You are on page 1of 33

Manotsi eGrammar:-Mipanda yemazita (Noun classes)

Mupanda 1

Munowanikwa mazita anechekuita nevanhu. Chivakashure ndi /mu-/ kana /mw-/ sokuti

murume                                      mu-                     +                        -rume

mwene                                        mw-                    +                        -ene

mueni                                         mu-                     +                       -eni

mweni                                        mw-                     +                      -eni

Mupanda 1a

Mazita emupanda uyu haana chivakashure. Kana zvakadaro chivakashure chinomirirwa naø-
(null prefix) zvingorewa kuti neChiShona “chivakashure (prefix) hachipo (null)“. Munowanikwa
mazita chaiwo evanhu,mhuka, Mwari etc (maProper nouns) sokuti:

Tenzi                                            ø-                                                         -tenzi

Sahwira                                       ø-                                                          -sahwira

Tinotenda                                  ø-                                                           -tinotenda

Mupanda 2

Mazita emumupanda 1 anenge ava muuzhinji. Chivakashure ndi/va-/ kana /v-/ kana dzitsi
richitanga nemavara /-a-;-e-;-i-;-o-;-u-/ sokuti:

vanhu                                            va-                             +             -nhu

vene                                               v-                               +             -ene

vana                                               v-                               +             -ana

Mupanda 2a

Mazita ari mumupanda uye ane chivakashure /va-/ kuChiManyika chivakashure anenge ari /a-/
(usakanganisike nechivakashure /a-/ chechiZezuru chirimumupanda 2b) sokuti:

VaShe                                      va-         +            -she

aShe                                          a-           +           -she

Vatete                                       va-          +          -tete

atete                                           a-           +         -tete

Ziva kuti pane mutsauko pakati pechivakashure cheChiManyika /a-/ na/a-/ veChiZezuru.
Sezvinoratidzwa nezvirevo zveChiManyika zvizere:
Atete angu achauyano mangwana.

AShe angu oye!

Mupanda 2b

Mazita emupanda uyu ane chekuita nevanhu uye ane chivakashure /a-/ CheChiZezuru sokuti:

ambuya                                                          a-           +           -mbuya

amai                                                                a-            +          -mai

Mupanda 3

Mupanda uyu unovanikwa zvinhu zvakarebenuka sokuti muswe, mugoti namuti.


Munowanikwawo mazita anechekuita nezvinhu zvisingabatiki sokuti mweya. Munowanikwawo
mazita akaita savana moto namoyo. Chivakashure chemupanda uyu ndi /mu-/ kana /mw-/
kana /m- kana dzitsi richitanga na /-a/,/-e/,/-o/  sokuti:

mw-             +      -eya

mw-             +      -edzi

m-                 +      -oto

mu-               +      -ti

mu-               +     -goti

Mupanda 4

Chivakashure chemazita emupanda uyu ndi /mi-/ kana /m-/ kana /mw-/. Munowanikwa mazita
anenge abva mumupanda 3 ava muuzhinji sokuti:

mi-              +     -goti                    migoti

mi-               +     -ti                        miti

Panewo mamwe manzwi emumupanda 3 okuti tikaaisawo muuzhinji anongoramba akadaro.


Sokuti:

mwe-               +           -dzi                          mwedzi         iyi

m-                     +          -oto                          moto            iyi

Mupanda 5

Mazita mazhinji emupanda uyu haana chivakashure chiri pachena kunze kwemazita mashoma
akafanana narize sokuti:

ri-                          +              -ze                     rize.


Chivakashure chinotorwa kubva kusungawirirano yemazita emupanda uyu anowa /ri-/ sokuti
jira iri.Madzitsi emupanda uyu anotorwa kubva pamazita ari mumupanda 6 anowa ari mazita
emupanda 5 anenge ava muuwandu. Sokuti kana ari jira kana awanda tinoti machira. Zita rekuti
machira riri mumupanda 6 uye dzitsi racho anenge ari -chira. Saka tichitevedzera zvatataura
pamusoro zita rokuti jira rakaumbwa sezvizvi:

jira                                                (ri-)                            +             -chira

banga                                            (ri-)                            +             -panga (dzitsi rakatorwa


mumupanda 6)

gudo                                               (ri-)                            +              -kudo

Panewo mazita anotanga na/z-/ uyo anenge ari chivakashure chisingatsananguri (primary
prefix) z- uyu anomiririwa nari- kana dzitsi richitanga na/-a,-e, -i/ sokuti:

ziso                                            (ri-)                +              -iso

zino                                            (ri-)                +              -ino

zen’e                                            (ri-)               +              -en’e

Cherechedza kuti /z-/ uyu akasiyana na/zi-/ wemumupanda 21 anowa chivakashure


chinotsangangura sokuti zimukwende.

Mupanda 6

Munowanikwa mazita emumupanda 5 anenge awa muuzhinji. Chivakashure chemazita


emupanda uyu ndi/ma-/ sokuti:

mapanga                                 ma-             +           -panga

makudo                                   ma-              +          -kudo

mabwe                                     ma-              +           -bwe

Mupanda 7

Mazita emupanda uyu anechivakashure /chi-/ kana /ch-/ ndokunge dzitsi richitanga nenzvovera
sokuti:

chitoro                                      chi-                  +                   -toro

choto                                         ch-                    +                  -oto

Mupanda 8

Munowanikwa mazita emumupanda 7 anenge ava muuzhinji. Chivakashure chemazita


emumupanda uyu ndi/zvi-/ kana kuti /zv-/ ndokunge dzitsi richitanga nenzvovera sokuti:

zvitoro                                             zvi-                       +               -toro


zvoto                                                zv-                         +              -oto

Mupanda 9

Mumupanda uyu munowanikwa mazita anoita sarikutaurwa nemumhuno sokuti imba,


mbudzi,huni na huku. Chivakashure chemupanda uyu ndi/N-/. Vamwe vana mazvikokota
veShona vanoti chivakashure chemupanda uyu ndi/i-/ vamwe vachiti ndiø-. Iwe unofanira
kungosarudza chivakashure chimwechete pane izvi vochishandisa pakupa mhinduro dzako
mubvunzo sokuti:

imba                                                            N-              +            -mba

huni                                                             N-               +            -huni

mbudzi                                                        N-               +           -mbudzi

hama                                                            N-               +           -kama

huku                                                             N-               +          -kuku

Mupanda 10

Mupanda uyu une mazita emupanda 9 anenge ava muuzhinji sokuti:

dzimba                                                  dzi-                        +              -mba

dzimbo                                                  dzi-                         +              -mbo

Chivakashure chemupanda uyu ndi/dzi-/ asi vamwe vana mazvikokota veShona vanoti
chivakashure chemupanda uyu ndi-/N-/ kufanana nechivakashure chemupanda 9.

