TARH METODU

Siyakat: Osm.devletinde zellikle maliye ile ilgili yazmalarda kullanlan bir yaz eididir.
Rika: Trkler tarafndan icat edilen,kullanlan ve yaygnlatrlan Arap harflerinin yaz
cinslerinden biridir..
Vakanvis: vaka yazan anlamna gelir ve bu tarz tarih yazcl hadiselerin yl yl
anlatlmasdr.
Ruzname: 18.yy karmza kar ve sr katipleri tarafndan tutulan padiahlarn hayatlarnn
gn gn anlatld eserlerdir.
Sr Katibi: Hasoda aalarndan olup,padiahn hususi yazcsna verilen addr.
Ruzmerre: Sr katiplerinin yan sra hadiseleri gnlk kaleme alan melleflere denir..
Kanuni kadim: Eskiden beri uygulanmakta olan kanunlara riayettir.
Surname: Padiah ocuklarnn doum,snnet ve dn trenlerini anlatan edebi ve tarihi
eserlere denir.
Mneat mecmuas: Baz yazma rneklerinin bir araya getirildii kitaplara verilen genel bir
addr.
Vefeyat: slami edebiyat geleneinde nemli kiilerin lm tarihlerini kronolojik olarak veren
eserlere denir.
Dstur: Kanunlarn bir arada topland kitap,umumi kaide,kanun,nizam,rnek,numune,slup
anlamlarna gelmektedir.
Tabakat: Bir zmre,bir meslek grubu yahut bir uzmanlk alannda ne kan kiilerin hayatn
anlatan bir literatrdr.
Gazavatname: Dman ile yaplan sava ya da dini nitelikle hikayelerdir.
Zafername: Dman yenilgisiyle sonulanan askeri baarlarn anlatld gazavatnamelere
denir.
Fetihname: Bir ehrin veya bir kalenin ele geirilmesini hikaye eder.
Sefername: Biz dizi fethi ieren bir seferin hikayesini anlatan fetihnamelere denir..
Mneat: Resmi yada zel vesikalarn suretlerinin topland eserlerdi.
Mni: Ortaa slam devletlerinde resmi yazmalar yrten katip..
Mellif: Kitap yazan veya kitap hazrlayan,bir eseri ortaya koyan ve eserin sahibi olan kimse..
1

Zeyl: Bir esere o eserin mellifi yada baka bir yazar tarafndan sonradan yaplan ilavedir..
Bitik: Mektup,yazlm ey eski Trkede bitirmek,yazmak.
Bitiki: Katip anlamnda kullanlrd..
Koko Debter(kk defter): Mahkeme kararlarnn yazld defterdir.
Yarlk: Ferman,hakann mektubu,buyruu anlamndadr..
ehnamecilik: Yar resmi nitelikte bir saray tarihiliidir..
Salname: Yllk anlamna gelir.19.yy ortalarndan sonra yaymna balanmtr.
Hakkak: Mhr yapan kiiye denir.
Nessab: Soy tesbiti yapan kiiye verilen addr.
TARH NEDR?
KAVRAMLAR VE TANIMLAR
Niin Tarih reniriz?
Tarih dersinin bulunmasnn ana nedeni, Tarihin, renmenin ve dier bilimsel disiplinlerin
temelini hazrlamasdr. Tarih renimi sadece sosyal bilimlere deil; ayn zamanda fen
bilimlerine de temel tekil etmektedir. Tarih, okuyucusuna dier bilim dallarn anlamasnda
kltrel, sosyal ve entelektel bir alt yap kazandrr. Belikal tarihi Lon-Ernest Halkin
(1906-1998), "tarihin bilinmesinin gelecei dnmek bakmndan zaruri olduunu" syler.
Felsefeci Macit Gkberk (1908-1993) de; "tarihin insan ad olmaktan kurtarp, gnn
yaayan, gelecee doru uzanan deerleri iinde yapc rol oynamasna yol aabileceini"
ifade etmektedir.
TARHN TANIMI VE KONUSU
Tarihn Tanm
Terim olarak, en basit ifadeyle " gemiin bilgisi"ne tarih denir. Veya daha genel bir tanmla,
"olaylarn seyrinden, maddenin ve eyann gemiinden ve mevcut durumundan bahseden her
yaz ve her hikye" tarihtir. Ancak tarih eitli tarihiler tarafndan farkl ynleri dikkate
alnarak tekrar tekrar tanmlanmtr. Zira tarih olay ve olgulardan meydana gelmektedir. Bir
zaman dilimi iinde meydana gelen olaylara tarihi olay; bu olaylarn uzun zaman iinde
kanunlara dnmesi, yeni bir hal almas ve insana tesir etmesine de tarihi olgu denir. Zaten
tarihe bilim sfat kazandran yn, kaynaklar zerinden gzlem yaparak, sebep-sonu ilikisi
kurulabilme zelliidir.
Tarihin Konusu
Tarihin tanm iinde konusunu da ieren ipular bulunmaktadr. Genel olarak tarihin
konusu, insan ve onun meydana getirdii olaylar ve bu olaylar ile ilgili her eydir denilebilir.
2

Daha nce verilen tanmlarda dikkati eken ortak husus bulunmaktadr ki bunlar tarihin
konusunu anlamamza yardmc olmaktadr. Birinci husus, tarih, insanolunun gemite G^ir
zaman diliminde) dndklerinin, sylediklerinin ve yaptklarnn genel muhasebesidir.
kinci husus, tarihin, toplum iinde bireylerinin davran bilgisi olarak tanmlanmasdr.
nc husus da tarihin, insanolunun sosyal evrimini inceleyen bir laboratuvar olmasdr.
Tarih, kendine has kanunlar olan bu doal gelimeleri konu edinmez. Zira o gelimelerde
nsan unsurunun etkisi yoktur. Gk cisimlerinin hareketi, ayn, gnein tutulmas gibi doal
hadiseler hakknda da bilgi sahibi olunabilir ve bunlar sralanabilir; fakat buna sadece
kronoloji denir, tarih denilemez. Esas itibariyle tarih, konusunu sadece olaylar dizisinden
deil, insann dnerek meydana getirdii olaylardan alr. Dikkat edilmesi gereken husus, bu
dncenin bir bilinli fiille sonlanm olmasdr. Dnce aamasnda kalmas onu tarihin
konusu yapmaz. Tarih, yaanm ve yaanan hayatn her ynn konu edinir. Dolaysyla
tarihin olumasna katk sunan etkenler de eitli olabilir. Fakat aksini dnenler de vardr.
Mesela, Hegel-Marx izgisindeki tarihiler, tarih iindeki olaylarn tamamen iktisad etkenler
ile gerekletiini savunurlar.
Tarih konusunu gemiten veya gnmzdeki insanlarn faaliyetlerinden seer. Bu tr
olaylarn tarihe konu olabilmesi iin kalntlara, belgelere dayanmas ve ayrca yoruma
muhta olmalar gerekmektedir.

TARH YAZIMININ ETLER

Hikayeci (Rivayeti) Tarih
Olaylarn yorumlanmadan aktarlmasdr. Bu tarz tarih yazmnda tarihi olaylarn felsefesini
yapmaz, dorudan rivayetleri sralar. Bu tarz ilk defa eski Yunanda ortaya kmtr. Azdan
aza dolaan hatralar, zamanla epos ad verilen iir tarznda sylenmekteydi. Bu iirler,
logograflar tarafndan hikye tarznda dzyazya evrilmilerdir. Bunlara arivlerdeki
malzemeler de eklenince, iinde baz gerekleri barndran hikyelere dntler. Fakat
Strabon'un ifadesine gre bunlar "epos"olmaktan kurtulamamlardr. bu bilgileri daha
sistemli olarak bize aktaran Bodrumlu Herodotos'dur O hikyeci tarih tarzn benimseyerek,
logograflarn yolundan ayrlmtr. . Olaylar bir dzen iinde sralarken tenkit ve tahlil yoluna
gitmemi, ancak grdkleri ve iittikleri arasnda bir ayrma gitmitir.
retici (Pragmatik) Tarih
Literatrmzde bu tarza "fie'n tarih" de denir. Burada maksat sadece olaylar yazmak
deil; ayn zamanda onlardan faydal sonular da karmaktr. Milletler kendi deerlerini,
mill duygularn yeni nesillere kazandrmak maksadyla bu tr tarih yazmn ne karrlar
ve eitim programlarnda da yer verirler. Eski Yunanl tarihi Thukydides (M.. 460-400) bu
tarz tarih yazmnn ncs kabul edilir ve gerek anlamda ta-rihilik onunla balatlr.
Aslnda bu almalar siyasi tarihe de nclk etmitir. Bylece tarihin kendi iindeki
alanlarnn da belirginlemesine katkda bulunmulardr. Bu tarzda yazan tarihilerin ana
amac, tarih bilimini faydal klmak; tarihi tecrbeyi aktararak, bilgiyi oaltmak,
gelitirmek ve bundan ders karan insan baarl yapmaktr.
Aratrc (Nedennaslc) Tarih
Modern tarih yazmnda etkin olan tarzdr. Tarihi bir olay incelerken, olayn gerek ekline
ulamada daima "neden-nasl" sorularn soran tarih yazm trdr. Baz tarihiler, modern
3

tarih yazmn Fransz filozof Voltaire (1694-1778) ile balatrlar. . Bu ilk deneyimlerden
sonra, XIX. Yzylda btn dnyada, tarih yazmnda cidd dnmler oldu. Yeni nesil
tarihiler olaylar hikyeci tarihilikte olduu gibi sadece anlatlmasnn, retici tarihte
olduu gibi, istifade edilmesi iin tecrbelerin yanstlmasnn yeterli olmadn savunarak;
olaylar hazrlayan sebep ve sonularn derinlemesine sorgulanmasn savunmaya baladlar.
aratrc tarihi u yntemi takip eder demek mmkndr: nce konu ile alakal btn
kaynaklar derleyerek olaylar zapt eder. Ardndan kronolojik veya tematik bir tasnife tabi
tutar. Okuduklarnn analizini yapar, sebep ve sonularn irdeleyerek, "neden-nasl"
sorularnn cevabn bulduktan sonra yazar. . Nitekim tarihi kanlmaz bu gerekten
hareketle olaylar arasndaki neden ve sonu ilikisini zmledii ve yorumlad srece
tarih hikye olmaktan kar ve bilimsel bir kimlie kavuur.
Tarihin Dnemlendirilmesi
Buna gre, birok konuyu bir arada ele alp, onlar btn teferruatlaryla deil de ana
hatlaryla inceleyen ve konu hakknda topluca bilgi veren tarihlere Genel (Umum) Tarih
denir. Sz gelimi slam tarih yazclnda karlatmz; Peygamberler Tarihi, Sasaniler,
Romallar, Asr-i Saadet (Hz. Muhammed'in devri), Drt Halife, Emeviler, Abbasiler ve
nihayet Osmanllar sralamas, bir Genel (Umum) Tarih yazmdr. Bunun dnda; ayr, ayr
milletlere, ya da insanlk tarihinin ayr ayr konularna tahsis edilen eserlere de zel (Husus)
Tarih ad verilir. Mesela, Trk Tarihi, Alman Tarihi, Fransz Tarihi, Osmanl Tarihi veya bir
kesiti; III. Selim'in slahatlar gibi konular, zel (Husus) Tarih olarak deerlendirilebilir.
Ortaya kan buluntular ile tarih ncesi devirlerin milattan nce 30-25 bin senelik bir
dneme denk dt kabul edilmektedir. lk yazl belgeler, nasya'da yine milattan nce
yaklak 3200 lerde bulunduu varsaymna gre, prehistoryay takip eden "tarih devrinin" de
gnmze kadar 6000 yll aan bir zaman kapsad hkmne varlr. 17. yzyldan itibaren
tarihi alara ayran bir taksim yaplmtr. Umum tarih yazmnda ska kullanlan bu
taksimata gre; Bat Roma mparatorluu'nun k-flne kadar (bazlarna gre,
Hristiyanln Byk Kostantinus tarafndan resmi din olarak kabul edildii 336-337 ye
kadar) olan devre, Eski a denir. Bu tarihten stanbul'un fethi olan 1453 ylna (veya
Amerika'nn keif tarihi 1492 ylna) kadar olan devre de Ortaa denilmektedir. 1453'ten
1789 ylndaki Fransz ihtilaline kadar olan devre Yenia; Fransz ihtilalinden gnmze
kadar olan devre de Yakna denilmektedir.

TARHN DER BLMLER LE LKS

a.Corafya: , tarihi olaylarn olumasnda corafi artlar byk rol oynar, olaylara ekil verir
ve hatta uygarlklarn gelimelerine imkn salar. Mesela, Frat ve Dicle nehirleri
Mezopotamya,Nil nehri Msr medeniyetlerinin douunu salamlardr.
b.Kronoloji ve Takvimler: Tarih aratrmalarnda olayn getii mekn kadar zaman da ok
nemlidir. Zira zaman bilinmeyen bir hadiseyi, kendi artlarndan arndrarak tahlil etmek
mmkn deildir. Zira her olay kendi zamann artlarnda ele alarak izah etmek tarihteki
temel kurallardandr.
c.Felsefe: Tarih, insan dncesinin fiile dnm halleri ile urarken; felsefe dorudan
insann dnme tarz ile urar. Tarihi, aratrd dnemin dnme tarzn anlayamadan

retilen uygarl da anlayamaz. Felsefe, tarihiye doru dnme yollarn at gibi; tarih
iinde dier insanlarn dn tarzlarn da kavratr.
d.Sosyoloji:nsan topluluklarn, insanlar arasndaki ilikileri, onlarn faaliyet alanlarn
kendine konu alan sosyoloji ile tarihin inceleme alanlar i iedir.
e.ktisat: Toplumlarn varlklarn srdrmek iin eitli kaynaklarn nasl idare ettiini konu
edinen ktisat, esasnda tarihin konular arasndadr.
f. Antropoloji: Antropoloji hem fiziksel hem de kltrel olarak insan davranlarnn tmn
ele alr.
1. Fiziksel Antropoloji: nsanolunun fiziksel geliimini ve tekmln ele alr. nsanlarn
eitli fiziksel zelliklerini ve geliimini irdelerken rklar ve rklarn karmn inceler.
2. Kltrel Antropoloji: Tarih ncesi devirlerden gnmze eitli kltrlerin olumasn
konu edinir. alma alanlar ve metotlar bakmndan bir ka alt kola ayrlr.
a.Arkeoloji: Kazlar yoluyla bulduu kalnt ve madd kltr eleri ile yaz ve belgelerin
bulunmad devirler iin tarihe yardmc olan en nemli alandr.
b.Etnoloji veya Etnografi: Halklar ve onlarn rf ve adetlerini ksaca kltrlerini inceleme
konusu yapan bilim daldr. eitli kltrlerin benzerlikleri ve ilikilerini, tarihsel
geliimlerini inceler. Bu incelemelerini de iki ayr ynden yapar
1.Dil (Linguistik): nsanlarn kendilerini ifade edebilmek iin kullandklar dil ve dil
kalplarn inceleyen bilim daldr. Halklarn dillerinin yap zelliklerini, konuma tarzlarn
ele alr.
2.Sosyal Antropoloji: Antropoloji biliminin en nemli daldr. nsan davranlarn
mukayeseli bir ekilde inceler. Aratrmalarnda, toplum yaplarn, kurumlarn olumasn
sistematik bir ekilde zmlemeye alr.
g.Sanat Tarihi: Toplumlarn gelitirdikleri, estetik deerlerini ve sanat yaptlarn ve bunlarn
oluum srelerini, ksmen arkeolojinin metotlarn kullanarak inceleyen bir bilim daldr.
h. Epigrafi: Ta, metal, mermer, seramik ve benzeri salam yzeyler zerine yazlan; bugn
ya bamsz bir ekilde veya bir yapnn stnde tespit edilen yazlar ile uraan bilim daldr.
i. Paleografya ve Diplomatik: Eski yaz/lar anlamna gelen Paleografya, tarih aratrmalarnda
nemli bir yer tutar. Tarih iinde pek ok toplum ve uygarlk domu, gelimi sonra da
kaybolmutur. Onlarn kullandklar diler ya tamamen ya da ksmen ortadan kalkmtr.
j. Nmizmatik: slam ve Osmanl tarihinde "meskukat" olarak bilinen paralarn bilim daldr.
Tarih iinde baslan paralarn incelemesini yapar.
k. Metroloji: l, tart bilimi anlamna gelmektedir. Bilindii gibi tarih iinde hemen hemen
her milletin; hatta her blgenin kendine has l tart birimleri olmutur.
l. Yer Adlan: Yer adlar hl bamsz bir disiplin olarak gelimemitir. Ancak tarih
aratrmalar iin vaz geilmez alanlardan bir tanesidir.
5

TARHN KAYNAKLARI
Kaynaklar
Kaynaklar iki gurupta ele almak mmkndr.
1.Birinci Elden Kaynaklar (Ana Kaynak): Tarihi olayn kendi devrine ait bir materyale veya
yazlm bir esere, bir belgeye ana kaynak veya birinci elden kaynak ad verilir.
2.ikinci Elden Kaynaklar: Olayn devrine yakn bir zamanda ve o devrin kaynaklarndan da
yararlanarak meydan getirilen eserlerdir. Baka bir ifade ile birinci elden kaynaklara
dayanlarak yine o kaynaklara yakn tarihlerde kaleme alnan eserlerdir.
Aratrmalar
Yukarda ele alnan kaynaklarn, belgelerin ve dier materyallerin kullanlarak bir konuda
yaplan tarih incelemelerine aratrma denir. Bu alma, kaynaklar kullanlarak yaplan
aratrmalar snfna girer. Ayn ekilde; Zekeriya Kurun'un Basra Krfezinde Osmanlngiliz ekimeleri, Katar'da Osmanllar balkl almas, tamamen ariv belgelerine, yani
o konu iin birinci elden kaynaklara dayanlarak yaplm bir monografidir. Bu konuda daha
nce kaleme alnm baka bir kitap da bulunmamaktadr. Bu alma, daha sonraki
almalarda da referans olarak kullanlmaktadr. Ancak bu da bir kaynak deil, bir aratrma
eserdir.

KAYNAKLARIN SINIFLANDIRILMASI
Szl Kaynaklar
Tarih yazmnn szl kaynaklar ile balad sylenebilir. Her toplumun kendine gre szl
bir kltr vardr. Ancak yazl kaynaklarn olmamas halinde tarih yazmnda sorgulanarak
kullanlacak malzemeler arasndadr. Bunlar trlerine gre aadaki balklar altnda ele
alnabilirler.
1. Efsaneler ve Mytos (Mit)ler: Konularna gre snflandrlrlar.
Tarihi yer, kii ve olaylar ile ilgili efsaneler.
Dini konular ve yaratlla ilgili efsaneler.
Olaanst varlklar ile ilgili efsaneler.
Doa, evre, hayvan vs. ile ilgili efsaneler.

Mytler (Mitler) de efsaneler gibi doup gelitikleri evrenin dn biimini yanstrlar.

Genellikle ok tanrl devir ve toplumlara aittirler. Bu eserler ile uraan bilim dalna Mitoloji
denir.
2.Hikyeler:
3.Destanlar:
4.Tarihi iirler:
5. Menkbeler: Dou kltrnde evliyalar, eyhler vb. bat kltrnde de azizler, azizeler
hakknda sy-lenenlere menkbe denilir. Bunlar zel bir anlatm tarzna sahiptirler. Kiilerin
menkbeleri anlatlrken, daima mensup olduklar dinin kaynaklarna referans vererek, onlar
rnek gsterirler. Zamanla bu anlatmlar, Menakibnme ad ile yazl eserlere dnmtr.
6. Fkralar ve Ataszleri:
Yazl Kaynaklar
1. Arivler: Bir devletin rettii yazmalarnn sakland yere arivi denilir.
a. Belgeler: Arivlerde yazl belgeler, kanun ve tzkler, idarecilerin toplant tutanaklar,
alman kararlar, devletleraras anlama metinleri, zetle arivin ait olduu lkede, tarih iinde
devlet, toplum-vatanda ve dier lkeler ile ilikilerini gsteren belgeler bulunur.
b. izili ve Grsel Malzeme: Arivlerde yazl belgeler dnda, harita, plan, kroki, resim hatta
19. yzyl ve sonrasnda fotoraflar de bulunabilir.
c. Grntl ve Sesli Malzeme:
2. Ktphaneler: a. Vekayinmeler (Kronikler) : Bat literatrnde Yunanca "kronik" kelimesi
ile anlrlar. Olaylarn yllara gre yazm anlamna gelmektedir. Bu tr eserlerin en eskisi
Kayseri piskoposu Eusebios tarafndan kaleme alnan ve 323 ylna kadar ki olaylar anlatan
eserin olduu kabul edilir. . Osmanl Devletinde resmen grevlendirilmi bu tr eser yazan
tarihilere Vak'anvis, eserlerine de Vak'anvis tarihleri ad verilir.
b. Takvimler, Yllklar: Yllklarn tutulmas da olduka eski bir gelenektir.
c. ecereler (Geneoloji): Batllarn "Geneoloji"; Trklerin ve Araplarn "ecere" dedikleri
kaytlar, aslnda aile tarihleridir. Arapada "aa" anlamna gelen "ecere", terim olarak soy
bilgisi demektir. ecerelerde kiilerin soyu tpk bir aacn dallar gibi detaylandrlarak
yazlr. Bunlara "ensab cetvelleri" de denilir. zellikle Araplarda ok gelimi bir tarih
trdr. Szl ve yazl trleri vardr. Bu tr eserlere Ktb'l-Ensab, soy tespiti yapana da
Nessab ad verilir.
d. Biyografiler: Tarih ahsiyetlerin hayat hikyelerini anlatan eserlerdir. Eski Yunan ve
Roma'da ilk rnekleri grlr. Yazl amalarna gre de tarafl olabilirler. Bu yzden
dnemin dier kaynaklar ile birlikte mukayeseli bir yntem ile kullanlmaldr.

