Professional Documents
Culture Documents
‐ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ‐ ‐INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH‐
Yıl: 2019, Sayı: 22 Year: 2019, Issue: 22
Sayfa: 37‐65 Page: 37‐65
Ahmet DÖNMEZ
Öz
Osmanlı Devleti, XIX. yüzyılın başlarında siyasî, askerî, ekonomik ve sosyal alanlarda
çeşitli problemlerle karşı karşıyaydı. Devletin çöküşün eşiğine geldiğini gören padişah ve
devlet adamları bir süredir sistemsiz ve dar kapsamlı bir yenileşme hareketi sürdürüyor‐
lardı. Bu çabaların yetersizliğini gören Mustafa Reşid Paşa, Avrupa’daki elçilikleri esna‐
sında kazandığı bilgi, tecrübe ve vizyonu kullanarak eşitliği ve adaleti temel alan geniş
kapsamlı bir reform programı olan Tanzimat’ı hazırladı. Abdülmecid, Tanzimat Ferma‐
nı’nı 1839 yılında ilan ederek yeni devri başlatmış oldu. Aradan 27 geçtikten sonra, Kırım
Savaşı’nda Osmanlı’yı destekleyen devletler Tanzimat’ın vaatlerinin yerine getirilmedi‐
ğini öne sürerek gayrimüslimlerin haklarıyla ilgili Islahat Fermanı’nı ilan ettirdiler. Bu
ferman, Paris Anlaşması’nın bir maddesi haline getirildi.
Bu çalışmada, Osmanlı modernleşme ve demokratikleşme sürecinin en önemli belgele‐
rinden Tanzimat ve Islahat Fermanlarının ortaya çıkışlarında etkili olan unsurlar, rol
oynayan devletler ve şahıslar bütünlükçü bir bakış açısıyla açıklanmıştır. İçerikleri yö‐
nünden karşılaştırmalı değerlendirmeler yapılmıştır. Ayrıca her iki fermana yönelik içte
ve dışta gelişen tepkiler, sebep‐sonuç ilişkisi içerisinde ortaya koyulmuştur.
Anahtar Kelimeler
Tanzimat Fermanı, Islahat Fermanı, Avrupa Devletleri, Mustafa Reşid Paşa, Reform
Abstract
At the beginning of the XIXth century, the Ottoman Empire faced many political, military, eco‐
nomic and social problems. After having realized that the state was on the verge of collapse, the
Dr. Öğr. Üyesi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi,
Konya/Türkiye.
adonmez@erbakan.edu.tr
ORCID: 0000-0003-4836-9774
Makalenin Gönderilme Tarihi: 19.08.2019
Makalenin Kabul Tarihi: 11.10.2019
Makalenin Yayınlanma Tarihi: 25.10.2019
Makalenin Türü: Araştırma
38 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 11/22
sultan and statesmen launched out a systematic and narrow‐scale reform movement for a short
time span. Mustafa Reshid Pasha, who was aware of the inadequacy of these efforts, prepared a
comprehensive reform program, Tanzimat, based on equality and justice by using the knowledge
and experience gained during his post all across the Europe as an ambassador. Abdulmecid paved
the way for the new era by the declaration of the Edict of Tanzimat in 1839. The nations which
were for the Ottomans in the Crimean War also struggled to have the Edict of Islahat enacted on
the rights of non‐Muslims. They claimed that the criteria of the Tanzimat had not been met after 27
years. The edict of Islahat turned out to be an article of the Treaty of Paris.
This paper attempts to shed light on states and characters and reasons from a critical point of view
over the declaration of Tanzimat and Islahat Edict which are the milestones of Ottoman moderniza‐
tion and democratization. Both of the edicts are compared in terms of their content. Moreover, the
reactions towards the edicts within the Empire or the outside are set forth in a cause and effect
relationship.
Keywords
Tanzimat Edict, Islahat Edict, European States, Mustafa Reshid Pasha, Reform
11/22 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 39
GİRİŞ
Osmanlı Devleti, XVII. yüzyılda içte ve dışta ciddi problemlerle boğuş‐
mak zorunda kaldı. Fetihlerin durmasıyla gelirler giderek azaldı. İç isyanlar
sonucu sosyal ve ekonomik düzen ağır bir şekilde bozuldu. Merkezin taşra
yöneticileri üzerindeki kontrolü zayıflamaya başladı. Bu yıllarda kötü gidi‐
şatı durdurmak, Fatih ve Kanuni devirlerinin ihtişamına geri dönmek için
bazı ıslahat girişimleri oldu. Devletin ileri gelenleri ıslahatname adı verilen
raporlar hazırladılar.1 Fakat problemlerin gerçek temellerine inilemediği
gibi, köklü çözümler yerine palyatif tedbirler alınmakla yetinilerek sistemli
bir program ortaya konulamadı. En önemlisi sorunların kaynağı ve çözüm‐
leri sadece içte arandı. Dıştaki gelişmelerin bu problemlere etkisi tespit edi‐
lip, gerekli tedbirler alınamadı. Bu kötü gidişattan yalnızca Osmanlı padi‐
şahları sorumlu değildi. Padişah ve devlet adamlarının eğitim düzeyleri,
saray içi çekişmeler ve entrikalar, İslâm’ın ilkelerinin yanlış yorumu, ule‐
manın siyasete karışması, halkın cahilliği, tımar sisteminin bozulması, yeni‐
çerilerin yozlaşması, rüşvet ve yolsuzluğun yaygınlaşması gibi birbirini çok
yönlü besleyen unsurlar bu süreçte etkili oldu. Aynı tarihte Avrupa devlet‐
leri Coğrafi Keşifler, Rönesans, Reform gibi süreçleri atlatmış, Aydınlanma
Çağı’na girmiş ve Endüstri Devrimi’ni başlatacak güçlü bir alt yapıya ka‐
vuşmuştu.
