Erix Maria Remark. Seçilmiş Əsərləri

a r ia
r i x M
E ark
Rem
ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ
Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezidenti

Èlham ßliyevin
“Дцнйа ядябиййатынын эюр кямли нцмайяндяляринин
ясяр ляр инин Азярбайъан дилиндя няшр едилмяси
haqqûnda” 2007-cи il 24 август tarixli
sÿrÿncamû ilÿ nÿør olunur.
“Øÿðã-Ãÿðá”
Áakû – 2009
Erich Maria Remarque
E
R
Erix Maria Remark

ÑÅ×ÈËÌÈØ ßÑßÐËßÐÈ
“Øÿðã-Ãÿðá”
Áakû – 2009
ISBN 978-9952-34-238-3
Àëìàí äèëèíäÿí
òÿðúöìÿ åäÿíëÿð: Âèëàéÿò Ùàúûéåâ
×ÿðêÿç Ãóðáàíëû
Þí ñþçöí ìöÿëëèôè: Ãîðõìàç Ãóëèéåâ
Redaktor: Mahir Qaraéåâ
Êîððåêòîð: Éåýàíÿ Ìåùäèéåâà
Bÿdii tÿrtibat vÿ
dizaynûn möÿllifi: Tÿrlan Qor÷u
Kompöter dözömö: Hikmÿt Aydûnoülu
Hÿsÿn Yaqubov
Åðèõ Ìàðèà Ðåìàðê. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè.

Áàêû: “Øÿðq-Qÿrb”, 2009, 672 ñÿù.
Áþéöê àëìàí ðîìàí÷ûñû Åðèõ Ìàðèà Ðåìàðê (1898-1970) XX ÿñð

äöíéà ÿäÿáèééàòûíûí ÿí íÿùÿíý ôèãóðëàðûíäàíäûð. Áöòöí éàðàäûúûëûã
þìðöíö ìöùàðèáÿ ìþâçóñóíà ùÿñð åäÿí éàçû÷û “Ãàéûòìà”, “Ãÿðá
úÿáùÿñèíäÿ òÿáÿääöëàò éîõäóð”, “Çÿôÿð òàüû”, “Ëèññàáîí ýåúÿñè”,
“Ìöãÿääÿñ òîðïàã” âÿ á. ðîìàíëàðûíäà þòÿí éöçèëëèéèí åïèê ìÿíçÿðÿñèíè
óñòàëûãëà éàðàòìûøäûð.
Áó êèòàá Å.Ì.Ðåìàðêûí Àçÿðáàéúàí îõóúóñó èëÿ èëê ñàíáàëëû ýþðö-
øöäöð.
Ìÿòí: Áàêû Ñëàâéàí Óíèâåðñèòåòè, “Êèòàá aëÿìè” ÍÏÌ, 2009

Áÿäèè òÿðòèáàò, ñÿùèôÿëÿíìÿ: “Òóòó” íÿøðèééàòû, 2009
© “Øÿðã-Ãÿðá” ÀÑÚ, 2009
E
R
MÖHARÈBß MÞVZUSUNUN
QÖDRßTLÈ BßDÈÈ TßCßSSÖMÖ
ÕÛÕ ÿñðèí ñîíóíäà áÿøÿð òàðèõèíäÿ ÿí ìöðòÿúå,

ÿí ùóìàíèñò ôÿëñÿôè ñèñòåìëÿðäÿí áèðèíèí ÿñàñûíû ãîé-
ìóø, Áóùåíâàëä âÿ Ìàéäàíåê ôàúèÿëÿðèíè èäåîëîæè
úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðìûø Ô.Íèòøå ñþéëÿéèðäè: «ÕÕ ÿñð
äöíéà ìöùàðèáÿëÿðè ÿñðè îëàúàãäûð». Àììà î, ÕÕ
ÿñðèí öñòöíäÿí, ùÿãèãÿòÿí, ÿñìèø, Àâðîïàíû xaraáà- 5
çàðà ÷åâèðìèø èêè äöíéà ãûðüûíûíûí ùÿð äÿôÿ ìÿùç
Àëìàíèéàíûí ìÿüëóáèééÿòè èëÿ íÿòèúÿëÿíÿúÿéèíè, îíóí
áöòöí áÿøÿðèééÿò öçÿðèíäÿ àüàëûüû èääèàñûíûí òàì
èôëàñà óüðàéàúàüûíû, ÿââÿëëÿð Ïðóññèéà ùÿðá÷èëÿðèíèí,
ñîíðàëàð ôàøèñòëÿðèí ìÿíÿâè êþëÿëèéèíÿ ìÿðóç ãàëìûø
àëìàí õàëãûíûí äÿðèí ñàðñûíòûëàðà äö÷àð îëàúàüûíû
ãàáàãúàäàí õÿáÿð âåðÿ áèëìÿçäè.
Ýþðêÿìëè àëìàí éàçû÷ûñû Åðèõ Ìàðèà Ðåìàðêûí
(1898-1970) éàðàäûúûëûüû ìÿíñóá îëäóüó õàëãûí
ìÿíÿâè ÿçàáëàðûíûí ÿí äÿðèí, ÿí ñÿìèìè áÿäèè òÿúÿñ-
ñöìöäöð. Î, äöíéà øþùðÿòëè ÿñÿðëÿðèíäÿ, þçöíÿ èíà-
ìûíû èòèðìèø, ùÿð èêè äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí ñÿáÿáêàðû
îëàí Àëìàíèéàäà õàëãûí ïîòåíñèàë ùóìàíèñò èìêàí-
ëàðûíûí ìþâúóäëóüóíó èíàíäûðûúû øÿêèëäÿ ñöáóò åäèð.
Ýåíèø éàðàäûúûëûã istedadûna ìàëèê äèýÿð àëìàí éàçû-
÷ûëàðûíäàí – Ìàíí ãàðäàøëàðûíäàí, Ôåéõòâàíýåðäÿí
ôÿðãëè îðëàðàã, Ðåìàðê áèðúÿ ìþâçóíóí – ìöùàðèáÿ
ìþâçóñóíóí ìöÿëëèôèäèð. Áó ìþâçó äàðëûüû îíóí
éàðàäûúûëûüûíûí ùÿì ýöúëö úÿùÿòëÿðèíè, ùÿì äÿ çÿèô
òÿðÿôëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðûð. Ðåìàðê ÿñÿðëÿðèíèí òÿñèð ãöâ-
âÿñè îíóíëà ìöÿééÿí îëóíóð êè, áöòöí äèããÿòèíè
ìöùàðèáÿíèí èéðÿíúëèêëÿðèíÿ éþíÿëòìèø éàçû÷û, èíñà-
íûí ìÿíÿâè ñàðñûíòûëàðûíûí äÿðèíëèêëÿðèíÿ âàðà áèëèð,
áóðæóà èäåîëîãëàðûíûí èíñàí ãûðüûíûíû þðòìÿê èñòÿäèê-
ëÿðè ðîìàíòèê ïÿðäÿíè éûðòûá êÿíàðà òóëëàéûð. Ðåìàðê
ÿñÿðëÿðèíèí ìÿùäóäëóüó îíóíëà èçàù îëóíà áèëÿð êè,
ìöùàðèáÿ ìþâçóñóíäàí êÿíàðà ÷ûõà áèëìÿéÿí ìöÿë-
ëèô èíñàí ãûðüûíûíû, èúòèìàè çèääèééÿòëÿðè ýåíèø òàðèõè
ïåðñïåêòèâäÿ âåðÿ áèëìÿìèø, ãÿùðÿìàíëàðûíûí äö÷àð
îëäóüó ìÿíÿâè ÿçàáëàðûí ñÿáÿáèíè òàëåéèí ãÿçàâö-
ãÿäÿðèíäÿ àõòàðìûøäûð.
Äöíéà ÿäÿáèééàòûíäà èíñàí ãûðüûíûíà Ðåìàðê
ãÿäÿð äÿðèí íèôðÿò îéàäà áèëÿí, ìöùàðèáÿ íÿòèúÿñèíäÿ
äöíéàéà ñÿïÿëÿíÿí ìöùàúèðëÿðèí ôÿëàêÿòèíè òÿñèðëè
áîéàëàðëà òÿñâèð åäÿí èêèíúè áèð éàçû÷û òàïìàã ÷ÿòèí-
äèð. O, áóíà îíà ýþðÿ íàèë îëà áèëìèøäèð êè, þçö, íåúÿ
äåéÿðëÿð, ùÿð èêè äöíéà ôàúèÿñèíèí áèëàâàñèòÿ èøòèðàê-
÷ûñû-ãóðáàíû îëìóøäóð. Àõû, Ðåìàðê ýÿíú éàøëàðûí-
äà øîâèíçì òÿáëèüàòûíà óéàðàã 1916-úû èëäÿ ýèìíà-
çèñò ôîðìàñûíû ÿñýÿð øèíåëèíÿ äÿéèøìèø, èêè èë Ãÿðá
úÿáùÿñè ñÿíýÿðëÿðèíäÿ úàí ÷öðöòìöøäöð. Ìÿùç áóíà
6 ýþðÿ äÿ 1929-úó èëäÿ éàçäûüû, «Ìÿùâ îëìóø íÿñèë» ÿäÿ-
áèééàòûíûí ÿí ìÿøùóð, ÿí ýþðêÿìëè íöìóíÿëÿðèíäÿí
ùåñàá îëóíàí «Ãÿðá úÿáùÿñèíäÿ òÿáÿääöëàò éîõäóð»
ðîìàíûíäà ìöùàðèáÿ ÷èðêèíëèêëÿðèíèí òÿíãèäè-ðåàëèñò
ìÿíçÿðÿñèíè âåðÿ áèëìèøäèð.
Ðåìàðê «Ö÷ éîëäàø» ðîìàíûíûí ãÿùðÿìàíû êèìè,
áèðèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà ìöÿëëèìëèê,
ñöðöúöëöê, ùåñàáäàðëûã, ìöõáèðëèê âÿ ñ. ïåøÿëÿðäÿ þç
ãöââÿñèíè ñûíàìûø, óçóí ìöääÿò ùÿéàòäà þç éåðèíè
òàïà áèëìÿìèøäèð.
1933-úö èëäÿ, ôàøèñòëÿð ùàêèìèééÿò áàøûíà ýÿëÿí-
äÿí ñîíðà, éàçû÷û, «Çÿôÿð òàüû» ðîìàíûíûí ãÿùðÿìàíû
Ðàâèê êèìè âÿòÿíäÿí äèäÿðýèí äöøìöø, éàä åëëÿðäÿ
ìöùàúèð ùÿéàòûíûí àúûñûíû äàäìûøäûð.
Ðåìàðê ÿñÿðëÿðèíèí òÿñèð ãöââÿñè îíóíëà ìöÿé-
éÿí îëóíóð êè, îíóí ãÿùðÿìàíëàðû éàçû÷û ùÿéàòûíûí
ìöõòÿëèô êÿøìÿêÿøëè ìÿðùÿëÿëÿðèíèí áÿäèè èôàäÿñèíÿ
÷åâðèëèðëÿð.
Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíÿ êèìè ìöÿëëèô ñèéàñè-
èúòèìàè áèýàíÿëèê ìþâãåéèíäÿí ÷ûõûø åòìèøäèð. Î, þç
åñòåòèê ãàéÿñèíè áåëÿ èôàäÿ åäèðäè: «Ìÿí þç îõóúóìó
íÿ èíàíäûðìàã, íÿ òîâëàìàã, íÿ äÿ òÿðáèéÿ åòìÿê
èñòÿéèðÿì. Ìÿíèì ìþâçóì ÿñðèìèçäÿ éàøàéàí èíñà-
íûí òàëåéè, ùóìàíèçì ìÿñÿëÿëÿðèäèð. Ìÿí éàëíûç ãÿëáè-
ìè ðèããÿòÿ ýÿòèðÿí ùàäèñÿëÿðè ãÿëÿìÿ àëûðàì... ßãèäÿì
èñÿ ôÿðäèééÿò÷èíèí ÿãèäÿñèäèð: àçàäëûã, äþçöì, éóìîð...»
E
Àììà èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè ÿðÿôÿñèíäÿ âÿ äþâ-
ðöíäÿ ôàøèçìèí úèíàéÿòëÿðèíÿ ëàãåéäëèê ëàáöä øÿêèëäÿ
R
ñàòãûíëûüûí ñèíîíèìèíÿ ÷åâðèëäè. Ðåìàðê éàâàø-éàâàø
ôàøèçìÿ ãàðøû ôÿàë ìöáàðèçÿíèí ëàáöäëöéö ãÿíàÿòèíÿ
ýÿëèá ÷ûõäû. Éàçû÷ûíûí äöíéàýþðöøöíäÿêè áó ÿñàñëû
òÿáÿääöëàò îíóí «Þëöì-äèðèì âàõòû», «Çÿôÿð òàüû»,
«Ëèññàáîí ýåúÿñè» âÿ ñ. ðîìàíëàðûíäà áÿäèè òÿúÿññö-
ìöíö òàïäû.
1946-úû èëäÿ éàçûëìûø «Çÿôÿð òàüû» ðîìàíû Ðåìàð-
êûn ÿñÿðëÿðè arasûnda õöñóñè éåð òóòóð. Äöçäöð, áó
ÿñÿð ìöÿëëèôèí èëê ðîìàíû îëàí «Ãÿðá úÿáùÿñèíäÿ
òÿáÿääöëàò éîõäóð» ãÿäÿð ýåíèø øþùðÿò òàïà áèëìÿ-
ìèøäèð, ùÿì äÿ «Çÿôÿð òàüû» ðîìàíûíäà Ðåìàðêûí
ùÿéàò ìþâãåéè «Þëöì-äèðèì âàõòû» ðîìàíûíäà îëäó-
üó êèìè àéäûí âÿ ôÿàë äåéèëäèð. «Çÿôÿð òàüû» ðîìàíûíûí
ìöñòÿñíàëûüû îíäàäûð êè, ÿñÿðäÿ áèð òÿðÿôäÿí ìöÿëëèô
äöíéàýþðöøöíäÿ âÿ îíóí ãÿùðÿìàíëàðûíûí ùÿéàò 7
ìþâãåéèíäÿ íÿçÿðÿ ÷àðïàí íàãèñëèê ñîí ùÿääÿ ÷àòûð
âÿ þç ÿñàññûçëûüûíû ñöáóò åäèá ãûðûëûð, äèýÿð òÿðÿôäÿí
éàçû÷ûíûí ýÿëÿúÿê ÿñÿðëÿðèíèí ïàôîñóíó òÿøêèë åäÿúÿê
ïðîáëåìëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð âÿ þçöíöí èëê áÿäèè ùÿëëèíè
òàïûð. «Çÿôÿð òàüû» ðîìàíû Ðåìàðê éàðàäûúûëûüíà õàñ
îëàí èäåéà-åñòåòèê ìåéèëëÿðèí êÿñèøäèéè, äöéöíëÿí-
äèéè, öç-öçÿ ýÿëäèéè, áèð-áèðèíè èíêàð åòäèéè ÿðàçèäèð.
Áó áàõûìäàí, ÿñÿðèí ÿñàñ ãÿùðÿìàíû – ôàøèñò òÿãè-
áèíäÿí õèëàñ îëìàã ö÷öí Ïàðèñÿ ïÿíàù ýÿòèðìèø úÿð-
ðàù Ðàâèê, Ðåìàðêûí èëê ðîìàíëàðûíûí ãÿùðÿìàíëàðû
âÿ «Çÿôÿð òàüû» ÿñÿðèíäÿí ñîíðà éàðàäûëìûø ðîìàíëà-
ðûíûí ïåðñîíàæëàðû àðàñûíäà áèð íþâ êå÷èääèð, ùÿì
ÿââÿëêèëÿðèí, ùÿì äÿ ñîíðàkûlarûn ìöõòÿëèô çèääèééÿòëè
êåéôèééÿòëÿðèíè þçöíäÿ áèðëÿøäèðèð. Áåëÿ êè, Ðàâèê
ðîìàíûí èëê ôÿñèëëÿðèíäÿ îíóí äèýÿð ãÿùðÿìàíëàðû
êèìè ïàññèâäèð, íåéòðàëäûð, ëàêèí ñîíðàäàí èúòèìàè-
ñèéàñè ùàäèñÿëÿð nÿticÿsinäÿ òÿäðèúÿí äÿéèøèð. Ðàâèê
þç ôÿàëëûüû, ùàäèñÿëÿðÿ ìöäàõèëÿ åòìÿê áàúàðûüûéëà
Ðåìàðêûí ÿí àêòèâ ïåðñîíàæû îëàí «Þëöì-äèðèì âàõòû»
ÿñÿðèíèí áàø ãÿùðÿìàíû Ãðàáåðÿ éîë à÷ûð, îíó åñòå-
òèê úÿùÿòäÿí ùàçûðëàéûð.
Àëìàíèéàíû òÿðê åäèá Ôðàíñàäà ãà÷àã ùÿéàò êå÷è-
ðÿí Ðàâèê èêè äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí èêèãàò ãóðáàíûäûð.
Î, Ðåìàðêûí èëê ðîìàíëàðûíûí ãÿùðÿìàíëàðû êèìè
Bèðèíúè Döíéà ìöùàðèáÿñèíäÿ èøòèðàê åòìèø, ëàêèí
ãåéðè-àäè úÿððàùëûã èñòåäàäû ñàéÿñèíäÿ «áÿõòè» ýÿòèð-
ìèø, úÿìèééÿòäÿ þçöíÿ ìöÿééÿí ìþâãå ãàçàíìûø-
äûð. Áóíóëà áåëÿ, îíóí ÿòðàôäàêû àäàìëàðëà ñûõ öíñèé-
éÿòè éîõäóð, î, áèð íþâ, êàïèòàëèçì úÿìèééÿòèíäÿ èíñà-
íà õàñ þçýÿëÿøìÿíèí ãóðáàíûäûð. Ðàâèêèí «íåéòðàë-
ëûüûíûí», áèýàíÿëèéèíèí ñÿáÿáèíè äÿ ìÿùç áóíäà
àõòàðìàã ëàçûìäûð. Áåëÿëèêëÿ, èñòåäàäëû úÿððàù èêèãàò
ìöùàúèðÿòäÿäèð: ÿýÿð áèðèíúè äöíéà ãûðüûíû îíó äàõèëè
ìöùàúèðÿ ÷åâèðìèøäèñÿ, ôàøèñòëÿðèí ùàêèìèééÿò áàøûíà
ýÿëìÿñè áóíà õàðèúè ìöùàúèðÿò äÿ ÿëàâÿ åäèð.
Èëê íÿçÿðäÿí Ïàðèñäÿ Ðàâèêèí êÿøìÿêåøëè ýöçÿðàíû
äàèìè áÿäáèíëèéèíè, ùÿéàòäàí, áÿøÿðèééÿòäÿí êöñêöí-
ëöéöíö äÿðèíëÿøäèðìÿëè èäè. Ðàâèêèí ðóñ ìöùàúèðè
Ìîðîçîâ, áàø ùÿêèì Âåáåð êèìè ñàäèã äîñòëàðû îëñà äà,
îíóí ðàñò ýÿëäèéè, òîããóøäóüó, ãóðáàíûna ÷evrildiyi
ùàãñûçëûãëàð, ïèñëèêëÿð ñàéñûç-ùåñàáñûçäûð. Áöòöí áóí-
8 ëàðà áàõìàéàðàã, áàøûáÿëàëû ìöùàúèð þç äàõèëè àëÿìè-
íÿ ãàïûëìûð, èíñàíëûüûíû, ùóìàíèçìèíè èòèðìèð. Ðàâèê
áöòöí âàðëûüû, ãÿëáèíèí áöòöí ùöúåéðÿëÿðè èëÿ õàðèúè
àëÿìÿ, èíñàíëàðà òÿðÿô éþíÿëìèøäèð. Î, äîñò éîëóíäà,
èíñàí uürunda, ìÿùÿááÿò naminÿ úàíûíäàí êå÷ìÿ-
éÿ ùàçûðäûð. Îíóí ùèññëÿðè ùÿìèøÿ êîíêðåòäèð, ñÿìè-
ìèäèð, ìþùêÿìäèð. Ïåøÿêàð úÿððàù îëìàñûíà áàõìà-
éàðàã, ùÿð õÿñòÿíèí öñòöíäÿ ÿñèð. Áÿëêÿ äÿ, áþéöê
úÿððàùëûã èñòåäàäûíûí ìàéàñû îíóí ùóìàíèçìèíäÿ-
äèð. Ðàâèê ùÿð úöð ÿçèééÿò ÷ÿêñÿ äÿ ëÿéàãÿòèíè, ùÿñ-
ñàñëûüûíû èòèðìèð. Î, ùÿð éåðäÿ, ùàìûíûí êþìÿéèíÿ ýÿë-
ìÿéÿ ùàçûðäûð. Ñåâäèéè ãàäûíûí õÿéàíÿòèídÿn xÿbÿr
tutsa äa, þç ùèññëÿðèíèí áöòþâëöéöíö ãîðóéóá ñàõëà-
éà áèëèð. Àüûð çàìàíëàðäà, ÷ÿòèí øÿðàèòäÿ ìÿùÿááÿò
êèìè çÿðèô ùèññè ãîðóéóá ñàõëàéà áèëìÿê áàúàðûüû åëÿ
ùÿéàòà èíàìûí, éåíèëìÿç íèêáèíëèéèí, ìÿüëóáåäèëìÿç
ùóìàíèçìèí òÿñäèãèíÿ ÷åâðèëèð. ßýÿð Ðàâèêèí ôàøèçìÿ
ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ øöóðëó øÿêèëäÿ ãîøóëìàã ãÿòèééÿòè
çàùèðÿí íàñèñòëÿðèí âÿùøèëèêëÿðè èëÿ ìöÿééÿíëÿøèðñÿ,
äàõèëÿí áó ÿçì îíóí ùóìàíèçìèíÿ ÿñàñëàíûð.
Ðîìàíäàêû áöòöí ùàäèñÿëÿð, áöòöí ïåðñîíàæëàð
áàø ãÿùðÿìàí Ðàâèêèí ÿòðàôûíäà ìÿðêÿçëÿøèð, îíóí
äàõèëè àëÿìèíè à÷ìàüà õèäìÿò åäèð. Áó áàõûìäàí
ìöÿëëèôèí òÿùêèéÿñè îõóúóäà áþéöê ìàðàã äîüóðóð.
Ìÿëóìäóð êè, Ðåìàðêûí èëê ðîìàíëàðûíäà ùàäèñÿëÿð
áèðèíúè øÿõñin dili ilÿ íÿãë åäèëèðäè. Èëê áàõûøäàí îõó-
E
úóéà åëÿ ýÿëèð êè, «Çÿôÿð òàüû» ðîìàíûíäà òÿùêèéÿ
ïåðñïåêòèâè äÿéèøìèøäèð: àõû ùàäèñÿëÿð ÿñÿðäÿ ö÷öí-
R
úö øÿõñ òÿðÿôèíäÿí òÿñâèð îëóíóð. Àììà äèããÿòëÿ
ôèêèð âåðäèêäÿ î äÿãèãÿ ýþçÿ ÷àðïûð êè, ÿñëèíäÿ, øÿõñèí
äÿéèøìÿñèëÿ òÿùêèéÿíèí ìÿçìóíó, Ðåìàðêûí ùàäèñÿ-
ëÿðè þçönön ñåâèìëè áàø ãÿùðÿìàíû âàñèòÿñèëÿ à÷ìàã
úÿùäè äÿéèøìÿìèøäèð. Àõû Ðàâèê áèðúÿ äÿãèãÿ äÿ îëñóí
ñÿùíÿíè òÿðê åòìèð; îõóúó éàëíûç îíóí åøèòäèêëÿðèíè
åøèäèð, ýþðäöêëÿðèíè ýþðöð, ùèññ åòäèêëÿðèíè ùèññ åäèð,
áèëäèêëÿðèíè áèëèð. ßñëèíäÿ, îáéåêòèâ ö÷öíúö øÿõñ äåéèë,
ñóáéåêòèâ áèðèíúè øÿõñ òÿùêèéÿíèí ÿéàíèëÿøìÿ ôîðìà-
ñûäûð. Ö÷öíúö øÿõñè èøëÿòìÿêëÿ, éàçû÷û þç ãÿùðÿìà-
íûíû úàùàí ôþâãöíÿ ãàëäûðûð. Áÿñ ìÿãñÿä? Ìÿãñÿä
àéäûíäûð: ìöÿëëèô èíñàí ëÿéàãÿòèíèí òàïäàëàíäûüû
çÿìàíÿäÿ äÿ èíñàíû ÿí éöêñÿê, ìèñèëñèç âàðëûã êèìè
òÿñäèã åäèð.
«Ëèññàáîí ýåúÿñè» ðîìàíû âàõèòèëÿ Àëìàíèéàäà 9
ãÿçåò ðåäàêòîðó èøëÿìèø, ôàøèñòëÿðèí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëè-
øèíäÿí ñîíðà òîòàëèòàð ðåæèìèí áuõîâëàðûíà äþçìÿéèá
àëìàíëàð òÿðÿôèíäÿí ùÿëÿ çÿáò îëóíìàìûø Àâðîïà
þëêÿëÿðèíÿ ìöùàúèðÿò åòìèø øÿõñèí éàøàäûüû äèäÿðýèí-
ëèê ùÿéàòû barÿdÿ äèýÿð àëìàíà Ëèññàáîíäà áèð ýåúÿ-
íèí è÷èíäÿ äàíûøäûãëàðûíûí áÿäèè tÿsviridir.
ßñÿðäÿ ìöùàúèðëÿðèí àúû éàøàíòûëàðûíäàí, áèð
þëêÿäÿí äèýÿðèíÿ äèäÿðýèíëèéèíäÿí, ýåñòàïîíóí þç
ñèéàñè äöøìÿíëÿðèíÿ þíúÿ Àëìàíèéàäà, ñîíðà äà çÿáò
åòäèêëÿðè Ôðàíñàäà âåðäèéè èøgÿíúÿëÿðäÿí, ìöùàúèðëÿ-
ðèí àò ãóäóçëóüó õÿñòÿëèéè ñàéûëàí êîëëåðÿ òóòóëìà-
ñûíäàí âÿ þçöíöèäàðÿ èìêàíëàðûíû èòèðìÿëÿðèíäÿí
Ðåìàðê éàðàäûúûëûüûíà õàñ óñòàëûãëà áÿùñ åäèëèð.
Ùÿìèí õÿñòÿëèéèí íèøàíÿëÿðè êîëëåðÿ òóòóëìóø Èêèíúè
Øâàðñûí íèòãèíäÿ þçöíö àéäûí øÿêèëäÿ áöðóçÿ âåðèð,
áåëÿ êè, îíóí íèòãè ãåéðè-àäèëèéè èëÿ, áÿçÿí äèë íîðìà-
ëàðûíäàí éàéûíìàãëà ñå÷èëèð.
Ðîìàíäà ìöùàúèð ùÿìðÿéëèéè, þëÿí ìöùàúèðèí
ñÿíÿäëÿðèíèí äèýÿðëÿðè òÿðÿôèíäÿí ìÿíèìñÿíèëìÿñè,
îíëàðûí þç àäëàðûíû âÿ ñîéàäëàðûíû óíóòìàëàðû âÿ áó
éîëäà êå÷èðäèêëÿðè èçòèðàáëàð tÿsirli áîéàëàðëà veril-
miødir. ßsÿr Èêèíúè Øâàðñûí àúûíàúàãëû ìöùàúèð
ùÿéàòûíäàí âÿ ùÿéàò éîëäàøû Ùåëåí Áàóìàíà öëâè
ñåâýèñèíäÿí áÿùñ åòìÿêëÿ îõóúóíó äàèìè ýÿðýèíëèê-
äÿ ñàõëàéûð âÿ îíóí ýþçëÿðè þíöíäÿ òîòàëèòàð ðåæèìèn
éàðàòäûüû ìöùàúèðëèê ùÿéàòûíûí äîëüóí áÿäèè ìÿíçÿ-
ðÿñè úàíëàíûð.
«Ëèññàáîí ýåúÿñè»íäÿ ùàäèñÿëÿð Ðåìàðêûí äèýÿð
àíòèôàøèñò ðîìàíëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã, éåíÿ äÿ
áèðèíúè øÿõñèí äèëè ilÿ íÿãë åäèëèð âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ, òÿù-
êèéÿ ïåðñïåêòèâè ñóáéåêòèâ éàøàíòûëàð ìöñòÿâèñèíÿ
êå÷èðèëèð. Áóðàäà áèð ìÿñÿëÿíè äÿ ãåéä åòìÿê éåðèíÿ
äöøÿðäè êè, Øâàðñ, éàçû÷ûíûí äèýÿð áó éþíöìëö ãÿù-
ðÿìàíëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã, «øöóðëó øÿêèëäÿ» äåéèë,
òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ, íåúÿ äåéÿðëÿð, ìÿúáóðèééÿò ãàð-
øûñûíäà àíòèôàøèñòÿ ÷åâðèëèð, ÷öíêè ôàíàòèê áèð ôàøèñòèí
áàúûñû èëÿ åâëÿíìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ, îíóíëà áàüëû áöòöí
hadisÿlÿr Ùåëåíÿ ìÿùÿááÿòè ïðèçìàñûíäàí òÿñâèð
îëóíóð âÿ àíòèôàøèçì ìþâçóñó ôÿðäè ìÿùÿááÿò äðàìû
«ãÿëèáèíÿ» ñàëûíûð.
Åðèõ Ìàðèà Ðåìàðêûí äöíéàýþðöøö çèääèéÿòëè
10 îëmuøäóð. Ìÿùç áóía ýþðÿ î, ÕÕ ÿñðèí áöòöí ìöðÿê-
êÿáëèéèíè äèàëåêòèê âÿùäÿòäÿ ãàâðàéûá, îíóí áÿäèè
øÿêèëäÿ èôàäÿñèíÿ íàèë îëìàìûøäûð. Ðåìàðêûí äöíéà-
ýþðöøöíäÿ âÿ ðîìàíëàðûíûí ïîåòèêàñûíäàêû ìÿùäóä-
ëóãëàðà áàõìàéàðàã, ýþðêÿìëè éàçû÷ûíûí ÿñÿðëÿðèíè
îõóúóëàð, õöñóñèëÿ, ýÿíúëÿð ùÿâÿñëÿ ìöòàëiÿ åäèðëÿð.
Áÿëêÿ äÿ, ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ áó ìÿùäóäëóãëàð ñàéÿ-
ñèíäÿ. Àõû ùÿìèøÿ äöçýöí äöíéàýþðöø, äÿðèí ìÿíòèã
éöêñÿê åñòåòèê äÿéÿðÿ ÷åâðèëìèð. Çèääèééÿòëè Åðèõ
Ìàðèà Ðåìàðê ñåâèëÿ-ñåâèëÿ îõóíóð, éÿãèí êè, ýÿëÿ-
úÿêäÿ äÿ îõóíàúàã. Ñÿìèìèéÿòèíÿ ýþðÿ, õåéèðõàùëû-
üûíà ýþðÿ, iíñàíûí ôèçèêè, ìÿíÿâè ñàðñûíòûëàðûíäàí
öðÿê àüðûñû èëÿ äàíûøà áèëäèéèíÿ ýþðÿ, ñàäÿ, «êè÷èê»
èíñàíà ñîíñóç ìÿùÿááÿòèíÿ ýþðÿ...
Ãîðõìàç Ãóëèéåâ
R
ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

E
11
R

E
13
Zÿfÿð taüû
(roman)
ZßÔßÐ ÒÀÜÛ
(roman)
Û
Qàäûí äöç Ðàâèêèí öñòöíÿ ýÿëèðäè. Î, èðè àääûìëàðëà éåðè-
éèð âÿ ãÿðèáÿ òÿðçäÿ ñÿíäÿëÿéèðäè. Ðàâèê îíó ëàï ÷àòàíäà ýþð-
äö. Ýþðäö êè, ðÿíýè àâàçûéûá, àëìàúûã ñöìöêëÿðè áèëèíèð, ýþç-
ëÿðè àç ãàëûð ùÿäÿãÿñèíäÿí ÷ûõñûí. Èôàäÿñèç öçöíäÿ ãÿðèáÿ áèð
ìÿúùóëëóã âàð èäè. Àäàìà åëÿ ýÿëèðäè êè, îðàäà ùå÷ áèð ùÿéàò
ÿëàìÿòè éîõäóð âÿ ýþçëÿðèíäÿêè öìèäñèç ïàðûëòû Ðàâèêè èñòÿð-
14 èñòÿìÿç äàéàíìàüà ìÿúáóð åòäè.
Ãàäûí åëÿ éàõûíäàí êå÷èðäè êè, àç ãàëûðäû, îíà òîõóíñóí.
ßëèíè óçàäûá ãàäûíûí ãîëóíäàí éàïûøäû. Ãàäûí ñÿíäÿëÿäè,
Ðàâèê òóòìàñàéäû, éûõûëàðäû. Ãîëóíäàí ìþùêÿì éàïûø-
ìûøäû...
– Ùàðà áåëÿ?
Ãàäûí ýþçëÿðèíè äþéäö, ïû÷ûëäàäû:
– Áóðàõûí...
Ðàâèê äèíìÿäè. Ùÿëÿ äÿ îíó áóðàõìàìûøäû.
– Áóðàõûí äåéèðÿì! Áó íÿ äåìÿêäèð? – äîäàãëàðû ýöúëÿ
òÿðïÿíèðäè.
Ðàâèêÿ åëÿ ýÿëäè êè, ãàäûí îíó ùå÷ ýþðìöð. Ýþçëÿðèíè îíà
äèêÿðÿê, ùàðàéàñà óçàãëàðà áàõûð. Ñàíêè, íÿñÿ àéàãëàðûíû ãàí-
äàëëàìûøäû, åòèðàçû äà åëÿ áóíà èäè:
– Áóðàõûí äåéèðÿì ìÿíè!
Ðàâèê ýþðäö êè, î, kö÷ÿ qadûnû äåéèë. Ùå÷ ñÿðõîøà äà
îõøàìûð. ßëè áîøàëäû. Ãàäûí èñòÿñÿéäè, àñàíúà ÿëèíäÿí ÷ûõàð-
äû. Àíúàã î, áóíó ùèññ åëÿìÿäè. Ðàâèê áèð àç äà ýþçëÿäè.
– Äîüðóäàí, ýåúÿíèí áó âàõòûíäà, þçö äÿ Ïàðèñäÿ ùàðà
ýåäèðñèíèç? – äåéèá ãàäûíûí ãîëóíó òàìàì áóðàõäû.
Ãàäûí ñóñóðäó. Òÿðïÿíìÿê èñÿòìèðäè. Åëÿ áèë, îíó áèð
äÿôÿ äàéàíäûðäûãëàðû ö÷öí éåðèéÿ áèëìèðäè. Ðàâèê êþðïöíöí
ñöðàùèñèíÿ ñþéêÿíäè. Ýþç-ýþç îëìóø íÿì äàøëàð ÿëëÿðèíè
öøöòäö.
E
– Áÿëêÿ, îðà? – Áàøû èëÿ àøàüûíû, òóòãóí ïàðûëòûëû Ñåíà
÷àéûíûí «äå Àëìà» êþðïöñöíöí kþëýÿñèíÿ ÷ûðïûëäûüû éåðè R
ýþñòÿðäè. Ãàäûí úàâàá âåðìÿäè.

Ðàâèê äåäè:
– Ùÿëÿ ÷îõ òåçäèð, ÷îõ òåçäèð. Þçö äÿ íîéàáðûí áó ñîéó-
üóíäà...
Î, áèð ãóòó ñèãàðåò ÷ûõàðûá, úèáëÿðèíäÿ êèáðèò àõòàðäû.
Òàïàíäà ýþðäö êè, ãóòóäà èêèúÿ äÿíÿñè ãàëûá âÿ îíó ÷àé
òÿðÿôäÿí ÿñÿí êöëÿêäÿí ãîðóìàã ö÷öí àøàüû ÿéèëäè.
– Áèðèíè äÿ ìÿíÿ âåðèí, – ãàäûí ýöúëÿ åøèäèëÿúÿê ñÿñëÿ
äèëëÿíäè.
Ðàâèê äèêÿëèá, ãóòóíó îíà ýþñòÿðäè:
– ßëúÿçàèðäèð, – äåäè, – ãàðà òÿíáÿêèäèð. Ñèçèí ö÷öí ÷îõ
ñÿðò îëàð. Áàøãàñû éîõóìäóð.
Ãàäûí áàøûíû áóëàéàðàã ñèãàðåò ýþòöðäö. Ðàâèê bayaq-
dan éàíàí êèáðèòè îíà òÿðÿô òóòäó.
Î, òåç-òåç, þçö äÿ äÿðèí ãóëëàáëà ÷ÿêèðäè. Ðàâèê êèáðèò ÷þïö- 15
íö ñóéà àòäû. ×þï ãàðàíëûãäà àõàí óëäóç êèìè ïàðûëäàäû âÿ
éàëíûç ñóéà ÷àòàíäà ñþíäö.
Êþðïöíöí öñòö èëÿ áèð òàêñè àñòà-àñòà ýÿëèðäè. Ñöðöúö
ìàøûíû ñàõëàéûá, îíëàðà áàõäû, áèð àç ýþçëÿäè. Ñîíðà ãàç âåðèá,
ãàðàíëûãäà ïàðûëäàéàí éàø Â Ýåîðã ïðîñïåêòè èëÿ ñöðÿòëÿ
öçöéóõàðû ãàëõäû.
Ðàâèê áèðäÿí ùèññ åòäè êè, éàìàí éîðóëóá. Áöòöí ýöíö
èøëÿéèá ÿëäÿí äöøìöø, àõøàìñà ýþçöíÿ éóõó ýåòìÿìèøäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ ÷ûõìûøäû êè, áèð àç áîüàçûíû éàøëàñûí. Èíäè áèð-
äÿí-áèðÿ îíà åëÿ ýÿëäè êè, íÿìèøëèê éàüàí áó ýåúÿäÿí áàøû-
íà éîðüóíëóã ÿëÿíèð. Ãàäûíà áàõäû. Îíó íèéÿ ñàõëàäû àõû?
Ìÿëóì øåéäèð êè, îía íÿñÿ îëóá. Àíúàã áóíóí Ðàâèêÿ íÿ äÿõ-
ëè? Áàøûíà èø ýÿëÿí àçìû ãàäûí ýþðìöøäö? Õöñóñèëÿ ýåúÿëÿð,
þçö äÿ Ïàðèñäÿ... Èíäè èñÿ îíóí ö÷öí ôÿðãè éîõ èäè, áèð-èêè ñààò
éàòìàã èñòÿéèðäè.
– Ýåäèí åâÿ! Ýåúÿíèí áó âàõòû Ïàðèñèí êö÷ÿëÿðèíäÿ íÿ
àõòàðûðñûíûç? Îíñóç äà éàõøû ùå÷ íÿ òàïìàéàúàãñûíûç.
Ðàâèê ïàëòîñóíóí éàõàëûüûíû ãàëäûðûá, ýåòìÿê èñòÿäè.
Ãàäûí åëÿ áàõäû êè, åëÿ áèë, îíó áàøà äöøìÿìèøäè:
– Åâÿ? – äåéÿ òÿêðàð åòäè.
Ðàâèê ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè:
– Åâÿ, ãàëäûüûíûç éåðÿ, ìåùìàíõàíàéà, íÿ áèëèì ùàðà...
Ùàðà îëäó. Éîõñà ïîëèñÿ äöøìÿê èñòÿéèðñèíèç?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ìåùìàíõàíàéà? Ïÿðâÿðäèýàðà...
Ðàâèê äàéàíäû. «Éåíÿ ùàðà ýåäÿúÿéèíè áèëìÿéÿí áèð
àäàì», – äåéÿ ôèêèðëÿøäè. Áóíó ÿââÿëúÿäÿí ýþòöð-ãîé åòìÿê
ëàçûì èäè. Åéíè øåéëÿð èäè, òÿêðàð îëóíóðäó. Àõøàì îëàíäà ùàðà
ýåäÿúÿêëÿðèíè áèëìèðëÿð, àíúàã ñÿùÿð à÷ûëàíäà íÿ âàõò äóðóá
ýåòäèêëÿðèíäÿí õÿáÿðèí îëìóð. Ñîíðà ùàðà ýåäÿúÿêëÿðèíè áèëèð-
ëÿð. ×îõäàíêû þòÿðè ãàðàíëûã ãîðõóñó èäè, îíóíëà ýÿëèá, îíóíëà
äà ýåäèðäè. Ñèãàðåòè àòäû. Þçö áåëÿ ýöíëÿðÿ àçìû äöøìöøäö?!
– Ýåäÿê, áèð éåð òàïûá àðàã è÷ÿê, – áóíó Ðàâèê äåäè. ßí
àñàí éîëó áó èäè. Ïóëó âåðÿí êèìè ÷ûõûá ýåäÿð, î äà áàøûíà áèð
÷àðÿ ãûëàðäû. Ãàäûí ãÿðèáÿ áèð ùÿðÿêÿòëÿ ñÿíäÿëÿäè, Ðàâèê îíóí
ãîëóíäàí éàïûøäû.
– Éîðóëìóñóíóç? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Áèëìèðÿì. Äåéÿñÿí...
– Î ãÿäÿð éîðóëìóñóíóç êè, éàòà äà áèëìèðñèíèç?
Ãàäûí áàøûíû òÿðïÿòäè.
16 – Áåëÿ øåéëÿð îëóð. Ýåäÿê, ìÿí òóòìóøàì.
Îíëàð Ìàðñå ïðîñïåêòè èëÿ öçöéóõàðû ãàëõäûëàð. Ðàâèê
ýþðöðäö êè, ãàäûí îíà ñûüûíûð. Åëÿ ñûüûíûðäû êè, äåéÿðäèí,
éûõûëàúàã, îíäàí òóòóá äóðóð. Û Ïéåð äå Ñåðï ïðîñïåêòèíè
êå÷äèëÿð. Øàëî êö÷ÿñèíèí òèíèíäÿí àéðû áèð êö÷ÿ óçàíûá
ýåäèðäè âÿ óçàãäà, òóòãóí, éàüûøëû ñÿìàäà «Çÿôÿð òàüû»íûí
êþëýÿñè ýþðöíöðäö...
Ðàâèê áàëàúà çèðçÿìèéÿ à÷ûëàí åíñèç ãàïûíû ýþñòÿðäè:
– Áóðà ýèðÿê. Ùÿð ùàëäà, áèð øåé òàïûëað.
Áóðà, àäÿòÿí, ñöðöúöëÿðèí éûüûøäûãëàðû ìåéõàíà èäè. È÷ÿ-
ðèäÿ èêè-ö÷ òàêñè ñöðöúöñö âÿ áèð íå÷ÿ ôàùèøÿ îòóðìóøäó.
Ñöðöúöëÿð êàðò îéíàéûð, ôàùèøÿëÿð èñÿ «Àáñåíò» è÷èðäèëÿð. Îíëàð
ãàäûíà àíè íÿçÿð ñàëûá, ëàãåéäëèêëÿ áàõûøëàðûíû ÷ÿêäèëÿð. Áèð àç
éàøëû ýþðöíÿíè ÿñíÿäè, î áèðè èñÿ òÿíáÿë-òÿíáÿë äîäàãëàðûíà
áîéà ÷ÿêäè. Çàëûí î áèðè áàøûíäà, öçäÿí òÿëÿéÿ äöøìöø ñè÷î-
âóëà îõøàéàí úàâàí õèäìÿò÷è äàø äþøÿìÿéÿ íåôòëè êÿïÿê
ñÿïèá ñèëìÿéÿ áàøëàäû. Îíëàð ãàïûíûí àüçûíäàêû áîø ñòîë
àðõàñûíäà îòóðäóëàð. Áóðà éàõøû èäè, ãóðòàðàí êèìè ÷ûõûá ýåäÿð-
äè. Î ùå÷ ïàëòîñóíó äà ÷ûõàðìàäû.
– Íÿ è÷ÿúÿêñèíèç? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Áèëìèðÿì... Íÿ îëóð, îëñóí...
– Èêè ãÿäÿù êàëâàäîñ, – Ðàâèê õèäìÿò÷èéÿ òÿðÿô äþíäö.
Îíóí ÿéíèíäÿ æèëåò âàð èäè, êþéíÿéèíèí ãîëóíó äà ÷ûðìàëà-
ìûøäû. – Áèð ãóòó äà «×åñòåðôilä» ñèãàðåòè.
E
– Éîõóìóçäóð. Òÿêúÿ ôðàíñûç ñèãàðåòëÿðè âàð.
– Éàõøû, îíäà áèð ãóòó éàøûë «Ëîðàí» ýÿòèðèí. R
– Éàøûëû éîõäóð. Ýþéäöð...

Ðàâèê õèäìÿò÷èíèí ÷ûëïàã ãàäûí øÿêëè äþéöëìöø ãîëóíà
áàõäû. Ãàäûí ëàé-ëàé áóëóäëàðûí öñòö èëÿ ùàðàñà ýåäèðäè. Õèä-
ìÿò÷è îíóí áàõûøëàðûíû î äÿãèãÿ òóòäó, éóìðóãëàðûíû äöéöí-
ëÿäè, ÿçÿëÿëÿðè ýÿðèëÿíäÿ ãàäûíûí ãàðíû ãàëõäû.
– Åëÿ èñÿ, ýþéöíö ýÿòèðèí.
Õèäìÿò÷è èðèøäè:
– Áàõàðàì, áÿëêÿ, éàøûëäàí ãàëìûø îëäó, – äåéÿðÿê àéàã-
ëàðûíû ñöðöéÿ-ñöðöéÿ óçàãëàøäû. Ðàâèê îíóí àðõàñûíúà áàõäû.
– Àéàüûíäà ãûðìûçû áàøìàã, ãîëóíäà ðÿããàñÿ... Äåéÿñÿí,
òöðê äîíàíìàñûíäà ãóëëóã åëÿéèá.
Ãàäûí ÿëëÿðèíè ñòîëóí öñòöíÿ ãîéäó. Îíëàðû åëÿ ðàùàòëàäû
êè, äåéÿðäèí, áèð äÿ ýåðè ýþòöðìÿéÿúÿê. Äûðíàãëàðûíû òÿìèçëÿ-
éèá ëàê ÷ÿêìèøäè, ëàêèí áó ùÿëÿ ùå÷ íÿ äåìÿê äåéèëäè. ßñëèí-
äÿ, áóíëàðû äà ñÿëèãÿñèç åëÿìèøäè. Ðàâèê ýþðäö êè, îðòà áàðìà- 17
üûíäàêû äûðíàüûí óúó ãîïóá äöøöá, ëàï ÷îõ êÿñèëèá, þçö äÿ
éîíóëìàéûá âÿ ëàêû òþêöëöá.
Õèäìÿò÷è ãÿäÿùëÿðè âÿ ñèãàðåòè ýÿòèðäè.
– Éàøûë «Ëîðàí»äûð, áèðè ãàëûáìûø...
– Àéäûíäûð! Äÿíèçäÿ ãóëëóã åëÿìèñèíèç?
– Õåéð, ñèðêäÿ èøëÿìèøÿì.
– Äàùà éàõøû, – Ðàâèê ãÿäÿùèí áèðèíè ãàäûíûí ãàáàüûíà
ãîéäó – È÷èí. Èíäè áóíäàí éàõøûñû éîõäóð. Áÿëêÿ, ãÿùâÿ èñòÿ-
éèðñèíèç?
– Õåéð.
– Áèðäÿôÿéÿ è÷èí.
Ãàäûí áàøûíû éûðüàëàyûá, ãÿäÿùè áàøûíà ÷ÿêäè. Ðàâèê
äèããÿòëÿ îíà áàõäû. Ñèð-ñèôÿòè þëýöíëÿøìèøäè, òàìàì èôàäÿñèç
èäè, ãàëûí äîäàãëàðû åëÿ ñàðàëìûøäû êè, öçöíäÿí ñå÷èëìèðäè.
Àíúàã èøûëäàéàí ñàðû ñà÷ëàðû ãÿøÿíý èäè. Áàøûíà áåðåò ãîé-
ìóøäó, ïëàøûíûí àëòûíäàí ìàâè ðÿíýëè êîñòéóìó ýþðöíöðäö.
Îíó, äåéÿñÿí, éàõøû óñòà òèêìèøäè. Áàðìàüûíäàêû öçöéöí
éàøûë ðÿíýëè ãàøû ÷îõ èðè èäè âÿ ñàõòà îëìàäûüû áèëèíèðäè.
Ðàâèê ñîðóøäó:
– Áÿëêÿ, áèðèíè äÿ è÷ÿñèíèç?
Ãàäûí áàøûíû éûðüàëàäû. Ðàâèê ÿëè èëÿ õèäìÿò÷èíè ÷àüûðäû:
– Èêè ãÿäÿù äà êàëâàäîñ ýÿòèðèí. Àíúàã ãÿäÿùëÿð áèð àç
áþéöê îëñóí.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Èðè ãÿäÿùëÿðäÿ? Äîëó?

– Áÿëè.
– Äåìÿê, èêèãàò îëñóí.
– Äöç òàïäûíûç.
Ðàâèê ãÿò åòäè êè, êàëâàäîñó ýÿòèðÿí êèìè è÷èá äóðñóí. ×îõ
éîðóëìóøäó âÿ äàðûõûðäû. ßñëèíäÿ, ùÿð òÿñàäöôÿ äþçöìëö èäè,
ãûðõ èëëèê ùÿéàòûíäà ÷îõ øåéëÿð ýþðöá-ýþòöðìöøäö, áåëÿ èøëÿðÿ
÷îõ ðàñò ýÿëìèøäè. Íå÷ÿ èëäè êè, Ïàðèñäÿ éàøàéûðäû, ýåúÿëÿð
ùÿìèøÿ ýåú ãàéûäûðäû âÿ êö÷ÿëÿðäÿ íÿ äåñÿí, ýþðöðäö.
Õèäìÿò÷è ãÿäÿùëÿðè ýÿòèðäè. Ðàâèê òöíä, êÿñêèí ãîõóëó
àëìà àðàüûíû ýþòöðöá, åùòèéàòëà ãàäûíûí ãàðøûñûíà ãîéäó.
– Áóíó äà è÷èí, – äåäè, – áèð øåé äåéèë, àíúàã ãûçûøàðñû-
íûç. Áàøûíûçà íÿ ýÿëäèéèíè áèëìèðÿì, àíúàã öðÿéèíèçÿ ñàëìà-
éûí. ×îõ øåéè öðÿéÿ ñàëìàüà äÿéìÿç.
Ãàäûí äèíìÿäÿí îíóí öçöíÿ áàõûðäû. Àðàüû ùÿëÿ è÷ìÿ-
ìèøäè.
18 – Äîüðóäàí, åëÿäèð. Õöñóñèëÿ ýåúÿëÿð îëàí øåéëÿðè, ùå÷
äÿéìÿç. Ýåúÿëÿð ùÿð øåé àäàìà äÿùøÿòëè ýÿëèð.
Ãàäûí ùÿëÿ äÿ îíà áàõûðäû, íÿùàéÿò, äèëëÿíäè:
– Ìÿíÿ òÿñÿëëè âåðìÿê ëàçûì äåéèë...
– Áó äàùà éàõøû...
Ðàâèê áàõûøëàðû èëÿ õèäìÿò÷èíè àõòàðäû. Áÿñè èäè, áåëÿ ãàäûí-
ëàðû ÷îõ ýþðìöøäö. Öðÿéèíäÿí êå÷èðèðäè: «Éÿãèí, ðóñäóð. ×ÿòè-
íi þçëÿðèíÿ éåð åëÿìÿêäèð, ñîíðà àäàìûí àüçûíäàí âóðóðëàð».
– Ðóññóíóç? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Õåéð.
Ðàâèê ùàãã-ùåñàáû êÿñèá, õóäàùàôèçëÿøìÿê ö÷öí àéàüà
ãàëõäû. Ãàäûí äà ñàêèòúÿ îíóíëà áÿðàáÿð äóðäó, ñàíêè, áåëÿ
äÿ îëàìàëû èäè. Ðàâèê òÿðÿääöäëÿ îíà áàõäû, «åéáè éîõäóð,
÷ûõàí êèìè, àéðûëàðàì,» – äåéÿ ôèêèðëÿøäè.
Áàéûðäà éàüûø áàøëàìûøäû. Ðàâèê ãàïûíûí àüçûíäàúà
äàéàíäû.
– Ùàíñû òÿðÿôÿ ýåäÿúÿêñèíèç? – äåéÿ ñîðóøäó âÿ ãÿò
åòäè êè, ãàäûí ùàðàíû äåñÿ, ÿêñ òÿðÿôÿ äþíñöí.
– Áèëìèðÿì... ùàðà îëñà...
– Ùàðàäà éàøàéûðñûíûç?
Ãàäûí äèêñèíäè:
– Îðà îëìàç! Éîõ! Ýåäÿ áèëìÿðÿì... Îðà îëìàç!
Îíóí ýþçëÿðèíäÿ ãÿôëÿòÿí äÿùøÿòëè áèð ãîðõó ãûüûëúûì
êèìè ïàðûëäàéûá éîõ îëäó. «Äàëàøûá, – Ðàâèê ôèêèðëÿøäè, – íÿ
E
öñòöíäÿñÿ ñþçëÿðè ÷ÿï ýÿëèá, àúûã åëÿéèá ÷ûõûá. Ñàáàù ýöíîð-
òàéà ãÿäÿð äöøöíöá-äàøûíàúàã, àõûðäà ýåðè ãàéûäàúàã». R
– Ùå÷ êÿñè òàíûìûðñûíûç êè, éàíûíà ýåäÿñèíèç? Òàíûøûíûç

éîõäóð? Ìåéõàíàäàí çÿíý âóðìàã îëàðäû...
– Õåéð, ùå÷ êÿñèì éîõäóð.
– Ùÿð ùàëäà, áèð éåðÿ ýåòìÿëèñèíèç. Ïóëóíóç äà éîõäóð?
– Âàð.
– Îíäà ìåùìàíõàíàéà ýåäèí. Áó éàõûí êö÷ÿëÿðäÿ íÿ
ãÿäÿð äåñÿíèç, âàð.
Ãàäûí äèíìÿäè.
– Àõû ùàðàéàñà ýåòìÿëèñèíèç, – Ðàâèê ùþâñÿëÿäÿí ÷ûõûðäû.
– Êö÷ÿäÿ, éàüûøûí àëòûíäà ãàëàñû äåéèëñèíèç êè...
Ãàäûí ïëàøûíû äöéìÿëÿäè.
– Äöç äåéèðñèíèç, – äåäè âÿ ñàíêè, íÿñÿ éàäûíà äöøäö.
– Äöç äåéèðñèíèç. Òÿøÿêêöð åäèðÿì. Ìÿíèì ö÷öí íàðàùàò
îëìàéûí, áèð éåð òàïûá ýåäÿðÿì. Òÿøÿêêöð åäèðÿì. – Î áèðè
ÿëè èëÿ ïëàøûíûí éàõàëûüûíû ãàëäûðäû. – ×îõ ñàü îëóí... 19
Àëòäàí éóõàðû íèôðÿòëÿ Ðàâèêÿ áàõäû, ýöëöìñÿìÿê èñòÿäè,
àíúàã àëûíìàäû. Ñîíðà ñàêèò, ãÿòè àääûìëàðëà äóìàíëû-
÷èñêèíëè êö÷ÿéÿ àääûìëàäû...
Ðàâèê áèð àíëûüà éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè. «Ëÿíÿò øåéòàíà»,
– äåéÿ òÿÿúúöáëÿ, òÿðÿääöäëÿ äîíãóëäàíäû. Ùå÷ áèëìÿäè,
íÿ îëäó, íåúÿ îëäó, î éàçûã òÿáÿññöììö, éà äà áàõûøìû îíà
áèðäÿí äåäè êè, äóìàíäà àçìûø óøàüà áÿíçÿéÿí áó ãàäûíû
òÿê áóðàõìàéàúàã. Òåç îíóí àðõàñûíúà éþíÿëäè:
– Ìÿíèìëÿ ýåäÿê, – äåäè, – ñèçèí ö÷öí áèð øåé ôèêèðëÿøèðèê...
Îíëàð Åòóàë ìåéäàíûíà ÷àòäûëàð. ×ÿíëè-÷èñêèíëè ùàâàäà
áó ìåéäàí åëÿ áþéöê ýþðöíöðäö êè, äåéÿðäèí, óúó-áóúàüû
éîõäóð. Äóìàí ãàòûëàøìûøäû âÿ éàí-éþðÿäÿ ÷àðïàçëàøûá
àéðûëàí êö÷ÿëÿð äàùà ñå÷èëìèðäè. Ýþðöíÿí éàëíûç áó íÿùÿíý
ìåéäàí, ñîëüóí èøûãëû àðà-ñûðà ôÿíÿðëÿð âÿ áèð äÿ «Çÿôÿð òàüû»íûí
ýþéëÿðäÿ äóìàíà ãàðûøûá èòÿí äàø ãöëëÿñè èäè. Ãöëëÿ äÿ, ñàí-
êè, î ÷èñêèíëè-äóìàíëû ñÿìàíûí äèðÿéè èäè âÿ áó ýåúÿíèí òÿí-
ùàëûüûíäà èíñàíëûüûí ñîí ìÿçàðûíû àíäûðàí íàìÿëóì ÿñýÿðèí
ãÿáðè öñòöíäÿêè ñþíöê ìÿøÿëè ãîéíóíà àëìûøäû...
Îíëàð ìåéäàíû êÿñÿ êå÷äèëÿð. Ðàâèê òÿëÿñèðäè. Î ãÿäÿð
éîðóëìóøäó êè, ôèêèðëÿøìÿéÿ äÿ ùåéè ãàëìàìûøäû. Òÿêúÿ ãàäû-
íûí éöíýöë àääûì ñÿñëÿðèíè åøèäèðäè. Äèíìÿç-ñþéëÿìÿç îíóí
àðäûíúà ýåäÿí ãàäûí äà áàøûíû ñèíÿñèíÿ ÿéìèø, ÿëëÿðèíè ïëà-
øûíûí úèáèíäÿ ýèçëÿòìèøäè âÿ áèðäÿí Ðàâèê áó ìåéäàíûí
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
òÿíùàëûüûíäà ùèññ åòäè êè, òàíûìàäûüû, áèëìÿäèéè áó ãàäûí,

ãÿðèáÿ äÿ îëñà, áèðúÿ àíëûüà îíà ëàï äîüìàëàøäû. Áÿëêÿ äÿ,
áóíóí ñÿáÿáè åëÿ òÿíùàëûüûí þçö, ãàäûíûí äà îíóí êèìè ãÿðèá
îëìàñû èäè. Ùàëáóêè ãàäûí îíóí ö÷öí éàä áèð àäàìäû,
ýþðöíöð, èëëÿðèí òÿíùàëûüû, ãÿðèáëèéè îíëàðû éàõûíëàøäûðìûøäû.
Ðàâèê Òåðí ìåéäàíûíûí àðõàñûíäà, Âàðãàì ïðîñïåêòè èëÿ
áèðëÿøÿí äàð äþíýÿäÿêè áàëàúà ìåùìàíõàíàäà ãàëûðäû. Áèíà
þçö ÷îõ êþùíÿëìèøäè, àíúàã ýèðèøèíäÿêè ëþâùÿ òÿçÿéäè: «Èíòåð-
íàñèîíàë» îòåëè.
Çÿíýè áàñäû.
– Áîø îòàüûíûç âàð? – äåéÿ ãàïûíû à÷àí îüëàíäàí ñîðóø-
äó. Îüëàí éóõóëó-éóõóëó, êöò íÿçÿðëÿðëÿ îíóí öçöíÿ áàõäû.
– Íþâáÿò÷è éîõäóð, – íÿùàéÿò, î êÿêÿëÿäè.
– Þçöì ýþðöðÿì. Ñÿíäÿí áîø îòàã ñîðóøäóì...
Îüëàí òÿðÿääöäëÿ ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè. Ðàâèêèí éàíûíäà ãàäûí
îëäóüóíó ýþðöðäö, àíúàã íèéÿ áîø îòàã ñîðóøäóüóíó àíëà-
20 éà áèëìèðäè. Åøèäèá-áèëäèéèíÿ ýþðÿ áåëÿ ùàëëàðäà èêèíúè îòàã
ëàçûì ýÿëìèðäè.
– Ìàäàì éàòûð. Îéàòñàì, ìÿíè ãîâàð, – äåéÿ îüëàí àéàã-
ëàðûíû áèð-áèðèíÿ ñöðòäö.
– Éàõøû, îíäà þçöìöç áàõàðûã.
Ðàâèê îíà ÷àéïóëó âåðÿðÿê, à÷àðû ýþòöðäö, ãàáàüà äöøöá,
ïèëëÿêÿíëÿ ãàëõäû. Þç îòàüûíû à÷ìàìûø ãîíøó ãàïûéà áàõäû.
Àñòàíàäà àéàããàáû éîõ èäè. Ãàïûíû èêè äÿôÿ òûããûëäàòäû.
Úàâàá ýÿëìÿäè. Åùòèéàòëà äÿñòÿéè áóðäó. Ãàïû áàüëû èäè.
– Äöíÿí áîø èäè, – äåéÿ Ðàâèê ìûçûëäàíäû, – ïÿíúÿðÿ
òÿðÿôäÿí áàõàã. Éÿãèí, ñàùèáÿ þçö áàüëàéûá. Ãîðõóð êè, òàõ-
òàáèòèëÿð ãà÷àð.
Þç îòàüûíû à÷äû.
– Áèðúÿ äÿãèãÿëèéÿ îòóðóí, – ãûðìûçû þðòöêëö äèâàíû ýþñ-
òÿðäè. – Èíäèúÿ ýÿëèðÿì.
Ðàâèê åéâàíà ÷ûõàí ãàïûíû à÷äû, äÿìèð àðàêÿñìÿíè àøûá,
î áèðè îòàüûí åéâàíûíà äöøäö, ãàïûíû èòÿëÿäè. Î äà áàüëû èäè.
Êîð-ïåøìàí ýåðè ãàéûòäû.
– Áèð øåé ÷ûõìàäû. Ñèçÿ éåð äöçÿëäÿ áèëìÿäèì.
Ãàäûí äèâàíûí áèð êöíúöíÿ ãûñûëìûøäû.
– Îëàð, áèð àç äà îòóðóì?
Ðàâèê äèããÿòëÿ îíó ñöçäö. Éîðüóíëóãäàí öç-ýþçö ãûðûø-
ìûøäû. Àäàìà åëÿ ýÿëèðäè êè, äàùà éåðèíäÿí òÿðïÿíÿ áèëìÿ-
éÿúÿê.
E
– Ãàëà äà áèëÿðñèíèç.
– Áèðúÿ äÿãèãÿëèéÿ... R
– Áóðàäàúà éàòûí. ßí àñàí éîëó áóäóð.

Ãàäûí, äåéÿñÿí, îíó åøèòìÿäè. Àñòà-àñòà, äåìÿê îëàð êè,
ãåéðè-èõòèéàðè áàøûíû áóëàäû.
– Ýÿðÿê, ìÿíè êö÷ÿäÿ ãîéàéäûíûç. Èíäè... äåéÿñÿí...
ýåäÿ áèëìÿéÿúÿéÿì...
– Ìÿí äÿ åëÿ ôèêèðëÿøèðÿì. Ãàëûí, áóðàäà éàòûí. ßí éàõøû-
ñû áóäóð. Ñàáàù áàõàðûã.
Ãàäûí îíóí öçöíÿ áàõäû:
– Ìÿí ñèçÿ...
– Àëëàù õàòèðèíÿ... – Ðàâèê îíó ãàáàãëàäû, – ìÿíÿ ìàíå
îëìóðñóíóç. Ùàðà ýåäÿúÿéèíè áèëìÿéÿí àäàìëàðûí áóðàäà
ýåúÿëÿäèéè áèðèíúè äÿôÿ äåéèë. Áó ìåùìàíõàíà ãà÷ãûíëàð
ö÷öíäöð. Áåëÿ øåéëÿð áóðàäà ùÿð ýöí îëóð. ×àðïàéû ñèçèí
îëñóí, ìÿí èñÿ äèâàíäà éàòàðàì. Þéðÿøìèøÿì...
– Õåéð, õåéð! Ìÿí åëÿ áóðàäà îòóðàúàüàì. Áóðàäàúà 21
îòóðìàüà èúàçÿ âåðñÿíèç, áÿñèìäèð.
– Éàõøû, ñèç äåéÿí îëñóí.
Ðàâèê ïàëòîñóíó ÷ûõàðûá àñäû. Ñîíðà ÷àðïàéûíûí öñòöíäÿêè
àäéàëû, éàñòûüû ýþòöðöá, ñòóëëàðäàí áèðèíè äèâàíà òÿðÿô ÷ÿêäè. Âàí-
íà îòàüûíäàí óçóí áèð ùàìàì õàëàòû ýÿòèðèá, ñòóëóí áàøûíà àñäû.
– Îëàíûì áóäóð, – äåäè, – èñòÿñÿíèç, ïèæàìà äà ýþòöðöí.
Ñèéèðìÿäÿ îëìàëûäûð. Äàùà ñèçèíëÿ ãóðòàðäûì. Èñòÿéèðñèíèçñÿ,
ýåäèí, éóéóíóí. Ìÿíèì ùÿëÿ áèð àç èøèì âàð.
Ãàäûí áàøûíû áóëàäû. Ðàâèê ýÿëèá îíóí ãàðøûñûíäà äàéàíäû.
– Ïëàøû èñÿ èíäè ÷ûõàðìàëû îëàúàãñûíûç, – äåäè, – òàìàì
ñóäóð. Áåðåòè äÿ âåðèí.
Ãàäûí èêèñèíè äÿ ÷ûõàðûá âåðäè. Ðàâèê éàñòûüû äèâàíûí áèð
êöíúöíÿ ãîéäó:
– Áàøûíûçû áóðà ãîéàðñûíûç. Ñòóëó äà îíà ýþðÿ ãîéìó-
øàì êè, éûõûëìàéàñûíûç.
Î, ñòóëó äèâàíà áèð àç äà éàõûí ÷ÿêäè.
– Àéàããàáûëàðûíûçû äà ÷ûõàðûí. È÷èíäÿ ñåëëÿð-ñóëàð îéíàéûð.
Éàõøû ñÿòÿëúÿìëèêñèíèç...
Î, ãàäûíûí àéàããàáûëàðûíû ÷ûõàðòäû, ñèéèðìÿäÿí áèð úöò
ãûñà éóí úîðàá ýþòöðöá, àéàüûíà ýåéäèðäè.
– Áóíóíëà áèðòÿùÿð êå÷èíìÿê îëàð. Àäàì, ýÿðÿê, ÿí
÷ÿòèí àíëàðäà áåëÿ ðàùàòëûã ùàãäà äöøöíñöí. Êþùíÿ ÿñýÿð-
ëèê àäÿòèäèð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Òÿøÿêêöð åäèðÿì, – ãàäûí äèëëÿíäè, – òÿøÿêêöð åäèðÿì.

Ðàâèê âàííà îòàüûíà êå÷èá êðàíëàðû áóðäó. Ñó âàííàéà
ïöñêöðäö. Ãàëñòóêóíó ÷ûõàðûá, ýöçýöäÿ ôèêèðëè-ôèêèðëè þçöíÿ
áàõäû. Èòè ýþçëÿðè ÷óõóðà äöøìöøäö. Ñèôÿòäÿí àðûã èäè âÿ
î ãÿäÿð ÿçýèí ýþðöíöðäö êè, ýþçëÿði îëìàñàéäû, äåéÿðäèí,
þëö ñèôÿòèäèð. Äîäàãëàð... Áóðóí ïÿðëÿðèíäÿí äîäàãëàðûí
óúóíà ãÿäÿð óçàíàí íàçèê ãûðûøëàð... Ñàü ýþçöíöí öñòöí-
äÿêè óçóí ÷àïûã ñà÷ëàðûíà ãÿäÿð ýåäèá ÷àòìûøäû...
Òåëåôîí çÿíýè îíó õÿéàëäàí àéðûäû. Ëÿíÿò øåéòàíà! Áèðúÿ
àíëûüà ùÿð øåéè óíóòìóøäó. Îíäà áåëÿ ùèññÿ ãàïûëìà ùàëëàðû
îëóðäó. Ùÿëÿ è÷ÿðèäÿêè ãàäûí...
– Ýÿëèðÿì, – äåéÿ ãûøãûðäû.
– Ãîðõäóíóç? – äåéÿ î, äÿñòÿéè ãàëäûðäû. – Íåúÿ? Áÿëè...
Éàõøû... ùÿ, ÿëáÿòòÿ, îëàð... Áÿëè... ùàðàäà? Éàõøû, áó äÿãèãÿ ýÿëè-
ðÿì... Èñòè ãÿùâÿ... Òöíä îëñóí... Áÿëè...
Î, äÿñòÿéè éàâàøúà éåðèíÿ ãîéäó, ôèêèðëè-ôèêèðëè äèâàíûí
22 àéàã òÿðÿôèíäÿ îòóðäó. Ñîíðà:
– Ìÿí ýåäÿñè îëäóì, – äåäè, – òÿëÿñèêäèð...
Ãàäûí î äÿãèãÿ àéàüà äóðäó. Àçàúûã ñÿíäÿëÿäè, ñòóëà
ñþéêÿíäè.
– Éîõ, éîõ! – Ðàâèê ãàäûíûí áó ùÿðÿêÿòèíäÿí ðèããÿòÿ
ýÿëäè. – Ñèç ãàëûí. Éàòûí... Ìÿí áèð-èêè ñààòëûüà ýåäèðÿì...
Áèëìèðÿì, íÿ ãÿäÿð ÷ÿêÿð... Ãàëûí...
Ïàëòîñóíó ýåéäè. Ãÿôëÿòÿí àüëûíà áèð ôèêèð ýÿëäè âÿ î äÿãè-
ãÿ äÿ éîõà ÷ûõäû. Ãàäûí îüóðëóã åëÿìÿçäè. Áó, åëÿñèíäÿí
äåéèëäè. Åëÿëÿðèíè éàõøû òàíûéûðäû. Áèð äÿ îüóðëàíàñû íÿéè âàð èäè?
– Îëàð, ìÿí äÿ ýåäèì? – Ãàäûí áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿ
Ðàâèê àðòûã ãàïûéà ÷àòìûøäû.
– Õåéð, îëìàç! Ñèç ãàëûí. Íÿ ëàçûì îëñà, ýþòöðöí. Èñòÿéèð-
ñèíèç, ÷àðïàéûäà éàòûí. Êîíéàê äà âàð. Éàòûí... – Î ýåðè
äþíöá ÷ûõìàã èñòÿäè.
– Ãîéóí èøûã éàíà-éàíà ãàëñûí. – Ãàäûí áó ñþçëÿðè ãÿô-
ëÿòÿí, òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ äåäè. Ðàâèê ÿëèíè äÿñòÿêäÿí ÷ÿêäè.
– Ãîðõóðñóíóç?
Ãàäûí áàøûíû áóëàäû. Ðàâèê áàøû èëÿ à÷àðà èøàðÿ åëÿäè:
– Ãàïûíû àðõàìúà áàüëàéûí, àíúàã à÷àðû ÷ûõàðûí. Àøàüû-
äà áèðè äÿ âàð, îíóíëà à÷àðàì...
Ãàäûí éåíÿ áàøûíû áóëàäû:
– Ãîðõóðàì... Õàùèø åäèðÿì, ãîéóí èøûã éàíà-éàíà
ãàëñûí.
E
– Áåëÿ äå... – Ðàâèê ñûíàéûúû íÿçÿðëÿðÿëÿ îíà áàõäû:
– Îíñóç äà ñþíäöðìÿê èñòÿìèðäèì. Ãîéóí áåëÿúÿ ãàëñûí. R
Áàøà äöøöðÿì... Þçöìöí äÿ áàøûìà ýÿëèá.

Àêàñèéà êö÷ÿñèíèí òèíèíäÿ òàêñè ðàñò ýÿëäè.
– Ëàóðñòàí êö÷ÿñè, îí äþðä. Áèð àç úÿëä îëóí.
Ñöðöúö ìàøûíû äþíäÿðèá Êàðíî ïðîñïåêòèíÿ ÷ûõäû. Îíëàð
äþ ëå Ãðàíä Àðìå ïðîñïåêòèíÿ ÷àòàíäà ñàü òÿðÿôäÿí áàëà-
úà, èêèàäàìëûã áèð ìàøûí ÷ûõäû. ßýÿð êö÷ÿ éàø âÿ ñöðöøêÿí
îëìàñàéäû, òîããóøàðäûëàð. ßéëÿúè áàñàíäà î áèðè ìàøûí äöç
êö÷ÿíèí îðòàñûíà êèìè ñöðöøäö, àç ãàëäû, ãàáàüû òàêñèéÿ äÿé-
ñèí. «Ðåíî» ìàðêàëû ìàøûí èäè, ôûðôûðà êèìè ôûðëàíûðäû. Ñöêàíûí
àðõàñûíäà åéíÿêëè, ãàðà øëéàïàëû áèð êèøè îòóðìóøäó âÿ ìàøûí
ôûðëàíäûãúà, ùÿðäÿí àâàçûìûø ñèôÿòè ýþðöíöðäö. Ñîíðà ìàøûí
äöçÿëäè, êö÷ÿíèí áàøûíäà, Àèäà äàðâàçàñûíûí éàíûíäà, öçö
«Çÿôÿð òàüû»íà òÿðÿô äàéàíäû. Óçàãäàí éàøûë áþúÿéÿ îõøàéûð-
äû. Ñöðöúö ÿëèíè ïÿíúÿðÿäÿí ÷ûõàðûá éóìðóüó èëÿ îíëàðû ùÿäÿ-
ëÿäè. Òàêñèíèí ñöðöúöñö Ðàâèêÿ òÿðÿô äþíäö: 23
– Áåëÿñèíè ùå÷ ýþðìöñöíöç?
– Áÿëè.
– Øëéàïàñûíà áàõ! Êèì áàøûíà øëéàïà ãîéóá, ýåúÿ âàõòû
áåëÿ ñöðÿòëÿ ìàøûí ñöðÿð?
– Ýöíàù ñèçäÿ èäè, ÷öíêè î, áàø êö÷ÿ èëÿ ýåäèðäè. Íèéÿ
ñþéöðñöíöç?
– ßëáÿòòÿ, ýöíàù áèçäÿ èäè. Åëÿ îíà ýþðÿ äÿ ñþéöðÿì.
– Áÿñ ýöíàù îíäà îëñà, íåéëÿéÿðäèíèç?
– Îíäà äà ñþéÿðäèì.
– Äåéÿñÿí, ÷îõ çàðàôàòúûë àäàìà îõøàéûðñûíûç...
– Îíäà áàøãà úöð ñþéÿðäèì, – äåéÿ ñöðöúö ìàøûíû Ôîø
ïðîñïåêòèíÿ äþíäÿðäè. – Áåëÿ äÿ òÿÿúúöáëÿíìÿçäèì. Àéäûí
îëäó?
– Õåéð. Òèíëÿðäÿ áèð àç éàâàø ñöðöí.
– Îíñóç äà éàâàø ýåäèðÿì. Êö÷ÿëÿðÿ, åëÿ áèë, éàü ÷ÿêè-
ëèá. Ñèç êè ìÿíÿ ãóëàã àñìàã èñòÿìèðñèíèç, íèéÿ äàíûøäûðûð-
ñûíûç?
– ×öíêè éîðóëìóøàì, – Ðàâèê ùþâñÿëÿäÿí ÷ûõûðäû, – ÷öí-
êè ýåúÿäèð. Áèð àç áÿðê ñöðöí.
– Áó, áàøãà ìÿñÿëÿ... – Ñöðöúö ÿëèíè ôóðàæêàñûíûí ýöí-
ëöéöíÿ àïàðäû. – Áàøà äöøäöì.
Áèðäÿí Ðàâèêèí àüëûíà íÿñÿ ýÿëäè:
– Áóðà áàõûí, – äåäè, – ñèç ðóññóíóç?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Õåéð. Àíúàã ìöøòÿðè ýþçëÿéÿíäÿ ÿëèìÿ êå÷ÿíè îõó-

éóðàì.
«Áó ýöí ìÿíèìêè ðóñëàð ñàðûäàí ýÿòèðìèð, – äåéÿ Ðàâèê
öðÿéèíäÿí êå÷èðäè âÿ àðõàéà ñþéêÿíäè. – Èíäè áèð ôèíúàí ãÿù-
âÿ îëàéäû... Þçö äÿ òöíä, èñòè... Éÿãèí, îðàäà âàð... Ýÿðÿê, ÿëëÿ-
ðèì òèòðÿìÿñèí... Éîõñà, Âåáåðÿ èéíÿ âóðäóðàñû îëàðàì».
Î, øöøÿíè àøàüû ñàëûá, íÿì ùàâàíû àúýþçëöêëÿ úèéÿðëÿðè-
íÿ ÷ÿêäè...
ÛÛ
Áàëàúà úÿððàùèééÿ îòàüû ÷îõ èøûãëû èäè âÿ òÿðòÿìèç ñàõëà-
íàí ñàëëàãõàíàéà îõøàéûðäû. Ùÿð éàíäà ãàíà áóëàøìûø ïàì-
áûãëà äîëó âåäðÿëÿð, ñàðüûëàð, òàìïîíëàð! Åëÿ áèë, îíëàðäàí îòà-
üà ãûðìûçû èøûã ñöçöëöðäö. Âåáåð öçáÿöç îòàãäà, öñòöíÿ ëàê
24 ÷ÿêèëìèø äÿìèð ñòîëóí àðõàñûíäà îòóðóá íÿñÿ éàçûðäû. Òèáá
áàúûñû àëÿòëÿðè ãàéíàäûðäû. Ñó ïûããûëäàéûð âÿ áó çàìàí, ñàíêè,
îòàãäàêû èøûã úûçûëäàéûðäû. Àíúàã úÿððàùèééÿ ñòîëóíà óçàäûëìûø
ìåéèò áóíëàðûí ùàìûñûíà áèýàíÿ èäè, ùå÷ íÿäÿí õÿáÿðè éîõäó.
Ðàâèê äóðó ñàáóíó ÿëëÿðèíÿ òþêöá, éóìàüà áàøëàäû. ×îõ
àúûãëû èäè âÿ ÿëëÿðèíè åëÿ áÿðê ñöðòöðäö êè, äåéÿðäèí, äÿðèñèíè
ñîéìàã èñòÿéèð.
– Òôó... – î, êîáóä áèð ñþéöø ñþéäö. Òèáá áàúûñû èêðàùëà
îíà áàõäû. Âåáåð áàøûíû ãàëäûðäû:
– Ñàêèò îëóí, Åæåíè, áöòöí úÿððàùëàð ñþéöð. Õöñóñèëÿ, èøëÿ-
ðè äöç ýÿòèðìÿéÿíäÿ! Ýÿðÿê, ñèç èíäèéÿ êèìè áóíà þéðÿøìèø
îëàéäûíûç.
Òèáá áàúûñû õåéëè àëÿòè ãàéíàéàí ñóéóí è÷èíÿ àòäû, èíúèê
òÿðçäÿ äèëëÿíäè:
– Ïðîôåññîð Ïåðå ùå÷ âàõò ïèñ ñþç äàíûøìàçäû. Áóíà áàõ-
ìàéàðàã, î äà ÷îõ àäàìà ùÿéàò áÿõø åëÿéèðäè.
– Ïðîôåññîð Ïåðå áåéèí ñàùÿñèíäÿ ìöòÿõÿññèñ èäè. Îíóí-
êó çÿðèô, äÿãèã çÿðýÿð èøèäèð, Åæåíè. Áèç èñÿ ãàðûí-áàüûðñàãëà ÿëëÿ-
øèðèê. Áó, òàìàì áàøãà øåéäèð. – Âåáåð äÿôòÿð÷ÿíè þðòöá àéà-
üà äóðäó. – Éàõøû èøëÿäèíèç, Ðàâèê. Àíúàã áèçäÿí ÿââÿë êèìñÿ
áàøäàíñîâdó èø ýþðöáñÿ, íåéëÿìÿê îëàð?!
– Õåéð, îëàð. Áÿçÿí îëóð... – Ðàâèê ÿëëÿðèíè ñèëèá, ñèãàðåò
éàíäûðäû. Òèáá áàúûñû ùå÷ íÿ äåìÿéèá, íàðàçûëûãëà ïÿíúÿðÿíè
à÷äû.
E
– Àôÿðèí, Åæåíè! – Âåáåð îíó àëãûøëàäû. – Ùÿìèøÿ ãàéäà-
ãàíóíó ýþçëÿéèðñèíèç. R
– Ìÿíèì ùÿéàòäà ùÿëÿ àðçóëàðûì âàð, áåëÿ òåç þëìÿê èñòÿ-

ìèðÿì.
– ×îõ ýþçÿë, Åæåíè, áó äà áèð òÿñÿëëèäèð.
– Àíúàã åëÿëÿðè âàð êè, ùå÷ íÿéè éîõäóð. Èñòÿìèðëÿð äÿ
îëñóí...
– Áó, ñèçÿ àèääèð, Ðàâèê, – Âåáåð ýöëäö. – Éàõøûñû áóäóð,
òåç àðàäàí ÷ûõàã. Ñÿùÿðëÿð Åæåíè ÷îõ àúûãëû îëóð. Îíñóç äà
áóðàäà áèçëèê èø ãàëìàäû.
Ðàâèê äþíöá ùÿéàòäà àðçóëàðû îëàí òèáá áàúûñûíà íÿçÿð
ñàëäû. Ãûç äà ÷ÿêèíìÿäÿí îíóí ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõäû. Ýþç-
ëÿðèíäÿêè íèêåëëè åéíÿê Åæåíèíèí èôàäÿñèç öçöíÿ íÿñÿ áèð ñÿðò-
ëèê âåðèðäè. Î äà Ðàâèê êèìè áèð àäàì èäè, àíúàã íÿäÿíñÿ
îíà éîâóøà áèëìèðäè.
Ðàâèê:
– Áàüûøëàéûí, – äåäè, – ñèç ùàãëûñûíûç. 25
Äöìàü ñòîëóí öñòöíÿ óçàäûëàí øåé áèð àç äà áóíäàí
ãàáàã þçöíäÿ öìèä èøàðòûñû, äþçöì éàøàäàí òèòðÿê áèð ùÿéàò
ïàð÷àñû èäè. Èíäè èñÿ úàíñûç ìåéèò îëìóøäó âÿ þìðöíäÿ ùå÷
âàõò ñÿùâ àääûì àòìàäûüû èëÿ þéöíÿí Åæåíè àäëû àâòîìàò
èíñàí îíóí öñòöíÿ àü ìÿëÿôÿ ÷ÿêèá àïàðäû. «Áåëÿëÿðè ùÿìè-
øÿ ùÿð øåéÿ äþçöðëÿð, – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Ýöíÿøèí
áó äàøöðÿêëèëÿðäÿí õîøó ýÿëìèð, îíà ýþðÿ äÿ îíëàðû óíóäóð
âÿ àõûð íÿòèúÿäÿ, áåëÿëÿðè ÷îõ éàøàéûð».
Âåáåð äèëëÿíäè.
– Ùÿëÿëèê, Åæåíè, áó ýöí äîéóíúà éàòûí.
– Ùÿëÿëÿèê, äîêòîð Âåáåð. Òÿøÿêêöð åäèðÿì, úÿíàá äîêòîð.
– Ùÿëÿëèê. – Áóíó äà Ðàâèê äåäè. – Áàéàãêû ñþéöøÿ ýþðÿ
äÿ áàüûøëàéûí.
– Ñàáàùà ãÿäÿð. – Åæåíè ÷îõ ñîéóã òÿðçäÿ úàâàá âåðäè.
Âåáåð öç-ýþçöíö òóðøóòäó:
– Éàìàí òöíäìÿúàç ãûçäûð.
Áàéûðäà òóòãóí áèð ñÿùÿð à÷ûëûðäû. Êö÷ÿäÿí çèáèëäàøûéàí
ìàøûíëàðûí òûðûëòûñû åøèäèëèðäè. Âåáåð éàõàëûüûíû ãàëäûðäû:
– ×îõ ïèñ ùàâàäûð. Ñèçè àïàðûì, Ðàâèê?
– Õåéð, òÿøÿêêöð åäèðÿì. Ïèéàäà ýåäÿúÿéÿì.
– Áåëÿ ùàâàäà? Àïàðà áèëÿðÿì. Ùå÷ áèð òèí äÿ äåéèë.
Ðàâèê áàøûíû éûðüàëàäû:
– Òÿøÿêêöð åäèðÿì, Âåáåð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Âåáåð îíó ñûíàéûúû íÿçÿðëÿðëÿ ñöçäö:

– Ãÿðèáÿäèð, – äåäè, – áû÷àüûíûçûí àëòûíäàí êèìñÿ ñàü
÷ûõìàéàíäà ùÿëÿ äÿ ùÿéÿúàíëàíûðñûç. Îí áåø èëäèð àäàì
éàðûðñûíûç, áåëÿ øåéëÿðè ÷îõ ýþðìöñöíöç.
– Áÿëè, ÷îõ ýþðìöøÿì. Àììà éåíÿ ùÿéÿúàíëàíûðàì.
Êþê, áîé-áóõóíëó Âåáåð îíóíëà öçáÿöç äàéàíìûøäû.
Êîïïóø éàíàãëàðû Íîðìàíäèéà àëìàñû êèìè ãûïãûðìûçû èäè.
Éàüûø èñëàòäûüûíäàí ãàðà, ãûñà áûüëàðû èøûëäàéûðäû. Ñÿêèíèí êÿíà-
ðûíäà áèð «Áóèê» äàéàíìûøäû âÿ î äà áåëÿúÿ èøûëäàéûðäû. Âåáåð
èíäè îíà ìèíèá åâèíÿ ýåäÿúÿê. ×ÿùðàéû ðÿíýëè åâè øÿùÿðèí
êÿíàðûíäà èäè. Áó åâäÿ îíó òÿðòÿìèç, ýþçãàìàøäûðàí àðâà-
äû, áèð úöò òÿðòÿìèç, ýþçãàìàøäûðàí áàëàñû, òÿðòÿìèç, ýþçãà-
ìàøäûðàí áèð ùÿéàò ýþçëÿéèðäè. Íÿôÿñèíè è÷èíÿ ÷ÿêèá áû÷àüû
èëê äÿôÿ åùòèéàòëà ÿòÿ âóðàíäà øûðûìëàíàí ãûïãûðìûçû ãàíû, ïÿð-
äÿ êèìè ãàò-ãàò à÷ûëàí áÿäÿíè ýþðÿíäÿ, þìðöíäÿ èøûã íÿ
îëäóüóíó áèëìÿéÿí ÿçàëàð áèð-áèð öçÿ ÷ûõàíäà, úÿíýÿëëèêäÿ
26 îâ äàëûíúà äöøìöø îâ÷ó êèìè àõòàðàíäà, çÿäÿëÿíìèø òîõó-
ìàëàðäà, øèøëÿðäÿ, âÿçèëÿðäÿ ÿí äÿùøÿòëè éûðòûúûéà – þëöìÿ
ðàñò ýÿëÿíäÿ êå÷èðäèéèí ýÿðýèíëèéè, ùÿéÿúàíû áåëÿñèíÿ áàøà
ñàëìàã îëàðäûìû? Ùÿìèí éûðòûúû èëÿ äþéöøÿ ýèðèðñÿí, àíúàã
ÿëèíäÿ èòè áû÷àãäàí, èéíÿäÿí, ñîíñóç èíàìäàí áàøãà ùå÷ íÿ
îëìóð... Áöòöí äèããÿòèíè úÿìëÿøäèðèá öðÿêëÿ èøëÿäèéèí àíäà
ãÿôëÿòÿí ùàðàäàíñà ãîðõóíú áèð êþëýÿ ñöðöíöá, ãàíûíà èøëÿ-
éèð, ãÿùãÿùÿ ÷ÿêÿðÿê, «ìÿí äÿ âàðàì» äåéèð, ñàíêè, áû÷àüû
êîðøàëäûð, èéíÿ àç ãàëûð ñûíà, ÿëëÿðèí àüûðëàøûð âÿ î ýèçëè, ìöÿì-
ìàëû, äþéöíÿí ùÿéàò áèðäÿí-áèðÿ êåéëÿøìèø ÿëëÿðèíäÿí ÷ûõûð,
ãàïãàðà ãîðõóíú áèð äàëüà îíó ãîéíóíà àëûá, óçàãëàðà àïà-
ðûð, íÿ ãÿäÿð ÷àëûøûðñàí, ãàáàüûíû êÿñÿ áèëìèðñÿí, ýåäÿíäÿ äÿ
äàëûíúà ÷àòìûðñàí... Íÿ âàõòñà íÿôÿñ àëàí, ùÿéàòäà þç àäû
îëàí áèð èíñàí î äÿãèãÿ ùå÷ÿ äþíöð, þëöì ïÿðäÿñè ÷ÿêèëìèø
ñèôÿòèíäÿ ÿëè ùÿð éàíäàí öçöëìöø çÿèô áèð ìöãàâèìÿò íèøà-
íÿñè äîíóá ãàëûð... Áöòöí áóíëàðûí íÿ äåìÿê îëäóüóíó
î, ùàðàäàí áèëÿð? Áóíëàðû îíà áàøà ñàëìàã îëàðäûìû? Àõû
áóðàäà áàøà ñàëûíàñû íÿ âàð èäè?
Ðàâèê òÿçÿäÿí ñèãàðåò éàíäûðäû:
– Èéèðìè áèðúÿ éàøû âàðäû... – äåäè.
Âåáåð éàéëûüûíû ÷ûõàðûá, áûüëàðûíäà èøûëäàéàí éàüûø äàìúû-
ëàðûíû ñèëäè:
– Ñèç ÷îõ éàõøû èøëÿäèíèç, Ðàâèê. Øÿõñÿí ìÿí áàúàðìàç-
äûì. Êèìèíñÿ áàøûñîéóãëóüó öçöíäÿí îíó õèëàñ åäÿ áèëìÿ-
E
äèíèç... Áó, ñèçèí ýöíàùûíûç äåéèë. Ùÿð øåéÿ áåëÿ éàíàøñàã,
àõûðûìûç ùàðà ýåäèá ÷ûõàð? R
– Áÿëè, äîüðóäàí, ùàðà ýåäèá ÷ûõàð?!

Âåáåð éàéëûüû úèáèíÿ ãîéäó.
– Ñèç, ýÿðÿê, áó ãÿäÿð ýþðöá-ýþòöðÿíäÿí ñîíðà ÷îõ
äþçöìëö îëàéäûíûç.
Ðàâèê èñòåùçà èëÿ îíà áàõäû:
– Äþçöì ùå÷ âàõò îëìóð. Òÿêúÿ ùÿð øåéÿ þéðÿøìÿê
ìöìêöíäöð...
– Ìÿí äÿ åëÿ îíó íÿçÿðäÿ òóòóðäóì.
– Àíúàã áÿçèëÿðèíÿ ùå÷ þéðÿøìÿê äÿ îëìóð. Íèéÿñèíè
äåìÿê ÷ÿòèíäèð. Òóòàã êè, ãÿùâÿäÿí îëäó. Áÿëêÿ äÿ, åëÿ äîü-
ðóäàí, ãÿùâÿäÿí îëäó. Áèç äÿ îíó ùÿéÿúàíëà ãàðûøäûðûðûã.
– Éàõøû ãÿùâÿ èäè. Åëÿ äåéèë?
– ×îõ éàõøû èäè.
– Ãÿùâÿ äÿìëÿìÿéèí óñòàñûéàì. Áèðäÿí ùèññ åëÿäèì êè,
ãÿùâÿ èñòÿéèðñèíèç, îíà ýþðÿ äÿ þçöì ùàçûðëàäûì. Ùÿð ùàëäà, 27
Åæåíèíèí äöçÿëòäèéè ãàïãàðà ùîððàäàí éàõøû èäè. Äöç äåéèðÿì?
– Ùå÷ ìöãàéèñÿéÿ ýÿëìÿç. Ãÿùâÿ äÿìëÿìÿêäÿ ìàùèð-
ñèíèç.
Âåáåð ìàøûíà îòóðóá, îíó èøÿ ñàëäû, áàøûíû ïÿíúÿðÿäÿí
÷ûõàðûá äåäè:
– Áÿëêÿ, äîüðóäàí, ñèçè àïàðûì? Àõû ÷îõ éîðóëìóñóíóç.
«Ïîðñóã êèìèäèð, – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Øèøìèø
ïîðñóüà îõøàéûð. Áÿñ áó íÿ äåìÿêäèð? Ùàðàäàí àüëûìà ýÿë-
äè? Íèéÿ áåëÿ ÿêñ ôèêèðëÿð ýÿëèð àüëûìà?»
– Éîðüóí äåéèëÿì, – äåäè, – ãÿùâÿ ìÿíè àéûëäûá. Éóõó-
íóç øèðèí îëñóí, Âåáåð.
Âåáåð ýöëäö. Ãàðà áûüëàðûíûí àëòûíäàí äèøëÿðè àüàðäû:
– Éàòìàã íÿäèð?! Ýåäèá áàüäà èøëÿéÿúÿì, çàíáàã,
íÿðýèçýöëö áàñäûðàúàüàì.
«Ùÿ, çàíáàã, íÿðýèçýöëö... – Ðàâèê öðÿéiíäÿí êå÷èðäè.
– Àðàëàðûíà ÷ûíãûë òþêöëìöø, äûðìûãëàíìûø ëÿêëÿðäÿ... Çàí-
áàã, íÿðýèçýöëö – áàùàðûí íàðûíúû, ãûçûëû ìöæäÿ÷èëÿðè...»
– Ùÿëÿëèê, Âåáåð, – äåäè, – éÿãèí, î áèðè èøëÿðè þçöíöç ýþðÿ-
úÿêñèíèç.
– ßëáÿòòÿ! Àõøàì çÿíý âóðàðàì. Òÿÿññöô êè, ãîíîðàð
àç îëàúàã. Ùå÷ äåìÿéÿ äÿéìÿç... Ãûç êàñûá èìèø âÿ äåéÿ-
ñÿí, ãîùóìó éîõäóð. Ùÿëÿ áàõàðûã...
Ðàâèê ÿëèíè éåëëÿòäè.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Åæåíèéÿ éöç ôðàíê âåðèá, – Âåáåð ñþçöíÿ äàâàì åòäè,

– äåéÿñÿí, îëàíû áó èìèø. Îíäàí èéèðìè áåøè ñèçèíäèð.
– Éàõøû, éàõøû... – Ðàâèêèí ñÿáðè òöêÿíäè. – Ùÿëÿëèê, Âåáåð.
– Ùÿëÿëèê. Ñàáàù ñÿêêèçÿ ãÿäÿð...
Ðàâèê àñòà-àñòà Ëàóðèñòîí êö÷ÿñè èëÿ ýåäèðäè. Éàé îëñàé-
äû, Áóëîí ìåøÿñèíäÿêè ñêàìéàëàðäàí áèðèíäÿ îòóðàð, ñÿùÿð
ýöíÿøèíäÿ ãûçûíà-ãûçûíà ùå÷ íÿ ôèêèðëÿøìÿäÿí, ùÿéÿúàíû ñîâó-
øóá êå÷ÿíÿ êèìè ÷àéà, éàøûë ìåøÿéÿ òàìàøà åäÿð, ñîíðà äà
ìåùìàíõàíàéà ýåäèá éàòàðäû.
Áóàñîð êö÷ÿñèíèí òèíèíäÿêè qÿlyanaltûéà ýèðäè. Ïèøòàõòà-
íûí éàíûíà áèð íå÷ÿ ôÿùëÿ âÿ éöê ìàøûíû ñöðöúöëÿðè éûüûø-
ìûøäû. Îíëàð êþêÿ èëÿ èñòè, òöíä ãÿùâÿ è÷èðäèëÿð. Ðàâèê áèð õåéëè
îíëàðà òàìàøà åëÿäè. ßí åòèáàðëû, ÿí ñàäÿ ùÿéàò... Îíó þç
çÿùìÿòëÿðè èëÿ, ãàáàðëû ÿëëÿðè èëÿ ãàçàíìûøäûëàð. Àõøàì
éîðüóí-àðüûí åâÿ ãàéûäûð, àðâàäû ãàáàüûíà éåìÿê ãîéóð,
ñîíðà äà éûõûëûá éàòûð. Åëÿ àüûð éàòûð êè, éóõó äà ýþðìöð...
28 – Áèð ãÿäÿù ýèëàñ àðàüû, – äåéÿ ñèôàðèø âåðäè.
Þëÿí ãûçûí ñàü àéàüûíäà íàçèê, óúóç, ñàõòà ãûçûëäàí ùàçûð-
ëàíìûø çÿíúèð âàðäû. Áåëÿ ñÿôåùëèéè àíúàã çþâãñöç, õÿéàëïÿð-
âÿð úàâàíëûãäà åëÿìÿê îëàðäû... Äöéìÿñèíäÿ «Toujours
Charles»1 éàçûëìûø áó çÿíúèð àéàüûíà åëÿ äîëàíìûøäû êè,
à÷ìàã îëìóðäó âÿ Ñåíà ÷àéûíûí ñàùèëëÿðèíäÿ êå÷ÿí áàçàð
ýöíëÿðèíäÿí, åøãáàçëûãäàí, ÷ûëüûí ýÿíúëèêäÿí, Íåéäÿêè áàëà-
úà çÿðýÿð äöêàíûíäàí, òàëâàðäà êå÷ÿí ñåíòéàáð ýåúÿëÿðèí-
äÿí õÿáÿð âåðèðäè. Âÿ ãÿôëÿòÿí ýÿëÿí àéðûëûã, éîëëàðäà ãàëàí
ýþçëÿð, ãîðõó, ãÿôèë éîõà ÷ûõàí Øàðë... Ùàðàäàñà áèð ìàìà-
÷à òàíûéàí ðÿôèãÿñè... Ìàìà÷à, öñòöíÿ ìöøÿìáÿ ñàëûíìûø
ñòîë, äÿùøÿòëè àüðûëàð, ãàíàõìà... ãàí... ãàðûíûí ãîðõóäàí
ãûðûøìûø ñèôÿòè... Áàøûíäàí åëÿìÿê ö÷öí îíó òàêñèéÿ ãîéàí
ÿëëÿð... Ñîíðà î ÿçàáëû-èøýÿíúÿëè ýöíëÿð âÿ íÿùàéÿò, òÿúèëè
éàðäûì, õÿñòÿõàíà, àëûøûá – éàíàí òÿðëè îâúóíäà ñûõäûüû îëàí-
ãàëàíû – éöç ôðàíê âÿ áèð äÿ... àðòûã ýåú èäè...
Ðàäèî õûðûëäàìàüà áàøëàäû. Êèìñÿ òàíãî öñòöíäÿ ãàðò
ñÿñëÿ ìÿíàñûç ñþçëÿð îõóéóðäó. Ðàâèê áèðäÿí ùèññ åëÿäè êè,
áàéàãêû òÿøðèùèí ýåäèøèíè òÿçÿäÿí õàòûðëàéûð, ùÿð ùÿðÿêÿòèíè
ñàô-÷öðöê åäèð. Áèð-èêè ñààò ÿââÿë îëñàéäû, éåíÿ íÿñÿ åëÿìÿê
ìöìêöí èäè. Âåáåð çÿíý åëÿòäèðèá, àíúàã ìåùìàíõàíàäà
òàïûëìàéûá. Äåìÿê, î, äå Àëìà êþðïöñöíöí öñòöíäÿ äàéà-
íûá ÷àéà áàõûá, ãûç äà áó àðaäà þëöá. Âåáåð áåëÿ òÿøðèùè òÿê
1 Øàðëäàí ÿáÿäè éàäèýàð (ôðàí.)
E
åëÿéÿ áèëìèðäè. Òÿñàäöôÿ áàõ! Ãûçûë çÿíúèð òàõûëìûø àéàã ñöñò
äöøÿðÿê... R
«Àé äîüóð, ýÿë ãàéûãëà ýÿçÿê áèç...» – ñàõòà òåíîð ñÿñ

çèëÿ ãàëõäû...
Ðàâèê ïóëóíó âåðèá ÷ûõäû. Êö÷ÿäÿ òàêñè ñàõëàòäû.
– «Îçèðèñ»ÿ ñöðöí, – äåäè.
«Îçèðèñ» ìþùêÿì ãàéäà-ãàíóíëó áþéöê áèð ôàùèøÿõàíà
èäè. Íÿùÿíý áàðû Ìèñèð öñëóáóíäà òèêèëìèøäè.
***
Ãàïû÷û îíó ýþðÿí êèìè:
– Áàüëàéûðûã, – äåäè, – ùå÷ êÿñ ãàëìàéûá.
– Ùå÷ êÿñ?
– Òÿêúÿ ìàäàì Ðîëàíäàäûð. Ãûçëàð äàüûëûøûá.
– ×îõ éàõøû.
Ãàïû÷û íàðàçû òÿðçäÿ àéàüûíäàêû ãàëîøëàðû äàø äþøÿìÿéÿ 29
ñöðòäö.
– Òàêñèíè áóðàõûðñûíûç? Ñîíðà òàïìàã ÷ÿòèí îëàúàã. Èøèí
àõûðûäûð.
– Áóíó áèð äÿôÿ äåäèíèç. Íàðàùàò îëìàéûí, òàêñè òàïàðàì.
Ðàâèê ãàïû÷ûíûí äþø úèáèíÿ áèð ãóòó ñèãàðåò áàñûá è÷ÿðè
ýèðäè, àñûëãàíûí éàíûíäàêû åíñèç ãàïûäàí áþéöê çàëà êå÷äè.
Áàð áîìáîø èäè; ÿòðàôà äàüûëìûø øÿðàá, ÷åâðèëìèø ñòóëëàð,
äþøÿìÿäÿêè ñèãàðåò êþòöêëÿðè, òöòöí, ÿòèð ãîõóñó éåíèúÿ
ãóðòàðìûø êåô ìÿúëèñèíäÿí õÿáÿð âåðèðäè.
– Ðîëàíäà!
Ðîëàíäà, öñòöíäÿ ÷ÿùðàéû ðÿíýëè èïÿê ïàëòàðëàð ãàëàãëàí-
ìûø ñòîëóí éàíûíäà äàéàíìûøäû âÿ Ðàâèêè ýþðÿíäÿ ùå÷ òÿÿú-
úöáëÿíìÿäè:
– Ýåúäèð, Ðàâèê. Íÿ èñòÿéèðñÿí? Ãûç, éîõñà è÷ìÿê?
Áÿëêÿ, èêèñèíè äÿ?
– Àðàã. Ïîëøà àðàüû.
Ðîëàíäà øöøÿ âÿ ãÿäÿù ýÿòèðäè.
– Þçöí ñöç, è÷. Ìÿí, ýÿðÿê, áó ïàëòàðëàðû ñå÷èá éàçàì.
Úàìàøûðõàíàíûí ìàøûíû èíäèúÿ ýÿëÿúÿê. Ùàìûñûíû áèðúÿ-
áèðúÿ éàçìàñàí, áó ãûðõãóëäóð ÷ûðïûøäûðûð. Ñöðöúöëÿðè äåéè-
ðÿì! Þç ãûçëàðûíà ùÿäèééÿ åëÿéèðëÿð...
– Ìóñèãè ÷àëäûð, Ðîëàíäà. Þçö äÿ ëàï óúàäàí.
– Éàõøû.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ðîëàíäà úèùàçû èøÿ ñàëäû. Ýóð ìóñèãè ñÿñè áó íÿùÿíý,

áîø çàëû áàøûíà ýþòöðäö.
– ×îõ ýóð îëäó, Ðàâèê?
– Õåéð.
«×îõ ýóð? Íÿ èäè ÷îõ ýóð îëàí? Éàëíûç áóðàäàêû ñöêóò!
Ùàâàñûç îòàã êèìè àäàìû áîüàí ñöêóò!»
– Ãóðòàðäûì! – Ðîëàíäà Ðàâèêÿ éàõûíëàøäû. Îíóí øàõ
ãàìÿòè, àéäûí ñèôÿòè, ñàêèò, ãàðà ýþçëÿðè âàðäû. ßéíèíäÿêè àáûð-
ëû ãàðà ïàëòàðäàí áèëèíèðäè êè, äàéÿäèð âÿ áó ïàëòàð îíó, äåìÿê
îëàð êè, ÷ûëïàã ýÿçÿí ôàùèøÿäÿí ôÿðãëÿíäèðèðäè.
– Ìÿíÿ éîëäàøëûã åëÿ, Ðîëàíäà.
– Éàõøû.
Ðàâèê áàðäàí àéðû ãÿäÿù ýÿòèðèá àðàã ñöçäö. Ãÿäÿù
éàðûéà ÷àòàíäà Ðîëàíäà øöøÿäÿí éàïûøäû:
– Áÿñ åëÿéÿð. ×îõ è÷ÿí äåéèëÿì.
– Éàðûì÷ûã ãÿäÿùäÿí çÿùëÿì ýåäèð. È÷ìÿäèéèí ãàëàð.
30 – Íèéÿ? Áó êè áÿäõÿðúëèêäèð.
– Áÿäõÿðúëèéÿ áàõ! Ôðàíñûçëàð þìðö áîéó îíäàí ãîð-
õóáëàð! Ãûñìàã íÿéÿ ëàçûìäûð? Àõû ñÿíèí ùÿéàòûíà ùå÷ êÿñ
ãÿíàÿò åëÿìèð...
– Áó, àëâåðäèð, òàìàì áàøãà øåéäèð.
Ðàâèê ýöëäö:
– Ýÿë îíäà åëÿ áó ñàüëûüà è÷ÿê! Ýþðÿñÿí, àëâåð ãàéäà-
ãàíóíëàðû îëìàñàéäû, äöíéà íåéëÿéÿðäè?! Úàíèëÿðëÿ, èäåàëèñò-
ëÿðëÿ, òÿíáÿëëÿðëÿ äîëàðäû.
– Ñÿíÿ ãûç ëàçûìäûð, Ðàâèê. Èñòÿéèðñÿí, Êèêèéÿ çÿíý âóðóì.
Ãÿøÿíý ãûçäûð, èéèðìè áèð éàøû âàð.
– Áåëÿ äå... Áóíóí äà èéèðìè áèð éàøû âàð. Éîõ, î, áó ýöí
ìÿíèì ìàëûì äåéèë.
Ðàâèê ãÿäÿùèíè äîëäóðäó.
– Ðîëàíäà, éóõóéà ýåòìÿçäÿí ÿââÿë íÿ ùàãäà ôèêèðëÿ-
øèðñÿí?
– ×îõ âàõò ùå÷ ôèêèðëÿøìèðÿì. Éàìàí éîðóëóðàì.
– Áÿñ ÷îõ éîðüóí îëìàñàí?
– Òóð áàðÿäÿ.
– Íèéÿ?
– Õàëàìûí îðàäà åâè âàð. Àëòû äà ìàüàçàäûð. Èêè äÿôÿ
ýèðîâ ùàããûíû ìÿí âåðìèøÿì. Éåòìèø àëòû éàøû âàð, þëÿíäÿ åâ
ìÿíÿ ãàëàúàã. Èñòÿéèðÿì, ìàüàçàíû êàôå åëÿéèì. À÷ûã ðÿíýëè
ýöëëö äèâàðëàð, ö÷ íÿôÿð ìóñèãè÷è – ïèàíî, ñêðèïêà, âèîëîí÷åë...
E
Àðõàñû äà áàð... Õóäìàíè áèð êàôå... Åâ ýåäèøëè-ýÿëèøëè
éåðäÿäèð. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð, ïÿðäÿëÿðè, ÷èë÷ûðàüû èëÿ áèð éåðäÿ R
äîããóç ìèí áåø éöç ôðàíêà áàøà ýÿòèðìÿê îëàð. Èñòÿéèðÿì,

èëê ýöíëÿð ö÷öí áåø ìèí ôðàíê äà åùòèéàòûì îëñóí. Áèð äÿ
èêèíúè, ö÷öíúö ìÿðòÿáÿëÿðèí êèðàéÿñè... Ìÿí áóíëàð ùàãäà
äöøöíöðÿì, Ðàâèê.
– Ñÿí Òóðäà àíàäàí îëìóñàí?
– Áÿëè. Àíúàã î âàõòäàí ùàðà ýåòäèéèìè áèëÿí éîõäóð.
Èøëÿð éàõøû ýåòñÿ, ùå÷ ìàðàãëàíàí äà îëìàéàúàã. Ïóë ùÿð
øåéè ùÿëë åëÿéèð.
– Ùÿð øåéè éîõ, ÷îõ øåéè...
Ðàâèê ýèúýàùëàðûíäà êöò àüðû ùèññ åëÿäè, ýþðäö êè, äèëè
äîëàøûð.
– Äåéÿñÿí, ÷îõ è÷äèì, – äåéÿ úèáèíäÿí ïóë ÷ûõàðäû.
– Òóðäà ÿðÿ ýåäÿúÿêñÿí, Ðîëàíäà?
– Ýåäÿí êèìè éîõ. Áèð àç êå÷ñèí, ñîíðà... Îðàäà àäàìû-
ì âàð. 31
– Îíóí éàíûíà ýåäèðñÿí?
– Ùÿðäÿí. Àðàáèð þçö ìÿêòóá éàçûð. ßëáÿòòÿ, áàøãà öíâà-
íà. Åâëèäèð, àíúàã àðâàäû õÿñòÿõàíàäà éàòûð. Âÿðÿìäèð. Ùÿêèì-
ëÿðèí äåäèéèíÿ ýþðÿ, áèð-èêè èë àíúàã éàøàéàð. Ñîíðà òÿê îëàúàã.
Ðàâèê äóðäó.
– Àëëàù þçö ñÿíÿ êþìÿê îëñóí, Ðîëàíäà. Ñÿíèí ÷îõ
ñàüëàì äöøöíúÿ òÿðçèí âàð.
Ðîëàíäà èíàìëà ýöëöìñÿäè. Îíà åëÿ ýÿëäè êè, Ðàâèê äöç
äåéèð. Àéäûí ñèôÿòèíäÿ äàùà éîðüóíëóã ÿëàìÿòè ýþðöíìöðäö.
Ýöìðàù èäè, åëÿ áèë, éåíèúÿ éóõóäàí äóðìóøäó. Íÿ èñòÿäè-
éèíè éàõøû áèëèðäè. Ùÿéàòûí îíäàí ýèçëè ùå÷ áèð ñèððè éîõäó.
Áàéûðäà ùàâà èøûãëàíìûøäû. Éàüûø äà êÿñìèøäè. Ãàïû÷û ýåò-
ìèø, ýåúÿ þç ãûíûíà ÷ÿêèëìèø, ýöíäöç áàøëàìûøäû. Äÿñòÿ-
äÿñòÿ òÿëÿñÿí àäàìëàð áàñàáàñëà ìåòðîëàðà äîëóøóðäóëàð.
Ñàíêè, áó ìåòðîëàð éàðüàíëàð èäè, àäàìëàð äà þçëÿðèíè ãÿäèì
Àëëàùëàðà ãóðáàí âåðìÿê ö÷öí îðà ýèðèðäèëÿð...
***
Ãàäûí äèâàíäàí äèê àòûëäû. Ãûøãûðìàäû, çÿèô, áîüóã áèð
ñÿñ åøèäèëäè, äèðñÿêëÿíèá éåðèíäÿúÿ äîíäó.
– Ãîðõìàéûí! – Ðàâèê òåç äèëëÿíäè. – Ìÿíÿì. Ñèçè áóðà
ýÿòèðÿí àäàìàì.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ãàäûí äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëäû. Ðàâèê îíó ýöúëÿ ñå÷èðäè.

Ùÿëÿ äÿ éàíàí åëåêòðèê èøûüû ïÿíúÿðÿäÿí ñöçöëÿí ýöíÿø èøû-
üûíà ãàðûøàðàã îòàüû ñîëüóí, ñàðûéà ÷àëàí þëýöí áèð èøûüà
áÿëÿìèøäè.
– Çÿííèìúÿ, èíäè ñþíäöðìÿê îëàð, – äåéèá Ðàâèê äöé-
ìÿíè áóðäó. Î, éåíÿ äÿ ýèúýàùëàðûíäà êöò àüðûëàð ùèññ åäèð-
äè. – Ñÿùÿð éåìÿéè èñòÿìèðñèíèç? – äåéÿ ñîðóøäó. Î, ãàäûíû
áöñáöòöí óíóòìóøäó, ýÿëèá àøàüûäàí à÷àðû ýþòöðÿíäÿ õàòûð-
ëàìûø âÿ åëÿ áèëìèøäè êè, ýåòìèø îëàð. Êàø åëÿ ýåòìèø îëàéäû!
Ðàâèê ÷îõ è÷ìèøäè, øöóðóíóí ïÿðäÿëÿðè ÷ÿêèëìèø, çàìàíûí
úèíýèëòèëè çÿíúèðè ñûíìûø, ãîðõó-ùöðêö áèëìÿéÿí úîøüóí õàòèðÿ
âÿ õÿéàëëàð îíó þç ãîéíóíà àëìûøäû. Î, èíäè òÿê ãàëìàã èñòÿ-
éèðäè...
– Ãÿùâÿ èñòÿéèðñèíèç? – äåéÿ éåíÿ ñîðóøäó. – Áóðàäà
îíäàí éàõøû ùå÷ íÿ îëìóð.
Ãàäûí áàøûíû áóëàäû. Ðàâèê äèããÿòëÿ îíó ñöçäö.
32 – Íÿ îëóá? Ýÿëÿí âàð èäè?
– Õåéð.
– Àíúàã íÿñÿ îëóá. Ìÿíÿ åëÿ áèðòÿùÿð áàõûðñûíûç êè...
Ãàäûíûí äîäàãëàðû òÿðïÿíäè âÿ «Èé âàð» ñþçëÿðè åøèäèëäè.
– Èé? – Ðàâèê ùå÷ íÿ àíëàìàäû. – Àðàãäàí èé ýÿëìÿç.
Ýèëàñ àðàüû, áðåíäè äÿ åëÿ... Ñèãàðåò äÿ äåéèë, ÷öíêè þçöíöç
÷ÿêÿíñèíèç. Áóðàäà ãîðõìàüà þçýÿ íÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð?
– Åëÿ äåìÿê èñòÿìèðÿì...
– Àëëàù åøãèíÿ, áÿñ íÿéè äåéèðñèíèç?
– Ùÿìèíêèäèð... Ùÿìèí èéäèð...
– Èëàùè, åôèð èéè îëàúàã!.. – Áó, áèðäÿí Ðàâèêèí àüëûíà ýÿë-
äè. – Åôèðäèð?
Ãàäûí áàøûíû òÿðïÿòäè.
– Íÿ âàòñà òÿøðèù îëóíìóñóíóç?
– Õåéð. Áó...
Ðàâèê äàùà ãóëàã àñìàäû, ýåäèá ïÿíúÿðÿíè à÷äû:
– Áó äÿãèãÿ êå÷èá gåäÿúÿê. Ùÿëÿëèê áèð ñèãàðåò ÷ÿêèí.
Î, âàííà îòàüûíà êå÷èá, êðàíëàðû áóðäó. Ýöçýöäÿ þçö-
íÿ áàõäû. Áèð-èêè ñààò áóíäàí ãàáàã äà áåëÿúÿ äàéàíìûøäû.
Áó àðàäà èíñàí þëìöøäö. ßëáÿòòÿ, ýþðöíìÿìèø øåé äåéèëäè.
Ùÿð àí ìèíëÿðëÿ àäàì þëöð. Áó ùàãäà äÿãèã ùåñàáëàìàëàð
äà âàð. Ýþðöíìÿìèø èø äåéèëäè. Àíúàã þëÿí àäàì ö÷öí ÷îõ
øåé äåìÿêäèð, ùÿòòà þç ýåäèøèíäÿ îëàí äöíéàäàí äà ãèé-
ìÿòëè èäè.
E
Âàííàíûí êÿíàðûíäà îòóðóá àéàããàáûëàðûíû ÷ûõàðäû. Åéíè
øåéëÿð èäè, òÿêðàð îëóíóðäó. Ùÿð ýöí ýþðäöéö ÿøéàëàð âÿ îíëà- R
ðûí ëàë ùþêìö! Áàéàüûëûã, àáûðñûç àäÿòëÿð... Àäàì ëàï ÷àøáàø

ãàëûð! Ìÿùÿááÿò äÿíèçèíèí öðÿê àäëû ÷è÷ÿêëÿíÿí ñàùèëè... Êèì
îëóðñàí îë, èñòÿéèð øàèð îë, èñòÿéèð éàðûìàëëàù, èñòÿéèð äÿ ëàï àõìà-
üûí áèðè, ôÿðãè éîõäóð, ùÿð èêè-ö÷ ñààòäàí áèð þç äöíéàíäàí
ãîïóá àéàãéîëóíà ýåòìÿëèñÿí. Ùå÷ êèì îíäàí éàõà ãóð-
òàðà áèëìÿç! Òÿáèÿò àäàìû áåëÿúÿ äîëàéûð! Áèð éàíäà ðîìàí-
òèê õÿéàë äöíéàñû, áèð éàíäà äà øèðÿ èôðàç åëÿéÿí âÿçèëÿð, àúûí-
äàí ãóðóëäàéàí ãàðûí... Èíñàíà íÿäÿíñÿ ëÿççÿò àëìàã ö÷öí
âåðèëÿí öçâëÿð ùÿì äÿ íÿéèñÿ è÷ÿðèäÿ ñå÷èá àéûðûð... Ðàâèê àéàã-
ãàáûëàðû êöíúÿ èòÿëÿäè. Áèð äÿ áó çÿùëÿòþêÿí ñîéóíìàã àäÿ-
òè! Îíäàí éàõà ãóðòàðìàã îëìóð. Éàëíûç òÿê éàøàéàíëàð
áóíó äóéà áèëÿð. Áó àäÿòäÿ íÿñÿ èéðÿíú áèð ìöòèëèê, öçöíòö
âàðäû. Îíäàí úàíûíû ãóðòàðìàã ö÷öí ÷îõ âàõò ýåéèìëè éàò-
ìûøäû. Àíúàã íÿ õåéðè, áóíó äà áèð äÿôÿ, èêè äÿôÿ åëÿéèðñÿí...
Éîõ, îíäàí éàõà ãóðòàðìàã îëìàç. 33
Øûðíàüû à÷äû. Ñÿðèí ñó áÿäÿíèíè ãûäûãëàäû. Ñèíÿ äîëóñó
íÿôÿñ àëûá ãóðóëàíäû. Áó äà õûðäà àäÿòëÿðèí òÿñÿëëèñè! Ñó, íÿôÿñ
âÿ áèð äÿ àõøàì éàüûøû. Éàëíûç òÿíùà ãàëìûø àäàìëàð îíó éàõøû
áèëÿð. Ñóéà «ñàü îë» äåéÿí äÿðè, íàïíàçèê, ýþìýþé äàìàð-
ëàðäàí àõàí ãàí... Éàøûë ÷ÿìÿíëèê... Óçàíûá äèíúÿëìÿê... Úþêÿ
àüàúëàðû... Äöìàü éàé áóëóäëàðû... Úàâàíëûüûí õÿéàë äöíéàñû...
Ýþðÿñÿí, ãÿëáèíèí êþêñöíÿ ñûüìàäûüû àíëàð ùàðàäà ãàëäû?
Ùÿéàòûí äÿùøÿòëè ìàúÿðàëàðû îíëàðûí ùàìûñûíû áîüäó...
Îòàüà ãàéûòäû. Ãàäûí äèâàíûí áèð êöíúöíÿ ãûñûëûá îòóð-
ìóø, àäéàëû áîüàçûíà ãÿäÿð ÷ÿêìèøäè.
– Ñîéóãäóð? – Ðàâèê ñîðóøäó.
Ãàäûí áàøûíû áóëàäû.
– Ãîðõóðñóíóç?
Áó äÿôÿ áàøûíû òÿðïÿòäè
– Ìÿíäÿí?
– Õåéð.
– Êö÷ÿäÿí? – Ðàâèê ïÿíúÿðÿíè áàüëàäû.
– Òÿøÿêêöð åäèðÿì. – Ãàäûí äèëëÿíäè.
Ðàâèê îíóí áîéóí-áîüàçûíà, ÷èéèíëÿðèíÿ áàõäû. Îíëàð
úàíëû èäè. Äîüìà îëìàñà äà, ùÿð ùàëäà, ùÿéàò ÿëàìÿòè, ùÿíèð-
òè èäè, äàùà àäàìû áóçà äþíäÿðÿí òÿíùàëûã äåéèëäè. Àäàì àäà-
ìà ùÿíèðòèäÿí áàøãà íÿ âåðÿ áèëÿðäè? Áóíäàí éàõøû äöíéà-
äà íÿ âàðäû?!
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ãàäûí éåðèíäÿ ãóðúóõäó. Òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ Ðàâèêÿ áàõûðäû.

Ðàâèê ùèññ åòäè êè, áàéàã øàùÿ ãàëõàí ùÿéÿúàí äàëüàëàðû ñÿí-
ýèäè, úàíûíà ãÿðèáÿ áèð ñÿðèíëèê éàéûëäû, î, þçöíÿ ýÿëäè, ýþçëÿðè
þíöíäÿ ñîíñóç áèð àëÿì éàðàíäû. Åëÿ áèë, îíà éàä îëàí áèð
ïëàíåòäÿ êå÷èðäèéè ãàðàíëûã ýåúÿäÿí èøûãëû ýöíäöçöíÿ ãàéûò-
äû. Ùÿð øåé áèðäÿí-áèðÿ ñàäÿëÿøäè: ñÿùÿð ÷àüû, ãàäûí... Äàùà
ôèêèðëÿøìÿéÿ äÿéìÿçäè...
– Éàõûí ýÿë, – äåäè.
Ãàäûí äþéöêÿ-äþéöêÿ îíóí öçöíÿ áàõûðäû.
– Éàõûí ýÿëñÿíÿ! – Ðàâèêèí ñÿáðè òöêÿíèðäè...
ÛÛÛ
Ðàâèê îéàíäû. Îíà åëÿ ýÿëäè êè, êèìèíñÿ áàõûøëàðû öñòöíäÿ
ýÿçèð. Ãàäûí ýåéèíèá äèâàíäà îòóðìóøäó. Àíúàã Ðàâèêÿ áàõ-
34 ìûðäû. Ýþçëÿðèíè ïÿíúÿðÿéÿ çèëëÿìèøäè. Åëÿ áèëèðäè, ÷îõäàí ýåò-
ìèø îëàð. Ùÿëÿ äÿ îòàãäà îëìàñû îíó ùå÷ à÷ìàäû. Ñÿùÿð ÷àüû
éàíûíäà áàøãà àäàì îëàíäà, þçöíö áèðòÿùÿð ùèññ åëÿéèðäè.
Áèëìÿäè òÿçÿäÿí éàòñûí, éîõñà äóðñóí. Àíúàã ãàäûí
áóðàäà îëà-îëà éàòà áèëìÿéÿúÿêäè. Ýÿðÿê, îíó òåç áàøûíäàí
åëÿñèí. ßýÿð ïóëà ýþðÿ ãàëìûøäûñà, àñàí èäè. Ôÿðãè éîõäóð,
íÿéÿ ýþðÿ ãàëûð ãàëñûí... Ðàâèê äèëëÿíäè:
– ×îõäàí äóðìóñóíóç?
Ãàäûí äèêñèíÿðÿê ýåðè äþíäö.
– Éàòà áèëìÿäèì. Ùå÷ éàõøû îëìàäû, ñèçè äÿ îéàòäûì.
– Õåéð, þçöì îéàíäûì.
Ãàäûí àéàüà äóðäó:
– Ýåòìÿê èñòÿéèðäèì. Þçöì äÿ áèëìèðÿì íèéÿ ãàëäûì...
– Äàéàíûí, ìÿí áó äÿãèãÿ ýåéèíèðÿì. ×þðÿê éåéèí, áó
ìåùìàíõàíàíûí ìÿøùóð ãÿùâÿñèíäÿí è÷èí. Âàõòûìûç âàð,
èêèñèíÿ äÿ ÷àòàð.
Î äóðóá çÿíýè áàñäû. Ñîíðà âàííà îòàüûíà êå÷äè. Áèëäè êè,
ãàäûí äà áóðàäà îëóá. Àíúàã ùÿð øåéè ñÿëèãÿ èëÿ éåðèíÿ ãîéóá,
ùÿòòà èøëÿíìèø äÿñìàëëàðû äà àñûá. Äèøëÿðèíè éóéàíäà ãóëëóã÷ó
ãûç ñÿùÿð éåìÿéèíè ýÿòèðäè. Òÿëÿñäè, ãàéûäàí êèìè äåäè:
– Ùå÷ éàõøû îëìàäû.
– Íÿ?
– Ãûç ñèçè ýþðäö. Ùå÷ àüëûìà ýÿëìÿìèøäè...
– Åéáè éîõäóð, þçöíö î éåðÿ ãîéìàäû. – Ãàäûí ìÿú-
E
ìÿéèéÿ áàõäû. Ðàâèê äåìÿñÿ äÿ, ãûç éåìÿéè èêè àäàìëûã
ýÿòèðìèøäè. R
– Ùå÷ ãîéìàç äà. Àõû áóðà Ïàðèñäèð! Ãÿùâÿ ýþòöðöí.

Áàøûíûç àüðûéûð?
– Õåéð.
– Ëàï éàõøû. Ìÿíèìñÿ áàøûì áèð àç àüðûéûð. Èíäè êå÷èá
ýåäÿð. Êþêÿ äÿ ýþòöðöí.
– Éåéÿ áèëìÿðÿì.
– Éåéÿðñèíèç. Ñèçÿ åëÿ ýÿëèð. Áèð äàäûíà áàõûí.
– Äîüðóäàí, éåéÿ áèëìèðÿì.
Ãàäûí êþêÿ ýþòöðäö, àíúàã òåç äÿ ãàéòàðûá éåðèíÿ ãîéäó.
– Îíäà ãÿùâÿ è÷èí, öñòöíäÿí äÿ ñèãàðåò ÷ÿêèí. Áó, ÿñýÿð-
ëÿðèí ñÿùÿð éåìÿéèäèð.
– Åëÿäèð...
Ðàâèê éåìÿéÿ áàøëàäû.
– Ùÿëÿ äÿ àúìàäûíûç? – äåéÿ î, áèð àçäàí éåíÿ ñîðóøäó.
– Õåéð. – Ãàäûí ñèãàðåòè ñþíäöðäö. – Äåéÿñÿí, ìÿí... 35
– äåéèá ñóñäó.
– Äåéÿñÿí íÿ?
– Ýåòìÿê ëàçûìäûð.
– Éîëó òàíûéûðñûíûç? ×ûõàí êèìè Âàãðàì ïðîñïåêòèäèð.
– Õåéð, òàíûìûðàì.
– Ùàðàäà ãàëûðñûíûç?
– «Âåðäþí» ìåùìàíõàíàñûíäà.
– Áåøúÿ äÿãèãÿëèê éîëäóð. Èñòÿéèðñèíèç, ýþñòÿðèì. Îíñóç
äà ñèçè ãàïûäàí þòöðìÿëèéÿì.
– Áÿëè... àíúàã... èø îíäà äåéèë... – Ãàäûí éåíÿ ñóñäó.
«Ïóë èñòÿéèð, – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Ìÿëóì øåéäèð,
ïóëà ýþðÿ ãàëûá!»
– Óòàíìàéûí, þçöì áèëèðÿì, ñèçÿ... – Ðàâèê ïóëãàáûíû
÷ûõàðäû.
– Áó íÿ äåìÿêäèð? Åéèá äåéèë?! – Ãàäûí áîçàðäû.
– Ùå÷... ùå÷... – Ðàâèê ïóëãàáûíû úèáèíÿ ãîéäó.
– Áàüûøëàéûí... – Ãàäûí àéàüà äóðäó. – Ñèç... ÷îõ ñàü
îëóí... éîõñà... Ýåúÿ âàõòû íåéëÿéÿðäèì...
Ðàâèê ùÿð øåéè òÿçÿäÿí õàòûðëàäû. Ãàäûíûí áóíà áåëÿ
áþéöê ìÿíà âåðìÿñè îíà ýöëöíú ýþðöíäö. À÷ûüû, òÿøÿêêöð
ýþçëÿìèðäè âÿ îíà ýþðÿ äÿ áèð àç òóòóëäó.
– Äîüðó ñþçöìäöð, áèëìèðäèì... – Ãàäûí ùÿëÿ äÿ äàéà-
íûá òÿðÿääöä åëÿéèðäè.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
«Ýþðÿñÿí, íèéÿ ýåòìèð?» – ôèêèðëÿøÿí Ðàâèê íÿñÿ äåìÿê

õàòèðèíÿ äèëëÿíäè.
– Èíäè êè, áèëèðñèíèç...
– Õåéð! – Ãàäûí ñÿìèìèééÿòëÿ îíóí öçöíÿ áàõäû. – Ùÿëÿ
äÿ áèëìèðÿì. Áèðúÿ îíó áèëèðÿì êè, íÿñÿ åëÿìÿëèéÿì. Áèëè-
ðÿì êè, îðà ýåòìÿê îëìàç.
– Áó, áàøãà ìÿñÿëÿ! – Ðàâèê ïàëòîñóíó ýþòöðäö. – Ìÿí
ñèçè àøàüûäàí þòöðÿðÿì.
– Ëàçûì äåéèë, áèðúÿ îíó äåéèí êè... – Î éåíÿ òÿðÿääöä
åòäè, åëÿ áèë, ñþç òàïìûðäû. – Áÿëêÿ, ñèç áèëÿñèíèç... Íåéëÿìÿê
ëàçûìäûð...ßýÿð...
– ßýÿð íÿ?
– Àäàì þëÿíäÿ... – Ãàäûí äàùà þçöíö ñàõëàéà áèëìÿ-
äè, àüëàäû. Ùû÷ãûðìûðäû, åëÿúÿ ñÿññèç-ñÿìèðñèç, è÷èí-è÷èí àüëà-
éûðäû. Ðàâèê îíóí ñàêèòëÿøìÿñèíè ýþçëÿäè. Ñîíðà:
– Þëÿí âàð? – ñîðóøäó. Ãàäûí áàøûíû òÿðïÿòäè.
36 – Äöíÿí àõøàì?
Î, éåíÿ áàøûíû òÿðïÿòäè.
– Ñèç þëäöðìöñöíöç?
Ãàäûí äþéöêäö:
– Íÿ? Íÿ äåäèíèç?
– Ñèç åëÿìèñèíèç? Íÿ åäÿúÿéèíèçè ìÿíäÿí ñîðóøóðñóíóç-
ñà, îíäà, ýÿðÿê, äöçöíö äåéÿñèíèç.
– Þëöá! – Ãàäûí ãûøãûðäû. – Ãÿôèëäÿí... – Î, ÿëëÿðè èëÿ öçö-
íö þðòäö.
– Õÿñòÿ èäè?
– Áÿëè.
– Ùÿêèì ÷àüûðìûøäûíûç?
– Áÿëè. Àíúàã õÿñòÿõàíàéà ýåòìÿäè.
– Ùÿêèì äöíÿí ýÿëìèøäè?
– Õåéð, ö÷ ýöí ãàáàã îëóá. Îíó... ùÿêèìè ñþéöá áèàáûð
åëÿäè, äåäè, áèð äÿ ýÿëìÿ.
– Àéðû ùÿêèì ÷àüûðìàäûíûç?
– Ùå÷ êÿñè òàíûìûðäûã. Ýÿëäèéèìèç ö÷úÿ ùÿôòÿäèð. Áóíó
äà õèäìÿò÷è òàïìûøäû. Ãîéìàäû, äåäè êè... Åëÿ áèëäè êè, þçö
ñàüàëàúàã.
– Õÿñòÿëèéè íÿ èäè?
– Áèëìèðÿì. Ùÿêèì äåäè, ñÿòÿëúÿìäèð. Àíúàã þçö èíàí-
ìûðäû, äåéèðäè êè, ùÿêèìëÿðèí ùàìûñû ôûðûëäàãäûð. Äöíÿí éàõøû
èäè. Áèðäÿí...
E
– Íèéÿ õÿñòÿõàíàéà àïàðìàäûíûç?
– Èñòÿìÿäè. Äåäè êè, éàíûìäà îëìàñà, îíà õÿéàíÿò åäÿ- R
ðÿì. Î... Îíó òàíûìûðñûíûç... Áàúàðà áèëìÿäèì.

– Èíäè ìåùìàíõàíàäàäûð?
– Áÿëè.
– Ìåùìàíõàíà ñàùèáèíÿ äåìèñèíèç?
– Õåéð. Î êå÷èíÿíäÿ... ùÿíèðòè êÿñèëÿíäÿ... Ýþçëÿðè...
Äàùà äþçÿ áèëìÿäèì, ÷ûõûá ãà÷äûì.
Ðàâèê þòÿí ýåúÿíè õàòûðëàäû, ÷îõ ïÿðò îëäó. Àíúàã îëàí
îëìóø, êå÷ÿí äÿ êå÷ìèøäè, ùå÷ áèðè ö÷öí èíäè ôÿðãè éîõ èäè.
Õöñóñèëÿ ãàäûí ö÷öí. Ùÿìèí ýåúÿ ãàäûí ö÷öí ùÿð øåé ìÿíà-
ñûç èäè, òÿêúÿ áèð øåé ãàëìûøäû: äþçìÿê! Ùÿéàò òÿêúÿ ñåíòè-
ìåíòàë ìöãàéèñÿëÿðäÿí èáàðÿò äåéèëäè! Ëàâèí àðâàäûíûí þëöì
õÿáÿðèíè àëàí ýåúÿíè ôàùèøÿõàíàäà êå÷èðìèøäè. Ôàùèøÿëÿð îíó
õèëàñ åòìèøäè! Àááàòëàð îíà ùå÷ íÿ åëÿéÿ áèëìÿçäè. Áóíó áàøà
äöøÿí, îíó äà áàøà äöøÿðäè. Áåëÿ øåéëÿðè ñþçëÿ èçàù åòìÿê
îëìàç. Áóðàäà èø ýþðìÿê ëàçûì èäè, âÿññàëàì... 37
Ðàâèê ïàëòîñóíó ýþòöðäö.
– Ýÿëèí, – äåäè, – ìÿí äÿ ýåäÿðÿì. ßðèíèç èäè?
– Õåéð.
***
«Âåðäþí» ìåùìàíõàíàñûíûí ñàùèáè êþê áèð àäàìäû.
Áàøûíäà áèðúÿ òöê îëìàñà äà, ðÿíý ÷ÿêèëìèø ãàðà áûüëàðû,
ãàðà, ãàëûí ãàøëàðû âàðäû. Âåñòèáöëäÿ èäè, àðõàñûíúà äà õèäìÿò-
÷è, ãóëëóã÷ó ãûç, àðûã-ãóðó êàññèð ãàäûí äöçöëìöøäöëÿð. Ùèññ
îëóíóðäó êè, àðòûã ùÿð øåéè áèëèð, ãàäûíû ýþðÿí êèìè äÿ ÿñèá-
úîøìàüà áàøëàäû. Ðÿíýè áîçàðäû, áàëàúà, ÿòëè ÿëëÿðèíè îéíà-
äà-îéíàäà ùöäöëÿéèá òþêäö, àíúàã Ðàâèê ýþðäö êè, îíëàðûí
ýÿëèøè, ùÿð ùàëäà, êèøèíèí âÿçèééÿòèíè áèð àç éöíýöëëÿøäèðèá. Ïîëèñ-
ëÿ, ùÿáñõàíà èëÿ ùÿäÿëÿìÿéÿ áàøëàéàíäà, Ðàâèê îíóí ñþçö-
íö êÿñäè.
– Ñèç ïðîâàíñëûñûíûç? – äåéÿ ñîðóøäó
Êèøè äóðóõäó:
– Õåéð. Áó íÿ äåìÿêäèð êè? – Î ëàï ÷àøáàø ãàëìûøäû.
– Ùå÷ íÿ. Ñàäÿúÿ îëàðàã, ñþçöíöçöí àðàñûíà ýèðìÿê
èñòÿäèì. Áåëÿ ùàëëàðäà ìÿòëÿáÿ äÿõëè îëìàéàí øåéëÿð ñîðóø-
ìàã ëàçûìäûð. Éîõñà, äöç áèð ñààò äàíûøàðäûíûç.
– Ñèç êèìñèíèç, ìöñéþ? Íÿ èñòÿéèðñèíèç?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Áó, ñèçèí ñÿùÿðäÿí áÿðè äàíûøäûãëàðûíûçûí è÷èíäÿ ÿí

àüûëëû ñþç îëäó.
Êèøè þçöíö éûüûøäûðäû.
– Ñèç êèìñèíèç êè? – Î, áóíó åëÿ ñàêèò, åëÿ åùòèéàòëà
ñîðóøäó êè, ñàíêè, ùþðìÿò-èççÿòëè áèð àäàìû èíúèäÿúÿéèíäÿí
ãîðõóðäó.
– Ùÿêèì.
Êèøè ýþðäö êè, ãîðõóëó àäàì äåéèë.
– Áèçÿ ùÿêèì ëàçûì äåéèë! – Î, òÿçÿäÿí ÿñèá-úîøìàüà
áàøëàäû. – Ïîëèñ ëàçûìäûð! – Äèããÿòëÿ ýàù Ðàâèêÿ, ýàù äà ãàäû-
íà áàõäû, åëÿ áèëäè êè, èíäèúÿ ãîðõó, åòèðàç, éàëâàðûø áàøëàéàúàã.
– Éàõøû ôèêèðäèð. Áÿñ íèéÿ ÷àüûðìûðñûíûç? Ñèç êè îíóí
þëäöéöíö ÷îõäàí áèëèðñèíèç.
Êèøè ùå÷ íÿ äåìÿéèá, àúûãëà Ðàâèêè ñöçäö.
– Èíäè ìÿí äåéèì íèéÿ... – Ðàâèê áèð àääûì èðÿëè ýÿëäè. –
×öíêè ìöøòÿðèëÿðèíèçèí äÿðäèíäÿí ùàé-êöé ãàëäûðìàã èñòÿ-
38 ìèðñèíèç. Áóíäàí õÿáÿð òóòàí êèìè, ÷îõó êþ÷öá ýåäÿúÿê.
Àíúàã ïîëèñ ýÿëìÿëèäèð, ÷öíêè ãàíóí áåëÿäèð, ùÿð øåéè ñàêèò-
úÿ éîëóíà ãîéìàã èñÿ þçöíöçäÿí àñûëûäûð. ßñëèíäÿ, áóíóí
ñèçÿ äÿõëè éîõäóð. Ãîðõìóñóíóç êè, ñèçèí áîéíóíóçà àòûá
ãà÷àðëàð. Íàùàã éåðÿ! Áèð äÿ ùàãã-ùåñàáäàí ãîðõìóñóíóç.
Ùàããûíûç ÷àòàúàã. Ìÿí èíäè ìåéèòÿ áàõìàã èñòÿéèðÿì, ñîí-
ðà ùÿð øåéè þçöì ùÿëë åäÿðÿì.
Ðàâèê êèøèíèí éàíûíäàí êå÷èá ýåäÿðêÿí, ãàäûíäàí
ñîðóøäó:
– Ùàíñû îòàãäûð?
– Îí äþðä.
– Ñèç ëàçûì äåéèëñèíèç, ýÿëìÿéèí, ùÿð øåéè þçöì éîëóíà
ãîéàðàì.
– Õåéð, ãàëà áèëìÿðÿì.
– Ùàìûñûíû òÿçÿäÿí ýþðìÿéèí íÿ ìÿíàñû?
– Õåéð, ãàëà áèëìÿðÿì.
– Éàõøû, íåúÿ èñòÿéèðñèíèç...
***
Îòàã àë÷àã òàâàíëû èäè âÿ ïÿíúÿðÿñè êö÷ÿéÿ áàõûðäû. Ãóë-
ëóã÷ó ãûçëàð, ìÿðòÿáÿ íþâáÿò÷èëÿðè âÿ õèäìÿò÷èëÿð ãàïûéà
éûüûøìûøäûëàð. Ðàâèê îíëàðû äàüûòäû. Îòàãäà èêè ÷àðïàéû âàðäû.
Äèâàðûí éàíûíäàêûíäà êèøè óçàíìûøäû. Ðÿíýè ñàðàëìûøäû,
E
ìóìéàëàíìûø êèëñÿ õàäèìè êèìè äöìäöç óçàíìûøäû, ãàðà,
ãûâðûì ñà÷ëàðû, ÿéíèíäÿ äÿ ãûðìûçû èïÿê ïèæàìà âàðäû. ßëëÿðè R
ñèíÿñèíÿ ÷àðïàçëàíìûøäû. Éàíûíäàêû áàëàúà êÿòèëèí öñòöíäÿ

áàëàúà, óúóç, àüàúäàí éîíóëìóø ìàäîííà ôèãóðó âàðäû.
Îíóí öñòöíäÿ ïîìàäà ëÿêÿñè ãàëìûøäû. Ðàâèê ôèãóðó ýþòöðöá
àðõàñûíà áàõäû: «Made in Germany» éàçûëìûøäû. Äèããÿòëÿ
ìåéèòÿ áàõäû. Äîäàãëàðûíà áîéà ÷ÿêìÿìèøäè. Öçäÿí
åëÿñèíÿ äÿ îõøàìûðäû. Ýþçëÿðè éàðûà÷ûã èäè. Áèðè î áèðèíÿ
íèñáÿòÿí äàùà ÷îõ à÷ûëìûøäû. Îíëàðäàí áèýàíÿëèê éàüûðäû âÿ
öçöíäÿ, åëÿ áèë, ÿáÿäè ùÿñðÿò íèøàíÿñè äîíóá ãàëìûøäû...
Ðàâèê ìåéèòÿ òÿðÿô ÿéèëäè. Ñòîëóí öñòöíäÿêè äÿðìàí øöøÿ-
ëÿðèíÿ áàõûá, îíó ìöàéèíÿ åòìÿéÿ áàøëàäû. Çîð èøëÿäèëìÿìèø-
äè. Äèêÿëäè.
– Îíà áàõàí ùÿêèìèí àäû íÿ èäè? – äåéÿ ãàäûíäàí
ñîðóøäó. – Àäûíû áèëèðñèíèç?
– Õåéð.
Ðàâèê äèããÿòëÿ îíóí öçöíÿ áàõäû: ðÿíýè ãà÷ìûøäû. 39
– Êå÷èí îòóðóí. – Î, êöíúäÿêè ñòóëó ýþñòÿðäè. – Éåðè-
íèçäÿí òÿðïÿíìÿéèí. Ùÿêèì ÷àüûðàí õèäìÿò÷è áóðàäàäûð?
– Ãàïûäàí è÷ÿðè áîéëàíàíëàðà ýþç ýÿçäèðäè.
– Áó ìÿðòÿáÿéÿ Ôðàíñóà áàõûð, – äþøÿìÿñèëÿí àüàúû
òöôÿíý êèìè ñèíÿñèíÿ ñûõìûø ñöïöðýÿ÷è ãàäûí äèëëÿíäè.
– Ôðàíñóà êèìäèð?
Õèäìÿò÷è èðÿëè äóðäó.
– Î ùÿêèìèí àäû íÿ èäè?
– Áîííå. Øàðë Áîííå.
– Òåëåôîí íþìðÿñèíè áèëèðñèíèç?
Õèäìÿò÷è åøÿëÿéèá úèáèíäÿí íþìðÿíè òàïäû.
– Ïàññè, 2743.
– Éàõøû... – Ðàâèê áîéëàíàí àäàìëàðûí àðàñûíäàí ñàùèá-
êàðûí ñèôÿòèíè äÿ ýþðäö. – Áÿëêÿ, ãàïûíû áàüëàéàã? Éîõñà,
èñòÿéèðñèíèç, êö÷ÿäÿí êå÷ÿíëÿð äÿ òþêöëöøöá ýÿëñèíëÿð?
– Õåéð, õåéð! Äàüûëûøûí. Ùàìûíûç äàüûëûøûí! Íÿéÿ éûüûøûá-
ñûíûç? Èø âàõòû äåéèë? Ìÿí àõû ñèçÿ ïóë âåðèðÿì! – Êèøè ùàìûíû
÷ûõàðûá, ãàïûíû áàüëàäû.
Ðàâèê äÿñòÿéè ýþòöðöá ÿââÿëúÿ Âåáåðÿ çÿíý âóðäó, îíóí-
ëà áèð àç äàíûøäû. Ñîíðà Áîííåíèí íþìðÿñèíè éûüäû. Áîííå
ãÿáóë îòàüûíäà èäè. Î, ãàäûíûí äåäèêëÿðèíè òÿñäèã åëÿäè.
– Êèøè þëöá. Þëöì øÿùàäÿòíàìÿñèíè éàçìàã ö÷öí ýÿëÿ
áèëìÿçñèíèç?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Î, ìÿíè ãîâäó. Þçö äÿ òÿùãèð åëÿäè!

– Äàùà òÿùãèð åëÿéÿ áèëìÿç.
– Ùå÷ ùàããûìû äà âåðìÿäè. Ìÿíÿ òàìàùêàð, ôûðûëäàã÷û
äåäè.
– Áÿñ ïóëóíóçó äà àëìàüà ýÿëìÿçñèíèç?
– Àäàì ýþíäÿðÿðÿì.
– Éàõøûñû áóäóð, þçöíöç ýÿëèí. Éîõñà ïóëó ýþðìÿéÿúÿê-
ñèíèç.
– Éàõøû, ýÿëÿðÿì, – Áîííå áèð àç òÿðÿääöä åëÿéÿíäÿí
ñîíðà ðàçûëàøäû. – Àíúàã ïóëó àëìàìûø, ùå÷ íÿéÿ ãîë ÷ÿêÿí
äåéèëÿì. Ö÷ éöç ôðàíê åëÿéèð.
– ×îõ ýþçÿë, ö÷ éöç ôðàíê îëñóí, âåðÿðèê. – Ðàâèê äÿñòÿéè
àñûá ãàäûíà òÿðÿô äþíäö: – Òÿÿññöô êè, áóíëàðûí ùàìûñûíà ñèç
äÿ ãóëàã àñìàëû îëäóíóç. Áàøãà ÷ûõûø éîëó éîõ èäè. Î, áèçÿ
ëàçûìäûð.
Ãàäûí ïóëó ÷ûõàðäû:
40 – Åéáè éîõäóð, – äåäè, – áó, ìÿíèì ö÷öí éåíèëèê äåéèë.
Áó äà ïóë...
– Ùÿëÿ ëàçûì äåéèë. Èíäèúÿ ýÿëÿúÿê. Îíäà âåðÿðñèíèç.
– Øÿùàäÿòíàìÿíè þçöíöç éàçà áèëìÿçäèíèç?
– Õåéð, ùÿêèì ýÿðÿê ôðàíñûç îëñóí. Ìöàëèúÿ åëÿéÿí
ùÿêèì îëñà, äàùà éàõøûäûð...
***
Áîííå ãàïûíû àðõàñûíúà þðòÿí êèìè, îòàüà äÿðèí ñöêóò
÷þêäö. Ñàíêè, è÷ÿðèäÿí áèðúÿ àäàì äåéèë, ãîøóí ÷ûõìûøäû.
Êö÷ÿäÿí åøèäèëÿí ñÿñ äÿ áàòìûøäû, åëÿ áèë, î, ãàòû ùàâàíû éàðûá
äèâàðà äÿéèð âÿ ÿòðàôà ñÿïÿëÿíèðäè. Áèð íå÷ÿ ñààòëûã ýåò-ýÿë-
äÿí, ÷ÿê-÷åâèðäÿí ñîíðà ìåéèò èëê äÿôÿ þçöíö ùèññ åòäèðìÿ-
éÿ áàøëàäû. Îíóí éàðàòäûüû äÿùøÿòëè ñöêóò áó êàñûá îòàüû
áàøûíà ýþòöðìöøäö. ßéíèíäÿêè èïÿê ïèæàìà ïàð-ïàð ïàðûë-
äàñà äà, î, ÷îõäàí þëìöø òÿëõÿê òÿñèðè áàüûøëàéûðäû, ÷öíêè
òÿðïÿíèø éîõ èäè. Áöòöí úàíëûëàð ùÿðÿêÿò åäèð âÿ ùÿðÿêÿò
åäèðñÿ, äåìÿê, îíäà ýöú îëóð, ãÿøÿíý îëóð, ýöëöíú îëóð.
Áóíëàðñà ÿáÿäè ñöêóòà äàëìûø øåéëÿðèí éàðàòäûüû ìöâÿããÿòè
ÿçÿìÿò äåéèëäè. Áåëÿ ÿçÿìÿò éàëíûç þëöìäÿ îëóð âÿ èíñàí
þëÿíäÿ, áèðúÿ àíëûüà äà îëñà, ÿçÿìÿòëè ýþðöíöð.
– Åâëÿíìÿìèøäèíèç? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– Õåéð. Íèéÿ ñîðóøäóíóç êè?
E
– Ãàíóíà, ìèðàñ ãàëìûø øåéëÿðÿ ýþðÿ. Íÿéèí ñèçÿ, íÿéèí
îíà ìÿõñóñ îëäóüóíó ïîëèñ ìöÿééÿíëÿøäèðÿúÿê. Íÿéèíèç R
âàðñà, ýþòöðöí. Îíóíêóëàðû ïîëèñ àïàðàúàã, ãîùóìëàðûíäàí

êèì òàïûëñà, îíà âåðÿúÿê. Ãîùóìó âàð?
– Ôðàíñàäà éîõäóð.
– Ñèç îíóíëà éàøàéûðäûíûç?
Ãàäûí úàâàá âåðìÿäè.
– ×îõäàí?
– Èêè èë èäè.
Ðàâèê éàí-éþðÿñèíÿ áîéëàíäû:
– ×àìàäàíûíûç éîõäóð?
– Âàð èäè... Îðàäà... Äèâàðûí éàíûíäà èäè... Äöíÿí àõøàì
îðàäà èäè...
– Àùà, ñàùèáêàð... – Ðàâèê ãàïûíû à÷àíäà ÿëèíäÿ äþøÿ-
ìÿñèëÿí àüàúû òóòìóø ñöïöðýÿ÷è òåç ýåðè ÷ÿêèëäè. – Áó ùÿðÿ-
êÿòèíèç ùå÷ éàøûíûçà éàðàøìûð, àíàúàí. Ñàùèáêàðû ÷àüûðûí.
Ãàäûí åòèðàç åëÿìÿê èñòÿäè, àíúàã Ðàâèê îíà èìêàí âåð- 41
ìÿäè:
– Äöç åëÿéèðñèíèç. Ñèçèí éàøäà îëàíäà, àäàì ùÿð øåéëÿ
ìàðàãëàíûð. Èíäè èñÿ ñàùèáêàðû ÷àüûðûí.
Ãàðû íÿñÿ ìûçûëäàäû, àüàúû ñöðöéÿ-ñöðöéÿ ýþçäÿí èòäè.
– ×îõ òÿÿññöôëÿð îëñóí... – Ðàâèê ãàäûíà òÿðÿô äþíäö. –
Áàøãà ÷ûõûø éîëó éîõäóð. Áèð àç éàõøû ÷ûõìûð, àíúàã, ýÿðÿê,
èíäè åëÿéÿê. Áÿëêÿ äÿ, èíäè áàøà äöøìÿäèíèç, àíúàã áåëÿ
ëàçûìäûð.
– Áàøà äöøöðÿì.
Ðàâèê äèããÿòëÿ îíà áàõäû:
– Áàøà äöøöðñöíöç?
– Áÿëè.
Ñàùèáêàð, ÿëèíäÿ êàüûç, ãàïûíû äþéìÿäÿí è÷ÿðè ýèðäè.
– ×àìàäàíëàð ùàðàäàäûð? – Ðàâèê îíó ãàáàãëàäû.
– ßââÿëúÿ ùàãã-ùåñàá... Áóéóðóí, ÿââÿëúÿ ùàãã-ùåñàáû
âåðèí.
– Õåéð, ÿââÿëúÿ ÷àìàäàíëàðû ýÿòèðèí. Èíäèéÿ êèìè ùå÷ êÿñ
ùàãã-ùåñàáäàí áîéóí ãà÷ûðìàéûá. Îòàã ùÿëÿëèê áèçèìäèð.
Ýÿëÿí äÿôÿ è÷ÿðè ýèðÿíäÿ ãàïûíû äþéöí. Ùàãã-ùåñàáû äà áóðà
âåðèí, äåéèí êè, ÷àìàäàíëàðû ýÿòèðñèíëÿð.
Êèøè àúûãëû-àúûãëû îíà áàõäû.
– Ãîðõìàéûí, ïóëóíóç ÷àòàúàã.
Êèøè ÷ûõûá, ãàïûíû àðäûíúà ÷ûðïäû.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ïóë ÷àìàäàíäàäûð? – Ðàâèê ãàäûíà òÿðÿô äþíäö.

– Ìÿí... ìÿí... õåéð... Äåéÿñÿí, éîõ...
– Áèëìèðñèíèç ùàðàäàäûð? Úèáèíäÿ? Áÿëêÿ, ùå÷ éîõ èäè?
– Ïóëãàáûíäà îëóðäó.
– Î ùàðàäàäûð?
– Îðàäà... – Ãàäûí òÿðÿääöä åòäè. – ×îõ âàõò éàñòûüûíûí
àëòûíà ãîéóðäó.
Ðàâèê ãàëõûá åùòèéàòëà éàñòûüû ìåéèòãàðøûã ãàëäûðäû, ãàðà
ðÿíýëè äÿðè ïóëãàáûíû ýþòöðöá ãàäûíà âåðäè.
– Ïóëëàðû ýþòöðöí. Íÿ ãÿäÿð ëàçûìäûð, ýþòöðöí. Òåç îëóí!
Ùèññÿ ãàïûëìàã âàõòû äåéèë, ñèç éàøàìàëûñûíûç. Áÿñ ïóë íÿäÿí
þòðöäöð? Ïîëèñ èäàðÿñèíäÿ êèô àòìàã ö÷öí?!
Î, ïÿíúÿðÿäÿí ÷þëÿ áàõäû. Êö÷ÿäÿ áèð éöê ìàøûíûí
ñöðöúöñö ýþé-ýþéÿðòè äàøûéàí àðàáà÷ûíûí öñòöíÿ äöøìöø-
äö. Àüûð éöê ìàøûíû èëÿ èêè àò ãîøóëìóø àðàáà àðàñûíäàêû
ôÿðã, ýþðöíöð, ñöðöúöíö ãûçûøäûðìûøäû, àüçûíà ýÿëÿíè äåéèðäè.
42 Ðàâèê ýåðè äþíäö:
– Ãóðòàðäûíûç?
– Áÿëè.
– Ïóëãàáûíû âåðèí.
Ðàâèê îíó éàñòûüûíûí àëòûíà ñîõäó. Ùèññ åòäè êè, ïóëãàáû
áàéàãêûíà íèñáÿòÿí éöíýöëëÿøèá.
– Ýþòöðäöêëÿðèíèçè ÷àíòàíûçà ãîéóí.
Ãàäûí äèíìÿç-ñþéëÿìÿç îíóí äåäèéèíè åëÿäè. Ðàâèê ùàãã-
ùåñàá êàüûçûíû ýþòöðöá íÿçÿðäÿí êå÷èðäè.
– Áóðàäà ãàëàíäàí ùå÷ ïóë âåðìèñèíèç?
– Áèëìèðÿì. Äåéÿñÿí, âåðèá.
– Áóðàäà èêè ùÿôòÿ ö÷öí ùåñàáëàíûá. Ùåñàáû âåðäè...
– Ðàâèê áèð àíëûüà òÿðÿääöä åòäè. Íÿäÿíñÿ, þëìöø àäàìû
úÿíàá Ðà÷èíñêè àäëàíäûðìàã îíà ãÿðèáÿ ýÿëäè. – Ïóëó âàõòëû-
âàõòûíäà âåðèðäè?
– Áÿëè, ùÿìèøÿ. Òåç-òåç äåéèðäè êè, áåëÿ âÿçèééÿòäÿ ïóëó
âàõòûíäà âåðìÿê ëàçûìäûð.
– Áó ñàùèáêàðûí ÿúëàôëûüûíà áàõûí! Áèëìèðñèíèç, àõûðûíúû
ùàãã-ùåñàá êàüûçû ùàðàäàäûð?
Ãàïû äþéöëäö. Ðàâèê òÿáÿññöìöíö ýèçëÿäÿ áèëìÿäè.
Íþâáÿò÷è ÷àìàäàíëàðû ýÿòèðäè. Êèøè äÿ îíóí äàëûíúà ýÿëäè.
– Ùàìûñû áóäóð? – Ðàâèê ãàäûíà áàõäû.
– Áÿëè.
– ßëáÿòòÿ, áóäóð! – êèøè äîíãóëäàíäû. – Áÿñ íÿ áèëèðäèíèç?
E
Ðàâèê áàëàúà ÷àìàäûíû ýþòöðäö.
– À÷àðûíûç âàð? À÷àðëàð ùàðàäà îëóðäó. R
– Äîëàáäà, ïåíúÿéèí úèáèíäÿ.

Ðàâèê äîëàáû à÷äû. Áîìáîø èäè.
– Áÿñ ùàíû? – Ðàâèê êèøèäÿí ñîðóøäó. Êèøè õèäìÿò÷èéÿ
òÿðÿô äþíäö:
– Ùàíû?
– Ïåíúÿê ìÿíäÿäèð... – õèäìÿò÷è êÿêÿëÿäè.
– Íèéÿ?
– Òÿìèçëÿìÿéÿ, öòöëÿìÿéÿ âåðìèøäè.
– Áóíëàð äàùà îíà ëàçûì äåéèë.
– Òåç îë, ýåò ýÿòèð, îüðó ÿúëàô! – êèøè ÷ÿìêèðäè.
Õèäìÿò÷è îíà ãûéãàúû íÿçÿð ñàëûá ÷ûõäû, àç êå÷ìÿìèø,
ïåíúÿéè ýÿòèðäè. Ðàâèê ÿââÿëúÿ ïåíúÿéè, ñîíðà äà øàëâàðû ñèë-
êÿëÿäè. Øàëâàðûí úèáèíäÿ íÿñÿ úèíýèëäÿäè. Áèð àíëûüà òÿðÿääöä
åëÿäè. ßëèíè þëìöø àäàìûí úèáèíÿ ñàëìàã îíà áèðòÿùÿð ýþðöí-
äö. Åëÿ áèë, øàëâàð äà þëìöøäö. Ãÿðèáÿ èäè, áó, ùàðàäàí àüëû- 43
íà ýÿëäè? Ïàëòàð ïàëòàðäûð...
À÷àðëàðû ÷ûõàðûá ÷àìàäàíû à÷äû. Ëàï öñòäÿ ïàðóñèí ãîâ-
ëóã âàð èäè.
– Áóäóð? – äåéÿ ãàäûíäàí ñîðóøäó.
Î, áàøûíû òÿðïÿòäè. Ðàâèê ùàãã-ùåñàá êàüûçûíû î äÿãèãÿ
òàïäû. Ïóë âåðèëìèøäè. Êàüûçû êèøèéÿ ýþñòÿðèá äåäè:
– Áèð ùÿôòÿíè àðòûã ùåñàáëàìûñûíûç.
– Åëÿìè? – Êèøè áàðûò êèìè à÷ûëäû. – Áÿñ áó äàâà-äàëàø?
Áÿñ áó éàðàìàçëûã? Áÿñ áó ãÿäÿð ùÿéÿúàí, ãîðõó? Áóíëàð
ùå÷ íÿäèð, åëÿìè? Öðÿéèì àüçûìà ýÿëèá, áóíà ïóë äöøìöð?
Áàéàã þçöíöç äåäèíèç, ìöøòÿðèëÿð ãà÷àúàã! Çèéàíû õåéðèí-
äÿí ÷îõ îëóð! Áÿñ ÷àðïàéû? Îòàüû äåçèíôåêñèéà åëÿìÿê ëàçûì
äåéèë? Áÿñ ìóðäàðëàíìûø éîðüàí-äþøÿê öçëÿðè?
– Éîðüàí-äþøÿê öçëÿðè ùàãã-ùåñàáäà âàð. Ùÿëÿ áóðàäà
èéèðìè áåø ôðàíê äà âàð, ýóéà, äöíÿíêè éåìÿéèí ùàããûäûð.
– Ðàâèê ãàäûíà òÿðÿô äþíäö,– äöíÿí áóðàäà áèð øåé éåìèñèíèç?
– Õåéð. Áÿëêÿ, íÿ äåéèð, âåðÿê? Áèëèðñèíèç... Èñòÿéèðÿì,
òåç ãóðòàðàã...
«Òåç ãóðòàðàã! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Áÿñ ñîí-
ðàñû? Ñîíðà éåíÿ î ñöêóò... Måéèò! Î ñöêóòóí ãóëàãáàòûðûúû
óüóëòóñó... Èéðÿíú äÿ îëñà, áåëÿ éàõøûäûð». Ñòîëóí öñòöíäÿêè
êàðàíäàøû ýþòöðöá ùåñàáëàìàüà áàøëàäû. Ãóðòàðàí êèìè
êàüûçû êèøèéÿ óçàòäû.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ðàçûñûíûç?
Êèøè òåç éåêóí ðÿãÿìèíÿ áàõäû:
– Ìÿí ùÿëÿ àüëûìû èòèðìÿìèøÿì.
– Ðàçûñûíûç? – Ðàâèê áèð äÿ ñîðóøäó.
– Ñèç êèìñèíèç àõû? Íÿ áîðúóíóçà ãàëûá?
– Ãàðäàøûéàì. Ùÿ, ðàçûñûíûç?
– Îí ôàèç äÿ ÿëàâÿ õèäìÿòëÿð, âåðýè ö÷öí àðòûðûí. Éîõñà
ðàçû äåéèëÿì.
– Îëñóí! – Ðàâèê ùàãã-ùåñàáà ÿëàâÿ åëÿäè, ãàäûíà äåäè:
– Èêè éöç äîõñàí èêè ôðàíê âåðÿúÿêñèíèç.
Ãàäûí ö÷ äÿíÿ éöç ôðàíêëûã ÷ûõàðûá êèøèéÿ âåðäè. Êèøè ïóëó
ýþòöðöá ýåòìÿê èñòÿäè:
– Ñààò àëòûéà êèìè îòàüû áîøàëäûí. Éîõñà áèð ýöíöí äÿ
ïóëóíó âåðìÿëè îëàúàãñûíûç.
– Ñÿêêèç ôðàíêû ãàéòàðûí! – Ðàâèê òåç äèëëÿíäè.
– Áÿñ ãàïû÷û?
44 – Îíó äà, áàøãà ÷àéïóëëàðûíû äà þçöìöç âåðÿðèê.
Êèøè äîíãóëäàíà-äîíãóëäàíà ñÿêêèç ôðàíêû ñòîëóí öñòö-
íÿ ãîéäó.
– Sales etrangers1 – äåéÿ ìûçûëäàíûá ÷ûõäû.
– Ôðàíñàäà áÿçè ìåùìàíõàíà ñàùèáëÿðè îíëàðû äîëàíäû-
ðàí ÿúíÿáèëÿðÿ íèôðÿò åòìÿêëÿ þéöíöðëÿð, – äåéÿí Ðàâèê
áèðäÿí ÷àéïóëó ýþçëÿéÿí õèäìÿò÷èíè ýþðäö. – Ýþòöð, – äåäè.
Õèäìÿò÷è ÿââÿëúÿ ïóëà áàõäû. Ñîíðà:
– Ìåðñè, ìöñéþ! – äåéèá ÷ûõäû.
– Èíäè ïîëèñ ýÿëèá áàõàúàã, ñîíðà àïàðìàã îëàð, – äåéÿ
Ðàâèê ãàäûíà áàõäû. Ãàäûí ñÿññèç-ñÿìèðñèç áèð êöíúäÿ, ÷àìà-
äàíëàðëà éàâàø-éàâàø ïÿíúÿðÿäÿí ñöçöëÿí ãàðàíëûüûí àðàñûí-
äà îòóðìóøäó. – Àäàì þëÿíäÿ ìàòàù îëóð, äèðè âàõòû ùå÷ êÿñ
ãÿäðèíè áèëìèð. – Î, éåíÿ ãàäûíà áàõäû. – Àøàüû ýåòìÿê èñòÿ-
ìèðñèíèç? Îðàëàðäà îòóðìàüà áîø éåð îëàð.
– Ìÿí äÿ ýåäèðÿì. Ïîëèñëÿ èøè éîëóíà ãîéìàã ö÷öí áèð
äîñòóì ýÿëÿñèäèð. Äîêòîð Âåáåð... Îíó àøàüûäà ýþçëÿéÿðèê.
– Õåéð, ìÿí áóðàäà ãàëìàã èñòÿéèðÿì.
– Íÿéÿ ãàëûðñûíûç? Îíñóç äà ùå÷ íÿ åëÿéÿ áèëìÿéÿúÿê-
ñèíèç.
– Áèëìèðÿì... Î... Èíäèúÿ àïàðàúàãëàð... Ìÿí òåç-
òåç... Î, ìÿíèìëÿ õîøáÿõò îëìàäû... Ìÿí òåç-òåç ÷ûõûá
1 Àë÷àã ÿúíÿáèëÿð (ôðàí.)
E
ýåäèðäèì... Èíäè ãàëàúàüàì! – Ãàäûí áó ñþçëÿðè ÷îõ ñàêèò,
èíàìëà äåäè. R
– Îíóí áóíäàí õÿáÿðè îëìàéàúàã.

– Îíà ýþðÿ ãàëìûðàì...
– Éàõøû, îíäà, ýÿðÿê, áèð øåé è÷ÿñèíèç. Ëàçûìäûð... – Ðàâèê
úàâàá ýþçëÿìÿéèá çÿíýè áàñäû. Õèäìÿò÷è, åëÿ áèë, ãàïûíûí
àüçûíäà ùàçûð äàéàíìûøäû, î äÿãèãÿ è÷ÿðè ýèðäè.
– Èðè ãÿäÿùëÿðäÿ èêè êîíéàê ýÿòèðèí.
– Áóðàéà?
– Áÿñ ùàðàéà? ßëáÿòòÿ, áóðàéà.
– Áàø öñòÿ, ìöñéþ.
Õèäìÿò÷è áèð øöøÿ «Êóðâóàçå» êîíéàêû âÿ èêè ãÿäÿù
ýÿòèðäè. Ãîðõà-ãîðõà êöíúÿ, ãàðàíëûãäà èøëûäàéàí ÷àðïàéûéà
òÿðÿô áàõäû.
– Èøûüû éàíäûðûì? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Õåéð. Øöøÿ äÿ ãàëñûí.
Õèäìÿò÷è ìÿúìÿéèíè ñòîëóí öñòöíÿ ãîéóá, èêèíúè äÿôÿ 45
ýþçóúó ÷àðïàéûéà áàõäû, î äÿãèãÿ äÿ ÷ûõûá ýåòäè. Ðàâèê
øöøÿíè ýþòöðöá ãÿäÿùëÿðè äîëäóðäó.
– È÷èí, – äåäè, – êþìÿê åëÿéÿúÿê.
Åëÿ áèëèðäè, ãàäûí è÷ìÿê èñòÿìÿéÿúÿê, î äà áàøëàéàúàã
äèëÿ òóòìàüà. Àíúàã ãàäûí òÿðÿääöä åëÿìÿäÿí ãÿäÿùè
áàøûíà ÷ÿêäè.
– Îíóí ÷àìàäàíëàðûíäà ñèçÿ ëàçûì îëàí øåé âàð?
– Õåéð.
– Åëÿ øåé êè ñàõëàìàã èñòÿéèðñèíèç? Ëàçûìûíûç îëàð. Áÿëêÿ,
áèð äÿ áàõàñûíûç?
– Õåéð, ùå÷ íÿ éîõäóð. Äÿãèã áèëèðÿì.
– Áàëàúà ÷àìàäàíäà äà?
– Áÿëêÿ äÿ, âàð. Áèëìèðÿì...
Ðàâèê ÷àìàäàíû ýþòöðäö, îíó ïÿíúÿðÿíèí éàíûíäàêû
ñòîëóí öñòöíÿ ãîéóá à÷äû. Áèð-èêè øöøÿ, àëò ïàëòàðû, ãåéä äÿô-
òÿð÷ÿëÿðè, áèð ãóòó éàüëû áîéà, ôûð÷à, áèð äÿ êèòàá... Èêèíúè ýþç-
äÿ ïàðóñèí ãîâëóã âÿ íàçèê êàüûçà áöêöëìöø ïóë âàðäû.
Ðàâèê êàüûçû èøûüà òóòäó.
– Éöç äîëëàðäûð, – äåäè, – ýþòöðöí. Õåéëè äîëàíìàã îëàð.
×àìàäàíû äà ãîéàã ñèçèí øåéëÿðèí éàíûíà. Î, ñèçèí äÿ îëà áèëÿð.
– Òÿøÿêêöð åäèðÿì.
– Îëà áèëñèí êè, èíäè áöòöí áóíëàð ñèçÿ èéðÿíú ýþðöíöð.
Àíúàã áåëÿ ëàçûìäûð. Èëê ýöíëÿð ö÷öí ñèçÿ ëàçûìäûð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Èéðÿíú ýþðöíìöð. Àíúàã ìÿí áóíëàðû òÿêáàøûíà åëÿéÿ

áèëìÿçäèì.
Ðàâèê ãÿäÿùëÿðè äîëäóðäó.
– Áóíó äà è÷èí.
Ãàäûí áó äÿôÿ éàâàø-éàâàø è÷äè.
– Èíäè áèð àç éàõøû îëäó?
Ãàäûí îíóí öçöíÿ áàõäû:
– Íÿ éàõøû îëäó, íÿ äÿ ïèñ. Ùå÷ ôÿðã åëÿìÿäè.
Î, ãàðàíëûãäàí ýöúëÿ ñå÷èëèðäè. Ùÿðäÿí êö÷ÿäÿêè ðåêëàì-
ëàðûí ãûðìûçû èøûüû ýàù öçöíÿ, ýàù äà ÿëëÿðèíÿ äöøöðäö.
– Íÿ ãÿäÿð êè î, áóðàäàäûð, ùå÷ íÿ ùàãäà ôèêèðëÿøÿ áèë-
ìèðÿì, – äåäè.
***
Ñàíèòàðëàð àäéàëû ýþòöðöá, õÿðÿéè ÷àðïàéûéà éàõûí ÷ÿêäè-
46 ëÿð. Ñîíðà ìåéèòè ýþòöðöá, îíóí öñòöíÿ ãîéäóëàð. Îíëàð
áóíó ÷îõ úÿëä, èøýöçàðëûãëà åëÿäèëÿð. Ðàâèê ãàäûíà éàõûí äàéàí-
ìûøäû êè, áèðäÿí ùóøóíó èòèðÿð. Ñàíèòàðëàð ìåéèòèí öçöíö þðò-
ìÿìèø, ÿéèëèá êÿòèëèí öñòöíäÿêè ìàäîííà ôèãóðóíó ýþòöðäö,
ãàäûíà ýþñòÿðäè:
– Äåéÿñÿí, ñèçèíêèäèð. Ýþòöðìÿê èñòÿìèðñèíèç?
– Õåéð.
Ðàâèê ôèãóðó îíà óçàòñà äà, ãàäûí ýþòöðìÿäè. Ðàâèê
áàëàúà ÷àìàäàíû à÷ûá, ôèãóðó îðà ãîéäó.
Ñàíèòàðëàð ìåéèòèí öçöíÿ ìÿëÿôÿ ÷ÿêäèëÿð, õÿðÿéè ýþòöð-
äöëÿð. Ãàïû åíñèç, äÿùëèç äÿ äàð èäè. Îíëàð áèðòÿùÿð ñèâèøäèð-
ìÿê èñòÿäèëÿð, àíúàã àëûíìàäû. Õÿðÿê èëèøèðäè.
– Õÿðÿêñèç ÷ûõàðìàã ëàçûìäûð, – îíëàðäàí éàøëûñû äèëëÿíäè.
– Õÿðÿêäÿ ýåòìÿéÿúÿê. – Î, Ðàâèêÿ áàõäû. Ðàâèê äÿ ãàäûíà
òÿðÿô äþíäö:
– Ýåäÿê àøàüûäà ýþçëÿéÿê.
– Éàõøû, – Ðàâèê ñàíèòàðëàðà òÿðÿô äþíäö: – Íåúÿ ëàçûì-
äûðñà, åëÿ äÿ åëÿéèí.
Ñàíèòàðëàðäàí áèðè ìåéèòèí àéàüûíäàí, áèðè äÿ áàøûíäàí
éàïûøûá îíó äþøÿìÿíèí öñòöíÿ ãîéäóëàð. Ðàâèê íÿñÿ äåì-
ÿê èñòÿäè, ãàäûíûí öçöíÿ áàõäû. Î ùå÷ ãûìûëäàíìûðäû. Ðàâèê
äÿ äèíìÿäè. Ñàíèòàðëàð áîø õÿðÿéè àïàðäûëàð. Òÿçÿäÿí ãàðàí-
ëûã îòàüà ãàéûäûá, ìåéèòè äÿ àðàãàðàíëûã äÿùëèçÿ ÷ûõàðäûëàð.
E
Ïèëëÿêÿíëÿðäÿí êå÷èðìÿê ö÷öí îíó ÷îõ éóõàðû ãàëäûðàñû
îëäóëàð. Ìåéèòèí àüûðëûüû îíëàðû òÿðëÿòìèødi. Ðàâèê îíëàð àøàüû R
äöøÿíÿúÿí ýþçëÿäè, ñîíðà îòàüà ãàéûòäû.

Ãàäûí ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà äàéàíûá, ÷þëÿ áàõûðäû.
Ìàøûíû êö÷ÿäÿ ñàõëàìûøäûëàð. Ñàíèòàðëàð ìåéèòè åëÿ òóëëàäûëàð
êè, åëÿ áèë, ÷þðÿê÷è ïå÷ÿ ÷þðÿê àòäû, ñîíðà äà þçëÿðè ìèíäèëÿð.
Ìîòîð óüóëäàäû, ñàíêè, êèìñÿ òîðïàüûí àëòûíäàí ãûøãûðäû âÿ
ìàøûí äþíýÿäÿ ýþçäÿí èòäè.
Ãàäûí ýåðè äþíäö.
– Ýÿðÿê, àøàüû äöøÿéäèíèç... – Ðàâèê äèëëÿíäè. – Áóíëàðà
íàùàã áàõäûíûç.
– Ýåäÿ áèëìÿçäèì. Îíäàí ãàáàã äöøÿ áèëìÿçäèì. Ìÿíè
áàøà äöøöðñöíöç?
– Áÿëè! Ýÿëèí áèð ãÿäÿù äÿ è÷èí.
– Õåéð!
Ïîëèñëÿ ñàíèòàðëàð ýÿëÿíäÿ Âåáåð èøûüû éàíäûðìûøäû. Ìåéèò
÷ûõàíäàí ñîíðà îòàã, åëÿ áèë, áþéöìöøäö. Áþéöìöøäö âÿ 47
ñàíêè, þëìöøäö. Äåéÿðäèí, ìåéèò ýåäèá, þëöì èñÿ ãàëûá...
– Áó ìåùìàíõàíàäà ãàëàúàãñûíûç? ×îõ ýöìàí êè,
ãàëìàçñûíûç?
– Õåéð.
– Áóðàëàðäà òàíûøûíûç âàð?
– Õåéð, ùå÷ êÿñèì éîõäóð.
– Áàøãà ìåùìàíõàíà éåðè áèëìèðñèíèç? Îðàäà ãàëàðäû-
íûç...
– Õåéð.
– Éàõûíäà áàëàúà áèð ìåùìàíõàíà âàð, þçö äÿ áóíà
îõøàéûð. Òÿìèç, ñàêèò... Îðàäà éåð òàïìàã îëàð. «Ìèëàí»
ìåùìàíõàíàñûäûð...
– Î ìåùìàíõàíà ãàëìàã îëìàç? Îðàäà... Ñèç ãàëàí
ìåùìàíõàíàäà?
– «Èíòåðíàñèîíàë»äà?
– Áÿëè... Ìÿí... îðà... Îíó, ùå÷ îëìàñà, áèð àç òàíûéû-
ðàì. Òàìàì éàä îëìàãäàíñà, áó éàõøûäûð...
– Îðà ãàäûí ö÷öí éàõøû äåéèë. – «Áèðúÿ áó ÷àòìûðäû!
– Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Ìÿíèìëÿ áèð ìåùìàíõàíàäà...
Éîõ, ìÿí ãóëëóã÷ó äåéèëÿì. Ñîíðà äà... Áÿëêÿ, åëÿ áèëèð,
îíà áîðúóì âàð? Ùÿ, áåëÿ äÿ îëóð...» – Ìÿñëÿùÿò ýþðìöðÿì!
– Áó ñþçëÿð èñòÿäèéèíäÿí êÿñêèí àëûíäû. – ßí éàõøûñû «Ìèëàí»-
äûð. Õîøóíóçà ýÿëìÿñÿ, äÿéèøÿðñèíèç.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ãàäûí îíóí öçöíÿ áàõäû. Ðàâèêÿ åëÿ ýÿëäè êè, íÿ ôèêèðëÿø-

äèéèíè î äóéäó, îíà ýþðÿ äÿ õÿúàëÿò ÷ÿêäè. Àíúàã áåëÿ éàõ-
øûäûð. Ñîíðàëàð ðàùàò îëìàã ö÷öí áèð àíëûã õÿúàëÿòèí åéáè
éîõäóð.
– Éàõøû, – ãàäûí ðàçûëàøäû, – äöç äåéèðñèíèç.
Ðàâèê ÷àìàäàíëàðû äöøöðòäöðöá òàêñèéÿ ãîéäó. «Ìèëàí»à
áèð-èêè äÿãèãÿëèê éîë èäè. Ðàâèê áèð îòàã àëûá, ãàäûíëà éóõàðû ãàëõ-
äû. Èêèíúè ìÿðòÿáÿäÿ äèâàðëàðûíà ãûçûëýöëëö êàüûç ÷ÿêèëìèø
îòàãäû. È÷ÿðèäÿ áèð ÷àðïàéû, äîëàá, ñòîë âÿ èêè ñòóë ãîéóëìóøäó.
– Áÿñ åëÿéÿð? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– Áÿëè, ÷îõ éàõøûäûð.
Ðàâèê ãûçûëýöëëö êàüûçëàðà áàõäû. Áóíëàð àäàìû ëàï âàùè-
ìÿéÿ ñàëûðäû.
– Äåéÿñÿí, ùÿìèøÿ èøûãëû îëóð. Èøûãëû, òÿìèç...
– Åëÿäèð...
×àìàäàíëàðû ýÿòèðäèëÿð.
48 – Áàõ áåëÿ... Èíäè ùÿð øåé ãàéäàñûíúà îëäó.
– Áÿëè, òÿøÿêêöð åäèðÿì... ×îõ ñàü îëóí!
Ãàäûí ÷àðïàéûäà îòóðäó. Ðÿíýè àâàçûìûøäû.
– Éàòìàã ëàçûìäûð. Éàòà áèëÿúÿêñèíèç?
– ×àëûøàðàì.
Ðàâèê úèáèíäÿí óçóíñîâ àëöìèí ãóòó ÷ûõàðòäû, ñèëêÿëÿéèá
áèð-èêè ùÿá ýþòöðäö.
– Éóõó äÿðìàíûäûð. Áèð ñòÿêàí ñó èëÿ è÷ÿðñèíèç. Èíäè è÷èð-
ñèíèç?
– Õåéð, ñîíðà è÷ÿðÿì.
– Éàõøû, ìÿí ýåäèðÿì. Ñàáàùäà, áèðèñè ýöíäÿ äÿéÿðÿì.
×àëûøûí êè, òåç éàòàñûíûç. Áó äà äÿôíåòìÿ áöðîñóíóí öíâàíû,
ëàçûì îëàð. Àíúàã îðà ýåòìÿéèí. Þçöíöç áàðÿäÿ äöøöíöí.
Ýÿëèá äÿéÿúÿéÿì... – Ðàâèê áèð àíëûüà òÿðÿääöä åòäè. – Àäû-
íûç íÿäèð?
– Ìàäó. Æîàí Ìàäó.
– Æîàí Ìàäó. Éàõøû, éàäûìäà ãàëàð.
Ðàâèê áèëèðäè êè, íÿ éàääà ñàõëàéàúàã, íÿ äÿ ýÿëèá äÿéÿ-
úÿê. Âÿ áóíó áèëäèéè ö÷öí äÿ þçöíö ñûíäûðìàã èñòÿìÿäè:
– Éàõøûñû áóäóð, éàçûì, – äåéÿ úèáèíäÿí ðåñåïò éàçäûüû
äÿôòÿð÷ÿíè ÷ûõàðäû. – Áóéóðóí, áÿëêÿ, þçöíöç éàçàñûíûç? Áó
äàùà éàõøû îëàð.
Ãàäûí äÿôòÿð÷ÿíè àëûá, àäûíû éàçäû. Ðàâèê âÿðÿãÿ áàõäû,
ñîíðà îíó úûðûá ïàëòîñóíóí ãîëòóã úèáèíÿ ãîéäó.
E
– Òåç éàòûí, – äåäè, – ñàáàù ùÿð øåé äöçÿëÿúÿê. Äöçäöð,
áèð àç ìÿíàñûç âÿ ýöëöíú ýþðöíöð, àíúàã, ÿñëèíäÿ, áåëÿ ëàçûì- R
äûð. Èíäè ñèçèí ö÷öí ÿí âàúèáè éàòìàã âÿ áèð àç äà âàõò ãàçàí-

ìàãäûð. Þçöíöçö ÿëÿ àëìàã ö÷öí áèð àç âàõò ëàçûìäûð. Áóíó
áàøà äöøöðñöíöç?
– Áÿëè, áèëèðÿì.
– Ùÿáëÿðè àòûí, óçàíûí.
– Îëäó! Òÿøÿêêöð åäèðÿì. ×îõ ñàü îëóí. Ùå÷ áèëìèðÿì
ñèç îëìàñàéäûíûç, íÿ åäÿðäèì. Äîüðóäàí, áèëìèðäèì.
Ãàäûí ÿëèíè îíà óçàòäû. ßëè ñîéóã îëñà äà, ìþùêÿì èäè.
«Ïèñ äåéèë, – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Ãÿòèééÿòèí èëê ÿëàìÿòè
âàð».
Ðàâèê êö÷ÿéÿ ÷ûõäû. Ñÿðèí, íÿì ùàâàíû úèéÿðëÿðèíÿ ÷ÿêäè.
Éåíÿ ìàøûíëàð, èíñàíëàð, òèíëÿðäÿ äàéàíàí ôàùèøÿëÿð, ïèâÿõà-
íàëàð, qÿlyÿnaltûëàð, òöòöí, áåíçèí ãîõóñó, ýöíäÿí-ýöíÿ
ëàõëàéàí âÿôàñûç ùÿéàò... Ýåðè äþíöá, áèíàéà áàõäû. Áèð íå÷ÿ
ïÿíúÿðÿäÿí èøûã ýÿëèðäè. Ãàäûí èíäè îíëàðäàí ùàíñûíûíñà 49
ãàðøûñûíäà îòóðóá, ýþçëÿðèíè ìÿúùóë áèð íþãòÿéÿ çèëëÿìèøäè.
Ðàâèê îíóí àäû éàçûëìûø êàüûçû úèáèíäÿí ÷ûõàðûá úûðäû, ùàâàéà
ñîâóðäó. Óíóòìàã! Ñþçÿ áàõ! Îíäà äÿùøÿòëÿð äÿ âàð,
òÿñÿëëè äÿ, âàùèìÿ äÿ! Êèì óíóòìàñà éàøàéà áèëÿð? Åëÿ
àäàì äà òàïûëàðìû, èñòÿäèêëÿðèíèí ùàìûñûíû óíóäà áèëñèí?
Îíäà õàòèðÿëÿðèí ãÿëïÿëÿðè öðÿêëÿðè ïàð÷à-ïàð÷à åëÿìÿçìè?
Àäàì î âàõò àçàä îëóð êè, óüðóíäà éàøàäûüû øåéëÿðèí
ùàìûñûíû èòèðèð...
Åòóàë ìåéäàíûíà òÿðÿô ýåòäè. Îðà ÷îõëó àäàì éûüûøìûø-
äû. «Çÿôÿð òàüû»íûí àðõà òÿðÿôèíäÿ ïðîæåêòîðëàð éàíäûðûëìûøäû.
Îíëàð íàìÿëóì ÿñýÿðèí ìÿçàðûíû èøûãëàíäûðûðäû. Ìÿçàðûí áàøû
öçÿðèíäÿêè ìàâè, àü-ãûðìûçû áàéðàüû êöëÿê äàëüàëàíäûðûðäû.
1918-úè èë ñöëù ìöãàâèëÿñèíèí ÕÕ èëäþíöìö èäè.
Ñÿìà òóòãóíäó âÿ ïðîæåêòîðëàðûí ýóð èøûüû áàéðàüûí
ãàðàìòûë êþëýÿñèíè ãîéíóíà àëûá, ÿíýèíëèêäÿ ñöðöíÿí áóëóä-
ëàðà ÷ûðïûðäû. Åëÿ áèë, ýþéäÿí, ãàðàíëûüûí éàâàø-éàâàø ãàòûëàø-
äûüû éåðäÿí úûðûã-úûðûã îëìóø áèð áàéðàã ñàëëàíûðäû. Ùàðäàñà
ùÿðáè îðêåñòð ÷àëûð, ñÿñè äÿ ÷îõ çÿèô, þëýöí ÷ûõûðäû. Ùå÷ êÿñ
îõóìóðäó. Ùÿð øåé ñöêóòà ãÿðã îëìóøäó.
– Ñöëùÿ áàõ! – Ðàâèêèí éàíûíäà äàéàíìûø áèð ãàäûí äèë-
ëÿíäè. – ßðèì àõûðûíúû ìöùàðèáÿäÿ þëäö. Èíäè äÿ íþâáÿ îüëó-
ìóíäóð. Áó äà îíëàðûí ñöëùö. Êèì áèëèð, ùÿëÿ íÿëÿð îëàúàã...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ÛÂ
×àðïàéûíûí áàøûíäàí àñûëìûø ùÿðàðÿò úÿäâÿëè òÿçÿ âÿ áîø
èäè. Òÿêúÿ àäû éàçûëìûøäû. Ëöñéåí Ìàðòèíå. Áöò Øàìîí, Êëà-
âåë êö÷ÿñè.
Ãûçûí ñîëüóí áÿíèçè éàñòûãäàí ýöúëÿ ñå÷èëèðäè. Äöíÿí
ýåúÿ òÿøðèù îëóíìóøäó. Ðàâèê ÿéèëèá åùòèéàòëà îíóí öðÿéèíÿ
ãóëàã àñäû, ñîíðà äèêÿëäè:
– Áèð àç éàõøûäûð, – äåäè, – âóðóëàí ãàí, äåéÿñÿí, áàëàúà
áèð ìþúöçÿ éàðàòäû. Ñàáàùà êèìè äþçñÿ, éàøàéà áèëÿð.
– ×îõ éàõøû! – Âåáåð ñåâèíäè. – Òÿáðèê åäèðÿì. Öìèäñèç
èäè. Íÿáçè 140, ãàí òÿçéèãè 80... Êîôåèí, êîðàìèí... Ëàï àç
ãàëìûøäû.
50 – Áóðàäà òÿáðèêëèê áèð øåé éîõäóð. Ñàäÿúÿ îëàðàã, áó,
î áèðèíäÿí òåç ýÿëìèøäè. Àéàüûíäà çÿíúèð îëàíû äåéèðÿì.
Âÿññàëàì...– Î, ãûçûí öñòöíö þðòäö. – Áó ùÿôòÿäÿ èêèíúè
ùàäèñÿäèð. Áåëÿ ýåòñÿ, Áöò Øàìîíäà óøàã õàðèú åòäèðÿíëÿð
ö÷öí òÿçÿ õÿñòÿõàíà à÷ìàëû îëàúàãñûíûç. Î áèðèñèíè äÿ
îðàäàí ýÿòèðìÿìèøäèëÿð?
Âåáåð áàøûíû òÿðïÿòäè:
– Áÿëè, Êëàâåë êö÷ÿñèíäÿí... Äåéÿñÿí, òàíûø èìèøëÿð, èêèñè
äÿ åéíè ìàìà÷àíûí éàíûíà ýåäèá. Áó äà î áèðè êèìè àõøàì-
÷àüû ýÿëäè. Éàõøû êè, ñèçè ìåùìàíõàíàäà òàïà áèëäèì. Ãîð-
õóðäóì, òàïìàéàì...
Ðàâèê îíà áàõäû:
– Ìåùìàíõàíàäà éàøàéàí àäàìû åâäÿ òàïìàã ÷îõ
âàõò ÷ÿòèí îëóð, Âåáåð. Õöñóñèëÿ, íîéàáð àéûíäà ìåùìàíõà-
íàäà öðÿêà÷àí ùå÷ íÿ îëìóð.
– Òÿñÿââöð åäèðÿì. Áÿñ îíäà íèéÿ ìåùìàíõàíàäà ãàëûð-
ñûíûç?
– Ðàùàòäûð, ñþçñöç-ñîâñóçäóð. Ùÿì òÿêñÿí, ùÿì äÿ
éîõ...
– Þçöíöç áåëÿ èñòÿéèðñèíèç?
– Áÿëè.
– Áóíó áàøãà éåðäÿ äÿ åëÿìÿê ìöìêöíäöð. Áàëàúà
áèð ìÿíçèë òóòñàíûç, îðàäà äà áåëÿ éàøàìàã îëàð.
– Áÿëêÿ äÿ, åëÿ åëÿäèì, – Ðàâèê òÿçÿäÿí ãûçà òÿðÿô ÿéèëäè.
E
– Äöç äåìèðÿì, Åæåíè? – Âåáåð ÿë ÷ÿêìÿäè. Òèáá áàúûñû
îíà áàõäû: R
– Ìöñéþ Ðàâèê áóíó ùå÷ âàõò åëÿìÿéÿúÿê, – äåéÿ

ñîéóã òÿðçäÿ äèëëÿíäè.
– Äîêòîð Ðàâèê, Åæåíè, – Âåáåð îíóí ñÿùâèíè äöçÿëòäè.
– Î, Àëìàíèéàäà áþéöê áèð õÿñòÿõàíàíûí áàø úÿððàùû îëóá.
Ìÿíäÿí äÿ áþéöê àäàì èìèø.
– Áóðàäà èñÿ... – òèáá áàúûñû åéíÿéèíè äöçÿëòäè.
– Éàõøû, éàõøû, áèëèðèê. Áóðàäà ùþêóìÿò õàðèúè äèïëîìëàðà
èíàíìûð. Àõìàãëûãäûð! Áÿñ ùàðàäàí áèëèðñèíèç êè, î, ìÿíçèë
òóòìàéàúàã?
– Ìöñéþ Ðàâèê ýÿëÿúÿéè îëìàéàí àäàìäûð, ùå÷ âàõò
þçöíÿ åâ ãóðìàéàúàã.
– Íåúÿ? – Âåáåð ëàï ÷àøäû. – Íÿ äàíûøûðñûíûç?
– Ìöñéþ Ðàâèê ö÷öí äöíéàäà ìöãÿääÿñ ùå÷ íÿ éîõ-
äóð. Îíà ýþðÿ...
– Òàìàìèëÿ äöçäöð! – Ðàâèê áàøûíû ÷àðïàéûäàí ãàëäûð- 51
ìàäàí äèëëÿíäè.
– Þçö áåëÿ äåéèá? – Âåáåð äèããÿòëÿ ãûçû áàõäû.
– Èíàíìûðñûíûç, þçöíäÿí ñîðóøóí, äîêòîð Âåáåð.
Ðàâèê äèêÿëäè:
– Ëàï îðòà õàëà âóðäóíóç, Åæåíè! Àíúàã áó ýöí êèìèí
ö÷öí äöíéàäà ìöãÿääÿñ ùå÷ íÿ ãàëìàéûáñà, ñàáàù ùÿð
øåé òÿçÿäÿí îíóí ö÷öí ìöãÿääÿñëÿøÿúÿê, öëâèëÿøÿúÿê,
ùÿòòà àëëàùûí ñîõóëúàíûíû äà éàøàäàí, îíó ùÿðäÿíáèð éåð
öçöíÿ ÷ûõìàüà ìÿúáóð åëÿéÿí àäèúÿ ùÿéàò ùÿâÿñèíÿ äÿ
ñÿúäÿ åäÿúÿê. Åëÿ áèëìÿéèí êè, íÿéÿñÿ èøàðÿ âóðóðàì, Åæåíè!
– Ñèç ìÿíÿ èøàðÿ âóðà áèëìÿçñèíèç, ÷öíêè ÿãèäÿíèç éîõ-
äóð. – Åæåíè ÿñÿáè ùàëäà àü õàëàòûíûí éàõàñûíû äöçÿëòäè.
– Àëëàùà ÷îõ øöêöð êè, ìÿíèì ÿãèäÿì âàð.
Ðàâèê ïàëòîñóíó ýþòöðäö.
– ßãèäÿ àäàìûí ýþçöíö òåç òóòóð. Îíà ýþðÿ äÿ áöòöí
äèíëÿð ÷îõ ãàíà áàèñ îëóá. – Î, êèíàéÿ èëÿ ýöëäö: – Äþçöì
äÿ øöáùÿíèí ãûçûäûð, Åæåíè. Ýÿëèí ýþðÿê ùàíñûìûç ùàíñûìûçà
äàùà ÷îõ íèôðÿò åäèðèê? ßãèäÿëè ñèçìè, éîõñà ÿãèäÿñèç, ìèñêèí
ìÿíìè? ßëáÿòòÿ, ÿãèäÿëè ñèç!
Âåáåð ýöëäö:
– Ïàéûíûçû àëäûíûç, Åæåíè?! Úàâàá ãàéòàðìàéûí, éîõñà ëàï
áåòÿðèíè åøèäÿðñèíèç!
– Ìÿíèì ãàäûíëûã ëÿéàãÿòèì...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Éàõøû, éàõøû, – Âåáåð îíóí ñþçöíö êÿñäè. – Þç ÿãèäÿ-

íèçäÿ ãàëûí. Åëÿ éàõøûäûð. Èíäèñÿ ìÿí ýåòìÿëèéÿì, ãÿáóë îòà-
üûíäà èøèì âàð. Ýÿëèí, Ðàâèê. Ùÿëÿëèê, Åæåíè.
– Ùÿëÿëèê, äîêòîð Âåáåð.
– Ùÿëÿëèê, òèáá áàúûñû Åæåíè, – Ðàâèê äÿ ñàüîëëàøäû.
Åæåíè, Âåáåð ÷åâðèëèá òÿðñ-òÿðñ îíà áàõàíäàí ñîíðà àüûç-
óúó äèëëÿíäè:
– Ùÿëÿëèê...
Âåáåðèí ãÿáóë îòàüû àüçûíà êèìè ãÿäèìè, ãûçûë ùàøèéÿëè, êþâ-
ðÿê ìåáåëëÿ äîëó èäè. Éàçû ñòîëóíóí öçÿðèíäÿí åâè èëÿ áàüûíûí
øÿêëè àñûëìûøäû. Äèâàðûí éàíûíäà åíëè, ìöàñèð äÿáëè äèâàí-òàõò
ãîéóëìóøäó. Ýåúÿëÿð áóðàäà ãàëìàëû îëàíäà, Âåáåð îíóí
öñòöíäÿ éàòûðäû. Õÿñòÿõàíà îíóíêó èäè.
– Íÿ è÷ÿúÿêñèíèç Ðàâèê? Êîíéàê, éîõñà «Äöáåíå»?
– Îëñà, ãÿùâÿ è÷ÿðäèì.
– ßëáÿòòÿ, âàð. – Âåáåð åëåêòðèê ãÿùâÿäàíû éàçû ñòîëóíóí
52 öñòöíÿ ãîéóá, ÷ÿíýÿëÿíè òàõäû. Ñîíðà Ðàâèêÿ òÿðÿô äþíäö:
– Ýöíîðòàäàí ñîíðà ìÿíèì ÿâÿçèìÿ «Îçèðèñ»ÿ ýåäÿ áèëÿð-
ñèíèç?
– Ñþçñöç.
– ×ÿòèí îëìàç êè?
– Çÿððÿ ãÿäÿð... Îíñóç äà áîøàì.
– Ëàï éàõøû, áèð äÿ äóðóá îðàéà ýåòìÿðÿì. ßâÿçèíäÿ áèð
àç áàüäà èøëÿéÿðÿì. Ôàøîíäàí õàùèø åäÿðäèì, àíúàã ìÿçó-
íèééÿòäÿäèð.
– Íàùàã éåðÿ! Ùÿìèøÿ ìÿí ýåòìÿìèøÿì?
– Åëÿäèð, àíúàã...
– Èíäè «àíúàã» éîõäóð. Õöñóñèëÿ, ìÿíèì êèìèñè ö÷öí...
– Áÿëè, ëàï àõìàãëûãäûð! Áåëÿ ãûçûë ÿëëÿðè îëàí àäàìûí èøëÿ-
ìÿéÿ èõòèéàðû éîõäóð, îíóí-áóíóí ÿâÿçèíÿ úÿððàùëûã åëÿéèð,
öçÿ ÷ûõà áèëìèð!
– Ëàçûì äåéèë, Âåáåð. Áó, êþùíÿ ñþùáÿòäèð. Àëìàíèéà-
äàí ãà÷àí áöòöí ùÿêèìëÿðèí âÿçèééÿòè áåëÿäèð.
– Ùÿð ùàëäà, ÷îõ ýöëöíúäöð. Ñèç Äöðàíûí ÿâÿçèíÿ ÿí ÷ÿòèí
òÿøðèùëÿðè åëÿéèðñèíèç, î äà àä ãàçàíûð.
– Þçö åëÿìÿêäÿíñÿ, áó, éàõøûäûð.
– Ýÿðÿê, ìÿí äÿ äàíûøìàéàì. Àõû, ìÿíèì ÿâÿçèìÿ äÿ
åëÿéèðñèíèç. Àíúàã ìÿí ãàäûí ùÿêèìèéÿì, úÿððàù äåéèëÿì.
Ãÿùâÿäàí ôûøûëäàìàüà áàøëàäû. Âåáåð îíó ñþíäöðäö,
äîëàáäàí èêè ôèíúàí ýþòöðöá ãÿùâÿ ñöçäö.
E
– Áèðúÿ øåéè áàøà äöøìöðÿì, Ðàâèê, – äåäè, – ñèç áó
ìèñêèí «Èíòåðíàñèîíàë»äà íÿ òàïìûñûíûç êè, îðàäàí ÷ûõà áèë- R
ìèðñèíèç? Íèéÿ Áóëîí ìåøÿñè òÿðÿôäÿêè òÿçÿ åâëÿðäÿí áèðèíäÿ

ìÿíçèë òóòìóðñóíóç? Ùàðàäàí îëñà, áèð-èêè óúóç ìåáåë òàïà
áèëÿðñèíèç. Ùå÷ îëìàñà, áèëÿðñèíèç, íÿéèíèçñÿ âàð.
– Áÿëè, áèëÿðäèì, íÿéèì âàð...
– Áÿñ îíäà íèéÿ åëÿìèðñèíèç?
Ðàâèê ãÿùâÿäÿí áèð ãóðòóì è÷äè. ×îõ àúû âÿ òöíä èäè.
– Âåáåð, – äåäè, – ñèç çÿìàíÿìèçèí õÿñòÿëèéèíÿ ÿí éàõøû
ìèñàëñûíûç. «Àéäûí äöøöíìÿê» õÿñòÿëèéèíè äåéèðÿì. Ùÿì òÿÿñ-
ñöôëÿíèðñèíèç êè, ìÿí à÷ûã èøëÿéÿ áèëìèðÿì, ùÿì äÿ ñîðóøóð-
ñóíóç, íèéÿ åâ òóòìóðàì.
– Áóíëàðûí áèð-áèðèíÿ íÿ äÿõëè?
Ðàâèê ñÿáðëÿ ýöëäö.
– Åâ òóòìàëû îëñàì, ýÿðÿê, ïîëèñÿ õÿáÿð âåðÿì. Îíäà äà
ïàñïîðò, âèçà ëàçûì ýÿëÿúÿê.
– Äöç äåéèðñèíèç, áó, ìÿíèì àüëûìà ýÿëìÿìèøäè. Áÿñ 53
ìåùìàíõàíàäà ëàçûì ýÿëìèð?
– Ýÿëèð... Àíúàã, Àëëàùà øöêöð êè, Ïàðèñäÿ áÿçè ìåùìàí-
õàíàëàð åëÿ øåéÿ ÷îõ ôèêèð âåðìèð. – Ðàâèê ãÿùâÿñèíÿ êîíéàê
àòäû. – Îíëàðäàí áèðè äÿ «Èíòåðíàñèîíàë»äûð. Áóíà ýþðÿ äÿ
îðàäà ãàëûðàì. Ùå÷ áèëìèðÿì, ñàùèáêàð áóíó íåúÿ åëÿéèð.
Äåéÿñÿí, éàõøû ÿëàãÿëÿðè âàð. Éà, äîüðóäàí, ïîëèñèí õÿáÿðè éîõ-
äóð, éà äà þçëÿðè þðò-áàñäûð åëÿéèð. Ùÿð ùàëäà, ìÿí ÷îõäàíäûð
ðàùàòúà îðàäà ãàëûðàì.
Âåáåð ýåðè ñþéêÿíäè:
– Ðàâèê, – äåäè, – áóíëàðäàí õÿáÿðèì éîõ èäè. Åëÿ áèëè-
ðÿì, òÿêúÿ èøëÿìÿê ãàäàüàíäûð. ×îõ ïèñ âÿçèééÿòäèð.
– Àëìàíèéàäàêû ùÿáñ äöøÿðýÿñè èëÿ ìöãàñèéÿäÿ èñÿ úÿí-
íÿòäèð.
– Áÿñ ïîëèñ? Áèðäÿí ýÿëèá éîõëàñà?
– Òóòñàëàð, áèð-èêè ùÿôòÿ ùÿáñõàíàäà ñàõëàéûá, þëêÿäÿí
÷ûõàðàúàãëàð. ×îõ âàõò Èñâå÷ðÿéÿ ýþíäÿðèðëÿð. Èêèíúè äÿôÿ
òóòóëàíäà èñÿ àëòû àé ùÿáñ úÿçàñû êÿñèëèð.
– Íÿ ãÿäÿð?
– Àëòû àé.
– Îëà áèëìÿç! Áó êè âÿùøèëèêäèð!
– Þç áàøûìà ýÿëÿíÿ êèìè, ìÿí äÿ åëÿ áèëèðäèì.
– Íåúÿ éÿíè þç áàøûìà ýÿëÿíÿ êèìè? Áàøûíûçà ýÿëèá êè?
– ×î.. î... õ! Ö÷ äÿôÿ. Éöçöíöí áàøûíà ýÿëÿí øåéäèð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Áóíëàðäàí õÿáÿðèì îëìàéàíäà, ùóìàíèçì äåéèëÿí øåéÿ

èíàíàí âàõòû ýÿëèá. Èñïàíèéàéà ýåòìÿìèøäÿí ãàáàã – îíäà
ìÿíÿ ùå÷ ïàñïîðò äà ëàçûì äåéèëäè, – àëìàí âÿ èòàëéàí ïèëîò-
ëàðûíäàí èêèíúè ùóìàíèçì äÿðñèíè àëäûì. Ñîíðàëàð, áèð äÿôÿ
äÿ áóðàéà ãàéûäàíäà îëóá. ßëáÿòòÿ, îíäà ùÿð øåéè áèëèðäèì.
– Èëàùè! – Âåáåð öðÿéèíäÿ íÿéèñÿ ùåñàáëàäû. – Äåìÿê,
äöç áèð èë ùå÷ íÿéÿ ýþðÿ ùÿáñõàíàäà ãàëìûñûíûç.
– Àç ãàëìûøàì. Èêèúÿ àé...
– Íåúÿ éÿíè? Þçöíöç äåìÿäèíèç, èêèíúè äÿôÿ òóòóëàíäà
àëòû àé âåðèðëÿð?
Ðàâèê ýöëöìñÿäè:
– Àõû àäàì òÿúðöáÿ òîïëàéàíäàí ñîíðà èêèíúè äÿôÿ
îëìóð. Áèð àäëà ãîâóðëàð, áàøãà àäëà ãàéûäûðñàí. Èìêàí äàõè-
ëèíäÿ, ñÿðùÿäè áàøãà éåðäÿí êå÷èðñÿí. Îíäà èêèíúè äÿôÿ îëìóð.
Ñÿíÿäèìèç îëìàäûüûíà ýþðÿ éàëíûç øÿõñÿí òàíûéàí àäàìûí
ÿëèíÿ äöøÿíäÿ, èêèíúè äÿôÿ îëäóüóíó ñöáóò åäèðëÿð. Î äà
54 òÿñàäöôÿí îëàð. Ðàâèê ìÿíèì àðòûã ö÷öíúö àäûìäûð. Èêè èëÿ ëàï
àç ãàëûð. Î âàõòäàí ùå÷ íÿ îëìàéûá. Äåéÿñÿí, ìÿíÿ äöøöð.
Áóíà ýþðÿ äÿ îíà ìÿùÿááÿòèì ýöíäÿí-ýöíÿ àðòûð. Ùÿãèãè
àäûìû èñÿ, äåìÿê îëàð êè, óíóòìóøàì.
Âåáåð áàøûíû áóëàäû:
– Ùàìûñû äà îíà ýþðÿ ýþðÿäèð êè, íàñèñò äåéèëñèíèç!
– ßëáÿòòÿ, íàñèñòëÿðèí äàøäàí êå÷ÿí ñÿíÿäëÿðè îëóð, ùàðà
èñòÿñÿëÿð, âèçà àëûðëàð.
– ßúÿá äöíéàäà éàøàéûðûã. Ùþêóìÿòèí äÿ âåúèíÿ äåéèë...
– Ùþêóìÿòèí äÿ áàøû ìèëéîíëàðëà èøñèçÿ ãàðûøûá. Þçö äÿ
òÿêúÿ Ôðàíñàäà áåëÿ äåéèë êè! Ùÿð éåðäÿ åéíè âÿçèééÿòäèð.
– Ðàâèê ãàëõäû. – Ùÿëÿëèê, Âåáåð. Èêè ñààòà ãàéûäûá ãûçà áàø
÷ÿêÿðÿì. Áèð äÿôÿ äÿ ýåúÿ ýÿëÿðÿì.
Âåáåð îíóíëà ãàïûéà ãÿäÿð ýÿëäè.
– Áóðà áàõûí, Ðàâèê, áèð àõøàì äà áèçÿ ýÿëèí, áèðëèêäÿ øàì
åëÿéÿê.
– Ìöòëÿã! – Ðàâèê äÿãèã áèëèðäè êè, ýåòìÿéÿúÿê. – Áèð
ýöí ýÿëÿðÿì.
– Ùÿëÿëèê, Ðàâèê. Ìöòëÿã ýÿëèí!
***
Ðàâèê ãàáàüûíà ÷ûõàí èëê qÿlyÿnaltûéà ýèðäè. Ïÿíúÿðÿéÿ
éàõûí îòóðäó êè, êö÷ÿíè ýþðÿ áèëñèí. Ùå÷ íÿ ôèêèðëÿøìÿäÿí
E
áóðàäà îòóðóá êö÷ÿäÿí êå÷ÿíëÿðÿ áàõìàüû õîøëàéûðäû. Ïàðèñ
åëÿ øÿùÿð èäè êè, ùå÷ íÿñèç âàõòûíû èñòÿäèéèí êèìè êå÷èðÿ áèëÿðäèí. R
Õèäìÿò÷è ñòîëó ñèëèá ñèôàðèø ýþçëÿäè.

– Áèð ãÿäÿù «Ïåðíî» ýÿòèðèí.
– Ñó äà âåðèì, ìöñéþ?
– Õåéð, äàéàíûí. – Ðàâèê íÿñÿ ôèêèðëÿøäè. – «Ïåðíî» ëàçûì
äåéèë.
Þçöíö áèðòÿùÿð ùèññ åëÿéèðäè, áóíäàí éàõàñûíû ãóðòàð-
ìàëû èäè, ñàíêè, áîüàçûíà íÿñÿ èëèøèá ãàëìûøäû. Áó øèðèí àëìà
àðàüû îíà ùå÷ íÿ åëÿéÿ áèëìÿçäè.
– Áèð ãÿäÿù êàëâàäîñ ýÿòèðèí, – äåäè, – èðè ãÿäÿùäÿ.
Îíó ñûõàí Âåáåðèí äÿâÿòè, áó äÿâÿòäÿêè ùàëûéàíàíëûã
èäè. Âåáåðèí, ùå÷ îëìàñà, áèðúÿ äÿôÿ îíà åâ øÿðàèòèíäÿ îòóð-
ìàüà èìêàí éàðàòìàã àðçóñó èäè! Ôðàíñûçëàð òÿñàäöôè ùàë-
ëàðäà äîñòëàðûíû åâÿ äÿâÿò åäÿðëÿð. Àäÿòÿí, ðåñòîðàíà àïàðûð-
ëàð. Î, ùÿëÿ Âåáåðýèëäÿ îëìàìûøäû. Âåáåð áóíó éàõøûëûã 55
ìÿíàñûíäà åëÿìèøäè, àíúàã Ðàâèê áàøãà úöð ãÿáóë åëÿäè.
Êèìñÿ ñÿíè òÿùãèð åëÿéÿíäÿ, úàâàáûíû âåðèðñÿí, ìÿðùÿìÿò
ýþñòÿðÿíäÿ èñÿ ãàëûðñàí áåëÿ...
Àëìà àðàüûíäàí áèð ãóðòóì àëäû. Íÿ ö÷öí «Èíòåðíà-
ñèîíàë»äà ãàëäûüûíû Âåáåðÿ äåäè? Ëàçûì äåéèëäè... Âåáåð
îíà ëàçûìlû øåéëÿðèí ùàìûñûíû áèëèðäè. Áèëèðäè êè, Ðàâèê áóðàäà
úÿððàùëûã åëÿéÿ áèëìÿç, áó äà áÿñè èäè. Îíó þç éàíûíà
ýþòöðìÿñè äÿ þç èøè èäè. Áóíäàí éàõøûúà ãàçàíûðäû, åëÿ òÿø-
ðèùëÿðÿ áîéóí îëóðäó êè, îíëàðû òÿêáàøûíà åëÿéÿ áèëìÿçäè.
Ùå÷ êèìèí äÿ áóíäàí õÿáÿðè îëìóðäó. Áèð î áèëèðäè, áèð äÿ
òèáá áàúûñû. Î äà ùå÷ êÿñÿ äåìÿçäè. Äöðàíëà äà áåëÿ èøëÿ-
éèðäè. Îðàäà áèð àç áàøãà úöð åëÿéèðäèëÿð. Òÿøðèù çàìàíû
Äöðàí áèùóøäàðû òÿñèð åëÿéÿíÿ êèìè õÿñòÿíèí éàíûíäà òÿê
îëóðäó. Ñîíðà Ðàâèê ýÿëèá èøÿ áàøëàéûðäû. Áåëÿ òÿøðèùëÿðè åëÿ-
ìÿéÿ ãîúà Äöðàíûí ýöúö ÷àòìàçäû. Õÿñòÿ àéûëàíäà, áàøû
öçÿðèíäÿ âöãàðëà äàéàíìûø Äöðàíû ýþðöðäö. Ðàâèê ýÿëÿí-
äÿ õÿñòÿíèí öçö þðòöëö îëóðäó. Òÿêúÿ áÿäÿíèí òÿøðèù ö÷öí
éîä ÷ÿêèëìèø éåðè ýþðöíöðäö. ×îõ âàõò êèìè òÿøðèù åëÿäèéèíè
äÿ áèëìèðäè. Äöðàí äèàãíîçó äåéèð, î äà éàðûðäû. Àëäûüû
ïóëóí ùå÷ îíäà áèðèíè äÿ Ðàâèêÿ âåðìèðäè. Î äà äèëëÿí-
ìèðäè. Áîø ãàëìàãäàíñà, áåëÿ ñÿðôÿëè èäè. Âåáåðëÿ ìöíà-
ñèáÿòëÿðè, áóíà áàõàíäà, éàõøû èäè. Î, äþðääÿ áèðèíè âåðèðäè.
Âåáåð ÿñë úåíòëìåí èäè!
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ðàâèê ïÿíúÿðÿäÿí áàõäû. Äàùà íåéëÿéÿúÿêäè? Îíà ãàëàí

áèðúÿ áó èäè. Éàøàéûðäû, áÿñè èäè. Áèð äöíéàäà êè ùÿð øåé ýÿëäè-
ýåäÿðäè, áó ýöí òèêäèéèí ñàáàù éåðëÿ-éåêñàí îëóð, îðàäà
íÿñÿ åëÿìÿéÿ äÿéÿðìè? Éàõøûñû áóäóð êè, ÿë-àéàüûíû áîø
ãîéàñàí, ùÿéàò ñÿíè ùàðà àïàðûð, ýåäÿñÿí, ýöúöíö ãîðóéóá
ñàõëàéàñàí, ÷öíêè î, éåýàíÿ øåéäèð êè, ÿâÿçè éîõäóð. Íÿ âàõò-
ñà, ùàðàäàñà áèð ìÿãñÿäèí îëàíà êèìè äþçÿñÿí. Íÿ ãÿäÿð
àç ýöú ñÿðô åëÿñÿí, î ãÿäÿð éàõøûäûð, ñîíðàëàð ëàçûì îëóð...
Áåëÿ ãàðìàãàðûøûã äöíéàäà ãàðûøãà êèìè þçöíÿ ðàùàò éóâà
ãóðìàã èñòÿéÿí àäàìëàðûí àõûðûíû ÷îõ ýþðìöøäö. Áó, àäà-
ìûí öðÿéèíè ðèããÿòÿ ýÿòèðèðäè, ÿñë ãÿùðÿìàíëûã êèìè ýþðöíöð-
äö, àììà àõûðû äà îëìóðäó. Îíäà áöòöí öìèäëÿð áîøà ÷ûõûð-
äû. Éàéûíäàí ÷ûõìûø îõó ñàõëàìàã îëìàç. Êèì òóòìàã èñòÿ-
ñÿ, îíà äÿéÿúÿê! Éàõøûñû áóäóð, ýþçëÿéÿñÿí, âàõòû ÷àòàíäà
èòèðäèêëÿðèíè áèð-áèð àõòàðûá òàïàñàí. Óçàã éîëà ÷ûõûðñàíñà,
éöêöíö éöíýöë åëÿ! Äèäÿðýèí äöøÿíäÿ äÿ...
56 Ðàâèê ñààòûíà áàõäû. Ëöñåéí Ìàðòèíåíèí éàíûíà ýåòìÿê
âàõòû ÷àòìûøäû. Ñîíðà äà «Îçèðèñ»ÿ ýåäÿñè èäè...
«Îçèðèñ»èí ãûçëàðû éûüûøûá îíó ýþçëÿéèðäè. Áÿëÿäèééÿ èäàðÿ-
ñèíèí ùÿêèìè îíëàðû âàõòëû-âàõòûíäà éîõëàéûðäû. Àíúàã ôàùèøÿ-
õàíà ñàùèáè áóíóíëà êèôàéÿòëÿíìèðäè. Èñòÿìèðäè êè, êèìñÿ áóðà-
äà éîëóõñóí, îíà ýþðÿ äÿ þçö Âåáåðëÿ àéðûúà ìöãàâèëÿ áàü-
ëàìûøäû, Âåáåð äÿ ùÿð úöìÿ ýöíö ýÿëèá éîõëàéûðäû.
Áÿçÿí îíóí ÿâÿçèíÿ Ðàâèê ýÿëèðäè...
Ôàùèøÿõàíà ñàùèáè áèðèíúè ìÿðòÿáÿäÿ ìöàéèíÿ ö÷öí
õöñóñè îòàã àéûðìûø, ëàçûì îëàí ùÿð øåéè ãîéäóðìóøäó, ÷îõ
äà ôÿõð åëÿéèðäè êè, ñîí áèð èëäÿ ùå÷ êÿñ áóðàäà õÿñòÿëèê òàï-
ìàéûá. Àíúàã ÿâÿçèíäÿ, ãûçëàð íÿ ãÿäÿð åùòèéàòëà òÿðïÿí-
ñÿëÿð äÿ, îí éåääè ìöøòÿðè þçö èëÿ áóðàéà çþùðÿâè õÿñòÿëèê
êå÷èðÿ áèëìèøäè.
Ãûçëàðûí äàéÿñè Ðîëàíäà áèð øöøÿ «Áðåíäè», ãÿäÿù ýÿòè-
ðèá Ðàâèêèí éàíûíà ãîéäó âÿ äåäè:
– Äåéÿñÿí, Ìàðòàäà íÿñÿ âàð.
– Éàõøû, îíó äèããÿòëÿ éîõëàéàðàì.
– Äöíÿí èøëÿìÿéÿ ãîéìàìûøàì. ßëáÿòòÿ, áîéíóíà
àëìûð, àíúàã ïàëòàðû...
– Îëäó, Ðîëàíäà.
Ãûçëàð íþâáÿ èëÿ áèðúÿ êþéíÿêäÿ ýÿëèðäèëÿð. Ðàâèê, äåìÿê
îëàð êè, ùàìûñûíû òàíûéûðäû. Èêèúÿ íÿôÿðè òÿçÿ èäè...
Ëåîíà àäëû ãûðìûçûñà÷ ãûç äåäè:
E
– Ìÿíè éîõëàìàã ëàçûì äåéèë, äîêòîð.
– Íèéÿ? R
– Áó ùÿôòÿ ìöøòÿðèì îëìàéûá.

