Qichwa Yachanapaq 5

Qichwa
yachanapaq
5
Qullaw Qichwa
Fichas de trabajo de Comunicación

(lengua originaria L2) - lengua Quechua Collao 5
PERÚ Ministerio
de Educación
Qichwa
yachanapaq
5
Comunicación 5
Fichas de Trabajo
Perú Suyupi Yachay Kamayuq
Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq

Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiq Umalliq
Qichwa yachanapaq 5
Ficha de trabajo de Comunicación (lengua originaria L2) - Quechua Collao 5°
©PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ

193 yupayuq, Comercio Ñanpi, San Borja llaqtapi tarikun
Lima, Perú
Qayana: 615-5800
www.gob.pe/minedu
2021 watapi qispichisqa

25 207 mirachisqa
Impreso en noviembre 2021
Tukuy qhawaq: Ruth Dina Santisteban Matto
Ruraq: Ruth Dina Santisteban Matto
Yanapaq: David Chocre Huacho
Qillqasqa qhawapayaqkuna
Hilda Cañari Loayza
Zenón Farfán Rojas
T’iktuqkuna
Piero Bejarano Escaramone
DEIBpa siq’inkuna
Mayt’u tupachiqkuna
Teresa Serpa Vivanco
Yanapaq: Jennifer Urrutia Peña
Guión ruraqkuna
Fredy Romero Peralta
Krisia Castro Valer.
DEIBpa-MINEDU qhawaq
Oscar Chávez
Felix Alain Riveros Paravicino
Se terminó de imprimir en noviembre de 2021, en los talleres gráficos de

Industria Gráfica Cimagraf S.A.C., sito en pasaje Santa Rosa N.o 140, Ate, Lima.
RUC N.° 20136492277
2021-07860 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawinchana Wasipi churasqa.

Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2021-07860
Kay mayt’utaqa, paqarichiqkunapa mana munayninwanqa, manam pipas mirachinmanchu.

Perú suyupi mirachisqa / Impreso en el Perú /Printed in Peru
Warmap riqsichikuynin
Sutiyqa:
Ñiqiyqa:
Yachay wasiyqa:
Llaqtayqa:
Yachachiqniyqa:
wata
Riqsichikuynin
Khuyasqa irqichakuna:
Qankunapaqmi kay qillqasqa mayt’uqa, kaywanmi

pukllaqhinalla utqayllaman yachaywasiykipi
Qichwa simita qispichinki, wasapachimunki.
Uyarispa, pukllaspa, takispa, watuchikunata
ruraspa, ñawinchaspa, qillqaspa ima.
Ichaqa manam sapallaykichu ruranki, yachaq

masiykikunawan yanapanakuspa, rimanakuspa.
Chaymantapas aylluykipi yachasqaykita mast’arispa.
Kay qillqasqa mayt’utaqa munaykunkipunim,

sumaq sunquykiwan qhawaykunayki, sumaqta
yachayniyki llanllarinanpaq.
¡Sunquyllay!
Kaqninkuna
1 T’aqa Ayllunchikpi kawsayninchik
Yachana
1. Riqsinakusunchik 10
2. Riqsinakuymanta ñawinchasunchik 13
3. Riqsinakusqanchikmanta rimasunchik 16
4. Riqsinakusqanchikmanta qillqasunchik 19
5. Warmi, qhari irqikunap rurayninkumanta rimasunchik 22
6. Warmikunap qharikunap rurasqankumanta ñawinchasunchik 25
7. Yachasqanchikta riqsichisunchik 28
2 T’aqa Kawsayninchikmanta, mikhuyninchikmanta rimanakusunchik

Yachana
8. Mikhuykuna huqarisqanchikmanta rimasunchik 32
9. Mikhuykunamanta qillqasunchik 35
10. Wayk’usqa mikhunakunamanta rimasunchik 38
11. Mikhuna wayk’uymanta ñawinchasunchik 41
12. Qhali kawsakuymanta rimasunchik 44
13. Qhali kawsakuymanta qillqasunchik 47
3 T’aqa Qhali kawsaypaq hampinchikkuna

Yachana
15. Kurkunchikmanta rimanakusunchik 54
16. Kurkunchikmanta ñawinchasunchik 57
17. Hampi qurakunamanta rimasunchik 60
18. Hampi qurakunamanta qillqasunchik 63
19. Unquykunamanta rimasunchik 66
20. Unquykunamanta ñawinchasunchik 69
4 T’aqa Uywakunap kawsayninmanta rimasunchik

Yachana
22. Wasi uywakunamanta rimasunchik 76
23. Wasipi uywanchikkunamanta qillqasunchik 79
24. Millwayuq uywakunamanta rimasunchik 82
25. Millwayuq uywakunamanta ñawinchasunchik 85
26. Sallqa uywakunamanta rimasunchik 88
27. Sallqa uywakunamanta qillqasunchik 91
5 T’aqa Suyunchikpi challwakunamanta huk mikhuykunamantawan rimasunchik
Yachana
29. Challwakunamanta rimasunchik 98
30. Challwakunamanta ñawinchasunchik 101
31. Mama quchapi challwakunamanta rimanakusunchik 104
32. Mama quchapi challwakunamanta qillqasunchik 107

33. Yunka mikhuykunamanta rimanakusunchik 110
34. Yunkapi mikhuykunamanta ñawinchasunchik 113
6 T’aqa Ununchik khuyakuymanta rimanakusunchik

Yachana
36. Unu mamanchikmanta rimasunchik 120
37. Unu mamanchikmanta qillqasunchik 123
38. Unu mamanchik uywaymanta rimasunchik 126
39. Unu mamanchik uywaymanta ñawinchasunchik 129
40. Chakra qarpaymanta rimanakusunchik 132
41. Chakra qarpaymanta qillqasunchik 135
7 T’aqa Ayllunchikpi llamk’aqkunata chaninchasunchik

Yachana
43. Ayllupi chakra llamk’aqkunamanta rimasunchik 142
44. Chakrapi llamk’aqkunamanta ñawinchasunchik 145
45. Mikhuykuna tarpuymanta rimanakusunchik 148
46. Mikhuy tarpuymanta qillqasunchik 151
47. P’acha awaymanta rimanakusunchik 154
48. Awaykunamanta ñawinchasunchik 157
8 T’aqa Suyunchikpi umalliqkunamanta rimanakusunchik

Yachana
50. Warmikunap, qharikunap llamk’asqankumanta rimasunchik 164
51. Warmikunap qharikunap llamk’asqanmanta qillqasunchik 167
52. Llaqtanchikpi umalliqkunamanta rimasunchik 170
53. Llaqtanchikpi umalliqkunamanta ñawinchasunchik 173
54. Perú suyunchikpi umalliqkunamanta rimasunchik 176
55. Perú suyunchikpa umalliqninkunamanta qillqasunchik 179
1
T’aqa
Ayllunchikpi kawsayninchik
¿Imaynallam?,
¿Imam sutiyki? Allinllam, ñuqap
sutiyqa Lucasmi
Ñuqap ¿Qamparí?,
sutiyqa ¿Imam sutiyki?
Intim.
¿Pitaq payri?
Payqa Kuska uywata

wawaymi michimusunchik.
¿Imakunatam kay t’aqapi yachasunchik?
• Ayllupi napaykunakuyta.
• Ayllu masinchikkuna riqsichiyta.
• Ayllunchikpa sutinkuna willakuyta.
• Warmikunap, qharikunap rurasqankumanta.
1 Riqsinakusunchik
YACHANA
Uyarisunchik
Napaykunakuy rimaykunata uyarispa, t’iktukunata qhawaspa
ima yachasunchik.
¿Imaynallam kachkanki? Allinllam kachkani.¿Qamri?
Ñuqapas allinllam ¿Maymantataq

kachkani. kankiri?
Ñuqaqa Kanasmantam
kani. ¿Qamri? Ñuqaqa
Punumatam kani.
¿Maypitaq tiyankiri?
Ñuqaqa Sikuwanipim
tiyani, ¿qamri?
Ñuqaqa Urkuspim tiyani.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa, maymanta kasqanchikmanta, maypi
tiyasqanchikmanta ima rimanakuyta yachasunchik.
Ñuqaqa
Awankaymantam kani.
¿Maymantataq
qamri kanki?
¿Maypitaq
qamri
tiyanki?
Ñuqaqa
Anta Pampapi
tiyani.
10
Pukllasunchik
Muyupi tiyarquspa maymanta kasqanchikmanta, maypi
tiyasqanchikmanta tapunakuypi pukllasunchik, qara q’umpi chanqaq
tapukunqa, hap’iqñataq kutichinqa.
Ñuqaqa
Josiy, Ayawirimantam
Inti, ¿maypim
¿maymantataq kani.
tiyanki?
qamri kanki?
Ñuqaqa Pitu
Ñuqaqa Markapi tiyani.
Espinarmantam
kani, Sikuwanipi
¿Maymantataq
tiyani.
qamri kanki?,
¿maypitaq
tiyankiri?
Takisunchik
Muyupi makimanta hap’inakuspa maymanta kasqanchikmanta, maypi
tiyasqanchikmanta ima “Pirwalla pirwa” takiyta takisunchik.
¿Maypim Pirwalla,
pirwa tiyanki?
Ñuqaqa Pirwalla, Piwalla pirwa

pirwa ……tiyani. (taki)
¿Imaynallam kackanki? Pirwalla pirwa

Ñuqaqa allinllam kachkani, Pirwalla pirwa
¿Maymantataq kanki? Pirwalla pirwa
Ñuqaqa Chunkimanta kani, Pirwalla pirwa
¿Maypim tiyanki? Pirwalla, pirwa
Ñuqaqa Sikuwanipi tiyani, pirwalla, pirwa.
11
Pukllasunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa llaqtan, llaqtan “Puriy pukllaypi” raruwan
pukllasunchik. Sapa llaqtaman chayaspa tapukuykunata kutichisunchik.
¿Maymantam kanki?
QALLARINA
¿Imaynallan
kachkani? ¿Maypim
tiyanki?
CHAYANA
¿Maymantam
kanki?,
¿Maymanta kankiri? ¿maypim tiyanki?
Ayllunchikpi rimarisunchik
Ayllu masinchikkunawan rimaykuna yachasqanchikmanta, maymanta
kasqanchikmanta, maypi tiyasqanchikmanta yachaparqusunchik.
¿Maymantam kanki? Allillanmi.
¿imaynallam
kachkanki?
Ñuqaqa Yawri
llaqtamantam kani.
12
2 Riqsinakuymanta
YACHANA ñawinchasunchik
Uyarisunchik
Riqsinakuymanta rimaykunata uyarispanchik, t’iktukunata
qhawaspanchik ima, maypi tiyasqanchikmanta willanakusunchik.
Ch’aska, Ch’aska, Ñuqaqa Yawri

¿imaynallam Ñuqaqa allinllam ¿maymantam llaqtamantam kani,
kachkanki? kachkani, ¿qamri? kanki? ¿qamri?
Ñuqaqa Sikuwani Martín,

llaqtamantam kani. ¿maypitaq
Ñuqapas allinllam qamri
kachkani. Ñuqaqa Ayawiripim tiyani. tiyanki?
Tinkunanchikkama
Ch’aska.
Tinkunanchikkama
Martín.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa rimaykunata uyarispanchik, t’iktukuna
qhawaspanchik ima tapukuykunata kutichisunchik, chaymantataq
qillqakunata ñawinchasunchik.
• ¿Imakunatam rikuchkanki?
• ¿Maypim kachkanku?
• ¿Imamantataq rimanakuchkankuri?
¿Maymantam kanki? Ñuqaqa Yawrimantam kani Tinkunanchikka

ma
¿Maypitaq tiyankiri? Ñuqaqa Sikuwanipim tiyani Tinkunanchikka

ma
13
Ñawinchasunchik
Iska iskaymanta huñunakuspa Atuqmantawan Kunturmantawan
willakuyta ñawinchasunchik.
Atuqmantawan Kunturmantawan (willakuy)
Sallqa Urqu pampapi atuqwan kunturwan

¿Imaynallam Ñuqaqa
tupanakuspa rimanakunku.
kachkanki, allinllam
Piwallawanpas kachkani,
Yarqawachkanmi, kumpariy Atuq?
tuparquyman, Kuntur.
¿imataraq kay llakiykuna
mikhurquyman? willarikunaypaq.
T’aqanakuspa rimanakuy
Maypi tiyasqankumanta tapunakunku.
Allinmi,
Kumpariy Atuq, Ñuqaqa haqay tinkunanchikkama
¿maypitaq kunanri mach’aykunapim kumpariy Atuq.
tiyanki? tiyani. Sumaqlla,
tinkunanchikkamaña.
¿Maypitaq
qamri
tiyanki?
Ñuqapas haqay sallqa
urqukunapim tiyani.
Tinkuchisunchik
Atuqpa, kunturpa rimasqankunata ñawincharquspa t’iktunkunawan
tinkuchisunchik, kayhinata:
¿Imaynallam kumpariy atuq kachkanki?
Sumaqllam, tinkunanchikkamaña.
Kumpariy Atuq, ¿maypitaq kunanri tiyanki?
Ñuqapas haqay sallqa urqukunapim tiyani.
¿Maypitaq qamri tiyanki?
Allinmi, allinmi, tinkunanchikkama kumpariy Atuq.
14
Ruraq tukusunchik
Atuqmantawan kunturmantawan ñawinchasqanchikmanta ruraq
tukusunchik.
Kumpariy Atuq, ¿maypitaq

kunanri tiyanki? Ñuqaqa haqay
mach’aykunapim tiyani.
Ayllu masinchikkunawan rimanakusunchik, maymanta
kasqankumanta, maypi tiyasqankumanta tapunasunchik.
¿Maypitaq tiyúy
tiyankiri?
¿Maymantam
Rosaspatapim mamay kanki?
tiyani.
Ñuqaqa
Yawrimantam
kani.
15
3 Riqsinakusqanchikmanta
YACHANA rimasunchik
Uyarisunchik
Wasinchikpi rurasqankumanta rimaykunata uyarispanchik, t’iktukunata
qhawaspanchik ima rimanakusunchik.
Wawqiy, ¿allillanchu kachkanki?
Allinllam kachkani.
Wawqiyqa chakratam qarpachkan. ¿Imatataq wawqiykiri rurachkan?
Ñañayqa mamaytam
¿Imatataq ñañaykiri
wayk’uysichkan.
rurachkan?
¿Taytaykirí?
Taytayqa uywatam
michichkan.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa t’iktukunapi rurasqankuta
qhawaspanchik rimanakusunchik.
¿Imatataq qhari
irqiri rurachkan? Chakratam qarpachkan.
¿Imatataq warmi
irqip ñañanki
rurachkan?
Warmi irqip ñañanqa

mamantam wayk’uysichkan.
16
Ruraqtukusunchik
Muyupi tiyarquspa wasinchikpi wawqinchikpa, ñañanchikpa,
turanchikpa, pananchikpa rurasqanmanta chawpiman yaykuspa ruraq
tukuspa tapunakusunchik.
¿Imatataq wawqiyri Wawqiykiqa chakratam
rurachkan? qarpachkan.
Ñañaykiqa
¿Imatataq ñañayri mamaykitam
rurachkan? wayk’uysichkan.
¿Imatataq panayri
Panaykiqa wasintam rurachkan?
pichachkan.
Tinkuchisunchik
Ch’ulla ch’ullallamanta qhari irqipas warmi irqipas rimaykunata
ñawincharquspanchik t’iktunwan tinkuchiychik.
Ñuqap wawqiyqa chakratam qarpachkan.
Ñuqap turayqa llikllatam, awachkan.
Ñuqap ñañayqa mamaytam wayk’uysichkan.
Ñuqap ñañayqa wasiytam pichachkan.
Ñuqap panayqa millwatam t’isachkan.
Ñuqap taytayqa uywatam michichkan.
17
Rimanakusunchik
Iska iskaymanta huñunakuspa yachaq masinchikkunap wawqinkup,
ñañankup, turankup, panankup wasinkupi rurasqankumanta
tapunakusunchik.
¿Imaynallam Qantu kachkanki?,

tapunakusunchikmanchu. Tapunakusunchikya, panay.
¿Imakunatataq
panaykiri
wasiykipiri ruran?
Panayqa wasiyta
pichan, khuchiman
mikhunata qaran.
¿Imakunatataq
wawqiykiri ruran? Wawqiyqa
mikhunata wayk’un.
Ayllu masinchikkunawan, tayta mamanchikpa, wawqinchikpa,
ñañanchikpa, turanchikpa, pananchikpa wasipi rurasqankumanta
tapunakuspanchik rimanakusunchik.
Taytay, mamay, Ñañayqa wasinta pichan,

¿rimaykusunchikmanchu? quwinman q’achuta
qaran, llikllata awan.
Mamay Antuka,
¿imakunatataq ñañaykiri
wasiykipiri ruran?
Taytay, ¿imatataq
wawqikiri ruran?
Wawqiyqa uywata michimun,
p’achata t’aqsan.
18
4 Riqsinakusqanchikmanta
YACHANA qillqasunchik
Uyarisunchik
Tupaq, ñañayqa wasiyta
Ch’aska, ¿imakunatataq pichan, t’anta rantiq rin.
ñañaykiri wasiykipiri ruran?
Wawqiyqa
ch’ulluta awan.
José,
¿imatataq
wawqiykiri
ruran?
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa qatiq rimaykunawan
yanapachikuspanchik tapukuykunata kutichisunchik.
¿Imakunatam Ch’askap
ñañan ruran?
Ch’askaq ñañan wasinta
pichan, t’anta rantiq rin.
¿Pim llikllata awan?
Ch’askap turan.
Uywata michin,
qillqa mayt’unta
ñawinchan.
¿Imakunatam Joseypa
wawqin ruran?
19
Qillqasunchik
T’iktukunata allinta qhawaspanchik rurasqankumanta qillqasunchik.
uywata michin.
Hunt’apachisunchik
Ayllu masinchikkunap imakuna rurasqankumanta qillqata tukupasunchik.
llikllata
ñawinchan.
mamayta
pichan.
Ñañayqa pichan,
20
Qillqasunchik
Kay iskay huñunakuspa wasinchikpi imakuna rurasqanchikmanta
rimanakusqanchik qillqasunchik.
Ch’aska, ¿allinllachu
kachkanki? ¿Imatataq
ñañaykiri wasiykipiri ruran?
Ayllunchikpi rimanakusunchik
Ayllu masinchikkunawan wasinchikpi imakuna rurasqanchikmanta
tapukuykuna kutichisqanchikta qillqasunchik.
Taytay, ¿imakunatataq Mamay, ¿imakunatataq

wawqiykiri wasinpiri ruran? ñañaykiri wasinpiri ruran?
21
5 Warmi, qhari irqikunap
YACHANA rurayninkumanta rimasunchik
Uyarisunchik
Siq’ikunata qhawaspanchik, rimaykunata uyarispanchik ima warmi
qhari irqikunap yachay wasipi rurayninkumanta yachasunchik.
Panay ¡Allinllam
¿Allinllachu? turay!
Qara q’umpu
¿Imakunatataq
ch’aqlaypi,
yachay wasipi
hayt’aypi kuska
irqikunari kuska
warmi qhari
warmi qhari
pukllanku,
ruranku?
ñawinchanku
ima.
Rimanakunsunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa t’iktukunapi rurasqankumanta
rimanakusunchik.
Panay, ¿imakunatataq yachay

wasinchikpi yachaq masinchikkunari Turay, qara
kuska warmi qhari ruranku? q’umpu hayt’aypi,
ch’aqlaypi pukllanku,
hinallataq huñupi
llamk’anakunata
ruranku.
22
Pukllasunchik
“Tiyanakunawan pukllaypi” pukllasunchik, takiyta churaspa tusuqhina
muyukachasunchik, takiy ch’inniptintaq yachachiq qunqayllamanta
¡tiyaychik! Nispa kamachikunqa, mana tiyanayuq yachaq
masinkunata tapukunqa.
¿Imakunatataq warmi
¡Kuska qara q’umputa hayt’anku!
qhari kuska rurankichik?
¡Kuska qara q’umputa

ch’aqlanku!
¡Kuska,
ñawinchanku!
K’askachisunchik
Yachay wasipi warmi qhari kuska rurasqanchikmanta (193) yupayniyuq
raphipi maskhaspa k’askachisunchik.
Kuska qara q’umputa hayt’anku Kuska qara q’umputa ch’aqlanku
Kuska ñawinchanku
23
Takisunchik
Yachay wasiykichikpi kuska warmi qhari rurayninchikmanta
takiyta takisunchik.
Yachankichu, yachankichu
(taki)
Yachay wasiypi
Warmi qhari masiykunap
kuska rurasqanta. (Kutiy)
Ari yachanim, ari yachanim

kuska qara q’umpu hayt’asqankuta,
kuska huñupi llamk’asqankuta
kuska ñawinchasqankuta (Kutiy)
Allinpunim, alinpunim
Warmi qhari
kuska rurasqankuqa
kuska yachasqankuqa. (kutiy)
Ayllu masinchikkunawan warmi qhari irqikunap yachay wasipi kuska
rurayninkumanta willanakusunchik.
Qara q’umputa hayt’anku, huñupi

¿Imakunatataq llamk’anku, ñawinchanku ima.
yachay
wasiykichikpiri Allinpunim
kuska warmi chayqa.
qhari ruranku?
24
Warmikunap qharikunap
6 rurasqankumanta
YACHANA
ñawinchasunchik
Uyarisunchik
¿Pikunataq Paykunaqa
paykunari kanku? ¿Imatataq
hampiqkunam kanku.
rurankuri? Paykunaqa
yachay
¿Imatataq Paykunaqa wasipim
rurankuri? hampina irqikunata,
wasipim wayna
¿Pikunataq unqusqa sipaskunata
paykunari runakunata yachachinku.
kanku? hampinku. ¿Pikunataq
paykunari Paykunaqa
Paykunaqa yachachiqkunam kanku. kanku? awaqkunam kanku.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa kay tapukuykunata kutichisunchik.
● ¿Pikunatam t’iktukunapi rikuchkankichik?
● ¿Imatam ruranku?
● ¿Imakunatam aylluykipi warmi qhari kuska ruranku?
¿Pikunatam t’iktukunapi
rikuchkanki?
Yachachiqkunata,
hampiqkunata,
awaqkunata ima
rikuchkani.
25
Ñawinchasunchik
Warmi qhari kuska rurasqankumanta qillqata ñawinchasunchik.
Warmi qhari kuska rurasqankumanta
Yaqa llapan yachay wasikunapim

irqikunaqa warmi qhari kuskapuni
imatapas ruranku, qara q’umpu
hayt’aypipas, ch’aqlaypipas
pukllanku, kuskam takinkupas,
mayt’unkutapas ñawinchanku,
ruraykunatapas huñupi ruranku.
Hampina wasikunapipas qharikuna

warmikuna hampinku, chayhinatam
llamk’apakunku. Ayllukunapipas
qharikuna, warmikuna chakrata
llamk’anku, p’achata t’aqsanku,
mikhunata wayk’unku, awata awanku,
qhatutapas rantikuq rinku. Warmi qhari
kuska imatapas ruraspanchikqa, allin
kawsaytam tarisunchikman.
Tupachisunchik
Kay t’iktukunata allinta qhawaspa qillqankunawan ñawinchaspa
tinkuchisunchik.
Mamaywan taytaywan kuska

wayk’ukuchkanku.
Warmi qhari kuska qara q’umpu

hayt’aypi pukllachkanku.
Warmi qhari yachaq masinkunawan

kuska tiyachkanku.
Yachaq masinkunawan huñupi kuska

llamk’achkanku.
Warmi qhari kuska ñawinchachkanku.
26
Pukllasunchik
Kay llikachasqapi pakasqa simikunata tarispa llimp’isunchik.
• qhari
• warmi qh k s a y ll u y k u t
• kuska
• qara q’umpu a u i h a y t’ a y s i
• hayt’ay
r s p ch’ a q l a y i w
• ch’aqlay
• awaqkuna i k a a w a q k u n a
• yachay wasi
• aylluyku w a r m i qh a t u kh y
• qhatu q a r a q’ u m p u q n
• irqikuna
• wayna y a ch a y w a s i r a
• sipas
Ayllu masinchikkunawan kuska ñawinchananchik mayt’unchikmanta
qillqata akllaspanchik ñawinchasunchik.
Arí, allillamanta
Allillamanta ñawinchasunchik.
ñawinchasunchik.
¿Imamantataq kay
qillqari willakun?
Arí, kayhinata
ñawinchaspanchikqa
ch’uyata ñawinchasunchik.
27
7 Yachasqanchikta riqsichisunchik
YACHANA
Yachay qispichinapaq:
willakuq raphita qispichisunchik
1 ¿Imapaqtaq rurasunchik?
• Ayllunchikpi napaykunakuyta rimananchikpaq.
• Ayllu masinchikunap sutinkuna rimananchikpaq.
• Warmikunap, qharikunap rurasqankumanta rimananchikpaq.
Imakunatataq aylluykipi
warmi qhari ruranku ¿Imakunatataq ya
masiykikunari warmchaq
i qh
¿Allillanchu kachkanki? ¿Allinllam, kuska ruranku? ari
¿Imataq sutiykiri? ¿Imatam sutiyqa Antoniam,
ñañayki, turaykiwan ñañayqa llikllatam
rurachkanku? awachkan?
Turayqa wasiytam
pichachkan.
Yachaq
masiykunaqa w Yachaq
armi masiykunaqa
qhari kuska qara
q’umpu hayt’ayp warmi qhari kusk
i a
qillqa mayt’uta
pukllanku
ñawinchanku.
2 ¿Imakunawan rurasunchik?
Yanapakuqkuna
Llimp’ikuna
Hatun Rakhu Qillqana
qillqana rap
hi qillqakuna
28
3 ¿Imaynata rurasunchik?
a ch
Ñawpaqtaqa t’aqa t’aqapi Huñu umalliqta, qillqaqta,
huñunakusunchik. t’iktuqkunata, llimp’iqkunata,
pacha qhawariqta,
llamk’asqanchik riqsichiqta
ima akllasunchik.
chh
Huñupi rimanakuspanchik
yuyaychakusunchik, imamantam
willakuq raphinchikta qillqasunchik.
• Ayllupi warmilkunap qharikunap
rurasqankumanta.
• Yachay wasipi warmi qhari
irqikuna imakunata kuska
rurasqankumanta.
ch’
Chay qhipamantaq, willakuq raphinchikman ima qillqankuna, ima
t’iktukuna churananchikpaq rimanakusunchik.
Ima t’iktukunata: Ima qillqakunata:

