See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/343858851

I. TBMM'DEKİ DERSİM MİLLETVEKİLLERİ VE FAALİYETLERİ

Chapter · August 2015

CITATIONS READS

0 620

2 authors, including:

Savaş Sertel
Munzur Üniversitesi
48 PUBLICATIONS   43 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Bingöl Halkevleri View project

All content following this page was uploaded by Savaş Sertel on 03 September 2020.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 I. TBMM'DEKİ DERSİM MİLLETVEKİLLERİ VE
FAALİYETLERİ

Savaş SERTEL*
Salih AKYEL**

Giriş
Sivas Kongresi’nde sonra Anadolu’nun Damat Ferit hükümeti ile irtibatının
kesilmesine karar verilmiştir. Bu boykota fazla dayanamayan Damat Ferit hükümeti
istifa etmiş, yerine Ali Rıza Paşa hükümeti kurulmuştur. İstanbul’da yeni kurulan
Ali Rıza Paşa hükümeti Temsil Heyeti ile 3 Ekim 1919’dan itibaren yazışmalar
yoluyla temas kurmuştur.1 Yeni hükümet, Bahriye Nazırı Salih Paşa’yı Temsil
Heyeti ile görüşmek amacıyla Amasya’ya göndermiştir. 20-22 Ekim 1919’da
yapılan görüşmelerde beş protokol imzalanmıştır.2 İstanbul hükümeti anlaşmanın
yalnızca seçimlerin yapılması ve meclis yeniden açılması maddelerini uygulamıştır.
Kasım ayında tüm yurtta yapılan seçimleri Müdafa-i Hukuk taraftarları kazanmıştır.3
Bu arada Mustafa Kemal de Erzurum’dan milletvekili seçilmiştir.4 Meclis-i
Mebusan 12 Ocak 1920’de İstanbul’da çalışmalarına başlamıştır. Temelleri ve
içeriği kongreler sürecinde hazırlanan Misak-ı Milli, Meclis-i Mebusan’ın 22 Ocak
1920 tarihli oturumunda görüşülüp tartışıldıktan sonra 28 Ocak’ta kabul edilmiştir.5
16 Mart 1920 tarihinde İstanbul İtilaf güçleri tarafından işgal edilmiştir. 6 İşgal
sırasında içlerinde Rauf Orbay’ın da olduğu bazı milletvekilleri Malta’ya sürgün
edilmiştir. 18 Mart 1920’de 17 milletvekilinin önergesi ile daha güvenli bir ortam
sağlanana kadar mecliste toplantı yapılmamasına karar verilmiştir. 11 Nisan 1920’de
ise Merkez Komutanı Natık Paşa meclise gelerek padişahın meclisi dağıtma emrini
ikinci Başkan Vekili Abdülaziz Mecdi Efendi’ye sunmuştur. Bu idare-i seniyye ile
meclis dağıtılmıştır.7 Tüm bu gelişmeleri yakından izleyen Mustafa Kemal Paşa 19

* Yrd. Doç. Dr, Tunceli Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih bölümü Öğretim Üyesi,
savassertel@tunceli.edu.tr.
** Yrd. Doç. Dr, Gazi Üniversitesi Polatlı Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih bölümü Öğretim
Üyesi, salihakyel75@gmail.com.
1
Komisyon, Atatürk İlkeleri ve Türk İnkılâp Tarihi, Siyasal Kitabevi, Ankara 2009, s. 176.
2
Selahattin Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C. II, Milli Eğitim Bakanlığı
Yayınları, İstanbul 1991, s. 146.
3
Tarık Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri İçinde Atatürk ve Atatürkçülük, Turhan Kitabevi,
İstanbul 1981, s. 184.
4
Komisyon, Atatürk İlkeleri ve Türk İnkılâp Tarihi, s. 178.
5
Mücahit Özçelik, “I. ve II. TBMM’de Niğde Milletvekilleri ve Faaliyetleri”, Turkish
Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic, Volume 7/4, 2012, 2487.
6
Tevfik Çavdar, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi (1839-1950), İmge Kitabevi, Ankara 2008,
s. 202.
7
Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C. III, s. 86. Şevket Süreyya Aydemir ise
meclisin 18 Mart 1920’de padişah tarafından kapatıldığını yazmıştır. Şevket Süreyya
Aydemir, Tek Adam, C. II, Remzi Kitabevi, İstanbul 1999, s. 200.
 Savaş SERTEL – Salih AKYEL

Mart 1920'de yeni bir meclisin toplanması gerektiği ve bunun yapısının nasıl
olacağını vilayetlere ve müstakil livalara ve kolordu kumandanlarına8, 21 Nisan
1920’de ise bütün vilayetlere, müstakil livalara, Müdafaa-i Hukuk Heyeti
Merkezlerine ve belediye başkanlarına çekilen telgraflarla 23 Nisan 1920’de
Ankara’da bir meclis toplanacağını duyurmuştur.9 İstanbul’un işgal edilmesi
Ankara’da yeni bir meclisin toplanmasına sebep olmuştur.10 Bu durum Ankara’da
toplanacak olan TBMM’yi meşrulaştırmıştır.
I.TBMM milletvekili seçimleri sırasında ülke 66 seçim bölgesine ayrılmış
ve her seçim çevresinden 5 milletvekilinin seçilmesi kararlaştırılmıştır.11 Bununla
birlikte İstanbul’dan kaçabilen bazı Mebusan Meclisi üyeleri de bu meclise
katılmıştır. 23 Nisan 1920 tarihinde milletvekilleri Hacı Bayram Veli Camisi’nde
cuma namazı kılındıktan sonra ellerinde sancaklarla12 meclisin önüne tekbir
sesleriyle gelinmiş13, dualar okunduktan ve kurbanlar kesildikten sonra 14 meclis
açılmıştır.15 TBMM’nin Cuma günü açılması özellikle planlanmış ve uygulamaya
konulmuştur. Meclis, en yaşlı üyesi Sinop Milletvekili Şerif Bey’in başkanlık
kürsüsüne gelerek yaptığı açılış konuşmasıyla çalışmalarına başlamıştır.16 Büyük
Millet Meclisi üyeleri, 24 Nisan 1920’de yapılan ikinci oturumda 120
milletvekilinden 110’unun oyu ile Mustafa Kemal Paşa Meclis Başkanı seçilmiştir.17
I. TBMM’de meclis hükümeti sistemi uygulandığından Mustafa Kemal Paşa aynı
zamanda hükümet başkanı da olmuştur. I.TBMM’de toplam 390 milletvekili
bulunmuştur. Bunların 78’i Osmanlı Mebusan Meclisi’nden gelmiştir. 18 I. TBMM
üç yıl görev yapmıştır. Savaş ortamında açılan bu ilk meclis aynı zamanda kurucu
bir meclistir. I.TBMM’de Mustafa Kemal, Rauf Orbay, Fevzi Çakmak ve Fethi
Okyar tarafından altı hükümet kurulmuştur.19