XVIII. yüzyıla gelindiğinde, Karlofça Anlaşması (1699) ile yaşanan bü‐
yük toprak kayıpları ardından Avrupa’nın üstünlüğü kabul edilmeye baş‐
landı. Bu üstünlüğün sebepleri üzerinde düşünmek Osmanlı yöneticilerinin
gözlerini Avrupa’ya çevirmesini sağladı. III. Ahmed döneminde Nevşehirli
İbrahim Paşa bu anlamda önemli bir başlangıç yaptı. Yirmisekiz Mehmed
Çelebi’nin Paris elçiliği Avrupa’nın çeşitli yönlerden tanınması amacını
taşıyordu. Bu yönden Osmanlı’da bir ilk gerçekleştirilmiş oldu.2 Bu yüzyıl‐
da padişahlar, Avrupa devletleri karşında alınan yenilgiler ve hemen he‐
men her alanda yaşanan iç sorunların üstesinden gelmek amacıyla dar kap‐
samlı ıslahatlar uyguladılar. Batı, özellikle askerî alandaki yenilikler için,
gönülsüzce de olsa, örnek alındı. I. Mahmud, bu alanda Humbaracı Ahmed
Paşa gibi Avrupalıların tecrübelerinden yararlandı.3 I. Abdülhamid döne‐
1 Ahmet Cevat Eren, Tanzimat Fermanı ve Dönemi, yay. haz. Alişan Akpınar, Derin Yayınları, İstanbul 2007, s. 13–14.
2 Roderic H. Davison, Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform 1856–1876, çev. Osman Akınhay, C. I, Papirüs Yayınları,
İstanbul 1997, s. 32; Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, çev. Metin Kıratlı, TTK Yayınları, Ankara 2004, s. 48;
İbrahim Şirin, Osmanlı İmgeleminde Avrupa, Lotus Yayınları, Ankara 2006, s. 156-171; Eren, age., s. 15. Davison,
Humbaracı Ahmed Paşa’nın çalışmalarını “Osmanlı sisteminde Batılılaşma adı verilebilecek bir girişime verilen ilk
resmî onay” olarak nitelemektedir. Aynı yer.
3 E. Ziya Karal, Osmanlı Tarihi: Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856), C. V, TTK Yayınları, Ankara 2011, s.
56.
40 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 11/22
4 Stratford J. Shaw, Eski ve Yeni Arasında Sultan III. Selim Yönetiminde Osmanlı İmparatorluğu (1789–1807), çev. Hür
Güldü, Kapı Yayınları, İstanbul 2008, s. 160.
5 Shaw, age., s. 119, 128–131.
11/22 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 41
6 Yavuz Abadan, “Tanzimat Fermanı’nın Tahlili”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, yay. haz. Halil
İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınları, Ankara 2006, s. 42, 48; Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma,
yay. haz. Ahmet Kuyaş, YKY, İstanbul 2002, s. 1214–1215; Enver Z. Karal, “Gülhane Hatt-ı Hümayunu’na Batının Et-
kisi”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, yay. haz. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu, Phoenix Ya-
yınları, Ankara 2006, s. 79–80; Musa Gümüş, “Anayasal Meşrûtî Yönetime Medhal: 1856 Islahat Fermanı’nın Tam Me-
tin İncelemesi”, Bilig, S. 47, s. 219; Ejder Okumuş, Türkiye’nin Laikleşme Serüveninde Tanzimat, İnsan Yayınları, İs-
tanbul 1999, s. 244. Ortaylı, Tanzimat Fermanı’nı “anayasal gelişmemizin başlangıcı” olarak nitelendirir. Ortaylı, age., s.
88. Ubucini, Tanzimat Fermanı’nı Osmanlı Devleti’nin “ilk anayasasının temellerini atan” belge olarak nitelemektedir. M.
A. Ubucini, Osmanlı’da Modernleşme Sancısı, çev. Cemal Aydın, Timaş Yayınları, İstanbul 1998, s. 31.
7 Abdülmecid, İngiliz Elçisi Lord Ponsonby’ye, Reşid Paşa’nın Fransa’nın yönetim biçimini örnek alarak meşrutiyeti
benimsemek için kendisine baskı yaptığını söylemiştir DL, Ponsonby Belgeleri, GB 033/GRE/E/481/37/7–8, Pon-
sonby’den Palmerston’a, 01 Şubat 1840. İngiliz elçisi buna karşılık, Osmanlı Devleti’nin “despotik monarşiden, anaya-
sal monarşiye geçişe” henüz hazır olmadığını, bunun olumsuz sonuçlar doğurabileceğini, halkın bu yönetim biçimini
kabul etmeyeceğini düşündüğünü Londra’ya bildirmiştir. NA, FO, 78/393, Ponsonby’den Palmerston’a, 16 Mart 1840.
8 Kemal H. Karpat, Osmanlı’da Değişim, Modernleşme ve Uluslaşma, çev. Dilek Özdemir, İmge Kitabevi, Ankara 2006,
s. 364, 573; Davison, age., s. 70; Ufuk Gülsoy, “Islahat Fermanı”, DİA, C. XIX, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul
1999, s. 187; Berkes, age., s. 217; İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Hil Yayınları, İstanbul 1995, s. 100-
101.
42 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 11/22
9 Abadan, agm., s. 44; Davison, age., s. 70; Eren, age., s. 37; Okumuş, age., s. 251.
10 Baysun, agm., s. 726.
11 Mahmud Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, C. III, MEB Yayınları, İstanbul 1969, s. 1304–1306; Harold Temperley,
England and the Near East: The Crimea, Longmans Green and Co., Londra 1936, s. 23-25; Carter V. Findley, Osmanlı
Devletinde Bürokratik Reform: Babıâli 1789-1922, çev. Ercan Ertürk, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014, s. 121;
Abdurrahman Şeref, Tarih Söyleşileri (Müsahebe-i Tarihiye), sad. Mübeccel Nami Duru, Sucuoğlu Matbaası, İstanbul
1980, s. 20–21; Ahmet Dönmez, “Reşid Paşa’nın İkinci Londra Elçiliği ve Tanzimat Reformlarına Dair Memorandumu”,
Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 6, s. 1–20; F. Stanley Rodkey, “Reshid Pasha's
Memorandum of August 12, 1839”, The Journal of Modern History, S. 2/2, s. 9.
