Karacaoğlan Şi̇i̇rleri̇nde Gölge Ve Anne Arketi̇pi̇ni̇n

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/15 Summer 2016, p. 525-540
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9775
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Article Info/Makale Bilgisi

 Received/Geliş: 02.07.2016 Accepted/Kabul: 30.09.2016
 Referees/Hakemler: Prof. Dr. Aynur KOÇAK – Doç. Dr. Mehmet
Ali YOLCU
This article was checked by iThenticate.
KARACAOĞLAN ŞİİRLERİNDE GÖLGE VE ANNE ARKETİPİNİN

YANSIMALARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME
Fatma Zehra UĞURCAN*
ÖZET
İnsan psikolojisi yaşamın her alanında olduğu gibi edebiyatta da
kendisine çokça yansıma alanı bulması bakımından sık sık
edebiyatçıların ilgi alanına dahil olmuştur. Çünkü insan zihni ve
psikolojik yapısı tüm içeriğiyle kendisini açık etmeye meyillidir. Psikoloji
zaman zaman baskılanabilir olsa da, edebiyat psikolojik yapıya
özgürleşebileceği bir alan sunar. Çünkü sanatçı yaşantısını, bilinçaltını,
psikolojik yapısını tüm varlığıyla beraber eserine yansıtan kişidir.
Sanatçı-eser-psikoloji üçlüsünü birbirinden ayırmak mümkün değildir.
Edebiyat ve psikoloji arasındaki bu ilişkiyi incelemek psikanalitik
halkbilimi kuramının çalışma alanıdır. Psikanalitik kuramın
kurucularından olan Carl Gustav Jung insanın zihninin kolektif
bilinçdışı olarak adlandırdığı doğuştan sahip olunan yapının arketiplerle
dolu olduğu fikrini öne sürmüştür. Başka bir deyişle insan zihni
doğuştan sahip olduğu birtakım kalıplarla varolur. Persona, gölge, anne,
bilge adam gibi çeşitli arketiplerin bulunduğu kolektif bilinçdışı insanın
isteği dışında zaman zaman kendisini açık eder. Edebiyat eserlerine
bakıldığında da bunun örneklerine çokça rastlanır. Bu çalışmada halk
edebiyatı ürünleri arasında yer alan Karacaoğlan şiirleri Jung’un arketip
kavramı bakımından ele alınacak ve Karacaoğlan’ın şiirlerindeki gölge ve
anne arketiplerinin yansımaları irdelenecektir. Bu doğrultuda ilk olarak
Jung’un psişe ve arketip kavramları üzerinde durulacak, ardından ise
incelemede göz önünde bulundurulacak şiirlerde gölge ve anne
arketiplerinin yansımaları gözlemlenecektir. Böylece 17. yüzyıl halk
şairlerinden olan Karacaoğlan'ın şiirlerine arketipsel yaklaşımla
Karacaoğlan'ın şiirini oluşturan psikolojik alt yapıyı tespit etmek
amaçlanmaktadır.
Anahtar Kelimeler: psikanalitik halkbilimi kuramı, Carl Gustav
Jung, arketipler, Karacaoğlan
* Arş. Gör., Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, El-mek:
zehrasenolcan@gmail.com
526 Fatma Zehra UĞURCAN
AN ESSAY ON THE REFLECTIONS OF SHADOW AND MOTHER

