1.

1 Metodyka badań biologicznych

1. Każda dziedzina nauki opiera się na prowadzeniu wszelakich badań, które rozpatruje się
metodami sensownego, logicznego myślenia, do którego należy myślenie dedukcyjne
i indukcyjne.

a) Dedukcja – przechodzenie od ogółu do szczegółu, np. skoro wszystkie ptaki mają dzioby, to
dziób ma także kruk. Na podstawie twierdzenia ogólnego formułuje się szczegółowe wnioski, które
pozwalają powiązać fakty.
b) Indukcja – przechodzenie od szczegółu do ogółu, np. skoro kruk ma dziób, to mają go
wszystkie ptaki. Na podstawie szczegółowych badań naukowych formułuje się uogólnienia i teorie.

2. Logiczne myślenie prowadzi do formułowania pytań, na które naukowcy mogą odpowiedzieć

prowadząc:

a) obserwację – prowadzenie badań bez wpływu na przedmiot badawczy, np. obserwacja zachowań
godowych żurawi koroniastych
b) doświadczenie (eksperyment) – badanie pewnego zjawiska w odpowiednio zmienionych
warunkach, np. badania wpływu światła na szybkość wzrostu roślin

3. Zasady prowadzenia badań:

a) Problem badawczy, czyli cel badania. Ma formę pytania lub równoważnika zdania np.:
• Czy jest zależność pomiędzy czynnikiem X a Y ?
• Jaki jest wpływ czynnika X na reakcję Y ?
• Badanie wpływu czynnika X na Y.
• Określenie wpływu czynnika X na gatunek Y.

b) Hipoteza – jest naukowo uzasadnioną, przewidywaną odpowiedzią na pytanie zadane

w problemie badawczym. Ma formę zdania oznajmującego.
c) Weryfikacja hipotezy przez:
• zaplanowanie badania
• wykonanie badania selekcjonując obiekty badań na:
- próbę badawczą – organizmy lub procesy poddawane pewnemu czynnikowi
- próbę kontrolną – organizmu lub procesu nie poddawane pewnemu czynnikowi. Próba
kontrolna służy do oceny tego, czy obserwowany w próbie badawczej efekt wynika
z obecności w niej przedmiotu badania.
• sporządzenie dokumentacji
d) postawienie wniosku – potwierdza lub obala hipotezę.

4. Wyniki badań są zbierane i reprezentowane jako:

a) dane jakościowe –fotografie,rysunki,filmy
b) dane ilościowe – tabele, diagramy, wykresy

6. Na wykresach liniowych i słupkowych dane oznacza się w formie zmiennej:

a) zależnej – to czynnik. Którego wartość zmienia się pod wpływem zmiennej niezależnej, np.
intensywność fotosyntezy czy liczba kiełkujących siewek. Oznaczamy ją na osi Y
b) niezależnej - wartość zmieniana przez badacza, oznaczana na osi X
- np. temperatura, wilgotność, natężenie światła.
7. Jak sporządzać wykresy ?

• Zacznij od ustalenia typu wykresu.

• Wskaż zmienną zależną i zmienną niezależną.
• Nadaj tytuły osiom — zmienną zależną zapisz przy osi Y, a niezależną — przy osi X.
Pamiętaj o zapisaniu jednostek, jeżeli zostały one podane.
• Wyskaluj wykres.
• Nanieś na wykres dane z tabeli.
• Jeżeli rysujesz wykres liniowy, pamiętaj o dokładnym i wyraźnym naniesieniu punktów
odnoszących się do wartości podanych w zadaniu. Następnie połącz punkty linią. Uwaga:
Nie zaczynaj rysowania linii od punktu 0, jeżeli nie był on zawarty w danych, ani nie
przeciągaj linii poza punkty naniesione wcześniej.
• Jeżeli na wykresie liniowym porównujesz kilka grup danych, oznacz każdą w odpowiedni
sposób.
• Wykonaj legendę do wykresu.
• Nadaj wykresowi odpowiedni tytuł.
ĆWICZENIE – RYSOWANIE WYKRESÓW

Korzystając z danych przedstawionych w tabeli narysuj wykres liniowy i słupkowy

Numer badanej próby Temperatura (Stopnie Celsjusza) Liczebność bakterii

1. 10 5
2. 20 20
3. 30 30
4. 50 15
5. 70 9
6. 90 1
8. Przykładowe doświadczenia biologiczne:

Wpływ światła na wzrost i rozwój roślin

W tym celu zostały przygotowane dwie rośliny – pelargonie. Jedna z nich została umieszczone na
parapecie okiennym, a druga osłonięta tekturowym pudełkiem i postawiona obok. Pozostałe
czynniki środowiska, takie jak wilgotność, dostęp do soli mineralnych i temperatura w obu próbach
zostają utrzymane na identycznym i niezmiennym poziomie.

