A. .

Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi [TAED] 56, ERZURUM

2016, 1339-1363

PAQUET VAPUR NAKLYAT KUMPANYASI (COMPAGNIE DE NAVIGATION

PAQUET) VE OSMANLI ERMENLER
Sleyman UYGUN
z
Fransann Osmanl Ermenilerine ynelik politikasnn, Fransz irketleri
ve sermayedarlar zerinde yansmalar oldu. Osmanl corafyasnda faaliyet
gsteren Fransz irketlerin nemli bir ksm da bu politikay karlkl kar
ilikileri erevesinde gnll olarak benimsediler. Zira Ermeniler Osmanl
ticaretinde nemli bir zmreyi tekil etmekteydiler. Buharl Deniz Nakliyat
irketleri iin bu durum karlmayacak bir frsat olarak deerlendirildi.
almamza konu olan Nicolas Paquet Nakliyat Kumpanyas, 1878-1914
yllar arasnda Karadeniz limanlarnda faaliyette bulunduu srece
ekonomik-siyasi-sosyal ve kltrel ynden Ermenilerle sk mnasebetlerde
bulundu. Ermeni isyanlar esnasnda ise Osmanl Ermenilerine dorudan ve
dolayl olarak her trl destek vermeye ynelik bir politika izledi. Bu
almada N. Paquet Vapur Nakliyat Kumpanyasnn Osmanl Ermenilerine
ynelik politikas irdelenmeye allmtr.
Anahtar Szckler: Nicolas Paquet Vapur Nakliyat Kumpanyas,
Ermeniler, Fransa, Osmanl, deniz nakliyat.
COMPAGNIE DE NAVIGATION PAQUET AND OTTOMAN
ARMENIANS
Absract
Francess policy towards Armenians in Ottoman Empire made reflections
on French companies and financiers. An important part of French companies
operating in the Ottoman Empire adopted this policy mutually on a voluntary
basis, then Armenians were a major clan in the Ottoman trade. This situation
was considered as a good opportunity by the steam shipping companies. The
subject of our study Nicolas Paquet Shipping Company established close and
tight relations in economic, political, social and cultural ranges with
Armenians during the period in which they operates in the Black Sea Ports
between 1878-1914. During the Armenian rebellion the companys poicy was
to support Ottoman Armenians directly and indirectly. In this study the policy
of N. Paquet Steamboat Shipping Company towards Ottoman Armenians has
been tried to analyze.
Keywords: Nicolas Paquet Steambot Shipping Company, Armenians,
France, Ottoman Empire, sea shipping.

Giri
Franszlarn 19. Yzylda Akdenizi Fransz gl haline getirmeye ynelik politikas bir
takm argmanlar zerine tesis edildi1. Bunlardan ilki ortaklklardan oluan uluslararas deniz

Yrd. Do. Dr.; Ordu niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, suygun27@gmail.com.
Quelques Reflexions sur le Projet de Loi Relatif a lEtablissement de Paquebots a Vapeur Entre Marseille et
Constantinople, (1835). Marseile, s. 15; Paul Bois, (1991). Le Grand Siecle Des Messageries Maritimes, Histoire du
1

1340* TAED 56

Sleyman UYGUN

nakliyat kumpanyalar araclyla Fransz bandras ve bayrann dalgalanmad hibir

Akdeniz liman kenti brakmamak, bir dieri ise bu politika gerei olabildii kadar ittifak tesis
edebilecek yerel unsurlar ve zmrelerle ibirlii ierisinde hareket etmekti. phesiz benzer
politika dier Avrupal byk devletler iin de geerliydi. Akdenizin uzants mahiyetinde olan
Karadeniz ise Akdeniz kadar byk bir ticari hacme sahip olmasa da gerek uluslararas ticarete
ge bir dnemde almas (Krm Sava (1853-1856) sonrasna kadar ciddi anlamda bir ticari
ilerlik kazanmamas) gerekse boazlar ve Akdenize alan yolun muhafaza edilmesinde
nemli bir yere sahip olmas dolaysyla dier Batl uluslarn olduu gibi Fransz buharl deniz
nakliyat irketleri ve sermayesinin de vazgeilmez ilgi alan haline geldi. Dnya Katolikliinin
hamisi ve yaycs statsnde olan Fransa Devleti iin Akdeniz havzas ve Osmanl
corafyasnda ikame eden ve yzyllar boyunca hogr ortamnda geleneksel mezheplerini
samimiyetle srdren bata Ermeniler olmak zere Maruni, Keldani gibi Hristiyan aznlklar;
katolikletirilmesi ve pazar oluturulmas gereken en nemli hedef kitle haline geldiler 2. Bu
balamda Akdeniz liman kentleri ile mnasebet kurmak amacyla 1835 ylndan itibaren Fransz
Deniz Posta Servisi3, Rostanlar ve Levant Kumpanyas4, Mesajeri Maritim, Nicolas Paquet5,
Chiprien Fabres gibi aile ve devlet ortaklklarndan oluturulan buharl nakliyat irketlerine ait
vapurlar hi olmad kadar Katolik misyonerleri Osmanl liman kentlerine tadlar. Bilhassa
Mesajeri Maritim6 gibi devlet destekli buharl nakliyat irketleri, Katolik misyonerlerin Osmanl
corafyas ve tm dnyaya yaptklar seyahatlerinde btn ihtiyalar bila-cret karlanmak
zere destekisi oldu 7 . Osmanl Devletinin Kapitlasyonlar gerei Franszlara kar dini
ynden msamahakr tutum sergilemesi 8 , misyonerlerin olabildii kadar geni imknlar
dahilinde faaliyet gstermelerine olanak salad.

Commerce et de LIndustrie de Marseille, XIXe-XXe Siecles Tome VII., Marseille: Cambre de Commerce et
dIndustrie Marseille-Provence, s. 11.
2
Franszlarn bu politikas iin bk. M. Charles Guys, (1857). Considrations sur les Peuples de lOrient, Marseille:
Associ de lAkadmie de Marseille, s. 17-19, 22; lAbb Eugne Griselle, (1917). Syriens et Chaldens, , Paris:
Publication du Comit Catholique Propagande Franaise a lEtranger, s. 7-12.
3
Moniteur Universel, 24 Mars 1835, s. 599; Henry Grout, (1908). Les Services Maritimes Postaux en France, V.,
Paris: Giard & E. Briere, s. 19-20.
4
Paul Bois, (1988). Armements Marseillais Compagnies de Navigation et Navires a Vapeur (1831-1988), C. II,
Marsilya: Chambre de Commerce et dIndustrie de Marseille, s. 63.
5
Anatolia nam vapurdan Samsuna kan 5 rahibe ve 8 rahip olmak zere toplamda 13 Cizvit misyonerinin
Mamuretlaziz, Urfa ve Diyarbakra gideceklerine dair istida. BOA. DH. TMIK. M. 78/27, 27 Kasm 1899.
6
Mesajeri Maritim Kumpanyas iin bk. Sleyman Uygun, (2015). Osmanl Sularnda Rekabet Mesajeri Maritim
Vapur Kumpanyas (1851-1914), stanbul: Kitapyaynevi.
7
AFL. 1997 002 5242, Compagnie des Services Maritimes des Messageries National, Convention du 28 Fevrier
1851, s. 29.
8
Glnihal Bozkurt, (1989). Gayr-i Mslim Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumu (1839-1914, Ankara: TTK.
1989, s. 34-35; Bilal Erylmaz, (1996). Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebaann Ynetimi, stanbul: Risyale

Paquet Vapur Nakliyat Kumpanyas (Compagne De Navgaton Paquet) ve Osmanl Ermenileri

TAED

56* 1341

Katolik olmalar durumunda Fransann her trl himaye hakkna sahip ve Fransz
sermayedarlarn ticari aktivitelerinden istifade edebilecekleri vaadiyle9 kar karya braklan
Gregorian Ermeniler tedricen Katoliklii benimsemeye baladlar. Tabi bunda Fransz kltrelsiyasi-ekonomik kurum ve messeselerinin tazammum ve uyumlu bir yap ierisinde gstermi
olduklar etkili faaliyetleri hayati bir rol oynad.
Nicolas Paquet tarafndan kurulan, Nicolas Paquet Kumpanyas mevzu bahis olan
irketler arasnda Fransz sermayesinin ve misyonerlerinin Karadeniz ve Kafkas limanlarna
yaylmasnda Mesajeri Maritim Kumpanyasndan sonra ikincil neme Samsun ve Batum gibi
kimi limanlarda ise birincil neme sahip irketlerden biri oldu. Karadeniz limanlarna dzenli
seferlere yapmaya balad andan itibaren ad Paquet Ermeni ve Fas Kumpanyasna dnen
irketin Osmanl Ermenileri ile dorudan ve dolayl olarak muhtelif mnasebetleri oldu. irket
ynetimi ve mstahdemlerinin Ermeni olaylarndaki duruu Osmanl kart bir hal ve hviyete
brnd.
N. Paquet Kumpanyasnn Paquet Fas ve Ermeni Kumpanyasna Dnm
Denizcilik ve deniz ticareti zerine deneyim kazanan armatr, gemi donatcs ve tccar
gibi birok meslekle itigal eden Nicolas Paquet10, Fransz deniz ticareti tarihinde nemli rol
oynayacak olan Compagnie de Navigation Nicolas Paquet Ain & Cie adl irketini 1 Ocak
1860ta Marsilya merkezli olarak kurdu. irket daha ziyade yelkenli ve buharl gemi
kiralamann yannda ticari emtia alm-satmna ynelik faaliyetlerde de bulunmaktayd. 12
Aralk 1862de 75.000 frankla satn alm olduu La Languedoc adl buharl gemiyle irketini 3
Haziran 1863te buharl deniz nakliyat kumpanyasna dntrd11.
Franszlarn Cezayiri (12 Haziran 1830) igalinden sonra birok Fransz tccar gibi
Nicolas Paquet de bir sreliine Cezayire yerleerek gerek Cezayir gerekse Fas ve Tunusun
ekonomik potansiyeli hakknda bilgiler edindi 12 . Nicolas Paquet bilhassa Fasn Fransz
Yaynlar, s. 72; Yusuf Sarnay, (2002). Fransann Ermenilere Ynelik Politikasnn Tarihi Temelleri, Ermeni
Aratrmalar, S. 7, Ankara: ASAM, s. 56.
9
Recep Karacakaya, (2004). Belgelerle Trk-Fransz-Ermeni likilerine Genel Bir Bak (1878-1914), Osmanl
Aratrmalar, C. XXIV, stanbul, s. 181-212.
10
Nicolas Paquet 8 Mart 1831 ylnda Meus adl blgede bulunan Ancerville adl ehirde mtevazi bir arap retici
olan Henry Paquet ve Maries Louise Eulliot adl iftten dnyaya geldi. 1872 ylnda Marsilya Ticaret Odas yesi, 5
ubat 1891de Ticaret Odas bakan yardmclna, 31 Ocak 1899da Onursal bakan yardmclna getirildi.
Fransann girmi olduu savalarda zellikle 1. Dnya Sava esnasnda gstermi olduu stn abalardan dolay
ou defa La Legion dHonneur madalyas takdim edildi. ANF. (Archives Nationales de France) LH. 2046/73; LH.
2046/74.
11
ANF. (Archives Nationales de France) LH. 2046/73.
12
Pierre Guiral, (1957). Marseille et Algerie 1830-1841, Gap. Editions Ophrys, s. 123-124.