ARCHETYPES IN KARACAOĞLAN’S POEMS
ABSTRACT
The psychology finds lot reflections in literature as in all of life.
Therefore the psychology often shows interest in poets and authors. The
mind and the psychological structure of the people are inclined to expose
themselves with all aspects. The psychology from time to time can be
suppressed but the literature provides psychology an area to be free. An
artist is a person, who reflects his all life, his own subconscious and
psychological structure to his creations. It is impossible to separate the
trio of artist-creation-psychology from each other and it is the work of
psychoanalytic folklore theory to analyze the connection between
literature and psychology. Carl Gustav Jung is one of the creators of
psychoanalytic folklore theory and he suggests that the collective psyche
is full with a lot of archetypes, which people endowed. In other words the
human mind has some inherited patterns. The collective psyche, which
has a lot of archetypes like persona, shadow, mother and wise man,
exposes itself without control of person. Examples to his phenomena can
be found in literature. In this study will be taken the Karacaoglan poems
from folk literature and by these poems will be examined the reflections
of shadow and mother archetypes. Accordingly first we will talk about
Jung’s concepts of psyche and archetype. Then the reflections of shadow
and mother archetypes will be observed by Karacaoğlan poems. The
purpose of this study is to identify by using psychoanalytic folklore theory
the psychological background, which creates Karacaoglans poetry.
STRUCTURED ABSTRACT
The psychology is a discipline, which tries to discover the system
and structure of the mind and therefore it has a wide field because people
reflect their psychology all areas of the life. One of these reflection areas
is the art. Art is a place, where people become more independent. People
get more freedom and so they expose their subconscious.
İt is possibble to observe the connection between psychology and
literature in folk literature because a folk artist is more independent than
a modern artist. A folk artist hasn’t patterns, limits, shames or rules.
They perform their art independent of rules. For this reason their
psychological structure and the background of their minds reflect
completely on their arts. The subject of this study is Karacaoğlan, who is
one of the Turkish folk poets in 17. century. There is very little
information about Karacaoğlan but we know that he is very famous folk
poet in 17. century.
At this study Karacaoğlan poems will be analyzed with an
archetypical perspective. For this study Karacaoğlan poems are selected
because Karacaoğlan’s art is independent all patterns and hereby his
poetry offers a backdrop for an archetypical study. The purpose of this
study is to determine whether there is archetypical signs at Karacaoğlan’a
poems. Other than this it is planned to identify whether his psychology
Turkish Studies
Volume 11/15 Summer 2016
Karacaoğlan Şiirlerinde Gölge ve Anne Arketipinin Yansımaları Üzerine… 527
and unconscious world reflect on his art. At the same time the other
intent is to contribute to folklor studies. During the study is planned to
answer some questions.These questions are “ Which archetypical facts
does Karacaoğlan’s poetry exist?” and “ Which issues and motifs around
do archetypical facts in Karacaoğlan’s poetry locate?”
Karacaoğlan shows in his art a carefree manner. This mentality
requires an archetypical approach to his poems. Theoretical studies are
highly important for folk literature. Especially for folk poem
psychoanalytic folklore theory offers an important examination method.
The psychoanalytic folklore theory, which is created by Sigmund Freud,
Wilhelm Wundt ve Carl Gustav Jung, is intended to discover the meanings
of folklore products. Carl Gustav Jung is the creater, who firstly talks
about the concept “archetype”. Jung entitles the mind as “psyche” and
he talks about the archetypes, which exists in psyche. The psyche is
divided into three areas; consciousness, personal unconscious, collective
unconscious. Archetypes exist in collective unconscious of psyche since
birth and they represent the inner face of the human. They are so
important and neccesary to understand the frame of mind and the
psychology of human.
Karacaoğlan’s poems are in general about love and women. İn such
poems it is possible to encounter with shadow and mother archetypes.
Shadow is the side of human, which wants to go beyond the social norms
and get out of the bans. İf shadow archetype is dominant, then
behaviours out of social norms are observed. Actually shadow is a kind
of the dark side of human. İt is impossible to exterminate the shadow. It
can be only suppressed. We can see the shadow archetype in
Karacaoğlan’s poems, which tell about his loves. Every poem tells about
an another woman, another bride and each of them are an another new
excitement for him. He loves every women fearlessly, desires them and he
want to near them. He focus on only carnal loves. Sometimes he want to
near with a 15 years old girl or with a woman, who has a relationship
with another man. He doesn’t want to comply with ethical rules. Only
important is, what he feels, when he loves someone. All these statements,
which we see in his poems, show his desires, which are in his
subconscious.
Other than shadow archetype we can see in Karacaoğlan’s poems
the mother archetype and Don Juanism, which arised because of mother
archetype. Don Juanism is a syndrome, which means a love disease in
man. This man is flirtatious and he doesn’t want to love only a woman,
he wants to near all women. The effect of Don Juanism is occurred in
most poems of Karacaoğlan. These love affairs show actually the mother
archetype. Karacaoğlan reflects his mother archetype on all women. İn
this case we can say that Karacaoğlan tries to find the woman in his
psyche among all women. İn other words this woman is not the woman
outside, she is the woman in the poet’s psyche. He focus only on women
and tries to find the woman in his pysche. İn this study is taken only
some poems of Karacaoğlan.
İf we look at these poems totalitarian, we can see the shadow and
mother archetypes together or separately. Actually in Anatolian lover and
beloved are limited with social patterns. Bu in folkloric poetry these
Turkish Studies
patterns aren’t protected. Folk poets create their art independent of rules,
patterns and limits. Therefore Turkish folk poems are very independent
and sincere. Karacaoğlan’s poems exist these features intensely. İn his
poetry on the one side we find an identitiy, which jams between social
norms, bans and limits, on the other side we see the poet, which behaves
unruly and harsch under influence of shadow archetype. As he create his
art, he doesn’t get worried about ethic and social norms. İn his poets
under influence of shadow there is a man, who is openly interested in a
married woman, wants to have fun with all women and have a sexual