Mupanda 11

Chivakashure chemupanda uyu ndi/ru-/ zvichienderana nechikandamazeko chemunhu


chivakashure chemupanda uyu chinogona kuva /rw-/ kana dzitsi richitanga nemavara anoti /-a,-
e,-i,-o/ sokuti:

ruoko                                                                       ru-                        +              -oko

rwizi                                                                         rw-                        +             -izi

rudzi (ChiManyika chinoreva gavi/rwodzi)    ru-                         +              -dzi

Mupanda 12

Chivakashure chemupanda uyu ndi /ka-/ chinova chivakashure chinotsanangur kudukupa


kwechinhu. Chivakashure ichi chinoshandiswawo pakushora chinhu chiri kudaidzwa nezita ichi
sokuti.

karume                                                ka-                          +              -rume

kamba                                                  ka-                          +             -mba


Mupanda 13

Chivakashure chemazita emupanda uyu ndi/tu-/ kana kuti /tw-/ dzimwewo nguva /twu-/.
Mumupanda uyu munowanzowanikwa mazita emupanda 12 kana achinge ava muuzhinji sokuti:

turume                                                  tu-                            +                -rume

twurume                                               twu-                          +               -rume

tumba                                                    tu-                             +               -mba

twana                                                     tw-                            +                -ana

Mupanda 14

Chivakashure chemupanda uyu ndi /u-/,/hu-/ kana /hw-/. Mumupanda uyu munowanikwa mazita
akabva pahunhu hwevanhu kana mabasa evanhu sokuti:

uroyi                                                             u-              +            -royi

hukoti                                                           hu-             +           -koti

hwambo                                                       hw-             +           -mbo

Mupanda 15

Mazita ari mumupanda uyu akabva muzviito uye akavakwa zvakasiyana nemamwe mazita.

Maumbirwo emazita emupanda 15

ku- (infinitive formative) + -mudzi wechiito-       +   nzvovera/vara rekupedzisira -a (terminal


vowel)

sokuti:

kuba                                     ku-                 +           -b-                     +        -a

kumhanya                           ku-                   +         -mhany-            +        -a

Mupanda 16

Mazita ari mumupanda 16 anoratidza nzvimbo. Ane chivakashure /pa-/ sokuti:

pachivanze                                    pa-                      +                       -chivanze

pamba                                             pa-                      +                       -mba

Mupanda 17

Mazita arimumupanda uyu anechivakashure /ku-/ uye anoratidza nzvimbo sokuti:


kumba                                              ku-                       +                     -mba

kuzasi                                                ku-                        +                    -zasi

Mupanda 17a

Mazita emumupanda uyu anoratidza nzvimbo uye haana chivakashure chiiripachena. Kushaikwa
kwechivakashure kunomirirwa naø- sokuti:

zasi                                                        ø-                               +              -zasi

mberi                                                     ø-                                +             -mberi

Mupanda 18

Munowanikwa mazita anoratidza nzvimbo zvakare asi anenge aine chivakashure /mu-/ sokuti.

mumba                                                   mu-                          +               -mba

mujeri                                                     mu-                           +               -jeri

Mupanda 19

Munowanikwa mazita erurimi rweChikaranga. Chivakashure chinenge chiri /sv-/ kana /svi-/
sokuti:

svikomana                                          svi-                        +                    -komana

svana                                                    sv-                          +                    -ana

Mupanda 21

Chivakashure chemazita emupanda uyu ndi/zi-/ ichi chivakashure chinotsanangura kukura


kwechinhu kana kutuka sokuti:

zimbwa                                                     zi-                            +                   -mbwa

zibaba                                                       zi-                             +                   -baba

 
Chisazitasingwi (Pronoun)
Chisazitasingwi inzwi rinomirira kana kushanda panzvimbo yezita patinenge tichitaura. Sokuti:

Iye  ane mari yangu.

Icho  chikoro chacho chimbori kupi?

Dzimwe nguva tinogona kushandisa chisazitasingwi nezita racho. Sokuti:

Iyo $5 yacho aiisa pai?

Iye Taurai haanzwiwo mhani!

Kuumbwa kwezvisazitasingwi

Zvisazitasingwi zvinoumbwa maererano nemipanda yemazita azvinomirira. Mupanda mumwe


nomumwe unechisazitasingwi chinoumirira uye chinogona kushandiswa nemazita ose
omupanda uyu.

Show 102550100 entries
Search:
Mupanda Chisazitasingwi

1 iye

2 ivo

3 iwo

4 iyo

5 iro

6 iwo

7 icho

8 izvo

9 iyo

10 idzo

11 irwo

12 iko

13 itwo

14 ihwo
Mupanda Chisazitasingwi

15 ipo

16 iko

17 iko

18 imo

19 isvo

21 iro

Zvisazitasingwi zvose zvinotanga nevara rimwe chete /i-/. Vara iri rinodaidzwa kuti chitsigiri
(stabiliser). Pane dzimwewo nguva chisazitasingwi chinimorira mupanda wezita, maumbirwo
acho anowirirana nechivakashure chemupanda wemazita vachinomirira sokudai:

Show 102550100 entries
Search:
Mupanda Chisazitasingwi Chivakashure chezita

2 i-v-o va-

7 i-ch-o chi-

8 i-zv-o zvi-

11 i-rw-o rw-

12 i-k-o ka-

13 i-tw-o twu-

14 i-hw-o hw-

15 i-k-o ku-

16 i-p-o pa-

17 i-k-o ku-

18 mu-

19 i-sv-o svi-

21 i-r-o zi-

Maumbirwo

Vara rekutanga rekutsigisa (Chitsigisi) + chiratidzabato + nzvowera -o


sokuti:  i-+ -v- +-o

Chipauro (Adjective)
Chipauro inzwi rinoshandiswa kutsanangura zita sokuti: Murume murefu.

Maumbirwo ezvipauro

Chipauro chinowirirana nezita rachirikutsanangura pazvivakashure zvacho. Chipauro


chakaumbwa sezvizvi:

Chivakashure + Dzitsi rechipauro.

