ÜNİTE

TARIH VE ZAMAN

1 
1


İNSANLIĞIN HAFIZASI TARİH

Tarihte insanlığı etkileyen siyasi,
Tarihin Tanımı ve Konusu Tarihî askerî, sosyal, kültürel, ekono-
Olay mik, dinî alanlarda kısa sürede
Tarih; geçmişte yaşamış insan topluluklarının sosyal, siyasi, kül- meydana gelen gelişmelerdir.
türel ve dinî faaliyetlerini, birbirleriyle olan ilişkilerini, olayların ne-
den ve sonuçlarını, yer-zaman göstererek, belgeler ışığında ve
nesnel (objektif) biçimde inceleyip açıklayan sosyal bir bilimdir. • İstanbul’un fethi
Tarihî
• Atatürk’ün Samsun’a çıkması Olay
NOT • Batı Roma İmparatorluğu’nun Örnekleri
yıkılması
Tarihin konusu; zaman içindeki insan faaliyetleri, farklı etki-
lerle meydana gelen değişimler ve insan eylemlerinin sonu-
cunda ortaya çıkan eserlerdir. Ayrıca doğa olayları, sonuçla- Tarihte insanlığı etkileyen olay-
rı itibariyle insanları etkilediği için tarihin kapsamı içerisinde Tarihî ların ortaya çıkardığı sonuçlara
yer alır. Örneğin Orta Asya’da yaşanan kuraklık ve kıtlık gibi Olgu göre uzun sürede meydana ge-
len değişimlerdir.
doğa olayları tarihin kapsamında değilken bu olaylar sonu-
cunda yaşanan göçler, tarihin kapsamına girer.

• İslamiyet’in yayılması
Tarihî
Tarihin Kapsamı • Türkiye’nin çağdaşlaşması Olgu
• İstanbul’un Türk-İslam şehri Örnekleri
hâline gelmesi
İnsanoğlunun meydana getirdiği faaliyetler, değişimler ve
eserler tarihin kapsamı içerisindedir.

Tarihî Olay Tarihî Olgu

Siyasi Fransız İhtilali
Soyuttur, belirli bir
Somut bilgiler içerir, yer ve zaman söz
Askerî Malazgirt Savaşı
yer ve zaman bildirir. konusu değildir.

Sosyal Orta Asya Türk göçleri Başlangıç ve bitiş Uzun sürede

süresi bellidir. meydana gelir.
Ekonomik Sanayi İnkılabı Geneldir, çok sayıda
Kendine özgü özellik-
lere sahiptir, biriciktir. örnegi vardır. Tekrar
Tekrarlanamaz. edebilir.
Kültürel Yazının icadı

Dinî İslamiyet’in doğuşu

Mimari Sultan Ahmet Camii

TYT-AYT ‹ 1 › TARİH
 FASİKÜL 1 

ÖRNEK 1 NOT
Tarih öğretmeni, Malazgirt Savaşı’nın tarihî bir olay; Anadolu’nun Sosyal bir bilim olan tarih, geçmişte yaşanmış, tamamlan-
Türkleşmesinin ise tarihî bir olgu olduğunu söylemiştir. mış, tekrarlanmayan olayları konu edindiğinden deney ve
Buna göre tarihî olayların; gözlem gibi yöntemleri kullanamaz.

I. somut olma, Her tarihî olayın kendine özgü nedenleri ve sonuçları vardır.
Bu nedenle tarihî olaylarla ilgili kanunlar konulamaz, ge-
II. kısa sürede olup bitme,
nellemeler yapılamaz.
III. başlangıç ve bitiş zamanı belli olma

özelliklerinden hangileri yönüyle tarihî olgulardan ayrıldığı

savunulabilir? X Tarih, geçmişi aydınlatmak için belgelerden (kaynak) yarar-
E lanır. Tarihî olaylar hakkında doğru bilgi edinmek ancak o

A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II dönemden kalan ve olayın aydınlatılmasına katkıda buluna-

bilecek yeterliğe sahip kaynak ve kalıntıların değerlendirilme-
D) I ve III E) I, II ve III siyle mümkündür.

ÇÖZÜM X Tarihî olayın yerinin ve zamanının bilinmesi olayın neden ve

sonuçlarının açıklanmasını kolaylaştırır.

X Araştırmacılar tarafsız ve objektif (nesnel) olmalıdır. Bundan

dolayı kendi değer yargıları, dinî ve ulusal duygularıyla hare-
ket etmekten kaçınmalıdır.

X Tarihî gelişmelerin sonuçlarının bütün açıklığı ile ortaya çıkma-

sı için olayların üzerinden belli bir süre geçmesi beklenmelidir.

Tarihî Olayların Özellikleri NOT

X Geçmişte yaşanmış, üzerinden belirli bir zaman geçmiştir.
X Belirli bir mekânda ve belirli bir zaman diliminde gerçekleşir.
X Neden-sonuç ilişkisi içerisinde, birbirinin devamı şeklinde
gelişir.
X Oluşumlarında ya da sonuçlarında belirli kanunlar ve kural-
lar yoktur.
Yeni belgeler ortaya çıktıkça tarihî bilgiler yeniden değerlen-
dirilmeye açılabilir. Bulunan bazı yeni belgeler, mevcut bilgi-
leri güçlendirebilir veya değiştirebilir. Bu durum tarihin du-
rağan bir bilim olmadığını, yeni değerlendirmelere açık
olduğunu gösterir.

UYARI Notlarım

Zaman, mekân ve kişiler sürekli değiştiğinden tarihî olaylar

aynen tekrarlanmaz.

Tarih Biliminin Yöntemi

X Tarih, geçmişteki olayların nedenlerini ve sonuçlarını kendi-
ne özgü çalışma yöntemiyle açıklayıp yorumlamaya çalışan
bir bilim dalıdır.

X Her bilimin kendine uygun bir yöntemi vardır. Fen bilimleri;

gözlemlere, deneylere, laboratuvar ölçümlerine, formüllere,
kural ve kanunlara dayalı bir yöntem kullanır. Sosyal bir bilim
olan tarih ise insan davranışlarını gözlemleyip ölçmeye daya-
lı yöntemler kullanamaz.

TYT-AYT ‹ 2 › TARİH
  FASİKÜL 1

TARİH BİLİMİNİN
YÖNTEM BASAMAKLARI

Terkip

Sentez: Sınıflandırılan, tahlil edilen

ve eleştiri süzgecinden geçen verilerin
birleştirilmesidir. Tenkit

Eleştiri: Sınıflandırma ve çözümleme

aşamalarını geçen verilerin gerçeklik
Tahlil ve güvenirliklerinin tespit edilmesidir.

Çözümleme: Tasnif edilen verilerin

kaynak açısından yeterli olup olma-
dığının kontrol edilmesidir. Tasnif

Sınıflandırma: Kaynaklardan elde

edilen verilerin sistemli bir şekilde
Tarama sınıflandırılmasıdır.

Kaynak Arama: Tarihsel

araştırmaya kaynak olabilecek
her türlü verinin toplanmasıdır.

Tarihî Olaylara Bakış Açısı Tarih Biliminin Kaynakları

X Tarih araştırmalarında tarihî olay ile olayın gerçekleştiği döne- X Geçmişten günümüze ulaşan ve tarihî bilgiye kaynaklık eden
min koşulları eş zamanlı olarak değerlendirilmelidir. her türlü malzemeye belge ya da kaynak denir.

X Tarihî olaylar gerçekleştiği dönemin siyasal, sosyal, kültürel,
dinî ve ekonomik özelliklerini yansıttığından o döneme göre
açıklama ve yorum yapılması tarihî gerçekliğin ortaya çıkarıl-
ması adına önem taşımaktadır.
X Tarihî olayların neden ve sonuçlarının değerlendirilmesinde
olayın geçtiği zamanın değil de içinde bulunulan zamanın ko-
şullarının dikkate alınması “anakronizm”e yani tarihsel ya-
nılgıya neden olur. Farkında olarak ya da olmayarak girilen
tarihsel yanılgılar anlam karmaşasına, kavramların yanlış kul-
lanılmasına, farklı sonuçlar çıkarılmasına yol açar.
X Tarihî belgeler ana kaynaklar (birinci elden kaynaklar) ve ikin-
ci elden kaynaklar olarak iki gruba ayrılır.
■ Ana Kaynaklar (Birinci Elden Kaynaklar): Tarihî olayın
geçtiği döneme ait kitabeler, paralar, arkeolojik kalıntılar,
sanat eserleri gibi her türlü bulgulardır.
■ İkinci Elden Kaynaklar: Tarihî olayın geçtiği döneme ya-
kın ya da o dönemin kaynaklarından yararlanılarak mey-
dana getirilen eserlerdir. Araştırmalar sonucunda kale-
me alınan tarih kitapları ve tarih makaleleri gibi eserler
ikinci elden kaynaklardır.

Türlerine Göre Kaynaklar

Görsel ve İşitsel
Sözlü Kaynaklar Yazılı Kaynaklar Tarihî Kalıntılar
Kaynaklar

X Destanlar X Kitabeler X Antlaşmalar X Resimler X Arkeolojik buluntular

X Hikâyeler X Şecereler X Mektuplar X Minyatürler X Binalar

X Menkıbeler X Otobiyografiler X Kanunlar X Fotoğraflar X Silahlar

X Efsaneler, mitoslar X Hatıralar X Mahkeme kayıtları X Heykeller X Giysiler

X Şiirler X Fermanlar X Sözlükler X Filmler X Ev eşyaları

X Atasözleri X Beratlar X Paralar X Kasetler X Üretim araçları

TYT-AYT ‹ 3 › TARİH
 FASİKÜL 1 

Paleografya: Yazıları, alfabeleri ve bunların zaman içerisindeki

NOT
değişimlerini inceler.

Tarihî bir olayın aydınlatılmasında birinci el kaynaklar daha Filoloji: Dillerin tarihini, gelişimini ve değişimini araştırır.
güvenilirdir. Bunun nedeni tarihî olaylar hakkında aracısız bir Epigrafi: Kitabeleri inceler.
şekilde bilgi vermeleridir. Bundan dolayı tarih araştırmala-
rında öncelikle ana kaynaklar incelenmelidir. Sosyoloji: Toplumu ve toplumsal olayları inceler.

Onomastik: Tarihî olayların gerçekleştiği mekân adlarını inceler.

Tarih ve Diğer Bilimler NOT

Diğer Beşerî ve Sosyal İsmail Hakkı Uzunçarşılı, İbrahim Kafesoğlu, Zeki Velidi Togan,
Tarih Bilimi
Bilimler Mehmet Fuat Köprülü, Halil İnalcık, Işın Demirkent, Mustafa
Akdağ, Bahaeddin Ögel, Kemal Karpat, Ömer Lütfi Barkan,
İnsanı her yönüyle ve bütün
İnsanı veya doğayı bir yönüyle Mübahat Kütükoğlu, Mükrimin Halil Yınanç, Semavi Eyice,
yaptıklarıyla anlamaya ve an-
ele alır. Mehmet Genç, İlber Ortaylı gibi tarihçiler tarih literatürüne
latmaya çalışır.
önemli katkılar sağlamışlardır.
Fen ve doğa bilimleri tümden-
Tümdengelim veya tümeva- Örneğin Halil İnalcık, Türklerin tarihini yabancı gözüyle de-
gelim ya da tümevarım yön-
rım yöntemleriyle kavranamaz. ğil Türk gözüyle yazmayı hedef olarak belirlemiştir. Çalışma-
temleriyle kavranabilir.
larının ana kaynağı arşiv belgeleri olmuş, böylece elindeki
Deney uygulanabilecek bir me-
Konuların doğruluğu deneyle verilerin ve arşiv belgelerinin ışığında olguya sadık ve hak-
tot değildir. Kaynak inceleme
ortaya konabilir. kaniyetli bir tarih anlayışı izlemiştir. Osmanlı tarihinin, dünya
yolu benimsenir.
tarihi içinde saygın bir yer edinmesinde önemli payı vardır.
Evrensel geçerliliği olan yasa-
Genelleme yapılamaz.
lara ulaşabilirler.

Geçmişte yaşanmış, tamam-

Daha geniş bir zaman dilimin-
NEDEN TARİH ÖĞRENİYORUZ?
de gerçekleşen, tekrarlanabi-
lanmış, aynıyla tekrar etmeyen
len, etkileri değişebilen olay- X Tarih, milletin ortak hafızasıdır. Bu nedenle millî ve toplumsal
olayları inceler. kimliğin inşasında önemli rol oynar.
ları konu edinir.
X Tarih bireylere yaşadığı toplumun geçmişini öğreterek kişi-
nin kendi milletine aidiyet duygusuyla bağlanmasını sağlar.
Tarihe Yardımcı Bilim Dalları
X Tarih millî değerlerin aktarılmasını sağlayarak bireylerin özgü-
Tarihe kaynaklık eden belgelerin çeşitliliği, tarihçilerin diğer bilim ven sahibi olmalarına katkıda bulunur.
dallarından yararlanmasını zorunlu hâle getirmiştir.
X Tarih toplumlarda millî bilinci uyandırarak millî birlik ve bera-
Kronoloji: Geçmişten günümüze meydana gelen olay ve olgula- berliğin güçlenmesini, toplumdaki manevi değerlerin geliş-
rın zamanını tespit ederek sıralar. mesini sağlar.
Arkeoloji: Kazı yolu ile toprak ve su altındaki maddi kalıntıları or- X Tarih insanlığın ortak hafızasıdır. Tarih eğitimi sayesinde fark-
taya çıkarır. lı ulusların deneyimleri ve toplumlar arasındaki etkileşim öğ-
Coğrafya: İnsan ve mekânın karşılıklı etkileşimini araştırır. renilir.

Diplomasi: Siyasi belgelerin cins, şekil ve içerik olarak değer-
lendirmesini yapar.
Heraldik: Tarihte devletlerin kullandığı armaları inceler.
Etnografya: Toplumların örf, âdet, gelenek ve yaşayışlarını inceler.
X Tarih bilimi uyguladığı yöntem gereği bireylerde araştırma ve
kanıt kullanma becerisini artırır. Olay ve olgular arasında ne-
den-sonuç ilişkilerini ortaya koyarak bireylerde çok yönlü dü-
şünme yeteneğini geliştirir. Bu sayede bireyler, tarihî süreçte
meydana gelen değişim ve süreklilikleri algılar.

Antropoloji: İnsan ırkını inceler ve kültürlerin gelişimini araştırır.
Nümizmatik: Tarih içerisinde basılan paraları inceler.
Kimya: Tarihî buluntuların zamanının belirlenmesinde yardımcı olur.
X Tarih, geçmişin ışığında bugünün ve yarının aydınlatmasını
sağlar. Böylelikle geçmişteki hataları tekrar etmeyen toplum-
lar, gelecekle ilgili doğru planlama ve analizlerle daha iyi bir
yaşam düzeyine ulaşır.

TYT-AYT ‹ 4 › TARİH
  FASİKÜL 1

NOT Zaman ve İnsan

X İnsanoğlu başlangıçtan bugüne gelen ve geleceğe doğru
Geçmiş dönemlerde yaşayan insanların değer yargıları, olay- akan kesintisiz bir süreç olan zamanı görünür, ölçülebilir hâ-
lara ve dünyaya nasıl baktıkları ve ne hissettikleri tarihsel le getirmeye çalışmıştır. Geçmiş ve gelecek zamanı kavraya-
empati ile anlaşılabilir. Tarihsel empati, insanların geçmişi rak hayatı düzenleyebilme ihtiyacının sonucunda çeşitli tak-
anlama becerisinin gelişmesinde ve dünya mirasının korun- vim sistemleri oluşturulmuştur.
masında etkilidir.
X Astronomi alanında gelişen bazı toplumlar takvimlerini ay yı-
lı bazıları ise güneş yılı esasına göre oluşturmuştur. Ay yılı,
Ay’ın Dünya etrafındaki dönüşünü esas alır ve on iki tur dö-
ZAMANIN TAKSİMİ nüşü 354 günden oluşan bir yıla denk gelir. Güneş yılı, Dün-
ya’nın Güneş etrafındaki bir tur dönüşünü esas alır. Bu süre
Tarihin Dönemlendirilmesi ise 365 gün 6 saat olarak hesaplanmıştır.
X Bilim insanları binlerce yıllık geçmişin araştırılmasını ve öğre-
timini kolaylaştırmak amacıyla tarihi çağ, yüzyıl gibi sınırla- NOT
malar getirerek dönemlendirmiştir.
Ay yılı esaslı takvimi Mezopotamya uygarlıklarından Sümer-
X Tarihî olayların zamanı ifade edilirken kullanılan miladi tak-
vimin başlangıcı milat adı verilen sıfırdır. Milat kavramı Hz. ler, güneş yılı esaslı takvimi ise Mısırlılar icat etmiştir.

İsa’nın doğduğu günü ifade etmektedir.

X Hz. İsa’nın doğumunu başlangıç kabul eden miladi takvime Notlarım

göre yapılan bir zaman çizelgesinde Hz. İsa’nın doğumundan
önceki zaman dilimine MÖ (milattan önce), Hz. İsa’nın doğu-
mundan sonraki zaman dilimine ise MS (milattan sonra) denir.

X Milattan önceki tarihler miladi takvimin başlangıcından ge-

riye doğru gittikçe, milattan sonraki tarihler ise miladi takvi-
min başlangıcından günümüze doğru geldikçe sayısal de-
ğer olarak artar.

X Tarihî geçmişin dönemlendirilmesinde farklı toplumlar kendi

tarihlerindeki önemli olayları esas almıştır. Örneğin Batı dün-
yası, özellikle Avrupa tarihini merkeze alan bir dönemlendir-
me meydana getirmiştir. Avrupalı tarihçiler, tarihi dönemlen-
dirirken dünyanın diğer bölgelerini dışarıda bırakarak sadece
Avrupa tarihiyle ilgili olayları esas almışlardır.

3200 (MÖ 4. bin) 375 (4. yüzyıl) 1453 1789

İstanbul’un
bulunması

Kavimler
yazısının

Fransız
İhtilali
Göçü

Fethi
Çivi

300
200

100
200
100

300
3. Yüzyıl
2. Yüzyıl
1. Yüzyıl
1. Yüzyıl
2. Yüzyıl
3. Yüzyıl

TAŞ MADEN İLK ORTA YENİ YAKIN

ÇAĞI ÇAĞI ÇAĞ ÇAĞ ÇAĞ ÇAĞ

TARİH ÖNCESİ
TARİH ÇAĞLARI
ÇAĞLAR

MİLATTAN ÖNCE (MÖ) MİLATTAN SONRA (MS)

0
MİLAT (Hz. İsa’nın doğumu)

TYT-AYT ‹ 5 › TARİH
 FASİKÜL 1
MİLATTAN ÖNCE (MÖ)
99-0 / 1. yüzyıl
99-50 49-0
1. yüzyılın ilk yarısı 1. yüzyılın ikinci yarısı
99-75 74-50 49-25 24-0
1. çeyrek 2. çeyrek 3. çeyrek 4. çeyrek
NOT
Yüzyıl hesaplamalarında verilen tarih bir ve iki basamaklı sa-
yıdan oluşuyor ise I. yüzyıldır. Üç basamaklı sayıdan oluşan
bir tarih ise yüzler basamağına bir eklenir. Dört basamaklı
sayıdan oluşan bir tarih ise binler ve yüzler basamağındaki
sayılar, iki basamaklı kabul edilir ve bu sayıya bir eklenir. Ör-
neğin 1453’teki İstanbul’un fethi, XV. yüzyılın ikinci yarısın-
da ve aynı yüzyılın üçüncü çeyreğinde meydana gelmiştir.
Türklerin Tarih Boyunca Kullandıkları Takvimler
On İki Hayvanlı Türk Takvimi
X Türklerin kullandığı ilk takvimdir. Hangi tarihten itibaren bu-
lunduğu bilinmeyen bu takvim, Kök Türkler ve Uygurlar tara-
fından kullanılmıştır. Güneş yılı esasına göre düzenlenmiştir.
Bir yıl 365 gün 5 saat olarak hesaplanmıştır.
X 12 yılda bir devir yapan takvimde yıllara sayılar değil hayvan
isimleri verilmiştir.
X 21 Mart Bahar Bayramı (Nevruz) yılbaşı kabul edilmiştir.
NOT
On İki Hayvanlı Türk Takvimi, Türklerden başka Tibetliler ve
Çinliler tarafından da kullanılmıştır.
Hicri Takvim
X Başlangıç tarihi olarak Hz. Muhammed’in Mekke’den Medi-
ne’ye hicret ettiği 622 yılının esas alındığı takvim, Hz. Ömer
Dönemi’nde oluşturulmuştur.
X Müslümanların dinî takvimidir. Ay yılı esasına göre düzenlen-
miştir. Bu yüzden kamerî (ay) takvimi olarak da bilinmektedir.
Ay yılına göre düzenlenen hicri takvimde bir yıl 354 gün 8 saat
48 dakika olup on iki aya bölünür. Bir ay yılı, bir güneş yılın-
dan yaklaşık 11 gün eksiktir. Aylar sırasıyla 29 ve 30 gün sürer.
X Türklerin İslamiyet’i kabul ettikten sonra kullandığı takvimdir
TYT-AYT ‹

MİLATTAN SONRA (MS)
0-99 / 1. yüzyıl
0-49 50-99
1. yüzyılın ilk yarısı 1. yüzyılın ikinci yarısı
0-24 25-49 50-74 75-99
1. çeyrek 2. çeyrek 3. çeyrek 4. çeyrek
0 / MİLAT
NOT
Her toplum kendine özgü bir takvim oluştururken yaşam-
larını en çok etkileyen olayı takvimlerinin başlangıcı olarak
kabul etmişlerdir. Örneğin İbraniler MÖ 3761’deki Yaradılış
(Tekvin) yılını, Yunanlar ilk olimpiyat oyunlarının yapıldığı MÖ
776’yı, Hristiyanlar Hz. İsa’nın doğumu olan sıfırı, Müslüman-
lar MS 622’de Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hic-
retini takvimlerine başlangıç olarak almışlardır.
Celâli Takvim
X Büyük Selçuklular Dönemi’nde Melikşah’ın emriyle Ömer Hay-
yam başkanlığındaki bir komisyon tarafından hazırlanmıştır.
X Güneş yılı esasına göre düzenlenmiş olup bir yıl 365 gün 6
saat olarak hesaplanmıştır.
X Sultan Melikşah’ın lakabı olan Celaleddin’den dolayı bu adı
alan takvim ayrıca Melikî olarak da adlandırılmıştır.
Rumi Takvim
X Osmanlı Devleti, hicri takvimde yılbaşının her yıl aynı zama-
na rastlamaması nedeniyle vergilerin toplanmasında sorun-
lar yaşıyordu. Bundan dolayı mali işlerin düzenlenmesi ama-
cıyla Rumi takvim kullanılmaya başlanmıştır.
X Güneş yılı esasına dayanan Rumi takvimde bir yıl 365 gün
6 saattir.
X Miladi takvimle arasında 584 yıllık fark vardır.
Miladi Takvim
X Günümüzde dünyada en yaygın kullanılan takvimdir.
X Bir yıl 365 gün 6 saattir. Başlangıcı, Hz. İsa’nın doğumundan
bir hafta sonrası yani 1 Ocak’tır.
X Kökeni Mısırlılara dayanan bu takvimi İyonlar, Yunanlar, Ro-
ma lideri Jül Sezar (Jülyen takvimi) ve Papa XIII. Grego-
rius (Gregoryen takvimi) katkıda bulunarak geliştirmiştir.
X Ülkemizde 1 Ocak 1926’dan itibaren kullanılmaya başlanmıştır.
6 › TARİH
 
TEST 1
Fasikül 1

1. Tarih; geçmişle ilgili olan, merkezinde insanın yer aldığı, bel- 4. Şemada, tarihe yardımcı bilim dalları ve inceleme alanları
gelere dayanan ve neden-sonuç ilişkisine önem veren bir numaralandırılarak gösterilmiştir.
bilimdir.

Bu bilgiden hareketle, Dillerin 2

tarihi İnsan
I. İnsanın olmadığı yerde tarih de olmaz.
ırkı
1
II. Tarihî olaylar birbirinden bağımsız şekilde gelişir.
III. Zaman içindeki insan faaliyetleri tarihin konusunu oluş- Filoloji
3
turur. Antropoloji
Örf ve
Etnografya
değerlendirmelerinden hangileri yapılabilir? âdetler
Nümizmatik
C Paleografya
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III 4
D) II ve III E) I, II ve III
Kitabeler
Eski
yazılar
5

2. Ömrünün büyük bölümünde tarih, özellikle de “Osmanlı Ta- Numaralandırılan bilim dallarından hangisinin inceleme
rihi” ile ilgili araştırmalar yapmış olan Halil İnalcık, “Bana Os- alanı yanlış verilmiştir?
manlı arşivlerini verin, size bir kültür imparatorluğu kurayım.” D
demiştir. A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

Halil İnalcık’ın bu sözleri, tarih araştırmalarında önce-

likle aşağıdaki bilim disiplinlerinden hangisinin önemi-
ni ortaya koymaktadır?
B 5. Tarihçinin; kaynakları sınıflandırma, çözümleme ve eleş-
A) Heraldik B) Diplomatik C) Onomastik tirme basamakları sonucunda elde ettiği verileri birleş-
tirip yazılı hâle getirerek araştırmasını tamamladığı aşa-
D) Coğrafya E) Arkeoloji
ma aşağıdakilerden hangisidir?
B
A) Tarama B) Terkip C) Tasnif

D) Tahlil E) Tenkit
3. Toplumu oluşturan insanlar, tarihte olup bitenleri öğrendik-
çe ortak bir geçmişten geldiklerini ve aynı milletin fertleri ol-
duklarını fark ederler. Atalarının tarihteki başarılarını öğrenen
genç nesiller, onlarla övünür ve gurur duyarlar. Milletçe ya-
şanan acı tatlı olayları anlatan kitapları okudukça fedakârlık 6. Tarih, olay ve olguların meydana getirdiği bir bütündür. Ço-
ve dayanışma duygularıyla birbirlerine daha sıkı bağlanırlar. cuğun doğması bir olaydır. Bir toplumdaki veya dünyadaki
Medeniyetlerine ait değerlere ve ülkelerine sahip çıkarak her nüfus artışı ise olgudur. İstanbul’un Türkler tarafından alın-
türlü tehdide karşı bilinçli şekilde mücadele ederler. ması tarihî bir olayken; İstanbul’un bir Türk şehri hâline gel-
mesi tarihî olgudur.
Bu metne göre tarih ile ilgili olarak,
Bu örnekler dikkate alındığında olgu için aşağıdakiler-
I. Toplumların ortak hafızasıdır.
den hangisi söylenemez?
II. Vatan ve millet sevgisini pekiştirir. C
III. Millî kimliğin güçlenmesinde önemli rol oynar. A) Süreklilik gösterir.

çıkarımlarından hangileri yapılabilir? B) Tarihî süreçte tekrar edebilir.

E C) Başlangıç ve bitiş zamanı bellidir.
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) Olaya göre daha soyut ve geneldir.
D) I ve III E) I, II ve III E) Uzun sürede meydana gelen değişimlerdir.

TYT-AYT ‹ 7 › TARİH
 
TEST 1
Fasikül 1

7. Türkler tarafından kullanılan; 10. Tarihî olayın geçtiği döneme ait belge ve buluntulara birinci
elden kaynak denir.
I. hicri,
II. Rumi, Buna göre aşağıdakilerden hangisi birinci elden kaynak-
lar arasında yer almaz?
III. Celâli
A
takvimlerinden hangileri güneş yılı esasına göre düzen- A) Ansiklopediler B) Kitabeler
lenmemiştir?
C) Seyahatnameler D) Fermanlar
A
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III E) Arkeolojik buluntular

D) I ve III E) II ve III

11. Elif Öğretmen derste, “Bir olayın tarihî olay kapsamında de-
ğerlendirilebilmesi için yeri ve zamanı bilinmeli, belgelere da-
8. Aşağıda, geçmişten günümüze önemli düşünürler ve tarih- yanmalı, üzerinden belirli bir zaman geçmiş olmalıdır.” ifade-
çilerin, tarih hakkındaki görüşlerine yer verilmiştir. lerini kullanmıştır.

I. “Tarih, insanların ve insan topluluklarının başlarından ge- Elif Öğretmen’in bu kriterleri dile getirerek aşağıdaki-
çenleri kaydetme yoluyla edinilen bilgidir.” (Herodot) lerden hangisinin önemine dikkat çekmek istediği söy-
lenebilir?
II. “Tarih, zaman içinde insanların ilmidir.” (Marc Bloch)
E
III. “Tarih bir olayın sadece filan tarihte olduğunu bilmek de- A) Geçmişten ders alınmasının
ğil, geçmişte meydana gelen olayları değerlendirmek ve
B) Yazılı kaynakların sınıflandırılmasının
bu olaylardan ders almaktır.” (Ahmet Cevdet Paşa)
C) İnsanlığın ortak mirasının korunmasının
IV. “Tarihçi olmak için daima kıyıda durmak gerekir.” (Geo-
rge Mosse) D) Toplumlar arası ilişkilerin geliştirilmesinin

V. “Geçmişi yargılamaktan sakınmak, nasılsa öyle göster- E) Tarihî olayların tarafsız olarak incelenmesinin
mektir.” (Leopold von Ranke)

Bu görüşlerden hangileri ile tarih biliminin tarafsızlık il-

kesine verdiği önem vurgulanmaktadır?
C
A) I ve II B) II ve III
D) I, II ve III E) III, IV ve IV
9. “Dünü bilmeyen bugünü anlayamaz; bugünü anlamayan ya-
rını göremez, yarını inşa edemez; hatta dünden gelen ham-
lelerin nedenlerini bile düşünemez.”
Abdülbaki Gölpınarlı’nın bu sözünden yola çıkarak aşa-
ğıdaki çıkarımlardan hangisi yapılabilir?
B A
A) Coğrafi faktörler, tarihî olaylar üzerinde etkilidir.
B) Tarihî olaylar arasında neden-sonuç ilişkisi vardır.
C) Bilimsel tarihçilikte belgeler önemli bir yere sahiptir.
D) Her toplum kendi tarihini üstün tutmaya önem verir.
E) Tarih, diğer bilim disiplinlerinin verilerinden yararlanır.
12. Tarihî olaylar ele alınırken kendi döneminin şartlarına göre
değerlendirilmesi gerekir. Örneğin eski Yunan ve Roma’da
C) IV ve V
normal sayılan ve yaygın bir uygulama olan kölelik, o dö-
nem filozoflarının hâkim anlayışına göre tıpkı devlet ve aile
gibi temel toplumsal kurumlardan biri olarak kabul edilmek-
teydi. Oysa bugünün evrensel insan hakları açısından dü-
şünüldüğünde köleliğin insan onuruna yakışmadığı görül-
mektedir. Bu durum tarihî olayların günümüz şartlarına göre
değil geçmişin değer yargıları ile değerlendirilmesinin ge-
rekliliğini ortaya koymaktadır.
Buna göre, tarihî olayların kendi döneminin şartlarına
göre ele alınmasının aşağıdakilerden hangisi için bir zo-
runluluk olduğu söylenebilir?
A) Nesnelliği sağlamak
B) Yazılı kaynaklardan yararlanmak
C) Arkeolojik buluntuları tarihlendirmek
D) Olayın geçtiği yerde araştırma yapmak
E) Tarihî gelişmeleri dönemlere ayırarak incelemek

TYT-AYT ‹ 8 › TARİH
 ÜNİTE
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ

2 İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ - 1

2


İNSANLIĞIN İLK İZLERİ NOT

X Tarih; yazının icadı esas alınarak tarih öncesi çağlar ve tarih
çağları olarak ikiye ayrılmıştır. Tarih öncesi, insanların kullan-
mış oldukları araç gereç ve madenlerden yola çıkılarak Taş
Çağı ve Maden Çağı şeklinde dönemlendirilmiştir.
X Taş Çağı: Paleolitik (Eski Taş), Mezolitik (Orta Taş) ve Ne-
olitik (Yeni Taş); Maden Çağı da Kalkolitik (Bakır), Tunç ve
Demir Çağı olarak dönemlere ayrılmıştır.
Tarih öncesi devirlerin, başlangıç ve bitiş zamanları bölgele-
re göre farklılıklar gösterir. Yazıdan önceki dönemlerde bü-
tün toplumların aynı sıralamayı takip etmemesi, tarih öncesi
devirleri birbirlerinden kesin olarak ayırmayı zorlaştırmıştır.
Bu nedenle tarih öncesi dönemlendirmede daha çok bölge-
sel olarak adlandırmalara gidilmiştir.

Tarih Öncesi Çağlar Mezopotamya Anadolu Mısır

Paleolitik (Eski Taş) MÖ 1,1 milyon-12 bin MÖ 2,5 milyon-16 bin MÖ 8.000-7.500

Mezolitik (Orta Taş) MÖ12 bin-MÖ 10 bin MÖ 16 bin-9 bin MÖ 7.500-5.000

Neolitik (Yeni Taş) MÖ 10.000-5.200 MÖ 8.500-5.800 MÖ 5.000-3.500

Kalkolitik (Bakır) MÖ 5.500-3100 MÖ 5.800-3.400 MÖ 4.000-3.000

Tunç MÖ 3.200-1.000 MÖ 3.400-1.200 MÖ 3.000-1.070

Demir MÖ 1.000’den itibaren MÖ XIII. yüzyıl-330 MÖ 1.070-330

Tarih öncesi dönemlendirme tablosu

Taş Çağı Mezolitik Çağ

X İnsanların avcılık ve toplayıcılık faaliyetlerini sürdürdükleri bir
Paleolitik Çağ geçiş dönemidir.
X İnsanlık tarihinin başlangıç aşamasıdır.
X Mikrolit olarak tanımlanan çakmak taşı ve obsidyenden yapıl-
X Temel geçim kaynağının avcılık ve toplayıcılık olduğu bu sü- mış kazıyıcı ve delici küçük taş aletler kullanılmıştır.
reçte insanoğlu doğaya bağlı bir yaşam sürmüştür.
X Antalya Beldibi, Belbaşı ve Öküzini mağaralarında bu ça-
X İnsanlar taştan ve kemikten basit araç gereçler yapmış, hay- ğa özgü aletlerin örnekleri ortaya çıkarılmıştır.
van postlarından giysiler imal etmiş, mağara duvarlarına re-
simler çizmişlerdir.
Neolitik Çağ
X Dönemin en önemli gelişmelerinden birisi ateşin bulunmasıdır.
X Tarım keşfedilmiş ve hayvanlar evcilleştirilmiştir. Böylece üre-
X Anadolu’da Paleolitik Çağ’ın en eski yerleşmeleri İstanbul’da tim aşamasına geçilmiş ve yerleşik hayat başlamıştır. İnsan-
Yarımburgaz Mağarası ile Antalya’daki Karain Mağarası’dır. ların besine daha kolay ulaşılması, nüfus artışını sağlamıştır.

TYT-AYT ‹ 1 › TARİH
 FASİKÜL 2
X Üretimi kolaylaştırmak için saban ve orak; yiyecekleri sakla-
mak için pişirilmiş topraktan kaplar (seramik) yapılmıştır. Bitki
liflerinden giysiler dokunmuştur. Ticaret faaliyetleri başlamıştır.
X Bu çağda Tuz Gölü’nün güney kesimleri, Göller Bölgesi ve
Diyarbakır ile Urfa çevresinde kültürel bir gelişme ve hareket-
lilik başlamıştır. Son araştırmalar, ilk defa tarımı yapılan buğ-
dayın ana vatanının Urfa ve Diyarbakır arasındaki Karacadağ
olduğunu ortaya koymuştur.
Maden Çağı
Kalkolitik Çağ
X İnsanlığın Taş Devri’nden Maden Devri’ne geçiş dönemidir.
Bu çağın en belirgin özelliği, taş aletlerin giderek azalması ve
madenciliğin gelişmesidir.
X Bu dönemde aletler, ilk kullanılan maden olan bakırdan yapıl-
mıştır. Köyler, şehirlere dönüşmeye başlamıştır.
Tunç Çağı
X Madenciliğin insan hayatındaki öneminin artması iş bölümü-
ne dayalı şehir yaşamının başlamasını sağlamıştır.
X Anadolu’da Hitit Krallığı kurulmuştur. Ayrıca yazı, Anadolu’da
bu çağdan itibaren kullanılmaya başlanmıştır.
Demir Çağı
X Şehirler ve devletler büyümüş, üretim artmış, ticaret faaliyet-
leri gelişmiş, toplumlar arası etkileşim hızlanmıştır.
X Anadolu’da Demir Çağı’nda Urartu, Frig, Lidya gibi krallık-
lar kurulmuştur.
Notlarım
TYT-AYT ‹
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ - 1
ÖRNEK 1
Kerem, bir tarih makalesinde, Anadolu’da Maden Devri’ne geçil-
diği sırada dünyanın başka yerlerindeki insanların Taş Devirleri-
ni yaşamaya devam ettikleri bilgisini okumuştur.
Bu bilgiyi sınıfta arkadaşları ile paylaşan Kerem’in;
I. Tarihî devirlere ilk olarak Anadolu’da girilmiştir.
II. Anadolu, birçok bölgeden ileri bir uygarlık düzeyine sahiptir.
III. Tarih öncesi çağların başlangıç ve bitiş zamanları bölgelere
göre farklılıklar göstermiştir.
değerlendirmelerinden hangilerini yapması doğru bir çıkarım-
da bulunduğunu gösterir?
D
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III
D) II ve III E) I, II ve III
ÇÖZÜM
Yerleşik İnsan ve Medeniyet
X Günümüzden milyonlarca yıl önce buzulların erimesi ve ha-
vaların ısınmasıyla birlikte insanlar beslenmeyi kolaylaştırmak
amacıyla yabani tahılları ıslah ederek kendi denetimlerinde
planlı bir tarımsal faaliyete başlamıştır. Böylece avcı-topla-
yıcı toplumlar giderek üretici konuma geçmiştir.
X Tarımsal üretimin yanı sıra keçi, koyun, sığır gibi hayvanlar ev-
cilleştirilerek günümüzdeki köy yaşamına benzer yaşam bi-
çimleri oluşturulmuştur. Bu süreçte konargöçer yaşam tarzı,
avcılık-toplayıcılık faaliyetleri ile birlikte devam etmiştir.
X İnsanların avcılık-toplayıcılıktan yerleşik hayata geçiş yaptı-
ğı en eski coğrafya, günümüzden yaklaşık on iki bin yıl önce
Güneydoğu Anadolu’nun yanı sıra Suriye ve Mezopotamya
toprakları olmuştur. Doğu-batı doğrultusunda bir yay şeklin-
de uzanan sıradağların güneyinde kalan bu bölge verimli top-
raklarla kaplı olduğu için “Bereketli Hilal” adıyla anılmıştır.
X Nil Nehri’nin hayat verdiği Mısır, İndüs ve Ganj nehirlerinin
geçtiği Hindistan, akarsu vadileri ve delta ovaları ile Anadolu
da insan yerleşimine sahne olmuştur.
2 › TARİH
 İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ - 1
Bereketli Hilal
Tarımsal Üretimin Başlamasının Sonuçları
İnsanlar üretici konumuna geçmiş, yaşam
01 biçimi ve üretim-tüketim alışkanlıklarında
değişiklikler olmuştur.
02
İlk köy yerleşimleri ortaya çıkmıştır.
03 Sosyal yaşamı düzenleyen kurallar
oluşmaya başlamıştır.
04 Çiftçilik, çobanlık, tacirlik gibi meslekler
ortaya çıkmıştır.
05 İnsanlar su kanalları, bentler, barajlar,
yollar yaparak doğayı değiştirmeye
başlamışlardır.
Ürünlerin ihtiyaçtan fazla olan kısımlarının (artı
06 ürün), ihtiyaç duyulan başka malzemelerle
takası sonucunda ticaret faaliyetleri başlamıştır.
Anadolu’da İlk Yerleşmeler
X Anadolu; insanlığın birkaç milyon yıl süren avcılık-toplayıcılık
hayatının ardından yerleşik hayata geçtiği, hayvanları evcilleş-
tirip tarıma başladığı önemli coğrafyalardan biridir.
X Anadolu’da ilk yerleşmeler yazıdan önceki dönemde başla-
mıştır. Göbeklitepe, Çatalhöyük, Çayönü gibi yerleşim yer-
leri, Anadolu’nun Neolitik Dönemi’ne ait önemli merkezler
arasındadır.
TYT-AYT ‹
FASİKÜL 2
Çayönü
X Diyarbakır’ın Ergani ilçesi sınırlarında bulunmaktadır.
X Hayvanların evcilleştirilmediği ve tarımın başlamadığı bir dö-
nemde avcı-toplayıcı insanlara ev sahipliği yapan Çayönü, MÖ
10200 yıllarından itibaren tahıl üretimi ve hayvanların evcilleşti-
rilmesine dayalı köy hayatının yaşandığı ilk yerleşmelerdendir.
X Yabani buğday, mercimek ve baklagillerin tarıma kazandırıl-
ması, küçükbaş hayvanların evcilleştirilmesi burada gerçek-
leşmiştir. Bu özellikleriyle Çayönü, bilim insanlarınca uygarlı-
ğın doğduğu yerlerden biri olarak kabul edilmektedir.
X Çayönü; mezar sistemleri, dinî merkezler, sanatsal eserler, ba-
kırın ateşte eritilip şekillendirilmesi, obsidyenin işlenmesi gibi
pek çok alanda çevre uygarlıklara öncülük etmiştir.
Çatalhöyük
X Konya’nın Çumra ilçesinde yer almaktadır.
X İlk ev mimarisi, ilk manzara resmi, ana tanrıça kültü gibi özgün
buluntuları ve inanç eserleri ile insanlık tarihine ışık tutmaktadır.
X Çatalhöyük, Anadolu coğrafyasında köy yaşamından kent ya-
şamına geçişin gerçekleştiği önemli bir yerleşkedir.
X Çatalhöyük’te dörtgen duvarlı, penceresiz, girişleri çatıların-
dan, birbirleri ile bitişik kerpiç evler ortaya çıkarılmıştır. Şehir-
de sokaklar bulunmadığı için ulaşım düz damlar üzerinden
sağlanmıştır. Bu yerleşim planının güvenlik nedeniyle yapıl-
dığı düşünülmektedir.
X Çatalhöyük, madenciliğin Anadolu’daki başlangıç tarihini Ne-
olitik Dönem’e kadar indirmekte; o dönem insanının toplayıcı-
lık ve avcılığın yanı sıra çiftçilikle de uğraştığını gösteren zen-
gin buluntularıyla dikkat çekmektedir.
X Duvar resimlerinde kent planına yer veren ilk yerleşim merke-
zidir. Günümüzdeki mülkiyet kavramının o devirde başladığı,
pişmiş topraktan yapılmış damga mühürlerle belgelenmiştir.
X Çatalhöyük, UNESCO tarafından 2012 yılında “Dünya Miras
Listesi”ne alınmıştır.
KAVRAM
Höyük: Tarih boyunca yıkılan kentlerin kalıntıları üzerine ye-
nileri inşa edildiğinden yerleşmelerin kurulduğu arazilerde za-
manla tepecikler oluşmuştur. Hafif eğimli bu yükseltiler höyük
olarak adlandırılmıştır. Höyüklerde yapılan kazılarda çanak
çömlek parçaları; taştan, camdan ve madenlerden yapılmış
araç gereçler; mimari yapılar ya da organik kalıntılar çıkarıl-
mıştır. Bu durum höyüklerin tarih öncesi devirlerin aydınla-
tılmasına önemli katkı sağladığını gösterir.
3 › TARİH
 FASİKÜL 2 İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ - 1

Göbeklitepe Kâğıt

X Şanlıurfa il merkezinin 18 km kuzeydoğusunda Örencik kö- Çin’de ağaç

Parşömen kabuklarının
yü yakınlarındadır.
Bergama Kral- işlemden geçi-
lığı tarafından rilmesi yoluyla
X 1995’te başlatılan kazılar sonucunda Göbeklitepe’nin, 12.000 Papirüs
icat edilen, günümüzde
yıl öncesine uzanan bir kült (inanç) merkezi olduğu anla- kullanılan kâğıt
Mısırlıların icat keçi ve koyun
şılmıştır. derisinin terbi- icat edilmiştir.
Kil Tabletler ettiği, Nil kena-
rında yetişen ye edilmesiyle
X Yerleşim ve tarım kavramlarından çok uzak olan avcı ve top- İlk yazı malze- papirüs bitki- yapılan yazı
layıcı insan toplulukları zamanında, şehir hayatına henüz geç- mesi olarak sinden yapılan malzemesidir.
meden inşa edilen ilk tapınak olan Göbeklitepe, son yılların kullanılmıştır. kâğıda benzer
malzemedir.
en büyük arkeolojik keşfi olarak gösterilmektedir.

X Göbeklitepe’deki konut özelliği taşımayan dinî ve ayinsel amaç-

lı yapılar keşfedilen en erken tarihli dinî mimaridir. Tarih önce-
si döneme ait ilk tapınağın Malta Adası’nda bulunduğu ve MÖ
5000 yılına tarihlendiği biliniyordu. Göbeklitepe’deki kazılar bu
bilgiyi değiştirerek ilk tapınağın çok daha önceki bir dönem- İlk Çağ’da kullanılan yazı malzemeleri
de Anadolu’da inşa edildiğini ortaya koymuştur.
X Çivi yazısı MÖ 3200’lerde Mezopotamya uygarlıklarından Sü-
X Göbeklitepe, 2018 yılında UNESCO tarafından “Dünya Mi- merler tarafından icat edilmiştir.
ras Listesi”ne alınmıştır.
X Sümerlerin kullandığı ilk yazılı kil tablet örnekleri, Uruk kentin-
de rastlanan tahıl çuvalları ve büyükbaş hayvan listelerinden
oluşan tapınağın muhasebe kayıtları şeklindedir.

X Sümerlerden sonra çivi yazısı Akad, Babil, Asur, Hitit, Urartu

gibi medeniyetler tarafından geliştirilmiştir

Hiyeroglif (Resim Yazısı)

X Mezopotamyalılar ile yaptıkları ticaret sırasında çivi yazısını
öğrenen Mısırlılar, hiyeroglif adıyla bilinen, kendilerine özgü
resim yazısını kullandılar.

Göbeklitepe kazı alanı Harf Yazısı (Alfabe)

YAZININ GELİŞİMİ
X İnsanlığın dönüm noktalarından biri olan yazının icadı, tarihî
devirlerin başlangıcı kabul edilmiştir.
X Tarih öncesi çağlarda nesiller arası söze dayalı bilgi aktarımı ya-
pılırken, yazının icadıyla birlikte öğrenilen bilgiler yeni nesillere
hem daha kolay hem de daha doğru bir şekilde aktarılmıştır.
X Deniz ticaretiyle uğraşan Fenikeliler, ticareti hızlandırıp kolay-
laştırmak amacıyla kelimeleri veya heceleri temsil eden şekilleri
değil; sesleri temsil eden harfleri kullanarak alfabeyi icat ettiler.
X Okuma yazmayı oldukça kolaylaştıran ve 22 harften oluşan
Fenike alfabesi; İyonyalılar, Romalılar ve Yunanlar tarafından
da kullanılmıştır. Fenike alfabesine yeni harfler ekleyen bu uy-
garlıklar, günümüzdeki “Latin alfabesi”nin meydana getiril-
mesine katkı sağlamışlardır.

Piktografik Yazı (Çivi Yazısı)

X Başlangıçta insanların kayıt tutmalarına yardımcı olmak için
kullanılan bu yazı, sembol şeklindeki işaretlerden oluşmuştur.
X Piktografik yazıda, kil tablet üzerine kareler çizilir ve anlatılmak
istenenler sembollerle verilirdi. Zamanla semboller küçülmüş
ve işaret kümeleri hâline gelmiştir. İşaretler çiviye benzetildiği
için bu yazıya “çivi yazısı” denmiştir.
NOT
Yazı Sümerlerin tapınak kayıtlarını tutma ihtiyacının bir sonu-
cu olarak ortaya çıksa da zamanla yönetim işlerinden tica-
rete, vergilerin toplanmasından eğitime ve edebiyata kadar
hayatın pek çok alanında kullanılmıştır.

TYT-AYT ‹ 4 › TARİH
 İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ - 1 FASİKÜL 2

Sümer çivi yazısı 1

Mısır hiyeroglif yazısı 2

Fenike alfabesi 3

Yunan alfabesi 4

Latin alfabesi 5

İlk Çağ uygarlıkları

İLK ÇAĞ’DA BAŞLICA MEDENİYET HAVZALARI X Ay yılı esaslı ilk takvimi icat eden Sümerler, bazı gezegenleri
tespit etmişler; mimaride sütun, kubbe ve kemer tarzını kul-
Mezopotamya Medeniyetleri lanmışlardır.

X Doğu Anadolu’dan doğup Basra Körfezi’nde denize dökülen X Edebiyat alanında günümüze kadar ulaşan en önemli eserle-
Dicle ve Fırat Nehirlerinin çevresinde kalan topraklara, Yu- ri Yaradılış, Tufan ve Gılgamış destanlarıdır.
nancada “iki nehir ortasındaki ülke” anlamına gelen Mezo-
potamya adı verilmiştir.
Babiller
X İlk tekerlek (çömlekçi çarkı), ilk yazı, ilk takvim, ilk yazılı ka-
X MÖ 3000’in sonlarına doğru Arabistan’dan Mezopotamya’ya
nunlar Mezopotamya’da ortaya çıkmıştır.
göç eden Sami kökenli Amurrular tarafından kurulmuştur.
X İlk Çağ’da Mezopotamya’da Sümer, Akad, Babil, Asur ve Elam
X Ay ve Güneş tutulmalarının zamanını önceden tahmin edip
devletleri kurulmuştur.
alan ve hacim hesaplamaları yapmışlardır.

X Hukuk alanında 282 maddeden oluşan Hammurabi Kanun-

Sümerler
ları’nı meydana getirmişlerdir.
X Asya kökenli bir kavim olan Sümerler, MÖ 4000 yıllarından iti-
X Mimaride gelişme göstermişlerdir. Babil Kulesi ile Babil’in
baren Mezopotamya’ya gelip yerleşmiş, site adı verilen şehir
Asma Bahçeleri önemli sanat eserleridir.
devletleri kurmuşlardır.

X Mezopotamya uygarlığının öncüsü olan Sümerler, MÖ 3200’de

çivi yazısını bulmuşlardır. Notlarım
X MÖ 2375’te Lagaş Sitesi Kralı Urkagina tarihin bilinen ilk ya-
zılı kanunlarını yapmıştır.

X Ziggurat adı verilen çeşitli katlardan oluşan tapınaklar yap-

mışlardır. Bu yapıların son katında rahipler gökyüzünü ince-
lerken (gözlem evi), orta katlar ibadete ayrılmış (tapınak), alt
katlar ise tahıl ambarı (depo) olarak kullanılmıştır. Ayrıca zig-
guratlar okul işlevi de görmüştür.

X Sümerler dört işlemi kullanmış, bölme ve çarpma cetvelleri

hazırlamış, daireyi 360 dereceye bölmüş, yüzey ve hacim öl-
çümlerini yapmışlardır.

TYT-AYT ‹ 5 › TARİH
 FASİKÜL 2
Asurlular
X Yukarı Mezopotamya’da MÖ 2000 yıllarında başkenti Ninova
olan bir krallık kurdular.
X Anadolu’da Kayseri çevresinde Kaniş (Kültepe), Alişar ve Bo-
ğazköy’de karum olarak adlandırılan ticaret kolonileri oluştur-
dular. Gerçekleştirdikleri ticaret faaliyetleriyle, Sümerlerden
öğrendikleri yazıyı Anadolu’ya getirerek bu coğrafyada tarih
çağlarının başlamasını sağladılar.
X Tarihte bilinen ilk kütüphaneyi kurarak arşivcilik faaliyetini baş-
latan uygarlık oldular.
Anadolu Medeniyetleri
“Uygarlıklar beşiği” adıyla anılan Anadolu’da İlk Çağ’ın önemli
uygarlıkları kurulmuştur. Bu uygarlıkların başlıcaları; Hititler, İyon-
lar, Urartular, Frigyalılar ve Lidyalılardır.
Hititler
X MÖ 2000’li yılların başlarında Orta Anadolu’da Kızılırmak çev-
resine yerleştiler. Başkentleri Hattuşaş’tır.
X Tarihin ilk meşruti krallık yönetimini kurdular. Pankuş adın-
da bir meclis oluşturdular. Tavananna denilen kraliçe yöne-
timde söz sahibiydi.
X Anadolu’nun ilk kanunlarını yapan Hititler, aile kurumunu ve
özellikle kadın haklarını korumaya yönelik insancıl düzenle-
meler gerçekleştirdiler.
X Tanrılarına hesap vermek için anal denilen yıllıklar tuttular.
Bu yıllıklarda zaferlerinin yanında yenilgilerine de yer vererek
objektif tarih yazıcılığının ilk örneklerini ortaya koydular.
X Mısırlılarla tarihin ilk yazılı antlaşması olan Kadeş Barışı’nı im-
zaladılar (MÖ 1280).
Urartular
X Van Gölü çevresinde yaşadılar. Başkentleri Tuşpa’dır.
X Taş kaleler, surlar, saraylar ve tapınaklar inşa ettiler. Resim,
kabartma, heykel ve kaya oymacılığı gibi süsleme sanatları-
nın yanı sıra maden işleme ve kuyumculukta da ileri bir dü-
zeye ulaştılar.
Lidyalılar
X Batı Anadolu’da Gediz ile Küçük Menderes Nehirleri arasında-
ki bölgede yaşadılar. Başkentleri Sardes şehridir.
X Kral Yolu üzerinde ticaret yaparak büyük bir zenginliğe ulaştılar.
X MÖ 680’de madeni parayı icat edip ticarette değişim amacıy-
la kullanan ilk topluluk oldular.
TYT-AYT ‹
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ - 1
1 5
2 4
Hititler 3 Lidyalılar
İyonlar Frigler
Urartular
Kuruluş tarihlerine göre Anadolu medeniyetleri
Frigler
X Boğazlar üzerinden Anadolu’ya gelerek Kızılırmak ile Sakar-
ya Nehri arasında kalan bölgeye yerleştiler. Başkentleri Gor-
dion şehridir.
X Tapetes adı verilen kilimleri ve çivi kullanmadan yaptıkları mo-
bilyaları ile tanındılar. Fibula denilen çengelli iğneleri icat et-
tiler. Fabl adıyla bilinen hayvan hikâyelerini dünya edebiya-
tına kazandırdılar.
X Üretim faaliyetlerinin kesintiye uğramasını önlemek için öküz
keseni veya saban kıranı ölümle cezalandıracak kanuni dü-
zenlemeler yaptılar.
İyonlar
X Yunanistan’dan gelip Batı Anadolu kıyılarına yerleşen İyon-
lar Milet, Efes, Foça ve İzmir gibi şehir devletlerini kurdular.
X Deniz ticareti ile uğraştılar ve koloniler oluşturdular.
X Özgür düşünce ve bilime önem verdiler. Mimaride ileri bir se-
viyeye ulaştılar. Efes’te inşa ettikleri Artemis Tapınağı dünya-
nın yedi harikasından biri kabul edilmektedir.
NOT
Anadolu’yu İlk Çağ’da Persler, Büyük İskender ve Roma-
lılar istilâ ederek bir süre yönetmişlerdir.
Ege-Yunan Medeniyeti
X Girit Adası, Mora Yarımadası (Miken) ve Yunanistan toprak-
larında gelişmiştir. En önemli halkası Yunan medeniyetidir.
X Yunan medeniyetinin temellerini atan Dorlar, Yunanistan’da
polis adı verilen şehir devletleri kurdular.
X Atina şehir devletinin yöneticilerinden Solon, doğuştan gelen
soyluluğu kaldırdı. Klistenes bütün yurttaşlara devlet yöne-
timine katılma hakkı tanıdı. Böylece Yunan şehir devletleri
demokrasinin ilk uygulamalarına sahne oldu.
6 › TARİH
 İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ - 1
X Deniz ticaretine önem veren ve koloniler kuran Yunanlar, Fe-
nike alfabesine yeni harfler ekleyerek kendi alfabelerini oluş-
turdular.
X Tanrıları için her dört yılda bir olimpiyat adıyla bilinen yarış-
malar düzenlediler.
X Özgür düşüncenin ve pozitif bilimlerin gelişmesine önemli
katkılarda bulundular. Tales, Heraklit, Sokrates, Platon ve
Aristoteles felsefe alanındaki çalışmalarıyla iz bıraktılar. Pisa-
gor matematik, Herodot tarih, Hipokrat ise tıp bilimine katkı-
da bulunan Yunan bilginler olarak tarihe geçtiler.
X Bitkilere ve hayvanlara ilişkin bilimsel bilgileri derleyerek bo-
tanik ve zooloji alanlarının temellerini attılar.
Mısır Medeniyeti
X MÖ 4000’e doğru Nil Nehri etrafında gelişmiştir.
X Hiyeroglif adıyla bilinen kendilerine özgü resim yazısını ge-
liştirdiler. Yazılarını genellikle Nil kıyısında yetişen papirüs bit-
kisinin yapraklarından ürettikleri bir tür kâğıt üzerine yazdılar.
X Uzun yıllar süren astronomik gözlemlerinin sonucunda gü-
neş yılı esasına dayanan takvimi icat ettiler.
X Astronomi, matematik ve geometride ilerlediler. Pi sayısını gü-
nümüzdeki değerine yakın hesapladılar. Ölülerini mumyalama-
larından dolayı anatomi, tıp ve eczacılıkta gelişme gösterdiler.
X Mimari, heykel, resim ve kabartma sanatlarında geliştiler. Pi-
ramitler ile sfenksler en dikkat çeken eserlerindendir.
Çin Medeniyeti
X MÖ 4000 yıllarında Sarı Irmak çevresinde ortaya çıkmıştır.
X Mimarlık, heykelcilik, resim, cam süsleme ve seramik sanat-
ları ile ipek böcekçiliği ve ipekli dokuma işçiliğinde geliştiler.
X Günümüzde de başvurulan geleneksel tıbbın tedavi yöntem-
lerinden masaj ve akupunkturu kullandılar.
X Galileo’dan önce güneş lekeleri konusunda bilgi verdiler.
Kâğıt Matbaa Pusula
Barut Mürek-
kep
Çinlilere ait buluşlar
TYT-AYT ‹
FASİKÜL 2
Hint Medeniyeti
X MÖ 3000 yıllarında İndus Nehri çevresinde ortaya çıkmıştır.
X Geliştirdikleri rakam sistemiyle matematik alanında önemli
kazanım sağladılar.
X Müzikte bilinen en eski notalama yöntemini geliştiren Hintler
resim ve heykel sanatında ileri gittiler.
X Şiire önem veren Hintlerin bu alandaki başlıca eserleri “Ma-
habharata” ve “Ramayana” destanlarıdır.
İran Medeniyeti
X İran’da ilk büyük medeniyeti MÖ IX. yüzyılda Medler kurdu-
lar. MÖ 550’de başka bir İran kavmi olan Persler, Medlerin
hâkimiyetine son vererek kısa sürede Anadolu, Mezopotam-
ya, Mısır, Trakya, Makedonya ve Ege Denizi’ndeki bazı ada-
ları ele geçirerek sınırlarını genişlettiler.
X Egemenlik kurdukları toprakları satraplık adı verilen eyaletle-
re bölerek yöneten Persler, merkezî otoriteyi güçlendirmek ve
eyaletler arasında iletişim kurmak amacıyla gelişmiş bir pos-
ta teşkilatı oluşturdular.
X Ticaretle uğraşarak Lidyalıların başkenti Sardes’ten kendi
başkentleri Sus’a kadar uzanan ünlü Kral Yolu’nu yaptılar.
Doğu Akdeniz Medeniyetleri
Fenikeliler
X İlk Çağ’da Lübnan Dağları ile Doğu Akdeniz kıyılarında yaşa-
dılar. Tarıma ve hayvancılığa elverişli olmayan bu dağlık böl-
gede deniz ticaretine önem verdiler.
X Denizaşırı ülkelerde ticaret kolonileri kurarak tarihte kolonici-
lik hareketini başlatan kavim oldular. Ticari faaliyetleri sırasın-
da ülkeler arasında bağlantı kurarak Akdeniz çevresinde ya-
şayan toplumların kültürel etkileşim içine girmesini sağladılar.
X Bugünkü alfabe sistemlerinin temelini atarak okuma yazma-
yı kolaylaştırdılar.
NOT
Fenike alfabesi, Latin alfabesinden başka Kiril, İbrani, Arap
ve Yunan alfabelerinin de temelini oluşturmuştur.
İbraniler
X MÖ 2000’de Fenike ülkesinin güneyindeki Filistin’e yerleştiler.
X Semavi bir din olan Yahudiliğe inandılar. Böylece tarihte tek
tanrı inancını benimseyen ilk topluluk oldular.
7 › TARİH
 İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ - 1
TEST 1
Fasikül 2

1. Sümerler çivi yazısını üçgen uçlu bir kalem kullanarak yumu- 4. Tarih öncesi dönemlerde aşağıdakilerden hangisinin, ta-
şak kil tabletler üzerine yazdılar. Ardından tabletleri fırınlarda rımsal üretimin başlamasının bir sonucu olduğu söyle-
pişirerek sağlamlaştırdılar. Mezopotamyalılar ile yaptıkları ti- nemez?
caret sırasında çivi yazısını öğrenen Mısırlılar ise hiyeroglif A
adıyla bilinen, kendilerine özgü resim yazısını geliştirdiler. A) Ateşin ilk kez kullanılmasının
Hiyeroglifler için genellikle, Nil kıyısında yetişen papirüs bit- B) İlk köy yerleşmelerinin kurulmasının
kisinin yapraklarından ürettikleri bir tür kâğıdı kullandılar.
C) Sosyoekonomik yaşantının değişmesinin
Bu bilgilerden hareketle, D) Üretim-tüketim alışkanlıklarında değişimler yaşanmasının
I. Çivi yazısı, Mısır hiyeroglifleri için bir model olmuştur. E) Toplayıcılığın temel ekonomik faaliyet olmaktan çıkma-
II. Ticari faaliyetler kültürel etkileşime zemin hazırlamıştır. sının

III. Sümerler ve Mısırlılar yazı zemini olarak doğal malzeme-

lerden yararlanmışlardır.

yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
E kezlerden biri Konya’nın Çumra ilçesi yakınlarındaki Çatal-
A) Yalnız I B) I ve II
D) II ve III E) I, II ve III
2. Mısır’da Nil Nehri’nin taşması sonucu sular altında kalan tar-
laların sınırlarının belirlenmesi geometrinin gelişmesinde, su
taşkınlarının zamanının tespit edilmek istenmesi güneş yılı
esaslı takvimin icat edilmesinde etkili olmuştur.
Buna göre, Mısır’da bilimin ilerlemesinin öncelikle aşa-
ğıdakilerden hangisine duyulan ihtiyacın bir sonucu ol-
duğu savunulabilir?
D
A) Ticari faaliyetleri kolaylaştırmaya
B) Yeni gelir kaynakları elde etmeye
C) Diğer uygarlıklarla etkileşim sağlamaya
D) Tarım üretimini sürdürme ve düzenlemeye
E) Toplumsal dayanışmayı güçlendirmeye
5. Anadolu’nun tarih öncesi dönemini aydınlatan önemli mer-
C) I ve III höyük’tür. Bölgede yürütülen kazılarda birbirine bitişik evler,
ahşap kaplar, kutular, kemiklerden yapılmış takılar, çakmak
taşından hançerler ve bıçaklar ile obsidyen ok ve mızrak uç-
ları bulunmuştur. Kazılarda ele geçen malzemeler içinde en
dikkat çekenleri pişmiş topraktan yapılmış kap kacaklar ile
ölüm ve bereket tanrıçası heykelleridir. Buluntulardaki üs-
tün el işçiliği ve süslemeler dikkat çekici güzelliktedir.
Bu bilgilere göre Çatalhöyük’te aşağıdakilerden hangi-
sinin varlığından söz edilemez?
B
A) Yerleşik hayatın
B) Yazılı kanunların
C) Çok tanrılı inancın
D) Üretim faaliyetlerinin
E) Sanat değeri olan eserlerin
6. Asurlu tüccarlar, başta Kaniş (Kültepe) olmak üzere Anado-
lu’nun pek çok yerinde pazarlar kurmuş ve Sümerlerden öğ-
rendikleri çivi yazısını Anadolu’ya getirerek Hititli tüccarlara
öğretmişlerdir.