intimacy with them, inclines not to the soul, rather to the body of
women.The another point is Don Juanism. Karacaoğlan is affected Don
Juanism by the mother archetype. He try to finds the mother in all
women. The whole women should please his heart and satisfy in every
sense like a mother.
As you can see, the psychology is a system, which reflect on
literature more or less, evident or hidden. As a result of this study in
Karacaoğlan’s poetry the reflections of unconscious are determined. He
loves all women at the same time, wants to near them sexually. İt is
possible to say, that all these characteristics show the projections of
shadow and mother archetypes on Karacaoğlan’s poetry.
Keywords: psychoanalytic folklore theory, Carl Gustav Jung,
archetypes, Karacaoglan
Giriş
İnsan yaşamının her alanınında kendisine inceleme alanı bulan psikoloji, edebiyat
araştırmaları açısından da daima başvurulması gereken bir disiplin olmuştur. Çünkü bir sanat olarak
edebiyat, üreticilerinin yaşantıyı, bilgiyi ve en önemlisi de duyguyu yansıttıkları bir levhadır. Öyle
ki, birçok edebiyat araştırmacısı edebiyat ürününün meydana getirilebilmesi için duygunun var
olması gerektiği konusunda hemfikirdir. Romalı bir ozan olan Horatius’un da “Ars Poetica” isimli
eserinde şiirde duygunun öneminden bahsettiğine şahit oluruz. Horatius’a göre bir şiirin güzel
olabilmesi için en önemli olan kıstas ozanın o şiiri hissederek söylemiş olmasıdır (Sumer, 1996, 23).
Hissiyat ise insan psikolojisiyle doğrudan alakalıdır. Tüm edebiyat türlerinde olduğu gibi şiirde son
derece önemli olarak görülen “duygu” kişiden kişiye değişir, psikolojik bir arka plana sahiptir ve her
edebiyatçı kendi psikolojik dünyasından izleri “duygu” adı altında eserine yansıtır. Nitekim yazmak
ve duygudurum arasında sıkı bir ilişki olduğu da göz ardı edilmemelidir.
Yeniliklere ön ayak olan veya bir dönem çok popüler olmuş edebiyatçıların eserlerini ortaya
çıkarma aşamasında yoğun bir duygudurum içerisinde oldukları bilinen bir gerçektir. Stefan Zweig’in
verdiği bilgiler doğrultusunda Dostoyevski’nin kariyerinin zirvesinde meydana getirdiği eserlerini
yazdığı dönemlerde ağır epilepsi nöbetleri geçirdiği ve bu zaman diliminin çok verimli olduğunu
görürüz. Zweig, onun hastalığının normal insanın hissedemeyeceği hislere neden olduğunu dile
getirir (Zweig, 2011, 133). Nitekim edebiyat ve psikoloji üzerine bir çalışma hazırlayan İsmet Emre
de şiir, roman ve öykülerde yazarın tamamen uyanık ve bilinçli bir şekilde yazmadığını vurgular:
Yazar-özne, genellikle bir transa geçer ve kendini bilmez bir şekilde yazmaya devam eder.
Yazma eylemi bittiğinde, eline aldığı metindeki kurgu, yoğun biçimde bilinçdışı alanların
egemen olduğu bir bütünlüğe sahiptir. Bilinçaltı, yıllarca gizlediği gerçekleri, olay ve
düşünceleri, yazma eylemi esnasında ortaya çıkarmış ve şimdi bir metin olarak yazarına
hediye etmiştir. (Emre, 2005, 302)
Turkish Studies
Bu çalışmada ise halk edebiyatı ve psikoloji arasındaki ilişkiye değinmek üzere bir halk şairi
olarak Karacaoğlan ve onun şiirleri incelenecek ve Karacaoğlan’ın şiirlerine yansıyan arketipsel
unsurlar dikkate alınarak psikanalitik metod kullanılacaktır. Yaşamı hakkında sınırlı bilgiye
ulaşabildiğimiz Karacaoğlan’ın eserlerini verdiği dönemle ilgili de oldukça çeşitli görüşler
mevcuttur. Karacaoğlan'ın şiirlerinden onun Anadolu’nun göçebe aşiret kültürüne yabancı olmayan
bir şair olduğu ve güney illerinden birinde yetişmiş olduğu çıkarımı yapılabilmektedir. Ancak 16 ve
17. yy. olmak üzere iki ayrı Karacaoğlan yaşadığını da unutmamak gerekir. 16. yy. ‘da yaşamış olan
şair Karacaoğlan Yozgatlı bir askerdir. 17. yy.‘da yaşamış olan Karacaoğlan ise halk zevk ve
kültürünün yoğun olarak yaşandığı bir çevrede ve büyük ihtimalle Güney Doğu Anadolu bölgesinde
bir Türkmen aşireti arasında yetişmiş ve yaşamıştır (Sakaoğlu, 2004, 27-28).
Halk şairleri arasından Karacaoğlan’ın seçilmesinde onun şairliğindeki rahatlığı,
söyleyişindeki endişesizliği önemli bir etken olmuştur. O, aşık şiirinde kullanılan benzetmeleri ve
imgeleri sevgililerini anlatmak için yeterli bulmaz. Yaşadığı duygu selini anlatmak için Türkmen'in
duru dilinden yeni imajlar ve yeni renklerle bezenmiş doğal ve içten bir şiir dili kurar (Başgöz, 1992,
37). Zaten Karacaoğlan şiirlerinden bir derleme çalışması hazırlayan Mustafa Necati Karaer de şairin
“olması gerekeni değil, olanı yaşamış ve şiirlerinde büyük bir açık kalplilikle bunları yansıtmış”
olduğunu dile getirir (Karaer, 2013, 13). Karacaoğlan’ın şiirlerine bakıldığında gerçekten de gizlilik
duygusu olmayan bir anlatım görmek mümkündür. Bu anlatım dikkatin şairin şiirlerindeki psikolojik
arka plana yöneltilmesine yol açmaktadır. Şairin şiirlerinde arketipsel unsurlar aramaya başlamadan
önce ilk olarak Jung psikolojisinin ana hatları üzerinde durmak gerekir.
Psişe ve Arketipler
Psikoloji ve edebiyat arasındaki ilişki halkbilim incelemelerinde de önemli bir araştırma
alanı doğurmuştur. Kurucuları Sigmund Freud, Wilhelm Wundt ve Carl Gustav Jung’un oluşturmuş
oldukları üç farklı okul etrafında gelişen psikanalitik halkbilimi kuramı, folklor ürünlerinin altında
yatan anlamların keşfedilmesine yönelik bir kuramdır (Çobanoğlu, 1999, 139). Sözlü kültürün
ürünleri olan halk edebiyatı ürünlerini psikanalitik kurama göre incelemek onların hangi ortam ve
duygular içerisinde oluştuğunu irdelemeye ve böylelikle son derece geç bir dönemde başlamış olan
halkbilimi araştırmalarına katkı sağlamaya yardımcı olur.
İnsan psikolojisi bastırılamaz, engellenemez bir yapıdır. İstemdışı olsa da psikoloji gizli
kapaklı olarak kendisini her zaman açık etmekten geri durmaz. Psikanalitik halkbilimi kuramı
kurucularından olan Carl Gustav Jung, insan zihnini bütünüyle psişe olarak değerlendirir ve psişenin
bir ürünü olan arketip kavramını öne sürer. İnsan, doğumundan itibaren bilinçdışında hâlihazırda
bulunan arketiplere sahiptir ve bu arketipler istemsiz olarak zaman zaman kendilerini belli ederler.
Halkbilimi ürünlerini Jung’un öne sürdüğü arketip kavramına göre irdelemek ürünlerin
hangi psikolojik kodlarla meydana getirildiğinin öğrenilmesini sağlar. Bir destan anlatıcısı ya da bir
masalcı hangi psikolojik arka planla ürününü meydana getirmektedir ve bu psikolojik arka plan ürüne
ne derece etki etmektedir? Tüm bunlar arketipsel bir yaklaşım yoluyla cevaplanması gereken
sorulardır.
Sözlü kültür ortamında oluşturulan halk şiirine bakıldığında da edebiyat ve psikoloji arasında
kurulan bu bağın dışına çıkmak mümkün değildir. Ozanlık geleneğini devam ettiren aşıkların rüya
görme neticesinde aşıklık yeteneğine erişmeleri tamamen psikolojik bir aşamadır. Sahip olduğu bu
yeni yetenek sayesinde artık kişi eskisinden farklı bir boyutta, edebî eserlerini üretmeye hazır bir
konumdadır.
Jung’un öne sürdüğü psişe kavramı; bilinç, kişisel bilinçdışı ve kolektif bilinçdışı olmak
üzere üç katmandan ibarettir. Bilinç ve kişisel bilinçdışı bireysel yaşantı neticesinde oluşurken,
Turkish Studies
kolektif bilinçdışı bundan farklı olarak bireyde doğuştan varolan kalıtsal bir yapıdır. Göremediğimiz
