A thuy' dao dAn tm thuy

thOng di~u · ' dich phan b6 Va van h~-t.

. ai thl thuy dich c6 tht dl nh tQ leµ. ma · QJU} b'
chuang ng, ' • • 1..Lf · h" h
tha nh dam , !
..
hi!n cac chung doan hm .lU ll ng }C ' su
yen khong nam d ain
J{.
xuat .
,.., , tnr&lg d4y ma dau, th~ hf h , ,
I

ng\CC Su011 c t uy am tra

uac
. n lan ·'
thacil thuy thiing. N~u nhu c~ th\1 phong ta, Ph€ mlt S\f tuy~n
. . &Ay
giang, thong di!u thuy d~~ th!~ ~u on
g, pho~g ?tuy lan tran ra
b~n ngoai ca phu thl c6 th~ xuAt h1~n tha
:y rm mat phu, ~~p theo
la tu chi toan thAn phu thung.
b. Ph~ hu khOng duqc dieu ttj. Ph ~ kh i
tuc giang, thOng di~u
thuy d~o la thOng qua hai phuang di~n
sa thong va ch€ uac d!
thuc hien. Sa thong la chi thuy v~ hanh
0 I
thOng su6ng, ch€ uac tuc
-la chi thuy hanh c6 di !u ti€t, tang va ti~
t bo thfch hqp. N~u nhu
Pht khf hu pan, khOng c6 kha nang tu
yt n phat va ph!n b6 t~
di~h, thl dan d~n thuy tAn khOng duqc ph
An b6, bi don day xu6ng,
xu!t hi~n chll'ng di thuy, ti~u ti~n nhieu
lfu trong dai. Nlu Th~
ducmg b~t rue, khOng c6 kha nang hoa
kh f hanh thuy; thuy ta tran
Ien Ph€, thl c6 th! d! n t6i b~nh chung ho
thl s6n dai, chung nay
g6c ~n h t~ b!n du6i, ng9n b~nh aben tr!
n, thuqng thlJc h~ hu.
B. CHU KH( MAT DIEU HOA

I. Plffi CHU H6 HAP KHAC TRUONG

Ph~ chu khf chu ve hO h~p, chu y~u la th6
ng qua hai lo~ v~
. d¢ng tuy~n phat va tuc giang cu a Ph
e' d~ th\l'c hi¢n. Neu nhu
~go~ ta ph ~ Ph5~ ho~c ~ g phu cOng
nang m~t di~u boa, huy!t
u, da ~ tr9c ph ~ Ph~, deu c6 th! d[ n
tm ct>ng nang tuy~n phat ·
t~c giang cua Ph€ bi th~:t thuang, d! n
ly' ma thuong th~y bt nh bi~n nhu
tm. bi~n ddi cac lo~ b¢nh
. sau.. ~

tt
100E H[6¢1irn~ON~G~Y~H;:--;'A:-:
. N:-.;:f\~1- - - - - - -
1w,:·,
'rlf f· a. Ph€ ma'.t sl! tuyen ph.it, phAn b6 tha'.t thumlg. &, tuyen pha t
.
.
,: cua Pht, chu ytu la chi :he' khi c6 kha nan g khi~ n cho v~_ khf va
1\.a, 4,,...,

if_
Ir.: . tAn dich pha.n b6 di kha p toan thful,. ffi\IC dfch tac dt:1n
a
g d! On
.ff' nhu ~ bl phu t!u ly. Ma d6ng. ma
16 ·chrui lOng bl phu, c6 tac
khI, tuc la
,;:;:( · dung giup cho tuy~ n tan v~ phAn b6 tAn dich cua Pht
~:r. khi cua CCI bieu thOng v6'i Ph~ khf' so di
Plie' tuyt n pha t thdt
thuong, b¢n h bitn da phAn tha:y a Ph~ v¢, ma biiu chu ng
Ph~ v¢
thay co
thl da phf u co lien quan d€n ngo ~ ta xarn ph~ , thuong
xAm
phong han, phong nhi¢ t, pho ng tao, phong th~p v.v. Ngo;µ ta
ph~ Phe v¢, deu c6 th~ clan d~n .ph~ khf ma:t tuy~n thOn
g, v¢
bi~u mat dieu boa , bieu hi¢n la pha t nhi¢ t, . sq gi6 ho~c
sq lcµili,
khac
khai thau kh~ c dam , dau va min h dau , tic miii , ytt hAu
rue, li;li
thuong, c6 m6 h~i ho~ c khOng m6 hOi. N6u nhu t6 the bat
cam phai ngo ~ ta, thi tru ngo ai b¢n h chu ng ngo ~ ta xfun
ph ~
F: · Phe v¢ ra, thua ng kem theo bieu .hi¢n _c6 Am duang ·khf huye't
I;_:_:
..
,

~}:;..:
khuy hu.
b. Phe' m~t s1=1 tuc gian g, thuy d~o khOng thOng. ~nh bi!n
nay 1~ c6 the chia ra lam hai lo~ : ·M◊t la lAy biiu hi~n chu y!u
la
!n tha,
Phe khf thuq ng ngh jch, dAn den kha i tha:u, kh~_ngltjch suy
th~m chf ng6 i tga ma thb, khOng nam dugc. Ma ngu .
yen nhAn
.
b¢nh c6 the quy ktt lam hai lo~ nhu t~g phu cOng .Qang mat
phucmg
di~u , hoa, dam khf trb tr¢ b Pht va ngo ~ ta ung Ph! . V 8
h¢ m~t
di¢n -~g· ·phu cOng nan g mAt dieu hoa , chu y!u c6 qua n
thi€t v6i Can Ty Vj Tam Th ~ cOng nan g thAt thuo ng. Ve phuC
IIlg
n Ph!,
di¢n ngo<:1i ta, thl bi~u hi¢n chu yeu la pho ng ban xAm phcµ
lam te ngh en Pht khi v6'i nhi¢ t ta ph ~ Ph! , .Ph! khf- ung tic, ma
..
•..

dan d~~ Phe khi khO ng gian g xu6ng~ bi~u hi¢n lam sang chu
y~u
theo
la khai ngltjch suyen tha, kh~c dam, p~a t nhi¢t SQ' gi6, kem
han chung ho~c nhi~ t chu ng. .

SIN HB~ LYV ALU ~TR .lT~ GPH fi 101

 c. Mui va y! t h! u khac thuang:
Do boi. miii va yf t hiu }l ,
ngo con du an g ra vao cu, a ,_, _ t hO ht(
~ll ap, tu an g thong true ti~a cua.
Ph~ Khuu giac thong km cu a
· mui va i thong kh f phat am ,P.V6i
,
hi u, d~u c6 anh hucm.g d~n Ph , ,
~ khf. N~u nhu ngocµ ta xamcuPh a Y!t
Ph~, Ph ! kh f khOng tuyen thon ¾l
g, thuang xua:t hi~n tic mui cha
nuac miii, khuu giac khOng thOng,
ch ay mau miii, y! t hiu suny
1
do va dau, hO hi p khOng 1¢ , m
~t ti! ng ho~c khan ti~ng v.v. Nl
nhu Ph~ nhi~t un g thµlh, th l thrty ~
ca nh mui ph~p ph6ng.
Il . TONG KHI SINH THANH
BI. CHUONG NGA. I
Ph t chu khi cua toan thAn, ch
u yl u th~ hi~n ~ quan h~
sinh thanh m~t th ilt giua Ph~ va
to ng khf. T6 ng km la do tinh km
cua thuy c_6c vai.tinh km cu a n:t
nhien k~t hqp l~ ma thanh, sau
khi hlnh thanh. thl di len yt t hftu d~ hO
ha:p, leµ thong qua Ph~
chieu bach m~ch, theo huyet dl
ch v ~ hanh di kh ip toan tha.n, ~t
dugc tac d1;1ng sum fu1 tu ~hi ba
ch hhl va duy trl cOng nang sinh
ly dugc binh thuong. N~u nhu hoa nguy ,
en b~t tuc, ho~c hao ton
km qua nhi~u, c6 th~ dAn d~n Phe
khf ba:t tu c, thl sinh thanh t6ng
khi t~:t nhien cung giam th iiu , xu
a:t hi¢n c chung hO h~p b~t lQi,
doan hai kh6ng ti~p n6i ma th o ga:p,- vaca :t va th l b~nh tang n~g,
ti~ng n6i tha:p khe, v.v. N€u Ph
€ khl hu nhuqc, tan ~ch khO~g
.drrc;tc phan b6, c6 the t\1 liµ ma
thanh dam, xu!t hi~n dam nhi!u,
sac trfuig, ti€ng ho y€u, d~an ho
i ma suy~n, n~ g .thl khOng th~
giup T ~ hanh huy€t, xua:t hien
. si\c mat tr!ng b~ch, m~t moi, in°1,
va m6ng tay ch ~ tim t6i, h6i h¢p, ch~t. .
lum t6i, v.v. N~u nhtt Pb!
ma:t di cOng nAng chu h6 ha:p
thl thanh khf khOng c6 kha n~g
~~ p. trQc khf khOng c6 kh i xu '
d't, .tOng kh { khOng c6 khl~ nAnsCg
sinh thanh, ti~p theo d6 la ho ha:p
bi drtng leµ, sinh m¢nh cung
k~t thuc. ·

1
02 -:::;::-::--:--- - - - - - --
H0I DO NG y HA. N<'.)I ---------
: -
 ,.,, ;,'1-,'!"'~ ; •' ·'
~ ~~c.1;-..-: .... . Al '
A°'
,. •~~ -:\;~·

f;~J;:c·. THONG BIEU TH AT TH llO NG .

!Jf:2,.:. : .
h ly cOng nan g
1~/\··.: Th 6ng die u thi t thucrng, la chi thay · ddi b¢n
c6 kha nan g
i;i(;' : •tharm tuc h~ gia ng cua Ph 6 kh f thi t thu ong , khOng
·,~:--: ,·. . .
chu ang ng;p. lam chu
~t.;-:_.th6ng lqi thuy d~o, thuy dic h pha n b6 bj
thu ~, n6u
n;}zf yeu . Ph~ cu tru b thuqng tieu, ma kh f liy h~ gia ng lam
~..,_..,, .•,,. !··

t thucmg, thl c6
t~:f·:· nhu Ph t ma:t S\t tuc giang, thuy d~o thong 1¢ th!
,:J. ~, ~

h~ xu6 ng Ban g
~}{f':_.the anh hub ng d€n thu y djc h · ttt thu gng titu
Ma tro ng
w;~? - qua ng, dAn den thuy dich trao. d6i bi chu ang ng ~.
m,t- ...
~m~ }-d6 6
c. Pho ng thu y tran Ian va thu y dln h am
t1:) a ben trong kha la

..
lt,i·)r·;
- .
.,.-·~- h ay gap
.h>; .
I. PHONG TH UY TR AN ~A N
lam kha ch a
:•.-.

Do boi pho ng ta xa.m p~~ ttt ben ngo ai vao ,

khf khOng tuyen th6 ng, kh6 ng c6 kha nan g
thrum tuc
w Phe v¢, Phe
i -~- .
J,. h~ giang thong di~u thuy d~o, kh itn cho tan djc h khOng chu
yen
thuy ch«;>i nha u, tran Ian ra
·1

}r h~ xu6ng Ban g qua ng, dAn den pho ng

u hi~n I~ san g chu
hen ngo ai ca phu , bie n tha nh thu y thii ng. Bi!
ph ~ vao Ph! ' v~,
y€u la: Tru oc ti~n .c~_bi~ u chu ng pho ng ta xa.m
tuy the o xu~ t hi~ n ihu f thu ng, ban dau la tu m.(
ma t sau de"n m~t,
it phu la ro nh4t,
r6i sau d6 lan ra k:hap toan tha.n, m~t va hai cha
dau mo i~tieu ti¢n
n~ng thl toa n tha.n d~u phu , kem· the o cac kh6 p
i thdu, yet hiu sun g
.:·:.. kht>ng lgi, tieu it, pha t s6t, sq pho ng han, kha
f dau, ho~c suyen, reu lua i trang mong, m<!-ch Phii KhAn.
n. TH UY AM DI NH TlJ oBt N TRONG · ·
f th6ng dieu thuy
Y Phe: ma t S\J' tuyen gia ng, kh6 ng c6 kha nang
d~o, tru ngo ai pho ng thu y tran Ian, pha t sin h
thuy thung ra, cfing
-J~- am,
d~n thuy· dich dln h tl;l a ben tro ng, tl;l l~i ma than
.h
,2 dan c6 th~
·-{: tharm b¢nh chu ng dim fun, ma tro ng d6 Ch i am,
D~t Am, Hu yen
·,·:
: '-\:
:!,·
1:- ,

: ~?_;_·
-- ::-::
B~7"N-H L-::Y~V~A:--:L:-:-U~~ ~- -::
TR1:::_;-:T~~~G -;-;;r- 103
plfS
! ·~·.
.. - - - - - - - - -S-INH
•
~er· 1:t_
 , 6i. Ong nAng th6ng dieu th
Am V c ,.
uy d~o cu a P ht tha:t th u~
quan h~ kha la m~t thitt. ung c6
Su thOng dieu cua ·Ph ~ b
't lQ'i, tr lr ng oa i ca c tri~u
mitu b titren, nl u nhu P M khi bu hall, chun
kh6ng c6 khA nAng b6 ~
tu !n ·phat tAn dich, l~i co 1
bin n c6 th ! ki~n cho thuy ta.it
dl!OO., We ta Ph€ mtl'.t tt j ti lt , xu d6n xu6n
nhi~u 1~ ; N~u nhu T h ~ du
ll'.t hi~n chuiig di thuy, ti~u
cmg b~ t tu c, kh 6n g c6 kha na
ti~!
khf hanh thuy, thuy ta ph~m ng h~a
va o Ph~, th l xu~:t hi~n chung kh
.
di thuy. . ai va

DA . C D if M P H A T B tN . H C U A pffE
I. DA. C DI:tM B if U HIBN B
. l>. V I.
i. Ty, yethau va m~t khac thucm
g
Mi~ng miii la cua ngo ra va
o cua Ph ~ kh f, d6 i vm b~nh
cua Ph~ h◊ ph an un g kh a la bi~n
P~~ ma:t s~ tuyen phat tuc
nh~y cam.Phong ha n xdm p h ~ Ph!,
giang, bieu v~ m~t dieu hoa,
tnµ1g xu it hi~n ban dfiu .nh cac chung
u y€ t hfiu ngua ho~c n6ng
hat ha i, tac miii, ch ay nuac rat va dau,
mui, da u dAu v.v; N€u nhu Ph
tuc gi ~g , Ph~ khi ng hi ch le ~ m~t s~
n, th l thAy ha mi~ng d~ th
ph~p ph6ng, khai ng ltj ch kh o, canh mui
i su y! n, ch ~t lum nh~t, r~u lu
v.v; N€u nhu phong nhi¢t xG.m m trfulg
ph~m Ph~ v~, c6 th! th~y di
n6ng bung,. mui kh◊ t! c mtii; u m~t
xoang mili do ho_~c chay mau
m~i ch_ay nuC/c d~c. h9ng ~ 6 , mill,
h9ng sung db, m i thanh khail
dAu: s!c m ;t do, mOi _mi¢ng ,_da:
su~en
· khO rao; T a nhi¢t ung Ph~, tb~
khi n ~ ch , cf oh m iii ph!).p ph h.
6ng, chtl'.t luai db, reu _v~~;
N!u nhu Ph~ G.m hu hoa vuqn
g, thl hai gb ma do, ch~t 1trm do
~~;, reu ho~c kh6n g c6 reu; N€u nhu Ph~ khf b~t tuc, thl sic mat
~~--~- khOng tuoi, mOi nh~t, the, thl khf nghen, d¢ng thl b¢nh tang; Niu
,. phong ta xam phcµn ph€, phon g thuy tr~ lan, c6 th! thay mf m~t,
: m~t phu thiing; N€u chi fut phcµn Phe' ma suy~n n~g , thl thiy
"~;_ m~t phu, mOi thAm , canh mfii ph~p ph6n g, ha mi¢ng so vai,
hai
. m!t 16i ra v.v. .

2. c6 ngl!C bi,ng khac thUO'llg

Phe' h¢ ngo~ i cam luc ban diu, vung ng1:fc blplg .da . ph~
khOng c6 gl biEn d6i. Ne'u nhu khai suyen n~g , c6 thi th!y vung
. ng~c b9ng hO ha:p v~ dQng tang nhan h, ha mi¢ng so vai. Ntu
nhu ho suye n ngltj ch Ien, Ia.u ngay khOng khoi , ho~c hay tai phat,
dAn d!n Ph! khi tnr6n g man , kh6n g c6 kha nang tha.u li!m Phe
- khi, Phe khl u;l}g tic-,_thi c6 thi tha:y khai thlu, km suyi n hay tai
phat, ho kh~c ra nhi~ u dam , ho~c la dam dfnh, ho~c dam nhu
d~g b9t, hO ha:p v~ dQng giam y~u, hdi hQp khf doan, nglJc ·
phien muQn nhu tic. Khi b~nh tlnh tang n~g c6 the thiy trong
de
dam c6 lAn mau , ha mi¢ng thb, ho suyen khi cfp, trong h9ng
a.
c6 tieng kho khe. B~nh cua Ph~ va°: giai do~ cu6i thl Can Ty
Th~n ciing bj tdn luy, c6 th~ dAn t6i chun g Ty-mit st;r ki¢n v~,
Can m~t St! sa tiet, khi huye t u tr¢; Th~ khOng chu thuy, thuy ta
tran Ian. N~g thl b~nh cua Ph! lien luY. d~n TAm, TAm khOng
chu huye't, huy~t m~ch bj u nghen, c6 the xu4't hi¢n vung blplg
trung ha bi kh6i , .so vao dau nh6i, n~g thl xuat hi¢n cO trU(mg,
b~nh tlnh phuc ~p, ·hu th\fc IAn 1¢n. Bi~u hi~n tren lAm sruig
thuong .th~y vung h~ suon diy truang, ho~c tnr6ng d~~, ke~. mi
g6i da~ mot, d~ 0¢...~
ho~c TAm phi~n non mtia , nae nghy n, 11111g
nhao, ho~c mi¢ng khO nht.tn:g I~ khOng mu6n u6ng nuoc: luo~
sang b6ng khOng c6· r~u, tieu ti¢n trong dai, ho thl s6n dai; khi

-..._ _ _ __ __ _S_INH_B-::$::-NH~L7.Y7,V:-;-A-;L;;U~~ ~
AN:;-:T;;;Rl;. ;T~AN~.~G~P~r 105 .
nghiem tron
. g lien luy. den Trun, c6.th~ tha . y vi'tng cd huyet
cmg ph6ng, n~ g thl Can Ty sung to hmh thatlh trung ti hIll~ch
kem theo phuc thuy, b\}ng tru'&:ig, ti~u ti¢n ft v.v. c 'ho~
3. Tu chi khac thuang
Cam th~ ngo~i ta, khi ban ·diu xAm ph~m vao Ph~ v~, ch
tay bi~n doi khOng ro net, ma m~ch tuqng bi!u hi~n chu y!
' , ~
m~ch Phu, m~ch Phu Sac, m~chK hrui. Neu nhu phong thuy Uut
I
tdm, c6 thi tha'.y tu chi thuY thiing, la'.y hai chan 18. chu y!u.
N:
nhu b¢nh Ph€ ho suy!n, l~u ngay khOng .khoi, khOng c6 kha
nang
tuy!n phat phAn b6.ra ta chi; Ph! khOng chu khi, khi
huy~t v~
hanh khOng thong suang, chAn tay tram d6t khOng duqc
nuoi
duang, c6 the thly diu cac ng6n chan tay ·to su ra; N!u nhu
PM
mile b~nh cu6i ky thl c6 th! thA:y thuy dich trao dOi tha1 thuan
g,
xuAt hi~n chAn t_ay phu thiing, d6 la b~nh bi~n lam lien luy
d!n
cac ~g khac, d~c bi~t la bi~u hi~n cOng nang cua JJ Th~
bi ton
h~. N~u b¢nh cua Ph€ lam lien Iuy dln Can, Can phong n◊i
d◊ng
thl c6 the dAn t6i chung co gi~t. Ntu nhu b¢nh cua Phe
lam li~n
luy d€n TAm,' huy~t m~ch bi ~ nghen, thi c6 thi thiy
dau ng6n
chAn tay tlm tai.

II. Di).C lllt M C6NG NANG MAT Di tU HOA

1. H~ hfp khac thuang . ,
Phg · • Pht
• • chu ho ha:p· khac thuang , la bi!u hien cOn g nang cua
m~t d1~u hoa r«t d! th«y ra:t cu th~ thuong .thty cac chun ang
' • g tr. ,
'
nhu khai thtu, khf suy!n .tho glp thAm chf ha mi~ng so Val:· cht
'
ng6i khOng n~ duqc. N!u nhu b~n ' . . khl !JU
h tlnh nghitm trqng, . thb
duang suy ki~t, thl bieu hi~n ho h!p dut doip1 ~Ap gap,
hO'I

106 - H◊I OONO y HA N(>

rt1-'", ' .

g n6 i ti€ p, ti€ ng n6 i tha '.p kh e, th ~ ch i hO M p nhO nh e nh u

~}khon
t cii ng I~p ru:c dun~ 1~.
f(:.sqi td. M◊ kh i sin h m¢ nh ke t thu c, thl ho hf p

rf 2. TOng khi sinh thBnh b! chumJ.g ng~i

Ph € tnr ch u v~ kh i ho hi p ra, I~ co n li! n qu an m~t thi€t v6i
g kh i. TO ng kh f la do tinh kh f cu a thu
y c6c ma Ty Vi
s. san sin h tOn
va o ci'tng k!'t hq p ma .
t hoa sin h v6 i tha rih kh f tv nh i!n do Ph € hit
I.

hA'p cu a i la thu c dAy hO

thaIUl. Co ng na ng ch u ytu cu a ton g kh
0

nh Tf un hu y~ t. Sa.ch Bi nh nh an km tug ng lu~n cu a

, Ph€ va v~ ha
)ng ra ben ngoai ao,
,,
'
~~- T6 Van n6 i: "D i ra tu du 6i vu b! n tra i, ma dc'.
o~i ca m hay n¢i
f" la m~ch cu a ton g kh f v~y''. VO lu ~ la nhAn t6 ng
t'
t an h hu ctn g de n cO ng na ng Ph ~ ch u hO h!p , kh i
:i'. thu<1ng, m◊ kh i
On g c6 kh a na ng tie n ha nh b6 sun g trao dOi, t~t
... the ciia Ph € kh .
!. nhien cfi ng se kh i€n ch o san sin h tOn g, .kh i bi gia m sut. Bi~u hi¢ n
tr~ n lftm san g cu a ton g kh i' sin µ tha ilh gia m thi iu la: Kh i
•· chu y€u
llJC , do an ho i, hcr i thb khO ng tie'p n6 i, ngil' ~m h~
h6 hap yeu VO
p, m~ t mo i y€u ·sue , cu ho ~t dc'. )ng la su yin thb; Neu nh u anh
tha
'Ilg tai Ta m ch u hu ye t m~ ch , thl h6 i h¢ p ho a m! t .ch6ng m~t,
huO
luo i nh ~t, kie m th~ y sac m~ t kh On g tuo i, mi t ngu hay me.
ch~t

3. V~ bi~u ba t boa
v~ ch uy !n
Ph e c6
da y du tac d9 ng tuy en ph at v¢. kh f va
o vj trf b tpi
phan b6 tan dic h ~n nh ua.n cd bie u bl ph u. M a bl ma
bi~ u, la bu c
. '
bln h ph on g di ch 6n g c9' ng o~ ta, .bl ma o 1~ ~ha.i tJa
6
f
vao v~ kh f ph an b6 va tan dic h nu Oi du an g cua Ph e', vl tht . ~6 'i c

Y cAu n6i "Phe' ch u bi ma o" . Phe'

.khf htt nh ug c, thu an g kh itn cho
r cOng na ng .ve ng oa i bi gia m su t ma de bj ngo;µ c.am.· taN~wu blnhma u ra
o
. ·
·
t. · . . · · · .
tn6 h011~1 g~p gi6 , sin h ho ~t kh On
cang th ~, ng o~ , , !t
e v~, d! n dtn Ph t m
r. . xam ph ~m vao, tnr6c ti~ n xA m nh ~p va o Ph
t· '
t·
r.
v~A.-;
- ~B~~=-=N~H L y:;;--;-;
INH . "iP~IIB~- -107
LU;-;ANh~;:T"Rl~TANAl~oi"
[ ----------
8
 tr tuyen pha t, v¢ bi!u ba1 hoa . Thu ang tha:y cac chun
s. . g nh l
s6t sa gi6, dau va mlnh dau , co, m 6 he,1 ho~c khOng c6 m6 ho.
w . u Ph!t
'
i
. , h , 6 ~. tac
II
mui, dau hqn g, khai th!u , c ay nu c mu1 v.~. i,
1

4. Thuy dfch phftn b6 thA~ thucmg

N€u nhu ngoiµ ta xrun ph~ m Ph€ ho~ c la n◊i t~ng c6ng nan
m~t di~u hoa a.oh huarig t6i cOng nan g rue gian g cua Ph~,
khon g
thong di~u thuY d~o. klM n cho thu}' dich kM ng c6 kha nang h!
xu6ng Bang quang, thl c6 -~6 xu~ t hi¢n mf milt, m~t phu thiin~
,
hai ch~n phu, th~ tri toan than d~u phu ; Ho~ c la hlnh than
h au
Am, ngt;rc da.y khf nghjch ma suy ~n; Ho~ c thuy dlnh t~ l:J ngtJc
suan, thl tha:y ngl;tc suon d~y truang _va dau , xoa y chuyen khOng
lc;ri, khai tha:u dam-.ft ho~c khOng c6 dam , vung ng\(c bi dAy v.v.
Nlu tAn djch tl;l le;tl than h dam, thl tha:y ho dam hrqng nhi~u,
sic
trang loang ho~c keo dfnh; Dam lam u nghen khf d~o, dam km
clu k€t thl tho ga:p ma suy en, sau khi kh~c ra dam thl suyen gian1
. '
.
S. Mui va yet hiu b~nh ly bien d6i
Do boi mui va y€t hliu la con duang cua k:hf h6 h4p ra va~,
khu u giac thon g khi cua mui , .th6 ng khf pha t ~m cua ytt hAU
d!U'
anh hub ng trt;rc ti€p d~n Phe khf. N tu nhu Ph€ c6 b¢n h bi~n, Ph~
'
khf khOng lqi, thuang xul t hi~n t!c miii, chay nu6c mui, mui
khO,
chay mau mui, khuu giac khOng 1¢, khi khf suy !n nghi~m ~ng
th,l th/(.
ay canh mui ph~ p ph6 ng; Yet h~u khOng . . h' b'1eu h1tn
.t. h; lcfi t l '
CaC C ung nhu ylt h~u ngu a va dau , mlt •If g nang
tien g, khan 1lc-fi ' ·.•
thl Y~t~ h a:u
"
khOng thong, c6 th~ tha:y ho h~p kh6 n kh6, ng\1C phttll
· ·
suy~n tho.

108 - H¢1 D6N o Y HA NO

m. D~c DIE M BIE N uoA o~c TRU NG
Khi t~g J?he xua:t hi~n b¢nh bi6n, thucrng tha:y d~c di!m
.bi€n hoa d~c tnrn g nhu:

1. Tinh than tlnh chf

Ngocµ ta phtµ n Phi, khi b¢nh tinh con nby c6 th! chi bi!u
hi~n tinh thin m~t moi ma thOi. Can hoa ph~m Ph6 c6 the thiy
nhu
cac chun g nhu tinh thftn ua:t uc, TAm phi~n hay cau gi~ . N6u
h
Ph€ mic b~nh khai nghj ch suy! n tho, l~u ngay t6n thua ng chfn
I

khf, khl huy~ t Am duan g bi hao thua ng, hu phon g n()i d¢ng , thl c6
th! thay dau diu, Ta.m phi~ n tao nhi~ u khOng yen, non mira, tltj
g
h._rc giam , hay quen , nlu nghi em trQn g thl tha:y tinh th&i hoan
h6t, n6i sang , thich ngu, chAn tay co rut, th~m trf run run v.v~

2. Von g d,u m~t

Ph€ khl thuq ng rtghjch, khi phat tac khai thflu, da ph~ la
kim khOng ch€ m¢c , khi hu6n g di Ien tren, th4y m~t do mit
do.
Ph6 khf khuy hu thl tha:y s!c m~t khO ng tuai; Ph6 Am hu
ho!
c6
vugn g thl thfly hai go ma do, ch4t lum do ft reu ho~c khOng
reu ft tAn djch . Pho ng han ngocµ cam thl t!c miii, khan ti6ng, chay
nuac mui; Cam phai phon g nhi~ t thl ye't h'ti sung dau, chay nuoc
mfii d\}c, xoan g ·mui sung do, khan ti6ng , c6 khi amid an sung to,
ho
ch~t luoi do reu luoi vang. N6u Ph6 khf thugng ngltj ch, khi
suyen nghi em tr9n g c6 the thly ha mi¢n g d!. thb, tha tho ·to ro,
canh miii ph~p ph6n g. Ph6 miic b~nh lam lien luy de'n Trun, khi
huyi t m~ch. bj nghe n trb, thi b◊ ph~ mOi m~t miii sic xanh tai.
Phon g ta xa.m ph~ i;>ht, khi phon g thuy tran lan, thl thiy m~t
m!t phu thun g. Phe': khf suy vi, thl hO h4p vo.1'1c, khi' thb nho nhy
khong ti6p n6i, tilng n6i th(p khe khOng r5 ti6ng .

SIN HB~ LYVALU AN~ T~G P~ 109

 3• v~ng c6 ng~c b1;1ng
Dum tlnh hu6ng blnh thtrcmg, h6 ha:p vAn dOng duo . ,
• • • C ll!n
hanh c6 ti~t lu~t. Do bm b¢nh ta tac dl;lng vao, Ph€ chu ht> h!
the
th{t tlurcmg, c6 xu~t hi¢n cac hi¢n tuqng ho ha:p khac thuon p
Phi khf khOng giallg, nghtch leri ma suyen, thl tha'.y ho Mp g:·
v¢i; Khi suyen tho n~g , vung trtn xuong UC, tr~n xuang don, k:
xuqng sue111 deu lorn xu6ng. Khi im dlnh t1:1 a ngvc suon, thi kc
xuang suon d!y tuc, vung ngtJc h◊ hap ·giam y€u. Ph€ mac b¢nh
l~u ngay, ph~ khf tnt~ g diy, khOng c6 kha nang li!m giang, thl
vung tntac ng1;tc cang ph6ng, gi6ng nhu cai thung g6, vung ng\TC
tnr6ng to, ke xuang suon gian r¢ng, ngvc hO ha:p giam y€u, ma
bl;lng ho ha:p la chu y~u. Khi hao suy! n phat tac, thl trong h9ng c6
ti€ng kho khu. N€u nhu Ph~ mic b¢nh lien luy d€n T~, huyet
dtch khOng c6 kha nang quay tra ve Ta.m, th'i thay huye't quan lJ
- vung c6 cang ph6ng, khi kham b¢nh thuang nghe th~y cac lo~
a.m thanh ho hap khac nhau.
4. Vung·chin tay .
T~t b¢nh cua Ph€ aclp d¢ nhy, tnr ngoai m~ch tuqng ra, ta
chi c6 then6i la khO:n,g bi!n d6i. ,Ta xAm· ph~ vao Phe' v~, m,ch
tugng da ph~ la m~ch Phu, m~ch Phu KhAn, Phu Sac. Ne'u nhu
Ph€ ~!c b~nh lAu ngay, khOng c6 kha nAng tuy!n phat t!n die~
d~ ?uOi duang tu chi trrun d6t, c6 th! thly diu ng6n tay hlnh d~t
tr6~g. N€u Ph€ m!c b¢nh lam lien luY. d€n TAm, th1 thiy
dd~ i
ng~n chan tay c6 mau do tfm. Phong thuy Ian tran, thl c6 thi th~Y
hai chAn phu thfing v.v.

110- .
H01 D6No Y HA N01
: IV. DA.C DIEM PHAT_B~NH THEO MUA

· 1. B~nh Phe v<ri mila Thu

Mua Thu mat me va nhi~u gi6, khf h~u khO rao, cho nen tao
la chu ~ cua mua ~u. Tao ta d! I~ tdn thuang tAn djch, ma
ngucri. bj t6n thudng da ph~ la tu mi~ng mtii ma vao, di lam t6n
thuang fun tan cua Ph8, khi!1:1 c~o Ph! mlt · S\t tuy~n giang, da
phan la bi!u hi~n th~y mi~ng miii va yet hiu khO rao, ho khan
kbOng c6 dam ho~c ft dam, dam dfnh kh6 khc!-c, ho h1p khOng 1¢,
suy~n tho, dau ngl!c v.v. N8u nhu tao ta lam t6n thuang Phl l~c,
c6 th! th~y chay mau mfii, kh~c ra mau ho~c trong dam c6 !An
mau v.v.
~

2. Btnh Phe v6i mua f>ong

Han l~h la chu khf cua mua Dong, han ta di lam ton
thucmg duong khf, v~ duong bj ton thuang, kha nang khang b~nh
cua CCI thi giam sut, ngocµ ta d~ xAm ph~m ·vao Ph~ v~. Han ta
x~_ph~ vao Ph! v~ da phin la tir mi~ng mi.ii, bl mao ma xam
nhtp vao, b b~n trong thl lam ung at Ph!, khi!n cho Ph~ khf
khOng thong; Ngo~ ta u!t be l:J bi mao. Hm ta xAm ph~ Ph!
thuong co bi~u hi~n phat s6t s<1 I~, khOng mo
hOi, ~u va mlnh
dau, ho suyen thb ga:p, nhi~u dam trong loang sic tr!ng, tic miii,
chay nuac mui v.v. Nguoi cao tuOi 1~ v6n Ph6 kb! htr nhuqc,- ve
m"ua Dong de cam phai · han ta, tren lAm s~g thuang th4y ho
suy~n hay tai _phat; keo dai khOng khoi.

V. B!c·DI£M NGUYiN NHAN GAY BtNH

Nguyen nhan d!n d~n Ph~ mic b~nh c6 th! chi a ra lam hai
· · · thA ta khf
h411
lo~ la ngo~i ta va n¢i thuong ga.y ra. ·Ngo~• ta da P Y

_ Y-:-:V;--;-
_ __ __ _ __ s_INH_B--=$~N-=H--L:::: :;:TRJ;;;:T:;-;~~oPP~~- 111
i;.
A-;-L-;;UAN
Phong· ban, tao, boa; N¢i thucmg . thl phan nhieu la do lo nghi ,
bu6n ;au thai qua, ma d!n d~n Ph€ khi bi hao mon, Ph~~
'
khuy t6n.
t'
T~g Ph€ ben ngoai hqp v6i bi mao, khai khi~u ra mui, quan I
ly doanh v~ va chii vt hO h,p. Han ta c6 th~ tu' bl mao xAm ph~m
vao Ph€, dtn nOi doanh v¢ m,t di~u hoa; Nhi~t ta c6 the tu khi€u . '.
mfii xa.m ph~m vao Ph6, d!n tai hO h'p b~:t 1¢. ca the· 1~ leµ ;
u6ng nu6c 1~, nhi~t ta ung b b~n tren, d~u c6 th~ lam tdn l
thucmg Ph€ ma ga.y ra b~nh bi~n.
Pht la hoa cai, chu phAn bieu cua toan than, ma phong ta liµ
c6 tinh nhy nhang, da ph&i gAy len b~nh bi€n la tu biiu, tu phfu
tr~n, 1~ cung thuong la hOn h~ v6i han, nhi¢t, th~p ta xAm ph~
Ph€, dAn d€n thuang phong, phong chfu v.v. Ph€ la kieu t~ng, do
bcri. quan h¢ " T~i troi la tao, tiµ d1t la kim, t~ th~ la bl mao, t~
~ng la Pht', tao ta tru6c tien thuang Ph~. N go~i cam khi luong
tao,- On tao, ta:t up. Phe v~ m!c b~nh. N◊i ·thuong tao ta, bbi vl tao
thang· thl khO, c6 th! dAn tai Ph€ tao fim t6n thucmg. Ph€ vm D~
tnrang cung bi!u ly vai nhau, cho n6n c6 the xuit hi~n b¢nh bi!~ .
d~i ti~n khO tao. Lo va bu6n d~u la chf cua Ph6, lo s~u bi ai qua
.d◊, t~t nhien se dAn dtn b¢nh bi~n cua Ph~, titp theo la t6n li!n
luy dln tinh chf. Sach Oi th6ng lu~ cua T6 Vdn i{6i: "Bu6n thl
~ tieu", n~g thl dful dtn kh( ~m luong hu, ma phat sinh chung
ti!~ tuy ht;1t hoi, bl mao tho rap, than chf hoang h6t t6ng h~
nhi~u chung, chung t~ng tao bi thuang mu6n kh6c, d!u la do pbe
tao Am thuang g!y. ra. :

ll21Hi:Oi1oiooiNj;;G~Y;-;HA~N::;◊-:-;-1---,___ _ _ _ _ _ _____
 1>6 Tu61 vA0101 TiNH
1

·!Tvi.
:.-it~•~
Dl).C D ltM v i TH t CHAT •
'
.
'
~:I• ' .
"'. ....
t -1. l)~c di~m v~ th~ chit
•.,
·

. Toe
a. ch~t fun hu. Toe cha:t Am hu thuang trinh hi~n b¢nh
!n thµih, Phe' am
i.·· ca b~e'n hoa nhu a.in hu_n¢i tao, duang nhi¢ttathi cua mua thu ' khie"n
thl thu O'n g thu an g d~ bi cam thu tao
;'/ .·.· bAt tuc . .
Ph ~ !m leµ can g bi t6n thu an g, sau kh i phat b¢nh ph ~ nhieu
~- cho
Am dich cu a Can Th ~.
. ~ ;. bieu hi¢n n◊i nhi~t thµili, t6n thuang
b. Th~ chat ducmg hu. Toe chat duong hu thl t~ g phu hu
han I~ giam sut. Ph€
han, nang ll!c thich ung d6i v6i khf h~u
, thl v¢ du on g bi t tuc , cO ng na ng cu a v¢ ng o~ y€u kem,
duong hu
de ha n ta, ho ~c ta kh i .de nh~p ly han boa, t6n
leµ can g cam thl;l
li~ n iuY . dl n du on g kh i cu a Ty Th ~, m6i khi vao cuoi thu
thuong
c mu a dO ng, cam th1=1 ph ai ta kh f ph on g han ma phat b~nh.
ho~
cOng nang cua t~ g
c. Th i chat khf huy€t v6n hu. Do boi
n boa khi h~u va lchang
phu giam sut, nang h_rc thfch ting v6i bi€
cµ ta de u ylu , ng uo i b¢ nh .thu an g bi~ u hi¢n la khOng chiu
Cl! ngo
t, thuong t\l ra m6 hOi, chi
duqc han nhi¢t, v¢.ngo~i khOng ben ch~
th ~ la mi c ngo cµ cam , ph_l;lC h6i rAt _ch~m,
m◊t chu t khO ng cfu
khoi.
rAt hay tai phat, th ~ chf su6t nam khOng
I.
ng ph4n b6 trao d6i
•'
d. Th~ chAt dam thAp.· do boi cOng na
~c art u6ng khOng dieu
thuy dich bf gia m sut, de ca m tht p ta, ~o
~ ra, tang trii' b P~t,
d◊ sinh dam tha:p, kh iln cho d~ ttt trong si
ih thaith chrmg
anh huang t6i S\T tuy !n phat tuc giang cu~ ·Ph!, hii ma h6a
ng du gc gia i, ult
dam trQc u tr& Phl. Nt u lAu ngay khO
nhi¢t, l~i c6 thi ch uy in th~ chung da
m· nhi~t ult Ph !.

- - - - -- - - - - -H-
SIN - L-:;Y:-:-V:-;A-;L:-;UAN~~;-;T;:;;Rl;:.T~~~G-;iPI-!8~-113
B-=--eNH
 . e Th i chat huy€t u. Chu y€uh la do kh f co bi u!t .
>- trln hi . tr~, buy€ !
•
~n ~~ ng tha i u tr~ · ~ t
roach khOng thOng su6ng mc1.
thiy chung TAm huyit ,1u tr~, huy• €t tr¢ a Ph€, thi y ·cac· c'hd~ungph4nho
Mp kh6n kh6, !'lwc nho bc;,t dai d1p1g d!IIll, ~ nghiem
tn;>ng thl
kh~c dam c6 lAn mau ~o~c kh~c ra ma u. Neu u huy€t tro 0,
tr~
, , ..1...~ b. '
Ph6, khi~n cho Ph ! iuu ! U' ..ng e~,
h- Ph~ kh
c
. '
, 1 nghf ch len, c6 fu~
, dau Ilg\tc kich
tha:y cac chung d¢t pha t hO h~p kho kha n, h6i h¢p
.
Ian mau , ng1:1c
li~t' ho li~n h6i , kha· c ra mau do t6i . hoa•c dam
•
phi~n mu◊n, kh6 tha v. v.

2. B~c di~m ve.lua tu6i

Do bm d~c di~m sinh ly cua tre t~ g pht'i' con non nat, de
hu de thlJc, de han de nhi ¢t, r~t de cam thQ ng<?~i ta,
d!n de'n t~t
¢t v.v. Ma va 1~
b¢n h tinh ngoi;\i cam, gAy ra kha i tha u, pha t nhi
m¢ t khi tre bi th9 ta, l~i r.At d~ nh~ p Iy hoa nhi¢t,
dan d¢ng Can
pho ng, hin h thanh' chu ng C0° gi~ t. Th ai ky tha
nh nit n cOng nang I

ng do ngo~ ta
trao dOi, k~t c~u, pha t d1:1c da tha nh thl;IC, sue cho
I

g niu ~o ;
da t6t, b¢nh chung ngo~i cam Ph i v¢ tua ng d6i ft, nh~
huy~t, dan dtn /
tu l\J qua d¢, m~ t nh9c n¢i thu ang , hao thu ang khf
nang llJc kha ng b¢n h gian1 sut , cfing c6 th~ bi nhi
~m vi trimg Lao, .

ma d~ t6i Ph€ Lao. Nguoi cao tu6 i dan dan ti~n de'n giai do~ '
m, nang ~~
llio suy, cOng nang ·ell a ngfi tlplg h;ic phu b! suy giil.
khang ta giam, lai c(>ng them Ph € ThA· n khu y hu, v¢ dt1(1Ilgb•1Hiu
. · · . · . dtn
,
tuc, cho nen dt dm phai phong han, phong nhi¢t dAn
JdiOOi
chung Ph€ v~. N~u nhu ng o~ cam tai phat, ho~c
IAu nga~ beob
Iuy~~, ~a!I
khoi,. thuang la hao thu<1ng chf nh khi, chf uh hu ta.lUU s
tlnh phU'c ~p kh6 khOi, thuOilg IA dAn t6i b¢nh Pht' hO uyen 1

tinh, lAu ngay bie'n tha nh chung Ph t tn1&1g.

':

3. l)~c di~m v~ gi6i tinh

1
•

T~t b~nh cua Ph6 d6i vai nam nu kh6ng c6 gl phan bi~t ro net.
t Vfl. D~C DI£M TH<)I GIAN PHA T BtN H VA DltU TRJ
1. D~c di~m thoi gian phat b~nh
TAt . cua Ph!
. b~nh . .
. va tfnh mua .vu. ro r~t.
he. c6 tmh khu vuc
. Vi mua Thu DOng, khu Vl:f.C phua ng hie han lcµili, Ph6 mic b¢nh
kha cao, ma b~nh ta da phAn la phon g tao, phon g han, ho~c phon g
ban hoa nhi~t, ve mua Xuful thl da phrut c6 lien quan d~n b~nh ta
phong nltl~t. ngo~ ta thuan g la nhrm t6 miu ch6t dAn d!n phat
~h~~~~b~hcla~~ .

2. D~c di~m di~u trj

Ph~ chu chu klu, cho nen b¢nh ~i6n cua Ph6 ciing 1iy ttj kb(
lam d~ phap. Ntu b¢nh chun g Phtk hl thuqn g ngbich, khfil suy!n
dam ung tac, nhi¢t)1ng khf nghich, c~ an ngay vi khO de t~ nhu
dung vi Hoan g .cfui di thanh Ph~, H~ nhAn degiang khf, Dlnh
Itch tir di ta Ph~ lQi dam v.v. Ph! kh£ l!y thAu li!m de b6, "Ph~
mu6n thau, c~ an ngay vi chua di tha.U:", c6 ca~ lo<:U ~u Ngfi vi
tu, Iqia tu toan liem Ph! km. Sa.ch Am ducmg ung tugng d~ lu~
cua T6 V4n n6i: "TAn sinh Ph6, Vj tAn tiudc ti~n nh$p Ph6, Yi tan
dugc dung thoa dang , thl c6 fch cho t;µig Pht; N!u nhu dung
. khOng thoa dang, c6 th! t6n thuan g bi mao Phi khf, Ph6' dugc tAn
thl khf cang tan, co th! cang hu, ho~c c6 th! giup~ cho Phe !du
lhien tltjnh keo da.i" ma lam ton thucm g Can khf, dan d~n b¢nh
bi~n gAn ca co rut, m6ng · chan tay khO'_'. Cho nen sach Am duong
t'i'ng tugng df~~ 1.uan cua T6 V ~ n6i: "Tan thucmg bl mao", sach
, CTru chfun c~a Li~ ·Khu n6i: '"D¢nh t~ km, khOng nen rui vj cay".

. SINtt BeNI{ LYVA LU~ TRlT ~OP~ 115

 Vi tri cua Ph€ t6i cao, la t~g thanh hu, cha n!n tuy~n chc>n
. thu6c n!n nhy nhang mat me, khOng nen n~g n~ no·
h
p ucmg 6. "T . th . ng
c6 n i: 11 ugng ti!u nhy nhu Io
hA.u, nhu NgO Cuc ThOng d " ng
- khOng nhe. thi khOng
vu, bay l!n uqc .
Phl la kitu ~g, khOng c}tju duqc han nhi¢t, dung thu&
cfing khOng nen qua thi!n l~ch. ttj khf khOng n!n dung huy!t
duqc. Ntu khf khOng tuy~n phat, thl n!n tuy!n Phe' ho~c phat
biiu. Ntu nhtr khf khOng tuc giang, thl n!n giang Ph! khf ma
binh khai suy!n; Ho~c thOng di~u thuy d~o, d~ ta Ph€khf.
.
Ph€ v6i D~ tnrong cung bi!u ly v6i nhau, ntu Phe' kinh tht;tc
nhi~t, c6 th~ b¢nh at~g ma ta phu, thanh ti!t D~ tnrong, khiln
theo
cho th\fc nhi¢t d~i ti¢n h~ ti~t ma khf duqc rue giang. N~u
nhu Ph~ khi hu, tAn dich khOng c6 kha nang h~ xri6ng phAn b6 o
D~ truong ma gAy ra ti¢n bf, n!n tu duang Ph€. khi, khie'n cho tan
djch phAn b6 xu6ng D~ tnrong ma thOng nhu~.
Ph~ v6i cac ~g khac c6 quan h~ sinh khAc ch6 boa, n!u
quan h~ tuang sinh phat sinh b~nh bi~n, nen b6 mlu ta tit; Quan
h~ nrang khAc phat sinh ·b~nh bi~n, thl xem xet cai thai qua ho~c
ba't c~p, ho~c ta ban ~g ban phu, ho~c ta cac tipig cac phu.

116- - -
801 OONo y HA N¢I
 Bt NH CHUNG CHU Yi u CU A Pim

....,1,,
}.•·.' , ,
·_,_;.: I. PHt KHAI
..J
"'~ ~

ng
La chi b~nh chu ng hen tron g c6 ph9 c ta, leµ cam pha i pho
.7··
.
i·_; han dfu d€n Khai thau , suy en tha c6 ti~n g, th~ chf
ho dam c6
.. .Ian mau lam bieu hi~n chu yeu.
'
v6i Phe
Sach Khai lu~ cua T6 Van n6i: "Bl mao la Hgp
. , v~y. Truoc tien bl mao th1:1 ta khf, ta·khi'. theo d6 ma vao.
An u6ng
;: .s6ng l~h v~o Vi, theo phe ' m~ch di l~n thi Ph~ bi ban,
Ph~ han thl
ra kha i
trong ngoai hgp l~i, ta nhrui d6 ma lam kha ch, thi gay
thiu". L~ c6 d~n g "Phe' khai, kha i ma suyen tha c6 am
tharlh,

n~g thl kh~c ra ca huye't" . .

B~nh nay da ph ~ la do an u6n g s6n g hµ1h, han khi nh~
p vao
am ph9 c a ben
' Vi, theo duang kinh m~ch d6n r6t vao Ph!, han
trong; L~ them han ta the o con duang bl mao mi¢ng miii
xam
, ph~ vao Ph€, tron_g ngo ai hqp ta, hru tru a tcµig
Ph~ bie'n than h
g loang
Phe khai. Bii u hi¢n chu y€u la ho mll'a· ra dam- dai tron
u ttj n~n
I' lugng nhieu, mi~ng khO ng kha t, SC/ pho ng han v.v... Die
!n
han tuy~n Ph~. Ch9 n dun g bai Ma hoa ng thang ho~c Thi
i
,: tan
:. kim ngfi vj tu thang bo: 1\lc do~ , Dia hoang, Sfch ti~u
d~u gia:
lAu, v.v.
·· M~ch d()ng, Uy di, T! tan, Cat canh, B6i miu, Qua
~

U.p ~f TRUONG ·
. ~ Ph€ tru6ng, thu ¢c mQ t tron g b¢n h tnt(mg, la nguy~n ~a~ 181
d~
·
.~ nhi~u lo~i b¢n h Ph t ma n tfuh Iau ngay khOng ·khoi, hay
b!
khOng c 6
Phat, da.n d~b m¢t locµ b~n h chu ng Ph~ kh.f tnra ng m~ ,

:-:
~- ------..;..·--- --- =- -~sIN :-; :;: :::ALU ;;;T~O
;:;~rn .1 (- 117
;;~PH
HB ~NH LYV ~
li
 kha nang li!m giang. Ma bi6u hi¢ n chu y~u la vung n ,
,. ..,
tnrcmg, phien d!y nghe~ , kh.1... th , kh '
ta:, ,ul
-
!u,,. 1 suyen, nhi~u dam;
g\Yc day
Luc ngh itm trQng c6 th~ th! y sac m~t t61 s~m,
" mOi va m6n
h. ~ ~ h. .
tfm t6i, Qu an phu c day tnrtmg, p le;~ t'1~, C 1 th~ ~ g tay
phu thfing, n~g
thl suy!n thoat. Sach Truong lu; n cua Lm h Kh u
n6i: "Ph€ tru6n
la hu dAy ma ho suyen". Clnrcmg Ph€ nuy Ph~ ung kha
i th!~
t:huqng khi b¢nh m~ch-chung tmh ttj sach Kim quy y€u
luqc noi:
"Ho ma khf ngh ich l!n , d6 la Ph€ tru 6ng , ma ngu
m ta khi suy!n,
mi t nhu 16i ra, m~ch Phu D~ , bai Vi¢t Ty gia
Ban h~ thang chu
:~·chua b¢nh Ay." "Ph i truang ho ~a khf ngh ich
len , phien tao ma
· suyen, m~ch .Phu ma du6 i Tam c6 nuac, bai
Ti~ u thanh long
thang gia Th~ch cao thang chu chu a b~n h iy"
. B~nh chiing chu
y~u cua chung nay la do om lAu Ph~ hu, dam tr9
c thuy fut va u
huy!t hru d9ng a Ph~, lam ung tac Ph ! khi , Ph ~
khf ua:t nghen.
B~nh pi~n tnrac tien a t~i Ph€, ti~p the o la lie n
luy d~n Ty Th~,
c1:16i k:y lien luy dtn TAm, dAn den TAm huyet
bi u nghen. Bi~n
chung tr!n 1~m san g c6 thi chi a ra lam nam lo~
i:
1. l>am tr9c ung Phe .
Chang tr~ g chu yeu la khai tha:u, doan hai suy
!n tho, ho
dam sic trin g dmh luqng nhi~u, gi6ng nh u bq t
dai, v~t va.b~~
cAng nghiem trQng, sq gi6 de bi ngolµ cam, Qu
all phuc pluf;
mu¢n kem an, m¢ t moi vo l~c, cha:t luoi. nh~
t reu lttm vang nh
ho~c cau b&i, m~ch Ho~t. Di~u ttj liy bo a dam
giang khf, ~~n
Ty fch Phe; Ch9n dung bai TO tu giang khf thang,
Tam ti:c dttoog
. thAn thang, L~c qufin tu ~hang gia gia m, V .v.
 -
Y'2:·vam nhi~t uat Phe
.,_~ Qnmg tr~g chu y€u la khai th(u khi suyen tho tho, phi!n
·. tao, ngl!c day, dam vang ho~c tr~g, keo dfn.h lUCJOg nhi~u kh6
.kh~c; Ho~c leiem c6 bi~u chung, mi¢ng .khat, cMt luoi do r&l
_. .: vang, m~ch Ho~t Sac. Dieu ttj n~n thruih Ph~ hoa dam, gi~g
. ·~ nghicti blnh suyen. Ch.Qn dung bai Vi¢t ty gia Ban h~ thang ho~
~ Tang b~ch bl thang gia giam .
.
, ...3. Dam me than khieu
Chung tr~g chii ytu la khai th!u, khf suy!n cap sue nhi~u
n - dam, thAn chf hoang h6t, n6i sang, phi!n tao khOng y!n, thfch
1
ngu, hon me, ho~c co rut, reu luoi traitg day ho,c vang nh~t,
· _ m~ch T! Ho~t Sac. Di!u ttj nen quet dam khai khitu tuc phong.
Cho u6ng Dich dam thang gia giam, ngoai ra con ph6i hgp cho
u6ng An cung nguu hoang hoan ho~ Chf bao dan.
4. PheTh~n khi bu
Cbung tr~g chu y~u la hO hAp khf nho nh~, doan hoi khOng
tiep n6i, ma:t tiing·, khf khi~p nhuqc, n~g thl ~a mi~ng so vai,
ng6i ~a ma tho khOng n!m duqc, khai th!u nhitu dam, s!c tr!ng
nhu b9t da~, trong TAm hoang h6t, chAn tay I~ ra m6 hOi, sic
m~t t6i tr~ ho~c trfulg b¢ch, chAt Iuoi t6i nh~t, m~h Tr,m Tt vO

l\fc ho~c K~t Dai. Ditu tri n~n B6 Ty n~p Th~, gia.ng khi
blnh suyen. Cho. u6ng B~ suy!n. c6 ban thang ho~c. B6 Ph!'
thang gia giam.

--
- - - - - - -- - --SINH B~-:-N-H L-::::Y-:-:V;-;-A~LU;-; ANh.;-:;TR.l
:;;-:;T;-~N(G11P~~rll9
 s. ·Duong bu thuy tran Ian
Chung tr~g chu y~u la khai thau, khi suye
-
trong loang, ngl.Jc d"ay b1:IDg tnrvug, tieu
.,k_ l n, darn
ft, m~t phu h n\..!J
•
•uucu
thfing, n~g thl trong b1;1ng tich nu6c, chAD tay lanh c an Phu
mOi tfrn, cha'.t lucJi tfm t6i, reu luai tclng tran, ~ach ;~~ XanJi
Toan ki~ rr\', h .(. , . .
durain Tt:
• .. .- • A
D1eu tI1- ncn un . -~ ~ J , O<t am l<;n thuy' ch9n
Chan vii thang hgp vai Ngii linh tan gia giam, ng bai
ID. CHUNG plffi UNG
Ph€ ung la chi b¢nh chung Ph€ di~p sinh ml}n nhQt, hlnh
thailh 16 loet, lay khai thau, dau ng':lc, phat s6t, kh~c nh6 ra dam .
tanh hOi, n_~ ~ thl ho kh~c ra mu mau l!n l◊n lam bi!u hi~n
chu ylu. ·.

Sach D~ ky lu~ cua T6 VAn n6i: "Ph~ bi ung, ho ma hai

hen·suan d'y tuc". M9c Phe' nuy Ph~ ung khai th~u thUQng khf
b~nh m~h chung ttj sach Kim quy y~u lUQ'C n6i: "Ho ma.ng\lc
d!y, ret run, m~ch Sac, h9ng khO khOng khat, dong thm ·kh~c nh6
ra dam tanh hOi, lAu ngay thl mira ra nhu chao vua, gQi la Ph! ung
v~y' M\}C Ph~ ung lu~ ~ach Ngo~i khoa chlnh tOng cua Tr!n
I.

Thl!c Cbng dai Minh n6i: "Vf nhu b¢nh Ph~ ung, la chung Kim bi
hoa hlnh v~y".
Nguy~n nhAn cua chang nay da phan la do ta phong nhi~t di
qua mi~ng miii, bl mao xAm pham vao Ph~ hoac phong ban ph~
. · . · dam
Ph~, ua'.t 11µ m~ hoa nhi~t. ho~c 1a_ do ibl _u6ng ~Ong ditu ~◊~ bell
nh1~t nung na:u a hen trong, n◊l ngoiµ hqp t:1· ta 1am \l :uy6t "
m~ch l~c, dam nhi¢t ca:u k~t v6i nhau, nung n!u thwh ung, lllu·
b~ thit th6i rua hoa mii ma dAn dtn Pht h◊ thanh ung ho~a ra
Tren 1~m sang can CU' -vao phat trien cua b¢nh tlnh, phAn c . '.
lam b6n giai do~:

120 ROI DONO y HA N◊I

L Thai ky dau hay con gqi la thoi ky bilu chung
XU th~
Toucmg thAy cac chu ng trt;lllg nhu pha t s6t sg l;µili,
, Iuq ng
nhi¢t cao ho~c thip , kha i th~u , kh~ c nhd dam tr£ng dfnh
hAp khOng
dam tir it d€n nhie u, dau ngv c nga y m(>t n~ g them , ho
IQ'i, mi~ng mil i khO rao, dAu va rla luoi do, reu lu5i van
g m6ng
nen than h
ho~c trAng mon g, m~c h Phu Sac ma Ho~t. Die u ttj
.
nhi¢t tuye n Ph€ giai bieu . Cho u6n g Nga n kieu tan gia giam

2. Thai ky tha nh ung

n
Tui y cac chu ng tnµ1g nhu s6t cao ret run , ra mo h~i phie
mira ra
tao, ho the, gAp, ngl._1c phi en muc)n ma suy en, dau ngt_Ic, ho
'hay
dam vang tanh be,i,- mi~ ng khe, h9n g rao , n~ g thl thfc h ngu
. Dieu ttj
me, ch~t luoi do t6i, reu hto i van g day , m~c h Ho~t Sac
nen than h nhi~t giai d¢c , hoa u ti!u ung . ChQn dun g bai
Thien
kim vi han h than g, Nhu y giai d¢c tan gia Ngu tinh thao, Da
ki~u
. .
· m~ch can , v.v.

3. Tha i ky vo mu
Thu ong thay cac chu ng tr~ g ho mira ra nhi_ eu dam tanh hOi
ho~c tron g dam c6 Ian mu mau , c6 khi kh~c ra mAu, phat s6t ciing
tuy theo ma giam dAn, .tinh th~ chu yin bi6n t6t, nhung trong
khOng
_ngtJc tha:y phi en dAy va dau , kha i th4u tho suy tn, n~ g thl
luoi do
th~ nAm duq c, m~t do, phi en khat hay u6n g nuoc, ch4t
h nhi¢t
· tuoi, r!u luoi van g day , m~c h Ho~ t Sac. Die u .ttj n~n than
gia Ngu
giai d¢c bai nun g. Ch9 n dun g bai Gia vj cat canh than g
tinh thao, B~ thie'n thao , Da kieu m~c h cAn.

----- - -B$N
- -~ - - - - - SINH Ly ---~
-H--=VA LUA TRl:-:;
~:-N=:: -::;:~r- 121
TANG PHS
4. Thai ky khOi ph\JC
Th~y cac chU'n.g thAn nhi~t- lui ddn, kh~c nh6 dam mu ,
giam ro r~t
.
hoac
.
th~y dam trong
.
loang, tinh thfu chuyt1e0 b'l~n~au
r"'
ret
• '
hoac
•
ki~m th~y trong ngvc dau Am i, hut •
hai , r~-
a.111 1 r°
ph·kn
m6 hOi trOm, s6t
•
vechieu, gAy com, mieng khat ch!t Iurtt: d'O It~
. • , Vl

tAn djch. Dieu tri nen fch khi duong Am b6 Phe. Ch9n dung bai
Thanh tao coo Ph€ thang., ho~c Sa sAm thanh Pht thang gia giam.
Neu con ho ho~c ho nhO ra dam l!n mau lAu ngay kh6ng khoi,
ho~c tuy dam trong loang, nhung b¢nh tinh v~ con c6 hie n~g,
tuc la chfnh htr ta hru luy€n, thu¢c b¢nh bi€n m~n. tfnh. Di~u tri.
nen phii chfnh giai d¢c bai nung. Cho u6ng Cat canh h~ nh~
ti!n gia Ngu tinh thao, B~i .thi€n thao, Da kieu m~ch can v.v.
IV.PlitNUY
Phe nuy hay con gQi la Bl mao nuy, la chi b¢nh ly bien d6i
Pht .di¢p kh6 heo, y6u mem vo d~ng, tr~n lAm sang l~y b~nh
chung ho mua ra b9t dai lam bieu hi¢n chu yeu. M\lc Ph~ nuy Ph!
ung khai thfiu thuqng khi b¢nh mc;tch chung tri sach Kim quy y€u
luge n6i: "Nhi~t t~ thu<;>'Ilg tieu, do d6 ma ho la Phe nuy. B~nh
Ph€ nuy, tu dAu ma ra? Tra loi rfuig: Ho~c·tu m6 hoi·ma ra, ho~~
theo n6n mua, ho~c thee ti~u khat, ti~u ti¢n nhi6u lAn, ho~c d~
ti¢n kh6 di, l~i diing cac lo!µ thu6c tii. h~, 18.tn t6n thucmg tAn djch~
tu d6 ma gAy ra... Ph! nuy mua ra b9t dai ma khOng ho, _m
khOng khat nuac, t~t di thuy, ti~u ti¢n nhieu Ian, sb di nhU th!, la
do thuqng hu khOng c6 kha nang ch! a b~n du6i, d6 la vi trong
Ph~, l ~nh , tat, hoa mat
, . . . b d-." Muc Luy
ch6ng m~t, nh6' ra nh16u c;,t ai · •
, . . 6' ''Phe nuY la
sach Y tong tat d◊c cua Ly Trung -Tu dm Minh n 1:
bl J!laO nuy v~y''.

122 H()I D6NG Y HA N()I

Ef··.·
;·~iI .
e lao lau ng ay ,' ho~c
;r,_;: Chung na y da ph an la do m! c b¢ nh Ph
dic h, ho~c Ph e m! c b¢ nh
{\P ht ung khOng kh oi, hu ho a hu n d6 t tan
tan dart dtn Ph e tao am ki¢t, ng ay
t· chua sai lam , tdn thu an g djc h,
ng c6 khO ng ft b¢ nh nhf ul m! c b¢ nh Phe l!u ng ay
::\ m◊t kh6 he o. Cu
on g du on g, ho ~c hu nh i¢t Ph e nu y, ~ t6n lie n luy den
~{{t6n thu
e ml t sv nuOi du an g ma
'.:( ducmg, dfui d€n kh f kh 6n g ho a tan , Ph
.·.:· hlnh thanh. Tr en lAm san g co the chia ra
lam ha i lo;µ hln h .
.. ,~
l'

.....~ . h}nh bu nh iet.

.1. Lo ai
Ch un g tr<;lllg ch u y€u la ho mira ra b<;>t
da i ke o dfnh, ho~c ho
to, khan tie ng , hoi tho .
~:'·.. nh6 ra dam c6 !An mau, tie ng ho khOng
ieu , hin h the ga y co m, da
:_. · gAp gap, h9 ng khO mi ¢n g kh at, s6t ve ch
y tnr 6n g, ch at lua i do khOng c6 reu,
}. de khO rap , vu ng ngl;lc da
ch Hu Sa c. Di eu ttj ne n tu Am tha nh nh i¢t , nh u~ Ph€ sin h tAn.
m~
Th an h tao cu u ·Phe tha ng
·· Cho u6 ng M~ch do ng tha ng ho~c
. g1a
g1a
. ' m.

2. Lo~i han h hu ba n
un g tr~ g ch u ye u la nh d. ra nu 6c da i tro ng , luq ng nh ieu ,
Ch
ng khat, m_¢t mo i ho a
la.u ngay th~ ho'i tho kh 6 tie p n6 i, mi ¢n g khO
l;µili, tieu.ti~n ·nhieu
mat ch6ng m~.t, ke m ru1, ml nh l;µili chrui tay
lfu, ho~c ho thl s6n dai, ch it Ium nh~t, m~
ch Hu. Dieu ttj nen On
khf . Ch 9n dil ng ba i Ca m tha o can khucmg tha ng ho~c
Ph~ fch
uo ng ca1n tha o tha ng gia Nh ful sAm, B~ch tru ~t, Phvc linh,
Sinh kh
Ngu vj tu, Cap gi6i ph an . ·· . ·. .

V, PH f TY . I

un g phong ta lam
Ph€ ty ha y co n g<;>i Ia Bi ty, I~ chi b¢ nh ch
g l~y ~a i thlu khf
khach 6 Ph€, Ph~ khf bi u nghen, trt n lam san

SIN HB eN HL YV A.L U~ TR .lT ~O P~

123
 suy!n, nguc dAy, Tam phi en, non mua, vung nguc lun
. · · . ' g Va canh
tay phai dau nhuc, suan phai dau, dau t6i du6i h6 nach lam .
hi~n chu ytu. Sach NgQC ca chan tang luan cua i-rK VI(- bi8u
. • J.v Clll n6'
"Phong dung d~u tram b¢nh. Ba.y gia phong han lam khach v t:
' . khi"
ngum, ~n ch o IOng mao cua ·~ ta d\l"llg dung, bl phu ao
., nguui bi ,
tAc ma phllt s6t. vao thM diim nay, c6 thi dUng pMt han;
la ty t! d~ sung dau, vao luc nay n~n chuarn n6ng va cha.in cthi
Ho:
N6u khOng ltjp thoi, b~nh se nh~p vao Ph€, g9i la Phe: ty, pha;
sinh khai thtu khl ngbich ... " .. Sach N gii ~g sinh ~anh cua T6
Van n6i: "Bach m~ch d~n thl suyen va Phu, thugng huh~ th\fc,
h6i h¢p, c6 nch khf a trong. ngvc,
s~y!n ma Hu, gQi la Ph€ ty,
phat s6t phat ret, cu nhu nguoi say nrgu". Sach Ty lu~ cua T6
Van n6i: "Ph~ Ty-.thl phien d~y suy~n va non mua". Mt;ic Ph~ 'ij
sach Thanh t~ tOng ll;lc cua Tri~u Cat Sic doi. Tong n6i: "Bl Ty
khOng khoi, 1~ cam phai ta, hru tnl a trong Ph€, la chung Ph~Ty.
Ma chung h~u hung b6i dau n~g, khf nghjch, phien dAy, suy~n
va n6n mua la nhu v~y". M9c Phi Ty sac~ Chung nh!n m~ch tii
cua Tan Suang Ngu doi Minh n6i: "Chung Ph€ Ty, tac la Bi Ty.
Phien diy non mua va suy~n, khf nghjch xOng l~n, b~n suon ph~
dau nh6i, dau lan xu6ng t~n Khuy€t b6n, canh tay phai khe,ng cu
d¢ng dugc, dau Ian xu6ng h~ suon".

Nguy~n nhAn cua chung nay la do ta ngo~ cam phong ban,

lam khach b Ph~, lam u~ ~ Pht khf, Ph~ khf ma:t- s11 tuy!n giang,
ty. thi khOng thOng ma gAy ra. Xet chung Bl Ty, c6 chung bl phu
ng,fa gai, phllt ban m9c m1,1n khiip nguM. Di~u trl ~en sd P~:
giai biiu, tuy~n Ph€ 1¢ k.hL Cho u6ng Quit bl hoan, Hcµili
hoan, Duong guy ngil vi tu thang, Ta b~ch tan, St'nh m ach
·
tan,

124 H◊I D()NG y HA N◊I

 t tha ng,
NhAn srun binh Phe' tan gia giam, ho~c dung Khuang ho~
ran giao dta hoang thang y .v.
,I ,

VI.PHtTICH
chung ·
Phe tich hay C?Il g9i la Tue bOn, thu◊c m◊t trong nam
nhu cai che n
tfch, Ia I!y b~nh chung h~ suan phai c6.tich kh6i, to
quen, b~n
up, khai thi u kh1 suy!n, vung b6i dau , thi tu khf, hay
trong da luc dau luc ngua, !Au ngay kh~ng khoi, pha
t s6t sq 1~ ,
tnmg. _
ho suy!n khf nghich, xua:t hi~n chung Phe' ung lam ~c
: "M~ch
Sa.ch Ta khf t~g phu b¢nh hlnh cua Linh Khu n6i
nam muoi
cua Ph€, ... Ho~t n~ g la Tue Bon, khf nghjch". N~ thu
sau sach N~ Kinh n6i: "Chung Phe tfch, con gQi la
Tue BOn. h~
khOng khoi,
suon ben phai, c6 kh6 i to nhu cai che n up. LAu nga y
t thanh chll'Ilg
khi!n cho nguoi ta phat s6t phat ret, khai suy !n, pha
Phe ung". Sa.ch N~ Kinh t~p chu cua Vuong Tu
Ciro dai Min h
vung each,
n6i: "Tue la truang; Phun la each. N6i la Ph~ 6 tren
ma khi khOng luu hanh, Ian clrui ra ma thong v6i eac
h, cho nen
dful dful ma
m6i g9i la Tue BOn. G9i BOn tuc la Tt;1 v~y. N6i lan
t1;1 l~i, Ph t nhu cai tan 1¢ng che b b!n
tr!n, la 4uang v~y, duang
ung Sach
khi tltjnh, cho nen khi~n cho ngu ai ta phat ra ehung
II.

n6i: "Qnmg
T! sinh phuang cua Nghiem D1=1ng Hoa doi T6ng
cai chen up,
tr~g Tue BOn, a h~ suon ben phai, c6 kh6i to nhu
ma mao,
suyen tho h6n hen, d6 la Ph ! tfch. Xem m~ch th4y Phu
ma sAc trAng, thl b~nh khi nghjch, viing b6i .dau khf ngltjch, hay
c nhu chd'y
qu~n, m!t ma, ngoai da·I~ ,' trong da c6 h1c dau, ho~
can' , ho~c nhu kim cha.in". M1:1c Binh ngii ~g tfch t\l m~ch chung
ch Phu ma
sach M~ch kinh n6i: "ChAn doan th4y Ph6 tfch, m~
va ca vung
Mao, A'n vao de thi y, khf nghj.ch tu du6i suan di len

SINH B$NH LY VALU ~ TRl T~ G PHS 125

 , dau, thieu kh.f' hay qu~n, mAt ma, bl phu lan
h ,
,. · ,... co h1C
b61 deu , ,, "
ngll'a, ma sac trang .
Chung nay da phAn la do Ca n, khf ua:t k€t, dam khf ktt Ob
, . t A. • ~- ~
g1a ug cua Phl kh'
trong, h1c tt;1 hie tan, anh h uan g tm s1=1 uyt ,n
khi ca bi t~ nghen, Ph€ khl ngh!ch l~n. hlnh
thmh chU!J.g Ki~
kht>ng che M¢c. Phep ttj nen ly kh f hoa dAm tuy
en Pht, cho u6ng
H ~ nhAn, kem
D~i thAt khf thang gia Ta ng be;lch bi, Ban he;l,
theo cho u6ng Tac bOn hoan, Di~u tuc hoa n, Tu
e b6n thang, v.v.