11/22 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 43
tine olduğu gibi açık ve adil yargılama hakkına herkes kadar Reşid Paşa’nın
da ihtiyacı vardı.12
Yine özellikle rüşvet alan Mehmed Hüsrev Paşa, Mehmed Akif Paşa gi‐
bi devlet adamlarının bu fiillerinin suç olarak tanımlanması Tanzimat Fer‐
manı ve ona bağlı olarak çıkarılan Ceza Kanunnamesi (1840) ile gerçekleş‐
miştir. Bu düzenlemeler sayesinde yeniliklerin önündeki söz konusu kişi‐
lerden kurtulmak mümkün olmuştur. Tanzimat Fermanı’nda yukarıda
belirtilen somut hususlar dışındakilere dair prensipler belirlenerek, reform‐
larla ilgili düzenlemelerin Meclis‐i Vâlâ ve Dâr‐ı Şûrâ‐yı Askerî’de gerçek‐
leştirileceği ifade edilmiştir. Islahat Fermanı ise doğrudan Sadrazam Meh‐
med Emin Âli Paşa’ya hitaben yazılmıştır.13
Tanzimat Fermanı tüm tebaaya yönelik hazırlanmıştır. Islahat Fermanı
ise gayrimüslimlerin haklarıyla ilgilidir.14 Islahat Fermanı, Avrupalıların
Hıristiyan tebaaya yönelik taleplerinden meydana gelmektedir. Gayrimüs‐
limlerin Müslümanlarla eşit haklara sahip olmasına hatta onlara pozitif
ayrımcılık yapılmasına yönelik düzenlemelerin yanı sıra, Hıristiyan cemaat‐
lerin din işlerinin düzenlenmesiyle ilgili birçok madde yer almaktadır. Gay‐
rimüslimlerin okul açabilmesi, Müslümanlarla aynı okulda okuyabilmesi,
memurluğa girebilmesi, hapishanelerin ıslahı, karma mahkemelerin kurul‐
ması ve buna uygun ceza kanunu hazırlanması, gayrimüslimlere resmi
yazışmalarda hakaret içeren ifadelerde bulunulmaması gibi hususlarda
hükümler bulunmaktadır. Ayrıca bütçe hazırlanması, bankaların kurulması
gibi ekonomiye yönelik düzenlemeler de yer almış; eşitlik ilkesi kapsamın‐
da askerlik Tanzimat’ta olduğu gibi bir vatan hizmeti olarak tanımlanmıştır.
Islahat Fermanı’nda Osmanlı topraklarında yol, maden, denizcilik gibi ko‐
nularda yatırım yapmak isteyen ancak engellemelerle karşılaştığını iddia
eden yatırımcılar için de bir madde yer almaktadır. Bunun yanı sıra Avru‐
palılara mülk edinme serbestliği sağlanması da fermanda yer almıştır.15 Bu
ise Islahat Fermanı’nın, sadece gayrimüslimlerin değil Avrupalıların da
haklarıyla ilgili düzenlemeler içerdiğini göstermektedir.
Her iki fermanda, Osmanlı toplumu meydana getiren farklı milli ve dinî
unsurların ortak bir aidiyet duygusu ile birbirine bağlanması düşüncesinin
ön planda tutulduğu görülmektedir. Osmanlı yöneticileri, Sırp ve Yunan
isyanlarıyla ayrışma emareleri görülen gayrimüslim tebaada vatandaşlık
16 Roderic H. Davison, “Ondokuzuncu Yüzyılda Hıristiyan-Müslüman Eşitsizliği Konusunda Türklerin Tavırları”, Osmanlı-
Türk Tarihi (1774–1923), çev. Mehmet Moralı, Alkım Yayınları, İstanbul 2004, s. 176–177; Davison, age., s. 71; Ber-
kes, age., s. 216-217.
17 Karpat, age., s. 180, 267, 364–365.
18 Davison, agm., s. 166.
19 Abadan, agm., s. 40; Eryılmaz, age., s. 107-108.
11/22 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 45
20 Yusuf Akçura, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Devri (XVIII. ve XIX. Asırlarda), TTK Yayınları, Ankara 1985, s. 34–39;
Karal, age., s. 90, 100; Sina Akşin, “1839’da Osmanlı Ülkesinde İdeolojik Ortam ve Osmanlı Devleti’nin Uluslararası
Durumu”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, yay. haz. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu, Phoenix
Yayınları, Ankara 2006, s. 84 vd,
21 Ahmet Lütfi Efendi, Vak’anüvîs Ahmet Lûtfî Efendi Tarihi, C. V, haz. Yücel Demirel, YKY, İstanbul 1999, s. 882; Allan
Cunningham, Eastern Questions in the Nineteenth Century, C. II, ed. Edward Ingram, Frank Cass Press&Co.Ltd.,
Londra 1993, s. 39; Caroline Finkel, Rüyadan İmparatorluğa Osmanlı (1900–1923), çev. Zülal Kılıç, Timaş Yayınları,
İstanbul 2007, s. 393; Berkes, age., s. 194–198; Yüksel Çelik, Şeyhü’l Vüzerâ Koca Hüsrev Paşa II. Mahmud Dönemi-
nin Perde Arkası, TTK Yayınları, Ankara 2013, s. 306–313; Ahmet Dönmez, Osmanlı Modernleşmesinde İngiliz Etkisi:
Diplomasi ve Reform (1833–1841), Kitap Yayınevi, İstanbul 2014, s. 74–75.
22 Stanford, J. Shaw, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Geleneksel Reformdan Modern Reforma Geçiş: Sultan III. Selim ve
Sultan II. Mahmud Dönemleri”, çev. M. Faruk Çakır, Türkler, C. XII, ed. Hasan Celal Güzel, Yeni Türkiye Yayınları, An-
kara 2002, s. 624; Virginia H. Aksan, Kuşatılmış Bir İmparatorluk Osmanlı Harpleri 1700–1870, çev. Gül Ç. Güven,
Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2010, s. 337, 346.
23 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Eren Yayınları, İstanbul 1993, s. 349; Berkes, age., s. 173;
Akşin, agm., s. 88; Dönmez, age., s. 76.
24 Stanley L. Poole, Lord Stratford Canning’in Türkiye Anıları, çev. Can Yücel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999, s.
39; Dönmez, age., s. 78; E. A. Smith, Lord Grey (1764–1845), Oxford University Press, Oxford 1990, s. 286.