8
https://www.academia.edu/4134085/Birinci_Buyuk_Millet_Meclisinin_Kurulusu_ve_Nitelikleri
28.05.2014; Ayşegül Demirden Yüzgeç, Birinci Büyük Millet Meclisi’nin Yapısı ve
Faaliyetleri (1920-1923), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta 2006, s. 29.
9
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, C. I, İstanbul 1996, s. 431.
10
Nuray Kılavuz, “Mondros’tan Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Açılışına Kadar Milli
Mücadele’nin Siyasal Gelişimi”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl 16, S. 51, Bahar 2012, s. 69.
11
Cengiz Şavklı, Atatürk Döneminde Parlamento Faaliyetleri (1920-1938), Ankara
Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2011, s.
9; Mehmet Taş, Birinci TBMM Döneminde Lazistan mebusları, Erzincan Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzincan 2013, s. 45.
12
Yüzgeç, Birinci Büyük Millet Meclisi’nin Yapısı ve Faaliyetleri (1920-1923), s. 38.
13
Tevfik Çavdar, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi (1839-1950), s. 209.
14
Muhammet Karakaş, “Birinci Büyük Millet Meclisi’nin Açılışı”, Erciyes Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, S. 8, 1999, s. 102.
15
Sacit Karaibrahimoğlu, Türkiye Büyük Millet Meclisi, Ankara 1968, s.42-43; Mustafa
Müjdeci, “TBMM I. Dönem Samsun (Canik) Mebusları ve Meclisteki Faaliyetleri”, s.
689. http://www.kultur.samsun.bel.tr/samsem2006/doc/043.pdf
16
TBMM’nin kurulması ile birlikte Anadolu’da adı konmamış yeni bir devlet kurulmuştur.
17
Şavklı, Atatürk Döneminde Parlamento Faaliyetleri (1920-1938), s. 11.
18
Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi Kılavuzu (1920-1923), Ankara 1965, s.32. Ancak bu
konuda pek çok rakam rivayet edilmektedir çeşitli kaynaklarda 338 ve 437 arasında
milletvekilinin meclise katıldığı yazılmıştır.
19
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Kuruluşundan Günümüze Hükümetler, Başbakanlık
Personel ve Prensipler Genel Müdürlüğü, Ankara 1998, s. 31-59.
302
 I. TBMM'DEKİ DERSİM MİLLETVEKİLLERİ VE FAALİYETLERİ

1. I.TBMM’de Görev Yapan Dersim Milletvekilleri

TBMM I. dönemi milletvekilliği seçiminde Dersim milletvekilliklerine Diyab
Yıldırım (Diyab Ağa), Mustafa Öztürk (Meço Ağa), Abdülhak Tevfik Gençtürk,
Mustafa Zeki Saltık, Ahmet Ramiz Tan seçilmiştir.20 Hasan Hayri Kanko ise
Osmanlı Mebusan Meclisi’nden TBMM’ye katılmıştır. I.TBMM’ye katılan altı
milletvekilinin tamamı Dersimlidir. Bu dönemimde meclis genelinde yerellik oranı
ise %58’dir. Dersim’deki temsilde yerelliğin yüzde yüz olması Milli Mücadele’yi
yöneten lider kadronun Dersim’de yerel ilişkilerini güçlü tutmayı ve bölgeyi Milli
Mücadele ekseninde harekete geçirmeyi hedeflemesiyle açıklanabilir.21
Abdülhak Tevfik Gençtürk
1885 Hozat doğumludur. Baba adı Veli, ana adı Elif’tir. Hozat Rüştiyesi
mezunudur. Uzun yıllar devlet memuru olarak çalışmıştır. Ovacık Tahrirat Kalemi
Kâtibi, Dersim Sancağı Tahrirat Kalemi Kâtibi, Dersim Bidâyet Mahkemesi Zabıt
Kâtibi, Keban Bidâyet Mahkemesi Başkâtibi, Mazgirt ve Dersim Cinayet
Mahkemesi Başkâtibi, Mazgirt, Çarsancak (Akpazar) ve Çemişgezek Bidâyet
Mahkemeleri Başkâtibi, Dersim Özel Saymanlık Memuru ve Tahrirat Kalemi
Başkâtibi, Liva İdare Meclisi Başkâtibi, Dersim Sancağı Müstantiği (Sorgu Hâkimi)
olarak görev yapmıştır. 22 4 Ağustos 1920’de I. Dönem TBMM Dersim Milletvekili
olarak mecliste görev almıştır. Mecliste adalet, milli savunma, bayındırlık, dilekçe
ve içtüzük komisyonlarında ve Memurin Muhakemat Heyeti’nde görev almıştır. I.
dönem görevi bitince Dersim ve Çemişgezek savcılığına atanmıştır. Ancak bölgede
görev yapması sakıncalı görülerek 6 Kasım 1923’te Mazgirt savcılığına
nakledilmiştir. Bu görevde iken Kürtçülük hareketinin içinde bulunduğu gerekçesi
ile Doğu İstiklal Mahkemesi tarafından 4 Mayıs 1925’te görevden alınmıştır. 10
Mayıs 1925’te tutuklanarak Diyarbakır’a gönderilmiştir. Yapılan yargılama
sonucunda sekiz ay hapis ve iki yıl Mersin’de zabıta gözetiminde bulundurulmasına
karar verilmiştir. 10 Ocak 1928’de memleketine dönmüştür. Tekrar görev talebi
hükümlülüğü sebebiyle kabul edilmemiştir. 3 çocuğu olan Abdülhak Tevfik
Gençtürk 7 Mart 1966 tarihinde vefat etmiştir.23
9 Nisan 1921 tarihinde mecliste Abdülhak Tevfik Gençtürk’ün sorusu okunmuş
ve Adalet Bakanı Hafız Mehmet Bey tarafından cevaplandırılmıştır. Gençtürk,
birçok vilâyet ve livada yapılmakta olan hâkimi münferit teşkilâtından Dersim
Sancağının neden mahrum bırakıldığını sormuştur. Adalet Bakanı Mehmet Bey
verdiği cevapta her yerde hâkimi münferit teşkilatı kurulmasının büyük külfete yol

20
Dersim Mutasarrıfı Doğan’ın 12 Mayıs 1920’de TBMM’ye çektiği telgrafa göre Diyab
Ağa 49, Meço Ağa 41, Tevfik Bey 39, Mustafa Zeki Bey 37 ve Ramiz Bey 33 oy ile
seçilmiştir. Hasan Hayri Kanko hakkında bir bilgi verilmemiştir. TBMM Zabıt Ceridesi,
Dönem I, C. I, Birleşim XVII, s. 321.
21
Milli Mücadele’yi desteklemesi amacıyla Dersim’in mecliste güçlü temsiline önem
verilmiştir. Mehmet Ertan, “Tek Parti Döneminde Dersim/Tunceli’nin Meclis’te Temsili”,
I. Uluslararası Tunceli(Dersim) Sempozyumu (4-6Ekim 2010), Sempozyum Bildiri Kitabı,
Tunceli 2010, 439-444.
22
TBMM Albümü1920-2010, Ankara 2010, s. 22.
23
Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi Milli Mücadele ve TBMM I. Dönem 1919-1923, C.
III, s. 292-293.
303
 Savaş SERTEL – Salih AKYEL