3. I. İlk olimpiyatlar Bu gelişmelerin,

II. Pisagor, Herodot, Hipokrat I. Anadolu’da tarih çağlarına girilmesi,

III. Polis adı verilen şehir devletleri II. çok tanrılı inanç sisteminin Anadolu’da yaygınlaşması,
IV. Gılgamış, Tufan ve Yaratılış destanları III. Mezopotamya ile Anadolu arasında güçlü bir ticaret ba-
ğı oluşturulması
Yukarıdakilerden hangileri Yunan medeniyeti ile ilgi-
li değildir? sonuçlarından hangilerini ortaya çıkardığı savunulabilir?
C D
A) Yalnız I B) Yalnız III C) Yalnız IV A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II

D) I ve II E) III ve IV D) I ve III E) I, II ve III

TYT-AYT ‹ 8 › TARİH
 ÜNİTE
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ

3 İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ - 2

2


İNSAN VE ÇEVRE
Hayat tarzı
Hayat Tarzlarının Oluşması

Mimari ve sanat
Avcılık ve Tarım ve faaliyetleri
Çobanlık
toplayıcılık uygarlık

Ekonomik
faaliyet

İnsan topluluklarının sosyal ve ekonomik aşamaları

Giyim kuşam

X Buzul Çağı’nın yaşandığı dönemlerde üretim için gerekli coğ-

rafi şartlar olmadığından insanlar avcılık ve toplayıcılıkla bes-
leniyorlardı. Avcılık yorucu, tehlikeli ve her zaman olumlu so- Beslenme şekli
nuç almanın mümkün olmadığı zorlu bir uğraştı. Toplayıcılık
ise avcılığa göre daha kolay olmakla birlikte yeterli bir bes-
lenme yöntemi değildi. Bu doğrultuda avcılık ve toplayıcılığın Coğrafyanın toplumları etkilediği alanlar
hâkim olduğu Buzul Çağı’nda insanlar, besin bulmak ama-
cıyla göçebe bir yaşam sürmüşlerdir.
NOT
X Buzulların erimesiyle birlikte besin üretimi amacıyla yerleşik
yaşama geçilmeye başlanmıştır. Coğrafi koşullar ve çevre insanların yaşam biçimi üzerinde et-
kili olmuştur. Herodot’un “Mısır Nil’in bir armağanıdır.” tespi-
NOT tinde bulunması; Strabon’ın “Geographica” adlı eserinde ova-
lar, sahiller ve ılıman iklimin görüldüğü bölgelerde yaşayan
toplumların daha medeni ve uysal olduklarını belirtmesi; İbn-i
Güneydoğu Anadolu, Suriye ve Mezopotamya toprakları av-
Haldun’un coğrafyanın insanların kaderini belirlediğini belirt-
cılık-toplayıcılıktan yerleşik hayata geçişin yaşandığı ilk coğ-
mesi insan-çevre ilişkisini ifade eden önemli örneklerdendir.
rafya olmuştur. Fırat ve Dicle Nehirlerinin suladığı bu coğrafya
verimli toprakları nedeniyle Bereketli Hilal olarak adlandırıl-
mıştır. Bununla birlikte Nil Nehri’nin hayat verdiği Mısır ile İn-
düs ve Ganj Nehirlerinin geçtiği Hindistan da yerleşik yaşa- Göçebeler ve Yerleşikler
mın başladığı bölgelerdir. X Yerleşik yaşam ile birlikte göçebe-yerleşik çatışması da baş-
lamıştır.

X Tarım faaliyetleri insanlık tarihinin en önemli aşamalarından- X Çiftçiler güvenli bir barınak, verimli topraklar ve bol kazanç
dır. İnsanlar tarım sayesinde doğal çevrelerinden daha fazla sağlayan ürünlere önem verirken; göçebeler özgürlük sağla-
yararlanabilecekleri bilgi ve tecrübeye ulaşmışlardır. yan geniş diyarlar ve sürülere önem vermişlerdir.

TYT-AYT ‹ 1 › TARİH
 FASİKÜL 3 İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ - 2

X Göçebe toplulukların zaman zaman köy ve kasabalara ani

UYARI
baskınlar gerçekleştirerek yağma yapmaları, göçebe-yerle-
şik çatışmasının en önemli nedeni olmuştur. Göçebelerin hay-
Göçler nedeniyle parçalanan imparatorlukların yerine yeni
vanlarının yerleşiklerin ürünlerine verdiği zararlar da çatışma-
devletler kurulmuş; kavimler siyasi, ekonomik, kültürel alan-
lara yol açmıştır.
larda birbirleriyle etkileşim içine girmişlerdir. Bu durum göç
hareketlerinin tarihin akışını değiştirecek sonuçlar do-
NOT
ğurduğunu kanıtlar.

Konargöçerler, tahıl başta olmak üzere yerleşiklerin ürettik-

leri ürünlere ihtiyaç duyarlardı. Bu nedenle çiftçilerin ekili di-
kili alanlarını tahrip edip onları yağmaladıklarında kendileri-
nin de zarar göreceklerini bilirlerdi. Aynı şekilde yerleşikler de
ihtiyaçları olan hayvansal gıdaların konargöçerler tarafından
sağlandığını bilerek onlarla iyi ilişkiler kurmaya önem verir-
lerdi. Örneğin Orta Asya’da yaşayan Türkler, sınır boylarında
kurulan pazarlarda Çinlilere hayvansal gıdalar ve ürünler sa-
tarken onlardan tahıl, seramik ve diğer eşyalar satın alırlardı.
Türklerle Çinliler arasındaki alışveriş savaşlarla kesintiye uğ-
rasa da savaşın ardından hızla normale dönerdi.
Ege Göçleri
X MÖ XIII. yüzyıl sonları ile MÖ XII. yüzyıl başlarında olmak üze-
re iki aşamada yaşanmıştır.
X “Deniz Kavimleri Hareketi” olarak da ifade edilen göçle-
ri gerçekleştiren toplumlar, genellikle Yunanistan’dan başla-
yarak Ege ve Akdeniz’deki adalardan geldiği için bu göçlere
Ege Göçleri ismi verilmiştir.
NOT

Yunanistan’ın dağlık bir coğrafyaya sahip olması, tarım alan-

İLK ÇAĞ’DA GÖÇLER
X Geçmişten günümüze insanoğlu, zorunluluk nedeniyle ve-
ya istediği yaşam koşullarına ulaşmak için yaşadığı yerleşim
yerlerinden ayrılarak yeni yerler bulma gayreti göstermiştir.
larının yetersizliği, nüfus artışı ve kıtlığın yaşanması, Doğu Av-
rupa ve Balkanlardan güneye inen Dorların Yunanistan’daki
kavimleri doğuya doğru sürüklemesi bu göçlerin nedenle-
rindendir.

X Tarihin her döneminde yaşanan ve toplumsal hayatın her aşa-

masında görülen göç hareketleri, insanlık tarihinin seyrini de- X Ege göçleri; Anadolu, Kıbrıs, Suriye ve Mısır’a yönelmiştir. Mı-
rinden etkilemiştir. sır’a kadar uzanan Ege Göçleri sonucunda Mısır Devleti, ver-
diği güçlü mücadele ile kendisini korurken Anadolu’daki Hi-
Kitlesel Göçlerin Nedenleri tit Devleti yıkılmıştır.

Coğrafi
İklimdeki KARADENİZ
değişiklikler Trakya
Ekonomik
Yu n a

Geçim imkânının
nis

kaybedilmesi
Siyasi
ta

Anadolu
n

Savaş, istila ve EGE

politik değişiklikler DENİZİ
Sosyal Mora
Salgın hastalıklar
ve nüfus artışı Rodos
Dinî
İnanç gruplarının Girit Kıbrıs
baskı altına
n

alınması
Traklar AKDENİZ
Filisti

Frigler
Akalar
İyonlar
Dorlar Mısır

Ege Göçleri

TYT-AYT ‹ 2 › TARİH
 İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ - 2 FASİKÜL 3

İç Asya Göçleri
ÖRNEK 1
X MÖ XVI. yüzyıldan itibaren bazı Türk boylarının, iklim değişik-
Ege Göçleri Yunanistan’dan başlamıştır. Yunanistan’ın dağlık bir liği ve siyasi mücadelelerin etkisiyle ana yurtları olan Orta As-
bölge olması, tarım alanlarının yetersizliği, nüfus artışı, kıtlığın ya- ya’dan çıkarak Çin, Hindistan, Ön Asya, Kuzey Afrika ve Av-
şanması ve Balkanlardan güneye inen Dorların Yunanistan’daki rupa’ya doğru yer değiştirme hareketidir.
kavimlere baskı yapmaları bu göçlerin nedenlerindendir.
X Göç eden Türk toplulukları, yerleştikleri bölgelerde devletler
Bu bilgilerden hareketle Ege Göçleri’nin gerçekleşmesinde; kurarak Türk kültürünün yayılmasını sağladılar.
I. dinî,
II. siyasi,
III. coğrafi,
IV. ekonomik

nedenlerden hangilerinin etkili olduğu savunulabilir?

E
A) I ve II B) II ve III C) III ve IV

D) I, II ve III E) II, III ve IV

ÇÖZÜM

Orta Asya’dan Türk göçleri

Din ve İnanç Temelli Göçler

X Semavi dinlerin yeryüzünde yayılmaya başlamasıyla eski din-
lerinden vazgeçmek istemeyen devlet yöneticileri veya top-
luluklar yeni dine geçen insanlara baskı yapmışlardır. Yeni
Amurru (Babil) Göçleri inanç grupları ya zorla sürgün edilmişler ya da kendi istekle-
riyle göç etmişlerdir.
X MÖ III. binyılın sonlarında Arabistan’dan Filistin ve Suriye’ye
göç etmişlerdir. X Filistin’de yaşayan Yahudiler önce Babiller daha sonra da Ro-
malılar tarafından sürgün edilmişlerdir. Bu durum Yahudile-
X Elamlar ile birlikte Sümer Devleti’nin yıkılmasında başlıca ro-
rin dünyanın dört bir yanına dağılmalarına neden olmuştur.
lü oynamışlardır.
X Hz. İsa ile ortaya çıkan Hristiyanlığın hızla yayılmaya başla-
Akad Göçü ması üzerine Roma imparatorları onların ibadet etmelerini ya-
saklamıştır. Bu durum Hristiyanların özellikle Anadolu’ya göç
X MÖ III. binde Suriye’den Sümer ülkesine gerçekleşmiştir. etmelerinde etkili olmuştur.
X Sümer kent kültürünü benimseyen Akadlar bu kültürü sonra-
ki toplumlara aktarmışlardır. Notlarım

Hurri Göçleri
X MÖ III. binin sonlarında Kafkasya, Doğu Anadolu ve İran üze-
rinden Mezopotamya’ya gerçekleşmiştir.

X Hurriler; Doğu Anadolu, Orta Fırat Havzası ve güneyde Filis-

tin’e kadar geniş bir alana yayılmıştır.

Frig Göçleri
X Makedonya ve Trakya’dan Anadolu’ya göç eden Trak boyla-
rının MÖ 1200-800 yılları arasında gerçekleştirdiği göçlerdir.

TYT-AYT ‹ 3 › TARİH
 FASİKÜL 3
İLK ÇAĞ’IN TÜCCAR TOPLULUKLARI
Asurlular
X Asurlu tüccarlar, en büyüğü Kaniş (Kültepe) olmak üzere
Anadolu’nun pek çok yerinde ticaret merkezleri kurmuşlardır.
X Asurluların iki yüzyıl kadar Anadolu’da sürdürdükleri ticari faa-
liyetler, Koloni Devri (MÖ 1950-1750) olarak isimlendirilmiştir.
KAVRAM
Koloni: Bir devletin ekonomik veya siyasal çıkarlar sağlamak
amacıyla kendi sınırları dışında egemenlik kurduğu bölge.
Fenikeliler
X Deniz ticaretinde gelişmişler, Akdeniz havzasındaki ticareti
uzun süre ellerinde tutmuşlardır.
X Mısır, Tunus (Kartaca), Kıbrıs, Girit ve Rodos dışında Sicilya,
Sardunya ve İspanya’ya kadar uzanan birçok yerde ticaret
kolonileri kurmuşlardır.
Lidyalılar
X Kral Yolu üzerinde, doğudaki Asurlular ve Ege kıyılarında-
ki İyonlar arasında transit ticaret yaparak zenginleşmişlerdir.
X Tarihte bilinen ilk madenî parayı (sikke) icat ederek ticaretin
hızlanması ve yayılmasına katkı sağlamışlardır.
Soğdlar
X Orta Asya’da merkezi Semerkant olmak üzere birçok şehir
devletinden oluşan bölgede yaşamışlardır.
X Soğd bölgesi özellikle Kök Türkler Dönemi’nde Orta Asya’nın
ekonomik, siyasi ve kültürel merkezi olmuş, Soğdlu tüccar-
lar Kök Türk koruması altında Çin’den İtalya’ya kadar uzanan
İpek Yolu üzerindeki ticareti kontrol etmişlerdir.
İlk Çağ’ın tüccar kavimleri
TYT-AYT ‹
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ - 2
KABİLEDEN DEVLETE
İlk Siyasi Organizasyon Türleri
X Aynı atadan gelen, birbirine kan bağıyla bağlı büyük insan
topluluğuna kabile denir. Zamanla kabilelerden birinin güç-
lenerek komşu kabileleri içine almasıyla birlikte boy olarak da
adlandırılabilecek; nüfusu binlerle ifade edilen, başında bir be-
yin bulunduğu, sivil ve askerî hiyerarşinin belirginleştiği siyasi
organizasyonlar olan kabile konfederasyonları ortaya çıktı.
X Boylar; güvenlik ihtiyacı, yerleşik hayatın yaygınlaşması, eko-
nominin gelişmesi ve iş bölümü ihtiyacını artması gibi neden-
lerle güçlerini birleştirerek şehir devletlerini kurdular.
NOT
Sümerlerde site, Mısırlılarda nom, Yunanistan ve İyonya’da
polis adı verilen şehir devletleri kurulmuştur.
X İlk Çağ’da silah teknolojisi, askerlik bilgi ve tekniğinin geliş-
mesi ile bazı güçlü kralların ülkeleri dışındaki yerleri ele ge-
çirerek farklı milletleri yönetimleri altına almaları sonucunda
imparatorluk denilen siyasi organizasyonlar ortaya çıkmıştır.
Mezopotamya
X Maden, kereste, taş gibi ürünlerin başka bölgelerden getiril-
mesi ihtiyacı Mezopotamyalıların iyi organize olmalarını sağ-
lamıştır. Bunun sonucunda Sümerlerde site olarak bilinen şe-
hir devletleri ortaya çıkmıştır.
X Akad Kralı Sargon, Ön Asya’nın dört bir yanına seferler dü-
zenleyerek dünyanın bilinen ilk imparatorluğunu kurmuştur.
X Babil Devleti’nde güçlü krallar, merkezî otoritenin artmasını
sağlayacak çalışmalar yapmışlardır.
X İstilacı bir kavim olan Asurlular; hâkimiyet alanlarını zamanla
Doğu ve Güney Doğu Anadolu, Suriye, Filistin ve Mısır’a ka-
dar genişletmişlerdir.
Yunanistan
X Yunanistan’ın coğrafi yapısı merkezî devletlerin kurulmasını
engellemiş, polis adı verilen şehir devletleri ortaya çıkmıştır.
Bu devletlerden Atina ve Sparta arasında sürekli mücadele-
ler yaşanmıştır.
X Şehir devletlerinin halkın desteğini alabilmek için hak ve öz-
gürlükleri genişletmeleri siyasi yapının demokratik bir nitelik
kazanmasında etkili olmuştur.
X Demokratikleşme ile meclisler kurulmuş, bu meclisler kralla-
rın hak ve yetkilerini kısıtlamıştır.
4 › TARİH
 İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ - 2 FASİKÜL 3

İLK ÇAĞ’DA ASYA VE AVRUPA’DA YÖNETİM BİÇİMLERİ

Egemenlik anlayışı Soy dayanışması Silahlı güç Örnek devlet

Tiranlık Tek bir kişidedir. Etkili değildir. Güçlü olmak zorundadır. Eski Yunan

Aristokrasi Soylulardadır. Etkilidir. Güçlü olmak zorundadır. Atina ve Sparta

İmparatorluk Tek bir kişidedir. Etkilidir. Güçlü olmak zorundadır. Roma

Monarşi Tek bir kişidedir. Etkilidir. Güçlü olmak zorundadır. Babiller

Cumhuriyet Halktadır. Etkili değildir. Güçlü olmak zorundadır. Eski Yunan ve Roma

X Yunanistan’da zamanla krallar belirli bir sınıf tarafından seçil- Mısır

meye başlanmıştır. Kral karşısında güçlenen soylular, iktidarı
ele geçirerek aristokratik yönetimler kurmuşlardır.
X Aristokratlardan belli bir zümrenin, yönetme hakkının kendile-
rinde olduğunu iddia etmesi ve yöneticilerin sadece o grup-
tan seçilmesi oligarşi denilen yönetimi ortaya çıkarmıştır.
X Yunan şehir devletlerinde güç kullanarak yönetimi ele geçi-
ren kişilere tiran, bunların yönetimine de tiranlık denilmiştir.
NOT
İlk Çağ Yunan kentlerinde yöneticilerin seçimle belirlenmesi
cumhuriyet ve demokrasi anlayışının ilk izleridir. Ancak se-
çimlerde sadece belli kişiler aday olabilmekte ve halkın ta-
mamı değil sadece soylular oy kullanabilmekteydi.
Anadolu
X Hitit Krallığı kurulduğunda çeşitli beyliklerin bir yönetim altın-
da toplanmasından meydana gelen feodal bir devlet görünü-
mündeydi. Hitit kralları güçlendikçe bu beylikleri atadıkları va-
liler aracılığıyla yönettiler.
X Mısır’da ilk siyasi teşkilatlanma “nom” denilen şehir devletle-
ri şeklindedir. Bu şehir devletleri MÖ 3000’lerde Kral Menes
tarafından birleştirilmiştir.
İlk Devletlerde Gücün Meşruiyet Kaynağı
X Devletleri yönetenler, egemenliklerini meşru hâle getirmek
için; din, soy dayanışması, silahlı güç, halk desteği gibi
maddi ve manevi kaynaklara dayanmışlardır.
X İlk Çağ’da devletlerin çoğu monarşi ile yönetilmiş, krallar meş-
ruiyetlerini dinden almıştır.
KAVRAM
Monarşi (Mutlakiyet): Siyasi gücün tek kişinin elinde bu-
lunduğu ve yönetimin genellikle kan yoluyla aile bireylerine
geçtiği yönetim biçimidir.
X Hititlerin yönetimi dine dayalı bir krallıktı (teokratik monarşi).
Urartu kralları ülkeyi tanrıları “Haldi” adına yönetirdi.

X Urartularda her kabile kendi bölgesine hâkim olmakla birlik-

KAVRAM
te merkezdeki krala karşı da sorumluydu.
Teokrasi: Siyasi gücün din adamlarına ya da dinî kurallara
X Lidyalılarda kralın yanında büyük toprak sahibi asiller de yö- dayandığı yönetim biçimidir.
netimde söz sahibiydi.

X Frigler krallarına Midas unvanı verirlerdi. Kralın yanında yö- X Sümerlerde patesiler (ensiler) yani rahip-krallar; en yüksek
netimde aristokrat (soylu) sınıf da etkiliydi. rahip, yargıç ve komutan sayılmıştır. Babil Kralı Hammurabi,
kendisini adaletin kralı olarak ifade etmiş ve mutlak krallık an-
İran layışını benimsemiştir.

X İran’daki Pers İmparatorluğu başından itibaren merkezî mo-

narşik bir devlet olarak teşkilatlandı.
X Satraplık denilen eyalet sistemini oluşturan Persler, Satrap
adı verilen idarecileri merkezden gönderilen memurlar tara-
fından denetlemişlerdir.
NOT
Sümerlerin rahip kralları gibi Akad, Elam, Babil ve Asur dev-
letlerinde de meşruiyetin kaynağı tanrısal kabul edilmiştir.

TYT-AYT ‹ 5 › TARİH
 FASİKÜL 3
X İran kralları Tanrı Ahuramazda’nın vekili olduklarını iddia et-
mişlerdir.
X Mısır’da ilk dönemlerde krallar Tanrının yeryüzündeki temsilcisi
kabul edilmiş ancak zamanla tanrı-krallık anlayışı yerleşmiştir.
X İyonlarda din adamları ve kâhinler, krallar üzerinde etkili ol-
makla birlikte soyluların yönetimdeki etkisi daha büyüktü.
X Düzenlediği Asya Seferi sonucunda Yunan, Anadolu, Mısır,
İran ve Hint medeniyetlerinin etkileşimiyle “Helenistik Mede-
niyet”in oluşmasına katkı sağlayan Büyük İskender, Mısır’da
Amon-Ra rahipleri tarafından tanrı-kral; Didim Apollon Tapı-
nağı kâhini tarafından “Zeus’un oğlu” olarak ilan edilmiştir.
X İlk Çağ’ın önemli siyasi organizasyonlarından biri olan Roma
tarihinde sırasıyla krallık, cumhuriyet ve imparatorluk olmak
üzere üç dönem yaşandı. Krallık Dönemi’nde Roma, teokra-
tik olmayan bir şehir devleti görünümündeydi. Roma kralla-
rı senatonun (ihtiyar meclisi) teklifi ile kuriya (halk meclisi)
tarafından seçilir ve yine senato tarafından verilen imperi-
um (emretme) yetkisini kullanırdı. Kral en yüksek din adamı,
yargıç ve başkomutan olmakla birlikte yapacağı işleri sena-
toya danışmak zorundaydı. Senato gerektiğinde kralın yetki-
lerini kısıtlayabilirdi.
X Cumhuriyet Dönemi’nde Roma, senatonun bir yıllığına seçtiği
ve eşit yetkiye sahip iki konsül tarafından yönetildi.
X Roma’da İmparatorluk Dönemi’ni başlatan Oktavianus, Ro-
ma tanrıları için Pantheon denilen bir tapınak inşa ettirmiş ve
meşruiyetini onlara dayandırmıştır.
NOT
İlk Çağ medeniyetlerinde soy dayanışması da gücün meşru-
iyet kaynaklarındandı. Örneğin; Asurlarda bir kral zorla ba-
şa geçse bile kendinden önceki krallarla bir akrabalık bağı
kurma gayreti içinde olurdu.
Notlarım
TYT-AYT ‹
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ - 2
İlk Devletlerde Askerî, Ekonomik ve Sosyal Yaşam
Mezopotamya
X Sümer şehirleri zengin ve uygarlıkta ileriydi. Bu nedenle sık
sık saldırıya uğradıklarından askerliğe önem vermişlerdir.
X Akadlar ilk daimi ve düzenli orduyu kurmuşlardır.
X Mezopotamyalılar Anadolu, Suriye, Mısır gibi uzak bölgelerle
ticaret yapmışlardır. Bu ticari faaliyetler Mezopotamya mede-
niyetinin başka bölgelere yayılmasında etkili olmuştur.
X Mezopotamya’da toplum; soylular, din adamları ve köleler
şeklinde sınıflara ayrılmıştır.
X Halkın çoğunluğunu tarım ve hayvancılıkla uğraşan çiftçiler
oluşturmuştur.
NOT
Mezopotamya’da Sümerler, Babiller ve Asurlar dönem dö-
nem siyasi güçlerini kaybetmiş fakat aradan bir süre geçtik-
ten sonra yeniden kurulmuş ve güçlenmişlerdir. Siyasi güç-
lerin yeniden kazanılma durumu Mezopotamya’da Ur, İssin,
Babil, Kassit, Kalde gibi sülalelerin soy dayanışmasının bir
sonucudur.
Anadolu
X Hititlerde eli silah tutan her erkek asker sayılırdı. Bağlı devlet-
ler de gerektiğinde asker göndermek zorundaydı.
X Urartu ordusu ağırlıklı olarak süvarilere dayanırken, Lidyalılar
paralı askerlerden oluşturdukları ordularını İyon şehirlerini ele
geçirmek amacıyla kullanmışlardır.
X Hititlerde ekonomi temelde tarım ve hayvancılığa dayalıydı.
Bunun yanında özellikle Mezopotamya ile ticaret gelişmişti.
Hititler at yetiştiriciliğiyle ünlüdür.
X Urartular daha çok hayvancılık ve madencilikle uğraşmışlardır.
X Temel geçim kaynağı tarım ve hayvancılık olan Frigler, öküz
öldürmeyi ve saban kırmayı ağır suç sayan yasalar çıkararak
tarım ve hayvancılığı korumayı amaçlamışlardır. Friglerde ta-
pates denilen halı ve kilim dokumacılığı da gelişmiştir.
X Lidyalılar tüccar bir milletti. Anadolu’dan Mezopotamya’ya uza-
nan Kral Yolu’nun yapımında önemli rol oynamışlardır. Tica-
rette parayı ilk kez Lidyalılar kullanmıştır.
X İyonya’da ekonomi denizcilik ve deniz ticaretine dayalıydı.
X Hitit toplumu soylular, tüccarlar, zanaatkârlar, köylüler ve kö-
lelerden oluşmaktaydı. Urartu, Frig ve Lidya medeniyetlerinde
de sosyal yapı Hititlerle benzer özelliklere sahipti.
6 › TARİH
 İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ - 2
NOT
İyon şehir devletleri ile Hitit, Frigya, Lidya ve Urartu krallık-
ları ordularını ülke için bütünleyici ve kaynaştırıcı politik bir
güç olarak kullanmışlardır. Bunun yanında Hitit ordusunun;
savaşlar kazanarak tarım sektörüne iş gücü sağlamak, vergi
ve ganimet yolu ile zenginlik kazanmak, ticaret yollarını de-
netlemek gibi işlevleri de olmuştur.
Mısır
X Mısır kralları donanımlı ordular kurmuşlar, ülke sınırları dışın-
da da fetihlere girişmişlerdir.
X Mısırlılar, Suriye yüzünden Hititlerle 16 yıl süren (MÖ 1296-MÖ
1280) Kadeş Savaşı’nı yapmışlardır. Bu savaş dünyanın bi-
linen ilk yazılı antlaşması olarak kabul edilen Kadeş Antlaş-
ması ile sona ermiştir (MÖ 1280).
X Mısır’da tüm topraklar firavunlara aitti. Üretim devlet tarafından
planlanır, vergiler ve kiralar firavun adına toplanırdı. Ticaretin
firavunun adamlarının denetiminde olması bağımsız, zengin
bir tüccar sınıfının ortaya çıkmasını engellemiştir.
X Toplum; firavun ve ailesi, rahipler, askerler, kâtipler, tüccar-
lar, sanatkarlar, çiftçiler, köleler şeklinde gruplara ayrılmıştır.
X Tanrı-kral anlayışına bağlı olarak firavunlar için piramit adı ve-
rilen anıt mezarlar inşa etmişlerdir.
Ege ve Yunanistan
X Yunanistan’da şehir devletleri sürekli birbirleri ile mücadele
ettiklerinden askerliğe önem verilmiştir.
X Yunanistan’da tarıma elverişli alanlar az olduğundan bu sorun
çevre bölgelerin kolonizasyonu yoluyla çözülmeye çalışılmıştır.
X Yunanistan’da halk; asiller, tüccarlar, küçük toprak sahipleri
ve köleler şeklinde gruplara ayrılmıştır.
KANUNLAR DOĞUYOR
Hukuk İhtiyacını Ortaya Çıkaran Unsurlar
Günlük hayatta
İnsanların toplum
karşılaşılan sorun- İlk siyasi teşkilatla-
hâlinde yaşamaya
lara çözüm bulma rın oluşması
başlaması
arayışı
İlk Çağ Hukuk Kurallarının Kaynağı
Akıl ve adaleti sağ- Hayat tarzı, görgü
Dinî inanışlar
lama arzusu ve ahlak kuralları
TYT-AYT ‹
FASİKÜL 3
Urkagina Kanunları
X Sümer şehir devletlerinden Lagaş Kralı Urkagina tarihte bili-
nen ilk yazılı kanunları yapmıştır (MÖ 2375).
X Sümer devletlerinde o güne kadar rahipler sınıfının elinde bulu-
nan yönetme yetkisini dinî sıfatı olmayan yöneticilere vermiştir.
X Yasalarla mülkiyet hakkı ve aile kurumu güvence altına alın-
mış, kimsesizler ve güçsüzler korunmuştur.
X Kanunlarda ölüm cezası bulunmakla birlikte suçların karşılığı
olarak genellikle para cezalarına yer verilmiştir.
Hammurabi Kanunları
X Babil Kralı Hammurabi, geniş bir alana yayılan imparatorluğu-
nu yönetebilmek ve ülkesinde hukuk birliğini sağlamak için
kanunlar yapmıştır.
X Dinî hukuk anlayışına dayanan bu kanunlar, devlet yönetimi-
ne ilişkin hükümler içerdiğinden tarihin bilinen ilk yazılı ana-
yasası olarak da kabul edilir.
X Cezalar çok ağır ve acımasızdır. Sümer kanunlarında genellik-
le hapis ve fidye cezalarına yer verilirken bu kanunlarda “kı-
sas” ilkesi esas alınmıştır.
Hitit Kanunları
X Suç işleyeni öldürmeyi değil, zararı tazmin etmeyi esas alan
insancıl kanunlardır.
X Aile hukukuna önem vermiş, kadınlara ve kölelere tanıdığı bazı
haklarla diğer toplumların kanunlarından ayrılmıştır. Hayvan-
ları ve bitkileri korumaya yönelik hükümler içermiştir.
X Hukuk tarihinde ilk defa kasten öldürme ile kazara öldürme-
yi birbirinden ayırmış, cezaları belirlerken sosyal sınıf farklı-
lıklarını esas almıştır.
X Bazı suçlarda suçu işleyen kişinin yanında ailesinin de ce-
zalandırıldığı kolektif cezalandırma yöntemini benimsemiştir.
İbrani Kanunları
X Hukuk sistemlerini Yahudiliğin kutsal kitabı Tevrat’a dayandı-
ran İbraniler, Hz. Musa’ya gönderilen “On Emir” hükümleri-
ne uymakla yükümlü olduklarına inandılar.
X Yahudiliğin Allah tarafından yalnızca kendilerine gönderildiği-
ne inanan İbraniler, diğer toplumların hukuk sistemlerindeki
hürler ve köleler ayrımına ırk (kavim) esasına dayalı yeni bir
ayrım daha getirdiler.
X Tevrat hukukunda mülkiyet hakkına önem verilmiş, suçun şah-
siliği ilkesinden hareketle suçlu yakınlarının cezalandırılması
uygulamasına son verilmiştir.
7 › TARİH
 İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ - 2
TEST 1
Fasikül 3

1. İlk Çağ’da devletlerin neredeyse tamamı kutsal kabul edi- 4. • Sümer Kralı Urkagina, adaleti sağlama görevinin Tanrı
len bir hükümdar ailesi tarafından yönetiliyor ve iktidar ba- Ningirsu ile yaptığı sözleşmeyle kendisine verildiğini du-
badan oğula geçiyordu. Bu nedenle tahta çıkmanın en te- yurmuştur.
mel şartlarından biri hanedana mensup olmaktı. • Babil Kralı Hammurabi, kanunnamesinin giriş bölümün-
Bu durum İlk Çağ’da kurulan devletlerde; de tanrılar tarafından seçildiğini ve çıkardığı kanunların
kendisine Güneş Tanrısı Şamaş tarafından verildiğini be-
I. din,
lirtmiştir.
II. silahlı güç,
Sümer ve Babil krallarının bu tutumlarıyla aşağıdakiler-
III. soy dayanışması
den hangisini amaçladıkları söylenebilir?
unsurlarından hangilerinin meşruiyet kaynağı olarak gö- E
rüldüğünü kanıtlar? A) Yargı bağımsızlığını sağlamayı
C B) Din adamlarının çıkarlarını korumayı
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III
C) Sosyal tabakalaşmaya engel olmayı
D) II ve III E) I, II ve III D) Laik yönetim anlayışını güçlendirmeyi
E) Kanunların halk üzerindeki etkisini artırmayı

2. Büyük İskender’in Pers Seferi ile Yunanlar, kalabalık kitleler

hâlinde Doğu ülkelerine göç ederek bir yandan kendi kül-
5. Mısır’da firavun adı verilen ve tanrının oğlu olarak nitelendi-
tür ve uygarlıklarını bu ülkelere yayarken diğer yandan da
rilen krallar sınırsız yetkiye sahip olmuşlardır. Onların söyle-
Doğu’nun yüksek kültüründen etkilenmişlerdir. Bu etkileşim
diği her söz yasa kabul edilmiştir.
sonucunda MÖ 330 ile MÖ 30 yılları arasında devam ede-
cek olan Helenistik medeniyetin temelleri atılmıştır. Helenis- Bu durumun Mısır’da;
tik Dönem boyunca İskenderiye, Antakya, Bergama, Efes,
I. hukuk,
Milet gibi şehirlerde matematik, tıp, astronomi, mimari, ede-
II. insan hakları,
biyat ve kütüphanecilik alanlarında önemli ilerlemeler kay-
dedilmiştir. III. çok tanrılı inanç

Bu bilgiden hareketle, Doğu ve Batı kültürlerinin sente- kavramlarından hangilerinin gelişmesini engellediği sa-
zi olan Helenizm’in aşağıdakilerden hangisine zemin ha- vunulabilir?
zırladığı söylenebilir? D
E A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
A) Demokratik yönetimler kurulmasına D) I ve II E) II ve III
B) Kolonizasyon faaliyetlerinin başlamasına
C) Sınıflı toplum yapısının ortadan kalkmasına
6. İbn-i Haldun’a göre ılıman iklimlerde yaşayan milletler, be-
D) Şehir devletlerinden imparatorluğa geçilmesine
şeriyetle alakalı her alanda gelişmiş durumdadırlar. Çünkü
E) Bilim, sanat ve kültür hayatının canlanmasına
ılıman iklimlerde yaşayan insanlar, beden ve huyları dâhil
olmak üzere her yönden normal ve gelişmiş bir hâl üzerin-
de yaşamaktadırlar. Bu nedenle devletler, kanunlar, belde-
3. Roma tarihinde;
ler ve şehirler ılıman hava şartlarına sahip iklimlerde ortaya
I. krallık, çıkmıştır.
II. cumhuriyet, İbn-i Haldun bu değerlendirmesiyle, beşerî unsurların
III. imparatorluk yapısına ve toplumların gelişmişlik seviyesine aşağıda-
kilerden hangisinin yön verdiğini vurgulamıştır?
dönemleri aşağıdakilerin hangisinde verilen sıraya gö-
B
re yaşanmıştır?
A) Siyasi gücün B) Coğrafi koşulların
A
A) I - II - III B) I - III - II C) II - I - III C) Ticari faaliyetlerin D) Hukuk kurallarının

D) II - III - I E) III - I - II E) Bilimsel çalışmaların

TYT-AYT ‹ 8 › TARİH
 ÜNİTE
ORTA ÇAĞ’DA DÜNYA

4 
3


ORTA ÇAĞ’DA BAZI ÖNEMLİ GELİŞMELER

Hz. Muhammed’in Endülüs Emevi Moğol Devleti’nin Moğol Devleti’nin Avrupa’da Veba
doğumu Devleti’nin kurulması kurulması parçalanması Salgını

651 1054 1215 1337-

476
1453
1196 1347-
571 756 1227
1351

Batı Roma’nın Sasani Devleti’nin Katolik-Ortodoks

Magna Carta Yüzyıl Savaşları
yıkılması yıkılması bölünmesi

Orta Çağ’da Dünya Avrupa

X İtalya, Galya (Fransa), İspanya, Macaristan, Hırvatistan ve Ku-
Siyasi yapı Askerî güç Din
zey Afrika (Fas, Tunus, Cezayir, Trablusgarp) ile Batı Akde-
Feodalite ve monar- Düzenli ve disiplinli niz’deki adalar Batı Roma İmparatorluğu’nun hâkimiyeti al-
şi; devletlerin siyasi, ordu, merkezî otori- tındaydı. Bu devletin Doğu Avrupa’daki sınırını Tuna Nehri
Siyasi iktidar bu dö-
sosyal ve ekonomik teyi sağlamanın ve çiziyordu. Romalılar bu ırmağın ötesindeki topluluklara bar-
nemde dinî otorite-
düzenini şekillendi- devletin devamı için bar kavimler diyorlardı.
sini yitirmiştir.
ren yönetim biçim- temel unsurlardan
X Batı Roma İmparatorluğu’nun 476’da yıkılmasından sonra Av-
leridir. biri olmuştur.
rupa’nın sosyoekonomik ve kurumsal yapısında büyük deği-
şimler yaşandı. Roma İmparatorluğu’nun eski gücünü kay-
bettiği ve özellikle de bireyleri korumakta yetersiz kaldığı bu
ORTA ÇAĞ’DA SİYASİ YAPILAR dönemde, Avrupa’da feodal siyasi yapılar ortaya çıktı.

X Roma İmparatorluğu, Kavimler Göçü sırasında uğradığı sal-
dırılar nedeniyle 395 yılında Doğu ve Batı Roma olarak iki-
ye ayrılmıştır.
X Batı Roma İmparatorluğu’nun 476’da yıkılışı bazı tarihçiler ta-
rafından Orta Çağ’ın başlangıcı kabul edilir. Orta Çağ, Osman-
lı Padişahı II. Mehmet’in 1453’te İstanbul’u fethederek Doğu
Roma (Bizans) İmparatorluğu’na son vermesine kadar yak-
laşık bin yıl sürmüştür.
X Romalıların barbar olarak adlandırdığı kavimlerden Vizigotlar,
Galya ve İspanya’yı ele geçirdiler. Burgonlar Rhone (Ron) Va-
disi’ne yerleşirken Franklar ve Alamanlar Galya’nın kuzeydo-
ğusunu paylaştılar.
X İspanya üzerinden Kuzey Afrika’ya geçen Vandallar ise Kar-
taca’da buldukları güçlü donanma sayesinde Orta ve Batı Ak-
deniz’e hâkim oldular. Barbar kavimler Orta Çağ başlarından
itibaren birbirleriyle hâkimiyet mücadelesine girdiler

TYT-AYT ‹ 1 › TARİH
 FASİKÜL 4
Sasani
Çin İmparatorluğu
İmparatorluğu İmparatorluğu
Türkiye Selçuklu Büyük Selçuklu Abbasi Devleti
Devleti Devleti
Orta Çağ’da belli başlı siyasi oluşumlar
Feodalizm
X Roma İmparatorluğu’nun parçalanması, Avrupa’nın güçlü bir
devlet otoritesinden yoksun kalmasına ve büyük bir karma-
şaya sürüklenmesine yol açmıştır. Bu karmaşa süreci Orta
Çağ Avrupa’sına damgasını vuran feodalizmin ortaya çık-
masını neden olmuştur.
NOT
Feodal sistem; merkezî iktidarın sona erdiği, karışıklıkların ve
güvensizliklerin arttığı, ticaretin neredeyse durduğu, kent ya-
şamının önemini yitirdiği bir ortamda ortaya çıkmıştır. Feoda-
lizm evrensel değil, Batı toplumlarına özgü bir düzendir.
X Toprak sahiplerinin siyasi gücü elinde bulundurduğu feodali-
tede, siyasi yönetim organizasyonunun en tepesinde yetkileri
sınırlı bir kral oturuyordu. Kralın altında senyör adıyla anılan
kontlar, onların da altında daha az toprağa sahip olan dükler
vardı. Feodal toplumun en alt katmanını köylüler oluşturuyordu.
X Lordlar, kendilerine sığınan köylüleri korumak ve topraklarını
genişletmek için silahlı güce ihtiyaç duymuştur. Böylece Av-
rupa’nın her yerinde bu lordlara bağlılık yemini etmiş savaş-
çı vassallar ortaya çıktı. Bunlar Orta Çağ’ın şövalye adı veri-
len profesyonel savaşçılarını oluşturdu.
X Feodalitede, koruma altına girene vassal, korumayı kabul
eden senyöre süzeren denirdi.
NOT
Feodalizmde kral, lord ve vassallar arasındaki mücadeleler,
Orta Çağ Avrupa’sında siyasal istikrarsızlıklara yol açmıştır.
X Feodalitenin güçlü kurumlarından biri de Katolik Kilisesi ve
Papalıktır. Senyörler, din adamlarına toprak bağışları yapa-
rak kiliseye bağlı halk ile manevi bir bağ kurmaya önem ve-
riyorlardı. Böylece kiliseyi feodal düzenin doğal bir müttefiki
hâline getirerek iktidarlarını sürdürüyorlardı.
TYT-AYT ‹

Bizans
Odoakr Krallığı Göktürkler
Emevi Devleti Vizigot Krallığı
NOT
1215’te İngiliz Kralı Yurtsuz John (Con), ülkesindeki feodal
beylerin isteğiyle Magna Carta’yı ilan ederek yetkilerini sı-
nırlandırmak zorunda kalmıştır.
Çin İmparatorluğu
X Yüzlerce küçük feodal beylikten meydana gelen Çin, süla-
le hâkimiyetleri şeklinde varlığını sürdürmüş, feodal beylikler
arasında sürekli savaşlar yaşanmıştır.
X MÖ 221’de Çin’i tek bir siyasi çatı altında toplamayı başaran
Shi Huangdi (Şi Vuandi) feodal sistemi ortadan kaldırmıştır.
X Çin devlet geleneğinde imparatorluk babadan oğula geçmiş
ve imparatorlar dünyanın tek hâkimi kabul edilmiştir.
X “Göğün Oğlu” olarak adlandırılan Çin imparatorları, halktan
üstün sayılsa da kutsal görülmemiştir. Bu nedenle Çin, birçok
hanedan tarafından yönetilmiştir.
Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu
(395-1204/1261-1453)
X Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılması üzerine İstanbul mer-
kezli kurulmuştur. Kısa bir süre hariç Orta Çağ boyunca var-
lığını sürdürmüştür.
X Anadolu, Balkanlar, Mısır, Suriye, Filistin ve Kuzey Afrika coğ-
rafyasında etkili olmuştur.
X Helenizm kültürü ve Ortodoksluk inancının etkisiyle Batı Ro-
ma’dan farklı bir siyasi yapı hâline gelmiştir.
X Roma İmparatorluğu bir çeşit cumhuriyet ile yönetilirken Bi-
zans imparatoru gücünü tanrıdan alan otokrat bir lider ko-
numuna gelmiştir.
X Sasaniler ve Müslüman Araplarla mücadeleler nedeniyle za-
yıflamış, Malazgirt Savaşı’ndan sonra iyice güçten düşmüştür.
Osmanlılar, 1453’te İstanbul’u alarak Bizans’a son vermiştir.
2 › TARİH
  FASİKÜL 4
KAVRAM
Otokrasi: Hükümdarın, bütün siyasal kudreti elinde bulun-
durduğu yönetim biçimidir. Monarşiden farklı olarak otok-
raside, yönetim miras yoluyla değil, güçlü kişiler tarafından
ele geçirilmiştir.
Kavimler Göçü sonrası Avrupa
Orta Asya
X İlk Çağ’ın sonlarına doğru Büyük Hun Devleti’nin dağılmasıy-
la birlikte Asya kıtasının doğusunda üstünlük Çin İmparator-
luğu’na geçmiştir.
X Maveraünnehir bölgesine yerleşen Hunların bir bölümü bu-
rada Akhunlar (Eftalitler) adıyla yeni bir devlet kurmuştur.
X Hunlardan sonra Orta Asya’daki siyasi boşluğu Avarlar dol-
durmuştur. VI. yüzyılın ikinci yarısında Avar Devleti’ni yıkan
Kök Türkler Orta Asya’nın etkin gücü hâline gelmiştir.
Sasani İmparatorluğu
X 224-651 yılları arasında siyasi varlığını sürdüren Sasaniler,
Kafkasya, Mezopotamya ve İran’da egemenlik kurmuştur.
X Pers devlet geleneğini benimseyen Sasaniler, monarşi ile yö-
netilmişlerdir. İmparatorluğu Şehinşah (kralların kralı) unva-
nını kullanan hükümdar yönetmiştir.
X Krallarını kutsal kabul etmişler fakat Mısır firavunları gibi tan-
rı-kral anlayışını benimsememişlerdir. Sasani kralları, Tanrı
Ahuramazda’nın yeryüzündeki temsilcisi olarak mutlak oto-
riteye sahip olmuştur.
X Anadolu’yu hâkimiyetleri altına alarak İstanbul’u kuşatmışlar
ancak Bizans’ın özellikle deniz gücü karşısında etkisiz kala-
rak Anadolu’dan çekilmek zorunda kalmışlardır.
X Hz. Ömer Dönemi’nde yapılan Nihavend Savaşı’nda yenilmiş
ve 651 yılında yıkılmıştır.
TYT-AYT ‹
Moğol İmparatorluğu
X Moğol İmparatorluğu’nu kuran Temuçin, 1206 yılında yapı-
lan kurultayda Türk-Moğol boyları tarafından kağan seçile-
rek Cengiz adını almıştır.
X Moğol boylarını bir bayrak altında toplamayı başaran Cengiz
Han önce Çin daha sonra da batı yönündeki seferlerle eski
dünyanın yaklaşık üçte ikisine hâkim olmuştur.
X Cengiz Han’ın 1227 yılında ölümünden sonra imparatorluk
dört parçaya ayrılmıştır.
■ Moğolistan ve Çin’de Kubilay Hanlığı
■ Türkistan’da Çağatay Hanlığı
■ Karadeniz’in kuzeyinde Altın Orda Devleti
■ İran’da İlhanlılar, Cengiz Han’dan sonra kurulan Moğol
devletleri olmuştur.
NOT
Moğol devletlerinin bazılarında güç ve iktidarı ele geçirenler,
egemenliklerini meşru hâle getirmek için yanlarında Cengiz
Han’ın soyundan birini bulundurmaya özen göstermişlerdir.
ÖRNEK 1
Büyük Şaman, 1206 kurultayında “Temuçin’in Gök Tanrı tarafın-
dan seçildiği” kehanetinde bulunmuştur. Bu kehanetinde “Temu-
çin’le çocuklarına dünyanın bütün topraklarını bağışladım ve ona
Cengiz Han ismini verdim.” şeklinde Gök Tanrı’nın kendisine ha-
ber verdiğini söylemiştir.
Bu olayın;
I. Cengiz Han ve neslinin ilahi soya dayandırılması,
II. Moğol yöneticilerinin şamanlar arasından seçilmesi,
III. Cengiz Han’dan sonraki hükümdarların, onun soyundan gel-
mesinin meşrulaşması
sonuçlarından hangilerine ortam hazırladığı savunulamaz?
B
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
ÇÖZÜM
3 › TARİH
 FASİKÜL 4
Orta Çağ’da Siyasi Yapıların Meşruiyet Kaynağı
X Orta Çağ’da Asya ve Avrupa devletleri meşruiyetlerinin kay-
nağını genellikle dine dayandırmışlardır. Bu anlayışa göre ik-
tidarı ele geçiren yöneticiler devletin tanrısal bir kurum oldu-
ğunu, onun isteğiyle kurulduğunu, kendilerinin ise tanrının
yeryüzündeki temsilcileri olduğunu söylemişlerdir.
X Frank Kralı Clovis’in Katolikliği seçip kiliseye bağlılığını bil-
dirmesiyle birlikte Franklar, Orta Çağ Avrupa’sının en güç-
lü devletlerinden biri hâline gelmiştir. Alman imparatorlardan
Şarlman, 800 yılında papa tarafından Kutsal Roma Germen
İmparatoru olarak kutsanmış ve onun elinden taç giymiştir.
Bizanslılar yeryüzündeki imparatorluklarının Tanrı’nın krallığı-
nın bir görünümü olduğuna inanmıştır.
X İslamiyet öncesi Orta Asya Türk devletlerinde halk, ülkeyi yö-
neten hakana bu yetkinin Gök Tengri tarafından verildiğine
inanmıştır. Çinliler imparatorlarını “tanrının oğlu” olarak nite-
lendirmişlerdir. Sasanilerde kral Zerdüştlük inancının simgesi
olan kutsal ateşin koruyucusu kabul edilmiştir. Emevi ve Ab-
basi halifeleri de Allah’ın yeryüzündeki temsilcileri olduklarını
söyleyip uyruklarını bir arada tutmak istemişlerdir.
Orta Çağ’da Siyasi Yapıların Maddi Kaynakları
Coğrafi
koşullar ve Soy Askerî
ekonomi Yöneticile- dayanış- güç
rin liderlik ması
vasıfları
Siyasi yapılarda gücün maddi kaynakları
Notlarım
TYT-AYT ‹

Çin İmparatorluğu
X Coğrafi konumu ve yapısı gereği Çin İmparatorluğu, başta ta-
rım olmak üzere her alanda ekonomik faaliyetleri ile dönemin
diğer devletlerini etkilemiştir.
X Çin toplumunun şekillenmesinde, ahlaki bir sistemi öngören
Konfüçyüs öğretileri etkili olmuştur. Bu öğretiler sayesin-
de liyakate dayalı sistem gelişmiş, devletin önemli kademe-
lerinde hanedan üyelerinin görev almasını sağlayan soy da-
yanışması görülmemiş böylece soyluluğun önemi azalmıştır.
X 751 yılında Abbasilerle yapılan Talas Savaşı’yla Orta Asya’da-
ki nüfuzu sona eren Çin İmparatorluğu, sonraki süreçte Mo-
ğol işgaline uğramıştır. Ancak bu askerî başarısızlıklara rağ-
men Çin’in sosyoekonomik ve kültürel yapısında bir değişim
yaşanmamıştır.
X Güçlü bir ordu bulundurmaya önem veren Çin imparatorları,
askerî güç kullanmaktan farklı olarak çevresindeki devletleri
ekonomik yaptırımlar yoluyla kontrol etmiştir.
X Türklerle yaptıkları mücadeleleri kaybeden Çin ordusu, Asya
Hun Devleti’nin ordu sistemini örnek almıştır.
Moğol İmparatorluğu
X Orta Asya’da iklim şartlarının tarım faaliyetleri için elverişli ol-
maması nedeniyle Moğolların temel geçim kaynağı hayvan-
cılığa dayanmıştır.
X Hayvanları için otlak arayışları sonucunda konargöçer bir ya-
şam tarzını benimseyen Moğollar, yerleşik topluluklarla canlı
hayvan ticareti yapmıştır.
X Hafif süvari birliklerinden oluşan Moğol ordusu, Mete Han’ın
geliştirdiği onlu teşkilata uygun olarak on, yüz, bin ve on bin
şeklinde bölümlere ayrılmıştır. Bu durum ordunun sevk ve ida-
resinde büyük kolaylıklar sağlamıştır.
Bizans İmparatorluğu
X Hayat ve geçim tarzı ticarete dayanmış, Çin ve Hindistan’dan
gelen ticari ürünlerin Avrupa’ya sevk edilmesi Bizanslı tüccar-
lar sayesinde olmuştur.
X İpek ticareti Bizanslılar ile Sasanileri karşı karşıya getirmiş ve Bi-
zans İmparatorluğu, Sasanilere karşı Türklerle ittifak kurmuştur.
X Bizans ordusunun asıl gücünü, eyalet birlikleri oluşturmuştur.
XI. yüzyılın ikinci yarısında ise ücretli askerler ordunun aslî un-
suru hâline gelmiştir.
X Bizans ordusunda; İngiliz, Frank, Norman, Bulgar, Gürcü,
Peçenek, Kıpçak, Uz gibi ücretli askerler görev almıştır. Bi-
zanslılar Rum ateşi (Grejuva) sayesinde önemli bir avan-
taj elde etmiştir.
4 › TARİH
  FASİKÜL 4

Sasani İmparatorluğu NOT

X Sasanilerde ekonomi, topraktan alınan vergilere dayanmıştır.
Bu vergilerle liman, köprü, konaklama yeri gibi ticarete hız ka- Mezopotamya’da tapınaklarda toplanan ürünlerin kaydını tu-
zandıracak eserler yapılmış, ordunun ihtiyaçları ve savaş mas- tan din adamları, artı ürünün dağıtımını kontrol ederek top-
rafları karşılanmıştır. lumda üst tabakayı oluşturmuştur. Mısır’da sermaye ve üretim
araçlarının toplanma yeri olan firavun sarayı, aynı zamanda ar-
X Gelirlerini artırmak için üreticiyi destekleyen yasalar çıkaran
tı ürünün de toplandığı bir zenginlik merkezi hâline gelmiştir.
ve ticaret ağını genişleten Sasaniler; Hint Okyanusu’nda, Or-
ta Asya’da ve Güney Rusya’da uluslararası ticarete egemen
olmuştur. X Sümerlerde toprak mülkiyeti; tapınaklara ait topraklar, kent
yöneticilerine ait topraklar ve ortakçı usulü ile işletilen köylü-
X Sasaniler, Perslerdeki satraplık sistemine benzer ancak daha
lere ait topraklar olmak üzere üçe ayrılmıştır. Mısır’da firavun,
merkezî bir eyalet sistemini uygulamışlardır.
ülke topraklarının büyük bölümünün sahibi sayılmıştır. Hitit-
X Onlu sisteme göre düzenlenen Sasani ordusunda ağırlığı oluş- lerde ise toprak, küçük ve büyük tımar parçalarına ayrılmıştır.
turan süvariler, okçu ve piyade birlikleri ile desteklenmiştir. Ay-
rıca orduda savaş fillerine yer verilmiştir.
NOT

Karolenj İmparatorluğu
X Orta Çağ’ın güçlü devletlerinden olan ve Frank kökenli Karo-
lenj Hanedanı üyesi krallar tarafından yönetilen Karolenj İm-
paratorluğu; geniş tarım alanlarının bulunduğu Fransa, Al-
manya, Kuzey İtalya, Hollanda ve Belçika’ya yayılmış ancak
coğrafi bir engel olan Pirene Dağlarını aşamadığı için İspan-
ya’ya geçememiştir.
X İspanya üzerinden Avrupa içlerine doğru ilerleyen Müslüman
Arapları da yine bu doğal engel yardımıyla durdurabilmiştir.
NOT
Savaş tarihini değiştirecek olan top, tüfek gibi ateşli silah-
lar, 1331’den sonra kullanılmaya başlanmıştır. Fransa XV.
yüzyılda silahlı askerlerden oluşan daimî bir kıta oluşturma-
ya başlamış, Osmanlılar ise bunu XIV. yüzyılda yeniçeri bir-
likleri ile başarmıştır.
Artı ürün siyasi alanda da önemli değişikliklerin yolunu aç-
mış, doğu ülkelerinde toprakların Tanrı adına hükümdarlar
tarafından tasarruf edilmesi monarşileri güçlendirmiştir. Av-
rupa ülkelerinde ise feodalizmin doğal sonucu olarak dere-
beylikler ortaya çıkmıştır.
X İlk çağlardan itibaren devletler vergi toplamaya ihtiyaç duy-
muştur. Vergiler, genellikle emek yoluyla ödeme, aynî öde-
me ve nakdî ödeme şekilleriyle tahsil edilmiştir.
X Sümerlerde hür vatandaşlar vergi ödemekle yükümlü tutulmuş-
tur. Mısır’da vergiler tüm ekili topraklardan düzenli bir şekilde
firavun adına toplanmıştır. Roma’da tarımdan elde edilen faz-
la ürünün vergilendirilmesiyle oluşan kaynaklar; orduyu, bü-
rokrasiyi ve şehirli nüfusu beslemiştir.
X XIII. yüzyıldan itibaren devletler, düzenli vergilendirme uygu-
lamasını başlatmışlardır.

Toplumsal Tabakalaşma
TARIMDAN TİCARETE EKONOMİ KAVRAM

Artı Üründen Sosyal Sınıflara Toplumsal tabakalaşma: İnsanlar arasındaki ekonomik ve

sosyal eşitsizliğin görünür hâle gelmesi, toplumun hiyerar-
X Mezopotamya’nın kurak olması, sulu tarımı zorunlu kılmıştır.
şik bir düzen içerisinde sınıflandırılmasıdır.
Bölgede sulama kanallarının yapılmasıyla üretim artmış ve
ürün fazlası yani artı ürün ortaya çıkmıştır. Böylece artı ürü-
nü organize etmek için üretimin planlanması, ürünün depo-
lanması ve korunması gerekli hâle gelmiştir.
Kölelik Kast Feodal züm- Toplumsal
X Artı ürün, diğer ihtiyaçların karşılanması için değiş tokuşu ge- sistemi sistemi re sistemi sınıf sistemi
liştirmiş ve çiftçilik dışında yeni meslekler ortaya çıkarmıştır.
Çiftçi, esnaf, tüccar, din adamı, savaşçı gibi sınıflardan oluşan
topluluklar şehir toplumunun doğmasını sağlamıştır. Tarih boyunca toplumsal tabakalaşma

TYT-AYT ‹ 5 › TARİH
 FASİKÜL 4 

X Orta Çağ’da Asya kıtasında yaşayan Türkler kendi ürettikleri-

Eğitim Gelir nin yanı sıra transit ticarete konu olan mallara aracılık etmiş-
lerdir. Türk devletlerinde ticaret, genellikle malın başka bir
mal ile değişimi anlamına gelen takas usulüyle yapılmıştır.
Etnik
Cinsiyet İnanç
köken NOT
Toplumsal tabakalaşmanın ortaya çıkmasında etkili olan unsurlar
Türkler; Bizans, Çin ve İran gibi komşu ülkelerle yaptıkları ti-
carette ödeme aracı olarak para da kullanmıştır. Şekli diske
X Köleliğin başlıca kaynaklarını savaş esirleri, korsanlık gibi yol-
benzeyen ve satir adı verilen bu paralar gümüş madenin-
larla kaçırılan veya başka ülkelerden getirilen insanlarla köle-
den imal edilmiştir.
lerden doğan çocuklar teşkil etmiştir.

X Hindistan’da uygulanan kast sistemi, bireyin toplumsal ko-

numunun ve statüsünün yaşamı boyunca değişmediği top-
lumsal bir düzendir. Herkes terk edemeyeceği bir kast içinde
doğar, bu kasttan eş seçer ve bu kast içinde ölürdü. Meslek-
ler babadan oğula geçerdi. Kast sisteminde toplum brahman-
lar (din adamları), kşatriyalar (soylular ve askerler), vaisyalar
(tüccar, çiftçi ve zanaatkârlar) ve sudralar (işçiler ve köleler)
sınıflarından oluşuyordu. Kast dışında kalanlara parya denirdi.
UYARI
İlk ve Orta Çağ’da Ticaret Yolları
Kral Yolu
X Geçmişi MÖ V. yüzyıla kadar giden Kral Yolu, Pers İmparato-
ru Darius tarafından yaptırılmıştır.
X Çin ve Hindistan’dan gelen mallar, İranlı ve Anadolulu tüccar-
larca bu yol üzerinden taşınarak Ege Denizi kıyılarına, oradan
da Avrupa’ya ulaştırılmıştır.