25 Mısır valisi, bir süredir Mısır’da gerçekleştirdiği reformlarla Avrupa medeniyetini Doğu’ya getirebilecek tek kişinin kendisi
olduğu propagandası yapıyordu. BOA, HAT, no. 46422. E, 1832; Şinasi Altundağ, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı-
Mısır Meselesi (1831–1841), TTK Yayınları, Ankara 1945, s. 58-59; Dönmez, age., s. 78.
46 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 11/22
raki yıllarda çok farklı yönlerden etkiledi. Rus ordu ve donanmasının 1833
yılı başında İstanbul’a çağrılması ardından saray ve Babıâli üzerinde güçlü
bir Rus etkisi ve himayesi ortaya çıkması, bu gelişmeyi kendi çıkarlarına
aykırı gören İngiltere’yi harekete geçirdi. İngiltere, Osmanlı’nın güçlendi‐
rilmesi çerçevesinde reform sürecine etkileme girişimlerinde bulundu. Hat‐
ta Lord Palmerston, Ruslar İstanbul’a ulaşmadan çok kısa bir süre önce İs‐
tanbul’daki elçilerine Tanzimat’ın temel ilkeleriyle büyük oranda örtüşen
bir talimat gönderdi. Aynı günlerde Osmanlı topraklarında gözü olan Rus‐
ya, Osmanlı’nın eski gücüne kavuşmasını ve ilerlemesini engellemek hede‐
findeydi.26
Londra Elçisi Reşid Paşa, 1837 yılı sonunda hariciye nazırlığı görevine
başladı. Reşid Paşa, çok kısa sürede birçok yeniliği uygulamaya koydu.27
Padişahın “Ben tebaamın müslümanını camide, hıristiyanını kilisede, mûsevîsini
de havrada fark ederim, aralarında başka bir gûna fark yoktur.”28 cümlesini söyle‐
terek eşitlik ilkesine ve tebaa kavramına ilk kez vurgu yapılmasını sağladı.
Aynı günlerde Avrupa’daki deneyimlerini bu gözlemlerle birleştirerek bir
reform programı hazırlamak için çalışmalara başladı. Bu amaçla Meclis‐i
Valâ‐ı Ahkâm‐ı Adliye (1838) kuruldu. Artık “Tanzimat‐ı Hayriye”29nin ila‐
nına çok yaklaşılmıştı. Fakat II. Mahmud, son anda bu işten vazgeçti.30 Re‐
şid Paşa, Mısır valisine karşı ittifak yapması amacıyla Londra’ya gönderildi.
Ancak 1839 yılı ortalarında Nizip Savaşı’nın kaybedilmesi ve II. Mah‐
mud’un vefat etmesi ardından oğlu Abdülmecid 17 yaşında tahta geçti.
Hariciye Nazırı Reşid Paşa, İstanbul’a dönmeden hemen önce Lord Pal‐
merston’la görüştü ve yapılması gerekli reformlar, II. Mahmud’un kötü
yönetimi ve yenilikleri yaparken izlediği yanlış strateji hakkında ona bir
26 Bu eleştiriler Osmanlı’yı tanıyan Avrupalılardan geldiği gibi, Osmanlı yöneticisi ve aydınları arasında da bu durumun
farkında olup farklı bir politika izlenmesi gerektiğini düşünenler vardı. Ortak düşünce, Osmanlı’nın kapsamlı, disiplinli bir
reform programına ihtiyacı olduğuydu. Bu yapılamayacaksa eski sistem korunmalıydı. NA, FO, 78/220, Palmers-
ton’dan Ponsonby’ye, 06 Aralık 1833; Sevim Ünal, “Tanzimat Döneminde Dış Politika”, Tanzimat'ın 150. Yıldönümü
Uluslar arası Sempozyumu, TTK Yayımları, Ankara 1994, s. 204; Dönmez, age., s. 107, 117-120. Lord Palmerston,
çoğu bir sene önce elçilikle İstanbul’da bulunan Lord Stratford Canning’in fikirlerine dayanan bu talimatta, Osmanlı’da
can ve mal emniyetinin sağlanması, idari, askerî alanda reformlar yapılması, ticaretin ilerletilmesi, yöneticilerin kötü yö-
netimi ve yolsuzluğun önlenmesi, vergilerin merkezde toplanması ve memurlara maaş bağlanması gibi tavsiyelerde bu-
lundu. “Ülkesini medenileştirmek için” padişahtan daha fazla yenilik yapmasını istedi. Ayrıca Müslümanların önyargıla-
rını tahrik etmekten kaçınmasının önemini vurguladı. DL, Ponsonby Belgeleri, GB 033/GRE/E/481/4/20, Palmers-
ton’dan Ponsonby’ye, 17 Şubat 1833; Dönmez, age., s. 94.
27 Ahmet Dönmez, “Karşılıklı Diplomasiye Geçiş Sürecinde Osmanlı Daimî Elçiliklerinin Avrupa’da Yeniden Tesisi (1832–
1841)”, Fahir Armaoğlu Armağanı, ed. Ersin Embel, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2008, s. 174; Dönmez, age.,
s. 220.
28 Takvim-i Vekayi, no. 174, 01 Aralık 1838; Reşad Kaynar, Mustafa Reşid Paşa ve Tanzimat, TTK Yayınları, Ankara
1954, s. 100; Karal, agm., s. 77.
29 Bu sırada Balta Limanı Ticaret Anlaşması’nın (16 Ağustos 1838) görüşmeleri devam ediyordu. Anlaşma ile ilgili
padişaha sunulan bir takrirde, “Tanzimat-ı Hayriye”nin ilanı durumunda tekellerin kaldırılması gerekeceği belirtilmiştir.
BOA, HAT, no. 46365, 25 Haziran 1838.
30 Kaynar, age., s. 102; Cavid Baysun, “Mustafa Reşid Paşa”, Tanzimat, C. II, MEB Yayınları, İstanbul 1999, s. 731;
Karal, age., s. 77; Çelik, age., s. 347; Eren, age., s. 33; Ercüment Kuran, “Mustafa Reşid Paşa”, İA, C. IX, MEB Yayın-
ları, Eskişehir 1970, s. 701.