• Uywa michiq qharita • Wawqiyqa ch’ulluta awachkan.
• Lliklla awaq warmita • Ñañayqa llikllata awachkan.
• Wasi pichaq warmita • Panayqa wasiyta pichachkan.
• Uywa michiq qharita • Turayqa uywata michichkan
• Waskha k’uyuq qharita • Taytayqa waskhata k’uyuchkan
• Wayk’uq warmita • Mamayqa wayk’uchkan.
1. Sapanka huñupi willakuq

raphinchikta t’iktuyta,
qillqayta, llimp’iyta
qallarisunchik.
“Willakuq raphinchik qispichisqanchikta lliwman riqsichisunchik”

29
4 Rurasqanchikta riqsichisunchik
Sapanka huñu “WILLAKUQ RAPHI QISPICHISQANCHIKTA” yachaq
masinchikkunamanpas wak ñiqipi yachaq masikunamanpas riqsichinanchik.
warmi qhari ruranku ¿Imakunatataq yachaq
¿Allinllam, masiykikunari warmi qh
¿Allillanchu kachkanki
?
sutiyqa Antoniam,
ari
¿Imataq sutiykiri? ¿Im
atam
ñañayqa llikllatam
kuska ruranku?
ñañayki, turaykiwan awachkan?
rurachkanku?
Turayqa
wasiytam
pichachkan.
Yachaq
Yachaq
warmipas masiykunaqa warmi
¿Imakunatataq ayllukipirin?
masiykunaqa
qhari kuska qara
warmi qhari kuska
qharipas rura q’umpu hayt’aypi
pukllanku
qillqa mayt’uta
ñawinchanku.
Wawqiyqa ch’ulluta Ñañayqa llikllata

awachkan. awachkan
Panayqa wasiyta
pichachkan.
30
2
Kawsayninchikmanta,
mikhuyninchikmanta
rimanakusunchik
T’aqa
¿Imakunatam kay t’aqapi rimasunchik?
• Kawsaykunap sutinkunamanta rimasunchik.

• Kawsaykunap maypi wiñasqanmanta rimasunchik.
• Mikhunakunap sutinkunamanta rimasunchik.
• Mikhunaman yaykuqkunamanta rimasunchik.
• Mikhuykunamanta rimasunchik.
• Allin mikhuykuna mikhuymanta rimasunchik.
Mikhuykuna
8 huqarisqanchikmanta
YACHANA
rimasunchik
Uyarisunchik
Aylluychikpi mikhuykuna huqariypi rimaykunamanta uyarispanchik
yachasunchik.
Turay, kay mikhuykunaqa, uqi sara, kulli sara, q’illu sara,
Panay, ¿ima wayru papa, yuraq papa, q’illu añu, yana añu ima kachkan.
mikhuykunataq kayri?
Uqi sara, kulli
sara, q’illu sara
ima, qichwa
¿May ayllukunapitaq ayllupi wiñan.
wiñanri?
Wayru papa, yuraq papa, q’illu añu, yana añu,

tarwi imaqa puna ayllukunapi wiñan.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymamta huñanakuspanchik mikhuykunap sutinta, maypi
wiñasqanmanta ima willanakusunchik.
¿Imataq kay Paqaray sara, q’illu sara,

mikhuykunap sutinri? uqi sara, kulli sara, puka
sara, ch’iqchi sara.
¿May
ayllukunapitaq Wayru papa
wiñanri? yuraq papa.
Saraqa qichwa
ayllukunapi wiñan.
Q’illu añuqa puna
ayllukunapi wiñan.
32
Rimanakusunchik
Sapankanchik raphipi mikhuykunap t’iktunta maskaspanchik sutinta
rimaspanchik k’askachisunchik.
¿Imataq kay mikhuykunap sutinri?
Yuraq papa, wayru papa. Yana añu, q’illu añu
Yuraq sara, q’illu sara, uqi sara, kulli Sara

sara, puka sara, ch’iqchi sara.
Tinkuchisunchik
Mikhuykunap maypi wiñasqanmanhina rimaspa tinkuchisunchik.
Qichwa ayllupi wiñan
Puna
ayllukunapi
wiñan.
33
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa maypi kawsaykuna wiñasqanmanta
tapunakusupanchik kutichinakusunchik.
Turay, ¿ima Puna ayllupiqa,

mikhuykunam Puna
ayllupi wiñan? , , ,
wiñan.
Panay, ¿ima
mikhuykunam
qichwa ayllupi
wiñan?
Qichwa ayllupiqa
, ,
Wiñan.
Ayllu masinchikunawan ima mikhuykuna huqarisqankumanta, may
ayllukunapi wiñasqanmanta ima rimanakusunchik.
Ñuqanchikqa,
Taytay, ¿ima mikhuykunatataq huqarinchik
ñuqanchikri huqarinchik?.
¿May ayllukunapitaq
kay mikhuykunari
wiñanman?
34
9 Mikhuykunamanta
Uyarisunchik
Iskay yachaq masinchikkunap Mama Santusa mikhuykunamanta
tapukusqanku rimaykunata yachasunchik.
Mama Santusa, ¿ima Ñuqaqa, papata, sarata, uqata, siwarata,

mikhuykunatataq rantikunkiri? purututa tarwita, qhulla hawasta ima rantikuni.
¿Imataq kay Kay papakunap

papakunap sutinri? sutinqa, wayru
papa, yuraq
papa, qumpis
¿Imataq kay papa, qhachun
sarakunap sutinri? waqachi papa.
¿Imakunapitaq Kaypa sarakunap

mikhusunchikmanri? sutinqa, uqi sara,
kulli sara, yuraq
Ch’iqchi sarataqa hamk’api, kulli sarataqa unu t’impupi, sara, ch’ullpi sara,
wayru papataqa wayk’upi mikhusunchikman. ch’iqchi sara.
Rimanakusunchik
Mikhuykunamanta rimanakuspanchik kinrayninpi qillqakunawan
yanaparichikuspanchik ima tapukuykunata kutichisunchik.
¿Ima sutikunayuqmi Papap sutinkuna

papakuna kasqa? • wayru papa
• yana suyt’u
• puka suyt’u
¿Ima sutikunayuqmi • yuraq papa
sarakuna kasqa? • qumpis papa
• qhachun waqachi
• ch’ullpi sara
• ch’iqchi sara
• puka sara.
• kulli sara.
¿Imakunapitaq
mikhusunchikman?
• ch’iqchi sarata hamk’api
¿Imakunapitaq • kulli sarata unu t’impupi
mikhusunchikmanri? • wayru papata wayk’upi
35
Qillqasunchik
Mama Santusap rantikusqan mikhuykunamanata t’iktunta
qhawaspanchik sutinta qillqasunchik.
Uqi sara
Mikhuykunamanta rimaykunata ñawinchaspanchik kinrayninpi qillqasqa
simikunawan yanaparichikuspa rimaykunata hunt’apasunchik.
1. Ch’iqchi sarata hamk’api mikhunchik unu t’impupi
wayk’upi
2. Wayru papata mikhunchik
thiqtipi
3. Qhulla hawasta mikhunchik hamk’api
hak’upi,
4. Yuraq papata mikhunchik
t’antapi
5. Siwarata lawapi
phuspupi
6. Kulli sarata mikhunchik
apipi
36
Pukllasunchik
Muyupi sayarquspanchik q’aytuwan chanqanakuspa pukllasunchik,
ñawpaq chanqaq tapukuyta qallarinqa, q’aytu hap’iqtaq kutichinqa.
¿Ima mikhuykunatataq mama Payqa, papata, sarata, siwarata,

Santusari rantikusqa? uqata, purututa, qhulla hawasta
ima rantikusqa.
Wayru papa,
qhachun waqachi
papa, suyt’u papa,
qumpis papa,
yuraq papa ima.
¿Ima sutikunayuqmi
papakuna kasqa?
¿Imapim ch’ullpi sarata
mikhusunchikman?
Ayllu masinchikkunawan mikhuykunamanta rimanakuspanchik,
tapukuspanchik ima kutichiwasqanchikta qillqasunchik.
¿Ima sutikunayuqmi
papakuna kasqa?
¿Ima sutikunayuqmi
sarakuna kasqa?
¿Imakunapitaq
mikhusunchikman?
37
10 Wayk’usqa mikhunakunamanta
YACHANA rimasunchik
Uyarisunchik
Ayllunchikpi mikhunakuna wayk’usqankumanta, imakunayuq
kasqanmanta ima rimaykunata uyarispanchik yachasunchik.
Mama Santusa, Allillanllam kachkani,

¿imaynallam kachkanki? mikhunayta rantikuway.
¿Ima mikhunakunataq Pachamanka, harwi

kachkanri? lawa, quwi kanka,
hataq’u hawch’a,
humint’a, tarwi
uchu, siwichi ima
kachkan.
¿Imakunataq kay harwi Harwi lawamanqa, harwisqa

lawamanri yaykun? sara hak’u, misk’i, canela,
ñukñu ima yaykun.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa mikhunakunamanta rimaykunata
tapunakuspanchik kutichinakusunchik.
Qantu, ¿imataq Mikhunakunap sutinqa, pachamanka,

mikhunakunap sutin kasqa? harwi lawa, quwi kanka, hat’aqu hawch’a,
humint’a, puka pikanti ima kasqa.
Qantu,
¿imakunataq
Harwi lawamanqa, harwi lawamanri
harwisqa sara yaykun?
hak’u, misk’i,
canela, ñukñu
ima yaykun.
38
Tinkuchisunchik
Mikhunakunap sutinta ñawinchaspa t’iktunwan tinkuchisunchik.
Puka pikanti
Hat’aqu hawch’a
Siwichi
Pachamanka
Harwi lawa
Quwi kanka
Pukllasunchik
Kimsa kimsamanta huñanakuspa machinawan pukllasunchik,
wayk’usqa mikhunaman tupaqmi sutinta rimanan. Mana atiqqa
qallarinaman kutinan.
39
Tinkuchisunchik
Hat’aqu hawch’a mikhunaman yaykuqninkunawan rimaspanchik
tinkuchisunchik.
Hat’aqu hawch’amanqa: hat’aqu yaykun
Ayllu masinchikkunawan mikhunakuna wayk’uymanta, imakunayuq
kasqanmanta ima tapunakuspa rimanakusunchik.
Mamay, ¿ima
mikhunakunatam Ñuqaqa:
wayk’uyta yachanki. ,
wayk’uyta yachani.
Pachamanka mikhunaqa
¿Imakunayuqtaq
pachamanka
mikhunari?
40
11 Mikhuna wayk’uymanta
Uyarisunchik
Ayllupi wayk’usqa mikhunakunamanta rimaykunata uyarispanchik
yachapasunchik.
Mamáy, ¿ima mikhunatam ¡Pachamankatam mikhusunchik!

mikhusunchik?
Pampata t’uquspa,
¡Añakachalláw! chaypi rumita ninay
¿Imaynatataq wayk’unkuri? ninayta ruphachina,
chayman llapa
mikhuykunata
churaspa, allinta
allpawan p’ampana.
¿Imakunataq
pachamankamanri
yaykun?
Pachamankamanqa, khuchi aycha, uwiha

aycha, wallpa aycha, papa, apichu, uqa,
qhulla hawas, humint’a ima yaykun.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa ayllupi mikhunakunamanta t’iktukunata
qhawaspanchik, tapukuykunata kutichisunchik.
• ¿Maypim kay ayllukuna kachkan?
• ¿Imakunam pachamanka mikhunaman yaykun?
• ¿Imaynatam pachamanka mikhunata wayk’una kasqa?
Kay rimaykunawan yanapachikuspa tapukuykunata kutichiychik.
Pachamanka wayk’uy:
Pachamankaman yaykun:
Pampata t’uquspa, chaypi
Khuchi aycha, uwiha aycha,
rumita ninay, ninayta
wallpa aycha, hak’u papa,
ruphachina, chayman llapa
apichu, uqa, qhulla hawas,
mikhuykunata churaspa, allinta
humint’a ima.
allpawan p’ampana.
41
Ñawinchasunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa pachamanka wayk’uymanta qillqata
Pachamanka
ñawinchasunchik.
Wayk’ukuynin:
1. Pampata t’uquna, chaypi p’alta
rumichakunata ninay, ninayta
Kaykuna yaykun: ruphachina.
• Khuchi aycha 2. Khuchi aychata, uwiha aychata, wallpa
aychata ahusniyuq, kuminusniyuq,
• Uwiha aycha q’illu uchuyuq, puka uchuyuq, kachiyuq
kutasqawan tuparqachina.
• Wallpa aycha
3. Rumichakuna ninay, ninay ruphachkaqña
• Hak’u papa kaptinqa ñawpaqta papata, apichuta,
uqatawan churana, chayman iskay
• Apichu kimsa rumichakunata churaykuna,
chay patamantaq khuchi aychata,
• Uqa uwiha aychata, wallpa aychata ima
• Qhulla hawas churaykuna, chaypa hawanmantaq
qhulla hawasta hich’aykuna.
• Humint’a 4. Llapanta churarquspaña inka
wakataywan sumaqta taparquna,
• Ahus chaypa hawanmantaq allpawan
• Kuminus • Kachi p’ampana.
5. Huk pachahina wayk’ukunan,
• Aji panca • Inka wakatay chaymanta hurquspa mikhuna.
Wayk’ukuynin
Hawanpi qillqata ñawinchaspanchik, kay rimaykunaman yupapayninta
qayllallapi churasunchik.
Khuchi aychata, uwiha aychata, wallpa aychata

2 ahusniyuq, kuminusniyuq, q’illu uchuyuq, puka uchuyuq,
kachiyuq kutasqawan tuparqachina.
Llapanta churarquspaña inka wakataywan sumaqta

taparquna, chaypa hawanmantaq allpawan p’ampana.
Pampata t’uquna, chaypi p’alta rumichakunata ninay,

ninayta ruphachina.
Rumichakuna ninay, ninay ruphachkaqña kaptinqa

ñawpaqta papata, apichuta, uqatawan churana, chayman
iskay kimsa rumichakunata churaykuna, chay patamantaq
khuchi aychata, uwiha, wallpa aychata ima churaykuna,
chaypa hawanmantaq qhulla hawasta hich’aykuna.
42
Tinkuchisunchik
Pachamanka mikhunaman yaykuqnin t’iktukunata sutinwan
ñawinchaspanchik tinkuchisunchik.
Ahus
Wallpa aycha
Khuchi aycha
Uqa
Apichu
Wayk’u papa
Ayllu masinchikkunaman pachamanka wayk’uymanta
yachasqanchikta willakusunchik.
Mamáy, taytáy, pachamankata ¿Imakunataq chay

wayk’urqukusunchik! mikhunamanri yaykun?
¿Imaynatataq
chay mikhunatari
Khuchi aycha, uwiha aycha, wallpa
wayk’una kanqa?
aycha, papa, uqa, apichu, qhulla
hawas, humint’a ima yaykun.
43
12 Qhali kawsakuymanta
YACHANA rimasunchik
Uyarisunchik
Qhali kawsaymanta yachaqkunawan, hampiqkunap, hampi
kamayuqkunap qhali kawsaymanta rimaykunata uyarispanchik
yachasunchik.
Makinchikta hawunwan unuwan
¿Imatataq qhali sapa kutillam mayllakunanchik.
kawsananchikpaqri
rurananchik?
Kurkunchikta
hawunwan,
champunwan,
unuwan ima
sumaqta
mayllakunanchik
¡Allinta, kallpakuq ¡Pacha Mamanchikwan

mikhuykunata sumaqta kawsaspanchik!
mikhunanchik!
Rimanakusunchik
Huñupi churanakuspa qhali kawsanapaq tapukuykunata t’iktukunata
qhawaspa rimaspa ima kutichisun.
¿Imatataq qhali Makinchikta hawunwan unuwan

kawsananchikpaqri sapa kutillam mayllakunanchik
rurananchik?
Kurkunchikta,
ima sumaqta mayllakunchik.
44
Takisunchik
Qhali kawsananchikpaq makinchik, kurkunchik mayllakuymanta
takiychata takisunchik.
Mayllakuykuy, mayllakuykuy
(taki)
Mayllakuy, mayllakuy
Makichaykita sapa kutillam
Hawunchawanpas, unuchawanpas Maki mayllakuy
(kutiy)
Kurkuchaykita sapa kutillam
Hawunchawanpas, champunchawanpas
(kutiy)
Allinchata mayllakuspaqa
Allinchata mayllakuspaqa
Qhali, qhalicham kawsakunki
(kutiy) Kurku armakuy
Rimanakusunchik
Takisqanchik takiychamanta rimanakuspanchik tapunakusunchik.
¿Imatam qhali Makinchikta

kawsakunanchikpaq sapa kutillam
rurananchik? mayllakunanchik
Makinchikta
¿Imakunawanmi
hawunwan unuwan
makinchikta
sapa kutillam
mayllakunanchik?
mayllakunanchik.
Kurkunchikta ¿Imakunawanmi
hawunwan, champunwan, kurkunchikta
unuwan ima sumaqta mayllakunanchik?
mayllakunanchik.
45
Pukllasunchik
Ruleta pukllanata muyuchispanchik pukllasunchik, qhali kawsanapaq
rurana t’iktukunaman tupachiq kinrayninpi qillqakunawan
yanaparichikusqa rimananchik kanqa.
Makinchikta hawunwan
unuwan mayllakunanchik.
Kurkunchikta hawunwan,
champunwan, unuwan
mayllakunchik.
Uyanchikta unuwan
uphakunanchik.
Kirunchikta allinta
muqch’ikunanchik
Hunt’apasunchik
Ayllu masinchikkunawan qhali kawsaymanta rimanakuspanchik,
tapukuykunata kutichinakusunchik.
¿Imaraykutaq
makinchiktari sapa kutillam
Mamáy, qhali kawsananchikpaqqa
mayllakunanchik?
makinchikta sapa kutillam
mayllakunanchik.
¿Imaraykutaq
kurkunchiktari sumaqta
mayllakunanchik?
Taytáy, mana
unqunanchikpaqqa
kurkunchikta sumaqta Chayqa
mayllakunanchik. allinpunim.
Qhali
kawsakunanchikpaq.
Mana unqunanchikpaq.
46
13 Qhali kawsakuymanta
Uyarisunchik
Pata Kancha ayllupi qhali kawsakunanchikmanta rimasqaykunata
uyarispanchik, t’iktukunata qhawaspanchik ima yachasunchik.
¡Warmachakuna!, ¡makiykichikta Ñuqap makiyqa ch’uyañam kachkan.

mayllakamuychik!
Allinmi, uyanchikta
Ñuqaqa kayhinata uphakunanchik,
makiyta mayllakuni. kurkunchikta
mayllakunanchik,
kirunchikta
Qhalilla muqch’ikunanchik.
kawsanachikpaq,
mana Qhali kawsananchikpaqqa
unqunanchikpaq. allinta, kallpachakuq
mikhuykunata mikhunanchik.
¿Imaynataq kurkunchikri mana
mayllakuptinchikri kanman? Manam allinchu kanman,
unqusunchikmanmi.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa ayllup rimasqanta t’iktunkunawan
tinkuchisunchik.
Ñuqap makiyqa
ch’uyañam kachkan.
Ñuqaqa kayhinata
makiyta mayllakuni.
Husiy, ¿imaraykutaq
sapa kutillam makiykitari
mayllakunki?
Qhalilla kawsanaypaq,
mana unqunaypaq.
47
Qillqasunchik
Qhali kawsakuymanta ruraykunata t’iktunkunawan tupachispanchik
sutinta qillqasunchik.
Qhali kawsakuymanta t’iktukunata qhawaspanchik, kinrayninpi
qillqakunawan yanapachikuspanchik huk rimaykunata qillqasunchik.
Ñuqaqa
Taytayqa
Taytayqa kurpunta hawunwan mayllakun. Mamayqa
Ñañayqa
Turayqa
Wawqiyqa
Ayllu runaqa
48
Ruraqtukusunchik
Qhali kawsakuymanta rimaykunawan ruraqtukuspanchik qillqasunchik.
Kurkuytaqa
Ñuqaqa allinta mikhuspay
,
mayllakunii.
Makiykitaqa
sapa kutillan mayllakunki.
Ayllu masinchikkunawan qhali kawsakunaykichikpaq
mikhusqaychikmanta tapukuykunata kutichinakuspanchik qillqasunchik.
¿Imaraykutaq makinchiktari sapa
Mamay, ¿imatataq qhali kutillam mayllakunanchik?
kawsananchikpaqri ¿Imaraykutaq
rurananchik? kurkunchiktari sumaqta
Mayllakunanchik?
Taytay, ¿imaraykutaq
kirunchiktari
muqch’ikunanchik?
49
YACHANA
Hat’aqu hawch’a mikhunata wayk’ukusunchik
• Mikhuykunap sutinkumanta rimasunchik.

