ATATÜRK KÜLTÜR DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU

ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ YAYINLARI

ANAVATANA KATILIŞININ
80.YILINDA HATAY
ULUSLARARASI SEMPOZYUMU
BİLDİRİLER

INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON HATAY

ON THE 80TH ANNIVERSARY OF ITS
ACCESSION TO TURKEY

4-6 Nisan/April 2019/ HATAY

Yayına Hazırlayanlar
Erdem ÜNLEN
H. Aytuğ TOKUR

ANKARA-2020
5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’na göre bu eserin bütün yayın, tercüme ve
iktibas hakları Atatürk Araştırma Merkezi’ne aittir.

Anavatana Katılışının 80. Yılında Hatay Uluslararası Sempozyumu (2019: Hatay)

Anavatana katılışının 80. yılında Hatay uluslararası sempozyumu: bildiriler,
4-6 Nisan 2019, Hatay=International symposium on Hatay on the 80th anni-
versary of its accession to Turkey / yay. haz.: Erdem Ünlen, H. Aytuğ To-
kur.__Ankara: AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi, 2020
L,2356s.hrt.:tbl.:res.;24 cm.__(Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu
Atatürk Araştırma Merkezi yayını )
ISBN:978-975-17-4525-5
Eser, elektronik kitaptır.
1.HATAY (TÜRKİYE)__TARİHİ__KONGRELER, VB.
2.HATAY__TARİHİ__KONGRELER, VB.
I.Ünlen, Erdem, yay.haz. II.Tokur, H. Aytuğ, yay,haz. III.E.a.: Hatay Ulusla-
rarası Sempozyumu IV.E.a.: International symposium on Hatay on the 80th anni-
versary of its accession to Turkey V.Seri

956.401025

İNCELEYENLER : Prof. Dr. Temuçin Faik ERTAN

Doç. Dr. Olcay ÖZKAYA DUMAN

KİTAP SATIŞ:
ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ
Mağaza : Bayındır 1 Sok. Nu: 24/6 Kızılay / ANKARA
Tel : 009 (0312) 285 55 12
Belgegeçer : 009 (0312) 285 65 73
e-posta : bilgi@atam.gov.tr
web : http://www.atam.gov.tr
e-mağaza : e-magaza.atam.gov.tr

ISBN : 978-975-17-4525-5
YAYIN NO : 474
KAPAK TASARIM : Artı5 Medya Tanıtım
BASKI HAZIRLIK : Erdal Basım Yayın Dağıtım Ltd. Şti.
 YERELDE SİYASİ VE MİZAHİ BİR KALEM MÜCADELESİ
ÜZERİNDEN HATAY SORUNUNU ANLAMAK: HACİVAT-
KARAGÖZ GAZETESİ VE TARIK MÜMTAZ YAZGANALP
(GÖZTEPE)

Olcay ÖZKAYA DUMAN*

ÖZET
1918 tarihli Mondros Mütarekesi sonrası önce Fransız işgaline uğ-
ramış daha sonra ise aynı ülke tarafından manda yönetimi ile idare
edilmiş olan Sancak/Hatay’ın bağımsızlık ve Anavatan’a katılımı birçok
çalışmada farklı yönleriyle değerlendirilmiştir. Söz konusu süreçte son
derece hayati bir etkiye sahip olan Hatay’da yerel basın yerelde önemli
ölçüde bir kamuoyu oluşturmuş, yerel güçlerin teşkilatlanması ve hal-
kın doğru bilgilerle bilgilendirilmesinde etkin roller üstlenmiştir. Bu
konuda Türkiye ile Hatay arasında var olan ve süreç içerisinde geliş-
tirilmesi amaç edinilen kültür koridorunu canlı tutan ve yapmış ol-
duğu yazın faaliyetleriyle devamlılığını sağlayan yerel basın, özellikle
Türkiye ve Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün doğrudan desteği ve yar-
dımı ile varlığını sürdürmüştür. Bu sayede yayın yapan basın, bir en-
telektüel kalem mücadelesi biçiminde hem bağımsızlık hem de anava-
tana katılımı doğrudan beslemiştir. Bu şekilde varlık gösteren yerel
basın kolları içerisinde hem kurucusu hem de faaliyetlerinin niteliği
açısından önemli olan ve farklılık gösteren Hacivat-Karagöz gazetesi
daha önce hiçbir çalışmada kullanılmamıştır. Bu konuda yerel basını
bir bütün içerisinde ele alan ve sürece etkisini bir düşün hareketi ola-
rak ortaya koyan Atatürk Araştırma Merkezi tarafından basılmış olan

*
Doç.Dr., Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü,
ozkaya@mku.edu.tr
1588 OLCAY ÖZKAYA DUMAN

“Bağımsızlığa Giden Yolda Sancak’tan Devlet’e Hatay Basını ve Faali-

yetleri (1918-1939)” başlıklı eserin dışında her hangi bir çalışma bu-
lunmamaktadır. Bu bildiri söz konusu eserde analiz edilmemiş olan
91 adet nadir bir koleksiyonun kritiğine dayalıdır. Bildiri bu ana refe-
ransı ele almıştır. Hacivat-Karagöz gazetesi siyasi ve mizahi bir üslupla
kurucusu yüzelliliklerden Tarık Mümtaz’ın ulusal basın yaşamındaki
etkin ve birikimi ile Hatay yerelinde milli cephede önemli bir müca-
dele vermiştir. Bu çalışma ana eksende gazetenin 1933-1934 yıllarına
ait 91 sayısı ile çalışmayı destekler amaçla diğer arşivlerden temin edil-
miş bazı yıllara ait sayılara da yer verecektir. Bu çerçevede Hacivat-
Karagöz gazetesi üzerinden Hatay meselesinin nasıl değerlendirildiği,
gazetenin faaliyetleri ve döneme etkisi değerlendirilerek söz konusu
koleksiyon ilk defa araştırıcıya sunulacaktır.
Anahtar Kelimeler: Hatay, Atatürk, Basın, Hacivat-Karagöz Ga-
zetesi, Bağımsızlık, Anavatan, Tarık Mümtaz, Yüzellilikler.
 YERELDE SİYASİ VE MİZAHİ BİR KALEM MÜCADELESİ 1589
ÜZERİNDEN HATAY SORUNUNU ANLAMAK: HACİVAT-
KARAGÖZ GAZETESİ VE TARIK MÜMTAZ YAZGANALP
(GÖZTEPE)

GİRİŞ
Yerelde siyasi olduğu gibi mizahi bir üslupla süreci yorumlayan
Tarık Mümtaz, sahibi olduğu ve başyazarlığını yaptığı Hacivat-Kara-
göz gazetesi ile önemli bir role sahiptir. Bu rol Sancak/Hatay’ın bağım-
sızlığı ve Anavatan’a katılımında kendini ortaya koymuştur. San-
cak/Hatay’ın Fransızlar tarafından işgali ile başlayan ve kısa sürece bir
sömürge yönetimiyle idare edilmeye başlandığı dönemde bölgenin
farklı siyasal güçlerin çatışma alanı haline geldiği anlaşılmaktadır. Bu
dönemde Fransa sadece siyasal idari mekanizmasıyla değil aynı za-
manda eğitim kadrosu ile de Sancak/Hatay’da bir nüfuz oluşturmaya
çalışmış ve bu anlamda bir kültürel emperyalizm uygulamıştır. Kısa
süre içerisinde açılan yabancı okullar, Fransız, İtalyan, Amerikan ve
benzeri eğitim kurumlarıyla, misyoner ve Cizvit faaliyetlerinin destek-
lenmesiyle bölgede yaşamın neredeyse pek çok alanında önemli öl-
çüde bir değişim gözlemlenmiştir. Fransa siyasal idari yapının tesisini
sömürgelerden getirilen Cezayir ya da Lübnan asıllı Fransız asker,
memur ve farklı rütbelere sahip görevlilerle gerçekleştirmiştir. Eğitim
alanındaki hâkimiyetinde ise gene başta Paris’ten ve Fransa’nın diğer
bazı şehirlerinden getirilen eğitim kadrosu, profesörlerin yanı sıra
Cumhuriyetin ilk yıllarında yüzellilikler listesine dâhil edilmiş kişiler-
den yahut Türkiye Cumhuriyeti, Mustafa Kemal Atatürk ve Cumhu-
riyet İnkılaplarına muhaliflerden istifade etmiş bunları bu eğitim ku-
rumlarında istihdam etmiştir. Bu durum Misak-ı Milli sınırlarının he-
men yakınında zaman içerisinde bir güvenlik tehdidi olarak değerlen-
dirilmiştir. Zira Türkiye sınırları dışında kalan Sancak/Hatay’da Tür-
kiye için rejim ve Cumhuriyetin temel ilkelerine karşı güçlerin faaliyet
alanı fırsatı buldukları ve fırsatın manda idaresi tarafından sağlandığı
gerçeği önemli bir ayrıntıdır. Fransız sömürge idaresinin bu çabaları-
nın zaman içerisinde yerli kültür, geleneksel alışkanlıklar, kültürel de-
ğerler, dil ve inanç sistemleri için önemli bir tehdit unsuru olarak gö-
rüldüğü anlaşılmaktadır.
Bu koşullarda Halep’ten Antakya’ya yayın faaliyetlerini devam et-
tirmek üzere gelen Tarık Mümtaz bu anlamda önemli bir biyografidir.
1590 OLCAY ÖZKAYA DUMAN