VI I.P Hl CA M
Ph! cam la do bu m6 m khOng dii u d¢, nhi~t ung
thucmg Ph!
gAy ra, da phAn g~p a tre em , la.m san g bi~
u hi~n b¢nh chung chu
ytu Ia khai th! u khf suyin,' nhi~u nu 6c mf ii,
luOn luOn qu~y kh6c,
, s!c mOi do tfa, dau
da de khO, ytt h~u khOilg lgi , s6t cao s9 I~
, chan·tay ndi
ngua, trong bl;lng diy hai , bu mom it dan, mi~ng hOi
cac n6t nhu h~t t,m , ia chay keo dai, adu6 i mii i
ffiQC m9n v.v. · .

Clufug nay Ia do tre bu mom khOng dieu d◊, thv

c uch sinh
nhi¢t, nhi¢t ta di l~n Ph t, Phe ~a:t slJ tuy~n gia ng
gAy ra.

ttj Ph!,
Di~u ttj tnr6c titn ntn dung bai Thanh Phe' dm d~
tiep theo la dung fch khf thang di bd Ph t, ciing
c6 the ph6i hqp
dung Ho hoang li~n hoa.n v.v.
VI Il.P Hf sAN
Ph~ ~n IA do rigo~i ta xAm ph~m PM', PM m4t st!
tuytn tu;
ti!u phuc va c
b¢nh chung lam sang 14'y tiiu ti~n kh~ng th~ng,
hoan sung dau lam bi~u hi¢n ~hu y~u.
fjt .ft'{.
1 ui Ia
Sach Dlµ k)' Ju~ c\la TO Vf u n6i: "Mach. c\la Ph€ di Trf
~[i~ht San" .. Vuong .Bang chu thfc h rfulg: D~u la do han
ph*m vao·

i{t~g _ma ga.y ra nhu v~y. Chung nay da ph&i la do ta xfun ph ~

f{~Ao Ph€, Ph~ khf k:hOng ?oa, nia hoa nhi~t, nhi¢t tr¢ a Bang
ua:t
~i}quang, ho~c han ta xa~ ph<:1m Ph€, han ngung khf tr¢ g~y ra.
f{{~ieu ttj nen tan ta tuyen ~he ly khL Nhi¢t tr¢ a Bang quang, c6
~ ; -·

f*t~thi dung Bat chfuh tan gia Tang b~ch bl, Xuy~n luy¢n tit; Han ta
f~\igung tr~ c6 the dun g Qu € chi , Ng o thu du, Ho i huang, 6 dugc.
1~ .: .
if'IX. Pffi: Titu
•~ .

htr han, liy

[ :. :~ - Phe tieu hay con g9i la Thuc;mg tieu,_la Ph6 t~g
ytu .
f~F.B~nh chung u6ng nhieu di tieu nhi~u lam bieu hi¢n chu
di han vao
r _.. Sa.ch -Khf quy et lu~ cua T6 VAn n6i : "Trun
f Ph€, thi Ph€ tieu. Phe tieu thl u6ng m.◊t . di ti~u hai, chet khOng
V·\ · chii'a dugc".
r. .
h_a
f::· Chung b¢nh nay da phAn la do Ph ! ~u<1ng hu, hu han. thµl
t·
l
ben tron g, Phe han
.
thl khf khOng hoa, ·khong hoa thl thuy tan
y ciich phAn
:·· khOng phAn b6, khi p trong ngu oi chO nao ciing c6 thu
f b6, d~u hu6 ng don di xu6ng, chi c6 giang ma khOng c6
tha ng gAy

7: ra, thu¢c lo~i' b¢nh nghiem tr9ng. Dieu ttj crul

nen lly c6 nhiep,
ft· b6 Ph€.
t
(.
t. X.PlffiLAO
f.,
!m ~i
Ph6 Iao, hay con g9i la lao 11.Jc, l~o sai, la do cam nhi
f trUng lao tM benh hu nhue1c ma n tfnh lao t6n
{ . nhi!m tir HJ€
c6 tmh truyen
ga~ ra. Um s~ g Ii~ kluii tMu, khi,ic ra miiu, s6t v~
f/ chieu, ra m6 hOi trOm lam dac tnrng chu Y6u.
r. . . ..
~:-
t;
r,:
f;.
l, --- --- --- --- --- "" '.: --- -z ~~ :;;
LU
;:~
~
m
TRl
yr
T~ G
/(r
P.tt.t',
12 1
t ·: SINH B$NH Ly VA
 Quyen thu mtroi sau sach Ng o~ ~a~ bf y~u cua Vuong 'Ibo
doi Dtrang n6i: "Ph e lao nhi¢t, ~6n 1:1! s1nh trung". ''Sinh ra Ph~
Phe." T~ quyen b6n sach Th ~ nhu ngu thu cua ,
triing la benh tai. ~ nh" . .
' . e lao 1¢t, ga.y com, c6 t,
H6 Th ~ Nhu doi Min h I~ n6i: "Ph
. · kh.1..(11. nghi.ch kh"1 suy~n"- . IUng
b trong Ph€, khien cho nguai ta
Nguyen nhAn ·chu yeu cua chung nay la do ti~n thitn b!t tuc,
, d!n
h~u thitn khOng dtrgc nuOi dua ng, ho~c do lo nghi m¢t nhQc
tren co
t6i chinh khi bi hu nhtrQ'C, nang l\fC kha ng b~nh giam sut,
sa d6 1,µ cam phai lao trung, lao trung g~ nharn Ph€, pht Am
hao thtrong, .tiep theo la d!n den b¢nh bien cua TAm, Can,
Ty,
lam
Th~ . Di~u ttj nen b6i b6 nguytn khi', ttj lao sat trung. Trtn
sang thtrO'Ilg chia ~~ lam b6n lo~ hinh:

1. Phe Am khuy bu
C6 cac chung tnµ1g chu ye'u nhu ho kha n, dam luqng
ft,

trong dam c6 lAn mau, v~ ·chieu thi long ban tay chAn n6ng
, ho~c
c6 m¢ t it m6 hOi, mi¢ng khO h9ng rao, vung ngl.Jc dau Am
i, diu
va rla lttai do, r~u luoi mong, m~ h T~ Sac. Dieu ttj ntn duang
am nhu ~ Phe. Cho u6ng Bach hgp c6 kim thang gia vj.
A

2. Am htr boa VllQ'Ilg

C6 cac chung tn,u1g chu y~u nhu n6ng trong xuong, s6t ve
tb!U
chi~u, d!m ngii ra mo hOi tr¢m , ngii TAm phi~n nhi¢t, khai
tho g,p, ho kh~c dam tr!ng dfuh hoac mira ra dam vang Iaqng
nhi~u, ho~c kh~c ra dam
c6 I!n mau fuam chi khac ra mau, ng~~
s110ll dau nh6i, nam gi6i di tinh, mi ~iai
M kinh, ~h~t ItrOi db rna
I ,., . ' h , ch T~ .
o·
1vA0 tri nto
kho , r~u um van
A
g o~c khOng c6 reu m~ Sac ·

tu Am giang hoa. ChQn dung bai T~ giao miet giap tan.

128 H¢I OL>NG v HA NOi

6. Khi Am lufmg bu
C6 cac chung tnµ1g chu y~u nhu ho kh~c ra mau, hai go ma
dq, n, ra m~ hOi ho~c ra .~6 hOi.trQm, doan boi, ti€ng n6i nho
khe, sic m~t tr&-lg, tinh thrut m¢t ·moi, kem an, s6t v~ chieu,
~ung ~6t khOng c~o, ch«t _luai do nh~t ho~c do sang, rla luai c6
v!t rang, rtµ lum. mong, m~ch T~ Sac vO 11:tc. Dieu ttj nen ich km
duang a.m. Cho u6ng Nguy~t hoa hoan.
"
4. Am - hu
duong luoog
C6 c~c chung tr~g chu y5u nhu khai th,u tho suyen, ho
kh~c ra dam c~ Ian ·mau,
n6ng ami trong xuang, s6t v~ chi!u, t\I
~ ~6-hOi ho~c =r~ ~6_hoi tr¢m, ca the_ylu sq gi6, kh~ ti!ng, m~t
va chftn tay phu?.gay com, th~ chf ca hip teo quit, h6i h◊p mOi
tfm tai, d~ ti~n long nhao, chit luai sang
.
b6ng ho~c
.
do nh~t, ho~c
luai beo ~il c6 vlt rang, m~ch Vi T~. Di!u ttj nen tu Am b6
duang, ich khf .duang_huy!t. Cho u6ng Bao chAn thang. ho~c BO
thieri ~ t~o hoan. gia-·giam,' c6 the ra COng lao d~~p, Bach b¢ de
ph6i ·hqp.sat trung.
. .
XI. PHf
,. '
GIAN
. Ph~ ·gian la chi b~nh chung gian phcit tac, lly bieu hi¢n s!c
m~t ·tr~g nhu xuang khO, hai mAt trc;m Ien, c:Uu lAc hr, sbi bqt
mep, hay hoang h6t kinh sg, keu ren hotc la kh6c m61:1,. boa mit
ch6ng rn~t, bvng t:ruang, sq l ~ co rut lam chu y!u. .

'·C4ung Gian ,µ-ong sach .Y hQC nh~p 'mon cua Ly Di~n dai
Mi~ n6i: "Ph~ giAn, s~c J.)lJt tr~g, ~d ra· bqt dai, byng tnr6ng,
keu~u bo ~Ong Quy!~ ~li 66n' m6t s,ch ~ ~~ tow tbu
II.

cua Truang Canh -Nh~c . c6 n6i: "MJt kb~ nhtt xttcmg,· ~it trAng
 ,

trc;m nguqc, kinh hai giAt ,, lie lu, mua ra b9t dai, mi!ng
. mlrih,. dAu .
ktu nhu ti~ng ga, gQi la Phi Gian.
Chung b¢nh nay da phrut la d_o lo bu6n thai qua, tmh chf ut
UC, t~g phu mlt di!u boa~ Phe kh6ng phAn b6 tAn dich, dam O'QC
tu trong sinh ta, khf ca nghjch lo~, phong duang n¢i d¢ng gay
ra. Di~u tri. nen quet dam thu~ kh(, di~u ly t~g phu. Oto u6'ng 1
.

Dµlh gian hohn, Dich dam thang, Ha sa ~ t~o hoan.

XII. PHf THUY

Ph~ thuy la b¢nh chung Pht mlt sf! tuyen rue, khOng c6 _ kha
nang .thong di!u thuy d~o gAy ra, Iiy tohn thAn !Jiuy thiing, ti~u
ti¢n khOng lgi, phan va nuac lln lQn di ra nhu phAn vjt lant bi~u
, ·. .
hi~n chu yiu.
MQc _thuy khf b~nh m~ch chung tfuh ttj sach Kim _quy y!u
luqc n6i: "Chung Phl thuy, thl th~ th! phu thiing, _ti~u ti~n kh6,
luOn luOn di long nhu phAn tjt". Chung ~ay da ph~ 1~ do b~nh ta
xAm ph:µn Pht, Ph~ mit S\! tuy!n tuc, khOng_c6 kha nAng thOng
di!u thuy d~o, h~ xu6ng l3ang quang, Anh huang t& chuy6n boa
cua D~ truang ma gay ra. Thuang kcm theo m~t va m_i nilt phu
thiing, di~u ttj n!n tan ta tuyen Phl hanh thuy .. Oto u6ng Vi~t ty
gia tru~t thang, Ma hohng litn ki~u sfch tieu dau thang; Tieu
thrulh long thang, v.v. · · · ·.

ml. HUNG TH6NG

Hu~g th6ng la ~nh chung l(y bi~u hi¢n vung ng\tc dau nh6i
lam chu y~u, ma bQ vi dau nhrtc ·bao g6m a:ch!nh giOa ng1:fC h_o~
]~ch _ra b!n c~. Chu y~u c6 U~n quan d~n
TAm _va Ph!.
 .)·~¥:; "'
Sach Te;tng kh f ph ap thm. lu ~ cu a T6 Van
n6i: "& nh ·cua
_"~-:
h{l sub n, ~ g uc, ·
~};~TAm thl trong nmrc dau, hai ben suo n d,y , dau
ch Qu yet Ju ~ cua
f(: b6i -va ba vai dau , me tro ng can h tay ¢tu ." Sa
xan h,
- ~!~ Linh Kh u n6i : "Ch
An Ta m _th6ng, cac d6 t cha it tay c6 mau
... •\i
chi 6u ph at san g che t".
." ~\-TAm th6 ng n~ g thl san g ph at ch i!u ch lt,
/·} ChAn ·Ta .m .th6 ng n6 i a dA y, ma thg c ch4 t la tr9ng chu ng cua
ng th6 ng . M1:1c Hu ng ty TA m th6 ng do an kh f b~nh m~ch chung
:.-, -~Hu
nh hu ng ty, suy !n tl)b, ho kh~c
..v•:., ...

~ ~ tri sach Kim qu y y!u hrqc n6i: "~

ch TrAm Tri, Quan
t·- nhd, hung b6i th6ng, do an khf, Th 6n kh iu m~
Sac,_bai Qu a lAu gim b~ch b{lch tiru thang chu
' ,. .
· , thuqng Tieu Khan
:-._ · chiia b~nh iy" . Ch un g hu ng ty tuc la ch
i hu ng th6ng. M\lc Hung
b◊ vj cu a Ph l, tuc la
th6ng sach Y Bi en n6 i r~ g: "H un g tuc la
da phA n c6 th~ bie 't-la thu ¢c Ph l,.m a y thu da ph ~ 1~ Iiy Can .
· dau
ban h ng au nh ien ma thOi, khOng
: de noi , d6 chi la lu ~ m¢ t eac
ph ~ cu a tha nh du ang ,
. chi cau 1¢. Ne n bi€ t rht g vu ng ngVc la dja
ma c6 b¢nh, ph !n nh je_u la kh f tr~, thv c ~c
h tr¢, hu cii ng tr¢. Km
. tr~ thl da m ~ cfing din h, ne n han
h kh f tnr dm, d~ Ia ttj t~ Ph~"•.
tOng kim gia.m cua
M9c Dinh crunh kim quy yc!'u luqc chu -sach Y
ty; -nl u nh~ thi thi y
Ngo Khi~m· Dfuig dm Th an h n6i: "B¢nh hu ng
ngtJc d~y, n~ g thl thAy dau vty ".
.
.

4
· ~ ~~ . c6 khOng ft cac A
th_ y thu & .cho rAn g chung hwig
. . . C6
thiet, nhung cAn cu
·th6n~ ya{ b¢nh Ca n ~6 iien qu an vo cu ng m~t
tren lam ~ang de quan sat, b¢ nh ch un g bu n~ th6ng chu ytu c6
b~nh chu yeu la do
quan h¢ m~t thie't v6i Ta m Ph6, ~a ca ch t
du ang , ·'den nOi dam
h~ , dam tr9c va u huye't lam· te nghen hu ng
u ttj ciing da phrut
$i¢ t li~g Ph~, kh i ca bj ng he n tic~ .V 6 die
ml y lo;µ hlnh
~akhu ta, r6i tic!'p the o la ph u chfuh. Th uo ng thly
sau day:

SIN HB ~L YV A_LU ~T Ri T~ GP ~
131
 l. T im huyet unghen
B it u hi tn la vu ng n ~ c da u
HI. da u xu ye ~ nh 6i , b¢ tj c6
ve nua
nh 6i , de m da u Un h . -

yen, do.\n ha i, ngl!c phi6n m

dµ lh , hol).c ta kCm th eo M
i
uQn, kh 6 thlt, ch4't luai tfrn
h~gkh:
T l Sap, ho~c la Huy~n T6. D t6i, m~:
ie u tt j· n! n ho~t huygt hoa ·
u, tht>ng
l~c ch i th 6n g. ChQn d~ ng
ba i Huy~t phu ~ c u th an
s ~ am gia gi am . g ho~c Dan
. .
2. Hung·duang t~ nghen
Th ua ng th iy ca c ch th lg tr
~ g da u tiSl!c xu y! n· sang lung,
th ua ng g; p 1 ~ th l d-y· ph
at ho~c da u tAng, n ~ c ph
do an ho i, h6 i hQp, ·n ~ g th i~n mu◊n
l ng qc da u nh u th it , su y~
nl m duqc, si c m~t trAng xa nh n tha khOng
, n, ra m6 hOi 1 ~ , chAn ta
ch ~ luai t6i nh ,t , r! u lum trA y 1~.
ng, m ~c h T ci m T6. ·D i! u tt j
:han boa' trQC, ho~t hu yg t th n~n tan
on g duang. Cho u6 ng Qua
ll u gim
b~ch ban h~ thang gi a D a n s~
, S1ch th uq c, X uy !n khung,
v.v.
3. Dam nhl~t ung Ph~
.
T hu an g t~ y ca c ch un g
tr ~ g da u ng\lc, kh ai th
suyen, k h ~ ra dam vang ho iu, khl
~c tr on g da m c6 lAn mau, ho
dam tanh hOi, trong ng qc ph ~ km,C
i6n muQ~, ph at s6 t m i~ ng kh
luoi do, r~u lucn vl ng , m~ch at, chit
Ho~t Sac. Phep tt j n !i l quet
nhi~t, khoan hu ng kh ai k~ dam ta
t. C ho ·u6 ng T i! u hi m hung
~m Thi~n kim vi ha nh th an g gi a giam thang ~QP
.
X IV . S U Y tN CHUNG
..
· Suy!n ch\m.g ·li.ay c~ n gQi la th uq ng km , suy!ri thb, do Ph~
khf th uq ng ng bi ch ma hlnh
th an h, lt y b¢ nh chtmg hO
kh 6, ·g~p ga p, th ~ ch{ ha ht p kb \
mi~ng so vai, ca nh mi.ii ph
~P ph6118•.

132 H( )ID 6N GY _HA N( >l

 c6 kh a nru ig nA m ng ira lam bie u hi~n chu ytu , ma
khOng
r(t sAu, phat sin h tit t Juat
~c diem lty ho ha.'p ga.'p gap, hft tho
khac tJurang.
Ng ii du y~ t ng fi· su cu a Li nh .K hu n6i: "Neu nhu Ph !
Sa ch
nh , thi su ye n tho cru ih mf ii ph ~p ph 6ng". Sach Ngil ta cua
m!c b~
h Kh u l~i n6 i: "Ta t~ Ph €, thl bl phu dau, phat' s6t phat ret,
Lin
ng san g ca vai gay". Mvc
suyen tho khf nghjch, ra ·m6 hOi, ho d¢
c Cru th Nh ~c toa n thu n6 i rin g·: "B¢nh kh l su y!n , ...
Suyen xu s~ ch
i c6 ba i ch un g ma thO i. Sb di n6 i hai chung, m¢t la thgc
duy ch
~n , ha i la hu su ye n v~ y ... Ba i vl thl }c s1.:1yen la c6 ta, tA khf th\fC .
suy
v~y; Hu suyen thl khOng c6 ta, la nguyen
hu ~ v~y".

lc suy ~n chu n.g lu ~ ttj sa ch lo ~ ch un g ttj tai ctia Lam

M\
i Th an h n6 i: "P ht ch u . v6 klu .
, Thru- t la .cm ban cua
BO. i CA m do
khf, Phe ch u kh f the, ra, Th ~ chu n~
p ~ - Am duong giao boa,
hO ha:p ciing bln h bo a. N~ u nh u n~p
xu 4t tha ng gia ng th it thuang,
.
thi se gAy ra suyen·".
~o~ la ngoiµ cam va n◊i
~n h chung nay ·c 6 th i ch ia ra hai
g. Ng o~ ca m ch u y! u la do ta lye dAm dt theo co n du ~g
thu on
lam un g at Ph~ khf, khiln
mi~ng miii, bi mao xam ph ~ vao Phe',
en rue tha .'t thu cm g, thu qn g ng }tj ch Jen ma thAnh suy~n;
cho tuy
i thu on g thl da ph rui la do an u6 ng khOng thoa dang, dam trgc
N¢
ng sin h ra, lam u ng he n Ph ! .kh f, ho~c la tlnh chi khOng thu
tu tro
h d9c ph6ng tung, 6m Ia.u
thai, Can kh f ph ~ Ph !, ho~c la do tin
cm g Ty Th ~, kh f kh On g nh i6p n~ p. T( t ca cac nhan t6
lam t6n thu
u c6 th~ ditm n Ph e' kh f thu c;t ng .ng hich ma gAy ra suy!n.
tr~n d~
h vj cu a ha i lo ~ hu th\f C ·c 6 chO phA n ·bi~t, th\l'C suyen chu y!'u
~n
Ph e', hu su ye n da ph rut Ia o Ph e' Th ~. Tr tn I~ sruig lhumig
la t~i
g~p m!'y lo~i hlnh sa u dAy:
·

-- -: -- -:_-:;:-:-:~ -;: ;-;~;;; ;;7 ;:~a

;;;PH
,:;O 133
- - - - -- -- SINH B$NH Ly y A LU TR f T~
 1. Phong ban xAm ph,m Phe
Qumg trang chu yeu la khai suy~n, tho g~p, nguc h.
. , 1- th an ki A • p l~n
muon, nhieu dam s!c·trong oang, u g ~m phat s6t sol
dau· dau, khOng m6 hOi, rtu lui'Il t:clng Il)0ng, m~ch Phu·~:
Di!u ttj n!n tuy!ri Phe trui ban. Clio uong Ma hoang thang.

2. Bi~u ban ly nhi~i

Qi~g tr~g chu ' yeu la ho suy~n ng\fc ·p~~~ d'y, tho g(p,
ho nh6·ra dam vang dfnh, m~h n6ng sg 1~, T!m phi!n, nµ~ng
khat-, ra m6 hOi ho~c khOng c6 mo ht>i, chit lum do, reu luai bing
mong ho~c vang mong, m~ch Phu Ho~t ma .Sac.-. Di~u ttj nen
·tuy!n Phe tiet nhi¢t. Ch9n dung bai Ma h~ th~ch cam thang gia
Hoang cam, Qua lAu v.v. · .
3. Dam nhi~t u4't Phl'
. .

Oiung tr'1\g chu ye'u la khai suy~n; ng1_Ic dAy truang vA dau,
dam da phan la vang dfuh ho~c trong dam c6 l!n mau, ho~c kem
theo mlnh n6ng ra m6 hOi, ·T~m phi~n mi~ng khat, m~t do, h9ng
khO, ~ ti¢n bf,.chlt luoi do r~u vang. nh6t, M~ch Ho~t .Sac. Dieu
ttj n~n thanh nhi¢t khli dam tuy~n P~e...
Cho. u6ng Tang b~c~ bl
thang gia giam. .
. tra Phl· .
4. Dam troc
011mg tr~g chu y~u la khai suy!n, ng\}'c diy .nghen de,_
. , lai. ki~m TAm phi~n _kem ~'.
nhi~u dam sic trfug dfuh kh6 khac
nri¢ng dfnh kh~ng khat, reu luai trfulg day, M~ch Ho~t.. Ditu :
. n~n hoa dam g1ang khf. ~o uong Nhi trrui thang hqp vm Tam ·
duang than thang gia _giam. .

134 HOI DONG y HA. NOI -

,¥. S. Khi uAt ph~ m Phe
. Qnm g tnµig chu y~u la khi phat ~nh thl tho g4p ma suyl
n,
bi
thU'ong la do tlnh chi bj kfch thfch ma pha t b~nh , .tron g Dg1'C
_tic va dau, y~t hiu nhu c6 v~t vft de, trorig h9n g c6 ti~ng dam
kbo khe, ho~c kem the<? mit ngu, TAm. phi~n, h6i h¢p, rtu lum
mong, m~ch Huy ~n. Die u ttj nen khai ult giang khl blnh suyen.
tu
Cho u6n g Ngii ma Am gia Hqp hoan boa, Vien ch£, v.v.

6. Phe htr
,: Ch<mg tnµ1g chu y~u la ho suye n th~ g4p, hai tho nho kite,
: ·· kh~c dam trAng loan g, t\T ra m6 hOi sq gi6, de bj. cam ta, hoJc
bmig ,
- khai th{u dam ft va dfnh , mi¢ ng ~O TAm phi~n, sic m~t do
~ khan ti!ng , chit luai nht,1t ho~c do khO, khOng
c6 r!u, m~ch Te'
Sac ho~c Te' Nhuc;,c. Di~ u ttj nen B6 Ph~ {ch khf dum ig Am. Oto
u6ng Sinh m~c h tan hgp vm B6 ph6' than g gia giam.

7. Th$ n htr
Chung tr~g chu_yeu la h~ suyen k&> dAi, vM _va thl b¢nh
tAng, tho ra nhi~u ·hlt vao {t, hai tho khOng ti!p n6i, kh~ dAm
trong loin g, gfy com m¢t moi , chan phu , ti! ra ·m6 hOi, chAn tay
lcµili, m~t xanh mOi tim, chit lucn. nh~t ·r~u lum trAng ho~ den
nhu ~, m~ch Te Vi ma Trrun. Ho~ ho suye n llu ngay, m~t do
h9ng kho, m6 hOi nho t nhu ~ , TAm phi~ n v~t
vi, ch«t 1~m do
khOng c6 r!u, m~c h T~ Sac. Di~u ttj n~n b6 _Th~ n~p kh1, cho
· u6ng Kirn qu9
th~ khf hoan ho~ Tot t vj do. khf hoan hc;,p vai .
. Sain -cap tan gia giam.

sINH B8N ff LYV ALU ~TR lT~G PHE 135

 xv. HAO CHUNG
Chung hao tuc la chi ngum b~n h tha suyen c6 ti~~g d~ kho
khe, bi!u hi¢n chi! y~u la khi phat b~nh tron g hQng c6 t~~ng dAm
kho· khe, mt ~b kh6 khan g~p gap, n~ g thl suy!n tha khOng th~
nlm dttQc.
Muc Phl nuy ph~ ung kha i th4u thuqng khf b~tili mach
chung ttj sach Kim· quy y€u luge nt$i: "Ho ma khf ng}tj~h, ~ng
hQng c6 ti~ng kho khe, bai X_~ can ma hoang ~an g chu chiia-~n h
.
5.y" ..Tcµ quyin Chfu sach Y tong t4t d¢c n6i: "D~c bi~tic6 chung
hao, n,a nhu suyen m~ khOng pha.i suyen, hO ha:p thanh tigng,
kh~ kh~c ij~n t1:1c, nguytn do la dam hoa u~t a~n trong, phong
han thuc abtn ng~ai, ho~c sinh ho, t a nai Am.th4p, ho~c la do An
qua nhieu, ho~c la do uch hqa hun d6t, ~n h ngay cang 1'1. sA\l,
r~t kh6 di!u ttj". T;µ quyin ~ai sach Clnmg nh ~ m~ch ttj liµ n6_i:
"Oumg b¢nh hao, hcri the, ng~ , ngo i t\fa
;
ma
the,, khOng n~
duqc, th~ cm ng6i gu ma tho, mOi 1~ pha t la sau mudi ngay
,
nh~ thl ha b6n ngay, ho~c nua thang ho~ . m¢t th'° g, ·n~u
sinh
· ho~ khOng di~u d~, thl phat .b~nh li~n tQc". ··· · ·
. Chung b¢nh nay da phf u la do dlun tlch· d9rig .a trong Ph6,
~oi khi g~p phai nhart t6 ngo~ ta, .an u6ng, m~t :nh9c, tlnh chi,
ho~ dugc v~t
thl tai phit, & tai d~ theo kb{ th-Ang,_khf do darn,
ma \I _nghen, c!u k~t l!n nhau, lam ung tic khf d~o, iam hCtP p~!
quan, kh0ng duqc thong su6ng, Ph~ 1c1u tuye~ giang.th!t··thttmt~,
dam dlnh tich 1~ ma gay ra thb suyen, c6 ti~ng dam kho Iche. N!U
nhu suy~n dam keo dai kh0ng duqc giai, hrc·nghiem ·trc;;rig c6 tbi
dAn tai con nguai m!t 16i. ra, khOng nAm dua c phi~n tao khOng
, . , 6
Y~n, sic m~t tr!n g xanl), mOi va m6ng tay cha n t{m ta.i, t11 ra rn

l36 ~~
H()I ~:
D6NG-: :-N◊I;- :- :- :- -- -- -- -- -- -- --
y HA.
 h~i l~h , V. V. Tren lAm sruig thuang chia ra thoi ky phat b¢nh va
thoi ky hoa hoan. Phat tac Icy c6 th! chia ra han hao va nhi¢t hao,
thcri ky hoan giai c6 Ph~ hu, Ty hu, Th~ bu lqiac nhau. Thai
ky
phat b¢nh dieu ttj n~n khu dam 1¢ khf lam chti, thoi ky hoan giai
th1 nen bO ph~ ki¢n Ty fch Th~ lam chu y!'u.

1. Thai ky pha t b~nh

C6 chia ra th9'c chang, c6 han c6 nhi¢t.
a. Chung han hao: C6 cac chun.g tnµ1g nhu hft. thb. gAp gap,
..
trong h<;>ng c6 titng kho khe~ vu.ng ng11c·phi~n diy, kh~c dam sic
trAng, sic m~t t6i s;µn hai xanh, mi~ng kh~ng khat ho~c khat
thfch u6ng nuoc n6ng, thuan.g la do bi han ta ma phat ~nh , mmh
I~ chan tay I~ , chit lum nh~t reu Iuoi tr~g tran, m,ch
Huyen Khan ho~c Phu Khan. Dieu ttj ntn On Phe' tan han, hoa
· dam blnh suyen. Cllo u6ng x, can ma hoang thang, TI!u thanh
long thang, To tu giang ~ thang v.v.
b. Chung $i¢ ~ .hao: Bi!u . hi¢n la_ho hip khf thO tha g4p,
trong h<;>ng c.6 tiln g dam, ngt,rc vuon cao diy tIUang, ho s~c tung
con, ho nh6 ra dam .sic trAng ho~ vang, keo d!nh d~ ~c, khc;tc
nho khOng l_Qi., phien.mu¢n khOng.an, mlph n6ng m~t do, ra mo
hOi, mi~ng khat, khOng sq 1~ , ·chAt Iuffi. do reu vang nhat, m~ h
Huy~n Sac ho~c Huyen Ho~t. Phep ttj nen thailh nhi¢t turen Ph~,
h
· boa dam dµih suy~n. Cho u6ng Dµm suy~n thang, Ma h~ th~c
cam thang gia Ngu tinh thao, ~ can, Dinh ijch tu.

- l. That ky hoAn giai

Thai ky hoan giai da ph'11 la hu chling.

--- --- --- --- --: --- --: --. --: -:- :-;: ::-: :=: :-~ ~~
SINH B$NH LY VA LUA,N TRJ T~O P~ 137
 . a. Pht hu: Qiung tr~ g.chu y~u la tt;r ra m6 hOi, sq gi6, d! bi
cam mao, thucmg la do bit n d6i khi h~u ma phat sinh chun
.
suyen. Tnr~ khi phB.t b~nh thubrig 1a tic miii chAy nu(lc mill
hai, doan hcrl, khi phat b¢nh thl trong hQng c6 tilng
hz
,
kho khu
kh~c dam trong loan.g sic· tr!ng, s!c m~t tr~ g b¢ch,
ch«t lu~ ·
nha.t reu ltrm trhtg mong, m~ch Tt Nhuqc ho~c Hu D~
. Di~u tri
..
n!n b6 Ph~ c6 v¢. Ch~ u6ng Ng 9c bln h phong-- tan
hay Qu~ •chi
gia Hoang ky thang ho~c Sitih m~c? tan v.v.
_b. Ty hu: Blnh thuang v6n an ke~, Vt quan khOng _thu thai,
kh~c dam. sic trAng, d~ ti¢n khOng thanh_khuOn, ho~c
. la an <Uu
ma thl did ~ ti¢~ long, ~~t ~oi doan hdi,_chi t luai nh~t reu luffi
'

mong nhat: ho~c tr~ g tran, m~ch T~ Nhuy~n, Thuang

la do An
u6ng khOng dieu ti€t ma phat sinh hao chung. Dieu ttj
n~n ki~n ·
Ty hoa dam. Cho u6ng_L~c quAn tu thang, Nhi tr~ thang.
c. ~~ hu: Chung tr~ g chu ytu la tho ga:p g~p doan
hai,
lao d¢ng thi tha tmg,.hoi h¢p, boa m! t ch6ng m~t tai u,
h~g_g6i
dau _moi, thuang la do va:t va ma phat tac?·ho~c la d6ng then
ki!m .
ca mlnh l~h chln tay l~~ Dieu ttj n~n b6 Th ~ {ch Ph~
. Cho
u6ng Tu quru:i tu thang hqp vm Kim thuy l~c quftn ti!n
-gia giant
Blnh th~ ~g c6 the u6ng Kim quy th~ km hoan.·
XVI.ClllAM
La t~n· b¢nh danh c6, xua:t' XU .tu muc Dam Am khai th!U
. . .
b~nh m~ch chung tinh ttj sach Kim quy y~u luqc. Da pha
n_la.4°
c~m m~o han ta, ho~c ho l~u ng~y thudng Ph~, Ph~ m_
~t s~ tuy!~
giang, khf khOng ph!n b6 t~ dich, cOng nang thOng dieu t
buY

138 - H◊ID0NGYHAN0
~o cua Phl ~i th~t thuang, Am ta luu phQC a hung each, thUQ'Ilg
thOng l~n Ph~ ga.y ra. _
. Bi!u hi~n lfun sang chu y!u la khai nghich ng6i tua ma tha,
. kh~c dam luqng nhieu, sic tr~g gi6ng nhu b9t, keo khOng dai
khoi, n~g thl sic ·m~t den s~, du6i Tam bi ddy~ ·ng11c phi~n
mu◊n ho suy~n, hft tho kh6 khan, reu luai tring tr<1n ho~ tr!ng
cllat, m~ch Trim Khfu.
Du6i TAm c6 chi Am, thl b~nh nhan hoa m!t ch6ng m~t kh6
sb, l~y Tr~ch ta thang d! 1¢ thuy trQc Am,_. B~ch tru~t d! b6 Ty
ch~ thuy. Chi Am u nghen vung hung_each, dam dai ung tic, Ph!'
khi khOng lQ'i, c6 c.ac chung ng11c phien· mu◊n ho suyen, hO h!p
kh6n kh6, di!u ttj nen dung Dinh J.ich deµ tao ta Ph~ thang, d~ ta
bl tk aPhl khf va true·. dam !m. . .
' ,:z
XVII. HUYtN AM
La t~n· b¢nh da!Ul cO, xuit xu tit ml.}c Dam !m khai thiu
b~nh m~h chung tmh ttj sach Kim quy ytu htQc. Da phrut la do
cam th\1 ngocµ ti, Ph~ m~:t si, tuyen rue, thong di~u thuy d~o th!t
thuong, thuy dm dlnh tv a·h~ suan gay ra. .
Bieu hi~n lAm sang chu ye'u la dum T!m bi d4y va dau, dau
lan xu6ng h~ sucm, non khan, doan hoi., m~ch Trrun Huy~n v.v:
Do bai thuy hru d9ng b du6i s~an, duong 1,c cua Can ~it hoa, kht
Am -duang thang giang bi u nghcn, ngqc suan dau nhuc lA vl th~;
M~ch th~y Tr~ Huy6n, Ia hi¢n tuqng thuy Am k!t l:J be~ trong.
Di~u tri ~hung Huy~n Am, nen pha tfch ave Am, cho uOng
Th~p tao th~g, trong bhl c6 cac vi nhu Cam t~,i, Nguyen boa,
D~i kfch kh6 han tuaii h,, c6 kha ~Ang di tm chO tbuy Am k!t _tQ

--------~-- - -SINH--B8:::-NH~Ly7."'.v::-:AlYL7,UT,~;;;TRl;;;;T~~N<GTIPrn~
r 139
ma cOng ~ c; N _h ~g th an g th u~
c tulfu. hl;l 1am t6 n thuong chfnh
khf, cho ne n m m ke m ·th eo muoi. qu ,
a ta o,
th ~g thu6c; Bai th u~,,c na y c h' J{ I). .
dean trung va di~uh
u yc;u ':" tq ng-gc b9 ng tich thuoa,
Ho~c c6 th i dUng bai. K h6 ng
di tn da n d~ di 6u ttj chlblg H
dm, hi~u.qua cung r~t t~~- · uyi
,.,
·
)l
xv m .D A• T A M

La te n b~nh da nh c6, xuat XU tu ffi \lC Dam Am

khai th(u
b¢nh m~ch chling tfnh t:tj sach K
im quy y~u luqc. D a ph ~ la do
ngocµ cam phong ha n, Ph t km u~t .

b~, ho ~c do Ph~ Ty phA.n b6. tan

.

djch tha:t thuong, th uy !m di nh

.t~ a b~ n tro ng , tra n la n ra ch~n
ca nhl;1c ga y ra. tay

Bi~u hi~n la in sa ng ch u y~u cu

a ch un g D ~t im la .ch ~ tay
thful the n~ g n6, da u nhuc, ph
u thiing, scy lcµtll khOng m6 hO
ho~c la kh ai su ye n, da m nh i! u si i,
c tr !n g nh u bQt da i, ng\fC phi!n
m~Qn,.non khan; reu lum triing nh
6t. Thuy Am hiµ hanh alchoang
ca nh~c va chAn tay, gAn ben ngoa
hOi ba i ti~t ra b~ n ngoai, n!
i the
bi eu , v6n c6 thi ~~o m6
u kh O ng duqc bh l ti~t ra theo co
duang m6 hOi, ~ t se d! n d~ n n
ca ~~ n~ g ne dau nhuc~ Khai
suyen va vung nglJc phien .mu◊n
deu la do Ph € m~:t sq tuy~n roe
gAy ra.

Di~u tq chung D~t Am, ni n 1¢

d'.lllg tln h th!, dung phep
phat ha nd ! giai. N~u ta D lt Am
th in h a bieu ~ a ki~m u! t nhi~t,
mOi lchi tha:y ~h ~g phat · s6t
s9 1 ~ , th ~ th i. dau. nlnic, }dion
g
m6 M i ma suy~n, phi~n tao, ml}c
1?ng thang de
h PhU Khdn, dUng bai
phat han kiem thanh u~:t nhi~t. N
?l!i th~
a.m ·d1. hi . 6u nhtt bii~ hAn y
c;U t .nh, trl r ng·oru. ca. c ch un g tra ~ hat s6t
ng cu a bi iu chm ig p
sq l~ , than the dau nhuc ra, l~i co .
n c6 th e tba:y cbung duai 'fAJll
 dA y, no n kh an , ho su y! n v.v, dung bai
c6 thuy km nhu ngl!c bi
arih long th an g phdeat ha n kiem On hoa Iy Am.
Tieu th
lo ng th an g tu y cu ng ttj D~ t 4111, nhung D ~
Deµ Tieu thanh eu th anh long thang .
:1c df ch la ph at ha n, Ti
· tharm long thang m1
th uy ; C hu ng cu a D ~ thm th long thang la lfy
m\lc .dich la- hanh
u, ch un g cu a Ti eu than h long la Iiy suyen khai
phat s6t lam ~h
Th uo ng ha n lu ~ dl !c sa ch · Thucmg h ~ lai to ~p
lam chu. M1=1c Th anh long d~u c6 chthlg
i Th an h n6 i: "H ai ba i
cua Kha CAm do .
'

ph ep gi ai . D ~ th ~ l~ ng Ia ly nhi¢t chung,
biiu ly, deu dung hai
ch o n! n th u6c phat bieu gi6ng
Ti!u thrum ·1ong la ly ha n ch un g,
nhau, m~ thu6c ttj ly th l c6
khac".

XIX. MAT TI:~NG

k n (f, lt y b¢ ~ chung Am .thrum
M lt ti~ng c6 ~ gQ i la la
O ng c6 kha na ng ph at th anh ti!ng lam
khan kh ~, th ~ chf kh ng cua·
On Linh Khu n6i:
ch uu kh u~ vO
chung tr ~ g chti y!'u. Sa vao HQi y~m,
tie 'ng , ha n kh f la m kh ac h
"Nguen .ta d¢t nhien m !t c6 kha _nans h~,
a ng ph at , ·ph at kh O ng
-thl h◊i yem khOng c6 kh na
bj m4't _titng".
th1 :fc hi~n .d ug c, ch o ne n
dAn den d6pg ·m~ ~O ng n?i: K "Ngtl .ta · lam
h . ng Q kh f Sa ch T6 V
_ an
Chuong . Ttiy!n . mip. . .
Am sach Canh
. .

th l th an h am a" . M1 ;1c Th an h
lo~;... bac vao Am
i:" Th tJc th l b¢ nh -~ tieu, do ·khiiu· h t
nh~c toan thu do i M in h n6
; H u th l b~ nh ~ ba n, do b!~·_trong bj cu(tp do~t
.tac ma m !t ti6~g
y" . M t.Jc k t sa ch Tn ta ng thj y. ~~ng cua Truong
ma m4't tie'ng v~
: "M lt tic!ng, t! t ca de u Ia ·khOrig VUQt qua
L¢ dai Thanh da chi ra ch, ne'u 6m l4u
Phi, nhung c4.n.bi !t ba o be nh la do ta u, t kh £ ng hj
c ~ ,; ·
.· }3 ¢n h ch ung na y da phrui IA ·~o .cam thy
thl tan kho huye't
ung at , thai lh d~ o m lt s1! th Ong ~u6ng; ho ,c la
ngot;li ta, Ph ! kh f bj

::----.:;:-:-::-;-:-:-:"t::-:: ::-:-:~=~- 141

- - - - -- - - - - - r - -
SINH B8NH LY vALU ~ !R f T},.N O p
do tat benh m ~ unh, tinh kb{
hao t6n, Ph~ T h; n Am hu, th
dao ~At. su tu .n hu ~; Ho~c la anh
do tlnh chi bi kfch thfch, kh
ua:t b6, th ~ am khOng phat ( ca bi
ra duqc. M tt ti6ng c6 chia
th~c, ~go~ cam, tl ~ clu g~y ra rah~
.phdn nhi6u la th\tC, la (Kim th~
vo thanh); 6m lAu th! nhuqc la c
thuQc ~u, la (Kim ya thl kht>
keu). M\lc Toa:t Am sach U m ng
chung chi nam y an cUng n6i:
thlJC thl khOng k~u, kim . VO "Kim
cfing kh~ng keu Tren .l~
thucmg g~p cac lo ~ hlnh sau d~
II.
sang
y:
1. Phong ban uat ~lt~
0¢ t nhien Am thanh khOng
phat ·ra duqc, th ~ ch{ khan
kpan, ho~c ki!m ngua h9ng, ho
.khOng thanh tilng, ng\{c phi~
tic mui, n~ g ti~ng-~ phat s6t n,
sq l~ , dau d, u, reu luai tring
mong, m~ch Phu. Diiu ttj nen
sa phong tan han, tuyen Ph~ lqi
~i~u. chQn dung bai Tam a:u th
ang, H ~ h tO tan, v.v.
2. Dam nhi~t ung Ph€ .
C6 cac chung tnµ1g nhu ti~ng n6i ngQ
ng, khan n ~ g kh6ng
thanh, kh ~ ra dam vang, ytt.h~u
khO dau, mi~ng d&ng, ch,t hrm
do ,r~u .vang ·nhot, m~ch Ho~t Sac. Di6u tri
'
~~, hoa dam lqi y~~- Cho u6ng
nen thanh nhi~t ti!t
.
Thanh .y~t ninh Ph~ thang.
ca u«
3. Kh.f.
.•
t b~ .
. .
. .
. " ~G:y cac .chmig . d¢t nhi~n
khOng phat ra !I n thailh, Tlm
P~~n ._hay cau ~ i~ , ngl}c phi!n
mu◊n nhu nghen.ti c, ho~c c6 cA
giac Y~t hiu .~ u bi ngh~n, r~ Jn
u lucri. .mong, mach Huyin. ~i
nen .tbu Can ly ~ , khai ua:t 1 ¢ ~u _tti
Ph~. Clio u6~g Sai. h6 thanh Ca
th ~ g gia _g i~ . . · n
·

142- ROI DONG y HA N¢1

 4. Phe tao tAn thu<111g
Th~y cac chung ~m thanh khan n~g, ylt hiu khO va dau,
mi¢ng khO, ho,c ho km ngbich l~n, drun £t ·ma dfnh, chtt him do
ft tAn dich, m~ch Sac. Di~u ttj n!n thrulh Ph! nhu~ tao, sinh ·tAn
lqi yet. Cho u6~g Tang h~ thang.

5. Phe Th~n Am hu
Thay chung thrulh Am khan khrm, ngay ~◊t n~g hon, l~u
ngay khOng khoi, kiem ho nhung ft dam, th~ chi s6t v~ chi~u, ra
m6 h6i tr◊m, tai u mit hoa,· lung g6i dau moi, chit htffi do ft r!u,
in~ch Te Sac. Di~u ttj nen nr duong Ph! Th~·, giang boa 1¢ yit.
Cho u6ng Bach hc;,p.c6 kim thang, M,ch vi c1ja hoang thang, v.v.

BitN
•
CHUN G BtNH
•
Pim
A. THI/C .CHUNG
[· I. PHON G H~ TIIUC PH£ .
l Chung phong han thuc Phe' hay con gQi la chung phong ban
ph~ Phl,·1a do phong ban xAni ph;µn vao Ph!', din de'n bi!u hi~n
b¢nh ly Ph! v¢ khOng·tuyen thOng. Chung tr~g lAm slog chu ytu
cua chung phong han. thuc Ph~ la: Khai th~, the, suy~n, dAm djch
trong loang, tic mw n~g ti~ng, hit bai, . chay nuac mili trong,
dau d~u sq 1~, phat s6t ·khOng m6 hOi, reu hrcn trAng mong
m~ch Phu.KhAn. ,

SINHB eNIILY VALU~ 'fRlT~G PH~ 143

 Chmig phon g han
thuc. Phf thua ng g6.p tron g a .
nhµ Cam Ml).O, Khi i tMu , Hao chU'Jlg, Suye~ chUilg
Ty uyen~ .
~ ~t ½nh
' t titng va
1. Ngu6n goc ljch sir
_Tu ra:t ~~ tr~ng sach N◊i Kin h da chi ra cam m~, khfil
suy~n, mlt ti~ng d~u la do phong ban ph~ vao Ph€ gAy ra_.Sacb
C6t kh6ng lu~ ~ua T6 V«n n6i rmg : "Phong tu hen ngoai xam
nh~p vao, khit n chp ngu ai ~~ ret _run, toat m~ hOi, dau diu, mlnh
n~g , sg 1~" . ~ch Chi chAn ye'u d<P- lu~ cua T6 V fn n6i: 11'JMi
duan g c_hu 1¢nh, khach thAng thl tron g ng\Tc ba:t left, chay ~uoc
miii trong, cam phai ~an.thl ho". Sach Ty lu~ cua
T6 Vfu 1~ n6i:
"Chung bi ty kh6ng khoi, 1~ cam phai ta, An nau a trong Ph~...
Phl ty thl phi~n cliy suy! n ma non mira. "Sach Ui khui vo ngOn
cua Linh Khu thl cho ring : "Con ngu oi ta dQt nhi! n m~t tilng, la
. ban khf lam khach a vung H¢i y~m, thl h¢i ylm khOng ph~t ra
·duqc, khOng d6ng. ma
dirqc~ cho h~n khOng c6 Am thanh". Cac lm
. ban tr~n dAy la ch~ g phong han thuc Phe' da d~qc ghi ch6p ~ tit
smn. Sach Oiu ng nhAn m~ h ttj. dm Minh nroog thu~t nguytn
· nh!n h¢nh phong ban suy~n ngbich la vi:•"Ng o~ cam phong ban;
bi mao thJ.1 ta, uM b ca bi!u, thl mlnh n6ng ma suyen .nghich;
d~ di!m chU'llg tri,ng ta dau d4u dau mlnh, thAn th! pMt s~t Pthll
:!
ret, khOng m6 hOi sa lanh , ho suye n dam kho khe, kin thµili
. .- .
thO". Sach Y h9c nl;i~p mOn cua Ly iDi! n ~a chi ra r An. g.. ''Pho
a kh~
ng
ban . xAm ph~ Ph~ thuang ke~ . theo ng\tC ~6 c}iiU v _}Ianh
tie'ng, di~u ttj nen cho u6n rNh ! tr~ thm:1g gia Ma h:: !•: ..JUn
nh!n ". Sach LAm chung chi nam y an dm Thanh cho }dlf bi
nhip
•
vao b6i du, nhip vao b!n tron g Phe: h~, ta 411 nau ,1~"' _!...h
• , ~U
u ngh en dam tr~ la ngu y!n nhAn ca che: b~nh chu y SUJ' S11JJ•
II'

...

144 H0ID 0NG YHA N0I

 ra hao chung. Sa.ch Thai phuang di¢u dQng ·cua Trfui Tu -Vien Iai
cubng di¢u rAng phong han thuc Pht dAn t~ d~c tnJng lam ·s~g
~ cua chung suyen la "Khf nghjch xong· l~n ma phai ng6i 11:Ta d!

I
thb". Sa.ch Bi¢n chung ll;lc cua Tr'11 Si Dae lai chi ra: "DOt nhi!n .
. bicam phong han,· c6 th~ dAn d!n khai thiu~ tic ~ui, n~g khru
j: thl dam tnr6c trong sau d\}C, sq phong han". Sa.ch ·Bit cu _l;µ t~p
n6i: "M6i khi ho thl lien t\l~ trrun lrui khOng h€t, khOng tho ltjp,
g9i la "1\1 khai", cho ~Ang la do phong han nh~p Ph6 -g~y nen ra,
cho u6ng Tam Au thang".

2. Nguyen nhAn b~nh .

a. Sinh ho~t khOng di~u -d◊, ho~c la nguai phu bAm v~ duang
bit rue, 1~ g~p khf h~u ban I~! cam th1:1 ta phong h~, khien cho
Ph~ v¢ mAt tuyen thong.:
b. Han dam phyc c:, b!n trong Ph~, phong han xAm ph~ tu
hen ngoai vao, dAo t6i ph1:1c dam, khi~n cho Ph! m~t ·s1:1 thanh me.
c. Trong Phe' v6n· c6 nhi¢t uat, phong ban thuc bi~u, nhi~t vi
han uAt, Pht m4t s1:f thanh rue, Ph~ km nghjch len.

.3. Phan tfch chung h~':J

· Ph~ hgp v6i bi mao, khai khilu ra mui, y!t hAu la cdng cira
bao v¢ cua Ph€. Phong han thuc bi!u, Phl khf bi u!t at khOng
tu yen thong, thuqng k:hieu k.hOng !Qi, tr!n !Am sang c6 :th! thiy
bieu hi~n cam mao nhu t!c mfii n~g tieng, ·hit hcri chay nuac
miii, da~ dA~ dau ~lnh, sq gi6 n~a h9ng, phat·s6t khOng m6 bOi.
Dieu ttj nen tAn o~ giai l;>i!u, tuyen P~€ tan ~an. dung bai ?1~~
Kinh phong b;µ d◊c tan, Phong han bieu th1:fc 4m gia giam.

_____ __ _ _ _s_INH_B-=-~NH---:L:-::Y~V-:-i'A-;L-;;U~AN:;-:TRl;;;;:T;;~~G-;P~~-145
 N lu phong ba n p h ~ ·phe:, Pi ll
kh~ bi un g at , kh6ng tuyen
phat du qc ma .bi !u hi~1:1 kl tai tha:u,
thf(y ca c ch\IIlg ho da m trong
loang, tAc m ui ch ay nuoc m iii ,
khan ti~ ng sq I~ , r~u luoi tring
mong,· m~ch Phu Khan.
Di~u tri n~n sa ta n ph on g ha
n, ruy~n
thong Ph€ khl. Cho u6 ng H
~ tO ta n, K im pm thao tan
d~
hoa gili.
.
N~u ph on g han x~ m nh ~p Ph €, ta .
th qc kh i ung, Ph ~ m it s~
tuyen giang, ·d in d!'n ch un g ~:n
µig th\!C su y! ~ rihu suy~n the, g{
gap, ngvc phi~n muQn, ho mt':ra p
ra dam da i, si c trin.g nl nr bQt, dau
.d!u _sq l;µih v.v, di~u _ttj ne n SCI ph
on g tan ha n, tu y! n Ph t giang
ngltjch. Cno u6ng Tam a:u t_hang, H
o~ ca i ta n gi a gi am .
Ntu . nhu ngocµ cam ph on g hhn, la
khOng tuy~n th on g, ta pho11g han
m ung at a Ph€, Ph~ khi
la m kh ac h c, H ¢i y~m, d6ng mo
kh6ng 1¢ , Am khOng xua:t ra du qc
, ·h ln h· th an h m«t ti~ng, th!y cac
~hung d¢t nhi!n ~ thanh khan khan ho~c kh
Ong n6 i duqc, ho ~
. la ki~m khai tha:u, t!c ·mui dau dA
u, phat s6t sq lcµth ; Nbu sach C6
kim Y th6ng n6i rAng:. ~'Ph~ .thuOc
kim, ·dhu thailh rue, b! n ngoai
· hqp vai bl m ~. N!'u bi ng o~ ~a
m ph on g hhn, nhi¢t ut t b ~n ~
trong, thl.Ph!' kim khOng thanh, kh
ai th~u mA khmi titng, cho n!n ;
.m6i n6i Ph~ la cira ngo cua. ~m
thanh v;y". D i6 u t:tj n~n sa ~an
phong hM, tuy~n Ph~ khai ~l t. Ch ,
o u6 ng Ta m «u thang gia ~ t
canh ho~c Kim phf thao tan. Chung ph on g hrui th uc Ph~
da.p h~
.Phat sinh v~o thm Icy D on g X u~ kh{ h~~ ba n
1 ~ , g~p ath~i ~
h¢nh ng o~ cam, thu¢c hM ch an g bi
~u th\TC. .
4. .PbAn b,l~t chtrng h$ u

Hai a. _aiiing thu}' hWl x~ PM vu

i ch-mtg phong hall thl1c Ph~ l
chang nay tr~n ph ua ng di~n ng uy ~n .nh an b~ nh
d6u do ngo ·

1461 H~Oii1o~O~N;O;~V;-;H:-iA-:N:;0::-1- - - : - -
- - - - -- -------
[\am harl ta ma gay b¢nh, v~ chU'ng MuphAd~u th~y !ch.ii tMu !chi
n bi~t. Chung thuy han
F:suy!n, kh<;iC dam tr!ng loang, _c~ phai
; ; x~ Ph! da phfu la do v6n c~ b~nh dam Am ho~c
thuy thong, I~
I; cam nhi!m han t~, dfu d()ng thuy am, hrui khf nghjch Ien, khitn
, cho Ph! khi kh6ng tuy!n thong gAy ra, chung
tnµ1g chu ytu la
·. khai thiu, dam dai da ph ~ sic tr&lg, th ~ cm
khOng th! n~
at. Dieu tri. nen
' daa.c, reu luoi. trio g day, ma.ch Nhu Roan hoa.c Ho .
ng
. on Ph~ quy!n Am. Ma chung ph~ng han .thuc Ph€ la thu()c pho
u h:i¢n chu
han ph<;lm Phe', Ph ! khf khOng tuy!n thong _gAy ra, bi~
~ y!u la tac mui, khan tilng, chay nu6'c mui
trong, phai s6t sg 1~ ,
f r!u luoi. trAng mong, m~ch Phu, liy bieu chung .lam chu, chung
h k.hac ithau,
cua kinh Phe lam phQ trq. Hai cai nay co che' b~n
t.
i chung h~u va phep ttj cung khac nhau, khOng kh6 phAn bi¢
c Ph!:
b. Chung dam tr9c tra Ph t v6i chung phong han thu
Hai chung nay ve phuang di¢n b¢nh ly d~u do phong
han ph ~
Ph€ gAy ra, nhung chung dam tr9c ngan tra
Ph t trlt ngoai phong
ban xAm phcµn Ph ! ra, cfing c6 the do dan d◊c phat b~n
h. Do bai
phong han ph~~ Phe',° han ngung djch t\}; An u6ng
s6ng 1~ , ban
khf khOng
im dlnh tfch; T6 the Am thµih, ho~c sau 6m du ~g bu,
phQC CJ trong
hoa tan djch, dam trQC ung at, khie'n cho han dam
· Ph~, ma dfu de'n chung dam trQ~ nghen tra aPhe
'. Tr~n lAm sang
c6 the thay ho suyen nhieu dam," trong h9ng
c6 tilng kho khe nhu
r~u lum tring day,
, ti~ng ga, h6 h'p ga:p gap, hung each phien diy,
km kh~ dam
m~ch Ho~t, lay chung dam lam chti. Dieu tii nen ly
\

n ch~ g tr~ g IA~

' blnh suy~n. Chung phong han thuc Phe' bieu hi~
, kh~c dam
sang chu ye'u la tic mfii khan tie'ng, khai thlu hAt hoi
Di~u ttj nen .
trong loang, chay nu6c miii trong, phat s6t sq 1~.

SINH B$NH LY VA LU ~ TRI T~ O P~ 147

so tan phong han, tuy~n lqi Ph~ khi. C6 th!
chin .doan phan
bit.t dua.c.
c. Chung Ph~ ducmg hu vai chU'ng phong han thu
c Ph~: Hai
chung nay d!u la chmig Ph~ han, d~u c6 the
tha:y cac chung tran
ho dam trong loiing, Nhung di tr~n 111: chU!lg lY hu,
tltu◊c ~l ~
hu nhuc;,c, ~ han ttt trong sinh ra. Toa:y chung ti~n
g ho nhy y~u,
ho mua ra bQt dai lUQng nhieu, mlnh 1~ chan tay
1~ ma khOng
phat s6t, cung v6i s!c m~t tring, tinh than m¢t mo
i, tl;( ra mo hOi,
d! bi cam m~o, mi~ng kh6ng khat, ch~t luai nh~
t b~u, reu luai
tro n nh u~ , m~ch Tr&n Tri. Di~u ttj n!n
6n b6 Ph ! khf. Lo~i du6i
la chung bi!u thl;[c, bi!u hi¢n lam sang la ho ti6ng
n~ g dl:}c, dau
d!u, de mill, phat s6t sq 1~ , kh~ng m6 h6i, m~
ch Phu. Phep ttj
nen tuy~n Ph ! tan han . B¢nh nhAn b¢nh ca va_die
u ttj khac nhau
r«t nhieu.
d. Chung Ph~ khi bu v6i chung phong ban thu
c Ph~: Bi~u
hi¢n 11m sang cua hai chung nay c6 nhieu chO gi6
ng nhau, d!u c6
th~ th~y chung ho suy!n, ho dam trong loang,
nhttt1g c&l ntn
ph ~ bi¢t. Chung Ph i km hu da phan la do phu bAm
ba:t tuc, ho~c
la lao quy~n n¢i thuang, ho~c Om lau hao ton, Ph~ lot{
bu nhuqc
ma thanh. Bieu hi¢n lAm sang la la:y ho suy!n v6 lqc
, hai tha Am
thanh khilp nhUQC, n;r ra mo h6i SQ gi6, m¢t mo
i y€-u sue, ch1t
hrm nh~t m~ch Nhuqc lam ~c tnmg. Dieu ttj n~n- M ich
Ph! kh{
lam chu. Chang phong han thuc Ph l thu◊c ngo~
cam phong han
·g~y ra, phat b¢nh. rA'.t nhanh, b¢nh trl.nh ng!
n, tuy c6 khai thAu,
cling c6 th~ .do Ph l khl bi ung at ma xuG:t hi¢n
doan klu, nhur:s
thai gian doan khf ng!n va muc d¢ nh~; Cung c6
chung trcµig ,cua
bii u th1.;tc nhu phat s6t sq 1~ khOng m6 hOi, dau
d!u dau mlnh,
m~ch Phu KhAn~Hai chung nay c6 th~ phln bi~t
duc,c.

148 H◊I l)C>No y HANOI

. n. DAM NH itT UNG PH f
Chung dam nhi¢t ung Phe' hay con g9i la chung dam nhi¢t
trb Ph€, la do dam nhi¢t c~u k€t, ung tic Ph!' l~c, dfu tm chung
h~u Ph! mit tuy~n giang. Bieu hi¢n !Am sang chu y!u cua chung
dam nhi¢t ung Phe' la: Phat s6t, khai thfu, suyen tha c6 ti!ng dam
kho khe, dam vang keo dfnh, kh~c nh6 kh6ng 1¢ ho~c trong dam
c6 Ian mau, hung each phi~n <:My, th~ chf dau nh~c, chit luoi
do, reu Iuoi vang day, m~ch Ho~t Sac.
Chung dam nhi¢t ung Ph~ thua ng g~p trong cac t~t b¢nh nhu
- Khai thau, Suy~n chung, Hao chung, Phi ung, Hung th6ng va ·
Ma:t ti~ng.
1. Nguon goc ljch SU'
M1:1c Ph€ nuy Phe ung khai th4u th1.tQ'11g khi_b¢nh m~ch
chung ttj sach Kim guy y!u luge n6i: "Ph! ung thl suy!n khOng
nAm duqc, bai Dinh ljch deµ tao ta ph~ ~an g chu chua b~nh t.y".
Da chi ra chung Phi ung la do phong nhi¢t dam tr<;>c ung tr¢ a
Phe, khl ca bj ung at; hinh thanh ta th\fc khi bi, ma d~c diem
chung tr~g la "Suyen khOng nAm dugc"., di~ti ttj ~ ngoai dung
thailh nhi~t tiet Phe, ta thuy tf\l.c dam nhu bai dlnh ljch d~ tao ta
Phe thang ra, ciing con c6 the dung bai Toien kim vi hanh thang.
Muc. Khai thiu dam 4m mt,n sach Te sinh phuang dai
.

T6ng ban lu~ d~ di!m chung h~u cua dam nhi¢t ung Ph!' khai
suy~n rfulg: "Trong hQng vuong vuang nhu c6 v~t, th~ c~ ho ra
mau, nggc diy km suy! n, nI:u~u dam keo dfuh". Sach Y hQc nh~p
mon cua Ly Dien doi Min h I~ neu ten ring: "Dam nhi~t la do an
u6ng n6ng h~u ma tich nhi~t, ho~c _ngo ~ cam 1~ sai 1~ dung

- - -~ - -- --- :--- -;-~ ::-; ::-: =-: ;~~ -

SINH B$NH LY VA LU~ Tlq T~O PBS 149
 thu6c on ga.y ra", "Dam bo
a la do m u6 ng va m~c q
day, bo a bu n d6 t tAn (lich u ~ ao
phu<1ng cu a Chu Tue Dan i-
, ho a th an h da m tr 9c " · Sa
g ~1 c ra ra~ ng : "Ph~
1 . hi
.chJ>hr
th u ~ duong, d\1ong ~ th c chu' v~ klu ~,
l si nh ra nh i~ t" , K ha i th:1:u
dt u {akhi
t¥ tg phu kh6ng di tu boa, ki
v~o th uq ng tieu, kh f d~o kh
nh l~~ bi da m vi t ~A'.p, ta nhi~t kh~
6n ~ 191, dam tht,rc ti ch t~
, trong nguc
.phien d [y ma g !y ra. Sach Y
l! m th an g m ~c ctia Phuang Ng
da ban v~ nguy~n nM,n va ch<: u~
cng tr ~ g cUa d8.m nhi~t lll
. ga.y ra ch un g su ye n c6 n6 lg Ph!
i: "Ch\IIlg dam nh i~ t, da
d◊ng, ho~c la ha y All d6 xa rn ia do hoa
o n tu ca o lu an g m i ~ va u6 ng
u b ·hen tr on g, ho a tha.nh da ruqu, !p
m ke o clinh, ch o ne n ph at
llg \T C dAy .th b g 'p·;
thanh chung
da m su ye n" . Sac~ T tj ph
ap h¢ i cu a Truong
T am T ic h ~~ 1iy si c dam
va Ph~ nu y, cho rl ng : Dar
va m ~c h tu Q ng de bi~n ch un g Ph€ ung _
n la "Nung trQc'' ho ~c la va
do , tro1:1g mi~ng hOi, ... m~c ng ho~c la
h Sac m a Tht;tc la P h~ un g"
. .
M~c L u ~ tt j sa ch lo ~ chun .

g tt j ta i dcri T ha nh chi ra rang:

"P h! nhi~t m a ho t~t la do da
m dfnh, m~t do , m ln h n6 ng
di y" , di eu tt j n! n gi an g ho a va suyAn
th an h da m . Sa.ch Todt tung
~ua nham t~p
Ttjnh Thl;l Khu~ cho r~ g :
ch~, ti n dich k~t 1~ m a th an
"D am ho a th u¢ c ve kim b\ boa
h da m ", tre.n la.m sa ng co
th iy ~ ti¢n bf k~t, phi~n n c6 th!
kh at h9 ng khO, di~u tt j ne
thang thu6c than n chqn cac
h nhu!.n. ·
2. Nguyen nhlln benh
.
a. N go ~ ta xAm p h ~ Ph~,
ua:t la i ma boa nhi~t, nhi~\la
t6n thuang P h! tan, luy~n ciic tn
h th an h d ~ , da m nhi~t ung Ph
. !, ,
b. T 6 th i da m tltjnh, 1~ ca .
m ph ai nhi~t ta, ho~c datn ui,t boa
nhi~t, dam nhi~t c~u k~t, un
tre
g Ph~ l~c.

150 ~;;
HD:; :~
I OONG:- :-NO
y HA :-I-:---:------------_____.,
 ~s~
.
I/::.·· c. Hay an d6 cao luang mi vi, cay n6ng xao n~u, nung na:u
:~:sinb·dam nhi~t, ua:t tra.aPh~. · .
li'.'PhAn tich chUD.g Mu . ·
ir:. P~l chu tuc giallg, I~ Ia diµig Ct;l d! ~~Ua dam. Ntll ta nhi~t .
f Jhµih a b~n trong, khOng duqc thanh g1ai, nung nlu tan dich .
t ung a Ph€, Ph~ m!t su• thailh rue , ma
~~

t'.tha nh dam boa, dam nhi~

..".,> ~-.
~/:~sinh ra khai thiu nbieu dam, dam vang d~c dfnh, kh~c nho khOng
~; l~, thO' th~ g~p, ~g ngJ!c bi d~y, ~~t d~- mi~~g khO, cha'.t luffi
v~.;do reu lum vang day' ffic,J.Ch Hoc,lt Sac. Dt~U tq nen thanh nhi~t
t;:· boa dam chi khai, .ch9n dung bai Tha nh~ hoa dam hoan, Thanh
Ff ·kim hoa dam thang gia giam. .
".
{ Neu dam nhi~t c~u k€t, u~t leµ hun d6t a Ph€ d~ dtn chung
F-· Hao, d~c diim bi~u hi~n lim sang la ho h~p g~p gap, trong 'h9ng
~'.: c6 tieng kho khe, khai th~u dam vang va dmh , vung ngvc phi~n
r mu◊n v.v, la chung nhi~t hao. Dieu ~
r ttj n~n thanh nhi~t hoa dam, .
~

t giang nghich blnh suyen. Ch9n dung bai Dinh suy~n thang .
.,
r.
~
,,
Dam nhi~t ciu ket, nhi¢t ung huy~t u, nung na:u thaitlt ung,
r.. th6i rfra thanh mu, khi~n cho Ph~ khf m~rt sf!·
thrum tuc, Pht khf .
l
t>
nghfch !en ma tharih khl'ii suyen; nhi~t ftn nau h Ph6 l~c. U' nhi~t
thanh ung thi kh~c dam ra ca
mu, tanh hOi kh6 ngtri, nhi~tdam
~ Ullg t!c Cl' thuc;1ng ti~u, khf cc/ M'.t IQ'i thl ngi_tc bi cUy va dau, xoay
chuy~n JchOng 1¢; Ta chm h giao tranh, ta klu thAm nh~p thl phat
ret, chinh khi ch6ng cl! thl s6t cao; Ta nhi~t ·thµm b b..!n .trong tbl
nay c~ c~o 06~g
: mi~ng kho h9ng rao, phie n tao khO ng an. Luc
~ thanh nhi~t hoa dam, giai d◊c bai nW?-g. Ch9n dung bai Toten kim
~ vi hanh thang.