Kast sistemi Hindistan’da millî birlik ve beraberliğin sağlan- İpek Yolu

masını, toplumsal kaynaşmayı engellemiştir.
X İlk ve Orta Çağ’da Çin ile Orta Doğu ve Batı ülkeleri arasında-
ki en işlek kervan yoludur.
X Zümreler, Ortaçağ Avrupa’sının sistemi olan feodalite sonu-
X İnsan eliyle açılmış bir yol olmayıp geniş vadi yatakları ile ker-
cunda ortaya çıkmıştır. Bu çağın zümreleri; krallar ve soylu-
vanların konaklamalarına yarayacak vahalardan oluşmuştur.
lar, din adamları, tüccarlar, köylüler ve serflerdir.
X Çin’in Şian kentinden başlamış, Orta Asya üzerinden Hazar De-
X Ekonomik farklılıklardan kaynaklanan toplumsal sınıf siste-
nizi’ne ve oradan da Anadolu’nun liman kentlerine ulaşmıştır.
minde, tabakalar arası sosyal etkileşimlerin hiçbir çeşidi en-
gellenmemiş ve kısıtlanmamıştır. X Çinliler, Türkler, Moğollar, Farslar, Araplar ve Ruslar İpek Yo-
lu’na hâkim olmak için mücadele etmişlerdir. İpek Yolu’na hâ-
kim olan kavimler, dünya siyasetinde etkin rol oynamışlardır.
Orta Çağ’da Ticaret
X Orta Çağ’da Asya ile Avrupa arasındaki ticari faaliyetler ge-
Baharat Yolu
nellikle kervan ve deniz yolları vasıtasıyla gerçekleşmiştir.
X Hindistan’dan başlayıp Basra Körfezi, Yemen veya Kızıldeniz
X Ticaret faaliyetleri sayesinde ipekli kumaşlar, porselen, ma-
üzerinden Mısır’a ulaşan deniz yoludur.
denî eşyalar, kâğıt, baharat, tuz, cam eşya, at, hayvansal ürün-
ler, değerli madenler, taşlar ve ziynet eşyaları bölgeler ara- X Bu yol üzerinden Doğu Akdeniz’e gelen baharat, inci, mer-
sında taşınmıştır. can, fildişi, elmas gibi mallar İtalyan tüccarlar tarafından Av-
rupa ülkelerine taşınmıştır.
X Paranın icadından önce değer ölçüsü ve değişim aracı olarak
pek çok mal kullanılmıştır. Ticarette takas usulünün yol açtı-
ğı zorluklar madeni paranın kullanılmaya başlanmasıyla aşıl-
Kürk Yolu
mış, ticaret ilişkileri ve mali işlemler kolaylaşmıştır. X Karadeniz’in kuzey kıyılarından başlayıp Sibirya ve Altaylar
üzerinden Çin’e kadar uzanan Kürk Yolu’nda, tüyleri güzel ve
X Çin, Hindistan, İran, Mısır, Suriye, Anadolu ve Karadeniz’in ku-
yumuşak av hayvanlarının deri ve postları taşınmıştır.
zey kıyıları, İslamiyet’in doğduğu Mekke ile İslam Devleti’nin
kurulduğu yer olan Medine, Suriye, Mısır, İran, Kuzey Afrika ve X Bu yol üzerinde en yoğun ticaret yapan topluluklar İtil Bul-
Endülüs dünyanın önemli ticaret merkezleri hâline gelmiştir. garları ile Hazarlar olmuştur.

TYT-AYT ‹ 6 › TARİH
  FASİKÜL 4

KANUNLAR GELİŞİYOR
Roma Hukuku
Bugünkü Avrupa ülkelerinde uygulanan hukuk sisteminin temeli-
ni oluşturan Roma Hukuku’nun ilk basamağı “On İki Levha Ka-
nunları”dır. Patricilerin uygulamalarına karşı çıkan pleplerin ayak-
Kral Yolu İpek Yolu
lanmaları ile MÖ 451’de bu kanunların ilanına karar verilmiştir.

On İki Levha Kanunları

AVRUPA Mançurya

ÇİN
X On İki Levha Kanunları ile Roma halkının görev ve sorumlu-
MISIR

lukları gibi pek çok konuya açıklık getirilmiş, patricilerin keyfî

US
AN
AN

KY
T
İS

O
D

K
İN

YÜ
H

hareketlerinin önlenmesi ve sınıf ayrımının ortadan kaldırılması

BÜ
HİNT OKYANUSU Kürk Yolu

yolunda önemli bir adım atılmış, pleblere çeşitli devlet işlerine

Baharat Yolu Kürk Yolu
katılma ve patricilerle evlenme hakları tanınmıştır.

X Suçluların devlet tarafından yargılanıp cezalandırılması esa-

Ticaret Mekânları
sı getirilerek zarara uğrayanların kişisel öç almaları yasaklan-
Karum Asurluların Anadolu’daki ticaret kolonileridir. mıştır. Bu kanunların bir diğer özelliği suçların tarifinde kasıt
ve ihmal ayrımını getirmesidir.
Aynı esnaf grubundaki dükkânların bir sokak
Arasta
üzerinde sıralanması ile meydana gelen mekân.
Justinianus Kanunları
Kıymetli kumaşlar, mücevherler ve buna ben-
Bedesten
zer eşyanın satımına mahsus üstü kapalı çarşı. X 527-565 yılları arasında Doğu Roma İmparatoru olan Justini-
Küçük kervanların indiği, yolcuların konakladı- anus’un, 3 milyon civarındaki Roma kanunlarını 150 bine in-
Han dirip sadeleştirmesiyle yürürlüğe girmiştir.
ğı, malların depolandığı mekân.
Askerî amaçlarla inşa edilmiş, zamanla tica- X Justinianus ilk defa kamu ve özel hukuk ayrımı yapmıştır. Aile,
Ribat
ri konaklama amacıyla kullanılmış yapılardır. kişi ve miras hukuku konularındaki düzenlemeleri, günümüz
Kervanların güvenliği ve konaklaması için ana medeni hukukunun temelini oluşturmuştur. Bu kanunlarda
Kervansaray ölüm cezaları yerine daha çok sürgün, para cezası ya da ma-
yol kenarında tesis edilen mekân.
den ocaklarında zorunlu çalışma gibi cezalara yer verilmiştir.
Belli zamanlarda kurulan, sergi niteliği de taşı-
Panayır
yan büyük pazar.
Kapan Toptan ticaretin yapıldığı mekân.
NOT

Justinianus Kanunları’nda suç ve ceza sisteminde suçluyu

AVRUPA’DA VEBA SALGINI (1347-1351) arındırma, iyileştirme ve caydırma amacı vardır. Bu kanun-
larda hapis cezası uygulaması yoktur ve bunun yerine suç-
X Orta Çağ’da insanoğlunu çaresiz bırakan ve “Kara Ölüm”
luların manastırlara kapatılması tedbirine başvurulmuştur.
olarak anılan veba salgını dinî, toplumsal ve ekonomik an-
lamda büyük değişikliklere yol açmış, Avrupa tarihinde de-
rin bir yer edinmiştir.
Moğol Yasaları
X Veba salgını ekonomik, sosyal, siyasi ve kültürel hayatı derin-
X Moğollarda hukuk ve askerlik işlerini düzenleyen, oldukça sert
den etkilemiştir. Avrupa’nın demografik (nüfus) yapısının de-
hükümler içeren kanunlara Cengiz Han Yasası veya Büyük
ğişmesine yol açmış, halkın güvensizlik ve korku yaşaması-
Yasa denilmiştir.
na neden olmuştur. Sosyal ilişkileri zayıflatmış, ticareti ve dinî
uygulamaları durma noktasına getirmiştir. X Türk ve Moğol törelerinin yazılı hâle getirilerek düzenlenmiş
şekli olan Cengiz Han’ın yasaları, onun ölümünden sonra ku-
X Nüfusun azalmasıyla birlikte tarlalarda ya da değirmenlerde
rulan Moğol devletlerinde de yaşatılmıştır.
çalışacak insan sayısı da azalmıştır. Bu durum hem üretimi
olumsuz etkilemiş hem de işçi ücretlerinin artmasına yol aç- X Moğol yasaları, Anadolu ve İran’da kurulan Türk devletlerin-
mıştır. Ölümlerin fazla olması çok sayıda arazinin ve malikâ- ce hazırlanan yasakname adlı hukuk metinlerinde de kulla-
nenin boş kalmasına neden olmuştur. nılmıştır.

TYT-AYT ‹ 7 › TARİH
 
TEST 1
Fasikül 4

1. • Sasani kralı, Zerdüştlük inancının simgesi olan kutsal
ateşin koruyucusu kabul edilirdi.
• Sasani madenî paralarının bir yüzünde kral, diğer yüzün-
de kutsal ateş resmedilirdi.
Bu bilgilerden hareketle aşağıdaki değerlendirmelerden
hangisi yapılabilir?
D silcileri olduklarını söylemeleri,
A) Sasaniler Türk kültüründen etkilenmiştir.
B) Soy dayanışması Sasani ülkesinde önem kazanmamıştır.
C) Sasani kralları sınıflı toplum yapısının oluşmasına izin
vermemiştir.
D) Sasaniler, krallarını tanrılarının yeryüzündeki temsilcisi
olarak kutsamışlardır.
E) Tek tanrı inancı ilk kez Sasaniler Dönemi’nde yayılmıştır.
4. “Orta Çağ’da Asya ve Avrupa devletleri meşruiyetlerinin kay-
nağını genellikle dine dayandırmışlardır.” ifadesini kullanan
bir tarihçinin, bu görüşünü desteklemek için;
I. Kök Türklerde halkın, yönetme yetkisinin hakana Gök
Tengri tarafından verildiğine inanması,
II. Emevi ve Abbasi halifelerinin Allah’ın yeryüzündeki tem-
III. Bizanslıların yeryüzündeki imparatorluklarının, tanrının
krallığının bir görünümü olduğuna inanmaları
durumlarından hangilerini örnek göstermesi beklenir?
E
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
D) II ve III E) I, II ve III

5. Avrupa’da 1347-1351 yılları arasında etkili olan veba salgı-

2. Seda, hazırladığı ödevin ardından bedesten, kervansaray,
nı nedeniyle nüfusun üçte birinden fazlası ölmüştür. Salgın
arasta, han ve kapan gibi yapılar hakkında bilgi sahibi ol-
nedeniyle ticaret ve dinî uygulamalar durma noktasına gel-
muştur.
miş, toplumsal hayatta güvensizlik ve korku hâkim olmuştur.
Buna göre Seda’nın, aşağıdaki alanların hangisinde-
Buna göre veba salgınının Avrupa’da aşağıdakilerden
ki işleyişin daha sistemli yürütülmesine olanak sağla-
hangisine yol açtığı söylenemez?
yan mekânlar hakkında araştırma yaptığı söylenebilir?
A
A
A) Tüketimin artmasına
A) Ticaret B) Tarım C) Eğitim
B) İş gücünün azalmasına
D) Askerlik E) Sanat
C) Demografik haritanın değişmesine
D) Halkın psikolojik yönden etkilenmesine
E) Sosyal ve ekonomik ilişkilerin zayıflamasına

3. Tabiatın ve iklimin hazırladığı geniş vadi yatakları ile kervan-

ların konaklamalarına yarayacak vahalardan oluşan İpek Yo-
lu, Çin ve Orta Doğu ile Batı ülkeleri arasındaki transit ka-
ra ticaretinde kullanılmıştır. Bu yol sadece tüccarların değil;
üzerinde bilginlerin, orduların, fikirlerin, dinlerin ve kültürle-
rin de seyahat ettiği bir güzergâhtır.
Bu bilgiden yararlanarak İpek Yolu ile ilgili,
I. Uluslararası ticaret faaliyetlerini kolaylaştırmıştır.
II. Uygarlıklar arasında bir kültür köprüsü olmuştur.
6. Kavimler Göçü’nün ardından Roma İmparatorluğu’nun iki-
ye ayrılıp eski gücünü kaybettiği ve özellikle de bireyleri ko-
rumakta yetersiz kaldığı süreçte Avrupa’da feodal siyasi ya-
pılar ortaya çıkmıştır.
Buna göre Avrupa’da feodal dönemin yaşanmasında;
I. güvenlik ihtiyacının artması,

III. İlk ve Orta Çağ boyunca Türk devletlerinin hâkimiyetin- II. otorite boşluğunun ortaya çıkması,
de kalmıştır. III. toprağın zenginlik ölçüsü olma niteliğini yitirmesi

yargılarından hangilerine ulaşılabilir? durumlarından hangilerinin etkili olduğu söylenemez?

B C
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve III E) II ve III D) I ve II E) II ve III

TYT-AYT ‹ 8 › TARİH
 ÜNİTE
İSLAM MEDENİYETİNİN DOĞUŞU

6 
5


İSLAMİYET’TEN ÖNCE DÜNYANIN GENEL
DURUMU
X Kavimler Göçü’nün etkilerinin devam ettiği Avrupa’da feodal
yönetimler kurulmuştu.
X Mısır, Suriye, Anadolu, Balkanlar ve Kuzey Afrika Bizans ege-
menliğindeydi.
X İran’daki Sasani Devleti, Bizans ile mücadele hâlindeydi.
X Kök Türk Devleti, doğu ve batı olarak ikiye ayrılıp güçten
düşmüştü.
X Çin, iç karışıklıklar yüzünden zor durumdaydı. Hindistan’da
toplum kast sistemi gereği sınıflara ayrılmıştı.
X Habeşistan’da hüküm süren Aksum Krallığı, Afrika kıtasın-
daki başlıca siyasi güç durumundaydı.
İSLAMİYET’TEN ÖNCE ARABİSTAN
X İslamiyet’ten önce siyasi birliğin sağlanamadığı Arap Yarıma-
dası’nda Nebatiler, Tedmür, Gassani, Main, Hire, Sebe gibi
devletler kurulmuştur.
X Arap toplumu; büyük çoğunluğu çöllerde göçebe hayat sü-
ren bedeviler ile köyler ve şehirlerde yerleşik yaşam tarzına
sahip hadari denilen insanlardan oluşmuştur.
X Kız çocuklarına değer verilmediği Arap toplumu; hürler, kö-
leler ve mevaliler (azat edilmiş köle) olmak üzere üç sosyal
sınıfa ayrılmıştır.
X Dinî, siyasi, ekonomik ve sosyal hayatın en önemli merkezi
Mekke idi. Araplar her yıl haram aylarda (Zilkâde, Zilhicce,
Muharrem ve Receb) Kâbe’deki putlarını ziyaret ederlerdi.
X Mekke ve çevresinde kurulan panayırlarda ticaret yaparlardı.
Bunların en ünlüsü Ukaz panayırıydı.
X En yaygın inanış putperestlikti. Ayrıca az da olsa Hz. İbra-
him’in Haniflik inancı ile Hristiyanlık, Yahudilik ve Zerdüşt-
lük de yayılmıştı.
X Yemen ile Suriye ve Mısır arasındaki kervan yolları üzerinde
bulunan Mekke, Taif, Medine ve Hayber gibi şehirlerin temel
geçim kaynağı ticaretti. Afrika ve Hindistan’dan Yemen’e ge-
len mallar kervanlarla Mısır ve Suriye’ye taşınırdı.

Arabistan’da Siyasi Birliğin Sağlanamamasının Nedenleri

Arapların Kabileler Coğrafi

kabileler hâlinde arasında kan koşulların
yaşaması davalarının etkisi
görülmesi

Farklı dinî Bizans ve

inanışların Sasanilerin
benimsenmesi baskıları

İslamiyet’ten önce Arabistan ve çevresi

TYT-AYT ‹ 1 › TARİH
 FASİKÜL 6
NOT
Cahiliye Dönemi’nde Arabistan’da güçlü kişilerin haksızlık-
lar yapıp, güçsüzlerin mallarını gasp etmesi sık görülen bir
durumdu. Buna tepki gösteren insanlar zayıfları korumak ve
adaleti sağlamak için Hilfu’l-Fudûl Cemiyetini kurmuşlardır.
Hz. Muhammed de gençlik yıllarında bu ittifaka bizzat katı-
larak adaletin sağlanmasına ve insan haklarının korunması-
na destek olmuştur.
İSLAMİYET’İN DOĞUŞU VE YAYILIŞI
Hz. Muhammed Dönemi
X 571’de Mekke’de doğan Hz. Muhammed, iyi ahlakı, doğrulu-
ğu ve güvenilir oluşuyla tanınan biriydi. Bu nedenle Mekkeli-
ler ona Muhammedü’l-Emin adını vermişlerdi.
X 610 yılında peygamberlik görevinin verilmesinden sonra Mek-
kelileri İslamiyet’e davet eden Hz. Muhammed’in çağrısına ilk
uyanlar; Hz. Hatice, Hz. Ali, Zeyd bin Harise ve Hz. Ebu Be-
kir olmuştur.
X İslam’ın yayılması karşısında Mekkelilerin baskılarının artması
üzerine Hz. Muhammed, bazı Müslümanların Habeşistan’a
göç etmesine izin verdi. Böylece ilk hicret gerçekleşti (615).
Hicret ve Medine İslam Devleti
Medine’ye Hicret’in Nedenleri
X Baskı nedeniyle Müslümanların Mekke’de yaşamlarının zor-
laşması
X Mekkelilerin Hz. Muhammed’i öldürmeyi planlamaları
X Akabe Biatları ile Medineli Müslümanların, Hz. Muhammed
ve diğer Müslümanları koruyacaklarına dair söz vererek on-
ları Medine’ye davet etmeleri
Hicret’in Sonuçları
X Medine’de İslam şehir devleti kurulmuştur.
X Muhacir (Medine’ye hicret eden Müslümanlar) ve ensar (Me-
dineli Müslümanlar) kardeş ilan edilmiştir.
X Hicret’ten sonra Yesrib’e “Peygamber Şehri” anlamında “Me-
dinetü’n-Nebi” denilmeye başlanmıştır.
X Medine Sözleşmesi imzalanmıştır.
X İslamiyet daha hızlı yayılmaya başlamıştır.
X Hicret olayı Hz. Ömer Dönemi’nden itibaren hicri takvimin baş-
langıcı kabul edilmiştir.
TYT-AYT ‹

Medine Sözleşmesi (Vatandaşlık Antlaşması)
İslam Devleti’nin ilk yazılı antlaşması ve anayasasıdır.
Medine’de yaşayan toplulukların birbirleriyle ve yabancılarla
olan ilişkilerini, hak ve sorumluluklarını düzenlemiştir.
Müslümanlar ve gayrimüslimlerin Medine’ye bir saldırı olduğun-
da birlikte hareket etmesini karara bağlamıştır.
İslamiyet’in bireysel haklara ve adalete verdiği önemi gösteren
en önemli belgelerden biridir.
Hz. Muhammed’i peygamber olmanın yanı sıra siyasi lider hâ-
line de getiren siyasi-hukuki belgedir.
İslam Devleti’nin kurumsallaşmasına katkı sağlamıştır.
Hz. Muhammed Dönemi’nde Siyasi ve Askerî
Gelişmeler
Bedir Savaşı (624)
X Müslümanların Mekke’de yağma edilen mallarının karşılık Ebu
Süfyan’ın Suriye’den dönmekte olan ticaret kervanına el koy-
mak istemeleri savaşın çıkmasında etkili olmuştur.
X Müslümanlarla Mekkeliler arasında yapılan ilk savaş ve Müslü-
manların ilk zaferidir. Şam ticaret yolu denetim altına alınmıştır.
X Ganimetlerin beşte biri devlete bırakılırken geri kalanlar sava-
şa katılanlar arasında paylaştırılmıştır. Bu uygulama İslam sa-
vaş hukukunun temel esaslarından biri hâline gelmiştir. Esir
alınan Mekkelilerin bir kısmı Müslümanlara okuma yazma öğ-
retmeleri karşılığında serbest bırakılmıştır.
Uhud Savaşı (625)
X Mekkeli müşrikler, Bedir Savaşı’nın intikamını almak ve Suri-
ye-Mısır ticaret yolunu tekrar ele geçirmek amacıyla Müslü-
manlar üzerine harekete geçmiştir.
X Hz. Muhammed, savunma savaşı yapma görüşünde olması-
na rağmen çoğunluğun kararına uyarak meydan savaşı yap-
maya karar vermiştir.
X Uhud Savaşı’nda Müslümanlar mağlup duruma düşmüşse de
Mekkeliler kesin bir zafer kazanamamışlardır.
Hendek Savaşı (627)
X Mekkeliler, bazı Arap kabileleri ve Yahudilerin de desteğini alıp
Medine üzerine yürüdüler ancak başarısız oldular.
X Müslümanlar Selman-ı Farisi’nin önerisi ile Medine’nin etra-
fına hendek kazarak savunma savaşı yapmışlardır.
X Hicret’ten sonra Mekkeli müşriklerin Medine’ye karşı başlattı-
ğı saldırılar, Hendek Savaşı’yla son bulmuştur.
2 › TARİH
  FASİKÜL 6

Hudeybiye Antlaşması (628) Huneyn Savaşı ve Taif Seferi (630)

Hz. Muhammed 628’de 1500 kişiyle hac görevi için yola çıktı.
Mekkeliler Müslümanları yok etmek istedilerse de Müslümanla-
rın Hz. Muhammed’e olan bağlılığını görüp Hudeybiye Antlaş-
ması’nı imzaladılar.
Hudeybiye Antlaşması’nın Maddeleri
X Taiflilerin öncülüğünde toplanan putperest Arap kabilelerinin
Huneyn Savaşı’nda mağlup edilmesi, Arabistan’daki son put-
perest tehdidin de ortadan kalkmasını sağlamıştır.
X Huneyn Savaşı’ndan sonra Taif kuşatılmış ancak alınamamış-
tır. Taifliler bir yıl sonra Müslüman olmuşlardır.

Tebük Seferi (631)

1 İki taraf arasında on yıl savaş olmayacaktı.
Hz. Muhammed, Bizans ordusunun Arabistan üzerine yürüdü-
ğü haberini alınca 30 bin kişi ile sefere çıkmış ancak haberin asıl-
Müslümanlar o yıl Kâbe’yi ziyaret etmeden dönecek, ertesi
2 sız olduğunu görünce Medine’ye geri dönmüştür. Tebük Sefe-
yıl yalnız üç günlüğüne ziyaret edebileceklerdi.
ri Arabistan dışına yapılan ilk sefer olma özelliğine sahiptir.
Mekkeli bir kimse Hz. Muhammed’in yanına kaçarsa velisi-
3 nin isteği üzerine geri verilecek, fakat bir Müslüman kaça- Hz. Muhammed’in Vefatı (632)
rak Mekke’ye sığınırsa iade edilmeyecekti.
X Hz. Muhammed 632 yılında hac görevini yerine getirdi. Bu
hacca “Veda Haccı”, okunan hutbeye de “Veda Hutbesi”
Arap kabileleri, Müslümanlardan ya da Mekkelilerden iste-
denildi. Aynı yıl Medine’de vefat etti.
4 dikleri tarafı tutabileceklerdi. Bu kabileler arasındaki savaş-
ta Müslümanlar ve Mekkeliler tarafsız kalacaktı. X Veda Hutbesi içerik bakımından evrensel bir insan hakları bil-
dirisi olarak kabul edilecek niteliklere sahiptir.

NOT
DÖRT HALİFE DÖNEMİ (632-661)
Mekkeliler Hudeybiye Antlaşması’yla Müslümanları resmen
Hz. Muhammed’den sonra yerine geçenlere “halife” denilmiştir.
tanımış, sağlanan barış ortamı Arabistan’da İslamiyet’in ya-
Halifeler Hz. Muhammed’in peygamberlik dışındaki yetkilerine sa-
yılmasını kolaylaştırmıştır.
hip olmuşlardır. Hz. Muhammed’in vefatından sonra devleti yöne-
ten ilk halifeler bir tür seçimle belirlendiğinden dolayı Dört Halife
Hayber Kalesi’nin Fethi (629) Dönemi “Cumhuriyet Devri” olarak anılmaktadır.

X Bedir, Uhud ve Hendek savaşlarında Mekkelilerle iş birliği ya-

Hz. Ebu Bekir Dönemi (632-634)
pan Yahudi kabileleri Medine’den çıkarıldılar. Bu kabilelerin
Şam ticaret yolu üzerindeki Hayber’e yerleşip Müslümanla- X Kur’an-ı Kerim kitap hâline getirilerek İslam dininin ana kay-
rın ticaretini engellemeleri üzerine Hayber Kalesi fethedilerek nağının özünü koruması sağlanmıştır.
Şam ticaret yolunun güvenliği sağlanmıştır.
X Peygamberlik iddiasında bulunanlar, zekât vermek istemeyen-
X Bölgede yaşayan gayrimüslim kabilelerin savaşabilecek du- ler ve İslam’dan dönerek isyan eden kabilelerle Ridde Savaş-
rumdaki erkekleri cizye vergisine bağlanmıştır. Böylece İslam ları yapılarak İslam Devleti’nde birlik ve düzen sağlanmıştır.
devletlerindeki cizye alma geleneği başlamıştır.
X Suriye ve Irak’a iki ordu gönderilerek Arabistan dışında fetih-
lere başlanmıştır. Bizans’la 634 yılında yapılan Ecnâdeyn Sa-
Mute Savaşı (629)
vaşı ile Suriye kapıları Müslümanlara açılmıştır.
Gassanilere gönderilen elçinin öldürülmesi üzerine Hz. Muham-
med bir ordu hazırlayarak bölgeye sevk etmiştir. Savaşın ilk an-
larında önemli kayıplara uğrayan İslam ordusu Halit bin Velid’in
Notlarım
başarılı bir manevrası ile geri dönebilmiştir. Mute, Müslümanlar-
la Bizans arasında yapılan ilk savaştır.

Mekke’nin Fethi (630)

Hudeybiye Antlaşması’nın bozulması üzerine 10 bin kişi ile yola
çıkan Hz. Muhammed Mekke’yi fethetmiş, Müslümanlar Arabis-
tan’daki en büyük siyasi güç hâline gelmiştir.

TYT-AYT ‹ 3 › TARİH
 FASİKÜL 6
Hz. Ömer Dönemi (634-644)
X 636 yılındaki Yermük Savaşı ile Suriye ve Filistin coğrafya-
sının önemli şehirleri Bizans’tan alınmıştır. 637’de Kudüs ele
geçirilmiş, Filistin ve Lübnan’ın fethi tamamlanmıştır.
X Sasanilerle 634’te yapılan Köprü Savaşı kaybedilmişse de
636’da Kadisiye, 637’de Celula, 642’de Nihavend savaşları
kazanılarak İran ve Irak fethedilmiş, Müslümanlar Horasan’a
kadar olan bölgeyi ele geçirerek Türklerle komşu olmuştur.
X 642 yılında İskenderiye’nin fethi ile Mısır tamamen Müslüman-
ların eline geçmiş, Kahire yakınlarında Fustat adı verilen “or-
dugâh şehir” kurulmuştur.
Hz. Ömer Dönemi’nde Teşkilatlanma Çalışmaları
Fetihlerle sınırları genişleyen İslam Devleti’nin yönetiminin ko-
laylaştırılması amacıyla askerî ve mali işlere bakmak üzere Di-
van teşkilatı oluşturuldu.
Fethedilen yerler büyük illere ayrıldı. İdari ve askerî görevlere
bakmak üzere valiler atandı.
İllerdeki mahkemelere valilerden bağımsız kadılar tayin edildi.
Böylece yönetim ile yargı birbirinden ayrıldı.
Devlet gelirlerinin artmasıyla devlet hazinesi (Beytü’l-mal) ku-
ruldu. Vergiler sistemli hâle getirildi.
İslam tarihinde ilk düzenli ordu ve sınırlarda ordugâh şehir-
ler kuruldu.
Askerî ikta sisteminin temelleri atılarak fethedilen toprakları ve-
rimli kullanmanın yolu açıldı.
Askerî posta teşkilatı kuruldu. Hicri takvim hazırlandı.
Hz. Osman Dönemi (644-656)
X Horasan ve Harzem’i fetheden Müslümanlar, Kafkaslarda
Hazar Türklerine yenilerek Kafkasya’nın güneyine çekildiler.
X Kuzey Afrika’da Libya ve Tunus ele geçirildi.
X İlk İslam donanması kurularak Kıbrıs fethedildi (649). Bizans
ile yapılan Zatü’s-Savari Savaşı, Müslümanların ilk deniz za-
feridir (655).
X Kur’an çoğaltılarak önemli İslam merkezlerine gönderildi.
X Hz. Osman’ın son dönemlerinde Kûfe ve Mısır’da bazı ayaklan-
malar çıktı. İsyancılar, Hz. Osman’ı Kur’an okurken şehit ettiler.
Hz. Ali Dönemi (656-661)
X Hz. Osman’ın katillerinin cezalandırılmadığı gerekçesiyle Hz.
Ayşe, Talha ve Zübeyr, Hz. Ali’nin halifeliğini tanımadılar. Taraf-
lar arasındaki savaş, Hz. Ayşe’nin bindiği deve etrafında geç-
tiğinden bu savaşa Cemel Vakası (Deve Olayı) denildi (656).
Savaşı kazanan Hz. Ali, başkenti Kûfe’ye taşıdı.
TYT-AYT ‹

UYARI
Hz. Ali Dönemi’nde yaşanan iç çatışmalar, İslam dünyasın-
da birlik ve beraberliğin bozulmasına ve fetih hareketlerinin
durmasına yol açmıştır.
X Hz. Ali’nin halifeliğine karşı çıkan Muaviye, Şam’da halifeliğini
ilan etti. İslam dünyasında siyasi birliği sağlamak isteyen Hz.
Ali’nin, Muaviye’nin üzerine yürümesi Sıffin Savaşı’na neden
oldu (657). Hz. Ali’nin savaşı kazanmak üzere olduğunu göre
Muaviye, Amr İbnü’l As’ın teklifiyle Kur’an sayfalarını askerle-
rinin mızraklarının ucuna taktırarak Kur’an’ın hakemliğine ra-
zı olunmasını istedi. Hz. Ali bunun bir savaş hilesi olduğunu
söylese de askerleri savaşmak istemedi. Sorunun hakemler
tarafından çözülmesi kararlaştırıldı.
X Halifelik sorununun çözümü için Hz. Ali ile Muaviye birer ha-
kem seçtiler (657). Hakemler görüşme sonunda halifelik se-
çiminin yeniden yapılmasına karar verdiler. Muaviye’nin tem-
silcisi Amr b. As, siyasi bir manevrayla halifeliği Muaviye’ye
bırakınca devlet başkanlığı sorunu çözülememiş toplumsal
bölünme artmıştır.
NOT
Hakem Olayı’ndan sonra Müslümanlar; Muaviye’den yana
olanlar, Hz. Ali’den yana olanlar ve Haricîler (Hz. Ali’ye ve
Muaviye’ye karşı olanlar) şeklinde üç gruba ayrılmıştır. Böy-
lece İslam dünyasında ilk siyasi ayrılıklar başlamıştır.
X Hz. Ali’nin Haricîler tarafından şehit edilmesiyle Dört Halife
Dönemi sona ermiştir.
EMEVİLER DÖNEMİ (661-750)
X Hz. Ali’nin şehit edilmesinin ardından Kûfeliler, Hz. Ali’nin oğ-
lu Hz. Hasan’ı halife ilan ettiler. Bu sırada Muaviye de Şam’da
halifeliğini ilan etti. Müslümanlar arasında kan dökülmesini iste-
meyen Hz. Hasan, Muaviye’nin kendisinden sonra yerine her-
hangi birini tayin etmemesi koşuluyla halifelikten çekilmiştir.
X Emevi soyundan Muaviye’nin halife olmasıyla İslam tarihinde
Emeviler Dönemi başlamıştır. Muaviye Dönemi’nde;
■ İslam Devleti’nin merkezi Şam’a taşınmıştır.
■ İslam fetihleri yeniden hız kazanmıştır.
■ İstanbul 668 ve 674 tarihlerinde kuşatılmıştır. İlk kuşatma
sırasında Ebu Eyyüp El Ensari şehit olmuştur.
■ Yezid veliaht ilan edilmiştir. Böylece halifelik babadan
oğula geçen saltanata dönüşmüştür.
4 › TARİH
  FASİKÜL 6
Kerbela Olayı (680)
X Yezid’in halifeliğini kabul etmeyen Kûfeliler, Hz. Hüseyin’i Irak’a
davet ettiler. Hz. Hüseyin ve beraberindekilerin Kûfe’ye ulaşma-
sını engellemek isteyen Yezid’e bağlı kuvvetler, Kerbela deni-
len yerde Hz. Hüseyin’i ve yanındaki Müslümanları şehit ettiler.
X Kerbela Olayı, İslam dünyasında daha önceden başlamış olan
ayrılıkları kesinleştirerek Müslümanların Sünniler ve Şiiler ol-
mak üzere ikiye ayrılmalarına yol açmıştır.
Fetih Hareketleri
X İslam orduları, Cezayir’e kadar olan yerleri fethederek Bizans’ın
Kuzey Afrika’daki hâkimiyetine son verdiler.
X Ukbe bin Nafi, Cezayir’i ve Fas’ı alarak Atlas Okyanusu’na
ulaştı. Böylece Kuzey Afrika’nın fethini tamamladı.
X Tarık bin Ziyad komutasındaki İslam ordusu, Vizigot Krallığı’nı
Kadiks Savaşı’nda yenerek İspanya’yı fethetti (711).
X Müslümanların İspanya’da ilerleyişi Frank ordusu ile yapı-
lan Puvatya Savaşı’ndaki yenilgiye kadar devam etti (732).
X Maveraünnehir bölgesindeki Türk illerinin fethiyle görevlendiri-
len Kuteybe bin Müslim, Emevi sınırlarını Seyhun Nehri’ne ka-
dar genişletti. Bu dönemde Türgiş Hakanı Sulu Kağan, Eme-
vileri Maveraünnehir’den çıkarıp İran içlerine doğru sürdü.
Emevilerin Yıkılmasında Etkili Olan Nedenler
Arapları üstün tutan bir politika izlemeleri
Fetih hareketlerinin durması
Abbasi ve Şiilerin yıkıcı faaliyetlerde bulunmaları
Merkezî otoritenin bozulması
Horasan Valisi Ebu Müslim’in isyan etmesi
NOT
Emeviler Dönemi’nde,
X Arapçanın resmî dil ilan edilmesi, ilk Arap parasının bastı-
rılması, Arap olmayan Müslümanların mevali (azatlı köle)
kabul edilmesi ve onlara yönetimde görev verilmemesi
uygulamaları Arap milliyetçiliğinin göstergelerindendir.
X Arap olmayan uluslar, Arapların kendilerinden üstünlük-
lerinin bulunmadığını göstermek için bilim ve sanat alan-
larındaki çalışmalarla kendilerini kanıtlama çabası içine
girmişlerdir. Bu durum “Şuubiye akımı”nın ortaya çık-
masına neden olmuştur.
TYT-AYT ‹
UYARI
Siyasi çekişmelerin neredeyse hiç bitmediği Emeviler Döne-
mi’nde, Ömer bin Abdülaziz’in halifelik devri farklı olmuştur.
Bu dönemde mevalilerden alınan cizye vergisi kaldırılarak
ayrımcılığa son verilmiş ve toplumun her kesimini kucakla-
yan bir yönetim sergilenmiştir. Bu sebeple Ömer bin Abdü-
laziz’e ilk dört halifenin idare tarzına benzer bir yönetim ser-
gilediği için beşinci halife denmiştir.
Emevi Devleti Kültür ve Uygarlığı
X Sınırların hızlı bir şekilde genişlemesi üzerine ülke toprakları
büyük eyaletlere ayrılmıştır.
X Divanü’l harac (devletin gelir ve giderlerinden sorumlu) ve
Divan’ül hatem (resmî yazışmaları yürütmekle görevli) adı ve-
rilen kurumlar oluşturulmuştur.
X Abdülmelik Dönemi’nde Arapça resmî dil ilan edilmiş ve ilk
Arap parası bastırılmıştır.
X Halifenin güvenliğini sağlamak amacıyla Muhafız Birliği kurul-
muştur. Ülkeyi ve valileri denetleyebilmek, isyan hareketlerini
öğrenebilmek için posta teşkilatı kurulmuştur.
X Farklı kültür ve milletlerin egemenlik altına alınması İslam sa-
natının gelişmesini sağlamıştır.
ENDÜLÜS EMEVİLERİ DÖNEMİ (756-1031)
X Abbasilerin, Emevilere son vermesinden sonra Emevi ailesin-
den Abdurrahman İspanya’ya geçerek burada başkenti Kur-
tuba olan Endülüs Emevi Devleti’ni kurmuştur (756).
X III. Abdurrahman’ın halife unvanını kullanmasıyla birlikte Irak’ta
Abbasiler, Mısır’da Fâtımîler ve İspanya’da Endülüs Emevileri
olmak üzere üç halife ortaya çıkmıştır. Bu durum İslam dün-
yasında siyasi birliğin bozulduğunu gösterir.
X Endülüs Emevileri siyasi ve askerî başarılardan çok, bilim ve
kültür alanlarında gelişmelere önem vermişlerdir. Kurtuba’da-
ki medreselerde Avrupa’nın pek çok yerinden gelen öğren-
cilerin eğitim görmesi İslam kültür ve uygarlığının Avrupa’da
tanınmasına, Müslümanlar ile Hristiyanlar arasında kültürel et-
kileşim yaşanmasına ortam hazırlamıştır.
X Endülüs Emevilerinin iç karışıklıklar ve İspanyol krallıklarının
saldırılarıyla 1031’de parçalanmasıyla birlikte Tevaif-i Mülük
adı verilen çok sayıda beylik ortaya çıkmıştır.
X İspanya’da; Bağımsız Emirlikler Dönemi (1031-1091),
Murâbıtlar Dönemi (1091-1147), Muvahhidler Dönemi
(1147-1229) ve en sonunda Beni Ahmer Devleti Dönemi
(1238-1492) yaşanmıştır.
5 › TARİH
 FASİKÜL 6
Endülüs Emevi Devleti
Beni Ahmer Devleti (1238-1492)
X İspanya’da Müslümanların kurdukları son devlettir. İslam kül-
türünün İspanya’da yayılmasında, bilim ve sanatın gelişme-
sinde, Rönesans hareketlerinin başlamasında etkili olmuştur.
X Aragon Kralı ile Kastilya Kraliçesi’nin evlenmesi sonucunda
İspanya’da siyasal birliği sağlayan Hristiyanların saldırılarıyla
Beni Ahmer Devleti yıkılmıştır.
X Bölgedeki Müslümanların zorla Hristiyanlaştırılmak istenmesi
üzerine halk, başta Kuzey Afrika olmak üzere değişik coğraf-
yalara göç etmek zorunda kalmıştır. Bu göçler sırasında Müs-
lüman ve Yahudilere, Osmanlı’nın büyük yardımları olmuştur.
Endülüs’te Düşünce ve Kültür Dünyası
X Hristiyanların İslam medeniyetini öğrenme sürecinde Tuleytula
(Toledo) şehrinde kurulan tercüme akademisi önemli rol oy-
namıştır. XII. yüzyılın başlarında Tuleytula başpiskoposunun
Bağdat’taki Beytü’l-Hikmeye benzer bir müessese kurmasıy-
la tercüme faaliyetleri sistemli bir hâle gelmiştir.
X Farabi, Zehravi, İbn-i Sina, Endülüslü İbn-i Rüşd eserleri ter-
cüme edilen başlıca İslam âlimlerindendir.
X Müslümanlar Endülüs’te mimari alanda estetik değeri yüksek
eserler vermişlerdir. Bu eserlerin en önemlileri Kurtuba Ulu
Camisi ile Elhamra Sarayı’dır.
Notlarım
TYT-AYT ‹

610-632 Hz. Muhammed Dönemi
632-661 Dört Halife Dönemi
661-750 Emeviler Dönemi
750-1258 Abbasiler Dönemi
İslamiyet’in yayılması
ABBASİLER (750-1258)
Emevilere karşı cephe alan çeşitli grupların Abbasi ailesi ile birlik-
te hareket etmesi ayaklanmayı başarıya ulaştırmış, Ebü’l-Abbas’ın
Kûfe’de halife ilan edilmesiyle Abbasiler Dönemi başlamıştır. Ha-
life Mansur Dönemi’nde Bağdat’ı kuran Abbasiler, burayı devle-
tin merkezi hâline getirmiştir.
Türklerle İlişkiler
X Talas Savaşı’nda (751) Türklerin, Çinlilere karşı Abbasilerle
birlikte hareket etmesi Türklerle Müslümanlar arasında yakın-
laşmayı sağlamıştır.
X Emevilerin izlediği Arap milliyetçiliği politikasını terk eden Ab-
basiler, devlet ve ordu yönetiminde Türklere önemli görev-
ler verdiler.
X Bizans’tan gelebilecek tehditleri önlemek için merkezi An-
takya olan “Avasım” eyaleti kurularak Türklerden oluşan as-
kerî birlikler Bizans sınırındaki şehirlere yerleştirildi. Mutasım,
Türklerin Araplarla karışıp savaşçılık özelliklerini yitirmemele-
ri için Türk askerlerini ve ailelerini yeni inşa ettirdiği “Samar-
ra” şehrine yerleştirdi.
X Şii Büveyhoğulları, 945 yılında Bağdat’ı işgal ederek halifeyi
baskı altına aldı. Abbasi halifeleri önce Gaznelilerden daha son-
ra da Selçuklulardan yardım istediler. 1055 yılında Bağdat’a
giren Tuğrul Bey, Büveyhoğullarını bölgeden uzaklaştırmıştır.
Abbasi Devleti’nin Yıkılması (1258)
X IX. yüzyılın ortalarından itibaren Abbasi halifelerinin otoritele-
rini büyük ölçüde kaybetmeleri üzerine ülkenin çeşitli yerle-
rinde Tevaif-i Mülük adı verilen kısa ömürlü devletler kurul-
muştur. Bu devletlerin belli başlıları Kuzey Afrika’da Ağlebiler,
Horasan’da Tahiriler, Maveraünnehir’de Samanoğulları, Mı-
sır’da Tolunoğulları ve İhşidiler ile Irak ve İran’da Büvey-
hoğulları idi.
6 › TARİH
  FASİKÜL 6

X İlhanlı Hükümdarı Hülâgu 1258’de Bağdat’ı ele geçirerek Ab- X İsyanları bastırmak için Divanü’z-zenadıka adı verilen bir ku-
basilere son vermiştir. rum oluşturulmuştur. Şehirlerde asayiş şurta teşkilatı tarafın-
dan sağlanmıştır.
X Abbasi halifeleri Mısır’da, Memlûkler himayesinde 1517 tari-
hine kadar halifelik görevini sürdürmüşlerdir. X Abbasiler bütün Müslümanlara eşit davrandılar ve mevali uy-
gulamasını kaldırdılar. İranlılar ve Türkleri önemli görevlere
getirildiler. Bu durum İslamiyet’in yayılmasını hızlandırmıştır.
Abbasilerde Kültür ve Medeniyet
X Toplum havas ve avam denilen tabakalardan oluşuyordu. Ha-
X İran devlet geleneğinin etkisiyle vezirlik makamı oluşturulmuş- lifenin yakınları, vezirler, emirler, kadılar, âlim ve kâtipler ha-
tur. Halife adına yürütme yetkisini kullanan vezir, devleti ken- vas; esnaflar, çiftçiler, askerler, köleler ve diğer gruplar avam
disine bağlı olarak çalışan divanlar aracılığıyla yönetmiştir. tabakasına mensuptu. Yahudi ve Hristiyanlar zimmiler gru-
bunu oluştururdu.
Divan Görevi X Bağdat’ta kurulan “Beytül Hikme”de dönemin en zengin kü-
Divan-ü beytü’l-mal Mali işler tüphanesi oluşturulmuş ve rasathane açılmıştır. Dönemin ön-
de gelen Müslüman, Hristiyan ve Musevi bilim insanları Bey-
Divanü’l-ceyş Askerî işler tül Hikmede toplanarak başka dillerden çeviriler yapmış, eski

Divan’ı-tevki Resmî yazışmalar çevirileri düzeltmiş ve çeşitli alanlarda bilimsel araştırmalar-

da bulunmuşlardır.
Divanü’l-berid Posta ve istihbarat
X Hintlilerden onlu sistem ve Hint rakamları alınıp yeniden dü-
Divan’ı-mezalim İdari haksızlık ve adli hatalar zenlenerek kullanılmıştır.

X Müslümanlar, Talas Savaşı’ndan sonra Çinlilerden öğrendik-

X Devlet adamları arasında ortaya çıkan iktidar mücadeleleri- leri kâğıt yapımını Semerkant ve Bağdat’ta kurdukları kâğıt
ne son vermek amacıyla Emirü’l-ümeralık oluşturulmuştur. atölyelerinde geliştirip yaygınlaştırmışlardır.

EMEVİLER ABBASİLER
• Halifelik saltanat hâline getirilmiştir. • Saltanat sistemi devam etmiştir.
• Hilafet merkezi Suriye’dir. • Hilafet merkezi Bağdat’tır.
Siyasi • Mevali siyaseti uygulanmıştır. • Mevali siyaseti terk edilmiştir.
• Fetih hareketlerine önem verilmiştir. • Fetih hareketleri yavaşlamıştır.
• Merkezî otorite güçlüdür. • Tevaif-i Mülük denilen küçük devletler kurulmuştur.
• Mevali ikinci sınıf vatandaş muamelesi görmüştür. • Arap ve mevali arasındaki fark ortadan kaldırılmıştır.
Sosyal • İslam toplumu Müslümanlar, zimmiler ve köleler olmak • İslam toplumu havas ve avam denilen iki tabakadan oluş-
üzere üç tabakadan meydana gelmiştir. muştur. Gayrimüslimler zımmi denilen sınıfı oluşturmuştur.
• Halife Abdülmelik b. Mervân tarafından ilk İslam parası bas- • Üretimin ve buna bağlı olarak refahın artırılmasına çalışıl-
Ekonomik tırılmıştır. Bizans’la süregelen askerî mücadele iktisadi bir mıştır. Devlet gelirlerinin büyük bir kısmı tarıma bağlı oldu-
boyut kazanmıştır. ğu için geniş sulama faaliyetleri yapılmıştır.
• İlmi çalışmalar dar bir alanda başlamıştır. • İlmi çalışmalar sistemli hâle getirilmiştir
• Sadece tıp, kimya, astronomi ile ilgili tercüme faaliyetleri • Tercüme faaliyetleri önem kazanmış ve genişletilmiştir. İl-
Kültürel
gerçekleştirilmiştir. mi çalışmalar sayesinde yetişen büyük Müslüman âlimler,
• İslam mimarisi, Hristiyan mimarisiyle yarışır hâle gelmiştir. Orta Çağ Batı dünyasını etkilemiştir.

MISIR’DA KURULAN TÜRK DEVLETLERİ İhşidiler (Akşitler) (935-969)

X Mısır’da kurulan ikinci Türk-İslam devletidir. Devletin adı, ku-
Tolunoğulları (868-905) rucusu Muhammed Tuğç’a verilen “ihşid” (sultanlar sultanı)
X Mısır’da kurulan ilk Müslüman Türk devletidir. unvanından gelmektedir.

X Devlete en güçlü dönemini yaşatan Tolunoğlu Ahmet; Suri- X Suriye, Filistin ve Lübnan’ı ele geçirmiş, Mekke ve Medine’yi
ye, Lübnan, Filistin ve Bingazi’yi fethetmiştir. (Hicaz) kendilerine bağlamıştır.

X Abbasiler 905 yılında Tolunoğullarına son vermiştir. X İhşidiler Devleti, 969’da Fâtımîler tarafından yıkılmıştır.

TYT-AYT ‹ 7 › TARİH
 FASİKÜL 6
NOT
Tolunoğulları ve İhşidilerin yöneticileri ve ordusu Türk, hal-
kı ise Arap’tı. Bu durum her iki devletin siyasi ömrünün kısa
sürmesinde etkili olmuştur.
Eyyubiler (1174-1250)
X Selahaddin Eyyubi tarafından Mısır’da Şii Fâtimî Hilafetine
son verilerek kurulan Türk-İslam devletidir. Orta Doğu, Hicaz,
Yemen ve Kuzey Afrika’da hüküm sürmüştür.
X Selahattin Eyyubi, Hıttin Savaşı’yla da Kudüs’ü geri alıp Haçlı
Krallığı’na son vermiştir (1187). Bu zafer İslam dünyası üzerine
III. Haçlı Seferi’nin düzenlenmesine neden olmuş, Selahad-
din Eyyubi’nin güçlü savunması karşısında başarılı olamayan
Haçlılar amaçlarına ulaşamamışlardır.
X Mekke ve Medine’ye önem veren Selahaddin Eyyubi, “Hadi-
mü’l-Haremeyn” ünvanını kullanan ilk hükümdar olmuştur.
X Türk asıllı Memlûklerin Mısır’da idareyi ele geçirmesiyle dev-
let yıkılmıştır (1250).
Memlûkler (1250-1517)
X Eyyubi ordusundaki Türk asıllı azatlı emirler tarafından kurulan
Memlûklerin (Kölemenler) ilk hükümdarı Aybek’tir.
X Mısır, Suriye ile Hicaz’da hüküm sürmüşlerdir.
X Memlûkler asker olduğu için askerî bir yönetim kurmuşlardır.
Yönetimin başında ve kilit noktalarda yüksek dereceli emirler
bulunmuş, sultan da bu emirlerden biri olmuştur. Genel ola-
rak Memlûklerde hükümdarlık babadan oğula geçmemiştir.
X Moğolları 1260’da Ayn-ı Calut, 1277’de Elbistan savaşların-
da yenilgiye uğratmışlardır.
X Türkçenin resmî dil olduğu Memlûklerde çok sayıda Türkçe
eser yazılmıştır.
X Memlûk Devleti, Yavuz Sultan Selim’in Mısır Seferi sonucun-
da 1517’de sona ermiştir.
NOT
İlhanlıların 1258’de Abbasi Devleti’ni ortadan kaldırması üze-
rine Sultan I. Baybars, Memlûk tarihinde yeni bir dönem baş-
latmıştır. Saltanatına dinî meşruiyet kazandırmak ve bu sa-
yede hâkimiyetini kuvvetlendirmek isteyen Baybars, Abbasi
ailesinden birini halife ilan ederek Abbasi hilafetini Mısır’da
yeniden kurmuştur. Böylece hilafetin koruyucusu sıfatıyla bü-
tün İslam dünyası üzerinde nüfuz sahibi olmuştur.
TYT-AYT ‹

BİLİM MEDENİYETİ
İslam Medeniyetinin İlim ve Eğitim Kurumları
Mescid ve camiler: İslam’ın ilk dönemlerinden itibaren okuma
yazma veya Kur’an öğretiminin yapıldığı eğitim kurumlarıdır.
Suffe: Mescid-i Nebevi’de Hz. Muhammed’in gündelik hayatı-
nı sürdürdüğü ve eğitim faaliyetleri için de kullanılan bölümdür.
Kütüphane: Gerçek anlamıyla ilk kütüphane Emeviler Dönemi’n-
de kurulmuştur.
Medreseler: İslam medeniyetinde eğitim ve öğretim faaliyetle-
rinin yürütüldüğü yerdir. İlk medrese Nişabur’da kurulmuştur.
NOT
Abbasiler Dönemi’nde, bilgelik ve hikmet evi anlamına ge-
len Beytü’l-Hikmenin kurulması İslam medeniyetinde bir
dönüm noktası olmuştur. Beytü’l Hükmede yetişen bilim in-
sanlarından başlıcaları şunlardır: Kindi, Gazali, Huneyn bin
İshak, Harezmi, Benu Musa Kardeşler, İbn Sina, Nasirüddin
Tusi, İbn Heysem, İbn Rüşd, Farabi, Buhari, Sabit bin Kurra .
İslam Medeniyetinde Âlimler
Cabir İbn Hayyan: Modern kimyanın kurucusu kabul edilir.
İbn-i Sina: Felsefe ve tıp alanlarında eserler vermiştir. İslam âle-
minde Şeyh el-Reis, Batı’da ise “Avicenna” (Tıbbın hükümda-
rı) olarak adlandırılmıştır. “El Kanun Fi’t-Tıp” en önemli eseridir.
Ay’daki büyük kraterlerden birine ismi verilmiştir.
Endülüslü Zehravî: Cerrahî alanında getirdiği yeniliklerle tanınan
Endülüslü tıp âlimidir.
Gazali: İslam felsefesi, tasavvuf, mantık konularında eserler ver-
miştir. En önemli eseri topluma İslami erdemler kazandırmanın
yollarını anlatan “İhyâü Ulûmi’d-Din”dir.
Farabi: Felsefe dünyasında birinci öğretmen olarak görülen Aris-
to’nun fikirlerini en iyi yorumlayan filozof olarak kabul edildiğin-
den “Muallim-i Sani (İkinci Öğretmen)” unvanıyla tanınır. Mü-
zikte sesleri notalarken logaritmayı icat etmiştir.
İbnü’l Heysem: Optik biliminin kurucusudur. Fotoğraf makinesi-
nin mucidi kabul edilir.
İbni Rüşd: Kurtuba’da doğmuştur. Batı’da “Averroes” adıyla bi-
linir. Aristo’nun en büyük yorumcusu olarak kabul edilir. Felsefe-
nin yanı sıra optik ve tıp alanında da çalışarak ünlü bir tıp ansik-
lopedisi olan “El Külliyat”ı yazmıştır.
Hârizmî: Matematik, astronomi, coğrafya ve algoritma alanların-
da çalışmıştır. Cebirin kurucusu kabul edilmektedir.
8 › TARİH
 ÜNİTE
TÜRKLERİN İSLAMİYET’İ KABULÜ VE
İLK TÜRK İSLAM DEVLETLERİ

7 
6


TÜRKLERİN İSLAMİYET’İ KABUL ETMESİ

KARAHANLILAR

HA
BİZANS KARADENİZ HARZEMŞAHLAR
Türklerle Müslümanlar Arasındaki İlişkiler Talas Sav
Savaşı
vaş
aşı

ZA
R
İMPARATORLUĞU Pasinler Savaşı Harizm

DE
İznik Semerkant

Nİ
Sasanilere karşı 642’de kazanılan Nihavend Sa-

Zİ
TÜRKİYE SELÇUKLU Malazgirt Savaşı
aş
şı Dandanakan Savaşı
DEVLETİ
Hz. Ömer vaşı’ndan sonra İslam Devleti’nin sınırları Kaf- Rey
Nişabur

Dönemi kasya ve Horasan’a ulaşmış, Türklerle Müslü- AKDENİZ Şam

Bağdat BÜYÜK SELÇUKLU Gazne
DEVLETİ
manlar sınır komşusu olmuştur. Kudüs
Kûfe
GAZNELİLER
Kahire Basra

Müslüman Araplar Ceyhun Nehri’nin doğusu-

Hz. Osman na geçerek Türkler üzerinde baskı politikası uy-
Medine

KIZ
Dönemi gulamış, Kafkaslarda Hazar Türkleri ile müca-

ILD
Mekke

EN
dele etmiştir.

İZ
Savaş 0 450 km

Maveraünnehir bölgesinde ilerleyen Müslüman-

lar ile Türkler arasındaki mücadeleler şiddet-
Emeviler
lenmiştir. Emevilerin, Arap milliyetçiliğini dev-
Dönemi
let politikası hâline getirmeleri ve sert tutumları
Türklerin İslamiyet’e girmesini geciktirmiştir.
Talas Savaşı sonrasında Türklerle Araplar ara-
Abbasiler sında iyi ilişkiler kurulmuş, Abbasilerin eşitlikçi
Dönemi ve hoşgörülü politikaları Türklerin kitleler hâlin-
de İslamiyet’i benimsemesinde etkili olmuştur.
Talas Savaşı (751)
Abbasi Devleti’nin kurulduğu günlerde Müslümanlar ile Çinliler Or-
ta Asya’ya egemen olma mücadelesi veriyorlardı. Bu mücadele-
de Abbasi Devleti’nin yanında yer alan Karluk Türkleri, Talas Sa-
vaşı’nda Çinlileri yenilgiye uğrattılar.
Talas Savaşı’nın Sonuçları
X Araplar ile Türkler arasında başlayan dostluk ve iyi ilişkiler sa-
yesinde Türkler, İslam dinini yakından tanıma fırsatı bulmuştur.
X Türk-Arap ilişkilerinde siyasi ve askerî mücadeleler yerini ba-
rış, dostluk ve iş birliğine bırakmıştır.
X Batı Türkistan’a yönelik Çin tehdidi engellenmiş, Türklerin böl-
ge üzerindeki üstünlükleri devam etmiştir.
X Çinlilerden kâğıt imalini öğrenen Müslümanlar, kâğıdı Çin’in
dışında da üreterek medeniyetin gelişimine katkı yapmışlardır.
XI-XIII. yüzyıllarda Türk-İslam dünyası
Türklerin Müslüman Olması
X Türk dünyasında İslamiyet ilk defa Maveraünnehir bölgesin-
de ticaret ve ilim faaliyetlerinin etkisiyle yayılmaya başlamıştır.
X Sınır boylarındaki ribatlara yerleşen sufiler ve gaziler inşa et-
tikleri camiler, mescitler ve çeşitli eğitim kurumlarıyla burala-
rı birer ilim merkezi hâline getirmişlerdir. Türkistan’ın en üc-
ra köşelerine kervanlarla ulaşarak İslam dinini Türk boylarına
anlatma imkânı bulmuşlardır.
X Türklerin İslamiyet’i kabulü ilk zamanlarda önde gelen Türk
aileleri ve beyleriyle sınırlı kalırken bu süreç X. yüzyılın başla-
rından itibaren hızlanmıştır.
X İslamiyet’i kabul eden ilk Türk boyu Karluklardır. İslamiyet’i
ilk kez devlet dini olarak Almuş Han Dönemi’nde İtil (Volga)
Bulgarları kabul etmiştir (922). İtil Bulgarlarına komşu olan
Hazarlarda da halkın önemli bir bölümü İslam’ı seçmiştir.
X 960 yılında 200 bin çadırlık Türk topluluğu Müslüman olmuş-
tur. Bu Türkler, Karahanlı Devleti’nin hâkim olduğu yerlerdeki
Türk boylarından olan Yağma, Çiğil, Karluk ve Tuhsilerdir.
Karahanlı Hükümdarı Satuk Buğra Han’ın 920’de Müslüman-
lığı kabul etmesiyle birlikte Karahanlılar Orta Asya’nın ilk bü-
yük Türk-İslam devleti hâline gelmiştir. Türklerin İslamlaşma
süreci başta Uygurlar olmak üzere diğer Türk topluluklarının
Müslümanlığı kabulüyle devam etmiştir.