için bize karanlık bir boşluk gibi gelen kolektif bilinçdışı aslında ilkimgeler ve arketiplerle doludur
(Jung, 2012, 10-11).
Jung’a göre insan maske olarak nitelendirilebilecek bir personaya sahiptir. Persona kişinin
kendisinden beklenen şekilde davranmasını ifade eden bir kavramdır. Başka bir deyişle persona, bir
rahibin kendisinden beklenen “din adamı” rolünü her zaman kusursuz bir biçimde oynaması, bir
öğretmenin ise statüsüne yakışır bir şekilde her zaman fedakâr ve sevgi dolu olması gerekliliğidir
(Fordham, 2011, 62). Bu doğrultuda personanın kişinin dış yüzü olduğunu söylemek yanlış olmaz.
Personanın insanın dış yüzünü temsil ettiği gibi, insan zihninin (psişenin) kolektif bilinçdışı
bölümünde bulunan arketipler de insanın iç yüzünü sembolize ederler. İlkimge ve arketipler; insan
düşüncesini, duygularını ve eylemlerini içgüdüsel olarak etkileyen ve biçimlendiren olgulardır.
Arketipleri nesnelerin mental görüntüsü olan idealar gibi düşünürsek eğer, idealar ve arketiplerin
zihnin değişmez yapıları olduklarını ve bütün zihinlerde müşterek olduklarını söyleyebiliriz. Örnek
vermek gerekirse bir çiçeğin ideasına sahip değilsek eğer o çiçeği düşünemeyiz. Düşünemediğimiz
bir şey de bizim için varolamaz. O halde düşündüğümüz ve var ettiğimiz şeyler bizde ilk örnekleri,
yani arketipi bulunan varlıklardır.
Arketipler, somut olarak belirleyebileceğimiz görüntüler değillerdir. Onlar ancak realitede
bir karşılığı bulunduğu zaman canlanan ve insanın kişiliğini etkileyen olgulardır. Arketipler psişede
kalıtsal olarak yer alırlar ve bu nedenle her yerde ve her zaman belirebilirler. Bireyler günlük
hayatlarında arketiplerin varlığından doğrudan haberdar olmazlar. Onlar ancak rüyalarda,
sanatçıların eserlerinde izi sürülebilen soyut görüntülerdir.
Arketipler sonradan kazanılan kişisel zihin ürünleri değillerdir. Onlar henüz bilinç sahibi
olmayan bir yenidoğanın psişesinde dahi hazır bir şekilde bulunmaktadırlar. Bu durumda arketiplerin
doğal oluşumlar oldukları söylenebilir. Örneklendirecek olursak eğer inanç sistemlerindeki “gök”
algısından söz edilebilir . Hemen hemen tüm doğal oluşum sürecinden geçmiş inanç sistemlerinde
gök kutsaldır. Çünkü o erişilmez ve yücedir. Bu özelliklerden ötürü gök ancak kutsal varlığın mekânı
olabilir. Göğün kutsallığı sadece ilkel kabile inançlarıyla sınırlandırılmamalıdır. Belli bir düzen ve
yazılı yasalara sahip kitaplı dinlere inanan insanlarda bile bu algı kolay kolay değişmez. Bunun
nedeni “gök” kavramının belirli özellikleri dolayısıyla insan zihninde yaptığı çağrışımdır. Bu
çağrışım Afrika kabilelerinde, Altay Şamanlarında veya Hıristiyanlık inancında temelde aynı
görünür. Arketipler de tıpkı “gök” kavramının insan zihnindeki algısı gibi doğuştan tüm insanlarda
değişmez bir halde bulunan yapılardır.
Jung arketipler arasında gölge, anne, büyükanne, ihtiyar, anima/animus arketiplerini sayar.
Bu çalışmada bunlar arasından Karacaoğlan şiirlerinin bir kısmında yoğunlukla görülen gölge ve
anne arketipi üzerinde durulacaktır.
Gölge Arketipi
Jung’un öne sürdüğü arketipler arasında gölge, personanın tam karşısında yer alır. Persona
ne kadar maskeyse, gölge de bir o kadar gerçekliktir. Gölge, baskıladığımız her şeyi yapmak için
kolektif bilinçdışından sıyrılmaya çalışan ve olmadığımız her şey olan aşağılık bir varlıktır
(Fordham, 2011, 64). Kişinin toplum normlarının dışına çıkmak, yasakları çiğnemek ve vahşi kabul
edileni yapmak isteyen tarafı her zaman gölgedir. Fiziksel gölge gün ışığında nasıl insanın peşini
bırakmıyorsa, ruhsal gölge de insanın peşini bırakmaz.
Sembolleri yılan, ejderha, canavarlar ve şeytanlar olan gölge arketipi her zaman kolektif
bilinçdışının girişinde bizi bekler bir haldedir. Daima bizim onu dışarı çıkarmamızı bekler. Gölgenin
ön plana çıkması, takındığımız maske olan personanın arka plana geçmesine yol açar. Eğer gölge ön
Turkish Studies
plana çıkarsa toplum normlarının dışında davranışlar gözlenir. Gölge arketipiyle rüyalarda da
karşılaşılır. Eğer rüyada bir canavarla veya şeytanla mücade ediliyorsa, aslında mücadele ettiğimiz
kendimiz, Jung psikolojisi çerçevesinde gölgemizdir.
Gölge arketipi insanı, personanın tam tersi eğilimlere yönlendirmeye çalışır. Persona kişiyi,
toplumsal sınırlara ve normlara uygun davranışlara iterken, gölge kişiyi toplumsal normların,
sınırların, kuralların dışına çıkarmaya çalışır. Aslında gölge arketipi olumlu etki yapabilecek
eğilimleri içerse bile bastırıldığında ve engellendiğinde tehlikeli ve olumsuz bir yapıya bürünür.
Gölgenin bu özelliklerinden dolayı insanlar genelde bilinçdışı olandan ve psikolojiden korkarlar.
Gölge aslında bir nevi insanın karanlık yönü, onun yeraltı dünyasıdır. Korkunç olaylar,
savaşlar, katliamlar, zulümler aslında hep kolektif bilinçaltının gölgesinin sonuçları olarak kabul
edilir. İnsan, kendisini akla yönlendirdiğini düşünürken ve bundan memnun olurken aslında
gölgesinin pençesine düşmüş ve ruhsal değerlerin yıkımıyla karşılaşmıştır (Jung, 2007, 93-94).
Gölge arketipi, baskılanan ve insanın en çok yüzeye çıkarmaktan tedirginlik duyduğu tarafıdır.
Gölgenin dışarı çıkması demek kuralların, sınırların yok edilmesi demektir. Bu nedenle gölgenin
ortaya çıktığı durumlar tehlikeli olarak görülürler.
Gölge her ne kadar baskı altına alınmaya çalışılsa da, onu yok etmenin imkanı yoktur. O her
yerde kendisini gösterecek bir alan bulabilir. Sadece günlük yaşantıda değil, sanatsal alanlarda da
gölge arketipiyle karşılaşılabilir. Özellikle de üreticisinin özgür olduğu halk edebiyatı ürünlerinde
gölge arketipinin izini oldukça rahat sürmek mümkündür.
Karacaoğlan’da gölge arketipi yoğunluklu olarak onun şiirlerine yansıyan gönül
maceralarında tespit edilebilir. Aşk ve tabiat şairi olarak bilinen Karacaoğlan, bütün güzellere karşı
meclûp olan gönlünü, bazan, yüksek uçan kuşlara, bazan, dumanlı tepelerden akan coşkun gürültülü
sellere, bazan da, her çiçekten bal toplayan arılara benzetir. Yahut güzeller kervanından baç almak
için tehlikeli yollarda nöbet bekleyen bir baççı olduğunu söyler. Onun gönül kuşunu, güzel kirpikler
okla vururlar; lakin o, yeşilli allı atlas elbiseler, mavi mintanlar giyen, altın nalınlı, altın kemerli,
altın küpeli, başı ibrişim bürümcüklü sevgililerini hiçbir şeye feda edemez (Köprülü, 1962, 329).
Köprülü’nün de tarif ettiği gibi Karacaoğlan şiirlerinde kadın merkezî bir konumdadır.
Şairin her şiirinde ayrı bir kadın, ayrı bi gelin vardır ve her biri şair için ayrı bir heyecandır.
Kadınları bu kadar büyük bir rahatlık ve samimiyetle seven Karacaoğlan’ın şiirlerinde gölge arketipi,
onun kadınlara bakışı ve bu konudaki sınır tanımazlığında dikkati çeker. O, korkusuzca tüm kadınları
sever, onlara karşı arzular besler ve her biriyle yakınlaşmak ister.
Karacaoğlan’da dünyevi bir aşk duygusu hâkimdir. Aşk onun için bir gönül eğlendirme,
hoşça vakit geçirme aracıdır. Aşkın olduğu yerde Karacaoğlan için toplum normları ve sınırları geri
planda kalır. Nitekim gelinler bile şair için bir cazibe merkezi olmaktan kaçınamazlar.
Gelin der ki ben yaylaya göçeyim
Pınarlardan soğuk sular içeyim
Yare karşı ak göğsümü açayım
Aç göğsümü yar gayrı sen açındı
Gelinin yüzünde ipek duvaklar