Mienzaniso

Show 102550100 entries
Search:
Mupanda Chivakashure Dzitsi Chipauro

1 mu- -tema mutema

2 va- -tema vatema

3 mu- -tema mutema

6 ma- -tema matema

7 chi- -tema chitema


Showing 1 to 5 of 5 entries
PreviousNext
Zvivakashure zvezvipauro

Sezvaratidzwa pamusoro chipauro chinotora chivakashure chemupanda wezita


rachirikutsanangura. Zvichireva kuti kana zita risina chivakashure chipauro chacho chinenge
chisinawo chivakashure. Sokuti:

(ri-) + -chira (ri-) -chena                       jira jena/chena

(ri-) + -komo       (ri-) + -rikuru           gomo guru

Tichishandisa muenzaniso yemupanda 9 ne10

mombe             N-   +  -kuru                      mombe huru

imbwa              I-     + -tema                       imbwa nhema

Madzitsi ezvipauro

Madzitsi ezvipauro akawanda uyewo anogona kudzokororwa kubuditsa nyanyiso/kana


kuwedzera kwetsanangudzo yacho.

Muenzaniso
mu- + -tema            mu- tematema

mu- +-tsuku            mu-tsvukutsvuku

Mhando dzemadzitsi ezvipauro

1) Zvipauro zveruvara.

-tsvuku                          -chena                  -tema                        -pfumbu

2) Zvipauro zvemumhu wechinhu:

-kuru                         -refu                              -kobvu                -tete

3) Zvemamiriro echinhu

-tsva                  -tsaru                  -mbishi                -tsvene

4) Zveuwandu hwezvinhu

     -shoma            -zhinji                -zana             -tanhatu

Mhando dzezvipauro

Kune mhando mbiri dzezvipauro: zvipauro chaizvo (true adjectives) nemamwe manzwi omutauro
weChishona anoshandiswa sezvipauro (derived adjectives)

Mienzaniso yeZvipauro Chaizvo

mukuru                                                     mu-                             +         -kuru

murefu                                                       mu-                             +         -refu

zviviri                                                        zvi-                                +        -viri

Mamwe manzwi anoshandiswa seZvipauro

a) Anga akapfeka hembe yakachena. (relative)

b) Tambo yacho yakareba. (relative)

c) Imbwa dzacho dzakawanda. (relative)

d) Mukuru wechikoro adzinga mukomana mbavha. (nouns in apposition)

Panemienzaniso mitatu yekutanga tinogona kushandisa zvipauro chaizvo panzvimbo pemachiito


chiri mudonzo redudziramuiti (relative). Sokuti:

hembe yakachena                 hembe chena
tambo yakareba                     tambo refu

imbwa dzakawanda              imbwa zhinji

Chiratidzi (Demonstrative)
Kune mhando mbiri dzezviratidzi:

1) Zviratidzi zvepedyo. (near demostrative)

2) Zviratidzi zvekure. (far demonstrative)

Zviratidzi zvinoenderana nemipanda yemazita yazvinodudzira sezvizvi:

Show 102550100 entries
Search:
Mupanda Zita Chiratidzi Chepedyo Chekure

1 murume uyu uyo

2 vasikana ava avo

3 mweya uyu iyo

4 moto iyi iyo

5 jira iri iro

6 mapadza aya ayo

7 chitoro ichi icho

8 zvipatara izvi izvo

9 mhuka iyi iyo

10 nzira idzi idzo

11 rukova urwu urwo

12 kambwa aka ako

13 twuvana utwu utwo

14 huroyi uhu uho

15 kuba uku uko

16 pamba apa apo

17 kumusoro uku uko


Mupanda Zita Chiratidzi Chepedyo Chekure

18 mumuti umu umo

19 svisikana isvi isvo

21 zimbwa iri iro

Maumbirwo ezviratidzi

Mazita emupanda mumwe nemumwe ose anowirirana nechiratidzi chemupanda chimwechete


chekure uye chimwechete chepadyo. Zviratidzi zvekure nezvepadyo zvakasiyana maumbirwo
azvo.

1. Zviratidzi zvepedyo ( near demonstratives)

Chitsigisi   + chiratidza mupanda chechiratidzi (stabiliser + demonstrative affix)

u-               +              -yu                         uyu

i-                +               -chi                        ichi

u-               +             -rwu                        urwu

2 Zviratidzi zvekure (far demonstratives)

Chitsigisi  + chiratidzamupanda chechiratidzi + nzvovera -o (stabiliser +demonstrative affix +


terminal vowel -o)

u-                             +            -y-                +              -o                            uyo

i-                              +            -ch-               +             -o                            icho

Dzimwe nguva chiratidzi chinogona kudzokororwa kana chichishandiswa mukugadzira zvirevo


sokuti:

a) Chikoro chichi chine vana vasinganzwi.

b) Munhu yuyu achandinetsa.

Kana chiratidzi chichidzokorodzwa zvinoreva kuti vara rekutanga i- kana rimwewo vara rinosiiwa.

Chiratidzi chinogonawo kubatanidzwa nezita, chisazitasingwi nechipauro sokuti:

a) Pambapa panongogara pachidyiwa nyama.

b) Mumundamu hamuna kurimwa chinhu gore rakapera.


c) Tese tinoziva kuti gomoro rinoera.

Zviratidzi zvekure zvakafanana nezvisazitasingwi zemipanda pakuumbwa kwazvo. Sokuti:

Show 102550100 entries
Search:
Mupnda Chiratidzi chekure Chisazitasingwi

4 miti iyo iyo miti

5 banga iro iro banga

7 chitoro icho icho chikoro

10 mombe idzo idzo mombe

14 uroyi ihwo ihwo uroyi

21 zimbwa iro iro zimbwa

 Chiverengo(Enumerator)
Zvirengo inzwi rinoshandiswa kudaidza manzwi eChiShona anoburitsa pfungwa yekuverenga
tichikoshesa kubuditsa uwandu wechizita chirikutsangangurwa chacho sokuti:

Mumwe murume akarohwa nezuro.

Chinhunyi chakabiwa chacho?

Maumbirwo echiverengo.

Chiverengo chakaumbwa nechivakashure chechiverengo + dzitsi rechiverengo sokuti.

chi-                  +             -mwe                 chingwa chimwe

chi-                   +           -i                          chii?

Madzitsi echiverengo

Chiverengo chine madzitsi matatu anoti:

a) -mwe

Kubuditsa pfungwa yechinhu chimwechete sokuti:

i) Akaonekwa kamwe naJohn.

ii) Nhasi ndadya bhanzi rimwe.

b) – mwe
Kutsaura pane zvimwe zvinhu sokuti:

i) Vamwe varume ndivo vamurova.

ii) Mumwe musi ndichakurova chete ukaramba uchidai.

c) -i VeChimanyika vanoshandisa -nyi

Kubvunza rudzi kana mhando yechinhu chirikutaurwa nezvacho sokuti:

i) Mwananyi wabarwa?

ii) Arikurwara nechii?