Konuyu genel hatlarıyla değerlendirecek olursak belli başlıklar altında

detaylandırmak gerekecektir. İlk etapta Sancak/Hatay sorununun or-
taya çıkışı ele alınacaktır. Daha sonra Yüzelliklerden Tarık Mümtaz’a
değinerek sonrasında Yerel basının önemli örneklerinden Hacivat-
Karagöz’e ait daha önce hiçbir çalışmada kullanılmamış olan 91 adet
koleksiyonu irdelenecektir.

I. 9 Eylül 1936 Tarihli Fransa-Suriye Antlaşması ve

Sancak/Hatay Sorunu
İşgalden Anavatan’a katılıma kadar geçen süreçte Hatay, kendi
içerisinde farklılaşan düşün kadrosu ile önemli bir bağımsızlık müca-
delesi vermiştir. Üç siyasi cephenin (Türkiye-Fransa-Suriye) karşı-
sında yerelde oluşan kamuoyu halkı bir tarafa çekmeye çalışmış ve
önemli ölçüde etki altına almıştır. Bu süreçte Türkiye, özellikle manda
idaresi Fransa’nın bölgede uyguladığı haksız ve taraflı politikaları
uluslararası platformlarda resmi ve siyasal belgeler çerçevesinde tar-
tışmaya açarak dava üzerindeki etkisi ve tavrını açıklıkla ortaya koy-
muştur. Bu açık duruşun ortaya çıkışı 1936 yılıdır. Zira Fransa’nın sö-
mürge idaresi altında bulunan Suriye’ye bağımsızlık vermek istemesi
ancak bu konuda Sancak/Hatay için her hangi bir girişimde bulunma-
ması konunun Türkiye’nin dış politika masasına taşınmasına gerekçe-
dir.1
1921 tarihli Ankara (Franklin-Bouillon) Antlaşması ile Fransız
mandası içinde özel bir statüye sahip olması kabul edilen ve 1923 Lo-
zan Antlaşması ile bu statüsü onaylanan İskenderun Sancağı, 1926
Türkiye-Fransa (Suriye ve Lübnan için) Dostluk ve iyi komşuluk Söz-
leşmesi’nden 1936 yılına kadar Ankara ve Paris arasında bir sorun ola-
rak gündeme gelmemiştir. Öyle ki Türkiye Cumhuriyeti’nde Atatürk
ile başlayan inkılaplar ve uluslararası alanda kazanılmış olan saygınlı,

1
Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz.:Adil Dağıstan; Adnan Sofuoğlu, İşgalden Katılıma
Hatay, Phoenix yayınları, Ankara, 2008; K.Sanjian Avedis, , The Sanjak of Alexsand-
retta (Hatay): A Study in Franco-Turco-Syrian Relations, University of Michigan,
1956; LE P., Chammas, Alexandrette, Tous Droits Reserves a L’Auteur, İskenderun,
1931.
 YERELDE SİYASİ VE MİZAHİ BİR KALEM MÜCADELESİ 1591
ÜZERİNDEN HATAY SORUNUNU ANLAMAK: HACİVAT-
KARAGÖZ GAZETESİ VE TARIK MÜMTAZ YAZGANALP
(GÖZTEPE)

Sancak/Hatay ve Suriye’de Türkiye’nin yıldızının parlaması sonucunu

beraberinde getirmiştir. Türkiye’nin dönemin Beyrut Başkonsolosu
görevinde bulunan Feridun Cemal Erkin anılarında, Fransa ile her-
hangi bir anlaşmazlığa ortam vermemek için Türk Hükümetinin baş-
konsoloslarına Sancak/Hatay’ı ziyaret etmekten kaçınmaları talimatını
verdiğini belirtmiştir.2 Türkiye ve Fransa arasındaki siyasal ilişkilerin
bu anlamda gerilmesi ve ilk sıkıntılar 1936 yılı ile başlamıştır.
Fransa’da, Nisan-Mayıs 1936 seçimlerinde “Halk Cephesi” başarı
elde etmiştir. Sonrasında 4 Mayıs’ta Leon Blum liderliğinde komünist-
lerin dışardan desteklediği sosyalist ve radikallerden oluşan bir hükü-
met iktidara gelmiştir. Bu gelişme söz konusu dönemde Fransa’nın dış
politik tutumunu etkilemiş ve Fransa manda yönetiminin zamanının
geçtiğini ifade etmeye başlamıştır. Bunun yaklaşımla Fransa, Suriye ve
Lübnan’la olan ilişkilerini yeniden düzenleme yoluna giderek, Dışiş-
leri Bakanı Delbos ile Bakanın siyasi danışmanı Vienot aracılığıyla Pa-
ris’te Suriyeli liderlerle görüşmelere başlamıştır. Bu görüşmeler sonu-
cunda gene Paris’te Suriye ile Fransa arasında, Suriye’nin üç yıl sonra
bağımsız olacağı ve aynı zamanda Milletler Cemiyeti’ne üye olabileceği
bir antlaşma 9 Eylül 1936’da imzalanmıştır.3
9 Eylül 1936 tarihli Fransa-Suriye Antlaşmasında Sancak/Hatay ile
ilgili bir madde bulunmamaktadır. Yalnızca Antlaşmanın üçüncü
maddesinde “Fransa’nın, Suriye ile ilgili olarak ya da onun adına im-
zaladığı uluslararası anlaşma ve sözleşmeden doğan hak ve yükümlü-
lüklerinin, mandanın sona erdiği gün Suriye hükümetine devredile-
ceği” hükmü yer alıyordu. Cebel Dürzi ve Lazkiye’ye özel bir mali ve

2
Serhan Ada, Türk-Fransız İlişkilerinde Hatay Sorunu (1918-1939), İstanbul Bilgi
Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2013, s.104; bkz.: S. Altuğ, Antioch under French
Mandate (1920-1939), Boğaziçi Üniversitesi (tez), İstanbul, 2002; Tayfur Sökmen,
Hatay’ın Kurtuluşu İçin Harcanan Çabalar, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
1992.
3
Adil Dağıstan; Adnan Sofuoğlu, a.g.e., s.44. Sancak/Hatay’da yaşanan 1936, Ocak
1937 yılı Kasım-Aralık olayları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz.: Atatürk’ün Bütün
Eserleri, C 28 (1936), Kaynak Yayınları, 2015, s.297; Atatürk’ün Bütün Eserleri, C
29 (1937), Kaynak Yayınları, 2015, s.369-370.
1592 OLCAY ÖZKAYA DUMAN

idari rejimin kurulmasını öngören ekte de Sancak/Hatay’a dair her-

hangi bir gönderme yapılmamıştır. 4 Bu gelişmeler Fransa ve Türkiye
arasında diplomatik girişimlerin yolunu açmış ve ilk tepkiler ortaya
çıkmıştır. Türkiye, söz konusu gelişmeler üzerine
Fransa tarafından 9 Eylül 1936’da Suriye’ye verilen bağımsızlığın
İskenderun’a da verilmesini beyan eden bir notayı Fransa’ya gönder-
miştir.5 Bu gelişme üzerine 1936 yılı her iki ülke arasında ikili ilişkile-
rin Sancak/Hatay konusu üzerine zora girdiği bir dönemi başlatacak-
tır. Söz konusu notanın gönderilmesi sürecinde Atatürk, 1 Kasım 1936
T.B.M.M. açılış konuşmasında durumu değerlendirmiştir. Konuşma
şöyledir;
“Bu sırada, Milletimizi gece gündüz meşgul eden başlıca büyük
bir mesele, hakiki sahibi öz Türk olan, İskenderun-Antakya ve havali-
sinin mukadderatıdır. Bunun üzerinde ciddiyet ve katiyetle durmaya
mecburuz…”6
Sadece yerelde değil ulusal ve uluslararası dengelerin değiştiği,
revizyonist eğilimlerin etkisiyle sömürgelerde başlayan dekolonyal ça-
balar, eski sömürge güçlerinin statükoyu koruma ve devamlılığını sağ-
lama noktasında geri adım atmak durumunda kalmaları gibi küresel
aktörlerde gözle görülebilir ölçüde yaşanan değişim Sancak/Hatay’ın
geleceğinin tartışılmaya başlandığı dönemle eş zamanlıdır. Bu rast-
lantı sorunun çözüme ulaşmasında şüphesiz etkili olmuştur. Zira İn-
giltere’nin zaman zaman üstlendiği ara buluculuk buna bir örnek ola-
rak değerlendirilebilir.
Özellikle dış dünyada beliren güvensizlik ve belirsizlik mikro dü-
zeyde Sancak/Hatay’ın geleceği konusunda bölgede bazı inisiyatifleri