_
_ _ _ _ _ _ _ __ _ _S_INH NH
-:8:-
B L:;::-
-:.-=- V 7"
Y :-: ; -;A
A ~LU ~ _T;:-:;~~GPlPlffi~- 151
;-:;TRI
h. N
 Dam nhi~t ca:~ k!t, neu hun d6t Ph~ l*c, khi ca khOng tho.
silOll.g gAy i-a dau ngl!c, ~c diim lAm sang 1~ dau YUng ngi,rc, ~
th!u, kh~c dam vang dfnh, ho~c c6 la.n mau, ·phat s6t phi~n muon
~ieu ttj n~n quet dam ta nhi¢t, khoan hung khai k€t. cho u6n .'
Ti~u ham hung thang gia giam. g
D~ nhi~t fu nau aPh~, lam unghen khi d~o, m~ch cua Ph~
thOng vai H◊i y~m, Ph€ mit S\1' tuy!n giang c6 the d!n dtn mft
ti~ng, -d~c diem lam sang la tharih Am khan trdm xu6ng khOng
cao, ng1:fc phien tao, ho kh~c dam vang dfnh, r~u luai vang day,
m~ch Ho~t Sac. _Nhu sach CO kim y th6ng c6 n6i: "C6 n¢i nhi¢t
dam ua:t lam nghen !Ac Ph~ kim, thl khan ti~ng khOng n6i duqc".
Di~u ttj n~n du~g-· phep thmm nhi¢t hoa dam lQi ye't, cho u6ng
thailh nhi~t oinh Phe' thang.
Qum.g nay da phAn g~p l:J ngo~ cam nhi~t b¢nh trung ky,
thu¢c tht;tc nhi¢t chung.
. .
4. Chin doan ph~n bi~t
. · a. Chang phong nhi¢t xam ph~ Ph€ v6i chung dam nhi~t
ung Ph~: Ca hai chung nay d~u la do tango ~ cam phong nhi¢t
gay ra, d~u c6 th! tha:y bi~u hi~n nhi~t ta ph~ Ph! nlnr khai
thtu, kh~c dam vang dfnh. Churig phong nhi~t ph~ Ph6 t!t phai
kiem bi!u chmig nhu phat s6t, hai sq phong ban, mi~ng ·kho h9ng
dau, chay nuac mui d\}c, m~ch Phu Sac. Di!u ttj n~n sc:J tan ph,ong .
nhi~t, tuy!n Ph€ chi khai. Chung dam nhi~t ung Ph€ c6 the ~o
phong nhi¢t x!~ ph~m PM phat triin titn· them m◊t btrCIC, ~~~
bun d6t Ph~ tAn, luy~n tAn dich thanh dam, dam nhi~t c~u k!t ma
thaIU1; Cung c6 th~. do ban. chit v6n nhi~u dam, dam uat ho
nhi~t, dam va nhi~t _c,u k€t gay ra. Biiu hi¢n d~c tnrng lAm sang .
.
152 H<)I DONG Y HA NO,I
 ~ la kha i su yin d~ kh o ~e , ph at nhi¢t, tha glp , vung ng9'c phien
¢c ly chung. Dieu ttj nen
·mu¢n, reu luoi vang, m~ch Ho~t Sac, thu
yin . Ha i ch un g nay ml)t
. thaiili nhi~t ho a da m, ch i kh ai bln h su
bi~ u m¢ t ly, khOng kh 6 phAn bi¢t.
,. .
g dam nhi¢t ung Phe':
b. Chung da m hoa nhieu T ~ vai chun
tnµ1g dam nhi¢t c~u
Ca hai chung nay deu c6 the th! y ca c chung
h, trong h9ng c6 ti!ng
ke't nhu khai tha:u, ho kh~c dam vang dfu
i do reu vang day, m~ch
darn kho k:he, nggc phien mu(>n, ch~t luo
bj nhfun. Nhung hai chung nay ve phuo
ng di~n
Ho~t Sac, r~t de
b~nh nhan, b~nh ly, b¢nh viva die u
ttj d~u c6 khac nhau. Chung
thich, khi u4t boa
dam hoa nhi!u TAm ·c 6 the do tin h th ~ kich
c!u ke't; Cung c6 thi do
hoa, luy¢n djc h thanh da m, da m va i hoa
¢n dic h thanh dam, dam
ngo~ cam nhi~t ta, ta nhi~t hun d6t, luy
. Bi~u hi~n chung tr~ g
nhi¢t lam u ng he n Ta.m khi~u ma thanh
thrut la l!y TAm phien hoi
lam sang cu a dam ho a nhieu lo ~ TAm
n6 i bu a, tin h th ~ y thu c khOn g tin h tao, mt t ngu
h¢p, cu6ng tao
hay me lam d~c diem. dieu ttj nen quet
dam ta boa tinh th ~.
ch an g tr~ g TAm th&l bj
Chung dam nhi~t un g Pha' thl khOng c6
khac nhau, c6 th! phan
qua:y r6i, b¢nh vi t~i Ph~, dieu ttj cung
·.
bi¢t duoc.
•

Chung o·~ trUong thvc nhi~t vm chung dam nh

i~t ung
c.
e v6i D~ tnrctn g cu ng bi~ u ly va i nh au. Chung Deµ tntang
. Phe: Ph
ng {en Ph!, c6 th6 xufit
th{!c nhi~t la nhiet ta di the o duoog kinh cO
th4 u tho suy~n , m ~ do mi nh n6 ng , yi t hiu st1n8
hi¢n chCrng khai
i~t ung Ph!. Nhu sach Bj
dau, cfing g~ gi6ng nhu chung da m nh
thi_~n kim ye u ph uo ng c6 n6 i: "T h6n khAu ben tay phai tnr6c
ca'p
thl!c, Ia Th u du on g mi nh kin h v~ y, b¢nh thAy b\}ng
m_~ch duon g
~n , m~ t do ml nh n6 ng , tro ng hq ng nhu c6 v~t,
" day, hay khai suy

- - - - - - -- - ---~ --
SINH B$
::
NH
~LY ~
VA:-;:
LU ~:-
rn=T
_
=
~O
~PH~
a - 153
 . h nhi!t." Nhtmg chung Deµ truang thl!c nhiet
oi la Dai trUcmg t 1'~ . . , . .
g· . , trang b~n trong D~ tnrcmg k!t nhi~t
t!t phai l!y cbttng · ' anh ho· d . .
lamchu,
th! chang bung dau cu. an ' non mua t 1, ~1 ti~n bf hoAc
.
y , b~- . ,,..1 chung trang cua Pht -kinh la ph9,
nhi!t ket wig 1
U\61 ° t , _.
va1~ khOn g
. khac dam vang dfnh c;ua dam nh1~t ung Ph~. Ma chung
c6 chmtg . ,
dam nhi¢t ung Ph€ ho~c la do Ph~ trui b'! h ao th uan~, khOng c6
kha nan thanh roe di xu6ng lam nhu nhu ~ D~ truong ma xu!t
men daiglien bl kit, nhung tlt phai 1,y trong pM c6 chll'Jlg dam
nbi~t 1~ ~hu. Cai trtn di~u ttj n!n tiet nhi~t thong phu, cai sau
ntn.thanh nhi¢t boa dam. Can cu vao d6 c6 thi phart bi¢t.

m. TAO Nllff.iT PHA. M PHf

Chlillg tao nhi¢t ph~ Phe hay co~ gQi la chung Phe kinh
tao nhi~t, chung tao nhi~t thtrong Phe, la chi chung h~u ngo~
cam b¢nh ta tao nhi¢t, ho~c la cac lo~ ta phong nhi~t hoa tao
thuang tan ph~ Phl, din d!n Ph€ tAn hao thuong, tuy~n giang bj
m!t chuc. Onfug tr~g lam sang chu y~u ~iia chung tao nhi¢t
ph~m Phl Ja: Ho khan khOng c6 dam, ho~c dam ft ma dmh, kh6
kh~c, ho~ trong dam c6 IAn mau, ho dau ca vung ng\tc, miii khO
h9ng rao, mi¢ng khat mOi kh6, ho~c khan ti6ng m~t ti~ng, ho~c la
tbly phat s6t hai sg phong han, chtt Iuai do ft tAn dich, rtu htm
vang ma kho, ho~ reu luai tr!ng mong ma khO ~ac h Phu Te
horu;
. T~ ~c.
c.,i . · ' •

benh '!:g .~0 nhi~t ~hlµII PM thuOllg g~p tron& cac t!t
..a kh Khai tb!u, Tha:t am, Ph6 nuy, Khac huyit Nuc huy!t,
TI1~u at. · ' ·
..
2I. Ngu6n goc ljch sir
s6 m tro ng sa ch N◊ i Ki nh di gh i ch ep Phe' kinh tao
~. Tu rAt
chung, kh~c huyit, n1:1c
,, nhi~t dAn de'n b¢nh khai thiu, suy!n
d~ lu ~ cua T6 Va'n n6i
huylt va ti!u khat. Sach Kh f giao bie'n
ng: "C ac na m kim v~ tha i qu ~, tao khf h.ru hanh, ... b~nh dau
-ra
ng◊ t, vii ng h~ su an da u kh On g xo ay ch uy!n dugc~ khai nghich
d6 t
ch C nguyen chfuh Icy d~ lu ~ cu
a T6
. th~ m chf ra ca ma u" . Sa L\)

g n6 i: "P ha t ch un g kim ul t, ... tao kh f hru hanh, nguoi dAn

► VA n ciin
ng ·k ha i ng hjc h" . Sa ch Kh i qu ye 't lu ~ cua T6 Van di chi
. mic chu
di nh i¢t va o Ph ~, tru ye n tha nh ea ch tieu". Sach Ngu
ra: "TAm
uh d~ lu ~ cu a T6 Va n ba n lu ~ rA ng:" Thai l~nh cua
thucmg chf
, nh i¢t kh .f h~ xu 6n g, Ph e' kh i the o l!n ", c6 tha di n de'n
Thi!u am
ng "S uy ~n no n mu a, ph at s6 t ph at ret , hi t hoi, mui chay
~ chu
tic mi ii" . M 9c Ph e nu y ph e' un g kh ai th!u thll'(Jflg km
mau ho~c
luge n6i rang: "Nhi¢t t~
b~nh m~ch ch ~g ttj sach Kim quy ye'u
. thuqng tieu, gAy ra khai la Phe' nuy"
, "M~ch Sac Hu la Ph!' nuy",
ho a hln h kim , Ph e' kh On g du gc nh u~ , dAn de'n Phe'
da chi 'ra ~o
di~p teo quit ma_thanh Ph~ nuy, ma dJc
diem m~ch tuqng la Sac
ng Tong Chinh dm Kim
va Hu. Sach Nho mOn slJ thAn cua Trua
rang Phe' la: "Dau tat ca
da chi ra biiu hi¢n lam sang cua tao ta tht
kh6 p, diu m~ t ra m6 hO i, ph at s6 t ph at ret, bl phu .khO rap, nOi
cac
t ng ua nh o, d~ i ti~ n b{ ke t, ch ay nu ac miii". Sach T6 V4n
cac n6
en ca ng uy tn b¢ nh th6 'c cu a Lu u Ha Gi an thl ch or ing : ,;Kim
huy
thu ¢c thu a.in , ma tfn h I~ nh tt la ha n-thlp", trai vai phong
tao tuy
hoa v~ y, kim tht, 1 ho a ul t, kh On g c6 kha nang phat ra Am
nhi¢t
thanh, tuc la tao hoa thuong Phe' c6 th ! d! n den m!t ti€ng.
ng hai tie't "Thuang
Sach Chung nhan m~ch ttj doi ·Minh tro
quy D'i1P nguyfn nhan
tao khai th!u, tao hoa su y! n nghjch", da

SINH B~NH LY VA LU ~ Till T~ G PH

~ 155
 _cua chun g tao nhi¢ t J?h~ Ph~ khai.. s~y~ n la: "Thi~n hanJi
kh!c nhi~t
. , tao theo hoa. boa, Phe h! tao lam ,, khi
tdn thuon. tao
. cti!m chU'llg ~ g IA: Mi~n g .kh~t mlnh n6ng , ti!u ti~n gd: d~ ·
suyen khai km nghich, mAt db m01 SC, kh6 khac drun rn h O nt,
. • . .. , ~C tUQn
da ph~ thAy Tao T~t, ho~c S4c D~, ho~c tha:y -Tr~ l'.t • g
thly Phu ctp, da lam phon g ph ..u< them n¢1. dung bien ch, ~c, ho!c
;
, · ll'ng cua
Tao nhi¢t ph~ Pht.
Sach Lo~ chung ttj tai _dm Than h n6i rAng: "Tao ph~
O
tr!n, ~t thira Ph!, thAnh tao khai . Tron g Ph~ c6 boa gAy ra ho
khan. N¢i ngo~ hgp ta, Ph!' nuy g!y ho kh~c nhO." Cho r!ng tao
nhi¢t thuong Pht c6 thi d!n d~n Ph~ nuy. Sach Y hQC tArn ng¢
cua Trin h Truo g Linh da chi ra rang : "Tao hoa hun d6t Ph~ kim
,
ho khan khOng c6 dAm", phcp di!u ttj n!n nhu ~ tao,_cho dung
bai Ou thlu tan gia Qua l~u, BOi miu , Tri ma.u, Ba tir nhAn". Sach ;
1

Huyet chung lu~ cua Duong Dung Xuyen I~ ti~n th!m m¢t
buac chi ra rAng: '~Ho khan... Ia.u ngay than h Phe nuy" , bai Thanh
1
tao cuu ~hl thang chu chua b~nh a:y. 06 la nhun g phucmg . l
~
phap di!u ttj va bai thu6c cho d~n nay tr!n Ia.m sang vAn duqc :
ung dtµ1g.

2. Nguyen nhAn b~nh

a. Da ph&i la do mua thu nang lAu ngay khong mua, bi cam
thl;l ta tao nhie. t cua km hAu
. khO rao, xAm l!'n vao Ph!.
b. Carn th~ cac lo;µ ta khf phon g nhi¢t, hoa tao thaong tan,
n¢i thuang Ph~ ab!n trong .
 1
•• c. Ph! tAn b't rue, cam th1.;1 nhi¢t ta, din dc!n Ph€ kinh tao
·. hi!t. Nbtr sach Huy~t chung ht~ n6i rAng: "Ph ! t~g tan htr,
hoa
·.~·xam Ja'n, dAn Mn ho khan" .
.{J. PhAn tfch chCmg h~u
Pht la ki~u t~g , tra nhu ~ ghet tao. Nlu vao thoi l~nh cua
mua thu cam th1:1 ta tao nhi¢t, hun d6t tAn djch, Ph! m~t s1:f thanh
nhu~, c6 th! dAn. d~n b¢nh chung khai thau. D~c di!m Iain sang
. la ho khan khOng c6 dam, ho~c la ft dam keo dfnh kh6 kh~c, miii
kbO h9ng rao, ho nhieu thl dau ngl!C, ki!m c6 phat s6t SC/ gi6, dAu
tum do, reu Juen vang mong ma khO, m,c h T! hai Sac. Dieu . ttj
. . .
. n!n thanh Phe' nhu ~ tao chi khai. Ch9n dung bai Tang h;µili
thang gia Tien h6, Cam thao, Cat ·ca.oh, ho~c cho u6ng Thanh tao
·cuti Pht thang gia giaJ11.
Ngo«µ cam ta thu tao, ho~c la nhi¢t b~nh da qua han h~ lam
t6n thuong tan cijch boa tao, tao cu6p Phe' tful, Ph6 m~t S\f tuy!n
giang, khf ung aH◊i y~m, thrulh d~o ma:t nhu ilhu$fl c6 th~ xu,t
hi~n thanh am khan, th~ chf m,t ti6ng, y!t hAu dau rat, mi~ng
. khO mili rao, ho~c kiem ho s~c khf nghjch, ch(t lum. do reu luoi
. vang ft tAn djch, m~h T6 Sac ho~c Phu T~ Sac. Dieu ttj nen th.anh
tao Nhu~ Pht. Ch9n dung bai Thanh y6t ninh Ph6 thang. .
N~u ta tao nhi¢t ult Ph6 Iau ngay, lam hao thucmg Am tan,
tao hoa hlnh kim, Ph~ khOng dugc nhu nhu ~, d~n nOi Ph! di¢p
kho heo, ma thanh Ph~ nuy. Thfy cac chung ho nhO ra b9t dai
keo dfnh, hoJ~ c6 Ihi mau, miii va y!t hfu khO rao, mOi d~ rang ·
kho, mi~ng rao luai khO, m,c h Hu ma Sac. ~ach Lam chung chi
·~am Yan n6i ralJ.g: 11PM' nhi¢t khO nuy, thl thM 1¢nh thanh tuc ..
· e,ng harm, thuy tinh phAn b6 khOng d~u, Ty khf tuy tan, tan

SIN HB~ LYV ALU ~TJl !T~O PHS 157

dich dugc dua l~n Ph~, ma Ph€ khOng nhfrng khOng
c6 kha n

=~
l\I tu6'i t~ tu nhu ~. ciing khOng c6 kh3. nang dy rira a~n
trhig
l1;1c phu, dua tAn dich ra Mn ngoai bl mao v~y. m~ tan d\ch
1
dQng C1 trong n~ c. bi nhi~t nung na'.u, bi6n thAnh bQt
dai, ~
ph ~ vao Ph!' g!y ra khai, nhO mai khOng khoi. .. ".
Di~u ttj n~n
nhu ~ Ph i tu Am thanh tao. Cho u6ng Thanh tao cuu Ph~
thang,
M~ch mOn dong thang. ·
. Ta tao nhi¢t hun d6t Ph t _l~c c6 th! ga.y ra kh~c ra mau
. Th~y.
cac chung ho kh~c dam c6 Ian
mau, ye't h!u kh6 va ngua, n~g thl
dau n~ c, mi¢ng mui khO rao, chl t lucri. do reu vang
mong, mach
Phu sac. Dieu tri n~n thanh Ph i nhu$,n tao, sinh tAn chi huy .
' '

lt, cho
dung bai Ta b~ch tan hay rang h~ thang gia giam.
I

Mui la khi tu cua Ph~, tao ta lam tOn thuang, da ph~ la

tu
mi¢ng mui m_ a vao, tao nhi~t tp uc, Pht, xOng l~n ·khitu mG.i, hun
d6t m~ch l~c ma din d~n mui xut f huy tt, lo mui n6n
g rat~ Phi
ma:t sv thanh.tuc thl ho s~c ft dam; Nhi¢t lam tOn thucmg
tan cijch
khi tn cho mi¢ng khO h9ng rao. Vao luc nay n!n dung phe
p thanh
nhi~t nh u~ Ph~, lucmg huy~t chi huy~t. Tuy!n chQn bai
Sa sAm
m~ch dOng thang, Ta b~ch tan gia vj.
N~u tao boa hun d6t Ph~, Ph~ tAn bi hun d6t khOng
c6 kha
nang pha.n b6, c6·th~ xua':t hi~n phi~n ·tao khat nuac, mi~
ng khO
lucri ·rao, ma thrum b6n
. h ti!u khat. Chfnh nht t sach Chang nh!n
m~ch tri c6 n6i: ·"Nguytn nhan do Tam ti~u tao boa, ho~c nh\lng
nam boa v~ thai qua, tao kb£ ho ~h hanh; Ho~c nhung nAm h~
ban, tao hoa quy~n hanh, ho~c ha thang mua thu, tao khl
thai q~a.
Tao.hoa t6n thuong·con nguoi, b!n tr~n thl 'phi!n khat mu6 6
n u ng
nuac ...". Ngoij ra con c6 th! thi y ti!u ti¢n nhieu l!n, d6
la t!O

158 H0I D0N OY HA NOi

 ----· --- -- - -- - -
- · - ·· ···-- -· - --·- - -- ---·- . -- - · ·- -- -

de'n khf
itt fu nau b Phi , Ph~ m~t. cai quy en ttj ti~t, anh hua ng
a. u6n g nu6'c .tuy nhi eu, nhung khO ng th! hoa thmb t~ dich , I
.
0 f
~y cijch d6n xu6 ng ben duai gAy ra. Die u ttj nen cam han nhu ~
~' tharm nhi¢t sinh t~. Ch9 n dun g bai Tieu khat phuang, Nhi. ·
. .

dOng thang, v.v.

T6m 1~, chung tao nhi~t ph ~ Ph~ tuy c6 th! thly t~t b¢n
h
ng
·khac nhau, biiu hi¢n lA.rn sang cung_c6 rlt nhi~u d~c dic!m, nhu
dtu c6 cac chung h;~ d~c trung la_tao thAng_thl kho.
Qiung tao nhi~t ph ~ Ph ! th~ y a ~t b~nh sa ky, trun
g ky,
g thl da ·
thu◊c th1:1c chu ng; K1u Uln djc h t6n thu ang nghiem tr9n
mua
phhi la chu ng hu nhi eu thgc ft. Ph ~ nhi eu la pha t sinh vao
thu nruig nhi iu mtra ft, la miia cua khi h~u khb rao.

4. ChAn doan phan bi~t .

a. Cl11mg Ph~ ~ hu v6:i chung Tao rihi¢t ph ~ Ph!': Ca hai
ng it
chung nay deu c6 th! thiy cac chung tr~ g nhu ho khan khO
giang
dam·, y~t tao Va kha n ti€n g do Ph€ m~ t S\T tu nhu~n, tuy !n
mit chuc, c~ pha i phAn bi~t. Chu ng Ph t ~ hu thu ¢c
am tan cua
g c6 ·
Ph€ khuy hao , hu sinh n¢i nhi¢t, la do n¢i thucmg•.gAy r~, cOn
th! ·do chung tao nhi~t ph~m Ph! lAu ngay khOng khoi, ton hao
Phe' am ma thanh, ca b6n mua trong nam d!u c~ th! phat
·sinh.
Tr!n lfun sang c6 th~ thiy chu ng tr~ g ~ bu n◊i nhi~
t nhu sot v~
chi~~, ra m6 hOi tr¢m, hai go ma do, ngii TA~ phi~n nhi~t,
m~ h
~ ~ -E
Tl Sac. Di~':1 ttj nen tu' Am gia ng hoa. Qu fug tao nhi¢t ph
da phfu la do cam thu ngo ai ta gty ra, b¢nh trlnh ng!n, da
phail
Phat h¢nh vao mu.a thu khf hau khO tao, khOng· ' hit chdng tcyig c?
· 0 mot loat
' c6 thi thly bitu · •. ·
cua din hu nOi nhiet tren 1am sang · Phep tn ntn
11
· ·' ' .
tri¢u chung ''Ta o thang thl khO" .. "Tao thl nen nhu

- -B$NH~-:t-:;.
-- -- -- -- -- -- -~·-SINH !1 <OJIP~H£f'-l59
·Y::-;V~A-;:LU~~lN1rruru,.Ti~N
thanh ·Ph! nhu~ tao. Hai chung nay hu tlrgc c 6 kh .
kh6 phan bi~t. . . .ic nhau, khong
b. Chung Phong nhi~t xAm ph~m Ph~ v6i ch
ph~ PM: Hai chcrng nay v6 phuong <lien Mnh nh~g 1'ao nhie1
bilu hi~n lam sang c6 rirt nhi6u cho gi6ng ~hau
. d .. th ,
d;
~ co ~i
, u la do L
th1:1 ngo~ ta gAy ra, ~u a:y cac chung tr~g nhu hat CCllll

kh "- ! th , Ch-<..... Ph nhi P s6t so 04

ai6
'11 !u. on_g
uug · ¢t xa.m ph~m Ph~ thu¢c cam th 1

phong nhi¢t, ho~c ngo~1 ~am phong han, uit le.ti ma hoa nhiet \I ta
ra, tren lam sang l!y kha1 th!u, kh~c dAm vaIJ.g dfnh, y6t M~
chay nuac mill lam d~c tntng, ph'11 nhi~u gap vao mu d au,
ty
· · a Ong
xuan. Di!u ttj n!n sa tan phong nhi~t, tuy!n Phi chi khai. Chung
tao nhi~t phcµn Ph!' tuy do ta phong nhi~t hoa tao thuang am gay
ra, ma da ph~ la cam thl} ta tao nhi¢t. Bi~u lµ¢n !Am sang 14y ho
khan khOng c6 dam, ho~c dam .ft ma dfnh, mut mOi, y€t h!u va
ltrai khO tao lam ~c tnmg, d¢t xult dtra ra chit kh6, da ph~ thly
the de
avao thoi di!m ctia thu tao. C6 lty d6 phAn bi¢t.
c. Chung lucms tao xam ph~ Pha' v6i chung tao nhi~t ph~
Ph~: Hai chung nay cung· la tao ta lam thuO'ng Ph~, deu thiy cac
chung tr~g tao lam tdn thuong Pht· tAn nhtr ho khan khOng c6
dam hq~c ft dam, h9ng khO mOi rao. Chang lucmg tao xam ph~
Phl da phfu thty a cu6i thu gi6 tAy huu hit, thai diim khi h~~
kh~ tao. Bieu hi¢n lam sang 14y kh~c darn laing va it, ~hat sot
phat ret, khOng m6 hOi, dau diu, r~u him tring mong ld_lOng
. . ~~
nhu~, mach Phu Kh!n lam dac tnrng. Di!u tti nen tuyen .nh·
· · hat s1 .
bi!u, boa dAm nhu~ t.io . . Clul'ng tao nhi~t ph~ Pht ~ nbitt,
vOO mUa thu nAng nhi6u khOng mua, thai diim khl On tbitn, ~
ciing c6 the do luang tao hoa nliiet
• ma.
thanh. Biiu hi~n lareuit I·"~
L,&V'

kco dmh, trong dam c6 IAn mau, mi¢ng khat ngVc dau,

1 ~" . . .
ul\, l"\I\Mn v 1-1 l NI\T ·
 ~a khO, m~ch Sac. D
· i~u ttj nen th ~ ph~ nh u~ tao.
:vAng mbng
c6 th~ can cu vao d6
Hai chung nay wih .thu¢c m¢t han m◊t nhi¢t,
l, .. '
_; phan:b1~t. .
un g Ph 6 ho a · th ug ng cO ng v6 i ch ung tao nhi¢t ph ~
.. . d. Ch
ca c ch an g tr~ g nh u ho
. }lit: Ca hat -chung na y deu c6 th~ tha:y
u, ·mi¢ng khO, khan ti!ng
. khan ft dam, ho~c trong d ~ c6 Ian ma
tr!n· lAm -sa ng ca n ch u y ph an bi¢ t. Chung Ph6 hoa thu<,111g
· v.v,
la do .bo a. tir tro ng sin h ra , la m sa ng l«y ·Chung tr~ g hoa
. ~ng
nh u kh ai su y~ n tho gA :p, da m va ng ft ma dfnh, dau
. nhi¢t ung thj nh
bf ... lam d~ c tnm g. Di ~u ttj ne n thaith Ph!'
ytt hAu; m~t do,. ti¢ n
un g tao nh i~ t ph ~ Ph 6 la do ng ocµ cam tao ta ma gAy
- ta hoa. Ch
ra, 14m sang Ia:y chung tr ~g tan bi t6n
thuong nhu mfii khO h9ng
mO i ltroi kh O tao lam d~ c tn tn g, xu th ! nhi¢t nhy h~ . Dieu
rao,
~ ttj n!n thrum tao nhu$fl Phe' c6 the
phAn bi¢t.
n Ph e' vm ch un g tao nh i¢t ph ~ Phl:
e. Cluing Ca bo a ph ~
~h un g .n ay kh ac nhau, nhung d~u c6
. ~ ~nh ~a n b¢ nh ca cu a h~
th hi~ n lam ..
sa ng la ho kh an , kh ,c ra mau, dau ng\tc,
f i thty bieu
cfu phai phan bi¢t. Chung Can h~a ph
'1lt Phe' da.ph4n la do Can
ho a, ho ~. ng hich p h ~ Ph ! gA y ra, ha y con gQi la "M¢c
u{t boa
hoa h1nb kim". ·aumg tr~g IAni sruig tiy ho wng C<1ll ti'mg ~~'
i h, ng l!c sll'O'll dau iih6i, T4 m ph i6n hay cau gi ~.
ho s~c kh ng ltjc
rn g. Di 6u ttj nM .blnh Ca n giai. ~!~
, :¢ng d3ng; ina t dO lam d~ c tn
,ho !. Ch .ling tao nhi~ t ph ~ Ph!' tJu, l4'y h ·
anh PM giruJ g
kh an kh On g c6 da m m ien g mf ii khO tao lam-~c tnrng,
ttrgng
llla ~1
ho •
i chung n
a Y
khOng kh.6
0ng thty .chun' g cu., a Can .kinh, Ha
'
l,.L
.
Phait b.
l~t' . .

JRITA.TANioi°PlPttar1 61
. ~--~ -;:::-
-- - -LYVALU .i-;-;-;i:;J,.NYTTR
--~ - : - sINHB$Nff ' .
.
IV. Pil i HOA THl1QNG ·C6NG
Chung Ph~ hoa thuq ng cOng la chi bieu hi~n b~nh ly du(n
tac dtp1g bai c:ic lol)i nguyen,nh ~ .gAy. b~nh xua:t hi~n hoa ~:
bite PM, Ph€ ~t s~ tuyen rue. b1eu hi~n cMng tr~g I.Am s~g
.
la;
chu y~u cua ch~ g Ph~ hoa thuQng cO~g Khai ngltjch g!p, tho
suy!n cip, khOng c6 dam ho~c dam vang dfnh, kh6 kh~c, nJng thl .
trong dam c6 lan mau, kh~c ra -mau, ye:t hiu khO dau, mi~ng kho
mi~ng ding, ho~c thanh Am khOng cao, ho~c khan titng, miii thu
n6ng, th~ chf canh mfii ph~p ph6ng, dau ng\Yc .l~ .sang b!n
Imig, phat s6t m~t do, deµ ti¢n khO k~t, tieu ti¢n do Iit, ch«t luoi
khO do, reu luoi vang tao, m,c h Sac.
· Chlhlg Ph€ hQa thUQilg cOng thu ang thly trong cac t~t ~nh
nhu Khfil tha:u, Suyen chung, Kh~c huytt, Hung th6ng, Th~:t ~.·

1. Ngu6n g6c ljch sir

Sach Khl giao bi~n d~ lu~ cua T6 V~ n6i: "Cac ·nrun. boa
v~ thai qua, kin vi~m thu hru hmm, Ph€ kim th\\ ti, ngum
dAn
mac b¢n
.
h nguqc, thi!u khf kha i suyen". 'Sach Am ducmg bi¢t lu~ ·
. .
cua T6 V~ chi ra ring:· "Am dG:u tran h ahen trong, duang qu,y ·
r6i a b~n ngoai, ... Mc l~n ·thl hun d6t Pht khi~n cho ngUM ta
,. . . '

suy~n tha kho kh~". D6. la :Pht boa th~ ~ c~ng ~!n dtn khai
suy~n da dUQC ghi chep tu r«t
.
sam. . .
· MQc Pht nuy Ph~ ung .khai th« u thuQng ·kb{ b~nh m~~
chung ttj sach Kim· quy y~u luqc dai Han n6i: "Nhi~t. ~ thllQll~
· ti~u, d!n din ho ma thanh Ph~ nuy". Nhi ~t ~ thu ~g tieu,·Ph6 bl,
hun d6t, klu nghtch ma than h khai, khai l~u ngl y t6n thucmg Ph!
thl thanh Ph~ nuy. ·

162- H(>1 DON~ y HA N¢1

'
;.
 'I

-~~- ·: rnrcmg Tong Chinh deli Kim k~ thua quan di!m cua sach
-~ Oi kinh, c, trong sach Nho mOn s1:1 than da chi ro µiem mC,t buac:
~Hoa thira la'n Ph€, _kh~i suyen ung at a ben tren, .kh~c va ch4y
irac Qliii c6 l!n mau, th~m chi th!t khi!u d~u xu!t huye't". D6
'c la ~ao "Hoa khai".
·. -Sach Crum ·Nh~c toan thu dcri Minh da chi ra:" M!t tie'ng c6
th! do hoa ta xAm ph~ ~h~, thugng tieu nhi~t th~ gAy ra." Sach
aiung rthAn· m,ch ttj blnh lu~ d~c. diem chung trsµig boa nhi~t
thlicmg -Ph! khai ·suyen la y~t _h iu khO tao, mi~ng rao mOi khO,
phi~n tao suyen khai, m6i khi ho thl tQ' ra m6 hOi, an vao dtrgc thl
giam, -r lt hay tai phat; luc nfng· hie nhy, m~t do ti~n bf, m,ch da
ph~ Ur H6ng Sac. Sach Ly hu nguy !n giam l~ cho rAng trong
d~ c6 Ian mau, dtP ~ai d~u la tu uat hoa thuong Phe', dong thai
con ..chi-' ra~ nlu khon·g di~u ttj smn, dan dln Ph! kim bj ton
thuang, hoa thjnh. huy~t ngltjch, thanh kh6i thatlh phi!n, kem theo
~am ma·ra, ~ting c6 khi khO.ng c6 dam cfing ra, nhcrthl th!'y vao
budi sang, n~g thl th'y lien tyc. Tue la trQng chung kh,c huye't.
Sach _~ . Y-~P tru6'c cua Vuong LuAn n6i: "Cd cht b~nh cua
khai t¥u xuat huy~t la th~Qc Ph~ th1,1 nhi¢t ta, ta khf dttqc nhi~t
m~ hi6n hoa, hoa tltjnh thi Am huytt khOng y!n, theo .boa ma
th4ng l!n M~c Hoa sach Ttj phap hQi thl dua ra phuong phap
II.

. nen giang hoa thanh kim~ ·chQn bai thu6c Gia.vi c,m li~n nhj tr'11
thang. Sach Xfch thuy huy~n cha.u cua Ton Nhlt Khue cilng chi
ra rruig: "Ho ra mau la do boa ult a trong Pht, dieu trj n!n thanh
~l giang hoa, khai u,t tieu dam, Khai chi thl huylt cilng chi
v~y" · Da ho sung them phtrang phap dieu trj cho chling Phe' hoa
tbuqng cOng dAn dln kh~c _ra mau, Ph~ nhi~t dugc thanh, hoa

. ..____ --LY~ ~v-::A- L-:-:

...._$NH m
-:;:-.=--= ~:::O:-:P:::88;:r-- 163 .
=-=r:::
- - - - - - - S I N H _B UAN
 dUO'C .giang xu6ng, tuy~n tuc binh thuang, thl ch1Yn
. . "\Ilg kha;.
kh~c huy!t ti, h!t. · . · th(u,
Cac th4y thu6c doi Thanh nh~ thuc d6i Vai ·chun . .
. dZ- d , J{ hi d . , ). , g Pb~·h l
thtrq.ng cOng an fn yot u a~ ~gaa vc1 ma:t _ti5'ng, no· d. Oct
. ,l Ung CU
chung Ph! boa tlnrgng cOng ra:t phong plu1. Nhu sach ·y h a·
truyfn n6i rhig: "N€u y€t Mu ngU'a ma ho, Ia khi hoa nhi:
Chan
Ien v~y. Hoi\ mu6n phlit ma kh6i Mc Ien tnr<'tc, hai kh6i XOng x0:
y~t, h!u
.. gA~ ~a". S"'ttCh rn....- thi thong n6'1: _"Nx.
J.1u~~ . • Y ,
g vao
cu y6t h4u bi pita
ho~ khlm ti!ng_ va dau, la boa ta 1:1a:t b~ thuang Pht, nguai xua ·
cAu kim flu.re Mt minh". Sftch La .thj. Mi u6'c y ldnh clla Li. ~ ·
Cttang .da chi ra ba.i M~h mOn dOng thang c6 th~ ttj boa ta xrun
ph~ Ph~, hoJc ~ai thiu suy!n c&:p, thuqng ti~u nhi~t th~·thl
khan ti!ng. Sach ·Y bi6n thl cho rAng: "Hoa hlnh ki:ffi, c6 th~ gay
ra y~t h,u ngt'ta, ho khan khOng c6 dam, ho nhi~u ·thl Ph6 Iac
. . bi.
t6n thuang ma .xua:t huyit v~y, niu la thlu thl ki!m c6 dam, trong
dam c61in sgi ~uy!t, ·cung la huy~t cua Ph~ l~c!'. Sach Bit cu·~
ban lu$fl ttj chung b~o boa hue Ph~: "Mua h~ boa nhi~t b& l!n,
suy~n cip .ma khai, m~t do s6t v~ .chi~u~ m~ch H6ng B~. cho
u6ng Hoang li~n giai dQc thang". Nhfing loi ban cua cac th4y ·
thu6c d6i vai nguy!n nhan, tri~u chtmg, m~ch~ va phep.ttj cua
chung Ph~ boa thugng cOng hgay cang duqc hoan thi~n. ·
2. Nguy~n nhAn bfnh ·
· .a. Ngo~ cam ta hoa nhi¢t, bac vao b~n trong Ph~. .. .
b. Ta phong han·ph~ Ph~, ~lt S\I tuy~n -giang·, u!t l~·ma
·hoa nhi¢t ho, hoa, ·hoa nhi!t hue Pht. . .
•
c. Ngii_chi hoa hoa, hoa ·hlnh kim.

164- H¢I£>0NGYHAN¢I
 . .
::tj; PbAD tfch chung h~il
,;:-.. .

· Vi tn cii~ Ph : CJ tr? ng n~ gc , la'y thailh nfo hl). gifillg 1am

;;
t hu e Ph e, qu yf n th an h tuc bi m !t chuc, Ph~ khi
_, ; thuan. ·Hoa nh 1¢
vm bo a nh i~ t ng hi ch len gA y ra khai th,u, s~yen tho tho
. . ·cun~ 1

c6 dam, ho~c dam it

.
. '

i~t th ua ng tA n th l ho kh an kh 6n g
;:, gip; Hoa nh
; M iii la kh i~u cu a Ph €, yt t hA u la cua ngo cua
~ ·. vang d!nh kh 6 kh ~c
l mi ¢n g mi ii tho ra n6 ng, mi~ng kho
·,-. hO hAp, Phe' ~ un g nlt i¢t ·th
da u, th~ m ch f ca nh mi ii ph ~p ph 6n g. Luc nay cAn n!n thanh
;' hqng
a, ch i kh ai bl nh su y~ n. chc ;,n .du ng bai Ta b~ch tan gia
/ ta Ph € ho
m
:_~ Hoang cAm~ Tr i m !u , ho ~c Ta Ph ~ thang, M a h~ h thang, Ca
! . thao thang·gia gia.m. .

u ng o~ ca m l9 c dd m, ch ua du gc tuy~n giai, u! t I~ ma
N€ .
ton thuong Ph ! l~c,
.

hoa nh i¢t ho a ho a, ho a ~h i~ t hu n d6 t Ph t, lam

hu y6 t th an g Ien , xu 4t hi¢ n b~ nh chung kh~c ra mi u ..Th iy
hoa tAi
ch un g nh u kh ~c da m va ng ke o dfuh c6 IAn mau, ho~c
cac tri¢u
mau; sa c hu ye 't do tuo i~ mi ¢n g kh 6 mi¢ng khat, dau
kh ~ ra _nhi~ u
h9ng, d~ ti¢ n bf ti~ u ti¢ n do , ch ft do
luoi. r~u lum vang, m~ch
.

Ho~t Sa
.

c. Di eu .
tri ne n th an h ta
Ph t ho a, kem theo chi. huye't.

9n du ng ba Ta
i b~ tan
~h }:ig p va i Th~p khOi tan. ·
Ch
h Ph~ hun d6 t Ye't h, u va
Nt u ta ·hoa nhi~t di -th eo du an g kin
H¢i. ytrn, c6 the d~ de'n m !t tie'ng
. Thly cac chung thanh Am
ca o ho ~c kh an tie 'ng ~ h9 ng kh O va dau, mi~ng dAng mi~ng
khOn g
n an h ta Ph e ho a, ch ie'u c6 Phe' Am. chqn dung
khat. Di~u ttj ne th
thang.
. bai M~ch mOn·dOng .thang, Minh kim
. . . . . . , · h O
a nh1·tt lam ung Phe',
ThA ac
c, ng\l'c, n! u do ·
Ph t cu tn1 tro ng
suy!ri th&·g! p gap, a.oh hu an g de 'n khf Cd gAy dau n~t!~· '"
~a kh!
. .. ke theo suyen
t·· g, m
n~u chung nhu: ho dau xuyen sang lun

:i~rt65
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_IN
S H B-:eNH~~L-:;;Y--;;VTAr.iLUrJJ}.N~TiiRJr-ITi~N<GJIP;j
_
 g!p, trong dam c6 Ian mau ho~c kh~c ra mau, ti!u ti~
k&, cMt hrai dO reu vllllg khO, m~ch Sac. Pb.ep t:tj nen·~dO d;i bi
tilt Ph~, Iy khi chi th6ng. Cl19n dung bai. Luong ca~h ta anh nhi~t
, · ·. n hoac l'
Ph€ thang gia M◊c huang, Dan b1. · a
. .
Chung Ph! hoa thuqng cOng ph~ 'rthi~u·la g~p tron
ky ngo~ cam nhi¢t b¢nh, thu¢c chung th\TC nhi~t. g tnlng
. .

4. Chin do,n phfln bi~t

th1t<]Ilg con&: Hai chilng nAy ~iu

a. Qubtg phong JU1!¢t. xam ph~ Ph~ voi chung Ph! h ··
th!y khai th!u, khl!-(: dam
dfnh, kh6 kh~c, n~g thl suyen tho, c~ mui ph~p ph6ng, v~
v~: .
phuang di¢n b¢nh nhAn b¢nh ca cfing c6 m6i li~n .h~ nh{t dinh
Chung Phong nhi~t x~m ph~ Pht la do ngo~ c~ pho~g·nhi~~
xam nh$.p vao Ph€ v~, khie'n cho Ph~ khl mit tuyen thong gAy ~..
thuQc bieu chung. Biiu hi¢n Iain sang bieu chung ta:t thly phat s6t .
sg gi6, m~ch Phu Sac. Clnmg Ph! boa ··thu~g cOng, c6 th~ do .
chung phong nhi~t xAm ph~ Ph! ti!n them niQt buac ma thanh;
ciing c6 th~ do ta phong ban u{t I~ ma·boa nhi¢t, .h~~ nhi~t .
buc
Pht g!y ra. Bi!u hi¢n lAm sang chung tr~g cua ly chung la·lchai
suy!n tho g~p, mi¢ng miii tha ra hen n6ng, ng\{c dau xuyen sang
Itrng, yet h~u khO dau, nuac tiiu do, d~ ti¢n bf ket. Cai tren di~u
ttj nen sa tan phong nhi~t, cai dum ta
di!u ttj nen thanh Ph~ hoa..
Hai cai nay m◊t bi!u m◊t ly; muc dQ nhi¢t c6 n~g ~~ khac
nhau, khOng kh6 phAn bi~t.
. .
b. Chung dam nhi~t ung Phl vqi chang Ph! boa thuqng
cOng: Ca hai chung nay d~u la chung ly th\fc nhi¢t, .bi~u hi~n lrun
sang d~u c6 thi th!y nhi~t quly r6i Ien Phe sinh · ra khai ~~u,
kh~c dam vang dfuh, n¥tg . thl hO. hAp g!p gap, chAt.lum:do, xn~ch

l 66 HOI DONG y HANOI

-
~;

?·sac. Ch&lg dam n~¢t ung Ph! I_a do ~am ~¢t ca:u k!t vai nhau,
·\tarn nghen ti~ Phe l~c gay r~, b1~u hi¢n _chung, tr~g IAm sang la
', · l!Y nhi~t dam ung th!nh, kh~ su__y~n c6 t1€ng dam kho khe, nhieu
~ dam vang dfnh, vung ng\}'c b1 ddy lam d~c trung. ChU'Ilg Ph~·hoa
·.'•.:_ thttQ'Ilg c6ng da ph&l la do hoa nhi¢t buc Ph~, Phe m4t s1;t thanh
··.· tuc gAy ra, bi8u hi¢n lrun- sang chung tr~g boa nhi¢t ung thµih la·
._ lly khai nghich tho g4p, ~i¢ng mfii tho ra hai n6ng, mi¢ng kho
· · mieng ding, y€t hffu khO dau, cha:t lum do, r~u luai khO lam d~c
·. ~g. Cai tren dieu ttj nen thailh nhi¢t hoa dam, cai dum phep ttj
. ntn thanh ta Phe hoa. Can cu vao d6 c6 thi phan bi~t.
~ . .

c. Chtfug tao nhi~t ph~ Ph~ v6i ~hung Ph€ hoa thttc;mg .
cOng: Ve phucmg di~ chung tr~g cua hai ·chung nay ·c 6 ch6
tuang d6ng, bi~u hi¢n lam sang deu c6 th! th~y ho khan khOng c6
dam, ho~c trong dam c6 Ian
mau, khan ti~ng. Chung tao nhi¢t
ph~ Ph~ ph~ nhieu la cam th\l phai ta tao nhi¢t cua mua thu ma
phat b~nh. Chung · tr~g lAm sang c6 th! th~y trui dich bi t6n
thuang nhu h9ng kh◊ miii rao, mOi luoi khO tao. Dieu ttj nen
Thanh Phe nhu~.tao. Chung Ph~ hoa thuqng cOng da ph!n la do
ta l1:1c dant' k:hOng dugc ttiyen giai., u~t leµ ·hoa ._hoa gAy ra. Bieu
hi¢n chung 1!~g lam sang la hoa nhi~t ung thµih nhu khai suy!n
· tho gffp, ytt hAu khO dau, mi¢ng mili the, ra n6ng, n~g thl canh
' miii ph~p ph6ng. Di~u tri nen thrulh nhi¢t ta Ph~. hai chung ~ay
kh~ng kh6 phAn. biet. .
V. PHONG
.
NiiIET
. PHAM·
. PH£
. Cl)ung pho~g nhi¢t ph~m Ph~ hay ·con g9i la Chang phong .
!* 0
t~p kich PM, chmi.g h~u Ia chi do ta phong nhi¢t xam ph~
Phl h¢, d!n_d~ri cOng nang Ph6 khf tuyen tuc bi chu6ng ng~.

-----
- ---------- -----"."'." --:-----=- :;~::-::::~
TT,t>;~- 167
sINH B~NH Lv v A LU~ TRl T~o Pnr.
 Cluing tr~g lAm sang chu y€u cua chtmg phong nhi~t Pha
Ia khai thA'u dam d~c, sic va.ng ho~c-trAng, phat s6t h .. Ill ~g ·
·· , en so 1·
khOng mo hOi hoJc c6 it mo hO~, dau dfu dau .hQng ..· &6,
, x .~ . " , tnii1 cha .
nuac· dQC, mi¢ng khO mu6n Uvng ntruc, <Uu va rla lu~ ,do . Y
Ium trAng mong ho~c vang mong, m.~ch Phu Sac. ' r!u
~ung phong ~~t ph~ ph~ thuang thly trong cac lo .
b¢nh nhtt cam m;i.o, KMi th/lu, Suyen chlin.g, Ph! ung, 'TM~~
Kh;i.c huy€t, Ni;ic huy€t, Ty uyen, ThuY thiing. . Arn,
1. Ngu6n g6c ljch sir
. .
~ach Thich Nhi¢t cua T6 Van n_6i rfuig: "13¢nh Ph~ nhi¢t, ro
rang tnrac .ti!n khai b~nh tu bl mao, sg phong han, m~t tr~~ lum
vang, ~inh n6ng. 1:fui¢t diu ~anh thl suy~n khaj, dau Ian toa ca
vung ng\ic xuy!n sang lung, khOng tha dugc. blnh thuang, da~
d,u khOng cbiu n6i, ra m6
hOi ma ret''. D6 la d~c di!m ch1mg h~u
cua phong nhi¢t ph~ Ph~ da dugc ghi chep tu rtt smn. M9c Ph€
nuy Ph! ung khai thtu thugng khi b~nh m~ch chung ttj sach Kim
quy yeu luge doi Han da ~an lu~ ve
ca ch~ b¢nh v~ ~c di!m
chung tr~g cua phong nhi¢t ph~ Ph~ dAn d!n Ph! ung, di c~
ra rAng: "Ph! thuang bl mao, nhi¢t thuang ~uy!t m~ch. Phong An
nau aPh~, thl lam cho ngucri ta ho, ho khan suy!n tha, h9ng_khO,
khOng khat, hay nhO b9t dai, luOn ·luOn ret 11lll. Sau khi phat s~t,
huy~t vi the ma ngung tr¢, !p u thanh nung, non mua ra rihu chao
. ,
loang". M1;lc Phong nhi¢t h~u sach Chu b~nh nguy~n h~u lu~ cua ,
Sao Nguy!n Phuang doi Tuy da tuang thu~t .ti .mi qua trlnh phat
b~nh va di!n bi~n b¢nh Iy cua·chung phong nhi~~ ph~m Ph~, cho
r&lg: "Khf phong nhi¢t truac ti~n theo bi mao xa.m ph~ Y~ .;
Ph!'.... ma chung tnµ1g khi~n cho nguai ta SQ gi6 1~, .chay nttOC /
:.
~[4
·,,
-~
-~.i
l 68 H0I DONG y HA N◊I
 .
.

~-- ntrdc , mu,.,1·• Sau tuba d~n nam ngay , khOng duac tinh tao la
·.· At .
.· rn vA Sau bay tam ngay thl nu6c mfii xanh vang kh~c ra tung
·y. mi¢ng mu1 ~ N ~u
- · tho at ra d ugc. thl tut. ,, khOng xuit
·· nhtt theo
· _c1:1c~UdC thl t6n thttcmg .Phe', bi~n thanh -khai th!u kh~c ra.
.
mu
ra .
•..- II

roau v~y .
. Sach CO kim y th6ng doi Minh da mieu ta nguy ~n nha.n va
., ch~g tr~g cua phon g nhi~t khai thiu la: . "T6n thttong phon g
~ nhi¢t, nhu chung h~u Dong On, troi nen I~ nhung leµ n6ng,
·. ,ngucri ta cam phai, thl dau d~u h9ng sung, khai tha:u hQng khO".
I Ciing .cful .ph.ai phAn bi~t chun g khai. do phon g ban. S~ch Thro
· b¢nh Iu~ ~ua LOi Phon g cho rAng: Phong nhi~t, phon g On va
nhi¢t b~nh d~u khac nhau , thuQc mua xuAn nen am ma 1~ qua
n6ng, la khOng
.
dung khi h~u, bi cam phai. phon g, trong phong t4t
kiem nhi¢t khf, cho nen g9i 1~ nhi¢t b¢nh v~y .... Ma luc ban dAu
han ft _nhi~t n~g han, dali diu nhu hon m~, ho~c nhieu m6 h~i,
. ho~c kh4i th!u, ho~c mft do, ho~c nuac mfii vang, r!u htm vang,
~ch tai Phu Sac". Dieu ttj tnrac tien·n~n tAn luong giai. bi~u.
.

2•~guyen nhAn gay b~nh

a. Ngo~ cam ta phon g nhi~t, xam phcµn vao··Phe.
b. Ngo~ cam phon g han khOng duqc giai, ua:t 1~ hoa nhi¢t,
. phcµn vao
trong Phe'.

3. PhAn tfch chun g h$u

. ti!n Phoiig nhi~t Ia duong ta, ma ta ph;µn vao phlin tren, trU~C
dau
Phi.
;;:n
vao PM, khie'n .cho PM bi ult be', m4t di ~IJ tuy!n ~UC,
cam m~o phong nhiet bi~u th1;1c chung. Th!y cac,., .chung
.

. at s6t an . .
n, g, hoi sq phong ban, tic miii~ chay nu6c mui vang,

"----------------:-:--=:-::~-;;;r-: 169
SINH B~NH LYVA LU~T RlT~ OPHE .
minh n6ng khOng m6 hOi, dau d4u,.dau h9ng, mi¢ng khat
, ,,,~c khai thiu dam vang, reu lu&i vang mong lllU6n ..
uong fivU , • • • ' ' , Illc:tch Phu

61. o·l eu tri. nen. tAn lucmg g1ai,1 b1~u, ch9n · dung bai. NgAo lei~
l)(!C,
.
tan. Ntu ta:u ly thlla hb, thu◊c the v¢ duoog kht,ng b~n, lai b' u
ta phong nhi~t, thl clan Mn biiu chUilg phong nhi¢t,.c6 ~acl~/un
chUllg nhu phat s6t, hoi sq phong h~, c6 in6 hOi, dau dAu ~~
th(u , hong
. khO mi~ng. khat t.v.. Luc nay . n!n phat tan phong etai n h i•'

chieu c6 a.m tAn, cho dung bai Mao Vl thang, Tang cue &ii v .. , .
. ' .v.
.
Phong nhi~t ph~ ~h~~; P~€ mtt S\t tuyen· tuc, nhi~t trung :
b6c t~ dich din dtn k.ha1·thAu, khf_lc dam vang d~c., ho kh~c darn ·-.
khOng 1¢; Ph€ nhi¢t tAn thuang, thi mi¢ng khat h9ng dau, thuong. , .
kem theo chung ~~g biiu chung nhu dau d~u, minh n6ng, S<}'
gi6, ra m6 hOL J)ieu ttj nen sa phong ~hanh nhi~t, tuyen Ph€ boa
dam, ch9n dung bai. Tang CUC Am.
Nlu phong nhi~t xa.m ph~ vao b~n trong, nhi¢t khf ung .
thµili, Ph~ km thuqng ngltjch c6 th~ d!Q _d6n chung suyin. Bi!u
hi~n lam sang la suyen tho gdp gap,' th~ chf canh miii .ph~p
ph6ng, kh~c dam vang d~c, kh6 kh~c. ctieu ttj nen thanh·nhi~t giai ,
biiu, tuyen Ph! blnh suy~n. ChQn dung bai Ma hcµih th~ch cam ··
thang. N!u ngo~ cam phong h~, Ph6 kinh bi xAm ph~, phong
. han an nau hoa nhi¢t, hi~p v6i thip Iim ung at Ph€.khi€u, ~p ul~u
nga.y, nung na:u thanh Ph! ung; Ho~c la dp ngo~ .cam phong
nhi~t, phong thuang bi mao, nhi~t thuang huytt m~ch, phong
nhi~t ph~ Ph!', x~ nh~p vao huylt mf_lch, phat th~ chung Ph~
ung. Tha:y cac tri¢u chun.g nhu phat s6t sq 1~-, khai th!u da~ :1
nmc, ho nhi!u thl cai:ig dau nhieu, ho hdp khOng lqi, c6 khi nhO i
ra h9t d1:1c, dam dinh luqng ft kh6 kh~c, mi¢ng khO h9ng rao, r!u · !t
luoi vB.llg mOng, m(lch PhU Ho(li Sile. D6 I_a do phong nhi~t hun j
.,

.::-~:;··
.,

170 H~>I D6No y HA N◊I . ·X•

:11
·~
 tan pho~g
-. d6t Ph t, Ph~ ma:t. ~~ tba nh tuc gA y ra. Dieu
ttj n~n SCI
kie u tan gia Ng u
ohi~, boa dam gu u d❖c. Ch 9n du ng bai Ng an
rinh thao, v.v.
i ytt h~u, Ph t
Ph ! la cir a ng o cua Arn tha nh , Ph~ khi thong .v6
~g bao v¢ Am ·thatlh. .
m~ch thOng v6i H◊i ylm , H¢ i _ylm c6 tac dl}
urig _bl Yl t hiu ,
Phong nhi~t ph ~ Ph i, Ph ! khf kht>ng lgi , 1~
·ho~c la Am thanh
thl d¢t ng¢ t mi t tiln g, ho~c la kh an tiln g,
nhi¢t nhu ph at s6t sc;,
k.hOng cao, con ke m the o bie u chu ng ph on g
. I~ , dau dau , mi¢ng kh at, <Mu va rla luo
i do , reu luoi vang mong,
¢t, tuy !n Ph e'.n hu ~
m~ch Phu Sac . Di eu ttj n~ n sa gia i ph on g nhi
Am tharth. ChQn dung ba i Ta ng cue
am gia thuy~n y, Nguu
bang; v.v.
th~ dan de'n
Nlu ng o~ cam ph on g nhi~t, htin -d6 t Ph ! l~c c6
kh~c ra mau. D~ c dii m Iai n san g la kh ai
thl u ng ua hqr~g, trong
dam c6 ~An mau, 111:i¢ng khO mfil rao. Di~u_ttj n!n sa pho ng tha nh
tha ng.
Phe, ninh khai chi huye't, cho u6 ng Ta µg h;µili
kinh, lam ung tac
N~u ng o~ c~ bie u nh i¢t , nh i¢t ult Ph€
Kim qu y chAn ngOn
miii kh ltu ·c6 th! gly ra Ty n1:1c. Nhu s,c h
mAc b¢nh Ty nvc" ·
lu~ cua T6 Van n6 i rin g: "M ua xuAn hay
ChlIIlg tr~ g lam sang li'y mi ii k:hO chay ma
u_mui~ mi~ng kh6
ng. Di iu ttj nen thanh
h9ng rao, ch it Iuoi do m~ch Sac lam d~c t:rU
g ba~ Ta b~ch tan.
tilt Ph ! nhi¢t, luo ng hu y!t chi huy!t. Chqn dun
stJ thOng I~~ miii
Nt u :~ho~g nhi~t x!m phcµn Ph€, Ph~ m! t
dQc
.Ia khie'u cua Ph!, Phe' kinh phong nh i¢t bun d6t l!n tren, ~¢ t nlu
thj ~, bu n d6 t Ty khi~u -m ~ tha nh chu ng Ty uyen. ~ r
ung
n6i: "Miit khOng
sacb V~ b~ h h6i xuan ciia Cung Dlnh Hi~n c6
0
 ngui tha'y mui thorn th6i, la Ph€ kinh bj phong nhi~t v~y' ... Ma d~
di!m lAin sang la: Mui chay nuac d1:1c ho~c nuac mili van ·~
., h rat, kh6 x1' ra, txac mu1
vj tanh h01,· keo din -· khOng thong, g,
khotnui
ngui thAy mui vi, dau d~u, phat s6t nbieu hon.sg I~. di!u tri nng
tan phong thazlh nhi¢t giai d¢c. Cho_u6ng Ngan ki~u _tan di than~
Thanh tan su6ng ty thang gia giam. '
Ph€ chu rue giang, cOn'g_nang thong dieu thuy d~o, la thuqng
ngu6n cua nµ6'c. Phong nbi~t ph~ l!n trtn, Ph~ mAt SQ' thatm ·
tuc, Ph~ km uAt be, .khOng c6 kha nang thong di6u thuy d~o phat
thanh chung thuy thfing. Chung tr~g lrun sang. thAy dc)t nhi!n mi
m!t va m~t phu thiing, phat s6t sq gi6, khai th~u y€t hiu strng do,
tilu ti¢n do va it, Di_~u ttj nen tAn luong tuy~n Ph€, thanh nhi¢t lgi
thuy. Ch9n dung bai°B~ch mao can thang ho~c Tang _cuc ;Am gia
Ng9c m~ tu. ·
Cluing _phong nhi~t xam ph~ Ph! c6 dAy du d~c diem
:hung tqmg nhu·Ph€ khf }gtOng tuy~n thOng va ~iiu chung phong
1hi¢t. Ca b6n ~ua trong napi d~u c6 th! phat b¢nh, nhung i:nua '
f-,ng xuan hay g~p hon. Phat b~nh kha nhanh; thuang thuang la !•
.,
t~P Cl ngo~ cam nhi¢t b¢nh S<1 Icy' thu¢c hieu nhi~t th\{C chung..

i. Chan doan phan bi~t ,i',

a. Chung tao nhi~t ph~m Phe' vai chung phong :nhi~t x~ ·l {

h~ Ph6: Chung tr~g lam sang cua hai chung ~ay c6 ch6 tucmg ~
6ng, dtu c6 ·the thty kl)ai th~~, phat s6t hcri-sq l~nh, mi.~ng khO ~l
1i~ng khat; V~ phuang di~n b~nh nha.n b~nh co ·cung c6 \iin h~ ~j
:n~t tbi~f vm nhau. Chung tao nhi~t·t )h~ 'Ph~ \a do tao ta g~y taa

· ~ ·
ta:
\)~n\\ \ai c6 \h~ c\o l)honi nro.~t.\\.oa tao tnucmi ~ ch".1~t.n b~ .
· h1rho khan ·
ma thailh. Tren !Am sang c6 th! th4y cac chung tr~g n .

172 H◊I D~NG Y HA N◊I

 .
::,..} .
mili mOi va ltrai
,
•

ij]. 1t m a df nh kh 6 kh ~c ,
~-kh6og c6 dam, ho~c. da
1 ~.-

ng th u¢ c ph ai "T ao th. Ang thl khO''.

'~kh6 rao, hc;,ng kh6 khan ti€
c6 th e tha:y cac
p h ~ P hi tu y cf in g
r. Cluing_phong
nhi¢t xAm
n nh u m i~ ng kh 6 .k h_a t nuac, nhung chua dt n muc
. chung thuong tA
ng ta n. Th eo . m ua kh i- h~ u phat b¢nh cho thiy,
. .d◊ Ph€ tao thuo nh v~ m ua thu, chung
e" da ph & i ph at b~
. :chung tao nhi~t ph~m ph the ph~t sinh, ma
ht t
_ hl ~6 n m ua d~ u c6
.. phong nhi~t xAm ph,pn P th i "T ao thl n!n
~u ttj
.- ..~ua ~uan nhi~u hem. Y~ ph ua ng di ¢n di
h ~ P hi d~ ~u ttj ne n th an h nhi¢t nh u~
nhu", chtfug tao nhi¢t p
xa m p h ~ Ph € thl nen thanh
tao chi khai, ma
chung ph on g nh i~ t

nhi~t tuy~n Ph €, ch i kh ai ho a da m . C 6 the p h ~ bi¢t.

da m nh i~ t un g ~ e' v6 i ch ung phong nhi~t xAm

b. Chung
nh an va ca ch e' b~ nh cua hai chung nay c6
p h ~ ~h€: V~ ng uy en
i nh au , ch ung tr ~ g !A m sang c6 ch6 gi6ng
quan h¢ m ,t thiet v6 g ph ! c6 thi do
¢t. C
· hung dam · nh i¢t .un
nh au cAn phai phAn bi
P h t ph at ~
- ~ n Ien m a th ~ , la do nhi¢t
. chung phong nlri¢t P .h ~ an h_dam, dam vai_nhi¢t
tA n~ Iu y¢ n ta n ~j ch th
.. lam ton thuang P h!
ma
thaiih; C un g. c6 do the
t6 the da m thjnh, I~ cam
c4u kt t l{li -nlu~t ca'u kl t gAY
dam u ,t ho
_ a nh i¢t, da m
phai phong nhi¢t; ·Ho~c
lAm sa ng 14 y kh
_ ai th ~u da m nhieu, tieng ~~ n~ g
ra. ·Biiu hi~n d_i y, rt u lum v~ g
c, ·h un g. ea ch ph i~ n
d9c, khac dam vang da· · nhitt xAm.
·
· · c lam da c tn m g. C hu ng phong
nhot, mach Hoat Sa s~y~n, dam v~ g d f~
ng c6 ca c ch dn g nh u kh ai
p h ~ Ph.e' tuy cd , . ' hm , nhtr phat s6t Sd· Ca g16
.
. d nhung c6 chang t,rang cua b1!u c ig
Jc, m ~c h Phu ~ c.. ,.,-< ~
~, di u va rl a hr oi do , 1
l~ , mfii chay nuoc du. . , khai binh suyc:n, tng u i

it t bo a .da m , ch i ' tnc'A;u ch,'uu

tr~n di~u tri. n~n th ai lh nh . . t hi kh · · a1
. sa phon g t~ n nh i~ t, tu ye n Ph ·c
du6i th l n~ n
va di~u tri c6 cho k:hac bitt. .
.
- ~ ~~- : -;TUL~Y~V:IALlL Uu)~~TRlRJ;:TAN ~GIPPH1HSf'- 173
~.
-
- - - - - - - -- - - sINH B.l?l·u.. .
 c. Chung Ph€ hoa thu9'?g cOng ~(Ji chung phong nhi~t xam
ph~ Ph€: · Ca hai chung .deu -c6 ~! th4y ~a~ ch~g tr~g nhu
khai tha:u thb gdp; mi¢ng khO hQng dau. Chung phong nhi~t xarn
ph~ Ph€ chu y€u la nhi¢t t~ biiu, a.oh huang t6i Ph~ va Ph~ h~
XU .th~ nhi¢t ·va khai suyen n6i chung so v6i chung Ph~ h~l
.thuqng cOng c6 nby hem, cung kiem c6 bieu chung · phong nhi~t
nhu phat s6t, hai sq phong han, ni~ch P~u Sac, v.v. _Di!u ttj n~n •
thanh nhi~t tuy~Ji Ph!. Chung Ph~ hoa thuqn g cOng c6 th! do ta
phong ·nhi~t, ult 1~ ma hoa nhi~t ·hoa h~a, ap ·hue Ien Ph~ g~y
ra, .
ciing c6 th! do ngfl chf hoa hoa, boa hliih kim ga.y r~ bi!u hi~n ra
m¢t phai ly tht!C nhi~t chung. Um sang thA:y cac tri"~u chung nhu
kh~ ngbi~h tho·ga:ij, ,suyen c4p, ·mi~ng mui tho ra hai n6ng, y~t
hiu.khO.dau., nuac ti~u vang, d~ ti~n bf k!t, ch!t lum khO do, r~u-
luoi .vang rao, m~ch Sac. Di~u t.tj nen thanh ta Ph€ hoa. Can cu
vao d6 c6 th! phAn bi¢t.'
. .
d. Chung phong han thuc. Phl vm. chung phong nhi¢t xlm
ph~ .Ph~: Ca hai. chung
.
deu la do ngo~ ta xAm' ph~ vao. Ph~ h~
.
g!y ra, tr&t Iain sang deu c6 th~ th~y cac chung q~g nhu khai
th4u,°~b suy!n, phat nhi~t;· sq pho~g h~, de.miii v.v, nhung tfnh
cha't c? phA:n bi¢t. Chung phong ban thuc Ph! hay thu❖c pho~~
han ph~ Ph!, Ph! khf khO~g tuy!n thong. thiy cac tri~u. chung
dam
nhti khai th~u,. dich trong loang s!c .tring, h!t hai, chay nu~o
mfii, dau diu mlnh n~g, phat s6t- nhy, sq 1~ ·nhieu ban, reu luai
, ..
trang._mong, m~ch Phu Khan. Di~u ttj nen sa phong tan ban,
tuyen Ph€ chi khai. Chung pJ}~~g nhi~t xAm ph~ Ph! la ~o
P?0 ng nhi~t p~~ vao Ph~, Ph~ m«t S\T tuyen g1:ang g~y ra, biiu
1
~ ¢n lAm _sang la khai thiu, kh~c dam vang d~c, hQng khO va ~au,

174 - H◊I DONG ··:{HA N◊I -

 . <•·. 1
uac due, phat ·s6t, hai SC/ gi6, dau va ria luoi do. Hai
~; · ..i chc1Y n ·
:·: / rflU .. mOt thuOc han m¢t thu¢ c nhi¢t, khOn g kh6 phAn bi¢t.
~. ' ;.·:Ch,'Wlg
1..u~
naY . ·
·'1-

i ,•~·-DA,M TROC TRO PH f . .

-. 'VI
I • t
. .

t Cluing dam trQC trct

Pl?,€ hay con .g~i la c~un g dam thip trb
:} :_: . € chtmg dam trQC nhi8u Ph~, la do dam th!p _ung thµili, lam trb
·tPh . ao dan de'n chun g h~u Ph€ kh.f mlt S1:1' tuyt n giang. Biiu
1~i., d
tr! 1UU
.t:
• ~I 1 '
·tn-I~ sang chu yeu la: khai th!u tho suy_~n_, nhi!u dam
: ", :~ tr&lg va clinh, titng ho niµlg d1Jc, khi,tc duqc dam thl ho
, t.,;-._ giam, vung ngl!c phie n diy, an kem , r!u lum trang day, m~ch
... ,,., . .
~ :\·. - Nhu Ho~t.
Cluing Dam tr9c trb Ph~ thuan.g g~p trong cac lo;µ ~t b¢nh
nhtr Khai th,u, .Hao chun g, Suy!n chun g, Ph~ tru6n g, Hun g
ty V.V, ·

i. Ngu6n g6c Ifch sir . . . .

M\lc Phe' nuy Ph€ ung khai th~u thug ng khf b¢nh m~ch
thung ttj sach Kim quy y~u ~UQ'C dai Han n6i:" Kha i . tha:u khf
ngltjch, tlurong hay nh6 ra b9t d~, nhun g nlm kh6n g ngu duqc,
bai T~ giac hoan chu chua b~nh iy'". Da dua ;a ban lu~ duqc
, d~c diem chung h~u va phua ng thu6 c di~u ttj d6i v6i chun g dam
· trQC tr& Ph~ gay ra khai suy~ n. ·Mvc Kha i th!u ·p buan g lu~
sach

Nhan trai tnJc chi phuo ng dai T6ng da chi ra r~g : ".Dam nghe n·
tAc H~rig quan, khf·n ghjc h l~n khOng h~ duqc xu6ng, c6ng kfch
ma d¢ng Ph~"., la riguy~n nhAn ciAn d~n khai th~u :
.

d.· . sach Y h9c nh$.p mOn cUa LY Dien dai Minh dem chUllg
atn trc;,c 'tr& Ph~ khai th~u. goi la "Dam khai" ' mieu ta dac
.
diim
ch, .
ung tr¾g nhtr "Ngl.Jc diy nuac· thl ho va h6i h¢p" , "Dam xu!t

. SINH BtNH LY VA LU~ TRl T~G PH:a 175

 , khai chi, hung each da phrui la day", "Nhieu b9t dai c6 thi
th
ra . 1 , Nhi .. th c
la k~t hung", dieu tri n~n ,~ho _uOng . tr4n ,an~ gia Cat canh,
Qua IAu, Hoang cAm, B61 mAu. Sach Th9 th~. ~ao nguy~n cua
Cung Dinh Hien quy l~p ~c diim chung h~u cua dam suy!n nhu:
"Ph! tnr6ng suyen day, ngQ'c vuon cao tho gip, hai ben suon ma
d◊ng; lOm sAu nJnr cai M, hai IO mfii PMP ph6ng, phi~n Iol!n kh~
nuoc,·khan giQng n6i kh6ng ro tie'ng, dam dai tlng tic". M1=1c Kbai
th!u sach Ttj phap h◊i da chl ra _d~c diem cua dam .tr9c tra Ph!
dful d!n khai tha:u la: "Ho~t dQng nhi~u thl c6 ti~ng dam, dam
xult thi t11iu chi", "M~ch tu<;111g Ho~t ho~c Huy~n Sac", Khi dieu
ttj chi nen ttj d~, ti~u tfch, thl khai a, he't. Sach Y ·phtrong khao
cua NgO Tong ciin~ chi ra:" Ttj dam tnr6'c tien nen ly khi, d6 la
ban ve _ttj ti~u v~y, nhung cu6i cung ciing khOng ngoai Nbi tr~.
c6 tac d9ng ·ki¢n Ty khu _thAp la phep ttj t6t va ca -ban nhtt.
Nhung chung km thlJc, thl dung bai. Dtrang thAn thang cling_la bai
thu6c vua nhanh vua nli; I)hang v~y". . . .
Sach ~anh phuang ti¢n d¢c cua Tntang Binh Thanh dai
Thanh eta chi ra ca ch€ b~nh cua chung dam tr9c tra.
Ph~ khai
suy!n rAng: 1'Dam ung thl kh{tr¢, kin tr~ ~l khi!n. cho Ph! Idn
. .

khOng h~ xu6ng". Sa~h Chung ttj hQi bO cua Ly D1:111g Tuy_ cho
rAng: "Dam suyen l~u ngay, c6 the dAn d!n ha~ chung, ~a
_nguyen nha.n la ben trong c6 khf ung tAc, ben ngoai cam phai thoi
· khf, vung each c6 ~am ngoan c~ c«u k6t, ca ba cung hgp 1~, lam
nghen tic lchf d~o, tac d◊ng vao Phe', phat thanh chtfug hao II. . .