1342* TAED 56

Sleyman UYGUN

ekonomisi iin iyi bir pazar haline gelebilecei dncesindeydi. Bu nedenle kumpanyann
ncelikli amac Fas ile Marsilya/Fransa arasnda ticari mnasebetleri salayarak Fas limanlarn
Fransz ticaretine amak oldu. La Languedocu Kaptan Abeille komutasnda ilk deneme seferini
yapmak zere Fasa gnderdi. Fasl tacirlerin nemli bir ksm Yahudi ve Mslmanlardan
olumaktayd. Nicolas Paquetin, kurulu ve yaplanma srecinde takip ettii politika, irketin
faaliyette bulunduu blgelerde ticari ve ekonomik ynden nemli bir g haline gelmi olan
tccar ve mteebbislerle i birlii ierisinde hareket etmek ve onlar irket hissedar haline
getirmekti. Bunda Fasl tacirlerin tavsiyesi ve tecrbesi nemli bir etken oldu. Paquet, bu
politika erevesinde irket hissedarlarna Fasl Yahudi ve Mslman tacirleri de dhil etti.
Bununla irketin ad 3 Haziran 1863te Nicolas Paquet ve Fas Nakliyat Kumpanyasna
(Compagnie de Navigation Marocaine Nicolas Paquet& Cie) dnrken sermayesi de 365.000
Franga ykseldi13. Bu teebbsle tccar, bu irkete daha fazla gven duyacak ve irket vapuru
Fas limanlarna yanatnda ksa srede navlun bulabilecekti. Ancak tek bir vapurla bu hedefin
gereklemesi imknsz olduundan ksa sre iinde irket filosuna yeni buharl gemiler
eklendi. V.F. Gustiniani adnda stanbullu bir Trk armatr hesabna retilen Astrologer
adndaki ngiliz gemisi 6 Mays 1863te satn alnarak Maroc yani Fas adyla irket filosuna
dahil edildi14. 1875e gelindiinde Paquet Kumpanyas filosu 5.900 ton tama kapasitesinde, 6
nite byk vapura sahip oldu. Bu sayede Paquet Kumpanyasna ait vapurlar haftada defa
Lavison, Larache, Rabat ve Safi gibi Fas limanlarna dzenli olarak seferler dzenlediler15. Fasl
Yahudi ve Mslman tccarn hissedarl sayesinde Paquet Kumpanyas; ykleme indirme
ilemlerinin ok zor yapld Fas limanlarnda rakip kumpanyalarn 2 haftada bulduu navlunu
3 gn ierisinde temin edebiliyordu16.
Nicolas Paquet, Fas limanlarndaki baarsn daha da uzun hatlara tayarak irketini
uluslararas bir Fransz irketi haline getirmeyi tasarlad. Uzun zamandan beri Paquet buharllar
ylda bir defa Fasl haclar Port-Said ve Cidde zerinden Mekkeye tadndan irketin
deneyimli kaptanlar Levantta urad limanlar ve buralarda karlat tccarlardan edindii
bilgileri raporlar halinde irket merkezine sunuyorlard. irket merkezinin edindii bilgiler,

13

Bernadac-Gallocher, Navigation Paquet, s. 19-20.

7,62 metre eninde, 54,90 metre uzunluunda 552 tonluk sonradan uskurlu hale getirilmi olan bu vapurun hz 11
Knots idi. Bernadac-Gallocher, Navigation Paquet, s. 20.
15
Bernadac-Gallocher, Navigation Paquet, s. 27.
16
Roland Caty-Ellane Richard, (1986). Histoire du Commerce et de LIndustrie de Marseille XIX-XXe. Siecle, Armateurs
Marseillais au XIXe. Siecle, Marseille: Chambre de Commerce et dIndustrie de Marseille, s. 32-47.
14

Paquet Vapur Nakliyat Kumpanyas (Compagne De Navgaton Paquet) ve Osmanl Ermenileri

TAED

56* 1343

Karadeniz limanlarnn Batl tccarlar tarafndan yeni yeni kefedilmeye baland ve bu

blgenin nemli bir ticari potansiyelinin olduu ynndeydi17.
Batum ve Poti limanlarna kadar uzanan hatta hibir Fransz bandral vapur nakliyat
irketinin bayra dalgalanmyordu. Franszlar adna sadece 1857den bu yana Mesajeri Maritim
Kumpanyas vapurlar Trabzona kadar ilemekteydi. stelik Mesajeri Kumpanyas sayesinde
blgeyi kefeden Fransz mteebbisler, uzun zamandan beri yaptklar faaliyetleriyle Karadeniz
limanlar ile Fransa arasnda nemli ticari balantlar salam durumdaydlar. Batum ve
Potinin sadece tahl ve son dnemde nem kazanan petrol navlunu dahi Paquet
Kumpanyasnn ihtiyacn karlamak iin kfi dzeydeydi 18 . Tm bu avantajlardan dolay
Paquet Kumpanyas, 1874 ylnda Marsilya-stanbul-Samsun ve Trabzon zerinde Batum ve
Potiye kadar uzanan bir hattn almasna dair karar ald 19 . Ancak gerek irket filosundaki
vapurlarn yetersizlii gerekse de Osmanl-Rus 93 Harbi (1877-1878) gibi bir takm
nedenlerden dolay irket vapurlar fiili olarak ancak 1878den sonra Karadeniz hattnda dzenli
olarak seyri seferde bulunmaya baladlar20.
Paquet Kumpanyas, faaliyet an Karadenize tarken Fas limanlarnda izledii
politikay takip etti. ncelikle irket adnda deiiklie gidildi. irketin ad 1874te N. Paquet
Ermeni ve Fas Nakliyat Kumpanyasna (Compagnie de Navigation Marocaine et Armnienne
N. Paquet & Cie) dnt. Arttrlan irket sermayesinde hissedarlar arasnda Ermeni
tccarlarn olup olmadn bilemiyoruz. Ancak Fas rneinde olduu gibi irketin daha salam
bir zeminde faaliyet gstermek iin hissedarlarna Osmanl ticaretinde nemli bir zmreyi tekil
eden Ermeni tccar da dhil etmeye ynelik bir yaklamnn sz konusu olmas kuvvetle
ihtimaldir. Nitekim irketin adna Ernenistan/Armnienne adnn eklenmesinin akabinde
sermayesi bir anda 3.000.000 franga ykseldi21. Bunun yannda Nicolas Paquet, Karadenizin
zor artlarnda seyredebilecek kapasitede yksek tonajda ve hzda 6 yeni gemi sipariinde
bulundu. Fasl hissedarlarn namna isim deiikliine gidilerek Fas/Maroc ad verilen

17

Dominique Barjot, (1999). Les Patrons du Second Empire: Marseille, Paris: Picard, s. 216; Bernadac-Gallocher,
Navigation Paquet, s. 28.
18
AFL. 1997 002 4395, Raport General de Service de Batoum, Exercice 1886 Chapitre 2, Secretariat; AFL. 1997 002 4395,
Raport General de Service de Batoum, Exercice 1887, 1891, 1906, Chapitre 4, Trafic.
19
ANF. (Archives Nationales de France) LH. 2046/73.
20
AFL. 1997 002 4487, Raport General de Service de Trebizonde, Exercice 1880 Chapitre 4, Trafic; Bois, Armements
Marseilles, s. 116.
21
irketin ad 1909 ylnda ise Compagnie de Navigation Paquet olarak tekrar sadeletirildi. 1960ta Compagnie Franaise
de Navigation, 1864te Nouvelle Compagnie de Paquebots, 1970te ise Compagnie des Croisieres Paquetye dnt. Bois,
Armements Marseilles, s. 115.