– Áÿñ ìàäàì áóíà íåúÿ áàõûð?
– Ùå÷ íÿ äåìèð. Àíúàã ÷îõëó «Øàìïàí» øÿðàáû ñàòìû-
øàì. Òóëóçäàí ö÷ òàúèð ýÿëìèøäè. Åâëè èäèëÿð. Ö÷ö äÿ èñòÿéèðäè,
àíúàã áèð-áèðèíäÿí ÷ÿêèíèðäèëÿð. Ãîðõóðäóëàð êè, ùàíñû ìÿíèì-
ëÿ ýåòñÿ, î áèðèëÿð åâäÿ äåéÿð. Îíà ýþðÿ äÿ áèð-áèðèíè êåôëÿí-
äèðìÿê èñòÿéèðäèëÿð. Ö÷ö äÿ åëÿ áèëèðäè êè, àõûðà î àéûã ÷ûõàúàã.
– Ãûç ýöëÿðÿê òÿíáÿë-òÿíáÿë ñà÷ûíû äöçÿëòäè. – Ñîíðà åëÿ
îëäó êè, àõûðà àéûã ÷ûõàíû äà éåðèíäÿí äóðà áèëìÿäè.
– Ëàï éàõøû. Àíúàã, ùÿð ùàëäà, áàõìàã ëàçûìäûð.
– Åëÿ âàúèáäèðñÿ, áóéóðóí. Ñèãàðåòèíèç âàð, äîêòîð?
– Áÿëè, áóéóðóí.
Ðàâèê ãûçûí ÿòèíè ÷ÿðòèá, øöøÿíè îðà ñöðòäö. Ñîíðà ìèê-
ðîñêîïëà îíà áàõäû.
– Ìÿí áèð øåéè áàøà äöøÿ áèëìèðÿì. Áèëèðñèíèç íÿéè? – Ëåî- 57
íà Ðàâèêèí íåúÿ èøëÿäèéèíÿ õåéëè áàõàíäàí ñîíðà äèëëÿíäè.
– Íÿéè?
– Áöòöí áóíëàðäàí ñîíðà, ñèç ãàäûíëà íåúÿ éàòà áèëèðñèíèç?
– Ùå÷ þçöì äÿ áèëìèðÿì. Ñÿíäÿ ùå÷ íÿ éîõäóð, ýåäÿ
áèëÿðñÿí. Íþâáÿ êèìèíäèð?
– Ìàðòàíûí.
Ìàðòà ýèðäÿñèôÿò, ñàðûøûí áèð ãûç èäè. Ðÿíýè ñàðàëìûøäû.
Öçäÿí ðÿññàì Áîòòè÷åëëèíèí ìÿëàêÿëÿðèíÿ îõøàéûðäû, àíúàã
Áëîíäåë êö÷ÿñè øèâÿñèíäÿ äàíûøûðäû.
– Ìÿíäÿ ùå÷ íÿ éîõäóð, äîêòîð.
– Ëàï éàõøû. Èíäè áàõàðûã.
– Äîüðó ñþçöìäöð, ùå÷ íÿ éîõäóð.
– Äàùà éàõøû.
Áó àíäà Ðîëàíäà è÷ÿðè ýèðäè, Ìàðòàéà áàõäû. Ãûç î äÿãè-
ãÿ ñóñäó, ãóðúóõà-ãóðúóõà Ðàâèêÿ áàõäû. Ðàâèê îíó ÷îõ
äèããÿòëÿ ìöàéèíÿ åòäè.
– Ýþðöðñöíöç, äîêòîð, ùå÷ íÿ éîõäóð. Þçöíöç áèëèðñèíèç
êè, ìÿí ÷îõ åùòèéàòëûéàì.
Ðàâèê äèíìÿäè. Ãûç èñÿ ùåé äàíûøûð, êÿêÿëÿéèð, òÿçÿäÿí
áàøëàéûðäû. Ðàâèê îíóí ÿòèíè ÷ÿðòèá, ãàíûíû äà éîõëàäû.
– Ñÿí õÿñòÿñÿí, Ìàðòà, – äåäè.
– Íÿ? – Ãûç äèê àòûëäû. – Îëà áèëìÿç!
– Åëÿäèð...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ãûç îíóí öçöíÿ áàõäû, áèðäÿí áàðûò êèìè à÷ûëäû, íÿ ãÿäÿð

ñþéöø áèëèðäèñÿ, éàüäûðäû:
– ßúëàô! ßúëàô êþïÿê îüëó! ßââÿëúÿ èíàíìàäûì. Èáëèñ
èìèø! Äåäè êè, ýóéà, òÿëÿáÿäèð, åëÿ øåé îëñà, áèëÿð, òèáá ôàêöë-
òÿñèíäÿ îõóéóð... Àé ÿúëàô!
– Áÿñ íèéÿ ãîéóðäóí?
– Ãîéóðäóì êè? Ùÿð øåé áèðúÿ àíäà îëäó. Äåäè êè, òÿëÿ-
áÿäèð...
Ðàâèê áàøûíû áóëàäû. Êþùíÿ ñþùáÿò èäè... Òèáá ôàêöëòÿñèíèí
òÿëÿáÿñè ñöçÿíÿê õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëóð, þçö þçöíö ìöàëèúÿéÿ áàø-
ëàéûð. Èêè ùÿôòÿäÿí ñîíðà éîõëàòäûðìàäàí äåéèð êè, ñàüàëäûì...
– Íÿ ãÿäÿð ÷ÿêÿúÿê, äîêòîð?
– Àëòû ùÿôòÿ. – Àíúàã áèëèðäè êè, äàùà ÷îõ ÷ÿêÿúÿê.
– Àëòû ùÿôòÿ?
Äåìÿê, àëòû ùÿôòÿ ïóëñóç ãàëàúàã! Ýþðÿñÿí, õÿñòÿõàíà-
éà ýþíäÿðÿúÿêëÿð?
58 – Õÿñòÿõàíàäà éàòìàëûéàì?
– Áàõàðûã. Áÿëêÿ, ñîíðàëàð åâäÿ ìöàëèúÿ åëÿéÿñè îëäóã.
Áó øÿðòëÿ êè, ñþç âåðÿñÿí...
– Ñþç âåðèðÿì! Òÿêè õÿñòÿõàíàéà ýþíäÿðìÿéèí!
– ßââÿëúÿ áèð àç éàòìàã ëàçûìäûð. Áàøãà úöð îëìàç.
Ãûç éàçûã-éàçûã Ðàâèêèí öçöíÿ áàõäû. Áöòöí ôàùèøÿëÿð
õÿñòÿõàíàäàí ãîðõóðäó. Îðàäà íÿçàðÿò ÷îõ úèääè èäè. Áàøãà
úöð äÿ îëà áèëìÿçäè. Åâäÿ ãàëàíäà, ñþç âåðñÿëÿð äÿ, áèð-èêè ýöí-
äÿí ñîíðà ýèçëèúÿ ÷ûõûá, þçëÿðèíÿ ïóë ãàçàíìàã, éîëóõäóð-
ìàã ö÷öíñÿ êèøè àõòàðûðäûëàð.
Ðàâèê îíó ñàêèòëÿøäèðìÿê èñòÿäè:
– Õÿðúèíè ìàäàì þçö âåðÿúÿê.
– Áÿñ ìÿí? Àëòû ùÿôòÿ ïóëñóç ãàëàúàüàì. Þçöìÿ éåíè-
úÿ òöëêö äÿðèñèíäÿí ïàëòî àëìûøäûì. Ïóëóíó àç-àç âåðèðäèì.
Âàõòû êå÷ÿúÿê... Ùÿð øåé áèòäè... – Î àüëàäû.
– Ýÿë, Ìàðòà, – Ðîëàíäà äèëëÿíäè.
– Ìÿíè áèð äÿ ýþòöðìÿéÿúÿêëÿð! Áèëèðÿì... – Ìàðòà
ùû÷ãûðìàüà áàøëàäû. – Áóíäàí ñîíðà ýþòöðìÿéÿúÿêëÿð!
Ùå÷ âàõò ýþòöðìÿçëÿð... Êö÷ÿëÿðäÿ ãàëàúàüàì... Ùàìûñûíû
î ÿúëàô åëÿäè...
– Ýþòöðÿúÿéèê. Ñÿí ÷îõ õåéèð âåðèðäèí. Ìöøòÿðèëÿðèí ñÿí-
äÿí õîøó ýÿëèð.
– Äîüðóäàí? – Ìàðòà áàøûíû ãàëäûðäû.
– ßëáÿòòÿ! Ýÿë, ýÿë...
E
Ìàðòà Ðîëàíäà èëÿ ýåòäè. Ðàâèê îíëàðûí àðõàñûíúà áàõäû.
Îíó äàùà ýþòöðìÿéÿúÿêëÿð! Ìàäàì èøèíè ÷îõ åùòèéàòëà òóòàí R
àäàì èäè. Îíóí éåðè, óçàãáàøû, Áëîíäåë êö÷ÿñèíäÿêè óúóç

ôàùèøÿõàíàëàð îëà áèëÿðäè. Ñîíðà êö÷ÿ ôàùèøÿñè... Ëàï ñîíðàñû
íàðêîìàí, õÿñòÿõàíà, ýöë, éà äà ñèãàðåò àëâåðè... Áÿõòè ýÿòèð-
ñÿ, áÿëêÿ äÿ, ìöôòÿõîð áèð îüðàøà ðàñò ýÿëÿúÿê, î äà áóíó
äþéÿúÿê, ùåñàáûíà áèð àç éàøàéàíäàí ñîíðà èò êèìè ãîâàúàã...
***
«Èíòåðíañèîíàë» ìåùìàíõàíàñûíûí éåìÿêõàíàñû çèðçÿ-
ìèäÿ èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ ñàêèíëÿðè îíà «êàòàêîìáà» äåéèð-
äèëÿð. Ýöíäöçëÿð ùÿéÿòÿ áàõàí ïÿíúÿðÿëÿðèí ãàëûí, òóòãóí
øöøÿñèíäÿí è÷ÿðè çÿèô èøûã ñöçöëöðäö. Ãûøäà èñÿ, ýÿðÿê, ùÿìè-
øÿ ëàìïà éàíäûðûëàéäû. Áóðà, åéíè çàìàíäà, ïàïèðîñ ÷ÿê-
ìÿê, éàçû éàçìàã, èúëàñ êå÷èðìÿê ö÷öí çàë, ùÿì äÿ ñÿíÿäè
îëìàéàí ìöùàúèðëÿðèí åùòèéàò éîëó èäè. Ïîëèñ ýÿëÿíäÿ, îíëàð 59
áóðàäàí ùÿéÿòäÿêè ãàðàæà êå÷èð, îðàäàí äà êö÷ÿéÿ ÷ûõûðäûëàð.
Ðàâèê «Øÿùðèçàä» àäëû ýåúÿ áàðûíûí ãàïû÷ûñû Áîðèñ Ìîð-
çîâëà «êàòàêîìáà»íûí êöíúöíäÿ îòóðìóøäó. Ñàùèáÿ áóðà-
íûí àäûíû «Ïàëìà çàëû» ãîéìóøäó. Íàçèê ãû÷ëû ñòîëóí öñòöí-
äÿêè ÷ÿëëÿêäÿ ÿêèëìèø ïàëìà ãóðóìóø, éàðïàãëàðû ñàðàëìûø-
äû, ëàï àõûð íÿôÿñè èäè... Ìîðçîâ îí áåø èë èäè êè, Ïàðèñäÿéäè.
Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ãà÷àã äöøìöøäö âÿ «ìÿí
ãâàðäèéà çàáèòè îëìóøàì», «çàäÿýàí íÿñëèíäÿíÿì» – äåéÿ
þéöíÿí ðóñëàðäàí äåéèëäè.
Îíëàð øàùìàò îéíàéûðäûëàð. «Êàòàêîìáà» òàìàì áîø
èäè, òÿêúÿ áèð ñòîëóí àðõàñûíäà àäàìëàð îòóðìóøäóëàð. Îíëàð
äà è÷èð, óúàäàí äàíûøûð, áöòöí âàõòû ñàüëûã äåéèðäèëÿð.
Ìîðîçîâ ÿñÿáèëÿøÿðÿê îíëàðà áàõäû:
– Áÿëêÿ, ñÿí áèëÿñÿí, Ðàâèê, áó íÿ ñÿñ-êöéäöð? Î ìöùà-
úèðëÿð íèéÿ ýåäèá éàòìûðëàð?
– Î êöíúäÿ îòóðàí ìöùàúèðëÿðëÿ ÿëàãÿì éîõäóð. Îðà
ìåùìàíõàíàíûí ôàøèñò áþëìÿñèäèð.
– Èñïàíëàðäûð? Àõû ñÿí îðàäà îëìóñàí, åëÿ äåéèë?
– Åëÿäèð. Àíúàã îíëàðûí òÿðÿôèíäÿ äåéèëäèì. Áèð äÿ êè,
ìÿí ùÿêèì êèìè îëìóøàì. Áóíëàð ôàøèñò úèëäèíÿ ýèðìèø
ìîíàðõèñòëÿðäèð. Î, òÿøêèëàòûí òþð-òþêöíòöñöäöð. ×îõó ãàéû-
äûá ýåäèá, áóíëàð èñÿ ùÿëÿ ãÿòè ãÿðàðà ýÿëÿ áèëìÿéÿíëÿðäèð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Äåéèðëÿð, Ôðàíêî ÷îõ êîáóääóð. Âàõòèëÿ èñïàíëàðû ãûðûá-

÷àòàí ìàâðëàð èñÿ âåúëÿðèíÿ äåéèë.
Ìîðîçîâ ôèãóðëàðû äöçäö:
– ×îõ ýöìàí êè, îíëàð èíäè Ýåðíèêàíûí âÿùøèúÿñèíÿ áîì-
áàðäìàí åäèëìÿñèíè, éà äà èòàëéàí, àëìàí ïóëåìéîòëàðûíûí
øàõòà÷ûëàð, êÿíäëèëÿð öçÿðèíäÿêè «ãÿëÿáÿ»ñèíè ãåéä åäèðëÿð. Áó
ãî÷àãëàðû áèðèíúè äÿôÿäèð áóðàäà ýþðöðÿì.
– ×îõäàí áóðàäàäûðëàð. Îíà ýþðÿ êè, áóðàäà ÷þðÿê
éåìèðñÿí.
– Þçöí áóðàäà éåéèðñÿí?
– Õåéð.
Ìîðîçîâ èðèøäè:
– Éàõøû, – äåäè, – ìÿíèì íþâáÿòè ñóàëûìäàí äà, ñÿíèí
âåðÿúÿéèí úàâàáäàí äà éàí êå÷ÿê. ×öíêè áèëèðÿì, èêèìèçèí
äÿ õÿòðèìèçÿ äÿéÿúÿê. Ìÿíÿ íÿ äÿõëè, èñòÿéèð ëàï áóðàäà äîüóë-
ìóø îëñóíëàð, áèð àç éàâàø äàíûøñûíëàð. Ùÿ, îéàíäûì, áó äà
60 ýþçÿë ãÿäèì âÿçèð ãàìáèòè...
Ðàâèê äÿ âÿçèð ïèéàäàñûíû èðÿëè ÷ÿêäè. Èëê ýåäèøëÿðè ÷îõ òåç
åëÿäèëÿð. Ñîíðà Ìîðoçîâ ôèêèðëÿøìÿéÿ áàøëàäû:
– Áóðàäà Àëéîõèí âàðèàíòû äà âàð...
Èñïàíëàðäàí áèðè îíëàðà òÿðÿô ýÿëäè. Ýþçëÿðè àç ãàëà áèð-
áèðèíèí è÷èíäÿ èäè. Ñòîëóí éàíûíäà äàéàíäû. Ìîðîçîâ íàðàçû-
ëûãëà îíó ñöçäö. Èñïàí ýöúëÿ àéàã öñòÿ äóðóðäó.
– Úÿíàáëàð, – äåéÿ î, íÿçàêÿòëÿ ñþçÿ áàøëàäû. – Ïîëêîâ-
íèê Ãîìåñ ðèúà åäèð êè, îíóíëà áèð ãÿäÿù øÿðàá è÷ÿñèíèç.
– Úÿíàá, – Ìîðîçîâ äà åéíè íÿçàêÿòëÿ úàâàá âåðäè, – áèç
èíäè Ïàðèñèí ÕÂÛÛ Ðàéîíóíóí ÷åìïèîíàòûíû îéíàéûðûã. Ñÿìè-
ìè-ãÿëáäÿí òÿøÿêêöð åäèðèê, àíúàã indi ýÿëÿ áèëìÿéÿúÿéèê.
Èñïàí þçöíö î éåðÿ ãîéìàäû. Ðàâèêÿ åëÿ òÿíòÿíÿ èëÿ
ìöðàúèÿò åòäè êè, äåéÿðäèí, ÛÛ Ôèëèïïèí ñàðàéûíäàäûð:
– Ñèç áó éàõûíëàðäà ïîëêîâíèê Ãîìåñÿ ëöòôêàðëûã ýþñòÿð-
ìèñèíèç, îíà ýþðÿ äÿ ýåòìÿìèøäÿí ãàáàã ñèçèíëÿ áèð ãÿäÿù
è÷ìÿê èñòÿéèð.
– Îéóíäàøûì ñèçÿ äåäè êè, îéóíó áó ýöí ãóðòàðìàëûéûã.
Ïîëêîâíèê Ãîìåñÿ ìÿíèì òÿøÿêêöðöìö éåòèðèí. ×îõ òÿÿñ-
ñöô åäèðÿì...
Èñïàí áàø ÿéèá ýåòäè. Ìîðîçîâ ãûìûøäû:
– Ëàï òÿçÿ ìöùàúèðÿòÿ ýÿëÿí ðóñëàðà îõøàéûð. Áîüóëàí
àäàì ñàìàí ÷þïöíäÿí éàïûøàí êèìè, îíëàð äà àä-ñàíëàðûí-
äàí, ÿäàëàðûíäàí éàïûøûðëàð. Ñÿí î ãîòòåíòîòà íåéëÿìèñÿí êè?
E
– Áèð äÿôÿ èñùàë äÿðìàíû éàçìûøàì. Ëàòûí þëêÿëÿðèíäÿ
éåìÿéèí òåç ùÿçì îëóíìàñûíà ÷îõ ôèêèð âåðèðëÿð. R
– Ïèñ äåéèë! – Ìîðîçîâ ýþç âóðäó. – Áó, äåìîêðàòëàðûí

÷îõäàíêû çÿèô úÿùÿòèäèð. Ùÿìèí øÿðàèòäÿ ôàøèñò äåìîêðàòà
ÿçàá âåðìÿê ö÷öí àðñåí éàçàðäû.
Èñïàí òÿçÿäÿí ãàéûòäû.
– Ìÿíèì àäûì áàø ëåéòåíàíò Íàâàððîäóð, – î, ÷îõ è÷äè-
éèíè ýèçëÿòìÿéÿ ÷àëûøàí àäàìëàð êèìè àüûð-àüûð äàíûøûðäû.
– Ïîëêîâíèê áó ýåúÿ Ïàðèñè òÿðê åäèð. Ýåíåðàëèññèìóñ
Ôðàíêîíóí øþùðÿòëè îðäóñóíäà õèäìÿò ö÷öí Èñïàíèéàéà
ãàéûäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ñèçèíëÿ Èñïàíèéàíûí àçàäëûüû, Èñïàíèéà
îðäóñó øÿðÿôèíÿ áèð ãÿäÿù è÷ìÿê èñòÿéèð.
– Îáåðëåéòåíàíò Íàâàððî! – Ðàâèêèí úàâàáû ÷îõ ãûñà îëäó.
– Ìÿí èñïàí äåéèëÿì.
– Áèëèðèê! Ñèç àëìàíñûíûç. – Íàâàððî ìöÿììàëû áèð òÿáÿñ-
ñöìëÿ ýöëöìñÿäè. – Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ ïîëêîâíèê ñèçèíëÿ è÷ìÿê
àðçóñóíäàäûð. Àëìàíèéà èëÿ Èñïàíèéà äîñòäóð. 61
Ðàâèê Ìîðîçîâà áàõäû. ×îõ ýÿðýèí âÿçèééÿò éàðàíìûøäû.
Ìîðçîâóí äîäàãëàðû ÿñèðäè:
– Îáåðëåéòåíàíò Íàâàððî, ÷îõ òÿÿññöôëÿð îëñóí êè, äîê-
òîð Ðàâèêëÿ áó ïàðòèéàíû ãóðòàðìàëûéûã. Íÿòèúÿ áó ýöí òåëå-
ãðàôëà Íéó-Éîðêà âÿ Êÿëêöòòÿéÿ ÷àòäûðûëìàëûäûð.
– Úÿíàá, – Íàâàððî ñîéóã òÿðçäÿ äèëëÿíäè. – Ñèçèí èìòèíà
åäÿúÿéèíèçè îíñóç äà áèëèðäèê, Ðóñèéà Èñïàíèéàíûí äöøìÿíè-
äèð. ßñëèíäÿ, äÿâÿò òÿêúÿ äîêòîð Ðàâèêÿ àèä èäè. Îíóíëà áèð
éåðäÿ îòóðäóüóíóç ö÷öí ñèçÿ äÿ äåìÿëè îëäóã.
Ìîðîçîâ óääóüó àòû èðè, äÿðèí îâúóíäà ñûõàðàã, Ðàâèêÿ
áàõäû:
– Áó îéóíó ãóðòàðìàã âàõòû äåéèë?
– Åëÿäèð, – Ðàâèê ýåðè äþíäö. – Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð, ÷ûõûá ýåò-
ñÿíèç, äàùà éàõøû îëàð, úàâàí îüëàí. Ñîâåòëÿðèí äöøìÿíè îëàí
ïîëêîâíèê Ìîðîçîâó íàùàã òÿùãèð åäèðñèíèç. – Î úàâàá ýþç-
ëÿìÿäÿí øàùìàò òàõòàñû öçÿðèíÿ ÿéèëäè. Íàâàððî áèð àíëûüà íÿ
åäÿúÿéèíè áèëìÿäè, ñîíðà àðàëàíäû. Ðàâèê äåäè:
– Ñÿðõîøäóð. Áèð äÿ êè ëàòûí þëêÿëÿðèíäÿí îëàíëàðûí ÷îõó
êèìè áóíäà äà éóìîð ùèññè éîõäóð. Àíúàã áó, î äåìÿê
äåéèë êè, áèçäÿ äÿ îëìàñûí. Îíà ýþðÿ äÿ ñÿíè ïîëêîâíèê
åëÿäèì. Àíúàã åøèòäèéèìÿ ýþðÿ, ìèñêèí áèð îáåðëåéòåíàíò
îëìóñàí. Ùå÷ ðÿâà ýþðìÿçäèì êè, ðöòáÿúÿ Ãîìåñäÿí
àøàüûäà äóðàñàí.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– ×îõ äàíûøìà, áàëà! Áàøûì îíà ãàðûøäû, Àëéîõèí âàðè-

àíòûíû äöç îéíàìàäûì. Äåéÿñÿí, çàáèò ÿëäÿí ýåäèð. – Ìîðî-
çîâ áàøûíû ãàëäûðäû – Èëàùè, áèðè äÿ ýÿëèð! Þçö äÿ áàøãà éàâÿð-
äèð. Íÿ ñûðòûã àäàìëàðäûð!
– Ïîëêîâíèê Ãîìåñèí þçöäöð, – Ðàâèê ýåðèéÿ ñþéêÿ-
íèá éåðèíè ðàùàòëàäû. – Èíäè èêè ïîëêîâíèêèí ìöáàùèñÿñè
áàøëàéàúàã!
– Þçö äÿ ÷îõ ãûñà îëàúàã, îüóë áàëà!
Ïîëêîâíèê Íàâàððîäàí äà ãóðó èäè. Ìîðçîâäàí éàâÿðèíèí
ñÿùâèíÿ ýþðÿ öçð èñòÿäè. Öçöðõàùëûã ãÿáóë îëóíäó. Ëàêèí áèð-
äÿí, ùÿð øåé þç éîëóíà ãîéóëàíäàí ñîíðà, ïîëêîâíèê õöñóñè
áèð òÿíòÿíÿ èëÿ áàðûøûã ÿëàìÿòè êèìè Ôðàíêîíóí ñàüëûüûíà
áàäÿ ãàëäûðìàüû òÿêëèô åòäè. Áó äÿôÿ Ðàâèê ðàçûëàøìàäû.
– Àõû ñèç ìöòòÿôèã àëìàí êèìè... – Ïîëêîâíèê ëàï êàðûõäû.
– Ïîëêîâíèê Ãîìåñ, – Ðàâèê éàâàø-éàâàø ùþâñÿëÿäÿí
÷ûõûðäû. – Ãîéóí ùÿð øåé îëäóüó êèìè ãàëñûí. Êèìèí ñàüëûüûíà
62 èñòÿéèðñèíèç è÷èí, ìÿí èñÿ øàùìàò îéíàéûðàì.
Ïîëêîâíèê áèð àíëûüà ôèêðÿ ýåòäè.
– Äåìÿê, ñèç îíäà...
– Éàõøûñû áóäóð, ÷îõ äÿðèíÿ ýåòìÿéèí, – Ìîðîçîâ îíóí
sþçöíö êÿñäè. – Éîõñà, áîø ìöáàùèñÿëÿð áàøëàíàúàã.
Ãîìåñ ëàï ïÿðò îëìóøäó:
– Àíúàã ñèç, ýÿðÿê, àüãâàðäèéà÷û ÷àð çàáèòi êèìè áóíà...
– Ùå÷ íÿ åëÿìÿëè äåéèëèê! Áèç âàõòû êå÷ìÿìèø àäàìëàðûã.
Äöíéàýþðöøöìöç äÿ áàøãàäûð, àíúàã áóíà áàõìàéàðàã,
áèð-áèðèìèçèí áàøûíû éàðìàëû äåéèëèê.
Ãîìåñ, ñàíêè, ùÿð øåéè éåíèúÿ àíëàìàüà áàøëàäû, þçö-
íö äöçÿëòäè.
– Àéäûíäûð!.. – ãûðûã-ãûðûã äåäè. – Íÿðìÿíàçèê, äåìîêðà-
òèê...
– ßçèçèì, èêè ýþçöì, – Ìîðîçîâ áèðäÿí þçöíäÿí ÷ûõëäû.
– Ðÿää îëóí! Ñèç ÷îõäàí ðÿää îëóá ýåòìÿëè èäèíèç! Äöç Èñïà-
íèéàéà! Äþéöøÿ! Éåðèíèçÿ àëìàíëàðëà èòàëéàíëàð âóðóøóð! Õîø
ýåòäèí! – Î àéàüà äóðäó. Ïîëêîâíèê Ãîìåñ áèð àääûì ýåðè
÷ÿêèëäè, äþéöêÿ-äþéöêÿ Ìîðîçîâóí öçöíÿ áàõäû. ßñýÿðñà-
éàüû ýåðè äþíöá, þç ñòîëóíà òÿðÿô ýåòäè. Ìîðîçîâ òÿçÿäÿí
îòóðóá, êþêñ þòöðäö, õèäìÿò÷è ãûçû ÷àüûðäû:
– Áèçÿ èðè ãÿäÿùëÿðäÿ èêè êàëâàäîñ ýÿòèðèí, Êëàðèññå.
Ãûç áàøûíû òÿðïÿäèá ýåòäè.
– Áó ÿñë ÿñýÿð äÿéàíÿòè îëäó! – Ðàâèê ýöëäö. – Àäàì
E
ñÿðõîø îëàíäà, àäè äöøöíúÿ òÿðçè äÿ, íàìóñ ùàããûíäàêû
ìöðÿêêÿá òÿñÿââöðëÿð äÿ áàøà áÿëà îëóð. R
– Áèëèðÿì... Îäóð, áèðè äÿ ýÿëèð. Áó ëàï êåô îëäó êè! Èíäè

êèìäèð? Ôðàíêî þçö?
Ýÿëÿí Íàâàððî èäè. Î, ñòîëóí èêè àääûìëûüûíäà äàéàíûá
öçöíö Ìîðîçîâà òóòäó:
– Ïîëêîâíèê Ãîìåñ ñèçè äóåëÿ ÷àüûðà áèëìÿäèéèíÿ ÷îõ
òÿÿññöôëÿíèð, ÷öíêè áó ýåúÿ Ïàðèñè òÿðê åäèð. Áèð äÿ îíóí
ýåòäèéè ìÿãñÿä ïîëèñäÿ ýåò-ýÿëÿ äöøìÿêäÿí äàùà âàúèáäèð.
– Ñîíðà Ðàâèêÿ òÿðÿô äþíäö: – Ïîëêîâíèê Ãîìåñ âåðäèéèíèç
ìÿñëÿùÿòèí ùàããûíû ýþíäÿðèá. – Î, áöêöëö áåøôðàíêëûüû
ñòîëóí öñòöíÿ àòûá ýåòìÿê èñòÿäè.
– Áèðúÿ äÿãèãÿ! – Ìîðîçîâ îíó ñàõëàäû. Ùÿìèí àíäà
Êëàðèññå, ÿëèíäÿ ìÿúìÿéè ýÿëäè. Ìîðîçîâ êàëâàäîñ ãÿäÿùëÿ-
ðèíäÿí áèðèíè ýþòöðöá àíè íÿçÿðäÿí êå÷èðäè, áàøûíû áóëàéûá,
òÿçÿäÿí éåðèíÿ ãîéäó, ñîíðà ñòÿêàíëàðûí áèðèíè ýþòöðöá, è÷èí-
äÿêè ñóéó Íàâàððîíóí öçöíÿ àòäû. – Áó, ñèçè àéûëäàð! – Î, ÷îõ 63
ñàêèò äàíûøûðäû. – Ýÿëÿúÿê ö÷öí éàääà ñàõëàéûí êè, ïóëó áåëÿ
òóëëàìàçëàð. Èíäè èñÿ úÿùÿííÿì îëóí! Áàëãàáàã...
Íàâàððî ùåéðÿòèíäÿí äîíóá ãàëìûøäû. Ñîíðà öç-ýþçöíö
ñèëäè. Áó âàõò î áèðè èñïàíëàð äà ýÿëäèëÿð. Äþðä íÿôÿð èäèëÿð.
Ìîðîçîâ éàâàø-éàâàø ãàëõäû. Î, èñïàíëàðûí ùàìûñûíäàí áîé-
úà óçóíäó. Ðàâèê éåðèíäÿí òÿðïÿíìèð, Ãîìåñÿ áàõûðäû:
– Þçöíöçö ýöëöíú âÿçèééÿòÿ ñàëìàéûí, – äåäè, – ùå÷
áèðèíèç àéûã äåéèëñèíèç, ùå÷ íÿ äÿ åëÿéÿ áèëìÿéÿúÿêñèíèç. Èêèúÿ
äÿãèãÿíèí è÷èíäÿ õóðä-õÿøèë îëàðñûíûç. Àéûã îëñàéäûíûç äà, áèð
øåé åëÿéÿ áèëìÿçäèíèç. – Î, áèðäÿí àéàüà äóðóá, úÿëä Íàâàð-
ðîíóí ãîëóíäàí éàïûøäû, îíó ôûðëàäûá Ãîìåñÿ òÿðÿô àòäû.
Ãîìåñ òåç éàíà ÷ÿêèëäè.
– Èíäè èñÿ áèçäÿí ÿë ÷ÿêèí. Ñèçè ÷àüûðûá ýÿòèðìÿìèøèê,
– äåéÿ Ðàâèê áåø ôðàíêëûüû ñòîëóí öñòöíäÿí ýþòöðöá ìÿú-
ìÿéèéÿ ãîéäó: – Áó äà ñèçèí îëñóí, Êëàðèññå. Î úÿíàáëàð âåðèð.
– Áèðèíúè äÿôÿäèð, îíëàðäàí íÿñÿ ãîïàðûðàì. ×îõ ñàü
îëóí!
Ãîìåñ èñïàíúà íÿñÿ äåäè. Áåøè äÿ ýåðè äþíöá ñòîëëà-
ðûíà òÿðÿô ýåòäè.
– Ùåéèô! – Ìîðîçîâ äèëëÿíäè. – Áó ãî÷àãëàðûí äÿðñèíè
éàõøûúà âåðÿðäèì. Àíúàã ñÿíÿ ýþðÿ îëìàç, àé éóðäñóç-éóâà-
ñûç éåòèì! Ùÿðäÿí áåëÿëÿðèíèí úàâàáûíû âåðÿ áèëìÿéÿíäÿ éàíûá-
òþêöëìöðñÿí?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Áåëÿëÿðè ùå÷! Ìÿíèì èøèì áàøãàëàðû èëÿäèð.

Êöíúäÿêè ñòîëäàí èñïàíúà ñþçëÿð åøèäèëäè. Îíëàðûí áåøè
äÿ àéàüà ãàëõûá ö÷ äÿôÿ «Âèâà»1 äåäè. Ãÿäÿùëÿðè úèíýèëòè èëÿ
ñòîëóí öñòöíÿ ãîéóá, ÿñýÿðè àääûìëàðëà çàëäàí ÷ûõäûëàð.
– Àç ãàëäû, áó úöð ýþçÿë êàëâàäîñó îíóí öçöíÿ ÷ûðïûì,
– Ìîðîçîâ ãÿäÿùè ýþòöðöá áàøûíà ÷ÿêäè. – Èíäè Àâðîïàäà
áåëÿëÿðè àüàëûã åëÿéèð. Ýþðÿñÿí, áèç äÿ êå÷ìèøäÿ áóíëàð êèìè
áàëãàáàã îëìóøóã?
– Îëìóøóã...
***
Îíëàð, òÿõìèíÿí, áèð ñààò îéíàäûëàð. Áèðäÿí Ìîðîçîâ
áàøûíû ãàëäûðäû:
– Øàðë ýÿëèð, – äåäè, – äåéÿñÿí, ñÿíèíëÿ èøè âàð.
Ðàâèê äÿ áàøûíû ãàëäûðäû. Íþâáÿò÷èíèí éàíûäà ÿë áóéðóã-
64 ÷óñó èøëÿéÿí îüëàí îíëàðà òÿðÿô ýÿëèðäè. ßëèíäÿ áàëàúà áèð áàü-
ëàìà âàðäû.
– Áó, ñèçÿ ÷àòàúàã, – äåäè.
– Ìÿíÿ? – Ðàâèê áàüëàìàéà áàõäû. Ëàï áàëàúà èäè âÿ
íàçèê êàüûçà áöêöëöá ñàðûíìûøäû. Öñòöíäÿ öíâàí éàçûëìà-
ìûøäû.
– Ìÿíÿ áàüëàìà ýÿëÿñè äåéèë, ñÿùâ äöøöá. Êèì ýÿòèðäè?
– Áèð ãàäûí... õàíûì... – îüëàí êÿêÿëÿäè.
– Ãàäûí, éîõñà õàíûì? – Ìîðîçîâ ñîðóøäó.
– Áåëÿ... éÿíè ùÿì îíäàí, ùÿì äÿ áóíäàí...
Ìîðîçîâ ýöëäö:
– Ñÿí íÿ ôÿðàñÿòëè îüëàí èìèøñÿí!
– Áóðàäà àä éàçûëìàéûá. Þçö äåäè êè, ìÿíÿ ÷àòàúàã?
– Åëÿ äåìÿäè... Àä ÷ÿêìÿäè... Äåäè êè, áóðàäà éàøàéàí
ùÿêèìÿ âåð. Ñèç î õàíûìû òàíûéûðñûíûç.
– Þçö äåäè?
– Õåéð... – îüëàí êÿêÿëÿäè, – áó éàõûíëàðäà ñèçèíëÿ ýåúÿ
ýÿëìèøäè...
– Äöç äåéèðñÿí, Øàðë, ùÿðäÿí ìÿíèìëÿ áóðàéà ãàäûíëàð
ýÿëèð. Àíúàã éàäûíäà ñàõëà êè, àüçûìþùêÿìëèê ìåùìàíõàíà
èø÷èñèíèí áèðèíúè âÿçèôÿñèäèð. Àüçûéûðòûãëûã áó ýåíèø äöíéàíûí
èíúÿ-ìèíúÿ êàâàëåðëÿðè ö÷öíäöð.
– Áàüëàìàíû à÷, – Ìîðçîâ ñþçÿ ãàðûøäû. – Ñÿíèíêè
1 Éàøàñûí (ispàí.)
E
îëìàñà äà, à÷! Îíñóç äà ôàíè äöíéàäà áóíäàí äà áåòÿð
ýöíàù èøëÿð òóòìóøóã. R
Ðàâèê ýöëöá, áàüëàìàíû à÷äû. Íÿñÿ áàëàúà áèð øåé èäè.

Ýþðäö êè, î ãàäûíûí îòàüûíäà ýþðäöéö àüàúäàí éîíóëìóø
ìàäîííà ôèãóðóäóð. Ôèêðÿ ýåòäè. Àäû íÿ èäè? Ìàäåëèíå...
Ìàä... Éîõ, éàäûíäàí ÷ûõìûøäû. Íÿñÿ áóíà îõøàð èäè. Êàüûçû
áèð äÿ éîõëàäû. Ìÿêòóá éîõ èäè.
– Éàõøû, – îüëàíà òÿðÿô äþíäö – äöçäöð, ìÿíÿ ÷àòàúàã.
Ìàäîííàíû ñòîëóí öñòöíÿ ãîéäó. Î, øàùìàò ôèãóðëàðûí-
äàí ñå÷èëèðäè.
– Ðóñäóð?
– Éîõ. Ìÿí äÿ ÿââÿëúÿ åëÿ áèëäèì ðóñäóð. – Ðàâèê ýþðäö
êè, äîäàã áîéàñûíû ôèãóðäàí ñèëèáëÿð. – Èíäè áóíó íåéëÿéèì?
– Áèð éåðÿ ãîé. ×îõ øåéè ãîéìàüà éåð òàïûëûð. Áó äöíéà-
äà ùÿð øåé ö÷öí éåð, íÿ ãÿäÿð èñòÿñÿí âàð. Òÿêúÿ àäàìëàðà
÷àòìûð.
– Äåéÿñÿí, êèøèíè áàñäûðûáëàð. 65
– Ùÿìèí ãàäûíäûð?
– Ùÿ.
– Ùå÷ îíóíëà ìàðàãëàíìûñàí?
– Éîõ.
– Ãÿðèáÿäèð, ùÿìèøÿ áèçÿ åëÿ ýÿëèð êè, íÿñÿ åëÿìèøèê,
àíúàã þíöíäÿêè ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòäÿ îëàíäà ùå÷ íÿ åëÿìèðèê.
– Ìÿí õåéèðõàù õèäìÿòëÿð áöðîñó äåéèëÿì, Áîðèñ. Áóí-
äàí äà äÿùøÿòëèñèíè ýþðìöøÿì, àíúàã ùå÷ íÿ åëÿìÿìèøÿì.
Îíóí âÿçèééÿòè èíäè íèéÿ ÷ÿòèí îëìàëûäûð êè?
– Îíà ýþðÿ êè, éàëãûç ãàëûá. Èíäèéÿ êèìè êèøè, þëìöø äÿ
îëñà, éàíûíäà èäè. Î, éåðèí öçöíäÿ èäè. Èíäèñÿ àëòûíäàäûð, ýåò-
äè... äàùà ãàéûòìàéàúàã. Áó äà – Ìîðîçîâ ôèãóðó ýþñòÿðäè,
– òÿøÿêêöð ö÷öí äåéèë. Êþìÿê èñòÿéèð.
– Ùå÷ íÿäÿí õÿáÿðèì îëìàéûá, îíóíëà éàòìûøàì. Èíäè-
ñÿ óíóòìàã èñòÿéèðÿì.
– Áîø-áîø äàíûøìà! Ìÿùÿááÿò îëìàéàí éåðäÿ áåëÿ
øåéëÿð ÷îõ îëóð. Ìÿí ãàäûí òàíûéûðäûì, äåéèðäè êè, êèøèéÿ
«ñÿí» – äåéÿ ìöðàúèÿò åòìÿêäÿíñÿ, îíóíëà éàòìàã àñàí-
äûð. – Ìîðîçîâ áèð àç èðÿëè ìåéèëëÿíäè âÿ îíóí éåêÿ, äàç áàøû
èøûãäà ïàðûëäàäû. – Éàäûíäà ñàõëà, Ðàâèê, ÿýÿð èìêàíûìûç
âàðñà, áàúàðàíà ãÿäÿð ìåùðèáàí îëìàëûéûã. ×öíêè ùÿëÿ ÷îõ
áåëÿ úèíàéÿòëÿð åäÿúÿéèê. Ùå÷ êèì åëÿìÿñÿ äÿ, ìÿí åäÿúÿ-
éÿì. Éÿãèí, ñÿí äÿ åëÿéÿúÿêñÿí.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Åëÿäèð.
Ìîðîçîâ ÿëèíè ãóðóìóø ïàëìàíûí öñòöíÿ ãîéäó. Àüàú
àñòà-àñòà éûðüàëàíäû.
– Ùÿéàò, êèìèíñÿ ùåñàáûíà éàøàìàã äåìÿêäèð. Áèç ùàìû-
ìûç áèð-áèðèìèçäÿí éåéèðèê. Àíúàã èíñàíäà, ùÿðäÿí äÿ îëñà,
õåéèðõàùëûã ãûüûëúûìû îëóð, ýÿðÿê, îíà òîõóíìàéàñàí, ãîéà-
ñàí ãàëà. Éàøàìàã ÷ÿòèíëÿøÿíäÿ, î, êþìÿéÿ ýÿëèð.
– Éàõøû, ñàáàù îíà äÿéÿðÿì.
– ×îõ ýþçÿë! Åëÿ ìÿí äÿ áóíó èñòÿéèðäèì. Äåéèøìÿéè
äÿ ãûðàüà ãîé! Àüàëàðëà êèì îéíàéàúàã?
Â
Ìåùìàíõàíà ñàùèáè Ðàâèêè î î äÿãèãÿ òàíûäû.
– Õàíûì îòàüûíäàäûð, – äåäè.
66 – Ýÿëäèéèìè îíà äåéÿ áèëÿðñèíèç?
– Îòàãäà òåëåôîí éîõäóð. Þçöíöç äÿ ÷ûõà áèëÿðñèíèç.
– Ùàíñû îòàãäûð?
– Èéèðìè éåääè.
– Àäûíû äà óíóòìóøàì. Íåúÿ èäè?
Êèøè ùå÷ òÿÿúúöáëÿíìÿäè:
– Ìàäó. Æîàí Ìàäó. – Ñîíðà ÿëàâÿ åòäè: – Èíàíìûðàì,
áó ÿñë àäûäûð. Äåéÿñÿí, òÿõÿëëöñöäöð.
– Íåúÿ éÿíè òÿõÿëëöñöäöð?
– Áèçäÿ àêòðèñà êèìè ãåéä îëóíóá. Åëÿ äåéèë?
– Áèëìèðÿì. Ìÿí áèð àêòéîð òàíûéûðäûì, àäûíû Ãóñòàâ
Øìèäò äåéèðäè. ßñë àäû Àëåêñàíäð Ìàðè Ãðàô ôîí Ñàìáîíà
èäè. Ãóñòàâ Øìèäòè òÿõÿëëöñ ýþòöðìöøäö. Ùå÷ àêòéîð òÿõÿëëö-
ñöíÿ îõøàìûð. Äöç äåìèðÿì?
Êèøè òÿñëèì îëìàã èñòÿìÿäè:
– Èíäè áåëÿ øåéëÿð ÷îõ îëóð, – äåäè.
– Î ãÿäÿð äÿ ÷îõ îëìóð. Òàðèõÿ áàõñàíûç, ýþðÿðñèíèç êè,
áèç ÷îõ ñàêèò áèð çÿìàíÿäÿ éàøàéûðûã.
– Òÿøÿêêöð åäèðÿì, ìÿíÿ áÿñ åëÿéèð.
– Ìÿíÿ äÿ! Àíúàã èíñàí, ýÿðÿê, ùÿð øåéäÿ òÿñÿëëè àõòàð-
ñûí. Èéèðìè éåääè äåäèíèç?
– Áÿëè, ìöñéþ.
Ðàâèê ãàïûíû äþéäö. Úàâàá ýÿëìÿäè. Áèð äÿ äþéÿíäÿ
áîüóã ñÿñ åøèäèëäè. À÷àí êèìè ãàäûíû ýþðäö. Äèâàðûí éàíûíäàêû
E
÷àðïàéûäà îòóðìóøäó, áàøûíû àüûð-àüûð ãàëäûðäû. Ýåéèíèá-
êåcèíìèøäè. ßéíèíäÿêè îíäà Ðàâèêèí ýþðäöéö ýþé ïàëòàð èäè. R
Áÿëêÿ äÿ, áàøû-ýþçö äàüûíûã, õàëàòäà óçàíìûø îëñàéäû, áåëÿ

òÿíùà, áåëÿ éàëãûç ýþðöíìÿçäè. Èíäè ùå÷ áèð ñÿáÿá îëìàäàí,
áîø éåðÿ, éàëíûç àäÿò õàòèðèíÿ áåëÿ ýåéèíèá-êåcèíìÿñè Ðàâèêèí
öðÿéèíè ýþéíÿòäè. Áó, îíà éàõøû òàíûø èäè: éöçëÿðëÿ àäàìûí
áåëÿúÿ îòóðäóüóíó, éöçëÿðëÿ ãà÷ãûíûí áó úöð ãÿðèáëèéèíè,
ãÿìýèíëèéèíè ÷îõ ýþðìöøäö. Ìèñêèí áèð òÿñÿëëè èäè, áåëÿ îòóðóá
íÿ åäÿúÿêëÿðèíè áèëìèðäèëÿð âÿ îíëàðû éàøàäàí äà àäÿòëÿð èäè.
Ãàïûíû àðõàñûíúà ÷ÿêäè.
– ×îõ ýöìàí êè, ìàíå îëìàäûì, – äåäè âÿ î äÿãèãÿ äÿ
ùèññ åëÿäè êè, áó ñþçëÿðèí éåðè äåéèëäè. Áóíäàí ñîíðà ãàäûíà
íÿ ìàíå îëà áèëÿðäè? Ìàíå îëìàëû áèð øåé ãàëìàìûøäû.
Øëéàïàñûíû ñòîëóí öñòöíÿ ãîéäó.
– Èøëÿðè éîëóíà ãîéà áèëäèíèç?
– Áÿëè. ×îõ äåéèëäè...
– ×ÿòèí îëìàäû êè? 67
– Õåéð.
Îòàãäàêû éåýàíÿ êðåñëîéà îòóðäó. Êðåñëîíóí éàéëàðû
úûðûëäàäû âÿ Ðàâèê ùèññ åëÿäè êè, áèðè ãûðûëûá.
– Ýåòìÿê èñòÿéèðäèíèç? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– Áÿëè... Íÿ âàõò îëñà... Ñîíðà... Ýåäÿñè éåðèì äÿ éîõäóð.
Åëÿ-áåëÿ... Þçýÿ íåéëÿéÿñèéÿì êè?
– Ùå÷ íÿ. Äöç åëÿéèðñèíèç. Ùÿëÿëèê áåëÿ ëàçûìäûð. Ïàðèñäÿ
ùå÷ êÿñè òàíûìûðñûíûç?
– Õåéð!
– Ùå÷úÿ êÿñè?
Ãàäûí áàøûíû àüûð-àüûð ãàëäûðäû:
– Ñèçäÿí, ìåùìàíàõàíà ñàùèáèíäÿí, õèäìÿò÷èäÿí, ãóë-
ëóã÷ó ãûçäàí áàøãà... ùå÷ êÿñè. – Î, àúû-àúû ýöëöìñÿäè.
– ×îõ äåéèë, åëÿìè?
– Åëÿäèð. Áÿñ î... – Ðàâèê þëÿí êèøèíèí àäûíû õàòûðëàìàüà
÷àëûøäû, àíúàã éàäûíà äöøìÿäè.
– Õåéð, Ðà÷èíñêèíèí áóðàäà òàíûøû éîõ èäè. Éà äà, îëà áèë-
ñèí êè, ìÿí ýþðìÿìèøÿì. Åëÿ áóðà ÷àòàí êèìè õÿñòÿëÿíäè.
Ðàâèê ÷îõ ãàëìàã èñòÿìèðäè. Àíúàã ãàäûíû áó âÿçèééÿòäÿ
ýþðÿíäÿí ñîíðà ôèêðèíè äÿéèøäè.
– Øàì åëÿìèñèíèç?
– Õåéð, àú äåéèëÿì.
– Áó ýöí áèð øåé éåìèñèíèç?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Áÿëè, ýöíîðòà éåìèøÿì. Ýöíäöçëÿð ÷ÿòèí äåéèë, àíúàã

àõøàì...
Ðàâèê éàí-éþðÿñèíÿ áàõäû. Òÿíùàëûã, ïàéûç ñîéóüó áó
áàëàúà, áîìáîø îòàüû áàøûíà ýþòöðìöøäö.
– Ýåòìÿê âàõòûäûð, – äåäè, – ýÿëèí ÷ûõàã, áèð éåðäÿ øàì
åëÿéÿê.
Ðàâèê ýþçëÿéèðäè êè, ãàäûí åòèðàç åäÿúÿê. Åëÿ îòóðìóøäó
êè, äåéÿðäèí, ùå÷ íÿ èñòÿìèð âÿ ùå÷ íÿ äÿ îíó éåðèíäÿí òÿð-
ïÿäÿ áèëìÿç. Àíúàã î, òåç äóðóá ïëàøûíû ýþòöðäö.
– Áåëÿ éàðàìàç, – Ðàâèê äèëëÿíäè. – Ïëàø ÷îõ íàçèêäèð.
Ãàëûí ïàëòàðûíûç éîõäóð? Áàéûð ñîéóãäóð.
– Èíäèúÿ éàüûø éàüûðäû...
– Éàüûø éåíÿ äÿ éàüûð. Àíúàã ñîéóãäóð. Àëòûíäàí áèð øåé
ýåéÿ áèëìÿçñèíèç? Áàøãà ïàëòîíóç éîõäóð? Æàêåò äÿ îëàð...
– Æàêåòèì âàð.
Î, èðè ÷àìàäàíà òÿðÿô ýåòäè. Ðàâèê ýþðäö êè, ùå÷ íÿéÿ
68 ÿë âóðìàéûá. Ãàäûí ÷àìàäàíäàí ãàðà ðÿíýëè áèð æàêåò ÷ûõà-
ðûá, îíó ñûüàëëàäû. Äöìäöç, ãÿøÿíý ÷èéèíëÿðè âàð èäè. Ñîíðà
áåðåòè ýþòöðäö. ßââÿëúÿ æàêåòè, öñòöíäÿí äÿ ïëàøû ýåéäè.
– Áåëÿ éàõøûäûð?
– Áàéàãêûíà áàõàíäà, ÷îõ éàõøûäûð.
Îíëàð ïèëëÿêÿíè äöøäöëÿð. Ìåùìàíõàíà ñàùèáè ýåòìèøäè.
Îíóí ÿâÿçèíÿ à÷àðëàð àñûëàí éåðäÿ íþâáÿò÷è îòóðóá ìÿêòóá-
ëàðû éåðÿáÿéåð åäèðäè. Îíäàí ñàðûìñàã èéè ýÿëèðäè. Éàíûíäà
ñÿññèç-ñÿìèðñèç îòóðàí õàëëû ïèøèê äÿ êèøèéÿ áàõûðäû.
Êö÷ÿéÿ ÷ûõàíäà Ðàâèê ñîðóøäó:
– Éåíÿ äÿ àúëûã ùèññ åëÿìèðñèíèç?
– Áèëìèðÿì. Äåéÿñÿí, î ãÿäÿð äÿ éîõ...
Ðàâèê ÿë åëÿéèá òàêñè ÷àüûðäû.
– Éàõøû, îíäà «Áåë Àðîð»à ýåäÿê, – äåäè, – îðàäà éöí-
ýöë éåìÿêëÿð îëóð.
***
«Áåë Àðîð» ðåñòîðàíûíäà ñåéðÿêëèê èäè, ÷öíêè ýåúÿ éàðû-
äàí êå÷ìèøäè. Îíëàð èêèíúè ìÿðòÿáÿäÿ áàëàúà, àë÷àã òàâàíëû
çàëäà áîø ñòîë ñå÷äèëÿð. È÷ÿðèäÿ îíëàðäàí áàøãà áèð êèøè èëÿ
ãàäûí îòóðóá ïåíäèð éåéèðäèëÿð. Àðûã áèð êèøè äÿ òÿêúÿ ÿéëÿøèá,
ãàáàüûíà õåéëè äÿíèç èëbèçè éûüìûøûäû. Õèäìÿò÷è ýÿëèá, áóëàø-
ìûø þðòöéÿ íàðàçûëûãëà áàõäû, îíó äÿéèøÿñè îëäó.
E
– Èêè ãÿäÿù àðàã, – Ðàâèê ñèôàðèø âåðäè, – ñîéóüóíäàí.
– Ñîíðà ãàäûíà òÿðÿô äþíäö: – Áèð àç è÷ÿê, ãÿëéàíàëòû ýþòö- R
ðÿê. Çÿííèìúÿ, ñèçèí ö÷öí áåëÿ äàùà éàõøû îëàð. Áó ðåñòîðàí

«Hors d’oeuvres»1 èëÿ ìÿøùóðäóð. Áàøãà ùå÷ íÿ îëìóð.
Àäàì þçö äÿ èñòÿìèð. Èñòèñè äÿ, ñîéóüó äà íÿ ãÿäÿð èñòÿñÿí
âàð, ùàìûñû äà ÷îõ éàõøûäûð. Áàõàðûã...
Õèäìÿò÷è àðàüû ýÿòèðèá, äÿôòÿr÷ÿñèíè ÷ûõàðäû.
– Áèð ãðàôèí äÿ «Vin rose»2. «Àíæöí»óç âàð?
– À÷ûüû âàð, ÷ÿùðàéûäûð... Áàø öñòÿ, ìöñéþ, – Õèäìÿò÷è
ýåòäè. Ãàïûäà áàøûíà ëÿëÿêëè ãûðìûçû øëéàïà ãîéìóø áèð ãàäûí-
ëà òîããóøäó. Ãàäûí îíó èòÿëÿéèá, ãàáàüûíà äÿíèç èëbèçè éûü-
ìûø êèøèéÿ òÿðÿô ýåòäè.
– Àëáåðò! – äåäè. – Àé ÿúëàô...
– Ñ... ñ... ñ, – äåéÿ Àëáåðò ÿòðàôûíà áîéëàíäû.
– «Ñ... ñ... ñ» íÿäèð? – Ãàäûí éàø ÷ÿòèðèíè ñòîëóí öñòöíÿ
ãîéóá îòóðäó. Àëáåðò ùå÷ êåôèíè äÿ ïîçìàäû.
– Cheire3, – äåéèá íÿñÿ ïû÷ûëäàìàüà áàøëàäû. 69
Ðàâèê ýöëöìñÿéèá, ãÿäÿùèíè ýþòöðäö:
– Ýÿëèí áóíó áèðäÿôÿéÿ è÷ÿê, – äåäè, – íóø îëñóí!
– Íóø! – äåéÿ Æîàí äà è÷äè.
Ãÿëéàíàëûòûíû tÿkÿrli àðàáàcûqäà ýÿòèðäèëÿð.
– Íÿ áóéóðàúàãñûíûç? – Ðàâèê ãàäûíà áàõäû. – Çÿííèì-
úÿ, ìÿí þçöì ñå÷ñÿì, éàõøû îëàð.
Î, áèð áîøãàá äîëäóðóá ãàäûíûí ãàðøûñûíà ãîéäó.
– Åéáè éîõäóð, õîøóíóçà ýÿëìÿñÿ äÿ îëàð. Èíäèúÿ éåíÿ
ýÿòèðÿúÿêëÿð. Áó, ùÿëÿ áàøëàíüûúäûð.
Áèð áîøãàáäà þçö ö÷öí äîëäóðóá, ãàäûíà ôèêèð âåðìÿ-
äÿí éåìÿéÿ áàøëàäû. Áèðäÿí ùèññ åëÿäè êè, î äà éåéèð. Èðè
äÿíèç õÿð÷ÿíýëÿðèíäÿí áèðèíè òÿìèçëÿéèá ãàäûíà óçàòäû:
– Áóíóí äàäûíà áàõûí, õûðäàëàðûíäàí áåëÿñè éàõøûäûð,
– äåäè. – Èíäè «Pate Maison»4 ýþòöðöí. Àü ÷þðÿêëÿ ÿëà îëóð.
Ñîíðà äà øÿðàá. Òóðø øÿðàá... Ñÿðèíäèð...
– Ñèçè ÷îõ ÿçèééÿòÿ ñàëäûì...
– Áÿëè, ëàï ðåñòîðàí õèäìÿò÷èñè êèìè ãóëëóã åäèðÿì,
– Ðàâèê ýöëäö.
– Õåéð, äîüðóäàí, ÿçèééÿòÿ ñàëìûøàì.
1 Ãÿëéàíàëòû (fran.)
2 ×ÿùðàéû ÷àõûð (fran.)
3
ßçèçèì (ôðàí.)
4
Ïàøòåò íþâö
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– ×þðÿéè òÿê éåéÿ áèëìèðÿì, âÿññàëàì. Ìÿí äÿ ñèçèí

êèìè...
– Ìÿí éàõøû éîëäàø äåéèëÿì.
– Íèéÿ? – Ðàâèê åòèðàç åòäè. – Éåìÿê ö÷öí ÿëà éîëäàø-
ëûüûíûç âàð. Áîøáîüàç àäàìëàðäàí, óúàäàí äàíûøàíëàðäàí
çÿùëÿì ýåäèð.
Î, Àëáåðòÿ òÿðÿô áàõäû. Ùÿìèí àíäà ãûðìûçû øëéàïàëû
ãàäûí ÿëèíäÿêè ÷ÿòèðè ñòîëà âóðà-âóðà óúàäàí íÿ ö÷öí ÿúëàô
îëäóüóíó îíà áàøà ñàëûðûäû. Àëáåðò èñÿ ñÿáèðëÿ ãóëàã àñûð,
ùå÷ íÿéè âåúèíÿ àëìûðäû.
Æîàí õÿôèôúÿ ýöëöìñÿäè:
– Ìÿí åëÿ øåéè áàúàðìàðàì.
– Áóäóð, éåíÿ ýÿòèðäèëÿð. Èíäè áàøëàéàã, éîõñà ÿââÿëúÿ
áèð ñèãàðåò ÷ÿêÿê?
– Ñèãàðåò éàõøûäûð.
– Îëäó. Áó ýöí éàõøûñûíû ýþòöðìöøÿì. Îíäàêû ãàðà
70 òÿíáÿêè äåéèë...
Ãàäûíûí ñèãàðåòèíè éàíäûðäû. Æîàí ýåðè ñþéêÿíèá, äÿðèí
áèð ãóëëàá âóðäó, äèããÿòëÿ Ðàâèêÿ áàõäû.
– Áåëÿúÿ îòóðìàã íÿ éàõøûäûð! – äåäè âÿ Ðàâèêÿ áèðäÿí
åëÿ ýÿëäè êè, î, èíäèúÿ àüëàéàúàã...
***
Ãÿùâÿíè «Êîëèçå» êàôåñèíäÿ è÷äèëÿð. «Éåëèñåé ÷þëëÿðè»íÿ
áàõàí áþéöê çàë äîëó èäè âÿ îíëàð àøàüûäà – áàðäà áîø éåð
òàïûá îòóðäóëàð. Äèâàðëàðûí éóõàðû òÿðÿôèíäÿ øöøÿ ãÿôÿñëÿð
àñûëìûøäû, è÷ÿðèäÿ òóòóãóøóëàð îòóðìóøäó, àëàáÿçÿê òðîïèê
ãóøëàð èñÿ î éàí-áó éàíà ó÷óøóðäóëàð.
– Èíäè íÿ åäÿúÿéèíè ôèêèðëÿøìèñèíèçìè? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– Õåéð, ùÿëÿ éîõ.
– Áóðà ýÿëÿíäÿ ìöÿééÿí áèð ìÿãñÿäèíèç âàð èäè?
Ãàäûí òÿðÿääöä åòäè:
– Õåéð, åëÿ áèð ìÿãñÿäèì éîõ èäè.
– Ñîðóøìàã õàòèðèíÿ ñîðóøìóðàì.
– Áèëèðÿì. Äåéèðñèíèç êè, íÿ èøëÿñÿ ìÿøüóë îëìàëûéàì.
Þçöì äÿ èñòÿéèðÿì. Ùÿð ýöí äÿ ôèêèðëÿøèðÿì. Àíúàã...
– Ìåùìàíõàíà ñàùèáè äåéèðäè êè, àêòðèñàñûíûç. Ìÿí
ìàðàãëàíìûðäûì, þçö äåäè... Àäûíûçû ñîðóøàíäà...
– Àäûìû óíóòìóøäóíóç?
E
Ðàâèê áàõûøëàðûíû ãàëäûðäû. Ãàäûí äà ñàêèòúÿ îíà áàõûðäû.
– Áÿëè. Êàüûç éàäûìäàí ÷ûõûá ìåùìàíõàíàäà ãàëìûøäû. R
Íÿ ãÿäÿð åëÿäèì, éàäûìà äöøìÿäè.

– Èíäè áèëèðñèíèç?
– Áÿëè. Æîàí Ìàäó.
– Ìÿí òàíûíìûø àêòðèñà äåéèëÿì. Ùÿìèøÿ õûðäà ðîëëàðäà
÷ûõûø åòìèøÿì. Àõûð çàìàíëàð èñÿ ùå÷ îéíàìàìûøàì. Ôðàí-
ñûçúà äà éàõøû äàíûøà áèëìèðÿì.
– Áÿñ ùàíñû äèëè éàõøû áèëèðñèíèç?
– Èòàëéàí äèëèíè. Îðàäà áþéöìöøÿì. Áèð àç äà èíýèëèñúÿ,
ðóìûíúà äàíûøà áèëèðÿì. Àòàì ðóìûí èäè. Þëöá. Àíàì èñÿ èíýè-
ëèñäèð, ùÿëÿ äÿ Èòàëèéàäà éàøàéûð. Àíúàã éåðèíè-éóðäóíó áèëìèðÿì.
Ðàâèê îíóí äåäèêëÿðèíèí ÷îõóíó åøèòìèðäè. Éàìàí
äàðûõûðäû âÿ èíäè íÿ åäÿúÿéèíè äÿ áèëìèðäè.
– Áàøãà ùå÷ íÿ ÿëèíèçäÿí ýÿëìèð? – äåéÿ íÿñÿ äåìÿê
õàòèðèíÿ ñîðóøäó. – Îéíàäûüûíûç õûðäà ðîëëàðû äåìèðÿì...
– Ýÿëèð. Àíúàã îíëàð äà áóíóí êèìè øåéëÿðäèð... Îõó- 71
ìàüû, îéíàìàüû äà áèð àç áèëèðÿì...
Ðàâèê øöáùÿëè íÿçÿðëÿðëÿ îíó ñöçäö. Ùå÷ äåìÿçäèí áåëÿ
èøëÿð ÿëèíäÿí ýÿëèð. Îíäà íÿñÿ áèð þëýöíëöê, ìÿúùóëëóã âàðäû
âÿ ýþçÿýÿëèìëè äåéèëäè. Ùå÷ àêòðèñàéà äà îõøàìûðäû. Ùàëáóêè
áó, ÿñàññûç ñþç äåéèëäè.
– Áåëÿ øåéëÿðè áóðàäà äà åëÿìÿê îëàð, – äåäè, – áóíóí
ö÷öí ôðàíñûç äèëèíè ýþçÿë áèëìÿê ëàçûì äåéèë.
– Åëÿäèð. Àíúàã, ýÿðÿê, îíó òàïàñàí. Òàíûø îëìàéàíäà,
÷ÿòèíäèð.
Ðàâèê áèðäÿí Ìîðîçîâó õàòûðëàäû. «Øÿùðèçàä»... Þçöäöð
êè, âàð! Ìîðîçîâóí áåëÿ øåéëÿðäÿí áàøû ÷ûõìàëûäûð. Áó ôèêèð
áåéíèíÿ éàìàí áàòäû. Îíó áó íÿìëè-éàüûøëû ýåúÿäÿ áóðà
ýÿòèðÿí î îëóá, èíäè äÿ ãîé éàõàñûíû îíäàí þçö ãóðòàðñûí.
Áîðèñ, ÿââÿë-àõûð, íÿéÿ ãàäèð îëäóüóíó ýþñòÿðìÿëè èäè.
– Ðóñúà áèëèðñèíèç? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Ëàï àç. Áèð-èêè ìàùíû áèëèðÿì. Ãàðà÷û ìàùíûëàðûäûð.
Ðóìûí ìàùíûëàðûíà îõøàéûð. Íèéÿ ñîðóøóðñóíóç?
– Áåëÿ èøëÿðäÿí áàøû ÷ûõàí áèð íÿôÿð òàíûéûðàì. Áÿëêÿ,
êþìÿéè äÿéäè. Öíâàíûíû âåðÿðÿì.
– Ãîðõóðàì áèð øåé ÷ûõìàñûí. Òåàòð ñàùèáëÿðèíè éàõøû
òàíûéûðàì, îíëàðà äåìÿéèí õåéðè éîõäóð.
Ðàâèê ýþðäö êè, ãàäûí îíóí áåëÿ àñàí éîëëà özölöømÿyÿ
÷àëûøäûüûíû äóéäó. Ùÿãèãÿò îëäóüó ö÷öí åòèðàç åòäè:
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ìÿí äåäèéèì àäàì òåàòð ñàùèáè äåéèë. «Øÿùðèçàä»

ðåñòîðàíûíäà ãàïû÷ûäûð. Ìîíìàðòðäà ðóñëàðûí ýåúÿ êëó-
áóäóð.
– Ãàïû÷û? – Æîàí Ìàäó áàøûíû ãàëäûðäû. – Áó, áàøãà
ìÿñÿëÿ! Ãàïû÷ûëàð îíëàðäàí ÷îõ áèëèð. Áóðàäàí áèð øåé ÷ûõàð.
Îíó éàõûíäàí òàíûéûðñûíûç?
– Áÿëè.
Ãàäûíûí áèðäÿí-áèðÿ áåëÿ èøýöçàð òÿðçäÿ äàíûøìàñû
Ðàâèêè ùåéðÿòëÿíäèðäè.
– Äîñòóìäóð. Àäû äà Áîðèñ Ìîðoçîâäóð, – äåäè, – îí èëäèð
«Øÿùðèçàä»äà èøëÿéèð. Îíëàðûí ïðîãðàìû ÷îõ áþéöêäöð, òåç-
òåçäÿ äÿéèøèð. Ìîðîçîâ èíçèáàò÷û èëÿ éàõûíäûð. «Øÿùðèçàä»äà
îëìàñà, áàøãà éåðäÿ áèð øåé òàïàð. Èñòÿéèðñèíèç, ýåäèí.
– Áÿëè. Íÿ âàõò ýåäèì?
– ßí éàõøûñû àõøàì ñààò äîããóçäóð. Îíäà èø îëìóð,
ñèçÿ âàõò òàïàð. Þçöì äÿ äåéÿðÿì.
72 Ðàâèê Ìîðoçîâóí îíó éàõøû ãàðøûëàéàúàüûíû áèëäèéè ö÷öí
ÿââÿëúÿäÿí ñåâèíäè. Áèðäÿí-áèðÿ þçöíäÿ ðàùàòëûã äóéäó.
Ùÿìèøÿ ùèññ åëÿäèéè úöçè ìÿñóëëèéÿò éîõà ÷ûõäû. Áàúàðäûüûíû
åëÿìèøäè, ñîíðàñûíû þçö áèëÿðäè.
– Éîðóëìàìûøàì, – äåäè, – àíúàã áèëèðÿì êè, ìÿíèìëÿ
áóðàäà îòóðìàã ñèçÿ õîø äåéèë. Ìÿíÿ éàçûüûíûç ýÿëäèéè ö÷öí
÷îõ ñàü îëóí. Ìåùìàíõàíàäàí ãîïàðûá äÿðäèìè äàüûòäûíûç.
Áó, ìÿíèì ö÷öí áþéöê øåé îëäó. Íå÷ÿ ýöí èäè êè, êÿëìÿ
êÿñìÿéÿ àäàì äà éîõäó. Èíäèúÿ ýåäèðÿì. Ñèç ìÿíÿ áþéöê
éàõøûëûã åëÿäèíèç. Áó íå÷ÿ ýöíöí ùàìûñûíäà... Éîõñà, àõûðûì
ùàðà ÷ûõàðäû?!
«Èëàùè! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Èíäè äÿ áåëÿ
áàøëàäû!» Î, íàðàùàò ùàëäà áàõûøëàðûíû øöøÿ ãÿôÿñëÿðÿ ÷åâèð-
äè. Îðàäà áèð ýþéÿð÷èí çîðëà òóòóãóøóíóí áåëèíÿ ÷ûõìàã
èñòÿéèðäè. Òóòóãóøó áó òÿíùàëûãäàí åëÿ áåçìèøäè êè, ùå÷ ãûìûë-
äàíìàäû, îíà ÿùÿìèééÿò âåðìÿéèá, òÿíáÿë-òÿíáÿë äÿíëÿ-
ìÿêäÿ äàâàì åòäè.
– Éàçûüû ýÿëìÿê äåéèëäè, – Ðàâèê äèëëÿíäè.
– Áÿñ íÿ èäè?
Ýþéÿð÷èí ñöðöøöá òóòóãóøóíóí áåëèíäÿí äöøäö, ëÿëÿê-
ëÿðèíè äèìäèêëÿìÿéÿ áàøëàäû. Òóòóãóøó äà ñèëêèíäè...
– Èíäè áèç áó êþùíÿ, ýþçÿë «Àðìàíàêà»äàí è÷ÿúÿéèê âÿ
áó äà îëàúàã ÿí éàõøû úàâàá! Èíàíûí, ìÿí î ãÿäÿð åëÿ ùàëû-
éàíàí àäàì äåéèëÿì. ×îõ âàõò àõøàìëàð òÿê-òÿíùà ùàðà
E
ýÿëäè, ýåäèá îòóðóðàì. Åëÿ áèëèðñèíèç áó, éàõøûäûð? Õåéð, àíúàã
ìÿí éàõøû éîëäàø äåéèëÿì. Áó, äàùà ïèñäèð. R
Æîàí Ìàäó áàøûíû áóëàäû.

– Éîëäàø ñå÷ìÿéè éàäûðüàéûðàì. «Àðìàíêà»íûçû ýþòö-
ðöí. Íóø îëñóí! – Ðàâèê áàäÿñèíè è÷äè. – Áåëÿ... Èíäè äÿ áó
ùåéâàíõàíàäàí ñöðöøÿê. Ñèç ùÿëÿ ìåùìàíõàíàéà ýåòìÿê
èñòÿìèðñèíèç, åëÿ äåéèëìè?
– Éàõøû, îíäà ùàðà ýÿëäè, ýåäÿê. Äàùà äîüðóñó, «Øÿùðè-
çàä»à... è÷ÿðèê... Áó, èêèìèçÿ äÿ ëàçûìäûð. Ùÿì äÿ îðàäàêû
ùÿíýàìÿëÿðÿ áàõàðñûíûç.
***
Ýåúÿ ñààò ö÷ÿ éàõûí èäè, îíëàð «Ìèëàí»ûí ãàáàüûíäà
äàéàíìûøäûëàð.
– Éàõøû è÷ÿ áèëäèíèçìè? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– «Øÿùðèçàä»äà îëàíäà, åëÿ áèëèðäèì, áÿñäèð. Àíúàã èíäè, 73
áó ãàïûéà áàõàíäà, ýþðöðÿì êè, àç îëóá.
– ßëàú òàïûëàð. Áÿëêÿ, ìåùìàíõàíàäà áèð øåé îëäó.
Îëìàñà, ìåéõàíàëàðûí áèðèíÿ ýèðèá àëàðûã. Ýÿëèí...
Ãàäûí ÿââÿëúÿ îíà, ñîíðà äà ãàïûéà áàõäû:
– Ýåäÿê, – ãÿòèééÿòëÿ äèëëÿíäè, àíúàã éåðèíäÿí òÿðïÿí-
ìÿäè. – Àù, éåíÿ îðà... Î áîìáîø îòàüà...
– Ìÿí äÿ ñèçèíëÿ éóõàðû ãàëõàðàì. Áèð øöøÿ äÿ ýþòö-
ðÿðèê.
Ãàïû÷û îéàíäû.
– È÷ìÿéÿ áèð øåéèíèç âàð? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– Øàìïàíãàðûøûã êîêòåéë îëàð? – Ãàïû÷û éóõóëó-éóõóëó
ÿñíÿäè.
– Òÿøÿêêöð åäèðÿì, áèð àç òöíä îëñà éàõøûäûð. Êîíéàê
îëñóí. Áèð øöøÿ...
– «Êóðâàçå», «Ìîðòåë», «Åíåññ», «Áèñêéå Äöáåíå»...
Ùàíñûíäàí?
– «Êóðâàçå».
– Áàø öñòÿ, ìöñéþ. Þçöì à÷ûá ýÿòèðÿðÿì.
Îíëàð ïèëëÿêÿíëÿ éóõàðû ãàëõäûëàð.
– À÷àðûíûç âàð? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– Ãàïû à÷ûãäûð.
– Ïóëóíóçó, ñÿíÿäëÿðèíèçè îüóðëàéàðëàð.
– Ãÿñäèíäÿ äóðàí îëñà, áàüëàéàíäà äà îüóðëàéàðëàð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Î äà äöçäöð. Áåëÿ êèëèäëÿðè à÷ìàüà íÿ âàð! Àíúàã,

ùÿð ùàëäà, ÷îõ àñàí îëìóð.
– Áÿëêÿ äÿ... Àíúàã òÿê-òÿíùà êö÷ÿäÿí ýÿëèá, à÷àðû
ýþòöðöá, ãàïûíû à÷ûá áîìáîø îòàüà ýèðÿ áèëìèðÿì. Îíäà,
åëÿ áèë, ãÿáðÿ ýèðèðÿì. Î éåðäÿ êè ñÿíè ÷àìàäàíëàðäàí áàø-
ãà ùå÷ íÿ ýþçëÿìèð, îðà áåëÿúÿ à÷àðñûç ýèðìÿê äÿ áþéöê
øåéäèð.
– Àäàìû ùå÷ éåðäÿ ùå÷ íÿ ýþçëÿìèð. Ýÿðÿê, ùÿð øåéè
þçöíëÿ ýÿòèðÿñÿí.
– Îëà áèëÿð... Àíúàã áó äà þçöíö àëäàòìàãäûð.
Æîàí ïëàøëà áåðåòèíè ÷àðïàéûíûí öñòöíÿ àòûá, Ðàâèêÿ
áàõäû. Àâàçûìûø ñèôÿòèíäÿ èðè ýþçëÿðè èøûëäàéûðäû âÿ îíëàðäà
ãÿçÿá äîëó áèð öìèäñèçëèê äîíóá ãàëìûøäû. Î áèð àíëûüà
áåëÿúÿ äàéàíäû, ñîíðà ÿëëÿðè æàêåòèí úèáèíäÿ, áàëàúà îòàã-
äà èðè àääûìëàðëà âàð-ýÿë åëÿìÿéÿ áàøëàäû. Ùÿð äÿôÿ ýåðè
äþíÿíäÿ, åëàñòèê áÿäÿíè ãûâðûëûðäû. Ðàâèê äèããÿòëÿ îíà áàõäû.
74 Ãàäûíà ùàðàäàíñà ýöú, úîøüóí áèð øóõëóã ýÿëìèøäè âÿ
îòàã, ñàíêè, îíà äàðëûã åäèðäè.
Ãàïû äþéöëäö. Êèøè êîíéàêû ýÿòèðäè.
– Úÿíàáëàð éåìÿê èñòÿìèð? Ñîéóòìà òîéóã, ñåíäâè÷ âàð.
– Î, ÷îõ âàõò àïàðàð, ãàðäàø, – äåéÿ Ðàâèê ïóëóíó
âåðèá, îíó éîëà ñàëäû. Ñîíðà ãÿäÿùëÿðè äîëäóðäó. – Áó äà
áåëÿ!.. ×îõ ñàäÿ, ÷îõ äà ãóðó! Àíúàã ÷ÿòèí àíëàðäà ïðèìè-
òèâëèê éàõøûäûð. Èíúÿëèê àðõàéûí âàõòëàð ö÷öíäöð. Áèð áóíó è÷èí...
– Áÿñ ñîíðà?
– Ñîíðà äà áèðèíè è÷ÿðñèíèç.
– Éîõëàìûøàì, õåéðè éîõäóð. Òÿê ãàëàíäà ñÿðõîø îëìàã
äà éàõøû äåéèë.
– Àçàúûã ñÿðõîø îëìàã ùå÷ íÿ åëÿìÿç.
Ðàâèê ÷àðïàéû èëÿ öçáÿöç äèâàðûí éàíûíäàêû åíñèç, áàëàúà
òàõòäà îòóðäó. Î äÿôÿ áóíó ýþðìÿìèøäè.
– Ñèç êþ÷ÿíäÿ áó âàð èäè?
Ãàäûí áàøûíû áóëàäû:
– Þçöì ãîéäóðäóì. ×àðïàéûäà éàòìàã èñòÿìèðäèì.
Íÿñÿ ìÿíàñûç ýþðöíöðäö. ×àðïàéû... ñîéóíìàã... ùÿð ýöí...
Êèìÿ, íÿéÿ ëàçûìäûð? Ñÿùÿð ÷àüû äà, ýöíäöçëÿð äÿ áèðòÿùÿð
äþçìÿê îëóð. Àíúàã àõøàìëàð...
– Áèð ìÿøüóëèééÿò òàïìàã ëàçûìäûð, – Ðàâèê ñèãàðåò éàí-
äûðäû. – Ùåéèô êè, Ìîðîçîâó òàïà áèëìÿäèê. Îíóí èñòèðàùÿò
ýöíö îëäóüóíó áèëìèðäèì. Ñàáàù àõøàì ýåäèí. Äîããóç
E
ðàäÿëÿðèíäÿ... Áèð øåé òàïàúàã. Ëàï ìÿòáÿõäÿ äÿ îëñà, èøëÿ-
éèí. Îíäà ýåúÿëÿð áîø ãàëìàçñûíûç. Þçöíöç áåëÿ èñòÿìèð- R
äèíèç?

– Áÿëè. – Æîàí äàéàíäû, êîíéàêûíû è÷èá, ÷àðïàéûíûí öñòöí-
äÿ îòóðäó. – Ùÿð àõøàì ýÿçìÿéÿ ÷ûõûðäûì. Àäàì ýÿçÿíäÿ,
éàõøû îëóð. Åëÿ êè îòóðäóí, ñàíêè, òàâàí áàøûíà ó÷óð.
– Êö÷ÿëÿðäÿ áàøûíûçà áèð èø ýÿëìÿéèá êè? Ùå÷ ñèçè ñîéóáëàð?
– Õåéð. Áàõàí êèìè áèëèðëÿð, ìÿíäÿ ñîéìàüà áèð øåé
éîõäóð. – Î, áîø ãÿäÿùè Ðàâèêÿ óçàòäû. – Áÿñ éàëãûçëûã?
Î ãÿäÿð êèìèíëÿñÿ ñþùáÿò åëÿìÿê ùÿñðÿòèíäÿ îëìóøàì êè!
Îíäà, ÿí àçû, áèëèðñÿí, ñÿí äÿ àäàìñàí, äàùà áîø-áîøóíà,
ìÿíàñûç éåðÿ âóðíóõìóðñàí. ßí àçû, ýþçëÿðèí êèìÿñÿ áàõûð,
êèìèíñÿ ýþçëÿðèíè ýþðöð. Äàùà äàøà-äèâàðà áàõìûðñàí! ßí
àçû, áàøãà ïëàíåòÿ äöøìöø àäàì êèìè òÿê-òÿíùà êö÷ÿëÿðè
äîëàøìûðñàí... – Ñà÷ëàðûíû ýåðè àòûá, Ðàâèêèí óçàòäûüû ãÿäÿùè
àëäû. – Ùå÷ áèëìèðÿì, áóíëàðû íèéÿ äàíûøûðàì. Èñòÿìèðÿì,
àíúàã... Áÿëêÿ äÿ, áó áèð íå÷ÿ ýöíö ñóñäóüóì ö÷öí áåëÿ 75
äàíûøûðàì, áÿëêÿ äÿ, áó àõøàì áèðèíúè äÿôÿäèð êè... – íÿäÿíñÿ
äàéàíäû. – Ìÿíÿ ôèêèð âåðìÿéèí...
– Ìÿí è÷ìÿêëÿ ìÿøüóëàì, – Ðàâèê òåç äèëëÿíäè. – Íÿ
èñòÿéèðñèíèç, äàíûøûí. Ýåúÿ âàõòû ùå÷ êèì åøèòìÿç. Ìÿí þçöì
þçöìÿ ãóëàã àñûðàì. Ñàáàù ùÿð øåé éàääàí ÷ûõûá ýåäÿúÿê.
– Î, ýåðè ñþéêÿíäè. Ùàðàäàíñà ñó øûðûëòûñû åøèäèëäè, ãûçäûðûúû-
äàí ñÿñ ýÿëäè. Íàðûí éàüûø äàìúûëàðû ùÿëÿ äÿ àñòà-àñòà ïÿí-
úÿðÿíè äþéÿúëÿéèðäè...
– Ãàéûäûá èøûüû ñþíäöðÿíäÿ, – Æîàí ñþçöíÿ äàâàì åòäè,
– ãàðàíëûã àäàìûí öçöíÿ ãàðà ïÿðäÿ ÷ÿêèð. Äóðóá èøûüû éàí-
äûðûðñàí, ýþçëÿðèíè áèð íþãòÿéÿ çèëëÿéèá áàõûð, ùåé áàõûðñàí...
«Äåéÿñÿí, ñÿðõîø îëìóøàì, – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè.
– Áó ýöí éàìàí òåç òóòäó. Áÿëêÿ, åëÿ îòàã þçö àëàãàðàí-
ëûãäûð? Éîõñà, ùÿì åëÿäèð, ùÿì äÿ áåëÿ? Áó, áàéàãêû ýþçÿ-
ýÿëèìñèç, ðÿíýè àâàçûìûø ãàäûí äåéèë. Áàõ, áó äà ýþçëÿðè...
Ñèôÿòè... Íÿñÿ ìÿíÿ áàõûð. Äåéÿñÿí, êþëýÿäèð, áåéíèìäÿêè
çÿèô èøûëòûäûð, îíóí öçöíÿ äöøöð. Ñÿðõîøëóüóí èëê èøàðòûñû...»
Æîàíûí äåäèêëÿðèíè åøèòìèðäè. Îíñóç äà ùàìûñûíû áèëèðäè,
ýþðìöøäö, äàùà áÿñè èäè. Éåíÿ òÿíùàëûã – ùÿéàòûí ÿáÿäè
íÿãàðÿòè! Î áèðèëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ íÿ éàõøû èäè, íÿ äÿ ïèñ.
Àíúàã îíäàí éàìàí ÷îõ äàíûøûðëàð. Îíñóç äà àäàì ýàù
ùÿìèøÿ òÿíùà îëóð, ýàù äà ùå÷ âàõò. Ùàðàäàíñà ãóëàãëàðûíà
ñêðèïêà ñÿñè ýÿëäè... Àëàòîðàíëûã... Áóäàïåøò éàìàúëàðûíäà
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
áàü... Øàáàëûä àüàúëàðûíûí êÿñêèí ãîõóñó... Êöëÿê... ×èéèí-

ëÿðèíÿ òÿðëàí êèìè ãîíìóø õÿéàëëàð... Ýþçëÿðè ãàðàíëûãäà
èøûëäàéàí õÿéàëëàð... Ýöíäöçëÿ áàúàðà áèëìÿéÿí ýåúÿ... Áöòöí
ãàäûíëàðûí ýþçÿë ýþðöíäöêëÿðè àí... Âÿ áèð äÿ ãàíàäëàðûíû
êÿïÿíÿê êèìè ñÿðìèø ýåúÿ...
Î, áàõûøëàðûíû ãàëäûðäû...
– ×îõ ñàü îëóí! – Æîàí òÿøÿêêöð åëÿäè.
– Íÿéÿ ýþðÿ?
– Ãóëàã àñìàéà-àñìàéà ìÿíè äàíûøäûðäûíûç. Éàõøû
îëäó... Ìÿíÿ ÷îõ ëàçûì èäè...
Ðàâèê áàøûíû òÿðïÿòäè. Ýþðäö êè, Æîàíûí ãÿäÿùè áîøäóð.
– Éàõøû, – äåäè, – øöøÿäÿêè äÿ ñèçÿ ãàëñûí.
Àéàüà äóðäó. Îòàã... Ãàäûí... Âÿññàëàì... Âÿ áèð äÿ
àâàçûìûø, þëýöíëÿøìèø ñèôÿò...
– Ýåäèðñèíèç? – äåéÿ Æîàí éàí-éþðÿñèíÿ áîéëàíäû. Åëÿ
áèë, îòàãäà êèìñÿ ýèçëÿíìèøäè.
76 – Áó äà Ìîðîçîâóí öíâàíû. Àäûíû äà éàçûðàì êè, áèðäÿí
éàäûíûçäàí ÷ûõàð. Ñàáàù àõøàì äîããóçäà... – Ðàâèê îíó
ðåñåïò äÿôòÿð÷ÿñèíÿ éàçäû, âÿðÿãè úûðûá ÷àìàäàíûí öñòöíÿ
ãîéäó.
Æîàí äà äóðìóøäó. Î, ïëàøûíû âÿ áåðåòèíè ýþòöðäö.
– Ìÿíè þòöðìÿê ëàçûì äåéèë, – äåäè.
– Þòöðìöðÿì. Ñàäÿúÿ îëàðàã, áóðàäà ãàëìàã èñòÿìè-
ðÿì. Èíäè ùå÷ ãàëà áèëìÿðÿì. Èñòÿéèðÿì, áèð àç ýÿçÿì.
– Àíúàã íÿ âàõòñà éåíÿ ãàéûòìàëû îëàúàãñûíûç. Åéíè øåé-
äèð... Íèéÿ ãàëà áèëìèðñèíèç? Ùÿð øåé êå÷èá ýåäèá...
– Èíäè ñÿùÿð à÷ûëàð. Ãàéûäàíäà à÷ûëìûø îëàúàã. Îíäà
àñàíäûð...
Ðàâèê ïÿíúÿðÿéÿ òÿðÿô ýåòäè. Éàüûø ùÿëÿ äÿ éàüûðäû. Êöëÿê
îíóí áîìáîç òåëëÿðèíè ôàíàðëàðûí ñàðûìòûë èøûüûíäà éåëëÿíäè-
ðèðäè.
– Ýÿëèí áèð ãÿäÿù äÿ è÷ÿê, ñîíðà éàòûí. Áåëÿ ùàâàäà
ýÿçìÿéÿ ýåòìÿçëÿð. – Î, øöøÿíè ýþòöðäö. Ãàäûí ëàï éàíûí-
äà äàéàíìûøäû.
– Ìÿíè áóðàäà ãîéìà... – Æîàí áó ñþçëÿðè òÿëÿñÿ-òÿëÿ-
ñÿ, éàíûãëû-éàíûãëû äåéÿíäÿ, Ðàâèê îíóí íÿôÿñèíè öçöíäÿ
ùèññ åëÿäè. – Ìÿíè áóðàäà òÿê ãîéìà. Áèðúÿ áó ýöí... Áèë-
ìèðÿì íÿ îëóá... Áèðúÿ áó ýöí! Ñàáàù þçöìö ÿëÿ àëàúà-
üàì, àíúàã áó ýöí áàúàðìûðàì. Éàìàí êþâðÿëìèøÿì...
E
Ùåéèì ãàëìàéûá... Éûõûëàúàì... Ýÿðÿê, ìÿíè àïàðìàéàé-
äûíûç... Áó ýöí ùå÷ îëìàçäû... Èíäè òÿê ãàëà áèëìÿðÿì... R
Ðàâèê øöøÿíè åùòèéàòëà éåðÿ ãîéóá, ãîëóíó îíóí ÿëèíäÿí

÷ûõàðäû.
– Ëàï óøàãñûç! – äåäè. – Ýåúè-òåçè ùàìûìûç áóíà þéðÿø-
ìÿëèéèê... – ñîíðà òàõòû ýþñòÿðäè: – Éàõøû, áóðàäà éàòàðàì.
Ýåòìÿéèí äÿ ìÿíàñû éîõäóð. Ñàáàù äîããóçäà òÿøðèù åäÿñè-
éÿì. Ëàï þç åâèì êèìè éàòàðàì. Î ãÿäÿð ýåúÿ íþâáÿñèíäÿ
ãàëìûøàì êè! Ðàçû ãàëäûíûç?
Æîàí áàøûíû òÿðïÿòäè. Ùÿëÿ äÿ Ðàâèêèí éàíûíäà äàéàí-
ìûøäû.
– Ýÿðÿê, ñÿêêèçèí éàðûñûíäà ÷ûõàì. ×îõ òåçäèð, ñèçè îéà-
äàúàüàì.
– Åéáè éîõäóð. Äóðóá ñèçÿ ñÿùÿð éåìÿéè ùàçûðëàéàðàì.
– Ùå÷ íÿ ëàçûì äåéèë. Éàõûíäàêû êàôåäÿ éåéÿðÿì. Ñàäÿ
ôÿùëÿ êèìè ðîìëà ãÿùâÿ, áèð äÿíÿ äÿ êþêÿ ýþòöðÿðÿì. Ñîí-
ðàñû äà õÿñòÿõàíàäà... Åæåíèéÿ äåéÿðÿì, âàííà ùàçûðëàéàð. 77
Éàõøû, ãàëàã... Èêè äèäÿðýèí áèð éåðäÿ... ÷àðïàéû ñèçèí îëñóí.
Èñòÿéèðñèíèç, ñîéóíóá éåðèíèçÿ ýèðÿíÿ êèìè, àøàüû, – î ãîúà
ãàïû÷ûíûí éàíûíà ýåäèì.
– Õåéð.
– Ãà÷ìàðàì! Áèçÿ áÿçè øåéëÿð äÿ ëàçûìäûð: áàëûíú, àäéàë...
– Çÿíýè ÷àëàðàì, ýÿëèá ýÿòèðÿð...
– Áóíó þçöì äÿ åëÿéÿðÿì, – Ðàâèê äöéìÿíè àõòàðäû.
– Áåëÿ øåéëÿðè êèøè åëÿñÿ, éàõøûäûð.
Ãàïû÷û î äÿãèãÿ ýÿëäè. ßëèíäÿ êîíéàê øöøÿñè òóòìóøäó.
Ðàâèê:
– Áèçè íÿ ùåñàá åëÿéèðñèíèç? – äåäè. – ×îõ ñàü îëóí, àíúàã
óíóòìàéûí êè, áèç ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû íÿñëèí íöìàéÿí-
äÿñèéèê. Áèð àäéàë, áàëûíú, áèð äÿíÿ äÿ ìÿëÿôÿ ýÿòèðèí. Áóðàäà
ãàëàñû îëäóì. Áàéûð ñîéóãäóð, áÿðê éàüûð. Èêèúÿ ýöíäöð ñÿòÿë-
úÿìäÿí äóðäóüóì. Gÿtiðÿ áèëÿðñèíèç?
– ßëáÿòòÿ, ìöñéþ. Åëÿ àüëûìà ýÿëìèøäè äÿ...
– Éàõøû, – äåéÿ Ðàâèê ñèãàðåò éàíäûðäû. – Äÿùëèçäÿ ýþç-
ëÿéèðÿì. Àñòàíàäàêû àéàããàáûëàðû ñàéàúàüàì. Áó èäìàíëà
÷îõäàí ìÿøüóë îëóðàì. – Áèðäÿí Æîàíûí áàõûøëàðûíû þç öçÿ-
ðèíäÿ ùèññ åëÿäè. – Ãà÷ìàðàì! Ìÿí ìèñèðëè Éóñèô äåéèëÿì êè,
ïàëòîìó ãîéóá ãà÷àì...
Ãàïû÷û øåéëÿðè ýÿòèðäè. Ðàâèêè äÿùëèçäÿ ýþðÿíäÿ öç-ýþçö
èøûãëàíäû:
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Áåëÿ øåéÿ òÿñàäöôè ùàëäà ðàñò ýÿëìÿê îëóð, – äåäè.

– Ìÿí äÿ òÿñàäöôè ùàëëàðäà áåëÿ åëÿéèðÿì. Áèð àä ýöíöì-
äÿ, áèð äÿ ìèëàä áàéðàìûíäà. Áóðà âåðèí, ýåäÿíäÿ þçöì
àïàðàðàì. Áó íÿäèð áåëÿ?
– Èêèíúèñèäèð. Äåäèíèç, ñÿòÿëúÿì îëìóñóíóç.
– ßëà! Àíúàã ìÿí úèéÿðëÿðèìè êîíéàêëà ãûçûøäûðûðàì.
– Ðàâèê úèáèíäÿí ïóë ÷ûõàðäû.
– Ìöñéþ, éÿãèí êè, ïèæàìàíûç éîõäóð. Âåðÿ áèëÿðÿì.
– Ñàü îë, ãàðäàø, – Ðàâèê ãîúàéà áàõäû: – Ìÿíÿ áàëàúà
îëàð.
– ßêñèíÿ, ëàï ÿéíèíèçÿ îëàúàã. Òÿïòÿçÿäèð. Þç àðàìûçäà
ãàëñûí, áèð àìåðèêàëû ïàé âåðèá. Îíà äà áèð ãàäûí áàüûøëàéûá-
ìûø. Ìÿí áåëÿ øåéëÿð ýåéìèðÿì. Ìÿíèìêè òóìàí-êþéíÿêäèð.
Ëàï òÿçÿäèð, ìöñéþ.
– Éàõøû, ýÿòèðèí. Áàõàã, ýþðÿê íåúÿ øåéäèð.
Ðàâèê äÿùëèçäÿ ýþçëÿäè. Ãàïûëàðûí àüçûíäà ö÷ úöò àéàã-
78 ãàáû âàðäû. Îíëàðäàí áèð úöòö áîüàçû ðåçèíëè ÷ÿêìÿ èäè.
Ùÿìèí îòàãäàí áÿðê õîðóëòó ñÿñè ýÿëèðäè. Î áèðèëÿð èñÿ ãÿù-
âÿéè ðÿíýëè êèøè àéàããàáûñû âÿ äèêäàáàí äöéìÿëè, ëàê ãàäûí
÷ÿêìÿëÿðè èäè. Îíëàð äà ùÿìèí ãàïûíûí àüçûíà ãîéóëìóøäó
âÿ éàíàøû äóðñàëàð äà, åëÿ áèë, ùÿðÿñè áèð äÿðÿéÿ àòûëìûøäû...
Ãàïû÷û ïèæàìàíû ýÿòèðäè. ßíòèãÿ øåé èäè... Ñöíè ýþé èïÿê-
äÿí òèêèëìèøäè, öñòöíÿ äÿ ãûçûëû óëäóçëàð ÷ÿêèëìèøäè. Ðàâèê áèð
õåéëè äèíìÿç-ñþéëÿìÿç îíà òàìàøà åëÿäè.
– ßíòèãÿ øåéäèð, åëÿìè? – ãàïû÷û ãöðóð ùèññè èëÿ ñîðóøäó.
– Ùåéèô! – Ðàâèê òÿÿññöôëÿíäè. – Áóíó ñå÷ÿí ãàäûíà
ìÿìíóíèééÿòëÿ áàõàðäûì. – Ïèæàìà ëàï òÿçÿ èäè âÿ «Ìàãàçèí
äå Ëóâð»äà áöêöëäöéö êàüûçäàí à÷ûëìàìûøäû.
– Áó ýåúÿëèê ñèçèí îëñóí. Àëìàã ëàçûì äåéèë, ìöñéþ.
– Ùàããû íÿ îëàúàã?
– Íÿ âåðÿñÿíèç...
– Ôðàíñûç äåéèëñèíèç?
– Õåéð, ôðàíñûçàì. Ñÿí-Íàçàðëûéàì.
– Îíäà àìåðèêàíëàðëà ÿëàãÿ ñèçè êîðëàéûá... Áóíà áàõ-
ìàéàðàã... áåëÿ ïèæàìàéà íÿ âåðñÿí, äÿéÿð.
– Õîøóíóçà ýÿëäèéè ö÷öí ÷îõ øàäàì. Ýåúÿíèç õåéðÿ
ãàëñûí, ìöñéþ. Ñàáàù ýÿëèá õàíûìäàí àëàðàì.
– Ñÿùÿð òåçäÿí þçöì ýÿòèðèá âåðÿðÿì. Ìÿíè ñÿêêèçèí
éàðûñû îéàäûí. Ãàïûíû àñòàúà äþéöí, åøèäÿðÿì. Ýåúÿíèç õåé-
ðÿ ãàëñûí...
E
– Áèð áóíà áàõûí, – äåéÿ Ðàâèê è÷ÿðè ýèðÿí êèìè ïèæàìàíû
Æîàíà ýþñòÿðäè. – Øàõòà áàáàíûí ïàëòàðûíà îõøàéûð. Áó ãàïû- R
÷û ëàï àëÿìäèð. Ùÿëÿ ýåéÿúÿéÿì äÿ! Áèð àç ýöëìÿëè ýþðöí-

ìÿê ö÷öí òÿêúÿ úÿñàðÿò éîõ, ùÿì äÿ öðÿê ëàçûìäûð.
Î, éóìøàã òàõòäà þçöíÿ éåð äöçÿëòäè. Ùàðàäà éàòìà-
üûíûí ôÿðãè éîõ èäè: éà áóðà îëñóí, éà äà þç ìåùìàíõàíàñû.
Äÿùëèçäÿ áàáàò áèð âàííà îòàüû òàïìûøäû âÿ ãàïû÷ûäàí äà
òÿìèç äèø ôûð÷àñû àëìûøäû. Áàøãà ùå÷ íÿ ëàçûì äåéèëäè. Áó
ãàäûí äà îëñóí îíóí õÿñòÿëÿðèíäÿí áèðè...
Î, ñó ñòÿêàíûíû êîíéàêëà äîëäóðäó, ãàäûíûí éàíûíà
ãîéäó.
– Çÿííèìúÿ, áó, ñèçÿ áÿñ åëÿéÿð, – äåäè, – áåëÿ éàõøûäûð.
Ùÿð äÿôÿ òÿçÿäÿí äóðóá ñöçÿñè îëìàðàì. Øöøÿ èëÿ î áèðè
ãÿäÿù äÿ ìÿíèì.
– Ãÿäÿù ëàçûì äåéèë, åëÿ îíäàí è÷ÿðäèì...
– Äàùà éàõøû. – Ðàâèê éóìøàã òàõòäà éåðèíè ðàùàòëàäû.
Ãàäûíûí îíóí éåðè èëÿ ìàðàãëàíìàìàñû õîøóíà ýÿëäè. Èñòÿ- 79
äèéè äÿ åëÿ áó èäè. Àëëàùà øöêöð êè, áèð ïàðà åâäàð ãàäûíëàð
êèìè çÿùëÿòþêÿíëèê åëÿìèðäè.
Ðàâèê ãÿäÿùèíè äîëäóðóá, øöøÿíè äþøÿìÿíèí öñòöíÿ
ãîéäó.
– Íóø îëñóí!
– Íóø îëñóí! Ùÿì äÿ ñàü îëóí êè...
– Ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð. Îíñóç äà, áåëÿ éàüûøäà ýåò-
ìÿéÿ ùå÷ þçöìöí äÿ ùÿâÿñèì éîõ èäè.
– Éåíÿ éàüûð?
– Áÿëè.
Áàéûðäàí ýÿëÿí çÿèô òûããûëòû îòàüà ÷þêìöø ñöêóòó ñÿê-
ñÿíäèðèðäè. Åëÿ áèë, íÿñÿ áîìáîç, ãÿðèáÿ, ùå÷ íÿéÿ îõøàìà-
éàí, êÿäÿðèí þçöíäÿí äÿ êÿäÿðëè áèð øåé è÷ÿðè ýèðìÿéÿ éîë
àõòàðûðäû. Ñàíêè, óçàã, ïöíùàí áèð õàòèðÿ, ñîíó ýþðöíìÿéÿí
äàëüà èäè, ÿââÿëëÿð ãàáàüûíà ãàòûá ãîâà-ãîâà ýÿòèðäèéè, ñîí-
ðàëàð ùàíñû àäàäàñà éàääàí ÷ûõàðûá ãîéäóüó øåéëÿðè – çÿððÿ
ãÿäÿð èíñàíëûüû, èøûüû, äöøöíúÿëÿðè òÿçÿäÿí ýþòöðöá àïàð-
ìàã, ùàðàäàñà áàñäûðìàã èñòÿéèðäè...
– È÷ìÿê ö÷öí éàõøû ýåúÿäèð.
– Áÿëè. Àíúàã òÿê ãàëìàã ö÷öí äÿ ïèñ.
Ðàâèê áèð àíëûüà ñóñäó, ñîíðà äåäè:
– Ùàìûìûç áóíà þéðÿøìÿëèéèê. ßââÿëëÿð áèçè áàüëàéàí
òåëëÿð èíäè ãûðûëûá. Áèç, ñàïû ãûðûëìûø ìóíúóã êèìèéèê, ùÿðÿìèç
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
áèð òÿðÿôÿ äàüûëìûøûã. Èíäè ùå÷ íÿ åòèáàðëû äåéèë. – Î, ãÿäÿùèíè

òÿçÿäÿí äîëäóðäó. – Óøàã âàõòû áèð ýåúÿ ÷ÿìÿíëèêäÿ éàòìûø-
äûì. Éàé èäè, ñÿìà äà ëàï àéäûí... Éóõóéà ýåòìÿìèøäÿí
ãàáàã ýþðäöì êè, Ãöòá óëäóçó ìåøÿëÿðèí ãóðòàðàúàüûíäà
öôöãäÿí àñûëûá. Ñîíðà ýåúÿíèí áèð éàðûñû àéûëäûì. Ãöòá óëäó-
çó èíäè äöç áàøûìûí öñòöíäÿ èäè. Áó ùå÷ âàõò éàäûìäàí ÷ûõ-
ìûð. Áàøà äöøäöì êè, éåð äÿ áèð óëäóçäóð, ôûðëàíûð. Áóíó åøèò-
ìèøäèì, êèòàáëàðäà îõóìóøäóì, àíúàã ýþðìÿìèøäèì. Èíäè
áèðèíúè äÿôÿ ùèññ åëÿäèì êè, äîüðóäàí äà, åëÿäèð. Éåðèí íÿùà-
éÿòñèç áèð áîøëóãäà ñÿññèç-ñÿìèðñèç ó÷äóüóíó äóéäóì.
Áóíó î ãÿäÿð àéäûí ùèññ åëÿäèì êè, ùÿòòà ñöðöøöá éûõûëìàã-
äàí ãîðõäóì. Áÿëêÿ äÿ, äÿðèí éóõóäàí àéûëûá ùÿëÿ þçöìÿ
ýÿëìÿìèø íÿùàéÿòñèç ñÿìàéà áèðäÿí-áèðÿ áàõäûüûì ö÷öí
áåëÿ îëäó. Îíäà ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, öñòöíäÿ äàéàíäûüûìûç
éåð äÿ ÷îõ åòèáàðëû äåéèë. Åëÿ î âàõòäàí äà ùå÷ ìþùêÿì-
ëÿíìÿéèá... – ßëèíäÿêè äîëó ãÿäÿùè è÷äè. – Áó, áÿçè øåéëÿðè
80 ÷ÿòèíëÿøäèðñÿ äÿ, ÷îõ øåéè àñàíëàøäûðûð... – Æîàíà òÿðÿô áàõäû.
– Áèëìèðÿì, áÿëêÿ äÿ, éàòìûñûíûç. Éîðóëìóñóíóçñà, ùå÷
úàâàá âåðìÿéèí.
– Ùÿëÿ éîõ. Áåéíèìèí ùàðàñûñà ùÿëÿ îéàãäûð. Ùÿì îéàã,
ùÿì äÿ áóç êèìè...
Ðàâèê øöøÿíè äþøÿìÿíèí öñòöíÿ ãîéäó. Îòàüûí èñòè
ùàâàñûíäàí úàíûíà ãÿðèáÿ áèð éîðüóíëóã éàéûëäû. Êþëýÿëÿð
éåíÿ ñàéðûøìàüà áàøëàäû... Éàä îòàã... Ýåúÿ... Áàéûðäà èñÿ
éàüûøûí óçàãëàðäàí ýÿëÿí òÿáèë ñÿñè êèìè éåêíÿñÿã øûðûëòûñû...
Ñîíñóçëóüóí ëàï ãóðòàðàúàüûíäà çÿèô èøûã ýÿëÿí áèð êîìà...
Íÿùàéÿòñèç ùå÷ëèêäÿ êþçÿðÿí ìÿíàñûç áèð èøàðòû... Âÿ áèð äÿ
ýþçöíö çèëëÿéèá äàíûøäûüûí áèð ñèôÿò...
– Ñèç áóíó ùå÷ ùèññ åëÿìèñèíèç? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ãàäûí áèð àíëûüà ñóñäó:
– Åëÿìèøÿì, – äåäè. – Àíúàã áåëÿ éîõ... Áàøãà úöð...
Ýöíëÿðëÿ êÿëìÿ êÿñìÿéÿ àäàì îëìàéàíäà, ýåúÿëÿð òÿê-
òÿíùà êö÷ÿëÿðè äîëàøàíäà... Ùÿð éåðäÿ ùàðàñà òÿëÿñÿí, þç åâ-
åøèéè îëàí àäàìëàð... Áèðúÿ ìÿíèì ùå÷ íÿéèì éîõ èäè. Ñîíðà
ùÿð øåé éàâàø-éàâàø äóìàíëàíìàüà áàøëàäû, åëÿ áèë, áîüóë-
ìóøäóì, ñóéóí àëòûíäà, ãÿðèáÿ áèð øÿùÿðäÿ äîëàøûðäûì.
Ïèëëÿêÿíäÿí àääûì ñÿñëÿðè åøèäèëäè. À÷àð úèíýèëäÿäè, ãàïû
÷ûðïûëäû. Ñîíðà ñó øûðûëòûñû ýÿëäè.
– Ùå÷ êÿñè òàíûìûðñûíûçñà, îíäà íèéÿ Ïàðèñäÿ ãàëûðñûíûç?
– äåéÿí Ðàâèê ùèññ åëÿäè êè, éóõó îíó éàâàø-éàâàø àïàðûð.
E
– Áèëìèðÿì. Áÿñ ùàðà ýåäèì?
– Ãàéûäàñû éåðèíèç éîõäóð? R
– Õåéð, ýåäÿñè éåðèì éîõäóð.

Êöëÿê éàüûøû ïÿíúÿðÿéÿ ÷ûðïûðäû.
– Áÿñ Ïàðèñÿ íÿéÿ ýÿëìèøäèíèç?
Æîàí úàâàá âåðìÿäè. Ðàâèêÿ åëÿ ýÿëäè êè, î éàòûá.
– Ðà÷èíñêè èëÿ Ïàðèñÿ àéðûëìàüà ýÿëìèøäèê. – Ãàäûíûí
ñîíðàäàí âåðäèéè áó úàâàá Ðàâèêè ùåéðÿòëÿíäèðìÿäè. Àäàìûí
ùÿéàòûíäà åëÿ àíëàð îëóð êè, îíó ùå÷ íÿ èëÿ ùåéðÿòëÿíäèðìÿê
îëìóð. Öçáÿöç îòàãäà áàéàã ýÿëÿí êèøè þéöìÿéÿ, ãóñìàüà
áàøëàäû. Îíóí áîüóã èíèëòèñè áóðà ýÿëèðäè.
– Áÿñ îíäà íèéÿ áó ùàëà äöøäöíöç? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– ×öíêè î þëäö. Þëäö! Áèðäÿí ýåòäè! Ãàéòàðà áèëìÿäèì!
Þëäö! Ùå÷ íÿ åëÿéÿ áèëìÿäèì! Áàøà äöøìöðñöíöç? – Æîàí
éåðèíäÿ äèðñÿêëÿíèá, äèããÿòëÿ Ðàâèêÿ òÿðÿô áàõûðäû.
«×öíêè î, ñÿíè ãàáàãëàäû. Ñÿíäÿí ãàáàüà äöøöá, ñÿíè
òÿê ãîéäó». – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. 81
– Ìÿí... Ìÿí, ýÿðÿê, îíà áàøãà úöð îëàéäûì... Ìÿí...
– Óíóäóí ýåòñèí! Äöíéàäà ïåøìàí÷ûëûãäàí ìÿíàñûç
øåé éîõäóð. Îíñóç äà ùå÷ íÿéè ýåðè ãàéòàðìàã îëìàç. Éîõ-
ñà ùàìûìûç ìöãÿääÿñ îëàðäûã. Ùÿéàò áèçÿ êàìèëëèê áÿõø
åëÿìÿéèá. Êàìèëëÿðèí éåðè ìóçåéäèð!
Æîàí úàâàá âåðìÿäè. Ðàâèê ùèññ åòäè êè, î, ãÿäÿùèíè è÷èá
òÿçÿäÿí óçàíäû. Ôèêèðëÿøìÿéÿ éåíÿ íÿñÿ âàð èäè... Àíúàã
éîðóëìóøäó. Áèð äÿ îíóí ö÷öí íÿ ôÿðãè, éàòìàã èñòÿéèðäè.
Ñàáàù òÿøðèù åòìÿëè èäè, áóíëàðûí îíà äÿõëè éîõäóð. ßëèíäÿêè
áîø ãÿäÿùè øöøÿíèí éàíûíà ãîéäó: «Ãÿðèáÿäèð... àäàìûí
áàøûíà íÿëÿð ýÿëìèð!..»
ÂÛ
Ðàâèê ýÿëÿíäÿ Ëöñéåí Ìàðòèíå ïÿíúÿðÿíèí ãàðøûñûíäà
îòóðìóøäó.
Î:
– Ùÿ, íåúÿäèð? – ñîðóøäó. – Äóðóá ýÿçìÿê õîøóíóçà
ýÿëèð?
Ãûç ÿââÿëúÿ îíà áàõäû, ñîíðà òóòãóí ùàâàéà ýþç ýÿçäèð-
äè, òÿçÿäÿí Ðàâèêÿ òÿðÿô äþíäö.
– ×îõ ïèñ ùàâàäûð. – Éåíÿ Ðàâèê äèëëÿíäè.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Íèéÿ? – Ãûç åòèðàç åòäè. – Ìÿíèì ö÷öí éàõøûäûð.

– Íÿ ö÷öí?
– Îíà ýþðÿ êè, ùå÷ éåðÿ ÷ûõàñû äåéèëÿì.
Î, êðåñëîäà áöçöøöá îòóðìóø, ÷èéíèíÿ óúóç, ïàìáûã áèð
êèìîíî ñàëìûøäû. Ñåéðÿê äèøëÿðè îëàí àðûã, ÷ÿëèìñèç áèð ãûç èäè.
Àíúàã áó àíäà î, Ðàâèêèí ýþçöíäÿ òðîéàëû Éåëåíàäàí äà
ýþçÿë èäè. Îíóí þç ÿëëÿðè èëÿ õèëàñ åòäèéè ùÿéàò ïàð÷àñû èäè.
Àíúàã ÷îõ äà þéöíìÿéÿ äÿéìÿçäè, áóíäàí ãàáàã áèðèíè
èòèðìèøäè. Áÿëêÿ, áóíäàí ñîíðà ýÿëÿí äÿ åëÿ îëàúàãäû. Àõûðäà
áåëÿ-áåëÿ ùàìûñûíû èòèðÿúÿê, þçö äÿ îíëàðà ãîøóëàúàã. Àíúàã
áó ãûç ùÿëÿëèê õèëàñ åäèëìèøäè.
– Áåëÿ ùàâàäà îíà-áóíà øëéàïà äàøûìàã àäàìà ëÿççÿò
âåðìÿç. – Áóíó Ëöñéåí äåäè.
– Øëéàïà äàøûéûðñûíûç?
– Áÿëè, ìàäàì Ëàíâåð ö÷öí... Àòåëéå Ìàòèíîí ïðîñ-
ïåêòèíäÿäèð. Ñààò áåøÿ ãÿäÿð èøëÿéèðèê. Ñîíðà ìÿí îíëàðû
82 ìöøòÿðèëÿðÿ ÷àòäûðûðàì. Èíäè àëòûíûí éàðûñûäûð, ýÿðÿê, ìÿí éîë-
äà îëàéäûì... – Î, ïÿíúÿðÿäÿí êö÷ÿéÿ áàõäû. – Ùåéèô, éàüûø
êÿñäè. Äöíÿí éàõøû èäè: ucunäàí òóò, ýþéÿ ÷ûõ... Èíäè êèì èñÿ
àïàðûð...
Ðàâèê ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà îíóíëà öçáÿöç îòóðäó.
«Ãÿðèáÿäèð, – äåéÿ ôèêèðëÿøäè, – ùÿìèøÿ åëÿ áèëèðñÿí êè, þëö-
ìöí ïÿíúÿñèíäÿí õèëàñ îëàíëàð ÿí õîøáÿõò àäàìëàðäûð. Àíúàã,
äåìÿê îëàð êè, ùå÷ áèðè þçöíö åëÿ ùåñàá åëÿìèð. Áó äà õîø-
áÿõò äåéèë. Áóðàäà êè÷èê äÿ îëñà, ìþúöçÿ áàø âåðèá, îíó èñÿ
ñåâèíäèðÿí éàüûøäà êö÷ÿéÿ ÷ûõìàìàñûäûð...»
– Ëöñéåí, íÿ éàõøû áèðáàøà áó õÿñòÿõàíàéà ýÿëäèíèç?
Ãûç ÷ÿêèíÿ-÷ÿêèí îíà áàõäû:
– Áèð íÿôÿð äåìèøäè.
– Êèì?
– Òàíûø èäè.
– Ùàíñû òàíûø?
Ãûç òÿðÿääöä åëÿäè. Ñîíðà:
– Î äà áóðàäà îëóá, – äåäè. – Ãàïûéà ãÿäÿð þçöì
ýÿòèðìèøäèì. Î âàõòäàí òàíûéûðàì.
– Áó, íÿ âàõò îëóá?
– Ìÿí ýÿëÿíäÿí áèð ùÿôòÿ ãàáàã.
– Òÿøðèù çàìàíû þëÿí ãûçû äåéèðñèíèç?
– Áÿëè.
– Áóíóíëà áåëÿ, éåíÿ áóðà ýÿëäèíèç?
E
– Áÿëè, – Ëöñéåí áèýàíÿëèêëÿ úàâàá âåðäè. – Íÿ ö÷öí
ýÿëìÿéÿéäèì êè? R
Ðàâèê äåìÿê èñòÿäèéèíè óääó. Ãûçûí áàëàúà, äîíóã ñèôÿ-

òèíÿ áàõäû. Î ñèôÿò íÿ âàõòñà çÿðèô îëìóø, ñîíðàëàð ùÿéàò îíó
áåëÿ âàõòñûç êîáóäëàøäûðìûøäû.
– Ñèç äÿ ÿââÿëúÿ ùÿìèí ìàìà÷àíûí éàíûíà ýåòìèøäèíèç?
Ëöñéåí úàâàá âåðìÿäè.
– Áèëìèðÿì, áÿëêÿ äÿ, ùÿêèìäèð. Àðõàéûíúà äåéÿ áèëÿðñè-
íèç. Îíó ùå÷ òàíûìûðàì äà...
– ßââÿëúÿ Ìàðèéà ýåòìèøäè. Áèð ùÿôòÿ ãàáàã... Áÿëêÿ äÿ,
îí ýöí...
– Ìàðèéàíûí áàøûíà íÿ ýÿëäèéèíè áèëÿ-áèëÿ éåíÿ îðà ýåò-
äèíèç?
– Áÿñ íÿ åäÿéäèì? Ðèñã åòìÿê ëàçûì èäè. Þçýÿ ùå÷ êÿñè
òàíûìûðäûì. Óøàã îëñà, íåéëÿéÿðäèì? – Î, ïÿíúÿðÿäÿí áàõ-
äû. Öçáÿöç åâèí åéâàíûíäà áàøûíà ÷ÿòèð òóòìóø áèð êèøè äàéàí-
ìûøäû. – Ìÿí ùÿëÿ íÿ ãÿäÿð ãàëàúàüàì, äîêòîð? 83
– Òÿõìèíÿí èêè ùÿôòÿ?
– Ùÿëÿ èêè ùÿôòÿ äÿ?
– ×îõ äåéèë êè! Íÿ îëóá?
– Ùàìûñû ïóëäóð àõû?
– Áÿëêÿ, áèð-èêè ýöí òåçëÿøäèðÿ áèëäèê.
– Åëÿ áèëèðñèíèç, îíóí ïóëóíó âåðÿ áèëÿúÿéÿì? Î ãÿäÿð
ïóëóì ùàðàäàíäûð? ×îõ áàùàäûð! Ýöíö îòóç ôðàíê...
– Áóíó ñèçÿ êèì äåéèá?
– Òèáá áàúûñû.
– Ùàíñû? Ùÿ, ÿëáÿòòÿ, Åæåíè...
– Áÿëè. Ùÿëÿ äåéèðäè, òÿøðèùëÿ ñàðüûëàðûí ùàããû àéðû îëàúàã.
Îíëàð ÷îõ áàùàäûð?
– Òÿøðèùèí ùàããûíû âåðìèñèíèç.
– Äåéèð êè, ÷îõ àçäûð.
– Òèáá áàúûñû áåëÿ øåéëÿðè äÿãèã áèëìÿç, Ëöñéåí. Ñîíðà
äîêòîð Âåáåðèí þçöíäÿí ñîðóøñàíûç, éàõøû îëàð.
– Èíäèäÿí áèëñÿì, éàõøûäûð.
– Äÿãèã ùåñàáëàéûðàì êè, áóíóí ö÷öí íÿ ãÿäÿð èøëÿ-
ìÿëèéÿì. – Ëöñéåí ÿëëÿðèíÿ áàõäû. Áàðìàãëàðû íàïíàçèê,
ýþç-ýþç èäè. – Ùÿëÿ áèð àéëûã åâ êèðàéÿñè äÿ âåðÿñèéÿì. Áóðà
ýÿëÿíäÿ îí ö÷ö èäè. Îí áåøèíäÿ ÷ûõàñû èäèì. Ùå÷ íÿäÿí áèð
àé äà öñòöíÿ ýÿëäè...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Åëÿ áèð àäàì éîõäóð êè, ñèçÿ êþìÿê åëÿñèí?

Ëöñéåí áàøûíû ãàëäûðäû. Ùÿìèí àíäà ÿí àçû îí èë áèðäÿí
ãîúàëäû...
– Þçöíöç éàõøû áèëèðñèíèç, äîêòîð. Åøèäÿíäÿ ùÿëÿ àúûã-
ëàíäû äà. Äåäè êè, ìÿíèì áåëÿ ñÿôåù îëäóüóìó áèëìÿéèá,
éîõñà éàõûí ýÿëìÿçäè...
Ðàâèê áàøûíû éûðüàëàäû. Áåëÿ øåéëÿðè ÷îõ åøèòìèøäè.
– Ëöñéåí, ÷àëûøàã, áÿëêÿ, î ìàìà÷àäàí áèð øåé ãîïàðà
áèëäèê. Àõû îíóí ýöíàùû îëóá. Áèðúÿ àäûíû áèçÿ äåéèí.
Ãûç áèðäÿí äèêÿëäè, ñàíêè, áöòöí âàðëûüû èëÿ êèìäÿíñÿ
ãîðóíìàüà ÷àëûøäû:
– Ïîëèñ? Éîõ, þçöì èëèøÿðÿì.
– Ïîëèññèç... Åëÿúÿ ùÿäÿ-ãîðõó ýÿëÿðèê.
Ãûç àúû-àúû ýöëäö:
– Ùå÷ íÿ ãîïàðà áèëìÿçñèíèç. Ïîëàä êèìè ìþùêÿìäèð...
Äöç ö÷ éöç ôðàíê âåðäèì, àõûðû äà áåëÿ... – Î, êèìîíîíó ñûüàë-
84 ëàäû. – Àäàìûí áÿõòè ýÿòèðìÿéÿíäÿ, ýÿòèðìèð... – Ãûç áó ñþçëÿðè
åëÿ äåäè êè, åëÿ áèë, þçöíäÿí éîõ, áàøãàñûíäàí äàíûøûðäû.
– ßêñèíÿ, – Ðàâèê åòèðàç åòäè, ñèçèí áÿõòèíèç ëàï éàõøû
ýÿòèðäè!
***
Åæåíèíè úÿððàùèééÿ îòàüûíäà òàïäû. Ãûç éåíÿ äÿ íèêåëëè
àëÿòëÿðè ñèëÿ-ñèëÿ ïàðûëäàäûðäû. Áó, îíóí ÿí ñåâèìëè ìÿøüóëèé-
éÿòëÿðèíäÿí áèðè èäè âÿ èøÿ åëÿ ãàïûëìûøäû êè, Ðàâèêèí ýÿëäèéèíè
ùèññ åëÿìÿäè.
– Åæåíè!
Ãûç äèêñèíäè.
– Àù, ñèçñèíèç? Ýÿðÿê, àäàìû ìöòëÿã ãîðõóäàñûíûç?
– Èíàíìûðàì, ìÿíäÿ åëÿ çÿùì îëñóí. Àíúàã ñèç äÿ õÿñ-
òÿëÿðè ãîíîðàðëà, ìöàëèúÿ ùàããû èëÿ ãîðõóòìàéûí.
Åæåíè, ÿëèíäÿ ÿñýè, äèêÿëäè:
– Î ôàùèøÿ íÿ òåç õÿáÿð÷èëèê åëÿéèá?!
– Åæåíè, áóíäàí þçöíÿ ÷þðÿêïóëó ÷ûõàðàíëàðëà ìöãà-
éèñÿäÿ, þìðöíäÿ êèøè ýþðìÿìèø ãàäûíëàðûí ÷îõó ôàùèøÿäèð.
Ùÿëÿ ÿðëè àðâàäëàðû äåìèðÿì. Áèð äÿ êè î, õÿáÿð÷èëèê åëÿìÿéèá.
Ñàäÿúÿ îëàðàã, îíóí áó ýöíöíö êîðëàìûñûíûç, âÿññàëàì...
– Ïàùî áèëìÿìèøäèê! Î úöð èøëÿðëÿ ìÿøüóë îëàñàí,
þçöí äÿ...
E
«Àé ñÿíè... èêèàéàãëû ÿõëàã êàòåõèçèñè1... – Ðàâèê öðÿéèíäÿí
êå÷èðäè. – Íÿúèáëèêäÿí äÿì âóðàí àë÷àã ëîâüà... Ñÿí, îíäàí R
ÿââÿë ðÿôèãÿñèíè ãàíûíà áÿëÿyÿn ìàìà÷àíûí éàíûíà ýådÿn,

ñîíðà äà îíóí þëäöéö õÿñòÿõàíàéà ýÿëib, åëÿ òÿêúÿ «íÿ
åäÿéäèì?», «ïóëó ùàðàäàí âåðÿúÿéÿì?» äåéÿí áó úÿñóð,
çàâàëëû ãûçúûüàçûí äÿðäèíè ùàðàäàí áàøà äöøÿñÿí?!»
– Ñèç, ýÿðÿê, èíäèéÿ êèìè ÿðÿ ýåòìèø îëàéäûíûç, Åæåíè!
Éà óøàãëû äóë êèøèéÿ, éà äà ãÿáèðãàçàíà...
– Ìöñéþ Ðàâèê! – Ãûç ãöðóðëà úàâàá âåðäè. – Áÿëêÿ,
ìÿíèì øÿõñè èøëÿðèìÿ ãàðûøìàéàñûíûç? Éîõñà úÿíàá äîêòîð
Âåáåðÿ øèêàéÿò åäÿñè îëàúàüàì!
– Îíñóç äà áóíó ùÿð ýöí åëÿéèðñèíèç. – Ðàâèê ðàçûëûãëà
îíóí àëëàíìûø éàíàãëàðûíà áàõäû. – Íèéÿ ìþìèí àäàìëàð
òÿñàäöôè ùàëëàðäà ùÿãèãÿòïÿðÿñò îëóðëàð, Åæåíè? ßí éàõøû
õàñèééÿòëÿð ùÿéàñûç àäàìëàðà âåðèëèá, ÿí äþçöëìÿç àäàìëàð
èñÿ èäåàëïÿðÿñòëÿðäèð. Áó, ñèçè ùå÷ äöøöíìÿéÿ âàäàð åòìèð?
– Àëëàùà øöêöð êè éîõ! 85
– Åëÿ îëäóüóíó ìÿí äÿ áèëèðäèì. Èíäè èñÿ òàëåéèí áÿäáÿõò
áÿíäÿëÿðèíèí éàíûíà ýåäèðÿì. Éÿíè «Îçèðèñ»ÿ... Îíà ýþðÿ
äåéèðÿì êè, áÿëêÿ, äîêòîð Âåáåðÿ ëàçûì îëäóì...
– Èíàíìûðàì, äîêòîð Âåáåðÿ ëàçûì îëàñûíûç...
– Áàêèðÿëèê ùÿëÿ óçàãýþðÿíëèê äåìÿê äåéèë, Åæåíè! Áèëìÿê
îëìàç, áèðäÿí ëàçûì îëàðàì. Òÿõìèíÿí, áåøÿ ãÿäÿð îðàäà
îëàúàüàì, ñîíðà äà ìåùìàíõàíàéà ýåäÿúÿéÿì.
– ßúÿá ìåùìàíõàíàäûð! Éÿùóäè òþâëÿñè...
Ðàâèê ýåðè äþíäö:
– Åæåíè, ãà÷ãûíëàðûí ùàìûñû éÿùóäè äåéèë. Éÿùóäèëÿðèí
÷îõó äà éÿùóäè äåéèë! Åëÿ àäàì áèðäÿí éÿùóäè ÷ûõûð êè, àüëû-
íà ýÿòèðìÿçñÿí. Ìÿí ùÿòòà áèð çÿíúè éÿùóäè äÿ òàíûéûðàì.
Êèìñÿñèç, éàçûã àäàì èäè, ×èí õþðÿêëÿðèíè õîøëàéûðäû. Äöíéà-
íûí áåëÿ èøëÿðè äÿ âàð...
Ãûç úàâàá âåðìÿäè. Èíäè äÿ ïàð-ïàð ïàðûëäàéàí íèêåëëè
ìÿúìÿéèíè òÿìèçëÿéèðäè...
***
Ðàâèê îíó ýþðÿíäÿ, Áóàñåð êö÷ÿñèíäÿêè qÿlyÿnaltûäà
îòóðóá ñåëëÿð-ñóëàð îéíàéàí ïÿíúÿðÿäÿí ÷þëÿ áàõûðäû. Ãÿô-
ëÿòÿí, åëÿ áèë, áàøûíà áèð ãàçàí ãàéíàð ñó òþêöëäö. ßââÿëúÿ
1 Katexizis – xðèñòèàíëàðûí ñóàë-úàâàá øÿêëèíäÿ îëàí äèíè êèòàáû
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ëàï øîê âÿçèééÿòèíÿ äöøäö, íÿ îëäóüóíó êÿñäèðÿ áèëìÿäè.

Ëàêèí áèðäÿí ñû÷ðàéûá ãàëõäû, ñòîëó éàíà èòÿëÿéèá, àüçûíà êèìè
äîëó çàëëà ãàïûéà òÿðÿô éöéöðäö. Ñàíêè, áàøûíà ùàâà ýÿëìèøäè.
Êèìñÿ ãîëóíäàí áÿðê-áÿðê éàïûøäû. Ýåðè äþíäö, ùå÷
íÿ àíëàìàäû:
– Íÿäèð? Íÿ îëóá?
Îíó òóòàí õèäìÿò÷è èäè.
– Ïóë âåðìÿäèíèç, ìöñéþ!
– Íÿ? Ùÿ, áó äÿãèãÿ ãàéûäûðàì... – Ãîëóíó äàðòûá
÷ûõàðäû.
Õèäìÿò÷è ãûçàðäû:
– Áèçäÿ åëÿ ãàéäà éîõäóð. Ñèç...
– Àëûí... – Ðàâèê úèáèíäÿí ïóë ÷ûõàðûá, îíóí öñòöíÿ òóë-
ëàäû âÿ þçöíö ãàïûéà âóðäó... Áèð äÿñòÿ àäàìû éàðûá, òèíè
ñàüà áóðóëäó, Áóàñåð êö÷ÿñè èëÿ éöéöðìÿéÿ áàøëàäû...
Êèìñÿ àðõàñûíúà ñþéäö. Áèð àç þçöíÿ ýÿëäè, äàùà éöéöð-
86 ìÿéèá, äèããÿòè þçöíÿ úÿëá åòìÿìÿê ö÷öí éåðèìÿéÿ áàøëàäû.
«Îëà áèëìÿç! – Öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Ùå÷ îëà áèëìÿç! Ìÿí
àüëûìû èòèðìèøÿì... Îëà áèëìÿç! Áó ñèôÿò... îíóí ñèôÿòè... îõøàò-
ìûøàì... Àù, áó ëÿíÿòÿ ýÿëìèø îõøàðëûã! ßñÿáëÿðèì ìÿíè
îéíàäûð... Î, Ïàðèñäÿ îëà áèëìÿç... Àëìàíèéàäàäûð... Áåðëèí-
äÿäèð... Øöøÿ òàìàì ñó èäè, éàõøû ñå÷ÿ áèëìÿìèøÿì. Äåéÿ-
ñÿí, éàíûëìûøàì... Éÿãèí, åëÿäèð...»
Êèíîäàí ÷ûõìûø àäàìëàðûí àðàñû èëÿ òÿëÿñèð, ÷àòäûãúà
äèããÿòëÿ áèð-áèð ùàìûíûí öçöíÿ, øëéàïàñûíà áàõûð, ýàù òÿÿú-
úöáëö, ýàù äà íàðàçû áàõûøëàðëà ðàñòëàøûðäû. Ýåòäèêúÿ áàøãà
ñèôÿòëÿð. Áàøãà øëéàïàëàð... Áîç, ãàðà, ýþé øëéàïàëàð... Îíëàðû
áèð-áèð þòöá êå÷èð, ÷åâèðèëèá áàõûð, áàõûðäû...
Êëåáåð ïðîñïåêòèíÿ ÷àòàíäà äàéàíäû. Ùÿ, ãàäûí...
Éàíûíäà äà èò... Áèðäÿí éàäûíà äöøäö! Î äà àðõàñûíúà ýÿëèð-
äè... Ùÿìèí ãàäûíû ÷îõäàí þòöá êå÷ìèøäè. Òåç ýåðè ãàéûòäû.
Ãàäûíû óçàãäàí ýþðÿíäÿ ñÿêèíèí êÿíàðûíà ÷ÿêèëäè. ßëëÿðèíè
úèáèíäÿ éóìðóãëàéàðàã, äèããÿòëÿ, áèðúÿ-áèðúÿ éàíûíäàí êå÷ÿí
àäàìëàðà áàõäû. Èò ôÿíÿð àñûëìûø òèðèí éàíûíäà äàéàíäû, îíó
èìñèëÿäè, éàâàø-éàâàø àéàüûíûí áèðèíè ãàëäûðäû. Êö÷ÿíè «ñóëà-
éàíäàí» ñîíðà ãà÷ìàüà áàøëàäû. Ðàâèê áèðäÿí ùèññ åëÿäè
êè, áîéíóíäàí òÿð ñåë êèìè àõûð. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ ýþçëÿäè,
àíúàã î ýþðöíìöðäö... Êö÷ÿäÿ äàéàíìûø ìàøûíëàðûí è÷èíÿ
áàõäû. Ùå÷ êÿñ éîõ èäè. Ýåðè ãàéûäûá Êëåáåð ïðîñïåêòèíäÿêè
ìåòðîéà ãÿäÿð ýåòäè. È÷ÿðè ýèðèá áèëåò àëäû, àøàüû äöøöá
E
ïåððîíäà ýÿçèøäè. Àäàì ÷îõ èäè. Áèð ãàòàð ýÿëèá äàéàíäû,
ñîíðà òóíåëäÿ éîõ îëäó. Ïåððîí áîøàëäû. R
Éàâàø-éàâàø áèñòðîéà ãàéûòäû. Éåíÿ áàéàãêû ñòîë àðõàñûí-

äà îòóðäó. Éàðûì ãÿäÿù êàëâàäîñó ùÿëÿ äÿ äóðóðäó. Îíóí
èíäèéÿúÿí áóðàäà ãàëìàñû Ðàâèêÿ éàìàí ãÿðèáÿ ýÿëäè...
Õèäìÿò÷è ÷ÿêèíÿ-÷ÿêèíÿ îíà éàõûíëàøäû:
– Áàüûøëàéûí, ìöñéþ, áèëìÿäèì...
– Éàõøû, éàõøû, – Ðàâèê îíóí ñþçöíö êÿñäè. – Ìÿíÿ áèð
ãÿäÿù àéðû êàëâàäîñ ýÿòèðèí.
– Áàøãàñûíû? – Õèäìÿò÷è ñòîëóí öñòöíäÿêè éàðûì÷ûã
ãÿäÿùÿ áàõäû. – Áóíó è÷ìÿéÿúÿêñèíèç?
– Õåéð, àéðûñûíû ýÿòèðèí.
Õèäìÿò÷è ãÿäÿùè ýþòöðöá èéëÿäè.
– Áó, éàõøû äåéèë?
– Éàõøûäûð... Àíúàã àéðûñûíû ýÿòèðèí.
«Éàíûëìûøàì, – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Øöøÿëÿð ñóëó 87
èäè, éàðûñû òóòóëìóøäó. Éàõøû ñå÷ìÿê îëàðäûìû?» Íÿçÿðëÿðèíè
ïÿíúÿðÿéÿ, ñîíðà äà êö÷ÿéÿ çèëëÿäè, äèããÿòëÿ ïóñãóäà äóð-
ìóø îâ÷ó êèìè ýÿëèá-ýåäÿíëÿðÿ áàõäû âÿ ùÿìèí àíäà êþùíÿ
õàòèðÿëÿð òÿçÿäÿí îéàíäû, êþëýÿëè, òóòãóí êèíî ëåíòè êèìè ýþç-
ëÿðè þíöíäÿ áèð-áèð êå÷ìÿéÿ áàøëàäû...
...Áåðëèí. 1934-úö èëèí éàé àõøàìû. Ýåñòàïîíóí áèíàñû...
Ãàí... Ïÿíúÿðÿñèç, áîìáîø îòàã... Åëåêòðèê ëàìïàëàðûíûí ýþç-
ãàìàøäûðûúû èøûüû... Ãàíà áÿëÿíìèø, êÿìÿðëè ñòîë... Ùóøóíó èòè-
ðÿíäÿ áàøûíû âåäðÿéÿ ñîõìàëàðû, íÿôÿñèíèí äàðàëìàñû âÿ ñîíðà
äà ýåúÿëÿð àéûëìàñû. Áþéðÿêëÿðè, åëÿ áèë, ãîïóá è÷èíÿ äöøìöø-
äö, äàùà àüðûìûðäû. Ñèáèëëàíûí ÿçèëìèø, òàíûíìàç ñèôÿòè... Áèð
íå÷ÿ ìóíäèðëè úÿëëàä îíó òóòóá, áèðè äÿ ýöëöìñÿéèð, èëòèôàòëà,
áîéíóíà àëìàñà, àðâàäûíû íÿëÿð ýþçëÿäèéèíè äåéèð. Ñèáèëëàíûí
ìåéèòè ö÷ ýöíäÿí ñîíðà òàïûëäû. Ýóéà, þçöíö àñûìûøäû...
Õèäìÿò÷è ÿëèíäÿêè ãÿäÿùè ñòîëóí öñòöíÿ ãîéäó:
– Áàøãà íþâäöð, ìöñéþ. Êþùíÿäÿí ãàëìàäûð.
– Éàõøû, éàõøû, òÿøÿêêöð åäèðÿì. – Ðàâèê ãÿäÿùè áàøûíà
÷ÿêäè. Úèáèíäÿí áèð ãóòó ñèãàðåò ÷ûõàðäû, áèðèíè ýþòöðöá éàí-
äûðäû. ßëëÿðè ùÿëÿ äÿ òèòðÿéèðäè. Êèáðèò ÷þïöíö éåðÿ àòûá, áèð
ãÿäÿù äÿ êàëâàäîñ ñèôàðèø âåðäè.
Îíà åëÿ ýÿëìèøäè êè, ùÿìèí î òÿáÿññöìëö ñèôÿò èäè ýþçö-
íÿ ýþðöíÿí. Éîõ, îëà áèëìÿçäè! Îëà áèëìÿç êè, Ùààêå Ïàðèñÿ
ýÿëñèí. Îëà áèëìÿçäè!
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Õàòèðÿëÿðè ãîâìàüà ÷àëûøäû. ßëèíäÿí áèð èø ýÿëìÿéÿ-ýÿë-

ìÿéÿ þçöíö áó êþêÿ ñàëìàüûí íÿ ìÿíàñû? Îíóí äà âàõòû
âàð. Îíëàðûí èøè áèòÿíäÿ... Ýåðè ãàéûäàíäà... Î âàõòà ãÿäÿð...
Õèäìÿò÷èíè ÷àüûðûá ïóëóíó âåðäè. Éîëäà íÿ ãÿäÿð ÷àëûø-
äûñà äà, éåíÿ äèããÿòëÿ éàíûíäàí þòöá êå÷ÿíëÿðèí öçöíÿ
áàõûðäû...
***
Ìîðîçîâëà «êàòàêîìáà»äà îòóðìóøäó.
– Îíóí îëäóüóíà èíàíìûðñàí? – Ìîðîçîâ ñîðóøäó.
– Éîõ. Àíúàã, åëÿ áèë, þçö èäè. Éÿãèí, ÷îõ îõøàéûðìûø. Éà
äà éàääàøûì êîðëàíûá.
– Ùåéèô êè, qÿlyÿnaltûäà îëìóñàí.
– Ùÿ...
Ìîðîçîâ áèð àíëûüà ñóñäó âÿ ñîíðà äåäè:
88 – Àäàìû ëàï äÿëè åëÿéèð. Äöçäöð?
– Éîõ, íÿéÿ ýþðÿ?
– Îíà ýþðÿ êè, äÿãèã áèëìèðñÿí.
– Áèëìèðÿì.
Ìîðîçîâ éåíÿ ñóñäó.
– Éåíÿ ãàðà áàñûð, – Ðàâèê ñþçöíÿ äàâàì åòäè. – Åëÿ
áèëèðäèì, îíäàí úàíûì ãóðòàðûá.
– Áåëÿ øåéäÿí ùå÷ âàõò éàõà ãóðòàðìàã îëìàç. Ìÿíèì
äÿ áàøûìà ýÿëèá. Õöñóñèëÿ, èëê ýöíëÿðäÿ! Èëê áåø-àëòû èëäÿ!
Ö÷öíö Ðóñèéàäà òóòàúàüàì. Éåääè èäèëÿð. Äþðäö þëöá. Èêè-
ñèíè åëÿ þç ïàðòèéàñûíäà îëàí àäàìëàð ýöëëÿëÿéèá. Äöç èéèðìè
èëäÿí ÷îõäóð ýþçëÿéèðÿì. 1917-úè èëäÿí. Ñàü ãàëàíëàðäàí
áèðèíèí éåòìèø, èêèñèíèí èñÿ ãûðõ-ÿëëè éàøëàðû âàð. ×îõ ýöìàí êè,
îíëàðû òóòàúàüàì, àòàìûí ùåéôèíè àëàúàüàì.
Ðàâèê Áîðèñÿ áàõäû. Éàøû àëòìûøû êå÷ñÿ äÿ, ÷îõ ýöìðàù
ýþðöíöðäö.
– Òàïàúàãñàí...
– Ùÿ... – Ìîðîçîâ éóìðóãëàðûíû äöéöíëÿäè. – Åëÿ îíó
ýþçëÿéèðÿì. Îíà ýþðÿ äÿ åùòèéàòëà ýÿçèá-äîëàíûðàì. Äàùà
è÷ìÿéè äÿ àçàëòìûøàì. Áÿëêÿ, ÷îõ ÷ÿêÿñè îëäó. Ýÿðÿê,
ãîëóìäà ãöââÿ ãàëñûí. Ýöëëÿ èëÿ, áû÷àãëà åëÿìÿê èñòÿ-
ìèðÿì.
– Ìÿí äÿ...
Îíëàð áèð õåéëè îòóðäóëàð.
E
– Øàùìàò îéíàéàãìû? – Ìîðîçîâ ñîðóøäó.
– Îéíàéàã. Àíúàã ýþçöìÿ áîø òàõòà äÿéìèð. R
– Ïðîôåññîð èíäèúÿ ãóðòàðàúàã. Ëåâè èëÿ îéíàéûðäû. Éåíÿ

äÿ óääó.
Ðàâèê øàùìàòû ýÿòèðìÿéÿ ýåòäè.
– Ñèç ÷îõ îéíàìûñûíûç, ïðîôåññîð, – äåäè. – Äåìÿê îëàð
êè, áöòöí ýöíö...
Ãîúà áàøûíû òÿðïÿòäè.
– Àäàìûí ôèêðèíè äàüûäûð. Øàùìàò êàðòäàí àüûëëû îéóí-
äóð. Êàðòäà áÿõòèí ýÿòèðÿ, éà ýÿòèðìÿéÿ... Îíà ýþðÿ äÿ àäà-
ìûí ôèêðèíè äàüûòìûð. Øàùìàò èñÿ áèð àëÿìäèð. Îíó îéíàéàí-
äà õàðèúè àëÿì éàääàí ÷ûõûð. – Î, áàòûã ýþçëÿðèíè ãàëäûðäû.
– Õàðèúè àëÿì äÿ ùÿëÿ êàìàëà éåòìÿéèá.
Îíóí ðÿãèáè Ëåâè èñÿ ìûçûëäàäû, ëàêèí òåç äÿ ñÿñèíè
êÿñèá, ãîðõà-ãîðõà éàí-éþðÿñèíÿ áîéëàíäû, ñîíðà ïðîôåñ-
ñîðóí äàëûíúà ýåòäè.
Îíëàð èêè ïàðòèéà îéíàäûëàð. Ñîíðà Ìîðîçîâ àéàüà 89
äóðäó:
– Âàõòäûð, ýåäèì, áÿøÿðèééÿòèí ÷è÷ÿêëÿíìÿñè ö÷öí ãàïû-
ëàðû à÷ûì. Ñÿí íèéÿ ùå÷ áèç òÿðÿôëÿðäÿ ýþðöíìöðñÿí?
– Áèëìèðÿì. Òÿñàäöôèäèð...
– Ñàáàù àõøàì íåúÿ?
– Ñàáàù àõøàì ýÿëÿ áèëìÿðÿì. Éåìÿéÿ ýåäÿúÿéÿì.
«Ìàêñèì» ðåñòîðàíûíà...
– Áóðà áàõ, ñÿí, åëÿ áèë, ãà÷ãûí äåéèëñÿí, áàøûíû ùÿð éåðÿ
ñîõóðñàí. Ïàðèñèí ÿí éàõøû ðåñòîðàíëàðûíà àéàã à÷ìûñàí.
– Åëÿ éåðëÿð ÷îõ åòèáàðëûäûð, Áîðèñ. Þçöíö ãà÷ãûí êèìè
àïàðñàí, òåç ÿëÿ êå÷ÿðñÿí. Ñÿí, ýÿðÿê, áåëÿ øåéëÿðè éàõøû
áèëÿñÿí, àé äàøäàí êå÷ÿí ïàñïîðò ñàùèáè Ìîðîçîâ!
– Åëÿäèð! Áÿñ êèìèíëÿ ýåäÿúÿêñÿí? Éîõñà, àëìàí ñÿôèðè
èëÿ îíóí ùàâàäàðû êèìè ýåäèðñÿí?
– Êåò Ùåãñòðåìëÿ.
Ìîðîçîâ ôèò ÷àëäû.
– Ùÿ... ÿ... Êåò Ùåãñòðåì... Ãàéûäûá?
– Ñàáàù òåçäÿí Âéàíàäàí ýÿëÿúÿê.
– Äåìÿê, îíäàí ñîíðà ýÿëÿúÿêñÿí.
– Áÿëêÿ äÿ, ýÿëìÿäèì.
Ìîðîçîâ ÿëèíè éåëëÿòäè.
– Îëà áèëìÿç! Êåò Ùåãñòðåì Ïàðèñÿ ýÿëÿíäÿ ÿñàñ èãà-
ìÿòýàùû «Øÿùðèçàä» îëóð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Èíäè âÿçèééÿò àéðû úöðäöð. Õÿñòÿõàíàäà éàòìàüà ýÿëèð.

Áèð-èêè ýöíÿ òÿøðèù îëóíàúàã.
– Åëÿ îíà ýþðÿ äÿ ìöòëÿã ýÿëÿúÿê. Ñÿí ãàäûíëàðû éàõøû
òàíûìûðñàí. – Ìîðîçîâ ýþçëÿðèíè ñöçäöðäö. – Éîõñà îðà ýÿë-
ìÿéèíè èñòÿìèðñÿí?
– Íèéÿ?
– Èíäè éàäûìà äöøäö êè, î ãàäûíû ìÿíèì éàíûìà ýþíäÿ-
ðÿíäÿí ñîíðà îðàëàðà ýÿëìÿìèñÿí. Æîàí Ìàäóíó äåéèðÿì.
Äåéÿñÿí, áóðàäà íÿñÿ âàð.
– Áîø øåéäèð! Îíóí îðàäà îëäóüóíó ùå÷ áèëìèðäèì. Áèð
èøÿ éàðàäû?
– Ùÿ, ÿââÿëúÿ õîðäà îõóäó. Èíäè êè÷èê áèð ñîëî íþìðÿñè
âàð. Èêè, éà ö÷ ìàùíûäûð.
– Îðàëàðà þéðÿøÿ áèëäèìè?
– ßëáÿòòÿ! Íèéÿ þéðÿøìÿñèí êè?
– Öìèäèíè òàìàì èòèðìèøäè. Éàçûã ãûç...
90 – Íÿ äåäèí?
– «Éàçûã ãûç» äåäèì.
Ìîðîçîâ ýöëöìñÿäè âÿ àòàëûã ãàéüûñû èëÿ:
– Ðàâèê! – äåäè, ùÿìèí àíäà îíóí öçöíäÿ áó äöíéàíûí
áîìáîç ñÿùðàëàðû, éàìéàøûë ÷ÿìÿíëÿðè, áöòöí ñåâèíúè âÿ
àüðû-àúûñû ÿêñ îëóíäó. – Áîø-áîø äàíûøìà! Î, ÷îõ äÿùøÿòëè
áèð èáëèñäèð!
– Íÿ?
– Ôàùèøÿ éîõ, èáëèñäèð. Ðóñ îëñàéäûí, áèëÿðäèí.
– Îíäà, éÿãèí, ÷îõ äÿéèøèá. Ùÿëÿëèê, Áîðèñ, Àëëàù þçö
ñÿíèí î èòè ýþçëÿðèíè ñàõëàñûí!
ÂÛÛ
– Õÿñòÿõàíàéà íÿ âàõò ýåòìÿëèéÿì, Ðàâèê? – äåéÿ Êåò
Ùåãñòðåì ñîðóøäó.
– Íÿ âàõò èñòÿéèðñèíèç. Ñàáàù, áèðèñè ýöí, íÿ âàõò îëñà... Áèð
ýöí åëÿ, áèð ýöí áåëÿ ùå÷ íÿ åëÿìÿç...
Èíäè îíóíëà öçáÿöç äàéàíìûø Êåò àðûã, ãÿääè-ãàìÿòëè,
èíàìëû, ãÿøÿíý áèð ãûç èäè âÿ ùÿìèøÿêè êèìè ÷îõ úàâàí ýþðö-
íöðäö...
Ðàâèê èêè èë ãàáàã îíó êîð áàüûðñàãäàí òÿøðèù åëÿìèøäè.
E
Áó, îíóí Ïàðèñäÿ èëê òÿøðèùè èäè. Êåòèí àéàüû éöíýöë îëäó,
åëÿ ùÿìèí ýöíäÿí èøëÿìÿéÿ áàøëàäû, ïîëèñÿ äöøìÿäè. Èíäè R
î ãûç Ðàâèê ö÷öí òèëñèìÿ áÿíçÿð áèð øåé èäè.

– Áó äÿôÿ ãîðõóðàì, – Êåò äèëëÿíäè. – Þçöì äÿ áèëìèðÿì
íèéÿ... Àíúàã ãîðõóðàì!
– Íàùàã ãîðõóðñóíóç, ñó è÷ìÿê êèìè áèð øåéäèð.
Êåò ïÿíúÿðÿéÿ éàõûíëàøûá ÷þëÿ áàõäû. Áó òÿðÿô «Ëàí-
êàñòåð» ìåùìàíõàíàñûíûí ùÿéÿòè èäè. Íÿùÿíý, ãîúàìàí
øàáàëûä àüàúû àðûã ãîëëàðûíû ñó ÿëÿíÿí ñÿìàéà äîüðó óçàò-
ìûøäû...
– Áó éàüûø äà áèð éàíäàí... Ìÿí Âéàíàäàí ÷ûõàíäà
áàøëàäû. Ñöðèõäÿ àéûëäûì, ùÿëÿ äÿ éàüûðäû. Èíäè äÿ áóðàäà
òþêöð... – Êåò ïÿðäÿëÿðè ÷ÿêäè. – Ùå÷ áèëìèðÿì ìÿíÿ íÿ
îëóá. Äåéÿñÿí, ãîúàëûðàì...
– Àäàì úàâàí îëàíäà, ùÿìèøÿ åëÿ áèëèð.
– Ìÿí áàøãà úöð îëìàëûéäûì. Èêè ùÿôòÿäèð, áîøàíìûøàì.
Ýÿðÿê, êåôèì êþê îëàéäû. Àíúàã éàìàí éîðüóíàì. Ùÿð øåé 91
òÿçÿäÿí òÿêðàð îëóíóð, Ðàâèê. Ýþðÿñÿí, íèéÿ áåëÿäèð?
– Ùå÷ íÿ òÿêðàð îëóíìóð, Êåò. Áèç þçöìöç þçöìöçö
òÿêðàð åäèðèê, âÿññàëàì.
Êåò ýöëöìñÿéÿðÿê, ñöíè áóõàðûíûí éàíûíäàêû äèâàíäà
îòóðäó.
– Éàõøû êè, ãàéûòäûì, – äåäè, – Âéàíà äóñòàãõàíàéà
äþíöá. Àäàìûí ãàíû ãàðàëûð. Àëìàíëàð îíó éàìàí àéàãëà-
äûlàð, Ðàâèê. Àâñòðàëèéàëûëàð äà îíëàðà ãîøóëäóëàð. Àâñòðàëèéà-
ëûëàð äà, Ðàâèê! Åëÿ áèëèðäèì, òÿáèÿòèí ñÿùâèäèð, Àâñòðèéàäà
íàñèçì îëìàç. Àíúàã þç ýþçöìëÿ ýþðäöì!
– Áóðàäà òÿÿúúöáëö ùå÷ íÿ éîõäóð. Ùþêìðàíëûã äöí-
éàíûí ÿí òåç éîëóõàí õÿñòÿëèéèäèð.
– Åëÿäèð. Ùÿì äÿ èíñàíëàðû ÿí ÷îõ øèêÿñò åëÿéÿí õÿñòÿ-
ëèêäèð. Åëÿ îíà ýþðÿ äÿ áîøàíäûì. Åâëÿíäèéèìèç èêèúÿ èë èäè.
ßëèíäÿí ùå÷ íÿ ýÿëìÿéÿí áó àâàðà áèðäÿí-áèðÿ áþð-áþð
áþéöðÿí øòóðìáàíôöðåð îëäó, ãîúà ïðîôåññîð Áåðíøòàéíà
êö÷ÿíè éóäóðòäó, ýåíäÿí îíà áàõûá ýöëäö. Áåðíøòàéí áèð
èë áóíäàí ãàáàã îíó áþéðÿê èëòèùàáûíäàí ìöàëèúÿ åëÿìèøäè.
Áÿùàíÿñè äÿ áó îëäó êè, ýóéà, ãîíîðàðû ÷îõ îëóá... – Êåò
äîäàãëàðûíû áöçäö. – Îíó äà ìÿí âåðìèøäèì, î éîõ...
– Ñåâèíèí êè, îíäàí úàíûíûçû ãóðòàðìûñûíûç.
– Áîøàíìàã ö÷öí èêè éöç ÿëëè øèëëèíã èñòÿéèðäè.
– Áàùà äåéèë! Ïóëëà áàøà ýÿëÿí ùÿð øåé óúóç äöøÿð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Àíúàã ùå÷ íÿ âåðìÿäèì! – Êåò áàøûíû ãàëäûðäû. Îíóí

çÿðèô, éàðàøûãëû ñèôÿòèíè, åëÿ áèë, çÿðýÿð èøëÿìèøäè. – Þçö, ïàð-
òèéàñû, ôöðåðè ùàããûíäà öðÿéèìäÿ íÿ âàð èäèñÿ, ùàìûñûíû áèðúÿ-
áèðúÿ öçöíÿ îõóäóì. Äåäèì êè, áóíäàí ñîíðà ëàï à÷ûã
äàíûøàúàüàì. Ìÿíè ýåñòàïî, ùÿáñ äöøÿðýÿñè èëÿ ùÿäÿëÿäè.
Ýöëäöì, äåäèì êè, ùÿëÿ Àìåðèêà âÿòÿíäàøû êèìè ñÿôèðëèéèí
ùèìàéÿñèíäÿéÿì, ùå÷ íÿ åëÿéÿ áèëìÿçëÿð, ìÿíÿ åâëÿíìÿéèí
èñÿ þçöí ö÷öí ïèñäèð! – Î ýöëäö. – Áóíó ýþçëÿìèðäè. Äàùà
çÿùëÿìè òþêìÿäè.
«Àù, ñÿôèðëèê, ùèìàéÿ, òàíûøáàçëûã...» – Ðàâèê öðÿéèíäÿí
êå÷èðäè. Ãûç, åëÿ áèë, áàøãà ïëàíåòäÿí äàíûøûðäû...
– ×îõ ìàðàãëûäûð, – äåäè, – íÿ éàõøû, Áåðíøòàéíà ùÿëÿ
äÿ èøëÿìÿéÿ èúàçÿ âåðèðëÿð?
– Äàùà ãîéìóðëàð. Ìÿíäÿ äÿ áèðèíúè äÿôÿ ãàíàõìà
îëàíäà, õÿëâÿòè éîõëàäû. Àëëàùà øöêöð êè, óøàüà ãàëìàã
îëìàçäû. Éîõ áèð... íàñèñòäÿí óøàüà äà ãàëàéäûì... – Î ÷èì-
92 ÷ÿøäè.
Ðàâèê àéàüà äóðäó:
– Ìÿí ýåäèì. Âåáåð ýöíîðòàäàí ñîíðà ñèçÿ áàõàúàã.
Åëÿ-áåëÿ, ôîðìà õàòèðèíÿ...
– Áèëèðÿì. Áóíà áàõìàéàðàã, áó äÿôÿ éàìàí ãîðõóðàì.
– Êåò, áèðèíúè äÿôÿ äåéèë êè! Êîð áàüûðñàãäàí äà àñàí-
äûð. – Ðàâèê íÿâàçèøëÿ ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéäó. – Î, ìÿíèì
Ïàðèñäÿ èëê òÿøðèùèì èäè. Áó äà èëê ìÿùÿááÿò êèìè áèð øåé-
äèð, ãîðóìàã ëàçûìäûð. Áó, áèð éàíà, ñèç ìÿíèì áÿõò óëäó-
çóìñóíóç, ìÿíÿ õîøáÿõòëèê ýÿòèðìèñèíèç âÿ éåíÿ äÿ ýÿòèð-
ìÿëèñèíèç!
– Åëÿäèð, – äåéÿ Êåò îíóí öçöíÿ áàõäû.
– Éàõøû, ùÿëÿëèê, Êåò. Ñààò ñÿêêèçäÿ ýÿëèá ýþòöðÿðÿì.
– Ùÿëÿëèê, Ðàâèê. Ìÿí äÿ èíäè «Ìàéíáîøà» ýåäèðÿì.
Ýåäèì, þçöìÿ àáûðëû áèð ïàëòàð àëûì, áó êÿñàëÿòäÿí ÷ûõìàã
ëàçûìäûð. Èíäè, åëÿ áèë, òèêàí öñòÿ îòóðìóøàì. Àù, Âéàíà...
– Î, àúû-àúû ýöëäö. – Àðçóëàð áåøèéè...
Ðàâèê ëèôòëÿ äöøÿðÿê, áàðûí éàíûíäàí êå÷èá, äÿùëèçÿ ÷ûõäû.
Îðàäà áèð íå÷ÿ àìåðèêàëû îòóðìóøäó. Ëàï îðòàäà, ñòîëóí
öñòöíäÿ áèð äÿñòÿ ãëàäèîëóñ âàð èäè âÿ áîìáîç, ñåéðÿê èøûã-
äà ãàíà îõøàéûðäû. Àíúàã éàõûíëàøàíäà ýþðäö êè, ëàï òÿçÿ-
äèð, áàéûðäàí äöøÿí òóòãóí èøûãäà åëÿ ýþðöíöðìöø...
***
E
ßéíèíÿ ãûçûëû ùàøèéÿëè ôðàê ýåéìèø Áîðèñ Ìîðîçîâ «Øÿù-
ðèçàä»ûí ãàáàüûíäà äàéàíìûøäû âÿ òàêñèíèí ãàïûñûíû äà þçö R
à÷äû. ßââÿëúÿ Ðàâèê äöøäö. Ìîðîçîâ ãûìûøäû:

– Åëÿ áèëèðäèì, äàùà áóðàëàðà ýÿëìÿéÿúÿêñÿí.
– Ýÿëìÿê äÿ èñòÿìèðäèì...
– Ìÿí ýÿòèðìèøÿì, Áîðèñ, – äåéÿ Êåò Ìîðîçîâó ãóúàã-
ëàäû. – Àëëàùà ìèí øöêöð êè, éåíÿ ñèçèíëÿ áèð éåðäÿéÿì.
– Ñèçäÿ ðóñ öðÿéè âàð, Êàòéà. Áèðúÿ Àëëàù þçö áèëèð, ñèç íèéÿ
Áîñòîíäà äöíéàéà ýÿëìèñèíèç. Ýÿë, Ðàâèê, – Ìîðîçîâ ãàïûíû
à÷äû. – Èíñàíëàð íèééÿò åëÿìÿêäÿ óñòàäûðëàð, àíúàã îíó ùÿéàòà
êå÷èðÿíäÿ çÿèô îëóðëàð. Áèçèì áÿäáÿõòëèéèìèç äÿ åëÿ áóíäàäûð.
«Øÿùðèçàä» Ãàôãàç öñëóáóíäà áÿçÿäèëìèøäè. Õèäìÿò÷è-
ëÿð ðóñ èäèëÿð âÿ ãûðìûçû ðÿíýëè ÷ÿðêÿçè ÷óõà ýåéìèøäèëÿð.
Îðêåñòðäà ÷àëûá-îõóéàíëàð äà ðóñëàð, ðóìûí ãàðà÷ûëàð èäè.
Ìöøòÿðèëÿð äèâàð áîéó äöçöëìöø òàõòëàðäà îòóðäóëàð. Ùÿðÿ-
ñèíèí äÿ ãàðøûñûíäà áàëàúà áèð ñòîë ãîéóëìóøäó. Çàë àëàãà-
ðàíëûã èäè âÿ è÷ÿðèäÿ õåéëè àäàì îòóðìóøäó. 93
– Íÿ è÷ÿúÿêñèíèç, Êåò? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– Àðàã. Ãîé ãàðà÷ûëàð äà ÷àëûá-îéíàñûí. Ùÿðáè ìàðø
öñòöíäÿ «Âéàíà ìåøÿëÿðè»íÿ ãóëàã àñäûüûì éåòÿð. – Î, àéàã-
ãàáûëàðûíû ÷ûõàðûá, òàõòäà áàðäàø ãóðäó. – Éîðüóíëóã êå÷èá
ýåòäè, Ðàâèê. Ïàðèñ ìÿíè áèð-èêè ñààòûí è÷èíäÿúÿ äÿéèøäè.
Àíúàã ùÿëÿ äÿ åëÿ áèëèðÿì, ùÿáñ äöøÿðýÿñèíäÿí éåíèúÿ ãà÷-
ìûøàì. Òÿñÿââöð åäèðñÿí?
– Òÿõìèíÿí, áÿëè... – äåäè.
×ÿðêÿçè ÷óõàëû õèäìÿò÷è áàëàúà øöøÿäÿ àðàã âÿ ãÿäÿù
ýÿòèðäè. Ðàâèê ãÿäÿùëÿðè äîëäóðóá, áèðèíè Êåòÿ óçàòäû. Ãûç îíó
ñó êèìè áàøûíà ÷ÿêäè, ãÿäÿùè éåðèíÿ ãîéóá, éàí-éþðÿñèíÿ
áàõäû:
– ßñë òàõòàáèòè ìÿñêÿíèäèð, – äåäè âÿ ýöëöìñÿäè,
– àíúàã àõøàìëàð òÿðêèäöíéàëûüûí, õÿéàëëàðûí îéëàüûíà ÷åâðè-
ëèð. – Î, ýåðè ñþéêÿíäè. Ñòîëóí àëòûíäàí ñöçöëÿí çÿèô èøûã
îíóí öçöíÿ äöøöðäö. – Íèéÿ áåëÿäèð, Ðàâèê? Ýåúÿëÿð ùÿð
øåé áåëÿ àë-ÿëâàí ýþðöíöð, ùÿð øåé àñàíëàøûð, àäàìà åëÿ
ýÿëèð êè, íÿ èñòÿñÿ åëÿéÿ áèëÿð. Ùÿãèãÿòäÿ åëÿéÿ áèëìÿäèéèíè èñÿ
õÿéàëëàðûíäà åëÿéèðñÿí. Íèéÿ áåëÿäèð?
– Õÿéàëëàð áèçÿ îíà ýþðÿ ëàçûìäûð êè, îíëàðñûç ùÿéàòà
äþçÿ áèëìÿðèê.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Îðêåñòðäÿ àëÿòëÿðè êþêëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð. Êâèíò âÿ ñêðèï-

êà äûíãûëòûñû åøèäèëäè.
– Àíúàã ñèç ùå÷ õÿéàëëàðûí àëäàòäûüû àäàìà îõøàìûðñû-
íûç, Ðàâèê.
– Àäàì þçöíö ùÿãèãÿòëÿ äÿ àëäàäà áèëÿð. Áó ëàï òÿùëö-
êÿëè õÿéàëäûð.
Îðêåñòð ÷àëäû. ßââÿëúÿ ñèìáàë áàøëàäû. Ãàðàíëûüûí êþê-
ñöíäÿí ãîïàí àùÿñòÿ, ùÿçèí ìåëîäèéà ñèìëÿðèí êþâðÿê èíèëòè-
ñèíÿ ãàðûøäû, ñîíðà ñêðèïêàëàð äà îíà ãîøóëäó...
Ãàðà÷û éàâàø-éàâàø ðÿãñ ìåéäàí÷àñû èëÿ îíëàðà òÿðÿô ýÿë-
äè. Ñêðèïêàíû ÷èéíèíÿ ñûõàðàã, äàéàíûá òÿáÿññöìëÿ, ñèðàéÿòåäè-
úè íÿçÿðëÿðëÿ îíëàðà áàõûðäû. Öçöíö äÿ îíà ñþéêÿìèøäè âÿ ýöú-
ëÿ ñå÷èëÿí ñèð-ñèôÿòèíäÿí ùÿðèñëèê éàüûðäû. ßëèíäÿ ñêðèïêà îëìà-
ñàéäû, äåéÿðäèí, ìàë-ùåéâàí àëâåð÷èñèäèð, àíúàã èíäè éåòèì
ñÿùðàëàðûí, õàòèðÿéÿ äþíìöø ýåúÿëÿðèí, íÿùàéÿòñèç ÿíýèíëèêëÿðèí
– áèð ñþçëÿ, ýåð÷ÿê îëìàéàí øåéëÿðèí áó äöíéàäàêû åë÷èñèäèð...
94 Ùÿçèí ìåëîäèéà ñÿðèí áóëàã ñóéó êèìè Êåòèí öç-ýþçöíÿ,
áöòöí âàðëûüûíà ÷èëÿíèðäè. Ãóëàüûíà ÿêñ-ñÿäà ýÿëäè, àíúàã
îíó ÷àüûðàí éîõ èäè. Ïû÷ûëòûëû ñÿñëÿð åøèòäè, êþâðÿê õàòèðÿëÿð
ãàíàä ÷àëäû, íÿñÿ çÿðõàðà êèìè èøûëäàäû, àíúàã áèðäÿí ùàìûñû
áóðóëüàíà äöøäö, äàëüà-äàëüà ÷ÿêèëèá éîõ îëäó. Ùå÷ êèì
îíó ÷àüûðìûðäû. Ùå÷ êèìsÿ...
Ãàðà÷û áàø ÿéäè, Ðàâèê ñòîëóí àëòûíäàí îíóí îâúóíà ïóë
áàñäû. Êåò, ñàíêè, éóõóäàí àéûëäû:
– Ùå÷ õîøáÿõò îëìóñóíóçìó, Ðàâèê?
– ×î.. î.. õ!
– Îíó äåìèðÿì. Ìÿí ÿñë õîøáÿõòëèéè íÿçÿðäÿ òóòóðàì:
þçöíäÿ îëìàéàñàí... Ùÿð øåéè óíóäàñàí... Áöòöí âàðëûüûíëà
îíóí îëàñàí...
Ðàâèê Êåòèí òèòðÿéÿí çÿðèô ñèôÿòèíÿ áàõäû. Î éàëíûç áèðúÿ
õîøáÿõòëèê òàíûéûðäû. Þçö äÿ ÿí êþâðÿéèíè – ìÿùÿááÿòè... Ùå÷
íÿéè éîõ, éàëíûç ìÿùÿááÿòè!
– ×îõ îëìóøàì, Êåò, – äåéÿí Ðàâèê òàìàì áàøãà øåéè
íÿçÿðäÿ òóòóðäó âÿ åéíè çàìàíäà áèëèðäè êè, ùå÷ î äà õîø-
áÿõòëèê äåéèë.
– Ñèç ìÿíè áàøà äöøìÿê èñòÿìèðñèíèç, éà äà áó ùàãäà
äàíûøìàüà ãîðõóðñóíóç. Îðêåñòðäÿ îõóéàí êèìäèð?
– Òàíûìûðàì. ×îõäàíäûð áóðàëàðà éîëóì äöøìöð.
– Áóðàäàí ýþðöíìöð. Ãàðà÷ûëàðûí éàíûíäà äà äåéèë.
Éÿãèí, ùàíñû ñòîë àðõàñûíäà îòóðóá.
E
– Ãîíàãëàðäàí îëàð. Áóðàäà åëÿ øåéëÿð ÷îõ îëóð.
– Ãÿðèáÿ ñÿñè âàð. Ùÿì êÿäÿðëèäèð, ùÿì äÿ ÷ûëüûí. R
– Ìàùíûëàðû åëÿäèð.

– Áÿëêÿ äÿ, ìÿí þçöì åëÿéÿì. Íÿ îõóäóüóíó áàøà
äöøöðñöíöç?
– «Éà âàñ ëéóáèë» «ìÿí ñÿíè ñåâèðäèì» äåìÿêäèð. Ïóø-
êèíèí ñþçëÿðèäèð.
– Ðóñúà áèëèðñèíèç?
– Ìîðîçîâ áèð-èêè ñþç þéðÿäèá. ×îõó äà ñþéöøäöð. Ñþé-
ìÿê ö÷öí ðóñ äèëèíèí ÿâÿçè éîõäóð.
– Ñèç þçöíöç ùàãäà äàíûøìàüû ñåâìèðñèíèç, åëÿ äåéèëìè?
– Ùå÷ ôèêèðëÿøìÿéè äÿ õîøëàìûðàì.
Êåò áèð àíëûüà ñóñäó, ñîíðà äåäè:
– Ùÿðäÿí ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, î ýöíëÿð äàùà êå÷èá ýåòäè.
Ãàéüûñûçëûã äà, öìèä äÿ... êå÷ìèøäÿí ãàëàí íÿ âàð èäèñÿ,
ùàìûñû...
Ðàâèê ýöëöìñÿäè: 95
– Êå÷èá ýåòìÿéèá, Êåò. Ùÿéàò àäè øåé äåéèë. ßêñèíÿ, ÷îõ
ìöðÿêêÿáäèð. Íÿ ãÿäÿð êè íÿôÿñèìèç âàð, äåìÿê, îíëàð äà âàð.
Êåò Ðàèâêÿ ùå÷ ãóëàã àñìûðäû.
– Ìÿíè òåç-òåç âàùèìÿ áàñûð, Ðàâèê. Ùå÷ þçöì äÿ áèëìè-
ðÿì íÿäèð. ×îõ ãÿðèáÿ ãîðõóäóð. Áàõ, ìÿñÿëÿí, ìÿíÿ åëÿ
ýÿëèð êè, áóðàäàí ÷ûõàíäà ýþðÿúÿéèê êè, äöíéà ãîïóð. Ñèçäÿ
äÿ áåëÿ øåéëÿð îëóð?
– Îëóð, Êåò. Áó, ùàìûäà îëóð. Àâðîïàäà õÿñòÿëèêäèð.
Èéèðìè èëäèð éàðàíûá.
Ãûç ñóñäó.
– Äàùà ðóñúà îõóìóð. – Êåò äèããÿòëÿ ìóñèãèéÿ ãóëàã
àñûðäû.
– Õåéð, èòàëéàíúàäûð. «Ñàíòà Ëó÷èéà Ëóíòàíà»äûð...
Ïðîæåêòîðóí èøûüû ýÿçÿ-ýÿçÿ ñêðèïêàíûí öñòöíäÿí êå÷èá
áàëàúà áèð ñòîëà òÿðÿô ýÿëäè. Ðàâèê îõóéàí ãàäûíû ýþðäö.
Æîàí Ìàäó èäè. Òÿêúÿ îòóðóá, ÿëèíè ñòîëà ñþéêÿìèøäè, ùàðà-
ñà óçàãëàðà áàõûðäû, õÿéàë äÿðéàñûíà úóììóøäó âÿ ñàíêè,
áóðàäà òÿê èäè. Äöìàü èøûãäà ñèôÿòè ñîëüóí ýþðöíöðäö. Àíúàã
Ðàâèêèí î âàõòëàð ýþðäöéö ìÿúùóëëóãäàí, þëýöíëöêäÿí ÿñÿð-
ÿëàìÿò éîõ èäè. Ðàâèê áèðäÿí ùÿìèí öçäÿ úàçèáÿäàð, êþâðÿê
áèð ýþçÿëëèê ýþðäö âÿ éàäûíà äöøäö êè, áóíëàðû áèð äÿôÿ äÿ
îíóí éàíûíäà ãàëäûüû ýåúÿ þòÿðè ýþðöá. Àíúàã îíäà åëÿ
áèëìèøäè êè, ñÿðõîøëóã ýþçöíö òóòóá âÿ ùÿìèí äÿãèãÿ äÿ
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
î ýþçÿëëèê ñîëìóø, ãåéáÿ ÷ÿêèëìèøäè. Èíäè òÿçÿäÿí ãàéûòìûøäû

âÿ îíäàêûíäàí äà áåòÿð èäè...
– Ñèçÿ íÿ îëäó, Ðàâèê?
Îíóí áàõûøëàðû ýåðè ãàéûòäû.
– Ùå÷ íÿ. Ìàùíû òàíûøäûð. Íåàïîë ùàããûíäà ñåíòèìåíòàë
ìàùíûäûð.
– Êå÷ìèø õàòèðÿëÿðè îéàòäû?
– Õåéð, ìÿíèì õàòèðÿì éîõäóð.
Áó ñþçëÿð îíóí èñòÿäèéèíäÿí êÿñêèí ÷ûõäû âÿ Êåò äèããÿò-
ëÿ Ðàâèêèí öçöíÿ áàõäû:
– Ùÿðäÿí ñèçÿ íÿ îëäóüóíó ëàï äÿãèã áèëìÿê èñòÿéèðÿì,
Ðàâèê.
Ðàâèê ÿëèíè éåëëÿäè.
– Ìÿí äÿ áàøãàëàðû êèìè. Áó äöíéà ýþçëÿíèëìÿç ìàúÿ-
ðàëàðëà äîëóäóð. Ãà÷ãûíëàðûí ìÿñêÿí ñàëäûüû ìåùìàíõàíà-
ëàðûí ùàìûñûíäà âàð. Ùÿðÿíèí äÿ òàëåéè áèð úöðäöð. Àëåêñàíäð
96 Äöìà, Âèêòîð Ùöãî ö÷öí áóíëàð ñåíñàñèéà îëàðäû. Àíúàã
èíäè îíëàðà ãóëàã àñàíäà àäàìû ÿñíÿìÿê òóòóð. Ñèçÿ àðàã
ñöçìöøÿì, Êåò. Ñàêèò, äèíú éàøàìàã áó ýöíöí ÿí áþéöê
ìàúÿðàñûäûð.
Îðêåñòð îéóí ùàâàñû ÷àëûð, àíúàã éàõøû àëûíìûðäû. Ãîíàã-
ëàðäàí áèð-èêèñè îéíàìàüà áàøëàäû. Æîàí äóðóá ãàïûéà òÿðÿô
ýåòäè. Åëÿ ýåäèðäè êè, äåéÿðäèí, îíäàí áàøãà çàëäà àäàì éîõ-
äóð. Áèðäÿí Ðàâèêèí éàäûíà Ìîðîçîâóí ñþçëÿðè äöøäö. Æîàí
äöç îíëàðûí éàíûíäàí êå÷äè. Ðàâèêÿ åëÿ ýÿëäè êè, ùÿòòà ãûç
îíó ýþðäö. Àíúàã Æîàíûí áàõûøëàðû, éàä àäàìëàð êèìè, îíóí
öñòöíäÿí ñöðöøöá, áàøãà ñÿìòÿ éþíÿëäè âÿ î, çàëäàí ÷ûõäû.
– Áó ãàäûíû òàíûéûðñûíûç? – äåéÿ Ðàâèêè äèããÿòëÿ ìöøàùè-
äÿ åäÿí Êåò ñîðóøäó.
– Õåéð.
ÂÛÛÛ
– Ýþðöðñöíöçìö,Âåáåð? – Ðàâèê ñîðóøäó. – Áàõ, áó...
áó...
Âåáåð éàðàéà òÿðÿô ÿéèëäè.
– Áÿëè...
– Áó áàëàúà âÿçëÿðÿ áàõûí... Áóäóð... Íÿ õîðà äåéèë, íÿ
äÿ áèòèøìÿ.
E
– Õåéð...
Ðàâèê äèêÿëäè. R
– Õÿð÷ÿíýäèð, – äåäè, – éöç ôàèç õÿð÷ÿíýäèð. ×îõäàíäûð

áåëÿ øåéÿ ðàñò ýÿëìèðäèì. Ýöçýö èëÿ ìöàéèíÿ áèð øåé ýþñ-
òÿðìèð, ÿëëÿ éîõëàéàíäà ýþðöðñÿí êè, éàí òÿðÿô éóìøàãäûð,
áèð àç äà øèøèá. Åëÿ áèëèðñÿí, éà êèñòàäûð, éà äà ìèîìà, åëÿ
ãîðõóëó øåé äåéèë. Àíúàã êÿñìÿìèø èøëÿìÿê îëìóð. Éàðûá,
è÷ÿðèäÿ ýþçëÿíèëìÿäÿí õÿð÷ÿíý òàïûðñàí.
Âåáåð îíà áàõäû:
– Ôèêðèíèç íÿäèð?
– Áèð àç êÿñèá ýþòöðÿê, áèîïñèéà åëÿéÿê. Áàññèîí ëàáîðà-
òîðèéàäàäûð?
– ßëáÿòòÿ...
Âåáåð òèáá áàúûñûíà ëàáîðàòîðèéàéà çÿíý âóðìàüû òàï-
øûðäû. Áàøãà øåéèí õåéðè éîõäóð. ßí äÿùøÿòëèñè äÿ îäóð êè,
þçö ùå÷ íÿ áèëìèð.
– Íÿáçè íåúÿäèð? – Ðàâèê áèùóøäàðû âåðÿí òèáá áàúûñûí- 97
äàí ñîðóøäó.
– Ãàéäàñûíäàäûð. Äîõñàí...
– Ãàí òÿçéèãè?
– Éöç èéèðìè.
– Éàõøû, – Ðàâèê úÿððàùèééÿ ñòîëóíäà Òðåíäåëåíãáóðã
öñóëóíäà óçàäûëìûø Êåòÿ áàõäû. – Þçö ÿââÿëúÿäÿí áèëìÿëè
èäè, ðàçûëûã âåðìÿëèéäè. Îíóí áÿäÿíèíäÿ èñòÿäèéèìèç éåðè êÿñèá
ýþòöðìÿéÿ èõòèéàðûìûç éîõäóð. Éîõñà âàð?
– Ãàíóíà ýþðÿ, éîõäóð. Éîõñà âàð?
– Ìÿúáóð îëäóã. Àøàüûäàí ãàøûéûá òÿìèçëÿìÿê ìöì-
êöí äåéèë, èíäè èñÿ òàìàì áàøãà òÿøðèù àëûíäû. Óøàãëûüû êÿñèá
ýþòöðìÿê ãàøûéûá òÿìèçëÿìÿê äåéèë.
– Çÿííèìúÿ, î, ñèçÿ èíàíûð, Ðàâèê.
– Áèëìèðÿì. Áÿëêÿ äÿ, åëÿäèð... Àíúàã ðàçûëûã âåðÿðäèìè?
– Î, äèðñÿéè èëÿ àü õàëàòûí öñòöíäÿí òàõäûüû ðåçèí þíëöéö
äöçÿëòäè. – Ùÿð ùàëäà, ÷àëûøàúàüàì êè, áèð ÿëàú åëÿéèì. Ùèñ-
òðîêòàìèéàíû ñîíðà äà åëÿìÿê îëàð. Åæåíè, áû÷àüû...
Êÿñèéè ýþáÿéÿ ãÿäÿð óçàòäû, õûðäà ãàí äàìàðëàðûíû
ñûõäû, áþéöêëÿðèíè èñÿ èêèãàò èïÿê ñàïëà òèêäè, áàøãà áèð áû÷àã
ýþòöðöá ôàññèéàíû êÿñäè. Îíóí àëòûíäàêû ÿçÿëÿëÿðè áû÷àüûí
àðõàñû èëÿ àéûðäû, ïåðòåíèìó ãàëäûðûá, ãàðûí áîøëóüóíó à÷äû.
– Àéûðûúû!
Òèáá áàúûñû îíó ùàçûð òóòìóøäó âÿ óúóíà àüûð äàø
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
áàüëàíìûø çÿíúèðè Êåòèí àéàãëàðû àðàñûíà ñàëäû, öôöðöëÿí

ëþâùÿíè îíà áÿðêèòäè.
– Äÿñìàë!
Ðàâèê éàðàíûí éàí-éþðÿñèíÿ íÿì, èñòè äÿñìàë äöçäö,
êîðñàíãû åùòèéàòëà îðà éåðèòäè. Ñîíðà áàøûíû ãàëäûðäû.
– Áóðà áàõûí, Âåáåð... Áèð äÿ áóðà... Ýþðöðñöíöç, íåúÿ
áÿðêèéèá?! Ãàëûí, ìþùêÿì êöòëÿäèð. Ùå÷ íÿ åëÿìÿê îëìàç,
ëàï äÿðèíÿ èøëÿéèá.
Âåáåð äèããÿòëÿ Ðàâèê ýþñòÿðÿí éåðÿ áàõäû.
– Áèð áóíà áàõûí, – Ðàâèê ñþçöíÿ äàâàì åòäè, – àðòåðè-
éàëàðû áàüëàéà áèëìÿðèê, ÷îõ íàçèêäèð. Ùÿëÿ ìåòàñòàz äà âåðèá.
Öìèä éîõäóð.
Åùòèéàòëà ùÿìèí éåðäÿí íöìóíÿ êÿñèá ýþòöðäö.
– Áàññèîí ëàáîðàòîðèéàäàäûð?
– Áÿëè. – Òèáá áàúûñû úàâàá âåðäè. – Çÿíý âóðìóøäóì,
ýþçëÿéèð.
98 – Éàõøû, ýþíäÿðèí. Íÿòèúÿíè ýþçëÿéÿê. Îí äÿãèãÿ àíúàã
÷ÿêÿð.
Âåáåð äåäè:
– Äåéèí êè, çÿíý âóðñóí. Î äÿãèãÿ âóðñóí. Òÿøðèùè
äàéàíäûðûðûã.
– Íÿáçè íåúÿäèð?
– Äîõñàí áåø.
– Ãàí òÿçéèãè?
– Éöç îí áåø.
– Îëäó. Âåáåð, ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, ðàçûëûã ùàãäà ôèêèðëÿø-
ìÿê ëàçûì äåéèë. Àðòûã ùå÷ íÿ åëÿìÿê îëìàç.
Âåáåð áàøûíû òÿðïÿòäè.
– Òèêìÿê ëàçûìäûð. – Ðàâèê ñþçöíÿ äàâàì åòäè. – Óøàüû
ýþòöðìÿê, âÿññàëàì! Ñîíðà äà òèêìÿê âÿ þçöíÿ ùå÷ íÿ
äåìÿìÿê!
Áèð àíëûüà äàéàíûá, äöìàü äÿñìàëëàðûí àðàñûíäàêû à÷ûã
éàðàéà áàõäû. Ýóð èøûã äÿñìàëëàðû äàùà äà àü ýþñòÿðèðäè. Åëÿ
áèë, éåíèúÿ éàüìûø ãàð èäè, àðàñûäàí ýþðöíÿí ãàíëû éàðà èñÿ,
ñàíêè, àüçûíû ýåíèø à÷ûá ÿñíÿéèðäè. Íÿñÿ ýþðöíìÿäÿí, áèëèí-
ìÿäÿí îíó è÷èí-è÷èí éåìèø âÿ îòóç äþðä éàøëû, øûëòàã, èíúÿ,
øàõ ãàìÿòëè, ùÿéàò ùÿâÿñëè Êåò Ùåãñòåðìè þëöìÿ ìÿùêóì
åëÿìèøäè...
Éåíÿ úàíñûç úÿñÿäÿ òÿðÿô ÿéèëäè:
E
– Áèç ùÿëÿ...
Óøàã! Áó äîüðàì-äîüðàì îëìóø áÿäÿíäÿ ùå÷ íÿäÿí R
õÿáÿðè îëìàéàí áàëàúà áèð âàðëûã éàâàø-éàâàø áþéöéöðäö.

Äåìÿê, î äà þëöìÿ ìÿùêóì îëìóøäó. Î, ùÿëÿ àíàñûíûí
ãàíûíäàí éåéèð, øèðÿñèíäÿí ñîðóðäó êè, áþéöéöá áó äöíéàéà
ýÿëñèí, éà ÿñýÿð, éà äà êèìèíñÿ ãàòèëè îëñóí. Áèð ñþçëÿ, èíñàí
îëñóí, éàøàñûí, ñåâèíñèí, êÿäÿðëÿíñèí, ó÷óðóá äàüûòñûí...
– ßëèíäÿêè àëÿò åùòèéàòëà ýþðöíìÿéÿí éåðëÿðëÿ èðÿëèëÿäè, îíó
òàïäû, àñòàúà îðàäàí ãîïàðäû, ÷þëÿ ÷ûõàðäû. Âÿ ùÿð øåé äÿ ãóð-
òàðäû. Äöíéà èøûüû ýþðìÿìèø, íÿôÿñ àëìàìûø, ñåâèíú-êÿäÿð
äàäìàìûø, áþéöéöá áàøà ÷àòìàìûø, ùå÷ éàðàíìàìûø þëäö...
Èíäè áèð ïàð÷à ðÿíýè ñîëìóø, þëìöø, ãàíà áÿëÿíìèø ÿò ïàð-
÷àñû èäè...
– Áàññèîíäàí õÿáÿð ÷ûõìàäû?
– Ùÿëÿ éîõ. Èíäè ýÿëÿð...
– Áèð-èêè äÿãèãÿ äÿ ýþçëÿéÿ áèëÿðèê.
Ðàâèê ýåðè ÷ÿêèëäè: 99
– Íÿáçè?
Åêðàíäà Êåòèí ýþçëÿðèíè ýþðäö. Áó ýþçëÿð îíà äèêèëìèø-
äè, àíúàã ùå÷ íÿ ñîðóøìóðäó, ñàíêè, ùÿð øåéè áèëèð, éàçûã-
éàçûã îíà áàõûðäû. Áèðäÿí Ðàâèêÿ åëÿ ýÿëäè êè, î àéûëûá. Áèð
àääûì àòûá äàéàíäû. Îëà áèëìÿçäè! Îíà åëÿ ýÿëìèøäè. Öçöíÿ
èøûã äöøöáìöø...
– Éöç. Ãàí òÿçéèãè éöç îí èêè. Äöøöð...
– Âàõòûäûð, – Ðàâèê íàðàùàò îëäó. – Áàññèîí ãóðòàðìàëû èäè.
Àøàüûäàí áîüóã òåëåôîí çÿíýè åøèäèëäè. Âåáåð ãàïûéà
áàõäû. Ðàâèê î òÿðÿôÿ ùå÷ áàõìàäû äà. Ñàêèòúÿ ýþçëÿäè. Ãàïû
ñÿñè åøèòäè... Òèáá áàúûñû ýÿëäè.
– Åëÿäèð! – Áóíó Âåáåð äåäè. – Õÿð÷ÿíýäèð!
Ðàâèê áàøûíû éûðüàëàéûá, òÿçÿäÿí èøÿ áàøëàäû. Ñàíúàãëàðû
÷ûõàðäû, òèêèøëÿðè ñþêäö, äÿñìàëëàðû ýþòöðäö. Îíóí éàíûíäà
äàéàíìûø Åæåíè àëÿòëÿðè ñàéûðäû. Òèêìÿéÿ áàøëàäû. ×îõ ñÿëèãÿ
èëÿ, óñòàëûãëà, äÿãèã èøëÿéèðäè. Áöòöí äèããÿòè îðàäà èäè, ùå÷ íÿ
ùàãäà ôèêèðëÿøìèðäè. Ãÿáðèí öñòö þðòöëäö, äÿðè ãàòëàðû áèð-áèð
àüûç-àüûçà ýÿëäè, öñò äÿðèíèí äÿ òèêèøèíè âóðóá äèêÿëäè:
– Ãóðòàðäû.
Åæåíè úÿððàùèééÿ ñòîëóíó éåíÿ ìàèëè âÿçèééÿòÿ ýÿòèðäè.
Êåòèí öñòöíö þðòäö. Ðàâèêèí õàòèðëÿðè éåíÿ îéàíäû: «Øÿùðè-
çàä»... Ñðàüàýöí... «Ìàéíáîøäàí» àëäûüû ïàëòàð... «Ùå÷
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
õîøáÿõò îëìóñóíóçìó?», «Ëàï ÷îõ», «...ãîðõóðàì», «àäè

øåéäèð...», ãàðà÷ûëàð îéíàéûð...
Ãàïûíû öñòöíäÿí àñûëìûø ñààòà áàõäû. Îí èêè èäè. Íàùàð
âàõòû áöòöí èäaðÿëÿðèí, ôàáðèêëÿðèí ãàïûëàðû à÷ûëûð, ñàüëàì
àäàìëàð äÿñòÿ-äÿñòÿ ÷þëÿ àõûøûð... Òèáá áàúûëàðû õÿðÿéè úÿððà-
ùèééÿ îòàüûíäàí àïàðäûëàð. Ðàâèê ðåçèí ÿëúÿêëÿðè ÷ûõàðûá, âàí-
íà îòàüûíà ýåòäè, éóéóíìàüà áàøëàäû.
– Ñèãàðåòè àòûí! – Îíóíëà éàíàøû éóéóíàí Âåáåð äèëëÿíäè.
– Äîäàãëàðûíûçû éàíäûðàðñûíûç.
– Ùÿ... òÿøÿêêöð åäèðÿì. Áÿñ áóíëàðû îíà êèì äåéÿúÿê,
Âåáåð?
– Ñèç, – äåéÿ Âåáåð òÿðÿääöä åòìÿäÿí úàâàá âåðäè.
– Ýÿðÿê, íèéÿ éàðäûüûìûçû áàøà ñàëàã. Åëÿ áèëèðäè, àäè ãàé-
äà èëÿ åäÿúÿéèê. Ùÿãèãÿòè èñÿ äåéÿ áèëìÿðèê.
– Áèð øåé òàïûá óéäóðàðñûíûç. – Âåáåð èíàìëà äèëëÿíäè.
– Äîüðóäàí? Òàïà áèëÿðÿì?
100 – ßëáÿòòÿ! Ùÿëÿ àõøàìà êèìè âàõòûìûç âàð.
– Áÿñ ñèç?
– Ìÿíÿ èíàíìàç. Áèëèð êè, ñèç òÿøðèù åëÿìèñèíèç, îíà ýþðÿ
äÿ ñèçäÿí ñîðóøàúàã. Ìÿí dåñÿì, ÿùâàëû ïîçóëàúàã.
– Åëÿäèð.
– Áàøà äöøìöðÿì, íåúÿ îëà áèëÿð êè, áåëÿ àç âàõòäà áó
ãÿäÿð áþéöñöí...
– Îëóð... Êàø îíà íÿ äåéÿúÿéèìè áèëÿéäèì!
– Áèð øåé òàïàðñûíûç, Ðàâèê. Äåéÿðñèíèç, êèñòàäûð, éà äà
ìèîìà...
***
Ýåúÿ éåíÿ õÿñòÿõàíàéà ýåòäè. Êåò éàòûðäû. Àõøàìöñòö
îéàíìûø, ãóñìóø, òÿõìèíÿí, áèð ñààò ñàêèòëÿøÿ áèëìÿìèø,
ñîíðà éåíÿ éàòìûøäû.
– Ùå÷ íÿ ñîðóøìàäû?
– Õåéð, – äåéÿ ãûðìûçûéàíàã òèáá áàúûñû úàâàá âåðäè.
– Ùóøó þçöíäÿ äåéèëäè, ùå÷ íÿ ñîðóøìàäû.
– Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð, ñàáàùàúàí éàòàúàã. Àéûëûá ñîðóøñà,
äåéÿðñèíèç êè, ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð. Àðõàéûíúà éàòñûí.
Ëàçûì ýÿëñÿ, äÿðìàí âåðèí. Áèð øåé îëñà, éà äîêòîð Âåáåðÿ,
éà äà ìÿíÿ çÿíý âóðóí. Ùàðàäà îëäóüóìó ìåùìàíõà-
íàäà áèëÿúÿêëÿð.
E
Êö÷ÿäÿ åëÿ äàéàíìûøäû êè, äåéÿðäèí, úàíûíû êèìèíñÿ
ÿëèíäÿí éåíèúÿ ãóðòàðûá. Áàéàã èíàìëà îíà äèêiëÿí ýþçëÿðÿ R
áàõà-áàõà îíó àëäàòìàüà áèð íå÷ÿ ñààò ãàëìûøäû... Áèðäÿí

îíà åëÿ ýÿëäè êè, óëäóç êèìè ñàéðûøàí áó ýåúÿ éàìàí èñòèäèð.
Òàëåéèí îíà áàüûøëàäûüû áó áèð íå÷ÿ ìÿðùÿìÿò ñààòû àü
ýþéÿð÷èí êèìè ãàíàä ÷àëà-÷àëà ýÿëèá îíó ùÿéàòûí äÿùøÿòëè
ýèðäàáûíäàí ãîïàðäû. Åëÿ áóíóí þçö äÿ áèð éàëàí èäè, òàëå
àäàìà ùå÷ íÿ áàüûøëàìàçäû. Ñàäÿúÿ îëàðàã, ìöâÿããÿòè
ìþùëÿò èäè. ßñëèíäÿ, ùÿð øåé ìþùëÿò äåéèëäèìè?
Áèñòðîëàðäàí áèðèíÿ ýèðèá, ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäàêû ìÿð-
ìÿð ñòîë àðõàñûíäà îòóðäó. Îòàã ñèãàðåò òöñòöñö, ñÿñ-êöéëÿ
äîëìóøäó. Õèäìÿò÷è ýÿëäè.
– Áèð ãÿäÿù «Äöáåíå», áèð ãóòó äà «Êîëîíèàë» ñèãàðåòè.
Ðàâèê ãóòóíó à÷äû, ãàðà òÿíáÿêèäÿí äîëäóðóëìóø ñèãà-
ðåòëÿðäÿí áèðèíè ÷ûõàðûá éàíäûðäû. Ãîíøó ñòîë àðõàñûíäàêû
ôðàíñûçëàð þç ñàòãûí ùþêóìÿòëÿðèíäÿí, Ìöíõåí ñàçèøèíäÿí
äàíûøûðäûëàð. Ùÿðäÿí áÿçè ñþçëÿð ãóëàüûíà äÿéèðäè. Èíäè ùàìû 101
áèëèðäè êè, äöíéà ëàãåéä-ëàãåéä éåíè áèð ìöùàðèáÿéÿ äîüðó
ýåäèð. Ùå÷ êèì äÿ åòèðàç åëÿìèðäè. Èíäè àäàìûí áèðúÿ øåéÿ
ýöúö ÷àòàðäû êè, î äà ìþùëÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðìàã
èäè, áèðúÿ èëëèê ìþùëÿò! Áóðàäà äà ìþùëÿò... ùÿð éåðäÿ
ìþùëÿò...
«Äöáåíå»ñèíè è÷äè. Êîíéàêûí øèðèí äàäû, êÿñêèí ãîõóñó
öðÿéèíè áóëàíäûðäû. Àõû íèéÿ áóíäàí èñòÿäè? Õèäìÿò÷èéÿ ÿë
åëÿäè:
– Áèð ãÿäÿù «Ôèíå».
Ïÿíúÿðÿäÿí áàõà-áàõà ãàðà ôèêèðëÿðè þçöíäÿí ãîâìàüà
÷àëûøäû. ßýÿð ÿëèíäÿí áèð èø ýÿëìèðñÿ, íèéÿ áîø éåðÿ þçöíö
äÿëè åëÿéèðñÿí?! Áó èáðÿò äÿðñèíè àëäûüû ýöíö õàòûðëàäû. Ùÿéà-
òûí îíà âåðäèéè áþéöê èáðÿò äÿðñëÿðèíäÿí áèðè äÿ î èäè...
...Áó ùàäèñÿ 1916-úû èëèí àâãóñò àéûíäà Èïåðè éàõûíëûüûíäà
îëìóøäó. Áþëöê áèð ýöí ãàáàã þí õÿòäÿí ãàéûòìûøäû. Úÿá-
ùÿéÿ ýÿëäèêëÿðè ýöíäÿí èëê äÿôÿ èäè êè, áåëÿ ñàáèòëèê éàðàí-
ìûøäû. Èòêè îëìàìûøäû. Èstè àâãóñò ýöíÿøè áàøëàðûíû äþéÿ-äþéÿ
òîíãàëûí ãûðàüûíà éûüûøûá, êèìñÿñèç òàðëàëàðäàí òàïäûãëàðû
êàðòîôëàðû êþçäÿ áèøèðèðäèëÿð. Áèðúÿ äÿãèãÿ ñîíðà èñÿ ùÿð øåé
äÿéèøäè. Ãÿôëÿòÿí òîïëàð ýóðóëäàäû âÿ ìÿðìèëÿðäÿí áèðè äöç
òîíãàëûí îðòàñûíà äöøäö. Þçöíÿ ýÿëÿíäÿ ýþðäö êè, îíà ùå÷
íÿ îëìàéûá, ùÿòòà éàðàëàíìàéûá äà, àíúàã èêè éîëäàøû þëöá.
Îíëàðäàí áèð àç î òÿðÿôäÿ èñÿ Ïàóë Ìåñìàí éûõûëûá ãàëìûøäû.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Îíóí ãàðíû éûðòûëìûø, è÷àëàòû ÷ûõìûøäû... Ïàóëó ëàï àéàã à÷ûá

éåðèäèêëÿðè âàõòäàí òàíûéûðäû. Ùÿìèøÿ áèð îéíàìûø, áèð éåðäÿ
ìÿêòÿáÿ ýåòìèø âÿ ùå÷ âàõò àéðûëìàìûøäûëàð...
Îíó áðåçåíò ÷àäûðà áöêöá ñÿùðà õÿñòÿõàíàñûíà ýÿòèð-
äèëÿð. Éîë òàõûë çÿìèñèíäÿí âÿ áþéöê áèð éàìàúäàí êå÷èðäè.
Äþðä íÿôÿð èäèëÿð, ùÿðÿñè äÿ ÷àäûðûí áèð êöíúöíäÿí òóòìóø-
äó. Ãÿùâÿéè ðÿíýëè ÷àäûðûí àðàñûíäà ãûâðûëàí Ìåñìàí, äöìàü
ïèéëè, ãàíà áÿëÿíìèø è÷àëàòûíû ãóúàãëàìûøäû. Àüçû à÷ûã èäè,
ýþçëÿðè ÷åâðèëìèøäè...
Î, èêè ñààòäàí ñîíðà úàíûíû òàïøûðäû. Áó èêè ñààòûí áèðèíè
àðà âåðìÿäÿí ãûøãûðäû...
Ðàâèê íåúÿ ýåðè ãàéûòäûãëàðûíû õàòûðëàäû. Ëàë-äèíìÿç,
ãàíûãàðà ùàëäà áàðàêäà îòóðìóøäó. Þìðöíäÿ áèðèíúè
äÿôÿ èäè êè, áåëÿ øåé ýþðöðäö. Äÿñòÿ êîìàíäèðè Êà÷èíñêè
– î, ìöùàðèáÿäÿí ãàáàã ÷ÿêìÿ÷è îëìóøäó – ýÿëÿíäÿ äÿ
áåëÿúÿ îòóðìóøäó.
102 Êà÷èíñêè:
– Äóð, – äåäè, – áàâàðëàðûí éåìÿêõàíàñûíà ïèâÿ, àðàã
ýÿëèá. Êîëáàñà äà âàð.
Ùåéðÿòëÿ îíóí öçöíÿ áàõäû. Êà÷èíñêèäÿí áåëÿ ãàíñûçëûã
ýþçëÿìèðäè. Êà÷èíñêè äÿ áèð õåéëè îíó ñöçöá äåäè:
– Ñÿí ýåäÿúÿêñÿí. Ëàï äþéÿ-äþéÿ äÿ îëñà, àïàðàúà-
üàì. ßìÿëëè-áàøëû éåéèá-è÷èá äÿìëÿíÿúÿêñÿí, ñîíðà äà
ôàùèøÿõàíàéà ýåäÿúÿêñÿí.
Úàâàá âåðìÿäè. Êà÷èíñêè îíóí éàíûíäà îòóðäó:
– Áàøà äöøöðÿì... Mÿíèì ùàããûìäà èíäè íÿ ôèêèðëÿø-
äèéèíè äÿ áèëèðÿì. Ñÿíèí ýÿëäèéèí èêèúÿ ùÿôòÿäèð, àíúàã ìÿí
èêè èëäèð áóðàäàéàì. Ýÿë ìÿíè åøèò! Áóíäàí ñîíðà Ìåñìàíà
êþìÿê åëÿéÿ áèëÿðèê? Éîõ! Áèëèðñÿí êè, ÿýÿð îíó õèëàñ åòìÿéÿ
çÿððÿ ãÿäÿð èìêàí îëñàéäû, ùÿð øåéäÿí êå÷ÿðäèê.
Áàøûíû ãàëäûðäû. Î, áóíó áèëèðäè. Ùå÷ êèì åëÿìÿñÿ äÿ,
Êà÷èíñêè åëÿéÿðäè...
– Éàõøû, î þëäö ýåòäè, – Êà÷èíñêè ñþçöíÿ äàâàì åòäè.
– Äàùà ùå÷ íÿ åëÿéÿ áèëìÿðèê. Èêè ýöíäÿí ñîíðà éåíÿ þí
úÿáùÿéÿ ýåäèðèê. Áó äÿôÿ ÿââÿëêèòÿê àñàí îëìàéàúàã.
Áóðàäà îòóðóá Ìåñìàí ùàããûíäà ôèêèðëÿøÿ-ôèêèðëÿøÿ þçöíö
öçöðñÿí. ßñÿáëÿðèí êîðëàíûð, èíàìûí èòèð. Áó äà êèôàéÿòäèð...
Áó äÿôÿ òîï àòûëàíäà úÿëä òÿðïÿíÿ áèëìÿéÿúÿêñÿí. Éàðûì-
úà ñàíèéÿ ýåúèêñÿí, áÿñèíäèð... Ñîíðà ñÿíè äÿ Ìåñìàí
êèìè ÿëèìèçäÿ àïàðàúàüûã. Áó, êèìÿ ëàçûìäûð? Ìåñìàíà?
E
Éîõ! Áÿëêÿ, áàøãàñûíà? Éîõ! ×àíàã þç áàøûíäà ÷àòëàéà-
úàã, âÿññàëàì. Àíëàäûí? R
– Ùÿ... ÿ... Àíúàã áàúàðìàðàì.

– Ìóìëà, áàúàðàðñàí. Áàøãàëàðû äà áåëÿ åëÿéèá. Ñÿí
áèðèíúè äåéèëñÿí!
Ùÿìèí ýöíäÿí ñîíðà õåéëè éöíýöëëÿøäè. Êà÷èíñêè èëÿ
ýåòäè, èëê ùÿéàò äÿðñèíè àëäû: áàúàðûðñàíñà, êþìÿê åëÿ, ÿëèí-
äÿí ýÿëÿíè ÿñèðýÿìÿ. Åëÿ êè ýþðäöí áàúàðìûðñàí, óíóò! Öçö-
íö ÷åâèð, ýåò! Þçöíö òîõ òóò! canûéàíàíëûã äèíú äþâðëÿð
ö÷öíäöð, îëóì, éà þëöì ìÿñÿëÿñèíäÿ àðòûãäûð. Þëÿíëÿðè
áàñäûð, þçöí äÿ áàøëà ùÿéàòû áèð òÿðÿôäÿí ñþêöá éåìÿéÿ.
Áèð âàõò ýÿðÿéèí îëàúàã. Êÿäÿð ãîé þç êÿäÿðëèéèíäÿ ãàëñûí,
àíúàã ùÿãèãÿòäÿí äÿ ãà÷ìà. Ùÿãèãÿòëÿðëÿ áàðûøà-áàðûøà äà
éàñ ñàõëàìàã îëàð... Éàëíûç áåëÿ äþçìÿê ìöìêöíäöð...
Ðàâèê êîíéàêûíû è÷äè. Ãîíøó ñòîëäàêû ôðàíñûçëàð éåíÿ äÿ
þç ùþêóìÿòëÿðè, Èòàëèéà, ×åìáåðëåí ùàããûíäà ÷ÿðÿíëÿéèðäè-
ëÿð. Åù, éåíÿ ñþçëÿð, ñþçëÿð... Èø ýþðÿíëÿð èñÿ áàøãàëàðû îëäó. 103
Îíëàð ýöúëö îëìàñàëàð äà, ãÿòèééÿòëè èäèëÿð. Úÿñàðÿòëè îëìàñà-
ëàð äà, áèëèðäèëÿð êè, ãàðøûäàêû ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿéÿúÿê.
Ìþùëÿò àëäûëàð... Áÿñ îíäàí íåúÿ èñòèôàäÿ åëÿäèëÿð? Éîõñà
ñèëàùëàíäûëàð, î áèðèëÿðèíÿ ÷àòäûëàð, éà äà ãöââÿ òîïëàäûëàð?
Áàøãàëàðûíûí íåúÿ ñöðÿòëÿ ñèëàùëàíäûüûíû ýþðöðäöëÿð, àíúàã
ùå÷ íÿ åëÿìèðäèëÿð, ÿëëÿðè ãîéíóíäà íÿñÿ ýþçëÿéèðäèëÿð, òÿçÿ
áèð ìþùëÿòÿ öìèä áÿñëÿéèðäèëÿð. Ëàï î ìîðæëàðûí áàøûíà
ýÿëÿí èøÿ îõøàéûð. Ñàùèëÿ éöçö áèðäÿí ÷ûõûð. Îâ÷ó ýÿëèá ÿëèí-
äÿêè äÿéÿíÿêëÿ îíëàðû áèð-áèð ãûðûð. Ùàìûñû êþìÿêëÿøñÿéäè,
îíó áèðòÿùÿð åëÿéÿðäèëÿð. Àíúàã àðõàéûíúà óçàíûá, îâ÷óíóí
éîëäàøëàðûíû íåúÿ ãûðäûüûíà òàìàøà åëÿéèð, ùå÷ áèðè äÿ éåðèí-
äÿí òÿðïÿíìèð. Îâ÷ó äà äöç îíóí éàíûíäàêûíû þëäöðöð, áåëÿ-
áåëÿ ùàìûñûíûí àõûðûía ÷ûõûðäû. Áó äà Àâðîïà ìîðæëàðûíûí
òàðèõ÷ÿñè... Ñèâèëèçàñèéàíûí ãöðóá ÷àüû... Ãÿäèì Àëëàùëàðûí
éîðüóí-àðüûí, êþëýÿ êèìè ÷ÿêèëèá ýåòìÿñè... Èíñàí ùöãóãëàðû
áàðÿäÿ ýóðóëòóëó âÿäëÿð... Áèð ãèòÿíèí éåðëè-äèáëè ñàòûëìàñû...
Àõûð ãèéìÿò öñòöíäÿ ÷ÿð÷èëèê... Ýåòäèêúÿ éàõûíëàøàí òóôàí...
Ïöñêöðÿí âóëêàí ãîéíóíäà éàëëû ýåäÿí çàâàëëû èíñàíëàð...
Éàâàø-éàâàø éåíÿ äÿ ôÿëàêÿòÿ ñöðöêëÿíÿí õàëãëàð... Àò
þëñÿéäè, èòèí áàéðàìû îëàðäû... Ùÿìèøÿ äÿ áåëÿ îëóá!
Ðàâèê ñèãàðåòèíè ñþíäöðäö, éàí-éþðÿñèíÿ áàõäû. Áöòöí
áóíëàð íÿ äåìÿêäè? Ìÿýÿð þòÿí ýåúÿ äÿ çÿðèô áîç ýþéÿð-
÷èíÿ áÿíçÿìèðäèìè? Þëÿíëÿðè áàñäûð, þçöí äÿ áàøëà ùÿéàòû
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
áèð òÿðÿôèíäÿí ñþêöá éåìÿéÿ... Âàõò ýþçëÿìèð. ×îõ øåéÿ

äþçìÿê ëàçûìäûð. Íÿ âàõòñà, êèìÿñÿ ýÿðÿê îëàúàãñàí. Ýÿðÿê,
îíà ùàçûð îëàñàí...
Õèäìÿò÷èíè èøàðÿ èëÿ éàíûíà ÷àüûðûá, ïóëóíó âåðäè.
***
Ðàâèê è÷ÿðè ýèðÿíäÿ «Øÿùðèçàä» ãàðàíëûã èäè. Ãàðà÷ûëàð
÷àëûðäûëàð. Ïðîæåêòîðóí ýóð èøûüû éàëíûç îðêåñòðèí éàíûíäà
îòóðìóø Æîàí Ìàäóíóí ñòîëóíó èøûãëàíäûðûðäû...
Ãàïûíûí àüçûíäà äàéàíäû. Õèäìÿò÷èëÿðäÿí áèðè éàõûíëà-
øûá, ñòîëó îíà òÿðÿô ÷ÿêäè. Ýþçëÿðè Æîàíäà îëàí Ðàâèê éåðèí-
äÿí òÿðïÿíìÿäè.
– Àðàã è÷ÿúÿêñèíèç? – õèäìÿò÷è ñîðóøäó.
– Áÿëè, áèð ãðàôèí ýÿòèðèí.
Îòóðäó. Àðàã ñöçöá áàøûíà ÷ÿêäè. Áàéàã êö÷ÿäÿ ôèêèðëÿø-
104 äèêëÿðèíè óíóòìàã èñòÿéèðäè. Ùàìûñûíû – êå÷ìèøèí õàòèðÿëÿðèíè,
äÿùøÿòëè þëöìö, ìÿðìèíèí äàðìàäàüûí åòäèéè Ìåñìàíû, õÿð-
÷ÿíýèí è÷èí-è÷èí éåäèéè Êåòè... Ýþðäö êè, èêè ýöí ÿââÿë Êåòëÿ îòóð-
äóüó ñòîë àðõàñûíäà îòóðóá. Ãîíøó ñòîë áîøàëäû, àíúàã îðà
ýåòìÿäè. Íÿ ôÿðãè, éà áóðàäà îòóðñóí, éà äà îðàäà, îíñóç äà
áóíóí Êåòÿ ùå÷ áèð õåéðè éîõ èäè. Âåáåð îíäà íåúÿ äåìèøäè?
Òÿøðèùèí êþìÿéè îëìàéàíäà íèéÿ ùÿéÿúàíëàíûðûíûç? Àäàì
áàúàðäûüûíû åëÿéèð, ñîíðà äà ÷ûõûá åâèíÿ ýåäèð. Áÿñ ùàðàäà
ãàëñûí? Æîàí Ìàäó îõóéóðäó. Êåò äöç äåéèðìèø, îíóí ñÿñè
àäàìû ðèããÿòÿ ýÿòèðèð. È÷èíäÿ àðàã îëàí ãðàôèíè ýþòöðäö. Áó,
åëÿ áèð àí èäè êè, áöòöí ðÿíýëÿð èòèðäè âÿ ùå÷ íÿéÿ ýöúö ÷àòìà-
éàí ÿëëÿðèí àëòûíäà ùÿéàò éàâàø-éàâàø ñþíöðäö. Ãàáàðìûø
äÿíèçèí ìöÿììàëû øÿêèëäÿ ãûíûíà ÷ÿêèëìÿñè... Íÿôÿñ àëàðêÿí
áèðúÿ àíëûüà éàðàíàí ñÿññèç-ñÿìèðñèç ôàñèëÿ... Öðÿêëÿðè àñòà-
àñòà ïàð÷àëàéàí çàìàí... Æîàí «Ñàíòà Ëó÷èéà»íû îõóéóðäó.
Îíóí ñÿñè äàëüà-äàëüà, ñàíêè, óíóäóëìóø áèð ñàùèëäÿí ýÿëèðäè
âÿ ùÿìèí ñàùèëäÿ äÿ íÿñÿ ÷è÷ÿêëÿéèðäè...
– Õîøóíóçà ýÿëèð?
– Êèì? – Ðàâèê àéàüà äóðäó.
Ðåñòîðàíûí áàø õèäìÿò÷èñè ëàï éàíûíäà äàéàíìûøäû âÿ
Æîàíà èøàðÿ åäèðäè:
– Éàõøûäûð... ×îõ éàõøûäûð.
– Àíúàã ñåíñàñèéà äåéèë. Áàøãà ìóñèãè íþìðÿëÿðèíèí
àðàñûíäà îõóòìàã îëàð.
E
Õèäìÿò÷è ñöðöøöá ýåòäè. Èøûã áèðúÿ àíëûüà îíóí ãàïãàðà
ñàããàëûíû ïàðûëäàòäû. Ãàðàíëûãäà ýþçäÿí èòäè. Ðàâèê îíóí R
àðõàñûíúà áàõäû âÿ ãÿäÿùè ýþòöðäö.

Ïðîæåêòîð ñþíäö. Îðêåñòð òàíãî ÷àëìàüà áàøàäû. Éåíÿ
äÿ àëòûíäà ðÿíýáÿðÿíý èøûãëàð éàíàí ñòîëëàð, îíëàðûí öçÿðèíÿ
ÿéèëìèø ñèôÿòëÿð ýþðöíäö. Æîàí àéàüà äóðóá ñòîëëàðûí àðàñû èëÿ
èðÿëèëÿìÿéÿ áàøëàäû. Ãîíàãëàð ðÿãñ ìåéäàí÷àñûíà ýåòäèêëÿðè
ö÷öí áèð íå÷ÿ äÿôÿ àéàã ñàõëàìàëû îëäó. Ðàâèê îíà áàõäû.
Æîàíûí öçöíäÿ òÿÿúúöá èôàäÿñè éîõ èäè âÿ þçö äÿ äöç îíà
òÿðÿô ýÿëèðäè. Äóðóá ñòîëó êÿíàðà ÷ÿêäè. Õèäìÿò÷èëÿðäÿí áèðè
òåç êþìÿéÿ òÿëÿñäè.
– Òÿøÿêêöð åäèðÿì, – Ðàâèê åòèðàç åëÿäè, – þçöì äöçÿë-
äÿðÿì. Áèçÿ áèð ãÿäÿù âåðèí.
Ñòîëó éåðèíÿ ÷ÿêèá, õèäìÿò÷èíèí ýÿòèðäèéè ãÿäÿùè äîëäóðäó.
– Àðàãäûð, – äåäè, – è÷èðñèíèçìè?
– Áÿëè. Àõû áèð äÿôÿ è÷ìèøèê... «Áåë Îðîð»äà...
– Äöçäöð. 105
«Ùÿëÿ áèð äÿôÿ äÿ áóðàäà îëìóøóã, – Ðàâèê öðÿéèíäÿí
êå÷èðäè. – Ëàï ÷îõäàí... Ö÷ ùÿôòÿ ãàáàã... îíäà áóðàäà
÷þðÿê äÿ éåäèí. Îíäà ïëàøûí è÷èíäÿ åëÿ áöçöøìöøäöí êè, àç
ãàëà ãàðàíëûüà ãàðûøìûøäûí, ýþðöíìöðäöí. Îíäà áÿäáÿõò-
ëèêäÿí áàøãà ùå÷ íÿ äåéèëäèí... Àíúàã èíäè...»
– Íóø îëñóí, – äåäè.
Æîàíûí ñèôÿòè èøûãëàíäû. Òÿáÿññöì äåéèëäè, åëÿúÿ èøûãëàí-
ìûøäû.
– ×îõäàí áó ñþçö åøèòìèðäèì, – äåäè, – íóø îëñóí!
Àðàüûíû è÷èá, ãàäûíû íÿçÿðäÿí êå÷èðäè. ×àòìà ãàøëàð, áèð-
áèðèíäÿí óçàã äöøìöø ýþçëÿð, àüçû... Áóíëàð î âàõò íÿçÿðÿ
÷àðïìûðäû, àíúàã èíäè ùàìûñû áèð éåðÿ éûüûøûá áó èøûãëû, ñèðëè-
ñîðàãëû ñèôÿòè éàðàòìûøäû. Ùÿìèí ñèôÿòèí ñèððè îíóí ñÿìèìèé-
éÿòèíäÿ èäè. Ùå÷ íÿéè ýèçëÿòìèðäè, ùå÷ íÿéè äÿ áöðóçÿ âåðìèð-
äè. «Íåúÿ îëóá êè, ìÿí áóíó ÿââÿëëÿð ýþðìÿìèøÿì? – Ðàâèê
öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Éÿãèí, îíäà áåëÿ äåéèëìèø. Îíäà îðàäà
ãîðõóäàí, ùÿéÿúàíäàí áàøãà, ùå÷ íÿ éîõ èìèø...»
– Ñèãàðåòèíèç âàð? – Æîàí ñîðóøäó.
– ßëúÿçàèð ñèãàðåòèäèð. Ãàðà òÿíáÿêèäèð, þçö äÿ ÷îõ àúû...
Õèäìÿò÷èíè ÷àüûðìàã èñòÿäè, àíúàã Æîàí ãîéìàäû.
– Î ãÿäÿð äÿ àúû äåéèë. Áèð äÿôÿ âåðìèñèíèç. Éàäûíûçäà-
äûðìû, «äå Àëìà» êþðïöñöíäÿ...
– Äöç äåéèðñèíèç...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
«Ùÿì äöç äåéèðñèíèç, ùÿì äÿ éîõ... – Ðàâèê öðÿéèíäÿí

êå÷èðäè. – Ñÿí îíäà ïåðèêäèðèëìèø, ñàðàëûá-ñîëìóø áèð âöúóä
èäèí. Ùå÷ þçöí äåéèëäèí. Îíäà àðàìûçäà íÿñÿ îëäó âÿ áèð-
äÿí åëÿ éàääàí ÷ûõäû êè, åëÿ áèë, ùå÷ îëìàìûøäû...»
– Áóðà ýÿëìèøäèì, – äåäè, – ñðàüàýöí...
– Áèëèðÿì. Ýþðäöì...
Î, Êåò áàðÿäÿ ùå÷ íÿ ñîðóøìàäû. Ñàêèòúÿ, ùå÷ íÿ
îëìàìûø êèìè, áèð êöíúÿ ãûñûëûá ñèãàðåò ÷ÿêèðäè âÿ ñàíêè, áöòöí
ôèêðè-çèêðè áó ñèãàðåòèí éàíûíäà èäè. Ñîíðà éåíÿ ñàêèòúÿ, àðàì-
àðàì è÷ìÿéÿ áàøëàäû âÿ ñàíêè, éåíÿ áöòöí ôèêðè-çèêðè àðàüûí
éàíûíäà èäè. Åëÿ áèë, íÿ èø ýþðöðäöñÿ, ùÿòòà èêèíúè äÿðÿúÿëè äÿ
îëñà, îíó àõûðàúàí ýþðöðäö... «Îíäà òàìàì öìèäñèç èäè, –
Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Èíäèñÿ îíëàðäàí ÿñÿð-ÿëàìÿò éîõ-
äóð». Æîàí áèðäÿí-áèðÿ åëÿ äîüìàëàøäû, åëÿ ãàéüûñûç ýþðöí-
äö êè! Ðàâèê áèëìÿäè, áÿëêÿ äÿ, îíà ýþðÿ áåëÿ îëäó êè, ùÿìèí
àíäà ùå÷ áèð äÿðäè-ñÿðè éîõ èäè. Áèðúÿ îíó ùèññ åëÿäè êè, Æîà-
106 íûí ùÿíèðòèñè îíó èñèòäè...
Ãðàôèí áîøàëìûøäû.
– Éåíÿ è÷ÿêìè? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– Îíäà ìÿíÿ è÷èðòäèéèíèç íÿ èäè?
– Íÿ âàõò? Áóðàäà? Äåéÿñÿí, áóðàäà ùàìûñûíû ãàòûá-
ãàðûøäûðäûã.
– Õåéð, áóðàäàêûíû äåìèðÿì. Ëàï áèðèíúè ýåúÿ...
Ðàâèê ôèêðÿ ýåòäè.
– Éàäûìà ýÿëìèð, – äåäè, – êîíéàê äåéèëäè êè?
– Õåéð, êîíéàêà îõøàéûðäû, àíúàã òàìàì àéðû øåéäè.
Èñòÿäèì, éåíÿ è÷ÿì, àíúàã òàïà áèëìÿäèì.
– Íèéÿ? Éÿíè åëÿ éàõøû èäè?
– Îíà ýþðÿ éîõ... Þìðöìäÿ áåëÿ òöíä øåé è÷ìÿìèøäèì.
– Ùàðàäà è÷äèê îíó?
– «Çÿôÿð òàüû»íûí éàíûíäàêû áèñòðîäà. Ïèëëÿêÿíëÿ àøàüû
äöøäöê... È÷ÿðèäÿ äÿ ñöðöúöëÿð, ãûçëàð îòóðìóøäó. Õèäìÿò÷è-
íèí äÿ ãîëóíäà ÷ûëïàã ãàäûí øÿêëè äþéöëìöøäö...
– Ùÿ, èíäè áèëäèì, êàëâàäîñ îëàúàã. Íîðìàíäèéàíûí
àëìà àðàüûäûð. Áóðàäàí ñîðóøìóñóíóç?
– Äåéÿñÿí, éîõ.
Ðàâèê èøàðÿ èëÿ õèäìÿò÷èíè ÷àüûðäû.
– Êàëâàäîñ âàð?
– Òÿÿññöô êè, éîõóìóçäóð. Áóðàäà èñòÿéÿí îëìóð.
– ßëáÿòòÿ, áóðàëàðà éàðàøìàç! Êàëâàäîñ îëàúàã. Ùåéèô
E
êè, äÿãèã áèëìèðèê. ßí àñàí éîëó îðà ýåòìÿêäèð. Èíäè èñÿ
îëìàç... R
– Íèéÿ îëìóð?

– Áóðàäà èøèíèç éîõäóð?
– Õåéð, ãóðòàðìûøàì.
– Ëàï éàõøû! Ýåäÿê?
– Ýåòäèê!
Ðàâèê ìåéõàíàíû î äÿãèãÿ òàïäû. Äåìÿê îëàð êè, áîø èäè.
Ãîëóíäà ÷ûëïàã ãàäûí øÿêëè äþéöëìöø õèäìÿò÷è ýþçöíöí
óúó èëÿ îíëàðà áàõäû, ýÿëèá ñòîëó ñèëäè.
– Áèð àç èíêèøàô âàð, – Ðàâèê äèëëÿíäè. – Îíäà ñèëìÿìèøäè.
– Áó ñòîëó éîõ... – Æîàí äà äèëëÿíäè. – Î áèðèíè ñèëèí.
– Ìþùâóìàòà èíàíûðñûíûç?
– Ùÿðäÿí...
Õèäìÿò÷è éàíëàðûíäà äàéàíìûøäû:
– Äöç äåéèð, – äåäè âÿ ãîëóíó îéíàäàíäà ÷ûëïàã ãàäûí 107
äà òÿðïÿíäè. – Îíäà äà áóðàäà îòóðìóøäóíóç.
– Éàäûíûçäàäûð?
– Áÿñ íåúÿ...
– Ñèç áó éàääàøëà, ýÿðÿê, ýåíåðàë îëàéäûíûç.
– Ìÿíèì éàäûìäàí ùå÷ íÿ ÷ûõìûð.
– Áÿñ íåúÿ îëóá êè, ùÿëÿ äÿ éàøàéûðñûíûç? Îíäà íÿ è÷äè-
éèìèç äÿ éàäûíûçäàäûð?
– Êàëâàäîñ! – Õèäìÿò÷è òÿðÿääöä åëÿìÿäÿí úàâàá
âåðäè.
– Éàõøû, åëÿ èíäè äÿ îíäàí è÷ÿúÿéèê. – Ðàâèê ãàäûíà òÿðÿô
äþíäö: – Ýþðöðñöíöç, áÿçè ïðîáëåìëÿð íåúÿ òåç ùÿëë îëó-
íóð? Èíäè ýþðÿê ùÿìèíêè äàäû âåðÿúÿêìè?
Õèäìÿò÷è êàëâàäîñó ýÿòèðäè.
– Îíäà äà áåëÿ èðè ãÿäÿùëÿðäÿ è÷ìèøäèíèç, – äåäè.
– Áóðà áàõûí, ñèç ëàï ìþúöçÿñèíèç êè! Áèçèì îíäà íåúÿ
ýåéèíäèéèìèç äÿ éàäûíûçäàäûð?
– Ïëàø ýåéìèøäèíèç. Õàíûìûí áàøûíäà áåðåò äÿ âàð èäè.
– Ñèçèí éåðèíèç áóðà äåéèë! Ýÿðÿê, âàðéåòäÿ îëàéäûíûç.
– Îðàäà èøëÿìèøÿì. – Õèäìÿò÷è òÿÿúúöáëÿíäè. – Ñèðê-
äÿ... Àõû ñèçÿ äåìèøäèì. Éàäûíûçäàí ÷ûõûá?
– Áÿëè, áÿäáÿõòëèêäÿí åëÿäèð.
– Áó úÿíàá òåç óíóäàíäûð, – Æîàí äèëëÿíäè. – Ñèç éàä-
äàø óñòàñû îëäóüóíóç êèìè, î äà óíóòìàüûí óñòàñûäûð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ðàâèê áàøûíû ãàëäûðàíäà áàõûøëàðû òîããóøäó. Î ýöëöì-

ñÿäè.
– Áÿëêÿ äÿ, ùå÷ åëÿ äåéèë, – äåäè. – Èíäè äÿ êàëâàäîñóí
äàäûíà áàõàã. Íóø îëñóí!
– Íóø!
Ùÿëÿ äÿ éàíëàðûíäà äàéàíìûø õèäìÿò÷è äèëëÿíäè:
– Àäàì èíäè óíóòäóüó øåéè ñîíðàëàð þìðö áîéó àõòàð-
ìàëû îëóð, ìöñéþ. – Îíóí ôèêðèíúÿ ñþùáÿò ùÿëÿ àõûðà ÷àòìà-
ìûøäû.
– Åëÿäèð. Àíúàã óíóäóëìàéàí øåéëÿð äÿ àäàìûí þìðö-
íö úÿùÿííÿì ÿçàáûíà äþíäÿðèð.
– Ìÿíèìêèíè äþíäÿðìèð. Þòöá êå÷ÿí øåéäèð, î, íèéÿ ùÿéà-
òû úÿùÿííÿì ÿçàáûíà äþíäÿðñèí?
Ðàâèê áàøûíû ãàëäûðäû:
– Åëÿ êå÷ìèø îëäóüó ö÷öí, ãàðäàø. Ñèç àðòèñò îëìàãëà
áÿðàáÿð, ùÿì äÿ õîøáÿõò àäàìñûíûç. – Æîàíà òÿðÿô äþíäö:
108 – Î êàëâàäîñóí äàäûíû âåðèð?
– Îíäàí äà éàõøûäûð.
Ðàâèê Æîàíà áàõäû. Éàíàãëàðû àëëàíäû. Áóíóíëà íÿ
äåìÿê èñòÿäèéèíè áàøà äöøöðäö, àíúàã áåëÿ à÷ûã äàíûø-
ìàñû ÿë-ãîëóíó áàüëàéûðäû. Æîàí èñÿ þçöíö åëÿ àïàðûðäû êè,
ýóéà, áó èøàðÿíèí Ðàâèêÿ íåúÿ òÿñèð åòäèéèíè âåúèíÿ àëìûð.
Áó ìèñêèí ìåéõàíàäà åëÿ îòóðìóøäó êè, äåéÿðäèí, åâèí-
äÿäèð. Öñòöà÷ûã åëåêòðèê ëàìïàëàðûíûí èøûüû éàìàí ýóð èäè âÿ
áèð-èêè ñòîë î òÿðÿôäÿ îòóðìóø èêè ôàùèøÿíè ëàï íÿíÿëÿðè éàø-
äà ýþñòÿðèðäè. Àíúàã îíóí Æîàíà ýöúö ÷àòìûðäû. Áàéàã
ðåñòîðàíûí àëàãàðàíëûüûíäà ýþðäöéö àäàì èäè, ùå÷ äÿéèø-
ìÿìèøäè. Î, úÿñàðÿòëè, èøûãëû ñèôÿòè îëàí àäàì èäè, ùå÷ íÿ
ñîðóøìóðäó, ñàêèòúÿ îòóðóá ýþçëÿéèðäè. Ôèêèðëÿøèðäè êè, ÷îõ
ìöÿììàëû ñèôÿòäèð, êöëÿê ùàðàäàí ÿññÿ, î òÿðÿôÿ äþíöð,
òåç äÿéèøèð. Îíà áàõûá èñòÿäèéèíè ôèêèðëÿøÿ áèëÿðñÿí. Õàë÷à-
ïàëàç, áÿçÿê-äöçÿê ýþçëÿéÿí áîìáîø åâÿ áÿíçÿéèð. Ùÿð
úöð øÿðàèòè âàð, èñòÿñÿí ñàðàé åëÿéÿðñÿí, èñòÿñÿí äÿ ôàùèøÿ-
õàíà. Îíó áÿçÿéÿí àäàìäàí àñûëûäûð... Áó åâ àüçûíàúàí
äîëó òîïäàüûòìàç èìàðÿòëÿðäÿí, õàðèúÿí äÿáäÿáÿëè ýþðö-
íÿí åâëÿðäÿí íÿ ãÿäÿð ôÿðãëè èäè!
Ýþðäö êè, îíóí ãÿäÿùè áîøäóð.
– Åùòèéàòëû îëóí, – äåäè, – ãÿäÿùëÿðè èðèäèð. Éåíÿ è÷ìÿê
èñòÿéèðñèíèç?
– Áÿëè. ßýÿð âàõòûíûç âàðñà...
E
«Íèéÿ âàõòûì îëìóð?» – äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èðÿí Ðàâèêèí
áèðäÿí éàäûíà äöøäö êè, Æîàí îíó àõûðûíúû äÿôÿ Êåòëÿ ýþðöá. R
Îíóí öçöíÿ áàõäû, àíúàã ùå÷ íÿ îõóéà áèëìÿäè.

– Âàõòûì âàð, – äåäè, – sàáàù äîããóçäà òÿøðèù åäÿúÿ-
éÿì, âÿññàëàì.
– Áåëÿ ýåúÿéÿ ãàëàíäà ÷ÿòèí îëìóð?
– Õåéð, áóíóí îíà äÿõëè éîõäóð. Àäÿò åëÿìèøÿì. Þçö
äÿ ùÿð ýöí òÿøðèù åëÿìèðÿì.
Õèäìÿò÷è ãÿäÿùëÿðè äîëäóðäó. Øöøÿ èëÿ áèðëèêäÿ ñòîëóí
öñòöíÿ áèð ãóòó äà ñèãàðåò ãîéäó. Éàøûë «Ëîðàí» èäè.
– Îíäà äà èñòÿìèøäèíèç, åëÿ äåéèëìè? – äåéÿ þçöíäÿí
ðàçû ùàëäà Ðàâèêÿ áàõäû.
– Éàäûìäà äåéèë. Ñèç áèëÿí äöç îëàð. Äàùà íÿ äåñÿíèç,
èíàíûðàì.
– Åëÿäèð! – Æîàí ñþçÿ ãàðûøäû. – Éàøûë «Ëîðàí» èäè...
– Ýþðäöíöç?! Õàíûìûí éàääàøû ñèçèíêèíäÿí éàõøûäûð,
ìöñéþ. 109
– Áèëìÿê îëìàç. Àíúàã ñèãàðåò ãàëñûí, ëàçûì îëàð.
Ðàâèê ãóòóíó à÷ûá Æîàíà óçàòäû.
– Éåíÿ ùÿìèí ìåùìàíõàíàäà ãàëûðñûíûç? – äåéÿ
ñîðóøäó.
– Áÿëè. Àíúàã àéðû îòàüà êþ÷ìöøÿì. Áþéöêäöð...
Áèð äÿñòÿ ñöðöúö è÷ÿðè ýèðäè. Îíëàð ãîíøó ñòîë àðõàñûíäà
îòóðóá, óúàäàí äàíûøìàüà áàøëàäûëàð.
– Ýåäÿê? – Ðàâèê ñîðóøäó. Æîàí áàøûíû òÿðïÿòäè. Ðàâèê
õèäìÿò÷èíè èøàðÿ èëÿ ÷àüûðûá ïóëóíó âåðäè.
– «Øÿùðèçàä»à ãàéûòìàéàúàãñûíûç?
– Õåéð.
Ðàâèê îíóí ïàëòîñóíó òóòäó. Æîàí èñÿ ïàëòîñóíó ýåé-
ìÿéèá, åëÿúÿ ÷èéíèíÿ ñàëäû. Óúóç, áÿëêÿ äÿ, ñöíè õÿç èäè,
àíúàã îíóí ÿéíèíäÿ áàùàëû ýþðöíöðäö. Ôèêèðëÿøäè êè, êþíöë-
ñöç ýåéèëÿí øåé óúóç ýþðöíÿð. Áåëÿ óúóç òàúëàðû ÷îõ ýþð-
ìöøäö...
Êö÷ÿéÿ ÷ûõûá íàðûí éàüûøûí àëòûíäà äàéàíäûëàð.
– Îíäà ñèçè ìåùìàíõàíàéà þòöðöì...
Æîàí àüûð-àüûð îíà òÿðÿô äþíäö:
– Áÿñ ñÿíèí îòàüûíà ýåòìèðèê?
Æîàíûí ñèôÿòè ëàï éàõûíäà èäè, àëòäàí éóõàðû îíà áàõûðäû.
Ãàïûíûí áàøûíäà àñûëûìûø ôÿíÿðèí èøûüû äöç öçöíÿ äöøöðäö.
Ñà÷ûíà ãîíìóø éàüûø äàìúûëàðû ïàð-ïàð ïàðûëäàéûðäû. Áèð
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
òàêñè ýÿëèá äàéàíäû. Ñöðöúö áèð àç ýþçëÿäè, ñîíðà íÿñÿ äîí-

ãóëäàíûá ÿëèíè éåëëÿòäè âÿ ìàøûíû éåðäÿí ÷îõ ñÿðò òÿðïÿtdi.
Æîàíûí ýþçëÿðè ôÿíÿðèí èøûüûíäà ïàðûëäàäû. Îíëàð åëÿ äÿðèí
èäè êè, óúó-áóúàüû áèëèíìèðäè...
– Ìÿí ñÿíè áó ýöí ýþðäöì, – Ðàâèê äèëëÿíäè. – ßââÿëúÿ
áåëÿ äåéèëäèí.
– Éîõ...
– ßââÿëëÿð ùå÷ íÿ îëìàéûá...
– Éîõ... Ìÿí òàìàì óíóòìóøàì.
Îíóí íÿôÿñè äàëüà-äàëüà öçöíÿ âóðóðäó. Áó ãÿðèá
ýåúÿíèí ãÿðèá áÿíäÿñè àñòà-àñòà, øèðèí-øèðèí, èíàìëà,
öìèäëÿ íÿôÿñ àëûðäû. Áèðäÿí þç äàìàðëàðûíäàí àõàí ãàíûí
øûðûëòûñûíû åøèòäè. Ëàï ãûæûëòû èëÿ àõûðäû. Åëÿ áèë ãàí äåéèë, ùÿéàòûí
þçö èäè. Ìèí äÿôÿ ãàðüûéûá, ìèí äÿôÿ îõøàäûüû, ýàù èòèðäèéè,
ýàù äà òàïäûüû ùÿéàò... Áèðúÿ ñààò áóíäàí ãàáàã î ùÿéàò
áîìáîø, áîìáîç ñÿùðà èäè, éàëíûç äöíÿíÿ áàüëûéäû, ñàáàùû
110 éîõäó...
Àíúàã èíäè éåíÿ úîøìóøäó, þìðöíäÿ òÿñÿââöð åëÿìÿ-
äèéè ñèðëè-ñîðàãëû áèð àíûí ëàï éàíûíäà èäè. Éåíÿ äÿíèç ñàùèëèí-
äÿ äàéàíìûø èáòèäàè èíñàíà ÷åâðèëìèøäè, äàëüàëàðûí àðàñûíäàí
íÿñÿ àü áèð øåé áàø ãàëäûðìûøäû, ïàðûëäàéûðäû, ñóàëû äà þçö
èäè, úàâàáû äà... Ãàí èñÿ àõûð, àõûð, ýþçëÿðèíè þðòöðäö...
– Ìÿíè òóò... – Æîàíûí ñÿñè îíó õÿéàëäàí àéûðäû.
Ðàâèê îíà áàõäû... âÿ ãîëóíó áîéíóíà äîëàäû. Æîàíûí
÷èéèíëÿðè îíà òÿðÿô éåëëÿíäè, åëÿ áèë, ëèìàí ùÿñðÿòëè ýÿìè ñàùèëÿ
ó÷óíóðäó...
– Òóòìàã ëàçûìäûð? – ïû÷ûëäàäû.
– Ùÿ...
Æîàíûí ÿëëÿðè ñèíÿñèíÿ ñþéêÿíìèøäè.
– Ìÿí òóòàðàì.
– Òóò...
Èêèíúè òàêñè äàéàíàíäà òÿêÿðëÿð õûð÷ûëäàäû, ñÿêèéÿ ñöðòöí-
äö. Ñöðöúö ùå÷ íÿ îëìàéûáìûø êèìè îíëàðà áàõûðäû. ×èéíèí-
äÿ áàëàúà áèð èò îòóðìóøäó. Îíà òîõóíìà æèëåò ýåéäèðìèø-
äèëÿð.
– Òàêñè ýþçëÿéèðñèíèç? – óçóí áûüëàðû êÿòàíà îõøàéàí
ñöðöúö õûðûëòûëû ñÿñëÿ ñîðóøäó.
– Èøÿ áàõ! – Ðàâèê äèëëÿíäè. – Îíóí ùå÷ íÿäÿí õÿáÿðè
éîõäóð. Áèëìèð, áàøûìûçà íÿ ýÿëèá! Áèçÿ áàõûð, àíúàã ýþðìöð
êè, î àäàìëàð äåéèëèê! Äöíéàíûí áó èøèíÿ ùå÷ éîõàì. Èñòÿ-
E
éèðñÿí Úÿáðàéûë îë, àõìàã îë, éà äà ëàï úàíè, ùå÷ êèì ýþð-
ìÿç. Àììà áèðúÿ äöéìÿí ÷àòìàéàíäà, ùàìû ýþðöð. R
– Áåëÿ éàõøûäûð. Îíäà áèç åëÿ þçöìöç êèìè ãàëûðûã.

Ðàâèê îíó ñöçäö. «Áèç!» – öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. Íÿ ýþçÿë
ñþçäöð! Äöíéàíûí ÿí ñåùðëè ñþçöäöð!
– Òàêñè ëàçûì äåéèë? – ñöðöúö óúàäàí, ñÿáèðñèçëèêëÿ
ñîðóøäó âÿ ñèãàðåò éàíäûðäû.
Ðàâèê:
– Ýÿë, – äåäè, – ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿê. Íåéëÿñèí, ñÿíÿòè áåëÿäèð...
– Ìèíìÿéÿê. Ïèéàäà ýåäÿê.
– Éàüûø áàøëàéûð.
– Éàüûø éîõäóð, åëÿúÿ äóìàíäûð. Òàêñèéÿ ìèíìèðÿì.
Ñÿíèíëÿ ýåòìÿê èñòÿéèðÿì.
– Éàõøû, ùå÷ îëìàñà, ýåäèì îíó áàøà ñàëûì.
Ðàâèê ýåäèá ñöðöúö èëÿ íÿñÿ äàíûøäû. Êèøè øèðèí áèð òÿáÿñ-
ñöìëÿ ýöëöìñÿäè, Æîàíà áàõûá, òÿêúÿ ôðàíñûçëàðà ìÿõñóñ
áèð ÿäà èëÿ ÿëèíè éåëëÿòäè, ìàøûíû ñöðöá ýåòäè. 111
Ðàâèê ýåðè ãàéûòäû.
– Íåúÿ áàøà ñàëäûí?
– Ïóëëà. ßí àñàí éîëóäóð. Ýåúÿ íþâáÿñèíäÿ èøëÿéÿíëÿð
éàìàí ñûðòûã îëóð. Î äÿãèãÿ áàøà äöøäö. Ëöòôêàð áèð ùÿãà-
ðÿòëÿ áàõûá, õåéèðõàùëûã åëÿäè...
Æîàí ýöëöìñÿéèá îíà ñûüûíäû. Ðàâèê ùèññ åëÿäè êè, ãÿë-
áèíäÿ íÿñÿ áàø ãàëäûðäû, áöòöí áÿäÿíèíÿ éàéûëäû. Íÿñÿ èñòè,
éóìøàã áèð øåé èäè âÿ åëÿ áèë, ãûðõ ÿëëè îíäàí éàïûøûá àøàüû
äàðòäû, áèðäÿí-áèðÿ îíóíëà áåëÿúÿ éàíàøû, àéàã öñòÿ äèê
äàéàíìàã, åíñèç ïèëëÿëÿðäÿ ñÿíäÿëÿéÿ-ñÿíäÿëÿéÿ ìöâàçè-
íÿòèíè ñàõëàìàã éàìàí ÷ÿòèíëÿøäè. Ùÿð øåéè óíóäàðàã òÿñëèì
îëìàã, öðÿéèíÿ, ÿñðëÿðèí àðõàñûíäàí – ùÿëÿ êàìàëûí, ñóàë-
ëàðûí, ÿçàá-ÿçèééÿòèí, øöáùÿëÿðèí äöíéàéà ýÿëìÿäèéè âàõòëàð-
äàí, òÿêúÿ ãàí ðÿíýëè áèð ñÿàäÿòèí îëäóüó çàìàíëàðäàí åøè-
äèëÿí ÷àüûðûøà ãóëàã àñìàã ÿâÿçèíÿ...
– Ýÿë, – äåäè.
Îíëàð íàðûí éàüûøûí àëòûíäà áîìáîø, áîìáîç êö÷ÿ èëÿ
öçöéóõàðû ãàëõäûëàð âÿ îíóí àõûðûíà ÷àòàíäà, ãàðøûëàðûíäà
íÿùÿíý, óúó-áóúàüû îëìàéàí áèð ìåéäàí à÷ûëäû, ýþéëÿðÿ
áàø âóðàí «Çÿôÿð òàüû»íûí ëÿíýÿðëÿíÿí ýöìöøö êþëýÿñè
ýþðöíäö...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ÛÕ
Ðàâèê ìåùìàíõàíàéà ãàéûòäû. Ñÿùÿð-ñÿùÿð Æîàíû éàò-
ìûø ãîéóá ýåòìèøäè. Ôèêèðëÿøäè êè, áèð ñààòà ãàéûäàð, àíúàã
ö÷ ñààò ÷ÿêìèøäè...
– Ñàëàì, äîêòîð! – Èêèíúè ìÿðòÿáÿéÿ ãàëõàí ïèëëÿêÿíäÿ
êèì èñÿ ÷àüûðäû... Ðàâèê äèããÿòëÿ êèøèéÿ áàõäû. Ðÿíýè
ñàðàëìûø, ãàðà ïûðòëàøûã ñà÷ëû, åéíÿêëè áèð àäàì èäè, òàíûìàäû.
– Àëâàðåñ, – êèøè àäûíû äåäè, – Æàèì Àëâàðåñ. Éàäûíûçà äöø-
ìÿäè?
Ðàâèê áàøûíû áóëàäû. Êèøè ÿéèëèá øàëâàðûíûí áèð àéàüûíû
éóõàðû ÷ÿêäè. Òîïóüóíäàí áàøëàéàí ÷àïûã äèçèíÿ ÷àòìûøäû.
– Èíäè éàäûíûçà äöøäö?
– Ìÿí éàðìûøàì?
112 Êèøè áàøûíû òÿðïÿòäè:
– Úÿáùÿäÿ, ìÿòáÿõ ñòîëóíóí öñòöíäÿ. Àðàíõóåíèí
ñÿùðà õÿñòÿõàíàñûíäà. Áàäàì áàüëàðûíäàêû áàëàúà àü
ìöëêäÿ... Éàäûíûçà äöøìÿäè?
Ðàâèê áèðäÿí áàäàì èéèíè ùèññ åòäè. Áó èé, ñàíêè, àëàãà-
ðàíëûã ïèëëÿêÿíäÿí ãàëõûðäû âÿ îíóí øèðèí, áèð àç äà ÷öðöê
ãîõóñóíà öðÿêáóëàíäûðàí êÿñèô ãàí èéè äÿ ãàðûøìûøäû...
– Ùÿ, – äåäè, – éàäûìà äöøäö.
Éàðàëûëàðû àé èøûüûíà ãÿðã îëìóø òàëâàðà óçàòìûøäûëàð.
Îíëàðû áó êþêÿ àëìàí âÿ èòàëéàí áîìáàðäìàí÷û òÿééàðÿëÿðè
ñàëìûøäû. Áîìáà ãÿëïÿëÿðèíèí ïàð÷à-ïàð÷à åëÿäèéè óøàãëàð,
ãàäûíëàð, êèøèëÿð èäè. Óøàãëàðäàí áèðèíèí ñèôÿòèíè òàìàì àïàð-
ìûøäû. Áèð ùàìèëÿ ãàäûíûí äà ãàðíû äþøëÿðèíÿ ãÿäÿð éûðòûë-
ìûøäû. Ãîúà áèð êèøè äÿ ãîïóá äöøìöø áàðìàãëàðûíû ãîðõà-
ãîðõà î áèðè ÿëèíäÿ áÿðê-áÿðê ñàõëàéûðäû, åëÿ áèëèðäè êè, òÿçÿ-
äÿí éåðèíÿ éàïûøäûðìàã îëàð... Îíëàðûí èíèëòèñè ýåúÿíèí áó
àüûð ùàâàñûíà, éàâàø-éàâàø ÿòðàôà éàéûëìàüà áàøëàéàí áöëëóð
øåù ãîõóñóíà ãàðûøìûøäû...
– Àéàüûíûç èíäè éàõøûäûð? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– Ïèñ äåéèë. Àíúàã àõûðà êèìè ãàòëàíìûð. – Êèøè ýöëöì-
ñÿäè. – Ìÿíè Ïèðåíåé äàüëàðûíäàí êå÷èðäè, áÿñèìäèð. Ãîíñà-
ëåñ þëäö.
Ðàâèê, Ãîíñàëåñèí êèì îëäóüóíó õàòûðëàéà áèëìÿäè.
Àíúàã éàäûíà êþìÿê åëÿäèéè úàâàí áèð òÿëÿáÿ äöøäö.
E
– Ìàíîëàäàí õÿáÿðèíèç îëìàäû?
– ßñèð äöøäö, ýöëëÿëÿäèëÿð... R
– Áÿñ áðèãàäà êîìàíäèðè Ñåðíà?