2. Nguy~n nha.n gAy b~nh

a. Cam th1:1 ta phong ban thip, de'n nOi Phe' khOng ph!n b6
tAn dtch, t\l thanh dam thip, tra tr¢ aPhe'.

176 H0ID0NGY HANOI .

»r:::: . b. Ho Iau ngAy thi ran g Ph !, ,PM mA't sg ph
an b6 v~ ch tiy in,
sin h r~ da m tr9c. · .
,-'. _:, .thuy thap dinh tl;1 b btn tro ng Ph~ ma
•\
I,'

. c. Ty kh i v6 n htr, ho ~c la do ng o~ th! p
lam kh 6n Ty,. ho~c 'la
;:: do an u6ng khOng di~u d¢ , ho ~c .Ia
do lo ng ~ m~ t nh 9c , Ty Vi bi
t\l a btn trong,
r)• t6n th~ong, v~ boa vO qu ye n, thuy tha:p din h
i.\' ..·ngu ng ~ tha nh .da m, tfch a be n tre n Phe'.
t, ' -
lc;ri, thuy th4p tran
f:... d. Th ~ du on g bat rue, d6ng mb khOng
dam . ~c m¢ nh mO n boa-suy , Ty du on g khOng
f~ Ian , t\J 1~ thru 1h Ho
duq c stroi a'in, m! t ch uc na ng ki¢ n v~ , t1:1 djc h tha nh dam, lam
r: , ,
~ :,

~..- ~itn luy d~n Ph~.

:-:
'
~ 3.-PhAn tfch chung h~u
Ph ! km , Ph ! m! t
Ty 'th !p sinh da m, tfch Jen trt n Ph€, un g at
ai thau. Th ay ca c tri~u
~l! thanh tile c6 th! d! n de'n b¢ nh ch un g kh
fug kh ai fh:!u ha y tai ph at, tie'ng ho n~ g d1;1c, nh i~u dam, do
cht
du gc da rn thl ho gia m, da m ke o din h ho~c·dOng
da~ ma ho , kh ~c
.d~c thanh kh6i, sAc trm g ho ~c ho i xa
m, m6i kh i san g d~y ho~c
ngVc phi~n mu◊n, ke m
sau kh i an thl ho cang n~ g va nh ieu da m,
m¢ t mo i, r!u ltto i tra ng nh 6t, m~ ch Nh u Ho~t. D6 tuc la ba o
An
la ra da m, Ph e' la dv ng C\J ch tia dam. Di tu ttj nen ·
·ry ng u6 n ·sinh
ki~n Ty tao . th!'p, boa dam chi khai. Ch
9n dung bru. Nh! tri n
thang, Tam iir duong_ than thang gi~ gi ~.
Ne'u da m tr<?c ung tAc a Ph6, I~i cam phai
ma tai phat,
ta _
g lqi ma tha nh hao
dam thang kh f nghen, Phe' kh i thang ph at khOn
v¢i, t1:ong h9ng
chung. Tr~n I~ sa~g th4'y cac cbung hO hi p clp
nh u tic tlta, ho~c la no n
c6 tiing kho khe, h~ ng ea ch ph i~n di y
~u da m d! kh ~c , rtu hto i trAng nh 6t, m~ch Ho~t. Dieu ttj
mua, nhi

SINHB8NHLYVALU~TRlTANGPHa
177
 Chon d·"
n!n tao thA'p boa. dam, tuyen Phe' blnh suyen . . ung baj T
cUn
tir dtrang than tha ng hay o, o dam hoan.
tuc, klu n .
N6u dam tn;,c t1' tra Ph6, Ph6 m lt SJ! thruth
-~~h
Jen tren ma gA y _ra chung suyen. Tha:y cac chung· nhu suy~n Iha
.
phai wan l~n d~ th&, khai
VUII~ n~ c nhu mu 6n , tile,,th ~ ch{
m, ke o d1n h sac tra ng , kh 6 kh ,c, th ~ ·chf ho da ·
thA'u nhieu da
nh k- , , Luc nl. u ca.
..."- I -· d' UL, sac tra ng , ma ch Ho at
vw 1g nguc, r8u 1101 ay . - . .. . ay n!n
. ...
tao th4'p.hoa dam, tuy en Phe' blnh .suyen. Cho. u6ng Tam tir duang
.
thrui thang hay D~o dam than.g.
nh suyen keo dai
Ne'u da m tr<;>c ung Ph t gAy ra hao, hoJc b¢
6' tnr6ng; Thty cac tri!u
khOng khoi, c6 the ph at tri in tha nh Ph
i suy~n tho, tha.m ch!
chung nlnr vung ng1;tc di y tnr6ng, dqan ha .
dam, Vj . quan <Uy mt6ng
.khOng the nam ngira, kh ai th!u nh iiu
khf, ki~n Ty i'ch Ph !. Cll<;>n
. ke m_an.. Dieu ttj ne n bo a dam gia ng
m ti:t duang than thang gia
du ng bai .TO tir gia.ng kh i tha ng , Ta
Di nh ijch tir v.v. Vj t:rf cua Ph6 a trong
ng\J'c, ·dam tr9c ung tic a
ng du an g kh On g ph at trie n ma ga y ra Hung ty. ~ieu hi¢n
. Ph!', hu
g Ia ph ien mu ¢n da u nh u th4 t, ho~c dau dAn tai vai
lam san Ilg \!C
hinh th! beo phl, nhi~u
Jung, doan hoi tha gip, chan tay nJng n~,
dam, r~u luffi trAng nh6t,_ m, ch Ho~t.
Di~u ttj ne~ thong dirang
,c, qu et da m kh ai kt!t. Ch 9n du ng ba i Qu a _lAu giai b~ch ban
tie't trc;
h~ thang gia vj.

4. Chin do~n phan bi~t

Chun g Phong ban ph ~ Ph e' v6i chung Dam trqc trb Phe':
a.
Bi~u hi~n Iain sang cua ca ·hai chtmg na
y d~u c6 thi th4y khai .
kh~c dam sic trilng, reu luai trm g ..Clum
g phong·hAn ·ph ~
th_iu,

178 H◊I DONO Y HA. N◊I

,Ph~ la do phong han lam _khach tu ben ngoai vao,.tau ly bi be' tac,
dAn d~n Ph! v¢ kh6ng tuyen th6ng. D~c diem !Am sang lay .chung
phat. .
tr~g bi~u chung nhu_ho dam sic trang, tat kem theo sq I~
. s6t, kh0ng ·m6 h6i. ~n h trinh ngan, thu¢c ph ~ tru ngo ~ .cam.
Di!u tri n!n tuy~n Phe' tan han. Chung dam tr9c tra Ph! .thl chu
ytu la dam trQc ung th!nh, _lrun tro tr~ aphe' gay ra; Ciing· c6
th!
do ngo~ cam phpng h~ , !Au ngay kh6ng duqc giai, Anh
huang
den Ph!, ph! khOng phAn b~ tAn djch, ~ th'p tharlh
dam gAy ra.
u,
· Qumg tr~ g 1~ sang l!y ho .dam s!c trfulg dmh luqng nhie
kh~c duqc ~am .thl_ho giam, vung nggc _phien m_u¢n lam
.d~c
u ttj
tnrng. B¢nh trlnh dai, da ph ~ thuQc phtµn tru n¢i thuong . .Die
kh6
nen tao th4p hoa dam lam chti . ye'u .. Hai chung p.ay khOng
phan bi¢t.
'.

b. Chung Dam rihi~t' ung Phe vm chung Dam tr9c tra Ph6:
Ca hai chung ·nay d~u c6 th~ thiy chung tr~ g dam _tro Ph€ nhu :
khaf thiu tho stiyen; kh~ dam keo dfnh, vung ng\i c phi~n mµ¢n, .
' .
tµ ta
.

reu luai nhat:. Cluing dam nhi¢t ung Phe' da ph&i la do. ngo
n
xam phcµn Ph€, uat I;µ ma hoa nhi¢t, nhi~t hun 46t Ph~ tan, luy~
djch thAnh dam; Hoa.c t6 th8 dam thin . h, dam uat hoa. nhi~.t~ ·dam.
'

ng dam
nhi~t ctu ke't, ung tra Ph! l~c gAy ra; Ciing c6 th8 .do chu
trQC tro Ph!' mat ca hOi di~u tri hoAc keo dai khOng
khoi, d~ uat
boa nhi~t bie'n mA thanh.
<lien Chlhls tr~ g l!m sang lay kh~ 'thiu
dam vang, kh6 kh~c dam, ho~c trong dam c6 lAn ~,u , pbat sot,
mi¢ng kho, reu luffi vang nhat, 1~m d~c tnrng. Dieu ttj nen .tha
nh
nhi¢t hoa dam. Chung·dam tr9c tra Ph6 la do dam tliap
ngan.tra
khi ca~Phe' mat SlJ .tuyen gi~ g gAy ·ra. D~c di!m . lAm sang la
nhi~~ dam sA~ tr~ g, de! kh~c, kh~c duqc dam thl ho giani, ng\t
c

Phi~n mu¢n, kem an, r~u ·luffi tr!n g nh6t v.v, ma khOng c6 hi¢n

~iN HB$ NHL YVA LU~ TRl T~O PHE 1.79

tuqng nhl~t. Dieu ttj nen tao thAp ki¢n Ty hoa darn
. . C6 th! ch4n
doan phful bi¢t.

c. Chung Thuy han x~ Ph t vm chung J) ~

trQc tr& Ph .
hai chUil.g nay d~u c6 the tMy cac chUil.g ~g nhu
kli.i.i.!. Ca
o Ia dolhfu
nhi~u d3.m, sil.c tr&!g. CliUil.g Thuy h8.ll x~ PM da ph4
Th ~ duang hu, thuY tMp dinh n,i <1 b!n trong, ngo
d?ng, thuYN~an thu ~g ngbich Je n~ € g~y ra. Bieu hi¢n
l)i hAn 'fy

Ia:y dam: dai trong loang, lu~ g nh1eu, g16ng nhu bQt, trong h n
14m s:
c6 ti!'ng dam khO khC, m~ mil.t phU thiing, tieu ti¢n .khO
ng lgi i~
d~c tn~rig. Di~u ttj n~n On Ph5 phat bi~u, ta Pha' 1n;l
c Am. Ourn
dam trqc tr& Ph! da pMn IA do ngO~ cam h8.ll tMp
khong du~
; Ho~c-Ia do
dieu ttj, Ph€ khOng-.phAn b6 tAn djch, t1:1 1;µ tha.iih dam
Ph!° gAy ra.
Ty m!t s_1:f ki¢n v~ , tv th!p thaiih dam, nch & tren
n~ g d1;1c,.
Tr~n lAin sang c6 thi th!y cac chung nhu ti€ng ho
nhi tu dam dfuh ~c , dam cijch kh~c ra dugc thi
__ho gi~ , vung
Ilg\ !C phi~n muQn, ·kem an, 'hrgng
dam s~ v6i .chung thuy han
ph'=1fll Ph€ ft hon. Di~u ttj n~n ki~n Ty !40 th!p, hoa
dam chi khai.
Can cu vao d6 ma phan bi¢t.
VII. T~lJY ·H AN Xt PH i
.Chung Thuy han x~ Phe' hay con gQi la chung thuy
ph~ Phe', chung han dm ph ~·-Phe', la chi chung htu han ta -V~
hrut l
1

thuy khf x4m ph:µn t~g Pht ma dAn de'n Phe' _khf khO
ng tuy!I)
g chu y~u la::
thong, han thuy nghjch l!n. M~ chmig tr~ g lam san
Khai th!u, nhieu dam s!c tr!ng trong loang, s~y
!n. c4p khOng ·
m~~- .
nam dugc, ngvc suan d~y tnrang, minh.I~ chan tay .I ~,
mi t phu thiing, tieu ti¢n khOng IQi, ch! t luai ~eo
b~u, r~u ltrq1 :
Phu KhAn. _. ..
trAng tron ho~c trAng nh6t~ m~ch Huyen KhAn ho~c

180 H◊I DONO Y HA N◊I

~
1
Qumg Thuy han x~ Ph~ ~uong th~y trong cac lo~ ~t b~nh
\ ~.- nh\1 Khai th«u, Suy!n chung, Am chung, Thuy thiing, Long M,
•i. 1bfing tnt6ng V. V'

1. Ngu6n g6c lfch sir

Sach. Khai lu~ cua T6 V~ n6i: "N~u nhu han Am nh~p
vao Vi, di theo kinh m~ch l~n Ph~ thl Pht ban, Ph! ban thl trong
ngoai hqp ta lam khach a Ph~, thl phat sinh chung Ph€ khai." D6
la nhung ghi chep tir r~t smn d6i v6i chun.g Thuy han x~ Ph€.
Sach Kim quy y€u luge nhi!u Ian
ban lu~ tai ch1mg Thuy ban x~ ·
· Ph~, cho. rAng -b¢nh chung Thuy ban x~ Ph€ c6 th! dAn d~n Huy~n
fui, Chi am,
H~o suy!n va Ph€ tnrang, ma d~c di~m chung tr~g
la: Ho kh~c nh.6. gay dau, khai nghjch ng6i n;ta ma tho, doan· hai
khOng nlm·dugt, ma hlnh th~ ~u phu, mqa ra bQt dai, khai ma
.. khi nghich, trqng h9ng c6 ti~ng kho khe, ho. ma suyen1 khOng
~ '

khat v.v, Diiurttj R~n phan bi¢t, ch9n dung bai Th~p tao thang,
Ti~u thanh lonk'thang, x~ can ma hoang thang v.v.
Sa.ch Chu b¢nh nguy~n h~u lu~ doi Tuy·n6i: "Th~ hu
khOng c6 kha nang ch! thuy, cho n~n thuy v9ng haIUl, tran Ian ra
ca phu, khie'n cho thAn th! phu thung.· Tran I~ mai khOng thOi,
~ . x~ 1~ l~n Phe', Ph~ bj thuy g!y ra phu, phu thl khf nghjch l~n
I '

ma gAy ra khfil thtu v~y". Dii chi ro ra ring Th~ duang htr thuy
han ph~ Ph~ c6 th! gay ra khai thiu.
Trong m9c Phuang m~ch khai thdu .hCJp tham sach Phung
Thi cAm nang bf I1.1c cua Phung Tri¢u Truong doi Thanh dii chi ra
~ rAng: "Th~ thuy tran Ian Ien tren, x!m ph~ vao Ph~, f:buy khi!n
cho ki~ han, cho nen gay ra.khai th,u. Ph6 km th\l thuong, huye't
mlt cho d\fa, cung c6 th~ gay ra tho
huy!t". M9c Lu~ khai thin

---------- - ----:---;:-:-::-:~=:-=:-~Y-
SINHBeNliLYVA.LU~TRlT~GPH~ 181
 •

ich D¢ c y tuy but mi~u ta d~c di~m cua chung

thuy ban xa Ph
p di~~ tri~
ly ra khai suy6n, d6ng thcJi ciing dua ra phuang pha
11 ra. rang: C6 khai th4u, neu u6ng nhi~u nu6c, thl khOng ti~·:
thuy' "
tran I an I ~n tren, th6~ nhugc khOng c6!
hn dugc, d6 la Th ~ "" .
hA nang hanh thuy, thuy km xOng Ien Ph~ ; Am th ~ n~ g due
g, khf kho~g
ia.c!p bach, li~n t\JC .khOng ng6t, bie'n thien ·v~ tqm
Ti~u thaim
e'p n6i, . phep dieu ttj ctia Tn;>ng Canh la dung bai
>ng, Chan vii thang~ . ·

. ~guy~n nhAn gay b~nh .

· a. V6n c6 ·chung darn Am ho~c thuy thiing, I~
.
cam
-phai ·han I
'

1, han tad ~ d¢ng thuy·am ph ~ Phe.

b. Do an .u6ng khOng dieu d◊ · khi!n cho Ty rrt4t chu

c n~ g

~ boa, thuy thtp t\} l;µ thanh dam Am, dµih tl;1
I~ aPhe. .-
. .

c. Do Th ~ dtrcmg hu, thuy .khOng dugc kh6ng _ch€,

thuy tran
m, dfu den ·hc_i ti~u khi' Am ban hqp vm
thuy Am .thugng nghjch
en Ph€.
'· PhAn tich chung h$u
Neu .Ty Th ~ dµang hu, thuy th4p dlnh ti) a b~n µ-o
ng, 1~
g nghjch Ien
:am phai ngo~ ta, bi~u han din d¢n g n◊i Am, thug.n
>he', Phe' khf khOng giailg xu6ng dugc ma xuA't .bi~n khf
il tha:u.
llily cac chung khai tht u ve mua dong sau khi ·l?i trun
g hrut phat
>~nh ·n~ g th~m, thb g!p, hO h4p khOng 1¢ ,
nhieu dam trong
lttO'I trAng
.oang, s£c trAng d~g b9t, mlnh 1~ lung I~ , r~u
ran, m,c h Te' Huy~n Ho~t hoJc Trfut Huyen. Dieu
tzi nen On
ilh long thailg
Ph6 phat bii u, ta Ph ! tryc Am. Ch o u6ng Tieu tha
gia giam. Ne'u ·T h~ due1ng hu ma thuy han. ·xam
lang l!n .Phi,

182 H¢I OONG y HA -NOI

 sf! thru lh ru e, kh 6n g lam chti duqc khi, thl xua't
, kJtle'n cho Phe' m 4t
nh ie u hi t va o ft, he v ~ d◊ ng thl suyen tho
hi¢n thb ga'p, thb ra
kh ~n g 1¢ , n~ g thi th an th~ phii thiing, chru.
cang n~ g, _tiiu ti~n
T r~ Tc!. D ieu ttj n~ n On du ~g hanh thuy,
Jtroi nh~t b~u, m_c;ich
suye n. Ch .9n du ng ba i Hi le tfch dan hgp v6i Chan
n~p kh{ plnh
vii thang.
, nt u Am dinh tv CJ ng\J'C
suon,
Vi trf cu a Ph € CJ tro ng llg lJC

€ c6 th ~ dA n d! n H uy 6n Am . Bi~u hi¢n !Am sang la

thuy ta buc Ph
tru an g, ho kh ~c nh 6, kh i so ay chuy~n v~ ho' h!p
ngl!c suan dAy
~~ u lu oi tra ng , m ~c h Tr & n. Nhu m1;1c Dam Am
~ thl cang dau ta ng ,
~c h ch un g tfn h trj_ sa ch K im ql iy ye'u luge n6i:
khai thlu b¢nh m
Iu u d9 rig a h~ ·su on , ho kh ~c thl gAy dau,- thi
"Sau khi u6ng nu6'c
Am ". Di ~u ttj n ~ cO ng frl:lc thuy- Am. N€~ s~c
gQi d6 la ·Huyin
g, n€ u th~ ll! c ke m th l dung Dinh
khoe t6t thi dung Th ~p tao th an
ljch d~ tao ta Ph~ $a ng dieu de ttj. .

~ Ph ~ ug ng ngbich, bi!u
N!u nhu Am p h hu ng Ph ~, kh f th
c ch un g. kh ai su y! n ng \l'c d! y; th ~ .chi
hi¢n ia Chi ·Am, thiy ca
c tr ~g trong .
g nh i~ ut sA
· kh~ng nam ngira du gc , ho da m lu gn
da y, m ~c h H uy!~.KhAn.
b9 t, rt u hi m trang
loang, gi6ng·nhu d~ g
D ~ .am _kh ai th iu b¢ nh m ~c h chung tinh ttj sa~h Kim
· Nhu m1=1c
c6 n6 i: "K ha i ng hj ch ph ai ng 6i tt.Ja ma th&, doan
quy ytu luge
m du qc , trO ng nh u ho i ph u, th l gQi la Chi Am Dieu
II.

hoi, khOng nA
am. Ch o u6 ng Ti !u th ait h lo ng thang gi~ giam . .
ttj n!n On Ph€ bo a
Ia n tra n, ng hj ch ltn tr~ n Ph t, · c6 _thi d!n d!n
· Ntu thtiy ta
h¢nh Thuy thilng. Th ly ca c ch un g qi ~t ~a thA n t
.he phu thilng, ho
ai ng 6i tl! a m a th o kh ~n g na m du qc, nam thl cang n~ g,
ng~jch ph
it, thc t ga 'p, sq 1 ~ , vu ng l~ g 1¢ 1 dau. Nhu s~ch
ti~u ti¢n ~e n

P~ 183
SINH B~NH LY VA LU ~ TRI T~
G
 Chu b¢nh nguyen h~u lu$fi c6 n6i rhig: "Th~ chU thuy, Ph! ch'
khi' Toan bu khOng c6 kha nang cht thuy, cho nen thuy· u
. VQng
hanh Ian tran ra ben ngoai ca phu ma th~n th! phu thfin
th§n; mai khOng khOi, llp xam la'n Ien Ph€, ... thi khi nghj!:
gAy ra kbai thiu v~y". Sach Binh_ nhi~t b~nh lu~ ~tia T6 V(n
cfing n6i ra.ng: "Nfun ngira thl ho cang n~g, ap buc l~n tr~n Ail
v~y. C6 cac _lo~ thuy khf, ~6'c tien th4y hoi phu & duai m!t".
Dieu ttj nen On Th~ trq duong, hoa khf hanh thuy. Cho u6ng
aian vfi thang.
Nlu Th~ duang suy_vi, thuy d¢c cOng lac~ c, b~n.trong, ap
buc thuy ngltjch Ien Ph!'-c6 th6 dAn d~n chung _Long b6. Bi6u hi¢n
1·am sang 'la·· ti~u ti¢n luqng ft, th~ chf khOng di dugc, sic m~t
tr~g b¢ch, hmg ci'au, tinh thin m¢t moi, suyen th_ &ng1}'c phien.
mu◊n, chAn phu v.v. M1;1c ~ng b~ sach ~ Nh~c toan ~u n6i:
"Di ti~u ti~n k:hOng thong la Long 06, la chmig t6i nguy cfp v;y.
. Thuy d~o khOng thOng; thl xam Ian Ty Vj m~ gAy ra tro6ng, b~n
ngoai xa.m ~~P ca phu ·ma gAy ra phu thiing, tran Ien trung ti!u
ma gAy ra non mt':ra, 1~ lam lien luy dan.th~gng tieu ma gAy ra
suyen". Dieu ttj n!n .
On dtrcmg fch khf, 1¢ thuy giang. nghjch,
ch9n dung bai T! sinh th~ khf hoan.
Ntu Phe' Ty Th~ duang suy vi, khf khOng _hoa thuy, thuy
han buc Ph! thi dan de'n Phe' Tnr6'ng. Thty ca~ chung nhu ho khf _
·nghjch len, suy!n tha, vlt va thl b~nh _cang tang, th~m chf ha
mi~ng.,so vai, kh~c dani trong loang, m~t va chan phu, th~ cm
phu to·an th4n, _sg I~, kem An, mJt ·me»i tun tai, r~u Ium trAng
tron, ~hit luoi b~u s!c t6i s~, m,ch Tr4m Te'. Sach Onmg ttj h◊i
b6 n6i rmig: "Chung ~he' truang, vlt va thl suy~n. d'y, th& gap,
khOng ngu dugc-. -C6 tntong hgp thuy dlnh khOng boa, Pht khf
• I

l84 HOI DONO y HA NOi -

" , }chOng giang xu6ng duqc, cu u6n~ nuac vao thl leµ non, nen dung
I:~ bai Tti linh tan gia Pinh ijch, Cat canh, Tang bl, Th~ch cao".
=·· Di~u tq n~n On Th~ ki~IJ Ty, hoa am191: thuy. Cho u6ng ChAn vii
: thang hQP v6i Ngo linh tan gia giam.
'
· 4~ChAn ctoan phAn .bi~t
a. Cluing thuy khi lang TAm vm chung Thuy han x~ Ph€:
&nh iy cua hai chung nay tuang t\T gi6ng nhau, d~~ la .do Ty
Th~ ducmg hu, khi hoa m~t chuc nang, thuy djch dlnh t\l CJ Mn
. ti-ong, d!u c6 b¢nh sir thuy km nhu am cht1ng, thuy thiing v.v, va
1~.thucmg la cung xuit hi~n, nhung bi~u hi~n !Am sang c6 ch6
khac nhau. Onmg ili:UY khi lang TAm Ia:y thuy khf nghjch Jen
T!m, liy h6i h¢p lam chu chung. Dieu ttj n!n On duang lQi thuy.
Ch9n du_ng bai Que' chi cam thao long c6t miu 1¢ thang ~ay Linh
qul tru~t cam thang, v.v. Chung thuy han x~ Ph€ thu~ thuy khi
· nghjch l~n Phe', biiu hi¢n IMi sang_l~y khai suyen th& va kh~
nhO lain d~c di!m. Do Am dlnh ~ ob¢ vi vA b¢nh.chung biiu
hi~n khac nhau ma c6 phep ttj khac nhau. N!u Th~ duang hu
thuy ngltjch l!n, xAm l!n ten P~~, bi!u hi¢n Ity suy!n chung lam
~ chu y6u, di~u trj nen n~p kh! quy ve Th~ , Ori ducmg 1¢ ·thuy;
Niu Am dlnh t\l & ng1:1c suan, th~y ta buc Ph~, Iiy Huyen 4111 lam
~c di!m, ·di~u ttj n~n cOng trvc thuy fui; Am ph~ vao Hung
: Ph!, Ph6 khf thuqng nghjch, bi~u hi¢n thanh Qtl Am, dieu ttj n!n
. . On Ph6hoa Am; N~u Th~ duang hu suy, thuy tran Ian ra ca phu,
1
• ngltjch l!n ph~ Phe'; bi!u hi¢n 1iy
thuy thfing lam chu y!u, dieu
· ttj _n!n On -T h~ trq duang, hoa khf hanh thuy, Ii~u Th$11 duang
suy vi, thuy d¢c n¢i cOng, ·boc thuy ·nghjch l~n Ph!, bi~u hi¢n la

--- --- --- _;_ --- --:----:----;::-:::::~~ 6

SINH semi LY v'A LU~ Till r ~G PHB 185
 Long b€, dieu ttj n!n On duang· fch
khi, Jer. i thuy' o~c a,.(
1ng n hi
g ·ch.
Hai chung nay can ca vao d6 c6 th~ ph
An bi¢t.
n xa Pht· .
b. Qnmg da m trQ tra.
c
chUllg nay diu c6 thf thA'y cllc chUllg tr
Ph € v6 i ch un g 'J1luy ba
thru
~g nhu khai. :ai
v.v , vi ph ttc mg di~ n b~ nh nh an h~nh 1.Y.cilng ~ ~
dam s~c tr~ g
nh au . Ch .Ul lg Da m tr9 c trb Ph !' da ph"1 IA do O O .
hll'C1ng }An
thA 'p kh On g du< Jc die u ttj , kh i~n ch o d8ID th!p ~ ;
cam ta hall
ki¢ n v~ , tQ djch thanh darn
nghen tra Ph !; Ho Jc la do Ty m4 t.SQ '

tfch t1;1 l:J Ph ! ga.y ra. Oltfug tiln~

lAm sang IA'y. khai thlu nhi~~
m ke o dfn h, kh ~ dllQ
_ 'C dam · thl ho giam, ng1:1c btµ1g phifu
· da
mu◊n kem an lam d, c tnrhg chu
y!'u. pieu ttj nen tao th!'p hoa
lam ch u. O l~ g Th uy hm r x~ Ph ! da ph ~ la do Ty Th~
dam
hu , thu y Am dln h t\l a be n tro ng , ng o~ ban din dQng, han
duang
h l!n P~ ! gA y ra. C6 th~ th ly da m .cijch trong ·1oang
Am nghic
Iugng nh i~u , m Jt ph u ch an ph u, tii u ·ti¢ n. kh on g 1¢, v.v. Di~u·ttj
nen On dtran g 1¢ thu y. Cu ~eo
ng kh ai th{ u m~ n6i, chung Thuy
th~ nAm 11:gua dugc. Ca hai
han x, Phe' n~ g hon, th ~ clif khOng
i~u da m, nii l1n g ch un g thu y ba n x~ Ph~ nhieu han,
ch ~g d~u nh
bi¢t. Ngoai ra
Iiliieu dam nhu b9t dai, c6 th! IA'y d6 d~ phAn
trb .Ph ! !A u ng ay , lam lie n luy de'n Th ~ ducmg '
chung Dam tr9 c
hjch l~n tr~n Phe dAn d!n
b4t rue, ma din d6n thuy khl Ian tran, ng
x~
churig Thuy han . Ph!; Clrung Thuy .
c6
ban ~t:l Ph ! cfing th~ do•
m, hlnh thanh chung Dam
thuy Am dinh t1:1 ma di~n bi tn thanh da
th_lp tro Phe'.
g Thuy hart x~·Ph!:
c. Chung Th ~ hu thuy tran Ian v6i chun
i chung nay d~u ·c6 th~ th {y : chting tn;mg nlnr phu thung, S<!
Ha
I~ chAn tay I~ , ti! u ti~n ft v.v, d~
u c6 th~ do Th ~ duong bat

l 86 H¢I DONG ·y HA N◊I

 - .

:·:· we, (buy km dlnh t\l b b!ri trong gAy ·ra. Niu.mg chll'llg Thakhon ng
hu
: thUY tran Ian chu y!'u la thuy thlp tran Ian ra ca phu, ma
thAY chung cua Phe kinh. Di~u ttj-n~n On·am Th ~ dtr~ g, hoa
khf
hanh thuy. Chung Thuy .han x~ Phe la ity thuy khf xArri lln ltn
Pht', chung tr~ g lAm sang th!y cac chung nhu khai thlu,
tho
suy!n, nhitu dam dai sic trfulg, ng\fc suon dAy tuc v.v. Dieu
ttj
.
ntn on Phe'.h6a Am, fch Th ~ hanh thuy ..KhOng.kh6 phAn bi~t
. •
l

. vm. HIJYtT (T TRO PHf

. . Onmg huyet utra Phe la chi bic!u hi¢n h¢nh 19·cua Phe
du6i
. tac dtµtg cua cac lo~ ngu y!n nhAn gAy b¢nh, .u huy!t tra
tr~ khi
Chung
d~o, Ph! mAt s\f tuy~n giang, kh{ huyet v~ hruili Icy quJc.
aµg Iain sang ch~ yeu cua chung u huyet nghen tra
Ph! la: Khai.
thtu keo dai hang nam khOng khoi, suy~n the, gip gap, n~g
thi
ho phai ng6i tva khOng n!m dugc, ho~c ho mira ra dam munhu
chao loang, mui vj tanh hOi, ho~c trong dam c6 lin mau, ho~c
m6i
kh~ ra mau, ng\fc phien mu¢n va dau, sAc m~t t6i tr¢, mi¢ng
tim ·tai, ch!t Iuoi t6i s~m ho~c c6 ~6t u huye't, m~ch TrAm Huyen
Sap ho~c Huy~n Trl Ket Deµ .
Cbung huyet u tr& Phe thuong g~p trong ·cac lo~ t~t b¢nh
Kh~c
nhu Khai thin~ Suy!n chung, Phe ung·, Pht lao, Ph! tjch,
i . huytt, Hung t~6ng, Phe' tnran~. .

. Sll
1. Nguon goc lich
. M1;1c . Ph~ nuy phe' ung khai thau thugng khf b~nh m~c~
chung ttj_sach Kim quy ye'u· luqc dm Han n6i_: "Pho~g tbqon~
bi
~ao, nhi¢t thuong huy6't m~ch.' Phong 411 nau b Ph!, tbl ngu
cri ta
SUJh ho, mi¢ng kho suycfo diy ; h9n g khO khOng khat, hay nhd
ra

- - ~ - - -SJNH
--- --- -- ,V
-
-I-I;Ly
- -seN ~A:--: t. . r•M~HTAN~GFf.P~irl87
:-;~
LUl;\l't .I..L"t •
 bQt dii, luOn luOn phat ret. Sau 'lchi phat nhi~t, huy6t bi n
nung n!u thanh ung nung, mira ra nhll' chao loan..,g• -'Ull
trL: gt?ng tr~,
zn6j
· th6ni
thi c6 the chUa duqc, dii thaith . mll thl cMt" . Da brut I
nguyl!n nhAn vA bi€n boll ~nh IY clla nhi¢t Ung (J Phe" ~ :d6i
chun g Ph! ung. · anh
· Mt;1c Khat t:p!u sach Dan K.he tAm phap cua Oiu Dan •
. d"" hi . . "PhJ( ,..c.... ). h
trai Kh!
dcri Nguyen a C ra rang: . c tnruu g mci 0,- ho~c hen hoa
~n phai, khOng ngu dl.l'gc, d6 la do dam hQl> v6i huy6t u lam ~~
ng~ khf ma gay ra b¢nh". ·

M1:1c T~p phtrang sach Sfch thuy huy~n chAu doi Minh ban
lu$fl bai Duang quy tan dong thai chi rarin g: "Dan Ong dan ba
do vip nga ho~ ganh vac n~g , kh6 s"l, lao _I11c tOn thtrang ~g
Ph6, da bj t6n thucmg 1~ g~p phong han thl sinh ra khai thiu,
ho~c la kh~c ra mau den". Lo~ nay la thuQc Tam Ph~ bj u huye't~.
nen dung bai Duong guy tan di dieu ttj. ~ch Y hQC nh~ mOn
cua Ly Dien cho rAng: "Huy lt u ma gAy ho, thl trong ~Qng
thuang c6.mui tmlh, phep dieu ttj ne'u nh~ thl dung Ta b~ch tan
gia Sinh dja hoang, San chi, Miu dan bl, M~ch mOn dOng, Cat
canh, ne'u n~g thl gia Dao nhan, Hon g boa, D~ hoang, khuong
chip lam vien d~ ·u~ng". Sach Clnmg ttj chuAn thing cua Vuong
Khing Duong cung chi ra r!ng : "San h~u 6' huy! t nh~p Ph6, khai
th!u suyen c!p, nen dung Nhj vi SAm tO 4111 d~ di~u ~". Sach
ChU'llg nhan m~ch ttj thl chi ra: "Sau khi ari·no ma vac n~g , ho~c
khi d6i lao dc)ng v4't va, ho~· k~u gao qua to, d6u c6 the
~e'n
cho ~g phti bj t6n ·thuOllg ma gAy ra suyen", c6 tha thfy ~g
phu chu ·y~u adAy "la -~hi ~g Phe'·ma thOi, do thttang t6n mad~
d€n tf huy6t lam nghen tra
Ph!~ ma dac. diim chd'ng h~u cua khai

--;
H◊I;~; :::
y HA :::
N◊I -~ --; --- --- _:_ --- ---
188 DONG
 ... .\ ..
.-:·:;,,-,,
5\ ghjch Ill h3 rni¢ng so vai, nghCn nghC?n thO' g4'p, hcri thb kh6ng
i.¥/
ti€p n6i, ho~c d.au ng\l'c suan, ho~c non ra mau den.
y ~ .
ff\ Sach Huy6t chung lu~ dai Thanh lay Huy6t u trb Phi chia
:~~~- ra lam hai lo,µ hlnh chung h~u la Huylt u x~ lfu .P h! va _u huy!t
_":.'·: gAy ho. Chung Huy6t u xAm lAn Ph6 ~ khai ngh!ch suy!n tho,
,:> miii nhtr bi am·kh6i, .mi¢ng m!t sic dens~, dung bai ~Am tO 4m
\ di bO Ph6-khu u, d6ng then con chi ra vao luc nay la chun:g h~u
: nguy cap, ·n!u nhu non ra mau tuc la ~h m¢nh da bi de do~, da
c_ phfu la·do u huyet xAm la'.n km d~o. N6u Ph6 bu hai tho gA:p gap
~, thl dung bai d6 rit t6t. N€u Phi tht!c khf bi nghen tAc thi khOng
nen dung thu6c b6 Phi, nen khu cai o, khi6n cho khf luu thong,
- thl m6i c6 th~ s6ng dugc. Bai Dinh 4ch ~~ tao thang gia T~ m¢c,
de
B6 hoang, Ngfi linh chi, D6ng ti¢n chua b¢nh nay. C6 th8 tha:y
huy€t u xain Ian Ph~ la chi huy!t ly _kinh, tuc la .Ph6_xua:'t huye't
hlnh thanh huy~t u lam nghen
. .
tic khf d~o, .khi~n cho Ph! khOng
dugc chu khf, khOng c6 k4a nang thanh rue. D~c dj~m _cua huy!t
u g!y khai la: Khai ngltjch l~n, .phai ng6i t11a ma tho khOng nAm
. .
dugc, r!t gi6ng chung Thuy Am xOng len Ph6. Duong Dung
Xuy~n d6i vai ca ch6 phat b¢.nh di ti~n hanh phan tich: "Bqi cai
khf d~o cua con nguai ta kht>ng th! ung tAc, b!n trong c6 uhuye't
thl tra ng~ khf d~o khOng thruig giang duqc, la l!y ung ma gAy
khai. Khf _ung tuc la thuy ung, khf c~ng tac la thuy la nhu v~y.
Thuy ung tuc la dam ~m. Dam Am lam cho huy!t u tro tr~, thl tran
P~~ vao Ph! kinh, _khi_dung ng6i _·thl Ph€ bao phu, u ~uy6t duqc
6
d ~. xu6~g, thl khf d~o v!n con chua bi tnrang ng~ !Am, cho nen

~:g
~ai ciing khOng n~g. Khi nAm thl 11 huy6t chuyen ngugc leµ, lt;li
1~ ch~
nghen t!c, Ph6 di~p lf ~6ng !en, cfillg kh6 dimg
· ' Phai ng61 a,a d~ tho kh~ng thf nam duqc". Ngoai ra trong

SINH aeNH LY VA LU~ TRl T~G PHE 189

 ·sach con chi ra: "Lao da sinh t:rung,· do u huye't hoa r
h . hi , , a, lao trun
khat, trong Ta.m U'1t UC en p en, sac m,t trgt do trot tr'
• Jt. ,,
g
h9ng ngrla khOng chiu n6i, khai tMu khOng ng6t'. kh~g, lrong
bitt mUi thorn th6i, di~u ttj nen dUng Nguy¢t hoa hoan ;: nh~
slit trupg". Um phong phu them n◊i dung ella chlJ'lig II hu ~IPM
PM. Slich Cluing ttj h◊i b6 dii chi I'O d~c di~m cUa II hu ~t tr6
khlll cl.ng: "Trong ng\tc nhtt bi nghCn tic, h9ng c6 mUi ~ h::y
c6 mliu den". Slich Ba:t cu ~p cho clog: "Cau gi~ th} khi nghi~~
Ien, tfch huy!t a ng\J'c suan, khai thd'u keo dai khOng kh6i, ~Oi
khi ho thi cuon cu¢n dau", da chi ra d~c di~m chu.ng h~u cua Can
u~t khf tr¢, c6 ~e
dAn de'n uhuy!t trb Ph!, di~u ttj nen dung Hoat
nuy!t Am. . . .
2. Nguyen nhAn gAy b~nh
·a. Khai suyen lAu ngay, Pht khf ·hu hao, khf hu ·huyet tr~,
b¢nh lAu ngay nh~p vao l~c hlnh thanh chung uhuye't trb Phe.
b. Tdn thirang do va'p nga ho~c ga.nh vac n~g, ton ~uang .
Ph!' l~c~ khi!n cho a huy!'t tr& Ph~. Nhu m9c T~p phuong sach
Xfch thuy huyin -chAu n6i rang: "Do garih ·vac n~g ho~c v4p
. nga tdn _thuang, v!t va kh6 s&··thuang t6n Ph! t~g, ... u huy6t o
Tam Ph!".·. .
c. Nhi~t ta xAm ph~ Ph~, nhi¢t thuang .huye't m~ch~ nhi~t
ung huy!t u. Tue nhu m1:1c Ph!' nuy ph! ung khai th!'u thugng km
b¢nh m,ch ttj stch Kim quy y!u luge n6i r~g: "Sau khi c6 .
chung
nhi~t, huy!t vi th! ma.ngung tr~, sue ktt tharlh ung -nung". .
• •. I •
•• ' • • • •

d. Ult n¢ · thuang Can, Can khf ult lc!t,. huye't v~ hanh

khOng thong sq6ng, Ph6 l~c bj u nghen, Sach Xfch thuy huyen

190 H01 DC>No v HANOI

 .'
l ~h!U n6i: ·:;au gi~ tich huye't <J nggc suon, khai thiu !au ng1ty
y, .• kbOng kho1 . ·
' . .
~;. _ e. D~ thdp n_ghen,_trb Ph€, khi. ca khong thong lQ'i, huytt
·: v~ hanh bt tra ng~, _cu61 cung dati de'n d6ng b¢nh dam u, huye't
;:, utrb tr¢. ·

~-: 3. PhAn tfch chung h1)u

'· · Khai suy!n !Au nghy, t6n hao Phe' khi, khi hu huy€t v~ hanh
; .trl tr¢, Ph! l~c bi ~ nghen,. dan ~e'n ~ai thiu keo dai hang nam
khOng khoi, ho~c trong d~. c6 Ian mau, hoac. .
khi ho· dau Ian ca
vung 081:TC, ch!t luoi tfm t6i ho~c c6 n6t
.
u ~an, m~ch.
Trrun
. Tri
Sap. Di~u t:tj_nen b6 hu th~ng l~c, ninh Phe' chi ~ai. Cb9n dung
bai B6 Ph! thang hqp.vai Duong quy .tan v.v~
. Ntu u huye't trb P~!', thanh ~uc m!t quy~n, khf nghjch l~n
tr!n c6 th~ gAy ra chung suy~n. Thiy cac chung nlnr suyen thb
. gap gap, th~ chf ho phai ng6i n,a ma tha khOng nAin dugc, nLn
.
~

thl mOi khi tra

minh dau tang, ngl;lc phi~n mu¢n va dau. Di!u tri ·
n!n ho~t huy6t hoa u, ly khf giang nghjch. Ch9n dung bai Huy!t
. .

phu tn}c u_thang gia H~ nhAn, Dinh ljch tir. .

N~u nhi¢t ta xAm ph~ Ph!', t~ nhi¢t ung thjnh, nhi~t d¢c An
nau, nhi¢t thuong Phe' m~ch, nhi~t ung huye't ·U' thl nung nlu thanh
ung, t1' k!'t thanh mu ma thS:y b¢nh chung Ph6 ung. Biiu hi~n lAin
san~ la.ho khf nghjch l~n, th~m ch{ suyen d,y, ngt.1c phi~n muQn
va dau, xoay chuyen khOng 1¢, ho nh6 dam dfuh ho~c darn Iln
mu, mui vj tanh hOi, ho~c trong dam c6 l!n mau, mi¢ng khO h9ng
rao· ma khOng khat, r~u lum vAng. day, m~ch Sac ThtJC c6 lt!C,

-
. -sINH
- - - - - - - - - - -- - :---:-
B-:.$NH :z-::-A;-:L;-;U;;~;;:;:;TRI;;_;::T~~GPJPHS~-
-,v
. -LY 191
 Dieu tri nen tharih nh_i¢t giai d¢c, hoa u tieu ung. Chon d~
• . ung bij
Ngu tinh vi ha.oh thang hay Ngan vi hqp t! v.v.
. N€u do uu uift thuang Can, Can khI uA't tr~, huytt v~ h~
sap tr¢, ho~c la do nguyen nhAn an u6ng qua d<), phong S\J ph6
t,~ng v,f.t va qua dO• khie'n cho doanh ve• mit• dieu hoa , iuu
l,L~ ng
ca tro
LU c1
,

tr¢, Ph! l~c bj u nghen, a huy6t l:J ben ~ong, lfµ cam phai lao .
trung c6 the dAn d6n Phe; lao. Sach ·Huye't ,chung lu~ n6i: j'Sinh
ra Iao trun·g, Ia do a huye'f sinh ra". llic la n6i uhuytt siiih trun
u huy€t sinh ra Iao. Um sang dij.c tnrng Ia khai tMu, kh~ ~~
mau, ra· m6 ·h6i tr¢m,' ve chieu ho~c ban de~ phat s6t, Ilg\CC dau
nhtr dui dAm; ho~c Cd phu tho rap·, thAn the g~y com, sic m~t t6i
s~m; con gai kinh nguy¢t hrqng {t ho~c c6 hon kh6i, chat ltroi tun
t6i ho~c c6 n6t u ban, m~ch Tram ·.Sap. Duang Dung Xuy~n thl
cho ring: "Lao t:rung_da ·sinh ra, trung nh'p tinh huy~t, chfuh khf
cua -~on.nguoi ta, mOi m_()t ngay bj _tieu hao, neu khOng -ttj cai hu,
ma.chi ttj trung, thi b.~nh cfing.khOng the khoi". (lio nen di~u ttj
. nen .b6 hu, khu ~-.sat t:rung ki_em thi, Bai Nguy¢t hoa hoAn chu
chita b¢nh ty. Ho~c c6 thi cho u6ng D~ hoang gia ~ng hoan d!
kha il sinh tAn. N~u do .khOng khf b9i lam t6n thuang, tu mi¢ng
miii hft vao, tich c6p b Ph!, lam trb tr~ Ph! l~c, kh( huy~t v~
hanh bi unghen, dfn dful dan de'n b1:1i trQC. u ke't,. km Cd khOng
thOrig su6ng, Phe' ma:t _S\l' tuyen tuc, .hinh thanh.b¢nh Tjch Ph~ (b1:1i
ph6i).'J;lla:y cac chung nhu khai th(u ft dam, keo dfnh kh6 kh~c,
nggc phien mu()n vi dau, vj trf dau. c6 djnh, .dau.d!n t6i. '{~ lung,
ch(t luffi tfm t6i hoJc c6 n6t u pan, .m~ch Trim Huyen. Di!u ni !Ii.

n~n ho~t huy6t h~ u, tuyen ty tan k6t. Ch9n.dung bai Dao h6ng
' .: • •

ta v~t thang hgp v6i Qua Iau gi6i bc;tch ban hc;t thang d! dieu tJi.

192 HOI DONO y HA NOi

-
 .• .
1
Neu 11 ·huytt tra Ph6, 14y bi~u hi¢n kh~c huytt lam chu
6t trar1 ra
:. :·chung, b¢ ~ kh~c huytt lAu ngay, l~c bi t6Ii thuang huy
.:. :·ben ngoai, ud9ng a tro~g Ph~; Ho~c la do T~ ty din
d!n huye't
bj ~6n -
·; mach bi u nghen, ung t!c a Phe', nghen tic Ph6 l~c, 1~
.. th~®g xuAt huye't, th'y cac chung ho dam c6 .!An
mau ho~c nhd
c, ngl!c
:;. ra bQt huyet, khai nghjch ngoi t\_1a ma th& ~Ong·n!m _dµg
ho~~
'... phiin .mu.¢n ~6 i dau, m~¢ng ~Oi tfm tai v.v. ~i! u ttj ·n~n
e't dan,
~~,- huy~t khu u, sum tAn chi khat. Ch9n dung ~ai Hoa huy
1

Toan phuc hoa thang gia- gi~ .

Vj trf cua Phe' atrong ngl!C, ne'u u huy6t tra tr~ Ph~, hun
g
ducmg anghen, khi huy6t u tra khOng th~ng gAy ra dau. Th
iy cac
chung ·ngtJc phi~n mu¢n dau · nh6i, doan -hcri, khai th4u,
kh~c
huy€t, m6ng tay chan xanh tfm, dAu va rla htoi c6 n6t u
ban,

·· m~ch Te Sap K!t Deµ. Di~u ttj n~n hoa uthOng. l~c, kho
an hung
chi th6ng. Chqn dung bai Huye't phu tivc u thang ho~c Chi
thtJc
1
• gi6i b~ch que' chi thang hqp ThAt tie'u tan.
4. ChAn doan phAn·bi~t .
tra
.. a. Clumg Dam tr9c tr& Ph t vai chung uhuy~t Phe': Ca
hai .
chung nay deu c6 the dAn de'n Ph i l~c bi u nghSn, khf ca
khOng
th~ng strong, Phe' m,t tuy~n su6ng ma thly cac chung nhu
khai
th!u tha suyen, dau IlS\l'C v.v. Nhung chung dam trQC tra Ph€ la
thu¢c dam th!p ung tltjnh, lam tr& tr~ khf d~o gAy
ra, biiu hi~ri
lam sang _Iiy khai th4u nhieu. dam, sic_ trAng dful:i, ti6ng
ho n~ g
d\lc, kh~c d1:fgc dam thi ho giam, reu ltrai trAng nhat:,
m~ch Nhu
t lam d~c tnrng. Di8u tri. n~n. tao th~p-hoa dam lam chu
ylu. -
Ho~
Ch~ p vllo
Pht g Uhuye't tr& ~ da phrut Ia do ho suy!n lftu nglly nh~
. l~c, ho~c la do vip nga, .ganh vac n~ g lam t6n thu
ong Ph t

SINH B~NH LY VA LU ~ TRI T~ G PHS 193

 ch bi tO n tln rang xuA't huytt , 1> -- h"" ,
4111 ng e
Jae , kh ien ch o lac ma

·ttfah:m:
yet nghen tra Phe' lac n tac
• • •
.
kh { d~ o; Ho ~c la kh f tr~ hu ye t u, u hu
kh 8i tM u k6 o dAi khOng khOi r~
Biiu hi~ n lA m sa ng IA l&'y
Ong nfun dugc, ~ g
khai nghjch phai ng6i n,a mA thO' kh
ma u h~ ~~ kh ~c ra ma u, ~~ ng m~ i tfm tai, ch{t Iuoi t6i 8~
lAn
ba n, m~ ch Tr Am Hu y~ n Sa p ho ~c Huy~n Trl Ke't
ho~c c6 n6 t ·U
tnr ng . Di ~u ttj tru ac .tie n la- ho ~t huytt boa ll'. Hai
D;µ lam d~ c
chung na y khOng .kh6 phAn bi~t.
Ngoai ra dam tr9c tra Phc! !au
ye t v~ h ~ bj ng he n trb ,- .kh i!n ch_o huye't hanh khOng
ngay , hu
~ m a ph at sin b ll' tr~ , hln h µ
_ tan h chtmg dam uca'u ke't
thong suan
u hu y~ t trb tr~ !A u ng ay , lam an h huang Hen luy
lAn nhau; Ho~c
n Ph !, Ph t- khO J1:~ ph ~ b6 tan djc h, t1:J ·djch thrum dam,- c6 the
de
clan de'n dam u .h6 ke't ma gAy b~nh.
g u huye 't ~a Ph€: Ca hai..
o. Chung Th uy ba n x~ Ph ! v6 i ch un
tr ~g nh u .khai suyen, th ~
chung nay de u c6 th i th4 'y c
· ac ch un g
v. V; · CAil nt n,phan bi¢t
chi ph.ai ng 6i tl!_a m a tho khOn g nA m du qc
n x~ Ph € da phrut la do Ty Th ~ d~cn:18 ~u, _thuy
Chung thuy ha
g du qc -kh 6n g che', xu th e tra n Ian , xAm Ian l~n Phe' gAy ra.
k:hOn
Bic !u hi~ ti lam sa ng Ja kh ai tha dam
'u trong loang lu¢tg nhi~u,
ii ch An · thi ing , m inh l;µ ili ch An ·ta y J;µili, tilu ti¢n khOng lgi,
m~t ph
b¢ u, reu ht ai tr4ng tro n ho ~c tta ng nh6t, m,ch Huy~n
ch!t lum
KhAn ..Di ~u ttj nt n o~ Ph e' ho am.
a Ch un g d' huye't trb Ph l thu ❖c.
he n tra kl u d~ o, U' ng he n th l l~c m~ ch bj tdn thucmg,
v! U' huye't ng
ha nh tnr 6n g ng ;p. ga y ra. Bi iu hi~ n Iain sang la khai
. kh f huy6t v~
u keo da i ha ng na m kh On g klt oi, da m ft nhtrng keo dfnh, trong
th!
Ian ra ma u, ng vc ph i~n nh6i dau, sic m~t
darn c6 ma u ho ~c kh ~c
't luo i tim t6i ho Jc c6 n6 t a ba n, m~ch ·T r~ Sap, v.v: .
t6i tr¢, chA
hu y~ t bo a u. Ha i ch tm g na y v~ b~nh nhAn ~nh
Di~u ttj 11en ho ~t

194 H◊I"OONG Y HANOI

 ,-.. .
!1.;~:~•:1 .
hau kho
ti/'c"" ichac nhari.r,t xa, phep di~u tri cfing kh.Ong g·lung n
.-~· .... V
•
J:(

' ng
i ~>.-kh6 phAn bi~t. ·
•
~ ~',•"" 1 -
·,/ ..:r-

c. Ch un g da m u h~ ke 't v6 i ch ung u h~ye't tro Phe': Chun

_, ' :·.
y_ ~i rn g chO tua ng dilng, vi phuon! ·
f(\ tr~g cUa ha i ch llll g na c6
an m~ t thitt v6i nhau . Chun
nh An b~ nh ca cu ng ht n qu
t £_:, di~n b~ nh
fr h6 ke 't c6 th~ do U' hu y€ t tr& PM IAu ngAy khOng kh6i, Ph ;
/ ' dalll
·~\ khOn g b6 tAn cij ch , 1\J · tha :p tha nh da m, da rn ti' ca:u ke't-phat tri in
th~ do die ri bie 'ri cOng nang·~ g phu m~t di~u
~ / ma tha nh ;· Cu ng c6
. .. bo a, da m trQ C tu' tro ng sin h ra, da m lam nghen Ph t l~c, khf CC1
tho ng su 6n g, hu y~ t v~ ha nh bi u nghen gAy ra. Bi~u hi~n
khO ng
ca c ch tfu g tr~ g cti a u huye't tro Phe' nhtr khai
-, _,. lAm san g t
: ru' ng oa i
en iau oi, vu ng ng gc ·dau xuyen sang Itmg, c6
·:, ;uy ng ay ' Jcl:iO ng .kh
ra, t!t con ki~m bi~u
dµih kh On g di ch uy in; ch !t lum tfm t6i v.v
ffi nh tr ho nh 6 ra b9 t dai, kh~c duqc dam thi
hi¢n dA tr9 c tr& Ph !
ttj _ri!n boa dapi khu 6'. Ma
. . . . .
. . :

ho gia m~ .reu lum da y nh 6t, v.v . Di !u

~g Phi,
· chung -t~a
uhuy6t Ph6 kh6ng c6 chung tnµ1g dam th4o'p d6 c6 th~
rng lly ho ~t hu yi t bo a ij thl c6 th ! quqc, c~ cu va
., nln '
,. phAn bi~ t dtt qc .
J

B. HU CHUNG
I. Pfft KHi HU'
g Ph€ khf b4t tuc, 1~
Clnfug Ph6 khf hti hay con g9i .la chun 10~
hie n dt1 6i SI! tac d\} ng cua cac
chi Ph€ km htt .nhuac 'xu!t.
en nh an be nfi ·bi !u hie n -b~ nh ly la cOng nang b!t rue. C:1t1n~
ng~y
n sang · ch~ yi u ell ~ ch6'11g PM km hu la: Khai suyen v~
trl)llg lai
.ho i, dA ~: dic h.·trong loa ng , sg ~i6 tt! ra m~ hOi, d! 1.~!
hj~, do an nh crt tiJ1h thAfl met mul,
a. . · . · ~
.' · . ·
c _m.m~o, sA~ mJt tr~ g b¢ch ho~c trang

NH--17v.-;;vAl-L;-;u-;i~;;TRJT IU'.TV~~oPIPr~ 19s

-H-B$~-
. - - - - - - - - - - -sIN
 thanh Am khie'p nlnrgc, thi !u kh i bilng n6i,'
cha't lu'"'·
· O'l nhat
· . : , r!u
hrm trAng mong, m~ch Htr Nhuqc. .
lo~. t~t h~nh
. Cluing .Phe' kh.f htr tht r~g g~p trong cac
Khai tMu, Hao chffilg, .Suytn chlnlg, 1\r hlin, Hu
lao,
'Jba:i :u
I
v.v.
1. Nguon goc ljch"sir
Sach NO· i Kinh lrut diu tien ban luA· n v~ dac diem c.hun'g hAu ~1
·
· chi ra rAng: "Phe- ~
cua Phe' khl hµ'. Sach Ban 1Jtrui ctia Linh Kh~
Sac h T~ g khf pha
km hu thl t!c miii khOng thOng, thi iu km".
ai suyen khf nghi~hp
. thoi lu ~ cua T6 Van n6i: "Ph6 m! c b¢nh, Kh
dtrgc; ~ di&, h~n~ :
vai ltrng dau, ... bu thl thi iu km khOng tha
· kh~". Sach Ng9c c<:1 chan tang lu ~ cua T6
Va'ii cfing n6i: "V~
ta suy!n, ho hlp ,
mua Thu m~ch. .. b!t .c~p thi kh iln c~o nguct.i
qu r b¢nh nguyen·
thieu kh f ma. ldiai. "Myc T~ g pht\ b~nh sach
h~u Iu ~ tren ca quan di!m cua sach N¢i Kin
sa l.1 cho rAng Phe'
kh.{ b!t toe, th} thi!u kh l khOng tha
d11gc, tai di6c, h9ng.khO~ d6ng
thoi c~n d! ra nguyen tAc di~u ttj n!n b6.
chi raring: .,
Sach Y h9c nh~p mOn cua Ly Dien dm Mi nh dii
. Sach Ph6 t! . ,
"Khai ttuac tien phai xet M~ch Htr hay Thgc"
dua ra Ph e kh f suy thl hmh thanh kh i th4 'u, d6ng thai co~ :
phu ong
khOng .k! gia hay . :],
ritieu ta ~ diem va nguyen nhait kh i thlu ·la
.

g, t6n thuang d.o ;,

. tre, da phan la thtrQ'Dg _nhi¢t, I~ con la do ·An u6n
nhi~t, thi thuang Ja thi u khOng rut, k~o dai ban
g nam .khOng khoi. · . ~
~ 'bi~t chung ~~~
Sach Canh-Nh~c toan thu da chi ra y~u diem ph
. the, dai ma hµu. .
cua thgc suyen va hu suyen:. "Toge suyen la hoi
suy!n thl suy!n
du, · hu suy~n thl doan hai .khOng ti~p n6i. Toge·
ng th~ng, .
tho khf thO; Am thailh cao m ~, run 4111 ~u ng 1~ ·kh~

. .,
,.,

196 HOI DONG y HA NOi

~-
: duY chi c6 thb ra lll nh~ v~~; H~ su:8n thl khi khi6'p tfi'.t b~t. hai
_.. thcJ hoang rnang nhu muein dirt, lay sue
~ , J( - kh6
de
the, cung khOn th-
g ang
,, l!n dttQ'C, n~Ot xu~ng cung khan, lao dQng tiu b~nh cang
.·. t!Itg, m~ h01 tha ga:p gap nhu suy~n, nh®g ~€~ hit dugc mot hai
:_thb dai $1: khoan khoai". Sa.ch But hoa y kfnh ciia Giang· inun
DOn doi Th~ da quy n~p t~t b~nh thuang g~p va m~ch chung
: · cua Pht khf bu la: "Chung ·P hl hu, m~ch.th6n b~n phai tit·se Tl,
c6 cac chung nhu tl.! ra. mohOi, khai tha:u, tho ga:p, kh~c ra mau,
Ph! nuy, hu-.lao". Sach Phung thi cfui nang bf ll;lc n6i: "Bi t6n
fuucmg phong lAu ngay ):lb€ khf da hu, phat s6t khai th4u, ~6ng
thu~~ phat tan thl ho cang · tang n~g, ho~c la do phat tan ·qua
. nhitu, nen dung thang ~u6c·b6 d! thu li!m". D6ng thoi tiln.th~m
m◊t buac dua ra ban trua ho nhi~u, th6 dam nhu bQt tr~g, la ~c
tnmg cua Ph!' htr; di6u t:tj n~n dung LQc quart tu thang gia Kho_an _
dOng boa, Ngu vi tu.

2. Nguy~n nhan gAy b~nh

a. Ho liu ngay lchOng khoi, t6n hao Pht km.
· b. Phu him ba:t toe, sau ·khi 6m ca th! suy ru:iugc, lao thu~g
qua _d◊, ngo~ ta thtta hu x~ h~i Ph~ khf.
c. Ty hu khOng ki¢n v~, thuy c6c tinh vi kh~ng .c6 kha nang
vinh nhu~ len Ph~, dAn d€n Ph! khi ciing hu. ·
d. Di6u ttj kh6ng thoa dallg, phclt tall th.ii qua, khic!n cho PM
khi hao thirang.
3· ~bin tfch chung hAu . .~
, · . , ·ang thOng dtfu
Ph~ chu khf c6 cOng nang tuytn phat we gi ' ,
!huy ~ 0 • chieu .~a.ch mach va Mn ngo8.i hgp v<n bi mao, Qiang
.
_____...,...__ _ __ _s_INH
_ B_ $_
N---:-
H L::: VA;-;;Lu7:i~~TRtRIT.TANAl.roofPPiii~f·_-
Y. -;; 197
 t~g Ph~ b'
Phe' khi htr lAy c_ac chung tr~ g nhu cOng nang cua
giam sot va khf hll' lam chu ye'u, ~a phAn thi y ho
Ia.u ngay khon l
khOi, khai tMu do:hi ~cri, dam djch trong loang,
til!'ng n6i thJ
hOi., ch& hr&i
khe, m¢t moi vO l1;tc, sac mJt trAng b¢ch, t\J ra m6
nh~t, m~ch Hu Nhugc. Da ph1n la do
Ph t khf hu nhugc, mlt kha
, ki~n Ty ho,
nAng thanh rue ·gA)' ra. dieu ttj n!n ho- fch Ph ! khf
c lam chti
dam; -b6i thO sinh kim, Ph ! khf duqc khOi ph\Jc, khf dug '
quAn tu tha ng gia giam .
thl khai thA'u se khoi. Ch.Qn dung bai Ll;JC
N6u Ph ! kin suy bu, m~:t chuc nang rue gian
g~ Ph6 khi
nghich Ien, thl d!n de'n cac chung tr«;lllg bu suyen
·nhu suyen tho
s~ch Chung ttj
doan hcri~ ha mi~ng so vai, titn g ho thA'p khe. Nhu
". Dieu ttj rieri
chudn thAng c6 noi: "Ph ! hu th1 thi!u kh f ma suyen·
bO ich Ph ! khf, liem kh f dµlh suyen. ChQn duiig bai Sinh
in~ch
~' 1\i' quAn tir thang di _dieu ttj.
Phe' khi b(t rue, 1'u ly thua ho, v¢ bi! u khOng b~n,
d6ng ma
m4t chac nang, tren IAm sang c6 th! th( y cic chu
ng ~~g nhu a,
ra m6 hOi sg gi6, v!'t vathl b~nh cang tang, khOng chiu dU(le
n sach Bi¢n
p~ong han, rA't de_-bj cam m~o. M1;1c Han chung mO
.chung I1=1c n6i: "Sau khi 6m d~y, ph l bj ·_t6n tbuang ~& ti~n,
tnroc h'!t la Ph t bj ml t quy~n tl)' qhu, thl khf b6n
chJt lam sao
dtrqc, km da khOng be1t' ch~t, ma m6 hOi I~ IA do·khf
.bi~n boa ~a,
.
mo hOi theo khi ti!t ra, khip nguai ioat m6 hOi". Trong sach T~p
b~nh nguy!n iuu t! c~uc c6 ghi chep phu<1ng
phap di~~-tJi ~en
_c6.- bi!\1 lwi
dung bai "Ng9c blnh phong t~" . N~n l4y fch kh f
can, Miu 1~, ~bu
tr9ng ytu , ne'u I~ gia them cac vi nhu Ma hoang
de
tieu ~~ h, ~u d~o cm Hem ban, thl cOng hi¢u .I~
cang r5 r~t.

198 HOI OONO y HANOI

-
. Ntu 6m l!u hao thuang, tich hu thanh t6n, P~! ~f thi€u h1:1t,
dAn dtn tong kb{ hu nhuqc, Pht khf ngbich le~, v¢ ngo~ khOng
- a hinh thaIUl b¢nh chung hu lao. Lty khai suyen doan hoi,
: :anh kbi6p nhugc, ti! ra m6 hOi sg gi6, phat s6t phllt re_t, ra't
de°bi cam.m~o; keo_dai khOng khoi lam d~c tnrng. Sach ~~ Kinh
n6i: "TOn thucmg Phe: nen i'.ch khi". Phep n!n b6 . fch Ph€ km.
OiQn dung bai BO Ph~ thang gia giam. ·
Chung Ph€ khf hu tren 1~m sang ta:y khai suyen vO hJc, val
va thl khf doan, t\:1 ra m6 hOi sq gi6, sic m~t trfuig b¢ch laui '4c
tnmg. R~t hay g~p a ngµai cao tu6i. Thubng g~p trong t~g Ph€
sau khi m!c b¢nh·va Phe: h~ t~t b~~ m~n tfnh .
.4. Chin doan phAn bi~t
a. Chung Phe duang hu vai chung Ph~ khf hu: Khi thu¢c
duang, Ph~ duang hu vai Ph~ khf hu v~ b¢nh nhan b¢nh ca, bi~u
hi~n tr!n lam sang c6 lien h~ nhlt dµm, nhung muc d¢ c6 khac
nhau. Ph!' duang hu da phru-i la do Ph~ khi bu keo dai phat tri!n
ma thanh. so vm Ph~ khf hu cp niµlg han, la do bai duang khi
trong Ph~ hu nhuqc, Am han w trong sinh ra d~ d~n chong Ph~
~g hu han. Tnr ngoai chung tr~g cua Ph~ khf ·hu ra, bi!u hi~n
.lam sang l~i con c6 bi~u hi~n nOi ban nhu mlnh lanh chan tay
lcµm, lung lcµili, ho nh6 ra bQ~ dai~ luqng nhiiu trong. loang, m~h
Tri Huy!n. Di~u ttj n~n on Ph~ ducmg. Ma chung Ph! khi hu hi~n
tu<;mg han khOng ro r¢t, nlutng th4'y hi~n tuQng khf.hu nhu khai
!~Y~n dofui hoi, ain thanh khi6p nhugc, ti;t ra m6 hOi sg gi6, d~ h!
~ rn~. sic m~t tr!ng b~ch, tinh th~ m¢t mOi, m~ch Hu
de
C6 thi l!y d6 phan ·bi¢t.
Qc. _

SINH e8N}I LY VA. LU~ Till T~G PHE 199

 - b. Qu1ng Ph€ khf am Iuang hu v6i chung Ph~ khf hu: Ca .
Mn d!u c6 bi¢n t11c;m.g clla PM khl h11 nh11 kMi tha'.u do, h~
c g ~ h . '6 " an hoi
~ thwh khi~p nhuqc, tl! ra mo 01 SC/ gt , sAc m~t trAng b!cb,
tinh than m¢t moi, v.v. ~ung :11e" ~ Am lufulg ~u th~ang IA d~
Ph! kh1 bu nhuQc, ra nhi!u mo h01, ducmg t6n ·lien luy d!n atn·
Ho~~ la dung qua nhieu thu6c On nhi¢t, hoa nhi¢t cuap am, ~
d!n Ph~ km a.m-luang hu; Cung c6 th6 do Phe' !m bu, ho keo dai
t6n thucmg kh£ ma din d6n khi Am luang hu. Do d6 tru ngoai cac
chung cua Ph€- khf hu ra, 1~ _con c6 th! thA:y_d~~ trung cua Ph~ hu
nhu ho khan ft dam, mi~ng khO h9ng rao, khan tilng, th~~ chi.
trong dam c6 lln mau, .chit htm do m~ch T€~ Dieu ttj d~ khai
nen b6 fch Ph€ ~f va tu am nhu~ Ph€. Vmdan thu&i chung Ph!
khf bu khOng kh6.phrut bi¢t.
. .
. c. Chung TAm Phe" khf hu v6i chung Ph6 khf bu: T~ va Ph!
·deu cu tn1 athuqng _tieu, Ph6 chu km, Tam chu huy€t m~ch, Ph!
chieu bach m~ch. Clnmg TAm _Ph8' km hu c6 th! do Ph! ~ hu
nhuqc, tOng km b4't tuc, huy~t v~ hanh vO l~c ma clan d!n Tam
khf ciing hu; Cung c6 th~ do Tam khf bu, huy6t-v~ hanh khOng
thOng su6ng, anh huC1IJg dtn phan b6 tuyen giang cua Ph! km,
dan drui din de"n Pht. khi' hu nhuqc, hlnh thanh chung TAm Ph!
khf bu. Tnr ngciai bi~u hi¢n Ia.m sang d'y du cac. chung cua Ph~
khf bu nhu khai suy~n ·doan hcri., t\l' ra m6 hOi sq _gi6, s!c m~t,
tring b~h, tinh th'1i m¢t moi v.v, 1~. con th~y hi~n tu<;10g cua
TAm khf bit rue, huylt v$n h~ khOng th01;1g suang nhu h6i h¢p
Ilg\fC phien mu¢n, sac m~t t6i tr¢, nu¢ng mOi tftn tai, ch~t luai

nh~t t6i, v.v. Di~u ttj nen b6 fch T!m _Ph6. Nhung con cbung Phl
khf hu bi!u hi¢n khOng c6 chung tr~g cua Tim km bAt tuc, dieu
ttj nen bo ich Phe' khf. Can cu vao do c6 the phan bi¢t.