1) Problem badawczy: Czy światło jest niezbędne do wzrostu i rozwoju roślin/pelargonii?

2) Hipoteza: Światło jest niezbędne do prawidłowego wzrostu i rozwoju roślin/ pelargonii.

3) Próba kontrolna: pelargonia umieszczona na parapecie okiennym.

4) Próba badawcza: roślina osłonięta tekturowym pudełkiem.

5) Wniosek: Światło jest niezbędne do prawidłowego wzrostu i rozwoju roślin.

9. Jak sporządzać tabele?

WSKAZÓWKI
• Przeanalizuj tekst, na podstawie którego masz wykonać tabelę. Zbierz w grupy zawarte w
nim dane, np. cechy, które możesz porównać.
• Opisz właściwe kolumny i wiersze tabeli.
• Uzupełnij wiersze tabeli informacjami wybranymi z tekstu. Pamięta, że najlepiej jest, gdy
informacje nie są zbyt długie i skomplikowane. Używaj pojedynczych słów, krótkich zdań
lub równoważników zdań.

ĆWICZENIE – KONSTRUOWANIE TABELI

W rozwoju owadów o przeobrażeniu zupełnym występuje charakterystyczna postać poczwarki.

Wyróżnia się trzy typy poczwarek. Poczwarka wolna np. u chrząszcza przypomina kształtem owada
dorosłego. Ma ona wyraźne zawiązki skrzydeł i odnóży, które swobodnie wystają nad powierzchnię
ciała. U poczwarki osłoniętej występującej u motyli zawiązki skrzydeł i odnóży tak ściśle przylegają
do ciała, że ich obecność zaznacza się jedynie w postaci niewyraźnych konturów, a kształt
samej poczwarki jest oby. Poczwarki tych dwóch typów są w pewnym stopniu ruchliwe. Do
trzeciego typu zalicza się zupełnie nieruchomą poczwarkę baryłkowatą, charakterystyczną dla
części muchówek. Ciało tej poczwarki jest nieforemne i baryłkowate. Zawiązki skrzydeł i odnóży są
zupełnie niewidoczne.
ZADANIA MATURALNE – DOŚWIADCZENIA

Zadanie 1. (0-2)

Chrząszcz fasolowy żeruje na strąkach roślin bobowatych. Powoduje powstawanie blizn na strąku
i obniżenie jakości nasion. Przeprowadzono doświadczenie sprawdzające, czy sztywne włoski występujące
na powierzchni strąków soi powstrzymują chrząszcze przed zjadaniem owoców tej rośliny. Chrząszcze wraz
ze strąkami roślin o różnej gęstości włosków zostały umieszczone w szczelnie zamkniętych woreczkach
wykonanych z gazy.

Podział strąków ze względu na rodzaj owłosienia:

a) strąki silnie owłosione — 10 włosków na 1 mm2,

b) strąki lekko owłosione — 2 włoski na 1 mm2,

c) strąki nieowłosione - brak włosków.

Po 24 godzinach sprawdzono wielkość uszkodzeń strąków. Wyniki badań przedstawiono w tabeli.

a) Sformułuj wniosek wynikający z doświadczenia.

………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………

b) Narysuj diagram słupkowy przedstawiający procent uszkodzeń strąków o różnej gęstości

włosków, będący wynikiem żerowania na nich chrząszcza fasolowego.
Zadanie 2. (0-2)

Naukowcy postanowili sprawdzić skuteczność nowo odkrytego gatunku owada w zwalczaniu stonki
ziemniaczanej (larw i osobników dorosłych). W 30 odizolowanych szklarniach posadzono ziemniaki. W dniu
rozpoczęcia doświadczenia, kiedy ziemniaki wykształciły już odpowiednio rozwinięte pędy nadziemne, do
każdej szklarni wprowadzono taką samą liczbę larw stonki ziemniaczanej oraz taką samą liczbę osobników
nowo odkrytego owada. Po tygodniu, a potem także po upływie dwóch i trzech tygodni we wszystkich
szklarniach sprawdzano liczbę osobników stonki ziemniaczanej.

a) Wybierz spośród podanych propozycji dwa prawidłowo sformułowane problemy badawcze i dwie
prawidłowo sformułowane hipotezy. Wpisz odpowiednie numery w wyznaczonych miejscach.