1344* TAED 56

Sleyman UYGUN

Astrologer vapur rneinde olduu gibi yeni sipari edilen serinin ilk vapuruna da sembolik
olarak Ermeni/Armnie ad verildi. Dier ina edilecek vapurlar da benzer zellikte olacakt22.
Nicolas Paquetin irketin adna Ermenistan/Armnienne ibaresini eklemesi ve
Karadenizde seyretmek zere sipari ettii ilk vapura Ermeni/Armnie adn vermesinin bata
ekonomik olmak zere birok sebebi vard. Ermeni meselesinin ortaya kmasnda nemli bir
yere sahip olan ve Osmanl Ermenilerinin statsnde deiiklie gidilmesine ynelik iddiay
Berlin Kongresine (13 Temmuz-13 Haziran 1878) tayan Boghos Nubar Paa23 (1851-1930),
Ermeni Sorunu adl eserinde Nicolas Paqueti Ermenilerin Politik ve Ekonomik likiler
Komitesi yesi olarak zikretmektedir 24 . A. Y. Azarian da LArmnie adl eserinde Nicolas
Paqueti bu komitenin yesi olduunu teyit etmektedir 25.
Paquet Kumpanyasnn adna Armnienne ibaresinin eklenmesi ve irketin ilk vapuruna
Armnie isminin verilmesi, Osmanl ynetimi ve ahalisi nezdinde ilk dnemler pek fazla tepki
uyandrmad. Hatta Babali, Paquet Kumpanyasnn Karadenizde dzenli seferlere balamasn
olumlu karlad. Buna ek olarak irketin kurucusuna 18 Kasm 1886da hdamet-i
vakalarndan bahla Msy Paquete drdnc rtbeden Osmanl mecidi nian ve zian
bile takdim edildi. Ancak Ermeni olaylarnn hat safhaya ulat ve stanbulu da derinden
etkiledii dnemde irket adndaki Ermenistan ibaresi ziyadesiyle tepki ekmeye balad. D.
Tchitouny, Ermeni Halk Destanlar adl makalesinde Paquet Kumpanyas vapurlar stanbul
Limanna yanatnda, irketin hareket saatlerine dair bilgi veren gazeteler, irket adndan
bahsederken LArmnienne yerine DHarmonie eklinde yazdn belirtmekteydi. Zira
yaanan hadiselerden dolay Ermenilere kar byk tepki duyan Boazii ahalisi ne eski ne
yeni Ermeni adn duymak istemiyorlard. Bu isimden rahatsz olan baz tccar ve zadegn,
irket ynetiminin, bu ismi Anadoluda eski bir yerleim yeri olmasndan dolay verdiklerini
iddia etmeleri karsnda, ne Asur, ne Frigya ne de eski Msrda Ermeni adndan sz
edilmemektedir, dolaysyla Anadolu medeniyetleri arasnda byle bir isim sz konusu deil
diyerek

kar

tarafn

iddialarn

rtmek

istemekteydiler

26

irketin

adndaki

Ermenistan/Armnienne ibaresi fazla uzun mrl olmad. Bir takm sosyal nedenlerden dolay

22

Bois, Armements Marseilles, s. 118-122.

Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Remzi Kitapevi, stanbul 2005, s. 156.
24
Boghos Nubar-Vatche Ghazarian, (1996). Boghos Nubars Papers anda the Armenian Question, 1915-1918
Document, Mayreni: s. 248.
25
Anna Yervant Azarian, LArmnie, Paris 1917, s. 16.
26
D. Tchitouny, (1949) LEpope Populaire Armnienne, Nouvelle Revue Des Traditions Populaires, T. 1, No. 4,
(Septembre-Octobre), s. 358-359. (342-383).
23

Paquet Vapur Nakliyat Kumpanyas (Compagne De Navgaton Paquet) ve Osmanl Ermenileri

TAED

56* 1345

1913 karlarak Paquet Nakliyat Kumpanyasna (Compagnie de Navigation Paquet) dnt27.

Adndaki Ermenistan ismini bu tarihlerde km olmasna ramen irketin gerek halk gerekse
Osmanl devlet adamlar zerinde oluturduu kt imaj ylesine derindi ki bu alg Cumhuriyet
dneminde de devam etti. Cumhuriyet Trkiyesine gei srecinde kabotaj kanunuyla Paquet
Kumpanyasnn faaliyetleri kstlansa da 1924ten sonra iki sene mddetle kumpanya
faaliyetlerine devam etti28. irketin adndaki Ermenistan ibaresi her ne kadar 1913te kaldrlm
olsa da filosunda bulunan Ermeni/Armnie isimli vapuru seyri sefere devam etti. Ancak Mustafa

Kemal Atatrk ilgin bir ekilde irketin aadaki resimde grlen Ermeni/Armnie adl
vapurunun mevcut adyla Trk sularna giremeyeceini bildirmiti. Bu deklarasyon zerine
irket yneticileri ve ynetimi daha nce olduu gibi bu adda direnmeyerek geri adm atmak
zorunda kaldlar. Bylelikle Armnie namndaki vapurun ad Temmuz 1924te Ouolofa
dnerek bu isim altnda seyri seferde bulunmaya devam etti29.
Paquet Kumpanyasnn Ordu gibi baz limanlara uramaktan vazgemesi ilgin bir
hadise neticesinde olmutur. Milli Mcadele esnasnda Paquet vapurlar bilhassa fndk
hasadnn bol olduu dnemlerde Ordu, Giresun, Samsun gibi limanlara uramaktadr. Paquet
vapurlarndan birisi Batumdan yolcu sfatyla binen bir takm kimseler tarafndan Rize
zerindeyken soyulduu iin sava gemisinin korumas altnda ticaret yapyordu. Trabzona
27

ANF. LH. 2046/74;

smet Paa(nn)nn 24 Temmuz 1923 Lozan grmelerinde kabotaj kanunun uygulama safhasna geilmesine
dair ald karar yabanc deniz nakliyat irketlerinin 1 Ocak 1924ten itibaren iki yl daha faaliyetlerine devam etmesi
ynndeydi. TBMM. Zabt Ceridesi, Devre II, C. I, Yedinci tima, 1939, s. 200.
29
Bois, Armements Marseilles, s. 122; http://navires-14-18.com/fichiers/A/ARMENIE_PAQUET_V0.pdf, eriim tarihi
30/12/2015; Bois, Armements Marseilles, s. 116.
28

1346* TAED 56

Sleyman UYGUN

Kzm Karabekir Paa namna gnderilecek askeri eyalar yanllkla Ordu limanna
indirilmiti. mit vapuru bu eyay limandan aldktan sonra Ordudan ayrlrken Melet rma
nnde Paquet Kumpanyas vapuruna refakat eden bir Fransz sava torpido gemisi tarafndan
durduruldu, kontrol edildi. Ordu ahalisi ve mavnac esnafnn gzleri nnde yaanan bu hadise
herkesi derinden etkiledi ve milli gururu zedeledi. Hadisenin yansmalar devam ederken Paquet
vapuru limanda demirlemi bekliyordu. Paquete verilmek zere mavnalara yklenmi drt bin
uvaldan fazla fndk vard. Bu esnada kaymakam Dani ve Mebus Recai gelerek, bu vapura
yk vermeyiniz, biz bu ie karmayz bu ii siz kendiliinden yapacaksnz, dediler. Derhal
btn mavnalar geri ekildi. Bu protesto tesirini gsterdi. Bunun zerine torpido ve Paquetin
kaptanlar belediye binasna gelerek kayk khyalaryla belediyede grtler. Vapur
kaptanlar mavnac khyalarna tercmanlar araclyla, biz vapurunuzu kt maksat amacyla
durdurmadk, bu ite kusurumuz vardr. Size bundan dolay taziye veriyoruz, dediler. Kayklar
da, bizim denizimizde bizim gemimizi aramanzdan dolay son derece zgnz. Bu nedenle
kayklarmz size yk vermemek iin ant itiler. Deyince durumun ciddiyetini anlayan
kaptanlar baz muhtelif yollara bavurdular. nce 3.500 lira, daha sonra da bir hayli altn rvet
teklif etseler de, bu teklif khyalarn eref ve haysiyetlerine dokundu. Byk kurtarcmz
Mustafa Kemal sizin bize teklif ettiiniz gerekli her trl yardm yapar dedikten sonra
khyalar, yarn torpido ve vapurunuz bu limandan ayrlmazsa ne kadar Rum varsa hepsini
ldrrz, dediler. Ertesi gn Paquet vapuru yk almadan savuup gitti. Durum Samsun ve
nebolu khyalarna da bildirildi. Ayn vapur Samsun ve neboluda da i gremedi. Bu olaydan
sonra Paquet vapuru uzun zaman bu kylara uramad30.
Paquet Ermeni Kumpanyasnn, Karadeniz limanlarndaki acenteliklerinde istihdam
edilen acentelerin nemli bir ksm da Ermenilerden olumaktayd. zmir acentesi Arahtindji,
Samsun acentesi Hekimyan Ohannes ve ktibi amkenuyan, iisi Agop Cingzyan, Ordu
acentesi Kevork Dilciyan, Trabzon acentesi Apik Msrlyan (Missir), Batum acentesi Henri
Garagnon gibi Ermenilerden olumaktayd 31 . Bu acentelerin bir ksm Osmanl aleyhinde
faaliyette bulunan Ermenilerle temas halinde idiler32.

30

brahim Dizman, Ordu Kltr ve Eitim Tarihinin Unutulmaz Ad M. Stk Cana Armaan, Engin Karlbel Vakf
Yayn, (Tarihsiz) s. 126-127.
31
C. Cervati, (1891, H. 1308-1309). Annuaire Oriental du Commerce, 10 me Anne stanbul: s. 813, 866, 869, 872, 982;
Ara Sarafian, (1993). United States Official Documents on the Armenian Genocide: The Peripheries, Armenian
Review, s. 26.
32
BOA. DH. MKT. 316/34, 9 Kasm 1894.

Paquet Vapur Nakliyat Kumpanyas (Compagne De Navgaton Paquet) ve Osmanl Ermenileri

TAED

56* 1347

Osmanl Ermenileri ile sk mnasebetler ierisinde olan Fransz siyasi-kltrel

messeseleri ve sermayedarlar, Osmanl Ermenileri arasnda ba gsteren ihtilalci ve ayrlk
fikir akmlarnn ortaya kmasnda ve gelimesinde, isyanlara dnmesinde ve son olarak
yanklarnn yurt d basnda ses getirmesinde ciddi bir etkiye sahiplerdi. Bu balamda zamann
ksald meknlarn darald bir srete buharl deniz nakliyat irketleri hayati bir rol oynad.
Paquet Ermeni Kumpanyasnn Ermeni isyanlarndaki tutum ve davran bata Mesajeri
Maritim Kumpanyas olmak zere dier Fransz buharl deniz nakliyat irketleriyle benzer bir
izgi zereydi

33

. Osmanl resmi belgelerinde Paquet Ermeni Kumpanyasnn Ermeni

isyanlarna ynelik politikas birka balk altnda karmza kmaktadr.