4
Sehan Ada, a.g.e., s.110; bkz.: Pierre Bazantay, Conflic De Nationalites Au Proche-
Orient, (Le Sandjak D’Alezandrette 1934–1939), Ed. Armenag Aprahamian,
(Membre Du Conseil National Armenien), La France Et La Question D’Orient, Rap-
port Nu. 3.
5
BCA. 030.10.224.510.12.
6
TBMM Zabıt Ceridesi, 1.11.1936, C 1.
 YERELDE SİYASİ VE MİZAHİ BİR KALEM MÜCADELESİ 1593
ÜZERİNDEN HATAY SORUNUNU ANLAMAK: HACİVAT-
KARAGÖZ GAZETESİ VE TARIK MÜMTAZ YAZGANALP
(GÖZTEPE)

harekete geçirmiştir. Burada çeşitli siyasal olayların gelişiminde önce-

likle önemli bir etkiye sahip olacak olan entelektüel bir yazın sahasına
ihtiyaç duyulduğu anlaşılmaktadır. Belki de bu koşullarda bu türden
bir mücadeleye gereksinim duyulmuştur. Zira Sancak/Hatay’da
manda idaresi tarafından her açıdan desteklenmiş basın organları ak-
tif ve sürekli bir yayın hayatı içerisindedir. Bir taraftan Fransız manda
idaresi desteği ile çıkarılan Fransızca, diğer taraftan ise gene aynı idari
otorite tarafından desteklenen Suriye menşeli çıkarılan Arapça yayın-
lanan gazeteler bulunmaktadır. Bu olay bir kalem mücadelesi şeklinde
değerlendirilebilir. Söz konusu bu ortam Türkiye’nin tezini ve böl-
gede bağımsızlığı talep eden Türklerin sesini duyuracak bir yayına ih-
tiyacı ortaya çıkarmıştır. Düzenli olarak en erken 1928’lerde çıkarılan
Yeni Mecmua yayın üslubu ve bir edebi, ilmi mecmua olmasıyla ihti-
yaca cevap verememiş 1930’da adı Yenigün olmak kaydıyla siyasi bir
gazeteye dönüştürülmüştür.7 Bu kalem mücadelesine katılan yerel ba-
sında milli cephede8 önemli ölçüde faaliyet sürdürmüş olan gazeteler
arasında Sancak/Hatay’ın ilk mizah gazetesi Hacivat-Karagöz olmuş-
tur.
II. Bir Hiciv ve Mizah Ustası: Yüzelliliklerden Tarık Mümtaz
Yazganalp (Göztepe)
Yüzellilikler listesinin 21.sırasında olan Tarık Mümtaz Göztepe,
1897 İstanbul-Göztepe’de doğmuştur. Bahriye Miralayı Mümtaz
Bey’in oğludur. Sen-Jozef’te okumuş, Harbiye okulunu bitirdikten
sonra Teğmen olarak Osmanlı ordusuna katılmıştır. Bu görevi dola-
yısıyla sırasıyla Topçu Ferit Paşa, Abuk Ahmet Paşa, Şevket Turgut

7
Olcay Özkaya Duman, Bağımsızlığa Giden Yolda Sancak’tan Devlet’e Hatay Basını
ve Faaliyetleri (1918-1939), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2019,
s.348. Ayrıca bkz.: Olcay Özkaya Duman, Geçmişin Sesiyle Tarihi Yeniden Düşün-
mek Üzerine Bir Sözlü Tarih Denemesi (Antakya Örneği 1921-1939 Sosyo-Kültürel
Yaşam), Mustafa Kemal Üniversitesi Yayınları, Ekrem Matbaası, Yayın No 61, Adana,
2017.
8
Bu konuda bkz.: Olcay Özkaya Duman, Bağımsızlığa…, s.25; Lucien Bitterlin,
Alexandrette: Le “Munich” de I’Orient, Jean Picollec, Paris, 1999; A.F. Türkmen,
Hatay Manda Tarihi ve Silahlı Mücadele Devresi, C 4, İstanbul, Tan matbaası, 1939.
1594 OLCAY ÖZKAYA DUMAN

Paşa, Mustafa Nazım Paşa, Süleyman Şefik Paşa, Mersinli Cemal Paşa,
Fevzi (Çakmak)Paşa, Kara Sait Paşa ve Damat Ferit Paşa’nın yaverli-
ğini yapmıştır. Özellikle Damat Ferit’in yaverliğini yaptığı dönemde
Kuvay-ı İnzibatiye Mitralyöz Kumandanlığına atanmıştır. Kendisi de
paşa damadı olduğu için damadın damadı olarak bilinir.9Tarık Mümtaz,
1977’de Ankara’da ölmüştür. Eşi, 1925 doğumlu Elmas (Güler) Ha-
nımdır. Çocuklarından oğlu, babasının adını taşıyan 1945 doğumlu
Mümtaz, kızı ise annesinin adını taşıyan 1947 doğumlu Nezihe’dir.
Tahsil hayatı Kadıköy Darü’l–irfanında ilk tahsilini tamamlamıştır
(1901). Daha sonra Erenköy Ortaokulundan mezun olmuştur (1904).
Kuleli Askeri Lisesi’ne girerek 1910’da bitirmiş ve Harp Okulundan
Topçu subayı olarak çıkmıştır. Ayrıca İstanbul Darülfünununu Edebi-
yat Fakültesini de bitirmiştir (1911). Yukarıda da değinildiği gibi bir-
biri ardınca dokuz Harbiye Nazırının maiyetinde yaverlik görevinde
bulunmuştur. Bu yaverliklerden dokuzuncusu Damat Ferit Paşa’dır.
Cumhuriyet öncesinde bu gün Bulgaristan sınırları içinde kalan Eski-
cuma’da Türk Okulları müdürlüğü yapmıştır (1922) ve Damat Ferit
ve Vahideddin ‘in yurt dışına çıkışından sonra 23 Nisan 1924’te
TBMM’de alınan bir kararla Yüzellilikler listesine dâhil edilerek yurt
dışına çıkarılmıştır.10

9
Volkan Payaslı&Olcay Özkaya Duman, “Bir Yüzelliliğin Halep Gezi Notlarından
Günceler: Tarık Mümtaz Yazganalp (Göztepe), Turkish Studies, Volume 9/4, Spring
2014, Sayfa Aralığı 967-983, s.969. Yüzellilikler Lozan Barış Antlaşmasının 16 Nisan
1924 tarihinde 487 sayılı “Genel Af” kanunu kabul edilmiştir. Buna göre Milli Müca-
dele karşıtı olan ve genel af kapsamı dışında tutulan 150 kişilik bir liste Bakanlar Ku-
rulu tarafından onaylanmıştır. 1 Haziran 1924’te onaylanan bu karara göre ülke dı-
şına sürülen ve Türk vatandaşlığından çıkarılan isimlerden biri de Tarık Mümtaz’dır.
Yüzellilikler hakkında detaylı bilgi için bkz.: Emin Karaca, 150’likler, Altın Kitaplar,
İstanbul, 2004; Şaduman Halıcı, Yüzellilikler, Anadolu Üniversitesi, Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi, 1988; Kamil Erdeha, Yüzellilikler Yahut Milli Mücadele’nin
Muhasebesi, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1998; Sedat Bingöl, Yüzellilikler Meselesi,
Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Basılmamış Yük-
sek Lisans Tezi, Ankara, 1994; Abdurrahman Ucman, Handan İnci, Bir 150’liğin
Mektupları, İstanbul, 1998
10
Tarık Mümtaz Göztepe, Mütareke Günleri, Hazırlayan: H. Afşin Günaydın, Cümle
yayınları, Ankara, 2017, s.7-8.
 YERELDE SİYASİ VE MİZAHİ BİR KALEM MÜCADELESİ 1595
ÜZERİNDEN HATAY SORUNUNU ANLAMAK: HACİVAT-
KARAGÖZ GAZETESİ VE TARIK MÜMTAZ YAZGANALP
(GÖZTEPE)