200 H¢1 OONG Y HA N('.>I.

 d. Ch ang Ph6 Ty kh i hu v6 i cht 1ng Ph t kh f hu: Ca hai chung
·
·thi~u. khf' khac .
. c6 bie.n tugng cu' a .Ph~ kh f hu nhu khai th4u
- ·.d!U .
•. dam s!c tring, tl_t ra. mo hOi sq gi6, sAc m~t tr!ng b~ch, tinh thfu
. Chun g Ty Ph € kh f hu thu ¢c ha i t<P 1g Ty va Pht d6u
ro¢t mb i v.v
-~ htt, c6 th~ do Ph t kh f hu tnr6'c, ~on tr¢m kh i cua m~, khie'n cho
hoa that
> Ty khf blt toe; Cling c6 .th~ do Ty kh f bl t tuc, v~
._. thal,pg, chAt tinh vi khOng p~an b6, thd
khOng sinh kim, ma dan
d!n Ty Ph~ d~u bu. Cho nt n tren lam sang
tnr ngoai chung trc,1I1g
cua Ph e kh f hu ra, leµ co n c6 the th! y cac chung tr~ g
bieu hi~ n
ao, an khOng th!y
cua Ty khi hU' nhu b1;1ng tnr6ng, d~ ti~n nh. .

ttj nen bdi th6 sinh

ngon, th ~ chf m~t phu chAn thiing v.v. Dieu
kim, ki¢n Ty fch Phl. V6i don _thurui chung Ph
e' khf hu phAn bi¢t
kharo. .
! kh i hu: Biiu
e, Chung Th ~ khOng· l~p km vai chung Ph
hi~n la.m sang cua hai chung nay d~u c6 th! thAy suy!n €th&chudoakhnf
hai,.am thanh khi€p nhuqc, cho nen c6 th~ pha
.n bi~t. Ph
p khf da phan
tha ra, Th ~ chu khf n~p vao. Chung Th ~ kh6ng.nf
kh 6ng khoi, Ph € t6n thuong iien luy
la do kha i suy~n ldu ng ay
~, ho~c Th ~ khi
d~n Th~; Cung c6 th~ do 6m IAu tOn thucmg Th
v6n hu, khOng c6 kha nang nhi€p n~p, khf n6i
tr6i Ien tren gAy ra.
!·
hu nhqgc l!y hi¢n
Cho n~n bi!u hi¢n lAm sang cua Th ~ khf
luQllg tho ra nhi~u hit vao it m! t nhoc· thl
suy!n tang, lung ·gOi
dau
n
rno i, d!u nan
.
g tai u ma
, .
c~ H~ Ph u· v6 can v.v, ~,t
di sf! nhi!p
Ph~ km htr khOng
:~ lam ~~c trung. V6i don thu.in cua chung
gi~ng nhau. Di~u tii n!n b6 Tuan .nap khf lam chu y€u, !11~ khf
. · · · y!n kha1. tl! khoi. •·
d61 da·
..o, nhi~p n~p c6 quy~n .hrulh thi s.u

-- :: -- -- ~;
:-LUA -: :; ~,- 201
:~PHE
'- -- -- -- -- -- -- -- --
SINH BtNH LY VA ,N TR( T~G
 II. pgt AM HlJ
. .

. _ Clumg Phe' a.m htt hay con g9i la chung Ph€ A~ bit tuc la
chi chung h~u Am tan cua Ph€ ~(t_rue dum. tac d9~g cua cac ioai
nguyen nhftn xu(t hi¢n, tu_yen giang m~t chuc nan~, hu -nhi~t fu
trong sinh ra. Bi!u hi¢n lfim sang chu y~u cua chung Ph€ ~ hu
Ho
la: khan kh6ng. c6 dallJ-, ho~c da~ dfnh IUQ'llg it, ho~ trong .
dam c61An mau, mi¢ng kh6 hong rao, khhrl_ti€ng, s6t ve chi~U,-·ra·
m6 hOi tr¢~, hai go ma do, ng~ Tfim phi~n nhi¢t, thrui th~ g!y.
com, chit luoi do ft tan dich, m~ch T~ Sac. . · ·
. Chung Ph€ Am hu thuang g~p ~ong c~c lo~i t~t h¢nh nhu
Khai th(u, Phe' lao, Kh~c huy6t, .Ph€ nuy. ·
1. Nguon ·goc ljcb·su
Sa.ch Ng9c ban cua Linh Khu n6i: "Khai, hinh thoat, mlnh
n6ng, m~ch Tiiu c6 ~t". Sach Ng9c ca·chful tang lu~ cua T6
Vtm n6i: "D~ .
.c6t khO cao, d~ nh1:1c ham h~, trong ngtJc phien
.
d'y, b1=1ng dau, trong TA.m phien tao, mmh n6ng; b'=1fig chAn teo,
m!t lorn". 06 la nhiing ghi chep ve Phe' am hu din d€n m~ch
chung cua· Ph_€ lao. ·Mvc Ph€ nuy Ph€ ung khai thau thuc;mg khi
b¢nh _m~ch 'chung t:tj sach Kim quy ytu lUQ'C n6i: 1'Nhi¢t ~i
thuqng tieu, boi khai ma th8lut Ph~ ~uy. B~nh Ph€ nuy,·tit dAu ma
ra? Tra loi r~g : Ho~c tit m6 h6i, ho~c tit non mua, ho~c ttr tieu
khat, tiiu ti~n lQ'i, ho~c tu d~i•ti~n bf, 1~ d~ng .thu6c h~ lgi de h~,
Iiun mat tan dich, cho n~n gAy ra nhu tht', M~ch Sac Hu la Ph6
nuy. Da chi ra do han th6 h~ thai qua, am dich bi d~i thucmg, ma
dfui d€n Ph€ am bat tuc, hu nhi~t tu trong smh ra, hen hinh thanh
chung Ph€ nuy. Sach Dan Khe tam phap cho ring : "Sau giCJ Ng<?

202 H~)l D6NG y HANOI

 . thnOC Am bu'', n6i Jen ~ hu khai thiu eta·phfu phat
,hOo}uttl, :
. vao san gio NgQ.1 .
sinb Muc I{hai thA'il s.ich TI1 phap h◊i dai minh dli. chi ra rallg:
•}.rD ~ hoai thµlh, Am her thl huytt d6n len tren, ~ phin clan Mn
k)lan, ho kh~c ra mau, ~ch Huy~n ma Sac·, ho~c Tl sac,_h~~
ho )citm cac chtfug ra ~ hOi tr('>m, ho v~ chi~u.... hai gO ma
=: Ml}c Kbai thA'u • chU'ang Tl).p chUilg mo s.ich Onh ~
toan thtt c6 n6i: ''N◊i thuang khai tMu la bcri. am bu c6 th! thiy
v~ chifu ~a dem b6c n6ng, hlnh thf giy com, hai go ma thuang
db, ho~ khf doan, h9ng khO".
Sa.ch Y mOn phap lu~t cua D9 Xucmg dm Thanh da ban lu~
v~ nguybi nhAn, d~c di!m chung .trcµig, phe~ ttj va b~~ Iy bien
boa cua Phi Am hu, chi ra r!ng: "Ho~ la do non khan nhieu 1'11
khiln cho tAn djch hi vuqt ra ngoai, ho~c do ia chay keo dai ma
t6n thuang ab!n dum, ho~c la doanh huy!'t suy dri~u, khOng nuOi
dtr(mg duqc c~ m~ch, ho~c tinh tuy hao ki~t, khOng nue.,i duong
c6t, dAn d!'n Ph~ kim ngay cang khO c~. Khong ch6ng C\J duqc
boa, ho khOng l~c nao ngat, luc nay cfu g~p sinh tAn .djch, cip
sinh cai huytt, c4'p b6 cai tinh huy~t, thl con:c6 thi cuu duqc. ne'u
nhu Itl!t ca hQi di~u ttj, chAn am c~ ki~t, kim khO lOng t6c tieu
tuy, cAn co rut, m6ng khO, ho d!n tai vung b6i, chu khf phAn ua:t,
~o suy6n n~n mira, ho khj/.C ra ca mau, cac loiµ chtfug h~u nguy
.ch xut h1¢n, thl li~u con c6 ph~p nao cuu duqc ti!u khO hay
khOng?'\ Sach·Ba:t cu t~p cho rAng: "Ph~ nhi¢t ho keo dai, minh
:~~hOn ~~· ca nh\lc tieu giy, se thailll Ph€lao". ,sac? Ch~g ttj
·. bO l~ chi ra chung tr~g cua Ph~ .am hu c6 th! th!y ngu T~
Pht~n nh'1 · ,. · · · ·
¢t, v~ chi~u va dem n~g them.

SINIIB~NHLYVALUANTRI·TA NGP~
t • • •
203
 -~. Nguyen nb~ gAy b~nh

. a. 6~m lAu kbuy hao, ho~c sau khi mic nhiet benh th. -
, .' · , UO't}g
ton Pht am. .
. . b. Phu b!m b~c. nhuqc, ho~~ _s~u khi_6m !°10~g
dugc di~u
duong, ta km tao nhi~t ph~ Ph!, ton hao Ph! a.m; .Ho~ chfnb
khf blt tuc, Sai tru~g thtta h~ xlm ~~p, g~ nh~ t~g Ph~, dln
d~n Ph6 am khuy t6n. Ml}c Lao sat mOn sach Co kim y th6ng ,.
1
. no1 .
rlng: "Con nguai ta thuang _ngay bao duang nguyen khi, bi!t
thucmg ti!c tinh huy€t, thl sai khOng th! truy~n vao duqc. Ntu
nhu ph6ng tung da dfun, khOng giu sue ~inh, tinh huylt hao
thuong ab~n trong, ta khf ttt btn ngoai xAm nh~p vao".
c. Di~u ttj khOng dung, han th6 h~ th~ qua, d<P thuang tAD
djch; Ho~c qua dru~g thu6c 6n tao, hun d6t tan dich, d!n d5~ Ph!
a.tu b~t tuc. -

3. PhAn t1ch chung h~u

Phe la ki!u t~ng, ua nhu~ ghet tao. Ph6 a.in khuy hu, rh~
ma:t slJ nuOi dumig, hu nlii~t tu trong sinh ra, khf nghich len tren
ma dan d6n ho khan ft d-fun, dam dfnh -kh6 kh~c, ho~c trong dam
c6 lln m-au, s6t ve chi!u, hai go ma·do gQi la b¢nh chung hukhai.
. Diiu ttj.nen tu am nhu~ Ph~; rue Ph~ chi khai. Ch9n dung bai Sa
sam m~ch d·Ong thang gia giam.
N~u phu b!m b~c nhuqc, tlnh d\l~ ph6ng tung, ho~c 6m _lA~
khOng duqc dieu duoog, lao trung thua ca xAm ph~m Pht, Ph6 bl
t6n thucmg, Am tan khuy hao, thanh tuc mlt chuc nang, Ph6 khf
nghjch Ien, c6 th~ dir1 d~n Ph€ lao ..Bi!u hien lam sang lAy ho
khan ft dam, ti€ng ho th~p gful, trong dam c6 °ian mau nhu _s¢ t<1, . .

204 H0I DONG y HA N◊I ·

 ·?t-~>.-. .
~~-.'.' . :

!: rUng.ng\fC dau run i, s6t v~ chi~u, ra m6 hOi tr◊m v.v iam d~c
_,;/~)'.lrttng. Sach Ttj phap h~i n6i: "Chung ho khan, Ia Iao v~y. ThuQc
Ji~: .: Am hl.1 hoa:thµm, n~n thanh kim ho _Am II. Di~u ttj nen duang Am
IL thanh Phi, sat triing chi khai. Sach. Huy€t chUilg lu~ n6i: "Bai
,i~-0:Nguy~t boa ~oan chu chua b~nh !y, co nghia _la:liy b6 hu va ki~m
~Ir. 1mu·asat -trung, da:y m6i la k! sach Vyll toan". Cung c6 th~ dung
~( ..bai Bach hqp c6 kim thang linh ho~t ra cac vi nhu Bach h◊, Th~p
:j\ . d~ cOng lao di~p de sat trung.
Amhu sinh n◊i nhi¢t, Ph~ am b!t tuc, thanh ~c bi m!t
quy~n, b~nh chung kh~c huyit do .Am hu hoa vuqng, hun
. .
d6t Phe'
l~c ma d!n d~n khai th!u ft dam, kh*c ra mau do ·tuai, huye't
nhi~u dam it, ra:t hay bi tai phat, h9ng kh6, hai go ma do, s6t v!
. chi~u, ra m6 h6i trQm. Ml;lc Kh~c thoa huy~t chung ttj sach Crum
,:: Nh~c toan ·thu n6i: "Pham chung Am hu s~ hoa, da phan lty
_ ch~ ~ bf t6n thudng, thuy khuy t6n ma gAy ra. Cai nay quan
.: _ .• trqng la t~i Am, t~ hoa kh6ng nhi~u, ... Vl th6 ma ~u boa n~n b6 la
nhu v~y''. Cho n~n phep ttj.nen nr Am nhu~ Ph~, luang huy~t .chi
huy€t. ChQn dung bai -Bach hqp c6 kim thang hgp vai Ta sinh
. hoan gia giam.
N~u Phl am hu hoa vuqng, bun q6t Ph€ kim; Am tAn khO
ccµi, Phi di¢p teo· kh6, khf nghjch l!n tr~n ma-- d!n dln Ph! nuy.
Lam sang d~c.~g la l!y ho nh6 ra bQt.dai, ch!t keo_dfnh, ti!~g-
hQ _~Ong ·cao, th~ chf khOng th8.fll! tie'ng; suy!n tha ~tp gap,
· mi~ng kho h9ng :rao, th~ thi g4y com,' lOng t6c ph~ ph~c v.v~
Di~u ttj n~n tu am thanh nbi¢t, nhu~ .Ph! sinh tAn. Ch9n dung
bai M~ch mOn dong thang, Thanh tao cuu Ph! tbang, v.v.
 Chung Ph~ Am hu thttcm.g g~p sau khi m!c nhiet henh
1

t~t b~nh m~ tfuh, thu()c chlDlg bu nhi~t. Hay g~p n~aj_ b hor
y€u htt nhugc. V~ mua Thu tao b~nh tmh cang nang the thg y
, . , . · m, U6c
tao thuang Ph~ tan, khi~n cho ·Am tan cang ht hu t6n gay ra. .

4. Chin doan phAn bi~t

.a.. Ch~g .tao ta p~~ Ph~ v6i_chung }:>h! Am h1.1: (i hai
chung nay cung.. thuQc ph~ t~g tan thuang _c6 .nhi¢t, chung tr~g
tr~n Ia.m sang deu xu~t hi¢n ~o khan ft darn, ·mi~ng kh6 hQQ.g rao.
Nbung chung tao ta ph~ Ph6 la thu◊c c~ thy ngo;µ ta .gay ra,
tuy c6 am tan khuy:hao, nhung chung h~u thuQc thlJc nhi¢t. Tlt
thiy biiu chung nhu phat s6t hoi sg phong ban, dau d~u, mi¢ng
khat, mfii, h9rig·, __mOi, li!ai khO it tan djch, µi~ch Phu v~v. B~nh
da
tinh ·ngAn, .ph&r hay pliat·sinh:v~·rnua ~u. Dieu·ttj n!n thanh
Ph~ nhu~ ta~; cho ~6ng· Tang h~. thang. ·aumg Ph€ Am htr eta
phrui la do n◊i thuang gfty ra, cho n~n "lchOng ki!m bieu .chung,
ma thiy ·chung am htr n¢i nhi~t, lly chung s6t v! chieu, ra m6 hOi
. tr¢m, hai g'o nia d6~ ril~ch T~ Sac lam d~ trung, thu¢c chung·~u
nhi¢t. B¢nh trmh ·keo dai, thuang g~p a sau khi ·mtc b¢nh nhi~t
ho~c 6m lAu mm khoi, phep ttj nen tu Am nhu~ Ph6. ·C6 th! lty
d6 de-phan bi~t. Chung. tao._ta ph~ Phe' !Au ngay khOng khoi,
cung c6 the dien bie'n thanh chung Phe' ~ bu.
b. Chtmg Pht khf a.in Iucmg·hu v6i chung Ph~ ·4m 'hu: Hai
chung nay deu -c6 bi~u hi¢n cua Ph~ am bu nhu ho ·khall ft ·dAm,
ho~c trong dam c6 Ian mau-, mi~ng kho h9ng rao, khan ti!~g ~.v.
Chung Ph~ khi am luang hu c6 thi do Ph6 Am b4t we, am ton litn
luy d~n duang dien bi~n -m a thanh; Cung c6 thi do Ph! kb{ ht1
chung, duang t6n lien luY. d~n run phat tri6n ma thmlh. Cho n~n

,
206 HOr DONG y HA N◊I
 g thoi leµ
~.-'::· oai thiy ca·c chung tr~ng cua Ph~ Am htr ra, don -
,.1..., h nh
,• trt! ng cac chung tr~ g cu' a Phe, 1Mi l tr tr ho suy en doan hen,
.-~am thiY
. Ill thru.ili th~p khe, Ill ra mo -hOi .sq
gi6. Dieu ttj n~n fch kh f
. :\tOllg Am, nh u~ Ph€ chi khai. V6.i .dcm thu ~ chUllg Ph€ Am hir
· ·
· c6 thi phAn bi~t duqc. .
htr: Ca hai
c. Chung Ph6 ~~ a.m hu vai chung Ph~ am
'

. chung nay dtu c6 th! tha:y chung tr~ g cua Ph€ Am b't tuc nh l!n
u ho
: khan khOng c6 dam, ho~c da m ft ma dinh, ho~c tro ng dam c6
n b~nh
mau, mi~ng kho hqng rao, khan tie'ng v.v. Tr~n phuong di¢
c6 chO phan
nha.it b~nh ca hai chung nay c6 ·Ji~n h¢ v6i nhau, va
. Cllung Ph € Th ~ Am hu c6 ·t11 e do Ph e' Am 1hr ton, my ·m!c
- bi¢t
Cung c6 thi do
b~nh lien -luy·d€n con, Th ~ Am bu hao ma -gAy ra;
~ boa vu qn g, hu ho a hun d6t Phe' ·ma
Th Am kh~y hu, Am hu
€ -am hu ra 1~
thrum. Cho -n~n t:nt ngoai bii u hi~n lrun sang cua Ph
ktt hgp bi! u hi~n Th ~ ~m hu chi ing nht r lun g g6i .d~u moi,
con
m~t ngu, nam
~u choang vang tai u ho~c tai di€c, TAm phien
. Dieu ttj nen tu
gi6i di tinh, nu giro kinh nguy~t' kbOng d!u v.v
.
Am b6 Th ~, nhuAn . Ph € chi khai.
m. Plffi DUONG HU
. . Ch ~g Ph i du on g hu hay con g9 i la· chu ng Ph€ lchf h.U' h~ ,
_
h~ tir trong smh
trong Ph~ 1~ , 1~·c10 boi Ph6 duang bit toe, bu
ra dfu ~~n chung h~u cOng nang cua Phe' suy rih
uqc. aiung trl:lilg .
Ho suyen vo h!c,
latn sang chu ytu cua chung Ph ! duong hu la:
nhO ra b9t dai, trorig loa!lg lu<,10g nh ieu , s!c m~ t trarig b~h.
h~
~inh 1~ than tay I~ , TI! ra m6 hOi, d! bf caf
fi m~o, ~~ Wn!
llng,_m~t moi thi~U: khf, thanh Am .
nho
nhy, doan hen tho khe,
.

~ :P:-;,~-;;r--207
--- --- SI NH _B _$ _N H_ LY- . G:;-
VA7":-::LU:-:-;.~::-=TRI=:.~T~~:::
7
 mi¢ng khOng khat, cha:t luoi nh
~t b~u, reu luai trru1g tran,. m~ch
Tri Hoan.
Chung Ph ! duang hu thuong
·g~p tro
ng cac lo ~ ~ t b~nh nhu
Phl nuy, Hao chung, Suy!n chun
g va Ty uy_en.
1. Nguon goc·Ifch sir
_
Sach .K in h m~ch cua Linh J.{hu
n6i: "M~ch cua Thu thai Am
Phl,... Khl bu thl vai lung I ~ ~a
u~ thiiu ~ khOng du ·4! tho,
nuac tiiu bi~n ·sic". D6 la_nhung
ghi chep v~ chung Ph~ duang bu
da c6 tu ra:t smn. M\lc. Ph~ nu
y Ph€ ung khai tha:u thugng kh
b~nh m~ch chung ttj sach Kim qu i
y y~u luqc ·da chi ra: "D~c di!m
chung tr¥}g cua chung b! n tro
ng Ph~ bi 1 ~ la khai tha:u nh
bQt dai, boa m~t, . mi~ng khO 6 ra
ng khat, di tieu nhieu l~ ho
~c ·
s6n dai. Dieu ttj nen dung ph
khuong thang. ··
. . ep On, cho u6ng Cam thao
can_

M\lc Ph~ trung lanh ·sach ;Bi ca

:p thi!n kim y~u phu<1ng dqi
Due111g da chi ra r~ g b~nh Ph tl
ao la do trong Ph~ bi hu 1 ~ m
c6 ·th! xua:t hi¢n cac tr9ng chun . . a
g nhu ·nhieu dam; ~uy lchf, d!µi
ngay khOng ngu duqc, khOng n!
In g6i dau duqc, ·khf-ngh\ch len
ngvc phien diy, suy!n tha nhu ,
mu6n tuy¢t. Sach Ngo~ da
cung chi ro Ph~ hu ban c6 th! th i bi y6l .
«y cac chung tr ~ g nhu Am than
khan, suyen tha gl p gap, ho nhO h
ra dam. .
Sach Ph6 t~ phticmg dm Minh
pan lu ~ r~ g nguy~n nh!n
cua .1 ~ tha:u _la bai vl tu6i ca
o sue y€u, th! km suy bu, "l~i
u6ng d6 s6~g 1 ~·, nguyen ti c an ·
di~u ttj nen du ng thu6c 4m mm
the h6i ph\lc. Sach Ttj phap hQi 1~ c6
chi ra r~ g trong Phe"hu han,

l0 8 HOI DONG y HA_NOI

 .·dac diim chdng tnµ1g dAn de'n khai th! u Ia ho
nh6 ra dam trAng,
I

. .
gi6ng nht1 b9t. ....m1¢ng ng9t, chay nuoc dai.
I

tnrng cua Ph€

. ~c h.Bi¢J1 chung l9c dm Thanh neu le~ d~c
mg hu dAn .den Ty uy eri la: Nu 6c mi ii trong nhung khOng hOi.
. duc
cua Nguy L¢
Sach Kim quy ye'u luge phuong Ju ~ b!n n~hia
hU' h~ , dong
Banh ban ve_Ph~ nuy c~ phan bi~t hu nhi¢t ho~c
~ thai ban lu ~ phat sinh hu han Ph~ nu
y la do thugng hu khOng
kh6ng ch~ duqc thuy, Ph€ khi da 'hu nhie'p n~p
vo Ive, ma chi c6
SU th€ thoat tie't, duong khi cua Ba
ng quang h~ thoat, Ph€ .kim
cang bi thmlh lanh, khO tao .ma bi~n thanh nuy I

2. Nguyen rihan gay b~nh

ton li~n luy
a. Ph t kh f hu keo dai khOng khoi, kh f
d€n duong.
b. Do sau kh i 6m lAu 6m n~ g, ducmg khi bi
t6n thuong~
u ttj, ti€n .them m◊t
ho~c n¢i thuang khai suyen khOng duqc die
dµong b~t tuc.
bu6c hao kh f thucmg ducmg, phat tri!n thanh Ph€
Ha y an d6 s6n g. I~ , do P~ ~ lien v6i Vi Ph u, u6ng riu6'c .
c.
ng.
1~ theo duong kinh d~n Ph~, tdn thttong Ph~ duo
mg, khie'n cho
· d. Ph t Am hu !Au ngay, •Am ·tdn lien luy de'n duc
Pht khf. hu I~ . .

e..Phong han thuc Ph !, ho~c luong tao xA

m ph ~ Ph~, lAu
ngay khOng khoi; duong kh i cu a Ph ! bi th1;1 ~On. · ·
.
. . . .

J..PhAit tfch chung h$u

tha hai hai
Ph~ chu khf cua toan than, Kbi.thuc)c di.tong, N~ 6
v~ suo i !m ". Ne 'u P~~
_ hu ~
s~ch Ncµi kinh n6i ring: "Khf chu
6 tb! tba:y suy~n
han, tOng khf ba:t tuc, khf khOng duqc suoi !m, c

· -B8: -N=-: :~- 209

- ::VAT"L;;U-;i~~TRJ.;;-;:TAN~.rno~PH:a
·-- --- -- - ---SINH- H L-:;:Y
 thb doan hoi, hit vao ft tho ra nhieu, ho dam trong loang ti~
· ·' ' h Ianh hA.... ' ng ho
thlp nh~, ti~ng n6'1 kh-e, ffilll .
lanh
C '::'.' tay . , tl,l' ra mo hOi cl!
bi cam, m1¢ng khOng khat, ch4t. hrcn nh<:1t h¢u, r~u luoi tr
nhu~, m<1-ch Trl Huy~n ho~c Tri Floan. Di~u ttj n~n On PM (:
khf, boa dam bin_h suy!n. ChQn dung bai Sinh m~ch t_ an hgp v6'i
Cam thao can klurang thang.

Ntu Pht khl ha, am ban n¢i sinh, khf khOng b6 tAn, tt} lai .
. thanh bQt dai, bi!u hi¢n I~ .sang la hu han Pht nuy. Thd'y cic
tri¢u chung nh11 ho nhO ra b9t dii, trong loang lugng nhi~u,.
mi¢ng khO khOng khat, diu m~t.cho~g vang, h6i h¢p sg set, sa
1~ chful tay 1~, tinh th&l m¢t moi, kem an, ti!':} ti¢n tron~ ~·,
di nhieu lAn hoac. dai s6n, chlt lum nhat,. mach. Hu Nhua~ . Vo
·L1:fc. Phep di~u ttj-. n~n On Ph! ki¢n Ty; fch khf hoa dien (nuac
. u6ng Cam thao can khuong thang h.gp vm
b9t). Cho . Tu qua.n tu
thang gia ·giam. Sach Kim quy ng9c ham y!u luge t~p nghia cua
.
Dan Ba Nguy.en Gian
n6i rAng: "Mu6n -kh6i phQc cai duang thl
cho u6ng Cam thao can·khuang thang, de,ktt hgp ly nung, ma
h6i duqc cai•duong, chung nay tuy n6i trong Pht 1~, ma con la
do Vj ducmg hu yeu, cho n~n m6i dung phuang nay".
Ne'~ Pht km hu han, duong km hu suy khOng c6 kha nang
. . ,
th!u l~n Ty khieu, den nOi tr9c Am .khOrig giang, lam nghen tac
thanh khie'u; Phi khf hu, khi k:hOng b6 tAn, quan ly khOng khi€u,
bi€n thanh_Ty uy~n. Thiy cac tri¢u chung rihu chay nu6c miii
trong keo dai, nhung c6 rnui t3I1h, lAu ng~y khOng khoi, ho~c la
ngua miii. Sach Mach do cua Linh Khu n6i: "Ph€ khf thOng vm
~·
• • . l

miii, Ph~ hoa thl mfii c6 kha nang nh~ bitt ni~i tham th6i". Cho
. '
n!n di~u ttj n~n On b6 Ph~ km. Cho u6ng L>n pbe chi htu dan .df
dieu tri..

llO H0ID0NGYHAN01
 (]lung Ph t du an g bu da ph ~ ph at sin h ·a
ng um cao tu6i sue
.
du on g hu , ciing r'1 ha y ph at siJ:ib a VW
barn \8 cao
_: eu, ho~c t6
b¢nh tinh cang
· :guytn gii r6t, mOi kh i vAo cuOi Th u dong
g;, thu ¢c ha n ta lam ton thu ang du an g ga. y ra. Thuang
, nghitm trqn
g thu¢c ly hu ban.
g~p h ~ b¢nh m ~ tfnh cu a t~ g .Ph!', ch un
bi~t
4. ChAn doan phAn
mg ·Ph t kh f bu vm ch un g Ph ~ du an g bu : Ca hai chung .
. a. Cln
,na y~ ~ bi!u hi¢n la Ph~ hu bl t tuc , cOng nang cu a Hie' bj giam
mg c6 n~ g nhC ? kh ac nh au , kh i hu nh ~ ma duang hu thl
sot, nht
n~ hem. Qu mg Ph t du an g bu da ph ~
la .do chung Phe' kh i htr
ung Ph!' km bu chi la
phat tri~n ti6n tli~m m¢ t buoc ma thatlh. Clr
mf t sv tuy~n .giang ma
do Ph6 khf khuy hu, tong kh f. b«t toe, Ph6
moi, thmih am khi6p
xuft hi¢n cac ·chung trcµig nh u tinh th ~ in¢ t
, kha i suy ~n vO lgc , a,· ra m6 hO i, s!c m~t tr~ g b~ch v. v.
nhu gc·
ntn b6 .fch Ph t kh f lam chu . Dl ron g hu sinh n¢i han,
Di~u ttj
chung Ph6 dtiang hu tru ngoai bi! u hi¢n ldln
sang cua churig Phe'
ra, tit co n ke m· the o cac ch un g tr~ g han chiing nhu minh
km hu
n tay I~ , vu ng lun g l~ h, ho ~c ho nhO ra _b9t dai, m~ch
I~ cha
tg.· nay can cu vao .
Trl. Di~u ttj n~n On b6 Ph € duang. Hai chm
tlnh n~ g nhC ? c6 hi~ n nrq ng ·ba n hay khOng c6 han, chan·
h¢n h
doan ciing khOng kh6. . .

Ch ung .ph on g h_an thu c· Ph ! v6i chu ng Ph i duang bu: Hai

b.
deu thu ¢c ch qn g ~t ha n, de u c6 bie u hi¢n lAm sang la
chung l)ay
~ i th!u khf ~uyen, sic da m 4"ang loang,
nhung la m¢t bit~ ~◊t
Ph ! thu◊c ngo~_ ~am
ly, m¢t hu ~◊t thtJc. Chung pho-ng ban thuc 0 ~! .ti tn g,
Ph~ng han, Phe' v~ khO ng tuy en thO ng gA y ra. U y ho
Phat s6t sg l;µib, khOng m6 Mi, da u diu tic
min, ho~c mu1 chay

'
;:H-:
·-- -- -- -- -- -- -:SIN -: -; ~ :; :; :; ;~ ~ -
B$ Nf fLY VA LV ~T Rf T~ OP ~ 211
 nu6'c trong~ ~~ch Phu laµi d~c tnmg, ma khOng c6 ~i~~ -hi~n khr
ha cOng n~g bi gi3m s~t. Di!u ttj nen tuy:n ~M ~ han, .chi
khai hoa dam. Chung Phf duang bu ~a do Ph~ kh1 hu t~n, ~ h~
tu trqng sinh ra, b~~ trlnh keo dai; Cung c6 ~he do chung phong
han thuc Ph~ lAu ngay khOng khoi, lam t~uang t6n Ph~ duang gay
ra. Uy ho keo dai, ho suyen vo h;rc, h~ d¢ng thl -b~nh tang, ~
thanh thtp khe tho khe, sq l~ chan tay I~, t\1' ra m6 hOi d!
bi. cam m~o, m~ch Trl Hoan lam. d~c tnnig. C6 thi lly d6 d~
phan bi¢t.
c/Chung Thuy han x~ Ph~ vm. chung. Ph~ duang hu: Hai
chung.•nay d~u c6 th! thdy cac chung tr;µig nhu kp.cii th4'.u, kh~c
nhO ra dam dai, sic tr~g trong loang, mmh l~h ch~ tay 1~.
Chung Thuy han x~ Ph~ da ph~ la v6n ·c6 ph\lc Am·, ho~c Th$11
ducmg hu suy, thuy Am dlnh t\l a ben trong;. ~~ cam phai han ta,
han ta dAn d¢ng thuy dm, d!n nghi~h Ien Ph~·gAy ra. Um sang
bi!u hi~n cua thuy han ngbich tro la khai thAu nhi!u dam, ho
suy!n khOng nlin duqc, trong hQ~g c6 ti~ng dam kho khe, vung
nglJc phi~n mu¢n, hai chrui phu thung, . ti!u ti~n khOng 1¢ v.v, .
choog tnµ1g thu¢c ta th1:tc·chmh hu. Di~u ttj nen On Ph~ boa Am,
trg duong 1¢ thuy. Chung Ph€ ducmg hula thuQc duong.khf cua
Pht bat rue, cOng nang .bj giam sut, hu hail° tu trong sinh ra. ~re~
lam sang c6 the tha:y hi¢n tuqng hu chung nhu khai ~uy~n vO lqc,
. dC,ng thl b¢nh tang, sic m~t trlng b~ch, tinh th~ m~t moi, thie~
khf, tQ' ra mo hOi ~ d! hi cam m-~o v.v, ma khOng c6 bi!u hi~n cua
ta thlJC. C6 th! phan bi~t khOng kh6. .

212 H0ID0NOYH AN0I

 .,,l:_-:-.
~ "'!
~~
•
.
§JY. pa£ KIJi AM LU'ONG HU'
_ a11mg Ph~ khi Am lucmg hu la chi dum tac d1:1ng cua cac lo~ .
•~;. nguyen nhAn gAy b~nh ma xuai hi~n chung h~u Ph~ khf hu nhUQ'C,
· _. lII1 tAn bAt me, cOng n~g hi giam sut. Chung tr~g I~ sang chu
~. yeu cua ·chung _P h! khf ~ hrong hu la: Ho suy!n vO 1-gc, h! d¢ng
-~ thi doan hen, thanh Am khitp nhuqc, mi~ng khO_hQng rao,· ttJ ra
.: . ·m6 hOi ho~c ra m6 h6i tr¢m, thieu khf t~nh th~ m~t moi, sic m~t
·._ khOng tuoi, sot v~ chi~u, ·hai go ma do, it dam ma dfuh,. ho~
.. trong dam c6 .I~~ mau, hinh the g~y com, chit lum do .ft reu,
. Te Sac VO Luc.
mach .
Chung Ph~ khf Am luong htt thuong g~p trong cac lo~ t~t
b~nh nhu Khai tha:u, Hao chung, Suy!n chung, Phi lao, Phe nuy.
1. Ngu6n goc l!ch sir
Sach_Khai lu~ cua T6 V~ n6i rang: "Chung tr~g cua Phe
khai, thl ho ma suy~n tha thanh titng, n~g thl ho ra mau". L!n
dAu titn ghi chep du<;1c t_cµig Ph:€ sau khi cam ta km hu khai suy!n,
lAu 'ngay km_ton lien luy d€n -~, ma th~y chung Phe khf Am
luang hu. ho ra mau. Mvc Hu lao c6t chung phuang sach Ngo~i
dai bf y~u den Duong da m6 ta d~c tnmg lam sang cua lo~ hlnh
Phe' lao do khi Am lucmg hu, 'chi ro: "C6t chung ... sang ngay ra thl
mat, d~n chi!u thl phat nhi¢t, phiin tao, ngu khOng ngon giic, an
u6ng VO vj,. than the ngay m¢_t giy com, luc diu ra m6 hOi tr¢m,
•s_a~ khi ra m6 hOi tr¢m· thl phit s6t phat ret, sau khi phat ret thl c6
ti!ng·ho, khi ho thl s!c m~t trAng, hai g~ ma do nhu bOi son, tron
tron gi6ng nlut d6ng titn", d6ng thoi b sach Khai thAu mOn ciing
dAJi Im cua Hua NhAn r!ng· "Ph6 khf th!u lAu ngay se bi!n tbrulh
Ph! · · . ,
nuy, khOng phful bi~t duqc han nh1¢t, ho ca ngay lAn · dem,

--- --- --- --------=----=-~:=:~~~

SINHB8 NHLYV ALU~T RJT~GP H~ 213
nh6 r~ mau nhu bQt tuy~t, keo dm h, suy en tho khi ng~
ch, hic
n6ng l~c ret, mi~ ng, mOi, h9n g, luo i ~O , ciin g ~6 khi nho
ra mau
thl c6 cam giac tieu tuy , ti!u ti~n d~, sac ~~t ~rang xan h,
lO~g t6c
d\filg, d6 la da thanh chu ng" . Chi.ra Ph~ lao kha i thlu , l~u
·ngay
hao km thucmg am c6 the dAn d!n Ph~ lao. . . .
M\} CSuy en m~ ch chu ng ttj sac h Tam nhAn C\fC nha'.:t b¢nh
chu ng phu dllg lu~ cua Tr& i VO Tr~ ch dm T6n g l~y -m~
ch d~
doa n chu ng chi ra rAng: "Kh ai suy en d¢n g l_du, cho nen
Ia:y Ph~
lam chu . Nlu tnr6 c m~ ch Khf Kha u Hu, thl ta:t y~t hiu kho khOt
;1g
co tart djch , thi! u khf. khOng dii de thb". Thl y cac chu ng
th\fc la
Phe khf am Iuang hu.

Sach Chm ig .ttj y~u lo~ phu ang cua Dai Nguy~n U •dai
Min h ban lu$fl v~ ngu y!n nhAn lao tha:u da neu ro r~g : "Ho
keo
dai than h lao", 1~ c6 khi do b~nh lao ho keo dai, nia lam· sang
bi!u hi¢n chu ng km Am lua ng hu, c6 the tha:y ban nhi~t vang
lai
ho~c chi nhi~ t khO ng han , y~t hiu khO dau , tinh th& l ni~t
moi. ·Ho
c6 dam. ho~ c mu, ho~ c c6 Ian tanh hOi, khOng n6i .duq
c thanlr
ti~ng, d~~u ttj n~n dun g ~ Ph6 than g.

Sac h Y h9c trun g trun g tha m tAy l1:1c cua Tru ong Tic h Thu
'11
deli Tha nh dun g Tu sinh thang die u ttj khf ~ ba:t ~uc lao sai gay .
y~u da n~g , an u6n g giam sut, ho suy !n, mln h ·n6n g, m~c
h ~µ
Sac. Tro ng m\}c Ph~ nuy sach Lo ~ chu ng ttj tai .d6i v6i
km Am,
luang hu, ngu ytn khf .da tieu, ho ga.y, Ph5' n~y , To6 n m~ch:H
u
Sac 1t co thfu la chu ng kh6 di~u ttj. 6ng chu tnra ng dung
bai ~
uye n than g u6n g ·ba 1'11, A gia o khua:y d~u ~ao bat thu6
c cho
u6n g; v~ sau bo Cat can h, Chi mlu , gia Hoh l san , Lie n bi,
Hoang
ky b6 th6 de sinh kim , thl ho nhi ¢t se gilt m din .

214 H◊ID0NGYHANl)I
_:_. z. Nguy~n nhAn gAy b~nh
a. Do 6m lAu khai suy!n, hao thuong khf Am cua Phi.
•
't

~
Pht
· b. Do 6m IAu nhi¢t b¢nh, hao khi thuong Am, khiin cho
khi Pht Am b!t rue.
.
c. Do lao trung xAm phcµn Ph€, tOn thuang khf Am cua Ph6
Phe'
d. Torac tien do Ph~ Am hao ton, tau ngay hao thucmg
Mn Am,
khf; Ho~c·truac tien Ph~ khf hu nhuqc, Iau ngay lien luy
· cu6i cung dan
d!n khf Am luong hu.

3. PhAn tfch cb<. mg h$u .

.
.

Phl la kieu f~g , n€u nhu ho keo dai ~O ng khoi, khi Am cua
~g Pht b~ tuc, thanh rue mi t chuc nang, ho~c la do cam th~
ngo~ ta, ta di.thl chfnh hu, khf Am hao tdn, c6 the th'y hi¢
n tuc;mg
htr khai nhtt khai th!u khf doan, tinh than m~t moi SU'C
ye'u , mi¢ng
{ch khf
kh6 hQng rao, loni ban chAn tay n6ng v.v. Di!u ttj nen
tao cuu
duang _Am, thanh tao $u ~ Pht. Ch9n dung bai Thanh
Ph!' thang. Ntu ta nhi~t . chua het, khf Am hao ·thuong, thl kiem
tharm tru nhi¢t, c6 th~ ch~ u6ng .True di¢p th~ch._ cao thang.
Ntu khf Am luong hu, Ph t khf thugng nghjch c6 thi dAn
de'n
n, tinh
H~~ suy~n. ·Toa:y cac tri¢u chung ~u suy~n tho khi doa
tban m~t moi, h! d¢ng thl b~nh cang tang, hai go ma do,
ra m6
nen fch
hOi tr◊m, ngii TAm phi~n nhi¢t, mi¢ng khat v.v. Dieu ttj
khf duong Am djnh suy~n. Cho u6ng Sinh m,c h tan gia vj.
Nlu lao trung xam pha. m Ph !, tnr6c ti~n ton thuong Ph6 Am,
l.
~ hao Phe' khf, _khi~n cho khf a.m Iuang
1 hu, Ph6 mAt slJ thanh tuc,
u
khf nghj.ch l!n tr~n ma dAn den Phe' lao. MOi khi thly khai th&
ing sgi
ve, i\r, ho khan !t dam, ho~c trong dam c6 IAn mau, nhu nhf

-- -- -- -- -- -- -- -- :- -: -- =::-::-:
~: --~·T -:=-:-:::;f'"-215
SINH Bem i LY VA LU Rl T~ O PHE
 t<1, ti! ra m6 hOi ho~c m6 hOi tr¢m, s6t ve c~~u hai go ma
thanh khi~p.khf doan, tinh than m¢t ~oi, d6 la dac di!m h. ~o,
. · · · u ton
· pieu ttj n!n fch khf duong Am, .nbu~ tao chi khai. Cho U6n '
Nguy~t hoa ho3Il gia vi, Nhu s3.ch Huy!'t chUllg Ju~ c6.n6i: ,,ta!
trung da sinh, g~ nhant tinh huy~t, chf$ khf cua con nguai ta
ngay' m◊t tieu hao, n6u khOng ttj htr, tieu tri'l cai trung,' th}~nh
khOng the kh~i duqc ... B~i Nguy¢t h~a ·h o~ c~u chua ~¢nh .iy,..
c6· nghia I.a bO ~u khu u s·at trung k:iem tlu, d6 mm la k~ sach
Vyn toan II.·

Neu bi!~ ta thuc .Ph!, keo dai khOng giai; chfnh·km bi t6n
thucmg,. run t6n lien luy de'n duong ho~c dudng t6n lien luy d€n
fun, den nOi khi Am luang bu; Ho~c t6 th~ hu nhuqc, 1~ c~ pha.i
ngo~ ta, t6n thuon·g Ph€ km, phat tri!n th~m m¢t bu6c la khf .Am
luong. hu, Ph~ di¢p .tieu khO ~a ~~ Phc! nuy. Th~y cac·t;ri~~
nh6 ra dam ho~c hQt _dai, .1;han nhi~t khOng cao~
. ch.ung .nhu. ho _
. doan hoi tha gip, tinh than m~t moi, mi~ng kho h9ng _rao; hay
u6ng nuoc, thAn th! g~y co111:, !Ong t6c khOng nhu~. Phep n~n
f ch khf duang am nhu~ Ph!. chQn dung bai ·Chfch cam thao .
thang gia Oja c6t bi, Ngu tj tu, v.v.
·Chung, nay thuong gJp trong t~t b¢nh cu6i ky cua ~g.Ph!, .
thu¢c chung ly hu:. Rtt 'hay g~p a ng':1'a.i c6 th~ ch!t ~u y!~. S~u
khi lao dQ.ng vlt va, ho~c mua h~ ·n6ng hue, .ho~c mua thu tao thl
· b~nh tlnh·tang n~g, bbi vi lao khO thl kb£ hao, lrni6n cho.Ph~khf
l;µ cang hu, hoa nhi¢t .14t!c kim ho~c t~o thuang Ph€ lam· khi~n
cho Ph! Am 1~ cang khuy bu gAy ra. · . ..

'.

216 HOI DONG y HANOI

· , 4. Cb~· doan phAn· bi~t .
a. Ch~ g Ph !~ hu v6i chung Phe' kh~ am luang hu: Ca hai
chtmg deu c6 bi!u hi¢n cua Ph~ khf hu nhtr kha i tha:u doan khi,
thaith Am h~ th!p , tlJ ra m6 hOi, d! bj _ cam m~?, .s!c m~t tr~g
. , tinh thAri m¢t moi V. V' ve phuang ·di¢n b¢nh
b!ch . nhAn
ca b~nh
·c6 lien h¢ nh!t djnh , nhu ng ciing c6 m¢t vai chO khac bi¢t. anfug
Phi khl .am hrB'.ng hu .thuang.la do chung Phe' khi htr phat tri!n l~n
. ma .thanh. Phe' khf htr nhugc, ~u ly khong b~n, d6ng mam~t
chac, ra ~6 -.hOi qua nhieu; Ho~ c u6ng nhi~u thu6c On nhi¢t, boa
hoa thuo ng Am, deu c6 th! d!n
.
de'n Am djch khu y.tdn, hlnh thrulh
. . .

chung Pht khf fut Iuong ·hu; Ngo ai ra ciin g.c6 th~ dQ ~€ Am b!t
rue, Am ton li~n. luy d!n dua ng diin_bi!n g4y .
ra. Bieu .hi¢n IAm
.

sang ~ ngoai cac chung tr~ g cua chung Phe' khi hu ra, I~ con
c6 bi~u hi¢n · cua chu ng Ph! am bu nhu ho khan ft dam , ho~c
trong dam c6 Ian mau , mi¢ng khO h9n g rao, kh~ titng, ra md hOi
tr¢m, hai go ma do v.v. Di~u ttj n!n b6 fch Pht khf , tu am nhu ~
Ph!. Clnmg Ph~ khi bu chi bi!u hi~n Phe' km hu nhugc, ma khOng
c6 ·chung tr~g Am djch hao tdn, dieu ttj chi n~n b6.Ph~ khf la
duqc, hai chung nay c6 th~ phAn bi¢t duqc . .
. h. Chung Pht Am hu v6i chung Phi khf a.m luong hu: Ca ~ai
~hll'ng c;t~u c6 bi!u hi¢n lAm sang ctia Ph€ a.m hu ton nhtr ho kh~
It darn, ho~c tron g dam c6 lAn mau, mi¢ ng khO h9n g rao, ra mo
hOi tr◊m, hai go ma do, amthailh khan
v.v, c6 th~ phAn bi¢t dugc.
Ha~ chung nay tren phuang di~n ·b¢nh nh4n b¢nh ca c6 Han h~
nha:t .dinh. Chung Phe' km run .lua.ng hu c6 thi do Ph! Am hu
nhugc, ho suy~n keo dai, arn t6n li!n luY. d~n ducmg phat tri!n l~n
rna ~~; Cun g c6 th! do chung Ph! kb( hu, khf tdn lien !uy ~!n
am d1en bie'n ma thrum. Cho n~n tr!n .IAm sang ~ ngoa i chun g

~ :. -;;P~~r-217
.:=TRJ::-:;::TAN:-;:;;:O;
INH
--------S- -f-
- :B-8Nf ~:::-
--:.A:--·L~U:-;
LY-:--V
 Phe am htr ra, l~i con c6 hi¢n nrqng cua Phe' khi hu nhu kh'·
suyen vo .11:tc, Am thrum thAp khe, t1! ra m6 hOi, .d~ bi cam at
V...<.! .. h
dO'Il thuAn tnao
. hu kho~,
. 1. •
tinh thAn m¢t mu1 v.v. Ul C ung Ph~ Ail}

.kh6 phAn bi¢t. g

· c. Chung TAm kh{ Am hrang hu v6i· chung Phe ~ Am luan·

ht1: Hai chUilg n8.y deu c6 bieu hi~n Ia.m s8.Ilg Ia khf Am luiing h!
xult hi~n khf doan thanh Am· khie'p nhugc, tinh thrui m¢.t moi, s6t
ve chieu, ra m6 hOi tr◊m, ini~ng khO h9ng rio, chai luai do ft tan
djch, m~ch T6 Sac VO L1;1c. Chung Tam khi Am_ luap.g hu b~nh -vi
t~i TAm, tit phai th!y h6i h¢p sq s¢t, mit ngu hay m~, ~ay qu!n:
m~ch Ke't D~. Dieu t:tj nen fch khf duang·Am, ninh TAm lam chu. j
Chung Ph6 .kh{ am ltrang hu IA'y bi6u hi¢n cua t~g Ph€ mlt ·SlI.
'
j
tharih rue lam chu y6u, hu ton t~ Ph~, ta:t thiy khfil suy!n, kh~c
dam c6 Ian mau v. v. Dieu •ttj ·nen fch khf duang Arn nhu~ Phl.
Can cu vao d6 c6
,
th! phan bi¢t duqc.
V. Pllt HUY fT HU'
Chung Ph€ huy~t hu Ia chi chung h~u cua Ph! t~ cac-lo~
nguytn nh~ xuAt·hi~n Ph6·huye't ba:t tuc, cOng ~Ang bj giam sut.
Bi~u hi¢n !Am sang chu y~u cua chung Ph! huy~t hu la khai thiu,
kh~c dam, ho~c trong dam c6 I!n mau, drun d{nh kh6 khfc, thi~u
khf suy!n tho, ban ngay ph~ d~m n~g, m,t, mOi, m6ng tay m6ng
ch An sdc nh~t, khOng c6 ~6 hOi ho~c ft m6 hOi, boa mAt ch6ng
m~t, chit luoi nll~t, m~ch Tt.
Chung Ph! huy~t hu -thuong g~p trong cac lo~ t~t b¢nh nhu
Khai tha:u, Suyen chung.

i 18 HOI D~NG v HA NOi

 ..
.'i: ... .,
!) 1. Ngu6n g6c IJch su
Sach y hc;>c chfuh truyen cua Ngu Doan .doi Minh n6i: "Khai
I

- th!u tit'ng khan, la huytt htr c6 nhi¢t". Da chi ro ra rAng d~c di~m
1
chung tr~g cua Pht huytt ~u th9 ~i¢t gAy ra. khai thlu. Sach
Chung nhart m~ch ·ttj da tu~g thu~t ty mi ~guy~n nhan gAy b~nh
cua huytt bu khai thAu la: Vit va d~ong cang, Am huytt khuy t6n,
huy!t hu thl sinh n¢i nhi¢t, hun d6t chAn Am, Am hoa ngay m¢t
tang, Ph~ kim bf khAc, m~ chung Khai th,u phat sinh v~y, ma
m~ch nrgng th6n ben phai Tt Sac, Ph~ a.in ·c6 t6n, trung khf hu
nhuqc, km khOrtg ·sinh h~y!t; M~ch ben tr~i Huyen Sac, Can hoa
·hun dot; Hai m~ch Sfch Te Sac; la Th~ hu thuy ki¢t, chung tr{lllg
cua huylt hu khai thAu la ttJ ra m6 hOi .·ho~c ra mo hOi trc)m, s6t v~
chieu, n6ng trong·xuong~ v~ chi~u ho tang, than th8 gay com, ngu
TAm phien nhi¢t. C6 ·th! thiy Tfu. Thj ban lu~ chung huy€t hu
khai thiu, st,i' thtJc la bao ham ca Am hu khai thlu a b~n trong.
Sach Ttj phap h◊i cht'i tnrang dung Thanh d~J.i, Cap phfu luy¢n
•·
m~t ong cho u6ng d! ttj huyet hu th\l nhi¢t khai thlu.
, Sach Phung .Thj cAm nang bi 19~ dai Thanh. phan tich hu
' . khai th!u chia ra hai lo~, ma trong d6 b~ d!m ho nhleu mi~ng
khat, kh6 kh~c dam, phat nhi¢t Ia huy!t bu, di~u ttj n~n dung L1;1c
Vi_dia hoang gia M~ch dong, Ngu vj. Sach· Tung ng~ tOn sinh

to~ thu cua Catlh ~Ong Due10g Itµ n6i: "D~c diem cua_hu~et ~u
kh~i thiu la ban ngay nh~ d~m n~g, di6u ttj l!y Nhj trAn gia
Duong ·quy thl khoi II. . . .

2 .
' Nguyen nhan gAy b~nh
h · a, Do 6m Iau, 6m niing hao thucmg run huyt't, khie'n cho Ph€
uy~t bit tuC, .

---------· .. :;;G;-;;P~HE"if'-
SINH--BA-.NH-L"""7"Y-VA-:--::LU--:.--:.~::-:-::TRI::.::TAN::;_
---..:.._ _ _ _ 219

~
 _b . Do lao trung g~ nhim Ph~, kh~c huy€ t, m~t huy~t,
d6n kbi huyf t k:huy t6n. · dln

3. PhAn tich chun g.h~u . .

Ph~ la ki!u t~g, Ph~ huye 't blt rue, Phe:·th~ khOng duoc nu 61·.
d110'llg, m4't di si,r tuy!n phat, ttic gillllg, .c6 tM thii'.y cac·ch, · •
tr~g nh11 khai suyl n khf 4o3.Il, Mi h¢p sr;, s¢t, mi~n g kM, kli~ f
tie'ng, ·P h~ ma:t slJ ~u nhu~ , thanh tuc mit chuc na.ng, tOng khf. j
b~t tuc. Dieu ttj n~n d_trong ~uyt t nhu ~ tao. Cho u6ng Tu vat ~
thang hQ"P v6i sinh m~ch tan gia giam . N~u ho keo dai_t~n thuon~
m~ch l~c, ho~c lao trung g~ nhAin Ph!', tren I~ s~g c6 th! · ;~
th4'y cac chUJlg tr~g nhu khai th4'u, kh~c ra mau ho~c trong dmD li
c6 IAn mau, ban i:igay t:ihy ban dem n~g , chat luoi nh~t l,¢u,
m~h Tl. di~u ttj nen duon g huye 't nhu ~ Pht, ninh l~c chi huye't.
Cho u6ng Lvc ~! dia hoan g thang gia Ducm g quy, N gil · vi tir,
Ho~c Bach hqp c6 kim thang gia giam .
4. ChAn doan phAn bi~t .
.
a. 'Chung Phi Am hu v6i chun g Ph! huy6t hu: Ca hai chung ·
"'J
deu c6 th~ xuat hi~n cac chun g ~~g .Ph! m~t slJ thatlh toe, nhu · ·J
nhu$Jt nhu khai suye n tha g~p, kh~c ra mau ho~c trong dam c6.
IAn mau, -hoa m!t ch6n g m~t v.v. Huye 't thu¢c Am, Ph~ Am hu
hoJc do .Ph! huy! t hu drut d&l phat tri~n le~ nia thanh . Bieu hi¢n .
lArn sang l!y chun g tr~g am·hu boa vuqn g lam d~c tnmg nhu: ~ai
go ma.d o, ra m6.. hOi -tr¢m , ngii Tam phi6n nhi¢t , chAt Iuoi do.~t
reu, m~ch Te' Sac, v .v. Di6~ ttj. nen .tu am-nhu ~ Phe giang: boa. .
Chun g Ph6 huye't hu c6 the khOng. c6 hi~n tuQ'llg nhi~t, l!y bi~u
hi¢n cac tO chuc khf quan t~g .phu kinh m~ch ma:t s\J nuOi.duong,

220 HOI DONG y HA-NOI·

 --- --- -- -- --- ------ --·- ..-·· .. ·• - ....

. oi lam d~c. trung. C6

f ~ nhu' ,noi, m6n g ta
An
y
b1
_c hA
¢t.
n si c nh ~t kh On g tu
.
-';' thi IAY d6 d~ ph
e' kh f hu v6 i ch un g Ph ! hu y€ t hu: Ca hai chung
b. Qumg Ph
sa ng c6 th ! th4'y .kh 'i th4 'u do an hoi, sAc mat
nay bitu hi~n !Am
9 nh ~t . Ch un g Ph 6 kh f hti I! y cOng nAn~
- ~Ang nh~t, ·11:1oi hi m s!
kh ~n g c6 kh a na ng ch u kh {, chu v~ ho h!p lam
cua Ph~ giam sut,
hu nh u ho suyen vo lgc,
d~c tnrng,.c6 the th !y bi eu hi ~n cu a kh i
.ti nh th .i.n m ¢t m oi , ti~ ng n6i th4'p khe va
nhieu dam sic µ-&lg,
bie'ng n6i, ti! ra m 6 hO de
i bj ng ~~ ca m v.v. Dieu ttj n~n bO ich
Ph !' hu ye 't hu la do Ph e' hu y6 t b!t rue, Ph€ the m!t
Phi khl. Onm.g
n th ~m m ¢t bu ac la an h hu ang t~ oong nang
SJ! nhu nh ~~ , til
i,l. cu~ Phe', biiu hi¢n !Am _sang 1, y kh~i thtu khan ti!ng, trong dam
1 i h¢ sq
p s¢ t la m d~c tnmg, dieu ttj nen
·, c6 !An ma u, kh 6 kh ~c , h6
u~ Ph !. H ai ~h un g na y kh Ong·kh6 pha.n bi ¢t
j duong huye't nh
f VI. PRE KHi SUY T ~ T
fI
f f su y tu y¢ t ha y co n g9 i la ch ung .P hf ~ f b~
ChU'ng Ph~ kh
ki¢t , la ch i ch qn g h~ u do cac lo;µ nguy!n
tuy¢t, chung Ph6lchf bu
nh xu !t hi ¢n cO ng -na ng cu a t~ g Ph€ bi suy ki~t,
nhAn gAy b¢
a na ng ch ti kh f, kh f ca thA ng giang xu ,t nh~p mu6n
khOng c6 kh
!A m sa ng ch u y! u cu a Ph ! kh f soy ki¢t la c~~
tuy¢t. Chung tr ~g g ti6 p 06 1 ,
h! p nh o nh y, kb { kh On
miii ph~p ph6ng suyen tho, hO t, 8 I~ . ?
th&, th ai du on g to at m 6 hO i h¢
ho~c la luc ngung hie t61:
chan.tay l~ , da lo ng khO rao, si
c m~t trA ng b¢ ch ho ~c tir n

m Bi g nh ~t ho ~c xanh ti~ , m~ch Vi

rni~ng mOi .n h~ a, re u Iu tri n.
Nlurgc ho~c Phu Sac .ma Tan·. I0 · tdt b~nhe
· · ·
€ kh i suy t
· uy ~t thuC1 0g g~ p trong cac ~ • ·
Cluing Ph
iio 'c M ng , Su y! n chU'Ilg, Phflao; Phe' nuy, Ph
nhtr Khai tM u, H

------ - - - - - - ~ -- -;:-:-:-;-;; A ·
N;,:;~mrir·nrAN. oo°G·PPE~iK'- 221
SINH BeNH LY VA LU.
ung, Kh~c ra mau, v.v. Cung c6 the g~p trong cac tat b~nh c K'
ky nhu Thuy thiing, Long b~ v. v. · , Uu1

1. Ngu6n goc Ifch sir

Sach Kinh m~ch cua Linh Khu n6i: "Thu Thai ~ khi tuyet
thl bi mao ·tieu, Thai am·v~ chuy!n km On ra bl mao v~y, n~u
khi
khOng diy du thl bi mao tieu, bi mao tieu thl tAn cijch ccµi di mlt,
tan cijch c~ thl cac khap ton thuang, ca~ khap bi ton thuang thl
m6ng tay chful kh6 , long t6c 11;1ng, lOng t6c I\}ng thl km ·ch~t
tnr6'c ti~n. Gia Bfnh thb _gap de'n Dinh thl che't, hoa th!ng kim
la
•
nhu v~y''. Da c~i ra duq c ~hung Phe' km ·hu tuy¢t c6 the dan
d€n
bl 1!1a~·kho, l~ng toy ·gAy· 11;1ng. Sach Ng9c ce1 ch~ tang lu~ cua
T6 V~ thl mit u ta·- ~~c di8m chung h~u va dl;I phong cua chung ..
Phe' khf suy tuy¢t, kru khOng tie'p n6i g~y ra suyen, n6i rAng: "D~
c6t khO ..cao, d~ nh~c ·h~ ham, trong ngvc day tuc, suy~n tho ~
khOng thu thai, khi d()ng d~n hlnh, sau thang thl che't~ chart t~g
da hi¢n ra m~ch_,tlµ.c6 thi doa n bie't duqc sinh tu".
. Sach Bi ca:p thien kim .yeu phuang cua T~n Tu .M~c · doi
Duang da neu· ra: "Ne'u mi¢ng ha, ·thl khf xul t ra khOng quay v6, ~

la b~nh nhan· Ph! tuy~t, ba ngay thl che't". Sach Chir chung de
cuang cua Tran Van Ttj doi Thanh .l~i n6i: "D~c tntng cu~ Ph!
suy!n la suy!n nia ra m6 hOi' d!u, d~c· diem cua Phe' tuy~t thl ra
m6 hOi t6c muqt". Sach Y tong kim giam doi ·nha Thanh thl tien
th!m · m()t buoc la hoa n thi¢n duqc m~ch ch~ g-cua·Ph
t kh~ suy ·
ki~t, trong sach 66 n6i: ;'Suyen ra m6 hOi t6c ·muqt 1a Ph6 tuy¢
t,
m~ch Sap, cha.n tay 1~ thl tfnh m¢nh ciing ·kh6 ·t6n t~, suy!
n
khai tho, huy~t khOng n&n dugc, hlnh suy .m~ch 0~ . khi phatl
nhieu tu vong. -Sach Thi m thi ton sinh thu cua Thftm Kun Ngao
. .
da earth gi{ri ngUoi dm r!ng: "Pham chung suy!n cha c6 dugc coi
thuong", Bbi vl nguyen khf suy vi, Am duang khOng ti~p n6i, di
d! thoat mo hOi dan d!n tuvong; Am duang khf buy!( cua con
nguai ta... ne'u khOng dugc ti!'p n6i, thl _th!y cac_~h~g tr~g nhu
canh miii ph~p phOng, mOi xanh tfm, nguc ph6ng btµ1g t6p, ha
mi¢ng so vai, m~h cilng khOng ti€p n6i, khOng c6 th~ thl che't -

2. Nguy~n nhAn gAy b~nh

a. Do ho suy!n -keo ~, hao thuang Phe' khi, ho~c 6m lau
hao t6n, dfu dAn clan de'n Ph! khi hu ki¢t.
· b. Phe' Am khuy t6n, ~ ton lien luy de'n- ducmg, Am duang
ki¢t tuy~t ma dAn d!n ~e' khf beµ fuy¢t. . .

c. Ta th\fc nghen traPh!, hO h~p khOng lQi, Phe' khi tu th\fc

chuy~n bu, chmh ta giao tt:anh, chinh·khOng thAng ta, cu6i cung
chfnh.khf suy ~cµ, ~~ thruµl chung Ph€khf suy tuy¢t.
d. Do ngocµ thuong m(t huyet, san h~u mft huye't vong tan
dtch, phat han thai qua khien cho tan huye't b~ vong, khl theo tan
huytt thoat ra, d!n d€n Ph€ khf hu kiet.
I

3. PhAn tich chung ha)u

Pht chu v~ hO h~p cua toan thAn. Ph! khi suy ki¢t ~ km
mft lam chu, tOng khi suy vi, cho n~n suy!~ tho c~ miii ph~p .
Ph6ng, h6 h~p nho yeu, km khOng tilp n6i, th~ chl c6 hie tho
luc ~gung, ~~ d~n ngmig tha. Phe' khl hu suy, v~ khi khOng hen
ch~t, ~u ly ~6ng mo m!'t chli'c nang, tAn cijch _ti!t ra ben ngoai,
~ mt chi\ di;ra, thoat ra btn ngoai mA dAn d€n toiit m6 hOi nhu
~-t chau, sq 1~ v. v. Tong khf suy b~i, khf tan loiµt ma c6 dQng
ve, l\Jc thl mach Tin·Nhuac hoac Phu Tan VO Can; K.hf la soai
• I •

-------- ------ ---7-- .--:-:: -;::~; :::;;;~ - 223

SINH B$NH Ly VA LU~ TRI T~G pH£
cua huyet, khi suy th1 huyet v~ .hanh sap ri'.t ma th~y·~tc mat , ·
t6i ho~C cMt luoi xanh tirn. E)i~u ttj nen kMn ca'.p' ich ~~·
thoat. C6 the dung D¢c sfun thang ho~~ SAm ph1=1 thang.
· · N6u PM Am hu t6n, .Am t6n lien luy de'n duang, duan ki
khf tho.it ma kiem tMy m~t dO mi¢ng khO, phi~n ta.ci khon: ~¢t
m11-ch T€ Nhugc vO Ive, clln. c!p dUilg fch khi c6 thoat·duong::•
cho ~6ng ·ngay Sinh m~h tan. ·· · '
·N~u Ph€
.
km mu6n tho~t, thly cac chung suyen tha nho khe ,
km khOng ti!p n6i, ki~m thiy nhieu dam nghSn tho, tro~g hQng
c6- ti6ng kho khe. Nlnr sac~ Nhan trai tzvc chi ·phu~g n6i r~g: ·
"Ph'1 dfu c6 b~nh d6c, khi chfnh khl mu6n thoat, tA km thinh
.hanh, d~u gay ra ung ngbic'1 ma th~ suye~"· Luc nay, c&i ~lp .
cuu hut _dam khi6n cho .duang hO hip thong sumig, c6 the dung
Sinh ~~ch tan de .fch k1u c6 thoat dong thoi ki~~ ca
thu6c boa dam; N~u th!'y mi¢ng rriOi xanh -ti~ thl c6 ·the Idem
thu6c boa u.
Chung Ph! khf suy ki¢t c6 the .g~}\b trortg cac ~o~ _b¢~
n~g cu6i ky, b~nh nhan tnrac khi lAm chung thtrcmg thiy cac
chung nay.
4. Chin doan ph4n bi~t
a. Chung Ph! km hu, chung Ph~ khf ~ hr~g hu v6i.c~~g
Ph~~ £ suy tuy¢t: Ca ba chfrng d~u.thu9c cbung· cua t~g :h! h~
tdn, lam sang deu c6 the thA'y cac c~ung tr~g cOng riang cua Ph!.
suy thoai nhu .suyen thb khf doan, ra m6 hOi, .m~ch bu nhu?~·
Nhung ca ha chun.g ve b~nh nhAn b~nh CC1 va n;nic d¢ ~¢nh b~fn
c6 khac nhau~ ·Hai chung tr!n b~nh bie'n muc d¢ nh(? hon, c~n~
nang cua. Phl chi bi suy ye'u, chua dtn n6i suy ki~t, ve dieu tr!

224 H◊I 06NG Y HA N◊I

 8 k:hi. Ch ung Ph !' kh f s
_uy ki¢t thuang la do chung
f ,:·~> ~n b6 {ch Ph
ti6n tM m ,m( lt bua<: ph3.t
' ;h t kbf htt, chU'Ilg PM kh i Am lttOllg hu
n~ g ctia Phe' suy tuy~t
'..:. trlen ma thrum, l~y cac -~hung tr~ g cOng
toat m6 hOi nhir h~t
:,; . nhll' hO h4p nho nhy·, hen th& khOng ti6p n6i,
chdU, m~ ch Phu Ta n VO Can lam d~c tnmg~ Diiu· 1:q · c~ cho
.
_ ~ Jch _khf c6 thoat. Ba chung
nay phAn bi¢t ciing khOng kh6.
060
b. Cluing P~e' ~ hu vm chung _Phe' km suy tuy~t: Hai chung
c6 t6n -~ m6i lien h¢
•nay tren phuong di¢n h¢nh nhan b¢nh ca
' nh!t djrih, nhun.g cfing c6 chO khac bi¢t.
Chung Ph~ km suy tuy¢t
ki¢t km
ia do Pht Am:khuy hu, Am t6n lien luy de'n duang, du ~gg ctia Phe' .
ina thanh. Tr~ n lam san g t:ro ng oa i cac chu ng tr~
tho at
Am htr t6n; bu nhi¢t tu trong s~ r& nhu
mi¢ng kho, m~t do, phi~n
tao khOng an, ID1!-Ch NhtrQ'C VO ·LlJC; tit con
thAy bi!u hi¢n cua
ng tie'p n6i, th ~
chung Ph! khf ·suy tuy¢t nhu suy!n tha,· khf khO
fch kh f duong Am
chf -hO hip c6 hie bj gia n do ~. C~ ch o u6ng
phan bi¢t duqc. .
c6.thoat. V6i chung Ph t Am hu dan thu'11 c6 th!
f suy tuy¢t: Hai
c. Chung Ph ! duang htr _v6i chung Ph€ kh
ng nay d~u c6 bi~ u hi¢n !Am s
· an g la suy !n tho ve, l~c, ~
chu
; D6u'la-do chung Ph !
, doan tv ,ra m6 hOi, Sf/ I~ chan ~ay I~
ong htr la do khf ton
khf hu phat.tri~n l~n ma ·thailh. Cluing Ph~ dtr
Ii!n luy d6n · duang, cOng nang .ctia Ph
~ suy nhuqc nhung .chtra
. Otung Ph ! khf suy
· de'~ n6i tuy~t. Phep ttj n!n On b6 Ph6 dtrang
f kht,ng lam chu,
tuy¢,t la ~o cOng nang ctia Ph l bj suy tuy~t, kh
ho ha'p vi nh ~g c, luc tho hie ng im g, ra m6 hOi nh u h~t
ma ciAn din
1
u tri n~n fch kh i co
.chAu, hi mao kho, ma.ch Phu Tan ma. Sac, ·die .
thoa ,, .n bi~t dtrgc.
t. Muc d¢ n~ g nhy khac nhau, c6 th~ pha

- --
- - - - - - - - - -SI-NH -- -- -: --
R1
_.
T~
.; .;
GP
·
,-:;
fft
-- 225
B~ LY VA W ~T
 c. KIEM CH(/NG ·
I. CHUNG PH £ TY Kff i HU
Ty khf bu v6i pht khf bu cung kiem hi~p va cung t6n t~,
tr~n lAm sang chung h~u chu ye'u la ho dam trong loang, m¢t moi
yeu SU'C, b\}ng tnt6ng, d~i ti¢n nhao v.v. Ty Pht hrang_htr _hi~u
the~ nghia r¢ng, bao g6m hai lo~ .hlnh la Ty Ph€ kb{ hu
va Ty
.Ph~ Am htr, nh11ng·do d~c diem sinh ly cua Ty·va Ph€ g~y ra,
tr~n

1am sang thly Ty Phe' Iuang hu nhle_u hcm la Ty Ph€ khf hu.
Biiu hi¢n Irun sang cua Ty Phe' khf ·hu bao g6m ca hai
phuong cli¢n Ia Ty km hu va Phe' km bu. Ty khf khuy bu, v~
h6a .
~(t chrrc nang, c6 the thiy kem an, ap khOn~ th!y ngon,
.bt;1ng
tntang ~ ti~n nhao, m~t va chan tay phu thong, Ph€ khl
b(t tu_ c
tAn
c6 th~ th!y ho keo dai khOng khoi, doan hai ma s~yen, thuy
khOng phAn b6, t9 th!p sinh dam , dam nhieu s~c tr~ g
trong
loang. Cho n~n Ty Phl luang hu th,uang c6 hi¢n tugng cOng
nang
, ch~t
ho~t d¢ng giam ·sut, bitng n6i, m¢t moi, sic m~t trAng b¢ch
luai nh~t, r~~.lum trfulg, m~ch T6-Nhugc.
Chung riay thuong la do km bu, v¢ ngo~i khOng· duqc ba~
h◊, d! ·bi ngo;µ cam, ho~c 6m IAu lam· lien Iuy dc!n T~g
Th~,·
Th~ khOng l~p khf, khi khOng guy v~ nguon, hlnh thanh chun
g
Ty Ph6 Th~ ba T~ g.deu hu. . .
. .