Muzr Neriyat Tedarikinde bir Ara Olarak Paquet Kumpanyas
Ermeni isyannn ideolojik alt yapsnn olumas srecinde Karadeniz liman kentleri ve
hinterlandnda ikame eden Osmanl Ermenileri ve yurt dndaki Fransz Ermenileri arasnda
kltrel mnasebetlerin tesis edilmesinde ne kan muzr neriyat ad verilen gazete ve
mecmualarn, mektup ve yazmalarn nemli bir ksmnn Paquet Ermeni Kumpanyas
tarafndan yaplmas ve bunun denetlenebilmesinin zorluu Osmanl ynetimi asndan nemli
bir sorun tekil etmekteydi.
Uluslararas yasal gvencelerle tahkim edilmi olan yabanc postalarn denetlenmesi
nndeki engellerin farknda olan Ermeni komitaclar, propagandist, kkrtc ve isyan amal
yazmalarn genellikle Paquet Ermeni Kumpanyas gibi yabanc deniz nakliyat irketleri
araclyla daha gvenilir bir ekilde yapmaktaydlar. Muzr mektup ve neriyatn Posta
antalar ierisinde kapal ve mhrl bir ekilde Paquet Kumpanyas araclyla
Karadenizdeki en kk liman ve iskelelere kadar ulamas blge ahalisinin huzur ve gvenlii
iin nemli bir tehdit oluturmaktayd. letiimin artt bir dnemde posta rgtn yeterinde
iletemeyen ve dizginleyemeyen Osmanl Devleti, yabanc posta ofislerinin de denetlenme
ynnden byk bir soruna dneceini erken bir tarihte anlam bulunuyordu. Bu amala
yabanc posta ofislerini kaldrabilmek iin henz 1864te dvel-i muazzamaya umumi bir nota
yazmt Ancak bu istei kabul edilmeyen Osmanl yneticileri bari bunun uluslararas
standardizasyonla uyumlu bir ekilde yaplabilmesi iin 1874 Bern Posta Kongresine temsilci
gndermi Uluslararas Posta Birliine ye olmutu. Bunu mteakiben 1878, 1880, 1891,
33

Mesajeri Maritim Kumpanyasnn Ermeni isyanlarnn ortaya kmasnda ve isyan esnasnda taknd politika iin
baknz. Sleyman Uygun, (2015). Bir Fransz Buharl Deniz Nakliyat Kumpanyas Etrafnda Osmanl-FranszErmeni likileri, Gazi Akademik Bak, C. VIII, S. 16, Yaz, s. 121-146.

1348* TAED 56

Sleyman UYGUN

1897deki uluslararas posta konferanslarna tekrar tekrar temsilci gndererek bu sorundan

kurtulmak istese de, hali hazrdaki haklarndan mahrum brakld. Zira posta konferansna
gnderilen temsilciler; Bedros Kuyumcyan, Yango Makridi, Petaci Efendi gibi muzr
postalardan pek kaygs olmayan Ermeni ve Osmanl gayrimslimlerinden olumaktayd 34 .
Osmanl posta idaresi, ad geen birlie dahil olduundan muzr neriyatn kontrol daha da
zorlat, postalarn mahrumiyet hakkna mdahaleden Babali ok defa yksek meblalarda
tazminat demek zorunda kald35.
Paquet Ermeni Kumpanyasnn kurucusu olan Nicolas Paquetin Ermenilere olan
yaknl ve irket bnyesinde istihdam edilen acente ve personelin ounluunun Ermeni
kkenli olmas irketin Ermenilerden yana bir politika takip etmesinde kolaylatrc bir etken
oldu.
Ermeni olaylarnn hat safhaya ulat bir dnemde 9 Kasm 1894 tarihli belgede
Paquet Kumpanyasnn Samsun acenteliinde istihdam olunan Hekimyan Ohannes ve Ktibi
amkenuyan Agopun Ermeni fasidesine aid her trl evrak- muzrra ve sairenin idhal ve tevzii
tavassutlar (araclk)ak bir ekilde anlaldndan bunlarn grevlerine devam
edemeyecekleri Trabzon valiliince bildirilmiti36.
7 Ekim 1893 tarihli bir baka resmi kaytta karlatmz bilgiler ise Ermeni asilerin ne
derece tekilatlandklarn gstermektedir. Buna gre Amerikada Ermeni fesat komitesi
tarafndan Ermenilere asker talimi retmek zere resimli bir kitap baslmtr. Ayrca talimat-
askeriye tahsil eden Ermenilere verilmek iin gm ve altndan memul armal madalya tertip
edilerek37 ad geen kitapla birlikte Samsuna Paquet Kumpanyas araclyla gnderilmek
zere Marsilyaya ulamtr. Gm ve altndan imal edilmi olan madalyalardan altn olan
Ermenilerden zabitlik iktidarn hak etmi olanlara, gm madalya ise asker talimi tahsil
edenlerin gsne ilitirilmekteydi. Ad geen kitap ve madalyalarn yannda memalik-i
ahaneye klliyetli miktarda kitap ve madalya idhal olunmaktadr denilmekteydi.
Marsilyann haricinde Atina fesad komitesi tarafndan neredilen gayet muzr gazeteden birer
ktasnn da gnderilecei Marsilyadaki Ermeni mefasidi hakknda vukuubulan ihbarattan
anlalmt. Marsilyada toplanm olan ok miktarda kitap, gazete ve madalya gibi muzr
34

LUnion Postale Universelle, sa Fondation et son Developpement, 50. Anniversaire de lUnion 1874-1924, (1924).
Einsiedeln (Suisse): Publi Le Bureau International, s. 92, 96, 110.
35
Salih Zeki, Ecnebi Postahneleri, Tanin, No: 16, 18 Eyll 1324; Tanju Demir, (2005).Salih Zeki ve Ecnebi
Postahanelerinin Kaldrlmas Konusundaki Grleri Osmanl Bilimi Aratrmalar, VII/1, s. 175. Ss. 169-185.
36
BOA. DH. MKT. 316/34, 9 Kasm 1894.
37
BOA. Y. PRK. BK. 33/80, 7 Ekim 1893.

Paquet Vapur Nakliyat Kumpanyas (Compagne De Navgaton Paquet) ve Osmanl Ermenileri

TAED

56* 1349

neriyatn Karakin sagolyan ve Nahakyan tarafndan Samsuna hareket eden Paquet

Kumpanyas vapuruyla 15 Ermeniyle birlikte hareket edebileceklerine dair istihbarat
ehbenderlikler tarafndan Babaliye bildirilmitir38.
Verilen rneklerden de grlecei zere Samsun liman Ermeni komitaclarn
lojistiinde ve yazmalarnda kprba vazifesi grmekteydi. lgin olan ise irketin Samsun
acentesi Hekimyan Ohannes ve yardmclarnn nemli bir ksm Ermeni asi ve komitaclaryla
sk mnasebetleri olan kiilerden olumasyd. Samsunun Karadenizin ana merkezi
seilmesinde phesiz Anadolu dahilinde Ermenilerin youn olarak yaadklar Kayseri,
Yozgat, Sivas, Van, Mu, Bitlis, orum gibi vilayetlerin denize alan en yakn mahreci
konumunda olmasnn rol bykt.
Ermeni Asilerin Eya-y Nariye Vastas
Paquet Ermeni Kumpanyas ile Ermeniler arasndaki mnasebetlere dair Osmanl resmi
kaytlarna yansyan sorunlarndan biri ise zellikle 1890 sonras Ermeni isyanlarnn hat
safhaya ulat bir dnemde Paquet vapurlar zerinden komitac ve asilere yasad yollarla
ulatrlan eya-y nariye ya da esliha-i memnua ad verilen ateli silahlar ve harp
mhimmatndan olumaktayd. Halbuki 1861 Osmanl-Fransz ticari anlamasnda ateli silahlar
ve askeri mhimmatn Osmanl vilayetleri dahiline ithal edilmesine ynelik ak hkmler
konulmutu. Anlamann 11. Maddesine gre: bundan byle hibir Fransz tebaas bir tccar
memalik-i Devleti Aliyeye ne top, barut, esliha ve ne de mhimmat- harbiye ithal
edemeyecekti. Bu trden eyalarn ticareti dorudan doruya Devlet-i Aliye nezaretinde
yaplacakt. 14. Maddede ise gmrkten karlarak ithal olunan eya, canib-i miriden olarak
msadere edilecek ve msadere olunan eya sahibinin mensup olduu konsoloshaneye tebli
klnacaktr39.
Bunun haricinde bu anlamann yanc ve patlayc maddelere dair hkm, 21 ubat
1872 tarihinde ilan edilen Barut Nizamnamesiyle daha genel anlamda devletin inhisar altna
alnd. Nizamnamenin 15. hkmnde, ister dorudan/transit isterse gizliden olarak Osmanl

38

BOA. Y. PRK. BK. 33/80, 7 Ekim 1893.

Muahedat Mecmuas, I., s. 46-47; Boiteau, Les Traits de Commerce, s. 143-144; Anlamann Franszca metni iin
baknz. M. Paul Boiteau, (1863). Les Traits de Commerce Texte de Tous les Traits en Vigueur, Paris: Librairie de
Guillaumin et C., s. 140.
39

1350* TAED 56

Sleyman UYGUN

memleketlerine ithal olunan yanc ve patlayc maddelere bedelsiz el konulacak ve msadere

edilecek bedelinin iki misli para cezas alnacakt40.
Muhtevas ve snrlar ikili anlamalar ve yasalarla gvence altna alnm olmasna
ramen Paquet Kumpanyas, Ermeni komitac ve asilere her frsatta silah ve barut tamaktan
imtina etmedi. Mevcut resmi kaytlara gre Paquet Kumpanyasnn bu yasa ilk ihlali 1886da
irketin Meuse adl vapuruyla Nesim Kohen namnda biri iin Galata Gmrne karlan bir
sandn iinden muayene esnasnda iki martini tfein kmasyd. Hadise Babaliye
bildirildiinde kesinlikle msamaha gsterilmemi ve bu misll esliha-i memnua gelir ise
gmrklerde

tevkif

edilerek

keyfiyetin

bildirilmesiderhal

tophane-i

amireye

gnderilmesiistenmiti41.
Paquet vapurlaryla Ermeni asilere ynelik yasad yollarla Osmanl topraklarna
sokulmak istenilen silah ve harp mhimmatna dair bir dier malumat 8 Ekim 1893 tarihli
belgede gemektedir. Buna gre zetle; Amerikadan avdet eden ve klliyetli silah ve fienk
getiren 15 Ermeni Marsilyadan Paquet Kumpanyas vapurlaryla Samsuna gitmek zere
hareket edip bunlarn bir ok rovelver ve fienk hamil olduklarSamsun iskelesinde derdest
edilmemek iin bunlar kaaklar marifetiyle kartmak istedikleritaharri olunduklar halde
klliyetli silah derdest edileceiTrabzon vilayetine bildirildi42.
Bundan iki yl sonra 14 Ekim 1895 tarihli bir baka belgede ise yasakl mhimmatn ele
geirilmesi ekli ilgintir. Paquet Kumpanyasnn Ermeni/Armeni adl vapuruyla Trabzonlu
Attar Ustazade Hasan Efendi namna getirilen emtiaya dair manifestoda Marsilyadaki Glbenk
Slyan adl ahs tarafndan gnderilmi olduu ve ierisinde alt varil ap olduu belirtilmiti.
ab muharrer alt varil anbara nakledilirken varillerden birisi hamaln tad esnada
srtndan yere derek krlm ve iinde gherile olduu haber verilmiidi. Bunun zerine
yaplan muayene neticesinde varillerin nn ierisinde ap, dier nn ierisindeyse 510
kyye gherile olduu ortaya kmt. Bunun zerine bin altm guruu Tophane-i Amireye
verilmek zere drt bin seksen kuru ceza-i nakdiye kesildi. Gherile ise Tophane-i Amireye
teslim edildi43.