açacağını, meclisinin ödenek ayırması durumunda Dersime ve diğer mahalli yerlere

de açılabileceğini beyan etmiştir.24
Dersim Milletvekili Abdülhak Tevfik Gençtürk 13 Kasım 1921’de mecliste
maliye memurlukları hakkında bir soru sormuştur. Gençtürk’ün sorusu Maliye
Bakanı Ali Fethi Bey tarafından cevaplandırılmıştır. Gençtürk, basında yer alan bazı
haberlere göre Mamuratülaziz vilayetinde maliye tarafından açılan bazı
memurluklara açıkta kalan memurların talepte bulunduğu ve atanması gerekirken
mevzuatın aksine dışarıdan uzman ve ehil olmayan kişilerin atandıklarını
söylemiştir. Ali Fethi Bey ise memurların tayin ve azillerinin İdare-i Umumiye-i
Vilayet Kanunu gereğince yerel mülki idare amirlerine bırakıldığını, bundan dolayı
atamalardan Maliye Bakanlığı’nın haberinin olamadığını, Temettü Kitabetinin
lağvından dolayı boşta kalan Temettü Kâtibi Mehmet adlı birinin yerine başka bir
kişinin açılan memuriyete atandığını, ancak bu kişinin de bir memuriyete
atanacağının Mamuratülaziz Defterdarlığına tebliğ edildiğini dile getirmiştir.25
Dersim Milletvekili Abdülhak Tevfik Bey’in 18 Aralık 1922’de mecliste
gündeme gelen Dersim’e doktor atanmamasının sebeplerinin neler solduğuna dair
sorusu Sağlık Bakanlığı’na havale edilmiştir.26
Abdülhak Tevfik Bey, 8 Ocak 1923 tarihli meclis oturumunda İçişleri Bakanı Ali
Fethi Bey’e Elazığ’da meydana gelen bir cinayet hakkında soru sormuştur. İçişleri
Bakanı Ali Fethi Bey soruyu cevaplandırmıştır. Fethi Bey bu konuyu incelettiğini,
Kiğı ve Nazımiye ilçelerinde yerleşik bulunan Kureyşan aşiretinin Kabilan ve
Mevaliyan kabileleri ile Mazgirt’te yerleşik bulunan Alan ve Suuşağı aşiretlerinin
birbirine yağma ve tecavüzde bulunduğunu, bölgeye sevk olunan müfreze ve Adliye
heyetinin yağmalanan malları sahiplerine iade ettiğini, Dersim’den Koço ve Topuz
aşiretlerinden iki çetenin Sarıçieçek mevkisinde bazı yolcuların eşyaları ve bazı
hayvanları gasp ettiğini, yapılan takibatta beş kişinin öldürüldüğünü ve takibatın
devam etiğini, jandarma müfrezesine saldıran dört kişiden birinin öldürüldüğünü,
diğer üçünün sağ teslim alındığını, köylülerin hayvanlarını gasp eden Karaballı ve
Koçuşağı aşiretlerinden bazı şahısların jandarma ile çatışmaya girdiğini, bir
jandarmanın şehit düştüğünü ve Dersim’de bu gibi vukuatların eksik olmadığını
söylemiştir. Bakandan sonra söz alan Gençtürk bu gibi olayların her yerde
olabileceğini ve bakanın izahatının yeterli olduğunu söylemiştir.27
Abdülhak Tevfik Bey’in “Halk tarafından resmi dairelere yapılacak
müracaatlar.” hakkındaki kanun teklifi 8 Mart 1923 tarihinde meclis gündemine
gelmiş ve layiha encümenine sevk edilmiştir.28
Diyab Yıldırım (Diyab Ağa)
1846 yılında Çemişgezek’in Ekrek (Gözlüçayır) köyünde doğmuştur. Babası
Ferhatuşağı Aşireti reisi Kahraman Ağa oğlu Seyithan, annesi Elif hanımdır. Ferhat
Uşağı Aşiret reisidir. Şeyh Hasan Ocağı’na bağlı köklü bir aileye mensuptur. Diyab
Ağa aşireti ile birlikte Anadolu’daki ulusal direnişi desteklemiştir. 14 Kasım

24
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, C. IX, Birleşim XVIII, s. 431-432.
25
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XXIV, B. CXXXVII, s. 499-500.
26
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XXV, B. CLVIII, s. 435.
27
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XXVI, B. CLVII, s. 237-238.
28
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XXVIII, B. VII, s. 35.
304
 I. TBMM'DEKİ DERSİM MİLLETVEKİLLERİ VE FAALİYETLERİ

1920’de I. Dönem TBMM Dersim Milletvekili olarak görev almıştır. Mecliste

Mustafa Kemal’in yanında olmuştur. Bir dönem milletvekilliği yapan Diyab Ağa
görevi bitince köyüne dönmüştür. 1926’da Elazığ İl Genel Meclisi ve Daimi
Encümen üyeliğine seçilmiştir. Bu görevi dört yıl yapmıştır.29 Çiftçilik yapan Diyab
Ağa Farsça bilmektedir. 6 çocuğu olan Diyab Ağa 1935 yılında vefat etmişti.30
29 Kasım 1920’de Diyab Ağa ve arkadaşlarının Dersim’in durumu ile ilgili
önergesi mecliste okunmuştur. Önergede, 600 yıllık Osmanlı Devleti’nin en büyük
iç meselelerinden birinin Dersim vukuatı olduğu, aslında önemsiz olan bu meselenin
araya giren kişiler yüzünden çözülmesi imkânsız bir sorun haline geldiği, Dersim
halkının meclisin meşruiyetini kabul ederek kendilerini mebus olarak gönderdikleri,
Dersim vukuatının aslında kötü idare, açlık, beceriksizlik ve bu fırsatlardan istifade
eden mütegallibenin gayri meşru teşviki ve makamlara yalan yanlış ihbarda
bulunması olarak belirtilmiştir.31 Önergede TBMM’nin bu dört meseleye çözüm
bulması halinde Dersim muammasının %90 halledileceği de belirtilmiştir. Çözüm
için Dersim milletvekilleri bazı önerilerde de bulunmuştur. Buna göre ilk olarak
Dersim, Elazığ’dan ayrılıp il yapılmalıdır. Dersim ile Elazığ arasındaki Murat suyu
üzerinde bir köprü ve Hozat’a kadar bir yol yapılmalıdır. İkinci olarak Dersim’de
yerleşik olan aşiret mıntıkaları bir nahiye kabul edilmeli ve aşiret reisi o nahiyenin
müdürü kabul edilmelidir. Dersim’deki beş kazanın(merkez kaza haricindeki beş
kaza) kaymakamı da yerel beylerden veya Dersim mebuslarının önerisi ile Heyeti
Vükela tarafından seçilmelidir. Üçüncü olarak mutasarrıflık emrinde olmak üzere
Dersim iki müfettişlik bölgesine ayrılmalıdır. Birinci mıntıka Nazımiye, Mazgirt ve
Çarsancak, ikinci mıntıka ise Ovacık ve Çemişgezek olmalıdır. Dördüncü olarak
Dersim Sancağı ve civarı halkı daha önce işlenen cürümlerden dolayı verilecek
cezalardan tecile tabi tutulmalıdır. Beşinci olarak Dersim’de terk edilmiş topraklar
aşiret mensuplarına Ziraat Bankasına borçlanmak suretiyle uygun fiyatlarla
dağıtılmalıdır. Dağıtımın adil yapılması için bir komisyon kurulmalı ve dağıtımı
komisyon yapmalıdır. Son olarak ise Dersim’de kısım kısım okulların inşasına
başlanmalıdır.32 Önergede Dersim Milletvekilleri Diyab Ağa, Hasan Hayri Kanko ve
Mustafa Bey’in imzası vardır. Önerge mecliste yapılan oylama ile Heyeti
vekileye(Bakanlar Kurulu) gönderilmiştir. Heyeti vekilenin önergedeki görüşleri ne
oranda göz önünde bulundurduğuna dair bir belge bulunmadığından dolayı işe
yarayıp yaramadığını bilemiyoruz. Ancak bu önerilerin bir kısmı çok makul ve
çözüme katkıda bulunacak önerilerdir.
Sakarya Meydan Muharebesi sırasında Yunan ordusunun Ankara yakınlarına
kadar gelmesi üzerine meclisin Kayseri'ye taşınması söz konusu olmuş, tartışmalar