Chisarudzi/Chin’an’anuri (Selector)
Zvidudziramazita zvinoburitsa pfungwa yokusarudza kana kun’an’anura zvinhu kubva pane
zvimwe:

Gore rino kune nzara.

Murume uye ave kupenga.

Murume upi vaurikutaura?

Madzitsi echisarudzi

a) /-no/ Dzitsi iri rinoburitsa pfungwa yokuva pedyo kana kukomberedza.

Dunhu rino rakabudirira chaizvo.

Svondo rino tirikusangana kwaMutare.

b) /-ye/ kana /-ya/ Dzitsi iri rinobuditsa pfungwa dzechinhu chambotaurwa asi chisiri kuonekwa.
Chinhu chacho chinenge chichizivikanwa nevanhu vari kutaura.

Murume uya/uye anenharo.

N’anga iye/iya yakasungwa.

c) /-pi/ Dzitsi iri rinobuditsa pfungwa youkubvunza sokuti:

Urikutaura vapi vacho?

Aenda kupi murume wacho?

Maumbirwo echisarudzi
Chisarudzi chakaumbwa sekudai:

Chivakashure chechisarudzi+ dzitsi rechisarudzi

chi-                                                    -pi

u-                                                        -pi

va-                                                      -ye

Chirevamwene (possesive)

Chidudzirazita chinoratidza muridzi (mwene) wechinhu chirikutaurwa nezvacho. Chirewamwene


chinowanzowirirana nezita rachirikududzira sokuti:

chikoro                                       chedu

pamba                                         pasekuru

Zvivakashure zvezita ririkududzirwa zvakafanana nezvivakashure zvezvirewamwene zvacho.

Asi dzimwenguva zvinogona kusadaro sokuti:

murume                                              wake

mapadza                                              avasekuru

Muenzaniso wekupedzisira pamusoro unoratidza kuti tinogona kushandura zita kuti riite
chirevamwene: a- + vasekuru. Mawara anoshandiswa kushandura zita kanazvidudzira mazita
kuiita zvirevamwene anonzi zvivakashure zvezvirevamwene (possessive concords). Mimwe
mienzaniso yekushandiswa kwemazita nezvidudziramazita kuumba zvirevamwene.

Mwana                                                wa-sekuru

Chikoro                                                cha-vakuru

Motokari                                               dze-hurumende

Nyika                                                      ye-Zimbabwe

Jira                                                         ra-vo

Mumienzaniso iri pamusoro tashandisa mazita okuti sekuru, hurumende naZimbabwe,


chisazitasingwi ivo nechipauro vakuru kuti tigadzire zvirevamwene.

Maumbirwo echirevamwene

Kune mhando mbiri dzezvirevamwene muChiShona dzinoti chirewamwene chinoratidza muridzi


wechinhu nechirevamwene chinotsanangura chinhu. Kuumbwa kwazvo kwakafanana:

Chiwedzera chechirevamwene+ -a-(vara rinoshanduka) +-dzitsi rechirevamwene.


Sokuti:

w-+-a-+-sekuru= wasekuru

y-+-e-+-Zimbabwe

Tinogona kushandisawo zviito sedzitsi rechirevamwene sokuti:

re-+-kuchekesa                nyama

cho-+-kurovesa                   vanhu

Mhando dzezvirevamwene

1.    Chirevamwene chinoratidza muridzi wechinhu.

Pane mando mbiri sezvizvi:

a) Boka rinoshandisa mazita semadzitsi sokuti:

ch- +-o-+-vakomana   avo (chiwedzera chechirevamwene+zita+chiratidzi)

b)Boka rine madzitsi akaumbwa nezvisazitasingwi sekuti:

rw-+-e-+-du            zv-+-a-+-dzo              tw-+-a-+-ngu

2. Zvirevamwene zvinotsanangura chinhu

a) Zvinoratidza mhando yechinhu: sokuti: mwana wechikoro, dare redzimhosva

b)  Zvinoratidza basa rechinhu: sokuti: banga rechingwa, demo rekutemesa

c) Zvinoratidza chakagadziriswa chinhu: sokuti: doro rezviyo, ndiro ye muti

d) Zinoratidza chinogara chinhu sokuti:dura remabhuku kana saga reupfu

e) Zvinoratidza nzvimbo sokuti: kwaZvimba (dunhu raIshe Zvimba), maMutasa (dunhu raIshe
Mutasa)

f) Zvinoratidza muridzi sokuti:

i) Chiwedzera sa- (Chinobatanidzwa nemazita emupanda 1a,3,5 ne9) sokuti sa-musha (3), sa-
zita (5) sa-chigaro (1a) nasa-imba (9)

ii) Chiwedzera nya- chinobatanidzwa nemazita emupanda 15 sokuti: nya-kurova

iii) Chiwedzera -zvina- chinobatanidzwa nemazita emumupanda 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11 ne14


sokuti: mu-zvina-doro, mu-zvina-imba

Chiitopauro, Chidudziramuiti / muitirwi (relative


Chiitopauro/Chidudziramuiti/muitirwi (Relative)
Chinodudzira muiti wechinhu. Chinobotanidza mazita chichipa pfungwa yerupawo zvinoita kuti
chishande serupawo. Heinoi mienzaniso

Chingwa chakachena chinodhura.

Munhu akapfupika ane hasha.

Murume vandakaona ndiTaurai.

 Maumbirwo

a) Chitaridzamuitirwi + chitaridzamuiti + chiratidzanguva + mudzi wechiito+ nzvovera


yekupedzisira

wa- + -nd- +aka- +-on- +-a

ra- + nd- + -aka- + -vereng- + -a

b) Chitaridzamuiti+ chiratidzanguva+ mudzi wechiito+nzvovera yekupedzisira

va- + -no- + -nets- + -a

a- + -no- + -peng- + -a

Chitaridzamuiti chinoshevedzerwa nenzwi rakadzikira panyaudzira dzechiito chacho.