e. Hatratlar: Kiiler tarafndan kendi etrafndaki siyasi, sosyal olaylar anlatmak iin kaleme
ald an trnden eserlerdir. Pek ok devlet adam hatrat yazmaya balamtr. Trklerde ise
19. yzyln son eyreinde ve 20. yzyln banda yaygnlamtr. II. Abdlhamid'in
sadrazamlarndan Said Paa ve Kamil Paa'nn hatratlar dnemlerini anlamak bakmndan
olduka nemli kaynaklardr.
f. Seyahatnameler: Bir gezginin kaleminden kan eserlerdir. Kendi lkelerinden baka
yerlere, resmi veya zel amalar ile yaplan seyahatlerde, gezginin resmi amal olmadan
kaleme ald yazlardr. 10. yzylda dil Havzas'na seyahat eden bn Fadlan; 14. yzylda
Anadolu'yu gezen bn Batuta bilinen en eski dou seyyahlarndandr. 17. yzyln en byk
seyyah ise, Evliya elebi'dir. On ciltlik.
Batda Marco Polo'nun 14. Yzylda Asya'ya yapt seyahati bir r amtr. Ondan sonra
pek ok batl douya doru seyahat ederek eserler kaleme almlardr. B trn iinde
saylabilecek bir dier kaynak eidi ise elilerin baka lkelere yaptklar seyahatlerini
anlattklar Sefaretnmelerdir. Bunun Osmanldaki en gzel rnei Yirmisekiz Mehmed
elebi'nin 1720 ylnda Fransa'ya yapt elilik grevini ve grdklerini anlatt Fransa
Sefaretnmesidir. Bunlar ayn zamanda dipomatik metin zelliklerini de tayabilirler.
g. Sreli Yaynlar: Gnlk, haftalk, aylk, yllk vb. belli dnemlerle yaymlanan gazete ve
dergilerdir. ilk sreli yaynlar Roma'da halk bilgilendirmek zere ta veya metal zerine
yazlan ve Acta Diurna Acta Popidi veya Acta Publica diye bilinen duvar gazeteleri olduu
kabul edilmektedir. Matbaann icadndan sonra ilk gazete 1609 ylnda Strasburg'da Almanca
olarak yaymland, ardndan Londra, Paris, Roma ve dier lkelerde de yaymlanmaya
baland. Matbaann ge geldii Osmanl devleti snrlar iinde ilk Trke-Arapa gazete
1828 ylnda Msr'da yaymlanan Vak'a-iMsnyye'dir. Ancak Osmanl Devletinin ilk resmi
gazetesi 1831'de yaymlanan Takvim-i Vekyidir.
Burada Yllk anlamna gelen Salnmelerden de sz etmek gerekir. Osmanl Devleti'nde 19.
Yzyln ortalarndan sonra yaymna balanmtr ve kendi dnemlerinin ikinci elden
kayna niteliindedirler.
3. Arkeolojik Buluntular, Mzelik Nesneler: Bu snfa giren malzemeler ok eitlidir.
a. Yerlemeler ve mimari geler: Hykler, dz yerlemeler, antik ehirler, kaleler ve
buralarda ortaya kan kitabeler, zafer tklar ve heykeller en nemli arkeolojik buluntulardr.
b. Nekropol kalntlar: Antik ehirlerin mezarlklar, iinde lahit tr mezarantlar, tmls
ve kurganlarn (mezarlar) bulunduu mekanlardr.
c. Paralar: Para basm veya kaynaklardaki deyimle "sikke darb" bir hkmdarn hkimiyet
alametidir. Kt paralara, Osmanlda "kaime", halk arasnda ise "kayme" denilirdi.
d. Arma, Mhr ve Madalyalar: Bir devletin, bir hanedann veya bir ehrin sembol olarak
kabul edilen resim, harf veya ekle arma denilir. Eski Trklerde karl "ongun"dur. Eski
alardan beri yaygn olmakla birlikte Ortaa derebeyliklerinde armalar dorudan hkimiyet
alameti olarak kullanlmaktaydlar. Osmanl dneminde mhr kazma ii adeta bir sanata
dntrld. Bu ii yapana "hakkk" ad verilmekteydi.

e. KAYNAKLARA ULAIM: KTPHANELER, ARVLER, NTERNET

a. Ktphaneler: Tarihi aratrmalarna konusunun bibliyografyasn tespit etmekle balar.
Ktphane ortamnda almak iin kataloglarn kullanmn bilmek zorunludur
b. Arivler: Arivler, devlet-birey ve milletleraras ilikileri ilgilendiren belgelerin
korunduu yerlerdir. Hemen her lkenin eski veya yeni arivleri olmakla birlikte; sadece
tarih iinde tekilatlanm, devlet gelenei olan ve bunu bir sreklilik haline getiren lkelerin
tarihi devlet arivleri bulunmaktadr. Bunlar arasnda en nemlileri, Portekiz, Venedik;
Hollanda, ingiltere, Fransa, Rusya ve Trkiye (Osmanl) arivleridir. Osmanl Devleti,
kuruluundan itibaren resmi belgelerini korumaya almtr. Bu yzden bu gn Osmanl
arivinde 150 milyonu akn belge bulunmaktadr. Osmanl Devleti Sultan nc Mustafa
(1757-1774) dneminden itibaren eskiden beri koruduu belgeleri bir ariv mant ile
koruma altma almtr. Ancak modern anlamda bir ariv 1839-1861 yllar arasnda Hazine-i
evrak ad altnda ina edilir. Tanzimat ncesi dnemine ait defterler iki seri halindedirler.
Bunlarn birincisi devletin siyas ve hukuk kararlar ile lkenin asayi ve nizamna dair
hkmlerinin kaleme ald Divan-i Hmayun defterleridir. ikinci gurup defterler ise Maliye
ile ilgi olan Bb- Defter Defterleridir.
c. Aratrmalarda nternetin Kullanm:
KAYNAKLARIN ELETRS VE YNTEM TARTIMALARI
Kaynaklarn Eletirisi
Tarihi malzemelerin eletirisi iki yolla yaplr: a) D eletiri (Kaynak kritii) b) eletiri
(Olaylarn kritii). Bu ileme d tenkit ve i tenkit de denilmektedir.
D eletiri, tarihi malzemelerin ne dereceye kadar belge deeri tadn inceler, onlar kabul
eder veya red eder. eletiri ise ayn tarihi malzemenin ierisin-dekilerin doruluunu,
geree uygunluunun derecesini ortaya koyar
D Eletiri: Eserin Tantc Unsurlarnn Belirlenmesi Eserin Ad ve Yazarnn Belirlenmesi
Fakat bazen tespitin tam yaplabilmesi iin olayn ay ve gnnn bilinmesi de zorunlu
olabilir. nk ayn yl iinde ayn grevde bulunan birden fazla kii bulunabilir.
Eserin Yazl Tarihinin Belirlenmesi
Eserin tantc unsurlarnn belirlenmesi aamasnda, bilinmesi gereken bir dier nokta eserin
yazl tarihidir. Bu ksm, ounlukla yazma eserlerin sonunda fera kayd (kolofon) denilen
blmde yer alr.
Eserin Yazld Yerin Belirlenmesi
Kaynak Tahlili
Eserin Orijinalliinin Belirlenmesi: Kopyalar arasnda en deerli olannn tespit edilmesi iki
yolla ya-plmaktadr. Birincisi "tenkildi metin" dieri de karlatrmadr.

Kopyalar Arasnda En yi Nshann Belirlenmesi

Eserin yazar tarafndan kaleme alnan nshas her zaman gvenilir olandr. Fakat bu
yaknln belirlemesi, kopyalar arasndan en iyi nshann seilmesi ayr bir uzmanlk iidir.
Bunun iin izlenen iki yntem vardr. Bu yntemlerden birinde, eserin btn nshalar
grlp, baz blmlerine sondajlar yaplarak birbirine benzeyen nshalarn iinden en
mkemmeli seilir. Bylece kopya says gereine en yakn olabilirlik asndan en aza
indirgenir. Kalan birka nsha da kendi aralarnda karlatrlarak, farkl olduklar noktalar
notlarla gsterilir. Buna "tenkidli metin" denir. Bylece orijinal esere en yakn metin
oluturulmu olur.
Eletirisi (Diplomatik Tenkit)
Belgenin Gerekliinin Belirlenmesi:
Belgenin Tarihi ve kt Yerin Belirlenmesi: rnein, saraydan kan ferman, hkm gibi
belgeler divani yaz ile yazlmtr. eyhlislmlktan kan yazlarda ta'lik, defterdarlkta
tutulan hesaplarda siyakat kullanlmtr. Ayrca her dnemin yaz biimi farkl olabilir. Ta'lik:
Arap alfabesiyle sadan sola yatk olarak yazlan ve harflerin kuyruklarnn uzun tutulduu
yaz tr. Genelde eyhlislamlk ve ona bal kurum ve kiiler bu yaz trn
kullanmaktaydlar.
Belgelerin leme Konulup Konulmadnn Belirlenmesi
Eletiri
eletiri tarihi malzemenin ieriklerinin doruluunu ve geree uygunluunun derecesini
tespit etmek iin yaplr. eletiri zellikle kitap, risale ve belgelere ait bir eletiridir. Bu
eletiri yazarn eletirisi ve olaylarn eletirisi olmak zere iki kademede yaplr.
Yazarn Eletirisi
Olaylarn Eletirisi
eletirinin ikinci basama, eserde geen olaylarn eletirisidir. Bu eletiri yaplrken ilk
olarak, eserde anlatlan olaylar farkl kaynaklarla kyaslanr ve bilgilerin doruluk dereceleri
tespit edilir.
kinci olarak, yazarn anlatt olaylarn kendi gzlemlerine dayanp dayanmad belirlenir.
Baz yazarlar ahit olmadklar olaylar bizzat yaam gibi anlatmlardr.
Olay eletirisi srasnda dikkat edilmesi gereken nc nokta yazarn ne sylediini deil,
ne sylemek istediini anlayabilmektir. nk baz yazarlar yazamadklar eyleri baka bir
sylemle anlatmlardr. Bu ekilde yazlm imal szleri fark etmek, yazarn gerek
dncelerini yakalamakla olur. Buna tefsir, yorumlama ad verilir
Eserin Deeri Haliknda Sonuca Varlmas

SOSYAL BLMLERDE YNTEM TARTIMALARI

10

Pozitivist Sosyal Bilim Yntemi

Auguste Comte (1789-1857) tarafndan gelitirilen pozitivizm, toplumsal yaamn doal
yaama benzer bir nesnel gereklii olduu ynnde temel bir varsayma dayanr. Bu adan
pozitivizm doa bilimlerinde kullanlan niceliksel bilgiye dayal bilimsel yntemin sosyal
bilimlerde de kullanlabileceini savunur. Auguste Comte'un doal yaamla toplumsal yaam
arasnda temel bir fark grmeyen, bu nedenle de her ikisinin tek bir evrensel yntem aracl
ile aratrlp aklanmas gerektiini ne sren gr, pozitivist sosyal bilim ynteminin
dayand en nemli varsaymlardan biridir
Btn pozitivist kaynaklarda grlecei gibi yasa temelli bir nedensel aklama biimi sz
konusudur. ki ey arasndaki nedensel iliki, varsaylan doal nedensel yasalarn bir
sonucudur. Pozitivist sosyal bilim yntemi, dsal olarak ele ald toplumsal gereklik
hakknda deney, gzlem ve benzeri tekniklerle bilgiye ulamaya alr. Pozitivist yaklamn
en nl temsilcisi olan Auguste Comte, doa bilimleriyle sosyal bilimler arasndaki ikicilii
ortadan kaldrmaya almtr. Auguste Comte'u buna iten etkenlerden biri o ana kadar insan
ve top-lum konularnda metafiziin etkisidir. Dier bir etken ise toplumun "zgl doa
yasalarnn ileyiiyle evrim geiren" kolektif bir organizma olmasdr. Bu noktada Comte'un
pozitivist sosyolojisinin temel amac, tarihsel ve toplumsal gelimenin temelinde yatan ve
toplumsal evrimi yneten nedensel yasalar kefetmekti.
Auguste Comte'un insan toplumlar iin nerdii evrimsel gelime modeline gre insan
dncesi ve insan toplumlar temel aamadan geerek ilerlemilerdir. Bu aamalar
unlardr:
a.Teolojik aama:
b.Metafizik aama:
c.Pozitif aama: nsan dncesinin ulat son noktay ifade eder. nsan dncesi btn
olgu ve olaylar bilimsel (evrensel yasalara dayal) olarak aklamaya alr.
Bu akmn en nemli takipilerinden Emile Durkheim, toplumu bir btn oluturmak
amacyla farkl ilevler stlenmi paralardan oluan biyolojik bir organizmaya benzetmitir.
rnein, din, aile, eitim kurumlar, hukuk, ahlk, inanlar, grenekler bireylerin dnda ve
kendilerini onlara zorla kabul ettirme zelliine sahip olan toplumsal olgular olarak
sralamtr Durkheim, toplumsal yaamn incelenmesinde toplumsal olgularn
aratrlmasnda ve aklanmasnda nedensel ve ilevsel olmak zere iki farkl yntem
zerinde durmutur. Bunlardan birincisi, toplumsal olgularn nedenlerinin baka toplumsal
olgularda aranmasdr. kincisinde ise, toplumsal olgularn toplumun ihtiyalarnn
karlanmas asndan sahip olduklar ilevlerin aratrlmasdr.
Bir toplumsal olgunun baka bir toplumsal olgunun nedeni olduunu kantlamada "dolayl
deneyleme ya da karlatrmal yntemi" kullanmtr. Durkheim, aratrmalarnda "e anl
deiiklikler yntemi" olarak adlandrlan bir yntem kullanr ve bu yntemi "toplum bilimsel
aratrmalarn en stn arac olarak" nitelemitir.
Yorumlayc Sosyal Bilim Yntemi

11

Yorumlayc sosyal bilimin temelleri Alman sosyolog Max Weber'e (1864-1920) hatta Alman
filozof Wilhelm Dilthey'e (1833-1911) kadar gitmektedir. Pozitivist sosyal bilimin aksine
yorumlayc sosyal bilim, hermeneutik (yorum bilgisi) olarak adlandrlan bir teori ve
yntemle balantl olarak gelimitir. Yorumlayc sosyal bilim, 19. Yzylda ortaya kan bir
anlam kuram olan Hermeneutik (Yorum Bilgisi) ile ilikilidir. Yorumlayc sosyal bilimin
kurucularndan biri olan Wilhelm Diltey'e gre, doa bilimleri ve kltr (tin) bilimleri olmak
zere iki eit bilim vardr.
nsan davranlarnn ou belirli amalarla veya deerlerle ilikili, anlaml toplumsal
eylemler olarak ortaya kar. Bundan dolay da toplumsal eylemler nesnelermi gibi ele
alnarak aklanamazlar. Yorumlayc sosyal bilim aratrmaclar, genellikle katlmc
gzlem ve saha aratrmalarnda veriler toplayarak, elde ettikleri verileri yorumlamaktadrlar.
Bu yaklamda, sosyal bilimlerin doa bilimlerindeki gibi "nomoiojik" (yasa baml) ve
nedensel bir aklamayla deil, anlamaya dayanan bir ierie sahip olduu aktr.
Hermeneutii bir yntem olarak kullanan Max Weber'in amac metin zmlemesi deil,
anlama zerine kurulu, amac nedensel aklama olan bir sosyolojidir. Bu bakmdan pek ok
adan pozitivizmden farkllaan ve ona eletirel bakan bir yntem benimsemitir.
Eletirel Sosyal Bilim Yntemi
Eletirel sosyal bilimin kkleri, Karl Marx (1818-1883) ve Sigmund Freud'a (1856-1939)
kadar uzanr. Bu ynteme gre, toplumsal gereklik, pozitivizmin iddia ettiinin aksine
grnen deil, grnenin ardnda olandr. ). Bu anlaya gre her ey gibi toplumsal gereklik
de kendi iinde zdd-n tar ve zdd ile paradoksal bir atma ve deime ilikisine girer. Bu
tr paradoksal sreleri kefetmeye ve anlamaya diyalektik denir ve eletirel sosyal bilim
ynteminin en nemli noktasn oluturur. Eletirel sosyal bilim ynteminin en nemli
zelliklerinden biri olan "grneni deil grnenin ardnda yatan toplumsal dinamiklerin
aa karlmas" ilkesi Karl Marx tarafndan benimsenmitir.
Eski a Tarihinin Aratrma Yntemleri ve Temel Kaynaklar
ESKA TARH KAVRAMI
Yaklak olarak 4000 yl kadar sren Eskia tarihi kltrel bakmdan iki gruba
ayrlmaktadr: Kronolojik bakmdan daha eski olan ve "Eskidou" diye adlandrlan grupta
Eski nasya (Mezopotomya, Suriye-Filistin, ran ve Anadolu) ve ardndan Eski Msr
kltrleri; genel olarak "Eskibat" diye adlandrlan ikinci grupta ise Ege-Helen kltrleri,
Byk skender'in at Helenizm devri kltr ve talya-Roma kltrleri yer almaktadr.
ESKA TARHNN KAYNAKLARI
Tarih alannda her trl bilimsel almann ilk koulu "kaynak bilgisi"dir. Yazl kaynaklar bir
de u ekilde snflandrlmaktadr: 1) Edebi kaynaklar, 2) Epigrafik kaynaklar, 3) Papirolojik
kaynaklar, 4) Nmismatik kaynaklar.
birinci ve ikinci elden kaynaklarla ilgili olarak ok dikkatli davranmak gerekmektedir. Birinci
elden kayna her zaman "nesnel" ve "doru" bilmek diye bir kural yoktur. Birinci elden
kaynak, genellikle daha znel, daha az gvenilir saylan ikinci elden kaynan yannda her
zaman yansz, gerek ve ne olursa olsun "daha iyi" demek deildir. Bu iki tr arasndaki iliki
sanldndan da karktr. rnein, Roma mparatoru Augustus'un icraatn anlatt "Ankara
12

Ant (Monu-mentum Ancyranum), bir yazt olmas nedeniyle "epigrafik" bir kaynak olmasna
ramen, birinci elden bir nitelik tamayp, imparatorun bizzat kaleme ald ve icraatn
bizzat kendi grleriyle deerlendirdii bir metindir.
Edebi Kaynaklar
Dnya edebiyat tarihlinde ilk eserler destan trnde verilmitir. lka kavimleri arasnda
tarihilikte Hititler'in ileri gitmi olduklar grlmektedir. Hititler "olaylar yllara gre
dzenlemekle "yllk" rneini ortaya atmlard.
Helenler'de Tarih Yazm
Tarihe bilimsel yaklam ilk kez Helenler ile balamtr denilebilir.
Helenler, gittikleri uzak lkelerdeki kavimler ile bu lkelerin tarihi, corafyas ve etnolojisi
hakknda topladklar bilgileri ve izlenimleri kendi yurttalarna byk alanlarda ya da
tapnak avlularnda yaptklar konumalarla aktaryorlard. Bu konumalar aktaran kiilere
logograf denilmekteydi. lk logograflarn ou yonyal idi. Bylece felsefenin olduu gibi,
tarih yazmnn da ilk kt yer yonya olmutur.
Bilinen ilk tarihi M.. V. yzylda yaam olan Bodrumlu (= Halikarnassos) Herodotos'tur
Thukydides'in tarih yazmndaki amac olaylar akl ve mantk yoluyla aklamakt. Bu
nedenle Thuky-dides siyasal yazmn ilk rneini verdii eseriyle kronolojiye zen gstermi,
yalnzca olaylar anlatmakla yetinmeyerek, onlar meydana getiren nedenler ve aralarndaki
balantlar zerinde durmutur. Helenistik Dnemle birlikte, tek tek polis devletlerinden tek
bir siyasi birlie geilmesi gibi byk deiiklik Helenler'in tarih anlaylarmda da nemli
deiiklie neden oldu. Bu deiiklikte etkili olan dnce sistemi Helenistik a'm bir
rn olan Stoa felsefesidir.
Romallar'da Tarih Yazm
Romada ilk tarihi eserler Latince deil helence nk dz yaz gelimemitir ayrca politik
sebepler mevcuttur tarafsz olmas beklenemezdi. . Romallar arasnda Latince olarak ilk kez
tarih alannda eser veren kii M. P. Cato olmutur. Roma tarih yazclnn son gerek
tarihisi Ammianus Marcellinus'tur. Titus livius,augustus ann en nemli tarih yazar idi.
Epigrafik Kaynaklar
Dilimize "yaztbilim" diye evirebileceimiz, epigrafi her dilde ve her blgede olmasa da,
birok kltrde farkl grnlerde vardr. Stel: zerinde yazt, bezeme veya ikisinin de yer
ald dikdrtgen ya da silindir biimli dikey duran talara verilen isim.Kline: Dinlenmek ya
da yemek yemek iin zerine uzanlan kanepe biiminde bir eit mobilya.
Dnemine, blgesine ve len kiinin sosyal ve varlk durumuna gre farkllk gsterebilen
yaztl olan mezar stelleri, "figr betimli" ve figr betimsiz" olarak iki ayr kategoride
deerlendirilebilir.
Papirolojik Kaynaklar

13

Papirs Helence papyros, Latince papyrus kelimesinden gelmekte olup; aslnda Fski
Msrllar'm yaz kd yapmak iin znden yararlandklar Fskibat tarihi temel bilimi" ise
"papiroloii"dir. . Avrupallar bu yzyllarda Msr'daki fellahla-rn gbre olarak kullanmak
zere srarla antik papirs kd aradklarn fark etmiler ve Eski Msrca, Kopta, Helence
ve Latince dillerinde metinler ieren bu ktlar onlardan satn almlardr.
Nmimastik Kaynaklar
Helence nomisma (= sikke) szcnden gelen "nmismatik", Antika sikkelerini
ekonomik, tarihsel, kltrel ve sanatsal ynleriyle inceleyen Eskibat temel biliminin addr.
Tarih kitaplar ilk sikkeleri yapanlarn Lidyallar olduunu yazmaktadrlar. Sikkenin neden
icat edilmi olduu sorusunun birok cevab bulunmaktadr: Sava giderleri veya kamu
alanlarnn cretlerinin denmesi; kamu harcamalar ve vergi toplanmas gibi zorunluluklar
olduu dnlmektedir. Bunun yan sra, gnlk ihtiyalar iin yaplan demelerde,
standart bir deme aracna gereksinim duyulmasnn da sikkenin icadnda rol oynad iddia
edilmektedir.
Arkeolojik Kaynaklar
Arkeoloji Helence'de "eskinin retisi" anlamna gelmektedir. Stratigrafi: Katmanbilgisi.
Hyk katlarn inceleme.
Ortaa Tarihi Aratrmalarna Giri
Tarihin kaynak dili Arapa ve Farsadr.
ORTAA TARHYLE LGL BBLYOG LK ESERLER
Bibliyografyalar, yeni bir aratrmaya balarken, o konuda daha nce hangi almalarn
yapldn tespit edebilmek iin mutlaka taranmas gereken eserler arasnda yer alr.
Onomastik dilbilimin ahs adlarn inceleyen daldr.
Ortaa Tarihi aratrmalarna giri kitaplarn aklayabilme: . Ortaa tarihi aratrmalarnn
balca so-runlar, aratrmalarda kullanlacak metod ve kaynaklar Jean Sauvaget, Cl. Cahen,
Zeki Velidi Togan ve Yusuf Ziya Kavak gibi aratrmaclar tarafndan incelenmitir.
Ortaa tarihi kaynaklarnn pek ou henz ne-redilememifltir. Neredilen kaynaklarn bir
ksm ise hata ve eksiklikler iermektedir. Trkiye ktphaneleri slm yazmalar itibariyle
dnyann en zengin ve en deerli koleksiyonlarna sahiptir. Trkiye ktphanelerinde 160.000
cildi Arapa, 13.000 cildi Farsa ve 70.000 cildi Trke olmak zere yaklak 250.000 cilt
yazma eser bulunduu tahmin olunmaktadr. stanbul sahip olduu yaklak 146.000 cilt
yazma ile bugn dnyada en ok slm yazmann topland ehir durumundadr.
Balca mracaat kitaplarn ayrt edebilme
Ortaa tarihi aratrmaclarn istifade edebilecei balca ansiklopediler arasnda
Encyclopaedia of Islam (= EI), Encyclopaedia of Islam, New edition (= EI2), Encyclopaedia
Iranica (= EIr.), D'iretu'l-Ma'rif-i Bozorg-i slm (= DMBl), D'iretu'l-Ma'rif-i
Teeyyu'(= DMT), Dninme-yi Cihn-i slm (= DC) ve Dni-nme-yi edeb-i Frs, Milli
14