1. Wpływ nowo odkrytego owada na zmiany liczebności stonki ziemniaczanej w uprawie ziemniaka.
2. Nowo odkryty owad nie zwalcza stonki ziemniaczanej.
3. Czy nowo odkryty owad chroni ziemniaki przed stonką ziemniaczaną?
4. Badania nad skutecznością nowo odkrytego owada w zwalczaniu stonki ziemniaczanej.
5. Nowo odkryty owad skutecznie zwalcza stonkę ziemniaczaną w uprawach ziemniaka.

Prawidłowo sformułowane problemy badawcze:………………………………………………………………………

Prawidłowo sformułowane hipotezy:……………………………………………………………………………………

b) Zaznacz prawidłowe dokończenie zdania. Uzasadnij swój wybór.

W momencie rozpoczęcia doświadczenia do szklarni z roślinami z grupy kontrolnej ……………….

A. należało wprowadzić zarówno larwy stonki ziemniaczanej, jak i mającego je zwalczać owada.

B. należało wprowadzić jedynie owada, którego sprawdzano pod kątem skuteczności w zwalczaniu stonki
ziemniaczanej

C. nie należało wprowadzać ani larw stonki ziemniaczanej, ani mającego je zwalczać owada.

D. należało wprowadzić jedynie larwy stonki ziemniaczanej.

Uzasadnienie: ……………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………

Zadanie 3. (0-2)

Gregor Mendel prowadził badania nad dziedziczeniem cech, głównie u grochu. Krzyżując rośliny
o nasionach żółtych z roślinami o nasionach zielonych, uzyskał potomstwo wytwarzające tylko żółte nasiona.
W drugim pokoleniu potomnym uzyskanym przez samozapylenie roślin wyhodowanych z żółtych nasion
badacz stwierdził pojawienie się roślin o nasionach zielonych i roślin o nasionach żółtych. Na tej podstawie
wyciągnął wnioski, które obecnie są znane jako prawa Mendla.

a) Wyjaśnij, czy prawa Mendla powstały drogą indukcji czy dedukcji.

………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………...

b) Określ, czy Mendel przeprowadzał eksperymenty czy obserwacje. Uzasadnij swoją odpowiedź.

………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………...
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
Zadanie 4. (0-4)

Aparaty szparkowe to struktury służące do wymiany gazowej między rośliną a otoczeniem. Dzięki nim rośliny
pobierają dwutlenek węgla niezbędny w procesie fotosyntezy i regulują parowanie wody.

W tabeli przedstawiono wyniki badania wpływu temperatury na rozwarcie szparek w liściach bawełny.

a) Przedstaw dane z tabeli w postaci wykresu liniowego.

b) Podaj zmienną zależną i niezależną w tym badaniu.

Zmienna zależna: …………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………

Zmienna niezależna:……………………………………………………………………………………………………...
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………

c) Sformułuj jeden wniosek wynikający z analizy wyników.

………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
Zadanie 5. (0-3)

W tabeli podano opis wykonania pewnego doświadczenia oraz użyte w nim materiały.

Materiały
80 g suchych kłączy perzu
1000 ml wody destylowanej
100 nasion grochu
4 jednakowe doniczki
czysty, przepłukany piasek rzeczny
Opis
Przygotować wyciąg z kłączy perzu. W tym celu zalać kłącza wodą
destylowaną i po trzech dobach odsączyć. Doniczki napełnić wilgotnym
piaskiem, w każdej posiać 25 nasion grochu. Podlewać nasiona codziennie 20
ml wyciągu z perzu. Wszystkie doniczki umieścić na parapecie okiennym.
Wykonywać obserwacje przez 14 dni od daty wysiewu nasion.

a) Zaprojektuj próbę kontrolną dla tego doświadczenia.

………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………

b) Sformułuj problem badawczy do przedstawionego doświadczenia.

………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………

c) Określ znaczenie próby kontrolnej w doświadczeniach biologicznych.