11/22 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 47
31 Şerif Mardin, “Tanzimat Fermanı’nın Manâsı Yeni İzah Denemesi”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparator-
luğu, yay. haz. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınları, Ankara 2006, s. 93-95; Dönmez, “Mustafa Re-
şid Paşa’nın”, s. 251–257; Davison, age., s. 47; Berkes, age., s. 213-214.
32 NA, FO, 78/383, 11 Ağustos 1839.
33 Abdurrahman Şeref, age., s. 54; Salâhi R. Sonyel, Minorities and The Destruction of The Ottoman Empire, Turkish
Historical Society, Printing House, Ankara 1993, s. 147; Mehmet Selahaddin, Bir Türk Diplomatının Evrak-ı Siyasiyesi,
Alem Matbaası, İstanbul 1306, s. 20-21; Dönmez, age., s. 264-268; Çelik, age., s. 371; Baysun, agm., s. 733-734. Ab-
dülmecid’in, cülusu sırasında çıkardığı hatt-ı hümâyunda ve Tanzimat’ın ilanından hemen önce meşveret meclisinde
alınan kararlar için bk. Akyıldız, agm., s. 2 ve Okumuş, age., s. 242.
34 Ahmet Cevdet Paşa, Tezâkir 1–12, yay. haz. Cavid Baysun, TTK Yayınları, Ankara 1953, s. 7; Davison, age., s. 47.
35 Ahmet Lütfi Efendi, Vak’anüvîs Ahmet Lûtfî Efendi Tarihi, C. VI, haz. Yücel Demirel, YKY, İstanbul 1999, s. 1026;
Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, çev. Ali Reşad, Kaknüs Yayınları, İstanbul 1999, s. 44; Kaynar, age., s. 174-176;
Baysun, agm., s. 734; Karal, agm., s. 78; Akyıldız, agm., s. 2-3. Tanzimat Fermanı, Takvim-i Vekayi’de de yayınlanmış-
tır. Takvim-i Vekayi, no. 187, 22 Kasım 1839. Ayrıca Tanzimat’ın Mısır’da uygulanması için buna dair iradeyle birlikte
Mirliva Kamil Paşa, Mehmed Ali Paşa’ya gönderilmiştir. Takvim-i Vekayi, no. 189, 02 Ocak 1840; NA, FO, 78/360,
Ponsonby’den Palmerston’a, 13 Kasım 1839; NA, FO, 78/360, Ponsonby’den Palmerston’a, 28 Kasım 1839. Mısır Va-
lisi Mehmed Ali Paşa, Kamil Paşa aracılığıyla gönderdiği cevapta, Tanzimat’ı uygulayacağını bildirmiştir. NA, FO,
78/392, Mehmet Ali Paşa’dan Hüsrev Paşa’ya, Ocak 1840.
36 İnalcık, Tanzimat döneminin başlatıcısı olarak II. Mahmud’u görmektedir. İnalcık, “Tanzimat Nedir”, s. 28; Mehmet
Kaplan “Mustafa Reşid Paşa ve Yeni Aydın Tipi”, Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri, Bildiriler, 13–14 Mart
1985, TTK Yayınları, Ankara 1994, s. 113.
48 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 11/22
37 Halil İnalcık, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu,
yay. haz. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınları, Ankara 2006, s. 113–114; Eryılmaz, age., s. s. 113–
116; Akyıldız, agm., s. 4; Eren, age., s. 41-42.
38 Takvim-i Vekayi, no. 195, 15 Mart 1840; Ahmet Lütfi Efendi, age., s. 1045; Ali Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı
Merkez Teşkilâtında Reform (1836–1856), Eren Yayınları, İstanbul 1993, s. 198.
39 Musa Çadırcı, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Karşılaşılan Güçlükler (1840–1856)”, Tanzimat: Değişim Sürecinde
Osmanlı İmparatorluğu, yay. haz. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul
2008, s. 134–135; Süleyman Kâni İrtem, Abdülmecid Devrinde Saray ve Bâbı-ı Âli, haz. Osman Selim Kocahanoğlu,
Temel Yayınları, İstanbul 2007, s. 64, 73; Findley, age., s. 190; Akyıldız, agm., s. 4; Çelik, age., s. 384-388; Karal, age.,
s. 174.
40 Matthew S. Anderson, Doğu Sorunu (1774–1923), çev. İdil Eser, YKY, İstanbul 2001, s. 122; Fahir Armaoğlu,
19.Yüzyıl Siyasî tarihi (1789–1914), TTK Yayınları, Ankara 1999, s. 214; Alan Palmer, Osmanlı imparatorluğu Son Üç
Yüz Yıl Bir Çöküşün Yeni Tarihi, çev. Belkıs Çorakçı Dişbudak, Sabah Kitapları, İstanbul 1997, s. 121; M. Emin Kutlu-
oğlu, Eqyptian Question 1831–1841, Eren Yayıncılık, İstanbul 1998, s. 180–182.
41 Ahmet Dönmez, “Reform Karşıtları ve Mustafa Reşid Paşa: Tanzimat Fermanı’nın Bedeli”, Turkish Studies, C. 11, S. 6,
2016, s. 22–28.
42 Eryılmaz, age., s. 117-118; İnalcık, “Tanzimat’ın Uygulanması”, s. 121; Engelhardt, age., s. 57-58; Eren, age., s. 45, 49.
43 İnalcık, “Tanzimat’ın Uygulanması", s. 121; Engelhardt, age., s. 71; Eren, age., s. 48, 56.