Chirewauwandu (Quantitave)
Chirewauwandu inzwi rinotsanangura zveuzhinji kana zvekushomeka kwechinhu kana zvinhu.
Sokuti:

mbudzi dzose (mbudzi zhinji, dzakawanda, pasina kana yasarira)

manzwi ako omene (manzwi ako asina kuwedzerwa)

Maumbirwo echirewauwandu

Chirewauwandu chinoumbwa sezvizvi:

chivakashure/chiwedzera chechirewauwandu (quantitative prefix) + vararinoshanduka


(quantitative stem)  +dzitsi

Muenzaniso

zv-   + -o-     + -se                                           zvose

tw-    + -e-    + -se                                           twese

v-       + -o-   + -mene                                    vomene

r-         + -e- + -ga                                           rega


Madzitsi echirevauwandu

Chirewauwandu chine mhando nhatu dzemadzitsi

1) -se (rinoshandiswa kubuditsa pfungwa yekuti hapana chinosara) Sokuti:

a) Tose takaenda kuguta nemotokari.

b) Usiku hwose arara achichema.

2) -ga (Dzitsi iri rinoshanda kuratidza chinhu/munhu mumwechete.) Sokuti:

a) Ini ndoga ndini ndinobvumidzwa kuita izvozvo.

b) Imbwa yega ndiyo inorara panze.

3) -mene (Dzitsi iri rinoreva kuti pachako/pachezvake, pauzima, pasina chimwe kana zvimwe
zvawedzerwa)

a) Iye omene ndiye auya.

b) Amai vake vomene ndivo vakazvitaura.

Chiito (Verb)
Zviito manzwi anobuditsa pfungwa yekuita sokuti:

kusvetuka, kuba, kumhanya, kutora, batsiranai, tauriranai, usarambe.

Kune mhando dzezviito dzakati wandei muChishona asi mhando dzose idzi dzakafanana
pakuumbwa kwadzo nekuti dzine mudzi.

Maumbirwo ezviito

Zvivakashure-        + mudzi (vamwe vanyori vanouti dzitsi)           +       zvivakamberi

a) Zvivakiso zvose zvinoenda kuruboshwe rwemudzi zvinonzi zvikashure sokuti:

va-cha-b-a

ku-end-a

Zvivakashure zviripamusoro zvinenge zviri va-,cha-, naku-.

b) Mudzi/dzitsi- vara kana mavara asingashanduki pakuumbwa kwechiito ichi kunyangwe chiito
chacho chikavandudzwa nenzira dzakasiyana siyana. Mudzi chinhu chakakosha kwazvo
pakuumbwa kwechiito nokuti haushanduki uye unogona kubatanidzwa nemamwe mavara akaita
serebeso nezviratidza nguva nemuiti kubuditsa pfungwa dzakasiyana dzechiito.

c)Zvivakiso zvinowanikwa kwekupedzisira kwedzitsi tinozviti zvivakamberi. Zvinosanganisira


rebeso dzezviito uyewo nzvowera yokupedzisira.

Nzvovera
Kune mhando nhatu dzenzvovera dzezviito muChishona. Kunoti:

-e                         murove

-i                          haadi

-a                          vakaba

Mhando dzemidzi yezviito

1. Kune zviito zvizere zveChishona zvine midzi yevara rimwechete kana mawara akawanda
paChirungu anonzi masimplex radicals. Mienzaniso:

kumhanya                                  -mhany-

kuba                                             -b-

2. Kune zviito zvine midzi yakabva kune mamwe manzwi emutauro weChishona (derived) sokuti:

kusvetuka                                  -svetuk-                                    nyaudzosingwi (svetu)

kupfimbika                                -pfimbik-                                 zita (pfimbi)

kupofomara                                -pofomar-                               zita (bofu)

kupfupika                                    -pfupik-                                  chipauro(pfupi)

3. Kune zviito zviri muChishona zvakabva kune mimwewo mitauro kunyanya Chiringu
(adopted/borrowed verbs)

kuchipa                                            -chip-                                  cheap

kuvhota                                              -vhot-                                 vote

4. Midzi inogona kushandiswa yakapetwa kaviri sokuti:

kufambafamba                                  -famb-famb-

kutambatamba                                   -tamb-tamb-

5. Midzi inogona kuwedzerwa nerebeso dzakasiyanasiyana.

Chiratidzanguva (Tense sign)


Zviito zvinoitika nenguva sokuti arikuba zinoreva kuti chiitiko ichi chekuba chirikutoitika panguva
iyoyo tichizvisiyanisa nokuti akaba kana kuti achaba. Kunewo zviito zvisinga nguva mazviri:

Zviito zvinemadonzvo anoti: rekutuma (imperative mood), rekuita (infinitive mood) nerekurudziro


( hortative mood). Heinoi mienzaniso:

kutamba (rekuita)

ngatidyei (kurudziro)
iba (rekutuma)

Pazviito zvinenguva mazviri chiratidzanguva chinobatanidzwa nechichiratidzamuiti sokuti:

ti-cha-b-a

va-no-end-a

mu-cha-dzok-a

Pamuenzaniso iri pamusoro iyi /ti/, /va-/ na/mu-/ zvitaridzamuiiti.

Mhando dzezvitaridzanguva

a) /-a-/ chiratidzanguva chezvabva kuitika. Zvinhu zvirikutaurwa nezvazvo zvinenge zvaitika


pazuva iroro kubva kuvamba kwaro asi zuva racho rinenge richigere kupera. Sokuti.

Ndaenda makuseni.

Vaenda izvozvi.

b) /-aka-/ Chiratidzanguva chezvaitika. Izvi zvinhu zvinenge zvaitika zuva richichangopfuura


zvichidzoka kumashure. Sokuti:

Dhora rakadonha.

Takaenda nezuro.

/-de-/ (Kururimi reChiKorekore) sokuti:

Mbavha idepfa payakapfuriwa nepfuti.

/-ka-/ anogonawo kushandiswa sokuti: Vakaenda nezuro.

c) /-no-/ chiratidzanguva chezvinogaroitika. Sokuti:

Vanogara vachirova amai.

Ndinonzi Rudo.

Ndinoda kugara mudhorobha.

VechiKorekore vanoshandisawo /-ne-/ sokuti: Tisikana tinetamba tegani.

d) /-cha-/ Chiratidzanguva chezvichaitika. sokuti:

Vachaenda mangwana.

Achabva kwaarikugara ikoko.

e) /-o-/ chiratidzanguva chezvava pedyo kuitika. Sokuti:


Zvanga zvoda kunaka manje.

Toenda zvedu here?

f) /-ai-/ na/-i-/ Chiratidzanguva chezvaigaroitika. Sokuti.

Aigara kwaChirumhanzu.

Vaidya nyama chete.

g) /-nga-/ Chitaridzanguva chezvinogona kuitika. Sokuti:

Ndingamumhan’arira kumapurisa akazviedza.

Tingatoenda tose kumba kwenyu iyezvino.

h) /-chi-/ Chiratidzanguva chezvanga zvichiitika. Sokuti:

Ndavaona vachitenga motokari.