• Mikhuykunamanta rimasunchik.
• Allin, kallpachakuq mikhuymanta rimanakusunchik.
Yuraq papa uqi sara

Tumati
Hat’aqu Asiyti/
wira
Kuminus K’analla manka Kachi Siwilla
Ahus Kuchuna Llamt’a
50
k
a K’anallapi
ch’iqchi sarata
Mankakunata hank’ananchik.
allinta, ch’uyata
unuwan mayllana.
kh
ch Hak’u papataqa waykurukuptin ununta
ch’umaspa t’iqwananchik, chaytataq
Hat’aquta chakramanta pallamuspa makillawan ñut’uta q’apinanchik.
allinta mayllananchik.
chh
Kuchilluwan ñut’uta pikananchik.
k’
ch’
Hat’aqu chayarquptin ununta
Mankata llasaq unuyuqta, ch’umaspa, chiri unuwan hich’aykuspa
kachiyuqta ima q’unchaman aytirispa ununta ch’arwananchik.
churpunanchik.
l
Mankapi muchk’api kutasqa ahusta
paruyanankama thiqtichinanchik,
chaymantaq pikasqa siwillata,
kuminusta, kachita ima thiqtinanpaq
churananchik, chaymantaq
wayk’usqa hat’aquta, ñutusqa hak’u
papata ima hich’aykuspa qaywirispa
h tupachinanchik.
Mankapi unu t’impumuptin hat’aquta

pisi pisimanta qaywirispa, qaywirispa
churananchik.
i
Sapaq mankapi
allin mayllasqa
ll
hak’u papata
Hat’aqu hawch’ataqa ch’iqchi sara
wayk’unanchik.
hank’ayuqta q’uñichallata mikhunanchik.
51
“Hat’aqu hawch’a mikhuna wayk’usqanchikta lliwman

qaraspanchik mikhusunchik”
Hat’aqu
Hat’aqu hawch’a hawch’a.
Kachi
mikhunanchikpaqqa ñawpaqta
makinchikta hawunwan Hat’aqu Hak’u
mayllakunanchik. papa
Sapaq mankapi
Imakunataq hat’aqu Hat’aqutaqa kuchilluwan
hak’u papata
hawch’amanri yaykun? ñut’uta kuchuspa llasaq
wayk’unanchik
unuyuqta, kachiyuqta
t’impuchinanchik.
Imataq
wayk’usqanchik
mikhuypa sutinri?
K’anallapi
ch’iqchi sarata
¿Imaynatam hank’ananchik.
hat’aqu hawch’ata
wayk’ukun?
Hat’aqu hawch’ata mikhuyta

tukurquspataq makinchikta
mayllakunanchik, kirunchiktataq
muqch’ikunanchik.
Qhali kawsakunanchikpaqqa
mikhuyninchikkunata mikhunanchik,
makinchikta sapa kutillam
mayllakunanchik, kurkunchiktapas
sumaqta mayllakunanchik.
52
3
T’aqa
Qhali kawsaypaq
hampinchikkuna
¿Imakunamantam kay t’aqapi rimanakusunchik?
• Kurkunchikmanta rimasunchik.
• Kurkunchikmanta qillqakuna ñawinchay.
• Hampi qurakunamanta yachay.
• Unquykunamanta, hampikunamanta ima yachay.
15 Kurkunchikmanta
YACHANA rimanakusunchik
Uyarisunchik
Imakunayuq kurkunchikpa kasqanmanta rimaykunata uyarispanchik
yachasunchik.
Irqikuna, ¿imataq kayri?
¿Imakunayuqtaq
runap kurkunri?
Kunka,
chaki
¿Maypim pupu
kachkan? Kayqa runap
kurkunmi.
Runap kurkunqa,
¿Imapaqtaq simiri? umayuq, ñawiyuq,
sinqayuq, pupuyuq,
makiyuq …
Simiqa mikhunapaq, Pupuqa wiksapim

rimanapaq ima. kachkan.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa t’iktukunapi rimanakusqankumanta
tapukuykunata kutichisunchik.
¿Imakunayuqtaq runap Runap kurkunqa umayuq,

kurkunri kasqa? rinriyuqi, ñawiyuq, pupuyuq,
makiyuq, muquyuq, chakiyuq …
¿Maypitaq
pupunri Pupunqa wiksanpim
kachkan? kachkan.
54
Takisunchik
Kurkup kaqninkunamanta rimaykuna yachapananchikpaq takisunchik
(Taki)
Maypim kachkan, ñawi, wiksa, sinqa.
Arí, yachanim, arí, yachanim.

Kaymi ñawi, kaymi wiksa, kaymi sinqa.
¿Imapaqmi simi?, ¿imapaqmi ñawi?
Arí, yachanim, arí, yachanim

Simiqa rimanapaqmi, ñawiqa
qhawanapaqmi.
Chaynachata yachaspaykiqa
Makichaykiwan t’aqllaykuy, t’aqllaykuy.
(Kutiy)
Tinkuchisunchik
Runap kurkunpa kaqninkunamanta t’iktukunata sutinwan tinkuchisunchik.
Rikra
Rinri
Chaki
Pupu
Ñawi
Muqu
55
Pukllasunchik
Muyupi sayarquspa “Sinqa sinqa” pukllaypi pukllasunchik.
¿Imaynata pukllasunchik?
• Pukllachiq sinqanta hap’ikuspa, sinqa, sinqa, sinqa, nispa rimanqa.
• Pukllaqkunapas sinqanta hap’ikuspa, sinqa, sinqa, sinqa nispa
nillanqakutaq.
• Pukllachiq patasqata makinwan hap’ikapunqa, sinqa, sinqa, simi nispa.
• Pantaq pukllaqñataq pukllachinqa, kaqta sinqa, sinqa, sinqa nispa
rimaspa mat’inta hap’ikapunqa.
• Pipas mana mat’inta hap’ikuptinqa payñataq pukllachinqa.
Sinqa, sinqa, Sinqa sinqa, Sinqa, sinqa,

sinqa, simi. sinqa, rinri. sinqa, qallu.
¿Sinqa, sinqa,
sinqa, mat’i.
Ayllu masinchikkunawan imakunayuq runap kurkun kasqanmanta
tapunakuspa rimasunchik.
Mamáy, ¿imankunayuqmi Kurkuyqa, sinqayuq, simiyuq,

kurkuyki kasqa? qhasquyuq, wiksayuq,
chakiyuq, umayuq …
¿Maypi pupu
kachan?
Kaypim pupuqa
kachkan.
56
16 Kurkunchikmanta
Uyarisunchik
Ch’askam runap kurkunmanta rimaykunata yachachiwasunchik ichaqa
ñawpaq rimaykunata uyarisunchik.
Panay, ¿imatataq Ñuqaqa runap

rurachkankiri. kurkuntam llimp’ichkani.
Ñawi, sinqa, muqu,

¿Imakunataq chay
chaki, kunka, ñuñu,
runap kurkunpiri kasqa?
wiksa… ima kan.
¿Maypitaq
sinqanri
kachkan?
¿Imapaqtaq sinqanri? Kaypim

Sinqanqa muskhinapaq, sinqanqa
samanapaq ima. kachkan.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa kurkunchikpa sutinkunamanta, maypi
kasqanmanta, imapaq kasqanmanta ima rimanakusunchik.
¿Maypim ñawiyki ¿Imapaqtaq chay

Kaypim ñawiyqa Ñawiyqa
kachkan? ñawiykiri?
kachkan. qhawanaypaq.
57
Tinkuchisunchik
Qharip kurkunmanta, warmip kurkunmanta t’iktunkunata
qhawaspanchik sutinkunawan tinkuchisunchik.
rinri ñawi mat’i chukcha simi
maki kunka
uma
kukuchu sinqa
qhasqu rikra
wiksa pupu
ullu chupi, raka

ñuñu
muqu chaka
chaki wiqaw siki
Pukllasunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa kay ñawinchasqapi kurkup pakasqa
sutinkunata tarispa ñawinchay, chaymanta llimp’iy.
• simi
• chukcha ch u k ch a s r h s w kh
• kunka a ll i f s m a t‘ i a u
• muqu
• chaki k u r a i u k k t ll k
• kiru
• ullu i m u k m q a kh y w u
• wasa
w a r u i u i s u a c
• ñawi
• rikra a f u n f k w a o k h
• mat’i
• kukuchu ch a a k r ll a p r u u
• wallwak’u
n s w a s a ñ s i h a
• raka
58
Tinkuchisunchik
Kurkunchikmanta rimaykunata, imapaq kasqanmanta ñawinchaspa
runap kaqninkunawan tinkuchisunchik.
Sinqaqa mushkinapaq, samanapaq.
Chakiqa purinapaq, sayanapaq,

hayt’anapaq.
Simiqa mikhunapaq rimanapaq.
Wasaqa q’ipinapaq.
Rinriqa uyarinapaq.
Makiqa qillqanapaq, t’aqllakunapaq,

Llimp’inapaq, takanapaq.
Ayllu masinchikkunawan kurkunchikpa kaqninkunamanta, imapaq
kasqanmanta ima willarinakusunchik.
Mamay, Rinriqa uyarinapaq.

¿imapaqtaq rinriri?
Sinqaqa ¿Imapaqtaq
muskhinapaq, Sinqari?
samaykunapaq
ima?
59
17 Hampi qurakunamanta
YACHANA rimasunchik
Uyarisunchik
Mama Antukap hampi qurakunamanta rimasqanta uyarispanchik
yachasunchik.
Mamay Antuka, Ñuqaqa allinllam kachkani.

¿allinllachu kachkanki? Hampi qurakunatam pallachkani
¿imatam rurachkanki?
Ay, ñuqaqa achka qurakunatam
¿Ima hampi riqsini, muñata, yawar
qurakunatataq ch’unqata, matikuta, pantita,
riqsinkiri? kisata, mansanillata ima.
Muqu nanaypaq,
¿Imapaqtaq matiku k’irikuna
qurari allin? mayllakunapaq.
Raphin, t’ikan,
¿Imankunataq kay saphin, rurun,
qurapri hampin? tullun ima.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa mama Antukap hampi qurakunamanta
rimasqanta rimakusunchik.
Ñuqaqa muñata, yawar
¿Ima hampi
ch’unqata, matikuta,
qurakunata riqsinki?
pantita, kisata,
mansanillata ima riqsini.
¿Imapaqtaq
matiku
Muqu nanaypaq,
t’impuri allin?
k’irikuna
mayllakunapaq.
60
Tinkuchisunchik
Hampi qurakunamanta yachasqanchikta, imapaq t’impusqa allin
kasqanta ñawinchaspa t’iktunwan tinkuchisunchik. (Matiku t’impu muqu
nanaypaq allin).
Pukllasunchik
Kimsa kimsamanta huñunakuspa “tihu” pukllaypi pukllasunchik, pukllaypi
pantaqmi tapukuykunata kutichinqa:
• ¿Ima qurakunata riqsinki?
• ¿Imapaqtaq matiku t’impuri allin?
¿Ima qurakunata riqsinki? ¿Imapaqtaq matiku

t’impuri allin.
Ñuqaqa
matikuta,
pantita,
llantinta
riqsini.
Matiku t’impuqa
muqu nanaypaq,
k’irikuna
mayllakunapaq
allin.
61
Llimp’isunchik
Kay tawa k’uchu ukhupi matiku, panti hampi qurakunata
llimp’ispanchik, imankuna hampikunapaq allin kasqanta willakusunchik.
Matiku qurapqa
raphin, tullun, Kisa qurapqa t’ikan,
t’ikan hampi. raphin, tullun,
saphin hampi.
Ayllu masinchikkunawan hampi qurakunamanta tapukunakuspanchik
yachasunchik.
Hatun mamay, ¿ima hampi Ñuqaqa llantinta,

qurakunatataq riqsinkiri? matikuta, kisata,
mansanillata, yawar
¿Imapaqtaq mansanilla ch’unqata riqsini.
t’impuri allin?
Mansanillaqa ñawi
nanaypaq, uma
nanaypaq, wiksa
nanaypaqpas allinmi.
62
18 Hampi qurakunamanta
Uyarisunchik
Mama Anitap hampi qurakunamanta rimasqanta uyarispanchik,
chaymantataq tapukusunchik.
Ñuqaqa matikuta, anista, yawar
Mamay Anita, ¿allinllachu?, ch’unqata, mansanillata, pantita,
¿ima hampi qurakunatam ahusta, muñata ima rantikuchkani.
rantikuchkanki?
Mansanilla
¿Imapaqtaq t’impuqa, wiksa
mansanilla nanaypaq, uma
t’impuri allin? nanaypaq, ñawi
nanaypaqpas allin.
¿Imankunataq kay hampi Hampi qurakunapqa,

qurakunari allin? tullun, raphin, saphin,
t’ikan, rurun ima allin.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa t’iktupi hampi qurakunamanta
rimanakusqankumanta rimanakusunchik.
¿Ima hampi qurataq? Mansanilla hampi quram.
Mansanillaqa,
¿Imapaqtaq
wiksa nanaypaq,
mansanilla t’impuri
uma nanaypa,
allin?
ñawi nanaypaqpas
allinmi.
63
Qillqasunchik
Kay hampi qurakunata siq’inmanhina sutinta rimaspa qillqasunchik.
m
a
n
s
a
n
i
ll
a
Llimp’isunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspanchik kay hampi qurata llimp’isunchik,
chaymantataq sutinkunata rimaspa qillqasunchik.
64
Qillqasunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa qillqasqapi mañakusqanmanhina
qillqasqata tukupasunchik.
Hampi qura ¿Imapaq allin? ¿Imantaq hampi?

Uma nanaypaq, Raphin, tullun, t’ikan
ñawi nanaypaq,
wiksa nanaypaq allin.
Iwakaliptu
Ayllu masinchikkunawan rimanakusunchik, hatun taytanchikwan, kuraq
ñañanchikwan, turanchikwan, wawqinchikwan hampi qurakunamanta
tapunakusunchik, kutichisqankutataq qillqasunchik.
¿Imapaqtaq
mati qura
t’impu allin?
¿Ima unquykuna
hampinapaqtaq
hampi qurakuna
allin?
65
19 Unquykunamanta rimasunchik
YACHANA
Uyarisunchik
Unquykunamanta rimaykunata uyarispanchik
unquykunamanta yachasunchik.
Mama Sarita, ¿imawantaq

unquchkankiri?
Umaymi, wiksaymi
¿Imaynapitaq umaykiri, nanaykuwachkan.
wiksaykiri nanachkasunkiman?
Maq’a mikhuna
mikhusqallaymantam.
Muña matichallata
upyachkani, ichaqa
hinatam hampiqwan
¿Imawantaq qhawachikuq
hampikuchkanki? hamuchkani.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa unquykunamanta tapukuykunata
kutichinakuspa rimaykunata yachasunchik.
Wiksa nanaymanta,
Ch’aska, ¿ima unquykunamantataq rimachkankuri?
uma nanaymanta
rimachkanku.
¿Imamantataq
wiksanri Maq’a mikhuna
nanachkan? mikhusqanmantam.
¿Imawantaq
hampikusqari? Muña matiwan.
66
Ruraqtukusunchik
Muyupi tiyarquspaykichik hukninchik chawpiman lluqsispanchik, mama
Saraq unqusqanmanta ruraqtukuspa rimasunchik.
¿Ima unquywanmi Muqu nanaywan.

unqurqanki?
Wiksa nanaywan.
Uma nanaywan.
Tinkuchisunchik.
Unquykunamanta t’iktukunata qhawaspanchik, hampi qura
t’iktukunawan sutinkunata kayhinata rimaspanchik tupachisunchik.
“Muqu nanayta matiku t’impuwan hampikuni”
Uma nanay Mansanilla
Muqu nanay Iwakaliptu raphi
Chhulli Muña
Wiksa nanay Matiku
67
Pukllasunchik
T’aqa t’aqapi huñunakuspa unquymanta t’iktukunata
haywanakusunchik, tupawasqanchikta qhawachispanchik tapusunchik.
¿Ima unquywanmi Muqu nanaywan.

unqurqani?
Urmayuspa takarqukuptiyki.
¿Imamanta
kay unquy
hapiwarqa?
Matiku
t’impuwan.
¿Imawantaq
hampikuyman?
Ayllu masinchikkunawan unquykunamanta rimaykuna
yachasqankichikmanta rimasunchik.
Mamáy, ¿ima unquykunawanmi

Ñuqaqa uma nanaywan,
unqurqanki?
wiksa nanaywan
unqurqani.
¿Imamantataq
wiksaykiri
nanarqasunki?
Maq’a mikhuna
mikhusqaymanta.
68
20 Unquykunamanta
Uyarisunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa unquykunamanta rimaykunata
uyarispanchik yachasunchik.
Qantu, ¿qhaliñamá kachkasqanki? Ñuqaqa wiksa

¿Imawantaq unqurqankiri? Willariway. nanaywanmi unqurqani.
¿Imamantataq Wiksayqa nanawasqa

wiksaykiri mikhunakuna mana
nanasunkiman makiyta mayllakuspa
karqan? mikhusqaymantam.
¿Imawantaq
hampikurqankiri? Muña matita, mansanilla
matita imam upyarqani.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa t’iktunkunata qhawaspanchik
¿Imamantataq ¿Imawanmi
¿Ima unquytaqri?
hap’iwasunchikman? hampikusunchikman?
69
Ñawinchasunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspanchik wiksa nanaymanta qillqata
ñawinchasunchik.
Wiksa nanay
Wiksanchikqa nanawanchik, chirita, maq’a
mikhunakunata mikhuptinchik, mana makinchikta
mayllakuspa qhilli mikhunakunata mikhuptinchik,
wayrawaptinchik imam wiksanchikqa llumpayta
nanawanchik, wakin runaqa wiksananaywanqa
iskaymanraq patanakun, manam samariytapas
atinkuchu, mana utqay hampikuspaqa
wañuytapas tarikusunmanmi.
Wiksa nanaytaqa ahinkuwan, mansanillawan, santa

mariawan, palmarealwan, muñawan hampikunku.
Tinkuchisunchik
Wiksa nanaymanta, ima hampi qurakunawan hampikunamanta ima
ñawinchaspa tinkuchisunchik.
Wiksanchikqa
nanawanchik, maq’a,
chiri mikhunakunata
mikhuptinchik.
Wiksa nanaytaqa
ahinhu,
mansanilla, muña
matikunawan
iman hampina. Wayraykuwaptinchik.
Wiksanchikqa
nanan qhilli
mikhunakunata
mikhuptinchik.
70
Pukllasunchik
Kay pampa qillqapi unquymanta simikunata ñawinchastin tarispa
llimp’isunchik.
• muqu nanay
m a t i k u m u ñ a r
• uhu
• wiksa nanay u n q u y m u ñ a t a
• unquy
q chh u ll i m a q’ a u r
• ahinhu
• matiku u h u m a n a n a y a
• chhulli
n h a m p i q u r a g
• uma nanay
• hampi qura a w i k s a n a n a y
• mansanilla
n m a n s a n i ll a h
• muña
• yawar ch’unqa a h i n h u m a t i h
• maq’a
y y a w a r ch’ u n q a
• mati
Ayllu masinchikkunawan unquykunamanta qillqakunata
ñawinchasunchik.
Mamay, kay qillqata ¿Imamantataq chay
ñawinchasunchik. qillqari kachkan?
Uma nanaymanta.
¿Imanaptintaq
wiksanchikri
nanawanchik?
Wiksa
nanaymanta.
¿Imanaptintaq
uhu unquyri
hap’iwanchik?
71
YACHANA
Hampi qurakunamanta willakuq raphi
1 ¿Imatataq rurasunchik?
• Imakunayuq kurkunpa
Matiku t’imputa
upyananchik.
kasqanmanta rimanapaq.
• Runap kurkunmanta qillqakuna
ñawinchay.
• Hampi qurakunamanta
rimanapaq
• Unquykunamanta,
hampikunamanta rimanapaq. Kurkunchik nanaykuna
hampikunapaq qura
K’utuchina Qillqana
Raphikuna Pichana
Llimp’ikuna
Tupuna
a
Llimp’inakun K’askachina
72
a ch
Ñawpaqtaqa t’aqa t’aqapi Huñupi akllanakusunchik,
huñunakusunchik. umalliqta, qiIllqaqta, t’iktuqta,
llimp’iqta, pacha qhawaqta,
rurasqanchik qhawachiqta ima.
chh
Huñupi rimanakusunchik ¿Ima hampi quramanta kay
qhawachiq raphita rurasunchik?
ch’
Hampi qurata akllarquspa, imayna qillqananchikmanta,
imayna ruranachikmanta rimanakusunchik?
h i
Sapanka huñupi willakuq Yachachiqman qillqasqanchikta
raphita t’iktuyta, qillqayta, qhawachispa, qillqasqanchikta
llimp’iyta ima qallarisunchik. mat’iparispanchik, chiqap
qillqataña qispichisunchik.
73
Sapanka huñu “HAMPI QURAMANTA WILLAKUQ RAPHI QISPICHISQANCHIKTA”
yachaq masinchikkunaman, huk ñiqipi yachaqkunaman , ayllu
masinchikkunan ima riqsichisunchik.
Kay willakuq raphi

rurasqaykuqa matiku
hampimanta riman.
Matiku hampiqa
Matiku t’imputa
muqu nanaypaq,
upyananchik.
wiksa nanaypaq,
chaki nanaypaq
ima allin.
Kay matikup
raphin, tullun
hampikunapaq
allin.
Matiku hampitaqa matipi

upyana, nanaqmantaq
¡Warma masiykuna!, t’impusqa matikuwan
¡Amayá qunqankichikchu! mayllakuna.
qhali kawsananchikpaqqa Kurkunchik nanaykuna
matiku matita upyananchik. hampikunapaq qura
74
4
T’aqa
Uywakunap kawsayninmanta
rimasunchik
¿Imakunatam kay t’aqapi yachasunchik?
• Wasipi uywakunamanta rimay.

• Millwa rutuymanta rimay.
• Phalaq sallqa uywakunamanta rimay.
22 Wasi uywakunamanta
YACHANA rimasunchik
Uyarisunchik
Wasipi hatun uywakunamanta rimaykunata yachasun, chaypaq
siq’ikunata qhawasun hinallataq audio nisqantawan uyarisunchik.
¿Imataq kay Kay uywapa sutin: waka, kawallu,

uywakunapa sutin? kuchi, asnu, mula, uwiha.
¿Ima mikuykunatataq kay

uywakunata mikhuchinku?
¿Imapaqtaq
kay
uywakunata
uywanchik?
mikhuchinku: p’anqata,
Wakata: ñukñunpaq,
q’achuta, alfalfata,
Kawallutaqa q’ipichinapaq, kisuta, aychanpaq,
siwarata, qurakunata,
qullqipaq ima. qullqipaq ima
yakuta ima.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa siqikunapi imakunata rimanakuchkanku
chaymanta rimanakuychik
¿Imataq kay ¿Imapaqtaq kay uywata ¿Ima mikhuykunatataq

uywap sutin? uywanchik? kay uywata mikhuchinku?
kisuta aychapaq
waka ñukñupaq p’anqata q’achuta
76
K’askachisunchik
Imapaq uywakunata uywanchik chayta (pág. 193) raphipi
k’askakuqchata maskaspa rimaspa k’askachisunchik.
Tinkuchisunchik
Kay uywakunap mikhunan t’iktukunawan sutinchaspa tinkuchisun.
Siwara
Alfalfa
Q’achu
Mikhuna
Chhalla
77
T’iktusunchik
Millwayuq uywakunata mañakusqanmanhina t’iktuy hinaspa Warma
masiykikunawan sutinchaspa qhawachiy.
Wakallay waka
(Taki)
Wakallay waka, turullay turu

Lichichaykita upyaykachiway (kutiy)
Wakallay waka turullay turu

Qullqichallaywan rantikusqayki (kutiy)

Siwarachayta mikhuykapuway (kutiy)

Andahuaylas plazapi pukllachaykuy (kutiy)
Tayta mamaykita wasiykipi tapukuychik hatun uywakunamanta
rimaykuna yachasqaykita yachapanaykipaq.
Mamay ¿Imapaq wakata uywanchik? Wakata uywanchik:

ñukñunpaq,
aychanpaq,
kisunpaq,
¿Imakunata qullqipaq ima.
waka mikun?
mikhun.
78
23 Wasipi uywanchikkunamanta
Uyarisunchik
Ayllunchikpi wasipi uywanchikkunamanta rimaykunata uyarispanchik
rimaykunata yachapasunchik.
Kay uywakunap sutinqa, waka, kawallu,

¿Imataq kay
khuchi, asnu, uwiha.
uywakunap sutinri?
¿Imakunatataq
kay uywakunamanri
mikhuchinku?
¿Imapaqtaq kay Chhallata, q’achuta,

uywakunatari alfaalfata, siwarata,
uywanchik? qurakunata,
sut’uchita ima.
Kawallutaqa, sillakunapaq, Wakataqa, ñukñunpaq, kisunpaq,

q’ipichinapaq, qhatunapaq ima. aychanpaq, qhatunapaq ima.
Rimanakusunchik.
Iskay iskaymanta huñunakuspa wasipi uywanchikkunamanta
rimaykunata rimanakusunchik.
¿Imataq kay wasipi Waka, kawallu, khuchi, asnu, uwiha.