40

TBMM. Zabt Ceridesi, Devre X, tima 1, Cilt VII, 2 Mays 1955, S. Says 256. Barut ve patlayc maddelerle
silah ve teferruat ve av malzemesinin inhisardan karlmas hakknda kanun lyihas; BOA. BEO. 2669/200152, 19
Eyll 1905.
41
BOA. Y. PRK. ML. 6/49, 22 Ekim 1886.
42
BOA. BEO. 307/22984, 8 Ekim 1893; Y. PRK. BK. 33/80, 7 Ekim 1893.
43
BOA. DH.MKT. 428/31; 14 Ekim 1895.

Paquet Vapur Nakliyat Kumpanyas (Compagne De Navgaton Paquet) ve Osmanl Ermenileri

TAED

56* 1351

Yine 10 Eyll 1903 tarihli bir baka belgede Paquet Kumpanyas vapuruyla Samsuna
aktarlmak zere Anversten getirilen ve Samsun rhtm kumpanyas ambarna ithal edilen
sandklarn ierisinde silahlar olduu ve icabna baklmas rsumat emanetine bildirilmiti44.
Paquet Kumpanyasnn bavurduu bir baka yntem ise legal yollardan naklettii
eya-y nariyeyi frsata dntrmesiydi. Muayene srasnda fark edilen silah ve barut gibi
yanc ve patlayc mallara mdahale edildiinde kaptanlar ve acenteler navlunun
konimentosunu ibraz ederek bunun Osmanl resmi kurumlar adna ithal edildiini
belirtmekteydiler. Gerekte ise tam tersi bir durum sz konusuydu. rnein 24 Ekim 1905
tarihli belgede; maden kumpanyalar iin Tophane-i Amire namna kaviye marka barutunu
hamilen 20 Eyll gn Dersaadet limanna gelmi olan Paquet Kumpanyasnn Circassie
vapuru mezkur barutu tophaneye ihra ettikten sonra Samsuna ulatnda eya-y ticariye
altnda 24 sandk kaviye barutu daha bulunduu anlalmt. Mezkur vapurun Batuma azimet
ve avdeti esnasnda Memalik-i ahane sahillerine bu barutlardan ihra eylemi olduu
anlalm ve derdest ettirilmi 45 olduu ve bu barut sandklarnn sahile karlmadan
Tophane-i Amireye teslim edildii ifade edilmekteydi46.
Paquet Kumpanyas araclyla yaplan silah ve mhimmat- harbiye kaakl kimi
zaman Osmanl zerinden uluslararas silah ticareti hviyetinde de olmaktayd. rnein Paquet
Kumpanyasnn Imerethi adl vapurunda ran hkmetine teslim edilmek zere bir hayli top
ve mermi olduu anlaldndan boazdan geirilmesine izin verilmedi, hatta bunlar hkmet-i
seniyye hesabna Tophane-i Amireye teslim edildi. Osmanl hkmetinin ran namna gelen
askeri mhimmata bu ekilde el koymas devletleraras soruna sebebiyet verdi47. Babali, bu
mhimmatn Batum zerinden ran hkmeti namna gnderileceini rendiinde ilk olarak
ran maslahatgzarndan izahat talep etmi, o da bu yolda bir sipariten malumatnn olmadn
belirtmiti. Ayn ekilde Fransa hkmetinden ve Batum zerinden nakledilecei iin Rusya
hkmetinden de malumat talep edilmi lakin onlarn da bu konuda bir bilgiye sahip olmadklar
cevab alnmt. Bunun zerine Babali askeri mhimmat msadere etmek yerine bedeli
verilerek satn alnmasn kararlatrd48. Halbuki yukarda belirtilen Barut Nizamnamesine gre
Babaliden izin alnmakszn ister dorudan/transit isterse gizliden olarak Osmanl

44

BOA. BEO. 2137/160230, 10 Eyll 1903.

BOA. BEO. 2691/201765, 24 Ekim 1905; DH.MKT. 1020/00017, 26 Ekim 1905.
46
BOA. DH.MKT. 1020/00017, 26 Ekim 1905.
47
BOA. Y.A.HUS. 485/31, 24 Mart 1905; BEO. 2456/184167, 30 Kasm 1904.
48
BOA. BEO. 2462/184604, 14 Aralk 1904; BEO. 2458/184322, 3 Aralk 1904.
45

1352* TAED 56

Sleyman UYGUN

memleketlerine ithal olunan yanc ve patlayc maddelere bedelsiz el konulacak ve msadere

edilecek.. 49 eklindeki hkm gayet akt. Bu nedenle Babal bu trden eya-y nariyenin
nakledilmesine katiyen msaade etmemekteydi. Hele ki Ermeni olaylar ve Balkan isyanlarnn
devlet ve millet aleyhine iledii ve tehdit oluturduu bir srete bu trden askeri mhimmatn
menei ve nereye ulaacann mehul olduu bir durum sz konusuyken Babalinin sk bir
denetim yoluna gitmesi hukuki bir mdahaleydi. stelik Osmanl ynetimi bu mhimmata
tamamen el koyma hakkna sahipken bedelini vererek satn almay taahht etmekteydi. Bunda
Babalinin diplomatik ve ekonomik baskya maruz kalmas, ticaretin etkilenmesi kaygs ya da
uygun artlarda silah sahibi olmak istemesi gibi bir takm etkenler de gz nnde
bulundurulmaldr.
Ermeni Asi ve Kaaklarn Gvenli Nakliyat
Ermeni isyanlarnn fikri alt yapsnn olumasnda nemli bir iletiim unsuru olan
Paquet gibi yabanc deniz nakliyat irketleri, isyanlar patlak verdiinde asilere silah ve
mhimmat tayarak isyann yaylmasnda benzer bir tutum sergilediler. Bunun yannda Ermeni
isyanc liderleri ve komitaclar, Karadeniz limanlar zerinden isyan mahalline gizli, gvenli ve
hzl bir ekilde ulamak iin de ounlukla Paquet Ermeni Kumpanyasndan istifade ettiler.
Dier yandan sua karmam fakat olaylardan en ok etkilenen ve can gvenliini tehlikede
gren Ermeni tebaa, lkeyi terk etmek isteinde ise Paquet ve benzeri deniz nakliyat irketleri,
olabildii kadar pasaportlu, pasaportsuz mlteci tayarak bu elim hadiseyi kazanca
dntrmenin yollarn bulmutu. Hatta sadece kaak gmen tayabilmek iin filosunda 3 ila
4 vapur bulunduran Yunan Societe Gozieas ve Russo Danoise gibi kk nakliye irketleri dahi
kuruldu50. Mltecilerden yalnzca nakliyat irketleri deil ayn zamanda isyanc elebalar ve
komitaclar da istifade ettiler. Bu asiler kaak gmenler arasna girerek kendilerini
gizleyebilmekteydiler51.
Asilerin yazmalarnda, silah sevkiyatnda ve bizzat seyahatlerinde Paquet gibi yabanc
nakliyat irketlerini tercih etmelerinin sebebi bu irketlere ait vapurlarn uluslararas hukukta
tabi olduklar devletlerin toprak btnlnn yzen bir devam olarak kabul edilmeleriydi.
Yabanc bandral vapurlar asiler iin adeta zgrlk alan olarak grlmekteydi 52 . Limana
yanam bir vapura ancak suu resmi bir belgeyle kesin olarak kantlanm bir zanly aramak
49

TBMM. Zabt Ceridesi, Devre X, tima 1, Cilt VII, 2 Mays 1955, S. Says 256.
AFL. 1997 002 4395, Raport General de Service de Beyrouth, Exercice 1909, Chapitre 2, Secretariat.
51
Uygun, Osmanl Sularnda Rekabet Mesajeri Maritim Vapur Kumpanyas, s. 283, 286.
52
lhan Ekinci, (2006). Osmanlda Yabanc Vapur Kumpanyalar ve majlar Hakknda, Kebike, S. 21, s. 85.
50

Paquet Vapur Nakliyat Kumpanyas (Compagne De Navgaton Paquet) ve Osmanl Ermenileri