Takavasiya vachirwisana nevamwe varume.

VeChiKorekore vanoshandisawo /-si-/ Sokuti:

Vanga vasirovana.

Ziva kuti chiratidzanguva chinobatana nechiratidzamuiti sokuti:

ta -ka-                                                takadya

ti-no-                                                  tinoenda

Madonzo echiito (moods of the verb)


Chiito chimwe chete chinogona kureva zvakasiyana zvichienda nekushandiswa kwachinenge
chaitwa. Siyano inenge iri pachiito iyi inonzi donzo kana kuti mood yechiito ichi. Kune madonzo
echiito akawanda muChiShona sekuratidzwa kwakaitwa pazasi:

1. Donzo rokuita (infinitive mood)

a) Baba ndivo vari kurwara.

b) Vana vanofanira kudzidza nesimba.

c) Vakomana vari kuda kuenda  kumba.

2 Donzo rekurudziro (hortative mood)

a) Ngaitishandei nesimba vakomana.

b) Iwe, ngaataure ega zvaakaita!
c) Ngatimbonamatirei varwere panguva ino.

3. Donzo rekwaniso (potential mood)

a) Angangobudirira pazano rake.

b) Mukaramba muchimutuka angangozviuraye.

c) Dzikarara panze dzingabiwe nembavha.

4. Donzo rezvaitika/zvanga zvichiitika (participal mood)

a) Vanga vachitamba navana Tineyi kurwizi.

b) Anga achitaura naVaMoyo manjemanje.

c) Tanga tiichimba tose.

5. Donzo rekuudza (indicative/principal mood)

a) Sekuru vauya kuno nhasi.

b) Nyama irikudhura mazuva ano.

c) Nyika ino yakasunungurwa muna 1980.

6. Donzo rokutuma (imperative mood)

Donzo iri rinosiyana pakuumbwa kwaro maererano nekushandiswa kwarinenge raitwa.

a) Kutuma/Kurayira munhu mumwe chete kana kana munhu wausingaremekedzi.Sokuti:

i) Taurai ibva  ipapo nekukurumidza.

ii) Sahwira inwa doro iri.

iii) Mukuwasha enda nokoko.

b) Kutuma kana kurayira vanhu wakawanda kana munhu waunoremekedza. Sokuti:

i) Varume taurai henyu tinzwe nyaya yenyu.

ii) Baba namatai tidye.

iii) Mudzidzisi tiudzei nezvehumambo wekudenga.

Pakutuma kana kurayira vanhu vakawanda tinoshandisa vara (-i) kupedzisa chiito.

c) Manzwi okutuma kana kurayira anogona kushandurwa kuti apikise zvataurwa.

Imbai/imba                                                                                         musaimbe/usaimbe
Tambai/tamba                                                                                    musatambe/usatambe

7. Donzo redudziramuiiti/muitirwi (relative mood)

a) Vana vasingaverenge mabhuku vanofoira.

b) Vanoita choupombwe vachafa nechirwere.

c) Mwari haadi vanhu vanodada.

8. Donzo rechishuwo (subjunctive mood)


a) Ndaida kuti vaende kuHarare.
b) Ndinoda kuti upone upinde muumambo hwaMwari
c) Mwari anoda kuti muende kudenga.

Rebeso Dzechiito (Verb extensions) Part 1

Image via JayaJaya

Midzi yezviito inogona kuvedzerwa kuti ireve zvakada kuti siyanei zvichienderana nechishuwo
chemutauri. Kune nzira dzakasiyana siyana dzekuvedzera nadzo midzi yezviito. Nzira idzi
dzinonzi rebeso dzezviito kana kuti zvivanduriro zvezviito vamwewo vanyori navana mazvikokota
veShona vanodzidaidza kuti zvivanduridzo. Izvi zvinongoenderana ne

Chikandamazeko chemunyori mumwe nemumwe.


Kazhinji kacho zita rerebeso rinenge riine rebeso yacho. Sokuti rebeso 
yenyanyiso ine rebeso 
-is- iyo inezita rekuti rebeso yenyany
iso.
Rebeso yesakiso (Causative)
Rebeso iyi inoshandiswa kuratidza chakonzeresa. Sokuti:

Show 102550100 entries
Search:
Chiito chisina rebeso Chine Rebeso Rebeso yacho

kurwa kurwisa -is-

kuba kubisa -is-

kutora kutoresa -es-

kukwereta kukweretesa -es-


Showing 1 to 4 of 4 entries
PreviousNext
Rebeso idzi dzinoburitsa pachena chaita kuti zvaitika, kana kuti zvichaitika kana zvirikuitika
zviitike. Sekuburitswa pachena kunoitwa nemienzaniso iri pazasi.

1. Tendai atoresa mari yangu.

2. Mudzidzisi achadzidzisa vana Shona.

3. John ndiye arwisa mapurisa.

Rebeso yekonzero ndi -is- na-es-


Rebeso yenyanyiso (Intensive)
Sezvinobuditswa pachena nezita rayo, rebeso iyi inoratidza kuwandisa/kunyanyisa
kwezvirikuitwa, kanazvakaitika, kana zvichaitika kana zvichaitwa sekuti:

Show 102550100 entries
Search:
Chiito chisina rebeso Chine rebeso Rebeso yacho

kurwa kurwisa -is-

kuba kubisa -is-

kutora kutoresa -es-

kukwereta kukweretesa -es-


Showing 1 to 4 of 4 entries
PreviousNext
Nyanyiso inogona kunyatsobuditswa pachena nezvirevo zvinotevera:

1. Musanyanye kuchemesa amai ndizvo zvinoita upenyu.

2. Iwe, Tatenda nyatsa kudevedzeresa vanhu vese vakunzwe.


3. Inzwi rangu rapera ndanyanya kuimbisa kuchechi.

4. Sekuru Tino vanga vachimhanyisa chaizvo, vatosvika kuchiteshi.

Rebeso yeNyanyiso ndi -es- na -is-


Pane mutsauko pakati perebeso yenyanyiso nerebeso yekonzero kunyangwe zvazvo rebeso idzi
dzichiumbwa nemavara akafanana. Sokuti chiito chine rebeso yekuti kumhanyisa chinogona
kushandiswa zvakasiyana sezvizvi:
1. Rebeso yenyanyiso: Manyanya kumhanyisa kumitambo yechikoro kwamanga muri chiendai
mundorara.
2. Rebeso yekonzero: Anga achinyanya kumhanyisa motokari yake ndosaka aita tsaona.