uywakunap sutinri kasqa?
Kawallutaqa,
¿Imapaqtaq sillakunapaq,
uywakunatari q’ipichinapaq,
uywanchik? qhatunapaq ima.
Kay uywakunaqa
¿Imatataq
chhallata, q’achuta,
kay uywakunari
alfalfata, siwara
mikhusqaku?
q’achuta, qurakunata
ima mikhunku.
79
Qillqasunchik
Wasipi uywanchikkunamanta t’iktunta allinta qhawaspa sutinta
rimaspanchik qillqasunchik.
m
u
l
a
Qillqasunchik
Wasipi uywanchikkunamanta, imapaq uywasqanchikmanta kinrayninpi
simikunawan yanapachikuspanchik qillqasunchik.
• Ñukñupaq. Kawallutaqa sillakunapaq,

q’ipichinapaq, qhatunapaq.
• Aychanpaq.
• Millwanpaq.
• Qhatunapaq.
• Sillakunapaq.
• Yapunapaq.
• Q’ipichinapaq.
• Kisunpaq.
• Qarapaq.
80
Pukllasunchik
Waskha p’itaypi pukllasunchik, p’itaspa pantaqmi wasipi
uywanchikkunap sutinta, imapaq uywasqanchikta willakunqa.
Kawallutaqa, sillakunapaq, q’ipichinapaq,

Kawallu llallinakuypi phawananpaq uywanchik.
Ayllu masinchikkunawan wasipi uywanchikkunamanta tayta
mamanchikwan yanapachikuspanchik munasqanchik uywata
t’iktuspanchik tapukuykunata kutichisunchik.
¿Imakunatam t’iktusqayki
uywa mikhun?
¿Imapaqmi uywanchik?
Munasqanchik uywata t’iktusunchik.
81
24 Millwayuq uywakunamanta
YACHANA rimasunchik
Uyarisunchik
Millwayuq uywakunamanta rimaykunata yachasun, chaypaq audio
nisqwantawan uyarisunchik.
Panay, ¿ima llimp’iyuqtaq Yuraq uwiha, puka paqu,

uywaykikuna kan? allqa wik’uña, yana llama.
¿Maypim kay
uywakuna kawsanku?
Qam ¿Mayqin
uywata aswan
uywawaq, ima
rayku?
Llama, uwiha, paqu wasi qayllapi,

wik’uñatataq puna urqu pampakunapi.
Ñuqa aswan uwihata uywaykuyman

millwan aychanrayku.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa millwayuq uywakunamanta
rimaykunata rimanakusunchik.
¿Ima llimp’iyuqtaq Yuraq uwiha, puka paqu,

uywakuna kasqa? allqa wik’uña, yana llama.
¿Maypim chay
uywakuna kawsasqa?
Qam ¿Mayqin
uywata aswan
uywawaq, imarayku?
Ñuqa
82
Rimanakusunchik
Millwayuq uywakunamanta rimaykuna yachapanapaq kay harawita
harawisun.
Millwayuq uywakunamanta
(Harawi)
Llamacha llamacha,
yuraq, yana puka kaspapas
sumaq llamacha.
Uwihacha uwihacha,
yuraq, yana kaspapas
millwa q’ipi uwihacha.
Paqucha paqucha,
yuraq, yana puka kaspapas,
miski aycha paqucha.
Paquchata wik’uñachata
aswan uywakuyman,
aychachan millwachanrayku.
Tinkuchisunchik
Kay millwayuq uywakunapa t’iktunwan, maypi kawsakusqan t’iktunwan
sutinchaspa tinkuchisunchik.
Wasi qayllapi Pampa urqukunapi
83
T’iktusunchik
Millwayuq uywakunata mañakusqanmanhina t’iktuy hinaspa Warma
masiykikunawan sutinchastin qhawachiy.
Yuraq uwiha allqa llama
Yana puka paqu Munasqayki uywa
Tayta mamaykita tapukuy millwayuq uywakuna yachasqaykita.
Mamay, ¿imataq kay uywap sutinri?
Taytáy,
¿mayhinataq kay
uywap llimp’inri
kasqa?
¿Maypitaq kay
uywari kawsan?
84
25 Millwayuq uywakunamanta
Uyarisunchik
Yachachiqninchik millwayuq uywakunamanta rimaykuna
uyarichiwasqanchikmanta yachachiwasunchik.
¿Ima llimp’ikunayuqmi
kay uywakuna kachkan?
Llamaqa yana allqa
llimp’iyuq, uwihawan,
paquchawantaq yuraq
¿Maypim kay llimp’iyuq, wik’uñataq
uywakuna kawsanku? ch’umpi llimp’iyuq.
Qantu, ¿mayqan
uywatataq qamri
uywakuwaq?
¿Imarayku?
Llama, uwiha, paqucha

imaqa wasip qayllanpi
kawsan, wik’uñataq
Ñuqaqa wik’uñata puna urqukunapi, puna
millwanrayku uywakuyman. pampakunapi kawsan.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa t’iktukunata qhawaspanchik,
yachachiqninchikpa yachaqkunawan rimanakusqanmanta
• ¿Ima uywakunamantam tapunakuchkanku?
• ¿Ima llimp’iyuqmi uywakuna kasqa?
• ¿Maypim kay uywakuna kawsasqaku?
• ¿Mayqan uywatataq qamri uywakuwaq?, ¿imarayku?
Uywakunap llimp’in: ¿Maypim kawsanku?

llimp’iyuq, Llama, uwiha, paqucha
Llamaqa yana allqa imaqa
antaq wasip qayllanpi kawsan
uwihawan, paquchaw ,
uñataq wik’iñataq puna urqukun
yuraq llimp’iyuq, wik’ api,
puna pampakunapi kaws
ch’umpi llimp’iyuq. an.
85
Ñawinchasunchik
Millwayuq uywakunamanta qillqata ñawinchasunchik.
Millwayuq uywakuna
Millwayuq uywanchikkunaqa, uwiha, paqucha,

llama, wik’uña ima kanku, kay uywakunaqa
yaqa llapallankum chiri ayllukunapi kawsanku;
uwiha uywallam q’uñi ayllukunapipas
kawsakullankuman.
Kay uywanchikkunaqa, yana, yuraq, allqa, uqi,

yana puka, puka ch’umpi niraq llimp’ikunayuq.
Millwayuq uywakunaqa ayllu masinchikkunam

kanku, chayraykum michinchik,
unquykunamantapas hampinchik, chaymanhina
ñuqanchikpas aychanta mikhunchik,
millwanmantapas p’achakunata rurakunchik.
Tinkuchisunchik
Millwayuq uywakunamanta ñawinchaspanchik t’iktukunata sutinwan
tinkuchisunchik.
Yana paqucha
Yuraq uwiha
Allqa llama
Yana uwiha
Yana llama
Ch’umpi wik’uña
86
Llimp’isunchik
Kay llikachasqapi rimaykunata ñawinchaspanchik uywakunaq llimp’inta
tarispanchik kikinman rikch’akuq llimp’iwan llimp’isunchik.
Ñuqaqa
¿Ima ¿Maypim kay
yana puka wik’uñata
allqa llama llimp’iyuqtaq uywakuna
paqucha millwanrayku
kay uywakunari kawsanku?
uywakuyman.
Puna Yana puka Yana puka Puna

Wasi uywa
urqukunapi llama llama pampakunapi
¿Mayqan
¿Maypim kay
uywatataq Puna
uywakuna Yuraq uwiha allqa llama
qamri pampakunapi
kawsanku?
uywakuwaq?
Ñuqaqa ¿Ima ¿Mayqan

wik’uñata llimp’iyuqtaq uywatataq
Yana uwiha Yana uwiha
millwanrayku kay qamri
uywakuyman. uywakunari? uywakuwaq?
yana puka
Yuraq paqucha Yana llama Wasi uywa Yuraq paqucha
paqucha
Ayllu masinchikkunawan, tayta mamanchikwan ima
yanapachikuspanchik milwayuq uywamanta qillqa mayt’ukunapi
maskhaspa ñawinchasunchik.
Mamay, kay qillqata Arí, ¿imamantataq

ñawinchasunchik. chay qillqari kachkan?
Uwihap millwan Allinmi, allinmi,

rutuymanta qillqata ichaqa allillamanta
ñawinchasunchik. ñawinchasunchik.
87
26 Sallqa uywakunamanta
YACHANA rimasunchik
Uyarisunchik
Sallqa uywakunamanta rimaykunata yachasunchik chaypaq siqikunata
qhawasun, hinallataq audio nisqwantawan uyarisun.
Tupaq, ¿kay uywakunata riqsinkichu?

Ari riqsinim: atuqta,
kunturta, añasta,
k’allata, yuthuta,
¿Maypim kay
tarukata, ankata ima.
uywakunata
tarisunman?
Tarisunman:
sallqa
¿Imanaptintaq urqukunapi,
wasinchikpi mana wayq’ukunapi
kay uywakunata sach’akunapi,
uywanchikchu? qaqapi,
qhatakunapi
ima.
Kay sallqa uywakunaqa sapallanku
urqukunapi, sach’akunapi, pampakunapi
kawsakunku, wasipi uywasqaqa wañukapunku.
Rimanakusunchik.
Iskay iskaymanta huñunakuspa siqipi sallqa uywakunamanta rimaykuna
rimanakusqankuta rimasun.
Qantu, ¿ima sallqa Ñuqaqa riqsini: atuqta, kunturta, añasta,

uywakunata riqsinki? k’allata, yuthuta, luychuta, ankata
¿Maypim kay Tarisunman:

uywakunata
tarisunman?
¿Imanaptintaq
wasinchikpi mana Wasipiqa wañurapunman,
kay uywakunata paykunaqa puna urqukunapi,
uywanchikchu? pampakunapi kawsakunku.
88
Takisunchik
Sallqa uywakunamanta rimaykuna yachapanapaq kay takita takisun.
Atuqchallay atuq
(taki)
Atuqchay atuq wallpa suwa atuq,

qampari kawsaykipi suwata tumpamuwan. (kutiy)
Kunturchallay kuntur wakay mikhuq kuntur,

qampari kawsaykipi mamay qarqumuwan (kutiy)
Añaschallay añas, papay hisp’aq añas,

qampari kawsaykipi papay kapuwanchu (kutiy)
Ankachay anka chiwchiy mikhuq anka,

qampari kawsaykipi wallpay chinkapuwan (Kutiy)
Tinkuchisunchik
Kay sallqa uywakunata t’iktunwan sutinta rimaspa tinkuchisun.
atuq
kuntur
anka
taruka
yuthu
añas
89
Rimanakusunchik
Sapakama huk sallqa uywap t’iktunta qhawachispa sutinta rimanasun,
chaymanta maypi kawsakusqantawan willasun.
Kay uywapa sutin Kay uywapa sutin

atuq, kawsakun luwichu, kawsakun,
qaqakunapi, wayq’ukunapi, sach’a Kay uywapa sutin
mach’aykunapi, ukhukunapi ima. kuntur, kawsakun
wayq’ukunapi ima. puna urqukunapi,
qhatakunapi ima.
Tayta mamaykita sallqa uywakunamanta rimaykuna
yachapanapaq tapukuychik.
Mamáy, ¿Ima sallqa

uywakunata riqsinki? Ñuqaqa riqsini: atuqta, kunturta,
añasta, wiqruta, yuthuta, tarukata
¿Maypin kay
uywakunata
tarisunman?
Tarisunman:
90
27 Sallqa uywakunamanta
Uyarisunchik
Sallqa uywakunamanta rimaykunata uyarispanchik, t’iktukunata
qhawaspanchik ima yachapasunchik.
Taytay, ¿ima sallqa Atuqta, kunturta, añasta, luruta,

uywakunatam riqsinki? yuthuta, tarukata, ankata,
wallatata ima riqsini.
¿Maypitaq kay
uywakunari
kawsan?
Kay uywakunaqa puna

urqukunapi, wayq’ukunapi
sach’akunapi, qaqakunapi,
qhatakunapi ima kawsan.
¿Imanaptintaq
sallqa uywakunatari
mana wasinchikpiri Sallqa uywakunaqa urqukunapi,
uywayta wayq’ukunapi, sach’akunapi,
atisunmanchu? qaqakunapi kawsakunku, wasipi
uywasqaqa wañupunkumanmi.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa hampi qurakunamanta
rimanakusqankuta uyarispanchik rimanakusunchik.
Quyllur, ¿imataq kay

sallqa uywap sutinri? Atuqmi.
Puna
¿Maypitaq urqukunapi,
kay uywari wayq’ukunapi,
kawsan? pampakunapi,
qaqakunapi
kawsan.
¿Imanaptintaq
kay uywatari mana
wasinchikpiri uywayta Puna urqukunapi, wayq’ukunapi, pampakunapi,
atisunmanchu? mach’aykunapi kawsakuq kaptin.
91
Qillqasunchik
Sallqa uywakunap t’iktunta qhawaspa sutinta rimaspanchik qillqasunchik
wallata Uywa
Qillqasunchik
Kay sallqa uywakunata maykunapi kawsanku chayta, waqtan wachupi
simikunawan yanapachikuspa qillqasun.
• Mach’aykunapi
Atuqqa urqukunapi,
• Urqukunapi wayq’ukunapi, pampakunapi,
mach’aykunapi ima kawsan.
• Pampakunapi
• Qhatakunapi
• Wayq’ukunapi
• Sach’akunapi
• T’uqukunapi
• Mayukunapi
92
Pukllasunchik
Tawa tawamanta huñanakuspanchik pukllasunchik, sallqa uywap
t’iktunman tupaqmi sutinta, maypi kawsasqanta ima willakunan, mana
atiqtaq qallarinaman kutinan.
Ayllu masinchikkunawan, tayta mamanchikwan ima
yanapachikuspanchik kay llamk’ayta ruray.
¿Imataq sutinri?
¿Maypitaq kawsanri?
¿Imanaptintaq wasinchikpiri mana

uywayta atisunmanchu?
93
YACHANA
Yachay qispichinanapaq:
Uywakunamanta albumta rurasunchik
• Wasipi uywanchikkunamanta rimanapaq.
• Millwa rutuymanta rimanapaq.
• Phalaq sallqa uywakunamanta rimanapaq.
¿Imataq albumri?
¿Qampari albumniyki kanchu? ¿Imapaqtaqri?
¿Mayhinatam albumta rurakun?
¿Uywakunamanta album rurayta atisunmanchu?
K’utuchina Pichana
Qillqana Q’aytu
Llimp’iyuq
raphikuna
K’askachina
Tupuna
Llimp’ikuna Tuq’una
94
a
Ñawpaqtaqa t’aqa t’aqapi huñunakusunchik.
ch
21x15 sayayniyuq rakta raphita tapanpaq
K’utuchispanchik patankunata sumaqyachispa,
sutinchikta qillqasunchik, chaymantapas
“UYWANCHIKKUNA” qillqatawan qillqay
munaychata qillqasunchik.
chh
Rimanakusunchik, hayk’a uywakunata t’iktusunchik, mayqan uywakunata
t’iktusunchis, chay uywakunap sutinta yupaspa qillqasunchik.
Wasipi Millwayuq uywakuna: Sallqa uywakuna
uywanchikkuna: Yana uwiha, yuraq uwiha, uqi Atuq, kuntur, añas,
Kawallu, waka, uwiha, allqa uwiha, ch’umpi q’arachupa, yuthu,
turu, mula, khuchi, llama, yana llama, allqa llama, wallata, taruka,
uwiha, asnu. yuraq paqucha, ch’umpi liqichu, luru, anka,
paqucha, yana paqucha, mach’aqway, tuku,
ch’umpi wik’uña. paqpaka.
ch’
Iskaymam llimp’iyuq raphikunata
patanay, q’umirta wasipi kaq
hatun uywakunapaq, q’illuta
millwayuq uywakunapaq,
pukata sallqa uywakunapaq.
h i
Uywakunata t’iktuspanchik Llapan
Llimp’isunchik, chaymatataq uywakunap
a
sutinta qillqasunchik. sutinta qillqayta

n
ku
tukurquspataq
hik
huk mayt’ullapi
nc
huñurquspa
wa
albumta
Uy
kawallu qispichisunchik.
95
Uywakunamanta album rurasqanchikta riqsichisunchik.
Ñuqa wasipi uywanchikkunamanta Kay uywakunap sutinqa, waka,

albumta qhawachisqaykichik. kawallu, mula, asnu, uwiha...
Wakataqa ñukñunpaq, Kay uywakunaqa

aychanpaq uywanchik. mikhunku chhallata,
q’achukunata,
siwara q’achuta ima
mikhunku.
Ñuqañataq millwayuq
uywakunamanta Kaymi
qhawachisqaykichik.
Kay llama, uwiha, Wik’uñata

paqucha uywakunaqa aswan
wasip qayllanpi uywayman
kawsakunku. millwanrayku.
Wik’uñaqa sallqa uywam,

chaymi puna urqukunapi, Atuq, kuntur, añas,
pampakunapi kawsan. liqichu, anka, ...
Kaykunataq sallqa Atuqta, kunturta,

uywakuna añasta, liqichuta,
ankata imaqa,
manam wasipiqa
uywasunmanchu,
wañurqapunkumanmi.
96
5
T’aqa
Suyunchikpi challwakunamanta huk
mikhuykunamantawan rimasunchik
¿Imakunamantam kay t’aqapi yachasunchik?
• Mayupi challwakunamanta rimasunchik.

• Mayupi challwakunamanta ñawinchasunchik.
• Mama quchapi challwakunamanta rimasunchik.
• Mama quchapi challwakunamanta qillqasunchik.
• Yunkapi mikhuykunamanta rimasunchik.
• Yunkapi mikhuykunamanta ñawinchasunchik.
29 Challwakunamanta
YACHANA rimasunchik
Uyarisunchik
Llaqtanchikpi challwakunamanta rimaykunata uyarispanchik
yachasunchik.
Turáy llaqtaypiqa, trucha, pihiriy, ispi,

¡Añañáw!, ¡munay challwachakuna such’i, paychi, qaqa challwa ima kan.
kasqa! panay ¿Ima challwakunataq
llaqtaykipiri kan?
Panáy, challwa
mikhuyqa ancha
¿Imapaqtaq
allinpunim kasqa,
challwa
yuyaysapa, kallpasapa
mikhuyri allin?
kananchikpaq,
hinallatq
unquykunamanta
hark’awananchikpaq.
¿Ima mikhunakunatataq Challwamantaqa, thiqtita,

challwamantari wayk’unku? kankata, siwichita, t’imputa,
chillkanuta ima wayk’unku.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspanchik, llaqtanchikpi challwakunamanta
rimanakusunchik.
Ñuqaqa truchata, pejerreyta,
Ch’aska, ¿ima
ispita, such’ita, paychita,
challwakunatam riqsinki?
hurilta, wunituta ima riqsini.
¿Imapaqtaq
challwa Challwa mikhuyqa
mikhuyri allin? ancha allinpunim
kasqa, yuyaysapa,
yachaysapa, kallpasapa
kananchikpaq, hinallatq
unquykunamanta
hark’awanchikpaq.
¿Ima mikhunakunatataq Challwamantaqa, thiqtita,

challwamantari wayk’unku? kankata, siwichita, t’imputa,
chillkanuta ima wayk’unku.
98
Takisunchik
Challwakunamanta rimaykuna yachapananchikpaq takisunchik.
Challwaschallay
(Taki)
Mayun mayunmi maskhamurqayki, challwachallay

miskillañam nisuptiykiku, challwaschallay, challwaschallay
Mayun mayunmi purimuchkani, challwachallay
Manañas tariykiñachu, challwaschallay, challwaschallay.
Qamta manaña mikhuspaymi, challwaschallay
Unquywanña unquchkani, challwaschallay, challwaschallay
Kusisqachu kawsachkanki, challwaschallay
Mayun mayunta purichiwaspayki, challwaschallay,
challwaschallay.
Tinkuchisunchik
Llaqtanchikpi challwakunamanta yachapananchikpaq challwakunap
t’iktunta sutinwan tinkuchisunchik.
Ispi
Such’i
Pejerrey
Paychi
Trucha
99
Rimanakusunchik
Llaqtanchikpi challwakunamanta yachachiq tapukunqa: ¿Imapaqtaq
challwa mikhuyri allin?¿Ima mikhunakunatataq challwamantari wayk’unku?
T’iktunwan yanaparichikuspa kutichisunchik.
¿Ima mikhunakunatataq
challwamantari wayk’unku?
¿Imapaqtaq
challwatari
mikhunchik?
Challwa
Challwa Siwichi kankata
thiqtita
Yuyaysapa,
yachaysapa,
kallpasapa Unquymanta
kananchikpaq. hark’akuwanchik.
Ayllu masinchikkunawan, tayta mamanchikta llaqtanchikpi
challwakunamanta tapukusunchik.
Mamáy, ¿ima challwakunataq Llaqtanchikpiqa, trucha,

llaqtanchikpiri kan? pejerrey, ispi, such’i ima kan.
Challwataqa, yuyaysapa,
yachaysapa, kallpasapa ¿Imapaqtaq
kananchikpaq, hinallatq challwa
unquykunamanta mikhuyri
hark’awananchikpaq. allin?
100
30 Challwakunamanta
Uyarisunchik
Challwamanta rimaykunata uyarispanchik qhatupi challwa rantikuqwan
yachapasunchik.
Ñuqaqa, truchata, pejerreyta,
qaqata, such’ita, paychita, hurilta,
Wawqíy, ¿ima
wunitita ima qhatuchkani.
challwakunatataq
qhatuchkankiri?
Kay challwakunataqa,
yuyaysapa, yachaysapa,
kallpasapa, allin
¿Imapaqtaq kay
tulluyuq kananchikpaq,
challwakunatari
unquymanta
mikhunchik?
hark’awananchispaq
ima mikhunchik.
Challwamantaqa, thiqtita,
¿Ima mikhunakunatataq kankata, siwichita, chillkanuta,
challwamantari wayk’unku? t’imputa ima wayk’unku.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa llaqtanchikpi challwakunamanta
t’iktukunata qhawaspanchik, tapukuykunata kutichisunchik.
● ¿Maypim tapunakuchkanku?
● ¿Imakunatam yachaq masiyki tapukuchkan?
¿Imapaqtaq kay
ap sutinri?
¿Imataq kay challw challwatari mikhunchik?
¿Ima mikhunakunatataq
challwamantari wayk’unkun?
101
Ñawinchasunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa llaqtanchikpi challwakunamanta rimaq
qillqata ñawinchasunchik.
Challwamanta
Sapanka llaqtapim mayukuna, quchakuna
kan, chaypim tukuyniraq challwakuna kawsan,
trucha, such’i, qaqa, ispi, paychi, pejerrey
ima kan. Llapankutam challwa ninchik,
Kay challwanchikkunaqa ancha allinpunis
warmakunap mikhunankupaq, hinallataq machu
paya runakunap mikhunankupaqpas, chaymi
hampi kamayuqkunapas, hampiqkunapas
tayta mamakunata rimapayawanchikpuni,
wawanchikkunaman sapa kutillan challwa
mikhuchinamanta, chaywan, yuyaysapa,
yachaysapa kanankupaq, unquykunamanta
hark’asqa kanankupaq, tullunkunapas allinta
wiñananpaq. Machu paya runakunapas
challwata mikhuspaqa manas
wirayankuchu, qhali qhalilla kawsakunku.
Challwanchikkunamantaqa imaymana
misk’i mikhunakunata wayk’uyta atisunman,
challwa thiqtita, siwichita, chillkanuta,
suraruta, kankata, t’imputa ima.
Tinkuchisunchik
Llaqtanchikpi challwakunamanta qillqa ñawinchasqanchikmanhina
qillqakunata ñawinchaspanchik tinkuchisunchik.
Mayupi, quchapi Challwataqa kallpasapa Challwataqa

ima such’i, ispi, kanapaq mikhunanchik. yuyaysapa,
trucha, pejerrey yachaysapa
kawsanku. kananchikpaq
Challwamanta Challwamanta
t’imputa thiqtita, siwichita
wayk’unku wayk’ukun.
Challwaqa Challwataqa Challwakunaqa