29
Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi Milli Mücadele ve TBMM I. Dönem 1919-1923, C.
III, s. 285.
30
Özlük dosyasında doğum tarihi 1852, ölüm tarihi 1932, doğum yeri ise Hozat’ın Hadişar
köyü olarak görünmektedir. TBMM Albümü1920-2010, Ankara 2010, s. 22, 65. Fahri
Çoker’in eserinde beş çocuğu olduğu yazılmıştır. Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi, s.
285.
31
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, C. VI, s. 118.
32
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, C. VI, s. 119.
305
 Savaş SERTEL – Salih AKYEL

sırasında söz alan Diyap Ağa, "buraya savaşmaya mı yoksa kaçmaya mı geldik!"
diyerek takdir toplamıştır.33
3 Kasım 1922’de Lozan’a gidecek olan heyetin nasıl hareket etmesi konusunda
yapılan oturumda Dersim Milletvekili Diyab Ağa bir konuşma yapmıştır. Konuşma
Şu şekildedir: “Efendiler kusura bakmayınız ben ihtiyarım. Hepimiz biliyoruz ki, ve
söylüyoruz ki, dinimiz, diyanetimiz, aslımız ve neslimiz hep birdir. Bizim içimizde
ayrılık, gayrdık yoktur. İsmimiz de, dinimiz de, Allahımız da birdir. Ağzımıza gelen
de budur. Ne diyeyim efendim? Hepinize söz söylemek için ben takat getiremem.
Hepimizin halimize göre söyleyecek sözlerimiz ıtırdır. Hele bu haller bertaraf
olsun... Bir kere bu haller bertaraf olsun, Allah da hepimizin hallerine vardım eder.
Allah doğrunun muinidir. Bendeniz ihtiyarım kusura bakmayınız. Halimize göre
sözlerimiz vardır. Ama bugün dinimiz de, diyanetimiz de kitabımız da, hep birdir.
Allah muinleri olsun. Hangisini münasip görmüş ise öyle etsin. Hamdolsun gidenler
dinini, diyanetini bilir adamlardır. Heyet içinde bulunanlar, zannederim, kendi
dinine, diyanetine hıyanet etmek istemez. Hepimiz biriz. Ne Türklük, ne Kürtlük
davası vardır. Hep biriz, kardeşiz. Bir kişinin beş on oğlu olur. Biri Hasan, biri
Ahmet, biri Hüseyin, biri Mehmet isimli olabilir. Fakat hep bir insandırlar. Biz de
öyleyiz. Yoksa ayrı, gayrımız yoktur. İsmimiz Hüseyin, Mehmet. Hepsi bir ananın,
bir Babanın oğludurlar. (Bravo, sesleri) Dinleri, diyanetleri, kabileleri birdir. Ama
düşmanlar bizi birbirimize sardırmak için tuzaklar kuruyorlar. Sen söylesin, ben
böyleyim, filân diye hile yapıyorlar. Bunda ne fayda var? Ne kadar iteri giderse o
kadar iyidir. Birbirimizle iftihar ederiz. Biz bir kardeşiz. Bizim dinimiz, diyanetimiz
birdir. Bazıları bilmiyorlar, birçok şeyler söylüyorlar ama onlar bilmiyorlar, öyle
değildir. Lâ İlahe illallah Muhammed Resulullah işte bu.” 34 Diyab Ağa bu
konuşması ile bir yandan birlik ve bütünlük mesajı verirken bir yandan da Lozan
heyetine destek verdiklerini ifade etmiştir.
19 Şubat 1923’te mecliste yalpan oturumda Dersim Milletvekili Diyab Ağa ve
arkadaşları Dersim’in Elazığ’dan ayrılıp müstakil bir liva halinde yönetilmesi için
verdiği kanun teklifi layiha encümenine sevk edilmiştir.35
Dersim Milletvekili Diyab Ağa ve arkadaşlarının Dersim’de yapılacak
bayındırlık ve eğitim tesisleri için bütçeye 500 bin lira ödenek konması için
verdikleri kanun teklifi 8 Mart 1923’te layiha encümenine yollanmıştır. Aynı
toplantıda Diyab Ağa ve bazı arkadaşları tarafından verilen Dersim’in güvenlik ve
asayişinin sağlaması ile Elaziz-Dersim-Erzincan yolunun yapımının yollar idaresine
verilmesi konusundaki önergeleri içişleri ve bayındırlık bakanlıklarına
gönderilmiştir.36
Hasan Hayri Kanko
1881 yılında Hozat’ın Akpınar köyünde doğmuştur. Baba adı Murtaza, ana adı
Gevher’dir. Babası Şeyh Hasanlı Aşireti Reisidir. 3 Ekim 1896’da Harbiye Mektebi
Aşiret sınıfına alınmıştır. 24 Şubat 1989’de Süvari Teğmen rütbesi ile mezun
olmuştur. Rütbesi Süvari Binbaşı’dır. Orduda 22. Süvari Alayı Subayı, 16. Aşiret

33
http://tr.wikipedia.org/wiki/Diyap_Y%C4%B1ld%C4%B1r%C4%B1m 11.07.2013
34
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XXIV, B. CXXXII, s. 347.
35
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XXVII, B. CXCV, s. 389.
36
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XXVIII, B. 7, s. 35.
306
 I. TBMM'DEKİ DERSİM MİLLETVEKİLLERİ VE FAALİYETLERİ