………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………

Zadanie 6. (0-2)

Wrona alaskańska żywi się trąbikami - ślimakami morskimi. Aby jednak mogła je zjeść, wzbija się z muszlą
w powietrze i następnie upuszcza ją na skały. Tę czynność powtarza do skutku, aż muszla pęknie. Im wyżej
wrona się wzniesie, z tym większą siłą muszla uderzy o skały. Jednak latanie na większe wysokości oznacza
większy wydatek energetyczny. Naukowcy wysnuli hipotezę, że musi istnieć wysokość zrzutu, która byłaby
kompromisem między kosztem energetycznym związanym z lataniem wyżej a korzyścią płynącą
z częstszego sukcesu. Aby to sprawdzić, przeprowadzili doświadczenie, w którym zrzucali muszle trąbika
z różnych wysokości i notowali liczbę zrzutów potrzebnych do rozbicia muszli. Dla każdej wysokości obliczyli
średnią liczbę zrzutów oraz całkowitą wysokość wzlotów. Wyniki eksperymentu przedstawiono na wykresie.

a) Określ na podstawie wykresu, jaka wysokość zrzutu

muszli trąbika jest najkorzystniejsza dla wrony.
……………………………………………………………………….
……………………………………………………………………….

b) Zaznacz dwa parametry, które były w tym

doświadczeniu zmienną zależną.

A. liczba zrzutów

B. wysokość zrzutu

C. całkowita wysokość zrzutów

D. liczba muszli trąbika

1.2 Obserwacje mikroskopowe

1. Mikroskop to przyrząd optyczny służący do obserwacji niewielkich obiektów, np. komórek.

Każdy mikroskop ma zdolność rozdzielczą, czyli najmniejszą odległość między dwoma punktami,
która kiedy zostanie przekroczona, wtedy obiekt jest ukazywany jako jeden punkt. Oprócz
zdolności rozdzielczej cechą mikroskopów jest powiększanie – stosunek rozmiaru obiektu do jego
rzeczywistej wielkości. W mikroskopii są używane 2 jednostki:
a) nanometr (nm) – 1 nm = 10-9 m
b) mikrometr (μm) – 1 μm = 10-6 m

2. Mikroskop optyczny:

a) pozwala na 1000-krotne powiększenie obrazu

b) ma zdolność rozdzielczą równą 0,2 μm
c) posiada układ:
• optyczny – oświetla preparat i wytwarza jego obraz

• mechaniczny – umożliwia manipulację preparatem i przesuwaniem części optycznych

względem preparatu
d) Wyświetla obraz pozorny, powiększony i odwrócony.

3. Etapy przygotowywania świeżego preparatu mikroskopowego:

• Wyczyść szkiełko podstawowe.

• Na szkiełko podstawowe nanieś kroplę wody.
• Umieść obiekt obserwacji w kropli wody.
• Wyczyść szkiełko nakrywkowe.
• Przykryj kroplę wody szkiełkiem nakrywkowym.
4. Porównanie rodzajów mikroskopów:

ZADANIA MATURALNE – OBSERWACJE MIKROSKOPOWE

Zadanie 1

Uczniowie mieli za pomocą mikroskopu świetlnego przeprowadzić obserwację cienkiego skrawka

pochodzącego z bulwy spichrzowej ziemniaka.

7.1. (0–1) Ustal właściwą kolejność czynności, które należy wykonać w celu przeprowadzenia
obserwacji mikroskopowej komórek miękiszu spichrzowego. Wpisz numery 2.–6. we właściwe
miejsca tabeli.

Czynności Kolejność
Umieścić obiekt badawczy w kropli wody na szkiełku przedmiotowym.
Pobrać możliwie cienki skrawek z bulwy spichrzowej ziemniaka. 1
Ustawić ostrość obrazu za pomocą śruby mikrometrycznej.
Przykryć obiekt badawczy szkiełkiem nakrywkowym.
Ustawić ostrość obrazu za pomocą śruby makrometrycznej.
Umieścić preparat na stoliku mikroskopu i włączyć oświetlenie.

Zadanie 2

Uczniowie oglądali preparaty pod mikroskopem, którego okular powiększał 10 razy, a obiektyw —
40 razy. Zdolność rozdzielcza tego mikroskopu wynosiła 0,2 um.
Powiększenie obserwowanego obiektu = powiększenie okularu x powiększenie obiektywu
a) Podaj, jakie powiększenie miał obraz oglądany przez uczniów.
………………………………………………………………………………………………………………………………

b) Oceń, czy elementy odległe o 0,1 mm uczniowie widzieli jako oddzielne struktury.
………………………………………………………………………………………………………………………………

c) Podaj trzy cechy obrazu, który obserwowali uczniowie.

………………………………………………………………………………………………………………………………