unquykunamanta wawanchikkunaman chakra ukhukunapi
hark’awanchik. astawan mikhuchinanchik. kawsan.
102
Pukllasunchik
Kay pampa qillqapi challwamanta simikunata ñawinchaspa tarispa
llimp’isun.
• such’i
• challwakuna s t r u ch a s t u s t h r
• yuyaysapa
u th i q t i a y r i a i th
• yachaysapa
• trucha ch’ i s p i h a r k’ a s q a
• thiqti
• ispi i m a y u m a n t a y l r
• wawanchikkuna
ch a ll w a k u n a ch h s h
• mayukuna
• quchakuna y u y a y s a p a th u r r
• unquymanta
• kallpasapa y a ch a y s a p a s h n u
• paychi w a w a n ch k k n a a n t
• hark’asqa
Allu masinchikkunawan, tayta mamanchikwan yanapachikuspa
llaqtanchikpi challwakunamanta qillqakunata wakmanta
ñawinchaspanchik tapukuykunata kutichinakusunchik.
Mamay, ¿imapaqtaq Challwataqa, yuyaysapa, yachaysapa

challwatari mikhunchik? kananchikpaq mikhunchik.
Challwamanta
thiqtita,
¿Imakunatataq siwichita
challwamantari wayk’ukun.
wayk’ukun?
Challwaqa
¿Imamantataq challwari unquykunamanta
hark’awanchik? hark’awanchik
103
Mama quchapi
31 challwakunamanta
YACHANA
rimanakusunchik
Uyarisunchik
Mama quchapi challwakunamanta rimaykunata uyarispanchik
yachasunchik
Ñuqaqa anchuwitata, kuhinuwata,
¿Mayqankunataq aswan wunituta, kawallata, hurilta,
hatunkunari kanku? sarrinata, tilapiyata ima tariyman.
¿Ima Mama quchamantaqa

challwakunatataq mikhuna wayk’ukunapaq,
kay mama quchapiri uywakunap
tariwaq? mikhunnanpaq, huk
mikhunakuna ruranapaq
ima hap’imunku.
¿Imapaqtaq mama
quchamantari achka
challwakunatari
¡Waw!,
hap’imunku?
wallinawan,
tiwurun
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa t’iktukunata qhawaspanchik
¿Imataq kay ¿Imapaqtaq kay ¿Mayqankunataq

challwakunap challwakunatari mama aswan hatunkunari
sutinri? quchamantari hap’imunku? kanku?
Mikhuna
Wayk’unapaq
Tiwurun
Uywakunap
Anchuwita mikhunanpaq
Huk
mikhunakuna
wunitu ruranapaq.
104
T’iktusunchik
Mama quchapi challwakunamanta t’iktukunata sutinwan tinkuchisunchik.
Anchuwita
Kawalla
Wunitu
Wallina
Huril
Sarrina
Tiwurun
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspanchik t’iktukunapi qhawarisqanchik
challwakunamanta rimanakusunchik.
¿Imapaqtaq
challwakunatari
¿Imam chay mama quchamantari
challwap sutin? hap’imunku?
105
Llimp’isunchik
Mama quchapi challwakunata, quchapi, mayupi challwakunata ima
llimp’ispanchik, maypi kawsasqankumanta willakusunchik.
Tiwirun
Mama quchapi kawsaq

hatun challwata Mayupi kawsaq huch’uy challwa
Kay Kay
challwaqa hatunmi, challwaqa huch’uyllam,
mama quchapi kawsan. mayupi kawsan.
Ayllu masinchikkunawan , tayta mamanchikkunawan ima mama
quchapi challwakunamanta tapunakuspa rimanakusunchik.
Mamay, ¿ima Mama quchapiqa, anchuwitata,

challwakunatam mama kuhinuwata, wunituta,
quchapi tarisunman? kawallata hurilta, sarrinata,
tilapiyata ima tarisunman.
Mama quchamantaqa
¿Imapaqtaq mama mikhuna wayk’ukunapaq,
quchamantari achka uywakunap mikhunanpaq,
challwakunatari huk mikhunakuna ruranapaq
hap’imunku? ima hap’imunku.
106
32 Mama quchapi
YACHANA challwakunamanta qillqasunchik
Uyarisunchik
Mama quchapi achkhanpi challwa hap’iq runakunap rimasqanta
uyarispanchik rimaykunata yachapasunchik.
¿Ima challwakunataq Kay mama quchapiqa anchuwita,

mama quchapiri kan? kuhinuwa, wunitu, kawalla,
hurilta, sarrina ima kan.
¿Imapaqtaq mama
quchamantari achka
challwakunatari ¡Waw!, wallinawan,
hap’imunku? tiwurunwanmi aswan
hatunqa kanku.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspanchik t’iktukunapi qhawarisqanchik
challwakunamanta rimanakusunchik. Ñuqaqa anchuwitata,
wunituta, kawallata,
¿Imapaqtaq mama sarrinata, tilapiyata
quchamantari achka ima tariwaq.
challwakunatari hap’imunku?
¿Imapaqtaq mama
quchamantari achka
challwakunatari hap’imunku?
107
Qillqasunchik
Mama quchapi challwakunap pakasqa sutinta tarispanchik t’iktunwan
tinkuchisunchik.
r i l
u h
i n s a
r r
u t u i
w n
l l a k
Kawalla
a w a
w c h a n
i u t a
Qillqasunchik
Mama quchamanta imapaq achkha challwakunata hap’imunku,
kinrayninpi t’iktukunawan yanapachikuspa qillqasunchik.
Qhatunakunapi
rantikunankupaq
108
Rimanakusunchik
Muyupi tiyarquspanchik mama quchamanta, ¿imapaqtaq mama
quchamantari achkha challwakunatari hap’imunku?, ¿mayqankunataq
aswan hatunkunari kanku? chay tapukuykunamanta willanakusunchik.
¿Mayqankunataq aswan Wallinawan, tiwurunwanmi

hatunkunari kanku? aswan hatunqa kanku.
¿Imapaqtaq mama Mama

quchamantari achka quchamantaqa
challwakunatari mikhuna
hap’imunku? wayk’ukunapaq,
uywakunap
mikhunanpaq,
huk mikhunakuna
ruranapaq ima
¿Mayqan challwataq hap’imunku.
aswan huch’uyllari?
Anchuwitam aswan
huch’uylla challwaqa.
Rimanakusunchik
Muyupi tiyarquspanchik mama quchamanta, ¿imapaqtaq mama
quchamantari achka challwakunatari hap’imunku?, ¿mayqankunataq
aswan hatunkunari kanku? chay tapukuykunamanta willanakusunchik.
Wallinawan,
¿Mayqankunataq aswan tiwurunwanmi
hatunkunari kanku? aswan hatunqa
kanku.
¿Imapaqtaq mama
quchamantari achka Mama quchamantaqa mikhuna
challwakunatari wayk’ukunapaq, uywakunap mikhunanpaq,
hap’imunku? huk mikhunakuna ruranapaq ima hap’imunku.
109
33 Yunka mikhuykunamanta
Uyarisunchik
Yunkapi mikhuykunamanta rimaykunata uyarisunchik
Muyupi tiyarquspanchik yunka mikhuykunamanta uyarisqanchikmanta
tapunakuspanchik kutichinakusunchik.
¿Maykunapitaq chay Yunka ayllukunapi, q’uñi ayllukunapi,
mikhuykunari wiñan? mama quchap patanpi wiñan.
¿Ima mikhuykunataq
yunka ayllukunapiri
rurun?
Yunka ayllukunapiqa,
kaphiy, kakaw,
platano, mandarina,
kiyun, awahi, apichu,
inchis. ima rurun.
¿Ima mikhuykunataq Allpapiqa, rumu, kiyun, apichu rurun;

allpapi, sach’api rurun? sach’apitaq kaphiy, kakaw, platano,
mandarina, awahi ima rurun.
Rimanakusunchik
Yachachiqninchikmi yunka mikhuykunamanta qhawachiwaspanchik
tapuwasqanchikta kutichisunchik.
¿Ima yunka mikhuykunatam ¿Mayqankunataq

riqsinkichik? chay mikhuykuna?
110
Tinkuchisunchik
Yunka mikhuykunap t’iktukunata sutinwan tinkuchisunchik
Awahi
Rumu
Kamu
kamu
Inchis
Pukllasunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspanchik watuchinakuspa pukllasunchik.
Imasmari, imasmari
Qhulla, qhullalla kaspay,
Imasmari, imasmari Munay llusp’a pukay puka
Chiri unquymanta uyacha kani.
hampikuq kani, Puqurquspaytaq ch’umpi
Ichaqa manam hampiq sip’u, sip’u uyachayuq
runachu kani. kapuni.
¿Imataq kayman? ¿Imataq kayman?
111
Harawisunchik
Ch’ulla, ch’ullamanta yunka ayllunchikkunata harawispanchik
yupaychasunchik.
Harawi
Yunka, yunka q’uñi aylluchallay
Imaymana misk’i mikhuyniykikunatam
Haywariuwanki.
Imaymana misk’i mikhuyniykitam
sumaqta mikhuykuni.

Kawsayniykutam misk’ichinki
Sumaq mikhuyniykikunawan,
Sunquykuta kawsarichiwankiku.

Khuyasqa wawallaykim kani
Ama hayk’appas qunqawaykuchu.
Ayllu masinchikkunawan yunka mikhuykunamanta tapunakuspanchik
rimanakusunchik.
¿Ima yunka Kakawta

Kaphiyta
mikhuykunatataq
riqsinkichikri?
Allpapiqa, rumu,
¿Ima kiyun, apichu rurun;
mikhuykunataq sach’apitaq kaphiy,
allpapi, sach’api kakaw, platano,
rurun? mandarina, awahi
ima rurun.
112
34 Yunkapi mikhuykunamanta
Uyarisunchik
Yunkapi mikhuykunamanta ñawinchasunchik
Yunka ayllukunapi, q’uñi ayllukunapi,

¿Maykunapitaq chay mama quchap patanpi wiñan.
mikhuykunari wiñan?
¿Ima mikhuykunataq
yunka ayllukunapiri
rurun?
Yunka ayllukunapiqa,
kaphiy, kakaw,
platano, mandarina,
kiyun, awahi, apichu,
inchis. ima rurun.
¿Ima mikhuykunataq Allpapiqa, rumu, kiyun, apichu rurun;

allpapi, sach’api rurun? sach’apitaq kaphiy, kakaw, platano,
mandarina, awahi ima rurun.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspanchik yunka mikhuykunamanta
rimanakusunchik.
¿Imaynatataq rumu, kiyun,
apichu mikhuykunari wiñan? Kay mikhuykunaqa
q’uñi allpakunapi
¿Imaynatataq tarpusqa wiñanku.
kaphiy, kakaw,
platano, mandarina
mikhuykunari
rurunku?
Kunanqa yunka
mikhuyninchikkunamanta
Kay mikhuykunaqa yacharqunchikña.
sach’akunapi rurunku. Tupananchikkama.
113
Pukllasunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspanchik yunka mikhunakunamanta
sutikunata maskasunchik.
• kaphiy
k i y u n r q’ h i s h
• kakaw
• platano a p i ch u a u u h a u
• mandarina
ph k a k a w ñ k a r y
• kiyun
• apichu i n ch i s s i kh w t t
• rumu y s a ch’ a k u n a p i
• sach’akunapi
p l á t a n o ll ph u t
• inchis
• yunka m a n d a r i n a t i
• q’uñi
r u m u y u n k a a s
• awahi
Ñawinchasunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspanchik yunka mikhuykunap imayna
rurusqanmanta, wiñasqanmanta ima ñawinchasunchik.
Rumuqa q’uñi allpakunapi wiñan, taksa mallkillam, ch’aki allpapi

tarpukuptinqa sapa kutillan ch’aqchuna, allinta wiñaspaqa
achkata rurun.
Kiyuntaqa China suyumanta

apamusqaku, allin hampi Rumuqa q’uñi allpakunapi
kasqanrayku riqsikun. Chhulli wiñan, taksa mallkillam, ch’aki
unquymanta, artrosis unquymanta, allpapi tarpukuptinqa sapa
yawarpa misk’iyaynin unquymanta kutillan ch’aqchuna, allinta
ima hampinapaq ancha allin. wiñaspaqa achkata rurun.
114
Tinkuchisunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspanchik rimaykunata ñawinchaspanchik
tinkuchisunchik
Taksa mallkillam Kaphiy
Chhulli unquymanta
Rumu
hampiwanchik
T’ikaspa rurunpacha Kakaw
Q’uñi allpakunapi wiñan Kiyun
Ayllu masinchikkunawan, tayta mamanchikwan yanaparichikuspa ima
yunka mikhunamanta qillqata ñawinchaspanchik rimanakusunchik.
Wakin ¿Imaynatataq rumu, kiyun,

mikhuykunaqa apichu mikhuykuna wiñan?
sach’api rurun,
wakintaq
allpapim rurun.
Kay mikhuykunaqa q’uñi

allpapi tarpusqa wiñan.
Kiyuntaqa China
suyumanta
apamusqaku.
115
YACHANA
Infografiyata rurasunchik
• Mayupi challwakunamanta
rimasunchik.
• Mama quchapi
KAKAW
challwakunamanta INCHIS KAMU
rimasunchik. KAMU
• Yunkapi mikhuykunamanta
rimasunchik.
KION
WINITU
KURWINA RUMU
Qillqana K’utuchina
Yuraq rakta Llimp’ikuna
raphi
Pichana Ñañu qillqana

Tupuna llimp’ikuna
116
a
Mama quchapi kawsaq challwamanta rimananchikpaq akllasunchik.
ch chh
Pikunataq willawanchik: Qasilla infografía kamay:
• Banco Central de Reserva. • Maskhasqakunata riqsichin
• Comisión Económica para América • Webmanta, blogmanta
Latina y el Caribe (CEPAL) lamk’anapaq yachaykunata
hurqusunchik.
• Organización de Cooperación
y Desarrollo Económicos (OCDE) • Lliw runakunaman willakuykunata
ch’iqirichina.
• Anuario Estadístico Pesquero
y Acuícola del Ministerio de la • Yuyaykunata chaninchan.
Producción del año 2016.
• Sutinta kallpachan.
• Yuyariyta yanapan.
ch’ h
Infografía rurasqa: Webpi, Softwarwan
yanapachikusunman Infografía
rurayta:
• Piktochat
KAKAW
KAMU
• Wordle
INCHIS
KAMU
• Google
• Canvas, hukkunapas kanmanmi
KION WINITU
KURWINA RUMU
117
4 Rurasqanchikta riksichisunchik
¿Imatataq kay
infografiyapi
Kunanqa kay
riqsichinchik?
infografiata llaqta
runakunaman, ¿Imapaqtaq anchuwitaq
riqsichisunchik, aychantari mikhunanchik?
rakisunchik ima.
Tullunchikkuna,
aychanchikkuna,
wiñayninchik ima
kallpachasqa
kanapaq.
Challwap ancha allin

mikhuy kasqanmanta.
118
6
T’aqa
Ununchik khuyakuymanta
rimanakusunchik
• Unup paqarisqanmanta rimasunchik.

• Unup paqarisqanmanta qillqasunchik.
• Llaqtanchikpi chakrakuna qarpaymanta rimasunchik.
• Llaqtanchikpi chakrakuna qarpaymanta qillqasunchik.
36 Unu mamanchikmanta
YACHANA rimasunchik
Uyarisunchik
Llaqtanchikpi unu mamanchikmanta rimaykunata uyarispanchik
yachasunchik.
¿Ima quchakunatataq Panacháy, llaqtaypiqa quchakunamanta,

llaqtaykipiri riqsinki? mayukunamanta, rit’imanta,
pukyukunap ñawinmanta ima hamun.
Ñuqaqa Titiqaqa, Piwray

quchakunata riqsini.
Unu mamanchikqa
ch’uyay, ch’uyayllaña. Ñuqaqa Ramis, Coata,
Turachay, Willkanuta, Apurimaq hatun
¿maykunamantataq mayukunata riqsini.
llaqtaykipi unuri
hamun?
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspanchik t’iktukunata qhawaspanchik
llaqtanchikpi unumanta rimasunchik.
¿Maykunamantataq ¿Ima mayukunata, quchakunata

unuri hamun? llaqtaykipi riqsinki?
120
Harawisunchik
Unu mamamanta rimaykuna yachananchikpaq harawisunchik.
Unu mamamanta
(harawi)
Unu mamalláy, unu,
Ancha khuyakusqa, mamallay
Qammi Pacha Mamap yawarnim kanki.
Quchakunapi, mayukunapi, pukyukunapi tiyakunki.
Unu mamallay, unu,
Ancha khuyakusqa, mamalláy
Qammi mayukunamanta, pukyukunamanta
quchakunamanta paqarimunki.
Unu mamallay, unu,
ancha munasqa, mamalláy
Qamllam wakcha wawaykikunap
Ch’akiynin thasnuriq kanki.
Pukllasunchik
Michi pukllaypi llallinakuspanchik pukllasunchik, yachachiqpa
tapukusqanta kutichispanchik chakanatapas muyukunatapas
qillqananchik.
Tapukuykuna:
1. ¿Maykunamantam
unu hamun?
2. ¿Ima quchakunatam
llaqtaykipi riqsinki?
¿Ima mayukunatam
llaqtaykipi riqsinki?
121
Tinkuchisunchik
Unu mamanchik maymanta hamusqanmanta rimaykunata
t’iktunkunawan tinkuchisunchik.
Unuqa rit’i urqukunamanta

uraykamun.
Unuqa pukyup ñawinmanta

phutumun.
Unuqa mayukunamanta
phawamun.
Unuqa quchamanta hamun.
Ayllu masinchikkunawan, tayta mamanchikwan ima unu mamamanta
tapukuspanchik rimaykunata yachapasunchik.
Unuqa quchakunamanta, rit’i
Mamay, ¿maykunamantataq urqukunamanta, mayukunamanta,
llaqtanchikpiri unu hamun? pukyukunamanta ima hamun.
Ñuqaqa Piwray, Taytáy, ¿ima

Titi Qaqa quchakunatataq
quchakunata riqsinkiri?
riqsini.
Wawáy, ¿ima
¿Ñuqaqa Willkanuta mayuta, mayukunatataq
Apu Rimaq mayuta ima riqsini. riqsinkiri?
122
37 Unu mamanchikmanta
Uyarisunchik
Unu mamanchikmanta rimaykunata uyarispanchik yachasunchik.
¿Ima quchakunatataq Panachay, llaqtaypiqa quchakunamanta,

llaqtaykipiri riqsinki? mayukunamanta, rit’imanta,
pukyukunap ñawinmanta ima hamun.
Ñuqaqa Titi Qaqa, Piwray

quchakunata riqsini.
Unu mamanchikqa
ch’uyay, ch’uyayllaña. Ñuqaqa Ramis, Coata,
Turacháy, Willkanuta, Apu Rimaq
¿maykunamantataq hatun mayukunata riqsini.
llaqtaykipi unuri
hamun?
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa unu mamanchikmanta rimanakusunchik
¿Ima quchakunatataq
Ñuqaqa Titi Qaqata riqsini.
llaqtaykipiri riqsinki?
Ñuqaqa
riqsini.
123
Qillqasunchik
Maymanta unu mamanchikpa hamusqanmanta t’iktukunata
qhawaspanchik qillqasunchik.
M A M A Q U C H A M A N T A
Qillqasunchik
Tawa tawamanta huñunakuspanchik llaqtanchik mayukunamantapas
riqsisqanchik mayukunamantapas sutinta qillqasunchik.
Willkamayu
124
Pukllasunchik
Tawa tawamanta huñunakuspanchik dadu chanqaypi pukllasunchik,
sapa chanqaypin 6 yupayta hurqunanchik, mana hurquspaqa
tapukuykunata kutichinanchik, 6 hurquqtaq tapuwananchik.
• ¿Maykunamantataq unu mamanchik hamun?
• ¿Ima quchakunata riqsinki?
• ¿Ima mayukunata riqsinki?
¿Ima mayukunata ¿Maykunapim unu

riqsinki? mamanchik tarikun?
Ñuqaqa Willka
Mayuta, Apu
Rimaq, Sallqa
mayuta riqsini.
Quchakunapi, mayukunapi,
pukyukunapi tarikun.
Ayllu masinchikkunawan unu mamanchikmanta rimaykunata
tapunakuspanchik kutichisqankuta qillqaychik.
Wawáy, ¿maykunamantataq
unu mamanchikri hamun?
Wawáy, ¿mayqan
mayukunatam
riqsinki?
Taytáy, ¿mayqan
quchakunatam riqsinki?
125
38 Unu mamanchik uywaymanta
YACHANA rimasunchik
Uyarisunchik
Kuraq tayta unu mamanchik uywaymanta rimasqanta uyarispanchik
yachasunchik.
Tapurikuway Mana qhillichaspanku, rayminta

Tayta, ¿allillanchu
kachkanki?, unumanta rurapuspanku, yarqhankunata
tapuykusqayki. pichaspanku pukyunkunata
hark’achispanku ima.
¿Imaynatataq ñawpa
runakunari unutari Unup raymin
uywarqanku? chayamuptin
huñunakuspa unup
¿Imaynataq ñawinman rispa
kunanrí kachkan, tususpa, takiykuspa
unu mamanchikpa haywarikunku.
raymintari
rurachkankuraqchu? Kunanqa, wakin ayllullañam
rurachkanku, chaymi
¿Imaynatataq aylluykipi unup unu mamanchikqa lluyta
raymintari ruranku? qhillichaptinku ima ch’akipuchkan.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspanchik unu uywaymanta rimanakusunchik.
Ch’aska, ¿imaynatam Mana qhillichaspanku,

ñawpa runakuna unuta rayminta rurapuspanku.
uywarqanku?
Kunanqa, wakin
ayllullañam
rurachkanku, chaymi
¿Imaynataq kunanri kachkan, unu mamanchikqa
unu mamanchikpa raymintari tukuyta qhillichaptinku
rurachkankuraqchu? ima ch’akipuchkan.
126
Pukllasunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa unu mamanchikmanta qallu khiputa
utqaylla rimasunchik.
Tayta
Mayu …
Muyup mayu Tayta Mayu
(Qallu khipu) mayu unuta
Muyu muyuriq, muyuq mayu

Muyu mayu muyuriq mayu
Mayuwan muyuriq muyu mayu
Muyuriq mayup muyuyninwan
Muyuriq muyu mayu.
Rimanakusunchik
Ñawpa runakunap unu mamanchik khuyakuspa uywasqankumanta
t’iktukunata qhawaspanchik rimanakusunchik.
¿Imaynatam ñawpa
runakuna unu mamanchikta
uywarqanku?
Raymin haywarikuy
Haywarikuyta
rurarqanku
Pukyu unu waqaychay
Mana Unup ñawinta sumaqta

qhillicharqankuchu Rayminta rurarqanku qhawarirqanku.
127
Tinkuchisunchik
Ñawpa runakunap unu mamanchik khuyakuspa uywasqankumanta
t’iktukunata qhawaspanchik rimayninwan tinkuchisunchik.
¿Imaynatam kunanpacha
¿Imaynatam ñawpa
ayllu runakuna
runakuna unuta
unu mamanchista
uywarqanku?
uywachkanku?
Ayllu masinchikkunawan, ñañaykiwan, wawqiykiwan, turaykiwan unu
mamanchik uywananchikmanta tapukuspanchik rimanakusunchik.
Ñañay, ¿imaynatam Ñawpa runakunaqa, sumaqta

ñawpa runakuna unuta khuyakuspanku, mana
uywarqanku? qhillichaspanku, rimapayaspanku,
raymichaspanku ima uywarqanku.
¿Kunanri unup
rayminta Manaña, wakin
rurachkankuraqchu? ayllukunallaña
raymichachkanku.
¿Imaynatataq
kunanri unu ¿Kunanqa unu mamanchikqa
mamanchikta qhillichaptinchik, mana
qhawarichkanchik? sumaqta qhawariptinchik
chinkapuchkan.
128
39 Unu mamanchik uywaymanta
Uyarisunchik
Tayta Antoniop ususinwan rimasqanta uyarispanchik, unu
mamanchikmanta yachasunchik.
Taytay, ¿imaynatam Mana qhillichaspanku, rayminta

unuta ñawpa runakuna rurapuspanku, yarqhankunata pichaspanku
uywarqanku? pukyunkunata hark’achispanku ima.
¿Imaynatataq Unup p’unchawnin

aylluykipi unup chayamuptin huñunakuspa
raymintari unup ñawinman rispa
ruranku? tusuykuspa, takiykuspa
haywarikunku.
¿Imaynataq kunanrí Kunanqa, wakin ayllullañam

kachkan, unu rurachkanku, chaymi unu
mamanchikpa raymintari mamanchikqa qhillichaptinku
rurachkankuraqchu? ima ch’akipuchkan.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspanchik unu mamanchikmanta t’iktukunata
qhawaspanchik tapukuykunata kutichisunchik.
Ch’aska, ¿imaynatam ñawpa runakuna Mana qhillichaspanku,

unu mamanchikta uywarqanku? rayminta rurapuspanku.
Kunanqa, wakin
ayllullañam rurachkanku,
¿Imaynataq kunanrí kachkan?, chaymi unu mamanchikqa
¿unu mamanchikpa raymintari qhillichaptinku ima
rurachkankuraqchu? ch’akipuchkan.
129
Ñawinchasunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspanchik unu mamanchik uywaymanta
qillqata ñawinchasunchik.
Unu mamanchik uywaymanta