Muharrir, gazeteci, yazar gibi sıfatlarla anılan Tarık Mümtaz, bu

yönleriyle birlikte askeri ve siyasi kimliği de öne çıkan bir şahsiyettir.
Hayatı hakkında bizzat kendisi Mütareke Günleri ve Gurbet Cehen-
nemi adlı iki hatıratında bazı bilgiler vermektedir. Halep’te sürgün-
deyken müstear adla ve Türkçe olarak yayınladığı Çizgiler ve Bilgiler
(1936) adlı eserinde ise bir karikatürün ve hasta yatağındayken ayna-
daki görüntüsüne bakarak çizdiği portresi bulunmaktadır. 11
Gazetecilik hayatı İstanbul’da 1919’da Ümit mecmuasını çıkararak
başlamıştır. Bu mecmuaya Celal Sahir, Halide Nusret, Faruk Nafız ve
Köprülüzade Mehmet Fuad gibi edebi ustalar katkıda bulunmuşlar-
dır. İlk sürgün yıllarında Eskicuma’da Rumeli gazetesini(1922), daha
sonra Şam’da Musavver Sahra Mecmuası’nı (1924), Antakya’da ise Ha-
civat-Karagöz gazetesini (1933) çıkarmıştır. 29 Haziran 1938’de “Yü-
zellilikler” affedilince Türkiye’ye dönmüş ve ilk olarak İskenderun’da
1939’da Ayyıldız gazetesini kurmuştur. İstanbul’da 1940’ta Nasrettin
Hoca mecmuasını yayınlamıştır. Yeni Sabah gazetesi istihbarat şefliği,
1950’de Zafer gazetesi memleket sekreterliği, 1954’te Yeni Köylü ga-
zetesi neşriyat müdürlüğü yapmıştır. Ankara yıllarında da Kadı Emmi
adlı gazeteyi 1965’te çıkarmıştır.12Eserleri arasında, Muharebe Dö-
nüşü, Çizgiler ve Bilgiler, Hatay Albümü, Gazi Osman Paşa: İstan-
bul’un Kollarında, İş, Fikir ve San’at Adamlarımızdan 120 Kişi, İmam
Şamil: Kafkasya’nın Büyük Harp ve İhtilal Kahramanı, Ulu Camiler
Dini Abideler, Dağıstan Aslanı İmam Şamil, Mütareke Gayyası veya
Mütareke Günleri, Gurbet Cehennemi yer almaktadır. 13
Çocukluk ve gençlik yıllarını Antakya’da geçiren Cemil Meriç, za-
man zaman mesaisini beraber geçirdiği ve edebi ustalığından etkilen-
diğini belirttiği Tarık Mümtaz hakkında önemli bazı bilgilere Bu Ülke

11
Tarık Mümtaz Göztepe, Mütareke Günleri, Hazırlayan: H.Afşin Günaydın, Cümle
yayınları, Ankara, 2017, s.7. Ayrıca detaylı bilgi için bkz.: Volkan Payaslı&Olcay Öz-
kaya Duman, “Bir Yüzelliliğin Halep Gezi Notlarından Günceler: Tarık Mümtaz Yaz-
ganalp(Göztepe), Turkish Studies, Volume 9/4, Spring 2014
12
Tarık Mümtaz Göztepe, a.g.e., s.8.
13
a.g.e., s.9-10; Cemil Meriç, a.g.e., s.30.
1596 OLCAY ÖZKAYA DUMAN

adlı eserinde yer vermiştir. Buna göre; “…İyi giyinen, kibar, enerji ve
hayat dolu bir Çerkez ama Çerkezce tek kelime bilmezdi, annesi Türk’tü, Türkçe
‘ye âşıktı, ideali Nafiz (Kast edilen Süleyman Nazif’tir.) Zavallı Tarık yabancı
dil öğrenememiştir. Çok sığ bir irfan…Ne var ki bıyıkları terlememiş bir
taşra delikanlısı için lüzumundan fazla bilgili ve geniş ihatalı bir macera-
cıydı…”14
Gene Meriç, Bu Ülke’de Tarık Mümtaz ile ilgili önemli bilgilere
dikkat çekmektedir. Buna göre; “…Tarık Türkçülüğü temsil ediyordu
o sıralarda, Fransızlarla arası bozulmuştu. Oysa benim dostlarım hep
Fransız yanlısı idiler. Tarık, “Türk Antakya’da Dört Baykuş Ötüyor”
başlıklı bir panfle yayımladı. Dört baykuş değildi, Ali İlmi Fani, Mesut
Fani, Memduh Selim ve Radi Azmi idi. Bende sırf dostluk icabı diye-
rek, Yıldız gazetesine, yarı manzum, yarı mensur bir hicivle döşendim.
Başlık “Unutma ve Affetme Türk Genci” ‘irfan kalemimize çöreklenen
engellerin kırk başını birden ezmek, milli savaşın baş borcudur’vs. gibi
latifeler, altına da bütün isimlerim..”15
Mümtaz, Halep’te kaldığı dönemde Halep konsolosunun desteği
ile Nuri Genç ile temasa geçip Vahdet gazetesinde Türkiye ve Tür-
kiye’deki inkılapları destekleyici yazılar kaleme almıştır. Gazetenin ka-
panmasının ardından Mümtaz, Halep’ten Antakya’ya geçmiştir. Vah-
det, Hatay gazetesi adını alınca bu gazetede de yazılar yazmaya devam
etmiştir. Bu yazılarında milli duyguların, bağımsızlık istencinin, Ana-
vatan özlemi gibi temaların sesi ve savunucusu olarak önemli bir yazın
faaliyeti sürdürmüştür.16
Action Française ile Paris’te 10.11.1937 tarihli Fransız basınına
yansıyan bir haberde dönemin konjonktürel ortamında Sancak/Ha-
tay’da halkın üç siyasal gücün altında başka bir deyişle üç gücün ça-
tışma sahasında varlık mücadelesi verdiğine vurgu yapılmıştır. Döne-
min matbuatının da bu üç idari sistemin etkisine karşın etkili bir yazın
mücadelesi verdiği anlaşılmaktadır. Bu durumda Hacivat-Karagöz

14
Cemil Meriç, Bu Ülke, iletişim Yayınları, İstanbul, 2013, s.29.
15
Meriç, a.g.e., s.30.
16
Volkan Payaslı&Olcay Özkaya Duman, a.g.m., s.971.
 YERELDE SİYASİ VE MİZAHİ BİR KALEM MÜCADELESİ 1597
ÜZERİNDEN HATAY SORUNUNU ANLAMAK: HACİVAT-
KARAGÖZ GAZETESİ VE TARIK MÜMTAZ YAZGANALP
(GÖZTEPE)

milli cephede Sancak/Hatay’ın bağımsızlığını ve bütünlüğünü savu-

nana bunun sözcülüğünü yapan, halkı istiklal ve vatan konusunda bil-
gilendirme amacında olan basın kolları arasında yer almıştır. Söz ko-
nusu tespitin dayandığı belgeye göre; “…İslamlığın eski ahalisinin üç
esaslı cazibe: milliyetçilik cazibesi, Arap birliği cazibesi, yeni Türk kud-
retinin cazibesi etkisi altında hareket ettiği…Burada Anadolu’nun bü-
yük geçitleri, Şark petrolü etkilidir…”17
III. Hacivat-Karagöz Gazetesi Perdesinden Sancak/Hatay
Gazetenin ilk sayısı 28 Haziran 1933’te Antakya’da çıkarılmıştır.
Elimizde bulunan nadir koleksiyon 91 sayıdır. 28 Haziran 1933 ile 1
Haziran 1934 arası yayınlanmış bu koleksiyonun dışında bazı ulusal
süreli yayın ve devlet arşivlerinden temin edilen diğer sayıları farklı
tarihlerde çıkarılmıştır. Bunlar 1935, 1939 yılı çıkarılmış olan sayılar-
dır. Gazetenin tüm sayıları maalesef mevcut değildir. Ulaşılabilen bu
sayılar üzerinden konu incelenecek ilgili haberleri bu değerlendir-
meye dâhil edilecektir. Gazetenin sahibi Tarık Mümtaz Yazga-
nalp(Göztepe)’dir.18
Gazete 1933 ile 1939 yılları arası aralıklarla yayınını sürdürmüş-
tür. Gazetenin yazar kadrosu arasında sahibi ve başyazarı Tarık Müm-
taz, Cemil Meriç, Kazım Nami Duru, Payas Âşık Yusuf, Nuri Siliöz,