– Þëäö. Ëàï Ìàäðèäèí éàõûíëûüûíäà... – Êèøè éåíÿ ýöëöì-
ñÿäè. Àíúàã áó ÷îõ äîíóã, ãåéðè-èõòèéàðè, ùèññèç-äóéüóñóç,
þòÿðè áèð òÿáÿññöì èäè. – Ìóðà èëÿ Ëå Ïåí äÿ ÿñèð äöøäöëÿð,
ýöëëÿëÿíäèëÿð.
Ùå÷ áèðè Ðàâèêèí éàäûíà äöøìÿäè. Èñïàíèéàäà àëòûúà àé
ãàëìûøäû; úÿáùÿ éàðûëûá äàüûëàí êèìè îðàäàí ÷ûõäû...
– Êàðíåðî, Îðòà âÿ Ãîëäøòàéí ùÿáñ äöøÿðýÿñèíäÿäèð,
– Àëâàðåñ ñþçöíÿ äàâàì åòäè, – Ôðàíñàäàäûðëàð. Áëàòñêè äÿ
ñàü ãàëäû. Ñÿðùÿä òÿðÿôëÿðäÿ ýèçëÿíèá.
Ðàâèê òÿêúÿ Ãîëäøòàéíû õàòðûëàäû. Îíäà î ãÿäÿð èäèëÿð êè!
– Áó ìåùìàíõàíàéà äöøìöñöíöç? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Áÿëè, äöíÿí ýÿëìèøèê, – êèøè ö÷öíúö ìÿðòÿáÿíè ýþñ-
òÿðäè, – ñÿðùÿääÿêè äöøÿðýÿäÿ ÷îõ ñàõëàäûëàð, àõûðäà áóðàõ-
äûëàð. Ïóëóìóç âàð èäè, – î éåíÿ ýöëöìñÿäè, – éàõøû ìåù- 113
ìàíõàíàäûð, ÿìÿëëè-áàøëû ÷àðïàéûëàðû âàð. Ùÿòòà äèâàðäàí
áèçèì ðÿùáÿðëÿðèí øÿêèëëÿðè äÿ àñûëûá.
– Äöçäöð. – Ðàâèêèí ñÿñèíäÿ êèíàéÿ ÿëàìÿòè éîõ èäè. – Åëÿ
øåéëÿðè ýþðÿíäÿí ñîíðà, áóðà àäàìà úÿííÿò êèìè ýÿëèð.
Î, Àëâàðåñëÿ õóäàùàôèçëÿøèá, þç îòàüûíà ýåòäè.
Îòàã éûüûøäûðûëìûøäû, ùå÷ êÿñ äÿ éîõ èäè. Æîàí ýåòìèøäè.
Ðàâèê îðà-áóðà áàõäû: ùå÷ íÿ ãîéìàìûøäû. ßñëèíäÿ, áåëÿ
äÿ ýþçëÿéèðäè.
Çÿíýè áàñäû. Àç êå÷ìÿìèø ñöïöðýÿ÷è ãûç ýÿëäè.
– Õàíûì ýåòäè! – Î, Ðàâèêè ãàáàãëàäû.
– Ýþðöðÿì. Áóðàäà àéðû àäàì îëäóüóíó ñèç ùàðàäàí
áèëäèíèç?
– Éàõøû, éàõøû, ìöñéþ Ðàâèê... – Ãûç ñþçöíö àõûðà ÷àòäûð-
ìàäû, àíúàã öç-ýþçöíäÿí ýþðöíöðäö êè, à÷ûãúà õÿòðèíÿ
äÿéèá.
– Ñÿùÿð-ñÿùÿð áèð øåé éåäè?
– Õåéð, ìÿí îíó ýþðìÿäèì, éîõñà ýÿòèðÿðäèì. Î âàõò-
äàí éàäûìäà ãàëûá.
Ðàâèê îíóí öçöíÿ áàõäû; ñîí ñþçëÿðè õîøóíà ýÿëìÿìèø-
äè. Ïóë ÷ûõàðûá ãûçûí þíëöéöíöí úèáèíÿ áàñäû.
– ×îõ ýþçÿë, – äåäè, – ýÿëÿí äÿôÿ äÿ áåëÿ åëÿéèí. Þçöì
äåìÿìèø, ñÿùÿð éåìÿéè ýÿòèðìÿéèí. Îòàüû éûüûøäûðìàüà
ýÿëÿíäÿ äÿ ÿââÿëúÿ äÿãèã áèëèí êè, áîøäóð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Áàø öñòÿ, ìöñéþ Ðàâèê! – Ãûç ýöëöìñÿäè.

Ðàâèê íàðàçûëûãëà îíóí àðõàñûíúà áàõäû. Ãûçûí íÿ ôèêèðëÿø-
äèéèíè áèëèðäè. Îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, Æîàíûí ÿðè âàð, èñòÿìèð ýþðÿí
îëñóí. ßââÿëëÿð Ðàâèê áóíà ýöëìöøäö, àíúàã èíäè õîøóíà
ýÿëìÿäè. Íèéÿñèíè þçö äÿ áèëìèðäè. ×èéèíëÿðèíè ÷ÿêèá, ïÿíúÿ-
ðÿéÿ òÿðÿô ýåòäè. Ìåùìàíõàíà þç ìåùìàíõàíàëûüûíäà ãàëûð-
äû, îíó äÿéèøìÿê îëìàçäû...
Ïÿíúÿðÿíè à÷äû. Áóëóäëàð ñÿìàíû ãîéíóíà àëìûøäû. Åâëÿ-
ðèí äàìûíäà ñÿð÷ÿëÿð úèâèëäÿøèðäè. Àøàüû ìÿðòÿáÿäÿ èêè íÿôÿð
ìöáàùèñÿ åäèðäè. Ãîëáåðãëÿð îëaúàãäû. Êèøè àðâàäûíäàí
èéèðìè éàø áþéöê èäè. Þçö Áðàòèñëàâ øÿùÿðèíäÿí èäè, òàõûë
àëâåð÷èñè îëìóøäó. Ãàäûí ìöùàúèð Âèçåíùîôëà ýÿçèð âÿ åëÿ
áèëèðäè êè, ùå÷ êÿñèí áóíäàí õÿáÿðè éîõäóð. Àíúàã îíó
áèëìÿéÿí òÿêúÿ ÿðè èäè...
Ïÿíúÿðÿíè áàüëàäû. Ñÿùÿð-ñÿùÿð êèìèñÿ þä êèñÿñèíäÿí
òÿøðèù åëÿìèøäè. Äöðàíûí ÿâÿçèíÿ êèìèíñÿ þä êèñÿñèíè êÿñèá
114 ýþòöðìöøäö. Òàíûìàäûüû áèð êèøèíèí ãàðíûíû éàðìûøäû, èêè éöç
ôðàíê äà ãîíàðàð àëìûøäû. Ñîíðà Êåòÿ áàø ÷ÿêìèøäè. Îíóí
ãûçäûðìàñû âàðäû, þçö äÿ ÷îõ ãàëõìûøäû. Áèð ñààò îðàäà ãàëäû.
Ãûç íàðàùàò éàòûðäû. Åëÿ ãîðõóëó áèð øåé éîõ èäè. ßñëèíäÿ, áåëÿ
äÿ îëìàëû èäè...
Äèããÿòëÿ ïÿíúÿðÿäÿí êö÷ÿéÿ áàõäû. Íÿ èñÿ îëóá ãóðòà-
ðàíäàí ñîíðà àäàì þçöíäÿ ãÿðèáÿ áèð áîøëóã äóéóð... ×àð-
ïàéû äà ñóñóð âÿ èíäè à÷ûëàí ýöíäöç ýþäÿí éûðòàí ÷àããàë
êèìè ñèðëè-ñîðàãëû äöíÿíè ïàð÷àëàéûðäû. Ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíäàí
áîéëàíàí ôöñóíêàð ìåøÿëÿð ÷ÿêèëèá óçàãëàðà ýåòìèøäè âÿ
ùàðàäàñà çàìàíûí áîøëóüóíäà òóòãóí õÿéàë êèìè ýþðö-
íöðäö...
Ýåðè ÷åâðèëäè, ñòîëóí öñòöíäÿ Ëöñéåí Ìàðòèíåíèí öíâàíû
ýþçöíÿ äÿéäè. Îíó áó éàõûíëàðäà åâÿ áóðàõìûøäûëàð. ßë
÷ÿêìÿìèøäè... Îíóí éàíûíà èêè ýöí ÿââÿë ýåòìèøäè, èíäè ùå÷
ëàçûì äåéèëäè. Àíúàã åëÿ áèð èøè äÿ éîõäó âÿ ãÿò åòäè êè, éåíÿ
ýåòñèí.
Åâ Êëàâåë êö÷ÿñèíäÿ èäè. Áèðèíúè ìÿðòÿáÿñèíäÿ ÿò äöêàíû

éåðëÿøèðäè. Êþê áèð ãàäûí ÿòè øàããàëàéûá ñàòûðäû. Î, ãàðà ýåéèí-
ìèøäè. ßðè èêè ùÿôòÿ áóíäàí ãàáàã þëìöøäö âÿ èíäè øÿéèðäëÿ
áèðëèêäÿ þçö àëâåð åäèðäè. Ðàâèê îíó êå÷èá ýåäÿíäÿ ýþðäö.
Äåéÿñÿí, ãîíàã ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøûðäû. Øëéàïàñûíà ãàðà ðÿíýëè
óçóí ðöáÿíä òàõìûøäû âÿ òàíûø ãàäûíà – áàøãàñû îëñà, åëÿ-
E
ìÿçäè – áèð áóä äîíóç ÿòè êÿñèðäè. Ðöáÿíä éåëëÿíäè, áàëòà
ýþéäÿ ïàðûëäàäû âÿ ÿòÿ éåðèäè. R
– Áàõ, áèðúÿ äÿôÿéÿ! – äåéÿ î, þçöíäÿí ðàçû ùàëäà, áóäó

òÿðÿçèéÿ ãîéäó.
Ëöñéåí ëàï éóõàðû ìÿðòÿáÿäÿêè áàëàúà îòàãäà éàøàéûðäû.
Î, òÿê äåéèëäè. Òÿõìèíÿí èéèðìè áåø éàøûíäà úàâàí áèð îüëàí
ñòóëà ñÿðÿëÿíìèøäè. Áàøûíäà, àäÿòÿí, âåëîñèïåä ñöðÿí èäìàí-
÷ûëàðûí ãîéäóüó óçóíäèìäèê êåïêà âàðäû. Àüçûíäàêû åøìÿ
ñèãàðåò, äàíûøàíäà öñò äîäàüûíà éàïûøûá ãàëûðäû. Ðàâèê è÷ÿðè
ýèðÿíäÿ, éåðèíäÿí äÿ ãûìûëäàíìàäû. Ëöñéåí èñÿ ÷àðïàéûäà
óçàíìûøäû. Î, ùÿéÿúàíäàí ãûçàðäû:
– Äîêòîð... Áó ýöí ýÿëÿúÿéèíèçè áèëìèðäèì... – Îüëàíà
òÿðÿô äþíäö: – Áó äà...
– Àäàìäûð, âÿññàëàì! – Îüëàí êîáóäëóãëà îíóí ñþçö-
íö êÿñäè. – Àäûíû äåìÿê ëàçûì äåéèë. – Î, ýåðè ñþéêÿíäè.
– Äåìÿê, î äîêòîð ñèçñèíèç?
– Íåúÿñèíèç, Ëöñéåí? – Ðàâèê îíà ôèêèð âåðìÿäè. – Óçàí- 115
ìàãäà ëàï àüûëëû èø ýþðöðñöíöç.
– Èñòÿñÿ, ÷îõäàí ãàëõàðäû, – îüëàí éåíÿ ñþçÿ ãàðûøäû,
– ùå÷ íÿ éîõäóð. Èøÿ ýåòìèð, ïóë äà éîõ...
Ðàâèê îíà òÿðÿô äþíäö:
– ×ûõûí îòàãäàí, – äåäè.
– Íÿ?
– ×ûõûí, ãàïûíû äà þðòöí. Ëöñéåíÿ áàõàúàüàì.
Îüëàí øàããàíàã ÷ÿêäè.
– Áó úöð äÿ áàõà áèëÿðñèíèç. Áèç åëÿ èíúÿ-ìèíúÿ àäàìëàð
äåéèëèê. Áàõìàã íÿ ö÷öíäöð? Ñðàüàýöí ýÿëèá áàõìûñûíûç.
Äåìÿê, áóíóí hàããû äà àéðû îëàúàã, åëÿìè?
– ßçèçèì, – Ðàâèê ÷îõ ñàêèò äàíûøûðäû, – ñèç hå÷ ïóë âåðÿ-
íÿ îõøàìûðñûíûç. Ùàããû îëàúàã, îëìàéàúàã, áóíóí ñèçÿ äÿõëè
éîõäóð. Èíäè èñÿ ñöðöøöí áóðàäàí!
Îüëàí èðèøÿ-èðèøÿ éåðèíè ðàhàòëàäû, àéàüûíû àéàüûíûí öñòö-
íÿ àøûðäû. Àéàüûíäà óúó áèç êèìè ëàê àéàããàáû âÿ áÿíþâøÿéè
ðÿíýëè úîðàá âàðäû.
– Õàhèø åäèðÿì, Áîáî, – Ëöñéåí äèëëÿíäè, – ëàï àç ÷ÿêÿ-
úÿê.
Áîáî îíà ôèêèð âåðìÿäè. Ýþçöíö Ðàâèêÿ çèëëÿìèøäè.
– Éàõøû êè ýÿëäèíèç, – äåäè, – áÿçè øåéëÿðè åëÿ þçöíöçÿ
äåéÿúÿéÿì. Ñèç åëÿ áèëèðñèíèç, ìÿíèì ÿçèçèì, áþéöê áèð ñèéàhû
ýÿòèðèá äåéÿúÿêñèíèç, áó õÿñòÿõàíà hàããû, áó òÿøðèô hàããû,
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
áó íÿ áèëèì íÿ hàããû... Éîõ, êå÷ìÿç! ßââÿëà, ñèçäÿí îíó

õÿñòÿõàíàéà ãîéìàüû õàhèø åëÿìÿìèøäèê. Òÿøðèô áàðÿäÿ äÿ
hå÷ äàíûøìàüà äÿéìÿç. Äåìÿê, î áîéäà ïóë hå÷! Ùÿëÿ
Àëëàhûíûçà øöêöð åëÿéèí êè, äÿéÿí çÿðÿðè þäÿòìèðèê. Þçöíäÿí
õÿáÿðñèç òÿøðèô åëÿìèñèíèç... – Î, ñàïñàðû ñàðàëìûø äèøëÿðèíè
ýþñòÿðäè. –Ýþçëÿìèðäèíèç, åëÿìè? Ùÿ, áåëÿ èøëÿð... Áîáî hÿð
øåéè áèëèð, îíóí áàøûíû ïèéëÿìÿê ÷ÿòèíäèð!
Îüëàíûí ýþðöíöøöíäÿí ðàçûëûã éàüûðäû. Åëÿ áèëèðäè êè, ÷îõ
êÿñÿðëè äàíûøûá. Ëöñéåíèí ðÿíýè ãà÷ìûøäû. Ãîðõó è÷ÿðèñèíäÿ
ýàh îüëàíà, ýàh äà Ðàâèêÿ áàõûðäû.
– Àéäûí îëäó? – Áîáî ãàëèá áèð ÿäà èëÿ ñîðóøäó.
– Áó êèìäèð? – Ðàâèê Ëöñéåíÿ áàõäû. Ãûç úàâàá âåðìÿäè.
– Ùÿ, äåìÿê, îäóð, – äåéÿ Ðàâèê îüëàíû äèããÿòëÿ ñöçäö.
Àðûã, úûëûç ñÿôåhèí áèðè èäè. Õèðòäÿéè ýþðöíÿí íàçèê áîüàçûíà
ñöíè èïÿê øàë ñàðûìûøäû. Ñöìöéö ÷ûõìûø ÷èéèíëÿðè, óçóí áóð-
íó, èéðÿíú ÷ÿíÿñè... Áèð ñþçëÿ, óçàã êÿíääÿí ýÿëèá øÿhÿðäÿ
116 ôàhèøÿëÿðèí håñàáûíà éàøàéàí îüðàø èäè...
– «Î» íÿ äåìÿêäèð? – Îüëàí ãåéçëÿ ñîðóøäó.
– Äåéÿñÿí, ëàï àéäûí äåäèì êè, áàéûðà ÷ûõûí, ãûçû ìöà-
éèíÿ åäÿúÿéÿì.
– Õîõ, ãîðõäóì!
Ðàâèê äàhà äþçÿ áèëìÿäè, éàâàø-éàâàø îíà òÿðÿô ýåòäè.
Îüëàí ñû÷ðàéûá ãàëõäû, äàëû-äàëû ÷ÿêèëäè, hàðàäàíñà ÿëèíÿ òÿõ-
ìèíÿí áèð ìåòð óçóíëóüóíäà êÿíäèð ïàð÷àñû êå÷èðäè. Ðàâèê
îíóí íåéëÿìÿê èñòÿäèéèíè áèëèðäè. Èñòÿéèðäè, î éàõûíëàøàí êèìè,
éàíà òóëëàíñûí, òåç àðõàñûíà êå÷èá êÿíäèðè áîüàçûíà êå÷èðñèí,
áîüñóí. ÿýÿð ãàðøûñûíäàêû áóíó áàøà äöøìÿéèá éóìðóã
àòñà, éàõøû ôÿíä èäè.
– Áîáî! – Ëöñéåí ãûøãûðäû. – Ëàçûì äåéèë, Áîáî!
– Àé áóðíóôûðòûãëû óøàã! Áó êè ëàï ÷îõäàíûí ôÿíäèäèð! Þçýÿ
hå÷ íÿ áèëìèðñÿí? – Ðàâèê ýöëäö.
Áîáî áèð àíëûüà ÷àøàðàã þçöíö èòèðäè. Ðàâèê ÷ÿëä èêèÿëëè
îíóí æàêåòèíäÿí éàïûøûá ÷èéèíëÿðèíÿ ãÿäÿð ÷ûõàðäû; îüëàí
äàhà ãîëëàðûíû òÿðïÿäÿ áèëìÿçäè.
– Äåéÿñÿí, áóíäàí õÿáÿðèí éîõ èäè, åëÿìè? – äåéèá ãàïû-
íû àéàüû èëÿ âóðóá à÷äû, þçöíö òàìàì èòèðìèø îüëàíû áàéûðà
âûçûëäàòäû. – Áåëÿ øåéëÿðäÿí õîøóí ýÿëèðñÿ, ÿñýÿðëèéÿ ýåò,
éàðàìàçûí áèðè éàðàìàç! Áèð äÿ áþéöêëÿðÿ äîëàøìà!
Î, ãàïûíû è÷ÿðèäÿí áàüëàäû.
– Áó äà áåëÿ, Ëöñéåí... – äåäè. – Èíäè äÿ ýÿëèí ñèçÿ áàõûì.
E
Ãûç òèð-òèð ÿñèðäè.
– Ñàêèò îëóí, ñàêèò îëóí, hÿð øåé êå÷èá ýåòäè. R
Ðàâèê äèäèê-äèäèê îëìóø ïàìáûã þðòöéö ýþòöðöá ñòîëóí

öñòöíÿ ãîéäó. Ñîíðà éàøûë àäéàëû ýåðè ãàòëàäû.
– Ïèæàìà?! Áóíó íèéÿ ýåéìèñèíèç? Ðàhàò äåéèë àõû! Ñèçÿ
÷îõ ýeyìÿê îëìàç, Ëöñéåí.
Ãûç áèð àíëûüà ñóñäó, ñîíðà:
– Áèðúÿ áó ýöí ýåéìèøÿì, – äåäè.
– Ýåúÿ êþéíÿéèíèç åëÿ áèðúÿ äÿíÿäèð? Õÿñòÿõàíàäàí
èêèñèíè ýþíäÿðÿðÿì.
– Õåéð, îíà ýþðÿ äåéèë. Áèëèðäèì êè... – î, ãàïûéà òÿðÿô áàõûá
àñòàäàí ïû÷ûëäàäû, – ýÿëÿúÿê, îíà ýþðÿ ýåéäèì. Äåéèð, äàhà
ñàüàëìûøàì... Ýþçëÿìÿê èñòÿìèð...
– Íÿ? Ùåéèô êè, ÿââÿëúÿäÿí áèëìÿìèøÿì! – Ðàâèê àúûãëà
ãàïûéà áàõäû. – Úàíû ÷ûõà-÷ûõà ýþçëÿéÿúÿê!
Áöòöí ãàíû àç ãàäûíëàð êèìè, Ëöñéåíèí äÿ äÿðèñè äöìàü,
ïèëÿ êèìè èäè, ýþìýþé äàìàðëàðû áèëèíèðäè. Àíúàã áó, àðûãëûã- 117
äàí äåéèëäè, ñàäÿúÿ îëàðàã, äÿðèñè ñûüàëëû, øóìàë èäè âÿ ÷îõ
ãÿøÿíý ýþðöíöðäö. «Äöíéàäà íÿ ãÿäÿð áåëÿ ãûç âàð?!
– Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Àäàì îíëàðà áàõàíäà ôèêèðëÿøèð
êè, ýþðÿñÿí, òÿáèÿò ñîíðàäàí êîáóäëàøäûðàúàüûíû, ñàõòàëûã,
÷èðêàá äîëó hÿéàòäà þç ýþçÿëëèêëÿðèíè èòèðÿúÿéèíè áèëÿ-áèëÿ,
áóíëàðû íèéÿ áåëÿ çÿðèô õÿëã åëÿéèá?!»
– Ùÿëÿ áèð hÿôòÿ äÿ éàòìàëû îëàúàãñûíûç, Ëöñéåí. Äóðóá
áóðàëàðäà ýÿçèøÿ áèëÿðñèíèç. Àíúàã åhòèéàòëû îëóí, àüûð øåé
ýþòöðìÿéèí, áèð-èêè ýöí ïèëëÿêÿíè ÷ûõûá-äöøìÿéèí. Åëÿ áèð
àäàì éîõäóð êè, ñèçÿ áàõñûí? Áîáîäàí áàøãà?
– Åâ ñàhèáÿñè áàõûð. Äàhà î äà äåéèíìÿéÿ áàøëàéûá.
– Þçýÿ hå÷ êÿñèíèç éîõäóð?
– Õåéð. ÿââÿëëÿð éåíÿ Ìàðèéà âàð èäè... Î äà áåëÿ ýåòäè...
Ðàâèê îòàüû íÿçÿðäÿí êå÷èðäè. Êàñûá îëñà äà, òÿìèç èäè.
Ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà áèð íå÷ÿ ãûðìûçû àíèëèí áîéàñû âàðäû.
– Áÿñ Áîáî? Äåìÿê, ùÿð øåé êå÷èá-ýåäÿíäÿí ñîíðà
éåíÿ çöùóð åëÿäè...
Ëöñéåí úàâàá âåðìÿäè.
– Íèéÿ îíó ðÿää åëÿìèðñèíèç?
– Åëÿ ïèñ îüëàí äåéèë, äîêòîð. Áèð àç êîáóääóð...
Ðàâèê ãûçà áàõäû. «Ìÿùÿááÿò! – äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èðäè.
– Áó äà ìÿùÿááÿòäèð. Ëàï ìþúöçÿäèð áó ìÿùÿááÿò! Òÿêúÿ
ýöíäÿëèê ùÿéàòûí òóòãóí ñÿìàñû, ðÿíýàðÿíý ýþé ãóðøàüû
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
äåéèë, ùÿì äÿ äöíéàíûí ÿí èéðÿíú øåéëÿðèíè ýþçÿëëèê äîíóí-

äà ýþñòÿðèð... ùÿì ìþúöçÿäèð, ùÿì äÿ òàëåéèí ÿí àúû êèíàéÿñè!»
Ãÿôëÿòÿí îíó ãÿðèáÿ áèð ùèññ áöðöäö: ñàíêè, ãûçûí áó áÿä-
áÿõòëèéèíäÿ îíóí äà ùàðàäàñà ïàéû îëìóøäó...
– Éàõøû, Ëöñéåí, – äåäè, – ãàíûíûçû ãàðàëòìàéûí. ×àëûøûí êè,
òåç ñàüàëàñûíûç.
Ãûç áèð àç éöíýöëëÿøäè, áàøûíû éûðüàëàäû.
– Ïóë ìÿñÿëÿñè äÿ... – î, óòàíà-óòàíà, òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ äèë-
ëÿíäè. – Èíàíìàéûí. Åëÿ-áåëÿ äåäè. Ùàìûñûíû âåðÿúÿéÿì.
Ùàìûñûíû... Àç-àç... Áÿñ íÿ âàõò èøÿ ÷ûõàúàüàì, äîêòîð?
– Ñÿôåùëèê åëÿìÿñèíèç, òÿõìèíÿí, èêè ùÿôòÿäÿí ñîíðà.
Áîáîíó äà éàõûí áóðàõìàéûí. Ãÿòè îëìàç, Ëöñéåí. Éîõñà
þëÿðñèíèç... Àéäûíäûð?
– Áÿëè, – ãûçûí ñÿñèíäÿ èíàìñûçëûã âàðäû.
Ðàâèê àäéàëû îíóí öñòöíÿ ÷ÿêäè. Äèêÿëÿíäÿ ýþðäö êè, ãûç
àüëàéûð.
118 – Òåç îëìàç, äîêòîð? Åëÿ îòóðà-îòóðà èøëÿéÿðÿì. Àõû
ìÿí...
– Áÿëêÿ, îëäó. Áàõàðûã... Áó, ñèçèí þçöíöçö íåúÿ àïàð-
ìàüûíûçäàí àñûëûäûð. Ëöñéåí, ñþç âåðìèøäèíèç êè, î ìàìà-
÷àíûí àäûíû äåéÿúÿêñèíèç.
Ãûçûí ýþçëÿðè òÿëàøëà ïàðûëäàäû.
– Ïîëèñèí õÿáÿðè îëìàéàúàã, ñþç âåðèðÿì. ×àëûøûá, âåðäè-
éèíèç ïóëó áèðòÿùÿð ãîïàðàðàì, ùå÷ îëìàñà, ðàùàò íÿôÿñ
àëàðñûíûç. Íÿ ãÿäÿð èäè?
– Ö÷ éöç ôðàíê. Áîø øåéäèð, àëà áèëìÿéÿúÿêñèíèç.
– Ùÿð ùàëäà, ÷àëûøàðàì. Àäûíû, öíâàíûíû äåéèí, âÿññà-
ëàì. Áóíäàí ñîíðà î, ñèçÿ ëàçûì îëìàéàúàã, Ëöñéåí. Äàùà
óøàüà ãàëìàã ýåòäè... Íåéëÿéÿ áèëÿð ñèçÿ?
Ãûç òÿðÿääöä åòäè, ñîíðà:
– Ñèéèðìÿäÿäèð, – äåäè.
– Áóäóð?
– Áÿëè.
– Éàõøû, áèð-èêè ýöíÿ ýåäÿðÿì. Ñèç ãîðõìàéûí! – Ðàâèk
ïàëòîñóíó ýåéäè. – Íÿ îëóá? Íèéÿ äóðóðñóíóç?
– Ñèç Áîáîíó òàíûìûðñûíûç...
Ðàâèê ýöëöìñÿäè.
– Îíäàí äà ïèñëÿðèíè ýþðìöøÿì. Ñèç äóðìàéûí. Äèã-
ãÿòëÿ áàõäûì, ãîðõóëó ùå÷ íÿ éîõäóð. Ùÿëÿëèê, Ëöñåéí, éåíÿ
ýÿëÿúÿéÿì.
E
Ðàâèêèí à÷àðû áóðìàüû èëÿ ãàïûíû à÷ìàüû áèð îëäó. Ùå÷
êÿñ éîõ èäè. ßñëèíäÿ, ùå÷ ýþçëÿìèðäè äÿ. Áîáî êèìèëÿðèíè ÷îõ R
ýþðìöøäö.

ßò äöêàíûíäà øÿéèðä òÿê ãàëìûøäû. Ñàðûáÿíèç áèð êèøè èäè
âÿ áàéàãêû ãàäûí êèìè ùÿâÿñëÿ èøëÿìèðäè. Ùÿâÿññèç-ùÿâÿñ-
ñèç ÿò äîüðàéûðäû. Êèøè þëÿíäÿí ñîíðà éàìàí éîðóëìóøäó.
Öçáÿöç áèñòðîäàêû ñöïöðýÿñàòàí ëàï óúàäàí äåäè êè, îíóí
ãàäûíà åâëÿíìÿê èìêàíû ÷îõ àçäûð âÿ ÷îõ ýöìàí êè, áóíó
äà ãÿáèðèñòàíëûüà î, þç ÷èéíèíäÿ àïàðàñû îëàúàã. Êèøè
ÿìÿëëè-áàøäû äöøìöøäö, ãàäûí èñÿ ÿêñèíÿ, áèð àç äà öñòöíÿ
ãîéìóøäó.
Ðàâèk ãàðàüàò àðàüûíû è÷èá, ïóëóí âåðäè. Åëÿ áèëìèøäè
Áîáî áóðàäà îëàð. Àíúàã éîõ èäè...
Æîàí Ìàäó «Øÿùðèçàä»äàí ÷ûõäû. Ðàâèê òàêñèäÿ îíó

ýþçëÿéèðäè. Æîàí þçö ãàïûíû à÷ûá îòóðäó âÿ äåäè:
– Áóðàäàí àðàëàíàã. Ñèçÿ ýåäÿê. 119
– Íÿñÿ îëóá?
– Éîõ, ùå÷ íÿ. Áó ýåúÿ ðåñòîðàíëàðû ìÿíè ëàï áîüàçà
éûüäû...
– Áèðúÿ äÿãèãÿ... – Ðàâèê ãàïûíûí àüçûíäà äàéàíìûø
ýöëñàòàí ãàäûíû èøàðÿ èëÿ éàíûíà ÷àüûðäû. – Àíàúàí, î ãûçûëýöë-
ëÿðèí ùàìûñûíû âåð. Àíúàã ÷îõ éóõàðûäàí ýåòìÿ.
– Ñèçèí ö÷öí àëòìûøúà ôðàíê. Áèð äÿôÿ ìÿíÿ éåë õÿñòÿëèéè
ö÷öí äÿðìàí éàçìûñûíûç, îíà ýþðÿ...
– Õåéðè îëäó?
– Éîõ, ùàðàäàí îëñóí?! Áöòöí ýåúÿíè éàüûøûí àëòûíäà
àéàã öñòÿ äóðóðàì.
– Ñèç ìÿíèì þìðöì áîéó ìöàëèúÿ åòäèéèì õÿñòÿëÿðèí
ÿí àüûëëûñûñûíûç, – äåéÿ Ðàâèê ýöëëÿðè ýþòöðöá àéàã àëòûíà ñÿðÿ-
ñÿðÿ Æîàíà òÿðÿô äþíäö: – Ýöíàùûìû éóéóðàì. Ñÿùÿð ñÿíè
òÿê ãîéìóøàì, àú ýåòìèñÿí. Áÿñ èíäè áèð øåé è÷ìÿúÿéÿêñÿí?
– Éîõ, ýåäÿê. Ýöëëÿðè äÿ îðà éîõ, îòóðàúàüûí öñòöíÿ ãîé.
– Áóðà éàõøûäûð. Ýöëö ñåâìÿê ëàçûìäûð, àíúàã ÷îõ
øèøèðòìÿê äÿ îëìàç.
– Ñÿíèí äåìÿéèíäÿí áåëÿ ÷ûõûð êè, àäàì ñåâäèéè øåéè ÷îõ
ÿçèçëÿìÿç?
– Éîõ, äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, ýþçÿë øåéëÿðè ÷îõ äà øèøèðò-
ìÿê ëàçûì äåéèë. Èíäèêè âÿçèééÿòäÿ àðàìûçäà ýöë îëìàñûíû
èñòÿìèðÿì.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Æîàí áèð àíëûüà øöáùÿëè íÿçÿðëÿðëÿ îíó ñöçäö, ñîíðà

ñèôÿòè èøûãëàíäû:
– Áèëèðñÿí, áó ýöí íåéëÿìèøÿì? Ìÿí éàøàìûøàì! Òÿçÿ-
äÿí éàøàìûøàì! Íÿôÿñ àëìûøàì! Òÿçÿäÿí íÿôÿñ àëìûøàì!
Òÿçÿäÿí äöíéàéà ýÿëìèøÿì. ×îõäàíäûð áåëÿ îëìàìûøäû.
Éåíÿ ÿëëÿðèì, ýþçëÿðèì, äèëèì-àüçûì...
Òàêñè äàð êö÷ÿäÿ ýåäÿí ìàøûíëàðûí àðàñûíäàí ñèâèøèá
÷ûõäû âÿ áèðäÿí ñöðÿò ýþòöðÿíäÿ Æîàí Ðàâèêèí öñòöíÿ
éûõûëäû. Ðàâèê îíó áèðúÿ àíëûüà ãóúàãëàäû, íÿôÿñèíè äóéäó.
Åëÿ áèë, èñòè êöëÿê èäè, ÿñäè êè, áöòöí ýöíö öçöíäÿ äîíóá
ãàëìûø èçòèðàáëàðû ÿðèòñèí, ãÿëáèíÿ ÷þêìöø ãÿðèáÿ ñîéóã-
ëóüó èñèòñèí, èíäè éàíûíäà îòóðóá ùèññÿ ãàïûëà-ãàïûëà äàíû-
øàí ãàäûíû îíà ùèññ åòäèðñèí.
– Áöòöí ýöíö ñåëëÿð-ñóëàð îéíàéûá. Äöíéà, ñàíêè,
öììàíà äþíìöøäö, ôÿââàðÿ âóðóðäó öç-ýþçöìÿ, áîéóí-
áîüàçûìà ÷èëÿíèðäè, åëÿ áèë, ìÿí äÿ àüàú êèìè ÷è÷ÿê à÷ìàëû,
120 éàðïàãëàìàëû, áàð ýÿòèðìÿëèéäèì. Áöòöí ýöíö ÿë ÷ÿêìÿäè
êè, ÷ÿêìÿäè... Àõûð êè ãîïäóì, èíäè áóðàäà... ñÿíèí éàíûí-
äàéàì.
Ðàâèê îíà áàõäû. Æîàí áèð àç ãàáàüà ÿéèëìèøäè âÿ ãàðà
ðÿíýëè áàéûðëûã ïàëòàðûíûí àðàñûíäàí ÷èéèíëÿðè ïàðûëäàéûðäû. ×îõ
ñÿìèìè èäè, ùå÷ íÿ âåúèíÿ äåéèëäè, ôèêèðëÿøäèéèíè ÷ÿêèíìÿäÿí
äåéèðäè. Îíóíëà ìöãàéèñÿäÿ Ðàâèê þçöíÿ éàìàí éàçûã,
éàìàí ãóðó ýþðöíäö.
«Òÿøðèù åäèðäèì. – öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Ñÿíè óíóòìóø-
äóì. Ëöñéåíÿ áàø ÷ÿêäèì. Ùàðàäàñà, ëàï êå÷ìèøäÿ èäèì...
Ñÿí éîõ èäèí îðàäà. Àõøàì äöøÿíäÿ èñÿ éàâàø-éàâàø ùÿíèðòè
ùèññ åëÿìÿéÿ áàøëàäûì. Îíäà ñÿíèíëÿ äåéèëäèì, Êåò ùàããûí-
äà äöøöíöðäöì...».
– Æîàí! – äåéÿ ÿëëÿðèíè îíóí îòóðàúàüà ñþéêÿäèéè ÿëèíèí
öñòöíÿ ãîéäó. – Èíäè áèçÿ ýåäÿ áèëìÿðèê. Õÿñòÿõàíàéà äÿé-
ìÿëèéÿì. Áèð-èêè äÿãèãÿëèéÿ...
– Òÿøðèù åëÿäèéèí ãàäûíû éîõëàéàúàãñàí?
– Áóýöíêöíö éîõ, áàøãàñûäûð... Áÿëêÿ, ìÿíè áèð éåðäÿ
ýþçëÿéÿñÿí?
– Åëÿ èíäè ýåòìÿëèñÿí?
– Èíäè éàõøûäûð. Èñòÿìèðÿì, ñîíðàäàí çÿíý åëÿñèíëÿð.
– Ñÿíèí îòàüûíäà ýþçëÿéÿðÿì. Ìåùìàíõàíàéà ýåòìÿ-
éÿ âàõò ÷àòàð?
– Ùÿ.
E
– Îíäà ýåäÿê. Ñÿí ñîíðà ýÿëÿðñÿí. Ýþçëÿéÿðÿì...
– Éàõøû. – Ðàâèê öíâàíû ñöðöúöéÿ äåäè. R
Ýåðè ñþéêÿíäè, áàøûíû äà ñþéêÿíÿúÿéÿ ãîéäó. ßëëÿðè ùÿëÿ

äÿ Æîàíûí ÿëèíèí öñòöíäÿ èäè. Ùèññ åòäè êè, Æîàí îíóí äàíûø-
ìàñûíû èñòÿéèð. Þçö ùàãäà, éà äà îíäàí... Àíúàã áàúàð-
ìûðäû. Î þçö ÷îõ øåé äàíûøìûøäû. Ôèêèðëÿøäè êè, ùå÷ áó ãÿäÿð
ëàçûì äåéèëäè...
Ìàøûí äàéàíàí êèìè Æîàí äèëëÿíäè:
– Ñÿí äöøìÿ, þçöì ýåäÿðÿì. Äàùà ãîðõìóðàì, à÷àðû
âåð.
– Íþâáÿò÷èäÿäèð.
– Þçöì àëàðàì. Áåëÿ øåéëÿðÿ þéðÿøìÿê ëàçûìäûð.
– Î, ýöëëÿðè ýþòöðäö. – Áèð êèøè êè ìÿíè éàòà-éàòà ãîéóá
ýåäèð, ýþçëÿíèëìÿäÿí áèð äÿ ãàéûäûð, äåìÿê, áÿçè øåéëÿðÿ
þéðÿøìÿê ëàçûìäûð. Åëÿ èíäèäÿí áàøëàñàì, éàõøûäûð.
– Ìÿí äÿ ñÿíèíëÿ ýåäÿúÿéÿì. Ýÿë ùÿð øåéè äÿ áåëÿ
øèøèðòìÿéÿê. Îíñóç äà, éåíÿ ñÿíè òÿê ãîéóá ýåäèðÿì, áó, 121
áÿñ åëÿéèð.
Æîàí ýöëäö âÿ ùÿìèí àíäà åëÿ úàâàí ýþðöíäö êè!
Ðàâèê ñöðöúöéÿ äåäè:
– Õàùèø åäèðÿì, áèð àç ýþçëÿéèí.
Ñöðöúö ýþçëÿðèíè éàâàø-éàâàø éóìäó:
– ×îõ äà ýþçëÿéÿðÿì, – äåäè. Îíëàð éóõàðû ÷ûõàíäà
Æîàí äåäè:
– À÷àðû ìÿíÿ âåð.
– Íèéÿ?
– Ìÿíÿ âåð!
Î, ãàïûíû à÷äû, àíúàã è÷ÿðè ýèðìÿäè. Îòàã ãàðàíëûã èäè.
Ïÿíúÿðÿäÿí áóëóäëàðëà ýèçëÿíïà÷ îéíàéàí àé ýþðöíöðäö.
– Íÿ ýþçÿëäèð! – Æîàí áó ñþçëÿðè ãàðàíëûãëàðà äåäè.
– Ýþçÿëäèð? Áó äàõìàéà ýþçÿë äåéèðñÿí?
– Ùÿ, ýþçÿëäèð. Ùÿð øåé ýþçÿëäèð.
– Îëà áèëñèí, ùÿëÿ ýþçÿëäèð, ÷öíêè ãàðàíëûãäûð. Àíúàã...
– Ðàâèê ÿëèíè äöéìÿéÿ óçàòäû.
– Äÿéìÿ! Þçöì éàíäûðàðàì. Ñÿí ýåäÿ áèëÿðñÿí. Àíúàã
ñàáàù ýöíîðòàéà ãàëìà.
Æîàí éàðûà÷ûã ãàïûíûí àüçûíäà äàéàíìûøäû âÿ ïÿíúÿðÿ-
äÿí ñöçöëÿí ýöìöøö èøûã öçöíÿ, ÷èéèíëÿðèíÿ äöøöðäö. ×îõ
ìöÿììàëû, ñåâäàëû ýþðöíöðäö, àäàìû ëàï éåðèíäÿí îéíà-
äûðäû. Ïëàøû ñöðöøöá éåðÿ, àéàãëàðûíûí àëòûíà äöøìöøäö âÿ
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ãàðà ðÿíýëè êþïöéÿ îõøàéûðäû. Þçö èñÿ ãàïûéà ñþéêÿíìèøäè,

äÿùëèçäÿí ñöçöëÿí èøûã áèð ãîëóíà äîëàíìûøäû.
– Ýåò... Òåç ãàéûò, – äåéèá ãàïûíû þðòäö.
***
Êåòèí ùÿðàðÿòè äöøìöøäö.
– Îéàíìûøäû? – äåéÿ Ðàâèê éóõóëó òèáá áàúûñûíäàí
ñîðóøäó.
– Áÿëè, ñààò îí áèðäÿ îéàíìûøäû. Ñèçè ñîðóøäó. Äåäèêëÿðè-
íèçèí ùàìûñûíû ÷àòäûðäûì.
– Áÿñ ñîðóøìàäû, áó íÿ ñàðüûäûð?
– Ñîðóøäó. Äåäèì êè, éàðìàëû îëäóëàð. Éöíýöë øåéäèð.
Ñàáàù þçö äåéÿð.
– Âÿññàëàì?
– Áÿëè. Äåäè êè, ÿýÿð áåëÿ ëàçûì áèëèáñÿ, äåìÿê, ùÿð øåé
122 ãàéäàñûíäàäûð. Áó ýåúÿ ýÿëñÿíèç, ñèçÿ ñàëàì éåòèðèì âÿ
äåéèì êè, ñèçÿ èíàíûð.
– Ùÿ... áåëÿ...
Ðàâèê áèð õåéëè äàéàíûá òèáá áàúûñûíûí éàíà àéðûëìûø ãàðà
ñà÷ëàðûíà áàõäû âÿ áèðäÿí ñîðóøäó:
– Íå÷ÿ éàøûíûç âàð?
Ãûç òÿÿúúöáëÿ áàøûíû ãàëäûðäû:
– Èéèðìè ö÷.
– Èéèðìè ö÷... Íÿ âàõòäàí èøëÿéèðñèíèç?
– Éàíâàðäà èêè èë éàðûì òàìàì îëàúàã.
– Áó ñÿíÿòäÿí õîøóíóç ýÿëèð?
Ãûçûí àëìà êèìè éóìðó éàíàãëàðûíà òÿáÿññöì ãîíäó:
– Õîøóìà ýÿëèð, – äåäè. – ßëáÿòòÿ, áÿçè õÿñòÿëÿðëÿ ÷ÿòèí
îëóð, àíúàã ÿêñÿðèééÿòè éàõøûäûð. Ìàäàì Áðèññî ìÿíÿ äöíÿí
÷îõ ãÿøÿíý áèð äîí áàüûøëàéûá. Êå÷ÿí ùÿôòÿ äÿ ìàäàì Ëåð-
íåð áèð úöò ëàê àéàããàáû âåðìèøäè. Éàçûã ýåòäè, åâäÿ þëäö...
– Î, éåíÿ ýöëöìñÿäè. – Äåìÿê îëàð êè, þçöìÿ ùå÷ ïàëòàð
àëìûðàì, ùÿìèøÿ íÿñÿ âåðèðëÿð. Õîøóìà ýÿëÿí øåé îëìàéàí-
äà, ðÿôèãÿìèí éàíûíäà äÿéèøèðÿì. Ìàüàçàäà èøëÿéèð. Âÿçèé-
éÿòèì ÷îõ éàõøûäûð. Ìàäàì Ùåãñòðåì äÿ ÷îõ ÿëèà÷ûãäûð, ïóë
âåðèð. Àõûðûíúû äÿôÿ éöç ôðàíê âåðäè. Îíúà ýöíÿ... Èíäè íÿ
ãÿäÿð ãàëàúàã, äîêòîð?
– ×î...î...õ.. Áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ.
Ãûçûí êåôè ëàï äóðóëäó. Îíóí àéäûí, ãûðûø òàíûìàéàí
E
ãàøëàðû äàðòûëäû, ùèññ îëóíäó êè, ýÿëèðèíè ùåñàáëàéûð. Ðàâèê éåíÿ
Êåòÿ òÿðÿô ÿéèëäè. Î, ñàêèò íÿôÿñ àëûðäû. Éàðàíûí èéè ñà÷ëàðûíäàí R
ýÿëÿí êÿñêèí ÿòèð ãîõóñóíà ãàðûøìûøäû. Áèðäÿí-áèðÿ éàìàí

éàçûãëàøäû. Ãûç îíà èíàíûðäû. Àù, áó èíàì! Äîüðàì-äîüðàì
åëÿäèéè, õÿð÷ÿíýèí è÷èí-è÷èí éåäèéè àðûã áÿäÿí éåíÿ ýÿëèá ýþç-
ëÿðè þíöíäÿ äàéàíäû. Ùå÷ íÿ åëÿéÿ áèëìÿäè, òåç òèêäè... Èíà-
ìà áàõ...
– Ýåúÿíèç õåéðÿ ãàëñûí...
– Õåéðÿ ãàðøû, äîêòîð...
Éóìðóñèôÿò òèáá áàúûñû êöíúäÿêè êðåñëîéà îòóðäó, öçö
÷àðïàéûéà îëàí ñòîëöñòö ëàìïàíû î áèðè òÿðÿôÿ ÷åâèðäè, àéàã-
ëàðûíûí öñòöíÿ àäéàë ñàëûá, øÿêèëëè æóðíàëû ýþòöðäö. Äåòåêòèâ
ùåêàéÿëÿð, ìöõòÿëèô ôèëìëÿðäÿí êàäðëàð ÷àï îëóíàí óúóç áèð
æóðíàë èäè. Ãûç éåðèíè ðàùàòëàéûá, îõóìàüà áàøëàäû. Éàíûíäàêû
áàëàúà ñòîëóí öñòöíÿ áèð ãóòó øîêoëàä ãîéóëìóøäó. Ðàâèê
ýþðäö êè, î, ýþçöíö ãàëäûðìàäàí áèðèíè ýþòöðäö. «Áÿçÿí
àäàì àäè øåéëÿðè äÿ áàøà äöøÿ áèëìèð, – äåéÿ öðÿéèíäÿí 123
êå÷èðäè. – Åéíè îòàãäà áèðè þëöì àéàüûíäàäûð, î áèðèíèíñÿ
äöíéà âåúèíÿ äåéèë...» Î, ãàïûíû þðòäö. «Ìÿí äÿ åëÿ äåéè-
ëÿììè? Èíäè áó îòàãäàí ÷ûõûá...»
È÷ÿðè ãàðàíëûã èäè. Âàííà îòàüûíûí ãàïûñû àçàúûã àðàëû ãàë-
ìûøäû, îðàäàí èøûã äöøöðäö. Ðàâèê òÿðÿääöä åòäè: áÿëêÿ,
Æîàí âàííà îòàüûíäàäûð? Ñîíðà îíóí ùÿíèðòèñèíè åøèòäè. Ùå÷
íÿ äåìÿéèá, âàííà îòàüûíà êå÷äè. Áèëèðäè êè, Æîàí è÷ÿðèäÿäèð,
éàòìàéûá, àí÷àã äèíìèð. Îòàã áèðäÿí-áèðÿ ñöêóòëà, èçòèðàáëà,
ýÿðýèíëèêëÿ äîëäó. Ñàíêè, ñÿññèç-êöéñöç áèð ãàñûðüà ãàëõìûøäû
âÿ îíóí éàðàòäûüû äÿðèí ó÷óðóìëàðäàí ÿòðàôà àäàìû áèùóø
åëÿéÿí, áàøýèúÿëëÿíäèðÿí ëàëÿ ÿòðè ÷èëÿíèðäè.
Âàííà îòàüûíûí ãàïûñûíû áàüëàäû. Ëàìïàëàðûí ýóð èøûüû
éåíÿ ùÿð øåéè îíà äîüìàëàøäûðäû. Øûðíàüûí à÷àðëàðûíû áóðäó.
Áó, ìåùìàíõàíàäà éåýàíÿ øûðíàã èäè, þç õÿðúèíÿ äöçÿëò-
äèðìèøäè. Áèëèðäè êè, áóðàäà îëìàéàíäà ñàùèáÿ ôðàíñûç ãîùóì
âÿ òàíûøëàðûíû ýÿòèðèá, îíó ìåùìàíõàíàíûí ôÿõðè êèìè îíëàðà
ýþñòÿðèð.
Èñòè ñó áÿäÿíèíÿ ÷èëÿíäè. Æîàí îòàãäà óçàíûá, îíó ýþç-
ëÿéèðäè. Äÿðèñè çÿðèô èäè, ñà÷ëàðû äàëüà-äàëüà îëóá éàñòûüû
ãóúàãëàìûøäû, ýþçëÿðè äÿ ïàðûëäàéûðäû. Ùÿòòà îòàüà ãàðàíëûã
÷þêÿíäÿ îíóí áó ýþçëÿðè, åëÿ áèë, ãûøûí õÿñòÿ öçëö óëäóç-
ëàðûíûí ïÿíúÿðÿäÿí ñöçöëÿí ñîëüóí èøàðòûñûíû éûüûá-éûüûá,
òÿçÿäÿí îòàüû èøûãëàíäûðûðäû. Èíäè èñÿ óçàíûá îíó ýþçëÿéèðäè,
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
éóìøàëìûøäû, äÿéèøìèøäè, àäàìû éåðèíäÿí îéíàäûðäû, ÷öíêè

áèð ñààò áóíäàí ãàáàãêû ãàäûí äåéèëäè, ýþçÿëëÿøìèøäè, úàçè-
áÿäàð îëìóøäó. Àíúàã íÿäÿíñÿ, áèðäÿí-áèðÿ þçöíäÿ îíà
ãàðøû ëàãåéäëèê ùèññ åëÿäè. ×îõ ãÿðèáÿ ùèññ èäè, åëÿ îíóí
þçöíäÿ äÿ ýöúëö, ãÿôèë áèð ìàðàã, èñòÿê âàðäû. Ãåéðè-èõòèéàðè
éàí-éþðÿñèíÿ áîéëàíäû: ÿýÿð âàííà îòàüûíûí èêèíúè ãàïûñû
îëñàéäû, ýåéèíèá îðàäàíúà ÷ûõàðäû, ýåäèá áèð øåé è÷ÿðäè.
Ãóðóëàíäû âÿ áèð õåéëè íÿ åäÿúÿéèíè áèëìÿäè. Ãÿðèáÿ èäè,
ùÿð øåé ëàï ùå÷ íÿäÿí îëäó. Êþëýÿëÿð... ùå÷ëèê... Áÿëêÿ, Êåòèí
éàíûíà ýåòäèéè ö÷öí áåëÿ îëäó? Éîõñà, Æîàíûí áàéàã òàêñè-
äÿ äåäèêëÿðè åëÿäè? ×îõ òåç áàøà ýÿëäè. Þçö äÿ àñàíúà...
Áÿëêÿ äÿ, îíà ýþðÿ áåëÿ îëäó êè, þçö ýþçëÿìÿê ÿâÿçèíÿ îíó
ýþçëÿéèðäèëÿð... Öç-ýþçöíö òóðøóòäó, ãàïûíû à÷äû.
– Ðàâèê! – Ãàðàíëûãäàí Æîàíûí ñÿñè åøèäèëäè. – Êàëâà..äîñ
ïÿíúÿðÿíèí éàíûíäà, ñòîëóí öñòöíäÿäèð.
Äàéàíäû. Ùèññ åëÿäè êè, ÷îõ ýÿðýèíëÿøèáìèø. Æîàí áàøãà
124 ñþç äåñÿ, äþçÿ áèëìÿçìèø... Æîàí äöç åëÿäè. Ýÿðýèíëèê àçàëäû,
î, éàâàø-éàâàø þçöíö ÿëÿ àëäû.
– Øöøÿíè òàïà áèëäèí? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Íÿ ÷ÿòèí øåé èäè êè? Ëàï à÷ûãäà èäè. Ýþòöðöá à÷äûì.
À÷àíû äà ñÿíèí øåéëÿðèíèí àðàñûíäàí òàïäûì. Áèð ãÿäÿù äÿ
ìÿíÿ âåð.
Èêè ãÿäÿù ñöçöá, áèðèíè îíà âåðäè:
– Àë!
Øÿôôàô àëìà àðàüûíûí èéèíè ùèññ åòìÿê íÿ ýþçÿë èäè! Éàõøû
êè Æîàí ëàçûì îëàí ñþçö òàïûá äåìèøäè!
Æîàí áàøûíû ýåðè ñþéêÿéèá, àðàüû è÷äè. Ñà÷û ÷èéèíëÿðèíÿ
äàüûëäû âÿ ùÿìèí àíäà, ñàíêè, îíó ìàðàãëàíäûðàí éàëíûç è÷êè
èäè. Ðàâèê áó ùàëû îíäà áèð äÿôÿ ýþðìöøäö. Î, áöòöí âàðëû-
üûíû ýþðäöéö èøèí èõòèéàðûíà âåðèðäè. Áóíäà ýþçÿëëèêëÿ áÿðàáÿð,
íÿñÿ ýèçëè áèð òÿùëöêÿ äÿ äóéäó: è÷ÿíäÿ ùÿð øåéè óíóäóðäó,
ñåâÿíäÿ ìÿùÿááÿòÿ, èíàìû èòÿíäÿ èñÿ øöáùÿéÿ äþíöðäö.
Îíóí óíóòìàñû äà äÿùøÿò îëàðäû.
Æîàí ãÿäÿùè éåðÿ ãîéóá, ýþçëÿíèëìÿäÿí ýöëäö.
– Ðàâèê, – äåäè, – áèëèðÿì, èíäè íÿ ôèêèðëÿøèðñÿí...
– Äîüðóäàí?
– Ùÿ... Ñÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, àç ãàëà, åâëèñÿí. Ìÿí äÿ... êèìèí-
ñÿ ñÿíè ãàïûíûí àüçûíäà ãîéóá ýåòìÿñè åëÿ áþéöê øåé äåéèë...
Öñòÿëèê, ÿëèíäÿ äÿ áèð äÿñòÿ ãûçûëýöë... Àëëàùà øöêöð êè, êàëâà-
äîñ âàð èäè. Îíà õÿñèñëèê åëÿìÿ.
E
Ðàâèê êàëâàäîñ ñöçäö.
– Ñÿí ÷îõ áþéöê àäàì èìèøñÿí, – äåäè. – Äöç ñþçöì- R
äöð. À÷ûüû, âàííà îòàüûíäà îëàíäà ñÿíäÿí õîøóì ýÿëìèðäè.

Èíäè èñÿ ùåéðàí ãàëìûøàì. Íóø îëñóí!
– Íóø!
Ðàâèê àðàüûíû è÷èá:
– Áó, èêèíúè ýåúÿäèð, – äåäè, – áèð àç ãîðõóëó îëóð. Íàìÿù-
ðÿìëèéèí ýþçÿëëèéè êå÷èá ýåäèá, ìÿùðÿìëèéèíêè èñÿ ùÿëÿ ýÿëèá
÷ûõìàéûá. Ýÿðÿê, ìþùêÿì äàéàíàã.
Æîàí ãÿäÿùè éåðÿ ãîéäó:
– Äåéÿñÿí, áåëÿ øåéëÿðäÿí éàõøû áàøûí ÷ûõûð...
– ßñëèíäÿ, ùå÷ íÿ áèëìèðÿì, åëÿ-áåëÿ äåäèì. Àäàì ùå÷
âàõò ùå÷ íÿéè äÿãèã áèëìèð. Ùÿð øåé ùÿìèøÿ òÿðñèíÿ îëóð. Åëÿ
èíäè äÿ... Äöíéàäà èêèíúè ýåúÿ éîõäóð, ùÿìèøÿ áèðèíúè îëóð.
Èêèíúèäÿ èñÿ ùÿð øåé ãóðòàðûð.
– Éàõøû êè áèðèíúè ýåúÿäèð. Éîõñà áèëèðñÿí íÿ îëàðäû?
Ñîíñóçëóüà ýåäèá ÷ûõàðäûã. Éàõûí ýÿë! Éóõóì ýÿëìèð, 125
ñÿíèíëÿ è÷ìÿê èñòÿéèðÿì. Ñîéóãäàí äîíàí óëäóçëàðû ýþðöð-
ñÿíìè?! Àäàì òÿíùà îëàíäà éàìàí öøöéöð, èêèëèêäÿ èñÿ
ùå÷ âàõò!
– Àäàì èêèëèêäÿ äÿ äîíàð...
– Î, áèçÿ àèä äåéèë.
– ßëáÿòòÿ, áèçÿ àèä äåéèë! – Æîàí ãàðàíëûãäà îíóí öçöíÿ
ãîíàí ãÿðèáÿ èôàäÿíè ýþðÿ áèëìÿäè. – Áèçÿ àèä äåéèë...
– Ìÿíÿ íÿ îëìóøäó, Ðàâèê? – äåéÿ Êåò ñîðóøäó.

Î, ÷àðïàéûäà èêè éàñòûüà ñþéêÿíèá îòóðìóøäó. ßòèð èéè
îòàüû áàøûíà ýþòöðìöøäö. Íÿôÿñëèê áèð àç àðàëû èäè. È÷ÿðè äîëàí
øàõòàëû ùàâà îòàüûí èñòèñèíÿ ãàðûøûðäû, äåéÿðäèí, éàíâàð äåéèë,
àïðåë àéûäûð.
– Ãûçäûðìàíûç âàð èäè, Êåò. Áèð-èêè ýöí äöøìÿäè. Ñîíðà
éóõóéà ýåòäèíèç, àç ãàëà áöòöí ýöíö éàòäûíûç. Êå÷èá ýåòäè,
ùÿð øåé ãàéäàñûíà äöøäö. Èíäè þçöíöçö íåúÿ ùèññ åäèðñèíèç?
– Ùÿëÿ äÿ éîðüóíàì. Àíúàã ãàáàãêûíà áàõàíäà áèð àç

éàõøûéàì, äàùà åëÿ çÿèô äåéèëÿì. Àüðû äà àçàëûá.
– Àüðû ùÿëÿ ãàëàúàã. Àíúàã ÷îõ ÷ÿêìÿç, åëÿ åëÿéÿðèê,
áèëèíìÿç. Éàâàø-éàâàø ÷ÿêèëèá ýåäÿúÿê. Áóíó êè þçöíöç
áèëèðñèíèç...
Êåò áàøûíû òÿðïÿòäè.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Òÿøðèù åëÿäèíèç, Ðàâèê?

– Áÿëè.
– Åëÿ âàúèá èäè?
– Áÿëè... – Ðàâèê ñóñóá ýþçëÿäè; ãîé þçö ñîðóøñóí!
– Íÿ ãÿäÿð éàòàñû îëàúàüàì?
– Áèð-èêè ùÿôòÿ.
Êåò áèð àíëûüà ñóñäó.
– Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð, éàõøû îëäó. Äèíúÿëìÿê ëàçûìäûð. ×îõ
éûüìûøäûì... Éîðóëìóøäóì, àíúàã èíàíìàã èñòÿìèðäèì.
Ðàâèê, òÿøðèù äÿ ùÿìèí øåéëÿ áàüëû èäè?
– ßëáÿòòÿ! Éöç ôàèç!
– Âàõòûíäàí ÿââÿë áàøëàéàí ãàíàõìà äà?
– Î äà, Êåò!
– Éàõøû êè èíäè âàõòûì âàð. Áÿëêÿ äÿ, áåëÿ éàõøûäûð. Èíäè
ãàëõàñû îëñàì, î äÿùøÿòëÿðëÿ éåíÿ ãàðøûëàøàíäà äþçÿ áèëìÿ-
ðÿì.
126 – Ùå÷ ëàçûì äà äåéèë. Óíóäóí ýåòñèí. ßí ÷îõ âàúèá îëàí
øåéëÿð ùàããûíäà äöøöíöí. Ìÿñÿëÿí, ñÿùÿð éåìÿéè áàðÿäÿ...
– Éàõøû... – Êåòèí öçöíäÿ öðêÿê áèð òÿáÿññöì ýÿçäè.
– Îíäà ýöçýöíö ìÿíÿ âåðèí.
Ðàâèê áàëàúà úèá ýöçýöñöíö ñòîëóí öñòöíäÿí ýþòöðöá
îíà âåðäè. Ãûç äèããÿòëÿ þçöíÿ áàõäû.
– Áó ýöëëÿðè ñèç ýÿòèðìèñèíèç, Ðàâèê?
– Õåéð, õÿñòÿõàíàíûíäûð.
Êåò ýöçýöíö ÷àðïàéûíûí öñòöíÿ ãîéäó:
– Õÿñòÿõàíàäà éàíâàð àéûíûí îðòàñûíäà éàñÿìÿí îëìàç.
Óçàãáàøû ÷àéûð÷è÷ÿéè îëàð, éà äà àéðûñû... Áèð äÿ êè õÿñòÿõàíà
íÿ áèëèð, éàñÿìÿí ìÿíèì ÿí ÷îõ ñåâäèéèì ýöëäöð...
– Áó õÿñòÿõàíà áèëèð. Àõû ñèç áóðàíûí âåòåðàíûñûíûç, Êåò!
– Ðàâèê àéàüà äóðäó. – Ìÿí ýåäÿñèéÿì. Ñààò àëòûéà éàõûí
ýÿëèá ñèçÿ áèð äÿ äÿéÿðÿì.
– Ðàâèê...
– Áÿëè... – Ýåðè äþíäö. «Áàøëàíäû... – äåéÿ äöøöíäö.
– Èíäè ñîðóøàúàã...»
Ãûç ÿëèíè îíà óçàòäû:
– ×îõ ñàü îëóí, – äåäè. – Áó ýöëëÿðÿ ýþðÿ ÷îõ ñàü îëóí!
Áèð äÿ áåëÿ äèããÿòèíèçÿ ýþðÿ... Ñèç éàíûìäà îëàíäà ùå÷ íÿäÿí
ãîðõìóðàì.
– Éàõøû, Êåò, éàõøû... Áóíà äà äèããÿò äåéèðñèíèç?! Áàúàð-
ñàíûç, éàòûí. Àüðûñàíûç, çÿíýè áàñûá òèáá áàúûñûíû ÷àüûðûí.
E
Äÿðìàí éàçàðàì. Ýöíîðòàäàí ñîíðà éåíÿ ýÿëÿúÿéÿì. Ñàü
îëóí, – äåéÿ Âåáåðèí îòàüûíà ýåòäè. R
– Âåáåð, àðàã ùàðäàäûð?

– ×ÿòèí îëäó? Áóðàäàäûð... Åæåíè, áèð ãÿäÿù âåðèí.
Åæåíè, êþíöëñöç äÿ îëñà, ãÿäÿù ýÿòèðäè.
– Áó êè ëàï öñêöêäöð! – Âåáåð àúûãëàíäû. – ßìÿëëèñèíè
ýÿòèðèí. Éà äà äàéàíûí, åëÿ áèë, ÿëèíèçè äèøëÿéÿúÿê. Þçöì ýåäÿ-
ðÿì.
– Áèëìèðÿì, úÿíàá äîêòîð Âåáåð, – Åæåíè òèêàíëû-òèêàíëû
äèëëÿíäè, – ùÿìèøÿ ìöñéþ Ðàâèêè ýþðÿíäÿ, ñèç...
– Éàõøû, ãóðòàðûí! – Âåáåð îíóí ñþçöíö êÿñÿðÿê, êîí-
éàê ñöçäö. –Ýþòöðöí, Ðàâèê. Ùÿ, íÿ äåäè?
– Ùå÷ íÿ ñîðóøìóð. Íÿ äåéèðñÿí äÿ, èíàíûð.
– Ýþðäöíöç?! – Âåáåð ñåâèíú ùèññè èëÿ äèëëÿíäè. – Ìÿí
î âàõò äåäèì àõû!
– Êþìÿê åëÿéÿ áèëìÿäèéèíèç õÿñòÿ ùå÷ ñèçÿ òÿøÿêêöð
åäèá, Âåáåð? 127
– Î ãÿäÿð...
– Íÿ äåñÿíèç, èíàíûá?
– ßëáÿòòÿ...
– Áÿñ ñèç îíäà þçöíöçö íåúÿ ùèññ åòìèñèíèç?
– Éöíýöëëÿøìèøÿì. – Âåáåð òÿÿúúöáëÿíäè. – ßìÿëëè-
áàøëû éöíýöëëÿøìèøÿì.
– Ìÿíèìñÿ öðÿéèì áóëàíûð. Åëÿ áèë, ôûðûëäàã èø òóòìóøàì.
Âåáåð ýöëöá, øöøÿíè éåðèíÿ ãîéäó.
– Öðÿéèì áóëàíûð... – Ðàâèê òÿêðàð åëÿäè.
– Áèðèíúè äÿôÿäèð ñèçäÿ áåëÿ èíñàíè ùèññ ýþðöðÿì. – Åæåíè
äèëëÿíäè. – Àíúàã, äåìÿê olar ki, òÿðçèíèç éåíÿ ùÿìèíêè
êèìèäèð.
– Åæåíè, ñèç ùÿðäÿí èõòèðà÷û äåéèë, òèáá áàúûñû îëäóüóíóçó
óíóäóðñóíóç... – äåéèá Âåáåð Ðàâèêÿ òÿðÿô äþíäö, – dåìÿê,
ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð?!
– Ùÿëÿëèê åëÿäèð.
– Áåëÿ éàõøûäûð. Áó ýöí ñÿùÿð-ñÿùÿð òèáá áàúûñûíà äåéèð-
ìèø êè, õÿñòÿõàíàäàí ÷ûõàí êèìè Èòàëèéàéà ýåäÿúÿê. Áèçèì
äÿ úàíûìûç ãóðòàðàð. – Âåáåð ÿëëÿðèíè îâóøäóðäó.
– Ãîé îðàäàêû ùÿêèìëÿð äÿðäèíÿ ãàëñûí. Èñòÿìèðÿì, áóðà-
äà þëÿí îëñóí. Àäàìûí àä-ñàíûíà ëÿêÿ ýÿëèð.
***
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ðàâèê Ëöñéåíè ãàíûíà áÿëÿéÿí ìàìà÷àíûí çÿíýèíè áàñ-

äû. Õåéëè êå÷ÿíäÿí ñîíðà ãàïûíû ãàðàéàíûç áèð êèøè à÷äû. Ðàâè-
êè ýþðÿíäÿ ãàïûíû áóðàõìàäû.
– Íÿ èñòÿéèðñèíèç? – äåéÿ õûðûëòûëû ñÿñëÿ ñîðóøäó.
– Ìàäàì Áóøå ëàçûìäûð.
– Èøè âàð.
– Åéáè éîõäóð, íÿ ãÿäÿð îëñà, ýþçëÿéÿðÿì.
Êèøè ãàïûíû áàüëàìàã èñòÿäè.
– Áóðàäà ýþçëÿìÿê îëìàçñà, îí áåø äÿãèãÿäÿí ñîíðà
ýÿëÿðÿì. Àíúàã îíäà òÿê îëìàéàúàüàì. Åëÿ àäàìëà ýÿëÿ-
÷ÿéÿì êè, ìöòëÿã ÷ûõàñû îëàúàã.
Êèøè äèããÿòëÿ îíà áàõäû:
– Áó íÿ äåìÿêäèð? Ñèçÿ íÿ ëàçûìäûð?
– Èíäèúÿ äåäèì êè, ìÿíÿ ìàäàì Áóøå ëàçûìäûð.
Êèøè íÿéèñÿ ýþòöð-ãîé åëÿäè, ñîíðà:
– Ýþçëÿéèí, – äåéèá, ãàïûíû þðòäö.
128 Ðàâèê ãÿùâÿéè ðÿíýëè ñûíûã-ñàëõàã ãàïûéà, îíäàí àñûëìûø
òÿíÿêÿ ïî÷ò ãóòóñóíà âÿ öñòöíäÿ ìàäàìûí àäû éàçûëìûø
ìèíàëû ëþâùÿéÿ áàõäû. Áó ãàïûäàí íÿ ãÿäÿð äÿðä-ÿëÿì, ãîð-
õó êå÷ìèøäè. Ñÿáÿáè äÿ úàâàí-úàâàí ãûçëàðû ùÿêèì ÿâÿçèíÿ
áó úöð êöïÿýèðÿíëÿðÿ öðúàù åëÿéÿí áèð ïàðà ìÿíàñûç ãàíóí-
ëàð èäè. ßñëèíäÿ, áó ãàíóíëàð áèðúÿ óøàüà äà ùÿéàò áÿõø åëÿ-
ìÿìèøäè. Îíó èñòÿìÿéÿí îíñóç äà áèð éîë òàïûðäû, èñòÿð
ãàíóíè îëñóí, èñòÿðñÿ äÿ ãåéðè-ãàíóíè... Ôÿðãè áèðúÿ îíäà èäè
êè, ùÿð èë ìèíëÿðëÿ ãàäûí øèêÿñò îëóðäó... Ãàïû òÿçÿäÿí à÷ûëäû.
– Ïîëèñäÿíñèíèç? – áàéàãêû öçöòöêëö êèøè ñîðóøäó.
– Ïîëèñäÿí ýÿëìèø îëñàéäûì, ãàïûäà ãàëìàçäûì.
– È÷ÿðè êå÷èí.
Êèøè Ðàâèêè ãàðàíëûã äÿùëèçäÿí êå÷èðèá, ìåáåëëÿ äîëó áèð
îòàüà ýÿòèðäè. È÷ÿðèäÿ öñòöíÿ óçóí õîâëó ìÿõìÿð ÷ÿêèëìèø
äèâàí, ãûçûëû ùàøèéÿëè ñòóëëàð, ñöíè Ùÿáÿøèñòàí õàë÷àñû, ãîç
àüàúûíäàí äöçÿëäèëìèø äåêîðàòèâ äîëàáëàð âàð èäè âÿ äèâàðëàð-
äàí Íóù ÿééàìûíäàí ãàëìà äþéìÿ øÿêèëëÿð àñûëìûøäû. Ïÿí-
úÿðÿíèí ãàðøûñûíäà, ìåòàë äàéàíàúàüûí öñòöíäÿêè ãÿôÿñäÿ
áöëáöë îòóðìóøäó. Áîø éåðëÿðèí ùàìûñûíà ÷èíè ãàáëàð, ôèãóð-
ëàð äöçöëìöøäö.
Ìàäàì Áóøå ýÿëäè. Ùÿääÿí çèéàäÿ êþê èäè âÿ éåðëÿ ñöðö-
íÿí ÷èðêëè êèìîíî ýåéìèøäè. Ëàï äèâÿ îõøàéûðäû. Îéóð-îéóð
îéíàéàí ýþçëÿðèíè ÷ûõìàã øÿðòèëÿ, öçö ùàìàð, éàðàøûãëû èäè.
– Íÿ áóéóðóðñóíóç, ìöñéþ? – äåéÿ î, èøýöçàð ýþðêÿì àëäû.
E
Ðàâèê àéàüà äóðäó.
– Ëöñéåí Ìàðòèíåéÿ ýþðÿ ýÿëìèøÿì. Îíóí óøàüûíû õàðèú R
åëÿìèñèíèç.

– Àüëûíûçà ýÿëÿíè äàíûøìàéûí! – Áóøå ùå÷ ùàëûíû äà
ïîçìàäû. – Åëÿ àäàì òàíûìûðàì. Áèð äÿ êè ìÿí óøàã õàðè÷
åëÿìèðÿì. Éà ñÿùâ ñàëìûñûíûç, éà äà àëäàäûáëàð.
Þçöíö åëÿ ýþñòÿðäè êè, ýóéà, ñþùáÿò ãóðòàðäû âÿ ýåòìÿê
èñòÿéèð. Àíúàã ýåòìÿäè. Ðàâèê äÿ éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè.
Íÿñÿ ýþçëÿéèðäè. Ãàäûí ýåðè äþíäö:
– Áàøãà ñþçöíöç éîõäóð êè?
– Ïèñ åëÿìèñèíèç. Ãûçû ãàí àïàðìûøäû, àç ãàëìûøäû, þëñöí.
Òÿøðèù åëÿìÿê ëàçûì ýÿëäè. Ìÿí åëÿäèì.
– Éàëàíäûð! – Áóøå ôûñãûðäû. – Éàëàíäûð! Ùÿéàñûçëàðûí èøèíÿ
áàõ! Þçëÿðèíè àëëàù éîëóíà ãîéóðëàð, ñîíðà äà áàøãàëàðûíû
ãàòûðëàð. Ìÿí î ùÿéàñûçà ýþñòÿðÿðÿì. Âÿêèëèì þçö áó èøëÿ
ìÿøüóë îëàð. Áóðàäà ìÿíè ùàìû òàíûéûð, âåðýèëÿðèìè âàõòëû-
âàõòûíäà âåðèðÿì. Ýþðÿðèê, áó ñûðòûã... êö÷ÿ ôàùèøÿñè... 129
Ðàâèê ùåéðÿòëÿ îíà òàìàøà åäèðäè. Òîï êèìè ïàðòëàñà äà,
öçöíöí èôàäÿñè ùå÷ äÿéèøìÿäè, åëÿ éàðàøûãëû ãàëäû. Òÿêúÿ
äîäàãëàðû áöçöëöð, ñþçëÿðè äÿ ýöëëÿ êèìè éàüäûðûðäû.
– Ãûçûí òÿëÿáè áþéöê äåéèë, – Ðàâèê îíóí ñþçöíö êÿñäè.
– Âåðäèéè ïóëó ýåðè èñòÿéèð.
Áóøå ýöëäö.
– Ïóë? Ýåðè èñòÿéèð? Íÿ âàõò àëìûøàì îíäàí áó ïóëó?
Ãÿáçè âàð?
– ßëáÿòòÿ, éîõäóð. Ñèç ãÿáç âåðìèðñèíèç àõû...
– Îíà ýþðÿ êè, öçöíö ýþðìÿìèøÿì. Êèì èíàíàð îíà?
– Èíàíàí òàïûëàð. Øàùèäëÿðè âàð... Äîêòîð Âåáåðèí õÿñòÿ-
õàíàñûíäà òÿøðèù îëóíóá. Ìöàéèíÿ ùÿð øåéè àéäûí ýþñòÿðäè.
Ïðîòîêîë òÿðòèá îëóíóá.
– Èñòÿéèð ëàï éöç ïðîòîêîë áàüëàíñûí! Ùàðaäà éàçûëûá êè,
ìÿí îíà ÿë âóðìóøàì? Õÿñòÿõàíàéà, äîêòîð Âåáåðÿ áàõ!
Àäàìû ëàï ýöëìÿê òóòóð. Áåëÿ ëÿ÷ÿð ýåäèá åëÿ äÿáäÿáÿëè
õÿñòÿõàíàéà äöøñöí! Áàøãà çàðàôàò òàïìàäûíûç?
– Çàðàôàò äåéèë. Ãóëàã àñûí: ãûç ñèçÿ ö÷ éöç ôðàíê âåðèá.
Çÿðÿðèí þäÿíìÿñè ö÷öí èø ãàëäûðà áèëÿð...
Ãàïû à÷ûëäû, ãàðàéàíûç êèøè è÷ÿðè ýèðäè.
– Íÿ îëóá, Åäåëéà?
– Ùå÷ íÿ! Çÿðÿðè þäÿäÿð? Øèêàéÿò åëÿñÿ, þçöíö òóòóá
áàñàúàãëàð. Áèðèíúè þçöíö... Ìöòëÿã åëÿ îëàúàã... ×öíêè óøàã
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
õàðèú åëÿòäèéèíè áîéíóíà àëìûø îëóð... Ùÿëÿ îíäàí ñîíðà,

ýÿðÿê, ñöáóò åëÿñèí êè, ìÿí èäèì. Îíó äà áàúàðìàéàúàã!
Ãàðàéàíûç êèøè íÿñÿ êÿêÿëÿäè.
– Ñàêèò îë, Ðîæå! – Ìàäàì Áóøå îíà òÿðÿô äþíäö.
– Ñÿí ýåò.
– Áðöíå ýÿëèá.
– Éàõøû... Äå êè, ýþçëÿñèí. Ýþðöðñÿí...
Êèøè áàøûíû éûðüàëàéûá ÷ûõäû. Îíóíëà áÿðàáÿð è÷ÿðè äîëìóø
êîíéàê èéè äÿ ÷ÿêèëäè. Ðàâèê áóðíóíó ÷ÿêäè.
– Ëàï êþùíÿ êîíéàêäûð, – äåäè, – ÿí àçû îòóç, ãûðõ
èëäÿí ãàëûá. Ýöíöí ýöíîðòà ÷àüû áåëÿ êîíéàê è÷ÿí õîøáÿõò
àäàìäûð.
Ìàäàì Áóøå áèð àíëûüà êàðûõûá ýþçëÿðèíè äþéäö. Ñîíðà
äîäàãëàðû àñòà-àñòà òÿðïÿíäè:
– Åëÿäèð... Èñòÿéèðñèíèç?
– Íèéÿ èñòÿìèðÿì?
130 Áóøå êþêëöéöíÿ éàðàøìàéàí áèð ÷ÿëäëèêëÿ ãàïûéà éþíÿëäè.
– Ðîæå!
Ãàðàéàíûç êèøè ãàïûäà ýþðöíäö.
– Äåéÿñÿí, î ýþçÿë êîíéàêäàí éåíÿ âóðìóñàí. Éàëàí
äàíûøìà, èéèíäÿí áèëèðÿì. Øöøÿíè ýÿòèð. Äåäèì êè, äàíûøìà,
øöøÿíè ýÿòèð!
Ðîæå êîíéàêû ýÿòèðäè.
– Áèð ãÿäÿù Áðöíåéÿ âåðäèì. Ìÿúáóð åëÿäè, áèðèíè äÿ
þçöì è÷äèì.
Áóøå îíà ùå÷ íÿ äåìÿäè. Ãàïûíû áàüëàéûá, áàëàúà
äîëàáäàí ôèãóðëó áèð ãÿäÿù ýþòöðäö. Ðàâèê èêðàùëà ãÿäÿùÿ
áàõäû. Öñòöíäÿ ãàäûí áàøû îéóëìóøäó. Áóøå êîíéàê ñöçöá,
ãÿäÿùè òîâóç ãóøó ÷ÿêèëìèø ñöôðÿíèí öñòöíÿ, îíóí ãàáàüû-
íà ãîéäó.
– Ñèç àüûëëû àäàìà îõøàéûðñûíûç, ìöñéþ, – äåäè.
Ðàâèê äàíà áèëìÿçäè: áó àðâàääà íÿñÿ õîøàýÿëÿí áèð
øåé âàðäû. Àíúàã Ëöñéåíèí äåäèéè êèìè, ïîëàääàí äåéèëäè,.
îíäàí äà áåòÿð, ðåçèíäÿí èäè. Ïîëàäû ñûíäûðìàã îëóð, ðåçèí
èñÿ... ßñëèíäÿ, çÿðÿðèí þäÿíìÿñè ìÿñÿëÿñèíäÿ ùàãëûéäû.
– Èøè éàõøû ýþðìÿìèñèíèç, íÿòèúÿñè äÿ ïèñ îëóá, – äåäè,
– ïóëó ãàéòàðìàã ö÷öí åëÿ áó êèôàéÿòäèð.
– Òÿøðèùäÿí ñîíðà õÿñòÿ þëÿíäÿ ñèç ïóëó ãàéòàðûðñûíûç?
– Õåéð. Àíúàã åëÿ îëóð êè, ùå÷ ïóë àëìûðûã. Ìÿñÿëÿí, Ëöñ-
éåíäÿí...
E
Áóøå îíóí öçöíÿ áàõäû:
– ×îõ ÿúÿá... Áÿñ áó íÿ ùîããàäûð ÷ûõàðûð? Ùÿëÿ ñåâèí- R
ìÿëèäèð êè!

Ðàâèê ãÿäÿùè ãàëäûðäû.
– Ìàäàì, – äåäè, – äàùà ñþçöì éîõäóð. Ñèçèíëÿ áàúàð-
ìàã ÷ÿòèí èìèø...
Áóøå øöøÿíè åùòèéàòëà ñòîëóí öñòöíÿ ãîéäó.
– Ìöñéþ, ÷îõ àäàì áóíà úÿùä åëÿéèá. Àíúàã îíëàðûí
è÷èíäÿ ÿí àüûëëûñû ñèçñèíèç. Åëÿ áèëèðñèíèç, áåëÿ èøäÿí õîøóì
ýÿëèð, éà äà ãàçàíúû ÷îõäóð? Î ö÷ éöç ôðàíêûí éöçö ïîëèñÿ
ýåäèð. Éîõñà ãîéàðëàð èøëÿìÿéÿ? Îäóð, áàõ, áèðè ýÿëèá ãàïûíû
êÿñäèðèá, ùàããûíû èñòÿéèð. Ýÿðÿê, ùàìûñûíûí àüçûíà áèð øåé
àòàñàí. Áàøãà úöð îëà áèëìÿç... Áóíó þç àðàìûçäà äåéèðÿì:
èøè ãóðäàëàñàíûç, áàòûðàúàüàì. Ïîëèñ þçö þðò-áàñäûð åëÿéÿ-
úÿê. Áóíà òàì ÿìèí îëà áèëÿðñèíèç.
– ßìèíÿì, ÿìèíÿì...
Áóøå äèããÿòëÿ îíà áàõäû, èñòåùçà åëÿìÿäèéèíÿ ÿìèí 131
îëàí êèìè ñòóë ÷ÿêèá îòóðäó. Áó áÿäùåéáÿò áÿäÿíäÿ áÿä-
ùåéáÿò áèð ýöú âàð èìèø: åëÿ áèë, ñòóë éîõ, òöê ýþòöðäö. Ýÿëÿ-
íèí àüçûíû éóììàã ö÷öí ñàõëàäûüû êîíéàêäàí áèð ãÿäÿù
äÿ ñöçäö.
– ßñëèíäÿ, ö÷ éöç ôðàíê àç ïóë äåéèë. Àíúàã ïîëèñäÿí
ÿëàâÿ, áèëèðñèíèç, íÿ ãÿäÿð äÿðäè âàð? Ìÿíçèë ùàããû, þçöíöç
øàùèäñèç êè, áóðàäà ÷îõ áàùàäûð. Ïàë-ïàëòàð, àëÿòëÿð, ùÿêèì-
ëÿðÿ áàõìàéûí, ìÿíÿ èêèãàò áàùàñûíà áàøà ýÿëèð... Ñîíðà,
áóíóí ìöøòÿðè ýÿòèðÿíè âàð, øåéòàíëàéàíû âàð... Ýÿðÿê, ùàìûíû
ðàçû ñàëàñàí. Òÿçÿ èëäÿ, àä ýöíöíäÿ âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèí þçëÿ-
ðèíÿ äÿ, àðâàäëàðûíà äà è÷êèäÿí, ùÿäèééÿäÿí àïàðàñàí. Þçýÿ
ùàíñûíû äåéèì, ìöñéþ?! ×îõ âàõò þçöìÿ ùå÷ íÿ ãàëìûð.
– Áóíëàðà åòèðàçûì éîõäóð.
– Áÿñ íÿéÿ âàð?
– Ëöñéåíèí áàøûíà ýÿëÿíÿ.
– Ùÿêèìëÿðèí ÿëèíäÿí õàòà ÷ûõìûð?
– Òÿñàäöôè ùàëëàðäà...
– Ìöñéþ! – Áóøå äèêÿëäè. – Ìÿí èíñàôëû àäàìàì. Ýÿëÿ-
íÿ áó òÿðÿôèíè äÿ áàøà ñàëûðàì. Àíúàã ùå÷ áèðè ãàéûòìûð.
Éàëâàðûá-éàõàðûðëàð, àüëàéûá-ñûòãàéûðëàð, áèëìèðëÿð íåéëÿñèíëÿð.
Åëÿìÿéÿíäÿ äÿ, ýåäèá þçëÿðèíè þëäöðöðëÿð. Áóðàäà íÿ îéóí-
ëàð ãàëûá, ÷ûõàðìàñûíëàð?! Àéàãëàðûìà äþøÿíèá éàëâàðûáëàð.
Î êöíúäÿêè áàëàúà, ïàðäàãëàðû òþêöëìöø äîëàáû ýþðöðñöíöç?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Âàðëû-ùàëëû áèð ãàäûí åëÿéèá. Áèëìÿéèá íåéëÿñèí, þçöíö îíà

÷ûðïûá. Èíäè ìÿòáÿõäÿêè îí ýèðâÿíêÿ ýàâàëû úåìèíè î ýþíäÿ-
ðèá. Èñòÿéèðñèíèç, ýþñòÿðèì. Ïóëóíó âåðìèøäè, áóíó äà åëÿ-
áåëÿ, ìèííÿòäàðëûã ÿëàìÿòè êèìè ýþíäÿðèá. Ñèçÿ áèð øåéè äÿ
äåéèì, ìöñéþ, – Áóøå ñÿñèíè áèð àç äà óúàëòäû – èñòÿéèðñèíèç,
ìÿíÿ ëàï ôûðûëäàã÷û äåéèí, àíúàã áàøãàëàðûíûí ýþçöíäÿ ìÿí
õåéèðõàù àäàìàì, ëàï ìÿëàêÿéÿì...
Î äóðäó, ÿéíèíäÿêè êèìîíî éåëëÿíäè. Ãÿôÿñäÿêè áöëáöë
áóíó ýþçëÿéèðìèø êèìè îõóìàüà áàøëàäû. Ðàâèê äÿ ãàëõäû.
Áó úöð ñÿùíÿëÿðè ÷îõ ýþðìöøäö. Àíúàã îíó äà áèëèðäè êè,
Áóøå ùÿãèãÿòè äåéèð.
– ×îõ ýþçÿë, – äåäè, – ìÿí ýåäèðÿì. Àíúàã Ëöñéåí
ö÷öí õåéèðõàù àäàì äåéèëñèíèç.
– Êàø îíó áóðà ýÿëÿíäÿ ýþðÿéäèíèç! Èíäè íÿ èñòÿéèð?
Ñàüàëûá, óøàüû äà éîõäóð... Èñòÿäèéè áó äåéèëäè? Ùÿëÿ õÿñòÿ-
õàíàéà äà ïóë âåðìÿéÿúÿê...
132 – Äàùà óøàüû îëìàéàúàã.
Áóøå áèð àíëûüà òóòóëäó.
– Ëàï éàõøû... – ñîíðà áèýàíÿëèêëÿ äèëëÿíäè: – Ýåòñèí áèðèíè
éåñèí, áèðèíè äÿ èòÿ òóëëàñûí...
Ðàâèê ýþðäö êè, îíäàí áèð øåé ÷ûõìàéàúàã.
– Ùÿëÿëèê, Ìàäàì Áóøå, – äåäè, – ñèçèíëÿ ñþùáÿò åòìÿê
÷îõ ìàðàãëû èäè.
Áóøå îíà áèð àç äà éàõûíëàøäû. Ðàâèê ÿë âåðìÿê èñòÿìèð-
äè. Áóøåíèí þçö äÿ ùå÷ î ôèêèðäÿ äåéèëäè. Î, ñàêèò, àíúàã
ñèðàéÿòåäèúè ñÿñëÿ ñþçÿ áàøëàäû:
– Ñèç àüûëëû àäàìñûíûç, ìöñéþ. Òàíûäûüûì ùÿêèìëÿðèí
÷îõóíäàí àüûëëûñûíûç. Ùåéèô êè... ñèç... – äàéàíäû, ñûíàéûúû
íÿçÿðëÿðëÿ îíó ñöçäö. – Áÿçÿí åëÿ ùàëëàð îëóð êè... áàúàðûãëû
ùÿêèì ëàçûì ýÿëèð...
Ðàâèê äèíìÿäè, ýþçëÿäè ýþðñöí, äàùà íÿ äåéÿúÿê.
– Çèéàí åëÿìÿç... Ùÿìèøÿ éîõ... áÿçè ùàëëàðäà... – Ãóø-
ëàðà øûðâàíàí ïèøèê êèìè îíóí àüçû ñóëàíäû. – Ùÿðäÿí éàüëû
ìöøòÿðèëÿð äöøöð. Ñþç éîõ êè, ùàããûíû ÿââÿëúÿäÿí âåðèð...
Îíäà àðõàéûí÷ûëûã îëàð... Ïîëèñ ìÿñÿëÿñèíÿ äÿ ñþç îëà áèëìÿç.
Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð, ìöôòÿ éåðäÿí áèð íå÷ÿ éöç ôðàíê ãàçàíìàã
ñèçÿ çèéàí åëÿìÿç... – ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéäó. – Ñèçèí êèìè
éàðàøûãëû êèøèéÿ ëàçûì îëàð... – Î, áèú-áèú ýöëöìñÿéÿðÿê ÿëèíè
øöøÿéÿ óçàòäû. – Ùÿ, íÿ äåéèðñèíèç?
– Òÿøÿêêöð åäèðÿì, – äåéÿ Ðàâèê øöøÿíè àëûá éåðèíÿ
E
ãîéäó. ×îõ ÿëà êîíéàê èäè, îíó òóòìóøäó. Øöøÿíèí öñòöíÿ
ôàáðèê åòèêåòè âóðóëìàìûøäû. Äåìÿê, êèìèíñÿ øÿõñè çèðçÿìè- R
ñèíäÿí èäè. – Ãàëäû î áèðè ìÿñÿëÿëÿðÿ, ôèêèðëÿøÿðÿì. Éåíÿ

ýÿëÿúÿéÿì. ×îõ áþéöê ìÿìíóíèééÿòëÿ èñòèôàäÿ åòäèéèíèç
àëÿòëÿðÿ áàõàðäûì. Ëàçûì ýÿëñÿ, ìÿñëÿùÿò äÿ âåðÿðäèì.
– Ýÿëÿí äÿôÿ ìÿí àëÿòëÿðè ýþñòÿðÿðÿì, ñèç äÿ ñÿíÿäëÿðè-
íèçè. Åòèáàð åòèáàðà áàüëûäûð.
– Ñèç, ùÿð ùàëäà, ìÿíÿ åòèáàð åëÿäèíèç.
– Çÿððÿ ãÿäÿð äÿ! – Áóøå ýöëöìñÿäè. – Ñàäÿúÿ îëàðàã,
òÿêëèô åëÿäèì, èñòÿäèéèì âàõò äà èìòèíà åäÿ áèëÿðÿì. Íÿ ãÿäÿð
éàõøû äàíûøñàíûç äà, ôðàíñûç îëìàäûüûíûç áèëèíèð. Ùå÷ ýþðêÿ-
ìèíèç äÿ îõøàìûð. Éÿãèí, ýÿëìÿñèíèç... – Î, éåíÿ èðèøäè, ñîéóã
íÿçÿðëÿðëÿ Ðàâèêè ñöçäö. – Ñèçÿ ùå÷ êèì èíàíìàçäû, äåéÿð-
äèëÿð êè, ôðàíñûç äèïëîìóíó ýþñòÿð. Î äà éîõóíóçäóð... Áàéûð-
äà îòóðàí ïîëèñ èø÷èñèäèð. Èñòÿéèðñèíèç, ìÿíè ñàòûí. Àíúàã åëÿ-
ìÿçñèíèç! Òÿêëèôèì áàðÿäÿ èñÿ äöøöíöí. Àäûíûçû, öíâàíûíûçû
ìÿíÿ âåðìÿçñèíèç, åëÿ äåéèëìè? 133
– Õåéð! – Ðàâèê áèëäè êè, óäóçóá.
– Áåëÿ äÿ äöøöíöðäöì. – Áóøå èíäè, äîüðóäàí äà,
éåéèá ñèíèðÿ áèëìÿéÿí áÿäùåéáÿò ïèøèéÿ îõøàéûðäû. – Ùÿëÿëèê,
ìöñéþ. Òÿêëèôèì áàðÿäÿ äöøöíöí. Ìÿí ÷îõäàí ýÿëìÿ áèð
ùÿêèìëÿ ÿëàãÿ éàðàòìàã èñòÿéèðäèì...
Ðàâèê ýöëöìñÿäè. Áóíóí ñÿáÿáèíè áèëèðäè: ýÿëìÿ ùÿêèìè
áöñáöòöí ÿëÿ àëìàã àñàíäû. Áèð øåé îëñà äà, ýöíàùêàð î èäè...
– Ôèêèðëÿøÿðÿì, – äåäè, – ùÿëÿëèê, ìàäàì.
Ãàðàíëûã äÿùëèçäÿí êå÷ÿíäÿ ùàíñû ãàïûäàíñà çàðûëòû
åøèòäè. Áàøà äöøäö êè, îòàãëàðûí áèðè ïàëàòà êèìè äöçÿëäèëèá,
÷àðïàéûëàð ãîéóëóá. Ãàäûíëàð ñöðöíÿ-ñöðöíÿ åâëÿðèíÿ ýåò-
ìÿìèøäÿí ãàáàã áèð àç áóðàäà óçàíûðëàð.
Ãàáàã îòàãäà óúàáîé, áûüëàðûíûí óúó ãûñà âóðóëìóø
áèð êèøè îòóðìóøäó, ñèôÿòè çåéòóí ðÿíýèíÿ ÷àëûðäû. Î, äèããÿòëÿ
Ðàâèêÿ áàõäû. Ðîæå äÿ îíóí éàíûíäà îòóðìóøäó âÿ Ðàâèêè
ýþðÿíäÿ, ãåéðè-èõòèéàðè, ñòîëóí öñòöíäÿêè èêèíúè êîíéàê øöøÿ-
ñèíè ýèçëÿòìÿê èñòÿäè. Ñîíðà èðèøèá, ÿëëÿðèíè éàíûíà ñàëäû.
– Õîø ýåòäèíèç, äîêòîð, – äåéÿ î, ñàðàëìûø äèøëÿðèíè ýþñ-
òÿðäè. Äåéÿñÿí, ãàïûíûí àüçûíäà äàéàíûá ãóëàã àñûðìûø.
– Ñàëàìàò ãàë, Ðîæå.
Ðàâèêÿ åëÿ ýÿëäè êè, îíóíëà ìÿùðÿì àäàì êèìè äàíûø-
ìàã îëàð. Éàðûìúà ñààòûí è÷èíäÿúÿ î ìÿüëóáåäèëìÿç ãàäûí,
àç ãàëà, îíó êèí-êöäóðÿòëè äöøìÿíäÿí øÿðèêèíÿ ÷åâèðìèøäè...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Áóíà ýþðÿ äÿ Ðîæå èëÿ áåëÿ ìÿùðÿì-ìÿùðÿì äàíûøàíäà

éöíýöëëÿøäè, øàùèäè îëäóüó äÿùøÿòëÿðäÿí ñîíðà êèøè îíà
ìÿëÿê ñèôÿòèíäÿ ýþðöíäö.
Ïèëëÿêÿíäÿ èêè ãûçëà ðàñòëàøäû. Îíëàð ùàíñû ãàïûíûñà àõòà-
ðûðäûëàð. Àõûðäà áèðè þçöíö òîïëàéûá Ðàâèêäÿí ñîðóøäó:
– Ìöñéþ, ìàäàì Áóøå áóðàäà éàøàéûð?
Ðàâèê òÿðÿääöä åëÿäè. Îíëàðà íÿñÿ äåìÿéèí ìÿíàñû âàð
èäèìè? Õåéðè îëìàçäû, îíñóç äà ýåäÿúÿêäèëÿð. Áèð äÿ êè êèìèí
öñòöíÿ ýþíäÿðÿ áèëÿðäè?!
– Ö÷öíúö ìÿðòÿáÿéÿ ãàëõûí, àäû ãàïûäà éàçûëûá...
***
Ñààòûí èøûëäàéàí ñèôåðáëàòû ãàðàíëûãäà, áóëóäëàðûí àðõà-
ñûíäàí áîéëàíàí ýöíÿø êèìè çÿèô èøûã ñà÷ûðäû. Ñÿùÿð ñààò
áåø èäè. Æîàí ö÷äÿ ýÿëìÿëè èäè. Îëà áèëñèí, áóíäàí ñîíðà
134 ýÿëÿúÿê... Éà äà ÷îõ éîðüóí îëóá, ÷ûõàí êèìè ãàëäûüû ìåù-
ìàíõàíàéà ýåäèá.
Ðàâèê òÿçÿäÿí óçàíäû êè, éàòñûí. Àíúàã éóõóñó ýÿëìèðäè.
Õåéëè áåëÿúÿ óçàíûá, öçáÿöç åâèí äàìûíäàêû ðåêëàìûí òàâàí-
äà òèòðÿéÿí ãûðìûçûìòûë èøûüûíà áàõäû. Þçöíäÿ ãÿðèáÿ áèð áîø-
ëóã ùèññ åäèðäè âÿ ñÿáÿáèíè äÿ áèëìèðäè. Åëÿ áèë, úàíûíäàêû èñòè-
ëèê äàìúû-äàìúû ùàðàéàñà àõûá ýåäèðäè. Åëÿ áèë, ãàíû ùàðà-
äàñà äàéàã àõòàðûð, òàïà áèëìèð, àõûð, àõûð, ùàíñû äóìàíëû áèð
áîøëóüàñà òþêöëöðäö. ßëëÿðèíè áàøûíûí àëòûíäà ÷àðïàçëàéûá, áèð
àç äà áåëÿúÿ óçàíäû. Èíäè áèëäè êè, êèìèñÿ, íÿéèñÿ ýþçëÿéèð. Âÿ
áèð äÿ îíó áèëäè êè, Æîàíû ýþçëÿéÿí òÿêúÿ àüëû, äöøöíúÿñè äåéèë,
ÿëëÿðè äÿ, äàìàðëàðûíäàí àõàí ãàíû äà, áöòöí úàíûíà-ãàíûíà
éàéûëìûø ãÿðèáÿ ãÿôèë êþâðÿêëèê äÿ îíóí ùÿñðÿòèíäÿäèð...
Äóðóá õàëàòûíû ýåéäè, ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà îòóðäó.
Çÿðèô éóíóí ùÿðàðÿòè úàíûíà éàéûëäû. Õàëàò êþùíÿ èäè, ÷îõäàí
þçö èëÿ ýÿçäèðèðäè. Äèäÿðýèí äöøäöéö âàõòëàðäàí îíäàúà éàò-
ìûøäû. Èñïàíèéàíûí øàõòàëû ýåúÿëÿðèíäÿ õÿñòÿõàíàäàí éîð-
üóí-àðüûí áàðàêà ãàéûäàíäà, îíóí èñòèñèíÿ ãûçûíìûøäû. Ýþç-
ëÿðèíäÿí ñÿêñÿí éàøëû ãàðûéà îõøàéàí îí èêè éàøëû Õóàíà Ìàä-
ðèäèí áîìáàðäìàí åäèëìèø ìåùìàíõàíàñûíäà îíóí àðà-
ñûíäàúà úàí âåðìèø, íÿ âàõòñà áåëÿ áèð éóìøàã éóíäàí äîí
ýåéìÿê, àíàñûíû ýþçëÿðèíèí ãàáàüûíäà íåúÿ çîðëàäûãëàðûíû,
àòàñûíû þëöíúÿéÿ ãÿäÿð òàïäàëàéûá ÿçèøäèðäèêëÿðèíè áèðéîëëóã
óíóòìàã àðçóñó ýþçöíäÿ ãàëìûøäû...
E
Ýåðè äþíäö: îòàã, ÷àìàäàíëàð, áèð-èêè áàøãà øåé, áèð
ãóúàã êþùíÿëìèø, îõóìàãäàí äèäèê-äèäèê îëìóø êèòàá... R
Êèøèéÿ éàøàìàã ö÷öí ÷îõ øåé ëàçûì îëìóð. Áåëÿ ãàðìàãà-

ðûøûã çÿìàíÿäÿ ÷îõ øåéÿ þéðÿøìÿê éàõøû äåéèë. Éà àòûá ýåäèð-
ñÿí, éà äà þçöíëÿ àïàðìàëû îëóðñàí. Ýåòìÿê èñÿ ùÿð ýöí ýþç-
ëÿíèëèðäè. Òÿê éàøàìàüûíûí äà ñÿáÿáè áó èäè. Éîëà ÷ûõàíäà,
ýÿðÿê, ñÿíè áóðàäà ñàõëàéàí ùå÷ íÿ îëìàñûí, öðÿéèíèí éàðûñû
ãàëìàñûí. ßéëÿíúÿäÿí î éàíà êå÷ìÿê éàðàìàç...
×àðïàéûéà áàõäû. Äèäèê-äèäèê îëìóø, ðÿíýè ñîëìóø ìÿëÿ-
ôÿ... Ýþçëÿìÿéèí åéáè éîõ èäè. Î ãÿäÿð áåëÿúÿ ýþçëÿìèøäè êè!
Àíúàã îíäà áàøãà úöð ýþçëÿìèøäè, åëÿ-áåëÿ, íèéÿ ýþçëÿäè-
éèíè áèëìèøäè. Ùÿòòà áÿçÿí ñÿáðè äÿ òöêÿíìèøäè. Ùÿðäÿí äÿ
þç åùòèðàñûíû ïÿðäÿëÿìÿê ö÷öí ýèçëè áèð êþâðÿêëèêëÿ ýþçëÿ-
ìèøäè. Àíúàã ÷îõäàí èäè êè, áåëÿ ýþçëÿìèðäè. Íÿñÿ îíäàí
õÿáÿðñèç öðÿéèíäÿ þçöíÿ éåð åëÿìèøäè. Éåíÿ íÿñÿ áàø ãàë-
äûðìûøäû? Íÿ èñòÿéèðäè? Íÿ âàõòäàí áàøëàíìûøäû? Íÿñÿ êå÷-
ìèøèí ìàâè ÿíýèíëèêëÿðèíäÿí áîéëàíûá éåíÿ îíó ÷àüûðìûð- 135
äûìû? Áó, éåíÿ ÷ÿìÿíëèêäÿí ãàëõàí, òîïà-òîïà ýþéëÿðÿ
éàéûëàí, íàíÿ ãîõóëó àïðåë ìåøÿëÿðèíèí ÿòðè äåéèëäèìè? Éîõ,
ùå÷ áèðèíè èñòÿìèðäè. Ëàçûì äåéèëäè áóíëàð îíà! Èñòÿìèðäè,
éåíÿ îíëàðûí ñåùðèíÿ äöøñöí. Àõû éîë öñòöíäÿ èäè...
Ãàëõûá ýåéèíìÿéÿ áàøëàäû. Ñÿðáÿñòëèéè èòèðìÿê îëìàçäû.
Ùÿð øåé éàâàø-éàâàø, òÿäðèúè àñûëûëûãäàí áàøëàéûð. Àäàì ôèêèð
âåðìèð, áèð äÿ ýþðöð êè, àäÿòëÿðèí òîðóíà äöøöá. Áó àäÿòëÿðèí
÷îõ àäû îëóð, áèðè äÿ ìÿùÿááÿòäèð. Ýÿðÿê, ùå÷ êèìÿ, ùå÷
íÿéÿ þéðÿøìÿéÿñÿí.
Ãàïûíû áàüëàìàäû. Æîàí ýÿëñÿ, îíó òàïà áèëìÿéÿúÿê...
Èñòÿñÿ ãàëñûí. Èñòÿäè êàüûç éàçûá ãîéñóí. Àíúàã íÿ éàëàí
äàíûøìàã, íÿ äÿ ùàðà ýåòäèéèíè áèëäèðìÿê èñòÿéèðäè...
***
Ñààò ñÿêêèçÿ éàõûí ãàéûòäû. Ñÿùÿðèí àéàçûíäà ùÿëÿ äÿ
ôÿíÿðëÿð éàíàí êö÷ÿëÿðäÿ ýÿçèøìèø, áåéíèíäÿêè äóìàí ÷ÿêèë-
ìèø, éöíýöëëÿøìèøäè. Àíúàã ìåùìàíõàíàéà ÷àòàíäà ùèññ
åëÿìèøäè êè, ÿñÿáëÿðè éåíÿ éàé êèìè äàðòûëûð.
Æîàí ýÿëìÿìèøäè. Þçöíö èíàíäûðìàüà ÷àëûøäû êè, åëÿ
áóíó äà ýþçëÿéèðìèø. Àíúàã îòàã ÿââÿëêèíäÿí äÿ êèìñÿñèç
ýþðöíäö. Éàí-éþðÿñèíÿ áàõûá, îíäàí áèð íèøàíÿ àõòàðäû, ùå÷
íÿ òàïà áèëìÿäè...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Çÿíýè áàñûá õèäìÿò÷è ãûçû ÷àüûðäû. Ãûç ýÿëÿíäÿ:

– Ñÿùÿð éåìÿéè ýÿòèðèí, – äåäè.
Ãûç äèíìÿéèá îíà áàõäû. Ðàâèê äÿ ñóñäó. Ñîðóøìàüà
äà áèð øåé éîõ èäè.
– Åâà, ãÿùâÿ èëÿ êþêÿ ýÿòèðèí.
– Áàø öñòÿ, ìöñéþ Ðàâèê.
Ðàâèê ÷àðïàéûéà áàõäû. Æîàí ýÿëìèø îëñàéäû äà, áåëÿ ñÿëè-
ãÿñèç, ÿçèê-öçöê éîðüàí-äþøÿêäÿ òÿê éàòìàçäû. ×îõ ãÿðèáÿ-
äèð: èíñàí áÿäÿíèíèí äÿéäèéè ùÿð øåé – ÷àðïàéû, ïàëòàð, ùÿòòà
âàííà îòàüû äà îíóí ùÿíèðèíè ýþðìÿéÿíäÿ òàìàì þëöðìöø!
Èíñàí íÿôÿñèíè, èíñàí ùÿðàðÿòèíè èòèðÿíäÿ, îíëàð íÿ ïèñ îëóðìóø!
Ñèãàðåò éàíäûðäû. Áÿëêÿ, Æîàí åëÿ áèëèá êè, îíó õÿñòÿ éàíû-
íà ÷àüûðûáëàð? Éîõ, îíäà, ýÿðÿê, êàüûç éàçûá ãîéìóø îëàéäû.
Áèðäÿí îíà åëÿ ýÿëäè êè, àüëûíû èòèðèá. Ñÿðáÿñò îëìàã èñòÿéÿ-
èñòÿéÿ þçöíö ùþðìÿòäÿí ñàëûá. Þçöíö íÿéÿñÿ èíàíäûðìàüà
÷àëûøàí îí ñÿêêèç éàøëû îüëàí óøàüû êèìè àõìàã âÿçèééÿòÿ
136 äöøöá. Àñûëûëûã áó âÿçèééÿòäÿ äàùà ÷îõ èäè. Áÿëêÿ äÿ, îòóðóá
ýþçëÿñÿéäè, áó ãÿäÿð îëìàçäû... Ãûç éåìÿéè ýÿòèðäè.
– Éåðèíèçè éûüûì? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Íèéÿ? Áÿëêÿ, éàòàñû îëäóì.
– Ëàï éàòàñû îëñàíûç äà... Àäàì ñÿëèãÿëè éîðüàí-äþøÿêäÿ
äàùà ðàùàò éàòàð. – Ãûç àäè íÿçÿðëÿðëÿ îíà áàõäû.
– Áóðà ýÿëÿí îëóá?
– Áèëìèðÿì, ìÿí éåääèäÿ ýÿëìèøÿì.
– Åâà, ùÿð ñÿùÿð òàíûìàäûüûí àäàìëàðûí éåðèíè éûüûøäûð-
ìàã íåúÿäèð?
– Ïèñ äåéèë, ìöñéþ Ðàâèê. Úÿíàáëàð þçýÿ ùå÷ íÿ òÿëÿá
åëÿìÿéÿíäÿ, éàõøû îëóð. Àíúàã åëÿñè äÿ âàð êè, ÷îõ øåé èñòÿ-
éèð. Ùàëáóêè Ïàðèñäÿ íÿ ÷îõäóð óúóç ôàùèøÿõàíàëàð...
– Ôàùèøÿõàíàéà ñÿùÿð-ñÿùÿð ýåòìÿçëÿð, Åâà. Áÿçè êèøèëÿð
äÿ åëÿ øåéè ñÿùÿð-ñÿùÿð äàùà ÷îõ èñòÿéèð.
– Áÿëè, õöñóñèëÿ ãî÷àëàð... – Ãûç ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè. – Ðàçû
îëìàéàíäà, ÷àéïóëóíó èòèðèðñÿí, âÿññàëàì. Åëÿëÿðè äÿ âàð êè,
î äÿãèãÿ áèð áÿùàíÿ òàïûá ñÿíäÿí øèêàéÿòÿ áàøëàéûð: îòàã
òÿìèç äåéèë... êîáóä ðÿôòàð åëÿìèøÿì... Äàùà íÿ áèëèì íÿëÿð...
íÿëÿð... ùàìûñûíû äà éàíäûãëàðûíäàí åëÿéèðëÿð. Ùå÷ íÿ äÿ äåéÿ
áèëìèðñÿí. Íåéëÿéÿñÿí, äöíéà áåëÿ ãóðóëóá...
Ðàâèê úèáèíäÿí ïóë ÷ûõàðäû.
– Åâà, ýÿë áó ýöí äöíéàíû áèð àç äöçÿëäÿê. Ýþòöðöí,
þçöíöçÿ øëéàïà, éà äà éóí êîôòà àëûí.
E
Ãûçûí ýþçëÿðèíÿ èøûã ýÿëäè:
– ×îõ ñàü îëóí, ìöñéþ Ðàâèê. Ýþðÿê, áó ýöí éàõøû áàø- R
ëàäû... Ñîíðà ýÿëèá éåðèíèçè éûüûøäûðûì?

– Áÿëè.
Ãûç îíóí öçöíÿ áàõäû:
– ×îõ ìàðàãëû ãàäûíäûð, – äåäè, – ñîí ýöíëÿð ýÿëÿí
ãàäûíû äåéèðÿì.
– Áàõ, áèðúÿ àðòûã ñþç äÿ äåñÿíèç, ïóëó ýåðè àëàúàüàì
– Ðàâèê ÿðêëÿ îíó ãàïûéà òÿðÿô èòÿëÿäè. – Ãîúà àðâàäáàçëàð
éîëóíóçó ýþçëÿéèð. Îíëàðû íàöìèä ãîéìàéûí.
Îòóðóá éåìÿéÿ áàøëàäû. Éåìÿéèí äàäû-òàìû éîõäó.
Äóðóá àéàã öñòÿ éåäè. Èíäè áèð àç éàõøû èäè.
Ýöíÿøèí ãûçûëû ñà÷àãëàðû åâëÿðèí äàìûíà ñÿïÿëÿíèðäè. Áöòöí
ìåùìàíõàíà îéàíûðäû. Áèð ìÿðòÿáÿ àøàüûäà éàøàéàí ãîúà
Ãîëäáåðã éåíÿ ñÿùÿð êîíñåðòèíÿ áàøëàäû. Åëÿ àñãûðûá-þñêö-
ðöðäö êè, äåéÿðäèí, èêè ÿâÿçèíÿ, éåääè úèéÿðè âàð. Ìöùàúèð
Âèçåíùîô ïÿíúÿðÿíè à÷ûá, ôèòëÿ òÿíòÿíÿëè áèð ìàðø ñÿäàëàðûíû 137
÷àëäû. Éóõàðû ìÿðòÿáÿäÿ ñó øûðûëäàäû.
Ãàïûëàð òàããûëäàäû. Òÿêúÿ èñïàíëàð òÿðÿôäÿ ñàêèòëèê èäè.
Ðàâèê ýÿðíÿøäè. Ýåúÿ þòöá êå÷ìèøäè. Ãàðàíëûãëà ýÿëÿí ÷ûë-
üûí åùòèðàñ äà îíóíëà áÿðàáÿð ñþíìöøäö. Ãÿò åòäè êè, áèð
íå÷ÿ ýöí ùå÷ êÿñÿ éàõûí ýåòìÿñèí.
Êö÷ÿäÿ ãÿçåò ñàòàí óøàãëàð òÿçÿ õÿáÿðëÿðè éàéûðäûëàð:
×åõîñëîâàêèéà ñÿðùÿäèíäÿ ùàäèñÿ... Àëìàí ãîøóíëàðû Ñóäåò
ñÿðùÿäèíäÿ... Ìöíõåí ñàçèøè òÿùëöêÿ àëòûíäàäûð...
XI
Îüëàí ãûøãûðìûðäû. Ýþçëÿðèíè äþéÿ-äþéÿ ùÿêèìëÿðèí öçö-
íÿ áàõûðäû. Þçöíö åëÿ èòèðìèøäè êè, àüðû äà éàäûíäàí ÷ûõìûøäû.
Ðàâèê îíóí õûíúûì-õûíúûì îëìóø ãû÷ûíà áàõûá, àíàñûíäàí
ñîðóøäó:
– Íå÷ÿ éàøû âàð?
– Íÿ? – ãàäûí áàøà äöøìÿäè.
– Íå÷ÿ éàøû âàð?
Áàøû éàéëûãëû ãàäûíûí äîäàãëàðû ýöúëÿ òÿðïÿíäè:
– Àéàüû... – äåéÿ áèëäè. – Àéàüû... Éöê ìàøûíû èäè... – Ðàâèê
îüëàíûí öðÿéèíÿ ãóëàã àñäû.
– ßââÿëëÿð ùå÷ õÿñòÿëÿíèá?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Àéàüû... Àéàüûäûð...
Ðàâèê äèêÿëäè. Óøàüûí öðÿéè ãóø öðÿéè êèìè ÷ûðïûíûðäû.
ßñëèíäÿ, ãîðõóëó øåé éîõ èäè. Àíúàã, ýÿðÿê, áó àðûã-ãóðó
ðàõèò óøàüà áèùóøäàðû âåðÿíäÿ ÷îõ åùòèéàòëû îëà. Òåç áàøëà-
ìàã ëàçûì èäè. ßçèëìèø ãû÷û êö÷ÿíèí òîç-òîðïàüûíà áóëàø-
ìûøäû.
– Àéàüûì êÿñèëÿúÿê? – îüëàí ñîðóøäó.
– Éîõ! – Àíúàã Ðàâèê áóíà èíàíìûðäû.
– Àéàüûìû ãàòëàéà áèëìÿéÿúÿìñÿ, êÿñìÿéèíèç éàõøûäûð.
Ðàâèê äèããÿòëÿ óøàüûí àüûëëû ñèôÿòèíÿ áàõäû. Îðàäà ùÿëÿ
àüðû ÿëàìÿòè ýþðöíìöðäö.
– Áàõàðûã, – äåäè. – Àíúàã ÿââÿëúÿ ñÿíè éàòûðòìàã ëàçûì-
äûð. Ãîðõìà, ÷ÿòèí äåéèë, âåúèíÿ äÿ àëìà...
– Áèðúÿ äÿãèãÿ, ìöñéþ! Íþìðÿñè ÔÎ 2019 èäè. Õàùèø
åäèðÿì, éàçûí, àíàìà ëàçûì îëàúàã.
– Íÿ? Íÿ äåäèí, Æàííî? – Ãàäûí äèêñèíäè.
138 – Íþìðÿñèíè ýþðäöì... Ìàøûíûí íþìðÿñèíè... ÔÎ 2019...
Ëàï éàõûíäàí ýþðäöì. Ãûðìûçû èøûãäà êå÷äè. Ýöíàù îíäà
îëäó.. – Îüëàíûí íÿôÿñè äàðàëìàüà áàøëàäû. – Ñûüîðòà èäàðÿñè
ïóë âåðÿúÿê... Íþìðÿñè...
– Éàçäûì, éàçäûì, – Ðàâèê îíó ñàêèòëÿøäèðäè. – Àðõàéûí îë,
ùàìûñûíû éàçìûøàì.
Åæåíèéÿ èøàðÿ åëÿäè êè, áèùóøäàðû âåðìÿéÿ áàøëàñûí.
– Àíàì ïîëèñÿ ýåòñèí... Ñûüîðòà èäàðÿñè þäÿéÿúÿê...
Áèðäÿí îíóí öçöíäÿ òÿð ïó÷óðëàíäû, åëÿ áèë, îðà éàüûø
éàüûäû.
– Êÿññÿíèç, ïóëó ÷îõ âåðÿð... áåëÿ ãàëñà...
Îíóí ýþçëÿðè ùÿëãÿëÿíäè, àüû ýåäèá, ãàðàñû ãàëäû. Ñàíêè,
áóëàíûã ýþëìÿ÷ÿ èäè. Çàðûéà-çàðûéà éåíÿ íÿñÿ äåìÿê èñòÿäè:
– Àíàì... áàúàðìàç... ñèç... êþìÿê... – äàùà äàíûøà áèë-
ìÿäè, áîüóã ñÿñëÿ ãûøãûðìàüà áàøëàäû, ÷àáàëàäû, åëÿ áèë,
öñòöíÿ äÿéèðìàí äàøû ãîéóëìóøäó...
– Äöíéàäà íÿ éåíèëèê âàð, Ðàâèê? – Êåò Ùåãñòðåì

ñîðóøäó.
– Íÿéèíèçÿ ëàçûìäûð, Êåò? Ñèç ùÿìèøÿ éàõøû øåéëÿð áàðÿäÿ
äöøöíöí.
– Ùÿðäÿí ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, ÷îõäàí áóðàäàéàì. Ùÿð øåé
äÿ êå÷ìèøäÿ ãàëûá, ñóëàðà ãÿðã îëóá.
– Ãîéóí áèð àíëûüà ùÿð øåé ñóëàðà ãÿðã îëñóí...
E
– Õåéð! Éàìàí ãîðõóðàì, åëÿ áèëèðÿì, äöíéàíû ñó áàñûá,
ìÿí äÿ Íóùóí ýÿìèñèíäÿ îòóðìóøàì. Äöíéàäà íÿ âàð, íÿ R
éîõ, Ðàâèê?

– Òÿçÿ ùå÷ íÿ éîõäóð, Êåò. Äöíéà áþéöê áèð ùÿâÿñëÿ
þçöíö ìÿùâ åòìÿéÿ ùàçûðëàøûð, àíúàã áîéíóíà àëìàã äà
èñòÿìèð.
– Ìöùàðèáÿ îëàúàã?
– Ìöùàðèáÿíèí îëàúàüûíû ùàìû áèëèð. Òÿêúÿ âàõòû ìÿëóì
äåéèë. Ùàìû íÿñÿ áèð ìþúöçÿ ýþçëÿéèð. – Ðàâèê ýöëöìñÿäè.
– Ìÿí þìðöìäÿ Èíýèëòÿðÿ âÿ Ôðàíñàäàêû êèìè ìþúöçÿéÿ
÷îõ öìèä áÿñëÿéÿí, Àëìàíèéàäà èñÿ, ÿêñèíÿ, áóíà èíàíìà-
éàí äþâëÿò õàäèìëÿðè ýþðìÿìèøÿì.
Ãûç õåéëè ñóñäó.
– Äîüðóäàí, ìöùàðèáÿ îëà áèëÿð?! – äåéÿ, íÿùàéÿò, äèë-
ëÿíäè.
– Áÿëè, àäàì ùå÷ èíàíìàã èñòÿìèð êè, áèð ýöí áàøëàéà-
úàã. Îíà ýþðÿ áàøëàéûð êè, àäàì èíàíìûð, èíàíìàäûüû ö÷öí 139
äÿ ùàçûð îëìóð. Éåíÿ àüðûéûðñûíûç, Êåò?
– Èíäè åëÿ äÿùøÿòëè àüðûëàð éîõäóð, äþçìÿê îëóð. – Î, áàøû-
íûí àëòûíäàêû éàñòûüû äöçÿëòäè. – Ìÿí áóíëàðäàí ýåí ãà÷-
ìàã èñòÿéèðÿì, Ðàâèê.
– Áÿëè... – Ðàâèêèí ñÿñèíäÿí èíàìñûçëûã äóéóëóðäó. – Êèì
èñòÿìèð áóíó?
– Áóðàäàí ÷ûõàí êèìè Èòàëèéàéà ýåäÿúÿì. Ôåçîëàéà...
Îðàäà áàüûí è÷èíäÿ êþùíÿ, ñàêèò áèð åâèì âàð. Áèð àç ãàëìàã
èñòÿéèðÿì. Îðàëàð ùÿëÿ ñÿðèí îëàð. Ñîëüóí áÿíèçëè ïàéûç ýöíÿøè,
ýöíîðòàëàð úÿíóá òÿðÿôäÿêè äèâàðäàí áîéëàíûøàí êÿðòÿí-
êÿëÿëÿð, àõøàìëàð äà Ôëîðåíñèéà çÿíýëÿðèíèí ñÿñè... Ýåúÿëÿð
èñÿ ñÿðâ àüàúëàðûíûí àðõàñûíäàí áîéëàíàí àé, óëäóçëàð...
×îõëó êèòàá äà âàð.... Áèð äÿíÿ äÿ èðè, äàøäàí ùþðöëìöø
ñîáà... Ãàáàüûíäà òàõòà ñêàìéà... Öñòöíäÿ îòóðóá þçöíö
èñòèéÿ âåðèðñÿí. Ãàáàüûíà ÷ÿêèëìèø äÿìèð òîðà éàñòû ëþâùÿëÿð
áÿðêèäèëèá, öñòöíÿ áàäÿ ãîéóðñàí. Ãûðìûçû øÿðàáû áåëÿ èñèäèá
è÷èðëÿð. Ùå÷úÿ êÿñ äÿ éîõ... Òÿêúÿ ãîúàäûð, áèð äÿ ãàðûñû...
Éûð-éûüûø åäèðëÿð... – Êåò Ðàâèêÿ áàõäû.
– Ýþçÿëäèð! – Ðàâèê äèëëÿíäè. – Ñàêèòëèê, îúàã, êèòàáëàð,
äèíúëèê... ßââÿëëÿð áåëÿ øåéÿ ìåøøàíëûã êèìè áàõûðäûëàð. Èíäè
èñÿ èòèðèëìèø úÿííÿò ùàããûíäà ÿôñàíÿéÿ äþíöá.
Êåò áàøûíû òÿðïÿòäè:
– Îðàäà áèð õåéëè ãàëìàã èñòÿéèðÿì. Áèð-èêè ùÿôòÿ... Áÿëêÿ
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
äÿ, áèð-èêè àé ÷ÿêäè, ùÿëÿ áèëìèðÿì. Äèíúÿëìÿê èñòÿéèðÿì.

Ñîíðà ýÿëèá áóðàäàí Àìåðèêàéà ýåäÿúÿéÿì.
Ðàâèê äÿùëèçäÿí àõøàì éåìÿéè ýÿòèðÿí ÿë àðàáàëàðûíûí
ñÿñèíè åøèòäè.. Ãàá-ãàúàã úèíýèëäÿäè.
– Éàõøû, Êåò...
– Ìÿíèì óøàüûì îëàúàã, Ðàâèê? – Êåò òÿðÿääöäëÿ
ñîðóøäó.
– Ùÿëÿëèê éîõ... Ýÿðÿê, òàìàì ñàüàëàñûíûç.
– Èíäè éîõ... Ñîíðàëàðû äåéèðÿì. Áó òÿøðèùäÿí ñîíðà... ùå÷
íÿéè...
– Õåéð, – Ðàâèê òåç äèëëÿíäè. – Ùå÷ íÿéè êÿñèá ýþòöðìÿ-
ìèøèê. Ùå÷úÿ íÿéè...
Êåò äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëäû.
– Áèðúÿ áóíó áèëìÿê èñòÿéèðäèì.
– Àíúàã ÷îõ ÷ÿêÿúÿê, Êåò. Ýÿðÿê, áöòöí îðãàíèçì òÿçÿ-
ëÿíñèí.
140 – Åéáè éîõäóð, íÿ ãÿäÿð ÷ÿêèð, ÷ÿêñèí... – Î, ñà÷ëàðûíû
ÿëè èëÿ ýåðè ñûüàëëàäû. Áàðìàüûíäàêû öçöéöí ãàøû ïàðûëäàäû.
– Áåëÿ øåéè ñîðóøìàüûì ýöëìÿëè äåéèëìè? Þçö äÿ èíäè...
– Õåéð, îëàí øåéäèð. Ëàï òåç-òåç ñîðóøóðëàð.
– Áèðäÿí-áèðÿ ùÿð øåéäÿí áåçäèì. Èñòÿéèðÿì, ãàéûäûá,
àèëÿ ãóðàì. ßñë àèëÿ... Ëàï ãÿäèìëÿðäÿêè êèìè ÷îõëó óøàüûì
îëñóí, ñàêèòúÿ éàøàéûì, Àëëàùà äóà åäèì, ùÿéàòäàí çþâã
àëûì...
Ðàâèê ïÿíúÿðÿäÿí áàõäû. Ãöðóá åäÿí ýöíÿøèí ãûïãûð-
ìûçû òåëëÿðè åâëÿðèí äàìûíà ñÿïÿëÿíìèøäè. Ðåêëàì èøûãëàðû
îíëàðûí è÷èíäÿ èòèá-áàòìûøäû...
– Ìÿíè éàõøû òàíûäûüûíûç ö÷öí, éÿãèí, èíäè öðÿéèíèçäÿ
ìÿíÿ ýöëöðñöíöç... – Êåò áó ñþçëÿðè îíóí àðõàñûíúà äåäè.
– Éîõ, ùå÷ âàõò! Ùå÷ âàõò, Êåò!
Æîàí ýåúÿ ñààò äþðääÿ ýÿëäè. Ðàâèê ãàïûíûí ñÿñèíÿ
îéàíäû. Ýþçëÿìÿéèá éàòìûøäû. Ýþðäö êè, àñòàíàäà äàéà-
íûá, ãóúàüûíäàêû ïàéûçýöëö äÿñòÿñè ãàïûéà ñûüìûð. Öçöíö
ñå÷ìèðäè, òÿêúÿ êþëýÿñèíè âÿ áèð äÿ ïàðäàãëàíìûø ýöëëÿðè
ýþðöðäö.
– Áó, íÿäèð? Åëÿ áèë, ïàéûçýöëö ìåøÿñèäèð. Àëëàù, ñÿí
ñàõëà, áóíëàðû ùàðàäàí àëìûñàí?
***
E
Æîàí ýöëëÿðè áèðòÿùÿð ãàïûäàí êå÷èðèá ÷àðïàéûíûí öñòöíÿ
àòäû. Îíëàð íÿì, ñîéóã èäè, éàðïàãëàðûíäàí òîðïàã, ïàéûç ÿòðè R
ýÿëèðäè.

– Áàüûøëàéûáëàð. Ñÿíè òàíûéàí ýöíäÿí ùÿäèééÿ àëìàüà
áàøëàìûøàì.
– Ýþòöð áóíëàðû. Ùÿëÿ þëìÿìèøÿì êè, ýöëÿ áÿëÿéèðñÿí.
Þçö äÿ ïàéûçýöëöíÿ... «Èíòåðíàñèîíàë»ûí áó êþùíÿ, âÿôàëû ÷àð-
ïàéûñû ëàï òàáóòà îõøàäû.
– Éîõ! – Æîàí òåç ýöëëÿðè éûüûøäûðûá éåðÿ àòäû. – Åëÿ äàíûø-
ìà! Ùå÷ âàõò!
Ðàâèê îíà áàõäû. Íåúÿ òàíûø îëäóãëàðûíû òàìàì óíóò-
ìóøäó.
– Óíóò ýåòñèí, åëÿ-áåëÿ äåäèì.
– Áèð äÿ áåëÿ äàíûøìà! Ùå÷ åëÿ çàðàôàò äà åëÿìÿ! Ñþç
âåð! – îíóí äîäàãëàðû òèòðÿéèðäè.
– Æîàí... Äîüðóäàí, î, ñÿíè áåëÿ ãîðõóäóð?
– Ùÿ... Ãîðõóäàí äà áåòÿðäèð... Áèëìèðÿì, íÿäèð... 141
Ðàâèê äóðäó.
– Áèð äÿ åëÿ çàðàôàò åëÿìÿðÿì, – äåäè, – ðàçû ãàëäûí?
Æîàí, Ðàâèêèí ÷èéíèíÿ ñþéêÿäèéè áàøûíû òÿðïÿòäè.
– Áèëìèðÿì íÿäèð... Ùå÷ äþçÿ áèëìèðÿì. Åëÿ áèë, ãàðàí-
ëûãäàí áèð ÿë óçàíûá ìÿíè þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêèð. Ãîðõóäóð... Äÿù-
øÿòëè áèð ãîðõóäóð, ùàðäàñà äàéàíûá, ìÿíè ýþçëÿéèð... – Ðàâè-
êÿ ñûüûíäû. – Ãîéìà ýÿëñèí!
Ðàâèê îíó áàüðûíà áàñäû.
– Ãîðõìà, ãîéìàðàì.
Æîàí éåíÿ áàøûíû òÿðïÿòäè.
– Ñÿíèí ÿëèíäÿäèð...
– Ùÿ... – Êåòè õàòûðëàéàí Ðàâèêèí ñÿñèíäÿ ãöññÿ, êèíàéÿ
âàð èäè. – Áÿñ íåúÿ! Ùÿð øåé ìÿíèì ÿëèìäÿäèð...
Æîàí îíóí ãîëëàðû àðàñûíäà ãûìûëäàíäû:
– Äöíÿí ýÿëìèøäèì...
Ðàâèê ùå÷ òÿÿúúöáëÿíìÿäè:
– Ýÿëìèøäèí?
– Ùÿ...
Ðàâèê ñóñäó. Ùÿð øåé áèðäÿí îëäó. Þçöíö ëàï óøàã êèìè
àïàðìûøäû. Î «ýþçëÿéèì, éà éîõ?!» ìÿñÿëÿñè íÿéÿ ëàçûì èäè?
Åëÿ áèë, êèìèíëÿñÿ ýèú-ýèúè áèð îéóí îéíàéûðñàí, î èñÿ áóíó
èñòÿìèð.
– Åâäÿ éîõ èäèí...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ùÿ...
– Áèëèðÿì, ùàðà ýåòäèéèíè ñîðóøìàã ëàçûì äåéèë.
– Ùÿ...
Æîàí îíóí ãîëëàðû àðàñûíäàí ÷ûõäû.
– Éóéóíìàã èñòÿéèðÿì. – Îíóí ñÿñè òàìàì äÿéèøäè. – Áóç
êèìèéÿì, îëàð? Áöòöí ìåùìàíõàíàíû îéàòìàðàì êè?
– Áèð èø òóòìàã èñòÿéÿíäÿ, ãàáàãúàäàí îíóí íÿòèúÿñèíè
ñîðóøìà, éîõñà åëÿìÿéÿúÿêñÿí.
Æîàí îíóí öçöíÿ áàõäû:
– Áåëÿ õûðäà èøëÿðäÿ ñîðóøìàã ëàçûìäûð. Áþéöê èøëÿðäÿ
ñÿí äåéÿíäèð.
– Î äà äöçäöð.
Æîàí âàííà îòàüûíà êå÷èá ñóéó à÷äû. Ðàâèê ïÿíúÿðÿíèí
ãàáàüûíäà îòóðóá, áèð ãóòó ñèãàðåò ÷ûõàðäû. Åâëÿðèí äàìû ãûð-
ìûçûìòûë èøûüà áîéàíìûøäû, ãàð äà éàüûðäû. Êö÷ÿäÿí áèð òàêñè
142 êå÷äè. Äþøÿìÿéÿ ñÿïÿëÿíìèø ïàéûçýöëëÿðè èøûëäàéûðäû. Äèâà-
íûí öñòöíäÿ áèð ãÿçåò âàð èäè, àõøàì àëìûøäû: ×åõîñëîâàêèéà
ñÿðùÿäëÿðèíäÿ òîããóøìà... ×èíäÿ äþéöø... Óëòèìàòóì...
Hàðàäàñà ÷åâðèëèø îëóá... Ãÿçåòè ýþòöðöá ýöëëÿðèí àðàñûíà
ñîõäó.
Æîàí ãàéûòäû. Öç-ýþçöíäÿí áóü ãàëõûðäû âÿ äþøÿìÿíèí
öñòöíäÿ, ýöëëÿðèí àðàñûíäàúà îíóíëà éàíàøû îòóðäó.
– Äöíÿí ýåúÿ ùàðà ýåòìèøäèí?
Ðàâèê îíà ñèãàðåò óçàòäû.
– Äîüðóäàí, áèëìÿê èñòÿéèðñÿí?
– Ùÿ...
Òÿðÿääöä åòäè, ñîíðà:
– Áóðàäàéäûì, – äåäè, – ñÿíè ýþçëÿéèðäèì. Åëÿ áèëäèì,
ýÿëìÿéÿúÿêñÿí, ÷ûõûá ýåòäèì.
Æîàí äèíìÿäè, ñèãàðåòè ãàðàíëûãäà êþçÿðèá ñþíäö.
– Âÿññàëàì, – Ðàâèê ÿëàâÿ åòäè.
– È÷ìÿéÿ ýåòìèøäèí?
– Ùÿ...
Æîàí äèããÿòëÿ îíóí öçöíÿ áàõäû:
– Ðàâèê, äîüðóäàí, åëÿ áóíà ýþðÿ ýåòìèøäèí?
– Ùÿ...
Æîàí ÿëèíè îíóí äèçèíÿ ãîéäó. Ðàâèê õàëàòûí öñòöíäÿí
îíóí ÿëèíèí ùÿðàðÿòèíè ùèññ åëÿäè. Áèð Æîàíûí ùÿðàðÿòè èäè, áèð
äÿ õàëàòûí ÷îõäàí òàíûø îëàí äîüìà èñòèñè âÿ áèðäÿí Ðàâèêÿ åëÿ
E
ýÿëäè êè, îíëàðûí èêèñè äÿ ÷îõäàí áèðëÿøèá, Æîàí äà íÿ âàõò-
ñà êå÷ìèøëÿðäÿ îíóí ùÿéàòûíäà îëóá, èíäè òÿçÿäÿí ãàéûäûá... R
– Ðàâèê, àõû ìÿí ùÿð àõøàì ýÿëèðäèì. Ýÿðÿê, áèëÿéäèí êè,

äöíÿí äÿ ýÿëÿúÿéÿì. Áÿëêÿ, ìÿíè ýþðìÿê èñòÿìÿìèñÿí,
îíà ýþðÿ ÷ûõûá ýåòìèñÿí?
– Éîõ...
– ßýÿð ìÿíäÿí õîøóí ýÿëìèðñÿ, à÷ûã äå!
– Åëÿ øåé îëñà, äåéÿðäèì.
– Äåìÿê, åëÿ äåéèë?
– Éîõ, äîüðóäàí, åëÿ äåéèë.
– Îíäà ìÿí õîøáÿõòÿì.
Ðàâèê îíóí öçöíÿ áàõäû:
– Íÿ äåäèí?
– Ìÿí õîøáÿõòÿì, – Æîàí òÿêðàð åëÿäè.
Ðàâèê áèð àíëûüà ñóñäó.
– Íÿ äåäèéèíè áèëèðñÿí?
– Ùÿ... – Áàéûðäàí ñöçöëÿí òóòãóí èøûã ãàäûíûí ýþçëÿðèí- 143
äÿ ïàðûëäàäû.
– Áåëÿ øåéëÿðè, ùàðàäà ýÿëäè äåìÿçëÿð, Æîàí.
– Ìÿí ùàðàäà ýÿëäè, äåìèðÿì.
– Áèëèðñÿí, î õîøáÿõòëèê ùàðàäàí áàøëàéûá, ùàðàäà ãóð-
òàðûð?
Ðàâèê àéàüû èëÿ ïàéûçýöëëÿðèíè ãóðäàëàäû. «Àù, õîøáÿõò-
ëèê! – öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Ýÿíúëèéèí ÿáÿäè áàùàðû! Ùÿéàòûí
ãûçûë ùÿðôëÿðëÿ éàçûëàí ñÿùèôÿñè! Àù, õîøáÿõòëèê! Èëàùè, ýþðÿñÿí,
î õîøáÿõòëèê èíäè ùàðàäàäûð?».
– Ñÿíèíëÿ áàøëàéûá, ñÿíèíëÿ äÿ ãóðòàðûð, – Æîàí äèëëÿíäè.
– Áóíó áèëìÿéÿ íÿ âàð!
Ðàâèê ùå÷ íÿ äåìÿäè. Ôèêèðëÿøäè êè, ýþðÿñÿí, íÿ äåéèð...
– Ùÿëÿ áèð àçäàí äåéÿúÿêñÿí êè, ìÿíè äÿ ñåâèðñÿí, – õåéëè
ñîíðà äèëëÿíäè.
– Ùÿ, ñåâèðÿì...
Ðàâèê éåðèíäÿ ãóðúàëàíäû.
– Ìÿíè ùÿëÿ éàõøû òàíûìûðñàí àõû...
– Áóíóí îíà íÿ äÿõëè?
– ×îõäóð. Ñåâìÿê, êèìèíëÿñÿ þìðö áàøà âóðìàã
äåìÿêäèð.
– Åëÿ øåéëÿðäÿí áàøûì ÷ûõìàç. Áèðúÿ îíó áèëèðÿì êè,
êèìäèðñÿ, îíñóç éàøàìàã îëìàç.
– Êàëâàäîñ ùàðàäàäûð?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ñòîëóí öñòöíäÿ. Ñÿí äóðìà, þçöì ýÿòèðèðÿì.

Øöøÿ èëÿ áèð ãÿäÿù ýÿòèðèá éåðÿ, ýöëëÿðèí àðàñûíà ãîéäó:
– Áèëèðÿì... ìÿíè ñåâìèðñÿí, – äåäè.
– Äåìÿê, ìÿíäÿí ÷îõ áèëèðñÿí.
Æîàí ñÿðò íÿçÿðëÿðëÿ îíà áàõäû.
– Ñåâÿúÿêñÿí!
– Éàõøû, ýÿë åëÿ áóíóí ñàüëûüûíà è÷ÿê.
– Äàéàí! – Æîàí ãÿäÿùè äîëäóðóá áàøûíà ÷ÿêäè. Ñîíðà
àüçûíàúàí ñöçöá Ðàâèêÿ óçàòäû. Ðàâèê îíó àëûá áèð àç ëÿíýèäè.
Ôèêèðëÿøäè êè, áóíëàðûí ùå÷ áèðè ùÿãèãÿò äåéèë, ÿðèìÿêäÿ îëàí
ýåúÿíèí øèðèí éóõóñóäóð. Ãàðàíëûãäàí ýÿëÿí ñþçëÿð íåúÿ
äöç îëà áèëÿð? Ùÿãèãÿò ö÷öí ïàðëàã èøûã ëàçûìäûð.
– Ñÿí áóíëàðû áåëÿ äÿãèã ùàðàäàí áèëèðñÿí?
– Ñÿíè ñåâäèéèìäÿí...
«Áó ñþçö ëàï îéóíúàüà äþíäÿðèá, – öðÿéèíäÿí êå÷èðäè
– ùå÷ äÿðèíÿ ýåòìèð, åëÿ äåéèð êè, ñàíêè, ÿëèíäÿ áîø áèð íèì÷ÿ
144 òóòóá, è÷èíäÿêèíèí òþêöëÿúÿéèíäÿí ãîðõìóð. Íèì÷ÿíè, àüëû-
íà ýÿëÿí øåéëÿðëÿ äîëäóðóð, àäûíû äà ìÿùÿááÿò ãîéóð. Íÿ
ãàëûá îíóí è÷èíÿ äîëäóðìàñûí? Òÿíùàëûã ãîðõóñó, áàøãà áèð
«ìÿí»èí ùÿéÿúàíëàðû, àøûá-äàøàí ìÿíëèê ùèññè, õÿéàë
ôàíòàçèéàñûíûí òóòãóí ýöçýöñö... Àíúàã áóíëàðû äÿãèã áèëÿí
âàðìû? Èíäèúÿ äåäèéèì «êèìèíëÿñÿ þìðö áàøà âóðìàã» ñþç-
ëÿðè äöíéàíûí ÿí ñÿôåù ñþçëÿðè äåéèëìè? ×îõ äÿðèíÿ ýåòìÿìÿê-
äÿ, áÿëêÿ Æîàí äöç åëÿéèð? Ìÿí íèéÿ ãûøûí áó óçóí ýå÷ÿñèíäÿ,
èêèíúè ìöùàðèáÿíèí ãàïûíû êÿñäèðäèéèíè áèëÿ-áèëÿ áóðàäà îòó-
ðóá áîøáîüàç ìÿêòÿá ìöÿëëèìëÿðè êèìè ñþç ýöëÿøäèðèðÿì?
Íèéÿ ýþçöìö éóìóá þçöìö áó ùÿéàò ýèðäàáûíà àòìàã
ÿâÿçèíÿ, ìöãàâèìÿò ýþñòÿðèðÿì?!»
– Ñÿí íèéÿ áåëÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðèðñÿí? – äåéÿ Æîàí
áèðäÿí ñîðóøäó.
– Íÿ?
– Íèéÿ áåëÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðèðñÿí? – Æîàí òÿêðàð
åëÿäè.
– Ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìèðÿì... Íÿéÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿð-
ìÿëèéÿì êè?
– Áèëìèðÿì. Åëÿ áèë, öðÿéèíäÿ íÿéèñÿ ýèçëÿòìèñÿí, ùå÷
êèìè, ùå÷ íÿéè îðà áóðàõìûðñàí.
– Éàõûí ýÿë... È÷ìÿéÿ áèð øåé âåð...
– Ìÿí õîøáÿõòÿì... Èñòÿéèðÿì ñÿí äÿ õîøáÿõò îëàñàí.
×îõ õîøáÿõòÿì. Éàòàíäà äà ãÿëáèìäÿ ñÿíñÿí, äóðàíäà äà.
E
Þçýÿ ùå÷ íÿ áèëìèðÿì. Èêèìèç ùàãäà äöøöíÿíäÿ áåéíèì
ñàðû ñèìÿ äþíöð. Ùÿð éàí ìóñèãèéÿ ãÿðã îëóð. Ùÿðäÿí êèìèí- R
ñÿ ñÿñè äÿ åøèäèëèð. Ùÿð øåé ýþçöì þíöíäÿí êèíî ëåíòè êèìè

êå÷èá ýåäèð, àíúàã ìóñèãè éåíÿ ãàëûð. Ùÿìèøÿ ãàëûð...
«Áèð àç áóíäàí ãàáàã áÿäáÿõò èäèí, – Ðàâèê öðÿéèíäÿí
êå÷èðäè. – Ìÿíè äÿ òàíûìûðäûí. Éàìàí òåç õîøáÿõò îëäóí!»
Êàëâàäîñó è÷äè.
– ßââÿëëÿð äÿ òåç-òåç õîøáÿõò îëóðäóí?
– Ùÿìèøÿ éîõ...
– Äåìÿê, ùÿðäÿí îëóá. Àõûðûíúû äÿôÿ áåéíèí ñàðû ñèìÿ íÿ
âàõò äþíöá?
– Íèéÿ ñîðóøóðñàí?
– Åëÿ-áåëÿ... Íÿñÿ ñîðóøìàã õàòèðèíÿ...
– Éàäûìäàí ÷ûõûá. Ùå÷ õàòûðëàìàã äà èñòÿìèðÿì. Îíäà
áàøãà úöð èäè.
– Äöíéàäà ùå÷ íÿ áèð-áèðèíÿ îõøàìûð.
Æîàí òÿáÿññöìëÿ îíà áàõäû. Ñèôÿòè éåíÿ èøûãëàíìûøäû, ñàô 145
èäè, ùå÷ íÿéè ýèçëÿòìèðäè, åëÿ áèë, ëÿ÷ÿê à÷ìûø ýöë èäè.
– Èêè èë áóíäàí ãàáàã, – äåäè, – Ìèëàíäà... Àíúàã ÷îõ
÷ÿêìÿäè.
– Òÿê èäèí îíäà?
– Éîõ, áèðè âàðäû. Þçö äÿ ÷îõ áÿäáÿõò àäàì èäè... Ùÿì
äÿ ãûñãàíú. Ìÿíè áàøà äöøìöðäö.
– ßëáÿòòÿ, áàøà äöøìÿçäè.
– Ñÿí îëñàéäûí, áàøà äöøÿðäèí. Åëÿ îéóíëàð ÷ûõàðûðäû êè!
– Æîàí äèêÿëèá äèâàíûí öñòöíäÿêè éàñòûüû ýþòöðäö, äèâàíëà
êöðÿéèíèí àðàñûíà ãîéäó, ýåðè ñþéêÿíäè. – Àüçûíà ýÿëÿíè
äåéèðäè. Äåéèðäè êè, ôàùèøÿéÿì, õÿéàíÿòêàðàì, íàøöêöðÿì.
Àíúàã ùå÷ áèðè äöç äåéèëäè. Ñåâäèéèì âàõòëàðäà îíà õÿéàíÿò
åòìÿìèøäèì. Áàøà äöøìöðäö êè, äàùà ñåâìèðÿì.
– Àäàì îíó ùå÷ âàõò áàøà äöøìöð.
– Ñÿí áàøà äöøÿðäèí. Àíúàã ñÿíè ùÿìèøÿ ñåâÿúÿéÿì.
Ñÿí òàìàì áàøãà àäàìñàí. Ñÿíèíëÿ ìöíàñèáÿòèìèç äÿ
áàøãàäûð. Ìÿíè þëäöðìÿê èñòÿéèðäè... – Æîàí ýöëäö. – Áåëÿëÿðè
ùÿìèøÿ þëäöðìÿê èñòÿéèð. Áèð íå÷ÿ àéäàí ñîíðà áàøãàñû äà
þëäöðìÿê èñòÿäè. Àíúàã ùå÷ áèðèíèí ÿëè ýÿëìÿäè. Ñÿí èñÿ ùå÷
âàõò ìÿíè þëäöðìÿê èñòÿìÿçäèí.
– Þëäöðñÿì äÿ êàëâàäîñëà þëäöðÿðÿì. Øöøÿíè áÿðè âåð.
Àëëàùà øöêöð êè, èíäè àäàì êèìè äàíûøûðûã. Áàéàã éàìàí
ãîðõìóøäóì.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ñÿíè ñåâäèéèì ö÷öí?

– Ýÿë éåíÿ áàøëàìàéàã. Îíäà, åëÿ áèë, ÿéíèíäÿ êðèíîëèí,
áàøûíäà äà ïàðèê, ýÿçìÿéÿ ÷ûõûðñàí. Èíäè áèð éåðäÿéèê, áÿñèìèç-
äèð! Àç ÷ÿêÿúÿê, ÷îõ ÷ÿêÿúÿê, áóíó äà áèëÿí éîõäóð. Áèð éåð-
äÿéèê, âÿññàëàì! Ýóðóëòó íÿéÿ ëàçûìäûð?
– «Àç ÷ÿêÿúÿê, ÷îõ ÷ÿêÿúÿê» õîøóìà ýÿëìèð. Éàõøû êè
áóíëàð åëÿúÿ ñþçäöð. Ñÿí ìÿíè àòìàçñàí! Åëÿ áóíëàð äà
ñþçäöð. Þçöí áèëèðñÿí...
– Åëÿäèð... Ùå÷ åëÿ îëóá êè, ñåâäèéèí àäàì ñÿíè àòñûí?
– Îëóá... – Æîàí îíóí öçöíÿ áàõäû: – Èêè ñåâÿíèí áèðè
àõûðäà ìöòëÿã àòûð... Éà ñÿí ãàáàüà äöøöðñÿí, éà äà î...
– Áÿñ íåéëÿäèí?
– Ùÿð øåé! – Ãÿäÿùè îíóí ÿëèíäÿí àëûá, äèáèíäÿ ãàëàíû
áàøûíà ÷ÿêäè. – ßëèìäÿí ýÿëÿíè åëÿäèì, àíúàã áèð øåé ÷ûõ-
ìàäû. Éàìàí áÿäáÿõò èäèì îíäà.
– ×îõ ÷ÿêäè?
146 – Áèð ùÿôòÿ.
– Áó êè ÷îõ äåéèë.
– Àäàì, äîüðóäàí äà, áÿäáÿõò îëàíäà, áèð ùÿôòÿ ÿáÿ-
äèééÿò ãÿäÿð ÷ÿêèð. Ìÿí åëÿñèíäÿí èäèì. Î ãÿäÿð áÿäáÿõò
èäèì êè, áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà ùÿð øåé êå÷èá ýåòäè. Îíäà ñà÷-
ëàðûì äà áÿäáÿõò èäè, áöòöí áÿäÿíèì äÿ, ÷àðïàéûì äà, ùÿò-
òà ïàëòàðûì äà... Î ãÿäÿð áÿäáÿõò èäèì êè, ùÿð øåé ýþçöìäÿ
þëìöøäö. Àäàìûí äà ýþçöíäÿ ùÿð øåé þëÿíäÿ, áÿäáÿõòëèê
äàùà áÿäáÿõòëèê îëìóð, ÷öíêè ùÿéàòäà îíó ìöãàéèñÿ åëÿ-
ìÿéÿ ùå÷ íÿ ãàëìûð. Îíäà ùÿð øåé þç ìÿíàñûíû èòèðèð, êå÷èá
ýåäèð, ñÿí äÿ éàâàø-éàâàø þçöíÿ ýÿëèðñÿí...
Æîàí îíóí ÿëèíè þïäö. Ðàâèê éóìøàã, òèòðÿê äîäàãëàðûíû
ùèññ åòäè.
– Íÿ ôèêèðëÿøèðñÿí? – Æîàí ñîðóøäó.
– Ùå÷ íÿ... Åëÿ øåé äåéèë... Ôèêèðëÿøèðÿì êè, ñÿíäÿ âÿùøè
áèð ìÿøóìëóã âàð, ùÿì èáëèññÿí, ùÿì äÿ ìÿëàêÿ. Äöíéàäà
áóíäàí òÿùëöêÿëè ùå÷ íÿ éîõäóð. Ãÿäÿùè áÿðè âåð, ìàùèð
èíñàí ñÿððàôû îëàí äîñòóì Ìîðîçîâóí ñàüëûüûíà è÷ìÿê èñòÿ-
éèðÿì.
– Ìîðîçîâäàí õîøóì ýÿëìèð. Áàøãà ñàüëûüà è÷ìÿê
îëìàç?
– ßëáÿòòÿ, õîøóíà ýÿëìÿç. ×öíêè îíóí ýþçëÿðè ñÿððàô
ýþçöäöð. Îíäà ñÿíèí ñàüëûüûíà è÷ÿê.
– Ìÿíèì ñàüëûüûìà?
E
– Ùÿ, ñÿíèí ñàüëûüûíà.
– Ìÿí åëÿ òÿùëöêÿëè àäàì äåéèëÿì. ßêñèíÿ, ìÿíè ùÿìè- R
øÿ òÿùëöêÿ ýþçëÿéèð, þçöì èñÿ òÿùëöêÿëè äåéèëÿì.

– Ñÿíÿ åëÿ ýÿëèð... Ñÿíÿ ùå÷ âàõò ùå÷ íÿ îëìàéàúàã.
Íóø!
– Íóø îëñóí! Àíúàã ìÿíè áàøà äöøìöðñÿí.
– Èíäè áàøà äöøìÿê èñòÿéÿí àäàì òàïûëàð? Äöíéàäàêû
áöòöí àíëàøûëìàçëûãëàðûí ñÿáÿáè äÿ åëÿ áóäóð. Øöøÿíè áÿðè âåð.
– ×îõ è÷èðñÿí. Íèéÿ áó ãÿäÿð è÷èðñÿí àõû?
– Æîàí, áèð ýöí ýÿëÿúÿê, äåéÿúÿêñÿí: ëàï ÷îõ îëäó!
Äåéÿúÿêñÿí, éàìàí ÷îõ è÷èðñÿí âÿ åëÿ áèëÿúÿêñÿí êè, ìÿíèì
éàõøûëûüûìû èñòÿéèðñÿí. ßñëèíäÿ èñÿ, ìÿíè ÿëèí ÷àòûá, öíöí éåò-
ìÿäèéè áèð àëÿìÿ ãà÷ìàãäàí ãîðóéàúàãñàí. Íóø îëñóí!
Áó ýöí áàéðàìäûð! Ñÿùÿðäÿí ïÿíúÿðÿìèçèí ãàáàüûíû ãàðà
áóëóä êèìè àëìûø úîøqóíëóüó è÷ÿðè áóðàõìàäûã, îíó åëÿ
úîøqóíëóüóí þçö èëÿ äàüûòäûã. Íóø îëñóí!
Ùèññ åòäè êè, Æîàí äèêñèíäè. Î, ÿëëÿðèíè äþøÿìÿéÿ ñþéêÿ- 147
éÿðÿê áèð àç äèêÿëäè, äèããÿòëÿ Ðàâèêÿ áàõäû. Ýþçëÿðè ýåíèø
à÷ûëìûø, õàëàòû ñöðöøöá ÷èéèíëÿðèíÿ äöøìöø, ñà÷ëàðû ýåðè
äàðàíìûøäû âÿ ãàðàíëûãäà ýþçëÿðè èøûëäàéàí äèøè úàíàâàð
áàëàñûíà îõøàéûðäû.
– Áèëèðÿì, öðÿéèíäÿ ìÿíÿ ýöëöðñÿí... – Æîàí ÷îõ ñàêèò
äàíûøûðäû. – Áóíó áèëèðÿì, àíúàã âåúèìÿ àëìûðàì. Ùèññ åäè-
ðÿì êè, éàøàéûðàì. Áóíó áöòöí âàðëûüûìëà äóéóðàì. Èíäè
áàøãà úöð íÿôÿñ àëûðàì, éóõóì äà þëöì éóõóñó äåéèë. Áàð-
ìàãëàðûì äà, ÿëëÿðèì äÿ ÿââÿëêè êèìè áóìáóç îëìóð... Èíäè
ìÿíèì ö÷öí ôÿðãè éîõäóð, íÿ ôèêèðëÿøèðñÿí ôèêèðëÿø, íÿ äåéèð-
ñÿí äå! Èñòÿéÿíäÿ ó÷àúàüàì, èñòÿéÿíäÿ ãà÷àúàüàì, ôèêèð-
ëÿøìÿäÿí þçöìö ùÿéàò gèðäàáûíà àòàúàüàì. Ìÿí õîøáÿõ-
òÿì âÿ áóíó äåéÿíäÿ, íÿ ãîðõóðàì, íÿ äÿ ÷ÿêèíèðÿì. Èñòÿ-
éèðñÿí ýöë, èñòÿéèðñÿí äÿ ëàü åëÿ...
Ðàâèê áèð õåéëè äèíìÿäè, ñîíðà:
– Ñÿíÿ ëàü åëÿìèðÿì, – äåäè, – þçöìÿ ýöëöðÿì, Æîàí!
Æîàí îíà ñûüûíäû.
– Íèéÿ? Àõû ýþçëÿðèí áóíó äåìèð. Íèéÿ åëÿéèðñÿí?
– Îíëàð ùå÷ íÿäèð. Ñàäÿúÿ îëàðàã, ìÿí ñÿíèí êèìè
÷åâèê äåéèëÿì.
Æîàí áàøûíû áóëàäû:
– Éîõ, òÿêúÿ áó äåéèë. Åëÿ áèë, ñÿíäÿ íÿñÿ âàð, ùÿìèøÿ
òÿíùàëûã èñòÿéèð. Ùèññ åëÿéèðÿì... Àðàìûçà ùÿìèøÿ ñÿää ÷ÿêèð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Áó, ñÿää äåéèë, Æîàí, àðàìûçäàêû îí áåø èëèí éàø ôÿð-

ãèäèð. Ùàìûíûí ùÿéàòû þç åâè äåéèë êè, õÿòðè èñòÿéÿí ìåáåëëÿ
áÿçÿñèí. ×îõóíóí þìðö ìåùìàíõàíàäà êå÷èð. Èëëÿð äÿ
îíóí àðõàñûíúà ùÿìèí ìåùìàíõàíàëàðûí ãàïûëàðû êèìè áàü-
ëàíûð. Ãàëàí òÿêúÿ úöçè ãåéðÿò ùèññèäèð. Òÿÿññöô ùèññè èñÿ ùå÷
âàõò ãàëìûð.
Æîàí ñóñóðäó. Ðàâèê îíóí ãóëàã àñûá-àñìàäûüûíû êÿñ-
äèðÿ áèëìÿäè. Ïÿíúÿðÿäÿí êö÷ÿéÿ áàõäû âÿ ùèññ åëÿäè êè, êàë-
âàäîñ éàâàø-éàâàø áåéíèíÿ èøëÿéèð. Öðÿéèíèí äþéöíòöëÿðè
êÿñèëäè, ÷àõíàøìûø äöíéàíûí òîï ýóðóëòóñóíó óäàí çàìà-
íûí ñàêèò, àðàìñûç äþéöíòöëÿðèíÿ ãàðûøäû. ×þùðÿñè àëëàíìûø
ñèðëè-ñîðàãëû àé, åëÿ áèë, åâëÿðèí äàìûíà ãîíìóøäó âÿ áóëóäëàð
ãîéíóíäà óéóéàí ìÿñúèäèí ãöááÿñèíÿ îõøàéûðäû. Ñàíêè,
éåð öçö ãàðà áÿëÿíäèêúÿ, ìÿñúèä àñòà-àñòà ýþéëÿðÿ ãàëõûðäû...
– Áèëèðÿì, – îíóí äèçèíÿ ñþéêÿíìèø Æîàí ÿëèíè ÷ÿíÿñèíÿ
äàéàã âåðìèøäè, –þç êå÷ìèøèìè ñÿíÿ äàíûøìàã àõìàãëûãäûð.
148 Èñòÿñÿì, ùå÷ íÿ äåìÿçäèì, éàëàí äàíûøàðäûì... Àíúàã èñòÿ-
ìèðÿì... Áàøûìà ýÿëÿíëÿðè ñÿíÿ íèéÿ äàíûøìàéûì? Íÿäÿí
÷ÿêèíìÿëèéÿì? Èíäè ìÿí þçöì äÿ îíëàðû óíóòìàã èñòÿéè-
ðÿì, ÷öíêè ýöëìÿëè ýÿëèð, äóìàíëûäûð. Þç èøèíäèð, èñòÿéèðñÿí,
îíëàðà ýöë, èñòÿéèðñÿí, ìÿíÿ...
Ðàâèê îíóí öçöíÿ áàõäû. Æîàíûí äèçëÿðè áàéàã ýöëëÿðèí
àëòûíäà ýèçëÿòäèéè ãÿçåòè ýöëãàðûøûã äþøÿìÿéÿ ñûõìûøäû.
«Ãÿðèáÿ ýåúÿäèð... – öðÿéèíäÿí êå÷èðäè, – èíäè ùàðàäàñà ãûð-
üûíäûð, èíñàíëàð òÿãèá åäèëèð, òóòóëóð, äþéöëöð, þëäöðöëöð...
ùàðàäàñà áèð ïàð÷à ùÿéàò ïîçóëóð âÿ àäàì äà áóíëàðûí
ùàìûñûíû ýþðöð, àíúàã ÿëèíäÿí ùå÷ íÿ ýÿëìèð. Ýóð èøûãëû áèñ-
òðîëàðäà ùÿéàò ãàéíàéûð, ùå÷ êÿñèí äÿ âåúèíÿ äåéèë, ùàìû
ýåäèá ðàùàòúà éàòûð. Ìÿí äÿ áèð ãàäûíëà ñîëüóí ïàéûçýöë-
ëÿðèíèí àðàñûíäà îòóðìóøàì, éàíûìäà äà áèð øöøÿ êàëâàäîñ
âÿ ñÿêñÿêÿëè, ãöññÿëè áèð ìÿùÿááÿò êþëýÿñè áèçè éàâàø-éàâàø
àüóøóíà àëûð... Êå÷ìèøèí ãàéüûñûç ýöëöñòàíûíäàí ãîâóëìóø
áó ìÿùÿááÿò äÿ òÿíùàäûð, ÷ûëüûíäûð, óòàíúàãäûð, åëÿ áèë, ýÿë-
äèéèíÿ ïåøìàíäûð, ñàíêè, ùàããû éîõ èìèø...»
– Æîàí! – Ðàâèê àñòà-àñòà ñþçÿ áàøëàäû. Ñàíêè, àéðû øåé
áàðÿäÿ äàíûøûðäû. – Íÿ éàõøû êè ñÿí áóðàäàñàí,..
Æîàí îíà áàõäû. Ðàâèê îíóí ÿëëÿðèíäÿí éàïûøäû:
– Áèëèðñÿí, áó íÿ äåìÿêäèð? Ìèí ñþçÿ äÿéÿð!
Æîàí áàøûíû éûðüàëàäû âÿ áèðäÿí ýþçëÿðè äîëäó.
– Ùå÷ íÿ äåéèë, – äåäè, – þçöì áèëèðÿì...
E
– Äöç äåìèðñÿí, – Ðàâèê åòèðàç åòäè âÿ åéíè çàìàíäà
áèëäè êè, î, äöç äåéèð. R
– Éîõ, ùå÷úÿ íÿ äåéèë! Ñÿí ìÿíè ñåâìÿëèñÿí, ÿçèçèì!

Ñåâìÿëèñÿí, âÿññàëàì!
Ðàâèê úàâàá âåðìÿäè.
– Ñåâìÿëèñÿí ìÿíè! – Æîàí òÿêðàð åëÿäè. – Éîõñà, ìÿùâ
îëàðàì!
«Ìÿùâ îëàð! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Äèëè íåúÿ
äþíöð áóíó äåìÿéÿ?! Ìÿùâ îëàí ùå÷ âàõò áóíó äèëèíÿ
ýÿòèðìÿç!..»
XII
– Àéàüûìû êÿñäèíèç? – Æàííî ñîðóøäó.
Îíóí ãàíû ãà÷ìûø íàçèê ñèôÿòè àâàçûìûøäû. Öçöíäÿêè ÷èë-
ëÿð ãàðàëìûøäû âÿ ÷èëäÿí ÷îõ ãàðà ðÿíýëÿ ãîéóëìóø íþãòÿ- 149
ëÿðÿ îõøàéûðäû. Êÿñèëìèø àéàüûíûí öñòöíÿ ìÿôòèë ùþðìÿ ãîéóá
àäéàë ÷ÿêìèøäèëÿð.
– Àüðûéûð? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– Áÿëè, àéàüûì... Àìàíûìû êÿñèá! Òèáá áàúûñûíäàí ñîðóø-
äóì. Êöïÿýèðÿí ãàðû ùå÷ íÿ äåìÿäè.
– Êÿñìèøèê.
– Äèçäÿí éóõàðû, éà àøàüû?
– Îí ñàíòèìåòð éóõàðû. Äèçèí ÿçèê-ÿçèê îëìóøäó, ùå÷ íÿ
åëÿìÿê ìöìêöí äåéèëäè.
– Éàõøû îëäó. Ñûüîðòà èäàðÿñè òÿãàöäö, òÿõìèíÿí, îí ôàèç
àðòûðàúàã. ×îõ éàõøû îëäó. Äöçÿëòìÿ àéàã îíñóç äà äöçÿëò-
ìÿäèð, íÿ ôÿðãè, äèçäÿí àøàüû îëñóí, éà éóõàðû. Àíúàã îí áåø
ôàèç ïóë äåìÿêäèð, ùÿð àé ãîéàúàãñàí úèáèíÿ... – Î, áèð àíëû-
üà òÿðÿääöä åòäè. – Éàõøûñû áóäóð, àíàìà ùÿëÿ ùå÷ íÿ
äåìÿéèí. Îíñóç äà äÿìèð ãÿôÿñäÿí ýþðìÿéÿúÿê.
– Äåìÿðèê, Æàííî.
Îüëàíûí öç-ýþçö ãûðûøäû.
– Ýþçëÿðè êÿëëÿñèíÿ ÷ûõàúàã. Îí ö÷úÿ éàøûì âàð, ýþð íÿ
ãÿäÿð âåðÿñè îëàúàãëàð?! Áèëèðñèíèç, ùàíñû èäàðÿ âåðÿúÿê?
– Ùÿëÿ éîõ. Àíúàã ìàøûíûí íþìðÿñè ÿëèìèçäÿäèð. Þçöí
ýþðìöøäöí. Ïîëèñ äÿ ýÿëìèøäè, ñÿíè ñîðüó-ñóàë åëÿìÿê èñòÿ-
éèðäè, àíúàã éàòìûøäûí. Äåäèëÿð êè, àõøàì ýÿëÿúÿêëÿð.
Æàííî ôèêðÿ ýåòäè, ñîíðà:
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Áÿñ øàùèä? – äåäè. – Øàùèä ìöòëÿã ëàçûì îëàúàã. Âàð?

– Äåéÿñÿí, àíàí èêè àäàìûí öíâàíûíû ýþòöðöá. Êàüûç
ÿëèíäÿéäè.
Îüëàí íàðàùàò îëäó.
– Èòèðÿúÿê. Áÿëêÿ äÿ, ÷îõäàí èòèðèá! Ãîúàëàðû òàíûéûðñûíûç
äà... Èíäè ùàðàäàäû î?
– Áöòöí ýåúÿíè ñÿíèí éàíûíäà îòóðìóøäó. Ýöíîðòà áèð-
òÿùÿð åâÿ ýþíäÿðäèê, èíäè ýÿëÿð.
– Éÿãèí, ùÿëÿ èòèðìÿéèá. Ïîëèñ... – Æàííî ñöìöêëÿðè ÷ûõìûø
ÿëèíè àñòàúà òÿðïÿòäè. – ßúëàôëàð! – äåéÿ þç-þçöíÿ äîíãóë-
äàíäû. – Ùàìûñû ÿúëàôäûð. Ïîëèñ äÿ, ñûüîðòà èäàðÿñèíèí èø÷èëÿðè äÿ
ÿëáèðäèð. Àíúàã éàõøû øàùèäëÿðèí îëñà... Àíàì íÿ âàõò ýÿëÿúÿê?
– Èíäè ýÿëÿð. Áóíà ýþðÿ þçöíö öçìÿ, ùÿð øåé ãàéäàñûí-
äà îëàúàã.
Æàííîíóí àüçû òÿðïÿíäè, åëÿ áèë, íÿñÿ ÷åéíÿéèðäè.
– Áÿçÿí ïóëó åëÿ áèð äÿôÿéÿ âåðèðëÿð. Äÿááÿ ïóëó...
150 Òÿãàöä ÿâÿçèíÿ... Âåðñÿëÿð, àíàìëà áàëàúà áèð äöêàí à÷àðûã.
– Èíäè éàõøû-éàõøû äèíúÿë, áó áàðÿäÿ ñîíðà äà ôèêèðëÿø-
ìÿê îëàð.
Îüëàí áàøûíû áóëàäû.
– Äèíúÿëìÿê ëàçûìäûð êè, ïîëèñ ýÿëÿíäÿ äàíûøà áèëÿñÿí,
– Ðàâèê èñðàð åòäè.
– Äöç äåéèðñèíèç. Èíäè íåéëÿìÿëèéÿì?
– Éàòìàëûñàí.
– Áÿñ áèðäÿí...
– Ýÿëñÿ, ãàëäûðàúàãëàð.
– Ãûðìûçû èøûã éàíûðäû. Ãûðìûçûäà êå÷äè.
– Äöç äåéèðñÿí. ×àëûø, áèð àç éàòàñàí. Íÿñÿ ëàçûì îëñà,
áó çÿíýè áàñàðñàí.
– Äîêòîð...
Ðàâèê ýåðè äþíäö.
– Èøëÿð äöç ýÿòèðñÿ... – Æàííî áàøûíû éàñòûãëàðûí àðàñûíà
ñîõìóøäó âÿ àüûëëû ñèôÿòèíäÿ, ñÿéðèéÿí éàíàãëàðûíäà òÿáÿñ-
ñöìÿ îõøàð íÿñÿ ýþðöíäö. – Ùÿðäÿí àäàìûí áÿõòè ýÿòèðèð,
åëÿìè, ùÿ?!
Ùÿìèí àõøàì ùàâàäà íÿìèøëèê îëñà äà, èñòè èäè. Ïàð÷à-

ïàð÷à îëìóø áóëóäëàð ëàï àë÷àãäàí øÿùÿðèí áàøûíà äîëà-
íûðäû. «Ôóêå» ðåñòîðàíûíûí ãàáàüûíà äÿéèðìè êþìöð ñîáà-
ëàðû, áèð íå÷ÿ ñòîë, ñòóë ãîéóëìóøäó. Ìîðîçîâ äà ùÿìèí
E
ñòîëëàðäàí áèðèíèí àðõàñûíäà îòóðìóøäó âÿ Ðàâèêè ýþðÿí
êèìè ÿë åëÿäè: R
– Ýÿë, ãîíàüûì îë.

Ðàâèê ýÿëèá îòóðäó.
– Äþðä äèâàð àðàñûíäà ÷îõ îòóðóðóã, – äåéÿ Ìîðîçîâ
ñþçÿ áàøëàäû. – Ùå÷ áó ùàãäà äöøöíìÿìèñÿí?
– Áó, ñÿíÿ àèä äåéèë. Ùÿìèøÿ «Øÿùðèçàä»ûí ãàáàüûíäà,
êö÷ÿäÿ äóðóðñàí.
– Áó éîõñóë ìÿíòèãè áóðàõ, áàëà. Àõøàìëàð ìÿí òÿáèÿòèí
ãîéíóíäà àçàä íÿôÿñ àëàí èíñàí éîõ, «Øÿùðèçàä»ûí èêèàéàãëû
ãàïûñû êèìè áèð øåéÿì. Äåäèì êè, äþðä äèâàð àðàñûíäà ÷îõ
îòóðóðóã, äþðä äèâàð àðàñûíäà ÷îõ ôèêèðëÿøèðèê, äþðä äèâàð
àðàñûíäà äà ùÿéàòûìûçäàí áåçèðèê. Òÿáèÿòèí ãîéíóíäà ùÿéàò-
äàí áåçìÿê îëàð?
– Îëàð! Þçö äÿ ëàï êåôèí èñòÿéÿí êèìè!
– ×öíêè äþðä äèâàð àðàñûíäà ÷îõ ãàëûðûã. Òÿáèÿòèí ãîé-
íóíäà ÷îõ îëñàí, áåçìÿçñÿí. Òÿáèÿòèí ãîéíóíäà áåçèêìÿê 151
ùàðà, ìÿòáÿõè, âàííàñû îëàí áèðîòàãëû «èìàðÿò»äÿ áåçèêìÿê
ùàðà! Ëàï íÿ ãÿäÿð ðàùàò îëóð, îëñóí... Åòèðàç åëÿìÿ. Åòèðàç
åëÿìÿê, ÿêñèíÿ ýåòìÿê Ãÿðá äöíéàñûíûí ìÿíÿâè êàñàäëû-
üûäûð. Ùÿ, èíäè êèì ùàãëûäûð? Áó àõøàì áîøàì, îíà ýþðÿ äÿ
ùÿéàòäàí çþâã àëìàã èñòÿéèðÿì. Éåðè ýÿëìèøêÿí, äþðä äèâàð
àðàñûíäà äà ÷îõ è÷èðèê.
– Äþðä äèâàð àðàñûíäà è÷äèéèìèçè äþðä äèâàð àðàñûíäà äà
àõûäûðûã...
– Ñÿí àëëàù, áó êèíàéÿíè áóðàõ! Ùÿéàò ùÿãèãÿòëÿðè ÷îõ
àäè âÿ áàéàüûäûð. Îíëàðû úàíëàíäûðàí áèçèì ôàíòàçèéàìûçäûð.
Áó ôàíòàçèéà ïàëòàð çèâÿñèíè áÿðêèòìÿê ö÷öí áàñäûðûëàí àäè
äèðÿêëÿðÿ èíñàíëàðûí àðçó âÿ õÿéàë áàéðàãëàðûíû áàüëàéûá éåë-
ëÿäèð. Äöç äåìèðÿì?
– Éîõ.
– ßëáÿòòÿ, äöç äåìèðÿì! Ùå÷ äöç äåìÿê èñòÿìèðÿì äÿ.
– Îíäà äöç äåéèðñÿíìèø.
– Éàõøû, äåìÿê, ðàçûñàí. Äþðä äèâàð àðàñûíäà ÷îõ
éàòûðûã. Áåëÿ-áåëÿ äÿ äþíöðöê åâ ÿøéàñûíà. Äàø åâëÿð áèçèì
áåë ñöìöéöìöçö ñûíäûðûá. Èíäè éåðèéÿí äèâàíà, ìÿòáÿõ ñòî-
ëóíà, ïàëòàð äîëàáûíà, êèðàéÿ ìöãàâèëÿñèíÿ, êèðàéÿ÷è-êèðàéÿ-
íèøèíÿ, øîðáà ãàçàíûíà, äàùà íÿ áèëèì, íÿëÿðÿ äþíìöøöê...
– Åëÿäèð! Èêèàéàãëû ñèéàñè îéóíúàüà, ùÿðáè çàâîäëàðà,
êîðëàð úÿìèééÿòèíÿ, äÿëèõàíàéà ÷åâðèëìèøèê...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Éåíÿ ñþçöìö êÿñìÿ! Éå, è÷, äèëèíè äèíú ãîé, ñàêèòúÿ

éàøà, àé ñêàëïåëëè ãàòèë. Ýþð àõûðûìûç ùàðà ýÿëèá ÷ûõäû! Áèë-
äèéèìÿ ýþðÿ, òÿêúÿ ãÿäèì éóíàíëàðûí øÿðàá âÿ çþâãè-ñÿôà
Àëëàùëàðû îëóá: Âàêõ èëÿ Äèîíèñ. Áóíóí ÿâÿçèíäÿ, áèçèì ïñèõè
àíàëèçëÿ ìÿøüóë îëàí, íàãèñëèê êîìïëåêñèíäÿí äÿì âóðàí
Ôðåéäèìèç âàð. Áó íÿçÿðèééÿ äÿ ìÿùÿááÿò ùàããûíäà òÿíòÿ-
íÿëè ñþçëÿðäÿí ãà÷ûð, ñèéàñÿòäÿ èñÿ áóíà ìåéèë åäèð. ×îõ áÿä-
áÿõò íÿñèë îëäóã... – Ìîðîçîâ ýþç âóðäó. Ðàâèê äÿ ýþç åëÿäè:
– Þç àðàìûçäûð, ñÿí êþùíÿíèí ùÿéàñûçû èìèøñÿí!
– Ñÿí èñÿ éåð öçöíäÿ ìöâÿããÿòè Ðàâèê àäëàíàí, õÿéàë
äöíéàñû òàð-ìàð îëìóø, çàâàëëû áèð ðîìàíòèêñÿí.
– Ùÿ, ëàï ìöâÿããÿòèäèð. Ãàëäû àä ìÿñÿëÿñè, áó àðòûã
ö÷öíúöñöäöð. Ïîëøà àðàüûäûð áó?
— Åñòîíèéàäûð. Ðèãàäàí ýÿëèá. ßí éàõøû àðàãäûð. Ñöç
ýÿëñèí! Þçö äÿ ãîé ñàêèò îòóðóá, äöíéàíûí ÿí ýþçÿë
152 êö÷ÿñèíÿ òàìàøà åëÿéÿê, áó ÿñðàðÿíýèç ýåúÿäÿí ùÿçç àëàã,
öìèäñèçëèéèí äÿ áàøûíà éåêÿ áèð äàø ñàëàã!
Êþìöð ñîáàñûíûí àëîâó ÷ûðòûëäàäû. Áèð êèøè ñÿêèäÿ äàéà-
íûá ñêðèïêàäà «Upres de ma blonde»1 ìàùíûñûíû ÷àëûðäû.
Êö÷ÿäÿí êå÷ÿíëÿð îíà òîõóíäóãúà éàé ñêðèïêàíûí ñèìëÿ-
ðèíÿ èëèøèð, ìåëîäèéà ïîçóëóð, ëàêèí êèøè ÷àëìàãäà äàâàì
åäèðäè, åëÿ áèë, áó äöíéàäà þçöíäÿí áàøãà ùå÷ êÿñ éîõ èäè.
Ñêðèïêàíûí ñÿñèíäÿ íÿñÿ áèð ãóðóëóã, áîøëóã âàðäû, ñàíêè,
äîíìóøäó. Èêè ìÿðàêåøëè ñòîëëàðûí àðàñû èëÿ ýÿçèøÿðÿê, ìöø-
òÿðèëÿðÿ óúóç õàë÷àëàð òÿêëèô åäèðäè. Ãÿçåò ñàòàí óøàãëàð ñîí
õÿáÿðëÿðè ýÿòèðäèëÿð. Ìîðîçîâ «Ïàðè ñóàð»2 âÿ «Åíòðàíñèæàí»3
ýþòöðäö, áàøëûãëàðà ýþç ýÿçäèðèá, îíëàðû ñòîëóí áèð êÿíàðûíà
ãîéäó.
– Ñàõòà ïóëêÿñÿíëÿð! – äåéÿ äîíãóëäàíäû. – Ùå÷ ñÿíÿ
åëÿ ýÿëìèðìè, áèç ñàõòà ïóëêÿñÿíëÿð çÿìàíÿñèíäÿ éàøàéûðûã?
– Éîõ, ìÿí åëÿ áèëèðäèì êîíñåðâ çÿìàíÿñèíäÿ éàøàéûðûã.
– Êîíñåðâ? Áó íÿ äåìÿêäèð?
Ðàâèê ãÿçåòëÿðÿ èøàðÿ åòäè:
– Áèçÿ äàùà ôèêèðëÿøèá áàø ñûíäûðìàã ëàçûì äåéèë. Ùÿð
øåéè ãàáàãúàäàí ôèêèðëÿøèáëÿð, ýþòöð-ãîé åäèáëÿð, äóéóáëàð.
Ëàï êîíñåðâ ãóòóñó êèìèäèð, òÿêúÿ àüçûíû à÷ìàã ëàçûìäûð.
1 “Ñàðûøûí ñåâýèëèìÿ» (ôðàí.)

2
Ïàðèñ àõøàì ãÿçåòi
3
Éåíèëìÿç
E
Ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ åâÿ ýþíäÿðèðëÿð. Äàùà áèçÿ ÿêèá-áåúÿðìÿê,
òÿðÿääöä, øöáùÿ, ùÿñðÿò îúàüûíäà áèøèðìÿê ëàçûì ýÿëìèð. R
– Î èðèøäè. – Áåëÿ ùÿéàò àñàí éîõ, óúóçäóð, Áîðèñ.

– Éîõ, áèç ñàõòà ïóëêÿñÿíëÿð çÿìàíÿñèíäÿ éàøàéûðûã.
– Ìîðîçîâ ãÿçåòëÿðè ÿëèíÿ ýþòöðäö. – Áèð áóíëàðà áàõ!
Ùÿðáè çàâîäëàðû îíà ýþðÿ òèêèðëÿð êè, ñöëù èñòÿéèðëÿð, ùÿáñ
äöøÿðýÿëÿðèíè îíà ýþðÿ éàðàäûðëàð êè, ùÿãèãÿòè ñåâèðëÿð!
ßäàëÿò äÿ ñèéàñÿòáàçëàð ö÷öí ïÿðäÿ îëóá. Ñèéàñè úàíèëÿð
èíäè õèëàñêàðà ÷åâðèëèá. Àçàäëûã èñÿ àüàëûã èääèàñûíäà îëàí-
ëàðûí ýóðóëòóëó øöàðûäûð. Ñàõòà ïóëëàðäûð! Ìÿíÿâè ñàõòàëûãäûð!
Ùàìûñû äà òÿáëèüàòûí óéäóðìàñûäûð, ðèéàêàðëûãäûð! Ïîçüóí
öíñöðëÿðèí ÿëèíäÿ èäåàëèçì ñèëàùûäûð! Êàø áèð àç äà âèúäàí-
ëàðû îëàéäû... – Î, ãÿçåòëÿðè áöðìÿëÿéèá òóëëàäû.
– Äþðä äèâàð àðàñûíäà ãÿçåòè äÿ ÷îõ îõóéóðóã, – Ðàâèê
äèëëÿíäè.
– Áÿñ íåúÿ! Òÿáèÿòèí ãîéíóíäà ãÿçåò òÿêúÿ òîíãàë... 153
Î äàéàíäû. Ðàâèê éîõà ÷ûõìûøäû. Ãÿôëÿòÿí éåðèíäÿí ñû÷-

ðàéûá, þçöíö êàôåíèí ãàðøûñûíäàêû èçäèùàìà âóðäó, V Ýåîðã
ïðîñïåêòèíÿ òÿðÿô öç ãîéäó...
Ùåéðÿòëÿíìèø Ìîðîçîâ áèð-èêè ñàíèéÿ íÿ åäÿúÿéèíè áèë-
ìÿäè, ñîíðà úèáèíäÿí ïóë ÷ûõàðûá ñòîëóí öñòöíäÿêè ÷èíè ãàá-
ëàðäàí áèðèíÿ òóëëàäû âÿ Ðàâèêèí ãàðàñûíúà äöøäö. Íÿ îëäó-
üóíó áèëìèðäè, ùÿð åùòèìàëà ãàðøû ýåäèðäè êè, áèðäÿí îíà
ëàçûì îëàð. Ýþçöíÿ ïîëèñ äÿéìèðäè. Ìöëêè ïàëòàðäà îíó èçëÿ-
éÿí äÿ éîõ èäè. Ñÿêè àäàìëà äîëó èäè. Ôèêèðëÿøäè êè, ëàï éàõøû
îëäó, ÿýÿð ïîëèñ òàíûéûáñà, àñàíúà àðàäàí ÷ûõà áèëÿúÿê. Îíó
V Ýåîðã ïðîñïåêòèíÿ ÷àòàíäà ýþðäö. Ùÿìèí àíäà éîëóí
èøûüû äÿéèøäè âÿ óçóí ìàøûí êàðâàíû Ðàâèêèí þíöíö êÿñäè.
Áóíà áàõìàéàðàã, î, þçöíö èðÿëè àòäû, àç ãàëäû òàêñèíèí àëòû-
íà äöøñöí. Ñöðöúö þçöíäÿí ÷ûõäû. Ìîðîçîâ àðõàäàí ÷àòûá
îíó ýåðè äàðòäû:
– Äÿëè îëìóñàí? – äåéÿ ãûøãûðäû. – Þçöíÿ ãÿñä åëÿéèð-
ñÿí? Íÿ îëóá?
Ðàâèê úàâàá âåðìÿéèá, äèããÿòëÿ êö÷ÿíèí î áèðè öçöíÿ
áàõûðäû. Êö÷ÿ éàìàí ñûõëûã èäè, äþðä úÿðgÿäÿ êå÷ÿí ìàøûí-
ëàð äà àç ãàëà áèð-áèðèíèí öñòöíÿ ÷ûõûðäû. Êå÷ìÿê ìöìêöí
äåéèëäè. Ðàâèê èñÿ ñÿêèíèí ëàï ãóðòàðàúàüûíäà ùàçûð âÿçèééÿò-
äÿ äàéàíûá, äèããÿòëÿ î òÿðÿôÿ áàõûðäû.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ìîðîçîâ îíó ñèëêÿëÿäè:

– Íÿ îëóá? Ïîëèñäèð?
– Éîõ. – Ðàâèê ýþçëÿðèíè ìàøûíëàðäàí ÷ÿêìèðäè.
– Áÿñ íÿ îëóá? Íÿ îëóá, Ðàâèê?
– Ùààêå...
– Íÿ? – Ìîðîçîâóí ýþçëÿðè áÿðÿëÿ ãàëäû. – Ýþðêÿìè
íåúÿäèð? Òåç îë!
– Áîç ïàëòî...
«Éåëèñåé ÷þëëÿðè»íèí äöç îðòàñûíäàí éîëýþñòÿðÿí ïîëèñèí
êÿñêèí ôèòè åøèäèëäè. Ðàâèê àõûðûíúû ìàøûíëàðû ýþçëÿìÿéèá þçö-
íö èðÿëè àòäû. Áîç ïàëòî! – éàäûíäà ãàëàí áèð÷ÿ áó èäè. V Ýåîðã
ïðîñïåêòèíè êå÷èá Áàññîí êö÷ÿñèíÿ ÷ûõäû. Ýþðäö êè, áîç
ïàëòîëó àäàì ÷îõäóð. Éàüëû áèð ñþéöø ñþéöá, èðÿëè úóìäó.
Ãàëèëåé êö÷ÿñèíèí òèíèíäÿ éàøûë èøûüà äöøäö. Òåç êå÷èá, î áèðè
öçäÿêè èçäèùàìà ãàðûøäû, îíó éàðà-éàðà «Éåëèñåé ÷þëëÿðè» èëÿ
èðÿëèëÿäè, àõûðäà ýÿëèá Ïðåññáóðã êö÷ÿñèíÿ ÷ûõäû, éöéörÿ-
154 éöéöðÿ òèíè êå÷äè âÿ áèðäÿí äàéàíäû: ãàðøûñûíäà íÿùÿíý,
àäàìû ÷àø-áàø ãîéàí Åòóàë ìåéäàíû à÷ûëûðäû... Ìàøûíëà äîëó
èäè, ùÿð òÿðÿôÿ äÿ áèð êö÷ÿ àéðûëûðäû... Âÿññàëàì! Áóðàäà ùå÷
êèìè òàïà áèëìÿçäèí!
Ýåðè äþíöá éàâàø-éàâàø, éàíûíäàí êå÷ÿí àäàìëàðûí
öçöíÿ áàõà-áàõà ýåðè ãàéûòäû, ùÿéÿúàíû ñîâóøóá ýåòìèøäè.
Ãÿôëÿòÿí äàõèëèíäÿ áèð áîøëóã ùèññ åëÿäè. Îëà áèëñèí, éåíÿ
éàíûëìûøäû, éà äà Ùààêå èêèíúè äÿôÿ ÿëèíäÿí ÷ûõìûøäû. Àíúàã
èêè äÿôÿ éàíûëìàã îëàðäûìû? Èêè äÿôÿ éåð éàðûëûá, àäàìû óäàð-
äûìû? Ùÿð òÿðÿôÿ áèð êö÷ÿ àéðûëûð. Êèì áèëèð, ùàíñûíà äþíöá?
Ýþçëÿðèíè Ïðåññáóðã êö÷ÿñèíÿ çèëëÿäè. Ìàøûíëàð, ìàøûíëàð...
Àäàìëàð, àäàìëàð... Êö÷ÿëÿðèí äÿ ýóð âàõòû... Òÿçÿäÿí àõòàð-
ìàüûí õåéðè éîõ èäè. Éåíÿ ýåúèêäè!
– Òàïìàäûí? – Îíà òÿðÿô ýÿëÿí Ìîðîçîâ ñîðóøäó.
Ðàâèê áàøûíû áóëàäû:
– Äåéÿñÿí, ìÿíè éåíÿ ãàðà áàñûá...
– Äÿãèã áèëèðñÿí êè, î èäè?
– Äåéÿñÿí.. Áèð àç áóíäàí ãàáàã äÿãèã áèëèðäèì, èíäè èñÿ
ùå÷ íÿ áèëìèðÿì...
Ìîðîçîâ îíóí öçöíÿ áàõäû:
– Éåð öçöíäÿ áèð-áèðèíÿ îõøàéàí î ãÿäÿð àäàì âàð êè...
– Ùÿ.. Àíúàã åëÿñè äÿ âàð êè, þìðöí áîéó éàäûíäàí
÷ûõìûð!
Ðàâèê äàéàíäû.
E
– Íåéëÿìÿê èñòÿéèðñÿí? – Ìîðîçîâ ñîðóøäó.
– Þçöì äÿ áèëìèðÿì. Áóíäàí ñîíðà íåéëÿìÿëèéÿì? R
Ìîðîçîâ äèããÿòëÿ èíñàí àõûíûíà áàõäû:

– Àäàìûí áÿõòè ýÿòèðìÿéÿíäÿ, ýÿòèðìèð. Ýÿðÿê, åëÿ áó
âàõò îëàéäû? Úàìààòûí èøäÿí ÷ûõàí âàõòû... Àäàì ÿëèíäÿí
òÿðïÿíìÿê îëìóð.
– Ùÿ...
– Ùÿëÿ, öñòÿëèê äÿ, ãûðìûçû èøûã... Ãàø äà ãàðàëûá... Äîüðó-
äàí, î èäè?
Ðàâèê úàâàá âåðìÿäè. Ìîðîçîâ îíóí ãîëóíäàí éàïûøäû:
– Áóðà áàõ, – äåäè, – äàùà áó êö÷ÿëÿðäÿ îðà-áóðà
ãà÷ìàüûí ìÿíàñû éîõäóð. Áóíäà îëàíäà, åëÿ áèëÿúÿêñÿí
î áèðèíäÿäèð. Áîø øåéäèð. Ýÿë ðåñòîðàíà ãàéûäàã, ÿí éàõøû
éåð îðàäûð. Áóðàëàðäà âóðíóõìàãäàíñà, îðàäà îòóðóá áàõ-
ìàã éàõøûäûð. Ýåðè ãàéûäàñû îëñà, ýþðÿúÿêñÿí.
Îíëàð ëàï ãûðàãäàêû ñòîë àðõàñûíäà îòóðäóëàð, ùÿð éàí
ýþðöíöðäö. Õåéëè äÿ îòóðäóëàð. 155
– Áèð äÿ ðàñò ýÿëñÿ, íåéëÿéÿúÿêñÿí? – Íÿùàéÿò, Ìîðî-
çîâ äèëëÿíäè. – Íÿ åäÿúÿéèíè áèëèðñÿí?
Ðàâèê áàøûíû áóëàäû.
– Áó áàðÿäÿ ôèêèðëÿø. ßââÿëúÿäÿí ùÿð øåéè ýþòöð-ãîé
åòñÿí éàõøûäûð. Ùÿéÿúàíëàíìàüûí, ñÿôåùëèê åëÿìÿéèí íÿ
ìÿíàñû?! Þçö äÿ ñÿíèí èíäèêè âÿçèééÿòèíäÿ... Éîõñà, ùÿáñõà-
íàëàðäà ÷öðöìÿê èñòÿéèðñÿí?
Ðàâèê áàøûíû ãàëäûðûá îíóí öçöíÿ áàõäû, àíúàã äèíìÿäè.
– Ìÿí äÿ ùå÷ íÿéÿ áàõìàçäûì. Þçöìö äåéèðÿì...
Àíúàã áóðàäà ñþùáÿò ñÿíäÿí ýåòäèéè ö÷öí ðàçû îëìàðàì.
Òóòàã êè, îíó áó òèíäÿ òóòäóí, íåéëÿéÿúÿêñÿí?
– Áèëìèðÿì, Áîðèñ. Äîüðóäàí, áèëìèðÿì...
– Éàíûíäà ùå÷ íÿéèí éîõäóð, åëÿìè?
– Ùÿ...
– Òóòàã êè, ýþðÿí êèìè öñòöíÿ àòûëäûí, ñîíðàñû? Î äÿãè-
ãÿ àðàëàéàúàãëàð. Î, áèð-èêè éóìðóã éåéÿúÿê, óçàãáàøû,
öç-ýþçö ýþéÿðÿúÿê, ñÿí èñÿ ïîëèñÿ äöøÿúÿêñÿí. Ñîíðàñûíû
äà þçöí áèëèðñÿí...
– Ùÿ... ÿ... – Ðàâèêèí ýþçö êö÷ÿëÿðäÿ èäè.
Ìîðîçîâ äà áèð àíëûã ôèêðÿ ýåòäè.
– Óçàãáàøû, ÷àëûøàúàãñàí êè, òèíëÿðèí áèðèíäÿ èòÿëÿéèá
ìàøûíûí àëòûíà ñàëàñàí. Áó äà áîø øåéäèð, áèð-èêè éåðäÿí éàðà-
ëàíàúàã, ñîíðà äà ñàüàëàúàã.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ìàøûíûí àëòûíà àòìàðàì... – Ðàâèê ùÿëÿ äÿ ýþçöíö

êö÷ÿëÿðäÿí ÷ÿêìèðäè.
– Áèëèðÿì... Ùå÷ ìÿí äÿ åëÿìÿçäèì.
Ìîðîçîâ ñóñäó, ñîíðà:
– Ðàâèê, – äåäè, – ÿýÿð, äîüðóäàí äà, î èäèñÿ, òóòà áèë-
ñÿí, ýÿðÿê, ÿëäÿí áóðàõìàéàñàí. Þçöí áèëèðñÿí, áåëÿ èìêàí
áèð äÿ äöøìÿéÿúÿê...
– Ùÿ... ÿ... áèëèðÿì... – Ðàâèê åëÿ ùåé êö÷ÿëÿðÿ áîéëàíûðäû.
– Ðàñò ýÿëñÿ, äàëûíúà äöø. ßë âóðìà, åëÿúÿ èçëÿ, þéðÿí,
ýþð ùàðàäà ãàëûð. Þçýÿ ùå÷ íÿ ëàçûì äåéèë. Áèð àç âàõò ãàçàí,
ùÿð øåéè àðõàéûíúà ýþòöð-ãîé åëÿ. Ñÿôåùëèê åëÿìÿ... Åøè-
äèðñÿí?
– Ùÿ... – ùÿëÿ äÿ êö÷ÿëÿðÿ áàõàí Ðàâèêèí ôèêðè ùå÷ þçöí-
äÿ äåéèëäè.
Ñòîëà áèð ïöñòÿñàòàí éàõûíëàøäû. ßëèíäÿ îéóíúàã ñè÷àí
òóòìóø îüëó äà äàëûíúà ýÿëèðäè. Éàéëû îéóíúàüû ìÿðìÿð äþøÿ-
156 ìÿíèí öñòöíÿ ãîéàíäà, ñè÷àí ùîïïàíûá-äöøìÿéÿ áàøëàäû
âÿ îüëàíûí ÿëè öñòöíÿ äûðìàøäû. Ñêðèïêà÷û éåíÿ ýÿëäè. Áó
äÿôÿ áàøûíäà øëéàïà âàð èäè âÿ Parlez moi dàmour1 ÷àëûðäû.
Éàøëû, öç-ýþçöíäÿí õÿñòÿëèê éàüàí áèð ãàäûí îíëàðà áÿíþâøÿ
òÿêëèô åëÿäè.
Ìîðîçîâ ñààòûíà áàõäû:
– Ñÿêêèçäèð, – äåäè, – äàùà ýþçëÿìÿéèí ìÿíàñû éîõäóð,
Ðàâèê. Èêè ñààòäàí ÷îõäóð îòóðìóøóã. Î áó âàõòà ãàëìàç.
Èíäè áöòöí Ôðàíñà øàì éåìÿéèëÿ ìÿøüóëäóð.
– Ñÿí àðõàéûíúà ÷ûõ ýåò, Áîðèñ, íèéÿ ùÿäÿð éåðÿ áóðàäà
îòóðóðñàí?
– Áèð äÿ åëÿ øåéëÿð äàíûøìà. Íÿ ãÿäÿð ëàçûì îëñà, îòóðà-
úàüûã. Àíúàã èñòÿìèðÿì, ñÿí þçöíö áåëÿ öçÿñÿí. Ñààòëàðëà
áóðàäà îòóðóá ýþçëÿìÿéèí õåéðè éîõäóð. Èíäè îíà ùÿð éåðäÿ
ðàñò ýÿëìÿê îëàð. Áó åùòèìàë èíäè ðåñòîðàíëàðäà, ýåúÿ êëóá-
àðûíäà, ôàùèøÿõàíàëàðäà äàùà ÷îõäóð.
– Áèëèðÿì, Áîðèñ.
Ìîðîçîâ èðè, òöêëö ÿëèíè Ðàâèêèí ÿëèíèí öñòöíÿ ãîéäó:
– Ðàâèê, – äåäè, – ýÿë ñÿí ìÿíÿ ãóëàã àñ. ßýÿð îíà ðàñò
ýÿëìÿê àëíûíà éàçûëûáñà, ìöòëÿã, rast ýÿëÿúÿêñÿí. Éàçûëìà-
éûáñà, áîø øåéäèð, èñòÿéèðñÿí, ëàï îí èë ýþçëÿ. Íÿ äåäèéèìè
þçöí éàõøû áèëèðñÿí. Ùÿìèøÿ, ùÿð éåðäÿ ýþçöà÷ûã îë, ùàçûðúà
äàéàí! Àíúàã þçöíö åëÿ àïàð êè, ýóéà, éàíûëìûñàí. ×îõ
1 Ìÿíÿ ìÿùÿááÿòäÿí äàíûøûí (ôðàí.)
E
ýöìàí êè, áåëÿäèð. Áó, éåýàíÿ äöçýöí éîëäóð. Éîõñà, þçöí
þç àõûðûíà ÷ûõàðñàí. Ìÿíèì äÿ áàøûìà ýÿëèá. Òÿõìèíÿí, R
èéèðìè èë áóíäàí ãàáàã. Ùÿð äÿãèãÿ ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè,

èíäèúÿ àòàìûí ãàòèëëÿðèíäÿí áèðèíÿ ðàñò ýÿëÿúÿéÿì. Ãàðà
áàñûð... – Î, ãÿäÿùäÿ ãàëàíû áàøûíà ÷ÿêäè. – Ëÿíÿòÿ ýÿëñèí,
àäàìû ãàðà áàñûð. Äóð, ýåäÿê, áèð éåð òàïûá øàì åëÿéÿê.
– Ñÿí ýåò, ÷þðÿéèíè éå, Áîðèñ. Áèð àçäàí ýÿëÿúÿéÿì.
– Éåíÿ áóðàäà ãàëìàã èñòÿéèðñÿí?
– Áèð-èêèúÿ äÿãèãÿ... Ñîíðà ìåùìàíõàíàéà ýåäÿúÿ-
éÿì, èøèì âàð.
Ìîðîçîâ îíóí öçöíÿ áàõäû. Ìåùìàíõàíàéà íÿ ö÷öí
ýåòäèéèíè áèëèðäè. Îíó äà áèëèðäè êè, ñàõëàéà áèëìÿéÿúÿê, Ðàâèê
ýåäÿúÿê. Ãîé ýåòñèí, þç èøèäèð...
– Éàõøû, – äåäè, – ìÿí «Ìåðè-Ìåðè»äÿéÿì, ñîíðà äà
«Áóáëèê»ÿ ýåäÿúÿéÿì. Éà çÿíý åëÿ, éà äà ýÿë. – Îíóí ãàëûí
ãàøëàðû ÷àòûëäû. – Áîø éåðÿ ðèñã åëÿìÿ. Áåëÿ éåðäÿ ãÿùðÿìàí-
ëûã ýþñòÿðìÿê äöøöêëöê, ñÿôåùëèêäèð. Åëÿ éåðäÿ âóð êè, àðà- 157
äàí ÷ûõà áèëÿñÿí. Áó, ñÿíèí ö÷öí íÿ óøàã îéóíóäóð, íÿ äÿ
ìàúÿðà ôèëìè.
– Áèëèðÿì, Áîðèñ, íàðàùàò îëìà...
Ðàâèêèí «Èíòåðíàñèîíàë» ìåùìàíõàíàñûíà ýèðìÿñè èëÿ

÷ûõìàñû áèð îëäó. Éîëó «Ìèëàí»ûí éàíûíäàí êå÷èðäè. Ñààòà
áàõäû. Äîããóçóí éàðûñû èäè, Æîàí ùÿëÿ åâäÿ îëàðäû.
Æîàí þçö ãàáàüûíà ÷ûõäû.
– Ðàâèê?! – Î, ÷îõ òÿÿúúöáëÿíäè. – Ìÿíèì éàíûìà ýÿë-
ìèñÿí?
– Ùÿ...
– Ñÿí êè áóðà ýÿëÿí äåéèëäèí?! Ìÿíè áóðà êþ÷öðÿí
ýöíäÿí ýÿëìÿìèñÿí...
Ðàâèê äàëüûí ùàëäà ýöëöìñÿäè:
– Åëÿäèð, Æîàí. Áèç ñÿíèíëÿ ãÿðèáÿ ùÿéàò ñöðöðöê.
– Ùÿ, ëàï ýþñòÿáÿê, éà äà éàðàñà êèìèéèê. Éà äà áàé-
ãóø... Ãàðàíëûã ãàðûøàíäà öçÿ ÷ûõûðûã.
Î, èðè ñÿññèç àääûìëàðëà îòàãäà ýÿçèøèðäè. ßéíèíäÿ òöíä
– ýþé ðÿíýëè õàëàò âàðäû, êèøè õàëàòûíà îõøàéûðäû, êÿìÿðèíè äÿ
÷îõ ñûõìûøäû. Ùÿìèøÿ «Øÿùðèçàä»à ýåéäèéè áàéûðëûã ïàëòàðû
÷àðïàéûíûí öñòöíÿ àòûëìûøäû. ×îõ ýþçÿë, ùÿì äÿ ÿë÷àòìàç áèð
óçàãëûãäà èäè...
– Ýåòìÿê âàõòûí äåéèë, Æîàí?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ùÿëÿ éîõ, éàðûì ñààò âàð. Áó éàðûì ñààò ÿí ÷îõ ñåâ-

äèéèì âàõòäûð. Áèð àçäàí éåíÿ ýåäÿúÿéÿì... Ýþð áèð íÿéèì
âàð! Ãÿùâÿ, äöíéàíûí þçö áîéäà âàõò.. Áó ýöí ùÿòòà ñÿí äÿ
ýÿëèá ÷ûõìûñàí! Ùÿëÿ êàëâàäîñóì äà âàð.
Øöøÿíè ýÿòèðäè. Ðàâèê îíó àëûá, à÷ìàäàí ñòîëóí öñòöíÿ
ãîéäó. Ñîíðà åùòèéàòëà îíóí ÿëëÿðèíäÿí òóòäó:
– Æîàí! – äåäè.
Æîàíûí ýþçëÿðèíäÿêè ãûüûëúûì ñþíäö, îíà ñûüûíäû:
– Òåç îë äå, íÿ îëóá?
– Íåúÿ ìÿýÿð? Íÿ îëìàëûäûð êè?
– Íÿñÿ îëóá. Ñÿí áåëÿ ýÿëìèñÿíñÿ, äåìÿê, íÿñÿ âàð.
Îíà ýþðÿ ýÿëìèñÿí?
Ðàâèê ùèññ åòäè êè, îíóí ÿëëÿðè ÿëèíäÿí ñöðöøöð. Àíúàã,
ÿñëèíäÿ, Æîàíûí íÿ þçö, íÿ äÿ ÿëëÿðè òÿðïÿíèðäè. Ñàíêè, ÿëëÿðè-
íèí è÷èíäÿ íÿñÿ âàð èäè, îíëàðû ýåðè ÷ÿêèðäè.
– Áó àõøàì ýÿëìÿ, Æîàí! Áó àõøàì.. Áÿëêÿ, ñàáàù
158 äà... Î áèðèñè ýöí äÿ...
– Õÿñòÿõàíàäà ãàëàúàãñàí?
– Éîõ, áàøãà øåéäèð, äåéÿ áèëìÿðÿì. Àíúàã åëÿ øåéäèð
êè, áèçèì ìöíàñèáÿòëÿðÿ ãàðûøàúàüû éîõäóð.
Æîàí áèðúÿ àíëûüà, ñàíêè, éåðèíäÿ äîíäó, ñîíðà:
– Éàõøû, – äåäè.
– Áàøà äöøöðñÿí, Æîàí?
– Éîõ! ßýÿð ñÿí äåéèðñÿíñÿ, äåìÿê, åëÿ ëàçûìäûð.
– Èíúèìèðñÿí êè?
– Àìàí Àëëàù, Ðàâèê! Áåëÿ øåéäÿí þòðö ñÿíäÿí èíúèéÿ
áèëÿðÿì?
Ðàâèê áàõûøëàðûíû ãàëäûðäû. Áèðäÿí îíà åëÿ ýÿëäè êè, êèìñÿ
êþêñöíäÿí áÿðê-áÿðê ñûõäû. ßëáÿòòÿ, Æîàí áó ñþçëÿðè ãÿñ-
äÿí äåìÿäè, àíúàã îíó éåðèíäÿí îéíàòìàüà åëÿ áó äà
áÿñ èäè... Ýåúÿëÿð îíóí êÿñèê-êÿñèê ïû÷ûëäàäûüû ñþçëÿðÿ ÿùÿ-
ìèééÿò âåðìÿìèøäè, áîìáîç äóìàíëû ñÿùÿð ýþçöíö à÷ûá
ïÿíúÿðÿäÿí è÷ÿðè áîéëàíàíäà, ùàìûñûíû óíóòìóøäó. Áèëèðäè
êè, Æîàí éàíûíäà îòóðàíäà, éà óçàíàíäà îíó òèëñèìëÿéÿí
úàçèáÿäàðëûüû þòÿðè ùèññëÿðäèð, áèðúÿ àíûí íÿøÿñè, ùþêìöäöð,
þçýÿ ùå÷ íÿ äåéèë. Èíäè èñÿ þìðöíäÿ èëê äÿôÿ ýöíÿøëÿ ýèçëÿí-
ãà÷ îéíàéàí äöìàü áóëóäëàðûí àðàñûíäàí ïàð-ïàð éàíàðàã,
éàøûëû, ãÿùâÿéè ðÿíýÿ ÷àëàí éåð êöðÿñèíè ýþðÿí òÿééàðÿ÷è
êèìè, ùÿð øåé ýþçëÿðèíäÿ äÿéèøäè. Áèð àíûí úàçèáÿäàðëûüûíäà
E
âóðüóíëóã, íÿøÿñèíäÿ êþâðÿê ùèññëÿð, ïû÷ûëòûñûíäà èñÿ ñàäÿ
áèð èíàì ýþðäö. Åëÿ áèëìèøäè, èíäèúÿ øöáùÿ, ÷ÿê-÷åâèð, àíëà- R
øûëìàçëûã áàøëàéàúàã... Áèðúÿ áóíó ýþçëÿìÿìèøäè. Õûðäà

øåéëÿð ùÿìèøÿ òåç áàøà äöøöëöð, áþéöêëÿð èñÿ ýåú! Áþéöê-
ëÿðäÿ ìåëîäðàì, àëäàíûá-àëäàòìàã åùòèìàëû äàùà ÷îõ îëóð!
Îòàã. Ìåùìàíõàíà îòàüû... Áèð-èêè ÷àìàäàí, ÷àðïàéû,
èøûã, ïÿíúÿðÿíèí î òÿðÿôèíäÿ èñÿ êå÷ìèøëÿ ýåúÿíèí çöëìÿò
äîëó áîøëóüó, éàíûíäà èñÿ öç-ýþçöíäÿí íóð ÷èëÿíÿí, àëà-
ýþçëö, ÷àòìàãàøëû, èïÿêñà÷ëû áèð ãàäûí – ùÿìèøÿ ýöíÿøÿ
òÿðÿô áîéëàíàí îëåàíäð êîëó êèìè îíà áàõàí êþâðÿê áèð
ùÿéàò... Î ëàï ÿëéåòÿí éàõûíëûãäà èäè, äàéàíûá ñÿññèç-ñÿìèðñèç
áèð ùàðàéëà îíà äåéèðäè: ýÿëìèøÿì êè, ñÿíèí îëóì! Áóðàõìà
ìÿíè! Íÿ âàõòñà, ëàï êå÷ìèøëÿðäÿ îíà äåìÿìèøäèìè, ñÿíè
ýåòìÿéÿ ãîéìàðàì?!
Î àéàüà äóðäó:
– Ýåúÿí õåéðÿ ãàëñûí, Æîàí.
– Õåéðÿ ãàðøû, Ðàâèê. 159
«Ôóêå» ðåñòîðàíûíûí ãàáàüûíäà, éåíÿ ùÿìèí ñòîëóí

àðõàñûíäà îòóðìóøäó. Ñààòëàðëà áåëÿúÿ îòóðóá, êå÷ìèøèí
çöëìÿò êèìè õàòèðÿ äöíéàñûíà áàø âóðäó. Î çöëìÿòäÿ òÿê
áèðúÿ èøàðòû âàðäû: ãèñàñ öìèäè!
Îíó 1933-úö èëèí àâãóñòóíäà òóòäóëàð. Ýåñòàïîíóí
àõòàðäûüû èêè äîñòóíó îí äþðä ýöí éàíûíäà ýèçëÿäèá, ñîíðà
ãà÷ìàëàðûíà êþìÿê åòìèøäè. Áèðè 1917-úè èëäÿ Ôëàíäðèéàäà
îíó þëöìöí àüçûíäàí àëìûøäû, êèìñÿñèç áèð ÷þëëöêäÿ ãàí
àïàðàíäà äîëó êèìè éàüàí ïóëåìéîò ýöëëÿëÿðèíèí àðàñûíäàí
êå÷èðÿðÿê àðõàéà ÷àòäûðìûøäû. Èêèíúèñè èñÿ ÷îõäàí òàíûäûüû
éÿùóäè éàçû÷û èäè. Ñîðüó-ñóàë áàøëàíäû: ùàíñû òÿðÿôÿ ýåäèáëÿð,
íÿ ñÿíÿäëÿðè âàð, îíëàðà éîëäà êèì êþìÿê åäÿñè èäè? Èñòèíòàã
åëÿéÿí Ùààêå èäè. Áèðèíúè äÿôÿ ùóøóíó èòèðèá, ñîíðà àéûëàíäà
òàïàí÷àíû ÿëèíäÿí ãàïûá îíó âóðìàã, éà äà úàíû ÷ûõàíàúàí
äþéìÿê èñòÿäè. Ñîíðàñûíû ôèêèðëÿøìÿéèá äþðä íÿôÿð ñèëàùëû, áîé-
ëó-áóõóíëó àäàìûí éàíûíäà îíóí öñòöíÿ úóììàã ìÿíàñûç
øåéäèð... Äöç ö÷ ýöí ùóøñóç ãàëäû, ùÿðäÿí éàâàø-éàâàø àéû-
ëûðäû, äÿùøÿòëè àüðûëàðûí è÷èíäÿ ãîâðóëóðäó, Ùààêåíèí ñîéóã
íÿçÿðëÿðè, êèíàéÿëè òÿáÿññöìö ýþçëÿðè þíöíäÿí ÷ÿêèëìèðäè.
Äöç ö÷ ýöí åéíè ñóàëëàð, åéíè ÿçàá-ÿçèééÿò... âÿ àõûðäà åëÿ
ýöíÿ äöøäö êè, äàùà àüðû ùèññ åëÿìÿäè. Ñîíðà ö÷öíúö ýöíöí
íàùàð âàõòû Ñèáèëëàíû ýÿòèðäèëÿð. Îíóí äà ùå÷ íÿäÿí õÿáÿðè éîõ
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
èäè. Ðàâèêè îíà ýþñòÿðäèëÿð êè, ãîðõóá äàíûøñûí. Î, ÷îõ çÿðèô,

ãÿøÿíý, éöíýöë âÿ ãàéüûñûç ùÿéàò êå÷èðìèø áèð ãàäûí èäè.
Ðàâèêÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, ãûøãûðûá áàéûëàúàã. Àíúàã î, þçöíö èòèð-
ìÿäè, úÿëëàäëàðà åëÿ ñþçëÿð äåäè êè, èëèêëÿðèíÿ èøëÿäè. Áó ñþçëÿð-
äÿí þëöì ãîõóñó ýÿëèðäè âÿ þçö äÿ áóíó éàõøû áèëèðäè. Ùààêå-
íèí êèíàéÿëè òÿáÿññöìö ãåéáÿ ÷ÿêèëäè, ñîðüó-ñóàëû êÿñäè.
Ñÿùÿðè ýöí Ðàâèêÿ áàøà ñàëäû êè, áîéíóíà àëìàñà, Ñèáèëëàíû
ãàäûíëàð ö÷öí ùÿáñ äöøÿðýÿñèíäÿ íÿëÿð ýþçëÿéèð. Ðàâèê úàâàá
âåðìÿäè. Îíäà Ùààêå ùÿáñ äöøÿðýÿñèíÿ ýþíäÿðèëÿíÿ ãÿäÿð
Ñèáèëëàíûí áàøûíà íÿëÿð ýÿëÿúÿéèíè ñþéëÿäè. Ðàâèê éåíÿ ñóñäó,
÷öíêè äåéèëÿñè áèð øåé äÿ éîõ èäè. Ñîíðà Ùààêåíè èíàíäûðìà-
üà ÷àëûøäû êè, ãàäûíûí ùå÷ íÿäÿí õÿáÿðè éîõäóð, äåäè êè, îíó
ùå÷ éàõûíäàí òàíûìûð äà. Ñèáèëëà Ðàâèê ö÷öí éàëíûç ýþçÿë áèð
ãàäûí îëìóøäóð, îíà ýþðÿ äÿ åòèáàð åëÿéèá áåëÿ øåéëÿðè äåìÿç-
äè... Áó, äîüðóäàí äà, åëÿ èäè. Ùààêå îíäà ùå÷ íÿ äåìÿéèá
ýöëöìñÿìèøäè.. Ö÷ ýöíäÿí ñîíðà Ñèáèëëà þëäö. Ùÿáñ äöøÿð-
160 ýÿñèíäÿ þçöíö àñìûøäû. Áèð ýöí ñîíðà èñÿ ãà÷àíëàðäàí
áèðèíè ýÿòèðäèëÿð. Éàçû÷û èäè. Ðàâèê îíóí íÿ þçöíö, íÿ äÿ ñÿñè-
íè òàíûäû. Ùààêåíèí ñîðüó-ñóàëû áèð ùÿôòÿ äÿ óçàíäû, Ðàâèê
þëöìúöë ùàëà äöøäö. Àõûðäà îíó äà ùÿáñ äöøÿðýÿñèíÿ ýþí-
äÿðäèëÿð. Ñîíðà õÿñòÿõàíà... Äàùà ñîíðà èñÿ õÿñòÿõàíàäàí
ãà÷ìàñû...
***
Ýöìöøö ðÿíýëè àé «Çÿôÿð òàüû»íûí òóøóíäà äàéàíìûøäû.
Êöëÿê «Éåëèñåé ÷þëëÿðè» áîéóíúà äöçöëìöø ôÿíÿðëÿðè éåëëÿ-
äèðäè âÿ îíëàðûí ýóð èøûüû ñòîëëàðûí öñòöíäÿêè ãÿäÿùëÿðäÿ ÿêñ
îëóíóðäó. Áèðäÿí îíà åëÿ ýÿëäè êè, áóíëàðûí ùå÷ áèðè ùÿãèãÿò
äåéèë – íÿ ãÿäÿùëÿð, íÿ àé, íÿ áó êö÷ÿ, íÿ áó ýåúÿ, íÿ äÿ
áó àí. Áó àí ýàù äîüìàëàøûð, ýàù äà éàäëàøûðäû âÿ åëÿ áèë,
îíó íÿ âàõòñà, ùàíñû ïëàíåòäÿñÿ áèð äÿôÿ éàøàìûøäû. Ùå÷
áèðè ùÿãèãÿò äåéèë – íÿ áåéíèíäÿ þòÿí èëëÿðèí ôîñôîð êèìè èøûë-
äàéàí, äîíóá ñþçëÿðÿ äþíìöø, ýàù þëöá, ýàù äèðèëÿí õàòè-
ðÿëÿðè, íÿ äÿ äàìàðëàðûíäàí øûðûëòû èëÿ àõàí èëûã ìàéå... Áèð àç
øîðàí äàäû âåðÿí áó äþðä ëèòð ñèðëè ìàéåíèí àäû ãàí èäè, áÿäÿ-
íèí áöòöí ÿçàëàðûíà ñöçöëöá îíà ùÿéàò âåðèðäè, ùàíñû áèð
ùå÷ëèêäÿñÿ ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí áèð àíáàðà éûüûëûðäû âÿ îíóí
äà àäûíà éàääàø äåéèðäèëÿð. Áó ãàí äà ñöçöëäöêúÿ óëäóçëàðû,
èëëÿðè áèð-áèð ÷åâèðèðäè. Îíëàðûí áÿçèëÿðè àéäûí, áÿçèëÿðè èñÿ ãàí
E
ðÿíýèíäÿ îëóð, ñàíêè, Ìàðñ ïëàíåòè ôûðëàíûá Áåððè êö÷ÿñèíèí
öñòöíÿ ýÿëèá. Áÿçèëÿðè äÿ ëÿêÿ-ëÿêÿäèð, òóòãóí ïàðûëòû èëÿ èøûë- R
äàéûð... Áöòöí áóíëàðûí ùàìûñû õàòèðÿëÿðèí ñèðëè-ñîðàãëû ñÿìàñû

èäè âÿ çÿìàíÿ äÿ îíóí àëòûíäà áèëäèéèíè åëÿéèðäè.
Ãèñàñ öìèäèíèí éàøûë ðÿíýëè ãûüûëúûìû... Ñîëüóí àé èøûüûí-
äà, àâòîìîáèë ìîòîðëàðûíûí óüóëòóñóíäà àñòà-àñòà éûðüàëà-
íàí øÿùÿð... Óúó-áóúàüû ýþðöíìÿéÿí ñûðà åâëÿð, ïÿíúÿðÿëÿð
âÿ îíëàðûí àðõàñûíäà êö÷ÿëÿðèí þçö ãÿäÿð íÿùàéÿòñèç èíñàí
òàëåëÿðè... Ìèëéîíëàðûí öðÿê äþéöíòöëÿðè... Áó öðÿêëÿðè, ñàíêè,
ìèëéîí àò ýöúöíäÿ áèð ìîòîð äþéöíäöðöð, àðàì-àðàì, àñòà-
àñòà îíó ùÿéàò éîëó èëÿ äàðòûá àïàðûð âÿ ùÿð äþéöíòö èëÿ áèðúÿ
ìèëëèìåòð þëöìöíÿ éàõûíëàøäûðûðäû...
Î äóðäó. «Éåëèñåé ÷þëëÿðè», äåìÿê îëàð êè, áîìáîø èäè.
Êöíú-áóúàãäà áèð-èêè ôàùèøÿ âóðíóõóðäó. Öçöàøàüû äöøöá
Ïéåð Øàðäîí, Ìàðáåô, Ìàðèíéîí êö÷ÿëÿðèíè êå÷äè, Ïèîí êþð-
ïöñöíÿ ÷àòàíäà ýåðè äþíöá, «Çÿôÿð òàüû»íà òÿðÿô ýåòäè.
Çÿíúèðëÿðèí öñòöíäÿí àøûá, íàìÿëóì ÿñýÿðèí ìÿçàðû þíöí- 161
äÿ äàéàíäû. Áàëàúà, ýþéöìòöë ôÿíÿð ãàðàíëûãäà òèòðÿéèðäè.
Ãÿáðèí öñòöíäÿ ýöëëÿðè ñîëìóø áèð ÿêëèë âàðäû... Åòóàë ìåé-
äàíûíû êå÷èá, áèðèíúè äÿôÿ Ùààêåíè ýþðäöéö áèñòðîéà ýÿëäè.
È÷ÿðèäÿ ñöðöúöëÿð îòóðìóøäó. Éåíÿ ïÿíúÿðÿíèí éàíûíäà
ÿéëÿøäè, ãÿùâÿ è÷ìÿéÿ áàøëàäû. Ñöðöúöëÿð Ùèòëåðäÿí äàíû-
øûðäûëàð. Îíà ëàü åëÿéèð âÿ äåéèðäèëÿð êè, Ìàæèíî õÿòòèíÿ ùöúóì
åëÿñÿ, ìöòëÿã ìÿüëóá îëàúàã. Ðàâèê ýþçëÿðèíè êö÷ÿéÿ çèëëÿ-
ìèøäè. «Íèéÿ áóðàäà îòóðóðàì? – öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Ïàðè-
ñèí ùÿð éåðèíäÿ îíà ðàñò ýÿëìÿê îëàð...» Ñààòà áàõäû. Ö÷ÿ
àç ãàëûðäû. ×îõ ýåú èäè. Ùààêå – ÿýÿð, äîüðóäàí äà, î èäèñÿ
– áó âàõò êö÷ÿëÿðäÿ âåéèëëÿíìÿçäè.
Ýþðäö êè, êö÷ÿäÿí áèð ôàùèøÿ êå÷èð. Î, ïÿíúÿðÿäÿí è÷ÿðè
áîéëàíûá ýåòäè. «Î ãàéûäàíäà äóðàðàì», – äåéÿ öðÿéèíäÿí
êå÷èðäè. Ôàùèøÿ ãàéûòäû, àíúàã äóðìàäû. Ãÿò åëÿäè êè, áèð äÿ
ýÿëèá êå÷ÿíäÿ ìöòëÿã ãàëõàúàã. Äåìÿê, Ùààêå Ïàðèñäÿ
äåéèë. Ôàùèøÿ ãàéûòäû, áàøû èëÿ îíà èøàðÿ åëÿéèá êå÷äè. Ðàâèê
éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè. Î áèð äÿ ýÿëèá êå÷äè, éåíÿ äóðìàäû...
Õèäìÿò÷è ñòóëëàðû ñòîëëàðûí öñòöíÿ éûüûðäû. Ñöðöúöëÿð ïóë-
ëàðûíû âåðèá ÷ûõäûëàð. Õèäìÿò÷è ïèøòàõòàíûí éàíûíäàêû èøûüû ñþí-
äöðäö. Îòàüà ÷þêÿí ãàðàíëûãäà ùÿð øåé áèðòÿùÿð ýþðöíöð-
äö. Ðàâèê éàí-éþðÿñèíÿ áîéëàíäû:
– Ïóëóíóçó àëûí, – äåäè.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
***
Áàéûðäà êöëÿê ãàëõìûø, ùàâà ñîéóìóøäó. Áóëóä òîïà-
ëàðû ñöðÿòëÿ éóõàðû ãàëõûðäû. Æîàí éàøàéàí ìåùìàíõàíàíûí
éàíûíäàí êå÷ÿíäÿ àéàã ñàõëàäû. Áèðèíäÿí áàøãà áöòöí
ïÿíúÿðÿëÿð ãàðàíëûüà ãÿðã îëìóøäó. Î ïÿíúÿðÿíèí ïÿðäÿ-
ëÿðèíäÿí çÿèô èøûã ýÿëèðäè. Æîàíûí îòàüû èäè. Áèëèðäè êè, ãàðàíëûã
îòàüà ãàéûòìàãäàí õîøó ýÿëìèð. Èøûüû îíà ýþðÿ éàíà-éàíà
ãîéìóøäó êè, Ðàâèêèí éàíûíà ýåòìÿéÿúÿéèíè áèëèðäè. Áàøûíû
ãàëäûðûá ïÿíúÿðÿéÿ áàõäû âÿ áèðäÿí-áèðÿ íèéÿ åëÿ ùÿðÿêÿò
åòäèéèíè þçö äÿ àíëàìàäû. Æîàíäàí íèéÿ ãà÷ûðäû? Ñèáèëëàíûí
þçö ùàãäà îëàí õàòèðÿëÿðè ÷îõäàí ñþíöá ýåòìèø, òÿêúÿ þëö-
ìö éàäûíäà ãàëìûøäû...
Áÿñ î áèðè? Îíóí Æîàíà íÿ äÿõëè? Ëàï åëÿ þçöíÿ íÿ
äÿõëè âàð èäè? Äóìàíëû õàòèðÿëÿðèí òîðóíà äöøöá äÿãèã áèëìÿ-
162 éÿ-áèëìÿéÿ êèìèñÿ èçëÿìÿñè, òÿñàäöôè áèð îõøàðëûã íÿòèúÿñèíäÿ
þòöá êå÷ìèø èëëÿðèí çûü-ïàë÷ûüûíäà òÿçÿäÿí åøÿëÿíìÿñè,
÷öðöéöá ýåòìèø êå÷ìèøè éåíèäÿí ãóðäàëàìàñû, ãàéñàãëàí-
ìûø éàðàíû òÿçÿäÿí ãàíàòìàñû âÿ áóíóíëà äà ãÿëáèíäÿ éåíè-
úÿ êþê ñàëìàüà áàøëàéàí öìèäè ñûíäûðìàñû, éàõøû-ïèñ îíà
áàüëàíìûø éåýàíÿ àäàìû èòèðìÿñè ñÿôåùëèê äåéèëäèìè? Îíóí
áóíëàðà íÿ ãàðûøàúàüû? Ùÿìèøÿ ùÿð øåéèí þç éåðè îëäóüóíó
þçöíÿ òÿëãèí åëÿìÿìèøäèìè? Éîõñà, úàíûíû îíëàðäàí íåúÿ
ãóðòàðàðäû? Áåëÿ åëÿìÿñÿéäè, àõûðû ùàðà ÷ûõàðäû?
Ùèññ åòäè êè, äàìàðëàðûíäàí àõàí ãàí ãóðüóøóí êèìè äîí-
äó. Äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëäû. Êöëÿê áÿðêèéèðäè. Éåíÿ èøûã ýÿëÿí
ïÿíúÿðÿéÿ áàõäû. Îðàäà îíóí ãÿäðèíè áèëÿí, ëàçûìû îëàí,
îíó ýþðÿíäÿ ðÿíýè äÿéèøÿí áèð àäàì ãàëûðäû. Ðàâèê èñÿ îíó
áîø õÿéàëëàðà, ãèñàñ öìèäèíèí éàðàòäûüû ìÿíàñûç áèð òÿêÿá-
áöðÿ ãóðáàí âåðìÿê èñòÿéèðäè...
Àõû òÿëÿáè íÿ èäè? Íèéÿ þçöíö ÷ÿêèðäè? Íèéÿ åòèðàç åäèðäè?
Ùÿéàò þçö ýÿëèá îíóí éàí-éþðÿñèíäÿ äîëàøûð, î èñÿ íàç åëÿ-
éèðäè. Þçö äÿ áó ùÿéàòûí îíà áÿõø åëÿäèéè íåìÿòèí àç éîõ,
÷îõ îëäóüó ö÷öí íàç åëÿéèðäè. Àõû áóíó àíëàìàã ö÷öí íÿéÿ
ýþðÿ òÿçÿäÿí êå÷ìèøèí ãàíëû-ãàäàëû áóðóëüàíûíà äöøìÿëè èäè?
×èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè. «Öðÿê! –äåéÿ ôèêèðëÿøäè. – Öðÿê éàìàí øåé-
äèð! Ýþð íåúÿ ùÿññàñäûð! Íåúÿ øèääÿòëÿ äþéöíöð!» Èíäè
ãàðàíëûãäà ïàðûëäàéàí î òÿíùà ïÿíúÿðÿ äÿ áöòöí âàðëûüû èëÿ
þçöíö îíóí èõòèéàðûíà âåðÿí âÿ îíó òèëñèìëÿéÿí áàøãà áèð
E
úîøqóí ùÿéàòûí íèøàíÿñè äåéèëäèìè?! Éåíÿ íÿøÿ àëîâó, éåíÿ
çÿðèôëèéèí ìöãÿääÿñ îúàüû, éåíÿ äàìàðëàðûíäàí àõàí ãàíûí R
ïàðûëòûñû... Ùàìûñû îíà òàíûø èäè, ùàìûñûíû ýþðìöøäö âÿ åëÿ

áèëìèøäè êè, áó çÿðèô, øèðèí äóéüóëàð ùå÷ âàõò áåéíèíè äóìàí-
ëàíäûðà áèëìÿéÿúÿê. Áóíëàðû áèëÿ-áèëÿ äÿ èíäè ö÷öíúö äÿðÿ-
úÿëè áèð ìåùìàíõàíàíûí ãàáàüûíäà äàéàíìûøäû âÿ ùÿìèí
äóéüóëàð äà, ñàíêè, àñôàëòäàí áóü êèìè ãàëõûðäû, åëÿ áèë,
äöíéàíûí î áàøûíäàí, ìàâè Êîêîñ àäàëàðûíäàí éàéûëàí òðî-
ïèê áàùàðûí èëûã íÿôÿñè èäè, îêåàíëàðäàí, ìàâè ðÿíýëè úÿíýÿë-
ëèêëÿðäÿí, âóëêàíëàðäàí, ãàðàíëûãëàðäàí ñöçöëÿ-ñöçöëÿ êå÷èá
ýÿëèð, Ïàðèñÿ àõûð, ãèñàñëà, êå÷ìèøëÿðëÿ äîëó áèð ýåúÿäÿ ìèñ-
êèí Ïîíñåë êö÷ÿñèíÿ ìöøê, êöñäöìàüàúû ÿòðè ÷èëÿéèð. Ùå÷ íÿ
äåéÿ áèëìèðñÿí, ùå÷ íÿ åëÿéÿ áèëìèðñÿí, áèð äÿ ýþðöðñÿí êè,
àñòà-àñòà óéóéóðñàí...
«Øÿùðèçàä» àäàìëà äîëó èäè. Æîàí áèð íå÷ÿ àäàìëà îòóð-

ìóøäó âÿ ãàïûíûí àüçûíäà äàéàíìûø Ðàâèêè î äÿãèãÿ ýþð- 163
äö. Òöñòö äîëó çàëû ìóñèãè ñÿäàëàðû áàøûíà ýþòöðìöøäö.
Æîàí éàíûíäàêûëàðà íÿñÿ äåéèá, úÿëä îíà éàíàøäû.
– Ðàâèê...
– Áóðàäà èøèí ÷îõäóð?
– Íÿéÿ ýþðÿ ñîðóøóðñàí?
– Ñÿíè àïàðìàüà ýÿëìèøÿì.
– Áÿñ äåéèðäèí êè...
– Êå÷èá ýåòäè. Èøèí ÷îõäóð?
– Éîõ. Áèðúÿ îíëàðà äåìÿê ëàçûìäûð êè, ýåäèðÿì..
– Òåç åëÿ, òàêñèäÿ ýþçëÿéèðÿì.
– Îëäó... – Àíúàã Æîàí éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè. – Ðàâèê....
Ðàâèê îíà áàõäû.
– Ìÿíÿ ýþðÿ ãàéûòìûñàí, Ðàâèê?
Ðàâèê áèðúÿ àíëûüà òÿðÿääöä åòäè, ñîíðà éàâàøäàí:
– Ùÿ, – äåäè. Æîàí åëÿ éàõûí äàéàíìûøäû êè, îíóí íÿôÿ-
ñèíè öçöíäÿ ùèññ åëÿéèðäè. – Ùÿ, Æîàí... Ñÿíÿ ýþðÿ... Òÿêúÿ
ñÿíÿ ýþðÿ!
Æîàí î äÿãèãÿ ôèêðèíè äÿéèøäè:
– Ýÿë ýåäÿê, – äåäè, – úÿùÿííÿì îëñóí ùàìûñû...
Òàêñè Ëèæå êö÷ÿñè èëÿ ýåäèðäè.