Unuqa mamanchikhinam uywawanchik.
Payqa rimapayasqapas uyariwanchikmi,
chaymi ninku, unuqa kusikuyta,
llakikuyta, phiñakuyta ima yachan,
chayraykum mana qhillichananchikchu,
pukyukunap patanpipas unu paqarichiq
sach’akunawan tarpusunchik.
Sapanka llaqtapim haywarikuq runakuna kan, paykunam unu

mamanchikpa p’unchawnin chayamuptin pukyup ñawinpi
haywarikuyta ruranku, hinallataq ayllu runakunapas kusikuspa
takinku, tusunku ima. Ichaqa wakin ayllukunapi manaña unu
mamanchikta sumaqtañachu uywanku, qunqapuchkankuña,
hinaspapas mayukunamanpas quchakunamanpas q’upata
wisch’uykunku.
Llimp’isunchik
Unu mamanchik uywaymanta qillqa ñawinchasqanchik yuyaykunawan
chiqaq rimaykunata llimp’isunchik.
Unu mamanchikpa
Unuqa mamanchikhinam p’unchawnin chayamuptin
uywawanchik pukyup ñawinpi haywarikuyta
ruranku.
Unu mamanchiktaqa
Mayukunapi, quchakunapi
mana qhillichaspa sumaqta
unutaqa qhillichananchik.
uywananchik.
Unuqa kusikuyta, llakikuyta, Pukyup ñawintaqa manam

phiñakuyta ima yachan. waqaychanachu.
Pukyukunap patanpipas unu

Sapanka llaqtapim
paqarichiq sach’akunawan
haywarikuq runakuna kan.
tarpusunchik.
130
Tinkuchisunchik
Unu mamanchik uywasqankumanta qillqakunata ñawinchaspanchik
t’iktunkunawan tinkuchisunchik.
Quchakunaman Yarqha hasp’iypi rayminta

q’upakunata hich’aykunku. rurayku.
Unu mamanchikman Mayukunata,

haywarikuchkan. quchakunata pichanku.
Ayllu masinchikkunawan, tayta mamanchikwan yanapachikuspa unu
uywaymanta mayt’ukunapi qillqata maskhaspa ñawinchasunchik.
Taytáy, kay unu mamanchik uywaymanta

qillqata ñawinchapusqayki. Allinmi wawalláy,
ñawincharqapuway.
¿Imaynatataq unu
Unu mamanchikwanqa rimanakunchik,
mamanchiktari
mana qhillichaspanchik, sumaqta
uywananchik?
haywarikunanchik.
131
40 Chakra qarpaymanta
Uyarisunchik
Chakra qarpaymanta rimaykunata uyarispanchik yachasunchik.
¿Imaraykutaq Chakrataqa tarpunanchikpaq,

chakratari qarpanki. mana para kaptin, mikhuykuna
ch’akiriptin ima qarpani.
¿Imaynatataq Yarqhantakama
llaqtaykipi unuta pusamuspa
chakratari chakrap umanmanta
qarpanku? qallarispa qarpani.
¿Ima mikhuykunatam Llaqtaypiqa sarata papata,

llaqtaykipi unuwan astawan siwarata, hawasta, q’umir
qarpankichik? mikhunakunata ima qarpayku.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspanchik chakra qarpanamanta rimaykuna
uyarisqanchikta tapunakuspanchik kutichinakusunchik.
¿Imaraykum Chakrataqa tarpunankupaq,

chakrata qarpanku? mana para kaptin mikhuykuna
ch’akiriptin ima qarpanku.
Yarqhantakama
unuta pusamuspa
¿Imaynatataq
chakrap umanmanta
llaqtaykipi chakratari
qallarispa qarpanku.
qarpanku?
Llaqtaypiqa sarata papata,

¿Ima mikhuykunatam llaqtaykipi siwarata, hawasta, q’umir
unuwan astawan qarpanku? mikhunakunata ima qarpanku.
132
Takisunchik
Unu mamanchikmanta sumaq takiychata takisunchik.
Unumanta
(Taki)
Unu, unuchapunima kawsananchikpaqqa
Unuchay,
Ch’uyachallapuniña, sumaqchallachapuniña
ichaqa kaypi, haqaypi rikuwaq,
Misk’i upyana,
Unuchay,
Llamp’uyachikuq, Unuchay
Khuyakusqanchik, yupaychasqanchik, Unuchay
Ancha hark’akunanchik, Unuchay
Unuqa, mallkikunata wiñachin.
Unuqa hanaq pachamantapacha chayaykamun
Unuqa, sunqunchikta wiñachin.
Mama quchamanta rikhuriq,
Quchakunamanta rikhuriq,
Mayukunamanta rikhuriq,
Unuchay
Unu, unucha misk’i unucha
Unu, unucha sumaq unucha.
Tinkuchisunchik
Chakra qarpaymanta rimaykunata rimaspanchik t’iktunwan tinkuchisunchik.
Chakrataqa yarqhantakama unuta

pusamuspa chakrap umanmanta
qallarispa qarpananchik.
Chakrataqa mana para kaptin,

mikhuykuna ch’akiriptin ima
qarpananchik.
Chakrataqa tarpunanchikpaq
qarpananchik.
Chakrataqa ch’aqchuspa
qarpananchik.
Sara chakrata unuwan

qarpananchik.
133
PukllasunchiK
Chakra qarpaymanta watuchinakuypi pukllasunchik.
¿Imasmari, imasmari? ¿Imasmari,

imasmari?
Paqarisqaymantapacha
Mana hayk’appas
samarispa Phawakullani,
P’uyñupi kachkani, phawakullani.
Quchapi kachkani. Tutapas p’unchawpas
Uyantapas Phawakullani,
uphaykamuni, phawakullani.
Hanaqmanta Mama quchaman
Phawaykamuni chayanaykama.
¿Imas kayman? ¿Imas kayman?
Ayllu masinchikkunawan, tayta mamanchikwan chakra qarpaymanta
rimanakuspanchik yachasunchik.
Mayukunamanta, quchakunamanta
Taytáy, ¿imaynatataq pukyukunamanta ima yarqhantakama
ayllunchikpi chakrakunatari unuta pusamuspa qarpanku.
qarpanku?
¿Ima mikhuykunatam Llaqtaypiqa sarata papata,

llaqtaykipi unuwan siwarata, hawasta, q’umir
astawan qarpanki? mikhunakunata ima qarpayku.
134
41 Chakra qarpaymanta
Uyarisunchik
Ayllu runakunap chakra qarpaymanta yachayninkumanta
rimasqankuta uyarispanchik yachasunchik.
¿Imaynallam Allinllam ¿Imaynatataq Chakrataqa

wawqi panakuna kachkayku. chakratari yarqhantakama unuta
kachkankichik? qarpankichik? pusamuspa chakrap
umanmanta qallarispa
qarpayku.
¿Mayqan
chakrakunapitaq
aylluykipiri
qarpanku? Mana para kaptin,
mikhuykuna
ch’akiptin, tarpunayku
aylluykupiqa kaptin ima qarpayku.
pampakunapi,
wayq’ukunapi ¿Imaraykutaq
qarpayku. chakratari
qarpankichik?
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspanchik chakra qarpanamanta rimaykuna
uyarisqanchikta tapunakuspanchik kutichinakusunchik.
¿Imaynatataq llaqtaykichikpiri Ñuqap taytayqa chakrap

chakratari qarpankichik? umanmanta qallarispa qarpan.
Ñuqap taytayñataq unu Ñuqaykuqa parahina

sut’uchinawan qarpan. ch’aqchunawanmi qarpayku.
135
Qillqasunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa chakra qarpaymanta t’iktukunata
qhawarispa, aylluykipi qarpaymanta qillqasunchik.
Llaqtaypi chakrap umanmanta qallarispa qarpayku.
Mayup chakra qarpaymanta watuchikuy qillqasqanta waqtanpi simi
qillqakunawan yanapachikuspa qillqayta tukupaysiy.
¿Imasmari, ?
P’uyñupi
quchapi kachkani. Uyaykitapas
• uphakunki
• kachkani hanaq pachamanta
• Imas kayman ¿ ?
• phawaykamuni
• imasmari
136
Rimanakuspa qillqasunchik
Chakra qarpaymanta uyarisqanchik rimaykunamanta yuyayninchikta
qillqasunchik
¿Imaynataq ¿Imaynataq mana unu kaptinri

chakranchikkunari mana uywakunap kawsayninri kanman?
unu kaptinri kanman?
Ayllunchikpi rimanakuspa qillqasunchik

Ayllu masinchikkunawan, tayta mamachikwan ima rimanakuspa
qillqata hunt’apasunchik.
¿Imaynatataq llaqtanchikpiri
chakratari qarpanku?
Chakrataqa
Chakrataqa unuta pusamuspa chakrap
ch’aqchunawanmi umanmanta qallarispa
qarpayku. qarpayku.
137
YACHANA
Unumanta riqsinanchikpaq kimsaman patanasqa
qillqata rurasunchik.
1 ¿Imapaqtaq rurasunchik? UNU/YAKU

• Unup paqarisqanmanta
rimananchikpaq.
• Unup paqarisqanmanta
qillqananchikpaq
• Llaqtanchikpi chakrakuna
qarpaymanta rimananchikpaq.
• Llaqtanchikpi chakrakuna
qarpaymanta qillqananchikpaq.
Qillqana Llimp’ikuna
Yuraq rakt’a Pichana
hi
qillqana rap
Tupuna K’utuchina Ñañu qillqana

llimp’ikuna
138
a
Sapanka huñupi 30x20
sayayniyuq rakt’a
yuraq raphita k’utuchiy,
chaymantataq kimsaman 5 6 1 2 3 4
patanaspa hawa
uyanta, ukhu uyanta
ima allinta patanay.
ch chh
Hawa uyan, ukhu uyan Ukhu uyanpi pañanpi,
patanasqapi unumantapas chawpinpi, lluq’impi t’iktukunata,
qarpaymantapas qillqakunata, qillqakunata ruray; unumanta
t’iktukunata, siq’ikunata utaq qarpaymanta.
rurasunchik;.
ch
Sapanka huñumanta Unuqa mayupi,
huk irqi unumanta, UNU/YAKU pukyupi, quchapi
qarpaymanta imam kan.
kimsaman patanasqa
qillqa rurasqankuta
yachaq masinkuman
qhawachinqa.
Chakra
qarpaymanta
riqsichikun.
139
4 Rurasqanchikta riksichisunchik
1. Unup kawsayninmanta
¿Imaynam?, ¿maypim?, ¿imapaqmi?
K U
UNU/YA
2. Chakra qarpaymanta.
UNU/YA
KU
140
7
T’aqa
Ayllunchikpi llamk’aqkunata
chaninchasunchik
• Ayllunchikpi tarpuymanta rimasunchik.

• Ayllunchikpi chakra tarpuqkuna chaninchaymanta
rimasunchik.
• Ayllunchikpi awaykunamanta, p’acha
ruraykunamanta rimasunchik.
• Ayllunchikpi awaykunamanta, p’acha
ruraykunamanta ñawinchasunchik.
43 Ayllupi chakra
YACHANA llamk’aqkunamanta rimasunchik
Uyarisunchik
Ayllupi chakra llamk’aqkunamanta rimaykunata uyarispanchik
t’iktukunata ima qhawarispanchik yachasunchik.
Ñuqap aylluypiqa chakrataqa
Turay, aynipi, mink’api llamk’anku.
Chakrapiqa wakin llamk’aykunataqa
wakkunam taytay, mamay,
llamk’anku ñuqallayku ima llamk’ayku.
panay wawqiy,
¿Pikunataq tiyuykuna ima
¿Ima llamk’anakunawantaq Wakin
aylluyki llamk’ayku.
chakrapiri llamk’anku? llamk’aykunataqa
chakrakunapiri
ñuqallayku
llamk’anku?
¿Imaynatataq aylluykipi wakin yanapanakuspa
llamk’aykunatari llamk’anku? llamk’ayku.
¿Imaynatataq
aylluykipi Wakawan, kawalluwan,
chakra pikuwan, chakitakllawan,
llamk’aqkunari lampawan, kutiwan wakinqa
llamk’anku? tractowan ima llamk’anku.
Rimanakusunchik
T’iktukunata qhawaspanchik, rimaykuna uyarisqanchikmanta ima
yachachiqwan rimanakusunchik.
¿Pikunataq aylluykichik ¿Ima llamk’anakunawantaq
chakrakunapiri llamk’anku? chakrapiri llamk’anku.
Tiyuy.
taytay.
Mamay.
Chakitakllawan.
Pikuwan.
Panay.
Tractorwan.
wawqiy
Wakawan, kawalluwan ima.
142
Siq’ikunata qhawachinakusunchik
Chakrapi llamk’anakunamanta hatun t’iktukunata qhawaspanchik
sutinta rimaspanchik qhawachinakuspa rimasunchik.
Kayhinata rimaspa: Mamay, taytay, tiyuy, turay, ñañay ……. Llamk’an.
Tiyuyqa Taytayqa Mamayqa lampawan

wakawan chakitakllawan llamk’an.
llamk’an. llamk’an.
Taytayqa
tractowan Turayqa pikuwan
llamk’an. llamk’an.
Pukllasunchik
Muyupi sayarquspa kururasqa q’aytuta ruphachkan, ruphachkan nispa
pukllasunchik, q’aytuwan qhipaqkunam yachachiqpa tapukusqanta
kutichisunchik. Iskaykama mana kutichiqqa takisunchik.
¿Pikunataq aylluyki
¿Imaynatataq aylluykipi
chakrakunapiri llamk’anku?
llamk’aqkunari llamk’anku?
Tiyuy.
Taytay, mamay,
ñañay, turay, Taytay.
tiyuy …
Mamay.
¿Ima Aylluypiqa
llamk’anakunawantaq aynipi, mink’api,
chakrakunapiri llamk’ayku.
llamk’anku? Pana.
Wakawan, kawalluwan, pikuwan,

lampawan, chakitakllawan, Panay. Turay.
tractorwan iman. Wawqiy
143
Rimanakusunchik
Kimsa kimsamanta huñunakuspanchik chakrapi llamk’aqkunamanta
rimaykunata rimanakuspanchik yachapasunchik.
Chakrakunapiqa Qampa aylluykipiri Mayu

taytay, mamay, ¿Imaynatataq llamk’aqkuna
Panay Ch’aska ¿Pikunataq tiyuykuna ima llamk’anku?
aylluyki chakrakunapiri llamk’anku.
llamk’anku?
Ñuqap
aylluypiqa
aynipi, mink’api
llamk’ayku.
Wawqiy ¿Ima
Chakrataqa wakawan pikuwan, lampawan, llamk’anakunawantaq aylluyki
wakinqa tractorwan ima llamk’ayku. chakrakunapiri llamk’anku?
Ayllu masinchikkunawan, tayta mamanchikwan chakrapi
llamk’aqkunamanta rimaykuna yachapananchikpaq tapukuspa
rimasunchik.
Taytáy, ¿imaynatataq
ayllunchik chakrakunapiri Mamáy, ¿ima
llamk’anki? llamk’anakunawantaq
taytayri llamk’an?
Ñuqaqa aynipi
llamk’ani.
Taytaykiqa
pikuwan, lampawan,
chakitakllawan ima
llamk’an.
144
44 Chakrapi llamk’aqkunamanta
Uyarisunchik
Chakrapi llamk’aqkunamanta rimaykunata uyarispanchik, qillqakunata
ñawinchaspanchik ima yachapasunchik.
¿Pikunataq aylluyki Aylluy chakrakunapiqa mamay, taytay,
chakrakunapiri panay, wawqiy, llapayku llamk’ayku.
llamk’anku?
Wakin chakrakunataqa Ñuqaykupas aynikuspa, mink’akuspa,

aynikuspa, mink’akuspa ima yanapanakuspa ima llamk’ayku.
llamk’ayku ¿Qamkunari?
Chakrataqa wakawan,
pikuwan, lampawan,
chakitakllawan
tractorwan ima
llamk’ayku. ¿Ima llamk’anakunawantaq
chakratari llamk’ankichik?
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspanchik t’iktukunata qhawaspanchik,
rimanakusqankuta uyarispanchik ima rimanakusunchik.
Aylluy chakrakunapiqa
Qantu ¿Pikunataq aylluyki taytay, mamay, turay,
chakrakunapiri llamk’anku? tiyuykuna ima llamk’ayku.
Wakawan, kawalluwan,
pikuwan, chakitakllawan,
Ima llamk’anakunawantaq lampawan, tractorwan
chakrapiri llamk’ankichik? ima llamk’ayku.
145
Ñawinchasunchik
Siwar q’intichamanta qillqata ñawinchasunchik.
Siwar Q’intichamanta
Aylluypiqa taytay, mamay, wawqiy,
Taytay tiyuykunata aynikuptinmi, tiyuyqa
panay kayhinata llamk’ayku.
wawankunantin hamuspanku kusi kusilla
llamk’aysiwanku.
Aylluypiqa chakrataqa kutiwan, Hatun chakrataqa wakawan,

chakitakllawan, lampawan, tractorwan ima llamk’ayku.
pikuwan llamk’ayku.
Llimp’isunchik
Siwar q’intichamanta yuyaykunata ñawinchaspanchik allin kaqkunata
llimp’isunchik.
1 ¿Ima llamk’anakunawanmi hatun chakrakunata llamk’anchik?

Lampawan, wakawan, pikuwan wakawan, tractorwan
wakawan llamk’akun. llamk’akun. llamk’akun.
2 ¿Pikunam Siwar Q’intichap ayllunpi llamk’anku?

Taytan, maman, Taytan, maman, Taytan, maman
turan, umalliqpiwan wawqin, panan llamk’anku.
llamk’anku. llamk’anku.
3 ¿Imaynatam Siwar Q’intichap ayllun llamk’an?

Mink’api wasi Tiyun
Chakrataqa taytallan
masinkunawan wawankunantin kusi
llamk’akun.
llamk’anku kusilla llamk’aysin.
146
Tinkuchisunchik
Chakrapi llamk’anakunamanta ñawinchaspanchik t’iktunwan
tinkuchisunchik.
Taytay chakitakllawan
llamk’an.
Tiyuykuna lampawan
llamk’anku.
Turay pikuwan
papata allan.
Taytay wakawan
chakrata yapun.
wawqiy tractorwan
llamk’an.
Ayllu masinchikkunawan, turanchikwan, ñañanchikwan, wawqinchikwan,
pananchikwan qillqa mayt’unchikpi kaqta ñawinchasunchik.
¿Imamantataq kay Wakawan chakra

qillqari riman? llamk’aymanta.
¡Kay ayllupiqa
lliwmi chakrapiqa
llamk’asqanku!
¡Waw! kay ayllupiqa

wawakunapas
llamk’asqakuma.
147
45 Mikhuykuna tarpuymanta
Uyarisunchik
Mikhuykuna tarpuq runakuna tarpuymanta rimakusqankuta allinta
uyarispanchik rimaykunata yachasunchik.
Taytay ¿Ima mikhuykunatataq Llaqtanchikpiqa sarata, papata,

llaqtanchikpiri tarpunchik? triguta, uqata, maswata, tarwita,
kinuwata, siwarata ima tarpunchik.
Mamay ¿Imakunatataq
tarpunapaqri ñawpaqta Ñawpaqtaqa killata,
qhawananchik? kuruchakunata,
sachakunap t’ikanta
qhawananchik.
¿Imapaqtaq
mikhuykunatari
tarpunchik? Mikhunanchikpaq, qhatunanchikpaq,
taqinchikpaq ima tarpunchik.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspanchik mikhuykuna tarpuymanta
t’iktukunata qhawaspanchik, tapunakuspanchik ima rimanakusunchik.
Qantu ¿Ima kawsaykunatataq

Llaqtaypiqa sarata, papata,
llaqtanchikpiri tarpunchik?
lisasta hawasta ima tarpuyku.
¿Imakunatataq
tarpunapaq ñawpaqta Ñawpaqtaqa killata,
qhawananchik? kuruchakunata, sach’akunap
t’ikankunata ima qhawananchik.
¿Imapaqtaq
kawsaykunatari Mikhunaykupaq, qhatunaykupaq,
tarpunkichik? waqaychanaykupaq ima tarpuyku.
148
Takisunchik
Mikhuykuna tarpuymanta rimaykuna yachapananchikpaq takisunchik.
Tarpuymanta
(taki)
Tarpukusunchik, tarpukusunchik,
Sarachata tarpukusunchik (kutiy)
Sarachata tarpuspanchikqa
Mut’itapas mikhusunchikmi. (kutiy)
Tarpukusunchik, tarpukusunchik
Triguchata tarpukusunchik (kutiy)
Triguchata tarpuspanchikqa
Tant’atapas mikhusunchikmi. (kutiy)
Saracha, saracha, trigucha trigucha.
Qamllam ñuqap kawsayniyta yachanki.
(kutiy)
Rimanakusunchik
Tawa tawamanta huñunakuspanchik takisqanchik takiymanta
tapunakuspa rimanakusunchik.
¿Imamantataq takiri rimasqa?

Sara tarpuymanta,
trigo tarpuymanta
¿Ima
kawsaykunatam
tarpukusunchik?
Sarata, triguta
tarpunanchik.
Sarataqa mut’ipi, lawapi

¿Imapaqtaq sarata, triguta
mikhunanchikpaq, trigutataq
tarpukusunchik?
tant’api mikhunanchikpaq.
149
Pukllasunchik.
Qucha, allpa, wayra k’uchukunaman phawaypi pukllasunchik, pantaqmi
mikhuykuna tarpunamanta tapukunqa, wakinñataq kutichinqa.
• Allpaman niptin allpa k’uchuman phawananchik
• Quchaman niptin qucha k’uchuman phawananchik
• Wayraman niptin wayra k’uchuman phawananchik.
¿Imapaqmi kawsaykunata
¡Allpaman! tarpunchik?
¿Ima mikhuytam Mikhuykunataqa

tarpunchik. qhatunapaq
Tapukuykuna tarpunanchik.
1. ¿Ima mikhuykunata
tarpunchik?
2. ¿Imakunata
tarpunapaq
ñawpaqta
qhawananchik?
3. ¿Imapaqmi
mikhuykunata
tarpunkichik? Mikhuykunataqa
waqaychanapaq tarpunanchik.
Ayllu masinchikkunawan, tayta mamanchikwan, kuraq turanchikwan,
wawqinchikkunawan kawsay tarpuymanta tapukuy.
¿Imakunatam Ñawpaqtaqa killata,

tarpunapaq ñawpaqta kuruchakunata, sach’ap
qhawananchik? t’ikankunata ima qhawananchik.
Llaqtanchikpiqa
sarata, papata,
¿Ima kawsaykunatataq triguta, uqata,
llaqtanchikpiri maswata, tarwita
tarpunchik? siwarata ima
tarpunchik.
Sarataqa mut’ipi, lawapi

¿Imapaqtaq mikhuykunatari mikhunanchikpaq, trigutataq
tarpunkichik? tant’api mikhunanchikpaq.
150
46 Mikhuy tarpuymanta
Uyarisunchik
Chakrapi mikhuykuna tarpuymanta yachaqwan rimanakusqankuta
uyarispanchik chakra tarpuymanta, qarpayrmanta ima rimaykunata
yachasunchik.
¿Imakunatataq turay tarpunapaqri Kawsay tarpunpaqqa killata,

ñawpaqta qhawananchik? kuruchakuna sach’ap
t’ikankunata ima qhawana.
Wawqiy
killa ¿Imata Killata
willawanchik? qhawaspa
allpa ukhupi
utaq sach’api
ruruq kawsayta
tarpuna.
Turay ¿Imapaqmi Mikhunapaq, rantikunapaq,

kawsaykunata tarpunchik? qhatukunaman apanapaq ima tarpunchik.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa kawsay tarpuymanta rimanakuykuna
siq’ita qhawaspa rimanakusun.
P’isqukuna para
parananpaq chayamun.
Sarata, riwuta
mikhunapaq qhatukunapaq
tarpunchik.
Llaqtaypi sarata, riwuta, Wañuy killapi mana

papata, hawasta tarpuyku. kawsayta tarpunachu.
151
Huntapachisunchik
Siq’ikunata qhawaspa waqtanpi qillqakunawan yanapachikuspa
qillqayta tukupay.
mikhunaykupaq , kawsakuna
tarpuyku
tarpunapaqqa
Wakawan sarata
Llaqtaypiqa
Mama killata
riwuta tarpuyku.
qhawana
Aylluypiqa kawsaykunata
rimana
Qillqasunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa qarpaymanta tapukuykunata qillqaspa
kutichisun.
1. Llaqtaypi sarata tarpuyku.