TYT-AYT ‹ 1 › TARİH
 FASİKÜL 7
Türklerin İslamiyet’i Kabulünü Kolaylaştıran Etkenler
1 Türklerin ruh ve karakter yapılarının İslamiyet’e uygun olması
İslam dini ile Türklerin inanç ve yaşayışları arasında önem-
2 li benzerliklerin bulunması (tek Tanrı inancı, cennet ve ce-
hennem inancı, ahiret inancı, ahlak ve temizlik anlayışı vb.)
Ticari amaçlarla Türk ülkelerine giden Müslüman Arapla-
3 X Bilinen ilk hükümdarı Bilge Kül Kadir Han’dır.
rın faaliyetleri
Abbasiler Dönemi’nde Türklere hoşgörülü davranılması, as-
4 darıdır. Müslüman olduktan sonra Abdülkerim adını alan Sa-
kerî ve idari alanlarda önemli görevler verilmesi
Türklerin cihan hâkimiyeti düşüncesiyle İslamiyet’in gaza an-
5
layışının bağdaşması
Türklerin eski inançlarında ve İslamiyet’te din adamlarının
6 X Gaznelilerle ittifak yaparak Samanoğulları Devleti’ne son ver-
toplumda herhangi bir ayrıcalığının olmaması
Türklerin İslamiyet’e Hizmetleri
Dağınık hâldeki Müslümanları
birleştirmeye çalışmışlardır.
İslam dünyasına önemli eserler
ve bilim insanları kazandırarak
İslam medeniyetinin gelişmesi-
ne katkı sağlamışlardır.
Selçuklular Dönemi’nde İslam dünya-
sının siyasi liderliğini üstlenerek Abba-
si halifelerini himaye etmişlerdir.
İslamiyet’in Pakistan, Afganistan, Bangladeş,
Hindistan’ın bir kısmı ile Anadolu ve Balkan-
larda yayılmasına öncülük etmişlerdir.
Abbasiler Dönemi’nde Bizans saldırılarına, daha
sonraki dönemlerde de Haçlı Seferleri ve Moğol
istilasına karşı koyarak İslam dünyasını korumuş-
lardır.
NOT
Türklerin İslamiyet’i kabul etmeleri, Orta Asya’da İslam kül-
türüne dayanan yeni bir uygarlığın oluşmasını sağlamıştır.
TYT-AYT ‹

İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ
Karahanlı Devleti (840-1212)
X Karluk, Yağma, Çiğil ve Tuhsi boyları tarafından 840 yılın-
da kurulmuştur.
X Devletin merkezi Balasagun’dur. Kaşgar, Balasagun, Buha-
ra ve Semerkant Karahanlıların önemli merkezleri arasındadır.
X Satuk Buğra Han, İslamiyet’i kabul eden ilk Karahanlı hüküm-
tuk Buğra Han, Türkler arasında İslamiyet’in yayılması için ver-
diği mücadeleler nedeniyle “El-Mücahit, El-Gazi” ünvanları
ile anılmıştır. Bu dönemde İslamiyet Karahanlıların resmî
dini olmuştur.
mişlerdir (999).
X En güçlü dönemlerini Yusuf Kadir Han’ın hükümdarlığı za-
manında yaşamışlardır.
X Yusuf Kadir Han’ın ölümünden sonra yaşanan taht kavgaları
ve Gaznelilerle yapılan savaşların olumsuz etkisi, devletin do-
ğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılmasına yol açmıştır (1042).
X Doğu Karahanlılar Karahitaylar (1211), Batı Karahanlılar ise
Harzemşahlar (1212) tarafından ortadan kaldırılmıştır.
Karahanlıların Özellikleri
Orta Asya’da kurulan ilk Müslüman Türk devletidir.
Türk kültürü ile İslam kültürünün kaynaşması sürecini başlat-
mışlardır.
İslamiyet’in Orta Asya’daki Türkler arasında yayılmasını sağ-
lamışlardır.
Halkının tamamına yakını Türk’tür. Bu durum resmî dilin, eğitim
ve edebiyat dilinin Türkçe olması sonucunu ortaya çıkarmıştır.
Türk-İslam tarihinde ilk medrese ve kervansarayları kurmuşlardır.
Türklere ait ilk İslami eserleri meydana getirerek Türk-İslam kül-
türünün temellerini atmışlardır.
Notlarım
2 › TARİH
  FASİKÜL 7
Karahanlıların en geniş sınırları
Gazneli Devleti (963-1187)
X Samanoğulları Devleti’nde ordu komutanlığı ve haciplik gö-
revlerinde bulunmuş Alp Tigin adındaki bir Türk komutan ta-
rafından kurulmuştur.
X Kurulduğu şehir bugünkü Afganistan topraklarındaki Gazne
olduğundan dolayı devlete Gazneliler denilmiştir.
X Devletin gerçek kurucusu Sebük Tegin’dir.
X Gazneliler; Horasan, Afganistan ve Kuzey Hindistan’da hü-
küm sürmüştür.
Sultan Mahmut Dönemi (998-1030)
X Devlete en parlak dönemini yaşatmıştır.
X Karahanlılar ile birlikte Samanoğulları Devleti’ni yıkarak Bu-
hara, Horasan, Herat, Belh ve Kabil’de egemenlik kurmuştur.
X Hindistan’a 17 büyük sefer düzenleyerek Kuzey Hindistan’ı fet-
hetmiş ve İslamiyet’in bölgede yayılmasına öncülük etmiştir.
X Abbasi halifesini Şii Büveyhoğullarının baskısından kurtaran
Gazneli Mahmut’a halife tarafından “sultan” unvanı verilmiş-
tir. Türk-İslam devletlerinde sultan unvanını kullanan ilk
hükümdar Gazneli Mahmut’tur.
X Gazneli Mahmut’un sultan ünvanını almasıyla birlikte, Selçuk-
lular ve Osmanlılar Dönemlerinde de sürdürülecek olan İslam
dünyasının lideri ve koruyuculuğu politikasının temeli atılmıştır.
Sultan Mesut Dönemi ve Dandanakan Savaşı
X Selçukluların Horasan’a düzenledikleri akınların artması üze-
rine Sultan Mesut, Selçuklular üzerine yürümüştür.
X İki devlet arasında 1040’ta yapılan Dandanakan Savaşı’nın
sonucunda Horasan Selçukluların egemenliğine geçmiştir.
X Gazneliler, Dandanakan Savaşı’ndan sonra topraklarını kay-
bederek Hindistan’a çekilmeye mecbur kalmıştır. Siyasi gü-
cünü kaybeden Gazne Devleti’ne Afgan asıllı Gurlular son
vermiştir (1187).
TYT-AYT ‹
Gaznelilerin en geniş sınırları
Gaznelilerin Özellikleri
Gazne halkını Afgan, Hint, Fars ve çeşitli Türk boyları oluşturu-
yordu. Bu çok uluslu toplum yapısında Türklerin azınlıkta kal-
ması Gaznelilerin yıkılışında etkili olmuştur.
Gaznelilerin yönetim anlayışı, bir grup ayaklandığında diğerle-
rini onların üzerine göndererek düzeni sağlamak şeklindeydi.
Bu durum farklı toplulukların birbirine karşı denge unsuru ola-
rak kullanıldığını gösterir.
İran ve Arap kültüründen etkilenen Gazneliler, bilim dili olarak
Arapçayı, edebiyat dili olarak Farsçayı kullanmışlardır. Bu du-
rum Türk dilinin gelişmesini yavaşlatmıştır.
İslamiyet Sonrası Dönemde Türk Devlet Yapısı ve
Toplumsal Hayat
Egemenlik Anlayışı ve Devlet Yönetimi
X Türkler İslamiyet’i kabul ettikten sonra Abbasiler ve Samano-
ğulları gibi İslam devletleriyle yakın ilişkiler içine girmişler, bu
devletlerden aldıkları kurumları ve uygulamaları Türk devlet
geleneği ve Türk töresiyle birleştirerek özgün bir devlet mo-
deli ortaya koymuşlardır.
X Karahanlı Devleti’nde hükümdarlar İslami isimler ve ünvanların
yanında han, hakan, ilig gibi Türkçe isimler ve ünvanları da
kullanmaya devam etmişlerdir. Türk tarihinde sultan ünvanını
kullanan ilk hükümdar Gazneli Mahmut olmuştur.
X İlk Türk devletlerinde görülen kut anlayışı İslamiyet’le birlikte
“Allah’ın nasibi veya takdiri” olarak kabul edilmiştir. Türk-İslam
devletlerinde de hükümdarların gücünün kaynağı ilahidir.
X “Ülke hanedanın ortak malıdır.” anlayışı varlığını sürdürmüştür.
3 › TARİH
 FASİKÜL 7
X İlk Türk devletlerinin ikili yönetim geleneğine uygun olarak ül-
ke toprakları doğu ve batı şeklinde ikiye ayrılmıştır. Karahanlı-
larda doğunun yönetimi “Arslan Kara Han” ünvanıyla büyük
hükümdara verilirken batı kanadının yönetimi “Buğra Kara
Han” ünvanını alan bir başka hanedan üyesine bırakılmıştır.
X Müslüman Türk hükümdarlar, ilk Türk devletlerindeki hâkimi-
yet sembollerinin yanında hutbe, para, hilat (halife tarafından
gönderilen özel giysi) ve menşur (halife tarafından gönderilen
yazılı belge) gibi yeni semboller de kullanmışlardır. Hüküm-
darın sarayı, tacı, tahtı, çetr denilen gölgeliği ve nevbet adı
verilen namaz vakitlerinde sarayın önünde çalan bando takı-
mı da hâkimiyet sembollerindendir.
X Hükümdarlar yazılı belgelerine resmîlik kazandırmak için tev-
ki veya tuğra denilen mühür kullanırlardı.
X Yönetim işlerinin düzenli yürütülmesi için çeşitli divanlar oluş-
turulmuştur. Karahanlılarda Meclis-i Âli, Gaznelilerde Divan-ı
Vezaret bulunurdu. Ayrıca bu divanlara bağlı alt divanlar da
vardı. Bunlardan Divan-ı Arz ordunun ihtiyaçlarını karşılamakla
görevliydi. Divan-ı İnşa yazışmalara, Divan-ı İşraf istihbarat ve
teftiş işlerine bakardı. Hükümdardan sonra en yetkili kişi Kara-
hanlılarda yuğruş, Gaznelilerde hace ünvanına sahip vezirdir.
Hukuk Sistemi
X İlk Türk devletlerinde devlet ve toplum düzeni töre denilen ör-
fi hukuka dayanıyordu. İslamiyet’in esaslarıyla çelişmeyen bu
hukuk anlayışı, İslamiyet’in kabulünden sonra da geçerliliği-
ni korumuştur. İslamiyet’in kabulüyle birlikte törenin yanında
şeri hukuk da uygulanmaya başlanmış, hukuk sistemi şeri ve
örfi olmak üzere iki ana unsurdan oluşmuştur.
X Örfi hukuk devlet ile vatandaşların karşılıklı hak ve yükümlü-
lüklerini düzenlerken; şeri hukuk evlenme, boşanma, miras
gibi vatandaşların birbirleri ile olan ilişkilerini düzenlemiştir.
X Şeri davalara bakan kadılar, dinle ilgili bütün işlerde yetkiliydi.
Hükümdarlar örfi hukuku ilgilendiren davalara Divan-ı Meza-
lim adıyla kurulan mahkemelerde bizzat kendileri bakmışlardır.
Ordu Teşkilatı
X Karahanlılarda ordunun tamamı Türklerden meydana gelir-
ken; Gaznelilerde Türklerin yanı sıra yerli Müslüman halktan
alınan askerlere de görev verilmiştir.
X Karahanlı ordusu; saray muhafızları, hükümdarın şahsına bağ-
lı ücretli askerlerden meydana gelen Hassa ordusu, hanedan
mensupları ve devlet adamlarının kuvvetleri ile Türk boyları-
nın kuvvetleri olmak üzere dört ana birimden oluşurdu. Gaz-
ne ordusu ise saray ve hükümdarı korumakla görevli gulamlar
(farklı milletlerden seçilip özel olarak yetiştirilen maaşlı asker-
ler), eyalet ve bağlı devletlerin kuvvetleri, Türkmenler ile üc-
retli ve gönüllü birliklerden meydana gelirdi.
TYT-AYT ‹

Toplumsal Yaşam
X Konargöçer hayat süren Türkler, Müslüman olduktan sonra
İslam medeniyetindeki güçlü şehir kültürünün etkisiyle göçe-
beliği bırakıp yerleşik hayata geçmeye başlamışlardır.
X Türklerin İslamiyet’i kabulden sonra tanıştıkları yeniliklerden
birisi vakıflar olmuştur. Camiler, medreseler, imarethaneler,
darüşşifalar, çeşmeler, köprüler ve kervansarayların birçoğu
vakıflar tarafından inşa edilmiştir.
Karahanlılar Dönemi Türk-İslam Eserleri
• Yusuf Has Hacip tarafından Uygur alfabesi
ile yazılmıştır.
• Doğu Karahanlı Hükümdarı Tamgaç Buğra
Han’a sunulmuştur.
Kutadgu • Türklerin İslami dönemdeki ilk edebi ürünü
Bilig ve Türk dilinde yazılmış ilk siyasetnamedir.
• İdeal bir devlet ve toplum düzeninin kurul-
ması için gereken ilkeler anlatılmış, hüküm-
dar ile halkın birbirine karşı hak ve sorumlu-
lukları belirtilmiştir.
• Araplara Türk dilini öğretmek, Türk milletinin
yüceliği ve Türkçenin zenginliğini göstermek
amacıyla Kaşgarlı Mahmut tarafından yazıl-
mıştır.
• Halife Muktedî-Biemrillâh’a sunulmuştur.
• Dil, edebiyat, toplum ve sosyoloji tarihimize
Divan-ı ait çok önemli belgeleri toplayan kaynaktır.
Lügati’t-Türk • Türklerin tarihi ve coğrafyası, örf ve âdetleri,
günlük yaşamı, mutfak kültürü, sportif faali-
yetleri, ekonomik özellikleri, müzik anlayışı,
aile hayatı, sağlık bilgisi gibi konularda an-
siklopedik bilgiler içerir.
• Eserde Türklerin yaşadığı yerleri gösteren bir
harita da yer almaktadır.
• Türk tasavvuf tarihinin ilk edebî eserdir.
• Hoca Ahmet Yesevi’nin Türkçe olarak yaz-
mış olduğu ve “hikmet” adı verilen şiirlerin
Divan-ı
bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştur.
Hikmet
• Hz. Peygamber’in yaşamı, dinî hikâyeler, gü-
zel ahlak gibi konuları içeren bir tasavvuf ki-
tabıdır.
• Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılan eser
ahlaki öğütler verir.
Atabet’ül
Hakayık • Eserin amacı, ayet ve hadislere dayanarak
insanlara İslam ahlakını öğretmektir.
4 › TARİH
  FASİKÜL 7

BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ (1040-1157)

X Büyük Selçuklu Devleti, Oğuzların Üçok kolunun, Kınık boyu-
na mensup Türkmenler tarafından kurulmuştur. Devlete adı-
nı veren Selçuk Bey, Oğuz Yabgu Devleti’nde subaşı (ordu
komutanı) olarak görev yapmaktaydı. Yabgu ile arası açılın-
ca kendisine bağlı Oğuzlarla Cend şehrine gelmiş ve İslami-
yet’i kabul etmişlerdir.

X Arslan Yabgu Dönemi’nde Oğuzlar, müttefikleri olan Sama-

noğulları Devleti’nin Karahanlılar ve Gazneliler tarafından yı-
kılması üzerine zor durumda kalmışlardır. Arslan Yabgu’nun
Gazneliler tarafından hapsedilmesinden sonra Tuğrul ve Çağ- Büyük Selçukluların en geniş sınırları
rı Beyler ön plana çıkmıştır.
Selçuklu-Abbasi İlişkileri
X Nüfusu hızla artan Selçukluların, Gaznelilere ait olan Horasan’a
yerleşmeye başlamaları taraflar arasında savaşlara neden ol- X Tuğrul Bey 1055 yılında Bağdat’a girerek, Abbasi halifeliği üze-
muştur. 1035’teki Nesa ve 1038’deki Serahs Savaşlarını Sel- rinde baskı kuran Büveyhoğullarının varlığına son vermiştir.
çuklular kazanmıştır. 1040 yılında kazanılan Dandanakan Sa-
X Halife, İslamiyet’e yaptığı hizmetler için Tuğrul Bey’e altın kı-
vaşı ile Büyük Selçuklu Devleti resmen kurulmuştur.
lıç, sancaklar, hilatlar vermiş ve başına iki taç giydirmiştir. İki
taç Tuğrul Bey’in “Doğu’nun ve Batı’nın Sultanı” olduğu an-
Tuğrul Bey Dönemi (1040-1063) lamına gelmektedir. Selçuklu hükümdarları bu olaydan son-
ra “Sultan-ı İslam” unvanını kullanmaya başlamıştır. Böylece
X Tuğrul Bey, Dandanakan Savaşı’ndan sonra Sultan Mesut’un
İslam dünyasında siyasi otorite ile dinî otorite birbirin-
sarayında tahta oturarak “sultan” ilan edilmiştir.
den ayrılmıştır.
X Hâkimiyet alanını batıya doğru genişletmeye başlayan Tuğ-
rul Bey, bu hedefe yönelik olarak başkenti Nişabur’dan Rey
şehrine taşımıştır.
Alp Arslan Dönemi (1063-1072)
X Alp Arslan, amcası Tuğrul Bey’in batı siyasetini devam ettire-
X Selçuklu orduları kısa sürede İran, Azerbaycan ve Irak’ı ele
rek Gürcistan ve Anadolu’ya seferler düzenlemiş, Bizans’ın
geçirmiştir.
doğudaki önemli merkezlerinden olan Ani Kalesi’ni 1064’te
fethetmiştir. Abbasi halifesi bu başarısı üzerine Alp Arslan’a
Pasinler Savaşı (1048)
çok fetheden anlamına gelen “Ebü’l- Feth” unvanını vermiştir.
X Selçuklular henüz devlet kurulmadan önce 1015-1021 yılla-
X Alp Arslan, 1067 yılı sonlarına doğru çıktığı ikinci seferde Gür-
rı arasında Anadolu’ya seferler düzenlemişlerdir. Çağrı Bey
cistan’ı fethederek bir uç beyliği hâline getirmiştir.
liderliğinde keşif niteliği taşıyan bu akınlarla Anadolu yakın-
dan tanınmıştır.
Malazgirt Savaşı (1071)
X Anadolu’ya yapılan akınlarda Selçuklu askerlerinin pusuya
X Doğudaki Selçuklu sorununu tamamen ortadan kaldırmak is-
düşürülmesine çok üzülen Tuğrul Bey, İbrahim Yınal ile Ku-
teyen Bizans İmparatoru Romen Diyojen, büyük bir ordu ile
talmış’ı Anadolu’nun fethi ile görevlendirmiştir.
harekete geçmiştir. Halep önlerinde haberi alan Sultan Alp
X Bizans ile Büyük Selçuklu orduları arasında yapılan ilk önemli Arslan, Mısır Seferi’nden vazgeçerek hızla Ahlat’a ulaşmıştır.
mücadele olarak kabul edilen Pasinler Savaşı’nda Bizans ve
X 26 Ağustos 1071’de Malazgirt-Ahlat arasındaki Rahve Ova-
Gürcü kuvvetleri yenilgiye uğratılmıştır (1048).
sı’nda yapılan savaşta Turan Taktiği’ni başarıyla uygulayan
X Pasinler Savaşı’ndan sonra Bizans imparatoru, Emeviler Dö- Selçuklular, Bizans ordusundaki Peçenek ve Uz Türklerinin
nemi’nde İstanbul’da inşa edilen cami ve medresenin tamir de Selçuklu saflarına geçmesiyle büyük bir zafer kazanmıştır.
edilmesi, hutbenin Abbasi halifesi ve Büyük Selçuklu sulta-
X Bizans ordusunun büyük bir kısmı ortadan kaldırılmış, tarihte
nı adına okutulması, caminin mihrabına Sultan Tuğrul’a ait
ilk defa Bizans imparatoru Türk hükümdarına esir düşmüştür.
ok ve yay işaretlerinin işlenmesi gibi şartları kabul etmiş an-
cak Abbasi halifesine ödenen verginin Büyük Selçuklu Dev- X Savaştan sonra Romen Diyojen ile ile barış antlaşması imza-
leti’ne ödenmesine itiraz edince iki devlet arasında antlaşma lanmıştır. Ancak Bizans’ta yaşanan taht değişikliği nedeniyle
yapılamamıştır. bu antlaşma uygulanma imkânı bulamamıştır.

TYT-AYT ‹ 5 › TARİH
 FASİKÜL 7 

Malazgirt Savaşı’nın Sonuçları Büyük Selçukluların Yıkılmasında Etkili Olan Unsurlar

Anadolu’nun kapıları Türklere açılmış, Anadolu’ya Türk göç- Hanedan üyeleri arasında taht mücadeleleri yaşanması
leri hızlanmıştır.
Oğuzların ayaklanması
Anadolu’da ilk Türk devlet ve beylikleri kurulmaya başlanmıştır.
Katvan Savaşı’nın kaybedilmesi
İslam dünyası üzerindeki Bizans baskısı sona ermiştir.
Atabeylerin bağımsızlıklarını ilan etmesi
Bizans’ın, Avrupa devletlerinden yardım istemesi Haçlı Sefer-
leri’ne yol açmıştır. Haçlı Seferleri’nin sarsıntılar meydana getirmesi

Abbasi halifesi, Sultan Alp Arslan’a hediyeler göndermiş ve ona Fâtımiler ve Bâtınilerin yıkıcı faaliyetlerde bulunması
“İslam Ülkelerinin Sultanı” ünvanını vermiştir.

Büyük Selçuklu Toprakları Üzerinde Kurulan

Melikşah Dönemi (1072-1092) Devlet ve Atabeylikler

X Alp Arslan’ın vefatı üzerine tahta çıkan Melikşah, hükümdar Devletler

değişikliğinden yararlanıp Selçuklu sınırlarına saldıran Kara-
Selçuklularda ülke toprakları haneda-
hanlılar ve Gazneliler üzerine sefer düzenleyerek iki devlete Irak Selçukluları
nın erkek üyeleri arasında paylaşılarak
de üstünlüğünü kabul ettirmiştir.
yönetilirdi. Melik üvnanını kullanan
Kirman Selçukluları
X Başkenti Rey şehrinden İsfahan’a taşıyan Melikşah, Büyük hanedan üyesi yöneticiler, merkezî
Selçuklu Devleti’ni en geniş sınırlarına ulaştırmıştır. otoritenin zayıflaması ve Büyük Sel-
Suriye Selçukluları
çuklu Devleti’nin yıkılışıyla birlikte hü-
Bâtınilik Faaliyetleri küm sürdükleri topraklarda ayrı birer
Türkiye Selçukluları
devlet hâline gelmişlerdir.
X Büyük Selçuklu Devleti’nin siyasi gücünün daha da artmasın-
dan çekinen Şii Fâtımi Devleti, Selçukluları içten çökertmek Atabeylikler
için Şiilik propagandası ile devleti zayıflatmayı amaçlamıştır. Salgurlular
X Hasan Sabbah’ın başlattığı, dinî-siyasi nitelikli bir ayaklanma (İran-Fars)
olan Bâtınilik hareketi, Selçuklu ülkesinde huzur ve güven or- İldenizoğulları Atabey, Büyük Selçuklularda “melik”
tamı ile siyasi istikrarın bozulmasına yol açmıştır. Vezir Niza- (Azerbaycan) ünvanı ile yönetici olarak eyaletlere
mülmülk başta olmak üzere pek çok devlet adamı Bâtıniler gönderilen şehzadelerin, yetiştirilme-
Börioğulları
tarafından öldürülmüştür. sinden sorumlu görevlidir. Atabeyler,
(Şam)
merkezî iktidarın gücünü kaybetme-
Zengiler siyle birlikte bulundukları yerlerde ba-
Büyük Selçuklu Devleti’nin Dağılması (Musul-Halep) ğımsızlıklarını ilan etmişlerdir.
X Melikşah’ın ölümünden sonra Büyük Selçuklu Devleti’nde taht Beg-Teginoğulları
kavgaları başlamıştır. Fetret Devri olarak adlandırılan ve 1118’e (Erbil)
kadar devam eden bu dönem Mahmut, Berkyaruk, Mehmet
Tapar ve Sencer arasındaki taht mücadeleleriyle geçmiştir.
Notlarım
X Fetret Devri’ni nihayete erdiren Sencer, Selçuklulara son par-
lak dönemini yaşatan hükümdar olmuştur. İçte ve dışta ka-
zandığı zaferler nedeniyle Sultan-ı azam (büyük sultan) ve
İskender-i sani (İkinci İskender) ünvanlarıyla anılan Sencer,
Büyük Selçuklu Devleti’ni eski gücüne kavuşturmuştur. An-
cak bu durum kalıcı olmamış, Karahitaylarla yapılan Katvan
Savaşı’nda alınan yenilginin ardından doğudaki Selçuklu top-
rakları bu devletin istilasına uğramıştır (1141).

X Oğuz Türkmenlerine esir düşen Sencer, üç yıllık esaretin ar-

dından kurtulmayı başarsa da bir yıl sonra vefat etmiştir. Sen-
cer’in ölümüyle Büyük Selçuklu Devleti’nin siyasi varlığı so-
na ermiştir (1157).

TYT-AYT ‹ 6 › TARİH
  FASİKÜL 7
BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ’NDE YÖNETİM VE
TOPLUM YAPISI
Büyük Selçuklu devlet teşkilatı Karahanlı, Gazneli ve Abbasi dev-
let teşkilatlarından yararlanılarak oluşturulmuştur. Devletin mül-
ki teşkilatına İranlılar, askerî teşkilatına Türkler hâkim olmuştur.
Devlet Yönetimi
X İslamiyet’ten önceki Türk devlet geleneğinde olduğu gibi Bü-
yük Selçuklu Devleti’nde de ülke, hükümdar ailesinin ortak malı
kabul edilmiştir. Selçuklularda devletin tek temsilcisi sultandır.
Töre ve yasaya aykırı olmamak şartıyla her konuda mutlak hâ-
kim olan hükümdar, hiçbir zaman kutsal ve sorumsuz değildir.
X İlk Türk devletlerindeki kut anlayışı Selçuklularda da devam
etmiştir. Buna göre hükümdarın emretme yetkisini doğrudan
Allah’tan aldığına ve Allah adına hüküm sürdüğüne inanılmıştır.
X Büyük Selçuklu Devleti’nde sultan adına para bastırılır, fer-
manlara tuğrası çekilir ve ülkenin her tarafında adına hutbe
okunurdu. Savaşlarda ve gezilerde hükümdarın başının üstün-
de çetr tutulur ve ayrıca namaz vakitlerinde nevbet çalınırdı.
X Selçuklu sultanları eski İran devlet geleneğinin ve İslam dünya-
sındaki tek hilafet anlayışının etkisiyle merkezî otoriteyi kuvvet-
lendirmeye yönelik adımlar attılar. Bu amaçla vezirlik makamına
İranlı yöneticileri tayin ettiler aynı şekilde devlet bürokrasisi-
ni de daha önce çeşitli İslam devletlerinde görev almış İran-
lı kâtiplere bıraktılar. Sultan Alp Arslan, devleti merkezî idare
geleneklerine göre şekillendirmek amacıyla vezirlik makamına
merkezî devlet teşkilatını savunan Nizâmülmülk’ü getirmiş, bir
yandan da oğlu Melikşah’ı veliaht tayin ederek kendisinden
sonra çıkabilecek taht kavgalarının önüne geçmek istemiştir.
X Büyük Selçuklularda devlet işlerini Büyük Divan yürütürdü.
Büyük Divanın başında vezir bulunurdu. Vezir, sultandan son-
ra divanın en büyük görevlisi ve onun mutlak vekiliydi. Selçuk-
lularda, Büyük Divana bağlı dört divan daha vardı.
Divan Görevi
Divan-ı İstifa Devletin mali işlerini yürütürdü.
Ordunun ihtiyaçlarını karşılar ve hassa asker-
Divan-ı Arz
lerinin maaşlarını verirdi.
Divan-ı İşraf Devletin mali ve idari işlerini denetlerdi.
Devletin iç ve dış yazışmalarından sorumluy-
Divan-ı İnşa
du. Ferman ve beratlara hükümdarın imzası
(Tuğra)
olan tuğra çekerdi
Büyük Divana bağlı olmayan posta ve haberleşmeden sorum-
lu Divan-ı Berid, adalet işlerinden sorumlu Divan-ı Mezalim
ve hatunun emrindeki Divan-ı Hatun gibi divanlar da vardı.
TYT-AYT ‹
NOT
Alp Arslan’a dokuz, Melikşah’a yirmi yıl vezirlik yapan Nizâ-
mülmülk devlet yönetimiyle ilgili düşüncelerini “Siyasetna-
me” adı verilen eserinde anlatmıştır. Nizâmülmülk, bu ese-
rini 1091’de tamamlayarak Sultan Melikşah’a sunmuştur.
X Selçuklularda ülke toprakları eyaletlere ayrılırdı. Eyaletlerin
başında şıhne denilen askerî valiler veya amid adı verilen si-
vil idareciler bulunurdu. Eyaletlerde güvenliğin sağlanmasın-
dan subaşılar, vergilerin toplanmasından amiller, belediye
hizmetlerinin yürütülmesi ve pazar yerlerinin denetlenmesin-
den ise muhtesipler sorumluydu.
NOT
Emir-i âlem savaşlarda bayrakların ve sancakların taşınma-
sından, emir-i candar sultanın ve sarayın korunmasından,
emir-i çeşnigir sultan için hazırlanan yemeklerin tadımından,
emir-i ahur saraydaki atların bakımından sorumluydu. Saray
çalışanlarının başında olan kişiye “hâcibü’l-hüccâb” denirdi.
Hukuk Sistemi
Selçuklu hukuk sistemi diğer Türk-İslam devletlerindeki gibi şeri
ve örfi hukuk olmak üzere ikiye ayrılmıştır.
• Şeri hukuk sisteminde davalara kadılar ba-
kardı.
• Din ile ilgili bütün işlerde yetkili olan kadılar;
evlenme, boşanma, nafaka, miras ve alacak
davalarını çözüme kavuştururlardı.
Şeri hukuk
• Vakıfların yönetiminden ve günümüzdeki
noterlik hizmetlerinin yerine getirilmesin-
den de sorumlu olan kadılar, sultanın tayin
ettiği kadiü’l kudat denilen başkadı tarafın-
dan atanırlardı.
• Davalara emir-i dad bakardı.
• Asayişi bozan ve kanunlara itaat etmeyen-
ler örfi hukuka göre yargılanırdı.
Örfi hukuk
• Bugünkü adalet bakanının görevini yerine
getiren emir-i dad, gerektiğinde tutuklama-
larda bulunabilirdi.
Kaynağı Türk töresi olan örfi hukukun uygulayıcılarından biri
de bizzat sultanın kendisiydi. Sultan bir tür yüksek mahkeme
olan “Divan-ı Mezalim”e başkanlık eder, burada halkın şikâ-
yetlerini dinleyip suçlulara gereken cezaları verirdi.
7 › TARİH
 FASİKÜL 7
Ordu Teşkilatı
Ordunun oluşturulmasında gulam ve ikta sistemlerinden yarar-
lanılmıştır.
KAVRAM
Gulam sistemi: Savaşta esir edilenler ile küçük yaşlarda top-
lanan çocuklar gulamhane adı verilen merkezlerde aldıkları
eğitimin ardından askerî ve idari görevlere getirilirlerdi. Gu-
lam sistemi, Karahanlılardan başlayarak Osmanlılara kadar
birçok Türk-İslam devletinde uygulanmıştır.
İkta sistemi: Ülke toprakları parçalara ayrılarak bunların ge-
lirleri hizmet karşılığında sivil ve askerî görevlilere bırakılırdı.
İkta sahipleri, gelirlerinin bir bölümüyle atlı asker beslemek-
le yükümlü tutulurdu.
Büyük Selçuklularda Ordu Teşkilatı
Hassa ordusunu oluşturan askerler arasından
Guleman-ı
seçilen, görevi sultanın güvenliğini sağlamak
Saray
olan askerlerdir.
İkta İkta sahibi olanların gelirleri karşılığında besle-
Askerleri dikleri atlı askerlerdir.
Gulam sistemi ile yetiştirilen askerlerdir. Değişik
Hassa
ulusların çocukları küçük yaşta alınarak yetişti-
Ordusu
rilirdi. Devletten maaş alan askerlerdir.
Eyalet Melik ve eyalet valilerinin emrindeki askerî bir-
Askerleri liklerdir.
Türkmenler Sınır bölgelerine yerleştirilen akıncı birliklerdir.
Bağlı Devlet Bağlı devlet ve beyliklerin savaş sırasında gön-
Askerleri derdiği askerlerdir.
Selçuklularda İkta Sisteminin Yararları
Hazineye yük oluşturmadan büyük ordular kurulmuştur.
Tarımsal üretim denetim altına alınarak sürekliliği sağlanmıştır.
Devlet otoritesi ülkenin her yerine yayılmıştır.
Göçebe Türkmenler yerleşik hayata geçirilmiştir.
Sosyoekonomik Hayat
X Selçuklu toplumu, Türklerin yanı sıra Araplar, İranlılar, Yahu-
diler ve diğer milletlerden oluşmuştur.
X Sınıfsız bir toplum yapısı vardı. Kanunlar karşısında herkes
eşitti.
TYT-AYT ‹

X Halk yaşayış şekillerine göre köylüler, konargöçerler ve şehir-
liler olarak üçe ayrılırdı. Köylüler tarım, konargöçerler hayvan-
cılık, şehirliler ise ticaret ve zanaat ile uğraşırdı. Şehirlerde za-
naatla uğraşanların kurdukları esnaf birlikleri vardı. Aynı zanaat
dalında faaliyet gösteren esnafları bir araya getiren bu kuru-
luşlar, o alanda üretimin düzenli şekilde yapılmasını gözetirdi.
X İpek Yolu’nu kontrol altına almaya, kervansaraylar yapmaya
ve ticaret yollarını askerî muhafızlarla güvenli hâle getirmeye
önem vermişlerdir. Ticari çek yöntemi ile şehir ve bölgeler ara-
sında sermaye aktarımını kolaylaştırmışlardır.
Bilim ve Eğitim
X İsfahan Rasathanesini kuran Ömer Hayyam; İsfizâri ve Vâsıtî
gibi önemli bilim insanlarıyla birlikte güneş yılı esasına daya-
nan Celâli takvimini düzenlemiştir.
X Selçuklu sarayında, devlet kurumlarında ve edebî eserlerde
genellikle Farsça, medrese çevrelerinde Arapça, Selçuklu ha-
nedanı, Türkmenler arasında ve orduda Türkçe konuşulup ya-
zılırdı. Selçuklularda Farsça ve Arapçaya ağırlık verilmesi Türk-
çenin gelişimini yavaşlatmıştır.
X Fâtımi ve Bâtınilerin yıkıcı faaliyetlerinin İslam dünyası için bü-
yük bir tehlike olduğunu anlayan Büyük Selçuklular Nizamiye
Medreselerini kurmuştur.
X Nizâmülmülk, Büyük Selçuklu sarayında danışman olarak ça-
lışan Gazali’ye “Şerefü’l-ümme” ünvanı vererek Bağdat Niza-
miye Medresesine müderris olarak atamıştır.
X Sadi, “Bostan” ve “Gülistan” adlı eserleriyle, Ömer Hayyam
ise rubaileriyle tanınmıştır.
Nizamiye Medreselerinin Kurulma Amaçları
Yetenekli öğrencileri topluma kazandırmak
Bâtınilerin yıkıcı propagandalarını etkisiz hâle getirmek için bil-
gili insanlar yetiştirmek
Memur ve din adamı ihtiyacını karşılamak
Mimarî ve Sanat
X Selçuklular fethettikleri toprakları bayındır hâle getirebilmek için
cami, medrese, mescit, türbe, kümbet, kervansaray, han, be-
desten, kale, sur, çeşme, hamam gibi yapılar inşa etmişlerdir.
X Türk çadırlarına benzeyen ve “kümbet” olarak da adlandırılan
türbeler Selçukluların mimariye getirdikleri yeniliklerden biridir.
X Diyarbakır Ulu Camii, Sultan Sencer Türbesi (Merv), Mescid-i
Cuma (İran), Radkan Kümbeti (İran) önemli eserlerindendir.
X Selçuklular süsleme, hat, minyatür, tezhip, halı, kilim, kabart-
ma ve çini alanlarında önemli eserler ortaya koymuşlardır.
8 › TARİH

YERLEŞME VE DEVLETLEŞME SÜRECİNDE
SELÇUKLU TÜRKİYESİ
8 
ANADOLU’YA YÖNELİK OĞUZ GÖÇLERİ
X Oğuzlar, Türk tarihinde önemli roller oynamış, Selçuklu ve Os-
manlı gibi güçlü devletler kurmuş Türk topluluğudur.
X XI. yüzyılın başlarında Oğuz Yabgu Devleti’nin yıkılmasından
sonra Oğuz Türklerinin büyük bir kısmı Horasan’a göç ettiler.
Ancak burada dönemin iki büyük siyasi gücü olan Karahanlı-
lar ve Gazneliler arasında sıkışıp kaldılar. Bu durum karşısın-
da, Selçuk Bey’in torunları Tuğrul ve Çağrı kardeşler, Oğuz
boyları için daha elverişli yerler bulabilmek amacıyla arayışla-
ra başladılar. Sonuçta Anadolu’ya keşif seferleri düzenlemeye
karar verdiler. Bu doğrultuda Anadolu’ya yapılan Türk göçle-
rini ve akınlarını büyük bir disiplin içinde sevk ve idare ettiler.
X Keşif akınları sayesinde Selçuklular Anadolu’daki geçitleri, va-
dileri yakından tanıyıp Bizans’a karşı daha etkili mücadele et-
me imkânına kavuştular. Yıpratma siyaseti izleyerek Bizans’ın
askerî gücünü önemli ölçüde zayıflattılar.
UYARI
Anadolu’nun Asya ile Avrupa’yı birbirine bağlayan bir ko-
numda bulunması, İpek Yolu üzerinde yer alması, verimli
topraklara sahip olması, Oğuzların gaza düşüncesi ile ha-
reket etmesi, Anadolu’da egemen güç olan Bizans’ın zayıf
durumu Türklerinin Anadolu’ya yönelik akınlarını teşvik edi-
ci unsurlar olmuştur.
Anadolu’ya Yönelik İlk Türk Akınları
İskitler MÖ II. yüzyılda Kafkasya üzerinden Anadolu’ya, ora-
dan da Suriye topraklarına girmişlerdir.
MÖ IV. yüzyılın sonlarında Hunlar, Kafkasları aşarak Erzurum,
Malatya ve Çukurova’yı geçip Suriye’ye kadar inmişlerdir.
Sibirler (Sabarlar), Kayseri, Konya ve Ankara’ya akınlar dü-
zenleyip pek çok ganimet ele geçirmişlerdir.
Abbasiler Dönemi’nde Bizans sınırında oluşturulan Avasım
eyaletine yerleştirilen Türkler, Batı Anadolu’ya kadar uzanan
akınlara katılmışlardır.
TYT-AYT ‹
ÜNİTE
7

UYARI
X İskitler, Hunlar ve Sibir Türklerinin Anadolu’ya yönelik
akınları yurt edinme amacı taşımamıştır.
X Anadolu’ya ilk Selçuklu akınları, Büyük Selçuklu Devleti
kurulmadan önce, 1015’ten itibaren Çağrı Bey liderliğin-
de keşif yapmak amacıyla gerçekleştirilmiştir.
X Anadolu’ya yerleşme amaçlı ilk Türk akınlarını Büyük Sel-
çuklu Devleti’ni kuran Oğuz Türkleri başlatmıştır. Büyük
Selçuklu Devleti, Anadolu’nun Türkleştirilmesini bir dev-
let politikası hâline getirmiştir.
Oğuz Türklerinin Anadolu’ya Yerleşmesini
Kolaylaştıran Etmenler
X Sasani-Bizans ve Bizans-Müslüman savaşlarının Anadolu’da-
ki şehir ve kasabaları harabeye çevirmesi ve nüfusun seyrel-
mesine yol açması
X Bizans İmparatorluğu’nda sık aralıklarla yaşanan taht kavga-
larının merkezî otoriteyi ve siyasi istikrarı zayıflatması, buna
bağlı olarak Anadolu’da otorite boşluğu yaşanması
X Ermeni ve Gürcülerle sık sık yaşanan siyasi sorunların Bizans
İmparatorluğu’nu yıpratması
X Selçukluların, Bizans’taki saltanat mücadelelerine müdahale
edip bazı şehir ve bölgeleri ele geçirmesi
X Doğu Anadolu’daki Ermeni prensliklerinin yıkılarak buradaki
halkın Orta Anadolu’ya sürülmesi sonucunda Selçuklular ile
Bizans arasında tampon bölgenin ortadan kalkması
X Anadolu’da yaşayan Ermeni, Süryani ve Rum toplulukların Bi-
zans’ın ağır vergilerinden bunalması
X Bizans’ın, Anadolu’da yaşayan Ermeni ve Süryani topluluk-
larını Hristiyanlığın Ortodoks mezhebine geçmeye zorlaması
ve Rumlaştırma politikası uygulaması
X Selçukluların Pasinler ve Malazgirt savaşlarını kazanması ile
Bizans’ın Anadolu’daki direncinin kırılması
1 › TARİH
 FASİKÜL 8 

ANADOLU’DA KURULAN İLK TÜRK BEYLİKLERİ

X Malazgirt Zaferi’nden sonra Büyük Selçuklu Sultanı Alp Ars-
lan’ın fethedilen bölgeyi fetheden komutana kılıç hakkı olarak
vermesi Anadolu’ya yönelik fetih hareketleri hızlandırmıştır.

X Başlangıçta Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı olan komutan

ve beyler, zamanla Büyük Selçuklu otoritesinin zayıflamasın-
dan faydalanarak bağımsız hareket etmeye başlamışlardır.

KAVRAM
Yabgulular: Büyük Selçuklu hanedanından Arslan Yabgu’nun
soyundan gelenler saltanat mücadelesinde başarısız olun-
ca Anadolu, Horasan, İran ve Irak taraflarına gelmiştir. Dev-
lete başkaldıran Türkmen grupları da bir süre sonra onlara
katılmıştır. Bu beyler çevresinde toplanan gruplar ‘Yabgu-
lular’ olarak adlandırılmıştır. Anadolu’nun fethinde önemli
rolleri olan Yabguluların zamanla etkinlikleri kaybolmuştur.
Saltuklular (1072-1202)
X Ebul Kasım Saltuk tarafından Erzurum merkezli kurulmuştur.
Anadolu’da kurulan ilk Türk devlet ve beylikleri
Çaka Beyliği (1081-1093)
X İzmir ve çevresinde Çaka Bey tarafından kurulmuştur.
X Bilinen ilk Türk denizcisi olan Çaka Bey, kurduğu donanmayla
Rodos, Midilli, Sakız ve Sisam adalarını fethetmiştir.
X Çaka Bey, İstanbul’u kuşatmak için Peçenekler ve Türkiye Sel-
çuklu Devleti ile ittifak kurmuş ancak bu durumu haber alan
Bizans, I. Kılıç Arslan’ı kışkırtarak Çaka Bey’i öldürtmüştür.
X Bizans, İzmir’i ele geçirerek Çaka Beyliği’ne son vermiştir.

X Malazgirt Savaşı’ndan sonra Anadolu’da kurulan ilk Türk bey- NOT

liğidir.
X Haçlılarla mücadele etmişler, Gürcü ve Ermenilerle savaşa-
rak sınırlarını genişletmişlerdir.
X Erzurum’da Tepsi Minare, Kale Cami, Ulu Cami, Üç Küm-
betler ve Tercan’daki Mama Hatun Kümbeti önemli eserle-
ri arasındadır.
Danişmentliler (1080-1178)
X Danişment Ahmet Gazi tarafından Sivas merkez olmak üze-
re Orta Anadolu’da kurulmuştur.
X Beyliklerin en geniş sınırlara ulaşanı ve en güçlüsüdür.
X Türkiye Selçukluları ile birlikte Haçlılarla mücadele etmişlerdir.
X Battal Gazi Destanı’nın devamı niteliğindeki Danişmentnâme
manzum türdeki önemli eserleridir.
X Tokat ve Niksar’da Anadolu medreselerinin ilk örneklerin-
den olan Yağıbasan medreseleri en önemli eserlerindendir.
Çaka Bey, Türk tarihinde ilk tersane ve donanmayı kurarak
denizcilik alanında Türk devletlerine örnek olmuştur. Çaka
Beyliği’nin kurulduğu 1081 yılı Türk Deniz Kuvvetlerinin ku-
ruluş yılı olarak kabul edilmektedir.
Artuklular (1102-1409)
X Artuk Bey’in oğulları tarafından kurulmuş ve Mardin, Hasan-
keyf, Harput olmak üzere üç kol hâlinde varlığını sürdürmüştür.
X Eyyubi Devleti ile ittifak yaparak Haçlı Seferleri’ne karşı; Tür-
kiye Selçuklu Devleti ile ittifak yaparak Bizans’a karşı başarı-
lı mücadeleler vermişlerdir.
X Batman Irmağı üzerindeki Malabadi Köprüsü en önemli eser-
lerindendir.
X Elektriğin henüz kullanılmadığı dönemde sadece su ve me-
kanik parçalar ile çalışan makineler icat eden El-Cezeri en ta-
nınmış bilim insanlarındandır.

Mengücekler (1080-1228) NOT

X Mengücek Gazi tarafından Erzincan merkezli kurulmuştur.
Bu beyliklerin dışında Diyarbakır’da İnaloğulları, Harput’ta
X Gürcüler ve Trabzon Rum İmparatorluğu ile mücadele ede-
Çubukoğulları, Bitlis’te Dilmaçoğulları, Ahlat ve Van Gö-
rek Rumların güneye inmesini önlemişlerdir.
lü civarında Sökmenliler (Ahlatşahlar), Efes ve çevresinde
X Divriği Ulu Cami ve Darüşşifası adlı eserleri UNESCO tara- Tanrıvermişoğulları gibi Türk beylikleri de hüküm sürmüştür.
fından Dünya Miras Listesi’ne alınmıştır.

TYT-AYT ‹ 2 › TARİH
  FASİKÜL 8

İlk Türk Beyliklerinin Genel Özellikleri

X Malazgirt Zaferi’nin ardından Alp Arslan’ın komutanları tara-
fından kurulmuşlardır. İç işlerinde serbest, dış işlerinde Bü-
yük Selçuklulara bağlı hareket etmişlerdir. Siyasi varlıklarına
Türkiye Selçukluları tarafından son verilmiştir.

X Kurucularının büyük bölümü Oğuzlara mensuptur.

X Anadolu’da egemenlik kurdukları bölgeleri Haçlı, Bizans, Gür-

cü ve Ermeni saldırılarına karşı korumuşlardır.

X Anadolu kentlerini han, hamam, kervansaray, cami, medre- Türkiye Selçuklu Devleti’nin en geniş sınırları
se gibi eserlerle donatarak Türk-İslam kültür ve sanatının ge-
lişmesine katkı sağlamışlardır. NOT
X Anadolu’nun fethinde ve Türkleşmesinde rol oynamışlardır.
Bizans, Haçlılara verdiği desteğe karşılık başta İznik olmak
üzere İzmir, Efes gibi kıyı bölgelerini ele geçirme imkânı bul-
TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ (1077-1308) muştur.
X Türkiye Selçuklu Devleti Selçuk Bey’in torunlarından Kutalmış
Bey’in oğlu Süleyman Şah tarafından kurulmuştur. Süleyman
X Dilmaçoğulları ve İnaloğullarını kendine bağlayıp Anadolu Türk
Şah İznik’i fethedip bu şehri temellerini atmakta olduğu dev-
birliğini sağlamaya yönelik faaliyetlerde bulunan I. Kılıç Ars-
letine merkez yapmıştır (1075).
lan, Büyük Selçuklu Emiri Çavlı ile Musul yakınlarında yaptı-
X Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah, Anadolu’daki gaza faaliyet- ğı savaşta başarılı olamamış, atıyla Habur Irmağı’nı geçerken
lerindeki başarısından dolayı Süleyman Şah’ı Türkiye Selçuklu hayatını kaybetmiştir.
Devleti hükümdarı olarak tanıyan bir menşur, Abbasi halifesi
X I. Kılıç Arslan’ın ölümünden sonra Türkiye Selçuklu tahtı bir sü-
de çeşitli ünvan ve lakaplar verdiğini bildiren bir ferman gön-
re daha boş kalmış, yeni bir fetret dönemi yaşanmıştır.
dermiştir. Böylece Türkiye Selçuklu Devleti kurulmuştur (1077).

Süleyman Şah Dönemi (1077-1086) I. Mesut Dönemi (1116-1155)

X I. Mesut, kayınpederi Danişmentli Emir Gazi’nin yardımıyla
X Kocaeli Yarımadası, Güney Marmara kıyıları, Üsküdar ve Ka-
tahta oturmuş bir süre sonra gücünü artırıp Bizans’a ve Da-
dıköy ele geçirilmiş, Bizans ile İstanbul Boğazı’nı sınır olarak
nişmentlilere üstünlük sağlamıştır.
belirleyen bir antlaşma imzalanmıştır.
X I. Mesut Dönemi’nde Türkiye Selçukluları, II. Haçlı Seferi sıra-
X Süleyman Şah’ın Anadolu’nun doğusunda Tarsus, Adana,
sında Anadolu’ya giren Haçlı ordularını Eskişehir yakınların-
Antakya’yı alması ve Halep’i kuşatması Suriye Selçuklu Sul-
da bozguna uğratmıştır.
tanı Tutuş ile savaşmasına neden olmuştur. Savaşı kaybeden
Süleyman Şah savaş alanında ölmüştür (1086).

X Süleyman Şah’ın doğu seferine çıkmadan İznik’te vekil olarak Notlarım

bıraktığı Ebu’l-Kasım, onun ölümünden sonra bir fetret döne-
mi yaşayan Türkiye Selçuklu Devleti’nin devamını sağlamıştır.

X Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah, savaşta ölen Süleyman

Şah’ın oğullarını İsfahan’a götürmüştür.

I. Kılıç Arslan Dönemi (1092-1107)

X Melikşah’ın ölümüyle serbest kalan I. Kılıç Arslan’ın İznik’te
tahta çıkmasıyla Fetret Devri sona ermiştir (1092).

X Bizans’ın kışkırtmaları ile Çaka Bey’i ortadan kaldıran I. Kılıç

Arslan, I. Haçlı Seferi’nde Danişmentlilerle ittifak kurarak İznik’i
savunmuş ancak başarılı olamayarak şehri Bizans’a terk et-
mek zorunda kalmıştır. Ardından başkenti Konya’ya taşımıştır.

TYT-AYT ‹ 3 › TARİH
 FASİKÜL 8
II. Kılıç Arslan Dönemi (1155-1192)
X Bizans İmparatoru Manuel Komnenos, Haçlı Seferleri’nin Ana-
dolu’da yol açtığı otorite boşluğundan yararlanmak isteyen
Türkleri Anadolu’dan çıkarmak için büyük bir ordu ile hare-
kete geçmiştir. II. Kılıç Arslan ile Manuel Komnenos arasında
Eğirdir Gölü’nün kuzeyindeki Kumdanlı mevkiinde yapılan Mir-
yokefalon Savaşı’nı Türkiye Selçukluları kazanmıştır (1176).
Miryokefalon Savaşı’nın Sonuçları
Anadolu kesin olarak Türk yurdu hâline gelmiştir.
Türkleri Anadolu’dan çıkaramayacağını anlayan Bizans, elinde-
ki mevcut toprakları koruyabilmek için savunmaya çekilmiştir.
Anadolu’da Haçlı Seferleri’yle kaybedilen üstünlük yeniden Türk-
lere geçmiş, Türklerin batıya ilerleyişi hızlanmıştır.
Anadolu’daki ticaret yollarının denetimi büyük ölçüde Türkiye
Selçuklularının eline geçmiştir.
X II. Kılıç Arslan, Bizans tehlikesini bertaraf ettikten sonra Malat-
ya’yı ele geçirip Danişmentlilere son vermiştir. Yaşlılık çağın-
da ülkeyi on bir oğlu arasında paylaştırması taht kavgalarına
yol açmıştır. Bu durum, Türkiye Selçukluların III. Haçlı Se-
feri’ne gereken önemi vermesini engellemiştir.
NOT
I. Gıyasettin Keyhüsrev ve I. İzzettin Keykavus dönemlerin-
de ticaret faaliyetlerine önem verilmiş, askerî faaliyetlerin
belirlenmesinde ekonomik hedefler ön planda tutulmuştur.
Antalya ve Sinop fethedilerek hem donanma faaliyetlerine
başlanmış hem de Karadeniz ve Akdeniz ticaretinde etkin-
lik sağlanmıştır.
TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ’NDE KÜLTÜR VE
UYGARLIK
Devlet ve Ülke Yönetimi
X Türkiye Selçukluları, devlet teşkilatının oluşturulmasında eski
Türk geleneklerinin yanında Büyük Selçuklu Devleti’nin idari
yapısını örnek almıştır.
X Selçuklu hanedan ailesine mensup hükümdarlar sultan un-
vanının yanı sıra keykavus, keykubat, keyhüsrev gibi Fars-
ça ünvanlar da kullanmışlardır. Bu durum Türkiye Selçuklu-
larında Fars (İran) etkisini göstermektedir.
X Hükümdar çocukları melik ünvanıyla, onlara yardımcı olma-
sı için atabey denilen devlet adamlarının eşliğinde illere yö-
netici olarak gönderilirdi.
TYT-AYT ‹

X “Dergah” ya da “bargâh” adı verilen saray, hem devletin yö-
netim merkezi hem de hükümdarın ikametgâhıdır.
X Türkiye Selçuklularında sultanın mutlak vekili olarak görev ya-
pan vezir sultan adına devleti idare etmiştir.
X Saray teşkilatında en önemli görevliye hâcip, hâciplerin ami-
rine hâcibü’l-hüccab denilmiştir.
X Devlet işleri, vezirin başkanlığında toplanan Divan-ı Saltanat
veya Divan-ı Alâda görüşülüp karara bağlanmıştır.
X Eyaletler, emir unvanı alan askerî valiler tarafından yönetilirdi.
Şehirlerin güvenliğinden subaşılar, belediye işlerinden muh-
tesipler, adalet işlerinden ise kadılar sorumluydu.
Ordu
X Türkiye Selçukluları askerî alanda da Büyük Selçuklu ordu-
sunu örnek almıştır. Zaman içinde Türkmenlerin devlet otori-
tesinin korunmasında sorunlara yol açmaya başlaması üze-
rine gulâm sistemi yaygın olarak uygulanmıştır.
X Türkiye Selçuklu ordusunun başkumandanı emîrü’l-ümera
(beylerbeyi) ünvanı ile orduyu idare ederdi. Ordu kuman-
danlarına subaşı ünvanı verilmekteydi.
Türkiye Selçuklularında Ordu Teşkilatı
Hassa Askerleri Hükümdarın sürekli yanında bulunan atlı ve
(Gulâmlar) yaya askerlerdi. Üç ayda bir maaş alırlardı.
Tamamen Türklerden oluşan atlı askerler-
İkta Askerleri
di. İkta gelirleriyle geçinir, savaş zamanı or-
(Sipahiler)
duya katılırlardı.
Uç denen sınır bölgelerinde her an savaşa
Türkmenler
hazır durumda bulunan birliklerdi.
Vassal Devlet İhtiyaç duyulduğu zaman bağlı devletlerden
Kuvvetleri birlikler savaşa davet edilirlerdi.
Ücretli Askerler Cerahor adı verilen ücretli askerlerdir.
Donanma Deniz kuvvetleridir.
Türkiye Selçuklularında Olup
Büyük Selçuklularda Olmayan Görevliler
Arazi işlerinden sorumlu olan ve bunlar-
Pervane la ilgili işleri düzenleyen, menşur ve be-
ratları hazırlayan devlet adamı.
Başkentte hükümdara vekâlet eden, hü-
kümdarın devlet merkezinde bulunmadı-
Nâib-i Saltanat
ğı zamanlarda da devlet işlerini yürüten
üst düzey yönetici.
Reisü’l-Bahr
Donanma komutanı.
(Melikü’s-Sevâhil)
4 › TARİH
  FASİKÜL 8
Ahilik Teşkilatı
X Ahilik, XIII. yüzyılda Ahi Evran tarafından başta Kırşehir, Kon-
ya ve Kayseri’de esnaf birlikleri arasında oluşturulmuş, yar-
dımlaşma ve dayanışmayı sağlayan sosyoekonomik bir teş-
kilatlanmadır.
X Ahilik; ahlaki, ekonomik, sosyal, siyasi ve askerî sahalarda
önemli bir işleve sahiptir.
Ahi Teşkilatının Temel Görevleri
Üretimde kaliteyi yükseltmek
Üyeleri arasında dayanışmayı sağlamak
Üyelerine ve halka mesleki eğitim vermek
Üyelerini denetlemek
Sosyal ve Ekonomik Hayat
X Türkiye Selçuklularında sosyal tabakalaşma yoktu. Askerler
ve devlet memurları güvenlikten ve devlet işlerinden sorumlu
olup hizmet karşılığı maaş alırdı. İlmiye sınıfı bilim ve eğitim-
le, esnaf ve zanaatkârlar ticaretle, köylüler tarımla, konargö-
çerler hayvancılıkla uğraşırdı.
X Türkiye Selçukluları, tarıma önem vermişlerdir. Tarıma uygun
yerlerde su kanalları yaptırarak zirai ürünlerin verimini artır-
mışlardır. Din ve ırk farkı gözetmeksizin çiftçilere gübre ve to-
hum yardımında bulunmuşlardır. Hayvancılıkla uğraşanların,
imal ettikleri hayvansal ürünleri satmalarını kolaylaştırıcı ça-
lışmalar yapmışlardır.
X İkta sistemini daha da işlevsel hâle getirerek ülke genelinde
yaygınlaştırmışlardır.
X Türkiye Selçukluları ticaret faaliyetlerine de önem vermiş Ana-
dolu’yu uluslararası ticaret merkezi hâline getirmeye yönelik
adımlar atmışlardır.
Türkiye Selçuklularının Ticareti Geliştirmeye
Yönelik Faaliyetleri
Kervansaraylar, hanlar ve çarşılar inşa etmişlerdir.
Eşkıya ve korsan saldırısına uğrayan tüccarların kayıplarını
devlet hazinesinden karşılayarak ilk kez devlet sigortacılığını
başlatmışlardır.
Sinop, Samsun, Antalya, Alanya gibi önemli liman kentlerini
hâkimiyetleri altına almışlardır.
Ticari öneme sahip olan şehirlere Türk ve Müslüman tüccarla-
rı yerleştirmişlerdir.
Kıbrıs Krallığı, Venedik, Ceneviz gibi tüccar devletlerle antlaş-
malar imzalamışlardır.
TYT-AYT ‹
Bilim, Kültür ve Sanat
X Türkiye Selçukluları Nizamiye Medreselerindeki eğitim gelene-
ğini Anadolu’ya taşıyarak dinî eğitimin yanında tıp, matematik,
astronomi, fizik gibi alanlarda eğitim verilmesini sağlamışlardır.
X 1205’te Kayseri’de açılan “Gevher Nesibe Darüşşifası” Tür-
kiye Selçuklularının ilk tıp okulu özelliğini taşımaktadır.
X Mevlana Celâleddin-i Rumi, Muhyiddin Arabi, Sadrettin
Konevi, Necmeddin Razi, Yunus Emre gibi âlimler, Allah ve
insan sevgisini işleyerek ahlaklı bir toplum oluşmasına katkı
sağladılar. İbn-i Bibi yazdığı eserlerle hükümdarlar ve devlet
yönetimi hakkında önemli bilgiler vermiştir.
X Türkiye Selçukluları, birçok mimari eser inşa ederek Anado-
lu’nun bayındır hâle gelmesine katkı sağlamıştır. Konya ve
Niğde’deki Alâeddin Cami, Kayseri’de yaptırılan Hunat Ha-
tun Cami ve Külliyesi, Konya’daki Taş Mescit, Sırçalı Mes-
cit ve Karatay Mescidi, Kayseri’deki Döner Kümbet, Kon-
ya’daki Alâeddin Köşkü bunlardan bazılarıdır.
X Minyatür, oymacılık, çinicilik gelişen sanat dalları olmuştur.
Devletin simgesi olan çift başlı kartal resmine, birçok yapıda
sıkça rastlamak mümkündür.
HAÇLI SEFERLERİ (1096-1270)
XI. yüzyılın sonlarında Avrupa dünyasının “Kudüs’ü kurtarma” slo-
ganı ile Türkleri Anadolu’dan atmak ve bütün Orta Doğu’yu ele
geçirmek için başlattığı siyasî amaçlı askerî harekâta Haçlı Se-
ferleri denilmiştir.
NOT
Haçlılar, sekiz büyük sefer düzenlemiştir. Bu seferlerden ilk
üçü Anadolu üzerinden gerçekleştirilmiş, dördüncü sefer İs-
tanbul’un Haçlı işgaline uğramasıyla son bulmuş, son sefer-
ler ise Anadolu’dan geçmemiş; deniz yolu ile Mısır, Suriye
ve Tunus’a yönelmiştir.
Haçlı Seferleri’nin Nedenleri
X Malazgirt Savaşı’ndan sonra Türk akınlarını durduramayan Bi-
zans İmparatorluğu’nun Avrupalı devletlerden yardım istemesi
X Avrupalıların Türkleri Anadolu, Suriye, Filistin ve Akdeniz’den
uzaklaştırmak istemeleri
X Hristiyanların başta Kudüs olmak üzere kutsal kabul ettikleri
bölgeleri Müslümanlardan geri almak istemeleri
X Katolik Kilisesinin lideri papanın, İstanbul’daki Ortodoks Kilise-
sini hâkimiyet altına alıp nüfuz alanlarını genişletmek istemesi
5 › TARİH
 FASİKÜL 8 

X Papaların Hristiyanlığı yaymak istemeleri

X Katolik Kilisesinin ve Fransa’da ortaya çıkan Kluni tarikatının

Hristiyanları Müslümanlara karşı kışkırtması

X Avrupalıların Doğu’nun zenginliklerini ele geçirmek istemeleri

X İpek Yolu ve Baharat Yolu gibi dönemin önemli ticaret güzer-

gâhlarının Müslümanların denetiminde olması

X Bazı soyluların ve derebeylerin yeni topraklar kazanarak eko-

nomik durumlarını güçlendirmek istemeleri

I. Haçlı Seferi (1096-1099)

X Haçlı ordusu karşısında tutunamayan I. Kılıç Arslan, İznik’i terk Haçlı Seferleri’nin güzergâhı
ederek devletin merkezini Konya’ya taşımak zorunda kalmıştır.

X Urfa’da ve Antakya’da ilk Haçlı kontlukları kurulmuştur (1098). IV. Haçlı Seferi (1202-1204)
X Kudüs’e ulaşan Haçlılar şehri Fâtimîlerin elinden almış bura- X Eyyubilerin Filistin’deki Yafa’yı ve Suriye’deki bazı şehirleri ele
da Latin Krallığı kurmuştur (1099). geçirmeleri üzerine papanın kışkırtmaları sonucunda yeni bir
X Trablus’ta dördüncü Haçlı devleti kurulmuştur. Haçlı ordusu oluşturulmuştur.

X Haçlılar deniz yoluyla Suriye’ye geçmek için toplandıkları sıra-

NOT
Urfa Kontluğu’na Musul Atabeyi İmadeddin Zengi, Antak-
ya Prensliği’ne Memlûk Sultanı Baybars, Kudüs Latin Krallı-
ğı’na Selahaddin Eyyubi, Trablus Kontluğu’na ise Memlûk-
ler son vermiştir.
da Bizans tahtı için mücadele edenlerin çağrısına uyup İstan-
bul’a gelmiş bir süre sonra beklentileri karşılanmayınca şehri
işgal edip İstanbul’da bir Latin Krallığı kurmuşladır (1204-1261).
X IV. Haçlı Seferi sonunda İstanbul’dan çıkarılan Bizans hane-
danına mensup soylular;
■ İznik Rum İmparatorluğu (1204-1261)

■ Trabzon Rum İmparatorluğu (1204-1461)

II. Haçlı Seferi (1147-1149) devletlerini kurmuşlardır.

X Seferin temel nedeni Musul Atabeyi Nureddin Zengi’nin Ur-

fa, Halep ve Şam’ı Haçlılardan geri almasıdır.
X II. Haçlı Seferi’nin en önemli özelliği bu sefere ilk kez kral ve
imparatorların katılmasıdır.
X Türkiye Selçuklu Sultanı I. Mesut, Alman İmparatoru III. Kon-
rad’ı Eskişehir yakınlarında yenmiştir. Fransa Kralı VII. Lui ise
Bizans’ın Batı Anadolu topraklarından ilerleyerek Antalya’ya
ulaşmış, buradan da deniz yoluyla Suriye’ye geçmiştir. Haç-
lılar Şam’ı kuşatıp başarılı olamayınca Kudüs’e çekilmişlerdir.
NOT
X İznik Rum İmparatorluğu, 1261’de İstanbul Latin Krallı-
ğı’nı yıkıp, Bizans İmparatorluğu’nu yeniden kurmuştur.
X Haçlı Seferleri’ne karşı Türkiye Selçukluları, Eyyubiler,
Memlûkler ile Anadolu ve Suriye’deki Türk beylikleri öz-
veri ile mücadele etmişlerdir.

Notlarım
III. Haçlı Seferi (1189-1192)
X Seferin temel nedeni Selahaddin Eyyubi’nin Hıttin Savaşı’nı
kazanıp (1187) Kudüs’ü Haçlılardan kurtarmasıdır.

X Alman İmparatoru Frederik Barbaros Anadolu üzerinden, İn-

giltere Kralı Rişar ve Fransa Kralı Filip Ogüst ise deniz yoluy-
la Kudüs’e geçmeyi planlamışlardır. II. Kılıç Arslan karşısında
ağır kayıplar veren Alman imparatoru, Silifke Çayı’nı geçerken
boğulmuştur. İngiltere ve Fransa kralları ise deniz yoluyla Fi-
listin’e gelmişlerse de Kudüs’ü geri alamamışladır.