Eitim Bakanl slm Ansiklopedisi (= lA), Trk Ansiklopedisi (=TA) ve Trkiye Diyanet
Vakf slm Ansiklopedisi (= DA) saylabilir.
Trke'nin Ortaa tarihi aratrmalar asndan en eski ve en mhim tarih szl Kagarl
Mahmd tarafndan kaleme alnan Dvnu Lugati't-Trktr. Tarih aratrmalarnda zellikle
yer adlarnn doru bir ekilde tespiti byk nem tamaktadr. Ortaa slm dnyasndaki
yer adlar ve yerleim yerleriyle ilgili en nemli mracaat kayna Ykt el-Hamev
tarafndan kaleme alnan Mu 'cemu 'l-buldn isimli eserdir. Arap ahs adlar iin L. Caetani
ve G. Gabrieli, ran ahs adlar iin Ferdinand Justi, M. Mayrhofer, 'Abdu'l-Kerm Bihniy,
Trke ahs adlar iin ise Lszlo Rsonyi ve Imre Baski tarafndan hazrlanan almalar, bu
sahada mracaat edilmesi gereken balca el kitaplardr. slam dnyas ile ilgili batda
yaynlanan aratrmalarn knyesi iin Index isla-micus, ran'da yaynlanan makaleler iin ise
Fih-rist-i maklt-i Fars [Index Iranicus] 'ye mracaat edilmelidir. Hkmdar ve hanedan
yelerinin ecerelerini gsteren jeneoloji kitaplar, tarihilerin daima elerinin altnda
bulunmas gereken eserlerdir. Ortaa slm dnyasyla ilgili balca jeneoloji kitaplar
arasnda Stanley Lane-Poole, Halil Edhem Eldem, Eduard von Zambaur, Clifford Edmund
Bosworth ve Ylmaz ztuna gibi aratrmaclarn eserlerini saymak mmkndr. slm
dnyasnda hicr takvimin yan sra, Seluklular zamannda Takvm-i Cell ya da Takvm-i
Meli-k, lhanllar zamannda ise Takvm-i Hn isimli takvimler kullanlmtr. Yine Ortaa
slm dnyasnda, Mool istilsndan sonra zaman zaman On ki Hayvanl Trk Takvimi'nin
de kullanld grlmektedir. Bibliyografyalar ve mracaat kitaplar kullanlarak ounlukla
aratrma ktphanelerinde bulunan ana kaynaklara ulamak mmkndr.
Trkler hakknda Bizans kaynaklarnda yeralan bilgiler Gyula Moravcsik tarafndan
Byzantinoturcica isimli eserde toplanmtr.
Ortaa tarihi ve kltrne k tutan kaynaklarn pek ou henz neredilememitir.
Neredilen kaynaklarn bir ksm ise bilimsel usllere riayet edilmeden hazrland iin yer
yer hata ve eksiklikler iermektedir. Bu durum kanlmaz bir ekilde Ortaa tarihi
aratrmaclarnn, almalarnda kaynaklarn yazma nshalarn kullanmalarn
gerektirmektedir.
Ortaa tarihi aratrmalarnda kullanlabilecek balca Trke asiklopediler Milli Eitim
Bakanl slm An-siklopedisi (lA), Trk Ansiklopedisi (TA) ve Trkiye Diyanet Vakf lslm
Ansiklopedisi (DA)dir.
Etimolojik szlklerden zellikle Ortaa devletlerinde kullanlan unvan ve stlahlarn
kkeni ve tarih gelii-minin ortaya konulabilmesinde istifade edilir.
Onomastik ile ilgili almalar Ortaa tarihi aratrmalarna kaynaklarda geen ancak bugn
yok olan pek ok ahs adnn doru eklinin tespit edilebilmesine yardmc olarak katkda
bulunurlar.

15

ORTA A TARHNN KAYNAKLARI

1- EPGRAFK KAYNAKLAR HAKKINDA BLG VERNZ ?
YAPI,ETL EYA VE SERT CSMLE ZERNE KAYDEDLM
METNLERDR.TARH ARATIRMALRINDA EN GVENLR KAYNAK
TRLERDR.TA,MERMER,METAL,N VEYA TAHTA GB DAYANIKLI YAPI
MALZEMES ZERNE LENRLER.ZAMANIN TAHRBATINDAN AZ
ETKLENMLERDR.SLAM DNYASINDA XII.Y.Y'A KADAR ARAPA OLARAK
KALEME ALINMITIR.GNMZE ULAAN EN ESK FARSA KTABELER XII.
YY.'DA ARAPA OLARAK KALEME ALINMITIR
2- SLAM DNYASINA AT GNMZE ULAAN EN ESK VERG KTABELER
HANG EHRLERDE BULUNMAKTADIR ?
EN ESK VERG KTABELER SE ANKARA,KIREHR,AN VE BAK
EHRLERNDE BULUNMAKTADIR.
3- LK SLAM SKKES KM TARAFINDAN BASTIRILMITIR?
LK SLAM SKKES EMEV HALFES ABDUL-MELK B.MERVAN (685-705)
TARAFINDAN HCR 74 (MLAD 695 ) YILINDA BASTIRILMITIR.
4-SLAM DARPHANELERNN DARP (PARA BASIM ) FAALYETLER HAKKINDA
ALIMA YAPAN KMDR?
EDUARD VON ZAMBAUR; SLAM DARPHANELERNN DARP (PARA BASIM )
FAALYETLER HAKKINDA ALIMA YAPMITIR.
5-NMZMATK KAYNAKLAR ORTAA TARH ARATIRMALARINA HANG
KONULARDA NEML KATKILARDA BULUNMUTUR?
NMZMATK KAYNAKLAR ,ZELLKLE VEKYANEMELERN SUSKUN KALDII
YA DA ELKL BLGLER VERD DURUMLARDA ,HKMDARLARIN TAHTA
IKI VEYA TAHTTN N YILLARININ TESPT ,UNVANLAR ,SYAS
SYANLAR,TAHT KAVGALARI VE HAKMYET LKLERNN TESPTNDE KATKI
SALAMAKTADIR.AYAR VE VEZN ZELKLERNDEN DOLAYI DA KTSAD
TARH ARATIRMALARI N NEML KATKILAR SALAMITIR.
6-VAKFYELER ORTAA TARH ARATIRMALARINA EN OK HANG
KONULARDA KATKIDA BULUNMAKTADIR ?
VAKFYELER,VAKIFLARIN NE EKLDE LEYECE LE LGL
DZENLEMELER HTVA EDEN RESM VESKALARDIR.AT OLDUU VAKFIN
TRNE VE BYKLNE GRE ;SOSYAL ,EKONOMK VE KLTREL TARH
ARATIRMALARI N DEERL BLGLER SUNMAKTADIR.VAKFYELER
ARASINDA BLHASSA MEDRESE,DARFA,VE KLYELERE AT OLANLAR
,DER KAYNAK TRLERNDE ZKREDLMEYEN BLGLER HTVA ETMELER
SEBEBYLE ,ETM,TIP,SANAT VE MMAR TARH ARATIRMALARI N SON
16

DERECE NEMLDR.VAKFYELER TOPRAK SSTEM,ZRA RETM ,VERGLER

VE ETM SSTEM LE LGL DE DEERL BLGLER SUNMAKTADIR.
7-LK SELUKLU VAKFYELER KM TARAFINDAN NCELENMTR?
LK SELUKLU VAKFYELER REFET YNAN TARAFINDAN NCELENMTR
8-KARAHANLILAR DEVRNE AT VAKIF KAYDI KM TARAFINDAN
TANITILMITIR?
KARAHANLILAR DEVRNE AT VAKIF KAYDI ZEK VELD TOGAN TARAFINDAN
TANITILMITIR.
9-ANADOLU'DA XIII. VE XIV. YY.'DA HAZIRLANAN MOOLCA VAKFYELER
ZERNE ALIMALAR YAPAN KMDR?
AHMET TEMR
10-ORTAA SLAM DEVLETLERNE AT VESKALAR BUGN NERELERDE
BULUNMAKTADIR?
ARV,MZE ,KTPHANE,TRBE,KLLYE,MANASTIR VE ZEL
KOLEKSYONLARDA BULUNMAKTADIR.
11-ORTA SLAM DNYASINA AT EN ESK ORJNAL FERMANLAR HANG
DNEME ATTR ?
FATMLER VE EYYUBLER
12-ORTAA SLAM DEVLETLERNDE VIII. VE XI. YY.'A AT VESKALAR KMLER
TARAFINDAN YAYINLANMITIR?
ADOLF GRAHMANN VE NABA ABBOTT
13-HCR 473-529 YILLARI ARASINDA KALEME ALINAN VE DAHA OK YARKEND
CVARINDAK RABUL LE LGL OLAN TRKE BELGELER KMLER
TARAFINDAN NCELENMTR?
NAS TEKN VE MARCEL ERDAL TARAFINDAN NCELENMTR.
14-MNEAT (NA ) NEDR?
RESM YA DA ZEL VESKALARIN SURETLERNN TOPLANDII ESERLERDR.
15-MN NEDR?
ORTAA SLAM DEVLETLERNDE RESM YAZIMALARI YRTEN KATP.

17

16-MNEAT MECMUALARI ORTAA TARH ARATIRMACILARINA HANG

KAYNAK TRNDEN DOAN BOLUU DOLDURABLME MKANI
VERMEKTEDR?
ORJNAL VESKLRIN YOK OLMASINDAN DOAN BOLUU ,VESKA
SURETLERNDEN STFADE EDEREK BR DERECEYE KADAR DOLDURABLME
MKANI VERMEKTEDR.
16- ARATIRMACILARIN MNEAT MECMUALARINDAN ORJNAL VESKALARA
GRE DAHA DKKATL BR EKLDE STFADE EDEBLMELERN GEREKTREN
SEBEP NEDR ?
MNEAT MECMUALRINDA VESKALARIN KM ZAMAN KISALTILARAK
ZETLENMES VEYA METNDE DEKLKLERE GDLM OLMASI.
17-MELLF NEDR ?
KTAP YAZAN VEYA KTAP HAZIRLAYAN ,BR ESER ORTAYA KOYAN VE ESERN
SAHB OLAN KMSE.
18- ZEYL NEDR ?
BR ESERE O ESERN MELLF YA DA BAKA BR YAZAR TARAFINDAN
SONRADAN YAPILAN LAVEDR.
19-SLAM TARH YAZICILII KA BLME AYRILIR?SMLERN YAZINIZ?
BLME AYRILIR.
GENEL TARHLER,ZEL TARHLER,EHR VE BLGE TARHLER.
20- SLAM TARH YAZICILIININ BALANGINI OLUTURAN FAALYET NEDR ?
HZ. PEYGAMBER'N HAYATI VE GAZALARINA DAR BLGLERN TOPLANMASI
VE KAYDEDLMES.
21-LK BYK TARH KABUL EDLEN KMDR ?HAKKINDA BLG VERNZ ?
AHMED B. YAHYA EL-BELAZUR ,LK SLAM FETHLERN KONU ALAN
FUTUBU'L-BULDAN VE SLAM ALMLER VE NDE GELEN AHSYETLERN HAL
TERCMELERN HTVA EDEN ENSABU'L -ERAF SML ESERLERN
MELLFDR.
22- RVAYET ESASINA DAYANAN SLAM TARHLNN HCRETN LK
ASRINDA ULATII EN ST NOKTA OLARAK KABUL EDLEN ESER NEDR ?
MUHAMMED B. CERR ET-TABER TARAFINDAN KALEME ALINAN,TA'RBU'L
-UMEM VE'L-MULUK (KTABU ABBAR 'R -RUSUL VE'L- MULUK )

18

23-EL-KAML F'T-TA'RB KM TARAFINDAN KALEME ALINMITIR?

SLAM DNYASININ EN BYK TARHLERNDEN KABUL EDLEN ZZU'D-DN
AL B. MUHAMMED IBNU'L ESR TARAFINDAN KALEME ALINMITIR.
24-SLAM DNYASINDA SULTAN GAZNEL MAHMUT'UN TARHN KONU ALAN
ESERN SM NEDR KM TARAFINDAN KALEME ALINMITIR ?
EL-UTB TARAFINDAN KALEME ALINAN TA'RBU YEMN'DR.
25-SELUKLULAR ZAMANINDA ANADOLU'DA ESER VEREN TARHLERN
SMLER NELERDR?
KADI AHMED- NKD,KADI BURHANU'D-DN EBU NASR B. MES'UD- ANEV ,
NASRU'D-DN HUSEYN B. MUHAMMED B. AL EL -CAFER ER-RUGAD (BN
BB ),KERMU'D-DN MAHMUD B. MUHAMMED- AKSARAY .
26-LHANLI VEZR REDU'D-DN FAZLULLAH (L 1318) TARAFINDAN KALEME
ALINAN CAM'U'T-TEVARH SML ESER HANG YNYLE KENDNDEN NCEK
SLAM TARHLERNDEN AYRILMAKTA VE ORJNAL OLMA ZELL
TAIMAKTADIR?
ESERDE SLAM DNYASININ DIINDA KALAN MLLETLERN TARHNN
ANLATILMASI
27- SELUKLULARI'N MENENDEN BAHSEDEN VE MELLF BLNMEYEN
FARSA MANZUMUN SM NEDR ?
MELKNAME
28-SULTAN SENCER ADINA KALEME ALINAN ESERLERN SMLER NELERDR ?
AL'Y KAZVN TARAFINDAN KALEME ALINAN MEFABRU'L ETRAK,MU'ZZ
TARAFINDAN KALEME ALINAN MANZUM SYER' FUTUB-,SULTAN SENCER VE
MELLF BLNMEYEN BR MELLF TARAFINDAN KALEME ALINAN SENCER
-NAME 'DR.
29-ZAHRU'D -DN- NABUR TARAFINDAN 1176 YILINDA KALEME ALINAN
GNMZE ULAAN EN ESK ZEL NTELKL TARHN ADI NEDR?
SELUKNAME
30-MUCMELU'T-TEVARH VE'L-KISAS HAKKINDA BLG VERNZ ?
SELUKLU DEVR TARH YAZICILIININ DKKATE DEER
ESERLERNDENDR,BLNMEYEN BR MELLF TARAFINDAN YAZILMITIR.
31-RAN CORAFYASINDA TARH YAZICILIINDAK GELME NASIL
BALAMITIR?
19

32-LHANLI VEZR REUDU'D-DN TARAFINDAN FAZLULLAH TARAFINDAN

KALEME ALINAN RAN TARH YAZICILIININ EN BYK ESERNN ADI NEDR ?
CAM'UT-TEVARH
33-SELUKLULAR ZAMANINDA ANADOLU'DA ESER VEREN LK TARH
KMDR?
SELUKLULAR ZAMANINDA ANADOLU'DA ESER VEREN LK TARH ENSU'L
-KULUB SML FARSA MANZUM ESERN MELLF KADI BURHANU'D-DN EBU
NASR B. MES'UD- ANEV'DR.
34-EMR BAHAEDDN AHMET B. MAHMUT KAN'-Y TUS TARAFINDAN RANLI
MEHUR FRDEVS'NN AH-NAME SML ESER RNEK ALINARAK
HAZIRLANAN MANZUMUN ADI NEDR ?
SELUKNAME
35-KADI AHMED- NKD 'NN TARH,SOSYAL VE DN MEVZULARIN YER
ALDII ANSKLOPED NTELNDEK ESERN SMNEDR
EL VELEDU'-EFK VE'L-BAFDU'L -BALK
36-CORAF ESERLER DER KAYNAK TRLERNN GENELLKLE SUSKUN
KALDII HANG KONULARDA BLG VEREREK ORTAA TARH
ARATIRMALRINDA NEML BR BOLUU DOLDURMAKTADIR?
CORAF ESERLER UMUMYETLE SLAM LKELER VE LKELER LE YAKIN
TEMASTA BULUNAN MEMLEKETLERN FZK VE BEER
CORAFYASI,DL,TARH,KLTR VE EKONOMS HAKKINDA NEML
BLGLER VEREREK,ZELLKLE DEERL MADENLER,TCARET,EL
SANATLARI,ZRAAT,NFUS,ETNK ,DN VE MEZHEB YAPI GB DER KAYNAK
TRLERNN GENELLKLE SUSKUN KALDII KONULARDA,ORTAA TARH
ARATIRMALARINDA NEML BR BOLUU DOLDURMAKTADIR.
37-SLAM CORAFYACILARININ TRKLER VE TRK LKELER HAKKINDA
VERD MALUMAT HANG ARATIRMACI TARAFINDAN TOPLANMITIR ?
FUAT SEZGN
38-SYASET-NAME (SYERU'L-MULK KM TARAFINDAN KALEME ALINMITIR?
NIZAMU'L-MULK LAKABIYLA TANINAN HASAN B. AL B. SHAK ET-TUS
39-LHANLILAR VE TMURLULAR DEVRNDE RESM MUHASEBE USULN
RETMEK N KALEME ALINAN ESERLERDEN ARATIRMALARDA HANG
KONULARDA STFADE EDLR?
VERG ETLER,DEVLET BTES,MERKEZ BROKRASNN LEY
EKL,RESM MUHASEBE
20

40-DVANLARDA YER ALAN RLER,ORTAA TARH ARATIRMALARINDA

DAHA OK HANG KONULARA IIK TUTMAKTADIR?
RLER,KITLIK,SALGIN HASTALIKLAR VE DOAL FELAKETLER GB DER
KAYNAK TRLERNDE OK AZ LENEN KONULARA IIK TUTMAKTADIR.YNE
ARLER TARAFINDAN KALEME ALINAN MEDHYELER DE DEVLET RCALNN
BYOGRAFLERYLE LGL NEML BLGLER VERMEKTEDR
YAH FAKH'in Menakb Ali Osman adl eseri bilinen en eski osmanl tarihi'dir
SLAM dnyasnda ilk byk tarihi kabul edilen el-Belazuri ilk islam fetihlerini konu alan
FTUHUL-BULDAN ve islam alimleri ile nde gelen ahsiyetlerin hal tercmelerini ihtiva
eden ENSABUL-ERAF simli eserlerin mellifidir.
Seluklular zamannda Anadolu'da eser veren ilk tarihi Enisul-kulub adl manzum eserin
muellifi kad Burhanud-din Ebu Nasr b.Mesud-i Anevi'dir.
Tarihul-umem vel-muluk:TABER
Kitabul-mebsut:SERAHS
El-Havi fil-fetava:HASR
Menakbul-arifin:EFLAK
Mukaddime:BN HALDUN
Camiut-tevarih:REDUD-DN FAZLALLAH
MN:Ortaa islam devletlerinde resmi yazmalar yrten katip..
ZEY:Bir esere,o eserin muellifi ya da baka bir yazar tarafndan sonradan yaplan ilavedir.
BTK:Mektup,yazlm ey
YARLIK:Ferman,hakann mektubu,buyruu
MN:Yaz kabiliyeti yksek resmi yazma kurallarn bilip uygulayan kii
SIR KATB:Hasoda aalarndan olup,padisahn hususi yazsna verilen addr.