Hani adadığın bunca adaklar
Sultani kiraza benzer dudaklar
Turkish Studies
Kirazlar da yetişmiş devşirindi

Bu şiirinde Karacaoğlan’ın duygularını yönelttiği kişi bir gelindir. Ancak bu tek taraflı bir
sevda değildir. Gelin de şaire karşı ilgi beslemekte ve onu memnun edecek davranışlar sergilemekten
haz duymaktadır. Gelinin göğsünü açarak aşığına yolladığı davete karşılık şair onun özelliklerini
över ancak yine de içinde bir endişe taşımaktadır:
Evinin önünden yürüdüm yoldan
Doğrulup baktım da ar ettim elden
Yanakları farksız kırmızı gülden
Kırmızı goncam gayrı açılındı
İnip gider şu bahçenin düzüne

Halka halka sürme çekmiş gözüne
Gelin oldum diye bakmaz yüzüme
Yüzünü bari tenhada açındı
Şair gönlü aşk dolu bir hâlde gelinin evinin önünden geçerken, ahlaki değerler zihninin bir
köşesinde onu rahatsız etmektedir. Bu nedenle çevredekilerden utandığını dile getirir. Ancak buna
rağmen geline duyduğu şehevi aşk duygusu utanma duygusuna galebe çalmaktadır. Sevgili, gelin
olduğu için artık kendisini geri plana çekmeye başlasa da, bu şair için bir zulümdür ve şair ondan
kimse yokken yüzünü göstermesini talep eder. Geline aşık olan ve utanma duygusuna rağmen bunu
engelleyemeyen şairin gelinden ahlaki değerlerin dışına çıkmasını istemesi onun kolektif
bilinçdışının gölge bölümünün ağırlık kazandığını göstermektedir. Şairin bir yanı toplumsal yapıya
ters düşmekten korku duysa da, diğer yanı onun kolektif bilinçdışının etkisi altındadır ve artık şairi
yönlendiren norm ve ahlaki değerler değil, onun gölgesidir.
Şiirlerinde Karacaoğlan’ın aklını çelen kadınların sıklıkla “gelin” olduklarını görürüz. Çünkü
Karacaoğlan son derece samimi bir halk şairidir ve çevresel faktörlerden izole olmuş bir şekilde
dünyevi aşka odaklanmıştır. Bu tarz şiirlerden birinde Karacaoğlan yine bir gelinle ilgilenmektedir
ve kendisini “dostun gülüne dadanmış bülbül” olarak tarif eder:
Hele bakın şu salınan geline
Benim olsa vermem dünya malına
Bir bülbül dadanmış dostun gülüne
Varıp dertl’ olmadan varmam neyleyim
Alemi de Karac'oğlan alemi

Ak beyaz üstüne çekmiş kalemi
Yine geldi nazlı yarin selamı
Alıp dertl’ olmadan almam neyleyim
Dostun gülüne dadanmış bir bülbül olarak Karacaoğlan geline yönelmek, onun selamını almak
istese de bu işten uzak durmayı yeğler. Ancak bunun nedeni yine çevre tarafından ayıplanma endişesi
değil, kendi başına dert almak istememesidir. Bazen şairin aşk yaşamak istediği kişi henüz 15’inde
bile olmayan ve başkasıyla gönül ilişkisi olan bir kızdır:
Sabahtan vardım da yoluna durdum
Gül yüzünü yere yıktı da geçti
Turkish Studies
Sen kimin yarisin diye de sordum

Bir cevap vermeden baktı da geçti
Dilber nerde doğmuş nerde illeri

Ermeni mi yoksa rum mu dilleri
Al yanakta açan gonca gülleri
Bir hoşça gönlüme koştu da geçti
Karac’oğlan der ki örülmüş başı