TAED

56* 1353

iin, o da kaptan ve konsolos eliinde girilebilirdi. Hatta arama izni olduu halde konsoloslar
ve kaptanlar tarafndan muhtelif mazeretler ileri srlerek ou zaman bu kiilerin ele
geirilmesi nlenirdi. Ancak gemi kyda deil ise ierisinde suu sabit olan bir zanl olsa bile
arama ancak vapur kaptan ve mrettebat tarafndan yaplabilirdi 53 . Bunun yannda vapur
sahilden mil aktayken her hangi bir hadise zuhur ettiinde dava, Osmanl mahkemelerinin
kapsama alan dnda addedilerek uluslararas mahkemelerin salahiyeti altna girmekteydi 54 .
Tm bu avantajlardan dolay Ermeni asiler ve komitaclar, gvenli liman uzants olarak
grdkleri Paquet Kumpanyasndan olabildii kadar istifade ettiler. Buna mukabil Paquet
Kumpanyas yneticileri de izlemi olduklar siyaset gerei Ermeni asilere ou zaman gnll
kalkan olmaktan imtina etmeyerek karlkl bir anlay iinde iki taraf da mevcut imknlarn
frsata dntrme yoluna gittiler.
Ermeni asilerin bir ksm Karadenizdeki yasad faaliyetleri iin merkez edindikleri
Batum zerinden Karadeniz limanlarna dalmaktaydlar. Batum ise Paquet Ermeni
Kumpanyasnn Karadeniz hattnn son dura ve merkezi konumundayd. Dolaysyla Batum
zerinden gelen Ermeni asilerin nemli bir ksm, Paquet vapurlar araclyla gvenli bir
ekilde yolculuk yapmaktaydlar. 24 Ekim 1890 tarihli belgede; Paquet Kumpanyasnn
vapuruyla Dersaadete mteveccihen Batumdan mufarakat etmi olan Rusya tebaasndan ve
Ermeni milletinden Prens Argomensky de le Ferokon namnda bir mektep mualliminin
Ermeni Gizli Cemiyetine mensup ve fesat bir adam olduu ve beraberinde bulunan 23
Ermeninin de mazanne-i sui kesandanolduklar Batum ehbenderlii tarafndan telgrafla
belirtilmi ve gereinin yaplmas Hariciye ve Zaptiye nezaretlerine bildirilmitir55.
Batumun yannda Samsun liman da komitaclarn en ok faaliyet gsterdii bir
merkezdi. 7 Ekim 1893 tarihli belgede Marsilya zerinden 15 Ermeni fesatnn yanlarnda ok
miktarda silah ve mhimmat bulunduu halde Samsuna gelmek istedikleri ve bunlarn
kesinlikle limana karlmamas gerektii Marsilya ehbenderlii tarafndan bildirilmitir 56. 3
Aralk 1893 tarihli bir baka belgede ise Paquet Ermeni Kumpanyasnn Anatolia adl

53

BOA. HR. HM. O, 186/69, 18 ubat 1899; Belks Konan, (2006), Osmanl Devletinde Yabanclarn
Kapitlasyonlar Kapsamnda Hukuki Durumu, Ankara: Ankara niversitesi, SBE., Kamu Hukuku, Yaynlanmam
Doktora Tezi, s. 47-48.
54
Buna benzer bir hadise Paquet Kumpanyasnn Circassie adl vapurunda zuhur etmi ve uluslararas bir soruna
dnmt. Hatta buradaki iddia vapur sahilden mil akta olduundan Osmanl mahkemelerinin bu davaya
bakamayaca ynndeydi. BOA. BEO. 595/44580, 7 Nisan 1905; BEO. 605/45317, 22 Nisan 1895; BEO. 671/50316, 20
Austos 1895.
55
BOA. Y.A.HUS. 241/35, 24 Ekim 1890.
56
Y. PRK. BK. 33/80, 7 Ekim 1893.

1354* TAED 56

Sleyman UYGUN

vapuruyla gelen ve tahmini 10dan fazla olan Ermeni vapurdan kmayp Samsun ve Giresun
iskelelerine gideceklerinden bunlarn says ve hangi tabiiyette olduklarnn aratrlmas iin
Trabzon vilayetine gerekli emir verilmiti57.
Paquet Kumpanyas vapuruyla Marsilya zerinden Samsuna gelmek isteyen Erzurumlu
Ohannes, nde gelen Ermeni fesatlardan biriydi. New York ehbenderinin verdii malumata
gre bu ahs hem ticaretle itigal etmekte hem de New Yorkta bulunduu srada Osmanl
Ermenileri hakknda propaganda amal gazetelerde efkr- muzra nereyledii belirtilmiti.
Osmanl topraklarna gitmek niyetinde olan bu ahsa dikkat edilmesi gerektii tenbih edilmiti.
Bu nedenle henz Marsilyadan Paquet Kumpanyas vapuruna bindii andan itibaren takip
edildi. Takip edildiini anlayan Ohannes, Samsun limannda inmeye niyetlendii anda
karsnda zaptiyeleri grerek vazgeti ve Trabzona gitmek zere vapurda kald. Bundan
haberdar olan Canik mutasarrf, Trabzon skele Komisyonuna 7 Kasm 1898 tarihli bir
emirname gndererek eer ad geen ahs Trabzon limanna kar ise icabna baklmas
ynnde bir talimat verdi58. Ohannes, Trabzona inmeye niyet ettii esnada burada da karsnda
zaptiyeleri grnce tabiiyetinde olduu lkenin, yani Amerikann Trabzon konsolosundan
yardm istedi. Konsolos ise tercmann refakati olarak Ohannesin yanna gndererek
konsoloshaneye getirtti. Ertesi gn de hkmete gelerek merkumun Erzuruma gideceini
syleyince. sorumlular madem ki terk-i tabiiyyet etmitir yleyse geldii diyara avdet
etmesi icab eder. eklinde sert bir tutumla karlk vermilerdi. Hatta geldii gibi ayn gzergh
zerinden geri gnderilmesi istenildiinde yine yerel ynetim buna da kar km, konsolos
ise; madem ki Erzuruma gitmesine msaade olunmuyor malul olmak sebebiyle Batum
tarikiyle imendfer ile Avrupadan dolaarak Amerikaya gitmek zere Batuma azimetine
msaade edilmesi..ni teklif ederek ancak Ohannesi kurtarabilmiti59.
Paquet Kumpanyasnn Mingrelie adl vapuruyla stanbula gelmek isteyen bir baka
zanl ise Hitarof adl asi idi. Daha nceden suu sabit olarak kantlanm olan Hitarof, ceraim-i
siyasiyeden dolay nefy (kovulma) ve tarib (gurbete gnderme)edilmiidi. Batum
ehbenderinin raporunda bildirdiine gre stanbula gitmek arzusuyla Batumdan Mingrelie
adl vapura binen ve vizesiz Rus pasaportuna sahip olan bu ahsn stanbula inmesine msaade
edilmemeliydi. Bunun zerine Dahiliye Nezareti de Zaptiye Nezaretine Hitarofun hemen
limanda derdest edilmesine ynelik bir talimat verdi. Ele geeceini anlayan Hitarof ise bu
57

BOA. BEO. 321/24032, 3 Aralk 1893.

BOA. DH. TMIK. M. 60/76, 7 Kasm 1898.
59
BOA. DH. TMIK. M. 60/76, 7 Kasm 1898.
58

Paquet Vapur Nakliyat Kumpanyas (Compagne De Navgaton Paquet) ve Osmanl Ermenileri

TAED

56* 1355

esnada oktan Avusturya Lloyd Kumpanyasnn Salsburg adl vapuruyla Romanyaya gemi
bulunuyordu60.
Ermeni asi ve komitaclarn giritikleri eylemler neticesinde Anadolu dahilinde zuhur
eden istenmeyen olaylar neticesinde Ermenilerin bir ksm terk-i diyar ederek Avrupa ve
Amerika ehirlerine g etmeye baladlar. Samsun liman ard blgesininin genilii dolaysyla
Ermeni asi ve gmenlerin Bat lkelerine alan mahreci durumundayd. Anadolu dahilinden
Samsun liman zerinden Avrupa ve Amerikaya g etmek isteyen Ermenilerin byk bir
ksm Paquet Kumpanyas vapurlaryla yolculuk etmeyi tercih ettiler. Bat lkelerine g eden
Ermenilerin nemli bir ksmnn arkalarnda aile ve akrabalarn brakmalar, bir ksmnn da
yurt dnda kaldklar sre boyunca komitaclarn emellerine alet olmalar neticesinde tekrardan
Osmanl topraklarna dnmek istemeleri61 az da olsa ters ynde bir g dalgasna da sebebiyet
verebilmekteydi. Bu durumda gmen ve asiler birbirine karmakta ve devletin kontrol
zorlamaktayd. Ermeni asi ve gmenlerin Paquet Kumpanyasnn tercih etmelerinde birok
etken vard. ncelikle irketin Samsun ve dier blgelerde istihdam edilen acente ve acentelik
alanlarnn nemli bir ksm Ermenilerden olumaktayd. Yukarda da belirtildii zere
irketin Samsun acentesi Hekimyan Ohannes ve ktibi amkenumyan Ermeni asilere gizli ve
aktan her trl yardm faaliyetlerinde bulunmaktayd. Ayn zamanda irketin hissedarlar
arasnda Ermeni tccarlarn bulunmas yneticisinin Ermenilere olan yaknl ve dier
irketlere oranla daha dk fiyatlarla gmenleri tamas bu nedenlerden sadece bir kayd.
Paquet Kumpanyas vapurlaryla zellikle Samsun liman zerinden Bat lkelerine g
eden kalabalk bir Ermeni gmen kitlesi bulunmaktayd. rnein kendilerini Osmanl
tabiiyetinden kararak Amerikaya g etmek isteyen Mamuretlaziz vilayetinden kadn-erkek
olmak zere 31 Ermeni, yine ticaret yapmak bahanesiyle bir takm artlar ileri srerek g
etmek isteyen 21 Ermeni tccarn Samsun limanndan Paquet Kumpanyasnn Armeni adl
vapuruna bindikleri Canik mutasarrfl tarafndan 28 Mays 1897 tarihli telgrafnamede
bildirilmitir62. Bundan bir ay sonra 8 Austos 1897de bu defa daha byk bir nfus 21 hane
toplamda 53 Harput Ermenisinin Amerikaya gitmek zere Samsun limanndan Circassie adl
Paquet vapuruna bindikleri, bu ahslarn kesinlikle dar kmalarna meydan verilmemesi ve
hatta vapur boazdan geinceye kadar mkemmel bir ekilde gzlemlenmesi Zaptiye Nazr
60

BOA. BEO. 3277/245712, 25 Mart 1908.