Di~u ttj chung Ty Phl .khf hu Iiy b6 Ty i~h -~h~ lam nguy!n
yen
tic,· c6 th~.tu ch9n bai SAm linh b~ch .tru~ t tan, -Lvc quart tir
thang gia Can khuong~ Tt tAn~ Ngil vj tit v.v.
tn
. Chung nay thtrong g~p trong cac benh ho keo dai, Suy
hao, Ph~ lao, v.v. .

226 H¢I Dl>NG y HANOI

 •f,

. . __Ngu6n g6c If ch s~ .
1
.Sach N¢i Kinh ~eo g6c 'd¢ ngii hanh sinh kh!c, da chi ra '

m!u t~ cua hai T~ g ~ va Ph~, sach Am duang ung

'

6i quan
h¢
~g diµ lu$fl ell~ T6 Va'.n n6i: ''Ty sinh nhvc, nhvc sinh
Ph€''.
n
· Di!u ai d6j v6i cac -chung Ty Ph~ khf hu sach Bj c!p thie
kiID y!u ·phu~g ~ua TO~ Tu M~c doi Duong da n!~ ra phuang
phap b6 Ph~ d! chua Ty: 8¢nh Ty·lao, b6 fch Pht khf, Pht
vuqng
thl klu trµyen cam vao Ty. .
i •
i
l . Cac th~y thu6c dcri Kim d6i v6i ca chi b~nh cua Ty Pht khi
t bu d~ ti!n hanh ,nghien. cuu, Luu Nguyen To cho rang, Ty khi bu
r kh◊ng c6 kha nang-v ~ -h6a tbuy th~p, kh(>ng chi lam
ton thuang .
r Ph6 khf, l~i c~Q Uun cho t9 dam phcµn Ph€. Sac~ B¢nh
ca khi nghi
bao m~nlt ~P cu~ .To, Van
n6i: ·"Bie't la Ty kbOng hru th~p, tuy c6
t6n thuqng.P htk hl ma kh6ng t\l thailh.dam v~y".. .
ra
· Sach Ty Vf lu~ de·xu4't "Ph~ la b~nh cua Ty Vj", ·ma
nguyen t!c dieu ttj ciing da chi ra rang Duy chi c6 thu6c fch
Ty
Vi inai la c~ thi€t.
.D6i vai cac ~y thu6c doi Minh nh ~ thu~-ve Ty Pht khf ht~·
ch!
leµ cang ' sAu .·sac, sach Cluing ttj 'chudn thAn,g da .chi, ra_.ca
b¢Iih ctia .Ty ~y en vao Ph~ -1~: To6 khOng sinh kim ho,c Dam
th ip xam nh~p vao _Phe. N6u nhu ph t d~ m!c b~nh, n~u Ty km hu
l~, tac se khO ng tucm g s~ , ma Ph6 khf bAt tuc, thl de 8?'
0

• nhiem han ta. Cho nen Phe cam phai han ta; thi Ty ciing se mac
~¢nh, ne'u Ty km thµih thgc, thl trung ·titu bi ung tic, trung ~eu
b~
Ph!
ung rihi~t, hun d6t l~n Ph6 ma sinh dam , cho nen nguoi mac
thuc d h,.a:n 1~ do Ty -
· a P thtJc ma c6.
 Sach Minh y t~p tnrac ph~ bi¢t suy~n Va chuang Xu(! '
tnr6'c sau la do Ph€ truyen Ty bo~c la Ty truy~n Ph~ "Su ! hi~n
,, · • . ' Y!n V6i
chu6ng hai chung nay c6 cung nguy!n nhAn, tru6c tien.su
.
e
thl h' .. Ph ,, h
- s~u chuan~. ~ u vt !, tnruc c _Uuug sau suy!n la ~huy n Ty
,I., . ,e.... ma..
O
Quyen mum chin sach .Carlh nh~c toan thu da chi- ra Ty Ph~ khi
hu gay.ra suy!n thl cbu phtrdng la Sinh m~ch tan; "Ty Ph!'khf hu
thuqng .ti!u c6 nhi¢t, ho.nh~ ma gay suyen, nen dung Sinb mach
tan, da dua ra phucmg phap dieu ttj b6 {c~ ~ cua. hai T~g". .
Cac th~y thu6c dm Thanh cho rlng tan djch cua Ty b(t tuc, .
c6 th! din t6i ·Ph~ fun hu, sach ·Y gia trun p~ap n6i: Ty' tho khOng
c6 kha ·nang sinh h6a, tAn djch khOng c6 kha n~g phM bO:"l!n
'
C

tren, thl Ph~ mit sv nuOi duang ma Am hu. Am hu thl PR~~ nhi¢t,
Ph! nhi¢t thl viem aben tten, boa bun·d6t len khi~u, rut v~o tho
ra, da ph~ sinh ra khai v$,y. Sach Chung nh~.m~ch_ttj g9i la Ty
Am bat we, chung hu boa quA'y r6i Ien tren thl Hoa a trong ·tho
hlnh kim, "C6 TY° duang ba:t tuc, tho khOng sinh kim, c6 Ty Ain .
bit rue, c6 hoa a trong tho hlnh kim". V~ phuang· di¢n nguy!n
. .
nh!n cua Ty·m!c b~nh d~ tm khai th.tu, sach Thai b¢$l u~ dua
ra ngo~ tha:p ph~ vao Ty. c6 th! xAm ph~m vao ·Ph!: "Khf cua
thip tho, ben trong ung vao Ty' Ty thA'p .khOng ki~n v~, ip u
tharlh .dam, xAm ph~ Ien Ph6, bi6n thatth khai ttilun. Sach Um
an
chung chi nam y thl cho rAng ho lam t6n thuang khf _c6 d~ ~ the
tm Ty km bAt ~uc, Ph5 khf cang bj ~u: "Ho keo ·dai., tdn li!n l\lY
d!n Trung chAu, an kem~ m~t moi, thi Ph! khOng duqc n~Oi
duang. Tu cac g6c d¢ ban lu~ khac nh~u ma cd ch€ cua Ty P~t
khi hu da duqc hlnh thanh. . .

228 H◊I.D6NG y HA NOi

 -·~.
··. · . Nguyen nhAn _h~nh .
2
. a. ·0o tuOi cao sue y~u, Ph~ :1rnf blt tuc, h~~c· 6m Ia.u ho
suy!n, ·hao thuong Ph~ khf, Phe khf hu tnr6c, khOng c6 kha nang
giup do Ty v~ h6a thuy c6c tinh vi, lAu ngay t\l. thip h6a tl}anh
dam ho~c Ph~ khf hu, mat S\f thong di~u thuy d~o, thuy th«p kh6n
Ty, deu·c6 the lAm cho Pht hu li~n I1:1y den Ty, ma hlnh th~
chung Ty Ph~ Iuong hu.
b..An u6ng khOng di!u dQ, Ty khf bj t6n thuang, ho~c vit va
m~t nhQc t6n ·thuang a b!n ~ong, Ty khf khuy hu; thi khOng c6
' de
kha nang h6a sinh thuy c6c tinh vi nuOi duarig Ph!', sb di mai
n6i Too ·.khong smh kim, d!n_tcri ~ Ph!' luang hu, d6ng thai do
Ty·v~ h6a khOng tot, thuy thlp d! hf dinh tl;l, ma lam cho dam
thdp nghen trci aPhe, n6 d~u lam cho Ty hu li~n l1:1y den Ph!, ·ma
hlnh thanh Ty.Phe luong hu. .
. .
J-•.Phan tich chung h$u
Ty-Phe khi hu da ph~ xuit hi~n trong b~nh bien ctia Ty lam
li~n lvy den Phe, hiiu hi~n tr~n ·lAin sang c6 the chia ra lam hai
lo~ chll'Ilg tr~g; M¢t la Ph~ km hu, th!y ho suyen keo dai, dam
trfuig ma loang, ~g\lc phien muQn, doan hoi, tieng n6i th«p khe,
m~t moi, t\t ra m6 h~i, d~ bj cam m~o. Hai la Ty khf bit rue, thi
kem an, blplg tiuong, d~ ti~n nhao, chan tay moi, ~~ chi m~t
phu chart pht( ch!t luoi nh,t, reu luoi tring m,ch T~ Nhuqc. Do
Ph~ khf hu truac, pht m!c b~nh lam lien l1:1y den Ty, tr~n lAm
sang bi~u hi¢n l4y Pht khf btt tuc, v~ ngo~ khOng ki~n p6 lam ·
d~c diem, da ph&-i la tha:y ho suy!n ~~ tfnh ho~c ngu~ cao tu6i
stl'c khoe suy yiu, hoac sau 6m chua khoi hin, ho~c 6m keo dai,
da phfui la do n¢i th~ang gAy ra. Ph~ t6ng ·quan ly kW cua toan

Sl'NH.BjNHLYVALU~TR.lT~oPaa 229
thati, Ty Ia ngu6n sinh h6a khf huy~t, th ~ c_hf .thay IQ}f cua 0 .. ·

T{lllg d~u Mt tuc. Do Ty .~ hu 1:n1a: .tie~, Ty b¢nh 1am

lien :
I~y chan
de'n Ph6 ma dan dtn Ty Ph~ khf bu, b1!u hi~n lam s~ g
tr{lllg Ty kh{ hu 13. n6i b~t. Vii lip do Ty khl b4'.t tuc, dam
th(p !
t:rong sinh ra c6 the ~An t6i Ph~ khf kh~ng giang, .kiem
thty .cac
chung trong hu hi¢p thl!c nh~ ho suy en nhi~u dam ma
d~ kh6
· •
khAc, ng~c phi !n muQn .v.v

4. ChAn doan phAn bitt

a. 9tung Ty 'J.du ht1 v6i Ty Ph€ khf hu: Qi hai d~u
Ia .bu ·
chung, bi!u hi¢n lAm sang th! y cac chung cua Ty khf
bat tuc nhu
nhU,'llg ~
kem an, d~ ti¢n nhao, chAn tay moi, b9ng chtrang, v.v,
ng\lC phi~n
Ph ! hu con c6 bi~u hi¢n cua Ph6' klu bit tuc nhu
v~v. .
mul)n, h1=1t hai, t1:{ ra m6 hOi, d~ cam m~o ho~c ho ·suyen;
hu v~
Di~u ttj n!n ki¢n Ty b6 Ph e fch khf. ·N~u Ty Ph t klu
khf khOng b~n, de bi cam m~o, dung SAm_tO Am
, B6 tzung fc~ khf
ki~~ Ty,
thang, Ho suy~n ma thl y Ty Ph6 khf hu thl n~n 1ch khi
qqan
hoa dam chi khai cho u6ng B~ch tru~ t thang ho~c Ll}c
tir thang.
b. ~u ng darn thlp nghen tro Ph~ vm chung Ty Ph6 km
htt:
d~o b~ a
Ca hai chung d~u c6 n~~ u .dmn s!c tr!n g loang, km
· da ph4n la
nghen, .Ph! khf khOng giang xu6ng; nhung cai tren
th\fC chung ho~c la ban hu ti!u th\YC•. C6 thi ·do ngo
~ cam.phong-
han thlp ta, d~n nOi Ph~ khOng phAn b6 tan cijch ~ 1~ tha
nh dan1
bu m!t kha
·thfp, ung tic khf d~o ma thanh, ciing c6 th6 q.o Ty
, dng tac
nang kien V~ , thuy c6c ·khong h6a, ngung tQ thanh dam
ho, c ban bu
l!n ph~ gAy ra, th~y cac chtmg tr~ g cua thl!c chu ng
giang klu,
tieu tht!c lam n6i b~t, cho n~n di~u ttj Ily tuy~n Ph~

230 H¢1 DONO y HANOI

, aJ1l blnh suy!n, cho u6ng Linh cam ngil vi khuang t!n thang
h6ad-r:iu thwh long thang, T'Y Phe' kh f bu gay ra .dam thAp
hoAc i 1
· ·ch ien, Pht m!t s\f tuyen giAng, thl n~n bO Ty (ch khf, khu
ngh! giallg khf cho u6ng TO tit giffig khf thang ho~c Tam ru
~ g than thang gia giam . .
d\!00
IL cl{(JNG plffi TH~N AM Hlf
am hu la chi b¢nh ly biiu hi¢n cua cac lo~
Qumg Pbt Th~
nguy!n nhAn d!n d~n xua:t hi¢n Am dich cua hai t~g Ph~ Th~
khOng <Uy _du, Phe' l~c bi tdn thuang, thuy khuy hoa vuqng.
Qiung tr~g lam sang chu y€u cua Ph!' Th~ Am htt la: Khai thlu
khOng c6 dam ho~ ft daµ1 ma dinh, ho~ trong dam c6 lln mau,
mi¢ng khO hQng rao, kh~ tieng, lung g6i dau moi, T!m phien ft
ve
ngu, n6ng trong xuong, s6t chi!u, ra m6 hOi tr◊m, hai go ma
do, chM lum do it reu, ho~c khOng c6 reu, m~ch Tl Sac. Chung
Phe Th~ ~ hu thuang th~y trong cac lo~ t~t ~nh nhu Khai
th1u, Suy!n chung, Hao chmig, Ph€ lao, Thit ~, Kh~c huy!t, Ty
uy~n, Ti~u khat v. v. ·

l. Ngu6n g6c ljch sir

Sach Kinh m~ch bi¢t lu~ cua TO V4n n6i: "Ban rigay v~
d¢ng thl suy!n phat ra tu Th~, dAm khf gAy b¢nh ~ ~t•. Ban
dem thu◊c !m, ngum b~nh Th$n Am b!t roe, ban dem Th~ Am
cang hu, hu boa x6ng b6c l!n Ph€ ma gAy ra suy!n. D6 la nhilng
ghi chcp tu rlt s6m v~ chung Pht Th~-Am bu.
Thai ky Kim Nguytn, d6i vm chung Ph! Th~ Am hu da c6
ill$l thuc ~it dinh. Muc Phu luc chung Lao sai sach Dan khe
tAm phap cua Dan ~~ c~ n~i: "Lao sai chu ve Am htt", cho
Ch~

SINHB£NHLYVALU~mr~GP~ 231
 rang Phl lao sa ky chu y!u la Ph! Am bit tuc, lau ngay do Ph(
li!n luy d!n Th~ , ma d!n d~n Ph~ Th~ Am hu. .
Cac Toiy thu6c dai. Minh d6i. vm ch~ g Ph~ Th~ am hu
nhAn thuc . s~u hon m¢t buac, d6i vai b¢nh nhAn b~nh ca, bi~u
hi!n chung tr~g va phuang phap ttj Ii~~ d_ugc ghi chep kha-ty
· mj. Mi,c Khai huy! t - Huy !t chung ·sach Canh Nh~c tomi thu ciia
Tnrang CaJlh Nh~c n6i: "D~ khai b¢nh ve ~uy tt tuy _c6 chia ra
narn t¥1g, nlnm.g 1chOng bao gia la khOng do thuy bj lchuy ton.
_Thuy khuy thl ho~ thinh, boa tltjnh thi hlnh kitn, kim ~Ac ~nh
thl Ph!' tao, Ph!' tao thl l~c bi tdn th1:}'~g ma kh~ ra mau, cijch
khO c~ thi thanh dam". M\lc Khai thau s~ch Canh Nh~c toan thu
lai
. n6i: "Chung n¢i. thuang khai th4u, dsµ khai la thuy khuy ahen
dum, dam .
boa VQt
.
ien. tr!n, d~n nOi boa bun d6t Ph~ lcim, din de'n
c~ ki¢t, phien nhi¢t_µQng dau, mi~ng ffiQC ffi\lfl, s6t v! chi~u, ~
ti~n bf k!'t, ua u6ng lfµlh, Xfch lb6n Ho~ t Sac, dieu ttj khOng ~ao
gia la khOng ki!m thu6c than h hol _de bao t6n chAn .thuy ... Lao
ton khai thiu, 1't n!n trang thuy tu ~ lam chu y~u, nlu nhu Phe'
khf duqc doi dao, thl ho se giam d4n.". M\lc NQi thuang khai
chung ttj sach Cailh Nh~c toan thu. n6i: "Nhung ·ma chung nQi
thu<1ng khai thtu khOng chi c6 mQt mlnh t~g Pht, bai •VI tinh cua
nam ~g <Uu tang. l:J ~~' ma m~ch .cua Thi~u .am Th~ hµ tiY
Th~ vong qua Can, xuy~n· qua horuili each, nh~p vao trong Pht,
sa.
di d!'n hiu lung, hi~p voo g6c luai, di Phl kim bi hu, ~a ph4n
do Th"1t ~uy khO c~, ·chfnh la do ta khi6n cho mlu hu v~y". Da
chi ra-ca ·ch6 hlnh thanh ·chung Ph! Th~ ~ bu, d6ng thm cUng
·cho rang d~~ di!m .kha i thlu cua chung Ph~ Th$n Am hula ho
khan,· ma ·nguy!n nh~ l~t do ·nQi ·thue1ng · khuy t6n, · Ph~ Th~
khOng gi_ao nhau, kb{ khOng sinh tlnh, tinh khOng boa klu, dAn

232 HOI DONG y HA N()I

 ~ -dtrt tAn ·dich trong Ph! khOng dAy du, kho c~ ma sinh ra.. Cung
:· Dinh Hiin theo g6c d¢ lAm sang, d6i v6i ca ch! gG.y b~nh cua Pht
'IbAn run bu din d!n' Ph! lao d! ti!n hanh phAn tfch ty my han,
. ~ Lao sai sa~h ThQ th! bao nguyen n6i: "Vf nhir am hu hoa
010
. dO~g, ~t b¢nh lao sai, la do Tuong hoa b6c len bun d6t Ph! kim _
;a thruut v~y. Tinh bi tdn thuang thi Am hu hoa d◊ng, huy!t bj
hao thl hoa gang ma kim khuy". Da chi ra Phong lao qua d¢, tinh
huy€t c~ ki~t, ma ~c di!m chung h~u la ho khan. Sach Ly bu
nguy~n giam cua Uong Ky Th~c~ ban lu~ v6 chung ho khan da
chi ro: "Tmh huytt "b!t toe, thuy khOng ch! dugc boa, hoa khi b6c
· ltn, chAn Am bi hon d6t, ~g phe' bi khO c~, c6 th! d!n d!n ho ·
khan, c6 titng ho nhung khOng c6 dam, n!u ho v~ chi~u la thu¢c
ftm hu,.
bu6i t6i ho la.
do hoa khf
.
xOng b6c len Ph!"'.. Sach Xich
thuy huyen ch~u- cua Ton Nha1 Khue I~ cho rang: "Phong· lao
thai qua," Th~ thuy suy thieu, khOng -~6 kha -nang. ~h! ho~ di
xu6ng, thuy khuy bj ~oa vii I~, Ph! kim bi-ton thuang,· c6 th! dAn
't6i chung Hao, thay cac tri¢u chung nhu s6t v~ chi~u, hao Am
thanh nhu sarn, dau dAu m~t do, phi6n tao ra m6 hOi tr◊m, ban
ngar nhy ·d!m n~g, m~h Sac Vo Ll,lc". Trong sach Chung nhan
m~ch ttj ·cua Tfu Xuang Ngu di ban v~ nguyen nhAn cua Th~
kinh khai thiu va chi ra _rAng: "N!u lao thucmg· Ph! khi thl ·.kim
khOng sinh thuy; N~u -s!c d1.1c quad¢ thl chAn Am-khO c~, thuy
hu hoa VU(Jng, Th~ hoa hlnh kim", bi~u hi¢n lAm sang la ho thl
d~u.lung? ngfi TAm phi~n ·nhi~t, huy¢t Dung tuy~n nhi¢t, Am hoa
th
trQ'ng viem thi ·1hay khai thiu. M\lc K.hai thlu thong ttj phuong
~!ch ~ hi¢u hrang phuong clla Phuong Hi~n theo g6c di) quan
~ N~u h~ tuang sinh ban lu~ v~ co cM san sinh ra b¢nh hu
1
'da chr_ro: "Vi nhu; kim sinh thuy, Th~ la con cua Ph~, nguoi

SINHB~ LYVALU ~TRlT~G PHE 233

ta n€u khOng bao dtrang ~~ thuy, ch~ nguyen ·h
hu khi€n cho m!u km tie't ra ma:-th~ th(u vAy ,.,.,/{ao tan, do tt'r
. ' Sac la d .
,.. • 1 C
O
Iao", cli~u ttj n!n tu duong huyit khf. Sach y hoc nha hu
Ly Dien d~ xua:t d6i vai ThAn thuy' ti!u kho t~·h , .h.P mon cua
, . ' a oa un d6
Ph~ ma d!n d~n ho.khan khOng· c6 dam, c6 th~ It ri t le~
· Kh6' Cat ca.oh lam quAn d~ khai
g1a ma. . Y· ct hach •-<-
'
I.QJl

cic tMy thu6c dai Thanh nh~ th1fo d6i vai chll'llg na .
~- , d b' ~ . y hu
Caug sAu sac, Jc . l~t v~ phep ttj ~6 SlJ phat tri~!l· Ml;lc Y!'t h,~ .

b!nh mOn aqu)'in ba sach Bi~n chung I1=1c c~a Tran Si ·o~c n6i:
"Am ~ga thl ng8.y nhc;i dt~ n~g, d6 18. ~e'u am Th~ h~a khOng
c6 da:t d! s6ng, xOng b6c· l!n tr!n yit h4u. Phep ttj nen dai b6
~~ thuy, ... coi ~Qng tu bd _Phe' kim,.ki~ thuy giup da I~ riliau,
~ -~iu tu v~ri c6 nhi~u nuoc_m£t,_th~y VUQ'llg thi c~ kha nang
~h~ hoa. v~y''. M1=1c T~ tieu. sa~h Y h9_ c tAm ng◊ cua Trltµt
Chung Linh n6i: "Ttj. b h~ ti!u, .n!n tu bO Th~, ·kiem b6 ca Phl,
Dia hoang thang, ho~c Sinh m~ch tan". D6i voi chung Ph~ Th~ .
am hll' da d6 ra duqc Phep ttj va phuong thu6c rAt c1:1 tha. Sach .
Cao ng~ ton sinh toan.thu da chi ra d,c di!m cua chung Am hu
hoa WQ'Ilg khai th!~ la Khai sau gia Ng9, drun mau den keo dfnh, ·
di.~u ttj n!n cho u6ng LQc vj dia hoang thang. Sach Phung th! cam
nang bf' l\lc cua Phung Tri¢u Truong n6i: "Bai vl mOi khi Th~
thuy da c6 cl)ieu hu6ng suy, Phi kinh khOng duqc tu du6'ng, n6u
nhu I~ bi thuong phong truy~n 1'P gAy khai thlu, se rlt nhanh
bi~n thanh lao sai trfui kha, nlu nhu khOng nh~ thuc sarn, di6u
ttj Iqp thoi, tli1 sau nay sg lchOng ltjp". Da canh bao m~i nguai
r!ng chang Ph~ Th~ Am bu m¢t khi bj ngo~ cam, r!t d! hlnh.
thanh lao sai trQng b¢nh, c'11 phai .coi trQng, d6ng thoi chi ra

•
234 H◊I D6NG Y HA N◊I
 at s6 t ph at- re t, kh ai th 4u ta ng dArt' khac dam keo ·
AU ph ' •
bU'Jl8 h~ cu
•
, ca bd p ng ay mc )t teo , Iv e m ~ch Huy~n
C tinh' thrul m¢t m
~c , an IA u 'th l tM y kh On g c6 th ~. Trong s3.Ch y bi&.
~ • rnA 6 WU"~ -- . c6 dam
· d""
Jib, a Ha M¢ng G1ao a C ra rang
g hi .~- 1/(
ay C II ho ~
_ kh On g
t b~ nh n~ g nh ~ gifra ng oi µ va i Il◊i thuang, 010
:~ phan bi~t t~
l c6 kh ai th 4u co n nh y, ~~ vi Ph € ki u tuy. bj ul t
j-Ang ngo~ cam th
e th on g, n¢ i th tto ng c6 kh at thiu la n~ g, .
nhung VAil con c6 th
an la do n¢ i ~u an g t~ t b~ nh ban· d~u a h~ tieu, Iau
nguy!n rih
ngay Am hu th l ho a b6 c l! n, xa m p h ~ va o la
Ph~, thl b¢nh da
Ca o 'f l1: Iq nh l~ ch o rl ng Ph ! T h~ am hu I~ cori c6
0~g
v~y.
uy en , m a hl nh th ~ n! n ca ch € nh u trong sach
th~ clan dt n Ty
Ngo~ khoa y kf nh c6 n6 i: "T h~ ~ hu m a kh Ong c6 kha nang
n~ n 40 a kh On g qu ay V~ , ap hue ph6 kim,
Di,lP khf quy nguyen , ch o
v6n la khf tan djch kh On g h~ xu 6n g du gc , tra n l!n kh6ng khi~u,
nu 6'c m iii , ta n cq ch ng hj ch tra il r~ -b~n ngoai v~y".
chuyin than h
td ng lu ~ .sa ch B4 t cu t$ p cu a Ngo Chung cho
Ml}c Khai thtu
Ph € T h~ Am bu ho a v~ qn g kh ai .th~~, nen
rang ttj li~u d6i v6i
dung L\ic vj dj a ~o an g ho anda, tra ng T h~ th uy tu duang cai
u; L iy B6 tru ng (c h kh f th an g, d! duong Ty tho
ngu6n lam chu y€ ·.
sinh PhtThA.n lam ta.

2. Nguyen nhAn ·g~y b~nh

lAu ng ay ~ lao tru ng g ~ nhrun .Phe', phat
a. Do su y! n kh ai
h~ thai qua, ho ~c do .tao nh i~ t lu Iuu
yl n Ph t, ~o~c bi ai qua d¢
, Ph 6 hu kh On g c6 kh a na ng tu Th$.fl, khiln cho
t<5n thuang Phe' a.m
~~n Am'hu, IAu ng ay Ph ! TI;~-
cung bj .t6n thuang, tan djch
ng , m a hl nh th an h ch m ig Ph ! T h~ Am hu.
cung tdn thuo

:: -- -- := :- :- = -:~-: -: = -: :: :; r- 5
-- -- -- -- -- -- -- -- :- -- -: TR l T~ G P ~ 23
SINlt B ~ LY VA LU
 . b. ·o o tien thi~n blt rue, ho~c phong s1=1 ph6ng tung, hoac 6 .
lAu thuang Th~ , nhi¢t b¢nh thuang Am, ho~c do kinh khu rn
thucmg Th~ . Th~ ~m hao tlnrcmg nga'.m ngrun, d~u c6 tM
g. c6 khan~-
d:
d6n Toan Am. blt rue, Am tinh hao t6n, khOn
, cu1g chl
•
. ·
hoa, hu hoa b6c Ien hun d6t Ph~, ma din d€n Ph€ Th~ . Am hu.
3. PhAn tfch chung h$u I ,

.· Ph~ Th~ kim ~uy tuong sinh, am tinh nuOi duang lln
nhau_. Olµng Pht Th~_Am_hu thuong thiy trong rat nhi~u tAt ·
b~nh, do.boi d~c di~m 1~ sang ~t b¢nh khac nhau, cho n!n phi
ttj cilng kh3.c nhau, dn phai phan bi¢t. Ph!' Th$.n Arn c!ich Mt tu:
tao npi¢t tu trong si$ ra, Ph~_m«t s-g thanh rue ma khf ngbich l~n
tr!n, Th~ m~t s1! tu duang ma hu hoa v9ng dQng, c6 th! xua:t
hi¢n b¢nh chung khai tha:u. _Thir cac tri¢u chung nhu kliai thlu it .
dam, d~ dfuh kh6 kh~c, ho~c trong dam c6 Ian ~au, mi¢ng kho
h9ng ~ao~ ngil Tam phi~n· nhi¢t, ho,c s6t ve ~hi~u, hai go ma d~,
chlt lum do ft reu, m~ch T~ Sac, Di~.u ttj nen tu dttang Th~ Am,
nhu ~ Ph! chi khai. Cho u6ng Bach hQP c6 kim thang gia Di3: c6t
bl, Thanh hao, Ng~ sai h6, v.v.
. .
· N~u chung suy!n th4y l:J trong chung Ph~ Th~n Am hu, c6
th~ thAy cac. chung suy~n tha doan .hai, h! d◊ng thi b¢nh tang,
. mi¢ng kh~ h9ng r~o, ~gil TAm phien ~i¢t , s6t ve c~6u, ra m6
hOi trQm, m~tdo go ma do, choa.ng vang tai u, lung g6i dau moi,
hlnh thl moi met,. chit luoi do {t reu,-mach. Tr~ T~ . Sac hoJc .
. '

Xich Nhugc.. Da ph~ la do ho l~u ng~y Ph! b~nh lien luy d6

Th~, Kim khOng sinh thuy gAy ra..·Di~u ttj nen tu Th~ nhu~
Phe, n,p khf blnh suy!n, ch9n dung bai Sinh m~ch tan hgp_vltil
That vi df> khf hoan. gia·giam, Bieu hi~n.. lam sang lly suy_~n tho

236 H◊I OONO Y HA N¢I

~fh!
t•
# c
.

0n
t g. thl b¢rih t~g, hlnh thfu m¢t moi, h9ng kho luai-rao, cMt
.
f"hroi do (t reu, ~~h Trihn Tl, di~u. ~ nen ~ ~ n~p ~; chQn
:=. dung bai To!t Vl do kh.( hoan hqp v6i _Sinh m~ch tan g1a gulm.
Da ·h}nh thailll hcio chung, nhu
s~ch ~ch thuy huy!n ch~u
.. cua TOn .Nhit Khu! d~ Minh c6 n6i: "Do pho~g lao .thai q~a,
Thall thuy suy thi~u, khOng c6 kha nang ~6ng chi hoa di xu6ng,
hoA th~g vu l~i _thuy, Pht' ldm bi ton thuang, k.im thuong thl
ngu6n hoa sinh bi tuy~t v~y. C6 cac tri~u chung sau gia ngQ phat_
s6t, ti~ng hao nhu ti~ng sam, dau d~u m~t do, ra m6 hOi trQm,
phien tao, ngay nij.ng d~m nh<?, m~ch Sac VO lqc". Cho n!n d~c
tnrng lAm sang la suy~n tha c6 ti.~ng ·dam, mi~ng kho h9ng rao,
kh~c dam vang clinh, ngii TAm phi~n nhl~t, hai go· ma do, ra m6
hOi tr¢m, chai luoi do it r~u, m~ch Te: Sac. Luc n~y di~u ttj nin tu
Am liem du~g. n~p km blnh suyen. Ch9n d~ng :t,ai Tht1, d\t n~p
~ thang. Ntu Ph~ lao ta:u ngay, Pht run khOng h6i phl}c; lAu
. . . . .
ngay·li!n luy dln Th~, fun tinh bi hao ton; bu hoa b6c len tren c6
th~ c6 chang ho s~c tho glp, dam ft chtt keo dlllQ, ho~c dam varig
dfuh, kh~c ra mau. li~n. t\}c, sic huy!t do tuai, lu<;111g ·nhi~u, ng\tc
dau nhoi, hlnh the giy com, n6ng· trong sttangt_.s6t v~ chi~u, hai
go ma do, ra m6 hOi tr¢m, choa.ng vang tai u, n·gu Tam ·phien
nhi¢t~ ~am gi6i di tinh, no gim: b~ kinh, chlt luai db r!u lum vang
ho~c sang b6ng, ·m~ch T~ Sac vo b_:tc, v. v. Thtrong la do·•chfuh khf
bit tuc, ·ho sai lAu ngay, Phi b~nh lien luY. d!n Th~, Ph!.Th~·
_lm bj t6n thuang, thuy kh~y boa wqng; bu hoa bun .d6t a h!n
·trong gay ra. Di~u tri nen nhutm Ph~ bO Th~, tu din giang boa,
c?Qn dung bai N~uy~t boa ho~· hgp v6i T~ giao mi!t giap· tan
gia giam. - .
 Nlu tao nhi¢ t thuong tAn, am dj.ch bj hun d6t, h~nh lAu
thi gAy ra -Ph~ Th~ am ·hu. Thanh Am xult ra tu y~t h!u hngay
g6c - . m~ch cua
, 1um, 14 I
' ThA':11.l... d'1 qua hc:1.u ung, Iien l;;ic v6i 'eicP at ..,.ra
Ph6 IA cira ngO clla thmh am, PM khf thong vai y6t h:u hr<n;
clla Ph6 thOng v6i h◊i ye'm. Ph6 Th~ am hu, Am tan kh~:l!Ch
khA nang dua Ien h◊i ye'm, ye't Mu, thmh quAn khOhg duoc !u~
duang ma gay ra m4t ti6ng, s&. di n~i: ''Kim vO thl khOn~ keu~I
Tr~n lam s~g c6 th~· thly m!t ~i~ng Iau ng_ ay khOng kboi, h~
khan it dam, m_i~ng ~O h9ng rao, choai:ig ~mg tcµ ri, I~g g6i.dau
do
m~i, ch!t hroi sang ft tAn ~i,ch, m~ch Trrun T~ Sa9. Sach Canh
nll~c toan thu n6i: "N~ nhl! ~ sic quad¢_ton thu~g, hoa hun
d6t, d€n n6i Am khu,y ton, tiri.h ki¢t ma gay khO· cao ·~in ~h6, Ph€
tao ~a g~y ho, hc,· Iau ~gay gay ra mit tie'~g, d6 la ~o Th~ .thuy .
khO c~ v~y", Ntu nhu thuy c;pi noa xOng b6c, hun d6t Ph~ d€n
cung ki~t, kim bi hoa bun d6t ma t6~ thuang, ... Phep· ttj khOng
phij dung .kh6 han giang hoa, nhu ~ tao ti!u dam.di .ma h6i "ph\lc,
duy chi c6 fc4 thuy thanh ltjm la t6t nh!t. Cho nei:i dung tu Th~
~u~ Phe', thanh giang hu hoa la t6i can thi!t, ch9n dung bai
Bach hgp c6_ kim thang gia giam .
.- M;;ich ctia Th~ di suy~n- qua· Hoanh c~ch nh~p vao Ph€, di
Ien yet hau, Pht Th~ cung li~n 1,c vai nhau. N~u ho lAu ngay t6n
thuang Phe; ho~c tao hoa hun .d6t tAn djch, .khien cho Phe fun b~:t
rue, IAu ngay lam li~n luy den· Th~ ; HoJc tuusac qua d◊, ho~c
sau khi m!c nhi¢t b~nl1lh~ Am khuy tdn, Am QU boa vuqng, hoa
xong b6c bun d6t Phe' kim, m~ch l~c bj t6n thuang ma dAn dln
kh~c ra huy!t. Thiy cac chung ho khan c6 ft dam, dam dfnh kh6
kh~c, ho~c kh~c ra mau tuai, huy6t nhieu dam it, kh~c huytt keo
dai khOng khoi, long ban chAn tay n6ng, s6t vi chi~u, vung hmg

238 H¢rDONG Y- HA N◊I

f/ . v Di~u ttj ntn tu am giang hoa, ninh l~c chi ·huylt.
r~~:gaY ·da~ v. b. hl Luc vi ctia hoang hoan hQ'p v6i Bach hqp c6 kim
f, (llQO dung. , • .
..-,_. .
·>·thang gia g1am. . .
.·· N!u atrong b~nh Titu lqiat th~y_chung Ph~ Th~ run hu, da
,_.-. ,. la do tao nhi¢t ph~ Ph~, ho~c la _do tlnh d1;1c ph6ng tung,
'. : !du suy bu, ~ bi khuy h~o, bC~ dru_1 _dtn Phe' Th~ Am
:11~
·_. · lirr Ph€ m~t quy!n tq t16t, Th~ mat S\J c6 nhiep, ma:t quyen uac
, th~c, thuy dich don xu6ng ma thanh. C6 th! thiy c~c chan.g_1!~ng
~ ffll\1 phi~n kha.t hay u6ng nuac; mi~ng khO luoi rao, _· di ti!u lugng
_' nhi~u, van dl}C nhu CB:O, nuac ti8u c6 vt ng9t, _lung g6i dau moi,
choang vang tai u, ngii Tam phien nhi~t, s6t ye -chi!~, ra ·ino.hOi
tr¢m, di tinh, chtt luoi do it reu, m~ch: Tr~~ Te S~c v.v. J~nh
chung Ti~u khat thl tiiu ti¢n nhieu l~ Jugng nhieu_, JJU¢ng khO
. .

.mi¢ng khat. Di~u ttj n~n tU am c6 Th~,

. .
$u~ Phe sinh tAn. Nhu
sac4 Y ~QC tAm ng¢ cu~ Trinh Qu6c Banh n6i: "~nh ~~ tieu, n~n
tuTh~-kiem ·b6 Phe, ·Ota hoang tharig hqp v6i Sinh --m~ch tan.
de
B~nh h~ tieu ma thanh Phe, la tu thuqng ngu6n sinh thuy v~y".
Cb9n dung bai Nltj dong thang hqp vm- Lvc vj cqa hoang thang.
N!'u trong b¢nh hu lao xuit hi¢n chung Phi Th~ ~ hu, c6
th~ th~y cac chung mi¢ng rao mOi khO, ho khan· khOng c6 dam
ho~c ft dam, c6 khi trong dam c6 l!n mau·, n6ng trong xuang, s6t
· mo" h01· tr(,m, long ban tay chan n6ng, choang vang
v~. chi~u, ra
U; ·lung g6i dau moi, thAn the giy · com, chit luoi do ft r~u,
tai
~~ch Tl Sac· v.v. Dieu ttj. nen duang am nhu$fl Ph!, tu Th~ fch
: • ech9~ d~g hai Clning ain 1:9 lao thang hqp vai Dl,li b6
kho:g~e~-
01
g1a girutl. Nt~ chlDlg Ty uy~n b~nh. trlnh k6o ~ai
·. , c~ay nuac mu1 rong rong~ im djch b! hao tdn, ki~

SINH B$NH LY VA LU~ TRl T~G .P~ 239

 thuy khOng .kha .nruig tucmg smh, ma d!n de'n Pht Th~ am h
Th~/1(.y ·cac chung mui chay nu6'c rang rong, khOng .
c6 mui· h u.
, Ole
ki!tn long ban chan tay n6ng, ·choang vang tai u, ra m6 hOi trO ·
l,...,,g
uu
moi , .chit htoi. do
.
{t
.
.reu,. m~ch Tt Sac..Sach Ngoai• khoa.in,y
kmh cu~ Cao 1).r Min dm-Thanh n6i ro Cd che'b~nh_rang: "Nlurng
n~~en cuu ~~ cung, t4t Th~-am bu ma kh◊n~, c6 kha.nAn~ n~p
khf quy nguye~, cho ~!n h~a )4i~ng quy v~ nguon, ap hue I!n Phe'
kim, ·do. d6 khf va tan dich ~Ong duqc h~ _~u6ng, thOn tfnh vao
Ty khi~u, chuy!n thanh nuac miii, tAn dfch trao nguqc len tr!n.
v~y". Di~u ttj nen Tu bO ~ cua Phe' Th~, k_ !'t hqp thong khilu,
ch9n dung bai Th(t vi dO khf hoan gia Tan 9i, B~c ha v.v.

4. ChAn do4n phan· bi~_t

~~ .·Chung Ph~ Am hu .v6i chung .Ph€ Th~ am hu: Ca hai _.
chung d~u tha:y biiu hi¢n cua Ph€ Aiu b(t rue. c6 cac chung nhu ho
khan khOng c6 dam, ho~c ft dam ~a dfnh; trong dam c6 Ian mau,
th~·chi kh~c ra mau, v6i am hu n¢i nhi~t. Chung· Ph!' Am-bu la
chi ani bu cua m◊t minh t~g Ph~, b~nh tinh· tuong d6i ngin,
~nh finh con nh~, thA:y cac chung cua Ph~ fun b~t tuc nhu ho
khan ft dam; m~t ti~ng, ngua h9ng, .mai quyen.thanh tuc ..Dieu ttj
nen. tu .am nhu~ _Phe'. Chung .Ph€ Th~ Am hu da.phrut la th4y a
sau ~ 6m .n~g, 6m.Iau hao thuang Am cijch, c6 th~-do Phe lm ·
t

hu la.u ngay li~n luy d!n.r,t~, kim khOng -sinh thuy phat tri!n ma i·
c6
, thanh; Cung th! do Th$n Am khuy t6n, t!n djch khOng dua Ien,
1
hu hoa_ hun d6t ltn ph~ ma thanh, b~nh t~ hai t1µ1g Phe va Th~,
b¢nh trlnh kha dai, b¢nh finh kha: n~g. Tro ~goai cac chwg cua
Ph~ ~ ~u ra 1~ con c6 ~ac.chung .tr~g cua ·Th~- am htr boa
VUQng nhu doan hai khOng du. khf d! tha, h! d¢ng thl b~nh.tAng, -i
n6ng· trorig xuang, s6t v~ chi6u, lung . g6i dau moi, ·ra m6 h~i j

240 H<:n DONO y HA N◊I

 di tin h, du on g · cu an g de cir , n~ gi m nguy~t kinh
. J···- om, naIJl gi 6i
§
... Ph~,
ch f b6 .ki hh v.v . Di ~u -tr i n~ n tu .Am nhuA';111
di·1u ,,thAm ..
}. tr. ng ~ , . -
-~ kho
.._. ket, hrtY.t'n tu' Ain gi an g ho a.
,
b. Ch un g Th ~n Am hu v6 i ch un g Ph e' T h~ Am htr: Ha i ch un g
..
ch un ~ ng g6 i da u mo i, hai go ma
nay deir thay ca c tr ~g nh u lu
ve ch iiu , ra ·m O h0 1 tr ◊m , ch oa ng va ng tai u, mi¢ng kh o
do, s6t
, .ch !t lu oi do it 're u, m~ ch T6 Sa c v. v. Chung Th ~ Am hu
hong rao
m sa ng ba n da n6 i a tre n, m a khong c6 chung
v~ d~c diim !A CCJ

cti a Ph t am b! t ru e. Di eu ttj ne n ttt b6 T h~ Am. Phe' Th ~

rrang
Th ~n Am hu , Am tin h kh uy t6n, bu nh i¢ t ti'.r
ari) bu c6 the do ch un g
sin h ra, Th ~n bu lie n lu y d! n Ph ~ g_~Y ra; Cu ng c6 th~ do
trong
tuc ,' lAu ng ay · lie n lu y d6 n Th $.f l gAy ra. Tr lr ngoai cac
f Pht Am bi t
ng cti a Th ~ Am h~ ra , 1~ co n th !y bi8u hi~n lam _sang cu a bu
chu
t Ph e', c6 ca c ch _cua
rln g Pl ie Am hu t6 n nh u ho kh an
hoa h
. un .d6
ho ic {t da m m a df uh , th ~ ch f khcltC ra mau v.v,
, khOng c6 dam, "
'du on g c
· hA n Am cu a ha i t~ g Ph c! Th ~, ke m th eo
di~u tq n~n ·nr
thanh hu nhi¢t. ha i chu.ng nay· kh On g
kh 6 pha.n bi¢t.

g tao nh i¢ t Pl i~ m Ph l v6 i ch un g Ph e' T h~ Am hu: Ca

, c. Chun
ch i.m g tr ~g ho kh an ft ·da m, mi ¢n g khO
hai chung -d~u c6 _··ca c
. g i~ t ph ;µ n Ph t IA th u¢ c lo;µ cam pha.i tao ta
h?ng .rao Ch un tao nh
la
~c ca m th1= 1 ta
ca c ph on g nh i~ t, hoa nhi~t ho a
cua mua Thu; -Ho
~ b~ ~.bi en t~ PM , ~~nh
~ hu n d6 t dj ch c~ a PM ga y ra . MA
b~ nh tin h c
. On nhC ?, da pb a:n th u◊c thgc chung.
B'~ kha ng an ,
_ ho kh an ,k hO ng c6 da m ho ~ ft da m ma
/ u hi~n tani sa ng Ia'y
h::• rnoi mi ii ·hc; mg hrf fi. kh O ra o, m in h n6 ng m a hcri sq phong
., g m a ' kh O 1~ -1
hr~ tran ' g mong ma khO, ho Jc va ng mon '111
dac , .r~u . . VJ.

ne n th an h PM nh u~ tao . Ch .U llg PM Th ~ am
h~ b~ g. Di~u ttj
h a .i, ha y glJ p (1 ng u< 1i 6m Iau 6~ n~ g. hao
.nh trln kh d&

SINH BeNH LY VA L! ]~ TRl T~ G

P~ 241
thuong Am djch, b~nh tinh ~a n~g, b~nh vj li~n quan d~ .
tang Ph6 ThAn, , .chung
. -thuOc
s>--g J1t. n hat
, lAm. au 4 y kh(i
ly bu. Bi!u hien
.
tha:u ft _drun, ho~c trong dam c6 I~ ~au, lung gO'i dau moi
Trun phien nhi¢t, ra·mo hOi tr¢m, hai go ma do, cha:t htai do' :tngu
· 1 reu
lam ~c tntng. Di~u ttj, nen duang am nhu~ ~h~, tu Th~ icb
tinh. Hai chung nay ve b¢nh nhAn b¢nh ca khac nhau,
. .. h,. .
ch,ung
t:nµig, ph_ep ttj ciing khac nl)au, cAn p ai phAn bi¢t. .

m. TAM Plffi KHi ·HlJ

Chung tAm_ph~ ~ bu la chi chung h~u hai ~g ~ ph€
~ua
cOng nang bi suy nhuqc, khf ph~ khu~ htr. m~ xu4t hi~n nhiing
d~c di~m nhu hoi h◊p, doan hoi, khai suy!n, t\I ra ~6 .·hoi. Bieu
hi¢n lAm sang chir-ye'u la: h6i h¢p, doan hai, ho suyen k6o dai,
vlt va thl b¢nh cang tAng, dam djch trong loang, llg\?C phien
muQn kh6 tho, Am thanh thip khe, t\1 ra m6 hOi de bj ~ m~o,
sic m~ tr1ng b~ch, mi¢ng mOi tlm tai, chtt him nh~t r~u lum
trlng, m~h Tr{m Nhtrgc ho~c K6t .D~.
Clumg TAm Phe' khi hu thuang thiy trong cac t~t ~¢nh nhu
~ai suy!n, han chung, quylt chung, hula~~ th!'t Am,.hung ty v.v.
1. .Chung TAm Ph! kln. hu la chtmg ~g cua hai .~g Tam.
va Phe' cOng nang ·bi ·suy nhugc, khf ph$.n suy hu d!n d!n xuit
hi~n cac chmig tr;µig nbu h6i h¢p, doan hai, 11:o suy!n, a, :ra m6·
hOi, y~u s~c ·lam d~c diem. Bi~u hi¢,:i lAm sang chl'i' ye'u la: Hoi
h¢p, doan ~ai, ho suyin g4'p gap Iau ngay khOng ~oi, d◊ng thl
b~nh tang, dam dich trong loang, tuc n81:Tc kh6 the,, tie'ng n6i khe,
t\t ra m6 hOi, de bj ngo~ cam, sic mJt t:$g.b¢ch, mi~ng mOi nm
tai, cMt luai nhqt,' reu lum tr~g, m~h Tr~ Nhugc ho~c Ke't Dcp.

242 H◊I OONG Y HA NOi

 cac b~_nh: Ho
Qufug Ta m ']~~he'_ .k.hf hu thu ang .g~p trong
.a: ' han cht.ing, qu ytt chtmg,
-hu lao , mi t tie"ng va hung ty.
suy~, 0 .
t. N.guon goc ljch sir .
Sacb. N¢i kinh dem chllng TAm Phe' kh f hu g9i tit
ia TAm
' h\1 . Th itn D~ ho~ c lu ~ sac h Lin h Kh u n6i : " Kh i aben tren
Phe
T~m Phe' kh i hu,
' bit.ni_c, khf Cl du<!i _~uu .du, Truong Vj th\l'C ma
thi d~a nh v¢_hru d9 ng b du6 i, lAu ng ay khO ng dua duqc Ien
· hl.!
_ch~ nen hay qu~n". Doanh di a trong m~ch
l~i dtJa vao slJ
~en,
chJa vao S1! phat
thuc ·ddy cua TAm khf, v¢ di a ngoai ffi<;lCh phai
tan ·cua phe' km, TAm ~h t khf hu, thl do ~h v¢ v~ hanh thadi:t
n ciing n6i : "Sa
thuong . Thien Kinh m~ch bi¢t lu ~·sach T6 Vi
on g Tam", chi ra
c6 kinh khting, suy~n xu~t ra tu ph€, dAm.kh f thu
~ cung mi c h¢nh.
boi nhAn t6 tlnh chi c6 thl d!n dtn Tani .Ph
.Tfun ty la m<;1ch
•Thi~n Ty lu ~ sach T6 Van ciing n6i: "Chung
kh~ng thong, phi~n thl du6i TAm nhu danh
tr6ng, khf don l!n ma
tha$ suy~n". Chi ra rang chung TAm ty khO
ng khoi, truyen vao
Phe , c6 th~ dan de'n kh ai th! u, suy en chu ng . Th ien Khai lu ~ s~ch
ta
T6 VA'n mi~u d~c di~m la: "T r~ g thai cua chllng TAm lchai, ho
g mic". Nhii'ng·
thl dau vung Tim, trong h9ng nhu ~6 ·v~t vudn
lu~ thu~t ~eu tr~n cua chung TAm Ph~ khf
ht.r da kh ing dµili la
c6 ca sa ly lu~ . .
.
ng tfnh ttj sach
. M9c Trung phong ijch tie't b~nh m~ch chu
: "TAm kh f
Kim quy ye'u luge eta Truong·Trong Canh dcri Han.n6i
. b~t-tu~ la ta khf ·nh~p vao tro ng hU !J1h
Clng de'n Phe', c6 th~ clan
den Dgl!c d~y ma doan hcri". ..
nguyen
<;ni khai.nghfch thuQ'Ilg khf h~u s.ich Chu b~e'nhcam
hau ~1!-c
1
· ~ cua Sao Ng...uy~n Phuong dm Tuy n6i: "Ph _phai

SINH BeNli LY VA LU ~ TRJ T~ G PI:ffi 243

 ban, nhy thl thanh khai thAu,_ ho lAu khi ngh!ch, hu ~hl ta XAm I
khf ngltjch don ltn teen. Phe khi hu C{!C, ta u d9ng OTA (n
. h, th' 1..L! d,. rn, dong
thi phat can, cho nen khl p at 1 J\..lll On Ien Ian vao TAm b'
btJc mu6n cMt, m◊t lilt sau IIµ 6n djnh, khOi r6i IIµ phat d~ d~
60

kCO dai". N6i rO duqc qua trlnh pMt b¢nh ciia chll'.ng nay Ia h/inang
1amt1nrcmg Phl, !Au ngay khOng khOi, pM khf bi t6n thuctng, u!
Iuy de'n Tam. J?6 la chung ma tren lfun sang th~ang hay g~p, cho
nen thay thu6c dm sau ph~ nhieu theo thtiy!t nay.
' '

Trong sach N¢i ngo~ thuong bi¢n ho~c lu~ cua Ly.Dong
Vitn dm Nguyen d6i vm nguyen nha.n b¢nh va bieu hi~n 1am
sang cua chung nay trlnh bay rAt c~ ke: "N◊i thtrang do an u6ng
v~ lao d¢ng m¢t nh9c, khJ cua Tdm Phe' t6n thuong truac. Do
nhi¢t lam ton thuong, nhi~t da lam thuang khf, ch~ tay cir ~◊ng
vO l\fc, cho nen trong mi¢ng mfii deu doan hoi thie'u khl, suyen
l!n tr~n ma bi€ng n6i, ,i O n~ai tra loi dugc m◊~, ne'u nhu mien
cuang ~a Im thl khi ciing y€u, tie'ng n6i thlp nh~, la du t~a:y r~g
km doan thiiu b!t tuc v~y;' . .Nhung nh~ thuc nay so vai nguai
xua r9 rang va c~ ke hon .
Cac th!y thu6c doi Minh, Thanh d6i vm nguyen nhan b~nh
cua chung nay phan nhieu l~p lu~ cho rAng la b6i tlnh chf bj ton
thuang, va I~ nh~ tht'rc d6i vai _hinh thuc ·dien bi!n b~nh ly de
xua:t ra c6 khac
. nhau.
. . Hu tdn sach Canh Nhac
Muc . toan thu chi ra
rfutg: "Vf nhu ca.i than cua nam t~g, d~u bAm thv tit TAnl. Cho
nen TAm bi quay roi, Ph~ t!t ~g theo. Qu!y r6i lien t\}c thl nh6i
nb6i Am i, duong kh{ ngay m¢t kem di, doanh v¢ ng°l1y .m¢t titU:
mG:t, lao.thuang lien luy d6n Ph6, mu6n quen di ~a khOng xorig".
Tr~n thl;tc te'IAm sang phAn tfch, hlnh thuc di~n bi~n cira·Tam li~n .
'
'

244 H◊I D6NG Y HA N◊I

 . wi Ph! va Pht t6n thuong lien luY. dln T~m d~u c6 th! xAy ra,
}UY Iai cmg toan di¢n.
'An .
lf lu~• .
~ Nguy~n nhAn b~nh _
·. a. 6m ldu hao thuung: 13¢nh ~t m~ tfnh keo clai hao· t6n,
tOng kb{ bit tuc ho~ suyen l~u ngay, Ph€ khf bi tdn thuang, c6
th~ din Mn ~~ .km blt rue. _
b. M~t nluJc qua ~: Th~t tlnh n¢i thucmg, m~t nhQC qua d¢,
IAu ngay kin hi hao, nguy~n khf b!t rue, Ta.m Ph~ khi khOng.ti6p
hao tan
001, ho~ thit tinh nQi thuang, lo nghi bu6n r~u qua dQ,
Ph! khf, li~n luy dtn TAm.

3. PhAn tfch chung h*u

· TAm Phe' khf hu I«y d~c di~m la h6i h¢p, ho· suy!n va kiem
ca th(y c~~g km bu. Bai vi c6 n~g nhy khac nhau, lo~ b¢nh
khOng _gi6ng nhau, bi!u hi~n cfing ba:t dong. La:y ho suy!n lam
chu y~u, tuc.la ho suy~n la.u ngay, ti!ng n6i thlp khe, h6i hQp ra
m6 hOi, $g thl mi¢ng m6i ~ tai la bai VI. Ph~ khf bu suy,
khOng c6 kha nang giup da T~ v~ hanh huytt ga.y ra. Di!u ttj
n!n b6 Hie' dµih suy!n, fch khf dttang TM!, clio u6ng bai thu6c
86 ph~ thang .gia giam. Liy m6 hOi ra khac thuang lam chu ylu,
tuc la tv ra m6 hOi hoi nhieu, h6i h¢p doan hoi, sic m~t tring
b¢ch, de bi ngo~ c8Illi Vl m6 hOi la djch cua T~, Pht hqp v6i bl
~~ - Tam Ph€ khf hu, bl mao khOng b~n, tAn cijch ti~t ra ngoai ,
0

di!u ttj nen fch khf c6 bi!u, bO duong Tam Ph~, cho u6ng·NgQc
btnh Phong tan gia Dang sa.m, Hoang tinh, Trich cam thao ... Uy
:Ylt chU!lg Hun chti ytu, thl tMy chAn tay mat lipili, ra m6 Mi
~~g dut, doan .hai tha khe , h6i hOp ma suy!n khOng an, th~
'Ch{ dO I

't nhi!n nga Im, ph~ nhi~u do m¢t nhQC qua d¢, ca
trong va

•·------ rAN
-:-L-U--:::~-nu--.-=-
----- SIN H--B$NH--L-Y-VA :-:- ' -245
. =9-=PIIa~
ngoai d~u mu6n thoat , khi cua TAm va·· Phe' thoat ra b~n .
gAy nen, ditu ttj nen foh khl c6 tholit, cho u6ng D❖<: sAm ::~
gia tj. ·
TArn m~ch lien i~c vm g6c h.tai, Phe' khf thong v6i Y~t lit
m~ch cua phe' thOng vm ham !ch. N~u -nhu ca .hat cao gio.ng,
" ,
u,
giang bai thai qua ho~c qua l!u d~u c6 ~e hao thuang khf cua
TAm Ph!, t6~ thuong d!n ham e'ch, din d!n thatlh ~ bj khan
ho~c khOng n6i dugc, phan nhieu k6t hgp v~ doAn hai, h6i hop
y6t hiu lchOng thoai mai, ho va b~6ng n6l v·.v. Nhu :sach ~
M~ch cua Linh Khu n6i: "Duong kinh bi~t ciia Thu thi~u ~, di
theo duang kinh nh~p vao trong !Am, li!n h¢ ·vm g6c l~oi, ... hu
thl khOng c6 kha nang n6i". Sach Canh Nh~9 toan thu cua Truong
Car1h Nh~c n6i: "·Am thanh xult ra tu t'1}g ~i, pham t~g thvc
thl thanh to, ~g hu thi tharih nho nhy, cho nen n~u _nam t~g c6
~nh, deu c6 th! mAc b¢nh ve Am thailh. N~µ nhtr ld'y lo ngm tich
1~ ma thanh hu, Ia.u ~gay ma ~ d~n mlt ti~ng, 1~ b¢nli cua TAm
y~y". Dteu tq n~n b6 fch Tam Ph~. ChQn dung bhl B6 trung foh•
km thang gia Ba ta nhAn, Phvc thAn. ..
· N!u nhu·TAm Ph! khf Iiu IAu ngay, TAm khf suy b;µ, Ph~ khf
sip ki¢t, khf co khOng thOng suang, huy!t m~ch bj nghen tra ma
dan d~n chung hung ty n~g. LAm sang bieu hi¢n thay ngQ'c phien
kh6 tha, dau vung ·Tim li!n D;IC, ho suyen blt an, ·ti~ng n6i th4p
khe, n~g thl tay chAn da de n~g n6, thrui khf la ma, chlt hrm
tim t6i, m~ch Tr~ T6 Hu Sac. N~n c4p dung Hoi ducmg cip cuu
thang gia giam.

4. Lo~i chll1lg phan bi~t

a. Chung Tam Ph€ khi hu v6i ·chung TAm khf hu, Pht khf htt:

246 HOr DONG Y HA N¢1

 . . D~c· di~m ctia
. , TAm , khf ,bu la h6i h¢p, doan hai , dO. ng thl
.~~, b~nh tang. ~~c d1tm cua Ph~ km bu la ho tieng th~p yeu, doan
:.
....
hoi ma suyen, dam trong loang, con chung Tam Ph~ khf hu thi
;· .chung ·tr~g c6 ca
hai. Ca ba lo;µ nay ·d~u bi!u hi¢n la khi bu,
:-~, nhimg vi trf b~nh khac nhau, chung tr~g cfing khac nhau, khOng
l~ · kh6 phAn·bi¢t.
b. Chung TAm Phe khf hu vai chung Phe Ty khf hu
·Hai.chung nay d~u bm do Ph~ v6i cac t;µ1g khac cung m!c
b!nh
•
d6u c6 the tha:y· cac chung tr~g cua Ph€ km hula do 6m
IAu, ho ·suyen, .doan.hoi,- y€u sue, d◊ng thl 'b¢nh cang tang, dam
, chit trong loang, tie'ng noi th~p nh<?, a, ra m6 hOi v. v. Chung Ph€
Ty km hu Ia hai t~g Ph~ va Ty chng mdc b~nh, ngoai biiu hi¢n
Ph!' khf ·hu ra con c6 cac chung tr~g cua Ty m!t ki¢n v~ nhu
kem an, d~ ti¢n nhao, b9ng day tnr6'ng chAn tay vO ll;lc, v.v. Dieu
ttj n!~ Ia:y b6 Ty f~h Ph~ lam chu. Chll'I1g TAm Phe' km hu Hi do
cOng ~ang cua hai t~g TAm va Ph€ giam sut. Qn1n$ tr~g cua
Ph!khf hir -d6ng thai"'t6n t<P,, I~ kie·m ca chung tr~g cua Tam khi
htrnhu h6i h◊p, doan hoi, ye~ sue, d¢ng .thl b¢nh tang, ng\lc
phi~ri, hay rn~~ v.v. Di~u trfn~n b6 fch Trun Ph€-.
. . . .

· IV. PHt THAN DUONG HU

I

Clumg Ph! Th~ duang l)u la chi bi~u hi¢n b¢nh ly cua cac
locµ nguye~1 -nhAn, xuft hi~n hai t~g Ph€ Th~ ducmg khf. bu
nh~QC, cOng·nang giam sut ho~c suy ki¢t. Chung ·tr~g !Am.sang
ch~. ~tu cua chung Phe-' Th~ ,duang hu Ia: Ho suyln doan hoi,
::!u dant sil.C tdng, sil.c m~t trfug, tlJ ra m6 h6i, ti€ng n6i thllp
e, ml.nh I~ chAn tay 1~, hmg ·g6i dau moi, tiiu ti¢n trong

SINHB$NHLYVALU~TRfT~GP~ 247
 dai\o~c khOng left, ho~c la thuy thiing, ~ ti¢n nhao, chit· I ~-~
" T'
. ho~c c6 vet .rang, m~ch Trtlm n ho~c Nhug.c. . UO'}
nhat beu
. .
Chung Phl Th~ duong hu thuong g~p tr6ng cac loai ·
'
' Chmig,
,/.. th/(c:1U, Hao - chung,. ta.t ·
Suy!n Ph .
b~nh .nht.r Cam m~o, Kh c:11
~
, . .

Iao, Ph! tjch, Th~1 Am, Han cht'rng, Darn Am. ' . · •.

1. Nguon goc ljch sit

Sach Ngbich dieu lu~ cua T6 Van n6i_: "'(f nhu khOng nAoi
dugc, nam thi suy!n, la do thuy khf lam khach -~~y. ~~ la thuy
t~g, chu ve tAn djch, chu ve nAm va.chu v~ suy~n v~y". Da b.an
lu~--v !.lb~ duong hu kp.Ong c6 kha nang che'thuf,-~ u.y tranlan
l!n tr!n, arm hu~g d!n duang km tuc gian~ ~ t;rong Ph~ ma din
dtn suy~n. Sach Thuong han lu~ cua Truong ·Tr9ng Canh _ dai
Han n6i: "B¢nh cua Thilu Am, khi mm.m!c, phat s6t nhung m~~h:
I;µ Trrun, bai Ma hoang ph1:1 tu tl t~ thang chu chii~ ~¢nh ~y" ~-
Tue la chung Thie'u Am v6i Thai du0!1g -luang cam. 1-fiph th~.
chung nay la do Th~ duong blt tuc, v~ D:8~-~ ~Opg ~e~ -~a cam
th\! ngo~ ta, Th~ duong tuy hu, nhl1ng van con khanang dtu
tranh v6i ngo~ ta, ta bi, ham cJ 'fhi~u Am ma thly phat .s6t, ·~~c_h
TrAm. Di~u . ttj nen dung Ma hoang ph\l tu te' t~ th~g d_~ 0\1
duong giai bieu. . .

Sach Nhan trai ave chi phu~g cua Duang· Si Doanh dai
T6ng n6i: "Chari nguyen hao ton, suy!n ngh.ich Ien siilh .ra tu
Th~ khf". Tue ia Th~ duong btt toe c6 the dan·
tm.chung stiy~n,
d6ng thoi con chi ra Ph~ la ct'ra ngo cua 'thanh am, Th~ la g6c
cua Thanh Am. .. .

Sach CO kim y th6ng cua Tu Xuan Phu doi Minh cfi~g chi ra
r~g: "Th~ la can Ctla co th~ con nguoi-, chu ~~ phat sinh
ban
248 - H01 D()NG y HA N◊I
 m
nga
uytn }du v~y; Th ~ khf mQt khi bj suy, thl nguyen khi
ng4111 suy ma gdy ra m.!t titng kh).'1.U · , g ". Sach Crum Nh ~ toan
.... t1~n
1 -1... · h ~ "Thuy' b~nh thl gAy ra
ngtt cua Tnrong Tr9n .1.
g Ci:llll l C O rang:
~ tn, IA Th ~ biThA tA xAm 1a'n PM gAy ra, d6ng thai cOn chi ra rAng
x... bl- • kh"1" • M\JC.: Khai. .tha:u , .lu ~
y chu ve~ khi' .C;lJ.I
spbe ... .I). Cau
(1 '1!1 cua

. ach y quan cua Tri¢u ~i6n ·Kha c6 mieu ta r!ng d~c di!m khai
t SI! nhiip
'~!u ctia Phi Th ~ khf hu, khl nghich Ien tren, Th ~ m1f
cam ·thl y
lap la khai thlu dii' d◊i~ d◊ng ·qin cac ]chap xuong, t\1
khi t\) vung r6ri nghjch · l~n, dtn h1c nay hu thi nen b6 nr, dung
o con
Dia· ~oang hoan, An th~ hoan· di di6~ ttj, ma kh~ng the
'd6i v6i lao ·
dtrcmg ttj Ph€. Sach Y h9c nh~p m~n ·cua Ly Dien thl
thuang Th ~ khai _ ma vung lung b6i dau va h1c J?.6ng .hie I~ , cho
u6ng Nht trfu kh~ng q~y thang d~ di~u. ttj. .
Udo
Mu.c Khai th!'u ·sach T~p chung · h◊i tam l1:1c cua U6ng
C6c dm Thanh I~ nghi chep ty my vt ·bieu hi~n ]Am
sang cua
y~n duang
chung Ph t Th ~ du ~g hu rAng.: "L~i c6 chung_,ngu
. kln~y abtn du6i ma thuy Hinh .kim ban, ma c6 chung
s_g I~ va
suyen tho, ho~c non. mira, titt ta,: ~o~c thuy tr~ Ien
tr~n gAy ra
dam, ho~c b9ng tnr6ng diy kem ._an; ~~ch Te' .Sap
ma
Vi, Ho~c

Phu Dtµ m·a Trl". ·M1:1c Cam

m~o .nguy~n. hru sach· T~p b¢nh
."Ph t b¢nh
nguyen hru te.chuc ciia Thim Kim Ngao ·da chi r~ -la:
cam m~o, la nguy!n khf hu ma tlu ly thua ha v~y", tii'c
cam m~o
1~do nguy~n duong b!t tuc, Ph€ v¢ khOng b~n ch~t gAy ra, thu<)c
t~t b~nh ·cua Phe'. Trong sach La thj h◊i uac y
kfnh cua La Qu6c
Cuon~-da chi ra: "Ph€ hu ili:i ~ kh~ng hoa tinh ma hoa
thuy, Ty
~ hu thl
hu ~hl thd khOng ·ch!' ·thuy ma phan 1~ khac Th ~, Th
:~ kh,6ng 1am chi\ ma .VQng hanh, thuY · khO
ng qtiy kinh thl
g .ch trru1 !en tren. Cho n~n truy!n. vao Ty
thi CC1 nh1:1c phu
'

SINH B~NH LY VA LU ~ TRf T~ G PHS 249

 ,., . en vao Phe thl gAy ra suyen clp. Tuy c6 li~n quan dtn
thong, trUY cai g6c thl t~ Th$0", da ban lu~ ve ca ch€ b¢nh
0
b~ t~g , !~ThgAn duang bu d!ri de'n phu thiing va suyen chung.
cua Ph! .L , ~ N .,.,_"-
~~ h, g Khai thau sach Bat cu t~p cua gO i 1 ung c6 n6i
• '

Muc \..Ac c un . ,
, ·d_
v~ ac 1
d'!m mach·
•
chung cua ehmig Pht• Th~ .hu r!ng: "Ben
.
~ khOng c6 gi6 ma sq gi6, be~ ngoai khOng e6 l~h ma sq
ngo
Ianh; Ben trong h~t. hai, ye'u sue, tJ.'nh thrul t o' " chi ult
~ m. t m i, tinh
k~t, bi!ng n6i ~ay nAm, di tinh, t\t ra m6 hOi, an u6ng giam sut,
ho suyen vo hJc, dam dai trong loang, l1:1c m~ch Hu Vi ma Sap
Nhuoc, 4n vao thay khOng c6 th~". ~ieu ttj nen. d~ b6 nguy~n
tlli
khi, khai thau khOng tri ma ti! ~6i.

2. Nguyen nhan ·g_~Y b~nh

a. Do ho suy~n k.eo dai khong khoi, hao thuang duang khf a
trong Ph€..Ph~ mat S\l' rue giang, thOng dieu thuy d~o hj ma:t chuc,_
lAu ngay.lam lien luy d~n Th~, d!n de'n Th~ duong ciing hu.
b. Do ti~n thi!n ba:t rue,' phong lao qua d¢, tu6~ cao_ Th~
suy, 6m Iau hao thucmg Th~ ducmg v.v, khi€n eho Th~ duang
hu t6n, nhitp n~p m!t quyen hanh, anh huang d~n cOng nang cua
Pht; Ho~c la dtrong htt khf hoa · m!t chue, Quan m~n khOng 1¢,
thuy thip Ian tran_~ap hue l!n Ph€, t6n thucmg lien luY, dtn Ph!
duong, _cu6i cung la dan
d~n hai t;µig Ph€ Th~ ducmg hu.
3. Phan tich chung h~u
. .