¿Ima kawsaykunata 2.
llaqtaykipi tarpunki?
3.
1. Kawsaykuna tarpunapaq killata qhawana.
¿Imakunata kawsaykuna 2.
tarpunapaq qhawana?
1. Sarata mut’ipi mikhunapaq tarpuyku.

¿Imapaqmi
kawsaykunata 2.
tarpunchik?
3.
152
Qillqasunchik
Llaqtaykipi ima mikhuykunata tarpunkichik, chaypa siq’inta qhawasqa
sutintam qillqasun.
Wasiykipi taytaykita, mamaykita tapukuy kawsay tarpuymanta,
kutichisqankuta qillqay.
Taytáy, ¿imatam killa willawanchik

kawsay tarpunapaq?
¿Imapaqmi
kawsaykunata
tarpunchik?
153
47 P’acha awaymanta
Rimasunchik
Llaqtanchikpi awaymanta, p’acha ruraymanta ima rimanakusunchik.
¿Imakunatataq llaqtaykipi Llaqtaypi awaqkunaqa llikllata, chumpita,

awaqkunari awanku? punchuta, qatanata, ch’uspata, chalinata,
phulluta, watanata ima awanku.
¿Imakunawantaq
llaqtaykipiri
Llaqtaypi awaqkunaqa
awaqkunari
ruk’anawan, tuquruwan,
awanku?
khatawan, illawanawan,
wich’uñawan, takarpuwan,
watanawan, khallwawan, Aylluypiqa mamaypas,
mininawan ima awanku. taytaypas, ñañaypas,
¿Pikunataq aylluykipiri awanku? turaypas awankum.
Rimanakusunchik
Kimsa kimsamanta huñunakuspanchik rimaykuna uyarisqanchikmanta
rimanakunchik
¿Pikunataq llaqtaykipiri
¿Imakunatataq llaqtayki awanku?
warmikunari awanku?
¿Imakunatataq
Llaqtaypiqa ruk’anawan, llaqtaykipi
tuquruwan, khatawan, awanku?
illawawan, wich’uñawan,
takarpuwan, watanawan,
khallwawan, mininawan
ima awanku.
Aylluypiqa mamaypas, ¿Imakunawantaq

taytaypas, ñañaypas, llaqtaykipiri
turaypas awankum. awanku?
Llaqtay warmikunaqa Llaqtaypiqa llikllata, chumpita, punchuta,
llikllata, chumpita, phulluta, qatanata, ch’uspata, chalinata, phulluta,
chumpita ima awanku. chumpita ima awanku.
154
Takisunchik
Huñunakuspanchik ñawinchaspanchik wayliya takiyta takisunchik.
Pallay llikllacha
(Wayliya)
Maypiraqmi, maypiraqmi, wayliya, walihiya

Mamaypa pallay llikllachan, wayliya, walihiya,
wayliya, walihiya.
Pallay llikllachantam maskachkani, wayliya,

walihiya
Manañam tariniñachu, wayliya, walihiya,
walihiya, walihiya.
Karumantam hamuchkani, wayliya, walihiya

Mamaypa pallay llikllachanman, wayliya, walihiya
walihiya, walihiya. (Kutiy)
Walihiya, walihiya, wayliya, walihiya, walihiya,
wayliya, wayliya, walihiya, walihiya, walihiya.
Simi pukllachiq
Muyupi huñukuspanchik simikunata pukllachisunchik.
Punchuchay, punchuchay,
Uqi punchuchay, Ch’umpi chumpichay
Uqi millwa punchuchay ch’umpiy, ch’umpiy chumpichay
Llama millwa punchuchay, Taytaypa churakunam
Mamaypa awasqan ch’umpi chumpichay.
Uqi punchuchay.
Llikllachay, lliklla,
Pallay llikllachay
Ch’uspa, ch’uspacha wallqa ch’uspacha Llikllachay, lliklla
ch’uspa wallqacha, ch’uskana ch’uspacha Mamaypa awasqan
kuka ch’uspacha. Pallay llikllachay.
155
Pukllasunchik
Muyupi huñukuspanchik t’iktukunata qhawarichispa tupunakusunchik.
¿Imakunatataq
awachkankuri?
¿Pikunataq
aylluykipi
awanku?
Rimanakusunchik
Llaqtanchikpi awaqkunamanta rimaykuna uyarisqanchikmanta
tapunakuspanchik rimanakusunchik.
Llaqtaypiqa ruk’anawan, tuquruwan,

khatawan, illawawan, wich’uñawan,
takarpuwan, watanawan, khallwawan,
mininawan ima awanku.
¿Imakunawantaq
llaqtaykipiri awanku?
Llaqtay ¿Imakunatataq
warmikunaqa llaqtayki
llikllata, chumpita, warmikunari
phulluta, watanata awanku?
ima awanku.
156
48 Awaykunamanta
Uyarisunchik
Awaykunamanta p’acha ruraykunamanta rimaspa ñawinchasunchik.
¿Imakunawantaq Llaqtaypi warmikunaqa awanku: llikllata, chumpita,

awaqkuna awanku? punchuta, kamapunchuta, ch’uspata ima.
¿Imakunatam
Llaqtaypi awaqkunaqa warmikuna
awanku: awakuna, ruk’a, llaqtaykipi
tuquru, khata, illawana, awanku?
wich’uña, takarpu,
watana, kallwa, mini.
Ñuqap aylluypiqa
¿Pikunataq qampa mamaypas, taytaypas,
aylluykipi awan? ñañaypas awanku.
Ñawichasun
Ñawinchasqanchikmanhina tapukuykunata kutichisunchik:
¿Imakunatam warmikuna
llaqtaykipi awanku? Llaqtaypiqa
¿Pikunataq qampa munay pallayniyuq
aylluykipi awan? llikllatam awanku.
Aylluypiqa
panaykunam
¿Imakunatam
awanku
warmikuna
llaqtaykipi
awanku?
Warmikunaqa awanku: punchuta,

ch’uspata, llikllata, chumpitapas.
157
Rimaspa ñawinchasun
Yachasqanchikmanhina awasqakunamanta rimaspa ñawinchasunchik:
Llikllaqa, imaymana llimp’isqa q’aytuwan

awasqa, warmikuna q’ipikunku wichay
pachakunapi hinallataq hatun iñiy yupaychay
pachakunapi. Kankumanmi imaymana
rikch’ayniyuq, huch’uy, hatun. Siq’inkunapas
llaqtanman ruraqninmanhina tupachisqa.
Chumpikunaqa imaymana llimp’isqa q’aytuwan

chunta p’alta awasqa wiq’awninchikpi muyuchikpa
chumpikunapaq. Wawatapas asullaraq kan. Hinaqa
chumpiwan k’ilunchik.
Punchuqa chirimanta hark’akunapaqmi, kay p’achaqa
kanmanmi: kimsa k’uchuyuq, chutarisqa tawa
k’uchuyuq, muyu ima kanman. Chawpinpi t’uquyuq
umap yaykunanpap; Chay hinamanta qhasqunchikta,
ripranchikmantapacha wip’awninchikkama,
muqukamapas chirimanta hark’awanchik.
Tinkuchisun
Iskay iskaymanta huñunakuspa chaymanta ñawinchaspa tinkuchisun.
Chawpinpi t’uquyuq umap

yaykunanpap chirimanta
hark’akunapap.
Wiq’awninchikpi muyuchikpa
chumpikunapaq, wawa
k’ilunapaqpas.
Warmikunaqa wichay
pachakunapi q’ipikunku.
158
Pukllasunchik
Iskay iskaymanta huñukuspa ruletapi pukllasun, huktaq muyuchinqa
sayasqanpiñataq ñawinchasun.
Turay, ñuqa Urpillay, ñuqataq

muyuchisaq ñawinchasaq.
Ñawinchasun
Ayllupi aswan tayta mamakunap yanapakuyninwan ñawinchasun.
¿Imakunatam
warmikuna
llaqtaykipi ¿Imapim
awanku? mama Kaypiqa nichkanmi:
q’ipikun? Llikllata, chumpita,
punchuta,
kamapunchuta,
ch’uspata ima.
159
YACHANA
Infografía nisqata rurasunchik
• Tarpuymanta rimasunchik.
• Tarpuqkuna chaninchaymanta rimasunchik.
• Awaykunamanta, p’acha ruraykunamanta rimasunchik
• Awaykunamanta, p’acha ruraykunamanta ñawinchasunchik
Ti’ktukuna
Chumpi, Ch’uspa kuka

P’acha
Llikllaqa chumpikunapaq, Chiripi, parapi apanapaqpas

q’ipikunapaq wawa punchukunapaq ima
awasqa. k’ilunapaqpas awasqa. apakunapaqpas
awasqa. awasqa.
Uwiha Uwiha paqucha Uwihap Uwiha paqucha

millmanwan millmanwan paquchap millmanwan
puskaspa, puskaspa, millmanwan puskaspa,
Awakun
t’aqsaspa, t’aqsaspa, puskaspa, t’aqsaspa,

Llimp’ispa, Llimp’ispa, Llimp’ispa, Llimp’ispa,
k’antispa k’antispa k’antispa k’antispa
awasqa. awasqa. awasqa. awasqa.
160
Kaykuna ruranapaq kanan:
una Qillqana
Llimp’i raphik Kuchuna Pichana/
qituna
Ratachina wiqi
Regla a
Llimp’inakun Q’aytu
a ch
Siq’ipi llimp’isqatam Siq’ipim allin qhawarisqa
riqsichinanchik. riqsichikuyninqa.
INFOGRAFÍA
chh ch’
Wayra wasi willakuqkunapi Qillqasqa
willakuykunapi
161
h i
Infografía Infografiyapaq kaqnin rurasqa
ch’iqichisqakunapi INFOGRAFIYATA
k
Rikuchiypi yuyaychakuna INFOGRAFIYATA
“Uywap millmamanta puskaspa awasqa p’achakunata infografiapi
rikuchisunchik”
Llikllata awanapi allwina munay

Tupachina llimp’isqa kurusqa
tupasqata, illawaspa awanapacha.
q’aytukunata allwinapaq.
Awayta tukuspa Millwata puskana,

khallunkunata tupachispa iskaychana, marihana,
sirana riwitina. t’aqsana, llimp’ina,
k’antispa kuruna ima.
Llikllata awayta
tukuspa munayta Wasi uywap millwanta
warmikunaqa kachinanchik.
q’ipiyukuspa
puririnkupacha..
Chay ruraykunata
llaqtaman riqsichisunchik.
162
8
T’aqa
Suyunchikpi umalliqkunamanta
rimanakusunchik
• Warmipa qharipa llamk’ayninmanta rimasunchik.

• Warmipa qharipa llamk’ayninmanta qillqasunchik.
• Llaqta umalliqkunamanta rimasunchik.
• Llaqta umalliqkunamanta ñawinchasunchik.
• Perú suyunchikpi umalliqkunamanta rimasunchik.
• Perú suyunchikpi umalliqkunamanta qillqasunchik.
50 Warmikunap, qharikunap
YACHANA llamk’asqankumanta rimasunchik
Uyarisunchik
Warmip, qharip llamk’asqakumanta yachasunchik, chaypaq
rimasqankuta uyarisunchik.
Yachay wasipi irqikunaqa qara
q’umpu ch’aqlaypi, hayt’aypi
¿Imakunatataq yachay
pukllanku, qillqanku, ñawinchanku,
wasipi irqikunari ruranku?
rimanakunku ima.
Taytay, ¿imakunapim Llaqtanchikpiqa,

llaqtanchikpi warmikunapas, qharikunapas
warmikuna, qharikuna wayk’uypi, p’acha t’aqsaypi,
llamk’anku? wasi pichaypi, lliklla awaypi,
mikhuykuna tarpuypi imam
llamk’anku.
¿Imakunapim
qharikunalla Qharikunallaqa, wasi
llamk’anku? pirqaypi, chakitakllawan
yapuypi, chaqmaypi ima
llamk’anku.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa warmikunap, qharikunap
llamk’asqankumanta siq’ikunata qhawaspa rimanakusunchik.
Panay, ¿imakunapim aylluykipi Mikhuykuna tarpuypi,

warmikunawan, qharikunawan wayk’uypi, p’acha
llamk’anku? t’aqsaypi ima.
Qharikunallaqa,
wasi pirqaypi
¿Ima chakitakllawan
llamk’aykunapim yapuypi,
qharikunalla chaqmaypi ima.
llamk’anku?
Yachay wasipi irqikunaqa
¿Imakunatam qara q’umpu ch’aqlaypi,
yachay wasipi hayt’aypi pukllanku, qillqanku,
irqikuna ruranku? ñawinchanku, rimanakunku ima.
164
Tinkuchisunchik
Warmikunap, qharikunap llamk’asqankumanta t’iktukunata qhawaspa
qillqankunata rimaspa ima tinkuchisunchik.
Qharikunapas warmikunapas
chakra tarpuypi llamk’anku.
Yachay wasipi irqikunaqa qharipas

warmipas qara q’umpu ch’aqlaypi,
hayt’aypi pukllanku.
Ayllukunapiqa qharipas warmipas

lliklla awaypi llamk’anku.
Qharikunalla chakitakllawan
yapuypi, chaqmaypi llamk’anku.
Pukllasunchik
“Tejo tejo” pukllaypi pukllasunchik, picha pantanqa, paymi
yachachiqpa tapukusqanta kutichinqa:
¿Ima llamk’aykunatataq warmipas, ¿Ima llamk’aykunatataq

qharipas llamk’ankuman? qharikunalla llamk’anku?
Wayk’uypi, p’acha
t’aqsaypi, wasi pichaypi,
mikhuykuna tarpuypi
ima llamk’ankuman.
Qharikunalla
chakitakllawan yapuypi,
chaqmaypi, wasi pirqaypi
ima llamk’anku.
165
Rimanakusunchik
Tawa tawamanta huñunakuspa qharikunap warmikunap
llamk’anankumanta t’iktukunata qhawaspa rimanakusunchik.
Qharikunapas warmikunapas
wayk’uypi llamk’an. Qharipas warmipas p’acha
t’aqsaypi llamk’an.
Qharipas
warmipas
lliklla awaypi
llamk’an. Qharillam wasi
pirqaypiqa llamk’an.
Ayllu masinchikkunawan, taytanchikwan, mamanchikwan warmikunap,
qharikunap llamk’asqanmanta tapunakuspanchik rimanakusunchik.
Taytay, ¿imakunapim Qharikunapas, warmikunapas

qharikunapas, warmikunapas wayk’uypi, wasi pichaypi,
llamk’ankuman?
¿Imakunallatam
qharikunalla Qharikunallaqa, wasi
llamk’anku? pirqaypi, chakitakllawan
yapuypi,
¿Imakunatam
yachay wasipi
irqikuna ruranku?
166
51 Warmikunap qharikunap
YACHANA llamk’asqanmanta qillqasunchik
Uyarisunchik
Qharikunap warmikunap llamk’asqanmanta rimasqanku rimaykunata
uyarisunchik.
Yachay wasipi irqikunaqa qharipas warmipas
¿Imakunatam yachay wasipi
qara q’umpu ch’aqlaypi, hayt’aypi pukllanku,
irqikuna ruranku?
qillqanku, ñawinchanku, rimanakunku ima.
Warmikunapas
¿Imakunapim qharikunapas wayk’uypi,
llaqtanchikpi p’acha t’aqsaypi, wasi
warmikunapas, pichaypi, lliklla awaypi,
qharikunapas mikhuykuna tarpuypi ima
llamk’ankuman? llamk’ankuman.
¿Ima llamk’aykunapim Qharikunalla chakitakllawan

qharikunalla llamk’anku? chakra yapuypi, chaqmaypi,
wasi pirqaypi ima llamk’anku.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa qharikunap warmikunap
llamk’asqanmanta t’iktukunata qhawaspa rimanakusunchik.
Panay ¿Imakunapim Qharikunapas warmikunapas

warmikunapas qharipas mikhuykuna tarpuypi, wayk’uypi,
llamk’ankuman? p’acha t’aqsaypi ima llamk’ankuman.
Qharikunallaqa
chakitakllawan chakra
¿Imapim
yapuypi, chaqmaypi,
qharikunalla
llamk’ankuman?
Yachay wasipi
warmakunaqa qara
q’umputa ch’aqlanku,
¿Imakunatam yachay
wasipi irqikuna ruranku?
167
Qillqasunchik
Siq’ikunata qhawaspa warmikunaq, qharikunap llamk’asqanmanta huk
rimayta qillqasunchik.
Qillqasunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa warmikunap, qharikunap
llamk’asqanmanta tapukuykunata rimaykunawan qillqaspa kutichisunchik.
Warmikunapas qharikunapas mikhuykuna

¿Imakunapim
tarpuypi llamk’anku.
warmikunapas
qharikunapas
llamk’anku?
Qharikunallaqa chakitakllawan chakra yapuypi,

llamk’anku.
¿Imakunapim
qharikunalla llamk’anku?
Irqikunaqa warmipas qharipas qara q’umpu

¿Imakunatam yachay ch’aqlaypi pukllanku.
wasipi irqikuna
ruranku?
168
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa warmip, qharip llamk’asqanmanta
¿Imapim qharikunalla Chakitakllawan

llamk’anku? chakra chaqmaypi.
Wasikuna
pirqaypi.
Haywarikuy
ruraypi.
Chakitakllawan
chakra yapuypi.
Pikuwan llamk’aypi.
Wasinchikpi taytanchikta, mamanchikta qharip, warmip
llamk’asqankumanta tapurikusunchik, kutichiwasqanchiktataq qillqasunchik.
¿Imakunapim llaqtanchikpi
warmikunapas,
qharikunapas llamk’anku?
¿Imakunapim
qharikunalla
llamk’anku?
169
52 Llaqtanchikpi
YACHANA umalliqkunamanta rimasunchik
Uyarisunchik
Llaqtanchikpi umalliqkunamanta rimanakusqankuta uyarispa umalliqpa
rimasqanta yachasunchik.
Kay wasip sutinqa
yachay wasim.
Taytay, ¿imataq kay Umalliqninqa

wasip sutinri? yachachiq Anam.
¿Pitaq umalliqninri?
Llaqtanchikpiqa
yachay wasi umalliq,
¿Ima umalliqkunataq llaqta umalliq,
llaqtanchikpiri kan? hampina wasi umalliq,
Comisaria wasi
umalliq ima kan.
¿Imakunatam kay Yachay wasi umalliqqa irqikunap

umalliqkuna ruranku? yachayninta yanapan, hampina wasi
umalliqqa runakunata hampichin.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa llaqtanchikpi umalliqkunamanta
siq’ikunata qhawaspa rimanakusunchik.
Llaqtanchikpiqa yachay
¿Ima umalliqkunam wasi umalliq, llaqta umalliq,
llaqtanchikpi kan? hampina wasi umalliq ima kan.
¿Imakunatam Yachay wasi

kay umalliqkuna umalliqqa
ruranku? irqikunap
yachaynimpi
yanapan.
170
Tinkuchisunchik
Llaqtanchikpi umalliqkunamanta siq’inta qhawaspa, ñawinchaspa
tupaqninwan tinkuchisunchik.
Hampina wasi umalliq.
Llaqta umalliq.
Comisaria wasi umalliq.
Yachay wasi umalliq.
Pukllasunchik
Tawa tawamanta huñunakuspa latakunata thunichiypi pukllasunchik,
pisilla thunichiqmi huk tapukuyta tapukunan, wakin irqikunataq
kutichinanku kanqa.
Llaqta umalliq. ¿Ima umalliqkunam Yachay wasi

llaqtanchikpi kan? umalliq.
Hampina
wasi umalliq.
Comisaria
wasi umalliq.
171
Rimanakusunchik
Muyupi tiyarquspa llaqtanchikpi umalliqkunamanta yachachiqpa
tapukusqanmanhina rimanakusunchik.
¿Imakunatam llaqtanchispi
umalliqkuna ruranku? Yachay wasipi umalliqqa irqikunap
yachayninta yanapan.
Hampina wasipi
umalliqqa unqusqa
runakunata yanapan.
Llaqtanchikpi
umalliqqa llaqtata
sasachakuyninpi Comisaria umalliqqa runakunap allin
yanapan. puriyninpi, kawsayninpi ima yanapan.
Rimaykuna yachapanapaq umalliqkunamanta ayllu masinchikkunata
tapurikusunchik.
¿Ima umalliqkunataq Yachay wasi umalliq,

llaqtanchikpiri kan?
kan
¿Imakunatataq
yachay wasi
umalliqkunari
ruranku?
Yachay wasi umalliqkunaqa
172
53 Llaqtanchikpi umalliqkunamanta
Uyarisunchik
Llaqtanchikpi umalliqkunamanta rimasqankuta uyarispanchik
rimaykuna yachapananchikpaq qillqakunata ñawinchasunchik.
Wawqiy ¿Ima umalliqkunam

llaqtanchikpi kan? Llaqtanchikpiqa, yachay wasi
umalliq, llaqta umalliq, hampina wasi
umalliq, Comisaría umalliq ima.
¿Imakunatam
kay umalliqkuna Yachay wasi umalliqqa
ruranku? irqikunap yachayninkuta
yanapan, hampina wasi
umalliqqa runakunata
hampichin.
¿Pitaq llaqtanchikpi
yachay wasi
umalliqri? Llaqtanchikpi yachay
wasi umalliqqa
yachachiq Danielmi.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa siq’ikunawan qillqawan ima
yanaparichikuspa runakunap rimanakusqanmanta tapukuykunata
kutirqachisunchik.
• ¿Ima umalliqkuna llaqtaykipi kan?
• ¿Ima umalliqkunata riqsinki?
• ¿Imakunatam kay umalliqkuna ruranku?
Yachay wasi umalliqqa yachachiq LLaqta umalliqqa wiraqucha

Danielmi, payqa irqikunap Jesúsmi, payqa llaqtata
yachayninta yanapan. sasachakuyninpi yanapan.
173
Ñawinchasunchik
Llaqtanchikpi umalliqkunamanta qillqata ñawinchasunchik.
Llaqtanchikpi umalliqkunamanta
Sapanka llaqtapim yachay wasi kan,

chaypiqa yachachiqmi umalliqnin,
paykunam tayta mamakunawan,
yachachiq masinkunawan rimanayukuspa
irqikunap yachayninta yanapanku.
Sapanka llaqtapim llaqta umalliq kan,

paykunam llaqtata sasachakuyninkupi
yanapan, hinallataq mañakusqankunata
haywarin.
Hatun llaqtakunapiqa hampina wasikuna

kan, chaypiqa hampi kamayuqmi
umalliqnin, paymi unqusqa runakunata
hampichin, qhali runakunatapas
yanapanmi.
Llimp’isunchik
Umalliqkunamanta qillqakuna hamut’asqaykita ñawinchaspa allin
kaqta llimp’irquy.
1 ¿Pitaq yachay wasikuna umalliqri?
Huk hampiq Huk yachachiq. Huk comisario
2 ¿Mayqin umalliqtaq runakunata hampin?

Hampina wasip Yachay wasip
Llaqtap umalliqnin.
umalliqnin. umalliqnin.
3 ¿Imatam llaqta umalliqkuna ruranku?