27 Haziran 1899 tarihinde Samsuna km olan 34 nefer Ermeniden 25i mukaddema firar suretiyle Amerikaya
gidip bu kere pasaportsuz olarak avdet ettikleri anlalmasyla BOA. DH. TMIK. M. 73/60, 27 Ekim 1899.
62
BOA. DH. TMIK. M. 33/77, 28 Mays 1897.
61

1356* TAED 56

Sleyman UYGUN

tarafndan tebli klnmt 63 . Buna benzer bir g vakas 6 Kasm 1897de yaanmt.
Mamuretlaziz ahalisinden 8 aile toplamda 18 nfus Ermeni, Sivas ahalisinden 3 aile toplamda
9 nfus Ermeni, kendilerini Osmanl tabiiyetinden kararak Amerika ve Romanyaya gitmek
zere Samsun limanndan Mingrelie adl Paquet vapuruna binmilerdi64.
Canik mutasarrfl tarafndan Dahiliye Nezaretine yazlan bir baka belgede Harputlu
Haik Keiolu, Mgrd Artin, Mihail Karabet, Marut adl Ermenilerin 8 Austos 1897
tarihinde Samsun limanndan Paquet Kumpanyasnn Anatolia vapuruna bindikleri ve
Babaliden gelecek talimata gre hareket edecekleri belirtilmitir65. 15 Aralk 1897 tarihli bir
baka belgede de Harput Ermeni ahalisinden 9 aile toplamda 19 kii Amerikaya hicret etmek
iin Marsilyaya gitmek zere Samsun limannda Paquet Kumpanyasnn Mingrelie adl
varpuruna binmilerdi. Zaptiyeler pheli olarak grdkleri bu Ermenileri zmir limanndan
kncaya kadar limanlara urad srada takip etmilerdi66. Yine 5 ubat 1898 tarihli bir baka
belgede Harput ahalisinden 3 hane 13 nfus pheli Ermeninin Amerikaya gitmek zere
Samsun limanndan Paquet Kumpanyasnn Armeni adl vapuruna bindikleri ve bunlarn
kesinlikle stanbul limanna karlmamalar gerektii Samsun mutasarrflnca bildirilmiti67.
1897-98 yllar arasnda benzer ekilde ok miktarda Ermeni nfus Mamuretlaziz, Sivas,
Harput, Amasya, Tokat gibi mahallerden Samsun liman zerinden Paquet Kumpanyas
araclyla Bat lkelerine hicret ettiler. rnein 24 Austos 1897de Mamuretlaziz
ahalisinden 9 nfus Ermeni68 ve 14 Haziran 1898de Harputtan 19, Sivastan 7 nfus olmak
zere hal ve anlar mehul olan toplam 26 Ermeni, Amerikaya gitmek zere Paquet
Kumpanyasnn Anatolia adl vapura69 , 7 Ocak 1898de nereden geldikleri belli olmayan 6
hane toplam 8 nfus Ermeni, Amerikaya gitmek zere Batumdan gelen Circassie adl vapura
binmilerdi70. Saylar bir hayli fazla olan Ermeni gmenlerin dier vapur nakliyat irketlerini
de belli bir younlukta kullanmtr. Ancak Avrupaya ve Marsilya, Barselona gibi liman
kentleri zerinde Amerikaya gitmek isteyen Ermenilerin tercihleri daha ziyade Paquet ve
Mesajeri Maritim gibi Fransz vapur nakliyat irketleri olmaktayd71.
63

BOA. DH. TMIK. M. 38/78, 8 Austos 1897.

BOA. DH. TMIK. M. 40/50, 6 Kasm 1897.
65
BOA. DH. TMIK. M. 37/45, 12 Eyll 1897; DH. TMIK. M. 53/61, 6 Haziran 1898.
66
BOA. DH. TMIK. M. 45/42, 15 Aralk 1897.
67
BOA. DH. TMIK. M. 48/53, 5 ubat 1898.
68
BOA. DH. TMIK. M. 39/68, 24 Austos 1897.
69
BOA. DH. TMIK. M. 54/12, 14 Haziran 1898.
70
BOA. DH. TMIK. M. 47/7, 7 Ocak 1898.
71
Uygun, Bir Fransz Buharl Deniz Nakliyat Kumpanyas Etrafnda Osmanl-Fransz-Ermeni likileri, s. 131-134;
AFL. 1997 002 4467, Raport General de Service de Samsoun, Exercice 1880 Chapitre 4, Trafic.
64

Paquet Vapur Nakliyat Kumpanyas (Compagne De Navgaton Paquet) ve Osmanl Ermenileri

TAED

56* 1357

Samsun limannn bu kadar youn bir ekilde g merkezi olmas, asi ve komitaclarn
da buradan Anadolu dahiline, Kafkasya ve Bat lkelerine almalar denetimleri olduka zor
duruma soktu. Bu nedenle Babali 1900de bir karar alarak baz zorunlu sebeplerden dolay gn
batmndan afak vaktine kadar Samsun limanndaki her trl faaliyetleri yasaklad. Bundan
dolay gece limana mal brakmak zorunda kalan vapur irketleri yolcular ve mallarn biraz
yaknda bulunan nye ve Fatsa gibi ara limanlardan yapmaktaydlar. Baz istisnai durumlarda
zel izinle bu yasan kaldrld durumlar da olabiliyordu72.
Samsun liman zerinden g eden Ermenilerin byk bir ksmnn Paquet
Kumpanyasn tercih etmeleri yerel yneticiler ve Babalinin de dikkatini bu noktaya celbetti.
Babali 1899 tarihli bir emirname ile bundan sonra Paquet Kumpanyasnn ne Karadeniz
limanlarndan Avrupaya ne de Avrupadan Karadeniz limanlarna yolculuk ya da g etmek
isteyen Ermeniler ve komitaclar tamasn yasaklayan bir emirnameyi kumpanya ynetimine
tebli etti. Ticaret serbestisine aykr olmasna ramen Babali gvenlii iin byle bir karar
alma yoluna gitmiti. Babalinin ald bu karara bir sreliine de olsa irket ynetiminin
uyduuna tank olmaktayz. Hariciye Nezaretine hitaben yazlan 5 Aralk 1899 tarihli rapora
gre, Harput ahalisinden olup kefalet zerine New York ehbenderliinden verilmi
pasaportlar hamil bulunan Ermenilerin ehbenderhaneye mracaatla Paquet Kumpanyasnn
Dersaadetten ald emre istinadan kendilerini vapurlarna kabulden imtina eylemekte
olduundan

73

ikyetle bu talimata kar ktklarn Marsilya ba ehbenderliine

bildirmilerdi. Buna benzer bir hadise de Trabzon limannda yaanmt. Osmanl tabiiyetinden
karak Amerikan vatandalna geen 9 Ermeni, Marsilyaya gnderilmek zere limana
yanaan Paquet Kumpanyasnn Mingrelie adndaki vapura bindirilmek istenmise de kapudan
tarafndan adem-i kabul ile red edildiinden ilk gelecek Avusturya Lloyd Kumpanyasna
verilmesine karar verimiti74. Ancak kumpanyann bu emre riayet etmesi sadece bir dnem
geerli oldu. Dahiliye Nezaretine hitaben yazlan 1 Haziran 1905 tarihli raporda; Batumdan
hareket eden Fransa Paquet Kumpanyasna mensup Anadolu nam- vapurda bulunan altmyetmi kadar Ermeninin memalik-i ahane iskelelerinden birine muvasalat olmakistemeleri75,
72

AFL. 1997 002 4467, Rapport General de Service de Samsoun, Exercice 1900-1901, Chapitre 2, Secretariat; Ayrca
kaak yollarla silah ve benzeri mhimmatn liman kentleri zerinden tanmas ve Babalinin ald tedbirlere dair bk.
Turul zcan, (2007). II. Abdlhamid Dneminde Orta ve ve Dou Karadenizde Ermeni Olaylar, stanbul:, Akis
Yaynlar, s. 89-112; Turul zcan, (2015) XX. Yzyln Balarnda Nbet Usul Uygulamasna Bir rnek: Fatsa Liman,
Sosyal Bilimler Aratrmalar Dergisi, S. 12, Temmuz, s. 407.
73
BOA. DH. TMIK. M. 78/52, 5 Aralk 1899.
74
BOA. DH. TMIK. M. 73/60 27 Ekim 1899.
75
BOA. Y. EE. KP. 25/2438, 1 Haziran 1905.

1358* TAED 56

Sleyman UYGUN

Hitarof adndaki siyasi sulunun, irketin Migrelie adl vapuruyla 1908 Martnda Batumdan
stanbula gitmek istemesi, sadece bu rneklerden bir kayd76. Ancak 1900 ylndan itibaren
mevcut resmi kaytlarda, Paquet Ermeni Kumpanyasnn Ermeni asi ve gmenleri tamasna
dair daha nceki yllara oranla pek fazla ikyetin olmadn anlalmaktadr. Bunda daha
nceki yllara oranla Anadolu ve Karadenizdeki Ermeni olaylarnda azalma olmas, gelirinin
byk bir ksmn Karadeniz limanlarndan elde eden ve kr amac gden bir irketin Babali ile
mnasebetlerinin bozulmamasna ehemmiyet vermesi gibi nedenlerin etkisinin olduu yksek
ihtimaldir.
Paquet Ermeni Kumpanyasnn Osmanl sularnda faaliyette bulunduu 1878-1914
yllar aras zellikle Batum ve Samsun gibi Karadeniz limanlar bata olmak zere Fransz
ticari ve siyasi kurumlar Karadeniz liman kentlerinde nemli bir mesafe kat etti. Fransz siyasi
ve ekonomik messeseleri dier Batl devletlerde olduu gibi Karadeniz limanlar ile
mnasebetlerinde Ermeniler gibi Osmanl gayrimslimleri zerinden pazar oluturarak blgede
olabildii kadar etkin olma yoluna gittiler.
Sonu
Buharl deniz nakliyat kumpanyalar, stlenmi olduklar misyon gerei tabi olduklar
devletlerin merkezden evreye alan ve dzenli balant imkn sunan son derece hayati neme
sahip vazgeilmez deniz aralar oldular. Dahilde bu irketler her ne kadar birbirleriyle rekabet
ierisinde olsalar da harite her biri bal olduklar lkelerin siyasi-ekonomik ve sosyal birer
temsilcisi oldular. Kurucusu olan Nicolas Paquetin adna atfen kurulan Paquet Kumpanyas,
faaliyet an Karadeniz limanlarna kadar yayma karar aldnda Paquet Ermenistan
Kumpanyasna dnt. Karadeniz sularna mnhasran inaa ettirdii gemilerin ilk serisine de
Ermeni ad verildi. irketin byle sembolik bir deiime gitmesi aslnda perde arkasnda
Osmanl sularnda faaliyette bulunduu srece temas halinde olaca hedef zmreyi iaret
etmekteydi. Nitekim yle de oldu. Zira Osmanl Ermenileri ekonomik, siyasi ve kltrel ynden
ne km nemli bir nfusu oluturmaktaydlar. Ekonomik adan gerek hissedarlar rnei
gerekse de Osmanl liman kentlerindeki acente ve alanlarnn Ermenilerden seilmesi
dorudan mnasebetin bir kant oldu. Dier yandan Paquet Kumpanyas, Ermenilerin tedricen
dnmesinde ve Osmanl Devletine kar sadakatini kaybetmesinde inan ve kltrel ynden
Fransz neriyat ile sk bir mnasebetin tesis edilmesinde dolayl, her trl yasaklamalara

76

BOA. BEO. 3277/245712, 25 Mart 1908.