17
BCA.030.10.222.501.24; BCA.030.10.224.511.4; BCA.030.10.224.511.5.
18
Olcay Özkaya Duman, Bağımsızlığa…,s.82. Ayrıca Hatay yerel basınında faaliyet
gösteren basın yayın kolları ve çalışmalarıyla ilgili genel çerçevenin dışında ayrı basım
faaliyetleri kapsamında bilgi için bkz.: Olcay Özkaya Duman, “Halep Maarif Matbaa-
sından Tarık Mümtaz’ın Kalemiyle Çizgiler ve Bilgiler,”, Hatay Araştırmaları II, Ha-
zırlayan: Doç. Dr. Ahmet Gündüz, Yrd. Doç Dr .Selim Kaya, Pozitif Yayınları, An-
takya, 2016; Olcay Özkaya Duman, “İşgal’den İltihak’a Hatay’da Entelektüel Bir
Kadro Hareketi, “Yenigün Gazetesi ve Yenigüncüler”, Tarihin Okulu Dergisi
(JOHS), Yıl 6, Sayı XVI, Aralık 2013; Olcay, Özkaya Duman, “Kalemden Kelama San-
cak’ta Bir Dil Atölyesi ve Anadil Savunması “Yeni Mecmua” (1938-1930)”,Hatay Ta-
rihi ve Kültürü Üzerine Araştırmalar I, Dr.Mehmet Tekin Armağanı, Editörler: Sacit
Uğuz ve Bülent Arı, Mustafa Kemal Üniversitesi Yayınları, Yayın No:59, İskenderun,
2016; Olcay Özkaya Duman, “Misak-ı Milli’ye Giden Yolda Hatay’da Bir Kalem Evin-
den Kurtuluş Yılları (Hatay Gazetesi ve Faaliyetleri)”, Yeni Türkiye Misak-ı Milli
Özel Sayısı, Ocak-Şubat 2017, S 93, ss. 1117-1132.
1598 OLCAY ÖZKAYA DUMAN

Kemal Solgar, Sağdi Celal yer almaktadır. Gazetede kimi rumuzlu ya-
zılara da yer verilmiştir. Bunlar Karagöz Ağa ve Dalbatran’dır. Haci-
vat-Karagöz dönemin en çok kapatılma cezası alan gazetelerindendir.
Gazete birçok defa kapatılıp tekrar açılmıştır. Yazın üslubu ve yayın
politikası gereği sancak manda idaresinin kapatılma cezalarıyla karşı
karşıya kalan gazete siyasi ve mizahi haberleriyle dikkat çekmiştir. 19
Gazete dört sayfa çıkarılmıştır. Gazetenin genel olarak ilk sayfaları
renkli ve bol resimli yayınlanmıştır. İç sayfalarda da yazılar resimlerle
zenginleştirilmiştir. Yazılar kimi resim ve karikatürlerin yanı sıra mi-
zahi anlatılarla da güldürüp düşündürmeyi amaçlayan bir hicvi amaç-
lamış görünümdedir. Gazete, özellikle dönemin önemli bir karikatür
ustası olarak anıldığına dikkat çekilen Tarık Mümtaz’ın kendi kale-
miyle ustaca çizilmiş zengin karikatür örnekleriyle doludur. Gazetenin
neredeyse her sayısında dönemin bir anlamda önemli simalarına yer
verilmiş bu kişilerin mizahi çizimleri yapılmıştır. Gazetenin her sayısı-
nın başında Cumartesi ve Çarşamba günleri çıkarıldığı, tok sözlü bir
halk gazetesi olduğu belirtilmiştir. Her sayının ilk sayfası ustalıklı bir
mizahi anlatımla gündeme damgasını vurmuş bir olay ya da kişiye ait
haber ile tam sayfa işlenmiştir. Bu sayfa sadece mizahi bir anlatım değil
aynı zamanda mizahi bir çizimle desteklenerek oldukça güçlü bir an-
latımla karşımıza çıkmaktadır.20
Karagöz alt başlıkla Hacivat-Karagöz gazetesi Eski harfli Türkçe
olarak çıkarılmış olmasına karşın ilk sayısından itibaren az sayıda da
olsa yeni harfli Türkçe yazılmış bölümlere de yer vermeye çalışmıştır.
Bu tutum oldukça dikkat çekicidir. Zira bu tutum dönemin konjonk-
türel durumu Sancak/Hatay’da Türkiye’de Atatürk liderliğinde başla-
yan ve uygulanan yeni alfabe inkılabının benimsenme çabalarının gös-
tergesidir. Söz konusu dönem oldukça erken olmasına karşın –daha
belirgin ve yoğun bir biçimde 1936 yılı ve sonrası milli cephede yayın

Olcay Özkaya Duman, Bağımsızlığa…, s.86.

19

Hacivat-Karagöz, 28 Haziran 1933; Hacivat-Karagöz, 26 Temmuz 1933; Hacivat-

20

Karagöz, 9 Nisan 1934.

 YERELDE SİYASİ VE MİZAHİ BİR KALEM MÜCADELESİ 1599
ÜZERİNDEN HATAY SORUNUNU ANLAMAK: HACİVAT-
KARAGÖZ GAZETESİ VE TARIK MÜMTAZ YAZGANALP
(GÖZTEPE)

yapan basın yeni alfabe yazılara geniş yer vermiştir. 1928 sonrası San-
cak/Hatay’da milli cephedeki basın kolları yeni harfli Türkçe yazılara
yer vermeye çalışmıştır. Bu çaba bölgedeki manda idaresinin sansür
ve takibine rağmen devam ettirilmeye çalışılmıştır. Bu anlamda söz
konusu yönde yayın yapan basın kollarının arasında yer alan Hacivat-
Karagöz de bu açıdan önemli bir çaba ortaya koymuştur ki bu çaba
gazetenin yayın üslubunu destekler niteliktedir.
Sancak/Hatay’da Türkiye’deki inkılapların genel olarak destek-
lenmesi ve belli ölçüde uygulanmasının sağlanması çabaları oldukça
anlamlıdır. Öyle ki bu çaba bağımsızlık istencinin, Anavatan’a aidiyet
duygusunun, Türkiye ve Atatürk sevgisinin ve Kemalizm’in savunul-
masını ifade etmiştir. Burada özellikle harf inkılabı yani yeni harfli
Türkçe öğrenme ve bunu kullanma çabaları öncelikle önemsenmiştir.
Dolayısıyla Fransa sömürge yönetimi bu şekildeki çabaların önünü
kesmek açısından gazeteleri takibe almış ve eski Türkçe yayına tepkisiz
kalmış ancak Arapça ve Fransızca dilde yayınları destekler uygulama-
lar sergilemiştir.21
Çalışmanın ana referansı olan koleksiyon tüm sayılarında San-
cak/Hatay’da yaşanan gelişmeleri haberlerine taşımıştır. Bu dönem
yani söz konusu sayıların 1933-1934 olduğu dikkate alındığında San-
cak/Hatay sorununa doğrudan bir işaret olmamakla beraber oldukça
sıklıkla dikkat çeken Sancak/Hatay’da Fransız manda idaresinin uygu-
lamalarıdır. Gazetede yer alan haber başlıkları arasında başlıca Sancak
haberleri, memleket haberleri, harici haberlere yer verilmiştir. Bunun
dışında bölgede manda idaresinin aldığı kimi kararların uygulamaları,
bu uygulamalara karşı bölgede oluşan gelişmeler, Sancak/Hatay’ın
sosyo-kültürel hayatına dair haberler, bölgenin entelektüel simaları ile
ilgili haberler, edebi metinler, yerel basınla ilgili gelişmeler, Tür-
kiye’de gelişen önemli olaylar, spor ve sanat faaliyetleri gibi sıralana-
bilir.22

21
Bu konuda bkz.:Olcay Özkaya Duman, Bağımsızlığa…, s.193.
22
Hacivat-Karagöz, 23 Mayıs 1934; Hacivat-Karagöz, 8 Eylül 1934.
1600 OLCAY ÖZKAYA DUMAN