ORTA A TARHNN KAYNAKLARI

1- EPGRAFK KAYNAKLAR HAKKINDA BLG VERNZ ?
YAPI,ETL EYA VE SERT CSMLE ZERNE KAYDEDLM
METNLERDR.TARH ARATIRMALRINDA EN GVENLR KAYNAK
21

TRLERDR.TA,MERMER,METAL,N VEYA TAHTA GB DAYANIKLI YAPI

MALZEMES ZERNE LENRLER.ZAMANIN TAHRBATINDAN AZ
ETKLENMLERDR.SLAM DNYASINDA XII.Y.Y'A KADAR ARAPA OLARAK
KALEME ALINMITIR.GNMZE ULAAN EN ESK FARSA KTABELER XII.
YY.'DA ARAPA OLARAK KALEME ALINMITIR
2- SLAM DNYASINA AT GNMZE ULAAN EN ESK VERG KTABELER
HANG EHRLERDE BULUNMAKTADIR ?
EN ESK VERG KTABELER SE ANKARA,KIREHR,AN VE BAK
EHRLERNDE BULUNMAKTADIR.
3- LK SLAM SKKES KM TARAFINDAN BASTIRILMITIR?
LK SLAM SKKES EMEV HALFES ABDUL-MELK B.MERVAN (685-705)
TARAFINDAN HCR 74 (MLAD 695 ) YILINDA BASTIRILMITIR.
4-SLAM DARPHANELERNN DARP (PARA BASIM ) FAALYETLER HAKKINDA
ALIMA YAPAN KMDR?
EDUARD VON ZAMBAUR; SLAM DARPHANELERNN DARP (PARA BASIM )
FAALYETLER HAKKINDA ALIMA YAPMITIR.
5-NMZMATK KAYNAKLAR ORTAA TARH ARATIRMALARINA HANG
KONULARDA NEML KATKILARDA BULUNMUTUR?
NMZMATK KAYNAKLAR ,ZELLKLE VEKYANEMELERN SUSKUN KALDII
YA DA ELKL BLGLER VERD DURUMLARDA ,HKMDARLARIN TAHTA
IKI VEYA TAHTTN N YILLARININ TESPT ,UNVANLAR ,SYAS
SYANLAR,TAHT KAVGALARI VE HAKMYET LKLERNN TESPTNDE KATKI
SALAMAKTADIR.AYAR VE VEZN ZELKLERNDEN DOLAYI DA KTSAD
TARH ARATIRMALARI N NEML KATKILAR SALAMITIR.
6-VAKFYELER ORTAA TARH ARATIRMALARINA EN OK HANG
KONULARDA KATKIDA BULUNMAKTADIR ?
VAKFYELER,VAKIFLARIN NE EKLDE LEYECE LE LGL
DZENLEMELER HTVA EDEN RESM VESKALARDIR.AT OLDUU VAKFIN
TRNE VE BYKLNE GRE ;SOSYAL ,EKONOMK VE KLTREL TARH
ARATIRMALARI N DEERL BLGLER SUNMAKTADIR.VAKFYELER
ARASINDA BLHASSA MEDRESE,DARFA,VE KLYELERE AT OLANLAR
,DER KAYNAK TRLERNDE ZKREDLMEYEN BLGLER HTVA ETMELER
SEBEBYLE ,ETM,TIP,SANAT VE MMAR TARH ARATIRMALARI N SON
DERECE NEMLDR.VAKFYELER TOPRAK SSTEM,ZRA RETM ,VERGLER
VE ETM SSTEM LE LGL DE DEERL BLGLER SUNMAKTADIR.
7-LK SELUKLU VAKFYELER KM TARAFINDAN NCELENMTR?
LK SELUKLU VAKFYELER REFET YNAN TARAFINDAN NCELENMTR

22

8-KARAHANLILAR DEVRNE AT VAKIF KAYDI KM TARAFINDAN

TANITILMITIR?
KARAHANLILAR DEVRNE AT VAKIF KAYDI ZEK VELD TOGAN TARAFINDAN
TANITILMITIR.
9-ANADOLU'DA XIII. VE XIV. YY.'DA HAZIRLANAN MOOLCA VAKFYELER
ZERNE ALIMALAR YAPAN KMDR?
AHMET TEMR
10-ORTAA SLAM DEVLETLERNE AT VESKALAR BUGN NERELERDE
BULUNMAKTADIR?
ARV,MZE ,KTPHANE,TRBE,KLLYE,MANASTIR VE ZEL
KOLEKSYONLARDA BULUNMAKTADIR.
11-ORTA SLAM DNYASINA AT EN ESK ORJNAL FERMANLAR HANG
DNEME ATTR ?
FATMLER VE EYYUBLER
12-ORTAA SLAM DEVLETLERNDE VIII. VE XI. YY.'A AT VESKALAR KMLER
TARAFINDAN YAYINLANMITIR?
ADOLF GRAHMANN VE NABA ABBOTT
13-HCR 473-529 YILLARI ARASINDA KALEME ALINAN VE DAHA OK YARKEND
CVARINDAK RABUL LE LGL OLAN TRKE BELGELER KMLER
TARAFINDAN NCELENMTR?
NAS TEKN VE MARCEL ERDAL TARAFINDAN NCELENMTR.
14-MNEAT (NA ) NEDR?
RESM YA DA ZEL VESKALARIN SURETLERNN TOPLANDII ESERLERDR.
15-MN NEDR?
ORTAA SLAM DEVLETLERNDE RESM YAZIMALARI YRTEN KATP.
16-MNEAT MECMUALARI ORTAA TARH ARATIRMACILARINA HANG
KAYNAK TRNDEN DOAN BOLUU DOLDURABLME MKANI
VERMEKTEDR?
ORJNAL VESKLRIN YOK OLMASINDAN DOAN BOLUU ,VESKA
SURETLERNDEN STFADE EDEREK BR DERECEYE KADAR DOLDURABLME
MKANI VERMEKTEDR.

23

16- ARATIRMACILARIN MNEAT MECMUALARINDAN ORJNAL VESKALARA

GRE DAHA DKKATL BR EKLDE STFADE EDEBLMELERN GEREKTREN
SEBEP NEDR ?
MNEAT MECMUALRINDA VESKALARIN KM ZAMAN KISALTILARAK
ZETLENMES VEYA METNDE DEKLKLERE GDLM OLMASI.
17-MELLF NEDR ?
KTAP YAZAN VEYA KTAP HAZIRLAYAN ,BR ESER ORTAYA KOYAN VE ESERN
SAHB OLAN KMSE.
18- ZEYL NEDR ?
BR ESERE O ESERN MELLF YA DA BAKA BR YAZAR TARAFINDAN
SONRADAN YAPILAN LAVEDR.
19-SLAM TARH YAZICILII KA BLME AYRILIR?SMLERN YAZINIZ?
BLME AYRILIR.
GENEL TARHLER,ZEL TARHLER,EHR VE BLGE TARHLER.
20- SLAM TARH YAZICILIININ BALANGINI OLUTURAN FAALYET NEDR ?
HZ. PEYGAMBER'N HAYATI VE GAZALARINA DAR BLGLERN TOPLANMASI
VE KAYDEDLMES.
21-LK BYK TARH KABUL EDLEN KMDR ?HAKKINDA BLG VERNZ ?
AHMED B. YAHYA EL-BELAZUR ,LK SLAM FETHLERN KONU ALAN
FUTUBU'L-BULDAN VE SLAM ALMLER VE NDE GELEN AHSYETLERN HAL
TERCMELERN HTVA EDEN ENSABU'L -ERAF SML ESERLERN
MELLFDR.
22- RVAYET ESASINA DAYANAN SLAM TARHLNN HCRETN LK
ASRINDA ULATII EN ST NOKTA OLARAK KABUL EDLEN ESER NEDR ?
MUHAMMED B. CERR ET-TABER TARAFINDAN KALEME ALINAN,TA'RBU'L
-UMEM VE'L-MULUK (KTABU ABBAR 'R -RUSUL VE'L- MULUK )
23-EL-KAML F'T-TA'RB KM TARAFINDAN KALEME ALINMITIR?
SLAM DNYASININ EN BYK TARHLERNDEN KABUL EDLEN ZZU'D-DN
AL B. MUHAMMED IBNU'L ESR TARAFINDAN KALEME ALINMITIR.
24-SLAM DNYASINDA SULTAN GAZNEL MAHMUT'UN TARHN KONU ALAN
ESERN SM NEDR KM TARAFINDAN KALEME ALINMITIR ?

24

EL-UTB TARAFINDAN KALEME ALINAN TA'RBU YEMN'DR.

25-SELUKLULAR ZAMANINDA ANADOLU'DA ESER VEREN TARHLERN
SMLER NELERDR?
KADI AHMED- NKD,KADI BURHANU'D-DN EBU NASR B. MES'UD- ANEV ,
NASRU'D-DN HUSEYN B. MUHAMMED B. AL EL -CAFER ER-RUGAD (BN
BB ),KERMU'D-DN MAHMUD B. MUHAMMED- AKSARAY .
26-LHANLI VEZR REDU'D-DN FAZLULLAH (L 1318) TARAFINDAN KALEME
ALINAN CAM'U'T-TEVARH SML ESER HANG YNYLE KENDNDEN NCEK
SLAM TARHLERNDEN AYRILMAKTA VE ORJNAL OLMA ZELL
TAIMAKTADIR?
ESERDE SLAM DNYASININ DIINDA KALAN MLLETLERN TARHNN
ANLATILMASI
27- SELUKLULARI'N MENENDEN BAHSEDEN VE MELLF BLNMEYEN
FARSA MANZUMUN SM NEDR ?
MELKNAME
28-SULTAN SENCER ADINA KALEME ALINAN ESERLERN SMLER NELERDR ?
AL'Y KAZVN TARAFINDAN KALEME ALINAN MEFABRU'L ETRAK,MU'ZZ
TARAFINDAN KALEME ALINAN MANZUM SYER' FUTUB-,SULTAN SENCER VE
MELLF BLNMEYEN BR MELLF TARAFINDAN KALEME ALINAN SENCER
-NAME 'DR.
29-ZAHRU'D -DN- NABUR TARAFINDAN 1176 YILINDA KALEME ALINAN
GNMZE ULAAN EN ESK ZEL NTELKL TARHN ADI NEDR?
SELUKNAME
30-MUCMELU'T-TEVARH VE'L-KISAS HAKKINDA BLG VERNZ ?
SELUKLU DEVR TARH YAZICILIININ DKKATE DEER
ESERLERNDENDR,BLNMEYEN BR MELLF TARAFINDAN YAZILMITIR.
31-RAN CORAFYASINDA TARH YAZICILIINDAK GELME NASIL
BALAMITIR?
32-LHANLI VEZR REUDU'D-DN TARAFINDAN FAZLULLAH TARAFINDAN
KALEME ALINAN RAN TARH YAZICILIININ EN BYK ESERNN ADI NEDR ?
CAM'UT-TEVARH
33-SELUKLULAR ZAMANINDA ANADOLU'DA ESER VEREN LK TARH
KMDR?
25

SELUKLULAR ZAMANINDA ANADOLU'DA ESER VEREN LK TARH ENSU'L

-KULUB SML FARSA MANZUM ESERN MELLF KADI BURHANU'D-DN EBU
NASR B. MES'UD- ANEV'DR.
34-EMR BAHAEDDN AHMET B. MAHMUT KAN'-Y TUS TARAFINDAN RANLI
MEHUR FRDEVS'NN AH-NAME SML ESER RNEK ALINARAK
HAZIRLANAN MANZUMUN ADI NEDR ?
SELUKNAME
35-KADI AHMED- NKD 'NN TARH,SOSYAL VE DN MEVZULARIN YER
ALDII ANSKLOPED NTELNDEK ESERN SMNEDR
EL VELEDU'-EFK VE'L-BAFDU'L -BALK
36-CORAF ESERLER DER KAYNAK TRLERNN GENELLKLE SUSKUN
KALDII HANG KONULARDA BLG VEREREK ORTAA TARH
ARATIRMALRINDA NEML BR BOLUU DOLDURMAKTADIR?
CORAF ESERLER UMUMYETLE SLAM LKELER VE LKELER LE YAKIN
TEMASTA BULUNAN MEMLEKETLERN FZK VE BEER
CORAFYASI,DL,TARH,KLTR VE EKONOMS HAKKINDA NEML
BLGLER VEREREK,ZELLKLE DEERL MADENLER,TCARET,EL
SANATLARI,ZRAAT,NFUS,ETNK ,DN VE MEZHEB YAPI GB DER KAYNAK
TRLERNN GENELLKLE SUSKUN KALDII KONULARDA,ORTAA TARH
ARATIRMALARINDA NEML BR BOLUU DOLDURMAKTADIR.
37-SLAM CORAFYACILARININ TRKLER VE TRK LKELER HAKKINDA
VERD MALUMAT HANG ARATIRMACI TARAFINDAN TOPLANMITIR ?
FUAT SEZGN
38-SYASET-NAME (SYERU'L-MULK KM TARAFINDAN KALEME ALINMITIR?
NIZAMU'L-MULK LAKABIYLA TANINAN HASAN B. AL B. SHAK ET-TUS
39-LHANLILAR VE TMURLULAR DEVRNDE RESM MUHASEBE USULN
RETMEK N KALEME ALINAN ESERLERDEN ARATIRMALARDA HANG
KONULARDA STFADE EDLR?
VERG ETLER,DEVLET BTES,MERKEZ BROKRASNN LEY
EKL,RESM MUHASEBE
40-DVANLARDA YER ALAN RLER,ORTAA TARH ARATIRMALARINDA
DAHA OK HANG KONULARA IIK TUTMAKTADIR?
RLER,KITLIK,SALGIN HASTALIKLAR VE DOAL FELAKETLER GB DER
KAYNAK TRLERNDE OK AZ LENEN KONULARA IIK TUTMAKTADIR.YNE
ARLER TARAFINDAN KALEME ALINAN MEDHYELER DE DEVLET RCALNN
BYOGRAFLERYLE LGL NEML BLGLER VERMEKTEDR
26

YAH FAKH'in Menakb Ali Osman adl eseri bilinen en eski osmanl tarihi'dir
SLAM dnyasnda ilk byk tarihi kabul edilen el-Belazuri ilk islam fetihlerini konu alan
FTUHUL-BULDAN ve islam alimleri ile nde gelen ahsiyetlerin hal tercmelerini ihtiva
eden ENSABUL-ERAF simli eserlerin mellifidir.
Seluklular zamannda Anadolu'da eser veren ilk tarihi Enisul-kulub adl manzum eserin
muellifi kad Burhanud-din Ebu Nasr b.Mesud-i Anevi'dir.
Tarihul-umem vel-muluk:TABER
Kitabul-mebsut:SERAHS
El-Havi fil-fetava:HASR
Menakbul-arifin:EFLAK
Mukaddime:BN HALDUN
Camiut-tevarih:REDUD-DN FAZLALLAH
MN:Ortaa islam devletlerinde resmi yazmalar yrten katip..
ZEY:Bir esere,o eserin muellifi ya da baka bir yazar tarafndan sonradan yaplan ilavedir.
BTK:Mektup,yazlm ey
YARLIK:Ferman,hakann mektubu,buyruu
MN:Yaz kabiliyeti yksek resmi yazma kurallarn bilip uygulayan kii
SIR KATB:Hasoda aalarndan olup,padisahn hususi yazsna verilen addr.
1)SERT CSMLER ZERNE KAYDEDLM YAZILI METNLERDR.VERDKLER
BLGLER DOLAYISIYLA TARH ARATIRMALARININ EN GUVENLR
KAYNAKLARIDIR.
YUKARIDA BAHSEDLEN KAYNAK TUR AAIDAKLERDEN HANGSDR
A)vesikalar
B)nmizmatik kaynaklar
C)vakfiyeler
D)epigrafik kaynaklar

27

2)MEMLUK CORAFYASINA AT KTABELER KM TARAFINDAN

YAYINLANMITIR?
A)e.combe
B)halil edhem
C)gaston wiet
D)j. souvaget
3)GNMZE ULAAN EN ESK VERG KTABELERN BULUNDUU EHRLER
AAIDAK LEMELERN HANGSNDE DORU VERLMTR
A)ankara-eskiehir-yozgat
B)ankara-ani-bak
C)krehir-yozgat-krkkale
D)tokat-yozgat-krehir
4)LK SLAM SKKESN KM BASMITIR?
A)abdullah b. aziz
B)talha b. ubeydullah
C)abul melik b. mervan
D)ebu zer el gafi
5)VEKAYNEMALERN SUSKUN KALDII DNEMLERDE HUKUMDARIN TAHTA
IKI VE NLER,SYANLAR VE UNVANLAR HAKKINDA BLGY VEREN
KAYNAK TURU HANGSDR?
a)nmizmatik kaynaklar
B)epigrafik kaynaklar
C)vakfiyeler
D)vesikalar
6)AAIDAKLERDEN HANGS SLAM DEV TARAFINDAN BASILAN PARALAR
HAKKINDA ALIMA YAPMAMITIR?
A)micheal brome
B)leo army mayer
28

C)stephen album
D)wathers hinz
7) I.mimari
II.eitim
III.tp
IV.dev idaresi
YUKARIDA VERLENLERDEN HANGS YADA HANGLER VAKFYELERN TARH
ARATIRMASI AISINDAN NEM TAIR
A)I.-II.IV.
B)II.-III.IV.
C)I.-II.-III.
D)I.-III.-IV.

8)SNA DAINDAK ST. KATARNA MANASTIRINDA BULUNMMU SAMUEL

MKLOS STERN TARAFINDAN YAYINLAMNMITIR
YUKARIDA VERLEN BLGLER HANG DNEME AT BLGLER VEREN
YAYINDIR?
A)orta a islam dunyas
B)byk seluk dev son dnemi
C)bizans kurulu dnemi
D)ilhanllar dnemi

9)RESM YADA ZEL VESKALARIN TOPLANDII ESERLERE VERLEN SM

NEDR?
A)mni
B)ferman
C)mneat
29

D)vesame

10)ORTAA TARH ARATIRMALARINDA ORJNAL VESKALARIN

KAYBOLMASINDAN DOAN BOLUU KAPATAN YAYINLARA NE SM VERLR
A)vesika
B)temlik name
C)mneat
D)bezire

11)I.TARHLER TARAFINDAN KALEME ALINMITIR

II.SYASAL SOSYAL VE KLTREL AIDAN AYRINTLI BLG VERR
III.BE BLMDE NCELENR
YUKARIDAKLERDEN HANGS YADA HANGLER VEKAYNAMELER N
SYLENEMEZ
A)yanlz I
B)yanlz III
C)I. III.
D)II. III.

12 )SLAM TARH YAZICILIININ BALANGICI OLUTURAN FAALYETLER

NEDR?
A)Kur an tefsirine zeyl yaplmas
B)hz. Peygamberin hayat ve gazalarndan oluan bilgilern toplanmas
C)halifeliin balangc
D)IX. yy de islam dunyasnda tarihin ilim olarak grlmesi

13)EL-KAML F'T-TARH SML KTAP KME ATTR?

30

A)hilal es sabi
B)ebu bekr es suli
C)ebu'l hasan
D)izzuddin ali b muhammed ibnul esir

14)ZEL TARHLER HANG KONUDA YAZILAN ESERLERDR

A)bir ehir yada blgenin tarihi
B)tabi felaketler
C)devlet hanedan hukumdar yada mahalli tarihi
D)hz Peygamberin hayat

15)AAIDAKLERDEN HANGS EHR VE BLGE TARHLERNE AT

ESERLERDEN BR DELDR?
A)tarih i sistan
B)tarih i niabur
C)tarihi beybak
D)tarih i nizam

16)EBU AL BEL -AM NN FARSCA TERCME ETT KTAN HANGSDR

A)tarh name-yi herat
B)ta'rihu'r-rusul ve'l muluk
C)bugyetu't taleb fi tarihi halep
D)kitabu mefasini isfahan

17)SLAM TARH YAZICILIININ ANADOLU CORAFYASINDAK LK RNE

HANG ESERDR?
31

A)enis ul kulub
B)ah-name
C)daru'l ina-i saltanat
D)seluk-name

18)AAIDAKLERDEN HANGS SELUKLU DEVLET HAKKINDA YAYIN

YAPMAMITIR
A)kerimu'd-din mahmud b muhammed-i aksarayi
B)ibn bibi
C)have denhani
D)abdu'r reid b. Mahmud

1D-2C-3B-4C-5A-6D -7C - 8A 9C 10C 11B 12 B 13D 14C 15D 16B 17A 18D

1- GENEL TRK TARH ALANI NEY ERMEKTEDR?

DOU VE KUZEY TRKLNN TARH LE TRKYE DIINDA YAAYAN
TRK TOPLULUKLARININ TARHN ERMEKTEDR.BATI VE DOU
TRKSTAN'DA YAAYAN ZBEK,KAZAK,TRKMEN,KIRGIZ ,KARAKALPAK VE
UYGUR TRKLERNDEN BAKA ,DL-URAL BLGESNDE YAAYAN TATAR VE
BAKURTLARIN ,KIRIM TATARLARININ ,SBRYA'DA YAAYAN TRK
TOPLULUKLARININ VE KAFKASYA TRKLERNN TARH LE URAIR.
2-MOOL MPARATORLUU'NUN GENEL TRK TARH KAPSAMI HAKKINDA
BLG VERNZ?
X. YZYILA KADAR AT BLGLERN OK NEML BR KISMI N
KAYNAKLARINA DAYANMAKTADIR.MOOL HANLARININ TARH FARSA
ESERLERDEN RENLMEKTEDR.
3-ORTA ASYA TRK TARH HAKKINDA KLASK BR EL KTABI NTELNDE
YAZILAN ESERN ADI NEDR?
RENE GROUESSET'N BOZKIR MPARATORLUU .
4- ASYA HUNLARINA AT KAYNAKLAR HAKKINDA BLG VERNZ ?

32

ASYA HUNLARINA AT KAYNAKLAR NCEDR.BU KAYNAKLARDA VERLEN EN

ESK DNEMLERE AT BLGLER EFSANEYLE KARIIKTIR.HUNLARA AT LK
SOMUT BLG ,M.. 318 TARHNDEDR.N'DEK KARIIKLIKLAR SIRASINDA
BRKA NL BEYLNN HUNLARLA YAPTII TTFAK VESLESYLE
HUNLARDAN SZ EDLMEKTEDR.
N KAYITLARINDA HUNG-NU EKLNDE GEMEKTEDR.
5-ORHON YAZITLARI NE ZAMAN DKLMTR?
XIX. YZYILIN SONUNDA KEFOLUNMU OLUP TRK DLNDE EN ESK
KAYNAKLARDANDIR.ORHON YAZITLARI DOU GK-TRKLERE ATTR.
6-TONYUKUK YAZITI NE ZAMAN DKLMTR?
720-25 YILLARI ARASINDA DKLMTR.BURADA II. GKTRK KAANLII'NIN
KOMUTANI VE DEVLET ADAMI TONYUKUK'UN YAPTII LER KEND
AZINDAN ANLATILMAKTADIR.VEZR TONYUKUK N KLTR NDE
YETM ,FAKAT KEND KLTRN KORUMUTUR.ONUN DENEYM VE
SYASET BRL TAA DA YANSIMITIR.
7-KLTGN YAZITI NE ZAMAN DKLMTR?
732 YILINDA DKLMTR.DNYANIN YARATILIINA DENLDKTEN SONRA
LK KAANIN HZMETLER VE KAANLIIN YIKILII ANLATILMAKTADIR.N
(TANG ) MPARATORLUU EGEMENLNDE GEEN DNEM VE KAANLIIN
LTER TARAFINDAN KNC KEZ KURULUU HKAYE EDLMEKTEDR.KAPGAN
KAAN'IN SAVALARI AYRINTILI BR EKLDE ANLATILDIKTAN SONRA BLGE
KAAN'IN YAPTII HZMETLER SIRALANMAKTADIR.BTN BU OLAYLAR
BLGE KAAN'IN AZINDAN ANLATILMAKTADIR.
8-BLGE KAAN YAZITI NE ZAMAN DKLMTR?
735 YILINDA DKLMTR.KLTGN'N MEZAR TAINA YAZDIRDII SAVALARI
VE DER OLAYLARI KEND MEZAR TAINA DA YAZDIRMITIR.YAZIT
,KLTGN YAZITINDA YAZILANLARIN TEKRARI VE DEVAMI VE
NTELNDEDR.
9-BUGUT YAZITI NE ZAMAN DKLMTR?
GK-TRK DNEMNDE YAZILAN EN ESK TARHLDR.GTRKLERN LK
KAANI BUMN'N OLU MAHAN TGN'N (553-572) MEZAE TAI OLAN BU
YAZITIN 581'DE DKLD TAHMN EDLMEKTEDR.MOOLSTAN'IN BUGUT
EHR YAKININDA BULUNUR.TAIN TARAFI SOD DLNDE YAZILMI
OLUP,DRDNC YZ SANSKRT VE BRAHMAN DLLERNDEDR.YAZITIN
TEPESNDE KURT VE KURDUN KARNINDA NSAN FGR KABARTMASI
BULUNUR.YAZITIN ERNDE BUDZM DN NANCININ ETKL OLDUU
ANLAILMAKTADIR.
10-UYGURLAR HAKKINDA BLG VERNZ ?
33