Llaqtata Irqikunata Unqusqa
sasachakuyninpi yachayninta runakunata
yanapan. yanapan. hampichin.
174
Tinkuchisunchik
Llaqtanchikpi umalliqkunap rurasqankumanta tapukuykunata
ñawinchaspa tupaqninwan tinkuchisunchik.
¿Imatan yachay Runakunap allin puriyninpi,

wasi umalliqkuna kawsayninpi ima yanapan.
ruranku?
¿Imatam hampina Llaqtankuta

wasi umalliqkuna sasachakuyninpi yanapan.
ruranku?
¿Imatam llaqta
Unqusqa runakunata
umalliqkuna
hampichinku.
ruranku?
¿Imatam comisaria
umalliqkuna Irqikunap yachayninta
ruranku? yanapan.
Ayllunchikwan llaqtanchikpi umalliqkunamanta qillqata ñawinchasunchik.
Panay, ¿imamantam kay Turay, kay qillqaqa llaqtanchikpi

qillqa willawanchik? umalliqkunamanta willawanchik.
Turay, llaqtanchikpi
umalliqpa sutinqa
Panay, ¿imam
llaqtanchikpi
umalliqpa sutin?
Turay, llaqtata
Panay, ¿imakunatam
yanapan.
llaqtanchikpi umalliq ruran?
175
54 Perú suyunchikpi
YACHANA umalliqkunamanta rimasunchik
Uyarisunchik
T’iktukunata qhawaspanchik rimaykunata ima uyarispanchik, Perú
suyunchikpi umalliqkunamanta rimaykunata yachasunchik.
¿Mayqan umalliqkunam Suyunchikpiqa, congresistakuna,

suyunchikpi llamk’achkanku? ministrukuna, suyu umalliq ima
llamk’achkanku.
¿Imakunatam
umalliqkuna Perú
suyunchikpi
ruranku? Perú suyunchikpiqa, yachay
wasikunata, hampina wasikunata
kamachikunku, kamachikuykunata
ima ruranku.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa umalliqkunamanta rimarqusunchik.
¿Mayqan umalliqkunam
suyunchikpi llamk’achkanku? Suyunchikpiqa,
¿Imakunatam ima llamk’achkanku.

umalliqkuna Perú
suyunchikpi
ruranku?
Perú suyunchikpi kamachikunku
ima ruranku.
176
Tinkuchisunchik
Umalliqkunata rurasqakunawan tinkurqachisunchik.
Perú suyunchikpiqa,
yachay wasikunata,
¿Mayqan umalliqkunam hampina wasikunata
suyunchikpi kamachikunku,
llamk’achkanku? kamachikuykunata
ima ruranku.
¿Imakunatam Suyunchikpiqa,
umalliqkuna Perú congresistakuna,
suyunchikpi ruranku? ministrukuna,
suyu umalliq ima
llamk’achkanku.
Pukllasunchik
Muyupi tiyarquspanchik, qara q’umpu chanqay qallariq tapukunan,
hapiqñataq tapukuyta kutichispa hukman chanqanan, chayhinata
Perú suyunchikpi umalliqkunamanta yachasunchik.
¿Imakunatam umalliqkuna
Perú suyunchikpi ruranku?
¿Mayqan
umalliqkunam
suyunchikpi
llamk’achkanku?
177
Rimanakusunchik
Yachachiqpa tapukusqanta kutichispanchik, Perú suyunchikpi
umalliqkunamanta rimanakusunchik.
¿Imakunatam umalliqkuna Yachay

Perú suyunchikpi ruranku? wasikunata
ruranku. Hampina
wasikunata
ruranku
Ayllunchikwan Perú suyunchikpa umalliqninkunamanta rimaykuna
yachasqanchikmanta rimanakusunchik.
suyunchikpi llamk’achkanku?
¿Imakunatam
umalliqkuna Perú
suyunchikpi ruranku?
178
55 Perú suyunchikpa
YACHANA umalliqninkunamanta
qillqasunchik
Uyarisunchik
Perú suyunchikpa umalliqninkunamanta rimasqankuta uyarisunchik..
¿Mayqan umalliqkunam Suyunchikpiqa, congresistakuna,

suyunchikpi llamk’achkanku? ministrukuna, suyu umalliq ima
llamk’achkanku.
¿Imakunatam
yachay wasikunap
umalliqninkuna
Perú suyunchikpi
ruranku?
yachay wasikunap
umalliqninkunaqa
irqikunap yachayninta
yanapanku.
Rimanakusunchik
Iskay iskaymanta huñunakuspa Perú suyunchikpi umalliqkunamanta
rimaykunamanta rimanakusunchik.
suyunchikpi llamk’achkanku? Suyunchikpiqa,
¿Imakunatam
yachay wasikunap ima llamk’achkanku.
umalliqninkuna
Perú suyunchikpi
ruranku?
yanapanku.
179
Qillqasunchik
T’iktupi umalliqkunap rurasqanta qhawaspa rimaspa qillqarquy.
Yachay wasikunap
yanapanku.
Suyunchikpiqa, congresistakuna,
ima llamk’achkanku.
Qillqasunchik
Tawa tawamanta huñunarqukuspa, Perú suyunchikpi umalliqkunap
rurasqankumanta qillqarqusunchik.
¿Imakunatam
umalliqkuna
Perú suyunchikpi
ruranku?
Llaqtata sasachakuyninpi
yanapanku.
180
Rimanakusunchik
Yachachiqninchikwan Perú suyunchikpi umalliqkunamanta rimanakusunchik.
¿Imakunatam
yachay wasikunap
umalliqninkuna ruranku?
Ayllunchikwan rimanakusunchik
Aylluykiwan Perú suyupi umalliqkunamanta tapunakusunchik, tapukuy
kutichisqanchiktataq qillqasunchik.
¿Imakunatam
umalliqkuna Perú
suyunchikpi
ruranku?
181
YACHANA
Yachayninchik qispichinanchikpaq:
“Tapunakuypi pukllarqusunchik”
• Astawan yacharinanchikpaq
umalliqkunamanta rimasunchik.
• Umalliqkunap rurasqankumanta
rimaykuna yachananchikpaq.
• T’aqa t’aqapi huñunakuspa.
• Umalliqkunamanta yuyarispa.
• Ruranakunata maskaspa
• Rurayninta qatipaspa.
niyuq, Q’aytukuna
20cm sayay Huñumusqa
yniyuq Qhituna
0.4cm muyu raphikuna
k’aspicha
K’askachina Llimp’ikuna Llimp’ina
182
a ch
K’aspita allinta qhituy. K’aspita llimp’irquspa
ch’akirqachiy.
chh ch’
Raphikunata muyutahina Raphikunamanta muyutahina
q’umpurquspa, q’umpusqaykita q’aytuwan
k’askachinawan thupasqayki k’aspiman allinta hap’irqachiy.
k’aspiman k’askarqachiy.
183
5 Rurasqanchikta qhawarichisunchik
Iskay iskaymanta huñunarqukuspa tapukunapaq micrófono
rurasqanchikwan, umalliqkunamanta rimaykuna yachasqaykita runakunata,
irqi masiykikunata ima tapukamuychik.
¿Imakunapim llaqtanchik Warmikunapas, qharikunapas

warmikuna, qharikuna wayk’uypi, p’acha t’aqsaypi, wasi
llamk’ankuman? pichaypi, lliklla awaypi, mikhuykuna
tarpuypi ima llamk’ankuman.
¿mayqan
umalliqkunam
llaqtanchikpi
kanku? yachay wasi umalliq,
llaqta umalliq,
hampina wasi umalliq,
comisaría wasi
umalliq ima.
Yachay wasi umalliqqa irqikunap

yachaynintam yanapan, hampina
¿imakunatam kay wasi umalliq unqusqa runakunata
umalliqkuna ruranku? hampichin.
¿Mayqan
umalliqkunam
suyunchikpi
llamk’achkanku? Perú mama suyu umalliq,
congresistakuna,
ministrukuna, regionkunapi
gobernadurkuna ima.
yachay wasikunata,
¿imakunatam umalliqkuna Perú hampina wasikunata,
suyunchikpi ruranku? ñankunata, yarqakunata
ima ruranku.
184
185
Orientaciones metodológicas
¿Qué son las fichas de trabajo de Quechua

como segunda lengua?
Es un material de apoyo para los procesos de aprendizaje

de la lengua originaria como segunda lengua o lengua de
herencia para uso del estudiante. Presenta actividades lúdicas
e interactivas a partir de situaciones comunicativas, para
el desarrollo de capacidades comunicativas, expresiones
lingüísticas, vocabulario y reflexión gramatical de acuerdo
con el nivel correspondiente.
¿Cómo están organizados?
Están organizados por grados, sin embargo, considera

el aprendizaje gradual de una segunda lengua por niveles,
por lo que el tratamiento lingüístico va desde el nivel básico,
intermedio y avanzado, en forma progresiva. Por tratarse
de un aprendizaje gradual de la lengua originaria
las actividades tienen cierta secuencialidad y van
complementándose progresivamente.
Situaciones comunicativas priorizados son:
 Conversamos en familia.
 Conversamos sobre la cosecha y alimentos.
 Conversamos sobre nuestro cuerpo y salud.
 Nos comunicamos en la escuela.
 Visitamos a la feria y mercado.
 Conversamos sobre los animales.
 Conversamos sobre la siembra y plantaciones.
 Conversamos sobre la vida en la comunidad y ciudad.
186
Las fichas de trabajo “Qichwa yachanapaq” tendrán audios
con diálogos que se presentan en cada situación comunicativa,
expresiones lingüísticas que se irán desarrollando con diversas
estrategias. Así mismo, los audios presentarán canciones, poesías,
adivinanzas, que nos permitirán ejercitar el idioma.
¿Cómo están estructuradas?
Las fichas de trabajo “Qichwa yachanapaq” cuentan con ocho

unidades que contiene 07 fichas cada ficha tiene dos actividades,
en la sétima ficha se presenta una actividad demostrativa a través de
ella los niños darán a conocer todo lo aprendido durante la unidad.
¿Cómo y cuándo utilizar las fichas de trabajo?
Las fichas de trabajo “Qichwa yachanapaq” serán utilizadas

por los niños después que los profesores desarrollen una sesión
de clase interactiva, lúdica, cooperativa, en esas clases se
aprenden expresiones lingüísticas, vocabulario, aspectos
gramaticales, del quechua Collao.
En la primera actividad se presenta una situación comunicativa
a partir de ella se invita a los estudiantes a escuchar el audio con
los diálogos y las expresiones lingüísticas a ser trabajdas, una vez
que escuchan el audio se les invita a los niños a practicarlas en
grupos y en parejas.
En las siguientes fichas se pide a los niños que realicen ejercicios
de relación imagen y palabra, palabra -palabra, resolución
de crucigramas, pupiletras, dibujos, pinten imágenes, canten,
reciten, lean y escriban, todas estas actividades son interactivas.
En la siguiente ficha se les pide a los niños que compartan con su
familia, con sus amigos, con sus vecinos, lo aprendido y lo hacen
a través de diálogos, canciones, adivinanzas, etc.
Finalmente. a manera de cierre de unidades encontrarás una
actividad demostrativa a manera de proyectos, en este espacio
los niños compartirán expresiones lingüísticas, vocabulario,
aspectos gramaticales aprendidos durante la unidad.
187
Veamos: Warmikunap qharikunap
6 rurasqankumanta
ñawinchasunchik
YACHANA
Uyarisunchik
¿Pikunataq Paykunaqa ¿Imatataq

paykunari kanku? hampiqkunam kanku. rurankuri? Paykunaqa
yachay
¿Imatataq Paykunaqa wasipim
rurankuri? hampina irqikunata,
wasipim wayna
¿Pikunataq unqusqa sipaskunata
paykunari runakunata yachachinku.
kanku? hampinku. ¿Pikunataq
Situación
paykunari Paykunaqa
Paykunaqa yachachiqkunam kanku. kanku? awaqkunam kanku.
comunicativa
Rimanakusunchik
a kutichisunchik
Iska iskaymanta huñunakuspa kay tapukuykunat
ik?
● ¿Pikunatam t’iktukunapi rikuchkankich
● ¿Imatam ruranku?
contextual
ruranku?
● ¿Imakunatam aylluykipi warmi qhari kuska
¿Pikunatam t’iktukunapi
rikuchkanki?
Yachachiqkunata,
hampiqkunata,
Estrategias
para el desarrollo
awaqkunata ima
rikuchkani.
25
de la oralidad,
lectura y escritura.
Ñawinchasunchik
Warmi qhari kuska rurasqan
kumanta qillqata ñawinchasunchik
.
Pukllasunchik llimp’isunchik.
Warmi qhari kuska rurasqan a simikunata tarispa
kumanta Kay llikachasqapi pakasq
Yaqa llapan yachay wasikun
apim • qhari k u t
irqikunaqa warmi qhari kuskapu a y ll u y
ni qh k s
imatapas ruranku, qara
q’umpu • warmi
hayt’aypipas, ch’aqlaypipas t’ a y s i
• kuska a u i h a y
pukllanku, kuskam takinkup
as, • qara q’umpu y i w
mayt’unkutapas ñawinch ch’ a q l a
anku, • hayt’ay r s p
ruraykunatapas huñupi
ruranku. • ch’aqlay u n a
a w a q k
i k a
Hampina wasikunapipas • awaqkuna
qharikuna t u kh y
warmikuna hampinku, chayhin • yachay wasi w a r m i qh a
atam
llamk’apakunku. Ayllukun
apipas • aylluyku p u q n
qharikuna, warmikuna chakrata r a q’ u m
• qhatu q a
llamk’anku, p’achata t’aqsank a
u, • irqikuna a y w a s i r
mikhunata wayk’unku, awata y a ch
awanku, • wayna
qhatutapas rantikuq rinku.
Warmi qhari • sipas
kuska imatapas ruraspan
chikqa, allin
kawsaytam tarisunchikman.
nchik
Ayllunchikpi rimarisu chik mayt’unchikmanta
Tupachisunchik wan kuska ñawinchanan
Ayllu masinchikkuna
Kay t’iktukunata allinta qhawas ñawinchasunchik.
pa qillqankunawan ñawinch qillqata akllaspanchik
tinkuchisunchik. aspa
Arí, allillamanta
Mamaywan taytaywan
kuska ñawinchasunchik.
wayk’ukuchkanku. Allillamanta
ñawinchasunchik.
Warmi qhari kuska qara
q’umpu
hayt’aypi pukllachkanku.
¿Imamantataq kay
qillqari willakun?
Warmi qhari yachaq masinku
nawan
kuska tiyachkanku.
Yachaq masinkunawan
huñupi kuska
llamk’achkanku.
Warmi qhari kuska ñawinch

achkanku.
Arí, kayhinata
26 ñawinchaspanchikqa
k.
ch’uyata ñawinchasunchi
27
7 Yachasqanchikta riqs
Proyecto
YACHANA ichi sunchik
que recoge las tres

Yachay qispichinap
aq:
willakuq rapita qispic
hisunchik
n
situaciones que se ha .
1 ¿Imapaqtaq rurasun
chik?
ad
• Ayllunchikpi napay
trabajado en la unid
kunakuyta rimananchikp
• Ayllu masinchikuna aq.
p sutinkuna rimananchikp
• Warmikunap, qhariku aq.
nap rurasqankumanta
rimananchikpaq.
warmi qhari ruranku ¿Imakunat
masiykikuna ataq yachaq
¿Allillanchu kachkanki? ri wa
kuska rurankrmi qhari
¿Allinllam,
¿Imataq sutiykiri? ¿Imatam sutiyqa Antoniam,
ñañayki, turaykiwan ñañayqa llikllatam u?
rurachkanku? awachkan?
Turayqa wasiytam
pichachkan.
Yachaq
masiykunaq Yachaq
a warmi
qhari kusk masiykunaq
a
q’umpu hay qara warmi qha a
t’aypi ri kuska
pukllanku qillqa may
t’uta
ñawinch
anku.
2 ¿Imakunawan rurasun
chik?
Yanapakuqkuna
Llimp’ikuna
Hatun
Rakhu Qillqana
qillqana raphi
qillqakuna
28
188
Reflexiones finales:
El enseñar el quechua como segunda lengua implica:
a) Reconocer la importancia de la diversidad

cultural y lingüística de un país, luego desarrollar
competencias y capacidades para planificar
e implementar estrategias y acciones de
revitalización de las lenguas, que involucren
a la escuela y a las propias comunidades ya
que es un proceso no solo pedagógico sino
también político ya que tiene que ver con la
reafirmación de la identidad de una cultura
y el ejercicio de sus derechos.
b) Busca la recuperación, revitalización y

desarrollo desde un enfoque intercultural
bilingüe en contextos castellano hablantes,
poblaciones monolingües castellano hablantes.
c) La recuperación de espacios perdidos, que

la lengua originaria vuelva a ser utilizada
en ámbitos y para funciones actualmente
cubiertas por el castellano, recuperando al
mismo tiempo prestigio, valor (es decir reversión
del desplazamiento lingüístico).
d) Plantear actividades interactivas, participativas,

pertinentes con la cultura o saberes de los
pueblos; fiestas, canciones, música, refranes,
relatos, trabalenguas, adivinanzas, labores
cotidianas de la familia, la naturaleza.
189
Glosario:
Siq’ikuna/t’iktukuna : Dibujos, fotos, imágenes
Raru/machina : Dado
Sallqa : Puna, cordillera
Sallqa uywa : Animales silvestres
Ñaña : Hermana de la mujer
Turi : Hermano de la mujer
Pani : Hermana del varón
Wawqi : hermano del varón
Kuraq ñaña : Abuelita de la mujer
Kuraq turi : Abuelito de la mujer
Masinchikkuna : Sus compañeros (as), amigos y amigas.
Qhatu : Mercado
Willakuq raphi : Afiches
Iskaychasqa qillqa : Díptico
Kimsachasqa qillqa : Tríptico
K’askakuqcha : Stikeres de animales, peces y productos
Pampachasqa qillqa : Pupiletras
Llikachasqa : Cuadros de doble entrada
Tinkuchiy : Relacionar, emparejar
Kurul qaytu : Ovillos de lana
Kurku : Cuerpo humano
Armakuy : Bañarse
Wasipi hatun uywakuna : Animales grandes que viven con las personas
Taqapi huñunakuspa : En equipos de trabajo
Qallu kipuq qillqa : Trabalenguas
Qarpay/parquy : Regar
Pataray : Doblar
Maytu : Libro
Piluta laqyay : Jugar en Voley
Piluta qaytay : Jugar en futbol
Hampiqkuna : Personas que curan
Mama qucha : Mar
Yunka : Selva
Llata umalliq : Autoridades
Chamqay : Botar
Tukupay : Terminar, completar
Ruraqtukuy : Simular, dramatizar.
Pág. 23
Pág. 77
Pág. 12
¿Maymantam kanki?
QALLARINA
¿Imaynallan
kachkani? ¿Maypim
tiyanki?
CHAYANA
¿Maymantam
kanki?,
¿Maymanta kankiri? ¿maypim tiyanki?
Pág. 159
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA
El 22 de julio de 2002, los representantes de las conformamos esta sociedad, nos sintamos parte
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el
y de la sociedad civil firmaron el compromiso acceso a las oportunidades económicas, sociales,
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo derecho a un empleo digno, a una educación de
Nacional. calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 3. Competitividad del País
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el Para afianzar la economía, el Acuerdo
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, se compromete a fomentar el espíritu de
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, competitividad en las empresas, es decir,
vigilar o defender los compromisos asumidos. mejorar la calidad de los productos y servicios,
Estos son tan importantes que serán respetados asegurar el acceso a la formalización de las
como políticas permanentes para el futuro. pequeñas empresas y sumar esfuerzos para
fomentar la colocación de nuestros productos
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o en los mercados internacionales.
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores,
debemos promover y fortalecer acciones que 4. Estado Eficiente, Transparente y
garanticen el cumplimiento de esos cuatro Descentralizado
objetivos que son los siguientes: Es de vital importancia que el Estado cumpla
con sus obligaciones de manera eficiente y
1. Democracia y Estado de Derecho transparente para ponerse al servicio de todos
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos los peruanos. El Acuerdo se compromete a
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos modernizar la administración pública, desarrollar
una verdadera democracia. El compromiso del instrumentos que eliminen la corrupción o el uso
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad indebido del poder. Asimismo, descentralizar el
en la que los derechos son respetados y los poder y la economía para asegurar que el Estado
ciudadanos viven seguros y expresan con sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante
libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto el Acuerdo Nacional nos comprometemos a
y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país. desarrollar maneras de controlar el cumplimiento
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo
2. Equidad y Justicia Social y difundir constantemente sus acciones a la
Para poder construir nuestra democracia, es sociedad en general.
necesario que cada una de las personas que
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,

y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
BANDERA HIMNO NACIONAL ESCUDO
Declaración Universal de los Derechos Humanos

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó
la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN

PROHIBIDA SU VENTA

Qichwa Yachanapaq 5

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Qichwa Yachanapaq 5

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Qichwa

Fichas de trabajo de Comunicación

Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq

©PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ

2021 watapi qispichisqa

Tukuy qhawaq: Ruth Dina Santisteban Matto

Ruraq: Ruth Dina Santisteban Matto

Yanapaq: David Chocre Huacho

Se terminó de imprimir en noviembre de 2021, en los talleres gráficos de

2021-07860 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawinchana Wasipi churasqa.

Kay mayt’utaqa, paqarichiqkunapa mana munayninwanqa, manam pipas mirachinmanchu.

Qankunapaqmi kay qillqasqa mayt’uqa, kaywanmi

Ichaqa manam sapallaykichu ruranki, yachaq

Kay qillqasqa mayt’utaqa munaykunkipunim,

2 T’aqa Kawsayninchikmanta, mikhuyninchikmanta rimanakusunchik

3 T’aqa Qhali kawsaypaq hampinchikkuna

4 T’aqa Uywakunap kawsayninmanta rimasunchik

31. Mama quchapi challwakunamanta rimanakusunchik 104

32. Mama quchapi challwakunamanta qillqasunchik 107

6 T’aqa Ununchik khuyakuymanta rimanakusunchik

7 T’aqa Ayllunchikpi llamk’aqkunata chaninchasunchik

8 T’aqa Suyunchikpi umalliqkunamanta rimanakusunchik

Payqa Kuska uywata

¿Imakunatam kay t’aqapi yachasunchik?

¿Imaynallam kachkanki? Allinllam kachkani.¿Qamri?

Ñuqapas allinllam ¿Maymantataq

Ñuqaqa Pirwalla, Piwalla pirwa

¿Imaynallam kackanki? Pirwalla pirwa

¿Maymantam kanki? Allillanmi.

Ch’aska, Ch’aska, Ñuqaqa Yawri

Ñuqaqa Sikuwani Martín,

¿Maymantam kanki? Ñuqaqa Yawrimantam kani Tinkunanchikka

¿Maypitaq tiyankiri? Ñuqaqa Sikuwanipim tiyani Tinkunanchikka

Atuqmantawan Kunturmantawan (willakuy)

Sallqa Urqu pampapi atuqwan kunturwan

¿Imaynallam kumpariy atuq kachkanki?

Kumpariy Atuq, ¿maypitaq kunanri tiyanki?

Ñuqapas haqay sallqa urqukunapim tiyani.

¿Maypitaq qamri tiyanki?

Allinmi, allinmi, tinkunanchikkama kumpariy Atuq.

Kumpariy Atuq, ¿maypitaq

Wawqiy, ¿allillanchu kachkanki?

Warmi irqip ñañanqa

Ñuqap wawqiyqa chakratam qarpachkan.

Ñuqap turayqa llikllatam, awachkan.

Ñuqap ñañayqa mamaytam wayk’uysichkan.

Ñuqap ñañayqa wasiytam pichachkan.

Ñuqap panayqa millwatam t’isachkan.

Ñuqap taytayqa uywatam michichkan.

¿Imaynallam Qantu kachkanki?,

Taytay, mamay, Ñañayqa wasinta pichan,

Taytay, ¿imakunatataq Mamay, ¿imakunatataq

Panay, ¿imakunatataq yachay

¡Kuska qara q’umputa

Kuska qara q’umputa hayt’anku Kuska qara q’umputa ch’aqlanku

Ari yachanim, ari yachanim

Qara q’umputa hayt’anku, huñupi

Warmi qhari kuska rurasqankumanta

Yaqa llapan yachay wasikunapim

Hampina wasikunapipas qharikuna

Mamaywan taytaywan kuska

Warmi qhari kuska qara q’umpu

Warmi qhari yachaq masinkunawan