Daha on beşine girmemiş yaşı
Ok imiş kirpiği yay imiş kaşı
Atarak sinemi yaktı da geçti
İlk dörtlükte şairin “Sen kimin yarisin” sorusuyla beraber sevgisini dile getirmesi oldukça
ironiktir. Şair, beğendiği kişinin başkasıyla gönül bağı olup olmadığını umursamaz. O, aşk
konusunda ahlaki değerlere bağlı kalmak istemez. Eğer birinden hoşlanırsa sadece o an hissettikleri
önemlidir, karşı tarafın gönlünün dolu veya boş olması önem arz etmez. Şairin laf atması karşısında
kız oldukça dik duruşludur ve cevap vermeden geçerek şaire aslında meramını bildirmektedir. Onun
bu tavrı şairin hislerine engel olamaz; şair kızın özelliklerini överek ondan aşkla bahsetmeye devam
eder.
Gölge arketipinin ağırlık kazandığı bir başka şiirde Karacaoğlan bu defa da sevdiğine kendisini
konuk olarak almasını teklif etmektedir:
Acem illerinden misafir geldim,
Yol bilemem sunam, nerden gideyim?
Şöyle yavrunun semtine uğradım,
Dilber kerem eyle, konuk al beni.
Karacaoğlan’ın gönül macerası bu şiirinde yabancı bir memlekette onu bulur. Bu yabancı
memleket şair için gurbettir. Sıladan ayrılan şair, yeni memlekette yol bilmez iz bilmez bir halde
kendisini yakın hissedeceği bir kadın arar. Bu kadın bir taraftan şairi misafir ederek onun yalnızlığını
paylaşacak kişi, diğer taraftan da onun gönlünü eğlendirecek bir kadındır. Gurbet ve aşk ilişkisi
kişinin gölge arketipinin etkisinde özgürleşmesiyle ilintilidir. Gurbete giden kişi toplumsal
normlardan uzaklaşarak özgür davranmaya başlar. Böylece kişi hoyratlaşabilir ve anlık bir dürtüyle
cinsel arzularının peşinden gidebilir (Harmancı, 2013, 925). Şairin anlık bir gönül ilişkisi yaşama
arzusu onun duygusal değil, şehevi bir aşka bağlı olduğunu bir kez daha göstermektedir. Onun bu
şehevi arzularına sevdiğinin cevabı ise son derece nettir:
Kız: Oğlan, benim ile yatmak m'istersin?
Zülâl dudaklardan tatmak m'istersin?
Akşam yatıp, sabah kaçmak m'istersin?
Var git oğlan, burda konuk eğlenmez.
Burada sınır tanımaz aşığın karşısında, duruşu net bir sevgili vardır. Şair sevdiğine sonsuz bir
aşkla bağlı kalmak istemez. O yalnızca bir gecelik misafirlik arzulamaktadır. Kız, adeta şairin
bilinçaltını görmüşçesine onun asıl isteklerini aleni bir şekilde dile getirir. Toplumsal değer
yargılarının dışında olan bu arzu şairdeki gölge arketipinin ağırlığını hissettirmektedir. Gölgenin
Turkish Studies
etkisiyle nefsi arzuların dışa vurumu, onun aslında zihninin geri planında sınır tanımaz bir aşık
olduğunun göstergesidir.
Şairin dinî inançları doğrultusunda yaratıcıdan medet umduğu az sayıdaki şiirlerinden birinde,
Mevla’dan gönül eğlendirmek için bir sevgili dilemektedir:
Kadir Mevlam senden bir dileğim var
Bana bir güzel ver gönlüm eğleyim
Ellere vermişsin benim suçum ne
Birin de bana ver gönlüm eğleyim
Karacaoğlan’ın gönül eğlendirmek için bir sevgili istemesi onun açık yüreklilikle zihnin iç
yüzünü yansıttığını göstermektedir. Bir erkeğin gönül eğlendirme arzusu Anadolu toplumu açısından
düşünüldüğünde öfkeyle karşılanacak bir durumdur. Ancak Karacaoğlan çekincesiz bir şekilde bunu
dillendirmekten kendini alıkoymaz. Çünkü şiirde konuşan Karacaoğlan’ın bilincinden ziyade, ortak
bilinçaltında bulunan gölge arketipidir.
Gölge arketipinin etkisindeki şair aynı zamanda Mevla’dan istediği sevgilinin özelliklerini
sıralarken de duygusallık yerine, son derece materyalist bir tavır sergiler:
Uzun boylu olsun cansız olmasın
Beyaz tenli olsun kansız olmasın
Güleç yüzlü olsun densiz olmasın
Böyle bir yosma ver gönlüm eğleyim
Karacaoğlan için kadının ruhsal yanı değil, maddi yanı önem arz eder. Cansız bir kadın yerine
oldukça canlı ve onun gönlüne neşe verecek hayat dolu bir “yosma” arzu eder. Şairin bu
söylemlerinde yine onun toplumsal normlardan uzaklaşarak, bilinçaltının arzularını sergilediğini
görürüz.
Edebiyat, üreticinin özgür olduğu, özellikle de zihninin gizemlerini açtığı bir alandır. Bu
nedenle sanatçının edebiyatına yansıttığı gölge arketipi sık sık karşılaşılabilen bir durumdur. Nitekim
Karacaoğlan da hem samimi sanatının getirmiş olduğu rahatlıkla, hem de özgür bir şair olmanın
getirisiyle zihninin tüm gizemlerini, arzularını şiirine akıtan bir şair olarak karşımıza çıkmaktadır.
Anne Arketipi
Karacaoğlan’ın şiirlerinde göze çarpan bir başka arketipsel yön ise anne arketipi ve bunun
neden olduğu Don Juanizm’dir. Anne arketipinin özellikleri annelik ile ilgilidir: dişinin sihirli
otoritesi; bilgelik ve ruhsal yücelik, iyi olan, bakıp büyüten, taşıyan, büyüme, bereket ve besin
sağlayan; sihirli dönüşüm ve yeniden doğuş yeri, yararlı içgüdü, gizli, saklı, karanlık olan, uçurum,
ölüler dünyası, yutan, baştan çıkaran ve zehirleyen, korku uyandıran ve kaçınılmaz olan (Jung, 2012,
13). Jung’un anne arketipi için belirttiği bu temel özellikler iki ayrı noktada odaklanmaktadır. Anne
arketipi bir yönüyle tamamen olumludur. Aklın çok ötesinde bir bilgelik ve ruhsal yüceliğe, bakıp
büyütme, besleme, koruma işlevine sahiptir. Diğer yandan ise anne arketipi olumsuz olarak da
karşımıza çıkabilir. Olumsuz yönleriyle anne arketipi yutan, baştan çıkaran, korku uyandıran ve
zehirleyendir.
Geyik, ağaç, mağara, ay gibi imgelerle karşılanan anne arketipi varolan annenin karakteriyle
biçimlenir. Anne arketipinin bu sembollerinin anlamları yeniden doğma, doğurma, koruma
eylemleriyle ilgilidir. Eğer kişi anneyi olumsuz olarak algılamışsa, yaşamında depresif, sinirli,
Turkish Studies
hoşnutsuz ve alıngan olur. Bu olumsuz etkilenme aşılamazsa kişi intihara kadar sürüklenebilir.
Olumlu etkiye sahip anne arketipinde ise kişi sürekli talepkâr bir davranış modeli çizer. Her daim bir
şeyler isteyerek hayatın tıpkı bir anne gibi ona arzu ettiklerini sunmasını bekler. Bu gerçekleşmediği
taktirde kişi çığlıklar atarak ve inatlaşarak tepki verir.
Bebeğin ilk karşılaştığı varlık annedir ancak anneyle tanışmadan önce onun kolektif
bilinçdışında kalıtsal bir anne arketipi zaten mevcuttur. Bakıp büyüten, besleyen, bilgelik ve ruhsal
yüceliğe sahip olan anne arketipi erkekte ve kadında farklı etkilere sahiptir. Anne arketipinin
erkekteki etkisi eşcinsellik, Don Juanizm ya da iktidarsızlıktır (Jung, 2012, 17). Erkeklerde psikolojik
bir vaka olarak kabul edilen Don Juanizm, bir erkeğin içine düştüğü aşk hastalığı olarak
nitelendirilebilir. Bu durumdaki erkeklerde aşırı çapkınlık, tek bir kişiye bağlanamama, bütün
beğendiği kadınlara karşı yakın olma ve tüm kadınlara kur yapma arzusu gözlenmektedir. Don
Juanizm etkisi Karacaoğlan’da çok sık görülmektedir. Bu kanıya Karacaoğlan’ın aşk çerçevesinde
gelişen şiirleri vasıtasıyla varmak mümkündür. Bu tarz şiirlerinde kadın bir değil, binlercedir.
Karacaoğlan tek bir sevgiliden bahsetmez. Şiirlerde bütün kadınlar Karacaoğlan’ın arzularından
nasiplerini alırlar.
Karacaoğlan’ın çapkınlık boyutundaki aşk maceralarına başka bir açıdan bakarsak aslında bu
maceraların arka planında onun kendi psişesindeki anne arketipini herhangi bir kadına yansıtarak
deneyimleme isteği olduğu görülür. Jung psikolojisine göre bu durumdaki erkek her gördüğü kadına
"ilk görüşte ve ansızın" aşık oluverir. Ansızın içine düşülen bu sevdanın nedeni söz konusu aşkın
muhatabı olan kadının yıllarca erkeğin içinde taşınmış olmasıdır. Erkek böyle bir durumda içindeki
kadını dışarıdaki kadına yansıtmış olur. Başka bir deyişle aşık olunan kadın dışarıdaki kadından
ziyade, erkeğin psişesinde yaşayan kadındır.
Erkekteki anne arketipi, bunun dışarıdaki kadına yansıtılması ve bu arketipin etkisiyle erkeğin
Donjuanlaşması Karacaoğlan şiirlerinde oldukça açık bir şekilde tespit edilebilir. Nitekim
Karacaoğlan, şiirlerinde bahsettiği sayıca fazla olan kadınlarla, onlara karşı beslediği duygularla ve
bu hislerini samimice sanatına yansıtma çabasıyla meşhur bir şairdir.
Altı güzelin bir arada şairin zihnini çeldiği bir şiirde Karacaoğlan kızlarla pınarda
karşılaşmaktadır. Altı güzelin her birinin ayrı bir güzelliği vardır:
Üçü uzun boylu kaşların süzer
Üçü orta boylu zülfünü düzer
Sanın akça ceran çöllerde gezer
San’ kınalı keklik indi pınara
El atıp dericek Hatçe’nin gülü

Can için sarıcak Ayşe’nin beli
İkisi hempalı bir de döndeli
Emine’m çok içti kandı pınara
Karacaoğlan kızlardan tek birine değil, hepsine birden dikkatini çevirir. Karacaoğlan’ın aşk
konulu şiirlerinde platonik aşka yer yoktur. O, her güzele karşı istek dolu, karşılaştığı her dilbere
gönülden tutkun ve hepsiyle senli benlidir; gönül kapısı, bütün güzellere ve güzelliklere karşı ardına
kadar açıktır (Karaer, 2013, 33). Karacaoğlan’ın bu çapkınlığı ve şıpsevdiliği başka bir şiirinde
sevdiğinden ayrılır ayrılmaz hemen bir başkasına gönül vermesi olarak karşımıza çıkar:
Turkish Studies
Yaz gelip de beş’ayları doğunca

Çiçekler açılır gülden ziyade
Ben eski yarimden ayrı düşünce
Şimdi birin sevdim ondan ziyade (26)
Karacaoğlan gönlünü yeni birisine kaptırmakla kalmamış, bu yeni sevgiliyi eskisinden bile
daha çok sevmiştir. Onun birden fazla kişiye bir anda çevrilen bakışlarına birçok şiirinde rastlamak
mümkündür. Yine aynı kalıp mısranın kullanıldığı bir başka şiirde Karacaoğlan on kızın onunda da
aynı anda beğenecek, etkilenecek bir yön bulmaktadır:
Yaz gelip de beş ayları dolunca
Açılmış bahçenin gülleri güzel
Yaktı beni Fadime'nin nazarı
Zülüften ayrılmış telleri güzel
Elif'i dersen de nazlıdır nazlı