Rebeso yekuitira (applied)


Rebeso iyi inobuditsa pachena kuitira kwechinhu/ kana munhu. Sokuti: kufambira.

Show 102550100 entries

Chiito Chisina Rebeso Chine Rebeso Rebeso

kufamba kufambira -ir-

kuimba kuimbira -ir-

kuenda kutendera -er-

kugeza kugezera -er-


Showing 1 to 4 of 4 entries
PreviousNext
Muenzaniso tichishandisa mitsara yakazara:

1. Ndinota kufambira mapepa emotokari yangu.

2. Handidi kuimbira mahara.

3. Ndinoda kumuendera kumapurisa.

4. Tawanda akamugezera magumbeze ake.

Rebeso yekuitira ndi -ir- na -er-

Rebeso yekuitirana zvakafanana (Receprocal)


Rebeso iyi inobuditsa kuitirana zvakafanana sekuti:kurovana. Zvinoreva kuti munhu arova iye
achirohwawo zvasiyana nekungorova chete.

Show 102550100 entries
Search:
Chiito chisina Rebeso Chine Rebeso Rebeso yacho

kurova kurovana -an-

kupa kupana -an-

kugera kugerana -an-

kuedza kuedzana -an-


Showing 1 to 4 of 4 entries
PreviousNext
Mienzaniso tichishandisa mitsara yakazara.

1. Handidi zvangu zvekurovana newe.

2. Ndinoda kuti tipane zvitsidzo.

3. Vakagerana misoro.

4. Usade kuedzana masimba neni ndinokukuvadza.

Rebeso yuitirana zvakafanana ndi -an-

Rebeso yekuitwa (passive)


Rebeso iyi inobutsa kuitwa kwechinhu kazhinji chinhu chacho chirikuitirwa chinenge chisina
zvachikuita kana kupokana nezvachirikuitirwa (the object is passive). Sokuti: kubatwa.

Show 102550100 entries
Search:

Chiito Chisina Rebeso Chine Rebeso Rebeso Yacho.

kubata kubatwa -w-

kuramba kurambwa -w-

kuraya kurayiwa -iw-

kudya kudyiwa -iw-


Showing 1 to 4 of 4 entries
PreviousNext
Mienzaniso tichishandisa mitsara.

1. Akabatwa nematsotsi nezuro.

2. Mukomana uya arambwa nemusikana wake.


3. Unogona kurayiwa nemuti uyu kukaudya.

4. Kambudzi kaye kadyiwa nebere.

Rebeso yekuitwa ndi -w- kana -iw-

Rebeso yezvinogona kuitika (neuter/potential)


Rebeso iyi inobuditsa pachena kuti chinhu chinogona kuitika (there is a possibility). Sokuti:
kubika.

Show 102550100 entries
Search:

Chiito chisina rebeso Chine Rebeso Rebeso yacho

kuba kubika -ik-

kuhwina kuhwinika -ik-

kuona kuoneka -ek-

kutora kutoreka -ek-


Showing 1 to 4 of 4 entries
PreviousNext
Mienzaniso tichishandisa zvirevo:

1. Mota yacho inogona kubika kana tikaronga zvakanaka.

2. Mutambo uyu unogona kuhwinika kana murayiridzi achiziva zvaarikuita.

3. Utachiona hunogona kuoneka kanatichishandisa mushina chete.

4. Mari yako inogona kutoreka paAtm.

Rebeso yegoneko ndi -ik- kana -ek-

Chindori (Copulative)
Zvinogoneka muChiShona kuti munhu ataure chirevo chakazara asingashandise chiito. Izvi
zvinogoneka tichishandisa mavara anonzi zvindori. Vamwe vanamuzvinafundo weShona
vanodaidza mavara aya kuti zviwedzera zvezvirevo zvisina zviito pachirungu mavara aya ose
anonzi macopulatives. 

Mhando dzezvindori

1. Chiwedzera /ndi-/ chinogona kushandiswa kuvaka zvindori semienzaniso inotevera:

a) Kushandura mazita ari mumupanda 1a, 2a ne 2b kuti ave zvindori sekuti:

ndi- baba vaTinei                                     ndi- vatete vaChamunorwa


ndi-sahwira wake                                     ndi -mbuya wedu

ndi-Chamunorwa uyo                             ndi-vaMoyo vauya

b) chiwedzera ichi chinogonawo kushandaswa kushandura zvisazitasingwi zvose kuiita zvindori


sokuti:

ndi-ye                                                     ndi-ni

ndi-po                                                    ndi-hwo

ndi-ro                                                    ndi-wo

c) Chiwedzera /nda-/ chonobatanidzwa

i) nemazita arimumupanda 2a ne2b sokuti

nda-ambuya wedu                                      nda-VaMoyo

ii) nezvisarudzi (maselectors), zvin’an’anuri (maenumaratives)


nezviratidzi(mademonstratives) zvemumipanda 2 ne6 sokuti:

nda-mamwe marudzi (chiverengo,6)

nda-vaye vanodanana (chin’an’anuri,2)

nda-aya magaka  (chiratidzi,6)

d) Chiwedzera /nde-/ kana chiwedzera /ndo-/ chinobatanidzwa nezvidudziramazita zvose kuti


zviwe zvindori. Sokuti:

Nderamai vari mumota umo. (chirevamwene)

Ndodzose here idzi? (chirewauwandu)

Ndeuyo mutema. (chiratidzi)

Nderimwe racho (chin’an’anuri)

2. Chiwedzera /i-/ chinobatanidzwa nemazita nezvipauro zvemupanda 5,9 ne10 kuti zviite
zvindori sokuti:

Ijira rangu iri. 5

Imombe dzake idzi. 9

Imbwa dzavo idzi. 10

3 Hwidzazwi kana kuti High tone inoshandiswa pamazita nezvipauro zvinezvivakashure


zvinoonekwa kusiya kwezviri mumipanda 2a (Va-) ne 2b (a-) sokuti:

Mukadzi!                                                      Imbwa iyo!


Huroyi uhwu                                               Mutema uyu!