– Íÿ îëìóøäó, Ðàâèê?
– Ùå÷ íÿ.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Éàìàí ãîðõäóì.
– Óíóò ýåòñèí, ùå÷ íÿ éîõ èäè.
– Åëÿ áèëèðäèì, äàùà ãàéûòìàéàúàãñàí.
Ðàâèê îíà òÿðÿô ÿéèëäè, ùèññ åòäè êè, Æîàí òèòðÿéèð.
– Æîàí, – äåäè, – àüëûíà ùå÷ íÿ ýÿòèðìÿ, ùå÷ íÿ äÿ
ñîðóøìà. Êö÷ÿëÿðäÿêè ôÿíÿð èøûãëàðûíû, àë-ÿëâàí ëþâùÿëÿðè
ýþðöðñÿíìè? Áèç þëöìÿ äîüðó ýåäÿí áèð çÿìàíÿäÿ éàøà-
éûðûã, áó øÿùÿðäÿ èñÿ ùÿéàò ãàéíàéûð. Ùÿð øåé ÿëèìèçäÿí ÷ûõûá,
îëàí-ãàëàí áèðúÿ öðÿéèìèçäèð. Àéäîüàíà ýåòìèøäèì, ãàéûò-
ìûøàì. Èíäè èñÿ ñÿí éàíûìäàñàí. Äåìÿê, ùÿéàò ñÿíñÿí!
Þçýÿ ùå÷ íÿ ñîðóøìà. Ñÿíèí ñà÷ëàðûí ìèí áèð ñóàëäàí äà
ìöÿììàëûäûð. Ýåúÿ áèçè éåíÿ þç ãîéíóíà àëûá, áó ñààòëàð äà
ýöíÿø ïÿíúÿðÿìèçè äþéÿíÿ ãÿäÿð ÿáÿäèééÿòÿ ÷åâðèëÿúÿê.
Èíñàíëàðûí áèð-áèðèíè ñåâìÿñè íÿéÿ äåñÿí, äÿéÿð! Ìÿùÿááÿò
äöíéàäà îëàí øåéëÿðèí ÿí ìþúöçÿëèñè, ùÿì äÿ ÿí ñàäÿñèäèð.
164 Áóíó ìÿí áó ýöí, ýåúÿ ÿðèéèá ÷è÷ÿê à÷àí êîëëàðà äþíÿí-
äÿ, êöëÿêäÿí ÷èéÿëÿê ÿòðè ýÿëÿíäÿ äóéäóì âÿ áèëäèì êè,
ñåâìÿéÿí àäàì áó äöíéàéà ìÿçóíèééÿòÿ ýÿëìèø þëöäöð.
Îíóí äà ãóðóúà àäû, äîüóëäóüó àéû, èëè âàð, âÿññàëàì...
Ñåâìÿéÿí àäàì ö÷öí, ÿñëèíäÿ, þëöì éàõøûäûð.
Êö÷ÿäÿêè ôÿíÿðëÿðèí èøûãëàðû, ãàðàíëûãäà ôûðëàíàí ìàéàê
ïðîæåêòîðëàðû êèìè òàêñèíèí øöøÿëÿðèíäÿ äîëàøûðäû. Ñîëüóí
áÿíèçëè Æîàíûí ýþçëÿðè äÿ ýàù èøûëäàéûð, ýàù äà ãàïãàðà ýþðö-
íöðäö.
– Áèç þëìÿéÿúÿéèê, – äåéÿ î, Ðàâèêèí ãîëëàðû àðàñûíäàí
ïû÷ûëäàäû.
– Éîõ, þçöìöçö äåìèðÿì. Çÿìàíÿíè äåéèðÿì, ëÿíÿòÿ
ýÿëìèø çÿìàíÿíè! Þëÿí ùÿìèøÿ îäóð, éàøàéàíñà áèç! Éóõó-
äàí àéûëàíäà äöíéà ýþçöíÿ áàùàð ýþðöíöð, éóõóéà äàëàíäà
èñÿ ùÿð øåé ïàéûçà ÷åâðèëèð, àðàäà äà íå÷ÿ ãûø, íå÷ÿ éàé þòöá
êå÷èð. ßýÿð áèç áèð-áèðèìèçè öðÿêäÿí ñåâèðèêñÿ, äåìÿê, éàüûø
êèìè, êöëÿê êèìè ÿáÿäèéèê, þëöì áèçÿ éàõûí äöøÿ áèëìÿç. Áèçÿ
íÿ ãàëûðñà, ýöíëÿðäÿí ãàëûð, ýöëöì, èëëÿð ùå÷ íÿ âåðìèð. Àíúàã
áóíó áèëÿí, þçöíÿ äÿðä åëÿéÿí àäàì òàïûëàðìû?! ßñë ùÿéàò
áèðúÿ àíûí ñÿàäÿòèíäÿäèð. Áó áèðúÿ àí ÿáÿäèééÿòÿ ëàï éàõûíäûð.
Îíäà ñÿíèí ýþçëÿðèí áÿðã âóðóð, íÿùàéÿòñèç ýþéëÿðäÿí äàì-
úû-äàìúû óëäóç éàüûð, àëëàùëàð ãîúàëûð, ñÿíèí äîäàãëàðûí èñÿ
òÿðàâÿòëè ãàëûð, òàïìàúàëû ýèçëÿíãà÷ îéóíó áàøëàéûð: «Ýÿëäèì!
– Ýÿë!»... Ãàðàíëûãëàðäàí ñåâÿíëÿðèí áèðèíèí ùàðàéû, î áèðèíèí
E
úàâàáû åøèäèëèð, âöñàë ùÿñðÿòè àäàìû ìÿñò åëÿéèð, òÿêùöúåéðÿëè
îðãàíèçìäÿí áàøëàéûá Ðóôè, Åñôåðè âÿ Éåëåíàéà ãÿäÿð óçóí áèð R
éîë êå÷ìèø, ùÿòòà éåð öçöíäÿêè áöòöí ùåéâàíëàðà äà õàñ îëàí

àçüûí åùòèðàñ ñÿíÿ äÿ, ìÿíÿ äÿ ýÿë-ýÿë äåéèð...
Æîàí Ðàâèêèí ãîëëàðû àðàñûíäà óéóìóøäó, ðÿíýè àâàçû-
ìûøäû âÿ þçöíö áöñáöòöí îíóí èõòèéàðûíà âåðìèøäè. Ðàâèê
èñÿ îíà òÿðÿô ÿéèëÿðÿê äàíûøûð, ùåé äàíûøûðäû... ßââÿëúÿ îíà åëÿ
ýÿëäè êè, êèìñÿ ÷èéèíëÿðè öçÿðèíäÿí ÿéèëèá áàõûð. Êþëýÿéÿ îõøà-
éûðäû, ìöÿììàëû áèð òÿáÿññöìëÿ, ñÿññèç-ñÿìèðñèç îíóíëà
áÿðàáÿð íÿñÿ ïû÷ûëäàéûðäû. Áèð àç äà ÿéèëäè, ùèññ åëÿäè êè, Æîàí
äà îíà òÿðÿô ó÷óíóð... Áó äà áèðúÿ àí ÷ÿêäè, ñîíðà ùÿð øåé
èòèá ýåòäè...
XIII
– Ðöñâàé÷ûëûãäûð! – äåéÿí ãàäûí Êåòëÿ öçáÿöç îòóðìóø- 165
äó, áàðìàüûíäà äà çöìðöä ãàøëû öçöê âàðäû. – Áþéöê
áèàáûð÷ûëûãäûð! Áöòöí Ïàðèñ ýöëöð. Ñÿí ùå÷ áèëèðäèí, Ëóè
ùîìîñåêñóàëèñòäèð? Ùàðàäàí áèëÿðäèí?! Ùå÷ êèì áèëìèðäè.
Éàõøû ìàëàëàéûðìûø. Ëèíà äå Íåáóð îíóí ðÿñìè ìÿøóãÿñè
ùåñàá îëóíóðäó. Èíäè ýþð íÿëÿð îëóá: áèð ùÿôòÿ áóíäàí
ãàáàã Ðîìàäàí ãàéûäûð. Äåäèéèíäÿí äÿ ö÷ ýöí ãàáàã. Åëÿ
ùÿìèí àõøàì äà áó Íèêåíèí éàíûíà éîëëàíûð êè, îíó ñåâèí-
äèðñèí. Îðàäà êèìè ýþðñÿ éàõøûäûð?
– Þç àðâàäûíû, – Ðàâèê òåç äèëëÿíäè.
Çöìðöä ãàøëû öçöê òàõìûø ãàäûí áàøûíû ãàëäûðûá îíà
áàõäû, áèðäÿí åëÿ ùàëà äöøäö êè, äåéÿðäèí, ðöñâàé îëàí îíóí
þç ÿðèäèð.
– Áó ÿùâàëàòû ñèç äÿ åøèäèáñèíèç? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Õåéð, àíúàã åëÿ îëìàëûäûð.
– Áàøà äöøìÿäèì! – Ãàäûí ùåéðÿòëÿíäè. – Àõû ùå÷ êèì
äåìÿçäè êè...
Êåò ýöëöìñÿäè:
– Äîêòîð Ðàâèêèí þçöíöí õöñóñè íÿçÿðèééÿñè âàð, Äåçè.
Àäûíû äà òÿñàäöôëÿð ñèñòåìè ãîéóá. Áó íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ,
ùÿãèãÿòÿ óéüóí îëìàéàí øåéëÿð, àç ãàëà, ùÿìèøÿ ùÿãèãÿò
îëóð.
– Ìàðàãëûäûð... – Äåçè íÿçàêÿòëÿ ýöëöìñÿäè. Àíúàã öç-
ýþçöíäÿí áèëèíèðäè êè, áóðàäà ìàðàãëû ùå÷ íÿ ýþðìÿäè.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ëóè îðàäà ãàëìàãàë ãîïàðìàñàéäû, áèëèíìÿçäè.

– Î, ñþçöíÿ äàâàì åòäè. – Êèøè éàìàí þçöíäÿí ÷ûõûáìûø.
Èíäè «Êðèëîí» ìåùìàíõàíàñûíäà ãàëûð, àéðûëìàã èñòÿéèð.
Ùàìû äà ìàðàãëàíûð êè, ýþðÿñÿí, áÿùàíÿñè íÿ îëàúàã.
– Î, êðåñëîéà éàéõàíàðàã, ñóàëåäèúè íÿçÿðëÿðëÿ Êåòÿ áàõäû:
– Ùÿ, áóíà ñþçöí íÿäèð?
Êåò òåç Ðàâèêÿ òÿðÿô äþíäö. Î èñÿ ñòîëóí öñòöíäÿêè ñÿù-
ëÿá áóäàüûíà áàõûðäû. Öñòöíäÿ ãûðìûçû õàëëàð îëàí äöìàü
ëÿ÷ÿêëÿð êÿïÿíÿéÿ îõøàéûðäû. Áóíäàí ÿëàâÿ, îðàäà áèð íå÷ÿ
øëéàïà âÿ öçöì, øàôòàëû èëÿ äîëó ñÿáÿò âàð èäè.
– Åëÿ øåé îëìàç, Äåçè, ùå÷ èíàíûëàñû äåéèë.
Äåçè þçöíäÿí ðàçû ùàëäà Ðàâèêÿ áàõäû:
– Éÿãèí êè, áóíó ÿââÿëúÿäÿí äåéÿ áèëìÿçäèíèç, åëÿ
äåéèëìè?
Ðàâèê áóäàüû åùòèéàòëà òÿçÿäÿí áöëëóð ýöëäàíà ãîéäó:
– Õåéð, áóíó äåéÿ áèëìÿçäèì.
166 Äåçè ðàçûëûãëà áàøûíû éûðüàëàéûá, ÷àíòàñûíû, ÿíëèéèíè âÿ
ÿëúÿêëÿðèíè ýþòöðäö:
– Ýåòìÿê ëàçûìäûð, – äåäè, – Ëóèçà ñààò áåøäÿ êîêòåéëÿ
äÿâÿò åëÿéèá. Íàçèðè äÿ ýÿëÿúÿê. Îðàäà éàìàí ãåéáÿòëÿð îëóð!
Î àéàüà äóðäó.
– Áóíëàð áèð éàíà, Ôåðè èëÿ Ìàðòà éåíÿ àéðûëûáëàð. Áöòöí
äàø-ãàøûíû äà þçöíÿ ãàéòàðûá. Ö÷öíúö äÿôÿäèð... Íÿñÿ áåëÿ
øåéëÿðäÿí éàìàí õîøó ýÿëèð. Éàçûã ëàï ãîéóí êèìèäèð, åëÿ áèëèð,
îíóí þçöíäÿí õîøëàðû ýÿëèð. Ùàìûñûíû ãàéòàðàúàã, ùÿëÿ, áÿë-
êÿ, öñòöíäÿ áèð øåé äÿ âåðäè. Ùÿìèøÿ åëÿ åëÿéèá. Îíóí õÿáÿðè
éîõäóð, Ìàðòà Îñòåðòàãûí éàíûíà ýåäèá, èñòÿäèéèíè äÿ ñå÷èá.
Äàø-ãàøû ùÿìèøÿ îðàäàí àëûð. Éàãóò ãàøëû ñàíúàãäûð, èðè, äþðä-
êöíú äàøëàðû âàð, õàëèñ ýþéÿð÷èí ãàíûäûð. Ìàðòà ÷îõ àüûëëû ãàäûí-
äûð... – Î, Êåòè þïäö. – Ùÿëÿëèê, ãóçóì, ùå÷ îëìàñà, èíäè äöí-
éàäàí áèð àç õÿáÿðèí îëäó. Áóðàäà ÷îõ ãàëàúàãñàí? – äåéèá
Ðàâèêÿ áàõäû. Ðàâèê ùèññ åëÿäè êè, Êåòèí äÿ ýþçëÿðè îíà äèêèëèá.
– Òÿÿññöô êè, áèð àç äà ãàëìàëû îëàúàã, – äåäè.
Ðàâèê Äåçèíèí ïàëòîñóíó òóòäó. Éàõàëûãñûç, þçö äÿ ñàìóð
äÿðèñèíäÿí èäè. «ßñë Æîàíûí ìàëûäûð», – äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èð-
äè. Äåçè äåäè:
– Êåò èëÿ ñèç äÿ ÷àé è÷ìÿéÿ ýÿëèí. ×ÿðøÿíáÿ ýöíëÿðè àäàì
ëàï àç îëóð, àðõàéûíúà îòóðóá ëàããûðòû âóðàðûã. Ìÿí þçöì äÿ
úÿððàùèééÿ èëÿ ÷îõ ìàðàãëàíûðàì.
– Ìÿìíóíèééÿòëÿ!
E
Ðàâèê ãàïûíû îíóí àðõàñûíúà þðòöá, ýåðè ãàéûòäû.
– ßíòèãÿ çöìðöäëÿð èäè. R
Êåò ýöëäö:

– Áèð âàõò ìÿí äÿ îíëàðû ÷îõ ñåâÿðäèì, Ðàâèê. Áèëäèíèç
íèéÿ?
– ßëáÿòòÿ. Ãÿäðèíè áèëÿí ö÷öí ÿëàäûð, àäàìû ÷îõ øåéäÿí
ãîðóéóð.
– Èíäè èñÿ ìÿíèì ö÷öí ìÿíàñû éîõäóð... – Êåò äóðóá
åùòèéàòëà ÷àðïàéûñûíà òÿðÿô ýåòäè.
Ðàâèê îíóí àðõàñûíúà áàõäû:
– Ùàðaäà éàøàìàüûí åëÿ áèð ìÿíàñû éîõäóð, Êåò. Óçàã-
áàøû, ùàðàäàñà áèð àç ðàùàò îëàð, àíúàã áó, ÿñàñ äåéèë. ßñàñ
îäóð êè, îíäàí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèðñÿí. ×îõ âàõò ùå÷ áóíóí
þçö äÿ âàúèá îëìóð.
Êåò ÷àðïàéûäà îòóðóá, óçóí, ãÿøÿíý ãû÷ëàðûíû àäéàëûí
àëòûíäà ýèçëÿäÿ-ýèçëÿäÿ:
– Ùÿôòÿëÿðëÿ éîðüàí-äþøÿêäÿ ãàëûá, ñîíðà ýÿçèøÿíäÿ ùÿð 167
øåé ìÿíàñûíû èòèðèð, – äåäè.
– Èñòÿéèðñèíèç, ÷ûõûí ìåùìàíõàíàéà ýåäèí. Àíúàã áèð
øÿðòëÿ êè, þçöíöçëÿ òèáá áàúûñû äà ýþòöðÿñèíèç.
Êåò áàøûíû áóëàäû.
– Ñÿéàùÿòÿ ÷ûõàíà ãÿäÿð ãàëàúàüàì. Áóðàäà Äåçè êèìè-
ëÿðèíäÿí óçàã îëóðàì.
– Åëÿëÿðè ýÿëÿíäÿ ãîâóí ýåòñèí. Ëàããûðòûäàí ÷îõ àäàìû
áåçäèðÿí ùå÷ íÿ éîõäóð.
Êåò éàâàø-éàâàø ÷àðïàéûäà óçàíäû:
– Ùå÷ àüëûíûçà ýÿëÿðäèìè, ýÿâÿçÿëèéèíÿ áàõìàéàðàã, Äåçè
÷îõ éàõøû àíàäûð? Óøàãëàðûíûí èêèñèíè äÿ ýþçÿë òÿðáèéÿ åäèð.
– Ùÿðäÿí îëóð, – Ðàâèê åòèíàñûçëûãëà úàâàá âåðäè.
Êåò àäéàëû ñèíÿñèíÿ ÷ÿêäè:
– Õÿñòÿõàíà ìîíàñòûð êèìè áèð øåéäèð, – äåäè, – ùÿð õûð-
äà øåéèí ãÿäðèíè áèëèðñÿí. Ìÿñÿëÿí, ýÿçìÿê, íÿôÿñ àëìàã,
ýþðìÿê...
– Åëÿäèð. Õîøáÿõòëèê ùÿìèøÿ ùàðàäàñà ëàï éàõûíäà îëóð.
Ñàäÿúÿ îëàðàã, ÿéèëèá ýþòöðìÿê ëàçûìäûð.
Êåò îíóí öçöíÿ áàõäû:
– Ìÿíèì äîüðó ñþçöìäöð, Ðàâèê.
– Ìÿíèì äÿ, Êåò. Éàëíûç ñàäÿ øåéëÿð àäàìû ùå÷ âàõò
íàöìèä ãîéìóð. Õîøáÿõòëèéè ÷îõ óçàãëàðäà àõòàðìàã ëàçûì
äåéèë, î äà ñàäÿ øåéëÿðäÿí áàøëàíûð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
***
Æàííî éåðèíäÿ óçàíûá, éàíûíà ÷îõëó æóðíàë éûüìûøäû.
– Èøûüû íèéÿ éàíäûðìûðñàí? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– Ùÿëÿëèê ýþðöðÿì. Ýþçëÿðèì èòèäèð.
Æóðíàëëàðäà ÷îõëó ñöíè àéàã øÿêëè âàð èäè. Æàííî îíëàðû
áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿ òàïûá éûüìûøäû. Àõûðûíúûëàðû àíàñû ýÿòèðìèøäè.
Îíëàðäàí ÿí ãÿøÿíýèíè ñå÷èá Ðàâèêÿ ýþñòÿðäè. Ðàâèê èøûüû
éàíäûðäû. Æàííî äåäè:
– Ëàï áàùàëûñû áóäóð.
– Àíúàã éàõøûñû äåéèë.
– ßí áàùàëûñûäûð. Ñûüîðòà èäàðÿñèíäÿí ýÿëÿíÿ äåéÿúÿéÿì
êè, áóíäàí èñòÿéèðÿì. ßñëèíäÿ, þçö íÿéèìÿ ëàçûìäûð, ïóëóíó
âåðñèíëÿð. Ìÿíÿ òàõòà àéàã äà áÿñ åëÿéÿð, òÿêè ïóë îëñóí.
– Ñûüîðòà èäàðÿñèíèí þçöíöí ùÿêèìëÿðè âàð, Æàííî, ùÿð
168 øåéÿ ýþç ãîéóðëàð.
Îüëàí äèêÿëäè:
– Äåéèðñèíèç, ìÿíÿ àéàã äöçÿëòäèðìÿéÿúÿêëÿð?
– Éîõ, äöçÿëòäèðÿúÿêëÿð. Áÿëêÿ äÿ, áåëÿ áàùàëû îëìàéàúàã...
Àíúàã ïóëó þçöíÿ âåðìÿçëÿð, ÷àëûøàúàãëàð êè, ïðîòåçè àëàñàí.
– Îíäà ýþòöðÿðÿì, òåç äÿ ñàòàðàì. Áèëèðÿì, áèð àç èòèðÿ-
úÿéÿì. Ýþðÿñÿí, èéèðìè ôàèç àçàëòñàì, íåúÿ îëàð? ßââÿëúÿ
îí ôàèç äåéÿúÿéÿì. Áÿëêÿ äÿ, ãàáàãúàäàí àëâåð÷è èëÿ äàíûø-
äûì. Ñûüîðòà èäàðÿñèíèí íÿ áîðúóíà, ìÿí ïðîòåçè ýþòöðäöì,
éà ýþòöðìÿäèì?! Îíóí áîðúó ïóëó âåðìÿêäèð, ãàëàíûíäà
íÿ èøè?! Åëÿ äåéèë?
– Åëÿäèð. Áàõàðñàí ..
– Éåíÿ áèð àç õåéðè îëàð. Ùÿìèí ïóëà ïèøòàõòà äöçÿëò-
äèðÿðèê, áàëàúà áèð ñöä êþøêö ö÷öí ëàçûì îëàí øåéëÿðè àëàðûã.
– Æàííî áèú-áèú ýöëäö. – Ãàòëàíàí àéàã... îíóí çèðçèáèëëÿðè...
÷îõ áàùàäûð. ×öíêè çÿðýÿð èøèäèð. Ëàï éàõøû îëäó...
– Ñûüîðòà èäàðÿñèíäÿí ýÿëÿí îëäó?
– Íÿ àéàüûìà ýþðÿ, íÿ äÿ äÿááÿ ïóëó ö÷öí ýÿëÿí îëìà-
éûá. Òÿêúÿ õÿñòÿõàíà, òÿøðèù ùàããû ö÷öí ýÿëìèøäèëÿð. Ýþðÿ-
ñÿí, âÿêèë òóòìàã ëàçûìäûð? Ñèç íÿ äåéèðñèíèç? Ãûðìûçû èøûãäà
êå÷äè, þçöì ýþðäöì. Ïîëèñ...
Òèáá áàúûñû àõøàì éåìÿéèíè ýÿòèðèá Æàííîíóí éàíûíäàêû
ñòîëóí öñòöíÿ ãîéäó. Îüëàí î ÷ûõûá ýåäÿíÿ êèìè ýþçëÿäè,
ñîíðà äåäè:
E
– Áóðàäà éåìÿê áîëäóð, þìðöìäÿ áåëÿ éàõøû õþðÿêëÿð
éåìÿìèøÿì. Òÿê þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìèðÿì, ãàëàíûíû àíàì R
ýÿëÿíäÿ éåéèð. Èêèìèçè äÿ äîéäóðóð. Åâäÿêèíÿ äÿ ãÿíàÿò åäèð.

Ïàëàòàíûí ùàããû äà ÷îõ áàùàäûð...
– Áóíó ñûüîðòà èäàðÿñè âåðèð. Ùàðàäà ãàëñàí, âåðÿúÿê.
Îüëàíûí áîìáîç ñèôÿòèíäÿ öðêÿê áèð òÿáÿññöì ýÿçäè:
– Äîêòîð Âåáåðëÿ äàíûøìûøàì, îí ôàèçèíè þçöìÿ âåðÿ-
úÿê. Àõûðäà ñûüîðòà èäàðÿñèíÿ ùàãã-ùåñàá ãÿáçè ýþíäÿðÿ-
úÿê, ïóëó àëàí êèìè îí ôàèçèíè þçöìÿ ãàéòàðàúàã.
– Ñÿí ÷îõ àüûëëû îüëàíñàí, Æàííî.
– Êàñûá, ýÿðÿê, àüûëëû îëñóí.
– Áóðàñû äà äöçäöð. Àüðûéàí éåðèí âàð?
– Êÿñèá ýþòöðäöéöíöç àéàüûì àüðûéûð.
– ßñÿáëÿðäèð, ùÿëÿ òàì êåéèìÿéèá.
– Þçöì äÿ áèëèðÿì. Àíúàã ýöëìÿëèäèð, îëìàéàí øåé àüðû-
éûð. Áÿëêÿ äÿ, àéàüûìûí ðóùó ùÿëÿ ãàëûá, àüðûéàí îäóð. – Æàííî
èðèøäè. Çàðàôàòû þçöíöí äÿ õîøóíà ýÿëìèøäè. Ñîíðà áîøãàá- 169
ëàðûí öñòöíäÿêè þðòöéö ãàëäûðäû. – Øîðáà, òîéóã, ýþéÿðòè,
ãîüàë... Ùàìûñû äà àíàìûí ïàéûäûð, òîéóãäàí éàìàí õîøó
ýÿëèð. Åâèìèçäÿ àéäà-èëäÿ áèð äÿôÿ îëàí øåéäèð... – Î, éåðèíè
ðàùàòëàäû. – Ýåúÿëÿð ùÿðäÿí îéàíûðàì, åëÿ áèëèðÿì êè, ùàìû-
ñûíûí ïóëóíó þçöìöç âåðÿúÿéèê. Àäàì ýåúÿ âàõòû îéàíàíäà
áèð àíëûüà þçöíäÿ îëìóð, íÿ äåñÿí, ôèêèðëÿøèð. Ñîíðà éàäûìà
äöøöð êè, áþéöêëÿðèí óøàüû êèìè áåëÿ õÿñòÿõàíàäà ãàëûðàì,
íÿ èñòÿñÿì, ýÿòèðäÿðÿì, çÿíýè áàñàí êèìè òèáá áàúûñû ýÿëìÿ-
ëèäèð, ùàìûñûíûí äà ïóëóíó þçýÿñè âåðÿúÿê... ßíòèãÿäèð. Ùÿ?
– Äöç äåéèðñÿí, ëàï ÿíòèãÿäèð.
***
Î, «Îçèðèñ»äÿ, ãûçëàðû ùÿìèøÿ éîõëàäûüû îòàãäà îòóð-
ìóøäó.
– Ãàëàí âàð? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Áÿëè, – Ëåîíè úàâàá âåðäè. – Èâîííà ãàëûá, àõûðûíúûäûð.
– Ýþíäÿð, ýÿëñèí. Ñÿíäÿ ùå÷ íÿ éîõäóð, Ëåîíè.
Èâîííà èéèðìè áåø éàøëû, ÿòëè-ãàíëû, ñàðûøûí áèð ãûç èäè âÿ
áöòöí ôàùèøÿëÿð êèìè, îíóí äà éàñòû áóðíó, õûðäà òîòóã ÿëëÿðè,
òîïïóø ãû÷ëàðû âàðäû. Î, þçöíäÿí ðàçû ùàëäà, éûðüàëàíà-éûðüà-
ëàíà è÷ÿðè ýèðäè, ýþäÿê èïÿê ïàëòàðûíû éóõàðû ãàëäûðäû.
– Îðà êå÷.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Áåëÿ îëìàç, äîêòîð?

– Íèéÿ îðàäà óçàíìàã èñòÿìèðñÿí?
Ãûç ùå÷ íÿ äåìÿäÿí ýåðè äþíöá, ÿòëè-ãàíëû éàìáûçëàðûíû
îíà ýþñòÿðäè: ýþìýþé êÿñèëìèø, ãàí÷ûð áàüëàìûøäû. Äåéÿ-
ñÿí, êèìñÿ îíó éàõøûúà êþòÿêëÿìèøäè.
– Çÿííèìúÿ, ìöøòÿðè áóíóí ùàããûíû àðòûãëàìàñû èëÿ âåð-
ìèø îëàð. Çàðàôàò äåéèë...
Èâîííà áàøûíû áóëàäû:
– Áèðúÿ ñàíòèì äÿ âåðìÿäè, äîêòîð. Ìöøòÿðè äåéèëäè.
– Îíäà þç êþíëöíÿ äöøöáìöø. Áåëÿ øåéëÿðäÿí õîøóí
ýÿëäèéèíè ùå÷ áèëìÿçäèì...
Èâîííà éåíÿ áàøûíû áóëàäû, öçöíäÿ ìöÿììàëû áèð òÿáÿñ-
ñöì îéíàäû. Ðàâèê ýþðäö êè, îíóí áó ñþùáÿòäÿí õîøó ýÿëèð,
þçöíö áóíóíëà ýÿðÿêëè àäàì ùåñàá åëÿéèð.
– Ìÿí ìàçîõèñò äåéèëÿì! – Áó ñþçö áèëìÿñè þçöíÿ äÿ
ëÿççÿò åëÿäè.
170 – Áÿñ íÿäÿí îëóá? Äàëàøûáñàí?
Èâîííà áèðúÿ àíëûüà ëÿíýèäè, ñîíðà:
– Ìÿùÿááÿò! – äåéèá ëÿççÿòëÿ ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè.
– Ãûñãàíúëûã?
– Áÿëè! – Èâîííàíûí öç-ýþçö èøûãëàíäû.
– ×îõ àüðûäûð?
– Áåëÿ øåé àäàìû àüðûòìàç. – Î, åùòèéàòëà òàõòà óçàíäû.
– Áèëèðñèíèç, äîêòîð, ìàäàì Ðîëàíäà ÿââÿëúÿ ìÿíè èøÿ ÷ûõ-
ìàüà ãîéìóðäó. Äåäèì, áèðúÿ ñààòëûüà èúàçÿ âåðèí, ñîíðà-
ñûíà áàõàðñûíûç. Èíäè áó ãàí÷ûð éàìáûçëàðëà èøëÿðèì ÿââÿëêèí-
äÿí ãàò-ãàò éàõøû gåäèð.
– Íèéÿ?
– Þçöì äÿ áèëìèðÿì. Åëÿëÿðè âàð êè, áóíäàí þòðö äÿëè-
äèâàíÿäèð, ýþðÿí êèìè úóøà ýÿëèð. Ñîí ö÷ ýöíäÿ èêè éöç ÿëëè
ôðàíê àðòûã ýÿëèð ýÿòèðìèøÿì. Áó íÿ ãÿäÿð ãàëàð, äîêòîð?
– ßí àçû èêè, éà ö÷ ùÿôòÿ.
Èâîííà àüçûíû ìàð÷ûëäàòäû:
– Èøëÿð áåëÿ ýåòñÿ, þçöìÿ õÿç ïàëòî àëàúàüàì. ßñë ïèøèê
äÿðèñèíäÿí.
– ×àòìàñà, äîñòóí áèð äÿôÿ äÿ ýþéÿðäÿð.
– Ýþéÿðòìÿç. Åëÿ àäàì äåéèë. Ñèç äåéÿí ãÿäÿð äÿðèí
äöøöíÿí ÿúëàô äåéèë. Åùòèðàñäàí áåëÿ åëÿéèð. Ùÿëÿ áó åùòèðàñ
äà îëà, éà îëìàéà... Éîõñà, ëàï àéàãëàðûíà äöøöá éàëâàðñàì
äà åëÿìÿçäè.
E
– Õàñèééÿòÿ áàõ! – Ðàâèê äèêÿëäè. – Ñÿíäÿ ùå÷ íÿ éîõ-
äóð, Èâîííà. R
– Îíäà ýåäèì èøèìè ýþðöì, àøàüûäà áèð ãîúà ýþçëÿéèð.

Ñàããàëûíà äÿí äöøöá... Ýþìýþé ãàí÷ûðëàðû ýþñòÿðäèì. Áåëÿ
øåéèí äÿëèñèäèð. Åâèíäÿ ùå÷ äèíÿ áèëìèð. Äåéÿñÿí, õÿéàëûíäàí
ãàðûñûíû áó êþêÿ ñàëìàã êå÷èð... – Î, øàããàíàã ÷ÿêèá ýöë-
äö. – Äîêòîð, äöíéàíûí ãÿðèáÿ èøëÿðè âàð... Äöç äåìèðÿì?
Î, éåíÿ þçöíäÿí ðàçû ùàëäà éûðüàëàíà-éûðüàëàíà îòàã-
äàí ÷ûõäû.
Ðàâèê ÿëëÿðèíè éóäó, ñîíðà èøëÿòäèéè àëÿòëÿðè éåðèíÿ éûüäû,
ïÿíúÿðÿéÿ éàõûíëàøäû. Ãàø ãàðàëìûøäû, áîìáîç ñÿìà ýöìö-
øö ðÿíýÿ ÷àëûðäû. Àñôàëòûí öñòöíäÿêè ÷ûëïàã àüàúëàð, åëÿ áèë,
ìåéèòëÿðèí ãàðàëìûø ÿëëÿðè èäè, ãÿáèðäÿí ÷ûõûðäû. Éàí-éàíà
äöçöëìöø ñÿíýÿðëÿðäÿí ÷ûõàí áåëÿ ÿëëÿðè ÷îõ ýþðìöøäö.
Ïÿíúÿðÿíè à÷ûá áàéûðà áàõäû. Èøûãëà ãàðàíëûüûí àðàñûíäà
òÿðÿääöä åäÿí áèð âàõò èäè, îíäà ùå÷ íÿ ùÿãèãÿò îëìóð. Åâëè
êèøèëÿðèí áàëàúà ìåùìàíõàíàëàðäà ìÿùÿááÿòëÿðèíèí úîøàí 171
âàõòû èäè, àõøàì èñÿ ëÿéàãÿòëè àèëÿ áàø÷ûñû êèìè åâëÿðèíÿ ãàéû-
äûðäûëàð... Ëîìáàðäèéà ÷þëëÿðèíäÿ èòàëéàí ãûçëàðûíûí felicissima
notte1 äåìÿéÿ áàøëàäûãëàðû âàõò, àäàìû öìèäñèçëèê áöðöéÿí
àí, õÿéàëëàðûí ïÿðâàçëàíäûüû ñààòëàð èäè...
Ïÿíúÿðÿíè þðòäö. Åëÿ áèë, îòàã áèðäÿí-áèðÿ ãàðàíëûãëàøäû.
Ñàíêè, à÷ûã ïÿíúÿðÿäÿí êþëýÿëÿð ó÷óøóá è÷ÿðè äîëìóøäóëàð
âÿ èíäè êöíú-áóúàüà ãîíóá, ñÿññèç-ñÿìèðñèç ïû÷ûëäàøûðäûëàð.
Áàéàã Ðîëàíäàíûí ýÿòèðäèéè áèð øöøÿ êîíéàê ñòîëóí öñòöíäÿ
àë-ÿëâàí, úèëàëàíìûø òîïàç äàøûíà îõøàéûðäû. Áèð àíëûüà ùÿðÿ-
êÿòñèç ãàëäû, ñîíðà àøàüû äöøäö.
Ýóð èøûüà ãÿðã îëìóø áþéöê çàëäà ìóñèãè ÷àëûíûðäû. ×ÿù-
ðàéû ðÿíýëè èïÿê ïàëòàð ýåéìèø ãûçëàð èêè úÿðýÿäÿ éóìøàã
êÿòèëëÿðäÿ ÿéëÿøìèøäèëÿð. Ùàìûñûíûí äà ñèíÿñè à÷ûã èäè, ìöø-
òÿðèëÿð àëàúàãëàðû ìàëà áàõìàã èñòÿéèðäèëÿð. Àðòûã áåø-àëòû
íÿôÿðè ýÿëìèøäè. ×îõó äà îðòà éàøëû õûðäà-áóðæóàëàð, èøëÿðèíè
åùòèéàòëà òóòàí ìöòÿõÿññèñëÿð èäè, éîõëàìà âàõòûíû äÿãèã áèëèð
âÿ åëÿ ùÿìèí àíäà ýÿëèðäèëÿð êè, ñöçÿíÿê òóòìàñûíëàð. Èâîííà
þç ãîúàñû èëÿ òàïûøìûøäû. Êèøèíèí ãàáàüûíäà áèð ãÿäÿù «Äöáå-
íå» âàðäû, îíóí éàíûíäà äàéàíìûø Èâîííà èñÿ áèð àéàüûíû
êÿòèëèí öñòöíÿ ãîéóá «Øàìïàí» è÷èðäè. Ùÿð øàìïàí øöøÿ-
ñèíäÿí îí ôàèçè îíà ÷àòûðäû. Êèøè, äåéÿñÿí, àüëûíû èòèðìèø, éà
äà ïóëóíóí áàøûíäàí êå÷ìèøäè. «Øàìïàí» àëìàã òÿêúÿ
1 Ýåúÿíèç õåéðÿ ãàëñûí (èòàë.)
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ÿúíÿáèëÿðÿ éàðàøûðäû âÿ Èâîííà äà áóíó éàõøû áèëèðäè. Ìåùðè-

áàí ñèðê òÿëèì÷èñè êèìè êèøèíèí áàøûíûí öñòöíö àëìûøäû.
– Ãóðòàðäûí, Ðàâèê? – ãàïûíûí àüçûíäà äàéàíìûø Ðîëàí-
äà ñîðóøäó.
– Áÿëè, ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð.
– Áèð øåé è÷ìÿê èñòÿìèðñÿí?
– Éîõ, Ðîëàíäà, ìåùìàíõàíàéà ýåäÿúÿéÿì, áöòöí
ýöíö èøëÿìèøÿì. Èíäè ìÿíÿ áó ñààò èñòè ùàìàì, òÿìèç éîð-
üàí-äþøÿê ëàçûìäûð, âÿññàëàì.
Àñûëãàíëà áàðûí éàíûíäàí êå÷èá, êö÷ÿéÿ ÷ûõäû. Áÿíþâøÿ
ýþçëö àõøàì ãàïûíû êÿñäèðìèøäè. Ìàâè ñÿìàäà òÿíùà áèð
òÿééàðÿ óüóëäàéûðäû. ×ûëïàã àüàúëàðûí ùàíñûíûíñà óúà áóäà-
üûíäà ãàðà, áàëàúà áèð ãóø úÿù-úÿù âóðóðäó.
Õÿð÷ÿíýèí éûðòûúû ùåéâàí êèìè è÷èí-è÷èí éåäèéè áèð ãàäûí,
þç òÿãàöäöíö ùåñàáëàéàí øèêÿñò óøàã, éàìáûçëàðû ãûçûë
êÿñÿí ôàùèøÿ, áóäàãäàí-áóäàüà ãîíàí ãàðàòîéóã. Áóíëà-
172 ðûí ùàìûñû áèð-áèð àðõàäà ãàëûð, î èñÿ, ñàíêè, ùå÷ áèðèíè ýþð-
ìöð, èñòè éîðüàí-äþøÿê ÿòèðëè ãàðàíëûãäà éàâàø-éàâàø áèð
ãàäûíûí éàíûíà éîë àëûð...
***
– Áèð êàëâàäîñ äà ýÿòèðäèì?
– Ùÿ, áèð àç äà ýÿòèðñèí.
Ðàâèê èøàðÿ èëÿ áàø õèäìÿò÷èíè éàíûíà ÷àüûðäû.
– Áóíäàí òöíä êàëâàäîñóíóç éîõäóð?
– Áó, éàõøû äåéèë êè?
– Íèéÿ?! Éàõøûäûð. Áÿëêÿ, çèðçÿìèäÿ áàøãàñû îëà...
– Áàõûì, ýþðöì.
Õèäìÿò÷è êàññàéà äîüðó ýåòäè. Ñàùèáêàðûí àðâàäû, ãóúà-
üûíäà äà ïèøèéè, êàññàíûí àðõàñûíäàúà éóõóéà ýåòìèøäè.
Õèäìÿò÷è îðàäàí êå÷èá òóòãóí øöøÿëè áèð ãàïûíûí àðõà-
ñûíäà éîõà ÷ûõäû. È÷ÿðèäÿ ñàùèáêàðûí þçö êàüûç-êóüóçëà ÿëëÿ-
øèðäè. Õèäìÿò÷è áèð àçäàí úèääè, èøýöçàð ýþðêÿìëÿ îðàäàí
÷ûõäû, Ðàâèê òÿðÿôÿ ýþçöíöí óúó èëÿ äÿ áàõìàéûá, ïèëëÿêÿíëÿ
çèðçÿìèéÿ äöøäö.
– Äåéÿñÿí, äöçÿëèð, – Ðàâèê äèëëÿíäè.
Õèäìÿò÷è, ÿëèíäÿ øöøÿ, ãàéûòäû. Îíó åëÿ åùòèéàòëà òóò-
ìóøäó êè, äåéÿðäèí, áÿëÿêëè ÷àüàíû ãóúàüûíà àëûá. Êèðëè-ïàñàãëû
áèð øöøÿ èäè. Àíúàã òóðèñòëÿðè àëäàòìàã ö÷öí òîç-òîðïàüà
E
áóëàøäûðûá ýÿòèðäèêëÿðè øöøÿëÿðäÿí äåéèëäè. Äîüðóäàí äà,
óçóí ìöääÿò çèðçÿìèäÿ ãàëäûüûíäàí òîç-òîðïàã áàñìûøäû. R
Õèäìÿò÷è åùòèéàòëà øöøÿíèí àüçûíû à÷àðàã, òûõàúû èéëÿäè,

ýåäèá èêè èðè ãÿäÿù ýÿòèðäè.
– Áàõûí, ìöñéþ, – äåéèá êàëâàäîñäàí áèð àç ãÿäÿùÿ
òþêäö. Ðàâèê îíó ýþòöðöá èéëÿäè, ñîíðà è÷äè, ýåðèéÿ ñþéêÿíèá
áàøûíû òÿðïÿòäè. Õèäìÿò÷è äÿ ðàçûëûãëà áàøûíû òÿðïÿäèá, ãÿäÿù-
ëÿðè éàðûéà ãÿäÿð äîëäóðäó. Ðàâèê Æîàíà äåäè:
– Äàäûíà áàõ.
Æîàí áèð ãóðòóì àëûá, ãÿäÿùè éåðÿ ãîéäó. Õèäìÿò÷èíèí
ýþçö îíäà èäè. Æîàí ùåéðÿòëÿ Ðàâèêÿ áàõäû:
– Þìðöìäÿ áåëÿñèíè è÷ìÿìèøÿì, – äåéÿðÿê áèð ãóðòóì
äà àëäû. – Åëÿ áèë, ùå÷ íÿ è÷ìèðñÿí, éàü êèìè ýåäèð...
– Åëÿ þçöäöð êè, âàð, õàíûì! – Õèäìÿò÷èéÿ ëàï ëÿççÿò åëÿ-
ìèøäè. – Äöç òàïäûíûç.
– Ðàâèê, ñÿí ùå÷ éàõøû èø ýþðìÿäèí. Áåëÿ êàëâàäîñäàí
ñîíðà àéðû ùå÷ íÿ è÷ÿ áèëìÿéÿúÿéÿì. 173
– Éàõøû, éàõøû, ãîðõìà, è÷ÿúÿêñÿí.
– Àíúàã áóíóí äàäû äàìàüûìäàí ýåòìÿéÿúÿê.
– Åéáè éîõäóð, àõûðäà ðîìàíòèê áèð êàëâàäîñ è÷ÿí îëà-
úàãñàí.
– Áóíäàí ñîíðà áàøãàëàðû ëÿççÿò âåðìÿéÿúÿê.
– ßêñèíÿ, áàøãàñû äàùà øèðèí îëàúàã. Áèðèíèí ùÿñðÿòè èëÿ
î áèðèíè è÷ÿúÿêñÿí. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ è÷äèéèí àäè êàëâàäîñ
îëìàéàúàã.
Æîàí ýöëäö:
– Áîø øåéäèð. Þçöí äÿ áèëèðñÿí...
– ßëáÿòòÿ, áîø øåéäèð. Áÿñ áèçè éàøàäàí åëÿ áó áîø øåé-
ëÿð äåéèëìè? Ãóðó-ãóðó ôàêòëàðäàí íÿ ÷ûõàð?! Áÿñ îíäà
ìÿùÿááÿò íåéëÿéÿðäè?
– Áóíóí ìÿùÿááÿòÿ íÿ äÿõëè?
– Äÿõëè ÷îõäóð. Ìÿùÿááÿòè éàøàäàí îäóð. Éîõñà áèðúÿ
äÿôÿ ñåâÿðäèê, ñîíðà ùÿð øåéäÿí ãà÷àðäûã. Àíúàã áåëÿ îëàí-
äà éà àòûá ýåòäèéèí, éà äà ñÿíè àòûá ýåäÿí àäàìûí êþâðÿê
ùÿñðÿòè òÿçÿ ýÿëÿíèí øþùðÿò ÷ÿëÿíýèíÿ ÷åâðèëèð. Ñÿíèí ÿââÿëúÿ
èòèðäèéèí øåé éåíè ýÿëÿíè àë-ÿëâàí áèð ðÿíýÿ áîéàéûð. Òÿñÿëëè
ö÷öí ãÿäèì, ìöãÿääÿñ áèð éàëàí...
Æîàí îíà áàõäû:
– Ñÿí áåëÿ äàíûøàíäà öðÿéèì áóëàíûð.
– Åëÿ þçöìöí äÿ.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Áèð äÿ áåëÿ äàíûøìà. Ùå÷ çàðàôàòëà äà äåìÿ. Îíäà

øèðèí-øèðèí ìþúöçÿëÿð äÿ óúóçëàøûð.
Ðàâèê äèíìÿäè.
– Îíäà, åëÿ áèë, ëàï úàíà äîéìóñàí, ìÿíè àòìàã ö÷öí
éîëëàð àõòàðûðñàí.
Ðàâèê êþâðÿê áèð íÿâàçèøëÿ îíà áàõäû:
– Î áàðÿäÿ ùå÷ íàðàùàò îëìà, Æîàí. Âàõò ýÿëèá ÷àòàí-
äà ìÿí éîõ, ñÿí ìÿíè àòûá ýåäÿúÿêñÿí. Áóíà øöáùÿí
îëìàñûí.
Æîàí ãÿäÿùè éåðÿ ãîéäó:
– Áîø-áîø äàíûøìà! Ìÿí ñÿíè ùå÷ âàõò àòìàðàì. Èíäè
ìÿíè ùàðà àçäûðìàã èñòÿéèðñÿí?
«Áèð áóíóí ýþçëÿðèíÿ áàõ! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè.
– Åëÿ áèë, îðàäà øèìøÿê ÷àõûð. Åëÿ áèë, øàìëàðûí êþçÿðòèñè
îðàäà øèìøÿéÿ äþíöð...»
– Æîàí, – äåäè, – àçäûðìàã èñòÿìèðÿì. Àíúàã èñòÿéèðÿì
174 ñÿíÿ äàëüà èëÿ áèð ãàéàíûí ùåêàéÿòèíè äàíûøûì. ×îõäàí
îëìóø øåéäèð. Áèçäÿí ÿââÿë îëóá... Ãóëàã àñ, áèðè âàð èìèø,
áèðè éîõ èìèø, áèð äàëüà âàð èìèø. Áó äàëüà ùàíñû äÿíèçäÿñÿ,
ìÿñÿëÿí, äåéÿê êè, Êàïðè áóõòàñûíäà áèð ãàéàéà âóðóëóá-
ìóø. Î, ùÿð ýöí þçöíö áó ãàéàíûí ãîéíóíà àòûð, îíó éàëà-
éûð, ýåúÿ-ýöíäöç þïöá îõøàéûð, äöìàü ãîëëàðûíû áîéíóíà
äîëàéûð, àüëàéûð, ñûçëàéûð, éàëâàðûð êè, îíà ìåùìàí îëñóí. Äàë-
üà ùÿìèí ãàéàíû áåëÿúÿ ñåâÿ-ñåâÿ, îõøàéà-îõøàéà, éàâàø-
éàâàø, àëòäàí-àëòäàí îéóð, îéóð... âÿ ýöíëÿðèí áèð ýöíö ãàéà
òàìàì îâóëóð, ó÷óá îíóí ãîéíóíà éûõûëûð...
Ðàâèê êàëâàäîñäàí áèð ãóðòóì àëäû. Æîàí äþçìÿäè:
– Ñîíðàñû?
– Âÿ äàëüà áèðäÿí ýþðöð êè, äàùà ãóúàãëàìàüà, ñåâèá
îõøàìàüà, âöñàë ùÿñðÿòè èëÿ éàíìàüà ãàéà éîõäóð. Î, ÷èëèê-
÷èëèê îëóá, þçöíöí ãóúàüûíäàúà áîüóëóá, äÿíèçèí äèáèíÿ
ýåäèá... Áèëèð êè, àëäàíûá... ×îõ ôèêèðëÿøèð êè, íåéëÿñèí, àõûðäà
ýåäèá þçöíÿ àéðû ãàéà àõòàðûð...
– Áÿñ ñîíðà? – Æîàí öðêÿê áàõûøëàðëà îíó ñöçäö.
– Äàëüàíûí íÿ ýöíàùû?! Ãàéà, ýÿðÿê, ó÷ìàéàéäû, ãàéà êèìè
ãàëàéäû.
– Äàëüàëàð ùÿìèøÿ áåëÿ äåéèð... Ùÿðÿêÿòäÿ îëàí øåéëÿð,
ñöêóíÿòäÿ îëàíëàðäàí ýöúëöäöð. Äåìÿê, ñó ãàéàäàí ýöú-
ëöäöð...
Ñÿáðè òöêÿíÿí Æîàí ÿëèíè éåëëÿòäè:
E
– Áóíëàðûí áèçÿ íÿ äÿõëè?! ×îõ ìÿíàñûç ùåêàéÿòäèð.
Éîõñà, éåíÿ ìÿíè ÿëÿ ñàëûðñàí? ßýÿð åëÿ øåé îëñà, ñÿí ìÿíè R
àòàúàãñàí... Äÿãèã áèëèðÿì!

– Áó äà ìÿíè àòûá ýåäÿíäÿ, äåéÿúÿéèí ñîí ñþçëÿð îëà-
úàã. Äåéÿúÿêñÿí êè, ýóéà, ìÿí ñÿíè àòìûøàì. Èñòÿäèéèí
ãÿäÿð äÿ áÿùàíÿ òàïàúàãñàí, ùàìûñûíà äà èíàíàúàãñàí...
Âÿ äöíéàíûí ÿí óëó ìÿùêÿìÿñè îëàí òÿáèÿòèí ãàðøûñûíäà
áÿðàÿò ãàçàíàúàãñàí... – Ðàâèê õèäìÿò÷èíè èøàðÿ èëÿ éàíûíà
÷àüûðäû. – Áó êàëâàäîñó áèçÿ âåðÿðñèíèç?
– Àïàðìàã èñòÿéèðñèíèç?
– ßýÿð èúàçÿ âåðñÿéäèíèç...
– Ìöñéþ, áèçäÿ áåëÿ ãàéäà éîõäóð, áöòþâ øöøÿ ñàòìûðûã.
– Ñàùèáêàðäàí ñîðóøóí.
Õèäìÿò÷è ýåäèá, ÿëèíäÿ ãÿçåò ãàéûòäû. «Ïàðè ñóàð» èäè.
– Ñàùèáêàð äåäè êè, ñèçÿ âåðìÿê îëàð, – äåéèá, òûõàúû
ìþùêÿì ñûõäû, ÿââÿëúÿ ãÿçåòèí è÷èíäÿêè èäìàí ÿëàâÿñèíè 175
ýþòöðäö, ñÿëèãÿ èëÿ áöêöá úèáèíÿ ãîéäó, ñîíðà øöøÿíè «Ïàðè
ñóàð»à áöêäö. – Áóéóðóí, ìöñéþ, àíúàã ãàðàíëûãäà, ñÿðèí
éåðäÿ ñàõëàéûí. Ñàùèáêàðûí áàáàñûíäàí ãàëìàäûð.
– Îëäó!
Ðàâèê ïóëóíó âåðèá øöøÿíè àëäû, äèããÿòëÿ îíà áàõäû:
– Ñÿí, åé éàéûí èñòèñèíäÿ, ìàâè ïàéûçûí ñÿðèíëèéèíäÿ Íîð-
ìàíäèéà áàüëàðûíäà êöëÿêëÿðèí ñûüàëëàäûüû àëìàëàðû ãûçäûðàí
ýöíÿø øöàñû, ýÿë áèçèìëÿ ýåäÿê! Éàìàí ëàçûìñàí áèçÿ!
Àíúàã ùàíñû áèð êöíúäÿñÿ éàòûá ãàëìûñàí!
Êö÷ÿéÿ ÷ûõäûëàð. Éàüûø áàøëàìûøäû. Æîàí äàéàíäû:
– Ìÿíè ñåâèðñÿí, Ðàâèê?
– Ùÿ, Æîàí! Ñÿí äöøöíäöéöíäÿí äÿ ÷îõ ñåâèðÿì.
Æîàí îíà ñûüûíäû:
– Áó, áÿçÿí ùå÷ ùèññ îëóíìóð.
– ßêñèíÿ! Éîõñà, ñÿíÿ åëÿ íàüûëëàð äàíûøàðäûì?
– Áàøãàëàðûíû äàíûøñàí, äàùà éàõøû îëàð.
Ðàâèê éàüûøà áàõûá ýöëöìñÿäè.
– Ìÿùÿááÿò äóïäóðó, áàëàúà áèð ýþëìÿ÷ÿ äåéèë êè, øÿê-
ëèí ùÿìèøÿ îðà äöøñöí, Æîàí. Îíóí òóôàíû âàð, ôûðòûíàñû âàð...
Îíäà ýÿìèëÿð, øÿùÿðëÿð ãÿðã îëóð, ñÿêêèçàéàãëû èëáèçëÿð, ãûçûë
êöïÿëÿðè, ìèðâàðèëÿð áàòûð. Àíúàã ìèðâàðèëÿð ÷îõ äÿðèíÿ ýåäèð...
– Ìÿíèì åëÿ øåéëÿðäÿí áàøûì ÷ûõìàç. Áèðúÿ îíó áèëèðÿì
êè, ìÿùÿááÿò þìöðëöê áèð-áèðèíÿ áàüëàíìàã äåìÿêäèð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
«Þìöðëöéÿ áàõ! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Ëàï óøàã

íàüûëû äàíûøûð. Áèðúÿ äÿãèãÿ äþçÿ áèëñÿí, áþéöê øåéäèð...»
Æîàí ïàëòîñóíó äöéìÿëÿäè.
– Êàø èíäè éàé îëàéäû, – äåäè, – þìðöìäÿ éàéû èíäèêè
êèìè èñòÿìÿìèøäèì...
Æîàí ãàðà ðÿíýëè ïàëòàðûíû øêàôäàí ýþòöðöá, ÷àðïàéûíûí

öñòöíÿ àòäû:
– Ùÿðäÿí áó ïàëòàðà ëàï íèôðÿò åäèðÿì. Åëÿ ùÿìèøÿ áó
ãàðà ïàëòàð, åëÿ ùÿìèøÿ «Øÿùðèçàä»... ùÿð ýöí äÿ åéíè øåé-
ëÿð... åéíè øåéëÿð...
Ðàâèê îíà áàõäû, àíúàã äèíìÿäè.
– ×àòìàäû ñÿíÿ?
– Íèéÿ êè...
– Íèéÿ ìÿíè ýþòöðöá áóðàëàðäàí ýåòìèðñÿí, ÿçèçèì?
– Ùàðà?
176 – Ùàðà ýÿëäè... Ùàðà îëóð-îëñóí...
Ðàâèê ãÿçåòè à÷ûá, øöøÿíèí òûõàúûíû ÷ûõàðòäû, ñîíðà áèð
ãÿäÿù ýÿòèðèá äîëäóðäó.
– Ýÿë, – äåäè, – è÷!
– Õåéðè éîõäóð. Áÿçÿí è÷ìÿéèí äÿ õåéðè îëìóð. Áÿçÿí äÿ
ùå÷úÿ íÿéèí! Áó àõøàì î ñÿôåùëÿðèí éàíûíà ýåòìÿê èñòÿ-
ìèðÿì.
– Çÿíý âóð, äå õÿñòÿñÿí.
– Íÿ ôÿðãè âàð, ñàáàù éåíÿ ýåäÿñè îëà÷àüàì. Áó äàùà
ïèñ...
– Àäàì áèð íå÷ÿ ýöí õÿñòÿ îëà áèëÿð.
– Áóíóí äà õåéðè éîõäóð. – Æîàí îíà áàõäû. – Íèéÿ áåëÿ
îëäó? Ìÿíÿ íÿ îëóá, ÿçèçèì? Ýöíàùêàð, áÿëêÿ, éàüûøäûð?
Éîõñà, íÿìèøëèê éàüàí áó ãàðàíëûã? Ùÿðäÿí ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð
êè, ãÿáèðäÿéÿì. Àõøàìà äþíÿíäÿ àäàì ëàï áîüóëóð. Áèð àç
áóíäàí ãàáàã ùÿð øåéè óíóòìóøäóì, î áàëàúà ðåñòîðàíäà
ñÿíèíëÿ îòóðàíäà õîøáÿõò èäèì... Áó àòûá-àòûëìàã ñþùáÿòèíè
íèéÿ àðàéà ñàëäûí? Ìÿí î ùàãäà ùå÷ íÿ áèëìÿê, ùå÷ íÿ åøèò-
ìÿê èñòÿìèðÿì. Åëÿ äàíûøàíäà ìÿíè ãöññÿ áöðöéöð,
âàùèìÿëè ýöíëÿð ýþçëÿðèì þíöíäÿ òÿçÿäÿí úàíëàíûð, îíäà
äà áèëìèðÿì, íåéëÿéèì. Áèëèðÿì, ñÿí åëÿ ìÿíàäà äåìèðñÿí,
àíúàã ìÿíÿ òÿñèð åëÿéèð. Ìÿíÿ òÿñèð åëÿéèð, éåíÿ éàüûø, éåíÿ
ãàðàíëûãëàð... Ñÿí áåëÿ øåéëÿðè áèëìÿçñÿí, ÷öíêè ìþùêÿìñÿí.
E
– Ìþùêÿìÿì?
– Ùÿ. R
– Ñÿí áóíó ùàðàäàí áèëèðñÿí?

– ×öíêè ãîðõìóðñàí.
– Ìÿí äàùà ùå÷ íÿäÿí ãîðõìóðàì. Àíúàã áóíëàð àéðû-
àéðû øåéëÿðäèð, Æîàí.
Æîàí îíóí äåäèêëÿðèíè åøèòìÿäè. Èðè àääûìëàðëà îòàãäà
ýÿçèøèðäè âÿ îòàã áåëÿ àääûìëàð ö÷öí ÷îõ äàðëûã åäèðäè. «Ùÿìè-
øÿ åëÿ ýÿçèð êè, åëÿ áèë, öçö êöëÿéÿ ýåäèð!» – Ðàâèê öðÿéèíäÿí
êå÷èðäè.
– Êàø éàõàìû áóíëàðäàí ãóðòàðà áèëÿéäèì! Áó ìåù-
ìàíõàíàäàí, ýåúÿ ðåñòîðàíëàðûíäàí, àäàìûí öçöíÿ éàïûø-
ãàí êèìè éàïûøàí ñûðòûã áàõûøëàðäàí ãà÷ìàã, óçàãëàøìàã
èñòÿéèðÿì... – Æîàí äàéàíäû. – Ðàâèê, áèç ùÿìèøÿ áåëÿ, èíäèêè
êèìè éàøàìàëûéûã? Áèç äÿ áèð-áèðèíè ñåâÿí àäàìëàð êèìè éàøà-
éà áèëìÿðèê? Ùÿìèøÿ áèð éåðäÿ îëàã, áèçèì äÿ þç øåéëÿðèìèç
îëñóí, àõøàìëàð ùå÷ íÿäÿí ãîðõìàéàã, ðàùàò îëàã, áó 177
÷àìàäàíëàðäàí, ìÿíàñûç êå÷ÿí ýöíëÿðäÿí, àäàìû ùÿìèøÿ
ãÿðèáñÿäÿí ìåùìàíõàíàëàðäàí úàíûìûç ãóðòàðñûí.
Ðàâèêèí öç-ýþçöíäÿí ùå÷ íÿ àíûøäûðìàã îëìàçäû. «Áàø-
ëàíäû!» – äåéÿ ôèêèðëÿøäè. Îíñóç äà áóíó ÷îõäàí ýþçëÿéèðäè!
– Æîàí, äîüðóäàí, áèç äÿ åëÿ éàøàéà áèëÿðèê?
– Íèéÿ éàøàìàéàã àõû? Áàøãàëàðû íèéÿ éàøàéûð? Ùàìûíûí
èñòè éóâàñû âàð, ãîøà ýÿçèðëÿð, ìÿíçèëëÿðè âàð, ãàïûíû þðòÿí êèìè,
áöòöí äÿðä-ÿëÿì ÷ÿêèëèá ýåäèð, äàùà áóðàäàêû êèìè äèâàðëàðà
ùîïóá ãàëìûð...
– Äîüðó ñþçöíäöð? – Ðàâèê áèð äÿ ñîðóøäó.
– Ùÿ...
– Äåìÿê, áàëàúà, ðàùàò áèð ìÿíçèë... êè÷èê, ðàùàò áèð ìåø-
øàí ñÿàäÿòè... Âóëêàíûí èêèúÿ àääûìëûüûíäà êè÷èê, ðàùàò áèð
äèíúëèê. Ñÿíèí äîüðó ñþçöíäöð?
– Áàøãà úöð äÿ äåìÿê îëàð. Áåëÿ éîõ... Àäàì ëàï íèôðÿò
åëÿéèð. Ñåâÿíëÿð áàøãà ñþç òàïûá äåéÿð...
– Î ñþçëÿð ùå÷ íÿéè äÿéèøìèð, Æîàí. Áó, ñÿíèí äîüðó
ñþçöíäöð? Àõû ùå÷ áèðèìèç äöíéàéà áåëÿ ùÿéàò ö÷öí ýÿë-
ìÿìèøèê.
Æîàí àéàã ñàõëàäû:
– Ìÿíè ÷ûõ...
Ðàâèê ýöëöìñÿäè. Áó òÿáÿññöìäÿ íÿâàçèø äÿ, êèíàéÿ
äÿ, ãöññÿ íèøàíÿëÿðè äÿ âàð èäè.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Æîàí, – äåäè, – ñÿí äÿ áåëÿ ùÿéàò ö÷öí éàðàíìàìû-

ñàí. Ñÿí ìÿíäÿí äÿ áåòÿðñÿí. Àíúàã áó, éåýàíÿ ñÿáÿá
äåéèë. Áàøãàñû äà âàð...
– Ùÿ, – Æîàí àúû-àúû òÿñäèã åëÿäè. – Áèëèðÿì...
– Éîõ, Æîàí, ñÿí îíó áèëìèðñÿí. Èíäè þçöì äåéÿúÿéÿì.
Äåñÿì, éàõøûäûð. Ñÿí äÿ èíäèêè êèìè àüëûíà áàøãà øåé ýÿòèð-
ìÿçñÿí.
Æîàí îíóíëà öçáÿöç äàéàíäû.
– Íÿ ãÿäÿð òåç äåñÿì, î ãÿäÿð éàõøûäûð. Àíúàã äåéÿí-
äÿí ñîíðà ìÿíè ÷îõ ñîðüó-ñóàëà ÷ÿêìÿ.
Æîàí äèíìèðäè. Áèðäÿí-áèðÿ ñèôÿòè áàéàãêû èôàäÿñèíè èòèðäè,
éåíÿ ÿââÿëêè ñèôÿò îëäó. Ðàâèê îíóí ÿëëÿðèíäÿí éàïûøäû:
– Ìÿí Ôðàíñàäà õÿëâÿòè éàøàéûðàì, – äåäè. – Ñÿíÿäèì
éîõäóð. ßñë ñÿáÿá áóäóð. Îíà ýþðÿ äÿ ìÿíçèë òóòà áèëìÿ-
ðÿì, ñåâäèéèì àäàìëà äà åâëÿíÿ áèëìÿðÿì. Áóíóí ö÷öí,
ýÿðÿê, ñÿíÿäèì, âèçàì îëñóí. Äöçöíÿ áàõñàí, ùå÷ èøëÿéÿ äÿ
178 áèëìÿðÿì. Ýÿðÿê, ýèçëèíäÿí, îíóí-áóíóí ÿâÿçèíÿ èø ýþðÿì.
Ìÿí áàøãàëàðû êèìè éàøàéà áèëìÿðÿì.
Æîàí ýþçëÿðèíè áÿðÿëäèá îíà áàõûðäû:
– Äöç ñþçöíäöð?
– Áó úöð éàøàéàíëàð éöçëÿðëÿ, ìèíëÿðëÿäèð. Éÿãèí, ñÿíèí
äÿ õÿáÿðèí âàð. Èíäè áóíó ùàìû áèëèð. Ìÿí äÿ î éöçëÿðäÿí,
ìèíëÿðäÿí áèðèéÿì. – Î ýöëöìñÿéèá Æîàíûí ÿëëÿðèíè áóðàõäû.
– Ìîðîçîâ áåëÿñèíÿ «ýÿëÿúÿéè îëìàéàí àäàì» äåéèð.
– Ùÿ... Áÿñ...
– Ùÿòòà äåéÿðäèì êè, áåëÿ éàõøûäûð. Èøëÿéèðÿì, äîëàíû-
ðàì... Áèð äÿ ñÿí âàðñàí... Áóíëàðûí éàíûíäà õûðäà-õóðóø
÷àòûøìàçëûã ùå÷ íÿäèð.
– Áÿñ ïîëèñ?
– Äàùà ïîëèñèí äÿ âåúèíÿ äåéèë. Òÿñàäöôÿí èëèøñÿì, þëêÿ-
äÿí ÷ûõàðàúàãëàð, âÿññàëàì. Áó äà íèñéÿ ñþùáÿòäèð. Éàõøû,
ýåò ðåñòîðàíà çÿíý åëÿ, äå êè, ýÿëìÿéÿúÿéÿì. Ãîé áó ýåúÿ
òÿêúÿ áèçèì èêèìèçèí îëñóí. Áöòöí ýåúÿ! Äå êè, õÿñòÿñÿí.
Àðàéûø èñòÿñÿëÿð, Âåáåðäÿí äöçÿëäÿðÿì.
Æîàí éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè.
– Þëêÿäÿí ÷ûõàðàúàãëàð... – Æîàí áó ñþçëÿðè åëÿ äåäè êè,
åëÿ áèë, ìÿíàñûíû éåíè-éåíè àíëàéûðäû. – ×ûõàðàúàãëàð? Ôðàí-
ñàäàí? Äåìÿê, ÷ûõûá ýåäÿúÿêñÿí?
– Áèð íå÷ÿ ýöíëöéÿ...
E
Æîàí, ñàíêè, áó ñþçëÿðè åøèòìÿäè.
– Ýåäÿúÿêñÿí! – äåäè. – Ýåäÿúÿêñÿí! Áÿñ îíäà ìÿí R
íåéëÿéÿúÿéÿì?

– Ùÿ, äîüðóäàí, íåéëÿéÿúÿêñÿí?
Æîàí ÿëèíè äèçèíèí öñòöíÿ ãîéóá åëÿ îòóðìóøäó êè, äåéÿð-
äèí, äîíóá.
– Æîàí, èêè èëäèð áóðàäàéàì, ýþðöðñÿí êè, ùå÷ íÿ îëìàéûá.
Áó ñþçëÿð îíóí ùàëûíà òÿôàâöò åëÿìÿäè.
– Áèðäÿí îëñà, íåúÿ?
– Òåç ãàéûäàúàüàì. Èêè, ö÷ ùÿôòÿéÿ áóðàäàéàì. Åëÿ
áèëÿðñÿí, ýÿçìÿéÿ ýåòìèøÿì. Éàõøû, äóð çÿíý åëÿ.
Æîàí òÿðÿääöäëÿ àéàüà äóðäó.
– Íåúÿ äåéèì?
– Äå êè, áðîíõëàðûíà ñîéóã îëóá. Áèð àç äà õûðûëòû èëÿ
äàíûø.
Æîàí òåëåôîíà òÿðÿô ýåòäè, ëàêèí ÷àòìàìûø òÿëÿñèê ýåðè 179
ãàéûòäû. Ðàâèêÿ ñàðûëäû.
– Ðàâèê...
Ðàâèê åùòèéàòëà îíó þçöíäÿí àðàëàäû.
– Ýåò, – äåäè, – ùàìûñûíû äà óíóò. Áÿëêÿ äÿ, áåëÿ éàõøû-
äûð, áèçè åùòèðàñûí ãóëó îëìàüà ãîéìàç. Åøãèìèç ñàô îëàð, ÿáÿ-
äè ìÿøÿë êèìè àëîâëàíàð, öñòöíäÿ êÿëÿì ãîâóðäóüóí ìÿòáÿõ
ãàçû êèìè ýàù éàíûá, ýàù äà ñþíìÿç. Èíäè ýåò, çÿíý åëÿ.
Æîàí äÿñòÿéè ãàëäûðäû. Ðàâèê îíóí íåúÿ äàíûøäûüûíà ýþç
ãîéóðäó. ßââÿëúÿ ùå÷ þçöíäÿ äåéèëäè, ýþçëÿðèíè Ðàâèêäÿí
÷ÿêìèðäè, åëÿ áèë, îíó èíäèúÿ ýÿëèá àïàðàúàãäûëàð. Àíúàã ýåò-
äèêúÿ èíàìëà, ÷ÿêèíìÿäÿí éàëàí äàíûøìàüà áàøëàäû. Ùÿò-
òà ëàçûì îëìàéàí øåéëÿð äÿ óéäóðäó. Öç-ýþçö úàíëàíäû, ñèíÿ-
ñèíäÿêè àüðûëàðû òÿñâèð åëÿéÿíäÿ, îíà óéüóí ãûðûøäû. Ñÿñèíäÿí
éîðüóíëóã éàüûðäû, õûðûëòû äà ýåòäèêúÿ ÷îõàëûðäû âÿ àõûðäà
þñköðìÿéÿ áàøëàäû. Äàùà Ðàâèêÿ áàõìûðäû, ýþçëÿðèíè ùàðà-
éàñà, ëàï óçàãëàðà çèëëÿéèá, áöòöí âàðëûüû èëÿ ðîëà ýèðìèøäè. Ðàâèê
äÿ äèíìÿäÿí îíóí íåúÿ äàíûøäûüûíà ôèêèð âåðèðäè âÿ ñîíðà
áèð ãóðòóì êàëâàäîs è÷äè. «Ùå÷ íÿéè ãàðûøäûðìàäû, – äåéÿ
öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Ýöçýö êèìèäèð, ùÿð øåéè ÿíòèãÿ ýþñòÿðèð,
àíúàã ùå÷ íÿéè òóòóá ñàõëàéà áèëìèð...»
Æîàí äÿñòÿéè àñûá, ÿëèíè ñà÷ëàðûíà ÷ÿêäè:
– Èíàíäûëàð, – äåäè.
– Ñÿí ëàï ÿëà àêòéîð èìèøñÿí.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Äåäèëÿð êè, éàòàãäàí äóðìàéûì. Ñàáàùà ãÿäÿð êå÷èá

ýåòìÿñÿ, Àëëàù õàòèðèíÿ, áèð ýöí äÿ ãàëûì.
– Ýþðäöí?! Ñàáàùûí äà èøè äöçÿëäè.
– Ùÿ... – Æîàíûí öçöíÿ áèðúÿ àíëûüà ãàðàíëûã ÷þêäö.
– Äöçÿëäè...
Ñîíðà Ðàâèêÿ éàõûíëàøäû:
– Ñÿí ìÿíè éàìàí ãîðõóòäóí, Ðàâèê. Äå êè, îíëàðûí
ùàìûñû éàëàí èäè. Àõû ñÿíèí ùÿðäÿí áåëÿ äàíûøìàüûí îëóð. Äå
êè, ùàìûñû éàëàí èäè. Èíäèúÿ äåäèêëÿðèíèí ùàìûñû éàëàí èäè!
– Ùàìûñû éàëàíäûð...
Æîàí áàøûíû îíóí ñèíÿñèíÿ ñþéêÿäè:
– Åëÿ øåé ýåð÷ÿê îëà áèëìÿç. Ìÿí éåíÿ éàëãûç ãàëìàã
èñòÿìèðÿì. Ñÿí ùÿìèøÿ ìÿíèìëÿ îëìàëûñàí. Òÿê ãàëàíäà ùå÷
íÿéÿì. Ñÿíñèç ùå÷ íÿéÿì, Ðàâèê!
Ðàâèê éóõàðûäàí-àøàüû îíà áàõäû:
– Æîàí, – äåäè, – ñÿí ùÿðäÿí àäè ÷îáàí ãûçû îëóðñàí,
180 ùÿðäÿí äÿ ìåøÿëÿð éàðàøûüû Äèàíà! Ýàù äà ùÿð èêèñèíäÿí!
Æîàí ùå÷ ãûìûëäàíìàäû:
– Èíäè ùàíñûíäàíàì?
– Ñÿí èíäè ýöìöøö ñà÷ëû Äèàíàñàí! Ðàì åäèëìÿçñÿí,
þëöì ãîõóëó áèð èëàùÿñÿí!
– Áóíó òåç-òåç äåñÿí, íÿ îëàð?!
Ðàâèê ñóñäó. Æîàí îíóí íÿ ôèêèðëÿøäèéèíè áàøà äöøìÿäè.
Ùå÷ ëàçûì äà äåéèëäè. Õîøóíà ýÿëÿíè, îíà éàðàøàíû ýþòöðöð,
ãàëàíûíà ôèêèð âåðìèðäè. Ðàâèêè îíà áàüëàéàí äà åëÿ áó õàñèé-
éÿòè äåéèëäèìè? Ùÿð úÿùÿòäÿí þçöíÿ îõøàð àäàìû êèì èñòÿð-
äè? Ìÿùÿááÿòäÿ ÿõëàã íîðìàñû àõòàðàí êèìäèð? Áó, çÿèô
àäàìëàðûí òàïûíòûñû èäè! Ìÿùÿááÿò ãóðáàíëàðûíûí øèêàéÿò äîëó
ñûçûëòûñû èäè!
– Íÿ ôèêèðëÿøèðñÿí? – Æîàí ñîðóøäó.
– Ùå÷ íÿ.
– Ùå÷ íÿ?
– Éîõ, – äåäè, – áèð íå÷ÿ ýöíëöéÿ ÷ûõûá ýåäÿðèê, Æîàí.
Ýöíÿø áîë îëàí éåðÿ ýåäÿðèê. Éà Êàííà, éà äà Àíòèáÿ. Úÿùÿí-
íÿì îëñóí áó ÷ÿêèíÿúÿêëÿð! Úÿùÿííÿì îëñóí ö÷îòàãëû ìÿí-
çèë, ìåøøàí ðàùàòëûüû ùàããûíäàêû õÿéàëëàð! Îíëàð áèçèì ö÷öí
äåéèë. Ýåúÿëÿð, èñòè éàé ùÿñðÿòëè äöíéà ýþéëÿðäÿ ñöçÿí àéëà
áèðëèêäÿ éóõóéà ýåäÿíäÿ, ñÿí þçöí Áóäàïåøòèí øàáàëûä ÿòèðëè
áàüëàðûíà äþíìöðñÿíìè?! Äöç äåéèðñÿí, ýÿë áó ãàðàíëûãëàð-
E
äàí, ñîéóãäàí, éàüûøäàí óçàãëàøàã! Ùå÷ îëìàñà, áèð íå÷ÿ
ýöíëöéÿ! R
Æîàí áàøûíû ãàëäûðûá îíóí öçöíÿ áàõäû:

– Äîüðó ñþçöíäöð?
– Ùÿ.
– Áÿñ ïîëèñ?
– Ïîëèñ äÿ úÿùÿííÿì îëñóí! Áóðàëàð îðàäàí òÿùëöêÿëè-
äèð. Òóðèñòëÿð ãàëàí éåðëÿðÿ ÷îõ ôèêèð âåðìèðëÿð. Õöñóñèëÿ,
áàùàëû ìåùìàíõàíàëàðà! Î òÿðÿôëÿðäÿ îëìàìûñàí?
– Éîõ, ùå÷ âàõò. Áèðúÿ Èòàëèéàäà, Àäðèàòèê äÿíèçèíèí ñàùèë-
ëÿðèíäÿ îëìóøàì. Íÿ âàõò ÷ûõûðûã?
– Èêè, éà ö÷ ùÿôòÿéÿ. ßí éàõøû âàõòäûð.
– Ïóëóìóç âàð êè?
– Áèð àç âàð. Èêè ùÿôòÿéÿ, íÿ ãÿäÿð ëàçûìäûðñà, îëàúàã.
– Åéáè éîõ, óúóç ïàíñèîíäà ãàëàðûã.
– Óúóç ïàíñèîí ñÿíÿ éàðàøìàç. Ñÿíèíêè éà áåëÿ äàðà-
úàã áèð îòàãäûð, éà äà áèðèíúè äÿðÿúÿëè ìåùìàíõàíàëàð. Àíòèá- 181
äÿêè «Êàï» ìåùìàíõàíàñûíà äöøÿðèê. Áåëÿ ìåõùìàíõà-
íàëàð ÷îõ åòèáàðëû îëóð, ñÿíÿä äÿ ñîðóøìóðëàð. Èíäèëÿðäÿ òàíûí-
ìûø áèð ùåéâàíûí, ùàíñû ìÿìóðóíñà ãàðíûíû éàðàúàüàì,
ïóëóí ãàëàíûíû äà î âåðÿúÿê.
Æîàí ãàlõäû. Îíóí ñèôÿòè éåíÿ èøûãëàíìûøäû.
– Ýÿë, – äåäè, – ìÿíÿ áèð àç êàëâàäîñ âåð. Äåéÿñÿí, äîü-
ðóäàí äà, ñÿàäÿò øÿðáÿòèäèð.
Î, ÷àðïàéûéà òÿðÿô ýåäèá, áàéûðëûã ïàëòàðëàðûíû ýþòöðäö:
– Èëàùè, – äåäè, – ìÿíèì äÿ îëóá-ãàëàíûì áó èêè ãàðà
êþùíÿ úûð-úûíäûðäûð.
– Åéáè éîõäóð, îíóí äà ùàããûíäà áèð øåé ôèêèðëÿøÿðèê.
Áó èêè ùÿôòÿäÿ áèð øåé îëàð. Éà âàðëû áèð àäàìûí êîð áàüûðñà-
üûíûí àüðûñû òóòàð, éà äà ùàíñû ìèëéîí÷óíóíñà ãû÷û ñûíàð...
XIV
Àíäðå Äöðàí éàìàí þçöíäÿí ÷ûõìûøäû.
– Äàùà ñèçèíëÿ èøëÿìÿê îëìàç, – äåéèðäè.
Ðàâèê ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè. Âåáåðäÿí åøèòìèøäè êè, Äöðàí ùÿð
òÿøðèùÿ îí ìèí ôðàíê àëûð. ßýÿð ÿââÿëúÿäÿí þç øÿðòèíè äåìÿ-
ñÿéäè, Äöðàí éåíÿ èêèúÿ éöç ýþíäÿðÿðäè. Àõûðûíúû äÿôÿ äÿ åëÿ
î ãÿäÿð ýþíäÿðìèøäè.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Þçö äÿ òÿøðèùÿ éàðûìúà ñààò ãàëìûø! Ùå÷ ñèçäÿí ýþç-

ëÿìÿçäèì, äîêòîð Ðàâèê.
– Þçöì äÿ ýþçëÿìèðäèì.
– Þçöíöç äÿ áèëèðñèíèç êè, ìÿíèì àëèúÿíàáëûüûìà ùÿìèøÿ
áåë áàüëàìàã îëàðäû. Áèëìèðÿì, áèðäÿí-áèðÿ íèéÿ ñþâäÿëÿø-
ìÿéÿ áàøëàäûíûç. Õÿñòÿíèí òàëåéè áèçäÿí àñûëû îëäóüó àíäà
ùàãã áàðÿäÿ äàíûøìàãäàí çÿùëÿì ýåäèð.
– Ìÿíèìñÿ éîõ!
Äöðàí äèããÿòëÿ Ðàâèêèí öçöíÿ áàõäû. Îíóí ãûðûøìûø
äöìàü òÿêÿñàããàë ñèôÿòèíäÿ ëÿéàãÿò, ãÿçÿá íèøàíÿñè âàðäû.
Ãûçûë ñàüàíàãëû åéíÿéèíè äöçÿëòäè.
– Éàõøû, íÿ ãÿäÿð èñòÿéèðñèíèç? – äåéÿ êþíöëñöç ùàëäà
ñîðóøäó.
– Èêè ìèí ôðàíê.
– Íÿ? – Åëÿ áèë, Äöðàíà ýöëëÿ äÿéìèøäè, àíúàã áóíà
èíàíìàã èñòÿìèðäè. Áèðúÿ êÿëìÿ: – Ýöëìÿëèäèð, – äåäè.
182 – ×îõ ýþçÿë, áàøãà àäàì òàïìàã ñèçèí ÿëèíèçäÿ íÿäèð êè!
Áèíîéà äåéèí, ÿëà úÿððàùäûð.
Ðàâèê ïàëòîñóíó ýþòöðäö. Äöðàí ùåéðÿòëÿ îíà áàõäû,
ëÿéàãÿò éàüàí ñèôÿòè éåääè éåðÿ ÿéèëäè. Ðàâèê ïàïàüûíà ÿë àòàí-
äà, äþçÿ áèëìÿäè:
– Äàéàíûí! – äåäè. – Àäàìû áåëÿ äàðäà ãîéìàçëàð! Áóíó
íèéÿ äöíÿí äåìÿäèíèç?
– Äöíÿí áàüà ýåòìèøäèíèç, íåúÿ äåéÿéäèì?
– Èêè ìèí ôðàíê! Áèëèðñèíèçìè, ìÿí þçöì ùå÷ áó ãÿäÿð
ïóëó èñòÿéÿ áèëìÿðÿì?! Õÿñòÿ äîñòóìäóð, îíäàí óçàãáàøû,
òÿøðèùÿ ÷ÿêèëÿí õÿðúè àëà áèëÿðÿì.
Àíäðå Äöðàí èíäè óøàã íàüûëëàðûíäàêû íÿúèá Àëëàùëàðà
îõøàéûðäû. Éåòìèø éàøû âàðäû, ÷îõ äÿãèã äèàãíîç ãîéñà äà,
êàìèë úÿððàù äåéèëäè. Áó òÿúðöáÿíè äÿ îíà êå÷ìèø êþìÿê-
÷èñè Áèíî ãàçàíäûðìûøäû. Áèíî äà èêè èë áóíäàí ãàáàã þçöíÿ
õÿñòÿõàíà à÷ìûøäû. Ùÿìèí âàõòäàí Äöðàí ÷ÿòèí òÿøðèù îëàí-
äà, Ðàâèêè ÷àüûðûðäû. Ðàâèê åëÿ çÿðýÿð äÿãèãëèéè èëÿ èøëÿéèð, åëÿ
èô÷èí òèêèøëÿð ãîéóðäó êè, éàðà ùå÷ áèëèíìèðäè. Äöðàí èñÿ Áîð-
äî øÿðàáëàðûíûí ìàùèð áèëèúèñè èäè âÿ òåç-òåç éöêñÿê ñÿâèééÿëè
çèéàôÿòëÿðÿ ýåäèðäè. Îíóí õÿñòÿëÿðè äÿ ÷îõ âàõò àäëû-ñàíëû
àäàìëàð îëóðäó.
– Ãàáàãúàäàí áèëñÿéäèì... – Äöðàí þç-þçöíÿ ìûçûëäàíäû.
Àíúàã, ÿñëèíäÿ, ùÿìèøÿ áèëìèøäè. Åëÿ îíà ýþðÿ äÿ ÷ÿòèí
òÿøðèùëÿðÿ áèð-èêè ýöí ãàëàíäà áàüäàêû åâèíÿ ýåäèðäè, áóíóí-
E
ëà äà, òÿøðèùäÿí ãàáàã ãèéìÿò ùàãäà äàíûøìàãäàí ãà÷ûðäû.
Ñîíðàñû àñàí èäè: Ðàâèê öìèäèíè ýÿëÿí äÿôÿéÿ áàüëàéûð, R
àíúàã îíäà äà áåëÿ îëóðäó. Áó äÿôÿ èñÿ – Äöðàí ùå÷

ýþçëÿìèðäè – ëàï ñîí àíäà äåéèë, òÿøðèùÿ éàðûì ñààò ãàëàíäà
ýÿëìèøäè. Õÿñòÿéÿ áèùóøäàðû âåðèëìÿìèø îíó éàõàëàìûøäû.
Áóíà ýþðÿ äÿ Äöðàíûí ñþùáÿòè òåç êÿñìÿéÿ áÿùàíÿñè ãàë-
ìàìûøäû.
Òèáá áàúûñû áàøûíû ãàïûäàí óçàäûá ñîðóøäó:
– Áèùóøäàðû âåðÿê, úÿíàá ïðîôåññîð?
Äöðàí ÿââÿëúÿ ãûçà, ñîíðà äà éàëâàðûúû, èíñàô äèëÿéÿí íÿçÿð-
ëÿðëÿ Ðàâèêÿ áàõäû. Ðàâèê äÿ èíñàíïÿðâÿð, àíúàã ãÿòèééÿòëè
áàõûøëàðëà úàâàá âåðäè.
– Ñèç íÿ äåéèðñèíèç, úÿíàá äîêòîð Ðàâèê?
– Ñþç ñèçèíäèð, ïðîôåññîð.
Äöðàí òèáá áàúûñûíà òÿðÿô äþíäö:
– Áèðúÿ äÿãèãÿ äÿ ñÿáèð åäèí. Òÿøðèùèí ýåäèøèíäÿ áÿçè øåé-
ëÿðè äÿãèãëÿøäèðìÿëèéèê. 183
Ãûç áàøûíû ýåðè ÷ÿêäè. Äöðàí òÿçÿäÿí Ðàâèêÿ òÿðÿô äþíäö:
– Éàõøû, íåéëÿéÿê? – äåéÿ òÿíÿ èëÿ ñîðóøäó.
Ðàâèê ÿëëÿðèíè úèáèíÿ ãîéäó:
– Ñàáàùà ñàõëàéûí, éà äà áèð ñààò ýåúèêäèðèá Áèíîíó
÷àüûðûí.
Áèíî àç ãàëà èéèðìè èë Äöðàíûí éåðèíÿ òÿøðèù åëÿìèø, ãàçàí-
úû èñÿ ùå÷ íÿ îëìóøäó. ×öíêè Äöðàí, áèð ãàéäà îëàðàã, îíó
ñÿðáÿñò èøëÿìÿéÿ ãîéìàìûø, ùÿìèøÿ áàúàðûãëû êþìÿê÷è êèìè
ãÿëÿìÿ âåðìèøäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Áèíîíóí Äöðàíäàí çÿùëÿñè
ýåäèðäè âÿ ÿí àçû áåø ìèí ôðàíê èñòÿéÿúÿêäè. Áóíó Ðàâèê äÿ,
Äöðàíûí þçö äÿ éàõøû áèëèðäè.
– Äîêòîð Ðàâèê, áó úöð ñþâäÿëÿøìÿê áèçèì ñÿíÿòèìèçÿ
éàðàøàí èø äåéèë.
– Ìÿí äÿ î ôèêèðäÿéÿì.
– Åëÿ èñÿ íèéÿ ìÿíèì éàøûìà ùþðìÿò ãîéóá, ùÿð øåéè
þçöìöí ùÿëë åëÿìÿéèìÿ èìêàí âåðìèðñèíèç?! Àõû èíäèéÿ êèìè
ìÿíäÿí ùÿìèøÿ ðàçû ãàëìûñûíûç.
– Ùå÷ âàõò razû ãàëìàìûøàì.
– Áÿñ íèéÿ äåìèðäèíèç?
– ×öíêè ìÿíàñû éîõ èäè. Îíäà ïóë ìÿíè î ãÿäÿð äÿ
ìàðàãëàíäûðìûðäû. Èíäè èñÿ ìàðàãëàíäûðûð. ×öíêè ëàçûìäûð.
Òèáá áàúûñû éåíÿ ýÿëäè:
– Õÿñòÿ íàðàùàò îëóð, úÿíàá ïðîôåññîð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Äöðàíëà Ðàâèê áàõûøäûëàð. Ðàâèê áèëèðäè êè, ôðàíñûçäàí ïóë

ãîïàðìàã ÷ÿòèí ìÿñÿëÿäèð. Ùÿòòà éÿùóäèëÿðäÿí ãîïàðìàã-
äàí äà ìöøêöëäöð. Éÿùóäèíè ýÿëèð ìàðàãëàíäûðûð, ôðàíñûçû èñÿ
âåðäèéè ïóë.
Äöðàí òèáá áàúûñûíà òÿðÿô äþíäö:
– Áèðúÿ äÿãèãÿ äÿ ýþçëÿéèí... Íÿáçèíè, ãàí òÿçéèãèíè, ùÿðà-
ðÿòèíè éîõëàéûí.
– Ùàìûñûíû åëÿìèøÿì.
– Îíäà áèùóøäàðûíû áàøëàéûí.
Òèáá áàúûñû ýåòäè.
– Éàõøû, – Äöðàí ãÿòèééÿòëÿ äèëëÿíäè. – Ìèí ôðàíê âåðÿúÿ-
éÿì.
– Èêè ìèí! – Ðàâèê äöçÿëèø âåðäè.
Äöðàí ðàçûëàøìàäû, ÿëèíè äöìàü òÿêÿñàããàëûíà ÷ÿêäè:
– Áóðà áàõûí, Ðàâèê! – Î, áèðäÿí ãûçûøäû. – Èøëÿìÿê ùöãó-
ãó îëìàéàí áèð ýÿëìÿ êèìè...
184 – Ùå÷ ñèçèí äÿ ÿâÿçèíèçÿ òÿøðèù åëÿìÿéÿ èõòèéàðûì éîõäóð!
– Ðàâèê ñàêèòúÿ îíóí ñþçöíö êÿñäè âÿ ôèêèðëÿøäè êè, î ÿíÿíÿâè
ìèííÿò áàøëàéàúàã: ùÿëÿ ñàü îë äåñèí êè, áó þëêÿäÿ ýèçëÿ-
íèá... Àíúàã Äöðàí áóíäàí âàç êå÷äè, ýþðäö êè, áèð øåé
÷ûõìàéàúàã. Âàõò èñÿ ýþçëÿìèðäè...
– Éàõøû, èêè ìèí îëñóí! – Î, áó ñþçëÿðè åëÿ éàíûãëû-éàíûãëû
äåäè êè, åëÿ áèë, àüçûíäàí ÷ûõàí ñþç éîõ, èêè ìèí ôðàíêûí þçö
èäè. – Íÿ îëàð, þç úèáèìäÿí âåðÿðÿì. Àíúàã åëÿ áèëèðäèì,
åëÿäèéèì éàõøûëûãëàð éàäûíûçäàí ÷ûõìàéûá.
Äöðàí úàâàá ýþçëÿäè. Ðàâèê èñÿ öðÿéèíäÿí êå÷èðäè: «Áó
ãàíè÷ÿíëÿðèí ÿõëàã äÿðñè âåðìÿêäÿí éàìàí õîøëàðû ýÿëèð.
Äöéìÿ èëýÿéèíÿ ôÿõðè Ëåýèîí ëåíòè òàõìûø áó ãîúà ãóðä
óòàíìàã ÿâÿçèíÿ, ìÿíÿ èíñàôñûç äåéèð, þçö äÿ åëÿ áèëèð êè,
äîüðóäàí äà, áåëÿäèð...»
– Äåìÿê, èêè ìèí! – Äöðàí éåíÿ þçö äèëëÿíäè. – Èêè ìèí!
– Áèð äÿ òÿêðàð åëÿäè. Âÿ áóíëàðû äåéÿíäÿ åëÿ êþâðÿëäè êè, ñàí-
êè, äîüìà âÿòÿíÿ, ÿçèç Àëëàùà, éàìéàøûë ÷ÿìÿíëèêëÿðÿ, õûíàëû
êÿêëèêëÿðÿ, óëó «Ñÿí-Åìèëèîí»à ÿëâèäà äåéèðäè! – Èíäè áàø-
ëàéà áèëÿðèê?
***
Êèøèíèí ÿë-ãîëó, àéàãëàðû àðûã îëñà äà, ãàðíû éåêÿ èäè, ïèé
áàüëàìûøäû. Ðàâèê òÿñàäöôÿí îíóí êèì îëäóüóíó þéðÿí-
E
ìèøäè. Àäû Ëåâàë èäè âÿ þçö äÿ ìöùàúèðëÿðèí èøèíÿ áàõûðäû.
Áóíó îíà Âåáåð äåìèøäè, ýöëÿ-ýöëÿ êèìè òÿøðèù åäÿúÿéèíè R
áàøà ñàëìûøäû. Ëåâàëû «Èíòåðíàñèîíàë»äàêû áöòöí ãà÷ãûíëàð

òàíûéûðäûëàð. Ðàâèê ñêàëïåëè ÷ÿêäè âÿ Ëåâàëûí ãàðíû êèòàá êèìè
à÷ûëäû, êÿñèéèí óúëàðûíû òÿëÿñèê áÿðê-áÿðê ñûõäû, ïûðòëàéûá ÷ûõìûø
ñàðûìòûë ïèé ãàòûíà áàõäû:
– Ïóëñóç-ïàðàñûç áèð àç àðûãëàäàðûã, ñîíðà þçö òÿçÿäÿí
éûüàð, – äåäè.
Äöðàí úàâàá âåðìÿäè. Ðàâèê ïèé ãàòûíû êÿñèá ýþòöðäö êè,
ÿçÿëÿëÿðè òàïñûí. «Áó äà ãà÷ãûíëàðûí éåðäÿêè Àëëàùû! – äåéÿ
öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Éöçëÿðëÿ àäàìûí òàëåéè îíóí áó ñöìö-
éö ÷ûõìûø, èíäè ùÿðÿêÿòñèç ãàëìûø ÿëëÿðèíäÿäèð. Ãîúà ïðîôåñ-
ñîð Ìàéåðè þëêÿäÿí ÷ûõàðìàã ùàããûíäà ýþñòÿðèøè äÿ áó
âåðìèøäè. Àíúàã Ìàéåðèí î ÿçàáëû éîëëàðû áèð äÿ êå÷ìÿéÿ ùåéè
ãàëìàìûøäû âÿ ÷ûõàðûëàíäàí áèð ýöí ãàáàã þçöíö ïàëòàð
äîëàáûíäàí àñìûøäû. Îíà ýþðÿ ïàëòàð äîëàáûíäàí àñìûøäû
êè, ùå÷ éåðäÿ ãàðìàã òàïìàìûøäû. ×ÿòèíëèê äÿ ÷ÿêìÿìèøäè. 185
Î ãÿäÿð àú-ñóñóç ãàëìûø, î ãÿäÿð àðûãëàìûøäû êè, äîëàáäàêû
÷ÿíýÿë äÿ îíó ñàõëàìûøäû. Ñÿùÿð-ñÿùÿð õèäìÿò÷è ãûç îíó
òàïàíäà, ÿââÿëúÿ åëÿ áèëìèøäè êè, åëÿúÿ ïàëòàðäûð, è÷èíäÿêè
úÿñÿäè ñîíðà ýþðìöøäö. ßýÿð áó ïèé áàñìûø ãàðûíäà áèð
àçúà èíñàô îëñàéäû, Ìàéåð ùÿëÿ äÿ éàøàéàðäû..»
– Ñûõàú!.. Òàìïîí!
Éåíÿ êÿñìÿéÿ áàøëàäû. Èòè úÿððàù áû÷àüû çÿðýÿð äÿãèãëèéè
èëÿ êÿñèðäè. Àäàìû ùåéðàí ãîéàí äÿãèã þë÷ö äóéüóñó! Áó äà
ãàðûí áîøëóüó... Ãûâðûëà-ãûâðûëà áèð-áèðèíÿ äîëàíìûø è÷àëàò...
Áó ãàðíûéûðòûã êèøèíèí äÿ þç ÿõëàã ïðèíñèïëÿðè âàðäû. Îíóí äà
áèð èíñàí êèìè Ìàéåðÿ éàçûüû ýÿëèðäè, àíúàã îíóíëà áÿðàáÿð,
áàøãà ùèññ äÿ âàðäû, àäûíà ìèëëè áîðú äåéèðäè. Ùÿìèøÿ áèð
ïÿðäÿ òàïûá àðõàñûíäà ýèçëÿíìÿéÿ íÿ âàð?! Ùÿð áþéöéöí äÿ
áèð áþéöéö âàð! ßìðëÿð, ýþñòÿðèøëÿð, áîðú, âÿçèôÿ âÿ áèð äÿ
éåääèáàøëû ÿæäàùà – ÿõëàã íîðìàñû, ìÿúáóðèééÿò, ñÿðò ýåð÷ÿê-
ëèê, ìÿñóëèééÿò... äàùà íÿ áèëèì íÿëÿð... Àäèúÿ èíñàíëûã ãàíóí-
ëàðûíäàí ãà÷ûá àðõàñûíäà ýèçëÿíìÿê ö÷öí ïÿðäÿ òàïìàüà
íÿ âàð!
Áó äà þä êèñÿñè... Èðèíëÿéèá ñûðàäàí ÷ûõûá... Éàüëû õþðÿêëÿð,
íþâáÿíþâ Áîðäî øÿðàáëàðû, ÿñÿáèëèê îíó áó êþêÿ ñàëìûøäû...
ßýÿð èíäè ïèñ êÿññÿ, îíó ëàï áþéöê, éà äà äÿðèí åëÿñÿ, íåúÿ?
Îíäà áèðúÿ ùÿôòÿäÿí ñîíðà ãà÷ãûíëàðûí òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ «îëóì,
éà þëöì» ùþêìöíö ýþçëÿäèêëÿðè, ñàðàëìûø êàüûç-êóüóç, êÿñèô
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ýöâÿ ãîõóëó îòàãäà áóíäàí éàõøûñû îòóðìàçìû?! Éàõøûñû!

Áÿëêÿ äÿ, áåòÿðè ýÿëäè, íÿ áèëìÿê îëàð... Èíäè ýóð èøûãëàðûí àëòûí-
äàêû úÿððàùèééÿ ñòîëóíà ùóøñóç óçàäûëìûø áó àëòìûøéàøëû êèøè
äÿ, øöáùÿñèç, þçöíö èíñàíïÿðâÿð ùåñàá åëÿéèðäè. Éÿãèí êè,
ìåùðèáàí àòà, ãàéüûêåø ÿð èäè. Àíúàã êàáèíåòÿ ýèðÿí êèìè
«ùå÷ úöð ìöìêöí äåéèë», «áÿñ îíäà íåúÿ îëàð...» êèìè èáà-
ðÿëÿðèí àðõàñûíäà ýèçëÿíÿí çöëìêàðà ÷åâðèëèðäè. Ìàéåð áóðàäà
ãàëûá þç êàñûá÷ûëûüûíû åëÿìÿêëÿ, äóë ãàëìûø Ðîçåíòàë «Èíòåð-
íàñèîíàë» ìåùìàíõàíàñûíäà õèäìÿò÷èëÿð ö÷öí àéðûëìûø áàëà-
úà êöíúäÿ áöçöøöá, ýåñòàïîíóí ÷îõäàí î äöíéàéà ýþí-
äÿðäèéè îüëóíóí éîëóíó ýþçëÿìÿêëÿ, úèéÿð õÿñòÿëèéèíÿ òóòóë-
ìóø Øòàëìàí þç áàëàúà äöêàíûíäà ÷àõ-÷óõ åëÿìÿêëÿ Ôðàí-
ñà äàüûëìàçäû... Éàçûã Øòàëìàí ñÿðùÿäè ýèçëè êå÷äèéè ö÷öí àëòû
àé ùÿáñõàíàäà éàòäû, ñîíðà, åëÿ áèë, þëìÿê ö÷öí îðàäàí
÷ûõäû. Ùå÷ ñÿðùÿäÿ äÿ ÷àòäûðà áèëìÿäè...
Éàõøû... êÿñèê éàõøû àëûíäû... Íÿ áþéöê äåéèëäè, íÿ äÿ äÿðèí.
186 Ñàï... èíäè äÿ ëèãàòóðà ñàïû... Áó äà þä êèñÿñè... Îíó Äöðàíà
ýþñòÿðäè. Öñòöíäÿêè ïèé ãàòû èøûãäà ïàðûëäàéûðäû. Âåäðÿéÿ
àòäû, òÿçÿäÿí éàðàéà òÿðÿô ÿéèëäè. Íèéÿ Ôðàíñàäà òèêèøè áó
ñàïëà ãîéóðëàð? Ñûõà÷û ýþòöð! Èëëèê ýÿëèðè îòóç-ãûðõ ìèí ôðàíê
îëàí îðòà ñÿâèééÿëè áèð ìÿìóðóí àëûøûá-éàíàí ãàðíû... Áÿñ
î, òÿøðèù ö÷öí îí ìèí ôðàíêû íÿäÿí âåðèð? Ãàëàíûíû ùàðàäàí
ãàçàíûð? Áó éåêÿãàðûí äà íÿ âàõòñà ö÷äàø îéíàéûá... Òèêèø
äÿ éàõøû àëûíäû... Èô÷èí-èô÷èí... Òÿêÿñàããàëû ýþðöíìÿñÿ äÿ,
èêè ìèí ôðàíêûí àüðûñû ùÿëÿ äÿ Äöðàíûí öçöíäÿ ãàëìûøäû.
Ýþçëÿðèíäÿí áèëèíèðäè. Ùÿð ýþçöíäÿ ìèí ôðàíê... Ìÿùÿááÿò
äàøû äà ÿðèäÿð! Éîõñà î ãÿäÿð ïóëó áó ãîúà ãóðääàí çîðëà
ãîïàðûá, îíóí «ñîéãóí÷óëóã òàíðû áóéðóüóäóð» êèìè èíà-
ìûíû àëò-öñò åëÿéÿ áèëÿðäìè? Ñàáàù ðèéàêàð áèð ìåùðèáàíëûãëà
ýåäèá áó éåêÿãàðûíûí éàíûíäà îòóðàúàã, îíóí ìèííÿòäàð-
ëûüûíû ãÿáóë åäÿúÿê... Åùòèéàòëû îë, áèð ñûõàú äà áóðàäà èìèø!
Áó éåêÿ ãàðûí, Æîàíëà ìÿíèì ö÷öí áèð ùÿôòÿ Àíòèáäÿ ãàë-
ìàã äåìÿêäèð. Çÿìàíÿíèí òîç-äóìàíëû ãàñûðüàñûíäà áèð
ùÿôòÿëèê èøûãäûð. Òóôàíãàáàüû áèð ïàð÷à ìàâè ñÿìàäûð! Èíäè
èñÿ äÿðèàëòû ëàéû òèêìÿê ëàçûìäûð. Òèêèøÿ ñþç îëà áèëìÿç, èêè
ìèí ôðàíêà äÿéÿð. Ýÿðÿê ãàé÷ûíûí áèðèíè Ìàéåðäÿí õàòèðÿ
êèìè è÷ÿðèäÿ ãîéàéäûì! Áó èøûã íèéÿ áåëÿ ýöéöëäÿéèð? Àäà-
ìûí ôèêðè íèéÿ áåëÿ ÷îõ ãàðûøûð? Éÿãèí, ãÿçåòëÿðäÿíäèð. Áèð äÿ
ðàäèî... Éàëàí÷ûëàð, ãîðõàãëàð áöòöí ýöíö ÷ÿðÿíëÿéèðëÿð. Ñþç
éûüûíû àäàìû ëàï ÷àøáàø ãîéóð. Àù, áó äîëàøûã ôèêèðëè áåéèí-
E
ëÿð! Ãàïûëàðû ùÿð úöð úÿôÿíýèéàòûí, çèðçèáèëèí öçöíÿ à÷ûãäûð!
Ùÿëÿ äÿ èäðàêûí àúû òÿúðöáÿñèíÿ àëûøà áèëìèð. Àù, áó êÿñÿðñèç R
áåéèíëÿð! Úÿôÿíýèéàòëàð! Ùÿ, áó äà ãóðòàðäû... Èíäè ãàëäû äÿðè-

íèí þçöíö òèêìÿê... Áèð-èêè ùÿôòÿäÿí ñîíðà òèð-òèð ÿñÿí ãà÷-
ãûíëàðû ãîâàúàã. Áÿëêÿ äÿ, þä êèñÿñèç áèð àç èíñàôëû îëàúàã...
ßýÿð þëìÿñÿ... Àíúàã áåëÿëÿðè ñÿêñÿí éàøûíà êèìè ãàëûð, ùàìû
äà îíà åùòèðàì ýþñòÿðèð, þçö äÿ ùþðìÿò-èççÿòèíè ñàõëàéûð, íÿâÿ-
íÿòèúÿñè îíóíëà ôÿõð åäèð. Ùàçûðäûð! Àïàðûí!
Ðàâèê ÿëèíäÿêè ÿëúÿêëÿðè, öçöíäÿêè òÿíçèôè ÷ûõàðäû. Ìþòÿ-
áÿð ìÿìóðó ðåçèí òÿêÿðëè õÿðÿéèí öñòöíäÿ ñÿññèç-ñÿìèðñèç
úÿððàùèééÿ îòàüûíäàí àïàðäûëàð. Ðàâèê îíóí àðõàñûíúà áàõ-
äû. «Êàø áèëÿéäèí, Ëåâàë, – öðÿéèíäÿ äåäè, – ñÿíèí ùàëàëúà,
ãàíóíè þä êèñÿí ìÿíÿ, áóðàäà ãåéðè-ãàíóíè éàøàéàí áèð
ãà÷ãûíà Ðèâåðàäà áèð íå÷ÿ ãåéðè-ãàíóíè õîøáÿõò ýöí áÿõø
åäÿúÿê!»
Éóéóíìàüà áàøëàäû. Îíóíëà éàíàøû dayanan Äöðàí
äà, íåúÿ ëàçûìäûðñà, äàìàðëàðû ÷ûõìûø ÿëëÿðèíè éóéóðäó. 187
Áàðìàãëàðûíû òÿìèç-òÿìèç ñöðòäöêúÿ îíóí ðèòìèíÿ óéüóí
àëò ÷ÿíÿñè äÿ àñòà-àñòà òÿðïÿíèðäè, åëÿ áèë, àüçûíäà íÿñÿ
÷åéíÿéèðäè. Þçö äàéàíàíäà, ÷ÿíÿñè äÿ äàéàíûð, áàøëàéàíäà
èñÿ òÿçÿäÿí òÿðïÿíèðäè. Î, áó äÿôÿ òÿëÿñìÿäÿí, ùÿìèøÿ-
êèíäÿí ÷îõ éóéóíäó. Ðàâèê ôèêèðëÿøäè êè, èêè ìèí ôðàíêëà
âèäàëàøàúàüû àíû áèð àç äà óçàäûð...
– Èíäè íÿ ýþçëÿéèðñèíèç? – Äöðàí áèð àçäàí ñîðóøäó.
– Ïóëó.
– Õÿñòÿ âåðÿí êèìè ýþíäÿðÿúÿéÿì. Áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ ÷ÿêÿð.
Î ÷ûõàñû... âåðÿñè...
Äöðàí ÿëëÿðèíè ñèëìÿéÿ áàøëàäû. Ñîíðà áèð øöøÿ «ä`Îðñå»
îäåêîëîíó ýþòöðöá îâ÷óíà ÷èëÿäè, ÿëëÿðèíè îâóøäóðäó:
– Ñèç êè ìÿíÿ èíàíûðñûíûç, åëÿ äåéèëìè?
«ßúëàô! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Ìÿíè àë÷àëòìàã
èñòÿéèð».
– Áÿñ äåéèðäèíèç, õÿñòÿ äîñòóíóçäóð, òÿêúÿ õÿñòÿõàíà
õÿðúëÿðèíè âåðÿúÿê?!
– Áÿëè... – Äöðàí áèëìÿäè, íÿ äåñèí.
– Åëÿ èñÿ áó õÿðúëÿð àç îëàúàã. Èøëÿäèëÿí øåéëÿð, áèð äÿ
òèáá áàúûëàðûíûí ùàããû... Õÿñòÿõàíà ñèçèíêèäèð. Ùàìûñûíà áèð
éåðäÿ éöç ôðàíê ÷ÿêèí, öñòöíäÿí ÷ûõûí, ãàëàíûíû âåðèí.
– Õÿñòÿõàíà õÿðúëÿðè, äîêòîð Ðàâèê, – Äöðàí äèêÿëäè,
– òÿÿññöô êè, ìÿí ýþçëÿäèéèìäÿí ÷îõ îëäó. Ñèçèí èêè ìèí
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ôðàíê äà îíà àèääèð, îíó äà, ýÿðÿê, õÿñòÿäÿí àëàì. – Î, ÿëëÿ-

ðèíè èéëÿäè. – Ýþðöðñöíöçìö...
Äöðàí ýöëöìñÿäè. Ñàïñàðû äèøëÿðè ãàð êèìè àü ñàããàëû
èëÿ ãÿðèáÿ òÿçàä éàðàäûðäû. «Åëÿ áèë, ãàðûí öñòöíÿ ÷èðêëè ñó
òþêöáëÿð. – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Íÿ èñòÿéèð åëÿñèí, ïóëó
âåðÿúÿê. Ùÿëÿëèê Âåáåðäÿí àëàðàì. Áó ãîúà ãóðä èñòÿéèð ìèí-
íÿò åëÿéèì. Áèðúÿ îíó ýþðìÿéÿúÿê!»
– Éàõøû, – äåäè, – ÿýÿð èíäè åëÿ ÷ÿòèíäèðñÿ, ñîíðà ýþíäÿ-
ðÿðñèíèç.
– Åëÿ áèð ÷ÿòèíëèéè éîõäóð. Ñèçèí áó òÿêëèôèíèç ãÿôèëäÿí, ýþç-
ëÿíèëìÿç îëñà äà... Àõû ãàéäà âàð, ãàíóí âàð...
– Åéáè éîõäóð, îíäà áèç äÿ ùÿð øåéè ãàéäà-ãàíóíëà åëÿ-
éÿðèê. Åéíè øåéäèð.
– Ùå÷ äÿ åéíè øåé äåéèë.
– Íÿòèúÿñè áèðäèð. Èíäè èñÿ ìÿíè áàüûøëàéûí, ýåäèì àðàã
è÷èì. Ùÿëÿëèê...
188 – Ùÿëÿëèê... – Äöðàí ëàï ìàò ãàëìûøäû.
***
Êåò Ùåãñòðåì ýöëöìñÿäè:
– Íèéÿ ìÿíèìëÿ ýåòìÿê èñòÿìèðñèíèç, Ðàâèê?
Çÿðèô, óçóí, øàõ ãàìÿòëè, ìÿüðóð Êåò îíóíëà öçáÿöç
äàéàíûá, ÿëëÿðèíè ïàëòîñóíóí úèáèíÿ ãîéìóøäó.
– Èíäè Ôåçîëàäà Ôîðñèòå ýöëëÿðè à÷ìûø îëàð. Áàüûí ùàñàðû
îíëàðûí ñàðûìòûë àëîâóíà áöðöíöá. Ñîáà, êèòàáëàð, ñàêèòëèê...
Kö÷ÿäÿ áèð éöê ìàøûíû óüóëäàäû. Õÿñòÿõàíàíûí áàëàúà
ãÿáóë îòàüûíäà àñûëìûø øÿêèëëÿðèí ÷ÿð÷èâÿñèíäÿêè øöøÿëÿð
úèíýèëäÿäè. Øàðòð êèëñÿñèíèí øÿêèëëÿðè èäè...
– Ýåúÿëÿðèí ñöêóòó. Òÿíùàëûã... Áóíëàð õîøóíóçà ýÿëìèð?
– Ýÿëèð. Àíúàã, áÿëêÿ äÿ, äþçÿ áèëìÿäèì.
– Íèéÿ äþçìöðñöíöç?
– Ñöêóò î âàõò éàõøû îëóð êè, àäàì þçö äÿ ñàêèò îëñóí.
– Ìÿí þçöì äÿ ùå÷ ñàêèò äåéèëÿì.
– Àíúàã íÿ èñòÿäèéèíèçè áèëèðñèíèç. Òÿõìèíÿí, áó, åëÿ
î äåìÿêäèð.
– Ñèç áèëìèðñèíèç?
– Ìÿí ùå÷ íÿ èñòÿìèðÿì.
Êåò éàâàø-éàâàø ïàëòîñóíóí ãàáàüûíû äöéìÿëÿìÿéÿ
áàøëàäû:
E
– Áóíó íåúÿ áàøà äöøìÿê ëàçûìäûð, Ðàâèê? Õîøáÿõò-
ëèêäèð, éîõñà áÿäáÿõòëèê? R
Ðàâèê íàðàùàò ùàëäà ýöëöìñÿäè:

– ×îõ ýöìàí êè, ùÿð èêèñèäèð. Àõû îíëàð ùÿìèøÿ ãîøà
îëóð. Áó ùàãäà ÷îõ äöøöíìÿê äÿ ëàçûì äåéèë.
– Áÿñ íåéëÿìÿê ëàçûìäûð?
– Ñåâèíìÿê.
Êåò îíà áàõäû:
– Áóíóí ö÷öí èêèíúè àäàì ëàçûì äåéèë.
– ßêñèíÿ, ëàçûìäûð...
Ðàâèê ñóñäó, «Ýþð íÿëÿð äàíûøûðàì?! – äåéÿ öðÿéèíäÿí
êå÷èðäè. – Êèìèñÿ éîëà ñàëàíäà, àäàì ùÿìèøÿ áåëÿ îëóð.
Àéðûëàíäà áèëìèð íåéëÿñèí, áàøëàéûð êåøèø êèìè õåéèð-äóà âåð-
ìÿéÿ...»
– Éàäûíûçäàäûðìû, Êåò, áèð äÿôÿ úöçè ñÿàäÿòäÿí äàíûøûð-
äûíûç? Áåëÿëÿðè, éàíìûø åâèí éàí-éþðÿñèíäÿ áèòÿí áÿíþâøÿ
êèìè, ùÿð éåðäÿ ÷îõäóð. Ùÿéàòûí ÷îõ éàõøû ãàíóíó âàð: ùå÷ 189
íÿ ýþçëÿìèðñÿíñÿ, ìÿéóñ ãàëìàéàúàãñàí. Ñîíðàêûëàð
î ãÿäÿð äÿ òÿñèðëè îëìóð.
– Åëÿ äåéèë! – Êåò åòèðàç åòäè. – Ñèç äåéÿíëÿð, àäàì õÿñòÿ
îëàíäà, ãîðõà-ãîðõà ýÿëÿúÿê ùàããûíäà äöøöíÿíäÿ îëóð.
Åëÿ êè ñàüàëûá äóðäóí, ùàìûñû êå÷èá ýåäèð, áàøëàéûðñàí ÷îõ
øåé èñòÿìÿéÿ...
Áó âàõò ïÿíúÿðÿäÿí Êåòèí öçöíÿ ýóð èøûã äöøäö âÿ
îíóí ýþçëÿðè êþëýÿäÿ èòäè, òÿêúÿ çÿðèô äîäàãëàðû ýþðöíäö.
– Ôëîðåíñèéàäà òàíûø ùÿêèìèíèç âàð? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– Õåéð. Ëàçûì îëàúàã êè?
– Äåìÿê îëìàç. Áèëñÿì, îðàäà ùÿêèìèíèç âàð, ðàùàò
îëàðàì.
– Þçöìö ëàï éàõøû ùèññ åäèðÿì. Áèð øåé îëñà, ãàéûäàðàì.
– ßëáÿòòÿ, ãàéûòìàã ëàçûìäûð. Àíúàã èíäè åùòèéàò ö÷öí
äåéèðÿì. Ôëîðåíñèéàäà áèð éàõøû ùÿêèì âàð, ïðîôåññîð Ôåîëà.
Éàäûíûçäà ãàëàð? Ôåîëà...
– Ãàëìàç. Ëàçûì äåéèë, Ðàâèê.
– Îíà ìÿêòóá éàçàúàüàì, ùÿðäÿí ñèçè éîõëàéàð.
– Íÿéÿ ëàçûìäûð? Àõû ìÿíäÿ ùå÷ íÿ éîõäóð.
– Ïðîôåññèîíàë åùòèéàòêàðëûãäûð, Êåò, ùå÷ íÿ éîõäóð. Îíà
éàçàðàì, þçö çÿíý âóðóá ñèçè òàïàð.
– Íåúÿ èñòÿéèðñèíèç... – Î, ÷àíòàñûíû ýþòöðäö. – Ñàëàìàò
ãàëûí, Ðàâèê, ìÿí ýåòäèì. Áÿëêÿ, Ôëîðåíñèéàäàí åëÿ áèðáàøà
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Êàííà, îðàäàí äà «Conte di Savoy»ëà Íéó-Éîðêà ýåòäèì.

ßýÿð éîëóíóç Àìåðèêàéà äöøñÿ, ýþðÿúÿêñèíèç êè, óúãàð áèð
êÿíääÿ éàøàéûðàì, ÿðèì, óøàãëàðûì âàð, àò, èò ñàõëàéûðàì. Ñèçèí
òàíûäûüûíûç Êåò Ùåãñòðåìè áóðàäà ãîéóá ýåäèðÿì. Îíóí
ãÿáðè «Øÿùðèçàä»äà îëàúàã. Îðàëàðà ýåäÿíäÿ ùÿðäÿí ìÿíè
äÿ õàòûðëàéûí, ñàüëûüûìà è÷èí.
– Éàõøû, àðàã è÷ÿðÿì.
– Ùÿ, àðàã è÷èí.
Êåò éàðûãàðàíëûã îòàãäà äàéàíìûøäû âÿ íÿ åäÿúÿéèíè
áèëìèðäè. Áàéàãêû èøûã èíäè øÿêèëëÿðäÿí áèðèíèí öñòöíÿ äöøöð-
äö. Óúóíäà õà÷ îëàí áàø ìåùðàá èäè...
– Ãÿðèáÿäèð, – Êåò äèëëÿíäè. – Ýÿðÿê ìÿí èíäè ñåâèíÿé-
äèì. Àíúàã íÿäÿíñÿ ùå÷ ñåâèíìèðÿì...
Èíäè îíóíëà öçáÿöç äàéàíûá òÿðÿääöä åëÿéÿí Êåò êþâ-
ðÿëìèøäè, àðòûã íÿéèñÿ ãÿò åëÿìèøäè, áèð àç äà ãöññÿëè èäè.
– Àéðûëûã çàìàíû ÿí éàõøûñû òåç ÷ûõûá ýåòìÿêäèð, – Ðàâèê
190 ñöêóòó ïîçäó. –Ýÿëèí, ìÿí ñèçè þòöðÿðÿì.
– Åëÿäèð...
Ìöëàéèì ùàâàäàí íÿìèøëèê ãîõóñó ýÿëèðäè. Ýöíÿø
ãöðóá åäèðäè, ñÿìà äà ïîëàä êèìè êþçÿðìèøäè.
– Ýåäèì, ñèçÿ òàêñè ýÿòèðèì, Êåò.
– Ëàçûì äåéèë, òèíÿ ãÿäÿð ïèéàäà ýåòìÿê èñòÿéèðÿì. Îðà-
äà þçöì òàïàðàì. Åëÿ áèë, áèðèíúè äÿôÿäèð, êö÷ÿéÿ ÷ûõûðàì.
– Íåúÿäèð?
– Øÿðàá êèìèäèð, àäàì ìÿñò îëóð.
– Áÿëêÿ, òàêñè ýÿòèðèì?
– Õåéð, ïèéàäà ýåäÿúÿéÿì. – Î, éàø êö÷ÿéÿ áàõûá ýöë-
äö. – Ãÿëáèìèí ùàðàñûíäàñà ãîðõó ùèññè ùÿëÿ äÿ ãàëûá. Áó
äà àéðûëûãäàíäûð?
– Áÿëè, îíäàíäûð.
– Ñàëàìàò ãàëûí, Ðàâèê.
– Ùÿëÿëèê, Êåò.
Êåò áèðúÿ àíëûüà éåíÿ òÿðÿääöä åëÿäè, ñàíêè, íÿñÿ äåìÿê
èñòÿäè. Ñîíðà àñòà-àñòà, åùòèéàòëà, ñÿððàñò àääûìëàðëà ïèëëÿêÿíè
äöøöá, êö÷ÿéÿ ÷ûõäû, áÿíþâøÿéè ðÿíýÿ ÷àëàí ãàðàíëûüà, ùàðà-
äàñà ýèçëÿíèá îíó ýþçëÿéÿí þëöìöíÿ äîüðó àääûìëàäû, áèð
äàùà äþíöá ýåðè áàõìàäû.
E
***
R

Ðàâèê ýåðè ãàéûòäû, Êåò éàòàí ïàëàòàíûí éàíûíäàí êå÷ÿí-
äÿ ãóëàüûíà ìóñèãè ñÿäàñû äÿéäè. Òÿÿúúöáëÿ äàéàíäû. Áèëèðäè
êè, òÿçÿ õÿñòÿ ýþòöðìÿéèáëÿð...
Åùòèéàòëà ãàïûíû à÷àíäà ýþðäö êè, òèáá áàúûñû äèçè öñòÿ
îòóðóá, ãàáàüûíäà äà ãðàììîôîí âàð. Î, Ðàâèêè ýþðÿí êèìè
äèêÿëäè, ñû÷ðàéûá ãàëõäû. Ãðàììîôîíäà ãÿäèì áèð ìóñèãè –
«Le dernier valse»1 ÷àëûíûðäû.
Ãûç õàëàòûíûí ãûðûøûüûíû äöçÿëòäè:
– Áóíó ìèññ Ùåãñòðåì áàüûøëàéûá, – äåäè. – Àìåðèêà-
íûíäûð, áóðàëàðäà òàïûëàí øåé äåéèë. Ïàðèñèí ùå÷ éåðèíäÿ éîõ-
äóð, òÿêúÿ ìÿíäÿäèð. Î äÿãèãÿ éîõëàäûì. Áåø âàëû áèð äÿôÿ-
éÿ ãîéóðñàí, þçö äÿéèøÿ-äÿéèøÿ îõóäóð! – Îíóí öç-ýþçöí-
äÿí áÿõòèéàðëûã éàüûðäû. – Ãèéìÿòè, ÿí àçû, ö÷ ìèí ôðàíê îëàð.
Ùÿëÿ âàëëàðûíû äåìèðÿì, äöç ÿëëè àëòû äÿíÿäèð. Ðàäèîñó äà âàð. 191
ßñë õîøáÿõòëèêäèð!
«Éåíÿ äÿ õîøáÿõòëèê! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Èíäè
äÿ ãðàììîôîí õîøáÿõòëèê îëäó..» Î äàéàíûá ìóñèãèéÿ ãóëàã
àñäû. Ñêðèïêàíûí èíèëòèñè, ñåíòèìåíòàë àù-íàëÿñè îðêåñòðèí áàøû
öçÿðèíäÿ ýþéÿð÷èí êèìè ñöçöðäö. Áÿçÿí áåëÿ äöøöê ìàùíû-
ëàð àäàìûí öðÿéèíÿ Øîïåíèí íîêòöðíëÿðèíäÿí òåç éîë òàïûð!
Ðàâèê îòàüû íÿçÿðäÿí êå÷èðäè. ×àðïàéû éûüûøäûðûëìûø, éîðüàí-
äþøÿê ÷åâðèëìèøäè. Äþøÿêàüû, éàñòûãöçö âÿ áàøãà èøëÿíìèø
øåéëÿð ãàïûíûí àüçûíäà áèð éåðÿ éûüûëìûøäû. Ïÿíúÿðÿëÿð à÷ûã èäè
âÿ ýåúÿ, êèíàéÿëè áèð òÿáÿññöìëÿ è÷ÿðè áîéëàíûðäû. Áó îòàãäà
èíäè Êåòäÿí éàëíûç éàâàø-éàâàø ó÷óá ýåäÿí ÿòèð ãîõóñó âÿ
áèð äÿ éöíýöë âàëñûí ñîí àêêîðäëàðû ãàëìûøäû...
– Ùàìûñûíû áèð äÿôÿéÿ àïàðà áèëìÿðÿì. – Ãûçûí ñÿñè îíó
õÿéàëäàí àéûðäû. – ×îõ àüûð îëàð. ßââÿëúÿ þçöíö àïàðàðàì,
ñîíðà äà èêè äÿôÿ ãàéûäûá âàëëàðû. Áÿëêÿ äÿ, ö÷ äÿôÿ ãàéûäàñû
îëäóì. ßíòèãÿ øåéäèð, áóíóí õàòèðèíÿ ëàï áèð êàôå äÿ à÷ìàã
îëàð.
– Éàõøû ôèêèðäèð. – Ðàâèê äèëëÿíäè. – Åùòèéàòëû îëóí, ñûíàð!
1 «Àõûðûíúû âàëñ» (ôðàí.)

ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
XV
Ðàâèê éàâàø-éàâàø àéûëäû. Áèð õåéëè éóõó èëÿ ýåð÷ÿêëèê àðà-
ñûíäà òÿðÿääöä åëÿäè. Ãÿðèáÿ àëÿì èäè: éóõó ùÿëÿ òàìàì
ýåòìÿìèøäè, ãûðûã-ãûðûã äà îëñà äàâàì åäèðäè, î, åéíè çàìàí-
äà áèëèðäè êè, áóíëàðûí ùàìûñû éóõóäóð. Ýþðöðäö êè, àëìàí
ñÿðùÿäèíèí ëàï éàõûíëûüûíäà – Øâàðòñâàëääà, áàëàúà áèð äÿìèð
éîëó ñòàíñèéàñûíäàäûð. Ùàðàäàíñà ñó øûðûëòûñû åøèäèëèðäè. Äàü-
ëàðäàí øàì àüàúëàðûíûí ÿòðè ýÿëèðäè. Éàé èäè âÿ ùÿð éàíû ãÿòðàí
èéè, ÷ÿìÿí ãîõóñó áöðöìöøäö. Ãöðóá åäÿí ýöíÿøèí ãûï-
ãûðìûçû ñà÷àãëàðû ðåëñëÿðÿ äîëàíìûøäû, ñàíêè, îíëàðûí öñòö èëÿ
òÿêÿðëÿðèíäÿí ãàí äàìàí áèð ãàòàð êå÷ìèøäè. «Ìÿí áóðàäà
íåéëÿéèðÿì? – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Ìÿíèì Àëìàíèéà-
äà íÿ èøèì? Ìÿí êè Ôðàíñàäàéàì... Ïàðèñäÿéÿì...» Éóì-
192 øàã, àë-ÿëâàí ëÿïÿëÿð îíó ãîéíóíà àëûá òÿçÿäÿí éóõó àëÿìè-
íÿ àïàðäû. Ïàðèñ äàëüàëàðûí ãîéíóíäà ÷àëõàíäû, äóìàíà
ãàðûøäû, ùàðàäàñà ãÿðã îëóá ýåòäè. Î, Ïàðèñäÿ äåéèëäè... Àëìà-
íèéàäà èäè... Òÿçÿäÿí áóðàéà íèéÿ ãàéûòìûøäû?
Áàëàúà âàüçàëäà âóðíóõóðäó. Áÿëÿä÷è ãÿçåò êþøêöíöí
éàíûíäà äàéàíìûøäû. Îðòàéàøëû áó êèøè «Ôîëêèøåð Áåîáàõòåð»
ãÿçåòè îõóéóðäó âÿ ÿòëè éàíàãëàðû, ñàïñàðû ãàøëàðû âàð èäè.
– Íþâáÿòè ãàòàð íÿ âàõò îëàúàã? – Ðàâèê îíäàí ñîðóøäó.
Áÿëÿä÷è ñöñò íÿçÿðëÿðëÿ îíó ñöçäö:
– Ùàðà ýåäèðñèíèç?
Ðàâèêèí öç-ýþçöíö ãÿôèë áèð ãîðõó äàëüàñû ãàðñàëàäû.
Ùàðà ýÿëèá ÷ûõìûøäû? Áóðà ùàðà èäè? Ùàíñû ñòàíñèéà èäè? Ôðàé-
áóðãà ýåòäèéèíè äåñèíìè? Ëÿíÿò øåéòàíà, ùàðàäà îëäóüóíó
íèéÿ áèëìèðäè? Ýþçëÿðè ïåððîíó äþðä äîëàíäû: ùå÷ éåðäÿ ùå÷
íÿ éàçûëìàìûøäû. Ýöëöìñÿäè:
– Ìÿçóíèééÿòäÿéÿì, – äåäè.
– Áÿñ ùàðà ýåäèðñèíèç? – Áÿëÿä÷è éåíÿ ñîðóøäó.
– Ýÿçìÿéÿ ÷ûõìûøàì... Ýþðìÿçÿ-áèëìÿçÿ äöøìöøÿì.
Ïÿíúÿðÿäÿí áàõàíäà ÷îõ õîøóìà ýÿëäè... Èíäè èñÿ ýÿëìèð...
Øÿëàëÿäÿí çÿùëÿì ýåäèð... ×ûõûá ýåòìÿê èñòÿéèðÿì.
– Àõû ùàðà ýåòìÿê èñòÿéèðñèíèç? Ùàðà ýåòäèéèíèçè áèëìèð-
ñèíèç?
– Áèðèñè ýöí Ôðàéáóðãäà îëìàëûéàì. Ùÿëÿ èêè ýöí âàõòûì
âàð. Ùàðà ýÿëäè ýåòìÿêäÿí, ýÿçìÿêäÿí éàìàí õîøóì ýÿëèð...
E
– Áó, Ôðàéáóðã éîëó äåéèë. – Áÿëÿä÷è äèããÿòëÿ îíó ñöçäö.
«Áó íÿ ãÿëÿòäèð åëÿäèì?! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. R
– Íèéÿ ñîðóøóðàì? Íÿéèìÿ ëàçûìäû? Ñàêèòúÿ îòóðóá ýþçëÿ-

ìèðÿì? Íåúÿ ýÿëèá ÷ûõìûøàì áóðà?»
– Áèëèðÿì, – äåäè, – ùÿëÿ âàõòûì ÷îõäóð. Áóðàëàðäà àëáàëû
àðàüû òàïûëàð? ßñë Øâàðòñâàëä àðàüû îëñóí.
– È÷ÿðèäÿ, áóôåòäÿ âàð. – Áÿëÿä÷è ýþçëÿðèíè îíäàí ÷ÿê-
ìèðäè.
Ðàâèê ñàë äàøëàð äþøÿíìèø ïåððîíëà éàâàø-éàâàø áóôåòÿ
òÿðÿô ýåòäè. Ñòàíñèéàíûí öñòö à÷ûã èäè âÿ îíóí àääûì ñÿñëÿðè
ùÿð éàíäà àéäûíúà åøèäèëèðäè. Áèðèíúè âÿ èêèíúè äÿðÿúÿëè ýþç-
ëÿìÿ çàëûíäà èêè êèøè îòóðìóøäó. Îíëàðûí áàõûøëàðû Ðàâèêèí
êöðÿéèíÿ ñàíúûëìûøäû. Åéâàíäà áèð úöò ãàðàíãóø âóðíóõóð-
äó. Þçöíö åëÿ ýþñòÿðäè êè, ýóéà, ãàðàíãóøëàðà òàìàøà åäèð
âÿ ýþçöíöí óúó èëÿ áÿëÿä÷èéÿ ñàðû áàõäû. Î, ãÿçåòè áöðìÿ-
ëÿäè âÿ Ðàâèêèí äàëûíúà ýÿëäè. Ðàâèê áóôåòÿ ýèðäè. È÷ÿðèäÿí
ïèâÿ èéè ýÿëèðäè, ùå÷ êÿñ äÿ éîõ èäè. Ýåðè äþíäö. Áÿëÿä÷è áàéûð- 193
äà äàéàíìûøäû âÿ îíóí ýÿëäèéèíè ýþðöá çàëà ýèðäè. Ðàâèê
àääûìëàðûíû éåéèíëÿòäè. Áèðäÿí ùèññ åëÿäè êè, îíäàí øöáùÿëÿ-
íèáëÿð. Áèíàíûí òèíèíÿ ÷àòàíäà äàéàíûá éàí-éþðÿñèíÿ áîé-
ëàíäû. Ïåððîíäà ùå÷ êÿñ éîõ èäè. Òåç þçöíö áàãàæ øþáÿñè èëÿ
áîø êàññàëàðûí àðàñûíà âåðäè, ñèíÿ-ñèíÿ ïëàòôîðìà ñöòóíëà-
ðûíûí àëòûíäàí êå÷èá òåëåãðàô îòàüûíà ÷àòäû. È÷ÿðèäÿí òûããûëòû
ýÿëèðäè; îòàüûí ïÿíúÿðÿñè àëòûíäàí ñèâèøèá, áèíàíûí î áèðè áàøû-
íà ÷ûõäû. Îüðóí-îüðóí ÿòðàôà ýþç ýÿçäèðäè, úÿëä ðåëñëÿðè àäëà-
éûá, éàìéàøûë ÷ÿìÿíëèêëÿ øàì ìåøÿñèíÿ òÿðÿô ýþòöðöëäö.
Çÿíúèðîòóíóí òîçëó ëÿ÷ÿêëÿðè ÿòðàôà ñÿïÿëÿíäè. Ìåøÿéÿ ÷àòàí
êèìè äàéàíûá ýåðè áàõäû, ýþðäö êè, äÿìèðéîë÷ó èëÿ êèøèëÿð ïåð-
ðîíäà äàéàíûáëàð. Äÿìèðéîë÷ó ÿëè èëÿ îíó ýþñòÿðäè âÿ êèøèëÿð
éöéöðìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ðàâèê þçöíö øàìëûüà âóðäó, òèêàíëû
áóäàãëàð öç-ýþçöíö äàëàäû. Áèð õåéëè éàíà ñàïûíûá äàéàíäû,
éåðèíè áèëäèðìÿìÿê ö÷öí ñÿñèíè è÷èíÿ ÷ÿêäè. Êèøèëÿðèí êîë-
êîñó éàðà-éàðà, áóäàãëàðû øàããûëäàäà-øàããûëäàäà áó òÿðÿôÿ
ýÿëäèéèíè ýþðöá éåíÿ ãà÷ìàüà áàøëàäû. Àíúàã äèããÿòè àðõà-
äà èäè. Áÿçÿí ùå÷ íÿ åøèäèëìèðäè âÿ îíäà äàéàíûá äèíøÿéèðäè.
Èíäè éåðÿ óçàíìûøäû âÿ øûããûëòû ýÿëÿí êèìè, ñÿñ ñàëìàìàã
ö÷öí èðÿëè ñöðöíöðäö. ßòðàôû äèíøÿéÿíäÿ éóìðóãëàðûíû ñûõà-
ðàã íÿôÿñèíè è÷èíÿ ÷ÿêèðäè. Áöòöí áÿäÿíè ãûú îëìóøäó, àç
ãàëûðäû äóðóá ãà÷ñûí. Àíúàã áóíóíëà éåðèíè áèëäèðÿðäè. Éàëíûç
êèøèëÿð ùÿðÿêÿòÿ ýÿëÿíäÿ òÿðïÿíìÿê îëàðäû. ×ÿìÿíëèêäÿ,
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ìàâè Hepatica triloba ÷è÷ÿêëÿðèíèí àðàñûíäà óçàíìûøäû.

Î, áó ÷è÷ÿêëÿðè éàõøû òàíûéûðäû... Åëÿ áèë, ìåøÿíèí óúó-áóúàüû
éîõ èäè... Èíäè ùÿð òÿðÿôäÿí øûããûëòû ýÿëèðäè... Ùèññ åòäè êè, áÿäÿ-
íèíäÿí òÿð ñåë êèìè àõûð. Áèðäÿí, ñàíêè, àéàüû äèçäÿí àøàüû
ãîïóá äöøäö, îéíàãëàðû ñóñòàëäû. Èñòÿäè ãàëõñûí, àíúàã éåðÿ
÷þêäö, åëÿ áèë, áàòàãëûüà äöøìöøäö. Òåç éåðÿ áàõäû: áÿðê èäè.
Äåìÿê, àéàãëàðû öéöøìöøäö. Îíëàð, ñàíêè, ñöìöêäÿí
äåéèë, ðåçèíäÿí èäè. Êèøèëÿð ýåòäèêúÿ éàõûíëàøûðäûëàð. Ýöú âåðèá
áèð äÿ ãàëõäû, àíúàã «ðåçèí àéàãëàðû» éåíÿ áÿðêèìÿäè. Î, éåðÿ
÷þêäö. Öéöøìöø àéàãëàðûíû úûðìàãëàäû. Èðÿëè ñöðöíäö, ùèññ
åòäè êè, øûããûëòû ýåòäèêúÿ éàõûíëàøûð âÿ áó àíäà ìàâè ñÿìà
áóäàãëàðûí àðàñûíäàí áîéëàíäû, ùÿð òÿðÿô èøûãëàíäû, áèëäè êè,
äóðóá ãà÷ìàñà, àõûðû ÷àòûá... Éåíÿ áöòöí ýöúöíö òîïëàéûá,
àéàãëàðûíû àðõàñûíúà ñöðöäö... ñöðöäö... Äþíöá ýåðè áàõäû
âÿ àúû òÿáÿññöìëö áèð ñèôÿò ýþðäö. Áó, Ùààêåíèí ñèôÿòè èäè...
Áàòûðäû, éåð îíó óäóðäó, ùå÷ íÿ åëÿéÿ áèëìèðäè, éàâàø-éàâàø
194 áàòûðäû, éàâàø-éàâàø áîüóëóðäó... âÿ ÿëèíè éàõàñûíà àïàðûá
äàðòûøäûðìàüà áàøëàäû, åëÿ áèë, þçöíö ÷ÿêèá ÷ûõàðìàã èñòÿ-
éèðäè... Ñîíðà èíèëäÿäè.
***
Èíèëäÿéèðäè? Ùàðàäà èäè? Ùèññ åäèðäè êè, ÿëëÿðè áîüàçûíà
êå÷èá. ßëè äÿ, áîüàçû äà ñóéóí è÷èíäÿéäè... Ñèíÿñè äÿ, öç-ýþçö
äÿ... Ýþçëÿðèíè à÷äû. Ùàðàäà îëäóüóíó ùÿëÿ äÿ êÿñäèðÿ áèë-
ìèðäè. Ùàðà èäè? Êþðïÿ øàì ìåøÿñèíäÿêè áàòàãëûã, éîõñà?..
Ïàðèñ ùÿëÿ àüëûíà ýÿëìèðäè. Òàíûìàäûüû áèð àëÿìÿ äöøìöøäö
âÿ åëÿ áèë, àé ýþéäÿ ÷àðìûõà ÷ÿêèëìèøäè. Ýöúëÿ ñåçèëÿí õà÷ûí
àðõàñûíäà ñîëüóí áèð èøûã ïàð÷àñû àñûëìûøäû, ñàíêè, èøýÿíúÿ
è÷èíäÿ ãîâðóëàí ìöãÿääÿñèí ôÿðéàäû èäè. Àüûìòûë, ñîëüóí èøûã
áîìáîç ñÿìàäà ñÿññèç-ñÿìèðñèç ôÿðéàä ãîïàðûðäû. Áÿäèðëÿí-
ìèø àé èäè, «Èíòåðíàñèîíàë» ìåùìàíõàíàñûíäàêû îòàüûí õà÷-
øÿêèëëè ïÿíúÿðÿñèíäÿí áåëÿ ýþðöíöðäö...
Ðàâèê äèêÿëäè. Áó íÿ äåìÿê èäè? Ãàí äîëó ãàòàð ãàíû
ñöçöëÿ-ñöçöëÿ ãàíëû ðåëñëÿðèí öñòö èëÿ øöòöéöðäö... Áó éóõóíó
éöç äÿôÿ ýþðìöøäö. Ýþðìöøäö êè, éåíÿ Àëìàíèéàäàäûð,
éåíÿ ãîâóëóð, èçëÿíèð, àäàì þëäöðìÿéè ãàíóí ùàëûíà ñàëìûø
ãàíëû ðåæèìèí úÿëëàäëàðû îíó òÿãèá åäèð. Áèð éóõóíó íÿ ãÿäÿð
ýþðìÿê îëàðäû?! Äèããÿòëÿ àéà áàõäû. Î, ñàíêè, ùàðàäàíñà
÷îõëó èøûã áîðú àëûá, éåð öçöíäÿêè áöòöí ðÿíýëÿðè óäóðäó.
E
Ýþðäöéö áó éóõóëàð ùÿáñ äöøÿðýÿëÿðèíèí äÿùøÿòëÿðè, ãàíûíà
ãÿëòàí åäèëìèø äîñòëàðûíûí äîíóã ñèôÿòè, áöòöí áó äÿùøÿòëÿðÿ R
äþçìÿëè îëàí àäàìëàðûí ãóðóìóø ýþç éàøëàðû, äàøà äþíìöø

àüðûëàðû, ÷ÿòèí àéðûëûã àíëàðû âÿ çöëìëÿðèí çöëìö îëàí òÿíùà-
ëûãëà äîëó èäè. Ýöíäöçëÿð éåíÿ áèðòÿùÿð óíóòìàã îëóðäó.
Ùÿìèí ýöíëÿðëÿ èíäèíèí àðàñûíà óúà áèð ùàñàð ÷ÿêèðñÿí,
îíäà ùå÷ íÿ ýþðöíìöð. Áó ùàñàð éàâàø-éàâàø, ùÿìèí àüûð
èëëÿð óçóíó òèêèëìèø, áöòöí àðçóëàðû àðñûçëûã áîüìóø, êå÷ìèø
õàòèðÿëÿð òîðïàüûí äÿðèí ãàòëàðûíà ýþìöëöá öñòö äþéöëìöø,
ëàï àäûí þçöíÿ êèìè êå÷ìèøëÿ áàüëû ùÿð øåé ãîïàðûëûá àòûëìûø,
ùèññëÿð äàøà-äÿìèðÿ äþíìöøäö. Âÿ íÿ âàõòñà, þçöíö óíóò-
äóüóí àíäà êå÷ìèøèí àúûëû-øèðèíëè õàòèðÿëÿðè áàø ãàëäûðûá ñÿíÿ
«ýÿë-ýÿë» äåéÿíäÿ, ùóøóí áàøûíäàí ÷ûõàíàúàí è÷èðñÿí, ùÿð
øåéè óíóäóðñàí. Àíúàã áóíó òÿêúÿ ýöíäöçëÿð åëÿìÿê îëóð.
Ýåúÿëÿð èñÿ þçöíäÿ îëìóðñàí, õàòèðÿ êþùëÿíèíèí úèëîâó áîøà-
ëûð, øàùÿ ãàëõûá øöóðóí ñÿðùÿäëÿðèíè êå÷èð âÿ áèð âàõò òîðïàüûí
äÿðèí ãàòëàðûíà áàñäûðäûüûí àíëàð òÿçÿäÿí áàø ãàëäûðûð, õàòèðÿ- 195
ëÿðèí äîíó à÷ûëûð, êþëýÿëÿð ñàéðûøûð, éàðàëàð ýþç-ýþç îëóá ñóëà-
íûð, äÿùøÿòëè áèð òóôàíà äþíöá, ãóðäóüóí áöòöí áÿíä-áÿðÿ-
íè éåðëÿ-éåêñàí åëÿéèð! Óíóòìàã! Àíúàã áó äà î âàõò ìöì-
êöí îëóð êè, äöíéà èíñàí èðàäÿñèíèí íóðóíà áîéàíìûø îëñóí.
Ùÿìèí íóðëó èøûã ñþíöá, ùÿòòà ñîõóëúàíëàðûí õûøûëòûñû áåëÿ
åøèäèëÿíäÿ, ÷îõäàí þëöá ýåòìèø äöíéà Âèíåòà1 êèìè äàëüà-
ëàðûí ãîéíóíäàí áàø ãàëäûðûá òÿçÿäÿí úàíëàíìàüà áàøëà-
éàíäà èñÿ ùÿð øåé áàøãà úöð îëóð. Îíäà, ýÿðÿê, ùÿð àõøàì
àüëûí áàøûíäàí ÷ûõàíàúàí è÷ÿñÿí, ùÿð øåéè óíóäàñàí, ýåúÿ-
ëÿðè ýöíäöçÿ, ýöíäöçö äÿ ýåúÿëÿðÿ ÷åâèðÿñÿí. Ýöíäöçëÿð
ýþðäöéöí éóõó ýåúÿëÿð ýþðäöéöí éóõó êèìè äÿùøÿòëè îëìóð.
Þçö àçìû áåëÿ åëÿìèøäè? ×îõ âàõò áöòöí ýåúÿíè êö÷ÿëÿðäÿ
äîëàøûá, ñÿùÿðèí ýþçö à÷ûëàíäà ìåùìàíõàíàéà ãàéûòìà-
ìûøäûìû? Éà äà áöòöí ýåúÿíè «êàòàêîìáà»äà áèð éîëäàø
òàïûá è÷ÿ-è÷ÿ Ìîðîçîâóí «Øÿùðèçàä»äàí ãàéûòìàñûíû ýþçëÿ-
ìèø, ñîíðà îíóíëà ñöíè ïàëìàëàðûí «êþëýÿñèíäÿ» àçìû âóð-
ìóøäó? Ùÿìèøÿ äÿ áó ïÿíúÿðÿñèç îòàãäà ñÿùÿðèí à÷ûëäûüûíû
äèâàðäàêû ñààòäàí áèëìèøäèëÿð... Àäÿòÿí, ñóàëòû ãàéûãäà ãàëàí-
ëàð áåëÿ ÷îõ è÷ÿð... ßëáÿòòÿ, áàøûíû áóëàéà-áóëàéà «äàùà éåòÿð,
áèð àç àüûëëû îëìàã ëàçûìäûð» äåìÿéÿ íÿ âàð! Àíúàã ýþðöð-
ñÿí êè, ëÿíÿò øåéòàíà, áóíäàí ÷ÿòèí ùå÷ íÿ éîõ èìèø. Íåéëÿ-
éÿñÿí, ùÿéàò þç ùÿéàòëûüûíäà ãàëûð, ýàù ùå÷ íÿ îëóð, ýàù äà
1 Vineta – ßôñàíÿéÿ ýþðÿ, Áàëòèê äÿíèçèíäÿ áàòìûø øÿùÿð
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ùÿð øåé... Îíäàí ÿë ÷ÿêìÿê äÿ ëàï àñàíäûð. Àíúàã áó ùÿì

äÿ èíòèãàì àðçóñóíäàí, ùÿð ýöí, ùÿð ñààò ÿëÿ ñàëûá òöïöð-
äöéöíÿ, ýþçäÿí ñàëìàüà ÷àëûøäûüûíà áàõìàéàðàã, òÿõìè-
íÿí, «àäàìëûüà, èíñàíëûüà èíàì» àäëàíàí øåéäÿí ÿë ÷ÿê-
ìÿê äåéèëìè? Ùÿéàò íÿ ãÿäÿð ìÿíàñûç îëñà äà, îíó áîø
ýèëèç êèìè òóëëàìàã îëìàç. Ëàçûì ýÿëÿíäÿ, ìöáàðèçÿ âàõòû
÷àòàíäà î ùÿìèøÿ ìÿíàëû îëóð. Ùÿéàò àäàìà òÿêúÿ þç øÿõñè
èñòÿêëÿðè, ãèñàñ, ëàï ãàíûíà èøëÿñÿ äÿ – õóäïÿñÿíäëèê, þçöíö
éàääàí ÷ûõàðûá áàøãàëàðûíà êþìÿê åëÿìÿê, ÷îõ âàúèá ùåñàá
åëÿéèá äöíéàíû áèðúÿ àääûìëûüà äà îëñà, áó ãàí ÷àíàüûí-
äàí, ÷èðêàáäàí óçàãëàøäûðìàã ö÷öí ëàçûì äåéèë. Ùÿéàò àäà-
ìà áèð äÿ îíà ýþðÿ ëàçûìäûð êè, ìöáàðèçÿ àïàðñûí, ñàäÿúÿ
îëàðàã, íÿôÿñè íÿ ãÿäÿð ýåäèá-ýÿëèð, ìöáàðèçÿ ö÷öí ôöðñÿò
ýþçëÿñèí. Àíúàã ýþçëÿìÿê äÿ àäàìû è÷èí-è÷èí éåéèð, öìèäëÿð
àëò-öñò îëóð, öñòÿëèê, ñÿíè ýèçëè áèð ãîðõó ùèññè äÿ áöðöéöð êè,
òàìàì ÿëäÿí äöøÿúÿêñÿí, ýþçëÿìÿêäÿí öçöëÿúÿkñÿí, éîðó-
196 ëàúàãñàí, ùÿéàòëà àéàãëàøà áèëìÿéÿúÿêñÿí. Àäàì åëÿ áóíà
ýþðÿ äÿ ÿñÿáëÿðèíè éåðèíäÿí îéíàäàí ùÿð øåéè éåðëè-äèáëè óíóò-
ìàã, àìàíñûçúàñûíà, ðèøõÿíäëÿ, àúû êèíàéÿ èëÿ, ïåøìàí÷ûëûã
ùèññè äóéìàäàí îíóí áàøûíû áèðéîëëóã ÿçìÿê, ñîíðà èñÿ
òàìàì áàøãà àäàì, þçýÿ áèð «ìÿí» îëìàã èñòÿìèðìè?
Àíúàã áèð àçäàí éåíÿ éàòûðñàí, þçöíäÿ îëìóðñàí âÿ î äÿù-
øÿòëè õàòèðÿëÿð òÿçÿäÿí ñÿíè þç ãîéíóíà àëûð...
Áÿäèðëÿíìèø àé éàâàø-éàâàø ïÿíúÿðÿäÿí ÷ÿêèëèðäè. Èíäè
î, ÷àðìûõà ÷ÿêèëìèø ìöãÿääÿñ Èñàéà äåéèë, óçàãäà äàéà-
íûá ñûðòûã-ñûðòûã îíóí-áóíóí ïÿíúÿðÿñèíÿ, éàòàüûíà òàìà-
øà åëÿéÿí õÿôèééÿéÿ îõøàéûðäû. Ðàâèê òàìàì àéûëìûøäû.
ßñëèíäÿ, î ãÿäÿð äÿ äÿùøÿòëè éóõó äåéèëäè, áóíäàí äà
áåòÿðèíè ýþðìöøäö. Àíúàã ÷îõäàí èäè êè, éóõó ýþðìöðäö.
Ôèêðÿ ýåòäè: ùÿ, òÿê éàòìàüûí äàøûíû àòàíäàí áÿðè éóõó
ýþðìöðäö...
ßëè èëÿ éàí-éþðÿñèíè éîõëàäû. Øöøÿ éîõ èäè. ×îõäàí îíó
áóðà ãîéìóðäó, êöíúäÿêè ñòîëóí öñòöíäÿ îëóðäó. Áèð àíëû-
üà òÿðÿääöä åëÿäè. Áèëèðäè êè, è÷ìÿñÿ äÿ êå÷èíÿð. È÷ñÿ íÿ îëàð-
äû êè? Äóðóá àéàãéàëûí ñòîëà òÿðÿô ýåòäè, áèð ãÿäÿù òàïûá,
øöøÿíè à÷äû. Îíäà ýÿòèðäèêëÿðè êàëâàäîñäàí ãàëìûøäû. Ãÿäÿ-
ùè éåíÿ äîëäóðóá, ïÿíúÿðÿéÿ òóòäó. Àéûí èøûüûíäà îïàë êèìè
áÿðã âóðóðäó. «Àðàüà, ýÿðÿê, èøûã äöøìÿñèí, – äåéÿ ôèêèð-
ëÿøäè. – Íÿ ýöíÿø, íÿ äÿ àé èøûüû... Áöòöí ýåúÿíè áÿäèðëÿí-
ìèø àéûí èøûüûíäà ãàëàí éàðàëû ÿñýÿðëÿð àäè ýåúÿëÿðäÿí ÷îõ
E
çÿèôëÿéèðäè...» Áàøûíû áóëàéûá ãÿäÿùè ãàëäûðäû. Éåíÿ ñöçäö.
Ýåðè äþíÿíäÿ ýþðäö êè, Æîàí ýþçëÿðèíè à÷ûá îíà áàõûð. Ãûìûë- R
äàíìàäû. Ýþðÿñÿí, Æîàí, äîüðóäàí äà, àéûëìûøäû?!

– Ðàâèê... – Æîàí äèëëÿíäè.
– Ùÿ...
Æîàí äèêñèíäè, åëÿ áèë, éåíèúÿ îéàíäû.
– Ðàâèê... – Îíóí ñÿñè äÿéèøäè. – Ðàâèê... Îðàäà íåéëÿ-
éèðñÿí?
– È÷èðÿì...
– Íèéÿ? – Æîàí äèêÿëäè, ùÿéÿúàíëàíäû. – Íÿ îëóá? Íÿñÿ
îëóá?
– Éîõ, ùå÷ íÿ.
Æîàí ÿëè èëÿ ñà÷ëàðûíû ýåðè ñûüàëëàäû:
– Àëëàù, ñÿí ñàõëà! – äåäè. – Éàìàí ãîðõäóì.
– Áèëñÿì ùå÷ ãàëõìàçäûì. Äåäèì, îéàíìàçñàí.
– Ýþçöìö à÷àíäà ýþðäöì, êöíúäÿ äóðìóñàí... Þçö
äÿ ëàï áèðòÿùÿðñÿí... 197
– Áàüûøëà, Æîàí, åëÿ áèëäèì, îéàíìàçñàí...
– Áèðäÿí ùèññ åëÿäèì êè, éàíûìäà éîõñàí. Ñîéóã èäè, åëÿ
áèë, êöëÿê ÿñèðäè... Äèêñèíèá àéûëäûì. Ñÿíè î êöíúäÿ ýþðÿíäÿ,
ëàï ãîðõäóì. Íÿñÿ îëóá?
– Éîõ, Ùå÷ íÿ... ùå÷úÿ íÿ, Æîàí. Îéàíìûøäûì, èñòÿäèì
è÷ÿì ..
– Áèð ãóðòóì äà ìÿíÿ âåð.
Ðàâèê ãÿäÿùè äîëäóðóá îíà òÿðÿô ýåòäè:
– Èíäè ëàï óøàüà îõøàéûðñàí, – äåäè.
Æîàí ãÿäÿùè èêèÿëëè àëûá è÷ìÿéÿ áàøëàäû. Éàâàø-éàâàø è÷èð,
øöøÿäÿí Ðàâèêÿ áàõûðäû.
– Íèéÿ àéûëäûí, Ðàâèê?
– Áèëìèðÿì, äåéÿñÿí, àé èøûüû îéàòäû.
– Ìÿíèì àéäàí çÿùëÿì ýåäèð.
– Àíòèáäÿ èñÿ õîøóí ýÿëÿúÿê.
Æîàí ãÿäÿùè éåðÿ ãîéäó.
– Äîüðóäàí, ýåäèðèê?
– Ùÿ, ýåäèðèê.
– Áó ëÿíÿòÿ ýÿëìèø äóìàíäàí, ÷èñêèíäÿí úàíûìûç ãóð-
òàðàúàã?
– Ùÿ, úàíûìûç áó ëÿíÿòÿ ýÿëìèø äóìàíäàí, ÷èñêèíäÿí
ãóðòàðàúàã.
– Îíäà áèð ãÿäÿù äÿ ñöç.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Éàòìàã èñòÿìèðñÿí?
– Éîõ! Àäàìûí éàòìàüà ùåéôè ýÿëèð. Ùÿéàòûìûçûí ÷îõó
åëÿ éóõóäà êå÷èð. Áèð ãÿäÿù àðàã âåð. Ùàíñûíäàíäûð? Áÿñ
îíó äà þçöìöçëÿ ýþòöðìöðäöê?
– Ùå÷ íÿ ýþòöðìÿê ëàçûì äåéèë.
– Ùÿìèøÿ áåëÿ îëàúàã?
– Ùÿìèøÿ.
Ðàâèê ýåäèá ïÿíúÿðÿíèí ïÿðäÿëÿðèíè ÷ÿêäè. Àíúàã îíëàð
àðàëû ãàëûðäû. À÷ûã éåðäÿí è÷ÿðè ñöçöëÿí àé èøûüû îòàüû èêè áþëöðäö.
– Íèéÿ ýÿëèá óçàíìûðñàí, Ðàâèê?
Ðàâèê äèâàíûí éàíûíäà äàéàíìûøäû. Èíäè ùÿðÿñè àé èøûüû-
íûí áèð òÿðÿôèíäÿ ãàëìûøäû. ×àðïàéûíûí öñòöíäÿ îòóðìóø
Æîàí êþëýÿ êèìè ýþðöíöðäö. Òóòãóí ïàðûëòûëû ñà÷ëàðû áîéóí-
áîüàçûíà äàüûëìûøäû. ×ûëïàã èäè. Îíëàðûí ùÿðÿñè áèð ãàðàíëûã
ñàùèëÿ áÿíçÿéèðäè âÿ ïÿíúÿðÿäÿí ñöçöëÿí áó ñîéóã èøûã
198 íÿùàéÿòñèç äÿíèç êèìè îíëàðû àéûðìûøäû. Éóõó ÿòèðëè áó èøûã
îòàüûí êöíúöíÿ äöøöðäö âÿ åëÿ áèë, åôèð ãîõóëó, ùàâàñûç
áèð óçóí éîëäàí êå÷èá ýÿëìèøäè, åëÿ áèë, èñòè ýöíÿø øöàñû
èäè, ëàï óçàãëàðäà ñþíìöø áèð óëäóçà äÿéèá ñîéóéóð,
îðàäàí äà éàâàø-éàâàø îòàüà ñöçöëöð âÿ ùå÷ éàíà ÷ûõûá
ýåòìÿñÿ äÿ, îíó äîëäóðà áèëìèðäè...
– Íèéÿ ýÿëìèðñÿí, Ðàâèê?
Îíà ñàðû ýåòäè, ãàðàíëûãäàí ÷ûõûá èøûüà äöøäö, ñîíðà éåíÿ
ãàðàíëûüà ýèðäè. Èêèúÿ àääûìëûã éîë èäè, àíúàã Ðàâèêÿ éàìàí
óçàã ýþðöíäö...
– Øöøÿíè äÿ ýÿòèðäèí?
– Ùÿ.
– Ãÿäÿùè èñòÿéèðñÿí? Ñààò íå÷ÿäèð?
Ðàâèê áàëàúà ñààòûí ôîñôîðëó ÿãðÿáëÿðèíÿ áàõäû:
– Áåøÿ àç ãàëûð.
– Äåìÿê, áåøäèð... Àíúàã ö÷ äÿ îëà áèëÿðäè... Éà äà éåä-
äè... Ýåúÿëÿð çàìàí äàéàíûð, òÿêúÿ ñààòëàð èøëÿéèð.
– Ùÿ... Àíúàã áóíà áàõìàéàðàã, ùÿð øåé ýåúÿëÿð îëóð.
Áÿëêÿ äÿ, åëÿ îíà ýþðÿäèð.
– Íÿ îëóð?
– Åëÿ øåéëÿðäèð êè, íÿòèúÿñè ýöíäöçëÿð áèëèíèð.
– Ìÿíè ãîðõóòìà. Ñÿí àäàìëàð éàòàíäà îëàí øåéëÿðè
äåéèðñÿí?
– Ùÿ.
E
Æîàí ãÿäÿùè îíóí ÿëèíäÿí àëûá è÷äè. Î, ÷îõ ýþçÿë èäè âÿ
Ðàâèê ùèññ åòäè êè, îíó ñåâèð. Áó ýþçÿëëèê ùåéêÿë ýþçÿëëèéè, R
øÿêèë ýþçÿëëèéè äåéèëäè. Î, êöëÿéèí ùÿð ýöí ñûüàëëàäûüû ÷ÿìÿí-

ëèê êèìè ýþçÿë èäè. Ãÿëáè ùÿéàò åøãè èëÿ äþéöíöðäö. Áó, ùÿìèí
ùÿéàò èäè êè, èêè ñåùèðëè ùöúåéðÿíè áèðëÿøäèðèá, áîìáîø àíà
áÿòíèíäÿ îíó áó úöð ýþçÿë éàðàòìûøäû. Ñèðëè áèð òàïìàúà èäè:
áàëàúà áèð òîõóìóí ìèêðîñêîïëà ýþðöíÿí ùöúåéðÿëÿðèíäÿ
ýÿëÿúÿéèí áþéöê áèð àüàúû éàòûð âÿ ÿââÿëúÿäÿí áèëèíèð êè,
ùÿìèí àüàú áþéöéöá ãîë-áóäàã àòàúàã, áàð ýÿòèðÿúÿê, ùÿð
èëèí ùàíñû àïðåë ñÿùÿðèíäÿñÿ ÷è÷ÿê à÷àúàã. Éà äà áèðúÿ âöñàë
ýåúÿñèíäÿ êèìèíñÿ öçö, ÷èéèíëÿðè, ýþçëÿðè, áàõ, ëàï åëÿ áó
÷èéèíëÿð, áó ýþçëÿð éàðàíûá, ñîíðàëàð äöíéàíûí ùàíñû íþãòÿ-
ñèíäÿñÿ ìèëéîíëàðûí àðàñûíäà èòèá-áàòàúàã âÿ ýöíëÿðèí áèð
ýöíö, ñîéóã íîéàáð ýåúÿñèíäÿ, Ïàðèñäÿ, «äå Àëìà» êþðïö-
ñöíöí öñòöíäÿ îíà ðàñò ýÿëÿúÿê...
– Íèéÿ ùÿð øåé ýåúÿëÿð îëóð, Ðàâèê?
– Îíà ýþðÿ êè... Éàõûí ýÿë, ÿçèçèì, åé ìÿíèì äÿùøÿòëè 199
éóõóëàðûí ÷ÿíýèíäÿí ãîïàðäûüûì, àéëû ÷ÿìÿíëÿðèí ãîéíóí-
äà òàïäûüûì ìÿëÿéèì, éàõûí ýÿë... ùÿ, îíà ýþðÿ êè, ýåúÿ äÿ,
éóõó äà ñàòãûíäûð. Éàäûíäàäûðìû, áó ýåúÿ áèð éåðäÿ éàòäûã.
Åëÿ éàõûí éàòäûã êè, éàëíûç èíñàíëàð áåëÿ éàõûí éàòà áèëÿðëÿð.
Öç-ýþçöìöç, áöòöí áÿäÿíèìèç áèðëÿøäè, ôèêèðëÿðèìèç, íÿôÿñ-
ëÿðèìèç áèð-áèðèíÿ ãàðûøäû. Ñîíðà éóõó àñòà-àñòà àðàìûçà
ýèðäè. ßââÿëúÿ áîìáîç, ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí áèð ëÿêÿ êèìè ýÿë-
äè, ñîíðà úöçàì õÿñòÿëèéè òÿêè áåéíèìèçÿ, ãàíûìûçà èøëÿäè,
äàìúû-äàìúû øöóðóìóçà ÷èëÿíäè, ýþçëÿðèìèçè éóìäó âÿ àõûð-
äà áèçè àéûðäû. Ùÿðÿìèç ãàðàíëûã áèð êàíàëà äöøöá öçäöê,
òàíûìàäûüûìûç éåðëÿðÿ ýåäèá ÷ûõäûã, áàøûìûçà íÿëÿð ýÿëÿ-
úÿéèíè áèëìÿäèê... Ìÿí àéûëàí êèìè ñÿíÿ áàõäûì, ýþðäöì êè,
éàòûðñàí. Àíúàã ÷îõ óçàãëàðäà èäèí, èòèðìèøäèì ñÿíè... Ìÿí-
äÿí õÿáÿðèí éîõ èäè... Åëÿ éåðÿ ýåòìèøäèí êè, ÿëèì ÷àòìûðäû...
– Ðàâèê îíóí ÿëèíäÿí þïäö. – Áó íåúÿ ìÿùÿááÿòäèð êè, ùÿð
ýåúÿ éóõó ñÿíè ìÿíèì ÿëèìäÿí àëûð?!
– Ìÿí êè ñÿíÿ ñûüûíûá éàòìûøäûì. Éàíûíäàúà óçàíìûø-
äûì... Ãîëëàðûíûí àðàñûíäàúà....
– Éîõ, ñÿí éàä áèð þëêÿäÿ èäèí. Éàíûìäà óçàíìûøäûí,
àíúàã þçöí óçàãëàðäà èäèí. Áÿëêÿ äÿ, ýåäèá Ñèðèóñà ÷ûõìûø-
äûí. Ñÿí ýöíäöçëÿð ÷ûõûá ýåäÿíäÿ áåëÿ îëìóð. ×öíêè ùàðà
ýåòäèéèíè áèëèðÿì. Áÿñ ýåúÿëÿð?
– Éàíûíäà èäèì...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Éîõ, éàíûìäà äåéèëäèí. Éàíûìäà óçàíìûøäûí, àíúàã

þçöí éîõ èäèí. Àäàì øöóðóí íÿçàðÿòè èòÿí áèð àëÿìäÿí íåúÿ
ãàéûòäûüûíû áèëìèð. Þçöíöí õÿáÿðè îëìóð, áàøãàëàøûá ãàéûäûð.
– Ñÿí äÿ åëÿñÿí.
– Ùÿ, ìÿí äÿ åëÿéÿì. Ãÿäÿùè áóðà âåð, ìÿí áîø-áîø
äàíûøûðàì, ñÿí èñÿ è÷èðñÿí.
Æîàí ãÿäÿùè îíà óçàòäû:
– Éàõøû êè àéûëäûí, Ðàâèê. Ñàü îëñóí àé! Î îëìàñàéäû, èíäè
éàòûðäûã, áèð-áèðèìèçäÿí õÿáÿðèìèç éîõ èäè. Éà äà ùàíñûìûçûí-
sà ãÿëáèíÿ àéðûëûã òîõóìó äöøÿðäè. Àõû þçöìöçäÿí õÿáÿðè-
ìèç éîõ èäè! Î äà éàâàø-éàâàø, ýèçëè-ýèçëè úöúÿðÿð, áîé àòàð,
áþéöéÿð âÿ ýöíëÿðèí áèðèíäÿ...
Ðàâèê àñòàäàí ýöëäö:
– Áåëÿ øåéëÿð ñÿíèí áåéíèíÿ áàòìàç... Äöç äåìèðÿì,Æîàí?
– Åëÿäèð. Áÿñ ñÿíèí?
– Ìÿíèì äÿ. Àíúàã, ýþðöíöð, íÿñÿ âàð, îíà ýþðÿ äÿ
200 ôèêèð âåðìèðèê. Èíñàíûí áþéöêëöéö äÿ åëÿ áóíäàäûð.
Æîàí éåíÿ ýöëäö:
– Ìÿí áåëÿ øåéëÿðäÿí ãîðõìóðàì. Îíà ýþðÿ êè, áÿäÿ-
íèìèçÿ àðõàéûíàì. Îíëàð íÿ èñòÿäèêëÿðèíè ùÿð úöð çèðçèáèëëÿ
äîëìóø áàøûìûçäàí éàõøû áèëèð.
Ðàâèê ãÿäÿùè áàøûíà ÷ÿêäè:
– Éàõøû, î äà äöçäöð, – äåäè.
– Áóíäàí ñîíðà éàòìàñàã íÿ îëàð?
Ðàâèê øöøÿíè àéûí ýöìöøö ðÿíýëè èøûüûíà òóòäó. Êàëâà-
äîñ éàðûäàí kå÷ìèøäè.
– Àç ãàëûá, – äåäè. – Ùÿð ùàëäà, ÷àëûøàðûã.
Øöøÿíè ÷àðïàéûíûí éàíûíäàêû áàëàúà ñòîëóí öñòöíÿ ãîé-
äó, ñîíðà ýåðè äþíöá Æîàíûí öçöíÿ áàõäû:
– Ñÿí áöòöí êèøèëÿðèí àðçóëàäûüû áèð ãàäûíñàí, Æîàí!
Ùÿëÿ áèð àç äà àðòûãñàí, ùå÷ áèð òÿñÿââöðÿ ñûüìàçñàí.
– Éàõøû, Ðàâèê, îíäà ýÿë ùÿð ýåúÿ îéàíàã. Ñÿí ýåúÿëÿð
áàøãà àäàì îëóðñàí.
– Éàõøû îëóðàì?
– Áàøãà úöð îëóðñàí. Ýåúÿëÿð àäàìû ëàï ìàò ãîéóðñàí,
åëÿ áèë, ñåùèðëè áèð àëÿìäÿí ãàéûäûðñàí...
– Ýöíäöçëÿð áåëÿ îëìóðàì?
– Ùÿìèøÿ éîõ... ùÿðäÿí îëóðñàí.
– Éàõøû åòèðàôäûð. Àíúàã èêè-ö÷ ùÿôòÿ ÿââÿë áóíó äåéÿ
áèëìÿçäèí.
E
– Éîõ. Îíäà ñÿíè éàõøû òàíûìûðäûì.
Ðàâèê äèããÿòëÿ îíóí öçöíÿ áàõäû. Áó ñþçëÿðèí ñÿìèìè- R
ëèéèíÿ ñþç îëà áèëìÿçäè. Æîàíûí äîüðó ñþçö èäè âÿ åëÿ áèëèðäè

êè, áåëÿ äÿ îëìàëûäûð. Íÿ Ðàâèêèí öðÿéèíÿ òîõóíìàã, íÿ äÿ
îíó ùåéðÿòëÿíäèðìÿê ö÷öí äåìèøäè...
– Åëÿ èñÿ èøëÿðèìèç éàõøû îëàúàã.
– Áèð-èêè ùÿôòÿäÿí ñîíðà ìÿíè äàùà éàõøû òàíûéàúàãñàí,
ëàï àäèëÿøÿúÿéÿì.
– Ìÿíèì êèìè îëàúàãñàí. – Æîàí ýöëäö.
– Ñÿíèí êèìè éîõ.
– Íèéÿ?
– Áóíóí úàâàáûíû ÿëëè ìèí èë òàðèõè îëàí áèîëîæè èíêèøàô âåðÿ
áèëÿð. Ìÿùÿááÿò ãàäûíû àüûëëàíäûðûð, êèøèíè èñÿ äàéàçëàøäûðûð.
– Ñåâèðñÿí ìÿíè?
– Ùÿ...
– Áóíó éàìàí àç äåéèðñÿí! – Æîàí ýÿðíÿøäè. 201
«Ãàðíû òîõ ïèøèêäèð, – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Ãàðíû
äîéóá, áèëèð êè, îâó ÿëèíäÿí ãà÷à áèëìÿç...» Âÿ äåäè:
– Ùÿðäÿí, àç ãàëûð ñÿíè ïÿíúÿðÿäÿí àòàì.
– Áÿñ íèéÿ àòìûðñàí?
Ðàâèê îíóí öçöíÿ áàõäû.
– Äîüðóäàí, àòàðñàí? – Æîàí äèêÿëäè.
Ðàâèê úàâàá âåðìÿäè. Æîàí òÿçÿäÿí óçàíäû:
– Êèìèñÿ þëäöð êè, îíó ÷îõ ñåâèðñÿí? ×îõ ñåâäèéèí ö÷öí
êèìèñÿ þëäöðÿðëÿð?
Ðàâèê øöøÿíè ýþòöðäö:
– Ïÿðâÿðäèýàðà, – äåäè, – ýöíàùûì íÿ èäè? Áó ñþçëÿðè
åøèòìÿê ö÷öíìö àéûëäûì?
– Äöç äåìèðÿì?
– Äöç äåéèðñÿí. Áó, ãîíäàðìà øàèðëÿð âÿ ãàäûíëàð
ö÷öíäöð, îíëàðûí áàøûíà áåëÿ øåé ýÿëìÿç.
– Áåëÿ èø ýþðÿíëÿðèí äÿ...
– Ãîé ñÿí äåéÿí îëñóí.
– Áåëÿ èø ýþðÿðäèí?
– Áîø-áîø äàíûøìà, Æîàí, åëÿ øåéëÿð ìÿíèì ÿëèìäÿí
ýÿëìÿç. Îíñóç äà ÷îõ àäàìûí ãàíûíà áàèñ îëìóøàì.
Ùÿì ùÿâÿñêàð, ùÿì äÿ ïåøÿêàð êèìè. Éÿíè ÿñýÿð êèìè äÿ
þëäöðìöøÿì, ùÿêèì êèìè äÿ... Þëäöðÿíèí ãàçàíúû íèôðÿò,
áèýàíÿëèê âÿ áèð äÿ ùÿéàòà åùòèðàì îëóð. Îíäàí ùå÷ êÿñ
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
õåéèð ýþðìÿéèá. Ïåøÿêàð ãàòèë äÿ ñåâÿíäÿí ñîíðà àäàì

þëäöðÿ áèëìÿç. Þëöì îíäà ýöëöíú âÿ ìÿíàñûç îëàðäû. Àíúàã
î ùå÷ âàõò ýöëöíú, ìÿíàñûç îëìàç. Áóíëàð ùàìûñû êèøè èøèäèð,
ãàäûíëàðà àèä äåéèë... – Ðàâèê ñþçöíÿ áèð àç àðà âåðäè. – Ýþð
íÿëÿð äàíûøûðûã? – äåéèá îíà òÿðÿô ÿéèëäè: – Áÿñ ñÿí ìÿíèì
íÿùàéÿòñèç ñÿàäÿòèì, ùÿì äóìàíëû, ùÿì äÿ ïàðëàã ùÿéàò
åøãèì äåéèëñÿíìè?! Ýÿë ñÿíè þïöì! Áó âÿôàñûç ùÿéàò ùå÷
âàõò áåëÿ øèðèí îëìàéûá...
XVI
Èøûã! Éåíÿ èøûã. Åëÿ áèë, ýþìýþé äÿíèçèí ìàâè ñÿìà èëÿ
áèðëÿøäèéè öôöãäÿí äöìàü êþïöê éàüûðäû, ùÿì øèøèð, ùÿì
ñÿíýèéèðäè, ýàù ïàðûëäàéûð, ýàù äà áÿðã âóðóðäó. Áó úöð
ïàðûëäàìàã, áó úöð ñàéðûøìàã, ýþéëÿðèí ãîéíóíäà áó úöð
202 ñöçìÿê óëó áèð ñÿàäÿò äåéèëäèìè? «Æîàíà áàõ, åëÿ áèë,
áàøûíà íóð ÿëÿíèá, òàìàì èøûüà ãÿðã îëóá... – Ðàâèê öðÿ-
éèíäÿí êå÷èðäè. – Ýþð ÷èéèíëÿðèíÿ íåúÿ ÷èëÿíèð! Åëÿ áèë, ñöääöð,
ýöíÿøèí ñà÷àãëàðûíäàí òîõóíìóø èïÿêäèð. Áåëÿ èøûãäà ùå÷
êÿñ ÷ûëïàã ãàëìàç, îíóí þçö åëÿ ïàëòàðäûð. Äÿíèç þçöíö
ãàéàëàðà ÷ûðïàí êèìè, î äà àäàìûí äÿðèñèíÿ äÿéèá ýåðè
ãàéûäûð. Êþïöêëÿíìèø èøûã, ýþç éàøû êèìè äóïäóðó ñåë,
äöìàü äóìàíäàí áè÷èëìèø íàçèê ïàëòàð...»
– Íå÷ÿ ýöíäöð áóðàäàéûã, Ðàâèê?
– Ñÿêêèç.
– Àíúàã, åëÿ áèë, ñÿêêèç èëäèð... Äöç äåìèðÿì?
– Éîõ. Åëÿ áèë, ñÿêêèç ñààòäûð. Äàùà äîüðóñó, ö÷ ìèí èë
ñÿêêèç ñààòäûð. Äöç ö÷ ìèí èë áóíäàí ÿââÿë èíäè äóðäóüóí
éåðäÿ Åòðöñê ãÿáèëÿñèíäÿí îëàí ýÿíú áèð ãûç äà ñÿíèí êèìè
äàéàíûáìûø. Îíäà äà Àôðèêà òÿðÿôäÿí áåëÿ êöëÿê ÿñèð, îíó
ãîéíóíà àëûá äÿíèçèí î òàéûíà àïàðûð...
Æîàí ýÿëèá ãàéàíûí öñòöíäÿ îíóíëà éàíàøû îòóðäó:
– Ïàðèñÿ íÿ âàõò ãàéûäûðûã?
– Îíà áó àõøàì êàçèíîäà áàõàðûã.
– Áèð øåé óäìóøóã?
– Áèð àç...
– Ñÿí åëÿ îéíàéûðñàí êè, åëÿ áèë, þìðöí áîéó ãóìàð
îéíàìûñàí. Íÿ áèëèì, áÿëêÿ äÿ, îéíàìûñàí... Àõû, ñÿíèí
êå÷ìèøèí áàðÿäÿ ìÿí ùå÷ íÿ áèëìèðÿì. Áÿñ ãóìàðõà-
E
íàíûí õèäìÿò÷èñè ñÿíèíëÿ íèéÿ ùÿðáè çàâîä ñàùèáè êèìè
ýþðöøäö? R
– Ìÿíè ùàíñû ùÿðáè çàâîä ñàùèáè èëÿñÿ äÿéèøèê ñàëìûøäû.

– Äöç äåìèðñÿí, ñÿí äÿ îíó òàíûäûí.
– Íÿçàêÿò õàòèðèíÿ þçöìö åëÿ ýþñòÿðäèì êè, ýóéà, òàíû-
éûðàì.
– Àõûðûíúû äÿôÿ áóðàäà íÿ âàõò îëìóñàí?
– Áèëìèðÿì. Äåéÿñÿí, ëàï ÷îõäàí îëìóøàì. Íÿ éàìàí
ãàðàëìûñàí, Æîàí?! Àíúàã éàõøû éàðàøûð ñÿíÿ!
– Îíäà, ýÿðÿê, ùÿìèøÿëèê áóðàäà ãàëàì.
– Ãàëìàçñàí?
– Ùÿìèøÿëèê éîõ. Àíúàã áó úöð éàøàìàüû ùÿìèøÿ èñòÿð-
äèì. – Î, ñà÷ëàðûíû ýåðè àòäû. – Éÿãèí, öðÿéèíäÿ ìÿíÿ éöíýöë
äåéèðñÿí... Åëÿ äåéèë?
– Éîõ.
Æîàí ýöëöìñÿéèá öçöíö îíà òóòäó:
– Þçöì äÿ áèëèðÿì êè, éöíýöëëöêäöð, ÿçèçèì. Àíúàã áèçèì 203
áó ëÿíÿòÿ ýÿëìèø ùÿéàòûìûçäà éöíýöëëöêëÿð àçìû îëóá?
Ìöùàðèáÿ, àúëûã, äàüûíòû, èíãèëàá, èíôëéàñèéà íÿ ãÿäÿð èñòÿñÿí
îëóá. Àíúàã ùå÷ âàõò áèð òèêÿ èíàì, ðàùàòëûã, ñàêèòëèê, áîø âàõ-
òûìûç îëìàéûá. Ùÿëÿ äåéèðñÿí, áèð ìöùàðèáÿ äÿ ýÿëèð. Âàëè-
äåéíëÿðèìèç áèçäÿí ðàùàò éàøàéûáëàð, Ðàâèê.
– Åëÿäèð.
– Ùÿéàò àäàìà áèðúÿ äÿôÿ âåðèëèð. Î äà ÷îõ ãûñà îëóð, òåç
ãóðòàðûð. – Î, ÿëëÿðèíè èñòè ãàéàíûí öñòöíÿ ãîéäó. – Ìÿí
áàëàúà àäàìàì, Ðàâèê, áåëÿ òàðèõè êåøìÿêåøëÿðäÿí áàø
÷ûõàðà áèëìÿðÿì. Èñòÿéèðÿì, õîøáÿõò îëóì. Èñòÿìèðÿì, ùÿð øåé
áåëÿ ÷ÿòèí, áåëÿ àüûð îëñóí. Þçýÿ äèëÿéèì éîõäóð.
– Áóíó êèì èñòÿìèð, Æîàí?
– Ñÿí äÿ?
– ßëáÿòòÿ.
«Ìàâèëèéÿ áàõ! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Ýþéëÿðèí
äÿíèçÿ áàø âóðäóüó éåð î ãÿäÿð ìàâèäèð êè, àç ãàëûð, ðÿíýèíè
èòèðñèí. Îðàäàí ñöçöëÿí ìàâè èøûã ñåëè äÿíèçè, ÿíýèíëèêëÿðè
éàðà-éàðà ýÿëèá, îíóí ýþçëÿðèíÿ äîëóð. Áó ýþçëÿð Ïàðèñäÿ
ùå÷ âàõò áåëÿ ìàâèëÿøìÿçäè...»
– Êàø èñòÿäèéèìèç êèìè éàøàéà áèëÿéäèê!
– Èíäè åëÿ éàøàìûðûã?
– Ùÿ, èíäè åëÿ éàøàéûðûã. Àíúàã ÷îõ ÷ÿêìÿéÿúÿê. Áèð
àçäàí éåíÿ Ïàðèñÿ ãàéûäàúàüûã. Éåíÿ ùÿìèí éåêíÿñÿã
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ýåúÿ êëóáó, éåíÿ ùÿìèí ÷èðêëè ìåùìàíõàíà, éåíÿ

î ùÿéàò...
– ×îõ øèøèðäèðñÿí, Æîàí. Ñÿíèí ãàëäûüûí ìåùìàíõàíà
÷èðêëè äåéèë, ìÿíèìêè äÿùøÿòäèð. Áèðúÿ ìÿí ãàëäûüûì îòàüû
÷ûõìàã øÿðòèëÿ.
Æîàí äèêÿëèá ÿëëÿðèíè ãàéàéà ñþéêÿäè. Êöëÿê îíóí ñà÷-
ëàðûíû éåëëÿòäè.
– Ìîðîçîâ äåéèð, ñÿí ÷îõ éàõøû ùÿêèìñÿí. Ùåéèô êè, èøëÿ-
ìÿéÿ èõòèéàðûí éîõäóð, éîõñà úÿððàù êèìè éàõøû ãàçàíàðäûí.
Ïðîôåññîð Äöðàí...
– Ñÿí îíó ùàðàäàí òàíûéûðñàí?
– Ùÿðäÿí «Øÿùðèçàä»à ýÿëèð. Áàø õèäìÿò÷è Ðåíå äåéèð êè,
îí ìèíäÿí àç îëàíäà Äöðàí éàõûí ãîéìóð.
– Ðåíå äöç äåéèð.
– Áèð ýöíäÿ èêè, ö÷ òÿøðèù åëÿéèð. Ãÿøÿíý åâè, «Ïàêêàðä»
ìàøûíû âàð.
204 «Ãÿðèáÿäèð... – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Öçöíöí èôà-
äÿñè ùå÷ äÿéèøìèð. Ìèíèëëèê òàðèõè îëàí àäè ãàäûí áîøáîüàç-
ëûüûíû òÿêðàð åëÿéÿíäÿ äÿ àäàì îíà ìÿôòóí îëóð. Øèðèí õöë-
éàëàðäàí äàíûøàíäà ýþçëÿðè ìàâè äÿíèçÿ îõøàéàí Àìàçîí-
êàéà áÿíçÿéèð. Àíúàã äöç åëÿìèðìè? Áåëÿ ýþçÿëëèéèí ñàùèáè
ùàãñûç îëàðìû? Áó äöíéàäà ùÿð øåé îíëàðûí äåéèëìè?!
Ðàâèê áèð ìîòîðëó ãàéûüûí êþïöêëö äàëüàëàðû éàðà-éàðà
îíëàðà òÿðÿô ýÿëäèéèíè ýþðäö, àíúàã éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè.
Îíóí íèéÿ ýÿëäèéèíè áèëèðäè...
– Äîñòëàðûí ýÿëèð, – äåäè.
– Íèéÿ? – Æîàí ãàéûüû ÷îõäàí ýþðìöøäö. – Íèéÿ ìÿíèì
äîñòëàðûì îëóð? Þç äîñòëàðûì äåñÿí, äàùà äöç îëàð. Ìÿíäÿí
ãàáàã ñÿíè òàíûéûðäûëàð.
– Ùÿ, ñÿíäÿí îí äÿãèãÿ ãàáàã òàíûø îëìóøàì.
– Ùÿð ùàëäà, ÿââÿëäèð.
– Éàõøû, ñÿí äåéÿí îëñóí, Æîàí.
– Éàõøûñû áóäóð, ùå÷ ýåòìÿéèì. Ýåòìèðÿì, âÿññàëàì.
– ßëáÿòòÿ, ýåòìÿéÿúÿêñÿí...
Ðàâèê ãàéàíûí öñòöíÿ ñÿðÿëÿíèá ýþçëÿðèíè éóìäó. Ýöíÿø
ùÿìèí äÿãèãÿ þç èñòè, ãûçûëû ñà÷àãëû þðòöéöíö îíóí öñòöíÿ
÷ÿêäè. Íÿ îëàúàüûíû áèëèðäè...
– Áèç, ñÿí äåéÿí ãÿäÿð äÿ íÿçàêÿòëè äåéèëèê, – Æîàí áèð
àçäàí äèëëÿíäè.
E
– Âóðóëàíëàð ùå÷ âàõò íÿçàêÿòëè îëìóðëàð.
– Îíëàð áèçÿ ýþðÿ ýÿëèáëÿð, èñòÿéèðëÿð, áèç äÿ ýåäÿê. ßýÿð R
ýåòìèðèêñÿ, ùå÷ îëìàñà, àøàüû äöø, îíëàðà äå.

– Éàõøû, – Ðàâèê ýþçëÿðèíè áèð àç à÷äû. – Ýÿë ÷îõ óçàòìà-
éàã. Ñÿí þçöí àøàüû äöø, äå êè, ìÿíèì èøèì âàð, îíëàðëà
ýåò. Äöíÿí äÿ åëÿ åëÿìÿäèê?
– «Èø» áèð àç ãÿðèáÿ ÷ûõûð. Êèì áóðàäà èøëÿéèð? Ñÿí íèéÿ
ýåòìèðñÿí? Èêèñèíèí äÿ ñÿíäÿí éàìàí õîøó ýÿëèá. Äöíÿí äÿ
ýåòìÿäèéèíÿ ÷îõ ùåéèôñèëÿíäèëÿð.
– Àëëàù åøãèíÿ, ãóðòàð, Æîàí, – Ðàâèê ýþçëÿðèíè òàìàì
à÷äû. – Íèéÿ áöòöí ãàäûíëàð áó úöð áîø-áîø äàíûøìàüû õîø-
ëàéûðëàð?! Ñÿí äÿíèçäÿ ýÿçìÿê èñòÿéèðñÿí, ìÿíèìñÿ ãàéûüûì
éîõäóð. Þìöð ÷îõ ãûñàäûð, áèçèì äÿ áóðàäà áèð-èêè ýöíöìöç
ãàëûá. Àõû ìÿí íÿ ö÷öí þçöìö àëèúÿíàá êèìè ýþñòÿðèá, ñÿíè
ùÿð äÿôÿ îíñóç äà ýþðÿúÿéèí èøëÿðÿ ìÿúáóð åòìÿëèéÿì?
Îíà ýþðÿ êè, ñÿí âèúäàí ÿçàáû ÷ÿêìÿéÿñÿí?
– Ìÿíè ìÿúáóð åòìÿê ëàçûì äåéèë, þçöì åëÿéÿðÿì. – Æîàí 205
äèããÿòëÿ îíó ñöçäö. Îíóí ýþçëÿðè éåíÿ äÿ àëûøûá-éàíûðäû.
Áèðúÿ àíëûüà äîäàãëàðû ãà÷äû âÿ áó, åëÿ àíè îëäó êè, Ðàâèê àç
ãàëäû éàíûëäûüûíà èíàíñûí. Àíúàã áèëèðäè êè, éàíûëìûð...
Äÿíèç øàïïûëòû èëÿ þçöíö êþðïöäÿêè ãàéàëàðà ÷ûðïûðäû. Øàùÿ
ãàëõàíäà êöëÿê ÿòðàôà ñÿïÿëÿíÿí äàìúûëàðû éóõàðû ñîâóðóðäó.
Áó ñîéóã äàìúûëàð ùÿðäÿí Ðàâèêèí áÿäÿíèíè ãûäûãëàéûðäû.
– Ñÿíèí äàëüàíäûð, Ðàâèê, Ïàðèñäÿ ñþéëÿäèéèí íàüûëäàêû
äàëüà.
– Éàäûíäà ãàëûá?
– Ùÿ... Àíúàã ñÿí ãàéà äåéèëñÿí... Áåòîí, ñàë äàøñàí...
Æîàí êþðïöéÿ åíäè. Áöòöí ñÿìà îíóí ýþçÿë ÷èéèíëÿðè
öñòöíäÿ èäè âÿ äåéÿðäèí, îíó äà þçö èëÿ àïàðûð. Îíà ùå÷ íÿ
äåìÿê îëìàçäû. «Èíäèúÿ ãàéûãäà îòóðàúàã, êöëÿê ñà÷ëàðûíû
éåëëÿéÿúÿê. Ìÿíñÿ àõìàüàì, ýåòìÿäèì. – Ðàâèê öðÿéèíäÿí
êå÷èðäè. – Àíúàã ìÿí áó ðîëó ùÿëÿ îéíàéà áèëìÿðÿì. ×öíêè
î êþùíÿëèá âàõòû êå÷ìèø òÿêÿááöð, äîíêèõîòëóã úàíûìäàí
÷ûõìàéûá. Áóíëàðäàí áàøãà áèçÿ íÿ ãàëûá êè? Àéëû ýåúÿëÿðäÿ
÷è÷ÿêëÿéÿí ÿíúèð àüàúû, Ñåíåêà èëÿ Ñîêðàòûí ôÿëñÿôÿñè, Øóìà-
íûí âåîëîí÷åë ö÷öí êîíñåðòè âÿ áèð äÿ ýÿëÿúÿêäÿêè èòêèíè
ÿââÿëúÿäÿí äóéìàã áàúàðûüû...»
Àøàüûäàí Æîàíûí ñÿñè ýÿëäè. Ñîíðà ìîòîðóí áîüóã óüóë-
òóñó åøèäèëäè. Ðàâèê äèêÿëäè. Æîàí èíäè ãàéûüûí àðõà òÿðÿôèíäÿ
îòóðóá... Äÿíèçèí ùàðàñûíäàñà áèð àäà, ùÿìèí àäàäà äà
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ìîíàñòûð âàð. Ùÿðäÿí îðàäà õîðóçëàð áàíëàéûðäû... Ýþð ýöíÿø

íåúÿ ãûçàðûá! Óøàãëûüûí çÿðèô ÷ÿìÿíëèéèíèí ùÿñðÿò ÷è÷ÿêëÿðè
– ëàëÿëÿð àë ãàíà áîéàíìûøäû... Äÿíèçèí óëó ëàéëàñû... Âèíåòàíûí
ùàðàé äîëó çÿíýëÿðè... Ùå÷ íÿ ùàãäà äöøöíìÿìÿê, äîüðó-
äàí äà, ñåùèðëè áèð ñÿàäÿò èìèø... Ðàâèê î äÿãèãÿ éóõóéà ýåòäè.
Ýöíîðòàäàí ñîíðà ìàøûíû ãàðàæäàí ÷ûõàðäû. «Òàëáî»
ìàðêàëû áó ìàøûíû îíóí ö÷öí Ìîðîçîâ Ïàðèñäÿ êèðàéÿéÿ
ýþòöðìöøäö, Æîàíëà îíà ìèíèá ýÿëìèøäèëÿð.
Ðàâèê îíó ñàùèëëÿ ñöðöðäö. Ñÿìà àéäûí âÿ èøûãëû èäè. Íèòñàíû
êå÷èá Ìîíòå Êàðëîéà, îðàäàí äà Âèëë-Ôðàíøà ýÿëäè. Ðàâèêèí áó
ãÿäèì, áàëàúà ëèìàíäàí ÷îõ õîøó ýÿëèðäè âÿ ñàùèëäÿêè áèñ-
òðîëàðûí áèðèíèí ãàáàüûíäà õåéëè îòóðäó. Ñîíðà Ìîíòå-Êàðëî-
äàêû êàçèíîíóí ãàðøûñûíäàkû ïàðêäà ýÿçèøäè, äÿíèçèí éàíûíäàêû
òÿïÿíèí áàøûíäà ñàëûíìûø ãÿáèðèñòàíëûüà ýåòäè. Áó, þçöíö
þëäöðÿíëÿðèí ãÿáèðèñòàíëûüû èäè âÿ Ðàâèê ùàíñû ãÿáèðèñÿ àõòàðûá
òàïäû, õåéëè îíóí éàíûíäà äàéàíäû, ñîíðà ýöëöìñÿäè. Ãÿäèì
206 Íèòñàíûí äàð êö÷ÿëÿðèíäÿí, òÿçÿ øÿùÿðèí ùåéêÿëëÿðëÿ áÿçÿíìèø
ìåéäàíëàðûíäàí êå÷äè. Ñîíðà Êàííà ãàéûòäû, îíó äà êå÷èá,
ñàùèëëÿ øöòöìÿéÿ áàøëàäû. Áóðàäàí î éàíà ãûïãûðìûçû ãàéàëàð,
àäëàðûíû Èíúèëäÿí ýþòöðìöø áàëûã÷û êÿíäëÿðè óçàíûá ýåäèðäè...
Æîàí éàäûíäàí ÷ûõìûøäû. Ùÿòòà þçöíö äÿ óíóòìóøäó.
Áöòöí èõòèéàðûíû áó ïàðëàã ýöíäöçÿ, ùÿëÿ äàü éîëëàðûíûí ãàðû
ÿðèìÿìèø, ñàùèëè ÷è÷ÿêëÿíäèðÿí ýöíÿøÿ, äÿíèçÿ, òîðïàüà
– òÿáèÿòèí áó ö÷ ñåùèðëè ãöââÿñèíÿ âåðìèøäè. Ôðàíñàíûí
ñÿìàñûíû éàüûø, Àâðîïàíûíêûíû èñÿ òóôàí áöðöìöøäö. Àíúàã,
äåéÿñÿí, áó áàëàúà ñàùèëèí ùå÷ íÿäÿí õÿáÿðè éîõ èäè âÿ
î, òÿáèÿòèí éàäûíäàí ÷ûõìûøäû. Ùÿéàòûí íÿáçè áóðàäà áàøãà
úöð âóðóðäó. Áèð àç î òÿðÿôäÿ àëÿì äÿðä-ÿëÿìäÿí, òÿùëö-
êÿäÿí õÿáÿð âåðÿí áîç äóìàíà áöðöíìöø, áóðàäà èñÿ
ýöíÿø ÷ûõìûøäû. Áó ýöíÿø ýöëöìñÿéèðäè âÿ þëìÿêäÿ îëàí
äöíéàíûí áöòöí êþïöêëÿðè îíóí èøûüûíà éûüûøìûøäû...
Åëÿ áèë, ïÿðâàíÿ ñþíìÿêäÿ îëàí øàìûí áàøûíà äîëàíûð,
àíúàã áèð õåéðè îëìóðäó. Äöíéà ýåúÿ áàðëàðûíäà ÷àëûíàí
éöíýöë, áàéàüû ìóñèãè êèìè þç ìÿíàñûíû èòèðìèøäè âÿ àðòûã
îêòéàáð àéûíäà öøöìÿéÿ áàøëàéàí ãàíàäû õàëëû êÿïÿíÿéÿ
îõøàéûðäû: òóôàí ãîïóá îíó ñó áàñûíúà ýàù ðÿãñ åëÿéèð, ýàù
ãöññÿëÿíèð, ýàù ñåâèá-ñåâèëèð, ýàù õÿéàíÿò åäèð âÿ ùÿðäÿí
äÿ òÿëõÿê îéóíó ÷ûõàðûðäû....
Ðàâèê ìàøûíû Ñaí-Ðàôàåëÿ äþíäÿðäè. Áàëàúà, äþðäêöíú
ëèìàí éåëêÿíëè âÿ ìîòîðëó ãàéûãëàðëà äîëó èäè. Ñàùèëäÿêè
E
êàôåëÿðèí ãàáàüûíäà ðÿíýáÿðÿíý ÷ÿòèðëÿð à÷ûëìûøäû. Ñòîëëàðûí
ÿòðàôûíäà ýöídÿn ãàðàëìûø ãàäûíëàð ÿéëÿøìèøäè... Áóíëàðûí R
ùàìûñû îíà éàõøû òàíûøäû; ùÿéàòûí àë-ÿëâàí, çÿðèô øÿêëè èäè,

àäàìû ìÿñò åëÿéèð, äÿðä-ãÿìèíè óíóòäóðóð, éöíýöëëÿøäèðèðäè.
Àðàäàí ëàï ÷îõ êå÷ñÿ äÿ, áó ùÿéàò îíà éàõøû òàíûø èäè. Îíó
íÿ âàõòñà éàøàìûøäû âÿ åëÿ áèëìèøäè êè, êÿïÿíÿê êèìè ÷è÷ÿê-
äÿí-÷è÷ÿéÿ ãîíìàã ùÿð øåéÿ äÿéÿð...
Äþíýÿäÿí ýöëëÿ êèìè ÷ûõàí ìàøûí ãöðóá åäÿí ýöíÿøèí
ãûçûëû ñà÷àãëàðûíà áöðöíäö...
Ìåùìàíõàíàéà ÷àòàíäà îíà äåäèëÿð êè, Æîàí çÿíý

åëÿéèá, øàì éåìÿéèíÿ ýÿëìÿéÿúÿê. Ðàâèê «Åäåí Ðîê»
ðåñòîðàíûíà äöøäö. Àäàì àç èäè. Úàìààòûí ÷îõó èíäè Æöàí-
ëå-Ïåíäÿ, éà äà Êàííäà îëàðäû. Î, àðòûðìàäàêû ÷ÿòèðèí
àëòûíäà îòóðäó. Ãàéàíûí öñòöíäÿ òèêèëìèø áó àðòûðìà ýÿìè-
íèí ýþéÿðòÿñèíÿ îõøàéûðäû. Àøàüûäàí ãàéàéà ÷ûðïûëàí äàë-
üàëàðûí øàïïûëòûñû åøèäèëèðäè. Ñàíêè, öôöãäÿí áàø àëûá ýÿëÿí 207
ãûçûëû ðÿíýÿ áîéàíìûø ìàâè äàëüàëàð áóðàéà éàõûíëàøäûãúà
ðÿíýèíè äÿéèøèð, àë-ãûðìûçûéà, íàðûíúûéà ÷àëûð, àñèìàíäàí
äÿíèçÿ ñöçöëÿí ãàðàíëûüû äà ãîéíóíà àëûá, þçöíö ñàùèëäÿêè
ãàéàëàðà ÷ûðïûð, ÷èëèê-÷èëèê îëóðäó...
Ðàâèê áóðàäà õåéëè îòóðäó. Àõûðäà áó òÿíùàëûãäàí áåçè-
êèá öøÿíäè. Ôèêðè äóðóëìóøäó âÿ àéûã áàøëà ýÿëÿúÿê ùàãäà
äöøöíöðäö. Áèëèðäè êè, òóôàíûí ãàáàüûíû, ìöâÿããÿòè äÿ îëñà,
àëìàã ìöìêöíäöð. Íÿ ÷îõ èäè äöíéàäà áèúëèêëÿð, àòèøëÿìÿç
éîëëàð! ×îõóíäàí äà õÿáÿðè âàð èäè âÿ îíó äà áèëèðäè êè, áóí-
ëàðäàí ùå÷ âàõò èñòèôàäÿ åòìÿéÿúÿê, ÷öíêè îíóí èøè àðòûã
áóíëàðëûã äåéèëäè. Áèúëèê õûðäà-õóðóø ôûðûëäàãëàð ö÷öí èäè. Áóðà-
äà èñÿ áèðúÿ éîë ãàëûðäû: äþçìÿê! Þçöíö àëäàòìàäàí, ýåðè
÷ÿêèëìÿäÿí, ìÿðäè-ìÿðäàíÿ äþçìÿê!
Ðàâèê øÿôôàô Ïðîâàíñ øÿðàáû èëÿ äîëó ãÿäÿùè èøûüà òóòäó.
Ñÿðèí ýåúÿ, äÿíèçèí õûøûëòûñûíà ãÿðã îëìóø àðòûðìà, ãöðóá åäÿí
ýöíÿøèí ãûçûëû òÿáÿññöìö, êÿùêÿøàíäà ñàéðûøìàüà áàøëàéàí
óëäóçëàð... «Ìÿíèìñÿ áåéíèìäÿ ïðîæåêòîð éàíûð. – Ðàâèê
öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Îíóí áóìáóç èøûüû ýÿëÿúÿéèí ëàë-äèíìÿç
àéëàðûíà ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõûð, îíëàðûí öñòö èëÿ ñöðöøöá î òÿðÿôëÿðÿ
êå÷èð. Ùÿìèí àéëàð éåíÿ ãàðàíëûãäà ãàëûð âÿ ìÿí äÿ ùÿëÿ àüðû
ùèññ åëÿìèðÿì, àíúàã áèëèðÿì êè, áåëÿ ãàëìàéàúàã, íÿ âàõòñà
àüðûéàúàã, îíäà ùÿéàòûì èíäè ÿëèìäÿ òóòäóüóì ãÿäÿù êèìè
äóïäóðó îëàúàã. Éàä þëêÿíèí øÿôôàô øÿðàáû èëÿ äîëó áèð ãÿäÿù!
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Áó øÿðàáû îðàäà ÷îõ ñàõëàìàã äà îëìàç, ÷öíêè ãûúãûðûá

ñèðêÿéÿ äþíÿúÿê... Òöíä ñèðêÿ îëàúàã!»
Éîõ, î, ÷îõ ãàëìàç. Áó úöð þçýÿ ùÿéàòäà ÷îõ øåé òÿçÿ-
äÿí áàøëàíûðäû âÿ îíóí äà áóíëàðà þìðö ÷àòìàçäû. Îíäà
äà ùå÷ íÿ èëÿ ùåñàáëàøìàéûá, ýöíÿø ùÿñðÿòëè áèòêèëÿð êèìè,
þçöíö áó ñûíàãëàðûí, éöíýöë, åéø-èøðÿòëÿ äîëó áèð ùÿéàòûí
ãîéíóíà àòäû. Ùÿéàò îíäàí ýÿëÿúÿê èñòÿäè, Ðàâèêñÿ îíà èíäè
éàøàäûüû ìèñêèí þìðö âåðäè... ßñëèíäÿ, åëÿ áèð øåé îëìàìûø-
äû. Ùå÷ ëàçûì äà äåéèëäè. Îíñóç äà ùÿð øåé ÿââÿëúÿäÿí ùÿëë
îëóíóð. Àíúàã àäàì áóíäàí õÿáÿð òóòìóð, ùàíñû äðàìàòèê
àíû èñÿ ýþçëÿéèð, áèëìèð êè, áó àí ÷îõäàí, íå÷ÿ àé áóíäàí
ãàáàã ñÿññèç-ñÿìèðñèç ýÿëèá äÿ, ýåäèá äÿ...
Ðàâèê ãÿäÿùè áàøûíà ÷ÿêäè. Øÿðàá ÿââÿëêè äàäû âåðìÿäè.
Îíó áèð äÿ äîëäóðóá è÷äè. Áó, áàøãà ìÿñÿëÿ... Éåíÿ ùÿìèí-
êè øÿðàá èäè...
Ðàâèê äóðóá Êàííäàêû êàçèíîéà ýåòäè.
208 ×îõ ñàêèò îéíàéûð, àç ïóë ãîéóðäó. Áàéàãêû öøÿðýÿëÿí-
ìÿ ùÿëÿ äÿ úàíûíäàí ÷ûõìàìûøäû âÿ áèëèðäè êè, ùÿëÿëèê óäà-
úàã. Èêè íþìðÿéÿ îéíàéûðäû âÿ áèð ñààòà ö÷ ìèí ôðàíê óäìóø-
äó. Ïóëó èêèãàò àðòûðûá, áèð íþìðÿ äÿ ýþòöðäö.
È÷ÿðè ýèðÿí Æîàí ýþçöíäÿí éàéûíìàäû. Ïàëòàðûíû äÿéèø-
ìèøäè. Äåéÿñÿí, Ðàâèê ÷ûõàí êèìè ìåùìàíõàíàéà ãàéûäûá-
ìûø. Ìîòîðëó ãàéûãäà îíó ýÿçìÿéÿ àïàðàí êèøèëÿð äÿ éàíûí-
äà èäè. Ðàâèê áèëèðäè êè, áåë÷èêàëûíûí àäû Ëåêëåðê, àìåðèêàëû-
íûíêû èñÿ Íàúåíòäèð. Æîàí èðè ýöëëö àü ïàëòàð ýåéìèøäè âÿ ÷îõ
ýþçÿë ýþðöíöðäö. Ðàâèê îíó áóðà ýÿëÿíäÿ àëìûøäû. Æîàí
ïàëòàðû ýþðÿí êèìè, ñåâèíúèíäÿí ãûøãûðûá þçöíö îíóí öñòöíÿ
àòìûøäû. «Ñÿíèí áåëÿ ïàëòàðëàðäàí íÿ éàõøû áàøûí ÷ûõûð?
– äåéÿ ñîðóøìóøäó. – Ìÿíèì ïàëòàðûìäàí ìèí äÿôÿ éàõøû-
äûð». Áèð àç áàõàíäàí ñîíðà: «Ùÿì äÿ áàùàäûð!» – äåìèøäè.
Ðàâèê äÿ î ñààò öðÿéèíäÿí êå÷èðìèøäè: «×èéíèìÿ ãîíìóø
ãóøäóð, ãàíàäëàðûíû éûüìûð, áèëèð êè, áèð àçäàí ó÷àúàã...»
Ãóìàðõàíàíûí õèäìÿò÷èñè éóìðó øàðëàðû îíóí ãàáàüûíà
÷ÿêäè. Íþìðÿñè äöøìöøäö. Ðàâèê óääóüó ïóëó ýþòöðäö,
ìàéàéà èñÿ òîõóíìàäû. Æîàí áàêêàðà îéíàéàíëàðà òÿðÿô
ýåòäè. Ðàâèê Æîàíûí îíó ýþðöá-ýþðìÿäèéèíè êÿñäèðÿ áèëìÿäè.
Ãûðàãäà äàéàíûá îéóíà òàìàøà åäÿíëÿð îíóí äàëûíúà áàõ-
äûëàð. Åëÿ éåðèéèðäè êè, äåéÿðäèí, öçö êöëÿéÿäèð âÿ ùàðà, íÿ ö÷öí
ýåòäèéèíè äÿ áèëìèð. Áèðäÿí ÷åâðèëèá Íàúåíòÿ íÿñÿ äåäè âÿ
Ðàâèê ùÿìèí àíäà ÿëèíäÿêè øàðëàðû òóëëàéûá éàøûë ìåøèíëè ñòîëó
E
÷åâèðìÿê, ãà÷à-ãà÷à ýåäèá Æîàíû ãóúàüûíà àëìàã, àäàì-
ëàðûí àðàñûíäàí êå÷èá ãàïûëàðäàí ÷ûõìàã, îíó Àíòèáäÿêè R
óçàã àäàëàðäàí áèðèíÿ àïàðìàã, ùàìûäàí ýèçëÿäèá þçö ö÷öí

ñàõëàìàã èñòÿäè...
Òÿçÿäÿí ïóë ãîéäó. Éåääèíúè íþìðÿ ÷ûõäû. «Àäàëàð ùå÷
êèìè ýèçëÿòìèð... Öðÿê ÷ûðïûíìàüà áàøëàéàíäà, îíó ñàõëàìàã
îëìóð... ßëèíäÿ îëàí øåé òåç èòèá ýåäèð, ùàðàäàñà ãîéóá ýåò-
äèéèí èñÿ ùå÷ âàõò èòìÿç!» Øàð éàâàø-éàâàø äèéèðëÿíäè. Îí èêè
÷ûõäû. Ðàâèê éåíÿ ïóë ãîéäó.
Áàøûíû ãàëäûðàíäà, íÿçÿðëÿðè òîããóøäó. Æîàí ñòîëóí
éàíûíäà äóðóá îíà áàõûðäû. Ðàâèê áàøûíû òÿðïÿäèá ýöëöìñÿäè.
Æîàí ýþçëÿðèíè îíäàí ÷ÿêìèðäè. Ðàâèê ðóëåòêàéà áàõûá, ÷èéèí-
ëÿðèíè ÷ÿêäè. Áó äÿôÿ îí äîããóç ÷ûõäû. Éåíÿ ïóë ãîéóá, Æîà-
íà òÿðÿô áàõäû. Àíúàã î éîõ èäè. Äóðóá ýåòìÿêäÿí þçöíö
ýöúëÿ ñàõëàäû. Ñòîëóí öñòöíäÿêè ãóòóäàí ñèãàðåò ýþòöðäö.
Õèäìÿò÷è êèáðèò ÷ÿêäè. Äàçáàø, éåêÿãàðûí áèð êèøè èäè âÿ ôðàê
ýåéìèøäè. 209
– Çÿìàíÿ äÿéèøèá... – Áóíó õèäìÿò÷è äåäè.
– Åëÿäèð... – Ðàâèê îíó ùå÷ òàíûìûðäû.
– Èéèðìè äîããóçäà áàøãà àëÿì èäè...
– Åëÿäèð...
Ðàâèê áèëìÿäè, äîüðóäàí äà, 1929-úó èëäÿ Êàííäà îëóá,
éà õèäìÿò÷è ÷ÿíÿ éîëäàøû àõòàðûð. Áàõìàìûø áèëäè êè, äþðä ÷ûõ-
äû, äèããÿòèíè úÿìëÿìÿéÿ ÷àëûøäû. Àíúàã úèáèíÿ àçàúûã ïóë
ãîéóá Àíòèáäÿ áèð-èêè ýöí äÿ àðòûã ãàëìàüûí õàòèðèíÿ ãóìàð
îéíàìàã îíà ìÿíàñûç ýþðöíäö. Íÿéÿ ëàçûì èäè? Áóðàëàðäà
íÿ èøè âàðäû? Ëÿíÿòÿ ýÿëñèí, çÿèôëèê åëÿìèøäè, âÿññàëàì! Áó çÿèô-
ëèê éàâàø-éàâàø, ñÿññèç-ñÿìèðñèç, è÷èí-è÷èí îíó éåìèøäè, õÿáÿð
òóòàíäà ýþðìöøäö êè, èø èøäÿí êå÷èá. Ìîðîçîâ äöç äåéèðìèø,
ãàäûíäàí úàíûíû ãóðòàðìàã èñòÿéèðñÿíñÿ, îíà èêè-ö÷ ýöíëöéÿ-
úÿ ýþðìÿäèéè áèð ùÿéàò áÿõø åëÿ. Ùÿìèí ùÿéàòû éåíÿ èñòÿéÿ-
úÿê, ýþðÿíäÿ êè, ñÿíäÿí áèð øåé ÷ûõìûð, ýåäèá áàøãàñûíû òàïà-
úàã. Åëÿñèíè êè, áó úöð ùÿéàòû îíà ùÿìèøÿëèê áÿõø åëÿéÿ áèëñèí.
«Äåéÿúÿéÿì êè, äàùà áÿñäèð! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Íÿ
ãÿäÿð êè ýåú äåéèë, Ïàðèñÿ ÷àòàí êèìè àéðûëàúàüàì...»
***
Èñòÿäè ýåäèá áàøãà ñòîëäà îéíàñûí. Àíúàã ýþðäö êè,
ùÿâÿñè éîõäóð. Ùÿð øåéè áó ãÿäÿð õûðäàëàìàã ëàçûì äåéèë.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Éàí-éþðÿñèíÿ áîéëàíäû. Æîàí ýþðöíìöðäö. Áàðà ýåäèá áèð

ãÿäÿù êîíéàê è÷äè. Ñîíðà äàéàíàúàüà ýåòäè, ìàøûíû ýþòö-
ðöá, áèð àç ýÿçìÿê èñòÿäè. Éåíèúÿ ìîòîðó èøÿ ñàëìûøäû êè,
Æîàí ãà÷à-ãà÷à ýÿëäè. Òåç ìàøûíäàí äöøäö.
– Åâÿ ìÿíñèç ýåäèðäèí? – Æîàí ñîðóøäó.
– Èñòÿäèì áèð ñààò ôûðëàíûá ãàéûäàì.
– Éàëàí äåéèðñÿí! Ãàéûòìàã èñòÿìèðäèí! Èñòÿéèðäèí, ìÿíè
î ñÿôåùëÿðèí éàíûíäà ãîéóá ýåäÿñÿí...
– Æîàí, èíäèúÿ äåéÿúÿêñÿí êè, ñÿíè î ñÿôåùëÿðèí éàíûíà
äà ìÿí ýþíäÿðìèøäèì.
– Ñÿí åëÿìÿäèí? Àúûãëà ýåòäèì. Íèéÿ ìÿí ãàéûäàíäà
ìåùìàíõàíàäà éîõ èäèí?
– Àõû ñÿí î ñÿôåùëÿðëÿ éåìÿéÿ ýåòìèøäèí...
Æîàí áèð àíëûüà òóòóëäó, ñîíðà:
– Îíà ýþðÿ ýåòäèì êè, éîõ èäèí, – äåäè. – Ãàéûäàíäà ñÿí
éîõ èäèí...
210 – Éàõøû, Æîàí, äàùà áó ùàãäà äàíûøìàéàã. Ýÿçìÿê
õîøóíà ýÿëäè?
– Éîõ!
Ñàêèò ýåúÿíèí ìàâè ãàðàíëûüûíäà äàéàíìûø Æîàí ùÿéÿ-
úàíëû èäè, òþâøöéöðäö. Àé, åëÿ áèë, îíóí ñà÷ëàðûíà ãîíìóøäó.
Ñèôÿòè àâàçûìûø, ãûðìûçû áîéàíìûø äîäàãëàðû ãàðà ðÿíýÿ ÷àëûð-
äû. 1939-úó èëèí ôåâðàë àéû èäè âÿ Ïàðèñÿ ãàéûäàí êèìè î ÷ÿêèø-
ìÿëÿð, î òÿùãèðëÿð, î éàëàíëàð éàâàø-éàâàø, ýèçëè-ýèçëè þç èøèíè
ýþðìÿéÿ áàøëàéàúàãäû. Áöòöí áóíëàð áàøëàìàìûø, Ðàâèê
îíäàí àéðûëìàã èñòÿéèðäè. Àíúàã ùÿëÿëèê áóðàäà èäèëÿð âÿ ýåò-
ìÿéÿ ëàï àç ãàëìûøäû...
– Ùàðà ýåäèðñÿí? – Æîàí ñîðóøäó.
– Ùå÷ éåðÿ... Åëÿ-áåëÿ ôûðëàíìàã èñòÿéèðäèì...
– Ìÿí äÿ ýåäèðÿì.
– Áÿñ ñÿíèí î ñÿôåùëÿðèí íÿ äöøöíÿð?
– Ùå÷ íÿ. Îíëàðëà õóäàùàôèçëÿøäèì, äåäèì êè, ñÿí ýþç-
ëÿéèðñÿí.
– Ïèñ äåéèë... Ñÿí àüûëëû óøàãñàí... Ãîé îíäà ìàøûíûí
þðòöéöíö ÷ÿêèì, ñîíðà îòóð.
– Ëàçûì äåéèë, ÿéíèìäÿ èñòè ïàëòî âàð. Éàâàø-éàâàø ñöðÿð-
ñÿí. Ùå÷ áèð êàôåíèí éàíûíäà äàéàíìàðûã. È÷ÿðè àäàìëà
äîëó îëóð. Ùàìûñûíûí äà èñòÿéè õîøáÿõò îëìàãäûð, àíúàã ùå÷
áèðè áóíó áöðóçÿ âåðìÿê èñòÿìèð.
Ðàâèêèí éàíûíäà îòóðóá, îíó þïäö.
E
– Ðèâåðàéà áèðèíúè äÿôÿäèð ýÿëèðÿì, Ðàâèê. Ãûíàìà ìÿíè!
Áèðèíúè äÿôÿäèð êè, ñþçöí ÿñë ìÿíàñûíäà, ñÿíèíëÿ áèð éåðäÿ- R
éÿì, äàùà ýåúÿëÿð öøöìöðÿì... Õîøáÿõòÿì...

Ðàâèê ìàøûíû ýóð éåðäÿí ÷ûõàðäû, «Êàðëòîí» ìåùìàíõà-
íàñûíûí éàíûíäàí kå÷èá, Æöàí-Ëå-Ïåí òÿðÿôÿ öç ãîéäó.
– Áèðèíúè äÿôÿäèð... – Æîàí òÿêðàð åëÿäè. – Áèðèíúè äÿôÿäèð,
Ðàâèê! Ùàìûñûíû áàøà äöøöðÿì... Äåéÿúÿêñÿí êè, áóíóí
ìÿñÿëÿéÿ íÿ äÿõëè?! – Ðàâèêÿ ñûüûíûá, áàøûíû îíóí ÷èéíèíÿ
ñþéêÿäè. – Áó ýöíö óíóò ýåòñèí, Ðàâèê! Ùàìûñûíû óíóò! Áèëèð-
ñÿí íÿ éàõøû ìàøûí ñöðöðñÿí? Èíäèúÿ ëàï ñÿêäèðèðäèí! Î ñÿôåù-
ëÿð äÿ áåëÿ äåéèðëÿð. Äöíÿí íåúÿ ñöðäöéöíö ýþðöáëÿð... Ñÿíèí-
ëÿ àäàìû âàùèìÿ áàñûð... Ñÿíèí êå÷ìèøèí éîõäóð... ùå÷ áèëèí-
ìèð... Î ñÿôåùëÿðèí áèîãðàôèéàñûíû ñÿíèíêèíäÿí éöç äÿôÿ éàõøû
áèëèðÿì. Ýþðÿñÿí, áóðàëàðäà êàëâàäîñ îëóð? Áó ãÿäÿð ùÿéÿ-
úàíäàí ñîíðà öðÿéèì ýåúÿ êàëâàäîñ èñòÿéÿúÿê. Ñÿíèíëÿ
þìöð ñöðìÿê íÿ ÷ÿòèí èìèø!
Ìàøûí àë÷àãäàí ó÷àí ãóø êèìè êö÷ÿëÿðäÿ ñöçöðäö. 211
– Áÿðê ñöðöðÿì?
– Éîõ, áèð àç äà áÿðê ñöð. Ãîé êöëÿê ìÿíè éàðïàã êèìè
éåëëÿíäèðñèí! Ýåúÿíèí óüóëòóñóíà áàõ! Ìÿùÿááÿò ìÿíè õÿë-
áèðÿ äþíäÿðèá, áàõñàì, þçöì þç äàõèëèìè ýþðÿðÿì! Ñÿíè
î ãÿäÿð ñåâèðÿì êè, öðÿéèì éåðèíäÿí îéíàéûð, ýàù äà äàüà
äþíöð... Òîðïàã, ÷ÿìÿíëèê ùÿñðÿòèíäÿäèð... Ýàù ñÿðèëìÿê, ýàù
äà ó÷ìàã èñòÿéèð! Ëàï àüëûíû èòèðèá, íÿ èñòÿäèéèíè þçö äÿ áèë-
ìèð! Èíäè äÿ ìàøûí ñöðìÿéèíÿ âóðóëóá! Ýÿë áèð äÿ Ïàðèñÿ
äþíìÿéÿê! Áèð çÿðýÿð äöêàíû, éà äà áàíê éàðàã, áó ìàøûíû
äà îüóðëàéàã, áàø ýþòöðöá ãà÷àã...
Ðàâèê ìàøûíû áàëàúà áèð áàðûí ãàáàüûíäà ñàõëàäû. Ìîòî-
róí óüóëòóñó êÿñèëäè. Ëàï óçàãëàðäà äÿíèç àðàì-àðàì,
äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëûðäû...
Ðàâèê:
– Ýÿë, – äåäè, – áóðàäà êàëâàäîñ îëóð. Áó ýöí íÿ ãÿäÿð
è÷ìèñÿí?
– ×î...î...õ! Þçö äÿ ñÿíèí àúûüûíà! Î ñÿôåùëÿðèí ÷ÿðÿí-
ëÿìÿñèíÿ äþçÿ áèëìèðäèì.
– Áÿñ îíäà íèéÿ ãàéûäûá éàíûìà ýÿëìÿäèí?
– Ãàéûòìàäûì?!
– Ùÿ, åëÿ áèëäèí, ÷ûõûá ýåäèðÿì, îíà ýþðÿ ãàéûòäûí. Áèð
øåé éåìèñÿí?
– Ëàï àç... Àúìûøàì. Ñÿí óääóí?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ùÿ.
– Îíäà ýÿë áàùàëû ðåñòîðàíà ýåäÿê, êöðö éåéÿê, øàì-
ïàí è÷ÿê, àòà-àíàëàðûìûç ìöùàðèáÿëÿðäÿí ãàáàã íåúÿ ãàé-
üûñûç, ñåíòèìåíòàë, ãîðõóñóç-öðêöñöç, çþâãñöç-ôèëàíñûç îòó-
ðóáëàðñà, åëÿúÿ äÿ îòóðàã! Ýþçöéàøëû îëåàíäð êîëëàðû... Áèð
éàíäà ñêðèïêà, áèð éàíäà äÿíèç... Áèð éàíäà äà àé... ìÿùÿá-
áÿò... Àç ãàëûð, èíàíàì êè, íÿ âàõòñà áèçèì äÿ åâ-åøèéèìèç,
óøàüûìûç, áàüûìûç, ñÿíèí èñÿ ïàñïîðòóí, ýÿëÿúÿéèí îëàúàã.
Ìÿí äÿ øþùðÿòèìè ñÿíÿ ãóðáàí âåðÿúÿéÿì, ëàï ãîúàëàíäà
äà áèð-áèðèìèçè áåëÿ ñåâÿúÿê, ãûñãàíàúàüûã, ñÿíèí ýþçëÿðèíäÿ
ùÿìèøÿ ýþçÿë ãàëàúàüàì, áèð ýåúÿ åâÿ ýÿëìÿéÿíäÿ, ýþçö-
mÿ éóõó ýåòìÿéÿúÿê!
Ðàâèê ýþðäö êè, îíóí éàíàãëàðûíäàí ýþç éàøû ñåë êèìè
àõûð. Æîàí áèðäÿí ýöëöìñÿäè:
– Áóíëàðûí ùàìûñû, ÿçèçèì, çþâãñöçëöéöí íèøàíÿñèäèð.
– Ýåòäèê! «Øàòî Ìàäðèä» ðåñòîðàíûíà ýåäèðèê. Äàüëàðûí
212 ãîéíóíäàäûð... Ðóñ ãàðà÷ûëàðû äà âàð... Îðàäà íÿ èñòÿñÿí
òàïàðñàí!
***
Äàí ñþêöëöðäö. Áîìáîç äÿíèç ñàêèò èäè. Áóëóäñóç ñÿìà-
íûí ðÿíýè ñå÷èëìèðäè. Òÿêúÿ öôöãäÿ ñóäàí ýöìöøö ðÿíýëè áèð
çåù êå÷èðäè. Åëÿ ñàêèòëèêäè êè, áèð-áèðèíèí íÿôÿñèíè äÿ åøèäèðäèëÿð...
Ðåñòîðàíäàí àõûðûíúû ÷ûõäûëàð. Îíëàðäàí ãàáàã ãàðà÷ûëàð êþù-
íÿ áèð «Ôîðä»à, õèäìÿò÷èëÿð èñÿ «Ñèòðîåí»ëÿðÿ îòóðóá, äàüëà-
ðûí àðàñû èëÿ ãûâðûëàí àñôàëò éîëà ÷ûõäûëàð. Àøïàç èñÿ 1929-úó èëèí
èñòåùñàëû îëàí àëòûéåðëèê «Äåëàå»éÿ ìèíèá ÿðçàã äàëûíúà ýåòäè.
– Ýöí ýöíîðòà îëóá! – Ðàâèê äèëëÿíäè. – Àíúàã äöíéà-
íûí ùàðàñûíäàñà ùÿëÿ äÿ ýåúÿäèð. Áèð âàõò åëÿ òÿééàðÿëÿð
÷ûõàúàã êè, îíóíëà çàìàíû ùàãëàéàúàãñàí. Îíëàðûí ñöðÿòè
Éåðèí ôûðëàíìà ñöðÿòè ãÿäÿð îëàúàã. ßýÿð ñÿí ìÿíè ýåúÿ
ñààò äþðääÿ ñåâìÿéÿ áàøëàìûñàíñà, åëÿ åëÿéÿðèê, ñààò ùÿìè-
øÿ äþðääÿ ãàëàð. Áó ëàï àñàí îëàúàã: áèç Éåð êöðÿñè èëÿ áèð-
ëèêäÿ ôûðëàíàúàüûã, çàìàí èñÿ äàéàíàúàã
Æîàí îíà ñûüûíäû:
– Äàùà äþçÿ áèëìèðÿì... Îô, íåúÿ ýþçÿëäèð! Àäàìûí
öðÿéèíè éåðèíäÿí îéíàäûð! Ýöë, íÿ ãÿäÿð èñòÿéèðñÿí, ìÿíÿ ýöë...
– Äîüðóäàí, ýþçÿëäèð, Æîàí!
Æîàí îíà áàõäû:
E
– Ùàíû èíäè î äåäèéèí òÿééàðÿ? Îíó äöçÿëäèá ùàçûðëàéàíà
êèìè áèç ãîúàëûá ýåäÿúÿéèê, ÿçèçèì. Ìÿí äÿ ãîúàëìàã èñòÿ- R
ìèðÿì... Ñÿí íåúÿ?