Esme'yi dersen de sırf ala gözlü
Söyletme Şerfe'yi bülbül avazlı
Söylüyor Zilha'nın dilleri güzel (114)
Şairin, etkilendiği kızları yaz aylarında açılan güllerle bir bağlantı kurarak andığı bu şiirde ilk
dörtlükte sadece Fadime ve onun bakışları söz konusudur. Sonraki dörtlükte ise her bir dizede
güzellerin farklı özellikleri şairin ilgi alanına girer; Elif son derece nazlı bir güzelken, Esme’nin ela
gözleri, Şerfe’nin bülbül gibi sesi, Zilha’nın ise tatlı dili şairin gönlünde taht kurmuştur. Şiirin sonraki
üç mısrasında şair, diğer güzellere de övgüler düzer:
Emne'yi der isen incedir ince
Bağdat'ın Mısır'ın gülleri gonca
Eşşe'nin kaşı da kalemden ince
Sevmeye Huri’nin belleri güzel
Döne güzelliğin halka bildirir

Kamer pınardan kabın doldurur
Eşşe yürüy'şünde beni öldürür
Sevmeli Cennet'in boyları güzel
Karadan da Karac'oğlan karadan

Sürün çirkinleri çıksın aradan
Herkesi sevdiğ'ne vere Yaradan
Sevdiğim Meryem'in benleri güzel
Turkish Studies
Emne’nin ince endamı, Eşşe’nin incecik kaşları ve yürüyüşü, Huri’nin beli, Döne’nin herkesin
dikkatini çeken güzelliği, Cennet’in boyu, Meryem’in beni, tüm bunlar şairin güzellik anlayışının on
kızda toplanarak dile gelmesini göstermektedir. Jung psikolojisinde sözü edilen, erkeğin psişesindeki
anne arketipini dışarıdaki kadınlara yansıtması durumunu burada gözlemlemek mümkündür.
Karacaoğlan psişesindeki kadını on farklı kadında bulur ve onlara bağlanır. Ayrıca Karacaoğlan’ın
çirkinliğe de tahammülü yoktur. O açıkça “sürün çirkinleri çıksın aradan” diyerek materyalist
yaklaşımını bir kere daha dinleyicisine göstermektedir.
Karacaoğlan’ın güzellik anlayışına uyan tüm kadınlara karşı duyduğu sevgi aşağıdaki şiirinde
cinsel bir boyuta ulaşır:
Sabahtan seherde suya giderken
Üşüyor parmağı eli kızların
İnce bel üstüne cevahir kemer
Zıhgirden geçiyor beli kızların
Irakta yitirsem yakında bulsam

Mevla izin verse koynuna girsem
Al yanaklarından bal deyi emsem
Dudağından akan balı kızların
Seher vaktinde suya giden kızların parmakları üşürken, şairin dikkati kızların beline yönelir.
Şairi mest eden öyle bir beldir ki, kemer takılmış olan bu bel şairin muhayyilesinde “yüzükten
geçecek kadar ince” olarak canlanmaktadır. Şair bu şiirde sadece beğendiği güzellerle uzaktan meşk
etme arzusuyla kalmaz, aynı zamanda onlarla cinsel bir yakınlaşma arzulamaktadır. Bu arzu için
Mevla’dan izin ister. Şairin oldukça rahat ve samimi bir hâli vardır. Nitekim onun bu rahat hâlleri
olmasa, beğendiği kızların hepsine cinsellik açısıdan yaklaşması toplumsal yapı tarafından öfke ve
şiddete neden olabilecek boyuttadır.
Karacaoğlan her güzelle gönül eğlendirme isteğini üstü kapalı olarak anlatmaz. Oldukça açık
bir ifadeyle ve toplumsal baskı endişesi duymadan dile getirir. Bu tarz şiirlerinden birinde açıkça
güzelin çok olduğu bir yurtta mesken tuttuğunu söylemektedir:
Karac'oğlan der ki: Kal benim yurdum,
Terk ettiğim sılayı burda buldum.
Güzeli çok diye eğlendim kaldım,
Kalem kaşlı güzelleri Hama'nın. 203
Kadın sevgisi Karacaoğlan’da öyle bir boyuta ulaşmıştır ki, o bu mesele için yurdunu bile
değiştirebilecek bir mantaliteye sahiptir. Bu anlayışı dolayısıyla Karacaoğlan’ın şiirlerinde vatan,
yurt, memleket sevgisi görmek mümkün değildir. Onun sevgisinin tek ve kuvvetli bir odağı vardır;
bu odaklanma sadece kadınlara yöneliktir. Ancak onun kadınlara karşı duyduğu bu aşırı ilgi, şairi
bile zaman zaman yormaktadır. Bir şiirinde bu bıkkınlık şöyle ifade bulur:
Deli gönül gezer gezer gelirsin
Arı gibi her çiçekten alırsın
Turkish Studies
Nerde güzel görsen orda kalırsın

Ben senin derdini çekemem gönül
Santur mu istersin saz mı istersin

Ördek mi istersin kaz mı istersin
Tomurcuk memeli kız mı istersin
Ben senin derdini çekemem gönül
Çıkıp yücelere bakmak istersin