44 Ubucini, age., s. 317; Akyıldız, agm., s. 4; Karal, age., s. 178-179; Engelhardt, age., s. 75-76.
11/22 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 49
sonra da sadrazam olarak Babıâli’nin yönetimini ele alan Reşid Paşa döne‐
minde reformlarda ilerleme yeniden başladı.45
Macar mültecileri sorununda (1849) Reşid Paşa’nın izlediği politika Av‐
rupa kamuoyunun Osmanlı’ya yönelmesini sağladı.46 Ancak 1850 yılından
itibaren Fransa ve Rusya arasında kutsal yerler meselesi ortaya çıktı. Ba‐
bıâli’nin problemi çözmek adına oluşturduğu komisyonun 1852 yılında
verdiği kararlar ve yayınlanan fermanlar iki tarafı da memnun etmedi.47
Aynı yıl Ahmed Fethi Paşa ile yaşadığı bir problem sebebiyle Reşid Paşa
görevden uzaklaştırıldı.48 Aynı tarihte İngiltere’nin de içinde bulunduğu
Avrupa devletleri Tanzimat’ın uygulanmasındaki aksaklıklar konusunda
eleştiriler yapıyor, özellikle eşitlik ilkesinin tam olarak sağlanmasını istiyor‐
lardı. İngiliz Elçisi Lord Stratford Canning, bu yönde istekte bulunanların
başında geliyordu. Canning, gayrimüslimlerin Müslümanlarla her alanda
aynı haklara sahip olması, mahkemelerde şahitliklerinin kabulü, askere
alınmaları, din ve mezhep değiştirenlerin cezalandırılmaması gibi konular‐
da sık sık padişaha memorandumlar sunuyor, her fırsatta bu konuları gün‐
deme getiriyordu.49 Osmanlı’da artık Avrupa devletlerinin kendi amaçları
için kullandığı bir reform sorunu ortaya çıkmıştı.
Prens Mençikof’un 1853 yılında kutsal yerler meselesiyle ilgili olarak İs‐
tanbul’a gönderilmesiyle birlikte reform probleminin boyutu değişti. Rusya,
bu meselenin lehine çözülmesini ve Ortodoks tebaanın dinî ve siyasî hima‐
yesinin kendilerine verilmesini istiyordu.50 Rusya, bu konuyu Osmanlı’yı
himayesine almanın bir aracı olarak kullanmayı amaçlıyordu. Avrupa dev‐
letlerinden dost olanları ise gayrimüslimlerle Müslümanlar arasındaki eşit‐
sizliğin sağlanmasını istiyordu. Netice olarak Babıâli’nin önünde, gayrimüs‐
limlerle ilgi çözülmesi gereken ciddi bir problem söz konusuydu. Bu konu
artık bir iç mesele olmaktan çıkmış dış meseleye dönüşmüştü.
İngiltere ve Fransa, Kırım Savaşı’nda (1853–1856) büyük bedeller ödeye‐
rek Osmanlı’nın bağımsızlığı ve bütünlüğü korumasını sağladılar. Savaşın
bitirilmesi sürecinde Avusturya, Rusya’ya Ortodokslarla ilgili endişelerinin
giderileceğine dair teminatlar verdi. Viyana’da belirlenen Dört Nokta’ya
göre (8 Ağustos 1854), Osmanlı yönetimindeki gayrimüslimlerin hakları
45 Baysun, agm., s. 737-738; Eren, age., s. 57, 60; Engelhardt, age., s. 79, 83-85.
46 Karal, age., s. 216-217.
47 Rıfat Uçarol, Siyasi Tarih (1789–1994), Filiz Kitabevi, İstanbul 1995, s. 197; Karal, age., s. 215-217; Anderson, age., s.
129 vd.
48 Baysun, agm., s. 738-739.
49 Ayrıntılı bilgi için bk. F. Edgar Bailey, British Policy and Turkish Reform Movement (1826–1853), New York 1970;
Turgut Subaşı, “Anglo-Ottoman Relations and the Reform Question in the Early Tanzimat Period 1839–1852: with
Special Reference to Reforms Concerning Ottoman Non-Muslim”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Faculty of Arts of
University of Birmingham, Birmingham 1995.
50 Uçarol, age., s. 198-199; Anderson, age., s. 138-142.
50 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 11/22
63 Karal, age., s. 185-186; Akyıldız, agm., s. 3; Eryılmaz, age., s. 130-133; Eren, age., s. 47.
64 Şükrü Esmer, Siyasi Tarih, Maarif Vekilliği Yayınları, İstanbul 1944, s. 152.
65 Karal, agm., s. 66; İnalcık, “Tanzimat’ın Uygulanması", s. 116-118, 123-130; Karal, age., s. 219; Eren, age., s. 48;
Akyıldız, agm., s. 4; Okumuş, age., s. 404-405.
66 NA, FO, 78/392, Suter’den Ponsonby’ye, 05 Ocak 1840.
67 NA, FO, 78/431, Ponsonby’den Palmerston’a, 20 Şubat 1840.
54 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 11/22
74 Ahmet Lütfi Efendi, Vak’anüvîs Ahmet Lûtfî Efendi Tarihi, C. VII, haz. Yücel Demirel, YKY, İstanbul 1999, s. 1099–
1100; İrtem, age., s. 72; Ahmed Cevdet Paşa, age., s. 8; Kaynar, age., s. 222; Baysun, age., s. 735; Dönmez, “Reform
Karşıtları”, s. 22–28.
75 Dönmez, “Reform Karşıtları”, s. 25. Kodaman’ın bildirdiğine göre, Reşid Paşa’ Paris elçiliği görevine başladıktan sonra
da Tanzimat reformlarını Avrupa devletleri, özellikle de Fransa’nın müdahalesiyle uygulatmak düşüncesindeydi. Bay-
ram Kodaman, “Mustafa Reşid Paşa’nın Paris Sefirlikleri Esnasında Takip Ettiği Genel Politikası”, Mustafa Reşid Paşa
ve Dönemi Semineri, Bildiriler 13–14 Mart 1985, TTK Yayınları, Ankara 1994, s. 74.
56 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 11/22
76 Davison, age., s. 73; Akyıldız, agm., s. 6; Gülsoy, agm., s. 188; Eren, age., s. 43, 108; Berkes, age., s. 217-218. Kırım
Savaşı sürerken 1855 yılında gayrimüslimlerin askere alınmasına karar verilmiştir. Ancak Hıristiyan gençler bu karar di-
renmiş ve ayaklanmışlardır. Gülsoy, agm., s. 186.
77 Davison, age., s. 72; Eren, age., s. 108; Davison, agm., s. 184. İngiliz Elçisi Cannnig’in Islahat Fermanı’na tepkilerle
ilgili yazısı için bk. NA, FO, 195/1162, Clarendon’dan Canning’e, 12 Mayıs 1856.