Gazete ilk sayısında Sancak haberlerine geniş yer vermiştir. San-

cak hükümetinin yaz mevsimi dolayısıyla İskenderun’dan Antakya’ya
taşındığına dikkat çeken haberde taşınan kurumlar hakkında da bilgi-
ler vermiştir. Memleket haberleri konusunda kentin önemli mekânları
tanıtılarak toplumun sosyal yaşamda bir araya geldiği yerlerden bah-
sedilmiştir. Bu mekânlar arasında Camlı Kahve ve Yıldız Kahve gibi
yerler bulunmaktadır. Gazete ayrıca, ihtiyatla çok fazla basılan gazete-
nin ilk sayısının bir saat içerisinde halkın sevgi ve takdiri arasında ta-
mamının alınarak tükendiğini belirterek geniş bir okuyucu kitlesine
sahip olduklarına dikkat çekmiştir. Bu durumun bir gazete için en şe-
refli mükâfat olduğu, milletin takdirine, sevgili ahalinin bu lütfuna
kalbi ve kalemi ile karşılık verdiğini belirtmiştir.23
Gazete, Sancak/Hatay haberleri içerisinde yerel basından özellikle
Yenigün gazetesi ile ilgili haberlere yer vermiştir. Üçüncü sayfada yer
verilen bölge haberleri arasında Yenigün’ün aleyhine zem ve kadh da-
vası açıldığı, bu davayı açanlardan birinin nüfuz dairesine misafir edil-
diği bu kişinin aniden bir para hastalığına yakalandığı için söz konusu
gazetenin aleyhinde Antakya’da icra edilecek mahkemeye iştirak ede-
meyeceği haberi verilmiştir. Burada mizahi ve hicivsel bir üslupla bu
bilgileri Antakyalı yanık habercilerinden edinildiğini, söz konusu da-
vaya bakan Avukat Firuz Hanzad’ın davudi sesiyle bu davanın çıkmaz
ayın son çarşambasında kati bir neticeye ancak bağlanabileceğini Ku-
lakasma Ajansı alt başlığı ile vermiştir.24 Yenigün ile ilgili yer alan ha-
berler arasında sahibi ve başyazarı Şükrü Balcı hakkında da önemli
bilgiler paylaşılmıştır. Yenigün’ün halkın dertlerine ortak bir gazete
olduğu sahibi Şükrü Balcı’nın da bu şekilde dert ortağı bir mizaca sa-
hip olduğu şu sözle mizahi bir şekilde aktarılmıştır: “…Beş yüz Suri
lirası tevziğ eden cebi delik kontlardan Yenigün müdiri halkın dertle-
rine ortak bir gazetecidir.”25

23
Hacivat-Karagöz, 28 Haziran, 1933.
24
Hacivat-Karagöz, 1 Temmuz 1933.
25
Hacivat-Karagöz, 4 Temmuz 1933.
 YERELDE SİYASİ VE MİZAHİ BİR KALEM MÜCADELESİ 1601
ÜZERİNDEN HATAY SORUNUNU ANLAMAK: HACİVAT-
KARAGÖZ GAZETESİ VE TARIK MÜMTAZ YAZGANALP
(GÖZTEPE)

Hacivat-Karagöz gazetesi, Türkiye’de kutlanan bayram ve özel

günlerine sütunlarında geniş yer vererek bu haberleri nizami bir bi-
çimde sürdürmüştür. Bunlar arasında Türkiye Cumhuriyetinin
onuncu yıl dönümünde yapılacak umumi müsabakalar yer almış-
tır.26Bu bölüm gazetede daha çok Türkiye haberleri başlığı altında de-
ğerlendirilmiştir.27 Bu haberlerin içerisinde geniş yer tutan daha çok
Türkiye’de uygulanan inkılaplar ile ilgili bilgilendirici haberlerdir. Bu
haberler şapka, kılık kıyafet ve diğerlerinden çok yeni alfabe haberleri
olmuştur.28 Yeni alfabe haberleri Sancak genelinde özellikle dönemin
milli basın yayın kollarına geniş bir biçimde yansımış ve geniş kitleler
tarafından bu haberler takip edilmiştir. Bu tutum 1928 yılı harf inkı-
labının Anadolu’da yaygınlaşma ve benimsenme sürecine paralel ger-
çekleşmiş olup görece daha yoğun ve sistematik bir biçimde benim-
senmiş ve takip edilmiştir.29
Yeni alfabe çalışmalarına dair yoğun haberlerin Hacivat-Karagöz
gazetesinin Sancak/Hatay sorununun gündeme oturduğu 1936 yılı
sonrası elimize geçen sayılarında oldukça yoğun bir biçimde yer almış-
tır. 1933-1934 yılları konunun siyasallaşma sürecinin öncesine denk
gelen dönemdir ki bu dönemde daha çok manda idaresinin uygula-
maları gözlemlenmiş, kritik edilmiş, kabul edilemez uygulamalar bir
biçimde sütunlara taşınmıştır. Ancak siyasal çekişmenin taraflar ara-
sında gerginleşmeye başladığı 1936 yılı ve sonrasında tutumun farklı-
laşmış olduğu anlaşılmaktadır.30 Burada sadece eleştirmek değil belli
açılardan çeşitli talepler, karşı duruşlar, protestolar, yani süreci takip
ve değerlendirme sonrası sesli bir biçimde kalem yoluyla dile getirme
aşamasına geçildiği görülmektedir. Bu önceki sürecin dışa vurumu bir
başka ifadeyle basının bu türden bir ihtiyaca gereksinim duyduğu bir

26
Hacivat-Karagöz, 4 Temmuz 1933.
27
Hacivat-Karagöz, 16 Haziran 1934.
28
Hacivat-Karagöz, 22 Eylül 1934.
29
Olcay Özkaya Duman, Bağımsızlığa…, s.193.
30
Hacivat-Karagöz, 10 Nisan 1939; Hacivat-Karagöz, Nisan 1935;
BCA.490.01.0.0.1385.598.1.
1602 OLCAY ÖZKAYA DUMAN

siyasal ortam gereği entelektüel bir kalem mücadelesine başvurulduğu

açıklıkla gözlemlenmektedir.
Bunların dışında edinen Genç Spor Kulübü’nün faaliyetleri böl-
genin kültürel ve sosyal yaşamında önemli bir yer edinmiştir. Genç
Sporun çalışmaları Sancak/Hatay’da halkevleri ve halk grubunun
doktrinleri ekseninde sürdürülmüştür. Bu tutum gazetenin yayın po-
litikası hakkında önemli bir bilgi olarak değerlendirilmelidir. 31
Manda idaresinin uygulamaları ile ilgili haberler her sayıda detay-
landırılarak okuyucuya ulaştırılmıştır. Bu uygulamalar arasında özel-
likle eğitim politikaları çerçevesinde uyguladıkları haksız tutumlar yer
almaktadır. Yanı sıra Fransız manda idaresinin bölgede Türkçe’nin
dışında daha çok Fransızca ve Arapçanın kullanımı yönündeki yatı-
rımlar ve desteklerine dikkat çekilmiştir. Bu açıdan zorlanan halkın
veryansını ve öz dillerini kullanmalarının önüne geçilecek uygulama-
larla karşı karşıya kalmaları karşısında yaşananlar sütunlara taşınmış-
tır. 1933-1934 yılları arası mevcut koleksiyonda yer alan haberler yu-
karıda da teorik olarak kuramsal altyapısını açıklamaya çalıştığımız
çerçevede sadece sorunu ortaya koymak ve açıklıkla gözle görülür kıl-
mak ile yetinilmiş gibidir. Ancak sonrasında bu yönde oluşan kamuo-
yuna yönelik belli ölçüde bir bilinç ve bilginin organize edilmesine,
belli ölçüde bir tutuma dönüşmesine yönelik bir yayın politikası göz-
lemlenebilmiştir. Bu mücadelenin dil, kültür, birlik ve beraberlik çer-
çevesinde tesis edilmek istenilen bir gelecek inşası, bağımsızlık müca-
delesi ve vatan savunması olduğu gözden kaçırılmamalıdır.
Hacivat-Karagöz’ün elimizde bulunan bu koleksiyonunda sadece
kısa haberlerle bilgilere rastladığımız önemli bazı konular arasında
Tevhid-i Tedrisat konusundaki gelişmeler ve Medreseler konusu yer
almaktadır. Sancak/Hatay’da manda idaresinin Türkiye’de kapatılma
kararı alınan medreselerin faaliyetlerine müsaade ettiği ve medrese