Coşkun sular gibi akmak istersin
Her güzelle yatıp kalkmak istersin
Ben senin derdini çekemem gönül 123
Şair, nerede güzel görse orda kalmak isteyen, her güzelle yatmak isteyen ve hatta “tomurcuk
memeli” kızları arzulayan gönlünün bu enerjisinden yorulmuş gibidir. Bu nedenle şiirinde gönlüne
karşı bir sitem beslediğini görürüz.
Karacaoğlan'da anne arketipinin etkileri son derece açık ve baskın bir şekilde tespit edilebilir
durumdadır. Zira Karacaoğlan samimiyetle iç dünyasını hiçbir gizeme ihtiyaç duymadan şiirine
döken bir şairdir. O, psişesindeki kadını tüm kadınlarda arama fikriyle yola çıkmış ve her kadında
beğenilecek, güzel olacak bir yön bulmuştur. Onun için beğenilen kadınların evli veya bekar olmaları
önemli değildir. O kadınların medeni durumlarıyla ilgilenmez. Korkusuzca kadınların onu cezbeden
güzelliklerine yönelir ve dileğinin sadece kısa bir vakit geçirmek olduğunu dile getirir. Onun
yaşamak istediği uzun uzun aşklar değildir. Mecnun gibi tutulup kalmak istemez, sadece her
güzelden bir parça almak ister. Karacaoğlan'ın aşk maceralarıyla ilgili şiirine yansıttığı tüm bu
durumlar onun Jung psikolojisine göre Don Juanizm etkisi altında olduğunu göstermektedir.
Sonuç
Karacaoğlan’ın bu incelemede ele alınan şiirlerine bütüncül olarak baktığımızda gölge ve anne
arketipinin bazen ayrı ayrı bazen ise bir arada olduğunu tespit etmek mümkündür. Gölge arketipi
şairin şiirlerinde onun kadına bakış açısı ve aşkla ilgili görüşlerinde dikkati çeker. Anadolu
toplumunda aşk ve sevgi, namus ve şeref kavramlarıyla oldukça sık anılır.
Aşık ve sevgili toplumsal kalıplarla sınırlandırılmış ve belli bir kalıba konulmuştur. Ancak aşk
temalı halk şiirinde genelde toplumsal kalıplar gözetilmeksizin, daha özgür ve doğal ifadelere yer
verilir. Halk şiirindeki bu samimiyet ve özgürlüğün Karacaoğlan’da zirveye çıktığını söylemek
yanlış olmaz. Bir yanda şairin toplumsal kalıplar, yasaklar ve sınırlar içerisinde sıkışmış kimliği
varken, diğer yanda gölge arketipinin etkisindeki haşin, kural-ahlak tanımaz, ruha değil maddeye
önem veren şair vardır.
Edebî eser üretilirken ilhama gelen şair kolektif bilinçdışının etkisinde söylediklerinin ahlaka,
topluma uygunluğu endişesine kapılmaz. Bu nedenle Karacaoğlan’ın gölge arketipini yansıttığı
şiirlerinde açıkça başkasının yarine ilgi duyan, onunla gönül eğlendirmek, kısa süreli yakınlaşma
yaşamak, gönlüne ve yatağına konuk olmak isteyen, kadının ruhuna değil beline, dudaklarına ve tüm
somut varlığına meyleden bir erkek görülür. Zaten halk şiirinin samimi yapısı nedeniyle rahat ve
Turkish Studies
özgür bir söyleyişin olduğu bu türde, gölge arketipinin etkisiyle Karacaoğlan’ın tamamen ahlaki ve
toplumsal değerlerin dışına çıktığı tespit edilir.
Bir diğer nokta ise Karacaoğlan’ın anne arketipinin ağırlığıyla etkisinde kaldığı Don
Juanizm’dir. Karacaoğlan tüm kadınlarda anneyi arar. Tüm kadınlar tıpkı bir anne gibi çıkarsız bir
şekilde Karacaoğlan’ın gönlünü hoş edecek, onu her anlamda tatmin edecek varlıklardır.
Karacaoğlan şiirlerinin çoğunda anne arketipinin ve Don Juanizm etkisiyle tüm kadınlara
meyletmekten çekinmez ve yine kolektif bilinçdışı sayesinde toplumsal kalıpların dışına çıkmış olur.
Görüldüğü gibi insan psikolojisi edebî eserlere belirli ölçülerde, çok veya az, belirgin veya
gizli olarak yansıyan bir yapıdır. Aşıklık geleneği çerçevesinde şiirlerini meydana getiren
Karacaoğlan’ı da, şairin psikolojik yapısı ve onu yönlendiren bilinçdışı ekseninde okumak ve bu
doğrultuda onun şiirlerinin bir içerik yapısını ortaya çıkarmak mümkün olur. Bu inceleme
neticesinde, geldiği gelenek itibariyle zaten özgür bir sanat anlayışına sahip olan Karacaoğlan'ın
şiirlerinde Jung’un çizdiği arketip teorisiyle uygun düşecek şekilde bilinçdışının yansımalarının
saptandığını ve özellikle sevgililerden söz ederken birçok kadına aynı anda aşkla bağlanması,
sevdiği, beğendiği kadınlara toplumsal baskıyı geri plana atarak cinsellik bakımından yaklaşması
yönleriyle gölge arketipinin izdüşümlerine rastlandığını söylemek mümkündür.
KAYNAKÇA
Başgöz, İlhan, (1992). Karacaoğlan, İstanbul: Pan Yayıncılık.
Çobanoğlu, Özkul, (1999). Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş,
Ankara: Akçağ Yayınları.
Devellioğlu, Ferit, (2009). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi.
Dorson, Richard M., (2011). Günümüz Folklor Kuramları, çev: Selcan Gürçayır, Yeliz Özay,
Ankara: Geleneksel Yayıncılık
Emre, Dr. İsmet, (2005). Edebiyat ve Psikoloji, Ankara: Anı Yayıncılık.
Fordham, Frieda, (2011). Jung Psikolojisinin Ana Hatları, çev: Aslan Yalçıner, İstanbul: Say
Yayınları.
Harmancı, M., 2013, Gurbet Türkülerine Arketipsel Bir Yaklaşım, Turkish Studies - International
Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/4
Spring 2013, p.919-926, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number:
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.4733, ANKARA-TURKEY
Jung, Carl Gustav, (2007). İnsan ve Sembolleri, İstanbul: OkuyanUs Yayınları.
Jung, Carl Gustav, (2012). Dört Arketip, çev: İhsan Kırımlı, İstanbul: Sayfa Yayınları
Karaer, Mustafa Necati, (2013). Karacaoğlan Hayatı ve Bütün Şiirleri, İstanbul: Dergah Yayınları.
Köprülü, Mehmet Fuad, (1962). Türk Saz Şairleri, İstanbul: Milli Kültür Yayınları.
Sakaoğlu, Saim, (2004). Karacaoğlan, Ankara: Akçağ Yayınları
Zweig, Stefan, (2011). Üç Büyük Usta, çev. Ayda Yörükân, Ankara: Doğu Batı Yayınları.
Turkish Studies
Citation Information/Kaynakça Bilgisi

Uğurcan, F.Z. (2016). “Karacaoğlan Şiirlerinde Gölge ve Anne Arketipinin Yansımaları Üzerine Bir
Değerlendirme / An Essay on the Reflecyions of Shadow and Mother Archetypes in
Karacaoglan's Poems”, TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, (Prof. Dr. Kamil Veli
Nerimanoğlu Armağanı) Volume 11/15 Summer 2016, ANKARA/TURKEY,
www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9775, p.
525-540.
Turkish Studies
Copyright of Electronic Turkish Studies is the property of Electronic Turkish Studies and its
content may not be copied or emailed to multiple sites or posted to a listserv without the
copyright holder's express written permission. However, users may print, download, or email
articles for individual use.

Karacaoğlan Şi̇i̇rleri̇nde Gölge Ve Anne Arketi̇pi̇ni̇n

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Karacaoğlan Şi̇i̇rleri̇nde Gölge Ve Anne Arketi̇pi̇ni̇n

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Turkish Studies

Article Info/Makale Bilgisi

This article was checked by iThenticate.

KARACAOĞLAN ŞİİRLERİNDE GÖLGE VE ANNE ARKETİPİNİN

Fatma Zehra UĞURCAN*

AN ESSAY ON THE REFLECTIONS OF SHADOW AND MOTHER

Gelinin yüzünde ipek duvaklar

Kirazlar da yetişmiş devşirindi

İnip gider şu bahçenin düzüne

Alemi de Karac'oğlan alemi

Sen kimin yarisin diye de sordum

Dilber nerde doğmuş nerde illeri

Karac’oğlan der ki örülmüş başı

El atıp dericek Hatçe’nin gülü

Yaz gelip de beş’ayları doğunca

Elif'i dersen de nazlıdır nazlı

Döne güzelliğin halka bildirir

Karadan da Karac'oğlan karadan

Irakta yitirsem yakında bulsam

Nerde güzel görsen orda kalırsın

Santur mu istersin saz mı istersin

Çıkıp yücelere bakmak istersin

Citation Information/Kaynakça Bilgisi

You might also like