– Ìÿí èñòÿéèðÿì.
– Ùÿ... Ìÿí èìêàí äàõèëèíäÿ ÷îõ ãîúàëìàã èñòÿéèðÿì.
– Íèéÿ?
– Áàõûì, ýþðöì áó äöíéàíûí àõûðû íÿ îëóð!
– Ìÿí èñÿ ãîúàëìàã èñòÿìèðÿì.
– Ùå÷ ãîúàëìàéàúàãñàí äà. Ùÿéàò ñÿíèí éàíàãëàðûíû
ñûüàëëàéûá êå÷ÿúÿê, îíëàð äàùà äà ýþçÿëëÿøÿúÿê... Âÿññàëàì...
Àäàì î âàõò ãîúàëûð êè, àðòûã ùå÷ íÿ ùèññ åëÿìèð.
– Éîõ, àäàì ñåâìÿéÿíäÿ ãîúàëûð.
Ðàâèê úàâàá âåðìÿäè. «Àéðûëìàã! – äåéÿ éåíÿ öðÿéèíäÿí
êå÷èðäè. – Ñÿíäÿí àéðûëìàã?! Áèð àç áóíäàí ÿââÿë Êàííäà
àüëûìà íÿëÿð ýÿëìèøäè?!»
Æîàí îíóí ãîëëàðû àðàñûíäà òÿðïÿíäè: 213
– Áàéðàì ãóðòàðäû, Ðàâèê. Èíäè åâÿ ýåäèá ýåúÿíè áèð éåð-
äÿ ãàëàðûã. Àù, íÿ ýþçÿëäèð! Ùÿéàòû ùÿéàò êèìè éàøàìàã íÿ
øèðèí èìèø! Àäàì éàëíûç ñÿàäÿòäÿí äîéàíäà ñàêèòëÿøèð, ÷öíêè
þçýÿ ùå÷ íÿ èñòÿìèð. Ùå÷úÿ íÿéÿ îðàäà éåð ãàëìûð. Ýÿë þç
ìöâÿããÿòè åâèìèçÿ, àüàðäûëìûø áàü åâèíÿ îõøàéàí ìåù-
ìàíõàíàéà ýåäÿê!
Ðàâèê àéàüûíû ãàçäàí ÷ÿêñÿ äÿ, ìàøûí äàüëàðûí àðàñû èëÿ
ãûâðûëàí éîëëàðäà øöòöéöðäö. Ùàâà éàâàø-éàâàø èøûãëàøûðäû.
Òîðïàãäàí øåù ÿòðè ãàëõûðäû. Ðàâèê èøûãëàðû ñþíäöðäö. Êîð-
íèø1 éîëóíà ÷ûõàíäà ýöë, òÿðÿâÿçëÿ äîëó ôóðãîíëàðà ðàñò
ýÿëäèëÿð. Ùàìûñû Íèòñàéà ýåäèðäè. Ñîíðà ñöâàðè äÿñòÿñèíè
þòäöëÿð. Àòëàðûí òàïïûëòûñû ìîòîðóí óüóëòóñóíäà àéäûíúà åøè-
äèëèðäè. Àñôàëòûí êÿíàðûíà ñÿïèëìèø ÷ûíãûë õûð÷ûëäàéûðäû. ×èéèí-
ëÿðèíÿ ïëàø ñàëìûø àòëûëàðûí ñèôÿòè ãàïãàðà ýþðöíöðäö.
Ðàâèê Æîàíà áàõäû. Î äà òÿáÿññöìëÿ úàâàá âåðäè.
Ðÿíýè ãà÷ìûø, öç-ýþçöíäÿí äÿ éîðüóíëóã éàüûðäû âÿ äàùà
äà çÿðèôëÿøìèøäè. Æîàí þç çÿðèô éîðüóíëóüó èëÿ äöíÿíèí àúû
õàòèðÿëÿðèíè óäìóø áó ñåùèðëè, àëàãàðàíëûã, ñàêèò ñÿùÿð÷àüû
ùÿìèøÿêèíäÿí äÿ ýþçÿë ýþðöíöðäö. Àíúàã ùÿìèí ñÿùÿðèí
þçöíäÿ äÿ áèð ãåéðè-ìöÿééÿíëèê âàð èäè. Éåð öçöíö àñòà-àñòà
íóðà ãÿðã åëÿñÿ äÿ, âàõòû-âÿäÿñè ùÿëÿ áèëèíìèðäè âÿ åëÿ áèë, íÿ
èñòÿäèéèíäÿí þçöíöí äÿ õÿáÿðè éîõ èäè!
1 Êîðíèø – Àðàëûã äÿíèçèíèí ñàùèëè èëÿ Íèòñàäàí Ýåíóéàéà
ýåäÿí éîë.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ãóðøàüà îõøàéàí Àíòèá áóõòàñû ñöðÿòëÿ îíëàðà òÿðÿô

ýÿëèðäè. Ùÿð éàí ýåòäèêúÿ èøûãëàøûðäû. Éàâàø-éàâàø ìàâèëÿøÿí
ýöíäöç äÿíèçäÿêè äþðä ùÿðáè ýÿìèíèí áîìáîç êþëýÿñèíè
ÿðèäèðäè. Îíëàðûí áèðè êðåéñåð, ãàëàí ö÷ö èñÿ åñêàäðà ìèíà
ýÿìèñè èäè. Äåéÿñÿí, ýåúÿ ýÿëìèøäèëÿð. Ýåòäèêúÿ àüàðàí
ñÿìàíûí ôîíóíäà ëàë äÿíèçèí ãîéíóíà ñèíìèø áó ýÿìèëÿð
àäàìû ãîðõóäóðäó. Ðàâèê Æîàíà áàõäû. Æîàí áàøûíû îíóí
÷èéíèíÿ ñþéêÿéèá éàòìûøäû...
XVII
Ðàâèê õÿñòÿõàíàéà éîëëàíäû. Ðèâåðàäàí ãàéûòäûüû áèð ùÿô-
òÿ èäè. Ãÿôëÿòÿí äàéàíäû. Ýþçëÿðè þíöíäÿ à÷ûëàí ìÿíçÿðÿ óøàã
îéóíóíà áÿíçÿéèðäè. Òèêèëìÿêäÿ îëàí òÿçÿ áèíà ýöíÿø èøûüûí-
äà åëÿ áÿðã âóðóðäó êè, äåéÿðäèí, äàøäàí äåéèë, óøàã îéóí-
214 úàüûíäàí ãóðàøäûðûëûá. Òàõòà êþðïöëÿð àéäûí ñÿìàíûí ôîíóí-
äà òöê êèìè íàçèê ýþðöíöðäö âÿ ãÿôëÿòÿí îíëàðäàí ùàíñûñà
ñûíäû, òèðëÿðäÿí áèðè àéðûëûá ýþéäÿ éåëëÿíìÿéÿ áàøëàäû. Îíóí
öñòöíäÿ èíñàí ôèãóðóíà îõøàð áèð øåé âàð èäè âÿ ñàíêè, öñòöíÿ
ìèë÷ÿê ãîíìóø êèáðèò ÷þïö öçöàøàüû éåðÿ ýÿëèðäè... Òèð ùÿëÿ
ýþéäÿ èäè, éîë ýÿëèðäè, éåðÿ ÷àòìûðäû êè, ÷àòìûðäû... Ôèãóð òèðäÿí
àðàëàíìûøäû, áîø ùàâàäà ÿë-ãîë àòûá äàéàã àõòàðàí áàëàúà
ýÿëèíúèéÿ áÿíçÿéèðäè. Ñàíêè, éåð öçöíäÿêè ùÿéàò áèðúÿ àíëûüà
äîíäó, äöíéàéà þëöì ñöêóòó ÷èëÿíäè, ùå÷ íÿ òÿðïÿíìÿäè...
Êöëÿê äÿ, íÿôÿñ äÿ, ùÿíèðòè äÿ äàéàíìûøäû. Éåð öçöíäÿ òÿðïÿ-
íÿí òÿêúÿ î ôèãóðëà òèð èäè, îíëàð äà åëÿ ùåé ýÿëèð, ýÿëèðäè...
Áèðäÿí ùàìû ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäè, ñÿñ-êöé åøèäèëäè. Ðàâèê èíäè
ùèññ åòäè êè, áàéàãäàí íÿôÿñèíè è÷èíÿ ÷ÿêèá ýþçëÿéèðìèø. Éöéöð-
ìÿéÿ áàøëàäû.
Éûõûëàí àäàì àñôàëòà ñÿðèëìèøäè. Áèð÷ÿ ñàíèéÿ ÿââÿë êö÷ÿ,
äåìÿê îëàð êè, áîìáîø èäè, èíäèñÿ àäàì ÿëèíäÿí òÿðïÿíìÿê
îëìóðäó. Ùÿð éàíäàí àõûøûá ýÿëèðäèëÿð, åëÿ áèë, ùÿéÿúàí ñèã-
íàëû âåðèëìèøäè. Ðàâèê úàìààòû éàðà-éàðà èðÿëèëÿäè. Ýþðäö êè,
èêè ôÿùëÿ éàðàëûíû ãàëäûðìàã èñòÿéèð.
– Òÿðïÿòìÿéèí! Ãîéóí åëÿúÿ ãàëñûí! – äåéÿ ãûøãûðäû.
Ùàìû îíà éîë âåðäè. Ôÿùëÿëÿð éàðàëûíû éåðäÿí öçìöøäöëÿð.
– Àñòà-àñòà éåðÿ ãîéóí! Åùòèéàòëà! Éàâàø-éàâàø...
– Íÿ÷èñèíèç? – ôÿùëÿëÿðäÿí áèðè ñîðóøäó. – Ùÿêèìñèíèç?
– Áÿëè.
E
– Éàõøû îëäó!
Ôÿùëÿëÿð éàðàëûíû àñôàëòûí öñòöíÿ óçàòäûëàð. Ðàâèê äèçè öñòÿ R
÷þêöá, îíóí öðÿéèíè äèíëÿäè. Åùòèéàòëà, ãàí-òÿðÿ áàòìûø êþé-

íÿéèíèí éàõàñûíû à÷äû, ÿëè èëÿ áÿäÿíèíè éîõëàäû. Ñîíðà àéàüà
äóðäó.
– Íÿ îëóá? – áàéàãêû ôÿùëÿ ñîðóøäó. – Ùóøóíó èòèðèá?
– Þëöá! – äåäè.
– Þëöá?!
– Áÿëè.
– Îëà áèëìÿç! – Êèøè ùå÷ íÿ áàøà äöøìÿäè. – Àõû áèç
èíäèúÿ áèð éåðäÿ íàùàð åëÿäèê?!
– Ùÿêèì ýÿëäè? – Àðõàäà äàéàíûá èðÿëè áîéëàíàí àäàì-
ëàðäàí ùàíñûñà ñîðóøäó.
– Íÿ îëóá? – Ðàâèê ýþçëÿðè èëÿ îíó àõòàðäû.
– Ùÿêèì ýÿëèá? Òåç îëóí!
– Íÿ îëóá? 215
– Ãàäûí...
– Ùàíñû ãàäûí?
– Òèð îíà äÿéèá! Ãàí àïàðûð...
Ðàâèê úàìààòû éàðà-éàðà î òÿðÿôÿ ýåòäè. Áÿñòÿáîé, ýþé
ðÿíýëè èðè þíëöê òàõìûø áèð ãàäûí ÿùÿíý ãóéóñóíóí éàíûí-
äàêû ãóì éûüûíûíûí öñòöíÿ éûõûëìûøäû. Ãûðûøìûø ñèôÿòè àâàçû-
ìûø, áèð íþãòÿéÿ çèëëÿíèá ãàëìûø ýþçëÿðè èñÿ êþìöð êèìè ãàðàë-
ìûøäû. Áîüàçûíäàí ñûçàí ãàí êè÷èê ôÿââàðÿéÿ áÿíçÿéèðäè, áèð
àç éóõàðû ãàëõàí êèìè ÿéèëèð, éàíà òþêöëöðäö. Áàøûíûí àëòûíäà
àðòûã ãàïãàðà áèð ýþëìÿ÷ÿ éàðàíìûøäû.
Ðàâèê àðòåðèéà äàìàðûíû ñûõäû. Ùÿìèøÿ éàíûíäà ýÿçäèðäèéè
ÿë ÷àíòàñûíäàí ñàðüû ÷ûõàðäû, ÷àíòàíû éàíûíäàêûëàðà óçàòäû:
– Áóíó òóòóí, – äåäè.
Äþðä ÿë áèðäÿí óçàíäû, àíúàã ÷àíòà éåðÿ äöøöá à÷ûëäû.
Ðàâèê òåç ãàé÷ûíû, òàìïîíó ýþòöðäö, ñàðüûíû à÷äû.
Ãàäûí äèíìèðäè. Ýþçëÿðè äÿ áàéàãêû êèìè áèðúÿ íþãòÿéÿ
çèëëÿíèá ãàëìûøäû. Áöòöí ÿçÿëÿëÿðè ýÿðèëìèø, áÿäÿíè òàõòàéà
äþíìöøäö.
– Ùå÷ íÿ éîõäóð, àíàúàí, – Ðàâèê äèëëÿíäè. – Ùå÷ íÿ
éîõäóð.
Òèð îíóí ÷èéíè èëÿ áîüàçûíû òóòìóøäó. ×èéíè áÿðk ÿçèë-
ìèøäè. Êþðïöúöê ñöìöéö ñûíìûøäû. Õûí÷ûì-õûíúûì îëìóø
îéíàã ñöìöéö äàùà áèòèøìÿçäè.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ñîë ãîëóäóð, – Ðàâèê ÿëèíè éàâàø-éàâàø îíóí áîéíóíà

òÿðÿô àïàðäû. Éàëíûç äÿðèñè ñûéðûëìûøäû, ãàëàí ùÿð øåé ñàëàìàò
èäè. Àéàüû áóðõóëìóøäó. Ðàâèê òîïóüó, ñöìöéö éîõëàäû. Áîç
ðÿíýëè úîðàáëàðû ÷îõ éåðäÿí ýþçÿíìèøäè, àíúàã äåøèéè éîõ
èäè. Äèçäÿí áèð àç àøàüû ãàðà ëåíòëÿ áàüëàíìûøäû. Ðàâèê áóí-
ëàðû î ãÿäÿð ýþðìöøäö êè! Ãàðà ãàéòàíëû éàìàãëû àéàããàáû-
ëàð, èëýÿê âóðóëìóø áàüëàð... ×îõóíóí äà áóðíó äåøèê îëóðäó...
– Òÿúèëè éàðäûìà çÿíý âóðàí îëóá? – äåéÿ ñîðóøäó.
Úàâàá âåðÿí îëìàäû.
– Äåéÿñÿí, ïîëèñ çÿíý åëÿäè. – Êèìñÿ áèð àçäàí äèëëÿíäè.
Ðàâèê äèêÿëäè.
– Ïîëèñ? Ùàðàäàäûð?
– Îðàäà... Î áèðèíèí éàíûíäà.
Ðàâèê àéàüà ãàëõäû:
– Äåìÿê, ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð...
Àðàëàíìàã èñòÿäè. Åëÿ áó âàõò ïîëèñ úàìààòû éàðà-éàðà
216 ýÿëäè. ßëèíäÿ ãåéä äÿôòÿð÷ÿñè òóòìóø úàâàí áèð îüëàí èäè âÿ
ÿñÿáè ùàëäà óúó éåéèëìèø áàëàúà êàðàíäàøû òöïöðúÿêëÿéèðäè.
– Ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð.
– Áèðúÿ äÿãèãÿ, –äåéÿ î, íÿñÿ éàçìàüà áàøëàäû. – Áèðúÿ
äÿãèãÿ, ìöñéþ!
– Òÿëÿñèðÿì, àüûð õÿñòÿì âàð.
– Áèðúÿ äÿãèãÿ, ìöñéþ! Ùÿêèìñèíèç?
– Äàìàðû òàïûá áàüëàäûì, âÿññàëàì. Èíäè òÿúèëè éàðäûìû
ýþçëÿìÿê ëàçûìäûð.
– Áèðúÿ äÿãèãÿ, ìöñéþ! Ãîéóí àäûíûçû ãåéä åëÿéèì,
ñèçèí øàùèäëèéèíèç âàúèáäèð. Ãàäûí þëÿ áèëÿð...
– Þëìÿç.
– Êèì áèëèð?! Ùÿëÿ äÿéÿí çèéàíûí þäÿíìÿñè äÿ âàð.
– Òÿúèëè éàðäûìà çÿíý âóðìóñóíóç?
– Éîëäàøûì âóðàñû èäè. Ìàíå îëìàéûí, äàùà äà óçàíàúàã.
– Ãàäûí ÷àí âåðèð, ñèç èñÿ ýåòìÿê èñòÿéèðñèíèç, – ôÿùëÿëÿð-
äÿí ùàíñûñà ýèëåé-ýöçàð åëÿäè.
– Ìÿí îëìàñàéäûì, þëÿðäè.
– Ëàï éàõøû! – Ôÿùëÿ ÷îõ ìÿíòèãñèç äàíûøûðäû. – Äåìÿê,
ãàëìàëûñûíûç.
Éàíûíäà ôîòîàïàðàò ÷ûããûëäàäû. Øëéàïàëû áèð êèøè þçöíö
èðÿëè òÿïìèøäè âÿ òÿáÿññöìëÿ äåéèðäè:
– Áÿëêÿ, éåíÿ ÿéèëÿñèíèç? Ýóéà, éàðàíû ñàðûéûðñûíûç?!
– Õåéð!
E
– Ìÿí ãÿçåòäÿíÿì, øÿêëèíèçè âåðÿúÿéèê. Àäûíûç, öíâàíû-
íûç äà ýþñòÿðèëÿúÿê. Éàçàúàüûã êè, ãàäûíû õèëàñ åäèáñèíèç. R
Éàõøû ðåêëàìäûð. Õàùèø åäèðÿì, áó òÿðÿôÿ êå÷èí, áóðà éàõøû

èøûã äöøöð.
– Úÿùÿííÿì îëóí! Ãàäûíà èíäè òÿúèëè éàðäûì ëàçûìäûð.
Ñàðüûíû ÷îõ ñàõëàìàã îëìàç, ýÿðÿê äÿéèøèëñèí. Ñèç òÿúèëè éàð-
äûìûí äÿðäèíÿ ãàëûí.
– Ùÿð øåéèí þç âàõòû âàð, ìöñéþ, – ïîëèñ àðàéà ýèðäè.
– ßââÿëúÿ ïðîòîêîë òÿðòèá åòìÿê ëàçûìäûð.
– Þëÿí êèøè àäûíû ñÿíÿ äåäè? – éåíèéåòìÿ áèð îüëàí
ñîðóøäó.
– Òôó! Ñÿí ìóìëà!
– Áó òÿðÿôäÿí äÿ ÷ÿêèí! – Êèì èñÿ ôîòîãðàôà ýþñòÿðèø
âåðäè.
– Íèéÿ?
– ×ÿïÿðëÿíìèø ñÿêèäÿí êå÷äèéè äÿ ýþðöíñöí. Áó êö÷ÿ-
äÿí ýåòìÿê îëìàçäû. Îðà áàõûí, – î, öñòöíÿ «Äèããÿò! Ýèðèø 217
ãàäàüàíäûð!» ñþçëÿðè éàçûëìûø ÷ÿï ëþâùÿíè ýþñòÿðäè. – Åëÿ
÷ÿêèí êè, î äà ýþðöíñöí, áèçÿ ëàçûì îëàúàã. Áóðàäà çèéàí-
äàí, òÿãàöääÿí ñþùáÿò îëà áèëìÿç!
– Ìÿí ôîòîìöõáèðÿì, – øëéàïàëû êèøè îíóí äåäèêëÿðèíÿ
ôèêèð âåðìÿäè, – þçöì íÿéè ìàðàãëû ùåñàá åäèðÿìñÿ, îíó äà
÷ÿêèðÿì.
– Áó êè ìàðàãëûäûð! Ìàðàãëû íÿéÿ äåéèðñèíèç? Ëþâùÿíèí
ôîíóíäà ãàäûíûí øÿêëè...
– Ëþâùÿ ùå÷... Hàäèñÿíèí þçö ìàðàãëûäûð.
– Îíäà äåäèêëÿðèìè ïðîòîêîëà ñàëûí! – Êèøè ïîëèñèí ÷èéèí-
ëÿðèíÿ òîõóíäó.
Ïîëèñ íÿôÿðè àúûãëàíäû:
– Ñèç êèìñèíèç?
– Òèêèíòè ôèðìàñûíûí íöìàéÿíäÿñè.
– ×îõ ýþçÿë, ñèç äÿ ýåòìÿéèí! – Ïîëèñ ãàäûíà òÿðÿô ÿéèëäè:
– Àäûíûç íÿäèð? Îíó äà áèëìèðñèíèç?
Ãàäûíûí äîäàãëàðû òÿðïÿíäè, êèðïèêëÿðè ãàëõûá-åíäè.
«Êÿïÿíÿéÿ, éîðóëóá ùåéäÿí äöøìöø êÿïÿíÿéÿ îõøàéûð!
– Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè âÿ î äÿãèãÿ äÿ þçöíö ñþéäö,
– aé àõìàã, ñÿí þç äÿðäèíÿ ãàë, ýþð áèðòÿùÿð àðàäàí ÷ûõà
áèëèðñÿíìè...»
– Ëÿíÿò øåéòàíà! – Ïîëèñ äåéèíäè. – Áÿëêÿ äÿ, àüëûíû èòè-
ðèá. Èøÿ äöøìÿäèê?! Íþâáÿì äÿ ñààò ö÷äÿ ãóðòàðûð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ìàðñåë... – Íÿùàéÿò, ãàäûíäàí ñÿñ ÷ûõäû.

– Íÿ? Ñàêèò! Íÿ? – Ïîëèñ éåíÿ îíà òÿðÿô ÿéèëäè.
Ãàäûí ñóñóðäó...
– Íÿ? – Ïîëèñ úàâàá ýþçëÿéèðäè. – Áèð äÿ äåéèí! Îíó áèð
äÿ äåéèí!
Ãàäûí ñóñóðäó...
– Áîø-áîø ÷ÿðÿíëÿìÿéè ãóðòàðàúàãñûíûç, éà éîõ! – Ïîëèñ
òèêèíòè ôèðìàñûíûí íöìàéÿíäÿñèíÿ àúûãëàíäû. – Ýÿë áóðàäà
ïðîòîêîë éàç, ýþðöì íåúÿ éàçûðñàí...
Ùÿìèí àíäà ôîòîàïàðàò ÷ûããûëäàäû.
– ×îõ ñàü îëóí – Ôîòîãðàô ñåâèíäè. – Òÿáèè îëäó.
– Áèçèì ëþâùÿ äÿ äöøäö? – Ïîëèñÿ ôèêèð âåðìÿéÿí íöìà-
éÿíäÿ ñîðóøäó. – ßýÿð äöøöáñÿ, àëòûñûíû èíäèäÿí ìÿí þçöì
ñèôàðèø âåðèðÿì.
– Éîõ! Ìÿí ñîñèàëèñòÿì. Ñûüîðòàíû âåðñÿíèç, äàùà éàõøû
îëàð! Ìèëéîí÷óëàðûí îâ÷ó òóëàñûíà áàõ!
218 Ùÿéÿúàí ñèãíàëû åøèäèëäè. Òÿúèëè éàðäûì ýÿëèðäè. «Éàõøû
ôöðñÿòäèð», – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè âÿ åùòèéàòëà áèð àääûì
àòäû. Àíúàã ïîëèñ íÿôÿðè áÿðê-áÿðê îíäàí éàïûøäû:
– Ìÿíèìëÿ ïîëèñ ìÿíòÿãÿñèíÿ ýåäÿúÿêñèíèç, ìöñéþ.
Þçöì äÿ ÷îõ òÿÿññöô åäèðÿì, àíúàã ùÿð øåé éàçûëìàëûäûð.
Èêèíúè ïîëèñ äÿ áóðàäàéäû. Èø èøäÿí êå÷ìèøäè... «×îõ
ýöìàí êè, ùå÷ íÿ îëìàç», – äåéÿ äöøöíÿí Ðàâèê îíëàðëà
ýåòäè.
***
Ïîëèñ ìÿíòÿãÿñèíäÿêè íþâáÿò÷è äèíìÿç-ñþéëÿìÿç òÿçÿ-
äÿí ïðîòîêîë òÿðòèá åëÿéÿí ïîëèñëÿ æàíäàðìà ãóëàã àñäû, áèð-
äÿí Ðàâèêÿ òÿðÿô äþíäö:
– Ôðàíñûç äåéèëñèíèç, – äåäè. Áó, ñóàë äåéèëäè, î äÿãèãÿ
áàøà äöøìöøäö.
– Õåéð! – Ðàâèê úàâàá âåðäè.
– Ùàðàëûñûíûç?
– ×åõÿì.
– Áÿñ áóðàäà íåúÿ ùÿêèìëèê åäèðñèíèç? Àõû ÿúíÿáè êèìè
èúàçÿñèç ùÿêèì èøëÿìÿéÿ èõòèéàðûíûç éîõäóð?!
– Èøëÿìèðÿì. Òóðèñòÿì, ýÿçìÿéÿ ýÿëìèøÿì.
– Ïàñïîðòóíóç éàíûíûçäàäûð?
E
– Áó, íÿéÿ ëàçûìäûð, Ôåðíàí? – Î áèðè ìÿìóð ñþçÿ
ãàðûøäû. – Ìöñéþ ãàäûíà êþìÿê åëÿéèá, öíâàíû äà áèçäÿ âàð, R
áÿñ åëÿéÿð. Îíñóç äà øàùèä ÷îõäóð.

– Ìÿíèì ö÷öí ìàðàãëûäûð. Ïàñïîðòäàí, âÿñèãÿäÿí éàíû-
íûçäà áèð øåé âàð?
– Ùàðàäàí îëñóí? Êèì ïàñïîðòóíó ùÿìèøÿ éàíûíäà
ýÿçäèðèð êè?
– Áÿñ ùàðàäàäûð?
– Ñÿôèðëèêäÿ. Êå÷ÿí ùÿôòÿ âàõòûíû óçàòìàüà âåðìèøÿì.
Ðàâèê áèëèðäè êè, ìåùìàíõàíàäàäûð äåñÿ, ïîëèñ ýþíäÿ-
ðèá, éàëàíûíûí öñòöíö à÷àðëàð. Áóíäàí áàøãà äà, åùòèéàò
ö÷öí þçýÿ ìåùìàíõàíàíûí àäûíû âåðìèøäè. Ñÿôèðëèêëÿ úàíûíû
ãóðòàðà áèëÿðäè.
– Ùàíñû ñÿôèðëèêäÿ? – Ôåðíàí ñîðóøäó.
– ×åõîñëîâàêèéà ñÿôèðëèéèíäÿ. Þçýÿ ùàðàäà îëà áèëÿð?
– Áó äÿãèãÿ çÿíý âóðóá ñîðóøàðûã. – Ôåðíàí äèããÿòëÿ
îíóí öçöíÿ áàõäû. 219
– Áóéóðóí.
Ôåðíàí áèðúÿ àíëûüà ôèêðÿ ýåòäè, ñîíðà:
– Éàõøû, – äåäè, – ñîðóøàðûã.
Î äóðóá ãîíøó îòàüà êå÷äè. Ðàâèêè ýÿòèðÿí ìÿìóð ïÿðò
îëìóøäó:
– Áàüûøëàéûí, ìöñéþ, – äåäè, – î ãÿäÿð äÿ âàúèá äåéèëäè.
Áó äÿãèãÿ àéäûíëàøàúàã. Êþìÿê ö÷öí ÷îõ ñàü îëóí.
«Áÿëè, àéäûíëàøàúàã!» – äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èðÿí Ðàâèê
åùòèéàòëà éàí-éþðÿñèíÿ áàõäû, ñèãàðåò ÷ûõàðäû. Æàíäàðì ãàïû-
íûí àüçûíäà äàéàíìûøäû. Òÿñàäöô èäè, ùÿëÿ ùå÷ êèì îíäàí
úèääè øöáùÿëÿíìèðäè. Èòÿëÿéèá ãà÷à áèëÿðäè, àíúàã òèêèíòè
ôèðìàñûíûí íöìàéÿíäÿñè èëÿ èêè ôÿùëÿ äÿ áóðàäà èäè. Ôèêðèí-
äÿí âàç êå÷äè. Àäÿòÿí, ãàïûíûí àüçûíäà äà ïîëèñëÿð äàéà-
íûðäû, àðàäàí ÷ûõìàã ìöøêöë ìÿñÿëÿ èäè.
Ôåðíàí ãàéûòäû:
– Ñÿôèðëèêäÿ ñèçèí àäûíûçà ïàñïîðò éîõäóð.
– Îëà áèëÿð.
– Íåúÿ éÿíè îëà áèëÿð?
– Òÿê áèð ìÿìóð ùàìûíûí ïàñïîðòóíó òàíûéà áèëìÿç.
Áó èøëÿ îðàäà ÷îõ àäàì ìÿøüóë îëóð.
– Î, äÿãèã áèëèð.
– Ñèç ÷åõ äåéèëñèíèç.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Áóðà áàõ, Ôåðíàí... – î áèðè ìÿìóð ñþçÿ áàøëàäû.

– Ëÿùúÿíèç ÷åõ ëÿùúÿñèíÿ îõøàìûð.
– Áÿñ íÿäèð?
– Àëìàíñûíûç, – Ôåðíàí þçöíäÿí ðàçû ùàëäà äèëëÿíäè.
– Öñòÿëèê, ïàñïîðòóíóç äà éîõäóð.
– Õåéð! – Ðàâèê åòèðàç åòäè. – Ìÿðàêåøëèéÿì, íÿ úöð ôðàí-
ñûç ïàñïîðòó äåñÿíèç, âàðûìäûð.
– Ãóðòàðûí, ìöñéþ! – Ôåðíàí ãûøãûðäû. – Áó, íÿ úÿñà-
ðÿòäèð?! Ñèç Ôðàíñàíûí ìöñòÿìëÿêÿ èìïåðèéàñûíû òÿùãèð
åäèðñèíèç.
– Çèáèëè ÷ûõäû! – ôÿùëÿëÿðäÿí ùàíñûñà ñþç àòäû. Òèêèíòè ôèð-
ìàñûíûí íöìàéÿíäÿñè þçöíö åëÿ éûüûøäûðäû, äåéÿðäèí ÿëèíè
èíäèúÿ ýèúýàùûíà àïàðàúàã.
– Áóðàõ, Ôåðíàí...
– Éàëàí äàíûøûðñûíûç. Ñèç ÷åõ äåéèëñèíèç. Ïàñïîðòóíóç âàð,
éà éîõ? Úàâàá âåðèí!
220 «Èíñàíûí äàõèëèíäÿ ùÿìèøÿ áèð ñè÷îâóë ýèçëÿíèð, îíó ùå÷
âàõò áîüóá þëäöðìÿê îëìóð... – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè.
– Áó ñÿôåùëÿðèí íÿ áîðúóíà, ìÿíèì ïàñïîðòóì âàð, éà
éîõ?! Ùÿ, ñè÷îâóë èéè àëûá, áàøûíû äåøèêäÿí ÷ûõàðûð....»
– Úàâàá âåðèí! – Ôåðíàí áþéöðäö.
«Áèð ïàð÷à êàüûçûí ùöíÿðèíÿ áàõ! Î îëñàéäû, áó àë÷àãëàð
èêèãàò îëóá öçð èñòÿéÿðäèëÿð. Ôÿðãè éîõäóð, èñòÿéèð áèð àèëÿëèê
àäàì ãûð, éà äà áàíê éàð, ÿëèíè ýèúýàùûíà àïàðûá, «õîø ýåò-
äèí!» äåéÿðäèëÿð. Ïàñïîðò îëìàñà, Ùÿçðÿò Èñàíûí þçöíö äÿ
ãàçàìàòà ýþíäÿðÿðëÿð. Éàçûüû îðàäàúà þëäöðÿðëÿð, îòóç ö÷
éàøûíà ÷àòìàüà äà ãîéìàçëàð!»
– Êèì îëäóüóíóç ìöÿééÿíëÿøÿíÿ êèìè ýåòìÿê éîõäóð.
Ìÿí áó äÿãèãÿ òàïàðàì...
– ×îõ ýþçÿë...
Ôåðíàí èðè àääûìëàðëà ÷ûõäû. Èêèíúè ìÿìóð êàüûçëàðû ãóð-
äàëàäû.
– Ìöñéþ, – äåäè, – ìÿí ÷îõ òÿÿññöô åäèðÿì! Î, áåëÿ
øåéëÿðèí äÿëèñèäèð.
– Åéáè éîõäóð.
– Áèç ãóðòàðäûã? – ôÿùëÿëÿðäÿí áèðè ñîðóøäó.
– Áÿëè.
– Éàõøû, îíäà ñàëàìàò ãàëûí! – Ñîíðà Ðàâèêÿ ñàðû äþí-
äö. – Äöíéà èíãèëàáûíäàí ñîíðà ñèçÿ ïàñïîðò ëàçûì îëìà-
éà÷àã.
E
– Îíó äà áàøà äöøìÿê ëàçûìäûð, ìöñéþ, – ìÿìóð
äàâàì åòäè. – Ôåðíàíûí àòàñû äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿ þëöá, R
îíà ýþðÿ äÿ àëìàíëàðäàí çÿùëÿñè ýåäèð, áó îéóíëàðû ÷ûõàðûð.

– Î, ïåøìàí-ïåøìàí Ðàâèêÿ áàõäû. Äåéÿñÿí, èøèí íÿ éåðäÿ
îëäóüóíó áàøà äöøìöøäö. – ×îõ òÿÿññöô åäèðÿì, ìöñéþ!
Òÿê îëñàéäûì...
– Åéáè éîõäóð, – Ðàâèê éàí-éþðÿñèíÿ áîéëàíäû. – Ôåðíàí
ãàéûäàíà êèìè çÿíý âóðìàã îëàð?
– Áóéóðóí! Îäóð, ñòîëóí öñòöíäÿäèð. Àíúàã áèð àç òåç
åëÿéèí.
Ðàâèê Ìîðîçîâà çÿíý âóðäó, àëìàíúà áàøûíà ýÿëÿíè
îíà äàíûøäû, äåäè êè, Âåáåðÿ äÿ ÷àòäûðñûí.
– Æîàíà äà äåéèì?
Ðàâèê òÿðÿääöä åòäè:
– Éîõ, ùÿëÿ ëàçûì äåéèë. Åëÿúÿ äå êè, áèð-èêè ýöíëöéÿ
ñàõëàéûáëàð, ùÿð øåé ãàéäàñûíäà îëàúàã. Îíäà ýþçöí îëñóí.
– Îëäó! – Äåéÿñÿí, áó ñîí ñþçëÿð Ìîðîçîâó à÷ìàäû, 221
– Îëäó, Âîé÷åê!
Ðàâèê äÿñòÿéè àñàíäà, Ôåðíàí è÷ÿðè ýèðäè.
– Èíäècÿ ùàíñû äèëäÿ äàíûøûðäûíûç? – Î èðèøäè. – ×åõ
äèëèíäÿ?
– Åñïåðàíòî1 äèëèíäÿ... – Ðàâèê úàâàá âåðäè.
***
Âåáåð ñÿùÿðè ýöí ýÿëäè.
– Íÿ ïèñ éåðäèð, – äåéèá éàí-éþðÿñèíÿ áàõäû.
– Ôðàíñàíûí ùÿáñõàíàëàðû ùÿëÿ äÿ ÿñë ùÿáñõàíà êèìè
ãàëûð... – Ðàâèê úàâàá âåðäè. – È÷èíäÿ éàëàí÷û ùóìàíèçì êèô
àòìàéûá, XVIII ÿñðèí ãÿäèì ùÿáñõàíà ãîõóñóíó ñàõëàéûá.
– Àäàìûí ëàï öðÿéè áóëàíûð... Ýþð ýÿëèá ùàðà äöøìöñö-
íöç... Öðÿéèì áóëàíäû...
– Ùå÷ êÿñÿ éàõøûëûã åòìÿê ëàçûì äåéèëìèø, î äÿãèãÿ úÿçà-
ñûíû ÷ÿêèðñÿí. Ýÿðÿê, ÿë âóðìàéàéäûì, ãàäûíû ãàí àïàðàéäû.
×îõ ïèñ çÿìàíÿäÿ éàøàéûðûã, Âåáåð!
– Ïèñäÿí äÿ ïèñäèð. Áóðàäà õÿëâÿòè ãàëäûüûíûçû äîñòëàðûíûç
åøÿëÿéèá òàïäûëàð?
– Ùàðàäà ãàëäûüûíûçû äà?
1 Esperanto – båéíÿëõàëã ñöíè äèë
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Åëÿ øåé îëàð?! Ìÿí ùå÷ î âÿôàëû «Èíòåðíàñèîíàë»û ñàòàðàì?

Ãåéäèééàòñûç àäàì ñàõëàäûüûíà ýþðÿ ñàùèáêàðû äà úÿðè-
ìÿëÿéÿðäèëÿð. Ñöðÿê åëÿéèá ãà÷ãûíëàðû òóòàðäûëàð. Áó äÿôÿ
«Ëàíêàñòåð» ìåùìàíõàíàñûíû íèøàí âåðäèì. Ãàáàãëàð áèð
äÿôÿ îðàäà ãàëìûøàì, áàëàúà, õóäìàíè ìåùìàíõàíàäûð.
– Òÿçÿ àäûíûç Âîé÷åêäèð?
– Âëàäèìèð Âîé÷åê, – Ðàâèê èðèøäè, – äþðäöíúöäöð...
– Òôó! – Âåáåð ñþéäö. – Íåéëÿéÿê, Ðàâèê?
– Ùå÷ íÿ... ßñàñ ìÿñÿëÿ îäóð êè, ÿââÿëëÿð äÿ áóðàäà
îëäóüóìó äîñòëàðûì áèëìÿñèí, éîõñà àëòû àé áàñàúàãëàð.
– Ëÿíÿò øåéòàíà...
– Áÿëè, äöíéà ýöíäÿí-ýöíÿ äöçÿëèð. Íèòøå äåéèðäè êè,
ùÿìèøÿ ãîðõó è÷èíäÿ éàøà. Ìöùàúèðëÿð, èñòÿð-èñòÿìÿç, áåëÿ
éàøàéûðëàð.
– ßýÿð áèëìÿñÿëÿð?
– Çÿííèìúÿ, èêè ùÿôòÿ... Ñîíðà äà þëêÿäÿí ÷ûõàðàúàãëàð.
222 – Áÿñ ñîíðà?
– Ñîíðà äà ãàéûäàúàüàì.
– ßëÿ êå÷ÿíÿ êèìè ãàëàúàãñûíûç...
– Åëÿäèð. Àíúàã áó äÿôÿ ÷îõ ãàëäûì. Äöç èêè èë! Àç ãàëà,
áèð èíñàí þìðöäöð.
– Íÿñÿ ôèêèðëÿøìÿê ëàçûìäûð, éîõñà áåëÿ îëìàéàúàã...
– Îëàð, îëàð! Íåéëÿìÿê èñòÿéèðñèíèç?
Âåáåð ôèêðÿ ýåòäè.
– Äöðàí! – Áèðäÿí éàäûíà äöøäö. – Îíóí òàíûø-áèëèøè
÷îõäóð, ñþçö äÿ êå÷èð... – Íÿäÿíñÿ äàéàíäû, – àìàí Àëëàù,
Ùå÷ éàäûìà äöøìöð, îíëàðûí áþéöéöíö êè þçöíöç òÿøðèù
åëÿäèíèç! Þä êèñÿñèíè êÿñäèéèíèçè äåéèðÿì!
– Ìÿí éîõ, Äöðàí þçö...
– Ãîðõìàéûí, áóíó áèëäèéèìè ãîúà ãóðäà äåìÿðÿì.
Àíúàã î, íÿñÿ åëÿéÿ áèëÿð. Åëÿìÿñÿ, úàíûíû àëàðàì.
– Áèð øåé ÷ûõìàéàúàã! Î ýöí èêè ìèí ôðàíêûíû ãîïàðò-
ìûøàì, åëÿ øåéè óíóäàí òèïëÿðäÿí äåéèë.
– Åëÿéÿð! – Âåáåð àðõàéûí èäè. – Îíó ñàòìàüûíûçäàí ãîð-
õà÷àã. Î ãÿäÿð òÿøðèù åëÿìèñèíèç! Áóíäàí ÿëàâÿ, îíà ëàçû-
ìñûíûç.
– Èñòÿñÿ, áàøãàñûíû òàïàð. Áèíî... Î äà îëìàñà, íÿ ÷îõ-
äóð ýÿëìÿ úÿððàù...
Âåáåð áûüëàðûíû òóìàðëàäû:
E
– Áåëÿ ãûçûë ÿëëÿðè òàïà áèëìÿç. Ùÿð ùàëäà, ÷àëûøàðûã,
áÿëêÿ, áèð øåé ÷ûõäû. Åëÿ áó ýöí áàøëàéàðàì. Ñèçÿ áèð øåé R
ëàçûìäûð? Éåìÿêëÿðè íåúÿäèð?

– Èéðÿíú! Þçöì ïóë âåðèá ýÿòèðòäèðèðÿì.
– Áÿñ ñèãàðåò?
– Âàðûìäûð. Ìÿíÿ èíäè ëàçûì îëàí øåé ùàìàìäûð, îíà
äà ýöúöíöç ÷àòìàç...
***
Ðàâèê ùÿáñõàíàäà èêè ùÿôòÿ ãàëäû. Îíäàí áàøãà êàìåðà-
äà áèð ñó÷ÿêÿí óñòà, áèð éàçû÷û âÿ áèð íÿôÿð äÿ ïîëéàê ãàëûðäû.
Óñòà òÿìèç, éàçû÷ûíûíñà áèð òÿðÿôè éÿùóäè èäè. Óñòà Áåðëèíäÿí
þòðö äàðûõûð, éàçû÷ûíûíñà îíäàí çÿùëÿñè ýåäèðäè. Ïîëéàêûíñà
ùå÷ íÿ âåúèíÿ äåéèëäè. Ñèãàðåò èøèíÿ Ðàâèê áàõûðäû. Éàçû÷û èñÿ
éÿùóäè ëÿòèôÿëÿðè äàíûøûðäû. Àéàãéîëóíäàí è÷ÿðè äîëàí èéè êÿñ-
ìÿêäÿ óñòàíûí ÿâÿçè éîõäó. 223
Èêè ùÿôòÿäÿí ñîíðà Ðàâèêè àïàðäûëàð. Îíó ÿââÿëúÿ èíñïåê-
òîðóí éàíûíà ýÿòèðäèëÿð, î äà Ðàâèêäÿí ïóëó îëóá-îëìàäûüûíû
ñîðóøäó. Ðàâèê:
– Âàð, – äåäè.
– ×îõ éàõøû, îíäà òàêñè èëÿ ýåäèí.
Ìÿìóðëàðäàí áèðè äÿ îíóíëà ýåäèðäè. Áàéûðäà ýöíÿø ÷ûõ-
ìûøäû. Òÿìèç ùàâàéà ÷ûõìàã íÿ ýþçÿë èìèø! Ãàïûíûí àüçûí-
äà ãîúà áèð êèøè ùàâà øàðû ñàòûðäû. Ðàâèê íÿ ãÿäÿð áàø ñûí-
äûðñà äà, îíóí áó øàðëàðû íÿ ö÷öí ùÿáñõàíàíûí éàíûíäà
ñàòäûüûíû êÿñäèðÿ áèëìÿäè. Ìÿìóð òàêñèéÿ ÿë åëÿäè.
– Ùàðà ýåäèðèê? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– Øåôèí éàíûíà.
Ðàâèê îíóí ùàíñû øåô îëóüóíó áèëìèðäè. Íÿ ôÿðãè âàð,
êèì îëóð îëñóí, òÿêè àëìàí þëöì äöøÿðýÿñèíèí øåôè îëìàñûí.
Áó äöíéàäà áèðúÿ äÿíÿ ÿñë äÿùøÿò âàð èäè: àìàíñûç òåððîðóí
÷ÿíýèíÿ äöøÿñÿí, ùå÷ íÿ äÿ åëÿéÿ áèëìÿéÿñÿí! Ãàëàíû áîø
øåéäèð!
Ìàøûíäà ðàäèî âàð èäè âÿ Ðàâèê îíó èøÿ ñàëäû. ßââÿëúÿ
áàçàðäà ìåéâÿ-òÿðÿâÿçèí ãèéìÿòè ùàãäà ìÿëóìàò, ñîíðà
èñÿ ñèéàñè õÿáÿðëÿð âåðèëäè. Ìÿìóð ÿñíÿäè. Ðàâèê äöéìÿíè áèð àç
äà áóðäó. Åñòðàäà ìóñèãèñè áàøëàäû. Ìÿìóðóí ãûðûøû à÷ûëäû.
– Øàðë Òðåíåäèð, – äåäè, – «Ìåíèëëìàíòîí»! Ñþç îëà
áèëìÿç!
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Òàêñè äàéàíäû, Ðàâèê ïóëóíó âåðäè. Îíó ýþçëÿìÿ

îòàüûíà ýÿòèðäèëÿð. Éåð öçöíäÿêè áöòöí ýþçëÿìÿ îòàãëàðû
êèìè, îíó äà òÿð, òîç, öìèä ãîõóñó äîëäóðìóøäó.
Éàðûì ñààò áóðàäà îòóðóá, êèìèíñÿ ãîéóá ýåòäèéè êþù-
íÿ «Ëå âè Ïàðèçàí»1 ãÿçåòèíÿ áàõäû. Èêè ùÿôòÿ êèòàá öçö
ýþðìÿäèéè ö÷öí îíó êëàññèê ÿäÿáèééàò íöìóíÿñè êèìè îõó-
äó. Ñîíðà îíó øåôèí éàíûíà àïàðäûëàð. Áó áÿñòÿáîé, êþê
êèøèíè î äÿãèãÿ òàíûìàäû. Àäÿòÿí, òÿøðèù åëÿäèéè àäàìëàðûí
öçöíÿ áàõìûðäû. Îíó ìàðàãëàíäûðàí éàëíûç õÿñòÿ îëàí éåð
èäè, éàðäûüûíûí êèì îëìàñûíûí ìÿíàñû éîõäó. Àíúàã áó ñèôÿòÿ
òÿôÿðèíúëÿ, äèããÿòëÿ áàõìûøäû. Ëåâàë èäè, ñàüàëìûø, ãàðíû éåíÿ
ïèé áàüëàìûøäû. Þä êèñÿñè éîõ èäè. Ðàâèê Âåáåðëÿ, Äöðàí
ùàãäà îëàí ñþùáÿòèíè òàìàì óíóòìóøäó âÿ øÿõñÿí Ëåâàëûí
éàíûíà ýÿòèðèëÿúÿéèíè ùå÷ ýþçëÿìèðäè.
Ëåâàë îíó òÿïÿäÿí-äûðíàüàúàí ñöçäö, áèð õåéëè äèíìÿ-
äè, ñîíðà ìûçûëäàíäû:
224 – ßëáÿòòÿ, ñèçèí àäûíûç Âîé÷åê äåéèë...
– Õåéð.
– Íîéìàí. – Ðàâèê Âåáåðëÿ áåëÿ ñþçëÿøìèø, î äà Äöðà-
íà ÷àòäûðìûøäû. Âîé÷åê íÿñÿ áèð àç ãåéðè-àäè ñÿñëÿíèðäè.
– Àëìàíñûíûç, åëÿìè?
– Áÿëè.
– Ãà÷ìûñûíûç?
– Áÿëè.
– Àäàì ùå÷ àüëûíà ñûüûøäûðà áèëìèð... Åëÿñèíÿ îõøàìûðñûíûç.
– Ãà÷ãûíëàðûí ùàìûñû éÿùóäè äåéèë.
– Íèéÿ éàëàí äàíûøìûñûíûç? Àäûíûçû äöç äåìÿìèñèíèç?
– Áÿñ íåéëÿéÿéäèì? Áèç áàúàðäûüûìûç ãÿäÿð àç éàëàí
äàíûøûðûã. Àíúàã ìÿúáóðóã, êåôäÿí åëÿìèðèê.
Ëåâàë áàðûò êèìè ïàðòëàäû:
– Åëÿ áèëèðñèíèç ñèçèíëÿ ÷ÿíÿ äþéìÿê áèçÿ ÷îõ õîøäóð?
«Îíäà áîìáîç îëìóøäó... – Ðàâèê ùÿìèí ýöíö õàòûðëà-
äû. – Àüàðìûø áàøû áîç ðÿíýÿ ÷àëûðäû. Ýþçëÿðèíèí àëòû äà òîðáà-
ëàíûá ýþéÿðìèøäè, äîäàãëàðû àðàëàíìûøäû... Îíäà äàíûøìûðäû...
Îíäà èéëÿíìèø áèð úÿìäÿê èäè, þä êèñÿsi äÿ èðèíëÿìèøäè...»
– Ùàðäà ãàëûðñûíûç? Öíâàí äà äöç ÷ûõìàäû.
– Ùàðà ýÿëäè... Áèð ýöí áóðàäà, áèð ýöí îðàäà...
1 “Ïàðèñ õÿáÿðëÿðè” (ôðàí.)
E
– Íÿ âàõò ýÿëìèñèíèç?
– Ö÷ ùÿôòÿäèð. Ö÷ ùÿôòÿ áóíäàí ãàáàã Èñâå÷ðÿäÿí êå÷- R
ìèøÿì. Îðàäàí ãîâóá ñÿðùÿäè êå÷èðòäèëÿð. Þçöíöç áèëèðñèíèç,

ñÿíÿäèìèç îëìàäûüû ö÷öí áèçè ùå÷ éàíà ãîéìóðëàð, õÿëâÿòè
ãàëûðûã, ÷îõóìóç þçömözö þëäöðìÿéÿ ãîðõóðuq. Ñèçè íàðà-
ùàò åòìÿéèìèçèí ñÿáÿáè áóäóð...
– Îíäà Àëìàíèéàäà ãàëûí, – Ëåâàë äîíãóëäàíäû. – Îðà-
äà âÿçèééÿò î ãÿäÿð äÿ ïèñ äåéèë, ÷îõóíó äà øèøèðäèðëÿð.
«Áàøãà úöð êÿññÿéäèì, èíäè áóðàäà îòóðóá áåëÿ ìÿíà-
ñûç äàíûøìàçäûí, – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – ×îõ éîõ, ëàï
àçúà... Îíäà ñîõóëúàíëàð ñÿíÿäñèç-ôèëàíñûç ñÿíèí ñÿðùÿäëÿðèíè
êå÷ÿðäèëÿð... Éà äà éþíäÿìñèç ãóòóäà áèð îâóú êöë èäèí...»
– Ùàðàäà ãàëûðñûíûç? – Ëåâàë áèð äÿ ñîðóøäó.
«Áàøãàëàðûíû äà òóòìàã ö÷öí áóíó áèëìÿê ñÿíÿ ìöòëÿã
ëàçûìäûð», – äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èðÿí Ðàâèê úàâàá âåðäè:
– Áàùàëû ìåùìàíõàíàëàðäà. Ùÿðÿñèíäÿ äÿ èêè-ö÷ ýöí,
áàøãà-áàøãà àäëàðëà ãàëìûøàì. 225
– Äöç äåìèðñèíèç!
Ðàâèê éàâàø-éàâàø úàíà äîéóðäó:
– ßýÿð äöçöíö áèëèðñèíèçñÿ, ìÿíäÿí íèéÿ ñîðóøóðñóíóç?
Ëåâàë ùèðñëÿ ÿëèíè ñòîëà ÷ûðïäû:
– Þçöíöçö àðñûç éåðèíÿ ãîéìàéûí! – Î äÿãèãÿ äÿ
äèããÿòëÿ ÿëèíèí è÷èíÿ áàõäû.
– ßëèíèç ãàé÷ûéà äÿéäè!
Ëåâàë ÿëèíè úèáèíÿ ãîéäó:
– Ñèçÿ åëÿ ýÿëìèðìè êè, ùÿääÿí àðòûã ùÿéàñûçëûã åëÿéèðñè-
íèç?! – Ëåâàë ãàðøûñûíäàêûíûí òàìàìèëÿ îíóí èõòèéàðûíäà
îëäóüóíó äöøöíÿðÿê, þçöíö òåç ÿëÿ àëìàüû áàúàðàí àäàì
êèìè, ñàêèò äàíûøìàüà áàøëàäû.
– Ùÿéàñûçëûã?! – Ðàâèê òÿÿúúöáëÿ îíà áàõäû. – Áóíà
ùÿéàñûçëûã äåéèðñèíèç? Áóðà íÿ ìÿêòÿáäèð, íÿ äÿ ïåøìàí
îëìóø úàíèëÿð ö÷öí ïàíñèîí! Ìÿíèì áàøãà éîëóì éîõäóð...
Äåéèðñèíèç, þçöìö èíäè úÿçàñûíû éöíýöëëÿøäèðìÿê ö÷öí éàë-
âàðàí úàíè êèìè àïàðûì? Îíà ýþðÿ êè, íàñèñò äåéèëÿì, ñÿíÿ-
äèì äÿ éîõäóð? Éàëíûç éàøàìàüûí õàòèðèíÿ ÷îõ òÿùãèðëÿð,
ùÿáñõàíàëàð, ïîëèñ ýþðñÿê äÿ, áèç ùå÷ âàõò þçöìöçö úàíè
ùåñàá åòìèðèê. Íèéÿ áàøà äöøìöðñöíöç êè, áèçè éàøàäàí äà åëÿ
áóäóð? Áó, ùÿéàñûçëûã äåéèë, Àëëàù áèëèð, íÿñÿ áàøãà øåéäèð...
Ëåâàë áó ñþçëÿðè úàâàáñûç áóðàõäû.
– Áóðàäà ùÿêèìëèê åëÿéèðäèíèç? – äåéÿ ñîðóøäó.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Õåéð.
«Òèêèø èíäè áèëèíìÿç, – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Îíäà
÷îõ éàõøû òèêäèm. Åëÿ ïèéèí è÷èíäÿ èøëÿìÿê ùöíÿð èñòÿéèðäè.
Ñîíðàäàí î ãÿäÿð éåéèá-è÷èá êè, éåíÿ ïèé áàüëàéûá...»
– ßí äÿùøÿòëèñè îäóð êè, ñèçëÿð èìòàùàíñûç-ôèëàíñûç, íÿçà-
ðÿòñèç ùÿð èøÿ áàøûíûçû ñîõóðñóíóç. Àëëàù áèëèð, íÿ âàõòäàí áàø-
ëàìûñûíûç! Åëÿ äöøöíìÿéèí êè, ö÷ ùÿôòÿ äåäèíèç, ìÿí äÿ èíàí-
äûì. Êèì áèëèð, èíäèéÿúÿí íÿ ãÿäÿð ôûðûëäàã èøëÿðäÿ ÿëèíèç îëóá.
«Äöç äåéèðñÿí, ÿëèì ñÿíèí ïèé áàñìûø ãàðíûíäà îëóá, øèø-
ìèø ãàðà úèéÿðèíÿ, èðèíëÿìèø þä êèñÿíÿ òîõóíóá... – Ðàâèê öðÿ-
éèíäÿí êå÷èðäè. – Àíúàã ìÿíèì ÿëèì îëìàñàéäû, î äîñòóí
ñÿíè ðöñâàé÷û áèð èíñàíïÿðâÿðëèêëÿ þëäöðÿðäè, ñîíðà äà ìÿøùóð
úÿððàù êèìè àä ÷ûõàðàðäû, òÿøðèùèí ãèéìÿòèíè ãàëäûðàðäû...»
– ×îõ áþéöê òÿùëöêÿäèð, – Ëåâàë òÿêðàð åòäè. – Èøëÿìÿéÿ
èõòèéàðûíûç éîõäóð, îíà ýþðÿ äÿ íÿ èø òÿêëèô åëÿñÿëÿð, ýþðöð-
ñöíöç. Áó áàðÿäÿ áèçèì àäëû-ñàíëû ìöòÿõÿññèñëÿðäÿí áèðè èëÿ
226 ñþùáÿò åëÿìèøÿì. Î äà áó ôèêèðäÿäèð. ßýÿð, äîüðóäàí äà,
òÿáàáÿò åëìèíÿ àç-÷îõ áÿëÿäëèéèíèç âàðñà, îíó òàíûéàðñûíûç...
«Éîõ! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Åëÿ øåé éîõäóð, Äöðà-
íûí àäûíû ÷ÿêìÿê îëìàç. Ùÿéàò áåëÿ çàðàôàòëàðû õîøëàìûð...»
– Ïðîôåññîð Äöðàí! – Ëåâàë ãöðóðëà ñþçöíÿ äàâàì åòäè.
– Î, ìÿíÿ áàøà ñàëäû... Ñàíèòàðëàð, éåíèúÿ ãóðòàðìûø òÿëÿáÿ-
ëÿð, ìàññàæ÷ûëàð, àññèñòåíòëÿð, ùàìûñû þçöíö áóðàäà Àëìàíèéà-
íûí òàíûíìûø ùÿêèìëÿðè êèìè ãÿëÿìÿ âåðèð. Ùàíñûíûí äàëûíúà
äöøÿñÿí? Ãàäàüàí îëóíìóø òÿøðèùëÿð åëÿéèð, óøàã ñàëäûðûð,
ìàìà÷àëàðëà ÿëáèð îëóá ÷îõóíó øèêÿñò åëÿéèð... Àëëàù áèëèð, äàùà
íÿ îéóíëàðäàí ÷ûõûðëàð. Ùàìûñûíûí èçèíÿ äöøìÿê äÿ îëìóð...
«Äöðàíûí èøèäèð, – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Èêè ìèí
ôðàíêûí ÿâÿçèíè ÷ûõûá. Áÿñ áóíäàí ñîíðà êèì îíóí ö÷öí
òÿøðèù åëÿéÿúÿê? ßëáÿòòÿ Áèíî! Áàðûøìûø îëàðëàð...»
Áèðäÿí ùèññ åëÿäè êè, Ëåâàëà ãóëàã àñìûð. Éàëíûç Âåáåðèí
àäû ãóëàüûíà äÿéÿíäÿ, äèããÿòèíè òîïëàäû.
– Äîêòîð Âåáåð àäëû áèð íÿôÿð ñèçè õàùèø åäèðäè. Òàíûéûð-
ñûíûç?
– Åëÿ-áåëÿ...
– Ýÿëìèøäè... – Ëåâàë áèð àíëûüà ýþçëÿðèíè äþéÿ-äþéÿ
ùàíñû íþãòÿéÿñÿ áàõäû, ñîíðà áÿðêäÿí àñãûðäû, úèá äÿñìà-
ëûíû ÷ûõàðûá àüûç-áóðíóíó òÿìèç-òÿìèç ñèëäè, äÿñìàëà áàõäû, îíó
ãàòëàéûá úèáèíÿ ãîéäó. – Ñèçÿ ùå÷ úöð êþìÿê åäÿ áèëìÿðÿì.
Áèç, ýÿðÿê, úèääè îëàã. Þëêÿäÿí ÷ûõàðûëàúàãñûíûç...
E
– Áèëèðÿì.
– Ôðàíñàäà ÿââÿëëÿð äÿ îëìóñóíóç? R
– Õåéð.

– Áèð äÿ ãàéûòñàíûç, àëòû àé... Áóíó äà áèëèðñèíèç?
– Áÿëè.
– ×àëûøàðàì êè, ñèçè òåç àïàðñûíëàð. Áàøãà úöð êþìÿê
åëÿéÿ áèëìÿðÿì. Ïóëóíóç âàð?
– Áÿëè.
– Ëàï éàõøû... Îíäà ñèçè ìöøàéèÿò åäÿí ïîëèñèí äÿ, þçö-
íöçöí äÿ ñÿðùÿäÿ êèìè éîë ïóëóíó âåðÿðñèíèç. – Î, áàøûíû
éûðüàëàäû. – Ýåäÿ áèëÿðñèíèç...
***
– Ãàéûòìàã ö÷öí äÿãèã âàõò ãîéóëóá? – äåéÿ Ðàâèê
îíó ýåðè àïàðàí ìÿìóðäàí ñîðóøäó.
– Õåéð, èøèí ýåäèøèíäÿí àñûëûäûð. Íèéÿ ñîðóøóðñóíóç? 227
– Áèð ãÿäÿù «Àïåðaòèâ» è÷ìÿê èñòÿäèì.
Ìÿìóð øöáùÿëè íÿçÿðëÿðëÿ îíó ñöçäö.
– Ãà÷ìàðàì, – äåéÿ Ðàâèê úèáèíäÿí áèð èéèðìè ôðàíêëûã
÷ûõàðûá ÿëèíäÿ îéíàòäû.
– Åéáè éîõ, áèð-èêè äÿãèãÿ èëÿ ùå÷ íÿ îëìàç.
Òàêñèíè ãàðøûëàðûíà ÷ûõàí èëê áèñòðîíóí ãàáàüûíäà ñàõ-
ëàòäûëàð. Ñÿêèéÿ áèð-èêè ñòîë ãîéóëìóøäó. Ýöí ÷ûõñà äà, ùàâà
ñîéóã èäè.
– Íÿ è÷ÿúÿêñèíèç? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– «Àìåð Ïèêñè». Áåëÿ ùàâàäà þçýÿ øåé è÷ìÿçëÿð.
– Ìÿíÿ èñÿ èðè ãÿäÿùäÿ êîíéàê ýÿòèðèí. Ñó ëàçûì äåéèë.
Ðàâèê ñàêèòúÿ îòóðóá ñèíÿäîëóñó íÿôÿñ àëûðäû. Òÿìèç
ùàâà íÿéÿ äåñÿí, äÿéÿðäè. Ñÿêèäÿêè àüàúëàðûí áóäàãëàðûí-
äàêû òóìóðúóãëàð ãÿùâÿéè ðÿíýÿ ÷àëûðäû. Òÿçÿ ÷þðÿê ÿòðè,
éåíèúÿ ÷ÿêèëìèø øÿðàá ãîõóñó ùÿð éàíû áöðöìöøäö. Õèäìÿò÷è
ãÿäÿùëÿðè ýÿòèðäè.
– Áóðàëàðäà òåëåôîí âàð? – Ðàâèê îíäàí ñîðóøäó.
– È÷ÿðèäÿäèð. Ñàü òÿðÿôäÿ, òóàëåòèí éàíûíäà...
– Áèëèðñèíèç... – Ìÿìóð äèëëÿíäè.
Ðàâèê èéèðìè ôðàíêëûüû îíóí îâúóíà áàñäû:
– Ýóéà, áàøà äöøìöðñöíöç, êèìÿ çÿíý âóðóðàì?!
Ãà÷ìàðàì. Èñòÿéèðñèíèç, ñèç äÿ ýÿëèí.
Ìÿìóð ÷îõ òÿðÿääöä åëÿìÿäè:
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Éàõøû, – äåéèá àéàüà äóðäó. – Íåéëÿéÿñÿí, èíñàí éåíÿ

þç èíñàíëûüûíäà ãàëûð...
***
– Æîàí...
– Ðàâèê! Àìàí àëëàù! Ùàðàäàñàí? Áóðàõäûëàð? Äå ýþðöì
ùàðàäàñàí?
– Áèñòðîäà...
– Çàðàôàòû áóðàõ! Äîüðóäàí, äå ýþðöì ùàðàäàñàí?
– Áèñòðîäà...
– Ùàðàäà? Ùÿáñäÿí áóðàõäûëàð? Áó íå÷ÿ ýöíö ùàðà-
äàéäûí? Áó Ìîðîçîâóí...
– Î, ñÿíÿ ùÿãèãÿòè äåéèá.
– Íÿ ãÿäÿð åëÿäèì, ùàðà àïàðäûãëàðûíû äåìÿäè. Éîõñà
î äÿãèãÿ...
– Åëÿ îíà ýþðÿ äåìÿéèá, Æîàí. Áåëÿ éàõøûäûð.
228 – Áÿñ íèéÿ áèñòðîäàí çÿíý âóðóðñàí? Íÿ ö÷öí ýÿëìèðñÿí?
– Ýÿëÿ áèëìÿðÿì, âàõòûì ÷îõ àçäûð. Ìÿìóðó áèðòÿùÿð éîëà
ýÿòèðèá, èêè dÿãèãÿëèéÿ ñàõëàìûøàì. Áèð-èêè ýöíÿ ìÿíè Èñâå÷ðÿéÿ
ýå÷èðÿúÿkëÿð, Æîàí! Àíúàã... – Ðàâèê îüðóí-îüðóí òåëåôîí
êþøêöíöí øöøÿñèíäÿí ìÿìóðà òÿðÿô áàõäû. Î, ïèøòàõòàéà
ñþéêÿíèá ñàòûúû èëÿ ñþùáÿò åäèðäè. – Àíúàã ãàéûäàúàüàì...
– Àçàúûã àðà âåðäè. – Æîàí... ýÿëìÿ! Ñÿíèí éàíûíäàí áóðà
éàðûì ñààòëûã éîëäóð... Ìÿíèìñÿ áèð-èêè äÿãèãÿ âàõòûì ãàëûá.
– Ìÿìóðó äèëÿ òóò, ïóë âåð! Þçöì ïóë ýÿòèðÿðÿì...
– Ìöìêöí äåéèë, Æîàí! Ýÿëìÿñÿí, éàõøûäûð... Áåëÿ éàõ-
øûäûð...
Ðàâèê òåëåôîíäà îíóí íåúÿ íÿôÿñ àëäûüûíû åøèäèðäè.
– Ìÿíèìëÿ ýþðöøìÿê èñòÿìèðñÿí? – Æîàí ñîðóøäó.
Íÿ äåñèí? «Ýÿðÿê, ùå÷ çÿíý åëÿìÿéÿéäèì! – äåéÿ öðÿ-
éèíäÿí êå÷èðäè. – Ýþç-ýþçÿ äàéàíìàñàí, êèìÿ íÿéè áàøà
ñàëà áèëÿðñÿí?!»
– Èíäè ñÿíè ýþðìÿêäÿí áàøãà, ùå÷ íÿ èñòÿìèðÿì, Æîàí!
– Îíäà ýÿë! Ãîé î êèøè äÿ ýÿëñèí!
– Îëìàç, Æîàí! Âàõòûì ãóðòàðûð, òåç îë, äå ýþðöì, èíäè
íåéëÿéèðñÿí?
– Íÿ? Íÿéè íåéëÿéèðÿì?
– Íÿ ýåéèíìèñÿí? Ùàðàäàñàí?
– Îòàüûìäà... Óçàíìûøàì... Äöíÿí ýåú ãàéûòìûøàì...
Áó äÿãèãÿ ýåéèíèá ýÿëèðÿì.
E
Äöíÿí ýåú ãàéûäûá! Äöç äåéèð! Íÿ îëñóí, ñÿí ùÿáñäÿ-
ñÿí, ùÿð øåé þç ãàéäàñû èëÿ ýåäèð.. Ùÿð øåé éàääàí ÷ûõûð... Èíäè R
óçàíûá, éàâàø-éàâàø îíó éóõó òóòóð, ñà÷ëàðû éàñòûüà ñÿïÿ-

ëÿíèá... Úîðàáëàðûíû, ïàëòàðûíû íåúÿ ýÿëäè, ñòîëóí öñòöíÿ òóëëà-
éûá... Áöòöí áóíëàðû, ñàíêè, èñòè òåëåôîí êþøêöíöí íÿôÿñè èëÿ
òÿðëÿòäèéè øöøÿñèíäÿí ýþðöðäö. Ìÿìóðóí áàøû ëàï óçàãäà
ýþðöíöðäö, åëÿ áèë, àêâàðèóìäà öçöðäö... Þçöíö ÿëÿ àëäû:
– Âàõòûì áèòäè, Æîàí!
Äÿñòÿêäÿí îíóí ýåòäèêúÿ çÿèôëÿéÿí ñÿñèíè åøèäèðäè.
– Îëà áèëìÿç! Íåúÿ éÿíè ýåäèðñÿí? Åëÿ øåé îëàð? Ùàðà
ýåäèðñÿí? Íèéÿ ýåäèðñÿí?
«Äóðóá. Éàñòûã éåðÿ äöøöá... ßëèíäÿêè òåëåôîí äÿñòÿéè ùÿì
ñèëàùûäûð, ùÿì äÿ äöøìÿíè... Àù, îíóí ÷èéèíëÿðè... Áèëìèð, íåé-
ëÿñèí... Ýþçëÿðè äþðä îëóá...»
– Ìÿí êè ìöùàðèáÿéÿ ýåòìèðÿì, Æîàí! Ñàäÿúÿ îëàðàã,
Èñâå÷ðÿéÿ ñÿéàùÿòÿ ýåäèðÿì, òåç ãàéûäàúàüàì. Åëÿ áèë êè,
òàúèðÿì, Ìèëëÿòëÿð Èòòèôàãûíà ïóëåìéîò ñàòìàüà ýåäèðÿì... 229
– Ãàéûäàíäà ùÿð øåé ÿââÿëêè êèìè îëàúàã? Ìÿí ãîðõó-
äàí þëÿðÿì...
– Àõûðûíúû ñþçëÿðè áèð äÿ òÿêðàð åëÿ...
– Äöç ñþçöìäöð... – Îíóí ñÿñèíäÿ éàíüû âàð èäè.
– Ìÿíÿ ùàìûäàí ñîíðà äåéèðñÿí. Âåáåð ñÿíèí éàíûíà ýåäÿ
áèëÿð, ìÿí éîõ! Ìîðîçîâà çÿíý âóðóðñàí, ìÿíÿ éîõ! Èíäè
äÿ ÷ûõûá ýåäèðñÿí...
– Àìàí Àëëàù! Ýÿë ñþç ýöëÿøäèðìÿéÿê, Æîàí!
– Ñþç ýöëÿøäèðìèðÿì, ùÿãèãÿòè äåéèðÿì.
– Éàõøû, âàõòäûð... Ñàëàìàò ãàë, Æîàí!
– Ðàâèê! – Î, òåëåôîíäà ãûøãûðäû. – Ðàâèê!
– Ùÿ...
– Ãàéûò! Ãàéûò! Ñÿíñèç ìÿíèì íÿ ýöíöì?!
– Ãàéûäàúàüàì...
– Ìöòëÿã! Ìöòëÿã!
– Ùÿëÿëèê, Æîàí! Òåçëèêëÿ ãàéûäàúàüàì...
Ðàâèê äàð, áöðêöëö êþøêäÿ áèð àç äà äàéàíäû. Ýþðäö êè,
äÿñòÿê ùÿëÿ äÿ ÿëèíäÿäèð. Ãàïûíû à÷äû. Ìÿìóð ýåðè äþíäö,
ìåùðèáàíëûãëà ýöëöìñÿäè.
– Ãóðòàðäûíûç?
– Áÿëè.
Ãàéûäûá áàéàãêû éåðäÿ îòóðäóëàð. Ðàâèê ãÿäÿùèíè àõûðà êèìè
è÷äè. «Ýÿðÿê, çÿíý âóðìàéàéäûì, – äåéÿ ôèêèðëÿøäè. – Çÿíýäÿí
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ãàáàã ðàùàò èäèì, èíäèñÿ äÿëè êèìè îëìóøàì. Ýÿðÿê, ÿââÿëúÿ-

äÿí áèëÿéäèì êè, áó òåëåôîí ñþùáÿòè áèçÿ ùå÷ íÿ âåðìÿéÿúÿê.
Íÿ ìÿíÿ, íÿ äÿ Æîàíà...» Èñòÿäè äóðóá òÿçÿäÿí çÿíý âóðñóí,
ÿñëèíäÿ, áàéàã äåìÿê èñòÿäèéèíèí ùàìûñûíû äåñèí. Äåñèí êè,
íèéÿ îíóíëà ýþðöøìÿê èñòÿìÿäè. Äåñèí êè, ùÿáñõàíàíûí ÷èðê-
ïàñûíû îíà ýþñòÿðìÿê èñòÿìÿäè... Àíúàã éåíÿ äÿ áèð éîë
òàïàúàã, ùÿð øåé ÿââÿëêè êèìè îëàúàã...
– Çÿííèìúÿ, äóðìàã âàõòûäûð, – ìÿìóð äèëëÿíäè.
– Åëÿäèð...
Ðàâèê õèäìÿò÷èéÿ ÿë åëÿäè:
– Èêè áàëàúà øöøÿ êîíéàê, íÿ ãÿäÿð ãÿçåòèíèç âàðñà,
ùàìûñûíû, áèð äÿ îí ãóòó «Êàïîðàë» ñèãàðåòè ýÿòèðèí. Ùåñàáû-
ìûçû äà äåéèí. – Ìÿìóðà òÿðÿô áàõäû: – Îëàð?
– Èíñàí èíñàíëûüûíäà ãàëûð! – Ìÿìóð úàâàá âåðäè.
Õèäìÿò÷è îíóí äåäèêëÿðèíè ýÿòèðäè.
– Òûõàúëàðûíû ÷ûõàðûí, – äåéÿ Ðàâèê ãÿçåòëÿðè áþëöá, ñÿëèãÿ
230 èëÿ ùÿð úèáèíÿ áèð-èêèñèíè ãîéäó, ñîíðà òûõàúëàðû éàðûéàúàí
øöøÿëÿðÿ åëÿ òàõäû êè, îðàäà áóðüóñóç ÷ûõàðà áèëñèí âÿ ïàëòî-
ñóíóí ùÿð ãîëòóã úèáèíÿ áèðèíè ãîéäó.
– Ñèç ëàï óñòà èìèøñèíèç. – Ìÿìóð äèëëÿíäè.
– Íåéëÿéèì, àäÿòêàð îëìóøàì. Óøàã âàõòû àüëûìà ýÿòèð-
ìÿçäèì êè, áþéöéÿíäÿ äÿ «ùèíäó-ùèíäó» îéóíó îéíàéàúà-
üàì...
Éàçû÷û èëÿ ïîëéàê êîíéàêû ýþðÿíäÿ áèëìÿäèëÿð, íåéëÿ-
ñèíëÿð! Óñòàíûíñà ñïèðòëè è÷êèëÿðäÿí õîøó ýÿëìèðäè. Îíóíêó
ïèâÿ èäè âÿ äåéèðäè êè, ÿí éàõøûñû Áåðëèí ïèâÿñèäèð. Ðàâèê ãóðó
òàõòûí öñòöíäÿ óçàíûá ãÿçåò îõóéóðäó. Ïîëéàê ôðàíñûçúà áèë-
ìÿäèéè ö÷öí ÿëèíÿ ãÿçåò àëìûðäû. Î, ÷îõëó ñèãàðåò ÷ÿêäè, êåôè
êþêÿëäè. Ýåúÿ óñòà àüëàìàüà áàøëàäû. Ðàâèê îéàã èäè. Óñòà-
íûí áîüóã ùû÷ãûðòûëàðûíà ãóëàã àñà-àñà, áàëàúà ïÿíúÿðÿäÿí
÷þëÿ áàõäû. Éàòà áèëìèðäè... Óñòà ñàêèòëÿøÿíäÿí ñîíðà äà
ýþçöíÿ éóõó ýåòìÿäè. Ôèêèðëÿøäè êè, óñòà éàõøû äîëàíûðìûø.
Î ãÿäÿð éàõøû éàøàéûá êè, îíó èòèðäèéèíÿ éàíûð...
XVIII
Ðàâèê âàüçàëäàí ýÿëèðäè. Ïàë-ïàëòàðû ÷èðêëè, þçö èñÿ éîðüóí
èäè. Îí ö÷ ñààò öñò-áàøû ñàðûìñàã èéè âåðÿí àäàìëàðëà, éàíû
òóëàëû îâ÷óëàðëà, çÿíáèëëÿðäÿ òîéóã-úöúÿ, ýþéÿð÷èí àïàðàí
E
ãàäûíëàðëà áöðêöëö âàãîíäà éîë ýÿëìèøäè. Áóíäàí ÿââÿë èñÿ
ö÷ àé ñÿðùÿääÿ ãàëìûøäû... R
Àõøàìûí éåíèúÿ äöøÿí òîðàíëûüûíäà íÿñÿ ïàðûëäàäû.

Ðàâèê áàøûíû ãàëäûðäû. Ñàíêè, Ðîí-Ïóåíèí ÿòðàôûíà ïèðàìèäà-
øÿêèëëè ýöçýöëÿð äöçöëìöøäö âÿ èíäèúÿ ãöðóá åòìèø ìàé
ýöíÿøèíèí ñîí øÿôÿãëÿðè îíëàðà èëèøèá ãàëìûøäû...
Äàéàíûá áèð õåéëè îíëàðà áàõäû. Äîüðóäàí äà, ïèðàìèäà-
øÿêèëëè ýöçýöëÿð èäè âÿ çàíáàã ëÿêëÿðèíèí êÿíàðûíà ñûðà èëÿ äöçöë-
ìöøäö.
– Áóíëàð íÿäèð? – äåéÿ î, éåíèúÿ äöçÿëäèëìèø ëÿêè äûðìûã-
ëàéàí áàüáàíäàí ñîðóøäó.
– Ýöçýöäöð, – áàüáàí áàøûíû ãàëäûðìàäàí úàâàá âåðäè.
– Ýöçýö îëäóüóíó ýþðöðÿì, àíúàã ìÿí àõûðûíúû äÿôÿ
áóðàäà îëàíäà éîõ èäè.
– ×îõäàí áóðàëàðà ýÿëìèðñèíèç?
– Ö÷ àéäûð.
– Âàù, ö÷ àé! Áóíëàðû èêè ùÿôòÿäèð ãîéóáëàð. Èíýèëèñ ïàä- 231
øàùû ö÷öíäöð... Ãîíàã ýÿëÿúÿê! Ñèð-ñèôÿòèíè ýþðÿð...
– Àäàìûí òöêö öðïÿøèð...
– Åëÿäèð... – Áàüáàí ùå÷ òÿÿúúöáëÿíìÿäè.
Ðàâèê éîëóíà äàâàì åòäè. Ö÷ àé... Ö÷ èë... Ö÷ ýöí...
Ýþðÿñÿí, âàõò, çàìàí íÿ îëàí øåéäèð?! Ùÿì ùå÷ íÿ, ùÿì
äÿ ùÿð øåé... Øàáàëûä àüàúëàðû èíäè ÷è÷ÿê à÷ûð... Àíúàã Àëìà-
íèéà éåíÿ äÿ ìöãàâèëÿëÿðè ïîçóá ×åõîñëîâàêèéàíû áöñáöòöí
òóòàíäà ùå÷ ïó÷óðëàìàìûøäû... Áó âàõò ÿðçèíäÿ ìöùàúèð
Éîçåô Áëóìåíòàë ÷ûëüûí ýöëöøëÿðëÿ þçöíö Úåíåâðÿäÿêè «Ìèë-
ëÿòëÿð Èòòèôàãû»íûí ñàðàéû þíöíäÿ ýöëëÿëÿìèøäè... Áåëôîðäà
Ãöíòåð àäû èëÿ éàøàéàðêÿí êå÷èðäèéè ñÿòÿëúÿìèí èçëÿðè êþêñö-
íöí ùàðàñûíäàñà ýèçëÿíèá ãàëìûøäû... Èíäè èñÿ ãàäûí ñèíÿñè
êèìè éóìøàã áèð ýåúÿäÿ éåíÿ áóðà ýÿëìèøäè.... Ñàíêè, áóí-
ëàðûí ùàìûñû ìÿùç áåëÿ äÿ îëìàëû èìèø... Ùÿð øåéè íåúÿ ãÿáóë
åäèðñÿíñÿ, áóíëàðà äà åëÿúÿ «ãèñìÿòäèð» äåéèá, öìèäñèçëèéèí
éåýàíÿ ñèëàùû îëàí òÿìêèíëÿ äþçöðñÿí. Ñÿìà ùÿð éåðäÿ
åéíèäèð, éåð öçöíäÿêè ãÿòëëÿðèí, íèôðÿòèí, ìÿùÿááÿòèí, ãóðáàí-
ëàðûí öñòöíÿ ÷àäûð êèìè ÷ÿêèëèá... Ùå÷ íÿäÿí õÿáÿðè îëìàéàí
ýþçÿë ýöëëÿð èñÿ ùÿð èë à÷ûð, ìàâè òîðàíëûã ýöíäöçëÿ ýèçëÿíãà÷
îéíàéûð, íÿ ïàñïîðò äÿðäè ÷ÿêèðëÿð, íÿ äÿ ñàòãûíëûãäàí, òÿí-
ùàëûãäàí, öìèäñèçëèêäÿí ãîðõóðëàð... Íÿ éàõøû êè éåíÿ Ïàðèñ-
äÿäèð! Îíóí ýöìöøö ðÿíýÿ áîéàíìûø êö÷ÿëÿðèíäÿ ùå÷ íÿéè
äöøöíìÿäÿí, éàâàø-éàâàø ýÿçèøìÿê íÿ ýþçÿë èìèø! Áåëÿ
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ñààòëàðû éàøàìàã íÿ éàõøû èìèø! Ñàíêè, ùÿéàòäàí ìþùëÿò

àëìûøäû, óçàã êå÷ìèøäÿ ãàëìûø ãöññÿ-êÿäÿðëÿ, ñàäÿúÿ îëà-
ðàã, ùÿëÿ þëìÿéèá éàøàäûüûíà ýþðÿ êå÷èðäèéè öëâè ñÿàäÿò ùèñ-
ñëÿðèíèí ãîâóøäóüó öôöãëÿðäÿ àñòà-àñòà ñöçöðäö... Áó ñààò
åëÿ ñààò èäè êè, Ïàðèñÿ éåíèúÿ ÷àòìûøäû, öðÿéèíèí áàøû ùÿëÿ
íåøòÿðëÿíìÿìèøäè... Áèð äÿ áó ãÿðèáÿ ùÿãàðÿò ùèññè... Ñèíÿ-
äîëóñó íÿôÿñ àëìàã... Áó íÿôÿñ, ñàíêè, õÿôèô áèð ìåù èäè,
ùàðàäàíñà ëàï óçàãëàðäàí, öðÿéèí äàìàð-äàìàð éîëëàðûí-
äàí, ýåð÷ÿêëèéèí ãöññÿ äîëó àëîâóíäàí, ÷àðìûõà ÷ÿêèëìèø
êå÷ìèøëÿðäÿí, ýÿëÿúÿéèí íåøòÿðëè êÿøìÿêÿøëÿðèíäÿí ñöçöëöð-
äö... Áèð äÿ ÿòðàôà ÷èëÿíìèø áó ñöêóò... Þëöìëÿ ùÿéàò àðàñûí-
äàêû áèð àíëûã ôàñèëÿ... Àéäûí îëäóüó ãÿäÿð äÿ çöëìÿòëÿ äîëó
áèð þìöð... Óëó äöíéàíûí ùÿçèí ÿáÿäèééÿò íÿüìÿñè...
***
232 Ìîðîçîâ «Èíòåðíàñèîíàë»ûí «Ïàëìà çàëû»íäà îòóðìóøäó.
Ãàáàüûíäà áèð ãðàôèí à÷ûã ÷àõûð âàð èäè.
– Áîðèñ! Ñàëàì, ãîúà! Äåéÿñÿí, ëàï âàõòûíäà ýÿëèá
÷ûõìûøàì. «Âóâðå» øÿðàáûäûð?
– Áÿñ íåúÿ! Áó äÿôÿ îòóç äþðä èëëèêäèð. Ùÿì øèðèíäèð,
ùÿì äÿ ãàòû. Íÿ éàõøû ýÿëäèí, Ðàâèê! Ö÷ àé ÷ÿêäè, åëÿìè?
– Ùÿ, áó äÿôÿ éàìàí ÷îõ îëäó...
Ìîðîçîâ ñòîëóí öñòöíäÿêè ãÿäèìè çÿíýè ýþòöðöá ñèëêÿ-
ëÿäè. Åëÿ áèë, êÿíä êèëñÿñèíèí õèäìÿò÷èëÿðè çÿíý ÷àëûðäû... «Êàòà-
êîìáà»äà åëåêòðèê õÿòòè îëñà äà, åëåêòðèê çÿíýè éîõ èäè. Áóíà
ùå÷ åùòèéàú äà éîõäó, ÷öíêè ìöùàúèðëÿð ÷îõ òÿñàäöôè ùàëäà
îíäàí èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð.
– Èíäè àäûí íÿäèð? – Ìîðîçîâ ñîðóøäó.
– Éåíÿ Ðàâèêäèð. Ïîëèñäÿ áó àäû ÷ÿêìÿìèøÿì, ýàù Âîé-
÷åê, ýàù Íîéìàí, ýàù äà Ãöíòåð îëäóì. Ùå÷ íÿ, øûëòàã-
ëûãäûð, ÷îõ õîøóìà ýÿëèð, îíà ýþðÿ äÿ äÿéèøìÿê èñòÿìÿäèì.
– ×îõ ýöìàí êè, áóðàäà ãàëäûüûíû ñÿíäÿí ãîïàðà áèë-
ìÿéèáëÿð, åëÿìè?
– ßëáÿòòÿ!
– Àéäûíäûð. Éîõñà, ìöòëÿã ñöðÿê åëÿéÿðäèëÿð. Îíäà éåíÿ
áóðàäà ãàëàðñàí, îòàüûí áîøäóð.
– Ãàðûíûí áó èøäÿí õÿáÿðè îëìàäû?
– Éîõ, ùå÷ êèì áèëìÿäè. Äåäèì êè, Ðóàíà ýåòìèñÿí.
Øåéëÿðèí ìÿíèì îòàüûìäàäûð.
E
Õèäìÿò÷è ãûç, ÿëèíäÿ ìÿúìÿéè, ýÿëäè.
– Êëàðèññå, ìöñéþ Ðàâèêÿ äÿ ãÿäÿù ýÿòèðèí. R
– Àù, ìöñéþ Ðàâèê! – Ãûç äèøëÿðèíè àüàðòäû. – Ãàéûòäûíûç?

Ýåòäèéèíèç éàðûì èëäÿí ÷îõäóð, ìöñéþ...
– Ö÷ àé, Êëàðèññå.
– Îëà áèëìÿç! Åëÿ áèëèðäèì, éàðûì èëäèð...
Î, àéàüûíû ñöðöéÿ-ñöðöéÿ ýåòäè. Áèð àç êå÷ìÿìèø «êàòà-
êîìáà»íûí ïèé áàñìûø õèäìÿò÷èñè, ÿëèíäÿ ãÿäÿù ýÿëäè...
Î, ìÿúìÿéè ýþòöðìÿçäè. Áóðàäà ÷îõäàí èøëÿäèéè ö÷öí þçö-
íö áèð àç ñÿðáÿñò àïàðûðäû. Ìîðîçîâ îíóí ñèð-ñèôÿòèíäÿí áèëäè
êè, áó ñààò ñîðüó-ñóàë áàøëàíàúàã âÿ òåç îíó ãàáàãëàäû:
– Æàí, äå ýþðöì, ìöñéþ Ðàâèê íÿ ãÿäÿð áóðàäà îëìà-
éûá? Äÿãèã äåéÿ áèëÿðñÿí?
– Áó íÿ ñþçäöð, ìöñéþ Ìîðîçîâ?! ßëáÿòòÿ, äåéÿðÿì!
Ëàï ýöíöíö äÿ áèëèðÿì. Äöç... – Î, ñöíè øÿêèëäÿ ôàñèëÿ âåðäè,
ýöëöìñÿäè âÿ äåäè: – Äþðä ùÿôòÿ éàðûìäûð.
– Åëÿäèð! – Ðàâèê Ìîðîçîâó ãàáàãëàäû. 233
– Åëÿäèð! – Ìîðîçîâ äà òÿñäèãëÿäè.
– Ýþðäöíöç?! Ìÿí ùå÷ âàõò ñÿùâ åëÿìÿðÿì, – äåéÿ
Æàí àðàëàíäû.
– Þçöì îíó ïÿðò åëÿìÿê èñòÿìÿäèì, Áîðèñ.
– Ìÿí äÿ. Ýþðöðñÿíìè, çàìàí êå÷ìèøÿ ÷åâðèëÿíäÿ þç
ìÿíàñûíû èòèðèð. Àäàìà ùÿì òÿñÿëëè âåðèð, ùÿì äèêñèíäèðèð, ùÿì
äÿ áèýàíÿëÿøäèðèð. Ïðåîáðàæåíñêè ãâàðäèéà ïîëêóíóí ïîðó-
÷èêè Áåëñêèíè 1917-úè èëäÿ Ìîñêâàäà ýþçäÿí èòèðäèì. Äîñò
èäèê. Î, Ôèíëàíäèéàéà êå÷èá øèìàëà ýåòäè. Ìÿíèìñÿ éîëóì
Ìàíúóðèéàäàí Éàïîíèéàéà äöøäö. Ñÿêêèç èëäÿí ñîíðà ýþðö-
øÿíäÿ, ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, îíó àõûðûíúû äÿôÿ 1919-úó èëäÿ
Ùàðáèíäÿ ýþðìöøÿì. Î äà äåäè êè, 1921-úè èëäÿ Ùåëñèíêèäÿ
ýþðöøìöøöê. Ùÿðÿìèç èêè èë âÿ íå÷ÿ ìèí êèëîìåòð ñÿùâ åëÿ-
äèê. – Ìîðîçîâ ãðàôèíè ýþòöðöá øÿðàá ñöçäö. – Ýþðöðñÿíìè,
ñÿíè áóðàäà óíóòìàéûáëàð. Îíà ýþðÿ äÿ àäàìà åëÿ ýÿëèð êè,
âÿòÿíÿ ãàéûäûá... Äöç äåìèðÿì?
Ðàâèê øÿðàáäàí áèð àç è÷äè. Ñÿðèí âÿ õîø èäè.
– Áèð äÿôÿ ëàï Àëìàíèéàíûí ñÿðùÿäèíäÿ îëäóì. Êö÷ÿ-
íèí áèð òÿðÿôè Èñâå÷ðÿíèí èäè, î áèðè òÿðÿôè èñÿ Àëìàíèéàíûí...
Ìÿí äÿ Èñâå÷ðÿ òÿðÿôäÿ ýèëàñ éåéèðäèì. Èñòÿñÿì, ÷èéèäèíè
Àëìàíèéàéà òöïöðÿðäèì...
– Îíäà þçöíö âÿòÿíÿ éàõûí ùèññ åëÿéÿ áèëìÿäèí?
– Éîõ! Ìÿí îíäàí ùå÷ âàõò áåëÿ óçàã îëìàìûøäûì.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Áàøà äöøöðÿì. Áÿñ éîëëàð íåúÿäèð?
– Ùÿìèøÿêè êèìè. Ýåòäèêúÿ äÿ ÷ÿòèíëÿøèð, âÿññàëàì. Ñÿð-
ùÿääÿ íÿçàðÿòè àðòûðûáëàð. Áèð äÿôÿ Èñâå÷ðÿäÿ, áèð äÿôÿ äÿ
Ôðàíñàäà òóòóëäóì.
– Áÿñ íèéÿ ùå÷ éåðèíè-éóðäóíó áèëäèðìÿäèí?
– Ìÿíäÿí ñîíðà ïîëèñèí íÿéè åøÿëÿéèá òàïäûüûíû áèëìèð-
äèì. Àõû ùÿðäÿí éàìàí ãóäóçëàøûð. Ôèêèðëÿøäèì êè, ùå÷ êÿñèí
ùÿéàòûíû òÿùëöêÿéÿ ñàëìàñàì éàõøûäûð. Àõû áèçèì ýöíàùñûç-
ëûüûìûç ùÿëÿ ùÿð øåé äåìÿê äåéèë. Ìöùàðèáÿíèí óëó ãàíóíó-
äóð: ñàêèòúÿ éåðÿ éàò, ñîíðà àðàäàí ÷ûõ! Ñÿí íÿñÿ ýþçëÿéèðäèí?
– Ìÿí éîõ.
Ðàâèê äèããÿòëÿ îíóí öçöíÿ áàõäû:
– Ìÿêòóá ýþçëÿéèðìèøñÿí, – äåäè, – àõû ìÿêòóáóí þçö
íÿäèð êè?! Îíóí ùå÷ âàõò õåéðè îëìóð.
– Åëÿäèð.
234 Ðàâèê úèáèíäÿí áèð ãóòó ñèãàðåò ÷ûõàðäû.
– Ãÿðèáÿäèð, – äåäè, – àäàì áóðàäà îëìàéàíäà, ÷îõ
øåé äÿéèøèð...
– Ùå÷ íÿéè âåúèíÿ àëìà.
– Åëÿ äÿ åëÿéèðÿì.
– Óçàãäà îëìàã éàõøûäûð. Ãàéûäàíäà ýþðöðñÿí êè, ùÿð
øåé äÿéèøèá. Ñîíðà éàâàø-éàâàø þéðÿøèðñÿí.
– Áÿëêÿ äÿ... Áÿëêÿ äÿ, ùå÷ åëÿ äåéèë.
– Ñÿí ùÿääÿí àðòûã áöðöíúÿêëè äàíûøûðñàí. Éàõøû êè, ùÿð
øåéè áó úöð ãÿáóë åäèðñÿí. Øàùìàò îéíàéàã? Ïðîôåññîð äà
þëäö. Éåýàíÿ ëàéèãëè ðÿãèáèì èäè. Ëåâè äÿ Áðàçèëèéàéà ýåòäè.
Ðåñòîðàíäà õèäìÿò÷è èøëÿéèð. Ùÿéàò èíäè ãàíàä òàõûá ó÷óð,
ùå÷ íÿéÿ þéðÿøìÿê ëàçûì äåéèë.
– Ëàçûì äåéèë...
Ìîðîçîâ äèããÿòëÿ îíóí öçöíÿ áàõäû:
– Ìÿí åëÿ äåìèðÿì...
– Ìÿí äÿ. Áó èéëè-ãîõóëó ãÿáèðäÿí ÷ûõìàéàã? Ö÷ àé
îëìàìûøàì, àíúàã éåíÿ äÿ ìÿòáÿõ, òîç-òîðïàã ãîõóñó,
ãîðõó... Èøÿ íÿ âàõò ýåäÿúÿêñÿí?
– Áó ýöí ýåòìÿéÿúÿéÿì, áîø ýöíöìäöð.
– Éàõøû îëäó! – Ðàâèê þòÿðè òÿáÿññöìëÿ ýöëöìñÿäè.
– Äåìÿê, áó àõøàì ýþçÿëëèê, êþùíÿ Ðóñèéà, áþéöê ãÿäÿù-
ëÿð àõøàìûäûð!
– Ìÿíèìëÿ ýåäèðñÿí?
E
– Éîõ, áó ýöí îëìàç, éîðóëìóøàì. Àõûðûíúû ýåúÿëÿðè ùå÷
éàòà áèëìÿìèøÿì. Éàòàíäà äà ñÿêñÿêÿëè éàòìûøàì. Ýÿë R
÷ûõàã, áèð-èêè ñààò ôûðëàíàã, áèð éåð òàïûá îòóðàã. ×îõäàíäûð

áåëÿ åëÿìÿìèøÿì...
***
– Éåíÿ «Âóâðå»? – Ìîðîçîâ òÿÿúúöáëÿíäè. Îíëàð «Êîëè-
çå» êàôåñèíèí ãàáàüûíäà îòóðìóøäóëàð. – Íèéÿ? Àõøàì èíäè
äöøöð, ãîúà, àðàüûí ÿñë âàõòûäûð.
– Åëÿäèð. Àíúàã áóíà áàõìàéàðàã, «Âóâðå» éàõøûäûð.
Ìÿíÿ áÿñ åëÿéÿð.
– Íÿ îëóá? Áÿëêÿ, êîíéàê è÷ÿñÿí?
Ðàâèê áàøûíû áóëàäû. Ìîðîçîâ ÿë ÷ÿêìÿäè:
– Áèð éåðÿ ýÿëèá ÷àòàíäà, åëÿ áèðèíúè àõøàìû äÿì îëìàã
ëàçûìäûð, ãàðäàø. Áó úöð ãÿùðÿìàíëûã åëÿéèá, àéûã ýþçëÿ ãöñ-
ñÿ äîëó òóòãóí êå÷ìèøèí ýþçëÿðèíÿ áàõìàã êèìÿ ëàçûìäûð? 235
– Ìÿí ùå÷ éàíà áàõìûðàì, Áîðèñ, ùÿéàòäàí éàâàø-
éàâàø çþâã àëûðàì.
Ðàâèê ýþðäö êè, Ìîðîçîâ îíà èíàíìûð. Èíàíäûðìàüà äà
÷àëûøìàäû. Ëàï ñÿêèíèí ãûðàüûíäàêû ñòîë àðõàñûíäà ñàêèòúÿ
îòóðóá þçö ö÷öí øÿðàá è÷èð, àõøàì ýÿçèíòèñèíÿ ÷ûõìûø
úàìààòà òàìàøà åäèðäè. Ïàðèñäÿí óçàãëàðäà ùÿð øåé îíóí
ö÷öí ãÿòè âÿ àéäûí èäè. Èíäè èñÿ ùàìûñû äóìàíëàíìûøäû, ýàù
ñîëóð, ýàù äà ìèí ðÿíýÿ ÷àëûðäû, øèðèí-øèðèí õóìàðëàíûðäû,
åëÿ áèë, ùàíñû äàüûñà éöéöðÿ-éöéöðÿ äöøìöøäö, ãóëàãëàðû
ýöéöëäÿéèðäè...
– Ìåùìàíõàíàäàí ãàáàã áèð éåðÿ ýåòìèøäèí? – Ìîðî-
çîâ ñîðóøäó.
– Éîõ.
– Âåáåð ñÿíè ñîðóøóðäó.
– Çÿíý åëÿéÿðÿì.
– Ùå÷ õîøóìà ýÿëìèðñÿí... Äöçöíö äå, íÿ îëóá?
– Åëÿ áèð øåé äåéèë. Úåíåâðÿäÿ ñÿðùÿä ÷îõ ìþùêÿì èäè.
ßââÿëúÿ îðàäàí êå÷ìÿê èñòÿéèðäèì, ñîíðà Áàçåëÿ ýÿëäèì.
Ýþðäöì, áóðà äà ÷ÿòèíäèð. Àíúàã áèðòÿùÿð àäëàäûì. Ùÿð ýåúÿ
ãàðûí-éàüûøûí àëòûíäà ãàëäûì, ñîéóã äÿéäè. Òåç êå÷ÿ áèëìÿ-
äèì, ñÿòÿëúÿì ùàãëàäû. Áåëôîðäà áèð ùÿêèì õÿñòÿõàíàéà
äöçÿëòäè. Åëÿ åëÿäè êè, áèëÿí îëìàäû. Ñîíðà îí ýöí äÿ åâèíäÿ
ñàõëàäû. Ýÿðÿê, ïóëóíó ýþíäÿðÿì.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Èíäè éàõøûñàí?
– Áèð àç.
– Îíà ýþðÿ àðàã è÷ìèðñÿí?
– Áó ñþùáÿòëÿð íÿéÿ ëàçûìäûð, Áîðèñ? Áèð àç éîðóëìó-
øàì, ýÿðÿê, áóðàëàðà òÿçÿäÿí þéðÿøÿì. Äöç ñþçöìäöð...
Ãÿðèáÿäèð, àäàì öçöáÿðè éîëäà îëàíäà íÿëÿð ôèêèðëÿøìèð?!
Ýÿëèá ÷àòàíäà èñÿ ÿêñèíÿ îëóð.
Ìîðîçîâ ÿëèíè éåëëÿäè, àòà ãàéüûñû èëÿ äåäè:
– Ðàâèê, ñÿí àòàí éåðèíäÿ îëàí Áîðèñëÿ îòóðìóñàí!
Î, èíñàí öðÿéèíèí ìàùèð áèëèúèñèäèð. Íàëà-ìûõà äþéìÿ, öðÿ-
éèíäÿ íÿ âàðñà, ñîðóø, úàíûìûç äà ãóðòàðñûí.
– Éàõøû. Æîàí ùàðàäàäûð?
– Áèëìèðÿì. Èêè-ö÷ ùÿôòÿäèð êè, õÿáÿðèì éîõäóð. Ùå÷
ýþðìÿìèøÿì äÿ...
– Áÿñ îíäàí ÿââÿë?
236 – Áèð-èêè äÿôÿ ñÿíè ñîðóøäó. Ñîíðà îíó äà åëÿìÿäè.
– Èíäè «Øÿùðèçàä»äà èøëÿìèð?
– Éîõ, òÿõìèíÿí, áåø ùÿôòÿäèð ÷ûõûá. Àðàäà èêè-ö÷ äÿôÿ
ýÿëäè, ñîíðà àéàüû òàìàì êÿñèëäè.
– Ïàðèñäÿ äåéèë?
– Äåéÿñÿí, éîõäóð. Ïàðèñäÿ îëàíà îõøàìûð, éîõñà ùÿð-
äÿí «Øÿùðèçàä»à ýÿëÿðäè.
– Ùàðàäà èøëÿäèéèíè äÿ áèëìèðñÿí?
– Äåéÿñÿí, ôèëìÿ ÷ÿêèëèð. Àñûëãàíäà èøëÿéÿí ãàäûíà äåéèá.
Áåëÿ øåéëÿðè ñÿí éàõøû áèëÿðñÿí. Áÿùàíÿäèð äÿ...
– Áÿùàíÿ?
– ßëáÿòòÿ, áÿùàíÿäèð! – Ìîðîçîâ àúû-àúû ýöëäö. – Áÿùà-
íÿ îëìàéàíäà íÿäèð? Éîõñà, áàøãà úöð ýþçëÿéèðäèí, Ðàâèê?
– Ùÿ...
Ìîðîçîâ ñóñäó.
– Ýþçëÿìÿêëÿ áèëìÿê àéðû-àéðû øåéëÿðäèð, – Ðàâèê äèëëÿíäè.
– Éàëíûç ìèñêèí ðîìàíòèêëÿð ö÷öí åëÿäèð. Áó ëèìîíàäû
áóðàõ, ÿìÿëëè øåé è÷. Ùå÷ îëìàñà, êàëâàäîñ ýþòöð.
– Êàëâàäîñ ùå÷ îëìàç. Éàõøû, êîíéàê è÷ÿðÿì, ãîé öðÿ-
éèí éåðèíÿ ýÿëñèí. Ëàï åëÿ êàëâàäîñ äà è÷ÿðÿì...
– Áó, áàøãà ìÿñÿëÿ!
***
E
Ïÿíúÿðÿëÿð... Äàìëàðûí ìàâè ñèëóåòè... Êþùíÿëìèø ãûðìûçû
äèâàí. ×àðïàéû... Ðàâèê áèëèðäè êè, áóíëàðûí ùàìûñûíà äþçìÿëè- R
äèð. Äèâàíûí öñòöíäÿ îòóðóá ñèãàðåò ÷ÿêèðäè. Ìîðîçîâ îíóí

÷àìàäàíûíû ýÿòèðìèø, ùàðàäà îëàúàüûíû äåéèá ýåòìèøäè.
ßéíèíäÿêè êþùíÿ ïåíúÿéè ÷ûõàðûá àòìûøäû. Ñîíðà èñòè
ñóäà éóéóíìóø, ÷îõëó-÷îõëó ñàáóíëàíìûøäû. Ñîí ö÷ àéûí
÷èðê-ïàñûíû úàíûíäàí ÷ûõàðìûøäû, íåúÿ äåéÿðëÿð, äÿðèñèíäÿí
ãàøûìûøäû. Òÿìèç àëò ïàëòàðû, àéðû ïåíúÿê ýåéìèø, öçöíö ãûðõ-
ìûøäû. ×îõ ýåú îëìàñàéäû, ùÿëÿ òöðê ùàìàìûíà äà ýåäÿðäè.
Áöòöí áóíëàðäàí ñîíðà õåéëè ýöìðàùëàøìûøäû. Ùÿëÿ ÷îõ øåé
åëÿéÿðäè, àíúàã ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà îòóðàíäà, ãÿôëÿòÿí
úàíûíà êöíú-áóúàãäàí ãÿðèáÿ áèð áîøëóã äîëìàüà áàøëàäû...
Áèð ãÿäÿù êàëâàäîñ ñöçäö. Øåéëÿðèíèí àðàñûíäàêû øöøÿ-
íèí äèáèíäÿ áèð àç ãàëûáìûø. Îíó Æîàíëà è÷äèéè àõûðûíúû ýåúÿ-
íè õàòûðëàäû, àíúàã áó õàòèðÿëÿð ëÿççÿò âåðìÿäè. ×îõäàí
îëìóøäó... Þç-þçöíÿ áèðúÿ îíó äåäè êè, êþùíÿäÿí ãàëûá,
éàõøû êàëâàäîñäóð... 237
Àé àñòà-àñòà åâëÿðèí äàìûíà ãàëõûðäû. ×èðêëè ùÿéÿò êþë-
ýÿéÿ, ýöìöøö ðÿíýëè ñàðàéà äþíöðäö. Çÿððÿ ãÿäÿð ôàíòàçèéà
áó çèðçèáèëè ýöìöøÿ äþíäÿðèðäè... Ïÿíúÿðÿäÿí è÷ÿðè ýöë ÿòðè
äîëäó. Êÿñêèí ãÿðÿíôèë ãîõóñó èäè. ßéèëèá ïÿíúÿðÿäÿí àøàüû
áàõäû. Àëò ìÿðòÿáÿäÿêè ïÿíúÿðÿéÿ òàõòà ýöëäàí ãîéóëìóø-
äó. Áó ýöëëÿð – ÿýÿð ýåòìÿìèøäèñÿ – ìöùàúèð Âèçåíùîôóí
èäè. Ðàâèê áèð äÿôÿ îíóí ìÿäÿñèíè éóìóøäó. Þòÿí èëèí ìèëàä
áàéðàìûíäà...
Øöøÿ áîø èäè. Îíó ÷àðïàéûíûí öñòöíÿ òóëëàäû. Øöøÿ óçàã-
äàí ãàðà ëÿêÿéÿ îõøàéûðäû. Àéàüà äóðäó. Ýþçöíö çèëëÿéèá
÷àðïàéûéà íèéÿ áàõûðäû? Ãàäûí ëàçûìäûðñà, ýåò, òàï, ýÿòèð!
Ïàðèñäÿ áóíäàí àñàí ùå÷ íÿ éîõäóð...
Äàð êö÷ÿëÿðëÿ Åòóàë ìåéäàíûíà òÿðÿô ýåòäè. «Éåëèñåé ÷þë-
ëÿðè» êö÷ÿñèíäÿêè ãàéíàð ùÿéàòûí äàëüàëàðû öç-ýþçöíö ãàð-
ñàëàäû. Ýåðè äþíäö. ßââÿëúÿ èðè, ñîíðà àñòà àääûìëàðëà ýåòäè.
«Ìèëàí» ìåùìàíõàíàñûíà ýÿëèá ÷ûõìûøäû...
– Èøëÿð íåúÿäèð? – äåéÿ íþâáÿò÷èäÿí ñîðóøäó.
– Àù, ìöñéþ, ñèçñèíèç?! – Íþâáÿò÷è àéàüà äóðäó. – Ìöñ-
éþ ÷îõäàí ýþðöíìöðäö.
– Áÿëè, áèð àç âàð... Ïàðèñäÿ äåéèëäèì.
Íþâáÿò÷è çèðÿê áàõûøëàðëà îíó ñöçäö:
– Ìàäàì äàùà áóðàäà ãàëìûð.
– Áèëèðÿì, ÷îõäàí êþ÷öá.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Íþâáÿò÷è àðèô àäàì èäè, äåìÿñÿëÿð äÿ, îíäàí íÿ èñòÿ-

äèêëÿðèíè áèëèðäè:
– Äþðä ùÿôòÿäèð, – äåäè. – Äþðä ùÿôòÿ áóíäàí ÿââÿë
êþ÷äö. Ðàâèê ñèãàðåò ÷ûõàðäû.
– Ìàäàì Ïàðèñäÿ äåéèë?
– Êàííäàäûð.
– Àù, Êàíí! – Íþâáÿò÷è ÿëèíè öçöíÿ ÷ÿêäè. – Äåñÿì êè,
îí ñÿêêèç èë ÿââÿë Íèòñàäàêû «Ðóë» ìåùìàíõàíàñûíäà íþâ-
áÿò÷è èøëÿìèøÿì, èíàíìàéàúàãñûíûç... Åëÿ äåéèë?
– Íèéÿ? Èíàíûðàì.
– Àéðû çÿìàíÿ èäè. Íÿ ãÿäÿð ÷àéïóëó îëàðäû?! Ìöùàðèáÿ-
äÿí ñîíðàêû ÿí ýþçÿë ýöíëÿð èäè. Àíúàã èíäè...
Ðàâèê äÿ àðèô èäè, à÷ûã äåìÿñÿ äÿ, îíóí íÿéÿ èøàðÿ âóð-
äóüóíó áèëèðäè. Áèð äÿíÿ áåøôðàíêëûã ÷ûõàðûá ñòîëóí öñòöíÿ
ãîéäó.
– ×îõ ñàü îëóí, ìöñéþ! Êåôèíèç êþê, äàìàüûíûç äà ÷àü
238 îëñóí... Ñèç ëàï úàâàí ýþðöíöðñöíöç, ìöñéþ!
– Þçöìö úàâàí êèìè äÿ ùèññ åëÿéèðÿì. Ýåúÿíèç õåéðÿ
ãàëñûí.
Êö÷ÿäÿ äàéàíìûøäû. Ìåùìàíõàíàéà íèéÿ ýÿëäè? Èíäè
áèðúÿ î ãàëìûøäû êè, «Øÿùðèçàä»à ýåäèá, êåôëÿíÿíÿ êèìè âóð-
ñóí!
Óëäóç äîëó ýþéëÿðÿ áàõäû. Ýÿðÿê, ñåâèíÿéäè êè, èø áåëÿ
ýÿòèðäè. Óçóí-óçàäû, ìÿíàñûç ñîðüó-ñóàëäàí úàíû ãóðòàð-
ìûøäû. Áåëÿ îëàúàüûíû þçö äÿ áèëèðäè, Æîàí äà. ßí àçû, ñîíó
áåëÿ îëìàëûéäû... Æîàí éåýàíÿ äöçýöí éîëó ñå÷ìèøäè. Ñîð-
üóñóç-ñóàëñûç... Ñîðüó-ñóàë èêèíúè äÿðÿúÿëè øåéëÿðäèð. Äóéóì
îëàí éåðäÿ íÿ ñîðüó-ñóàë? ßñàñ èøäèð, ÿìÿëäèð... Àëëàùà
øöêöð êè, ùÿð øåé ÷ÿê-÷åâèðñèç ãóðòàðäû. Àëëàùà øöêöð êè, Æîà-
íûí áåëÿ øåéëÿðäÿí õÿáÿðè éîõ èäè. Îíóíêó èø ýþðìÿê èäè.
Ýþðäö, ãóðòàðäû. Íÿ èíúèêëèê îëäó, íÿ äÿ êöñöøìÿ... Îíóí
þçö äÿ äàéàíìàäû.. Åëÿ èñÿ áóðàäà íèéÿ äóðìóøäó? Éÿãèí,
ùàâàäàí èäè. Ïàðèñ àõøàìûíûí, ìàé ùàâàñûíûí òîðóíà äöø-
ìöøäö, òÿðïÿíÿ áèëìèðäè. Áèð äÿ ýåúÿíèí òîðó. Àäàì ýåúÿ-
ëÿð íÿäÿíñÿ áàøãà úöð îëóð...
Ãàéûäûá ìåùìàíõàíàéà ýèðäè:
– Çÿíý âóðìàã îëàð?
– ßëáÿòòÿ, ìöñéþ! Àíúàã òåëåôîí êþøêö éîõäóð, îëàíû-
ìûç áó àïàðàòäûð.
E
Ðàâèê ñààòûíà áàõäû. ×îõ ýöìàí êè, Âåáåð õÿñòÿõàíàäà
îëàðäû. Èíäè àõøàì éîõëàìàñûíûí âàõòû èäè. R
– Äîêòîð Âåáåðè îëàð? – äåéÿ î, òèáá áàúûñûíäàí ñîðóø-

äó. Äåéÿñÿí, ãûç òÿçÿëÿðäÿí èäè, ñÿñèíè òàíûìàäû.
– Õåéð.
– Îðàäà éîõäóð?
– Áóðàäàäûð, àíúàã èøè âàð.
– Ýåäèí, îíà äåéèí êè, Ðàâèê òåëåôîíà ÷àüûðûð. Òåç îëóí,
òÿúèëèäèð, ýþçëÿéèðÿì.
– Éàõøû... – Ãûç òÿðÿääöä åëÿäè. – Äåìÿéèíÿ äåéÿðÿì,
àíúàã ýÿëìÿéÿúÿê...
– Áàõàðûã. Ñèç ýåäèí äåéèí êè, Ðàâèê ÷àüûðûð.
Âåáåð î äÿãèãÿ ýÿëäè.
– Ðàâèê! Ùàðàäàí çÿíý âóðóðñóíóç?
– Ïàðèñäÿí. Áó ýöí ýÿëìèøÿì. Òÿøðèù åëÿéèðñèíèç?
– Áÿëè, èéèðìè äÿãèãÿäÿí ñîíðà áàøëàéûðàì. Êîð áàüûð-
ñàãäûð, ãÿôèë òóòóá. Ñîíðà ýþðöøÿê? 239
– Þçöì ýÿëÿðÿì.
– Ëàï éàõøû! Áÿñ íÿ âàõò?
– Åëÿ èíäè.
– Éàõøû, ýþçëÿéèðÿì.
Âåáåð:
– Éàõøû àðàüûì âàð, – äåäè. – Áó äà ãÿçåòëÿð, òèáá æóðíàë-
ëàðû... Äèíúÿëèí...
– ßââÿëúÿ áèð ãÿäÿù àðàã âåðèí, ñîíðà äà õàëàò, ÿëúÿê...
Âåáåð äèããÿòëÿ îíóí öçöíÿ áàõäû:
– Àäèúÿ êîð áàüûðñàãäûð, ñèçÿ éàðàøàí èø äåéèë. Òèáá áàúû-
ëàðû êþìÿê åëÿéÿð, áèðúÿ äÿãèãÿéÿ ãóðòàðàðàì. Ñèç éîðóëìóø
îëàðñûíûç...
– Âåáåð, ÿýÿð ìÿíÿ éàõøûëûã åëÿìÿê èñòÿéèðñèíèçñÿ,
ãîéóí òÿøðèùè åëÿéèì. Éîðóëìàìûøàì, þçöìö äÿ éàõøû ùèññ
åëÿéèðÿì.
– Èøÿ áàøëàìàüà éàìàí òÿëÿñèðñèíèç. Éàõøû, íåúÿ èñòÿéèð-
ñèíèç... Áàøà äöøöðÿì.
Ðàâèê ÿëëÿðèíè éóäó, òèáá áàúûñû õàëàòû îíà ýåéäèðèá, ÿëúÿê-
ëÿðè òàõäû. Áó äà úÿððàùèééÿ îòàüû... Åôèð ãîõóëó ùàâàíû
àúýþçëöêëÿ úèéÿðëÿðèíÿ ÷ÿêäè. Åæåíè õÿñòÿíèí áàøû öçÿðèíäÿ
äàéàíûá áèùóøäàðû âåðèðäè. ×îõ ãÿøÿíý òèáá áàúûñû äà àëÿòëÿðè
ãàéäàéà ñàëûðäû.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Àõøàìûíûç õåéèð, Åæåíè! – Ðàâèê ñàëàì âàðäè. Àç ãàëäû

äÿðìàí Åæåíèíèí ÿëèíäÿí äöøñöì.
– Àõøàìûíûç õåéèð, äîêòîð Ðàâèê, – äåäè.
Âåáåð èðèøäè. Áèðèíúè äÿôÿ èäè êè, Åæåíè îíà äîêòîð äåéèðäè.
Ðàâèê õÿñòÿéÿ òÿðÿô ÿéèëäè. Äöìàü úÿððàùèééÿ èøûüû éàìàí ýóð
èäè, ÿòðàôäà íÿ âàðäûñà, ùàìûñûíû, ùÿòòà áåéíèíäÿêè êÿíàð
ôèêèðëÿðè äÿ óäìóøäó. Áó èøûãäàí èøýöçàðëûã, ñîéóãëóã, àéûã-
ëûã éàüûðäû... Ãÿøÿíý òèáá áàcûñûíûí óçàòäûüû ñêàëïåëè àëäû.
Íàçèê ÿëúÿêäÿí ïîëàäûí áóç êèìè ñîéóãëóüóíó äóéäó! Òÿðÿä-
äöäëÿðëÿ äîëó íàìÿëóì áèð äöíéàäàí àéäûí, äÿãèã áèð àëÿ-
ìÿ ãàéûòìàã íÿ ýþçÿë èìèø! Ñêàëïåëè ÿòÿ ÷ÿêäè. Íàçèê ãàí
øûðûìû ÷þçÿëÿíäè... Áèðäÿí-áèðÿ ùÿð øåé àäèëÿøäè. Ãàéûäàíäàí
ñîíðà èëê äÿôÿ ÿñë þçö îëäó. Ýóð èøûüûí ñÿñèç-ñÿìèðñèç õûøûë-
òûñû... «Áó äà åâ! – öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Àõûð êè, åâäÿéÿì...»
240 XIX
Ìîðîçîâ îíó ýþðÿí êèìè:
– Áóðàäàäûð, – äåäè.
– Êèì?
Ìîðîçîâ ôðàêûíûí ãûðûøûüûíû ñûüàëëàäû:
– Çàðàôàòû áóðàõ, ýóéà, áèëìèðñÿí, êèìè äåéèðÿì? Ñÿí
ýÿë àòàí éåðèíäÿ îëàí Áîðèñè êö÷ÿíèí îðòàñûíäà þçöíäÿí
÷ûõàðìà! Åëÿ áèëèðñÿí, èêèúÿ ùÿôòÿíèí è÷èíäÿ ö÷ äÿôÿ «Øÿùðè-
çàä»à íèéÿ ýÿëäèéèíè áàøà äöøìöðÿì? Áèð äÿôÿ ìàâèýþçëö,
ãàðàñà÷ëû áèð íàçÿíèíëÿ, èêè äÿôÿ äÿ òÿê ýÿëìèñÿí. Èíñàí ÷îõ
çÿèô ìÿõëóãäóð, éîõñà î, áó ãÿäÿð ýþçÿë îëàðäû?!
– Úÿùÿííÿì îë, ÷ÿðÿí÷èíèí áèðè ÷ÿðÿí÷è! Ìÿíÿ èíäè ìþù-
êÿì äàéàíìàã ëàçûìäûð, ñÿí èñÿ àäàìû àë÷àëäûðñàí.
– Äåìÿñÿì, éàõøû îëàðäû?
– ßëáÿòòÿ.
Ìîðîçîâ ýåðè ÷ÿêèëèá, èêè àìåðèêàëûíû è÷ÿðè áóðàõäû.
– Îíäà ãàéûò, ýåò, – äåäè, – áàøãà âàõò ýÿëÿðñÿí.
– Òÿêäèð?
– Ñÿí þçöí éàõøû áèëèðñÿí êè, éàíûíäà êèøè îëìàñà, ùå÷
ÿëàùÿçðÿò êíéàýèíéàíû äà è÷ÿðè áóðàõìàðûã. Áó ñóàëûí Çèã-
ìóíä Ôðåéäèí õîøóíà ýÿëÿðäè.
– Ñÿí íÿ áèëèðñÿí, Çèãìóíä Ôðåéä êèìäèð?! Ñÿðõîøñàí...
Øåôèí êàïèòàí ×å÷åíèäçåéÿ øèêàéÿò åäÿ÷ÿéÿì...
E
– Êàïèòàí ×å÷åíèäçå î âàõòëàð ìÿí ïîäïîëêîâíèê îëäó-
üóì ïîëêäà ïîðó÷èê èäè, îüóë áàëà! Î, áóíó éàäûíäàí ÷ûõàð- R
ìûð. Èñòÿéèðñÿí, ýåò, øèêàéÿò åëÿ...

– Éàõøû, ãîé êå÷èì.
– Ðàâèê! – Ìîðîçîâ àüûð ÿëëÿðèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéäó.
– Åøøÿê îëìà! Ýåò î ìàâèýþçëö íàçÿíèíÿ çÿíý åëÿ, îíóíëà
áóéóð. Äöíéàýþðìöø ãî÷àíûí àüûëëû ìÿñëÿùÿòèíÿ ãóëàã àñ.
Öçäÿí åëÿ ãèéìÿòëè ñþçÿ îõøàìûð, àíúàã òóòàðëûäûð.
– Éîõ, Áîðèñ, – Ðàâèê îíóí öçöíÿ áàõäû. – Åëÿ êÿëÿêëÿð
áóðàäà êå÷ìèð. Ùå÷ þçöì äÿ èñòÿìèðÿì.
– Îíäà åâÿ ýåò.
– Èéëè-ãîõóëó «Ïàëìà çàëû»íà? Éîõñà, éàòäûüûì òþâëÿéÿ?
Ìîðîçîâ, Ðàâèêè áóðàõûá, òàêñè àõòàðàí ãàäûíëà êèøèéÿ
êþìÿéÿ ýåòäè. Ðàâèê îíó ýþçëÿäè.
– Ñÿí, ìÿí äöøöíäöéöìäÿí äÿ àüûëëû èìèøñÿí, éîõñà
èíäè êå÷èá îòóðìóøäóí... – Ìîðîçîâ ãûçûëû ùàøèéÿëè ôóðàæêàñûíû
ïåéñÿðèíÿ èòÿëÿäè âÿ éåíÿ íÿñÿ äåìÿê èñòÿéÿíäÿ, ÿéíèíäÿ 241
àü ñìîêèíã îëàí ñÿðõîø áèð úàâàí îüëàí ãàïûäà ýþðöíäö:
– Úÿíàá ïîëêîâíèê, áèð éàðûø ìàøûíû!
Ìîðîçîâ íþâáÿòè òàêñèíèí ñöðöúöñöíÿ ÿë åëÿäè, ñÿíÿäëÿ-
éÿí îüëàíû ìàøûíà îòóðòäó.
– Íèéÿ ýöëìÿäèíèç?! – Îüëàí òÿÿúúöáëÿíäè. – «Ïîëêîâ-
íèê»è éàìàí äåäèì... Åëÿ äåéèë?
– Éàõøû äåäèíèç. Àíúàã «éàðûø ìàøûíû» îíäàí äà éàõøû
÷ûõäû.
Ìîðîçîâ ýåðè ãàéûòäû:
– Ôèêðèìè äÿéèøäèì, – äåäè, – êå÷ îòóð, òöïöð ýåòñèí. Ìÿí
äÿ îëñàì, ýåäÿðäèì. Áó, íÿ âàõòñà îëìàëûäûð, òåç îëñà, éàõ-
øûäûð. Ãóðòàð ýåòñèí! Éà åëÿ, éà äà áåëÿ... Áÿçÿí óøàã êèìè
ùÿðÿêÿò åòìèðèêñÿ, äåìÿê, ãîúàëìûøûã.
– Ìÿí äÿ ôèêðèìè äÿéèøäèì, áàøãà éåðÿ ýåäÿúÿéÿì.
Ìîðîçîâ ñåâèíúëÿ îíà áàõäû:
– Éàõøû, – äåäè, – îíäà éàðûì ñààòäàí ñîíðà ýþðöøÿðèê
– Áÿëêÿ äÿ, éîõ.
– Áèð ñààò îëñóí.
Èêè ñààò ñîíðà Ðàâèê «Êëîø ä`Îð» ìåéõàíàñûíäà îòóð-
ìóøäó. Àäàì ëàï àç èäè. Àøàüûäàêû áàðäà ôàùèøÿëÿð òàðà
äöçöëìöø òóòóãóøuëàðû êèìè úÿðýÿ èëÿ îòóðóá ëàããûðòû âóðóð-
äóëàð. ßëëÿðèíäÿ êîêàèí òóòìóø èêè àëâåð÷è òóðèñò ýþçëÿéèðäè.
Éóõàðûäàêû çàëäà ñîüàí øîðáàñû éåéèðäèëÿð. Ðàâèêëÿ öçáÿöç
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
äèâàíäà èêè ëåñáîñ ãàäûí îòóðóá «Øåððè Áðåíäè» è÷èð, íÿñÿ

ïû÷ûëäàøûðäû. Áèðè êèøè êîñòéóìó ýåéèá, ãàëñòóê áàüëàìûø,
ýþçöíÿ ìîíîêë âóðìóøäó. Î áèðèíèíñÿ þçö êþê, ñà÷û ãûï-
ãûðìûçû èäè âÿ äàð, ÷îõ éåðè à÷ûã, èøûëäàéàí ïàëòàð ýåéìèøäè.
«Àõìàãëûüà áàõ! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – «Øÿùðè-
çàä»à íèéÿ ýèðìÿäèì? Íÿäÿí ãîðõóðàì? Êèìäÿí ãà÷ûðàì?
Áèëèðÿì, îíà ãàðøû îëàí ùèññëÿðèì äàùà äà ýöúëÿíèá. Áó ö÷
àéûí àéðûëûüû îíëàðû áîüà áèëìÿéèá, ÿêñèíÿ, äàùà äà ìþù-
êÿìëÿíäèðèá. Àðòèñòëèê åëÿìÿéèì ùàâàéûäûð. Ãàðàíëûã äþíýÿ-
ëÿðäÿí ñèíÿ-ñèíÿ êå÷ÿíäÿ, îíóí-áóíóí åâèíäÿ ýèçëÿíÿíäÿ,
óëäóçñóç ãÿðèá ýåúÿëÿðäÿí ãÿëáèìÿ äàìúû-äàìúû òÿíùàëûã
ñöçöëÿíäÿ, îíëàð ìÿíèì éåýàíÿ ùÿìäÿìèì îëóá. Àéðûëûã
îíëàðû åëÿ ÷îøäóðóá êè, Æîàí þçö îíó áåëÿ úîøäóðà áèëìÿçäè.
Àíúàã èíäè...»
Áîüóã áèð ãûøãûðòû îíó õÿéàë äöíéàñûíäàí ãîïàðäû. Áàøû
þç àëÿìèíÿ ãàðûøàíäà, è÷ÿðè áèð íå÷ÿ ãàäûí ýèðìèøäè. Îíëàð-
242 äàí áèðè àüäÿðèëè çÿíúèéÿ îõøàéûðäû, ýöúëÿ àéàã öñòÿ äàéà-
íûðäû, áàøûíäàêû ýöë òàõûëìûø øëéàïàíû áîéíóíóí àðäûíà èòÿëÿ-
ìèøäè âÿ ÿëèíäÿêè ìÿòáÿõ áû÷àüûíû òóëëàéûá, éàâàø-éàâàø ïèë-
ëÿêÿíëÿ àøàüû äöøöðäö. Ùå÷ êÿñ îíóí ãàáàüûíà äóðìàäû.
Ïèëëÿêÿíëÿ áèð õèäìÿò÷è ãàëõûðäû. Ãàäûíëàðäàí áèðè éóõàðûäà
äàéàíìûøäû âÿ îíóí éîëóíó êÿñäè:
– Ùå÷ íÿ éîõäóð, – äåäè, – ùå÷úÿ íÿ éîõäóð.
Õèäìÿò÷è ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêèá ýåðè äþíäö. Ðàâèê ýþðäö êè,
êöíúäÿêè ãûðìûçûáàø ãàäûí àéàüà äóðäó. Ùÿìèí àíäà áà-
éàã õèäìÿò÷èíèí éîëóíó êÿñÿí ãàäûí òÿëÿñèê áàðà äöøäö.
Ãûðìûçûáàø ÿëèíè ÿòëè ÿíäàìûíà ñûõûá äàéàíìûøäû. Åùòèéàòëà
èêè áàðìàüûíû ãàëäûðûá, îðà áàõäû. Ïàëòàð äåøèëìèøäè âÿ éàðà
àéäûíúà áèëèíèðäè. Äÿðèñè ýþðöíìöðäö. Ýþðöíÿí éàëíûç ïàð-
ïàð ïàðûëäàéàí éàøûë ïàëòàðûíûí àëòûíäàêû éàðà èäè. Ãûðìûçûáàø
äèããÿòëÿ îíà áàõûð, ñàíêè, ýþçëÿðèíÿ èíàíìûðäû.
Ðàâèê, ãåéðè-èõòèéàðè, éåðèíäÿ ãóðúóõäó, àíúàã äóðìàäû.
Áèð äÿôÿ úÿçàñûíû ÷ÿêìèøäè, áÿñè èäè. Êèøè ïàëòàðû ýåéìèø ãàäûí
ãûðìûçûáàøû ÷ÿêèá äèâàíà îòóðòäó. Ùÿìèí àíäà èêèíúè ãàäûí,
ÿëèíäÿ áèð ãÿäÿù àðàã, áàðäàí ãàéûäûðäû. Êèøè ïàëòàðû ýåéìèø
ãàäûí äèçëÿðèíè äèâàíà äàéàéûá áèð ÿëè èëÿ ãûðìûçûáàøûí àüçûíû
òóòàðàã, î áèðè èëÿ îíóí ÿëèíè éàðàíûí àüçûíäàí ÷ÿêäè. Èêèíúè
ãàäûí àðàüû éàðàéà òþêäö. «Áó äà äåçèíôåêñèéàíûí ïðèìèòèâ
íþâöäöð», – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. Ãûðìûçûáàø çàðûäû, äàð-
òûíäû, àíúàã î áèðè ìþùêÿì òóòìóøäó. Ãàäûíëàðûí èêèñè äÿ
E
ñòîëóí ãàáàüûíû åëÿ êÿñìèøäè êè, ùå÷ êèì ùå÷ íÿ ýþðìöðäö.
Ùÿð øåé áèðäÿí, þçö äÿ ëàï òåç îëäó, ùå÷ êèì äÿ ùå÷ íÿ ùèññ R
åëÿìÿäè. Ùÿìèí äÿãèãÿ áèð äÿñòÿ ëåñáîñ ãàäûí âÿ ùîìî-

ñåêñóàëèñò è÷ÿðè äîëóøäó, ñàíêè, èé áèëìèøäèëÿð. Îíëàð êöíú-
äÿêè ñòîëó äþâðÿéÿ àëäûëàð, èêèñè ãûðìûçûáàøû ãàëäûðûá ãîëóíà
ýèðäè, ãàëàíëàðû îíëàðû äþâðÿëÿäè, äåéÿ-ýöëÿ ìåéõàíàäàí ÷ûõ-
äûëàð, åëÿ áèë, ùå÷ íÿ îëìàìûøäû. È÷ÿðèäÿêèëÿðäÿí ÷îõó ùå÷ íÿ
ùèññ åëÿìÿäè...
– Ýþçÿë ñÿùíÿ èäè, åëÿìè? – êèìñÿ àðõàäàí äèëëÿíäè. Õèä-
ìÿò÷è èäè. Ðàâèê áàøûíû éûðüàëàäû:
– Íÿ îëìóøäó? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Ãûñãàíúëûã! Áó ïîçüóíëàð ëàï ãûçûøûá! Þçö äÿ áèð äÿñ-
òÿdèð...
– Áÿñ î áèðèëÿð íÿ òåç ýÿëäèëÿð? ßñë òåëåïàòèéà èäè.
– Îíëàð èé áèëèð, ìöñéþ!
– Éÿãèí, ùàíñûñà ýåäèá çÿíý âóðóá. Àíúàã éåíÿ äÿ...
Ùå÷ áèð äÿãèãÿ ÷ÿêìÿäè. 243
– Îíëàð èéè áèëèðëÿð. Þçö äÿ ßçðàéûëëà øåéòàí êèìè áèð éåð-
äÿ ýÿçèðëÿð, áèðè î áèðèíè ñàòìàç. Áóíëàðûíêû áèðúÿ îäóð êè,
ïîëèñ ãàðûøìàñûí, þçëÿðè þç àðàëàðûíäà äöçÿëèøèðëÿð. – Õèäìÿò÷è
îíóí ãÿäÿùèíè ýþòöðäö.
– Éåíÿ ýÿòèðèì? Íÿ è÷èðäèíèç?
– Êàëâàäîñ.
– Îëäó, áèð ãÿäÿù äÿ êàëâàäîñ.
Õèäìÿò÷è àðàëàíäû. Ðàâèê áàøûíû ãàëäûðàíäà ýþðäö êè,
Æîàí áèð-èêè ñòîë î òÿðÿôäÿ îòóðóá. Õèäìÿò÷è èëÿ ñþùáÿò åëÿ-
éÿíäÿ ýÿëìèøäè. Éàíûíäà èêè êèøè âàðäû. Ðàâèê îíà áàõàí àíäà
Æîàí äà ýþçëÿðèíè ãàëäûðäû âÿ íÿçÿðëÿðè òîããóøäó. Îíóí
ýöíäÿí ãàðàëìûø ñèôÿòè ñàïñàðû îëäó. Áèðúÿ ñàíèéÿëèéÿ áàõûø-
ëàðûíû Ðàâèêäÿí ÷ÿêìÿäÿí îòóðóá ãàëäû, ñîíðà ñÿðò áèð ùÿðÿ-
êÿòëÿ ñòîëó èòÿëÿéèá ãàëõäû, îíà òÿðÿô ýÿëäè. Ýÿëÿ-ýÿëÿ äÿ öçö-
íöí ðÿíýè äÿéèøäè, áàéàãêû èôàäÿ ÿðèéèá éîõ îëäó; öçö àâàçû-
äû, òÿêúÿ áöëëóð òÿêè àéäûí ýþçëÿð ÿââÿëêè êèìè îíà çèëëÿíìèø-
äè. Ðàâèêÿ åëÿ ýÿëäè êè, áó ýþçëÿð ùå÷ âàõò áåëÿ èøûëäàìàéûá.
Îíëàðäàí êèí-êöäóðÿò éàüûðäû.
– Äåìÿê, ãàéûòìûñàí... – äåéÿ ïû÷ûëäàäû, ñàíêè, íÿôÿñè
÷àòìûðäû.
Ðàâèêÿ ëàï éàõûí äàéàíìûøäû. Áèðúÿ àíëûüà îíà òÿðÿô
ìåéèëëÿíäè, ñàíêè, ãóúàãëàìàã èñòÿéèðäè. Àíúàã ãóúàãëà-
ìàäû, ùå÷ ÿë äÿ óçàòìàäû.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Äåìÿê, ãàéûòìûñàí... – òÿêðàð åëÿäè.

– Íÿ âàõò ãàéûòìûñàí? – Éåíÿ áàéàãêû êèìè ïû÷ûëòû èëÿ
ñîðóøäó.
– Èêè ùÿôòÿäèð...
– Èêè ùÿôòÿ! Ìÿíèìñÿ õÿáÿðèì éîõäóð! Áÿñ éàäûíà äöø-
ìÿäè êè...
– Ñÿíèí éåðèíè áèëÿí îëìàäû. Íÿ ìåùìàíõàíàäà, íÿ äÿ
«Øÿùðèçàä»äà.
– «Øÿùðèçàä»äà îëìóøàì àõû! – Î íÿäÿíñÿ äàéàíäû.
– Íèéÿ ìÿêòóá éàçìûðäûí?
– Éàçà áèëìÿäèì.
– Éàëàí äåéèðñÿí.
– Éàõøû, èñòÿìèðäèì... Ãàéûäà÷àüûìû áèëìèðäèì.
– Éåíÿ éàëàí äàíûøûðñàí... Áó, áÿùàíÿ äåéèë.
– Éîõ, ãàéûäà äà áèëÿðäèì, ãàéûòìàéà äà... Áàøà äöø-
244 ìÿê èñòÿìèðñÿí.
– Éîõ, ìÿí áèðúÿ îíó áàøà äöøöðÿì êè, ãàéûòäûüûí èêè
ùÿôòÿäèð, àíúàã ìÿí éàäûíà äöøìÿìèøÿì.
– Æîàí, – Ðàâèê ÷îõ ñàêèò äàíûøûðäû. – Ñÿíèí ÷èéèíëÿðèíè
ýöí Ïàðèñäÿ éàíäûðìàéûá...
Õèäìÿò÷è ãîðõà-ãîðõà îíëàðà ñàðû ýÿëäè, ýàù Æîàíà, ýàù
äà Ðàâèêÿ áàõäû. Áàéàãêû ñÿùíÿäÿí ñöìöéö ñÿêñÿíìèøäè.
Ýóéà, òÿñàäöôÿí ñòîëóí öñòöíäÿêè àðòûã áîøãàáëà ÷ÿíýÿë-
áû÷àüû ýþòöðäö... Áó, Ðàâèêèí íÿçÿðèíäÿí éàéûíìàäû:
– Ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð, – äåäè.
– Ãàéäàñûíäà îëàí íÿäèð? – Æîàí ñîðóøäó.
– Ùå÷ íÿ... Áàéàã áóðàäà áèð ùàäèñÿ îëäó...
– Ñÿí ãàäûí ýþçëÿéèðñÿí?
– Àìàí àëëàù! Éîõ! Áàéàã áóðàäà äàëàøäûëàð, áèðè éàðà-
ëàíäû. Áó äÿôÿ ãàðûøìàäûì...
– Ãàðûøìàäûí?! – Æîàí éåíèúÿ áàøà äöøäö, ðÿíýè äÿéèø-
äè. – Áóðàäà íÿ èøèí âàð?! Éåíÿ òóòàúàãëàð. Èíäè ùÿð øåéè áèëè-
ðÿì, èêèíúè äÿôÿ òóòóëàíäà àëòû àé âåðèðëÿð. Àðàäàí ÷ûõ! Ñÿíèí
Ïàðèñäÿ îëäóüóíó áèëìèðäèì. Åëÿ áèëèðäèì, ãàéûòìàéàúàãñàí...
– Åëÿ áèëèðäèì, ãàéûòìàéàúàãñàí... – Î, éåíÿ òÿêðàð
åëÿäè. Ðàâèê îíà áàõäû:
– Æîàí...
E
– Éîõ! Áóíëàð ùÿãèãÿò äåéèë! Ùå÷ áèðè ùÿãèãÿò äåéèë!
Ùå÷ áèðè! R
– Æîàí! – Ðàâèê áó ñþçëÿðè åùòèéàòëà äåäè: – Þç ñòîëóíà

ãàéûò!
Æîàíûí ýþçëÿðè äîëäó.
– Þç ñòîëóíà ãàéûò, Æîàí!
– Ýöíàùêàð ñÿíñÿí! – Î ùû÷ãûðäû. – Ñÿí! Ñÿí þçöí!
Î, ñÿðò áèð ùÿðÿêÿòëÿ äþíöá ýåòäè. Ðàâèê ñòîëó áèð àç
éàíà ÷ÿêèá îòóðäó. Êàëâàäîñëà äîëó ãÿäÿù ýþçöíÿ ñàòàøäû,
ýþòöðöá è÷ìÿê èñòÿäè, àíúàã íÿäÿíñÿ è÷ìÿäè, Æîàíëà äàíû-
øàíäà ñàêèò èäè, èíäèñÿ ùÿéÿúàíëàíìûøäû. «Ãÿðèáÿäèð...»
– öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. Ñèíÿñèíäÿêè äÿðèàëòû ÿçÿëÿëÿð òèòðÿéèðäè.
Íèéÿ ìÿùç îíëàð òèòðÿéèðäè? Ãÿäÿùè ýþòöðöá, äèããÿòëÿ ÿëèíÿ
áàõäû. Òèòðÿìèðäè... Æîàí òÿðÿôÿ áàõìàäàí è÷äè.
Éàíûíäàí êå÷ÿí õèäìÿò÷èéÿ:
– Áèð ãóòó «Êàïîðàë» ýÿòèðèí, – äåäè.
Ñèãàðåò éàíäûðûá, êàëâàäîñóí ãàëàíûíû è÷äè. Ùèññ åëÿäè 245
êè, Æîàí îíà áàõûð. «Íÿ èñòÿéèð? – Öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Èñòÿ-
éèð, îíóí ýþçëÿðè ãàáàüûíäà ãöññÿäÿí è÷èá ñÿðõîø îëóì?!»
Èøàðÿ èëÿ õèäìÿò÷èíè ÷àüûðûá, ïóëóíó âåðäè. Î ãàëõàí àíäà
Æîàí éàíûíäàêûëàðäàí áèðè èëÿ ñþùáÿòÿ áàøëàäû. Îíëàðûí
éàíûíäàí êå÷ÿíäÿ, áàøûíû äà ãàëäûðìàäû. Ýÿðýèí áèð òÿáÿñ-
ñöìëÿ ýöëöìñÿéÿíäÿ, öç-ýþçöíäÿí àìàíñûçëûã, ñîéóãëóã
éàüûðäû, ùå÷ áèëèíìèðäè, íÿ èñòÿéèð...
Ðàâèê êö÷ÿëÿðè õåéëè äîëàøàíäàí ñîíðà ýþðäö êè, éåíÿ
ýÿëèá «Øÿùðèçàä»à ÷ûõûá. Îíó ýþðÿíäÿ Ìîðîçîâóí öçöíÿ
òÿáÿññöì ãîíäó:
– Éàõøû äàéàíäûí, ÿñýÿð ãàðäàø! Åëÿ áèëèðäèì, áèðéîëëóã
ýåòäèí. Àäàìûí ïåéüÿìáÿðëèéè öçÿ ÷ûõàíäà êåôè à÷ûëûð!
– Ñåâèíìÿéÿ òÿëÿñìÿ.
– Ñÿí äÿ òÿëÿñìÿ, ýåúèêìèñÿí.
– Áèëèðÿì... Ýþðöøìöøöê...
– Íÿ?
– «Êëîø ä`Îð» ðåñòîðàíûíäà ðàñòëàøäûã.
– Èøÿ áàõ! – Ìîðîçîâ ëàï ÷àøáàø ãàëìûøäû. – Àíà òÿáèÿ-
òèí äÿ áåëÿ èøëÿðèíäÿí êå÷ìÿéÿñÿí.
– Èøäÿí íÿ âàõò ÷ûõûðñàí, Áîðèñ?
– Èíäèúÿ ãóðòàðûðàì, àäàì ãàëìàéûá. Ýåäèì ýåéèìè-
ìè äÿéèøèì. Îíà êèìè è÷ÿðè êå÷, áþéöêëÿðèí ùåñàáûíà áèð àç
àðàã è÷.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Éîõ, ýþçëÿéèðÿì.
Ìîðîçîâ îíà áàõäû:
– Þçöíö íåúÿ ùèññ åëÿéèðñÿí?
– ×îõ ïèñ.
– Åëÿ áèëèðäèí, áàøãà úöð îëàúàã?
– Ùÿ. Àäàì ùÿìèøÿ íÿñÿ áàøãà úöð ýþçëÿéèð... Ýåò,
ýåéèìèíè äÿéèø.
Ðàâèê äèâàðà ñþéêÿíäè. Ëàï éàíûíäà ýöëñàòàí éàøëû ãàäûí
ýöëëÿðè éûüûøäûðûðäû. Îíà òÿêëèô åëÿìÿäè. Öðÿéèíäÿí êå÷ÿí þçö-
íÿ äÿ ýöëöíú ýÿëèðäè, àíúàã òÿêëèô åëÿñÿéäè, àëàðäû. Áó èñÿ
î äåìÿê èäè êè, ãàäûí îíóí ýöë àëàúàüûíà èíàíìûðäû. Úÿðýÿ
èëÿ äöçöëìöø åâëÿðÿ áàõäû. Ïÿíúÿðÿëÿðèí áÿçèëÿðèíäÿí ùÿëÿ
äÿ èøûã ýÿëèðäè. Òàêñèëÿð éàâàø-éàâàø î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ êå÷èðäè.
Þçýÿ íÿ ýþçëÿéèðäè? Áåëÿ îëàúàüûíû ÿââÿëúÿäÿí áèëìèðäèìè?
Ýþçëÿìÿäèéè áèðúÿ î èäè êè, Æîàí áèðèíúè áàøëàéàúàã. Íèéÿ äÿ
áàøëàìàìàëû èäè? Áèðèíúè âóðàí ãàçàíàð, äåéèáëÿð...
246 Õèäìÿò÷èëÿð áèð-áèð ÷ûõìàüà áàøëàäû. Áöòöí ýåúÿíè ãàô-
ãàçëû îëìóø, ãûðìûçû ðÿíýëè ÷ÿðêÿçè ÷óõà, óçóíáîüàç ÷ÿêìÿ
ýåéìèøäèëÿð. Èíäè èñÿ àäèúÿ éîðüóí àäàìëàð èäèëÿð âÿ Ðàâèêÿ
ãÿðèáÿ ýþðöíÿí ýöíäÿëèê ýåéèìäÿ éàâàø-éàâàø åâëÿðèíÿ
äàüûëûøûðäûëàð. Ëàï àõûðäà Ìîðîçîâ ÷ûõäû.
– Ùàðà ýåäèðèê? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Áó ýöí ùÿð éåðäÿ îëìóøàì.
– Îíäà ýÿë ìåùìàíõàíàéà ýåäÿê, øàùìàò îéíàéàã.
– Íÿ?
– Øàùìàò îéíàéàã. Òàõòà ôèãóðëàð àäàìûí ùÿì ôèêðèíè
äàüûäûð, ùÿì äÿ äèããÿòèíè òîïëàéûð.
– Éàõøû, – Ðàâèê ðàçûëàøäû, – íèéÿ äÿ îéíàìàéàã?!
***
Ðàâèê îéàíäû âÿ î äÿãèãÿ äÿ ùèññ åëÿäè êè, Æîàí îòàã-
äàäûð. Ãàðàíëûã èäè, ýþðÿ áèëìèðäè, àíúàã ùèññ åëÿéèðäè êè,
ýÿëèá. Îòàã äà, ïÿíúÿðÿ äÿ, ùàâà äà, ùÿòòà þçö äÿ áàøãà-
ëàøìûøäû...
– Îéóí ÷ûõàðìà, – äåäè, – èøûüû éàíäûð, éàõûí ýÿë!
Æîàí éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè, åëÿ áèë, ùå÷ íÿôÿñ äÿ àëìûðäû.
– Ýèçëÿíïà÷ îéíàìà, Æîàí!
– Éàõøû... – Î, àñòàäàí äèëëÿíäè.
– Îíäà éàõûí ýÿë!
E
– Áèëèðäèí êè, ýÿëÿúÿéÿì?
– Éîõ, ãàïû ùÿìèøÿ à÷ûã îëóð. R
Æîàí áèð àíëûüà ñóñäó, ñîíðà:

– Åëÿ áèëèðäèì, ùÿëÿ ãàéûòìàìûñàí, – äåäè. – Èñòÿéèðäèì...
Åëÿ áèëèðäèì... Äåäèì, èíäè ùàðàäàñà îòóðóá è÷èðñÿí...
– Ìÿí äÿ åëÿ áèëèðäèì. Àíúàã ýÿëèá øàùìàò îéíàäûì.
– Íÿ?
– Øàùìàò îéíàäûì. Ìîðîçîâëà... Àøàüûäà, ñóñóç àêâà-
ðèóìà îõøàéàí çàëäà...
– Øàùìàòà áàõ! – Î, áèð àç èðÿëè ýÿëäè. – Øàùìàò! Áó êè...
Øàùìàòû åëÿ àäàì îéíàéàð êè...
– Ìÿí äÿ åëÿ áèëèðäèì, àíúàã îéíàäûì. Ùÿòòà éàõøû
îéíàäûì, áèð ïàðòèéà äà óääóì.
– Ñÿí äöíéàíûí ÿí ñîéóã, ÿí äàøãÿëáëè àäàìûñàí!
– Àðòèñòëèê åëÿìÿ, Æîàí! Ìÿíèì þçöìöí äÿ àðòèñòëèêäÿí
õîøóì ýÿëèð, àíúàã áó ýöí ëàçûì äåéèë.
– Àðòèñòëèê åëÿìèðÿì. Ìÿí áÿäáÿõòëÿðèí áÿäáÿõòèéÿì. 247
– Éàõûí ýÿë! Áóíëàðû äà áèð òÿðÿôÿ ãîéàã... Àäàì áèð àç
áÿäáÿõò îëàíäà àðòèñòëèê åëÿìÿéè éàõøûäûð. Ìÿí áèð êèøè òàíû-
éûðäûì, àðâàäû þëÿí äÿãèãÿäÿí òîðïàüà ãîéóëàíà êèìè þç
îòàüûíà ÷ÿêèëèá, øàùìàò ìÿñÿëÿñè ùÿëë åëÿäè. Ùàìû îíà äàø-
öðÿêëè äåéèðäè, àíúàã áèðúÿ ìÿí áèëèðäèì êè, àðâàäûíû äöíéà-
äà ùÿð øåéäÿí ÷îõ èñòÿéèðäè. Ñàäÿúÿ îëàðàã, íÿ åäÿúÿéèíè
áèëìèð, ýåúÿ-ýöíäöç øàùìàò ìÿñÿëÿñè ùÿëë åëÿéèðäè êè, îíó
éàäûíäàí ÷ûõàðà áèëñèí...
Æîàí èíäè äöç îòàüûí îðòàñûíäà äàéàíìûøäû:
– Ñÿí äÿ îíà ýþðÿ îéíàéûðäûí?
– Éîõ! Äåäèì êè, áàøãàñû èäè. Ñÿí ýÿëÿíäÿ éàòûðäûì.
– Ùÿ, éàòìûøäûí! Éàòà äà áèëèðñÿí...
Ðàâèê éåðèí è÷èíäÿ äèðñÿêëÿíäè:
– Àðâàäûíû èòèðÿí áàøãà áèð êèøè äÿ òàíûéûðäûì. Öçöãîéëó
éûõûëûá, èêè ýöí, èêè ýåúÿ éàòäû. Àðâàäûí àíàñû éàìàí þçöíäÿí
÷ûõìûøäû. Áàøà äöøìöðäö êè, àäàì áÿäáÿõòëÿðèí áÿäáÿõòè
îëàíäà äà ùÿìèí áÿäáÿõòëèéÿ éàðàøìàéàí èøëÿð ýþðÿ áèëÿð.
Ýþðöðñÿíìè, áÿäáÿõòëèéèí þë÷öñö íÿ îëóá?! Ýÿëèá ýþðñÿéäèí,
àüëûì áàøûìäà äåéèë, ñÿðõîøàì, îíäà ùÿð øåé òÿáèè îëàðäû.
Àíúàã øàùìàò îéíàìàüûì, ñîíðà äà éàòìàüûì î äåìÿê
äåéèë êè, äàøöðÿêëèéÿì. Èíäè àéäûí îëäó?
Íÿñÿ éåðÿ äÿéèá ÷èëèê-÷èëèê îëäó. Æîàí ýöëãàáûíû ýþòöðöá
äþøÿìÿéÿ ÷ûðïìûøäû.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Åéáè éîõäóð, îíñóç äà îíäàí çÿùëÿì ýåäèðäè. Åùòè-

éàòëû îë, ãûðûãëàðû àéàüûíà áàòàð...
Æîàí àéàüû èëÿ øöøÿ ãûðûãëàðûíû éàíà èòÿëÿäè:
– Ðàâèê, – äåäè, – íèéÿ áåëÿ åëÿéèðñÿí?
– Äîüðóäàí, íèéÿ åëÿéèðÿì? Þçöì þçöìÿ öðÿê-äèðÿê
âåðèðÿì... Åëÿ äåéèë, Æîàí?
Öçöíö òåç Ðàâèêÿ òÿðÿô ÷åâèðäè:
– Îõøàéûð.. Àíúàã ñÿíäÿí áàø à÷ìàã ÷ÿòèí ìÿñÿëÿäèð.
Î, äþøÿìÿéÿ ñÿïÿëÿíìèø øöøÿ ãûðûãëàðûíûí àðàñûíäàí
åùòèéàòëà êå÷èá, ÷àðïàéûíûí àéàã òÿðÿôèíäÿ îòóðäó. Ùàâà èøûã-
ëàíìûøäû âÿ Ðàâèê îíóí ñèôÿòèíè àéäûíúà ñå÷èðäè. Èøÿ áàõ, îðà-
äà éîðüóíëóãäàí ÿñÿð-ÿëàìÿò éîõ èäè! ßêñèíÿ, úàâàí ýþðö-
íöðäö, òÿðàâÿòëè èäè. ßéíèíäÿ òÿçÿ ïëàø âàðäû âÿ «Êëîø ä’Îð»à
ýåéäèéè ïàëòàðû äà äÿéèøìèøäè.
– Åëÿ áèëèðäèì, ùå÷ âàõò ãàéûòìàéàúàãñàí, Ðàâèê!
– Ùÿ, ÷îõ ÷ÿêäè, òåç ãàéûäà áèëìÿäèì.
248 – Íèéÿ ìÿêòóá éàçìàäûí?
– Õåéðè îëàðäû?
Æîàí áàõûøëàðûíû áàøãà ñÿìòÿ äþíäÿðäè:
– Éàçñàí, éàõøû îëàðäû...
– Ãàéûòìàñàì, äàùà éàõøû îëàðäû. Àíúàã íåéëÿéèì, áàø-
ãà þëêÿäÿ, áàøãà øÿùÿðäÿ ãÿðàð òóòà áèëìèðÿì. Èñâå÷ðÿ ÷îõ
áàëàúàäûð, ãàëàí þëêÿëÿð äÿ ôàøèñòëÿðëÿ äîëóäóð.
– Áóðà äà... ïîëèñëÿ...
– Ïîëèñ åëÿäèð êè, ùÿìèøÿêè êèìè, òóòà äà áèëÿð, òóòìàéà
äà... Áó äà áèð òÿñàäöô èäè, ùàããûíäà ôèêèðëÿøìÿéÿ äÿéìÿç.
Ðàâèê ñèãàðåò ãóòóñóíó ýþòöðäö. Éàõûíäàêû ñòîëóí öñòöí-
äÿ èäè. Áèð àç èðè, ðàùàò ñòîë èäè, öñòöíÿ êèòàá, ñèãàðåò, áàøãà
øåéëÿð ãîéóðäó. Àäÿòÿí, ÷àðïàéûëàðûí éàíûíà ãîéóëàí äîëàá-
÷àëàðäàí, àéàãëàðû äèéèðúÿêëè, öñòö ñöíè ìÿðìÿðäÿí äöçÿëäèë-
ìèø àë÷àã ñòîëëàðäàí çÿùëÿñè ýåäèðäè.
– Ìÿíÿ äÿ ñèãàðåò âåð, – Æîàí äèëëÿíäè.
– È÷ìÿê èñòÿéèðñÿí? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– Ùÿ. Àíúàã ñÿí äóðìà, þçöì ýÿòèðÿðÿì.
Øöøÿíè ýÿòèðèá ãÿäÿùëÿðè äîëäóðäó. Áèðèíè Ðàâèêÿ âåðäè,
áèðèíè äÿ þçö è÷äè. È÷ÿíäÿ, ïëàø ñöðöøöá ÷èéèíëÿðèíäÿí äöøäö.
Ðàâèê ýåòäèêúÿ èøûãëàøìàüà áàøëàéàí àëàãàðàíëûãäà îíóí
ÿéíèíäÿêè äîíó ýþðäö. Àíòèáÿ ýåäÿíäÿ àëäûüû èäè. Íèéÿ áóíó
ýåéìèøäè? Îíà àëäûüû éåýàíÿ ïàëòàð èäè. Î ùàãäà ùå÷ äöøöí-
ìÿìèøäè. Ùå÷ äöøöíìÿê äÿ èñòÿìèðäè...
E
– Ñÿíè ýþðÿíäÿ... Ðàâèê... áèðäÿí... ãóðóéóá ãàëäûì..
ãóðóäóì. ×ûõûá ýåäÿíäÿ... åëÿ áèëäèì, ñÿíè ùå÷ âàõò... ýþð- R
ìÿéÿúÿéÿì. Éîõ... î äÿãèãÿ éîõ... ßââÿëúÿ ýþçëÿäèì êè,

áÿëêÿ, ãàéûäàrñàí. Åëÿ áèëèðäèì, ìöòëÿã ãàéûäà÷àãñàí...
Íèéÿ ãàéûòìàäûí?
– Íÿéÿ ýþðÿ ãàéûòìàëûéäûì?
– Ãàéûòñàí, ñÿíèíëÿ ýÿëÿðäèì.
Ðàâèê áèëèðäè êè, éàëàí äåéèð, àíúàã öñòöíö âóðìàäû. Áèð-
äÿí-áèðÿ ùÿð øåéè óíóòìàã èñòÿäè. Àüëûíà ýÿòèðìÿçäè êè,
îíóí ýÿëèøè èëÿ áåëÿ éóìøàëàúàã. Íiéÿ ýÿëäèéèíè, íÿ èñòÿäèéèíè
áèëìèðäè, àíúàã áó ýÿëèø îíó, ãÿðèáÿ äÿ îëñà, ñàêèòÿøäèðäè,
éóìøàëòäû. «Áó, íÿäèð? – öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Éåíÿ áàøëàí-
äû? Éåíÿìè þç äöíéàñûíäàí ãîïóðäó? Éåíÿìè ãàíû êöêðÿ-
äè, õÿéàëû ÷îøäó, î òèëñèìëè ãàðàíëûã àëÿìÿ äöøäö?!
– Åëÿ áèëäèì, ìÿíè ùÿìèøÿëèê àòûðñàí, – Æîàí äèëëÿíäè. –
Äîüðóäàí äà, àòìàã èñòÿéèðäèí. Äöçöíö äå!
Ðàâèê äèíìÿäè. Æîàí äèããÿòëÿ îíóí öçöíÿ áàõäû: 249
– Þçöì áèëèðäèì, – äåéÿ èíàìëà òÿêðàð åòäè.
– Êàëâàäîñäàí áèð ãÿäÿù äÿ âåð.
– Êàëâàäîñ èäè?
– Ùÿ. Ùèññ åëÿìÿäèí?
– Éîõ! – Æîàí ãÿäÿùëÿðè äîëäóðàíäà, áèð ÿëè èëÿ øöøÿíè
òóòäó, î áèðè ÿëèíè èñÿ Ðàâèêèí ñèíÿñèíÿ ãîéäó. Ðàâèê ñèíÿñèí-
äÿ àüûðëûã äóéäó. Æîàí þç ãÿäÿùèíè ýþòöðöá è÷äè.
– Ùÿ, êàëâàäîñ èìèø! – Éåíÿ Ðàâèêèí öçöíÿ áàõäû:
– Éàõøû êè, ýÿëäèì. Áåëÿ îëàúàüûíû áèëèðäèì. Éàõøû êè, ýÿëäèì...
Ùàâà èøûãëàøûðäû. À÷ûëàí ïÿíúÿðÿëÿðèí àñòà òûããûëòûñû åøèäè-
ëèðäè. Ñÿùÿðèí õÿôèô ìåùè è÷ÿðè ñöçöëöðäö.
– Ýÿëìÿêäÿ éàõøû åëÿäèì? – Æîàí ñîðóøäó.
– Áèëìèðÿì, Æîàí.
Æîàí îíà òÿðÿô ÿéèëäè:
– Áèëèðñÿí... Áèëìÿëèñÿí!
Î ãÿäÿð ÿéèëìèøäè êè, ñà÷ëàðû Ðàâèêèí ÷èéèíëÿðèíÿ äàüûë-
ìûøäû. Áó ñà÷ëàðà áàõûðäû. Òàíûø ìÿíçÿðÿ èäè. Ùÿì äîüìà
èäè, ùÿì äÿ éàä... Ýàù äÿéèøèð, ýàù äà åéíè îëóðäó... Ýþðäö
êè, öçöíöí äÿðèñè ãàáûã ãîéóá. Ýþðäö êè, öñò äîäàüûíûí ãûð-
ìûçû áîéàñû õàë-õàë îëóá. Ýþðäö êè, ñèð-ñèôÿòèíè äèããÿòëÿ áîéà-
ìàéûá... Áöòöí áóíëàðû îíóí ñèôÿòèíäÿí ýþðöðäö. Æîàíûí öçö
àç ãàëûðäû îíóí öçöíÿ òîõóíñóí, áöòöí äöíéàíûí ãàáàüûíû
êÿñìèøäè. Ðàâèê îíäàí áàøãà ùå÷ íÿ ýþðìöðäö. Òÿêúÿ îíó
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ýþðöðäö âÿ áèëèðäè êè, îíó áåëÿ ñèðëè-ñîðàãëû åëÿéÿí þçöíöí âóð-

üóí êþíëöäöð. Áèëèðäè êè, áóíäàí äà ãÿøÿíý, áóíäàí äà
àüûëëû, áóíäàí äà ñàô öçëÿð âàð. Àíúàã îíó äà áèëèðäè êè, áàø-
ãà öç éîõ, ìÿùç áó öç îíóí ãÿëáèíÿ ùàêèì êÿñèëèá. Áó ùàêèì-
ëèéè äÿ îíà þçö âåðìèøäè!
– Ùÿ, – äåäè, – éàõøû êè, ýÿëäèí. Î äà éàõøû èäè, áó äà
éàõøûäûð...
– Äþçÿ áèëìÿçäèì, Ðàâèê!
– Íÿ?
– Ìÿíè àòìàüûíà äþçÿ áèëìÿçäèì. Òàìàì àòìàüûíà...
– Èíäèúÿ þçöí äåäèí êè, ãàéûäàúàüûìà èíàíìûðäûí.
– Áó, áàøãà øåéäèð. Àéðû þëêÿäÿ ãàëñàéäûí, áåëÿ îëìàçäû.
Îíäà àéðû äöøìöø îëàðäûã. Íÿ âàõòñà ñÿíèí éàíûíà ýåäÿ
áèëÿðäèì. Éà äà, ùå÷ îëìàñà, áó öìèäëÿ éàøàéàðäûì...
Àíúàã áóðàäà, áèð øÿùÿðäÿ... Áàøà äöøìöðñÿí?
– Äöøöðÿì.
250 Æîàí äèêÿëèá, ñà÷ëàðûíû ýåðè àòäû:
– Ìÿíè éàëãûç ãîéìàüà èõòèéàðûí éîõäóð! Ñÿí ìÿíÿ
÷àâàáäåùñÿí!
– Éàëãûç ãàëìûñàí?
– Ñÿí ìÿíÿ úàâàáäåùñÿí, – äåéÿ Æîàí ýöëöìñÿäè.
Ðàâèê áèðúÿ àíëûüà áó ñþçëÿðÿ, áó òÿáÿññöìÿ ýþðÿ îíà
íèôðÿò åëÿäè.
– Áîø-áîø äàíûøìà, Æîàí!
– Éîõ, úàâàáäåùñÿí! Åëÿ î âàõòäàí... Ñÿí îëìàñàéäûí...
– Éàõøû, éàõøû, ×åõîñëîâàêèéàíûí èøüàë îëóíìàñûíà äà
úàâàáäåù ìÿíÿì. Äàùà áÿñäèð, ãóðòàð! Ùàâà èøûãëàøûð, èíäè-
úÿ ýåäÿúÿêñÿí.
– Íÿ? – Æîàí äèããÿòëÿ îíóí öçöíÿ áàõäû. – Ãàëìàüûìû
èñòÿìèðñÿí?
– Éîõ!
– Áåëÿ äå... – ïû÷ûëòû èëÿ äåéÿí Æîàí áèðäÿí ÿñÿáèëÿøäè:
– Äåìÿê, áåëÿ îëäó! Ìÿíè äàùà ñåâìèðñÿí...
– Èëàùè, áèðúÿ áó ÷àòìûðäû! Áó ö÷ àéäà ùàíñû àõìàã
ñÿíèí àüëûíû îüóðëàéûá?
– Àõìàã äåéèëäè! Áÿñ íåéëÿéÿéäèì? Áöòöí ýöíö ìåù-
ìàíõàäà îòóðóá äèâàðëàðà áàõà-áàõà äÿëè îëàéäûì?
Ðàâèê áèð àç äèêÿëäè:
– Åòèðàô ëàçûì äåéèë. Ìÿãñÿäèì íÿéèñÿ åòèðàô åëÿòäèðìÿê
äåéèëäè. Èñòÿéèðäèì, ñþùáÿòèí ñÿâèééÿñèíè áèð àç ãàëäûðûì...
E
Æîàí ýþçëÿðèíè äþéÿ-äþéÿ îíà áàõûðäû. Äîäàãëàðû áöçöë-
ìöø, ýþçëÿðè ãûéûëìûøäû: R
– Íèéÿ ùÿìèøÿ ìÿíÿ àúûãëàíûðñàí? Áàøãàëàðû ùå÷ áåëÿ

åëÿìèð, òÿêúÿ ñÿí ùÿð øåéè î äÿãèãÿ ïðîáëåìÿ ÷åâèðèðñÿí.
– Åëÿäèð, – äåéÿ Ðàâèê êàëâàäîñäàí áèð ãóðòóì àëûá,
òÿçÿäÿí óçàíäû.
– Äîüðó ñþçöìäöð! Àäàì áèëìèð ñÿíèíëÿ íåúÿ äîëàíñûí.
Mÿíi ìÿúáóð åëÿéèá, èñòÿìÿäèéèm øåéëÿðè äàíûøäûðûðñàí,
ñîíðà äà àúûãëàíûðñàí...
Ðàâèê äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëäû. Áèð àç áóíäàí ãàáàã íÿ
ôèêèðëÿøìèøäè? Çöëìÿò êèìè ãàðàíëûã ìÿùÿááÿò àëÿìè, àøûá-
äàøàí õÿéàë äöíéàñû – ùàíñû òÿðÿôÿ èñòÿñÿí, ÷ÿêÿðñÿí! Áóíó
èíñàíëàð þçö åëÿéèð. Ùÿìèøÿ äÿ þçëÿðè åëÿéèá! Îíëàð áöòöí
àðçó âÿ õÿéàëëàðû ÷èëèê-÷èëèê åëÿìÿêäÿ ìàùèðäèðëÿð. ßëëÿðèíäÿí
þçýÿ íÿ ýÿëèð? Äîüðóäàí äà, äöíéàíûí ÿí ýþçÿë ìÿõëóãó,
ùÿì äÿ ÿí áÿõòèãàðàñû íåéëÿéÿ áèëÿð? Ùàðàäàñà éåðèí àëòûíäà
áþéöê áèð ìàãíèò ýèçëÿíèá, öñòöíäÿ èñÿ ðÿíýàðÿíý ôèãóðëàð 251
ýÿçèøèð âÿ åëÿ áèëèðëÿð êè, ùÿðÿñèíèí þç àðçóñó, þç òàëåéè âàð...
Áåëÿ îëàí ùàëäà íåéëÿéÿ áèëÿðñÿí?! Î äà ùÿìèí èíñàíëàðäàí
áèðè äåéèëäèìè?! Þçö äÿ ÿí èíàìñûçû âÿ ùÿð øåéèí áåëÿ îëàúà-
üûíû áèëÿ-áèëÿ ìèñêèí áèð åùòèéàòûí, óúóç áèð êèíàéÿíèí ãóéðó-
üóíäàí éàïûøûá äóðìóøäó...
Æîàí ÷àðïàéûíûí àéàã òÿðÿôèíäÿ áöçöøöá îòóðìóøäó.
Ýàù íÿéÿñÿ àúûüû òóòìóø åâäàð ãàäûíà, ýàù äà áàøãà ïëà-
íåòäÿí ó÷óá ýÿëìèø, ùÿëÿ äÿ áóðàëàðà óéóøìàéàí áÿíè-
èíñàíà áÿíçÿéèðäè. Äàí éåðè ñþêöëìöøäö âÿ ýöíÿøèí ãûçûëû
øÿôÿãëÿðè îíóí öñòöíÿ äöøöðäö. Éåíèúÿ à÷ûëìûø ñÿùÿðèí
òÿìèç ùàâàñû èéëè-ãîõóëó ùÿéÿòëÿðäÿí êå÷èá, ùèñëè-ãóðóìëó
äàìëàðäàí àøàðàã ïÿíúÿðÿäÿí è÷ÿðè äîëóð, þçö èëÿ ìåøÿ,
ùÿéàò ÿòðè ýÿòèðèðäè...
– Æîàí! – Ðàâèê ñöêóòó ïîçäó. – Íèéÿ ýÿëäèí, Æîàí?!
– Ùÿ, äîüðóäàí, íèéÿ ñîðóøóðàì?
– Íèéÿ ñÿí ùÿìèøÿ íÿñÿ ñîðóøóðñàí? Ýÿëìèøÿì, áó,
áÿñ äåéèëìè?
– Äöç äåéèðñÿí, Æîàí, áÿñäèð.
Æîàí áàøûíû ãàëäûðäû:
– Àõûð êè, ìÿí äåéÿíÿ ýÿëäèí! Àíúàã ãàáàãúà, ýÿðÿê,
àäàìûí áöòöí ñåâèíúèíè ÿëèíäÿí àëàñàí!
Ñåâèíú! Áóíà ñåâèíú äåéèð! Ãàðà éåëëÿðèí àäàìû ãàáàüûíà
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ãàòûá ÷þëëÿðÿ ñàëìàñûíà, áó éåëëÿðèí úàéíàüûíäàí ãóðòàðìàã

àðçóñóíà ñåâèíú äåìÿê îëàðìû? Ñåâèíú áàéàã áèðúÿ àíëûüà
áàéûðäà îëäó: ýöíÿø éåð öçöíö íóðà áÿëÿìÿìèøäÿí ãàáàã
îíúà äÿãèãÿëèê ñöêóò ÷þêäö, ñÿùÿð øåùè äöøäö... Ãîé
úÿùÿííÿì îëñóí, áóíëàð êèìÿ ëàçûì èäè? Æîàí ùàãëû äåéèë-
äèìè? Î äà áó ñÿùÿð øÿáíÿìè, ãàðàíãóøëàð, êöëÿê, äàìàð-
ëàðäà àõàí ãàí êèìè ùàãëû äåéèëäèìè? Íèéÿ îíó ñîðüó-ñóàëà
òóòìóøäó? Þéðÿíìÿê èñòÿäèéè íÿ èäè? Èíäè éàíûíäà èäè,
ïÿðâàíÿ êèìè ó÷óá îíóí îòàüûíà ãîíìóø, ýÿëèá ÷è÷ÿê êèìè
îíóí îòàüûíäà à÷ûëìûøäû, òîâóç ãóøó êèìè úèëâÿëÿíèðäè. Î èñÿ
éàíû öñòÿ éûõûëûá îíóí ãàíàäëàðûíäàkû õàëëàðû, éàðûãëàðû ñàéûðäû,
ýþçëÿðèíè äþéÿ-äþéÿ ðÿíýäÿí-ðÿíýÿ äöøÿí ñèôÿòèíÿ áàõûðäû.
«Þçö ýÿëäè... Âÿ åëÿ þçö ýÿëäèéè ö÷öí äÿ ìÿí ìÿíàñûç éåðÿ
þçöìö äàðòûðàì, – äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Àíúàã ýÿëìÿ-
ñÿéäè, óçàíûá áöòöí ýåúÿíè ôèêèðëÿøÿðäèì, ãÿëáèìèí ùàíñû
ýóøÿñèíäÿñÿ îüðóí-îüðóí îíóí ýÿëìÿñèíè àðçóëàéà-àðçó-
252 ëàéà ýöúëÿ þçöìö àëäàäàðäûì êè, èñòÿìèðÿì!» Àäéàëû êÿíàðà
òóëëàéûá ãàëõäû, ÷ÿêÿëÿêëÿðèíè àéàüûíà êå÷èðäè.
– Íèéÿ äóðäóí? – Æîàí ùåéðÿòëÿíäè. – Ìÿíè áàéûðà
àòàúàãñàí?
– Éîõ, þïÿúÿéÿì! Áóíó ÷îõäàí åëÿìÿëè èäèì! Íÿ éàõøû
êè, ýÿëäèí, Æîàí
Æîàíûí ýþçëÿðè ïàðûëäàäû:
– Ìÿíè þïìÿê ö÷öí ãàëõìàã ëàçûì äåéèë, – äåäè.
Ñÿùÿðèí àë øÿôÿãëÿðè åâëÿðèí äàìûíà ñàíúûëìûøäû. Ñÿìà

òóòãóí ìàâè ðÿíýÿ ÷àëûðäû. ßíýèíëèêëÿðÿ äîüðó ñöðöíÿí áèð-
èêè òîïà áóëóä éàòìûø ôëàìèíãîëàðà îõøàéûðäû...
– Áèð îíà áàõ, Æîàí, ýþð íÿ ýþçÿë ýöíäöð! Î ëåéñàí
éàüûøëàð éàäûíäàäûð?
– Ùÿ, éàìàí éàüûðäû, ÿçèçèì. Ùàâà ùå÷ à÷ûëìûðäû, áöòöí
ýöíö éàüûðäû.
– Éàüûøëàð ìÿí ýåäÿíäÿ áàøëàìûøäû. Ñÿíèí áöòöí öìèä-
ëÿðèíè äÿ àëò-öñò åëÿéÿí î éàüûøëàð îëóá. Àíúàã èíäè...
– Ùÿ, èíäè...
Æîàí îíà ëàï éàõûí óçàíìûøäû.
– Èíäè ùÿð øåé òÿçÿäÿí ãàéûäûá. Ùÿòòà áàüûìûç äà âàð.
Ìöùàúèð Âèçåíùîôóí ïÿíúÿðÿñè þíöíäÿêè ãÿðÿíôèëëÿðè äåéè-
ðÿì. Ùÿéÿòäÿêè øàáàëûä àüàúëàðûíûí áóäàãëàðûíäà ãóøëàð
íÿüìÿ äåéèð...
E
Ýþðäö êè, Æîàí àüëàéûð.
– Íèéÿ ìÿíäÿí ùå÷ íÿ ñîðóøìóðñàí, Ðàâèê? R
– Ñîí âàõòëàð ñÿíÿ ÷îõ ñóàë âåðèðÿì. Èíäèúÿ þçöí

äåìÿäèí?
– Áóíëàð àéðû ñóàëäûð.
– Ñîðóøìàüà ùå÷ íÿ éîõäóð.
– Ñÿí ýåäÿíäÿí ñîíðà îëàí øåéëÿðè ñîðóø.
– Ùå÷ íÿ îëìàéûá...
Æîàí áàøûíû áóëàäû.
– Ìÿíè íÿ ùåñàá åëàéèðñÿí, Æîàí?! Áèð áàéûðà áàõ! Ýþð
íå÷ÿ ðÿíýÿ ÷àëûð! Ãûðìûçû, ãûçûëû, ìàâè... Ýöíÿø ÷ûõàíäà ùå÷
ñîðóøàðìû, äöíÿí éàüûá? ×èíäÿ, éà Èñïàíèéàäà ìöùàðèáÿ
îëóá? Ùÿìèí àíäà íå÷ÿ ìèí àäàì ãûðûëûá, íå÷ÿ ìèí àäàì
äöíéàéà ýÿëèá? Ýöíÿø ÷ûõûá, áó, ùÿð øåéÿ äÿéÿð! Ñÿí äÿ
äåéèðñÿí, ñóàë âåðèì?! Ñÿíèí ÷èéèíëÿðèí îíóí èøûüûíäà òóíúà
äþíöá, ìÿí äÿ ñÿíÿ ñóàë âåðèì? Îíóí àë øÿôÿãëÿðèíäÿ ñÿíèí
ýþçëÿðèí ãÿäèì éóíàíëàðûí äÿíèçèíÿ áÿíçÿéèð, ýàù áÿíþâøÿéè, 253
ýàù äà ìèí úöð øÿðàá ðÿíýèíÿ ÷àëûð, ìÿí äÿ îëóá-êå÷ìèø
ùàäèñÿëÿðè ñîðóøóì?! Ñÿí éàíûìäà îëà-îëà ñÿôåùëèê åëÿéèá,
êå÷ìèøèí õÿçÿë êèìè ñàðàëìûø õàòèðÿëÿðèíè òÿçÿäÿí îéàäûì?!
Ìÿíè íÿ ùåñàá åëÿéèðñÿí, Æîàí?!
Æîàí äàùà àüëàìûðäû:
– ×îõäàí áåëÿ ñþçëÿð åøèòìèðäèì, – äåäè.
– Äåìÿê, èíäèéÿ ãÿäÿð áàëãàáàãëàðëà îòóðóá-äóðìó-
ñàí. Ãàäûíà éà ñÿúäÿ åëÿìÿê, éà äà îíó áèðéîëëóã àòìàã
ëàçûìäûð! Ãàëàíëàðû éàëàí øåéäèð!
Æîàí éóõóéà ýåòìèøäè. Ðàâèêè åëÿ ãóúàãëàìûøäû êè, äåéÿð-
äèí, îíó ùå÷ âàõò áóðàõìàéàúàã. Äÿðèí éóõóéà ýåòìèøäè
âÿ îíóí èëûã, àùÿíýäàð íÿôÿñè Ðàâèêèí ñèíÿñèíè ãûäûãëàéûðäû.
Î, õåéëè îéàã ãàëäû. Ìåùìàíõàíà éàâàø-éàâàø îéàíûðäû. Ñó
øûðûëäàéûð, ãàïûëàð òàããûëäàéûð, àøàüûäàí ìöùàúèð Âèçåíùîôóí
þñêöðÿê ñÿñè åøèäèëèðäè. Æîàíûí ÷èéèíëÿðè Ðàâèêèí ãîëëàðû àðàñûí-
äàéäû, îíóí ùÿðàðÿòëè äÿðèñè ùÿðäÿí òèòðÿéèðäè âÿ ÿýÿð áàøûíû
áèð àç ãàëäûðñàéäû, îíóí ñàô, ìÿñóì ñèôÿòèíè ýþðÿðäè. Î, åëÿ
ìÿñóì èäè êè, åëÿ áèë, ýöíàùñûç êþðïÿ èäè. «Ñÿúäÿ åëÿìÿê,
éà äà àòìàã!..» – äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. Áþéöê ñþçëÿð èäè.
Êèìèí áóíà ýöúö ÷àòàðäû? Èíäè áóíëàðû åëÿìÿê èñòÿéÿí òàïû-
ëàðäûìû?!
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
XX
Ðàâèê îéàíäû. Æîàí éàíûíäà éîõ èäè. Âàííà îòàüûíäà
ñó øûðûëäàéûðäû. Ðàâèê äèêÿëäè, î äÿãèãÿ äÿ òàìàì àéûëäû.
Ñîí àéëàð áóíà òÿçÿäÿí þéðÿøìèøäè. «Òåç àéûëàí òåç ãà÷àð»,
– äåéèáëÿð. Ñààòà áàõäû. Îí èäè. Æîàíûí ïàëòàðû èëÿ ïëàøû éåð-
äÿéäè. Çÿðëè àéàããàáûëàðû ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà ãàëìûøäû.
Áèðè éàíû öñòÿ ÷åâðèëìèøäè...
– Æîàí! Ýåúÿ âàõòû ÷èìèðñÿí?
Æîàí ãàïûíû à÷äû:
– Áàüûøëà, ñÿíè îéàòäûì.
– Åéáè éîõäóð, éàòìàüà âàõò òàïûëàð. Íèéÿ äóðìóñàí?
Æîàíûí áàøûíà ãîéäóüó ÷èìÿðëèê ïàïàüûíäàí ñó äàìúû-
ëàéûð, ÷èéèíëÿðè èøûì-èøûì èøûëäàéûðäû. Áàøûíà äÿáèëãÿ ãîéìóø
254 àìàçîíêàéà îõøàéûðäû.
– Ìÿí äàùà éàðàñà äåéèëÿì, Ðàâèê, «Øÿùðèçàä»äàí ÷ûõ-
ìûøàì.
– Áèëèðÿì.
– Êèì äåéèá?
– Ìîðîçîâ.
Æîàí ñûíàéûúû íÿçÿðëÿðëÿ îíà áàõäû:
– Ìîðîçîâ ÷îõäàíûí ãàðàéàõàíûäûð. Þçýÿ íÿ äåéèá?
– Ùå÷ íÿ. Äåìÿéÿ íÿñÿ âàð êè?
– Éîõ, ìÿí åëÿ èø òóòìàðàì êè, ãàïû÷ûëàðûí äèëèíÿ äöø-
ñöí. Îíëàð äà àñûëãàíäà èøëÿéÿí ãàäûíëàð êèìèäèð, àüûçëàðûíû
àëëàù éîëóíà ãîéóðëàð...
– Ìîðîçîâëà èøèí îëìàñûí. Ýåúÿ ðåñòîðàíëàðûíûí ãàïû÷û-
ëàðû èëÿ ùÿêèìëÿð ïåøÿêàð áÿäáèíëÿðäèð. Îíëàðû éàøàäàí ùÿéà-
òûí ãàðà ýöíëÿðèäèð. Àíúàã àüûçëàðûíû àëëàù éîëóíà ãîéìàç,
îíóí-áóíóí ñþçöíö äàíûøìàçëàð.
– Éåíÿ ùÿéàòûí ãàðà ýöíëÿðè... Îíäàí êèìèí õîøó ýÿëèð?
– Ùå÷ êèìèí. Àíúàã ÷îõ àäàì åëÿ áó ãàðà ýöíëÿðäÿ
éàøàéûð. Áóíëàð áèð éàíà, îíäà ñÿíè «Øÿùðèçàä»à äöçÿëäÿí
Ìîðîçîâ îëóá.
– Áóíà ýþðÿ þìðöì áîéó îíóí ãàáàüûíäà ãóë êèìè
äàéàíìàëûéàì? Êèìèí áàøûíû àøàüû åëÿäèì? Ïóëóìà ìèí-
íÿò, éîõñà áèðúÿ ýöí äÿ ñàõëàìàçäûëàð. Áèð äÿ êè îíó ìÿíÿ
éîõ, ñÿíÿ ýþðÿ åëÿéèá.
E
Ðàâèê ñèãàðåò ÷ûõàðäû:
– Ìîðîçîâ ñÿíÿ íåéëÿéèá àõû? R
– Ùå÷ íÿ! Àíúàã îíäàí õîøóì ýÿëìèð. Àäàìà áèðòÿùÿð

áàõûð. Ìÿí îíà èíàíìûðàì. Ñÿí äÿ èíàíìà!
– Íÿ?
– Îíà ÷îõ äà áåë áàüëàìà. Þçöí áèëèðñÿí êè, Ôðàíñà-
äàêû áöòöí ðåñòîðàí ãàïû÷ûëàðû ïîëèñÿ èøëÿéèð.
– Åëÿ áó?! – Ðàâèê ùå÷ ÿùâàëûíû ïîçìàäû.
– ßëáÿòòÿ, ìÿíÿ èíàíìàéàúàãñàí, àíúàã «Øÿùðèçàä»äà
ùàìû áèëèðäè. Êèì áèëèð, áÿëêÿ äÿ, åëÿ î, ñÿíè...
– Æîàí! – Ðàâèê àäéàëû òóëëàéûá ãàëõäû. – Áîø-áîø äàíûø-
ìà! Ñÿíÿ íÿ îëóá?
– Ùå÷ íÿ! Íÿ îëìàëûäûð êè? Îíäàí çÿùëÿì ýåäèð, âÿññàëàì.
Àäàìû òåç éîëäàí ÷ûõàðûð. Ñÿí äÿ îíóíëà úàíáèð ãÿëáäÿñÿí.
– Áåëÿ äå... Ùàìûñû áóíà ýþðÿ èìèø...
Æîàí áèðäÿí ýöëöìñÿäè:
– Ùÿ, îíà ýþðÿäèð. 255
Ðàâèê ùèññ åëÿäè êè, òÿêúÿ áóíà ýþðÿ äåéèë, àðàäà áàøãà
øåé äÿ âàð.
– Ñÿùÿð éåìÿéèíÿ íÿ èñòÿéèðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Àúûüûí òóòäó? – Æîàí úàâàá ÿâÿçèíÿ ñîðóøäó.
– Éîõ.
Æîàí âàííà îòàüûíäàí ÷ûõäû âÿ ýÿëèá ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ
ãîéäó. ßéíèíäÿêè íàçèê ïèæàìàäàí îíóí éàø ÿòèíè ùèññ åëÿ-
äè, áöòöí áÿäÿíèíè, äàìàðëàðûíäàí àõàí ãàíûíû äóéäó.
– Ñÿíè äîñòëàðûíà ãûñãàíìàüûìà àúûüûí òóòäó? – äåéÿ
áèð äÿ ñîðóøäó.
Ðàâèê áàøûíû áóëàäû. Éåíÿ äÿáèëãÿ... Àìàçîíêà... Äàëüà-
ëàð ãîéíóíäàí ÷ûõìûø ñó ïÿðèñèäèð, ïàìáûã êèìè éóìøàã
äÿðèñèíäÿí ñó ÿòðè, ýÿíúëèê ãîõóñó ýÿëèð...
– ßëèíè ÷ÿê, – äåäè.
Æîàí äèíìÿäè. Éåíÿ î éàíàãëàð, î àüûç, ÷àòìà ãàøëàð âÿ
áèð äÿ ïèæàìàíûí à÷ûã éåðèíäÿí ñèíÿñèíÿ éîë àõòàðàí äþøëÿð...
– ßëèíè ÷ÿê, éîõñà...
– Éîõñà íåéëÿéÿðñÿí?!
***
À÷ûã ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà áèð àðû âûçûëäàéûðäû. Ðàâèê
áàõûøëàðû èëÿ îíó èçëÿäè. Éÿãèí, îíó áóðà ìöùàúèð Âèçåíùîôóí
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ãÿðÿíôèëëÿðè ÷ÿêèá ýÿòèðìèøäè, èíäè èñÿ àéðû ýöë àõòàðûðäû. Àðû è÷ÿðè
ýèðèá, ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäàkû áîø ãÿäÿùèí öñòöíÿ ãîíäó.
– Ìÿíäÿí þòðö äàðûõûðäûí? – Æîàí ñîðóøäó.
– Ùÿ.
– ×îõ?
– Ùÿ.
Àðû ãàëõäû, áèð õåéëè ãÿäÿùèí áàøûíà äîëàíäû. Ñîíðà à÷ûã
ïÿíúÿðÿäÿí ÷ûõûá, ýöíÿøÿ ñàðû – Âèçåíùîôóí ãÿðÿíôèëëÿðèíÿ
òÿðÿô ó÷äó.
Ðàâèê Æîàíûí éàíûíäà óçàíìûøäû. «Éàé ýÿëèá, – äåéÿ ôèêèð-
ëÿøèðäè. – Éàé ýÿëèá, éåíÿ ÷ÿìÿíëÿðÿ øåù äöøöá, Æîàíûí ñà÷ëà-
ðûíäàí ãóðóìóø îòëàðûí ÿòðè, äÿðèñèíäÿí èñÿ éîíúà ãîõóñó
ýÿëèð». Îíà ùÿéàò âåðÿí ãàíû ñàêèò-ñàêèò àõàí ÷àé êèìè äàìàð-
ëàðû èëÿ éóõàðû ãàëõûð, àüûíà-áîçóíà áàõìàéûá, áöòöí ñàùèëëÿðè
áàñûð, ýþëëÿíèð âÿ îíóí ñóëàðûíäà òÿáÿññöìëö áèð ñèôÿò ÿêñ îëó-
íóðäó. Ñàíêè, áèð÷ÿ àíëûüà ùÿð øåé úàíëàíûð, ñó ùÿñðÿòëè àüúà-
256 ãàéûíëàð, ãîâàã àüàúëàðû ÷è÷ÿê à÷ûð, ñîíðà ñöêóò ÷þêöðäö.
Éàëíûç ùÿçèí áèð ïû÷ûëòû åøèäèëèðäè, åëÿ áèë, óçàã-óçàã ÿíýèíëèêëÿðèí
ÿêñ-ñÿäàñû èäè, äàìàðëàðûíäàí àõàí ãàíû äàëüàëàíäûðûðäû...
– Ñÿíèí éàíûíäà ãàëìàã èñòÿéèðÿì! – Æîàí áàøûíû îíóí
÷èéíèíÿ ãîéìóøäó.
– Ãàë! Éàòàðûã... Àç éàòìûøûã...
– Éîõ, ýåòìÿëèéÿì.
– Áó áàéûðëûã ïàëòàðûíäà ùàðà ýåäÿúÿêñÿí?
– Ïàëòàð ýÿòèðìèøÿì.
– Ùàðàäà ýÿòèðìèñÿí?
– Ïëàøûí àëòûíäàí ýåéìèøäèì. Àéàããàáûì äà âàð, ÷àí-
òàìäàäûð. Ùÿ øåé ýþòöðìöøÿì...
Î, ùàðà ýåäÿúÿéèíè äåìÿäè. Íÿ ö÷öí ýåòäèéèíè äÿ
áèëäèðìÿäè. Ðàâèê äÿ ùå÷ íÿ ñîðóøìàäû...
Àðû òÿçÿäÿí ãàéûòäû. Èíäè áîø-áîøóíà ôûðëàíìàäû, áèðáàøà
ãÿäÿùÿ ñàðû ó÷äó, îíà ãîíäó. Äåéÿñÿí, îíóí äà êàëâà-
äîñäàí áàøû ÷ûõûðäû. Éà äà øèðíèñè õîøóíà ýÿëìèøäè...
– Ýÿëÿíäÿ ãàëàúàüûíû äÿãèã áèëèðäèí?
– Ùÿ... – Æîàí ãûìûëäàíìàäàí úàâàá âåðäè.
Ðîëàíäà ìÿúìÿéèäÿ øöøÿ âÿ ãÿäÿù ýÿòèðäè. Ðàâèê åòè-

ðàç åòäè:
– È÷ìÿéÿúÿéÿì.
– Àðàã èñòÿìèðñÿí? «Çóáðîâêà»äûð.
E
– Áó ýöí èñòÿìèðÿì. Ãÿùâÿ ýÿòèð, òöíä îëñóí.
– Éàõøû. R
Ìèêðîñêîïó éåðÿ ãîéóá ñèãàðåò éàíäûðäû, ïÿíúÿðÿíèí

ãàáàüûíà ýÿëäè. ×èíàðëàðûí éàðïàãëàðû èðèëÿíìèø, éàìéàøûë
îëìóøäó. Àõûðûíúû äÿôÿ áóðà ýÿëÿíäÿ, îíëàð òàìàì êå÷ÿë èäè...
Ðîëàíäà ãÿùâÿ ýÿòèðäè.
– Ãûçëàðûíûç ÷îõàëûá, Ðîëàíäà.
– Áÿëè, èéèðìè íÿôÿð...
– Àëâåð ùÿëÿ éàõøû ýåäèð êè? Èíäè èéóí àéû äåéèë?
Ðîëàíäà îíóí éàíûíäà îòóðäó:
– Ìöøòÿðè î ãÿäÿð ÷îõàëûá êè, ëàï áàøûìûçû èòèðìèøèê. Äåéÿ-
ñÿí, úàìààòûí àüëû ÷àøûá. Ýöíîðòàäàí ñîíðà äîëó îëóð.
Àõøàìëàð èñÿ...
– Áÿëêÿ äÿ, ùàâàäàíäûð.
– Éîõ, ùàâàäàí äåéèë. Ìàé, èéóí àéëàðûíäà ùå÷ âàõò áåëÿ
îëìàéûá. Áó äà äÿëèëèéèí áèð íþâöäöð. Áàðà áàõñàí, ýþçëÿðèíÿ
èíàíìàçñàí. Ùå÷ àüëûíà ýÿòèðÿðäèí êè, ôðàíñûçëàð ýÿëèá áóðà- 257
äà «Øàìïàí» ñèôàðèø âåðÿúÿêëÿð?
– Õåéð!
– ßúíÿáèëÿð ùå÷, îíëàð ùÿìèøÿ àëûáëàð. Áÿñ ôðàíñûçëàð?
Þçö äÿ ïàðèñëè îëà?! «Øàìïàí»! Ïóëóíó äà þçëÿðè âåðèð! Äàùà
«Äöáåíå», «Ôèíå», ïèâÿ è÷ÿí éîõäóð. Èíàíìûðñàí?
– Ýþðìÿñÿì, èíàíìàðàì.
Ðîëàíäà ãÿùâÿ ñöçäö:
– Íÿ ãÿäÿð ìöøòÿðè îëàð? Àäàì ëàï áàøûíû èòèðèð. Àøàüû
äöøÿíäÿ þçöí ýþðÿúÿêñÿí. Èíäèäÿí ýÿëèá äîëóáëàð. Þçö äÿ
ùÿìèøÿ ñÿíèí ýÿëèøèíè ýöäÿí ïåøÿêàðëàð äåéèë, àéðû äÿñòÿäèð.
Áó àäàìëàðà íÿ îëóá, Ðàâèê?
– Ñóëàðà ãÿðã îëàí îêåàí ýÿìèñè ùàããûíäàêû ÿùâàëàò
éàäûìà äöøäö.
– Õåéð, áèç ñóëàðà ãÿðã îëìóðóã. ßêñèíÿ, èøëÿðèìèç éàü
êèìè ýåäèð.
Ãàïû à÷ûëäû. Èéèðìè áèð éàøëû, úàâàí îüëàíëàð êèìè øàõ
ãàìÿòëè, ÿéíèíÿ ÷ÿùðàéû ðÿíýëè ãûñà èïÿê ïàëòàð ýåéìèø Íèíåò-
òà è÷ÿðè ýèðäè. Ìÿëÿê ñèôÿòëè áó ãûç «Ôèðìà»íûí ÿí éàõøû ôàùèøÿ-
ëÿðèíäÿí ùåñàá îëóíóðäó. ßëèíäÿêè ìÿúìÿéèäÿ ÷þðÿê, éàü
âÿ èêè áþëìÿ úåì ýÿòèðìèøäè.
– Ìàäàì åøèäèá êè, äîêòîð ãÿùâÿ è÷èð, – î, áîüóã ñÿñëÿ
äåäè. – Äåéèð, úåìèí äàäûíà áàõñûí. Þçö ùàçûðëàéûá. – Íèíåòòà
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
èðèøäè âÿ îíóí ìÿëÿê ñèôÿòè áèðäÿí-áèðÿ êö÷ÿ óøàãëàðûíûí ñûðòûã

ñèôÿòèíÿ îõøàäû. Ìÿúìÿéèíè ñòîëóí öñòöíÿ ãîéóá, éûðüàëàíà-
éûðüàëàíà ÷ûõäû.
– Ýþðöðñÿí?! – Ðîëàíäà êþêñ þòöðäö. – Î äÿãèãÿ ñûðòû-
ëûðëàð. Áèëèðëÿð êè, èøèìèç îíëàðäàí êå÷èð.
– Åëÿäèð. Àí÷àã èíäè ñûðòûëìàéûá íÿ âàõò ñûðòûëàúàãëàð?
Áóíëàð íÿ úåìèäèð?
– Ìàäàìûí ôÿõðèäèð! Þçö äöçÿëäèð, Ðèâåðàäà áîñòàíû âàð.
Äîüðóäàí, éàõøûäûð. Äàäûíà áàõìàã èñòÿìèðñÿí?
– Úåìäÿí çÿùëÿì ýåäèð. Õöñóñèëÿ, îíó ìèëéîí÷óëàð
äöçÿëäÿíäÿ...
Ðîëàíäà øöøÿ ãàïàüû à÷ûá úåìäÿí èêè-ö÷ ãàøûã ýþòöð-
äö, ãàëûí êàüûçûí öñòöíÿ ãîéäó, éàíûíà áèð àç éàü, èêè-ö÷
äèëèì ÷þðÿê ÿëàâÿ åëÿäè, ñîíðà ùàìûñûíû áèð éåðäÿ áöêöá
Ðàâèêÿ óçàòäû:
– Éîëäà àòàðñàí, – äåäè, – õÿòðèíÿ äÿéìÿñèí. Ñÿí ýåäÿí-
258 äÿí ñîíðà ìöòëÿã ñîðóøàúàã. Ãîúàëìàüà áàøëàéàí áèð
ãàäûíûí ñîí òÿñÿëëèñèäèð. Îíóí õÿéàë äöíéàñû ÷îõäàí äàüûëûá.
Ùþðìÿò õàòèðèíÿ ýþòöð!
– Éàõøû! – Ðàâèê äóðóá ãàïûíû à÷äû. Àøàüûäàí ìöõòÿëèô
ñÿñëÿð, ìóñèãè, ýöëöø, ãûøãûðòû åøèäèëèðäè. – Íÿ ÷îõ ñÿñ-êöé
âàð? Ôðàíñûçëàðäûð?
– Ôðàíñûçëàð äåéèë. ×îõó ÿúíÿáèäèð.
– Àìåðèêàëû?
– ßí ãÿðèáÿñè äÿ îäóð êè, åëÿ äåéèë. ×îõó àëìàíäûð. Èíäè-
éÿ êèìè áóðà áó ãÿäÿð àëìàí ýÿëìèðäè.
– Áóðàäà ãÿðèáÿ ùå÷ íÿ éîõäóð.
– ×îõó äà ôðàíñûçúà ëàï éàõøû äàíûøûð. Áèð-èêè èë áóíäàí
ãàáàãêû àëìàíëàð ùàðà, áóíëàð ùàðà...
– Áåëÿ îëàúàüûíû áèëèðäèì. ßñýÿðëÿð äÿ ÷îõ ýÿëèð? ×àüû-
ðûø÷ûëàð, ìöñòÿìëÿêÿäÿí ýÿëÿíëÿð...
– Îíëàð ùÿìèøÿ ýÿëèðëÿð.
Ðàâèê áàøûíû éûðüàëàäû:
– Àëìàíëàð éàõøû ïóë õÿðúëÿéèð, åëÿ äåéèëìè?
Ðîëàíäà ýöëäö:
– Êèìèí êþíëöíäÿí è÷ìÿê êå÷èðñÿ, ãîíàã åëÿéèðëÿð.
– Äåéÿñÿí, áóíëàð àéðû ÿñêÿðëÿðäèð. Àëìàíèéàäà âàëéóòà
ìÿñÿëÿñè ãÿëèçëÿøèá, áöòöí ñÿðùÿäëÿð äÿ áàüëûäûð. Áèð éàíà
ýåòìÿê ö÷öí ùþêóìÿòäÿí èúàçÿ àëìàëûñàí. Îí ìàðêäàí
àðòûã ýþòöðìÿéÿ äÿ ãîéìóðëàð. Äîüðóäàí äà, áó øÿí, ïóëëó
E
àëìàíëàðûí ôðàíñûçúà áåëÿ ñÿðáÿñò äàíûøìàñû ãÿðèáÿäèð, åëÿ
äåéèëìè? R
Ðîëàíäà ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè:

– Íÿ áèëèì, òÿêè ïóëëàðû ñàõòà îëìàñûí.
***
Åâÿ ñààò äîããóçà èøëÿéÿíäÿ ÷àòäû.
– Ìÿíÿ çÿíý âóðàí îëóá? – äåéÿ ãàïû÷ûäàí ñîðóøäó.
– Õåéð.
– Ýöíîðòàäàí ñîíðà äà?
– Õåéð, áó ýöí ùå÷ êÿñ çÿíý åëÿìÿéèá.
– Ýÿëèá ñîðóøàí íåúÿ?
Ãàïû÷û áàøûíû áóëàäû:
– Ùå÷ êèì ýÿëìÿéèá.
Ðàâèê ïèëëÿêÿíëÿðëÿ éóõàðû ãàëõäû. Áèðèíúè ìÿðòÿáÿäÿ ÿð-
àðâàä Ãîëäáåðãëÿð éåíÿ äåéèøèðäè. Èêèíúèäÿ èñÿ óøàã àüëàéûðäû. 259
Áó, Ôðàíñà âÿòÿíäàøû Ëöñéåí Çèëáåðìàí èäè. Àòàñû Çèãôðèä
Çèëáåðìàí ãÿùâÿ àëâåð÷èñè èäè, ãûçëûã ôàìèëèéàñû Ëåâè îëàí àíàñû
ôðàó Íåëëè Ôðàíêôóðò-Ìàéíäà äîüóëìóøäó. Óøàã îíëàð ö÷öí
ìöãÿääÿñ îëäóüó ãÿäÿð äÿ éàõøû áÿùàíÿ èäè, ÷öíêè Ôðàíñà-
äà äöíéàéà ýÿëìèøäè âÿ îíóí ñàéÿñèíäÿ âàõòûíäàí èêè èë ÿââÿë
ôðàíñûç ïàñïîðòó àëàúàãëàðûíà öìèä áÿñëÿéèðäèëÿð. Áóíà ýþðÿ
äÿ Ëöñéåí, áöòöí áèðéàøëû óøàãëàð êèìè, àèëÿíèí çöëìêàðûíà
÷åâðèëìèøäè. Ö÷öíúö ìÿðòÿáÿäÿ ãðàììîôîí îõóéóðäó. Ãà÷-
ãûí Âîëìàéåð èäè, àëìàí õàëã ìàùíûëàðûíà ãóëàã àñûðäû. Äèäÿð-
ýèí äöøìÿçäÿí ÿvvÿl Îðàííåíáóðã ùÿáñ äöøÿðýÿñèíäÿ
îëìóøäó. Äÿùëèçäÿí êþìöð, ãàðàíëûã ãîõóñó ýÿëèðäè...
Ðàâèê þç îòàüûíà ýèðäè. Îõóìàã èñòÿéèðäè. Íÿ âàõòñà
«Äöíéà òàðèõè» êèòàáûíûí áèð íå÷ÿ úèëäèíè àëìûøäû âÿ îíëàðû
àõòàðûá òàïäû. Àíúàã áó êèòàáëàð äà ëÿççÿò âåðìÿäè. Ìÿéóñ-
åäèúè îëñà äà, ãÿðèáÿ áèð òÿñÿëëè òàïäû êè, èíäè áàø âåðÿí ùàäè-
ñÿëÿðèí ùå÷ áèðè òÿçÿ äåéèë, ùàìûñû áèð íå÷ÿ äÿôÿ áàø âåðìèøäè.
Àëûá-àëäàòìà, õÿéàíÿò, ãûðüûíëàð, Âàëïóðýèéà ýåúÿëÿðè, êàïèòàë
äöíéàñûíäà òàõò-òàúà ñàùèá îëìàã ö÷öí ñàòãûíëûã, ðöøâÿò-
õîðëóã, áèð-áèðèíÿ càëàíàí ìöùàðèáÿëÿð... Áÿøÿð òàðèõè ãàíëà,
ýþç éàøëàðû èëÿ éàçûëìûøäû âÿ òàðèõèí ìèíëÿðëÿ ãàíà áÿëÿíìèø
àáèäÿëÿðè àðàñûíäà òÿñàäöôÿí, ùàíñûñà õåéèðõàùëûüûí ýöìöø
ñóéóíà ÷ÿêèëìèø îëóðäó... Äåìàãîãëàð, ôûðûëäàã÷ûëàð, àòà
ãàòèëëÿðè, äîñò ãàíûíà ñóñàéàíëàð, ùàêèìëèê àðçóñóíäàí ìÿñò
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
îëìóø åãîèñòëÿð, ìÿùÿááÿòè ãûëûíúëà ãÿáóë åëÿòäèðÿí ôàíàòèê

ïåéüÿìáÿðëÿð... Òàðèõ òÿêðàð îëóíóðäó âÿ ùÿìèøÿ äÿ èìïå-
ðàòîðëàð éîëóíäà, äèí éîëóíäà ìÿíàñûç éåðÿ áèð-áèðèíè ãûðàí
ñÿáèðëè õàëãëàð, àõìàãëàð òàïûëìûøäû... Áóíëàðûí ñîíó éîõ èäè...
Êèòàáëàðû þðòöá áèð òÿðÿôÿ ãîéäó. À÷ûã ïÿíúÿðÿäÿí è÷ÿðè
ñÿñ-êöé äîëäó. Î äÿãèãÿ òàíûäû: Âèçåíùîôëà ôðàó Ãîëäáåðã èäè.
«Îëìàç! – Áóíó Ðóò Ãîëäáåðã äåäè. – Èíäèúÿ ãàéûäà-
úàã. Áèð ñààòà ýÿëÿð».
«Áèð ñààò àç âàõò äåéèë...»
«Áÿëêÿ äÿ, òåç ãàéûòäû...»
«Ùàðà ýåäèá?»
«Àìåðèêà ñÿôèðëèéèíÿ. Ùÿð àõøàì ýåäèð, êö÷ÿäÿ äàéàíûá,
îíà òàìàøà åäèð, âÿññàëàì... Ñîíðà äà ãàéûäûá ýÿëèð...»
Âèçåíùîô íÿñÿ äåäè, àíúàã Ðàâèê áàøà äöøìÿäè.
«Áÿñ íåúÿ, – Ðóò Ãîëäáåðã àúûãëàíäû. – Èíäè àüëû þçöí-
äÿ îëàí àäàì âàð?! Ãîúàëäûüûíû ìÿí äÿ áèëèðÿì».
260 «Ãóðòàð!» – Î, áèð àç àðà âåðÿíäÿí ñîíðà éåíÿ äèëëÿíäè:
– «Èíäè ùÿâÿñèì éîõäóð, èñòÿìèðÿì...»
Âèçåíùîô íÿñÿ äåäè.
«Äàíûøìàüà ãî÷àãñàí! – ôðàó Ãîëäáåðã úàâàá âåðäè.
– Àõû ïóë îíäàäûð... Ìÿíäÿ áèðúÿ ñàíòèì äÿ éîõäóð, ñÿí äÿ
áàøëàìûñàí...»
Ðàâèê äóðäó, òåëåôîíà áàõäû, òÿðÿääöä åëÿäè. Ñààò îíà
àç ãàëûðäû. Æîàí ñÿùÿð ýåòäèéè èäè, õÿáÿð-ÿòÿð ÷ûõìàìûøäû. Áó
àõøàì ýÿëèá-ýÿëìÿéÿúÿéèíè äÿ ñîðóøìàìûøäû. Áèëèðäè êè,
ýÿëÿúÿê. Èíäè èñÿ èíàíìûðäû...
«Ñÿíèí íÿ âåúèíÿ?! – Ôðàó Ãîëäáåðãèí ñÿñè åøèäèëäè.
– Ñÿíÿ áèðúÿ êåô îëñóí, âÿññàëàì...»
Ðàâèê Ìîðîçîâóí îòàüûíà ýåòäè. Ãàïû áàüëû èäè. «Êàòà-
êîìáà»éà äöøäö. Éîëäà ãàïû÷ûéà äåäè:
– Çÿíý âóðàí îëñà, ìÿí àøàüûäàéàì.
Ìîðîçîâ áóðàäà èäè, ãûðìûçûáàø áèð êèøè èëÿ øàùìàò îéíà-
éûðäû. Êöíú òÿðÿôëÿðäÿ ãàäûíëàð îòóðìóøäóëàð. Êèìè òîõóéóð,
êèìè äÿ ãÿçåò, êèòàá îõóéóðäó. Ùàìûñûíûí äà öç-ýþçöíäÿí
ãàéüû éàüûðäû.
Ðàâèê õåéëè øàùìàòà áàõäû. Ãûðìûçûáàø êèøèíèí âÿçèééÿòè
éàõøû èäè. ×îõ ôèêèðëÿøìèð, òåç-òåç îéíàéûðäû. Ìîðîçîâ óäó-
çóðäó.
– Ýþðöðñÿí, áàøûìà íÿ îéóí ýÿòèðèð? – Ìîðîçîâ äèëëÿí-
äè. Ðàâèê ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè. Ãûðìûçûáàø êèøè îíà áàõäû.
E
– Úÿíàá Ôèíêåíøòàéí, – Ìîðîçîâ îíó òÿãäèì åòäè.
– Àëìàíèéàäàí éåíèúÿ ýÿëèá. R
Ðàâèê áàøûíû òÿðïÿòäè.

– Îðàëàðäà âÿçèééÿò èíäè íåúÿäèð? – äåéÿ åëÿ-áåëÿ, íÿñÿ
ñîðóøìàã õàòèðèíÿ äèëëÿíäè.
Ãûðìûçûáàø êèøè äèíìÿéèá, ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè. Ðàâèê äÿ
áàøãà úöð ýþçëÿìèðäè. Àäÿòÿí, èëê ýöíëÿðäÿ áåëÿ îëóðäó:
ñóàëû ñóàë öñòöíäÿí éàüäûðûðäûëàð, ùÿñðÿòëÿ ýþçëÿéèðäèëÿð êè,
èíäèúÿ «÷åâðèëèø îëäó!» åøèäÿúÿêëÿð, «Ö÷öíúö Ðåéõ äàüûëäû»
äåéÿúÿêëÿð. Àíúàã èíäè ùàìû áèëèðäè êè, îíó éàëíûç ìöùàðèáÿ
äàüûäà áèëÿð. Àç-÷îõ àüëû îëàí àäàìëàð îíó äà áèëèðäè êè,
èøñèçëèê ïðîáëåìèíè ùÿðáè ñÿíàéåíè ýöúëÿíäèðìÿêëÿ ùÿëë åëÿ-
éÿí ùþêóìÿòèí àõûðû èêè ÷öð îëà áèëÿð: éà ìöùàðèáÿ, éà äà
äàõèëÿí ñàðñûëìàã! Áóíóíêó ìöùàðèáÿ îëìàëû èäè...
– Ìàò! – äåéÿ Ôèíêåíøòàéí ñàêèòúÿ àéàüà äóðäó, Ðàâèêÿ
òÿðÿô äþíäö:– Éàòìàã ö÷öí íåéëÿìÿê ëàçûìäûð? Áóðàäà
éàòà áèëìèðÿì, ýþçöìÿ éóõó ýåäÿí êèìè àéûëûðàì. 261
– È÷ìÿê ëàçûìäûð, – Ìîðîçîâ äèëëÿíäè. – «Áóðãóíä»
øÿðàáû... ×îõëó «Áóðãóíä» øÿðàáû, éà äà ïèâÿ...
– È÷ÿí äåéèëÿì. Áöòöí ýöíö êö÷ÿëÿðè àéàãäàí ñàëûðàì,
ùåéäÿí äöøÿíÿúÿí êöëëÿíèðÿì, àíúàã õåéðè éîõäóð, éåíÿ
éàòà áèëìèðÿì.
Ðàâèê:
– Áèð-èêè ùÿá âåðÿðÿì, – äåäè, – ýåäÿê éóõàðû.
– Ãàéûò ýÿë, Ðàâèê! – Ìîðîçîâ îíëàðûí àðõàñûí÷à ãûøãûðäû.
– Ìÿíè òÿê ãîéìà, ãàðäàø!
Ãàäûíëàðäàí áèð-èêèñè áàøûíû ãàëäûðäû, ñîíðà éåíÿ òîõó-
ìàüà, îõóìàüà áàøëàäûëàð, ñàíêè, ùÿéàòëàðû áóíäàí àñûëû èäè.
Ðàâèê Ôèíêåíøòàéíû þç îòàüûíà àïàðäû. Ãàïûíû èòÿëÿéÿí-
äÿ, à÷ûã ïÿíúÿðÿäÿí è÷ÿðè äîëìóø ñÿðèí ùàâà äàëüà êèìè
öçöíÿ âóðäó. Äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëûá, èøûüû éàíäûðäû, òÿëÿñèê îòàüû
íÿçÿðäÿí êå÷èðäè. Ùå÷ êÿñ éîõ èäè. Ôèíêåíøòàéíà ùÿá âåðäè.
– Òÿøÿêêöð åäèðÿì, – äåéÿí Ôèíêåíøòàéíûí öçöíäÿ
áèðúÿ ÿçÿëÿ äÿ òÿðïÿíìÿäè âÿ î, êþëýÿ êèìè ÷ÿêèëèá ýåòäè.
Ðàâèê áèðäÿí ùèññ åëÿäè êè, Æîàí ýÿëìÿéÿúÿê. Áèëäè êè,
áóíó ñÿùÿð äÿ äóéìóøäó, àíúàã îíäà èíàíìàã èñòÿìÿ-
ìèøäè. Éàí-éþðÿñèíÿ áîéëàíäû, åëÿ áèë, ñÿñ åøèòìèøäè. Áèðäÿí-
áèðÿ ùÿð øåé àéäûíëàøäû, ñàäÿëÿøäè. Ðàâèêëÿ èñòÿäèéèíÿ ÷àò-
ìûøäû, äàùà òÿëÿñìèðäè. Áàøãà úöð äÿ îëà áèëÿðäèìè? Ðàâèêÿ
ýþðÿ ùÿð øåéäÿí êå÷ìÿëè èäè? Éåíÿ ùÿìèøÿêè êèìè ãàéûäàðäûìû?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Àõìàãëûüà áàõ! ßëáÿòòÿ, áàøãàñûíû òàïìûøäû! Þçö äÿ òÿêúÿ

àäàì éîõ, ùÿì äÿ åëÿ áèð ùÿéàò òàïìûøäû êè, ÿë ÷ÿêìÿê
èñòÿìèðäè...
Àøàüû äöøäö. Þçö þçöíäÿí èéðÿíèðäè...
– Çÿíý âóðàí îëäó?
Éåíèúÿ íþâáÿéÿ áàøëàéàí ãàïû÷û àüçûíäàêû ñàðûìñàãëû
êîëáàñàíû ÷åéíÿéÿ-÷åéíÿéÿ áàøûíû áóëàäû.
– Çÿíý âóðàñûäûðëàð... Ìÿí ùÿëÿëèê àøàüûäàéàì, – äåéèá,
Ìîðîçîâóí éàíûíà ýåòäè.
Îíëàð áèð ïàðòèéà øàùìàò îéíàäûëàð. Îéóíó óäàí Ìîðî-
çîâ þçöíäÿí ðàçû ùàëäà ÿòðàôà áîéëàíäû. Ãàäûíëàð ñÿññèç-
ñÿìèðñèç ÷ûõûá ýåòìèøäèëÿð. Î, çÿíýè ÷àëäû:
– Êëàðèññå, áèð ãðàôèí ÷ÿùðàéû øÿðàá ýÿòèð, – äåäè. – Áó
Ôèíêåíøòàéí äà ëàï àâòîìàò êèìè îéíàéûð. Ãîé ðÿää îëñóí!
Ðèéàçèééàò÷ûäûð. Áó úöð êàìèë àäàìëàðäàí çÿùëÿì ýåäèð,
èíñàíëûãëàðû îëìóð. – Ðàâèêèí öçöíÿ áàõäû: – Õåéèð îëà, ñÿí
262 áó âàõò áóðàëàðäà íåéëÿéèðñÿí?
– Çÿíý ýþçëÿéèðÿì.
– Éåíÿ åëìèí êþìÿéè èëÿ êèìèíñÿ àõûðûíà ÷ûõàúàãñàí?
– Äöíÿí áèðèíèí ìÿäÿñèíè êÿñèá ýþòöðìöøÿì.
Ìîðîçîâ ãÿäÿùëÿðè äîëäóðäó:
– Èíäè äÿ áóðàäà îòóðóá âóðóðñàí, – äåäè. – Ñÿíèí ãóð-
áàíûí èñÿ îðàäà ñàéûãëàéûð. Áóíóí þçöíäÿ äÿ èíñàíëûüà õàñ
îëìàéàí íÿñÿ âàð. Ýÿðÿê, ùå÷ îëìàñà, ñÿíèí äÿ ìÿäÿí
àüðûéàéäû.
– Äöç äåéèðñÿí, Áîðèñ! Äöíéàíûí áÿäáÿõòëèéè äÿ åëÿ
îíäàäûð êè, íÿëÿð åëÿäèéèìèçè þçöìöç äÿ áèëìèðèê. Àíúàã ñÿí
áó èñëàùàòû íèéÿ ùÿêèìëÿðäÿí áàøëàéûðñàí? Ñèéàñè õàäèìëÿð-
äÿí, ýåíåðàëëàðäàí áàøëàñàéäûí, éàõøû îëàðäû, ìöùàðèáÿäÿí
úàíûìûç ãóðòàðàðäû.
Ìîðîçîâ àðõàéà ñþéêÿíèá, äèããÿòëÿ Ðàâèêÿ áàõäû:
– Ùÿêèìëÿðè øÿõñÿí òàíûìàã éàõøû äåéèëìèø, – äåäè.
– Îíëàðà èíàìûí èòèð. Ñÿíèíëÿ î ãÿäÿð áèð éåðäÿ è÷èá êåôëÿí-
ìèøèê êè! Áóíäàí ñîíðà ùå÷ ãîéàðàì ñÿí ìÿíè òÿøðèù
åëÿéÿñÿí?! Ëàï òóòàã êè, ìÿíèì òàíûìàäûüûì úÿððàùäàí
ãàò-ãàò éàõøûñàí, àíúàã éåíÿ îíóí éàíûíà ýåäÿðÿì.
Òàíûìàäûüûíà äàùà ÷îõ èíàíìàã àäàìûí ãàíûíäà âàð, àé
ñàããàëëû óøàã! Ùÿêèìëÿð, ýÿðÿê, ùÿìèøÿ õÿñòÿõàíàäà ãàëà-
ëàð, àäàì àðàñûíà ÷ûõìàéàëàð. Ñèçèí ñÿëÿôëÿð – úàäóýÿðëÿð âÿ
ëîüìàíëàð áóíó éàõøû áèëèáëÿð. Ìÿí þçöìö î âàõò áû÷àüûí
E
àëòûíà âåðÿðÿì êè, ãàáàüûìäàêûíûí ãåéðè-àäè àäàì îëäó-
üóíà èíàíàì! R
– Ìÿí ñÿíè òÿøðèù åëÿìÿðÿì, Áîðèñ.

– Íèéÿ?
– Ùå÷ áèð úÿððàù ãàðäàøûíû éàðìàç.
– Íàðàùàò îëìà, áåëÿ õîø òÿñàäöô ãîéìàðàì ñÿíÿ ãèñ-
ìÿò îëñóí! Éàòà-éàòà öðÿéèì áèðäÿí äàéàíàúàã. Áóíóí
ö÷öí ÿëèìäÿí ýÿëÿíè åëÿéèðÿì... – Ìîðîçîâ äÿúÿë óøàãëàð
êèìè Ðàâèêÿ áàõäû, àéàüà äóðäó. – Ìÿí ýåäèì, éîõñà Ìîí-
ìàðòðäàêû ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçèíèí ãàïûëàðû áàüëû ãàëàð! Èíñàí
íÿ ö÷öí éàøàéûð, Ðàâèê?
– Åëÿ áó ùàãäà äöøöíìÿê ö÷öí. Éåíÿ ñóàëûí âàð?
– Âàð. Íÿ ö÷öí î, áó ùàãäà äöøöíÿ-äöøöíÿ êàìàëà
÷àòàí êèìè þëöð?
– Áÿçèëÿðè êàìàëà ÷àòìàìûø äà þëöð.
– Àüçûìû áîçà ñàëìà! Èíäè áàøëàéàúàãñàí êè, ðóù ýÿçèð...
– Áàøëàìàìûøäàí ãàáàã ìÿíèì äÿ ñÿíÿ áèð ñóàëûì 263
âàð. Áàõ, øèðëÿð äàüêå÷èëÿðèíèí, ùþðöì÷ÿêëÿð ìèë÷ÿêëÿðèí, òöë-
êöëÿð äÿ òîéóãëàðûí ãÿíèìèäèð. Èíäè äå ýþðöì, éåð öçöíöí
ùàíñû éåýàíÿ úàíëûñûäûð êè, ùÿìèøÿ áèð-áèðè èëÿ ÷ÿêèøèð, âóðó-
øóð, áèð-áèðèíèí ãÿíèìè îëóð?
– Áó ëàï óøàã ñóàëû îëäó! ßëáÿòòÿ, «ìÿùÿááÿò», «éàõøû-
ëûã», «ìÿðïùÿìÿò» êèìè ñþçëÿðè èúàä åëÿéÿí èíñàí – éåð öçö-
íöí ÿøðÿôè!
– Éàõøû, î, òÿáèÿòèí ùàíñû úàíëûñûäûð êè, þçöíö þëäöðÿ áèëÿð
âÿ þëäöðöð äÿ?
– Éåíÿ äÿ «àõèðÿò äöíéàñû», «Àëëàù», «çöùóð åëÿìÿê»
ñþçëÿðèíè èúàä åëÿéÿí èíñàíëàð.
– ßëà! Þçöí ýþðöðñÿí êè, ùÿéàòûìûç çèääèééÿòëÿðëÿ äîëó-
äóð, þçöí äÿ ñîðóøóðñàí íèéÿ þëöðöê...
Ìîðîçîâ ùåéðÿòëÿ îíó ñöçäö:
– Àé ñîôèñò! – äåäè. – Àé òÿíáÿë...
Ðàâèê äÿ îíà áàõäû. «Àù, Æîàí! – Áóíó þçöíäÿí õÿáÿð-
ñèç öðÿéè äåäè. – Êàø èíäè áó ÷èðêëè øöøÿ ãàïûäàí ýèðÿéäèí!»
– Áîðèñ, áèç îíäà ñÿùâ åëÿäèê êè, ôèêèðëÿøìÿéÿ áàøëàäûã.
ßýÿð åùòèðàñ, âÿùøèëèê êèìè áèð ñÿàäÿòäÿí ãà÷ìàñàéäûã, áåëÿ
îëìàçäû. Êèìñÿ áèçèì öñòöìöçäÿ òÿúðöáÿ àïàðûð, àíúàã,
äåéÿñÿí, úàâàáûíû ùÿëÿ òàïìàéûá. Ýÿë òàëåéèìèçäÿí øèêàéÿò-
ëÿíìÿéÿê. Ùÿòòà öçÿðèíäÿ òÿúðöáÿ àïàðûëàí ùåéâàíëàðäà äà
ïåøÿêàð ãöðóð îëìàëûäûð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Áó ñþçëÿðè þêöçëÿð éîõ, ãÿññàáëàð äåéÿð! Àëèìëÿð äåéÿð,

äÿíèç ùåéâàíëàðû äåìÿç! Àü ñè÷îâóëëàð äåìÿç, àíúàã
ùÿêèìëÿð äåéÿð!
– Åëÿäèð! Éàøàñûí «ùÿð øåéèí áèð ñÿáÿáè âàð» äåéÿí ãàíóí!
Áîðèñ, ýÿë ýþçÿëëèéèí, áèðúÿ àíäàêû ÿáÿäè ñÿàäÿòèí ñàüëûüûíà
áàäÿ ãàëäûðàã! Áèëèðñÿíìè, èíñàíà éåýàíÿ âàðëûã êèìè áèð äÿ
íÿ áÿõø îëóíóá? Ýöëìÿê âÿ àüëàìàã!
– Ùÿì äÿ ñÿðõîø îëìàã! Àðàãëà, ÷àõûðëà, ôÿëñÿôÿ èëÿ,
ãàäûíëàðëà, öìèäëÿ, òÿíùàëûãëà êåôëÿíìÿê! Õÿáÿðèí âàðìû, î,
éåýàíÿ úàíëû êèìè áèð äÿ íÿéè áèëèð? Áèëèð êè, þëÿúÿê! Áóíà
ýþðÿ äÿ îíà äÿðìàí êèìè øèðèí õÿéàëëàð âåðèëèá. Äàø äà ðåàë
âàðëûãäûð, áèòêèëÿð äÿ! Ùåéâàíëàð äà åëÿäèð. Íàìûñûíû äà òÿáèÿò
éàðàäûá. Àíúàã ùå÷ áèðè þëÿúÿéèíè áèëìèð. Èíñàí èñÿ áèëèð! Îéàí,
åé ðóù! Ýþéëÿðÿ áàø âóð! Ñÿí äÿ ÷îõ àù-âàé åëÿìÿ, åé
ãàíóíè ãàòèë! Ìÿýÿð áèç èíäèúÿ áèð éåðäÿ áÿøÿðèééÿòèí ñÿàäÿò
ùèìíèíè îõóìàäûã?! – Ìîðîçîâ ãóðóìóø ïàëìàíû åëÿ ñèëêÿ-
264 ëÿäè êè, òîç ãàëõäû. – ßëâèäà, åé öðÿêëÿðè ðèããÿòÿ ýÿòèðÿí úÿíóá
ùÿñðÿòèíèí ùÿãèãè ñèìâîëó, ìåùìàíõàíà ñàùèáÿñèíèí ñåâèìëè
àüàúû! Ñÿí äÿ ñàëàìàò ãàë, åé âÿòÿíñèç èíñàí, êþêöíäÿí
ãîïìóø ñàðìàøûã ýöëö, þëöì îüóðëàéàí úèáýèð! Ýåò ôÿõð
åëÿ êè, ðîìàíòèêñÿí!
Ìîðîçîâ èðèøäè. Àíúàã Ðàâèêèí äîäàüû äà ãà÷ìàäû. Ýþçö
ãàïûäà èäè. Ãàïû à÷ûëäû, íþâáÿò÷è è÷ÿðè ýèðäè, îíëàðà ñàðû ýÿëäè.
«Çÿíý åëÿäè! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Àõûð êè, åëÿäè!»
Éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè, ýþçëÿäè. Ùèññ åòäè êè, ãîëëàðûíûí ÿçÿ-
ëÿëÿðè äàðòûëûð...
– Áó ñèãàðåò ñèçÿ ÷àòà÷àã, ìöñéþ Ìîðîçîâ, îüëàí èíäè-
úÿ ýÿòèðäè.
– Òÿøÿêêöð åäèðÿì, – äåéÿ Ìîðîçîâ ðóñ ñèãàðåòèíè àëûá
÷èáèíÿ ãîéäó. – Ùÿëÿëèê, Ðàâèê! Áó ýöí éåíÿ ýþðöøÿúÿéèê?
– Áÿëêÿ äÿ... ùÿëÿëèê, Áîðèñ.
***
Ìÿäÿñè êÿñèëìèø êèøè ýþçëÿðèíè Ðàâèêÿ çèëëÿìèøäè. Óðÿéè
áóëàíûð, àí÷àã ãàéòàðà áèëìèðäè. Ãàéòàðìàüà áèð øåé äÿ éîõ
èäè. Ãû÷ëàðû êÿñèëÿíäÿí ñîíðà îíóí àüðûñûíû ùèññ åëÿéÿí àäàì
êèìè èäè...
Ðàùàòëûã òàïà áèëìèðäè. Ðàâèê èéíÿ âóðäó. Éàøàìàñûíà
öìèä àç èäè. Öðÿéè çÿèôëÿìèø, úèéÿðèíèí áèð òàéû äà ñûðàäàí
E
÷ûõìûøäû. Îòóç áåø÷ÿ éàøû îëñà äà, ÷îõ õÿñòÿëèêëÿð ýå÷èðìèø-
äè. Óçóí ìöääÿò ìÿäÿ õîðàñûíäàí ÿçèééÿò ÷ÿêìèø, ñîíðà R
âÿðÿì îëìóøäó âÿ îíó äà éàõøû ìöàëè÷ÿ åòäèðìÿìèøäè. Èíäè

äÿ õÿð÷ÿíý éàõàëàìûøäû. Õÿñòÿëèê òàðèõèíäÿí áèëèíèðäè êè, äþðä èë
åâëè îëóá. Àðâàäû óøàã öñòÿ þëìöøäö. Ö÷ èë êå÷ÿíäÿí ñîíðà
óøàã äà âÿðÿìäÿí ýåòìèøäè... Þçýÿ ùå÷ êÿñè éîõ èäè. Èíäè
áóðàäà óçàíûá ýþçëÿðèíè Ðàâèêÿ çèëëÿìèøäè âÿ þëìÿê èñòÿìèðäè.
Ñÿáèðëè, äþçöìëö èäè âÿ õÿáÿðè éîõ èäè êè, ìÿäÿñèíè êÿñèá
ýþòöðöáëÿð, éåìÿê áèðáàøà îíèêèáàðìàã áàüûðñàüà òþêöëÿ-
úÿê, àäàìà àç-÷îõ ëÿççÿò âåðÿí äóçëó õèéàðû, ãûçàðäûëìûø äîíóç
ÿòèíè ùå÷ âàõò éåéÿ áèëìÿéÿúÿê. Áóðàäàúà óçàíìûøäû, áÿäÿíè
äîüðàì-äîüðàì èäè, éàâàø-éàâàø ÷öðöìÿéÿ áàøëàìûøäû,
ýþçëÿðèíäÿ íÿñÿ òÿðïÿíèðäè âÿ îíóí äà àäûíà ðóù äåéèðäèëÿð.
Ýåò ôÿõð åëÿ êè, ðîìàíòèêñÿí! Áó äà áÿøÿðèééÿòèí ùÿéàò ùèìíè!
Ðàâèê ùÿðàðÿò ÷ÿäâÿëèíè éåðèíÿ àñäû. Òèáá áàúûñû äóðóá
ýþñòÿðèø ýþçëÿéèðäè. Éåíè÷ÿ òîõóìàüà áàøëàäûüû êþéíÿéè
éàíûíäàêû ñòîëóí öñòöíÿ ãîéìóøäó. Ìèëëÿð öñòöíäÿ èäè, 265
éóìàã éåðÿ äöøìöøäö. Ñòîëäàí ñàëëàíàí íàçèk éóí èï
óçàãäàí, ñûçãû èëÿ àõàí ãàíà îõøàéûðäû. Ñàíêè, êþéíÿêäÿí
ãàí äàìûðäû...
«Áóðàäàúà óçàíûá ãàëûá... – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè.
– Èíäèúÿ âóðóëàí èéíÿéÿ áàõìàéàðàã, ýåúÿ ùàëû õàðàáëàøà-
úàã, äÿùøÿòëè àüðûëàð áàøëàéàúàã, éåðèíäÿí òÿðïÿíÿ áèëìÿéÿ-
úÿê, òÿíýíÿôÿñ îëàúàã, éóõóñóíó ãàðûøäûðàúàã. Ìÿí èñÿ ãàäûí
ýþçëÿéèðÿì âÿ äöøöíöðÿì êè, ýÿëìÿñÿ, áó ýåúÿ ÿí àüûð
ýåúÿ îëàúàã... Úàí öñòÿ îëàí áó êèøè, ãîíøó ïàëàòàäàêû ãîë-
ëàðû ÿçèê-ÿçèê îëìóø Ãàñòîí Ïåðå... Áó ýåúÿ áöòöí äöíéàäà
áàø âåðÿúÿê ìèí úöð ùàäèñÿ èëÿ ìöãàéèñÿäÿ ìÿíèì äÿð-
äèìèí ýöëöíú îëäóüóíó þçöì äÿ áèëèðÿì, àíúàã éåíÿ äÿ
õåéðè éîõäóð.... Ùå÷ õåéðè éîõäóð, êþìÿê åëÿìèð, ùå÷ íÿéè
äÿéèøìèð, ùÿð øåé îëäóüó êèìè ãàëûð... Ìîðîçîâ íåúÿ äåäè?
Íèéÿ ñÿíèí äÿ ìÿäÿí àüðûìûð? Ùÿ, äîüðóäàí, íèéÿ àüðûìûð?»
Òèáá áàúûñûíà:
– Áèð øåé îëñà, ìÿíÿ çÿíý åëÿéèí, – äåäè. Áó, Êåòèí
ãðàììîôîí áàüûøëàäûüû ãûç èäè.
– Áó úÿíàá ÷îõ ôàüûð àäàìäûð... – Ãûç äèëëÿíäè.
– Íåúÿäèð? – Ðàâèê ùåéðÿòëÿíäè.
– ×îõ ôàüûðäûð... Éàõøû õÿñòÿäèð...
Ðàâèê éàí-éþðÿñèíÿ áàõäû. Áóðàäà îíà ùÿäèééÿ åäèëÿñè
ùå÷ íÿ éîõ èäè. ×îõ ôàüûðäûð! Áó òèáá áàúûëàðû áÿçÿí ãÿðèáÿ
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ñþçëÿð òàïûðëàð! Éàçûã îëóá-ãàëàí ýöúöíö, áöòöí ÿñÿáëÿðèíè

òîïëàéûá þëöìëÿ ÷àðïûøûð. Éîõ, ôàüûð àäàì äåéèë!
Ðàâèê ìåùìàíõàíàéà ãàéûòäû. Ãàïûäà Ãîëäáåðãëÿ ðàñò-
ëàøäû. Ñàããàëûíà äÿí äöøìöø éàøëû àäàì èäè, äþø úèáèíäÿí
ãûçûë ñààòûíûí ãàëûí çÿíúèðè ñàëëàíûðäû.
– Ýþçÿë àõøàìäûð! – Ãîëäáåðã îíó ñþùáÿòÿ òóòäó.
– Áÿëè... – Ðàâèê îíóí èíäè Âèçåíùîôóí îòàüûíäà îëàí
àðâàäûíû õàòûðëàäû. – Áÿëêÿ, áèð àç ýÿçÿê?
– Ýÿçäèì... «Êîíêîð» ìåéäàíûíà ãÿäÿð ýåòìèøäèì...
Ùÿ, «Êîíêîð» ìåéäàíûíà ãÿäÿð! Àìåðèêà ñÿôèðëèéè îðà-
äà éåðëÿøèðäè. Àü ðÿíýëè áèíà èäè, äàìûíäà óëäóçëó áàéðàã
éåëëÿíèðäè. Ýåäèø-ýÿëèø àç îëàí, ñàêèò áèð éåðäè. Îðàäà áèð
ìöúðö âàðäû âÿ ùÿìèí ìöúðöíöí è÷èíäÿ ñàõëàíûëàí ìþùöðëÿ
âèçàëàð òÿñäèã îëóíóðäó. ßë÷àòìàç éåð èäè! Ãîëäáåðã äÿ
«Êðèëî» ìåùìàíõàíàñûíûí éàíûíäà äàéàíûá, ýþçëÿðèíè îíóí
áàüëû ãàïûñûíà, èøûã ýÿëìÿéÿí ïÿíúÿðÿëÿðèíÿ äèêèð âÿ åëÿ
266 áàõûðäû êè, äåéÿðäèí, Ðåìáðàíäòûí ùàíñû ÿñÿðèíÿñÿ, éà äà
ÿôñàíÿâè «Êîõèíîð»1 áðèëéàíòûíà òàìàøà åäèð...
– Áÿëêÿ, áèð àç äà ýÿçÿê? «Çÿôÿð òàüû»íà ÷àòûá ãàéûäàðûã,
– äåéÿ Ðàâèê ôèêèðëÿøäè: ÿýÿð éóõàðûäàêû èêè íÿôÿðè õèëàñ åäÿ áèë-
ñÿì, ýåäèá ýþðÿ÷ÿéÿì, Æîàí ýÿëèá, éà äà áèð àçäàí ýÿëÿúÿê.
Ãîëäáåðã áàøûíû áóëàäû:
– Åâÿ ýåäèðÿì. Éÿãèí, àðâàäûì èíäè ìÿíè ýþçëÿéèð. Èêè
ñààòäàí ÷îõäóð ýåòäèéèì...
Ðàâèê ñààòà áàõäû. Áèðèí éàðûñûíà àç ãàëûðäû. Èíäè ùå÷ êÿñè
õèëàñ åòìÿê ëàçûì äåéèëäè. Ãàäûí ÷îõäàí þç îòàüûíà ãàéûòìûø
îëàðäû. Î, ïèëëÿêÿíè éàâàø-éàâàø ãàëõàí Ãîëäáåðãèí àðõàñûí-
úà áàõäû, ñîíðà íþâáÿò÷èéÿ éàõûíëàøäû.
– Ìÿíÿ çÿíý âóðàí îëóá? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Õåéð.
Îòàüûíäàí èøûã ýÿëèðäè. Éàäûíà äöøäö êè, ÷ûõàíäà þçö
ñþíäöðìÿìèøäè. Ñòîëóí öñòöíäÿêè êàüûç ïàð÷àñû åëÿ èøûëäà-
éûðäû êè, äåéÿðäèí, öñòöíÿ ãàð éàüûá. Éàçìûøäû êè, éàðûì ñààò-
äàí ñîíðà ãàéûäàúàã. Îíó ýþòöðöá úûðäû. È÷ìÿéÿ áèð øåé
àõòàðäû, àíúàã ùå÷ íÿ òàïìàäû. Òÿçÿäÿí àøàüû äöøäö. Íþâ-
áÿò÷èäÿ êàëâàäîñ òàïûëìàäû. Òÿêúÿ êîíéàê âàð èäè. Ðàâèê áèð
øöøÿ «Åíåññè», áèð øöøÿ äÿ «Âóâðå» ýþòöðäö. Íþâáÿò÷è èëÿ
õåéëè ñþùáÿò åëÿäè. Êèøè îíà ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû êè,
1 “Koxinor” – Èíýèëèñ êðàëëàðûíûí òàúûíäàêû áðèëéàíò. Äöíéàäà
ÿí áþéöê áðèëéàíò äàøëàðûíäàí áèðèäèð.