Hafif Süvari Alayı Bölük Komutanı, Aşiret Süvari Müfettişliği 2. Karakilise Fırkası
14. Alay Bölük Komutanı, İhtiyat Süvari 6. Alayı Subayı, Van Askerlik Şubesi
Başkanı olarak görev yapmıştır. Osmanlı Meb’ûsân Meclisi’ne IV. Dönem Dersim
Mebusu olarak seçilmiştir(İstanbul’a gitmeyip TBMM’ye katılmıştır.). I. Dönem
TBMM Dersim Milletvekili olarak görev almıştır. Mecliste sağlık ve sosyal yardım,
dilekçe, iktisat ve milli savunma komisyonlarında görev almıştır. Anadolu ve
Rumeli Müdafaayı Hukuk Grubu kurulduktan sonra ikinci grupta yer almıştır. I.
dönem milletvekilliği sona erince memleketine dönmüştür. 2 Mart 1925’te askerilten
emekli olmuştur. 37 Arapça, Farsça ve Fransızca bilen ve 3 çocuk babası olan Hasan
Hayri Kanko 23 Kasım 1925 tarihinde vefat etmiştir.38
Hasan Hayri Bey ve bazı milletvekili arkadaşları 18 Kasım 1920’de yapılan
meclis oturumunda İçişleri ve Maliye Bakanlarına 4 maddelik bir soru önergesi
vermiştir. Hasan Hayri Bey önerge cevaplanmadan önce söz alarak Dersim
meselesinin 400 yıldan beri devam eden bir sorun olduğunu, bu meselenin çözümü
için tayin olunan memurların kötü yönetimleri nedeniyle halkın aklında bir
olumsuzluk oluştuğunu, Dersim halkının o ana kadarki süreçte hükümet idaresine
karşı ürkek ve çekingen yaklaştığını, hiçbir hükümete boyun eğmeyen Dersim’in
Anadolu’da oluşan geçici hükümeti meşru saydığını, daha sonra TBMM’nin
oluştuğunu, Dersim’de iki öneml unsur olduğunu, bunlardan birinin Türkler,
diğerinin Kürtler olduğunu, Türklerin nüfusun üçte birini, Kürtlerin ise üçte ikisini
oluşturduğunu söylemiştir. Hasan Hayri Bey’in nüfusla ilgili görüşleri mecliste bazı
milletvekilleri tarafından eleştirilmiştir. Daha sonra Hasan Hayri Bey yine söz almış
ve Dersim’de bası asayişsizlikler olduğunu, Dersim halkının aç olduğunu,
ekonomisinin başka illere bağlı olduğunu, bölgede görülen hırsızlık ve eşkıyalığın
bundan kaynaklandığını, bölgedeki kötü yönetimin bölgeyi bilmeyen memurların
tecrübesizliğinden kaynaklandığını söylemiştir. Hasan Hayri Bey’den sonra İçişleri
Bakanı Adnan Adıvar söz almıştır. Adıvar, Dersim’de önemli bir asayişsizlik
olmadığını ve Kürtlük -Türklük davası güdülmediğini, yalızca Alişir diye birinin
etrafına topladığı adamlarla bölgede dolaştığını ve Kemah’ta ev yakmak,
yağmalamak gibi bazı asayişsizliklerde bulunduğunu, Alişir’in takip edildiğini, yeni
alınan bir telgrafa göre merkezi hükümetten aman dilemek için hükümete
başvurduğunu, Alişir’in bağımsız bir Kürdistan için propaganda yaptığını
söylemiştir. Adnan Bey Dersim’e atanan memurlar hakkında da açıklamada
bulunmuştur. Kendisinin bakanlıkta bulunmadığı bir sırada Dersim’e bazı
kaymakamların atandığını, alınan bilgilere göre bu atamaların bazısından isabetsizlik
görülmüş, bunlarını bazısının değiştirilerek yerlerine mahalli memurlar tayin
ettiklerini söylemiştir. Hasan Hayri Kanko, Adnan Bey’in açıklamasından sonra söz
alarak mahalli müfrezeler hakkında da bilgi verilmesini talep etmiştir. Bunu üzerine

37
Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi Milli Mücadele ve TBMM I. Dönem 1919-1923, C.
III, s. 286-287.
38
Şeyh Sait isyanı sırasında isyancılara destek verdiği iddiasıyla tutuklanmış ve Doğu
İstiklâl Mahkemesi’nde yapılan yargılaması sonucu, 22 Kasım 1925’te idam edilmesine
karar verilmiştir. Hüküm ertesi günü yerine getirilmiştir. TBMM Albümü1920-2010,
Ankara 2010, s. 22, 65; Fahri Çoker’in eserinde 4 çocuğu olduğu yazılmıştır. Fahri Çoker,
Türk Parlamento Tarihi Milli Mücadele ve TBMM I. Dönem 1919-1923, C. III, s. 286-
287.
307
 Savaş SERTEL – Salih AKYEL

Mustafa Kemal Paşa söz alarak Heyeti Vekileyi (Bakanlar Kurulunu) mahalli
müfrezelerin takibatı hakkında açıklamada bulunmasının uygun olmayacağını
söylemiştir. Daha sonra Maliye Bakanı Ferit Bey söz alarak bazı açıklamalarda
bulunmuştur. Ferit Bey, Dersim’de aşar kanununa göre uygulamada bulunulduğunu,
buna göre iltizam usulünün uygulandığı, ancak Dersim’deki mültezimlerin
usulsüzlüklerinin tespit edildiğini, bu problemlere mahal vermemek için Harput ve
Dersimlilere iltizam verilmediğini, Dersim meselesinin Kürtlük-Türklük meselesi
olmadığını, yerleşiklik ve göçebelik olduğunu ve sorunların halkın bir takım
ihtiyaçlarından dolayı ortaya çıktığını söylemiştir.39
27 Kasım 1920’de mecliste yapılan oturumda bir kısım İç Anadolu ve Karadeniz
vilayetinde posta ve telgraf haberleşmesinin İçişleri Bakanlığınca sansürlenmesine
dair önergesi tartışılırken Hasan Hayri Bey de söz almıştır. Hayri Bey şunları
söylemiştir: “Evvelâ sancaklara ve sonra kazalara sansür vazedildikten sonra
şikâyet ediyorsunuz. Hâlbuki Dersim'den katiyen değil mektub, bir telgraf bile
gelmiyor, Telgrafçılar oradaki memurini ve Hükümet erkânım şikâyet etmek için bile
müsaade etmemişler, Sonra burada Kürtler böyle yapıyor, Dersimliler böyle yapıyor
deniliyor ve bu hususta da valilerin, mutasarrıfların verdikleri malumatla iktifa
ediliyor. Buyurun bakalım, sansür olsa yine ne ise diyelim, hâlbuki şimdi bile
şikâyete meydan verilmiyor. Rica ederim bu halleri kaldırınız.”40 Hasan Hayri
Bey’in bu haklı sitemi mecliste yanıt bulmamıştır.
Dersim Milletvekili Hasan Hayri Kanko, 28 Kasım 1920’de yapılan meclis
oturumunda bir önerge vermiştir. Önerge şu şekildedir: “Türkiye Büyük Mîllet
Meclisi Riyaseti Celilesine Herhangi bir Hükümetin tabasından olan uygunsuzlar
hakkında tatbik edeceği ceza, o Hükümetin tabasına karşı vazifesini ifa ettikten
sonra vuku bulacak ceraim ashabının tecziyesi cihetine gidilmesi akıl ve hikmete
muvafık olması lâzım geleceğinden dairei intihabiyem olan Dersim halkı hakkında
Hükümet kendisine ait vezaif i ifa etmediğinden siyasi mesailden maada
Dersimlilerin istiklâl ve sair mehakimce tatbik edilecek cezalardan istisna
edilmesini teklif ederim.” Önerge okunduktan sonra bazı milletvekilleri önergeyi
anlayamadıklarını açıklama yapılması gerektiğini söylemiştir. Bunun üzerine Hasan
Hayri Bey söz alarak açıklamalarda bulunmuştur. Hayri Bey, Dersim halkına
işledikleri suçlardan dolayı verilecek cezanın bir anlam ifade etmeyeceğini,
hükümetin eğitim veya yönetim açısından bölgedeki vazifesini yerine getirdikten
sonra suçlulara ceza vermesi gerektiğini, Dersim halkının, aç, yoksul, parasız,
emlaksiz ve okulsuz olduğunu, hükümetin istiklal mahkemesi oluşturduğunu,
hırsızlık yapan insanların bu mahkemelerde cezalandırılmasının haksızlık olacağını
söylemiştir. Önerge mecliste yapılan oylamada reddedilmiştir.41
7 Aralık 1920’de Teşkilat-ı Esasiye Kanunu(1921 Anayasası) görüşmeleri
sırasında söz alan Hasan Hayri Kanko şunları söylemiştir:“Efendim, dâvayı muhik
ve meşruumuzun semere ve neticei kudsiyesini iktitaf için Meclisi âli iki mesele
karşısında bulunuyor. Meselenin birincisi üç şartı ihtiva ediyor: Bu şartların da
birincisi; sebat, ikincisi sebat, üçüncüsü yine sebattır. Meclisi âli öteden beri Irana