TYT-AYT ‹ 6 › TARİH
  FASİKÜL 8
Haçlı Seferlerinin Sonuçları
X Avrupa’da feodalite zayıflamış, krallıklar güç-
lenmiştir.
Siyasi X Bizans zarar görse de siyasi ömrü uzamıştır.
X Türklerin, İslam dünyasındaki saygınlığı artmış
ancak batıya ilerleyişleri bir süre durmuştur.
X Papalık ve rahiplerin saygınlıkları azalmıştır.
Dinî X Katolik ve Ortodoks kiliseleri arasındaki ayrı-
lıklar artmıştır.
X Doğu-Batı ticareti gelişmiş, Akdeniz limanları
önem kazanmıştır.
X Anadolu, Suriye ve Filistin toprakları tahrip ol-
muş, üretim azalmış, mali kayıplar yaşanmıştır.
Ekonomik X Bankacılık, çek, senet, kredi, kefil gibi uygu-
lamalar Müslüman tacirler tarafından öğreni-
lerek uygulanmıştır.
X Avrupa’da hayat standartları yükselmiş, ticaret-
le uğraşan şehir halkı zenginleşmiştir.
X Batılılar Müslümanlardan pusula, barut, kâğıt
ve matbaanın kullanımını öğrenmiştir.
Kültürel
X Avrupa’da bilim ve teknik alanında gelişmeler
hızlanmış, kültür hayatı canlanmıştır.
MOĞOL İSTİLASI VE ANADOLU
X Selçuklular Anadolu hâkimiyeti için Bizans ve Haçlılar ile mü-
cadele ederken doğuda da Moğol tehlikesi belirmiştir.
X XIII. yüzyılın ilk çeyreğinde Ön Asya’yı ele geçiren Moğollar,
Anadolu kapılarına dayanmışlardır.
X Moğol tehdidinin arttığı dönemde Türkiye Selçuklularının ba-
şında I. Alâeddin Keykubat bulunuyordu. Türkiye Selçuklu
Devleti’ne en güçlü dönemini yaşatan I. Alâeddin Keykubat,
Moğolların büyük bir tehdit olduğunu fark ederek bu tehlikeye
karşı Türk-İslam dünyasını birleştirici bir çaba içerisine girmiştir.
NOT
I. Alâeddin Keykubat Anadolu’nun Moğol işgaline uğrama-
sı ihtimaline karşı,
X Konya, Kayseri ve Sivas’ın sur ve kalelerini tamir ettirmiş,
Moğollara elçiler göndermiştir.
X Moğollara karşı Selçuklu-Eyyubi-Harzemşah ittifakını kur-
maya çalışmıştır.
X Abbasi halifesinin isteği üzerine Bağdat’a beş bin kişilik
bir kuvvet göndermiştir.
TYT-AYT ‹
Yassıçimen Savaşı (1230)
X Türkiye Selçukluları ile Harzemşahlar arasında yapılan bir
savaştır.
X I. Alâeddin Keykubat, Harzemşahlarla iyi ilişkiler kurma çaba-
sı içerisinde olmuş, Eyyubilerle birlikte Harzemşahları da ya-
nına alarak Moğol tehdidine karşı güç birliği oluşturmak iste-
miştir. Ancak Harzemşah Hükümdarı Celalettin Harzemşah’ın
Ahlat’ı işgal edip Sivas’a doğru ilerlemesi yüzünden bu ittifak
gerçekleşmemiştir.
X İki ordu arasında Erzincan yakınlarındaki Yassıçimen’de ya-
pılan savaşı Türkiye Selçukluları kazanmış, Harzemşahlar kı-
sa bir süre sonra yıkılmıştır (1231).
UYARI
Harzemşahlar Devleti’nin yıkılması, Türkiye Selçukluları ile
Moğolların sınır komşusu olmasına, Anadolu’da Moğol teh-
didinin daha fazla hissedilmeye başlamasına yol açmıştır.
Baba İshak İsyanı (1240)
X Moğol istilasının önünden kaçarak Anadolu’ya gelen Oğuz-
ların denetim altında tutulamaması, Selçuklu-Harzem-Eyyubi
çatışmaları ve ekonomik sıkıntılar Türkmenler arasında huzur-
suzlukları artırmıştır. Bazı Türkmen toplulukları otlak ve mera
yetersizliği, devletin kendileriyle yeterince ilgilenmediği iddi-
asıyla Baba İshak adlı bir şeyhin etrafında toplanmış, döne-
min sultanı II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in dine aykırı hareket et-
tiğini ileri sürerek Türkiye Selçuklularına karşı isyan etmiştir.
X İsyancılar kısa sürede Sivas, Amasya ve Kayseri’yi ele geçir-
mişlerdir. Baba İshak’ın öldürülmesinden bir süre sonra isyan
güçlükle bastırılmıştır.
UYARI
Dinî ve sosyoekonomik yönleri olan Babailer Ayaklanması,
Türkiye Selçuklu Devleti’ni güçsüz duruma düşürmüştür. Bu
zafiyet Moğollara, Anadolu’nun istilası yolunda umut vermiştir.
Kösedağ Savaşı (1243)
X Türkiye Selçukluları ile Moğollarla arasında yapılmıştır.
X Baba İshak İsyanı’nda Selçukluların aciz kaldığını gören Mo-
ğollar, Baycu Noyan liderliğinde Anadolu’ya girmiş, Erzu-
rum’u işgal ederek Sivas’a kadar ilerlemiştir.
X İki devlet arasında Sivas yakınlarında yapılan Kösedağ Sava-
şı’nda Selçuklu ordusu yenilgiye uğramıştır.
7 › TARİH
 FASİKÜL 8 

Kösedağ Savaşı’nın Sonuçları

Türkiye Selçukluları Moğollara bağlı bir devlet hâline gelmiş ve
yıkılış sürecine girmiştir.

Moğollar Anadolu’yu istila ederek hâkimiyetleri altına almıştır.

Anadolu’nun değişik yerlerinde beylikler kurulmasıyla Anado-

lu’da Türk siyasi birliği bozulmuştur.
Anadolu’da can ve mal güvenliği kaybolmuş, ticari faaliyetler
durma noktasına gelmiş, tarımsal üretim azalmıştır.

Bilimsel ve kültürel faaliyetler olumsuz etkilenmiştir.

Türkmenler, Moğol baskısından uzak olan Batı Anadolu’ya yer- Kösedağ Savaşı’ndan sonra Anadolu’da kurulan beylikler

leşerek Ege ve Marmara kıyılarının Türkleşmesini sağlamıştır.

X Kösedağ Savaşı sonrasında Türkiye Selçuklularının, Moğolla-
ra yenilerek dağılma sürecine girmesiyle uçlardaki Türkmen-
NOT ler bağımsız hareket etmeye başlamışlardır.

X Batı Anadolu, Isparta, Mersin ve Kastamonu çevresinde Türk

X Moğol Hanı Mengü, kardeşi Hülâgû’yu İran, Irak, Suri-
beylikleri kurulmuştur.
ye, Mısır, Kafkasya ve Anadolu’yu ele geçirmekle görev-
lendirmiştir. Hülâgû Tebriz merkezli İlhanlı Devleti’ni kur-
İkinci Türk Beyliklerinin Özellikleri
muştur (1256-1353).
Anadolu’da Selçuklu iktidarının çözülmesiyle doğan boşluk,
X Hülâgû’nun taşıdığı “İlhan” ünvanı nedeniyle devlet İl-
hanlılar adıyla anılmıştır. ikinci Türk beylikleri tarafından doldurulmuştur.
Türkiye Selçuklularından sonra Anadolu’da Türk tarihinin ke-
X Hülâgû Bağdat’ı işgal edip Abbasilere son vermiştir.
sintisiz olarak devam etmesini sağlamışlardır.
Moğolların Anadolu’da tam bir hâkimiyet kurmasını engelle-
Türkiye Selçuklu Devleti’nin Yıkılışı mişlerdir.
Moğol baskısından kurtulmak isteyen Türkmenlerin Anado-
X Kösedağ Savaşı’ndan sonra Türkiye Selçuklu Devleti’nde sık
lu’nun batısında yoğunlaşmalarını sağlayıp Batı Anadolu’nun
sık taht kavgaları yaşandı. Moğollar bu taht kavgalarına karı-
Türkleşmesini hızlandırmışlardır.
şarak kendilerine taraftar olan yöneticileri desteklediler. Sel-
çuklu Veziri Süleyman Muineddin Pervane Moğol baskısın- İnşa ettikleri sosyal, dinî, askerî ve kültürel eserlerle Anadolu’nun
dan kurtulmak için Memlûklerden yardım istedi. bayındır hâle gelmesine katkıda bulunmuşlardır.
Karesioğulları, Saruhanoğulları, Aydınoğulları, Menteşeoğulla-
X 1260 yılındaki Ayn-ı Calut Savaşı’nı kazanarak Moğol ilerle-
rı, Candaroğulları donanma kurarak Türk denizciliğinin geliş-
yişini durduran Baybars, Selçuklulara yardım etmek için Ana-
mesini sağlamışlardır.
dolu’ya geldi. Elbistan Savaşı’nda Moğolları ağır bir yenilgiye
uğrattı (1277). Ancak Selçuklulardan beklediği desteği göre-
meyince Anadolu’dan ayrıldı. Baybars’ın Anadolu’dan ayrıl-
Notlarım
masından sonra Moğollar, Anadolu’yu doğrudan kendilerine
bağlayarak idari teşkilatlarını kurdular. Türkiye Selçuklu aile-
sinden istediklerini sultan yapmaya başladılar.

X Sultan II. Mesut ’un 1308 yılında ölümü ile Türkiye Selçuklu
Devleti yıkılmıştır.

İKİNCİ BEYLİKLER DÖNEMİ

X Türkiye Selçuklu Devleti’nin Anadolu’da geniş bir bölgede hâ-
kimiyet kurması bu topraklara çok sayıda Türkmen’in gelme-
sinde etkili olmuştur. Türkiye Selçukluları, konargöçer bir ha-
yat süren bu grupları, iç düzenlerinde sorun çıkarma ihtimali
sebebiyle, “uç” adı verilen sınır bölgelerine yerleştirmiştir.

TYT-AYT ‹ 8 › TARİH
 ÜNİTE
BEYLİKTEN DEVLETE OSMANLI
SİYASETİ (1302-1453)

9 
8


OSMANLILARIN KURULUŞ SÜRECİNDE XIII. Yüzyılda Balkanlar ve Avrupa

ANADOLU VE ÇEVRESİNDEKİ DEVLETLER X Balkanlarda Bizans’ın yanı sıra Sırp, Bulgar, Arnavut krallık-
ları, Eflâk ve Boğdan voyvodalıkları ile Bosna Prensliği bulu-
XIII. yüzyıl sonlarında Yunanistan, Trakya, nuyordu.
Makedonya ve Ege Adalarının bir kısmında
Bizans X Avrupa’da, feodal yapıya sahip Hristiyan topluluklarından olu-
hüküm sürüyordu. Taht kavgaları ve Haçlı
İmparatorluğu şan birçok devlet hüküm sürüyordu.
Seferleri’nin etkisiyle Anadolu ve Balkan-
lardaki siyasi etkinliği zayıflamıştı. X Avrupa’nın en önemli siyasi gücü Kutsal Roma Germen İm-
paratorluğu’ydu.
IV. Haçlı Seferi’nden sonra Bizans haneda-
Trabzon Rum nına mensup yöneticiler tarafından Doğu X Doğu Avrupa’da Macaristan ve Lehistan Krallığı ile Mosko-
İmparatorluğu Karadeniz kıyılarında kurulan bu devlet si- va Knezliği vardı. Macaristan, Balkanlar üzerinde hâkimiyet
yasi yönden etkisizdi. kurmak istiyordu.
Türkiye Selçukluları 1243’te yapılan Köse- X İtalya’da Napoli Krallığı, Venedik ve Ceneviz cumhuriyetleri
dağ Savaşı’nda Moğollara yenilerek dağıl- ile Papalık yer almaktaydı.
Türkiye Selçuklu
ma sürecine girmişti. Bu savaş Anadolu’da
Devleti ve Türk X İngiltere ve Fransa arasında Yüzyıl Savaşları yaşanmaktaydı.
siyasi birliğin bozulmasına, Anadolu’nun
Beylikleri
muhtelif bölgelerinde birçok Türkmen bey- X İspanya ve çevresinde Beni Ahmer Devleti hüküm sürüyordu.
liğinin kurulmasına neden olmuştu.
XIII. yüzyılın ortalarında Anadolu toprakla-
rını hâkimiyeti altına almıştır. Ancak Mem-
OSMANLILARIN KÖKENİ
İlhanlı Devleti lûklerle yaptığı Ayn-ı Calut ve Elbistan sa- X Osmanlı Devleti’ni Oğuzların, Bozok Kolu’na bağlı Günhan So-
vaşlarında yenilgi yaşayıp eski gücünü yu’nun Kayı Boyu’na mensup Türkmenler kurmuştur.
kaybetmiştir.
X Osmanlılar, Kayı Boyu’na mensup olduklarını en yoğun şe-
1250’de Mısır merkezli kurulan bu devlet kilde II. Murat’ın hükümdarlığı zamanında vurgulamaya baş-
Haçlılara ve Moğollara karşı başarılı mü- lamıştır. Bu dönemde bastırılan paralara ve dökülen toplara
Memlûklu cadeleler vermiştir. Abbasi Devleti’nin yıkıl- Kayı Boyu damgaları vurulmuştur.
Devleti masından sonra halifelik kurumunu hima-
ye altına alıp Müslümanlar üzerinde etkinlik X Kayı Boyu’nun Anadolu’ya ne zaman geldiği kesin olarak
tespit edilememekle birlikte büyük bölümünün Malazgirt Sa-
kurmaya çalışmıştır.
vaşı’ndan sonra Anadolu’ya geldiği düşünülmektedir. Ana-
Cengiz Han’ın torunlarından Batu Han ta-
dolu’ya gelen Kayılar, ilk önce Van Gölü kıyısında Ahlat yöre-
rafından kurulan Altı Orda Devleti Karade-
sine yerleşmişlerdir.
niz ve Hazar Denizi’nin kuzeyindeki geniş
bir bölgede hüküm sürmüştür. XIV. yüz- X Türkiye Selçuklu Sultanı I. Alaeddin Keykubat, Kayıları Ankara
Altın Orda
yılın sonlarında Altın Orda Hanı Toktamış yakınlarındaki Karacadağ yöresine yerleştirmiştir.
Devleti
Han, Timur ile yaptığı mücadeleyi kaybe-
X Ertuğrul Gazi’nin başında bulunduğu Kayılar gaza faaliyetle-
dince (1395) eski gücünü yitirmiştir. Bu du-
rinde başarılı olunca Türkiye Selçukluları Söğüt’ü kışlak, Do-
rum Rusların güney bölgelerine doğru ya-
maniç’i de yaylak olarak onlara vermiş, Kayıları Bizans’a kar-
yılmasına yol açmıştır.
şı uç beyliği olarak görevlendirmiştir.

TYT-AYT ‹ 1 › TARİH
FASİKÜL 9
Kayıların Anadolu’ya gelişi ve ilerlemesi Kayıların Anadolu’ya Gelişi
NOT
Genel kabul gören anlayışa göre Osmanlı Beyliği, Batı Ana-
dolu’da, Bitinya’da (Bugünkü Kocaeli, Sakarya, Bilecik, Bur-
sa, İznik, Düzce, Yalova, Bolu, Bartın ve Zonguldak illerini
kapsayan coğrafi bölgenin Antik Çağ ve sonrasındaki adı.)
kurulmuştur.
Paul Wittek; Osmanlı Beyliği’nin kuruluşunu “gaza tezi” ile
açıklamıştır.
Mehmet Fuat Köprülü; Osmanlı Devleti’nin kurulup güç-
lenmesinde; gaza ruhunun yanı sıra Selçuklu ve Bizans’ın
zayıflığından doğan siyasi boşluk, Türklerin millî özellikleri,
Osmanlı padişahlarının yetenekleri, beyliğin kurulduğu böl-
genin jeopolitik özelliği, Gaziyân-ı Rûm, Ahiyân-ı Rûm, Bâ-
cıyân-ı Rûm ve Abdalân-ı Rûm gibi zümrelerin desteği gibi
birçok faktörün etkili olduğunu savunmuştur.
Halil İnalcık; Paul Wittek’in tezini kabul etmekle birlikte yeter-
siz bulmuş, uçlardaki sosyal değişime dikkat çekmiştir. Mo-
ğol egemenliği altında yaşamak istemediği için Anadolu’nun
batısına göç eden Türkmenlerden oluşan dinamik nüfus po-
tansiyelinin Osmanlılar tarafından iyi yönlendirilmesinin Os-
manlı Beyliği’nin kuruluşunda etkili olduğunu vurgulamıştır.
Notlarım
TYT-AYT ‹

OSMANLI DEVLETİ’NİN KURULUŞU VE
OSMANLI-BİZANS İLİŞKİLERİ
Osman Bey Dönemi
X Ertuğrul Gazi’nin ölümü üzerine 1281 yılında Osman Bey Ka-
yıların başına geçmiştir. Osman Bey, beyliğini güçlendirmek
için başlangıçta Ertuğrul Gazi’nin Rum tekfurlarıyla (Bizans va-
lileri) iyi geçinme siyasetini sürdürmüştür. Ancak İnegöl tek-
furu düşmanca hareket edince İnegöl tekfuru ile mücadele-
ye girişmiş onu Domaniç Beli Savaşı’nda yenmiş, ardından
Karacahisar Kalesi’ni almıştır (1288).
X Osman Bey Karacahisar’ı beyliğin merkezi yapıp Dursun Fa-
kih’i buraya ilk Osmanlı kadısı olarak atamıştır. Böylece aşi-
retten beyliğe giden süreçte önemli bir aşama kaydedilmiştir.
Ardından Osman Bey İnegöl, Sorkun, Taraklı, Göynük ve Bi-
lecik’i fethedip, beyliğin merkezini Bilecik’e taşımıştır (1299).
Koyunhisar Savaşı (1302)
X Osman Bey’in önemli bir Bizans şehri olan İznik’i kuşatması
üzerine bölgedeki tekfurlar Bizans’tan da askerî destek ala-
rak bir ordu oluşturmuşlardır.
X İznik Gölü’nün güneyindeki Koyunhisar mevkiinde yapılan sa-
vaşı Osmanlılar kazanmıştır (1302). Bu savaşın sonucunda İz-
mit yolu Türklere açılmış, Bursa’nın üç tarafındaki yollar Os-
manlı denetimine alınmıştır.
UYARI
Osman Bey, Koyunhisar Savaşı’nın ardından kendi adına
hutbe okutup para bastırmıştır. Böylece Osmanlı Beyliği ba-
ğımsız konuma gelmiştir. Koyunhisar Savaşı Osmanlı Dev-
leti ile Bizans arasında yapılan ilk önemli savaş olarak ka-
bul edilmektedir.
NOT
Osman Bey’in diğer Türk beyleri arasında lider bir konuma
yükselmesinde etkili olan başlıca unsurlar şunlardır:
X Türk töresindeki “Fetheden fethettiği yerin sahibidir.”
anlayışı doğrultusunda fethedilen toprakları kardeşine,
oğluna ve silah arkadaşlarına kılıç hakkı olarak vermesi
X Aygut Alp, Turgut Alp, Konur Alp, Hasan Alp, Akça Ko-
ca, Samsa Çavuş gibi uç liderleri olan silah arkadaşları
tarafından desteklenmesi
X Dönemin Ahi reislerinden Şeyh Edebâlî ile Gaziyân-ı Rûm,
Ahiyân-ı Rûm, Abdalân-ı Rûm ve Bâcıyân-ı Rûm gibi top-
lumsal zümrelerin desteğini kazanması
2 › TARİH
  FASİKÜL 9
Orhan Bey Dönemi
Bursa’nın Fethi (1326)
X Bursa Osmanlı Devleti’nin başkenti yapılmış, Bizans’ın Mar-
mara’nın güneyindeki etkinliği zayıflamıştır.
X İpek üretim merkezi konumunda olan Bursa’nın fethedilme-
si Osmanlı Devleti’nin ekonomik açıdan güçlenmesine katkı-
da bulunmuştur.
Palekanon (Maltepe) Savaşı (1329)
X Savaşın temel nedeni Osmanlıların İznik’i kuşatması ve Ko-
caeli Yarımadası’ndaki Bizans kalelerini fethederek sınırlarını
İstanbul Boğazı’na kadar genişletmesidir.
X Kocaeli yakınlarındaki Darıca ile Eskihisar arasında, o dönem-
deki adıyla Palekanon mevkiinde yapılan savaşı Orhan Bey’in
kazanmasıyla hem Bizanslılar hem de Anadolu Türk Beylikleri
Osmanlıların faaliyetlerini daha yakından takip etmeye başla-
mışlardır. Ayrıca Anadolu’daki etkinliği zayıflayan Bizans, Os-
manlılar için bir tehlike olmaktan çıkmıştır.
İznik’in Fethi (1331)
Orhan Bey, Palekanon Zaferi’nden sonra İznik’i yeniden kuşatıp
Osmanlı hâkimiyetine almıştır. İznik alındıktan sonra Bizans’a kar-
şı yapılacak seferler için askerî üs olarak kullanılmıştır.
İzmit’in Fethi (1337)
İzmit’in fethiyle Kocaeli Yarımadası’nın tamamı Osmanlıların eli-
ne geçmiş, böylece Bizans’ın Anadolu’daki varlığı sona ermiştir.
RUMELİ’DE GENİŞLEME
Osmanlılar Rumeli’ye geçerek hem Bitinya Bölgesi’nde sıkışıp
kalmaktan kurtulmuş hem de doğudan gelen Türkmenlere yeni
yerleşim alanları açmıştır.
Osmanlıların Rumeli’ye Geçişini Kolaylaştıran Gelişmeler
1344 yılından itibaren Bizans’taki saltanat mücadelelerine mü-
dahale edilmesi
1345 yılında Karesioğulları Beyliği’nin hâkimiyet altına alınması
UYARI
Balıkesir ve Çanakkale çevresinde hüküm süren denizci bir
Türk beyliği olan Karesioğullarının hâkimiyet altına alınması
ile Evrenos Bey, Ece Yakup, Gazi Fazıl, Hacı İlbeyi gibi tec-
rübeli Karesi komutanları Osmanlı hizmetine girmiştir. Kare-
si donanması Rumeli’ye geçilmesinde önemli rol oynamıştır.
TYT-AYT ‹
Çimpe Kalesi’nin Osmanlılara Verilmesi (1353)
Orhan Bey’in yardımlarıyla Bizans tahtına oturan Kantakuzen, Bal-
kanlarda çıkan ayaklanmaların bastırılmasında, Sırp ve Bulgarla-
ra karşı mücadelesinde Orhan Bey’den tekrar yardım istemiştir.
Bu yardımların karşılığında da Gelibolu’daki Çimpe Kalesi’ni Os-
manlılara bırakmıştır (1353).
UYARI
Osmanlı askerlerinin Çimpe Kalesi’ne yerleştirilmesiyle Ru-
meli’deki fetihler için önemli bir üs elde edilmiştir.
Sazlıdere Savaşı (1362)
X I. Murat Bizans ve Bulgarlardan oluşan bir orduyu Sazlıdere
Savaşı’nda yenilgiye uğratmış, kısa bir süre sonra Edirne’yi
fethederek Osmanlı Devleti’nin başkenti yapmıştır.
X Osmanlılar Edirne’nin ardından Filibe ve Gümülcine’yi fet-
hederek Bizans’ın Avrupa ile kara bağlantısını önemli ölçü-
de kesmiştir.
Sırpsındığı Savaşı (1364)
Osmanlıların Rumeli’de hızla ilerlemesi üzerine Balkan devletleri
Papa V. Urban’ın da kışkırtmasıyla bir Haçlı ittifakı oluşturulmuş-
tur. Macar Kralı Layoş’un komutasında Edirne yakınlarına kadar
gelen ilk Haçlı ordusu, Osmanlı öncü kuvvetlerinin komutanı Ha-
cı İlbey’in yaptığı gece baskınıyla ağır bir yenilgiye uğratılmıştır.
Çirmen Savaşı (1371)
I. Murat Dönemi’nde Osmanlı Devleti ile Sırplar arasında yapıl-
mıştır. Bu zaferle Osmanlıların Makedonya’yı fethi kolaylaşmıştır.
I. Kosova Savaşı (1389)
I. Murat Dönemi’nde Haçlılarla yapılan I. Kosova Savaşı Osman-
lı Devleti’nin zaferiyle sonuçlanmıştır.
I. Kosova Savaşı’nın Sonuçları
Balkanlarda fetihler hızlanmış, Tuna’nın güneyindeki topraklar
Osmanlıların eline geçmiştir.
Türklerin Balkanlardaki gücü artmış ve bu bölgelerden kolay-
ca atılamayacağı anlaşılmıştır.
Sırplar yeniden Osmanlı üstünlüğünü kabul etmiş, Kuzey Sır-
bistan yolu Osmanlılara açılmıştır.
I. Murat, zaferden sonra savaş meydanında dolaşırken esir edi-
len bir Sırp tarafından şehit edilmiştir.
Osmanlı ordusunda top silahı, sesinden faydalanarak düşma-
nı korkutmak için ilk kez I. Kosova Savaşı’nda kullanılmıştır.
3 › TARİH
 FASİKÜL 9 

X Yıldırım Bayezid, Bulgaristan’da Tuna kıyısında yapılan Niğ-

bolu Savaşı’nda Haçlıları ağır bir yenilgiye uğratmıştır (1396).

Niğbolu Zaferi’nden sonra;

■ Avrupalılar, uzun süre Osmanlı Devleti üzerine büyük bir

ordu gönderememiştir.

■ Abbasi halifesi, Yıldırım Bayezid’e “Sultan-ı İklim-i Rum”

(Anadolu’nun Sultanı) ünvanını vermiştir. Bu unvan Yıl-
dırım Bayezid’e Anadolu’da Türk siyasi birliğini kurma
çalışmalarında avantaj sağlamıştır.

NOT
I. Murat Dönemi’nde
Osmanlı sınırları
Bizans İmparatorluğu II. Murat Dönemi’nde Osmanlı Devleti Haçlılarla yaptığı sa-
vaşlarda bazı yenilgiler alınca Macarlarla on yıllık bir barış sü-
I. Murat Dönemi’nde Osmanlı sınırları
recini öngören Edirne-Segedin Antlaşması’nı imzalamıştır
(1444). II. Murat daha sonra Karamanoğulları üzerine bir se-
İstanbul Kuşatmaları fer düzenleyip onlarla da barış ortamını sağladıktan sonra
Osmanlı tarihinde ilk İstanbul’u kuşatmaları Yıldırım Bayezid tahtı oğlu II. Mehmet’e bırakmıştır.
Dönemi’nde gerçekleşmiştir.
Yıldırım Bayezid 1391 ve 1396 yıllarında İstanbul’u iki kez ku-
şattı. Bu süreçte Anadolu Hisarı’nı (Güzelcehisar) inşa ettirdi.
Varna Savaşı (1444)
Ancak Haçlıların Niğbolu kalesini kuşatması yüzünden Bizans’la II. Murat’ın küçük yaşta Osmanlı tahtına çıkmasından yararlan-
bir antlaşma yapıp kuşatmayı kaldırmıştır. Bu antlaşmaya göre mak isteyen Haçlılar, Edirne-Segedin Antlaşması’nı bozarak yeni-
Bizans İmparatoru Manuel, İstanbul’da bir Türk mahallesi ku- den saldırıya geçtiler. Devlet adamlarının ricası ile ordunun başına
rulması, cami yapılması ve bir kadı yerleştirilmesi teklifini kabul geçen II. Murat, Haçlıları Varna Savaşı’nda yenilgiye uğratmıştır.
etmek zorunda kalmıştır.
Yıldırım Bayezid, daha sonra İstanbul’u tekrar kuşattıysa da bu II. Kosova Savaşı (1448)
kez Anadolu’da Timur tehlikesinin ortaya çıkması üzerine İstan-
X Varna yenilgisinin intikamını almak ve Türkleri Balkanlardan
bul kuşatmasını yine kaldırmak zorunda kalmıştır.
atmak amacıyla oluşturulan Haçlı ordusu, II. Murat tarafından
İstanbul’u Fetret Dönemi’nde Musa Çelebi daha sonra II. Mu-
bir kez daha yenilgiye uğratmıştır.
rat da kuşatmıştır. II. Mehmet Dönemi’ndeki İstanbul kuşatma-
sı sonucunda şehir Osmanlı hâkimiyetine alınmıştır. X II. Kosova Savaşı sonucunda Balkanlarda Osmanlı hâkimiye-
ti kalıcı hâle gelmiş, Avrupalılar Balkanların Türklerin yeni yur-
du olduğunu kabullenmişlerdir.
Niğbolu Savaşı (1396)
X Yıldırım Bayezid’in padişahlığı döneminde Osmanlı orduları Notlarım
ile Haçlı orduları arasında yapılmıştır. Bu savaşta Haçlı ordu-
larına Balkan ülkeleri dışında Macar, Fransız, İngiliz ve Alman
kuvvetleri de katılmıştır.

Niğbolu Savaşı’nın çıkmasında;

■ Osmanlıların İstanbul’u kuşatması ve Bizans imparatoru-

nun Avrupa’dan yardım istemesi,

■ Yıldırım Bayezid’in 1396 yılında Bulgar Krallığı’na son ve-

rerek Osmanlı sınırlarını Macaristan’a kadar genişletmesi,

■ Osmanlılarla başa çıkamayacağını anlayan Macar kralının

papadan yardım istemesi

etkili olmuştur.

TYT-AYT ‹ 4 › TARİH
  FASİKÜL 9

Niğbolu
Varna
Savaşı
İskân Politikasının Amaçları
Varna
Niş Niğbolu
Savaşı
X Fethedilen yerlere Türk-İslam kimliği kazandırarak vatanlaş-
I. Kosova
Savaşı tırmak ve bu bölgelerde kalıcı hâkimiyet kurmak
II. Kosova
Savaşı Sofya

Çirmen X Orduya lojistik destek sağlamak

Savaşı
Filibe
Üsküp Edirne
X Boş arazileri tarıma açarak üretimi ve vergi gelirlerini artırmak
Dimetoka Çorlu İSTANBUL X Konargöçer Türkmenleri yerleşik hayata geçirmek
Gümülcine Malkara
Tekirdağ
Selanik
Sazlıdere
Savaşı Bolayır
X Aralarında çatışma yaşanan aşiretleri birbirinden uzaklaştırmak
Çimpe
Savaşlar

UYARI
Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Dönemi’nde Batılı devletlerle
yapılan önemli savaşlar
X İlk kez Orhan Bey Dönemi’nde Rumeli’ye geçilmesiyle
uygulanan iskân politikası, yaklaşık iki yüz yıl boyunca
İSTİMÂLET POLİTİKASI Osmanlı Devleti’ne siyasi, askerî, ekonomik, sosyal ve
kültürel alanlarda önemli yararlar sağlamıştır.
KAVRAM
X İskâna öncülük edenler; akıncı beyleri, ahiler, gaziler, der-
vişler, aşiret reisleri ve timarlı sipahiler olmuştur.
İstimâlet: Sözlük anlamı “meylettirme, cezbetme, gönül al-
ma” olan istimâlet; genel olarak Osmanlı Beyliği’nin uygula- X Anadolu’dan göç ettirilip Rumeli’ye iskân edilen Türkler,
dığı “uzlaştırıcı fetih siyaseti” için kullanılan tabirdir. Evlâd-ı Fâtihân olarak anılmaktadır.

X Fetihlerde kalıcılığın sadece askerî zaferlerle gerçekleştirileme-

yeceğini gören Osmanlı Devleti istimâlet politikası izlemiştir. İskân Politikasının Yararları
X Osmanlı Devleti, istimâlet politikası doğrultusunda fethettiği X Balkanlara Türk-İslam kimliği kazandırılmıştır.
bölgelerde yaşayan halka hoşgörülü ve adaletli davranmış;
X Balkanların savunulması ve elde tutulması kolaylaşmıştır.
mal ve can güvenliği, din ve vicdan özgürlüğü, vergi kolay-
lığı sağlamıştır. X Konargöçerlerin yerleşik hayata geçmeleri sağlanmış, verim-
li topraklar tarıma açılmıştır.

UYARI X İmar faaliyetleri ile Balkanlar bayındır hâle getirilmiştir.

X Orduya gıda, barınma, binek hayvanı gibi lojistik destek sağ-

İstimâlet politikası; lanmıştır.

X Balkanlarda farklı din ve millete mensup toplulukların

bir arada barış ve huzur içinde yaşamalarını sağlamıştır. ANADOLU’DA TÜRK SİYASİ BİRLİĞİNİ SAĞLAMA
X Fethedilen topraklarda yaşayan yerli halkın Osmanlı yö- FAALİYETLERİ
netimini benimsemesini kolaylaştırmıştır.
Osmanlı Devleti’nde, Anadolu’da Türk siyasi birliğini sağlama ça-
X İslamiyet’in Balkan milletleri arasında yayılmasında et- lışmaları ilk olarak Orhan Bey Dönemi’nde Karesioğulları Beyli-
kili olmuştur. ği’nin alınmasıyla başlamıştır (1345).

UYARI
İSKÂN POLİTİKASI
İlk dönemlerde Türk beylikleriyle iyi ilişkiler kuran Osmanlılar
KAVRAM bir süre sonra Anadolu’da Türk siyasi birliğini sağlama politi-
kası izlemeye başlamıştır. Bu durum üzerinde bazı Anadolu
İskân: Sözlük anlamı yurtlandırma, yerleştirme demektir. Os- beyliklerinin; Balkanlardaki fetihler sırasında Osmanlı toprak-
manlı Devleti’nin Balkanlarda fethedilen bölgelere Türk nü- larına saldırmaları, zaman zaman Bizans, Memlûk devletleri
fusu yerleştirmesine iskân politikası denir. gibi Osmanlı’nın rakipleri ile ittifak yapmaları etkili olmuştur.

TYT-AYT ‹ 5 › TARİH
 FASİKÜL 9 

Osmanlıların Anadolu’da Türk Siyasi Birliğini Sağlama Politikasının Aşamaları

1. Aşama / I. Murat Dönemi 2. Aşama / Yıldırım Bayezid Dönemi

Vassallık (Bağlılık) Statüsü Doğrudan Merkeze Bağlama

X I. Murat Dönemi’nde beylikler üzerinde tam bir hâkimiyet ku- X Saruhan, Aydın, Menteşe, Hamit, Germiyan beyliklerinin vas-
rulmamış, Osmanlılar ile dostane ilişkiler kuran beylikler kendi sallık statüsüne son verilip doğrudan merkeze bağlanmıştır.
yapılarını korumuştur.
X Ele geçirilen bölgelerin idaresini kolaylaştırmak amacıyla Kü-
X Anadolu Türk siyasi birliğini kurma yolunda barış yolunu seçen tahya merkez olmak üzere Anadolu Beylerbeyliği kurulmuştur.
I. Murat, bu politika doğrultusunda;
X Hâkimiyet altına alınan beyliklerin merkezine bir Osmanlı şeh-
■ Oğlu Yıldırım Bayezid’i, Germiyanoğlu Süleyman Şah’ın kı- zadesi sancak beyi olarak gönderilerek halkın onurlandırılması
zıyla evlendirmiş, bu evliliğin sonucunda Kütahya, Emet, Tav- ve Osmanlı Devleti’ne ısındırılması hedeflenmiştir.
şanlı ve Simav çeyiz olarak Osmanlı Devleti’ne verilmiştir.
X Yıldırım Bayezid, eski beylere Osmanlı timar sistemi içerisinde
■ Hamitoğullarından Yalvaç, Karaağaç, Beyşehir ve Seydişe- geçinebilecekleri topraklar da vererek tepkileri azaltmayı ve bir
hir’i seksen bin altın karşılığında satın almıştır. denge unsuru oluşturmayı amaçlamıştır.

UYARI

II. Murat Dönemi’nde Germiyanoğlu II. Yakup Bey, beyliği-

nin topraklarının Osmanlılara katılmasını vasiyet etmiştir.

Anadolu’da Türk Siyasi Birliğinin Kurulmasının Sonuçları

Osmanlı sınırları genişlemiş, nüfusu artmıştır.

Kütahya merkezli “Anadolu Beylerbeyliği” kurulmuştur.

Yıldırım Bayezid Dönemi’nde Osmanlı Devleti’nin
Osmanlı Devleti; Trabzon Rum İmparatorluğu, Memlûkler, Ak-
hâkim olduğu topraklar
koyunlular, Karakoyunlular ve Timurlular ile komşu olmuştur.
Osmanlı Devleti’nin denizlerde etkinliği artmıştır. X Timur’un, Yıldırım Bayezid’ten hâkimiyetinin kabul edilmesi-
ni, şehzadelerden birinin rehin olarak gönderilmesini, Karako-
Dulkadiroğullarına ait Malatya ve Elbistan’ın alınması Osman-
yunlu Hükümdarı Kara Yusuf’un teslim edilmesini ve Anadolu
lı Devleti ile Memlûklerin arasının bozulmasına yol açmıştır.
beylerine topraklarının geri verilmesini istemesi
Osmanlı Devleti’nin doğuya doğru genişlemesinden rahatsız
olan Timur ile Yıldırım Bayezid arasında Ankara Savaşı çıkmıştır. X İki hükümdarın da cihan hâkimiyeti idealiyle hareket etmesi

KAVRAM
ANKARA SAVAŞI (1402)
Yıldırım Bayezid Dönemi’nde Osmanlı Devleti ile Timur İmpara- Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi: Türk hükümdarlarının, dünya-
torluğu arasında yapılmıştır. daki tüm milletleri hâkimiyeti altına alması fikridir. İlk Türk dev-
letlerinde devlet kurma ve yönetme yetkisinin ilahi olarak hü-
Ankara Savaşı’nın Nedenleri kümdara verildiğine inanılmış ve buna kut inancı denilmiştir.
Bu ülkü İslamiyet’in kabulünden sonra “Nizam-ı Âlem” fikri ile
X Timur’un Sivas’ı işgal ederek yağmalaması
birleşerek Osmanlı Devleti tarafından ileri seviyeye taşınmıştır.
X Osmanlı’nın doğu yönünde genişlemesinin Timur tarafından
tehdit olarak görülmesi

X Çin Seferi’ne çıkmayı planlayan Timur’un, batısında Osman-

Savaşın Gelişimi
lı gibi güçlü bir devletin bulunmasından rahatsızlık duyması X Savaş Ankara yakınlarında Çubuk Ovası’nda gerçekleşmiştir.

X Anadolu beylerinin Timur’u; Timur’un yenilgiye uğrattığı Kara X Timur’un üstünlüğüyle sonuçlanan savaşta Yıldırım Bayezid
Yusuf ile Ahmet Celayir’in Yıldırım Bayezid’i kışkırtması esir düşmüş ve Mart 1403’te Akşehir’de vefat etmiştir.

TYT-AYT ‹ 6 › TARİH
  FASİKÜL 9
Ankara Savaşı’ndan sonra Osmanlı Devleti
NOT
Osmanlı Devleti’nin Ankara Savaşı’nı kaybetmesinde etkili
olan nedenlerden başlıcaları şunlardır:
X Timur’un ordusunda eğitimli savaş fillerinin bulunması
X Osmanlı kumandanlarının taktik hataları yapması
X Anadolu beyliklerinden alınan askerlerin savaş sırasında
eski beylerini Timur’un yanında görünce taraf değiştirmesi
X Timur’un Osmanlı ordusundaki Kara Tatarları kendi ta-
rafına çekmesi
Ankara Savaşı’nın Sonuçları
X Timur, Anadolu beyliklerini (Karesioğulları ve Eşrefoğulları ha-
riç) yeniden kurdurmuştur. Bu durum Anadolu Türk siyasi
birliğinin bozulmasına yol açmıştır.
X Anadolu’da sosyal ve ekonomik düzen bozulmuştur.
X Timur, Yıldırım’ın oğulları arasındaki taht mücadelelerini kö-
rükleyerek arkasında güçlü bir devlet bırakmayı engelleme-
ye çalışmıştır.
X Osmanlı Devleti dağılma tehlikesi ile karşı karşıya gelmiş, Yıl-
dırım Bayezid’in oğulları arasındaki taht kavgaları yüzünden
Fetret Devri yaşanmıştır.
Notlarım
TYT-AYT ‹
UYARI
Osmanlı Devleti’nin Ankara Savaşı’nı kaybetmesi Bizans İm-
paratorluğu’nun bir müddet daha yaşamasına ve İstanbul’un
fethinin yaklaşık yarım asır gecikmesine yol açmıştır.
FETRET DEVRİ (1402-1413)
KAVRAM
Fetret Devri: Ankara Savaşı’ndan sonra Yıldırım Bayezid’in
dört oğlu arasında taht kavgalarıyla geçen ve yaklaşık on bir
yıl süren döneme Fetret Devri denilmiştir.
X Ankara Savaşı’nı kazanan Timur, Anadolu’da güçlü bir Os-
manlı Devleti yerine kendi egemenliğini tanıyan küçük devlet-
lerin bulunmasını istediği için ele geçirdiği toprakları Yıldırım
Bayezid’in oğulları arasında paylaştırmış, Şehzade Mustafa’yı
da yanında Semerkant’a götürmüştür.
X Yıldırım Bayezid’in oğullarından Süleyman Çelebi, Rumeli’de,
Çelebi Mehmet Tokat ve Amasya bölgesinde hâkimiyet kur-
muştur. İsa Çelebi ise Bursa’da hüküm sürmüştür. Musa Çe-
lebi de Timur’un desteğiyle Bursa’ya hâkim olmak için kar-
deşleriyle taht mücadelesine girişmiştir.
X Fetret Devri’nde birbiriyle mücadele hâlinde bulunan Osman-
lı şehzadeleri taht kavgalarında başarılı olabilmek için Anado-
lu beyleri, Bizans, Venedik, Ceneviz, Sırp, Eflak ve Bulgarlara
toprak ve ekonomik tavizler vermişlerdir.
UYARI
Fetret Devri’nde yaşanan tüm olumsuzluklara rağmen Bal-
kanlarda önemli ölçüde toprak kaybı yaşanmamasının en
önemli nedeni Osmanlı Devleti’nin Balkanlarda uyguladığı
iskân politikası ve adaletli yönetim anlayışıdır.
7 › TARİH
 FASİKÜL 9
UYARI
Timur sayesinde eski topraklarını tekrar ele geçiren Anado-
lu beyleri, Osmanlı şehzadelerinin Fetret Devri’ndeki iktidar
kavgasına müdahil olmuş, kendi adaylarını destekleyerek
Osmanlıların güç kaybetmesine yol açmışlardır.
Çelebi Mehmet Dönemi Anadolu Siyaseti
X Kardeşler arasında on bir yıl süren taht kavgaları sonunda Çe-
lebi Mehmet Osmanlı padişahı olmuştur (1413).
X Dış siyasette barışçı bir politika izleyen Çelebi Mehmet Ana-
dolu’da Türk siyasi birliğini sağlama politikası doğrultusun-
da Aydınoğullarından İzmir’i, Karamanoğullarından Akşehir,
Beyşehir ve Seydişehiri aldı. Saruhanoğulları Beyliği’ne son
verdi. Bu dönemde Aydınoğulları ve Menteşeoğulları beylik-
leri Osmanlı Devleti’ne bağlılıklarını bildirmiştir.
UYARI
Devleti toparlayıp fetih hareketlerini yeniden başlatan Çele-
bi Mehmet, Osmanlı Devleti’nin ikinci kurucusu olarak ka-
bul edilmektedir.
Şeyh Bedrettin İsyanı
X Bugün Yunanistan topraklarındaki Simavna’da doğan Şeyh
Bedrettin; Kahire, Şam, Halep gibi dönemin ünlü ilim merkez-
lerinde eğitim gördükten sonra Fetret Devri’nde hükümdarlığı-
nı ilan eden Musa Çelebi tarafından kazasker tayin edilmiştir.
X Çelebi Mehmet Fetret Devri’ne son verdikten sonra Şeyh Bed-
rettin’i görevden almıştır. Bu durumu kabullenemeyen Şeyh
Bedrettin dinî propaganda ile kısa sürede çok sayıda taraftar
toplamıştır. Şeyh Bedrettin’i destekleyen Börklüce Mustafa ve
Torlak Kemal, İzmir ve Manisa’da Şeyh Bedrettin ise Balkan-
larda Deliorman’da isyan etmiştir.
X Osmanlı kuvvetleri isyancıları dağıtarak Şeyh Bedrettin’i ya-
kalamıştır. Yargılanan Şeyh Bedrettin, 1420’de Serez’de idam
edilmiştir.
UYARI
Fetret Devri’ndeki taht kavgaları nedeniyle yaşanan siya-
si, sosyal ve ekonomik çalkantılar sonucunda ortaya çıkan
Şeyh Bedrettin İsyanı, Osmanlı tarihinde dinî karakter taşıyan
ilk ayaklanmadır. Bu yönüyle Türkiye Selçuklu Dönemi’nde
görülen Babailer Ayaklanması ile benzerlikler taşımaktadır.
TYT-AYT ‹

II. Murat Dönemi’nde Osmanlı sınırları
II. Murat Dönemi Anadolu Siyaseti
X Çelebi Mehmet’ten sonra tahta geçen II. Murat (1421-1451)
Osmanlı Devleti aleyhinde faaliyetlerde bulunan Bizans’ı ce-
zalandırmak amacıyla İstanbul’u kuşatmıştır.
X Osmanlı Devleti’nin Balkanlarda yaşadığı karışıklıklardan ya-
rarlanan Karamanoğulları, Germiyanoğulları, Aydınoğulları,
Menteşeoğulları ve Candaroğulları Osmanlı aleyhine faaliyet-
lerde bulununca İstanbul kuşatmasını kaldırıp Türk beylikleri-
nin üzerine yürümüştür.
X İlk olarak Menteşeoğullarına sonra Aydınoğullarına son ver-
miştir. Karamanoğulları ile yapılan savaşı kazanmış, Karama-
noğullarının af dilemesi üzerine siyasi varlıklarının devamına
izin vermiştir.
X Germiyanoğlu Yakup Bey’in vasiyeti gereği ölümünden son-
ra toprakları Osmanlı Devleti’ne katılmıştır.
Kayı Geleneğinin Canlandırılması
X Ankara Savaşı, Anadolu’da Türkmen beylikleri arasında unu-
tulmaya yüz tutmuş olan aşiret geleneklerini yeniden can-
landırmıştır.
X Ankara Savaşı’ndan sonra Türklüklerini ve Timur’dan daha üs-
tün olduklarını vurgulama ihtiyacı hisseden Osmanlılar, Oğuz
şeceresinde önemli bir yere sahip olan Kayı Boyu’na mensup
olduklarını öne çıkarmış, silah ve paraların üzerine Kayı dam-
gası vurmaya başlamıştır.
KAVRAM
Osmanlı Türkçesi: Osmanlı sınırları içinde yaşayan Türkle-
rin konuştuğu, Arap ve Fars harfleriyle yazılan Türkçeye Os-
manlıca denir. Osmanlı Devleti ilk dönemlerinden itibaren
Türkçeyi resmî yazışma dili olarak kullanmış ve bilim dili hâ-
line getirmiştir.
8 › TARİH

BEYLİKTEN DEVLETE OSMANLI MEDENİYETİ
10
KURULUŞ DÖNEMİ’NDE OSMANLI ASKERÎ GÜCÜ
X Osmanlı Beyliği’nin ilk savaşçı sınıfını; aşiret kuvvetleri, üc-
retli askerler ile Osman Gazi’nin etrafında gaza ve ganimet
amaçlı toplanan alplar ve gaziler oluşturmuştur. Bunların en
meşhurları Karamürsel Alp, Konur Alp, Gündüz Alp, Akçako-
ca, Samsa Çavuş’tur.
NOT
Türklerde “bahadır” diye anılan kahraman savaşçılara alp
denir. Gazi ünvanı Türklerin Müslüman olmasından sonra
kullanılmaya başlanmıştır.
X Osman Gazi, beyliğinin askerî gücünü artırmak için savaşa ka-
tılan aşiretlere ganimetten pay ve fethedilen topraklara yerleş-
me hakkı vermiştir. Ahiyân-ı Rûm (Ahiler), Bâcıyân-ı Rûm
(Ahilerin kadın kolu), Abdalân-ı Rûm (dervişler), Gaziyân-ı
Rûm (gaziler) adlarıyla anılan zümrelere mensup kuvvetler
de seferlere katılmıştır.
X Bir esnaf örgütlenmesi olan Ahiler, Osmanlı askerî gücünün
artmasına katkı sağlamışlardır. Ahilik teşkilatının çatısı altına
giren esnaf ve zanaatkârlar; mesleki, dinî, ahlaki eğitimin ya-
nı sıra askerî talim ve terbiye de görmüştür.
Osmanlı Devleti’nde Düzenli Ordunun Kurulması
Düzenli Orduya Geçilmesinde Etkili Olan Nedenler
Aşiret kuvvetlerinin uzun süreli kale kuşatmalarına dayana-
maması
Geçici kuvvetlerin vaktinde savaşa gelememesi
Savaş zamanlarında toplanan askerî zümrelerin askerî disip-
linden yoksun olması
Fetihlerin sistemli bir şekilde sürdürülebilmesi için düzenli as-
kerî birliklere ihtiyaç duyulması
Sınırların genişlemesine bağlı olarak güvenlik ihtiyacının artması
TYT-AYT ‹
ÜNİTE

9

Yaya ve Müsellemler
X Osmanlı Devleti’nin ilk düzenli ordusudur.
X Orhan Bey’in padişahlığı döneminde Vezir Alâeddin Paşa ve
Bursa Kadısı Çandarlı Kara Halil’in teklifleri doğrultusunda
Bursa’nın fethinden sonra oluşturulmuştur.
X Türk gençlerinden oluşturulan bu ordu biner kişilik gruplar hâ-
linde teşkilatlandırılmıştır.
X Bu birliklerin piyadesine (atsız asker) “yaya”, atlı askerine
“müsellem” adı verilmiştir.
X Savaş zamanında günlük bir-iki akçe verilen bu askerler barış
döneminde kendilerine tahsis edilen toprakları işlemiş, vergi-
lerden muaf tutulmuşlardır.
UYARI
X Yaya ve müsellemler Orhan Bey Dönemi’nde hassa or-
dusu sayılmıştır.
X Kapıkulu Ocaklarının gelişmesiyle birlikte yerlerini onla-
ra bırakmıştır.
X Zaman içerisinde Osmanlı askerî teşkilatının geri hizme-
tinde yer alan yaya ve müsellemler; askerî amaçlı köprü
ve yol yapımı, kale tamir ve inşası, hendek kazımı, tersa-
ne hizmeti gibi işlerde görevlendirilmiştir.
Azeb Teşkilatı
X Orhan Bey Dönemi’nde yaya ve müsellemlerden sonra kuru-
lan ikinci düzenli ordu azeb teşkilatıdır. Azebler, gönüllü Türk
gençleri arasından seçilerek eyalet yöneticileri olan beylerbe-
yi komutası altında seferlere katılmıştır.
X Yeniçeri Ocağının kurulmasından sonra azebler, öncü birlik-
ler olarak kullanılmaya başlanmıştır.
X Ordunun en ön safında yer alan Azebler, savaş başladıktan
sonra yanlara açılarak arkalarındaki topçuların ateş etmele-
rine imkân sağlardı.
1 › TARİH
 FASİKÜL 10 

TİMAR (DİRLİK) SİSTEMİ X Dirlik topraklarının mülkiyeti devlete aitti. Bu yüzden dirlikler
alınıp satılamaz, devredilemez, vakfedilemez miras bırakıla-
mazdı. Köylüler kiracı olarak toprağı işler, karşılığında devle-
KAVRAM
te vergi verirdi.

Timar: Geçimleri veya hizmetlerine ait masrafları karşılamak
üzere bir kısım asker ve memura, vergi toplama yetkisinin
devredilmesidir.
X Osmanlı Devleti’nde I. Murat Dönemi’nde, Türkiye Selçuklu-
larında uygulanan ikta sistemi geliştirilerek timar (dirlik) sis-
temi adıyla uygulanmıştır.
X Timar sisteminin özü asker ve memurlara maaş yerine tarım
faaliyetlerinden alınacak vergileri toplama yetkisinin verilme-
sidir. Bu yetkiye sahip kişilere “ehli timar” veya “timarlı si-
pahi” denilmiştir. Timarlı sipahiler, padişahın taşradaki tem-
silcileri olarak idari yöneticilik görevi de yapmıştır.
UYARI
X Timarlı sipahi, vergisini toplama yetkisi kazandığı bölgenin
aynı zamanda yöneticisiydi. Sipahi ile reayanın (halk) ilişkile-
ri kanunla düzenlenmişti. Köylü, toprağı işlemek ve vergisini
sipahiye ödemekle yükümlüydü. Köylüler keyfî olarak tarlası-
nı boş bırakamaz, toprağı terk edip bir başka memlekete gi-
demezdi. Timarlı sipahi; köylüden kanunnamelerde belirtilen
oranlardan fazla vergi talep edemez, ürün olarak ödenmesi
gereken vergiyi nakit olarak alamazdı.
X Timar sisteminin işleyişi kadı denetimindeydi. Timar toprak-
ları, sipahinin ve köylünün elinden keyfî olarak alınamazdı.
X Timarlı sipahi, vergi toplayarak hem kendini geçindirmek hem
de timarın büyüklüğüne göre cebelü adı verilen askeri yetiş-
tirmek zorundaydı. Timar sahiplerinin savaş zamanında ce-
belülerle birlikte sefere katılması eyalet ordusunun oluşması-
na katkı sağlamıştır.

Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerinde para kullanımı günü-
müzdeki kadar yaygın değildi. Bu yüzden tarım vergileri da-
ha çok ürün olarak toplanıyordu. Ürün olarak toplanan vergi-
nin paraya çevrilmesi ve hazineye aktarılması kolay değildi.
Bu nedenle tarım gelirlerinin büyük bölümü timarlı sipahile-
re verilmiş, böylece vergi tahsilatı kolaylaşmıştır.
X Timar sisteminin uygulanmasında ilk aşama, fethedilen böl-
genin tahririnin (eyaletlerdeki nüfus ve gelir kaynaklarını tes-
pit edilmesi) yapılarak vergi gelirlerinin belirlenmesidir. Daha
sonra timar sistemi içerisinde yer alan dirlikler farklı büyük-
lükte parçalara ayrılarak ilgili şahıslara rütbe ve mevkilerine
göre verilmiştir. Dirlikler gelir durumuna göre has, zeamet ve
timar olarak üçe ayrılmıştır.

Dirlik Sistemi

Has Zeamet Timar

X Yıllık geliri 20.000 akçeye kadar olan dir-

X Yıllık geliri 100.000 akçeden fazla olan X Yıllık geliri 20.000-100.000 akçe arasın-
liklerdir.
dirliklerdir. da olan dirliklerdir.
X Savaşlarda yararlılık gösteren askerlerle
X Padişah ve üst derecede görev alan dev- X Orta dereceli subaşı, kadı gibi devlet me-
alt dereceden memurlara verilirdi.
let adamlarına verilirdi. murlarına verilirdi.
X Gelirin ilk üç bin akçesi kılıç hakkı olarak
X Has sahipleri her 5000 akçe için bir ce- X Zeamet sahipleri her 5000 akçe için bir
timarlı sipahiye aitti. Kalan her 3000 ak-
belü beslemekle görevliydi. cebelü beslemekle görevliydi.
çe için bir cebelü beslemekle görevliydi.

Timarlı Sipahilerin Özellikleri

Eyalet ordusunun en kalabalık bölümünü oluşturmuşlardır. İyi bir ata, miğfere ve zırha sahip donanımlı askerlerdir.

Savaş zamanında sancak beyinin emri altında, sefere katılmışlardır. Yeniçerilere karşı denge unsuru olarak kullanılmışlardır.

Tamamı Türklerden oluşan timarlı sipahi teşkilatı, XV. yüzyılın orta- Alay beyi, subaşı, çeribaşı, bayraktar ve çavuş gibi ünvanlar veri-
larında en mükemmel şeklini almıştır. len zabitlerin komutasında bölüklere ayrılmıştır.

Sahip oldukları askerî, idari, adli görev ve yetkileri ile merkezî dev- Taşradaki köylü, esnaf ve memurun haklarının korunmasından ve
letin otoritesini temsil etmişlerdir. güvenliğin sağlanmasından sorumludurlar.

TYT-AYT ‹ 2 › TARİH
  FASİKÜL 10
Timar Sisteminin Yararları
İdari Askerî
X Ülkenin en ücra köşesinde bi- X Her an savaşa hazır, donanımlı kalabalık
le devlet otoritesi kurulmuştur. bir ordu hazırlanmıştır.
X Taşrada derebeyliklerin oluşma- X Kapıkulu Ocaklarına karşı denge kurul-
sı engellenerek merkezî otorite muştur.
güçlü tutulmuştur.
X Taşrada asayişin korunması sağlanmıştır.
UYARI
Eyalet ordusunda timarlı sipahilerin dışında; sınırların güven-
liğini sağlamak için kurulan akıncılar, konargöçerlerin oluş-
turduğu yörükler, sınırlarda yaşayan her beş haneden bir
kişi alınarak oluşturulan beşliler, ordunun su ihtiyacını kar-
şılayan sakalar, bekâr Türk erkeklerinden oluşturulan azap-
lar, sınırları koruyan hafif süvari birlikleri olan deliler gibi sı-
nıflar da vardı.
PENÇİK VE DEVŞİRME SİSTEMLERİ
X Orhan Bey Dönemi’nde oluşturulan yaya ve müsellem birlik-
leri sürekli silahaltında bulunmadığından hızlanan fetihler kar-
şısında yetersiz kalmıştır.
X Rumeli’de genişlemeye başlayan Osmanlı Devleti daha fazla
askere ihtiyaç duymuş, ordunun gücünü artırmak için çeşitli
yöntemler uygulamaya başlamıştır.
Pençik Sistemi
X Edirne’nin fethinin ardından Rumeli ve Balkanlar yönündeki fe-
tihler hızlanmış çok sayıda savaş esiri ele geçirilmiştir. Bu esir-
lerden bir ordu oluşturmak üzere Kazasker Çandarlı Kara Ha-
lil’in çalışmaları ile pençik sistemi uygulanmaya başlanmıştır.
X I. Murat’ın padişahlığı döneminde uygulamaya konulan pen-
çik sistemi ile Batı yönündeki fetihlerin sürdürülmesi ve Os-
manlı saltanatını koruyacak güçte bir profesyonel ordunun
oluşturulması hedeflenmiştir.
Notlarım
TYT-AYT ‹
Ekonomik
X Askerî giderlerin hazine üzerindeki yükü azal-
tılmıştır.
X Ülke topraklarının boş kalması engellenerek
üretimin artırılması ve sürekliliği sağlanmıştır.
X Taşrada vergi toplanması ve çeşitli hizmetle-
rin karşılanması kolaylaşmıştır.
KAVRAM
Pençik (pencik) sistemi: Farsça “beşte bir” anlamındaki
“penç ü yek”ten türetilen bir terimdir. Osmanlı askerî siste-
minde kara ve deniz seferlerinde ele geçirilen esirlerin (sa-
vaş ganimeti), İslam hukukuna göre beşte birinin devlete ait
olması esasından ortaya çıkmıştır. Pençik sistemi, gulam sis-
temi geliştirilerek oluşturulmuştur.
UYARI
Pençik sistemiyle seçilen savaş esirlerinin bir kısmı padişa-
hın hizmetkârı olarak saraya alınıp eğitilirdi. Geriye kalanlar
ise Anadolu’da belirli çiftçi ailelerin yanına verilerek burada
Türk-İslam geleneklerine göre yetiştirilirlerdi. Daha sonra as-
kerî eğitim için Acemi Ocağı adı verilen teşkilata alınırlardı.
Devşirme Sistemi
X Ankara Savaşı’ndan sonra Balkan fetihlerinin durmasıyla birlik-
te pençik sistemi devam ettirilemediğinden Kapıkulu Ocakları-
nın asker ihtiyacının karşılanmasında sorunlar ortaya çıkmıştır.
KAVRAM
Devşirme sistemi: Osmanlı tebaası bazı Hristiyan çocuk-
larının başta askerlik ve saray olmak üzere çeşitli görevler-
de kullanılmak üzere devlet hizmetine alınması sistemidir.
3 › TARİH
 FASİKÜL 10
X Devşirme sistemi Çelebi Mehmet Dönemi’nde uygulanmaya
başlanmış, II. Murat Dönemi’nde kanunlaştırılmıştır.
X Devşirme Kanunu’na göre Osmanlı halkından, şartları elveriş-
li Hristiyan çocuklar belli bir eğitimden geçirildikten sonra Ka-
pıkulu askeri yapılmıştır.
X Devşirme Kanunu ilk dönemlerde sadece Balkanlarda uygu-
lanmış, daha sonraki dönemlerde ihtiyaç olduğunda Anadolu
ve Kafkasya’daki Hristiyan çocukları da alınmıştır.
UYARI
Osmanlılar şehirli bir toplum olan Musevilerden devşirme
alma yoluna gitmemiştir. Musevi çocukları kültür bakımın-
dan kendine göre belirli bir kişiliğe kavuştukları için Türk-İs-
lam kültürünü benimsemekte zorlanacaklarından bu uygu-
lama benimsenmiştir.
KAPIKULU OCAKLARI
X I. Murat Dönemi’nde, Kazasker Çandarlı Halil Paşa’nın tavsi-
yesi ile kurulmuştur.
X Osmanlı Devleti’nin merkez ordusudur.
X Önce pençik daha sonra devşirme sistemi ile oluşturulmuştur.
X Piyadeler (yaya askerler) ve süvariler (atlı askerler) olarak
iki temel sınıfa ayrılmıştır.
X Padişah değişikliklerinde cülûs bahşişi, üç ayda bir de ulu-
fe adı verilen maaş almışlardır.
Kapıkulu Piyadeleri
Acemi Ocağı
X Devşirmelerin temel askerî eğitim gördükleri ocaktır.
X İlk olarak Gelibolu’da kurulmuştur.
X Temel işlevi Kapıkulu Ocaklarına asker yetiştirmektir.
X Acemi Ocağında yedi sekiz yıl kadar eğitim gören devşirme-
ler yeteneklerine göre yeniçeri, cebeci, topçu, top arabacısı
ve Kapıkulu süvarisi şeklinde ayrılıp görev yapacağı bölükle-
re gönderilmiştir.
NOT
Acemi Ocağındaki eğitimini tamamlayıp Yeniçeri Ocağına
veya diğer Kapıkulu Ocaklarına geçilmesine bedergâh ve-
ya kapıya çıkma adı verilmiştir.
TYT-AYT ‹

Yeniçeri Ocağı
X Kapıkulu Ocaklarının en önemli sınıflarından olan yeniçeriler ilk
kez I. Murat Dönemi’nde bin kişilik birlik olarak oluşturulmuştur.
X Yeniçeri Ocağının kurulmasıyla Osmanlı Devleti’nde profes-
yonel askerlik başlamıştır.
X Yeniçeri Ocağının komutanına yeniçeri ağası unvanı verilmiştir.
X Yeniçeri ağası ocakla ilgili işleri “Ağa Divânı” adı verilen bir
mecliste görüşmüştür.
X Yeniçeri Ocağındaki yaya bölükleri sınıfına “orta bölükleri”
denmiştir.
X Yeniçeriler savaşta padişahın yanında ve merkezde savaş-
mışlardır.
X Açlığa, susuzluğa tahammül edebilmelerine yönelik talimler
de yaptırılarak seferlerde daha dayanıklı olmaları sağlanmıştır
Kapıkulu Piyadeleri
Kapıkulu piyadeleri arasında yer alan diğer sınıflar ve görevleri
şöyledir:
Cebeciler: Silahların yapım, onarım ve korunmasıyla görevlidir.
Topçular: Top dökmek ve topları kullanmak için kurulmuştur.
Top Arabacıları: Savaş toplarının taşınmasından sorumludur.
Humbaracılar: Havan topu ve humbara (el bombası) yapar
ve kullanırlardı.
Lağımcılar: Kale kuşatmalarında tüneller kazıp surları yıkmak-
la görevli teknik bir sınıftır.
Bostancılar: Saray ve köşklerin korunmasında görevlidir.
Kapıkulu Süvarileri
X I. Murat Dönemi’nde silahdar, Fatih Sultan Mehmet Dönemi’n-
de sipah bölüğü oluşturulmuştur. XV. yüzyıl ortalarında dört
bölük daha ilave edilerek genişletilmiştir.
X Hepsine birden “altı bölük halkı” da denilen kapıkulu süva-
rileri şu sınıflara ayrılmıştır: Sipah, silahdar, sağ ulufeciler,
sol ulufeciler, sağ garipler, sol garipler.
X Süvari bölüklerinin asker kaynağını, yeniçerilerin mükâfata
hak kazananları ile Edirne, Galata ve İbrahim Paşa sarayla-
rında yetiştirilen devşirmeler oluşturmuştur.
X Sipah ve silahdarların başlıca görevi padişahın otağını bekle-
mek, sağ ve sol ulufecilerin görevi hazineyi korumak, sağ ve
sol gariplerin görevi ise sancak muhafızlığı yapmaktır.
X Kapıkulu süvarileri yeniçerilere göre daha itibarlı bir konuma
sahip olduklarından derece ve makamları onlardan yüksekti.
4 › TARİH
 FASİKÜL 10

UYARI ANADOLU’NUN KANDİLLERİ

X Türklerin İslamiyet’i kabulüyle başlayan ve XII. yüzyılda gelişi-
Kapıkulu süvarilerini tımarlı sipahilerden ayırmak için “altı mini tamamlayan tasavvuf düşüncesi ve bu düşüncenin miras-
bölük halkı” tabiri kullanılmıştır. çıları Anadolu’nun İslamlaşmasında büyük bir rol üstlendiler.