Ph€ chu khi, chii ve tuy~n phat, c6 chuc nang _dong mo tAu
ly. Th~ la g6c cu~ nguy!n khf, g6e eua v~ khi la ah~ tieu. N6'u
Ph! Th~ duang hu, ..W:u ly ·d~~g ma m~:t chuc nang, rat di bi
. nhi!rn ta phong han gAy ra.cam m~o, thfy cac ehung nhu sq I~ .
phat s6t, han n~g nhi¢t nhy, t!c mfii chay nu6'c mfii, tinh th~

250 .HOI DON~ y HA NOi

 .
,'"l'
;~ !t rnbi hay nam, dau .ddu lung 1~ , th~ am nho nhy, nang
thl
, ;ai tMu, cMt luoi nh~t. reu luoi trfu!g tran; m~ch rram Vo Lt!c
':.: hP~c Ph~ D~ VO LtJc._•~i.8u ttj nen trq qtrang giai bi!u. Cbo u6ng
de
, bai Tai·t~o tan hoa guli. ·
N~u Khai th~u lAu ngay, tu Ph€ lam li~n luy de'n Th~ , khie'n
cho dU'ang khf a trong Th ~ b4t rue, khf khOng quy nguyen, co
. thi d!n d~n khai thau doan khi, h~ d¢ng thi n~g them, khi ·ho thl
c6 cam giac ~1 tu du&i r6n nghjch Ien, ·kh~c dam ·trong loang
·· gi6ng ·nhu bQt, toat ni¢ hOi, chan tay 1~ , chat luffi nh~t reu luoi
. . trang, m~ch Tr~m Te'. Di~u ttj nen On Th~ bo Phe', giang ngbich
chi khai. Cho u6ng Chuong nhfi bd Ph~ thang gia giam.
Ne'u hao suy!n keo dai 1~ ~ay tai phat,' do tu thvc chuy!n
hu, han dam thuang d~ong, Phi duang hu khOng c6 kha nang v~
chuy~n·tinh vi, lAu ngay tat t6n thuong Th~·. Th~ ducmg hu thuy
_tran Ian: gay thatlh dam, xi\m Ian len tren Ph€, d!n d!'n h~ hu
· thUQ'Ilg thµlh, dam nghen tr& khf d~o, Phe' khl thang gian
g that
thuong ma gAy ra hao suy!n. Ho~c la duong khf atrong Th~ hu
. suy, nhi5p n~p mat quy~n han h, khf khOng ·guy
.
nguy~n, tha ra
.
nhi~u hit vao· it, ·km nghjch l~n tren ma suy8n the, kht doan.
.

a.
Chung.Ph€ Th~ duang hu thuang la phat sjnh cu6i thm ky hao
suyln, l,ieu hi¢n lAm sang la hao suy~n keo dai, tho ra nhieu hft
, vao it, he d¢ng thl suy!n thcr tang kjch, s!c m~t xanh, chAn tay
1~, _mi¢ng· nioi va m6ng tay chAn tfm tai, hOi h◊p ra m6 hOi,
.kh~c dam long loang, cht t hrm nh~t r~u luoi tr&lg, m~ch Tram T€
. V6 Lgc. Dieu tri nen 6n b6 Toa.rt duang, n~p klµ blnh uy!n. Cho
5

u6ng Kim quy .Than khf ho~ . Chung H~o con hay ~ung Hie
tf~h dan, con Suy~dchung thl c6 thi dung NhAn sAm cap gi~ tan
g1a giam. .

--- --- -- : : - ;;::-=;::-:

: - - 7 - : - VA
- - - - - -SINH ::~~ -,--
B~NHLY LU~ TRl T~O P~ . 251
 - ._N~u Phe lao·keo dai khOng khoi, Am t6n·li~n luy d~n duon
c6 th! tlAn d~n. Phe_Th~ ducmg htr. -Th,y cac chung nhu SU ~,
ihCI thi!u khf khOng dti d! thb, M dqng thi tang n~g, minh tn
chAn tay llµlh, m~t phU chAn n~g. nam gim drcqng luy di tinh':
gi&. be kinh, ch!t lucii nh11-t r~u hrai nhu~, m11-ch Trrun w'v~
Lt!c ho~c Tram !rl,_Di~u ttj nen On Th~ bd Ph€. Cho u6ng bai ·
Chung duang ly lap thang. ·
Phe la cira .ngo cua thanh fun, Th~ la g6c cua Am thanh.
N~u Ph€ Th~ duong khf b(t tuc, deu c6 the din d6n mtt tie'ng.
Sach Uu khu! vO.ngOn cua Linh Khu n6i: "Khach han vao HOi
y€m, ~ h◊i y~m khOng thl phat, .phat di lch.Ong xu6n·g tai, d6~g
ma.khOng kfn, cho..nen ma:t tieng". MQc Y b¢ toan l9c sach C6
kim_d6 thu t~p thanh ghi chu ring: "Han lqif la khi cua Tue thi~u
run h~ thuy v~y, boi vl m~ch cua Tue thi!u !Ill, li~n l.~c len dln
luoi, vong qua hoanh c6t, cu6i cung Va? H¢i yem, ma chfuh khi
di l!n, thl Am thanh se phat ra. N~u nhtr khach ban vao H◊i y!'m,
thl ylm khOng c6 ~a·nang phat, bao la khOng .c6 kha nan~ ma
ra, phat kh~ng h~ ).(U6ng ~UQ'C, bao la khOng c6 kha nang. d6n~.
D6ng mb. -khOng kfn ttr d6 .khOng phat ra am thmlh v~y''. Di~u ttj ·
n~n On b6 Ph! Th~. Cho u6ng Nh!n sArn ho dao thang gia vi,
ho~c Bat vj dja hoang thang hqp v6i·Tu quAn tu thang gia giam-.
: Sach Sinh .khf thOng·thlen lu$Jl·ctia T6 Va'n ·o6i: "Dttong lam
b!n ch~t btn ngo~ v¢ biiu v~y". V¢ kin khai phat b thugng "ti!u
(Phe), ma g6c r~ liµ ah~ tieu (Th~). Neu PhiTh~:ducmg·hu, v~
4

duong blt tuc, tAu ly khOng ben, am tan tie't ra b~n rtgoai, tlutang
la tu. ra m6 hOi.
. . la mlnh lanh
Biiu hien . ra m6 hOi lanh, . ho~c la .
mlnh n6rig ·ajumg ra m6 hOi l~, sau ho~t d¢ng thl m6 hOi cang

2s2 . HOI OONO y HANOI

 '
1
'ng Itmg l;µili, lung g6i dau moi, ban dem di tiiu nhi~u
A
.nbivU
---
, vu
•
. ;·

?~ b~u, ~eu ltrO'.i ~&lg ~an, m?,ch Tr.int T!. Dieu

::!Sil, chA't ltra.i nh
hgp v6i Ngc;,c
' . ·n!n on ducmg 1ch khi. Cho u6ng Ky ph1;1 thang
•:bJh a Phii ti~u m?,ch, M !u I~ (nung).
· phong trul gi
Iau ngay t6n thttang
Ne'u nhtr phu thfing keo dai k.hOng khoi,
l kh f kh On g bo a tin h m a bo a thu y ,... ~~ hu thi
dttdilg, Phe' htr th
u m a di bu a, th uy kh On g qu y kin h ·thi ngJ1ich
thuy khOng lain ch
n, hln h tha nh lo ~ hl nh Ph !T h~ ducmg hu thuy thiing.
. tran 1en tre
rr m~ t mA t ch an -ta y ph u thfing , tu lung trb xu6ng
· C6 cac chung nh
ho n, do an ho i su y~ n the ,, he d¢ng thi b¢nh carig tang, sg
n~g
n tay 1 ~ , I11 ng g6 i da u m oi n~ g ne v. V, Dieu ttj n~n 6n
1~ chA
, bo a km ba nh thuy : Ch 9n du ng bai T~ sinh th ~ km
ducmg ich .km
hoan hqp v6i Nhan sam ·cap gi6i tdn.
.
.

4. ChAn doan phan bi~! · ·

a.. Cluing Phe' dti'ong hu v6i ch
ll'Ilg Phe' T h~ duong ~tr:
e' du on g hu v6 i ch un g Ph ! T h~ duong hu deu c6 th~
Chung Ph
t'rng tr ~g cu a Ph 6 du an g bi t tuc nh u khai suyen, doan
th!y cac ch
tr ~g , tin h th4n in~t moi, mlnh
hai kh~c dam trong _I oa ng , s! c.m ~t
I~ chan tay ~ I~ , ~I! ra m6 hO i, d~ bj- ca m m~o. Clnmg Ph€
nh trl nh tu on g d6 i ng fu i, b~ nh tinh con nhy, b¢nh
dtr~g htr b¢
gi6 i h~ & Ph e'. Di ~u tri n8 n On Ph ! fch khf la du .
hie'n ph ~ vi
du ~g h~ Ia do ch frf lg Ph e' du on g hu IA~ ~gay
.Oning Ph! Th ~
rt ph at tri in m a th an h; Ho ~c la do chung T h~
khOng khoi, dful da
g di~ n bi !n cu a Ph t m a tha nh . Da phrut thAy
~trang htr hj a~ hu an .
C1 CU6i ky
nh t b¢ nh trl nh ke o da i, b¢ nh tin h kha n~ g, b¢nh
vi lie t~t b¢
an d~ n ha i tan g Ph !' va Tu an . Cho nen trir ngoai cac
ch, n qu ,. b' 11 h' ' a ThA';UJ. . .
Ph , · · · y 1e u .1¢n cu
U'ng tra·ng cu' a ~ duang hu ra, tlt con th~

HE 253
SI NH B$ NH LY VA LU ~T RJ T~ GP
 duong htt t6n nhtt It.mg g6i dau moi,
suy!n tha thi~u khi, tho ra
nhi!u hit vao 1t, ho~t d¢ng thl b¢nh t~ g,
sq 1 ~ chAo t.ay l~
tieu ti~n trong dai .ho~c khOng 1¢ , th~
m chi m~t va chAn ~h~
thiing .. Oieu ttj n!n On. b6 Ph ! Th ~.
Hai .c~ung nay phAn bi~t
khOng kh6.
b. Chung Th ~ duang hu y(r i chung
Phe' Th ~ ducmg hu:
Cln1ng Th ~ duang bu ~m chung Ph
~ Th ~ duang hu d~u c6 bi~u
hi~n lam sang cua ·T h~ du an g hu
t6n ·nh u lung g6i dau moi, sa.
l~ h chi\n tay lcµili; ti!u- ti~n trong dait
tu lung tra xu6ng phu 1$1~
hem, nam gi6i thl :duC1ng luy ho~t tin
h, nu.giai thl d(ri h~ thanh
lanh, tir cung hM khOng _th\l thai, On Am
m it chuc nang, th~y th!p .
thµlh l:J b~n trong, tinh-cOng nang su
y giam _v.v. Cllung Ph~ Than
duang hu c6 th{.do chung Th ~ du
ang hu phat tri!n le~ ~a
thrum, ciing c6 the do chung Ph6 due1ng hu, l~u ngay li! n
luy d!'n
Th ~ ma thanh. Trlr ngoai cac chun
g tr~ g ctia Th ~ duang hu ra,
l~i con c6 biiu ~~n cua Ph~ duang ~~
g~p, doan hoi, kh~c dam ~ong loang
rue
t nhu khai suyen tho
, n.t ra m6 hOi, d! bi cam
m~o~ a.m thanh ti€rtg n6 i nho ~hy,
sic m~t trfulg, ~ th'11 m~t
moi v.v. Cai tren dieu ttj nen On Th ~ trailg du
ang lam chu y!'u;
cai ducri thl nen On b6 duang khf cua hai t~ g Ph~ Th ~.
c. ch ~g thuy ban x~ Ph~ vai chung
Ph€ Th ~ duang hu:
Tr~n phuang di¢n bi~u hi¢n lAm sang
cua hai chung nay c6 chO
tucmg d6ng~ deu c6 thi tha:y cac chung
khai th~u tho suy!n, nhi6u
dam trong loang, mlnh 1¢ 1 chan tay 1¢
1 v.v. v~ phuang di~n
b~nh nhari b~nh ca cun·g c6 m6i lie
n h¢ -nh!t dµth. Olung thuy
han x~ Ph~ c6 ··th~ do Th ~ duang hu
t&n, thuy tran len tren g!y
ra; L~i c6 th! do v6n di da lcµih 1~ an
u6ng ·s6ng 1¢ 1, Ty du®g
bi ton thUO'Ilg, thuy ta khOng di chuy~n
; Ho~c v6n c6 dam 4m, l~

254 H◊I DONG Y ~ N◊I .

 bingo~ cam ban ta, dAn d¢ng thuy dm ph~ Ph5 g~y -ra. Dae
di!Ol !Am sang la khai th~u, khf suyen, ·nhi!u dam dai tro~g
1oang, ngl!C stran <Uy tru6ng, reu luffi tr~g day, m~ch·Nhu Hoan
- ho~ Ho~t Di~u ttj ne~ ·On Ph~ hoa fut, ho~c cOng tn}c thuy 4m.
aumg Pht Th~ duang hu la l~y cOng nang ctia hai ~g Phl
11$1 bi suy giim lam chu y~u, tren lam sang c.6 th! thiy cac
chung nha khai sriy~n vO h_rc, thi!u khi khO~g du d! tho, tho ra
nhi~u rut vao ft, ~ ra m6 hOi, d~ bi cam m~o, ~ thaith nho ~h~,
sq 1¢1 chAn tay I~, ti!u ti~n trong dai ho~c kh6ng lqi, n~g ~
m~ phu chAn thung, chit luffi nh~ ~u c6 v~t rang, m~ch Nhugc,
ruy c6 th! thiy chung tr~g cua Th~ duang_hu thuy tran Ian,
va
nhung khOng c6 chung ngo;µ han, ma., I~ chi bi~u hl¢n m¢t vt
cua Ph!~ duang km bu suy. Di!u t:tj Iiy On Ph€ Am Th~, ma
khOng c6 ta d! d>ng~C6 th! can cu vao d6 d~ phAn bi¢t. .
1
V. Plffi VI. TAo NHffiT
.
Clung Ty Vi tao nhi¢t hay con g9i la chung tao thuang Ph!
_Vi, la chi tao nhi~t An ~au a trong Ph! Vi, hun d6t ta.n dich, xuit
hi¢n chung h~u Ph! Vi bj t6n thuang tan djch . .Qumg tr~g lAm
sang chu ytu ~ua chting Phe' Vi tao nhi¢t la: mlnh n6ng, ho khan
khOng c6 dam, ho~ ft dam, hgng khO mui rAo, ~¢ng khO khi;
nuqc, hay u6ng nuac, 411 nhi6u mau d6i, ch4t Iucri do khOng c
r!u, m~ch Tthoac Tt Sac. ·
OiU'.llg Ph!'.Vi tao nhitt thuC111g th~y tro~g cac lol/,i ~ b¢nh
nhu gJp inua thutio, khai th!u, ti~u khat, Ph! nuy v.v.

---------------:----:=-:-;;-;
• ~,VA. LUAN TRl T~O Ptw' -255
~rlN1ril'r~PEn~-/5
SINH B8NH LI . .
 1. Nguon goc ijch sir
Sach Ngu<1c lu~ cua T6 Van n6i:
"·Duong tltjnh thl ngoai
nhi¢t, am hu thl nQi nhi¢t, trong ngoai d~u nhi ¢t thl
suy!n ~a
khat, cho n~n mu6n u6ng mat". Sach Qu ytt lu~ cua T6 Vanlai
n6i: ':' Du ~g·minh quy~t nghjch, suy !n ~a i -~ n6ng, .hay kinb
hai, non ra mau ho~c chay mau miii". Lrui .d~u ti!n ban
Iu~ t6i

d~c diem chung.h~u cua chung Ph6 Vj nhi¢t thjnh ton ~ua
ng tAn
djch la tnlnh n6ng, kha i suy!n, · _ll\}C huy lt, th6 huy
~t, ~a t ua
u6ng mat~ .
-~c h
· · M1:1c ·Ph!' nuy phe' ung khai th4u ·thugng khi b¢nh.
chungttj sach'!Gm quy y6u -luge cua Truong Tr9ng Canh_dcti
Han
, bai
ban lu~ ve chung ·.Ph~ nuy di chi ro: "Nhi~t ~ ·thtrqng tieu .

khai ma thanh Ph!' nuy.- ~n h cua Phe'·nuy, .tu d4u -ma c6? ...H~~
~ .'
cijch ..
Ia tu non mrra", tuc la cho rang non mtia ·c6 "the khie'n cho tAn
atrong Vj bj .ton thuong, khOng c6 kha nan. g Jam nhu.~ Ien . .
.Ph~. ,
khi~n cho Ph~ Vj tao nhi~t ma dan d6n Ph6 nuy.
.
.

Trqng sa~h Chung nh ~ m~ h ttj cua T~ Xuaµg Ng u dm

.

Ph~
.Minh n6t: "Nhi~t khf t\l l:J trung ti!u, .Duang .Minh th\l nhi¢t, . .

g
bj hoa hlnh, thl tfch nhi¢t _ma gAy.ra kh~i th~u v~y'\ M~ c6 ch~
tr~ g nhtt m·~t do phien tao, khi ho thl toat ~6 h6i~ d~m
.·ngu
kht>ng_y~n, ve ~uo{ sang ;s6m ·ho nhieu, ti~u ti~~ do nt.
Cac thiy thu6c dai Thanh d6i voi chung _p~~ Vi_ ~ao nbi¢t
ban lu~ ~a nhi~u~ Sach Y h9c truyen d~ g c_ua Tr~ Ky Vu da
ch1 ra nguy~n nhAn c4a khai 1~ do: "Pl)i Vj khO tao, tan
djch .bj.
c~ ki¢t". Sach Ch~g Ttj h¢f°b6 cua L9 olµ}g
TUY. n6i ~ang: ."Vi
hoa khai th!'u thl mi~ng kha t mau q6i, m~t do, mi mAt n6n
g, v!
"V~-
ban trua cang n~g ". Sach Cao ·n g~ ton sinh toan thu I~ n6i:

25 6 H¢1 DONo v HA N◊r .

 vang ... ,,. Da chi
, ban trtra khai, da pha n la Vt hoa, dam tlt phai hai
ra·d~c diim cua .V,i hoa kha i th6u la v~ ban tnra kha
.
i nan
. g,
truaC
r
hinh
¢t d~ lam t6n
gio tnra ·ducmg 1 t . vugng, khf cua duo ng nhi
kh
ma clan
thtrcmg run tAn, Ph6 ·V·i tao nhi~t, Ph6 mi t s11 thanh tuc
c Ph€
a!n khru thi u tang ltjch. D6 i v6i phe p ttj cua Phe' nuy m\J
da chi ra
ntiy Ph€ ung m6 n sa.ch Y · mOn pha p lu~t cua D9 Xuong
l tao, h~
rang: "D ~ yeu la pha~ d6 hoa hoan, sirih vj tAn, nh u~ Ph
thong Ph€
ngbich k.hf, khai tfch dam, chi dam tr9c, b6 chAn khf d!
"'. Ou tan g
nang, tan hoa nhi¢t di ph1:1c h6i S\l thanh toe ciia Pht
ng da chi
Tougng titu sac h On b¢n h .di~u bi¢ n ctia Ngo Cuc Tho
ra phuang thu6c_ di~u ttj: '.'Tao lam t6n thuong phAn
·am cua Ph€
chti chua
Vj, ho~c la nhi ¢t la kha i, bai Sa sdm m1;1ch don g thang
Duang
b~nh ly". Ml.}c Kh ai ·huy€t · sach Huyet ch ting lu~ cua
la khOng do
~nung Xuyen cho rw g: Kh~c ra mau chua bao gio
tich nhi¢t,
khai th~u, nguyen nhAn kha i th! u, ho~c la do tron g Vj
hoa tltjnh bun ·d6t 'Idm , khi nghjch l!n gAy ra khai";
trrc la Ph€ Vi
tao nhi¢t c6 thi dAn den kh~c hu ytt.
2· Nguy~n _nhan 'gay. b~nh
ch b Ph t
·. a. Do tao ta _ti'J b~n ngo ai xAm ph ~ vao, lam kha
h_~a
VJ, nh.i~t thtr<mg t:An, .khi!'n cho Phe' Vj tao nhi¢t.
·. b'. Do n◊i (lnrong tl}.p b~n h. ngfi chf
qua ~•.r~, ~At, nhi~_t ho.i
tao nhi¢t.
· ao, hao thqang Am tan cua Ph ! Vj, _dAn de'n Phc! V! b!
1

nhi~t. trong
.n _c. _Pht Vj Am hu, ngolµ Cam tao ta, tao t~ boa
_g ai cung .hgp I~.tha nh Io1;1i hin h Ph! ' Vj tao
O nhi¢t.

~---------:-,-A-:-:-:::-;:r~:-;:T TR T;:;;;::;T:;:A N~GlFP;iij~r2s1

SIN H BtN H LY V LUJ: U'( .
3. PhAn tfch chung h$U
Ph!_ va Vi d6u ua nhu~ ghet tao. Nlu nhu tao ta xam h
Ph€ Vi, ho& nhi¢t tlnrcmg tan c6 tM clAn Mn b~nh chmJ.g cu: :
tao. Bi~u hi~n lAm sang la mlnh n6ng, ho khan, h9ng kho mui
rao, khat ua uo'ng nuac, ch!t lum do ft ·r~u, m~ch Te' Sac. Di~u tri
nen tu duang tan djch cua Ph! Vj. Ch9n dung bai Tang h~
thang hgp v6i Sa sam m~ch dOng thang gia giam.
;

. N!u Ph~ Vj tao nhi¢t, _Ph! m!t stJ tharlh tuc thl din de'n ~nh
chung khai thiu. ·nity cac chung ho khan keo dai, khOng c6 dam
ho~c ft dam, mi¢ng .kh0 khat nu6c v.v. Die~ ttj n!n tu·Am. nhuAn .
tao chi khai. Oto u6ng Sa sAm m~ch dOng thang hgp vm Ngii · ◄

chip Am. N~u tao. nhi¢t n¢i thµth, hun d6t tAn dfch aPhl, hao tan
dich atrong Vi, tan djch khO c~, tuc la m~6n ntrac aben ng~ai
cuu gi~p. Nuac vao trong Vi, khOng c6 kha ~ang v~ chuy~n ~
km, dua Ien tr!n Ph6, Ph! 1~ nhdn do Vj b(?a•b6c l!n, .khOng c6 .
kha nang thOng dieu thuy ~o, thuy trong ngoai hqp 1~,.~o th_anh
cai duyen c6 d! sau nay phat thanh chun.g ti!u khat. Thty cac
chtlng khat ua uo'ng nuac, an nhi~u mau d6i, than the g'y com,
d~ ti¢n bf kit, ti!u ti¢n nhi~u 1~, reu luoi vang tao, m~ch Sac.
Dieu tri. n!n nhuAn
'"·
. · Cho u6ng
. Ph! sinh tAn, thrum Vi. 1ch Th!n,
Ng9c nu ti!n hgp v6i Ti!u khat phuang.
N~u tao nhi~t nung niu a b!n.trong, Vi Am bi tdn .thuang,
tan·cijch khOng c6 kha nAng dua l~n tren Ph~, Ph6 nhi~t hun dot,
khOng du<;1c thanh tuc, c6 thi din de'n Ph6 nuy. Bi!u .hi~n lAm
sang la khai mira ra b9t dai keo dfnh, doan hoi suy!n tho, ._mi¢ng
kho h9ng rao, th4n th~ gay com, IOng t6c kh~.ron g!y JVng, hlnh
. tao, duong run
the luoi khO teo. Dieu tri. nen thanh nhiet. nhua.n

258 H◊I DC>NG Y HA N◊I

 sinh tAn, cho u6ng M~ch mOn dong thang hgp v6i Tanh tao cuu
Ph€ thang,
Chung Phe Vi .tao nhi¢t da phan la phat sinh vao trung ky
b!nh nhi~t, ho~c n¢i thuo ng t~t b¢nh trung, h~u ky, thu¢c chung
h~ nhi~t, nhtrng rµtrc d◊ con nh~~ da J:?h~ phat b¢nh vao mua thu,
ho~c la mua thu b¢nh tlnh tang n~g . Ngtroi v6n Ph€ Vi Am hu
cung thtrelllg hay mile chun g nay. .

·r. 4. ChAn doa~ phan bi~t

i a. Chung tao nhi¢t ph~m Ph! v6i chung Ph€ Vi tao nhi¢t:
Hai ·chung deu thu¢c tao ta gAy b¢nh, d~u c6 the th!y chiing cua
I

l
Ph€ kinh tao nhi¢t nhu ho_khan ft dam, mi¢ng khO mfii tao.
Nhung chung· tao nhi¢t thuong Ph€ thu¢c ta b¢nh m6i xAm nh~p,
da ph~ la do tao nhi¢ t boa hoa, nhi¢t ung khi tr¢, Ph~ mit S\1'
tharlh rihu~, tan djch hao t6n gAy ra. Cho nen thty cac chung
than nhi~t kha cao, hp khan tho g!p, mi¢ng mfii khO tao. Ma
. bie'n bO. vi. tai. Ph~ Vi,. tru ngoa
chung Phe'- Vi". tao nhie.t benh . i cac
i chung tr~g tao nhi¢ t thtrong Ph€ ra, 1~ con th!y cac chU'Ilg
I
I
l
•'
mi¢ng kho khat riuoc, ua u6ng mat, an nhl!u maµ d6i, dieu ttj ·
nen trr duong tan dich ctia Ph€ Vi lam chu ytu.'· hai chung nay c6
th~ phan bi~t.
.
. b. Chung nhi¢t" hun d6t hung each vm chung Ph6 Vt tao
~¢t: .B¢ vj b¢nh bi~n ctia hai chung nay ·d~u l:J trung va thugng
:~u._c 6 tM tMy nhi¢t Hun t6n thucmg PM Vj vA Hung each dan
6
en mi~ng khat, ]chai th,u ch,t luoi do. Chung nhi¢t bun d t
Ii~ng each la do ta nh~p I~ thtrcmg va trung ti~u nhi~t ta qua
fu1Jlh . J• •
. , c6 cac chung phat s6t va phi! n tao khOng an, vung nglJc
, 1 ,., · d .1. A
n6ng ,.
r~t, mi¢ng khat h<;>ng khO, d~ ti¢n bi k!t, chAt um u r~u

-=-=~~~
·----------------=-~-=LU4NSINH B~NH Ly VA TR.f T~G plffi 259
 vang ' mach Hoa t Sac, thu¢c tht!C chung. Dieu tri. n!n th~., ~w
.
,L ti&
. .
nhi¢t a thuqng va trung tieu. Ou1ng Ph€ Vj tao nhi~t Ia do ta
nhi¢t bun d6t t6n thucmg 4m tan cUa Phe' Vj gay ra, cho nen hie:
hi¢n lam sang chung tr~ g cua tao nhi¢t tlurang tan nhu tht
mlnh n6ng khOng cao, mi¢ng luai khO tao, khat ua u~n g nuac .. y
. ,).. , an
nhi~u mau d6i, chit Ju5i do khOng c6 r!u , m~c h T~ Sac, thu0
.c
chung hu nhi¢t. Dieu ttj n~n tu duang tAn djch cua Ph€ Vj lam
chu y~u. hai chung m¢t tht!C m◊t hu, can cu vao d6. ~6.the phan
bi~t dugc.
c. Chung Vj tao tan thuong voi chung _P h! Vj tao nhi¢t: Ca
hai chung deu c6 th~ thAy cac chung tnµ1g cu~ ~o nhi~t thua
ng
Vi nhu mi¢ng ltroi ~o rao, khat t.ra u6ng nuac, Clumg Vj tao tan
tliuong da phAn la do duong nhi¢t trong Vj cang thµth, hoa .tao.
thuang tAn, tan djch kh◊ c~, luOn luOn muon .u6ng nuac d! ·ho
sung, nhung v~t an vao theo hoa ma boa, cho nen ~ ngoai u6ng
nhieu di tiiu nhieu ra, con c6 biiu hi¢n
.
lam sang nhu an nhieu .
mau d6i, kem theo phi~n nhi¢t, ra m6 hOi, than thi giy co~, reu
Iuai. vang .khO, m~ch ij6ng D~. Sach Chung_nhAn m~ch ttj
cua
Tan Xuang Ngu dcri Thanh c6 n6i: "Olii'n~ an nhi~u mau d6i, ·
khOng nuOi ca nhvc, d6 la tao boathuong Vj, tuc la chung ctia
t
Trung ti!u''. B~nh t~ Vj, tAn djch bj tdn thuong, la do boa nhi~·
ng
qua thµlh. Di~u ttj n~n .thanh Vj ta Hoa, tu thµy nhu ~ ta<;>. Chu
P~e Vj tao nhl~t la tao lam tOn tlnrong Ph€ Vj, b¢nh vj b trung
thuqn.g tieu, nhi¢t th€ khOng n~g , ~ly chung trcµig tAn thu~g
~u ho khan ft ~m , hQng va mfii .khO tao, ~at ~a u6ng nu~c,
chit hrai do kh~ng c6 reu, m~ch T6 ho~c Sac lam chu yeu. Hai
chung nay khOng kh6 phAn bi~t.

260 H◊I D6NG Y HA N◊I

 c. cAC e~NH CHUNG Ll~N QUAN
J. utNII CHUNG vt MOI
chuc nang khuu
Miii I~ cira ngo cua khi th! xu it ~~ p, .c6
a t~ g Ph~ da ph4n
giac! la ngo~ kh itu cua Phe, ~n h bie'n cti
ng da phAn nhieu hon
phin anh ra mili. D~ khai ma n6i bi~u _cha
da ph an nh i~u hem bu ch ~g , nhi¢t chU'ng da
ly C?ll'Ilg, th\l'C ch un ~
phAn nhi~u hem han chung.
bi~u hi¢n ahai
B¢nh chung vi miii tren lA.m sang phan nhi~u
ang di~ n: M¢ t la mi ii the, kh On g lgi , nhtr tic mfii, mfii chay
phu
ii ng ua, mu i a
d_ u, mi ii su ng, mf ii ch ay ma u; Hai la 'bie'n
mrac, nii
miii ngiri th fy mili h6i
d6i v~ khU'U giac nhu khOng ngiri th !y miii,
tanh, v.v,

1.. Nguon goc ljch sir

T6 Van n6i: "P ht
· Sach -Am duon.g .ung tugng deµ lu ~ ctia
fi duy~t ngii sit cu a
chu ve miii, ... khai khi~u ra miii Sa ch Ng
II.

!''. Da ch i ra m6i
~ Khu ri6i: "Mui la m¢ t chac qu an cua Ph .
·. · .
hen h¢ gifra mfii va Pht~
th6ng v6'i mi ii,
Sach M~ch d◊ cu a Linh Kh u n6i: "P ht kh1
~ tho~". Da n6 i len
Ph€ ~oa ·thi mui c6 .kh_a nang nh ~ bi tt mui th
C6ng nang khuu giac cua mili va Phe c6
Ii~n h¢ m~t thie't vm
· - g: · " V" nh u
u Mu · cfi ng r
· rui 1
. nha... ·· . c 1. m6n sac h T~ sinh ph ng
'n,
4
uo 061
ch nghi,
;UJ Ill do Ph ! lllm chti, c6 cM c nling thanh, di6u hoAchthi
Cu ng da i ra Mui la
ha ~g Ph~ tuyen su 6n g, thrum d~ o tl! 1Qi".
b:: C~a Ph~, tuc Ia .thO~g qu a qu an sat "mui c6 th~ bie't dlfQ
'C b~nh
t n cua Pht.

"----------------::---::-=-=--=-:-= =-=::;;--261
TRl
SINH BaN H LY VA LU ~ T~ OP ~
 Nhln vao phuong di¢n quan h¢ b¢nh ly cua mm Va Ph , •
tMy thu6c ban lu~ kM nhi~u. du6i dAy phan chia ra ca ~ac
chung khac nhau cua mui. C •nh

a. Ty Tic: Tu r,t smn trong sach N¢i Kinh da ghi chep ~

chUllg ctia Ty T!c, Ty Tra'.t, Ty Ung. Sach NgU thuOl!g chlnb:
Iu~ cua T6 _Van n6i: "Vao thoi l~nh D~ Thu, ho hit hai, ch!
mau miii, t!c miii". Sach Ban thrui ctia Linh Khu. cilng n6i rAng.~
"Phe khf hu thl tac mfii khOng thOng, thi!u khr'. Da n6i I~n t!c
miii c6 th~ do hoa nhi¢t ho~c Ph~ khl .bu gAy ra. Sach T6 vA'n
huy~n ca nguyen b¢nh thU'c cho rAng: "Tic miii, la do nhi~t lam
khach b Duong Minh gAy ra, d6ng thoi con chi ra d~c di~m khiln
cho hai 10 mili thay nhau tic. Sach Dan Khe thu kfnh cua Qiu
Dan Kh~ doi Nguyen da chi ra han nhi~t thuang Ph~ ~~u c6 the
dAn dln km khOng 1¢ ma gAy ra ung tic. SAch Y h9c nh~p mOn
cua Lt Dien doi Minh thl chi ra d~c di!m chung tr{lllg va phcp ttj
d6i vm phong han pho~ nhi~t gAy ra Ty tic: Ne'u nhu cam phong
han, Ty tic nghi!m tr9ng, h!t hen chay nuoc miii, n!n theo phong
han ma di!u ttj, On d6 ma tan ho di; Quing phong nhi¢t c6 do n¢i
u~t, ho~c do ngo~ cam lAu ngay uit I~ ma hoa nhi~t, din dln ty
tic chay nuac mili; Ho,c Phe' ph\lc hoa ta, I~ bj ngo~ cam phong
han li~n phat chung Ty tAc, ult nJng thi ua nhi~t sq I~, di~u ttj
n!n dung thang thu6c thanh kim giang boa kiem thong khf. C6
th! thty Ty tic thuang kcm thco chung tr~g h!t hcri chay ntroc
mui. Sach Lo~ chung ttj tai dm Thanh thl chu tnrang dung SAm
to am, Khttong ho~t thang d! di~u trj Ph6 cam phai phong hazt,
tic mfii n~g ti~ng; N~u phong nhi~t ting Phl, thl n!n sa tan, cho
u6ng Cuc hoa tra di~u tan di dieu ttj. Ne'u hoa tftinh t!c miii, n!n

262 HOI o()No v HA N◊I

 ·- -·------- - - - - . -·- -

thanh giai, cho u6ng Hoang li~n thanh Pht Am, dieu tri b!nh
chung Ty t!c vO cung phong phu. M9c Ty b¢nh can nguye~ Sich
Ta.tharih tAm nguyen ciia Hoang Nguyen Ngv c6 ban Iuan vi co
che phat sinh chung Ty tic, chi ra r~g B¢nh v~ mfii, ~c la do
Thu Thai Am khOng thailh. Ph~ khai khi€u ra mfii, cai quan v¢ khi .
ma giang va li!m, tOng khf b trong ngvc, v6n la v~ duang, vong
• qua TAm m~ch ma v~ hanh ho h~p, xutt nh~p qua Ty khi~u v~y.
Pht giang thl tOng km thanh rue ma Ty thong, Pht khf nghjch thl
t~ng khf ung tic ma Ty tic.
f .
b. Chay nu6c miii: Mfii chay nu~c (1 trong sach c6 thuang
gqi la Ty nvc, Ty uyen, Ty l~u, v.v. Sach Chi cha.rt y€u d~i-lu~
cua T6 Vfut n6i:" Nhi¢t khf sau khi' hoa, chay nu6c khOng ngimg,
nhi¢t khf deµ hanh, ... n~g .thl nh~p Ph5, khai ~a thanh Ty uyert".
Sach Khf quy€t lu~ cua T6 V &i l~ n6i:" Darn di nhi¢t vao nao,
thi cay ma chay nu6c miii. Ty uyen la chay ntr6c mill khOng ,
.
ng6t". Da chi ra nguy~n nhan va d~c di!m chung tr~ng cua chung
Ty uyen. Sach Ngfi thuong chinh d~i lu~ cua T6 Van va sach
Khf giao bi€n d~ lu~ cua T6 Van ciing nhu sach Ch.f chAn y~u
d~i lu~ cua T6 VaJi deu cho rang chung Ty 119c la do deµ nhi¢t
. t6n thuong .Ph6 gay ra. Nhu sach Khf giao bi!"n deµ lu~ cua T6
Van n6i: "Yao nhiing nam tut kim b4t c~p, viem hoa v~ hanh,. ··
nguoi dftn miic b~nh vai lung va nu mAt n~g, chay mau mfii, d~
t~¢n ra mau". M1:1c Ty thf h~u sach Chu b¢nh nguy~n h~u lu~ n6i
rang: ''Ntu nhu ta.n dich ra theo mitng miii, g~p· nhi~t thl kh6 rao,
g~p l~ thl chay ra khong.t\C thu v~ dugc. Phe khf thong v6i mfii,
ma t~g m◊t khi bi lanh lanh theo khf xam nh~p vao mfii, cho
;~n khi~n c~o tAn ~ch kho~g 1lJ thu IIµ dug~"· C6 tht ~il'.y trong ·
ach N◊1 Kinh cua Sao Thi. c6 m6t . trang 061 vt boa n~¢t gay ra

-:--
--- --- --- --- -:--SINH --:- :~= -=::::::-:::~ 263
B8Nli LY VA LU~ TRl T~O P~
 b~nh, cho ring Phe bj J~ c6 the dart den chay nt16'c mu1.
-·
Trong
s~ch Y h9c phat minh ctia Ly Don g Vien da mieu ta dac
chung h~u cua Phe khf hu ban dan den mfii chay nu6'c tro.ng ~g
rang·
~
" .I(
Phe vun di hu nhugc, ve mua dOng·khf hAu
,
lanh cho· nA • hay c6·
. . ' en
h~nh chay ntr6'c miii, miii chay nu6'c trong, neu qua lanh thl 0
miii d~c. Mt hcri khOng ng6t, ngttai blnh thm)ng rift sqphon h:
ti!u ti¢n nhif o va l~u Mt, ho~c 13. tren u6ng dtt6i di ti!u, si/tron~
ma nhi~u, d~·ti¢n khOng deu, dem tlurong mit ngu". Sach Y· hoc
nh~p mOn .ctia Ly Dien de1i Minh mang chung Ty khuu ;a ry·
Uyen d~m ra so sanh, chi ra rAng: ,;Ty khuu la mui chay nuoc
trong, la hoi c6 nhi¢t; con Ty uyen la mui chay nu6'c d\lc thl ·nhi~t
n~g han". Sach Chung ttj ytu quy~t lo~ phucn:ig thi dua ra Nao
bj lcµili Pht han gAy ra mfii chay ntr6'c trong, dung Te tAn, Cphl_l,
Can khuang d~ dieu ttj. Truong Cai1h Nh~c thl dua ra chung tr~g
cua Ty uyen tru ngoai ~fii chay nu6'c d1;1c, da·ph4n COii kem theo
mui ngiri thiy . mui hOi. Sach Bi¢n chung l1_1c 1~ dua ra chrcng
tr~g ban nhi¢t khac nhau dAn d~n chay nu6'c mfii va phuang
phap di~u ttj:" Ngum chay ntr6c mfii trong, k~o dai khOng khoi,
la Ph! km htt ban, ma nhi~t n~g thl chay iiuac vang, nhi~t C\TC thl
chay nu6'c <fl:lc". Nhi~t chung n~n dung thu6c thrum luang, ban
chung n~n dung thu6c On ho~, thuang la dung thu6c tan ma
khOng dung bO, lam t6n thucmg Pht khl, Ph! kim cang bj ban,
cang bj chay nuac mfii v~y. Cho u6ng L>n Phe' chi hru dart. C6 th!
thA'y han chtmg, Phe' khi hu han ma th1:}'c khOng phai h~ vly,
M1:1c Ty b~nh c~ nguyen sach 'lU than.h tAn nguyen cho rAng:
"Phe' kim khOng thailh, khf van V\l yAn d\}c khOng thi boa.thuy~... N •

hun d6t ra Ty khitu ma gAy thanh nuac mui. Sinh ra nu6'c mui,
d~u la do tAn kim .khOng giang xu6ng v~y". Sach Y tOng kim

264 H◊I DC>NO Y HA N◊I

 ..... ·--•·- - - -- -- --· -

giam cilng chi ro: "Ty uyen nuac mfii d~c chay a
'trong mfii, !Au
ng Ty uy~n
_ngay mau Ian v6i nu 6c c6 ·mui tanh h~i". Tue la chu
trU' ngoai chay ntr6c mfii ra con thay ca chay mau
miii.

c. TY, dfµIg: N~c Ty h~u sach Chu b¢nh nguy

en h~u Iu ~ noi:
d~ g gi6ng nh u c6 tru ng bo , hai ben 16 mi ii do, khi .pha~ b¢nh
"Ty
ung Ty I;µ thong
c6 n6t m1;1n v~ ngua, hay con g9i la Xfch Ty~ Nh
ng ~oa, phong ta
v6i Ph! khf, Phe hgp vm bl mao, n!~ rihu kh f khO
kha ch a bi ma o, kh ach vao hu ye t khf . · Vf nh u ta vao huy€t
lam
16 mfii, d!u tr9i
khf, tuy cho · hu ma t1:1 leµ, ma dinh t\1 6 ·hai ben
v6i huylt kh f thanh m9 n, g9i la Nt;ic ty v~y
". ·06 la n6i Ty d;p1g
cam), thu¢c bro
tlurcmg phat sin h ar·N~c ty (tuc ·Ia trong b~nh Ty
n cho "rang ngua
do phong huyet dau trqi nhau gAy ra. Lw Ha Gia
la do hoa nhi~t gay ra. Sach T6 Van huyen ca
nguyen b¢nh thuc
t~o thrulh Am thanh,
n6i: "Hit hai la tro ng miii ngua khf phun ra
~ao nguyen I;µ
phat .sinh tu miii ngua ~a gAy ra". Sach ThQ the
"Tr e. em mi ii IDQ C ffi\l I~, nhi ~t ung thu ong Ph €, Ph~ cht.i khi
n6i:
b bl ~a o, nh~p
tnOng ra mfii, kh i phong th!p, nha.n·bu lam khach
t va ngua, nhu c6
vao huytt mt;ich, cho ne n hai .b! n 16 mfii loe
y ra d9ng l<P t~o
trung ho, ma mtµ1 khOng dau, nu6c mfii cha
h c6 nhi¢t nung
· thanb m1µ1 '-'. Da chi ra Ty m9c m1:1n la do Phe' kin
nen Ty ngua ma
na'u, ngo~ ta_phong tha'p xAm nh~p gAy ra, cho
g Ty cam c6 th~ do
• khong dau. Vuong Kh ing Duong thi cho rAn
tre em bu_m&J:i khOng di6u bo a, thugng tieu bj u~g tr~, khi6n
cho
h~u biiu hi¢n la
Cam trung g~ nh (m vao mfii gAy ra, ma ch ~g
nu6'c miii, da de
trong mui.do ngua, n€u. nhi¢t b6c Jen thl nhieu
: giy , kh ai th! u khf ' ng hjc h, di ki! t IY. b!t thucmg,
kho ca hip teo
du6i mili li~n vai mOi mo· c mu· n do loet. Sach Ng
ot;ii khoa chfnh
,
to .. ng h~u cua
ng m1eu ta nguyen nha.n .b~nh va d~c dii m chu

~
------- - I-
INI B-.$_NH L_Y:-V-:A-L-U-:~:-=TRI::.:-::T:-:-:~:::G;::-:P;:;~~-; --2 65
8
 "B~ch nh ~ dirth hay con g9i la Ty din
h", tuc la d¢c khf phat vao
kinh ph t ma sinh ra. Ma ban dAu sinh n6
t mau trruig, cung rAn
ua, de va de Joet; Nan '
pha chay ntt6'c .nhtt ma, d~t nhien dau ng
thl ma vii yt t M u bj t6n tln rcm g, IO ng d\l llg da n6ng, ho nhd r!
at sinh tro~g ~nh.Ty
dam mti, tho ga'p. Co thi thAy Ty d~ g ph
dinh tttc la dau v6i ngua cung phat tac, la.
do d◊c ung ~ Ph!' 1cinh
gAy ra, chung nay phat tac ra't .nhanh,
v6i chung Ty cam khac
da chi ra: "N~u phong
nhau, Sach Y t~ng kim gia m dcri Thanh
nhi¢t lam khach ~i Ph!, ddn d! n Ty n~
c (trungt) thi chay nuac
gA y ng ua nh un g khO ng dau "; "N tu do Cam nJn~t cOng Ph! ma
ma
ch un g Ty cam , thl kh i ph at b~ nh mf ii ~c do ngua va dau,
thanh
clan clan thanh loet'.'..
Ty toa n: Sa ch Kh f qu y6 t lu ~ cti a T6 V!n n6i: "Dam di
d.
nhi¢t vao Nao, thl cay chua Ty uy~n". De
m chung Ty toan g9i la
uy~n nhan ca ch!b~nh
(Tan at). Sach chung ttj h¢i b6 eta chi ra ng
dau,
va trung tr~ g cua Ty toan: "& n .trong mf. ii c6 vj·hochauata vAc6ng. a
rOng,
ung tic khOng thOng, la do Ph ! kru bu tr6ng
tro ng , c6 sg ti6 t ch t bo i Ph ! L~ i c6 ng11C!i khf hu mOi khi gJp
ben
, ho ~c la hru1 lam ch o Ty toa n, d6 la do khf htr d~ bj ban xArn
I~
a a ben tro ng khO ng tie't ra d11 9c, d,u tr9i nhau gAy ra
IA'n, ho
ron g ch o u6 ng cac vj cay de be cai chu a, la'y tan c6 kha
chua, tln
nang phat tan la nhu the"'.
ctia T6 Van n6i:
e. Ty n1:1c: Sach Ngfithuang chfnh d~ 1u ~ •
xu6ng, Ph t kh f theo
"Thai 1¢nh cua Thi~u Am, nhi~t khf giang
t hdi tic mfii va chay
l~n, .... thl. phat s6t phat ret non mtia, thl hA
ma~ mili". Da n6i Ien ta ~i ~t ph ~ Phe' c6
the din de'n ·TY. N1=1c.·
Sach Thuang han lu ~ cua Truang Tn;>ng Ca
rlh doi Han da ctrmig

266 HOI DONO v HANOI

 di~U n6i ·rAng: "Nha ~uy:t, khOng duqc pha~ han. ,Han xu~t, t~t
ai btn thai ducmg b! ham, m~ch CTp Khan,- mat tr(Jll nguqc
~Ong thi nhdm duqc, khOng ngU dugc". Nghiem Dt!ng Hoa doi
T6ng cfing chi ra: "N~u nhu huy~t ~Qng hanh, chua c6 bao gio Ia
kh6ng phai phat do nhi¢t. BM huytt g~p nhi¢t thl trao r~t l~n,
huyet klu d!u nhi¢t, huyit theo khi VQt l~n tren, ma thailh chung
TY, n\}c v~y". Sa.ch Tam nhm c\(c nhit b¢nh chung phuang lu~
ra
thl cho rAng nguy~n nh~ cu.a chung Ty N1:1c _-c6 .c hia nQi nhrui
· va ngo~ nhAn, tac la b¢nh c6 nguy!n nhAn ton thuang do phong
I
han thu tha:p, Iuu truy~n kinh l~c, run duang tranh diu, cho n~n
huyet g~p han thl ngung d9ng, g~p nhi¢t thl trao r~t, tuy theo t~g
phu kinh l~c ma tuOn vao duong thanh -~ ' mau ti~t ra hang thang
hang diu, d~u c6 nguy~n nh~ tu ~!n ngoai; Ma b~nh do tich cau
gi~ thuang ·can, tich lo thuong Ph~, . lo nghi bu6n phi~n thl
thuang Ty, ton chf thl thuang Th~, vui mtrng qua thl thuang
Tam, d~u c6 kha nang d¢ng huy~t, nung n!'u mai khOng thOi,
dinh tQ atrong nglJc, theo khf VQt l!n tren, nh~p vao tr_
ong duang
tharlh km, phat tha.nh_chung Ty Nvc, gqi la ngii t~g N\lc, do la
do nguyen nhan tu b~n trong. Ngu Doan doi ~ thi cho _rang
nguyen nhAn chu y~u la: "pucmg tltjnh Am hu, ch~ c6 thang khOng
co gi4ng,_huy~t theo khi di len, vugt ra b~n ngoai thanh khiiu",
d~ la mi~ng mui xuit huyei. Sach Ng~~i khoa chfnh tong da chi
ro: "Trong mui xuit huy!t, lado Ph~ kinh boa vuqng, blic huye't
VQng ha$ ma theo khitu miii xu~t ra b~n ngoai v~y" • Ky Kh6 n
doi Thanh ciing d6ng quan di!m (y. ·
. .

. Ngoai ra cac sach nhu Thuang ban lu~, Crum Nh~c toan thu
~a~ La thj h◊i u&c y kfnh ciing cho rAng Ty m~c c6 thi phat sinh
bi th11ang h3u Thii duong biiu tht!c chll'Ilg, ngo~i cam li\m tbay

---------- ------:-~: -::-;:-:-=::-:: -:-~~- 267

SINH eeNH LY VA LU~ Till T ~G PHE
dOi th~ bi~u, duang ult kh~ng d~t dAo ra hen ngoai gAy ra; Con
cac sach nhu kinh m~ch cua Linh Khu, Sach T6 Vd'n huy~n cc,
nguyen b~nh th6'c hay sach ThQ th~ bao nguytn neu len rfu}g
Duong minh boa thµili la. nguyen nhan -chu y~u ga.y ra TY. nuc.
.
Sach ~f quytt lu~ cua T6 Van thl n6i -Can Dam hoa vuqng
ciing c6 th! d!n d~n Ty n~c. 'Sach Huy!t chung lu~ I.µ cho rru-ig
hu hoa l:J~Th~ kinh b6c len tren c6 th~ d!n d~n TY. nQc ..Ml;lc
Huy€t ty hu lao b¢nh m~ch chung tlnh ttj sach Kim quy.yfu luqc ·
thl n6i: "Ty Vi tinh khf btt toe, cfing c6 the th(y N1;1c huy~t. N6i •
t6m I~, churtg Ty nt;1c do boa buc Ien gay ra clue'm ph'1t 1&1, ma
trong d6 Ph€ kinh nhi~t thinh hlnh thruth la chu y!u.
f. Chung Ty th6~g: ·Sach Bi ca:p thi!n kim y~u phuang dcri
Duong n6i: "Dieu ttj dj v~t d¢t ~hi~n chui vao trong 16 mtii, ti~ri
nh~p vao trong Nao, dau but rut khOng ngoai phtrang phap: ~iy
ma bo hay .ma d~ quAn .vao diu tam, r6i dua vao trong 16 miii,
mui hft ma vao, sau d6 ma tan ra thi .di v~~ theo ma xud't ·ra ~n
ngoai". ~a chi ra x~ang ·mui c6 di v~t c~ the d!n t6i dau. MQc Ty
mOn sach Te' sinh phuong doi T6ng n6i: "Phong ban c6 th6 din
d~n dau mfii, Tran Thl!c Cong dai Minh thl cho rang: "Khf d¢c
phat ra tir kinh Pht bi6n sinh B~ch nh~ dinh, c6 th~ dau ngua d¢t
ng¢t". Sach Ngo~i khoa d~ thanh ctia Ky KhOn doi Thanh cilng
n6i: "Ty dinh sinh ra 6 tro~g miii, _dau xuy~n l~n t~ Nao, n~n cho
u6ng 11ri~m to ho~ d~ phat han, . dung 'Qtl~m tO .tan nho th6i vao
' .

hen trong hai 10 mui". Sa.ch Y tOng kim gi~m leµ cho ~ang:
"Chung Ty cam la do Cam nhi~t cOng Ien .Ph! ma thanh. Berl Ty
va
khi~u cua mili, cho ·nen khi phat thl tic mfii, miii cio dau ngua".
D6ng thoi c~n chi ra Ph6 kinh ung nhi¢t, cOng I~n Ph! khi~u, tl:1
ma khOng tan, d!n dtn miii m9c m\}n, ciing c6 thi gAy dau, ma

268 HOI OONG Y:HA NOi

 . ·--·-··- - - - - -- -- -

I d' c difm l\lc ban diu cO c~ gillc kho riit dau nhUc, gi6ng nhu
~ nang thl ben ngoai sung do, dau
,1_..
f hat t'11u, . .
t'!a nhu bj lira. T(t ca
.
nhiing -di!u n6i_tren, b~~ chung Ty ~~ng da ph~ phat sinh ~
r xoan· g m:cu1· do dt· vAt, mih moc mun, mw cam v.v. .
· · •

g~aumg Ty thiing: M\lc _ Ty sinh sudng h~u sach Otu b¢nh

l nguyen h~u lu~ n6i: "Mui la h~u cua Ph~, Ph~ khf thong vai
f mfii,
t
ma
~g .c6 nh~¢t khf xOng l~n mfii, cho Ii~n sinh ra ffi\}Il
. nhot." Da chi ra miii" m9c · m1:1n la do Ph~ nhi~t gAy ra. Vuang
0

I Hoai An dm T6ng ciing· n_am bat duqc· nhftng quan .diim nay.
Sach Ngo~ khoa chfnh tong dai Minh n6i: "Kb{ d<)c phat ra tu
kinh Ph€ thi sinh ra B~ch nh~ dinh, ma ban dfu c6 n6t Wllg, dau
. nh9n cung chlm sAu ab~n trong, pha thl chay nuac mu, d¢t nhi!n
1 dau ngua, d! VO d! b9c lan mi¢ng; N~u n~g thl ma va y~t hiu bj
t6n thuang, ·tong t6c ~tµig, ca thit n6ng, ho nhO ra dam mu, miii
thophl pho. 06 deu la b¢nh cua Ph~ kinh v~y". Da riri!u ta duqc
~c diem chung h~u cua nhi~t d¢c lam ung at Ph~ kinh, bun dot
Ty khie'u gAy ra chung B~ch nh~ dinh. Sach Ngoiµ khoa _d ~
tbanh dai ~anh thl ·chi ra chlhlg .Ty dinh dJn d~n chup.g h~u Ty
tbiing vai phuang phap. di~u ttj va d\f phong:· ''Ty dinh ffiQC ~
tr?ng mfii, dau dA.n l!n Nao, Ty khiiu bi tea tAc, th~ chf mOi, ma
d!u sung, nen dung Thiem to hoan d! phat han,. dung Thiem to
tan h¢t thdi vao trong 10 mui. N~u nhu ben rigoai miii sung thl lly
Ly _cung djnh tu bOi. Ne:u miii sung ·n hu cai blnh la chung
n~hich". Ky Thi d6i vai b!nh nay tri btn trong, tti ~n ngoai, va
k!t hr1n , . · . " - · At
h Tt' ca chdm cUU, phuang phiip di6u ttj b~nh chUilg ve muu
p ~ng Phu. Sach Y . tOng kim giam n6i b¢nh TY, dinh, d!u la do
nhiet , · -·
dau· Ung Ph~ gay ra, ma c6 cac chung trcµig nhu ~ill SUllg mui
' nhung hai ciii nay c6 m6'c d◊ khiic nhau, Ty dinh l& do Phi

----------------:---;:-:-::-;~TRl-:;::;:;;~- 269
SINH B$NH Ly VA. LU~ T~G p~
 kinh hoa d¢c k~t I~ ma thanh, thiy cac chung nhu TY. -khi€u sun
tAc, dau tnr6ng Jen t~ Niio, th~ chi mOi, ma d~u phii thiing~
b~nh tinh kha n?flg. Con Ty sucmg la do Ph~kinh.ung nhi¢t, cOng
l!n Ty khitu, t1=1 I;µ khOng tan ga,y ra, ban diu c6 cam giac 4au va
kh6, tr~g nhu h~t tam, th~ cm b~n ngoai miii do hai_sung, dau
nhu lira d6t, nhung sung van con nh~ hon. Ngoai ra cac sach d~u
ban lu~ nhu sach Ta khi t~g phu b¢nh hlnh cua Linh Khu, sach
Chtr b¢nh nguyen h~u Iuan, Sach Thanh t~ tdng 11:1·c. , sach Y -hQc
.
nh~p rri6n, ~ach Y tOng kim giam deu ban lu~ rAng: "Phe han
nhi~t, phong 1~, xa.m p_h~ Pht, phong han lam khach b Ph!
kinh, Pht pj ph9ng nhi¢t Cl!C, Pht kinh phong th~p, th!p nhi¢t
ngung tr¢, deu _c.6 the hlnh thanh "Ty tuc nh1;1~" ma hlnh dang nhu
h~t ll!U, .to :dfu va mau sic tim hai cung, lam .nghs'n tic 16 inui~
. . .
1~ tr& ng~i' ~f th&". Dieu ttj ntn cho u6ng TAn di thanh_Ph€ am,
dl thanh Pht nhi¢t; Ben.ngoa.i Ily Nao sa tan chant vao, d~ d~
i. ~~n kieng an cac vi n6ng h~u, cau gi~,
bi!n tl)anh nu6c se kho_
thl se lAu khOng bj tai phat.
h. Ty xu (H6i) Sach The' y die hi¢u phuang ctia Nguy Di~c
L~ den ~guy~n dtra ~a: "Uy Bach thao suong tan b¢t boa nu6'c
I~ d~ u6ng, co the ttj chung mfii c6 mu tanh hOi ''. Sach -Carih
nh~c toan thtr. doi Minh n6i: ''Li!n t\!C chay nuac mfii, ~a c6 miii
hOi th6i, g9i d6 Ia Ty uyen". L~ n6i Chung Nao l~u d6 la chung
do u6ng nrgu va an do beo ng9t ho~c an d6 cay n6ng, ho~c la do
han u!t, dtn nbi tha:p nhi¢t bun d6t, tan djch thArn -i'~u ma ctiay
xu6ng, ly kinh th6i nla t~o thatili mui hOi, c6 khi hOi th6i rAt kh6
ngui. Da chi ra chung Ty xu thtrong g~p ab~nh Ty uy!n Nao l~u,
d6ng thai con ·neu ra ca nguytn nhAn .phat b~nh. Mvc Ty uyen
;ach Chung ttj chudn thAng n6i rmg: ··Mui lien. OJC chay nuoc

i70 H◊I D6NG y HA N0I

1 ~· tanh hOi, Nao cfing lien t9c dau, t9c gQi Ia Kh6ng nao sa"
vang ~ Thanh thl 1/(.y - . ' .\. ' h · .
·,":::· . ong L◊ du1 a mu1 co mu1 01- t ~ va chay nu6c
: T~ u-ong de phAn bi¢t tfuh hAn nhi¢t, trong sach Truong thi y
·- IllUl t h, T .
/ th6ng Ong ciing da chi ra c ung Y. uyen, Ty khuu, nen phAn chia
.. ban nhi¢t. N€u chay nuoc mu tanh h6i la Ty uy~n, thu¢c nhi¢t,
:;_ dung·thang thu6c thanh luang d~ dieu ttj; N!u chay nu6'c ma
kbOng c6 mm. tanh hOi -la Ty khuu, thu¢c -han chung, n~n dung
thang thu6c t~ On d! dieu hoa. . . . .
. .

k. Chtmg Toit khuu (khOng ngui thiy mui): Sa.ch Mach do

• I

cua Linh Khu n6i: "Ph~ khf thong vm miii, Pht hoa thl mfii·c6 th~
phan bi¢t dUQ'C miii thom th6i". N 6i len cOng nang cua khuu giac
v6i Ph~ c6 lien quan m~t thi~t v6i nhau. Nguyen nhan dan de'n
mfii.khOng ngui. tha:y mui c6 ra:t nhieu, M\_lc Ty ung h~u sach Oiu
benh nguyen h~u lu~ da chi ro: "N!u phong 1~ .ton thuang·vao
~ ~g phu, ma ta k:hf xrun 14n vao. ~ Thai Am, khf ~p u tich a
miii, thl Um cijch bj ung tic, mui khOng dieu hoa khf tha, cho n!n
khOng phan biet . duac. mui tham th6i ma bie'n . thanh 9hung
. Ty
ung". Tue _la ph~ng 1~· xAm la'n vao Ph6 din d6n thit khuu.
Phong nhi¢t ·p h~ Phe' cung c6 th~ gQy ra thdt ~uu, nhu sach·co
kim y giam cua Cung Tfn 'd oi Minh da chi ra: "Phong nhi¢t ·cong
Mn, dau va mGi bi ung tic, ho~c ngo~ thuong phong nhi~t, n◊i
nltj¢t vft t!c, ting tAc khOng ngiri thdy gl". Vuang K.hAng Duong
th1 cho rang d6 la do· Ph~ kinh v6n c6 hoa udt, hoa ua:t n~g thl
thfch g~p nhi¢t ma sq g~p han, cho nen ne'u g~p han thl bi ,t~~' ~a
1~P ttrc phat b~nh. Ne'u blnh thuong ma miii tAc ~o~g ngm thay.
g~,.l~i xet hlnh. tlurang v6n chi do ~h6 nhi¢t, di~u ~ 0 ~~- 8!111
th
.kim ta hoa thrum dam d..tng thoi con chi ra Ph! hu ma ung .tac,.
Ill"" ' u . . Ph~
u1 m9c m\ln, khOng ngirl th~y mui, cho u6ng bai Ducmg

l ,. -~-:;.ANUIDGPIPH~S- 271
' - - - - - - - - - - - - - - - - ~--:-:-;~;:;:;
SINHB~LYVAL U~TRlT .
 tan. M\lc Ty b~nh nguyen ltru sach T~p b~nh nguy!n irru t! chuc
dai Thanh cfing n6i: "Pht hoa th~, trai I~ tic mui, .... mfii bi tac
tjt, thuang la khOng ngui th~y gl". · .
2. Nguyen nhAn gay b~nh
a. Do ta ph~ng nhi~t x!m ph~ Ty khieu, tru6'c tien truyen
vao Phe, Ph~ m~t tuy!n strang, ta nhi~t qu4'y r6i Ien Ty khi~u, tra
tr¢ m~ch l~c, bun d6t tAn djch gAy ra.
b. Do ta pho~g han x!m nh~p vao.Ty khie'u, b!n ngoai thuc
va6 co bifu,. uit b~ Ph! khi~µ, P~~ mlt s-g tuy~n giang,..phong -~an
thuang -t1=1 I~. Ty khi~u,. d!n o~i kin puy!t ngung ~~t, thuy ciich
dinh t\J, khi!'u tr~n .bj b(t lgi~
c..Do nhi¢t-ta. d¢c ho~c phong han lAu ngay ua:t I~ hoa hoa,
hoa nhi¢t ung aTy khie'u m~ch l~c, hue huy!t tran ra b!n ngoai.
. .
d. Ph6 km bu nhugc, kh6ng co' .kh! nang tuyen phat.v~ khf l
~

va·v~ chuyin tinh khf t6i Ty khie'u ca hiiu, thl cong nang ·cua Ty i
khitu· bi giain sut, ca biiu khOng b~n, ta d¢c thua htr xAm Ian; 1
ho~c 6m ·lAu hao thucmg Ph€ lqu, du ta tr~ hru Ty khi6u, cOng 1
nang tuyen giang cua Ph6 mlt d~eu ·boa, san sinh ra cac lo~· ~t l
I
b~nh·hu chung vi mui. '
. ' . ' .
.e) Ph!' Ty khf bu, ngu6n khf huye't tan djch
. .
sinh boa ba:t tuc,
.. '

Ty m!t s1! nuoi dtr~g, tan khO ca y!'u m6m, ta d¢c ~Am ph~m tu
b~n ngoai, ut!c.m,ch l~c, g~ nh4'm ca m~c. .
3. PhAn tfch b~nh chung
Ph~ chu khf, chii ve h6 h4'p, khai khi€u -ra ~ui, ben tr~n khf
d~o t:nJc tilp. thong v6i mui, mfii la cua ngo cho khi ra vao, c6
chuc nang khuu giac. Cong nang sinh ly ctia mfii l{ri phai d\!a vao

272 H0I DONG Y HA N◊I

 ' U' d6i dao di!u .ti~t .cua Ph~ khf, b¢nh bi€n cua tan Ph , _
s. . Ch . g ! cung
p ban anh ra miil, o ,nen m1:1c
_. ~•
Ty mOn sach Te' sinh
· . , . P
h
uong
·.
n61:
,,y1nhtt mu1, la h~u ~ua .P h! . B¢nh b16n cua mui cung duc;tc khai
quat b mAy phuang di¢n sau da.y:
3.1. Ty ta~: Ban dau. tic miii, ni~m m~c a trong miii -sun
I trU6ng, chiiy nuqc, da pMn la do phong han hci~c phong nhi¢~
xrun ph~, ciing g9i _la thucmg pho.ng TY, tAc. Tac mui l~u ngay,
hie n~g h1c ~y, ho~c phat b¢nh tung can, chay nuac miii trong,
da ph~-la de;> Ph~ khf hu nhugc, ho~c Ph~ Ty khf hu, ciing gQi Ia
Ty tac.
3.2. Mui chay nuac: Nuac miii da. ph&l .
la trong loang, khi
.

nimbi da phan la do phong han xAm ph~,· 1a.u ngay thu¢c Ph~
khi hu nhuqc, cung g9i la Ty Khuu, Chay nuac miii vang phAn
nhi~u la do phong nhi~t thuang Pht, iuqng nhieu la phon~ nhi~t,
hrgng ft la tao nhi~t, trong nu6c miii lAn vm. mu mau c6 mui tailh
hOi g9i ·la chung Ty Uy!n. Miii chay nuoc 1~ con chia ra nhi!u
nuac·mui, nuac miii vang va chay nu6c mtii Ian mau.
3.3 ~ Chung Ty d~g: Trong x~ang miii n~aa, da phAn. la do
hoa nhi~t xOng Ien Phe gAy ra, ho~c la Pht khf hi.r nhuqc gAy ra.
. khi/{~u h Oa• C TuJ. chua
3.4. Chung Ty toan: Ben trong Ty A

, · b.A h thuc
tnrong ·hoac chua dau cung· goi la· Ta.n at, c6 phd:n i9t · u ·
. ' . d' nhi!t
khac.nhau-.•Thuc chung da pha.n la do phong nhi¢t ho~c am ·
ling tra vaoPh€. gAy ra; Hu chllllg c6 thi do Phi hu cam hrul ho~c
~fyW ~~~ - ,
·3 5 if1 h 'y ra mau, xu~t
. . . Chung Ty riuc: La chung trong m C a , .
huylt . . .· · .. D ban la do Ph! kinh
.. n~1~m tr9ng thl gQi la Ty h6ng. ,. a P .. A ra.
nlu~t ~rih. Ung at len TY. khi!u, Mc buytt v9ng banh g Y

l ·---
[2_
. ~'ltJULY' VALUAN
SINH B~,u .
,. TnT
1'-f
TANG PH8
.
273
 3.6. Chung Ty th6ng: Ty b¢ dOng th6ng, da phfu Ia do ta
thl;Ic ung Ph!, P~€ mai tuyen su?°g, m~ch l~c cua Ty khi!'u bi
ung tr~ gAy ra. Ve nguy!n nhAn b¢nh c6 chia ra phong ~an thf t~
llflg Ph€, Phong nhi¢t Ung PM v6i Ph€ Vi nhi¢t thinh khac nha~.
3.7. Ol~g Ty thilng: Ty khi€u thiing tnr6ng nhu h~t th6c,
n6ng rat. Da ph&-1 la do nhi~t d◊c ung Ph6, ho~c Cam nhiet tin
Ph€, hoA nhi¢t xOng l~n Ty khie'u, 13.III Ung trO' kinh 11).c g_Ay ;a, g
3.8. Clung Ty xu: La 16 miii hft the, c6 miii hOi, .t h~\chf hOi
th6i. Da phful la do th4p nhi¢t hun b6c Ien Ty khi€u, h~l~ Phi
kinh tao nhi¢t, hun d6t Ty khilu, niem m~c bi ~o tao,_ -t~c. vay
thailh mu, thip nh~~t b b~n trong hoa mu gAy. ra. Da ph~ I~ th«y
ab¢nh chung Ty uyen va Ty cao. .
3.9. Onmg Thlt khuu (khOng .ngui kh!'y mui): TY. khi!u
khuu giac bi giam sut, th~ chi' khOng ngui thA'y gi ca, hay con
gQi la (miii cti6c). Da ph4n la do Ph5 kinh phong nhi¢t, lam ung.
t!c Ty-khi6u; Ho~c PhtTy khf hu, chit tinh vl khOng.lain tuai t6t
Ty .khi6u, khi6n cho cOng nang cua khuu giac bi giam sut ho~c la
. .

miii di!c.

4. Chin doan phan bi~t

4.1. Chung phong han tJ tac voi chung phong nhijt 11 tdc
Hai chung nay d~u do cam thQ ngocµ ta gAy ra, deu thay tY.
tic tung can, kem theo chay nuac miii, m~ch Phu. Phong han tY,
tic thu¢c Phong ban pham Ph6, Phi kh! khOng tuyen th~ng gay
ra. Th«y cac chung nhu ni~m m~c trong mfii c6 mau nh~t va .
sung, kem theo chay nu6'c mfii, h!t hoi,.sq 1¢1 nhl~u phat. s~t ft,
dau d!u, m~ch Phu Khan. Di~u ttj n~n s<1 phong tan ban thdng_

27 4 HOI OONO y_ HA N◊I

 khi!u. Cho u6ng TAD di tan. Chung phong nhi¢t Ty t!c la do
hong nhi¢t qu~y r6i, hun d6t nitm m~c, nung na:u t~ djch g~y
p , hl . .
ra. Cho nen Ty tac n~g t ruem m~c sung do, chay nuoc vang,
kiem thay bi~u chung phong nhi¢t nhu sq lcµili nhy ma phat sot
0 ~g-hcm, dau dAu, m~ch ·Phu Sac. Di~u ttj nen sa phong thanh
nbi~t thOng khi~u, cho u6ng Ngful kieu tan, Tang cue Am hgp v6i'
Toucmg nhl tu .tan gia giam.
•
4.2. Chirng Phe' kinh utlt nhi~t TY. tile voi chfrng Phe' kht hu han
ri·tac
Ca hai chung .d~u bi tac mui keo dai. Phe kinh u~t nhi¢t Ty
t!c da phfin do ta phong nhi~t luu barn l:, Ph€, ho~c phong han u4t
la.u ngay hoa nhi¢t ung Pht, khf co khOng di~u hoa, Ph€ mlt s9'
thanh rue ga.y ra. C6 cac. chung Ty tac keo dai, luc hi liic khOng
ho~ la li~n t\}c keo dai, nuac mui vang, niem m~c sung do, ch4t
. ..
. . .

luoi do·reu vang, m~ch Huyen Sac. Di6u ttj nen thanh nhi~t tuyen
~€, bai nung thOng khi~u. Chon dung bai Thuong nhi tir tan gia
giam. Chung Ph€ khi hu han Ty tac da ph&l la do Phe' khf hu
nhuqc, khOng c6 kha nang.phAn b6 tinh vao Ty khitu; Ho~c Ph!
duong ba:t tuc, khO~g kha nang on duoog Ty ~~u, d~n n6i TY.
tac keo dai, luc n~g luc nhy, ni~m m~c hen trong miii sun~ .
tnrong ma sac nh~t. N~u Ph€ v~ ducmg hu, han ta thua ca ma xmi
ph~, chinh ta d~u tranh , c6 th~ din d~n phat chung Ty tAc tung
con, ngua miii► hit hen li!n tl_lc, chay nuac miii trong, ni!m m~c
trang nh~t. Di~u tri nen On bO Ph~ khl, khu ph~ng tbOng khi!u.
cho ue;ng 6n .Ph~ c~i hru dan hoac Srun tO Am gia giam. hai chung
I m_¢t t~-gc m¢t hu, khOng kh6 ph~ bi~t.