78 Davison, agm., s. 186.
11/22 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 57
SONUÇ
Tanzimat ve Islahat Fermanları, Osmanlı modernleşme sürecine yön ve‐
ren iki önemli belgedir. Tanzimat Fermanı, ilan edildiği günlerde bazılarının
iddia ettiği gibi kâğıt üzerinde kalmamış, bir dönemin başlatıcı olmuş ve o
döneme ismini vermiştir.
1839–1876 yılları arasında geçen 37 yıllık periyotta Tanzimat’la öngörü‐
len birçok reform gerçekleştirilmiştir. 1876 yılında meşrutiyetin ilanıyla
anayasanın hazırlanması ve meclisin açılması Tanzimat gibi bir döneminin
yaşanmasıyla mümkün olabilmiştir. Bu dönemde Osmanlı idari, askerî,
iktisadi ve sosyal yapısında Batı medeniyeti ve sistemine uyum sağlanması
adına önemli adımlar atılmıştır. Tebaa arasında eşitliğin temini için çalışıl‐
mış, adil yargılama, mal ve can güvenliğinin sağlanması, rüşvetin önlenme‐
sine yönelik adımlar atılmıştır. Osmanlı merkez ve taşra teşkilatında esaslı
bir değişim yaşanmış, yönetim Ortaçağ devlet sistemi görünümünden kur‐
tulmuştur. Osmanlı bürokrasisi, aydını, insanı anlamlı bir dönüşüm geçir‐
miş ve Tanzimat tipi bir Osmanlı aydını ortaya çıkmıştır. Bu dönemde güç
saraydan Babıâli’ye geçmiş, Reşid, Âli, Fuad Paşalar gibi kalemiyeden yeti‐
şen kişiler son derece etkin bir güce sahip olabilmişlerdir. Tanzimat, Reşid
Paşa ile özdeşleşmiş, özellikle onun iktidarda olduğu yıllarda reformlar hız
kazanmıştır.
79 Ahmet Cevdet Paşa, age., s. 75-82; Kemal Beydilli, “Mustafa Reşid Paşa”, DİA, C. XXXI, Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları, İstanbul 2006, s. 350; Berkes, age., s. 216-217.
80 Eren, age., s. 105.
81 Ahmet Cevdet Paşa, age., s. 87; Beydilli, agm., s. 350; Armaoğlu, age., s. 265-269; Gülsoy, agm., s. 188; Eren, age., s.
107.
82 Eren, age., s. 110 vd.
58 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 11/22
Tanzimat döneminde etkili olan her iki belge her ne kadar içerikleri, uy‐
gulamadaki başarıları yönünden eleştirilseler ve tepkilere yol açsalar da
Osmanlı modernleşme ve demokratikleşme sürecinde önemli bir fonksiyon
üstenmişlerdir. Değişimin bir program çerçevesinde ve bir hedefe yönelik
gerçekleşmesini temin etmişlerdir.
60 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 11/22
KAYNAKÇA
1. Arşiv Kaynakları
The National Archives (NA)
‐Foreign Office (FO), defter no: 78/220, 360, 383, 392, 393, 401, 431, 1170,
1172, 1173, 1181, 1183, 1191, 1215
195/158, 1159, 1160
University of Durham Library (DL)
‐Ponsonby Belgeleri, GB 033/GRE/E/481/4/20, 37/7–8
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
‐Hatt‐ı Hümayun (HAT): no. 46365, 46422. E
2. Gazeteler
‐Takvim‐i Vekayi, no. 174, 187, 189, 190, 195
3. Kitap ve Makaleler
‐Abadan, Yavuz, “Tanzimat Fermanı’nın Tahlili”, Tanzimat: Değişim Süre‐
cinde Osmanlı İmparatorluğu, yay. haz. Halil İnalcık‐Mehmet Seyitdanlıoğlu,
Phoenix Yayınları, Ankara 2006, s. 37–63.
‐Ahmet Cevdet Paşa, Tezâkir 1–12, yay. haz. Cavid Baysun, TTK Yayınları,
Ankara 1953.
‐Ahmet Lütfi Efendi, Vak’anüvîs Ahmet Lûtfî Efendi Tarihi, C. V, haz. Yücel
Demirel, YKY, İstanbul 1999.
‐…………………..., Vak’anüvîs Ahmet Lûtfî Efendi Tarihi, C. VI, haz. Yücel
Demirel, YKY, İstanbul 1999.
‐…………………..., Vak’anüvîs Ahmet Lûtfî Efendi Tarihi, C. VII, haz. Yücel
Demirel, YKY, İstanbul 1999.
‐Abdurrahman Şeref, Tarih Söyleşileri (Müsahebe‐i Tarihiye), sad. Mübeccel
Nami Duru, Sucuoğlu Matbaası, İstanbul 1980.
‐Akçura, Yusuf, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Devri (XVIII. ve XIX. Asırlarda),
TTK Yayınları, Ankara 1985.
‐Aksan, Virginia H., Kuşatılmış Bir İmparatorluk Osmanlı Harpleri 1700–1870,
çev. Gül Ç. Güven, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2010.
‐Akyıldız, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836–
1856), Eren Yayınları, İstanbul 1993.
‐……………, “Tanzimat”, DİA, C. XL, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İs‐
tanbul 2011, s. 1‐10.
‐Akşin, Sina, “1839’da Osmanlı Ülkesinde İdeolojik Ortam ve Osmanlı Dev‐
leti’nin Uluslararası Durumu”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmpara‐
torluğu, yay. haz. Halil İnalcık‐Mehmet Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınları,
Ankara 2006, s. 83–90.
‐Altundağ, Şinasi, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı‐Mısır Meselesi (1831–1841),
TTK Yayınları, Ankara 1945.
11/22 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 61
‐Anderson, Matthew S., Doğu Sorunu (1774–1923), çev. İdil Eser, YKY, İstan‐
bul 2001.
‐Baysun, Cavid, “Mustafa Reşid Paşa”, Tanzimat, C. II, MEB Yayınları, İs‐
tanbul 1999, s. 724–746.
‐Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, yay. haz. Ahmet Kuyaş, YKY, İstan‐
bul 2002.