31
Dil Bayramı başlıklı yazı için bkz.: Hacivat-Karagöz, 1 Haziran 1934.
 YERELDE SİYASİ VE MİZAHİ BİR KALEM MÜCADELESİ 1603
ÜZERİNDEN HATAY SORUNUNU ANLAMAK: HACİVAT-
KARAGÖZ GAZETESİ VE TARIK MÜMTAZ YAZGANALP
(GÖZTEPE)

erkânının desteklendiği şeklindeki bilgiler ancak 1938, 1939 yılı sayı-

larında yer almaktadır. Öncesinde bu yöndeki haberlerin izini belli öl-
çülerde sürememekteyiz.32
Gazete Sancak/Hatay haberleri içerisinde gündelik yaşama dair fa-
aliyetler, çeşitli spor müsabakaları, okuma kursları, önemli simalarla
röportajlar, Hacivat ve karagöz arasında dönene mizahi atışmalar ile
bezenmiş kıssadan hisse yazılar yer almaktadır. Ayrıca bazı köşe yazı-
ları çerçevesinde edebi metinlere de yer verilmiştir. Bunların dışında
neredeyse her sayıda sinema etkinlikleri gösterimde olan filmler ve
popüler sinemalar hakkında haberlere de değinilmiştir. Bu sinemalar
arasında özellikle Ampir (Empir)’in Antakya’nın “…biricik sesli, sözlü,
sazlı, cazlı sineması Empir’de bu akşam Üç Silahşör adlı nefis film
var…” şeklindeki haberi yer almıştır. Dönemin Paris sinemalarında ta-
kip edilen gösterilerin ve filmlerin Sancak/Hatay’a getirildiği yönünde
bilgiler yer almaktadır.33 Dolayısıyla manda idaresinin bu faaliyet ve
çabalarının görsel simgeler üzerinden kültürel bir Fransızlaştırma ya
da Avrupai tarza eğilimli bir elit oluşturma çabaları olabileceği düşü-
nülebilir.
Genel olarak bakıldığında Hacivat-Karagöz’ün çalışmaya dâhil
edilen sayıları ile göz önünde bulundurulduğunda söz konusu gaze-
tenin Sancak/Hatay’da yaşanan gelişmeleri günlük olarak takip etmiş
ve sütunlarına taşımış olduğu görülmektedir. Yaklaşık bir yılda 91 sayı
çıkararak gazete bu koleksiyon açısından bakıldığında yayın faaliyet-
leri açısından süreklilik göstermiştir. Ancak gazetenin yazın üslubu ve
yazılarının mizah, hiciv ve eleştirel çizim ve bilgilerden oluşmasıyla
Sancak/Hatay’ın en çok kapanıp tekrar açılan bu anlamda sansür, ya-
yın yasağı, nakdi ceza gibi uygulamalarla karşı karşıya kalan yayın kol-
ları arasında yer aldığı bilinmektedir. Bölgenin ilk ve tek mizah gaze-

32
Hacivat-Karagöz, 08 Mayıs 1939; Hacivat-Karagöz, 16 Eylül 1934; Hacivat-Kara-
göz, 22 Eylül 1934.
33
Hacivat-Karagöz, 26 Mayıs 1934.
1604 OLCAY ÖZKAYA DUMAN

tesi olması geniş bir okuyucu ile buluşmasına fırsat vermiş gibi görül-
mektedir.34 Zira dönem hatıralarının bunu destekleyici bilgiler sun-
masının yanı sıra gazetenin kimi sayıları bu yönde ayrıntılara da yer
vermiştir.

SONUÇ
Çalışma, Sancak/Hatay’ın manda idaresi uygulamalarına tanıklık
etmiş nadir bir koleksiyonun kaleminden ve penceresinden dönemi
irdelemeyi amaçlamıştır. Burada çalışma, temel referans olarak kul-
landığı kaynağın bu anlamda özgünlüğünün yanı sıra sahibi ve baş-
muharriri olan Tarık Mümtaz’ın kimliği ve kişiliği açısından da son
derece dikkat çekicidir. Zira İstanbul’un Göztepe semtinde dünyaya
gelmiş olan Tarık Mümtaz Göztepe yazın hayatı sürecinde Tarık
Mümtaz Yazganalp olarak Türk basın ve yayın yaşamında derin etki-
ler yaratmıştır. Yazganalp, Cumhuriyet yönetiminin tesisi üzerine ya-
şanan gelişmelere karşın TBMM’nin aldığı karar çerçevesinde yüzel-
lilikler listesinde yer alarak ülke dışına çıkarılmıştır. Bu dönem sürgün
yılları olarak yaşamının büyük bir kısmını Misak-ı Milli’nin dışında ge-
çirdiği dönemi kapsamaktadır. Bu süreç de Halep’ten Antakya’ya ge-
çişi burada sömürge yönetimine ve Fransız manda idaresinin tek ta-
raflı uygulamalarına karşı oluşan teşkilatlanmaya kalemi ile destek ve-
receği bir dönemdir.
Söz konusu çalışmaya dâhil edilen, 1933-1934’lü yılları kapsayan
91 sayılık Hacivat-Karagöz gazetesinin, Tarık Mümtaz’ın Antakya’ya
gelmesi ile kuruluşunu gerçekleştirdiği yayın faaliyetleriyle Hatay’ın,
hem bağımsızlığı hem de Anavatan’a katılımında etkin bir rol üstlen-
diği anlaşılmaktadır. Çalışmanın bir diğer çıkarımı, Cumhuriyet reji-
mine muhalif bir kimlik ile yurt dışına çıkmış olan bir edebi ve düşün
kaleminin siyasal ve ideolojik tutumunu değiştireceği bir ortam ile
karşı karşıya kalmasıyla yazın faaliyetlerinin yönünü değiştirmiş oldu-

34
Bu konuda bkz.:Tarık Mümtaz Göztepe, Çizgiler ve Bilgiler, Halep Maarif Matba-
ası, Halep, 1936; Hamdi Selçuk, Hatay’ın O Günleri, İstanbul, M. Sucuoğlu matbaası,
1972.
 YERELDE SİYASİ VE MİZAHİ BİR KALEM MÜCADELESİ 1605
ÜZERİNDEN HATAY SORUNUNU ANLAMAK: HACİVAT-
KARAGÖZ GAZETESİ VE TARIK MÜMTAZ YAZGANALP
(GÖZTEPE)

ğudur. Burada revizyonist eğilimlerin güçlenmesi, dünyada gelişen si-

yasal olayların devletler arasında gitgide şiddetlenecek olan çekişme
ve rekabeti beraberinde getirmesi, güvenlik ve aşırı silahlanma konu-
sunda dünyanın büyük bir bölümünde beliren güvensizlik ve hoşnut-
suzluğun son derece etkili olduğu görülmektedir. Vatan topraklarının
bir parçası olarak misak-ın dışında kalmış olan Sancak/Hatay’ın karşı
karşıya kaldığı siyasal tehditler, büyük güçlerin çatışma ve rekabet
alanı haline gelmesi, yerelde milli duyguların mikro milliyetçi bir yak-
laşım çerçevesinde güçlenmesini beraberinde getirecektir. Sömürgeye
karşı bağımsızlık talepleri, ana dil, öz kültür ve gündelik yaşam ritüel-
leri üzerinde özgün geleneğe olan ihtiyaç, bu alanda karşı karşıya ka-
lınan baskı ve sansür bunların bertaraf edilmesi yönünde bir tutuma
olan ihtiyacı doğal olarak ortaya çıkarmıştır. Bu ortamın Tarık Müm-
taz’ın yazın yaşamındaki tutumunun değişimine ortam hazırlamış ol-
duğu anlaşılmaktadır.
Çalışmanın diğer bir çıktısı yerelde oluşan yazın mücadelesinin si-
yasal güçlerin mücadele sahası olarak karşımıza çıkan Sancak/Ha-
tay’da son derece etkin bir role sahip olabildiğidir. Bu süreçte müca-
dele veren basın yayın organları arasında Hacivat-Karagöz büyük öl-
çüde önemli bir etkiye sahip olmuştur. Üç farklı siyasal güç, üç farklı
yazın türü, üç farklı yayın kolu grubunu oluşturmuştur. Türkiye-
Fransa-Suriye’nin siyasal, politik, sosyolojik ve kültürel varyantlarla
Sancak/Hatay’da çeşitli yaklaşımlar ve yöntemlerle var olma mücade-
lesi içerisinde oldukları anlaşılmaktadır. Bu ortam milli cephede faali-
yet yapan Hacivat-Karagöz’ün Türkiye ve Atatürk’ün doğrudan des-
teği ve katkısını alarak bölgede bunun savunucusu ve sesi olarak varlık
gösterdiği görülmektedir. Bu amaçla yayın yapan gazete ana dil, öz
kültür, Türkçenin her anlamda yaşaması, kullanımı, yeni alfabenin be-
nimsenmesi, şapka inkılabının kabulü, Tevhid-i Tedrisat uygulamala-
rının tatbiki gibi konularda Türkiye’de yaşanan gelişmeleri olduğu
gibi Sancak/Hatay basınına dolayısıyla Sancak/Hatay’da halka taşıya-
rak bu yönde bir bilinç ve kültür oluşturduğu anlaşılmaktadır.
1606 OLCAY ÖZKAYA DUMAN