4. Zviwedzera /ha-/, /he-/ na/ho-/ zvinobatanidzwa nezviratidzi nezvin’an’anuri sokuti.

ho-yo simu toro. (chiratidzi)

ha-ano mashoko. (chisarudzi)

he-uno (chiratidzi)

ZIMSEC O Level Shona Notes: Kupatsanura Zviito

 Chiito chega chega chinogona kupatsanurwa tichibuditsa chidumbu chimwe nechimwe


chakachiumba.
 Zvidimbu izvi zvinonzi zvivakiso kana kuti zvivakazwi.
 Chivakazwi chimwe nechichimwe chinenge chiine basa rachinoita pachiito
chachinovanikwa.
 Pabvunzo dzeShona panogona kuuya mubvunzo unenge uchida kuti iwe upatsanure
chiito uchibuditsa zvivakazwi zvinenge zvakachiumba.
 Unofanira kupatsanura chiito chaunenge wapiwa mumubvunzo uyu uchidoma chivakazwi
chimwe nechimwe nezita racho.
 Tarisa mibvunzo iri pazasi yakapihwa semuenzaniso.
 Kunyangwe zvazvo mibvunzo yauchasangana nayo mibvunzo ichinge yakasiyana
nemienzaniso iripazasi iyi, maumbirwo echiito chauchasangana nacho anenge asina
kunyanyosiyana nemienzaniso iyi.

Mienzaniso

Patsanura zviito zvinotevera uchibuditsa zvivakazwi zvakazviumba:

tiza                            handidyi                              vanotaurirana                     musabe              


tichavarovesa

vakarongonora       rwaichekererwa                  tairambidzwa                     inodyika            


zvamutswa

richapinzika            yakabvisika

Mhinduro

a) tiza

-tiz-    mudzi wechiito/dzitsi rechiito

-a         nzvovera yekupedzisira.

b) handidyi

ha-     chivakashure cheranduro/chekuramba

-ndi-  chiratidzamuiti

-dy-     mudzi wechiito/dzitsi rechiito


-i         nzvowera yeranduro (yekuramba) yekupedzisira.

c) vanotaurirana

va-      chiratidzamuiti

-no-   chiratidzanguva chezvinogaroitika

-taur- mudzi wechiito/dzitsi rechiito

-ir-      rebeso yekuitira

-an-    rebeso yekuitirana zvakafanana

-a        nzvovera yekupedzisira.

d) musabe

mu-    chiratidzamuiti

-sa-    chivakashure cheranduro

-b-      mudzi wechiito/ dzitsi rechiito

-e      nzvowera yekupedzisira.

e) tichavarovesa

ti-       chiratidzamuiti

-cha-  chiratidzanguva chechizvaitika

-va-    chiratidzamuitirwi

-rov-   mudzi wechiito/dzitsi rechiito

-es-     rebeso yekonzero/sakiso

-a        nzvovera yekupedzisira

Ona kuti -es- inogona kuita rebeso yekonzero kana kuti sakiso zvichienderana nekuti chirevo
chacho chashandiswa zvakaitwa sei. Rebeso yesakiso haigone kudzokororwa sokuti
tichavarovesesa inenge iri rebeso yenyanyiso yakadzokorodzwa kaviri.

f) vakarongonora

va-     chiratidzamuiti

-ka-    chiratidzanguva chezvakaitika

-rong- mudzi wechiito/dzitsi rechiito


-onor- rebeso yepfumvuro/pikisa zvaitwa/nhendeshure (reversive)

-a      nzvowera yekupedzisira

g) rwaichekererwa

-rwa-          chiratidzamuitirwi

-ai-              chiratidzanguva chezvaigaroitika

-chek-       mudzi wechiito/ dzitsi rechiito

-erer-           rebeso yemherevedzo

-w-              rebeso yekuitwa

-a             nzvowera yekupedzisira.

h) tairambidzwa

t-              chiratidzamuiti

-ai-          chiratidzanguva chezvaigoritika

-ramb-    mudzi wechiito/dzitsi rechiito

-idz-         rebeso yekonzero

-w-           rebeso yekuitwa

-a             nzvowera yekupedzisira

i) inodyika

-i-        chiratidzamuitirwi

-no-     chiratidzanguva chezvinogonakuitika

-dy-      mudzi wechiito/dzitsi rechiito

-ik-       rebeso yegoneko/kwaniso

-a          nzvowera yekupedzisira.

j) zvamutswa

-zv-         chiratidzamuitirwi

-a-           chiratidzanguva chezvabvakuitika

-mu-        mudzi wechiito/dzitsi rechiito


-ts-           rebeso yekonzero

-w-           rebeso yekuitwa.

-a              nzvowera yekupedzisira.

k) richapinzika

-ri-        chiratidzamuitirwi

-cha-     chiratidzanguva chezvichaitika

-pi-        mudzi wechiito/dzitsi rechiito

-nz-       rebeso yekonzero

-ik-        rebeso yekwaniso/goneko

-a          nzvowera yekupedzisira

k) yakabvisika

y-/ya-          chiratidzamuiti

-ka-/-aka-   chiratidzanguva chezvakaitika

-bv-              mudzi wechiito/ dzitsi rechiito

-is-               rebeso yesakiso/konzero

-ik-              rebeso  yegoneko/kwaniso

-a                nzvowera yekupedzisira

ZIMSEC O Level Shona Notes: Kuumbwa kwemibvunzo paChishona

 Kunenzira dzakati wandei dzinoshandiswa pakuumba mibvunzo paChishona.


 Nzira dzacho ndedzidzi:

1. Kushandisa /-ngani?/ kanakut /-nganai?/

Sokuti: Mombe dzako ingani?

              Zvakaitika runganai?

2. Kushandisa /-pi/

Sokuti: Vaenda nekupi?

3. Kushandisa /-su/
Sokuti: Hauzivisu kuti mukomana wake?

4. Kushandisa /-i?/ kuchiManyika kunoshandiswa /-nyi?/

Sokuti: Vati marinyi?

5.  Kushandisa /-ngei?/ kana /-nei?/ kana /-ngenyi?/ kana nemhaka yei uyewo dzimwe nguva
hwai (kubva pana why wekuChirungu)

Sokuti: Ngenyi asina kuuyaba?


Nemhaka yei asina kuuya?
Nei asina kuuya?
Hwai asina kuuya?

6. Kushandisa dii? kana -di

Sokuti: Vakangwara, di?


Ndozvaunoita kana vapfuma, dii?

7. Kushandisa kanhi kana kani

Sokuti: Hausikuda kani?

8. Kushandisa -ani/-ani?

Sokuti: Mukomana waani uyu?


Auya nani?

9. Kushandisa nhai?

Sokuti: Nhai zvenyu imi?

10. Kushandisa -ko?

Sokuti: Makadiiko?

11. Kushandisa /ko-/

Sokuti: Ko, munofara?

12.Kushandisa riini? kana rinhi?

Sokuti: Zvakaitika riini?

13. Hwidzazwi /H/. Izvi zvinowanzoitwa painzwi rekupedzisira.

Sokuti:Vati murume?
             Vatodzokera?

You might also like