X Büyük Selçukluların halkı dinî ve siyasi saldırılara karşı bilinç-

lendirme düşüncesiyle kurdukları Nizamiye Medreselerinin
Yeniçerilerle Timarlı Sipahilerin Karşılaştırılması
benzerleri Türkiye Selçuklu ve Osmanlı Dönemi’nde devam etti.
Yeniçeriler Timarlı sipahiler
X Anadolu’nun İslamlaşma sürecinde Ahmet Yesevî, Mevlana
Devletin daimi (sürekli) Savaş zamanı orduya Celâleddin-i Rumi, Yunus Emre, Hacı Bektâş-ı Veli, Ahi Evran
ordusudur. katılırlar. gibi mutasavvıfların önemli rolleri oldu.

Devşirmelerden oluşurlar.
Merkez ordusudur.
Devletten maaş alırlar.
Türklerden oluşurlar.
Eyalet ordusudur.
Toprak gelirleri ile geçinirler.
X Moğolların İslam dünyası üzerinde egemen olduğu dönem-
de Anadolu’da tasavvuf düşüncesi öne çıkmıştır. İslam dini-
nin içsel bir yorumu olan tasavvuf, kalbin kötü düşüncelerden
arındırılıp, dünyevi hırs ve çıkarlardan uzaklaşarak Allah’a ya-
kınlaşma çabasıdır.

Türk Mutasavvıfları

Türklerde tarikat ve tasavvuf geleneğinin öncüsü olup Türkistan’da yaşamıştır. Yetiştirdiği öğrenciler Ana-
Hoca Ahmet Yesevi dolu’ya gelerek hem Anadolu’nun İslamlaşmasında hem de tasavvuf ve tarikat geleneğinin yayılmasında
önemli rol oynamıştır. Kur’an ve hadis temelli Divan-ı Hikmet en önemli eseridir.
XIII. yüzyılın ikinci yarısında, Türkiye Selçuklularının son dönemlerinde yaşamış bir sûfidir. Farsça ve Arap-
Yunus Emre çanın genel kabul gördüğü bir dönemde, duygu ve düşüncelerini sade bir Türkçe ile ifade etmiştir. Irk, din
ve dil ayrımı yapmadan tüm insanlığa yönelik öğretiler geliştirmiştir.

Anadolu’nun Moğol istilasına uğradığı dönemde Konya’ya gelmiştir. Öğretilerinin kaynağı Kur’an ve sün-
Mevlana Celâleddin-i
nettir. Özü ise insan ve insanlık sevgisi, iyilik, alçak gönüllülük, cömertlik, merhametli ve doğru olmaktır.
Rumi
En çok bilinen eseri Mesnevi’dir.

Öğretisinin temeli, önce Allah’a sonra canlı cansız tüm varlıklara derin bir sevgi duymanın yanı sıra onların
hizmetine kendini adamak şeklindedir. Anadolu’ya gelen konargöçer Türkmenlerin yerleşik hayata geç-
Hacı Bayram-ı Veli
melerine büyük katkı sağladığı gibi fikirleriyle de Anadolu’da Türk ve İslam birliğinin kurulmasında önem-
li rol oynamıştır.
Hoca Ahmet Yesevi’nin kurmuş olduğu “Yesevilik Tarikatı”nın Anadolu’daki en büyük uygulayıcılarından
Hacı Bektâş-ı Veli olup Bektâşilik tarikatının öncüsüdür. Halifelerini Balkanlara, Rumeli’ye göndererek, buradaki halkın İslam-
laşmasına katkı sağlamıştır. Fikirlerini Makalat adlı eserinde toplamıştır.

Ahi teşkilatının kuruluşuna öncülük etmiştir. Kısa sürede Anadolu şehirlerine yayılan Ahiler, Osmanlı Dev-
leti’nin kuruluşunda etkili olmuşlardır. Ahi Evran toplumun mutluluk ve refahı için bütün sanat dallarının
Ahi Evran
gerekliliğini savunmuş, sanat erbablarının belli işyerlerinde toplanarak oralarda sanatlarını icra etmeleri-
ni tavsiye etmiştir.

Notlarım

TYT-AYT ‹ 5 › TARİH
 FASİKÜL 10 

OSMANLI DEVLET İDARESİ

Osmanlı Devleti’nde toplum, sosyal hayatın sağlıklı bir biçimde sürdürülebilmesi için iki büyük sınıfa ayrılmıştır. Birinci sınıf; saltanat be-
ratı ile padişahın dinî ya da idari yetki tanıdığı bürokrat, memur ve askerlerden oluşan yönetenler (askerî) sınıfıdır. İkinci sınıf ise tarım,
ticaret, hayvancılık gibi işlerle uğraşanlardan oluşan yönetilenler (reaya) sınıfıdır.

OSMANLI TOPLUMU

Askerîler (Yönetenler) Reaya (Yönetilenler)

X Askerîler; saltanat beratı ile padişahın dinî ya da idari yetki ta- X Reaya; idareye katılmayan muhtelif din ve soylara mensup züm-
nıdığı kişilerden oluşan yönetenler sınıfıdır. relerden oluşan yönetilenler sınıfıdır.

X Padişah başta olmak üzere askerî sınıfın temel görevleri; Os- X Reayanın temel görevi kanunlara uymak, padişaha itaat et-
manlı hukukunu uygulayarak ülkede adaletle hüküm sürdürmek, mek, üretim yapmak ve vergi vermek suretiyle askerî sınıfı des-
halkın can ve mal güvenliği ile refahını sağlamaktır. teklemektir.

X Yönetenler sınıfı kendi arasında seyfiye, kalemiye ve ilmiye X Reaya kendi arasında şehirliler, köylüler ve göçebeler şek-
olmak üzere üç sınıfa ayrılırdı. linde üç gruba ayrılabilir.

UYARI UYARI

Askerî sınıfa mensup olanlar devlete vergi ödemezdi.
Yaptıkları hizmetlerin karşılığı olarak dirlik denilen vergi kay-
naklarından pay alırlardı. Örneğin Divan üyeleri, sancak be-
yi kadı, müftü, timarlı sipahi gibi görevlilere has, zeamet ya
da timar denilen toprakların vergi gelirleri (dirlik) tahsis edi-
lirdi. Yeniçeri, sipahi gibi kapıkulu askerlerine ise doğrudan
hazineden ulufe (maaş) bağlanırdı.
Reaya sınıfına mensup olanlar devlete vergi ödemekle yü-
kümlüydü.
Reaya sınıfı mensupları Müslüman olmak ve belli şartları ye-
rine getirmek kaydıyla askerî sınıfa geçebilirdi. Örneğin; bir
reaya mensubu medrese eğitimi alıp kadı olarak yöneten
sınıfına dâhil olabilirdi. Benzer şekilde askerî sınıfa mensup
olanlar da görevinden ayrılırsa reaya sınıfına geçerdi.

OSMANLI DEVLETİ’NDE YÖNETENLER SINIFI (ASKERÎ SINIF)

Kılıç Ehli (Seyfiye) Kalem Ehli (Kalemiye) İlim Ehli (İlmiye)

X Devletin askerî ve idari hizmetlerini yerine X Osmanlı Devleti’nde bürokrasi sınıfını X Medreselerden yetişen ve ulema da de-
getiren ümera da denilen görevlilerdir. oluşturan bu grup genelde idari ve ma- nilen kişilerden oluşmuştur.
li işlere bakardı.
X Genelde Enderun veya diğer eğitim ku- X Eğitim-öğretim, idari ve adli hizmetlerin
rumlarından yetişenlerden oluşmuştur. X Devletin iç ve dış yazışmaları, hazine ara- yerine getirilmesi, sosyal, idari ve askerî
zileri ile ilgili kayıtların tutulması da kale- konularda dinî görüşün açıklanması te-
X Seyfiyenin Divanıhümayundaki temsil-
miye sınıfının göreviydi. mel görevleridir.
cileri veziriazam, vezirler, kaptanıderya
ve yeniçeri ağası idi. Taşradaki temsil- X Divandaki temsilcileri Anadolu ve Rume- X Divandaki temsilcileri Anadolu ve Ru-
cileri; beylerbeyleri, sancak beyi, suba- li defterdarları ile nişancı idi. meli kazaskerleri; taşradaki temsilcileri
şı ve timarlı sipahi idi. Bu görevliler bu- X Reisülküttap, Divan kâtipleri ile ülke ge- ise kadılardı. Şeyhülislam (müftü), ilim-
lundukları yerlerde buyrukları altındaki le uğraşan müderrisler, imamlar, hatip-
nelindeki her türlü yazışma işlerini yeri-
diğer yetkililerle birlikte merkezden ge- ler de bu gruba dâhildi.
ne getiren memurlar da kalemiye sınıfı-
len emirleri uygularlardı. na dâhildi. X İlmiye sınıfı mensuplarının medrese me-
X Osmanlı Devleti fetih ve gaza temeli üze- X Başlangıçta medrese eğitimi görmüş zunu olması zorunluydu.
rine oturtulduğu için başlangıçta seyfi- kimseler bu meslekte çoğunluğu teşkil X İlk dönemlerde vezirlik, defterdarlık gibi
ye sınıfı, yönetici sınıfın en etkili kanadı- ederken sonraları intisap usulüyle yeti- görevlere ulemadan kişiler tayin edilerek
nı oluşturmuştur. şip yükselenler olmuştur. devletin kurumsallaşması sağlanmıştır

TYT-AYT ‹ 6 › TARİH
 FASİKÜL 10
İlmiye Sınıfı
Görevleri
Görevlileri
X Toplumun inanç ve ibadetleriyle ilgili so-
runların çözülmesi ve şeriatın uygulanma-
sından sorumludur.
X İlmiye teşkilatının en yüksek makamı şey-
hülislamlıktır.
Şeyhülislam
(Müftü) X Şeyhülislam dinî konuları yorumlamada
en yetkili kişi olup bu konudaki kararları-
na fetva denilir.
X Divanda alınan kararların İslam dinine uy-
gun olup olmadığına dair şeyhülislamdan
fetva alınırdı.
X Adli işlerden sorumlu Divan üyesidir. Diva-
na gelen davalarla, kadı mahkemelerinde
verilen kararlara yapılan itirazlarda son ka-
rarı verme yetkisine sahiptir.
Kazasker X Kadıların atanması, denetlenmesi ve terfi-
lerinden sorumludur.
X Yeni medreselerin açılması, müfredatın be-
lirlenmesi ve müderrislerin tayin edilmesi de
görevleri arasındadır.
X Medresede ders veren, bugünkü profesör-
lük derecesine denk gelen ilmi rütbedir. Mü-
Müderris
derrisler eğitim ve öğretimin sürdürülmesin-
den sorumludur.
X İlmiye sınıfına mensup olmakla birlikte ida-
ri hizmeti de olan bir görevlidir.
X Kaza denilen yönetim birimlerinin adli ve
idari hizmetleri yerine getirirdi. Ayrıca eya-
let ve sancak merkezlerindeki adli hizmet-
lere de kadı bakardı.
X Bir yargıç olarak insanlar arasındaki anlaş-
mazlıkları çözüme kavuştururdu (Hâkim).
X Evlenme, boşanma, vakıf kurma, vekalet,
Kadı
vergilerin toplanması ve kiralama gibi iş-
lemleri kayıt altına alırdı (Noter).
X Belediye hizmetlerinin yerine getirilmesin-
den sorumluydu (Belediye başkanı).
X Ticari işlerin denetlenmesi, merkezî otorite-
nin devamı, asayişin sağlanması, vergilerin
toplanması konularında da yetki sahibiydi.
X Kadıların verdiği kararlar şeriye defterleri-
ne kaydedilirdi.
TYT-AYT ‹
Osmanlı’da İlim ve İlmiye Sınıfı
X Osmanlı Devleti’nde eğitim ve öğretimin yapıldığı ilk okul,
mahalle mektebi olarak da adlandırılan sıbyan mektebidir.
Külliyelerin içinde, camilerin bitişiğinde ya da müstakil bir
yapı olarak inşa edilen sıbyan mektepleri her köy, mahalle
ve semtte açılmıştır. Sıbyan mektebinin genel amacı, çocu-
ğa okuma yazma ile İslam dininin temel kaidelerini ve Kur’an
okumayı öğretmekti.
X Osmanlı Devleti’nde orta ve yükseköğretim medreselerde ve-
rilirdi. Bilinen ilk Osmanlı medresesi Orhan Gazi tarafından İz-
nik’te yaptırılmıştır. İlk müderris Davud-i Kayseri’dir.
X Osmanlı medreseleri; İslami ilimlerin yanında fen ve sosyal bi-
limlerin okutulduğu genel medreseler; tıp, hadis, Kur’an gi-
bi belirli alanlarda eğitim veren ihtisas medreseleri şeklin-
de iki gruba ayrılırdı.
X Orta düzeydeki medrese öğrencilerine “softa”, yükseköğre-
tim düzeyindeki öğrencilere de “danişmend” denirdi.
NOT
Osmanlı medreselerinde eğitim faaliyetleri seviyeye göre yü-
rütülür ve kitap geçme esas alınırdı. Bugünkü gibi sınıf geç-
meye göre düzenlenmemişti.
Dersler ezberci bir anlayışla sık sık tekrarlanır ve karşılık-
lı münakaşalarla işlenirdi. Belirtilen dersleri alan ve sınav-
ları başarıyla tamamlayan öğrencilere icazetname denilen
diploma verilirdi.
X Medreselerden mezun olanlar müderris, kazasker, kadı, def-
terdar, hekim, imam, nişancı vb. olurlardı.
X Osmanlı medreselerinin çoğu yatılı hizmet vermiştir. Öğrenci-
lerin ihtiyaçları vakıflar tarafından karşılanmıştır.
X Fatih Dönemi’nde yapılan Sahn-ı Seman Medreseleri ile Ka-
nuni Dönemi’nde yapılan Süleymaniye Medreseleri en yük-
sek medreselerdi.
NOT
Osmanlı eğitim sisteminin gelişmesinde medrese ve âlimle-
rin dışında, tekke ve zaviyelerle buradaki ariflerin de büyük
katkıları olmuştur. Tekke ve zaviyeler, Osmanlı Devleti’nin
kuruluş, yayılma ve iskân politikası çerçevesinde dönemin
hükümdarlarından himaye ve teşvik görerek büyük imkân-
lar elde etmişlerdir.
X Kanuni Dönemi’nde şeyhülislamlık makamı oluşturulmuş, İs-
tanbul müftüsüne şeyhülislam denilmiştir.
7 › TARİH
 FASİKÜL 10 

X Osmanlı Devleti’nde yargı görevini kadılar yerine getirirdi. Os-
manlılarda ilk kadı Osman Bey tarafından bu göreve atanan
Dursun Fakih’tir.
UYARI
Osmanlı Devleti’nde kadılara hiçbir yönetici emir veremezdi.
Devlet işlerinin dine uygunluğu konusunda fetva veren şey-
hülislam ve müftüler ise devlet işlerine karışamazdı. Bu du-
rum Osmanlıların yargı bağımsızlığına ve yönetim ile yargı iş-
lerinin ayrı tutulmasına önem verdiklerini gösterir.
X Osmanlı Dönemi’nde Akşemseddin (Tıp, eczacılık ve tasav-
vuf alanında çalışmalar yapmıştır. Maddetü’l Hayat adlı ese-
rinde bazı hastalıkların mikroptan kaynaklandığını ifade etmiş-
tir.), Ali Kuşçu (Matematik ve astronomi alanlarında çalışmalar
yapmıştır. Fatih’in daveti üzerine İstanbul’a gelmiş, Ayasofya
Medresesi’nde müderrislik yapmıştır. Ali Kuşçu ile birlikte İs-
tanbul medreselerinde büyük gelişmeler kaydedilmiştir.) Ta-
kiyyüddin Mehmet, Kadızâde-i Rumî, Sabuncuoğlu Şera-
fettin, Altuncuzade, Matrakçı Nasuh, Piri Reis, Seydi Ali
Reis gibi bilim ve düşünce insanları yaşamıştır.
FETİHLE GELEN DÖNÜŞÜM
X Osmanlılar Dönemi’nde şehir merkezine cami, devlet binala-
rı, medrese, aşevi, hamam, şifahane gibi kurumlar yapılmış,
yerleşme ise daha dış mahallelere kaydırılmıştır.
X Osmanlılar, yeni mimari anlayış sayesinde şehirlerde dağı-
nık şekilde bulunan sosyal kurumları bir site içinde toplamayı
başarmıştır. Şehir merkezlerinde inşa edilen iş yerleri, sosyal
kurumların giderlerini karşılamak için vakıf olarak kiraya veril-
miş böylece şehirlerin sosyoekonomik canlılığı sağlanmıştır.
X Osmanlı’da mahalle, birbirini tanıyan bir ölçüde birbirinin dav-
ranışlarından sorumlu, sosyal dayanışma içinde olan kişiler-
den oluşmuştur.
NOT
Osmanlılarda Müslümanlar ile gayrimüslimler farklı mahal-
lelerde oturmuşlardır. Bu durum mahallelerin sosyal sınıf-
laşmaya göre değil etnik ve dinî farklılığa göre oluştuğunun
göstergesidir.

OSMANLILARDA MİMARİ VE SANAT

HALK KÜLTÜRÜ VE KİTABÎ KÜLTÜR
X Selçuklu saraylarında kıssa anlatan, taklit yapan, görevi eğ-
lendirmek olan nedimler vardı. Osmanlılarda benzeri görevi
yapanlara XV. yüzyıldan itibaren meddah denilmiştir. Med-
dahlık XVI. yüzyılda yayılmıştır.
X Osmanlılarda ilk saray kütüphanesi I. Murat tarafından Bur-
sa’da kurulmuştur. Fatih Dönemi’nden itibaren kütüphaneler
yaygınlık kazanmıştır. Yavuz ve Kanuni fethettikleri yerlerde-
ki eserleri İstanbul’a getirmiştir.
X II. Murat Dönemi’nde millî kültür politikası takip edilerek bil-
ginler Türkçe kitap yazma konusunda teşvik edilmiştir. Bu dö-
nemde Âşık Paşa “Garipname”, Yazıcızâde Ali “Tevârih-i Âl-i
Selçuk” isimli eserleri Türkçe kaleme almışlardır
X Osmanlı Devleti’nde mimari gelişmiştir. Erken Dönem diye
bilinen Osmanlı mimarisinin temel ögesi bir caminin çevre-
sinde kurulmuş medrese, imaret, sebil, kitaplık, hastane gi-
bi çeşitli yapılardan oluşan külliyelerdir. Klasik Döneme dam-
gasını vuran kişi Mimar Sinan’dır. İstanbul’daki Şehzade ve
Süleymaniye Camileri ile Edirne’deki Selimiye Camii ön pla-
na çıkan eserleridir.
X Osmanlı Devleti’nde minyatür, tezhip (süsleme), hat (güzel
yazı yazma) gibi el sanatları için desen hazırlayan sanatçılar
“Ehli Hiref” olarak adlandırılan sanatkâr teşkilatının üyesiydiler.
Notlarım

NOT

II. Murat, hem Türkçe eserler yazdırmış hem de yabancı eser-

lerin Türkçeye çevrilmesini sağlamıştır. Osmanlı soyunun Ka-
yı boyuna dayandırılması ilk defa bu döneme rastlar. Paralara
Kayı boyu damgası vurulması ile Osmanlı şehzadelerine Oğuz
ve Korkut isimleri verilmesi bu anlayışın bir göstergesidir.

Bilinen ilk şair padişah II. Murat’tır. Muradî mahlası ile şiirler
yazmıştır. Fatih Avnî, II. Bayezid Adlî, Yavuz Selimî, Kanuni
de Muhibbî mahlasıyla şiirler yazmıştır.

TYT-AYT ‹ 8 › TARİH

DÜNYA GÜCÜ OSMANLI (1453-1600)
11
FATİH SULTAN MEHMET DÖNEMİ (1451-1481)
İstanbul’un Fethi (29 Mayıs 1453)
II. Mehmet tahta çıktığında İstanbul’un fethini ilk hedef olarak be-
lirlemiştir.
İstanbul’un Fethinin Nedenleri
X Asya ve Avrupa kıtalarının kesiştiği stratejik bir konuma sahip
İstanbul’un kara ve deniz ticaret yolları üzerinde bulunması
X Bizans’ın Balkan ulusları ve Avrupa devletlerini Osmanlı’ya kar-
şı kışkırtarak Haçlı Seferleri’nin düzenlenmesine yol açması
X Osmanlı Devleti’nin, Anadolu ve Rumeli toprakları arasında
bütünlüğü sağlamak istemesi
X Bizans’ın Anadolu beylerini ve şehzadeleri Osmanlı aleyhine
kışkırtarak iç savaşların çıkmasına neden olması
X Osmanlı’nın Anadolu’dan Rumeli’ye, Rumeli’den Anadolu’ya
asker göndermesine Bizans’ın engeller çıkarması
X Hz. Muhammed’in İstanbul’u fethedecek komutan ve asker-
leri öven sözlerinin bir motivasyon kaynağı olması
II. Mehmet’in İstanbul’un Fethine Yönelik Hazırlıkları
Anadolu’dan gelecek tehlikeyi önlemek için Karamanoğulları
• ile anlaşma yapılmış, Rumeli’den gelebilecek tehditleri önle-
mek için de Mora ve Arnavutluk üzerine kuvvet gönderilmiştir.
Kuşatmayı denizden desteklemek amacıyla yaklaşık dört yüz
•
gemiden oluşan bir donanma hazırlatılmıştır.
Bizans’a Karadeniz üzerinden gelebilecek yardımları önle-
• şatmanın ardından 29 Mayıs 1453’te fethi gerçekleştirmiştir.
mek amacıyla Rumeli Hisarı inşa ettirilmiştir.
•
İstanbul’un güçlü surlarını yıkabilecek Şahi adı verilen ku-
şatma topları ile havan topları döktürülmüştür.
Surlara yaklaşıp asker çıkarmak amacıyla tekerlekler üzerin-
• olarak tanımlanmıştır.
de yürüyen kuleler inşa edilmiştir.
TYT-AYT ‹
ÜNİTE

10

Bizanslıların Aldığı Önlemler
• Şehri çevreleyen surları güçlendirdiler.
• Karada ve suda yanan gerjuvayı (Rum ateşi) geliştirdiler.
• Haliç’in girişini kalın zincirler ve eski gemilerle kapattılar.
• Avrupalı devletlerden siyasi ve askerî destek istediler.
UYARI
Bizans İmparatoru XI. Konstantin, Avrupa’dan gelecek yar-
dıma güvenerek Katolik ve Ortodoks kiliselerinin birleşme-
sini kabul etmiştir. Ancak halk bu birleşmeye karşı çıkmıştır.
Ortodoksların bu tutumunda;
X Katoliklerin lV. Haçlı Seferi sırasında İstanbul’u yağma-
lamalarının Bizanslıların hafızasında kötü izler bırakması
X Osmanlı Devleti’nin hoşgörülü bir politika izleyerek hal-
ka din ve vicdan hürriyeti tanıması
etkili olmuştur.
Kuşatma ve Fetih
II. Mehmet hazırlıklarını tamamladıktan sonra ordusuyla birlikte İs-
tanbul önlerine gelerek 6 Nisan 1453’te şehri kuşatmıştır. 21-22
Nisan gecesinde Osmanlı gemileri karadan yürütülmüş ve surla-
rın en zayıf noktası olan Haliç’e indirilmiştir. Böylece İstanbul’u
her yönden abluka altına alan Osmanlı ordusu 53 gün süren ku-
UYARI
İslam dünyasında sevinçle karşılanan fetih “Feth-i Mübin”
1 › TARİH
 FASİKÜL 11 

sP
aşa ■ Topkapı Sarayı ile Kapalı Çarşı’nın çekirdeği sayılan Büyük
ano leri
Zağ uvvet

le a
Bedesten’in inşasına başlanmış, Sahn-ı Seman Medrese-

et aş
k

vv P
ri
Okmeydanı

ku aca
an h
ad

r
kar ergâ

Ka
erin güz si ile bunun çevresine bir hastane ve çocuklar için mek-

Ha
e mil üğü

liç
G üld
üt
ril u
yür tep (darüttalim) inşa ettirilmiştir.
va ul
i
er
sü apık

Osmanlı
K

Cenevizliler donanması
Galata X Mutlak ve merkezî bir yönetim kurmak isteyen Fatih Sultan
etler
kuvv

Bizans Bizans
Mehmet, Çandarlılar gibi kuruluş yıllarından beri güçlü olan
kuvve eki

gemileri
tler

İmparatorluğu
k

ezd
Yede

ailelerin etkisini kırmak üzere kul sistemine dayalı bir düzen

Merk

oluşturmuştur.
r
Yedek kuvvetle

İshak Paşa
kuvvetleri

X Fatih Sultan Mehmet, İstanbul’un fethinden sonra Galata’da-

Osmanlı sınırları
Bizans İmparatorluğu
Ceneviz kolonisi
Osmanlı kuvvetleri
II. Mehmet Dönemi’nde İstanbul kuşatmasını gösteren bir kroki
Bizans kuvvetleri ki gayrimüslimlere bir ahitname vererek, ibadetlerini serbest-
Osmanlı taarruzları
Surlar
çe yapmalarına, mallarına ve mülklerine dokunulmayacağına
Haliç’i kapatan zincir
dair güvence sağlamıştır.

UYARI
İstanbul’un Fethinin Sonuçları
X Osmanlı Devleti’nin Anadolu ve Rumeli toprakları arasında Fatih Sultan Mehmet’in, gayrimüslimlere çeşitli haklar tanı-
bütünlük sağlanmış, II. Mehmet “Fatih” ünvanıyla anılma- yarak ulaşmak istediği hedefler şunlardır:
ya başlanmıştır. X Hristiyan halkın Osmanlı Devleti’ne bağlanmasını kolay-
X Karadeniz’i Akdeniz’e bağlayan ticaret yolları ve İpek Yolu’nun laştırmak, Balkanlara yapılacak seferlerde Rumların des-
Avrupa’ya açılan önemli bir limanı ele geçirilmiştir. teğini sağlamak

X Osmanlı Devleti’nin İslam dünyasındaki itibarı artmış, Yükselme X Hristiyan dünyasının Osmanlı’ya karşı birleşmesini ön-
Dönemi başlamış, başkent Edirne’den İstanbul’a taşınmıştır. lemek, Ortodoks Kilisesini kontrol altında tutarak Katolik
Kilisesine karşı güç oluşturmak
X Fatih, “Kayser-i Rum” (Roma Kayseri) ve “Sultan’ul-Berreyn
ve Hakan’ul Bahreyn” (İki kıta ile iki denizin hâkimi) ünvan-
larını kullanmaya başlamıştır.
Fatih Dönemi’nde Anadolu, Balkanlar ve
İstanbul’un Fethi’nin Dünya Tarihi Açısından Sonuçları
Denizlerdeki Fetihler
X Anadolu’da Türk siyasi birliğini kurma politikası doğrultusun-
Bizans İmparatorluğu yıkılmış, Orta Çağ sona ermiş Yeni Çağ
da İsfendiyaroğulları Beyliği’ne son verilerek Sinop (1461),
başlamıştır.
Karamanoğulları üzerine sefere çıkılarak Konya ve Karaman
Karadeniz’i Akdeniz’e bağlayan ticaret yolları ve İpek Yolu’nun
Osmanlı topraklarına katılmıştır (1466).
Avrupa’ya açılan önemli bir limanının Osmanlı denetimine geç-
mesi Coğrafi Keşifler’in yapılmasında etkili olmuştur. X Akkoyunluların sınırlarını Osmanlı toprakları yönünde geniş-
İstanbul’daki bilim insanları ve sanatçılar İtalya’ya giderek Rö- letmek istemeleri Otlukbeli Savaşı’na yol açmıştır (1473). Bu
nesans hareketlerinin başlamasına katkı sağlamışlardır. zaferle Osmanlı Devleti, Fırat Nehri’nin batısındaki Anadolu

Kale ve surların top gülleleriyle yıkılacağının anlaşılması Avru- toprakları üzerinde tam bir kontrol sağlamıştır.

pa’da feodalite (derebeylik) rejiminin gücünü kaybetmesine,

merkezî krallıkların güçlenmeye başlamasına neden olmuştur. UYARI
Fener Rum Patrikhanesi Osmanlı himayesi altına girmiştir.
Akkoyunlular, Otlukbeli yenilgisinden kısa bir süre sonra tarih
sahnesinden çekilmişlerdir. Onların boşluğunu Osmanlılar için
Fetihle Gelen Teşkilatlanma daha önemli ve ciddi bir rakip olan Safeviler doldurmuştur.

X Fatih; İstanbul’un imar edilmesi, kalkındırılması ve nüfusunun

artırılması faaliyetlerine girişmiştir. Bu amaçla; X Balkanlarda egemenliği güçlendirmek için Sırbistan (1459),
■ Anadolu’dan İstanbul’a Türk nüfusu göç ettirilmiş, yerli hal- Mora Yarımadası (1460), Eflak (1462), Bosna (1463), Boğ-
kın İstanbul’da kalması için tedbirler alınmıştır. dan (1476), Arnavutluk (1479) Osmanlı topraklarına katılmıştır.

■ Uzun yıllar süren mücadeleler nedeniyle tahrip olan şeh- X Semadirek, Taşoz, Gökçeada, Limni, Midilli ve Eğriboz fet-
ri canlandırmak üzere imar faaliyetlerine ağırlık verilmiştir. hedilerek Ege Denizi’nde Osmanlı hâkimiyeti güçlendirilmiştir.

TYT-AYT ‹ 2 › TARİH
  FASİKÜL 11
Fatih Dönemi’nde Osmanlı sınırları
X İtalya’nın güneydoğu ucunda Napoli Krallığı’na ait Otranto
fethedilmiştir (1480).
X Osmanlı aleyhine ittifaklara katılan Venediklilerle aralıklarla 16
yıl süren savaşlar yapılmıştır. 1479’da iki devlet arasında im-
zalanan bir antlaşma ile Venedik’e tanınan kapitülasyonlarla
İstanbul’da elçi (balyos) bulundurma ve Osmanlı sularında ti-
caret yapma hakkı verilmiştir. Bu durum Fatih’in Hristiyan
birliğini parçalama siyasetinin uygulamaya yansımasıdır.
X Karadeniz’de tam bir hâkimiyet kurmayı hedefleyen Fatih bu
amaçla Cenevizlilerden Amasra’yı almış (1459), Trabzon Rum
İmparatorluğu’na son vermiştir (1461). 1475’te Kırım fethedi-
lerek Karadeniz’deki Ceneviz varlığı sona erdirilmiştir (1475).
UYARI
Kırım’ın Osmanlı topraklarına katılmasıyla Karadeniz bir Türk
gölü hâline gelmiş, İpek Yolu’nun Karadeniz’in kuzeyinden
geçen kolu Osmanlı kontrolüne alınmıştır.
II. BAYEZİD DÖNEMİ (1481-1520)
Cem Sultan Olayı (1481-1495)
X II. Bayezid’in devşirme kökenli devlet adamlarının desteğiyle
tahta geçmesi kardeşi Cem Sultan ile saltanat mücadelesine
girmesine yol açmıştır.
X Türk kökenli devlet adamlarının desteğini sağlayan Cem Sul-
tan iki kez giriştiği taht mücadelesinde başarılı olamamıştır.
Cem Sultan bu süreçte; Karamanoğullarından destek almış,
Memlûkler ve Rodos’daki Sen Jan Şövalyelerine sığınmıştır.
Sen Jan Şövalyeleri tarafından Avrupa’ya götürülen Cem Sul-
tan 1495’te vefat etmiştir.
X Osmanlı Devleti’nin iç sorunu olarak başlayan Cem Sultan
Olayı diğer devletlerin müdahalesi sonucunda dış soruna
dönüşmüştür.
TYT-AYT ‹
UYARI
Cem Sultan Olayı,
X Osmanlı Devleti’nin fetih hareketlerini duraksatmıştır.
X İspanya’daki Müslümanların, Hristiyanlara karşı yardım
çağrısına gereği gibi cevap verilememesine yol açmıştır.
X Osmanlı-Memlûk ilişkilerinin savaşa dönüşmesine ze-
min hazırlamıştır.
Diğer Gelişmeler
X Kili ve Akkerman fethedilerek Boğdan’ın fethi tamamlanmıştır.
Böylece Kırım ile Osmanlı toprakları arasında Karadeniz’in batı
kıyıları üzerinden kara bağlantısı kurulmuştur (1484).
X Hicaz su yolları sorunu, Memlûklerin Cem Sultan’ı ve Kara-
manoğullarını himaye etmeleri, Dulkadiroğulları ve Ramaza-
noğulları beyliklerinin iç işlerine karışmaları iki devlet arasın-
da savaşlara neden olmuştur. Bu savaşlarda (1485-1491) iki
taraf da birbirine üstünlük sağlayamamıştır.
X Modon, Koron, Navarin ve İnebahtı fethedilerek Venediklilerin
Mora Yarımadası’ndaki egemenliğine sona verilmiştir.
X Anadolu’da Şiilik faaliyetlerinden bulunan Safevi Devleti’nin kış-
kırtmasıyla Antalya çevresinde Şahkulu İsyanı çıkmıştır (1511).
İsyanın güçlükle bastırılması merkezî otoriteyi sarsmıştır.
I. SELİM (YAVUZ) DÖNEMİ (1512-1520)
Yavuz Dönemi’nde Osmanlı Devleti doğu siyasetine ağırlık ver-
miş, İslam dünyasında birliği sağlamaya yönelik adımlar atmıştır.
İran Seferi
Yavuz Sultan Selim’in İran Seferi’ne çıkmasında etkili olan neden-
lerden başlıcaları şunlardır:
X Safevi Hükümdarı Şah İsmail’in Anadolu’da Şiilik propagan-
dası yapması ve Türkmenleri isyana teşvik etmesi
X İpek Yolu’nun Van-Tebriz hattının denetim altına alınmak is-
tenmesi
1514’te İran Seferi’ne çıkan Yavuz, Çaldıran Savaşı’nda Safevi
Hükümdarı Şah İsmail’i ağır bir yenilgiye uğratmıştır.
Çaldıran Savaşı’nın sonuçları şunlardır:
X Anadolu’da Safevi tehlikesi o dönem için önlenmiştir.
X Tebriz-Halep ve Tebriz-Bursa arasındaki İpek Yolu Osman-
lı denetimine girmiştir.
X İdris-i Bitlisi’nin yardımlarıyla Doğu ve Güneydoğu Anado-
lu’daki birçok aşiret Osmanlılara bağlanmıştır.
3 › TARİH
 FASİKÜL 11
Dulkadiroğulları Beyliği’nin Osmanlılara Katılması
X Yavuz, Çaldıran Seferi sırasında Osmanlılara karşı düşman-
ca davranan Dulkadiroğulları üzerine bir ordu göndermiş ve
Turnadağ Savaşı ile beyliğe ait Maraş ve çevresini toprakla-
rına katmıştır (1515).
X Dulkadiroğulları Beyliği’nin yıkılmasıyla birlikte Anadolu’da
Türk siyasal birliği tam olarak sağlanmıştır.
Mısır Seferi
Yavuz Sultan Selim’in Mısır Seferi’ne çıkmasında;
X İslam dünyasında siyasi birliği sağlamak istemesi
X Memlûklerin, Safevilerle ittifak yapması ve Dulkadiroğulları
Beyliği’nin Osmanlı Devleti’ne katılmasına tepki göstermesi
etkili olmuştur.
Osmanlı ordusunun Memlûklere karşı kazandığı Mercidabık Sa-
vaşı (1516) sonucunda Suriye, Lübnan ve Filistin Osmanlı ege-
menliğine girmiş, Mısır yolu Osmanlılara açılmıştır.
Kahire yakınlarında Memlûklerle yapılan Ridaniye Savaşı’nın
(1517) da Osmanlılar tarafından kazanılmasıyla Mısır ele geçi-
rilmiştir.
Mısır Seferi’nin Sonuçları
X Memlûk Devleti yıkılmış; Mısır, Suriye, Filistin, Lübnan Osman-
lı topraklarına katılmıştır.
X Kudüs ile Hicaz (Mekke ve Medine) Osmanlı himayesine gir-
miş, kutsal emanetler İstanbul’a getirilerek Topkapı Sarayı’n-
daki Hırka-yı Saadet Dairesi’nde muhafaza altına alınmıştır.
X Baharat Yolu Osmanlı Devleti’nin kontrolü altına girmiş, elde
edilen ganimetlerle Osmanlı hazinesi zenginleşmiştir.
X Doğu Akdeniz’de Osmanlı hâkimiyeti güçlenmiş, Kuzey Afri-
ka’nın fethi için önemli bir üs elde edilmiştir.
X Venedikliler, Kıbrıs adası için Memlûklere ödedikleri vergiyi
Osmanlı Devleti’ne ödemeye başlamıştır.
X Halifelik kurumu Osmanlı padişahlarına geçmiştir. Yavuz hali-
fe unvanı yerine Hadimû’l Harameyn (Mekke ve Medine’nin
Hizmetkârı) ünvanını kullanmıştır.
Notlarım
TYT-AYT ‹

KANUNİ SULTAN SÜLEYMAN DÖNEMİ
(1520-1566)
X Osmanlı Devleti’ne en parlak günlerini yaşatan Kanuni Sultan
Süleyman Osmanlı tahtında en uzun süre kalan padişahtır.
X Avrupalılar tarafından “Muhteşem Süleyman” veya “Büyük
Türk” olarak anılan I. Süleyman, günümüzde tarihçiler tara-
fından “Kanuni” olarak anılmaktadır.
Osmanlı-Habsburg Mücadeleleri
Kanuni ağırlıklı olarak Batı politikasına ağırlık vermiş, Osmanlı
Devleti’nin Akdeniz’de etkinliğini artırmaya çalışmıştır. Bu neden-
le Osmanlı Devleti’nin en önemli rakibi Habsburglar olmuştur.
NOT
Habsburg Monarşisi: Roma-Germen İmparatoru Şarlken’in
Almanya, Avusturya, Macaristan ve İspanya arasında akra-
balık bağına dayanarak kurduğu bir ittifaktır. Bu ittifakın ba-
şını Şarlken çekerken kardeşi Avusturya Kralı Ferdinand da
en büyük müttefik konumundaydı. XVI. yüzyılda Avrupa’nın
en büyük siyasi ve askerî gücü olan Habsburglar, Osmanlı
Devleti’nin en büyük rakibi hâline gelmiştir.
Şarlken’in Hristiyan Avrupa birliğini kurmayı amaçlaması-
na karşın Kanuni Sultan Süleyman cihan hâkimiyeti ideali-
ni gerçekleştirmek istemiştir. Bu idealler nedeniyle dönemin
iki büyük gücü geniş bir coğrafyada uzun yıllar sürecek mü-
cadelelere girişmiştir.
Fransa, rakibi olan Habsburglarla mücadelesinde Osmanlı
Devleti’nin desteğine ihtiyaç duymuştur.
Osmanlı-Macaristan İlişkileri
Belgrad’ın Fethi (1521)
X Kanuni ilk seferini Belgrad üzerine düzenlemiştir.
X Macar Kralı II. Layoş’un Şarlken’e güvenerek Osmanlı Devle-
ti’ne ödemesi gereken vergileri vermemesi ve Osmanlı elçisi-
ni öldürmesi üzerine bizzat padişahın komuta ettiği ordu se-
fere çıkıp 1521’de Belgrad’ı fethetmiştir.
Belgrad’ın fethiyle,
■ Orta Avrupa’da yapılacak fetihler için önemli bir üs el-
de edilmiştir.
■ Macaristan yolu Osmanlı Devleti’ne açılmıştır.
■ Belgrad’ın alınması Osmanlı-Macar ve Osmanlı-Avusturya
ilişkilerinin gergin bir döneme girmesine neden olmuştur.
4 › TARİH
  FASİKÜL 11

Mohaç Meydan Savaşı (1526)

X Fransa Kralı I. Fransuva, Şarlken ile yaptığı savaşta yenilerek
esir düşünce Kanuni’den yardım istemiştir. Bunu bir fırsat ola-
rak değerlendiren Kanuni, Şarklen’e gözdağı vermek ve Ma-
caristan’a egemen olmak için sefere çıkmıştır.

X Osmanlı ordusu, topçu atışlarının da sağladığı üstünlükle Ma-

carları bozguna uğratarak iki saat içinde büyük bir zafer ka-
zanmıştır.

Mohaç Zaferi sonucunda,

■ Kanuni, Macar soylularından Zapolya’yı Macar kralı tayin

ederek Osmanlılara bağlı bir devlet hâline dönüştürmüştür.
Kanuni Dönemi’nde Osmanlı sınırları
■ Osmanlıların Orta Avrupa egemenliği güçlenmiş, Osman-
lılar ile Habsburglar karşı karşıya gelmiştir.
UYARI
Osmanlı-Avusturya İlişkileri İstanbul Antlaşması, Osmanlı Devleti ile Avusturya arasında
Kanuni Dönemi’nde Osmanlı-Avusturya ilişkilerinde Macaristan’a imzalanan ilk antlaşmadır.
hâkim olma mücadelesi belirleyici olmuştur.
Bu antlaşma ile,

X Osmanlı Devleti, Avusturya üzerinde yaptırım gücüne

I. Viyana Kuşatması (1529)
sahip olmuştur.
X Avusturya Kralı Ferdinand, Osmanlı Devleti’nin Macar kralı
X Avusturya, Osmanlı Devleti’nin diplomatik üstünlüğünü
olarak atadığı Jan Zapolya’nın hükümdarlığını tanımamış ve
kabul etmiştir.
Macaristan’ı işgal ederek Budin’i almıştır.

X Sefere çıkan Kanuni, Budin’i geri almış, Jan Zapolya’yı yeni-

den Macar kralı ilan etmiştir. Ardından Ferdinand’a gözda-
ğı verip Macaristan üzerindeki emellerinden vazgeçmesi için
Avusturya’nın başkenti Viyana’yı kuşatmıştır.
X Osmanlı ordusunun kuşatmaya hazırlıklı olmaması ve kış mev-
siminin yaklaşması nedeniyle Viyana kuşatması kaldırılmıştır.
Alman Seferi (1532)
X Ferdinand, Osmanlı ordusunun Viyana’dan çekilmesinden
sonra ağabeyi Şarlken’e güvenerek Budin’i yeniden kuşattı.
X Sorunu çözmek için Alman Seferi’ne çıkan Kanuni, Avustur-
ya ve Almanya içlerine kadar ilerlemesine rağmen karşısın-
da rakip bulamadı. Ferdinand’ın barış isteği üzerine Avustur-
ya ile İstanbul Antlaşması imzalandı (1533).
İstanbul Antlaşması’na göre,
■ Avusturya, Macaristan üzerindeki iddialarından vazgeçe-
rek Zapolya’nın krallığını kabul edecektir.
■ Avusturya, Osmanlı Devleti’ne yıllık vergi ödeyecektir.
■ Avusturya arşidükü protokol bakımından Osmanlı sadra-
zamına denk sayılacaktır.
■ Ferdinand antlaşmaya uyduğu sürece bu antlaşma yü-
rürlükte kalacaktır.
NOT
Kanuni, Habsburglar ile mücadele eden Fransa’ya destek
vererek Avrupa Hristiyan birliğini zayıflatmaya çalışmıştır.
Mohaç Zaferi’nin ardından Şarlken, esir aldığı Fransa Kralı I.
Fransuva’yı serbest bırakmak zorunda kalmıştır.
Osmanlı Devleti, Almanya’da patlak veren mezhep savaşla-
rında Protestanlara da destek vererek Habsburg İmparator-
luğu’nu siyasi ve askerî yönlerin yanında dinî yönden de za-
yıflatmaya çalışmıştır.
Macaristan’ın Doğrudan Osmanlı’ya Katılması (1541)
Ferdinand’ın İstanbul Antlaşması’nı bozup Budin’i kuşatması üze-
rine Kanuni, Macaristan’a yeni bir sefer düzenlemiştir.
Bu sefer sonucunda Macaristan,
X Osmanlı’ya bağlı eyalet hâline getirilen Budin Beylerbeyliği
X İç işlerinde serbest dış işlerinde Osmanlı’ya bağlı Erdel Beyliği
X Vergi ödemesi koşuluyla Avusturya’ya bırakılan Kuzey Ma-
caristan
olmak üzere üçe ayrılmıştır.

TYT-AYT ‹ 5 › TARİH
 FASİKÜL 11 

Zigetvar Seferi (1566)
X Kanuni Sultan Süleyman’ın son seferidir.
X Avusturya Kralı Maksimilyen’in Erdel’e saldırması üzerine Ka-
nuni Zigetvar Seferi’ni düzenlemiştir. Kuşatma sırasında Kanu-
ni vefat etmiş, Zigetvar’ı fetheden ordu geri dönmüştür (1566).
X 1517’de Mısır’ın fethi sonrasında Yavuz; Memlûk sultanları ta-
rafından Venedik’e, Katalan ve Fransızlara verilen kapitülas-
yonları sürdürmüştür. Bu dönemde Osmanlı Devleti ile dos-
tane ilişkiler kurmak isteyen Fransa elçisi, Osmanlı sadrazamı
İbrahim Paşa ile bir kapitülasyon antlaşması taslağı hazırla-
mış ancak İbrahim Paşa’nın idamı dolayısıyla bu taslak uygu-
lamaya geçirilememiştir.

Osmanlı-Safevi Mücadeleleri X Fransa’ya gerçek manada kapitülasyon 1569 tarihinde, Ve-

nedik kapitülasyonu örnek alınarak verilmiştir.
Safevilerin,
X Habsburgların İspanya kolu ile mücadele hâlinde olan İngilte-
X Osmanlı sınırlarını tehdit etmesi re’ye 1580’de, Hollanda’ya 1612’de ticari imtiyazlar verilmiştir.
X Avrupa devletleri ile Osmanlı aleyhine ittifaklar kurması

X Şiilik propagandasını sürdürerek Doğu ve Güneydoğu Ana-

UYARI
dolu’da egemenlik kurmak istemesi
Osmanlı Devleti izlemiş olduğu kapitülasyon siyaseti ile Habs-
Kanuni Dönemi’nde İran üzerine düzenlenen seferlerin gerekçe- burgların Haçlı birliğini kurma çabalarını önlemiş, Avrupa dev-
sini oluşturmuştur. letleri arasındaki ilişkilere yön vermiştir.

Kanuni Dönemi’nde Düzenlenen İran Seferleri

1534-1535 / Irakeyn 1548 / Tebriz 1553 / Nahçıvan

Denizlerde Gelişmeler
Tebriz ve Bağdat ele Kanuni, Tebriz’i Tahmasb’ın ba- X Kanuni 1522’de Rodos Adası’nı fethetti. Böylece Mısır ve İs-
tanbul yolu üzerindeki önemli bir engel ortadan kalktı ve Akde-
geçirilmiş, Osman- geri almış ancak rış istemesiyle
niz’e yönelik harekâtlar için de yeni bir askerî merkez oluştu.
lı bölgeden çekilince batı seferlerine dö- Amasya Antlaş-
Safeviler buraları ge- nünce Tahmasb ması imzalan- X Kanuni Sultan Süleyman’ın Hızır Reis’i (Barbaros Hayrettin)
ri almıştır. şehri geri almıştır. mıştır. İstanbul’a davet edip Cezayir beylerbeyi sıfatı ile Osmanlı do-
nanmasının başına getirmesiyle Cezayir doğrudan Osmanlı
beylerbeyiliği hâline gelmiştir (1534).
Amasya Antlaşması (1555)
X Osmanlılarla Haçlılar arasındaki en büyük deniz savaşı olan
X Osmanlı Devleti ile Safeviler arasında imzalanan ilk antlaş- Preveze Deniz Savaşı (1538), Barbaros Hayrettin Paşa ko-
madır.
mutasındaki Osmanlı donanmasının zaferi ile sonuçlanmış-
X Safeviler; Tebriz, Bağdat, Azerbaycan ve Doğu Anadolu’yu tır. Böylece Osmanlı Devleti Akdeniz’deki en büyük siya-
Osmanlılara bırakmıştır. si güç hâline gelmiştir.

X XVI. yüzyılda Akdeniz’de Osmanlı Devleti ile İspanya arasında

yoğun mücadeleler yaşanmıştır. Habsburglar tarafından yöne-
Kapitülasyonlar
tilen Katolik İspanya kendini, Avrupa’nın ve Hristiyanlığın ko-
X Osmanlı Devleti mali ve siyasi hedefleri doğrultusunda bazı ruyucusu olarak görüyordu. Bu nedenle Osmanlı Devleti’ne
devletlere kapitülasyonlar vermiştir. karşı oluşturulan Haçlı ittifaklarına destek vermiştir.

KAVRAM Notlarım
Kapitülasyon: Yabancı devletlere Osmanlı topraklarında ti-
caret yapma amacıyla verilen ayrıcalıklara Osmanlılar imti-
yaz-ı mahsusa, Avrupalılar ise kapitülasyon adını vermişlerdir.

X Osmanlılar ilk olarak 1352’de Cenevizlilere ticari ve siyasi

amaçlı kapitülasyon vermiştir. Fatih Dönemi’nde Venedik tüc-
carlarına bazı imtiyazlar tanınmıştır. Bu imtiyazlar 1513, 1524
ve 1540 tarihlerinde genişletilmiştir.

TYT-AYT ‹ 6 › TARİH
  FASİKÜL 11

Hint Deniz Seferleri’nin Nedenleri

Viyana

Venedik
Macaristan H
AZ
X Hindistan’daki İslam devletlerinin ve Sumatra’daki Açe İslam
Kırım A

Ad
Belgrat Eflak
Sultanlığı’nın Portekizlilere karşı yardım istekleri

R
riy

DEN
KARADENİZ

at
Roma Varna Tebriz
De Kosova

ik
n iz İ

İZ
Vadi’üs i
Sofya İstanbul Trabzon
Seyl Otranto

Cezayir
Selanik
Preveze
Çaldıran
X Osmanlıların Coğrafi Keşifler’le önemi azalan ticaret yollarına
Tunus
Maraş
Mora EGE Fır ic yeniden canlılık kazandırmak istemesi

D
at le
AKDENİZ DENİZİ
Cerbe Rodos
Girit Kıbrıs Ba
X Portekizlilerin mukaddes topraklar üzerindeki tehdidinin orta-
Trablusgarp sr
a
Kö
Kudüs rfe
z i
OSMANLI DEVLETİ’NİN GENİŞLEMESİ
Mısır dan kaldırmak istenmesi
Osman Bey Dönemi

1300-1359 Dönemi

1359-1451 Dönemi

UYARI
Kı Medine
zı
II. Mehmet (Fatih) Dönemi (1451-1481) lD
en Mekke
I. Selim (Yavuz) Dönemi (1512-1520) iz

I. Süleyman (Kanuni) Dönemi (1520-1566)

1566-1683 Dönemi

Osmanlı Devleti’nin en geniş sınırı

X Seydi Ali Reis, Hint Deniz Seferi esnasında gördüğü yer-
Osmanlı Devleti’nin karalarda ve denizlerde genişlemesi leri ve karşılaştığı olayları “Mir’atü’l-Memalik” adlı kita-
bında toplayıp bu eserini Kanuni’ye sunmuştur.
X 1551’de Turgut Reis, Saint Jean (Sen Jan) şövalyelerinin de- X Hint Deniz Seferleri’nden istenilen sonucun alınamama-
netiminde olan Trablusgarp’ı Osmanlı topraklarına katmıştır. sına; Osmanlı Devleti’nin bölgenin önemini tam olarak
X Haçlılara karşı kazanılan Cerbe Deniz Zaferi ile Batı Akdeniz kavrayamaması, Osmanlı gemilerinin açık denizlere da-
ve Kuzey Afrika’daki Osmanlı hâkimiyeti güçlenmiştir (1560). yanıklı olmaması ve bölge halkının Osmanlı Devleti’ne
tam destek vermemesi yol açmıştır.
X 1565’de Sen Jan Şövalyelerinin denetimindeki Malta kuşatılmış
ancak Turgut Reis’in şehit olması üzerine kuşatma kaldırılmıştır.

X 1566’da Cenevizlilerin elindeki Sakız Adası alınarak Batı Ak- Hint Deniz Seferleri’nin Sonuçları
deniz kıyılarının ve Boğazların güvenliği sağlanmıştır.
X Osmanlı Devleti, Portekizlileri bölgeden tamamen uzaklaştı-
X II. Selim Dönemi’nde Osmanlı donanması Kıbrıs’ı fethederek ramamıştır.
Doğu Akdeniz’deki Türk hâkimiyetini kesinleştirmiştir (1571).
X Arap Yarımadası, Kızıl Deniz ve Basra Körfezi’nin denetimi Os-
X Kıbrıs’ın fethi üzerine harekete geçen Haçlı donanması İne- manlı’ya geçmiş, Kızıldeniz bir iç deniz olmuştur. Yemen ve
bahtı Savaşı’nda (Sıngın Donanma Savaşı) Osmanlı donan- Aden kıyıları ile Eritre ve Habeşistan’ın kuzeybatı bölgesi hâ-
masını yenilgiye uğratmıştır (1571). Haçlılar İnebahtı’da yak- kimiyet altına alınmıştır.
laşık üç yüz parçalık Osmanlı donanmasını yakmıştır.
X Sudan’ın Kızıldeniz sahilindeki Sevâkin Adası’nı merkez alan
X İspanyolların elindeki Tunus’un ele geçirilmesiyle (1574) Kuzey Habeş Eyaleti kurulmuştur.
Afrika’da Osmanlı egemenliği Fas sınırına kadar dayanmıştır.

X III. Murat Dönemi’nde Fas’ın Osmanlı himayesi altına alın- NOT

masıyla sınırlar batıda Atlas Okyanusu’na ulaşmıştır (1576).
X II. Selim Dönemi’nde Kurdoğlu Hızır Reis, Sinan Paşa
X Osmanlı Devleti ile Portekiz, Fas’ta hâkimiyet mücadelesi-
ve Özdemiroğlu Osman Paşa komutasında Güney Ara-
ne girişmiştir. İki devlet arasında yapılan Vadiü’s Seyl Sava-
bistan’a başarılı seferler yapılmış, Habeşistan’ın kuzey-
şı’nı (1576) kaybeden Portekiz, sömürgecilik rekabetinde ge-
batısı, Yemen, Aden kıyıları ve Eritre Osmanlı hâkimiye-
ri plana düşmüştür.
tine alınmıştır.

X Sadrazam Sokullu Mehmet Paşa, Osmanlı donanmasını

Hint Deniz Seferleri Akdeniz’den Hint Okyanusu’na geçirebilmek için “Süveyş
X Kanuni Dönemi’nde 1538-1553 yılları arasında aralıklarla Hint Kanalı Projesi”ni hazırlamıştır. Bu proje ile Akdeniz ve
Denizi’ne dört ayrı sefer düzenlenmiştir. Kızıldeniz bir kanalla birleştirilecek böylece Akdeniz’de-
ki Osmanlı donanmaları, Kızıldeniz ve Hint Okyanusu’na
X Osmanlılar bu seferlerde Kızıldeniz, Basra Körfezi ve Hint Ok-
yanusu’nda Portekizlilerle mücadele etmiştir. geçebilecek; Yemen ve Hicaz bölgeleri korunabilecek;
Coğrafi Keşifler yüzünden önemini kaybeden Akdeniz li-
X Seferler Hadım Süleyman Paşa (1538), Piri Reis (1551), manları yeniden canlanabilecekti. Ancak bu proje haya-
Murat Reis (1552) ve Seydi Ali Reis (1553) tarafından ger- ta geçirilememiştir.
çekleştirilmiştir.

TYT-AYT ‹ 7 › TARİH
 FASİKÜL 11 

COĞRAFİ KEŞİFLER VE OSMANLI’YA ETKİSİ İK

A
ER
AM
XV ve XVI. yüzyıllarda Avrupalıların yeni ticaret yolları ve yeni yer- ZEY A V R
AK
U P A
İstanbul

KU DE A S Y A
ATLAS OKYANUSU Nİ

ler bulmalarına Coğrafi Keşifler denir. Keşiflerin yapılmasına İs-

Z
BÜYÜK (PASİFİK)
Hindistan
OKYANUS

panyol ve Portekizli gemiciler öncülük etmişlerdir. BÜYÜK (PASİFİK)

A F R İ K A

GÜN
SU
OKYANUS ANU
OKY
HİNT

SU
EY A

NU
Coğrafi Keşifler’in Nedenleri LYA

KYA
MER
RA
ST

SO
U
AV

İKA

A
ATL
Ümit
Burnu
X Batılı devletlerin Doğu’nun zenginliklerine ulaşmak istemeleri

X İpek ve Baharat yollarının Müslüman devletlerin elinde bulun- ANTARTİKA

masından dolayı çıkarları zedelenen Avrupalıların Çin ve Hin- 1488 Bartelmi Diyaz’ın Ümit Burnu’nu bulması 1492 Kristof Kolomb’un seyahati

distan’a doğrudan ulaşmak istemeleri 1498 Vasko De Gama’nın Hindistan’a ulaşması 1507 Ameriko Vespuçi’nin seyahati

1519-1522 Macellan ve Del Kano’nun Dünya’yı dolaşması Osmanlı Devleti

X Avrupalıların keşifler yoluyla Hristiyanlık dinini yaymayı amaç-

Coğrafi Keşifler
lamaları

UYARI Coğrafi Keşifler’in Sonuçları

Coğrafi Keşifleri kolaylaştıran nedenler şunlardır:
X Coğrafya bilgisinin artması
X Pusulanın geliştirilmesi
X Açık denizlere dayanıklı gemilerin inşa edilmesi
X Cesur gemicilerin yetişmesi
X Başta Portekiz ve İspanya kralları olmak üzere Avrupa
monarşilerinin kâşiflere her türlü desteği vermeleri
Başlıca Keşifler
Afrika’nın güneyini dolaşarak 1488’de Ümit
Burnu’nu buldu. Böylece Avrupalılar Hin-
Bartelmi Diyaz
distan’a, Akdeniz dışında yeni bir deniz yo-
lu güzergâhı ile ulaşma imkânı elde ettiler.
1492’de Amerika’nın batısındaki Bahama
Adaları’na ulaştı ancak yeni bir kıta keşfet-
Kristof Kolomb tiğini anlayamadı. 1507’de İtalyan gemici
Ameriko Vespuçi Amerika’nın Hindistan de-
ğil yeni bir kıta olduğunu fark etti.
1497’de Portekiz’den yola çıkarak önce Af-
rika’nın en güney kısmı olan Ümit Burnu’na
Vasko De Gama
geldi. Daha sonra kıtanın doğu kıyılarını ta-
kip edip Hindistan’a ulaşmayı başardı.
Güney Amerika kıyılarını takip edip Filipin-
lere ulaştılar. Macellan burada öldürüldü.
Seyahati sürdüren arkadaşı Del Kano, Hint
Macellan ve
Okyanusu ve Ümit Burnu’nu geçerek İspan-
Del Kano
ya’ya geri dönmeyi başardı. Böylece Dün-
ya’nın yuvarlak olduğu ispatlandı (1519-
1522).
X Yeni ticaret yolları bulunmuş, Akdeniz limanlarının önemi azal-
mış, Atlas Okyanusu kıyısındaki limanlar önem kazanmıştır.
Buna bağlı olarak İpek ve Baharat yollarının canlılığı ve
önemi azalmıştır.
X İspanyollar ve Portekizliler sömürge imparatorlukları kurmuştur.
X Keşifler Avrupa’da sermaye birikimini kolaylaştırmış, baş-
ta Amerika olmak üzere keşfedilen yerlere Avrupa’dan göç-
ler yapılmıştır.
X Soylular eski güçlerini kaybetmiş, burjuva sınıfı zenginleşmiş-
tir. Bunun sonucunda sanata ve bilime değer veren mesen sı-
nıfı ortaya çıkmıştır. Bu durum Avrupa’da Rönesans ve Re-
form hareketlerinin başlamasında etkili olmuştur.
X Hristiyanlık yayılmış ancak Dünya’nın yuvarlak olduğunun an-
laşılması gibi gelişmeler bilimin kilise baskı ve denetiminden
kurtulmasına katkı sağlamıştır.
X İnka, Aztek ve Maya gibi eski medeniyetler talan edilmiştir.
X Coğrafi Keşifler’le birlikte patates, domates, mısır, fasulye, ka-
kao, vanilya ve tütün gibi ürünler Akdeniz dünyasına girmiştir.
Coğrafi Keşifler’in Osmanlı Devleti’ne Etkileri
X Yeni ticaret güzergâhlarının bulunması Osmanlı Devleti’nin
gümrük gelirlerinde azalmaya yol açmıştır.
X Keşfedilen bölgelerden Avrupa’ya taşınan değerli madenle-
rin (altın, gümüş) zamanla Osmanlı ülkesine girmesi, Osman-
lı para birimi olan akçenin değer kaybetmesine, eşya ve mal
fiyatlarının artmasına (enflasyon) neden olmuştur.
X Osmanlı Devleti Coğrafi Keşifler’den kaynaklanan kayıpları-
nı gidermek için Venedik ve Fransa gibi devletlere kapitülas-
yonlar verip Akdeniz ticaretini tekrar canlandırmaya çalışmış,
Süveyş Kanalı Projesi gibi projeler geliştirmiştir.