(744-840 ) NCELER MOOLSTAN'DA ORHON HAVZASINDAK KARA

BALGASUN EHRN MERKEZ YAPARAK YZ YILA YAKIN HKM
SRDRMLERDR..UYGUR YAZITLARI LK ZAMANLAR GK-TRK
ALFABESYLE YAZILMITIR.SONRA SOD ALFABESN KEND DLLERNE
UYARLAMILARDIR.MAN DNN KABUL ETMLERDR.BUDZM'DE
BENMSENMTR.UYGURLAR BRAHM DENLEN HNT ALFABESN VE
HRSTYANLIIN TESRYLE SRYAN ALFABESN DE KULLANDILAR.
11-MAN DN (MANHEZM )NEDR?
III. YZYILDA PERS MPARATORLUU'NDA MAN TARAFINDAN
KURULMU,BAZI HRSTYAN ,RAN VE ZERDT UNSURLARIN
BRLEMESNDEN OLUAN DNDR.MAN NANCINA GRE ,DNYADA K ZIT
UNSUR ,Y VE KT ,AYDINLIK VE KARANLIK DAMA ATIIR.MAN DN IV.
YZYILDA BATI'DA ,AFRKA'DA VE KK ASYA'DA YAYILMAYA BALAMI
,BURADAK DER DNLERN TAKPLERN ,ZELLKLE HRSTYANLARI
ENDEYE DRMTR. BU LKELERDEN KOVALANINCA ORTA ASYA'YA
SIINMI VE ORADA KENDSNE TAZE BR HAYAT BULMUTUR.UYGUR
DEVLET'NN YIKILMASINDAN SONRA HAMSN KAYBEDEN MAN DN N'DE
TAKBATA URAMI VE BADET YERLER YIKILMITIR.
12-UYGUR YAZITLARI KA BLME AYRILIR?
NE-USU YAZITI VE KARA BALGASUN YAZITI OLMAK ZERE KYE AYRILIR.
13-NE-USU YAZITI HAKKINDA BLG VERNZ?
ORHUN-SELENGA NEHRLER ARASINDAK NE-USU GL
YAKININDADIR.TENRDE BOLMU VE L TM BLGE KAAN ADINA
DKLMTR.GK-TRK HARFLERYLE YAZILMITIR.MOYUN UR KAAN'A
AT OLDUU TAHMN EDLMEKTEDR.(746-753).TARDU,TLES VE KIRGIZ
KAVMLERNDEN SZ EDLMEKTEDR.UYGUR HANININ KLER ZERNE
YRMES BASMILLARLA MCADELES ANLATILMAKTADIR.
14-KARA BALGASUN YAZITI HAKKINDA BLG VERNZ?
GKTRK ALFABESYLE YAZILMITIR.UYGURLARIN LK HKMET MERKEZ
KARA BALGASUN'DA BULUNMUTUR.TRKE,NCE ,SODA
YAZILMITIR.BALANGITAN IX. YZYILIN LK EYRENE KADAR UYGUR
TARHN KONU ALIR.AY TENGRDE KUT BULMU ALP BLGE KAAN ADINA
DKLMTR. (808-821)YAZITIN TRKE KISMI TAHRP OLUNMUTUR.SADECE
BAZI KELMELER OKUNMAKTADIR.SODA OLAN KISIM OK
SLNMTR.SADECE NCE KISMI OKUNMAKTADIR.
15-UYGUR TRK MEDENYET HANG TESRLER ALTINDA ORTAYA IKMITIR?
UYGUR MEDENYET DEK TESRLER ALTINDA
DODU.UYGURLAR,ASIRLARCA BUDST,MANHEST VE HRSTYAN DN VE
FELSEFELERNDEN ETKLENDKTEN VE ONLARA IRAKLIK ETTKTEN SONRA
ZGN ESERLER ORTAYA KOYDULAR.MAN DN VE BUDZM'E AT DN
34

ESERLERDEN UYGUR DLNE YAPILAN TERCMELER DL

ZENGNLETRD.MAN DNN BENMSEYEN UYGURLAR RESM SANATINIDA
ONLARDAN RENEREK GELTRDLER.
16-ATABET'L-HAKAYIK (Gnmz Trkesi ile Gereklerin Eii) HAKKINDA BLG
VERNZ ?
EDP AHMET YKNEK'NN ESERDR.ARUZ VEZNYLE, KAGAR
VESYLE,UYGUR HARFLERYLE YAZILMITIR.NEREDE VE NE ZAMAN
YAZILDII BELL DELDR.EDP AHMET YKNEK ESERDE AHLAKLI NSAN
OLMANIN YOLLARI,AHLAK LKELERN AIKLAMI,ETL AHLAK TLER
DE BULUNMUTUR.SLAM DNCE VE GRLERE YOL GSTERC
OLMUTUR.
17-KUTADGU BLG (Gnmz Trkesi ile: Devlet Olma Bilgisiya da "Mutlu Olma
Bilgisi") HAKKINDA BLG VERNZ ?
XI. YZYIL KARAHANLI UYGUR TRKLERNDEN YUSUF HAS HACP'N DOU
KARAHANLI HKMDARI TABGA BURA HAN (Eb Ali Hasan bin Sleyman
Arslan)'A ATFEN YAZDII VE TAKDM ETT TRKE ESERDR.MESNEV
TARZINDA YAZILMITIR.TRK DLNN HAKANYE VE (AATAY )LEHES LE
YAZILMITIR.DRT SOYUT KAVRAM ZERNE KURULMUTUR.BUNLAR KN
TOGDI (hkmdar, kanun, adalet);AY TOLDI (mutluluk, saadet); ODGURMI (akbet,
hayatn sonu); GDLM (Akl, zeka).
18-DVAN-I HKMET HAKKINDA BLG VERNZ?
AHMET YESEV'NN SYLED "HKMET" ADLI RLER BRARAYA GETREN
TRK TASAVVUF EDEBYATININ EN ESK RNEKLERN EREN KTAP.HKMET
HO HAYIRLI ANLAMLARINA GELR, KARAHANLI TRKESYLE SYLEMTR.
19- MUHAKEMET'L-LUGATEYN (ki dilin Durumas ) HAKKINDA BLG VERNZ ?
XV. YZYIL AATAY AR AL R NEVA TARAFINDAN TRKE'NN
FARSA'DAN STN BR DL OLDUUNU GSTERMEK AMACIYLA YAZILMI
ESERDR.BU ESERLE ARLER TRKE YAZMAYA AIRMITIR.
20- ZAFERNAME HAKKINDA BLG VERNZ ?
FATH SULTAN MEHMET AKKOYUNLU HKMDARI UZUN HASAN'A KARI
YAPTII SAVA(OTLUKBEL SAVAI) SONUNDA YAZDIRTMITIR.UYGUR DL VE
ALFABESYLE YAZILMITIR.
21-MOOL DNEMNDE YAZILMI ESERLERN SMLER NELERDR?
SEYAHATNAME (MARCO POLO),MOOLLARIN GZL TARH,TARH-
CHANGAY,CAM'T-TEVARH
22-YARLIK NEDR?

35

FERMAN,HAKANIN MEKTUBU,BUYRUU ANLAMINDADIR.

23-KOKO DEBTER (KK DEFTER) NEDR ?
MAHKEME KARARLARININ YAZILDII DEFTERDR.
TARH METODU (7. NTE )
24-MOOLLARIN GZL TARH ESER HAKKINDA BLG VERNZ?
MOOLLARIN EFSANEV KKENNDEN BALAYARAK 1240 YILINA KADAR
GELR.UYGUR VE N DLYLE YAZILAN NSHALARI VARDIR.
25-BTK NEDR?
MEKTUP,YAZILMI EY .ESK TRKEDE BTRMEK ,YAZMAK.
26-BTK NE DEMEKTR?
KATP ANLAMINDA KULLANILIRDI.
27-TMUR VE TMURLULAR DNEM TARHLNN GENEL ZELLKLER
NELERDR?
TMUR (1370-1405) MAR VE KLTR LERNDE DE BYK BR GAYRET
GSTERD.TMUR'UN KENDS TARHLE OK LGLYD.SAVA VE BARI
ZAMANLARINDA OLAYLARI KAYDEDEN FARS VE UYGUR KATPLER
BULUNDURUR,YAZILANLARI SIK SIK KONTROL EDER,DORULUU PHEL
OLAN KAYITLARI SORUTURARAK DZELTRD.TMMUR VE TMURLULARIN
TARHLER ORTA ASYA DIINDA,OUNLUKLA RAN'DA FARSA OLARAKA
YAZILDI.TMURLULAR DNEMNDE AATAY TRKES DE GELT.
28-BABR HAKKINDA BLG VERNZ?
EMR TMUR SOYUNDANDI VE TRK BOYU OLAN BARLASLARDAN
GELYORDU.MOOLDAN ZYADE TRKT.MAHR BR ASKER OLDUU
KADAR ,EDEBYAT VE SANATTA DA SON DERECE YKSEK BR KLTRE
SAHPT. BABRNAME ADLI ESER YAZMITIR.
29-BABRNAME KMN ESERDR?BLG VERNZ?
BABR'N ESERDR.AATAY TRKES LE YAZILMITIR.BABR'N
HATIRALARINI ERR.OTOBYOGRAF TRNDE DNYA KLASKLERNDEN
SAYILMAKTADIR.AATAY EDEBYATININ EN GZEL
RNEKLERNDENDR.ESERN ORTAK NOKTASINI BABR'N SYAS ALANDAK
MCADELELER OLUTURUR.
30-BUHARA'DA (1500-1920) HKM SREN HANEDANLARI YAZINIZ?

36

EYBAN (1500-1920),ASTRAHAN (1599-1747),MANGIT (1747-1920) ADLI ZBEK

HANEDANLARI HKM SRMTR.
31-TRKSTAN HANLIKLARI DNEMNDEK TARH YAZICILIININ TEMEL
ZELLKLER NELERDR?
BUHARA HANLIINDA KALEME ALINAN TARH KTAPLARININ NEREDEYSE
TAMAMI FARSADIR.KTPHANELERDE BULUNAN EL-YAZMA ESERLERN VE
BELGELERN OK AZI NCELENDNDEN ,ORTA ASYA TARHNN TMUR'DAN
SONRAK DNEME BYK LDE KARANLIKTA KALMITIR.BUHARA,HVE
(HAREZM) VE DAHA SONRA KURULAN HOKAND HANLIKLARI ZAMANINDAN
YAZILAN TARHLERN ANA KONUSU YNETCLERN VE BALI OLDUKLARI
HANEDANIN TARH VE KKENYD.TARHNN TEMEL GAYES HAMLERNN
YNETMN MERULATIRMAKTI.BUNUN YANINDA,OKUNMU KESME
HOA VAKT GERMEK VE TARH OLAYLARDAN DERS IKARMAK GB
LEVLER DE VARDIR.
32-EYBAN -NAME ADLI ESER KMNDR?
MUHAMMED SALH'N ESERDR.AATAYCA YAZILMITIR.EYBAN HAN'IN
SEFERLERN ANLATIR.
33-ABSEN'T TEVARH KMN ESERDR?
SAFEV TARHS HASAN RUMLU'NUN ESERDR.AATAY VE ZBEK
HANLARI VE ONLARIN ZAMANINDAK LM VE SYASET ADAMLARI HAKKINDA
BLGLER ERMEKTEDR.
34-ARMNUS VAMBERY HAKKINDA BLG VERNZ ?
AVRUPA'DA ORTA ASYA ARATIRMALARININ NCSDR.RUS GALNN
HEMEN NCESNDE ,BR DERV KILIINDA BUHARA'YA GELM VE
ZLENMLERN K KTAPTA TOPLAMITIR.BUNLARDAN LKNN KISALILMI
HAL BR SAHTE DERVN AYSA-YI VUSTA'YA SEYAHAT ADIYLA OSMANLI
TRKESNE EVRLMTR.VAMBERY ,ORTA ASYA TRKES (AATAYCA)
ZERNDE YAPILAN ALIMALARIN ESASINI DA KURAN KDR.BUHARA
TARH HAKKINDA YAZDII NEML ESER (LONDRA ,1873)
VARDIR.HARZEMAHLAR VE MOOL STLASINDAN BALAYIP RUS GALNE
KADAR GELEN BU KTABIN NSZNDE ORTA ASYA TARHNN NEML
ESERLERNN BR DEERLENDRLMES DE YER ALMAKTADIR.
35-AATAYCA HAKKINDA BLG VERNZ ?
AATAY DL ORTA TRK DL ALESNE AT OLUP XV. YZYILDAN XX. YZYIL
BAINA KADAR KULLANILAN KLASK BR EDEB DLDR.GNMZ ZBEK VE
UYGUR TRKELER BUNUN UZANTILARIDIR.XV. VE XVI. YZYIL YAZARLARI
HBR ZAMAN "AATAYCA" TABRN KULLANMAMILARDIR.TRK
TL,TRK VEYA TRKCE KELMELERN KULLANMILARDIR."AATAYCA"
TABRNN KULLANIMI ZELLKLE ARMNUS VAMBERY'NN AATAYCA
HAKKINDAK MEHUR ESERNDEN (LEPZG,1867) SONRA YAYGINLANMITIR.
37

36-HVE'DE TARH YAZICILII NE ZAMAN BALAMITIR?

EBULGAZ BAHADIR HAN'IN (1603-1663) ECERE- TRK ADLI TRK KTABIYLA
BALAR.TARH OLAYLAR,DESTANLAR VE HATIRALARLA KARIK OLAN BU
ESERN ZELL AATAY TRKESYLE YAZILMI OLMASIDIR.
37-TRKSTAN TRKES YERNE "AATAYCA " TABRNN KULLNILMASI NE
ZAMAN YAYGINLIK KAZANDI?
ARMNUS VAMBERY 'N AATAY DL HAKKINDAK ESERNDEN SONRA
YAYGINLIK KAZANMITIR.
38-ORTA ASYA'DA MODERN ANLAMDA TARHLN GELMES HAG
DNEMDEN OLDU?
SOVYET DNEMNDE
39-ARLIK RUSYA'SININ SONUNDA VE SOVYETLERN LK DNEMNDE VERD
ESERLERLE ORTA ASYA TARH ARATIRMALARININ TEMELLERN ATAN BLM
ADAMI KMDR?
ALMAN ASILLI RUS TARH V.V. BARTHOL'DUR.(1869-1930)
40-ORTA ASYA'DA MODERN TARHLK HAKKINDA BLG VERNZ?
ZBEK HANLIKLARI NDE TRK DLNDE TARH YAZIMI SADECE HAREZM'DE
GELT.MAVERANNEHR'DE YAZILAN ESERLER SE NEREDEYSE TAMAMEN
FARS DLNDE YAZILDI.ORTA ASYA'NIN MODERN ANLAMDA TARH YAZICILII
RUSYA'DA RUS ORYANTALSTLERN ABALARI SAYESNDE ORTAYA
IKTI.SOVYET DNEMNDE ORTA ASYA TARH HAKKINDA YAZILANLAR DA
MARKSST DEOLOJK ABLONU TAKP ETMEK DURUMUNDAYDILAR.1924'TE
ORTA ASYA SINIRLARININ "MLL " ESASLARA GRE EKLLENDRLMESNDEN
SONRA BUNU HAKLILATIRMAYA YNELK BR TARH YAZICILII
GELTRLD.
41-CEDTLK NEDR?
XIX. YZYILIN SONU VE XX. YZYILIN BAINDA RUSYA TRKLERNN EN
NEML FKR HAREKETDR.
42-CEDTLK HAKKINDA BLG VERNZ?
XIV. YZYILIN SONUNDA ETM REFORMU HAREKET OLARAK BALAYAN
CEDTLK,GDEREK SOSYAL HAYATIN HER CEPHESNDEK REFORM
GAYRETLER EKLNDE GELT.CEDTLER,DL-URAL,KAFKASYA VE
TRKSTAN'DA FAALYET GSTERDLER.SYAS VE MLL BLANCN
UYANMASINDA TKL OLDULAR.ANCAK,SOVYET REJM ONLARI NCE
SINIRLADI.,SONRA TAMAMEN ORTADAN KALDIRDI.LK DNEM SOVYET RUSYA
TARH YAZICILIINDA CEDTLK HAAKKINDA ILIMLI YAKLAIMLAR OLSA
DA,1930'LARDA DMANCA TAVIR ALINDI.CEDTLK TRKYE'DE DE BYK
38

BR LG GRD.RUSYA'DAN GELEN TATAR VE AZERBAYCANLI AYDINLAR

MERUTYET DNEMNN FKR HAYATININ EKLLENMESNDE NEML BR
ROL OYNADILAR.
43-TRKSTAN VE RUSYA'DAN GELEN TRK KKENL AYDINLAR CEDTLK
ARATIRMALARINA NE LDE KATKI SALADILAR ?
XX. YZYILIN BAINDA OSMANLI TRKYE'SNE GELEN RUSYA RUSYA
KKENL AYDINLAR RUSYA TRKLERNN FKR VE SYAS FAALYETLER
KONUSUNDA OK NEML KATKILAR SALADILAR.CEDT GELENEKTEN
GELEN BU KUAIN MLLYET VE SEKLER SYLEM BENMSEDKLER VE
KONULARA BU LGLER EREVESNDE YAKLATIKLARI HATIRDA
TUTULMALIDIR.TRKYEDE'K ORTA ASYA TRK TARH ANLAYII ZERNDE
BYK LDE BELRLEYC OLDULAR.Y DONANIMLARI OLMAKLA
BRLKTE ,BU TARHLER LKELERNDEN KOPMU OLMALARI SEBEBYLE
,ONLARIN TARH KONUSUNDAK YAZILARI OU KEZ TARHSELLKTEN OK
SYAS NTELKLERLE YKLDR.
44-TRK YILI ADLI ESER KMNDR?
ABDULLAH BATTAL-TAYMAS'INDIR.TRKYE'YE GELDKTEN SONRA KAZAN
TRKLER ADLI ESERN YAYINLAMITIR.
45-ALEXANDRE BENNGSEN HAKKINDA BLG VERNZ ?
ESERLER SOUK SAVA YILLARININ ETKSN TAIR.ARATIRMALARI
TARHSEL OLMAKTAN OK SYAS NTELK TAIMAKTADIR.
46-MCHAEL KEMPER HAKKINDA BLG VERNZ ?
ALMAN ARATIRMACIDIR.DL-URAL BLGESNDEK ULEMANIN GRECE BR
ENTELLEKTEL BAIMSIZLIA SAHP OLDUUNU VE BU SAYEDE
TOPLUMSAL,DN VE SYAS MESELELER TARTITIKLARINI ,FAKAT BU
TARTIMALRIN MODERNST DEL ,GELENEKSEL SLAM SYLEM NDE
GELTN LER SRMEKTEDR.
47-ALLEN J. FRANK HAKKINDA BLG VERNZ?
AMERKALI ARATIRMACIDIR.TATAR BAKURTLAR BLGESNDEK DN
KURUMLARI NCELEYEN ALIMASINDA (LEDEN,2001) BLGENN SLAM
KMLNN OLUUMUNDA YEREL TARH YAZICILII GELENENN NEML
BR ROL OYNADIINI ORTAYA KOYMUTUR.
OSMANLI TARH YAZICILIININ KKLER
Klasik dnem Osmanl tarihcilerine gre tarihin iki ilevi vard.
1.) ilahiyat/din bilimlerine yardmc olmak(teolojik ilevi:slam tarihcilii iine yerletirilmi)

39

2.) hkmdarlk ve yneticilere rehberlik etmek(politikilevi:ran-Mool-Seluklu tarih

gelenekleri erevesine yerletirmi)
SLAM TARHCL:
slamiyet ncesi arap toplumunlarnda tarihilik faaliyeti olarak iki etkinlik vard
1.)Nesep ilmi:Biyografik veriler ieren secereler tutmak
2.)Edebi slubla Arap kabileleri arasndaki savalar anlatan eyyaml Arab (kabile
savalar) konumalar.
Arap tarihcilii Kuran- Kerimin eski peygamberle, krallar ve toplumla ilgili
atflar,Mslmanlarn tarih anlaylar zerinde derin etkileri olmutur. Kuran- Kerimde
tarihsel bi sreklilik ve evrensel bir tarih mefhumu vardr. Bu yzden slam tarihcilii ilk
insanla balamaktadr.Herhangi bir kabilenin deil insanln ortak tarihi olarak
anlalmaktadr. slamiyetin douu bile bir balang olarak deil, tarihsel srekliliin
devam olarak kodlanmaktadr. Kuran- Kerim indirildii tarihsel zeminve zamann tesbiti
problemi, bir tarih metodu ve bilincinin de filizlenmesine de neden olmutur.Bu durum hadis
ilminin geliimine bakldnda daha da belirgin bir biimde grlmektedir
slamn ilk dnemlerindeki tarih yazcl hadislerin toplanmas ve nakledilmesi ile biyografi
yazm biimindedir.lk dnem Peygamberin (sav) hayat ve balca motivasyonu da
teolojiktir.Ayn motivasyonun bir sonucu olarak hadislerin ravayet senetlerini inceleme
ihtiyac, ravilerin (hadis rivayet edenlerin) de biyografilerinin bilme gereksinimi duyulmutur.
Tabakat:Bir zmre, bir meslek gurubu yahut bir uzmanlk alannda ne kan kiilerin hayat
analatllan bir literatr.
Vefayat:Sadece tarihi kiilerin vefat tarihlerini kaydetmek.
slam tarihciliinin kaynaklar drt eittir.
1.)Hilkattan balayarak genellikler Mslman kavimlerin ve idarelerin tarihlerini ele alan
genel tarihlerdir
2.)Belli dnemin hkmdarlar, ehrin vs tarihini ele alan zel tarihlerdir
3.)Tabakat ve biyografi eserleridir
4.)Tarihe yardmc saylabilecek ilimlerde kaleme alnm eserler.
Olaylar aras neden-sonu ilikileri aranmas bn Haldun zamannda balamtr. bn Haldun
tarihi geliimin kanunlarn tesbit etmeye almtr.Tek tek hadiseleri deil, hadiseler
arasndaki sebeplerin aratrlmasn gaye edinmitir. Tarihsel deiimin temelinde iktisadi ve
sosyal mnasebetler olduunu kabul etmitir.
Omanl tarihcilii zerine byk etkileri olmu bir mverihtir.
RAN TARHCL
40