39
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. V, B. XCIX, s. 428-432.
40
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. VI, B. CXXIII, s. 53.
41
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. VI, B. CIV, s. 88.
308
 I. TBMM'DEKİ DERSİM MİLLETVEKİLLERİ VE FAALİYETLERİ

azmetmiştir, ikincisi de cephelerde çarpışan, cephelerde vatan uğrunda fedayi can

eden din kardeşlerimize bir ihtiyat kuvvetiyle onlara yardım etmektir. Bunun için de
bu ihtiyat kuvvetten; Meclisi âliniz emin olabilir ki; yirmi bin, otuz bin kişilik bir
kuvvetin Dersimde mevcut olduğunu arz ederim. Bu kuvvetin biran evvel kabili
istimal bîr hale getirilmesi iki şeye mütevakkıftır. Birincisi; bu halkçılık programını
biran evvel hitama erdirerek tatbiktir, ikincisi: Eğer bunun müzakeresi biraz uzun
sürecek olursa Meclisi âliye takdim ettiğimiz takririn Heyeti Vekileye havale
edilmesiyle biran evvel bir neticei haseneye raptı hususudur. Bu iki şeyden hangisi
olursa arkadaşlarımla beraber Heyeti âliyenize bu kuvvetin temin edileceğini vaat
ediyorum.”42
3 Ekim 1921’de mecliste Koçgiri ve Ümraniye olayları ve doğu illerindeki asayiş
durumu hakkında yapılan gizli celse oturumunda söz alan Dersim Milletvekili Hasan
Hayri Kanko Dersim Kürtlerinin tarihi ve dini kökenleri, geçim kaynakları hakkında
bilgiler vermiştir. Dersim’de başlayan eşkıyalığın Kürtlere yapılan ayrımdan ve
geçim sıkıntısından kaynaklandığını, Dersimlilerin bağımsızlık istemediğini, adalet
ve hükümete katılmayı istediklerinin, İngiliz ve Fransızların Kürdistan teklifiyle
Kürtleri Türklerden ayırmak istediklerini, Dersim için Kürtlerin Türklerden
ayrılmasının kötü olacağını, Dersimlilerin Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı
Devleti’nin yanında savaştığını ve bölgedeki çeşitli tehlikeleri bertaraf ettiklerini,
kendisinin de bizzat mevki kumandanı olarak savaştığını, Rusların yanında yer
almaları için yapılan para teklifini reddettiklerini söylemiştir.43 4 Ekim 1921’de
devam eden gizli celse görüşmelerinde söz alan Hasan Hayri Bey, Ümraniye’de
tedbir olarak ortaya konan uygulamanı Ermenilere bile yapılmadığını, üç dört yüz
kişinin hapiste olduğunu ve aralarında suçsuz insanların da bulunduğunu aslı
suçluların dağda Alişer adlı kişi ile beraber olduklarını, Koçgiri’ye nasihat heyeti
gidinceye kadar mecliste af kararı alınmasını istemiştir.44
Dersim Milletvekili Hasan Hayri Kanko 6 Ekim 1921’de mecliste yapılan
oturumda bir önerge vermiştir. Hayri Bey’in önergesi şu şekildedir:“Riyaseti
Celileye Koçgiri hâdisesini tetkik, esbab ve avamilini tahkika Meclisi Âlice bir
heyetin izamı takarrür ettiğinden hâdisei müessifeden dolayı mevkuf olan kasan
haklarında heyetin izamına kadar divanı harb ve istiklâl mahkemesince-hiçbir
muameleye tevessül edilmemesi hususunun acilen mahalline bildirilmesini teklif
ederim. Dersim Hayri”45 Önerge mecliste yapılan oylama ile kabul edilmiştir.
Dersim Milletvekilleri Hasan Hayri Bey, Mustafa Bey, Ahmet Ramiz Bey ve
diğer 5 milletvekili tarafından Elazığ Eski Valisi Abdülkadir Bey ve Jandarma Alay
Komutanı Hamdi Bey hakkında verilen 8 maddelik soru önergesi 29 Aralık 1921’de
meclis gündemine gelmiştir. Ancak soru sahibi milletvekilleri oturumda
bulunmadığı için cevaplandırılamamıştır.46

42
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. VI, B. CX, s. 260.
43
TBMM Gizli Celse Zabıtları, D. I, C. II, B. II, s. 252-253.
44
TBMM Gizli Celse Zabıtları, D. I, C. II, B. II, s. 270.
45
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XVIII, B. LXXXVIII, s. 106.
46
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XV, B. CXXXVI, s. 248-250.
309
 Savaş SERTEL – Salih AKYEL

Dersim Milletvekili Hasan Hayri Bey’in verdiği idare memurlarına şahıs ve

kıdeme göre maaş itası, hakkındaki önergesi 8 Nisan 1922 tarihili meclis
oturumunuzda içişleri encümenine gönderilmiştir.47
7 Nisan 1923 tarihinde yapılan meclis oturumunda Hasan Hayri Bey’in
Dersim’in bayındırlık işleri için yüz bin lira verilmesine dair kanun teklifi layiha
encümenine sevk edilmiştir.48
Mustafa Öztürk
Doğum yeri Hozat’ın Ergan köyüdür. 1859 doğumludur. Baba Abbasoğlu
Aşireti Reisi Zeynozade Ali Ağa, annesi Elif hanımdır. Bidâyet Mahkemesi Azası
olarak görev yapmıştır. Abbasoglu Aşireti reisidir. Meço Ağa olarak ta bilinir.
Osmanlı döneminde aşireti sık sık isyan ettiği için hükümet aşiret reisi Meço Ağa’yı
Nazımiye Kaymakamı olarak atayarak isyandan uzak tutacağını düşünmüştür.
Bundan dolayı Meço Ağa bir süre Nazımiye Kaymakamı olmuştur. 12 Mart 1920’de
yapılan seçimde I. Dönem TBMM Dersim Milletvekili olarak seçilmiştir. Ancak
meclise katılmamıştır. 28 Nisan 1921’de başkanlık divanının önerisine göre istifa
edilmiş sayılmasına dair önerge reddedilmiş ve meclise katılmasının bir mazerete
dayanıp dayanmadığının soruşturulmasına karar verilmiştir.49 Yapılan tebligata karşı
9 Mayıs 1921’de Elazığ’dan hareket edeceğini bildirmiş ve 28 Mayıs 1921’de
meclise katılmıştır. I. dönem görevi bitince memleketine dönmüştür.50 6 çocuğu olan
Meço Ağa 1938 yılında vefat etmiştir. 51
12 Mayıs 1920’de milletvekili seçilen Mustafa Öztürk meclise katılmamıştır. 1
Mart 1921’de meclise katılması için harcırah gönderilmiş ancak yine meclise
katılmamıştır. Bundan dolayı 13 Mart 1921’de yapılan meclis oturumunda müstafi
sayılıp sayılmaması konusu gündeme gelmiştir. Bu konu milletvekilleri tarafından
tartışılmıştır. Konya Milletvekili Vehbi Bey meclise bir yıldan beri gelmeyen
Mustafa Öztürk’ün müstafi addedilmesini teklif etmiştir. Erzurum Milletvekili
Hüseyin Avni Bey ise Mustafa Öztürk’ün hastalığından dolayı gelemediğini
söylemiştir. Yapılan müzakerelerden sonra konunun 28 Nisan 1921 tarihine
ertelenmesi kararlaştırılmıştır.52 28 Nisan 1921’de yapılan oturumda konu tekrar
tartışılmış bu konuda diğer Dersim milletvekilleri Mustafa Zeki Saltık, Abdülhak
Tevfik ve Diyab Yıldırım da yorum yapmıştır. Mustafa Zeki ve Abdülhak Tevfik
Bey, Mustafa Öztürk Bey’in müstafi sayılması için Mayıs ayına kadar beklenmesini
istemiştir. Diyab Ağa ise Mustafa Öztürk’ün kendi yaşlarında olduğunu, aşiret işleri