- - - - - - - - - - -- --:-----:-::,~,-;;,U;T,~u;;TRJmTJTANrnGGfPPH1~f'-275
sINHB$NHLYVAL ~,, · ·
 4.3. Chung phong han chdy nuuc mui voi chung ph .
chdy nuuc mili . ong _nh~t
·ea hai deu chay nhieu nu6'c miii, deu do ngo;µ ta xAro h
PM, Ph€ ma'.t s11 tuyen giiing, ta lrutl nghCn tro Ty khie'u ga.p l:n
nhlIIlg c6 hall nhi~t khic nhau. Cai tren Ia do. ngoiµ cam :ho:•
hall;ri.liii
chay nu&c trong ma lUQ'Ilg nhi~u. gfui nhu nuOc, thuan:
kem theo cac chlIIlg tr~g cua bieu han nhtt tic miii, h!t hai. Di!u
ttj _n~n tfill On -giai bi~u, SC1 phong tan han, cho u6ng 'J1i0ng sj
thang gia tj. Cai du6i thu¢c ngo~ cam phong nhi¢t, miii chay
ntrac vang, chit dfnh lugng 'n hi~u, th~ chi' xung quanh lo miii
sung do· va dau, t!c miii, 1~ kiem c6 .1?.ilu nhi¢t chung. Di~u ttj
ntn tAn luang giai bieu, sa phong thah~.nhi¢t .th6ng khi€u, cho
u6ng Thuong nh'i tu tan gia giam. · ., -~·._;.._
4.4. Chang Phe' kh't hu han chdy· .nu6c mui voi chfrng phong
han chdy nirnc mui - ·
Ca hai chung deu thly miii chay nuac lUQ'llg nhieu. Onmg
Phe' km hu han chay nuac mfii chu y~u la ducmg khf trong Phe' blt
tuc, thanh rue bj mat chuc, kin khOng nhi~p tAn cijch, tAn cijch tran
ra ben ngoai gay ra. Nguai b¢nh blnh thuang sc:J gi6 llµlh, d! bi
cam m~o, mOi khi g~p phong ban ·thi I~ phit b~nh, r«t kh6 khoi,
khi phat b¢nh thl ngua miii, hAt hai lien tvc, tie'p theo la ·chay
nitac mui tong rong, TY. tAc khOng ~Ong, khmi giac giam, kiem
tra c6 the tha'y niem m~c mfii sac trAng xanh va ·sung, toan thAn
thAy ·m¢t moi, doan hcri, tie"ng .n6i nho, ho~c tl! ra ·m6 hOi, ch,t
luoi nh~t reu h.roi trAng, m~ch Hu Nhtrgc. Chang phong ~an.chay
nuac mili la do phong han ta ben ngoa.f·xAm ph~ vao, ban la Am
ta, ma khf ngung be', khf tAn khO~g hatlh, dinh tr~ 6 TY, lchie'u,
tha:y cac chung chay nu6c miii nhi!u trong loang, tic mili _am

276 H◊I DONO YHA NOi

 ·· thanh 0 ~g. hit hdi lien ~c, ki~m tra tMy cac chlJllg tr~g. nhu
. .Am mac sung tn16ng do nh,~t, toan than thAy dau dau' so•
001 I11c; • • ·
~ hoi phat s6t, khOng m6 hOi, ch4t 1~m do nh~t, r~u lum trang,
f ~ach Phii Khfu. Cai tren dilu ttj nen On b6 Ph~ khf, khu phong
t· ta~ ban. Cho u6n_g On Pht chi luu dan gia Phu ti!u m~ch, Nhu
lt d~o can, v.v. Cai du6i dieu t.tj nen ,t!n 6n thong khieu, phong
f • .
sa
tan ban. Cho u6ng ThOng si thang ~ia B~ch chi, Hoiic hucmg, v.v.
Hai cai nay m¢t htr ~◊t th\lC, kh6ng kh6 phan bi¢t.
l 4.5, Ch«ng tao nh~t cluiy nuUc mili

l Da phful la do ta tao nhi¢t xAm phcpn vao Ty.khieu, hun_d6t

tan dich, lam t6n thuong m~ch l~c gAy ra. Tri~u chung thiy hi¢n
f tuQllg tao ~¢t thuong tAn nhu mfii chay nttoc vang dinh ma
f lugng it, c6 lAn ca mau, ho~c c6Ian mu mau, xoang miii khO dau,
nitm m~c ben· trong c6 the thty nhan nheo ho~c k€t mu, ho~c
ki~m dau dAu, VUJ!g ng1Jc phien mu¢n, h9ng ·khO mi~ng · dang,
!l khat nu6c ua u6ng mat, d~ ti~n khO, ti6u ti~n vang, chAt lum do
f' r!u vang kho, m~ch. T~ ma Sac, v.v. Dieu ttj nen thailh tao ta boa.
de
Nhi~t thjnh thl dun·g Luong each. tan thanh ta, neu tao n~ng thl
l dung Thanh tao cuu Ph~ thang .d i thanh nhu~. ·.
46
· · Chung PheTy kh{ hu chdy nuuc mui
, Da phfu la do Ph~ Ty khi hu, v~ boa tha:t thuang, ta thuy
th
tran
a:p len tren Ty khieu gay ra. ThAy cac tri~u chung nhu miii
-· txc
chay nu'O'C trong sac ,
, trang, k' h
lllij' ho~c la dfnh, ho~c em ~ eo _mui a_
..~ truang; khuu ·giac kem nhan bitt. .Ki!m tra th4y hru b~n lo
rnu1 -s · nh 'nh I'
n~ ~g tru6ng, stic trang xanh ho~c den S~- ~ ti ~c
~/ l~c n?c;, r!t Qay tai phat. Kiem c6 cA cllc ~hllllg tr~g c~~
Ty khi hu. Chai luoi nh~t hai btn rla ·c6 vet rang, reu Iucn

SINH B$NH Ly VA LU~ TRl T~G P~ 277

 , ..1.., Ch , 'T\<- A... , th
ho
trAng, m~ch Nhu Nhuqc. Dieu ttj n!n ki~n Ty fch khi, klu re
o uOng 1 u quau tu
. Kh '
ang g1a i rn
IUu. a tu, Ngfi vi, T~ di Bi
hoallg Icy v.v. ~~u trC em PM TY_ khf hu chay nu6'c miii c~th~
cho u6ng ~~ linh b~ch tru~t tan g1a giam.
. .

4.7. Chang p~ong· nhi~t pht;im Phe mui ngfra voi chrrng t,
nhift phf:lm Phe' mui ngua . ao
Ca hai d!u do nhi¢t gAy ra, nhung c6 phan bi¢t khaq nhau.
Chung phong nhi¢t ph~ .Ph! inui ngua da phful la do. phong
nhi¢t xAm ph~m, ho~c do phong han u~t lau rigay hoa nhiet
thuang Ph€, Ph! m!t S\1 thanh toe, phong ta nhi¢t dQc dinh ~
.
0
Ty khie'u, chfuh ta dlu tranh gay ra. C6 cac chung nhtr miii ngua,
h!t hoi, tic mui_hie nhy h1c n~g, nu6'c mfii vang, 1~ con kiem
chting tnµ1g bi~u chung phong nhi¢t. Dieu ttj n~n sa Ph~ v~. Oto
u6ng Tang cue am gia Tinrcmg nhi tit. Cht1ng tao nhi¢t ph~ Ph~
miii ngua da ph'11 la do cam thQ ta tao nhi~t, ho~c t6 the run hu,
tao nhi~t tU' trong sinh ra, hun d6t Ty khie'u gAy ra. Thly cac tri~u ·
chung tao th~g thl khO nhu mfii kh~ va ngua, khf th& ra n6ng, lo
mui khO ft tan djch, h9ng k.hO, khai thtu ft dam, khOng de kh~c
xult v.v. Dieu ttj nen Thanh Phe' nhu~ tao, cho u6ng Thanh tao ·
cuu Phe thang gia giam. ·
4.8. Chung nhilt ~c xdm ph~m Pb:l mui ngua
Da phfu la do Pht kinh c6 nhi¢t An nau, ~a phong nhi¢t. dQc
xain ph~, ngo~ nhi¢t dfu d¢ng Pha hoa, bun d6t 16 miii va bl
phu gAy ra. Phong thjnh thl ngua, nhi~t thj~ thl sung do va dau,
cho n~n bieu hi~n lAm sang th~y hai IO miii dau ngua, khO tao
n6ng rat, vung miii, bl phu sung do, ho~c nOi cac n6t ban nhu h~t
tam, ho~c loet nat, chay l)Uac vang, hay tai phat, keo dai khOng

278' H◊I DtlNO Y HA N◊I

 .. Ditu ttj n~n thrulh nhi¢t ta Ph6, so phong giai d¢c, cho u6ng
kho1. N ... . .A do i -- . . l -
I-{oang cam thang ho~c gll vi t1\,u , C clIIl g1a gii:1111.
• Ch(mg Phl kh{ hll nhll(!c mili ngfta .
t9 .
Pht khai khi!'u ra miii, chu ve bi mao. Ph!' khf hu nhugc, v¢
bi~u khOng b~n, tiu ly thua ha, phong han nhan '·hu xAm ph~
l vao Pht khi!u, ta chmh dAu tranh, du6i ta ra b~n ngoai ma dAn
d€n mfii ngua. Th!y cac tri~u chl1Ilg nhu ngua miii tung ce1n, hit
hoi li!n tl;IC, t!c mui chay nttac miii, chat Ium nhc].t r~u lum trang,
m~ch rt nhugc ..·oieu .ttj nen On bd Ph6 khf, ki!m SC1 phong tan
ban. Cho u6ng Ng9c blnh phong tan gia vi-
4.10. Chung phong nhi?t ung Phe' TJ toan vui chfrng dam hod
trlt Phl TY. toan
Hai chung diu c6 the thay cac chung tr~g miii dau s6t,
nuoc .miii.vang, cho nen can phan bi¢t. Chung phong nhi¢t ung
Ph~ TY. toan thu<}c. ngo,µ cam ta phong nhi¢t, ho~c ta phong ban
u{t 1~ ma hoa nhi~t, ta nhi¢t ung Pht, Pht khf tuy~n giang mit
ch~c, Ty khi€u khOng lgi gAy rar Th!y cac chung h6c mill tnr6ng,
so ,th!y dau, nu6'c miii vang, g~p gi6 thl mfii <la~_s6t, 1~ kiem ca
chung tr~ng biiu chung nhu phat s6t sg gi6, mi~ng khat hc;,ng
dau, ra md hOi. Di~u tri nen sa phong thanh nhiet, .
cho u6ng NgAn
.
ki~ .
~h u tan gia giAm. 0111'ng dam hoA tr& PM Ty toan thl do hoA ta
. ~m Ph~, luy¢n djch thanh dam, dam hoa c,u klt vao Ph!, tuyen
!'ang tha:1 tlurOOg, Ty khie'u Ung tiic khOng lgi gay ra. Bieu hi¢n
.~ sAQg Ia'y mui dau s6t nuac miii vang nh6t, t!c ,nui, khau giac
gtarn sut kh ,
l\, ' ai th4'u dam nhieu diu nang va dau lam d~c tnmg.
u16u tri' ' · .
.· n!n thanh h~a khtr dam. Cho u6ng Luong each tan. ,-Iai

-~:-:
~---- ---:-SINH :::::- :~r-
B8NH Ly VA LU~ TRf TANG PHE 279
cai nay ve b~nh nha.n b¢nh ca khac nhau - mot b.1! ,
vao d6 c6 the phAn bi¢t. .' · . u m¢t ly, can cu ·
4.11. Chung Phe' hu th'!, han T1 toan voi chung Ph A'T' k
Ti toan e Y h{ hu
. .

Chung Ph~ hu th1=1 ban TY, toan la,bai Ph~ kh{ hu. nh.uqc, -
. kh , ve
ngo~ Ong c6, han ta xam nh~p, phong. han thuc bieu, Ph~ khf
khOng tuy!n thOng gay ra. Chung thiy miii _tho thong 1¢, gJp han
thl s6t dau, chay nuac miii trong, ti$ ~in m~t moi, doan hai, .ho
suyln vO lt;rc, h~ d¢ng thl tha gtp. Di~u ttj nen fch khf c6 bi!u
tuyen Ph€, cho u6ng NgQc blnh.phong tan gia Tan .di, B~ch chi
v.v. Chung Ph~ -Ty km hu Ty toan thu¢c Ph!' Ty luong hu, th(p
tr<;>C dlnh t1:} CJ b~n p:-ong, thang giang' th!t thuang, a.oh hu!,ng tu~
giang cua Ph~ khl gAy ra. C6 th! _thA:y cac chung tn~ng nhu g6c
mui truang tuc, km tha khOng lQi, ·nuac miii .
tr~g dfnh,. .d,u dau
nhuc, ho keo dai khOng khoi, doan hoi . m~t moi, bl;lng tnr&,.g,
.
d~
. . . .

ti¢n nhao, v.v. Dieu ttj n~n b6 fch Ph~ kh{, ki~n Ty hoa th,p, cho
. . .. .

u6ng Tu quan tit thang ho~c SAm linh b~ch-~ t~~.

4.12. Chfrng Phong ·n hitt ung Phe'. T1 n1:1c voi ~hung Phong
han mudn gidi Ti n'!,c
Hai chtmg nay deu ·tha:y chung tr~g biiu· chtmg nhu ngo~
ta tln1c biiu, qu!y r6i l!n khitu mili gAy ra, d~u th4y c~ay mau
mill, kiem phat s6t, reu lum trdng, m~ch Phu v..v. Cliung Phong
nhi~t ung Ph!' Ty ll\(C la do Phong nhi~t ta uit aca bi!u, qu(y_r~i •
Ty khi~u ga.y ra, th~y cac chung tr~g cua bi~u nhi~t M.u pha~
s6t, ra m6 hOi, mi¢ng khat hqng dau, mtli khO dau nhuc, kh~
thlu, m~ch Sac v.v, 1iy Ty N\Jc ·sau phat nhi¢~ nhung khOn~ _ l~i ·
lam d~c di~m. Dieu ttj. nen ·sa phong thanh nhi~t. Cho u6ng Tang

280 HOI DONO v HA NOi

 'f'
i· gia Dan bl, B~ch mao cAn v.v. Chang Phong b>--
i,,., J(
! cue al'.. ;. . ,, . .. au muun
,I ,1: . uc huyet, vl phong ban ta ua:t CJ Tofil duong,.ngoai ta ·kho
! guu n. . . ,. . . ng
[ ditgc hall guli, qud'y r61 Ien _Ty ~uiu, mu9t1 ca m~c huye't xulft ra
f b~n ngoai, cho nen sau kh1 mill chay mau thl cac chung giam,
1 hat' s6t cilng giam, Ill;lC huy~t ciing tV d1Ing. C6 th~ khOng ck! xir
1
fy, niu sau n1:1c huy€t v!n cOn bi~u chUilg, thl nen phat han giai
. bitu, cho u6ng Ma hoang thang. Hai chthlg nay -mQt han mQt
,. nhi¢t, khOng kh6 pha.n bi¢t. ·
I

f 4.13. Chung Phl nhi~t ung khie'u .T i n~c

I .

t
i . Da phfu la do ·Pht nhi¢t hoa ung, J,uc bach l~n khi~u, h~n
t d6t .m~ch l~c gAy ra, 'th,y cac tri~u chung nhtr _hai '_16 mfii tao
nhi¢t, Il\JC huy~t sic hong, phat s6t, ho s~c ft d~m, ch~t lum do
r!u vang~ m~ch Ho~t Sac. Di~u ttj n~n thanh ta Phe boa, luang ·
huy!t chi huy~t. ChQn dung bai Ta b~ch tan gia Hoang cam, B~ch
mao can, Dan bl v.v, ho~c Hoang cAm thanh Phe din gia giam.
4.14. Chfrng PhtTh11,n ·am hu TY. ni;lc .
Thu¢c Ph€ Th~ am hu, bu hoa .thuqng viem, hun d6t m~ch
~~c, huyet tran Ien Ty khi6u ma thrum. Clumg·. thiy nvc huyEt
hrgng ft; s!c h6ng nh~t, hai go ma do, s6t v! chieu, ngii Tam
Phi!n nhi¢t, ho khan khOng c6 dam· v.v. Di~u ttj nen duang Am
th~ Phe, cho u6ng Duong am thanh Ph€ thang gia giam.
4·15· Chung phong han thdp ta ung trl T~ thong voi ch-llng
Phong nh~t ung Phe'T1 thong . .. .,
th ~ hai cht'rng d6u ·do ngolp ta Ung tr¢ kinh l~c gAy ra, c6
th!
!y b1~u chung ciia Ph~ v~~ Nhung ch®g phong han thtp ta ~Ay
ra, Ty khie'u hoi dau, sim~ tru6ng lcha n~g. Mc miii ch!y nu6c

~ - - - - -s-INH-B$~NH----:L~Y-:;
VAl,L;-;,U;-;,~~T;;R1T1TrAA,NN<GTTP~HEr 2s1
mfii, sq 1~, r~u luai nh6t, m~ch Nhu. Di~u ttj nen Jehu phong
hoa tha'p tan han, cho u6ng Hoac huang chfnh khf tan gia Cat can.
Clumg phong nhi~t ung Phl, thay cac chung Ty khitu n6ng rat.
dau nhuc kha n~g, sung do, mfii chay nu6c d\IC, kem theo pha~
nhi¢t, dau d!u, khai th(u dam vang, mi¢ng khat, chlt lum do,
m~ch Phu Sac. Di~u ttj nen sa phong thatlh nhi¢t. Cho u6ng NgAn
kieu tan gia B~ch chi, Cat can.
4.16. Chfrng am hu Phe' tao TJ thong
Da phAn do tao nhi¢t thuong Phe', lam ton thuong tan cijch;
Ho~c Am hu hoa vuqng, hu ·hoa htin d6t tAn cijch, Ph€ Am khuy
hu, Ty khitu mat ·sl! nuOi duang g~y ra. Thay cac tri~u chmig
trong mui n6ng r4f va dau, ho~c dau 'nhy, khuu giac gia.m sut,
khOng co ·nu6c miii ho~c c6 sQ'i huytt, khai th(u h9ng khO, ch(t
luoi do ft reu, m~ch Tt Sac. Dieu ttj ·nen tu run duang huy~t,
thailh Pht nhu~ tao. Cho u6ng Duong Am thrum Ph! thang. ·
4.17. Chung Nhi~t d9c ung PhiTithung v6i chung Cam nhift
cong PheT1 thung
Ca hai chung deu do Ph€ kinh th\Ic nhi¢t, km huytt ung tr~
gAy ra.. D!u c6 hi~n tuqng miii stmg n6ng r~t, phat s6t, chat lum
do r~u vang, m~ch Sac. Nhung nhi~u nguai mac, b~nh trlnh, bitn
hoa va dl! phong c6 khac nhau. ·Ch~g nhi¢t d¢c ung Ph~ Ty
thung, da phan la do haY. an do cao hrang my vi, xao nt~ cay
n6ng, khitn cho Ph€ Vi tich nhi~t, hoa d¢c ktt °=1, di thco duang
kinh ph~ vao .Ty khi~u g~y ra. Toa:y cac tri~u chung Ty khi~u
sung do ro r¢t, ban dAu nhu h~t tam, ho~c n6i cac n6t nho, ho~c
h6ng do, c6 cam giac n6ng, thfing tru6ng, cung r!n nhu dinh, dau
nhuc ltjch li~t, h~~c t! ngua, n~g thl mOi ma deu sung. TU 3-5 ..

282 H¢1 DONG y HA NOT

 ay' saU stmg tnt6ng thl ddu .dinh xu~t hi~~ mu ·Vang
ng ., . ~ th cm k' be d 6i
~tn va VO m~ ~ _t1 u, u g em theo cac chung tran , n u
rn nh ha . 6 hi
dOc qua tl\inh h'
u p t s t p at ret, dau d~u, cha:t lum · · g ~tO

v~g. ml!,Ch Sac, dt hay bi€n vfillg da, d◊c nh ;p doa

do i
nh hu;!~
Dieu tri n:!n thatlh nhi~t giai d¢c tieu thfing, cho u6ng Ng
ii vi ti~u
dOc im ho~c Hoang lien giro. dQc thang gia giam,
d~g Te hoang tinh tieu hoan u6ng ho~c bOi ben _ngo
ciing c6. the
ai. Chung
nay thay l:J Ty dinh, Ty suang, Ty tigt, Ty thu. Ch
ung Cam nhi~t
cbng Phe' Ty thung ph!n nh i!u thay b tre doa nh duang
, kh6. ng t6t.
da phan do sau khi mac b¢nh du nhi¢t chua h~t, ho~
c b~nh v! mui
keo dai khOng khoi, dan d€n Ph~ kinh c6 n_hi~t -An
nau, leµ cam
phong nhi~t th~p ta, d!n d~n Ty khieu sung tru6ng, gi6ng
nhu h~t
g~o, dau khOng n~ g lfun, n6ng rat va: ngua,· ti€p the
o la loet nat,
ket mu, vo chay mau, b¢nh tlnh keo dai khOng khoi,
nhung khOng
biln sic vang va d¢c nh~p doa nh huy~t. Di tu tri
ntn th ~ nhi¢t
ta Ph~, _so phong giai dQc, cho u6ng Thanh kim·.tan, ntu phong
thtnh gia Thuyen tho ai, Ctrong t~m,- th4p thinh gia
Kh6 sAm, Sfch
Ph\lC linh, hen ngoai l~y la khO luy¢n dun nuac·t~
..
4._18. Chu~g Thdp nh i~t dn nau
u Phe: TJ xu-voi ·chr:tnJ Phe'
kinh tao nhi~t TY. xu .
. Ca hai deu do Ph€ kin h nhiet thinh, ·deu thAy mii
i hOi, ~w
giac giam silt. Nhung mot 1a ta~ .nhi¢t, m◊t Ul tha'.
p nhi~!• b~~
hi¢n lam sang va phucmg. phiip tq li¢u cU~g khll~ nh
au i~ ~ :
Phan bi~t. Chung Toa:p nhiet fu nau b Ph~ Ty xu da 6
da ph
. nh'
m th~p fu nA:p o hen trong' ngo~i c~m i :nht h, I( ~ ta tron g ngo
>-.
al
C' . nh1'At me
u?g hQp leµ, th~p nhi~t nung .nti.,u; Ho~c ·la T'y ki t ap 9 , .
d6t TY. khi~u,
lllac b~~ li~n luy d€n con th! p nhi~t ta d¢c h~n
Illa ' . ' · d ·· · chay
, ,
dan dln Ty khi~u.·c6 mui ~6i, nhieu nl.1 C m{j Ul van g \IC,
. .

'
'----------------:-:-=:~~BBN~r TR
H Ly iW
VA LUANG
TRlPH
T~ G~'
P l-- 2s3
l srNH .
 m ho ,c tic tY. kh~n
rong rong, tAc mui cang n~ g, khuu giac gia
gi, niem ml}.c tro ng mi ii sun g dO ,.khlli tMu nhi~u ~
ngiri tM y
g, vun g ng gc ph ien mu ()n, ch lt hrcri do, reu luoi. vang nhot,
van
m~ch· Ho~t Sac. -Di~u ttj nen thruth Ph l tit
t nhi¢t, khu thfp hoa
trQC, ch o u6ng Hoang cim tha ng hg p vai
Hoang CAin boa.t tha.ch
tha ng. Da ph ~ thAy a trong b~Iih Ty uye
n. Clnmg Ph t kinh tao
d6t Ph~ tan, ·
nhi¢t rY. .
xu thu ¢c chlD!g tao nh i¢t p
. h~ m Ph~ , bun
I~ tao hoa thuqng
khOng c6 kha nang v~ tinh Jen Ph ! khie'u, tra i
vi! m, bu n d6 t Ty khi6u, kh itn cho niem m,
c kho tao hoa th6i nat,
i th6i. Lam -sruig
tfc~ a du an g khi!'u~ hlilh thmh kh6i ue' tr9c hO
, khuu giac giam
thd'y cac chung nlnr trong mfii kho tao, dau rat
ay nu6'c mµ i van g:~ anh , lin ca s¢ huy ~t, ni! m m~c mui c6
sut , ch
ii c6 nhi ~u rihi'r tanh hO i, ng ua h9 ng ho kha n, ch lt luoi do ft
nit , mf
Phe'. Cho u6ng
reu, m~ch T~ Sac. Di~u ttj nen tha nh nh i¢t nh u~
thAy b b~nh mfii kb~.
Th anh tao c~ Ph t thang gia giam. Da phrut
Hai chung nay khOng kh6.phAn bi~t.
h
4.i9. Chang ph~ng. nh ~t md t kh-/ru .giac voi chung Ph l kin
ud't nh ~t mdt khfru giac .
nay d~u la Ph ! nhi¢t, ve phuang di¢n b¢nh nha
n
Hai chung
g phong nhi¢t ung
b¢nh ca c6 li~n h~ m~t thic!t v6i nhau. Chun
mi t lchuu giac ph at b¢n h glp ~ b¢n h trlnh ngA n, ·ma khthl giac
Ph t
u tic miii chay
giam sut da. phrut con k~ril theo cac chung tr~ g nh .

c. Dieu ttj ntn SC1

nu6'c vang, pha~· s6t, hoi s·q gi6, m~ch Ph~ S~
.pho~g tharlh nhi~t, cho u6ng Thucmg nh l tit tan
hQ°p v6i Tang cue
c da phAn la ·
Am gia_giam. Ch'1"1tg Ph«! kinh ult nhf¢t m4t khuu gia
do. phong nhi~t ting Ph!, dieu ttj keo khO
ng kh6i gAy ra; Ho~c
khOng duqc tuy!n
phong han ph ~ Ph~, uA't lAu ngay hoa. nh1¢t,
giai gay ra, b¢nh trlnh kh a dai. C6 the thl y
Ty tic nghiem trqng,

284 H<)I DONO Y HA N◊I

t;t. ·· - · --
-- - -- ---- -
: . 1,hong ngui tha:y mui th am th6i, con kc
m theo bi~u hien 1<1· •
l' .f.J' kh ·e
hll mi¢ng O Ill l. ng kh
. at, .kha·1 .thdu
,
nhi6u dam s!c ·van' nhf i~t i
: :¢n vang, ~ i ti¢n bf ke't, chtft Mn d()
r·
f khOng ~6 .c h® $ tr ~g cu a bi !u chun
.
r!u vang, ffil).ch sl;,
~~
g. Dieu ttj nen thailh Ph~ ta
f
I
hoa thOng khi6u,.cho u6ng T ~ di thanh .Ph
!' Am gia giam.
l· 4.20. Chung Phe' kh{ hu han ma t khfru gidc vo
l khuy hll mat khau giac i chitng Phe' am

i Hai ciii nay d~u thu~c chUllg Phe' hu,

t ~nh ca·, ~a biiu hi¢n lam sang khac nhau
.
nhung v~ b¢nh nhan
ra:t xa, phep ttj cfing
l khac nhau. Chung Ph~ khi hu han m~~ ~u
u giac da ph ~ la do
Ph! hu khOng c6 kha nang phan b6 tinh
vi lam tuai t6t len Ty
khi!u, v¢ bi!u khOng b~n, phong han xft
. . m ph ~ tu. hen ngoai, Ty
khi~u khOri.g 1¢ gt y ra. Toa:y cac ch
ung nhu khuu giac giam sut,
kem ·theo Ty tic h1c n~ g lu c nhy, nhi~u
nuac miii trong loang,
· · niem ·m~c tclng xanh sung .truang, sq
phong ~an, m¢t moi bi€ng
n6i, chtt luoi nh~t r~u Iuoi trang, m~ch
Hu Nhuqc. Dieu _tii nen
On bO Ph€ khf, khu phong tan han, ch
o ·u6ng On Ph~ chi hru dan .
. Chung Phl !m khuy hu ma:i ·khuu .giac
la thu¢c ~h ! Mi khuy bu,
~ djch kho c~ , 'I).' khi~u kh6~g c6 tan
nu~i duong, ni_!m ~~c
co rut, m~ch l~c tra tr¢ gi y ra. Th'Y c~c _chung $U khOO:I
giac
giam sut, ho~~ kh◊ng ngiri tha:y gl, mu
i khO va dau,. khOng .c6
nu6c miii hoac nuac mui c6 lh ma
u, hQng khO hQng ngua, ho
khan vo lJ!c, cM. ·
t luffi db it rtu , n:u~ch Te~ Sac. o·1"u i tri nen duang

am nhu~ tao, tuy~n Ph! tan ta. Chqn dung bhl Thanh ·ti O cu,u Ph~
thang ho,c
duang ~ thanh Ph! thang gia giam.

, VA. LUAN TRl r~ o pH£ 285

sINHB~N HLY .
 II. Bt NH CHUNG ~ Bi M AO
o._B~nh bi~n cua Ph€
Ph € t~i th~ hq p v6 i bl, ma bo a la ma
m sang bie u hi¢n ch u y€u 0
t~ g· da phAn ph an an h ra bi mao~ La
di¢ n sau dA y: M ¢t la Ph e' hu bi ma o khOng vinh ·
ha i ph tra ng
, bl ma o khO tao gA y ra; Ha i la do ·ca c lo ~ nguyen nhAn clan
nh u~
U] ay d6 i nh tr bi ph u be o ph l, tho ca o, bl ph u bj nim , v.v . .
de'n

1. Ngu6n go c ljch sir . .

Sa ch Kh ai Iu ~ cu a T6 Van
n6 i: "B l ma o hg p v6 i Ph~ v~y''.
Ng u t~ g sin h thanh cu a T6 Va n cfing n6i: ,·' Ph € hg p v6i bl
Sa ch
lam tuo i t<1t da lO ng ". Da ba n lu ~ ve m6 i qu an h¢ giu a Ph. !
ma o, . .

o. Sa ch Nu y lu ~. cu a T6 Va n n6 i: "P ht chti bi mao cua

va bi ina
ch o nt n Ph t nh i¢t thl la khO , thl bl mao hu nhuqc
toan thA n,
c, se sin h ra nu y" . "Phe ' nh i¢t thl sic tring ma bi. mao
ch6ng b;;t
i Ph ! t~ g ~6 t~t , thl bi ma o cii ng se phat sinh b¢nh
b;;ti". Da ch ra
sa ch Ch u b¢ nh ng uy en h~u
bie'n tuo ng ting. M1:1c Oi u tien H~ u
~ dcri Tu y da ba n lu ~ du gc d~ c t.ntng cu a ca c lo ~. Bl ti!n:
lu
g cu a b¢ nh Ti~ n, bt n tro ng bl nO i su i nhu hoa vAn
Chung tr~
ng ti~ n, tan g Ien cla n dru i, ho ~c iro n ho~c d9t, ngua da u c6 thoi
d6
i ch ay ca ntr 6'c. L~ .c6 ch un g Ca n tii n, bl khO ngaa, gai
. c6 hie, ga
m~ t tr~ g. L~ c6 chU 'ng Th !p Ti en , nh u c6 trung bo, sic do,
ra
Am th! p ng ua ga i ch ay nh ieu nu ac . L~ c6 chung
nhap nh6p
Phon g Ti(!n, ng ~a ga i Iif n h6 i, kh On g ca
bi~ t da u. L~ c6 chung
ng. L~i con c6 chung
Ngtru ·Ti~n, ... ·thl da bi day; gai da day cu
Vi~n Ti in, n6i not tron do.

;lc Ti~ n h~u sac h Ch u b~nh ng uy~n h~u lu ~ n6i: "D6 la

Ml
do khf ta phong tha'p, lam khac
h a tAu Iy, I~i bj han thAp, v6i
f da:u tranh, kh ien cho hu ye t km bj sap , phat thanh chung
huy~t kh

28 6 - H0I DClNo y HA. N<)I

1 nay". Trong ffi\lC xa than ~:).u s8.cI:i Chu b~nh n u e
da ran c6 vay rap d l' dg y n h~u lu~ l~i
}1 i. "Tren bl phu nhu
6
n · . ' 6 a o huy~t khi b" ,
r ,,t khOng lam vinh nhu ~ ra bi phu gay ra" . Trong muc Ta! sap
n'
strcmg h~u sach Chu b~nh ngu y~n h~u lUAn n6i. " ~
t
j
o oa
· phong thip bac vao huy ~t khi tbl sinh ra 0 ~· suang.· ne'u Bi phu hu,
., . . , thip khi
thieu, phong kh1" da, thl b¢n -· . ,
h kho tao, ngu a ngay , gai ~
r ra vay trang
I dau . C6
i1
the
,
th:iy Sao Thi ban ve .. ,'
. khO rat va . .. . ~ nguy en nhA.n cua
{ ,
chung Tien, da pha n la do ngo ~ ta phong th!p vai khi huyet,. da'.u
I

l . ,. b, h ., · ,
I tianh, khit~ cho 1 p u khi huy et khOng thOng ho~c khOng lam
is nbua• n bl phu ga.y ra. .

!.' . Quyen mum tam sllch Tha nh t€ tdng l\lC doi T6ng dii chi ra
clng: "Chung ,tr~ g c~a B~c h di~n phong, bl phu -noi n!p nhan,
sinh ra cac n6t ban tran g, d6 la do Phe kinh ung nhi¢t, phong ta
xAm Ian, pho ng va nhi~ t da:u tran h, hru truy~n doanh v¢, ung tr¢
ca nh\lC, l!u ngay kht>ng tan ma thmlh". ~l_lC Ti~n -Truong y sach
(bung ttj chu fu than g· doi Min h 1~ ho sung them rang: "~n h
CC1
l
lI cua hai chung Pho ng ti~n va B~c h tien, va chi ra Phong ti~n la khi
r ph~ng lanh I~ kha ch a bl phu , tritt vao huy lt khi gAy ra, ma gai
i
t
te bl khOng bi~t dau , ben tron g ciing c6 trung. L.~i c6 chung B~ch
~ tiin hlnh tr~ g sic trAng ma ngu a, d6 la do tfu ly hu ma bi phong,
phong v~·khf cun g c4u k~t, huy~t bj sap rft I~ ;k}lOng vinh nhu ~
ca nh\)c gAy ra". Sac h Ngo ~ Kho a chfuh . tong thl :cho . rAng:
I
.' ·''Pho ng ti~n nhu dam mAy , bl p)lu nhu da non, gai thl tr6c :~Y
trang; ... r!t .ngua, nhu ng gai thi k.hOng dau; Onmg ~guu bl tifn,
gi6ng nhu vai con bO, da dlly cUllg, gai nhu gai. vao go:•· M~c Nu~
chlIIJg sllch Loai kinh chi ra· "PM' nuy thi bi mao m~m y~u. Mi
. · . thl la ph6i ti!u b!n
nhi~t xAm pham vao Ph~ .kim, btn tron g , . ', 1
. , · . . i N~u nh1~t kh1 ~
ngoa1 th1 bl phu long toe hu nhu qc va mem Y u. .

--
-- -- -- -- -- -- -s-INH B~ ' v~Ai°i1r1uJJ~~rru.ii.~ri~NGGP1PHiiEr 2s1
:::.:-:::-:L~Y~
 On g di, ha m vao ca n m~ ch c6 t nh vc , thl b¢nh bi~n chan
dc;>ng kh
tr bj qu e th9 t". Sa ch Y !Am cai tha c cu a Vuong Thanh nhiem
nh
h da ch i ra: "C d nhA n ba n ye ng uyen nhan cu a chthi
doi Th an
nuy, la bi'ri. 'Iu c Duang minh Vj k:inh thi
p nhi¢t, hun d6t ltn 'Ph: '
u, bl ma o tie u t~y , ph at thaiili chu ng·
nhi¢t lam Ph e nang bj tie
Ml ;lc Th uo ng tao s~ ch Y bie n n6 i: "Cac lo ~ tao kho ·h~c,
Luy".
ch o nh an nh eo , de u la do tao . T~ o la boa cu a Phe' kim, Ia
khO lam
Th u v~ y. DA D d€ n tao c6 ha i ng uy en nhan: Mt>.t
thM l~nh cu a mu a
.
a h;;i bj khO di, d6 la bao
la do han, gi6 Thu thanh tuc, thA'p cu a mu
do nhi¢t, mua H~ nhi~t
phong thfulg thA'p v~y; M ¢t nguy~n nhAn
th! p da lui ma nhi~t thl
thjnh,· c6 tha p d! nh u~ , den mua Thu thi
tro , ch o ne n gA y tao . Sb di lA'y tao cu a v~ v~t, ch ing phai
ch ua
do hl p _sly cua ho ! hay· sao?". 0 hen ng
oai thl ·bl phu nhan nheo
, a be n tre n thi mi ii ·hQ ng kh O, & he n du6i thl _nltj ti¢n k:hO
khO sap
, t~ m1;1ch ·thl Sap Tr~ Hu
sap, hai chAn hai tay thl luy nhugc vO l\fc
Suy. ·o a chi ra ng o~ tao ·ton thuong c6
the dAn den bl mao khO
. Mt ;1c Kh ai t11 ,u - Ch tr kh { mO n sac h Truang thj y thong cfing
tao
"T ao xA m Ian Ph e', kh f un g kh On g lgi , cac kh6p xuang
n6i rfulg:
, bl phu kho, tao ngua,
dau, d~u m~t ra m6 hOi, phat s6t _phat ret
n bf, tro ng da m c6 lAn ~a u tan h hO i ". Sa ch Ngo;;ii khoa d~
d1;1i.ti¢
n6 i r!n g: "B an chA n, m9 c ·c,f c n6 t nh u h~t ·tim ·a b~n .-trong
tharih
bl' phu, phat s6 t ph at ret , ng ua ng ay kh Ap . ng ua L Sa ch cori ri6i

g: "L ao d¢ ng v! t ·va ra m.6 hO i l~ h6 ng gi6·, nh~ nhting· bi u!t

r!n
siic do , nh i¢t •th ~ sic den, la
vao tro ng , ph at rO m say ,·
.
hd i ~6 ng ., .
.
tlt kim giang dam g1cµ
do dam nhi~t t~i Ph~. Di6u tq nen thm
u
_ ". Mt; 1~ Ch u d~ ng sac h· Ng o~ kh o·a·.d;;ii thanh cfing ch~ ra:
bie
on g nh i¢t )am kh ac h a bl ph u, gA y ra ngua ·ndi ban, diiu
".N!u .ph
.n6 n sa ph on g; N~ u ph on g nh i~t xA m ph~m vao ben trong,
ttj

288 H◊I DONO y HANOI

 n lu an g huy~t nh ., u tn.
uA.n tao" . 0 Ic
"'t htr gAy ra ngua, th l n~
huyc, g phu. .
ve, cu ng ph on
b~nh cbung ve bi mao
. .
. Nguyen nhAn gAy b~nh
2
kh f bA 't ru e, v~ bi ~u kh O ng Q in , t{u Iy thua ho. Phong
a. Phe'
, la m u ng he n tro ng kh oa ng bl phu. T'mh cua
ta thira htr xam nh~p
b~ phu kho tao.
phong tao khO, lAu ngay d!n de'n
Ph e', hu n d6 t Ph i tAn; Hoa . .
c Phe kinh
b. Tao nh i~t p h ~
.

t th u~ g ta n, lA u Qg ay kh ien cho a.m tAn ctia

nhi~t thjrili, hoa nhi¢
. Ph e' m lt _ SlJ tu ye n ph at , kh Ong c6 kha .nang v~
Phe' khuy htr
1
m ao ~ m a dA n de n bl m ao ti! u tuy .kho cao..
chuyin tinh ta bl . .

nh i~ t d¢ c xd m ph cµ n tu bt n ng oai vao, lam

c. Do phong thA'p
u, kh f hu ye 't kh O ng th on g, lA u rigay t6n thuang khf
trb' tr¢ ce1 ph
't S1.J tu ye n ph at , .bl m ao mru:· S\J vinh nh u~ ;
cua Phe' v¢, Phe mA
ha o th ua ng Am hu ye t, hu y~ t hu sinh phong
Ho~ b¢nh !Au ngay
du gc nh u nh u~ m a hl nh th ailh cac locµ
boa tao, bi phu khe,ng
b¢nh pgoai da.

3. PhAn tfch chung· h$u

kh i, bl m ao l;µ ph ai d1 .Ja va o SI! On duong cua v~ kh i
Phe' chu
cu a ta n dj ch m a ph at hu y tac d1:U1g lam bti'c binh
va sg nhu nh u~ i vao. Phe c6 d!y
oc µ ta xA m nh ~p tu he n ng oa
_phong ch6ng C\1 ng
si nh ly d! tuy~ n ph at v¢ klu, v ~ chuyen tinh ra bl
du cOng na ng
m 6i n6 i r! ng : "P ht ch it bl m ao", do d6 b¢nh bi!n
mao,- cho n~n
ph an an h ra bi .m ao. O ni y~ u bieu hi¢n a
cu~ Pht ~ g da ph4n
ma'y phuong di¢n sau da.y:
tr6 c: Bi ph u· ti~u tu y kh O ca o, thuang kem theo
- Bi phu bong
h9 ng kh O k.h at v. v. D a ph ru t la do tao nhi¢t
rni¢ng khe, mii{rao,

-= -- -: -: -: :- -; :: -: :: ;: ;:-;;;:~
pf -r - zgg
ft
-- -- -- -- -- -- SINH B$NH Ly v_A LUAN TRl TA NG
 ph~ Ph€, ho~c Phe tao tAn thucmg, bl phu khOng dugc nuOi
duong gAy ra. .
- Bl phu tuc chAn: NhO l!n khoi b~ m~t da, cang cung, c6 th~
ffiQC don ho~c than h tung dam, sa tay rap rO, nguye
1,1 nhAn c6 th~
do dam nhi~t An nau ho~c Phe' Vj u!t nhi~t ma thanh.
- Bi phu nut rie: Nut ne to nho khOng dey, nOng sau khac
· nhau, c6 th~ do huye't hu phong tao, huye't nhi¢t p~ong tao gAy ra.
- Bi phu nhan nheo: Khi nghiem trQng c6 th~ da.n d6n ·ca
'
'

nh1:1c teo giy, da phan la do Phe nhi¢t di¢p tieu gAy ra.. '

- Bi phu beo d~y: Da phan la kem theo bi phu tho cao, khO
tao. Co the do Huye't bu phong tao, phong th!p An n!p gAy ra. .
- Bl phu giap thac: Bl phu phat sinh c1:1c b¢ .ho~c r6ng Ian
khO cao, so vao vu6ng, hlnh gi~ng nhu vay ca. Da phrui Ia do .
huye't hu phong tao, tAn .~c~ khOng phAn b6 gAy ra.
- Bi phu toa suang: .Ph ~ ~i~ u th!y avung m~t va ng\l'C. c6
th! do Ph~ nhi~t gAy ra.
- .B~ch chuy: La tren b~ m~t bl phu nOi sic trilng day bong
tr6c, thuang kem theo ngua gai. Da phful la do Huye't nhi¢t, huy€t
•
tao gay ra.
m. BtN H CHUNG vi NU'dC .MOI
Ph€ khai khie'u ra mili, .t~ djch la nu6'c miii. Do d6, b~nh
chung v~ nuac miii da phan c6 lien quan d€n Phe'. Nuac miii con
can cu vao hrgng, sic va. ch!t, ho~c c6 k~m niau hay khOng, tr~n
. lam sang con c6 thl chia ra nhi~u nu6c miii, nuac miii vang, nu6'c
mui c6 la.n mau v.v.
(Xem ffi\lC miii chay nuac - B~nh chll'Ilg v~ mili).

290 H0I DC>NG Y HA N◊I

 . £NII cHl'.l'NG vf AM THANH
1"· B.
Ph! la ctra ngo cua Am thrum, Ph~ khf thOng,-vai yt:t hiu. H¢i
, 1),. h6 vt cua thanh ~m, m~ch cua Phe: th6ng vai ·h6i y~m .
tlll " I • .. • •

y nen b¢nh chung ve. thanh am da phan c6 litn quan d€n Ph€.
~en IW sallg can ell vao mUc d◊ b~nh bien, c6 tM phan ra khan.
O

, ti!ng va m!t ti€ng.

l. Nguon goc ljch sir
Sach N◊i kinh gQi mat ti~ng la (im), ho~c la (B!t nang
I ngOn). Sach \Ill khu! vo ngOn cua Linh Khu chi ;ra rAng b~nh bi€n

cua thanh Am phat sinh tuang quan vm b¢nh bi!n km quan va han
ta tu b~n ngoai lam khach vao c6 th! dAn dln khOng n6i duqc,
Hiu lung la noi khl di qua di l~i, H¢i y~m la h¢ v¢ cua thanh Am;
Mi~ng mOi la cai qu~t cua ~ thanh; · Lum la -ca cua ~ thanh;
Huy!n ung thuy la then cua.cua am thanh; H~g tang la dieu ti!t
khl; H?anh c6t la su cua th~ khi, chu ve dieu lchien luffi v~y. Con
nguoi ta d¢t nhi~~ m!t titng, han 1~ kh~ch a h¢i y!m, thl h◊i
y!m kh6ng kha nang phat, phat kh6ng kha nang h~, dAn d!n d6ng
mo khOng kfn, cpo n~n khOng n6i duc;,c. Sach Khf giao bi6n d~
lu~ cua T6 Van ciing n6i: "Vao nhung nam hoa v~ bat c~p, ban
, kl)f d~ hanh, ... nguoi. drui mile b¢nh TAm ~h6ng, m4t tilng d¢t
ng◊t".

Sa.ch Bi clp thi~n kim y~u phuang dai Due1ng da ·chi ra: "Khi
phong_han lam khach· a b·en tr~ng, tr~ khOng phat ra duqc, cho
n~n m~t ti€ng kh6ng n6i duc;,c ho~c ia khan ti!ng, d~u la do
Phong· ta ga.y ra va.y". Sach Tl th! toan sinh chi mt phucmg cua
Vu · · ·
ong Hu6ng dai-T6ng ciing n6i rAng: "M!t ti~ng la do d¢t nhi~n
earn Ph'.ai phong han v~y". Luu Ha Gian doi Kim. cho rang:
X- "Ki
m

-------- --------::--:-:~=-:-:;::;;;:-;;;l-
SINH B8NH Ly VA LU~ TRl TANG p~ 291
 bj hoa ua:t, thl khOng the phat ra am thailb". Tue la tao nhi~t
tlurang Ph6 c6 the
gAy ra m_ai tie'ng. Trong sach V¢ sinh bao gii~
cua La Thien Ich dai Nguyen n6i: "Phong nhi~t cOng kich vao
H◊i ye'm c6 the dan de'n Am thanh kbOng xua:t ra dugc, ylt h4u bi•
phuang ng~ v~ sung dau", c6 th~ dilng bai TAng t6n nhu thanh
de
thang dieu ttj. .
,

Sach ThQ th€' bao nguyen dai Minh cho ring: "lm a m{t
ti€ng d¢t ngQt, la do TAm h_oa nhi¢t thµih, khic pht1-t Ien.Pht kim
gAy ra". Sach CAnh Nh~c toan tlur thl dua ra: · "Ne'u nhu n:ru sic
quad¢, b6c hoa hWl d6t, d!n n6i am hu·ma cu(tp khf vao duang,
tinh ki~t ma dAn d!n Phe' _bj khO heo, Ph! tao ·gay r~ th4u, thD:u
keo dai gAy ra m!t_ti~ng, d6 la b¢nh do Th~ thuy khO c~.. ~ Th~
tang tinh, tinh boa khl, Am hu _thi khOrig c6 khf, vi the' m6i n6i
re
Th~ la g6c cua thanh Am". M9i nguoi d~u cho rAng Ph€ Th~
Am hu dan d~n ma:t tie'ng, thl m¢t la do Am tan khong vinllnhu$fl
len thmh d~o, hai la do Am hu tinh khOng hoa khf. Sa.ch C6 kim y
th6ng da· chi ra ca ch€. phat b¢nh do phong han ult be' mlt _tie'ng
va phuang phap di~u ttj: "Ph6 thu¢c kirn, chu v6 thanh rue, ben
ngoai _hqp v6i ·bl mao. N6u bj ngo~ cam phong ban, nhi¢t uit a
ben trong, ~ Phe' kim kh~ng th311h, khai tha'u ma mlt tie'ng, cho
nen P~!' la cira cua thmth am la nhu th6''. C6 ngo~ cam phong
han, ta:'u Iy bj b~ tic~ ban thuc ra ben ngoai, khai thlu va khan
tilng, cho u6ng Tam tu thang v.v. NQi nhi¢t dam uit ttc _Ph!kim,
cfu:lg th4y khan ti!ng ho~c "lchOng n6i thanlf ti€i:tg. Sach Dam boa
di!m tuyit cua Cung Cu Truog da chl ra: "Thuy c~ boa vi~m,
Ph~ bj bun d6t dtn cung cqc, kim bi hoa hun. d~t ma t6n th11ang,
do d6 ma thly thanh Am khan khan v~y. Dieu ttj khOng th! dung

292 HOI DONG v HA NOi

I .
I i , ban giang hoa, · On tao tieu dam duoc duy chi 6 , h. .,
I I k}lO . • ' c 1c thuy
·/ manh kim Ia t6t nh~t".
, 5ach T~p b¢nh nguyen luu t~ chuc doi Thanh 06i: "~nh
/ Ichall tierig ma'.t tiEng, khOng bao gia la khOng do nhi~t; ... Mn:t
/ Mng d¢t ng(lt, khOng bao giC1 Ia khOng do hol1 thinh". Da chi ra
s.11 binh thrum chung khan ti€ng mdt ti~ng, chi . ta hoa
la do b!nh
nhi~t a·muc d¢ khac nhau ma thOi, d6ng thm con chi ra: "D~ d~
tti rntt tieng khan ti~ng, khai thlu keo dai m4't ti!ng, nen dung
. cac vi thanh nhu~". Sach Lo~i chung.ttj tai n6i: "Do 6m lAu mit
tie'ng, khi htt h_i¢p dam, n~n tu ngu6n _hoa_nguyen cua Ph! Th~,
bai ·sinh m~ch tan ho~c do khf hoan. H9ng va thanh quan khO, thl
nhu~ Ph~ lam chu, cho u6ng Sinh ni~ch tan gia Ng9c true".
D6ng thoi c~n chi ra u6ng nrgu say ng6i hong gi6, ta xAm phcµn
vao Phi khitu, mat ti~ng d¢t ng¢t, dung TO tu thang d~ giang
dam. Sach Lam cl!ung chi nam y an cua Th Linh Thai trong ffi\lC
blnh lu~ da _chi ra rang: "N€u 1~m d\lng dugc v~t cfing c6 th~ din
I de'n ma:t tieng: "ho lAu ngay, ta:~ do sai !fut v~ thu6c, .Mi;lch mOn,
j Ngfi ~j, d6 la linh dan ttj mat ti€ng, u6ng lAu ngay se khOng bi
i ma't titng, N€u g~p phong hail dam hol1 ma mdt ti€ng, tU'c khOng
ttj ciing khoi, nhttng l?i gia them M~ch mbn, Ngµ vj thl b6 gia
ma thanh th~t v~y. Sach Truong t1tj y thong thl n6i: "Boi vl m~t
tieng d◊t ng¢t la do han bao hoa; Ho~c v6n btn trong c6 nhi¢t,
ma sau l~i bj han, hoa ta ult baton thucmg Ph~, dAn dln ye't hau
bi tdn h~ ma gAy ra khan ti~ng va dau, nhu nguai xua van tbuang
n6i: "Kim thuc blt minh" Sach Bi~n chung l1:1c da chi ra: "Ngum
0

ta mi~ng kh~t khO, tbfoh u6ng mt:S.c ~at, being ,dung m~t ti€ng~
khong-n6i ra loi, c6 nguoi cho rAng do TAm boa cang tbinh, ~
lchong ai bi€t rdng PM khf bj M?, tu'c Ia n◊i nhi¢t bj u!t, dAn den

- -B78NH
--------~ - - -SINH ~;;T
--:-:L:-:;Y::-;V:-iA-;L-;-;UT, f'- 293
TJ~~G~PHHIE
~Rl~.T
 t tie ng ". Sa ch La thi. ho, ·l U6c y
Ph t kh i kh On g th on g m a gA y ra mA
,
kh Ong kh oi gay ra ,
f
kf nh th l du a ra: "D ~ kh ai nh
df o
u ho
b~ ,
ke
N
o
hu
da
ng
i
di6u ttj nen bO P h ::
t
tie'ng, ti t la do PM T h~
de
~~ n, du
trJ tieu.
~g
r61 sa
ki
u
m
d6
~ u
tI1 b
.
~
an
ta
,
o:
tlu
ho
m
~c
6i
gi
c6
a K ha tir, Ba.c h b¢ thu li!m
th~ ba o to an duac. ". t
1,

2. Nguyen nh An gAy b~ nh
ng o~ ca m ph on g ha n, 611 :g at CJ tro ng Ph~, Ph e klu
a. D o
g, ta ph on g ha n la m kh ac h CJ H◊i y€ m , d6 ng ~a
.. ~~!:'~ tu ye n th on
. · ·
kh On g xu !t ra du gc
kh On g '!qi.,_ ~ Am
- ac ti! n p h ~ vao Ph€, Ph€khl
b. N go ~ ca m ph on g nh i~ t, tru
kh O ng lg i, ta ph on g nh i~ t un g t! c a y~ t hi u, he n ph at thanh chung J
kh an ti! ng ho ~c m !t ti€ ng . · iJ
g Ph €, di th eo dl:1'® 8 ki nh l! n Y €t hAu va H¢i
c. H oa nh i¢ t ~n
~ tie"ng.
, ma dart den m at ti! ng ho ~c kh
.Yem
d. D o da m nh i¢ t un g at , la m ng hen. tile Ph € kim, Ph.! m4t i:
lc kh6 ph at ra.
tuyen gi an g, clan ·den Am n~ g dl;
cam
cl o ta , ho ~c nh i¢ t b¢ nh kinh qu a han h~
e. D o ng o~
o, ta ta o nh i¢ t t6n thuc m g Phe tan, Phe m~t sv
thuong tAn ho a ta
vu ng H ¢i y!"m , th an h d~ o tao .sap di n d!n
tu yen gi an g, un g be
m~:t titng. ·
ie u ho ~c ca ha t, n6 i to di n den hao .thuong Ph€
m. D o n6 i nh
n lu y de'n H ¢i ye m , m a dAn. den mAt ti!"ng.
kh f, ton lie
ilch thO ng v6 i H ¢i y€ m , .rn ~ch cua T h~ thOng vm
n. Ph e mc
g6c· hroi, Ph!" T h ~ ~ hu , Am tA n kh O ng kh a nang dAng l!n , vung
Th an h qu an m at s\f tu du an g, m a di n den
H ¢i ye'm, Y6 t hi u,
ch uO ng vo th l khOng k~u.

29 4 H◊I Dl>NG v HANOI

 3, PhAD tfc~ chung h$~
con dttang xuA't
. . Pht la cira ngo cua thrulh Am, ytt h~u la
o nen b¢nh bien
nhAP cua kht, H◊i y!m la h◊ v¢ ctia thanh Am. Ch
, • Ph! tang da phrut anh hulmg de'n tharlh Am. &r. ib bie'n cua
.cu3 .
thanh Am bao g6m ca Am tha nh khan va ma't ti~ng. Chung ma't
. titng thuong g~p trong b¢nh khan ·gi9ng. Ph
at b¢nh r!t nhanh, da
phan do phong han, phong nhi~t ta d◊c tu b!n
ngoai xAm ph ~
vao gAy ra.
t, 4. Chin dolln phlln bi~t
phong nhi¢t
f a. Chung phong lian thrum Am khan v6i chung
thailh Am khan: Ca hai d~u do cam .th\J ngo{li
ta _gAy ra. Deu c6
f
!
·the xult hi~n ma:t tie ng, kh an tie ng. Cai tr~n
thi thuQc phong han
!
tng tr~ ayet hau
xarn ph ~, Ph ! kh f khOng tuy~n thong, han ta ngt
f
!
f

gAy ra. Th~y cac chang tr~ g cua bi~u. han

nhtt khan ti€ng, yet
f
hOi, m~ch Phu
f h~u ngua, kem thee, phat s6t, sg lcµili, khOng mo
i PM khai Ml.
/ Khln v. v. Di~u ttj ·ntn sa phong tan hail, tu yen
ng nhi¢t tir b~n
Chon dung bai Tam Au thang. Cai du6i thu¢c pho
h tuc,
I . ngoai xam phl[lm, ho~c han ta holi nhi¢t, Phe' .m lt S'! thm
tqmg cua phong
~ phong nhi~t ung ayet h~u gAy ra. thi y cac chu ng
u dam vang,
. nhi~t hi~u chung nhu khan tieng h9 ng dau, khai th4
I Phu Sac v.v . Di~u ttj n~n s<1 phong tha nh nhi~t, tuyen Phe"
µi~c h·
n Y, Nguu bang
t~anh Am. Ch9n dung bai Tang cue Am gia Thuy~
ruv.v. Hai chung nay m¢ t ban m◊t nhi¢t khOng kh6
phan bi¢t.
ng Ph ! tao
b. Chung dam nhi~t ung Ph t khan titng v6i chu
i th11ong thanh am khan: HoA nhi¢t Ung PM , holt nhi¢t tuy
Jnh, nhtrng tfut cbua tdn thtrdng ' cho n~n chua bo
a tao, do hoa
I

nh.i
~t ~eo duarig kinh di l~n H◊i ye'm, Ye'
t h~u gAy ra. To ly cac

J
 hQng khO va dau
tri¢u chu ng nht.t tharih Am khOng cao ho~c khan;
ti¢n bi k~t, re~
mi¢ng khat, khai thi u dam vang, ti!u ti¢n do,. drµ
luoi vang day, m~ch Huyen Ho~t Sac. Di~u ttj
.nen -thanh tilt thuc
m. Ph ! tao tAn
hoa. Cho u6ng M~ch mOn dOng thang gia gia
thuang, da ph ~ la do ta tao nhi¢t lam hao tlntang
tAn cijch, ciing
dich phat tri!n ma
c6 thi do chu ng hoa nhi¢t ung Ph ! thu ang t~
c6 lira d6t, ngua
than.h. La:y cac chung khan ti€ng, trong h9ng nhu 1I
h, mill khO hQng
h9ng, .ho khan khOng c6 dam ho~c ft dam ma dfn
Sa~ ho~c Phu T!
rao, reu hroi vang mong {t tan djch, rn~ch T! hoi
t la~ chu ylu.
Sac lam d~c tnt ng. Dieu ttj 1a:y thanh tao nh u~ Ph
Ch o u6ng Th anh tao cuu phe' thang.
titng: Tren
c. Chung dam uai ·1am nghen tic thanh Am khan
phien mu¢n,
Ia.in sang lay thanh am ·n~ g d1=1c khOng cao, ngv.c
kha i th! u nhi~u dam, hln h the beo phl, reu luoi trAng nh6t ho~~
vang nh6 t, m~ch Ho~t lam d~c tnmg. Di~u ttj
nen thanh nhi¢t
hoa dam, khai uat 1¢ ytt . Cho u6ng Thanh y€t
.ninh Ph€ thang
. .,
g1a g1am.
la do ca hat,
d. Ch ung Ph t khf hu thwlh Am khan: Da phan
n~ n6i dugc,
n6i nhleu, n6i to ma xu~t hi¢n khan ti6ng ho~c khO
i, dieu trj' neri b6
kem the o khai thau, km .doan, tinh th~ m~t mo
fch Ph6 khf. Cho u6ng B6 kh f thanh am thang.
e. Chung Phe' Th ~ Am ~u: thanh Am khan: tha:y
~ac tri~u
i •m¢t nhQC,
chung nhu khan titng keo dai khOng khoi, moi kh
g, khan ft dam , chl t lum do ft r~u,
.
hoa.c n6i nhieu thi benh tan ho
ng boa left y~t
mach Tt Sac. Dieu ttj nen tu duang Phe' Th ~, gia
ha~ khai am. Cho u6ng Bach hqp c6 kim thang gia Thu
yen Y,
•
M¢c h6 di¢p.

296 HOI DONG v HA NOi

 Dif U TR { BtN H PH f

Ph~ chu khl, chu v~ ht> ha:p, chu v~ tuy~n phat tuc ian
thOng di~u thuY d~o. Ph€ chi~u bach m~ch, chll v~ ttj ti~t. ~ai c!~
la ~u6n phien, tcµ dich_la nu6c mui, t~ ca th! hqp vai da, .l~ tuai
t6t ra b!n ngoai l6ng, khai khi~ u ra miii. D~c di!m .cua t~g Ph€
:. la la ph6i non not, kh6ng cltju duqc han nhi¢t, ~! bi ta x~m ph~ ,
bay con gQi la (Kieu t~g ). Ma st;e ma:t di~u hoa cua ~m duang khf
huy€t, nghieng 1¢ch ve Ph€ kh( ma:t. di~u hoa v6i Ph6 am, tr~n
. .
phuang di¢n ·b¢nh ly c6 tmh d~c thu nhai dµih. Vi nhu tac dtµ1g
thang tan cua Ph€ duong duqc khai qu~t bai cOng nang tuyen phat
cua.Ph~ khf,-.duong khl cua Pht blt toe, bao ham ca Phl.ldu hu va
ve
Ph€ duang hu, nhung rft ft ban Ph! du<1ng hu; Leµ do obi Ph~
chi!u ha.ch m~ch, _huy€t cua bach m~ch d~u. h◊i ~ v~ Ph~, .cho
nen Ph€ huy!t hu ra:t hi€m tha:y, da phfui la ban v~ fun b~:t rue, ma
rit ft ban v~· huyet hu. B¢n h bi6n c(fa t~g Ph6 c6 hai phuang di~n
la ngo~ cam va n◊i thuong, · c6 th! d!n d6n · khi huy€t, am
duang m~t dieu hoa, tren lam sang cfu phai phaµ bi~t hu thl,l'C ma
~~
I 0 .
.Sach Am duang ung tu(Jilg d~ lu~1 cua T6 Van n6i:, "Tay,
~huong sinh tao, tao sinh kim , kim sinh tan, tAn s~ p~~; Pht
sin'L•b' .,
UUl 1 mao bl mao sinh ThAn Phe Ch' l iii ·Ma tat troi. la tao,
U -Ve m • ' ,
' · ' ,
t~~ ~t I~ kim, t~i .CC1 th! la bl mao, ~i t~g la_ p~~' t~l· saC lakhai
mau
tr!ng, tai am la Th thanh la kh6~, t~ bi~n dQng' la . . ' '
uong, ~
I

t. I •
. , ' h. en. BuOn ph1~n
~l khie'u la mui; t~ vi la tan, ~~l chi la bu~n p .. i
O han thing
thuang Phl, vui thfuig bu6n. Nhi~t t6n thUc/118 b1 ma '

....._________ ____:~___;~~;r;tIAN"'iii"~GPE~r291
sINH B8NH LY VA LUJ..NTRf T~G p
nhi¢t. T~ thuong bi mao, kh6 thAng tan.
Hay con n6i r~ g Thi~n
kh f thong v6i Phe"'.

S~ch Bj c!p thien kim ye'u phuang dai Du

ong n6i: "D~ khai
{ hQP vai Phe"'. Lai n6i
km do Ph!' lam chti, Ph!' ung .vm khf, kb
phat khf, khf xun~ Jen
ring: "Ntu nhtr Ph~ c6 b¢nh, thl sinh ra
ay Canh TAn cua mua
tren ngt!C , thuang la mu6n tl! khue, l!y ng
tdn thtran g kh i JJh ong ta g<;>i la Ph !' ph on g. Chung tr~ng cua
Thu
on g la nh i!u mo hO i, ntu Am thu an g thi ban, han thi hu, hu
Ph!' ph
f doan, n~ g ve chieu, am
thl kh f nghjch Ien ma khai, khai thl kh
thl duang kh f sq, ve
khf d!n, th!p·kh f tha.ng, cho nen nhieu Am
ban ngay thl do. Ne'u thuong duong thi
nhi¢t, nhi¢t thl tht!c, th\fc
kh~c ra huyet. Nhung.
thl suyen tho, don J~n tr!n UC, th ~ chf
ng, Am b¢_nh ttj duong ,
b¢nh duang thl ttj· Am, Am la ttj -a b!n tro
Am duang bi!u ly suy
duang la thu¢c . bi!u, la lAy cai ·ngu6n cua
, lty Am dieu _puong,
vuc;mg, cho nen biet 1,y duang dieu Am
. .ttj b¢nh t6t, la khi
dtrang khi th\lC thl quye't, Am khf hu thl d!n
b¢nh m6i nh~p bl mao, ca phu, can
m,ch da dugc dieu ttj,
thl da la ban song ban
ne'u b~nh ma vAo de'n l9c phu ngii t~ g
che't r6i".
Ph ! thu◊c kinh
Sach Te' sinh phtrdng dai ·TO'ng n6i: ".V{ nhu
thu◊c Canh Tan Kim, la boa
Thu Th ai Am , vj trf t~ TA y ph tra ng ,
h~u km atrong
cai cu a nam ~g . ma kh f c6 tuc ;mg la thi ~n , ma
ph an b6 tha nh kh f ra ·bl ph u. Ma Ch .fnh luang·, ma 1¢nh tuc,.
ngvc,
c tra ch la ho a. Dong thai con bi~u ly
ma chu v! ph ach ,· Ph e' c6 chu
kin h ·To ti · Du on g mi nh D~ i tnr an g. Ca i quy la 6 ch6 khOng
v6i
ng . Ho ~c ·1a do blr i keu gao , ho~ c An qu , nhi~u d6 sao
thi!n th!
c u6 ng qu a nhi ~u ntQ 'U, ho~ c d6 i no th4 't thuang, ho~c do
n~u, ho~. . .

298 HOI DONG .Y }:IA NOi

 hu t}v. sinh
f ,. thtrc, tu d6 ma thAy han nhi¢t. N€u nhu da hu,
1g sU'c, l~p b~ run rAy,
bdl h:An dJl m.a'.t tie'ng, n6i nang phai. dU1
• hall, . tr0ng h<;>ng khO khOng c6 tAn djch, km hu han Ian at, khai
.
hUt hO'l, ? ,,k
tro ng, bl ma o ti~u khO, xem m{lch
1 ·, uy~n thb, mfii cha y .ntr u~
,,
thAU s : ,. h , . N€u nhu thu• c
Al"l"I Hoan d6 la cha
, Tf'1J. ng Au cua Ph ! hu va.y•
•
thAY •

I
'
u
ha ~ili
- on thUC thl sinh nhi¢t, nhi¢t thl vung ngJ!c d~y' mi¢ng
u~ng ~u6c vO d◊, khf nghjch suyen khlii, y6t
f :: Mu khOng Igi,
f v~ lung mqc m9n, tu mOng tr& xu6ng 6ng chAn d~u dau. M'!ch
h, mc;ich d€n .khOng
f Mn Phil Sap ma Dolin, I~ m c;ich khOng c6 ~¢n
u th!y nhu
cao khOng thAp, nhu vu6t 1Ong.ga, thl la c6 b~nh. Nt
gi6. thOi l~ng vu, thl bao la che't". Tre~ day la n6i
t6ng quat v~
ua t;p1g Ph t. .
chung h~u va ttj li¢u b¢nh c_ . .

SC1 cua M~u Hr Ung

1
l Tro ng sac h ThA n nO ng ban thao kin h
kh(
1
dm Minh c6 d!n cAu n6i cua Vuong Hai Tang ·rfuig: "Ph€.Ich6
nghjch l!n , cfu an i:igay vi dAng d! ·ta, Kha tir bi.
Mu6n thAu, thl
tAn d! ta, Tang
an ngay vj chua d~ thAu, ~c h thugc duqc. L~y
Ngii vj tit. Nlu
b~ch bi. L!y toan d6 b6, NgG vj tir. ·Hu thl dung
khOng c6 tri¢u chung gl, dun g Ti~n thj a gia
o tan d~ b6. Nhung
de
Ty la my cua Phe, dung Cam thao b6. Neu thgc thi dun
g Tang
g Ta b~ch tan di
t b~ch bi de ta. N€u khOng c6 ch ~g gl, cho u6n
ta Th ~. Da
ta. Nlurng Th ~ 1~ la con cua Phe', IA'y Tr~ch ti d!
')'. _Chuang Ttj
dtta ra phtrong phap b6 ta hu t111.rc d6i v6i t~ g Ph!
Tn tan g Hoang n6i:
. ~h~ h¢nh y!u phap sach D6 thu bi! n ctia
thtJc cua hai
N!u nhu·Pht da c6 b~nh, thl tnrac tien phai xem hu
h .kim, d6 la cai
. ~g TAm Ty. Bai vl TAm boa kh!c Ph€, Ty thd sin
., r6i sau .d6 xCt
::u a tir mAu quy ~- Xem m~ch TAm Ty tMy ho8
n Ph€ hu th\l'c di di~u ttj ".

SINH BeNH LY VA LU ~ TRl T~ G P~

299