KAYNAKÇA
I. Arşivler
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
BCA.490.01.0.0.1385.598.1.
BCA.030.10.222.501.24.
BCA.030.10.224.511.4.
BCA.030.10.224.511.5.
BCA. 030.10.224.510.12.
Taha Toros Arşivi
II.Süreli Yayınlar
Hacivat-Karagöz
TBMM Zabıt Ceridesi, 1.11.1936, C 1.
III. Telif Eserler
Altuğ, S., Antioch under French Mandate (1920-1939), Boğaziçi Üni-
versitesi (tez), İstanbul, 2002.
Atatürk’ün Bütün Eserleri, C 28 (1936), Kaynak Yayınları, 2015.
Atatürk’ün Bütün Eserleri, C 29 (1937), Kaynak Yayınları, 2015.
Avedis, K.Sanjian, The Sanjak of Alexsandretta (Hatay): A Study in
Franco-Turco-Syrian Relations, University of Michigan, 1956.
Bazantay, Pierre, Conflic De Nationalites Au Proche-Orient, (Le
Sandjak D’Alezandrette 1934–1939), Ed. Armenag Apraha-
mian, (Membre Du Conseil National Armenien), La France Et
La Question D’Orient, Rapport Nu. 3.
Bitterlin, Lucien, Alexandrette: Le “Munich” de I’Orient, Jean Pi-
collec, Paris, 1999.
Bingöl, Sedat, Yüzellilikler Meselesi, Hacettepe Üniversitesi Atatürk
İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans
Tezi, Ankara, 1994.
Chammas, LE P., Alexandrette, Tous Droıts Reserves a L’Auteur, İs-
kenderun, 1931.
 YERELDE SİYASİ VE MİZAHİ BİR KALEM MÜCADELESİ 1607
ÜZERİNDEN HATAY SORUNUNU ANLAMAK: HACİVAT-
KARAGÖZ GAZETESİ VE TARIK MÜMTAZ YAZGANALP
(GÖZTEPE)

Erdeha, Kamil, Yüzellilikler Yahut Milli Mücadele’nin Muhasebesi,

Tekin Yayınevi, İstanbul, 1998.
Göztepe, Tarık Mümtaz, Mütareke Günleri, Hazırlayan: H.Afşin Gü-
naydın, Cümle yayınları, Ankara, 2017.
Göztepe, Tarık Mümtaz, Çizgiler ve Bilgiler, Halep Maarif Matbaası,
Halep, 1936.
Halıcı, Şaduman, Yüzellilikler, Anadolu Üniversitesi, Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi, 1988
Karaca, Emin, 150’likler, Altın Kitaplar, İstanbul, 2004.
Meriç, Cemil, Bu Ülke, İletişim Yayınları, İstanbul, 2013.
Özkaya Duman, Olcay, “Halep Maarif Matbaasından Tarık Mümtaz’ın
Kalemiyle Çizgiler ve Bilgiler,”, Hatay Araştırmaları II, Hazır-
layan: Ahmet GÜNDÜZ, Selim KAYA, Pozitif Yayınları, An-
takya, 2016.
Özkaya Duman, Olcay, “İşgal’den İltihak’a Hatay’da Entelektüel Bir
Kadro Hareketi, “Yenigün Gazetesi ve Yenigüncüler”, Tarihin
Okulu Dergisi (JOHS), Yıl 6, S XVI, Aralık 2013.
Özkaya Duman, Olcay, “Kalemden Kelama Sancak’ta Bir Dil Atölyesi
ve Anadil Savunması “Yeni Mecmua” (1938-1930)”,Hatay Ta-
rihi ve Kültürü Üzerine Araştırmalar I, Dr. Mehmet Tekin Ar-
mağanı, Editörler: Sacit Uğuz ve Bülent Arı, Mustafa Kemal
Üniversitesi Yayınları, Yayın No:59, İskenderun, 2016.
Özkaya Duman, Olcay, “Misak-ı Milli’ye Giden Yolda Hatay’da Bir
Kalem Evinden Kurtuluş Yılları (Hatay Gazetesi ve Faaliyet-
leri)”, Yeni Türkiye Misak-ı Milli Özel Sayısı, Ocak-Şubat
2017, S 93, ss. 1117-1132.
Özkaya Duman, Olcay, Bağımsızlığa Giden Yolda Sancak’tan Dev-
let’e Hatay Basını ve Faaliyetleri (1918-1939), Atatürk Araş-
tırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2019.
Özkaya Duman, Olcay, Geçmişin Sesiyle Tarihi Yeniden Düşünmek
Üzerine Bir Sözlü Tarih Denemesi (Antakya Örneği 1921-1939
Sosyo-Kültürel Yaşam), Mustafa Kemal Üniversitesi yayınları,
Ekrem matbaası, Yayın No 61, Adana, 2017.
1608 OLCAY ÖZKAYA DUMAN

Payaslı, Volkan & Özkaya Duman, Olcay, “Bir Yüzelliliğin Halep Gezi
Notlarından Günceler: Tarık Mümtaz Yazganalp(Göztepe),
Turkish Studies, Volume 9/4, Spring 2014, Sayfa Aralığı 967-
983
Selçuk, Hamdi, Hatay’ın O Günleri, İstanbul, M. Sucuoğlu Matbaası,
1972.
Sökmen, Tayfur, Hatay’ın Kurtuluşu İçin Harcanan Çabalar, An-
kara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992.
Türkmen, A.F., Hatay Manda Tarihi ve Silahlı Mücadele Devresi, C
4, İstanbul, Tan matbaası, 1939.
Ucman, Abdurrahman; İnci, Handan, Bir 150’liğin Mektupları, İs-
tanbul, 1998
 YERELDE SİYASİ VE MİZAHİ BİR KALEM MÜCADELESİ 1609
ÜZERİNDEN HATAY SORUNUNU ANLAMAK: HACİVAT-
KARAGÖZ GAZETESİ VE TARIK MÜMTAZ YAZGANALP
(GÖZTEPE)

EKLER
Ek-1

Taha Toros Arşivi-TT-697-369.

1610 OLCAY ÖZKAYA DUMAN

Ek-2

150’likler Listesinde Tarık Mümtaz’ın olduğu 21.sıraya ait sayfa

Taha Toros Arşivi-TT-697-369.
 YERELDE SİYASİ VE MİZAHİ BİR KALEM MÜCADELESİ 1611
ÜZERİNDEN HATAY SORUNUNU ANLAMAK: HACİVAT-
KARAGÖZ GAZETESİ VE TARIK MÜMTAZ YAZGANALP
(GÖZTEPE)

Ek-3
1612 OLCAY ÖZKAYA DUMAN

Ek-4

Hacivat-Karagöz Gazetesinin 1.yıl, 28 Haziran 1933 tarihli İlk Sayısı.

 YERELDE SİYASİ VE MİZAHİ BİR KALEM MÜCADELESİ 1613
ÜZERİNDEN HATAY SORUNUNU ANLAMAK: HACİVAT-
KARAGÖZ GAZETESİ VE TARIK MÜMTAZ YAZGANALP
(GÖZTEPE)

Ek-5

Hacivat-Karagöz Gazetesinin 2.yıl, 1 Haziran 1934 tarihli 91

numaralı Sayısı.
1614 OLCAY ÖZKAYA DUMAN

Ek-6

Tarık Mümtaz Yazganalp (Göztepe)’ın gazetesi Hacivat-Karagöz’ün

ilk sayfasında kendi çizimiyle resmidir.
 YERELDE SİYASİ VE MİZAHİ BİR KALEM MÜCADELESİ 1615
ÜZERİNDEN HATAY SORUNUNU ANLAMAK: HACİVAT-
KARAGÖZ GAZETESİ VE TARIK MÜMTAZ YAZGANALP
(GÖZTEPE)

Ek-7

Hacivat-Karagöz Gazetesi’nin 82.sayısında Atatürk’ün üstün dehası

ve büyük liderliği ile ilgili bayram kutlama haberi.