47
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XIX, B. XXII, s. 41.
48
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XXVIII, B. XIX, s. 391.
49
Bu konuda yapılan oturumda Erzurum Milletvekili Sait Bey Mustafa Ağanın hasta
olduğunu ve Mayıs ayında meclise katılacağını söylemiştir. Dersim Milletvekillerinden
Abdülhak Tevfik Bey de Mustafa Ağa’nın müstafi sayılmasının doğru olmayacağını
söylemiştir. Dersim milletvekillerinden Mustafa Zeki Bey’de bir iki ay beklenmesini
istemiştir. Bir diğer Dersim Milletvekili Diyab Ağa ise Meço Ağa’nın Dersim’de aşiret
işleri ile uğraştığını, telgrafla gelip gelmeyeceğinin sorulmasını istemiştir. Sonuçta
beklenmesine ve durumun sorulmasına karar verilmiştir. TBMM Zabıt Ceridesi, D.I, C.
X, B. XXVI, s. 123-127.
50
Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi Milli Mücadele ve TBMM I. Dönem 1919-1923, C.
III, s. 288-289.
51
TBMM Albümü1920-2010, Ankara 2010, s. 22.
52
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XX, s. 463-465.
310
 I. TBMM'DEKİ DERSİM MİLLETVEKİLLERİ VE FAALİYETLERİ

ile uğraştığını, işlerini yoluna koyduktan sonra geleceğini söylemiştir. Antep

Milletvekili Yasin ev Bitlis Milletvekili Yusuf Ziya Bey, Mustafa Ağa’nın meclise
katılamamasının sorulup ona göre hareket edilmesi talebiyle verdikleri iki önerge
mecliste yapılan oylama ile kabul edilmiştir.53 Meclis tutanaklarına yansıyan
herhangi bir çalışması bulunmamaktadır.
Mustafa Zeki Saltık
1881 Harput doğumludur. Babası Dersimli Sarı Sultanzade İsmail, annesi
Meryem hanımdır. 4 Ekim 1902’de Harbiye Mektebi Aşiret sınıfına alınmıştır.54 4
Ocak 1904’te Süvari Teğmen rütbesi ile mezun olmuştur. I. Dünya Savaşı’nda
Kafkas Cephesi’nde Ruslara karşı savaşmıştır. 13 Haziran 1915’te Yüzbaşı
olmuştur. 1 Eylül 1922’de Binbaşı olmuştur. Orduda Erzincan 22. ve 24. Süvari
Alayı Subayı, 19. Süvari Alayı Bölük Komutanı, Ankara Ağır Erzak Kolları
Komutanı ve Süvari Depoları Müdürü, Ankara Divân-ı Harp Örfi Azası, 5. Kolordu
25. Alay Subayı olarak görev yapmıştır. Rusça, Arapça ve Farsça bilmektedir.55 I.
Dönem TBMM’de Dersim Milletvekili olarak görev yapmıştır. Ayrıca Sivas İstiklâl
Mahkemesi üyeliğinde de bulunmuştur. 2 çocuğu olan Saltık, 07 Mart 1969’da vefat
etmiştir.56
5 Ekim 1921’de Koçgiri ve Ümraniye olayları dolayısıyla mecliste yapılan gizli
celse oturumunda söz alan Mustafa Bey, Koçgiri harekâtını komuta eden Nurettin
Paşa’nın Ümraniye’de Topal Osman’ı görevlendirdiğini, bölgede asayişsizliğin tüm
halkı etkilediğini, Topal Osman’ın bölge halkına zulmettiğini, Dersim’in Koçgiri
isyanına katılmadığın yalnızca bir aşiretin isyan ettiğini söylemiştir.57
Ahmet Ramiz Tan
1884 yılında Hozat’ın Karaca köyünde doğmuştur.58 Baba adı İsmail, ana adı
Hatice’dir. Karaballı Aşireti reisi Kankooğullarından İsmail Ağa’nın oğludur. 3
Ekim 1896’da Harbiye Mektebi Aşiret sınıfına alınmıştır. Bir yıllık eğitimden sonra
Süvari Teğmen rütbesi ile orduya katılmıştır. Rütbesi Kolagası’dır(Ön Yüzbaşı).
Süvari Bölük Komutanlığı yapmıştır. 31 Ocak 1913’te Kıdemli Yüzbaşı rütbesiyle
emekliye ayrılmıştır. I. Dünya Savaşı’nda yeniden orduya girerek Doğu Cephesi’nde
görev yapmıştır. Milli Mücadele’nin başlamasıyla birlikte bu hareketin yanında yer
almıştır. 4 Ağustos 1920’de I. Dönem TBMM’de Dersim Milletvekili olarak
katılmıştır. Meclis dilekçe komisyonunda görev yapmıştır. Anadolu ve Rumeli
Müdafaayı Hukuk Grubu kurulduktan sonra muhalefetteki ikinci grupta yer almıştır.
Tek dönem milletvekili olmuştur. Milletvekilliği sona erince memleketine
dönmüştür. Bir süre sonra eşinin memleketi olan Kayseri’nin Sarız ilçesine bağlı

53
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. X, B. XVI, s. 125-127.
54
TBMM Albümü1920-2010, Ankara 2010, s. 23.
55
Kazım Öztürk, Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü 23 Nisan 1920-14 Ekim 1973, Önder
Matbaası, Ankara 1973, s. 20.
56
Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi Milli Mücadele ve TBMM I. Dönem 1919-1923, C.
III, s. 290-291.
57
TBMM Gizli Celse Zabıtları, D. 1, C. II, B. II, s. 274-275.
58
Tunceli Hozat İlçesinden çıkarılan nüfus kaydında adı Ahmet Ramis Kargun, doğum yeri
Hozat’ın Karacaköyü, vefat tarihi 2 Ocak 1940 olarak geçmektedir. Kayseri Sarız
ilçesinden çıkan nüfus kayıt örneğinde ise ismi Ahmet Ramiz Tan olarak geçmektedir.
TBMM Albümü1920-2010, Ankara 2010, s. 23, 65.
311
 Savaş SERTEL – Salih AKYEL