Tarih edebiyatn bir tr olarak grld

slup ne kmtr.
Konu itibaryla taraihcilik egemen gcn yaptklar hikaye edilir(kahramanlklar hkmdarlk
vasfn ortaya koyan cmertlik, bilgin ve sanatkarara ilgi gstermeleri gibi)
ran tarihciliinin Osmanl tarihcilii zerine etkisi iki yolla olmutur
1.)Seluklu ve Anadolu Seluklu dneminde yazlan eserlerden (iran tarz)
2.)randan gelen tarih yazarlarnn yazd tarihler
Byk Seluklu
ran tarih yazcl etkisinde kalmlardr yazm dili farscadr
zellikle siyasetnameler Osmanl tarihcilii zerinde etkili olmutur
Osmanlcaya evrilen eserler
Keykavus b. skender Kabusnamesi
Nizamlmlkn siyasetnamesi
Ebu Hmit Muhammed Gazalinin Nasihatl mlk
Anadolu Seluklu ve beylikler dnemi eserleri
bn Bibinin El Avamirl Alaiye fil-Umuril-Alaiyye
Aksarayinin Musameretl-Ahyar
Nideli Kad Ahmedin Al-veled Al efik
Ahmet Eflakinin Menakbl-Arifin
OSMANLI TARHCLNDE ADAS TARH GELENEKLER
Timur Gelenei:
Salt siyasetiler ve yneticiler konu edilmitir
Askeri ekimeler, zaferler, fetihler,siyasi ekimeler konu edilmitir
Gyasettin Ali kronii Timuri tarihciliinin en nemli eseridir
Timurilerin en tann m tarihcisi Zafernamenin mellifi erafetti Ali Yazdi dir

41

Bu kitap dris-iBitlisinin eseri Hest Bibis e model olmutur ki Osmanl tarihciliinin ana
damar olmu bir eserdir
Memlk Tarihcilii
Arap tarihciliinin devam
Biyografik tarih ve umumi tarihle El-havadis vel-vefeyat ad ile bir tr karm haline
gelmitir
OSMANLI TARHCLNDE BAZI KAVRAMLAR
Gazavetname: Dman ile yaplan sava ya da dini nitelikli akn hikayeleridir.
Olduka ayrntl bilgiler verirler ve bu ynleleriyle tarihi kaynak olma bakmndan destans
eserlerden ayrlrlar.
Gazavetnamenin yazmnda temel gaye Sultan yahut devlet adamlarnn vlmesinin yan
sra, o dnemde kamuoyu oluturma ilevi grmektedir.Siyasi toplumsal ve dini boyutlar olan
bir ideolojinin (gaza ideolojisinin) geni kitlelere yaylmasnn aracyd.
Menakbname ve Ftuvvetname tr de gazavetname trnde deerlendirilir
Arap edebiyatndaki megazi tr gazavetnameye ilk rnektir
Arap Bizans atmalarnda ya da Anadolunun fethi srasnda Battalname Danment name
SAltuk name gibi menakbnameler yazlmtr
Menakbnameler ki Gelenekten Beslenmektedir
1.)Popler Trk destanlarnn devam olarak grld
2.) Anadolu Selulu Sultanlarnn ve Trkmen beyliklerinin saraylarnda tarih okuyan tarihhanlar ve menakbname okuyan halk airleri vard
Zafername:Dman yenilgisile sonulanan askeri baarlarn anlatld gazavetnamelere denir
Fetih name: Bir ehrin veya bir kalenin ele geirilmesini hikaye eder
Sefername:Bir dizi fethi ieren bir seferin hikayesini anlatan fetihnamelere denir
*Tamamen siyasi bir dil ve slup bu metinlere hakim di. Dost devletler iin mjde, dman
devletler iin tehtit mahiyetinde ssl gsterili adal bir dille Fatih hkmdar yceltilir;
onun g ve kuvveti vlr, dman iin ar ve kltc ifadeler kullanrd
*Fetihnameler mahiyetlerine gre zafername, bearetname, tehditname gibi isimlerle anlr
OSMANLI TARHCLNN LK RNEKLER

42

*Bilinen en eski omsal tarihi Fakihin Menakb- Al-i Osman adl eser2. Muratn ilk
yllarnda yazlmtr.
*Osmanlcann ilk derleme rnlerini1402 ylnda Ankara savandan sonra kmtr. Bu
derleme eserin devletin var olu mcadelesi arasnda bi iliki olduu kabul edilmektedir.
*Osmanl tarihciliinin gnmze ulaan en eski rnei Ahmedinin Germiyanolu
Sleymanah iin iskendernamesine ek olarak 1390 da telif ettii ve 1403 ylnda Yldrm
Bayezit in ehzadelerinden Emir Sleyman takdim ettii Destan tevarih iMluk-i Al-i
Osman adlmanzum eserdir. Eserde Erturulgaziden Emir sleymana kadar Osmanl
hanedannn tarihini anlatmtr
FATH DEVR SONRASI TARH YAZICILII
*Tarih yazclnn balangc 2. Murat
*Tarih yazclnn kurulu devri Fatih dnemidir. Bu dnemde Osmanl tarihcileri tarafndan
ilk mstakil dnya tarihleri ve Osmanl tarihleri yazlmtr.
* 2. Mehmet devri tarihcilerinden krullah, Behett-tevarih adl eserinifarsa olarak 13
blm halinde yazlmtr.lk 8 blm hilkatten (yaradl) balayan bir tr dnya ve slam
tarihidir. Sonraki blmlerde Yunan filozoflarndan din byklerine, iran ahlarndan
gayrmslim hkmdarlara,emeviler Abbasilerden Seluklulara kadar geni bir konu yelpazesi
ele alnmtr.Eser Fatih sultan MEhmed ve onun veziri Mahmut Paaya vg ile biter
*Dnemin bir dier nemli tarihisi Enveri, manzum mesnevi tarznda Dusturname adl
eserin hamisi Mahmut Paa adna telif edilmitir.
*Karamani Nianc Mehmed Paa, Osmanlnn kuruluundan balayan ilk umumi tarihin
mellifi olarak dnemin nemli tarihcisidir. Tevarhs-selatinil-Osmaniyye adl arapa eseri
Osmanl tarihinin mstakil ilk tarihi dir.
*nemli bir dier eser de Ak Paazadenin eseri Tevarih-i Al-i Osman Osmanlnn
kuruluundan 1478 e kadar olan Osmanldaki hadiseleri konu alr. Trke nesir olarak
yazlmtr.Geni halk zmrelerine ulam ve halk destan biin-mini alm.
*mensurvekayiname trnde ilk eser Tursun Bey in Fatih Sultan Mehmet ingaza ve fetihlerini
konu alan Tarih-i Ebul-Feth dir
* Devrin dier bir mverrihi Mehmed Neri dir.Cihannmma adl eseri Ouzhann nesli
Seluklular ve Osmanllar balklar altnda blm olarakyazlmtr.Ak ve canl slupla
z rkeir eserdir
*2. Bayezit devri tarihcilerinden olan ancak airliiyle tannan mverrih (Sarca) Kemal 1490
da tamamlad ve binaltyz beyitten oluanmanzum Selahattinname(tevarih-i Al-i Osman)
adl eserini padiah adna kaleme almtr.
Her bir padiaha ayr balk atarak 8 ayr padiahn dnemleri kronolojik sra iinde
anlatlyor.

43

*mneat mecmualar: bir mninin kaleminden km yada birden ok mni tarafndan

yazlm resmi belge,mektup, muahedename, kanunname ve protokol metinlerini bir araya
getirmektir.
*enamecilik:yar resmi sayay tarihcilii Fatih zamannda balamtr. Padiahn vasflar
kahramanlklar, zaferleri yceltilir.
* ehnameciler Kanuni zamannda maal birer memur olmulardr.150 yl boyunca
vakanvist messesenin ncl olarak fonksiyon grmtr
* ehname eserleri bir de resmedilerek minyatrlere tasfir ediliyordu.
BEYAZIDDEN KANUN SULTAN SLEYMANA:TARHN SYAS FONKSYONLARI
*2. Bayezitin konumunu tartmal klan bir ehzade cem sorunu vard ve Bayezitin tahtn
meru ve tartmasz sahibi olduunun alt mverrihlerce izilmeliydi.
*2. Bayezit in saltanatnn 2. Dneminde ise douda ykselenSafevi gc byk tehdit
arzediyordu. Sultan bu tehtidle ilgili olarak,evvelce Akkounlu saraynda mnilik yapan drisi Bitlisiye Farsa ve Kemalpaa-zadeye ise Osmanlca olmak zere iki byk Osmanl tarihi
yazdrd.Bu esrd Osmalnngc ve ulat alanlardaki hegomansnn al iziliyordu
*2. Bayezit dneminde bir zihniyet devrimi tamanlanmtr yani kurlu dnemindeki anlay
(yani osmanl tarihini dnya tarihi ve slam tarihi iinde konumlandrma anlay) yerini tarih
yazclnda evrensel bir slam mparatorluu ideolojisi hissedilmektedir
*2. Bayezit iin erefs-Selatin sfat kullanlyordu. Osmanl hkmdar, bu eserde,
Peygamber (sav) ve Onun 4 halifesi mstesna, btn Mslman hkmdarlan en baarls
olarak tavsif edilmekteydi.
*Yavuz dneminde arap tarihciliinin etkisi de grlmektedir hicaz msr ve Suriye
fetihlerinin etkisi de olmutur.
*sene sene yazan, ksa z Arap tarihciliinin etkilerini Kemalpaa-zadeye Osmanlca iki
byk Osmanl tarihi yazdrd
*Kanuni Sultan Sleyman dneminde selefi Yavuz Sultan Selim Safevi,ve Memelklere kar
kazanlan zaferler, Hicaz(Mekke Medine) Osmanl topraklarna katlmas gibi nedenlerden
dolay ve dier taraftan 2. Bayezite kar taht mcadelesi de 1. Selimin in ideal Mslman
Hkmdar imaj sarslmt.
Kanuni bu sebeplerden dolay imaj dzeltmek maksadyla Selimname olarak bilinen bir dizi
Sultan selimin baarlarn tarihi eser olarak yazdrmtr
*Her ne kadar Macaristan Irak fethi gibi byk baarlarn geride kald 46 yllk
hkmdarln son yllarndagerek artk zafer kazanlamamas, yenieriler arasndaki
memnuniyetsizlik gerekse hanedan iindeki ehzadeler arasndaki ekimeler Padiahn
konumunda gvensizlik duyulmasna neden oluyordu. Bunu telafi iin tarih yazcln bir
ara olarak kullanabileceini dnd.

44

*1550 lerde ehnamecilii resmi bir messese haline getirdi

*nemli Sleyman-nameler
Kara elebi-zadenin ve Bostann Sleyman nameleri
Celal-zade Mustafann Tabakat-Memalik fi Derecatil-Mesalik
Ve Sleyman-name literatrn zenginliine delil olarak sigetvarnamelerin gsterilebilir
KLASK DNEMN BALICA MNEVVERLER
*Klasik dnemin en nemli mverrihi dris-i Bitlisi dir.Gerek ran tarihciliinin etkilerinin
Osmanl tarih yazclna olan etkileri, gerekse de Yavuz Sultan Selimin ark siyasetinde
danmanlk olmak zere Osmanl brokrasinin ierisinde oynam olduu rollerden dolay
ilgin tarihi figrdr.
*dris Bitlisinin 1506 da 2. Bayezit e takdim ettii ve 50.000 ake ile dllendirildii eseri
Het Bihit (kitab Sfati-emaniye fi zikril-kayasiretil-Osmaniyye)Farsa sekiz cennet
demektir.yani Osmanlda 2. Bayezit e kadar gelen sekiz padiah anlatmtr
*Dnemin dier byk mnevviri Kemal Paa-zade dir.Tarihle birlikte felsefe, mantk, kelam,
tefsir, hadis, hukuk,dil ve edebiyat alannda 200 den fazla eser ermitir.
*Kemal Paa-zade 16. Asrn ilk yarsndaki Osmanl kltrnn en byk mmessili olarak
deerlendirilmitir.
*2. Bayezit drisi Bitlisi ile Kemal Paa-zade ye tarih yazmalar iin spari vermitir.Bitlisi
farsca Kemal Paazade herkesin anlayabilecei (geni kitlelere ulamas iin) bir Trke ile
yazmtr.
*Zamann dier meverrihi divan hmayn katipliinden reissl kttapla oradan da
niancla kadar ykselen Celal-zade Mustafa Koca Nianc olarak da tannrd.
*Celel-zade Mustafann en tannm eseri Tabakatl Memalik ve Derecatl Mesaliktir.Ar
ve adal bir dil setii bu eserlerinde zamann tarihcilerini ve tarih anlayn ciddi bi ekilde
eletirmi.
ONDOKUZUNCU YZYILDA OSMANLI TARH YAZICILIINDAYEN ARAYILAR
*Ondokuzuncu yzyln tarihciliinde zerinde durulmas gereken balca konularn banda
vaka-yi hayriyye nin gelmesidir
SON OSMANLI TARHCL
*Vakanvistlii fiilen bitiren gelime ilk resmi gazete Takvim- Vekayinin kmas
olmutur.Gazete bir bakma vakanvisin grevini stlenmitir

45

*Ondokuzuncu yzyl vakanvislerinde Antepli Ahmed Asm Efendi 1791 -1808 yllar
arasndaki hadiseleri iki ciltlik Asm tarihi mulak yani kapal dil ve klfetli yani ar bi
slupla yazmtr
*Asmdan sonra 1819 senesinde ani-zade Mehmed Ataullah Efendi gelmi
*Sultan 2. Mahmut culusundan itibaren 1808-1821 yllar arasndaki hadiseleri ieren anizade Tarihi 4 cilttir.ani zadenin Avrupa tarihine yer vermesi ve batl kaynaklar da
kullanmas dikkat ekici dir
*ani-zade tarihi Tarih-i Mukaddes ve Tarih-i Amm olarak ikiye ayrr.
1.)Tarih-i Mukaddes: slam tarihcilii klasik konular
2.)Tarih-i Amm:siyasi ve corafi perspektif vermesi onun tarihcilikde gelenekten kopuunu ve
bat etkisine girmesinin iareti olarak grlr.
*ani-zadeden sonra vakanvislik grevine Mehmet Esad Efendi getirildi
*Yenierilerin kaldrlmas olay (vaka-i Hayriye) ss-i Zaferini yazmasna neden olmutur.
*Cevdet Paa tarih yazclnda tam anlamnda yenilii temsil eder.
*Encmen-i dani in isteizerineon iki ciltlik byk eseri Tarih-i Cevdette (Tarih-i Vekayi-i
Devlet-i Aliye-i Osmaniyye) 1774 Kaynarca Muahedesinden 1836 Vaka-i Hayriyeye kadar
Osmanl imparatorluunun tarihini anlatmtr.
*Cevdet Paann tarih tanm drt unsurdur;
1.)Hadiselerin doruluk yanllk tespiti
2.)Hadiseler aras neden sonu ilikisinin tesbiti
3.)Tarihi hadiselerden kartlabilecek ibret tesbiti
4.)Tarihi hadiseleri her kesin anlayabilecei akc bir dilde anlatlmas
*Cevdet Paa 1839 ile 1876 yllar arasndaki olaylar Maruzat adl eserinde anlatmtr.
ONDOKUZUNCU YZYILIN DER NEML MVERRHLER
*Ahmet Vefik Paa Tercme Odasnda balad kariyerinde en st brokrat grevlerine
ykselmitir
*1896 da ilk basks yaplan Fezleke-i Tarrih-i Osmani nin tek cilt ve kk hacimli olmasna
ramen iki ylda be basksnn yaplmasnem ve etkisini gzler nne seriyor
*Ahmet Vefik Paa bn Haldunu Takip ederdi

46

*Mustafa Nuri Paa drt ciltlik Netayicl Vukuat adl eserinde Cevdet Paay ve Ahmet Vefik
Paay takip etmitir.
*Netayic Vukuat 1841 o kadar Osmanl genel tarihini kaleme almtr. *Nedensellie nem
vermitir
*Hayrullah Efendi de Cevdet paann yolundan giderek Avrupa ve Dnya tarihine nem
vermi olaylara sebep sonu ilikileri asndan bakmas Cevdet paa gibi modern tarihciliin
nclerinde kabul edilmesi iin yeterlidir
*On dokuzuncu yzylda Avrupada Trkoloji almalarnda alnan mesafe,Trk tarihciliinde
de etkili olmutur.O zamana kadar din ve hanedan ekseninde serpilen Osmanl tarihciliinde
Trk tarih olarak tanmlana bir damar ortaya kmtr. Tanzimat ncesinde slam
tarihinde gsterilen ilgi bu dnem azalm, hatta sadece ders kitaplarna mnhasr
kalmtr.Sleyman Hsn Paann 1876 da yaynlad Tarih-i Alem adl eser. Trklerin
slamiyet ncesi tarihine vurgu yaparak byk bi zihniyet deiikliine gitmitir.Batl
kaynaklardan yararlanlarak yazlan bu kitap ders kitaplarnda okutulmutur.Necip Asm n
Trk Tarihi de yine bu erevede ne kmtr . daha sonralar da Cumhuriyet dneminde bu
akmn ismi Fuat Kprl egemen ismi olacaktr.
1)Tarih aratrmalarnn vazgeilmez el kitab hangisidir?
slam Ansiklopedisidir
2)Osmanl tarihini genel olarak ele alan ilk eseri kim yazmtr?
Joseph von Hammer
3) Joseph von Hammer yazd Osmanl tarihi hangi kaynaklarla ve hangi yla kadar olan
Osmanl tarihini yazmtr?
Avrupa ve Osmanl kaynaklarndan yararlanm ve 1774 e kadar olan Osmanl Tarihini
yazmtr.
4) Hammerden sonra ikinci byk Osmanl tarihini kim ve hangi tarihe kadar yapmtr?
Johann Wilhelm Zinkeisen kurulutan 1812ye kadar.
5) Nicolae Jorga kaleme ald Osmanl imparatorluu adl eser kurulutan hangi yla kadar
olan dnemi kaleme almtr?
Kurulutan 1908e kadarki olaylar anlatr.
6)Trke ilk byk Osmanl tarihini kimler ve hangi dnemleri kaleme almlardr?
smail Hakk Uzunarl ve Enver Ziya Karal, kaleme almlardr. Kurulutan 1774e kadar
olan dnem smail Hakk Uzunarl, 1774ten sonras ise Enver Ziya Karal tarafndan
yazlmtr.

47

7) zellikle belirli bir tarihteki bir hadise hakknda hzl ve zet bilgi edinilmek istendiinde
hangi eser tercih edeilir?
smail Hami Danimendin kronololojikolarak kaleme ald, zahl Osmanl Tarihi
Kronolojisidir.
8) Osmanl Devletinde kullanlan, Osmanlca kitaplarda ve belgelerde her zaman
karlalan Hicr ve Rum tarihleri milad tarihe evirmek iin hazrlanan el kitap hangisidir?
Ycel Dal-Cumhure er, Tarih evirme Klavuzu, I-V, Ankara 1997 adl alma
kullanlmaktadr.
9) Devletinde kullanlan terim ve deyimler iin balca mracaat kitaplar hangileridir?
*Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl,I-III,
* stanbul 1983; Midhat Sertolu, Osmanl Tarih Lgat, stanbul 1986; Kmil
*Kepeci, Tarih Lugati, 1952; Bekir Stk Baykal, Tarih Terimleri Szl, Ankara
*1974; Fehmi Ylmaz, Osmanl Tarih Szl, stanbul 2010.
*Kitaplarn dnda tarihle ilgili dier aratrmalar, zellikle niversitelerin veya uzman
kurulularn yaynlad akademik dergilerde bulunabilir. Trk Tarih Kurumunun kard
Belleten ve Belgeler, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih
Dergisi, Marmara niversitesi Trklk Aratrmalar Dergisi, Ankara niversitesi Dil ve
Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi, Ege niversitesi Tarih ncelemeleri
Dergisi, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi gibi yaynlar ilk akla gelenlerdir.
10) Osmanl tarihi aratrmalarnda kullanlacak asl meknlar nereleridir?
Arivler ve ktphanelerdir.
11)Osmanl arivini aratrmak iin neler gereklidir?
*Sadece Osmanlca bilmek aratrma yapmaya yetmez.
*Arivlerde aratrma yapmak iin Osmanl dneminde kullanlan el yazs trlerini de bilmek
gerekir.
*Yeniatarihi aratrmalarnda divan ve siyakat yazs nemlidir.
*Yakna tarihi aratrmalar iin ise rika yazs renilmelidir. *Ayrca vesikalar okumada
aratrma yaptnz dnemde kullanlan yazma usulleri ve belge trleri de bilinmelidir.
12) tarih aratrmalarnn en nemli meknlar olan ktphanelere en iyi rnekler hangileri
olabilir?
48

Sleymaniye, Topkap Saray ve zellikle stanbuldaki dier

birok ktphanede bulunun Osmanl tarihine ait el yazmalar orijinal bir aratrma iin
vazgeilmez mracaat kaynaklardr.
13) Tahrir defteri nedir?
Osmanl Devleti, yeni fethettii memleketler ile kendi arazisini, topran mlkiyet ve tasarruf
biimini ve vergi miktarn tayin ve tespit etmek gayesiyle belirli zamanlarda imparatorluun
eitli topraklarna dair istatistik bilgiler derlemekteydi ki buna tahrir denilir.1. Murat
dnemine kadar inmektedir.
Ksaca istatiski bilgilerin topland defter.
14)divani ve divani krmas nedir?
Divan: Osmanllar zamannda zellikle erken
dnemlerde Divan- Hmaynda kaytlarn tutulduu yaz eididir.
Hzl ve ince kalem ile yazlana divan krmas ad
verilirdi.
15)siyakat nedir?
Siyakat: Osmanl Devletinde zellikle maliye ile ilgili
yazmalarda kullanlan bir yaz eididir.
16)rika nedir?
Rika: Trkler tarafndan icat edilen, kullanlan ve
yaygnlatrlan Arap harferinin yaz cinslerinden
biridir.
17)tahrir defteri bize hangi istatiski bilgileri verir?
Tahrir defterleri bize, bir blgede yaayan hane reisi erkeklerinden, bekr erkeklere,dul
kadnlardan, vergiden muaf olanlar ile yal olup vergi veremeyecek durumda olanlara kadar o
blgede yaayanlar tek tek verir. Vergi eitlerinin farkllndan Mslman ve Mslman
olmayanlar bu defterlerde ayr ayr kaydedilmitir.Az da olsa baz blgelerde etnik kken de
verilmitir. Ayrca bu defterlerden kimin ne kadar topra olduundan o kyde hangi rnn
ne kadar retildiine kadar birok ey renilebilir. Bir blgede yaylak, klak hayat yaayan
Trkmen (Yrk) airetleri veya Katf Defteri rneinde olduu gibi Bedevi Arap airetleri de
tek tek defterlere kaydedilmitir.