TYT-AYT ‹ 8 › TARİH

SULTAN VE OSMANLI MERKEZ TEŞKİLATI -
KLASİK ÇAĞ’DA OSMANLI TOPLUM DÜZENİ
12
OSMANLI MERKEZ TEŞKİLATI
Topkapı Sarayı
X Osmanlı Devleti’nde saray Türkiye Selçuklularında olduğu gi-
bi hem devletin idare merkezi hem de padişahın ailesiyle bir-
likte yaşadığı ikametgâhı olmuştur.
X Bilinen ilk Osmanlı sarayı Orhan Bey Dönemi’nde Bursa’da
yaptırılmıştır. Başkentin Edirne’ye taşınmasıyla I. Murat Döne-
mi’nde Edirne Sarayı inşa ettirilmiştir.
X Fatih, İstanbul’u fethedince devlet merkezini Edirne’den buraya
taşımış, bugünkü İstanbul Üniversitesinin bulunduğu yerleşke-
de sonraları “Eski Saray” olarak anılacak bir saray yaptırmıştır.
X Fatih, daha sonra Topkapı Sarayı’nı inşa ettirmeye başlamış-
tır. Bu saraya Osmanlılar “Yeni Saray” anlamına gelen “Sa-
ray-ı Cedit” ismini vermişlerdir.
X Topkapı Sarayı; padişahın ailesiyle yaşadığı Harem bölümü-
nün yanı sıra devlet daireleri, köşkler, kasırlar, camiler, kütüp-
haneler, koğuşlar, mutfaklar, çeşmeler ve bahçelerden olu-
şuyordu. Denizden ve karadan saraya açılan kapılar vardı.
X Sarayın çevresinde kasır (köşk) ve konak denilen üst düzey
yöneticilerin konutları bulunuyordu. Topkapı Sarayı bu yapısı
ve işlevi bakımından kısa sürede bir şehir konumuna gelmiştir.
Topkapı Sarayı, İstanbul’da Sarayburnu mevkiinde inşa edilmiştir.
TYT-AYT ‹
ÜNİTE

11

X Topkapı Sarayı; Birun, Enderun ve Harem olmak üzere üç
ana bölümden meydana gelmiştir. Bu bölümler arasında ge-
çiş, Bab-ı Hümâyun (ana giriş kapısı), Babüsselam (orta
kapı) ve padişahın huzuruna açılan Babüssaade kapılarıy-
la sağlanmıştır.
UYARI
Topkapı Sarayı devletin merkezi olduğundan,
X Yabancı elçiler burada kabul edilirdi.
X Padişahın tahta çıkışındaki cülus törenleri ile bayramlaş-
ma törenleri burada yapılırdı.
X Reaya, sorunlarını çözmek için Topkapı Sarayı’na ge-
lirdi. Bu yüzden de sarayın etrafında birçok cami, han,
çarşı, medrese, tercüme büroları, park, bahçe gibi tesis-
ler inşa edilmiştir.
Topkapı Sarayı
Sarayın dış bölümüdür. Adalet kasrı, hastane,
mutfaklar, ahırlar, erzak odaları, odun ambar-
ları, çalışanların koğuşları, kayıkhaneler, bos-
Birun
tanlar, bahçeler, cirit oyunu ve ok atış talimle-
(Dış Saray)
ri için alanlar ve küçük meydanlar yer alırdı.
Saray muhafızları ile hizmetliler bu bölümde
bulunurdu.
Sarayın iç bölümüdür. En seçkin devşirme-
lerin eğitildiği ve Osmanlı devlet sisteminin
Enderun
üst düzey yöneticilerinin yetiştirildiği bir okul
(İç Saray)
niteliğindeki Enderun Mektebi bu bölümde
yer alırdı.
Padişah ve ailesinin bulunduğu bölümdür. Ha-
remin başında padişahın annesi valide sultan
Harem yer alırdı. Aynı zamanda saray kadınları için bir
(Dârüssaade) okul niteliğindedir. Burada eğitim gören ka-
dınlar beylerbeyi, sancak beyi, vezir gibi üst
rütbeli devlet adamlarıyla evlenirlerdi.
1 › TARİH
 FASİKÜL 12
Enderun
X Enderunun temelleri II. Murat Dönemi’nde Edirne’de atılmış,
sınırların genişlemesi ve idari işlerin artmasına bağlı olarak Fa-
tih Dönemi’nde etkin bir kuruma dönüştürülmüştür.
X Osmanlı Devleti’nde devşirmeler arasından zeki ve ahlaklı
olanlar seçilerek önce Edirne Sarayı, Galata Sarayı, İbrahim
Paşa gibi saraylarda Türk-İslam geleneklerine uygun olarak
sıkı bir eğitimden geçirilip bir tür saray üniversitesi sayılabile-
cek Enderuna alınmıştır.
X Enderuna alınan gençlere Türkçe, Arapça, Farsça, matema-
tik, tarih, edebiyat, müzik ve güzel sanatlar dersleri verilmiş;
cirit ve ok atma, ata binme, kılıç kullanma ve güreş en iyi şe-
kilde öğretilmiştir.
X Enderun Mektebinden yetişenler başta padişahın hizmetkârı
olmak üzere, devletin birçok kademesinde görev yapmışlardır.
X Enderundan İbrahim Paşa, Sokullu Mehmet Paşa gibi sadra-
zamlık makamına ulaşmış birçok önemli yönetici yetişmiştir.
X Enderun; Arz Odası, Hırka-i Saadet Dairesi (Kutsal Emanet-
ler’in de yer aldığı mekân) başta olmak üzere Büyük ve Kü-
çük odalar, Doğancı Koğuşu, Seferli Odası, Kiler Odası, Ha-
zine Odası ve Has Oda bölümlerinden oluşmuştur.
Divanıhümayun
X Osmanlı merkez teşkilatının en önemli kurumu olan Divanı-
hümayun, Orhan Bey Dönemi’nde kurulmuş; I. Murat Döne-
mi’nde ülke sınırlarının genişlemesi ve sorunların artmasına
bağlı olarak genişletilmiştir.
X Divanıhümayunda idari, hukuki, sosyal, askerî, ekonomik alan-
larla ilgili her türlü konu görüşülüp tartışılır ve padişahın ona-
yı ile karara bağlanırdı.
X Divanıhümayunda alınan kararlar, Osmanlı hukuk sistemi ge-
reğince kanun sayılırdı.
X Ülkenin herhangi bir yerinde haksızlığa uğrayan veya taşra-
da kadılar tarafından haklarında yanlış karar verildiğini düşü-
nenler; taşradaki idarecilerden, askerî sınıflardan şikâyeti bu-
lunanlar Divana başvurabilirdi. Dolayısıyla Divan, hangi din ve
millete mensup olursa olsun hangi meslek ve tabakada bulu-
nursa bulunsun kadın erkek herkese açıktı.
X Osmanlı Devleti’nde Divanıhümayun toplantıları Birun bölü-
mündeki Kubbealtı denilen salonda yapılırdı.
X Orhan Bey zamanından Fatih Dönemi’ne kadar hemen her
gün yapılan Divan toplantıları haftada dört güne, XVII. yüzyıl-
da iki güne indirilmiştir. XVIII. yüzyılda ise Divanıhümayun ida-
ri bir kurum olarak işlevini kaybetmeye başlamıştır.
X Zamanla sadrazam konakları Bâb-ı Âli (yüksek veya yüce
kapı) adını alarak devletin yönetim merkezi hâline gelmiştir.
TYT-AYT ‹

X Divanıhümayun Fatih Dönemi’ne kadar padişah başkanlığın-
da toplanmıştır. Fatih Dönemi’nde Divana sadrazamlar baş-
kanlık yapmaya başlamış, padişahlar Divandaki görüşmele-
ri toplantı salonunun üst tarafında bulunan kafes arkasından
dinleyerek Divanı kontrol altında tutmuşlardır. Divanda alınan
kararlar sadrazam tarafından padişaha sunulmuştur.
UYARI
X Kuruluş Dönemi’nde padişahın başkanlığında toplanan
Divanıhümayun karar alma organı olarak çalışmıştır.
Fatih Dönemi’nden itibaren ise danışma kurulu hâli-
ne gelmiştir.
X Divanıhümayun bir parlamento değildir. Bugünkü anlam-
da Bakanlar Kurulu, Danıştay, Yargıtay gibi devlet kurum-
larının görevlerini yerine getiren bir kuruldur.
Divanıhümayun Üyeleri
X Padişahın mutlak vekili idi. Bundan dolayı
padişahın mührünü taşır, her türlü hükû-
met işlemlerini padişah adına onaylayarak
resmiyet kazandırırdı.
Veziriazam
X Mülki ve askerî büyük makamlara atama-
(Sadrazam)
larda bulunurdu.
X Padişah sefere katılmadığı takdirde “Ser-
dar-ı Ekrem” ünvanıyla ordunun başında
sefere çıkardı.
X Sayıları dönem dönem değişen vezirler
Vezirler devlet işlerinde sadrazama yardımcı olurdu.
X Kubbealtı vezirleri olarak da anılırlardı.
X Eğitim ve adaletten sorumludur.
X Kadı ve müderrislerin atamalarını yapardı.
Kazaskerler X Kazalardaki mahkemelerde çözümlene-
meyen konuları karara bağlardı.
X Rumeli kazaskeri, Anadolu kazaskerinden
daha ayrıcalıklı bir konumdaydı.
X Osmanlı Devleti’nde gelir ve giderlerin ta-
kibinden sorumludur.
X En önemli görevleri devlet gelirlerinin dış
hazineye teslimi ve bunların harcamaya
Defterdarlar dönüştürülmesidir.
X Divanda iki defterdar bulunurdu. Rume-
li defterdarı baş defterdar olarak Anado-
lu defterdarından daha geniş yetkilere sa-
hiptir.
2 › TARİH
  FASİKÜL 12
X Divana ait yazışmaları yapmak, padişah
fermanlarına tuğra çekmek ve fethedilen
toprakları tapu tahrir defterlerine kaydet-
mekle görevliydi.
Nişancı X Divandan çıkan kararların ferman, berat,
hüküm, name-i hümâyun vb. şekillere ge-
tirilmesi asli görevleri arasında sayılırdı.
X Örfi hukukun yüksek otoritelerinden biri
olarak kabul edilirdi.
X Vezir rütbesi alan yeniçeri ağası askerin
Yeniçeri
başı olarak Divan toplantılarına katılırdı.
ağası
X İstanbul’un güvenliğinden sorumluydu.
X XVI. yüzyıldan itibaren donanma komuta-
Kaptanıderya
nı olarak Divana üye olmuştur.
UYARI
Divan kararlarının şeri hukuka uygun olup olmadığı konu-
sunda fetva veren şeyhülislam ile Divan kâtiplerinin şefi
olup nişancıya bağlı olarak çalışan reisülküttap Divanıhü-
mayuna üye değildir.
OSMANLI DEVLETİ’NDE YÖNETİM ANLAYIŞI
X Osmanlı Devleti’nin kısa sürede büyümesinde ve varlığını uzun
yıllar korumasında gelişmiş bir devlet teşkilatına ve güçlü mer-
keziyetçi yapıya sahip olmasının payı büyüktür.
X Çok uluslu toplum yapısına sahip olan Osmanlılarda sömür-
geci yönetim anlayışı görülmez. Aksine halkın adil, hoşgörülü
ve himayeci bir devlet anlayışı ile yönetilmesi esastır.
X Osmanlılarda, devletin devamlılığı esastır. Bu yüzden sonsu-
za kadar yaşayacağı düşüncesi için “Devlet-i Ebed Müddet”,
devletin büyüklüğü için de “Devlet-i Âliyye, Devlet-i Muaz-
zama” gibi ünvanlar verilmiştir.
X Osmanlılarda Türk cihan hâkimiyeti ülküsü, gaza anlayışı ile
birleşerek İslamiyet’i yayma politikasına dönüşmüştür.
Notlarım
TYT-AYT ‹
Osmanlı Devlet Anlayışı ve Yönetim Sisteminin Temelleri
Eski Türk gelenekleri
İslam dininin devlet anlayışı
Hâkim olunan topraklardaki devlet anlayışları
Padişah
X Osmanlı Devleti Kayı boyuna mensup padişahlar tarafından
yönetilmiştir.
X İlk Türk devletlerinde siyasi iktidar kavramı “kut” tabiri ile ifa-
de edilmiştir. Türk devlet geleneğinde görülen “kut alma” an-
layışı Osmanlıda da devam etmiştir. Osmanlı hükümdarlarının
tahta çıkması Allah’ın takdir ve inayeti olarak yorumlanmıştır.
Bu durum Osmanlıların ilahi kaynaklı bir egemenlik anla-
yışını benimsediğini gösterir.
X Osmanlı padişahları cülus töreni adı verilen bir merasimle
tahta çıkardı. Bu törende padişah; devlet adamlarına, ulema-
ya ve kapıkulu askerlerine cülus bahşişi dağıtırdı.
X Cülus töreninin ardından padişah, büyük bir alayla İstanbul’da-
ki Eyüp Sultan Türbesi’ne giderek burada dualar eşliğinde tö-
renle kılıç kuşanırdı.
X Osmanlı Devleti’nde mutlak otorite padişahtır. Bütün devlet iş-
leri padişahın kontrolündeydi ve kanunlar mülkün sahibi ola-
rak görülen padişahın emri olarak çıkardı.
X Padişah vefat ettiğinde bütün atamalar düşer ve onun tasar-
rufları geçerliliğini yitirirdi. Yeni padişah, beratları yenilemezse
vezir dâhil hiçbir yöneticinin yetkisi meşru sayılmazdı.
X Osmanlı hükümdarları; hutbe okutma ve sikke (para) kestir-
me gibi padişahlık sembolleri kullanmışlardır.
UYARI
Osmanlı hükümdarları bey, gazi, hüdavendigar, sultan,
han, hakan, padişah ve halife ünvanlarını kullanmışlardır.
3 › TARİH
 FASİKÜL 12
Merkezî Otoriteyi Güçlendirme Çalışmaları
X Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerinde eski Türk yönetim gele-
neğindeki gibi “Ülke hanedanın malıdır.” anlayışı vardı ve do-
layısıyla veraset sistemi belirsizdi. Padişahın tüm çocuklarının
tahta çıkma hakkı bulunuyordu. Alpların, devletin ileri gelen ai-
lelerin ve ahilerin onayladığı en başarılı şehzade padişah olu-
yordu. Bu anlayış sık sık taht kavgalarına dolayısıyla da mer-
kezî otoritenin zayıflamasına yol açıyordu.
UYARI
Osmanlılar bu sorunları aşmak için merkeziyetçi devlet an-
layışını geliştirmeye yönelik adımlar atmıştır.
Osman ve “Ülke hanedanın ortak malıdır.”
Orhan anlayışı vardı, dolayısıyla veraset
sistemi belirsizdi.
Bey
“Ülke hükümdarın ve oğullarının
I. Murat malıdır.” anlayışı benimsenerek
hâkimiyet bir sülaleden alınıp
bir aileye verilmiştir.
Fatih “Ülke padişahın malıdır.” anlayışı
Sultan benimsenerek merkeziyetçi devlet
Mehmet anlayışı güçlendirilmiştir.
UYARI
I. Murat ve Fatih Sultan Mehmet Dönemi’ndeki bu değişik-
liklerle tahta kimin geçeceği belirli bir kurala bağlanarak Os-
manlı veraset sisteminde düzenlemeye gidilmiştir.
X Osmanlı Devleti’nde merkezî otoriteyi güçlendirmeye yöne-
lik en önemli yenilikler Fatih Dönemi’nde gerçekleştirilmiştir.
X Fatih Sultan Mehmet, daha önce var olan kanunlarla kendisi-
nin düzenlemiş olduğu kanunları birleştirerek Kanunname-i
Ali Osman’ın oluşturulmasını sağlamıştır.
X Kananunname-i Ali Osman’a “Saltanat, oğullarımdan kime na-
sip olursa dünya düzeni için kardeşlerini öldürmesi uygundur
ve âlimlerin çoğu da uygun bulmuştur.” hükmü eklenmiştir.
Bu hükümle hâkimiyetin bölünmezliği ve devletin parça-
lanmazlığı anlayışı her şeyin üstünde tutulmuştur.
TYT-AYT ‹

X Fatih’ten önce önemli görevlere nüfuzlu Türkmen ailelerine
mensup kişiler getiriliyordu. Bunlardan bazıları (Çandarlı aile-
si gibi) bulunduğu yer ve makamda mensup olduğu boy ve-
ya aileden güç alarak nüfuz kazanabiliyordu. Bu durumdan
kaynaklanan olumsuzluklara son vermek isteyen Fatih Sultan
Mehmet, devşirme sisteminden yetişenleri veziriazam, vezir-
lik, beylerbeylik gibi yüksek görevlere getirerek Türk devlet
adamlarının hükümdar üzerindeki gücüne son vermiş, mutlak
gücün padişahta olduğu anlayışını yerleştirmiştir.
X Fatih Dönemi’nde padişahın Divanıhümayuna başkanlık yap-
ması uygulamasına son verilerek bu yetki veziriazama devre-
dilmiştir. Böylece Divanın işlevselliği artırılmıştır. Padişah ise
Kubbealtı salonunun üstünde kafesle ayrılan bir bölümden di-
lediği zaman toplantıları takip etmiştir. Bu yolla padişah tara-
fından denetime tabi tutulan veziriazamın Divanda kendi ba-
şına kararlar alması durumu ortadan kaldırılmıştır.
X Merkezî otoriteyi güçlendirmek için yapılan bir başka düzen-
leme haremden evlenme usulünün yaygınlaştırılmasıdır. Fa-
tih’ten itibaren Osmanlı padişahları genellikle haremden ev-
lenmiştir. Bu sayede padişahın aile sırları dışarıya yayılmamış,
güçlü ailelerin akrabalık ilişkilerini kullanarak padişah üzerin-
de nüfuz kurmalarının önüne geçilmiştir.
X Merkezî otoriteyi güçlü kılmak için başvurulan diğer uygula-
ma ise müsadere usulüdür.
KAVRAM
Müsadere: Haksız yollarla servet edinenleri cezalandırmak
amacıyla devlet tarafından kişinin malına el konulması sis-
temidir. Müsadere, Hunlardan beri Türk devlet geleneğinde
uygulanmıştır. Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında sadece
zimmetine mal geçirenlere ve isyancılara uygulanan bu sis-
tem, Fatih Sultan Mehmet Dönemi’nden itibaren kapsamının
genişletilmesiyle bir gelenek hâlini almıştır.
X Fatih Sultan Mehmet yüksek derecede görev yapanların ölüm-
leri hâlinde mallarının müsadere edilip bunların hazineye in-
tikal ettirilmesini (müsadere) yaygınlaştırarak,
■ Merkezî otoriteyi güçlendirmiştir.
■ Kişisel mülk ve servetin veraset yoluyla belli ailelerin elin-
de toplanmasını engellemiştir.
■ Devşirmeler arasında aristokratik bir sınıf oluşarak devlet
otoritesine rakip olabilecek bir tehdidin önüne geçmiştir.
■ Önemli mevkilere yükselenlerin, vefatlarının ardından va-
rislerine bir şey bırakamayacaklarını düşünmelerini sağ-
layıp her türlü yolsuzluk ve rüşvet gibi olumsuz davranış-
ların önünü kesmeye çalışmıştır.
4 › TARİH
  FASİKÜL 12
UYARI
Osmanlı Devleti’nin XVII. yüzyılın başlarından itibaren ekono-
mik, idari ve askerî açıdan gittikçe ağırlaşan bir bunalıma sü-
rüklenmesi müsadere yönteminin yaygınlaşmasına sebep ol-
muştur. Müsadere, bu devirde merkezî otoriteye siyasal güç
kazandırmaktan çok hazineye gelir sağlama işlevi gören bir
uygulama şekline dönüşmüştür.
Şehzadelerin Eğitimi
X Osmanlı Devleti’nde şehzadelere ilk eğitim haremdeki Şeh-
zadegân Mektebinde verilirdi. Şehzadelerin eğitime başla-
ması “Bed-i Besmele Merasimi” adı verilen büyük bir tören-
le gerçekleştirilirdi.
X Şehzadeler I. Murat Dönemi’nden itibaren sancak beyi olarak
görevlendirilmeye başlanmıştır. Sancağa çıkma adı verilen bu
uygulamayla şehzadelerin devlet yönetimiyle ilgili bilgi sahibi
olmaları ve tecrübe kazanmaları amaçlanmıştır.
X Sancaklara vali olarak atanan şehzadelere Çelebi Sultan
denirdi. Şehzadelere lala denilen tecrübeli devlet adamla-
rı yardımcı olurdu. Osmanlılar, hanedan üyesi valiler tarafın-
dan yönetilen sancaklarda halkın devlete bağlılığının arttığı-
nı düşünüyorlardı. Bu yüzden şehzade sancağı olarak eski
beyliklerin merkezleri seçilmiştir. Balıkesir, Kütahya, Manisa,
Antalya, Konya, Amasya, Trabzon önemli şehzade sancak-
larından bazılarıdır.
X Şehzadeler sancaklardaki idari işleri İstanbul’dakine benzer bir
Divan teşkilatı kurarak yürütürlerdi. Görev bölgelerinde, mer-
keze bildirmek koşuluyla zeamet ve timar dirlikleri dağıtabi-
lir, resmî belge ve yazışmalara kendi tuğralarını çekebilirlerdi.
X XVI. yüzyıl sonlarında sancağa çıkma uygulamasında bazı
değişikliklere gidilmiştir. II. Selim Dönemi’nde yalnız hüküm-
dar adayı şehzadenin Manisa sancağına gönderilmesi uygu-
lamasına geçilmiştir.
X Sancağa çıkma usulüyle yetişen son padişah III. Mehmet’tir.
XVII. yüzyıldan itibaren şehzadeler eğitimlerini sarayda alma-
ya başlamış, Kafes usulü denen bu uygulama şehzadelerin
yönetim deneyimi kazanmasını engellemiştir.
UYARI
Yöneticilere öğüt vermek amacıyla kaleme alınan siyaset-
nâme veya nasihatnâme türündeki eserler, Osmanlı dev-
let yönetiminde özellikle yöneticiler için çok önemli bir yere
sahiptir. Bu eserler sadece siyasi kitaplar şeklinde değil fer-
manlar, adaletnameler ve layihalar şeklinde de hazırlanmıştır.
TYT-AYT ‹
MİLLET SİSTEMİ
X Osmanlı Devleti’nin ülkede yaşayan toplulukları din ya da
mezhep esasına göre örgütleyerek yönetmesine millet sis-
temi adı verilmiştir.
X Osmanlı Devleti’nde toplumu oluşturan gruplar dinî inanç esas
alınarak tanımlanmıştır. Bu bakımdan Osmanlı toplumu temel-
de Müslümanlar ve gayrimüslimler olarak ikiye ayrılmıştır. Gay-
rimüslim ifadesi Hristiyanlar ve Yahudiler için kullanılmıştır.
X Osmanlılarda devlet ile gayrimüslim halk arasındaki ilişkile-
rin hukuki bir zemine oturtulması Fatih Sultan Mehmet Döne-
mi’nde olmuştur. Osmanlı padişahları verdiği ahitnâmelerle
azınlıkların kültür, inanç ve ibadetlerini güvence altına almıştır.
Millet Sisteminin Sonuçları
Osmanlı Devleti’nde, farklı etnik ve dinî grupların barış ve
1
huzur içinde yaşamalarını sağlamıştır.
Ülkede yaşayan çeşitli dinlere, mezheplere ve ırklara men-
2 sup insanlar, asırlarca İslam kültür ve medeniyeti içerisin-
de varlıklarını koruyabilmiştir.
Asırlarca din ve mezhep kavgalarının devam ettiği Orta Do-
3 ğu, Kafkaslar ve Balkan topraklarında huzur ve asayiş sağ-
lanmıştır.
Ülkede yaşayan milletlere inanç ve ibadet özgürlüğü ta-
4
nınarak, Osmanlı çatısı altında kaynaşmaları sağlanmıştır.
FETHEDİLEN YERLERDE İSLAM KÜLTÜRÜNÜN
ETKİSİ
X Osmanlılar, Hristiyan ve Yahudilerin Müslüman olması için
planlı bir çabaya girişmemesine rağmen Anadolu’daki Rum
köylülerin önemli bölümü kendi istekleriyle zaman içerisinde
İslamiyet’i kabul etmiştir.
X Osmanlıların fethettiği bölgelerdeki imar ve iskân faaliyetleri
fiziki ve kültürel dönüşüm yaşanmasını sağlamıştır. Şehirler-
de inşa edilen cami, medrese, kervansaray, imaret, bedes-
ten gibi yapılar ve Anadolu’dan gelip yerleşen binlerce Türk
ailesi fethedilen yerlere Türk ve İslam kimliği kazandırmıştır.
Osmanlı Şehirlerinde Yaşam
X Şehirlerde halk; cami ve mescit, kahvehane, bozahane gibi
mekânlarda veya panayır ve şenliklerde bir araya gelmiştir.
Eğlence kültürünün bir parçası olan düğünler, insanların gü-
zel zaman geçirdikleri şenliklere dönüşmüştür. Bu faaliyetler
bireyler arasında sosyal bağların güçlenmesinde, geleneklerin
sürdürülmesinde ve inançların tazelenmesinde etkili olmuştur.
5 › TARİH
 FASİKÜL 12 

X Şehzadelerin sünnet törenleri ile Osmanlı sultanlarının komşu
ya da rakip beyliklerden kız alarak yaptıkları padişah düğün-
leri en görkemli şenlikler olmuştur. Surname adı verilen eser-
lerde şenlikler ile ilgili ayrıntılı bilgiler yer almıştır.
X Osmanlı toplumu için dinî törenler insanların kaynaştığı et-
kinliklerdendir.
X Ramazan ayı toplumsal yardımlaşma ve dayanışmanın en
güçlü olduğu dönemdir.
OSMANLI TOPRAK SİSTEMİ
X Osmanlı Devleti’nde toprak sistemi oluşturulurken; İslam top-
rak hukuku, Türk-İslam devletlerinin toprak sistemi ile Roma,
Bizans ve Sasani gibi medeniyetlerde uygulanan toprak sis-
temi esas alınmıştır.
X Osmanlı Devleti, geniş bir coğrafyaya hükmettiği için ülkenin
her yerinde toprağın hukuki durumu ve kullanım şekli bakı-
mından tek bir sistem uygulamamıştır.

UYARI X Fethettikleri yerlerde önceden uygulanan örf ve âdetler ile hu-

kuki durumu dikkate alan Osmanlılar, her bölgenin özelliğine
Ramazan ayı içerisinde düzenlenen; göre gelişmiş bir sistem oluşturmaya çalışmıştır.

X “Surre Alayı” (Hac münasebetiyle Hicaz bölgesinde gön- X Osmanlı toprak sistemi genel olarak mirî arazi (mülkiyeti dev-
derilen hediyelerin bulunduğu alay) lete ait), mülk arazi ve vakıf arazi olmak üzere üçe ayrılmıştır.

X “Hırka-i Saadet merasimi” (Hz. Muhammed ve yakın- X Osmanlı toprak rejiminin bazı esasları şunlardır:
larına ait olan Mukaddes Emânetlerin ziyaret edilmesi)
■ Mülkiyeti devlete aittir.
X Panayırlar kurulması, Hacivat ve Karagöz oyunları
■ Dirlik sisteminin esasını oluşturur.
gibi etkinlikler Osmanlı toplumunun kaynaşmasına katkı sağ-
■ Nedensiz yere boş bırakılamaz.
lamıştır.
■ Hem toprak hem ürün üzerinden vergi ödenir.

Mirî Arazi

Dirlik Devlet memurlarına maaş karşılığı verilen topraklardır. Gelirine göre has, zeamet ve timar olarak üçe ayrılırdı.

Paşmaklık Gelirleri saray kadınlarına (padişah anneleri, kızları ve eşleri) ayrılan topraklardır.
Saray görevlilerine ve ilmiye sınıfından bazı yüksek rütbeli kişilere çalıştıkları süre içinde maaşlarına ek olarak ve-
Arpalık
rilen arazilerdir.
Yurtluk ve Bir bölgenin Osmanlı Devleti’ne katılmasında etkili olan ve devlete bağlılıklarını bildiren mahallî beylere, kale mu-
Ocaklık hafızlarına, sınırları koruyanlara verilen aynı zamanda tersanelerin ihtiyaçlarına ayrılan arazilerdir.
Osmanlı Devleti’nin, fetihleri kolaylaştırmak ve teşvik etmek için seferlere katılan önemli komutanlara, dervişlere ve
Malikâne
ahilere fethedilen ülkelerde verdiği topraklardır.
Mukataa Gelirleri doğrudan devlet hazinesine gitmek üzere ayrılmış topraklardır.

Mülk Arazi
Mülkiyeti Müslüman olan kişilere ait topraklardır. Bu tür toprak sahipleri ürettikleri üründen belirli bir miktarı “öşür”
Öşrî Topraklar
olarak devlete öderlerdi.
Haracî Mülkiyeti gayrimüslimlere ait topraklardır. Bu tür topraklara sahip olan kişiler, ürettikleri üründen belirli bir miktarı-
Topraklar nı “haraç” olarak devlete öderlerdi.
Vakıf Arazi
Hayırsever mülk sahiplerinin, gelirleriyle sosyal amaçlı kurumların giderlerinin karşılanması için vakfettikleri arazilerdir. Bu arazileri re-
aya işlemekte, reayanın ödediği vergiler sadece vakıf giderleri için harcanmaktadır.

Notlarım

TYT-AYT ‹ 6 › TARİH
  FASİKÜL 12
ÇİFTHANE SİSTEMİ
X Osmanlı Devleti, her çiftçi ailesine bir çift öküzün işleyebilece-
ği kadar mirî araziyi belirli şartlarla kiraya vermiştir.
X “Çift” denilen bu arazi, verime göre 50 ile 150 dönüm arasın-
da değişmiştir. Bir çift öküzün işleyebildiği arazilerin tümüne
çiftlik, köylü ailesine ise hane denmiştir.
X Çifthane adı verilen sistemde; ailenin emeği, bir çift öküz ve
işlenen arazi bir üretim birimini ve dolayısıyla bir mali birimi
oluşturmuştur.
X Çift vergisinin düzenli olarak toplanmasını engelleyeceğinden
bu araziler kesinlikle bölünemez, bölüştürülemezdi.
X Üretici konumda olan hane vergilendirmede esas alınmıştır.
X Çiftçinin elindeki araziyi satması, hibe etmesi, miras olarak bı-
rakması veya vakfetmesi yasaktır.
X Tahrir defterleriyle kayıt altına alınan arazilerden “çift resmi”
adı altında vergi alınmıştır.
UYARI
İşlediği toprağını haklı bir neden olmaksızın terk ederek baş-
ka yerlere göç eden veya başka işlerle uğraşmaya başlayan
dolayısıyla arazisini üç yıl boş bırakan kimselerden “çiftbo-
zan resmi” adı altında bir vergi alınırdı.
Çifthane Sisteminin Yararları
Ekonominin temeli olan tarımın belirli ellerde toplanmasına izin
verilmemiştir.
Osmanlı Devleti toprakların bağımsız işletilmesini ve zirai üre-
timin sürdürülmesini garanti altına almıştır.
Toprak ve reaya üzerinde sıkı devlet kontrolü sağlanarak; mev-
cut çiftliklerin dağılması, tarlaların bağ bahçe hâline gelmesi,
büyük çiftlik sahiplerinin ortaya çıkması engellenmiştir.
LONCA TEŞKİLATI
X Osmanlı ekonomisinin temeli, toplumun ve devletin ihtiyaç-
larını karşılama esasına dayanmıştır. Bu anlayış iktisadi ha-
yatı düzenlerken belirli ilkelere göre hareket edilmesinde et-
kili olmuştur. Bu ilkelerin en önemlilerinden biri iaşeciliktir.
X İaşecilik ilkesine göre ekonomik faaliyetlerin amacı, ülke için-
de mal ve hizmet arzının mümkün olduğu kadar bol, kaliteli
ve ucuz olmasını sağlamaktır.
X Devlet, tarım ve ticaret faaliyetlerine önem vermiş ziraattan
başlayarak esnaflık ve ticareti de içine alan kapsamlı düzen-
lemeler yapmıştır.
TYT-AYT ‹
KAVRAM
Lonca: “Hücre ya da oda, özel tahsis edilmiş mekân” an-
lamına gelen bir terimdir. Osmanlılarda esnaf ve zanaatkâr-
ların örgütlenerek kurduğu meslek organizasyonuna lonca
adı verilir. Loncalar, İslam toplumlarında uzun bir geçmişe
sahip olan fütüvvet ve Ahilik zincirinin zamanla değişikliğe
uğramış bir devamıdır.
Osmanlı Devleti’nde Loncaların Görevleri
1 Esnaf ile hükûmet arasındaki ilişkileri düzenlemek
2 Mesleki eğitim vererek vasıflı eleman ihtiyacını karşılamak
3 Üretilen malların standartlara uygunluğunu kontrol etmek
Zanaatkârlar arasında dayanışmayı sağlamak, haksız reka-
4
bet yaşanmasını önlemek
X Hiyerarşik yapıda teşkilatlanmış olan esnaf sisteminde; esnaf
şeyhi, esnaf kethüdâsı, yiğitbaşı, usta, kalfa ve çırak yer alı-
yordu. Bunların görev, yetki, sorumluluk ve hakları gelenek-
lere ve nizamnâmelere göre düzenlenmişti.
X Aynı iş kolundaki Müslüman ve gayrimüslim meslek sahiple-
ri aynı teşkilatın içinde yer alabilirdi.
X Çıraklık ve kalfalık basamaklarını geçenler ustalığa yükselirdi.
Bir ustanın mesleğini icra edecek dükkan açabilmesi için ge-
dik (bir mesleğe devam etme imtiyazı) sahibi olması gerekirdi.
X İhtiyaçtan fazla üretim yapmak fiyatları düşüreceği, eksik üre-
tim ise fiyatları yükseltip halka zarar vereceği için üretici sayı-
sının (hirfet) sınırlı olmasına dikkat edilirdi.
X Osmanlı esnafının en temel görevi bulunduğu şehir ve çevre-
sinin ihtiyacını karşılamak olduğundan esnaflar arasında en
önemli unsur ham madde dağıtımıydı. Bu dağıtımı kethüda,
loncalar aracılığıyla adil bir şekilde yapılırdı.
X Osmanlı esnafı, gelirleri esnaf bağışları ile usta ve kalfaların
aidatlarından oluşan orta sandığı ve teavün (yardımlaşma)
sandığı gibi sandıklar kurmuştur.
Bu sandıklar,
■ Lonca üyelerine ticarethanelerinin ıslahı, sanatlarının ge-
liştirilmesi veya aletlerinin yenilenmesi için maddi des-
tek sağlamıştır.
■ Yaşlılık, hastalık veya sakatlık sonucu iş göremez duru-
ma düşmüş üyelerin geçimlerini sağlamak ve tedavi yar-
dımında bulunmak gibi görevler üstlenerek bir tür sosyal
güvence sağlamıştır.
7 › TARİH
 FASİKÜL 12
Narh Sistemi
X Fiyat takdir edilmesi ve sınırlandırılması anlamında fıkhi bir
terim olan narh, Osmanlı Devleti’nde reayanın refahını koru-
mak, tekelleşmeyi ve haksız rekabeti önlemek amacıyla uy-
gulanan sistemdir.
X Narh sistemi ile başta buğday ve un gibi temel ihtiyaç maddele-
ri ile ürün veya hizmetlerin fiyatları denetim altında tutulmuştur.
X Narh, malın kalitesine göre tespit edilmekteydi. Fiyatlar belir-
lenirken reayanın alım gücü dikkate alınarak maddi imkânları
sınırlı olan halk, korunmaya çalışılırdı. Narha riayet etmeyen-
ler, eksik ve hatalı mal satanlar cezalandırılırdı.
X Osmanlı Devleti’nde narh uygulamasını gerekli kılan başlıca
sebepler arasında; nüfus artışı, savaş, deprem, kuraklık ve kıt-
lık, ticari dengelerdeki değişimler, paranın değer kaybetmesi
gibi unsurlar yer almıştır.
OSMANLI’DA TİCARİ MEKÂNLAR
X Limanlar, kervansaraylar, hanlar, kapanlar, bedestenler,
çarşılar ve pazar yerleri Osmanlılarda ticari malın yolculu-
ğunda mola verdiği veya halka ulaştığı mekânlardır.
X Çarşılar; şehir içinde alışverişin yapıldığı, her dönem canlı
ve göz alıcı mekânlardır. Osmanlılarda çarşı, genellikle be-
desten adı verilen kapalı mekânlardaki dükkânların etrafın-
da toplanmıştır.
X Bedesten, kentin ticaret bölgesinin merkezi konumundadır.
Şehirlerin ticari potansiyeli bedestenin varlığına bağlıdır. Baş-
langıçta kumaşçılar için inşa edilmiş olan bu yapılar, zamanla
çeşitli esnaf ve tüccarın toplandığı yerlere dönüşmüştür. Çar-
şılarda ticari yapıların haricinde, çarşının büyüklüğüne göre
camiler ve hamamlar da bulunmuştur.
X Üstü genellikle tonoz veya çatıyla örtülü bir sokağın iki yanın-
da karşılıklı sıralanan ve aynı cins malları satan dükkanların
meydana getirdiği çarşılara arasta denmiştir.
X Pazarlar, haftanın belirli günü genellikle yiyecek maddelerinin
veya hayvanların satıldığı alanlardır.
X Osmanlılarda ana kara yollarının her zaman denizle bağlantı-
sı olmuş ve bunlar bir limanda tamamlanmıştır.
X Osmanlılar kervanların güvenliği ve konaklaması için ticaret
yolları üzerinde kervansaray denilen vakıf yapılar inşa etmiş-
lerdir. Çoğunlukla sultan, vezir ve büyük devlet adamları ta-
rafından inşa ettirilen kervansaraylar; kale gibi sağlam, dö-
neminin süsleme özellikleriyle bezeli, ticaret, sosyal yardım
ve kültür yapılarıdır.
X İnsan ve hayvanların her türlü ihtiyacını karşılayacak donanı-
ma sahip olan kervansaraylar, yalnız Müslümanlara değil tica-
retle uğraşan her milletten insana hizmet vermiştir.
TYT-AYT ‹

UYARI
Osmanlılarda ticaret yolları üzerinde,
X Güvenlik derbentçiler tarafından sağlanmıştır.
X Haberleşme işleri menzil teşkilatı aracılığıyla yapılmıştır.
X Ulaşımı ve taşımacılık faaliyetleri ise mekkâreciler tara-
fından gerçekleştirilmiştir. Mekkâreciler taşımacılık faali-
yetlerini tüccar ve kadı huzurunda bir sözleşme düzen-
leyerek yapmışlardır.
X Osmanlı Devleti’nde önemli ticaret mekânlarından biri de ka-
panlardır. Günümüzdeki toptancı hallerine benzeyen kapan-
lar, tahıl ürünleri türünden ihtiyaç maddeleri başta olmak üze-
re kahve, tütün, ipek, pamuk, kumaş ve çeşitli dokumaların
toptan alınıp satıldığı yerlerdir.
OSMANLI’DA VAKIF SİSTEMİ
X Vakıf, kişilerin sahibi bulunduğu bir mülkü toplumun yararı-
na ebedî olarak bağışlamasıdır. Vakfedilen mallar satılamaz,
devredilemez ve miras bırakılamazdı.
X Sahibi bulunduğu bir mülkü toplumun yararına ebedî olarak
vakfeden kişiye vâkıf, vakfedilen mala mevkuf denirdi.
X Vakfın işleyişini, amaçlarını anlatan ve vakfın tüzüğü kabul edi-
len vakfiyenin, kadının onayından geçmesi gerekirdi.
X Vakfın idarecisi olan mütevelli; vakıfla ilgili idari, mali her tür-
lü işlemden sorumluydu.
X Osmanlı toplumunda sosyal dengenin kurulmasında etkili
olan vakıflar; sosyal barışın ve adaletin korunmasında devlet,
toplum ve fert ilişkisinin olumlu yönde gelişmesinde önem-
li rol oynamıştır.
X Osmanlı ülkesinde cami, imarethane, medrese, şifahane, ha-
mam ve kervansaray gibi dinî ve sosyoekonomik tesisler va-
kıflar yoluyla yapılmıştır. Bu durum vakıfların Osmanlı Dev-
leti’nde eğitim ve bilim faaliyetlerinin finanse edilmesi,
köy ve şehirlerin imar edilmesi, dinî hizmetlerin sürdürül-
mesi ve sosyoekonomik hayatın canlanması gibi işlevle-
ri olduğunu gösterir.
X Vakıfların faaliyet gösterdiği başlıca konular arasında eğitim ve
bilim, iskân, şehircilik, sosyal hizmetler, ekonomi yer almıştır.
X Vakıf kültürü,
■ Hayırseverleri teşvik edici bir rol üstlenmiştir.
■ İnsanlığa karşı şahsi ve vicdani sorumluluk hissi, iyilik, şef-
kat, yardımlaşma ve dayanışma duygusu gibi değerlerin
canlı tutulmasını sağlamıştır.
8 › TARİH
 ÜNİTE
DEĞİŞEN DÜNYA DENGELERİ KARŞISINDA
OSMANLI SİYASETİ (1595-1774)

13 
12


XVII. Yüzyılda Osmanlı Devleti ve Stratejik Rakipleri

Avusturya ve Safevi devletleri ile sık sık mü-

Habsburg-
Osmanlı cadele etti. Devletteki bazı aksaklıklara bağlı lar
Devleti olarak ortaya çıkan merkez ve taşra isyanları
yıpranmasına neden oldu.
Sınır meseleleri ve siyasi anlaşmazlıklar ne- tı
Safeviler Ba
deniyle Osmanlı Devleti ile sorunlar yaşadı.
Avrupa’nın büyük bir kısmına hükmeden
Osmanlı
Habsburg Monarşisi’nin önemli ayağı konu- Kuzey Ruslar
Devleti
Avusturya mundaydı. Balkanlara açılıp buradaki halkı
kendine bağlamak ve Katoliklerin koruyucu-
Do
luğunu üstlenmek istiyordu. ğu
Coğrafi Keşifler sonrası Akdeniz limanlarının
önem kaybetmesiyle ekonomik yönden zayıf-
Venedik
ladı. Osmanlı Devleti ile giriştiği mücadeleler- Safeviler
den dolayı da yıprandı.
Baltık Denizi’ne açılan önemli bir konuma sa-
Lehistan hipti. Eflâk, Boğdan ve Erdel nedeniyle Os- XVI. yüzyılın sonlarından itibaren Osmanlı’nın genişlemesini
manlı Devleti ile siyasi sorunlar yaşadı. engelleyen güçler

Baltık Denizi’ne ve Karadeniz’e ulaşmayı, Kaf-

Rusya
kaslar ve Orta Asya’da hâkimiyet kurmayı plan-
Osmanlı-Avusturya İlişkileri
lıyordu. Bu amacı doğrultusunda Osmanlı Dev-
leti’ne karşı kurulan Kutsal İttifak’ta yer aldı. X Avusturya’nın sınır ihlali yaparak Macaristan’a saldırması ve
vergilerini ödememesi 1593-1606 Osmanlı-Avusturya savaşları-
XVII. yüzyıl başlarında eski gücünden uzak bir
nın yaşanmasında etkili olmuştur. Papanın çabalarıyla Avustur-
Malta görünümdeydi. Osmanlı Devleti’ne karşı oluş-
ya, Erdel Prensliği, Eflâk ve Boğdan voyvodalıkları ile Lehistan
turulan Kutsal İttifak’a katıldı.
arasında Osmanlı Devleti’ne karşı Haçlı İttifakı kurulmuştur.

X Estergon Kalesi’nin kaybedilmesi üzerine yeniçerilerin zorla-

UZUN SAVAŞLARDAN DİPLOMASİYE
962 yılında kurulan Kutsal Roma Germen İmparatorluğu Osman-
lı Devleti’nin Batı’daki en büyük rakiplerinden biri durumunda idi.
Kutsal Roma tahtına 1516’da Şarlken’in geçmesiyle birlikte Avru-
pa’da Habsburg Hanedanı hüküm sürmeye başlamıştır. Bu ha-
nedana bağlı Avusturya ise Türklere karşı mücadele eden bir ar-
şidüklük olarak ortaya çıkmıştır. 1804-1867 arasında Avusturya
İmparatorluğu ve 1867-1918 arasında da Avusturya-Macaristan
İmparatorluğu olarak adlandırılmıştır.
masıyla III. Mehmet sefere çıkmıştır. Osmanlı ordusu önce
Eğri Kalesi’ni ele geçirmiş, ardından Avusturya ile Erdel Prens-
liği’nin oluşturduğu ittifaka karşı Haçova Meydan Savaşı’n-
da büyük bir zafer kazanmıştır (1596).
X Osmanlı Devleti’nin doğuda Safevilerle savaşa girmesi ve
Anadolu’da Celâli İsyanları’nın yaygınlaşması buna karşılık
Avusturya’nın Erdel’de başlayan isyanlarla uğraşmak zorun-
da kalması iki tarafı barışa zorlamış, 1606’da Zitvatorok Ant-
laşması imzalanmıştır.

TYT-AYT ‹ 1 › TARİH
 FASİKÜL 13
Zitvatorok Antlaşması’nın Önemli Maddeleri
X Eğri, Kanije ve Estergon kaleleri Osmanlı Devleti’nde kalacaktır.
X Osmanlılar, Avusturya arşidükü için Caesar (Sezar) unvanı-
nı kullanacaktır.
X Avusturya yıllık vergi ödemeyecek, savaş tazminatı olarak
200.000 kuruş gönderecektir.
X Savaş sırasında taraflarca kazanılan topraklar kendilerinde
kalacaktır. Taraflarca esir almak ve kale işgal etmek yasakla-
nacak, eldeki esirler geri verilecektir.
Zitvatorok Antlaşması’nın Sonuçları
X Macaristan’da durumunu koruyan hatta Eğri ve Kanije adla-
rında iki yeni beylerbeylik oluşturan Osmanlılar; eski Maca-
ristan Krallığı’ndan, Habsburglarda kalan yerler üzerindeki
iddialarından ve bunun için ödenen yıllık 30 bin altın vergi-
den vazgeçmiştir.
■ Bu durum, Habsburglar karşısında Osmanlılar için açıkça
bir gerileme anlamına gelmektedir.
X Osmanlı padişahının, rakibini “Caesar” unvanıyla kendisiyle
eşit bir hükümdar olarak tanıması ve antlaşmayı yirmi yıl için
imzalaması Osmanlı Devleti’nin Kanuni Dönemi’ndeki büyük
iddialarından vazgeçtiğini ortaya koymuştur.
X Avusturya’nın ödemek zorunda olduğu verginin kaldırılması
ve Avusturya kralının protokolde Osmanlı padişahına eşitliği-
nin kabul edilmesi, Avusturya’yı büyük devlet statüsüne çı-
karmıştır. Böylece Osmanlı Devleti, Avrupa diplomasisin-
de mütekabiliyet (eşitlik) esasını kabul etmiştir.
UYARI
1593-1606 savaşları Avusturya’nın askerî strateji ve ateşli si-
lahlar konusunda ileri düzeyde olduğunu ortaya çıkarmıştır.
Eski usul (ok-yay) savaşan timarlı sipahilerin yetersizliğinin
anlaşılması üzerine Osmanlı Devleti, Anadolu’da tüfek kulla-
nabilen sekban askeri toplamaya başlamıştır.
Osmanlı-Safevi Savaşları (1578-1639)
Osmanlı-Safevi ilişkilerinde daha çok jeopolitik, ekonomik ve dinî
faktörler belirleyici olmuştur.
Osmanlı-Safevi Savaşlarının Nedenleri
X Safevilerin Şiilik propagandası yapması
X Tarafların İpek Yolu ticaretini denetim altına almak istemesi
X Safevilerin, Karadeniz kıyılarına çıkmak için tüm Kafkasya’yı
ve Batı Türkistan’ı ele geçirme politikası gütmesi
TYT-AYT ‹

X Osmanlı Devleti’nin Hazar Denizi’ne ulaşarak hem Rusya’nın
güneye inmesini hem de Safevilerin Kafkasya’ya ve Batı Tür-
kistan’a doğru yayılmasını engellemek istemesi
X Osmanlı Devleti’nin Rus ve Safevi tehditlerini ortadan kaldıra-
rak toprak bütünlüğünü korumayı amaçlaması
1578-1590 Savaşları
İran’ın saldırıları ile yeniden başlayan Osmanlı-Safevi savaşları
1590’da Ferhat Paşa (İstanbul) Antlaşması ile sona ermiş, Ha-
zar Denizi’ne kadar ilerleyen Osmanlı Devleti doğuda en geniş
sınırlarına ulaşmıştır.
NOT
1583’te Özdemiroğlu Osman Paşa, Kafkasya’da İran ordu-
sunu yenmiştir. Tarafların meşaleler yakarak mücadele et-
mesi nedeniyle bu savaşa Meşaleler Savaşı adı verilmiştir.
1603-1612 Savaşları
Osmanlı Devleti’nin Anadolu’da Celâli İsyanları, Batı’da Avustur-
ya savaşları ile uğraşmasından yararlanan İranlılar 1603’te yeni-
den saldırıya geçmişlerdir. Savaşlar Nasuh Paşa Antlaşması ile
sona ermiştir (1612). Bu antlaşmayla 1555 Amasya Antlaşması’n-
daki sınırlara geri dönülmüş; Safeviler, Osmanlılara yıllık iki yüz
deve yükü ipek ödemeyi kabul etmiştir.
1615-1618 Savaşları
1615’ten itibaren İran’ın Nasuh Paşa Antlaşması’nın şartlarına uy-
maması nedeniyle başlayan savaşlar 1618’de Serav Antlaşması
ile sona ermiştir. Bu antlaşmayla İran’ın vereceği ipek miktarı yüz
deve yüküne indirilmiştir.
1623-1639 Savaşları
İran’ın, Celâli İsyanları’ndan faydalanarak Bağdat’ı ve Irak’ın ta-
mamını işgali nedeniyle başlayan savaşlar 16 yıl sürmüştür. IV.
Murat’ın Revan ve Bağdat seferlerinin ardından İran’ın barış is-
temesi üzerine bugünkü Türkiye-İran sınırının temelini oluş-
turan Kasr-ı Şirin Antlaşması imzalanmıştır (1639). Bu antlaş-
madan sonra Osmanlı-İran mücadelesi azalmış, ticari yasakların
kaldırılması eski tarihî yolların yeniden canlanmasını sağlamıştır.
UYARI
XVII. yüzyılın ilk yarısında Safevilerle giriştiği yoğun mücadele
sebebiyle askerî gücünün büyük bir kısmını İran üzerine se-
ferber eden Osmanlı Devleti, Otuz Yıl Savaşları ile uğraşan
Avrupa’nın güçsüz ve zayıf durumundan istifade edememiştir.
2 › TARİH
  FASİKÜL 13

XVII. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Dış Politikası Osmanlı-Lehistan Savaşları (1672-1676)

Otuz Yıl Savaşları, XVII. yüzyılın ortalarına kadar Avrupa’yı savaş X Lehistan’ın, Osmanlı’ya bağlı Ukrayna Kazaklarına saldırma-
alanı hâline getirmiş ve uzun süre devam eden mücadeleler tüm sı ve Rusya ile yakınlaşması üzerine sefere çıkan IV. Mehmet,
Avrupa’yı zor durumda bırakmıştır. Avrupa’da yaşanan bu karışık- Kamaniçe’yi fethetmiş ve Podolya’ya hâkim olmuştur. Taraf-
lıklar, Osmanlı Devleti’nin Batı’da gücünü korumasını sağlamıştır. lar arasında 1672 yılında Bucaş Antlaşması imzalanmıştır.

X Leh Diyet Meclisinin vergi maddesini kabul etmemesi üzeri-

Osmanlı-Avusturya Savaşları (1662-1664) ne yeniden başlayan savaş sonunda imzalanan Zoravna Ant-
laşması ile vergi maddesi hariç Bucaş Antlaşması aynen ka-
X Savaşın nedeni Avusturya’nın, Osmanlı Devleti’ne bağlı Erdel
bul edilmiştir (1676).
Beyliği’nin iç işlerine karışmasıdır. Avusturya üzerine sefere
çıkan Fazıl Ahmet Paşa 1663’te Uyvar Kalesi’ni fethetmiş ve
burayı eyalet hâline getirmiştir. NOT
X Osmanlı kuvvetlerinin Uyvar ve Zerinvar gibi önemli kaleleri
Bucaş, Osmanlı Devleti’nin topraklarına toprak kattığı son ant-
alması üzerine Avusturya barış istemiş, 1664’te Vasvar Ant-
laşmadır. Bu antlaşma ile Batı’da en geniş sınırlara ulaşılmıştır.
laşması imzalanmıştır. Bu antlaşma ile Uyvar Osmanlı’da kal-
mış ve Avusturya Erdel’deki Türk hâkimiyetini onaylamıştır.

Osmanlı-Rus Savaşı (Çehrin Seferi)

Osmanlı-Lehistan Savaşı (1621)
X Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, 1676’dan beri Rus-
X Osmanlı-Lehistan ilişkilerinin bozulmasındaki temel sebep;
ya’nın işgalinde bulunan ve bir önceki yıl gerçekleştirilen ku-
Kırım hanının, Lehistan topraklarına seferler yapması ve Le-
şatmada ele geçirilemeyen Çehrin Kalesi’ni geri almayı ba-
histan denetimindeki Kazakların Osmanlı sahillerini vurması-
şarmıştır (1678).
dır. Diğer bir sebep ise Lehistan’ın, Eflâk ve Boğdan’ın iç iş-
lerine karışmasıdır. X Taraflar arasındaki mücadeleler, Özi Nehri’nin iki ülke arasın-
da sınır olarak kabul edildiği Bahçesaray Antlaşması imzala-
X Taraflar arasındaki sorunlar nedeniyle sefere çıkan II. Osman
nana kadar sürmüştür (1681) . Bu antlaşma Osmanlı Devleti
(Genç Osman) Hotin Kalesi’ni kuşatmış, ancak yeniçerilerin
ile Ruslar arasında imzalanan ilk antlaşmadır.
gayretsizliği yüzünden kale alınamamıştır. Lehistan’ın barış
istemesi üzerine Kanuni Dönemi’ndeki sınırlar esas alınarak
Hotin Antlaşması imzalanmış, Hotin Kalesi Osmanlı Devle- Osmanlı-Venedik İlişkileri
ti’ne bırakılmıştır (1621).
X Osmanlı Devleti, Doğu Akdeniz’de bulunan Rodos ve Kıbrıs
adalarını almıştı. Ancak Girit Venediklilerin elindeydi.
NOT
X Osmanlı’nın Girit’i almak istemesinde;

II. Osman, Hotin Savaşı’ndaki gayretsizliklerinden dolayı Ka- ■ Adanın stratejik bir konumda bulunması
pıkulu Ocaklarını kaldırmak istemiştir. Ancak bu durumdan ■ Osmanlı ticaret ve yolcu gemilerine saldıran korsanların
rahatsız olan kesimlerin isyanıyla padişah tahttan indirilmiş ve Girit’i üs olarak kullanması
kapıkulları tarafından Yedikule Zindanlarında öldürülmüştür.
etkili olmuştur.

X 1645’te kuşatılan Girit Adası 1669’da fethedilebilmiştir. Ku-

Notlarım şatma sırasında Venedikliler, Çanakkale Boğazı’nı kapata-
rak adaya yardım gönderilmesini engellemeye çalışmışlardır.

UYARI

Girit Kuşatması’nın 24 yıl sürmesi, Osmanlı maliyesini ve do-

nanmasını olumsuz yönde etkilemiştir. Yıllarca süren kuşat-
ma ve ağır kayıplar devletin itibarının sarsılmasına yol açmış-
tır. Ayrıca Osmanlı denizciliğinin eski gücünde olmadığını da
ortaya koymuştur.

TYT-AYT ‹ 3 › TARİH
 FASİKÜL 13 

Kutsal İttifak Osmanlılara Karşı AVUSTURYA

LEHİSTAN
Ukrayna
RUSYA
Din
yes
te
Azak

İkinci Viyana Kuşatması ve Yenilgisi (1683)

Podolya r

Pru
Budin

t
Debrecen Bender Özi

Vasvar
Macaristan
VENEDİK Akkerman AZAK DENİZİ

n
ba
Ku
Kili Kırım
Zagreb Kronstadt Kerç Anapa

X Orta Macaristan’da Protestan Macarların lideri konumundaki

Temeşvar Kefe
Bahçesaray
Belgrad Bükreş

Dobruca
Bosna Saraybosna
Pasarofça
Dalm Hersek Silistre
AD Sohum

Tökeli İmre, Avusturya’ya karşı Osmanlı’dan yardım isteyin- aç y Niğbolu

RİY a Mostar
Niş Varna KARADENİZ
AT Raguza Sofya Tırnova
İK İşkodra Burgaz Sinop
DE
ce Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Viyana üzeri-
Üsküp Filibe Amasra
Nİ Edirne
Zİ Kavala
İstanbul Kastamonu Trabzon
Ohri Selanik Enez İzmit

ne sefere çıkmıştır.
Bolu Giresun
Avlonya Bursa
Otranto Balıkesir
Yanya Tırhala Sivas
Korfu
EGE Kütahya Ankara
DENİZİ OSMANLI DEVLETİ
X Osmanlı ordusunun Viyana önlerinde bozguna uğramasıy-
Ayamavra İnebaht
İzmir Alaşehir
Kefalonya Bitlis
Zenta Mora Atina
Konya
Avusturya’ya bırakılan yerler
la birlikte Avrupa’da Osmanlı’nın yenilmez olduğu düşüncesi
Muğla Antalya

Lehistan’a bırakılan yerler İskenderun

Rodos

yıkılmıştır. Papanın girişimleriyle Avusturya, Lehistan, Rus- Venedik’e bırakılan yerler

AKDENİZ Girit ÖLÇEK
Rusya’ya bırakılan yerler Kıbrıs
0 250 500

ya, Venedik ve Malta arasında Kutsal İttifak kurulmuştur.

Karlofça ve İstanbul antlaşmaları ile kaybedilen topraklar

NOT
Osmanlı ordusunun II. Viyana Kuşatması’ndaki başarısızlı-
ğında; Avrupa devletlerinin Osmanlı’ya karşı birleşmesi, Vi-
yana’nın dört taraftan kuşatılamayacak kadar büyük olma-
sı, kuşatma için gerekli ağır topların getirilmemesi, Osmanlı
devlet adamları arasında çekişmeler yaşanması, Osmanlı or-
Karlofça Antlaşması’nın Sonuçları
X Batı’da ilk büyük toprak kaybına uğrayan Osmanlı Devleti’nin
Orta Avrupa’da egemenliği zayıflamıştır.
X Türklerin Avrupa’da ilerleyişi sona ermiş, 1921 Sakarya Sava-
şı’na kadar devam edecek olan geri çekiliş süreci başlamıştır.

dusunda lojistik ve disiplin sorunlarının başlaması, Lehistan X Avrupalılar, Osmanlı karşısında savunmadan saldırıya geç-
kralının beklenenden önce Viyana önlerine gelmesi ile Os- mişlerdir.
manlı ordusunun iki ateş arasında kalması etkili olmuştur.

İstanbul Antlaşması (1700)

Osmanlı-Kutsal İttifak Savaşları (1683-1699)
X Kutsal İttifak devletleri ile yapılan savaşlarda Osmanlı Devle-
ti en ağır yenilgileri Salankamen (1691) ve Zenta (1697) sa-
vaşlarında almıştır.
Rus temsilcinin, tam yetkili olmadığı gerekçesiyle Karlofça Ant-
laşması’nı imzalamaması üzerine Rusya ile 1700 tarihinde İstan-
bul Antlaşması yapılmıştır.
İstanbul Antlaşması’yla,

X II. Mustafa Dönemi’nde İngiltere ve Felemenk (Hollanda) el- X Karadeniz kıyısındaki Azak Kalesi Rusya’ya bırakılmıştır.
çilerinin aracılığıyla Belgrad yakınlarında Karlofça Antlaşma- X Ruslara İstanbul’da daimî elçi bulundurma hakkı tanınmıştır.
sı imzalanmıştır (1699).