İncemağara köyüne yerleşmiştir.59 4 çocuk babası olan Ramiz Tan 1 Haziran 1928
tarihinde vefat etmiştir.60
Ramiz Tan,11 Ekim 1920’de mecliste görüşülen ve kabul edilen ve ormanlık
bölgeden ağaç kesimini öngören Baltalık Kanunu’nu reddetmiştir. Bu kanunu 8
milletvekili reddetmiştir. Ancak meclis çoğunluğu onay vermiştir. Onay verenlerden
bir de bir diğer Dersim Milletvekili Hasan Hayri Kanko olmuştur.61
Hastalığı nedeniyle altı ay izin isteyen Dersim Milletvekili Ramiz Tan’ın talebi 8
Mart 1923’te toplanan meclis oturumunda oylanarak kabul edilmiştir.62
Sonuç
1920-1923 yılları arasında görev Yapan I. TBMM’de altı Dersimli milletvekili
görev yapmıştır. Bunların beşi 1920 yılında yapılan seçimle meclise katılırken
Hasan Hayri Kanko Osmanlı Mebusan Meclisi’nden TBMM’ye dahil olmuştur. İlk
dönem Dersim milletvekillerinin tamamı yereldir. Bir kısmı aşiret ağasıdır. Bunun
nedeni Dersimlilerin de milli mücadeleye dahil edilmek istenmesidir. Böylelikle
Dersim’in milli mücadeleyi destekleyeceğine inanılmıştır.
Bazı Dersim milletvekillerinin mecliste kayda değer bir çalışması olmasa da
Dersim milletvekilleri genel olarak mecliste faal olmuşlardır. Özellikle Hasan Hayri
Bey, Abdülhak Tevfik Bey ve Diyab Ağa en faal milletvekilleri olmuştur. Diyab
Ağa mecliste Atatürk’e en yakın milletvekillerinden biri olmuştur. Savaş yıllarının
sıkıntılarına rağmen Dersim milletvekilleri mecliste seçim bölgeleri olan Dersim’in
sorunlarını dile getirmiş ve çözüm aramıştır. Bu dönemde meydana gelen Koçgiri
İsyanı ve diğer bazı asayişsizlikler Dersim’i de mecliste gündeme getirmiştir. Bazı
milletvekilleri Dersim’i asayişsizliğin odağına koyarak kıyasıya eleştirmiştir. Ancak
Dersim milletvekilleri mecliste seçim bölgelerinin uğradığı bu haksızlıkları bertaraf
etmeye çalışmıştır. Dersim milletvekilleri Dersim’deki asayişsizlikte en büyük payın
eğitimsizlik ve yatırımların olmamasından kaynaklandığını söyleyerek, hükümetin
Dersim’de eğitim ve bayındırlık yatırımlarının yapmasını istemiştir. Bunun için
bütçeye ödenek konması da talep edilmiştir. Dersim yollarını ıslahı da zaman zaman
mecliste gündeme getirilmiştir.
KAYNAKÇA
1. Resmi Yayınlar
Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi Kılavuzu (1920-1923), Ankara 1965.
ÇOKER, Fahri; Türk Parlamento Tarihi Milli Mücadele ve TBMM I. Dönem 1919-1923, C.
III.
ÖZTÜRK, Kazım; Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü 23 Nisan 1920-14 Ekim 1973, Önder
Matbaası, Ankara 1973.
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Kuruluşundan Günümüze Hükümetler, Başbakanlık
Personel ve Prensipler Genel Müdürlüğü, Ankara 1998.
TBMM Albümü1920-2010, Ankara 2010.

59
Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi Milli Mücadele ve TBMM I. Dönem 1919-1923, C.
III, s. 283-284.
60
Kazım Öztürk, Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü 23 Nisan 1920-14 Ekim 1973, Önder
Matbaası, Ankara 1973, s. 20.
61
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. V, B. LXXXVI, s. 31.
62
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XXVIII, B. 7, s. 40.
312
 I. TBMM'DEKİ DERSİM MİLLETVEKİLLERİ VE FAALİYETLERİ

TBMM Gizli Celse Zabıtları, Dönem I, Cilt II, Birleşim II.

TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem I, Cilt I, Birleşim XVII.
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. V, B. LXXXVI.
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. V, B. XCIX.
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. VI, B. CXXIII.
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. VI, B. CIV.
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. VI, B. CX.
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. IX, B. XVIII.
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. X, B. XVI.
TBMM Zabıt Ceridesi, D.I, C. X, B. XXVI.
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XXIV, B. CXXXII.
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XXIV, B. CXXXVII.
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XV, B. CXXXVI.
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XXV, B. CLVIII.
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XXVI, B. CLVII.
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XXVII, B. CXCV.
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XXVIII, B. VII.
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XVIII, B. LXXXVIII.
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XXVIII, B. XIX.
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XIX, B. XXII.
TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. XX.
2. Telif Eserler
ATATÜRK, Mustafa Kemal; Nutuk, C. I, İstanbul 1996.
AYDEMİR, Şevket Süreyya; Tek Adam, C. II, Remzi Kitabevi, İstanbul 1999.
ÇAVDAR, Tevfik; Türkiye’nin Demokrasi Tarihi (1839-1950), İmge Kitabevi, Ankara 2008.
ERTAN, Mehmet; “Tek Parti Döneminde Dersim/Tunceli’nin Meclis’te Temsili”, I.
Uluslararası Tunceli(Dersim) Sempozyumu (4-6Ekim 2010), Sempozyum Bildiri Kitabı,
Tunceli 2010, s. 439-444.
KARAİBRAHİMOĞLU, Sacit; Türkiye Büyük Millet Meclisi, Ankara 1968.
KARAKAŞ, Muhammet; “Birinci Büyük Millet Meclisi’nin Açılışı”, Erciyes Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, S. 8, 1999, s. 97-104.
Komisyon, Atatürk İlkeleri ve Türk İnkılâp Tarihi, Siyasal Kitabevi, Ankara 2009.
KILAVUZ, Nuray; “Mondros’tan Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Açılışına Kadar Milli
Mücadele’nin Siyasal Gelişimi”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl 16, S. 51, Bahar 2012, s.
61-72.
ÖZÇELİK, Mücahit; “I. ve II. TBMM’de Niğde Milletvekilleri ve Faaliyetleri”, Turkish
Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish
or Turkic, Volume 7/4, 2012, s. 2485-2500.
ŞAVKLI, Cengiz; Atatürk Döneminde Parlamento Faaliyetleri (1920-1938), Ankara
Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2011.
TANSEL, Selahattin; Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C. II, Milli Eğitim Bakanlığı
Yayınları, İstanbul 1991.
TAŞ, Mehmet; Birinci TBMM Döneminde Lazistan mebusları, Erzincan Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzincan 2013.
TUNAYA, Tarık Zafer; Devrim Hareketleri İçinde Atatürk ve Atatürkçülük, Turhan Kitabevi,
İstanbul 1981.
YÜZGEÇ, Ayşegül Demirden; Birinci Büyük Millet Meclisi’nin Yapısı ve Faaliyetleri (1920-
1923), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Isparta 2006.
3. İnternet Siteleri
MÜJDECİ, Mustafa; “TBMM I. Dönem Samsun (Canik) Mebusları ve Meclisteki
Faaliyetleri” http://www.kultur.samsun.bel.tr/samsem2006/doc/043.pdf

313
 Savaş SERTEL – Salih AKYEL

https://www.academia.edu/4134085/Birinci_Buyuk_Millet_Meclisinin_Kurulusu_ve_Nitelikl
eri 28.05.2014
http://tr.wikipedia.org/wiki/Diyap_Y%C4%B1ld%C4%B1r%C4%B1m 11.07.2013

SERTEL, Savaş-AKYEL, Salih; “I. TBMM’deki Dersim Milletvekilleri ve

Faaliyetleri”, Türk Sosyal Tarihçiliğinde Bir "Yalnız" İsim Bahaeddin
Yediyıldız'a Armağan, Editör: Yunus Koç-Serhat Küçük, Türk Kültürünü
Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 2015, s. 301-314.

314

View publication stats