49

18)17. yy. da tahrir defterleri yerine tutulan defter olan avarz defterinden tarihciler nasl
yararlanr?
Bu defterler ahs vergisini ihtiva eden Avarz defterleridir
ve bu defterler 17. ile 18. yzyl nfus tespiti aratrmalarnda kullanlabilirler.19. yzyldan
itibaren ise karmza temettuat ve nfus defterleri kar. Avarz, temettuat ve nfus defterleri
stanbulda Babakanlk Osmanl Arivinde, nfus defterlerinin bir ksm ise baz il nfus
mdrlklerinde ve Nfus daresi Genel Mdrlndedir. Doru bir demografi almas
yapabilmek iin bahsedilen bu belge trlerini tanmak gerekmektedir.
19)vekaynvistlik ne zaman kt ve kimin zamannda devaml bir memuriyet haline geldi.
Fatih zamannda kt, Kanuni zamanda memuriyete dnt ve 17. Yy. a kadar devam etti
20)ehname yazcl kimin zamannda kt ve kimin zamannda resmi bir messese haline
geldi?
ehnme yazcl, Fatih devrinde balam, II. Byezid devrinde devam etmi ve Kanun
dneminde resm bir messese hline gelmitir.
21)ilk ehnameci kimdir?
lk ehnmeci ehddir
22)2. Bayezid dnemindeki tarihcileri kimlerdir ve eserlerinin zellikleri nelerdir?
II. Byezidin emriyle dris-i Bitlis, Het Bihit isimli eseri Farsa kaleme almtr ve bu
eserde ilk sekiz Osmanl padiahn anlatr. II. Byezidn emriyle tarih kaleme alan bir dier
tarihi de bn Kemaldir. bn Kemalin Trke olarak kaleme ald Tevrh-i l-i Osmn adl
eseri Osmanl tarihiliinde bir dnm noktasdr.
23)lk resmi ehnameci kimdir ve eserinin ad nedir?
lk resm ehnmeci Arif Fethullah elebidir ve ehnme-i l-i Osmn isimli 60 bin beyitlik
bir eser yazmtr
24) En mehur Osmanl ehnamecisi kimdi?
En mehur Osmanl ehnmecisi Seyyid Lokman
bin Hseyin el-ur el-Urmevdir
25)Vakanvis ne anlama gelir?
Vakanvis, vaka yazan manasna gelir ve bu tarz tarih yazclnn zellii hadiselerin yl
yl anlatlmasdr.
26) lk vaka nvis kimdir? Ve eserinin ad nedir?

50

lk resm vekayinvis olan Halepli Mustafa Naim, vekayinvis olarak 1574-1660 yllar
arasnn tarihini kaleme almtr ki, eseri Naim Tarihi diye hret bulmutur
27)Enbyk Osmanl tarihisi saylan Ahmed Cevdet Paa ve eserileri hakknda bilgi veriniz?
Nail Beyin vefatndan sonra bu memuriyete, en byk Osmanl tarihisi saylan Ahmed
Cevdet Paa (1823-1895) tayin olunmutur. Ahmed Cevdet Paa bu tayinden bir yl nce
Encmen-i Daniin kararyla 1774-1826 yllar arasnn tarihini yazmaya memur edilmiti.
Cevdet Paa, belge ve kendisinden nce yazlan tarihleri inceleyerek, devrin ricalinden
hadiseleri dinleyerek ayrca ada baka kaynaklar da kullanarak 12 ciltlik bir tarih
yazmtr. Hadiseleri yalnzca tasvir etmemi, sebep-sonu ilikilerine de dikkat ekerek,
modern tarihilie nclk etmitir.
Ahmed Cevdet Paa sebep sonu ilikilerine dikkat ederek modern tarihilie nclk etmitir
28)Son vakanvist kimdir ne zamandan ne zamana kadar grevde kalmtr?
19 Mays 1909da Abdurrahman eref (1853-1925) bu memuriyete getirilmitir. Son
vakanvis olan Abdurrahman eref, Osmanl saltanatnn ilgasna kadar grevini
srdrmtr.
30)En nemli selim-name yazarlar kimlerdir?
dris-i Bitlis, shak elebi, Kef, kr-i Bitlis,Adai-yi irazi, Celalzde Mustafa,
Kalkandelenli Scd, Hoca Sadedin. Bunlar haricinde de Selimnme kaleme alan tarihiler
vardr. Ayrca, Matrak Nasuhun yazd genel tarihin bir ksm ile Haydar elebi
Ruznamesinde de Yavuz devri
olaylar anlatlr.
31)Sleymanname trnde eser veren nde gelen tarihiler kimlerdir?
*Matrak Nash,
*Bostan elebi,
*Kara elebizde Abdlaziz,
*Celalzde Mustafa,
*Celalzde Salih elebi.
32)Kanuni nin bizzat emriyle Barbaros Hayrettin Paa iin yazdrd hatratn ad nedir ve
kim yazmtr?
Gazavt- Hayreddin Seyyid Murad
33)kbrsn fethini konu alan ve ayn zamanda ilk fetihname olma zelliini tayan
fetihnamenin ismi nedir?

51

erifinin fetih-name-i Kbrs

34)3. Murad dneminin en nemli ve hacimli eserinin ad ve konusu nedir?
Knhl-ahbrdr. Bu eserde yaradltan balanlp, Peygamberler, slm devletleri, Trk
kavimleri ve 1595 yl Ekimine kadar Osmanl tarihi anlatlr.
35)Celali isyanlarndan kim hangi kaynakta bahseder?
Gazvt- Murad Paa Telhist der Ahd-i Sultan Ahmed Han isimli eser Kuyucu Murad
Paann Celalilerle mcadelesi zerinedir ve bu eser Celali syanlar ile ilgili en
nemli kaynaklardan birisidir
36) Osmanl-Avusturya Savalar (1593-1606) iin yazlan tarihler hangileridir?
*Cafer yn, Tevrih-i Cedd-i Vilyet-i ngrs ve *Cihdnme-i Hasan Paa isimli iki eser
yazmtr.
*Ahmed bin Osman bin n de Menkb- Tiryaki Hasan
*Paa adl eserinde Avusturya savalarndan bahseder. *Faiznin Hasent- Hasan Tiryaki
Hasan Paann Kanije mdafaas ve zaferi zerinedir.
*Abdi elebinin Zafernme-i Kala-i stvar (Yank Kala Fetihnmesi),
*AndelibinTarih-i Feth-i ngrus adl eserleri Osmanl-Avusturya mcadelesini konu
edinmitir.
37) Gen Osmann saltanat yllar ve sultann darbe ile tahtan indirilerek ldrlmesi olayn
kimler hangi eserlerinde anlatmlardr?
*Hseyin Tug elebi (Hseyin bin Sefer), Tug Tarihi diye de bilinen Musibetnme isimli
eserinde esas olarak II. Osmann tahta geii, faaliyetleri, katledilmesi, I. Mustafann birka
aylk saltanat dnemini ve IV. Muradn clsunu anlatr. Musibetnme, olaylarn seyrine gre
birka defa kaleme alnmtr.
*Bostanzde Yahyann Vaka-i Sultan Osman Han isimli eseri de II. Osmann katledilmesini
anlatr.
38)Gen Osmann Hotin zaferini kim hangi eserinde anlatmtr?
Mehmed Kilar (Hlis), Zafernmede II.
Osmann Hotin seferini savaa katlanlardan dinlediklerine gre anlatr.
39)Lehistan ile savaa sebep olan Kazak yamalarn konu alan eserleri belirtiniz?
*Halil Paa Gazanmesi, Tul brahim elebinin Paanme

52

*Mevkuft Mehmed Efendinin tarihleri Kazak sald

rlar ve Krmdaki gelimeleri ihtiva etmektedir.
40) Morann Fethi, Prut Seferi, Avusturya ile Mnasebetleri konu alan eserler nelerdir?
Hseyin Aann Mirtz-Zaferi ve Hasan
Krdnin Tarih-i Moskov Sene 1122si 1711 Prut seferi ile ilgili tarihlerdir.
1715de Morann Venediklilerden geri aln ve sonrasndaki mcadelelere dair de tarihler
yazlmtr. Bunlarn belli balcalar unlardr:
*Vahd Mahtmnin rznme-rzmerre (olaylarn gnlk olarak kaydedilmesi) eklinde
kaleme ald Trihi;Ndirin Vkt- Gazavt;
*Edirneli smail Paazde Mehmed Faris Paann Ravza-i Alisi;
*Vekayinvis Mehmed Raidin Fetihnme-i Cezire-i Moras.
*1717de Avusturya ile yaplan mcadeleler ve 1718 Pasarofa Antlamas da Seyyid Hseyn
Vehbinin, Risle-i Sulhiyye adl eserinde anlatlmaktadr
41) Osmanl tarihinin en nemli hadiselerinden birisi olan ve Patrona syan olarak
adlandrlan 1730 syan eitli eserlere konu olmutur. 1730 syann anlatan tarihler
nelerdir?
Abdinin Abdi Tarihi (Tarih-i Sultan Mahmud Han ibn Sultan MustafaHan) isimli eseri;
*Destr Salihin Destr Salih Tarihi (Vaka-i bretnm/Tarih-i Sefer-i ran) isimli eseri;
*melli hakknda bilgi sahibi olmadmz Vak-i Takrri Bin Yz Krk de Tahrir
Olunmudur; yine mellifinin kim olduu tespit edilemeyen Vaka-y Patrona Halil isimli bir
tarih bu devri konu alan eserlerdir.1739 ylnda Belgradn yeniden fethi ve yaplan Belgrad
Antlamas zerine birok eser yazlmtr. Bu sefer ve sonrasndaki gelimeler hakknda
yazlan tarihlerin balcalar ise unlardr:
*Koca Ragb Paann Fethiyye-i Belgrad;
*Mnif Mustafann Zafernme-i Mnif (Fetihnme-i Belgrad); Mustafa Mehmedin
Belgrad
ve Adakale Seferi ve Zaferi (Sultan Birinci Mahmud Devri Vekayinamesi)i;
*Vekayinvis Mehmed Subhnin Tarih-i Belgrad (Mzkert- Sulhiye Tarihesi)i;
*Kad mer Efendinin Ahvl-i Gazavt- Bosnas;
*smail Ziynin Metl l-Aliyye (Tarih-i Hekimolu Ali Paa)s;

53

*Talat mahlasl bir askerin tarihi; Eb Sehl Numn Efendinin Tedbrt- Pesenddesi;
*brahim Naimeddinin Hadikat-hed-i Serhaddi.
41) XVIII. Yzyl Osmanl-ran Savalar iin yazlan eserler?
*Nadirin Vekayi-i Pr-Sanyi-i Bedyisi;
*Silhr Kemn Mustafa Aann Revan Fetihnmesi; *mellifi belli olmayan Vekayi-i
Tiis;
*Kerkkl Abdrrezzak Nevresin Tebriziyye-i Hekimolu Ali Paa (Tarihe-i Nevres)s;
*bir Hristiyan tarafndan kaleme alnan Gazavt- Cyu- Osmniye;
*Rgb Paann Tahkik ve Tevki;
*Srrnn Makale-i Vaka-i Kars f Sene 1157 (Vekayi-i Nadir
ah)i ve Suriyeli Berber Bedirnin 1741-1762 tarihleri arasndaki olaylar ihtiva eden tarihi
bu eserler arasnda saylabilir.
42) Osmanl-Rus Sava (1768-1774) ilgili mstakil tarihler nelerdir?
*Mustafa Kesb, bretnm-y Devletde;
*Ahmed Resm Efendi, Hulsatl-tibrda;
*Necati Efendi, Tarih-i Krmda;
*Sleyman Penah Efendi, Tarihesinde;
*Mahmud Sabit, Tarih-i Silistre (Tarih-i Cedid-i Silistre)de; *brahim bin Sleyman Nihal,
Mirtd-Devletinde; *Zekeriyazde Mehmed Said, Vekayi-i Zekeriyazde isimli eserinde;
*Azizzde Hseyin Rmiz, Zbdetl-Vktta;
*Pr Mehmed Efendi, Trihinde;
*Hasan bin Yusuf Ahskav, Tarihe-i Cezayir (Tezhbt-Tevrih)de ve
*Gazavt- Cezayirli Gazi Hasan Paada
1768-1774 Osmanl-Rus savann farkl ynleri anlatlmtr
Ezbelemek isteyenler iin yazdm
43)ruz-name nedir, ne zaman balamtr?

54

XVIII. yzylda karmza sr ktipleri tarafndan tutulan padiahlarn hayatlarnn gn gn

anlatld ruznmeler kar
44) tespit edilebilen ilk ruznme hangsidir ve hangi dnemleri ihtiva eder? Ve kimin ii
yazlmtr?
Sr Ktibi Hfz Aann Ruznme-i Sultan Mahmud Han isimli eseri tespit edilebilen ilk
ruznmedir ve
28 Eyll 1730-31 Austos 1731 tarihlerini ihtiva eder. Sr Ktibi Selhinin, Zabt- Vekayi-i
Yevmiyyei Cenb-i Hazret-i ehriyr isimli eserinde 24 Mays 1735-10 Eyll 1738 tarihleri
aras gn-gn anlatlr
45)ruzmerre nedemktir?
Sr ktiplerinin yan sra hadiseleri gnlk olarak kaleme alan baka melliflerede
rastlanlmaktadr. Bu tr eserlere ise ruzmerre ad verilir.
46)sefaretname nedir?
Osmanl elilerinin elilik grevlerine dair yazdklar eserlere Sefaretnme ad verilir.
Osmanl elileri zellikle 18. yzyldan itibaren gittikleri devletlerin askeri
gc, devlet yaps ve toplum hayat ile ilgili bilgi toplayp, gzlemler yaptlar. Elilerimiz
grdklerini anlatan raporlar hazrlayarak, Osmanl ynetimine sundular.
47)sr katibi nedir?
Sr ktibi: Hasoda aalarndan olup, padiahn hususi yazcsna verilen addr.
48) Osmanl elilerinin yazd ilk elilik raporu kime aittir?Neden yazlmtr?
Osmanl elilerinin yazd ilk elilik raporu Fatih dneminde Avusturyaya eli olarak giden
Hac Zaanosa aittir.
Kara Mehmed Paa, Vasvar Muahedesinden sonra 1655te Avusturya ile dostluk
mnasebetlerini gelitirmek iin Viyanaya eli olarak gnderilmi ve paa eliliine dair ksa
bir sefaret takriri (raporu) hazrlamtr.
49)sefaretnameler ne zerinde etkili olmutur?
Sefaretname denilen eli raporlar Osmanl mparatorluunun batya baknn deierek,
devlet ve toplum hayatnn ekillenmesinde nemli rol oynad.
50)zerinde en ok durulan sefaretname hangisidir? nemi ve sebepleri nelerdir?
Osmanl elilerinin yazd sefaretnmeler arasnda en fazla zerinde durulan eser Yirmisekiz
Mehmed elebinin 1720-1721 tarihli Fransa Sefaretnmesidir.
55

Eser edeb ve tarih kymetinin yan sra, Osmanl toplum yaantsna yapt tesir asndan
da nemlidir. Bu sefaretnme Osmanl mparatorluunun batya baknn deimesinde nemli rol oynamtr.
51) Islahat Risaleleri ne demektir?
Devlet dzenindeki aksaklklar ve zm yollarn gstermek iin deiik dnemlerde baz
devlet adamlar raporlar kaleme almlardr. Bunlara genellikle slahatnme, slahat risalesi
veya slahat layihas denilir. Ayrca nasihatnme veya siyasetnme kitaplar olarak da bilinirler
52)kanuni kadim ne demektir?
Eskiden beri uygulanmakta olan kanunlara riayettir.
Not:slahatnamelerde kanun-i kadime riayet edilmesine vurgu yaplmtr
53) brahim Mteferrikann 1731de I. Mahmuda sunduu ve Mteferrika Matbaasnn
dokuzuncu kitab olarak 1732de yaymlanan Usull-Hikem fi Nizmilmem, yani
Milletlerin Dzeninde Tutulacak lmi Usller isimli siyasetnamesinde mteferrika 1. Mahmud
a nelerden bahsetmitir?
daha ok devlet dzeni ve askerlik sanatyla ilgilidir. Mteferrika, Sultan I. Mahmuda bir
nevi slahat
projesi gibi sunduu eserinde Avrupadaki devlet ynetimi ekillerinden bahseder.Eserinde
ayrca fizik, astronomi ve corafya ilimlerinin devlet ynetimindeki nemi
zerinde durarak, bu ilimlerin gelimedii bir lkede salam bir devlet dzeninin
kurulamayacan syler. Bunun yannda nizm- cedid, yani yeni dzen tabirini
kullanarak, Osmanl mparatorluunun da XVIII. yzyl Avrupasnda gelien yeni askerlik
dzenlerini mutlaka alp uygulamas gerektiini ifade eder.
54) Canikli Ali Paann Tedbirl-Gazavat (Tedbir-i Cedid-i Ndir/Tedbir-i Ndir)
siyasetnamesinin ierii nelerdir?
XVII. yzyl nasihatnamelerine benzer. 1774-1776 yllar arasnda kaleme alnan eserde devlet kurumlar tenkit edilip, yaplan hatalar belirtilip, askeri, mali ve
idari konularda yaplmas gereken slahatlar zerinde durulur.
55) Ahmed Resm Efendi, 1769da Halil Paaya ve 1772de ise Muhsinzde Mehmed
Paaya sunduu layihalarda nelerden bahsetmitir?
Devlet ile ordunun durumlarna dair birer lyiha sundu. Halil Paaya sunduu layihasnda
iae ve asker toplama sisteminin iflas etmi olduu, askeri kadrolardaki usulszlkler, orduda
disiplin ve eitimin olmamas zerinde durmaktadr. Sadrazam Muhsinzde Mehmed Paaya
sunduu layihada ise tarihi hadiselerden bahsederek, devletin savamak yerine hudutlarn
muhafazaya gayret etmesi gerektiini anlatr.
56

1783te kaleme ald Hulsatl-tibr isimli eserinde de 1768-1774 Osmanl-Rus Sava

hakkndaki gr, tenkit ve intibalarn zikreder.
56)3. Selim avrupaya slahat yapmak iin bilgi toplamak maksadyla kimi gndermitir?ve bu
grevli neler hakknda bilgi toplamtr?
*Ebubekir Ratib Efendiyi eli olarak Viyanaya gnderdi. *Burada 8 ay kalan Ratib Efendi,
yapt aratrmalar sonucunda Avusturyadaki askeri sistemi ve dier kurumlar anlatan bir
sefaretnme kaleme ald.
57) III. Selim dneminde Nizm- Cedidi Avrupallara tantmak iin yaplan reformlarla
ilgili bilgi veren eserlerler nelerdir?
Mahmud Raifin stanbulda 1798de Mhendishane Matbaasnda baslan Tableau des
Nouveaux Reglements delEmpire ve Seyyid Mustafann 1802de stanbulda skdar
Matbaasnda baslan Diatribe sur letat Acuel de lart Militaire, du Genie, et des Siences
isimli Franszca kitaplar bu tr eserlerdir.
58)Ayn Alinin mehur olduu kitaplarn ierii nelerdir?
Ayn Ali, Osmanl toprak dzeni, kanunlar ve maliyesiyle ilgili yazd iki kitabyla mehur
olmutur. Ayn Ali, merkez ve tara tekilatlarn anlatt iki eserini devlet grevlilerinin
kullanmas iin el kitab olarak hazrlamtr.
59)Surname ne demektir?
Padiah ocuklarnn doum, snnet ve dn trenlerini anlatan edebi ve tarihi eserlere
surnme denir.
60) Surnameler neye k tutarlar?
Bu eserlerde enliklerde yaplan elenceler, trenler teferruatl
olarak tasvir edilir. Bu eserler sadece bir dn ve enlik tarihi olmayp, dnemin adet,
gelenek, grenek hatta iktisadi hayatna da k tutmalar bakmndan tarihin kaynaklar
arasndadrlar.
61) mneat mecmuas ne demektir?
Baz yazma rneklerinin bir araya getirildii kitaplara
verilen genel bir addr.
62) Takprlzde Ahmedin Arapa olarak yazd akaik- Numaniye biyografisinin
ierii nedir?
Osmanl mparatorluunun kuruluundan 1558 ylna kadar imparatorlukta yaam olan
tarikat eyhleri ve limlerin biyografilerini ihtiva eder
63vefeyat nedir? Neden bahseder?
57

Islam edebiyat geleneinde nemli kiilerin lm tarihlerini kronolojik olarak veren ve

vefeyt denen eserlere denir.
Bu tr eserler
genellikle Hz. demden kendi dnemlerine kadar nemli insanlarn, hkmdarlar
n, hanedan mensuplarnn lm tarihleriyle baz nemli hadiseleri ihtiva eder.

CUMHURYET TARH KAYNAKLARI

1-CUMHURYET TARH ARATIRMALARINDA KULLANILACAK ARVLER
YAZINIZ?
OSMANLI ARV,KIZILAY ARV,GENELKURMAY ASKER TARH VE STRATEJK
ETD DARES BAKANLII,TRK TARH KURUMU ARV

2-CUMHURYET DNEMNDE YAYINLANAN LK ANSKLOPEDNN SM NEDR?

NE ZAMAN YAYINLANMITIR?
HAYAT ANSKLOPEDS (1932-1936)

3-MLL MCADELE VE CUMHURYET DNEMNE AT BELL BALI

KRONOLOJLER NELERDR?
GOTTHARD JAESCHKE,TRK KURTULU SAVAI KRONOLOJS,MONDROS'TAN
MUDANYA'YA KADAR ,2 CLT;UTKAN KOCATRK,ATATRK VE TRK DEVRM
KRONOLOJS,ZEK SARIHAN,KURTULU SAVAI GNL 4 CLT. SON
KRONOLOJ KTABI.

4-ATATRK VE CUMHURYET TARHYLE LGL BBLYOGRAFK ESERLERN

SMLER NELERDR?
TRKYE BBLYOGRAFYASI,TRKYE MAKALELER
BBLYOGRAFYASI,TRKYE TARH YAYINLARI BBLYOGRAFYASI.

5-ATATRK LE LGL KAYDA DEER BBLYOGRAFYANIN SMLER

NELERDR?

58

ATATRK VE DEVRMLER BBLYOGRAFYASI (M.ORHAN DURUSOYM.MUZAFFER GKMAN HAZIRLAMITIR)ATATRK KAYNAKASI (LEMAN

ENALP HAZIRLAMITIR)ATTARK VE TRKYE CUMHURYET KONUSUNDA
AYURT DIINDA YAYINLANMI KTAPLAR BBLYOGRAFYASI (AZM SSL
HAZIRLAMITIR)10 KASIM-31 ARALIK 1938 GNLERNDE TRK BASININDA
ATATRK N YAZILMI YAZILARIN BBLYOGRAFYASI VE 10 KASIM 1953'TE
ATATRK N YAYINLAR (NAB ZERDM HAZIRLAMITIR)

6-CUMHURYET ARV HAKKINDA BLG VERNZ ?

DEVLET ARVLER GENEL MDRLNE BALI ,ANKARA'DA BULUNAN
CUMHURYET ARV;MLL MCADELE,TBMM HKMET VE CUMHURYET
DNEMNE AT ARV MALZEMESNN TESPT EDLMES,KORUNMASI VE
DZENLENMES VE DEERLENDRLMES KONUSUNDA GEREKL BLMSEL VE
TEKNK ALIMALARI KURMAK ZERE KURULMUTUR.