UYARI Karlofça Antlaşması Sonrası Dış Siyaset

Osmanlı Devleti Karlofça Antlaşması ile ilk defa yabancı dev-
letlerin ara buluculuğunu kabul etmek zorunda kalmıştır. Bu
kabullenme bir zamanlar hiçbir devleti kendisi ile eşit görme-
yen Osmanlı için önemli bir itibar kaybı olmuştur.
Karlofça Antlaşması’yla Osmanlı Devleti, bir daha toparlanama-
yacağı uzun bir savunma dönemine girmiştir. Ayrıca Osmanlı’nın,
diplomaside sürekli kendi şartlarını kabul ettirip antlaşmalarda be-
lirleyici taraf olma gücü de sona ermiştir.
Karlofça Antlaşması’ndan sonra Osmanlı Devleti,

X Birden çok devletle aynı anda savaşamayacağını görmüş bu

Karlofça Antlaşması (1699) nedenle konjonktürel ittifaklar kurma yoluna gitmiştir. Böylece
Avrupalılar için tehlike olmaktan çıkmaya başlamıştır.
X Temeşvar ve Banat hariç Macaristan ve Erdel Avusturya’ya
bırakıldı.
KAVRAM
X Podolya ve Ukrayna Lehistan’a verildi.
Konjonktürel ittifak: Bir devletin içinde bulunduğu dönemin
X Mora ve Dalmaçya kıyıları Venedik’e bırakıldı.
durum ve şartlarını menfaatleri doğrultusunda gözeterek di-
X Antlaşmanın 25 yıl süreyle geçerli olması ve Avusturya’nın ga- ğer devletlerle kurduğu ittifaklara denir.
rantisi altında bulunması kabul edildi.

TYT-AYT ‹ 4 › TARİH
  FASİKÜL 13

X Fransa’nın yanında İngiltere, İsveç, Hollanda gibi devletlerle Grönland

(1721)
İzlanda

iyi ilişkiler kurmaya çalışmıştır. Otuz Yıl Savaşları’ndan sonra

(1380) SİBİRYA

Kamçatka
(1697)

Haçlı birliği fikrinin zayıflaması bu durumu kolaylaştırmıştır.

Kanada
1763)

O
SM
N

A
LI
İM
ABD
(1776)
ATLAS PA
RA
TO
RL
UĞ
OKYANUSU Kanarya U

X Kaybettiği toprakları geri almak için Rusya, Venedik ve Avus- BÜYÜK (PASİFİK)
Adl.
Bahama Makao
Meksika Küba Adları
Bombay Kalküta
Porto Riko
Jamaika Martinik
St. Louis
(1626)
(1661)
Goa
Madras Filipinler OKYANUS
turya ile savaşlar yapmış, bu umudu 1718 Pasarofça Antlaş- BÜYÜK (PASİFİK)
Grenada

Cayenne (1625)
Kolombo Malakka
(1641)

ması’na kadar devam etmiştir. OKYANUS Sumatra

Peru
Angola
(1648) Zengibar HİNT Yeni Gine
Cava
Brezilya
Mozambik OKYANUSU

Şili
Sidney
(1788)

XVII VE XVIII. YÜZYILLARDA OSMANLI VE

Kap
Yeni Zelanda
(1769)
Falkland
(1771)
Portekiz Fransa Hollanda Rusya

AVRUPA’DA DENİZCİLİK FAALİYETLERİ

İngiltere Danimarka İspanya

XVII ve XVIII. yüzyıllarda sömürge paylaşımı

Avrupalıların Sömürgecilik Faaliyetleri
X Coğrafi Keşifleri başlatan İspanyollar ve Portekizliler büyük Osmanlı Denizciliğinde Kadırgadan Kalyona Geçiş
sömürge imparatorlukları kurmuşlardır. Ancak bu sömürge
imparatorluklarına XVII. yüzyıl başlarından itibaren İngiltere X Osmanlı Devleti’nde XVII. yüzyıl sonlarına kadar donanma-
ve Hollanda el koymaya başlamıştır. nın ana unsurunu kadırga denilen kürekli gemiler oluştur-
muştur. XVII. yüzyıl sonlarından XIX. yüzyılın ortalarına kadar
X Portekiz ve İspanya ile başlayıp İngiltere, Hollanda ve Fran-
ise kalyon denilen yelkenli gemiler kadırgaların yerini almıştır.
sa ile devam eden sömürgecilik faaliyetleri; Uzak Doğu’da
Hindistan, Endonezya, Çin ve bu bölgede yer alan yüzlerce X Girit’i kuşatan Osmanlı donanmasının Venedik kalyonları kar-
adayı kapsamıştır. şısında âciz kalması üzerine Osmanlı devlet adamları kalyon
inşasına karar vermiş ve böylece kadırgadan kalyona geçiş
süreci başlamıştır.
İngiliz ve Hollanda Şirketleri Okyanuslarda
X İngiltere, 1600’de İngiliz Doğu Hindistan Şirketi’ni kurarak NOT
Portekiz ve İspanya’nın tekelinde bulunan Uzak Doğu ve Hin-
distan baharat ticaretinden pay almayı amaçlamıştır.
Osmanlı Gemiciliğinin Gelişimi
X Hollanda, 1602’de Hollanda Doğu Hindistan Şirketi’ni kur-
1. Dönem (Kadırga): Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan XVII.
muştur. Bu şirkete Hollanda Hükûmeti tarafından Ümit Bur-
yüzyılın sonlarına kadar geçen dönemde kullanılmıştır.
nu ile Macellan Boğazı arasında kalan bölgede ticaret yapma
hakkı tanınmıştır. Şirket; askerî amaçlı birlikler bulundurmak, 2. Dönem (Kalyon): XIX. yüzyılın ortalarına kadar kullanılmıştır.
gerektiğinde Hollanda adına savaş açmak, kaleler inşa etmek 3. Dönem (Buharlı gemiler): XIX. yüzyılın ortalarından devle-
ve Asya’daki mahallî hükümdarlarla antlaşmalar imzalamak tin yıkılışına kadar kullanılmıştır.
gibi yetkilerle donatılmıştır.

X Dönemin diğer bir deniz gücü olan Fransa, Amerika kıtasına

açılarak zenginliğini artırmaya çalışmıştır.
Okyanuslarda Hâkimiyet Mücadelesi
X Hollanda, Amerika kıtasında sömürgeler elde etmek için Porte-
kiz ve İngiltere ile savaşmış, XVII. yüzyıl ortalarına doğru dün-
yanın en büyük deniz ticaret filosuna sahip olmuştur.
X Hollanda’nın giderek güçlenmesi İngiltere-Hollanda Savaşla-
rına neden olmuş, bu savaşlar sonucunda bazı kolonilerini İn-
gilizlere kaptıran Hollandalılar, okyanuslarda güç kaybetmiştir.
X Yedi Yıl Savaşları (1756-1763) ile Kuzey Amerika’daki Fran-
sız sömürgelerini ele geçiren İngiltere, “Üzerinde güneş bat-
mayan imparatorluk” olarak nitelendirilmiştir.
X XVIII. yüzyılda İngiltere, Fransa ve Rusya arasında Akdeniz’de
de hızlı bir rekabet yaşanmıştır.
Osmanlı Devleti’nin Denizlerdeki Egemenliğinin
Zayıflaması
Osmanlı denizciliğinin gerilemesinde etkili olan unsurlar şunlardır:
X İnebahtı Deniz Savaşı’nda çok sayıda deneyimli denizcinin
şehit olması, bunların yerinin doldurulamaması
X Denizcilikle ilgisi olmayanların donanmanın başına getirilme-
si ve Avrupa’daki gelişmelerin takip edilememesi
X Deniz askerlerine gerekli eğitimin verilmemesi
X Donanmanın ihmal edilmesi, yeni ve büyük gemilerin yapıl-
maması
X Coğrafi Keşifler’den sonra Avrupalıların hızlı hareket edebilen
kalyon denilen büyük yelkenli gemilere yönelmesi, buna kar-
şılık Osmanlıların uzun süre çektiri ve kadırga denilen kürek-
li gemilerde ısrar etmesi

TYT-AYT ‹ 5 › TARİH
 FASİKÜL 13 

XVIII. YÜZYILIN İLK YARISINDA OSMANLI VE Rusya’nın, Komşu Devletler ve Osmanlı Açısından Tehdit
AVRUPA DEVLETLERİNİN DIŞ POLİTİKALARI Oluşturan Hedefleri

Sıcak denizlere ulaşmak

Baltık Denizi kıyılarını ele geçirmek

L I
M AN Kaybettiği toprakları geri almak
OS Avrupa devletleri arasındaki Kırım’ı alarak Karadeniz’e inmek
rekabet ve mücadelelerden
yararlanarak toprak bütünlüğünü Boğazları alarak Akdeniz’e ulaşmak
korumak
Slav ve Ortodoks ulusları birleştirip Balkanlara egemen olmak
RE
LTE
Rusların sıcak denizlere inmesini
İ
İNG
engellemek Kafkasya ve Orta Asya üzerinde hâkimiyet kurmak
Akdeniz’de Fransızların gücünü
kırmak için Osmanlı toprak
bütünlüğünü korumak X XII. Şarl’ı takip eden Rusların Osmanlı topraklarına girmeleri,
ardından Eflak ve Boğdan beylerini isyana kışkırtmaları üze-
A
NS
Akdeniz’de İngiltere’ye üstünlük rine sefere çıkan Baltacı Mehmet Paşa Rus ordusunu Prut
FRA sağlamak ve Uzak Doğu’daki
İngiliz sömürgelerini ele geçirmek
Nehri kıyısında kuşattı. Zor durumda kalan Çar I. Petro’nun
barış istemesi üzerine Osmanlı Devleti ile Rusya arasında Prut
Osmanlı aleyhine Rusya ile iş
birliği yapmak Antlaşması imzalandı (1711).

X Prut Antlaşması’na göre,

SYA ■ Rusya, Azak Kalesi ve çevresini Osmanlı’ya geri verecek,

RU
Baltık Denizi’ne hâkim olmak
Kırım’ı alarak Karadeniz’e inmek İstanbul’da elçi bulunduramayacaktı.
Sıcak denizlere ulaşmak ■ İsveç Kralı XII. Şarl ülkesine serbestçe dönebilecekti.

■ Rusya, Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışmayacaktı.

R YA
U STU ■ Rus tüccarlar Osmanlı ülkesinde serbestçe ticaret yapa-
AV Rusya ile iş birliği yaparak
Osmanlı Devleti’nin Avrupa’daki
bilecekti.
topraklarını ele geçirmek
UYARI

Prut Antlaşması, 1700 İstanbul Antlaşması ile Rusya’ya ve-

FETİHLERDEN SAVUNMAYA rilen yerlerin geri alınmasını sağlamıştır. Bu durum Osmanlı
devlet adamlarında Karlofça Antlaşması ile kaybedilen yer-
X Sultan II. Mustafa Dönemi’nde büyük toprak kayıplarına yol
lerin geri alınabileceği düşüncesini doğurmuştur. Osman-
açan 1699 Karlofça ve 1700 İstanbul antlaşmalarının imzalan-
lı Devleti’nin Venedik ve Avusturya’ya savaş açmasında bu
ması nedeniyle III. Ahmet Dönemi’nde (1703-1730) devletin
düşünce etkili olmuştur.
dış siyasetini bu antlaşmaların etkileri belirlemiştir.

X XVIII. yüzyılın başlarından itibaren kaybettiği toprakları geri al-

ma politikası izleyen Osmanlı Devleti, bu politikasında büyük
bir başarı gösterememiş hatta yeni toprak kayıpları yaşayın-
ca mevcut topraklarını koruma politikasına yönelmiş ve Avru-
pa tarzı ıslahatlar yapmaya başlamıştır.
Osmanlı-Rus İlişkileri ve Prut Savaşı (1711)
X Sıcak denizlere ulaşma hedefi doğrultusunda Baltık Deni-
zi’ne yönelen I. Petro, Protestan ülkelerin lideri ve bölgenin en
güçlü devleti olan İsveç’e savaş açmıştır. İsveç Kralı XII. Şarl,
başlangıçta bazı zaferler kazandıysa da 1709’da Poltova Sa-
vaşı’nda Rusya’ya yenilerek Osmanlı Devleti’ne sığınmıştır.
Osmanlı-Venedik ve Osmanlı-Avusturya Savaşları
(1715-1718)
X Mora Yarımadası ve bazı Ege adaları, Karlofça Antlaşması ile
Venedik’e bırakılmıştı. Burada yaşayan halkın, Venedik’in uy-
guladığı Katolik baskısı nedeniyle Osmanlı Devleti’nden yardım
istemesi ve Venedik himayesinde bulunan korsanların Doğu
Akdeniz’de ticaret ve hac gemilerine baskınlarını sürdürmesi
üzerine Karlofça Antlaşması’nın ihlal edildiğini gerekçe gös-
teren Osmanlı Devleti, Venedik’e savaş ilan etti. Bu savaşlar
sonunda Osmanlı ordusu Mora ve çevresindeki adaları Ve-
nedik’ten geri aldı.

TYT-AYT ‹ 6 › TARİH
  FASİKÜL 13
X Osmanlı ordusunun bu başarılarından rahatsız olan Avustur-
ya, Karlofça Antlaşması’nın bozulduğunu iddia ederek Os-
manlı’ya savaş açtı. Petervaradin Savaşı’nda (1716) Avustur-
ya karşısında yenilgiye uğrayan Osmanlı Devleti barış istedi.
İki devlet arasında Pasarofça Antlaşması imzalandı (1718).
X Pasarofça Antlaşması’na göre,
■ Mora Yarımadası Osmanlı Devleti’nde kalacaktı.
■ Dalmaçya kıyıları, Arnavutluk ve Hersek kıyılarındaki bazı
kaleler Venediklilere bırakılacaktı.
■ Belgrad, Banat, Kuzey Sırbistan ve Eflâk’ın batısı Avus-
turya’ya verilecekti.
■ Avusturya, Osmanlı topraklarında konsolosluk açabilecek
ve bazı ticari imtiyazlara sahip olacaktı.
Pasarofça Antlaşması’nın Önemi ve Sonuçları
X Osmanlı Devleti Karlofça ile kaybettiği yerleri geri alma umu-
dunu yitirdi.
X Osmanlı yöneticileri, Avrupa’da mevcut toprakları korumaya
yönelik savunma esaslı bir politika izlemeye başladılar.
X Balkanların Orta Avrupa’ya açılan kapısı durumundaki Belg-
rad’ın kaybedilmesi bölgede güçler dengesini Avusturya le-
hine değiştirdi.
X Savaşın kaybedilmesi Batı’nın üstünlüğünü açıkça ortaya çı-
kardı. Bu durum Osmanlı yöneticileri arasında Batı’daki ge-
lişmeleri yakından takip etme ve yeniliklerden yararlanma
düşüncesini yaygınlaştırdı.
NOT
Karlofça ve Pasarofça antlaşmaları sonrası yaşanan top-
rak kayıpları, sınırlar dışında kalan Osmanlı Müslümanlarını,
Balkanlardan başta İstanbul olmak üzere Anadolu’ya doğ-
ru göçe zorlamıştır.
Osmanlı-Rus ve Avusturya Savaşları (1736-1739)
X Avusturya ve Rusya, Osmanlı topraklarını paylaşmak üzere
1733’te gizli bir antlaşma yaptılar. Bu antlaşmaya göre; Azak
ve Kırım Rusya’ya, Bosna-Hersek ise Avusturya’ya bırakıldı.
X Rusya’nın Lehistan’ın iç işlerine karışması, bazı sınır olayları
ve Kırım’a saldırması üzerine Osmanlı Devleti Rusya’ya savaş
açtı (1736). Avusturya da Rusya’nın yanında yer aldı.
X Osmanlı ordusunun Ruslardan Özi’yi, Avusturya’dan da Se-
mendire ve Belgrad’ı geri alması üzerine Avusturya barış iste-
di. Fransa’nın ara buluculuğunda Avusturya ile 1739’da Belg-
rad Antlaşması imzalandı.
TYT-AYT ‹
X Belgrad Antlaşması’na göre,
■ Avusturya, Belgrad başta olmak üzere Pasarofça Antlaş-
ması’yla aldığı yerleri geri verdi.
■ Tuna Nehri, taraflar arasında sınır olarak kabul edildi.
X Savaşa yalnız başına devam edemeyen Rusya, Fransa aracı-
lığıyla barış istedi. Rusya ile de 1739’da Belgrad Antlaşması
imzalandı. Buna göre,
■ Rusya, Azak dâhil işgal ettiği yerleri geri verdi.
■ Azak Denizi ve Karadeniz’de askerî ve ticari gemi bulun-
durması yasaklanan Rusların, Osmanlı topraklarında ti-
caret yapması ve Hristiyanlarca kutsal sayılan yerleri ser-
bestçe ziyaret etmesi kabul edildi.
Belgrad Antlaşmalarının Önemi ve Sonuçları
X Osmanlı’nın Batı’da imzaladığı son kazançlı antlaşmadır.
X Belgrad’ın geri alınması ile Osmanlı’nın Balkanlardaki ege-
menliği güçlenmiştir.
X Karadeniz’in Osmanlı’ya ait olduğunu belirten son antlaşmadır.
X Osmanlı, iki büyük Avrupa devleti ile mücadele edebilecek
güce sahip olduğunu göstermiştir.
Doğu’da Mücadele ve Safevilerin Sonu
X İran’daki Afgan ayaklanmalarından yararlanmak isteyen Rusya,
İran topraklarını işgale başladı. Osmanlı Devleti de Rusya’nın
güneye inmesine engel olmak için İran’a girdi. Osmanlı ve Rus
orduları İran’da karşı karşıya geldiler. Ancak Fransa’nın araya
girmesiyle iki ülke 1724 İstanbul Antlaşması (İran Mukase-
menâmesi) ile İran’ın Kafkasya’daki topraklarını paylaştılar.
X Osmanlı Devleti ile Rusya’nın ilk kez ittifak yaptığı İran Mukase-
menâmesi’ne göre; Dağıstan ve Hazar kıyıları Rusya’ya, İran’ın
batı illeri (Gürcistan, Şirvan, Azerbaycan) Osmanlı’ya bırakıldı.
X İran’ın paylaşılmasına razı olmayan Şah Tahmasb, Revan üze-
rine saldırıya geçti. Ancak Osmanlı ordusu karşısında başarı
gösteremedi. Barış istemek zorunda kalan Şah Tahmasb ile
Ahmet Paşa Antlaşması imzalandı (1732). Bu antlaşma ile
Tebriz başta olmak üzere Batı İran ve Azerbaycan İran’a bı-
rakılırken Kafkasya Osmanlı Devleti’nde kaldı.
X İran’da 1736’da hanedan değişikliği yaşandı. Şah Tahmasb’ı
tahttan indiren Avşarların lideri Nadir Han kendisini İran Şahı
ilan ettirdi. Böylece Safevi Hanedanı (1502-1736) sona erdi,
yerine yine bir Türk boyu olan Avşarlar iktidara geldi.
X Nadir Şah’ın 1743’te Kerkük, Musul ve Bağdat’a saldırmasıyla
Osmanlı-İran arasında savaş yeniden başladı. I. Mahmut’un
Kırım ve Mısır’dan yardım çağrısı üzerine İran barış istedi. İki
devlet arasında Kasr-ı Şirin Antlaşması’nın maddelerinin esas
alındığı Kerden Antlaşması imzalandı (1746).
7 › TARİH
 FASİKÜL 13 

1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı Küçük Kaynarca Antlaşması’nın Önemi ve Sonuçları

X Rus Çariçesi II. Katerina; Kırım’ı ve Kafkasya’yı alıp Karade-
niz’e çıkmak, Boğazlardan geçerek sıcak denizlere ulaşmak,
Balkanlarda Rus yanlısı devletler kurmak istiyordu.
X Rusya’nın bu hedeflerine ulaşması için öncelikle Lehistan’a
egemen olması gerekiyordu. Çariçe II. Katerina, Lehistan Kral-
lığı’na Rus yanlısı birini seçtirdi. Bu durumu tanımayarak isyan
eden Leh milliyetçilerini takip eden Rus askerlerinin Osmanlı
sınırlarını ihlal etmeleri üzerine Rusya’ya savaş açıldı (1768).
X Osmanlı Devleti, Rusya ile savaşta başarılı olamadı. Bu duru-
ma; Kırım Hanı Devlet Giray’ın Osmanlı ordusuna yeterli des-
teği sağlayamaması, ordunun sevk ve idaresinde sorunlar
yaşanması, gerekli erzak hazırlığının yapılmaması, askerlerin
maaşlarının zamanında ödenmemesi gibi nedenler yol açtı.
X Eflak ve Boğdan’a giren Ruslar Kırım’ı işgal ettiler. Baltık De-
nizi’nden hareket eden bir Rus donanması İzmir’in Çeşme Li-
manı’nda demirli bulunan Osmanlı donanmasını yaktı (1770).
Rusların Tuna Nehri’ni geçerek Şumnu’ya kadar ilerlemesi
üzerine I. Abdülhamit barış istemek zorunda kaldı ve Küçük
Kaynarca Antlaşması imzalandı (1774).
X Osmanlı Devleti’nin XVIII. yüzyılda imzaladığı koşulları en ağır
antlaşmadır.
X İlk kez halkı Türk ve Müslüman olan bir toprak parçası kay-
bedilmiştir.
X Kırım’ın dinî bakımdan Osmanlı halifesine bağlı kalması sağ-
lanarak tarihî ve kültürel bağların sürdürülmesi amaçlanmıştır.
X Rusya, açtığı konsolosluklar aracılığıyla Balkanlarda etkisi-
ni artırmıştır.
X Karadeniz, Türk gölü olmaktan çıkmıştır.
X Osmanlı ilk kez savaş tazminatı ödemek durumunda kalmıştır.
X Rusya, Küçük Kaynarca Antlaşması ile İstanbul’da bir Ortodoks
Kilisesi inşa ederek burada ibadet edenleri himayesi altına al-
ma hakkını elde etmiştir. Küçük görünen bu taviz, Rusya’nın
daha sonraları Osmanlı Devleti’nin iç işlerine müdahale etme
hakkına sahip olduğu iddiasının gerekçesini oluşturmuştur.
X Osmanlı Devleti, dünya siyasetinde büyük güç ve prestij kay-
bına uğramıştır.

Küçük Kaynarca Antlaşması’nın Önemli Maddeleri

X Osmanlı Devleti Kırım’a bağımsızlık tanıyacaktır. Kabartay ara-
zisi ile Azak Kalesi ve çevresi Rusya’ya bırakılacak, Rusya sa-
vaşta ele geçirdiği diğer yerleri geri verecektir.

X Kırım hanları yalnız dinî bakımdan Müslümanların halifesi sı-

fatını taşıyan Osmanlı padişahına bağlı olacaktır.

X Rusya, Balkanlarda istediği yerde konsolosluk açabilecek ve

İstanbul’da daimî elçi bulundurabilecektir.

X Rus ticaret gemileri Karadeniz ve Akdeniz’deki Türk sularında

serbestçe dolaşabilecek; Fransa ve İngiltere’ye tanınan kapi-
Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan sonra Osmanlı sınırları Küçük Kaynarca Antlaşması
tülasyonlardan Rusya da yararlanacaktır. Küçük Kaynarca Antlaşması ile bağımsız hâle gelen topraklar
ile Rusya’ya bırakılan topraklar

X Osmanlı Devleti, Rusya’ya savaş tazminatı ödeyecektir. Küçük Kaynarca Antlaşması’na göre Osmanlı sınırları

Notlarım

TYT-AYT ‹ 8 › TARİH

DEĞİŞİM ÇAĞINDA AVRUPA VE OSMANLI
14 DEĞİŞİM ÇAĞINDA AVRUPA VE OSMANLI - 1

AVRUPA’DA DEĞİŞİM ÇAĞI
Kilise ve Papalık
X XVI. yüzyılın başlarına kadar Avrupa’da siyasi, sosyal ve eko-
nomik alanda en yetkili kurum Katolik Kilisesi ve bu kiliseyi
temsil eden Papalık’tır.
X Papalık, XVI. yüzyılın ilk çeyreğinde İtalyan şehir devletlerinin
en güçlülerinden biri hâline gelmiştir. Papalar, krallara taç giy-
direrek siyasi nüfuzlarını artırmışlardır.
X Eğitim ve öğretim alanında Oxford, Paris ve Bologna gibi döne-
min önemli üniversitelerinde söz sahibi olan Papalık, buralarda
Aristo ve Batlamyus’un öğretilerini okutmuştur. Bu öğretilere
karşı çıkanlar ise engizisyon mahkemelerinde yargılanmıştır.
X Katolik Kilisesi endüljans adı verilen, para karşılığı günahla-
rın affedildiği belge yoluyla ekilebilir toprakların önemli bir kıs-
mını ele geçirmiştir.
X Avrupa’da faaliyet alanlarını genişleterek yükselmek isteyen
burjuvazi, Katolik Kilisesinin kısıtlayıcı yaklaşımlarından kur-
tulmayı amaçlamıştır. Savaşlar için paraya ihtiyaç duyan kral-
lar ve asiller, kendilerinden borç aldıkları ölçüde burjuvanın
serbest ticaret yapmasına göz yummuşlardır. Bu durum bur-
juvazinin aristokrat (asiller) sınıfına karşı yükselişini hız-
landırmıştır.
Katolik Kilisesi ve Papalığın Güç Kaybetmesinde
Etkili Olan Nedenler
Haçlı Seferleri’nin başarısızlıkla sonuçlanması
Feodalitenin zayıflaması ile siyasi güçlerini artıran kralların pa-
palara karşı üstünlük sağlaması
Katolik Kilisesinin parçalanması, eğitim kurumlarını ve zengin-
liklerini kaybetmesi
Coğrafi Keşifler, Rönesans ve Reform hareketleri sonunda ki-
lise öğretilerinden bazılarının yanlış olduğunun anlaşılması
Din adamlarının söylemlerini ve yaşam tarzını eleştiren Eras-
mus, Röklen, Luther gibi kişilerin ortaya çıkması
TYT-AYT ‹
ÜNİTE
13
Rönesans
XV. yüzyıl sonlarında İtalya’da başlayan, daha sonra diğer Avru-
pa ülkelerine de yayılan edebiyat, sanat, düşünce ve bilim alanla-
rındaki gelişmelere “yeniden doğuş” anlamında Rönesans denir.
Rönesans’ın başlamasında etkili olan bazı gelişmeler şunlardır:
X Kâğıdın ucuzlaması ve matbaanın yaygınlaşmasıyla düşün-
celerin hızlı ve kolay yayılması
X Coğrafî Keşifler’le zenginleşen Avrupa’da düşünce ve sanat
eserlerine değer veren mesen sınıfının ortaya çıkması
X Eski Yunan, Roma ve İslam medeniyetlerine ait eserlerin in-
celenmesiyle akılcı düşüncenin gelişmesi
X Kiliseye duyulan güvenin azalması, skolastik düşüncenin güç
kaybetmesi
X Avrupalıların, İspanya’daki Endülüs Emevi Devleti aracılığı ile
İslam uygarlığını tanıması
Rönesans’ın Öncüleri
İtalya’da Dante, Leonardo da Vinci, Rafeello ve Michelangelo;
Fransa’da Montaigne; İngiltere’de Şekspir; Almanya’da Erasmus
ve Luther; Polonya’da ise Kopernik Rönesans’a öncülük ettiler.
Rönesans İtalya’da güzel sanatlar, Fransa’da bilim, İngiltere’de
edebiyat, Almanya’da din alanında (Reform) gelişme göstermiştir
NOT
Rönesans’ın İtalya’da başlamasında etkili olan nedenlerden
başlıcaları şunlardır:
X İtalya’nın coğrafi konumundan dolayı İslam uygarlıkları ve
diğer uygarlıklarla ticari ve kültürel etkileşim içinde olması
X Ticaret sayesinde zenginleşen İtalyan şehir devletlerinde
bilimsel ve kültürel çalışmaların desteklenmesi
X İstanbul’un fethi üzerine İtalya’ya giden Bizanslı bilginlerin
Yunan ve Roma eserlerini İtalyancaya tercüme etmeleri
X İtalya’daki üniversitelerin etkisi
1 › TARİH
 FASİKÜL 14
Rönesans’ın Sonuçları
X Özgür düşünce ve bilimi engelleyen skolastik düşünce yı-
kılmış, deney ve gözleme dayalı pozitif düşünce yayılmıştır.
X Bilimsel çalışmalar, teknoloji ve sanayinin gelişmesine or-
tam hazırlamıştır.
X İnsana değer veren hümanist düşünce yaygınlaşmış, insan
ve doğa hakkında yeni bilgilere ulaşılmıştır.
X Mimari, edebiyat, resim ve heykel sanatları gelişmiştir.
X Katolik Kilisesinin otoritesinin zayıflaması Reform hareketleri-
ne ortam hazırlamıştır.
Reform
X Reform, XVI. yüzyılda Katolik Kilisesine bağlı bir kısım hüma-
nist din adamının kiliseye karşı yapmış olduğu dinsel hareket-
tir. Ruhban sınıfında reform yapılması gerektiğini savunan hü-
manistler, yeni bir din kurma iddiasında olmamıştır.
X Reformun nedenlerinden başlıcaları şunlardır:
■ Kâğıt ve matbaa sayesinde yeni fikirlerin yayılması
■ İncil’in millî dillere çevrilmesi, kutsal metinlerde yazanlar-
la rahiplerin söylemlerinin farklı olduğunun anlaşılması
■ Hümanizm sayesinde Hristiyanlığın kaynaklarına inilmesi
ve serbest düşüncenin yayılması
■ Papalık’ta çöküşün hızlanması ve ıslahat fikrinin yayılması
■ Kilisenin zenginleşmesine karşın halkın yoksullaşması
Reform’un öncüsü Martin Luther 1517’de Wittenberg Kilisesine
astığı 95 maddelik bildiride, “Dinin esas kaynağı Tanrı’nın sözle-
rinden ibarettir. Buna havarilerin ve ilk Hristiyan azizlerin yorumun-
dan başka bir şey katılamaz. Din ve ibadet herkesin vicdanına ait
bir iştir.” görüşünü savunmuş ve bu görüş büyük destek görmüş-
tür. Reform hareketi Almanya’da başlamış daha sonra Fransa, İn-
giltere ve diğer Avrupa ülkelerinde etkili olmuştur.
Reform’un Sonuçları
X Avrupa’da mezhep birliği bozulmuş, Protestanlık, Kalvenizm,
Anglikanizm, Presbiteryenlik gibi mezhepler ortaya çıkmıştır.
X Katolik Kilisesi kendini yenilemek zorunda kalmış, yeni mez-
heplere karşı engizisyon mahkemeleri kurulmuştur.
X Papa ve kilisenin, Avrupa ülkelerinin kralları üzerindeki etki-
si zayıflamış ve Avrupa’da siyasal bölünmeler yaşanmıştır.
X Protestanlığı kabul eden ülkelerde kilise malları yağmalanmış,
laik eğitim sistemi kurulmuştur.
X Kilisenin düşünce hayatı üzerindeki etkisinin azalması ile ser-
best bir ortam oluşmuş, bilimsel çalışmalar hızlanmıştır.
TYT-AYT ‹
DEĞİŞİM ÇAĞINDA AVRUPA VE OSMANLI - 1
UYARI
Osmanlı Devleti’nin; Hristiyan halka din, inanç ve kültürel
yönden geniş haklar tanıması, Ortodoks din adamlarının
halk üzerinde baskı oluşturmasına ve siyasi güç elde etme-
lerine izin vermemesi, Reform hareketlerinin Osmanlı ülke-
sinde yaşayan Hristiyanlar arasında yayılmasını engellemiştir.
AVRUPA’DA DİN SAVAŞLARINDAN MODERN
DEVLETE
Augsburg (Ogsburg) Antlaşması (1555)
Protestanlar ile Alman imparatoru arasında yirmi beş yıl süren sa-
vaş sonrasında Augsburg Antlaşması imzalanmıştır.
Augsburg Antlaşması ile;
X Protestan mezhebi ve kilisesi Almanya’da resmen tanınmıştır.
X Protestanlar elde ettikleri haklar sayesinde Katoliklerle eşit
konuma gelmiştir.
X Almanya’daki prenslere istediği mezhebi seçme özgürlüğü ve-
rilerek Lutherci prenslerle Katolik prensler arasında barış sağ-
lanmaya çalışılmıştır. Halk ya bağlı bulunduğu prensin mez-
hebine girmiş ya da zorunlu olarak göç etmiştir.
X Almanya’daki ayrılıkların sona erdirilmesi amaçlanmış olsa
da biri Protestan diğeri Katolik olmak üzere iki Almanya or-
taya çıkmıştır.
Otuz Yıl Savaşları (1618-1648)
Otuz Yıl Savaşları’nın nedenlerinden başlıcaları şunlardır:
Habsburg Hanedanı’nın Avrupa’da tek
hâkim güç olmak istemesi
Topraklarını evlilik veya veraset yoluyla
günden güne artıran Habsburglara,
başta Fransa olmak üzere bölgedeki
devlet ve prensliklerin tepki göstermesi
Katoliklerle Protestanlar arasında yaşa-
nan dinî ve siyasi ayrışma sonrasında
mücadelelerin artması
X Bohemya Bölgesi’nde Protestan Çekler ile Kutsal Roma İm-
paratorluğu arasında başlayan mücadele sürecinde İngiltere
ve Hollanda Protestanları desteklemiştir.
2 › TARİH
 DEĞİŞİM ÇAĞINDA AVRUPA VE OSMANLI - 1 FASİKÜL 14

OTUZ YIL SAVAŞLARI’NDA TARAFLAR

Protestan Birliği Katolik Birliği

Fransa, Danimarka, Bohemya, İsveç, Norveç, Hollanda, İngiltere, Kutsal Roma Germen İmparatorluğu, İspanya, Avusturya, Bavye-
Protestan Alman Prenslikleri ra, Katolik Alman Prenslikleri

X Katolikler ile Protestanlar arasındaki dinî ve siyasi ayrışma
sürecinde tüm Avrupa sefalet içerisinde kalmıştır. Dinî se-
beplerle başlayan mücadelelerde din faktörü zamanla öne-
mini kaybetmiş ve siyasi sebepler ön plana çıkmıştır. Katolik
Fransa’nın bir süre sonra Protestan ittifakına katılması bu du-
rumu kanıtlamaktadır.
Otuz Yıl Savaşları’nın Sonuçları
X Kutsal Roma Germen İmparatorluğu feodal bir karmaşaya
sürüklenmiş, Alman toprakları üzerinde Danimarka, İsveç,
Fransa gibi devletlerin müdahil olduğu yeni bir siyasi ortam
oluşmuştur.

X 1645’ten sonra Alman prensliklerinin Kutsal Roma İmpara-
torluğu’ndan desteğini çekmesi ve Danimarka ile İsveç’in de
aralarındaki sorunlara son vermesi üzerine Kutsal Roma İm-
paratorluğu’nun direnci kırılmıştır. Bu gelişmeler barış görüş-
melerini hızlandırmış ve Otuz Yıl Savaşları’na dâhil olan dev-
letlerin çoğunun katılımı ile barış gerçekleşmiştir.
X Hollanda, Portekiz ve İsviçre bağımsızlıklarına kavuşmuştur.
X Fransa, Otuz Yıl Savaşları’ndan galip ayrılmış, Almanya’dan
toprak alarak gücünü artırmıştır.
X Sömürgelerinin büyük bir kısmını yitiren İspanya’nın yeniden
büyük imparatorluk kurma hayali sona ermiştir.

Protestan-Katolik çekişmesi
Kutsal Roma’ya bağlı prenslik-
üzerine temellense de savaşan
lerin farklı taraflarda savaşması
devletlerin çoğu dinsel değil
sebebiyle aynı zamanda bir iç
siyasal amaçlar için mücadele
savaş niteliği de taşır.
vermiştir.

Avrupa devletlerinin birçoğu- Protestanların zaferiyle sonuç-

nun katıldığı savaşlar dizisidir. Otuz Yıl Savaşları
lanmıştır.

Avrupa’da din temelli savaşları Çok taraflı diplomasinin ilk

büyük ölçüde sona erdirmiş, örneği olan 1648 Westphalia
millî monarşilerin güçlenmesin- Barışı ile mücadeleler sona
de etkili olmuştur. ermiştir.

Westphalia (Vestfalya) Konferansı (1648) Westphalia Antlaşması (1648)

X Otuz Yıl Savaşları’ndan sonra Avrupa’da düzeni sağlamak için Westphalia Antlaşması Habsburg elçilerinin Fransa ve İsveç’le
toplanan Westphalia Konferansı, Avrupa’nın ilk büyük konfe- ayrı ayrı imzaladıkları ikili antlaşmalara verilen genel bir isimdir.
ransı sayılmaktadır. Bu antlaşma 1815 Viyana Kongresi’nde uygulanacak olan Kon-

X Konferansa katılan devletler, savaş ve iktidar sorunlarını dinin ferans Diplomasisi için esin kaynağı olmuştur.
etkisinde kalmadan tartışmıştır.
KAVRAM
X Papalık temsilcisi, konferansta dinlenmediği gibi antlaşma me-
tinleri de papaya imzalattırılmamıştır. Böylece kilisenin gü-
Konferans Diplomasisi: Westphalia Kongresi ile ortaya çıktığı
cü sınırlandırılmıştır.
kabul edilmektedir. Avrupalı devletlerin aralarındaki sorunları
X Westphalia Barışı; çağdaş uluslararası ilişkilerin temelini oluş- toplantılar yoluyla çözmeleri anlamına gelen konferans diplo-
turmuş, “egemen devlet” anlayışını ortaya çıkarmış, merkezî masisi, 1815 Viyana Kongresi sonrasında önem kazanmıştır.
yönetim anlayışını güçlendirmiştir.

TYT-AYT ‹ 3 › TARİH
 FASİKÜL 14 DEĞİŞİM ÇAĞINDA AVRUPA VE OSMANLI - 1

Westphalia Antlaşması ile,

Modern Devlete Giden Süreçte Yaşanan Bazı Gelişmeler
X 1555 Augsburg Antlaşması’nın hükümleri yenilenerek Kato-
Yeni Çağ’ın başlarında merkezî krallıkların güçlenmesi
lik, Protestan ve Kalvenizm Almanya’da geçerli mezhepler
hâline getirilmiştir. Matbaanın geliştirilmesiyle birlikte merkezden uzak bölgelerin
yönetiminin kolaylaşması
X Kutsal Roma İmparatorluğu’nun parçalandığı uluslararası hu-
Coğrafi Keşifler’le birlikte Avrupalı kralların ekonomik, askerî ve
kuk bakımından doğrulanmıştır.
siyasi güçlerini artırmaları
X Avrupa’da dinî etkenlerin yerini modern diplomasi almış ve
Reform hareketleri sonrasında ulusal kiliselerin kurulması
uluslararası alanda modern devletler hukukunun temelle-
ri atılmıştır. Sekülerleşmeye (dünyevileşme) giden süreçte kilisenin gücü-
nün azalması
X Kutsal Roma İmparatorluğu’nun Avrupa’yı tek bir çatı altın-
Savaşlar nedeniyle sıkı vergi politikaları uygulayan Avrupalı kral-
da birleştirme politikası gerçekleşmemiş, bunun yerini den-
ların modern ve akılcı bir yönetim oluşturmaları
ge politikası almıştır.

X Fransa ve İngiltere Avrupa siyasetine yön veren devletler hâ-

line gelmiştir.
X Evrensel imparatorlukların, yerlerini ulusal krallıklara ve ulus
devletlerine bıraktığı sürecin önemli bir aşaması gerçekleş-
tirilmiştir.
X Bazı Avrupa ülkeleri topraklarını genişletirken özellikle Alman-
ya’da gerileme ve iç karışıklıklar başlamıştır.
Ulus Devletlerin Ortaya Çıkışı
Yeni Çağ Avrupa’sında,
X Kralların yönetimi altındaki halklar, ulus olarak tanımlanmış,
krallar otoritelerini ulusun varlığına dayandırmıştır.
X Devletlerin sekülerleşmesi (dünyevileşme) ile birlikte Haçlı it-
tifakları sona ermiş, her ulus devlet kendi çıkarları için savaş-
maya başlamıştır.

Kutsal Roma X Ulus devletlerin kurulma sürecinde yaşanan mali sorunları

İmparatorluğu ve çözmek için devletler sömürgeciliğe yönelmiş, daimî ordular
Papalık güç kaybetti. kurmuşlardır. Kralların daimi ordular kurmaları hazinede sü-
rekli altın bulundurulmasını gerekli kılmış, bu gereklilik mer-
kantilizmin doğmasına neden olmuştur.

Almanya yüzlerce Avrupalı krallar

Westphalia kiliselerini millî
küçük prensliğe
Barışı hâle getirdiler.
KAVRAM
bölündü.

Merkantilizm: Avrupa’da Coğrafi Keşifler sonrasında orta-

Protestanlığın orta- ya çıkan merkantilizm, ülkelerin güç ve zenginliğinin sahip
dan kaldırılmasına olduğu değerli madenlerle ölçülebileceği fikrine dayanan
yönelik çalışmalara bir ekonomik sistemdir. Avrupalı devletler bu sistemde; al-
son nokta konuldu.
tın külçesini para, dış ticareti de altını elde etmenin bir yolu
olarak görmüştür.

Modern Devlet
X Merkantilizmin amacı ile doğru orantılı olarak nüfus; ucuz iş
Avrupa’da 1648 Westphalia Antlaşması’ndan itibaren modern
gücü, fazla üretim, çok kazanç ve asker sayısının artması an-
devlet anlayışı ortaya çıkmıştır. Modern devlet anlayışında ki-
lamına geldiğinden nüfus hareketliliği yasaklanmış, ülkeye ka-
lisenin, devlet ve toplum üzerindeki etkisinin azaltılması esas-
çak girenlerin bile çıkışları engellenmiştir. Üretim ve ihracatı
tır. Böylece merkezî otoritenin ülkede tek hâkim güç olma-
artırabilmek için kurulan atölyeler, şehirleri büyük merkezler
sı sağlanmıştır.
hâline getirmiştir.

UYARI X Feodalizmden merkantilizme uzanan dönemde yaşanan as-

kerî ve teknolojik dönüşüm, savaş teçhizatlarının üretiminde
Modern devletlerde merkezî bir ordu bulunur ve merkezî oto- de büyük gelişmelere neden olmuştur. XV. yüzyılın sonların-
ritenin koyduğu hukuk kuralları her zaman geçerlidir. dan itibaren ateşli silahların etkin bir şekilde kullanılması Av-
rupa’da Askerî Devrim’in başlangıcı kabul edilmiştir.

TYT-AYT ‹ 4 › TARİH
 DEĞİŞİM ÇAĞINDA AVRUPA VE OSMANLI - 1
Bilim Devrimi’nden Aydınlanma Çağı’na
X Rönesans ve Reform hareketlerinden sonra düşünürlerin, “İn-
sanlık, yaşamı bilimin kurallarıyla anlayabilir.” fikrini esas alarak
çalışmalar yapmaları bilimde büyük değişimleri ortaya çıkar-
mıştır. Bilimin yeni kanunlar ortaya koymak için kullanılma-
sı, bu dönemin Akıl Çağı olarak adlandırılmasını sağlamıştır.
X Akıl Çağı’nda Galileo, Kepler, Copernicus ve Newton gibi bilim
insanları sayesinde Avrupa’da Bilim Devrimi gerçekleşmiştir.
X Batı dünyası, XVIII. yüzyılda Aydınlanma Dönemi’ne girmiştir.
Tüm dünyayı etkileyen bir modernleşme hareketi olan Aydın-
lanma düşüncesi; ilk olarak İngiltere’de toplumsal değişimle
başlamış, Fransa’da özgürlük hareketine dönüşmüş, Alman-
ya’da felsefi temellerine kavuşmuştur.
Aydınlanma Düşüncesinin Ortaya Çıkmasına
Katkı Sağlayan Avrupalı Düşünürler
Güneş Sistemi’ni keşfetmiş, Dünya’nın yuvar-
Copernicus lak olduğunu ve Güneş’in etrafında döndüğü-
nü ispatlamıştır.
Hükümdar (Prens) adlı kitabında, İtalya’da
siyasi birliğin ancak güçlü bir hükümdarla
Machiavelli sağlanabileceğini savunmuştur. Düşüncele-
ri “Hedefe giden her yol meşrudur.” şeklin-
de özetlenmiştir.
Sanayileşmenin getirdiği sorunlardan etkile-
Thomas nerek Ütopya adlı eserini kaleme almış, özel
Moore mülkiyetin bulunmadığı bir devlet hayal et-
miştir.
Aydınlanma düşüncesini felsefi temellere otur-
Immanuel tan kişidir. “Aklını kendin kullanma cesaretini
Kant göster.” diyerek insanın aklını başkasının kıla-
vuzluğuna bırakmasına karşı çıkmıştır.
Halkın iktidarını, her alanda eşitliğini ve mutlak
demokrasiyi savunmuştur. Toplumsal Söz-
Jean Jacques leşme adlı eserinde; toplumun bir araya ge-
Rousseau lerek düzen içinde yaşaması için bir “sözleş-
me” oluşturması gerektiğini, devletin halkın
egemenliği ile yükseleceğini iddia etmiştir.
Notlarım
TYT-AYT ‹
FASİKÜL 14
OSMANLI DEVLETİ’NDE DEĞİŞİM
Avrupa’ya Akan Servet
X XV. yüzyılda gerçekleşen Coğrafi Keşifler, Batılıların sömür-
geler kurarak zenginleşmesinde etkili olmuştur. Keşfinin ar-
dından Amerika kıtası İspanya, Portekiz, Fransa, İngiltere ve
Hollanda gibi Avrupalı devletler tarafından kolonileştirilmiş,
kaynakları yağmalanarak Avrupa’ya taşınmıştır.
X 1600’lerin ilk yıllarında Avrupa’dan Amerika’ya yoğun göç-
ler olmuştur. Keşifler deniz ticaretine önem kazandırmış, ti-
cari faaliyetler Avrupa’nın kalkınmasında en önemli girdiler-
den biri hâline gelmiştir.
X Amerika’nın keşfi sonrası bu kıtadan Avrupa’ya gelen gümü-
şün, giderek artan miktarda Osmanlı ülkesine girmesi akçe-
nin değerini düşürerek fiyatlarda geniş çaplı dalgalanmalara
ve enflasyona yol açmıştır.
X Osmanlı pazarlarına giren paranın burada kalmayarak İpek
Yolu’nu takiben İran’a, oradan da Hindistan’a geçmesi Os-
manlı Devleti’nin ticaret dengesini büyük ölçüde etkilemiştir.
X Osmanlı’da, devlet görevlileri dışındaki kişilerin para ve fiyat-
lar üzerindeki etkisi, devletin zaman zaman tedavüldeki parayı
çekerek yerine değeri ayarlanmış akçe çıkartmasına neden ol-
muştur. Bu para ayarlamalarına sikke tashihi denmiştir. Bazen
de altın ve gümüş sikkelerin bakır oranı artırılmış veya sikkele-
rin hacmi küçültülerek sikke tağşişi politikası uygulanmıştır.
X Ticaret yollarının yön değiştirmesiyle Akdeniz limanları ve
ticareti durgunlaşmış, Osmanlı gümrük gelirleri ve ihraca-
tı azalmıştır.
Akçenin Değer Kaybının Sonuçları
Ulufeli askerlerin, özellikle kapıkullarının, memnuniyetsizliğine
ve sık sık ayaklanmalarına yol açmıştır.
Enflasyon girdabına giren Osmanlı Devleti, akçenin ayarları üze-
rinde oynayarak bu girdaptan kurtulmaya çalışmış ancak fiyat-
lardaki büyük değişmeler devleti ekonomik krize sokmuştur.
Akçedeki ayarlamalardan sonra standart Osmanlı akçesiyle
aynı miktarda malın satın alınamaması sadece ulufeli asker-
lerin değil şehir ve köylerdeki halkın da sıkıntılar yaşamasına
neden olmuştur.
5 › TARİH
 FASİKÜL 14
Kapitülasyonların Sürekli Hâle Getirilmesi
X Osmanlı Devleti, XIV. yüzyıldan itibaren yabancı ülkelere ay-
rıcalıklar tanımış ve Fransızlara ilk gerçek kapitülasyon 1569
yılında verilmiştir. 1580’de İngiltere ve 1612’de de Hollanda,
Osmanlılar tarafından verilen kapitülasyonlarla desteklenmiştir.
X Kapitülasyonlar, XVIII. yüzyıla kadar Osmanlı padişahının ya-
bancılara bir inayeti olup tek taraflıydı. 1718’de imzalanan Pa-
sarofça Antlaşması’ndan sonra iki taraflı olmuştur.
X Osmanlı Devleti, 1740 yılında kapitülasyon siyasetinde yeni bir
döneme girmiştir. 1739 Belgrad Antlaşmaları’nda Fransa’dan
destek gören Osmanlı Devleti, 28 Mayıs 1740’ta imzalanan
antlaşmayla Fransızlara verilen kapitülasyonları genişletmiş-
tir. Bu antlaşmayla kapitülasyonlar sürekli hâle getirilmiş ve
daha önce olduğu gibi hükümdarların saltanat süresiyle sı-
nırlı olmaktan çıkarılmıştır.
Kapitülasyonların Sonuçları
X Osmanlı toprakları Avrupa devletlerinin ham madde kaynağı
ve pazarı hâline gelmiştir.
X Osmanlı yerli sanayisi ve lonca teşkilatı zayıflamıştır.
X Gayrimüslimler, Avrupalı devletlerin elçilerinden tercümanlık
beratı gibi belgeler alarak imtiyaz sahibi olmuştur. Bunun ya-
nında yabancı devletlerin himayesine girerek Müslüman tüc-
carlara karşı tekelci özellikler kazanmıştır.
X Batılı devletler, kapitülasyonları kullanarak XIX. yüzyılda Os-
manlı Devleti’ne her konuda müdahale etmiştir.
X Osmanlı Bankası ve Alman Doğu Bankası gibi kuruluşlar, ya-
bancı sermayenin Osmanlı’ya girişini kolaylaştırmıştır.
X Yabancılara verilen demir yolu imtiyazları Osmanlı ekonomi-
sinin çökmesinde önemli bir rol oynamıştır.
X Osmanlı ülkesinde suç işleyen Avrupalıların, Osmanlı mahke-
melerinde yargılanmasını engellemiştir.
X Yabancılar, işyerlerinde kanunsuz faaliyetlerde bulunsa da
buralara müdahale edilememiştir.
X İstanbul’da elçiliklerin çevresinde her milletten insanın bir ara-
da yaşadığı kozmopolit mahalleler oluşmuştur.
UYARI
Osmanlı Devleti, verdiği imtiyazlarla siyasi ve iktisadi bakım-
dan Avrupa’ya bağımlı hâle gelmiştir. Bu nedenle Fransız el-
çisi, 1788’de Osmanlı Devleti’nin, Fransa’nın çok zengin bir
kolonisi olduğunu ifade etmiştir. Aynı dönemde İngiliz elçi-
si de artık daha fazla istenebilecek imtiyazın kalmadığını ile-
ri sürmüştür.
TYT-AYT ‹
DEĞİŞİM ÇAĞINDA AVRUPA VE OSMANLI - 1
Osmanlı’da Askerî ve Ekonomik Dönüşüm
X Coğrafi Keşifler’den sonra büyük servetler elde eden Avrupa
kralları, feodal sistemin de çökmesiyle daimi ve düzenli ordu-
lar kurdular. Şövalyelerin yerine ücretli piyade birlikleri oluş-
turdular. Bu orduları ateşli silahlarla donattılar. Savaş yön-
temleri ve ateşli silahlara dayalı bu değişiklik Askerî Devrim
olarak adlandırılmıştır.
X Klasik Osmanlı askerî, mali ve idari sistemi XVI. yüzyılın son-
larından itibaren büyük krizler ve dönüşümler yaşamıştır. Bu
durumun yaşanmasında, merkantilist ekonomi sistemi saye-
sinde zenginleşen Avrupalı devletlerin Askerî Devrim yapma-
ları etkili olmuştur.
NOT
Avrupalılar, merkantilist ekonomi sistemi sayesinde zengin-
leşerek Askerî Devrim yapmış ve Osmanlı orduları ile reka-
bet edebilecek ordular kurmuşlardır.
X Avrupa’nın 1598-1648 yılları arasında sürekli savaş durumun-
da olması, Askerî Devrim’in gelişimine önemli katkı sağladı.
Mızraklı askerlerin yerini tüfekli piyadeler aldı. Ordular, ateş
güçlerini artırmak için dönüşümlü ateş etmeye dayalı kont-
ra-marş adı verilen bir teknik uyguladılar.
NOT
Kontra-marş adı verilen teknik, ateş eden birliklerin en arka-
ya geçerek yeni ateş için hazırlandıkları ve sürekli bir dev-
ridaim içerisinde oldukları bir sistemdir. Böylece eşzaman-
lı ateş gücü oluşturulmuş, savaşlarda saf düzenine geçilmiş
ve askerler bu yönde eğitilmiştir.
X Osmanlı Devleti, Askerî Devrim’in etkisini ilk olarak 1593-1606
yılları arasında Avusturya ile yapılan savaşlarda görmüştür.
Dönemin idarecileri, padişahlara sundukları layihalarda at-
lı asker piyadesinin azlığı nedeniyle kale kuşatmalarında ba-
şarısız olunduğunu belirtmişlerdir. Osmanlı, Avrupa’nın ateş
gücü ve askerî etkinliğini iki yolla dengelemeye çalışmıştır.
Bunlarda birincisi, silahlı yeniçerilerin sayısını artırmak diğeri
de ateşli silahlar kullanabilen sarıca, sekban ve levent deni-
len yeni atlı birlikler kurmak olmuştur.
UYARI
Osmanlıların yeniden teşkilatlanmaya yönelik bu stratejileri
merkezî nitelikteki askerî yapıyı ortadan kaldırmış, lojistik kay-
naklar üzerindeki devlet kontrolünü zayıflatmıştır.
6 › TARİH
 DEĞİŞİM ÇAĞINDA AVRUPA VE OSMANLI - 1 FASİKÜL 14

NOT
XVI. yüzyılda
XVII. yüzyılda
Osmanlı ordusunun XVII. yüzyıl Osmanlı yazar, düşünür ve devlet adamı Koçi
timar sisteminin
büyük bir kısmı Bey, yeniçerilerin bozulmasının temelini, geçmişte yaşanan
bozulmasıyla birlikte
maliyeti ucuz ve savaş iki hadiseye dayandırmaktadır. Bunların ilki, 1583’te Sultan
timarlı sipahi sayısı
zamanı orduya katılan
büyük ölçüde III. Murat’ın oğlu Şehzade Mehmet’in sünnet düğününde hal-
timarlı sipahilerden
azaldı. kı eğlendirenlerin yeniçeri olarak kaydedilmesidir. Diğeri ise
oluşmaktaydı.
Yeniçeri Ağası Mustafa Ağa’nın 1620’de ocağın içindeki de-
Osmanlı’da neyimli askerleri uzaklaştırarak yerlerine çok sayıda işe ya-
Sipahiler ramaz kişileri ocağa almasıdır.

Sipahilerin
yetersizlikleri ortaya Geleneksel
çıktıkça yerine ateşli silahlarla savaşan Timar Sisteminin Bozulması
silahlar kullanabilen sipahiler, ateşli silah
yeniçeriler ile sekban eğitimine ayak X XVII. yüzyılda timarlı sipahilerin önemi azalmıştır. Hafif tüfek-
ve sarıca denilen paralı uydurmakta le savaşan ordular karşısında kılıçla savaşan timarlı sipahile-
askerler getirilmiştir. zorlanmışlardır. rin yetersizliğinin ortaya çıkması sonrası ordunun en kalaba-
lık savaş gücü olan timarlı sipahiler askerî yönden değerini
kaybetmeye başlamıştır. Buna bağlı olarak ordunun her türlü
ihtiyacını karşılayan timar sistemi ihmâl edilmiştir. Bu durum
Osmanlı ordusunun lojistik sistemini de sekteye uğratmıştır.
Yeniçerilerin Sayısındaki Artış
X Timarlı sipahilerin sayılarının azaldığı dönemde Anadolu aha-
Avrupa’daki ilk daimî ordu özelliğine sahip yeniçeriler, Osmanlıla-
lisinden tüfekli asker bölükleri (sekban) oluşturulmuştur. Os-
rın savaş meydanlarında ve kale kuşatmalarında üstünlük kurma-
manlı Devleti, ateşli silah kullanmayı bilen bir ya da iki sefer
sını sağlamıştır. 1593-1606 Avusturya savaşlarında yeniçerilerin,
için askere alınan ve daha sonra terhis edilen askerlerin ser-
tüfekli piyade askeri karşısında başarısız olmaları üzerine sayıları
bestçe silah taşımalarına izin vermiştir.
önce 30.000’e daha sonra da 50.000’e çıkarılmıştır.

Timar Sisteminin Bozulmasının Başlıca Nedenleri

Yeniçeri Ocağının Bozulmasının Nedenleri
X Askerlikle ilgisi olmayanların ocağa kayıt yapılması

UYARI 1 Timarların özel mülk veya

vakfa dönüştürülmesi ve
rüşvet karşılığı verilmesi
Devşirme sisteminin, Yeniçeri Ocağının asker ihtiyacını kar-
şılamada yetersiz kalması üzerine İstanbul’a iş bulmak için
gelen delikanlılar bile ocağa kayıt yapılmıştır. Böylece ocağın
yapısı bozulmuş ve dağıtılan ulufeler devlet hazinesine yük Dirliklerin parayla alınıp
satılır hâle gelmesi
2
olmuştur. Yeniçeri sayısındaki bu artış sonraki dönemlerde
karşılaşılan sorunların kaynağını oluşturmuştur.

Uzun süren savaşların

X Ocağa alınan çocukların isim, hüviyet ve fiziki özelliklerinin
bulunduğu “Eşkâl Defteri”ne önem verilmemesi
3 yaşanması ve geleneksel
silahlarla savaşan sipahilerin,
ateşli silah eğitimine ayak
X Ocağa girmesi yasak olan Müslümanlar da dâhil pek çok ke- uyduramaması
simden kişinin ocağa alınması
Sipahilerin gösterişli
X Usulsüz atamalar ve sayılarının artması ile yeniçeri ordusun-
da disiplininin bozulması
yaşama arzusu ve çok
para kazanma hırsı yanında
4
enflasyonun artması ve
X Hristiyan çocukların muayene edilmeden ya da rüşvetle dev- paranın değer kaybetmesi
şirme olarak alınması

TYT-AYT ‹ 7 › TARİH
 FASİKÜL 14
X Sekbanlar, seferlerden sonra köylerine geri dönmek yerine,
eşkıyaya katılarak Anadolu’daki ayaklanmalara destek ol-
muş ve bu durum uzun vadede başka sorunları da berabe-
rinde getirmiştir.
X XVII. yüzyılda asker maaşlarını ödemekte zorlanan devlet, na-
kit para ihtiyacını karşılamak için timar topraklarını mukataa
hâline getirerek üç yıllık bir süre için iltizama vermiştir. Bu uy-
gulamanın da bir süre sonra yetersiz kalması üzerine mirî ara-
zilerin ömür boyu kiralanması yoluna gidilmiştir. Malikâne de-
nilen bu sistem, mirî toprakların devlet denetiminden çıkarak
mülk ve vakıf hâline getirilmesine yol açmıştır.
İltizam Sisteminin Yaygınlaşmasının Sonuçları
Devletin nakit ihtiyacı karşılanmış, ancak
memur ve timarlı sipahilere verilen topraklar
azalmıştır.
Köylüler mültezimlerin talep ettikleri vergileri
ödeyemediklerinden topraklarını terk edip
şehirlere göç etmişlerdir.
Timarlı sipahi sayısı azalmıştır. Devlet açığı
kapatmak için yeniçeri sayısını artırmış,
savaş zamanı ücretli asker toplamıştır.
X Büyük ordular kurma ve bu orduyu sürekli olarak eğitme
zorunluluğu Osmanlı Devleti’nin finansal yapısını bozarken
uzun ve yıpratıcı savaşlar, ekonomik sorunları daha da ağır-
laştırmıştır.
Osmanlı Devleti’nde Ekonomik Tedbirler
X Klasik Dönem’de toprağa dayalı bir ekonomik sistem uygula-
yan Osmanlı Devleti, fethedilen toprakları mirî araziye dönüş-
türmüş ve tahririni yaptıktan sonra kanunnameler yoluyla alı-
nacak vergileri tespit etmiştir.
X Osmanlı vergi sistemi, örfî ve şeri olmak üzere iki kısma ayrıl-
mıştır. Öşür, haraç ve cizye gibi şeri vergiler; ayni veya nak-
dî olarak tahsil edilmiştir. Örfî vergiler ise devletin gerekli gör-
dükçe halktan aldığı vergilerdir.
TYT-AYT ‹
DEĞİŞİM ÇAĞINDA AVRUPA VE OSMANLI - 1
X Osmanlı Devleti, farklı dönemlerde uyguladığı ekonomik po-
litikalara uygun olarak vergi düzenlemeleri yapmıştır. Devlet;
başta savaş olmak üzere deprem, kıtlık gibi özel durumlar-
da da değişik isim ve miktarlarda yeni vergiler koymak zo-
runda kalmıştır.
X Osmanlı Devleti artan savaş masrafları ve azalan gelirler ne-
deniyle yeni vergi kaynakları aramaya başlamıştır. Bunun so-
nucunda olağanüstü hallerde toplanan avarız vergisi sürekli
hâle getirilmiş, zamanla bir tür varlık vergisine dönüşen im-
dad-ı seferiyye adıyla yeni bir vergi kaynağı oluşturulmuştur.
Sefer masraflarını karşılamak için alınan bu vergi, XVIII. yüzyıl
sonlarından itibaren sürekli hâle gelmiştir.
KAVRAM
Mukataa: Geliri dirlik olarak dağıtılmayıp doğrudan merkez
hazinesine aktarılan vergiler ve vergi kaynaklarıdır.
İltizam: Mukataa gelirlerinin peşin para karşılığında kiraya ve-
rilmesidir. Mukataaları kiralayan kişiye mültezim denilmiştir.
Malikâne sistemi: Mukataaların ömür boyu kiralanması uy-
gulamasıdır. Çoğu İstanbul’da oturan malikâne sahipleri,
malikânelerini mültezimler aracılığı ile idare etme yoluna git-
tiler. Genelde âyanlardan oluşan mültezimler zamanla ma-
likâneleri ele geçirdiler. Daha sonra mütesellimlik, voyvodalık,
muhassıllık gibi resmî görevlere yükselerek Osmanlı Devle-
ti’nin merkez, taşra ve ordu sisteminde etkili duruma geldiler.
Âyanlık: Osmanlı’da şehirlerde ve taşrada âyan ve eşraf de-
nen itibarlı bir zümre oluşmuştu. Bunlar vergilerin belirlen-
mesi ve toplanmasında devlet görevlilerine yardımcı olurlar-
dı. İltizam ve malikâne sisteminden yararlanarak mukataa
topraklarını ele geçiren âyanlar, ekonomik ve siyasi nüfuz-
larını artırdılar.
Notlarım
8 › TARİH