Paquet Vapur Nakliyat Kumpanyas (Compagne De Navgaton Paquet) ve Osmanl Ermenileri

TAED

56* 1359

ramen isyan esnasnda tadklar eya-y nariye ve komitac elebalar ve mensuplaryla

dorudan destek oldu. Bunun yannda iki husus Osmanl idarecilerinde olduu gibi muhteva
ynnden karkla sebebiyet verdi. Gmen ve asilerin tanmas. Ticari bir nakliyat irketi
olmas hasebiyle irketin muhtelif yolcu tama hakk sz konusuydu. Lakin yabanc bir lkede
yolcu kabul etmenin pasaport ve gei vizesi gibi bir takm koullar sz konusuydu. Buna
ramen Paquet Kumpanyas birok Ermeni gmeni ve suu kantlanm asiyi tamaktan
imtina etmedi. Nicolas Paquetin Fransa Ermenilerinin Politik ve Ekonomik likiler Komitesi
yesi olmas irketin Ermenilere ynelik bu trden nakliyat faaliyetlerini ticari kaygdan ziyade
siyasi bir kaygyla yaptna dair iyi bir rnek tekil etmektedir. Paquet Kumpanyasnn
Osmanl Ermenilerine ynelik izlemi olduu bu siyaset aslnda Fransann Osmanl
Ermenilerine ynelik izlemi olduu politikann irket zerindeki yansmasndan ibaretti. Tek
bana dnldnde Paquet Kumpanyasnn Osmanl Ermenilerine ynelik destekleyici
faaliyetleri pek czi bir ehemmiyete sahip olsa da Osmanl Devletindeki Fransz
sermayedarlarnn topyekn bir yaklamla takip ettikleri benzer bir politikann etkilerinin
yadsnamaz sorunlara sebebiyet verdii muhakkaktr.
Kaynaklar
1- Yerli Arivler
Babakanlk Osmanl Arivi
Babali Evrak Odas (BEO)
Dahiliye Mektubi (DH. MKT.)
Dahiliye Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH. TMIK. M.)
Hariciye Nezareti Hukuk Mavirlii (HR. HM. O)
Yldz Esas Evrak Kamil Paa(Y. EE. KP.)
Yldz Hususi Maruzat (Y. A.HUS.)
Yldz Perakende Bakitabet Dairesi (Y. PRK. BK.)
Yldz Perakende Maliye Nezareti (Y. PRK. ML.)
2- Yabanc Arivler
Archives Nationales de France (Fransz Milli Arivi)
ANF. LH. 2046/73; ANF. LH. 2046/74.
Archives de LAssociation French Lines
AFL. 1997 002 4395, Raport General de Service de Batoum, Exercice 1886 Chapitre 2, Secretariat.

1360* TAED 56

Sleyman UYGUN

AFL. 1997 002 4395, Raport General de Service de Batoum, Exercice 1887, 1891, 1906, Chapitre 4,
Trafic.
AFL. 1997 002 4395, Raport General de Service de Beyrouth, Exercice 1909, Chapitre 2,
Secretariat.
AFL. 1997 002 4467, Rapport General de Service de Samsoun, Exercice 1900-1901, Chapitre 2,
Secretariat.
AFL. 1997 002 4487, Raport General de Service de Trebizonde, Exercice 1880 Chapitre 4, Trafic.
AFL. 1997 002 5242, Compagnie des Services Maritimes des Messageries National,
Convention du 28 Fevrier 1851, s. 29.
3- Aratrma ve Kaynak Eserler
Azaran, A. Y. (1917). LArmnie, Paris: Durville Imprimeurs.
Barjot, D. (1999). Les Patrons du Second Empire: Marseille, Picard, Paris.
Boteau, M. P. (1863). Les traits de commerce texte de tous les traits en vigueur, Paris:
Librairie de Guillaumin et C.
Bois, P. (1988). Armements marseillais compagnies de navigation et navires a vapeur (18311988), C. II, Marsilya: Chambre de Commerce et dIndustrie de Marseille.
Bois, P. (1991). Le Grand Siecle Des Messageries Maritimes, Histoire du Commerce et de
LIndustrie de Marseille, XIXe-XXe Siecles Tome VII.,Marseille: Cambre de Commerce
et dIndustrie Marseille-Provence.
Bozkurt, G. (1989). Gayr-i Mslim Osmanl vatandalarnn hukuki furumu (1839-1914,
Ankara: TTK.
Caty, R., Ellane R. (1986). Histoire du Commerce et de LIndustrie de Marseille XIX-XXe. Siecle,
Armateurs Marseillais au XIXe. Siecle, Marseille: Chambre de Commerce et dIndustrie de
Marseille.
Cervat, C., (1891). Annuaire Oriental du Commerce, 10 me Anne stanbul.
Demir, T. (2005). Salih Zeki ve ecnebi postahanelerinin kaldrlmas konusundaki grleri
Osmanl Bilimi Aratrmalar, VII/1, 169-185.
Dizman, . (Tarihsiz). Ordu kltr ve eitim tarihinin unutulmaz ad M. Stk Cana armaan.
Engin Karlbel Vakf Yayn.
Ekinci, . (2006). Osmanlda yabanc vapur kumpanyalar ve imajlar hakknda. Kebike, 21,
73-96.
Erylmaz, B. (1996). Osmanl Devletinde Gayrimslim tebaann ynetimi. stanbul: Risyale
Yaynlar.
Griselle, lA. E. (1917). Syriens et Chaldens, Paris: Publication du Comit Catholique
Propagande Franaise a lEtranger.
Grout, H. (1908). Les Services Maritimes Postaux en France, Paris: V. Giard & E. Briere.

Paquet Vapur Nakliyat Kumpanyas (Compagne De Navgaton Paquet) ve Osmanl Ermenileri

TAED

56* 1361

Guiral, P. (1957). Marseille et Algerie 1830-1841, Gap: Editions Ophrys.

GUYS, M. Charles, (1857). Considrations sur les Peuples de lOrient, Marseille: Associ de
lAkadmie de Marseille.
Grn, K. (2005). Ermeni dosyas. stanbul: Remzi Kitapevi.
Karacakaya, R. (2004). Belgelerle Trk-Fransz-Ermeni ilikilerine genel bir bak (18781914), Osmanl Aratrmalar, C. XXIV, stanbul, 181-212.
Konan, B. (2006). Osmanl Devletinde yabanclarn kapitlasyonlar kapsamnda hukuki
durumu.Yaynlanmam doktora tezi, Ankara: Ankara niversitesi SBE. Kamu
Hukuku.
LUnion Postale Universelle, sa Fondation et son Developpement, 50. Anniversaire de lUnion
1874-1924, (1924). Einsiedeln (Suisse): Publi Le Bureau International.
Moniteur Universel, 24 Mars 1835, s. 599;
Muahedat Mecmuas, (2008). I., Ankara: TTK.
Nubar, B., Vatche G, (1996). Boghos Nubars Papers anda the Armenian Question, 1915-1918
Document, Mayreni.
zcan, T. (2007). II. Abdlhamid dneminde orta ve ve dou karadenizde Ermeni olaylar,
stanbul: Akis Yaynlar.
zcan, T. (2015). XX. yzyln balarnda nbet usul uygulamasna bir rnek: Fatsa liman. Sosyal
Bilimler Aratrmalar Dergisi, 21, 395-411.
Quelques Reflexions sur le Projet de Loi Relatif a LEtablissement de Paquebots a Vapeur
Entre Marseille et Constantinople, (1835). Marseille.
Sarafan, A. (1993). United States Official Documents on the Armenian Genocide: The
Peripheries, Armenian Review, Vol II., Watertown.
Sarnay, Y. (2002). Fransann Ermenilere ynelik politikasnn tarihi temelleri. Ermeni
Aratrmalar, 7, Ankara: ASAM. 55-70.
TBMM. Zabt Ceridesi, Devre II, C. I, Yedinci tima, 21 Austos 1339
TBMM. Zabt Ceridesi, Devre X, tima 1, C. VII, 2 Mays 1955.
Tchtouny, D. (1949), LEpope Populaire Armnienne. Nouvelle Revue Des Traditions
Populaires, T. 1, No. 4, (Septembre-Octobre), 342-383.
Uygun, S. (2015). Bir Fransz buharl deniz nakliyat kumpanyas etrafnda Osmanl-FranszErmeni ilikileri, Gazi Akademik Bak, C. VIII, 16, Yaz, 121-146.
Uygun, S. (2015). Osmanl sularnda rekabet mesajeri maritim vapur kumpanyas (1851-1914).
stanbul: Kitapyaynevi.
ZEK, Salih, Ecnebi Postahneleri, Tanin, No: 16, 18 Eyll 1324.

1362* TAED 56

Sleyman UYGUN

Ekler
Nicolas Paquetnin biyografisi ve Marsilya Ticaret Odas onursal bakan yardmcs olmasna
dair

ANF. LH. 2046/73, 18 Austos 1908.

Paquet Vapur Nakliyat Kumpanyas (Compagne De Navgaton Paquet) ve Osmanl Ermenileri

TAED

56* 1363

Ermenilerin silah kaaklar vastasyla Marsilya'dan Samsun Liman'na Pake Kumpanyas

vapuruyla sevk ettikleri silah, mhimmat ve asker talimini retecek resimli kitaplar ve talimat-
askeriyeyi tahsil edenlere verilmek zere imal edilen madalya ve armalar.