E
èêèéàøëûëàðûí Ñÿí-Êëóäàêû íþâáÿòè ãà÷ûø éàðûøûíäà ÛÛ Ëóäóíóí
èìêàíëàðû äàùà áþéöêäöð. Èñïàíèéàëû Àëâàðåñ ýÿëèá êå÷äè. R
Ðàâèê ýþðäö êè, î, àçàúûã àõñàéûð. Áèð ãÿçåò äÿ ýþòöðöá îòà-

üûíà ãàéûòäû. Ýåúÿ ùå÷ úöð ãóðòàðìàã áèëìèðäè. «Ñåâÿí àäàì
ìþúöçÿéÿ èíàíìûðñà, áàòûá!» Áó ñþçëÿðè 1933-úö èëäÿ âÿêèë
Àðåíñåí Áåðëèíäÿ äåìèøäè. Ö÷ ùÿôòÿäÿí ñîíðà îíó ùÿáñ
äöøÿðýÿñèíÿ ýþíäÿðäèëÿð, ÷öíêè ñåâýèëèñè øåéòàíëàìûøäû...
Ðàâèê «Âóâðå»íè à÷äû, Ïëàòîíóí êèòàáûíû ÿëèíÿ ýþòöðäö. Áèð-
èêè äÿãèãÿ êå÷ìÿìèø, ãàéòàðûá éåðèíÿ ãîéäó, ýÿëèá ïÿíúÿðÿ-
íèí ãàáàüûíäà îòóðäó.
Ýþçëÿðèíè òåëåôîíà çèëëÿìèøäè. Ëÿíÿòÿ ýÿëìèø áó ãàðà
àïàðàòäàí äà êþìÿê éîõ èäè. Æîàíûí íþìðÿñèíè áèëìÿäèéè
ö÷öí çÿíý åëÿéÿ áèëìÿçäè. Ùàðàäà éàøàäûüûíû äà áèëìèðäè.
Þçö ñîðóøìàìûø, Æîàí äà äåìÿìèøäè. Áÿëêÿ äÿ, ãÿñäëÿ
äåìÿìèøäè. Îíñóç äà áÿùàíÿ òàïàúàãäû...
Òöíä îëìàéàí øÿðàáäàí áèð ãÿäÿù è÷äè. «Ëàï àõìà-
üàì, – äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Áó ýöí ñÿùÿð éàíûìäà 267
îëàí ãàäûíû ýþçëÿéèðÿì. Ö÷ àé éàðûì àéðû äöøäöì, âåúèìÿ
îëìàäû, èíäè áèðúÿ ýöí ýÿëìÿéèá, äþçÿ áèëìèðÿì. Îíäàí
ñîíðà ýþðìÿñÿéäèì, áåëÿ îëìàçäû. Þçöìö ùàçûðëàìûøäûì.
Àíúàã èíäè...»
Àéàüà äóðäó. Éîõ, ýöíàù áóíäà äåéèë. Ýöíàù îíóí
è÷èíè ýÿìèðÿí ìÿúùóëëóãäà èäè. Ñààòáàñààò áåéíèíÿ ïÿð÷èì-
ëÿíÿí èíàìñûçëûãäà èäè...
Ãàïûéà òÿðÿô ýåòäè. Áèëèðäè êè, à÷ûãäûð. Àíúàã éåíÿ éîõ-
ëàäû. Ãÿçåò îõóìàüà áàøëàäû. Ùÿðôëÿðè ýöúëÿ ñå÷èðäè. Ïîëøà
ìöíàãèøÿëÿðè... Ëàáöä òîããóøìàëàð... Òîðïàã èääèàñû... Èíýèë-
òÿðÿ âÿ Ôðàíñàíûí Ïîëøà èëÿ ìöãàâèëÿ áàüëàìàñû... Ýåòäèêúÿ
éàõûíëàøàí ìöùàðèáÿ... Ãÿçåòè éåðÿ àòûá, èøûüû ñþíäöðäö.
Ãàðàíëûãäà óçàíûá ýþçëÿìÿéÿ áàøëàäû. Éàòà áèëìèðäè. Äöé-
ìÿíè áàñûá èøûüû òÿçÿäÿí éàíäûðäû. «Åíåññè» ñòîëóí öñòöíäÿ
èäè. Àíúàã à÷ìàäû. Äóðóá ïÿíúÿðÿíèí þíöíäÿ îòóðäó. Ùàâà
ñÿðèí èäè, óçàã ñÿìàäà óëäóçëàð ñàéðûøûð, ùÿéÿòäÿ ïèøèêëÿð
áîüóøóðäó. Öçáÿöç åâèí åéâàíûíäà áèð êèøè òóìàí-êþéíÿê-
äÿ äàéàíûá îðà-áóðàñûíû ãàøûéûðäû. Ñîíðà óúàäàí ÿñíÿéèá,
èøûã ýÿëÿí îòàüûíà ýèðäè. Ðàâèê ÷àðïaéûéà áàõäû. Áèëèðäè êè,
éàòà áèëìÿéÿúÿê. Îõóìàüûí äà ìÿíàñû éîõ èäè. Èíäèúÿ
îõóäóãëàðûíûí ùå÷ áèðè éàäûíäà ãàëìàìûøäû. Éàõøûñû áóäóð
êè, ÷ûõûá ýåòñèí. Àíúàã ùàðà? Åéíè øåé èäè. Ýåòìÿê äÿ
èñòÿìèðäè. Àíúàã áèð õÿáÿð áèëìÿê èñòÿéèðäè. Ëÿíÿò øåéòàíà,
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
êîíéàê øöøÿñè éåíÿ ÿëèíäÿ èäè! Îíó éåðèíÿ ãîéäó. Ñîíðà ÿë

÷àíòàñûíäàí ùÿá ýþòöðäö. Áóíëàðäàí áàéàã ãûðìûçûáàø
Ôèíêåíøòàéíà äà âåðìèøäè. Î, èíäè éàòìûø îëàðäû. Ùÿáëÿðè
àòäû. Þçöíöí áóíëàðëà éóõóéà ýåäÿúÿéè èñÿ øöáùÿëè èäè...
Áèðèíè äÿ àòäû. Æîàí ýÿëñÿ, îéàíàðäû. Àíúàã î ýÿëìÿäè. Ùå÷
ñîíðàêû àõøàì äà ýÿëìÿäè...
XXI
Ðàâèê ìÿäÿñè êÿñèëìèø êèøèíèí éàíûíäà èäè. Åæåíè áàøûíû
ïàëàòàíûí ãàïûñûíäàí è÷ÿðè óçàòäû:
– Òåëåôîíà, ìöñéþ Ðàâèê!
– Êèìäèð?
– Áèëìèðÿì, ñîðóøìàäûì. – Òåëåôîí÷ó ãûç áàéûðäà äåäè.
Ðàâèê Æîàíûí ñÿñèíè ÿââÿëúÿ òàíûìàäû. Ñÿñ ëàï óçàãäàí
268 ýÿëèðäè âÿ àíëàøûëìûðäû.
– Æîàí, ñÿíñÿí? Ùàðàäàñàí?
Ñÿñ åëÿ ýÿëèðäè êè, äåéÿðäèí, Ïàðèñäÿí äàíûøìûð. Ýþçëÿ-
éèðäè êè, Æîàí èíäèúÿ äÿíèç ñàùèëèíäÿêè øÿùÿðëÿðäÿí áèðèíèí
àäûíû ÷ÿêÿúÿê. Î, èíäèéÿ êèìè õÿñòÿõàíàéà çÿíý âóðìàìûøäû.
– Åâèìäÿéÿì, – äåäè.
– Ïàðèñäÿ?
– ßëáÿòòÿ! Þçýÿ ùàðàäà îëàñûéàì?
– Õÿñòÿñÿí?
– Éîõ. Íèéÿ åëÿ äåéèðñÿí?
– Õÿñòÿõàíàéà çÿíý åëÿäèéèí ö÷öí.
– Ìåùìàíõàíàéà çÿíý âóðìóøäóì, éîõ èäèí. Îíà
ýþðÿ äÿ õÿñòÿõàíàéà âóðäóì.
– Áèð ùàäèñÿ îëóá?
– Éîõ! Íÿ îëìàëû èäè? Êåôèíè ñîðóøìàã èñòÿéèðäèì.
Îíóí ñÿñè èíäè àéäûíëàøìûøäû. Ðàâèê ñèãàðåò âÿ êèáðèò
÷ûõàðäû. Êèáðèòèí áèð òÿðÿôèíè ñòîëà äàéàéûá, ÷þï ÷ûõàðäû, ñèãà-
ðåòèíè éàíäûðäû.
– Áóðà õÿñòÿõàíàäûð, Æîàí, – äåäè, – àäàì ùÿð äÿãèãÿ
íÿñÿ ýþçëÿéèð. Ãÿçà îëóð, õÿñòÿëÿíÿí îëóð...
– Ìÿí õÿñòÿ äåéèëÿì. Äöçäöð, óçàíìûøàì, àíúàã õÿñòÿ
äåéèëÿì.
– Ëàï éàõøû... – Ðàâèê ÿëèíäÿêè êèáðèò ãóòóñóíó ñòîëóí
öñòöíäÿ îéíàòìàüà áàøëàäû. Æîàíûí íÿ äåéÿúÿéèíè ýþçëÿéèðäè.
E
Æîàí äà íÿñÿ ýþçëÿéèðäè. Ðàâèê îíóí íÿôÿñèíè àéäûíúà
åøèäèðäè. Æîàí ýþçëÿéèðäè êè, î áàøëàñûí. Îíäà èøè àñàí oëàðäû... R
– Æîàí, òåëåôîíäà ÷îõ ãàëà áèëìÿðÿì. Éàðàíû à÷ìûøàì,

òåç ãàéûäûá ñàðûìàã ëàçûìäûð.
Æîàí áèð àíëûüà ñóñäó, ñîíðà:
– Íèéÿ ýþðöíìöðñÿí? – äåäè.
– Îíà ýþðÿ êè, íÿ òåëåôîí íþìðÿíè áèëèðÿì, íÿ äÿ ãàë-
äûüûí éåðè.
– Äåìÿìèøÿì?
– Éîõ, Æîàí.
– Åëÿ øåé îëìàç, äåìèøÿì... – îíóí àéàüû éåð àëäû.
– Äÿãèã éàäûìäàäûð, äåäèì. Éåíÿ óíóòìóñàí.
– Éàõøû, óíóòìóøàì, áèð äÿ äå. Éàíûìäà ãÿëÿì âàð.
Æîàí öíâàíû äà, òåëåôîíó äà äåäè.
– Äÿãèã áèëèðÿì êè, âåðìèøäèì, Ðàâèê. Äöç ñþçöìäöð.
– Îëäó, Æîàí. Ìÿí ýåòäèì. Áó àõøàì áèð éåðäÿ øàì
åëÿéÿê? 269
Æîàí áèð àíëûüà ëÿíýèäè, ñîíðà:
– Íèéÿ ýÿëèá ìÿíÿ áàø ÷ÿêìèðñÿí? – äåäè.
– Éàõøû, áóíó äà åëÿéÿðÿì. Àõøàì ñÿêêèçäÿ ýÿëèì?
– Íèéÿ èíäè ýÿëìèðñÿí?
– Èøèì âàð.
– ×îõ ÷ÿêÿð?
– Òÿõìèíÿí, áèð ñààò.
– Ãóðòàðàíäà ýÿë.
«Ùÿ, áàøà äöøöðÿì, àõøàì âàõòûí éîõäóð», – äåéÿ
ôèêèðëÿøÿí Ðàâèê ñîðóøäó:
– Àõøàì íèéÿ îëìóð êè?
– Ðàâèê, ñÿí ùÿðäÿí ëàï àäè øåéëÿðè äÿ áàøà äöøìöðñÿí.
Îíà ýþðÿ êè, èíäè ýÿëìÿéèíè èñòÿéèðÿì... Àõøàìà ãÿäÿð ýþç-
ëÿìÿê èñòÿìèðÿì... Éîõñà áó âàõò õÿñòÿõàíàéà íèéÿ çÿíý
âóðóðäóì?!
– Éàõøû, ãóðòàðàí êèìè ýÿëÿðÿì.
Ðàâèê ÿëèíäÿêè êàüûçû ôèêèðëè-ôèêèðëè ãàòëàéûá, ýåðè ãàéûòäû...
***
Áèíà Ïàñêàë êö÷ÿñèíèí òèíèíäÿ èäè. Æîàí éóõàðû ìÿðòÿáÿ-
äÿ éàøàéûðäû. Ãàïûíû þçö à÷äû:
– Ýÿë, – äåäè, – íÿ éàõøû ýÿëèá ÷ûõäûí! È÷ÿðè êå÷.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ßéíèíäÿ àäè, ãàðà ðÿíýëè êèøè õàëàòû âàðäû. Îíóí áó

õàñèééÿòè Ðàâèêèí õîøóíà ýÿëèðäè. Ùå÷ âàõò òöë, èïÿê ïàëòàð
ýåéìÿçäè. Ðÿíýè ùÿìèøÿêèíäÿí äÿ ÷îõ ãà÷ìûøäû, áèð àç
äà ùÿéÿúàíëû èäè.
– Ýÿë, – äåäè, – ñÿùÿðäÿí ýþçëÿéèðÿì. Áàõ, ýþð íå÷ÿ
éàøàéûðàì.
Î, ãàáàüà äöøäö. Ðàâèê ýöëöìñÿäè. Éàìàí áèú èäè,
îíó ãàáàãëàéûá, ñóàë âåðìÿéÿ ãîéìàäû. Îíóí ãÿøÿíý,
øàõ ÷èéèíëÿðèíÿ áàõäû. Èøûã äöç ñà÷ëàðûíà äöøöðäö. Áèðúÿ
àíëûüà íÿôÿñè òóòóëäó, îíà åëÿ ýÿëäè êè, Æîàíà ÿìÿëëè-áàøëû
âóðóëóá...
Æîàí îíó áþéöê áèð çàëà ýÿòèðäè. Èøûãëû åìàëàòõàíàéà
îõøàéûðäû. Åíëè, ùöíäöð ïÿíúÿðÿñè Ðàôàåë ïðîñïåêòè èëÿ Ïðó-
äîí ïðîñïåêòèíèí àðàñûíäàêû áàüà à÷ûëûðäû. Áèð àç ñàüäà èñÿ
Ïîðò-äå-ëà-Ìîòå ýþðöíöðäö. Îíóí àðõà òÿðÿôèíäÿ èñÿ Áóëîí
ìåøÿñè ãûçûëû-éàøûë ðÿíýÿ ÷àëûðäû.
270 Îòàã éàðûì÷ûã äà îëñà, ìöàñèð äÿáäÿ áÿçÿäèëìèøäè.
Áþéöê äèâàíûí öñòöíäÿêè þðòöê ýþìýþé èäè. Êðåñëîëàð öçäÿí
÷îõ ðàùàò ýþðöíñÿ äÿ, î ãÿäÿð äÿ ðàùàò äåéèëäè. Ñòîëëàð äà
÷îõ àë÷àã èäè. Îðòàëûüà ùÿìèøÿéàøûë ôèêóñ àüà÷û ãîéóëìóøäó.
Áóíëàðäàí ÿëàâÿ, áèð àìåðèêàí ãðàììîôîíó âàð èäè âÿ Æîà-
íûí ÷àìàäàíëàðûíäàí áèðè äÿ êöíúÿ ãîéóëìóøäó. Ùÿð øåé
éåðëè-éåðèíäÿ èäè, àíúàã áóíà áàõìàéàðàã, Ðàâèêèí î ãÿäÿð
äÿ õîøóíà ýÿëìÿäè. Éà ëàï éàõøû îëñóí, éà äà ëàï ïèñ, éàðûì-
÷ûã øåéëÿðè õîøëàìûðäû. Ôèêóñäàí äà ëàï çÿùëÿñè ýåäèðäè...
Ùèññ åëÿäè êè, Æîàí îíà áàõûð. Ðàâèêèí áóíó íå÷ÿ ãÿáóë
åäÿúÿéèíè áèëìèðäè, àíúàã úÿñàðÿò åëÿéèá îíó áóðà ÷àüûðìàñû
áþéöê ðèñã èäè.
– ×îõ ýþçÿëäèð, – äåëè, – áþéöêäöð, ýþçÿëäèð.
Î, ãðàììîôîíóí ãàïàüûíû ãàëäûðäû. ßíòèãÿ úèùàç èäè,
âàëëàðû þçö àâòîìàòëà äÿéèøèðäè. Ñòîëóí öñòöíäÿ áèð ãàëàã âàë
âàðäû âÿ Æîàí áèð-èêèñèíè ýþòöðöá äèñêèí öñòöíÿ ãîéäó:
– Èøëÿòìÿéè áèëèðñÿí?
Ðàâèê áèëñÿ äÿ, «éîõ» äåäè.
Æîàí äöéìÿëÿðäÿí áèðèíè áàñäû:
– ßíòèãÿ øåéäèð, ñààòëàðëà ÷àëûð. Âàëëàðû äÿéèøäèðìÿê, ñþí-
äöðìÿê ö÷öí òåç-òåç äóðìàã ëàçûì äåéèë. Óçàí, ãóëàã àñ,
ýöíÿøèí ãöðóá åòìÿñèíÿ áàõ, õÿéàëà äàë...
Äîüðóäàí äà, ÿëà úèùàç èäè. Ðàâèê îíó ýþðìöøäö âÿ
áèëèðäè êè, ãèéìÿòè, òÿõìèíÿí èéèðìè ìèí ôðàíêäûð. Ùÿçèí
E
ìóñèãè ñÿäàëàðû ÿòðàôà éàéûëäû. Ïàðèñèí ñåíòèìåíòàë ìàùíû-
ëàðûíäàí èäè... «Jàttendrai».1 R
Æîàí áèð àç àøàüû ÿéèëèá äèããÿòëÿ ãóëàã àñûðäû.

– Õîøóíà ýÿëèð? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ðàâèê áàøûíû òÿðïÿòäè. Î, ãðàììîôîíà äåéèë, Æîàíûí ìóñè-
ãèíèí ñåùðèíÿ äöøìöø úàçèáÿäàð ñèôÿòèíÿ áàõûðäû. Î èñòÿäèéè
àíäà âóðóëà áèëèðäè âÿ Ðàâèê äÿ þçöíäÿ îëìàéàí áó õàñèé-
éÿòèíÿ ýþðÿ îíà éàìàí âóðóëìóøäó. Öðÿéèíäÿí êå÷èðäè:
«Äàùà ãóðòàðäû!» Öðÿéè àüðûìàäû. Åëÿ áèë, ýöíÿøëè Èòàëèéàäàí
äóìàíëû-÷èñêèíëè øèìàëà ãàéûòäû...
Æîàí äèêÿëèá ýöëöìñÿäè:
– Ýÿë, – äåäè, –ùÿëÿ éàòàã îòàüûíû ýþðìÿìèñÿí.
– Ìöòëÿã ýþðìÿëèéÿì?
Æîàí ñûíàéûúû íÿçÿðëÿðëÿ îíà áàõäû:
– Èñòÿìèðñÿí? Íÿ ö÷öí áàõìûðñàí?
– Äîüðóäàí, íÿ ö÷öí áàõìûðàì? ßëáÿòòÿ, áàõàúàüàì!
Æîàí îíóí éàíàãëàðûíû ñûüàëëàéûá þïäö. Íÿ ö÷öí áåëÿ 271
åëÿäèéèíè Ðàâèê áàøà äöøäö...
– Ýÿë, – äåéÿ Æîàí îíóí ÿëèíäÿí éàïûøäû.
***
Éàòàã îòàüû ôðàíñûçñàéàüû áÿçÿäèëìèøäè. ×àðïàéû èðè èäè,
ñöíè íàõûøëàðëà XVI Ëöäîâèê öñëóáóíà îõøàäûëìûøäû. Áàëàúà
äîëàá÷à äà îíóí åéíè èäè âÿ áþéðÿéÿ îõøàéûðäû. Ýöçýö áàðîê-
êî öñëóáóíó õàòûðëàäûðäû. Äèâàðäàí ìöàñèð Ùÿáÿø õàë÷àñû
àñûëìûøäû. Ñòóëëàðû, êðåñëîëàðû, ñàíêè, óúóç ìàúÿðà ôèëìëÿðèí-
äÿí ýþòöðìöøäöëÿð. Öñòöíäÿ «XVI ÿñð» éàçûëìûø íàõûøëû Ôëî-
ðåíñèéà ñàíäûüû áóðàäàêûëàðûí ùå÷ áèðèíÿ éàðàøìûðäû, åëÿ áèë,
ýþçÿë øàùçàäÿ ãûç ýþðìÿìèø úàâàíëàðûí àðàñûíà äöøìöøäö.
Áèð êöíúÿ àòûëûá ãàëìûøäû âÿ öñòöíäÿ áÿíþâøÿ òàõûëìûø øëéà-
ïà, áèð úöò ýöìöøö àéàããàáû âàðäû.
×àðïàéû éûüûøäûðûëìàìûøäû. Ðàâèê îíóí áàéàã ùàðàäà
óçàíäûüûíû ýþðäö. Äîëàá÷àíûí öñòöíÿ ÷îõëó ÿòèð øöøÿñè
äöçöëìöøäö. Äèâàðäàêû äîëàáëàðäàí áèðè à÷ûãäû. È÷ÿðèñèíäÿ
õåéëè ïàëòàð àñûëìûøäû. ßââÿëëÿð îíóí áó ãÿäÿð ïàëòàðû éîõ èäè...
Æîàí Ðàâèêèí ÿëèíè ùÿëÿ äÿ áóðàõìàìûøäû âÿ îíà ñûüûíäû:
– Õîøóíà ýÿëèð?
– Éàõøûäûð. Ñÿíÿ éàìàí éàðàøûð...
1 «Ýþçëÿéÿúÿéÿì» (ôðàí.)
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Æîàí áàøûíû òÿðïÿòäè. Ðàâèê îíóí éóìøàã ãîëóíó, äþø-

ëÿðèíè ùèññ åòäè âÿ ãåéðè-èõòèéàði îíó þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêäè. Æîàí
ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿäè. ×èéèíëÿðè áèð-áèðèíÿ òîõóíäó. Æîàí
ñàêèòëÿøìèø, áàéàãêû éöíýöë ùÿéÿúàíûíäàí ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàë-
ìàìûøäû. Ñèôÿòè àéäûí èäè âÿ Ðàâèêÿ åëÿ ýÿëäè êè, îíóí ýèçëÿò-
ìÿéÿ ÷àëûøäûüû ðàçûëûã ùèññëÿðèíäÿí áàøãà, öçöíäÿ ýöúëÿ
ñåçèëÿí áèð ãàëèáèééÿò êþëýÿñè äÿ äîëàøûð...
«Ãÿðèáÿäèð, áóíëàðà àë÷àãëûã äà éàðàøûð, – äåéÿ öðÿéèí-
äÿí êå÷èðäè. – Èíäè ìÿí èêèíúè äÿðÿúÿëè éåëáåéèí áèð ìÿøóã
ðîëóíó îéíàéûðàì, î äà óòàíûá-ãûçàðìàäàí áèðèíúè äÿðÿúÿëè
ìÿøóãóí áàüûøëàäûüû áÿðáÿçÿêëè îòàãëàðû ìÿíÿ ýþñòÿðèð âÿ
îíëàðû ýþñòÿðÿ-ýþñòÿðÿ äÿ çÿôÿð èëàùÿñè Íèêåéÿ îõøàéûð...»
– Ùåéèô êè, ñÿíèí äÿ áåëÿ ìÿíçèë àëìàüà èõòèéàðûí éîõ-
äóð. Î ìèñêèí ìåùìàíõàíàëàð ùàðà, áó ùàðà... Áó, áàøãà
àëÿìäèð.
– Äöç äåéèðñÿí. ×îõ ñàü îë êè, áóíëàðû ìÿíÿ ýþñòÿðäèí.
272 Èíäèñÿ ýåäèì, Æîàí.
– Ýåäèðñÿí? Áåëÿ òåç? Èíäèúÿ ýÿëìÿäèí?
Ðàâèê îíóí ÿëëÿðèíäÿí éàïûøäû:
– Ýåäèðÿì, Æîàí... ùÿìèøÿëèê ýåäèðÿì... Ñÿí áàøãàñû èëÿ
éàøàéûðñàí... Ìÿí èñÿ ñåâäèéèì ãàäûíû áàøãà êèøèëÿðëÿ áþëöø-
ìÿê èñòÿìèðÿì!
Æîàí ÿëëÿðèíè ýåðè ÷ÿêäè:
– Íÿ? Íÿ äåäèí? Ìÿí? Áóíó ñÿíÿ êèì ÷àòäûðûá? Éàðà-
ìàçëûüà áàõ! – Î, äèããÿòëÿ Ðàâèêèí öçöíÿ áàõäû: – Ùÿ,
áèëäèì! Éÿãèí, Ìîðîçîâ äåéèá. Àé...
– Íÿ Ìîðîçîâ? Áóíó äåìÿê ëàçûì äåéèë êè! Þçöì ýþð-
ìöðÿì?
Ùèðñèíäÿí Æîàíûí ðÿíýè àüàðäû. Î, áàéàã ãÿëÿáÿ ÷àëà-
úàüûíà ÿìèí èäè, àíúàã âÿçèééÿò áèðäÿí-áèðÿ äÿéèøäè.
– Ùÿ, áàøà äöøäöì! Áåëÿ ìÿíçèëäÿ ãàëäûüûìà, «Øÿùðè-
çàä»äàí ÷ûõäûüûìà ýþðÿ äåéèðñÿí! Áåëÿ ÷ûõûð, êèìñÿ ìÿíè
ñàõëàìàëûäûð... Áàøãà úöð îëà áèëìÿç...
– Äåìÿäèì êè, ñÿíè ñàõëàéàí âàð.
– Åéíè øåéäèð! Ìÿñÿëÿ àéäûíäûð! ßââÿëúÿ ìÿíè î ëÿíÿòÿ
ýÿëìèø ýåúÿ ðåñòîðàíûíäà èøÿ äöçÿëäèðñÿí, ñîíðà äà òÿê
ãîéóá ýåäèðñÿí, ìÿí äÿ êèìèíëÿñÿ ñþùáÿò åäÿíäÿ, éà äà
êèìñÿ ãåéäèìÿ ãàëàíäà, äåéèðëÿð êè, ñÿíè ñàõëàéàí âàð! Ðåñ-
òîðàí ãàïû÷ûñûíûí óéäóðäóüó áóíäàí àðòûãìû îëàúàã! Êèìèí-
ñÿ ìÿíëèéè îëìàñûíû, èøëÿéèá þçöíÿ ýöí àüëàìàñûíû äèëÿí÷è
E
êèìè ÷àéïóëó éûüàí áèð àäàì ùàðàäàí áàøà äöøÿð? Ñÿí, ñÿí
äÿ îíóí ñþçöíÿ èíàíûðñàí. Ùå÷ óòàíìûðñàí? R
Ðàâèê ýåðè äþíöá, îíóí ãîëëàðûíäàí éàïûøäû, ýþéÿ ãàë-

äûðûá, ÷àðïàéûíûí öñòöíÿ àòäû:
– Ýþðäöí?! – äåäè. – Áîø-áîø äàíûøìà!
Áó, Æîàí ö÷öí î ãÿäÿð ýþçëÿíèëìÿç îëäó êè, î, éåðèíäÿ-
úÿ óçàíûá ãàëäû.
– Áÿëêÿ, ýÿëèá äþéÿñÿí äÿ?! – äåäè.
– Éîõ! Èñòÿéèðÿì, ñÿí áîø-áîø äàíûøìàéàñàí.
– Áåëÿ äÿ îëìàëû èäè... – Æîàí àñòàäàí, áîüóã ñÿñëÿ äèë-
ëÿíäè. – Áåëÿ îëìàëûéäû...
Ñàêèòúÿ óçàíìûøäû. Ñèôÿòè èôàäÿñèç, äöìàü èäè, ãàíû ãà÷-
ìûøäû, áèð íþãòÿéÿ çèëëÿäèéè ýþçëÿðè øöøÿ êèìè ïàðûëäàéûðäû. Ñèíÿ-
ñè éàðûéàúàí à÷ûëìûø, ÷ûëïàã áàëäûðû ÷àðïàéûäàí ñàëëàíìûøäû.
– Ìÿí äÿ ñÿíÿ çÿíý âóðóðàì, ñåâèíèðÿì êè, ýÿëÿúÿê-
ñÿí... Ñÿí äÿ ýÿëèá áåëÿ îéóí ÷ûõàðûðñàí... – Î, èêðàùëà áèð
äÿ òÿêðàð åëÿäè: – Îéóí ÷ûõàðûðñàí! Åëÿ áèëèðäèì, ñÿí áàøãà 273
àäàìñàí...
Ðàâèê éàòàã îòàüûíûí ãàïûñûíäà äàéàíìûøäû. Çþâãñöç
áÿçÿäèëìèø îòàüà, ÷àðïàéûäà óçàíûá ãàëìûø Æîàíà áàõûð âÿ
ýþðöðäö êè, îíëàð áèð-áèðèíÿ éàðàøûð. Áó ñþùáÿòè ñàëäûüûíà
ïåøìàí îëäó, þçöíö äàíëàäû. Ýÿðÿê, áó ñþùáÿòè áàøëàìà-
éàéäû, äèíìÿçúÿ ÷ûõûá ýåäÿéäè, âÿññàëàì... Éîõ, åëÿ åëÿñÿ,
Æîàí äàëûíúà ýÿëÿðäè, ùÿìèí ñþç-ñþùáÿò îðàäà áàøëàíàðäû.
– Äåìÿê, ñÿí áåëÿ èìèøñÿí! – Æîàí áèð äÿ òÿðêàð åëÿäè.
– Ùå÷ ýþçëÿìÿçäèì... Åëÿ áèëèðäèì, ñÿí áàøãà àäàìñàí...
Ðàâèê äèíìèðäè, àíúàã îíóí áåëÿ óúóç-óúóç äàíûøìà-
ñûíà äà äþçÿ áèëìèðäè. Íåúÿ îëóá êè, ö÷ ýöí åëÿ áèëèá, î ýÿë-
ìÿñÿ, ýþçöíÿ éóõó ýåòìÿéÿúÿê? Èíäè áóíó õàòûðëàìàüûí
ìÿíàñû âàðäûìû? Ñèãàðåò ÷ûõàðûá éàíäûðäû. Àüçû ãóðóìóøäó.
Ãîíøó îòàãäà ãðàììîôîí ùÿëÿ äÿ îõóéóðäó. Éåíÿ ùÿìèí
ìàùíû èäè: Iàttendrai... Ýåäèá îíó ñþíäöðäö.
Ýåðè ãàéûäàíäà Æîàí ùÿëÿ äÿ óçàíìûøäû. Ñàíêè, ùå÷
ãûìûëäàíìàìûøäû. Àíúàã õàëàòûí ÿòÿéè áèð àç äà à÷ûëìûøäû.
– Áó áàðÿäÿ íÿ ãÿäÿð àç äàíûøñàã, î ãÿäÿð éàõøû îëàð,
Æîàí...
– Ñÿí þçöí áàøëàäûí.
Ðàâèê àç ãàëäû ÿòèð øöøÿëÿðèíäÿí áèðèíè ýþòöðöá îíóí
òÿïÿñèíÿ ÷ûðïñûí...
– Áèëèðÿì, – äåäè, – ìÿí áàøëàäûì, ìÿí äÿ ãóðòàðûðàì...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ýåðè äþíöá ãàïûéà òÿðÿô ýåòäè. Àíúàã Æîàí îíó ãàáàã-

ëàäû, ãàïûíûí úÿôòÿñèíè âóðóá, öçöíö Ðàâèêÿ ÷åâèðäè, ãîëëàðû
èlÿ éîëóíó êÿñäè:
– Áåëÿ îëäó? Íåúÿ éÿíè ãóðòàðûðàì? Ãóðòàðûá ýåäèðñÿí?
Ýåòìÿê íÿ éàõøû áåëÿ àñàí èìèø? Àíúàã ìÿí ùÿëÿ ãóðòàð-
ìàìûøàì, ñþçöì ãàëûá! ×îõ ñþçöì ãàëûá! Ñÿí, ñÿí þçöí
ìÿíè «Êëîø ä `Îð»äà ýþðäöí! Ýþðäöí êè, éàíûìäà êèøè âàð,
àíúàã ýåúÿ éàíûíà ýÿëÿíäÿ áó âåúèíÿ îëìàäû, ìÿíèìëÿ
éàòäûí, ñÿùÿðè äÿ ôèêèð âåðìÿäèí, äîéìàìûøäûí, éåíÿ ìÿíèì-
ëÿ áèð éàñòûüà áàø ãîéäóí... Îíäà õîøóìà ýÿëäèí, ÷öíêè
àüûëëû èäèí, ùå÷ íÿ ñîðóøìóðäóí âÿ åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ ñÿíè
ÿââÿëêèíäÿí äÿ ÷îõ ñåâäèì, äåäèì êè, íÿ éàõøû, áàøãà úöð
éîõ, ìÿùç áåëÿäèð... Ñÿí éàòàíäà äîéóíúà àüëàäûì, þïäöì...
Îíäà õîøáÿõò èäèì âÿ åâÿ ãàéûäàíäà Àëëàùà ìèí øöêöð
äåäèì. Àíúàã èíäè... Èíäè ýÿëèá, î âàõò ìÿíèìëÿ éàòìàã õàòè-
ðèíÿ ÿëèíè éåëëÿäÿðÿê «úÿùÿííÿìÿ êè!» äåäèéèí øåéè òÿçÿäÿí
274 öçöìÿ ÷ûðïûðñàí, þçöíö íàìóñó ëÿêÿëÿíìèø àäàì êèìè àïà-
ðûðñàí, ãûñãàíú ÿð òÿêè ùàé-êöé ñàëûðñàí. Íÿ èñòÿéèðñÿí ìÿí-
äÿí? ßðêèí ÷àòûðìû áóíà?
– Éîõ, ÷àòìûð.
– Ýþðäöí? Éàõøû êè, áóíóñà áîéíóíà àëûðñàí. Îíäà
íèéÿ áóíëàðû ìÿíèì áàøûìà ãàõûðñàí? Î ýåúÿ éàíûíà ýÿëÿí-
äÿ íèéÿ äåìÿäèí? Ùÿ, îíäà...
– Æîàí!
Î ñóñäó. Òþâøöéöð, ýþçëÿðèíè Ðàâèêäÿí ÷ÿêìèðäè.
– Æîàí, ñÿí î ýåúÿ ýÿëÿíäÿ åëÿ áèëäèì, ãàéûòìûñàí...
Ìÿíÿ þçýÿ øåé ëàçûì äåéèëäè. Àíúàã éàíûëìûøàì... Ñÿí
ãàéûòìàìûøäûí...
– Ñÿíèí éàíûíà ãàéûäàí ìÿí äåéèëäèì? Éîõñà, áàøãàñû
èäè? Áÿëêÿ, êþëýÿì îëóá?
– Ñÿí ýÿëìèøäèí... Àíúàã ãàéûòìàìûøäûí...
– ×îõ ãÿëèç îëäó. Áóíëàðûí äà ôÿðãè âàð?
– Ôÿðãèíè þçöí éàõøû áèëèðñÿí. ßââÿëëÿð ìÿí äÿ áèëìèðäèì.
Àíúàã èíäè áèëèðÿì! Ñÿí áàøãàñû èëÿ éàøàéûðñàí...
– Éåíÿ áàøëàäû! Áàøãàñû èëÿ éàøàéûðàì! Áèð-èêè äîñò-
òàíûøûì âàðñà, äåìÿê, áàøãàñû èëÿ éàøàéûðàì!.. Áÿëêÿ, áöòöí
ýöíö äþðä äèâàð àðàñûíäà ãàõûëûá îòóðóì, ùå÷ êÿñëÿ äàíûø-
ìàéûì êè, ìÿíÿ «êèìèíëÿñÿ éàøàéûð» äåìÿñèíëÿð?
– Áåëÿ ýöëöíú îëìà, Æîàí.
– Ýöëöíú? Ýöëöíú êèìäèð? Ýöëöíú ñÿí þçöíñÿí.
E
– Éàõøû, ãîé ìÿí îëóì. Èíäè äåéèðñÿí, ñÿíè çîðëà ãàïû-
äàí àðàëàéûì? R
Æîàí éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè:

– Ìÿíèì êèìèíëÿñÿ éàøàìàüûìûí ñÿíÿ èñòè-ñîéóüó âàð?
Þçöí äåéèðäèí êè, áó, ñÿíè ìàðàãëàíäûðìûð.
– Äöç äåéèðñÿí, äîüðóäàí äà, ìàðàãëàíäûðìûðäû. Åëÿ
áèëèðäèì, áóíà ñîí ãîéìóñàí. Êå÷ìèøèí ìÿíÿ äÿõëè éîõ èäè.
Àíúàã ñÿùâ åëÿìèøÿì, ýÿðÿê, ìàðàãëàíàéäûì... Îëà áèëñèí
êè, þçöì þçöìö àëäàòìàã èñòÿìèøÿì... Çÿèôëèê åëÿìèøÿì...
Àíúàã áó äà ùå÷ íÿéè äÿéèøìèð!
– Íåúÿ éÿíè ùå÷ íÿéè äÿéèøìèð? Þçöí ýþðÿíäÿ êè, äöç
åëÿìèðñÿí...
– Áóðàäà ñþùáÿò äöç, éà ñÿùâ åëÿìÿêäÿí ýåòìèð. Ñÿí
òÿê÷ÿ êèìèíëÿñÿ éàøàìàìûñàí, èíäè äÿ éàøàéûðñàí! Îíäàí
ÿë ÷ÿêìÿê äÿ èñòÿìèðñÿí. Îíäà áóíó áèëìèðäèì...
– Éàëàí äàíûøìà! – Æîàí ãÿôèëäÿí, ñàêèòúÿ îíóí ñþçöíö
êÿñäè. – Ùÿìèøÿ áèëìèñÿí! Îíäà äà áèëèðäèí! – äåéèá Ðàâèêèí 275
ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõäû.
– Éàõøû, òóòàã êè, áèëèðäèì, àíúàã îíäà áèëìÿê èñòÿìèð-
äèì. Áèëèðäèì, àíúàã èíàíìûðäûì. Ñÿí áóíó áàøà äöøìÿç-
ñÿí. Ãàäûíëàð áåëÿ øåéè áèëìÿç... Áóíóí äà ìÿñÿëÿéÿ äÿõëè
éîõäóð.
Æîàíûí öçöíÿ ãÿôèë, äÿùøÿòëè áèð ãîðõó ÷þêäö:
– Ìÿíÿ ùå÷ áèð ïèñëèéè êå÷ìÿìèø àäàìû áèðäÿí-áèðÿ, ùå÷
íÿäÿí íå÷ÿ àòûì? Íÿäèð, íÿäèð, ñÿí ýÿëèá ÷ûõìûñàí... Íèéÿ
áàøà äöøìöðñÿí?
– Áàøà äöøöðÿì.
Æîàí èíäè êöíúÿ ãûñíàíìûø ïèøèéÿ îõøàéûðäû. Åëÿ áèë, òóë-
ëàíìàã èñòÿéÿíäÿ, éåðè àéàüûíûí àëòûíäàí ÷ÿêèá àïàðìûøäûëàð...
– Áàøà äöøöðñÿí?! – Î, ùåéðÿòëÿ ñîðóøäó. Ùÿìèí
äÿãèãÿ äÿ ýþçëÿðèíäÿêè ýÿðýèíëèê éîõà ÷ûõäû, ãàáàðìûø ÷èéèí-
ëÿðè éåðèíÿ äöøäö. – Áàøà äöøöðñÿíñÿ, íèéÿ ìÿíÿ çöëì åäèð-
ñÿí? – äåéÿ éîðüóí ñÿñëÿ ñîðóøäó.
– ×ÿêèë ãàïûäàí! – Ðàâèê ÷îõ äà ðàùàò îëìàéàí êðåñëî-
ëàðäàí áèðèíäÿ îòóðäó. Æîàí òÿðÿääöä åëÿäè. – Ýÿë! Ãîðõìà,
ãà÷ìàðàì...
Æîàí àñòà àääûìëàðëà ãàïûäàí àðàëàíäû, þçöíö äèâàíûí
öñòöíÿ ñàëäû. Ýóéà, ùåéè ãàëìàìûøäû âÿ Ðàâèê ýþðäö êè, áó
äà ãîíäàðìàäûð.
– È÷ìÿéÿ áèð øåé âåð, – äåäè.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ðàâèê áàøà äöøäö êè, î âàõò ãàçàíìàã èñòÿéèð. Àíúàã

îíóí ö÷öí ôÿðãè éîõ èäè, ãîé ãàçàíñûí...
– Ùàðàäàäûð?
– Äîëàáäà.
Ðàâèê äîëàáû à÷äû. Õåéëè øöøÿ âàðäû. ×îõó äà íàíÿëè àðàã.
Èêðàùëà îíëàðà áàõäû, ùàìûñûíû áèð òÿðÿôÿ éûüäû. Êöíú òÿðÿôäÿ
éàðûì øöøÿ «Ìîðòåë» êîíéàêû âÿ êàëâàäîñ òàïäû. Êàëâàäîñ øöøÿ-
ñè ùÿëÿ à÷ûëìàìûøäû. Ðàâèê îíà òîõóíìàéûá, êîíéàêû ýþòöðäö.
– Èíäè äÿ íàíÿëè àðàã è÷èðñÿí? – äåéÿ ÷èéíè öñòöíäÿí
ñîðóøäó.
– Éîõ!
– Îíäà êîíéàê ýÿòèðèðÿì.
– Îðàäà êàëâàäîñ äà âàð, îíó à÷.
– Êîíéàê áÿñ åëÿéÿð.
– Êàëâàäîñó à÷!
– Áàøãà âàõò...
276 – Êîíéàê èñòÿìèðÿì, êàëâàäîñ ýÿòèð! Õàùèø åäèðÿì, îíó è÷!
Ðàâèê òÿçÿäÿí äîëàáà áàõäû. Ñîë òÿðÿôäÿêè êàëâàäîñ
Ðàâèê ö÷öí èäè, ñàüäàêû íàíÿëè àðàã èñÿ î áèðè ö÷öí. Åëÿ áèë,
áóíëàðû ñÿëèãÿëè åâäàð ãàäûí éåðáÿéåð äöçìöøäö, àäàìûí
öðÿéè øàí-øàí îëóðäó. Êàëâàäîñó ýþòöðäö. Íèéÿ äÿ ýþòöð-
ìÿéÿéäè?! Ùÿð èêèñèíèí ñåâèìëè è÷êèñè èäè, îíëàðûí ìÿùÿááÿò
ðÿìçèíÿ ÷åâðèëìèøäè âÿ áó ñåíòèìåíòàë àéðûëûã ñÿùíÿñè äÿ
îíóíëà áèòñÿ, éàõøû îëàðäû. Èêè ãÿäÿù äÿ ýþòöðöá, ñòîëà
éàõûíëàøäû, Æîàíûí áàõûøëàðû àëòûíäà êàëâàäîñ ñöçäö.
Ýöí ýöíîðòà éåðèíÿ ãàëõìûø, îíóí ãûçûëû ñà÷àãëàðû ïÿí-
úÿðÿéÿ ñÿïÿëÿíìèøäè. ßñë èøûã áó èäè! Ìèí ðÿíýÿ ÷àëûðäû âÿ
ñÿìà äà îíà áîéàíìûøäû... Ðàâèê ñààòà áàõäû. Äþðäÿ éåíè-
úÿ èøëÿéèðäè. Áàõûøëàðû ñàíèéÿþë÷ÿíÿ èëèøèá ãàëäû. Îíà åëÿ ýÿëäè
êè, ñààò éàòûá. Àíúàã ñàíèéÿþë÷ÿí áàëàúà, ãûðìûçû ãóø äèì-
äèéè êèìè ÷åâðÿäÿêè õÿòëÿðè, ðÿãÿìëÿðè áèð-áèð äÿíëÿéèðäè... Äöç
òàïäû, áóðà ýÿëäèéè éàðûì ñààò àíúàã îëàðäû. «Íàíÿëè àðàã!
– öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Çþâãÿ áàõ!»
Æîàí öñòöíÿ ýþé þðòöê ñàëûíìûø äèâàíäà îòóðìóøäó.
– Ðàâèê!.. – ×îõ åùòèéàòëà, éîðüóí, ùÿçèí ñÿñëÿ äàíûøûðäû.
– Áóíó áàøà äöøìÿéèí íþâáÿòè êÿëÿéèí èäè, éîõñà äîüðó
äåéèðäèí?
– Êÿëÿê äåéèëäè, äîüðó ñþçöì èäè.
– Áàøà äöøöðñÿí?
– Ùÿ...
E
– Áèëèðäèì, áåëÿ îëàúàã... – Îíóí ÷þùðÿñèíÿ òÿáÿññöì
ãîíäó. – Áèëèðäèì, Ðàâèê! R
– Áóíó áàøà äöøìÿéÿ íÿ âàð êè...

Æîàí áàøûíû òÿðïÿòäí:
– Ìÿíÿ áèð àç âàõò âåð... Èíäè äåéÿ áèëìÿðÿì... Ïèñëèê åëÿ-
ìÿéèá àõû... Ùàðàäàí áèëÿéäèì êè, ãàéûäàúàãñàí?! Áåëÿ òåç
äåéÿ áèëìÿðÿì....
Ðàâèê êàëâàäîñó áèð äÿôÿéÿ àòäû:
– Õûðäàëàìàã íÿéÿ ëàçûìäûð?
– Éîõ, áèëñÿí, éàõøûäûð. Ýÿðÿê, áàøà äöøÿñÿí! Áó åëÿ
øåéäèð êè... Ìÿíÿ áèð àç âàõò ëàçûìäûð. Áÿëêÿ äÿ, þçö... Ùå÷
áèëìèðÿì íåéëÿéÿúÿê... Ìÿíè ñåâèð... Îíà ëàçûìàì... Îíóí
ýöíàùû éîõäóð... .
– ßëáÿòòÿ, éîõäóð! Âàõò äà íÿ ãÿäÿð èñòÿñÿí, âàð. Äöí-
éàíûí áöòöí âàõòëàðû ñÿíÿ ãóðáàíäûð, Æîàí.
– Éîõ, áèð àç îëñà, áÿñèìäèð. Èíäè äåéÿ áèëìÿðÿì...
– Î, äèâàíûí ìöòÿêêÿñèíÿ ñþéêÿíäè. – Áó ìÿíçèë äÿ, Ðàâèê, 277
ñÿí ôèêèðëÿøäèéèí êèìè äåéèë. Þçöì èøëÿéèðÿì, ÿââÿëêèíäÿí ÷îõ
ãàçàíûðàì... Î, ìÿíÿ êþìÿê åëÿéèá. Àêòéîðäóð. Ìÿí äÿ
ôèëìëÿðäÿ õûðäà ðîëëàðà ÷ÿêèëèðÿì. Î äöçÿëäèá...
– Áèëèðäèì...
Æîàí îíà ôèêèð âåðìÿäè:
– Ìÿí î ãÿäÿð äÿ èñòåäàäëû äåéèëÿì. Þçöì þçöìö äÿ
àëäàòìûðàì. Ìÿãñÿäèì éàëíûç ýåúÿ ðåñòîðàíëàðûíäàí óçàã-
ëàøìàã èäè. Îðàäà èðÿëè ýåòìÿê îëìóð. Áóðàäà èñÿ èìêàí
âàð... Èñòåäàäñûç äà îëàð... Ìöñòÿãèë îëìàã èñòÿéèðÿì... Áóíëàð
ñÿíÿ ýöëöíú ýþðöíÿúÿê, àíúàã...
– Éîõ, àüëàáàòàíäûð.
Æîàí îíóí öçöíÿ áàõäû.
– Î âàõò Ïàðèñÿ äÿ åëÿ áó íèééÿòëÿ ýÿëìÿìèøäèí? – Ðàâèê
ñîðóøäó.
– Ùÿ.
«Èíäè î, àúû-àúû àüëàéàí ýöíàùñûç êþðïÿéÿ îõøàéûð. Ùÿéàò
äà, ìÿí äÿ îíóíëà ñÿðò ðÿôòàð åëÿäèê. Àíúàã èíäè áèð àç
ñàêèòëÿøèá, èëê òóôàí ñÿíýèéèá. Ýöíàùûìäàí êå÷ÿúÿê âÿ èíäè
÷ûõûá ýåòìÿñÿì, ñîí ö÷ àéäà áàøûíà ýÿëÿíëÿðè áèðúÿ-áèðúÿ
äàíûøà÷àã. Ùÿð øåéÿ ñîí ãîéìàã ö÷öí éàíûíà ýÿëäèéèì áó
ñÿùëÿá ÷è÷ÿéè ïîëàääàíäûð, ìÿíè åëÿ êþêÿ ñàëûá êè, àç ãàëûð
äåéÿì, äöç åëÿìèñÿí!..»
– Éàõøû, Æîàí, àðçóíà ÷àòìûñàí. Èðÿëè ýåäÿúÿêñÿí...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Äîüðó ñþçöíäöð?
– Ìöòëÿã ýåäÿúÿêñÿí!
– Äîüðóäàí, Ðàâèê?
Ðàâèê àéàüà äóðäó. Ö÷úÿ äÿãèãÿ äÿ ëÿíýèñÿ, ùàíñû ôèëì
ùàãäàñà ïåøÿêàð ñþùáÿò áàøëàíàúàã! Ôèêèðëÿøäè êè, îíunëà
ìöáàùèñÿéÿ ýèðèøìÿéèí õåéðè éîõäóð, îíñóç äà óäóçà÷àã...
Áåëÿëÿðè ìÿíòèãè ìóìà äþíäÿðèð! Áóðàäà ñþçöí õåéðè éîõ-
äóð, èø ýþðìÿê ëàçûìäûð, âÿññàëàì.
– Ìÿí î ìÿíàäà äåìÿäèì. Éàõøûñû áóäóð, þç ìöòÿõÿñ-
ñèñèíäÿí ñîðóø!
– Ýåäèðñÿí?
– Ýåòìÿëèéÿì.
– Íèéÿ áèð àç äà ãàëìûðñàí?
– Õÿñòÿõàíàäà èøèì âàð.
– Áÿñ áàéàã äåéèðäèí, èøèíè ãóðòàðûá ýÿëÿúÿêñÿí? – äåéÿ
Æîàí îíóí ãîëóíäàí éàïûøûá, öçöíÿ áàõäû.
278 Èíäè íåéëÿñèí? Îíà äåñèíìè, ùå÷ âàõò ýÿëìÿéÿúÿê? Éîõ,
áó ýöí ö÷öí áÿñ èäè. Îíà äà, Æîàíà äà. Äåìÿê èñòÿìèøäè,
àíúàã þçö èìêàí âåðìÿìèøäè. Àíúàã ãîéñà äà, ãîéìàñà
äà, áåëÿ îëàúàã...
– Ýåòìÿ, Ðàâèê!
– Ýåòìÿëèéÿì!
Æîàí àéàüà äóðóá, îíà ñûüûíäû. «Éåíÿ áàøëàíäû! Êþùíÿ
ñþùáÿò! Óúóçëóãäóð, ÷îõ åëÿéèá áóíó! Ùÿð øåéÿ ÿë àòûð...
Ôÿãÿò ïèøèéÿ îò éåäèðòìÿê îëàðìû?!»
Îíóí ÿëèíäÿí ÷ûõäû:
– Ýåäÿñèéÿì, – äåäè, – õÿñòÿõàíàäà áèð êèøè úàí öñòÿäèð.
– Ùÿêèìëÿð ùÿìèøÿ áÿùàíÿ òàïûð! – Áó ñþçëÿðè Æîàí àñòà-
àñòà äåäè.
– Ãàäûíëàð êèìè, Æîàí! Áèç þëöìëÿ îéíàéûðûã, ñèç èñÿ
ìÿùÿááÿòëÿ... Äöíéàíûí áöòöí áÿùàíÿëÿðè äÿ, ùÿãèãÿòëÿðè
äÿ áóíóí öñòöíäÿ áÿðãÿðàð îëóá.
Æîàí äèíìÿäè.
– Áèçèì ìÿäÿìèç äÿ ñàüëàìäûð, –î, ñþçöíÿ äàâàì åòäè,
– þçö äÿ áó, áèçÿ ëàçûìäûð, éîõñà ÷îõ øåéè ùÿçì åäÿ áèëìÿ-
ðèê. Áàøãàëàðû ùåéäÿí äöøÿíäÿ, áèç ÷àíëàíìàüà áàøëàéûðûã...
ßëâèäà, Æîàí!
– Äàùà ýÿëìÿéÿúÿêñÿí, Ðàâèê?
– Áóíó þçöíÿ äÿðä åëÿìÿ... Òÿëÿñìÿ, þçöí áèð éîë
òàïàúàãñàí.
E
Î, áèð äÿ ýåðè äþíìÿäÿí, òÿëÿñèê ãàïûéà éþíÿëäè. Æîàí
éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè. Àíúàã Ðàâèê áèëèðäè êè, îíóí àðõàñûíúà R
áàõûð. Áèðäÿí ãóëàãëàðû áàòäû, ñàíêè, äÿíèçèí äèáèíÿ åíèðäè...

ÕÕII
Ãûøãûðòû Ãîëäáåðãèí ïÿíúÿðÿñèíäÿí ýÿëèðäè. Ðàâèê áèð àç
äà äèíøÿäè. Ãîúà Ãîëäáåðãèí àðâàäûíû äþéÿúÿéèíè, îíóí
áàøûíà íÿñÿ ÷ûðïàúàüûíû ùå÷ úöð àüëûíà ñûüûøäûðà áèëìèðäè.
Ñöêóò ÷þêäö. Ñîíðà êèìñÿ äÿùëèçëÿ éöéöðäö, ìöùàúèð Âèçåí-
ùîôóí îòàüûíäàí ùÿéÿúàíëû ñÿñëÿð åøèäèëäè, ãàïûëàð à÷ûëûá-
þðòöëäö. Àç ñîíðà îíóí äà ãàïûñû äþéöëäö, ìåùìàíõàíà
ñàùèáÿñè þçöíö è÷ÿðè ñàëäû:
– Òåç îëóí... Òåç... Ìöñéþ Ãîëäáåðã...
– Íÿ îëóá?
– Þçöíö àñûá... Ïÿíúÿðÿäÿí... Òåç îëóí! 279
Ðàâèê ÿëèíäÿêè êèòàáû ãûðàüà ãîéäó:
– Ïîëèñ ýÿëèá?
– Éîõ, éîõ, ïîëèñ ýÿëñÿéäè, ñèçè ÷àüûðàðäûì? Àðâàäû èíäèúÿ
ýþðöá.
Ðàâèê àøàüû éöéöðäö:
– Êÿíäèðè êÿñèáëÿð?
– Ùÿëÿ éîõ... Áèð àç éóõàðû ãàëäûðûáëàð.
Àëàãàðàíëûã îòàüûí ïÿíúÿðÿñè þíöíäÿ áèð äÿñòÿ àäàì
ãàðàëûðäû. Ðóò Ãîëäáåðã, ìöùàúèð Âèçåíùîô âÿ áèð äÿ êèìñÿ
âàð èäè. Ðàâèê èøûüû éàíäûðäû. Âèçåíùîôëà Ðóò Ãîëäáåðã ãî÷à
Ãîëäáåðãè ýÿëèíúèê êèìè ãóúàãëàðûíà àëìûøäûëàð âÿ ö÷öíúö
êèøè òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ ïÿíúÿðÿíèí äÿñòÿéèíÿ áàüëàíìûø ãàëñòó-
êóí äöéöíöíö à÷ìàüà ÷àëûøûðäû.
– Êÿñèí!
– Áû÷àüûìûç éîõäóð, – Ðóò Ãîëäáåðã ãûøãûðäû.
Ðàâèê ÿë ÷àíòàñûíäàí ãàé÷û ÷ûõàðûá, êÿñäè. Ãàëñòóê ãàëûí,
øöìàë èïÿêäÿí èäè âÿ êÿñèëìÿñè õåéëè ÷ÿêäè. Ðàâèê îíó êÿñÿíäÿ
àç ãàëûðäû öçö Ãîëäáåðãèí ñèôÿòèíÿ òîõóíñóí. Êèøèíèí ýþçëÿðè
áÿðÿëìèø, àüçû à÷ûëà ãàëìûø, äèëè ÷ûõìûøäû. Ñåéðÿê ñàããàëûíà äÿí
äöøìöøäö âÿ àü õàëëû òöíä-éàøûëû ãàëñòóê ãûðûø-ãûðûø îëóá, øèøìèø
áîüàçûíûí ÿòèíÿ èøëÿìèøäè. Ìåéèò Âèçåíùîôëà Ðóòóí ãîëëàðû àðà-
ñûíäà àñòà-àñòà éåëëÿíèðäè. Îíëàð, ñàíêè, öçöíäÿ òÿáÿññöìö
äîíìóø ãî÷à Ãîëäáåðãè ñÿññèç-ñÿìèðñèç éûðüàëàéûðäûëàð...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ðóò Ãîëäáåðãèí éàíàãëàðû ãûçàðìûøäû, ýþç éàøû äà ñåë êèìè

àõûðäû, Âèçåíùîô èñÿ äàø êèìè àüûð ìåéèòèí àëòûíäà òÿð òþêöðäö.
Ãîúà, ñàüëûüûíäà áåëÿ àüûð îëìàçäû! Îíëàðûí èêèñèíè äÿ òÿð
áàñûðäû, ãîðõóäàí ñèôÿòëÿðè ãûðûø-ãûðûø îëìóøäó, èíèëäÿéèðäèëÿð...
×èéèíëÿðè öçÿðèíäÿêè áàø èñÿ ñÿññèç-ñÿññèç, àñòà-àñòà éûðüàëàíûð,
ñàíêè, êèìÿñÿ, íÿéÿñÿ äèøëÿðèíè àüàðäûðäû. Ðàâèê ãàëñòóêó
êÿñÿíäÿ, áàø Ðóò Ãîëäáåðãÿ òÿðÿô ÿéèëäè. Î, äèêñèíÿðÿê ãûø-
ãûðäû, ÿëëÿðèíè áóðàõäû, ìåéèò éàíà ÿéèëäè, áèð ãîëó ãàëõäû, åëÿ áèë,
òÿëõÿê êèìè éàëàíäàí éûõûëà-äóðà àðâàäûí äàëûíúà ýåòìÿê
èñòÿäè... Ðàâèê îíó òóòóá, Âèçåíùîôóí êþìÿéè èëÿ äþøÿìÿéÿ
óçàòäû. Ãàëñòóêóí äöéöíöíö à÷àðàã, ìöàéèíÿéÿ áàøëàäû.
– Ìÿíè... – Ðóò ãûðûã-ãûðûã äàíûøìàüà áàøëàäû. – Ìÿíè
êèíîéà ýþíäÿðäè. «Ðöòõåí, – äåäè, – áöòöí ýöíö åâäÿ îòó-
ðóá äàðûõûðñàí. Íèéÿ êèíîéà ýåòìèðñÿí? «Êóðñåë» êèíîòåàò-
ðûíà ýåò, «Êðàëè÷à Êðèñòèàíà» ôèëìè ýåäèð, Ãðåòå Ãàðáî îéíà-
éûð. Íèéÿ ýåäèá áàõìûðñàí? Éàõøû éåðÿ áèëåò àë, éà ïàðòåð
280 îëñóí, éà äà ëîæà, îòóð áàõ; èêè ñààòëûüà áó úÿùÿííÿìäÿí
àéðûëìàüûí þçö äÿ áþéöê øåéäèð». Åëÿ ñàêèò, åëÿ ìåùðèáàí
äàíûøûðäû êè! Ñîíðà áàøûìû ñûüàëëàäû, «Êèíîäàí ÷ûõàíäà äà
Ìîíñå ïàðêûíûí éàíûíäàêû øèðíèééàò äöêàíûíäà øîêîëàäëû, éà
äà ñöäëö äîíäóðìà éåéÿðñÿí. Ýåò, áèð àç ÿéëÿí», – äåäè.
Ìÿí äÿ ýåòäèì. Ãàéûäàíäà...
Ðàâèê àéàüà äóðàíäà Ðóò Ãîëäáåðã ñÿñèíè êÿñäè.
– Äåéÿñÿí, ñèç ÷ûõàí êèìè àñûá...
Ãàäûí äöéöíëÿíìèø éóìðóãëàðûíû àüçûíà àïàðäû:
– Þ... þëöá?
– Ùÿëÿ äåìÿê îëìàç, áàõàðûã... Èíäè ñöíè íÿôÿñ âåðìÿê
ëàçûìäûð. Áèëèðñèíèç, íåúÿ åëÿéèðëÿð? – äåéÿ Âèçåíùîôäàí ñîðóøäó.
– Õåéð... Áèð àç... Ëàï àç...
– Îíäà áóðà áàõûí!
Ãîëäáåðãèí ãîëëàðûíû ýåíèø à÷ûá, òÿçÿäÿí ñèíÿñèíÿ ãàòëà-
äû, áèð-èêè äÿôÿ áåëÿ åëÿäè. Ãîëäáåðãèí áîüàçûíäà õûðûëòû åøèäèëäè.
– Ñàüäûð! – Ãàäûí ãûøãûðäû.
– Õåéð, îðà éûüûëûá ãàëìûø ùàâàäûð.
Ðàâèê îíóí ãîëëàðûíû áèð àç äà ùÿðÿêÿò åëÿòäèðäè, ñîíðà
Âèçåíùîôà òÿðÿô äþíäö:
– Èíäè äÿ ñèç åëÿéèí, – äåäè.
Âèçåíùîô òÿðÿääöäëÿ ìåéèòèí éàíûíäà äèç ÷þêäö.
– Òåç îëóí! – Ðàâèê ùþâñÿëÿäÿí ÷ûõäû. – Áèëÿêëÿðèíäÿí
òóòóí... Éîõ, áèð àç éóõàðûäàí òóòñàíûç éàõøûäûð.
E
Âèçåíùîôó òÿð áàñäû.
– Áèð àç áÿðê åëÿéèí! Úèéÿðëÿðäÿ ãàëìûø ùàâàíûí ùàìûñû R
÷ûõñûí.

Ñîíðà ìåùìàíõàíà ñàùèáÿñèíÿ òÿðÿô äþíäö. Îíëàðûí
áàøû ãàðûøàíäà, îòàã àäàìëà äîëìóøäó. Èøàðÿ èëÿ ñàùèáÿíè
éàíûíà ÷àüûðäû, äÿùëèçÿ ÷ûõäûëàð.
– Êå÷èíèá, – äåäè, – èíäè åëÿäèéèìèç äÿ áîø øåéäèð. Ãàé-
äà áåëÿäèð, ýÿðÿê, åëÿéÿñÿí. Îíó éàëíûç ìþúöçÿ õèëàñ åëÿéÿ
áèëÿð.
– Áÿñ íåéëÿéÿê?
– Ùÿìèøÿ åëÿäèéèíèçè.
– Òÿúèëè éàðäûì? Áó î äåìÿêäèð êè, îí äÿãèãÿäÿí ñîíðà
ïîëèñ ýÿëÿúÿê.
– Ïîëèñÿ, îíñóç äà, õÿáÿð âåðìÿëèñèíèç. Ãîëäáåðãèí ñÿíÿ-
äè âàð èäè?
– Áÿëè, éàõøû ñÿíÿäëÿðè âàð. Ïàñïîðòó äà, øÿõñè âÿðÿ-
ãÿñè äÿ... 281
– Áÿñ Âèçåíùîôóí?
– Ìöâÿããÿòè èúàçÿñè âàð. Âèçàñû óçàäûëûá.
– Éàõøû îëäó. Äåìÿëè, ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð. Îíëàðûí èêè-
ñèíÿ äÿ äåéèí êè, ìÿíèì àäûìû ÷ÿêìÿñèíëÿð. Ãàäûí åâÿ ãàéû-
äàíäà îíó áåëÿ ýþðöá, ùàðàé ñàëûá, Âèçåíùîô êÿíäèðè êÿñèá,
òÿúèëè éàðäûì ýÿëÿíÿ êèìè ñöíè íÿôÿñ âåðèá... Äåéÿ áèëÿðñèíèç?
Ñàùèáÿíèí õûðäà, ãóø ýþçëÿðè îíà çèëëÿíäè:
– ßëáÿòòÿ. Îíñóç äà ïîëèñ ýÿëÿíäÿ þçöì éàíëàðûíäà
îëàúàüàì, ãîéìàðàì...
– Îëäó.
Îíëàð îòàüà ãàéûòäûëàð. Âèçåíùîô Ãîëäáåðãèí öçÿðèíÿ
ÿéèëÿðÿê èøëÿéèðäè. Ñàíêè, îíëàðûí èêèñè äÿ ñÿùÿð èäìàíû åäèðäè.
Ñàùèáÿ ãàïûíûí àüçûíäà äàéàíäû:
– Õàíûìëàð âÿ àüàëàð, – äåäè, – òÿúèëè éàðäûì ÷àüûðàñû-
éàì. Îðàäàí ýÿëÿí ùÿêèì, éà ñàíèòàðëàð ïîëèñÿ çÿíý âóðà-
úàãëàð, î äà éàðûì ñààòà áóðàäà îëàúàã. Êèìèí ñÿíÿäè éîõ-
äóðñà, øåéëÿðèíè éûüûøäûðñûí, ÿí àçû ÿëäÿ-àéàãäà îëàíëàðû ýþòö-
ðöá, «êàòàêîìáà»éà äöøñöí, îðàäà ýþçëÿñèí. Îëà áèëñèí,
ïîëèñ îòàãëàðû àõòàðàúàã, øàùèäëÿðè äèíäèðÿúÿê.
Îòàã î äÿãèãÿ áîøàëäû. Ñàùèáÿ áàøûíû òÿðïÿòìÿêëÿ Ðàâèêè
àðõàéûí åëÿäè êè, Ðóò Ãîëäáåðãè äÿ, Âèçåíùîôó äà þéðÿäÿúÿê.
Ðàâèê äþøÿìÿéÿ àòûëìûø ãàëñòóêóí éàíûíäàêû ÿë ÷àíòàñûíû âÿ
ãàé÷ûíû ýþòöðäö. Ãàëñòóê åëÿ äöøìóøäö êè, öñòöíäÿêè ôèðìà
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
íèøàíû ýþðöíöðäö: «Ñ. Ôþðäþð. Áåðëèí». Îíóí ÿí àçû îí ìàðê

ãèéìÿòè âàðäû, Ãîëäáåðã êåôèíèí êþê âàõòëàðûíäà àëìûø îëàðäû.
Áó ôèðìà Ðàâèêÿ òàíûøäû, þçö îíóí ãàëñòóãëàðûíû òàõàðäû.
Î, øåéëÿðèíè éûüûøäûðûá, Ìîðîçîâóí îòàüûíà ãîéäó. Åùòè-
éàò ö÷öí áåëÿ åëÿéèðäè. ×îõ ýöìàí êè, ïîëèñ ùå÷ íÿ èëÿ ìàðàã-
ëàíìàéàúàã. Àíúàã áåëÿ éàõøûäûð, Ôåðíàíäàí ñöìöéö
ñÿêñÿíìèøäè.
Î, «êàòàêîìáà»éà äöøäö.
Õåéëè àäàì è÷ÿðèäÿ ùÿéÿ÷àíëà îðà-áóðà âóðíóõóðäó.
Ùàìûñû äà ñÿíÿäè îëìàéàí ìöùà÷èðëÿð, «ýèçëè áðèãàäà» èäè.
Êëàðèññå èëÿ Æàí îíëàðà êþìÿê åäèá, ÷àìàäàíëàðû «êàòà-
êîìáà»äàêû çèðçÿìèéÿ îõøàéàí îòàüà éûüûðäûëàð. Çàëûí þçö
èñÿ øàì éåìÿéè ö÷öí ùàçûðëàíûðäû. Ñòîëëàð à÷ûëìûø, ÷þðÿê
ãîéóëìóøäó âÿ ìÿòáÿõäÿí ãûçàðäûëìûø áàëûã èéè ýÿëèðäè.
– Âàõò ÷îõäóð, òÿëÿñìÿéèí, – äåéÿ Æàí ùÿéÿúàíëàíìûø
ìöùàúèðëÿðè ñàêèòëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. – Ïîëèñ ùàðà, áåëÿ òåç-
282 ëèêëÿ ýÿëìÿê ùàðà!
Ìöùàúèðëÿð èñÿ òÿëÿñèðäèëÿð. Îíëàðûí áÿõòè íÿ âàõò ýÿòèð-
ìèøäè êè?! ßëëÿðèíäÿ ÷àìàäàí, áàñàáàñëà çèðçÿìèéÿ äîëóøóð-
äóëàð. Èñïàí Àëâàðåñ äÿ îíëàðûí àðàñûíäà èäè. Ñàùèáÿ áöòöí
ìåùìàíõàíàéà úàð ÷ÿêìèøäè êè, ïîëèñ ýÿëÿúÿê. Àëâàðåñ
Ðàâèêè ýþðÿíäÿ ýöíàùêàð-ýöíàùêàð ýöëöìñÿäè. Ðàâèê äÿ
áèëìÿäè íÿ ö÷öí...
Àðûã áèð êèøè àðõàéûí àääûìëàðëà îíà òÿðÿô ýÿëäè. Ôèëîëî-
ýèéà âÿ ôÿëñÿôÿ åëìëÿðè äîêòîðó Åðíñò Çàéäåíáàóì èäè.
– Ìàíåâð áàøëàíäû? – äåéÿ Ðàâèêÿ ìöðàúèÿò åòäè.
– Àõûðûíúû ìÿøãäèð. «Êàòàêîìáà»äà ãàëàúàãñûíûç?
– Õåéð.
Ìåùìàíõàíàíûí àëòûèëëèê âåòåðàíû Çàéäåíáàóì ÷èéèíëÿðèíè
÷ÿêäè:
– Ìÿí ãàëàúàüàì, – äåäè, – ýåòìÿéÿ ùÿâÿñèì éîõäóð.
Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð, óçàãáàøû, ïðîòîêîë áàüëàéûá ýåäÿúÿêëÿð.
Ãîúà, þëö éÿùóäè êèìèí íÿéèíÿ ëàçûìäûð?!
– Î ëàçûì äåéèë. Àíúàã äèðèëÿð, ñÿíÿäè îëìàéàí äèðè ãà÷-
ãûíëàð ÷îõ ëàçûìäûð.
Çàéäåíáàóì ïåíñíåñèíè äöçÿëòäè:
– Ìÿíèì ö÷öí ôÿðãè éîõäóð. Áèëèðñèíèç, àõûðûíúû äÿôÿ ïîëèñ
áóðà ñöðÿê åëÿéÿíäÿ íåéëÿäèì? Èêè èëèí ñþùáÿòèäèð... Áèð ñåð-
æàíò äà àøàüû äöøìöøäö. Æàíûí àü ôðàêëàðûíäàí áèðèíè ýåéèá,
õþðÿê ïàéëàäûì, ùÿëÿ îíóí þçöíÿ äÿ àðàã ýÿòèðäèì!
E
– Éàõøû àüëûíûçà ýÿëèá...
Çàéäåíáàóì áàøûíû òÿðïÿòäè: R
– Âàõò ýÿëÿúÿê êè, áó îðà-áóðà êàëâàäîñ ãà÷ìàã äà

àäàìû áåçäèðÿúÿê...
Î, àñòà àääûìëàðëà àõøàìà íÿ âåðÿúÿêëÿðèíè þéðÿíìÿê
ö÷öí ìÿòáÿõÿ ñàðû ýåòäè.
Ðàâèê «êàòàêîìáà»íûí àðõà ãàïûñûíäàí ùÿéÿòÿ ÷ûõäû.
Àéàüûíûí àëòûíäà áèð ïèøèê ãàëäû. Îíóí ãàáàüûíúà ãà÷ãûíëàð
ýåäèðäè. Îíëàð êö÷ÿëÿðÿ ñÿïÿëÿíäèëÿð. Àëâàðåñ áèð àç àõñàéûð-
äû. «Áÿëêÿ äÿ, èêèí÷è äÿôÿ òÿøðèù îëóíñà, ñàüàëàð», – äåéÿ
Ðàâèê, ôèêðè äàüûíûã îëñà äà, öðÿéèíäÿí êå÷èðäè.
Òåðí ìåéäàíûíäàêû êàôåäÿ îòóðìóøäó âÿ ãÿôëÿòÿí ùèññ
åëÿäè êè, Æîàí áó àõøàì ýÿëÿ÷ÿê. Áóíóí ùàðàäàí àüëûíà
ýÿëäèéèíè þçö äÿ áèëìÿäè, àíúàã ùèññ åëÿäè êè, ýÿëÿúÿê...
Éåìÿéèí ïóëóíó âåðèá, òÿëÿñìÿäÿí ìåùìàíõàíàéà
ãàéûòäû. Ùàâà áöðêö èäè âÿ äàð êö÷ÿëÿðäÿêè áèð-èêè ñààòëûüà
êèðàéÿ âåðèëÿí ìåùìàíõàíàëàðûí ãàðøûñûíäàêû ëþâùÿëÿð, ùÿëÿ 283
àõøàì éåíè÷ÿ äöøäöéöíÿ áàõìàéàðàã, èøûãëàíäûðûëìûøäû.
Ïÿí÷ÿðÿäÿêè ïÿðäÿíèí àðàñûíäàí èøûã ñöçöëöðäö. Áèð äÿñòÿ
ìàòðîñ ôàùèøÿëÿðèí äàëûíúà äöøìöøäö. Úàâàí èäèëÿð, øÿðàá,
èñòè éàé àõøàìû îíëàðû ãûçûøäûðìûøäû âÿ ùÿìèí ìåùìàíõàíà-
ëàðäàí áèðèíÿ ýèðäèëÿð... Ùàðàäàíñà ãàðìîí ñÿñè ýÿëèðäè. Ãÿô-
ëÿòÿí áèð ôèêèð áåéíèíäÿ øèìøÿê êèìè ÷àõäû, ñîíðà äóðóëäó,
éàâàø-éàâàø ñöçìÿéÿ áàøëàäû, ãàðàíëûãäàí ñåùèðëè áèð ìÿí-
çÿðÿ áàø ãàëäûðäû: Æîàí ìåùìàíõàíàäà îòóðóá Ðàâèêè ýþç-
ëÿéèðäè êè, è÷ÿðè ýèðÿí êèìè þçöíö îíóí öñòöíÿ ñàëñûí, àüëàéà-
àüëàéà ùÿð øåéè àòäûüûíû, ãàéûòäûüûíû äåñèí...
Äàéàíäû. «Ìÿíÿ íÿ îëóá? – Öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Íèéÿ
äàéàíäûì? Íèéÿ ÿëëÿðèì ùàâàíû îíóí ñà÷ëàðû êèìè ãóúàã-
ëàéûð? Äàùà ýåúäèð, ùå÷ íÿéè ãàéòàðìàã îëìàç! Ùå÷ êÿñ
äÿ ãàéûòìàç! Íÿ âàõòñà éàøàíìûø àíëàð áèð äÿ ýåðè
äþíÿðìè?»
Éîëóíà äàâàì åòäè, ùÿéÿòÿ êå÷èá, àðõà ãàïûäàí «êàòà-
êîìáà»éà ýèðäè. Åëÿ àñòàíàäàí ýþðäö êè, è÷ÿðèäÿ õåéëè àäàì
âàð. Çàéäåíáàóì äà îíëàðûí àðàñûíäàéäû, àíúàã õèäìÿò÷è
êèìè éîõ, ìöøòÿðè òÿêè îòóðìóøäó. Äåéÿñÿí, òÿùëöêÿ ñîâóø-
ìóøäó. È÷ÿðè êå÷äè.
Ìîðîçîâ îòàüûíäà èäè.
– ×ûõìàüà ùàçûðëàøûðäûì, – äåäè, – ÷àìàäàíëàðûíû ýþðÿí-
äÿ åëÿ áèëäèì, éåíÿ Èñâå÷ðÿéÿ ýþíäÿðèáëÿð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ñàêèòëèêäèð?
– Ùÿ, ïîëèñëèê èø ãàëìàäû. Ùÿòòà ìåéèòè ñàùèáèíÿ ãàéòàð-
äûëàð. Äåéèáëÿð êè, ãàðàíëûã ìÿñÿëÿ éîõäóð, þçöíö þëäöðöá.
Éóõàðûäàäûð, èíäèúÿ àïàðàúàãëàð.
– Éàõøû, îíäà ìÿí äÿ êþ÷öìö àïàðûì îòàüûìà.
– Áó Çàéäåíáàóì ëàï êåô èìèø! Áöòöí âàõòû îðàäà îëäó.
ßëèíäÿ ãîâëóã, êàüûç-êóüóç, ýþçöíäÿ äÿ ïåíñíå... Äåéèðäè
êè, âÿêèëäèð, ñûüîðòà èäàðÿñèíäÿí ýÿëèá. Ïîëèñÿ ùå÷ àìàí âåð-
ìÿäè, ãîúà Ãîëäáåðãèí ïàñïîðòóíó ýþtördö. Äåäè êè, îíà
ëàçûìäûð, ïîëèñ òÿêúÿ øÿõñè âÿñèãÿñèíè àïàðà áèëÿð. Îíëàðûí
þùäÿñèíäÿí éàõøû ýÿëäè... Îíóí þçöíöí êàüûç-êóüóçó âàð?
– Íÿ ýÿçèð!
– Îíäà éàõøû åëÿéèá. Ïàñïîðò èíäè ãûçûë ãèéìÿòèíÿäèð. Ùÿëÿ
áèð èë âàõòû âàð, êèìñÿ èñòèôàäÿ åëÿéÿð. Àíúàã ùÿìèí àäàì
Çàéäåíáàóì êèìè ùÿéàñûçëûã åëÿìÿñÿ, Ïàðèñäÿ éàøàéà áèë-
284 ìÿç. Øÿêëè äÿéèøìÿéÿ íÿ âàð?! Òÿçÿ Àðîí Ãîëäáåðã úàâàí
îëñà, ìöòÿõÿññèñëÿð ëàï óúóç ãèéìÿòÿ òàðèõëÿðè äÿ äÿéèøÿð. Áó
äà ðóùóí þëìÿìÿñèíèí éåíè íþâöäöð, áèð ïàñïîðòëà èêè-ö÷
àäàì éàøàéà áèëÿð...
– Äåìÿëè, áóíäàí ñîíðà Çàéäåíáàóì Ãîëäáåðã îëäó?
– Çàéäåíáàóì èñòÿìÿäè. Þçöíÿ ñûüûøäûðìûð. Î äà éóðä-
ñóç-éóâàñûçëàðûí, äèäÿðýèíëÿðèí Äîí Êèõîòóäóð. Ãèñìÿòÿ èíà-
íàí àäàìäûð, êèìèíñÿ ñàõòà ïàñïîðòó èëÿ éàøàéûá èäåàëûíà
õÿéàíÿò åòìÿêäÿíñÿ, îòóðóá áàøûíà íÿ ýÿëÿúÿéèíè ýþçëÿ-
ìÿéè öñòöí òóòóð. Áÿëêÿ, ñÿí ýþòöðÿñÿí?
– Ìÿí äÿ èñòÿìèðÿì. Çàéäåíáàóì äöç åëÿéèð...
Úàìàäàíëàðû ýþòöðöá, àøàüû äöøäö. Ãîëäáåðã éàøàéàí
ìÿðòÿáÿíèí äÿùëèçèíÿ ÷àòàíäà óçóí àðõàëûã ýåéìèø éàøëû áèð
éÿùóäè îíó þòäö. Óçóíñàããàëû, ýèúýàùëàðûíäà ñàõëàäûüû ñà÷
îíó öçäÿí Èíúèëäÿ òÿñâèð îëóíàí éåïèñêîïëàðà îõøàäûðäû. Ðåçèí
àëòëûãëû àéàããàáû ýåéìèø ãîúà åëÿ ñÿññèç ýåäèðäè êè, äåéÿðäèí,
ãàðàíëûã äÿùëèçäÿ òóòãóí êþëýÿ êèìè ñöçöð. Î, Ãîëäáåðãèí
ãàïûñûíû à÷äû âÿ øàìëàðûí ãûðìûçûìòûë èøûüû áèð àíëûüà äÿùëè-
çÿ äöøäö. Ðàâèê ãÿðèáÿ, áèð àç áîüóã, áèð àç äà éàä, åéíè
çàìàíäà ãÿìëè, éåêíÿñÿã ñûçûëòû åøèòäè. Ôèêèðëÿøäè êè, àüû äåéÿí
ãàäûíëàðäûð. Èíäè äÿ åëÿ øåéëÿð âàð? Éîõñà, Ðóò Ãîëäáåðã
òÿêúÿ þçö èäè?
E
***
R

Ðàâèê ãàïûíû à÷àíäà ýþðäö êè, Æîàí ïÿíúÿðÿíèí ãàáà-
üûíäà îòóðóá. Î äèêñèíäè.
– Ñÿíñÿí? Íÿ îëóá. Áó ÷àìàäàíëàð íÿäèð? Éåíÿ ýåäèð-
ñÿí?
Ðàâèê ÷àìàäàíëàðû ÷àðïàéûíûí éàíûíà ãîéäó:
– Ùå÷ íÿ îëìàéûá, åùòèéàò ö÷öí àïàðìûøäûì. Áèð íÿôÿð
þëöá... Ïîëèñ ýÿëìèøäè... Êå÷èá ýåòäè...
– Çÿíý âóðìóøäóì. Äÿñòÿéè êèìñÿ ýþòöðöá äåäè êè,
äàùà áóðàäà ãàëìûðñàí.
– Ñàùèáÿìèçäèð. ×îõ àüûëëû, åùòèéàòëû ãàäûíäûð.
– Éöéöðÿ-éöéöðÿ ýÿëäèì, ãàïû à÷ûã, îòàã äà áîìáîø...
Ðàâèê, åëÿ áèëäèì... – Îíóí ñÿñè òèòðÿäè.
Ðàâèê ýöúëÿ ýöëöìñÿäè:
– Ýþðöðñÿí, ìÿí ÷îõ åòèáàðñûç ÿúëàôàì, þðêÿíèìèí öñòö- 285
íÿ îäóí éûüìàã îëìàç.
Ãàïû äþéöëäö. Ìîðîçîâ ÿëèíäÿ èêè øöøÿ òóòìóøäó:
– Ðàâèê, éàðàã-éàñàüûí éàäûíäàí ÷ûõûá ãàëûá...
Î, ãàðàíëûãäà äàéàíìûø Æîàíû òàíûäû, àíúàã þçöíö ýþð-
ìÿçëèéÿ âóðäó. Ðàâèê áóíó ñåçìÿäè. Ìîðîçîâ øöøÿëÿðè Ðàâè-
êÿ óçàäûá, ãàïûíûí àüçûíäàúà õóäàùàôèçëÿøäè, è÷ÿðè ýÿëìÿäè.
Ðàâèê êàëâàäîñëà «Âóâðå» øÿðàáûíû ñòîëóí öñòöíÿ ãîéäó.
Áàéàã äÿùëèçäÿí åøèòäèéè ñÿñ èíäè ïÿíúÿðÿäÿí ýÿëèðäè. Äèë
äåéèá àüëàéûðäûëàð. Ñÿñ äàëüà-äàëüà ãàëõûð, åíèð âÿ òÿçÿäÿí
áàøëàéûðäû. ×îõ ýöìàí êè, ùàâà èñòè îëäóüóíäàí, Ãîëäáåð-
ãèí ïÿíúÿðÿñè à÷ûã èäè âÿ ãûçûëàüàúäàí äöçÿëäèëìèø ìåáåëëè
îòàãäà ãîúà Àðîíóí ìåéèòè éàâàø-éàâàø ÷öðöìÿéÿ áàøëà-
éûðäû...
– Ðàâèê! – Æîàí ñþçÿ áàøëàäû. – Éàìàí äàðûõûðàì... Áèë-
ìèðÿì, íÿäÿíäèð. Áöòöí ýöíö áåëÿúÿ îëóá... Ãîé áóðàäà
ãàëûì...
Ðàâèê úàâàáûíäà ëÿíýèäè. Éàìàí éåðäÿ éàõàëàíìûøäû.
Î, áàøãà úöð ýþçëÿéèðäè. Áåëÿ áàøëàéàúàüûíû ôèêèðëÿøìÿìèøäè...
– Íÿ ãÿäÿð? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Ñàáàùà êèìè.
– ×îõ îëìàäû êè!
Æîàí ÷àðïàéûíûí öñòöíäÿ îòóðäó:
– Áóíëàðû óíóäà áèëìÿðèê, Ðàâèê?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Éîõ, Æîàí!
– Ùå÷ íÿ èñòÿìèðÿì. Ãîé éàíûíäàúà óçàíûá éàòûì. Éà
äà åëÿ äèâàíäàúà...
– Îëìàç, èíäè õÿñòÿõàíàéà ýåäÿñèéÿì.
– Åéáè éîõäóð, ýþçëÿéÿðÿì. Àçìû ýþçëÿìèøÿì?
Ðàâèê úàâàá âåðìÿäè. Áåëÿ ñàêèò îëäóüóíà þçö äÿ òÿÿú-
úöáëÿíèðäè. Áàéàã êö÷ÿäÿ ùèññ åëÿäèéè áöðêö, ùÿéÿúàí áèð-
äÿí-áèðÿ éîõà ÷ûõìûøäû.
– Ñÿí äÿ õÿñòÿõàíàéà ýåòìÿ!
Ðàâèê ùÿëÿëèê ñóñóðäó. Áèëèðäè êè, îíóíëà éàòñà, óäóçà-
úàã. Áó ùå÷ íÿ èëÿ þäÿéÿ áèëìÿéÿúÿéè áèð âåêñåëè èìçàëàìàã
êèìè áèð øåé èäè. Ñîíðà ùÿð ýöí ýÿëÿúÿê, ÷àëäûüû ãÿëÿáÿ èëÿ
þéöíÿúÿê, þçö ùå÷ áèð ýöçÿøòÿ ýåòìÿäÿí, îíäàí ùÿð äÿôÿ
éåíè áèð øåé èñòÿéÿúÿê, îíó áöñáöòöí ÿëÿ àëàíà êèìè áåëÿ
åëÿéÿúÿê, àõûðäà äà þçö áåçÿ÷ÿê, îíó çÿèôëèéèí, åùòèðàñûí
ãóðáàíû åëÿéèá, ÿõëàãñûç àäàì êèìè àòàúàã. ßëáÿòòÿ, èíäè
286 î íèééÿòëÿ ýÿëìÿéèá, áåëÿ øåéëÿðäÿí ùå÷ áàøû ÷ûõìàçäû äà,
àíúàã, ùÿð ùàëäà, àõûð íÿòèúÿñè áó ÷öð îëìàëû èäè. «Áèð ýåúÿ
ùå÷ íÿ åëÿéÿ áèëìÿç!» – äåìÿéÿ íÿ âàð êè! Àíúàã ùÿð äÿôÿ
äÿ ìöãàâèìÿò ùèññè áèð àç çÿèôëÿéÿúÿê. Ìöãàâèìÿò ùèññè äÿ
éåýàíÿ øåéäèð êè, îíóíëà àëâåð åëÿìÿê îëìàç. Êàòîëèêëÿðèí
øÿðèÿò êèòàáûíäà áóíà ÷îõ åùòèéàòëà, ãîðõà-ãîðõà «ðóùóí
ýöíàùûíà áàòìàã» äåéèëèð âÿ ñîíðà äà îðàäà éàçûëàíëàðûí
ÿêñèíÿ îëàðàã, äîëàéû éîëëà èøàðÿ âóðóëóð êè, î íÿ áó äöíéà-
äà, íÿ äÿ î áèðèíäÿ áàüûøëàíûð...
– Äöç äåéèðñÿí, Æîàí, õÿñòÿõàíàëûã èøèì éîõäóð. Àíúàã
áóðàäà ãàëìàüûíû èñòÿìèðÿì.
Åëÿ áèëèðäè, Æîàí èíäèúÿ áàðûò êèìè ïàðòëàéàúàã. Àíúàã
î, ÷îõ ñàêèò ùàëäà ñîðóøäó:
– Íèéÿ èñòÿìèðñÿí?
Ñÿáÿáèíè îíà èçàù åëÿñèíìè? Èçàù åëÿéÿ áèëÿðäèìè?
– Ñÿí äàùà áóðàíûí àäàìû äåéèëñÿí, Æîàí.
– Áóðàíûí àäàìûéàì!
– Éîõ!
– Íèéÿ éîõ?
Ðàâèê ñóñäó. «Íÿ éàìàí áèúäèð! – Öðÿéèíäÿí êå÷èðäè.
– Àäèúÿ ñóàëëàðëà ìÿíè äàíûøäûðäû, èçàù åëÿòäèðäè. Èçàùà áàøëà-
éûðñàíñà, äåìÿëè, þçöíö ìöäàôèÿ åäèðñÿí!»
– Þçöí áèëèðñÿí, – äåäè, – áåëÿ àõìàã ñóàëëàð âåðìÿ.
– Öðÿéèí äàùà èñòÿìèð ìÿíè?
E
– Éîõ! – äåäè âÿ ãåéðè-èõòèéàðè ÿëàâÿ åëÿäè: – Åëÿ äåéèë...
Ãîëäáåðãèí îòàüûíäàêû éåêíÿñÿã àüëàøìà ñÿñè ïÿíúÿ- R
ðÿäÿí è÷ÿðè äîëóðäó. Àüû äåéèðäèëÿð. Èøÿ áàõ, Ëèâàí äàüëàðûí-

äàêû ÷îáàíëàðûí éàñ ìÿðàñèìè Ïàðèñèí óúãàð áèð êö÷ÿñèíÿ
ýÿëèá ÷ûõìûøäû...
– Ñÿí ìÿíÿ êþìÿê etmÿlisÿn, Ðàâèê!
– Ñÿíè þçáàøûíà áóðàõìàüûì ÿí áþéöê êþìÿêäèð. Ñÿí
äÿ ìÿíè áóðàõ.
Æîàí îíà ôèêèð âåðìÿäè:
– Ìÿíÿ êþìÿê åòìÿëèñÿí, – äåäè. – Èñòÿñÿì, éàëàí
äàíûøàðäûì. Àíúàã èñòÿìèðÿì. Åëÿäèð, ìÿíèì àéðû àäàìûì
âàð! Àíúàã îíóíëà îëàí ìöíàñèáÿòèì ñÿíèíëÿ îëàí ìöíàñè-
áÿòèì êèìè äåéèë. Åéíè øåé îëñàéäû, äóðóá áóðà ýÿëìÿçäèì...
Ðàâèê ñèãàðåò ÷ûõàðäû, ùèññ åëÿäè êè, ÷îõ ãóðóäóð. Áåëÿ
äå! Èíäè áàøà äöøäö! Áû÷àã öëýöú êèìè èòè îëàíäà àüðûòìàç!
Áèð øåé êè éÿãèíëÿøäè, àüðû î äÿãèãÿ êÿñèëèð. Àüðû ùÿìèøÿ
î äÿðä éÿãèíëÿøÿíÿ êèìè, áèð äÿ éÿãèíëÿøèá ãóðòàðàíäàí 287
ñîíðà áàøëàéûð...
– Åéíè øåé ùå÷ âàõò îëà áèëìÿç, – äåäè. – Àíúàã, ÿñëèí-
äÿ, åéíè øåéäèð.
«Íèéÿ áåëÿ óúóç-óúóç äàíûøûðàì? – äåéÿ öðÿéèíäÿí
êå÷èðäè. – Ãÿçåòëÿðèí âåðäèéè ïàðàäîêñäóð. Ùÿãèãÿòè óúàäàí
äåéÿíäÿ íÿ éàìàí ìèñêèí îëóðìóø!»
Æîàí äèêÿëäè:
– Ðàâèê! – äåäè.
– Þçöí äÿ áèëèðñÿí, «àäàì éàëíûç áèðúÿúèéèíè ñåâÿ áèëÿð»
ôèêðè äöçýöí äåéèë. Äöçäöð, åëÿ àäàìëàð âàð êè, éàëíûç áèðèíè
ñåâèð. Áåëÿëÿðè õîøáÿõòäèð! Àíúàã åëÿëÿðè äÿ âàð êè, îíëàðäà
òÿðñèíÿäèð. Áóíó äà áèëèðñÿí...
Ñèãàðåòèíè éàíäûðäû. Öçöíÿ áàõìàñà äà, Æîàíûí èíäè
íåúÿ ýþðöíäöéöíö áèëèðäè. Ðÿíýè ñàðàëìûøäû, ýþçëÿðè êþëýÿ-
ëÿíìèøäè, ñàêèò èäè, ôèêðèíè úÿìëÿìèøäè âÿ åëÿ êþâðÿëìèøäè êè,
äåéÿðäèí, èíäèúÿ éàëâàðìàüà áàøëàéàúàã... Àíúàã ãöðóðóíó
ñûíäûðìûðäû... Ýöíîðòà þç ìÿíçèëèíäÿ äÿ áåëÿ èäè, ìöæäÿ ýÿòè-
ðÿí ìÿëàêÿéÿ îõøàéûðäû, èíàìëà ýþéëÿðäÿ ïÿðâàçëàíûðäû, þçö-
íö åëÿ ýþñòÿðèðäè êè, ýóéà, êèìèñÿ õèëàñ åòìÿê èñòÿéèð, àíúàã
ÿëèíäÿí ÷ûõìàñûí äåéÿ, îíó éàâàø-éàâàø ÷àðìûõà ÷ÿêèðäè...
– Áèëèðÿì, – äåäè, – î äà áèð áÿùàíÿäèð.
– Áÿùàíÿ-çàä äåéèë! Îíäà àäàì áÿäáÿõò îëóð. Ùÿìèí
áóðóëüàíà äöøÿí õèëàñ îëà áèëìèð. Äÿùøÿòëè øåéäèð, áàø à÷ìàã
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
îëìóð, àäàìëà ÿëáÿéàõà äþéöøöð... Åëÿ øåéäèð êè, ãà÷à áèë-

ìèðñÿí, ùàðà ýåòñÿí, äàëûíúà äöøöá ñÿíè òàïûð. Ñÿí èñòÿìèð-
ñÿí, àíúàã î ýÿëèð... Þçö äÿ ÷îõ ýöúëöäöð...
– Íèéÿ áóíó þçöíÿ äÿðä åëÿéèðñÿí? ßýÿð áåëÿ ýöúëö-
äöðñÿ, òàáå îë!
– Òàáå îëóðàì. Áèëèðÿì êè, áàøãà éîëóì éîõäóð. Àíúàã...
– îíóí ñÿñè áèðäÿí äÿéèøäè. –Ñÿíè äÿ èòèðìÿê èñòÿìèðÿì,
Ðàâèê!
Ðàâèê ñóñóðäó. Ñèãàðåòè ñöìöðñÿ äÿ, òöñòöñöíö ùèññ
åëÿìèðäè. «Ìÿíè èòèðìÿê èñòÿìèðñÿí, – äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èð-
äè, – àíúàã î áèðèíè äÿ ÿëäÿí ãîéìóðñàí. Ìÿñÿëÿ áóíäàäûð!
Áóíó äà þçöíÿ ñûüûøäûðûðñàí! Îíà ýþðÿ äÿ ñÿíäÿí óçàã
ãà÷ìàëûéàì. Þçö äÿ áèð íÿôÿð äåéèë! Åëÿ îëñà, äÿðä éàðû èäè!
Ùàìûñûíà äà áÿùàíÿ òàïûðñàí... Äÿðä îíäàäûð êè, èíäè áÿðê
èëèøìèñÿí, àðàäàí ÷ûõà áèëìèðñÿí... Àíúàã éåíÿ ÷ûõàúàãñàí,
ùàìûñû òÿçÿäÿí áàøëàéàúàã... áèðè èëÿ ãóðòàðàí êèìè, î áèðè
288 ýÿëÿúÿê... áåëÿúÿ äàâàì åëÿéÿúÿê... ×öíêè áó, ñÿíèí ãàíûí-
äàäûð! Ìÿí äÿ áèð âàõò åëÿ îëìóøàì... Àíúàã ñÿíèíëÿ áàúàð-
ìàðàì... Îíà ýþðÿ äÿ ñÿíäÿí óçàã ýÿçìÿëèéÿì! Èíäè áóíà
ýöúöì ÷àòàð. Ýÿëÿí äÿôÿ èñÿ...»
– Ñÿí åëÿ áèëèðñÿí êè, òÿêúÿ áèçèì áàøûìûçà ýÿëèá, – äåäè.
– Àíúàã, ÿñëèíäÿ, ùàìûíûí áàøûíà ýÿëÿí èøäèð: ÿð, éîõñà
îéíàø?!
– Åëÿ äåéèë!
– Åëÿäèð! Àíúàã îíóí íþâëÿðè ÷îõäóð, áèðè äÿ ýÿëèá ñÿíè
òàïûá...
– Áåëÿ äàíûøìàüà íåúÿ äèëèí ýÿëèð?! – Æîàí àéàüà äóð-
äó. – Ñÿí áóíëàðûí ùå÷ áèðèíäÿí äåéèëñÿí. Ùå÷ âàõò îëìàìû-
ñàí âÿ îëìàéàúàãñàí äà! Î... – Æîàí äóðóõäó. – Éîõ, î äà
áåëÿ äåéèë... Ñþç òàïûá äåéÿ áèëìèðÿì!
– Îíäà ýÿë áåëÿ äåéÿê: ùÿì äèíú ùÿéàò, ùÿì äÿ ìàúÿ-
ðà! Éàõøû ñÿñëÿíèð! Ìÿíà äà äÿéèøìèð... Áèðèíäÿí õîøóí ýÿëèð,
î áèðèíè äÿ ÿëäÿí âåðìÿê èñòÿìèðñÿí.
– Ðàâèê! – Ãàðàíëûãëàðäàí ýÿëÿí áó ñÿñ Ðàâèêèí öðÿéèíè
éåðèíäÿí îéíàòäû. – Áóíó èçàù åëÿìÿê ö÷öí éàõøû ñþçëÿð äÿ
òàïìàã îëàð, ïèñèíè äÿ... Èø îíäà äåéèë! Ìÿí ñÿíè ñåâèðÿì âÿ
íÿ ãÿäÿð þìðöì âàð, ñåâÿúÿéÿì! Áó, þçöìÿ ýöí êèìè
àéäûíäûð! Ñÿí åëÿ áèð öôöãñÿí êè, ìÿíèì áöòöí ôèêèð âÿ äóé-
üóëàðûì îðàäà áèðëÿøèð! Ãîé íÿ èñòÿéèð îëñóí, áó ùå÷ âàõò
E
äÿéèøìÿéÿúÿê! Äîüðó ñþçöìäöð... Ñÿí áóðàäà ùå÷ íÿ
èòèðìèðñÿí. Åëÿ áóíà ýþðÿ ýÿëìèøÿì... Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ R
òÿÿññöôëÿíìèðÿì, þçöìö ýöíàùêàð ñàéìûðàì...

– Ñåâÿí àäàìûí ýöíàùû îëìàç, Æîàí! Áó, ùàðàäàí
àüëûíà ýÿëèá?
– Ñÿíäÿí ñîíðà ôèêèðëÿøäèì. ×îõ ôèêèðëÿøäèì, Ðàâèê. Ñÿíèí
ùàããûíäà äà, þç ùàããûìäà äà... Ñÿí ìÿíÿ òàì ñàùèá îëìàã
èñòÿìÿäèí. Áÿëêÿ, ùå÷ þçöí äÿ áèëìèðñÿí... Ùÿìèøÿ íÿñÿ
ãàáàüûìû êÿñèðäè, èñòÿäèéèì êèìè ñÿíèí ãÿëáèíÿ ýèðìÿéÿ
ãîéìóðäó. Ìÿí èñÿ áóíó ÷îõ èñòÿéèðäèì. Ëàï ÷îõ! Ùÿìèøÿ
ìÿíÿ åëÿ ýÿëèá êè, èíäèúÿ ÷ûõûá ýåäÿúÿêñÿí. Èíàìûì éîõ èäè...
Áó äÿôÿ ïîëèñ ãîâìóøäó, ýåòìÿëè èäèí, àíúàã áàøãà úöð äÿ
îëà áèëÿðäè, ýöíëÿðèí áèð ýöíö êåôèí èñòÿñÿéäè, ýåäÿðäèí, ìÿí
äÿ òÿê ãàëàðäûì, ùàðà ýåòäèéèíè äÿ áèëìÿçäèì...
Ðàâèê äèããÿòëÿ ãàðøûñûíäàêû êþëýÿéÿ áàõûðäû. Îíóí äåäèê-
ëÿðèíäÿ íÿñÿ áèð ùÿãèãÿò âàðäû...
– Ùÿìèøÿ äÿ åëÿ îëóá! – Æîàí ñþçöíÿ äàâàì åòäè. 289
– Ùÿìèøÿ! Îíäà äà îðòàéà àéðûñû ÷ûõäû. Î, ìÿíäÿí áàøãà
ùå÷ êÿñè èñòÿìèðäè, äåéèðäè êè, þìðöì áîéó îíóí îëóì. ×îõ
äÿðèíÿ äÿ ýåòìèðäè. Ìÿí èñÿ èñòÿìèðäèì, îíà ýþðÿ äÿ ýöë-
äöì, òàëåéèìëÿ îéíàìàüà áàøëàäûì, åëÿ áèëäèì êè, ãîðõóñó
éîõäóð, èñòÿäèéèì àíäà éûüûøäûðàðàì... Ëàêèí áèðäÿí ùÿð øåé
äÿéèøäè, ãÿëáèìäÿ íÿñÿ áàø ãàëäûðäû, ìÿíè îíà òÿðÿô ÷ÿêìÿ-
éÿ áàøëàäû... ×îõ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðäèì, àíúàã õåéðè îëìà-
äû. Áèëèðäèì êè, îíó áöòöí âàðëûüûìëà ñåâìèðÿì, èñòÿéÿí
ãÿëáèìèí áàëàúà áèð ýóøÿñèäèð, àíúàã áàúàðìûðäûì... Åëÿ áèë,
éåð éàâàø-éàâàø éûðüàëàíìàüà áàøëàéûð, ñÿí äÿ âåúèíÿ àëìà-
éûá ýöëöðñÿí âÿ áèð äÿ ýþðöðñÿí êè, éàðûëäû, òóòóá äàéàíìà-
üà ùå÷ íÿ ãàëìàäû. Îíäà äà ýåäèðñÿí ãóéóíóí äèáèíÿ...
Àíúàã ìÿí îíóí éîõ, ñÿíèíÿì, Ðàâèê!
Ðàâèê ñèãàðåòè ïÿíúÿðÿäÿí àòäû. Î, èøûëäàãóø êèìè ó÷à-
ó÷à ùÿéÿòÿ äöøäö.
– Îëàí îëóá, êå÷ÿí äÿ êå÷èá, Æîàí, – äåäè, – äàùà ùå÷
íÿéè ýåðè ãàéòàðìàã îëìàç!
– Ìÿí ùå÷ íÿéè ãàéòàðìàã èñòÿìèðÿì. Ùÿð øåé êå÷èá
ýåäÿúÿê... ßñàñ ìÿñÿëÿ áóäóð êè, ìÿí ñÿíèíÿì! Éîõñà
ãàéûäûá ýÿëìÿçäèì! Éîõñà ýÿëèá ñÿíèí ãàïûíû êÿñäèðìÿç-
äèì! Éîõñà îòóðóá ýþçëÿìÿçäèì âÿ ñÿí äÿ ýÿëÿíäÿ ìÿíè
ãîâìàçäûí! Ãîâñàí äà, ãàéûäàúàüàì! Áèëèðÿì, ìÿíÿ èíàí-
ìûðñàí, öðÿéèíäÿ äåéèðñÿí êè, áàøãà íèééÿòëÿ ýÿëèá. Ùàíñû
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
íèééÿòëÿ ýÿëÿ áèëÿðÿì? ßýÿð î áèðè ãÿëáèìè ìÿùÿááÿòëÿ äîë-

äóðà áèëñÿéäè, ýÿëìÿçäèì, ñÿíè äÿ óíóäàðäûì... Äåéèðñÿí êè,
ñÿíèí éàíûíäà äèíú ùÿéàò àõòàðûðàì... Åëÿ äåéèë, Ðàâèê, ìÿí
ñÿíäÿí ìÿùÿááÿò óìóðàì!
«Ñþçëÿðÿ áàõ! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – ×îõ øèðèí
ñþçëÿðäèð... Àäàìûí úàíûíà éàü êèìè éàéûëûð. Àíúàã... êþìÿê
åëÿ... ñåâèðÿì... ãàéûòäûì... ñÿíèíÿì... – áóíëàð ùàìûñû øèðèí
ñþçëÿðäèð. Åëÿúÿ ñþçëÿðäèð, âÿññàëàì. Èêè áÿäÿíèí âÿùøèëèêëÿ
áèð-áèðèíÿ ãîâóøìàñû êèìè àäèúÿ áèð øåé ö÷öí ýþð íÿ ãÿäÿð
ñþç âàð! Áó ñþçëÿðäÿ äÿ íÿ ãÿäÿð éàëàí, óéäóðìà, ñàõòà
ùèññëÿð, þçöíöàëäàòìà ýèçëÿíèá! Î äà áó àéðûëûã ýåúÿñèíäÿ
ãàðàíëûãäà äàéàíûá, ùÿìèí øèðèí ñþçëÿð äÿ áàøûíäàí éàüûø
êèìè ÿëÿíèð... Àíúàã ùàìûñûíûí äà áèðúÿ ìÿíàñû âàð: àéðûëûã,
àéðûëûã, éåíÿ äÿ àéðûëûã! ßýÿð ñþùáÿò áó ùÿääÿ ÷àòûáñà,
äåìÿëè, ùÿð øåé ãóðòàðûá! Ìÿùÿááÿò àëëàùûíûí ýþçëÿðèíäÿí
ãàí äàìûð, îíóí áåëÿ áîø ñþçëÿðëÿ àðàñû éîõäóð...»
290 – Èíäè èñÿ ÷ûõ ýåò, Æîàí!
Æîàí àéàüà äóðäó:
– Ùå÷ ýåòìÿê èñòÿìèðÿì... Ãîé ãàëûì... Áèðúÿ ýåúÿëèéÿ...
– Ìÿíè íÿ ùåñàá åäèðñÿí, Æîàí? Ìÿí ìöãÿââà äåéèëÿì!
Æîàí îíà ñûüûíäû. Ðàâèê ùèññ åëÿäè êè, î òèòðÿéèð.
– Ìÿíèì ö÷öí ôÿðãè éîõäóð... Ãîé ãàëûì!
Ðàâèê åùòèéàòëà îíó þçöíäÿí àðàëàäû.
– Áàøãàñûíû àëäàòìàã ö÷öí íàùàã ìÿíäÿí áàøëàäûí.
Îíñóç äà, îíóí ÷ÿêìÿéÿ äÿðäè ÷îõ îëàúàã.
– Ìÿí èíäè åâÿ òÿê ãàéûäà áèëìÿðÿì.
– Òÿê ãàëìàçñàí...
– Éîõ, òÿêÿì... Ö÷ ýöíäöð éàëãûçàì... ×ûõûá ýåäèá...
Ïàðèñäÿ äåéèë.
– Áåëÿ äå...å! – Ðàâèê ÷îõ ñàêèò äàíûøûð âÿ äèããÿòëÿ Æîà-
íûí öçöíÿ áàõûðäû. – Áèðúÿ î õàñèééÿòèí õîøóìà ýÿëèð êè, à÷ûã
äàíûøûðñàí! Àäàì ñÿíèíëÿ íåúÿ ðÿôòàð åäÿúÿéèíè áèëèð...
– Ìÿí áóíäàí þòðö ýÿëìÿìèøÿì.
– Þçöì áèëèðÿì.
– Èñòÿñÿì, ùå÷ äåìÿçäèì...
– Åëÿäèð.
– Ìÿí åâÿ òÿê ãàéûòìàã èñòÿìèðÿì, Ðàâèê!
– Éàõøû, åâÿ ãÿäÿð þòöðÿðÿì.
Æîàí áèð àääûì ýåðè ÷ÿêèëäè, àñòàäàí:
E
– Ìÿíè äàùà ñåâìèðñÿí! – äåäè. Îíóí ñÿñèíäÿ ùÿäÿ äÿ
âàð èäè. R
– Áóíó þéðÿíìÿéÿ ýÿëìèøäèí?

– Ùÿ, ùÿì äÿ áóíà ýþðÿ... Òÿêúÿ áó äåéèëäè... àíúàã
áó äà âàð èäè!
– Àëëàù åøãèíÿ ãóðòàð, Æîàí! – Ðàâèê ùþâñÿëÿäÿí ÷ûõûðäû.
– Ùåñàá åëÿ êè, ìÿí ñîí ñþçöìö äåäèì, öðÿéèìäÿêèëÿðè
à÷ûá òþêäöì.
Æîàí äèíìÿçúÿ îíóí öçöíÿ áàõûðäû.
– Åëÿ áèëèðñÿí, áóíäàí ñîíðà ñÿíèí áàøãàñû èëÿ éàøàäûüû-
íà ýþç éóìóá, «áóðàäà ãàë!» äåéÿúÿéÿì?!
Æîàí éàâàø-éàâàø ýöëöìñÿìÿéÿ áàøëàäû. Àíúàã áó, àäè
òÿáÿññöì äåéèëäè. Äàõèëèíäÿí ñöçöëÿí ïàðûëòûéà îõøàéûðäû, åëÿ
áèë, îðàäà ìÿøÿë éàíäûðìûøäûëàð âÿ îíóí àëîâó éàâàø-éàâàø
ýþçëÿðèíÿ ãàëõûðäû...
– ×îõ ñàü îë, Ðàâèê! – äåäè. Áèð àç àðà âåðÿíäÿí ñîíðà
îíóí öçöíÿ áàõà-áàõà ñîðóøäó: – Ñÿí ìÿíè óíóòìàéà- 291
úàãñàí?
– Ìÿíè ýþçëÿéÿúÿêñÿí? Ìÿíè óíóòìàéàúàãñàí?
– Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð, áóíóí ÷îõ äà ãîðõóñó éîõäóð. Òÿúðö-
áÿ þçö ýþñòÿðäè...
– ×îõ ñàü îë! – Æîàí òàìàì äÿéèøìèøäè.
«Ýþð íÿ òåç òÿñÿëëè òàïäû! Íèéÿ äÿ òàïìàñûí?! Åëÿ áèëèð
áóðàäà ãàëìàñà äà, àðçóñóíà ÷àòäû...»
Æîàí îíó þïäö:
– Áåëÿ îëàúàüûíû áèëèðäèì, – äåäè. – Ñÿí áàøãà úöð îëà
áèëìÿçäèí! Èíäèñÿ ýåäèðÿì! Þòöðìÿê ëàçûì äåéèë, þçöì
ýåäÿðÿì!
Ãàïûéà ÷àòàíäà äàéàíäû.
– Áèð äÿ ýÿëìÿ, Æîàí! Ùå÷ íÿéè äÿ þçöíÿ äÿðä åëÿìÿ!
Ãîðõìà, ñÿíÿ ùå÷ íÿ îëìàç!
– Éàõøû, ýåúÿí õåéðÿ ãàëñûí, Ðàâèê.
– Õåéðÿ ãàðøû, Æîàí.
Ðàâèê èøûüû éàíäûðäû. «Ñÿí áàøãà úöð îëà áèëìÿçäèí!»
Öøöðýÿëÿíäè. «Áöòöí ãàäûíëàðûí õÿìðÿñè ýèëëÿ ãûçûëäàí, éàëàí-
ëà ðÿçàëÿòäÿí, ðèéà èëÿ ÷ûëïàã ùÿãèãÿòäÿí òóòóëóá!» – äåéÿ
öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. Ýåäèá, ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà îòóðäó.
Àøàüûäàí éåíÿ ùÿçèí, éåêíÿñÿã àüëàøìà ñÿñè ýÿëèðäè. ßðèíÿ
ùÿìèøÿ õÿéàíÿò åòìèø áèð ãàäûí èíäè îíóí þëöìöíÿ àúûéûðäû...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Áÿëêÿ äÿ, äèíëÿðè òÿëÿá åòäèéè ö÷öí áåëÿ àüëàéûðäû... Ðàâèê òÿÿú-
úöáëÿíäè êè, íÿ éàõøû þçöíö ÷îõ äà áÿäáÿõò ùèññ åëÿìÿäè...
XXIII
– Ìÿí éåíÿ ãàéûòäûì, Ðàâèê! – Áó ñþçëÿðè Êåò Ùåãñòðåì
äåéèðäè.
Î, «Ëàíêàñòåð» ìåùìàíõàíàñûíäàkû îòàüûíäà îòóð-
ìóøäó. ×îõ àðûãëàìûø, äÿðèñèíèí àëòûíäà ÿò äåéèëÿí øåé ãàë-
ìàìûøäû. Ñàíêè, îíó çÿðèô áèð àëÿòëÿ äåøèá ùàìûñûíû ÷ûõàðìûø-
äûëàð. Áöòöí ÿçÿëÿëÿðè ýþðöíöðäö. Äÿðèñè èïÿê êèìè èäè, äåéÿð-
äèí, èíäèúÿ äåøèëÿúÿê..,
– Ìÿí åëÿ áèëèðäèì, ñèç èíäè Ôëîðåíñèéàäà, éà äà Êàííäà-
ñûíûç, Êåò! Éà äà ÷îõäàí Àìåðèêàéà ýåòìèñèíèç...
– Áöòöí âàõòû Ôëîðåíñèéàäà îëìóøàì. Ôåçîëàäà ãàëûð-
292 äûì. Àõûðäà äþçÿ áèëìÿäèì. Éàäûíûçäàäûðìû, ñèçè äÿ òîâëàéûá
àïàðìàã èñòÿéèðäèì? Äåéèðäèì, êèòàáëàð, ñîáà, ýåúÿëÿð,
ñàêèòëèê... Êèòàáëàð äà, ñîáà äà âàð èäè. Ñàêèòëèê èñÿ... Ùÿòòà
Ôðàíñèñêà ôîí Àññèíèí øÿùÿðè äÿ ñÿñ-êöéëö èäè, Ðàâèê! Áöòöí
Èòàëèéà êèìè, îðà äà ñÿñ-êöéëö, íàðàùàò èäè! Ôðàíñèñêàíûí áèð
âàõòëàð ãóøëàðû äà ìÿùÿááÿòè ìÿäù åëÿäèéè éåðëÿðinäÿí èíäè
ôàøèñò ôîðìàñû ýåéìèø ÿñýÿðëÿð êå÷èð. Ýóðóëòóëó ñþçëÿð, áàøãà
ìèëëÿòëÿðÿ íèôðÿò îíëàðûí ýþçöíö òóòóá, áþéöê ÿìÿëëÿðäÿí
äÿì âóðóðëàð...
– Áó, ùÿìèøÿ áåëÿ îëóá, Êåò.
– Áåëÿ äåéèëäè. Áèð-èêè èë áóíäàí ãàáàã ìÿíèì òÿñÿððöôàò
èøëÿðèìÿ áàõàí êèøè ìåùðèáàí àäàì èäè, âåëâåò øàëâàð, ÷àðûã
ýåéÿðäè. Àíúàã èíäè óçóíáîüàç ÷ÿêìÿ, ãàðà êþéíÿê ýåéÿí
ìèëëÿò ãÿùðÿìàíû îëóá, ãûçûë äÿñòÿêëè õÿíúÿð ãóðøàéûð, éûüûí-
úàãëàðäà ÷ûõûø åëÿéèá äåéèð êè, Àðàëûã äÿíèçè Èòàëèéàíûí îëìàëû-
äûð, Èíýèëòÿðÿíè äàüûòìàã ëàçûìäûð, Íèòñà, Êîðñèêà, Ñàâàé Èòà-
ëèéàéà ãàéòàðûëìàëûäûð. ×îõäàí ãÿëÿáÿ ñåâèíúè äàäìàéàí áó
ìåùðèáàí ìèëëÿò Ùÿáÿøèñòàíäà, Èñïàíèéàäà ãàëèá ýÿëÿíäÿí
ñîíðà ëàï àüëûíû èòèðèá. Ö÷ èë áóíäàí ãàáàã àüëû áàøûíäà îëàí
äîñòëàðûì èíäè ýþç ãûðïìàäàí äåéèðëÿð êè, Èíýèëòÿðÿíè ö÷úÿ àéûí
è÷èíäÿ àëìàã îëàð. Áöòöí þëêÿ ãàéíàéûð. Íÿ îëäó áèðäÿí-áèðÿ?
Áèð âàõò ãÿùâÿéè êþéíÿê ýåéÿí àäàìëàðûí ãÿääàðëûüû ìÿíè
Âéàíàäàí äèäÿðýèí ñàëäû, èíäè äÿ ãàðà êþéíÿê ýåéÿíëÿðèí
àõìàãëûüû Èòàëèéàäàí ãà÷ûðòäû. Äåéèðëÿð, ùàðàäàñà éàøûë êþéíÿê
E
ýåéÿíëÿð äÿ ïåéäà îëóá. Éÿãèí, Àìåðèêàäà äà ýöìöøö
êþéíÿê ýåéèðëÿð. Äöíéà äà èíäè áó êþéíÿêëèëÿðèí ÿëèíäÿ ãàëûá? R
– Äåéÿñÿí. Àíúàã áèð àçäàí äÿéèøÿúÿê, ùàìû áèð íÿôÿð

êèìè ãûðìûçû ýåéÿúÿê.
– Ãûðìûçû?
– Áÿëè, ãàí êèìè ãûðìûçû.
Êåò ÿéèëèá ïÿíúÿðÿäÿí ùÿéÿòÿ áàõäû. Ãöðóá åäÿí ýöíÿ-
øèí ñîëüóí øÿôÿãëÿðè øàáàëûä àüàúëàðûíûí éàðïàãëàðûíäàí
ñöçöëÿðÿê éàøûëû ðÿíýÿ ÷àëûðäû.
– Àäàì ùå÷ èíàíìàã èñòÿìèð, Ðàâèê! Èéèðìè èëäÿ èêè
ìöùàðèáÿ. ×îõäóð... Áèðèíúèíèí éîðüóíëóüó úàíûìûçäàí ùÿëÿ
÷ûõìàéûá.
– Òÿêúÿ ãàëèáëÿðèí! Áó, ìÿüëóá îëàíëàðà àèä äåéèë. Ãàëèá
ýÿëÿí éîðüóíëóüà áàõìûð.
– Áÿëêÿ äÿ, åëÿäèð. – Êåò îíóí öçöíÿ áàõäû. – Äåéÿñÿí,
ëàï àç ãàëûá, åëÿ äåéèë?
– Ãîðõóðàì, àçäàí äà àç ãàëìûø îëñóí. 293
– Ýþðÿñÿí, ìÿí î âàõòà ãàëàúàüàì?
– Íèéÿ ãàëìûðñûíûç? – Ðàâèê äöç îíóí ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ
áàõäû. Êåò áàõûøëàðûíû ãà÷ûðòìàäû. – Ôèîëîíóí éàíûíà ýåòäèíèç?
– Áÿëè, áèð-èêè äÿôÿ ýåòäèì. Ãàðà òàóí áÿçèëÿðèíè éàõàëàéà
áèëìÿéèá. Î äà ùÿìèí àäàìëàðäàí áèðèäèð...
Ðàâèê äèíìÿéèá îíóí äàùà íÿ äåéÿúÿéèíè ýþçëÿäè. Êåò
ñòîëóí öñòöíäÿêè ìèðâàðè ìóíúóüó ýþòöðöá ÿëèíäÿ îéíàò-
ìàüà áàøëàäû. Íàçèê, óçóí áàðìàãëàðûí àðàñûíäà ýÿçèøÿí
ìèðâàðè äÿíÿëÿðè ãèéìÿòëè äàø-ãàøà áÿíçÿéèðäè.
– Èíäè ìÿí þìðö áîéó äèíúëèê àõòàðàí éÿùóäèéÿ îõøà-
éûðàì. Àíúàã, äåéÿñÿí, ïèñ âàõòäà áàøëàìûøàì, îíó ùå÷
éåðäÿ òàïìàã îëìàç. Áèð àçúà áóðàäà ãàëûá...
Ðàâèê ìèðâàðè äÿíÿëÿðèíÿ áàõäû. Îíëàð ãèøàñûíà éàä òîõóì
– áàëàúà áèð ãóì äÿíÿñè äöøìöø êÿëÿ-kþòöð, áîìáîç òÿê-
ùöúåéðÿëÿðäÿí éàðàíìûøäû. Òÿñàäöôè ãûúûãëàíìàäàí çÿðèô áèð
ýþçÿëëèê éàðàíìûøäû. «Áó äà áèð ùèêìÿòäèð», – äåéÿ öðÿéèí-
äÿí êå÷èðäè.
– Ñèç êè Àìåðèêàéà ýåòìÿê èñòÿéèðäèíèç, Êåò? Êèìèí
Àâðîïàäàí ÷ûõìàã èìêàíû âàð, ÿëäÿí âåðìÿñèí, ýÿðÿê. Îíñóç
äà áóðàäà ùå÷ íÿ åëÿéÿ áèëìÿéÿúÿêñèíèç.
– Ãîâóðñóíóç?
– Õåéð! Àõûðûíúû äÿôÿ þçöíöç äåìÿäèíèç êè, èøëÿðèíèçè ãàé-
äàéà ñàëàíäàí ñîíðà Àìåðèêàéà ýåäÿúÿêñèíèç?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Áÿëè, äåäèì. Àíúàã èíäè èñòÿìèðÿì. Ùÿëÿ éîõ... Áèð àç

áóðàäà ãàëàúàüàì.
– Ïàðèñ éàéäà ÷îõ èñòè îëóð, àäàì ùå÷ äþçÿ áèëìèð.
Êåò ìóíúóüó ñòîëóí öñòöíÿ ãîéäó:
– Õåéð, àõûðûíúû éàé åëÿ îëìàç...
– Àõûðûíúû?
– Áÿëè, áó, ìÿíèì àõûðûíúû éàéûì îëàúàã.
Ðàâèê ñóñäó. «Ýþðÿñÿí, áèëèðìè? – äåéÿ ôèêèðëÿøäè. – Ôèîëî
îíà íÿ äåéèá?»
– «Øÿùðèçàä»äà èøëÿð íåúÿ ýåäèð? – Êåò áèðäÿí ñîðóøäó.
– ×îõäàí îðà ýåòìÿìèøÿì. Ìîðîçîâ äåéèð êè, ùÿð àõøàì
äîëó îëóð. Èíäè áöòöí ýåúÿ ðåñòîðàíëàðû áåëÿäèð.
– Éàéäà äà?
– Áÿëè, éàéäà äà! Àäÿòÿí, áó âàõòëàð áöòöí ÿéëÿíúÿ éåð-
ëÿðè áàüëàíàðäû... Ýþçëÿìèðäèíèç?
– Õåéð, ýþçëÿéèðäèì. Ùàìû ñîí íÿôÿñèíäÿ ùÿéàòäàí íÿñÿ
294 ãîïàðìàã èñòÿéèð.
– Åëÿäèð.
– Ìÿíè îðà àïàðàúàãñûíûç?
– ßëáÿòòÿ, Êåò, íÿ âàõò èñòÿñÿíèç! Åëÿ áèëèðäèì, îðà äàùà
õîøóíóçà ýÿëìèð.
– Ìÿí äÿ åëÿ áèëèðäèì, àíúàã ôèêðèìè äÿéèøäèì. Ìÿí äÿ
áàúàðäûãúà íÿñÿ ãîïàðìàëûéàì.
Éåíÿ Êåòèí öçöíÿ áàõäû:
– Éàõøû, – äåäè, – íÿ âàõò èñòÿñÿíèç, àïàðàðàì.
Ðàâèê äóðäó. Êåò îíóíëà ãàïûéà êèìè ýÿëäè. Éàìàí àðûã-
ëàìûøäû... Ãóðóìóø äÿðèñè èïÿê êèìè èäè âÿ àäàìà åëÿ ýÿëèðäè
êè, ÿë âóðñà, õûøûëäàéàð. Ýþçëÿðè äóïäóðó èäè, ÿââÿëêèíäÿí äÿ
èðè ýþðöíöðäö. Ñöìöéö ÷ûõìûø ùÿðàðÿòëè ÿëèíè Ðàâèêÿ óçàòäû:
– Íèéÿ îíäà õÿñòÿëèéèìè þçöìÿ äåìÿäèíèç? – Áóíó åëÿ
ñàéìàçéàíà äåäè êè, åëÿ áèë, ÷þëäÿêè ùàâàíû ñîðóøóðäó.
Ðàâèê äèããÿòëÿ îíóí öçöíÿ áàõäû, àììà äèíìÿäè.
– Äþçÿðäèì... – Êåòèí éàíàãëàðûíà õÿôèô, êèíàéÿëè áèð
òÿáÿññöì ãîíäó. Àíúàã áó êèíàéÿäÿ èíúèêëèê ÿëàìÿòè éîõ
èäè. – Ùÿëÿëèê, Ðàâèê!
***
Ìÿäÿñè êÿñèëìèø êèøè þëäö. Äöç ö÷ ýöí çàðûäû. Äàùà ìîðôè
äÿ êþìÿê åëÿìèðäè. Ðàâèê äÿ, Âåáåð äÿ áèëèðäè êè, þëÿúÿê.
E
Èñòÿñÿéäèëÿð, îíó ö÷ ýöí áåëÿ ÿçàá ÷ÿêìÿéÿ ãîéìàçäûëàð.
Àíúàã åëÿìÿäèëÿð, ÷öíêè áó äöíéàäà áèð äèí âàð èäè âÿ ùÿìèí R
äèí äÿ áöòöí áÿíäÿëÿðè ñåâìÿéè íÿñèùÿò åäèð, îíëàðûí ÿçàáëàðûíû

ãûñàëòìàüà ãîéìóðäó âÿ áèð ãàíóí äà îíó ìöäàôèÿ åäèðäè...
– Ãîùóìëàðûíà òåëåãðàì âóðäóíóç? – äåéÿ Ðàâèê
ñîðóøäó.
– Ãîùóìó éîõäóð, – Âåáåð úàâàá âåðäè.
– Áèð ñèìñàðû äà éîõäóð?
– Ùå÷ êÿñè éîõäóð.
– Ùå÷ êÿñè?
– Ùå÷úÿ êÿñè! Ãóëëóã÷óñó ýÿëìèøäè. Ùå÷ êÿñëÿ ìÿêòóá-
ëàøìûðìûø, òÿêúÿ óíèâåðìàã êàòàëîãëàðû, àëêîãîëèçì, âÿðÿì,
çþùðÿâè õÿñòÿëèêëÿð âÿ ñ. ùàããûíäà òèááè áöëëåòåíëÿð àëûðìûø.
Ýåäèá-ýÿëÿíè äÿ éîõ èìèø. Òÿøðèùèí, áèð äÿ äþðä ùÿôòÿëèê õÿñ-
òÿõàíà ùàããûíû ãàáàãúàäàí âåðìèøäè. Àíúàã èêè ùÿôòÿñè
àðòûã ãàëäû. Ãóëëóã÷ó äåéèðäè êè, êèøèéÿ þçö áàõûðìûø âÿ áóíà
ýþðÿ äÿ ùÿð øåéèíè îíà ñþç âåðèáìèø. Èêè ùÿôòÿíèí ïóëóíó äà 295
ýåðè èñòÿéèðäè. Ýóéà, îíà àíà ÿâÿçè îëóáìóø. Êàø áó àíàíû
þçöíöç ýþðÿéäèíèç! Äåéèðäè êè, îíà õÿðúè ÷îõ ÷ûõûá, ìÿíçèë
êèðÿñèíè äÿ âåðèá. Äåäèì êè, î, ùÿð øåéèí ïóëóíó áóðàäà ÿââÿë-
úÿäÿí âåðäè, ýþðÿñÿí, ìÿíçèë ùàããûíû íèéÿ áåëÿ åëÿìÿéèá?!
Áèð äÿ êè ïîëèñ ùÿð øåéè àéäûíëàøäûðàúàã. Àüçûíà ýÿëÿíè ìÿíÿ
äåäè...
– Ïóë àäàìû ùàíñû éîëà ñàëìûð êè!
– Ëàçûìè éåðëÿðÿ õÿáÿð âåðÿðèê, ãîé ùÿð øåéè àéäûíëàø-
äûðñûíëàð, äÿôí èøèíè äÿ òÿøêèë åòñèíëÿð.
Ðàâèê ìÿäÿñè êÿñèëìèø ãîùóì-ÿãðÿáàñûç êèøèéÿ íÿçÿð
ñàëäû. Î, ùÿðÿêÿòñèç óçàíûá ãàëìûøäû, öç-ýþçö åëÿ ùàëà
äöømöøäö êè, îíó îòóçáåøèëëèê ùÿéàòûíäà ýþðìÿìèøäè. Ñîí
íÿôÿñèíäÿ ãûú îëàí ñèôÿòèíäÿí ÿúÿëèí áîç öçö éàâàø-éàâàø
áàø ãàëäûðûðäû. Öçöíäÿêè áàøãà èôàäÿëÿð ýåòäèêúÿ ÿðèéèð, þëöì
íèøàíÿñè ÷ÿêèëèð, îíëàðûí éåðèíÿ àñòà-àñòà, ñÿññèç-ñÿìèðñèç ÿáÿ-
äèééÿò íèøàíÿñè ãîíóðäó. Áèðúÿ ñààòäàí ñîíðà öçöíäÿ òÿê÷ÿ
ùÿìèí íèøàíÿ ãàëàúàãäû...
Ðàâèê ïàëàòàäàí ÷ûõäû. Äÿùëèçäÿ íþâáÿò÷è òèáá áà÷ûñû èëÿ
ðàñòëàøäû. Ãûç éåíèúÿ ýÿëèðäè.
– Îí èêèíúè ïàëàòàäàêû úÿíàá þëäö. Éàðûì ñààò áóíäàí
ãàáàã kå÷èíèá, äàùà íþâáÿ ÷ÿêìÿê ëàçûì äåéèë... – Äèããÿòëÿ
ãûçûí öçöíÿ áàõàíäàí ñîíðà ñîðóøäó: – Ñèçÿ áèð øåé âåðìÿäè?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ãûç òÿðÿääöä åëÿäè:

– Õåéð... ×îõ ãàðàäèíìÿç àäàì èäè... Àõûð çàìàíëàð ùå÷
êÿëìÿ äÿ êÿñìèðäè.
– Åäÿäèð, äàíûøìûðäû.
Òèáá áàúûñû ùÿð øåéèí ãÿäðèíè áèëÿí åâäàð ãàäûíëàð ñàéàüû
Ðàâèêÿ áàõäû:
– Ãÿøÿíý áèð íåñåññåðè âàðäû. Ùàìûñû äà ýöìöø!
Î ãÿäÿð çÿðèô èäè êè, êèøèëÿðÿ éàðàøìàçäû. ßñë ãàäûíëàðûí
ìàëû èäè... – äåäè.
– Áóíëàðû îíà äåìÿäèíèç?
– Áèð äÿôÿ äåäèì. ×ÿðøÿíáÿ àõøàìû áèð àç ñàêèòëÿøìèøäè,
îíäà ñþùáÿò ñàëäûì. Àíúàã äåäè êè, ýöìöø êèøèëÿðÿ äÿ éàðà-
øûð. Ãÿøÿíý äÿ äèø ôûð÷àëàðû âàð èäè. Åëÿëÿðè èíäè òàïûëìûð. Þçýÿ
ùå÷ íÿ äåìÿäè...
– Ýöìöø ïîëèñÿ ãàëäû. Ãîùóì-ÿãðÿáàñû éîõ èìèø...
Ãûç áàøûíû òÿðïÿòäè:
296 – Ùåéèô! Ýöìöø ãàðàëàúàã! Èøëÿòìÿéÿíäÿ äèø ôûð÷àëàðû
äà õàðàá îëóð. Îíëàðû éàõøû-éàõøû éóìàã ëàçûì èäè...
– Äöç äåéèðñèíèç, ùåéèô îëäó. Ýÿðÿê, ñèçÿ âåðÿéäè. Ùå÷
îëìàñà, êèìèñÿ ñåâèíäèðÿðäè...
Ãûç ìèííÿòäàðëûã ùèññè èëÿ ýöëöìñÿäè:
– Åéáè éîõäóð. Îíñóç äà áèëèðäèì êè, ùå÷ íÿ âåðìÿéÿ-
úÿê. Þëöì àéàüûíäà îëàíëàð òÿñàäöôè ùàëëàðäà íÿñÿ áàüûø-
ëàéàð. Íÿ âåðñÿ, ñàüàëàíëàð âåðèð. Úàí öñòÿ îëàíëàð þëÿúÿéèíÿ
èíàíìûðëàð, îíà ýþðÿ äÿ ùå÷ íÿ âåðìèðëÿð. Áÿçèëÿðè äÿ àúûãëà
âåðìèðëÿð. Ñèç òÿñÿââöð åäÿ áèëìÿçñèíèç, úÿíàá äîêòîð, þëÿí-
ëÿð éàìàí äÿùøÿòëè îëóðëàð. Þëìÿìèøäÿí ãàáàã àäàìà åëÿ
ñþçëÿð äåéèðëÿð êè!
Ãûçûí óøàã öçö êèìè àëëàíìûø öçö ñàô âÿ àéäûí èäè.
ßòðàôûíäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿð îíóí áàëàúà äöíéàñûíà àèä
îëìàéàíäà âåúèíÿ äåéèëäè. Þëöì àéàüûíäà îëàíëàð îíóí
ö÷öí éà ÿðêþéöí, éà äà éåòèì óøàã êèìè èäè. Úàíëàðûíû òàïøû-
ðàíà ãÿäÿð îíëàðà ãóëëóã åäèð, ñîíðà òÿçÿëÿðè ýÿëèðäè. Áÿçè-
ëÿðè ñàüàëûð, éàõøûëûüûí ÿâÿçèíè ÷ûõûð, áÿçèëÿðè ùå÷ íÿ âåðìèð,
áÿçèëÿðè äÿ þëöðäö. Äöíéàíûí èøè áåëÿ èäè, öðÿéÿ ñàëìàüà äÿé-
ìÿçäè. Ìàüàçàëàðäà, «Áîíìàðøå»äÿ ãèéìÿòëÿðèí áåø ôàèç
äöøöá-äöøìÿéÿúÿéè, Æàíûí þç õàëàñû ãûçû Àííå Êöáöðå èëÿ
åâëÿíèá-åâëÿíìÿéÿúÿéè áóíäàí âàúèá èäè... «Éàõøû äà åëÿéèð,
– Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè, – áó áàëàúà àëÿì îíó ÷àëõàíàí
äöíéàäàí ãîðóéóð. Éîõñà àõûðû ùàðà ýåäèá ÷ûõàðäû?!»
E
***
R

«Çÿôÿð» êàôåñèíèí ãàáàüûíäà îòóðìóøäó. Ýåúÿ òóòãóí,
áóëóäëó, àíúàã áöðêöëö èäè, ëàï óçàãëàðäà øèìøÿê äÿ ÷àõûðäû.
Êö÷ÿëÿðäÿ èéíÿ àòñàéäûí, àäàì ÿëèíäÿí éåðÿ äöøìÿçäè. Áàøû-
íà ìàâè àòëàçäàí øëéàïà ãîéìóø áèð ãàäûí ýÿëèá îíóí éàíûí-
äà îòóðäó.
– Ìÿíÿ áèð ãÿäÿù «Âåðìóò» àëàðñàí? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Àëàðàì! Àíúàã è÷ÿí êèìè àðàëàí, àäàì ýþçëÿéèðÿì.
– Íÿ îëàð, áèð éåðäÿ ýþçëÿéÿðèê.
– Àðàëàíñàí, éàõøûäûð. Ýþçëÿäèéèì ãàäûí èäìàí ñàðàéû-
íûí áîêñ÷óñóäóð.
Ãàäûí ýöëöìñÿäè. Öç-ýþçöíö åëÿ áîéàìûøäû êè, òÿáÿñ-
ñöìö òÿêúÿ äîäàãëàðûíäà ùèññ îëóíóðäó, ãàëàí éåðëÿðÿ, ñàí-
êè, àü ìàñêà òàõûëìûøäû.
– Ìÿíèìëÿ ýåäÿê, – äåäè, – ãÿøÿíý ìÿíçèëèì âàð... 297
Ñÿíÿ áèð êåô âåðÿðÿì êè...
Ðàâèê áàøûíû áóëàäû, úèáèíäÿí áåøôðàíêëûã ÷ûõàðûá ñòîëóí
öñòöíÿ àòäû:
– Ýþòöð! Õîø ýåòäèí! Ñàëàìàò ãàë!
Ãàäûí ïóëó ýþòöðäö, îíó ãàòëàéûá úîðàáûíûí áîüàçûíà
ãîéäó.
– Õèôôÿò åëÿéèðñÿí?
– Éîõ.
– Îíóí äÿðìàíû ìÿíäÿ! Ãÿøÿíý áèð ðÿôèãÿì âàð, ëàï
ñöòöëäöð... – Áèð àç àðà âåðäè. – Äþøëÿðè Åéôåë ãöëëÿñè êèìèäèð!
– Ýÿëÿí äÿôÿ...
– Þçöí áèë... – Ãàäûí äóðóá áèð-èêè ñòîë î òÿðÿôäÿ îòóðäó.
Éåíÿ Ðàâèêÿ ñàðû áîéëàíäû, ñîíðà áèð èäìàí ãÿçåòè àëûá,
õÿáÿðëÿðè îõóìàüà áàøëàäû.
Ðàâèê äèããÿòëÿ ñòîëëàðûí àðàñûíäà ýÿçèøÿí àõûíà áàõûðäû.
È÷ÿðèäÿ îðêåñòð Âéàíà âàëñëàðû ÷àëûðäû. Áèð äÿñòÿ úàâàí ùîìî-
ñåêñóàëèñò ùàé-êöéëÿ, áèð-áèðèíÿ íàç ñàòà-ñàòà ýÿëèá ãîíøó
ñòîëäà îòóðäó. Ëàï ñîí äÿáäÿ ñàããàë áóðàõìûøäûëàð, ÿéèí-
ëÿðèíäÿêè ïåíúÿéèí ÷èéèíëÿðè åíëè, áåëè èñÿ äàð èäè.
Áèð ãûç éàíûíäà äàéàíûá, öçöíÿ áàõûðäû. ×îõ òàíûø ýÿëèð-
äè, àíúàã éàäûíà ñàëà áèëìèðäè. Ãûç þìðö áîéó òàëåéèíäÿí
øèêàéÿòëÿíÿí ôàùèøÿëÿðÿ îõøàéûðäû...
– Òàíûìàäûíûç? – äåéÿ î ñîðóøäó.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– ßëáÿòòÿ, òàíûäûì, – äåéÿí Ðàâèê, ÿñëèíäÿ, îíó òàíû-

ìàìûøäû. – Íåúÿñèíèç?
– Éàõøûéàì. Àíúàã, äåéÿñÿí, òàíûìàäûíûç.
– Àä éàäûìäà ãàëìûð, àììà òàíûéûðàì. ×îõäàí ýþðöø-
ìÿìèøèê...
– Áÿëè... Îíäà Áîáîíó éàìàí ãîðõóòäóíóç! – Ãûç
ýöëöìñÿäè. – Î âàõò ùÿéàòûìû õèëàñ åòäèíèç, èíäèñÿ òàíûìûðñûíûç...
Áîáî... Ùÿéàòûìû õèëàñ åòäèíèç... Ìàìà÷à... Èíäè éàäûíà
äöøäö.
– Ëöñéåíñèíèç, – äåäè – ßëáÿòòÿ, òàíûäûì! Îíäà õÿñòÿ
èäèíèç, èíäèñÿ ñàüëàì àäàì... Îíà ýþðÿ ÷àøäûì.
Ëöñéåíèí êåôè à÷ûëäû:
– Äîüðóäóð! Ùàìûñû éàäûíûçäà èìèø. Ìàìà÷àäàí àëûá
ýþíäÿðäèéèíèç éöç ôðàíêà ýþðÿ ñàü îëóí.
– Ùÿ, éàäûìà äöøäö... – Ìàäàì Áóøåäÿí àëà áèëìÿ-
éÿíäÿ þç úèáèíäÿí ýþíäÿðìèøäè. – Ùåéèô êè, ùàìûñûíû àëà áèë-
298 ìÿäèì.
– Áÿñ åëÿäè. Ìÿí öìèäèìè òàìàì öçìöøäöì.
– Éàõøû, Ëöñéåí, ìÿíèìëÿ áèð øåé è÷ÿðñèíèç?
Ãûç áàøûíû òÿðïÿäèá ÷ÿêèíÿ-÷ÿêèíÿ îòóðäó:
– Ìÿäÿí ñóéó èëÿ áèð ãÿäÿù «×èíçàíî» è÷ÿðÿì.
– Èøëÿðèíèç íåúÿäèð, Ëöñéåí?
– ×îõ éàõøû!
– Éåíÿ äÿ Áîáîíóí éàíûíäà ãàëûðñûíûç?
– ßëáÿòòÿ! Àíúàã î, èíäè òàìàì äÿéèøèá, éàõøûëàøûá.
– ßëà!
Ñîðóøìàüà þçýÿ ùå÷ íÿ ãàëìàäû. Áàëàúà òîõóúó ãûç
áàëàúà áèð ôàùèøÿéÿ ÷åâðèëìèøäè. Ðàâèê îíó åëÿ áóíà ýþðÿ
ñàüàëòìûøäû. Áîáî äà ìöàëèúÿíè äàâàì åòäèðìèøäè. Óøàã
ñàðûäàí ÷ÿêÿúÿéè ãàëìàìûøäû. Ôàùèøÿ îëìàã ö÷öí áèð ñÿáÿá
äÿ áó èäè. Ùÿëÿ éåíèúÿ áàøëàéûðäû âÿ îíäàêû óøàã ñàäÿëþâù-
ëöéö éàøëû øîðýþçëÿðè þçöíÿ ÷ÿêÿ áèëèðäè. Åëÿ áèë, ÷îõ èøëÿí-
ìÿìèø ÷èíè ãàá èäè, øèðÿñè ùÿëÿ òþêöëìÿìèøäè. Ëöñéåí ëàï
ãóø êèìè äóðóõà-äóðóõà è÷èðäè, ýþçëÿðè èëÿ êèìèñÿ àõòàðûðäû.
Êÿäÿðëè ñÿùíÿ îëñà äà, ÷îõ òÿÿññöôëÿíìÿéÿ äÿéìÿçäè. Àäè-
úÿ áèð ùÿéàò ïàð÷àñû èäè, éàâàø-éàâàø êå÷èá ýåäèðäè...
– Òàëåéèíäÿí ðàçûñàí, Ëöñéåí?
Ãûç áàøûíû òÿðïÿòäè. Ðàâèê ýþðäö êè, î, äîüðóäàí äà, ðàçû-
äûð. Ùÿð øåé îíà òÿáèè ýþðöíöð, ùå÷ íÿéè áþéöäöá þçöíÿ
äÿðä åëÿìèðäè...
E
– Òÿêñèíèç?
– Òÿêÿì, Ëöñéåí. R
– Áåëÿ áèð ýåúÿäÿ?

– Áÿëè.
Ãûç öðêÿê-öðêÿê îíà áàõûá ýöëöìñÿäè:
– Ìÿí áîøàì, – äåäè.
«Ìÿíÿ íÿ îëóá? – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Íÿ êþêÿ
äöøìöøÿì êè, ùÿð éåòÿí ôàùèøÿ ìÿíÿ ìÿùÿááÿò ñÿäÿãÿñè
òÿêëèô åëÿéèð?!»
– Ñÿí óçàãäà îëóðñàí, Ëöñéåí, ìÿíèìñÿ âàõòûì àçäûð.
– Áèçÿ ýåòìÿéÿê... Ýÿðÿê, Áîáî áèëìÿñèí...
– Áîáîíóí áóíäàí õÿáÿðè éîõäóð?
– Âàð... Áàøãàëàðûíû áèëèð. Àõû ýþç ãîéóð! – Ãûç ýöëöì-
ñÿäè. – Ëàï óøàã êèìèäèð, åëÿ áèëèð, ãàçàíúûìû îíäàí ýèçëÿ-
äÿúÿéÿì. Àíúàã ñèçäÿí ïóë èñòÿìèðÿì...
– Áîáî îíà ýþðÿ áèëìÿñèí? 299
– Îíà ýþðÿ éîõ! Ýþðñÿ, ãûñãàíàúàã. Ãûñãàíàíäà äà
âÿùøèéÿ äþíöð!
– Ùàìûéà ãûñãàíûð?
Ëöñéåí òÿÿúúöáëÿ îíà áàõäû:
– Õåéð, ùàìûéà ãûñãàíìûð. Áèëèð êè, ïóëäàí þòðöäöð.
– Ãûñãàíúëûã ïóëñóç îëàíäà áàø ãàëäûðûð?
– Îíà ýþðÿ éîõ... Áèëÿíäÿ êè, àðàäà àéðû øåé äÿ âàð...
– Î, éåíÿ äóðóõäó. – Áèëÿíäÿ êè, öðÿéèì...
Ãûç ýþçëÿðèíè éåðÿ äèêäè. Ðàâèê îíóí ñòîëóí öñòöíäÿ
þçöíÿ éåð òàïà áèëìÿéÿí ÿëëÿðèíäÿí éàïûøäû:
– Ëöñéåí, – äåäè, – ÷îõ ñàü îë êè, ýÿëèá ýþðöøäöí. ×îõ
ñàü îë êè, ìÿíèìëÿ ýåòìÿê èñòÿéèðñÿí! Ñÿí ãÿøÿíý ãûçñàí,
ìÿìíóíèééÿòëÿ àïàðàðäûì. Àíúàã íÿ âàõòñà òÿøðèù åëÿ-
äèéèì ãàäûíëà éàòà áèëìÿðÿì... Ìÿíè áàøà äöøöðñÿíìè,
Ëöñéåí?!
Ãûç ãàðà, óçóí êèðïèêëÿðèíè ãàëäûðûá, òÿëÿñèê áàøûíû òÿðïÿòäè:
– Áÿëè, – äåéèá àéàüà äóðäó. – Îíäà ýåäèì...
– Ùÿëÿëèê, Ëöñéåí, ñàëàìàò ãàë. Þçöíö ýþçëÿ, áèð äÿ
õÿñòÿëÿíìÿ...
– Éàõøû...
Ðàâèê êàüûçà íÿñÿ éàçûá îíà âåðäè:
– Éîõóíäóðñà, áóíäàí àë, – äåäè, – ÿí éàõøû äÿðìàíäûð.
Ïóëóí ùàìûñûíû äà Áîáoéà âåðìÿ!
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ãûç ýöëöìñÿéèá áàøûíû òÿðïÿòäè. Î äà, Ðàâèê äÿ áèëèðäè êè,

ùàìûñûíû âåðÿúÿê. Ëöñéåí àäàìëàðûí àðàñûíäà ýþçäÿí èòÿíÿ
êèìè Ðàâèê îíóí àðõàñûíúà áàõäû, ñîíðà èøàðÿ èëÿ õèäìÿò÷èíè
÷àüûðäû. Ýþé øëéàïàëû ãàäûí éåíÿ éîëóíó îíóí éàíûíäàí ñàë-
äû. Ùÿð øåéÿ ýþç ãîéìóøäó. ßëèíäÿêè ãàòëàíìûø ãÿçåòëÿ
þçöíö éåëëÿéÿ-éåëëÿéÿ dözÿlmÿ äèøëÿðèíè àüàðäûðäû:
– Ñÿí éà èìïîòåíòñÿí, éà äà ìàâè, ÿçèçèì! – Ðàâèêÿ
÷àòàíäà ìåùðèáàíëûãëà äèëëÿíäè. – ×îõ ñàü îë, ñÿíÿ óüóðëàð...
Ðàâèê äóðóá, áöðêöëö ãàðàíëûüà ãàðûøäû. Øÿùÿðèí áàøû öçÿ-
ðèíäÿ òåç-òåç øèìøÿê ÷àõñà äà, ùàâà ñàêèò èäè. «Ëóâð» ìóçå-
éèíèí ãàïûñûíäàí èøûã ýÿëèðäè. À÷ûã èäè. È÷ÿðè ýèðäè...
Ìóçåé áó ýöí ýåúÿ éàðûéàúàí èøëÿéèðäè. Áÿçè çàëëàðäàí
èøûã ýÿëèðäè. Î, ýóð èøûüà ãÿðã îëìóø íÿùÿíý ãÿáðÿ îõøàéàí
Ìèñèð ïàâèëéîíóíà êå÷äè. Ö÷ ìèí il ÿââÿë éàøàìûø ôèðîíëàð
äàøà äþíìöøäö. Áÿçèëÿðè îòóðìóø, áÿçèëÿðè äÿ àéàã öñòÿ
äàéàíìûøäû âÿ ãðàíèò ýþçëÿðè äÿñòÿ-äÿñòÿ ýÿçèøÿí òÿëÿáÿëÿðÿ,
300 áàøëàðûíäà äÿáäÿí äöøìöø øëéàïà îëàí ãàäûíëàðà, äàðûõäû-
ãëàðûíäàí áóðà ýÿëÿí éàøëû êèøèëÿðÿ çèëëÿíìèøäè. Áóðàäà òîç,
ìåéèò, ÿáÿäèééÿò ãîõóñó áèð-áèðèíÿ ãàðûøìûøäû...
Éóíàí ïàâèëéîíóíäàêû ýþçÿëëèê èëàùÿñè Âåíåðàíûí ùåéêÿëè
þíöíäÿ îíà îõøàðû îëìàéàí ãûçëàð äàéàíûá íÿñÿ ïû÷ûëäàøûðäû.
Ðàâèê àéàã ñàõëàäû. Ìèñèðëèëÿðèí ãðàíèòèíäÿí, éàøûë ðÿíýÿ ÷àëàí
ñèéåíèòëÿðèíäÿí ñîíðà éóíàíëàðûí ìÿðìÿðè àäàìà çÿðèô äåêà-
äåíò òÿñèðè áàüûøëàéûðäû. Èíúÿ íàõûøëàðëà èøëÿíìèø Âåíåðà
ìÿìíóí-ìÿìíóí ÷èìÿí åâäàð ãàäûíà áÿíçÿéèðäè. Ãÿíèð-
ñèç ýþçÿë èäè âÿ þçöíö áöñáöòöí óíóòìóøäó. Ýöíÿø Àëëàùû
Àïîëëîí èñÿ ýþðêÿìèíäÿí ùîìîñåêñóàëèñòÿ îõøàéûðäû, ýÿðÿê,
èäìàíëà ÷îõ ìÿøüóë îëàéäû. Ùåéêÿëëÿðèí ùàìûñûíû çàëëàðà ãîé-
ìóøäóëàð, îíëàðû þëäöðÿí äÿ áó èäè. Àíúàã ùÿìèí çàëëàð
ìèñèðëèëÿðÿ ùå÷ íÿ åëÿéÿ áèëìèðäè, ÷öíêè îíëàð åëÿ èëêèíäÿí
ãÿáèð âÿ ñÿðäàáÿëÿð ö÷öí äöçÿëäèëìèøäè. Éóíàíëàðà èñÿ ýöíÿø,
ùàâà, Àôèíàíûí ãûçûëû øÿôÿãëÿðèíÿ áÿëÿíìèø ñöòóíëàð ëàçûì èäè...
Ðàâèê ùåéêÿëëÿðÿ áàõà-áàõà èðÿëèëÿäè. Ïèëëÿêÿíëè áþéöê çàë
ãóðòàðìàã áèëìèðäè. Áèðäÿí ëàï ùöíäöðäÿ çÿôÿð èëàùÿñè Íèêå
ýþðöíäö...
Îíó àõûðûíúû äÿôÿ ýþðäöéö âàõòäàí ÷îõ êå÷ìèøäè. Îíäà
ùàâà òóòãóí èäè âÿ áó ìÿðìÿð ùåéêÿë äèããÿòè î ãÿäÿð äÿ
úÿëá åëÿìèðäè; ìóçåéèí ïÿíúÿðÿñèíäÿí ñöçöëÿí ãûø ýöíÿøè-
íèí ñîëüóí øöàëàðû çÿôÿð èëàùÿñèíè, ñàíêè, öøöäöðäö, îíà ýþðÿ
äÿ áöçöøìöøäö. Àíúàã èíäè ïèëëÿêÿíèí áàøûíäà, ìÿðìÿð
E
ýÿìè òÿñâèðèíèí öñòöíäÿ äàéàíìûøäû, ïðîæåêòîðëàðûí ýóð èøûüû
äöç öñòöíÿ äöøöðäö, î äà ïàð-ïàð ïàðûëäàéûðäû, ãàíàäëàðûíû R
ýÿðìèøäè, åëÿ áèë, êöëÿê îíóí ïàëòàðûíû áèð àç ãàáàüà ÿéèëìèø

áÿäÿíèíÿ ñûõìûøäû âÿ äåéÿðäèí, èíäè÷ÿ ó÷àúàã. Àäàìà åëÿ
ýÿëèðäè êè, îíóí àðõà òÿðÿôèíäÿ øÿðàá ðÿíýëè Ñàëàìèíà äÿíèçè
óüóëäàéûð âÿ áàøû öñòöíäÿêè ñÿìàíûí öçöíÿ ãàðà ìÿõìÿð-
äÿí ùÿñðÿò ïÿðäÿñè ÷ÿêèëèá...
Áó çÿôÿð èëàùÿñè ÿõëàã íîðìàëàðûíäàí áèõÿáÿð èäè, ùå÷
áèð äÿðä-ñÿð äÿ òàíûìûðäû. Òàíûäûüû áèð ãÿëÿáÿ èäè, áèð äÿ ìÿü-
ëóáèééÿò âÿ îíëàðûí äà àðàñûíäà, äåìÿê îëàð êè, ôÿðã ýþð-
ìöðäö. Àäàìûí àüëûíû ÷àøäûðìûð, àíúàã «ýÿë-ýÿë» äåéèðäè.
Úàçèáÿäàð äåéèëäè, àíúàã «äóðìà, ýÿë» äåéèðäè. Ùå÷ íÿéèíè
äÿ ýèçëÿòìèðäè, àíúàã ÿëè èëÿ åéèá éåðèíè þðòÿðÿê, ùàìûíû ìÿùç
îðà áàõìàüà ìÿúáóð åäÿí Âåíåðàäàí ÷îõ ÷ÿëá åäèðäè.
Î, ãóøëàðëà, ýÿìèëÿðëÿ, êöëÿêëÿ, äàëüàëàðëà, öôöãëÿ ãîùóì
èäè... Éóðäó-éóâàñû éîõ èäè îíóí!
«Éóðäó-éóâàñû éîõäó... – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. 301
– Ùå÷ ëàçûì äà äåéèë. Áöòöí ýÿìèëÿð îíà éóðä-éóâà îëóá.
Áöòöí ìöùàðèáÿ âÿ ãÿùðÿìàíëûã ìåéäàíëàðû, ùÿòòà éåíè-
ëÿíäÿ áåëÿ îíà éóðä-éóâà îëóá! Òÿêè öìèäèíè èòèðìÿñèí!
Î òÿêúÿ çÿôÿð èëàùÿñè äåéèë, ùÿì äÿ ìöõòÿëèô ìàúÿðàëàð âÿ áèð
äÿ ãûëûíúû ãûíûíà ãîéìàéàí ìöùà÷èðëÿðèí èëàùÿñèäèð».
Éàí-éþðÿñèíÿ áàõäû. Çàëäà ùå÷ êÿñ ãàëìàìûøäû. Òÿëÿáÿ-
ëÿð äÿ, ÿëëÿðèíäÿki «áÿëÿä÷è» ilÿ çàëëàðû äîëàøàí àäàìëàð äà
åâëÿðèíÿ ýåòìèøäèëÿð. Áÿëè, åâëÿðèíÿ! Áÿñ î? Éóðäñóç-éóâàñûç
áèð àäàìûí åâè, óçàãáàøû, êèìèíñÿ ùÿéÿúàíëû ãÿëáèíèí áèð
ýóøÿñè îëàðäû âÿ ÷îõ ÷ÿêìÿçäè êè, î äà ó÷óá-äàüûëàðäû...
Âÿòÿíñèç àäàìûí ãÿëáèíÿ ãîíàí ìÿùÿááÿòèí îíà òàì
ùàêèì êÿñèëìÿñèíèí, öðÿéèíè øàí-øàí åëÿìÿñèíèí ñÿáÿáè äÿ
åëÿ áó äåéèëäèìè? Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ ìÿùÿááÿòäÿí óçàã
ãà÷ìàüà ÷àëûøìûðäûìû? Áó ìÿùÿááÿò äÿ ÿë ÷ÿêìÿéèá,
îíóí äàëûíúà äöøìÿäèìè? Àõûðäà äà òàïûá äèç ÷þêäöðìÿ-
äèìè? Éîõ, äóðóø ýÿòèðÿ áèëìÿäè, ÷öíêè ãÿðèá þëêÿíèí
ñöðöøêÿí áóçó äîüìà òîðïàüûí åòèáàðëû àüóøó äåéèëäè...
Ýþçëÿðè íÿéèñÿ àëäû. Áàëàúà, àü áèð øåé èäè, ó÷óðäó...
Ýþðäö êè, êÿïÿíÿêäèð. Äåéÿñÿí, à÷ûã ãàïûäàí ýèðìèøäè. Áÿë-
êÿ äÿ, Òöëåðè ïàðêûíäàêû ãûçûëýöëëÿðèí èñòè ãîéíóíäà ìÿñò îëà-
îëà éàòàðêÿí ñåâýèëèëÿðèí ïû÷ûëòûñûíà ñÿêñÿíèá îéàíìûøäû, þéðÿø-
äèéè ýöíÿø èøûüûíà áÿíçÿìÿéÿí ýóð ëàìïà èøûãëàðû ýþçëÿðèíè
ãàìàøäûðìûø, î, þçöíö îðà-áóðà âóðìàüà áàøëàìûø, àõûðäà
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ìóçåéèí ÷îõ äà èøûãëû îëìàéàí ýèðèøèíè ñûüûíàúàã áèëèá, è÷ÿðè

ýèðìèøäè. Èíäè èñÿ òåçëèêëÿ þëÿúÿéè áó áþéöê çàëäà èíàäëà
âóðíóõóð, ÷ûõìàüà éîë àõòàðûðäû. Àíúàã áèð àçäàí éîðóëàúàã,
éà êàðíèçèí öñòöíÿ, éà ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíà, éà äà ëàï
éóõàðûäà èøûã ñà÷àí èëàùÿíèí ÷èéíèíÿ ãîíóá éàòàúàã, ñÿùÿð
îéàíàí êèìè ëÿ÷ÿêëÿðèíÿ ãîíóá øèðÿ éûüìàã ö÷öí ýöë – ùÿéàò
àõòàðàúàã, àíúàã òàïà áèëìÿéÿúÿê âÿ áåëÿëèêëÿ, àõøàì äöøÿ-
úÿê, î, éåíÿ éîðóëàúàã, ìèíèëëèê òàðèõè îëàí ìÿðìÿðèí öñòöí-
äÿ éàòàúàã, ýåòäèêúÿ çÿèôëÿéÿúÿê âÿ ýöíëÿðèí áèð ýöíö çÿðèô
úàéíàãëàðû áîøàëàúàã, âàõòñûç õÿçàí âóðìóø éàðïàã êèìè
éåðÿ äöøÿúÿê...
«Ñåíòèìåíòàëëûüà áàõ! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Çÿôÿð
èëàùÿñè âÿ äèäÿðýèí äöøìöø êÿïÿíÿê! Íÿ óúóç áÿíçÿòìÿäèð!
Àíúàã àäàìûí ãÿëáèíè äàùà ÷îõ ðèããÿòÿ ýÿòèðÿí áó óúóç
øåéëÿð – óúóç áÿíçÿéèøëÿð, óúóç ùèññëÿð, óúóç ñåíòèìåíòàëëûã
äåéèëìè? Áÿñ îíëàðû óúóçëàøäûðàí íÿ èäè? Îíëàðäàêû àéäûí
302 ùÿãèãÿòìè? Áû÷àã ñöìöéÿ äàéàíàíäà þçöíö êöáàðëàðà
áÿíçÿòìÿê àðçóñó éàääàí ÷ûõûð!»
Êÿïÿíÿê àëàãàðàíëûã ãöááÿäÿ ýþçäÿí èòäè...
Ðàâèê ìóçåéäÿí ÷ûõäû. Áàéûðûí èñòè ùàâàñû öçöíÿ âóðäó,
åëÿ áèë, èëûã ñó èëÿ äîëó âàííàéà ýèðäè. Äàéàíäû. Óúóç ùèññëÿð!
Èíäè þçö óúóçëàðûí óúóçó äåéèëäèìè? Óçàã-óçàã ÿñðëÿðèí êþë-
ýÿñè ãîíìóø áþéöê ùÿéÿòÿ áàõäû âÿ áèðäÿí îíà åëÿ ýÿëäè êè,
êèì èñÿ áàø-ýþçöíö éóìðóãëàéûð. Àç ãàëäû, áó éóìðóã ñåëè-
íÿ òàá ýÿòèðìÿéèá ñÿíäÿëÿñèí. Ãàíàäëàðûíû ýÿðìèø äöìàü
Íèêå ýþçëÿðè þíöíäÿí ùÿëÿ ÷ÿêèëìÿìèøäè, àíúàã îíóí àðõà-
ñûíäàí, ãàðàíëûãëàðäàí áàøãà áèð ãàäûí ñóðÿòè äÿ áàø ãàë-
äûðìûøäû. Ýàù óúóç, ýàù äà ãèéìÿòëè ýþðöíÿí áó ñóðÿò îíóí
õÿéàëûíû åëÿ ÷àøäûðìûøäû êè, åëÿ áèë, èïÿê Ùèíäèñòàí þðïÿéè
òèêàíëû ãûçûëýöë êîëóíóí öñòöíÿ äöøìöøäö: ñÿí äàðòûðñàí,
î ãîïìóð, òèêàíëàð ãûçûëû ðÿíýÿ ÷àëàí èëìÿëÿðè áÿðê-áÿðê
òóòóá áóðàõìûð âÿ îíëàð áèð-áèðèíÿ åëÿ ñàðìàøûá êè, ýþçöí
òèêàíëû áóäàãëàðdà èøûëäàéàí ñàïëàðû ñå÷ÿ áèëìèð...
Ñóðÿò! Ñóðÿò! Î ýÿëÿíäÿ êèì ñîðóøóð êè, óúóçäóð, éà
ãèéìÿòëè, áèðäÿôÿëèêäèð, éà ìèíäÿôÿëèê?! Ýÿëìÿìèøäÿí ãàáàã
íÿ ãÿäÿð èñòÿéèðñÿí, ñîðóø! Àíúàã åëÿ êè ýÿëèá ñÿíè òàïäû,
áöòöí ñóàëëàð ãóðòàðûð. Ýÿëèá ñÿíè ÿñèð åëÿéÿí äÿ ìÿùÿááÿòèí
þçö îëóð, äàùà òÿñàäöôÿí îíóí àäûíû äàøûéàí àäàì éîõ!
Àë-ÿëâàí õÿéàë äöíéàñûíûí êîð åëÿäèéè àäàì éàõøûíû ïèñäÿí
ñå÷ÿ áèëÿðìè? Ìÿùÿááÿò ùàðà, þë÷ö ùèññè ùàðà...
E
Ãàëûí äóìàí, àç ãàëà, éåðëÿ ýþéö áèðëÿøäèðìèøäè. Ñÿññèç
÷àõàí øèìøÿêëÿð ùÿðäÿí êöêöðä ãîõóëó áó äóìàíû áèðúÿ R
àíëûüà ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíäàí ãîïàðûðäû. Èíäèúÿ éàüûø éàüà-

úàüûíû õÿáÿð âåðÿí áöðêö ñèíÿ-ñèíÿ ýÿëèá åâëÿðèí äàìûíà
ãîíìóøäó. Ðàâèê, Ðèâîëè êö÷ÿñèëÿ öçöàøàüû ýåäèðäè. Ìàüà-
çàëàðûí àéïàðàøÿêèëëè âèòðèíëÿðè ýóð èøûüà áÿëÿíìèøäè. Êö÷ÿäÿ
àäàì ÷îõ èäí. Áèð-áèðèíèí àðäûíúà äöçöëìöø àâòîìîáèëëÿð
ñàéðûøàí çÿíúèð ùÿëãÿëÿðèíÿ îõøàéûðäû. «Ìÿí äÿ áó ìèíëÿðëÿ
àäàìûí áèðèéÿì, – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè, – ÿëëÿðèì úèáèì-
äÿ, àõøàì ýÿçèíòèñèíÿ ÷ûõìûø àäàìëàðëà äàø-ãàøëû, áÿðáÿ-
çÿêëè âèòðèíëÿðèí éàíûíäàí ñàéìàçéàíà êå÷èá ýåäèðÿì, àíúàã
äàìàðëàðûìäàí àõàí ãàí éåíÿ úîøóá, áåéíèì äóìàíëàíûá,
ùÿð øåéè ãàðûøäûðûð, àüû ãàðà, ãàðàíû àü ýþñòÿðèð. Éàíûìäàí
êå÷ÿí àäàìëàðûí ÿëëÿðè ÿëèìÿ, ïàëòàðëàðû ïàëòàðëàðûìà òîõóíóð,
öçöìÿ éàä áàõûøëàð ãîíóð, ìàøûíëàðûí óüóëòóñóíó, àäàì-
ëàðûí ñÿñèíè åøèäèðÿì, áó ãàéíàð ùÿéàòûí ýåð÷ÿêëèéèíè äóéó-
ðàì âÿ áèëèðÿì êè, ìÿí äÿ ùÿìèí àäàìëàðäàí áèðèéÿì. 303
Àíúàã þçöìö ëàï óçàãäà, àéäàí äà î òÿðÿôäÿ ùèññ åäèðÿì,
ñàíêè, óçàã áèð ïëàíåòÿ äöøìöøÿì, ìÿíòèãèí, ùÿãèãÿòèí
öíö îðàëàðà éåòìèð âÿ äàõèëèìäÿí ýÿëÿí áèð ñÿñ êèìèíñÿ àäû-
íû ùàðàéëàéûð. Áèëèðÿì êè, ìÿíè ñåùèðëÿéÿí áó àä äåéèë, àíúàã
áóíà áàõìàéàðàã, ùàðàéëàéûð, ýþðöð úàâàá ýÿëìèð, éåíÿ
ùàðàéëàéûð, áó äÿôÿ äÿ úàâàáû ñöêóò îëóð. Áó ñöêóòäà íå÷ÿ-
íå÷ÿ ùàðàéëàð áàòûá, ùå÷ áèðèíÿ úàâàá ÷ûõìàéûá... Þçö äÿ
áóíó áèëèð, àíúàã éåíÿ ùàðàéëàéûð. Áó ùàðàé âöñàë ýåúÿëÿðè-
íèí, þëöìöí ùàðàéûäûð, íÿøÿíèí âÿ ýåòäèêúÿ èòèðèëÿí øöóðóí
ùàðàéûäûð, úÿíýÿëëèêëÿðèí, ñÿùðàëàðûí ùàðàéûäûð! Áó ùàðàéëàðà
ìèí úöð úàâàá òàïàðàì, àíúàã ùå÷ áèðè ìÿí äåéÿí îëìà-
éàúàã, ÷öíêè î úàâàá ìÿíèì èìêàíûì õàðèúèíäÿäèð, îíà
ùå÷ âàõò ÿëèì éåòìÿéÿúÿê...»
Ìÿùÿááÿò! Áèðúÿ ñþçäÿ ýþð íÿëÿð ýèçëÿíèð! Îíäà øÿùâÿò
ùèññèíäÿí òóòìóø ìöãÿääÿñ ãÿëá ÷ûðïûíòûëàðû, àäèúÿ àèëÿ
ãóðìàã ùÿâÿñè, âÿùøè åùòèðàñ âÿ Éàêîáóí ìÿëàêÿ èëÿ òÿêáÿ-
òÿê äþéöøöíÿ ãÿäÿð ùÿð øåé âàð! «Èøÿ áàõ! – Ðàâèê ýåäÿ-
ýåäÿ äöøöíöðäö. – Éàøûì ãûðõû þòöá, íå÷ÿ-íå÷ÿ ùÿéàò ìÿê-
òÿáè êå÷ìèøÿì, ýàù éûõûëìûøàì, ýàù äóðìóøàì, ùÿéàò òÿú-
ðöáÿñè ãàçàíìûøàì, áèëèê þéðÿíìèøÿì, èëëÿðèí ñöçýÿúèíäÿí
êå÷ìèøÿì, áÿðêèìèøÿì, éàõøûíû ïèñäÿí àéûðìàüû, ñîéóã-
ãàíëû îëìàüû þéðÿíìèøÿì, àíúàã ùå÷ âàõò ìÿùÿááÿò ñîðà-
üûíäà îëìàìûøàì, îíà èíàíìàìûøàì âÿ áèëìÿìèøÿì êè,
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
íÿ âàõòñà ýÿëèá ìÿíè äÿ òàïàúàã. Èíäè áóäóð, ýÿëèá ÷ûõûá âÿ

ùå÷ áèð ùÿéàò òÿúðöáÿñè äÿ êþìÿê åëÿìèð, ÿêñèíÿ, îíó äàùà
äà ãûçûøäûðûá àëîâëàíäûðûð. Ùèññëÿðèí àëîâóíäà ãàíëû-ãàäàëû
èëëÿðèí ãóðóìóø îäóíóíäàí âÿ áèð äÿ ãàõàúà äþíìöø àðñûç-
ëûãäàí áàøãà éàõøû éàíàí þçýÿ øåé òàïûëàðìû?!»
***
Ðàâèê ýåäèð, ùåé ýåäèðäè... Ãóðòàðìàã áèëìÿéÿí ýåúÿ
äÿ îíóí àääûì ñÿñëÿðèíäÿí ñÿêñÿíèðäè. Ùå÷ íÿéÿ ôèêèð âåð-
ìèðäè, åëÿúÿ ýåäèðäè... Íÿ ãÿäÿð ýåòäèéèíè áèëìÿäè âÿ áèð äÿ
ýþçöíö à÷ûá ýþðÿíäÿ êè, Ðàôàåë ïðîñïåêòèíäÿêè ïàðêà ýÿëèá
÷ûõûá, î ãÿäÿð äÿ òÿÿúúöáëÿíìÿäè..
Áó äà Ïàñêàë êö÷ÿñèíäÿêè åâ! Áó äà ìÿðòÿáÿëÿð âÿ
ýåòäèêúÿ ãàðàíëûüà ãàðûøàí åâëÿð... Áÿçèëÿðèíäÿí èøûã ýÿëèðäè.
Æîàíûí ïÿíúÿðÿñèíè òàïäû. Îðàäà äà èøûã éàíûðäû, åâäÿéäè.
304 Êèì áèëèð, áÿëêÿ äÿ, éîõ èäè, þçö éàíà-éàíà ãîéìóøäó. Ãàðàí-
ëûã îòàüà ýèðìÿêäÿí çÿùëÿñè ýåäèðäè. Þçö äÿ áåëÿ äåéèëäèìè?
Åâÿ éàõûíëàøäû. Áèíàíûí ãàáàüûíäà õåéëè ìàøûí äàéàíìûøäû.
Îíëàðûí è÷èíäÿ ñàðû ðÿíýëè áèð «Ðîäñòåð» äÿ âàðäû. Ïèñ äåéèëäè,
éàðûø ìàøûíëàðûíà îõøàäûëìûøäû. Áÿëêÿ äÿ, «î»íóí ìàøûíû èäè.
ßñë àêòéîð ìàëû èäè. Ãûðìûçû ðÿíýëè äÿðè îòóðàúàãëàð, òÿééàðÿ-
äÿêè êèìè è÷è ëàçûìñûç àëÿòëÿðëÿ äîëó áþéöê ãóòó... ßëáÿòòÿ,
«î»íóíêó èäè... «Ãûñãàíìàüà áàøëàìûøàì? – äåéÿ òÿÿú-
úöáëÿ öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Îíó òÿñàäöôÿí èëèøäèéè àäàìà
ãûñãàíûðàì? Ìÿíÿ äÿõëè îëìàéàí áèðèñèíÿ ãûñãàíûðàì? Éîõ,
àäàìäàí öç äþíäÿðìèø ìÿùÿááÿòèí þçöíÿ ãûñãàíìàã
îëàð, äàùà îíóí éþíÿëäèéè àäàìà éîõ!»
Òÿçÿäÿí ïàðêà ãàéûòäû. Ãàðàíëûãëàðäàí ýÿëÿí ýöë-÷è÷ÿê
ãîõóñó òîðïàüûí, øåù äöøìöø éàðïàãëàðûí ÿòðèíÿ ãàðûøìûøäû.
Áó ÿòèð åëÿ ýöúëö èäè êè, àäÿòÿí, òóôàíãàáàüû áåëÿ îëàðäû. Áîø
îòóðàúàã òàïûá ÿéëÿøäè... «Éîõ, îíó àòìûø ãàäûíûí åâèíèí
ãàáàüûíäàêû îòóðàúàãäà ÿéëÿøèá, ýþçöíö ïÿíúÿðÿéÿ çèëëÿéÿí
ýåúèêìèø ìÿøóã ìÿí äåéèëÿì! Ãÿëáèíäÿ áàø ãàëäûðìûø àðçó-
ëàðûí éåðèíäÿí îéíàòäûüû àäàì ìÿí äåéèëÿì! Îíëàðû àëò-öñò
åëÿìÿéÿ ýöúöì ÷àòàð, àí÷àã íåéëÿéèì, þçöìëÿ áàúàðìû-
ðàì! Éîõ, èíäè òàðèõèí òÿêÿðèíè ýåðè ôûðëàäàðàã áèð àç áóíäàí
ãàáàã åéíè øåéëÿðè ãóëàüûìà ïû÷ûëäàéàí î ñàðûøûí èôðèòÿíè ãàé-
òàðìàã ö÷öí þìðöìöí éàðûñûíäàí êå÷ìÿéÿ ùàçûð îëàí àõìàã
ìÿí äåéèëÿì! Éîõ, ëÿíÿò øåéòàíà, áóðàäà ìèñêèí-ìèñêèí îòó-
E
ðóá ãûñãàíúëûãäàí ñàðñûëàí, àç ãàëà, äóðóá î ñàðû ìàøûíà îä
âóðìàã èñòÿéÿí äÿ ìÿí äåéèëÿì!» Úèáëÿðèíäÿ ñèãàðåò àõòàðäû. R
Çÿèô kþçÿðòè... Ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí òöñòö... Ùàâàäà îäëó ãþâñ

úûçàðàã éåðÿ äöøÿí kèáðèò ÷þïö... Íèéÿ éóõàðû ãàëõìàäû?
Ãàëõñà, íÿ îëàðäû? Ùÿëÿ ýåú äåéèëäè, èøûã éàíûðäû. Þçöíö, íå÷ÿ
ëàçûìäûðñà, åëÿ äÿ àïàðà áèëÿðäè. Íèéÿ ýåäèá îíó þçö èëÿ àïàð-
ìàäû? Èíäè ùÿð øåé àðòûã àéäûí îëàíäàí ñîíðà? Íèéÿ ýþòöðöá
àïàðìàäû, îíóí àéàüûíû áèðéîëëóã áó åâäÿí êÿñìÿäè?
Ãàðàíëûãëàðà áàõäû... Íÿ õåéðè îëàðäû? Áèð øåé ÷ûõàðäûìû?
Áÿñ î áèðè? Áàøãàñûíûí öðÿéèíäÿí ùå÷ êÿñè, ùå÷ íÿéè, ùå÷ âàõò
÷ûõàðûá àòìàã îëìàçäû... Î ýåúÿ, éàíûíà ýÿëÿíäÿ ñàõëàñàé-
äû, íåúÿ îëàðäû? Íèéÿ áåëÿ åëÿìÿäè?
Ñèãàðåòè àòäû... Ùÿ, îíà ýþðÿ êè, áó ýÿëèø áÿñ åëÿìèðäè...
Îíà ýþðÿ... Î, ÷îõ øåé èñòÿéèðäè, î ýÿëèø áÿñ åëÿìÿçäè. Áóí-
äàí ñîíðà ëàï éåíÿ ýÿëñèí, ãîé ìèí äÿôÿ ýÿëñèí, ùÿð øåé
óíóäóëñóí, èçè-òîçó ãàëìàñûí, õåéðè éîõ èäè, áÿñ åëÿìÿçäè...
×îõ ãÿðèáÿ, ÷îõ äÿùøÿòëè îëñà äà, áÿñ åëÿìÿçäè... ×öíêè íÿ 305
âàõòñà, íÿñÿ äöç ýÿòèðìÿìèøäè, íÿ âàõòñà îíó ãîéíóíà àëûá
àëîâà äþíäÿðÿúÿê ýöçýöéÿ òóø ýÿëìÿìèø, éàíûíäàí þòöá,
çöëìÿò äîëó áèð áîøëóãäà àçìûøäû âÿ èíäè ùÿìèí ãûüûëúûìû
ùå÷ êÿñ èëÿ ãàéòàðìàã îëìàçäû. Áèð ýöçýö éîõ, ëàï ìèí ýöç-
ýö îëñóí, õåéðè éîõ èäè. Îëà áèëñèí êè, áó ýöçýöëÿð îíóí áèð
ïàð÷àñûíû òóòñóí, àíúàã íÿ õåéðè, ãàéòàðà áèëìÿéÿ÷ÿêäèð.
Î ãûüûëúûì ÷îõäàíäûð ìÿùÿááÿòèí ñîíñóç ÿíýèíëèêëÿðèíäÿ
õÿéàë êèìè ñöçöð, îíóí ãîéíóíäà äóìàíëû, ãàðûøûã èçëÿð ñàëûð-
äû âÿ ìÿëóì øåéäèð êè, î äóìàíëû éîëëàð ùå÷ âàõò ýþé ãóð-
øàüûíà äþíöá, ùÿñðÿòèíäÿ îëäóüó çèðâÿíèí áàøûíà äîëàíà
áèëìÿéÿúÿê! Êå÷ìèøèí ñåùèðëè àëÿìè äàüûëìûø, öìèäëÿð ÷èëèê-
÷èëèê îëìóøäó âÿ ãàëàí éàëíûç èíèëòè-ñûçûëòû èäè...
Áèíàäàí áèð àäàì ÷ûõäû. Êèøè èäè. Ðàâèê äèêÿëäè. Ñîíðà áèð
ãàäûí äà ýÿëäè. Íÿéÿñÿ ýöëöøäöëÿð. Îíëàð äåéèëäè. Ìàøûíëàð-
äàí áèðèíÿ îòóðóá ýåòäèëÿð. Éåíÿ ñèãàðåò éàíäûðäû. Îíëàð îëñà,
íåéëÿéÿðäè? Æîàíû ñàõëàéà áèëÿðäèìè? Öìóìèééÿòëÿ, áó äöí-
éàäà íÿéèñÿ òóòóá ñàõëàìàã îëàðäûìû? Éîõ, óçàãáàøû õöëéàëàðû
òóòóá ñàõëàìàã îëàð... Àíúàã õöëéàëàð äà áÿñ åäÿðäèìè? Äàùà
íÿéè ñàõëàìàã îëàðäû? Äóéüóëàðûí àëòûíäà ýèçëèíúÿ úîøàí
þìöð áóðóëüàíûíäàí áàø à÷àí òàïûëàðìû? Ùèññ âÿ äóéüóëàð
îíóí áîüóã óüóëòóñóíó ìàñà, ÷ûðàã, âÿòÿí, èíñàí, ìÿùÿá-
áÿò êèìè âàðëûãëàðà ÷åâèðèð... Óçàãáàøû, öðÿéèíÿ íÿñÿ äàìûð,
íÿéèñÿ àëàòîðàí øÿêèëäÿ ýþðöðñÿí... Áó, áÿñ äåéèëäèìè?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Éîõ, áÿñ äåéèëäè! Î âàõò áÿñ îëàðäû êè, áóíà èíàíàñàí.

ßýÿð øöáùÿ äàëüàñû áöëëóðó áèð äÿôÿ ñûíäûðûáñà, îíó, óçàã-
áàøû, éàïûøäûðìàã îëàð. Éàïûøäûðûá, áèð âàõò èøûì-èøûì èøûëäà-
éàí áöëëóðóí ñûíûã ïàðûëòûñûíà áàõà-áàõà þçöíö àëäàäàðñàí.
Éîõ, ùå÷ íÿéè ãàéòàðìàã îëìàç, ùå÷ íÿéè èëêèí øÿêëèíÿ
ñàëìàã ìöìêöí äåéèë. Ùå÷úÿ íÿéè! Ùÿòòà Æîàí áóíäàí
ñîíðà ãàéûòñà äà, ÿââÿëêèíèí åéíè îëìàéàúàã. Éàïûøäûðûëìûø
áöëëóð êèìè... Î àí êå÷èá ýåòìèøäè, äàùà ýåðè ãàéòàðà áèë-
ìÿçäèí...
Êÿñêèí, äþçöëìÿç áèð àüðû ùèññ åëÿäè. Íÿñÿ è÷èíè äîüðà-
éûð, ïàð÷à-ïàð÷à åäèðäè. «Èëàùè, èëàùè! Ýþðÿúÿéèì ýöíëÿð âàð
èìèø! Ìÿùÿááÿò ìÿíè ýþð íÿ êþêÿ ñàëûá! Äþíöá þçöìÿ
áàõûðàì, àíúàã õåéðè éîõäóð. Áèëèðÿì êè, èíäè ãàéûòñà äà, áèð
âàõò éåíÿ èòèðÿúÿéÿì, àíúàã ãÿëáèìäÿêè èñòÿéè áîüà áèëìè-
ðÿì. Îíó ìåéèòõàíàäàêû ãóðó úÿñÿä êèìè äîüðàì-äîüðàì
åëÿéèðÿì, àíúàã ìÿí äîüðàäûãúà ãûçûøûð, úàíëàíûð. Áèëèðÿì
306 êè, íÿ âàõòñà ùÿð øåé ñîâóøóá ýåäÿúÿê, éåíÿ õåéðè éîõäóð...»
Ýþçëÿðè ãàìàøà-ãàìàøà ïÿíúÿðÿéÿ áàõäû âÿ áèðäÿí-
áèðÿ þç-þçöíÿ ëàï ýöëöíú ýþðöíäö, àíúàã áóíóí äà õåéðè
îëìàäû...
Øÿùÿðèí áàøû öçÿðèíäÿ ãÿôëÿòÿí èëäûðûì ÷àõäû, èðè éàüûø
äàìúûëàðû éàðïàãëàðû äþéÿúëÿäè. Ðàâèê àéàüà äóðäó. Åëÿ áèë,
êö÷ÿëÿðÿ ýöìöøö íóð ÷èëÿíèðäè, éàüûø äà àñòàäàí çöìçöìÿ
åëÿéèðäè. Öçöíÿ äÿéÿí èëûã äàìëàëàðäàí õîøùàëëàíäû. Âÿ áèð-
äÿí þçöíÿ ýöëöíú ýþðöíìÿñè äÿ, ìèñêèíëèéè äÿ, àüðûëàðû äà
éàäûíäàí ÷ûõäû, áèðúÿ îíó áèëäè êè, éàøàéûð. Áÿëè, î éàøàéûðäû!
Éàøàéûðäû âÿ ùÿéàò äà îíó áÿðêÿ-áîøà ñàëûðäû. Äàùà òàìà-
øà÷û êèìè ùÿð øåéÿ êÿíàðäàí áàõìûðäû, éåíÿ ùèññëÿðè úîø-
ìóøäó, äîìíà ñîáàëàðûíûí áóõàðûëàðûíäàí ÷ûõàí àëîâ êèìè
ýþéëÿðÿ ïÿðâàçëàíûðäû. Èíäè ôÿðãè éîõ èäè, èñòÿéèð õîøáÿõò îëñóí,
èñòÿéèð áÿäáÿõò, ÿñàñ ìÿñÿëÿ î èäè êè, éàøàéûðäû, éàøàäûüûíû äà
áöòöí âàðëûüû èëÿ äóéóðäó âÿ áó äà îíà áÿñ èäè!
Ïóëåìéîò àòÿøè êèìè ýþéëÿðäÿí áàøûíà ÿëÿíÿí éàüûøûí
àëòûíäà äàéàíìûøäû. Äàéàíûá äà éàüûøà, òóôàíà, äÿíèçÿ, òîð-
ïàüà äþíìöøäö âÿ ýþéëÿðèí øèìøÿéè èíäè îíóí áåéíèíäÿ
÷àõûðäû. Êöêðÿìèø òÿáèÿòèí áèð ùèññÿñèíÿ ÷åâðèëìèøäè; èíäè ùÿð
øåé ãàðûøìûøäû, àäëàðûí ãîéäóüó ñÿðùÿä ýþòöðöëìöøäö,
ìÿùÿááÿò äÿ, ÷îøãóí äÿíèçëÿð äÿ, åâëÿðèí äàìûíà ãîíìóø
ñîëüóí àé èøûüû äà, äàëüàéà áÿíçÿéÿí Éåð êöðÿñè äÿ áèð îëìóø-
äó, áöòöí áÿíä-áÿðÿ äàüûëìûøäû, îíóí þçö äÿ áóíëàðäàí áèðè
E
èäè... Éàøàìàã âÿ áó éàøàìàüû äóéìàã ùèññè õîøáÿõòëèéè äÿ,
áÿäáÿõòëèéè äÿ áîø ýèëèç êèìè óçàãëàðà àòìûøäû... R
– Ñÿí, åé ýþéëÿðèí èøàðòûñû! – Áó ñþçëÿðè î, èøûã ýÿëÿí

ïÿíúÿðÿéÿ äåäè, ýöëäö âÿ ýöëäöéöíäÿí äÿ þçöíöí õÿáÿðè
îëìàäû. – Ñÿí, åé ýöëöçëö ìÿëÿê! Éåð öçöíäÿ ñÿíäÿí äÿ
éàõøûñû, ýþçÿëè, àüûëëûñû, ìåùðèáàíû, åòèáàðëûñû, ùÿññàñû îëìàñû-
íà áàõìàéàðàã, ãÿëáèìÿ ÿáÿäè ùàêèì êÿñèëÿí àôÿò! Ñÿí, åé
òàëåéèí áèð ýåúÿ éîëóìà ÷ûõàðûá þìðöìÿ ÿáÿäè ùÿêê åëÿäèéè
òÿñàäöô! Ñÿí, åé ÷àéëàð êèìè ÷àüëàéàí, öðÿêëÿðè äàüëàéàí,
ìÿíäÿí õÿáÿðñèç ãÿëáèìÿ éîë òàïàí ãÿôèë ìÿùÿááÿò! Ñÿí,
åé ìÿíäÿ ìöãàâèìÿòäÿí áàøãà ùå÷ íÿéÿ ðàñò ýÿëìÿéÿí,
ëàêèí áó ìöãàâèìÿòè ñûíäûðìàéûíúà ÿë ÷ÿêìÿéÿí âÿ ñîíðà
äàùà ÷îõ øåéëÿð òÿëÿá åòìÿéÿ áàøëàéàí ìÿëÿê, ñÿíÿ ñàëàì-
ëàð îëñóí! Ùå÷ èíàíìàçäûì êè, íÿ âàõòñà ýÿëèá, ñÿíèí ïÿí-
úÿðÿí þíöíäÿ áåëÿ äàéàíàúàüàì. Éàüûø áÿäÿíèìäÿí ñåë
êèìè àõûð, àíúàã î, ñÿíèí ÿëëÿðèíäÿí äÿ, áöòöí áÿäÿíèíäÿí
äÿ ùÿðàðÿòëèäèð, ñîéóãäóð, éóìøàãäûð. Áîéíóìó áöêöá 307
äàéàíìûøàì, ãûñãàíúëûã ùèññè ãÿëáèìè äèäèð, èñòÿéÿ-èñòÿéÿ,
íèôðÿò åëÿéÿ-åëÿéÿ, ùåéðàí ãàëà-ãàëà, äóà åäÿ-åäÿ ñÿíè àðçó-
ëàéûðàì, ñÿíÿ «ñàü îë!» äåéèðÿì! ×öíêè ýþéäÿí àòäûüûí
øèìøÿê ìÿíè àëîâëàíäûðäû! Áó áèð ïàð÷à øèìøÿêäÿí ùàìûíûí
ãÿëáèíäÿ âàð! Ñÿí ìÿíèì ãÿëáèìÿ ùÿéàò ãûüûëúûìû, àíè áèð
àëîâ ñàëäûí!
Ìÿí èíäè áó äöíéàéà ìÿçóíèééÿòÿ ýÿëÿí, àðñûç-àðñûç
êèìÿñÿ úÿñàðÿòëÿ, ðèøõÿíäëÿ áàõàí ìåéèò äåéèëÿì! Ùå÷ íÿéÿ
äÿ áèýàíÿ ãàëìûðàì! ßçàá ÷ÿêñÿì äÿ, éàøàéûðàì, ùÿéàò
íÿ äåñÿ, îíó äà åëÿéèðÿì, îíóí ùÿð òóôàíûíà äà äþçìÿéÿ
ùàçûðàì. Ãîé òàíðû þçö ñÿíÿ éàð îëñóí, åé öðÿêäÿí öðÿéÿ
ãîíàí ìàäîííà, ðóìûí ëÿùúÿñèíäÿ äàíûøàí çÿôÿð èëàùÿñè
Íèêå! Åé øèðèí àðçó âÿ éàëàí÷û õÿéàë, ùàíñû Àëëàùûíñà ñûíäûð-
äûüû ýöçýö, ñÿí, åé ùå÷ íÿäÿí õÿáÿðñèç, ìèí éàøà! Áóíëàðû
ñÿíèí þçöíÿ ùå÷ âàõò äåìÿéÿúÿéÿì, ÷öíêè èíñàôñûçñàí, èñòè-
ôàäÿ åëÿéÿðñÿí! Àíúàã ñÿí ìÿíÿ íÿ Ïëàòîíóí, íÿ äÿ ïàéûç-
ýöëëÿðèíèí, íÿ ãöäðÿòëè ïîåçèéàíûí, íÿ äÿ ìÿðùÿìÿò ùèññèíèí,
íÿ äöøêöíëöéöí, íÿ äÿ áþéöê-áþéöê öìèäëÿðèí ãàéòàðà áèë-
ìÿéÿúÿéè áèð øåéè ãàòàðäûí! Áó, àäèúÿ, ìÿíàëû, ÷ûëïàã ùÿéàò-
äûð! Ùÿìèí ùÿéàòû éàøàìàã èêè ìöùàðèáÿíèí àðàñûíäàêû
äþâðäÿ ìÿíÿ úèíàéÿò êèìè ýþðöíöðäö... Ñÿíÿ ñàëàìëàð
îëñóí! Ñÿíè ìèí éàøà! Áóíëàðû áèëìÿê ö÷öí ñÿíè èòèðìÿëè
èäèì! Áèð äÿ ñàëàìëàð îëñóí!
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Éàüûø ýþéöí öçöíÿ ýöìöøö ïÿðäÿ ÷ÿêìèøäè. Êîë-êîñ

ÿòðè ùÿð éàíû áöðöìöøäö. Úàíà ýÿëìèø òîðïàã þç ÿòðè èëÿ
éàüûøà «ñàü îë!» äåéèðäè. Öçáÿöç åâäÿí êèìñÿ éöéöðÿ-éöéö-
ðÿ ýÿëèá ñàðû «Ðîäñòåð»èí ÷àäûðûíû ãàëäûðäû. Ãîé êèì îëóðñà
îëñóí, äàùà ôÿðãè éîõ èäè!
Ýåúÿ äöøìöøäö âÿ óëäóçëàðäàí ÿëÿíÿí éàüûø äàøà äþí-
ìöø øÿùÿðèí õèéàáàíëàðûíà, áàü-áàü÷àëàðûíà úàí âåðèð,
áÿùÿð ýÿòèðèðäè. Ìèëéîí-ìèëéîí ÷è÷ÿêëÿð, àüàúëàð àë-ÿëâàí
ëÿ÷ÿêëÿðèíè îíóí ãàáàüûíà ñÿðìèøäè âÿ î äà ÷ÿêèíìÿäÿí
þçöíö áó ìèëéîíëàðûí ýåíèø à÷ûëìûø ãîéíóíà àòûð, ëÿëÿê-ëÿëÿê
îëìóø áóäàãëàðûí àðàñû èëÿ ñöçöëÿðÿê òîðïàüûí äÿðèí ãàòëà-
ðûíà èøëÿéèð, ìèëéîí-ìèëéîí âöñàë ùÿñðÿòëè êþêëÿðèí áîéíóíà
äîëàíûðäû! Éàüûø äà, ýåúÿ äÿ, òÿáèÿò äÿ, áîé àòàí êþêëÿð äÿ
þç èøèíäÿ èäè, íÿ äàüûíòû, íÿ þëöì, íÿ úàíè, íÿ ìöãÿääÿñ
ôöðåð, íÿ ãÿëÿáÿ, íÿ äÿ ìÿüëóáèééÿò äÿðäè ÷ÿêèðäè. Îíëàð ùÿð
èë áåëÿ èäè, Ðàâèê äÿ áó ýåúÿ îíëàðà éîëäàø îëìóøäó... «Ñÿí,
308 åé ïèéàëÿ ãþí÷ÿ, ñÿí, åé þíöìäÿ à÷ûëàí ùÿéàò, ùÿéàò, áèð äÿ
ùÿéàò, õîø ýÿëìèñÿí! Òàíðû ñÿíÿ éàð îëñóí!»
Òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ áàüëàðëà, kö÷ÿëÿðëÿ ýåðè ãàéûäûðäû. Ùå÷
äþíöá àðõàéà äà áàõìûð, åëÿ ùåé ýåäèð, ýåäèðäè. Áèð àç ñîí-
ðà àðû ïÿòÿéè êèìè ãàéíàøàí Áóëîí ìåøÿñè îíó þç ãîéíóíà
àëäû. Éàüûø àüàúëàðûí éàðïàã ÷ÿòèðëÿðèíè äþéÿúëÿéèð, îíëàð äà,
ñàíêè, éåëëÿíÿ-éåëëÿíÿ îíà úàâàá âåðèðäè... âÿ áèðäÿí Ðàâèêÿ
åëÿ ýÿëäè êè, úàâàíëàøûá, þìðöíäÿ èëê äÿôÿ ãûç éàíûíà ýåäèð...
XXIV
– Íÿ áóéóðóðñóíóç? – Õèäìÿò÷è Ðàâèêäÿí ñîðóøäó.
– Ìÿíÿ áèð...
– Íÿ? – Ðàâèê ñóñóðäó. – Ñèçè áàøà äöøìÿäèì, ìöñéþ.
– Íÿ îëóðñà îëñóí... Íÿñÿ áèð øåé ýÿòèðèí...
– Áèð ãÿäÿù «Ïåðíî» îëàð?
– Îëàð...
Ðàâèê ýþçëÿðèíè éóìóá, òÿçÿäÿí éàâàø-éàâàø à÷äû. Êèøè
éåðèíäÿ èäè! Éîõ, áó äÿôÿ éàíûëà áèëìÿçäè...
Ùààêå ãàïûíûí àüçûíäàêû ñòîëóí àðõàñûíäà îòóðìóøäó.
Òÿê èäè, ÷þðÿê éåéèðäè. Ñòîëóí öñòöíäÿêè ýöìöø ìÿúìÿéè-
äÿ èêè áþëöíöá ãûçàðäûëìûø äÿíèç õÿð÷ÿíýè, è÷èíäÿ áóç îëàí
áàëàúà âåäðÿäÿ èñÿ áèð øöøÿ «Øàìïàí» øÿðàáû âàðäû. Éàíûíäà
E
äàéàíìûø õèäìÿò÷è ñàëàòà ïîìèäîð äîüðàéûðäû. Ðàâèê áóí-
ëàðûí ùàìûñûíû åëÿ àéäûí ýþðöðäö êè, äåéÿðäèí, ùÿìèí ìÿí- R
çÿðÿíè êèìñÿ ýþçëÿðè þíöíäÿ ìóìäàí äöçÿëäèðäè... Ùààêå

øöøÿíè ñÿðèí ñóäàí ÷ûõàðàíäà áàðìàüûíäàêû öçöéö ýþðäö.
Ãûðìûçû ãàøûíà ýåðá ÷ÿêèëìèø áó öçöê ùÿì äÿ øÿõñè ìþùöð
ÿâÿçè èäè. Äöìàü êîïïóø ÿëëÿð äÿ, ùÿìèí öçöê äÿ Ðàâèêÿ
éàõøû òàíûø èäè. Èêèñèíè äÿ î úÿëëàäëàð «ùóøñóçëàøäûðìà» ìåòî-
äóíà ÿë àòàíäà ýþðìöøäö: ùóøó áàøûíäàí ÷ûõàíàúàí äþé-
äöëÿð, ñîíðà öçöíÿ ýóð èøûã ñàëûá, àéûëòìàã ö÷öí áèð âåäðÿ
ñó òþêäöëÿð. Ùÿìèí àíäà Ùààêå, øàõ ïàëòàðûíà ñó äöø-
ìÿñèí äåéÿ, åùòèéàòëà ýåðè ÷ÿêèëäè, äöìàü êîïïóø ÿëèíè
Ðàâèêÿ óçàäàðàã áèú-áèú ýöëäö: «Áó ùÿëÿ ìóøòóëóãäóð...
Ùÿëÿ íÿ ýþðìöñÿí êè... Èíäè î àäëàðû äåéèðñèíèç, éîõñà
äàâàì åëÿòäèðÿê? Ùÿð øåéÿ ýöúöìöç ÷àòàð... Ýþðöðÿì êè,
äûðíàãëàðûíûç äà ùÿëÿ éåðèíäÿäèð...»
Ùààêå áàøûíû ãàëäûðäû âÿ äöç Ðàâèêèí ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõ-
äû. Ðàâèê ýöúëÿ þçöíö ñàõëàéûá éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè. Ãÿäÿùè 309
ýþòöðöá, áèð ãóðòóì àëäû, áàõûøëàðûíû áèðòÿùÿð ñàëàò ãàáûíà
òÿðÿô äþíäÿðäè, ñàíêè, îíóí íåúÿ ùàçûðëàíäûüû èëÿ ìàðàã-
ëàíûðäû. Ùààêåíèí îíó òàíûäûüûíû äÿãèãëÿøäèðÿ áèëìÿäè. Ùèññ
åòäè êè, áèðúÿ àíûí è÷èíäÿ áöòöí êöðÿéè ñóéà äþíäö. Áèð àç
êå÷ÿíäÿí ñîíðà ýþçöíöí óúó èëÿ éåíÿ î òÿðÿôÿ áàõäû. Ùààêå
éåéèðäè âÿ ýþçëÿðè äÿ áîøãàáûíäà èäè. Äàç êÿëëÿñè èøûì-èøûì
èøûëäàéûðäû. Ðàâèê éàí-éþðÿñèíÿ íÿçÿð ñàëäû. Ðåñòîðàí àüçûíà
êèìè äîëìóøäó, ùå÷ íÿ åëÿìÿê îëìàçäû. Éàíûíäà ñèëàù éîõ
èäè âÿ áîø ÿëëÿ îíóí öñòöíÿ àòûëñà, î äÿãèãÿ áåø-îí àäàì
òþêöëöøöá àðàëàéàúàã... Èêè äÿãèãÿäÿí ñîíðà äà ïîëèñ þçöíö
éåòèðÿúÿê... Áàøãà ÷ûõûø éîëó éîõ èäè, ýÿðÿê, ýþçëÿéÿéäè, Ùààêå
÷ûõàíäà äàëûíúà äöøÿéäè, ùàðàäà ãàëäûüûíû þéðÿíÿéäè...
Þçöíö ìÿúáóð åëÿéèá ñèãàðåò éàíäûðäû, éàëíûç îíó ÷ÿêèá
ãóðòàðàíäàí ñîíðà Ùààêå òÿðÿôÿ áàõäû. Àðõàéûí-àðõàéûí
ÿòðàôûíà íÿçÿð ñàëäû, ýóéà, êèìèñÿ àõòàðûðäû. Ùààêå éåìÿéè
ãóðòàðìûøäû. Äÿñìàëëà äîäàãëàðûíû ñèëèðäè. Þçö äÿ áóíó èêè-
ÿëëè åëÿéèðäè. Äÿñìàëû äàðòà òóòóá, ÿââÿëúÿ àëò äîäàüûíû, ñîíðà
äà öñò äîäàüûíû ãóðóëàäû, åëÿ áèë, ãàäûí êèìè äîäàãëàðûíäàêû
áîéàíû ýþòöðöðäö. Ñèëÿ-ñèëÿ äÿ òÿôÿðèíúëÿ Ðàâèêÿ áàõûðäû...
Ðàâèê áàõûøëàðûíû äþíäÿðäè. Ùèññ åòäè êè, Ùààêå ùÿëÿ äÿ
îíà áàõûð. Èøàðÿ èëÿ õèäìÿò÷èíè ÷àüûðûá, áèð «Ïåðíî» äà ýÿòèðò-
äè. Áàøãà áèð õèäìÿò÷è äÿ Ùààêåíèí ñòîëóíó éûüûøäûðûðäû.
Î, õÿð÷ÿíýèí ñöð-ñöìöêëÿðèíè áèð éåðÿ éûüûá, áîø ãÿäÿùè
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
äîëäóðäó, ýåäèá, è÷èíäÿ úöðáÿúöð ïåíäèð îëàí òÿçÿ áèð

ìÿúìÿéè ýÿòèðäè. Ùààêå «Áðè» ïåíäèðèíè ýþñòÿðäè.
Ðàâèê éåíÿ ñèãàðåò éàíäûðäû. Ýþçöíöí ãóëàüû èëÿ áèð äÿ
î òÿðÿôÿ áàõàíäà ýþðäö êè, Ùààêå ùÿëÿ äÿ íÿçÿðëÿðèíè îíäàí
÷ÿêìÿéèá. Àðòûã áóíà òÿñàäöô äåìÿê îëìàçäû. Ðàâèê ùèññ
åëÿäè êè, òèòðÿéèð. ßýÿð Ùààêå îíó òàíûéûáñà... Éàíûíäàí êå÷ÿí
õèäìÿò÷èíè ñàõëàäû:
– Áó «Ïåðíî»íó ìÿíèì ö÷öí áàéûðà àïàðàðñûíûç? Àðòûð-
ìàäà îòóðìàã èñòÿéèðÿì, îðà ñÿðèíäèð.
Õèäìÿò÷è òÿðÿääöä åëÿäè:
– Ïóëóíó áóðàäà âåðñÿíèç, éàõøû îëàð. Îðà áàøãàñû áàõûð.
Ñîíðà ìÿí þçöì ýÿòèðÿðÿì...
Ðàâèê áàøûíû áóëàéûá, ïóë ÷ûõàðäû:
– Éàõøû, áóíó áóðàäà è÷ÿðÿì, áàéûðäà àéðûñûíû ñèôàðèø
âåðÿðÿì. Îíäà ãàðûøûã äöøìÿç.
– Îëäó, ìöñéþ! Òÿøÿêêöð åäèðÿì, ìöñéþ!
310 Ðàâèê òÿëÿñìÿäÿí ãÿäÿùèíè áîøàëòäû. Áèëèðäè êè, Ùààêå
ùàìûñûíà ãóëàã àñûð. Ðàâèê äàíûøàíäà éåìÿéèíÿ àðà âåðìèø-
äè, èíäè èñÿ òÿçÿäÿí áàøëàäû... Ðàâèê äÿ áèð õåéëè ñàêèòúÿ îòó-
ðóá ãàëäû. ßýÿð, äîüðóäàí äà, Ùààêå îíó òàíûìûøäûñà, îíäà
áèðúÿ éîëó ãàëûðäû: þçöíö åëÿ ýþñòÿðñèí êè, ýóéà, îíó òàíûìà-
éûá âÿ àðòûðìàäàí èçëÿñèí.
Áèð àç ñîíðà äóðóá, òÿëÿñìÿäÿí áàéûðà ÷ûõäû. Äåìÿê
îëàð êè, áöòöí ñòîëëàð òóòóëìóøäó. Ðàâèê äàéàíûá ýþçëÿäè,
ñòîë áîøàëàí êèìè êå÷èá îòóðäó. Áóðàäàí Ùààêåíèí ñòîëó-
íóí éàðûñû ýþðöíöðäö. Îíóí þçöíö èñÿ ýþðÿ áèëìèðäè... Àíúàã,
ýÿðÿê, ãàëõäûüûíû áèëÿéäè, òåç äàëûíúà ÷ûõàéäû. Áèð ãÿäÿù «Ïåð-
íî» ýÿòèðäèá, ïóëóíó äà ÿââÿëúÿäÿí âåðäè êè, èñòÿäèéè àíäà
äóðà áèëñèí...
– Ðàâèê! – Ëàï éàíûíäà àäûíû ÷ÿêäèëÿð. Åëÿ äèêñèíäè

êè, äåéÿðäèí, êèìñÿ îíà ãÿôèë çÿðáÿ åíäèðäè. Æîàí èäè...
Ýþçöíö äþéÿ-äþéÿ Æîàíûí öçöíÿ áàõûðäû.
– Ðàâèê! – Î, éåíÿ òÿêðàð åëÿäè. – Äàùà ìÿíè òàíûìûðñàí?
– Íèéÿ òàíûìûðàì?! – Îíóí ýþçëÿðè Ùààêåíèí ñòîëóíäà
èäè. Äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëäû. Ùÿëÿ âàõò âàð èäè. – Æîàí! – Î, ýöúëÿ
äàíûøûðäû. – Ñÿí ùàðà, áóðàëàð ùàðà?
– Áó, íÿ ñóàëäûð? Ùÿð ýöí «Ôóêå»éÿ ýÿëìÿéÿí àäàì îëàð?
– Òÿêñÿí?
– Òÿêÿì.
E
Ýþðäö êè, Æîàí ùÿëÿ äÿ àéàã öñòÿäèð, þçö èñÿ îòóðóá. Òåç
àéàüà äóðäó. Èíäè Ùààêåíèí ñòîëóíó ýþðÿ áèëèðäè. R
– Ìÿíèì àéðû èøèì âàð, Æîàí... – Áó ñþçëÿðè îíóí öçöíÿ

áàõìàäàí, òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ äåäè. – Íÿ îëäóüóíó äåéÿ áèëìÿ-
ðÿì. Àíúàã ñÿíëèê èø äåéèë, ýåòìÿéèí ìÿñëÿùÿòäèð.
– Ýåòìÿéÿúÿéÿì, – Æîàí îòóðäó, – áàõûì, ýþðöì,
î, íåúÿ ãàäûíäûð.
– Ùàíñû ãàäûí? – Ðàâèê ùå÷ íÿ àíëàìàäû.
– Ýþçëÿäèéèí...
– Ãàäûí äåéèë.
Æîàíûí öçöíÿ áàõäû, äèíìÿäè.
– Ìÿíè ùå÷ òàíûìàã èñòÿìèðñÿí! – Æîàí øèêàéÿòëÿíäè.
– Ãîâóðñàí! Þçöí äÿ ùÿéÿúàíëûñàí. Áèëèðÿì, êèìèñÿ
ýþçëÿéèðñÿí... Ãîé ýþðöì, êèìäèð...
«Ãÿhâÿ è÷ìÿéè äÿ áåø äÿãèãÿ ÷ÿêÿð, – Ðàâèê öðÿéèíäÿí
êå÷èðäè. – Éà äà îí, îí áåø äÿãèãÿ... Ñîíðà äà áèð ñèãàðåò 311
÷ÿêÿúÿê. Éÿãèí, ñèãàðåò ÷ÿêÿð...»
Ýÿðÿê, î âàõòà ãÿäÿð Æîàíû áèðòÿùÿð áàøûíäàí åëÿéÿéäè.
– Éàõøû, – äåäè, – þç èøèíäèð! Àíúàã ýåò, áàøãà ñòîëäà îòóð.
Æîàí úàâàá âåðìÿäè. Ýþçëÿðè ïàðûëäàäû, ðÿíýè òóòóëäó.
– Ãàäûí ýþçëÿìèðÿì... Ëÿíÿò øåéòàíà, ëàï òóòàã êè,
ãàäûí ýþçëÿéèðÿì, áóíäàí ñÿíÿ íÿ? Ýöëöíú îëìà, Æîàí,
þçöí áèð àêòéîðëà êåôäÿñÿí, ìÿíè äÿ áàøãàñûíà ãûñãàíûðñàí.
Æîàí äèíìÿäè. Ýþçëÿðèíè Ðàâèê áàõàí ñÿìòÿ ÷åâèðäè,
îíóí êèìÿ áàõäûüûíû ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê èñòÿäè.
– Ãóðòàð, Æîàí!
– Î äà þçöíÿ áàøãàñûíû òàïûá?
Ðàâèê íÿ ôèêèðëÿøäèñÿ, áèðäÿí îòóðäó. Ùààêå îíóí àðòûðìà-
éà ÷ûõàúàüûíû åøèòìèøäè âÿ ÿýÿð, äîüðóäàí äà, òàíûìûøäûñà,
îíóí àðòûðìàäà îòóðäóüóíó áèëìÿê ö÷öí ìöòëÿã ýÿëìÿëè
èäè... Åëÿ èñÿ ãàäûíëà îòóðìàüû éàõøû èäè, äàùà òÿáèè ýþðöíÿðäè.
– Éàõøû, – äåäè, – ãàë! Î äåäèêëÿðèíèí äÿ ùàìûñû áîø øåé-
äèð. Áèð àçäàí äóðóá ýåäÿúÿéÿì. Ìÿíè òàêñèéÿ ãÿäÿð þòö-
ðÿðñÿí, àíúàã ñÿíè àïàðìàéàúàüàì, ðàçûñàí?
– Íèéÿ áåëÿ ìöÿììàëûñàí?
– Ìöÿììàëû äåéèëÿì. Áóðàäà áèð êèøè âàð, ÷îõäàíäûð îíó
ýþðìöðäöì. Èíäè îíóí ùàðàäà éàøàäûüûíû þéðÿíìÿê èñòÿéè-
ðÿì, âÿññàëàì...
– Ãàäûí äåéèë?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Éîõ, êèøèäèð... Þçýÿ ùå÷ íÿ äåéÿ áèëìÿðÿì. – Õèäìÿò÷è

îíëàðà éàõûíëàøäû. – Íÿ è÷ÿúÿêñÿí? – äåéÿ Ðàâèê ñîðóøäó.
– Êàëâàäîñ.
– Áèð ãÿäÿù êàëâàäîñ ýÿòèðèí!
Õèäìÿò÷è àéàüûíû ñöðöéÿ-ñöðöéÿ ýåòäè.
– Þçöí è÷ìèðñÿí?
– Éîõ, ìÿí áóíó è÷èðÿì.
– Ùå÷ áèëèðñÿí, ùÿðäÿí ñÿíÿ íåúÿ íèôðÿò åäèðÿì?
– Îëàí øåéäèð! – Ðàâèê Ùààêåíèí ñòîëóíà áàõäû. «Øöøÿ-
éÿ áàõ, – äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èðäè, – òèòðÿéèð, åëÿ áèë, ùàðàéàñà
àõûá ýåäèð... Êö÷ÿ äÿ, ñòîëëàð äà, àäàìëàð äà áó òóòãóí øöøÿ-
íèí è÷èíäÿêè áóëàíûã ìåéâÿ øèðÿñèíäÿ öçöðëÿð...»
– Ñÿí áóç êèìè ñîéóãñàí, õóäïÿñÿíäñÿí!
– Æîàí, áóíó áàøãà âàõò àéûðä åäÿðèê...
Õèäìÿò÷è ãÿäÿùè ýÿòèðèá îíóí ãàáàüûíà ãîéàíäà Æîàí
ñóñäó. Ðàâèê î äÿãèãÿ êàëâàäîñóí ïóëóíó âåðäè.
312 – Ìÿíè áó ýöíÿ ñàëàí ñÿí îëäóí! – Æîàí, ñàíêè, îíó
äþéöøÿ ÷àüûðûðäû.
– Áèëèðÿì... – Áèðúÿ àíëûüà Ùààêåíèí ãÿíä ýþòöðÿí êîï-
ïóø ÿëèíè ýþðäö.
– Ñÿí! Òÿêúÿ ñÿí îëäóí! Ùå÷ âàõò ìÿíè ñåâìÿäèí,
ìÿùÿááÿòèìëÿ îéíàäûí, åëÿ êè ýþðäöí âóðóëìóøàì, ñàéà
ñàëìàäûí!
– Äöç äåéèðñÿí... – Ðàâèê îíóí öçöíÿ áàõìàäàí òÿêðàð
åëÿäè. – Ùÿð øåé ñîíðàäàí äÿéèøäè.
– Ùÿ, ñîíðà... ñîíðà... ùÿð øåé áèð-áèðèíÿ ãàðûøäû. Îíäà
äà ýåú èäè... Ñÿí, ñÿíñÿí ýöíàùêàð!
– Áèëèðÿì...
– Ìÿíèìëÿ áó úöð äàíûøìà! – Ùèðñèíäÿí Æîàíûí ðÿíýè
àâàçûäû. – Ùå÷ ìÿíÿ ãóëàã äà àñìûðñàí!
– Àñûðàì... – Ðàâèê îíóí öçöíÿ áàõäû. Äàíûøìàã ëàçûì
èäè, íÿñÿ äåìÿê ëàçûì èäè. Íÿ îëóðñà îëñóí, ôÿðãè éîõ èäè...
– Àêòéîðóíëà ñþçlÿøìèñÿí?
– Ùÿ!
– Êå÷èá ýåäÿð...
Ãàïû òÿðÿôäÿí ìàâè òöñòö ãàëõûðäû. Õèäìÿò÷è éåíÿ ãÿùâÿ
ñöçäö. Ùààêå, äåéÿñÿí, òÿëÿñìèðäè.
– Èñòÿñÿì, «éîõ» äåéÿðäèì. Èñòÿñÿì, äåéÿðäèì êè, òÿñà-
äöôÿí áóðàäàí êå÷èðäèì. Àíúàã òÿñàäöô äåéèë, ñÿíè àõòàðûð-
äûì. Äàùà îíóí éàíûíäà ãàëìàã èñòÿìèðÿì.
E
– Ùàìûíûí áàøûíà ýÿëÿí èøäèð. Áåëÿ äÿ îëìàëûéäû...
– Ãîðõóðàì îíäàí! Ùÿäÿëÿéèð, äåéèð êè, ýöëëÿ èëÿ âóðàúàã. R
– Íÿ? – Ðàâèê, ñàíêè, éóõóäàí àéûëäû. – Íÿ äåäèí?

– Äåéèð êè, ñÿíè âóðàúàüàì...
– Êèìè? – Ðàâèêèí ôèêðè àéðû éåðäÿ èäè, îíà ýþðÿ äÿ ýåú
áàøà äöøäö. – Áåëÿ äå..å.. Ñÿí äÿ èíàíûðñàí?
– Éàìàí òåç þçöíäÿí ÷ûõàíäûð.
– Áîø øåéäèð... Þëäöðÿí àäàì ùå÷ âàõò åëÿ äåìÿç! Î äà
îëà àêòéîð...
«Ìÿí íèéÿ áåëÿ äàíûøûðàì? – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè.
– Áó, íÿ äåìÿêäèð? Ìÿí áóðàäà íåéëÿéèðÿì? Áó, êèìèí
ñÿñèäèð? Áó, êèìèí ñèôÿòèäèð? Ãóëàãëàðûì íèéÿ ýöéöëäÿéèð?
Áóíóí ìÿíÿ íÿ äÿõëè?»
– Áóíëàðû ìÿíÿ íèéÿ äåéèðñÿí?
– Îíóíëà öçöëöøìÿê èñòÿéèðÿì! Èñòÿéèðÿì, ñÿíèí éàíûíà
ãàéûäûì...
«ßýÿð òàêñèéÿ ìèíñÿ, ýåúèêÿúÿéÿì, òàêñè òàïìàüûì 313
õåéëè ÷ÿêÿúÿê, – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Î äà éåðèíäÿí
òÿðïÿíÿíÿ êèìè ýåú îëàúàã!»
Àéàüà äóðäó:
– Ýþçëÿ, èíäèúÿ ãàéûäûðàì, – äåäè.
– Íåéëÿìÿê èñòÿéèðñÿí?
Úàâàá âåðìÿäè. Òåç ñÿêèíèí î áèðè òÿðÿôèíÿ êå÷äè, òàêñè
ñàõëàòäû:
– Áó îí ôðàíêû ýþòöðöí, – äåäè, – ìÿíè áèð-èêè äÿãèãÿ
ýþçëÿéÿ áèëÿðñèíèç? È÷ÿðèäÿ èøèì âàð.
Ñöðöúö ÿââÿëúÿ ïóëà, ñîíðà äà Ðàâèêÿ áàõäû. Ðàâèê ýþç
âóðäó. Ñöðöúö äÿ ýþç áàñûá, ïóëó ÿëèíäÿ îéíàòäû.
– Éîë ùàããû àéðû îëàúàã... Þçöíöç áàøà äöøÿðñèíèç...
– Àéäûíäûð! – Ñöðöúö èðèøäè. – Éàõøû, ýþçëÿéèðÿì.
– Åëÿ éåðäÿ ñàõëàéûí êè, òåç òÿðïÿíÿ áèëÿñèíèç.
– Áàø öñòÿ, øåô!
Ðàâèê êö÷ÿäÿí êå÷ÿí àäàìëàðû éàðà-éàðà ýåðè ãàéûòäû.
Áèðäÿí ýþçö êÿëëÿñèíÿ ÷ûõäû. Ùààêå ãàïûíûí àüçûíäà äàéàí-
ìûøäû. Æîàí íÿñÿ äåäè, àíúàã î åøèòìÿäè.
– Äàéàí! – äåäè. – Áó äÿãèãÿ... Áèðúÿ ñàíèéÿ...
– Éîõ! – Æîàí äóðäó. – Ïåøìàí îëàúàãñàí!
Æîàí àç ãàëûðäû àüëàñûí. Ðàâèê þçöíö áèðòÿùÿð ýöëöìñÿ-
ìÿéÿ ìÿúáóð åòäè, áÿðê-áÿðê îíóí ãîëóíäàí éàïûøäû. Ùààêå
ùÿëÿ äÿ îðàäà äàéàíìûøäû.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Îòóð! Áèðúÿ ñàíèéÿ äÿ îòóð!

– Éîõ!
Æîàí äàðòûíäû, Ðàâèê äÿ áóðàõäû. Ùàé-êöé ñàëìàã èñòÿ-
ìèðäè. Æîàí èðè àääûìëàðëà ñòîëëàðûí àðàñûíäàí êå÷èá ãàïûéà
òÿðÿô ýåòäè. Ùààêå îíóí àðõàñûíúà áàõäû. Ñîíðà áàõûøëàðûíû
àñòà-àñòà ýåðèéÿ, Ðàâèêÿ ñàðû äþíäÿðäè âÿ éåíÿ òÿçÿäÿí Æîàí
ýåäÿí òÿðÿôÿ ÷åâèðäè. Ðàâèê îòóðäó. Ãàí áåéíèíÿ âóðäó.
Ïóëãàáûíû ÷ûõàðäû, ñàíêè, íÿñÿ àõòàðûðäû. Ùèññ åëÿäè êè, Ùààêå
ñòîëëàðûí àðàñû èëÿ îíà òÿðÿô ýÿëèð. Áèýàíÿëèêëÿ ÿêñ òÿðÿôÿ áàõ-
äû, éîõñà áàõûøëàðû òîããóøà áèëÿðäè.
Ýþçëÿéèðäè âÿ áó ýþçëÿìÿê äÿ ÿáÿäèééÿòèí þçö ãÿäÿð
óçóí ÷ÿêèðäè. Ãÿôëÿòÿí îíó äÿùøÿòëè áèð ãîðõó áöðöäö. Áèð-
äÿí Ùààêå ãàéûòìûø îëñà, íåéëÿéÿð?! Òåç î òÿðÿôÿ ÷åâðèëäè.
Ùààêå ýþðöíìöðäö. Äöíéà áàøûíà ôûðëàíäû.
– Èúàçÿ îëàð? – Êèìñÿ ëàï éàíûíäà ñîðóøäó.
Ðàâèê åøèòìÿäè. Ýþçëÿðè ãàïûäà èäè. Ùààêå è÷ÿðè ãàéûòìà-
314 ìûøäû. «Òåç ãàëõìàã ëàçûìäûð! Äàëûíúà ãà÷ìàã, ìöòëÿã òóò-
ìàã ëàçûìäûð!» Àðõàäàí éåíÿ ñÿñ åøèäèëäè âÿ ýåðè äþíÿíäÿ
äþéöêÿ-äþéöêÿ ãàëäû. Ùààêå àðõà òÿðÿôäÿí ýÿëèá îíóí éàíûí-
äà äàéàíìûøäû, áàéàã Æîàí îòóðàí áîø ñòóëà èøàðÿ åäèðäè:
– Èúàçÿ îëàð? Áöòöí ñòîëëàð òóòóëóá, éîõñà...
Ðàâèê áàøû èëÿ: «ùÿ», – äåäè, ÷öíêè äàíûøìàüà ùåéè ãàëìà-
ìûøäû. Áàéàã áåéíèíÿ âóðàí ãàí èíäè ýåðè ñöçöëöðäö. Ùåé
àõûð, àõûðäû âÿ ñàíêè, ñòîëóí àëòûíà òþêöëöðäö, áÿäÿíè áîø êèñÿ
êèìè äèê äàéàíà áèëìèðäè. Êöðÿêëÿðèíè áÿðê-áÿðê ñþéêÿíÿ-
úÿéÿ ñûõäû. Ýþçö, è÷èíäÿ ñöä êèìè ìàéå îëàí ãÿäÿùè áèðòÿùÿð
ñå÷ÿ áèëäè. Ýþòöðöá è÷äè. Ãÿäÿù äàø êèìè èäè. Îíó òóòàí
ÿëèíÿ áàõäû: òèòðÿìèðäè. Òèòðÿéÿí äàìàðëàðû, ÿçÿëÿëÿðè èäè...
Ùààêå «Ôèíøàìïàí» êîíéàêû ñèôàðèø âåðäè. Äåäè êè,
êþùíÿñè îëñóí. Ôðàíñûçúà ÷ÿòèí, þçö äÿ àëìàí ëÿùúÿñèíäÿ
äàíûøûðäû. Ðàâèê èøàðÿ èëÿ ãÿçåòñàòàí îüëàíû ÷àüûðäû, «Ïàðè
ñóàð» èñòÿäè. Îüëàí ãàïûéà òÿðÿô áàõäû. Ãÿçåòñàòàí àðâàäûí
ùÿìèøÿ îðàäà äàéàíäûüûíû áèëèðäè. Áöêöëìöø ãÿçåòè ýèçëèúÿ
Ðàâèêÿ óçàòäû, ïóëó àëûá àðàäàí ÷ûõäû.
«Òàíûìûø îëàð! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Éîõñà íèéÿ
äóðóá ýÿëèðäè?!»
Áóíó ýþçëÿìèðäè. Èíäè ÿëàú îíà ãàëûðäû êè, äàéàíûá Ùààêå-
íèí íÿ åäÿúÿéèíè ýþçëÿñèí, îíà óéüóí äà ùÿðÿêÿò åòñèí...
Ãÿçåòè ýþòöðöá, áàøëûãëàðà áàõäû, ñîíðà ãàòëàéûá ñòîëóí
öñòöíÿ ãîéäó. Ùààêå îíà áàõûðäû...
E
– Ýþçÿë ýåúÿäèð, – áóíó Ùààêå àëìàíúà äåäè. Ðàâèê
áàøûíû òÿðïÿòäè. Ùààêå ýöëöìñÿäè: R
– Ýþçëÿðèìÿ ñþç îëà áèëìÿç, äöçäöð?

– Äåéÿñÿí...
– Ñèçè ÿââÿëúÿ è÷ÿðèäÿ ýþðäöì.
Ðàâèê äèããÿòèíè òîïëàéûá, áèýàíÿëèêëÿ áàøûíû òÿðïÿòäè.
Ñèíèðëÿðè òàðûìëàíìûøäû, Ùààêåíèí íèééÿòèíè ùå÷ úöð áàøà
äöøÿ áèëìèðäè. Ðàâèêèí ýèçëèíúÿ Ôðàíñàéà êå÷äèéèíè áèëìÿçäè.
Àíúàã, îëà áèëñèí, ýåñòàïî áóíó äà áèëèðäè... Åéáè éîõ, ùÿëÿ
âàõò âàð...
– Î äÿãèãÿ òàíûäûì, – Ùààêå äèëëÿíäè.
Ðàâèê äþéöêÿ-äþéöêÿ îíóí öçöíÿ áàõûðäû...
– ×àïûãäàí òàíûäûì! – Ùààêå Ðàâèêèí àëíûíà èøàðÿ åòäè.
– Áèëäèì êè, òÿëÿáÿ úÿìèééÿòèíèí öçâö îëìóñóíóç. Äåìÿëè,
àëìàíñûíûç. Éà äà Àëìàíèéàäà îõóìóñóíóç.
Áóíó äåéèá, Ùààêå ýöëäö. Ðàâèêèí ýþçö ùÿëÿ äÿ îíóí
öçöíäÿ èäè. Îëà áèëìÿçäè! Ëàï ýöëöíú èäè! Ýÿðýèíëèê î äÿãèãÿ 315
éîõà ÷ûõäû, äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëäû, éöíýöëëÿøäè. Ùààêå îíó òàíû-
ìàìûøäû. Åëÿ áèëìèøäè êè, àëíûíäàêû ÷àïûã òÿëÿáÿ äóåëèíäÿ
îëóá. Ðàâèê äÿ ýöëäö. Ùààêåéÿ ãîøóëóá ýöëäö. Ýöëìÿéèíè
ñàõëàìàã ö÷öí äÿ éóìðóãëàðûíû åëÿ ñûõäû êè, äûðíàãëàðû ÿòèíÿ
éåðèäè...
– Äöç òàïäûì? – Ùààêå ìÿìíóí ùàëäà ñîðóøäó.
– Áÿëè, äöç òàïìûñûíûç.
Àëíûíäàêû ÷àïûüûí òàðèõè éàäûíà äöøäö. Îíó ýåñòàïîíóí
çèðçÿìèñèíäÿ, Ùààêåíèí ýþçëÿðè ãàáàüûíäà åëÿìèøäèëÿð. Ãàí
ýþçëÿðèíÿ, àüçûíà äîëóðäó. Ùààêå èñÿ èíäè äåéèðäè êè, òÿëÿáÿ
äóåëèíäÿ îëóá âÿ áóíó òàïìàñû èëÿ äÿ þéöíöðäö...
Õèäìÿò÷è Ùààêåíèí êîíéàêûíû ýÿòèðäè. Î, ëÿççÿòëÿ ãÿäÿùè
èéëÿäè.
– Êîíéàêëàðûíà ñþç îëà áèëìÿç, – äåäè, – ÿíòèãÿ îëóð!
Ãàëàí øåéëÿðäÿ... – Ðàâèêÿ ýþç áàñäû – þëêÿ áàòûð. Áîðú è÷èí-
äÿ áîüóëóð. Áóíëàðûíêû äèíú âÿ éöíýöë ùÿéàòäûð. Áèçèìëÿ
áàúàðìàéàúàã!
Ðàâèêÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, äàíûøà áèëìÿéÿúÿê. Åëÿ áèëèðäè êè,
äàíûøñà, ÿëèíäÿêè ãÿäÿùè ñòîëà ÷ûðïàúàã, øöøÿ ãûðûãëàðûíûí
ùàìûñûíû îíóí ýþçöíÿ ñîõàúàã... Åùòèéàòëà äàø êèìè àüûð
ãÿäÿùè ýþòöðäö, àõûðàúàí è÷äè, ñàêèòúÿ ãàéòàðûá éåðèíÿ ãîéäó.
– Áó, íÿäèð? – Ùààêå ñîðóøäó.
– «Ïåðíî». «Àáñåíò» ÿâÿçèäèð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– «Àáñåíò» áàðÿäÿ åøèòìèøÿì. Ôðàíñûçëàðû êèøèëèêäÿí ñàëàí

î äåéèë? – Ùààêå èðèøäè. – Áàüûøëàéûí, ñèçè íÿçÿðäÿ òóòìóðàì.
– «Àáñåíò» ãàäàüàíäûð. Áó äà îíóí ÿâÿçèíÿäèð, çèéàí-
ñûçäûð. «Àáñåíò» àäàìû êèøèëèêäÿí ñàëìûð, àíúàã íÿñèë àðòûð-
ìàüà ãîéìóð, îíà ýþðÿ äÿ ãàäàüàí îëóíóá. Ìÿí è÷äèéèì
àíèñ àëìàñûíäàí ÷ÿêèëìèø àðàãäûð, áèéàí äàäû âåðèð.
Éîõ, äàíûøà áèëèðìèø! Ùÿòòà ùå÷ ùÿéÿúàíëàíìûð äà! Ñóàë-
ëàðà äà ñàêèòúÿ, ñÿððàñò úàâàá âåðèðäè. Òóôàí ùàðàäàñà äàõè-
ëèíäÿ èäè, ùàé ñàëûðäû, óüóëäàéûðäû, àíúàã öçäÿí ñàêèò èäè...
– Áóðàäà éàøàéûðñûíûç? – Ùààêå ñîðóøäó.
– Áÿëè.
– ×îõäàí?
– Àíàäàí îëàíäàí.
– Àéäûíäûð! Õàðèúè þëêÿäÿ éàøàéàí àëìàí! Áóðàäà àíà-
äàí îëìóñóíóç?
Ðàâèê áàøûíû òÿðïÿòäè. Ùààêå êîíéàêûíû è÷äè:
316 – Õàëãûìûçûí ÿí éàõøû îüóëëàðûíäàí áèð íå÷ÿñè äÿ õàðèúäÿ
éàøàéàí àëìàíëàðäûð, – äåäè. – Ôöðåðèí ìöàâèíè Ìèñèðäÿ àíà-
äàí îëóá. Ðîçåíáåðã Ðóñèéàäà, Äàððå èñÿ Àðýåíòèíàäà äîüó-
ëóá. Ùÿð øåé äöíéàýþðöøöíäÿí àñûëûäûð, äöç äåìèðÿì?
– Òàìàìèëÿ äöçäöð.
– Ñèçèí äÿ áåëÿ ôèêèðëÿøÿúÿéèíèçè áèëèðäèì! – Ùààêåíèí öç-
ýþçöíäÿí ðàçûëûã éàüûðäû. Î, áèð àç ñòîëà òÿðÿô ÿéèëäè âÿ äåéÿ-
ñÿí, ñòîëóí àëòûíäà äàáàíëàðûíû äà úöòëÿäè. – Éåðè ýÿëìèøêÿí,
þçöìö òÿãäèì åäèì: ôîí Ùààêå!
Ðàâèê äÿ åéíè ÿäà èëÿ úàâàá âåðäè:
– Ùîðí!
ßââÿëêè ëÿãÿáëÿðèíäÿí áèðè èäè...
– Ôîí1 Ùîðí? – Ùààêå ñîðóøäó.
– Áÿëè.
Ùààêå áàøûíû òÿðïÿòäè, òàì àðõàéûíëàøäû. Þç çöìðÿñèí-
äÿí îëàí àäàìà òóø ýÿëìèøäè.
– Ïàðèñè éàõøû òàíûéûðñûíûç, åëÿ äåéèëìè?
– Áèð áàëàúà...
– Ìóçåéëÿðè íÿçÿðäÿ òóòìóðàì, – Ùààêå áèú-áèú ýöëäö.
– Íÿéè íÿçÿðäÿ òóòäóüóíóçó áàøà äöøöðÿì.
«Àðèëÿð íÿñëèíäÿí îëàí áó àëè àäàì, äåéÿñÿí, þçö áàòàã-
ëûüà äöøìÿê èñòÿéèð, àíúàã éàõøû éåð òàïà áèëìèð... – Ðàâèê
öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Êàø áàøûíû òîâëàéûá îíó äàëäà éåðÿ,
1 Fon – köáàð íÿñëÿ ìÿíñóá îëäóüóíó ýþñòÿðèð
E
éà ýþçäÿí èðàã áèð ìåéõàíàéà, éà äà óúãàð áèð ôàùèøÿõà-
íàéà ÷ÿêÿ áèëÿéäèì! – Áó ôèêèð îíóí áåéíèíäÿí èëäûðûì R
ñöðÿòè èëÿ êå÷äè. – Åëÿ éåðÿ êè, ãàáàüûìà äóðàí, ÿëèìäÿí

àëàí îëìàñûí!»
– Áóðàäà éàõøû éåðëÿð ÷îõäóð, åëÿìè?
– Òÿçÿëèêúÿ Ïàðèñäÿñèíèç?
– Èêè ùÿôòÿäÿí áèð èêè-ö÷ ýöíëöéÿ ýÿëèðÿì. Áó äà áèð íþâ
íÿçàðÿòäèð. ×îõ âàúèá èøäèð. Ñîí èëäÿ èøëÿðèìèçè áóðàäà éàõøû
ãóðìóøóã, ÿëà ýåäèð! Íÿ èø îëäóüóíó äåéÿ áèëìÿðÿì, àíúà-
ã... – Ùààêå ýöëäö. – Áóðàäà ùÿð øåéè ïóëëà àëìàã îëàð.
Ñàòãûí ìèëëÿòäèð. Àç ãàëà, èñòÿäèêëÿðèìèçèí ùàìûñûíû þéðÿí-
ìèøèê. ×îõ ÿçèééÿò ÷ÿêìèðèê, þçëÿðè ýÿëèá äåéèðëÿð. Âÿòÿíè ñàò-
ìàã äà áóíëàðäà âÿòÿíïÿðâÿðëèéèí áèð íþâöíÿ ÷åâðèëèá. ×îõ-
ïàðòèéàëûëûã áåëÿäèð. Ãàëèá ýÿëìÿê ö÷öí ïàðòèéàëàð áèð-áèðèíè,
áåëÿëèêëÿ äÿ, âÿòÿíè ñàòûðëàð. Áó, áèçèì õåéðèìèçÿäèð. ×îõëó ùÿì-
ôèêèð òàïìûøûã, ùàìûñû äà òÿñèðëè äàèðÿëÿðäÿíäèð... – Î, ãÿäÿ-
ùèíè ãàëäûðûá è÷èíÿ áàõäû, áîø îëäóüóíó ýþðöá, éåðÿ ãîéäó. 317
– Ùå÷ ñèëàùëàíìûð äà... Åëÿ áèëèð, ñèëàùëàíìàñà, îíëàðëà èøèìèç
îëìàéàúàã. Òÿééàðÿëÿðèíèí, òàíêëàðûíûí ñàéûíû áèëñÿíèç, þçöíÿ
ãÿáèð ãàçàí áó õàëãà ýöëìÿêäÿí þëÿðñèíèç...
Ðàâèê îíóí äåäèêëÿðèíÿ ãóëàã àñûðäû. Áöòöí äèããÿòèíè
úÿìëÿìèøäè, àíúàã áóíà áàõìàéàðàã, ùÿð øåé – ñòîëëàð
äà, õèäìÿò÷èëÿð äÿ, àõøàì ñÿðèíëèéèíäÿ ãàéíàéàí ùÿéàò äà,
yollarda øöòöéÿí ìàøûíëàð äà, åâëÿðèí áàøûíà äîëàíàí àé
äà, êö÷ÿëÿðäÿ ñàéðûøàí àë-ÿëâàí ðåêëàìëàð äà, ùÿòòà áèð âàõò
îíóí ùÿéàòûíû ìÿùâ åëÿìèø, èíäèñÿ öçáÿöç îòóðóá áîøáî-
üàçëûã åëÿéÿí ãàòèëëÿð ãàòèëè äÿ îíà éóõó êèìè ýÿëèðäè...
Èêè øûã ýåéèíìèø ãûç îíëàðûí éàíûíäàí êå÷ÿíäÿ Ðàâèêÿ
áàõûá ýöëöìñÿäè. «Îçèðèñ»äÿ èøëÿéÿí Èâåòòà èëÿ Ìàðòà èäè. Áó
ýöí èñòèðàùÿò åäèðäèëÿð...
– Ëÿíÿò øåéòàíà, ÿíòèãÿ øåéëÿðäèð! – äåéÿ Ùààêå îíëàðûí
äàëûíúà áàõäû.
«Êàø äàëäà áèð êö÷ÿäÿ ÿëèìÿ äöøÿéäè! Äàð, áîìáîø
êö÷ÿ îëàéäû.. Éà äà Áóëîí ìåøÿñèíäÿ...» – Ðàâèê öðÿéèíäÿí
êå÷èðäè.
– Áó õàíûìëàðûí ÷þðÿê ïóëó ìÿùÿááÿòäÿí ÷ûõûð, – äåäè.
Ùààêå îíëàðûí àðõàñûíúà áàõäû:
– Ïèñ äåéèëëÿð. Çÿííèìúÿ, ñèçèí áàøûíûç áåëÿ øåéëÿðäÿí
éàõøû ÷ûõìàëûäûð, – äåéèá Ùààêå éåíÿ êîíéàê ñèôàðèø âåðäè.
– Èúàçÿ âåðèí, ñèçè äÿ ãîíàã åëÿéèì.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Òÿøÿêêöð åäèðÿì. «Ïåðíî» è÷ÿúÿéÿì.