‐Beydilli, Kemal, “Mustafa Reşid Paşa”, DİA, C. XXXI, Türkiye Diyanet Vak‐
fı Yayınları, İstanbul 2006, s. 348–350.
‐Çadırcı, Musa, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Karşılaşılan Güçlükler (1840–
1856)”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, yay. haz. Halil
İnalcık‐Mehmet Seyitdanlıoğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstan‐
bul 2008, s. 133–140.
‐Cunningham, Allan, Eastern Questions in the Nineteenth Century, C. II, ed.
Edward Ingram, Frank Cass Press&Co.Ltd., Londra 1993.
‐Çelik, Yüksel, Şeyhü’l Vüzerâ Koca Hüsrev Paşa II. Mahmud Döneminin Perde
Arkası, TTK Yayınları, Ankara 2013.
‐Davison, Roderic H., Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform 1856–1876, çev. Os‐
man Akınhay, C. I, Papirüs Yayınları, İstanbul 1997.
‐……………………., “Ondokuzuncu Yüzyılda Hıristiyan‐Müslüman Eşit‐
sizliği Konusunda Türklerin Tavırları”, Osmanlı‐Türk Tarihi (1774–1923), çev.
Mehmet Moralı, Alkım Yayınları, İstanbul 2004, s. 165–191.
‐Dönmez, Ahmet, Osmanlı Modernleşmesinde İngiliz Etkisi: Diplomasi ve Re‐
form (1833–1841), Kitap Yayınevi, İstanbul 2014.
‐……………….., “Reform Karşıtları ve Mustafa Reşid Paşa: Tanzimat Fer‐
manı’nın Bedeli, Turkish Studies, C. 11, S. 6, 2016, s. 17‐30.
‐………………., “Karşılıklı Diplomasiye Geçiş Sürecinde Osmanlı Daimî
Elçiliklerinin Avrupa’da Yeniden Tesisi (1832–1841)”, Fahir Armaoğlu Arma‐
ğanı, ed. Ersin Embel, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2008, s. 153‐
182.
‐………………, “Reşid Paşa’nın İkinci Londra Elçiliği ve Tanzimat Reform‐
larına Dair Memorandumu”, Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araş‐
tırmalar Dergisi, S. 6, s. 1–20.
‐……………….., “Bir İngiliz Konsolosunun Gözünden Kırım Savaşı Sonrası
Osmanlı Devleti ve Osmanlı’da Reform Sorunu”, Osmanlı Modernleşmesi:
Reform Çağında Çözüm Arayışları, ed. Ahmet Dönmez, Kitap Yayınevi, İstan‐
bul 2019, s. 255‐284.
‐Eren, Ahmet Cevat, Tanzimat Fermanı ve Dönemi, yay. haz. Alişan Akpınar,
Derin Yayınları, İstanbul 2007.
‐Findley, Carter V., Osmanlı Devletinde Bürokratik Reform: Babıâli 1789–1922,
çev. Ercan Ertürk, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014.
62 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 11/22
‐Gülsoy, Ufuk, “Islahat Fermanı”, DİA, C. XIX, Türkiye Diyanet Vakfı Ya‐
yınları, İstanbul 1999, s. 185–190.
‐Gümüş, Musa, “Anayasal Meşrûtî Yönetime Medhal: 1856 Islahat Ferma‐
nı’nın Tam Metin İncelemesi”, Bilig, S. 47, s. 215–240.
‐Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, çev. Ali Reşad, Kaknüs Yayınları, İstanbul
1999.
‐Eryılmaz, Bilal, Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, İşaret Yayınları, Ankara
2010.
‐Esmer, Şükrü, Siyasi Tarih, Maarif Vekilliği Yayınları, İstanbul 1944.
‐İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Eren Yayınları,
İstanbul 1993.
‐…………..., “Tanzimat Nedir?”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmpa‐
ratorluğu, yay. haz. Halil İnalcık‐Mehmet Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınları,
Ankara 2006, s. 13–35.
‐…….…….., “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, Tanzimat:
Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, yay. haz. Halil İnalcık‐Mehmet
Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınları, Ankara 2006, s. 109–131.
‐İrtem, Süleyman Kâni. Abdülmecid Devrinde Saray ve Bâbı‐ı Âli, haz. Osman
Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 2007.
‐Finkel, Caroline, Rüyadan İmparatorluğa Osmanlı (1900–1923), çev. Zülal
Kılıç, Timaş Yayınları, İstanbul 2007.
‐Karal, E. Ziya, Osmanlı Tarihi: Nizam‐ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789–
1856), C. V, TTK Yayınları, Ankara 2011.
‐……………., “Gülhane Hatt‐ı Hümayunu’na Batının Etkisi”, Tanzimat: De‐
ğişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, yay. haz. Halil İnalcık‐Mehmet Seyit‐
danlıoğlu, Phoenix Yayınları, Ankara 2006, s. 65–82.
‐Karpat, Kemal H., Osmanlı’da Değişim, Modernleşme ve Uluslaşma, çev. Dilek
Özdemir, İmge Kitabevi, Ankara 2006.
‐Kaynar, Reşad, Mustafa Reşid Paşa ve Tanzimat, TTK Yayınları, Ankara 1954.
‐Kodaman, Bayram, “Mustafa Reşid Paşa’nın Paris Sefirlikleri Esnasında
Takip Ettiği Genel Politikası”, Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri, Bildiri‐
ler 13–14 Mart 1985, TTK Yayınları, Ankara 1994, s. 71–75.
‐Kuran, Ercüment, “Mustafa Reşid Paşa”, İA, C. IX, MEB Yayınları, Eskişehir
1970, s. 701–705.
‐Kutluoğlu, M. Emin, Eqyptian Question 1831–1841, Eren Yayıncılık, İstanbul
1998.
‐Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, çev. Metin Kıratlı, TTK Yayın‐
ları, Ankara 2004, s. 48.
11/22 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 63
EKLER
Ek 1: Islahat Fermanı’nın yayınlanmadan beş gün önce Londra’ya gönderilen Fransızca nüshasından
(NA. 78/1173, 13 Şubat 1856).
11/22 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 65
Ek 2: İngiliz elçisi Canning’in Londra’ya gönderdiği Islahat Fermanı sureti (NA. 78/1173).
66 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 11/22