7-CUMHURBAKANLII ARV NE ZAMAN KURULMUTUR?

1954 YILINDA CUMHURBAKANI CELAL BAYAR DNEMNDE
,CUMHURBAKANLII GELEN EVRAK KALEMNDE BR BRM OLARAK
KURULMUTUR.

8-GENELKURMAY ASKER TARH VE STRATEJK ETT DARES BAKANLII

ARV'NDE EN ESK BELGE HANG OLAYA ATTR?
KIRIM SAVAI

9-ATASE (GENELKURMAY ASKER TARH VE STRATEJK ETD DARES

HAKKINDA BLG VERNZ ?
TEMELLER 29 MART 1916'DA KURULMUTUR.TARH- HARP UBES'NE KADAR
UZANAN ATASE,YAKIN DNEM OSMANLI TARH VE CUMHURYET DNEMNE
AT ASKER VE SYAS OLAYLARA AT NEML BELGELER BNYESNDE
BARINDIRMAKTADIR.

10-KIRIM SAVAI HAKKINDA BLG VERNZ ?

RUSYA'NIN OSMANLI DEVLETN PARALAMA,STANBUL VE BOAZLARI ELDE
EDEREK AKDENZ'E NME PROJESNN BR UZANTISIDIR.SAVA'IN KIVILCIMINI
TUTUTURAN "KUTSAL YERLER" SORUNU OLUTURMUTUR.OSMANLI
59

DEVLET KUDS VE EVRESNDE ORTODOKSLARA KATOLKLERE

AYRICLIKLAR TANINMASINA RAMEN ,RUSYA ORTODOKSLARIN
KORUYUCUSU OLARAK TEK BAINA SZ SAHB OLMAK
STEMTR.IKARLRAINI DNEN NGLTERE,FRANSA ,PYEMONTESARDNYA (BUGNK TALYA) OSMANLI DEVLET'NN YANINDA YER
ALDILAR.SAVAI OSMANLI DEVLET VE MTTEFKLER KAZANDILAR.

11-TBMM ARV'NN TARH ARATIRMALARINDAK NEM NEDR?

TBMM TOPLUMUN VE YABANCI LKELERLE LGL TM SORUNLARININ ELE
ALINDII BR YERDR.BU NEDENLE ARV,TARH ARATIRMALARI N
VAZGELMEYECEK YERLERDEN BRDR.ARVDE, KANUN
DOSYALARI,KARAR DOSYALARI,GENEL KURUL TUTANAKLARININ ASILLARI
,DENETMLE LGL DOSYALAR,NERGELER,GB YASAMA FAALYETLERNE
AT BLGLER YER ALMAKTADIR.

12-TRK TARH KURUMU ARV'NN ZELLKLER NELERDR?

FOTORAF KOLEKSYONUNA SAHP OLMASI,MLL MCADELE DNEMNE AT
GAZETE KOLEKSOYUNA SAHP OLMASI,BAZI BELGELERN BAI YOLUYLA
ELDE EDLMES ,OSMANLI VE CUMHURYET TARH LE LGL BELGELERE
SAHP OLMASI.

13-TRK NKILAP TARH ENSTTS ARV HAKKINDA BLG VERNZ?

ANKARA NVERSTES DL VE TARH-CORAFYA FAKULTESNE BALI
OLARAK 15 NSAN 1942'DE KURULMUTUR.MLL MCADELE VE CUMHURYET
TARH'YLE LGL 90 BN CVARINDA BELGE,FOTORAF ,FLM VE O DNEMDE
YAYINLANMI ETL GAZETE KOLEKSYONLARINA SAHPTR.

14-KIZILAY ARV HAKKINDA BLG VERNZ?

1877'DE KURULAN OSMANLI HLAL- AHMER CEMYET LKE NDE VE LKE
DIINDA DOAL AFETLER VE SAVA DNEMLERNDE SAYISIZ YARDIM
FAALYETLERNDE BULUNMUTUR. KAFKASYA VE RUMEL'DEN TRKYE'YE
G EDENLERE, TRK YUNAN NFUS MBADELES'NE (1923) YNELK
SORUNLARA AT BELGELER ,BU ARV DEERL KILMAKTADIR.

15-BAKANLIK ARVLER HAKKINDA BLG VERNZ?

60

MLL SAVUNMA,DILER,LER,MLL ETM VE BAYINDIRLIK

BAKANLIKLARI ARVLER BULUNMAKTADIR.BU BAKANLIKLARIN
FAALYETLERNE VE PERSONELLERNN ZLK HAKLARINA AT
BELGELER,SZ EDLEN ARVLERDE YER ALMAKTADIR.

16-NUTUK'UN ZELLKLER NELERDR?

MUSTAFA KEMAL ATATRK'N 15-22 EKM 1927 TARHLER ARASINDA 36 SAAT
31 DAKKA SREYLE YAPTII KONUMAYI ERMEKTEDR.ATATRK'N 19
MAYIS 1919'DA SAMSUN'A IKIIYLA BALAMAKLA BRLKTE,MONDROS
ATEKES ANTLAMASI'NDAN (30 EKM 1918) SONRASI DNEME AT
DEERLENDRME VE BLGLERE YER VERMEKTEDR.KURULU VE YENDEN
YAPILANDIRMA DYE FADE EDLEN SREC ELE ALMAKTADIR.KURULU
DNEMNDE;KUVA-YI MLLYE VE TBMM DNEM ;YENDEN
YAPILANDIRMADA SE 1926 YILINA KADAR OLAN SYAS GELMELER ELE
ALMAKTADIR.OLAYLAR KRONOLOJK OLARAK VERLMTR.TARH
METODUNA UYGUN OLARAK YAZILMITIR.OLAYLAR NEDEN-SONU
LKSNE GRE VERMTR.TRKYE DEVLET'NN RESM TARHDR.

17-ATATRK'N SYLEV VE DEMELER HAKKINDA BLG VERNZ?

BE CLTTEN OLUMAKTADIR.LK DRT CLD NMET ARSAN
TARAFINDAN,BENC CLD SE SAD BORAK VE UTKAN KOCATRK
TARAFINDAN DERLENM,TRK NKILAP TARH VE ENSTTS TARAFINDAN
YAYINLANMITIR.BRNC CLT; ATATRK'N ERZURUM KONGRES'NN AILI
VE KAPANI KONUMALARIYLA BALAMAKLA BRLKTE,TBMM VE CHP
KURULTAYLARINDAK SYLEVLER YER ALMAKTADIR.KNC CLTTE
;ATATRK'N 1906'DA VATAN VE HRRYET CEMYET'NN SELANK UBESN
KURARKEN ASKER RTYE RETMENLERNDEN HAKKI BAHA (PARS )'IN
EVNDE ARKADALARINA YAPTII KONUMAYLA BALAMAKTADIR. NC
CLT;1918-1937 YILLARI ARASINDA,SYASAL OLAYLARIN NTELKLER LE
LGL GELMELER HAKKINDA TRK VE YABANCI LKE GAZETE
MUHABRLERNE VERD DEMELERDEN OLUMAKTADIR. DRDNC
CLT;ATATRK'N TAMM,TELGRAF VE BEYANNAMELER ADINI TAIMAKTA VE
1917-1938 YILLARI ARASINI KAPSAMAKTADIR.BENC CLT;LK DRT CLTTE
EKSK KALMI METNLERN BR ARAYA GETRLM EKLDR VE ATATRK'N
SYLEV TAMM,TELGRAFLAR ADINI TAIMAKTADIR. NUTUK'TAN
NTELK,KAPSAM VE HACM AISINDAN FARKLIDIR. TRKYE'DE SYASAL
KLTRN RESM KAYNAKLARINDAN BRDR.

18-BELGESEL KAYNAKLAR ERSNDE MEDEN BLGLER ADLI KTABIN

YAZILMASININ TEMEL NEDEN NEDR?

61

DEVLET VE VATANDAIN KARILIKLI OLARAK GREVLERNN

BELRTLMES.TARH VE YURT BLGS MUALLM AFET NAN TARAFINDAN
"VATANDA N MEDEN BLGLER ADIYLA 1930'DA ORTAOKULLRDA
OKUTULMAK ZERE HAZIRLANDI.

19-KONGRE KAVRAMI NE ZAMAN DLMZE GRMTR?

II. MERUTYET DNEMNDE DLMZE GRMTR.MTAREKE DNEMNDE
KONGRE KAVRAMIYLA,TEMSL GCE SAHP,LKENN YA DA BLGENN
SYAS VE DAR GELECEYLE LGL KARARLAR ALAN,BUNLARIN
GEREKLEMESN SALAMAK N GEREKL YAPILARI KURAN
ORGANZMALAR KASDEDLMTR.

20-ERZURUM KONGRES HAKKINDA BLG VERNZ?

YEREL NTELKLDR,LKENN BTNLNN SALANMASI KONUSUNDA
OK STRATEJK KARARLAR ALINMITIR.KONGRENN TUTANAKLARI VE
KONGREYLE LGL BROK BELGE ,FOTORAF M.FAHRETTN KIRZIOLU
TARAFINDAN YAYINLANMITIR.BRNC CLDNDE ;VLAYET- ARKYYE
MDAFAA-I MLLYE CEMYET'NN MERKEZ VE UBELERNN
KURULMASI,HAZIRLIKLARI VE ERZURUM VLAYET KONGRESLE LGL
BELGELER LENMTR.KNC CLTTE ERZURUM UMUM KONGRES'NN
TUTANAKLARINA,KONGREYE KATILAN DELEGELERN MRASILARININ
ELLERNDEK BELGELERE VE FOTORAFLARA,ARVLERDE KONGREYLE
LGL DKMANLARA YER VERLMTR.

21-HEYET- TEMSLYE TUTANAKLARI HAKKINDA BLG VERNZ?

MLL MCADELE SIRASINDA ATATRK VE ARKADALARININ 16-28 KASIM 1919
TARHLER ARASINDA BAZI KOMUTANLARLA YAPTIKLARI GRMELER
KAPSAMAKTADIR.

22-DSTUR NEDR ?
KANUNLARIN BR ARADA TOPLANDII KTAP,UMUM KADE,KANUN
,NZAM,RNEK,NUMUNE,SLUP ANLAMLARINA GELMEKTEDR.

23-SCLL KAVANN HAKKINDA BLG VERNZ?

62

SARKS KARAKO TARAFINDAN HAZIRLANMITIR.1926'TAN TBAREN

BASILMAYA BALANMITIR.OSMANLI VE TRKYE CUMHURYET'NN MECLS
KARARLARI ,KANUNLAR,TALMATLAR,NZAMNAMELER,TEFSRLER,
KARARNAMELER DAHL EDLMTR.ALTMI DRT CLTTR.

24-MECLS- ZABIT CERDELER (TUTANAK DERGLER )HAKKINDA BLG

VERNZ ?
TRKYE^'DE I. MERUTYET DNEMNDE LK KEZ 1877'DE PARLAMENTO
OLUTURULMASIYLA ZABITLAR (TUTANAKLAR) TUTULMAYA
BALANMITIR.MECLSN YASAMA FAALYETLER YER ALIR.

25-BASIN HAKKINDA BLG VERNZ?

KAMUOYU OLUTURULMASINDA ,HALKIN BLNLENDRLMESNDE VE
TOPLUMA HABER ULATIRILMASINDA NEML BR LEV
GRMEKTEDR.MODERN DEMOKRASLERN BELL BALI
ELERNDENDR.MODERNLEME PARADGMALARININ
BELRLENMESNDE,SYASAL MCADELERNN SRDRLMESNDE VE SOSYOKLTREL DEMLERN YAANMASINDA ROL OYNAMITIR.
26-LK TRKE GAZETENN SM NEDR?
TAKVM- VEKAY'DR.
27-TAKVM- VEKAY VE RESM GAZETE'NN YAYINLANMASININ NEDENLER
NELERDR?
KANUNLARIN VE YNETMELKLERN YAYINLANMASI,MEMURLARIN
ATAMALARININ LAN EDLMES VE DEVLET TARAFINDAN VATANDALARA
YAPILMAK STENEN DUYURULARIN ULATIRILMASI AMACIYLA
YAYINLANMITIR.DEVLET KURUMLARININ CRAATLARI HAKKINDA HALKI
AYDINLATMAK ARZUSU DA VARDIR.TEMELDE KAMUOYU OLUTURMAK N
IKARILMITIR.
28-OSMANLI VE CUMHURYET DNEMLERNDE KANUNLARIN YAYINLANDII
ESERLERE RNEK VERNZ?
TAKVM- VEKAY,CERDE- RESMYE,DSTUR,KAVANN MECMUASI.
29-LK ZEL GAZETENN SM NEDR?
TERCMAN-I AHVAL 'DIR.21 EKM 1860'DA NAS VE AGAH EFEND
TARAFINDAN IKARILMITIR. VE DI OLAYLARDAN SEME HABERLERE
,ETC YAZILARA,YNETME MUHALF DEERLENDRMELERE YER

63

VERMLERDR.SADE VE HALKIN KOLAYLIKLA ANLAYABLECE BR DLLE

YAZMAYI AMALAMILARDIR.
30-MLL MCADELE DNEMNDE BASIN KA BLME AYRILMITIR?
STANBUL VE ANADOLU BASINI OLMAK ZERE KYE AYRILMITIR.STANBUL
BASINI MLL MCADELEY DESTEKLEYEN VE KARI IKAN OLMAK ZERE
K KAMPA AYRILMITIR.
31-MLL MCADELEYE SALDIRAN GAZETELERN SMLER NELER DR?
STANBUL,ALEMDAR VE PEYAM-I SABAH .
32-MLL MCADELEY DESTEKLEYEN GAZETELERN SMLER NELERDR?
LER,AKAM,YEN GN VE VAKT.
33-STANBUL GAZETES KM TARAFINDAN IKARILMITIR?
SAT MOLLA TARAFINDAN 1919 YILINDA IKARILMITIR.
34-ALEMDAR GAZETES KM TARAFINDAN YAYINLANMITIR?
REF CEVAT (ULUNAY) TARAFINDAN YAYINLANMITIR
35- PEYAM-I SABAH KM TARAFINDAN IKARILMITIR?
1919 YILINDA AL KEMAL TARAFINDAN IKARILMITIR.
36-LER GAZETES KM TARAFINDAN KURULMUTUR?
1919 YILINDA CELAL NUR TARAFINDAN KURULMUTUR.
37-YEN GN GAZETES KM TARAFINDAN IKARILMITIR?
1918 YILINDA YUNUS NAD TARAFINDAN IKARILMITIR.
38- VAKT GAZETES KM TARAFINDAN IKARILMITIR?
MEHMET ASIM (US ) VE AHMET EMN TARAFINDAN IKARILMITIR
39-RADE- MLLYE NE ZAMAN YAYINLANMITIR?
14 EYLL 1919'DA SVAS'TA YAYINLANMAYA BALAMITIR.
40-HAKMYET- MLLYE NE ZAMAN IKARILMITIR?
10 OCAK 1920'DE IKARILMITIR.

64

41-DER ANADOLU EHRLERNDE IKARILAN BELL BALI GAZETELERN

SMLER NELERDR?
HUKUK- BEER,T,ZMR'E DORU,SES,DORU SZ,YEN
ADANA,AIKSZ,BABALIK,ALBAYRAK,STKBAL.
42-YZELLKLER NE DEMEKTR?
MLL MCDAELE SIRASINDA GALC GLER VE STANBUL HKMETYLE
BRL YAPAN ,TBMM HKMETNN OTORTESN YIKMAYA ALIMAKLA
SULANAN YZELL K 1 HAZRAN 1954 TARHNDE IKARILAN BR
KARARNAMEYLE VATANDALIKTAN ATILARAK YURT DIINA
SRLMLERDR.BUNLARA YZELLKLER DENLMEKTEDR.AL
KEMAL,REFK HALT KARAY,REF CEVAT ULUNAY GB GAZETECLER
YZELLKLER LSTESNE ALINARAK YURT DIINA SRLMLERDR.
43-TAKRR- SKUN NEDR?
SMET PAA (NN) HKMETNN EYH SAT SYANI SIRASINDA 4 MART
1925'TE IKARDII KANUNDUR. MADDEDEN OLUMAKTADIR.HKMETE
GEN YETKLER TANIYAN BU KANUNLA TOPLUMSAL DZEN BOZAN ,RTCA
VE SYANA TEVK EDEN ,EMNYET VE ASAY BOZAN YAYINLARIN
HKMETE DURDURULACAI VE SORUMLULARININ STKLAL
MAHKEMELERNE SEVK EDLECE BELRTLMTR.BU KANUNLA
TRKYE'DE TEK PART YNETM BALAMTIR.
44-KAZIM KARABEKR'N MLL MCADELE VE CUMHURYET'N LK
YILLARINA AT ANILARINI TOPLADII KTABIN SM NEDR?
STKLAL HARBMZ
45-MLL MCADELE SIRASINDA STANBUL'DA TBMM HKMET'NN ADETA
SZCLN YAPAN GAZETENN SM NEDR?
LER GAZETES
46-TRKYE'DE BASINI TARH ARATIRMALARINDA NEML KILAN ETKEN
NEDR?
ZGRLK MCDAELES VEREN VE TRK MODERLEMESN BELRLEYEN
TEMEL KURUMLARDANDIR.BASINDA DEOLOJK TARTIMALAR,LKENN
KALKINMASINA YNELK TASAVVURLAR, DEVLET KURUMLARININ
CRAATLARI VE HALKIN HER TRL STEK LE BEKLENTLER YER ALMITIR.
BASIN YAKIN DNEM TRK TARH ARATIRMALARININ BALICA
KAYNAKLARINDANDIR.
47-ANI KTAPLARI TARH ARATIRMALARINDA KULLANILIRKEN NELERE
DKKAT EDLMELDR?

65

ANI KTAPLARINDA KLER OLAYLARI KEND BAKI AILARINA GRE

DEERLENDKLER N SUBJEKTF (TARAFSIZ OLMAYAN) KAYNAK OLARAK
GRRLER.BU NEDENLE DNEMN BAKA KAYNAKLARIYLA
KARILATIRILMALI VE TENKDE TAB TUTULMALIDIRLAR.CUMHURYET
DNEMNE LKN ANI KTAPLARI DA BU YNTEME UYGUN ELE ALINMALI.
NTE 6
*epigrafik kaynaklar: vergilerin tespitinde
*islam dnyasnn en eski orjinal fermanlar : fatimiler - eyyubilere ait
*seluklularda anadoluda eser verenler :kad burhaneddin ebu nasr / kad ahmedi...
*trkler vetrk lkeleri hakknda bilgi veren derleyen :ramazan een
*mnaat mecmualar orjinal vesikalarnn suretlerinini bulunmasnda yardmc olur
*en eski vergi kitabeleri : krehir ani bak ankara
*islam dnyasnda para bierasm faaliyetiyle alma yapan eduard van zambaur
*islam tarih yazclnn balangc : peygamber efendimizin hayatnn kaydedilmesiyle
*vakfyeler : vakflarla ilgili dzenlemeleri ierir
*nmizmatik kaynaklar da devlet dinlerinde yararlanlmtr
*seluklulardan gnmze ulaan en eski seluklu tarihi eseri : selukname
NTE 7
*Orta asyada modern anlamda tarihilik sovyet dneminde oldu
*hokand hanl devletinin tarih eserleri trk dilinde yazlmtr
*souk sava dnemindeki eserler alexandre bennigsen etkisinde kalmtr
*tarih-i cihan gay mogol dneminde yazlmtr
*uygur yaztlar gktrk alfabesiyle yazlmtr
*mogol devleti genel trk tarihi kapsamndadr
*uygurlarn resim sanatnda ilerlemesi maniheizm sayesinde etkili olmutur
*buhara hanlnda kaleme alnan eserler genel olarak farsa dildedir
*trk dilinde yazlm en eski kaynak : orhun yaztlar
*altnordu devleti dneminden gnmze gelen en nemli eser : tarih-i dost sultan

66

*asya hunlarna ait en eski kaynak : in kaynaklarndan alnmaktadr yarlk = ferman bitiki =
yazma
NTE 8
*Osmanl devletinde trk tarih kurumunun temeli : tarih -i osmani encmeni
*vakanvislii fiilen bitiren gazete : takvimi vekayi
*gnmze kadar ulaan ve bilinen en eski osmanl tarihi olduu dnlen eser menakb-
ali osman
*iran tarihiliinde byk seluklular sayesinde osmanl devleti zerinde etkisi var
*gazavatnameler : dmana yaplan dini ierikli akmlar
*zafername : dmann yenilgisi ile sonulanan askeri baarlar anlatr
*mni devlet ynetimindeki grevi : yazmalarla ilgilenir
*gaza : islam yaymak yceltmek iin yaplan sava
*ilk trke mneatlar fatih zamannda grlmtr
*sarca kemal tarafdan yazlan selahatinname de 8 osmanl padiahnn hayta anlatlmtr.

NTE 9
*Osmanl tarihinin ilk dnemine ait bilgileri : bizans ve arap kaynaklarnda
*divani :divan hmayunda kaytlarn tutulduu hzl ve ince kalemle yazlan yaz eidi
*sikayat : maliye ile ilgili yazmalarda kullanlan yaz
*rika : trkler tarafndan kullanlan ve icat edilen yaygnlatrlan arap harflarinin yaz cinsi
*osmanl tarihine ait teferruatl bilgi veren ilk eser II. beyazd dneminde kaleme alnd
*ilk dnem osmanl tarihiliinde dnm noktas olan tarihi : ibn kemal
*vekayi'nvisler : hadiseleri yl yl anlatr
*son vakanvis : abdurrahman eref bey
*katip elebi = fezleke
*ruzname : padiahlarn gnlk hayatlarn anlatan eser
*mneat mecmuas : yazma rneklerinin bir araya getirdii kitaplara denir
67

*sr katibi : hasoda aalarndan olup padiahn hususi yazcs

*ilk eli raporunu yazan : hac zaganos
*cevdet paann siyasi olaylarn kaydettii eser : tezakir -i Cevdet
NTE 10
*Cumhurbakanl arivi : 1954 de kuruldu
*yasama - ynetim faaliyetleri arivi : TBMM arivi
*krm sava : genelkurmay askeri tarih ve stratejik ett dairesi bakanlndaki en eski belge
*TBMM hkmet szcln yapan yayn organ : ileri
*osmanl devleti zamanndaki ilk zel gazete :tercman ahval
*osmanl ve cumhuriyet dneminde yaynlanan eserler : dstur - takvimi resmiye - terman
hakikat - kavanin mecmuas
*kazm karabekirin milli mcadelede ve cumhuriyet yllarnda anlarn toplad kitap
istiklal harbimiz
*orta okullarda okutulan ilk kez hazrlanan medeni bilgiler kitab vatanda iin medeni
bilgiler.

68