– Äåéèëÿíÿ ýþðÿ, áóðàäà éàõøû éåðëÿð âàð, àäàì ýþðÿíäÿ
àüëû áàøûíäàí ÷ûõûð. – Ùààêåíèí ýþçëÿðè ïàðûëäàäû. Î âàõò
ýåñòàïîíóí çèðçÿìèñèíäÿêè ýóð èøûãäà äà áåëÿúÿ ïàðûëäà-
ìûøäû...
«Èíäè îíëàðû éàäà ñàëìàã ëàçûì äåéèë, – Ðàâèê öðÿéèíäÿí
êå÷èðäè. – Èíäè îëìàç!»
– Ùå÷ áèðèíäÿ îëìàìûñûíûç?
– Áèð íå÷ÿñèíäÿ îëìóøàì. ßëáÿòòÿ, òàíûøëûã ìÿãñÿäèëÿ
ýåòìèøÿì. Áó õàëã ùàðà éóâàðëàíûð? ×îõ ýöìàí êè, ìÿí
ùÿëÿ éàõøûëàðûíäà îëìàìûøàì. ßëáÿòòÿ, åùòèéàò åëÿäèì, àäàì
åëÿ éåðëÿðäÿ òåç èëèøÿð.
Ðàâèê áàøûíû òÿðïÿòäè:
– Î ñàðûäàí íàðàùàò îëìàüà äÿéìÿç. Áóðàäà åëÿ éåðëÿð
âàð êè, îðà òóðèñò àéàüû äÿéìèð.
– Åëÿñèíè òàíûéûðñûíûç?
318 – ßëáÿòòÿ, ëàï öðÿéèíèç èñòÿéÿí êèìè.
Ùààêå èêèíúè êîíéàêû äà è÷äè. Ëàï àðõàéûíëàøäû. Àëìàíè-
éàäàêû ÿíýÿëëÿð áóðàäà éîõ èäè. Ðàâèê ýþðäö êè, î ùå÷ íÿäÿí
øöáùÿëÿíìèð âÿ äåäè:
– Åëÿ ìÿí þçöì äÿ áó ýöí áèð àç ÿéëÿíìÿê èñòÿéèðäèì.
– Áÿëè. Ùÿðäÿí åëÿéèðÿì... Àäàì áàúàðäûüû ãÿäÿð ÷îõ
ýþðöá-ýþòöðìÿëèäèð.
– Äöçäöð! ×îõ äöçäöð!
Ùààêå îíó áèðúÿ àíëûüà äîíóã íÿçÿðëÿðëÿ ñöçäö. «Ñÿð-
õîø åëÿìÿê ëàçûìäûð, – äåéÿ Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Áàøãà
úöð àëûíìàñà, ñÿðõîø åëÿéèá ãàðàíëûã éåðÿ ÷ÿêìÿê ëàçûìäûð!»
Ùààêåíèí öçöíäÿêè èôàäÿ äÿéèøäè. Ñÿðõîø äåéèë, ñàäÿúÿ
îëàðàã, ôèêðÿ ýåäèáìèø...
– Ùåéèô! – íÿùàéÿò äèëëÿíäè. – Ìÿí äÿ ýåäÿðäèì!
Ðàâèê äèíìÿäè. Îíó ùöðêöòìÿê îëìàçäû.
– Áó ýöí Áåðëèíÿ ãàéûòìàëûéàì, – äåéÿ Ùààêå ñààòûíà
áàõäû. –Ñààò éàðûì âàõòûì ãàëûá.
Ðàâèê ùàëûíû ïîçìàäû. «Ìÿí äÿ ýåäÿðÿì, – öðÿéèíäÿí
êå÷èðäè. – Éÿãèí, ùàíñû ìåùìàíõàíàéàñà äöøöá... Åâäÿ ãàë-
ìàç... Îíóíëà îòàüûíà ýåäÿðÿì, è÷ÿðèäÿúÿ èøèíè áèòèðÿðÿì...»
– Èêè òàíûø ýÿëÿñèäèð, îíëàðû ýþçëÿéèðÿì. – Ùààêå ñþçöíÿ
äàâàì åòäè. – Èíäè ýÿëèðëÿð. Îíëàð äà ìÿíèìëÿ ýåäèðëÿð. ×àìà-
äàíëàðû âàüçàëà ãîéìóøàì. Áóðàäàí áèðáàø îðà ýåäÿúÿéèê.
E
«ßëäÿí ÷ûõäû! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Íèéÿ òàïàí-
÷àíû ýþòöðìÿäèì? Ìÿí àõìàã íèéÿ åëÿ áèëäèì êè, îíäà R
éàíûëìûø îëàðàì? Èíäè êö÷ÿéÿ ÷ûõàí êèìè âóðàðäûì, ãà÷ûá

ìåòðîäà ýèçëÿíÿðäèì...»
– Ùåéèô! – Ùààêå éåíÿ òÿÿññöôëÿíäè. – Àíúàã åéáè éîõ-
äóð, áÿëêÿ, ýÿëÿí äÿôÿ ýåòäèê. Èêè ùÿôòÿäÿí ñîíðà éåíÿ áóðà-
äàéàì.
Ðàâèê äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëäû:
– Îëñóí, – äåäè.
– Ùàðàäà éàøàéûðñûíûç? Ýÿëÿí äÿôÿ çÿíý âóðàðäûì.
– «Ïðèíñ äå Ãàëë» ìåùìàíõàíàñûíäà. Åëÿ áó êö÷ÿäÿäèð.
Ùààêå úèá äÿôòÿð÷ÿñèíè ÷ûõàðûá, öíâàíû éàçäû. Ðàâèê äÿô-
òÿð÷ÿíèí éóìøàã äÿðèäÿí äöçÿëäèëìèø çÿðèô öç ãàáûüûíà áàõ-
äû. Íàçèê ãÿëÿìè äÿ ãûçûëäàí èäè. «Ýþðÿñÿí, îðàäà íÿ éàçûëûá?
– äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Éÿãèí, êèìèñÿ èøýÿíúÿéÿ, þëöìÿ
àïàðàí õÿáÿðëÿðäèð...»
Ùààêå úèá äÿôòÿð÷ÿñèíè éåðèíÿ ãîéäó. 319
– Èíäèúÿ ñþùáÿò åëÿäèéèíèç äÿ ãÿøÿíý èäè, – äåäè.
Ðàâèê áèð àíëûüà ÷àøäû:
– Îíó äåéèðñèíèç? Áÿëè, ÷îõ ãÿøÿíýäèð.
– Àêòðèñàäûð?
– Îíà îõøàð øåéäèð.
– Éàõûíäàí òàíûéûðñûíûç?
– Áÿëè, éàõûí òàíûøûìäûð.
Ùààêå äàëüûí ùàëäà ùàðàñà áàõäû.
– Áóðàäà ÿí ÷ÿòèí øåé áåëÿ áèð ãÿøÿíý ãàäûíëà òàíûø
îëìàãäûð. Âàõò ÷îõ àç îëóð, åëÿ áèð òÿñàäöô äÿ äöøìöð.
– Äöçÿëÿí èøäèð.
– Äîüðóäàí? Þçöíöçöí ìàðàüûíûç éîõäóð?
– Íÿéÿ?
Ùààêå ñûõûëà-ñûõûëà ýöëöìñÿäè:
– Ìÿñÿëÿí, èíäèúÿ ñþùáÿò åëÿäèéèíèç ãàäûíà...
– Çÿððÿ ãÿäÿð äÿ...
– Ëÿíÿò øåéòàíà, ïèñ îëìàçäû. Ôðàíñûçäûð?
– Äåéÿñÿí, èòàëéàíäûð. Ùÿëÿ áàøãà ìèëëÿòäÿí äÿ ãàðûøûüû âàð.
Ùààêå èðèøäè:
– Ïèñ äåéèë. Áèçäÿ áåëÿñè îëìóð. Áóðàéà äà, íåúÿ äåéÿð-
ëÿð, áàøãà àäëà ýÿëèðñÿí...
– Áàøãà àäëà ýÿëèðñèíèç?
Ùààêå áèð àíëûüà äóðóõäó, ñîíðà ýöëöìñÿäè:
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Àéäûíäûð! ßëáÿòòÿ, éàõøû àäàìëàð ö÷öí þç àäûì âàð.

Àíúàã áàøãàëàðû ö÷öí òàìàì àéðû àäàìàì. Éåðè ýÿëìèø-
êÿí, éàõøû éàäûìà äöøäö, ãà÷ãûíëàðëà ùå÷ áèð ÿëàãÿíèç éîõäóð?
– ×îõ àç, – Ðàâèê åùòèéàòëà úàâàá âåðäè.
– Ùåéèô! Áèçÿ áó úöð ìÿëóìàòëàð ÷îõ ëàçûìäûð. Ùÿòòà ÿâÿ-
çèíäÿ ïóë äà âåðèðèê. – Ùààêå ÿëèíè ãàëäûðäû. – Ìÿëóì øåéäèð êè,
ñèçèí ÿëàãÿíèç îëìàç. Àíúàã éåíÿ äÿ ÿí àäè ìÿëóìàò áåëÿ...
Ðàâèê ùèññ åòäè êè, Ùààêå îíóí öçöíÿ áàõûð.
– Îëà áèëÿð, – äåäè. – Áèëìÿê îëìàç, áÿëêÿ, íÿ âàõòñà
ðàñò ýÿëÿðÿì...
Ùààêå ñòóëóíó îíà éàõûí ÷ÿêäè:
– Áèëèðñèíèçìè, ìÿíèì áèð èøèì äÿ áóäóð, ÿëàãÿëÿðè òàïûá
þéðÿíìÿê. Ùÿðäÿí èçÿ äöøìÿê ÷ÿòèí îëóð. Áóðàäà éàõøû
àäàìëàðûìûç âàð... – Î, ìÿíàëû-ìÿíàëû ãàøëàðûíû äàðòäû. – Áèçÿ
ýþðÿ áó èøèí áàøãà ìÿíàñû âàð. Øÿðÿôëè âÿçèôÿäèð... Áèð ñþçëÿ,
âÿòÿí ãàðøûñûíäàkû áîðúóìóçäóð...
320 – Áóíà ñþç îëà áèëìÿç!
Ùààêå áàøûíû ãàëäûðäû:
– Òàíûøëàðûì ýÿëäè. –Öðÿéèíäÿ ùåñàáëàéàíäàí ñîíðà ïóë
÷ûõàðûá ÷èíè áîøãàáûí è÷èíÿ ãîéäó. – Ãèéìÿòëÿðèí áîøãàáûí
öñòöíÿ éàçûëìûñû ÷îõ ðàùàòäûð. Áóíó áèçäÿ äÿ òÿòáèã åòìÿê
ëàçûìäûð... – Î äóðóá, ÿëèíè Ðàâèêÿ óçàòäû. – Ùÿëÿëèê, úÿíàá
ôîí Ùîðí, ñèçèíëÿ òàíûø îëäóüóìà ÷îõ øàäàì. Èêè ùÿôòÿäÿí
ñîíðà çÿíý âóðàúàüàì, – äåéèá ýöëöìñÿäè. – Øöáùÿñèç êè,
ùÿð øåé àðàìûçäà ãàëàúàã.
– Ñþçñöç! Çÿíý âóðìàüû óíóòìàéûí.
– Óíóòìàðàì. Ìÿí áèð äÿôÿ ýþðäöéöì ñèôÿòè, âåðäèéèì
âÿäè ùå÷ âàõò óíóòìóðàì. Þçöìÿ ðÿâà áèëìÿðÿì, ñÿíÿòèì
áåëÿäèð.
Ðàâèê îíóíëà öçáÿöç äàéàíìûøäû. Îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, èíäè
áåòîí áèð äèâàðû éàðìàëûäûð. Ñîíðà Ùààêåíèí ÿëèíè þç ÿëèíäÿ
ùèññ åëÿäè. Îíóí ÿëè áàëàúà âÿ ùÿääèíäÿí àðòûã éóìøàã èäè.
Ùààêå ýåäÿíäÿí ñîíðà íÿ åäÿúÿéèíè áèëìÿéèá, áèð àíëû-
üà éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè. Ñîíðà îòóðäó. Ùèññ åëÿäè êè, òèòðÿ-
éèð. Áèð àç îòóðàíäàí ñîíðà ïóëóíó âåðèá ÷ûõäû. Ùààêå
ýåäÿí òÿðÿôÿ öç ãîéäó. Áèðäÿí éàäûíà äöøäö êè, î, èêè äîñòó
èëÿ òàêñèéÿ ìèíäè. Îíäà äàëûíúà ýåòìÿéèí ìÿíàñû éîõ èäè.
Ùààêåéÿ ùàíñû ìåùìàíõàíàéà äöøäöéöíö äåìèøäè. Îíó
òÿñàäöôÿí áàøãà éåðäÿ ýþðñÿ, øöáùÿëÿíÿðäè. Ðàâèê ãàëäûüû
ìåùìàíõàíàéà ãàéûòäû.
E
***
R

Ìîðîçîâ äåäè:
– ×îõ àüûëëû ùÿðÿêÿò åëÿìèñÿí.
Îíëàð Ðîí-Ïóåí êö÷ÿñèíäÿêè êàôåëÿðäÿí áèðèíäÿ îòóð-
ìóøäóëàð.
Ðàâèê ñàü ÿëèíÿ áàõäû. Îíó áèð íå÷ÿ äÿôÿ àðàãëà éóìóø-
äó. Þçö áèëèðäè êè, ñÿôåùëèê åëÿéèð, àíúàã éóìàñà, äþçÿ áèë-
ìÿçäè. ßëèíèí äÿðèñè èíäè ïåðãàìåíò êèìè ãóïãóðó îëìóøäó.
– Áàøãà úöð ùÿðÿêÿò åòìèø îëñàéäûí, ñÿôåùëèê îëàðäû.
Éàõøû êè, éàíûíäà ùå÷ íÿ éîõ èìèø.
– Ùÿ, – äåéÿ Ðàâèê èíàìñûç ñÿñëÿ äèëëÿíäè.
Ìîðîçîâ îíóí öçöíÿ áàõäû:
– Ñÿí î ãÿäÿð äÿ àõìàã äåéèëñÿí êè, ãÿòë öñòöíäÿ, éà
äà îíà úÿùä åëÿäèéèíÿ ýþðÿ ìÿùêÿìÿéÿ äöøÿñÿí.
Ðàâèê úàâàá âåðìÿäè. 321
– Ðàâèê! – Ìîðîçîâ ÿëèíäÿêè øöøÿíè àúûãëà ñòîëóí öñòöíÿ
ãîéäó. – Õÿéàëïÿðâÿð îëìà!
– Õÿéàëïÿðâÿð äåéèëÿì. Íèéÿ áàøà äöøìöðñÿí, öðÿéèìÿ
äàìûá êè, îíó ÿëäÿí ãà÷ûðòäûì. Èêèúÿ ñààò ÿââÿë ýþðñÿéäèì,
ýèçëè áèð éåðÿ ÷ÿêÿðäèì, éà äà áàøãà úöð åëÿéÿðäèì...
Ìîðîçîâ ãÿäÿùëÿðÿ àðàã ñöçäö:
– Áóíó è÷, àðàãäûð... Îíà éåíÿ ðàñò ýÿëÿúÿêñÿí.
– Áÿëêÿ äÿ, ýÿëìÿäèì.
– Òàïàúàãñàí! Î þçö ýÿëÿúÿê. Åëÿ ãàðìàã àòìàìûñàí
êè, äöøìÿéÿ. Íóø îëñóí!
Ðàâèê äÿ è÷äè.
– Ýÿðÿê, âàüçàëà ýåäèá îíóí ãàòàðà ìèíäèéèíè þç
ýþçöìëÿ ýþðÿéäèì.
– Áÿñ íåúÿ?! Ùÿëÿ ýöëëÿ äÿ àòàéäûí! ßí àçû èéèðìè èë
êàòîðãà àëàðäûí. Áåëÿ àüûëëû èäåéàëàðäàí éåíÿ âàðûíäûð?
– Âàð! Ùå÷ îëìàñà, îíóí ãàòàðà ìèíäèéèíÿ áàõàðäûì.
– Î äà ñÿíè ýþðÿéäè âÿ ùÿð øåé äÿ áèòÿéäè!
– Ýÿðÿê, ùàíñû ìåùìàíõàíàéà äöøäöéöíö ñîðó-
øàéäûì.
– Ñîðóøàéäûí äà, øöáùÿéÿ ñàëàéäûí äà! – Ìîðîçîâ
ãÿäÿùëÿðè éåíÿ äîëäóðäó. – Ãóëàã àñ, Ðàâèê, èíäè ñÿíÿ åëÿ
ýÿëèð êè, äöç åëÿìÿìèñÿí. Áó ôèêðè áàøûíäàí ÷ûõàð ýåòñèí!
ßýÿð áàúàðìûðñàíñà, íÿéèñÿ âóð, äàüûò. Åëÿ øåé äåéèðÿì êè,
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ùÿúìúÿ èðè, ãèéìÿòúÿ óúóç îëñóí. Çÿííèìúÿ, «Èíòåðíàñèî-

íàë»ûí «Ïàëìà çàëû»íû äàüûòñàí, áÿñèíäèð.
– Õåéðè îëìàéàúàã...
– Îíäà äàíûø! Éîðóëàíà ãÿäÿð äàíûø! Äàíûø êè, éöíýöë-
ëÿøÿñÿí, ñàêèòëÿøÿñÿí. Ðóñ äåéèëñÿí, éîõñà áóíóí õåéðèíè
áàøà äöøÿðäèí.
Ðàâèê áàøûíû ãàëäûðäû:
– Áîðèñ, – äåäè, – áèëèðÿì, ñè÷îâóëó þëäöðìÿê ëàçûìäûð êè,
ãàéûäûá ñÿíè äèøëÿìÿñèí. Àíúàã ìÿí áó ùàãäà äàíûøà áèë-
ìÿðÿì. Îíóí ÿâÿçèíÿ ôèêèðëÿøÿðÿì. Ôèêèðëÿøÿðÿì êè, áèð äÿ
ðàñò ýÿëÿíäÿ, íåúÿ åëÿéèì. Òÿøðèùÿ ùàçûðëàøàí êèìè ùàçûð-
ëàøàúàüàì. Áàúàðäûüûì ãÿäÿð éàõøû ùàçûðëàøàúàüàì. Ìÿøã
åäÿúÿéÿì. Ùÿëÿ îí äþðä ýöí âàõòûì âàð. Áåëÿ éàõøûäûð. ×îõ
éàõøû îëäó. Þçöìö ñàêèò àïàðìàüà þéðÿøÿðÿì. Ñÿí äöç
äåéèðñÿí. Ñàêèòëÿøèá ôèêðèíè úÿìëÿìÿê ö÷öí äàíûøìàã ëàçûì-
äûð. Áóíó äöøöíìÿêëÿ äÿ åëÿìÿê îëàð. Ñîéóããàíëûëûãëà äöøö-
322 íöðñÿí, íèôðÿòèí äàùà äà àðòûð. Îíó õÿéàëûìäà î ãÿäÿð þëäö-
ðÿúÿéÿì êè, ýþðöøÿíäÿ, àðòûã þéðÿøìèø îëàúàüàì. Þéðÿøÿí-
äÿ àäàì áèðèíúè äÿôÿéÿ íèñáÿòÿí ÷îõ ãÿòèééÿòëè, ñàêèò îëóð.
Èíäèñÿ ýÿë ñþùáÿò åëÿéÿê. Àíúàã áàøãà øåé áàðÿäÿ äàíûøàã.
Ìÿíÿ ãàëñà, àüàïïàã ãûçûëýöëëÿðäÿí äàíûøàðûã. Áèð îíëàðà
áàõ! Áó áöðêöëö ýåúÿäÿ ãàðà îõøàéûð? Åëÿ áèë, áó íàðàùàò
ýåúÿíèí ëÿïÿäþéÿíèíäÿêè êþïöêäöð! Ùÿ, èíäè ðàçû ãàëäûí?
– Éîõ!
– Éàõøû, îíäà áó éàéà áàõ! 1939-úó èëèí éàéûíà! Áàðûò
ãîõóñó âåðèð. Áó ãûçûëýöëëÿð äÿ ýÿëÿí ãûø ìèëéîíëàðëà ãÿáðèí
öñòöíö þðòÿúÿê ãàðà îõøàéûð. Áèç äÿ áóíóí ñàüëûüûíà áàäÿ
ãàëäûðûðûã... Äöç äåìèðÿì? Éàøàñûí íåéòðàëëûã ÿñðè! Éàøàñûí
äàøãÿëáëèëÿð çÿìàíÿñè! Áó ýåúÿ íÿ ãÿäÿð àäàì ãûðûëûð, Áîðèñ!
Ùÿð ýåúÿ áåëÿäèð... ×îõ àäàì þëöð! Øÿùÿðëÿð éàíûð, ùàðàäàñà
éÿùóäèëÿð ôÿðéàä ãîïàðûð, ÷åõëÿð ìåøÿëÿðäÿ ãûðûëûð, ÷èíëèëÿðèí
öñòöíÿ éàïîí íåôòè òþêöá îä âóðóðëàð, ùÿáñ äöøÿðýÿëÿðèíäÿ
ÿçàá, èøýÿíúÿ äîëó þëöì êàáóñó äîëàøûð... Áåëÿ áèð çÿìà-
íÿäÿ ùàíñû ãàòèëèñÿ ãàíûíà ãÿëòàí åäÿðêÿí êþâðÿê àðâàäëàð
êèìè ýþç éàøû àõûòìàã éàðàøàðìû áèçÿ? Îíó òàïûá ÷ûðàã êèìè
ñþíäöðÿúÿéèê, âÿññàëàì! Îíñóç äà ÿéíèìèçäÿ áàøãà úöð
ùÿðáè ýåéèì îëäóüóíà ýþðÿ ÷îõ ýöíàùñûç àäàìûí ãàíûíà
áàèñ îëìóøóã. Áó äà îíëàðäàí áèðè...
– Áó, áàøãà ìÿñÿëÿ! Áåëÿ äàíûøìàã éàõøûäûð. Áû÷àãëà
íåúÿ äàâðàíìàüû þéðÿíìèñÿí? Áû÷àã ñÿñ åëÿìèð...
E
– Áó ýöí åëÿ øåéè ìÿíäÿí óçàã åëÿ. Ãîé áèð àç éàòûì.
Ýåäèá ñàêèòúÿ éåðèìÿ ýèðÿúÿéÿì, àíúàã, àëëàù áèëèð, ýþçöìÿ R
íÿ âàõò éóõó ýåäÿúÿê. Áàøà äöøöðñÿí?

– Ùÿ.
– Áó ýåúÿ ñÿùÿðÿúÿí îíó þëäöðÿúÿéÿì. Îí äþðä ýöí
ÿðçèíäÿ àâòîìàòà äþíÿúÿéÿì. Èíäè ÿñàñ ìÿñÿëÿ áó îí äþðä
ýöíö ñàëàìàò ãàëìàãäûð. Ùÿìèí ýöí èëê äÿôÿ ýþçöìÿ éóõó
ýåäÿúÿê. È÷ìÿéèí õåéðè éîõäóð. Èéíÿ äÿ êþìÿê åëÿìÿç. Ýÿðÿê,
÷îõ éîðóëàì êè, ýþçöìÿ éóõó ýåòñèí. Ñÿùÿð îéàíàíäà éåíÿ
ýöìðàù îëàúàüàì. Àéäûí îëäó?
Ìîðîçîâ õåéëè äèíìÿçúÿ îòóðäó, ñîíðà:
– Þçöíÿ áèð ãàäûí òàï, – äåäè.
– Áóíóí íÿ õåéðè?
– Íÿéÿñÿ õåéðè îëàð. Ãàäûíëà éàòìàüûí ùÿìèøÿ õåéðè
îëóá. Æîàíà çÿíý âóð, ýÿëÿúÿê.
Æîàí... Äöç äåéèð... Î äà îðàäà èäè... Íÿñÿ äåäè... Îíó
òàìàì óíóòìóøäó. 323
– Ìÿí ðóñ äåéèëÿì, Áîðèñ! Áàøãà òÿêëèôèí éîõäóð? Áèð àç
ñàäÿ îëñóí. Ëàï ñàäÿ...
– Àëëàù õàòèðèíÿ, áóðàõ, áåëÿ ìöðÿêêÿá îëìà. Ãàäûíäàí
úàí ãóðòàðìàüûí ÿí ñàäÿ éîëó ùÿðäÿí îíóíëà éàòìàãäûð.
Õÿéàë äöíéàñûíû ÷îõ øèøèðòìÿê îëìàç. Òÿáèÿòèí àäèúÿ ãàíó-
íóíà áó ÷öð áÿçÿê-äöçÿê âóðìàã êèìÿ ëàçûìäûð?
– Äîüðóäàí, êèìÿ ëàçûìäûð?
– Åëÿ èñÿ, ãîé ýåäèá çÿíý âóðóì. Ñÿíèí õàòèðèíÿ åëÿéè-
ðÿì. Ùàâàéû éåðÿ ðåñòîðàí ãàïû÷ûñû äåéèëÿì êè...
– Ýåòìÿ! Ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð. Ýÿë è÷ÿ-è÷ÿ ãûçûëýöëëÿ-
ðÿ òàìàøà åëÿéÿê. Ýþéäÿí éàüûø êèìè ñÿïÿëÿíÿí ïóëåìéîò
ýöëëÿëÿðèíäÿí ñîíðà ìåéèòëÿðèí ñèôÿòè äÿ àé èøûüûíäà áåëÿ
àüàðûð... Áóíó áèð äÿôÿ Èñïàíèéàäà ýþðìöøÿì. Îíäà ôÿùëÿ
Ïàáëî Íîíà äåéèðäè êè, ñÿìàíû ôàøèñòëÿð èúàä åëÿéèá... Áèð
àéàüû äà éîõ èäè... Ìÿíäÿí äÿ áèð àç èíúèìèøäè, äåéèðäè êè, íèéÿ
êÿñèëÿí ãû÷ûíû ñïèðòèí è÷èíäÿ êîíñåðâëÿøäèðèá ñàõëàìàäûì. Åëÿ
áèëèðäè êè, áÿäÿíèíèí äþðääÿí áèðèíè, éÿíè êÿñèëìèø àéàüûíû
ãÿáðÿ ãîéóáëàð. Õÿáÿðè éîõ èäè êè, èòëÿð îíó îüóðëàéûá éåéèá...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
XXV
Âåáåð ñàðüû îòàüûíà ýÿëäè. Ðàâèêÿ èøàðÿ åëÿäè, èêèñè äÿ
îòàãäàí ÷ûõäû.
– Äöðàí çÿíý âóðìóøäó. Òÿúèëè ñÿíè èñòÿéèð. Äåìÿéèíÿ
ýþðÿ, ãåéðè-àäè èøäèð, ìöðÿêêÿá âÿçèééÿòäèð.
Ðàâèê Âåáåðèí öçöíÿ áàõäû:
– Äàùà äîüðóñó, òÿøðèùè êîðëàéûá, èíäè ìÿíèì áîüàçûìà
áàüëàìàã èñòÿéèð. Åëÿ äåéèë?
– Ìÿíúÿ, éîõ. Ùÿéÿúàíëûäûð. ×îõ ýöìàí êè, ÷ÿòèí âÿçèé-
éÿòÿ äöøöá, íÿ åäÿúÿéèíè áèëìèð.
Ðàâèê áàøûíû áóëàäû. Âåáåð ñóñóðäó.
– Ìÿíèì ãàéûòäûüûìû ùàðàäàí áèëèð?
Âåáåð ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè:
324 – Áèëìèðÿì. Òèáá áàúûëàðûíûí èøè îëàúàã.
– Íèéÿ Áèíîéà çÿíý åëÿìèð? Î êè éàõøû ÷ÿððàùäûð.
– Ìÿí äÿ åëÿ ìÿñëÿùÿò ýþðäöì. Àíúàã äåéèð êè, ÷îõ
ìöðÿêêÿá âÿçèééÿòäèð, ñèçèí ñàùÿ èëÿ áàüëûäûð.
– Áîø øåéäèð. Ïàðèñäÿ ùÿð ñàùÿ öçðÿ ÿëà úÿððàùëàð âàð.
Íèéÿ Ìàðòåëÿ çÿíý âóðìóð? Î äà äöíéàíûí ÿí ìÿøùóð úÿð-
ðàùëàðûíäàí áèðèäèð.
– Ñÿáÿáèíè þçöíöç áèëìèðñèíèç?
– ßëáÿòòÿ, áèëèðÿì! Ùÿìêàðëàðûíûí éàíûíäà ðöñâàé îëìàã
èñòÿìèð. Éóðäñóç-éóâàñûç ùÿêèìèí éàíûíäà èñÿ ùÿð øåé îëàð,
÷öíêè î, äèëèíè ãàðíûíà ãîéàúàã...
Âåáåð îíóí öçöíÿ áàõäû:
– Òÿúèëèäèð... Ýåäÿúÿêñèíèç?
Ðàâèê õàëàòûíûí áàüëàðûíû äàðòûá à÷äû:
– ßëáÿòòÿ! Áàøãà éîëóì äà âàð? Àíúàã áó øÿðòëÿ êè, ñèç
äÿ ýÿëÿñèíèç.
– Éàõøû, ìÿíèì ìàøûíûìëà ýåäÿðèê.
Îíëàð ïèëëÿêÿíëÿ àøàüû äöøäöëÿð. Âåáåðèí ìàøûíû õÿñòÿ-
õàíàíûí ãàáàüûíäà äàéàíìûøäû âÿ ýöíöí àëòûíäà ïàð-ïàð
éàíûðäû. Ìèíäèëÿð.
– Ñèç è÷ÿðèäÿ îëìàñàíûç, òÿøðèùè áîéíóìà ýþòöðÿí äåéè-
ëÿì. Àëëàù áèëèð, äîñòóìóí íÿ ïëàíû âàð.
– Èíàíìûðàì êè, áåëÿ âÿçèééÿòäÿ áàøãà ïëàíû äà îëñóí.
Ìàøûí òÿðïÿíäè.
E
– Ìÿí ÷îõ øåéëÿð ýþðìöøÿì, – Ðàâèê ñþçÿ áàøëàäû.
– Áåðëèíäÿ ÷àâàí áèð àññèñòåíò òàíûéûðäûì, ýÿëÿúÿêäÿ éàõøû R
úÿððàù îëìàã ö÷öí ùÿð úöð èìêàíû âàð èäè. Áèð äÿôÿ ïðîôåñ-

ñîð òÿøðèù åëÿéÿðêÿí äöç êÿñìèð, öñòöíö âóðìàéûá, ýåðèñèíè
àññèñòåíòÿ åëÿòäèðèð. Î äà áàøà äöøìöð, ïðîôåññîð éàðûì
ñààòäàí ñîíðà ùàé-êöé ãàëäûðûð, ùÿð øåéè îíóí áîéíóíà
éûõûð. Õÿñòÿ òÿøðèù çàìàíû þëöð. Áèð ýöí ñîíðà äà îüëàí þçö-
íö þëäöðäö... Ùÿìèí ïðîôåññîð éåíÿ äÿ þç òÿøðèùèíäÿ, éåíÿ
äÿ è÷ìÿéèíäÿäèð.
Ìàðñî ïðîñïåêòèíäÿ äàéàíìàëû îëäóëàð. Ãàëèëåé êö÷ÿ-
ñèíäÿ ÷îõëó éöê ìàøûíû ãàòàðëàíìûøäû. Ïÿíúÿðÿëÿðäÿí è÷ÿðè
ñöçöëÿí ýöíÿø øöàëàðû îíëàðû áèøèðèðäè. Âåáåð äöéìÿëÿðäÿí
áèðèíè áàñäû, ìàøûíûí öñòöíäÿêè ÷àäûð éàâàø-éàâàø ýåðè éûüûë-
äû. Î, ãöðóðëà Ðàâèêÿ áàõäû:
– Òÿçÿúÿ äöçÿëòäèðìèøÿì, åëåêòðèêëÿ èøëÿéèð. ßíòèãÿ øåé-
äèð. Ýþðöðñöíöç, èíñàíëàð íÿëÿð êÿøô åëÿéèð?
Êöëÿê à÷ûã äàìäàí è÷ÿðè äîëäó. Ðàâèê áàøûíû òÿðïÿòäè: 325
– Áÿëè, ÿíòèãÿäèð. ßí éåíè êÿøôëÿð èñÿ ìàãíèòëè ìèíàëàð âÿ
áèð äÿ ñóàëòû ãàéûãëàðäûð. Äöíÿí ùàðàäàñà îõóäóì. Ùÿäÿôÿ
äÿéìÿéÿíäÿ, äþâðÿ âóðóá òÿçÿäÿí ãàéûäûð, ùàðà ýåòñÿ, òóòóð...
Áèç èíñàíëàð ÿúÿá èõòèðà÷ûëàðûã!
Âåáåð ãûðìûçû ñèôÿòèíè îíà òÿðÿô ÷åâèðäè, ìåùðèáàí áèð
òÿáÿññöìëÿ ýöëöìñÿäè:
– Ñèçèíêè äÿ ìöùàðèáÿäèð, Ðàâèê. Àíúàã î ìöùàðèáÿ áèç-
äÿí óëäóçëàð ãÿäÿð óçàãäûð. Îíóí ùàããûíäà ýåäÿí ñþç-
ñþùáÿò äÿ ñèéàñè òÿçéèãäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Èíàíûí êè,
åëÿäèð!
***
Õÿñòÿíèí äÿðèñè ýþé ðÿíýëè ñÿäÿôÿ ÷àëûðäû. Áÿíèçè êöëÿ
äþíìöøäö. Ãûçûëû ñà÷ëàðû èñÿ, åëÿ áèë, éóõàðûäàí ÿëÿíÿí ýóð
èøûãäàí îä àëûá éàíûðäû, øþëÿëÿðè äÿ êöë ðÿíýëè ñèôÿòèíäÿ òèòðÿ-
éèðäè. Éåýàíÿ ùÿéàò èøàðòûñû òÿêúÿ áó ñèôÿòäÿ ãàëìûøäû, î äà,
ñàíêè, áó èøàðòûíûí ñöçöëÿ-ñöçöëÿ ýåäèá, ñà÷ëàðà èëèøäèéè ö÷öí
ôÿðéàä ãîïàðûðäû...
Úÿððàùèééÿ ñòîëóíà óçàäûëìûø ýÿíú ãàäûí ÷îõ ãÿøÿíý
èäè. Ùÿòòà èíäèêè áàéüûíëûã äà áó óúàáîéëó, øàõ ãàìÿòëè ãûçûí
çÿðèô ñèôÿòèíèí ýþçÿëëèéèíè ïîçà áèëìÿìèøäè, äåéÿðäèí, òàíðû
îíó éàëíûç ìÿùÿááÿò âÿ çèíÿò ö÷öí õÿëã åëÿéèá...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ãàíàõìà, äåìÿê îëàð êè, äàéàíìûøäû.

– Óøàãëûüû à÷ìûñûíûç? – Ðàâèê Äöðàíäàí ñîðóøäó.
– Áÿëè.
– Ñîíðà?
Äöðàí úàâàá âåðìÿäè. Ðàâèê áàøûíû ãàëäûðàíäà ýþðäö
êè, Äöðàí ýþçëÿðèíè äþéÿ-äþéÿ îíóí öçöíÿ áàõûð.
– Àéäûíäûð. Òèáá áàúûëàðû ùÿëÿëèê áèçÿ ëàçûì äåéèë. Ö÷
ùÿêèì áÿñ åëÿéÿð.
Äöðàí îíóí ñþçëÿðèíè áàøû èëÿ òÿñäèãëÿäè. Òèáá áàúûëàðû äà,
àññèñòåíò äÿ ýåðè ÷ÿêèëäèëÿð.
– Íÿ îëìóøäó? – Îíëàð óçàãëàøàí êèìè Ðàâèê áèð äÿ
ñîðóøäó.
– Þçöíöç êè ýþðöðñöíöç.
– Õåéð!
Ðàâèê íÿ îëäóüóíó ýþðöðäö, àíúàã èñòÿéèðäè êè, Âåáåðèí
éàíûíäà Äöðàí þçö åòèðàô åëÿñèí. Áó äàùà åòèáàðëû îëàðäû.
326 – Ùàìèëÿëèéèí ö÷öíúö àéû... Ãàíàõìà... Ìÿ÷áóð îëóá
÷ÿíýÿëäÿí èñòèôàäÿ åëÿäèì. Äåéÿñÿí, è÷ òÿðÿôäÿí çÿäÿëÿíäè.
– Ñîíðà? – Ðàâèê Äöðàíûí öçöíÿ áàõäû. Îðàäà çÿèô áèð ùèê-
êÿ äöéöíëÿíìèøäè: «Þìðö áîéó ìÿíÿ íèôðÿò åäÿúÿê, – äåéÿ
Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – ×öíêè Âåáåð ùàìûñûíû åøèäèð».
– Óøàãëûã äåøèëèá, – Äöðàí äèëëÿíäè.
– ×ÿíýÿëëÿ?
– ßëáÿòòÿ, – Äöðàí äóðóõäó. – Þçýÿ íÿ èëÿ äåøìÿê îëàð?
Ãàíàõìà òàìàì äàéàíìûøäû. Ðàâèê äèíìÿäÿí ìöàéè-
íÿíè äàâàì åòäèðäè. Ñîíðà äèêÿëäè:
– Äåøìèñèíèç, – äåäè, – àíúàã õÿáÿðèíèç îëìàéûá. Áèð
áàüûðñàã èëìÿñè ùÿìèí äåøèêäÿí è÷ÿðè êå÷èá. Íÿ îëäóüóíó
áàøà äöøìÿìèñèíèç. Åëÿ áèëìèñèíèç äþë ïÿðäÿñèäèð, ãàøûìûñû-
íûç, çÿäÿëÿíèá... Åëÿäèð?
Äöðàíû òÿð áàñäû. Öçöíÿ ÷ÿêäèéè òÿíçèôèí àëòûíäàí ñàããàëû
òÿðïÿíäè, åëÿ áèë, àüçûíà ýöúëÿ ñûüûøàí áèð øåé ÷åéíÿéèðäè.
– Îëà áèëÿð...
– ×îõäàí áàøëàìûñûíûç?
– Ñèç ýÿëÿíÿ êèìè ùàìûñû áèð éåðäÿ ãûðõ áåø äÿãèãÿ ÷ÿê-
ìèøäè.
– Ãàí è÷ÿðè àõûá. Íàçèê áàüûðñàã çÿäÿëÿíèá. Ñåïñèñ
òÿùëöêÿñè ÷îõäóð. Òÿúèëè îëàðàã áàüûðñàüû òèêìÿê, óøàãëûüû
èñÿ êÿñèá ýþòöðìÿê ëàçûìäûð.
– Íÿ? – Äöðàí àç ãàëà ãûøãûðäû.
E
– Íÿ îëäóüóíó þçöíöç éàõøû áèëèðñèíèç.
Äöðàí ýþçëÿðèíè äþéäö: R
– Áÿëè, áèëèðÿì... Àíúàã ñèçè áóíà ýþðÿ ÷àüûðìàìûøäûì...

– Áóíäàí àðòûã ùå÷ íÿ äåéÿ áèëìÿðÿì. Àäàìëàðûíûçû
÷àüûðûí, äàâàì åòäèðèí. Úÿëä òÿðïÿíìÿê ìÿñëÿùÿòäèð.
Äöðàíûí ñàããàëû éåíÿ òÿðïÿíäè:
– Ìÿí ÷îõ ùÿéÿúàíëûéàì. ßâÿçèìÿ òÿøðèù åëÿìÿê èñòÿ-
ìèðñèíèç?
– Õåéð, þçöíöç áèëèðñèíèç êè, ìÿíèì Ôðàíñà ïàñïîðòóì
éîõäóð, îíà ýþðÿ äÿ òÿøðèù åëÿéÿ áèëìÿðÿì.
– Ñèç... – Äöðàí ñþçöíöí äàëûíû äåìÿäè.
«Ñàíèòàðëàð, àëàéàðûì÷ûã òÿëÿáÿëÿð, ìàñàæ÷ûëàð, àññèñòåíò-
ëÿð þçëÿðèíè áóðàäà Àëìàíèéàíûí ìÿøùóð ùÿêèìëÿðè êèìè ãÿëÿ-
ìÿ âåðèðëÿð...» Äöðàíûí Ëåâàëà äåäèéè áó ñþçëÿðè Ðàâèê ùÿëÿ
äÿ óíóòìàìûøäû.
– Ìÿíè þëêÿäÿí ÷ûõàðàíäà ìöñéþ Ëåâàë áÿçè øåéëÿðè
áàøà ñàëäû. 327
Âåáåð î äÿãèãÿ äèêÿëäè, Äöðàí èñÿ äèíìÿäè.
– Äîêòîð Âåáåð ñèçèí ÿâÿçèíèçÿ òÿøðèù åëÿéÿð.
– Ñèç ìÿíèì ÿâÿçèìÿ ÷îõ òÿøðèùëÿð åëÿìèñèíèç. ßýÿð
ãîíîðàð...
– Ñþùáÿò ãîíîðàðäàí ýåòìèð. Ãàéûäàíäàí ñîíðà òÿøðèù
åëÿìèðÿì. Þçö äÿ áåëÿ òÿøðèùÿ ðàçûëûã âåðìÿìèø àäàìû ùå÷
åëÿìÿðÿì!
Äöðàí äþéöêäö:
– Àõû õÿñòÿíè àéûëäûá îíäàí ñîðóøìàã äà îëìàç...
– Êèì äåéèð? Îëàð! Àíúàã óíóòìàéûí êè, ñåïñèñ òÿùëö-
êÿñè âàð.
Äöðàíû òÿð áàñìûøäû. Âåáåð Ðàâèêÿ áàõäû. Ðàâèê áàøûíû
òÿðïÿòäè.
– Òèáá áàúûëàðûíà áåë áàüëàìàã îëàð? – Âåáåð Äöðàí-
äàí ñîðóøäó.
– Îëàð...
– Àññèñòåíò ëàçûì äåéèë! – Âåáåð Ðàâèêÿ òÿðÿô äþíäö:
– Ö÷ ùÿêèì, èêè òèáá áàúûñû áÿñ åëÿéÿð.
– Ðàâèê... – Äöðàí íÿñÿ äåìÿê èñòÿäè.
– Áèíîéà çÿíý åëÿìÿê ëàçûì èäè... – Ðàâèê îíó ãàáàã-
ëàäû. – Éà Ìàëëîíà, éà äà Ìàðòåëÿ... ùàìûñû áèðèíúè äÿðÿúÿëè
úÿððàùëàðäûð.
Äöðàí äèíìÿäè.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Èíäè Âåáåðèí éàíûíäà åòèðàô åäèðñèíèçìè, óøàãëûüû äåø-

ìèñèíèç, íàçèê áàüûðñàüû äþë ïÿðäÿñè áèëèá çÿäÿëÿìèñèíèç?
Äöðàíûí úàâàáû áèð àç ëÿíýèäè.
– Áÿëè... – íÿùàéÿò, î, õûðûëòûëû ñÿñëÿ äèëëÿíäè.
– Áóíäàí ÿëàâÿ, ìÿíèìëÿ, éÿíè òÿñàäöôè áèð àññèñòåíòëÿ
ùèñòðåêòîìèéà åëÿìÿéè, áàüûðñàüû êÿñèá ýþòöðìÿéè, àíîñòî-
ìèéà åëÿìÿéè Âåáåðäÿí õàùèø åäèðñèíèçìè?
– Áÿëè...
– Òÿøðèùèí áöòöí ìÿñóëèééÿòèíè, îíóí íÿòèúÿñèíè, õÿñòÿ-
íèí õÿáÿðè âÿ ðàçûëûüûíûí îëìàìàñûíûí ñÿáÿáèíè þç áîéíóíó-
çà ýþòöðöðñöíöçìö?
– ßëáÿòòÿ! Áó, íÿ ñþçäöð?! – Äöðàí õûðûëäàäû.
– Éàõøû, åëÿ èñÿ, òèáá áàúûëàðûíû ÷àüûðûí. Àññèñòåíò ëàçûì
äåéèë. Îíà äåéèí êè, Âåáåðëÿ ìÿíÿ ìöðÿêêÿá áèð âÿçèééÿòëÿ
ÿëàãÿäàð, àññèñòåíòëè ýåòìÿéÿ èúàçÿ âåðèðñèíèç. Ýóéà, ÷îõäàí
ñþç âåðèáìèøñèíèç. Éà äà... Íÿ èñòÿéèðñèíèç, äåéèí... Àíåñòåçèéà
328 èëÿ þçöíöç ìÿøüóë îëóí. Òèáá áàúûëàðûíà òÿçÿäÿí ñòåðèëèçàñèéà
ëàçûì ýÿëÿúÿê?
– Ëàçûì äåéèë, åòèáàðëû ãûçëàðäûð, ùå÷ íÿéÿ ÿë âóðìóø
îëìàçëàð.
– Äàùà éàõøû...
***
Ãàðûí áîøëóüó à÷ûã èäè. Ðàâèê ÷îõ åùòèéàòëà áàüûðñàã èëýÿ-
éèíè óøàãëûãäàí ÷ÿêìÿéÿ áàøëàäû. ×ûõàðäûãúà îíó ñåïñèñäÿí
ãîðóìàã ö÷öí ùèññÿ-ùèññÿ ñòåðèëÿ îëóíìóø òÿíçèôëÿðÿ áöêäö,
àõûðäà çÿäÿëÿíìèø éåðè òàïäû. Ñîíðà óøàãëûüûí éàí-éþðÿñèíÿ
äÿ ùÿìèí òÿíçèôëÿðäÿí äöçäö, äîäàãàëòû Âåáåðÿ äåäè:
– Ùàìèëÿëèê ãàðûí áîøëóüóíäàäûð. Áóðà áàõûí, éàðûñû
óøàãëûãäàäûð, éàðûñû äà áîðóäà. Îíó äà ÷îõ ãûíàìàã îëìaç...
Íàäèð òÿñàäöôäöð. Àíúàã áóíà áàõìàéàðàã...
– Íÿ? – Äöðàí úÿððàùèééÿ ñòîëóíóí áàø òÿðÿôèíäÿêè
åêðàíûí àðõàñûíäàí ñîðóøäó. – Íÿ äåäèíèç?
– Ùå÷ íÿ, – äåéÿ Ðàâèê áàüûðñàüû èêè òÿðÿôäÿí ñûõäû,
îðòàäà ãàëàí éåðè êÿñèá ýþòöðäö, ñîíðà óúëàðû àüûç-àüûçà
ãîéóá, úÿëä ùÿðÿêÿòëÿ òèêäè, ìàèëè àíîñòîìèéà åëÿäè.
Áåëÿ èòè èøëÿìÿñè þçöíÿ äÿ ëÿççÿò âåðèðäè. Äöðàí éàääàí
÷ûõìûøäû. Áîðóíó äà, îíà áèðëÿøÿí ãàí äàìàðëàðûíû äà ñûõäû,
áîðóíóí óúóíó êÿñäè. Ñîíðà óøàãëûüû êÿñèá ýþòöðìÿéÿ
E
áàøëàäû. «Íèéÿ áåëÿ àç ãàíàéûð? – Öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Íèéÿ
ùÿéàòûí êèìÿñÿ þìöð áÿõø åäÿí ìþúöçÿñèíè êÿñèá ýþòö- R
ðÿíäÿ àäàìûí öðÿéè îíäàí ÷îõ ãàíàéûð?!»

Èíäè áóðàäà óçàíìûø èíñàí þëìöøäö. Î äèðèëèá éàøàéà
áèëÿð, àíúàã, ÿñëèíäÿ, þëö êèìè îëàúàã. Íÿñèë àüàúûíûí ãóðó-
ìóø áóäàüûäûð, ÷è÷ÿê à÷àúàã, ëàêèí áÿùÿð ëÿççÿòè ýþðìÿéÿ-
úÿê. Áèð âàõòëàð äÿðèí-äÿðèí, ãàëûí-ãàëûí ìåøÿëÿðäÿ íÿùÿíý
èíñàíàáÿíçÿð ìåéìóíëàð éàðàíûá âÿ ñîíðàëàð ìèí-ìèí íÿñ-
ëèí ñöçýÿúèíäÿí êå÷èá, çÿðèôëÿøèá. Áèð àç ñîíðà ìèñèðëèëÿð óúà-
óúà ìÿáÿäëÿð òèêèá, Åëëàäàíûí ÷è÷ÿêëÿíìÿ äþâðö áàøëàéûá...
Ùÿìèí ìöÿììàëû ãàí íÿñèëäÿí-íÿñëÿ êå÷èá âÿ àõûðäà áó
ýþçÿë ãàäûí éàðàíûá. Àíúàã î, áîø ñöíáöë êèìè áàð âåðìÿ-
éÿúÿê, þç ãàíûíû ùå÷ êèìÿ – íÿ îüëóíà, íÿ äÿ ãûçûíà êå÷èðÿ
áèëìÿéÿúÿê. Äöðàíûí ãàáà ÿëëÿðè áó çÿíúèðè ãûðìûøäû. Áÿñ
Äöðàíûí þçö äÿ ùÿìèí ìèí-ìèí íÿñèëäÿí òþðÿìÿìèøäèìè?
Åëëàäà äà, Èíòèáàù äþâðö äÿ îíóí þçöíö, òÿêÿñàããàëûíû éàðàò-
ìàã ö÷öí ÷è÷ÿêëÿíìÿìèøäèìè? 329
– ßúëàô...
– Íÿ? – Âåáåð ñîðóøäó.
– Ùå÷, áîø øåéäèð...
– Ãóðòàðäû...
Ðàâèê ÿââÿëúÿ ñàðàëìûø ìÿøóì ñèôÿòÿ, èøûì-èøûì èøûëäà-
éàí ñà÷ëàðà, ñîíðà äà âåäðÿíèí è÷èíäÿêè ãàíà áÿëÿíìèø òÿí-
çèôëÿðÿ áàõäû. Áó ñèôÿòè ýþçÿëëÿøäèðÿí ùÿìèí ãàí èäè... Àõûðäà
äà Äöðàíà áàõäû...
– Ãóðòàðäû, – äåéÿ áèð äÿ òÿêðàð åëÿäè.
Äöðàí áèùóøäàðûíû êÿñäè. Ðàâèêèí öçöíÿ áàõà áèëìèðäè.
Ýþçëÿéèðäè êè, òèáá áàúûëàðû õÿðÿéè ýÿòèðñèíëÿð. Àõûðäà äà ùå÷
íÿ äåìÿéèá, îíëàðûí äàëûíúà ýåòäè. Ðàâèê Âåáåðÿ òÿðÿô äþíäö:
– Ñàáàù îíäàí áåø ìèí ôðàíê äà ÿëàâÿ èñòÿéÿúÿê. Äåéÿ-
úÿê êè, þëöìäÿí ãóðòàðûá...
– Èíäèêè ýþðêÿìèíäÿí åëÿñèíÿ îõøàìûð.
– Áèð ýöí àç âàõò äåéèë. Ïåøìàí÷ûëûüûí äà þìðö àç îëóð.
Õöñóñèëÿ, îðòàäà ãàçàíú ñþùáÿòè îëàíäà...
Ðàâèê ÿëëÿðèíè éóäó. ßëöçéóéàíûí éàíûíäàêû ïÿíúÿðÿäÿí
áàõàíäà ýþðäö êè, öçáÿöç åâèí ïÿíúÿðÿñèíäÿ ÿòèðøàù ýöëëÿðè
÷è÷ÿê à÷ûá âÿ îíëàðûí àëòûíäà äà áîìáîç áèð ïèøèê îòóðóá...
***
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ýåúÿ ñààò áèðäÿ Äöðàíûí õÿñòÿõàíàñûíà çÿíý âóðäó.

«Øÿùðèçàä»äàí äàíûøûðäû. Íþâáÿò÷è òèáá áàúûñû äåäè êè, ãàäûí
éàòûð. Èêè ñààò áóíäàí ÿââÿë ùàëû ïèñ îëóá. Âåáåð îðàäà èìèø
âÿ àüðûêÿñÿí äÿðìàí âóðóá. Äåéÿñÿí, èíäè ùÿð øåé ãàéäà-
ñûíà äöøöá...
Òåëåôîí êþøêöíöí ãàïûñûíû à÷àíäà êÿñêèí ÿòèð ãîõóñó
öçöíÿ âóðäó. Ñà÷ëàðûíû ñàðû ðÿíýÿ áîéàìûø áèð ãàäûí ïàëòà-
ðûíû õûøûëäàäà-õûøûëäàäà, àäàìà «ýÿë-ýÿë» äåéÿ-äåéÿ äÿùëèçèí
î áàøûíäàêû àéàãéîëóíà òÿðÿô ýåäèðäè. Õÿñòÿõàíàäàêû ãàäû-
íûí ñàðû ñà÷ëàðû èñÿ ñöíè äåéèëäè. Ãûçûëû ðÿíýÿ ÷àëûð, èøûì-èøûì
èøûëäàéûðäû... Ñèãàðåò éàíäûðûá, çàëà ãàéûòäû. Ðóñ õîðó þçöíöí
ùÿìèøÿêè «Ãàðà ýþçëÿð» ìàùíûñûíû îõóéóðäó. Îíëàð áó
ìàùíûíû èéèðìè èë èäè êè, äöíéàíûí ùÿð éåðèíäÿ îõóéóðäóëàð
«Ôàúèÿ èéèðìè èë äàâàì åëÿéÿíäÿ, îíóí êîìåäèéàéà ÷åâðèë-
ìÿê ãîðõóñó îëóð! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – ßñë ôàúèÿíèí
þìðö ãûñà îëñóí ýÿðÿê!»
330 – Áàüûøëàéûí, – äåéÿ î, Êåòäÿí öçð èñòÿäè, – çÿíý âóð-
ìàëû èäèì.
– Ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð?
– Ùÿëÿëèê åëÿäèð.
«Íèéÿ ñîðóøóð? – Ðàâèê òÿøâèøÿ äöøäö. – Àõû þçöíöí
âÿçèééÿòè ùå÷ äÿ éàõøû äåéèë?!»
– Àðçóíóçà ÷àòäûíûç? – äåéÿ î, àðàã äîëó ãðàôèíè ýþñòÿðäè.
– Õåéð.
– Õåéð?
Êåò áàøûíû áóëàäû:
– Èíäè éàéäûð, – äåäè. – Éàéäà àäàì ýåúÿ ðåñòîðàíëàðûí-
äà éîõ, à÷ûã ùàâàäà, àðòûðìàäà îòóðàð. Ìÿíÿ ãàëñà, ëàï åëÿ
÷îð âóðìóø àüàúûí éàíûíäà äà îòóðìàã îëàð. Ãîé äþðä
òÿðÿôèíÿ äÿ äÿìèð ùàñàð ÷ÿêèëìèø îëñóí...
Ðàâèê áàøûíû ãàëäûðàíäà áàõûøëàðû Æîàíëà òîããóøäó. ×îõ
ýöìàí êè, î çÿíý âóðìàüà ýåäÿíäÿ ýÿëìèøäè. ßââÿëúÿ éîõ
èäè... Èíäè èñÿ îíóíëà öçáÿöç êöíúäÿ îòóðìóøäó.
– Áÿëêÿ, áàøãà éåðÿ ýåòìÿê èñòÿéèðñèíèç? – Êåòäÿí ñîðóøäó.
Êåò áàøûíû áóëàäû:
– Õåéð. Áÿñ ñèç? ×îð âóðìóø àüàúûí éàíûíà?
– Åëÿ éåðäÿ àðàã äà ÷îð äàäàð... Áóðà éàõøûäûð.
Õîð äàùà îõóìóðäó. Îðêåñòð îéóí ùàâàñû ÷àëìàüà
áàøëàäû. Æîàí äóðóá, ðÿãñ ìåéäàí÷àñûíà ñàðû ýåòäè. Ðàâèê
îíó éàõøû ýþðÿ áèëìèðäè. Êèìèíëÿ îéíàäûüûíû äà ñå÷ìèðäè.
E
Éàëíûç èøûãâóðàíëàðûí çÿèô, ýþéöìòöë èøûüû ýÿçÿ-ýÿçÿ ðÿãñ
ìåéäàí÷àñûíà ýÿëÿíäÿ î, áèð àíëûüà ýþðöíöð, ñîíðà àëàãà- R
ðàíëûãäà ýþçäÿí èòèðäè...

– Áó ýöí òÿøðèù åëÿìèñèíèç? – Êåò ñîðóøäó.
– Áÿëè.
– Òÿøðèùäÿí ñîíðà ðåñòîðàíäà îòóðìàã íåúÿäèð? Åëÿ
áèë, úÿáùÿäÿí åâÿ ãàéûòìûñûíûç? Éà äà àüûð áèð õÿñòÿëèêäÿí
äóðìóñóíóç?
– Ùÿìèøÿ åëÿ îëìóð. Áÿçÿí àäàì ãÿðèáÿ áèð áîøëóã ùèññ
åäèð...
Æîàíûí ýþçëÿðè èøûãâóðàíëàðûí ñîëüóí øöàëàðûíäà ïàðûë-
äàäû. Ðàâèêÿ òÿðÿô áàõûðäû. «Éîõ, ãÿòèééÿí, öðÿéèì äåéèë...
– Ðàâèê äöøöíäö. – Íÿñÿ áàøãà øåéäèð... Áÿëêÿ äÿ, ìÿäÿì
àüðûéûð. Ýöíÿø êÿëÿôèíÿ íÿñÿ òîõóíóá... Áó ùàãäà ìèíëÿðëÿ
øåèð éàçûëûá... Éîõ, îðà äÿéÿí çÿðáÿ ñÿí òÿðÿôäÿí ýÿëìÿéèá,
åé ðÿãñ ìåéäàí÷àñûíäà òÿðëÿéÿ-òÿðëÿéÿ ñöçÿí äàøãÿëáëè àôÿò!
Î çÿðáÿ áåéíèìèí ãàðàíëûã ýóøÿëÿðèíäÿí ãîïóð. Ñÿí îðàäà 331
èøûãëà ýèçëÿíãà÷ îéíàéàíäà, òÿñàäöôÿí ùàíñû õÿòëÿðñÿ áèðëÿ-
øèð, ùÿìèí çÿðáÿ äÿ ãöââÿòëÿíèð...»
– Î, êå÷ÿí äÿôÿ áóðàäà îõóéàí ãàäûí äåéèë? – Êåò
ñîðóøäó.
– Îäóð.
– Äàùà îõóìóð?
– Äåéÿñÿí, îõóìóð.
– Ýþçÿëäèð...
– Áÿëè, ýþçÿëäèð, ùÿëÿ áèð àç äà î éàíà... Öç-ýþçöíäÿ
ùÿéàò ãàéíàéûð.
– Îëà áèëñèí...
Êåò Ðàâèêÿ ãûéãàúû áèð íÿçÿð ñàëûá, êþâðÿê òÿáÿññöìëÿ
ýöëöìñÿäè. Áåëÿ òÿáÿññöìöí ñîíó ÷îõ âàõò ýþç éàøëàðû
îëóðäó...
– Ìÿíÿ áèð ãÿäÿù äÿ àðàã ñöçöí, Ðàâèê. Îíó äà è÷èì,
ýåäÿê...
Ðàâèê äóðàíäà ùèññ åëÿäè êè, Æîàí îíà áàõûð. Êåòèí ãîëó-
íà ýèðäè. Áó ùå÷ ëàçûì äåéèëäè, Êåò þçö ýåäÿ áèëèðäè. Àí÷àã
Ðàâèêÿ åëÿ ýÿëäè êè, áóíó ýþðìÿk Æîàíà òÿñèð åëÿìÿç...
Îíëàð «Ëàíêàñòåð» ìåùìàíõàíàñûíà ÷àòàíäà Êåò äåäè:
– Ìÿíÿ áèð éàõøûëûã äà åäÿðñèíèç, Ðàâèê?
– ßëáÿòòÿ! Áàúàðäûüûì ãÿäÿð...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ìÿíèìëÿ Ìàíôîð áàëûíà ýåäÿðñèíèç?

– Áó, íÿ îëàí øåéäèð? Áèðèíúè äÿôÿäèð åøèäèðÿì.
Êåò êðåñëîéà îòóðäó. Êðåñëî ÷îõ áþéöê èäè, îíó äàùà äà
àðûã ýþñòÿðèðäè, ëàï ×èí ðÿããàñÿñèíÿ îõøàéûðäû. Ãàøëàðû ÷àòûëìûøäû.
– Ìàíôîð áàëû Ïàðèñèí éöêñÿê úÿìèééÿòè ö÷öí éàé ìþâ-
ñöìöíöí ÿí áþéöê ùàäèñÿñè ùåñàá îëóíóð. Ýÿëÿí úöìÿ
ýöíö Ëöèç Ìàíôîðóí åâèíäÿ áàøëàéûá, áàüûíäà ãóðòàðàúàã.
Áó äà ñèçÿ ùå÷ íÿ äåìèð?
– Ùå÷úÿ íÿ...
– Ìÿíèìëÿ ýåäÿðñèíèç?
– Ìÿíè îðà áóðàõàðëàð?
– Äÿâÿòíàìÿ òàïàðàì.
– ×îõ âàúèáäèð, Êåò?
– Ìÿí ýåòìÿê èñòÿéèðÿì... Àíúàã òÿê éîõ...
– Ìÿí îëìàñàì, òÿê ýåäÿðäèíèç?
332 – Áÿëè. ßââÿëúÿ ýåòäèéèì àäàìëàðûí ùå÷ áèðè èëÿ ýåäÿ
áèëìÿðÿì. Äàùà äþçÿ áèëìèðÿì. Áèëèðñèíèç íèéÿ?
– Áÿëè...
– Áó, ìÿíèì Ïàðèñäÿ ÿí ýþçÿë, ùÿì äÿ àõûðûíúû áàéðà-
ìûì îëàúàã. Ñîí äþðä èëäÿ ùÿìèøÿ ýåòìèøÿì. Èíäè ñþçöíöç
íÿäèð?
Ðàâèê Êåòèí íÿ ö÷öí îíóíëà ýåòìÿê èñòÿäèéèíè áèëèðäè.
Áèëèðäè êè, þçöíö èíàìëû ùèññ åäèð. Îíà ýþðÿ äÿ «éîõ» äåéÿ
áèëìÿçäè...
– Ýåäÿðÿì, Êåò. Ìÿíÿ õöñóñè äÿâÿòíàìÿ äÿ ëàçûì äåéèë.
Çÿííèìúÿ, òÿê ýÿëìÿéÿúÿéèíèçè äåñÿíèç, êèôàéÿò åëÿéÿð.
– Åëÿäèð. Òÿøÿêêöð åäèðÿì, Ðàâèê! Áó ñààò Ñîôè Ìàíôîðà
çÿíý åäÿðÿì.
Ðàâèê äóðäó:
– Îíäà úöìÿ ýöíö ýÿëèá ýþòöðÿðÿì. Íÿ ýåéÿúÿêñèíèç?
Êåò ýþçëÿðèíè ãàëäûðûá îíó ñöçäö. Ýóð èøûã îíóí áàøûíà
éàïûõìûø ñà÷ëàðûíäà áÿðã âóðóðäó. «Ëàï êÿðòÿíêÿëÿ áàøûíà
îõøàéûð... – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè – Þëöìãàáàüû éåòêèí-
ëèéèí áó úöð çÿðèô, ñîéóã, àìàíñûç ýþçÿëëèéè ùå÷ ñàüëàìëûüûí
þçöíÿ äÿ ãèñìÿò îëìóð...»
– Èíäèéÿ÷ÿí öðÿéèìäÿí êå÷ÿíëÿðèí áèðè äÿ åëÿ áó èäè...
– Êåò àçàúûã òÿðÿääöääÿí ñîíðà äèëëÿíäè. – Ìàñêàðàä
áàëûäûð. Ðàâèê, XIV Ëöäîâèêèí ñàðàé áàüûíäà êå÷èðèëÿúÿê...
– Àëëàù, ñÿí ñàõëà! – Ðàâèê òÿçÿäÿí îòóðäó.
E
Êåòè ýöëìÿê òóòäó. Áó ýöëöø ñàô, ìÿñóì óøàã ýöëöøö èäè.
– Éàõøû êîíéàêûì âàð, Ðàâèê, è÷èðñèíèç? R

– Ýþð úàìààò íÿëÿð ôèêèðëÿøèá òàïûð!
– Ùÿð èë áóíà áÿíçÿð ìöñàìèðÿëÿð äöçÿëäèëèð.
– Áó, î äåìÿêäèð êè, ìÿí äÿ...
– Ùÿð øåé ìÿíèì áîéíóìà... – Êåò òÿëÿñèê îíóí ñþçö-
íö êÿñäè. –Ñèç íàðàùàò îëìàéûí, êîñòéóìó þçöì òàïàðàì.
Ñàäÿ îëàúàã... Ùå÷ ýåéèá éîõëàìàã äà ëàçûì äåéèë... Òÿêúÿ
þë÷öíöçö äåéèí.
– Äåéÿñÿí, öðÿéèì êîíéàê èñòÿäè.
Êåò øöøÿíè îíà óçàòäû:
– Àíúàã «éîõ» äåìÿéèí, Ðàâèê!
Êîíéàê ñöçöá è÷äè. «Îí èêè ýöí! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí
êå÷èðäè. – Îí èêè ýöíäÿí ñîíðà Ùààêå Ïàðèñÿ ýÿëÿúÿê... Áó
îí èêè ýöíö áèðòÿùÿð äþçìÿëèéÿì. Îí èêè ýöí!»
Èíäè ùÿéàòû òÿêúÿ áó îí èêè ýöíäÿí èáàðÿò èäè, îíäàí 333
áàøãà ùå÷ íÿ ùàãäà äöøöíÿ áèëìèðäè. Áó îí èêè ýöíöí àðõà-
ñûíäàí äÿðèí áèð ó÷óðóì àüçûíû ýåíèø à÷ûá ÿñíÿéèðäè... Áó îí
èêè ýöíö íåúÿ êå÷èðìÿéèí ùå÷ áèð ôÿðãè éîõ èäè... Ýåéèì áàëû...
Ìöÿììàëàðëà äîëó ùÿìèí îí èêè ýöíäÿ áóíäàí äà ýöëìÿëè
áèð øåé îëà áèëÿðäèìè?
– Îëäó, Êåò!
Ãàéûäàíäà éîëóíó Äöðàíûí õÿñòÿõàíàñûíäàí ñàëäû.
Ñàðûøûí ãàäûí éàòûðäû. Àëíûíäà òÿð äàìúûëàðû äöéöíëÿíìèøäè.
Öçöíöí ðÿíýè éåðèíÿ ýÿëìèø, äîäàãëàðû àçàúûã àðàëàí-
ìûøäû.
– Ùÿðàðÿòè íå÷ÿäèð? – Òèáá áàúûñûíäàí ñîðóøäó.
– 37,8.
– Ïèñ äåéèë.
Òÿð áàñìûø ñèôÿòÿ òÿðÿô ÿéèëäè. Ãàäûíûí çÿèô íÿôÿñè öçöíÿ
âóðäó. Áó íÿôÿñäÿí äàùà åôèð èéè ýÿëìèðäè. Ñàô áèð íÿôÿñ èäè,
êÿêëèêîòó ãîõóñó âåðèðäè. Êÿêëèêîòó! Íÿéèñÿ õàòûðëàäû... Øâàðò-
ñâàëäàêû Àëï ÷ÿìÿíëèéè... Òþâøöéÿ-òþâøöéÿ, íÿôÿñè òóòóëà-
òóòóëà ãà÷ûð, àøàüûäàí äàëûíúà äöøìöø àäàìëàðûí ãûøãûðòûñû
åøèäèëèð, êÿêëèêîòó èéè àäàìû ëàï ìÿñò åäèðäè... Ãÿðèáÿ èäè, ùÿð
øåé éàääàí ÷ûõûð, ãîõó èñÿ áóðóíäà ãàëûð. Êÿêëèêîòó! Îíóí
ãîõóñó èéèðìè èëäÿí ñîíðà äà õàòèðÿëÿðèí ãóðóìóø ãàéñàüûíû
ãîïàðàúàã, Øâàðòñâàëääà ãà÷äûüû ýöíëÿðè ýþçëÿðè þíöíäÿ
åëÿ úàíëàíäûðàúàã êè, äåéÿúÿêñÿí, áóíëàð ùàìûñû äöíÿí
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
îëóá... «Éîõ, íèéÿ èéèðìè èë? – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Îí

èêèúÿ ýöí!..»
Øÿùÿðèí áöðêöëö êö÷ÿëÿðè èëÿ ìåùìàíõàíàéà ãàéûòäû.
Ñààò ö÷ÿ àç ãàëûðäû. Ïèëëÿêÿíëÿ éóõàðû ãàëõäû. Ãàïûíûí àüçûíà
àü ðÿíýëè áèð çÿðô ãîéóëìóøäó. Ýþòöðöá, îðà-áóðàñûíà áàõ-
äû. Öñòöíäÿ îíóí àäû éàçûëìûøäû, àíúàã íÿ ìàðêàñû, íÿ
ìþùöðö âàðäû. «Æîàíûí èøèäèð», – äåéÿ ôèêèðëÿøÿ-ôèêèðëÿøÿ çÿðôè
à÷äû. È÷èíäÿí ÷åê ÷ûõäû. Äöðàí ýþíäÿðìèøäè. Ðàâèê áèýàíÿ-
ëèêëÿ ðÿãÿìëÿðÿ áàõäû. Ýþçëÿðèíÿ èíàíìàäû. Àäÿòÿí, èêè éöç
ôðàíê îëàðäû. Àíúàã èíäè èêè ìèí èäè! «Äåéÿñÿí, ÷îõ ãîðõóá!
– öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Äöðàí? Èêè ìèí ôðàíê? Þçö äÿ kþíöë-
ëö? Áó êè äöíéàíûí ñÿêêèçèíúè ìþúöçÿñèäèð!»
×åêè ïóëãàáûíà ãîéäó, áèð íå÷ÿ êèòàá ýþòöðöá, ÷àðïàéû-
íûí éàíûíäàêû áàëàúà ñòîëóí öñòöíÿ éûüäû. Îíëàðû èêè ýöí
áóíäàí ãàáàã àëìûøäû êè, ýþçöíÿ éóõó ýåòìÿéÿíäÿ îõó-
ñóí. Áó êèòàáëàð äà ãÿðèáÿ îëìóøäó, Ðàâèê ýåòäèêúÿ ìåùðèíè
334 îíëàðà ñàëûðäû. Äöçäöð, îíëàð ùÿð øåéè ÿâÿç åëÿéÿ áèëìèðäè,
àíúàã Ðàâèêÿ ÷îõ øåéèí âåðÿ áèëìÿäèéèíè áÿõø åäèðäè. Õàòûð-
ëàäû êè, äèäÿðýèí äöøäöéö èëê èëëÿðäÿ ÿëèíÿ áèðúÿ êèòàá äà
ýþòöðìÿçäè. Ùÿð ýöí ðàñò ýÿëäèéè äÿùøÿòëÿðèí ãàáàüûíäà
îíëàð ÷îõ çÿèô ýþðöíöðäö. Èíäè èñÿ äàüà äþíìöøäö, àäàìû
ùÿð øåéäÿí ãîðóéà áèëìÿñÿ äÿ, îíëàðà àðõàëàíìàã îëàðäû.
Ðàâèêÿ åëÿ áþéöê êþìÿéè äÿéìèðäè, àíúàã çöëìÿòëÿðëÿ äîëó
áèð çÿìàíÿäÿ îíó öìèäñèçëèê ýèðäàáûíà äöøìÿéÿ ãîéìóð-
äó. Åëÿ áó äà éåòÿðäè! Íÿ âàõòñà, êèìèíñÿ àüëûíà ôèêèðëÿð
ýÿëìèøäè âÿ èíäè ùÿìèí ôèêèðëÿð ùàìûéà ýöëöíú ýþðöíñÿ äÿ,
ùàìûíûí îíëàðäàí çÿùëÿñè ýåòñÿ äÿ, íÿ âàõòñà èíñàíëàðûí
àüëûíà ýÿëìèø ôèêèð êèìè ãàëûð, éàøàéûðäû... Åëÿ áó äà éåòÿðäè...
Àíúàã êèòàáû ÿëèíÿ ýþòöðìÿìèø òåëåôîí ñÿñëÿíäè. Äÿñòÿ-
éè ýþòöðìÿäè. Çÿíý àðà âåðìèðäè. Õåéëè ýþçëÿäè âÿ òåëåôîí
ñóñàí òÿêè äÿñòÿéè ãàëäûðäû, íþâáÿò÷èäÿí êèìèí çÿíý åëÿäè-
éèíè ñîðóøäó.
– Àäûíû äåìÿäè. – Íþâáÿò÷è úàâàá âåðäè. Ðàâèê äÿñòÿê-
äÿí îíóí ìàð÷ûëòûñûíû åøèäèðäè.
– Ãàäûí èäè?
– Áÿëè.
– Ëÿùúÿ èëÿ äàíûøûðäû?
– Áèëìèðÿì... – Äÿñòÿêäÿí éåíÿ ìàð÷ûëòû ñÿñè ýÿëäè.
Ðàâèê Âåáåðèí õÿñòÿõàíàñûíà çÿíý âóðäó. Îðàäàí çÿíý
åëÿéÿí îëìàìûøäû. Äöðàíûí õÿñòÿõàíàñûíäàí äà àõòàðìà-
E
ìûøäûëàð. «Ëàíêàñòåð» ìåùìàíõàíàñûíà äà çÿíý åëÿäè. Òåëå-
ôîí÷ó ãûç äåäè êè, îðàäàí äà çÿíý âóðàí îëìàéûá. Åëÿ èñÿ R
Æîàí èäè. Éÿãèí, «Øÿùðèçàä»äàí çÿíý åëÿéèðäè...

Áèð ñààòäàí ñîíðà òåëåôîí éåíÿ ñÿñëÿíäè. Ðàâèê êèòàáû
ñòîëóí öñòöíÿ ãîéäó. Äóðóá ïÿíúÿðÿéÿ ñàðû ýåòäè. Äèðñÿê-
ëÿðèíè ÷ÿð÷èâÿéÿ ñþéêÿéèá, êö÷ÿéÿ áàõäû. Õÿôèô êöëÿê çàíáàã
èéèíè éóõàðû âóðóðäó. Ìöùàúèð Âèçåíùîô ñîëìóø ãÿðÿíôèëëÿðè
çàíáàãëà ÿâÿç åòìèøäè. Îíà ýþðÿ äÿ éàé ýåúÿëÿðèíäÿ åâè ãÿá-
ðèñòàíëûã, ìîíàñòûð ãîõóñó áöðöéöðäö... Ðàâèê àéûðä åäÿ áèë-
ìÿäè êè, íèéÿ Âèçåíùîô ãÿðÿíôèëëÿðè çàíáàãëà ÿâÿç åëÿéèá; Ãîúà
Ãîëäáåðãèí ðóùóíó éàä åòìÿê ö÷öíìö, éîõñà òàõòà äèá-
÷ÿêäÿ éàõøû ãàëäûüûíà ýþðÿìè... Òåëåôîí ñóñóðäó. «Áÿëêÿ, áó
ýåúÿ ýþçöìÿ éóõó ýåòäè», – äåéèá Ðàâèê éåðèíÿ óçàíäû...
Æîàí ýÿëÿíäÿ éàòìûøäû. Î, è÷ÿðè ýèðÿí êèìè èøûüû éàíäûðûá,
ãàïûíûí àüçûíäà äàéàíäû. Ðàâèê ýþçëÿðèíè à÷äû.
– Òÿêñÿí? – Æîàí ñîðóøäó.
– Éîõ! Èøûüû ñþíäöð, þçöí äÿ ÷ûõ ýåò! 335
Æîàí áèð àíëûüà òÿðÿääöä åòäè, ñîíðà ýåäèá âàííà îòà-
üûíûí ãàïûñûíû à÷äû.
– Éàëàí÷û! – Î ýöëöìñÿäè.
– Úÿùÿííÿì îë, éîðóëìóøàì...
– Éîðóëìóñàí? Íÿäÿí?
– Éîðóëìóøàì! Õîø ýåòäèí!
Æîàí éàõûíà ýÿëäè:
– Åâÿ éåíèúÿ ãàéûòìûñàí... Ùÿð îí äÿãèãÿäÿí áèð çÿíý
âóðóðäóì.
Æîàí îüðóí-îüðóí îíà òÿðÿô áàõäû. Ðàâèê îíóí éàëàíûíû
öçÿ âóðìàäû. Ïàëòàðûíû äÿéèøìèøäè. «Ìÿøóãó èëÿ áèð äÿôÿ éàòûá,
ñîíðà îíó åâÿ ýþíäÿðèá. Áóðà äà ýÿëèá êè, ìÿíÿ éàíûã âåð-
ñèí, åëÿ áèëèá, Êåò éàíûìäàäûð âÿ îíà äà ýþñòÿðñèí êè, ìÿí
àë÷àã áèð àðâàäáàçàì, ùÿð ýåúÿ éàíûìà úöðáÿúöð ãàäûíëàð
ýÿëèá-ýåäèð, ìÿíäÿí óçàã ýÿçñèí», – äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èð-
äè. Þçöíö ìÿúáóð åëÿéèá ýöëöìñÿäè. Ùåéèô êè, áåëÿ àüûëëû,
ùèéëÿýÿð ãóðüóëàðà, ëàï çèéàíûíà äà îëñà, ùÿìèøÿ ìÿôòóí
îëìóøäó...
– Íÿéÿ ýöëöðñÿí? – Æîàí ÿñÿáèëÿøäè.
– Êåôèì èñòÿéèð, ýöëöðÿì, ñÿíÿ íÿ? Ñþíäöð èøûüû! Ýþð-
êÿìèíäÿí àäàì öðêöð... ×ûõ ýåò!
Æîàí îíà ôèêèð âåðìÿäè.
– Áàéàã ãîëóíà ýèðèá ýåòäèéèí ôàùèøÿ êèì èäè?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ðàâèê éåðèíäÿ äèðñÿêëÿíäè:

– Úÿùÿííÿì îë, éîõñà ÿëèìÿ êå÷ÿíè òÿïÿíÿ ÷ûðïàðàì!
– Áåëÿ äå... – Æîàí äèããÿòëÿ îíóí öçöíÿ áàõäû. – Áåëÿ
îëäó?! Ýþð ùàðà ýÿëèá ÷ûõäû...
Ðàâèê ñèãàðåò ýþòöðäö:
– Ýöëöíú îëìà, Æîàí! Þçöí áàøãàñû èëÿ éàøàéûðñàí,
ñîíðà äà ýÿëèá, áóðàäà ãûñãàíúëûã òåàòðû ÷ûõàðûðñàí. ×ûõ ýåò
þç àêòéîðóíóí éàíûíà, ìÿíè äÿ ðàùàò áóðàõ!
– Áó, àéðû øåéäèð...
– ßëáÿòòÿ!
– ßëáÿòòÿ, àéðû øåéäèð! – Æîàí ýöëëÿ êèìè à÷ûëäû. – Þçöí
éàõøû áèëèðñÿí êè, àéðû øåéäèð! Åëÿ øåéäèð êè, îíóíëà áàúàðìû-
ðàì, ìÿíè äÿ áÿäáÿõò åëÿäè. Ùå÷ áèëìèðÿì, íåúÿ ýÿëäè...
– Àäàì åëÿ øåéè ùå÷ âàõò áèëìèð.
Æîàí ýþçëÿðèíè ãûðïìàäàí îíà áàõûðäû:
– Ñÿí... Ñÿí þçöíÿ ùÿìèøÿ áåëÿ àðõàéûí îëìóñàí. Ñÿíèí
336 áó àðõàéûíëûüûí àäàìû äÿëè åëÿéèð. Ùå÷ íÿ ñÿíèí þçöíÿ îëàí áó
èíàìûíû ñûíäûðà áèëìÿäè. Ñÿíèí áó þë÷öëö-áè÷èëè ùÿðÿêÿòèíÿ
íèôðÿò åäèðÿì! Ùÿìèøÿ äÿ åëÿìèøÿì! Ìÿíÿ åëÿ àäàì ëàçûì-
äûð êè, ìÿôòóí îëìàüû áàúàðñûí! Åëÿ àäàì ëàçûìäûð êè, äÿð-
äèìäÿí äÿëè îëñóí! Åëÿ àäàì ëàçûìäûð êè, ìÿíñèç éàøàéà áèë-
ìÿñèí! Ñÿí èñÿ ìÿíñèç éàøàéà áèëèðñÿí. Ùÿìèøÿ äÿ éàøàìû-
ñàí. Ìÿí ñÿíÿ ëàçûì îëìàìûøàì! Ñÿí ñîéóãñàí! Ñÿí öðÿê-
ñèçñÿí! Ñÿíèí ìÿùÿááÿòäÿí õÿáÿðèí éîõäóð! Ìÿí ñÿíè ùå÷
âàõò öðÿêäÿí ñåâìÿìèøÿì. Îíäà äà éàëàí äàíûøäûì, äåäèì
êè, èêè àéûí àéðûëûüû áåëÿ åëÿäè. Ëàï ýåòìÿìèø îëñàéäûí äà, áåëÿ
îëàðäû! Ýöëìÿ! Ñÿíèíëÿ «î»íóí ôÿðãèíè áèëèðÿì... Áèëèðÿì êè,
«î», ñÿíèí êèìè àüûëëû äåéèë, àíúàã þçöíö ìÿíèì éîëóìäà
ãóðáàí åëÿéÿð, îíóí ö÷öí áó äöíéàäà âàð äà ìÿíÿì, éîõ
äà ìÿí! Áöòöí ôèêðè, äöøöíúÿñè ìÿíÿì! Ìÿíäÿí áàøãà ùå÷
êÿñè èñòÿìèð, ùå÷ êÿñè òàíûìûð... Ìÿíÿ äÿ áåëÿñè ëàçûìäûð!
Æîàí òþâøöéÿ-òþâøöéÿ ÷àðïàéûíûí éàíûíäà äàéàíìûøäû.
Ðàâèê ÿëèíè êàëâàäîñ øöøÿñèíÿ óçàòäû:
– Åëÿ èñÿ, áóðà íèéÿ ýÿëìèñÿí?
Æîàí î äÿãèãÿ úàâàá âåðÿ áèëìÿäè, ñîíðà ëàï éàâàøäàí:
– Þçöí áèëèðñÿí, – äåäè. – Íÿ ö÷öí ñîðóøóðñàí?!
Ðàâèê ãÿäÿùè äîëäóðóá îíà óçàòäû.
– Èñòÿìèðÿì... Î ãàäûí êèì èäè?
– Õÿñòÿìäèð. – Ðàâèêèí éàëàí äàíûøìàüà ùÿâÿñè éîõ èäè.
– Þçö äÿ ÷îõ àüûð õÿñòÿäèð.
E
– Éàëàí äåéèðñÿí! Åëÿ øåé óéäóð êè, áèð àç èíàíäûðûúû îëñóí.
Õÿñòÿ ãàäûí õÿñòÿõàíàäà îëàð, ýåúÿ ðåñòîðàíûíà ýåòìÿç! R
Ðàâèê ãÿäÿùè ãàéòàðûá éåðèíÿ ãîéäó. Íåéëÿéÿñÿí, ÷îõ âàõò

ùÿãèãÿòèí þçö äÿ éàëàí êèìè ñÿñëÿíèðäè!
– Äöç ñþçöìäöð.
– Îíó ñåâèðñÿí?
– Áóíóí ñÿíÿ íÿ äÿõëè?
– Ñåâèðñÿí, éà éîõ?
– Äîüðóäàí, áóíóí ñÿíÿ íÿ äÿõëè?
– Äÿõëè ÷îõäóð! Íÿ ãÿäÿð êè ñÿí ùå÷ êÿñè ñåâìèðñÿí...
– Æîàí äóðóõäó.
– Èíäèúÿ îíà ôàùèøÿ äåéèðäèí, áåëÿ éåðäÿ ìÿùÿááÿòäÿí
äàíûøìàã îëàð?
– Þçöì ãÿñäëÿ åëÿ äåäèì... Î äÿãèãÿ ýþðäöì êè, åëÿ-
ñiíèí éàíûíà ýÿëìÿçäèì. Ñåâèðñÿíìè îíó?
– Ñþíäöð èøûüû, þçöí äÿ ÷ûõ ýåò!
Æîàí áèð àç äà îíà éàõûí ýÿëäè: 337
– Áèëèðÿì... Ýþðäöì... – äåäè.
– Ðÿää îë, ýåò! Éîðóëìóøàì... Áó óúóç ùÿíýàìÿëÿðè
äÿ éûüûøäûð. Þçöí äÿ áèëèðñÿí êè, îíëàðûí éåðè äåéèë. Áèðèíè åùòè-
ðàñûíû ñþíäöðìÿê, ÿéëÿíìÿê, øàí-øþùðÿò ãàçàíìàã ö÷öí
ÿëèíäÿ ñàõëàéûðñàí, î áèðèíÿ äÿ äåéèðñÿí êè, ñÿíè ñåâèðÿì, ëàï
öðÿêäÿí ñåâèðÿì, áàøãà úöð ñåâèðÿì... Àíúàã ãàáàüûíäàêû
äà åøøÿê äåéèë, áèëèð êè, îíó äà åùòèéàòäà ñàõëàéûðñàí. Ðÿää
îë, ýåò! Áåëÿ ýþðöðÿì êè, ñÿí ÷îõ ìÿùÿááÿò íþâëÿðèíÿ
áÿëÿäñÿí.
– Åëÿ äåéèë! Ñÿí äåäèéèí êèìè äåéèë! Áàøãà øåéäèð... Ñÿí
äåéÿí êèìè äåéèë... Ìÿí ãàéûòìàã èñòÿéèðÿì... Ñÿíèí éàíûíà
ãàéûäàúàüàì...
Ðàâèê ãÿäÿùè éåíÿ äîëäóðäó:
– Îëà áèëñèí êè, èñòÿéèðñÿí. Àíúàã áó äà þçöíö àëäàò-
ìàãäûð. Þçöí þçöíö ýöúëÿ àëäàäûðñàí êè, äöøäöéöí âÿçèé-
éÿòäÿí úàíûíû ãóðòàðàñàí. Ñÿí ùå÷ âàõò ãàéûòìàéàúàãñàí!
– Ãàéûäàúàüàì!
– Éîõ! Ãàéûòñàí äà, ÷îõ ãàëìàéàúàãñàí! ×öíêè ñàáàù
áàøãàñû ÷ûõàúàã, î äà òÿêúÿ ñÿíè èñòÿéÿúÿê, âàðû äà, éîõó äà
ñÿí îëàúàãñàí âÿ ùÿð øåé òÿçÿäÿí áàøëàéàúàã. Ùÿìèøÿ äÿ
áåëÿ îëàúàã... Ýþðÿúÿêëè ýöíëÿðèì âàð èìèø...
– Éîõ! Éîõ! Ùå÷ éåðÿ ýåòìÿéÿúÿéÿì...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– ßçèçèì, èêè ýþçöì, – îíóí ñÿñèíäÿ íÿñÿ íÿâàçèøÿ îõøàð

áèð øåé âàð èäè, – ñÿí ìÿíèì éàíûìäà ãàëàí äåéèëñÿí. Êöëÿéè
äÿ, àõàð ñóéó äà òóòóá ñàõëàìàã îëìàç. Ñóéó ñàõëàñàí,
èéëÿíÿúÿê, êöëÿéèí ãàáàüûíû êÿññÿí, áîüóã ùàâàéà äþíÿ-
úÿê... Ñÿí áèð éåðäÿ ãÿðàð òóòóá ãàëìàã ö÷öí éàðàíìàìû-
ñàí, Æîàí!
– Åëÿ ñÿí äÿ...
– Ìÿí? – Ðàâèê ãÿäÿùè áàøûíà ÷ÿêäè, «ñÿùÿð-ñÿùÿð
î ñàðûøûí ãàäûí, ñîíðà äà þëöìöíö ãîéíóíäà ýÿçäèðÿí,
äÿðèñè êþâðÿê èïÿéÿ äþíìöø Êåò, – äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èðäè.
– Èíäè äÿ áó... Òÿêëèô ýþçëÿìÿäÿí ýÿëèð, ùÿéàò åøãè èëÿ àëûøûá-
éàíûð, íÿ åòäèéèíè äÿ áèëìèð, àíúàã åëÿ èíàìëà åëÿéèð êè, êèøèëÿð
îíäàí áàø à÷à áèëìèð, ýàù ñàäÿëþâù îëóð, ýàù äà àäàìû
âàëåù åäèð, þç àëÿìèíäÿ åòèáàðëûäûð, àíúàã, ÿñëèíäÿ, àíàñû
òÿáèÿò êèìè åòèáàðñûçäûð, àäàìû äèäÿðýèí ñàëûð, àíúàã þçöíöí
äÿ éóðäó-éóâàñû éîõäóð, êèìèñÿ òóòóá ñàõëàìàã èñòÿéèð, ëàêèí
338 àõûðäà þçö ãîéóá ýåäèð...»
– Ìÿí? – Áèð äÿ òÿêðàð åëÿäè. –Ñÿí ìÿíèì íÿéèìÿ áÿëÿä-
ñÿí? Ùÿéàòû ñóàëëàðëà äîëó îëàí áèð àäàìûí ãÿëáèíÿ ìÿùÿá-
áÿò îäó äöøìÿñèíè ñÿí ùàðàäàí áèëÿðñÿí? Ñÿíèí óúóç åùòè-
ðàñûí îíóí éàíûíäà íÿäèð êè?! Þìðö áîéó éûõûëûá-äóðìàüà
ìÿùêóì îëìóø áèð àäàì òÿñàäöôÿí þçöíÿ äàéàã òàïàíäà,
ñîíñóç «íèéÿ»ëÿð ñîíó ýþðöíÿí «ñÿí»ÿ ÷åâðèëÿíäÿ, ñöêóò
ñÿùðàñûíäàí ùèññ âÿ äóéüóëàð èëüûì êèìè áàø ãàëäûðàíäà,
ñÿíäÿí èõòèéàðñûç ãàíûí úóøà ýÿëèá, òÿëõÿêëèê åëÿéÿ-åëÿéÿ àäè
ìåøøàí ùÿéàòûíäàí äà, øèðèí-øèðèí àðçóëàðäàí äà ôöñóíêàð
áèð àëÿì éàðàäàíäà ñÿíèí î óúóç åùòèðàñûí íåéëÿéÿð? Ñÿí ùå÷
áèëèðñÿíìè, ýöìöøö ðÿíýÿ áîéàíìûø àëÿì, åâëÿðè ñÿäÿôäÿí
âÿ ãûçûëýöë êâàðñûíäàí ùþðöëìöø, ãûïãûðìûçû ãàí êèìè áÿðã
âóðàí øÿùÿð íÿ äåìÿêäèð? Åëÿ áèëèðñÿí, áóíëàð ùàãäà î äÿãè-
ãÿ äàíûøìàã îëàð? Åëÿ áèëèðñÿí, äèë î äÿãèãÿ äþíöá îíëàðû
ñþç âÿ ùèññëÿðèí ùàçûð ãÿëiáèíÿ ñàëà áèëèð? Ñÿí íÿ áèëèðñÿí,
ãÿáèðëÿðèí àüçûíû ÿæäàùà êèìè à÷ûá ýþçëÿìÿñè, äöíÿíèí, çöë-
ìÿò äîëó ýåúÿëÿðèí äÿùøÿòëè ãîðõóñó íÿ äåìÿêäèð? Ãÿáèðëÿð
ãîðõóéà áàõìûð, àüçûíû à÷ûá ýþçëÿéèð, ñÿí äÿ ýþðöðñÿí êè,
îíóí è÷èíäÿ ùå÷ ñêåëåò äÿ ãàëìàéûá, ùàìûñû òîðïàüà äþíöá.
Áó òîðïàã ýÿëÿúÿê ìÿùñóëóí ðöøåéìèäèð, èëê úöúÿðòèñèäèð!
Ñÿíèí áåëÿ øåéëÿðäÿí õÿáÿðèí âàðìû? Éîõ, ñÿí òÿêúÿ åùòè-
ðàñû, ùÿìèøÿ ãàëèá ýÿëìÿéè õîøëàéûðñàí. Åëÿñèíè èñòÿéèðñÿí êè,
ÿðèéèá ñÿíÿ ãàðûøìàüà ùàçûð îëñóí, àíúàã áàúàðìàñûí...
E
Ñÿí úîøãóíëóüó, ÷ûëüûíëûüû õîøëàéûðñàí, îíà ýþðÿ äÿ öðÿéèí
ùÿìèøÿ áîø ãàëàúàã... ×öíêè àäàì åëÿ øåéè ñàõëàéà áèëÿð êè, R
îíóí þç ãÿëáèíäÿ áèòìèø îëñóí. Áåëÿ òóôàí îëàí éåðäÿ äÿ ÷îõ

øåé áèòìÿç! Îíëàð éàëíûç òÿíùàëûüûí çöëìÿò äîëó ýåúÿëÿðèíäÿ
áèòèð... Àíúàã áó øÿðòëÿ êè, öìèäñèçëèéÿ ãàïûëìàéàñàí... Ñÿíèí
áåëÿ øåéëÿðäÿí õÿáÿðèí âàðìû? – Î, áó ñþçëÿðè éàâàø-éàâàø,
Æîàíûí öçöíÿ áàõìàäàí äåäè, ñàíêè, îíó òàìàì óíóò-
ìóøäó... Âÿ ãóðòàðàí êèìè îíà áàõäû:– Ýþð áèð íÿëÿð äàíûøû-
ðàì?! Áó ÷åéíÿíìèø ñÿôåù ñþçëÿð êèìÿ ëàçûìäûð? Áó ýöí ùÿä-
äÿí àðòûã è÷ìèøÿì... Ýÿë, ñÿí äÿ áèð àç è÷, ñîíðà äà ÷ûõ ýåò...
Æîàí îíóí éàíûíäà ÷àðïàéûéà îòóðóá, ãÿäÿùè àëäû:
– Áàøà äöøäöì! – äåäè. Öçöíöí èôàäÿñè òàìàì äÿéèø-
ìèøäè.
«Ñèôÿòè éåíÿ ýöçýöéÿ äþíäö! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè.
– Íÿ äåéèðñÿí, îðàäà ÿêñ îëóíóð...»
Áó ñèôÿò èíäè ìÿíàëû âÿ ýþçÿë èäè!
– Áàøà äöøäöì... – Æîàí òÿêðàð åëÿäè. – Áÿçèëÿðèíè äÿ 339
äóéäóì... Àíúàã, Ðàâèê, ñÿí äÿ ìÿùÿááÿòÿ, ùÿéàòà ÷îõ
âóðóëäóüóí ö÷öí ìÿíè òåç-òåç óíóäóðäóí. Ìÿí ñÿíèí ö÷öí
ùÿìèøÿ áÿùàíÿ îëìóøàì... Éàíûíà ýÿëÿí êèìè þç ýöìöøö
àëÿìèíÿ ãàïûëìûñàí, ìÿíÿ ôèêèð âåðìÿìèñÿí...
Ðàâèê õåéëè îíóí öçöíÿ áàõàíäàí ñîíðà:
– Áÿëêÿ äÿ... – äåäè.
– Ñÿí ùÿìèøÿ þç àëÿìèíëÿ ìÿøüóë îëìóñàí âÿ îðàäà
åëÿ øåéëÿð òàïìûñàí êè, ìÿí ÷îõ âàõò ñÿíèí ùÿéàòûíäàí óçàã-
ëàðäà ãàëìûøàì...
– Áÿëêÿ äÿ... Àíúàã ñÿíèí èïèíèí öñòöíÿ îäóí éûüìàã
îëìàç, Æîàí. Áóíó þçöí äÿ áèëèðñÿí...
– Íÿ âàõò èñòÿìèñÿí êè?
– Ùå÷ âàõò... – Ðàâèê áèð àç ôèêèðëÿøÿíäÿí ñîíðà äèëëÿíäè.
– Àäàì þç èñòè éóâàñûíäàí äèäÿðýèí äöøÿíäÿ áàøûíà áÿçÿí
÷îõ ãÿðèáÿ èøëÿð ýÿëèð, þçö äÿ ãÿðèáÿ èøëÿð ýþðöð... Ìÿí èñÿ áóíó
èñòÿìèðäèì.
Ãÿôëÿòÿí ýåúÿíèí ãÿëáèíÿ äÿðèí ñöêóò ÷þêäö. Âÿ áèðäÿí
ÿáÿäèééÿòèí þçö ãÿäÿð óçàã êå÷ìèøäÿ Æîàíûí îíóíëà éàíà-
øû óçàíäûüû ýåúÿëÿðäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëäè... Áöòöí øÿùÿð éåíÿ äÿ
ùàðàéàñà êþ÷öá ýåòìèøäè, éàëíûç öôöãëÿðäÿí ùÿçèí áèð çöì-
çöìÿ åøèäèëèðäè âÿ åëÿ áèë, ñààòëàðûí çÿíúèðè ãûðûëìûø, çàìàí
äà ñÿññèç-ñÿìèðñèç äàéàíìûøäû. Äöíéàíûí ÿí àäè, ÿí ñèðëè
ìþúöçÿñè éåíÿ ýÿëèá îíëàðû òàïìûøäû: èêè èíñàí áèð-áèðè èëÿ
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ñþùáÿò åäèð âÿ ùÿðÿñè äÿ þç àëÿìèíäÿ... Ñþçëÿð àäëàíàí

î ñÿñëÿð äÿ áåéèíëÿðèí ãàðàíëûã ýóøÿëÿðèíäÿ áèð-áèðèíÿ îõøà-
éàí ñÿêñÿêÿëè ëþâùÿëÿð, ùèññëÿð îéàäûð, ñÿñ òåëëÿðèíèí òÿñàäöôè
òèòðÿéèøèíäÿí, î òèòðÿéèøèí ñåùèðëè ÿêñ-ñÿäàñûíäàí, áîìáîç,
òóòãóí òÿñÿââöðëÿðèí àðàñûíäàí éåíÿ áèð ñÿìà áîéëàíûð âÿ
áóëóäëàð, ÷àéëàð, óçàã êå÷ìèøëÿð, ÷è÷ÿêëÿíÿí, ñîëàí ýöëëÿð,
àúûëû-øèðèíëè ùÿéàò òÿúðöáÿñè äÿ ùÿìèí ñÿìàäà ÿêñ îëó-
íóðäó...
– Ñÿí ìÿíè ñåâèðñÿí, Ðàâèê?! – Áó ñþçëÿð ùÿì ñóàë èäè,
ùÿì äÿ úàâàáû...
– Ùÿ... Àíúàã ñÿíäÿí óçàã ýÿçìÿê ö÷öí ÿëèìäÿí
ýÿëÿíè åäèðÿì...
Ðàâèê áó ñþçëÿðè åëÿ éàâàøäàí äåäè êè, åëÿ áèë, ùå÷ áèðèíÿ
äÿõëè éîõ èäè. Æîàí îíà ôèêèð âåðìÿäè:
– Ùå÷ úöð òÿñÿââöð åäÿ áèëìèðÿì êè, áèç íÿ âàõòñà àéðûëà-
úàüûã. Ìöâÿããÿòè àéðûëûã îëà áèëÿð, àíúàã ùÿìèøÿëèê àéðûëà áèë-
340 ìÿðèê. Ùå÷ âàõò þìöðëöê àéðûëìàðûã... – Æîàí þçö þç äåäèéèí-
äÿí öøöðýÿëÿíäè. – «Ùå÷ âàõò» äÿùøÿòëè ñþçäöð, Ðàâèê! Òÿñÿâ-
âöð åäÿ áèëìèðÿì êè, áèç ùå÷ âàõò áèð éåðäÿ îëà áèëìÿéÿúÿéèê...
– Ãîé áóðàäà ãàëûì, Ðàâèê, – Æîàí ñþçöíÿ äàâàì
åëÿäè. – Ùå÷ ýåðè ãàéûòìàã èñòÿìèðÿì... Ùå÷ âàõò!
– Èíäè äÿ ãàéûòìàñàí, ñàáàù ãàéûäàúàãñàí... Þçöí êè
áèëèðñÿí...
– Ñÿíèí éàíûíà ýÿëÿíäÿ íÿ âàõòñà îðà ãàéûäàúàüûìû
òÿñÿââöð åäÿ áèëìèðÿì.
– Ôÿðãè éîõäóð, ýåäÿúÿêñÿí... Þçöí äÿ áèëèðñÿí...
Çàìàíûí àõûíûíäà éåíÿ áîøëóã éàðàíìûøäû. Éåíÿ î áàëà-
úà, èøûãëû îòàã... Éåíÿ ñåâäèéè àäàì... Éåíÿ î ìþúöçÿ... Ùÿìèí
àäàì ëàï éàõûíäà èäè, ÿëèíè óçàòñà, ÷àòàðäû... Àíúàã áó éàõûí-
ëûüûí þçöíäÿ åëÿ áèð óçàãëûã âàð èäè êè, ÿëè ùå÷ úöð ÷àòìûðäû...
Ðàâèê ãÿäÿùè éåðÿ ãîéäó:
– Áèëèðñÿí êè, éåíÿ ÷ûõûá ýåäÿúÿêñÿí. Éà ñàáàù, éà áèðèñè
ýöí, éà äà ùà÷àíñà...
Æîàí áàøûíû àøàüû ñàëäû:
– Åëÿäèð...
– Þçöí äÿ áèëèðñÿí, áèð äÿ ýÿëñÿí, éåíÿ äÿ ÷ûõûá ýåäÿ-
úÿêñÿí...
– Åëÿäèð... – Æîàí áàøûíû ãàëäûðäû. Ýþçöíäÿí éàø ñåë êèìè
àõûðäû. – Áó, íÿ äåìÿêäèð, Ðàâèê? Íèéÿ áåëÿ îëäó?
E
– Þçöì äÿ áèëìèðÿì, – äåéÿí Ðàâèêèí öçöíÿ õÿôèô áèð
òÿáÿññöì ãîíäó. – Ìÿùÿááÿò áÿçÿí àäàìà ãöññÿ ýÿòèðèð... R
Äöç äåìèðÿì?

– Éîõ! Æîàí îíóí öçöíÿ áàõäû. – Áèçÿ íÿ îëóá, Ðàâèê?
– Ìÿí þçöì äÿ áèëìèðÿì, Æîàí. Áÿëêÿ äÿ, îíà ýþðÿäèð
êè, ýþéäÿí àñûëà ãàëìûøûã. ßââÿëëÿð ÷îõ øåé âàð èäè: èíàì,
ñþéêÿíÿúÿê, àéäûí ìÿãñÿä... Ìÿùÿááÿò ñÿíè ãÿôèë ñèëêÿ-
ëÿéÿíäÿ åòèáàðëû äàéàã êèìè îíëàðäàí òóòóá äóðóðäóí. Èíäèñÿ
ùå÷ íÿéèìèç ãàëìàéûá... Óçàãáàøû, áèð àç öìèäñèçëèê, áèð àç
äà úÿñàðÿò ãàëìûø îëàð... Þçýÿëÿðÿ äÿ, þçöíÿ äÿ éàäëàøìû-
ñàí... Áåëÿ âÿçèééÿòäÿ ìÿùÿááÿòèí ýÿëèá ñÿíè éàõàëàìàñû
ãóðó ñàìàí òàéàñûíà îä äöøìÿñè êèìè áèð øåéäèð... Ãÿëáèíäÿ
ìÿùÿááÿòäÿí áàøãà ùå÷ íÿ îëìóð âÿ áó òÿíùàëûã äà îíó
ãûçûøäûðûð, âÿùøèëÿøäèðèð, àçüûíëàøäûðûð... – Î, ãÿäÿùè éåíèäÿí
äîëäóðäó. – Áó ùàãäà ÷îõ ôèêèðëÿøìÿéÿ äÿéìÿç. ×îõ ôèêèð-
ëÿøìÿéÿ ùå÷ ùàëûìûç äà ãàëìàéûá. Ôèêèðëÿøäèêúÿ äÿ äÿëè îëó- 341
ðóã... Àíúàã áèç äÿëè îëìàã èñòÿìèðèê, åëÿ äåéèëìè?
Æîàí áàøûíû òÿðïÿòäè:
– Åëÿäèð... Î ãàäûí êèì èäè, Ðàâèê?
– Õÿñòÿìäèð. Îíóíëà «Øÿùðèçàä»à áèð äÿôÿ äÿ ýåòìè-
øÿì. Ñÿí îðàäà îõóéàí âàõò... Éöç èë áóíäàí ãàáàã... Èíäè
íÿ èøëÿ ìÿøüóë îëóðñàí?
– Õûðäà ðîëëàðà ÷ÿêèëèðÿì. Àíúàã, äåéÿñÿí, ìÿí ýèðÿí êîëà
îõøàìûð... Ïóëó èñÿ éàõøûäûð, ùå÷ êÿñÿ åùòèéàúûì ãàëìûð. Èñòÿ-
äèéèì âàõò îðàäàí ÷ûõàðàì. Ìÿí øþùðÿò äöøêöíö äåéèëÿì,
Ðàâèê!
Æîàíûí ýþç éàøëàðû ãóðóìóøäó. Ãÿäÿùè áàøûíà ÷ÿêèá,
àéàüà äóðäó. Éàìàí éîðüóí ýþðöíöðäö...
– Íèéÿ àäàì áó ãÿäÿð çèääèééÿòëè îëóð, Ðàâèê? Àõû íÿ
ö÷öí? Áóíóí áèð ñÿáÿáè îëìàëûäûð. Éîõñà áó ãÿäÿð ñóàë
âåðÿðèê?!
Ðàâèê ãöññÿëè-ãöññÿëè ýöëöìñÿäè:
– Áó, áÿøÿðèééÿòèí óëó ñóàëûäûð, Æîàí! «Íÿ ö÷öí» åëÿ
ñóàëäûð êè, áöòöí ìÿíòèã äÿ, ôÿëñÿôÿ äÿ, ãàëàí åëìëÿð äÿ îíóí
ãàðøûñûíäà àúèç ãàëûð...
Ýåäèð... Ýåäèð... Ãàïûéà ÷àòûá... Åëÿ áèë, Ðàâèêèí äàõèëèí-
äÿ íÿñÿ áàø ãàëäûðäû. Ýåäèð... Ýåäèð... Äèêÿëäè. Áèðäÿí äþçÿ
áèëìÿäè. Íåéëÿñÿ äÿ, áàúàðìàäû. Áèðúÿ ýåúÿ äÿ ãàëñûí...
Áèðúÿ ýåúÿ... Áàøûíû îíóí ÷èéíèíÿ ãîéóá éàòñûí... Ñàáàù
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
èñòÿìÿéÿúÿê... Îíóí íÿôÿñèíè áèðúÿ äÿôÿ äÿ ùèññ åëÿñèí,

éåíÿ î øèðèí õÿéàë àëÿìèíÿ áàø âóðñóí, ìÿñò îëñóí... Ýåòìÿ!
Ýåòìÿ! Îíñóç äà ÿçàáëàð è÷èíäÿ éàøàéûð, ÿçàáëàð è÷èíäÿ
þëöðöê! Ýåòìÿ! Ýåòìÿ! Ìÿíÿ íÿ îëóá? Áó ìèñêèí ãåéðÿò
êèìÿ ëàçûìäûð? Ùàðà ýåäèð? Áèðúÿ ñÿí ýåð÷ÿêñÿí, åé ýöëöçëö
õÿéàë! Àù, ùàðàäà ãàëäûí, åé òÿðêèäöíéàëûüûí þëöì ãîõóëó
÷ÿìÿíëèéè, áèðúÿ äÿôÿ äÿ ãàéûò! Ñÿí, åé ÿáÿäèééÿò ãûüûëúûìû!
Àõû ìÿí þçöìö êèìèí ö÷öí ñàõëàéûðàì? Ùàíñû ãöññÿ,
êÿäÿð äîëó ýÿëÿúÿê ö÷öí ãîðóéóðàì? Ùàíñû çöëìÿò äîëó
ìÿùúóëëóã ö÷öí ñàõëàéûðàì? Îíñóç äà, äèðè èêÿí þëìöøÿì,
òîðïàüà ýþìöëìöøÿì, îí èêèúÿ ýöíöì ãàëûá... Îí èêèúÿ
ýöí... Áó îí èêè ýöíäÿí ñîíðà ùÿð øåé áîøëóüà, ùå÷ëèéÿ
äþíÿúÿê... Îí èêè ýöí âÿ áèð äÿ áó ýåúÿ... Èïÿê êèìè ñà÷ëàð...
Íèéÿ ñÿí óëäóçëàðäàí àéðû äöøöá êå÷ìèø éóõóëàðûí äóìàíëû
ãîéíóíäà ñöçÿí áó ýåúÿäÿ ýÿëäèí? Íèéÿ ìÿùç áó ýåúÿ
ýÿëèá áöòöí ùàñàð-÷ÿïÿðëÿðè äàðìàäàüûí åëÿäèí? Åëÿ áèð
342 ýåúÿäÿ êè, ùàìû éàòûá, òÿêúÿ áèç îéàã ãàëìûøûã! Áó, íÿäèð?
Äàëüàëàð éåíÿìè øàùÿ ãàëõäû? Þçöíö éåíÿìè...
– Æîàí!
Æîàí ýåðè äþíäö. Ñèôÿòèíäÿ ãÿôèë, àíè, úîøqóí áèð ãûüûë-
úûì ïàðûëäàäû. Ùå÷ áèëìÿäè, íÿ âàõò ñîéóíäó, þçöíö îíóí
öñòöíÿ àòäû...
XXVI
Ìàøûí Âîæèðîð êö÷ÿñèíèí òèíèíäÿ äàéàíäû.
– Íÿ îëóá? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– Íöìàéèø äÿñòÿñè êå÷èð, – ñöðöúö ýåðè äþíìÿäÿí úàâàá
âåðäè... – Áó äÿôÿ êîììóíèñòëÿðäèð.
Ðàâèê Êåòÿ áàõäû. Î, áèð êöíúÿ ãûñûëûá îòóðìóøäó. XIV
Ëöäîâèêèí ñàðàé õàíûìû êèìè ýåéèíìèøäè âÿ áó ìàñêàðàä
ïàëòàðû îíó äàùà äà àðûã, èíúÿ ýþñòÿðèðäè. Öçöíÿ ÷îõëó áîéà
éàõìûøäû. Àíúàã ðÿíýèíèí ñàðûëûüû éåíÿ äÿ áèëèíèðäè. Àëìàúûã
ñöìöêëÿðè ÷ûõìûøäû...
– ×îõ ýþçÿë! – Ðàâèê äèëëÿíäè. – 1939-úó èë, èéóë àéû... Áåø
äÿãèãÿ áóíäàí ÿââÿë «Îäëó õà÷» úÿìèééÿòèíäÿí îëàí ôàøèñò-
ëÿðèí íöìàéèøè êå÷äè, èíäè äÿ êîììóíèñòëÿð... Áèç äÿ ÿéíèìèçäÿ
ìÿøùóð XVII ÿñðèí áàë ïàëòàðû, îíëàðûí àðàñûíäà... Ýþçÿëäèð, Êåò!
– Åéáè éîõäóð! – Êåò ýöëöìñÿäè.
E
Ðàâèê ãàéûüà îõøàéàí àéàããàáûëàðûíà áàõäû. ßúÿá äþâ-
ðàí èäè! Ùÿëÿ áóíëàð áèð éàíà ãàëñûí, èñòÿíèëÿí ïîëèñ ÿéíèíäÿêè R
ïàëòàðà áàõìàéûá îíó òóòà áèëÿðäè...

– Áàøãà éîëëà ýåäèì? – Ñöðöúö ñîðóøäó.
– Äþíÿ áèëìÿçñèíèç. – Êåòèí ÿâÿçèíÿ Ðàâèê úàâàá âåðäè.
– Àðõàäà ìàøûí ÷îõäóð.
Íöìàéèø÷èëÿð ñÿññèç-ñÿìèðñèç êÿñìÿ êö÷ÿäÿí êå÷èðäèëÿð.
ßëëÿðèíäÿ áàéðàã, øöàð âàð èäè, àí÷àã ìàùíû îõóìóðäóëàð.
Áèð äÿñòÿ ïîëèñ äÿ îíëàðû ìöøàéèÿò åäèðäè. Âîæèðîð êö÷ÿñèíèí
òèíèíäÿ äÿ áèð äÿñòÿ ïîëèñ äàéàíìûøäû. Äèããÿòè úÿëá åòìÿ-
ìÿê ö÷öí àðàëû-àðàëû äöçöëìöøäöëÿð âÿ ùÿðÿñèíèí äÿ áèð âåëî-
ñèïåäè âàðäû. Îíëàðäàí áèðè êö÷ÿ áîéó ýÿçèøèð, ïàòðóëëóã åëÿ-
éèðäè. Ùÿìèí ïîëèñ éàõûíëàøûá ìàøûíûí è÷èíÿ áàõäû, ùå÷ íÿ
äåìÿéèá, éîëóíà äàâàì åòäè.
Êåò Ðàâèêèí áàõûøëàðûíû î äÿãèãÿ òóòäó âÿ äåäè:
– Ýþðäöíöç, ùå÷ òÿÿúúöáëÿíìÿäè. Þçö áèëèð... Ïîëèñèí ùÿð
øåéäÿí õÿáÿðè âàð. Ìàíôîðëàðûí òÿøêèë åòäèéè áó áàë éàé ìþâ- 343
ñöìöíöí ùàäèñÿñè ùåñàá îëóíóð. Èíäè åâè äÿ, áàüû äà ïîëèñ
öçöê ãàøû êèìè àðàéà àëûá.
– Åëÿ èñÿ ìÿí ëàï àðõàéûí îëà áèëÿðÿì.
Êåò ýöëöìñÿäè. Ðàâèêèí áàøûíà ýÿëÿíëÿðäÿí õÿáÿðè éîõ èäè...
– Áó ýöí Ïàðèñäÿêè áöòöí äàø-ãàøëàð îðà éûüûøàúàã. Òàðè-
õè ýåéèìëÿð, õàëèñ äàø-ãàøëàð... Áåëÿ ìÿúëèñëÿðäÿ ïîëèñ ðèñãÿ
ýåòìÿç. Ùÿëÿ ãîíàãëàðûí àðàñûíäà äà, øöáùÿñèç, õÿôèééÿëÿð
îëàúàã...
– Áàë ïàëòàðûíäà?
– Îëà áèëñèí... Íèéÿ ñîðóøóðñóíóç?
– Áèëìÿéèì éàõøûäûð, éîõñà Ðîòøèëä çöìðöäëÿðèíè îüóðëà-
ìàã èñòÿéèðäèì.
Êåò ïÿíúÿðÿíèí øöøÿñèíè áèð àç àøàüû ñàëäû:
– Áèëèðÿì, äàðûõàúàãñûíûç, –äåäè, – àíúàã áó äÿôÿ ÿëèì-
äÿí ÷ûõà áèëìÿçñèíèç...
– Õåéð, äàðûõìàðàì. ßêñèíÿ, éàõøû îëàúàã, ÷öíêè åëÿ þçöì
äÿ áó ýöí ýåòìÿéÿ éåð àõòàðûðäûì. Îðàäà è÷ìÿéÿ áèð øåé
îëàúàã?
– Äåéÿñÿí, îëàúàã. Îëìàñà äà, áàø ëàêåéÿ áèðúÿ èøà-
ðÿì áÿñäèð... Àðàìûç ÷îõ éàõøûäûð.
Íöìàéèø÷èëÿðèí àääûì ñÿñëÿðè åøèäèëèðäè. Îíëàð íèçàìñûç,
èñòÿäèêëÿðè êèìè éåðèéèðäèëÿð. Êö÷ÿäÿí, ñàíêè, íöìàéèø÷èëÿð
äåéèë, áèð äÿñòÿ éîðüóí-àðüûí àäàì êå÷èðäè...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ðàâèê, ÿýÿð ñå÷ìÿê èìêàíûíûç îëñà, éàøàìàã ö÷öí

ùàíñû ÿñðè ýþòöðÿðäèíèç?
– Áó ÿñðè. Éîõñà ìÿí ÷îõäàí þëìöø îëàðäûì âÿ àõìà-
üûí áèðè äÿ èíäè ìÿíèì áó êîñòéóìóìó ýåéèá áàëà ýåäÿðäè...
– Îíó äåìèðÿì, Ðàâèê. Äåäèéèì îäóð êè, ùàíñû ÿñðäÿ
òÿçÿäÿí éàøàìàã èñòÿðäèíèç?
Ðàâèê êîñòéóìóíóí ìÿõìÿð ãîëëàðûíà áàõäû:
– Ñþçöìäÿí äþíÿí äåéèëÿì, – äåäè, – þç ÿñðèìèçäÿ.
Áèëèðÿì, ÿí èéðÿíú, ÿí ãàíëû, ÿí ñÿôåù, ÿí ñèìàñûç, ÿí ãîðõàã,
ÿí íàòÿìèç çÿìàíÿäèð, àíúàã áóíëàðà áàõìàéàðàã, éåíÿ
ýþòöðÿðäèì.
– Ìÿí èñÿ éîõ! – Kåò ÿëëÿðèíè ãîéíóíà ãîéäó, ñàíêè,
öøöéöðäö. Éóìøàã çÿðõàðà äèðñÿêëÿðèíè tutäó... – Áó ÿñðè
ùå÷ ýþòöðìÿçäèì. XVII ÿñð, éà äà áèð àç îíäàí ãàáàã éàõ-
øûäûð... Ùàíñû îëóð îëñóí, òÿêè áó îëìàñûí! Ëàï ñîí àéëàðäà
ýÿëìèøÿì áó ãÿðàðà. ßââÿëëÿð ùå÷ áó ùàãäà äöøöíìÿçäèì.
344 – Î, øöøÿíè òàìàìèëÿ àøàüû ñàëäû. –Ýþð íÿ èñòèäèð! Ùÿì äÿ
áöðêö! Íöìàéèø ãóðòàðìàäû?
– Ãóðòàðûð. Ëàï àç ãàëûá, ñîíó ýþðöíöð.
Êàìáðîí êö÷ÿñè òÿðÿôäÿí ýöëëÿ ñÿñè åøèäèëäè. Òèíäÿ
äàéàíìûø ïîëèñëÿð î äÿãèãÿ âåëîñèïåäÿ ìèíäèëÿð. Ãàäûí ôÿð-
éàäû åøèäèëäè. Äÿñòÿäÿí ãÿôèë áèð óüóëòó ãîïäó. Âåëîñèïåäëè
ïîëèñëÿð ÿëëÿðèíäÿêè äÿéÿíÿéè éåëëÿäÿ-éåëëÿäÿ þçëÿðèíè íöìà-
éèø÷èëÿðèí àðàñûíà âóðäóëàð.
– Íÿ îëäó? – Êåò ãîðõà-ãîðõà ñîðóøäó.
– Ùå÷ íÿ, ùàíñû ìàøûíûíñà òÿêÿðè ïàðòëàäû.
Ñöðöúö ýåðè äþíäö. Îíóí ðÿíýè ãà÷ìûøäû.
– Áó...
– Ñöðöí! – Ðàâèê îíà àìàí âåðìÿäè. – Èíäè êå÷ìÿê
îëàð. Êö÷ÿ òàìàì áîøàëìûøäû. – Ñàíêè, êöëÿê ùÿð øåéè ñöïö-
ðöá àïàðìûøäû. – Òåç îëóí! – Ðàâèê ñÿñëÿíäè.
Êàìáðîí êö÷ÿñè òÿðÿôäÿí ãûøãûðòû åøèäèëèðäè... Éåíÿ ýöëëÿ
à÷ûëäû... Ñöðöúö ìàøûíû òÿðïÿòäè.
***
Îíëàð öçö áàüà äöçÿëäèëìèø àðòûðìàäà äàéàíìûøäûëàð.
Ùàìû áàë ïàëòàðûíäà èäè. Àüàúëàðûí êþëýÿ äöøÿí àðàëàëàðûíäà
ãûçûëýöëëÿð à÷ìûøäû. ×ûðàãëàðûí è÷èíäÿêè øàìëàðûí êþçÿðòèñè
ñàéðûøûðäû. Ùàíñû ïàâèëéîíäàñà áàëàúà áèð îðêåñòð ìåíóåò
E
÷àëûðäû. Áöòöí áó ìÿíçÿðÿ Âàòòîíóí ÿñÿðèíè õàòûðëàäûðäû. Åëÿ
áèë, ùÿð øåé úàíëàíìûøäû... R
– Ýþçÿëäèð? – Êåò ñîðóøäó.

– Áÿëè.
– Áÿëè, Êåò. ßí àçû, óçàãäàí éàõøû ýþðöíöð.
– Ýÿëèí áèð àç áàüäà ýÿçÿê.
Ùöíäöð, ãîúàìàí àüàúëàðûí àëòûíäà ãåéðè-àäè áèð ìÿí-
çÿðÿ éàðàíìûøäû. Ñàéñûç-ùåñàáñûç øàìëàðûí òèòðÿê øþëÿñè
ýöìöøö, ãûçûëû çÿðõàðàëàðûí, ýþìýþé, ÷ÿùðàéû, äÿíèç ðÿíýëè,
áàùàëû ìÿõìÿðëÿðèí öñòöíÿ äöøöð, êèøèëÿðèí óçóíñà÷ëû ïàðèê-
ëÿðèíäÿ, ãàäûíëàðûíñà ùÿçèí ñêðèïêà ñÿñèíèí îõøàäûüû ÷ûëïàã,
ÿíëèê-êèðøàíëû ÷èéèíëÿðèíäÿ áÿðã âóðóðäó. Àäàìëàð úöò-úöò,
äÿñòÿ-äÿñòÿ ýÿçèøèð, ãûëûíúëàðûí ãÿáçÿëÿðè èøûëäàéûð, ùàðàäàñà
ôÿââàðÿ øûðûëäàéûð âÿ ôûñòûã àüàúëàðû äà, ñàíêè, áóíëàðäàí ìÿñò
îëóá ñÿññèç-ñÿìèðñèç óéóéóðäó...
Ðàâèê ýþðäö êè, õèäìÿò÷èëÿð äÿ áàë ïàëòàðû ýåéèá. Ôèêèðëÿø- 345
äè êè, õÿôèééÿëÿð äÿ ïàëòàðëàðûíû äÿéèøìèø îëàð. Áèðäÿí Ìîëéåð,
éà äà Ðàñèí ýÿëèá îíó éàõàëàéà... Ëàï êåô îëàð! Éà äà åëÿ, ëÿç-
çÿò ö÷öí, ñàðàé òÿëõÿéè...
Ãÿôëÿòÿí ÿëèíèí öñòöíÿ èðè áèð éàüûø äàìëàñû äöøäö. Áàøû-
íû ãàëäûðûá ýþéÿ áàõäû. Áàéàã ãûçûëû ðÿíýÿ ÷àëàí ñÿìàíû ãàðà
áóëóäëàð ãîéíóíà àëìûøäû...
– Éàüûø éàüûð, Êåò.
– Îëà áèëìÿç! Áàü...
– Éàüàúàã, òåç ãà÷àã...
Ðàâèê îíóí ãîëóíäàí òóòóá àðòûðìàéà ýÿòèðäè. Éåíèúÿ
÷àòìûøäûëàð êè, ëåéñàí áàøëàäû, íÿ áàøëàäû! Åëÿ áèë, ýþéäÿí ñó
ÿëÿíèðäè. ×ûðàãäàêû øàìëàð ñþíäö, áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ êå÷-
ìÿìèø ðÿíýàðÿíý äåêîðàñèéàëàð éàø ÿñêèéÿ äþíäö; ÷àõíàø-
ìà äöøäö. Ìàðêèçàëàð, ùåðñîýèíéàëàð, ñàðàé õàíûìëàðû çÿðõà-
ðà ïàëòàðëàðûíûí ÿòÿêëÿðèíè éûüûøäûðàðàã, àðòûðìàéà ãà÷äûëàð.
Ãðàôëàð, ÿëàùÿçðÿòëÿð, ôåëäìàðøàëëàð ïàðèêëÿðèíè òóòà-òóòà öð-
êöäöëìöø òîéóã-úöúÿ êèìè ïÿðÿí-ïÿðÿí äöøìöøäöëÿð.
Éàüûø ïàðèêëÿðèí, éàõàëûãëàðûí, ÷èéíèà÷ûã ïàëòàðëàðûí öñòö èëÿ
ñåë êèìè àõûð, ÿíëèê-êèðøàíû éóéóá àïàðûðäû. Ýþéäÿ áîüóã áèð
øèìøÿê îéíàäû, áàü áèðúÿ àíëûüà òóòãóí èøûüà áîéàíäû âÿ
ñîíðà èëäûðûì ÷àõäû.
×àäûðûí àëòûíäà ùÿðÿêÿòñèç äàéàíìûø Êåò, Ðàâèêÿ ãûñûë-
ìûøäû.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ùå÷ âàõò áåëÿ îëìàìûøäû... – Êåò ëàï þçöíö èòèðìèøäè.

– Ìÿí áóðà òåç-òåç ýÿëèðÿì. Ùå÷ âàõò áåëÿ îëìàìûøäû... Ùå÷
âàõò!
– Çöìðöäëÿðè ÷ûðïûøäûðìàã ö÷öí ÿëà øÿðàèòäèð.
– Äîüðó äåéèðñèíèç. Èëàùè, áó...
ßéèíëÿðèíÿ ïëàø ýåéèá, áàøëàðûíà ÷ÿòèð òóòìóø õèäìÿò÷èëÿð
áàüäà îðà-áóðà ãà÷ûøûðäûëàð. Ãàéûüà îõøàéàí èïÿê ìÿñòëÿðè
ïëàøûí àëòûíäàí ãÿðèáÿ ýþðöíöðäö. Îíëàð áàüäà àçàðàã èñëàí-
ìûø ñàðàé õàíûìëàðûíûí ÿëèíäÿí òóòóá, àðòûðìàéà ýÿòèðèð, ñîí-
ðà ãàéûäûá, ùàðàäàñà äöøöá ãàëìûø áöðöíúÿêëÿðè, èòÿí øåéëÿðè
àõòàðûðäûëàð. Ùàíñûñà áèð ÷öò ãûçûëû àéàããàáû ýÿòèðäè. Îíëàð ÷îõ
çÿðèô èäè âÿ õèäìÿò÷è îíëàðû åùòèéàòëà òóòìóøäó. Éàüûø áîø
ãàëìûø ñòîëëàðûí öñòöíö éóéóð âÿ òàðûì ÷ÿêèëìèø ýöíëöêëÿðè
åëÿ äþéÿúëÿéèðäè êè, äåéÿðäèí, ñÿìà áöëëóð ÷óáóãëàðëà òÿáèë
÷àëûð, êèìèñÿ éöðöøÿ ÷àüûðûðäû...
346
***
– È÷ÿðè ýåäÿê, Ðàâèê.
Îòàãëàð ãîíàãëàð ö÷öí äàðëûã åëÿéèðäè. Äåéÿñÿí, ùå÷
êÿñ áåëÿ ùàâà îëàúàüûíû ýþçëÿìÿìèøäè. Éàüûøäàí ãàáàãêû
áöðêöíöí ùàìûñû è÷ÿðè äîëìóøäó. Öñòÿëèê äÿ úàìààòûí
íÿôÿñè... Ãàäûíëàðûí éåðëÿ ñöðöíÿí ÿòÿêëÿðè àéàã àëòäà ãàëûð,
èïÿê î äÿãèãÿ äÿ úûðûëûðäû. Åëÿ ñûõëûã èäè êè, òÿðïÿíìÿê
îëìóðäó...
Ðàâèêëÿ Êåò ãàïûíûí éàíûíäà äóðìóøäóëàð. Ëàï éàõûíäà
äàéàíìûø ìàðêèçà äå Ìîíòåñïàíûí íÿôÿñè Ðàâèêèí öçöíÿ
âóðóðäó. Ãàäûí òàìàì ñóéóí è÷èíäÿ èäè, ñà÷û ïûðïûçëàíìûøäû.
Uzun áîüàçûíäàí àðìóäøÿêèëëè áðèëéàíò áîéóíáàüû àñûëìûøäû,
åëÿ áèë, èñëàíûá úöúÿéÿ äþíìöø ýþéñàòàí êàðíàâàëà ýÿëìèø-
äè. Îíóí éàíûíäà äà ýöäìöë÷ÿíÿ, äàçáàø áèð êèøè þñêöðöð-
äö. Ðàâèê îíó òàíûäû: Xàðèúè Èøëÿð Nàçèðëèéèíäÿ èøëÿéÿí Áëàíøå
èäè, þçöíö Êîëáåðÿ îõøàòìûøäû. Îíäàí áèð àç î éàíà èêè
ãÿøÿíý, øàõ ãàìÿòëè ñàðàé õàíûìû äàéàíìûøäû âÿ éàí òÿðÿô-
äÿí áàõàíäà îâ èòëÿðèíÿ îõøàéûðäûëàð. Êþê, óúàäàí äàíûøàí,
áàøûíà äàø-ãàøëà áÿçÿäèëìèø øëéàïà ãîéìóø éÿùóäè áàðîí
äà ëÿççÿòëÿ îíëàðûí ÷ûëïàã ÷èéèíëÿðèíè ñûüàëëàéûðäû. Ïàæ ïàëòà-
ðûíäà áèð íå÷ÿ úÿíóáè àìåðèêàëû äà òÿÿúúöáëÿ, äèããÿòëÿ îíà
áàõûðäû. Ìàðêèçà Ëàâàëåð êèìè ýåéèíìèø ãðàôèíéà Áåëëåí äÿ
îíëàðûí àðàñûíäà èäè âÿ éåðÿ åíìèø ìÿëàêÿéÿ îõøàéûðäû, ÷îõëó
E
äà éàãóò òàõìûøäû. Éàäûíà äöøäö êè, áèð èë ãàáàã Äöðàíûí
äèàãíîçó èëÿ îíóí éóìóðòàëûüûíû êÿñèá ýþòöðäö... Öìó- R
ìèééÿòëÿ, áóíëàðûí ùàìûñû Äöðàíûí àäàìëàðû èäè. Áèð-èêè àääûì

î òÿðÿôäÿ äàéàíìûø ýÿíú, âàðëû áàðîíåññà Ðàíïëàðû äà òàíû-
äû. Áàðîíåññà èíýèëèñÿ ÿðÿ ýåäÿíäÿí ñîíðà Ðàâèê Äöðàíûí
ñÿùâ äèàãíîçó èëÿ îíóí óøàãëûüûíû êÿñèá ýþòöðìöøäö. Êàòè-
áÿñèíèí äåäèéèíÿ ýþðÿ, Äöðàí îíäàí áåø ìèí ôðàíê àëìûøäû.
Ðàâèêÿ èñÿ èêèúÿ éöç ÷àòìûøäû. Áóíóíëà ãàäûíûí þìðö îí èë
àçàëìûø, óøàüû îëìàã èìêàíûíû äà òàìàì èòèðìèøäè...
Éàüûø ãîõóñó, áîüàíàã ùàâà, ÿòèð, òÿð èéè, íÿì ñà÷ëàðûí
ðàéèùÿñè áèð-áèðèíÿ ãàðûøìûøäû. Éàüûø öçëÿðäÿêè ÿíëèê-êèðøàíû
éóéóá àïàðìûøäû âÿ îíëàð ïàðèêëÿðèí àëòûíäà îëäóüóíäàí äà
÷ûëïàã ýþðöíöðäöëÿð. Ðàâèê ÿòðàôûíà ýþç ýÿçäèðäè. ×îõ ýþçÿë-
ëÿð ýþðäö, ÷îõ àðèôëÿðÿ, ùÿð øåéÿ øöáùÿ èëÿ éàíàøàí çÿêà
ñàùèáëÿðèíÿ ðàñò ýÿëäè. Àíúàã ýöúëÿ ñåçèëÿí õÿñòÿëèê ÿëà-
ìÿòëÿðè äÿ ýþçöíäÿí ãà÷ìàäû. Åéèáñèç õàðèúè ýþðêÿìëÿð îíó
÷àøäûðà áèëìÿçäè! Áèëèðäè êè, úÿìèééÿòèí ìöÿééÿí äàèðÿëÿðè 347
èñòÿð áþéöê îëñóí, èñòÿðñÿ äÿ êè÷èê, áöòöí ÿñðëÿðäÿ, äÿéèøìÿç
ãàëûð. Áèð äÿ îíó áèëèðäè êè, ãûçäûðìà, òÿíÿççöë íÿ äåìÿêäèð
âÿ îíóí ñèìïòîìëàðûíà éàõøû áÿëÿä èäè: ùàðà ýÿëäè, êèìèíëÿ
îëäó ùÿâÿññèç åéø-èøðÿò, òÿáèÿòÿí çÿèô îëäóãëàðûíäàí ùÿð øåéÿ
äþçìÿê, õåéèðñèç èäìàí, òÿìêèíñèç àðèôëèê, éóìîð õàòèðèíÿ
éóìîð, êèìÿñÿ éóõàðûäàí áàõìàã, ìàúÿðà ùÿâÿñè, øèò òàìàù-
êàðëûã, úèëàëàíìûø ôàòàëèçì, ìÿãñÿäñèçëèê... «Áåëÿëÿðè äöíéàíû
ùå÷ âàõò õèëàñ åëÿéÿ áèëìÿç, – äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Áÿñ
êèì õèëàñ åëÿéÿ áèëÿð?» Êåòèí öçöíÿ áàõäû.
– È÷ìÿéÿ áèð øåé îëìàäû, – Êåò òÿÿññöôëÿ äèëëÿíäè. – Õèä-
ìÿò÷èëÿð áó ãÿäÿð àäàìûí àðàñûíäàí êå÷ÿ áèëìÿç.
Îíëàðû éàâàø-éàâàø ãîíøó îòàüà ñûõûøäûðäûëàð. Äèâàðûí
äèáèíäÿ öñòöíÿ «Øàìïàí» äöçöëìöø ñòîëëàð âàð èäè âÿ îíëàðû
îðòàéà ÷ÿêèá, òÿëÿñèê à÷äûëàð.
Ùàðàäàñà áèð-èêè øàì éàíäûðìûøäûëàð. Áàéûðäà ÷àõàí
øèìøÿêëÿðèí ãûüûëúûìëàðû îíëàðûí çÿèô èøûüûíà ãàðûøàíäà àäàì-
ëàðûí ñèôÿòè áèðúÿ àíëûüà ñàðàëûð, ìåéèò ðÿíýèíÿ ÷àëûðäû. Ñîíðà
èëäûðûì ÷àõûð, îòàãäàêû ñÿñ-êöéö þç ýóðóëòóñóíäà èòèðèá-
áàòûðûð, áèðúÿ àíëûüà îòàüà ùàêèì êÿñèëèð, ùàìûíû ãîðõóäóðäó.
Ñîíðà øàìëàðûí çÿèô èøûüû òÿçÿäÿí ãàéûäûð âÿ þçö èëÿ úàíëàí-
ìà, áöðêö ýÿòèðèðäè...
Ðàâèê öñòöíÿ «Øàìïàí» äöçöëìöø ñòîëëàðà èøàðÿ åòäè:
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ñèçÿ äÿ ýÿòèðèì?
– Õåéð, ÷îõ èñòèäèð. – Êåò îíóí öçöíÿ áàõäû. – Áó äà
ìÿíèì áàéðàìûì...
– Áÿëêÿ, éàüûø òåç kÿñäè.
– Õåéð, êÿñìÿç. Êÿññÿ äÿ, õåéðè éîõäóð, ùàìûñûíû êîð-
ëàäû. Áèëèðñèíèç, èíäè íÿ èñòÿéèðÿì? Ýåòìÿê...
– Éàõøû îëäó, åëÿ ìÿí äÿ. Åëÿ áèë, èíäèúÿ Ôðàíñà èíãèëàáû
áàøëàéàúàã, ñàíñêöëþòëÿð áþéöðäÿí ÷ûõàúàã...
×îõ ÷ÿòèíëèêëÿ ÷ûõà áèëäèëÿð. Êåòèí ïàëòàðû åëÿ êþêÿ äöø-
ìöøäö êè, äåéÿðäèí, áèð íå÷ÿ ñààò ÿéíèíäÿ éàòûá. Áàéûðäà
ñåëëÿìÿ ãîïìóøäó. Öçáÿöç åâëÿðÿ, ñàíêè, ïÿíúÿðÿñèíäÿ
ñåëëÿð-ñóëàð îéíàéàí ýöë ìàüàçàñûíäàí áàõûðäûí: ñóéóí è÷èí-
äÿ öçöðäö... Ìàøûí îíëàðûí ãàáàüûíà ýÿëäè.
– Ùàðà ýåäÿúÿêñèíèç, Êåò? Ìåùìàíõàíàéà?
– Ùÿëÿ éîõ. Àíúàã áó ïàëòàðäà äà ùå÷ éåðÿ ýåòìÿê
îëìàç. Øÿùÿðäÿ áèð àç ôûðëàíàã.
348 – Îëäó.
Ìàøûí àñòà-àñòà Ïàðèñèí ãàðàíëûüà áöðöíìöø êö÷ÿëÿðè
èëÿ ñöçöðäö. Éàüûø àðà âåðìÿäÿí þçöíö ìàøûíà ÷ûðïûð âÿ
îíóí ñÿñèíäÿí áàøãà ùå÷ íÿ åøèäèëìèðäè. «Çÿôÿð òàüû»íûí
áîìáîç êþëýÿñè ýöìöøö ðÿíýëè éàüûøûí àðàñûíäàí áîéëàíûá
éîõ îëäó. «Éåëèñåé ÷þëëÿðè»íäÿ ñûðàëàíìûø ìàüàçàëàðûí âèòðèí-
ëÿðè ìèí ðÿíýÿ ÷àëûðäû. Ðîí-Ïóåí êö÷ÿñèíè ýöë-÷è÷ÿê ãîõóñó,
ÿòèð áöðöìöøäö âÿ î, òöñòö-äóìàí è÷èíäÿí áàø ãàëäûðàí
ðÿíýàðÿíý äàëüàéà îõøàéûðäû. Óçàãäà ãàðàëàí «Êîíêîð» ìåé-
äàíû òðèòoíëàðûí, íÿùÿíýëÿðèí ìÿñêÿíè îëàí äÿíèç êèìè íÿùà-
éÿòñèç èäè... Ðèâîëè êö÷ÿñè þç èøûãëû òàüëàðû èëÿ îíëàðà òÿðÿô öçöð-
äö âÿ ñàíêè, Âåíåñèéàíûí ïàðûëòûñû áèðúÿ àíëûüà ãà÷ûá áóðà
ýÿëìèøäè. Ñîíðà Ëóâð ìóçåéèíèí áîìáîç, ÿçÿìÿòëè áèíàñû,
óúó-áóúàüû áèëèíìÿéÿí ùÿéÿòè, èøûã ñöçöëÿí ïÿíúÿðÿëÿðè ýþðöí-
äö. Äàùà ñîíðà èñÿ ñàùèë ïàðêû... Ñàêèò àõàí ÷àéëàðûí öñòöí-
äÿ àñòà-àñòà éûðüàëàíàí êþðïöëÿð... Éöêäàøûéàí ãàéûãëàð...
Éåäÿê÷è ýÿìèíèí ùÿðàðÿò, òÿñÿëëè äîëó èøûüû... Áó èøûã, ñàíêè,
þç ùÿðàðÿòëè ãîéíóíäà ìèí-ìèí ãà÷ãûíà âÿòÿí áÿõø åëÿìèø-
äè... Ñåíà ÷àéû... Áóëâàðëàð àâòîáóñëà, ñÿñ-êöéëÿ, àäàìëàðëà,
ìàüàçàëàðëà äîëó èäè. Ëöêñåìáóðã ñàðàéûíûí äÿìèð áàðìàã-
ëûãëàðû, îíäàí áèð àç î òÿðÿôäÿ èñÿ Ðèëêåíèí êþâðÿê øåèðëÿðèíè
àíäûðàí ïàðê... Óíóäóëìóø, ñöêóòà ãÿðã îëìóø Ìîíïàðíàñ
ãÿáèðèñòàíëûüû... Òåç-òåç áèð-áèðè èëÿ êÿñèøÿí ãÿäèì åíñèç êö÷ÿ-
ëÿð, åâëÿð, ýþçëÿíèëìÿäÿí ãàáàüûíà ÷ûõàí ñàêèò ìåéäàíëàð,
E
àüàúëàð, êöëÿê äþéÿí ôàñàäëàð, êèëñÿëÿð, îâóëìóø àáèäÿëÿð,
êöëÿéèí éåëëÿíäèðäèéè ôÿíÿðëÿð, òîðïàãäàí áàø ãàëäûðìûø èñòåù- R
êàìëàðà îõøàéàí áàëàúà àéàãéîëóëàð, îòàãëàðûíû ñààòùåñàáû

êèðàéÿéÿ âåðÿí ìåùìàíõàíàëàðëà äîëó äþíýÿëÿð, ùÿìèí äþí-
ýÿëÿðèí àðàñûíäà äà ãÿäèì êö÷ÿëÿð âÿ áó êö÷ÿëÿðäÿ äÿ õàëèñ
ðîêîêî, áàðîêêî öñëóáóíäà òèêèëìèø åâëÿð, Ïðóñòóí ðîìàí-
ëàðûíäà îëäóüó êèìè, ãàðàíëûüà ãÿðã îëìóø äàðâàçàëàð...
Êåò êöíúÿ ãûñûëûá îòóðìóøäó âÿ ñóñóðäó. Ðàâèê ñèãàðåò
÷ÿêèðäè. Åëÿ áèë, ãàðàíëûã ìàøûíûí è÷èíäÿ îòóðóá, òöñòöñöç
ñèãàðåò ÷ÿêèðäè âÿ ýåòäèêúÿ ùÿð øåé þç ýåð÷ÿêëèéèíè èòèðèðäè.
Ñàíêè, áó ýÿçèíòè äÿ, éàüûøûí àëòûíäà ñÿññèç-ñÿìèðñèç ñöçÿí
ìàøûí äà, áèð-áèð ýåðèäÿ ãàëàí êö÷ÿëÿð äÿ, áèð êöíúÿ ãûñûëûá
îòóðàí ãàäûí äà, îíóí ÿéíèíäÿêè ãåéðè-àäè ïàëòàð äà, áó ïàë-
òàðûí öñòöíäÿ ñàéðûøàí ÿëâàí èøûãëàð äà, çÿðõàðàíûí öñòöíÿ
ñöñò äöøöá ãàëìûø þëöì íèøàíÿëè ÿëëÿð äÿ ùÿãèãÿò äåéèë, õÿéàëè
Ïàðèñäÿ ùèññ âÿ äóéüóëàðûíûí, íàìÿëóì, ñÿáÿáñèç àéðûëûüûí
kþâðÿêëèê äîëó õÿéàëè áèð ñÿéàùÿòè èäè... 349
Ùààêå éàäûíà äöøäö. Îíóíëà íÿ åäÿúÿéèíè äÿãèãëÿø-
äèðìÿê èñòÿäè. Àíúàã áèð øåé ÷ûõìàäû, ñàíêè, éàüûø áöòöí
ôèêèð âÿ äöøöíúÿëÿðèíè éóéóá àïàðûðäû. Òÿøðèù åëÿäèéè ãàäûíû,
ñîíðà äà Ðîòåíáóðãäàêû éàüûøëû ýåúÿíè, ùÿìèí ýåúÿíè
áèðëèêäÿ êå÷èðäèéè ãàäûíû õàòûðëàäû. Îíó òàìàì óíóòìóøäó.
Áèð äÿ «Àéçåíùóò» ìåùìàíõàíàñû, ùàíñû ïÿíúÿðÿäÿíñÿ
ñöçöëÿí ñêðèïêà ñÿñè... 1917-úè èëäÿ Ôëàíäðèéàíûí ëàëÿëè ÷þëëÿ-
ðèíäÿ ÷îâüóíà äöøöá þëìöø Ðîìáåðã äÿ éàäûíà äöøäö.
Î ÷îâüóí áàøãà ÷îâüóí èäè âÿ àëîâ êèìè ïöñêöðöðäö, óüóë-
òóñóíäàí ãóëàã òóòóëóðäó. Ñàíêè, Àëëàù éåð öçöíäÿêè áÿí-
äÿëÿðèíäÿí áåçìèøäè, îíëàðû àòÿøÿ òóòìóøäó... Ñîíðà Ùîò-
ùîëòñäà äÿíèç pèéàäàñû áàòàëéîíóíäàí áèð ÿñýÿðèí ãàðìîí
÷àëäûüûíû, ùÿìèí ãàðìîíóí ñÿñèíäÿêè èíèëòèíè, ñûçûëòûíû, äþçöë-
ìÿç ùÿñðÿòè õàòûðëàäû. Éàüûøëû Ðîìà, Ðóàíûí íÿì øîñåñè,
ùÿáñ äöøÿðýÿñè, ÿáÿäè íîéàáð éàüûøëàðûíûí äþéÿúëÿäèéè áàðàê-
ëàð õÿéàëûíäàí áèð-áèð ýÿëèá êå÷äè... Þëìöø èñïàí êÿíäëèëÿðè...
Àüûçëàðû áèð àç àðàëû ãàëìûøäû âÿ éàüûø äà îðàäà ýþëëÿíìèøäè...
Êëåðèí íÿì, àéäûí ñèôÿòè... Ùàéäåëáåðã óíèâåðñèòåòèíèí éàñÿ-
ìÿí ÿòðèíÿ áöðöíìöø éîëó... Êå÷ìèøèí ñåùèðëè ÷ûðàüû... Îðà-
äàí áàø ãàëäûðàí íÿùàéÿòñèç õàòèðÿëÿð Ïàðèñèí êö÷ÿëÿðè êèìè
áèð-áèð àðõàäà ãàëûð, ýàù çÿùÿð îëóðäó, ýàù äà òÿñÿëëè...
Ñèãàðåòè ñþíäöðöá äèêÿëäè. Äàùà áÿñäèð! Òåç-òåç ýåðèéÿ
áàõàí àäàì éà ýåäèá íÿéÿñÿ äÿéÿð, éà äà éûõûëàð...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ìàøûí Ìîíìàðòðûí äþíýÿëÿðè èëÿ øöòöéöðäö. Éàüûø êÿñ-

ìèøäè. Ýþéäÿ ýöìöøö ðÿíýëè áóëóäëàð àüûð-àüûð ñöðöíöð,
ýàù äà éåéèíëÿøèð âÿ áîéëó àíàëàð êèìè áàëàúà áèð àé äîüìà-
üà òÿëÿñèðäè... Êåò ìàøûíû ñàõëàòäûðäû. Îíëàð äöøöá, áèð íå÷ÿ
äþíýÿíè öçöéóõàðû ïèéàäà ãàëõäûëàð, ñîíðà òèíÿ áóðóëäóëàð...
Èíäè Ïàðèñ àéàãëàðûíûí àëòûíäà èäè. Óúó-áóúàüû ýþðöíìÿ-
éÿí, èøûãëàðû ñàéðûøàí, ñóëàðà ãÿðã îëìóø Ïàðèñ! Áó äà îíóí
êö÷ÿëÿðè, ìåéäàí÷àëàðû... Ýåúÿñè àéëû, áóëóäëó Ïàðèñ! Áó äà
îíóí ÷ÿëÿíýÿ îõøàéàí áóëâàðëàðû... Ñàðûìòûë èøûüà áÿëÿíìèø
éàìàúëàðû, ãöëëÿëÿðè, äàìëàðû èëÿ þçöíö ãàðàíëûãëàðûí ãîéíó-
íà àòìûø Ïàðèñ! Öôöãëÿðäÿí ÿñÿí êöëÿê, èøûã ñà÷àí äöçÿí-
ëèêëÿð, ýàù àüàðàí, ýàù ãàðàëàí êþðïöëÿð, Ñåíà ÷àéû, ëàï
óçàãëàðäà îíóí öñòöíäÿí îéíàéûá êå÷ÿí øèìøÿê, ëåéñàí
éàüûø, ìàøûíëàðûí ñàéñûç-ùåñàáñûç èøûãëàðû... Àðû ïÿòÿéè êèìè ãàé-
íàð ùÿéàòû èëÿ ýåúÿíè äþéöøÿ ÷àüûðàí, àëòûíäàí ìèëéîí-ìèë-
éîí ÷èðêàðõëàð êå÷ÿí, òîðïàüûí àëòûíäàêû öôóíÿòäÿí ãèäàëà-
350 íûá ÷è÷ÿêëÿíÿí, ãîéíóíäà õÿð÷ÿíý õÿñòÿëèéè ýÿçäèðÿí, þçö èñÿ
Ìîíà Ëèçàéà îõøàéàí Ïàðèñ!
– Áèðúÿ äÿãèãÿ ìÿíè ýþçëÿ, Êåò, ýåäèì, è÷ìÿéÿ áèð øåé àëûì.
Ðàâèê éàõûíäàêû ìåéõàíàéà ýèðäè. Òÿçÿ è÷-úèéÿð êîëáàñà-
ñûíûí èéè öçöíÿ âóðäó. Ùå÷ êèì îíóí ÿéíèíäÿêè ïàëòàðà ôèêèð
âåðìÿäè. Áèð øöøÿ êîíéàê, èêè äÿíÿ äÿ ãÿäÿù ýþòöðäö. Õèä-
ìÿò÷è òûõàúû ÷ûõàðûá, îíó òÿçÿäÿí øöøÿíèí àüçûíà ãîéäó.
Êåò éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿìèøäè. ßéíèíäÿêè ïàëòàð ëÿíýÿð
âóðàí ñÿìàíûí ôîíóíäà îíó åëÿ àðûã ýþñòÿðèðäè êè, äåéÿðäèí,
áàøãà ÿñðäÿí ãàëûá, Áîñòîíäà äîüóëóá, Èñâå÷äÿ éàøàéàí
àìåðèêàëû Êåò äåéèë...
– Áóéóðóí, Êåò! Ñîéóüóí äà, éàüûøûí äà, òÿíùàëûã ãîð-
õóñóíóí äà ÿí éàõøû äÿðìàíû áóäóð! Ýÿëèí áó øÿùÿðèí ñàü-
ëûüûíà è÷ÿê!
– È÷ÿê! – Êåò ãÿäÿùè ýþòöðäö. – Éàõøû êè, áóðà ýÿëäèê
Ðàâèê. Äöíéàíûí ùå÷ áèð áàéðàìû áóíà ÷àòìàç...
Î, ãÿäÿùè áàøûíà ÷ÿêäè. Àéûí èøûüû ÷èéèíëÿðèíÿ, ïàëòàðûíà,
öçöíÿ äöøöðäö.
– Êîíéàê! Þçö äÿ éàõøûñû!
– Åëÿäèð, Êåò. ßýÿð ñèç áóíóí äàäûíû ùèññ åäèðñèíèçñÿ,
äåìÿê, ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð.
– Áèð ãÿäÿù äÿ ñöçöí! Ñîíðà øÿùÿðÿ ãàéûäàã, èêèìèç äÿ
ïàëòàðûìûçû äÿéèøÿê, «Øÿùðèçàä»à ýåäÿê. Áó ýöí ñåíòèìåí-
òàëëàøìàã, øÿðàáäàí ìÿñò îëìàã, êþâðÿëìÿê, ùÿéàòûí ÿí
E
øèðèí ÿéëÿíúÿëÿðè èëÿ âèäàëàøìàã èñòÿéèðÿì. Ñàáàùäàí ôèëî-
ñîôëàðû îõóéàúàã, âÿñèééÿòíàìÿ éàçàúàã âÿ þçöìö þëöìÿ R
ìÿùêóì îëóíìóø àäàì êèìè ëÿéàãÿòëÿ àïàðàúàüàì!

***
Ðàâèê ìåùìàíõàíàíûí ïèëëÿêÿíèíäÿ ñàùèáÿ èëÿ ðàñòëàøäû.
Ãàäûí îíó ñàõëàäû:
– Áèðúÿ äÿãèãÿ âàõòûíûç îëàð?
– ßëáÿòòÿ, áóéóðóí.
Ãàäûí îíó áèðèíúè ìÿðòÿáÿéÿ ýÿòèðäè, åùòèéàò à÷àðëà îòàã-
ëàðäàí áèðèíè à÷äû. Ðàâèê ýþðäö êè, áóðàäà àäàì éàøàéûð.
– Áó, íÿ äåìÿêäèð? – äåéÿ ñîðóøäó. – Áóðà íèéÿ ùöúóì
÷ÿêèðñèíèç?
– Áó îòàãäà Ðîçåíôåëä ãàëûð... ×ûõìàã èñòÿéèð.
– Àõû ìÿí îòàüûìû äÿéèøìÿê èñòÿìèðÿì?!
– ×ûõìàã èñòÿéèð, àíúàã ñîí ö÷ àéûí ïóëóíó âåðìÿéèá. 351
– Øåéëÿðè êè áóðàäàäûð, îíëàðû äà ñèç âåðìÿéèí!
Ãàäûí èêðàùëà ÷àðïàéûíûí éàíûíäà áþéðö öñòÿ ãàëìûø
à÷ûã ÷àìàäàíû àéàüû èëÿ èòÿëÿäè:
– Áóðàäà íÿ âàð êè? Ãèéìÿòëè ùå÷ íÿ éîõäóð. Êþùíÿ
÷àìàäàí, öçöëìöø êþéíÿêëÿð. Êîñòéóìó äà þçöíöç ýþðöð-
ñöíöç, èêèúÿ äÿñòäèð. Ùàìûñû áèð éåðäÿ ùå÷ éöç ôðàíêà äà
ýåòìÿç...
– ×ûõìàüûíû þçö äåäè?
– Õåéð! Àíúàã áèëèíèð... Áó ýöí öçöíÿ äåäèì... Áîéíóíà
àëäû! Äåäèì êè, ñàáàùà ãÿäÿð ïóëó òàïûá âåðñèí. Ïóëóíó âåð-
ìÿéÿí êèðàéÿ÷èíè ÷îõ ñàõëàéà áèëìÿðÿì.
– Éàõøû åëÿìèñèíèç. Áÿñ ìÿíëèê áóðàäà íÿ èø âàð?
– Øÿêèëëÿðÿ ýþðÿ ýÿòèðìèøÿì. Áóíëàð äà îíóíäóð. Äåéèð
êè, ÷îõ ãèéìÿòëèäèð, ïóëó êèðàéÿéÿ ÷àòàð, ùÿëÿ àðòûã äà ãàëàð.
Áèð áó øÿêèëëÿðÿ áàõûí...
Ðàâèê äèâàðëàðà ôèêèð âåðìÿìèøäè. Áàøûíû ãàëäûðàíäà ÷àð-
ïàéûíûí öçÿðèíäÿ àñûëìûø Âàí Ãîãóí éàðàäûúûëûüûíûí ÷è÷ÿê-
ëÿíäèéè äþâðäÿ ÷ÿêäèéè «Àðëå ìÿíçÿðÿëÿðè»íè ýþðäö. Áèð àääûì
äà èðÿëè ýåòäè, îíóí ÿñëè îëäóüóíà øöáùÿñè ãàëìàäû.
– Áàõàíäà àäàìûí ÿòè öðïÿøèð, äöç äåìèðÿì? – Ãàäûí
ñîðóøäó. – Áó ÿéðè-öéðö øåéëÿð äÿ, ýóéà, àüàúäûð! Ùÿëÿ áèð
áóíà äà áàõûí...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ßëöçéóéàíûí öñòöíäÿ Ãîýåí àñûëìûøäû. ×ûëïàã úÿíóáëó

ãûç òðîïèê ìÿíçÿðÿíèí ôîíóíäà...
– Àéàãëàðûíà áàõ! – Ñàùèáÿ ðèøõÿíäëÿ äàâàì åòäè. – Òîïóã-
ëàðû ôèë òîïóüóíà îõøàéûð. Ñèð-ñèôÿòèíäÿí äÿ ýèúëèê éàüûð... Ùÿëÿ
îíóí áèð äóðóøóíà áàõûí! Áèð øÿêèë äÿ âàð, éàðûì÷ûã ãàëûá...
Éàðûì÷ûã øÿêèë Ñåçàíûí þç àðâàäûíûí ïîðòðåòè èäè.
– Àüçûíà áàõûí, ÿéðèäèð. Éàíàãëàðûíà äà ðÿíý ÷àòìàéûá...
Ýþð íÿ èëÿ ìÿíèì áàøûìû ïèéëÿìÿê èñòÿéèð! Ìÿíäÿêè øÿêèëëÿðè
ýþðìöñöíöç? Ùàìûñû íàòóðàäàí ÷ÿêèëèá, åëÿ áèë, þçëÿðèäèð.
Éåìÿêõàíàäàêû ãûø ìÿíçÿðÿñè, ìàðàëëàð... Îíëàð ùàðà, áó çèð-
çèáèë ùàðà... Òÿùÿð-òþùöðöíäÿí þçö ÷ÿêÿíÿ îõøàéûð, åëÿ äåéèë?
– Òÿõìèíÿí, åëÿäèð.
– Ìÿí äÿ åëÿ áóíó áèëìÿê èñòÿéèðäèì. Àõû ñèç îõóìóø
àäàìñûíûç, áåëÿ øåéëÿðäÿí áàøûíûç ÷ûõûð. Ùå÷ ÷ÿð÷èâÿëÿðè äÿ
éîõäóð!
Øÿêèëëÿðèí ö÷ö äÿ ÷ÿð÷èâÿñèç àñûëìûøäû. ×èðêëè äèâàð êàüû-
352 çûíûí öñòöíäÿ áàøãà áèð äöíéàéà à÷ûëàí ïÿíúÿðÿéÿ îõøàéûðäû.
– Ùå÷ îëìàñà, ãûçûë ñóéóíà ÷ÿêèëìèø ÷ÿð÷èâÿëÿðè îëñàéäû,
ýþòöðÿðäèì. Àíúàã áó êþêäÿ... Äåéÿñÿí, ìÿíÿ ãàëàí àõûðäà
áó çèðçèáèë îëà÷àã! ßúÿá ýöíÿ äöøäöì! Áó äà éàõøûëûq...
– Èíàíìûðàì êè, áóíëàð ñèçÿ ëàçûì îëñóí.
– Áÿñ íå÷ÿ îëàúàã?
– Ðîçåíôåëä ïóëó òàïûá âåðÿúÿê.
– Ùàðàäàí òàïàúàã? – Ãàäûí áèðäÿí Ðàâèêÿ áàõäû, öçö-
íöí ðÿíýè äÿéèøäè. – Áóíëàð áèð øåéÿ äÿéÿð? Áÿçÿí áåëÿëÿðè
÷îõ ãèéìÿòÿ ìèíèð. – Î äÿãèãÿ ùèññ îëóíäó êè, áåéíèíäÿ
íÿéèñÿ ýþòöð-ãîé åäèð. – Èñòÿñÿì, ñîí àéûí ÿâÿçèíÿ áèðèíè ýþòö-
ðÿðÿì. Ùàíñûíû ìÿñëÿùÿò ýþðöðñöíöç? ×àðïàéûíûí öñòöí-
äÿêè áþéöéö?
– Ùå÷ áèðèíè. Ðîçåíôåëäèí þçöíö ýþçëÿéèí. Ìÿí ÿìèíÿì
êè, ïóë òàïàúàã.
– Ìÿíñÿ èíàíìûðàì. Ìÿí ìåùìàíõàíà ñàùèáèéÿì,
ýþçëÿéÿ áèëìÿðÿì.
– Åëÿ èñÿ, áó ãÿäÿð âàõòû íèéÿ ýþçëÿìèñèíèç? Éîõñà åëÿ øåé
åëÿìÿçäèíèç?
– Àüçûìû à÷ìàüà ãîéóðäó? Åëÿ äèëëÿð òþêöðäö êè! Þçö-
íöç êè áåëÿëÿðèíè éàõøû òàíûéûðñûíûç...
Ãÿôëÿòÿí Ðîçåíôåëä ãàïûäà ýþðöíäö. Áàëàúà, ñàêèò áèð
àäàì èäè. Ãàäûíà àüçûíû à÷ìàüà èìêàí âåðìÿäè, ÷èáèíäÿí
ïóë ÷ûõàðûá äåäè:
E
– Áóéóðóí, áó äà ìÿíèì ùàãã-ùåñàáûì. Ëöòôÿí, ãÿáç
âåðèí. R
Ãàäûí ùåéðÿòëÿ ÷åêëÿðÿ, øÿêèëëÿðÿ âÿ ñîíðà éåíÿ ïóëà áàõ-

äû. Íÿñÿ äåìÿê èñòÿäè, àíúàã ñÿñè ÷ûõìàäû. Àõûðäà áèðòÿùÿð:
– Áó, ÷îõäóð, – äåäè.
– Áèëèðÿì. Àðòûüûíû èíäè ãàéòàðà áèëÿðñèíèç?
– Ãàéòàðàðàì, àí÷àã öñòöìäÿ éîõäóð. Êàññà àøàüû-
äàäûð, õûðäàëàéàðàì.
Î, åëÿ ýåòäè êè, äåéÿðäèí, êèìñÿ õÿòðèíÿ áÿðê äÿéèá.
Ðîçåíôåëä Ðàâèêÿ áàõäû.
– Áàüûøëàéûí! – Ðàâèê öçð èñòÿäè... – Ìÿíè çîðëà ÷ÿêèá ýÿòèð-
äè. Íÿéÿ ýÿòèðäèéèíè ùå÷ áèëìèðäèì. Øÿêèëëÿðèí ãèéìÿòèíè þéðÿí-
ìÿê èñòÿéèðäè.
– Äåäèíèç?
– Õåéð.
– Éàõøû åëÿìèñèíèç... – Ðîçåíôåëä Ðàâèêè ãÿðèáÿ áèð òÿáÿñ-
ñöìëÿ ñöçäö. 353
– Áåëÿ øÿêèëëÿðè áóðàäàí àñìàã îëàð? – Ðàâèê òÿÿúúöá-
ëÿíäè. –Ñûüîðòà åëÿòäèðìèñèíèç?
– Õåéð. Øÿêëè êèì îüóðëàéàð?! Òÿñàäöôÿí, èéèðìè èëäÿ áèð
äÿôÿ ìóçåéäÿí îüóðëàéàðëàð, éà éîõ...
– Îòàã éàíà áèëÿð.
Ðîçåíôåëä ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè:
– Áÿçÿí ðèñãÿ ýåòìÿê ëàçûìäûð. Ñûüîðòà åëÿòäèðìÿéÿ
ïóëóì ÷àòìàç.
Ðàâèê Âàí-Ãîãà áàõäû. ßí àçû áèð ìèëéîí ôðàíê ãèéìÿòè
âàð èäè. Ðîçåíôåëä îíóí áàõûøëàðûíû òóòäó.
– Íÿ ôèêèðëÿøäèéèíèçè áèëèðÿì, – äåäè, – áåëÿ øÿêèëëÿðè îëàíûí
îíëàðû ñûüîðòà åëÿòäèðìÿéÿ ïóëó äà îëìàëûäûð. Àíúàã éîõóì-
äóð. Ìÿíè äîëàíäûðàí áó øÿêèëëÿðäèð, éàâàø-éàâàø ñàòûðàì.
Àíúàã öðÿêñèç ñàòûðàì...
Ïîðòðåòèí àëòûíäàêû ñòîëóí öñòöíäÿ ñïèðò ëàìïàñû, áèð
ãóòó ãÿùâÿ, ÷þðÿê, éàü, áàëàúà êàüûç òîðáàëàðû âàðäû. Îòàã
äà áàëàúà âÿ êàñûá èäè. Àíúàã äèâàðëàðäàí äöíéàíûí ýþçÿëëèéè
ýöëöðäö.
– Áàøà äöøöðÿì... – Ðàâèê äèëëÿíäè.
– Åëÿ áèëèðäèì, ÷àòäûðàúàüàì. Ãàòàðà äà, ýÿìèéÿ äÿ áèëåò
àëìûøàì. Ùÿð øåéÿ ÷àòäû, òÿêúÿ áó ö÷ àéûí ïóëóíó âåðÿ
áèëìÿäèì. ßìÿëëè-áàøëû ÷þðÿê äÿ éåìèðäèì, àíúàã éåíÿ ÷àò-
ìàäû. Âèçà àëìàã ÷îõ ÷ÿêäè. Áó àõøàì Ìîíåíè ñàòìàëû
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
îëäóì. Âåòåéë ìÿíçÿðÿñè èäè. Åëÿ áèëèðäèì, îíó äà þçöìëÿ

àïàðà áèëÿúÿéÿì.
– Îíñóç äà, ùàðàäà îëñà ñàòìàëû äåéèëäèíèç?
– Åëÿäèð... Àíúàã äîëëàðà ñàòàðäûì, èêèãàò àðòûüûíà äöøÿðäè.
– Àìåðèêàéà ýåäèðñèíèç?
Ðîçåíôåëä áàøûíû òÿðïÿòäè:
– Áóðàäàí óçàãëàøìàã âàõòû ÷àòûá.
Ðàâèê ñóàëåäè÷è íÿçÿðëÿðëÿ îíóí öçöíÿ áàõäû.
– Êîð éàïàëàã äà ýåäèð, – Ðîçåíôåëä ÿëàâÿ åòäè.
– Êîð éàïàëàã êèìäèð?
– Òàíûìûðñûíûç? Ìàðêóñ Ìàéåðè äåéèðÿì. Îíóí àäûíû êîð
éàïàëàã ãîéìóøóã. Èé áèëèð, ãà÷ìàã âàõòû ýÿëÿíäÿ äóéóð.
– Ìàéåð? Ùÿðäÿíáèð «êàòàêîìáà»äà ïèàíî ÷àëàí äàç-
áàø êèøè äåéèë?
– Îäóð. Ïðàãà ùàäèñÿñèíäÿí ñîíðà àäû êîð éàïàëàã
ãàëäû.
354 – Éàõøû àääûð.
– Ùÿìèøÿ èé áèëèá, Ùèòëåð ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿìèøäÿí èêè àé
ãàáàã Àëìàíèéàäàí ÷ûõûá. Âéàíàäà äà íàñèñòëÿðè ö÷ àé ãàáàã-
ëàéûá. Àëìàíëàð Ïðàãàéà ýèðìÿìèøäÿí àé éàðûì ãàáàã äà
îðàäàí ãà÷ûá. Ùÿð øåéè îíóí äåäèéè èëÿ þë÷öðÿì. Ùÿìèøÿ! Èé
áèëèð... Åëÿ îíà ýþðÿ äÿ øÿêèëëÿðè ãîðóéà áèëìèøÿì. Àëìàíèéà-
äàí ÷ûõàíäà ïóë ýþòöðÿ áèëìÿäèì, ìàðêû áóðàõìûðäûëàð. Ìèë-
éîí éàðûì ïóë ãîéìóøäóì. Èñòÿäèì ùàìûñûíû íaüä ýåðè àëàì,
àíúàã íàñèñòëÿð ýÿëäè, ÷àòäûðà áèëìÿäèì. Ìàéåð àüûëëû òÿð-
ïÿíäè, áèð ùèññÿñèíè àðàäàí ÷ûõàðà áèëäè. Ìÿíèìñÿ ÿñÿáëÿðèì
äþçìÿäè, éàðûì÷ûã áóðàõäûì. Èíäè Àìåðèêàéà ýåäèð, ìÿí äÿ
îíà ãîøóëóðàì. Ùåéèô Ìîíåäÿí...
– Åéáè éîõäóð, îíóí ïóëóíäàí ãàëàíû ýþòöðÿðñèíèç.
Ôðàíêû àïàðìàã ãàäàüàí äåéèë.
– Åëÿäèð. Àíúàã îðàäà ñàòñàéäûì, óçóí ìöääÿò äîëàíà
áèëÿðäèì. Ýþðöíöð, Ãîýåíè äÿ ãóðáàí âåðÿñè îëàúàüàì...
– Ðîçåíôåëä ñïèðò ëàìïàñûíûí îðà-áóðàñûíà áàõäû. – Èíäè áó
ö÷ö ãàëûá. Ýÿðÿê, îíëàðëà äîëàíàì. Èø òàïìàüà öìèäèì éîõ-
äóð, åëÿ ìþúöçÿ èíäè ùàðàäàäûð?! Ùÿëÿ ö÷ö ãàëûá! Ùÿðÿñè
þìðöìäÿí áèð ïàð÷à þçö èëÿ àïàðûð... – Î, èíäè ÷àìàäàíûí
éàíûíäà éàçûã-éàçûã äàéàíìûøäû. – Âéàíàäà áåø èë éàøàäûì.
×îõ áàùàëûã äåéèëäè, áèðòÿùÿð áàøûìû ýèðëÿéèðäèì... Àíúàã
éåíÿ äÿ èêè Ðåíóàðà âÿ Äåãàíûí áèð ïàñòåëèíÿ áàøà ýÿëäè.
Ïðàãàäà èñÿ áèð ñèñëå âÿ áåø ðÿñì ÿñÿðè éåäèì: èêèñè Äåãàíûí,
E
áèðè Ðåíóàðûí ãðàôèêàñû, èêèñè äÿ Äåëàêðóàíûí ñåïèéàëàðû èäè...
Ùå÷ êÿñ ðÿñì ÿñÿðèíÿ ïóë âåðìÿê èñòÿìèðäè... Áóíëàð Àìåðè- R
êàäà ìÿíèì ùÿéàòûìû áèð èë óçàäàðäû. Ýþðöðñöíöçìö, èíäè

ö÷úÿ øÿêëèì ãàëûá... – Îíóí ñÿñèíäÿ äÿðèí áèð ùöçí âàðäû.
– Äöíÿí äþðä èäè... Áó âèçà ìÿíÿ ÿí àçû èêè èë þìöð áàùàñûíà
áàøà ýÿëäè! Áÿëêÿ äÿ, ö÷ èë...
– Àíúàã åëÿ àäàìëàð äà âàð êè, äîëàíìàüà ùå÷ øÿêèëëÿðè
äÿ éîõäóð.
Ðîçåíôåëä ñöìöéö ÷ûõìûø ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè:
– Áó, òÿñÿëëè äåéèë...
Ðàâèê åòèðàç åòäè:
– Õåéð, äîüðóäàí, åëÿäèð...
– Ýÿðÿê, áó ö÷ øÿêèëëÿ ìöùàðèáÿíè áàøà âóðàì. Ìöùà-
ðèáÿ äÿ ÷îõ ÷ÿêÿúÿê... Ðàâèê äèíìÿäè.
– Áóíó êîð éàïàëàã äåéèð, – Ðîçåíôåëä ÿëàâÿ åòäè.
– Àíúàã þçö äÿ Àìåðèêàíûí êÿíàðäà ãàëàúàüûíà èíàíìûð.
– Áÿñ îíäà ùàðà ýåòìÿê èñòÿéèð? Äàùà éåð ãàëìàäû êè! 355
– Þçö äÿ äÿãèã áèëìèð. Êþíëöíäÿí Ùàèòè êå÷èð. Çÿíúè ðåñ-
ïóáëèêàñûíûí ìöùàðèáÿéÿ ãîøóëàúàüûíà èíàíìûð. – Ðîçåíôåëä
òàìàìèëÿ úèääèëÿøìèøäè. – Éà äà Ùîíäóðàñà. Úÿíóáè Àìå-
ðèêàäà êè÷èúèê áèð ðåñïóáëèêàäûð. Ñàí-Ñàëâàäîð... Áÿëêÿ äÿ,
Éåíè Çåëëàíäèéàéà ýåòäè...
– Éåíè Çåëëàíäèéàéà? Îðà ÷îõ óçàã äåéèë?
– Óçàãäûð? – Ðîçåíôåëä ãöññÿëè-ãöññÿëè ýöëöìñÿäè.
– Áàõûð ùàðàäàí...
XXVII
Äÿíèç... Äÿùøÿòëè óüóëòóñó èëÿ ãóëàãëàðû áàòûðàí äÿíèç...
Òöêöðïÿðäèúè ùÿéÿúàí ñèãíàëëàðû... Ñèãíàë âåðÿ-âåðÿ ñóëàðà
ãÿðã îëàí ýÿìè... Ýåúÿ... Àéûëäûãúà éàâàø-éàâàø äîüìàëà-
øàí îòàã, ïÿíúÿðÿíèí êþëýÿñè... Ñèãíàëëàð êÿñèëìÿê áèëìèð...
Òåëåôîí èìèø!
Ðàâèê äÿñòÿéè ãàëäûðäû:
– Áÿëè...
– Ðàâèê!
– Íÿ îëóá? Äàíûøàí êèìäèð?
– Ìÿíÿì... Òàíûìàäûí?
– Èíäè òàíûäûì. Íÿ îëóá?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Áóðà ýÿë, Ðàâèê! Òåç îë! Éóáàíìà!

– Íÿ îëóá!
– Òåç îë, Ðàâèê! Áàøûìà èø ýÿëèá...
– Íÿ èø?
– Áàøûìà èø ýÿëèá... Ãîðõóðàì... Ýÿë! Òåç ýÿë! Êþìÿê
åëÿ, Ðàâèê! Ýÿë!
Äÿñòÿêäÿí øûããûëòû åøèäèëäè. Ðàâèê ýþçëÿäè. Ãûðûã-ãûðûã
çÿíýëÿð åøèäèëäè. Æîàí äÿñòÿéè àñìûøäû. Î äà äÿñòÿéè éåðèíÿ
ãîéóá, ýþçëÿðèíè àëàãàðàíëûã ýåúÿéÿ çèëëÿäè. È÷äèéè äÿðìàíûí
òÿñèðè ùÿëÿ äÿ ãàëìûø, î, òàìàì àéûëìàìûøäû. ßââÿëúÿ åëÿ
áèëìèøäè êè, Ùààêåäèð. Àíúàã ïÿíúÿðÿíè ýþðÿíäÿ áèëäè êè,
«Ïðèíñ äå Ãàëë» ìåùìàíõàíàñû äåéèë, «Èíòåðíàñèîíàë»äàäûð.
Äåìÿê, Ùààêå îëà áèëìÿçäè. Ñààòà áàõäû. Áåøÿ èéèðìè äÿãè-
ãÿ èøëÿìèøäè. Áèðäÿí ñû÷ðàéûá ãàëõäû. Ùààêåéÿ ðàñò ýÿëÿíäÿ
Æîàí íÿñÿ äåìèøäè: òÿùëöêÿ... ãîðõó... ßýÿð... Ùÿð øåé îëà
áèëÿðäè! Áåëÿ ñÿôåùëèêëÿðè àçìû ýþðìöøäö? Òÿëÿñèê ëàçûì îëàí
356 øåéëÿðè éûüûøäûðäû, ýåéèíäè.
Åëÿ áèðèíúè òèíäÿ òàêñè äöøäö. Ñöðöúöíöí éàíûíäà áàëà-
úà áèð èò äÿ âàðäû âÿ îíóí ÷èéíèíäÿ åëÿ îòóðìóøäó êè, äåéÿð-
äèí, áîéíóíà õÿç éàõàëûã òàõûá. Ìàøûí ñèëêÿëÿíäèêúÿ, î éûðüà-
ëàíûðäû âÿ áó äà Ðàâèêèí ÿñÿáëÿðèíÿ òîõóíóðäó, àç ãàëûðäû êè,
îíó ýþòöðöá îòóðàúàüûí öñòöíÿ òóëëàñûí. Àíúàã Ïàðèñèí òàê-
ñè ñöðöúöëÿðèíÿ éàõøû áÿëÿä èäè...
Ìàøûí áöðêöëö èéóë ýåúÿñèíäÿ óüóëäàéûðäû. Ùàðàäàíñà
ùÿçèí-ùÿçèí ïû÷ûëäàøàí éàðïàãëàðûí ÿòðè ýÿëäè. Ùàðàäàñà úþêÿ
÷è÷ÿê à÷äû, êþëýÿ ñàëäû... Éàñÿìÿí ðÿíýëè ñÿìàíûí ãîéíóí-
äà óëäóçëàð ñàéðûøûð, îíëàðûí àðàñû èëÿ áèð òÿééàðÿ ó÷óð, îíóí
äà éàøûë, ãûðìûçû õÿáÿðäàðëûã èøûüû ýþç âóðóð... Ñàíêè, íÿùÿíý
áèð áþúÿê èøûëäàãóøëàðûí àðàñûíà äöøöá! Êèìñÿñèç êö÷ÿëÿð,
óüóëäàéàí áîøëóã, ìàùíû îõóéàí èêè ñÿðõîø, ùàíñû çèðçÿìè-
dÿíñÿ ýÿëÿí àêêîðäåîí ñÿñè... Âÿ ãÿôèë áèð ãîðõó... Àç ãàëà,
íÿôÿñè òóòóëóðäó. Ñàíêè, äàõèëèíäÿ íÿñÿ îíó äèäèð, «òåç îë, òåç
îë!» äåéèðäè. Áÿëêÿ äÿ, àðòûã ýåú èäè...
Áó äà åâ! Ìöðýö äþéÿí ãàðàíëûã... Ëèôò ñöðöíÿ-ñöðöíÿ
ýÿëèð... Åëÿ áèë, èøûëäàéàí èëáèçäèð, àñòà-àñòà ñöðöíöð... Ðàâèê
àðòûã èêèíúè ìÿðòÿáÿéÿäÿê ïèëëÿêÿíëÿðèí éàðûñûíû ÷ûõìûøäû,
àí÷àã íÿ ôèêèðëÿøäèñÿ, ýåðè ãàéûòäû. Íÿ ãÿäÿð éàâàø ýåòñÿ äÿ,
ëèôò îíäàí òåç ÷àòàðäû...
Áó äà Ïàðèñèí îéóíúàã ëèôòëÿðè! Òÿêàäàìëûã êàìåðàéà
îõøàéûð, úûðûëäàéûð, ýóðóëäàéûð, öñòöà÷ûã, éàíûà÷ûã, òÿêúÿ
E
àéàüûíûí àëòûíäà áèð ïàð÷à äÿìèð... Ëàìïàíûí áèðè äÿ éàí-
ìûð, õÿòëÿð áèðëÿøÿíäÿ kþçÿðèð, î áèðè èñÿ... Áó äà àõûðûíúû R
ìÿðòÿáÿ! Òîð ãàïûíû à÷ûá ÷ûõäû, çÿíýè áàñäû...

Ãàïûíû Æîàí à÷äû. Ðàâèê äèããÿòëÿ îíó ñöçäö: ãàí ëÿêÿñè
éîõ èäè, ðÿíýè äÿ þçöíäÿ... Ùå÷ íÿ éîõ èäè...
– Íÿ îëóá? Ùàðàäàäûð? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Íÿ éàõøû ýÿëäèí, Ðàâèê!
– Ùàðàäàäûð? Íåéëÿìèñÿí?
Æîàí ýåðè ÷ÿêèëäè, Ðàâèê è÷ÿðè ýèðäè, îòàüà ýþç ýÿçäèðäè:
ùå÷ êÿñ éîõ èäè.
– Ùàðäàäûð? Éàòàã îòàüûíäà?
– Êèì? – Æîàí òÿÿúúöáëÿíäè.
– Éàòàã îòàüûíäà àäàì âàð? Êèì âàð îðàäà?
– Ùå÷ êèì. Íèéÿ ñîðóøóðñàí? – Ðàâèê äèããÿòëÿ îíóí
öçöíÿ áàõäû. – Áóðàäà àéðûñû îëñà, ñÿíè ÷àüûðàðäûì?
Ðàâèê ýþçëÿðèíè ùÿëÿ äÿ îíäàí ÷ÿêìÿìèøäè. Ùå÷ íÿ îëìà-
ìûøäû, ñàü-ñàëàìàòúà äàéàíûá ýöëöìñÿéèðäè. 357
– Áó, íÿ îéóíäóð?
Æîàí òÿáÿññöìëÿ:
– Ðàâèê! – äåäè.
Åëÿ áèë, áàøûíà áèð ãàçàí ãàéíàð ñó òþêöëäö: Æîàí åëÿ áèëèð-
äè êè, î ãûñãàíûð âÿ áóíäàí ëÿççÿò àëûðäû! È÷èíäÿ àëÿòëÿð îëàí
áàëàúà ÿë ÷àíòàñû áèðäÿí-áèðÿ åëÿ àüûðëàøäû êè! Ñàíêè, ïóäëóã
äàø èäè... Îíó ñòóëëàðäàí áèðèíèí öñòöíÿ ãîéäó:
– Ñÿí ëàï èôðèòÿ èìèøñÿí! – äåäè.
– Íÿ? Íÿ äåäèí?
– Èôðèòÿñÿí! – Ðàâèê òÿêðàð åëÿäè. – Ìÿí äÿ åøøÿéÿì êè,

ñÿíÿ èíàíäûì!
×àíòàíû ýþòöðöá ãàïûéà òÿðÿô äþíäö. Æîàí î äÿãèãÿ
îíóí ãàáàüûíû êÿñäè:
– Íåéëÿéèðñÿí? Ýåòìÿ! Ìÿíè òÿê ãîéìà! Òÿê ãàëñàì,
íåéëÿéÿðÿì?!
– Éàëàí÷ûñàí! Ìèñêèí áèð éàëàí÷û! Éàëàí äàíûø, åéáè éîõ-
äóð, àíúàã áó úöð óúóç éàëàí àäàìû èéðÿíäèðèð... Áåëÿ çàðà-
ôàò îëìàç!
Æîàí äàðòà-äàðòà îíó ãàïûäàí àðàëàäû:
– Áèð éàí-éþðÿíÿ áàõ! Ýþðìöðñÿí, íÿñÿ îëóá?! Ýþð-
ìöðñÿí, íåúÿ þçöíäÿí ÷ûõûáìûø? Ãîðõóðàì, éåíÿ ãàéûäàð.
Ñÿí îíó òàíûìûðñàí...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ñòóëëàðäàí áèðè éàíûöñòÿ ÷åâðèëìèøäè. Éåðäÿ áèð ëàìïà âÿ

øöøÿ ãûðûãëàðû âàðäû.
– Îòàãäà ýÿçÿíäÿ àéàããàáû ýåé êè, øöøÿ ãûðûüû áàòìà-
ñûí! Áó äà ñÿíÿ éåýàíÿ ìÿñëÿùÿòèì...
Øöøÿ ãûðûãëàðûíûí àðàñûíäà áèð øÿêèë âàðäû. Ðàâèê àéàüû èëÿ
ãûðûãëàðû áèð òÿðÿôÿ åëÿéèá, øÿêëè ýþòöðäö.
– Áó äà ñÿíèí... – øÿêëè ñòîëóí öñòöíÿ àòäû, – äàùà ìÿí-
äÿ èøèí îëìàñûí!
Æîàí îíóíëà öçáÿöç äàéàíûá öçöíÿ áàõûðäû. Ðÿíýè äÿéèø-
ìèøäè.
– Ðàâèê, – äåéÿ àñòàäàí, éàçûã-éàçûã äèëëÿíäè. – Åéáè
éîõäóð, ìÿíÿ íÿ àä ãîéóðñàí ãîé. ×îõ éàëàí äàíûøìû-
øàì... ×öíêè, ñèç þçöíöç áåëÿ èñòÿéèðñèíèç! – Øÿêëè ÿëè èëÿ èòÿëÿ-
äè. Øÿêèë ñòîëóí öñòö èëÿ ñöðöøÿ-ñöðöøÿ åëÿ äàéàíäû êè, Ðàâèê
îðàäàêû àäàìû ýþðäö. Àíúàã Æîàíëà «Êëîø ä`Îð»äà ýþðäö-
éö êèøè äåéèëäè. – Ùàìû åëÿ èñòÿéèð, – äåéÿ Æîàí íèôðÿòëÿ ñþçö-
358 íÿ äàâàì åòäè. – Éàëàí äàíûøìà! Éàëàí äàíûøìà! Ùÿìèøÿ
äöç äàíûø! Äöçöíö äåéÿíäÿ äÿ äþçÿ áèëìèðëÿð! Ùå÷ áèðè äþç-
ìöð! Àíúàã ñÿíè ÷îõ àëäàòìàìûøàì... Ñÿíè éîõ... Ñÿíè
àëäàòìàã èñòÿìèðäèì...
– Éàõøû, – äåéÿ Ðàâèê îíóí ñþçöíö êÿñäè. – Áóíó èíäè
ñàô-÷öðöê åëÿìÿê ëàçûì äåéèë...
Áèðäÿí-áèðÿ íÿäÿíñÿ öðÿéè øàí-øàí îëäó... Íÿñÿ îíó
êþâðÿëòäè... Þçöíÿ àúûüû òóòäó. Îíà êþâðÿëìÿê îëìàçäû!
– Äöç ñþçöìäöð, ñÿíÿ éàëàí äàíûøìàüà åùòèéàú éîõ èäè,
– äåéÿ Æîàí èìäàä äèëÿéÿí áàõûøëàðëà îíó ñöçäö.
– Æîàí...
– Èíäè äÿ àëäàòìûðàì. Ùàìûñû éàëàí äåéèë, Ðàâèê! Îíà
ýþðÿ çÿíý âóðóá ÷àüûðäûì êè, ãîðõóðäóì. Éàõøû êè, îíó áèð-
òÿùÿð ãàïûäàí áàéûðà ñàëà áèëäèì, î äÿãèãÿ äÿ úÿôòÿíè âóð-
äóì. Àüëûìà ýÿëÿí èëê ôèêèð áó îëäó... Ïèñ åëÿìèøÿì?
– Ìÿí ýÿëÿíäÿ ÷îõ ñàêèò èäèí, ãîðõäóüóí ùå÷ áèëèí-
ìèðäè.
– ×öíêè ýåòìèøäè. ×öíêè áèëèðäèì, ñÿí ýÿëèá, êþìÿê
äóðàúàãñàí.
– Éàõøû, äåìÿëè, ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð, ìÿí äÿ ýåäÿ
áèëÿðÿì...
– Ãàéûäàúàã! Ýåäÿ-ýåäÿ ãûøãûðäû êè, ãàéûäàúàã. Èíäè
ùàðàäàñà îòóðóá è÷èð. Áèëèðÿì... Ñÿðõîø îëàí êèìè ãàéûäàúàã.
Î, ñÿíèí êèìè äåéèë, è÷ÿ áèëìèð...
E
– Áÿñäèð! – Ðàâèê îíóí ñþçöíö êÿñäè. – Ãóðòàð ýåòñèí,
áîø øåéäèð. Ãàïûí äà ìþùêÿìäèð... Áèð äÿ åëÿ øåé åëÿìÿ! R
Æîàí éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè:

– Áÿñ íåéëÿéèì? – äåéÿ ãÿôèëäÿí ùû÷ãûðäû.
– Ùå÷ íÿ.
–Ñÿíÿ çÿíý âóðóðàì... Ö÷ äÿôÿ, äþðä äÿôÿ... Úàâàá âåð-
ìèðñÿí. Úàâàá âåðÿíäÿ äÿ äåéèðñÿí êè, ìÿíè ðàùàò áóðàõ...
Áóíó íåúÿ áàøà äöøöì?
– Íåúÿ âàð, åëÿ.
– Íåúÿ âàð, åëÿ? Áó, íÿ äåìÿêäèð? Ìÿýÿð áèç àâòîìà-
òûã êè, èñòÿéÿíäÿ èøÿ ñàëûá, èñòÿìÿéÿíäÿ äÿ äàéàíäûðñûíëàð?
Ýåúÿ ùÿð øåé ýþçÿë îëóð, ìÿùÿááÿò àøûá-äàøûð, ñàáàù à÷ûëàí
êèìè...
Ðàâèê öçöíÿ áàõàí êèìè ñÿñèíè êÿñäè.
– Áèëèðäèì, áåëÿ îëàúàã, – Ðàâèê àñòàäàí äèëëÿíäè. – Áèëèð-
äèì êè, ñÿí áóíäàí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøàúàãñàí. Áåëÿ øåé-
ëÿð ñÿíÿ ÷îõ éàðàøûð. Îíäà áèëèðäèí êè, àõûðûíúû äÿôÿäèð, ýÿðÿê, 359
áóíó åëÿìÿéÿéäèí! Îíäà þçöí ýÿëäèí âÿ îëàíëàð äà îíà
ýþðÿ îëäó êè, àõûðûíúû äÿôÿ èäè... Éàõøû äà îëäó, àéðûëûã ýåúÿ-
ñèíäÿ áèð-áèðèìèçäÿí äîéäóã âÿ ùÿìèí ýåúÿ äÿ õîø õàòèðÿéÿ
äþíäö... Àíúàã ñÿí áàøãà éîë ñå÷äèí, àëâåð÷è êèìè îíäàí
èñòèôàäÿ åëÿéèá, àë÷àã íèééÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê, áèðúÿ àíûí
è÷èíäÿ áèðúÿ äÿôÿ îëàí ìöãÿääÿñ áèð øåéè åéáÿúÿð åéø-èøðÿ-
òÿ ÷åâèðìÿê èñòÿäèí. Ýþðÿíäÿ êè, ìÿí éàõûíëûã âåðìèðÿì,
áó èéðÿíú ùèéëÿéÿ ÿë àòäûí âÿ èíäè äåéèëÿíëÿðè òÿçÿäÿí ÷åéíÿ-
ìÿê ëàçûì ýÿëèð. Î ñþçëÿðè êè, àäàì áèð äÿ äåìÿéÿ óòàíûð...
– Ìÿí...
– Áèëèðäèí, – Ðàâèê îíà àìàí âåðìÿäè. – Éåíÿ éàëàí
äàíûøìà! Ñÿíèí îíäà äåäèêëÿðèíè òÿêðàð åëÿìÿê èñòÿìèðÿì.
Ìÿí ùÿëÿ åëÿ øåéëÿðè áàúàðìûðàì! Èêèìèç äÿ áèëèðäèê... Äåäèí
êè, áèð äÿ ýÿëìÿéÿúÿêñÿí...
– Ýÿëìÿäèì äÿ.
Ðàâèê äèããÿòëÿ îíóí öçöíÿ áàõäû. Éàâàø-éàâàø þçöíö
ÿëÿ àëûðäû:
– Ðàçûéàì... Àíúàã çÿíý åëÿäèí.
– Îíà ýþðÿ çÿíý åëÿäèì êè, ãîðõóðäóì.
– Èëàùè, ùÿéàñûçëûüûí äÿðÿúÿñèíÿ áàõ! Éàõøû, ìÿí òÿñëèì!
Æîàí ýöëöìñÿìÿéÿ áàøëàäû:
– Ìÿí äÿ, Ðàâèê! Ýþðìöðñÿí, éåýàíÿ ìÿãñÿäèì ñÿíè
áóðàäà ñàõëàìàãäûð?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ìÿíèì äÿ éåýàíÿ ìÿãñÿäèì ýåòìÿêäèð.

Æîàí ùÿëÿ äÿ ýöëöìñÿéèðäè:
– Íèéÿ?
Ðàâèêÿ åëÿ ýÿëäè êè, äàùà òàãÿòè ãàëìàéûá. Æîàí, ñàäÿúÿ
îëàðàã, îíó áàøà äöøìÿê èñòÿìèðäè. Íèéÿñèíè îíà èçàù åëÿ-
ìÿéÿ áàøëàñà, Àëëàù áèëèð, íÿ âàõò, ùàðàäà ãóðòàðàúàãäû...
– Îíà ýþðÿ êè, áó, èéðÿíú áèð ÿõëàãñûçëûãäûð! – íÿùàéÿò,
äèëëÿíäè. –Ñÿí áóíó áàøà äöøìÿçñÿí.
– Áàøà äöøöðÿì, – äåéÿ Æîàí àñòàäàí òÿêðàð åòäè.
– Áÿëêÿ äÿ, åëÿäèð. Àíúàã íèéÿ áèð ùÿôòÿ áóíäàí ãàáàã åëÿ èäè,
èíäè áåëÿ?
– Îíäà äà áåëÿ èäè.
Æîàí äèíìÿéèá, õåéëè îíó ñöçäö, ñîíðà:
– Ìÿíè ìàðàãëàíäûðìûð, íÿ àä ãîéóðñàí, ãîé, – äåäè.
Èíäè äÿ Ðàâèê ñóñóðäó. Ùèññ åäèðäè êè, èíàíäûðà áèëìÿéÿúÿê.
– Ðàâèê! – Æîàí îíà éàõûí ýÿëäè. – Åëÿäèð! Îíäà äåäèì
360 êè, àõûðûíúûäûð. Äåäèì êè, áèð äÿ ìÿíè ýþðìÿéÿúÿêñÿí. Àíúàã
îíà ýþðÿ äåäèì êè, ñÿí áåëÿ èñòÿéèðäèí. Åëÿ îëìàéà÷àüûíû áèëÿ-
áèëÿ äåäèì... Áàøà äöøìöðñÿí? – äåéÿ Æîàí îíóí öçöíÿ
áàõäû.
– Éîõ! – Ðàâèê êîáóä úàâàá âåðäè. – Ìÿí áèð÷ÿ áóíó
áàøà äöøöðÿì, ñÿí èêè êèøè èëÿ áèðäÿí éàòìàã èñòÿéèðñÿí!
Æîàíûí ùå÷ òöêö äÿ òÿðïÿíìÿäè:
– Åëÿ äåéèë... – íÿùàéÿò, äèëëÿíäè. – Àíúàã, òóòàã êè, ëàï
åëÿäèð, áóíóí ñÿíÿ íÿ äÿõëè? – Ðàâèê äþéöêÿ-äþéöêÿ ãàëäû.
– Äîüðóäàí, áóíóí ñÿíÿ íÿ äÿõëè? – Æîàí áèð äÿ òÿêðàð åëÿ-
äè. – Ìÿí ñÿíè ñåâèðÿì, áó, áÿñ äåéèë?
– Éîõ!
– Ãûñãàíú îëìà, Ðàâèê! Ñÿíÿ ùå÷ éàðàøìûð... ßââÿëëÿð
äÿ îëìàìûñàí.
– Áó úöð îëóì?
– Éîõ... Ñÿí ùå÷ áèëìèðñÿí, ãûñãàíúëûã íÿ îëàí øåéäèð.
– ßëáÿòòÿ, áèëìÿðÿì! ×öíêè ñÿíèí î úöâÿëëàüûí êèìè
àðòèñòëèê åëÿìèðÿì.
Æîàí ýöëöìñÿäè:
– Ãûñãàíúëûã ÿââÿëúÿ ðÿãèáèí íÿôÿñ àëäûüû ùàâàäàí áàø-
ëàéûð, Ðàâèê.
Ðàâèê äèíìÿäè. Æîàí èíäè ãàðøûñûíäà äàéàíûá, öçöíÿ
áàõûðäû. Áàõûð âÿ ñóñóðäó. Ãÿôëÿòÿí ùÿð øåé – ùàâà äà, áó
áàëàúà äÿùëèç äÿ, çÿèô èøûã äà Æîàíûí þçöíÿ ýèçëè áèð ùÿñðÿòÿ
E
äþíäö. Åëÿ áèë, óúà áèð ãöëëÿíèí áàøûíäà äàéàíûá, ýþçëÿðèí
ãàðàëà-ãàðàëà àøàüû áàõûðñàí âÿ éåð äÿ, ñàíêè, ñÿíè þçöíÿ R
òÿðÿô ÷ÿêèð...

Ðàâèê ùèññ åäèðäè êè, íÿñÿ îíó ÷ÿêèð. Àíúàã áó òèëñèìÿ
äöøìÿê èñòÿìèðäè. Äàùà ýåòìÿê ùàãäà äà äöøöíìÿê èñòÿ-
ìèðäè, Ýåòñÿéäè, ùÿìèí øåé ÿë ÷ÿêìÿéèá, îíóí äàëûíúà ýÿëÿð-
äè. Î èñÿ èñòÿìèðäè, äàëûíúà ýÿëÿí îëñóí! Ùÿð øåéèí àõûðûíà
éåòìÿê, àéäûíëàøäûðìàã èñòÿéèðäè. Áó àéäûíëûã ñàáàù ö÷öí
ëàçûì èäè...
– È÷ìÿéÿ áèð øåéèí âàð? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Âàð. Íÿ èñòÿéèðñÿí? Êàëâàäîñ?
– Âàðñà, êîíéàê âåð. Àíúàã êàëâàäîñ äà îëàð, ôÿðãè
éîõäóð.
Æîàí áàëàúà äîëàáà òÿðÿô ýåòäè. Ðàâèê îíóí àðõàñûíúà
áàõäû. Ñÿí äåìÿ, î ìÿúùóë òèëñèì áó îòàüûí ùàâàñûíäà, ýóð
èøûüûíäà ýèçëÿíèáìèø: àäàìà: «ýÿë áóðàäà ìÿñêÿí ñàë,
êöêðÿéèá øàùÿ ãàëõìûø ãàíûí ÿáÿäè ñàêèòëèê òàïàúàã», – äåéèð. 361
Àíúàã èíàíìà, úîøìóø ùèññëÿð éåíÿ ñÿíè àëäàäûð, áó ÿáÿäè
ñàêèòëèéèí þìðö áèðúÿ ýåúÿäèð!
Ãûñãàíúëûã... Îíóí íÿ îëäóüóíó áèëìèðäè? Êàìàëà ÷àò-
ìàìûø ìÿùÿááÿòëÿðè àçìû ýþðìöøäö? Ãûñãàíúëûã äåéèëÿí
øåé àäàìà áöòöí äÿðäëÿðèíäÿí äÿ ÷îõ ÿçàá âåðÿí êþùíÿ
áÿëà äåéèëäèìè?! Ãûñãàíúëûã äåéèëÿí øåé èêè ñåâÿíäÿí áèðèíèí
ãàáàãúà þëÿúÿéèíè áèëÿí ýöíäÿí áàøëàìûðìû?!
Æîàí êàëâàäîñ ýÿòèðìÿäè. ßëèíäÿ áèð øöøÿ êîíéàê òóò-
ìóøäó. «Éàõøû îëäó, – äåéÿ Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè.
– Áÿçÿí î äà ùÿññàñ îëìàüû áàúàðûð...» Ãÿäÿùè ãîéìàã
ö÷öí øÿêëè áèð àç î òÿðÿôÿ èòÿëÿäè. Àíúàã òåç äÿ ÿëèíÿ ýþòöðöá
áàõäû. Éàðàíìûø ïñèõîëîæè ñÿääè àðàäàí ãàëäûðìàüûí ÿí àñàí
éîëó þç ñÿëÿôèíèí øÿêëèíÿ áàõìàã èäè...
– Ãÿðèáÿäèð, – äåäè, – íÿ ïèñ éàääàøûì âàð èìèø. Ñÿíèí
î úöâÿëëàüûíû òàìàì áàøãà úöð òÿñÿââöð åäèðäèì.
Æîàí øöøÿíè ñòîëóí öñòöíÿ ãîéäó:
– Áó ùå÷ î äåéèë, – äåäè.
– Áåëÿ äå... Áó äà àéðûñû èìèø...
– Ùÿ, ùàìûñû äà îíóí óúáàòûíäàí îëäó.
Ðàâèê êîíéàêäàí èðè áèð ãóðòóì àëäû:
– Áÿñ áèëìèðäèí êè, êþùíÿ ìÿøóãóí ýÿëÿíäÿ öçäÿêè êèøè
øÿêèëëÿðèíè éûüûøäûðìàã ëàçûìäûð? Öìóìèééÿòëÿ, åâè øÿêèëëÿ
äîëäóðìàã ëàçûì äåéèë. Çþâãñöçëöêäöð...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Öçäÿ äåéèëäè, þçö åøÿëÿéèá òàïäû. Øÿêèë äÿ ùàìûäà îëàí

øåéäèð. Ñÿí áåëÿ øåéëÿðè áàøà äöøìÿçñÿí... Îíó éàëíûç
ãàäûíëàð áèëÿð. Èñòÿìèðäèì, î, áó øÿêëè ýþðñöí.
– Îíà ýþðÿ äÿ äàâàéà äöøäöí. Îíäàí àñûëûëûüûí âàð?
– Éîõ, þçöì èêè èëëèéÿ ìöãàâèëÿ áàüëàìûøàì.
– Áóíó äà î äöçÿëäèá?
– Íèéÿ äöçÿëòìÿñèí êè? – Æîàí, äîüðóäàí äà, ùåéðÿò-
ëÿíäè. – Áóíóí äà áèð ìÿíàñû âàð?
– Éîõ... Àíúàã åëÿ àäàìëàð âàð êè, áóíó íàíêîðëóã ùåñàá
åäèð...
Æîàí ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè. Áó ÷èéèíëÿðè ýþðÿí êèìè êå÷ìèø
õàòèðÿëÿð éåíÿ áàø ãàëäûðäû. Íÿ âàõòñà Æîàí éàíûíäà óçà-
íàíäà íÿôÿñ àëäûãúà áó ÷èéèíëÿð àñòà-àñòà, áèð ãàéäàäà ãàë-
õûá-äöøöðäö. Ñàíêè, ãûçûëû ðÿíýÿ áîéàíìûø ñÿìàäà ãûçûëû ðÿí-
ýÿ ÷àëàí áèð äÿñòÿ ãóø ãàíàä ÷àëà-÷àëà éîõà ÷ûõäû. Äîüðó-
äàíìû, áóíëàð óçàãäà ãàëìûøäû? ×îõìó óçàãëàðäà èäè? Äàíûø,
362 ñÿí, åé øèðèí õàòèðÿëÿðèí ýþçÿýþðöíìÿéÿí ùåñàáäàðû, äàíûø!
Äîüðóäàíìû, î çÿèô èøàðòûëàð ÷îõäàí òîðïàüà ýþìöëöá? Éîõ-
ñà, áóíëàðìû àõûðûíúûäûð? Éîõ, áóíó ùå÷ êèì äåéÿ áèëìÿç...
Ïÿíúÿðÿëÿð òàéáàòàé à÷ûã èäè. Íÿñÿ ãàðà, ãûð÷ûíëû ïàð÷àéà
îõøàéàí áèð øåé ó÷à-ó÷à è÷ÿðè ýèðäè, þçöíö îðà-áóðà âóðäó,
ñîíðà ëàìïàíûí ÷ÿòèðèíÿ ãîíóá, ãàíàä ÷àëà-÷àëà úàéíàã-
ëàðûíû èëèøäèðäè âÿ þçöíö îíóí öñòöíÿ ñÿðäè. Àë-ãûðìûçû, ýþé,
áîç ðÿíýëÿðÿ ÷àëûðäû âÿ äåéÿðäèí, ýåúÿíèí èïÿê ÷ÿòèðÿ ñàíúûë-
ìûø îðäåíèäèð.. Ýþðäö êè, ãàðàíëûãäà éîë àçìûø êÿïÿíÿêäèð.
Ìÿõìÿð ãàíàäëàðû àñòà-àñòà òÿðïÿíèðäè âÿ èíäè îíóíëà öçáÿ-
öç äàéàíìûø ãàäûí äà íÿôÿñ àëäûãúà ñèíÿñè íàçèê ïàëòàðûíûí
àëòûíäà åëÿúÿ òèòðÿéèðäè. Íÿ âàõòñà êÿïÿíÿéè áèð äÿôÿ äÿ áåëÿ
ýþðìöøäö. Íÿ âàõò? Éöç èëìè êå÷ìèøäè î âàõòäàí?
Ëóâð ìóçåéè... Íèêå... Éîõ, îíäàí äà ÿââÿë ýþðìöøäö.
Ëàï ãÿäèìäÿ, òîç-äóìàí è÷èíäÿ èòìèø ãûçûëû ðÿíýëè óëó êå÷-
ìèøäÿ ýþðöá... Îíäà ìèí ðÿíýÿ ÷àëàí äàøëàðäàí òèêèëìèø
óúà ìåùðàáëàðûí òöñòöñö ÿðøÿ ãàëõìûøäû... Âóëêàíëàðûí óüóë-
òóñóíäàí ãóëàã òóòóëóðäó, éåð öçöíÿ åùòèðàñäàí, úîøqóí-
ëóãäàí äóìàíëû áèð ïÿðäÿ ÷ÿêèëìèøäè... Îíäà èäðàêûí ãàéûüû
÷îõ áàëàúà èäè, áåëÿ ôûðòûíàéà òàá ýÿòèðÿ áèëìÿçäè... Îíäà ùÿð
éàíäàí àëîâ ïöñêöðöðäö, ÿæäàùà êèìè àüçûíû à÷àðàã, éåð
öçöíäÿêè áöòöí úàíëûëàðû óäóðäó... Âÿ áèð àç ñîíðà ìåäóçà
çÿìàíÿíèí ãóìëó ñàùèëèíÿ ñÿðèëèá ãàëìûø, ùåðîãëèôÿ îõøàéàí
èíñàí ðóùëàðûíà áàõûá, ðèøõÿíäëÿ ýöëöðäö...
E
Êÿïÿíÿê òÿðïÿíäè, éåðèéÿ-éåðèéÿ ÷ÿòèðèí àëòûíà ýèðäè âÿ
ãàíàäëàðûíû èñòè åëåêòðèê ëàìïàñûíà ÷ûðïìàüà áàøëàäû, áÿíþâ- R
øÿéè òîç ãàëõäû... Ðàâèê îíó ýþòöðöá, ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíà

ýÿëäè, ãàðàíëûüûí ãîéíóíà àòäû...
– Éåíÿ ãàéûäàúàã! – Æîàí äèëëÿíäè.
– Áÿëêÿ äÿ, ãàéûòìàäû...
– Ùÿð ýåúÿ ýÿëèðëÿð... Ïàðêäàí ó÷óá ýÿëèðëÿð. Áèð ýÿëÿí,
áèð äÿ ýÿëèð... Êå÷ÿí ùÿôòÿ ýÿëÿíëÿð ñàïñàðû ëèìîí ðÿíýèíäÿ
èäèëÿð. Èíäè äÿ áåëÿëÿðè...
– Åëÿäèð, áèð ýÿëÿí, áèð äÿ ýÿëèð. Ñîíðà äà áàøãàëàðû ýÿëèð.
Ýàù ÿââÿëêèëÿð, ýàù äà ñîíðàêûëàð...
Íèéÿ áåëÿ äàíûøûðäû? Ñàíêè, êèìñÿ àðõàñûíäà äàéàíûá,
îíóí ÿâÿçèíÿ äàíûøûðäû. Ñàíêè, ëàï óçàãëàðäàí, ñîí öìèä
ãûüûëúûìëàðû èøàðàí éåðäÿí ÿêñ-ñÿäà ýÿëèðäè. Íÿéÿ öìèä åäèð-
äè? Áó çÿèô âàõòûíäà îíà äÿéÿí çÿðáÿ íÿ èäè? ×îõäàí ãàé-
ñàãëàíûá ñàüàëäûüûíû ýöìàí åòäèéè éåðÿ ñêàëïåë êèìè ÷ÿêèëÿí
íÿ èäè? Áÿëêÿ, èíäè èíàíìàã èñòÿìÿäèéè î öìèä ãûüûëúûìû, 363
äîüðóäàí äà, ùÿëÿ ãàëìûøäû, ùàðàäàñà ýèçëÿíìèøäè, úèëäèíè
äÿéèøèá, ãûø éóõóñóíà ýåòìèøäè?
Ñòîëóí öñòöíäÿêè øÿêëè ýþòöðöá éàõûíäàí áàõäû. Ñèôÿò...
Êèìèíñÿ ñèôÿòè... Ìèëéîíëàðäàí áèðèíèí ñèôÿòè...
– Áóíóíëà íÿ âàõòäàí áàøëàìûñàí? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Áó éàõûíëàðäà... Áèð éåðäÿ èøëÿéèðèê. Èêè-ö÷ ýöíäöð. ßýÿð
ñÿí «Ôóêå» ðåñòîðàíûíäà ìÿíè...
Ðàâèê ÿëèíè éåëëÿòäè:
– Éàõøû, éàõøû, áèëèðÿì, íÿ äåéÿúÿêñÿí! ßýÿð î ýåúÿ...
Þçöí äÿ áèëèðñÿí, åëÿ äåéèë!
Æîàí òÿðÿääöä åëÿäè:
– Éîõ...
– Áèëèðñÿí! Éàëàí äàíûøìà! Ùÿãèãè ùèññëÿðèí þìðö ùå÷ âàõò
áåëÿ ãûñà îëìàç!
Èíäè íÿ èñòÿéèðäè? Áóíó íèéÿ äåäè? Áÿëêÿ, éåíÿ ìÿðùÿ-
ìÿò äîëó áèð éàëàí åøèòìÿê èñòÿéèðäè?
– Ùÿì åëÿäèð, ùÿì äÿ éîõ... – Æîàí ñöêóòó ïîçäó. – Ìÿí
þçöìëÿ áàúàðìûðàì, Ðàâèê. Åëÿ áèë, íÿñÿ ìÿúáóð åäèð...
Ñàíêè, íÿñÿ ÿëèìäÿí ýåäèð. Îíó òóòóðàì, ñàõëàìàã èñòÿéè-
ðÿì, àíúàã ýþðöðÿì êè, ìÿí èñòÿéÿí äåéèëìèø. Îíäà äà
òÿçÿñèíäÿí éàïûøûðàì. ßââÿëúÿäÿí äÿ áèëèðÿì êè, áóíóí äà
àõûðû î áèðè êèìè îëàúàã, àíúàã éåíÿ äÿ éàïûøûðàì... Åëÿ áèë,
íÿñÿ ìÿíè ìÿúáóð åëÿéèð, ùàðàéàñà ÷ÿêèá àïàðûð, áèð àíëûüà
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ýþçöì äîéóð, àíúàã àõûðäà éåíÿ áóðàõûð. Þçöìäÿ ãÿðèáÿ

áèð áîøëóã ùèññ åäèðÿì, ñàíêè, àúìûøàì, îíäà éåíÿ áàøëàéûð...
«Ýåòäè! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Áó äÿôÿ, äîüðóäàí
äà, ùÿìèøÿëèê ýåòäè!»
Áèð äÿ éàíûëìàéàúàã, áèð äÿ òîðà äöøìÿéÿúÿê, êå÷ìèø
õàòèðÿëÿð áèð äÿ áàø ãàëäûðìàéàúàã! Éàõøû êè, áóíó áèëäè!
Úîøàí õÿéàë éåíÿ þç ãàíàäëàðû èëÿ èäðàê ýöçýöñöíöí ãàáà-
üûíû êÿñìÿê èñòÿéÿíäÿ ëàçûì îëàúàã!
Áó çàâàëëû êèìéÿâè òÿðêèá íÿ éàìàí àìàíñûç, íÿ éàìàí
êèíëè îëóðìóø! Íÿ âàõòñà ãàðûøûá áèð éåðäÿ àõàí èêè ãàí, èíäè
áèð-áèðèíäÿí óçàã ãà÷ûð... Îíóí ãÿëáèíäÿ åëÿ áèð ýóøÿ âàð èäè
êè, Æîàí ùÿëÿ îðà éîë òàïà áèëìÿìèøäè, îíà ýþðÿ äÿ ùÿðäÿí
ãàéûäûðäû. Îðà éîë òàïàí êèìè ùÿìèøÿëèê ýåäÿúÿê, ùå÷ âàõò
ãàéûòìàéàúàã! Êèì î ýöíö ýþçëÿéÿðäè? Êèì áóíà èìêàí
âåðÿðäè? Êèì þçöíö áó éîëäà ãóðáàí åäÿðäè?
– Êàø ìÿí äÿ ñÿíèí êèìè ýöúëö îëàéäûì, Ðàâèê!
364 Ðàâèê ýöëäö. Áèðúÿ áó ÷àòìûðäû!
– Ñÿí ìÿíäÿí äÿ ýöúëöñÿí.
– Éîõ... Þçöí ýþðöðñÿí êè, ìÿí ùÿìèøÿ ñÿíèí äàëûíúà
ãà÷ûðàì.
– Åëÿ îíà ýþðÿ äÿ ìÿíäÿí ýöúëöñÿí. Ñÿí áóíó þçöíÿ
ðÿâà ýþðöðñÿí, ìÿí èñÿ éîõ...
Æîàí îíó áèð àíëûüà äèããÿòëÿ ñöçäö. Öçöíäÿ àíè áèð ãûüûë-
úûì îéíàäû:
– Ñÿí ñåâÿ áèëìÿçñÿí, – äåäè. – Ñÿí ùå÷ âàõò þçöíö
ñåâäèéèíÿ òÿñëèì åòìÿçñÿí!
–Ñÿí èñÿ ùÿìèøÿ åëÿ åäèðñÿí! Îíà ýþðÿ äÿ ùÿìèøÿ êèì-
ñÿ õèëàñ åäèð...
– Ìÿíèìëÿ úèääè äàíûøà áèëÿðñÿí?
– Úèääè ñþçöìäöð!
– ßýÿð ìÿíè õèëàñ åëÿéÿí âàðñà, îíäà úàíûìû ñÿíäÿí
íèéÿ ãóðòàðà áèëìèðÿì?
– Ãîðõìà, ãóðòàðàúàãñàí!
– Áîøëà, Ðàâèê! Þçöí äÿ áèëèðñÿí êè, áóíëàð áàøãà-áàøãà
øåéëÿðäèð. ßýÿð úàíûìû ãóðòàðà áèëñÿéäèì, äàëûíúà áåëÿ äöø-
ìÿçäèì. Áàøãàëàðûíû òåç óíóòäóì, ñÿíè èñÿ áàúàðìàäûì...
Àõû íèéÿ?
Ðàâèê êîíéàêäàí áèð ãóðòóì äà àëäû:
– Áÿëêÿ äÿ, îíà ýþðÿ êè, ìÿíè òàìàìèëÿ þç òîðóíà ñàëà
áèëìÿäèí!
E
Æîàí ÿââÿëúÿ äóðóõäó, ñîíðà áàøûíû áóëàäû:
– Ìÿí ùàìûíû, ñÿí ôèêèðëÿøäèéèí êèìè, òîðà ñàëà áèëìÿ- R
ìèøÿì. ×îõó ùå÷ éàõûí ýÿëìÿéèá. Àíúàã ùàìûñûíû óíóò-

äóì ýåòäè... Äöçäöð, áèð àç êÿäÿðëÿíäèì, àíúàã éåíÿ äÿ
óíóòäóì.
– Ìÿíè äÿ óíóäàúàãñàí.
– Éîõ, ñÿíèíëÿ áàúàðìûðàì... Éîõ, ùå÷ âàõò!
– Àäàì áÿçÿí èíàíìàã èñòÿìèð êè, î, ÷îõ øåéè óíóäà
áèëÿð. Áó ùÿì ìöãÿääÿñ áèð àëãûøäûð, ùÿì äÿ äÿùøÿòëè áèð
ãàðüûø...
– Ñÿí éåíÿ äÿ áèçèì àõûðûìûçûí íèéÿ áåëÿ îëäóüóíó
äåìÿäèí.
– Áó, åëÿ øåéäèð êè, íÿ ãÿäÿð äàíûøñàã äà, áèð-áèðèìèçè
áàøà ñàëà áèëìÿéÿúÿéèê. Äàíûøäûãúà äà çèáèëè ÷ûõàúàã. Åëÿ
øåéëÿð âàð êè, îíó èçàù åëÿìÿê îëìóð! Åëÿëÿðè äÿ âàð êè, áàøà
äöøöëìöð. Àëëàùà øöêöð êè, áèçèì àðàìûçäà, àç äà îëñà, úÿí-
ýÿëëèê ãàëûá... Éàõøû, ìÿí ýåòäèì. 365
Æîàí òåç àéàüà äóðäó:
– Ìÿíè òÿê ãîéìàã èñòÿéèðñÿí?
– Ìÿíèìëÿ éàòìàã èñòÿéèðñÿí? – Æîàí îíóí öçöíÿ áàõ-
äû, äèíìÿäè. – Ýöìàí åëÿìèðÿì... – Ðàâèê ÿëàâÿ åòäè.
– Áóíó íèéÿ ñîðóøóðñàí?
– Êåôèìè áèð àç à÷ìàã ö÷öí... Ýåò éàò, ùàâà èøûãëàøûð. Èíäè
éàñ ãóðìàã âàõòû äåéèë.
– Ãàëìàã èñòÿìèðñÿí?
– Éîõ! Äàùà ýÿëìÿéÿúÿéÿì äÿ!
Æîàí ÷îõ ñàêèò èäè:
– Ùå÷ âàõò?
– Ùå÷ âàõò! Ñÿí äÿ ýÿëìÿéÿúÿêñÿí!
Æîàí àñòà-àñòà áàøûíû òÿðïÿòäè, ñîíðà øÿêëÿ èøàðÿ åòäè:
— Áóíà ýþðÿ?
– Éîõ.
– Ñÿíè áàøà äöøÿ áèëìèðÿì. Àíúàã áèç...
– Éîõ! – Ðàâèê òåç îíóí ñþçöíö êÿñäè. – Î äà îëìàç!
Äåéèðñÿí, äîñò îëàã? Ñåë àïàðìûø ýöë áàü÷àñûíûí éåðèíäÿ
áàëàúà áèð áîñòàí ÿêÿê? Éîõ, áàúàðìàðûã... Áèçÿ ùå÷ îëìàç!
Îðòàäà àäè áèð ôûðûëäàã èø îëñàéäû, áÿëêÿ äÿ, ñÿí äåéÿí êèìè
äöçÿëÿðäè... Àíúàã îíóí äà àõûðû éîõäóð.. Ìÿùÿááÿòè äîñò-
ëóã èëÿ ëÿêÿëÿìÿê îëìàç! Àéðûëûã àéðûëûãäûð!
– Íèéÿ ìÿùç èíäè?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Äöç äåéèðñÿí, ýÿðÿê, ÷îõäàí îëàéäû. Ìÿí Èñâå÷ðÿäÿí

ãàéûäàíäà... Àíúàã ùå÷ êèì ùÿð øåéè ÿââÿëúÿäÿí áèëìèð.
Áÿçÿí äÿ þçö áèëìÿê èñòÿìèð. Îíäà... – Ðàâèê íÿäÿíñÿ ñþçö-
íö àõûðà ÷àòäûðìàäû.
– Îíäà íÿ? – Æîàí îíóí ãàáàüûíû êÿñìèøäè, ñàíêè,
íÿéèñÿ áàøà äöøìÿìèøäè âÿ ìöòëÿã áàøà äöøìÿê èñòÿéèðäè.
Ðÿíýè ñàðàëìûøäû, ýþçëÿðè ïàðûëäàéûðäû.
– Áèçè áó ýöíÿ ãîéàí íÿ îëäó, Ðàâèê? – äåéÿ ïû÷ûëäàäû.
Æîàíûí ñà÷ëàðû àðõàñûíäàêû àëàãàðàíëûã äÿùëèç, åëÿ áèë, äÿðèí
áèð øàõòàéà ýåäÿí éîë èäè âÿ áó øàõòàäà áöòöí âÿäëÿð ÿðèéèá
éîõ îëóðäó. Áó øàõòà íå÷ÿ-íå÷ÿ íÿñëèí ýþç éàøû, íå÷ÿ-íå÷ÿ
òÿçÿ éàðàíàí öìèä øÿáíÿìè èëÿ ñóëàíìûøäû...
– Ìÿùÿááÿò... – äåäè.
– Ìÿùÿááÿò?
– Ìÿùÿááÿò... Åëÿ îíà ýþðÿ äÿ ùÿð øåé áèòäè!
Ãàïûíû àðõàñûíúà ÷ÿêäè. Áó äà ëèôò. Äöéìÿíè áàñäû. Àíúàã
366 îíóí ñöðöíÿ-ñöðöíÿ ýÿëìÿñèíè ýþçëÿìÿäè, ãîðõäó êè, Æîàí
äàëûíúà ýÿëÿð. Éöyörÿ-éöyörÿ ïèëëÿêÿíëÿðè äöøäö. Éóõàðûäàí
ñÿñ ýÿëìÿäèéèíÿ ÷îõ òÿÿúúöáëÿíäè. Èêè ìÿðòÿáÿ äöøÿíäÿí
ñîíðà äàéàíäû, ÿòðàôû äèíøÿäè. Ñÿñ-ñÿìèð éîõ èäè. Ùå÷ êèì äÿ
ýÿëìèðäè...
***
Òàêñè ùÿëÿ äÿ åâèí ãàáàüûíäà ýþçëÿéèðäè. Ðàâèê îíó áöñ-
áöòöí óíóòìóøäó. Ñöðöúö áàøûíû áóëàéûá áèú-áèú ýöëäö.
– Íÿ ãÿäÿð âåðÿñèéÿì? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– Îí éåääè ôðàíê éàðûì.
Ðàâèê ïóëó âåðäè.
– Ãàéûòìûðñûíûç? – Ñöðöúö òÿÿúúöáëÿíäè.
– Ãàéûäûðàì. Àíúàã ïèéàäà ýåäÿúÿéÿì.
– ×îõ óçàã îëàð, ìöñéþ.
– Áèëèðÿì.
– Îíäà ìÿíè íàùàã éåðÿ ýþçëÿòäèíèç, ùå÷ íÿäÿí äÿ îí
áèð ôðàíê çèéàíà äöøäöíöç.
Ñöðöúö öñò äîäàüûíà éàïûøûá ñàðàëìûø ñèãàðåò êþòöéöíö
éàíäûðìàã èñòÿäè:
– Äåéÿñÿí, îðàäà ãàëìàüûíûçà äÿéÿð, – äåäè.
– Ùÿëÿ áèð àç äà àðòûã...
E
Õèéàáàíëàð ñÿùÿðèí àéàçûíäà áöçöøìöøäö. Ùàâà èñèíñÿ
äÿ, ñÿùÿð ñîéóüó äóéóëóðäó. Éàñÿìÿíëÿðèí, îòóðàúàãëàðûí R
öñòöíÿ áîçóìòóë òîç ãîíìóøäó... Áó ñêàìéàëàðäàí áèðèíèí

öñòöíäÿ öçöíÿ «Ïàðè ñóàð» ãÿçåòè ñÿðìèø êèøè éàòìûøäû –
Ðàâèêin î éàüûøëû ýåúÿäÿ îòóðäóüó ñêàìéà èäè. Äàéàíûá, éàòàí
êèøèéÿ áàõäû. Î íÿôÿñ àëäûãúà ãÿçåò àñòà-àñòà òÿðïÿíèðäè,
ñàíêè, úàíëû èäè, éà äà äåéÿðäèí, ïÿðâàíÿäèð, èíäèúÿ ñÿìàéà
ãàëõûá, þçöíäÿêè õÿáÿðëÿðè äöíéàéà éàéàúàã. Éàüëû ùÿðôëÿðëÿ
éàçûëìûø èðè áàøëûã, ñàíêè, àñòà-àñòà íÿôÿñ àëûðäû: Ùèòëåð
áÿéàíàò âåðèá êè, Ïîëøàäà Ãäàíñê êå÷èäèíäÿí áàøãà ÿðàçè
èääèàñûíäà äåéèë. Áèð àç àøàüûäà èñÿ ïàëòàð öòöëÿéÿí ãàäûí
ÿëèíäÿêè èñòè öòö èëÿ êèøèíè þëäöðöð. Éàçûíûí àëòûíäàêû øÿêèëäÿí
áàéûðëûã ïàëòàð ýåéìèø ÿíäàìëû áèð ãàäûí áàõûðäû. Îíóíëà
áÿðàáÿð, éàíûíäàêû øÿêèë äÿ éåëëÿíèðäè: ×åìáåðëåí áåëÿ ùåñàá
åäèð êè, ñöëùö ãîðóìàã îëàð! Øÿêèëäÿêè ÷ÿòèð òóòìóø òèïèê áàíê
ìÿìóðó öçäÿí õîøáÿõò ãîéóíà îõøàéûðäû. Îíóí àéàüûíûí
àëòûíäà õûðäà ùÿrôëÿðëÿ éàçûëìûø áàøãà áèð áàøëûã î ãÿäÿð äÿ 367
íÿçÿðÿ ÷àðïìûðäû: ñÿðùÿääÿ ìèíëÿðëÿ éÿùóäè ãûðûëûá...
Áó äöíéà õÿáÿðëÿðèíè ñÿùÿðèí øåùèíäÿí âÿ ýþçöíÿ äö-
øÿí ýöíÿøäÿí ãîðóíìàã ö÷öí öçöíÿ ñÿðìèø êèøè ñàêèò, äÿðèí
éóõóéà ýåòìèøäè... Àéàüûíäà ïàðóñèí àéàããàáû, ÿéíèíäÿ ãÿù-
âÿéè ðÿíýëè éóí øàëâàð âÿ úûðûã-úûðûã îëìóø êþéíÿê âàðäû.
Ãÿçåòäÿ éàçûëàíëàð âåúèíÿ äåéèëäè. Ùÿéàòûí åëÿ äÿðèí ãàòûíà
åíìèøäè êè, ùå÷ áèðèíèí îíà äÿõëè éîõ èäè, ùÿìèøÿ ñóéóí äèáèí-
äÿ éàøàéàí áàëûã êèìè îêåàíûí öñò ãàòûíäàêû òóôàíäàí õÿáÿð
òóòìóðäó.
Ðàâèê «Èíòåðíàñèîíàë» ìåùìàíõàíàñûíà ãàéûòäû. Òàìàì
éöíýöëëÿøìèø, áåéíè äóðóëìóøäó. Ùÿð øåé àéäûíëàøìûø,
êå÷ìèøäÿí ùå÷ íÿ ãàëìàìûøäû. Èíäè ùå÷ íÿ îíà ìàíå îëà
áèëìÿçäè. Áó ýöí «Ïðèíñ äå Ãàëë» ìåùìàíõàíàñûíà êþ÷-
ìÿê èñòÿéèðäè. Ùÿëÿ èêè ýöí ãàëìûøäû îíóí ýÿëìÿéèíÿ. Ùàà-
êåíè èêè ýöí ýåú ýþçëÿìÿêäÿíñÿ, èêè ýöí òåç ýþçëÿìÿê
éàõøû èäè...
ÕÕÂÛÛÛ
Ðàâèê àøàüû äöøÿíäÿ «Ïðèíñ äå Ãàëë» ìåùìàíõàíàñû-
íûí âåñòèáöëöíäÿ ùå÷ êÿñ éîõ èäè. Íþâáÿò÷è ñòîëóíóí öñòöí-
äÿ ÿë ðàäèîñó îõóéóðäó. Êöíú-áóúàãäà ñöïöðýÿ÷èëÿð
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
òÿìèçëèê èøè àïàðûðäûëàð. Ðàâèê íÿçÿðÿ ÷àðïìàäàí èðè àääûì-

ëàðëà çàëû êå÷èá ýåòäè. Ãàïûíûí éàíûíäàêû ñààòà áàõäû.
Ñÿùÿð ñààò áåø èäè.
Â Ýåîðã ïðîñïåêòè èëÿ öçöéóõàðû ãàëõûá, «Ôóêå» ðåñòîðà-
íûíà òÿðÿô ýåòäè. Ðåñòîðàí ÷îõäàí áàüëàíìûøäû, ùå÷ êÿñ äÿ
éîõ èäè. Áèð àíëûüà äóðóõäó, ñîíðà òàêñè ñàõëàòäûðûá, «Øÿùðè-
çàä»à ñöðäöðäö.
Ìîðîçîâ ãàïûíûí àüçûíäà äàéàíûá, ñóàëåäèúè íÿçÿðëÿðëÿ
îíà áàõûðäû.
– Áèð øåé éîõäóð, – äåéÿ Ðàâèê îíó ãàáàãëàäû.
– Áèëèðäèì. Àõû áó ýöí ùå÷ ýþçëÿìèðäèí äÿ.
– Éîõ, áó ýöí çÿíý âóðìàëû èäè. Îí äþðä ýöí êå÷èá...
– Áèð ýöíöí åéáè éîõäóð. Áöòöí âàõòû «Ïðèíñ äå Ãàëë»-
äà îëìóñàí?
– Ùÿ, äöíÿí ñÿùÿðäÿí èíäèéÿ êèìè.
– Ñàáàù çÿíý âóðàúàã. Îëà áèëñèí, áó ýöí èøè âàð èìèø,
368 éà äà îðàäàí áèð ýöí ýåú ÷ûõûá.
– Ñàáàù òåçäÿí òÿøðèùèì âàð.
– Òåçäÿí çÿíý åëÿìÿç.
Ðàâèê ùå÷ íÿ äåìÿäè, éåíèúÿ äàéàíàí òàêñèéÿ áàõäû.
Ðåñòîðàíûí àü ñìîêèíã ýåéìèø ìóçäëó ðÿããàñû, îíóí
äàëûíúà äà ðÿíýè ñàðàëìûø ãàáàíäèø áèð ãàäûí äöøäö. Ìîðî-
çîâ ãàïûíû à÷äû. «Øàíåë» ÿòðè êö÷ÿíè áàøûíà ýþòöðäö. Ãàäûí
àéàüûíû éöíýöëúÿ ÷ÿêèðäè. Êèøè äÿ òàêñèíèí ïóëóíó âåðèá, òÿí-
áÿë-òÿíáÿë îíóí àðõàñûíúà ýåòäè. Ãàäûí ãàïûíûn àüçûíäà
êèøèíè ýþçëÿäè. Ôÿíÿðèí èøûüûíäà ýþçëÿðè éàøûë ðÿíýÿ ÷àëûðäû.
Áÿáÿêëÿðè åëÿ áàëàúà èäè êè, ëÿêÿéÿ îõøàéûðäû...
Ìîðîçîâ ýåðè ãàéûäàíäà:
– Èíàíìûðàì, áó âàõò çÿíý âóðìàç, – äåäè.
– À÷àðû âåðñÿí, ñÿêêèçäÿ ÷ûõàí êèìè îðà ýåäÿðÿì, ñÿí
ãàéûäàíàäÿê ýþçëÿéÿðÿì.
– Ñÿí éàòìàëûñàí àõû.
– Áîø-áîø äàíûøìà! Ëàçûì ýÿëñÿ, ñÿíèí éåðèíäÿ éàòà-
ðàì. Áèëèðÿì, çÿíý âóðàí îëìàéàúàã, àíúàã ýåäèðÿì êè,
íèýàðàí ãàëìàéàñàí.
– Ñààò îí áèðÿ êèìè òÿøðèùèì âàð.
– Éàõøû, à÷àðû âåð. Èñòÿìèðÿì, ôèêèðëè îëàñàí, ãàäûíûí óøàã-
ëûüûíû ìÿäÿñèíÿ úàëàéàñàí, î äà äîããóç àéäàí ñîíðà óøàã
ãóñà. À÷àð éàíûíäàäûð?
E
– Ùÿ, ýþòöð...
Ìîðîçîâ à÷àðû àëûá úèáèíÿ ãîéäó. Ñîíðà áèð ãóòó íàíÿëè R
ùÿá ÷ûõàðûá Ðàâèêÿ óçàòäû. Ðàâèê áàøûíû áóëàäû. Ìîðîçîâ ùÿá-

ëÿðäÿí áèð-èêèñèíè ýþòöðöá àüçûíà àòäû. Hÿáëÿð ñàããàëûíûí àðà-
ñûíäà ýþçäÿí èòäè, ñàíêè, äöìàü ãóøëàð ìåøÿéÿ ýèðäè...
– Àäàìûí éóõóñóíó ãà÷ûðûð, – äåäè.
– Ùå÷ þìðöíäÿ ìÿõìÿð öçëö ìåáåë ãîéóëìóø îòàãäà
îòóðóá áöòöí ýöíö êèìèñÿ ýþçëÿìèñÿí? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– Îíäàí äà ÷îõ! Ñÿí ýþçëÿìÿìèñÿí?
– Ìÿí äÿ. Àíúàã áåëÿñèíè ýþçëÿìÿìèøÿì.
– Îõóìàã ö÷öí áèð øåé àïàðìàìûñàí?
– Àïàðìûøàì, àí÷àã áèð÷ÿ ñÿòèð äÿ îõóìàìûøàì.
Áóðàäà èøèí ÷îõ îëàúàã?
Ìîðîçîâ òàêñèíèí ãàïûñûíû à÷ûá, àìåðèêàíëàðû è÷ÿðè þòöðäö.
– ßí àçû èêè ñààò. – Ìîðîçîâ ýåðè ãàéûòäû. – Âÿçèééÿòè þçöí
ýþðöðñÿí. ×îõäàí áåëÿ ñÿôåù éàé îëìàìûøäû... Æîàí äà è÷ÿ-
ðèäÿäèð. 369
– Ùÿ. ×îõ ìàðàãëàíûðñàíñà, àäàìû äà éàíûíäàäûð.
– Éîõ, ìàðàãëàíìûðàì... – Ðàâèê ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøäû.
– Îíäà ñàáàù ýþðöøÿðèê.
– Ðàâèê! – Ìîðîçîâ îíóí àðõàñûíúà ãûøãûðäû. Î ãàéûòäû.
Ìîðîçîâ à÷àðû úèáèíäÿí ÷ûõàðäû:
– Ýþòöð, – äåäè, – áÿñ «Ïðèíñ äå Ãàëë»äàêû îòàüûíà èíäè
íåúÿ ýèðÿúÿêñÿí? Àõû ñàáàùà ãÿäÿð ñÿíè ýþðìÿéÿúÿéÿì.
×ûõàíäà ãàïûíû à÷ûã ãîéàðñàí.
– Îðàäà éàòìàéàúàüàì, – äåéÿ Ðàâèê à÷àðû ýþòöðäö.
– «Èíòåðíàñèîíàë»äà ãàëàúàüàì. Î òÿðÿôëÿðäÿ íÿ ãÿäÿð àç
ýþðöíñÿì, î ãÿäÿð éàõøûäûð.
– Àícàã éàòìàüà, ýÿðÿê, îðà ýåäÿñÿí. Îðàäà ãàëûðñàí,
äåìÿëè, îðàäà äà éàòìàëûñàí. Éîõñà ïîëèñ øöáùÿëÿíÿð.
– Äöç äåéèðñÿí, àíúàã áåëÿ äÿ éàõøûäûð. Ñîíðà ïîëèñÿ
ñöáóò åòìÿê îëàð êè, ìÿí ùÿìèøÿ «Èíòåðíàñèîíàë»äà ãàëìû-
øàì. «Ïðèíñ äå Ãàëë»äà ùÿð øåéè åëÿ äöçÿëòìèøÿì êè, áàõàí
äåéÿð, ñÿùÿð-ñÿùÿð áóðàäà èìèø: ÷àðïàéûíû éûüûøäûðìàìû-
øàì, äÿñìàëëàðû äà âàííà îòàüûíäà ùàðà ýÿëäè àòìûøàì.
– Éàõøû åëÿìèñÿí. Îíäà à÷àðû ãàéòàð.
– Ñÿíè äÿ îðàäà ýþðìÿñÿëÿð, éàõøûäûð.
– Åéáè éîõäóð, ãîé ýþðñöíëÿð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ëàçûì äåéèë, Áîðèñ, ýÿë àõìàãëûã åëÿìÿéÿê.. Áåëÿ ñàã-

ãàë ùàìûäà éîõäóð. Ñÿí äÿ áèð øåéäÿ ùàãëûñàí: þçöìö åëÿ
àïàðìàëûéàì êè, ùå÷ êÿñ øöáùÿëÿíìÿñèí. ßýÿð Ùààêå, äîü-
ðóäàí äà, ñÿùÿð-ñÿùÿð çÿíý âóðàúàãñà, äåìÿëè, ýöíîðòàäàí
ñîíðà äà âóðàúàã. Éîõñà áöòöí ýöíö òåëåôîíóí éàíûíäà îòó-
ðóá ýþçëÿñÿì, ìÿíäÿ ÿñÿá äåéèëÿí øåé ãàëìàç.
– Èíäè ùàðà ýåäèðñÿí?
– Éàòìàüà. Àüëûì êÿñìèð êè, áó âàõò çÿíý âóðàð.
– Èñòÿéèðñÿí, èøäÿí ñîíðà áèð éåðäÿ ýþðöøÿê.
– Éîõ, Áîðèñ. ×îõ ýöìàí êè, ñÿí ÷ûõàíäà ìÿí éàòìûø
îëàúàüàì. Ñÿêêèçäÿ äÿ òÿøðèùèì âàð.
Ìîðîçîâ øöáùÿëè áàõûøëàðëà îíó ñöçäö:
– Éàõøû, – äåäè, – îíäà ñàáàù ýöíîðòà þçöì ýÿëèá ñÿíè
«Ïðèíñ äå Ãàëë»äà òàïàðàì. ßýÿð î âàõòà êèìè áèð øåé îëñà,
ìåùìàíõàíàéà çÿíý âóðàðñàí.
– Îëäó.
370
***
Êö÷ÿëÿð... Øÿùÿð... Ãûçûëû ðÿíýÿ áîéàíìûø ñÿìà... Ýàù
ãûðìûçû, ýàù àü, ýàù äà ìàâè ðÿíýÿ ÷àëàí åâëÿð... Ìåéõà-
íàëàðûí äèâàðëàðûíû áàëàúà ïèøèê êèìè ñûüàëëàéàí êöëÿê... Áöð-
êöëö ìåùìàíõàíà îòàüûíäà áèð ýöí ýþçëÿéÿíäÿí ñîíðà
éåíÿ àäàìëàð, òÿìèç ùàâà... Ðàâèê «Øÿùðèçàä»ûí àðõà òÿðÿ-
ôèíäÿêè ïðîñïåêòëÿ ýåäèðäè. Äÿìèð ùàñàðëàðà àëûíìûø àüàú-
ëàð áó ãóðüóøóí ðÿíýëè ýåúÿäÿ ùÿðäÿí ìåøÿ èëÿ, éàøûëëûãëà
áàüëû õàòèðÿëÿðè îéàäûðäû... Áèðäÿí-áèðÿ þçöíö åëÿ éîðüóí,
åëÿ ÿçýèí ùèññ åëÿäè êè, àç ãàëäû éûõûëñûí. «Áÿëêÿ, áóðàõûì
ýåòñèí?! – Äàõèëèíäÿ íÿñÿ áèð ñÿñ áàø ãàëäûðäû. – Ùàìûñûíû
óíóäóì, èëàí ùÿð èë ãàáûüûíû äÿéèøÿí êèìè, áåéíèìäÿêèëÿðèí
ùàìûñûíû ñûéûðûá àòûì?! Àç ãàëà, áöñáöòöí óíóäóëìóø áèð
êå÷ìèøèí áó úöð ìåëîäðàìû èíäè ìÿíÿìè ãàëûá? Çöëìÿòëÿ
äîëó îðòà ÿñðëÿðèí äÿùøÿòëè ìåõàíèçìèíèí ÿùÿìèééÿòñèç áèð
ùèññÿñè, Ìÿðêÿçè Àâðîïà öçÿðèíäÿ òóòóëìóø ýöíÿøèí çÿððÿ-
úèéè îëàí, êèìèíñÿ ÿëèíäÿ àëÿòÿ ÷åâðèëìèø áèð éàðàìàçû þëäöð-
ìÿê ìÿíÿìè ãàëûá?!»
Äîüðóäàí äà, íÿ èøèíÿ ãàëìûøäû? Áèð ôàùèøÿ îíó äàëäà
éåðÿ ÷àüûðäû. Ãàðàíëûãäà éàõàñûíû à÷äû. Ïàëòàð åëÿ òèêèëìèøäè
êè, êÿìÿðèí à÷ûëìàñûíà áÿíä èäè, î äÿãèãÿ õàëàò êèìè àðàëàí-
äû, ÷ûëïàã áÿäÿíè ýþðöíäö. Óçóí úîðàáëàðû äà, ñèíÿñè äÿ, ýþç
E
÷óõóðëàðû äà ãàïãàðà èäè âÿ áó ãàðàëûãäàí ýþçëÿðè äÿ ñå÷èë-
ìèðäè. Ãûðûøìûø, ëàëûõëàìûø äÿðèñè ãàðàíëûãäà ôîñôîð êèìè èøûë- R
äàéûðäû...

