-Zdt; F4T-TH-T4;
R1; -AIGIA-T

TTHTETTit asa.

sT; TUTT-TTE;:T-
FT-I4TO; à - ; aITH-T; 3ATOATTA-afoi
61; Yaa-14; H7TUT-Tuiy;
-7ft4 TU; TAT-i; fayya-fa4R
 3AEAT

F-T-FH4-RHTT; - I ; SU-T5; -HIP ; HH-Y4 f6T

4-4HTHT T E ; Ha-; A-Y:-HIET

5;
HT-; THKT6-THEAR 7; 4T-7; 4T-At-HTT T
Ta-fAaHTu; vf7T;
H-Rr; 7-TM;ufaaT-TT SfasI AT; f:-f; 3Hf-7
3TE;
.
 lil
11
4

.
 he e hl2l2 Ialbn)e alk 2bpl2blt l a e lelhaph Linil
lp2eli2 talk e aNapIbeluh llh a å lle laheajhile llinadalki jalyee
h PIDk hltbe lbrla bhbk IP£h Iho NoPdbl1k PIAhlßhl) gph
Pinhtsin lh ek ale phklkie k
JPblhs
lahl-HRIH
 .

3
11
 THHQTEdaaIEHE

TH-HET-HAÍA FA; TAT- }AT; aa-: TEH-TE; E

Sitp ; HHQTT-TRTT; 5 : - H T T 7HT; F47-A:.

 1,TY4TOT

T - ZTTA; HHY-H 7 ; TRy-FA 7 ; T-TT;

FH

faat TEIAIT{TH: :I99 11

FHJA-HI T ; TY4-F; 3Af
- ; - Y 1 ; HYR-H 51;
AF:-f7; - H ; HE
3ATT; a - 3 H 7 ; : - T T tGU;
7 - 4 ; aTT-F4T:-ZTTFAT; TUT:-7A AtFUN; 77-4; UTa:-ZUTTA;
7-8T-7; 77-; sit:-Trard; fama:-fe7; -37H1H17TY2d
H
aT-fTT; Tit:-itait; ufA: qH-HT
4
375AT4
Tad ae: o . UsCh E: R.9, R.R
-au: 2o.
NTTT: R.98, 4?0, 9.4 taIyT: Y. ?, 2.4, R.82,
34IT:.? %.
a:%.&, . Biar 3u: .3, 4.25, .
TaTufT .3, R.Ro, . , TRE-UFT7: .R
.29, 9.8, ?4.19
TTUT:.% RTAUit: 2.-9
faft: .%
T 3uf: 3.9, . aTH:?o-
aTE RIUT: 80.4, ?.-9
tTT 3u : 9., 3.?9 faurgiuT: R.?, 3.3, 22.80
THTOT:4.?3, 5.4, 9.3 aa-:4.4, .3, .8, 24.?8,
TTT-4: R.3 %.4
itENTTEA: 2.R, . , R.R,
.19, .3C, R.80, R.86, R.48,
. , .4, 3.20, . ? , .39,
67TTet gTUT:.2-? 4,
T6ETRU 3uH: 2.9, 3.?4, 3.30, 3.88, %.8, %.4,
4 . , & , 4.?3, ,.24, q.3o,
%.9, . , ?3.4-3, ?4.?8
.%, E.89, 19., 9.4, 9.4, 9.P4,
?R.23-
TETHEat: T. 3, 2.?, 3.?3, %., .8, .R, 20.4, 2o.o,
%,3.-?, 29.3
8.4, %.3, . 4 , .30, 9.9
4TOHTHaHet: %.2o, 4.3, .20, aiaTtiurg R.219, 3.?R, 4.3,
. , 9 . , 9.2, ?.44, 8.8, .3, 9.9, 19.?3, ?3.?4, ?3.4
HUSA 77: 9 .

HETYT: %.
znfaE: RR.44, ?4.4
AIEATATTTJ R4.9
u , FIHTHH-7T STFUITI fST 37HURI I , TH 14, 7, ,
T, T4, TET, Y7 TTI

a - . t a , . ¥TTra rdoari fRIBR FT7, 3. ToigasT4 4T17, 3.

3HTE.