Ôàùèøÿëÿðèí ùåñàáûíà äîëàíàí áèð ÿééàø äà, äàìàüûíäà
ñèãàðåò, àüàúà ñþéêÿíèá ýþçëÿðèíè îíà çèëëÿìèøäè. Òÿðÿâÿç
äàøûéàí áèð íå÷ÿ ôóðãîí ýÿëèá êå÷äè. Äÿðèñèíèí àëòûíäàí ýÿðèë-
ìèø ÿçÿëÿëÿðè ýþðöíÿí àòëàð áàøëàðûíû òÿðïÿäÿ-òÿðïÿäÿ, àüûð-
àüûð ýåäèðäèëÿð... Úöðáÿúöð ýþéÿðòèëÿðèí, éàøûë éàðïàãëàð è÷èí-
äÿ äàøà äþíìöø áåéèíëÿðÿ îõøàéàí ýöë êÿëÿìëÿðèí êÿñêèí
ãîõóñó êö÷ÿéÿ éàéûëäû. Ãûïãûðìûçû ïîìèäîð, ëîáéà, ñîüàí,
ýèëàñ, êÿðÿâèç äîëó ñÿáÿòëÿð...
Äîüðóäàí äà, íÿ èøèíÿ ãàëìûøäû? Áèðè ÷îõ, áèðè àç – íÿ
ôÿðãè? Ùààêå êèìè âÿ éàõóä îíäàí äà áåòÿð éöç ìèíëÿðëÿ
éàðàìàçûí áèðè ÷îõ îëñóí, éà àç... Áèðè àç... Ãÿôëÿòÿí äàéàíäû.
Ìÿñÿëÿ åëÿ áóíäà èäè! Áèðäÿí-áèðÿ òàìàì àéûëäû. Ìÿñÿëÿ åëÿ
áóíäà èäè! Ùààêå êèìèëÿð äÿ îíà ýþðÿ áåëÿ ãîë-ãàíàä
à÷ìûøäûëàð êè, ÷îõ àäàì éîðóëìóøäó, ìöáàðèçÿíè àòìûøäû âÿ 371
äåéèðäè: «Ìÿíÿ íÿ äÿõëè?!» Ìÿñÿëÿ åëÿ áóíäà èäè! Áèðè àçàëàð-
äû... Áÿëè, áèðè àçàëàðäû âÿ áó, áèð òÿðÿôäÿí ùå÷ íÿ èäèñÿ, äèýÿð
òÿðÿôäÿí äÿ ùÿð øåé èäè! Ùÿð øåé! Éàâàø-éàâàø úèáèíäÿí ñèãà-
ðåò ÷ûõàðäû, òÿëÿñìÿäÿí éàíäûðäû. Bèðäÿí êèáðèòèí ñàïñàðû
àëîâó äèâàðëàðû ÷àò-÷àò îëìóø ìàüàðàéà áÿíçÿéÿí îâúóíó
èøûãëàíäûðàíäà áèëäè êè, ùå÷ íÿ îíó Ùààêåíè þëäöðìÿêäÿí
÷ÿêèíäèðÿ áèëìÿéÿúÿê! Âÿ áèðäÿí, ãÿðèáÿ äÿ îëñà, áàøà äöø-
äö êè, ùÿð øåé åëÿ áóíóí áàøûíäà èìèø! Éîõ, áó, òÿêúÿ øÿõñè
èíòèãàì ùèññè äåéèëäè, îíäàí ÷îõ-÷îõ î éàíà êå÷èðäè... Îíà åëÿ
ýÿëäè êè, áó èøè åëÿìÿñÿ, äÿùøÿòëè áèð úèíàéÿò òþðÿòìèø îëàúàã,
ÿëèíè ãîéíóíà ãîéóá îòóðñà, äöíéà íÿñÿ èòèðÿúÿê. Åéíè çàìàí-
äà äà äÿãèã áèëèðäè êè, áóíëàðûí ùå÷ áèðè îëìàéàúàã, àíúàã
áóíà áàõìàéàðàã, ùàðàäàñà ëàï óçàãëàðäà, ìÿíòèãèí, ùÿãè-
ãÿòèí öíö éåòìÿéÿí áèð íþãòÿäÿ áöòöí âàðëûüû èëÿ ùèññ åäèðäè
êè, ìöòëÿã åëÿìÿëèäèð! Ñàíêè, áóíäàí ýèçëè-ýèçëè äàëüàëàð éàðà-
íàúàã âÿ àõûðäà òóôàí ãîïàúàã! Áèëèðäè êè, Ùààêå çöëì îúàüû-
íûí êè÷èê áèð ìÿìóðóäóð, åëÿ áþéöê àäàì äåéèë... Àíúàã áèð-
äÿí-áèðÿ îíó äà áèëäè êè, ìöòëÿã, ìöòëÿã þëäöðìÿê ëàçûìäûð...
Îâúóíäàêû ìàüàðàäà àëîâ ñþíäö, î, êèáðèò ÷þïöíö òóë-
ëàäû. Äàí ñþêöëöðäö âÿ åëÿ áèë, àüàúëàðûí áàøûíà ýöìöøö
òîð ÷ÿêèëìèøäè. Éåíèúÿ îéàíìûø ñÿð÷ÿëÿðèí úèêêèëòèñè àëÿìè áàøû-
íà ýþòöðìöøäö. Ðàâèê òÿÿúúöáëÿ ÿòðàôûíà áîéëàíäû. Äàõèëèí-
äÿ íÿñÿ áàø âåðìèøäè. Öðÿéèíäÿ ãóðäóüó ãàïàëû ìÿùêÿìÿ
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
þç ùþêìöíö âåðìèøäè! Ùÿëÿ ùå÷ âàõò àüàúëàðû, åâëÿðèí ñàðû

ðÿíýëè äèâàðëàðûíû, ëàï éàíûíäàêû áîìáîç äÿìèð ùàñàðû, ìàâè
äóìàíà áöðöíìöø êö÷ÿíè áåëÿ àéäûí ýþðìÿìèøäè... Ùèññ
åëÿäè êè, áóíëàðû ùå÷ âàõò óíóòìàéàúàã. Âÿ åëÿ ùÿìèí àíäà-
úà áèëäè êè, Ùààêåíè, äîüðóäàí äà, þëäöðÿúÿê âÿ áó, îíóí
øÿõñè èøè äåéèë, ÷îõ øåé äåìÿêäèð! Áàøëàíüûúäûð...
Éîëó «Îçèðèñ»èí ãàïûñûíäàí äöøäö. È÷ÿðèäÿí ñÿíäÿëÿéÿ-
ñÿíäÿëÿéÿ áèð íå÷ÿ ñÿðõîø ÷ûõäû. Ùàìûñûíûí äà ýþçö øöøÿ êèìè
ïàðûëäàéûðäû, éàíàãëàðû ãûïãûðìûçû îëìóøäó. Òàêñè éîõ èäè. Ñÿð-
õîøëàð áèð àç ýþçëÿéÿíäÿí ñîíðà ñþéÿ-ñþéÿ, ëÿíýÿðëÿíÿ-ëÿí-
ýÿðëÿíÿ, ñÿñ-êöéëÿ óçàãëàøäûëàð. Àëìàíúà äàíûøûðäûëàð...
Ðàâèê ìåùìàíõàíàéà ãàéûòìàã èñòÿéèðäè, àíúàã èíäè
ôèêðèíè äÿéèøäè. Éàäûíà äöøäö êè, Ðîëàíäà ñîí âàõòëàð àëìàí
òóðèñòëÿðèíèí «Îçèðèñ»ÿ òåç-òåç ýÿëäèêëÿðèíè äåìèøäè. È÷ÿðè ýèðäè.
Ðîëàíäà éåíÿ ãàðà ðÿíýëè äàéÿ ïàëòàðûíäà, áàðûí ïèøòàõ-
òàñûíà ñþéêÿíèá, ñîéóã íÿçÿðëÿðëÿ çàëà áàõûðäû. Ïèàíîëàrûí
372 ýóð ñÿñè Ìèñèð öñëóáóíäà íàõûøëàíìûø äèâàðëàðà äÿéèá ýåðè
ãàéûäûðäû...
– Ðîëàíäà!
Î, ýåðè äþíäö:
– Ðàâèê! ×îõäàí ýþðöíìöðäöí. Éàõøû êè, ýÿëäèí, – äåäè.
– Íÿ îëóá?
Èíäè Ðîëàíäà èëÿ éàíàøû äàéàíûá, çàëû íÿçÿðäÿí êå÷èðèðäè.
Ìöøòÿðè àç èäè. Àääà-áóääà îòóðóá ìöðýö äþéöðäöëÿð.
– Áóðàäàí ÷ûõûðàì, Ðàâèê. Áèð ùÿôòÿéÿ ýåäèðÿì!
– Ùÿìèøÿëèê?
Ðîëàíäà áàøûíû òÿðïÿäÿðÿê, ãîéíóíäàêû òåëåãðàìû
÷ûõàðäû:
– Áóäóð, – äåäè.
Ðàâèê îíó îõóéóá ãàéòàðäû:
– Õàëàí? Àõûð êè þëäö?
– Áÿëè, îðà ãàéûäûðàì. Ìàäàìà áàøà ñàëäûì. Äöçäöð,
àúûãëàíäû, àíúàã áàøà äöøäö. Éåðèìäÿ Æàíåòòà ãàëàúàã.
Àíúàã, ýÿðÿê, èøèí éþíöíö îíà þéðÿäÿì. – Ðîëàíäà ýöëäö.
– Éàçûã ìàäàì! Èñòÿéèðäè, áó éàéû Êàííäà äèíúÿëñèí, þçöíö
ýþñòÿðñèí. Êå÷ÿí èë çàäÿýàí íÿñëèíäÿí îëàí òóëóçàëû áèð ÿééà-
øà ÿðÿ ýåäèá, ãðàôèíéà îëóá. Èíäè âèëëàñûíäà ÷îõëó ãîíàüû âàð.
Êèøèéÿ äÿ àéäà áåø ìèí ôðàíê âåðèð êè, Òóëóçàäàí ùå÷ éàíà
÷ûõìàñûí... Äàùà ýåäÿ áèëìÿäè!
– Äåäèéèí êàôåíè à÷àúàãñàí?
E
– Áÿëè. Áöòöí ýöíö îðà-áóðà ãà÷ûðàì, ëàçûì îëàí øåéëÿðè
ñèôàðèø âåðèðÿì. Ïàðèñäÿ óúóç äöøÿð. Ïÿðäÿëèê ñèôàðèø âåðìèøÿì. R
Áåëÿñè éàõøûäûð?

Ãîéíóíäàí ÿë áîéäà ÿçèê-öçöê ïàð÷à ÷ûõàðäû. Ýöëëö
ïàð÷àíûí éåðëèéè ñàðû èäè.
– ßíòèãÿäèð! – Ðàâèê òÿðèôëÿäè.
– Ãèéìÿòè éåòìèø ôàèç äöøöá. Êå÷ÿí èëäÿí éàòûá ãàëûá,
– Ðîëàíäàíûí ýþçëÿðè ñåâèíúëÿ ïàðûëäàäû. – Áóíóíëà éöç
éåòìèø ôðàíêà ãÿíàÿò åëÿéèðÿì. Éàõøû äåéèë?
– Ëàï ÿíòèãÿäèð! ßðÿ ýåäÿúÿêñÿí, Ðîëàíäà?
– Áÿëè.
– Íÿ òåç? Íèéÿ áèð àç äà ýþçëÿéèá, áöòöí èøëÿðèíè ãàéäàéà
ñàëìûðñàí?
Ðîëàíäà ýöëäö:
– Ñÿíèí àëâåðäÿí áàøûí ÷ûõìàç, Ðàâèê. Êèøèñèç ùå÷ íÿ
åëÿìÿê îëìóð. Êèøè äÿ åëÿ àëâåð äåìÿêäèð. Ìÿí íåéëÿäèéèìè
éàõøû áèëèðÿì! 373
Ðîëàíäà ÷îõ ñàêèò âÿ èíàìëà äàíûøûðäû. Ùÿð øåéè þë÷öá-
áè÷ìèøäè. Êèøè äÿ îíà àëâåð ö÷öí ëàçûì èäè!
– Ïóëó îíóí àäûíà òåç êå÷èðìÿ! – Ðàâèê íÿñèùÿòÿ áàø-
ëàäû. – Áèð àç ýþçëÿ, èøëÿð òàìàì ãàéäàñûíà äöøñöí...
Ðîëàíäà éåíÿ ýöëäö:
– Íåúÿ îëàúàüûíû áèëèðÿì. Áèç àüûëëû àäàìëàðûã, áèëèðèê êè,
áèð-áèðèìèçÿ àëâåð ö÷öí ëàçûìûã. Ïóëó àðâàäûíäà îëàí êèøè íÿ
êèøèäèð? Ìÿíÿ ìöôòÿõîð êèøè ëàçûì äåéèë! Ìÿí ÿðèìè ùÿìèøÿ
ùþðìÿòëè òóòàúàüàì. Ãîéìàðàì, ùÿð äÿãèãÿ ýÿëèá ìÿíäÿí
ïóë èñòÿñèí. Áàøà äöøìöðñÿí?
– Áàøà äöøöðÿì, – äåéÿ Ðàâèê áóíó áàøà äöøìÿñÿ
äÿ, úàâàá âåðäè.
– Áó, áàøãà ìÿñÿëÿ! – Ðîëàíäà ðàçûëûãëà áàøûíû òÿðïÿòäè.
– È÷ìÿê èñòÿéèðñÿí?
– Èñòÿìèðÿì, ýåäÿñèéÿì. Åëÿ áóðàäàí êå÷èðäèì, îíà
ýþðÿ ýèðäèì. Ñÿùÿð òåçäÿí òÿøðèùèì âàð.
Ðîëàíäà äèããÿòëÿ îíà áàõäû:
– Ñÿí òàìàì àéûãñàí, – äåäè. – Ãûç èñòÿéèðñÿí?
– Õåéð.
Ðîëàíäà èøàðÿ èëÿ èêè ãûçà åëÿ äèâàíäà îòóðà-îòóðà éóõó-
éà ýåòìèø êèøèíè ýþñòÿðäè. Ãûçëàðäàí áèð íå÷ÿñè çàëûí îðòà-
ñûíäà èêè ñûðà äöçöëìöø áàëàúà êÿòèëëÿðäÿ îòóðìóø, ãàëàíû
èñÿ êåôäÿ èäè. Äÿùëèçäÿêè øöøÿ êèìè äàø äþøÿìÿíèí öñòöíäÿ
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
óøàãëàð ãûøäà áóçóí öñòöíäÿ ñöðöøÿí êèìè ñöðöøöðäöëÿð.

Áèðè ÷þìÿëèð, èêèñè îíóí ÿëèíäÿí òóòóá óçóí äÿùëèçëÿ îáàø-
áóáàøà ÷ÿêèðäè. Ñà÷ëàðû éåëëÿíèð, äþøëÿðè àòûëûá-äöøöð, ÷ûëïàã
÷èéèíëÿðè èøûëäàéûðäû. ßéèíëÿðèíäÿêè áèðúÿ ãàðûø èïÿê ùå÷ íÿéè
ýèçëÿäÿ áèëìèðäè. Ãûçëàð ëÿççÿòäÿí ãûøãûðûøûðäû, «Îçèðèñ» äÿ áèð-
äÿí-áèðÿ ýöíàùñûç ìÿëÿêëÿðèí éûüûøäûüû úÿííÿòÿ äþíìöøäö...
– Éàéäûð, – Ðîëàíäà èçàùàò âåðäè, – îíëàðà ñÿùÿð-ñÿùÿð
áèð àç ñÿðáÿñòëèê âåðìÿê ëàçûìäûð... – Ñîíðà Ðàâèêèí öçöíÿ
áàõäû: – Úöìÿ àõøàìû ìàäàì ìÿíèì øÿðÿôèìÿ çèéàôÿò
âåðèð. Ýÿëÿðñÿí?
– Úöìÿ àõøàìû?
– Áÿëè.
«Úöìÿ àõøàìû? – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Éåääè ýöí-
äÿí ñîíðà... Éåääè ýöí... Éåääè èë êèìè ÷ÿêÿúÿê... – Úöìÿ
àõøàìû ùÿð øåé áèòìèø îëàúàã! Úöìÿ àõøàìû... Êèì áèëèð,
î âàõòà êèìè íÿëÿð îëàúàã...»
374 – ßëáÿòòÿ! – äåäè. – Ùàðàäà?
– Áóðàäà. Ñààò àëòûäà.
– Éàõøû, ìöòëÿã ýÿëÿðÿì. Ýåúÿí õåéðÿ ãàëñûí, Ðîëàíäà.
– Õåéðÿ ãàðøû, Ðàâèê.
***
Ùÿð øåé ðåòðàêòîðó ãîéàíäà áàø âåðäè. Ãÿôëÿòÿí öçöíÿ
êÿñêèí, èñòè áèð äàëüà âóðäó. Áèð àíëûüà íÿ åäÿúÿéèíè áèëìÿäè.
Ãûïãûðìûçû à÷ûã éàðà, áàüûðñàãëàðûí àðàñûíà ãîéäóüó èñòè,
éàø òÿíçèôëÿðäÿí ãàëõàí ñåéðÿê áóõàð, ñûõûëìûø íàçèê äàìàð-
ëàðäàí ñûçàí ãàí... Áèðäÿí Åæåíèíèí ñóàëåäèúè áàõûøëàðûíû, úÿð-
ðàùèééÿ ëàìïàëàðûíûí áóìáóç èøûüûíäà Âåáåðèí èðè ñèôÿòèíèí
ãûðûøëàðûíû, ñàããàëûíäàêû òöêëÿðè ýþðäö, þçöíö ÿëÿ àëûá, ñàêèò-
úÿ èøèíÿ äàâàì åòäè.
Éàðàíû òèêèðäè. Òèêÿí éàëíûç ÿëëÿðè èäè... Éàðàíûí àüçû éóìóë-
äó. Ùèññ åòäè êè, òÿð áÿäÿíèíäÿí ñåë êèìè àõûð...
– Òèêèøè àõûðà ÷àòäûðìàã èñòÿìèðñèíèç? – äåéÿ Âåáåðäÿí
ñîðóøäó.
– Èñòÿéèðÿì. Íÿ îëóá?
– Ùå÷ íÿ... Éàìàí èñòèäèð... Éóõóäàí äîéìàìûøàì...
Åæåíèíèí òÿÿúúöáëö áàõûøëàðûíû Âåáåð äÿ ýþðäö.
– Áåëÿ øåéëÿð îëóð, Åæåíè, – äåäè. – Ùÿòòà ìþìèí
àäàìëàðûí äà áàøûíà ýÿëèð.
E
Ãÿôëÿòÿí îòàã áàøûíà ôûðëàíäû. Äÿùøÿòëè áèð éîðüóíëóã
ùèññ åëÿäè. Âåáåð òèêèø ãîéóð, Ðàâèê äÿ ãåéðè-èõòèéàðè îíà R
êþìÿê åäèðäè. Äèëè øèøèá àüçûíà ñûüìûðäû. Äàìàüû ïàìáûã

êèìè îëìóøäó. Àüûð-àüûð íÿôÿñ àëûðäû... «Ëàëÿëÿð... – åëÿ áèë, áó
ñþçëÿðè êèìñÿ îíà äåéèðäè, – Ôëàíäðèéà ÷þëëÿðèíäÿêè ëàëÿëÿð...
Ãûïãûðìûçû ãûçàðàí éàðûëìûø ãàðûí áîøëóüó... ùÿéàòûí áó à÷ûã-
ñà÷ûã ñèððè áû÷àã òóòàí ÿëèíèí àëòûíäàäûð... ßëè áèð áàëàúà òèò-
ðÿäè, âÿññàëàì, äþâðÿ ãàïàíàúàã, þëöì éàâàø-éàâàø îíà
òÿðÿô ñöðöíÿúÿê... Éîõ, äàùà òÿøðèù åëÿéÿ áèëìÿðÿì, – äåéÿ
öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Î èøè ýþðöá ãóðòàðàíäàí ñîíðà...»
Âåáåð éàðàéà éîä ÷ÿêèá äåäè:
– Ãóðòàðäû.
Åæåíè õÿñòÿíèí àéàãëàðûíû äöçÿëòäè, õÿðÿê ñÿññèç-ñÿìèðñèç
îòàãäàí ÷ûõäû.
– Ñèãàðåò âåðèì? – Âåáåð ñîðóøäó.
– Õåéð, ýåòìÿëèéÿì, èøèì âàð. Ìÿíëèê ùå÷ íÿ ãàëìàäû êè?
– Õåéð. – Âåáåð òÿÿúúöáëÿ îíóí öçöíÿ áàõäû. – Ùàðà 375
òÿëÿñèðñèíèç? Áÿëêÿ, ñîäàëû «Âåðìóò», éà äà ñÿðèí áèð øåé è÷ÿ-
ñèíèç?
– Ùå÷ íÿ èñòÿìèðÿì, ýåòìÿê ëàçûìäûð. Áåëÿ ýåú îëäó-
üóíó áèëìèðäèì. Ùÿëÿëèê, Âåáåð.
Òÿëÿñèê õÿñòÿõàíàäàí ÷ûõäû. Òàêñè ëàçûì èäè. Òåç áèð
òàêñè òàïìàã! Ýþðäö êè, áèð «Ñèòðîåí» ýÿëèð, òåç îíó ñàõëàòäû.
– «Ïðèíñ äå Ãàëë» ìåùìàíõàíàñûíà! Úÿëä îëóí!
«Ýÿðÿê, Âåáåðÿ äåéÿì êè, áó áèð íå÷ÿ ýöíö ìÿíñèç
êå÷èíñèí, – äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Áó úöð éàðàìàç! Òÿø-
ðèùèí øèðèí éåðèíäÿ éàäûìà äöøñÿ êè, Ùààêå èíäè çÿíý âóðóð,
ùóøóì áàøûìäàí ÷ûõàð!»
Òàêñèíèí ïóëóíó âåðèá, ìåùìàíõàíàéà ýèðäè. Ëèôòèí ýÿëèá
÷ûõìàñû ÿáÿäèééÿò ãÿäÿð óçóí ÷ÿêäè... Åíëè äÿùëèçäÿí êå÷èá
îòàüûí ãàïûñûíû à÷äû. Áó äà òåëåôîí! Äÿñòÿéè åëÿ ãàëäûðäû êè,
åëÿ áèë, îíäàí äàø àñûëìûøäû.
– Äàíûøàí ôîí Ùîðíäóð, ìÿíÿ çÿíý åëÿéÿí îëóá?
– Áèðúÿ äÿãèãÿ, ìöñéþ!
Ðàâèê ýþçëÿäè. Íÿùàéÿò, òåëåôîí÷ó ãûçûí ñÿñè åøèäèëäè:
– Õåéð, ùå÷ êÿñ çÿíý åëÿìÿéèá.
– Òÿøÿêêöð åäèðÿì.
***
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ìîðîçîâ ýöíîðòàäàí ñîíðà ýÿëäè.

– ×þðÿê éåìèñÿí? – äåéÿ îíäàí ñîðóøäó.
– Éîõ, ñÿíè ýþçëÿéèðÿì, áóðàäà éåéÿðèê.
– Ñÿôåùëèêäèð, äèããÿòè úÿëá åëÿéÿð. Ïàðèñäÿ éàëíûç õÿñòÿ
àäàìëàð åâäÿ ÷þðÿê éåéèð. Ýåò, ÷þðÿéèíè éå, ìÿí ãàëàðàì.
Áó âàõò ùå÷ êèì çÿíý âóðìàç, ùàìûíûí áàøû éåìÿéÿ ãàðû-
øûá. ×îõ ìöãÿääÿñ àäÿòäèð... Çÿíý åëÿñÿ, ñÿíèí õèäìÿò÷è-
íÿì, òåëåôîíóíó éàçàðàì, äåéÿðÿì êè, éàðûì ñààòà ãàéû-
äàúàã.
Ðàâèê òÿðÿääöä åòäè:
– Éàõøû, – äåéÿ, íÿùàéÿò, ðàçûëàøäû, – èéèðìè äÿãèãÿéÿ ãàéû-
äûðàì.
– Òÿëÿñìÿ, îíñóç äà ÷îõ ýþçëÿìèñÿí, ãîé ÿñÿáëÿðèí áèð
àç ñàêèòëÿøñèí. «Ôóêå»éÿ ýåäÿúÿêñÿí?
– Ùÿ.
– Îíäà îòóç éåääèíúè èëèí à÷ûã «Âóâðå» øÿðàáûíäàí ýþòöð.
376 Èíäèúÿ îíäàí è÷ìèøÿì, ÿíòèãÿäèð.
– Éàõøû.
Ðàâèê ëèôòëÿ àøàüû äöøäö. Òåç êö÷ÿíèí î áèðè òÿðÿôèíÿ
êå÷èá, àðòûðìàéà ýþç ýÿçäèðäè. Ñîíðà ðåñòîðàíà ýèðäè, ùÿð
éàíà áîéëàíäû. Ùààêå ýþðöíìöðäö. V Ýåîðã ïðîñïåêòè
òÿðÿôäÿ áîø ñòîë òàïûá îòóðäó, ãûçàðòìà, ñàëàò, êå÷è ïåíäèðè âÿ
áèð ãðàôèí äÿ «Âóâðå» ñèôàðèø âåðäè.
Éåéÿ-éåéÿ ÿëëÿðèíÿ, îðà-áóðà áàõûðäû. Þçöíö ìÿúáóð åëÿ-
éèá øÿðàáûí äàäûíà áàõäû, ýþðäö êè, áèð àç òóðøäóð. Àñòà-àñòà
éåéèð, éàí-éþðÿñèíÿ, «Çÿôÿð òàüû»íûí öñòöíäÿ èïÿê áàéðàã êèìè
éåëëÿíÿí ñÿìàéà áàõûðäû. Ñîíðà ãÿùâÿ ýÿòèðòäè, äàäûíà áàõûá
ýþðäö, àúûäûð, òÿëÿñìÿäÿí ñèãàðåò éàíäûðäû êè, áèð àç äà îòóð-
ñóí, êö÷ÿäÿí êå÷ÿíëÿðÿ áàõñûí. Ñîíðà äóðóá «Ïðèíñ äå Ãàëë»
ìåùìàíõàíàñûíà òÿðÿô ýåòäè âÿ ùÿð øåéè óíóòäó...
– «Âóâðå» íåúÿ èäè? – äåéÿ Ìîðîçîâ ñîðóøäó.
– Éàõøû.
Ìîðîçîâ úèá øàùìàòûíû ÷ûõàðäû:
– Áèð ïàðòèéà îéíàéàã?
– Îéíàéàã.
Ôèãóðëàðû áàëàúà òàõòàíûí öñòöíäÿêè äåøèêëÿðÿ òàõäûëàð.
Ìîðîçîâ êðåñëîéà ÿéëÿøäè. Ðàâèê äÿ äèâàíäà îòóðóá äåäè:
– Èíàíìûðàì, ìÿíè áóðàäà ïàñïîðòñóç ö÷ ýöíäÿí àðòûã
ñàõëàñûíëàð.
– Ìöäèðèééÿòäÿí ñîðóøàí îëóá?
E
– Ùÿëÿ éîõ. Áÿçÿí ïàñïîðòëà âèçàíû îòàüû âåðÿíäÿ ñîðóøóð-
ëàð, îíà ýþðÿ äÿ ýåúÿ ýÿëäèì. Íþâáÿò÷è îüëàí ÷îõ ñîðüó- R
ñóàëà òóòìàäû. Äåäèì êè, ìÿíÿ áåø ýöíëöéÿ áèð îòàã ëàçûìäûð.

– Áàùàëû ìåùìàíõàíàëàðäà åëÿ øåéÿ ÷îõ ôèêèð âåðìèðëÿð.
– Ýÿëèá ïàñïîðò èñòÿñÿëÿð, ÷ÿòèí îëàúàã...
– Ùÿëÿ ýÿëìÿçëÿð. «V Ýåîðã» âÿ «Ðèòñ» ìåùìàíõàíà-
ëàðûíäàí þéðÿíìèøÿì... Àìåðèêàëû êèìè ãåéä îëóíìóñàí?
– Éîõ, Óòðåõòäÿí ýÿëìèø ùîëëàíäèéàëû êèìè éàçäûðäûì.
Àäûì áèð àç øöáùÿëè ýþðöíÿðäè, åùòèéàò ö÷öí îíó äà áèð àç
äÿéèøäèì, «Ôîí» Ùîðí ÿâÿçèíÿ, «Âàí» éàçäûðäûì. Ùààêå
çÿíý åëÿñÿ, áàø à÷ìàéàúàã, èêèñè äÿ åéíè ñÿñëÿíèð.
– Éàõøû åëÿìèñÿí. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð, ùÿð øåé éàõøû îëàúàã.
Àõû ñÿí óúóç îòàã òóòìàìûñàí, îíà ýþðÿ äÿ ôèêèð âåðÿí
îëìàéàúàã.
– Éÿãèí, åëÿ îëàð.
– Ùåéèô êè, îíäà àäûíû Ùîðí äåìèñÿí. Øÿõñè âÿñèãÿ éåðè
áèëèðäèì, ùÿëÿ áèð èë âàõòû ãàëìûøäû. Éåääè àé áóíäàí ãàáàã 377
þëÿí äoñòóìóí èäè. Ìåéèòè éîõëàéàíäà äåäèê êè, Àëìàíèéà-
äàí ãà÷ûá, ñÿíÿäè éîõäóð. Âÿñèãÿíè õèëàñ åòäèê. Éîçåô Âàéñ
àäû èëÿ òîðïàüûí àëòûíäà éàòìàüûí îíà ùå÷ áèð çèéàíû îëìàéà-
úàã, àíúàã èêè ìöùàúèð î ñÿíÿäëÿ õåéëè éàøàéûá. Àäû Èâàí
Êëóêå èäè. Ðóñ àäûíà îõøàìûð. Øÿêëè äÿ ñàðàëûá, ïðîôèëäÿí
÷ÿêèëèá, ìþùöðö äÿ éîõäóð, àñàíúà äÿéèøìÿê îëàð.
– Éîõ, áåëÿ éàõøûäûð. Áóðàäàí ÷ûõàíäàí ñîíðà íÿ Ùîðí,
íÿ äÿ îíóí ñÿíÿäè îëàúàã.
– Ïîëèñÿ ýþðÿ äåéèðäèì. Àíúàã î äà ýÿëìÿç. Ùÿð íþì-
ðÿñè éöç ôðàíêäàí àðòûã îëàí ìåùìàíõàíàëàðà ýÿëìèðëÿð.
Ìÿí áèð ãà÷ãûí òàíûéûðàì, áåø èëäèð «Ðèòñ»äÿ ñÿíÿäñèç ãàëûð.
Áóíäàí áèðúÿ ýåúÿ íþâáÿò÷èñèíèí õÿáÿðè âàð. Àíúàã áöòöí
áóíëàðà áàõìàéàðàã, äîñòëàðûí ñÿíèíëÿ ìàðàãëàíñà, íÿ äåéÿ-
úÿéèíè ôèêèðëÿøìèñÿí?
– ßëáÿòòÿ! Ïàñïîðòóìó âèçà àëìàã ö÷öí Àðýåíòèíà
ñÿôèðëèéèíÿ âåðìèøÿì. Äåéÿúÿéÿì êè, ñàáàù àëûá ýÿòèðÿðÿì.
×àìàäàíûìû ãîéóá ÷ûõàðàì, áèð äÿ áó òÿðÿôëÿðÿ ôûðëàíìà-
ðàì. Îíà êèìè âàõòûì ÷îõ ãàëûð. ßââÿëúÿ ïîëèñèí þçö ýÿëìèð,
ìöäèðèééÿòäÿí ñîðóøóðëàð. Ìÿí äÿ áóíà öìèäëèéÿì. Áàøãà
úöð îëñà, áóðàäà ãàëìàüûì ìÿíàñûç øåéäèð.
– Ùÿð øåé éàõøû îëàúàã.
Îíëàð äîããóçóí éàðûñûíà êèìè îéíàäûëàð. Àõûðäà Ìîðî-
çîâ äåäè:
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Èíäè äÿ ýåò, øàì åëÿ, ìÿí ùÿëÿ áóðàäàéàì, áèð àçäàí

ýåäÿúÿéÿì.
– Ñÿí ýåò, þçöì ñîíðà áóðàäà éåéÿðÿì.
– Áîø-áîø äàíûøìà! Ýåò, ÿìÿëëè-áàøëû ÷þðÿê éå! Äîñòóí
çÿíý åëÿñÿ, ÷îõ ýöìàí êè, ÿââÿëúÿ îíóíëà âóðàñû îëàúàã-
ñàí. Î âàõòà êèìè éàõøûúà éåìÿê ëàçûìäûð. Îíó ùàðà àïàðà-
úàüûíû áèëèðñÿí?
– Ùÿ.
– Äåäèéèì îäóð êè, áÿëêÿ, ùàðàéàñà ýåòìÿê, éà äà è÷ìÿê
èñòÿäè.
– ×îõ éåð òàíûéûðàì, ùå÷ êèì ìàíå îëìàéàúàã.
– Èíäèñÿ ýåò, ÷þðÿéèíè éå. Àíúàã è÷ìÿ. Éàüëû øåé ýþòöð
êè, öðÿéèíè áàññûí.
– Îëäó.
Ðàâèê éåíÿ «Ôóêå»éÿ òÿðÿô ýåòäè. Áèðäÿí îíà åëÿ ýÿëäè
êè, áóíëàðûí ùå÷ áèðè ýåð÷ÿê äåéèë. Ñàíêè, ùàìûñûíû êèòàáäà
378 îõóéóð, ìåëîäðàìàòèê ôèëìÿ áàõûð, éà äà éóõóñóíäà ýþðöð-
äö. Éåíÿ áàéàãêû êèìè ðåñòîðàíûí ùÿð èêè òÿðÿôèíè éîõëàäû.
Èøûãëû àðòûðìàëàð àäàìëà äîëó èäè. Áöòöí ñòîëëàðû áèðúÿ-áèðúÿ
éîõëàäû. Ùààêå ýþðöíìöðäö.
Ãàïûéà éàõûí éåðäÿ îòóðäó. Áóðàäàí è÷ÿðè ýèðÿíëÿð äÿ,
êö÷ÿäÿí êå÷ÿíëÿð äÿ ýþðöíöðäö. Ãîíøó ñòîëäà èêè ãàäûí
«Ìåíáîø» âÿ «Ñêàïàðåëëè» ìàüàçàëàðûíäàí äàíûøûðäûëàð. ×ÿíÿ-
ñàããàë áèð êèøè äÿ îíëàðûí éàíûíäà îòóðóá ñóñóðäó. Áèð àç
î òÿðÿôäÿ ôðàíñûçëàð ñèéàñÿòäÿí äÿì âóðóðäóëàð. Áèðè «Croix
de feè»1 òÿøêèëàòûíû, äèýÿðè èñÿ êîììóíèñòëÿðè ìöäàôèÿ åäèðäè,
ãàëàíëàðû äà ùÿð èêèñèíè ëàüà ãîéóðäó. Ùàìûñû äà àðàáèð ãîí-
øó ñòîëäà «Âåðìóò» è÷ÿí èêè ãÿøÿíý, þçöíö÷ÿêÿí àìåðèêàëû
ãûçà áàõûðäû.
Ðàâèê øÿðàá è÷ÿ-è÷ÿ êö÷ÿéÿ áàõûðäû. Î ãÿäÿð àõìàã
äåéèëäè êè, òÿñàäöôÿ èíàíñûí. Òÿñàäöôëÿð òÿêúÿ ìàðàãëû ÿñÿð-
ëÿðäÿ òàïûëìàç, ùÿéàòûí þçöíäÿ èñÿ àääûìáàøû ðàñò ýÿëèð-
ñÿí, ÷îõó äà àõìàã òÿñàäöô îëóð... «Ôóêå»äÿ éàðûì ñààò
äà ëÿíýèäè. Ýöíîðòàäàí èíäè éàõøû èäè. Áèð äÿôÿ äÿ «Éåëèñåé
÷þëëÿðè» òÿðÿôäÿí àðòûðìàéà áàõäû, ñîíðà ìåùìàíõàíàéà
ãàéûòäû.
– Áó äà ìàøûíûí à÷àðû, – äåéÿ Ìîðîçîâ à÷àðû îíà óçàò-
äû. – Äÿéèøäèì, èíäè ýþé ðÿíýëè «Òàëáî»äóð. Îòóðàúàãëàðû äà
äÿðèäèð. Î áèðèíèíêè ïàð÷àäàí èäè. Äÿðèíè àñàí éóìàã îëóð.
1 «Îäëó õà÷» – Ôðàíñàäà ôàøèñò òÿøêèëàòûíûí àäû
E
Áó, êàáðèîëåòäèð, èñòÿéèðñÿí, öñòöà÷ûã ñöð, èñòÿéèðñÿí äÿ áàüëû.
Àíúàã ïÿíúÿðÿëÿðè ùÿìèøÿ à÷ûã ãîé. Þðòöëö ìàøûíäà ýöëëÿ R
àòàñû îëñàí, àðõà ïÿíúÿðÿíè à÷ûã ãîé, ýöëëÿ ÷þëÿ ÷ûõñûí, ùå÷

éåðè äåøìÿñèí. Èêè ùÿôòÿëèéÿ ýþòöðìöøÿì. Î äÿãèãÿ äÿ ãàðàæà
ñàëìà. Ãîé ùÿìèøÿ ìàøûí ÷îõ îëàí óúãàð áèð êö÷ÿäÿ ãàë-
ñûí, ùàâàñû äÿéèøñèí. Èíäè «Ëàíêàñòåð» ìåùìàíõàíàñû èëÿ
öçáÿöç Áåððè êö÷ÿñèíäÿäèð.
– Éàõøû, – äåéÿ Ðàâèê à÷àðû àëûá òåëåôîíóí éàíûíà ãîéäó.
– Áó äà îíóí ñÿíÿäëÿðè. Àíúàã ñÿíÿ ñöðöúö âÿñèãÿñè
òàïà áèëìÿäèì. ×îõ àäàìà àüûç à÷ìàã èñòÿìÿäèì...
– Ëàçûì äåéèë. Àíòèáäÿ îëàíäà îíñóç ñöðöðäöì, – äåéÿ
Ðàâèê ñÿíÿäëÿðè äÿ à÷àðûí éàíûíà ãîéäó.
– Ìàøûíûí éåðèíè äÿ áó àõøàì äÿéèø, – äåéÿ Ìîðîçîâ
ÿëàâÿ åòäè.
«Ìåëîäðàìäûð! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Þçö äÿ ÷îõ
ïèñ ìåëîäðàìäûð!»
– Äÿéèøÿðÿì, ÷îõ ñàü îë, Áîðèñ. 379
– Ìÿí äÿ ñÿíèíëÿ ýåäÿðäèì...
– Ëàçûì äåéèë, áåëÿ èøè òÿê ýþðÿðëÿð.
– Åëÿäèð. Áîø éåðÿ ðèñkÿ ýåòìÿ, èìêàíû äà ÿëäÿí áóðàõ-
ìà. Èøèíè áèòèð, âÿññàëàì.
– Áóíëàðû ìÿíÿ éöç äÿôÿ äåìèñÿí, Áîðèñ!
– Äåìÿéèí çèéàíû éîõäóð. Âàé î ýöíÿ êè, ùÿëëåäèúè àíäà
áàøûíà ñÿôåù áèð ôèêèð ýÿëñèí. 1915-úè èëäÿ Ìîñêâàäà Âîëêîâ-
ñêèíèí áàøûíà åëÿ áèð èø ýÿëìèøäè. Áèðäÿí-áèðÿ øÿðÿô ùèññè áàø
ãàëäûðìûøäû. Ùÿðäÿí îâ÷óëàð äà áåëÿ èíñàôëû îëóð. Ýóéà, àäà-
ìû ñîéóããàíëûãëà þëäöðìÿê îëìàç âÿ áóíà îõøàð øåéëÿð...
Àõûðäà ÿúëàôûí áèðè îíó ýöëëÿ èëÿ âóðäó. Ñèãàðåòèí ÷àòàð?
– Ùÿëÿ àðòûã äà ãàëàð. Áóðàäà èñòÿäèéèí øåéè òåëåôîíëà
ñèôàðèø âåðìÿê îëóð.
– «Øÿùðèçàä»äà îëìàñàì, ìåùìàíõàíàéà ýÿë, ìÿíè
îéàò.
– Îíñóç äà ýÿëÿúÿéÿì. Îëäó, éà îëìàäû...
– Éàõøû, ñàëàìàò ãàë, Ðàâèê.
– Õîø ýåòäèí.
Ðàâèê ãàïûíû îíóí àðõàñûíúà áàüëàäû. Îòàüà ãÿôëÿòÿí
äÿðèí áèð ñöêóò ÷þêäö. Ýÿëèá, äèâàíûí áèð ýöíúöíäÿ îòóðäó,
äèâàðëàðà áàõäû. Ìàâè çîëàãëû äèâàð êàüûçû ÷ÿêèëìèøäè... Áó
èêèúÿ ýöíäÿ îíëàðà èëëÿð óçóíó éàøàäûüû ìåùìàíõàíàíûí
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
äèâàðëàðûíäàí éàõøû áÿëÿä îëìóøäó. Ýöçýöíö äÿ, áîç ðÿíýëè

âåëöð õàëû ÷ÿêèëìèø äþøÿìÿíè äÿ, ïÿíúÿðÿäÿêè ãàðà ëÿêÿíè äÿ,
÷àðïàéûíûí, ñòîëóí úèçýèëÿðèíè, êðåñëîíóí öñòöíäÿêè þðòöêëÿðè
äÿ éàõøû òàíûéûðäû, ùàìûñûíà áèòäÿ-áèòäÿ, èéðÿíÿ-èéðÿíÿ áÿëÿä
îëìóøäó. Áèðúÿ òåëåôîí ãàëìûøäû...
XXIX
«Òàëáî» Áàññîíà êö÷ÿñèíäÿ «Ðåíî» èëÿ «Ìåðñåäåñ-
Áåíñ»èí àðàñûíäà äàéàíìûøäû. «Ìåðñåäåñ» ëàï òÿçÿ èäè âÿ
îíà èòàëéàí íþìðÿñè òàõûëìûøäû. Ðàâèê «Òàëáî»íó ôûðëàäûá
àðàäàí ÷ûõàðäû. Àíúàã ñÿáðè î ãÿäÿð òöêÿíìèøäè êè, äèããÿ-
òèíè òîïëàéà áèëìÿäè, «Òàëáî»íóí àðõà áóôåðè «Ìåðñåäåñ»èí
ñîë áþéðöíÿ òîõóíóá úûçäû. Ðàâèê áóíà ôèêèð âåðìÿéèá ìàøûíû
ñöðÿòëÿ Îñìàí áóëâàðûíà ñöðäö.
380 ×îõ áÿðê ýåäèðäè. Éàõøû êè, ÿëèíèí àëòûíäà ìàøûí âàð èäè,
öðÿéèíäÿí äàø êèìè àñûëìûø ãàðà ôèêèðëÿðè äàüûäûðäû.
Ñÿùÿð ñààò äþðä èäè. ×îõ ýþçëÿìÿëè îëìóøäó. Àíúàã áèð-
äÿí-áèðÿ ùÿð øåé ìÿíàñûíû èòèðìèøäè. ×îõ ýöìàí êè, Ùààêå
î òÿñàäöôè ýþðöøö ÷îõäàí óíóòìóøäó. Áÿëêÿ äÿ, îíäàí
ñîíðà ùå÷ Ïàðèñÿ ýÿëìÿìèøäè. Îíëàðûí èøè èíäè ÷îõ îëàðäû...
Ìîðîçîâ «Øÿùðèçàä»ûí ãàáàüûíäà äàéàíìûøäû. Ðàâèê
ìàøûíû áèð òèí óçàãäà ñàõëàéûá, ïèéàäà ýåðè ãàéûòäû. Ìîðîçîâ
îíó óçàãäàí ýþðäö.
– Õÿáÿð ýþíäÿðìèøäèì, àëäûí?
– Éîõ, Áîðèñ, íÿ îëóá êè?
– Áåøúÿ äÿãèãÿ áóíäàí ÿââÿë çÿíý åëÿìèøäèì. È÷ÿðèäÿ
áèð äÿñòÿ àäàì îòóðóá, áèðè ñÿí äåéÿíÿ îõøàéûð.
– Ùàðàäà îòóðóáëàð?
– Îðêåñòðèí éàíûíäà. Òÿêúÿ ùÿìèí ñòîëäà äþðä íÿôÿð
îòóðóá. Ãàïûäàí äà ýþðÿðñÿí.
– Îëäó.
– Ãàïûíûí éàíûíäàêû áàëàúà ñòîë àðõàñûíäà îòóð, ñÿíÿ
ñàõëàòìûøàì.
– Éàõøû, éàõøû, Áîðèñ...
Ðàâèê ãàïûíûí àüçûíäà äàéàíäû. Çàë ãàðàíëûã èäè. Ðÿãñ
ìåéäàí÷àñû ïðîæåêòîðëàðûí èøûüûíà ãÿðã îëìóøäó. Ýöìöøó
ïàëòàð ýåéìèø ìöüÿííè ìåéäàí÷àíûí îðòàñûíäà äàéàíìûø-
äû. Èøûã î ãÿäÿð ýóð èäè êè, ðÿãñ ìåéäàí÷àñûíäàí áàøãà ùå÷
E
íÿéè ñå÷ìÿê îëìóðäó. Ðàâèê äèããÿòëÿ îðêåñòðèí éàíûíäàêû
ñòîëà áàõäû, àíúàã ùå÷ íÿ ñå÷ÿ áèëìÿäè. Ïðîæåêòîðóí òèòðÿ- R
éÿí äöìàü èøûüû îíóí ãàáàüûíû êÿñìèøäè...

Ãàïûíûí éàíûíäàêû ñòîë àðõàñûíäà îòóðäó. Õèäìÿò÷è áèð
ãðàôèí àðàã ýÿòèðäè. Îðêåñòð, ñàíêè, èíèëäÿéèðäè. Ùÿçèí ìóñèãè
äàëüàëàðû åëÿ àñòà-àñòà éàéûëûðäû êè, åëÿ áèë, èëáèç ñöðöíöðäö:
«J attendrai... j attendrai».
Ìöüÿííè ãûç áàø ÿéäè, àëãûø ñÿäàëàðû ãîïäó. Ðàâèê áàøû-
íû áèð àç äà èðÿëè óçàòäû. Èøûãâóðàíëàðûí ñþíìÿñèíè ýþçëÿéèðäè.
Ìöüÿííè ãûç îðêåñòðÿ òÿðÿô äþíäö. Ãàðà÷û áàøûíû òÿðïÿäèá,
ñêðèïêàíû ÷ÿíÿñèíÿ ñþéêÿäè. Ñèìáàëûí áîüóã ðóëàäàñû åøèäèë-
äè. Òÿçÿ ìàùíû áàøëàäû:
La chapelle au elai de la lune1
Ðàâèê ýþçëÿðèíè éóìäó. Äàùà äþçÿ áèëìèðäè, ñÿáðè òöêÿí-
ìèøäè. Ìàùíû ãóðòàðìàìûø äèêÿëäè. Èøûãâóðàíëàð ñþíäö, ñòîë-
ëàðûí àëòûíäàêû ëàìïàëàð éàíäû. Ïðîæåêòîðóí èøûüûíà ÷îõ áàõ- 381
äûüû ö÷öí ÿââÿëúÿ ãàðàíëûã êþëýÿëÿðäÿí áàøãà ùå÷ íÿ ñå÷ÿ
áèëìÿäè. Ýþçëÿðèíè éóìóá, òÿçÿäÿí à÷äû. Ñòîëó î äÿãèãÿ òàïäû.
Éàâàø-éàâàø ýåðè ñþéêÿíäè. Êèøèëÿðäÿí ùå÷ áèðè Ùààêå

äåéèëäè. Õåéëè áåëÿúÿ îòóðäó. Ãÿôëÿòÿí äÿùøÿòëè áèð éîðüóíëóã
ùèññ åëÿäè. Ùÿòòà ýþçëÿðè äÿ éîðóëìóøäó. Çàëäàêû øåéëÿð ýàù
áèðäÿí, ýàù äà äàëüà-äàëüà öñòöíÿ ýÿëèðäè. Ìóñèãè, òåç-òåç
åíèá-ãàëõàí ñÿñëÿð, çàëäàêû áîüóã óüóëòó ìåùìàíõàíàäàêû
ñöêóòäàí âÿ éåíè áèð ìÿéóñëóãäàí ñîíðà îíóí áåéíèíè
äóìàíëàíäûðäû. Ñàíêè, úöðáÿúöð, ðÿíýàðÿíý éóõóëàð ýþðöð-
äö, àüûð äöøöíúÿëÿðÿ äàëìûø, ýþçëÿìÿêäÿí éîðóëìóø áåéèí
ùöúåéðÿëÿðè øèðèí áèð ùèïíîçëà óéóéóðäó...
Ùàðàäàñà ëàï óçàãëàðäà, òóòãóí áèð èøûã ëÿêÿñèíäÿ ðÿãñ
åäÿíëÿðèí àðàñûíäà Æîàíû ýþðäö. Áàøû àç ãàëûðäû îéíàäûüû
êèøèíèí ÷èéíèíÿ äÿéñèí. Áó, Ðàâèêÿ ùå÷ òÿñèð åëÿìÿäè. «Ùå÷
êÿñ ñÿíÿ áèð âàõòëàð ñåâäèéèí àäàì êèìè éàäëàøà áèëìÿç,
– äåéÿ éîðüóí-éîðüóí öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – ×ÿòèíè àäàìûí
õÿéàë äöíéàñû èëÿ îíó áàüëàéàí ñåùðëè ñàï ãûðûëàíà êèìèäèð.
Ãûðûëàíäàí ñîíðà, áÿëêÿ äÿ, ùÿìèí ñàïûí óúëàðû ýåòäèêúÿ
ñþíÿí óëäóç êèìè êþçÿðÿ-êþçÿðÿ ýàù ñÿíÿ, ýàù äà îíà òÿðÿô
éåëëÿíñèí, àíúàã õåéðè éîõäóð, î êþçÿðòè äÿ îíó àëîâëàíäûð-
ìûð, ÷öíêè öðÿêëÿð àðàñûíäàêû êþðïö ó÷óá...» Áàøûíû äèâàíûí
1 Êèëñÿ äÿ áöðöíìöø àé èøûüûíà
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ñþéêÿíÿúÿéèíÿ ãîéäó. «Äÿðèí-äÿðèí ó÷óðóìëàðûí öñòöíäÿí

ñàëûíìûø ãûë êþðïö... Äóìàíëû øÿùâÿò ùèññëÿðèíè úèëàëàéàí øèðèí
ñþçëÿð... Äÿíèç öçÿðèíäÿ áèòÿí ÷àéûð ÷è÷ÿêëÿðè... Äÿðìÿê èñòÿ-
éèðñÿí, ÿëèí áîøà ÷ûõûð, ñóëàðà ãÿðã îëóðñàí...»
Äèêÿëäè. Éóõó àïàðìàìûø áóðàäàí ÷ûõìàã ëàçûì èäè.
Èøàðÿ èëÿ õèäìÿòèíè ÷àüûðäû:
– Íÿ âåðÿñèéÿì?
– Ùå÷ íÿ.
– Íåúÿ éÿíè?
– Ùå÷ íÿ è÷ìÿìèñèíèç.
– Àù, äöç äåéèðñèíèç... – Îíà ÷àéïóëó âåðèá ÷ûõäû.
– Î äåéèë? – Ìîðîçîâ áàéûðäà ñîðóøäó.
– Éîõ.
Ìîðîçîâ ïåøìàí-ïåøìàí îíóí öçöíÿ áàõäû.
– Äàùà áÿñäèð! – Ðàâèê ñöêóòó ïîçäó. – Ãîé úÿùÿí-
íÿì îëñóí, ýöëöíú èøäèð, óøàã îéóíóäóð... Áåø ýöíäöð ýþç-
382 ëÿéèðÿì. Þçö äåéèðäè êè, Ïàðèñäÿ èêè-ö÷ ýöí ãàëûð. Î ùåñàáëà
ýåòìèø îëàð. Áÿëêÿ äÿ, ùå÷ ýÿëìÿéèá... Éàòà áèëìèðÿì. Èíäè
«Ïðèíñ äå Ãàëë»à ýåäèðÿì. ×àìàäàíûìû ýþòöðöá, îòàüû òÿù-
âèë âåðÿúÿéÿì.
– Éàõøû, îíäà ñàáàù ýöíîðòà îðàäà ýþðöøÿðèê.
– Ùàðàäà?
– «Ïðèíñ äå Ãàëë» ìåùìàíõàíàñûíäà.
– Ùÿ, äöç äåéèðñÿí... Ìÿí éåíÿ áîø-áîø äàíûøûðàì...
Áÿëêÿ äÿ, äîüðó ñþçöìäöð... Íÿ áèëèì...
– Ñàáàù àõøàìà êèìè ýþçëÿ.
– Éàõøû, áàõàðàì. Ýåúÿí õåéðÿ ãàëñûí, Áîðèñ.
***
«Îçèðèñ»èí éàíûíäàí êå÷èðäè. Ìàøûíû òèíäÿ ñàõëàäû. «Èíòåð-
íàñèîíàë»äà ãàëàúàüûíû ôèêèðëÿøÿíäÿ úàíûíà öøöòìÿ äöøöð-
äö. Áÿëêÿ, áóðàäà áèð-èêè ñààò ýþçöíöí àúûñûíû àëà áèëäè. Áàçàð
åðòÿñè èäè âÿ áó ýöí ôàùèøÿõàíàëàðäà ñàêèòëèê îëóðäó. Ãàïû÷û
÷þëäÿ éîõ èäè. ×îõ ýöìàí êè, è÷ÿðèäÿ äÿ àäàì ãàëìàìûøäû.
Ðîëàíäà ãàïûíûí àüçûíäà äàéàíûá áþéöê çàëû íÿçÿðäÿí
êå÷èðèðäè. Ïèàíîëàíûí ñÿñè, äåìÿê îëàð êè, áîø ãàëìûø çàëû
áàøûíà ýþòöðìöøäö.
E
– Äåéÿñÿí, áó ýöí ñàêèòëèêäèð, Ðîëàíäà?
– Åëÿäèð. Òÿêúÿ áó áàëãàáàã ãûð-ñàããûç îëóá éàïûøûá. R
Ëàï ùåéâàí êèìè ãûçûøûá, àíúàã ãóéðóã ÿëÿ âåðìèð. Áåëÿëÿðèíè

þçöí éàõøû òàíûéûðñàí: öðÿéèíäÿí êå÷èð, àíúàã ãîðõóð. Áó
äà àëìàíäûð. Àíúàã ïóëóíó âåðèá, èíäè äóðàð.
Ðàâèê ëàãåéä-ëàãåéä î òÿðÿôÿ áàõäû. Êèøèíèí àðõàñû îíà
ñàðû èäè. Éàíûíäà èêè ãûç îòóðìóøäó. Êèøè ãûçëàðäàí áèðèíÿ
òÿðÿô ÿéèëèá äþøëÿðèíäÿí òóòàíäà, Ðàâèê îíóí öçöíö ýþðäö:
Ùààêå èäè!
Ðîëàíäà íÿñÿ äåäè, àíúàã Ðàâèê ùå÷ íÿ áàøà äöøìÿäè.
Ñÿñ, ñàíêè, ãóéóäàí ýÿëèðäè. Òÿêúÿ îíó ùèññ åòäè êè, áèð àç ýåðè
÷ÿêèëèá, ãàïûäà åëÿ äàéàíûá êè, éàëíûç ñòîëóí áèðúÿ òÿðÿôèíè
ýþðÿ áèëèð. Þçö èñÿ ýþðöíìÿçäè.
– Êîíéàê èñòÿéèðñÿí? – Ðîëàíäàíûí ñÿñè éåíÿ, åëÿ áèë,
ãóéóäàí ýÿëèðäè.
Îðãàíûí õûøûëòûëû ñÿñè... Ðàâèê ùÿëÿ äÿ ñÿíòèðëÿéèðäè, åëÿ áèë,
äàìàðëàðûíäàêû ãàíû äà äîíìóøäó. Éóìðóãëàðûíû åëÿ ñûõ- 383
ìûøäû êè, äûðíàãëàðû ÿòÿ éåðèìèøäè. Ýÿðÿê, Ùààêå îíó ýþðìÿ-
ñèí! Ýÿðÿê, îíó òàíûäûüûíû Ðîëàíäà áèëìÿñèí!
– Õåéð... – Èíäè äÿ þç ñÿñèíè åøèòäè. – ×îõ è÷ìèøÿì. Äåéèð-
ñÿí, àëìàíäûð? Òàíûéûðñàí?
– Ùàðàäàí òàíûéûðàì? – Ðîëàíäà ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè.
– Ùàìûñû áèð-áèðèíÿ îõøàéûð. Äåéÿñÿí, áó, áèðèíúè äÿôÿäèð
ýÿëèá. Áÿëêÿ, áèð øåé è÷ÿñÿí?
– Õåéð, åëÿ-áåëÿ ýÿëìèøäèì...
Ùèññ åòäè êè, Ðîëàíäà îíà áàõûð, ýöúëÿ þçöíö éûüûøäûðäû:
– Çèéàôÿòèí âàõòûíû äÿãèãëÿøäèðìÿéÿ ýÿëìèøäèì. Úöìÿ
àõøàìû äåäèí, éà úöìÿ ýöíö?
– Úöìÿ àõøàìû. Þçöí äåìÿäèí êè, ýÿëÿúÿêñÿí?
– Ìöòëÿã ýÿëÿúÿéÿì! Îíà ýþðÿ äÿ äÿãèãëÿøäèðìÿê
èñòÿäèì...
– Úöìÿ àõøàìû ñààò àëòûäà.
– Éàõøû, áèð äÿãèãÿ äÿ î éàí-áó éàíà îëìàéàúàã. Åëÿ áóíà
ýþðÿ ýÿëìèøäèì. Ìÿí ýåòäèì, ýåúÿí õåéðÿ ãàëñûí, Ðîëàíäà.
Àéäûíëûã ýåúÿ áèðäÿí-áèðÿ óüóëäàìàüà áàøëàäû. Åâëÿð
åâëèêäÿí ÷ûõûá äàø éûüíàüûíà, ïÿíúÿðÿ úÿíýÿëëèêëÿðèíÿ äþí-
äö. Ñàíêè, ìöùàðèáÿ áàøëàìûøäû, êÿøôèééàò÷ûëàð áîìáîø
êö÷ÿ èëÿ ñöðöíÿ-ñöðöíÿ ýåäèðäèëÿð. Ìàøûíû ýèçëÿòìèøäèëÿð,
ìîòîðó óüóëäàéûðäû, þçö äÿ äöøìÿíè ïóñóðäó..
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
×ûõàíäà òàïàí÷à èëÿ âóðñóíìó? Äèããÿòëÿ êö÷ÿ óçóíó

áàõäû. Áèð-èêè ìàøûí, ñàðû èøûãëàð, ïèøèêëÿð... Ëàï óçàãäà, ôÿíÿ-
ðèí àëòûíäà êèìñÿ äàéàíûá, ïîëèñÿ îõøàéûð. Ìàøûíûí íþìðÿñè,
ýöëëÿ ñÿñè, îíó èíäèúÿ áóðàäà ýþðìöø Ðîëàíäà... Ãóëàüûíà
Ìîðîçîâóí ñÿñè ýÿëäè: «Ùå÷ âàõò, ùå÷ âàõò ðèñk åëÿìÿ... Ðèñk
åòìÿéÿ äÿéÿí èø äåéèë.»
Íÿ ãàïû÷û âàð, íÿ äÿ òàêñè. Áàçàð åðòÿñè áó âàõòëàð ìèíèê
ùÿìèøÿ àç îëóð. Î, áóíëàðû öðÿéèíäÿí êå÷èðÿí àíäà áèð òàêñè
ýÿëèá ãàïûíûí àüçûíäà äàéàíäû. Ñöðöúö ñèãàðåò éàíäûðûá,
ÿñíÿäè. Ðàâèê ùèññ åòäè êè, áöòöí áÿäÿíè öøöðýÿëÿíèð, àíúàã
éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè...
Èíäè íåéëÿñèí? Áÿëêÿ, äöøöá ñöðöúöéÿ äåñèí êè, è÷ÿðèäÿ
ùå÷ êÿñ éîõäóð? Éîõ, åëÿ éàðàìàçäû. Îíó ùàðàéàñà ýþíäÿð-
ìÿê ëàçûìäûð. Ïóëóíó âåðñèí, íÿñÿ òàïøûðñûí, Ìîðîçîâóí éàíû-
íà ýþíäÿðñèí. Òåç äÿôòÿð÷ÿäÿí áèð âÿðÿã ÷ûõàðûá íÿñÿ éàçäû,
ñîíðà îíó úûðûá, òÿçÿñèíè éàçäû. Ìîðîçîâ îíó «Øÿùðèçàä»ûí
384 ãàáàüûíäà ýþçëÿñèí, àëòûíäà äà àüëûíà ýÿëÿí áèð àä éàçäû...
Òàêñè áèðäÿí òÿðïÿíäè. Òåç ïÿíúÿðÿäÿí ÷þëÿ áàõäû, àíúàã
ùå÷ íÿ ýþðÿ áèëìÿäè. Áÿëêÿ, î éàçàíäà, Ùààêå ìèíìèøäè?
Òåç ìàøûíû èøÿ ñàëäû. «Òàëáî» òàêñèíèí àðõàñûíúà òèíè áóðóë-
äó. Àðõà øöøÿäÿí ùå÷ êèì ýþðöíìöðäö. Àíúàã Ùààêå áèð
àç éàíà äà ÷ÿêèëìèø îëàðäû... Ìàøûíëàð éàâàø-éàâàø ãîøàëàø-
äû. È÷ÿðè ãàðàíëûã èäè, ñå÷ìÿê îëìóðäó. Áèð àç ýåðè ãàëûá, òÿçÿ-
äÿí òàêñèéÿ ÷àòäû. Èíäè ëàï éàõûí ñóðöðäö. Òàêñèíèí ñöðöúöñö
îíà òÿðÿô áàõûá ñþéäö:
– Åé, áàëãàáàüûí áèðè áàëãàáàã, ìÿíè ùàðà ñûõûðñàí?
– Ñÿíèí ìàøûíûíäà áèð äîñòóì îòóðóá...
– Ñÿðõîø ùåéâàí, ýþðìöðñÿí êè, ìàøûí áîøäóð?
Ðàâèê þçö äÿ ùÿìèí àíäà ýþðäö êè, òàêñèíèí ùåñàáëàéû-
úûñû ãîøóëìàéûá. Òåç ýåðè äþíöá, ìàøûíû «Îçèðèñ»ÿ ãîâìàüà
áàøëàäû.
Ùààêå ñÿêèäÿ äàéàíìûøäû âÿ îíà ÿë åëÿäè:
– Åé òàêñè, òàêñè...
Ðàâèê îíà éàõûíëàøûá, ÿéëÿúè áàñäû,
– Òàêñèäèð? – Ùààêå ñîðóøäó.
– Õåéð, – äåéÿ Ðàâèê áàøûíû ïÿíúÿðÿäÿí ÷ûõàðäû.
–Ñàëàìëàð!
Ùààêå äèããÿòëÿ îíà áàõäû, ýþçëÿðè ãûéûëäû.
– Íÿ?
– Äåéÿñÿí, áèç òàíûøûã... – Ðàâèê àëìàíúà äàíûøûðäû.
E
Ùàêêå èðÿëè ÿéèëäè âÿ öçöíäÿêè øöáùÿ ÿëàìÿòè î äÿãèãÿ
éîõ îëäó: R
– Èëàùè! Úÿíàá ôîí... ôîí...

– Ùîðí.
– Åëÿäèð, åëÿäèð! Úÿíàá ôîí Ùîðí! Éàäûìà äöøäö! Òÿñà-
äöôÿ áàõ! Áó íå÷ÿ âàõòû ùàðàëàðäà èäèíèç, äîñò?
– Ïàðèñäÿ. Ýÿëèí, ÿéëÿøèí. Ýÿëäèéèíèçè áèëìèðäèì.
– Áèð-èêè äÿôÿ çÿíý åëÿäèì. Áàøãà ìåùìàíõàíàéà êþ÷-
ìöñöíöç?
– Õåéð, ùÿëÿ äÿ «Ïðèíñ äå Ãàëë»äà ãàëûðàì. – Ðàâèê
ìàøûíûí ãàïûñûíû à÷äû. – Ýÿëèí, àïàðûì, áó âàõò òàêñè òàïà
áèëìÿçñèíèç.
Ùààêå áèð àéàüûíû ìàøûíûí àéàã éåðèíÿ ãîéäó. Ðàâèê
îíóí íÿôÿñèíè äóéäó, ãûïãûðìûçû, àëëàíìûø éàíàãëàðûíû ýþðäö.
– Ùÿ, «Ïðèíñ äå Ãàëë»... – Ùààêå òÿêðàð åëÿäè. – Ëÿíÿò
øåéòàíà, äîüðóäàí äà, åëÿ èäè. «Ïðèíñ äå Ãàëë!». Ìÿí
«V Ýåîðã»à çÿíý âóðóðàì... – Óúàäàí ýöëäö. – Ñèçè òàíûìà- 385
äûëàð... Èíäè áàøà äöøäöì... Äöç äåéèðñèíèç, «Ïðèíñ äå Ãàëë» èäè!
Ãàðûøäûðìûøàì... Êþùíÿ ãåéä äÿôòÿð÷ÿìè ýþòöðìÿäèì, åëÿ
áèëäèì, éàäûìäà ãàëûá.
Ðàâèêèí ýþçö «Îçèðèñ»èí ãàïûñûíäà èäè. Îðàäàêûëàðûí
÷ûõìàñû õåéëè ÷ÿêÿúÿêäè. Ãûçëàð ïàëòàðûíû äÿéèøìÿëè èäè... Áóíà
áàõìàéàðàã, Ùààêåíè ìàøûíà òåç ÷ÿêìÿê ëàçûìäû. Ùààêå
èñÿ òÿëÿñÿíÿ îõøàìûðäû:
– Îðà ýåòìÿê èñòÿéèðñèíèç?
– Î ìÿãñÿäëÿ ýÿëìèøäèì, àíúàã, äåéÿñÿí, ýåúäèð.
Ùààêå ôûñûëäàäû:
– Åëÿäèð, ÿçèçèì, àõûðûíúû ìÿí ÷ûõäûì. Áàüëàéûðëàð.
– Åéáè éîõäóð! Îíñóç äà, ñÿí äåéÿí, éåð äÿ äåéèë. Áàø-
ãàñûíà ýåäÿðèê. Ýÿëèí!
– Áàøãàñû äà âàð?
– ßëáÿòòÿ! Éàõøûëàðû ùÿëÿ áóíäàí ñîíðà áàøëàéûð. Áó,
òóðèñòëÿð ö÷öíäöð.
– Äîüðóäàí? Ìÿí åëÿ áèëèðÿì, ÿí éàõøûñû áóäóð.
– Õåéð, áóíäàí äà éàõøûëàðû âàð. Áó, îíëàðûí éàíûíäà
ùå÷ íÿäèð.
Ðàâèê áèð-èêè äÿôÿ ãàç âåðäè, ìîòîð óüóëäàéûá ñàêèòëÿøäè.
Äöç ùåñàáëàìûøäû, Ùààêå îíóí éàíûíäà éåðèíè ðàùàòëàéûðäû:
– Ñèçè ýþðìÿéèìÿ ÷îõ øàäàì, – äåäè. – Äîüðóäàí äà,
÷îõ øàäàì.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ðàâèê îíóí àðõà òÿðÿôèíäÿí ÿëèíè óçàäûá ãàïûíû ÷ÿêäè.

– Ìÿí äÿ ÷îõ øàäàì, – äåäè.
– Áóðà äà ïèñ éåð äåéèë, ëöò ãûçëàð ÷îõäóð. Ïîëèñ äÿ áóíà
èúàçÿ âåðèð! Éÿãèí, ÷îõó õÿñòÿ îëàð, åëÿìè?
– Áÿëêÿ äÿ. Áåëÿ éåðëÿðÿ àäàì öðÿêëÿ ýåäÿ áèëìèð, – äåéÿ
Ðàâèê ìàøûíû òÿðïÿòäè.
Ùààêå ñèãàðåò ÷ûõàðäû:
– Òàì åòèáàðëû éåðëÿð âàð? Ñþçöí äöçö, åâÿ ñöçÿíÿêëÿ
ãàéûòìàã èñòÿìèðÿì. Áèð òÿðÿôäÿí äÿ àäàì äöíéàéà áèðúÿ
äÿôÿ ýÿëèð...
– Åëÿäèð, – äåéÿ Ðàâèê åëåêòðèê àëûøãàíû îíà âåðäè.
– Èíäè ùàðà ýåäèðèê?
– Áàøëàíüûú ö÷öí «Maison de Rendez-vous»1 íåúÿ
îëàð?
– Áó, íÿ îëàí øåéäèð?
– Îðàäà éöêñÿê úÿìèééÿòèí ãàäûíëàðû ìàúÿðà àõòàðûð.
386 – Íÿ? Äîüðóäàí, éöêñÿê úÿìèééÿòèí õàíûìëàðûäûð?
– Áÿëè. Êèìèíèí ÿðè ãîúàäûð, êèìèíèíêè úàíñûõûúûäûð, áÿçè-
ëÿðèíèíêè äÿ éàõøû ïóë ãàçàíìûð.
– Áÿñ íåúÿ... Àõû îíëàð áèðäÿí-áèðÿ... Áó, íåúÿ îëóð?
– Ùÿìèí ãàäûíëàð áèð-èêè ñààòëûüà îðà ýÿëèðëÿð. Íåúÿ
äåéÿðëÿð, êîêòåéë è÷ìÿéÿ éûüûøûðëàð. Áÿçèëÿðè äÿ çÿíý âóðàí-
äàí ñîíðà ýÿëèð. ßëáÿòòÿ, îðà Ìîíìàðòðäàêû ôàùèøÿõàíà êèìè
à÷ûã-ñà÷ûã äåéèë... Ùÿëÿ Áóëîí ìåøÿñèíäÿ ÿíòèãÿ áèð åâ òàíû-
éûðàì, ñàùèáÿ õàðèúè ýþðêÿìèíäÿí ùåðñîýèíéàéà îõøàéûð.
Îðàäà ùÿð øåé ýþçÿë, èíòèì, àáûðëûäûð.
Ðàâèê éàâàø-éàâàø, ñàêèò-ñàêèò äàíûøûð, àñòà-àñòà íÿôÿñ
àëûðäû. Ñàíêè, òÿúðöáÿëè áèð òóðèñò áÿëÿä÷èñè èäè, àíúàã éåíÿ
þçöíö äàíûøìàüà ìÿúáóð åäèðäè êè, ñàêèòëÿøñèí. Ãîëóíóí
äàìàðëàðû òèòðÿéèðäè. Ñöêàíäàí èêèÿëëè éàïûøìûøäû êè, òèòðÿäèéè
áèëèíìÿñèí.
– Îòàãëàðà âàëåù îëàúàãñûíûç. Ìöàñèð ìåáåëëÿð... Äþøÿ-
ìÿäÿ, äèâàðëàðäà ãÿäèì õàë÷àëàð... Ñå÷ìÿ øÿðàá, ÿëà õèä-
ìÿò... Ãàäûíëàðà äà ñþç îëà áèëìÿç, ùàìûñû ýöë êèìè òÿìèç!
Ùààêå àüçûíäàêû òöñòöíö ùàâàéà öôöðöá, Ðàâèêÿ áàõäû:
– Áóðà áàõûí, úÿíàá ôîí Ùîðí, ÿçèçèì, áóíëàð ùàìûñû
ýþçÿë ñÿñëÿíèð! Àíúàã áèðúÿ øåé ãàðàíëûã ãàëäû: éÿãèí, ÷îõ
áàùà îëàð?!
– ßêñèíÿ, ÷îõ óúóçäóð.
1 «Ýþðöø åâè» (ôðàí.)
E
Ùààêå ïÿðò îëñà äà, ãàããûëòû èëÿ ýöëäö:
– Áàõûð, êèìÿ óúóçäóð! Áèç àëìàíëàð äà... R

– Ñàùèáÿ èëÿ àðàì éàõøûäûð. Îíà ÷îõ éàõøûëûüûì êå÷èá, áèçè
õöñóñè ãîíàã êèìè ãÿáóë åäÿúÿê. Ñèç îðà ìÿíèì äîñòóì
êèìè ýåäèðñèíèç, îíà ýþðÿ äÿ ùå÷ íÿ àëìàéàúàãëàð. Óçàãáàøû
êèìÿñÿ ÷àéïóëó âåðÿúÿêñèíèç. «Îçèðèñ»äÿ áèð øöøÿ øàìïàí
øÿðàáû áóíäàí ÷îõ åëÿéèð.
– Þçöíöç ýþðÿúÿêñèíèç.
Ùààêå éåðèíè ðàùàòëàäû:
– Ëÿíÿò øåéòàíà, áó, íÿéÿ äåñÿí äÿéÿð! – Ðàâèêèí öçö-
íÿ áàõûá èðèøäè. – Äåéÿñÿí, áåëÿ øåéëÿðäÿ óñòàñûíûç, ãàäûíà äà
áþéöê éàõøûëûã åëÿìèñèíèç.
Ðàâèê äöç îíóí ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõäû:
– Áåëÿ åâ ñàõëàéàíëàð ùþêóìÿò îðãàíëàðû èëÿ òåç-òåç òîã-
ãóøóðëàð. Ùÿðäÿí îíëàðû áèð àç ñûõìà-áîüìàéà ñàëûðëàð. Íÿéè 387
íÿçÿðäÿ òóòäóüóìó þçöíöç éàõøû áàøà äöøÿðñèíèç...
– Ëàï éàõøû áàøà äöøöðÿì! – Ùààêå áèðúÿ àíëûüà ôèêðÿ
ýåòäè. – Áóðàäà ÿëàãÿëÿðèíèç ýåíèøäèð?
– Áèð àç âàð. Èêè-ö÷ äîñòóì éöêñÿê äàèðÿëÿðäÿ èøëÿéèð.
– Àç èø äåéèë! Áèçÿ ëàçûì îëàð. Áó ùàãäà ñèçèíëÿ ñþùáÿò
åòìÿê îëàð?
– ßëáÿòòÿ! Ïàðèñäÿ íÿ ãÿäÿð ãàëàúàãñûíûç?
Ùààêå ýöëäö:
– Äåéÿñÿí, ñèçÿ ùÿìèøÿ ýåäÿí âàõò ðàñò ýÿëèðÿì. Ñÿùÿð
òåçäÿí, ñÿêêèçèí éàðûñûíäà éîëà äöøöðÿì. – Î, ìàøûíäàêû
ñààòà áàõäû. – Èêè ñààò éàðûì ãàëûá. Åëÿ èíäè îíó ñîðóøìàã
èñòÿéèðäèì. Øèìàë âàüçàëûíà ýåäÿñèéÿì, ÷àòàðûã?
– ßëáÿòòÿ! ßââÿëúÿ ìåùìàíõàíàéà ýåäÿúÿêñèíèç?
– Õåéð, ÷àìàäàíûì âàüçàëäàäûð. Îòàüû ýöíîðòà òÿùâèë
âåðäèì, áèð ýöíÿ ãÿíàÿò åëÿäèì. Áèç àëìàíëàð... – Î, éåíÿ
ýöläö.
Ðàâèê áèðäÿí ùèññ åëÿäè êè, þçö äÿ ýöëöð. ßëëÿðèíè áÿðê-
áÿðê ñöêàíà ñûõäû. «Îëà áèëìÿç! – öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Îëà
áèëìÿç! Ùå÷ íÿ îëìàéàúàã, àðàéà ùå÷ íÿ äöøìÿéÿúÿê! Áó
ãÿäÿð òÿñàäöô îëìàç...»
Òÿìèç ùàâà øÿðàáûí òÿñèðèíè äàùà äà àðòûðäû. Ùààêå ýöú-
ëÿ, éàâàø-éàâàø äàíûøûðäû. Êöíúÿ ÷ÿêèëèá éåðèíè ðàùàòëàäû âÿ
ìöðýöëÿìÿéÿ áàøëàäû. Àëò ÷ÿíÿñè áèð àç äà àøàüû äöøäö,
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ýþçëÿðè éóìóëäó. Ìàøûí Áóëîí ìåøÿñèíèí ñöêóòà äàëìûø

ãàðàíëûüûíà áàø âóðäó.
Ôÿíÿðëÿðèí èøûüû ìàøûíûí ãàáàüûíäà ñÿññèç-ñÿìèðñèç,
õÿéàë êèìè ñöçöð âÿ àüàúëàðû áèð-áèð ãàðàíëûüûí úàéíàüûíäàí
ãîïàðûðäû. Àêàñèéà àüàúëàðûíûí ÿòðè à÷ûã ïÿíúÿðÿäÿí è÷ÿðè
äîëóðäó. Òÿêÿðëÿð àñôàëòûí öñòöíäÿ åëÿ õûøûëäàéûðäû êè, äåéÿð-
äèí, ìàøûí ùå÷ âàõò äàéàíìàéàúàã. Ìîòîðóí àñòà, àùÿíý-
äàð óüóëòóñó áó ýåúÿíèí íÿìëè ùàâàñûíà ãàðûøìûøäû. Óçàã-
äàêû áàëàúà ÷àé èøûëäàéûð, ãàðàíëûã úþêÿëÿðèí ôîíóíäà ñþéöä-
ëÿðèí ñèëóåòè èøûã ñà÷ûðäû. Øåù äöøìöø ÷ÿìÿíëèêëÿð ñÿäÿô êèìè
ïàðûëäàéûðäû. Ìàäðèä øîñåñè, ñîíðà Ñÿí-Æåì øîñåñè, Íåéèéÿ
ýåäÿí éîë... Ãàðàíëûãäà ìöðýö äþéÿí áèð åâ. Ñó ÿòðè... Ñåíà
÷àéû...
Ðàâèê Ñåíà áóëâàðûíà ÷ûõäû. Àé èøûüûíà áÿëÿíìèø ñóëàðäà
èêè áàëûã÷û ãàéûüû ãàðàëûðäû. Ùàðàäàñà ëàï óçàãëàðäà èò ùöðöð-
äö. ×àéäàí ñÿñ ýÿëèðäè. Áèðèíúè ãàéûüûí áàø òÿðÿôèíäÿ ôÿíÿð
388 éàíûðäû. Ðàâèê ìàøûíû ñàõëàìàäû. Ñöðÿòèí àùÿíýèíè ïîçìàäû
êè, ìàøûí ñèëêÿëÿíÿíäÿ Ùààêå îéàíàð. Ñåíà áîéóíúà èðÿ-
ëèëÿìÿéÿ áàøëàäû. Áóðàäà äàéàíìàã èñòÿéèðäè, àíúàã ìöì-
êöí äåéèëäè. Ãàéûãëàð ñàùèëÿ ÷îõ éàõûí èäè. Ôàì øîñåñèíÿ
áóðóëäó, ÷àéäàí óçàãëàøàðàã, Ëîíøàí õèéàáàíûíà òÿðÿô ñöð-
äö. Îðàäàí äà «Êðàëè÷à Ìàðãàðèòå» õèéàáàíûíà êå÷èá, éàí
òÿðÿôäÿêè åíñèç õèéàáàíëàðà ñàðû äþíäö.
Ùààêå òÿðÿôÿ áàõàíäà ýþðäö êè, ýþçëÿðè à÷ûãäûð âÿ äèã-
ãÿòëÿ îíà áàõûð. Ýþçëÿðè ýþé ðÿíýëè øöøÿ øàð êèìè ïàðûëäàéûðäû.
Ðàâèêè, ñàíêè, åëåêòðèê úÿðÿéàíû âóðäó...
– Àéûëäûíûç?
Ùààêå úàâàá âåðìÿäè. Ýþçëÿðèíè Ðàâèêäÿí ÷ÿêìèðäè.
Ãûìûëäàíìûðäû. Ùå÷ ýþçëÿðè äÿ òÿðïÿíìèðäè.
– Ùàðàäàéûã? – äåéÿ íÿùàéÿò ñîðóøäó.
– Áóëîí ìåøÿñèíäÿ, «Êàñêàäà» ðåñòîðàíûíûí ëàï
éàíûíäà...
– ×îõäàí éîëäàéûã?
– Îí äÿäèãÿäèð.
– ×îõ îëàð.
– Îëìàç.
– Éàòìàçäàí ÿââÿë ñààòà áàõäûì. Éàðûì ñààòäàí ÷îõ-
äóð êè, éîë ýÿëèðèê.
– Äîüðóäàí? Åëÿ áèëèðäèì, àç ýåòìèøèê. Èíäèúÿ ÷àòûðûã...
Ùààêå ýþçëÿðèíè ùÿëÿ äÿ Ðàâèêäÿí ÷ÿêìÿìèøäè.
E
– Ùàðà ÷àòûðûã?
– «Ýþðöø åâè»íÿ. R
Ùààêå ãûìûëäàíäû:

– Ýåðè ãàéûäûí, – äåäè.
– Èíäè?
– Áÿëè.
Ñÿðõîøëóã êå÷èá ýåòìèø, î, òàìàì àéûëìûøäû. Öçöíöí
ðÿíýè äÿ äÿéèøìèøäè. Áàéàãêû øÿí îâãàòäàí, ñÿìèìèééÿòäÿí
íèøàíÿ ãàëìàìûøäû. Ðàâèê èíäè ýåñòàïîíóí ÿçàá-èøýÿíúÿ
äîëó äèâàðëàðû àðàñûíäà áåéíèíÿ ÿáÿäè ùÿêê îëóíìóø òàíûø
ñèôÿòè ýþðäö. Ùààêå éàíûíäà îòóðàí àíäàí îíó áöðöéÿí
ùÿéÿúàí ùèññëÿðè áèðäÿí-áèðÿ éîõà ÷ûõäû. Èíäèéÿúÿí îíà åëÿ
ýÿëèðäè êè, òàíûìàäûüû éàä áèð àäàìû þëäöðìÿéÿ ùàçûðëàøûð.
Ñàíêè, éàíûíäà îòóðàí ìèñêèí áèð øÿðàá äöøköíö èäè âÿ î äà
íàùàã éåðÿ êèøèíèí öçöíäÿ, þç áåéíèíäÿ ÿââÿëúÿäÿí
äÿãèãëÿøäèðäèéè, èíäèñÿ éàäûíà ñàëìàã èñòÿäèéè ñÿáÿáëÿðè
àõòàðûðäû. Ëàêèí ãÿôëÿòÿí î âàõòëàð äÿùøÿòëè àüðûëàðäàí ùóøó- 389
íó èòèðèá, òÿçÿäÿí þçöíÿ ýÿëÿíäÿ ýþðäöéö ýþçëÿðè òàíûäû.
Éåíÿ ùÿìèí ñîéóã áàõûøëàð, éåíÿ ùÿìèí ñîéóã, ñàêèò, òÿêèä
äîëó ñÿñ...
Ùÿìèí àíäà áåéíèíäÿ, ñàíêè, ÷åâðèëèø îëäó. Åëÿ áèë, åëåê-
òðèê úÿðÿéàíû þç àõûí ñÿìòèíè äÿéèøäè. Ýÿðýèíëèê ãàëìûøäû,
àíúàã ñÿùÿðäÿí áÿðè îíó öçÿí ãàðìàãàðûøûã, çèääèééÿòëè,
òåç-òåç èñòèãàìÿòèíè äÿéèøÿí ùèññëÿð éûüûøûá áèðúÿ ìÿãñÿäÿ
éþíÿëÿí àõûíà ÷åâðèëäè. Èíäè áåéíèíäÿ ùÿìèí ìÿãñÿääÿí
áàøãà ùå÷ íÿ éîõ èäè... Èëëÿðèí òóòãóí ïÿðäÿñè éàíûá êöëÿ
äþíäö, áîìáîç äèâàðëû áèíà, ýóð èøûãëû ÷ÿòèðñèç ëàìïàëàð, ãàí,
òÿð ãîõóñó, ÿçàá-èøýÿíúÿ äîëó àíëàð òÿçÿäÿí áàø ãàëäûðäû...
– Íåé÷èí? – Ðàâèê ñîðóøäó.
– Ãàéûòìàëûéàì, ìåùìàíõàíàäà ýþçëÿéÿúÿêëÿð.
– Èíäè äåéèðäèíèç, øåéëÿðèíèç âàüçàëäàäûð?
– Âàüçàëäàäûð, àíúàã áàøãà èøèì âàð. Éàäûìäàí ÷ûõìûø-
äû... Ýåðè ãàéûäûí!
– Îëäó.
Ðàâèê áèð ùÿôòÿ áóíäàí ÿââÿë Áóëîí ìåøÿñèíäÿ ýåúÿ-
ýöíäöç ìÿøã åëÿìèøäè. Èíäè ùàðàäà îëäóãëàðûíû áèëèðäè. Áèð-
èêè äÿãèãÿ äÿ ëàçûì èäè...
Ñîë òÿðÿôäÿêè åíñèç õèéàáàíà òÿðÿô äþíäö.
– Ãàéûäûðûã?
– Áÿëè.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ùÿòòà ýöíäöçëÿð áåëÿ ýöíÿø èøûüûíû áóðàõìàéàí àüàú-

ëàðûí àëòûíäàêû áîüóã ùàâà è÷ÿðè äîëäó. Çöëìÿò ãàðàíëûã...
Ðàâèê ýöçýöäÿ ýþðäö êè, Ùààêå ñîë ÿëèíè éàâàø-éàâàø, åùòè-
éàòëà ãàïûíûí òóòàúàüûíäàí ýåðè ÷ÿêäè. «Íÿ éàõøû êè, «Òàë-
áî»nóí ñöêàíû ñàüäàäûð», – äåéÿ Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè.
Äþíýÿíè áóðóëäó, ñöêàíû òÿêúÿ ñîë ÿëè èëÿ òóòóá, Ùààêå òÿðÿ-
ôÿ ìåéèëëÿíäè, ñàíêè, äþíýÿäÿ ìöâàçèíÿòèíè ñàõëàéà áèëìÿäè,
äöìäöç õèéàáàíà ÷ûõàí êèìè ãàç âåðäè. Ìàøûí èðÿëè àòûëäû âÿ
áèð íå÷ÿ ñàíèéÿäÿí ñîíðà î âàð ýöúö èëÿ ÿéëÿúè áàñäû... «Òàë-
áî», åëÿ áèë, éåðÿ ìûõëàíäû, òÿêÿðëÿð õûð÷ûëäàäû. Áèð àéàüû ÿéëÿú-
äÿ, áèð àéàüûíû äà äþøÿìÿéÿ äàéàéàí Ðàâèê ìöâàçèíÿòèíè
ñàõëàéà áèëäè. Áó òÿêàíû ýþçëÿìÿéÿí Ùààêåíèí àéàãëàðû èëèøÿ-
úÿê òàïà áèëìÿäè, áàøû ãàáàüà ÿéèëäè. ßëèíè âàõòûíäà úèáèí-
äÿí ÷ûõàðà áèëìÿäè, àëíû ìàøûíûí øöøÿñè èëÿ àëÿòëÿð éûüûëàí
ãóòóíóí òèíèíÿ äÿéäè. Ùÿìèí àíäà Ðàâèê ñàü úèáèíäÿí ÷ûõàð-
äûüû àüûð à÷àðëà îíóí áîéíóíóí êþêöíäÿí âóðäó...
390 Ùààêå áèð äàùà äèêÿëìÿäè. Éàíà ÿéèëÿðÿê, éàâàø-éàâàø
îòóðàúàãäàí ñöðöøäö, ÷èéíè ãàïûéà èëèøÿíäÿ äàéàíäû. Î áèðè
÷èéíè äÿ àëÿòëÿð éûüûëàí ãóòóéà ñþéêÿíäè...
Ðàâèê ìàøûíû î äÿãèãÿ òÿðïÿòäè. Õèéàáàíû êå÷èá, ôÿíÿð-
ëÿðèí èøûüûíû àçàëòäû. Ñöðÿ-ñöðÿ ÿòðàôû äèíøÿäè: ýþðÿñÿí, ÿéëÿúè
áàñàðêÿí õûð÷ûëòûíû åøèäÿí îëäóìó?! Ýþòöð-ãîé åòìÿéÿ áàø-
ëàäû. Ýÿëÿí îëñà, Ùààêåíè òåç ñöðöéöá êîëëàðûí àðàñûíäà ýèç-
ëÿòñèíìè? Áèð àç ýåäÿíäÿí ñîíðà äàéàíäû, ìîòîðó äà, èøûã-
ëàðû äà ñþíäöðäö, úÿëä ìàøûíäàí äöøöá ãàïàüû ãàëäûðäû,
Ùààêå òÿðÿôäÿêè ãàïûíû à÷ûá ùàçûð ãîéäó, ÿòðàôû äèíøÿäè. Åëÿ
éåðäÿ äàéàíìûøäû êè, ýÿëÿí îëñà, ùÿì ýþðÿðäè, ùÿì äÿ àéàã
ñÿñèíè åøèäÿðäè. Ùààêåíè ñöðöéöá êîëóí äàëûíäà ýèçëÿòìÿéÿ
âàõò ÷àòàðäû. Þçöíö åëÿ ýþñòÿðäè êè, ýóéà, ìîòîð õàðàá îëóá.
Ñöêóòóí þçö äÿ ùàðàéà äþíìöøäö. Åëÿ ãÿôèëäÿí, åëÿ
ýþçëÿíèëìÿäÿí ÷þêäö êè, áåéíè óüóëäàìàüà áàøëàäû. ßòè àüðû-
éàíàúàí éóìðóãëàðûíû ñûõäû. Áèëèðäè êè, ãóëàãëàðûíäàêû êöéöëòö
þç ãàíûíûí ñÿñèäèð... Éàâàø-éàâàø, äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëäû...
Óüóëòó õûøûëòûéà ÷åâðèëäè. Áèð àç ñîíðà ùÿìèí õûøûëòûíûí
àðàñûíäàí øûããûëòû åøèäèëäè âÿ ýåòäèêúÿ óúàëìàüà áàøëàäû.
Ðàâèê áöòöí âàðëûüû èëÿ äèããÿò êÿñèëäè. Ñÿñ óúàëûðäû, þçö äÿ
ìåòàë úèíýèëòèñèíÿ îõøàéûðäû. Âÿ áèðäÿí ýþðäö êè, úûðúûðàìà-
ëàðäûð. Õûøûëòû î äÿãèãÿ êÿñèëäè. Èíäè áèð þçö èäè, áèð äÿ ãàðøûñûí-
äàêû áàëàúà ÷ÿìÿíëèêäÿ ñÿùÿðëÿ áèðýÿ îéàíàí úûðúûðàìàëàð...
Äàí ñþêöëöðäö. Ðàâèê ìîòîðóí ãàïàüûíû ñàëäû. Âàõò èäè,
E
èøûãëàøìàìûø ãóðòàðìàëûéäû. ßòðàôûíà áîéëàíäû. Áóðà ÿëâåðèøëè
äåéèëäè. Öìóìèééÿòëÿ, Áóëîí ìåøÿñèíäÿ éàõøû éåð îëìàçäû. R
Ñåíàéà äà àòìàã éàðàìàçäû, ÷öíêè ùàâà èøûãëàøûðäû. Îíóíëà

áåëÿ ýåú ðàñòëàøàúàüûíû ùåñàáëàìàìûøäû. Áèðäÿí äèêñèíäè.
Õûøûëòû åøèäèëäè. Åëÿ áèë, íÿéèñÿ úûðìàãëàéûðäûëàð... Ñîíðà èíèëòè
åøèòäè. Ùààêåíèí áèð ÿëè à÷ûã ãàïûäàí ÷ûõûá, àéàã éåðèíè úûð-
ìàãëàéûðäû... Ðàâèê ýþðäö êè, à÷àð ùÿëÿ äÿ ÿëèíäÿäèð. Îíóí
ïåíúÿéèíèí éàõàñûíäàí òóòóá þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêäè, áàøû ÷þëÿ
÷ûõàí òÿêè à÷àðëà èêè äÿôÿ ïåéñÿðèíÿ âóðäó. Èíèëòè êÿñèëäè...
Íÿñÿ øûããûëäàäû. Ðàâèê éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿéèá, ãóëàã
âåðäè. Ñîíðà ýþðäö êè, Ùààêåíèí òàïàí÷àñûäûð, îòóðàúàãäàí
àéàã éåðèíÿ äöøöá. ßéëÿúè áàñìàìûøäàí ãàáàã ÿëèíäÿ
èìèø... Ðàâèê îíó ýþòöðöá ìàøûíà àòäû. Éåíÿ ÿòðàôû äèíøÿäè.
Úûðúûðàìàëàð, áàëàúà ÷ÿìÿíëèê... Éàâàø-éàâàø àüàðàí ñÿìà,
åëÿ áèë, ýåðè ÷ÿêèëèðäè. Òåçëèêëÿ ýöíÿø ÷ûõàúàã! Ðàâèê ãàïûíû
à÷ûá Ùààêåíè ÷ûõàðäû, ãàáàã îòóðàúàüû èðÿëè ÷ÿêäè, îíó îòó-
ðàúàãëàðûí àðàñûíäàêû àéàãàëòûíà ãîéìàã èñòÿäè, àíúàã àëûí- 391
ìàäû, éåð ÷îõ äàð èäè. Àðõàéà ãà÷äû, éöê éåðèíè à÷ûá, îðàäà-
êûëàðûí ùàìûñûíû áèð òÿðÿôÿ éûüäû. Òÿçÿäÿí ãàéûäûá, Ùàêêåíè
÷ûõàðäû, àðõà òÿðÿôÿ ýÿòèðäè. Ùÿëÿ þëìÿìèøäè. ×îõ àüûð èäè.
Òÿð öçöíäÿí ñåë êèìè àõûðäû. Áèðòÿùÿð îíó éöê éåðèíÿ éåðëÿø-
äèðäè. Äèçëÿðèíè ãàòëàìûøäû âÿ Ùààêå èíäè àíà áÿòíèíäÿ áöçöø-
ìöø êþðïÿéÿ îõøàéûðäû...
Ñîíðà éåðÿ ãîéäóüó àëÿòëÿðè: áåëè âÿ ãàëäûðûúûíû ýÿòèðèá
ìàøûíûí è÷èíÿ ãîéäó. Ëàï éàõûíëûãäàêû àüàúûí áàøûíäà áèð ãóø
úÿù-úÿù âóðäó. Ðàâèê äèêñèíäè. Îíà åëÿ ýÿëäè êè, þìðöíäÿ
áåëÿ óúà ñÿñ åøèòìÿéèá... ×ÿìÿíëèéÿ áàõäû. Ùàâà ýåòäèêúÿ
èøûãëàøûðäû...
Ðèñã åòìÿéÿ äÿéìÿçäè. Ýåðè ãàéûäûá, éöê éåðèíèí ãàïà-
üûíû éàðûéàúàí ãàëäûðäû. Ñîë àéàüûíû àðõà áóôåðèí öñòöíÿ
ãîéóá, äèçè èëÿ ãàïàüû ñàõëàäû. ×îõ ãàëäûðìàäû, ÿëëÿðè ýèðñÿ
áÿñ èäè. Ýþðÿí îëñà, äåéÿðäè êè, úèää-úÿùäëÿ èø ýþðöð. Èñòÿäèéè
àíäà ãàïàüû ñàëàðäû. Éîëó óçóí èäè âÿ Ùààêåíè èíäèäÿí
þëäöðìÿê ëàçûìäû...
Îíóí áàøû ñîë êöíúÿ éàõûí èäè âÿ ýþðöíöðäö. Áîüàçû
íàçèëìèøäè. Äîäàãëàðûíà ãàí ùÿëÿ äÿ èøëÿéèðäè. Èêèÿëëè õèðòäÿ-
éèíäÿí éàïûøûá, ñûõìàüà áàøëàäû. Ùààêåíèí þëìÿñè, ñàíêè,
ÿáÿäèééÿòèí þçö ãÿäÿð óçóí ÷ÿêäè. Áàøû àçàúûã òÿðïÿíäè,
áÿäÿíè äèêÿëìÿéÿ ÷àëûøäû, ñàíêè, ïàëòàð ñûõûðäû... Ñîíðà äîäàã-
ëàðû àðàëàíäû, ãóø éåíÿ äÿ úÿù-úÿù âóðäó... Äèëè àüçûíäàí
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
÷ûõäû. Øèøèá ñàïñàðû îëìóøäó. Âÿ ãÿôëÿòÿí Ùààêå áèð ýþçöíö

à÷äû. Ùÿìèí ýþç áÿðÿëäè, ñàíêè, èøûã òàïûá Ðàâèêÿ áàõäû, ñîíðà
äà, åëÿ áèë, éåðèíäÿí ãîïóá îíà òÿðÿô ýÿëäè... Àíúàã ùÿìèí
àíäà áÿäÿí ñóñòàëäû... Ðàâèê îíó áèð àç äà ñàõëàäû. Íÿùà-
éÿò, Ùàaêå êå÷èíäè...
Ãàïàüû ñàëäû. Áèð-èêè àääûì àòäû. Ýþðäö êè, äèçëÿðè ÿñèð.
Àüàúà ñþéêÿíèá þéöäö. Åëÿ áèë, öðÿéè àüçûíà ýÿëäè. Íÿ ãÿäÿð
÷àëûøñà äà, þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè, ãóñäó...
Áàøûíû ãàëäûðàíäà ýþðäö êè, ÷ÿìÿíëèêëÿ áèð êèøè ýÿëèð. Êèøè
Ðàâèêÿ áàõäû. Ðàâèê éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè. Êèøè éàõûíëàøûðäû.
×îõ àñòà éåðèøè âàðäû. Ýåéèìèíäÿí áàüáàíà, ôÿùëÿéÿ îõøàéûð-
äû. Ðàâèêÿ òÿðÿô áàõäû. Ðàâèê òöïöðöá, áèð ãóòó ñèãàðåò ÷ûõàð-
äû, áèðèíè éàíäûðûá, òöñòöíö úèéÿðëÿðèíÿ ÷ÿêäè. Òöñòö àúû èäè,
áîüàçûíû éàíäûðäû. Êèøè õèéàáàíà áóðóëäó. Îíóí ãóñäóüó
éåðÿ, ìàøûíà, ñîíðà äà Ðàâèêèí þçöíÿ áàõäû. Ùå÷ íÿ äåìÿ-
äè âÿ Ðàâèê äÿ îíóí öçöíöí èôàäÿñèíäÿí ùå÷ íÿ àíëàéà áèë-
392 ìÿäè. Êèøè àñòà àääûìëàðëà òèíè áóðóëóá ýþçäÿí èòäè.
Ðàâèê áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ äÿ ýþçëÿäè. Ñîíðà éöê éåðèíè áàü-
ëàéûá, ìîòîðó èøÿ ñàëäû. Äàùà Áóëîí ìåøÿñèíäÿ ùå÷ íÿ åëÿ-
ìÿê îëìàçäû. Ùàâà ÷îõ èøûãëàøìûøäû. Ñÿí-Æåðìåíÿ ýåòìÿê
ëàçûì èäè, îðàäàêû ìåøÿëÿðÿ éàõøû áÿëÿääè...
XXX
Áèð ñààòäàí ñîíðà ìàøûíû áàëàúà ìåùìàíõàíàíûí
ãàáàüûíäà ñàõëàäû. ×îõ àú èäè, áàøû ùÿðëÿíèðäè. Ìàøûíû áèíà-
íûí ãàáàüûíà ÷ÿêäè. Áàéûðà èêè ñòîë âÿ ñòóëëàð ãîéóëìóøäó.
Ãÿùâÿ èëÿ êþêÿ ñèôàðèø âåðèá, ÿëèíè éóìàüà ýåòäè. Âàííà îòà-
üûíäàí ïèñ èé ýÿëèðäè. Áèð ñòÿêàí àëûá, àüçûíû éàõàëàäû. Ñîíðà
ÿëëÿðèíè éóéóá, ýåðè ãàéûòäû.
Ñÿùÿð éåìÿéè ñòîëóí öñòöíäÿ èäè. Áó ãÿùâÿíèí äÿ èéè
áöòöí äöíéàäàêû ãÿùâÿëÿðèí èéè êèìè èäè âÿ ãàðàíãóøëàð äàì-
ëàðûí öñòöíäÿ äþâðÿ âóðóð, ýöíÿø þçöíöí èëê ãûçûëû ñà÷àãëàðûíû
åâëÿðèí äèâàðëàðûíà äîëàéûð, àäàìëàð èøÿ ýåäèð, ìåéõàíàíûí
ïÿíúÿðÿëÿðèíèí èïÿê ïÿðäÿñè àðõàñûíäà ÿòÿéèíè áåëèíÿ ñàíúûá,
äàø äþøÿìÿíè ñèëÿí õèäìÿò÷è ãûç ýþðöíöðäö... Ðàâèê ÷îõäàí
áåëÿ ñàêèò éàé ñÿùÿðè ýþðìÿìèøäè! Èñòè ãÿùâÿíè è÷äè, àíúàã
éåìÿéÿ öðÿê åëÿìÿäè. Êþêÿëÿðè ÿëèíÿ ýþòöðìÿéÿ ãîðõóðäó.
ßëëÿðèíÿ áàõäû. «Áîø øåéäèð... – öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Ëÿíÿò
E
øåéòàíà, âàñâàñû îëóá ýåòìèøÿì. Éåìÿê ëàçûìäûð...» Áèð
ôèíúàí äà ãÿùâÿ è÷äè. Ñèãàðåò ÷ûõàðäû, áèëÿ-áèëÿ ÿëè äÿéìÿ- R
éÿí òÿðÿôèíè àüçûíà àïàðäû. «Éîõ, áåëÿ îëìàç!» – äåéÿ ôèêèð-

ëÿøäè. Àíúàã éåíÿ äÿ éåìÿäè. Ãÿò åòäè êè, ÿââÿëúÿ èøè ãóð-
òàðìàã ëàçûìäûð âÿ äóðóá ïóëóíó âåðäè.
Íàõûð... Êÿïÿíÿêëÿð... ×þëëÿðëÿ, ìàøûíûí øöøÿñè èëÿ ãóúàã-
ëàøàí ýöíÿø... Ìàøûíûí öñòöíäÿêè ÷àäûðû ãûçäûðàí ýöíÿø...
Ùààêåíèí öñòöíäÿêè ìåòàë ãàïàãäà áÿðã âóðàí ýöíÿø...
Î þëäö, àíúàã êèì þëäöðäö, íèéÿ þëäöðäö, áèëìÿäè! Ýÿðÿê,
áàøãà úöð îëàéäû. Áàøãà úöð...
«Ìÿíè òàíûäûí, Ùààêå? Áèëèðñÿí êèìÿì?»
Îíóí ãûïãûðìûçû ñèôÿòè ýþçëÿðè þíöíäÿ ÷àíëàíäû:
«Õåéð, íå÷ÿ áÿéÿì? Êèìñèíèç? ßââÿëëÿð äÿ ýþðöøìöøöê?»
«Áÿëè».
«Íÿ âàõò? Áèð-áèðèìèçÿ «ñÿí» äåéÿ ìöðàúèÿò åòìèøèê?
Áÿëêÿ, ùÿðáè ìÿêòÿáäÿ? Éàäûìà äöøìöð.»
«Éàäûíà äöøìÿäè, Ùààêå, Ùÿðáè ìÿêòÿáäÿ îëìàéûá. 393
Ñîíðàëàð èäè»,
«Ñîíðàëàð? Áÿñ ñèç õàðèúäÿ éàøàìàìûñûíûç? Ìÿí èñÿ
Àëìàíèéàäàí êÿíàðà ÷ûõìàìûøàì. Òÿêúÿ ñîí èêè èëäÿ Ïàðèñÿ
ýÿëèðÿì. Áÿëêÿ, ùàðäàñà âóðìóøóã?»
«Õåéð, è÷êè éîëäàøû îëìàìûøûã. Áóðàäà éîõ... Àëìàíèéà-
äà ýþðöøìöøöê, Ùààêå!»
Øëàãáàóì... Äÿìèðéîë õÿòëÿðè... Ãûçûëýöë, ôëîêñ, ýöíÿáà-
õàíëàðëà äîëó áàü... Äàéàíûá ýþçëÿäè. Âàãîíëàðû ãàðàëàí òÿí-
ùà áèð ãàòàð áó íÿùàéÿòñèç ñÿùÿðèí ãîéíóíäà ôûñûëäàéûð. Ìàøû-
íûí øöøÿñèíäÿí áèð úöò ãûçàðìûø ýþç áàõûðäû. Éöê éåðèíäÿêè
òîçóí ùàìûñû îíëàðà äîëìóøäó...
«Àëìàíèéàäà? Àùà áàøà äöøäöì! Ïàðòèéà ãóðóëòàéûí-
äà... Íöðíáåðãäÿ... Äåéÿñÿí, éàäûìà äöøäö. Íöðíáåðãäÿ
ýþðöøìöøöê?»
«Õåéð, Ùààêå, – Ðàâèê áó ñþçëÿðè àñòà-àñòà øöøÿéÿ äåäè
âÿ ùèñs åëÿäè êè, î äÿùøÿòëè èëëÿð äàëüà-äàëüà ýåðè ãàéûäûð.
– Íöðíáåðã éîõ... Áåðëèíäÿ...»
«Áåðëèíäÿ?» – Ìàøûíûí øöøÿñèíäÿ òèòðÿéÿí êþëýÿëè ñèôÿòäÿ
ýöëöìñÿð, ñÿáiðñèçëèê äîëó áèð èôàäÿ îéíàäû. – Ãóðòàðûí, ÿçè-
çèì, îõóíó àòûá éàéûíû ýèçëÿòìÿéèí, þçöíöç äåéèí! Íåé÷èí
ìÿíÿ áó ãÿäÿð ÿçèééÿò âåðèðñèíèç? Íÿ âàõò ýþðöøìöøöê?»
Ñàíêè, éåðäÿí áèð äàëüà áàø ãàëäûðäû, éàâàø-éàâàø Ðàâèêè
ãîéíóíà àëìàüà áàøëàäû.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
«ßçèééÿò âåðÿíäÿ, Ùààêå! Åëÿäèð! ßçèééÿò âåðÿíäÿ!»

Åùòèéàòëû, èíàìñûç áèð ýöëöø...
«Ëàüëàüû åëÿìÿéèí!»
«ßçèééÿò âåðÿíäÿ, Ùààêå! Èíäè áèëäèí, ìÿí êèìÿì?»
Åùòèéàòëû, èíàìñûç, ùÿäÿ äîëó áèð ýöëöø...
«Ùàðaäàí áèëèì? ßýÿð ýèçëè äþâëÿò ïîëèñèíÿ èøàðÿ âóðóð-
ñóíóçñà...»
«Áÿëè, Ùààêå, ýåñòàïîíó äåéèðÿì».
×èéèíëÿðèíè ÷ÿêèð. Òÿôÿðèíúëÿ áàõûð.
«ßýÿð ñèçè îðàäà äèíäèðìèøÿìñÿ...»
«Áÿëè. Éàäûíà äöøäö?»
Éåíÿ ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêèð.
«Ùàðaäàí éàäûìà äöøñöí? Ìèíëÿðëÿ àäàì äèíäèðìèøèê...»
«Äèíäèðìèñèíèç! Èøýÿíúÿ âåðìèñèíèç, ùóøóíó èòèðÿíÿúÿí
äþéìöñöíöç, âóðóá áþéðÿêëÿðèíè è÷èíÿ ñàëìûñûíûç, ñöìöê-
ëÿðèíè ñûíäûðìûñûíûç, ñîíðà äà áîø êèñÿ êèìè çèðçÿìèëÿðÿ àòìû-
394 ñûíûç, òÿçÿäÿí àïàðìûñûíûç, öç-ýþçöíäÿ òóòàð ãîéìàìûsûíûç,
õàéàñûíû éûðòìûñûíûç! Áöòöí áóíëàðà ñèç «äèíäèðìÿê» äåéèð-
ñèíèç! Ãûøãûðìàüà ùåéè ãàëìàéàí èíñàíëàðûí ôÿðéàä äîëó
äÿùøÿòëè èíèëòèñèíÿ «äèíäèðìÿê» äåéèðñèíèç! Ùóøñóçëóãäàí àéû-
ëàíäà, îíóí ñûçûëòûñûíà, ãàðíûíà äÿéÿí òÿïèêëÿðÿ, ðåçèí òîï-
ïóçëàðà, ãàì÷ûëàðà àäèúÿ «äèíäèðìÿê» äåéèðñèíèç!»
Ðàâèê ýþçëÿðèíè øöøÿäÿêè õÿéàëè ñèôÿòäÿí ÷ÿêìèðäè. Òàõûë
çÿìèëÿðè, ëàëÿëè ÷þëëÿð, èòáóðíó êîëëàðû ùÿìèí ñèôÿòè éàëàéûá êå÷èð-
äè. Î èñÿ ýþçëÿðèíè øöøÿäÿí ÷ÿêìèðäè, äîäàãëàðû òÿðïÿíèð,
äåìÿê èñòÿäèéè âÿ éà íÿ âàõòñà äåéèëìÿëè îëàí ñþçëÿðèí ùàìû-
ñûíû áèðúÿ-áèðúÿ äåéèðäè...
«ßëëÿðèíè òÿðïÿòìÿ, éîõñà áåéíèíÿ áèð ýöëëÿ ÷àõàðàì!
Áàëàúà Ìàêñ Ðîçåíáåðã éàäûíäàäûð? Çèðçÿìèäÿ ìÿíèì
éàíûìäà óçàíìûøäû, áÿäÿíèíäÿ ñàëàìàò éåð éîõ èäè, áàøûíû
áåòîí äèâàðà âóðìàüà ÷àëûøûðäû êè, áèð äÿ äèíäèðìÿéÿ àïàð-
ìàñûíëàð. Íèéÿ äèíäèðèðäèíèç? ×öíêè äåìîêðàò èäè! Áÿñ ãàí
ãóñàí Âèëëìàí? Èêèúÿ ñààò «äèíäèðèëÿíäÿí» ñîíðà àüçûíäà
áèðúÿ äèøè äÿ ãàëìàäû, ýþçöíöí áèðè äÿ ýåòäè... Íèéÿ äèíäè-
ðèðäèíèç? ×öíêè êàòîëèê èäè, ñèçèí ôöðåðèí èêèíúè Ìóñà ïåéüÿì-
áÿð îëäóüóíà èíàíìûðäû! Áÿñ áàøû, áÿäÿíè ÷èé ÿò ïàð÷àñûíà
äþíìöø Ðèçåíôåëä? Áèçÿ éàëâàðûðäû êè, îíóí âåíàñûíû äèøè-
ìèçëÿ äåøÿê! ×öíêè ñÿí «äèíäèðÿíäÿí» ñîíðà þçöíöí áèðúÿ
äèøè äÿ ãàëìàìûøäû. Íèéÿ äèíäèðèðäèí? Îíà ýþðÿ êè, ìöùà-
ðèáÿ èñòÿìèðäè, áîìáàëàðûí, îäëó ñèëàùëàðûí ÿí éöêñÿê
E
ìÿäÿíèééÿò ÿëàìÿòè îëäóüóíà èíàíìûðäû! Äèíäèðìÿê! Áÿëè,
ñèç ìèíëÿðëÿ àäàìû «äèíäèðìèñèíèç!» ßë-ãîë àòìà, äîíóç! Èíäè R
éàõøû äöøìöñÿí ÿëèìÿ, áèð àç î òÿðÿôÿ ýåäÿê! Îðàäà ãàëûí

äèâàðëàðû îëàí áèð áèíà âàð, ñÿíè þçöì «äèíäèðÿúÿéÿì!» Þçö
äÿ éàâàø-éàâàø, ýåúÿ-ýöíäöç... Áèð âàõòëàð ìÿíè, Ðîçåí-
áåðãè, Ðèçåíôåëäè, Âèëëìàíû ñàëäûüûí ýöíëÿðÿ ñàëàúàüàì ñÿíè!
Ñîíðà äà áóíëàðû ãóðòàðàí êèìè...»
Ðàâèê áèðäÿí ùèññ åòäè êè, ìàøûí ãàíàä à÷ûá ó÷óð. Àéà-
üûíû ãàçäàí ÷ÿêäè. Åâëÿð... Êÿíä... Òîéóã-úöúÿ... ×ÿìÿí-
ëèêäÿ áàøëàðûíû äèê òóòàðàã äþðäàíëà ÷àïàí àòëàð... Åëÿ áèë,
áóðàëàðäà êþ÷ÿðè òàéôàëàð éàøàéûð... Êåíòàâðëàð... Ùÿð éàíäà
ùÿéàò ãàéíàéûð... Áèð ãàäûí ýöëÿ-ýöëÿ ïàëòàð ñÿðèð. Èïäÿí àñûë-
ìûø ðÿíýàðÿíý ïàëòàðëàð ÿáÿäè ñÿàäÿò áàéðàüû êèìè äàëüàëà-
íûð... Ùÿéÿòëÿðäÿ óøàãëàð îéíàéûð... Áöòöí áóíëàðû, ñàíêè,
øöøÿ äèâàðäàí ýþðöðäö âÿ ùÿì éàíûíäà èäè, ùÿì äÿ ÿëéåò-
ìÿç áèð óçàãëûãäà! Öðÿéèíè øàí-øàí åëÿéÿí áó ýþçÿëëèê, áó
ñàêèòëèê, áó ìÿøóìëóã îíäàí óçàãëàøìûøäû, áó ýåúÿ ùàìû- 395
ñûíû ÿëèíäÿí àëûá àïàðìûøäû. Àíúàã ùåéèôñèëÿíìÿäè. Íåéëÿéÿ-
ñÿí, òàëå áåëÿ éàçûáìûø...
Éàâàø ñöðìÿê ëàçûìäûð. Èíäè áèðúÿ øåéèí ãîðõóñó ãàë-
ìûøäû: êÿíäëÿðèí àðàñû èëÿ áåëÿ áÿðê ñöðñÿ, ñàõëàéà áèëÿðäèëÿð!
Áÿñ âàõò? Éîë ýÿëäèéè àç ãàëûðäû èêè ñààò îëñóí. Åëÿ øåé îëàð?
Þçö ùå÷ ùèññ åëÿìÿéèá... Áàéàã ñþùáÿò åòäèéè ñèôÿòäÿí áàø-
ãà ùå÷ íÿ ýþðìÿéèá...
Áó äà Ñÿí-Æåðìåí! Ïàðê. Ñàíêè, ìàâè ñÿìàéà ñàíúûëìûø
ãàïãàðà äÿìèð ùàñàð âÿ àüàúëàð. Àüàúëàð... Àüàúëàðëà äîëó
õèéàáàíëàð. ×îõäàí ýþçëÿäèéè, àðçóëàäûüû ãàëûí ïàðê. Âÿ áèð àç
î òÿðÿôäÿ ìåøÿ. Ìàøûí éàâàøûìûøäû. Ãûçûëû, éàøûëû äàëüà êèìè áàø
ãàëäûðàí ìåøÿ ñàüà, ñîëà ñÿïÿëÿíìèøäè, öôöãö ãîéíóíà àëìûø-
äû, ùÿð øåéè, ùÿòòà îíóí ñèíÿñèíäÿêè ÷ûíãûëëû éîëëàðäà èøûëäàéàí
áþúÿê êèìè øûããûëòû ñàëà-ñàëà ýåäÿí ìàøûíû äà óäìóøäó...
Êîë-êîñ áàñìûø òîðïàã éóìøàã èäè. Øîñåäÿí ýþðöí-
ìÿçäè. Ðàâèê ìàøûíû áèð àç àðàëû ñàõëàìûøäû, àíúàã éàíûíäàí
ýþðöíöðäö. Áåëè ýþòöðöá ãàçìàüà áàøëàäû. Àñàí ãàçûëûðäû.
Áó òÿðÿôëÿðÿ ýÿëÿí îëñà, áåëè ýèçëÿäÿðäè, þçö ö÷öí ýÿçìÿéÿ
÷ûõìûø àäàì êèìè ìàøûíûí éàíûíà ãàéûäàðäû.
Õåéëè ãàçäû êè, îðàäàí ÷ûõàí òîðïàã ìåéèòèí öñòöíö þðòÿ
áèëñèí. Ñîíðà ìàøûíû éàõûí ÷ÿêäè. Ìåéèò àüûð îëàðäû. Àíúàã
éåíÿ äÿ éóìøàã òîðïàüà ÷àòìàìûø ñàõëàäû, éîõñà òÿêÿðëÿ-
ðèí èçè ãàëàðäû.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ìåéèò ùÿëÿ ñîéóìàìûøäû. Ðàâèê îíó ãóúàüûíà àëûá, ãàç-

äûüû éåðÿ ýÿòèðäè, ÿéíèíäÿêè ïàëòàðëàðû ÷ûõàðûá, áèð éåðÿ éûüäû.
Ñÿí äåìÿ, áó, î ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèí äåéèëìèø. ×ûëïàã ìåéèòè éåðÿ
óçàäûá, ïàëòàðëàðû ìàøûíûí éöê éåðèíÿ ãîéäó, îíó áàéàãêû
éåðèíÿ ãàéòàðäû. Ãàïûëàðû, éöê éåðèíè áàüëàäû, þçö èëÿ áèð ÷ÿêèú
äÿ ýþòöðöá ýåðè ãàéûòäû. Ôèêèðëÿøäè êè, ìåéèò òÿñàäöôÿí òàïûëà
áèëÿð, îíó åëÿ ùàëà ñàëìàã ëàçûìäûð êè, òàíûíìàñûí. Áèðúÿ
àíëûüà, ãàéûòìàã îíà éàìàí ÷ÿòèí ýÿëäè. Àç ãàëûðäû, ìåéèòè
åëÿúÿ äÿ ãîéóá, ìàøûíà ìèíñèí, áóðàëàðäàí óçàãëàøñûí.
Äàéàíûá ÿòðàôûíà íÿçÿð ñàëäû. Éàõûíëûãäàêû àüàúûí êþêöíäÿ
èêè äÿëÿ îéíàøûðäû. Îíëàðûí ãûçûëû õÿç äÿðèëÿðè ýöíöí àëòûíäà
ïàðûëäàéûðäû. Ðàâèê ìåéèòÿ òÿðÿô ýåòäè.
Ìåéèò øèøìèøäè, ýþé ðÿíýÿ ÷àëûðäû. Ìàøûí éàüûíà áóëàø-
ìûø ÿñêèíè îíóí öçöíÿ ñÿðäè, ÷ÿêèúè ãàëäûðäû. Áèðúÿ äÿôÿ
âóðàí êèìè äàéàíäû. Ñÿñ éàìàí áîüóã ÷ûõûðäû. Ñîíðà òåç-òåç
âóðìàüà áàøëàäû. Áèð àçäàí ÿñêèíè ãàëäûðäû. Ñèôÿò ãàíà áÿëÿí-
396 ìèø, òàíûíìàç îëìóøäó. «Ðèçåíôåëäèí áàøû äà áåëÿ èäè...
– äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. Ùèññ åòäè êè, äèøëÿðè áèð-áèðèíÿ
ñûõûëûá. – Éîõ, Ðèçåíôåëäèí áàøûíà îõøàìûð. Î, áóíäàí áåòÿð
èäè. ×öíêè þëìÿìèøäè, ùÿëÿ íÿôÿñè âàðäû...»
Áó äà ñàü ÿëèíäÿêè öçöê! Îíó ÷ûõàðûá, ìåéèòè ãóéóéà ñàë-
ëàäû. Áèð àç ãûñà åëÿìèøäè. Äèçëÿðèíè ãàðíûíà òÿðÿô ãàòëàäû. Öñòö-
íö òîðïàãëàäû. Èøëÿð éàõøû ýåäèðäè. Òîðïàüû àéàãëàéûá ùàìàð-
ëàäû, ÿââÿëúÿäÿí áåëëÿ êÿñäèéè ÷èìëÿðè öñòöíÿ äöçäö. Ùàìûñû
äöç ýÿëäè. Ëàï ÿéèëèá áàõàíäà àüûç-àüûçà ãîéóëàí éåðëÿð ýöúëÿ
ñå÷èëèðäè. ×èìëÿðèí öñòöíäÿêè éàïûõìûø îò-àëàüû äöçÿëòäè.
Áó ÷ÿêèú, áó áåë, áó äà ÿñêè... Ùàìûñûíû ýÿòèðèá, éöê éåðèí-
äÿêè ïàëòàðûí éàíûíà ãîéäó. Ñîíðà áèð äÿ ãàéûòäû, òÿëÿñìÿ-
äÿí, äèããÿòëÿ áàõäû êè, áÿëêÿ, èç ãàëûá. Ùå÷ íÿ ãàëìàìûøäû.
Îëñà äà, éàüûø éóéóá àïàðàúàã, áèð-èêè ýöíÿ òÿçÿ îò ãàëõà-
úàã, ùÿð øåéè èòèðÿúÿê...
Ãÿðèáÿäèð, áó, þëÿí àäàìûí àéàããàáûëàðû, áó äà úîðàá-
ëàðû... Áó äà àëò ïàëòàðû... Êîñòéóìó äèããÿòèíè î ãÿäÿð äÿ úÿëá
åòìÿäè. Úîðàáëàðûí äà, êþéíÿéèí äÿ, àëò ïàëòàðëàðûíûí äà ðÿí-
ýè ñîëìóøäó, ìåéèò ãîõóñó âåðèðäè âÿ åëÿ áèë, îíëàð äÿ þëìöø-
äö... Áóíëàðû òÿçÿäÿí áèð-áèð ÿëèíÿ ýþòöðöá ìîíîãðàìëàðû,
ôèðìà éàðëûãëàðûíû àõòàðìàüà èéðÿíèðäè... Úàíûíû äèøèíÿ òóòàðàã
ùàìûñûíû òàïäû, êÿñèá ýþòöðäö. Ãàëàí ïàëòàðëàðû áèð éåðÿ éûüûá
áàüëàäû, ìåéèòè áàñäûðäûüû éåðäÿí ÷îõ àðàëûäà áàñäûðäû êè,
èêèñè áèð éåðäÿ òàïûëìàñûí...
E
Ìàøûíû èðÿëè ñöðöá, áèð ÷àéà ÷àòäû. Êÿñèá ýþòöðäöéö éàðëûã-
ëàðû êàüûçà áöêäö. Ñîíðà îíóí ãåéä äÿôòÿð÷ÿñèíè õûðäà-õûðäà R
úûðäû, ïóëãàáûíû éîõëàäû. Èêè ìèí ôðàíêëûã ÷åê, Áåðëèíÿ ãÿäÿð

áèëåò, îí àëìàí ìàðêû, öíâàí éàçûëìûø áèð íå÷ÿ êàüûç ïàð÷àñû
âÿ ïàñïîðòóíó òàïäû. Ôðàíñûç ïóëóíó úèáèíÿ ãîéäó. Ùààêå-
íèí øàëâàð úèáèíäÿí äÿ áèð íå÷ÿ áåøôðàíêëûã ÷ûõìûøäû...
Áàõûøëàðû áèð àíëûüà éîë áèëåòèíÿ èëèøèá ãàëäû. Öñòöíäÿêè
«Áåðëèí» ñþçö îíà ëàï ãÿðèáÿ ýþðöíöðäö. Îíó äà úûðäû. Ïàñ-
ïîðòà èñÿ õåéëè áàõäû. Ùÿëÿ ö÷ èë âàõòû âàð èäè. Èñòÿéèðäè, ñàõëà-
éûá îíóíëà éàøàñûí. Áó, îíóí ùÿéàò òÿðçèíÿ äÿ óéüóí ýÿëèð-
äè. ßýÿð òÿùëöêÿëè îëìàñàéäû, ÷îõ ýþòöð-ãîé åòìÿçäè...
Îíó äà úûðäû. Àëìàí ïóëëàðûíû äà... À÷àðû, òàïàí÷àñûíû âÿ
áèð äÿ âàüçàëà ãîéäóüó ÷àìàäàíûí ãÿáçèíè ñàõëàäû. Ôèêèð-
ëÿøäè êè, áÿëêÿ, Ïàðèñäÿêè èçè òàìàì èòèðìÿê ö÷öí îíó ýþòöð-
ìÿëè îëäó. Ìåùìàíõàíàíûí ùàãã-ùåñàá ãÿáçèíè äÿ òàïûá
úûðäû.
Ñîíðà ùàìûñûíû éàíäûðäû. Áó èñÿ ýþçëÿäèéèíäÿí ÷îõ ÷ÿê- 397
äè. Àíúàã, éàõøû êè, ïàð÷à êÿñèêëÿðèíè àðàñûíà ãîéóá éàíäûð-
ìàã ö÷öí ãÿçåò ýþòöðìöøäö. Êöëö ÷àéà ñîâóðäó. Äàùà
ñîíðà ìàøûíû äèããÿòëÿ éîõëàäû êè, áÿëêÿ, ãàí èçè ãàëûá. Ùå÷ íÿ
òàïìàäû. ×ÿêèúëÿ à÷àðû òÿìèç-òÿìèç éóäó, àïàðûá éöê éåðèíÿ
ãîéäó. Ãàéûäûá ÿëëÿðèíè éàõøû-éàõøû éóäó, ñèãàðåò ÷ûõàðûá éàí-
äûðäû, áèð õåéëè áåëÿúÿ îòóðäó...
Ùöíäöð ôûñòûã àüàúëàðûíûí àðàñûíäàí ýöíÿø áîéëàíûðäû.
Ðàâèê äÿ îòóðóá ñèãàðåòèíè ÷ÿêèðäè. Òàìàì éöíýöëëÿøìèøäè
âÿ ùå÷ íÿ ùàãäà äöøöíìöðäö...
Éàëíûç ãàëàéà òÿðÿô óçàíàí øîñåéÿ áóðóëàíäà Ñèáèëëàíû
õàòûðëàäû. Ãàëà XVIII ÿñðèí ÿáÿäè ñÿìàñûíäàí áîéëàíàí ïàðëàã
éàé ýöíÿøèíèí øöàëàðû àëòûíäà áÿðã âóðóðäó. Ãÿôëÿòÿí Ñèáèëëà
éàäûíà äöøäö âÿ î âàõòäàí áÿðè èëê äÿôÿ ìöãàâèìÿò ýþñ-
òÿðìÿäè, îíóí ùàããûíäàêû õàòèðÿëÿðè áîüìàã èñòÿìÿäè, þçöí-
äÿí óçàãëàøäûðìàüà ÷àëûøìàäû. Ñèáèëëà ùàããûíäà õàòèðÿëÿð
ùÿìèøÿ Ùààêå îíó ýÿòèðòäèéè àíäà êÿñèëÿðäè. Öçöíäÿ ýþðäöéö
âàùèìÿäÿí, äÿùøÿòëè ãîðõóäàí î éàíà ýåäÿ áèëìèðäè. Ãàëàí-
ëàðû áóíóí éàíûíäà èòèá-áàòûðäû. Áèð äÿ îíóí þçöíö àñìàñû
õÿáÿðè éàäûíäà èäè. Èíàíìàìûøäû. Ùàëáóêè åëÿ øåé îëà áèëÿðäè.
Àíúàã îíäàí ãàáàã íÿëÿð îëäóüóíó êèì áèëèðäè? Ñèáèëëà ùàã-
ãûíäà äöøöíÿíäÿ áåéíè ãûú îëóðäó, ÿëëÿðè ÿëëèêäÿí ÷ûõûá ïÿí-
úÿéÿ äþíöðäö, íÿñÿ ñèíÿñèíè äåøèðäè âÿ óçóí ìöääÿò ãàí
ðÿíýëè öìèäñèç èíòèãàì äóìàíûíäà ÷àáàëàéûðäû...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Èíäè õàòûðëàéàíäà èñÿ î ãûúîëìà äà, ñèíÿñèíè äåøÿí øåé

äÿ, äóìàí äà áèðäÿí-áèðÿ ãåéáÿ ÷ÿêèëäè. Íÿñÿ ÿðèéèá éîõ
îëäó, ùàíñû ìàíåÿñÿ äÿô åäèëäè âÿ î äÿùøÿòëè àíëàðû éàøàìûø
äîíóã ñóðÿò éàâàø-éàâàø úàíëàíäû, ÿðèéÿ-ÿðèéÿ þòÿí èëëÿðèí
áóçóíäàí àéðûëìàüà áàøëàäû. ßéèëìèø àüçû äöçÿëäè, ýþçëÿ-
ðèíäÿêè äîíóãëóã ÿðèäè, ÿùÿíý êèìè àüàðìûø ñèôÿòèíÿ ãàí
ýÿëäè. Èíäè ùÿìèí ñóðÿò ÿáÿäè ãîðõó ìöúÿññÿìÿñè äåéèë,
éàõøû òàíûäûüû, èêè èë áèð éåðäÿ éàøàäûüû, çÿðèô äþøëÿðèíè ùÿìèøÿ
ñèíÿñèíäÿ ùèññ åòäèéè, þìðöíöí èêè èëèíäÿí èëûã èéóí ýåúÿñè
êèìè êå÷èá ýåäÿí Ñèáèëëà èäè.
Ýöíäöçëÿð, ýåúÿëÿð áèð-áèð áàø ãàëäûðäû. Ñàíêè, ëàï óçàã-
ëàðäà, öôöãäÿí äÿ î òÿðÿôäÿ òÿíùà áèð ìÿøÿë àëîâëàíäû. Êå÷-
ìèøèí áÿðê-áÿðê áàüëàíûá ãàíëà ìþùöðëÿíìèø ãàïûñû ãÿôèë-
äÿí, þç-þçöíÿ, ñÿññèç-ñÿìèðñèç à÷ûëäû âÿ Ðàâèê îíóí àðõàñûí-
äà ýåñòàïîíóí çèðçÿìèñè ÿâÿçèíÿ, ýöëëö-÷è÷ÿêëè áèð áàü ýþðäö...
Áèð ñààòäàí àðòûã èäè êè, éîë ýåäèðäè. Àíúàã öçö Ïàðèñÿ
398 òÿðÿô äåéèëäè. Ñÿí-Æåðìåíäÿí áèð àç î éàíäà Ñåíàíûí êþð-
ïöñöíö êå÷ÿðêÿí äàéàíäû, Ùààêåíèí à÷àðûíû äà, òàïàí÷à-
ñûíû äà ñóéà òóëëàäû. Ñîíðà ìàøûíûí öñòöíäÿêè ÷àäûðû ýåðè
éàüûá, éîëóíà äàâàì åòäè.
Áöòöí Ôðàíñàäà îíóí öçöíÿ ýöíÿø à÷ûëìûøäû. Àðõàäà
ãàëàí ýåúÿíè, äåìÿê îëàð êè, óíóòìóøäó. Åëÿ áèë, ùÿìèí
ýåúÿ îí èë, éöç èë áóíäàí ãàáàã îëìóøäó. Áèð íå÷ÿ ñààò
áóíäàí ÿââÿë áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿð äóìàíà áöðöíìöøäö.
Èëëÿðèí éàääàø ãóéóñóíäà áàòàíëàð èñÿ ìöÿììàëû-ìöÿì-
ìàëû áàø ãàëäûðûð, éàâàø-éàâàø öçÿ ÷ûõûðäûëàð. Èíäè îíëàðûí àðà-
ñûíäà ùå÷ áèð ó÷óðóì éîõ èäè...
Îíà íÿ îëäóüóíó þçö äÿ àíëàìûðäû. Åëÿ áèëìèøäè êè,
þçöíäÿ íÿñÿ áèð áîøëóã, éîðüóíëóã, áèýàíÿëèê ùèññ åäÿúÿê,
ùÿéÿúàíëû îëàúàã. Ýþçëÿéèðäè êè, þçö þçöíäÿí èéðÿíÿúÿê, öðÿ-
éèíäÿ þçöíÿ áÿðàÿò ãàçàíäûðìàüà ÷àëûøàúàã, àðàã è÷èá êåô-
ëÿíìÿê, ùÿð øåéè óíóòìàã èñòÿéÿúÿê. Àíúàã áèðúÿ áóíó
ýþçëÿìèðäè. Ýþçëÿìèðäè êè, áåëÿ éöíýöëëÿøÿúÿê, àçàä íÿôÿñ
àëàúàã, ñàíêè, êå÷ìèøèí àüûð äàüû ÷èéèíëÿðèíäÿí ýþòöðöëÿúÿê.
ßòðàôûíà áàõäû, ýþçëÿðè þíöíäÿ ÿëâàí áèð ìÿíçÿðÿ ÷àíëàíäû:
éîëëàðûí öñòöíäÿ âöãàðëà äàéàíìûø ãîâàãëàðûí áàøûíäà,
ñàíêè, éàøûë ìÿøÿëëÿð éàíäûðûëìûøäû. Ëàëÿéÿ, ïåéüÿìáÿð÷è÷ÿ-
éèíÿ áÿëÿíìèø ÷þëëÿðèí ñîíó ýþðöíìöðäö. Áàëàúà êÿíäëÿðèí
÷þðÿêõàíàëàðûíäàí èñòè ÷þðÿê ÿòðè ýÿëèðäè. Óøàãëàð ìÿêòÿáäÿ
ñêðèïêàíûí ìöøàéèÿòèëÿ ìàùíû îõóéóðäóëàð...
E
Áàéàã áóðàäàí êå÷ÿíäÿ íÿ ùàãäà äöøöíìöøäö? Áèð
íå÷ÿ ñààò áóíäàí ãàáàã êå÷ìèøäè, àíúàã, äåéÿðäèí, ÷îõ- R
äàí, ëàï ÷îõäàí êå÷èá. Áàéàãêû øöøÿ äèâàð, áàéàãêû éàëãûç-

ëûã ùàðà ýåòäè? Äóìàí ýöíÿø èøûüûíäà ÿðèéÿí êèìè, ÿðèéèá
éîõ îëäó. Éåíÿ åâëÿðèí ãàáàüûíäàêû ïèëëÿêÿíëÿðäÿ îéíàéàí
óøàãëàðû ýþðäö. Ýþðäö êè, èòëÿð, ïèøèêëÿð ùÿéÿòäÿ óçàíûá þçëÿ-
ðèíè ýöíÿ âåðèð. Ýþðäö êè, êöëÿê ðÿíýàðÿíý ïàëòàðëàðû éåíÿ
éåëëÿäèð, àòëàð ÷ÿìÿíëèêäÿ äþðäíàëà ÷àïûð âÿ áàéàãêû ãàäûí
äà ÿëèíäÿ ñàíúàã ÷ÿìÿíëèêäÿêè çèâÿéÿ ÷îõëó êþéíÿê ñÿðèð.
Èíäè áóíëàðû ýþðöð âÿ ùèññ åäèðäè êè, îíóí äà áó ùÿéàòäà
ïàéû âàð âÿ ùÿìèí ïàé ùå÷ âàõò áåëÿ ÷îõ îëìàéûá. Åëÿ áèë,
äàõèëèíäÿ íÿñÿ ÿðèìÿéÿ áàøëàäû, ñóéà äþíöá ÷þëÿ ñöçöëäö,
éàíûá köëÿ äþíìöø òîðïàã úàíà ýÿëäè, ýþéÿðäè âÿ ÷îõäàí
èòèðäèéè áèð øåé òÿçÿäÿí éåðèíÿ ãàéûòäû, ùà÷àíñà ïîçóëìóø
òàðàçëûã éàâàø-éàâàø äöçÿëìÿéÿ áàøëàäû.
Ñöêàíûí àðõàñûíäà ñàêèòúÿ îòóðìóøäó âÿ ãûìûëäàíìûð-
äû. Ãîðõóðäó êè, òÿðïÿíñÿ áó øèðèí äóéüóëàð öðêÿð. Îíëàð äà 399
ýåòäèêúÿ ÷îõàëûð, íóð êèìè öñòöíÿ ÷èëÿíèðäè. Î èñÿ ñàêèòúÿ
îòóðìóøäó, ùÿëÿ òàìàì èíàíìûðäû, àíúàã áóíà áàõìàéà-
ðàã, îíëàðû ùèññ åäèð âÿ áèëèðäè êè, ùàìûñû ùÿãèãÿòäèð. Ýþçëÿéèð-
äè êè, Ùààêåíèí êþëýÿñè éàíûíäà îòóðóá, ýþçëÿðèíè îíäàí
÷ÿêìÿéÿúÿê. Ëàêèí èíäè þç ùÿéàòû ãàéûäûá, îíóíëà éàíàøû
îòóðìóøäó âÿ öçöíÿ áàõûðäû.
Íå÷ÿ èëëÿðäÿí áÿðè ñÿññèç-ñÿìèðñèç, öçöíÿ áàõà-áàõà íÿñÿ
òÿëÿá åëÿéÿí, îíó èòòèùàì åäÿí áèð úöò, àç ãàëà, ùÿäÿãÿñèíäÿí
÷ûõàí ýþç î äÿãèãÿ éóìóëäó, èçòèðàáëà äîëó äîäàãëàð ãàïàí-
äû, äÿùøÿòëÿ èðÿëè óçàíìûø ãîëëàð éàíà äöøäö. Ùààêåíèí þëöìö
Ñèáèëëàíûí öçöíäÿêè þëöì èôàäÿñèíè éóéóá àïàðäû, îíóí ñóðÿòè
áèðúÿ àíëûüà òÿçÿäÿí úàíëàíäû âÿ ñîíðà éåíÿ éàâàø-éàâàø
ýþðöíìÿç îëäó. Ñèáèëëà, àõûð êè, ñàêèòëÿøäè, áèðéîëëóã ÷ÿêèëèá
ýåòäè êè, ùå÷ âàõò ýåðè äþíìÿñèí. Ãîâàãëàð, úþêÿëÿð îíó îõøà-
éà-îõøàéà þç éàðïàãëàðû àðàñûíäà äÿôí åëÿäè... Èíäè ùÿð éàíäà
éàé èäè, àðûëàð âûçûëäàøûðäû âÿ Ðàâèêè äÿ øèðèí áèð éîðüóíëóã
áöðöéöðäö, åëÿ áèë, íå÷ÿ ýåúÿ èäè êè éàòìûðäû, èíäè äÿðèí áèð
éóõóéà ýåäÿúÿê, éà äà þìðö áîéó éàòà áèëìÿéÿúÿêäè...
Ìàøûíû Ïîíñåë êö÷ÿñèíäÿ ãîéäó. Éàëíûç ìîòîðó ñþíäöðöá
äöøÿí àíäà ùèññ åëÿäè êè, éàìàí éîðóëóá. Áó, óçóí éîëóí
éîðüóíëóüó äåéèë, äÿùøÿòëè, ÷ûëüûí áèð éóõó ùÿñðÿòè èäè. «Èíòåð-
íàñèîíàë»à òÿðÿô àääûìëàäû. Ýöúëÿ éåðèéèðäè, ýöíÿø, åëÿ áèë,
àüûð éöêÿ äþíöá áîéíóíäàí àñûëìûøäû. Áèðäÿí éàäûíà
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
äöøäö êè, «Ïðèíñ äå Ãàëë»äàêû îòàüûíû òÿùâèë âåðìÿëèäèð.

Òàìàì óíóòìóøäó. Àíúàã åëÿ éîðóëìóøäó êè, àç ãàëäû
áóíó äà ñîíðàéà ñàõëàñûí. Þçöíö ìÿúáóð åëÿéèá, òàêñè òóò-
äó, îðà ñöðäöðäö. Ïóëóíó âåðèá ãóðòàðàíäàí ñîíðà éàäûíà
äöøäö êè, ÷àìàäàíû äà ýÿòèðòìÿê ëàçûìäûð. Ñÿðèí çàëäà îòó-
ðóá ýþçëÿäè. Ñàü òÿðÿôäÿêè áàðäà áèð íå÷ÿ àäàì «Ìàðòèíè»
è÷èðäè. Õèäìÿò÷è ÷àìàäàíû ýÿòèðÿíäÿ, äåìÿê îëàð êè, îíó
éóõó òóòìóøäó. Îíà ÷àéïóëó âåðèá, òàêñè ñàõëàòäû:
– Úÿíóá âàüçàëûíà! – Áóíó åëÿ óúàäàí äåäè êè, ãàïû÷û
äà, ÷àìàäàíû ýÿòèðÿí õèäìÿò÷è äÿ åøèòäèëÿð.
Áåòè êö÷ÿñèíèí òèíèíÿ ÷àòàíäà òàêñèíè ÿéëÿòäè.
– Áèð ñààò ñÿùâ åëÿìèøÿì, – äåäè, – ÷îõ òåç ýåäèðÿì.
Ìåéõàíàíûí éàíûíäà ñàõëàéûí.
Ïóëóíó âåðèá ÷àìàäàíû ýþòöðäö, ìåéõàíàéà ýèðäè, òàêñè
ýþçäÿí èòèíúÿ ýþçëÿäè. Ñîíðà ÷ûõûá áàøãàñûíû òóòäó, «Èíòåð-
íàñèîíàë»à ñöðäöðäö.
400 Àøàüûäà ìöðýö äþéÿí îüëàíäàí áàøãà ùå÷ êÿñ éîõ èäè.
Ñààò îí èêèíè âóðóðäó. Ñàùèáÿ èíäè íàùàðà ýåòìèø îëàðäû.
Ðàâèê, ÿëèíäÿ ÷àìàäàí, þç îòàüûíà ÷ûõäû. Ñîéóíóá øûðíàüûí
àëòûíà ýèðäè, óçóí-óçàäû, òÿìèç-òÿìèç éóéóíäó. Ñîíðà ñïèðòëÿ
áÿäÿíèíè îâóøäóðäó, áèð àç äà ýöìðàùëàøäû. ×àìàäàíû à÷ûá,
è÷èíäÿêèëÿðè ÷ûõàðäû. Òÿìèç àëò ïàëòàðû ýþòöðäö, àéðû ïåíúÿê
ýåéèá, Ìîðîçîâóí éàíûíà äöøäö.
– Åëÿ äóðóá ñÿíèí éàíûíà ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøûðäûì!
– Ìîðîçîâ äèëëÿíäè. – Áó ýöí áîøàì, èêèìèç äÿ «Ïðèíñ äå
Ãàëë»... – ñóñàðàã, äèããÿòëÿ Ðàâèêèí öçöíÿ áàõäû.
– Äàùà ëàçûì äåéèë, Áîðèñ.
Ìîðîçîâ ùÿëÿ äÿ îíóí öçöíÿ áàõûðäû.
– Ãóðòàðäû... Áó ýöí ñÿùÿð... Ùå÷ íÿ ñîðóøìà. Éàòìàã
èñòÿéèðÿì.
– Äàùà ùå÷ íÿ ëàçûì äåéèë?
– Ùå÷úÿ íÿ... Ãóðòàðäû... Áÿõòèì ýÿòèðäè...
– Ìàøûí ùàðàäàäûð?
– Ïîíñåë êö÷ÿñèíäÿ. Ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð...
– Ùå÷ íÿ åëÿìÿê ëàçûì äåéèë?
– Ùå÷úÿ íÿ... Áàøûì áèðäÿí-áèðÿ éàìàí àüðûäû. Éàòìàã
èñòÿéèðÿì... Ñîíðà ýÿëÿðÿì.
– Éàõøû, ýåò. Ýþðöëÿñè áèð èø ãàëìàéûá êè?
– Éîõ, Áîðèñ, ùå÷ íÿ ãàëìàäû... Àñàí èìèø...
– Ùå÷ íÿéè óíóòìàäûí êè?
E
– Ìÿíúÿ, éîõ... Éîõ... Èíäè áèð-áèð éàäûìà ñàëà áèëìÿðÿì.
Ýÿðÿê, ÿââÿëúÿ éàòàì. Ñîíðà... Áóðàäà îëàúàãñàí? R
– ßëáÿòòÿ.

– Éàõøû, îíäà þçöì äöøÿðÿì.
***
Ðàâèê îòàüûíà ãàéûòäû. Áàøû ÷îõ áÿðê àüðûéûðäû. Áèð õåéëè
ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà äàéàíäû. Àøàüûäà ìöùàúèð Âèçåí-
ùîôóí çàíáàãëàðû ïàðûëäàéûðäû. Öçáÿöç áèíàíûí áîì-áîç
äèâàðû, áîìáîø ïÿíúÿðÿëÿðè... Ùÿð øåé ãóðòàðìûøäû. Áåëÿ äÿ
îëìàëû èäè. Éàõøû äà îëìóøäó. Àíúàã ùÿð øåé áèòìèøäè, ñàáà-
ùà, î áèðè ýöíÿ ùå÷ íÿ ãàëìàìûøäû. Ñàáàù ö÷öí ìÿíàñûç
áèð àäàì èäè. Ïÿíúÿðÿñè þíöíäÿ ýöí éàâàø-éàâàø ÿéèëèðäè...
Ñîéóíóá áèð äÿ éóéóíäó. ßëëÿðèíè óçóí-óçàäû ñïèðòëÿ
îâóøäóðäó, ñîíðà ýöíÿ âåðèá ãóðóòäó. Áàðìàãëàðûíäàêû
îéíàãëàðûí äÿðèñè äàðòûëäû. Áàøû àüûðëàøìûøäû, áåéíè èñÿ îíóí 401
è÷èíäÿ áîø-áîøóíà öçöðäö. Øïðèñ ýþòöðöá, îíó ïÿíúÿðÿíèí
àüçûíäàêû áàëàúà åëåêòðèê ãûçäûðûúûñû èëÿ ãàéíàòäû. Ñó õåéëè
ïûããûëäàäû. Áó ñÿñ îíà ÷àéû õàòûðëàòäû. Éàëíûç ÷àéû... Èêè àìïó-
ëàíûí áàøûíû ñûíäûðûá, øÿôôàô ìàéåíè øïðèñëÿ ÷ÿêäè. Þçöíÿ èéíÿ
âóðóá, éåðèíÿ ýèðäè. Áèð àçäàí äóðóá êþùíÿ õàëàòûíû öñòöíÿ
ñàëäû. Áèðäÿí-áèðÿ îíà åëÿ ýÿëäè êè, îí èêè éàøûíäà îüëàíäûð,
éîðóëóá, éàëíûç òÿçÿúÿ áîé àòìàüà áàøëàéàí éåíèéåòìÿëÿðÿ
õàñ ãÿðèáÿ áèð òÿíùàëûãäà éàëãûç ãàëûá...
***
Øÿð ãàðûøàíäà àéûëäû. Ãöðóá åäÿí ýöíÿøèí ãûçûëû øöàëàðû
åâëÿðèí äàìûíà ñàíúûëìûøäû. Àøàüûäàí Âèçåíùîôëà ôðàó Ãîëä-
áåðãèí ñÿñè ýÿëèðäè. Íÿ äàíûøäûãëàðûíû áàøà äöøìÿäè. Ùå÷
äöøìÿê èñòÿìèðäè äÿ. Èíäè ýöíäöçëÿð éàòìàüà þéðÿøìÿéÿí
àäàìëàð êèìè èäè: òÿñàäöôÿí ýöíîðòàäàí ñîíðà éóõóéà ýåò-
ìèø, áèðäÿí-áèðÿ þç ìÿùâÿðèíäÿí ãîïìóøäó âÿ áèðúÿ àíûí
è÷èíäÿ ùå÷ íÿäÿí þçöíö þëäöðìÿéÿ ùàçûð èäè... Öðÿéèíäÿí
êå÷èðäè êè, êàø èíäè òÿøðèù åëÿìÿéÿ áèð àäàì îëàéäû. Âÿçèééÿòè
íÿ ãÿäÿð öìèäñèç îëñà äà, ÷àðÿ òàïàðäû. Áèðäÿí éàäûíà äöø-
äö êè, áó ýöí ùå÷ íÿ éåìÿéèá. Åëÿ ùÿìèí äÿãèãÿ äÿ ãàðíû
àúûíäàí äîüðàíìàüà áàøëàäû. Áàøàüðûñû êå÷èá ýåòìèøäè.
Ýåéèíèá, àøàüû äöøäö.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ìîðîçîâ îòàüûíäà èäè âÿ êþéíÿéèíèí ãîëóíó ÷ûðìàëàéûá

øàùìàò ìÿñÿëÿñè ùÿëë åäèðäè. Îòàã, äåìÿê îëàð êè, áîìáîø
èäè. Äèâàðäàí ëèâðåéàñû àñûëìûøäû. Áèð êöíúäÿ èêîíàøÿêèëëè
ëàìïà, áàøãà êöíúäÿ èñÿ öñòöíäÿ ñàìîâàð îëàí ñòîë,
î áèðèíäÿ äÿ ìöàñèð ñîéóäóúó ãîéóëìóøäó. Ìîðîçîâ áó
ñîéóäóúó èëÿ ôÿõð åäèðäè. Îíóí è÷èíäÿ àðàã, éåìÿê øåéëÿðè,
ñÿðèí ïèâÿ ñàõëàéûðäû. ×àðïàéûíûí ãàðøûñûíäà èñÿ òöðê õàëûñû
ñàëûíìûøäû.
Ìîðîçîâ äèíìÿäÿí äóðóá, èêè ãÿäÿù, áèð øöøÿ äÿ àðàã
ýÿòèðäè, ãÿäÿùëÿðè äîëäóðäó.
– «Çóáðîâêà»äûð, – äåäè.
Ðàâèê îòóðäó.
– È÷ìÿê èñòÿìèðÿì, Áîðèñ. Éàìàí àúìûøàì.
– Éàõøû, îíäà ÷þðÿê éåìÿéÿ ýåäÿðèê. Ùÿëÿëèê... – Ìîðî-
çîâ åøÿëÿéèá ñîéóäóúóäàí ãàðà ðóñ ÷þðÿéè, òóðøó õèéàð, éàü
âÿ áèð áàëàúà ãóòó äà êöðö ÷ûõàðäû. – Áóíëàðû ýþòöð! Êöðöíö
402 «Øÿùðèçàä»ûí áàø àøïàçû áàüûøëàéûá. Ùÿð àäàìà âåðìèð...
– Áîðèñ, ýÿë ýèçëÿíãà÷ îéíàìàéàã. Îíà «Îçèðèñ»äÿ ðàñò
ýÿëäèì, Áóëîí ìåøÿñèíäÿ þëäöðäöì, Ñÿí-Æåðìåíäÿ äÿ
áàñäûðäûì.
– Ýþðÿí îëäó?
– Éîõ, ùå÷ «Îçèðèñ»èí ãàáàüûíäà äà ýþðÿí îëìàäû.
– Ùå÷ éåðäÿ?
– Áóëîí ìåøÿñèíäÿ áèð íÿôÿð ýþðäö. Îíäà äà ùÿð øåé
ãóðòàðìûøäû. Ìàøûíäà èäè. Áèð ìàøûíû ýþðäö, áèð äÿ ìÿíè...
Ìÿí äÿ ãóñóðäóì. Áóðàäà åëÿ áèð øåé éîõäóð, ÷îõ è÷ìèøÿì,
þçöìö ïèñ ùèññ åëÿìèøÿì...
– Áÿñ îíóí øåéëÿðèíè íåéëÿäèí?
– Áàñäûðäûì. Ìîíîãðàìëàðû, éàðëûãëàðû êÿñèá ýþòöðäöì,
ãàëàí êàüûç-êóüóçó èëÿ áèð éåðäÿ éàíäûðäûì. Éàëíûç ïóëó âÿ
áèð äÿ Øèìàë âàüçàëûíà ãîéäóüó ÷àìàäàíûí ãÿáçè ãàëûá.
Îòàüûíû òÿùâèë âåðìèøäè, áó ýöí òåçäÿí ýåòìÿëè èäè.
– Ëÿíÿò øåéòàíà, áÿõòè ýÿòèðìÿê áóíà äåéÿðëÿð! Ãàí èçè
ãàëìàäû?
– Éîõ. Ùå÷ ãàíû ÷ûõäû êè? «Ïðèíñ äå Ãàëë»äàêû îòàüû äà
òÿùâèë âåðäèì, ÷àìàäàíûìû äà ýÿòèðäèì. Áóðàäà ÿëàãÿñè îëàí
àäàìëàð åëÿ áèëÿúÿê ÷ûõûá ýåäèá. ×àìàäàíûíû îðàäàí ýþòöð-
ìÿê ìöìêöí îëñà, ùå÷ áèð èç ãàëìàçäû.
– Áåðëèíäÿ ýþðÿúÿêëÿð ýÿëìÿäè, áóðàäàí ñîðóøàúàãëàð.
– ×àìàäàí îðàäà îëìàñà, ùàðà ýåòäèéèíè áèëìÿçäèëÿð.
E
– Áèëÿúÿêëÿð. Ãàòàðäà éåðè áîø ýåäèá. Áèëåòè éàíäûðäûí?
– Ùÿ. R
– Îíäà ãÿáçè äÿ éàíäûð.

– Áÿëêÿ, áàãàæ êîìèññèéàñûíà ýþíäÿðÿê? Îíó Áåðëèíÿ,
éà äà ëàçûì îëàí éåðÿ âåðÿðëÿð.
– Ôÿðãè éîõäóð. Éàíäûðìàã éàõøûäûð. Íÿ ãÿäÿð ÷îõ ùèéëÿ
èøëÿòìÿéÿ ÷àëûøñàí, î ãÿäÿð ïèñ îëà÷àã, èç ãîéàúàãñàí. Àíúàã
èíäè, ñàäÿúÿ îëàðàã, êèìñÿ éîõà ÷ûõûá. Ïàðèñäÿ áåëÿ øåéëÿð ÷îõ
îëóð. Àõòàðûø áàøëàíàúàã, î ñààò áèëÿúÿêëÿð êè, àõûðûíúû äÿôÿ
«Îçèðèñ»äÿ îëóá. È÷ÿðè ýèðìèøäèí?
– Ùÿ, áèðúÿ äÿãèãÿëèéÿ ýèðäèì âÿ îíó ýþðäöì. Þçöíöí
õÿáÿðè îëìàäû. ×ûõûá áàéûðäà ýþçëÿäèì. Ùå÷ êÿñ äÿ ýþðìÿäè.
– Ñîðóøà áèëÿðëÿð êè, ùÿìèí âàõò «Îçèðèñ»äÿ þçýÿ êèì
îëóá. Ðîëàíäà äà ñÿíè äåéÿúÿê.
– Áóíóí çèéàíû éîõäóð, ìÿí îðà òåç-òåç ýåäèðÿì.
– Éàõøû îëàðäû êè, ñÿíè ùå÷ ñîðüó-ñóàëà ÷ÿêìÿéÿéäèëÿð.
Þçöí ìöùàúèð, ñÿíÿäèí äÿ éîõ... Ðîëàíäà ùàðàäà ãàëäûüûíû 403
áèëèð?
– Éîõ, àíúàã Âåáåðèí öíâàíûíû áèëèð. Ðÿñìè ùÿêèì îäóð.
Ðîëàíäà äà îðàäàí áèð-èêè ýöíÿ ýåäèð.
– Ùàðà ýåòäèéèíè þéðÿíÿúÿêëÿð, – Ìîðîçîâ þçöíÿ áèð
ãÿäÿù äÿ ñöçäö. – Ðàâèê, ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ-
ëèéÿ àðàäàí ÷ûõñàí, éàõøû îëàð.
– Äåìÿê àñàíäûð, Áîðèñ. Ùàðà?
– Ùàðà ýÿëäè. Àäàì ÷îõ îëàí éåðÿ. Éà Êàííà, éà äà
Äþâèëÿ ýåò. Îðàëàð èíäè ãàðûøûãäûð, íÿçÿðÿ ÷àðïìàçñàí. Éà äà
Àíòèáÿ ýåò. Îðàäà îëìóñàí, ùå÷ êÿñ ñÿíäÿí ïàñïîðò èñòÿ-
ìÿéÿúÿê. Ìÿí äÿ áóðàäà Âåáåðëÿ, Ðîëàíäà èëÿ ÿëàãÿ ñàõëà-
éàðàì, ïîëèñèí ñÿíè øàùèä êèìè äèíäèðìÿê èñòÿäèéèíè þéðÿíÿ-
ðÿì.
– Éàõøûñû áóäóð, ùå÷ éåðèmäÿí òÿðïÿíìÿéim, þçömö
åëÿ ýþñòÿðim êè, ýóéà, ùå÷ íÿ îëìàéûá.
– Éîõ, áó äÿôÿ åëÿ éàðàìàç.
Ðàâèê éåíÿ Ìîðîçîâóí öçöíÿ áàõäû:
– Ùå÷ éåðÿ ãà÷àí äåéèëÿì, áóðàäàúà ãàëàúàüàì. Áó äà
ùÿìèí èøèí áèð òÿðÿôèäèð. Áàøà äöøìöðñÿí?
Ìîðîçîâ îíóí ñóàëûíû úàâàáñûç áóðàõäû.
– ßââÿëúÿ ñÿí î ãÿáçè éàíäûð, – äåäè.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ðàâèê ãÿáçè úèáèíäÿí ÷ûõàðûá êöëãàáûíäà éàíäûðäû. Ìîðî-

çîâ ìèñ êöëãàáûíû ýþòöðöá íàðûí êöëö ïÿíúÿðÿäÿí ÷þëÿ
ñîâóðäó.
– Áó äà áåëÿ... Þçýÿ íÿéè ãàëûá?
– Ïóëó.
– Áàõûì.
×åêëÿðè äèããÿòëÿ éîõëàäû. Ùå÷ áèð èøàðÿ éîõ èäè.
– Áóíó èñòèôàäÿ åëÿìÿê îëàð. Íåéëÿìÿê èñòÿéèðñÿí?
– Ãà÷ãûíëàðûí ôîíäóíà êå÷èðÿ áèëÿðÿì. Þç àäûìû éàç-
ìàðàì.
– Ñàáàù îíëàðû äÿéèøäèð, àíúàã èêè ùÿôòÿäÿí ñîíðà ýþíäÿð.
– Éàõøû.
Ðàâèê ïóëó ãàéòàðûá úèáèíÿ ãîéäó. Îíó ãàòëàéàíäà áèð-
äÿí éàäûíà äöøäö êè, áó ÿëè èëÿ èíäèúÿ ÷þðÿê éåéèðäè. Îüðóí-
îüðóí ÿëëÿðèíÿ áàõäû. Ýþð ñÿùÿð-ñÿùÿð àüëûíà íÿëÿð ýÿëìèøäè!
Ãàðà ÷þðÿêäÿí áèð äèëèì äÿ ýþòöðäö.
404 Ìîðîçîâ ñîðóøäó:
– Éåìÿéÿ ùàðà ýåäÿúÿéèê?
– Ùàðà îëóðñà îëñóí.
Ìîðîçîâ îíóí öçöíÿ áàõäû. Ðàâèê ýöëöìñÿäè. Áèðèíúè
äÿôÿ èäè êè, ýöëöìñÿéèðäè...
– Áîðèñ, – äåäè, – ìÿíÿ åëÿ áàõìà! Åëÿ áèë, òèáá áàúûñû
õÿñòÿñèíè èíôàðêò âóðàúàüûíäàí ãîðõóð... Ìÿí åëÿ áèð ùåéâàíû
þëäöðìöøÿì êè, î, áóíà ìèí ãàò ëàéèã èäè. Ùÿéàòûìäà ÷îõ
ýöíàùñûç àäàì ãûðìûøàì, ÿâÿçèíäÿ äÿ, ìåäàë àëìûøàì,
àíúàã ùå÷ áèðèíè öçáÿöç äþéöøäÿ þëäöðìÿìèøÿì, ÿêñèíÿ,
ñèíÿ-ñèíÿ ýþçëÿìèøÿì, õÿáÿðëÿðè îëìàéûá, àðõàäàí âóðìó-
øàì. Îíäà ìöùàðèáÿ èäè âÿ áó äà ìÿíèì øÿðÿôëè âÿçèôÿì
ùåñàá îëóíóðäó. Ëàêèí ìÿíè èíäè áèðúÿ øåé éàíäûðäû êè, þëäöð-
ìÿìèøäÿí ãàáàã ùÿð øåéè öçöíÿ îõóéà áèëìÿäèì. Ùå÷ áèëèð-
ñÿí áóíó íåúÿ èñòÿéèðäèì?! Ùÿð ùàëäà, þëäöðäöì, äàùà ùå÷
êÿñÿ èøýÿíúÿ âåðÿ áèëìÿéÿúÿê. Ñîíðà äà ýÿëèá éàòäûì âÿ
èíäè, åëÿ áèë, áóíó íÿ âàõòñà ãÿçåòäÿ îõóìóøàì...
Ìîðîçîâ ïåíúÿéèíèí éàõàñûíû äöéìÿëÿäè:
– Éàõøû, îíäà ýåäÿê. È÷ìÿê èñòÿéèðÿì.
Ðàâèê ùåéðÿòëÿ îíà áàõäû:
– Ñÿí?
– Ùÿ, ìÿí! Ìÿí! – Ìîðîçîâ áèðúÿ àíëûüà òÿðÿääöä åëÿ-
äè. – Áó ýöí áèðèíúè äÿôÿ ãîúàëäûüûìû ùèññ åëÿäèì!
E
R
XXXI

Ðîëàíäàíûí âèäà çèéàôÿòè äöç ñààò àëòûäà áàøëàäû âÿ áèðúÿ
ñààò ÷ÿêäè. Ñààò éåääèäÿ èñÿ àëâåð áàøëàäû...
Ñòîë áàøãà îòàãäà à÷ûëìûøäû. Ãûçëàðûí ùàìûñû ïàëòàð ýåé-
ìèøäè. ×îõóíóí ÿéíèíäÿ ãàðà èïÿê äîí âàð èäè. Îíëàðû ùÿìè-
øÿ ëöò âÿ éà ãûñà èïÿê ïàëòàðäà ýþðìöø Ðàâèê èíäè ÷îõóíó
òàíûéà áèëìÿäè. Éàëíûç áåø-àëòûñû, ùÿð åùòèìàëà ãàðøû, çàëäà ãàë-
ìûøäû. Îíëàð äà äöç ñààò éåääèäÿ ïàëòàðëàðûíû äÿéèøèá ýÿëìÿëè
èäèëÿð. Ùå÷ áèðè èø ïàëòàðûíäà Ðîëàíäà èëÿ âèäàëàøìàüà ýÿë-
ìÿçäè. Áó, ìàäàìûí ýþñòÿðèøè èëÿ äåéèëäè, ãûçëàðûí þçö áåëÿ
èñòÿìèøäè. Ðàâèê áàøãà úöð äÿ ýþçëÿìèðäè. Ôàùèøÿëÿðèí ãàé-
äà-ãàíóíó ìþùêÿì îëóðäó, ùÿòòà éöêñÿê úÿìèééÿòèí ãàäûí-
ëàðûíäàí äà úèääè èäèëÿð.
Ãûçëàð ïóë éûüûá Ðîëàíäàíûí ýÿëÿúÿê êàôåñè ö÷öí àëòû 405
ÿäÿä ùþðìÿ êðåñëî àëìûøäûëàð. Ìàäàì èñÿ áèð êàññà, Ðàâèê
äÿ êðåñëîëàð ö÷öí èêè ìÿðìÿð ñòîë áàüûøëàìûøäû. Î, áó çèéà-
ôÿòäÿ éåýàíÿ êÿíàð àäàì âÿ ùÿì äÿ éåýàíÿ êèøè èäè.
Éåìÿê éåääèéÿ áåø äÿãèãÿ èøëÿéÿíäÿ áàøëàäû. Ìàñàáÿéè
ìàäàì þçö èäè. Ñàüûíäà Ðîëàíäà, ñîëóíäà èñÿ Ðàâèê îòóð-
ìóøäó. Ñîíðà òÿçÿ äàéÿ, îíóí êþìÿê÷èñè âÿ ãûçëàð ÿéëÿø-
ìèøäèëÿð.
Õþðÿêëÿð ñå÷ìÿ èäè: ãàç ïÿòÿíÿéèíäÿí ùàçûðëàíìûø Ñòðàñ-
áóðãñàéàüû ïàøòåò, «Øåððè-áðåíä» è÷êèñè. Ðàâèêèí ãàáàüûíà
áèð øöøÿ àðàã ãîéóëìóøäó, ÷öíêè îíóí «Øåððè-áðåíä»äÿí
çÿùëÿñè ýåäèðäè. Ñîíðà ÿëà êåéôèééÿòëè «Âè÷îç» âÿ òöðáî áàëû-
üû èëÿ 1933-úö èëäÿí ãàëìûø «Ìåðñî» øÿðàáû ýÿëäè. Áàëûã
«Ìàêñèì» ðåñòîðàíûíäàêûíäàí ïèñ ùàçûðëàíìàìûøäû. Øÿðàá
äà ÷îõ òöíä äåéèëäè, áàëûüûí éàíûíäà òöíäëöéö ùå÷ áèëèí-
ìÿäè. Ñîíðà ýþìýþé êþðïÿ ãóëàí÷àð âåðèëäè. Îíóí äàëûí-
úà äà øèøäÿ ãûçàðäûëìûø úöúÿ, öñòöíÿ àçàúûã ñàðûìñàã
âóðóëìóø ñàëàò âÿ «Øàòî Ñÿí-Åìèëèîí» øÿðàáû ýÿòèðäèëÿð.
Ñòîëóí áàø òÿðÿôèíäÿ áèð øöøÿ 1921-úè èëäÿí ãàëìûø «Ðîìà-
íå êîíòå» øÿðàáû à÷ûëäû. Ìàäàì äåäè êè, ãûçëàð áóíóí
ëÿççÿòèíè áèëìÿç. Ðàâèê èñÿ îíà éàõøû áÿëÿä èäè. Íÿ «Øàì-
ïàí», íÿ äÿ øèðèí «Ìîñ øîêîëàä» è÷äè, ÿâÿçèíäÿ, áèð øöøÿ
äÿ âåðäèëÿð. Ìàäàìëà áèðëèêäÿ øÿðàáûí öñòöíäÿí àü ÷þðÿêëÿ
ñûéûã «Áðè» éåäèëÿð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ñòîë àðõàñûíäà ýåäÿí ñþùáÿòëÿð ãûç ïàíñèîíóíó õàòûð-

ëàäûðäû. Êðåñëîëàðûí öñòöíÿ ðÿíýàðÿíý ëåíòëÿð áàüëàíìûøäû.
Êàññà ïàð-ïàð ïàðûëäàéûð, ñòîëëàð èñÿ èøûëäàéûðäû. Àíúàã îòàüà
ãöññÿ ãîíìóøäó. Ìàäàì þçö äÿ ãàðà ýåéìèø, áðèëéàíò
òàõìûøäû. Àíúàã ÷îõ äåéèëäè: áèð ñàíúàã, áèð äÿ öçöê. Îíëà-
ðûí ýþé ðÿíýÿ ÷àëàí ãàøëàðûíà ñþç îëà áèëìÿçäè. ×îõäàí ãðà-
ôèíéà îëñà äà, ÷ÿëÿíý ãîéìàìûøäû. Éàõøû çþâãö âàð èäè,
áðèëéàíòäàí õîøó ýÿëèðäè. Äåéèðäè êè, éàãóò äà, çöìðöä äÿ ãèé-
ìÿòäÿí äöøÿ áèëÿð, àíúàã áðèëéàíò åòèáàðëûäûð... Ýàù Ðîëàíäà
èëÿ, ýàù äà Ðàâèêëÿ ëàããûðòû âóðóðäó. Îõóìóø ãàäûí èäè. Øèðèí
ñþùáÿòè âàðäû, ÷îõ ñÿðáÿñò, öðÿêäÿí äàíûøûð, òåç-òåç Ìîí-
òåíäÿí, Øàòî-áðèàíäàí, Âîëòåðäÿí ìèñàëëàð ýÿòèðèðäè. Áèð àç
ýþé ðÿíýÿ ÷àëàí àü ñà÷ëàðû–ìàäàì îíó ðÿíýëÿéèðäè–ùÿðäÿí
àüûëëû, êèíàéÿëè èôàäÿñè îëàí ñèôÿòèíÿ äàüûëûðäû.
Äöç ñààò éåääèäÿ, ãÿùâÿäÿí ñîíðà ãûçëàð ïàíñèîí òÿð-
áèéÿñè ýþðìöø óøàãëàð êèìè àéàüà äóðäóëàð. Íÿçàêÿòëÿ
406 ìàäàìà òÿøÿêêöð åäèá, Ðîëàíäà èëÿ âèäàëàøäûëàð. Ìàäàì
áèð àç äà îòóðäó. Áèð øöøÿ «Àðìàíéàê» ýÿòèðòäè. Ðàâèê þìðöí-
äÿ áåëÿñèíè è÷ìÿìèøäè. Áàéàã íþâáÿ ÷ÿêÿí «êþìÿê÷è áðè-
ãàäà» ýÿëäè. Òÿðòÿìèç éóéóíìóø, ïàëòàðëàðûíû äÿéèøìèøäèëÿð.
ßíëèê-êèðøàíû äà ÷îõ âóðìàìûøäûëàð. Ãûçëàð òöðáî áàëûüûíû
éåéÿíÿ êèìè ìàäàì îòóðäó. Îíëàðûí ùÿðÿñè èëÿ áèð-èêè êÿëìÿ
êÿñèá, áèð ñààò âàõòëàðûíû áó çèéàôÿòÿ ãóðáàí âåðäèêëÿðè ö÷öí
òÿøÿêêöð åòäè. Ñîíðà ÷îõ èíúÿ ÿäà èëÿ âèäàëàøäû:
– Éîëà äöøìÿìèøäÿí ãàáàã ñèçè ýþðÿúÿéÿì, Ðîëàíäà.
– ßëáÿòòÿ, ìàäàì.
Ñîíðà Ðàâèêÿ òÿðÿô äþíäö:
– Èúàçÿíèçëÿ, «Àðìàíéàê»ûí ãàëàíûíû áóðàäà ãîéóðàì.
Ðàâèê òÿøÿêêöð åòäè. Ìàäàì áàéàãêû äóðóøóíäàí äà,
èíäèêè çÿðèô éåðèøèíäÿí äÿ éöêñÿê úÿìèééÿòèí ãàäûíëàðûíà
áÿíçÿéèðäè...
Ðàâèê øöøÿíè ýþòöðöá, Ðîëàíäàéà éàõûí îòóðäó.
– Íÿ âàõò ýåäèðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Ñàáàù ýöíîðòàäàí ñîíðà. Ñààò áåøÿ éåääè äÿãèãÿ
èøëÿéÿíäÿ...
– Ìÿí äÿ âàüçàëà ýÿëÿúÿéÿì.
– Ëàçûì äåéèë, Ðàâèê. Éàõøû ÷ûõìàç. Íèøàíëûì áó àõøàì
ýÿëèð, áèð éåðäÿ ýåäÿúÿéèê. Èíäè áèëäèí, íèéÿ îðà ýÿëìÿê
îëìàç? Ôèêèðëÿøÿð êè, ýþðÿñÿí, áó, êèìäèð?
– Äöç äåéèðñÿí.
E
– Ñàáàù òåçäÿí áÿçè øåéëÿð àëûá ýþíäÿðìÿëèéèê. Áó àõøàì
«Áåëôîð» ìåùìàíõàíàñûíà êþ÷ÿúÿéÿì. Éàõøû éåðäèð, ùÿì R
óúóç, ùÿì äÿ òÿìèç...

– Î äà ùÿìèí ìåùìàíõàíàäà ãàëàúàã?
– Íÿ äàíûøûðñàí?! – Ðîëàíäà òÿÿúúöáëÿíäè. – Áèç ùÿëÿ
êÿáèí êÿñäèðìÿìèøèê.
– Äöçäöð...
Ðàâèê áèëèðäè êè, î, éàëàíäàí úèëäÿ ýèðìèð. Ðîëàíäà áóðæóà
àèëÿñèíäÿí ÷ûõìûøäû âÿ áóðàäà äà èø÷è êèìè þç âÿçèôÿñèíè éåðè-
íÿ éåòèðìèøäè. Ôÿðãè éîõ èäè, èñòÿð ãûçëàð ïàíñèîíó îëñóí,
èñòÿðñÿ äÿ ôàùèøÿõàíà, î, âÿçèôÿñèíè éåðèíÿ éåòèðìèøäè âÿ èíäè
äÿ ÷ûõûá ýåäèð, òÿçÿäÿí þç áöðýåð àëÿìèíÿ ãàéûäûðäû. Áóðà-
äàêûëàðûí äà ùàìûñû áóðàäàúà ãàëûðäû. Ôàùèøÿëÿðèí äÿ ÷îõó
áåëÿ èäè. Îíëàðäàí áÿçèëÿðè ùÿòòà éàõøû àðâàä îëóðäó. Ôàùèøÿ-
ëèê úèääè ïåøÿ èäè, ÿõëàãñûçëûã ùåñàá îëóíìóðäó. Îíëàðû äöø-
êöíëöêäÿí õèëàñ åäÿí äÿ åëÿ áó èäè...
Ðîëàíäà øöøÿíè ýþòöðöá Ðàâèêÿ «Àðìàíéàê» ñöçäö, 407
ñîíðà ÿë ÷àíòàñûíäàí áèð âÿðÿã ÷ûõàðäû:
– Ùà÷àíñà Ïàðèñäÿí ýåäÿñè îëñàí, áó äà áèçèì åâèí
öíâàíû. Íÿ âàõò èñòÿñÿí, ýÿëÿ áèëÿðñÿí.
Ðàâèê öíâàíà áàõäû.
– Èêè àä éàçûëûá, – Ðîëàíäà èçàùàò âåðäè – èëê èêè ùÿôòÿ
ìÿíèì àäûìà îëàúàã, ñîíðà èñÿ íèøàíëûìûí.
Ðàâèê âÿðÿãè úèáèíÿ ãîéäó.
– ×îõ ñàü îë, Ðîëàíäà, ùÿëÿëèê Ïàðèñäÿ ãàëàúàüàì. Ýÿë-
ñÿì äÿ, íèøàíëûí òÿÿúúöáëÿíÿúÿê, äåéÿúÿê, áó, ùàðàäàí
÷ûõäû.
– Áàéàãêû «âàüçàëà ýÿëìÿ» ñþçëÿðèíÿ ýþðÿ äåéèðñÿí?
Î àéðû, áó àéðû. Áóíó îíà ýþðÿ âåðèðÿì êè, áèðäÿí Ïàðèñäÿí
ýåäÿñè îëäóí. Þçö äÿ òÿúèëè. Îíà ýþðÿ âåðäèì...
– Íèéÿ ýåäÿñè îëóðàì?
– Ðàâèê, ñÿí ãà÷ãûíñàí! Ãà÷ãûíëàð äà áÿçÿí ÷ÿòèíÿ
äöøöðëÿð. Ùÿìèí àíäà áèëÿðñÿí êè, ïîëèñäÿ ãà÷ûá ãóðòàðìàã
ö÷öí ñÿíèí äÿ ùàðàäàñà áèð ñûüûíàúàüûí âàð.
– Ãà÷ãûí îëäóüóìó ñÿí ùàðàäàí áèëèðñÿí?
– Áèëèðÿì... Àíúàã ùå÷ êÿñÿ äåìÿìèøÿì. Ùå÷ êèìÿ äÿ
äÿõëè éîõäóð. Öíâàíû éàõøû ñàõëà! Ëàçûì îëñà, ýÿëÿðñÿí. Áèç-
äÿ ñÿðáÿñòëèêäèð.
– Éàõøû, ýÿëÿðÿì. ×îõ ñàü îë, Ðîëàíäà.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ñðàüàýöí ïîëèñäÿí áèð íÿôÿð ýÿëìèøäè, áèð àëìàí ùàã-

äà ñîðóøóðäó, äåéèðäè, áÿëêÿ, áóðàäà îëóá...
– Äîüðóäàí? – Ðàâèê äèããÿòèíè òîïëàäû.
– Áÿëè. Ñÿí àõûðûíúû äÿôÿ ýÿëÿíäÿ î äà áóðàäà èäè. Éÿãèí,
éàäûíäà ãàëìàç. Êþê, äàçáàø êèøè èäè, è÷ÿðèäÿ Èâîííà âÿ
Êëåðëÿ îòóðìóøäó. Ñîðóøóðäó êè, î, áóðàäà îëàíäà äàùà
êèì âàð èäè.
– Éàäûìà ýÿëìèð...
– ×îõ ýöìàí êè, ñÿí îíó ùå÷ ýþðìÿäèí. ßëáÿòòÿ, ùÿìèí
àíäà ñÿíèí áèð äÿãèãÿëèéÿ áóðà ýÿëäèéèíè äåìÿäèì...
Ðàâèê áàøûíû òÿðïÿòäè.
– Áåëÿ éàõøûäûð, – Ðîëàíäà ñþçöíÿ äàâàì åòäè. – Áó
úàñóñëàðà ýöíàùñûç àäàìëàðäàí ïàñïîðò ñîðóøìàüà èìêàí
âåðìÿê ëàçûì äåéèë.
– Åëÿäèð... Íÿ èñòÿäèéèíè äåìÿäè?
Ðîëàíäà ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè:
408 – Õåéð. Áèçÿ íÿ äÿõëè? Äåäèì êè, áóðàäà ùå÷ êèì îëìà-
éûá. Áèçèì êþùíÿ ãàíóíäóð: ùå÷ âàõò ùå÷ íÿ áèëìèðèê âÿ
ýþðìÿìèøèê. Áåëÿ éàõøûäûð... Î äà ÷îõ äÿðèíÿ ýåòìÿäè.
– Ýåòìÿäè?
Ðîëàíäà ýöëöìñÿäè:
– Ðàâèê, ôðàíñûçëàðûí íÿ âåúèíÿ êè, àäè áèð àëìàí òóðèñòèíèí
áàøûíà íÿëÿð ýÿëèð?! Áèçèì þç äÿðäè-ñÿðèìèç þçöìöçÿ áÿñäèð.
Î àéàüà äóðäó:
– Ìÿí ýåäÿñèéÿì... Ñàëàìàò ãàë, Ðàâèê.
– Õîø ýåòäèí, Ðîëàíäà! Ñÿíèí éåðèí áóðàäà ùÿìèøÿ
áèëèíÿúÿê.
Ðîëàíäà ýöëöìñÿäè:
– Áÿëêÿ äÿ, î äÿãèãÿ áèëèíìÿäè... Áèð àçäàí áèëèíÿð...
Âèäàëàøìàã ö÷öí ãûçëàðà òÿðÿô ýåòäè. Ýåäÿ-ýåäÿ êàññà-
éà, êðåñëîëàðà, ñòîëëàðà áàõäû. Ëàï éåðèíÿ äöøÿí ùÿäèééÿëÿð èäè.
Ùàìûñûíû áèð àíëûüà êàôåäÿ òÿñÿââöð åëÿäè. Õöñóñèëÿ êàññà...
Ýÿëèð, ýÿëÿúÿéÿ èíàì, åâ-åøèê, ðàùàò ùÿéàò äåìÿê èäè. Ðîëàí-
äà áèð àíëûüà òÿðÿääöä åëÿäè, þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè, ÿë ÷àíòà-
ñûíäàí ïóë ÷ûõàðûá èøûì-èøûì èøûëäàéàí àïàðàòûí éàíûíà ãîéäó,
äöéìÿëÿðè âóðäó. Êàññà øûããûëäàäû, èêè ôðàíê ÿëëè ñàíòèì ýþñ-
òÿðäè, ñèéèðìÿ ÷ûõäû, Ðîëàíäàíûí öçöíÿ òÿáÿññöì ãîíäó, óøàã
êèìè ñåâèíäè. Ãûçëàð ìàðàãëà îíó äþâðÿéÿ àëäûëàð. Ðîëàíäà
äöéìÿëÿðè éåíÿ áàñäû, áèð ôðàíê éåòìèø áåø ñàíòèì âóðäó.
– Ñèçäÿ áèð ôðàíê éåòìèø áåø ñàíòèìÿ íÿ äöøöð?
E
Ðîëàíäà ôèêðÿ ýåòäè:
– Áèð ãÿäÿù «Äöáåíå» âÿ èêè «Ïåðíî». R
– Áèð ãÿäÿù «Àìåð ïèêîí», áèð äÿíÿ äÿ ïèâÿ íå÷ÿ åëÿéèð?

– Éåòìèø ñàíòèì. – Ðîëàíäà äöéìÿëÿðè áàñäû. – Îí ôðàíê
éåòìèø ñàíòèì.
– Óúóçäóð! – «Êöðÿí» ëÿãÿáëè Ìàðãàðèòà òÿÿúúöáëÿíäè.
– Áèç òÿðÿôäÿ óúóç îëìàëûäûð äà...
Ãûçëàð ùþðìÿ êðåñëîëàðû ìÿðìÿð ñòîëëàðûí ÿòðàôûíà äöç-
äöëÿð âÿ åùòèéàòëà îòóðäóëàð. Ïàëòàðëàðûíû ñûüàëëàäûëàð âÿ Ðîëàí-
äàíûí ýÿëÿúÿê êàôåñèíèí ìöøòÿðèëÿðèíÿ ÷åâðèëäèëÿð.
– Áèçÿ èíýèëèñ áèñêâèòè èëÿ ö÷ ôèíúàí ÷àé âåðèí, ìàäàì
Ðîëàíäà! – Õöñóñèëÿ, åâëè êèøèëÿðèí ÷îõ õîøóíà ýÿëÿí ñàðûøûí,
àðûã Äåçè ñèôàðèø âåðäè.
– Éåääè ôðàíê ñÿêñÿí ñàíòèì, – Ðîëàíäà êàññàíû èøÿ
ñàëäû. – Òÿÿññöô êè, èíýèëèñ áèñêâèòè ÷îõ áàùàäûð.
Ãîíøó ñòîëäàêû «Êöðÿí» õåéëè ýþòöð-ãîéäàí ñîíðà áàøû-
íû ãàëäûðäû: 409
– Èêè øöøÿ «Ïîììåðè»! – Õöñóñè ÿäà èëÿ äèëëÿíäè. Îíóí
Ðîëàíäàäàí ÷îõ õîøó ýÿëèðäè âÿ áóíó ýþñòÿðìÿê èñòÿéèðäè.
– Äîõñàí ôðàíê. Éàõøû «Ïîììåðè»äèð.
«Êöðÿí» ôûíõûðäû:
– Äþðä ãÿäÿù äÿ êîíéàê! Àä ýöíöìäöð.
Êàññà øûããûëäàäû.
– Äþðä ôðàíê ãûðõ ñàíòèì.
– Áÿñ «Áåçå» èëÿ äþðä ôèíúàí ãÿùâÿ?
– Ö÷ ôðàíê àëòìûø ñàíòèì.
Åùòèçàçà ýÿëìèø «Êöðÿí» ýþçöíö äþéÿ-äþéÿ Ðîëàíäà-
íûí öçöíÿ áàõäû. Þçýÿ íÿ ñèôàðèø âåðÿúÿéèíè áèëìèðäè. Ãûçëàð
éåíÿ êàññàíûí áàøûíà éûüûøäûëàð.
– Ùàìûñû áèð éåðäÿ íÿ ãÿäÿð åëÿäè, ìàäàì Ðîëàíäà?
Ðîëàíäà öñòö ðÿãÿìëè êàüûçû îíëàðà ýþñòÿðäè:
– Éöç áåø ôðàíê ñÿêñÿí ñàíòèì.
– Áóíóí íÿ ãÿäÿðè õàëèñ ýÿëèðäèð?
– Òÿõìèíÿí, îòóç ôðàíêû. «Øàìïàí» øÿðàáûíûí ñàéÿñèí-
äÿ áó ãÿäÿð îëäó. Îíóí ýÿëèðè ÷îõäóð.
– ßëà! – «Êöðÿí» ñåâèíúëÿ ãûøãûðäû. – ßëàäûð! Ãàçàíúû-
íûç ùÿìèøÿ áåëÿ ÷îõ îëñóí!
Ðîëàíäà Ðàâèêèí éàíûíà ãàéûòäû. Îíóí ýþçëÿðè ïàðûëäà-
éûðäû. Éàëíûç ñåâÿí, éàõóä àëâåðäÿ áÿõòè ýÿòèðÿí àäàìëàðûí
ýþçëÿðè áåëÿ ïàðûëäàéàðäû...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ñàëàìàò ãàë, Ðàâèê! Äåäèêëÿðèì éàäûíäàí ÷ûõìàñûí.

– ×ûõìàç! Éàõøû éîë, Ðîëàíäà!
Ðîëàíäà ãÿòè, øàõ àääûìëàðëà ãàïûéà òÿðÿô ýåòäè. Ýÿëÿ-
úÿê îíóí ö÷öí àéäûí, ùÿéàò èñÿ ìÿíàëû èäè...
***
Ìîðîçîâëà «Ôóêå» ðåñòîðàíûíûí àðòûðìàñûíäà îòóðìóø-
äó. Àõøàì ñààò äîããóç èäè. Àäàì ÷îõäó. Ëàï óçàãäà,
«Çÿôÿð òàüû»íûí àðõàñûíäàí èêè ôÿíÿðèí äöìàü, áóìáóç èøûüû
ýþðöíöðäö...
– Ñè÷îâóëëàð Ïàðèñäÿí ãà÷ûð... – Ìîðîçîâ äèëëÿíäè. – «Èíòåð-
íàñèîíàë»äà èêè îòàã áîøàëûá. 1933-úö èëäÿí áÿðè áåëÿ îëìà-
ìûøäû.
– Áàøãà ìöùàúèðëÿð ýÿëèá äîëàúàã.
– Êèì ýÿëÿñèäèð? Ðóñëàð äà, èòàëéàíëàð äà, ïîëéàêëàð äà,
410 èñïàíëàð äà, àëìàíëàð äà îëäó, ãóðòàðäû...
– Ôðàíñûçëàð! Ñÿðùÿä òÿðÿôäÿí ãà÷àíëàð. Þòÿí ìöùàðè-
áÿäÿêè êèìè...
Ìîðîçîâ ãÿäÿùèíè ýþòöðÿíäÿ ýþðäö êè, áîøäóð. Èøàðÿ
èëÿ õèäìÿò÷èíè ÷àüûðäû:
– «Ïóéè»äÿí áèð ãðàôèí äÿ ýÿòèðèí. –Ñîíðà Ðàâèêÿ òÿðÿô
äþíäö:– Áÿñ ñÿí íÿ ôèêèðëÿøèðñÿí?
– Ìÿíè äÿ î ñè÷îâóëëàðà òàé òóòóðñàí?
– Ùÿ.
– Èíäè ñè÷îâóëëàðà äà ïàñïîðò, âèçà ëàçûìäûð.
Ìîðîçîâ íàðàçû áàõûøëàðëà îíó ñöçäö:
– Èíäèéÿ êèìè ñÿíäÿ ùàíñû îëóá?! Ýÿçìÿäèéèí éåð äÿ
ãàëìàéûá... Âéàíàäà, Ñöðèõäÿ, Èñïàíèéàäà, Ïàðèñäÿ... Ñÿíèí
äÿ àðàäàí ÷ûõìàã âàõòûí éåòèøèá.
– Ùàðà? – Ðàâèê õèäìÿò÷èíèí éåíèúÿ ýÿòèðäèéè ãðàôèíè
ýþòöðäö. Øöøÿ ñîéóã âÿ êÿëÿêþòöð èäè. Òöíä îëìàéàí
øÿðàáäàí ãÿäÿùëÿðÿ ñöçäö. – Èòàëèéàéà? Ýåñòàïî ñÿðùÿääÿ
äàéàíûá ýþçëÿéèð. Èñïàíèéàéà? Ôàëàíêèñòëÿð äÿ îðàäà ýþç-
ëÿéèð...
– Èñâå÷ðÿéÿ ýåò!
– Èñâå÷ðÿ äÿ ÷îõ áàëàúàäûð. Îðàäà ö÷ äÿôÿ îëìóøàì.
Ùàìûñûíäà äà ïîëèñ áèðúÿ ùÿôòÿäÿí ñîíðà éàõàëàéûá, Ôðàíñà-
éà ãàéòàðûá.
– Èíýèëòÿðÿéÿ! Áåë÷èêàäàí ýèçëèíúÿ êå÷ÿðñÿí.
E
– Ìöìêöí äåéèë. Ëèìàíäà òóòóá Áåë÷èêàéà ãàéòàðà÷àã-
ëàð. Îðà äà ìöùàúèðëÿðÿ ÿë âåðìèð. R
– Àìåðèêàéà äà ýåäÿ áèëìÿçñÿí. Áÿñ Ìåêñèêà íåúÿäèð?

– Ìöùàúèðëÿðëÿ äîëóäóð. Îðà ýåòìÿê ö÷öí äÿ ñÿíÿä
ëàçûìäûð.
– Ñÿíèí ùå÷ íÿéèí éîõäóð?
– Ùÿáñõàíàëàðäàí áóðàõûëûø ñÿíÿäëÿðèì îëóá. Ñÿðùÿäè
êå÷ÿíäÿ ìöõòÿëèô àäëàðëà éàòìûøàì. Áåëÿëÿðè àäàìà ëàçûì
îëìóð, îíà ýþðÿ äÿ úûðûá àòìûøàì.
Ìîðîçîâ ñóñäó.
– Äàùà ãà÷ìàüà éåð ãàëìàéûá, Áîðèñ áàáà! – Ðàâèê
êèíàéÿ èëÿ äèëëÿíäè. – Íÿ âàõòñà ãóðòàðìàëû èäè...
– Áèëèðñÿí, ìöùàðèáÿ áàøëàñà, áóðàäà íÿëÿð îëàúàã?
– Ìÿëóì øåéäèð, ôðàíñûç êîíñëàýåðëÿðè... Êåéôèééÿòè äÿ ëàï
àøàüû îëàúàã, ÷öíêè ùàçûðëûã ýþðìÿéèáëÿð.
– Áÿñ ñîíðà?
Ðàâèê ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè: 411
– ×îõ óçàüû ôèêèðëÿøìÿê ëàçûì äåéèë.
– Ãîé áåëÿ îëñóí... Àíúàã áèëèðñÿí, áóðàäà ãàðìàãàðû-
øûãëûã äöøöá, ñÿíè äÿ êîíñëàýåðÿ ýþíäÿðñÿëÿð, àõûðûí íåúÿ
îëàúàã? Àëìàíëàðûí ÿëèíÿ äöøÿ áèëÿðñÿí!
– Áÿëêÿ äÿ, äöøäöì... ×îõó áåëÿ îëàúàã... Áÿëêÿ äÿ, áèçè
îíëàð ýÿëìÿìèø áóðàõäûëàð... Êèì áèëèð, íåúÿ îëàúàã?
– Áÿñ ñîíðàñû?
Ðàâèê ñèãàðåò ÷ûõàðäû:
– Ýÿë áó ñþùáÿòëÿðè áèð éàíà ãîéàã, Áîðèñ. Ìÿí Ôðàíñà-
äàí ùå÷ éàíà ýåäÿí äåéèëÿì. Áàøãà éåðëÿð òÿùëöêÿëèäèð, ýåò-
ìÿê ìöìêöí äåéèë. Ùå÷ þçöì äÿ äàùà ýåòìÿê èñòÿìèðÿì.
– Äàùà èñòÿìèðñÿí?
– Éîõ! ×îõ þë÷öá-áè÷ìèøÿì. Ñÿíè áàøà ñàëà áèëìÿðÿì.
Ñþçëÿ äåìÿê äÿ ÷ÿòèíäèð. Ýåòìÿê èñòÿìèðÿì, âÿññàëàì!
Ìîðîçîâ ñóñàðàã, àðòûðìàäà îòóðàíëàðà áàõäû:
– Æîàí äà áóðàäà èìèø, – äåäè.
Î, V Ýåîðã ïðîñïåêòè òÿðÿôäÿí óçàã áèð ñòîë àðõàñûíäà
êèøè èëÿ îòóðìóøäó.
Ìîðîçîâ Ðàâèêäÿí ñîðóøäó:
– Êèøèíè òàíûéûðñàí?
Ðàâèê ùÿìèí òÿðÿôÿ áàõäû:
– Éîõ.
– Äåéÿñÿí, ýöíäÿ áèðèíè òàïûð.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ùÿéàòëà àéàãëàøûð, – Ðàâèê ëàãåéäëèêëÿ äèëëÿíäè. – ×îõó-

ìóç åëÿéèê. Íÿôÿñèmiz òóòóëà-òóòóëà îíóí àðõàñûíúà ãà÷ûðûã
êè, ÿëäÿí ÷ûõìàñûí.
– Áóíó áàøãà úöð äÿ äåìÿê îëàð.
– Îëàð, àíúàã ìÿíàñû äÿéèøìÿéÿúÿê. Íèýàðàí÷ûëûãäûð,
ãîúà! Ñîí èéèðìè áåø èëèí äÿáäÿ îëàí õÿñòÿëèéèäèð. Äàùà ùå÷
êÿñ ùÿéàòûíûí ãàëàí ùèññÿñèíè ñàêèòúÿ áàøà âóðóá ãîúàëàúà-
üûíà èíàíìûð. Ùàìû éàíüûí ãîõóñóíó äóéóð, ùÿéàòäàí
íÿñÿ ãîïàðìàüà ÷àëûøûð. Òÿêúÿ ñÿíäÿí áàøãà... Ñÿíÿ àäè
ñåâèíúëÿð äÿ áÿñ åëÿéèð.
Ìîðîçîâ äèíìÿäè.
– Àíúàã øëéàïàäàí áàøû ÷ûõìûð, – äåéÿ Ðàâèê ñþçöíÿ
äàâàì åòäè. – Áàøûíà ãîéäóüó øëéàïàéà áàõ! Öìóìèééÿòëÿ,
çþâãö ïèñäèð. Îíóí ýöúö äÿ åëÿ áóíäàäûð. ×îõ ìÿäÿíè îëìàã
àäàìû çÿèôëÿäèð. Àíúàã àõûð íÿòèúÿäÿ ùàìû àäè, ÷ûëïàã ùÿéàò
ùÿãèãÿòëÿðèíÿ ýÿëèá ÷ûõûð. Ñÿí þçöí áóíà ÿí éàõøû ìèñàëñàí.
412 Ìîðîçîâ èðèøäè:
– Ìÿíèì ìèñêèí ñÿàäÿòèìäÿ èøèí îëìàñûí, åé õÿéàëû
ùÿìèøÿ ýþéëÿðäÿ ñöçÿí èíñàí! Çþâãö àäè îëàí àäàìûí ÷îõ
øåé õîøóíà ýÿëèð, ùå÷ âàõò ÿëè áîøäà ãàëìûð. Àëòìûø éàøûíäà
ìÿùÿááÿò äàëûíúà ãà÷àí àõìàãäûð, ãàðøûñûíäàêûëàðûí ìàí-
øûð êàðòëà îéíàäûüûíû áèëÿ-áèëÿ îíëàðû óäìàã õÿéàëûíà äöøöð.
Éàõøû ôàùèøÿõàíàäà àäàìûí öðÿéè äèíúëèê òàïûð. Ìÿí ýåòäè-
éèì éåðäÿ îí àëòû úàâàí ãûç âàð. Àçàúûã ïóëëà ïàøàëûã åëÿéè-
ðÿì. Ìÿíèì îðàäà ýþðäöéöì íÿâàçèøè áÿçè ìÿùÿááÿò ãóë-
ëàðû þìðö áîéó ýþðìöð. Éåíÿ äåéèðÿì, ìÿùÿááÿò ãóëëàðû!
– Áàøà äöøäöì, Áîðèñ.
– Éàõøû, îíäà ýÿë áó ñÿðèí, éöíýöë «Ïóéè» øÿðàáûíû àõûðà-
úàí è÷ÿê, Ïàðèñèí ùÿëÿ çÿùÿðëÿíìÿìèø ùàâàñûíäàí äîéóíúà
óäàã!
– Ìÿí ðàçû! Ñÿí øàáàëûä àüàúëàðûíûí áó èë èêèíúè äÿôÿ
÷è÷ÿê à÷äûüûíû ùèññ åëÿäèí?
Ìîðîçîâ áàøûíû òÿðïÿòäè, ãûðìûçû ðÿíýÿ ÷àëàí íÿùÿíý
Ìàðñ ïëàíåòèíèí èøûã ñà÷äûüû ñÿìàíû ýþñòÿðäè:
– Ùèññ åëÿäèì! Äåéèðëÿð, Ìàðñ äà ÷îõäàí áÿðè éåðÿ áåëÿ
éàõûíëàøõìàéûá. – Î ýöëäö. – Áèð àçäàí ãÿçåòëÿðäÿ îõóéàðûã
êè, ùàðàäàñà éåíèúÿ äîüóëìóø óøàüûí öçöíäÿêè õàë ãûëûíúà
îõøàéûð. Éà äà ùàðàäàñà éàüûø ÿâÿçèíÿ, ãàí éàüûá! Áó ãÿðè-
áÿ ÿëàìÿòëÿðè òàìàìëàìàã ö÷öí òÿêúÿ îðòà ÿñðëÿðèí ìöÿì-
ìàëû ãóéðóãëó óëäóçó ÷àòìûð.
E
– Î ãóéðóãëó óëäóç äà ýÿëèá! – Ðàâèê ðåäàêñèéàíûí áèíà-
ñû öñòöíäÿ ùÿðÿêÿò åäÿí ðåêëàì– Éàçûíû ýþñòÿðäè. Ùÿðôëÿð, R
ñàíêè, áèð-áèðèíè òÿãèá åäèðäè. Îðà õåéëè àäàì éûüûøìûøäû âÿ

áàøëàðûíû ýåðè ÿéÿðÿê, äèíìÿäÿí îíëàðà òàìàøà åäèðäèëÿð...
Ðàâèêëÿ Ìîðîçîâ áóðàäà õåéëè îòóðäóëàð. Áèð ãàðìîí-
÷àëàí ñÿêèäÿ äàéàíûá «Ýþéÿð÷èíèì ìÿíèì» ìàùíûñûíû ÷àëûð-
äû. Ñîíðà õàë÷à àëâåð÷èëÿðè ýÿëäè, ùÿðÿñè áèðèíè ÷èéèíèíÿ àëìûøäû.
Áèð îüëàí äà ñòîëëàðûí àðàñû èëÿ ýÿçÿ-ýÿçÿ ïöñòÿ ñàòûðäû.
Ãÿçåòñàòàíëàð ýÿëÿíÿ êèìè ùÿð øåé ÿââÿëêè ãàéäà èëÿ éåðèíäÿ
èäè. Àíúàã îíëàð ýþðöíÿð-ýþðöíìÿç òÿçÿ õÿáÿðëÿðè ÿëëÿðèí-
äÿí ãàïäûëàð âÿ áèð íå÷ÿ ñàíèéÿíèí è÷èíäÿ ùÿðÿ áèð ãÿçåò
à÷äû. Åëÿ áèë, àðòûðìàéà áèð äÿñòÿ èðè, äöìàü, ãàíñûç ýöâÿ äîë-
ìóøäó âÿ ãàíàäëàðûíû àñòà-àñòà òÿðïÿäÿðÿê, àúýþçëöêëÿ þç
ãóðáàíëàðûíû äèäèøäèðèðäè...
– Æîàí ýåäèð, – Ìîðîçîâ äèëëÿíäè.
– Ùàíû?
– Î òÿðÿôÿ áàõ... 413
Æîàí êö÷ÿíè êå÷èá, «Éåëèñåé ÷þëëÿðè»íäÿêè öñòöà÷ûã ìàøû-
íà òÿðÿô ýåäèðäè. Ðàâèêè ýþðìÿäè. Éàíûíäàêû êèøè ìàøûíûí î
áèðè òÿðÿôèíÿ êå÷èá, ñöêàíûí àðõàñûíäà îòóðäó. Øëéàïà ãîé-
ìàìûøäû âÿ ÷îõ úàâàí ýþðöíöðäö. Óñòàëûãëà ìàøûíû î áèðè-
ëÿðèí àðàñûíäàí ÷ûõàðäû. «Äåëîå» èäè...
– Ýþçÿë ìàøûíäûð... – Ðàâèê ñöêóòó ïîçäó.
– Òÿêÿðëÿðè ýþçÿëäèð! – äåéÿ Ìîðîçîâ ôûñãûðäû. – Ïîëàä
ãÿòèééÿòëè, ÿéèëìÿç Ðàâèêÿ áàõ! – Ñîíðà äà òÿÿññöô ùèññè èëÿ
ÿëàâÿ åëÿäè. – Âÿòÿíèíäÿí äèäÿðýèí äöøöá, ýÿëèá ìÿðêÿçè
àâðîïàëû îëóá. Ýþçÿë ìàøûíà áàõ! Ìóðäàð áèð ÿúëàô äåñÿéäèí,
éåíÿ áèð àç áàøà äöøÿðäèì.
– Áó, íÿéèñÿ äÿéèøèð? ßúëàô, éà ìöãÿääÿñ, íÿ ôÿðãè, ùÿð
øåé îíà ìöíàñèáÿòäÿí àñûëûäûð. Þìðö áîéó ñàêèò áèð ôàùèøÿ-
õàíà àõòàðàí îí àëòû ãûçûí ïàøàñû áåëÿ øåéè áàøà äöøìÿç!
Ìÿùÿááÿò ýÿëèð ýöäÿí òàúèð äåéèë. Õÿéàë àëÿìèíÿ þç ïÿðäÿ-
ñèíè àñìàã ö÷öí èêè-ö÷ ìèñìàð áÿñ åëÿéÿð. Èñòÿéèð ãûçûëäàí
îëñóí, èñòÿéèð ãóðüóøóíäàí, éà äà ëàï ïàñëàíìûø îëñóí, îíà
ôÿðã åëÿìèð. Ùàðàäà êåôè ýÿëèð, îðàäà äà àäàìû éàõàëàéûð.
Èñòÿéèð, ãàðàòèêàí êîëó îëñóí, èñòÿéèð, ãûçûëýöë, ôÿðãè éîõäóð,
ñÿäÿô êèìè ïàðûëäàéàí àé èøûüûíà áöðöíÿíäÿ «Ìèí áèð ýå÷ÿ»
íàüûëûíà äþíöð.
Ìîðîçîâ øÿðàáäàí áèð ãóðòóì àëäû.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ñÿí éàìàí ÷îõ äàíûøûðñàí, – äåäè, – ùå÷ áèðè äÿ äöç

äåéèë.
– Þçöì áèëèðÿì. Àíúàã ãàòû ãàðàíëûãäà àäèúÿ áèð ìàéàê
äà ýóð èøûãäûð, Áîðèñ.
Åòóàë ìåéäàíûíäàí ýöìöøö ðÿíýÿ áÿëÿíìèø áèð ñÿðèí-
ëèê ýÿëäè. Ðàâèê è÷èíäÿ øÿðàá îëàí êþáÿëè ãÿäÿùè îâúóíà àëäû.
ßëèíÿ ñÿðèíëèê éàéûëäû. Öðÿéè äÿ áåëÿ ñîéóã èäè. Áó ñîéóãëóã
ýåúÿíèí íÿôÿñè èëÿ ýÿëèðäè âÿ þçö èëÿ áÿðàáÿð Ðàâèêèí òàëåéèíÿ
ñîíñóç áèð áèýàíÿëèê äÿ ýÿòèðèðäè. Ùÿì òàëåéèíÿ, ùÿì äÿ
ýÿëÿúÿéèíÿ... Ùà÷àíñà áèð äÿôÿ äÿ áåëÿ îëìàìûøäûìû? Ùÿ,
éàäûíà äöøäö, Àíòèáäÿ... Æîàíûí îíó àòûá ýåäÿúÿéèíè áèëÿí-
äÿ... Áó, ñîíðàäàí åòèíàñûçëûüà ÷åâðèëÿí áèýàíÿëèê èäè. Ùå÷
éàíà ýåòìÿìÿéè ãÿðàðà àëàíäà äà áåëÿ ñîéóããàíëû îëäó.
Äàùà ùå÷ éåðÿ ýåäÿí äåéèë! Áó äà ùÿìèí èøèí äàâàìûäûð.
Èíòèãàìûí äà, ìÿùÿááÿòèí äÿ äàäûíû ýþðäö. Áÿñè èäè! Áóíëàð
ùÿð øåé îëìàñà äà, ùÿð ùàëäà, ÷îõ øåé èäè! Êèøèéÿ áóíäàí
414 àðòûã íÿ ëàçûìäûð?! ßñëèíäÿ, ùå÷ áèðèíÿ öìèä åëÿìèðäè.
Ùààêåíè þëäöðäö âÿ Ïàðèñäÿí ãà÷ìàäû! Ùå÷ ãà÷ìàéàúàã
äà! Áó äà ùÿìèí èøèí äàâàìûäûð! Áèð éàíäàí äîëàí áèð éàí-
äàí áîøàëìàëûäûð... Éîõ, ìÿéóñëóã äåéèëäè áó! Ñàäÿúÿ îëà-
ðàã, àäàì ãÿòè ãÿðàðà ýÿëÿí êèìè ñàêèòëÿøèð, ôÿðãè éîõäóð,
ãîé áó ãÿðàð ùå÷ áèð ìÿíòèãÿ ñûüìàñûí! ×îõ éûõûëûá-äóðàí-
äàí ñîíðà àéàüû éåð òóòìóøäó, íÿñÿ ýÿëèá éåðèíÿ äöøìöø-
äö. Èíäè áèð àç àðà âåðìÿê, þçöíö òîïëàéûá äèããÿòëÿ ÿòðàôà
áàõìàã ëàçûìäûð. Áó, ÷îõ ìöÿììàëû áèð èíàì èäè, ñàíêè,
éàðàíàí ôàñèëÿäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, íÿéÿñÿ ùàçûðëàøûðäû. Àðòûã
ùÿð øåé ìÿíàñûíû èòèðìèøäè. Àõàð ñóëàð äàéàíûá ýþë îëóá,
ýåúÿíèí ãîéíóíäà óéóéóð. Áó ýþëöí ùàðà àõûá òþêöëÿúÿéèíè
à÷ûëàí ñÿùÿð ýþñòÿðÿúÿê...
– Ìÿí ýåäèì, – äåéÿ Ìîðîçîâ ñààòà áàõäû.
– Îëäó, Áîðèñ. Ìÿí áèð àç äà îòóðàúàüàì.
– Àõûðû ÷àòìûø áèð äöíéàíûí ñîí ýåúÿëÿðèíäÿí íÿñÿ
ãîïàðìàã èñòÿéèðñÿí, ùÿ?
– Äöç òàïäûí! Áóíëàðûí ùå÷ áèðè ãàéûäàí äåéèë...
– Ãàéûòñà éàõøûäûð?
– Éîõ! Ùå÷ áèç äÿ ãàéûäàí äåéèëèê! Êå÷ÿí ýöí êå÷èá
ýåòäè, îíó ýþçéàøû èëÿ, éàëâàðìàãëà ãàéòàðìàã îëìàç!
– Ñÿí éàìàí ÷îõ äàíûøûðñàí! – Ìîðîçîâ àéàüà äóðäó.
– Àëëàùûíà øöêöð åëÿ êè, ùàíñû ÿñðèíñÿ ñîí ýöíëÿðèíè ýþðöð-
ñÿí. Àíúàã ùå÷ äÿ éàõøû ÿñð îëìàäû...
E
– Ùÿð ùàëäà, þç ÿñðèìèçäèð. Ñÿí èñÿ éàìàí àç äàíûøûðñàí,
Áîðèñ! R
Ìîðîçîâ ãÿäÿùèí äèáèíäÿ ãàëàíû àéàãöñòö è÷äè. Îíó

ñòîëóí öñòöíÿ åëÿ åùòèéàòëà ãîéäó êè, äåéÿðäèí, èúèíäÿ äèíà-
ìèò âàð âÿ ñàããàëûíû ñèëäè. Î, àäè ýåéèìäÿ Ðàâèêÿ ÷îõ íÿùÿíý,
úöññÿëè ýþðöíäö.
– Åëÿ áèëìÿ êè, ñÿíèí íÿ ö÷öí ýåòìÿäèéèíè áàøà äöøìö-
ðÿì... – Áó ñþçëÿðè àñòà-àñòà äåäè. – Íèéÿ ýåòìÿäèéèíè ëàï
éàõøû áèëèðÿì, àé: «Îëàúàüà ÷àðÿ éîõäóð!» – äåéÿí ñûíûã÷û...
***
Ìåùìàíõàíàéà ñÿùÿð à÷ûëàíäà ãàéûòäû. È÷ÿðè ýèðÿíäÿ
âåñòèáöëäÿêè äèâàíäà áàëàúà áèð êþëýÿ áöçöøöá îòóðìóøäó
âÿ îíó ýþðÿí êèìè ÿëëÿðèíè ãÿðèáÿ òÿðçäÿ éåëëÿäÿðÿê, ñû÷ðàéûá
àéàüà äóðäó. Ðàâèê ýþðäö êè, îíóí áèð ãû÷û éîõäóð. Øàëâà-
ðûíûí àëòûíäàí ÷ûõàí òàõòà àéàã êÿëÿ-êþòöð âÿ ÷èðêëè èäè. 415
– Äîêòîð! Äîêòîð!
Ðàâèê äèããÿòëÿ îíà áàõäû. Âåñòèáöëöí çÿèô èøûüûíäà ýþðäö
êè, îüëàí óøàüûäûð, äèøëÿðèíè àüàðäûð.
– Æàííî! – Ëàï ìàò ãàëäû. – Ùÿ äÿ, Æàííîäóð!
– Þçöäöð êè, âàð! Òàíûäûíûç. Áöòöí ýåúÿíè îòóðóá ýþçëÿ-
ìèøÿì. Öíâàíûíûçû áó ýöí ýöíîðòàäàí ñîíðà òàïà áèëäèì.
Õÿñòÿõàíàäàêû èôðèòÿäÿí ÷îõ ñîðóøäóì. Áàø òèáá áàúûñûíû
äåéèðÿì... Ùÿð äÿôÿ äÿ äåäè êè, Ïàðèñäÿ éîõñóíóç.
– Äöç äåéèð, áóðàäà õåéëè îëìàäûì.
– Àõûð êè, áó ýöí ýöíîðòà áóðàäà ãàëäûüûíûçû äåäè. Î äÿãè-
ãÿ äÿ ýÿëäèì!
Îüëàíûí öç-ýþçöíäÿí ñåâèíú éàüûðäû.
– Éîõñà, àéàüûíà íÿñÿ îëóá?
– Ùå÷ íÿ! – Æàííî òàõòà ãû÷ûíû øàïïûëäàòäû, åëÿ áèë, ñàäèã
èòèíèí êöðÿéèíÿ âóðóá: «ñàü îë!» – äåéèðäè. – Ùå÷úÿ íÿ! Ùèññ
îëóíìóð äà...
Ðàâèê îíóí òàõòà ãû÷ûíà áàõäû:
– Äåéÿñÿí, èñòÿäèéèíÿ ÷àòìûñàí. Ñûüîðòà èäàðÿñè èëÿ íåúÿ
äöçÿëèøäèí?
– Ïèñ îëìàäû. Ìåõàíèêè ïðîòåçÿ ðàçûëàøäûëàð, ìàüàçà äà
îí áåø ôàèçèíè ñàõëàéûá, ãàëàíûíû íÿãä ïóëëà þçöìÿ âåðäè.
Ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð.
– Áÿñ äöêàí?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Åëÿ îíà ýþðÿ ýÿëìèøÿì. Ñöä äöêàíû à÷äûã. Áàëàúà-

äûð, àíúàã áèçè äîëàíäûðûð. Àíàì ñàòûð. Ìàëû þçöì ýåäèá àëû-
ðàì, ñîíðà äà ùàãã-ùåñàá èøèíÿ áàõûðàì. Åòèáàðëû àäàìëà-
ðûì âàð, áèðáàøà êÿíääÿí ýÿòèðèðÿì.
Æàííî òàéòûéà-òàéòûéà ñûíûã-ñàëõàã äèâàíà òÿðÿô ýåòäè,
ìþùêÿì-ìþùêÿì ñàðûíìûø ãÿùâÿéè áèð áàüëàìà ýÿòèðäè.
– Áóéóðóí, äîêòîð, ñèçèí ö÷öíäöð! Þçöì ýÿòèðìèøÿì!
Åëÿ øåé äåéèë... Ùàìûñû þç äöêàíûìûçäàíäûð: ÷þðÿê, éàü, ïåí-
äèð, éóìóðòà... Áèð éàíà ÷ûõìàã ùÿâÿñè îëìàéàíäà, àëà-áà-
áàò àõøàì éåìÿéè îëàð, ùÿ? – äåéÿ Æàííî ÿðêëÿ Ðàâèêèí
ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõäû.
– Áóíäàí éàõøû øàì éåìÿéè îëìàç, Æàííî.
Îüëàí ðàçûëûãëà áàøûíû òÿðïÿòäè:
– Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð, ñèç ïåíäèðè ÷îõ õîøëàéûðñûíûç. «Áðè» âÿ
«Ïîí ëå Åâåý»äèð...
– Ëàï öðÿéèìúÿ îëàí ïåíäèðëÿðäèð.
416 – ßëà! – Æàííî ñåâèíúëÿ ÿëèíè àéàüûíûí úàëàã éåðèíÿ âóð-
äó. – «Ïîí ëå Åâåê» àíàìûí àüëûíà ýÿëäè! Ìÿí åëÿ áèëèðäèì,
«Áðè» õîøóíóçà ýÿëèð. «Áðè» ÿñë êèøè ïåíäèðèäèð.
– Èêèñè äÿ ÿëàäûð. Áóíäàí éàõøû ùÿäèééÿ îëìàç, – äåéÿ
Ðàâèê áàüëàìàíû àëäû. – ×îõ ñàü îë, Æàííî! Õÿñòÿëÿð ÷îõ
íàäèð ùàëëàðäà þç ùÿêèìëÿðèíè õàòûðëàéûðëàð. ×îõ âàõò äà âåð-
äèêëÿðè ïóëäàí áèð àç ýåðè àëìàüà ýÿëèðëÿð.
– Åëÿëÿðè âàðëûëàð îëàð, äöç äåìèðÿì? – Æàííî áèú-áèú
ýöëäö. – Áèçëÿðÿ àèä äåéèë. Àõû ñèçÿ ÷îõ áîðúëóéóã! Àéàüûì
åëÿ òàõòà êèìè äöìäöç ãàëñàéäû, ÿëèìèç äÿ áîøäà ãàëàðäû...
Ðàâèê îíóí öçöíÿ áàõäû. «Áÿëêÿ, îüëàí åëÿ áèëèð, àéàüûíû
êåôäÿí êÿñìèøÿì?» –äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èðäè.
– Áàøãà éîëóìóç éîõ èäè, Æàííî, – äåäè, – ìöòëÿã
êÿñèëìÿëè èäè.
– ßëáÿòòÿ! – Æàííî ýþç âóðäó. – Àéäûí ìÿñÿëÿäèð! – Î,
ïàïàüûíû ýþçöíöí öñòöíÿ áàñäû. – Èíäèñÿ ýåäèì. Àíàì èíäè
íèýàðàíäûð, ÷îõäàí ÷ûõìûøàì åâäÿí... Ùÿëÿ áèð íÿôÿðëÿ äÿ
ýþðöøìÿëèéÿì. Òÿçÿ ãîéóí ïåíäèðè ö÷öí... Ùÿëÿëèê, äîêòîð!
Öìèä åäèðÿì êè, õîøóíóçà ýÿëÿúÿê.
– Ùÿëÿëèê, Æàííî! ×îõ ñàü îë! Õîøáÿõò îë!
– Õîøáÿõò îëìàüûíà îëàúàüûã!
Áàëàúà êþëýÿ óçàãäàí ÿë åëÿäè âÿ èíàìëà àõñàéà-àõñàéà
ãàïûéà òÿðÿô ýåòäè.
E
***
R

Ðàâèê îòàüà ýèðÿí êèìè áàüëàìàíû à÷äû. Àõòàðûá êþùíÿ
áèð ñïèðò ëàìïàñû òàïäû. Íå÷ÿ èë èäè êè, îíó èøëÿòìèðäè. Îðà-
áóðàíû åøÿëÿéèá áèð ãóòó ãóðó ñïèðò âÿ áàëàúà áèð òàâà ÷ûõàðäû.
Ãàõàúëàðäàí èêèñèíè ýþòöðöá ëàìïàíûí ïèëòÿ éåðèíÿ ãîéäó,
îä âóðäó. Ìàâè àëîâ äèëëÿðè øþëÿëÿíäè. Òàâàéà áèð àç éàü àòäû,
èêè éóìóðòà ñûíäûðûá ÷ûðïäû. Ñîíðà òÿçÿ, áöðöøòÿ àü ÷þðÿéè
äèëèìëÿäè, ñòîëóí öñòöíÿ áèð-èêè êþùíÿ ãÿçåò ñÿðèá, òàâàíû äà
îíóí öñòöíÿ ãîéäó, ïåíäèð ÷ûõàðäû, áèð øöøÿ äÿ «Âóâðå»
à÷ûá, éåìÿéÿ áàøëàäû. ×îõäàí áåëÿ éåìÿìèøäè. Ôèêèðëÿøäè
êè, ñàáàù áèð áàüëàìà ãóðó ñïèðò àëñûí. Ñïèðò ëàìïàñû à÷ûëûá-
éûüûëàí èäè, îíó þçö èëÿ ùÿáñ äöøÿðýÿñèíÿ äÿ àïàðà áèëÿðäè...
Àñòà-àñòà éåéèðäè. Ñîíðà äà «Ïîí ëå Åâåê»èí äàäûíà
áàõäû. Æàííî äöç äåéèðìèø, ÿíòèãÿ øàì éåìÿéè îëäó...
417
ÕÕÕÛÛ
– Ìèñèð êþ÷ö áàøëàíäû! – Áó ñþçëÿðè ôèëîëîýèéà âÿ ôÿëñÿôÿ
åëìëÿðè äîêòîðó Çàéäåíáàóì Ðàâèêëÿ Ìîðîçîâà äåéèðäè.
– Þçö äÿ Ìóñà ïåéüÿìáÿðñèç!
Ðÿíýè ñàðàëûá, àðûãëàìûø Çàéäåíáàóì «Èíòåðíàñèîíàë»ûí
ãàïûñûíäà äàéàíìûøäû...
Êö÷ÿäÿ Øòåðíëÿð, Âàãíåðëÿð àèëÿñè âÿ áèð äÿ ñóáàé Øòîëòñ
êþ÷ëÿðèíè òóòäóãëàðû ìåáåë ìàøûíûíà éöêëÿéèðäèëÿð.
Ùÿìèí ýöíÿøëè àâãóñò ýöíöíäÿ êö÷ÿéÿ ÷îõëó ìåáåë
éûüûëìûøäû. Öçöíÿ ùÿáÿø õàëûñû ÷ÿêèëìèø ãûçûëû ùàøèéÿëè äèâàí,
áèð íå÷ÿ ãûçûëû ùàøèéÿëè êðåñëî âÿ òÿçÿ áèð ùÿáÿø õàë÷àñû... Ùàìû-
ñû äà Øòåðíëÿð àèëÿñèíèí èäè. Èíäè äÿ ãûçûëàüàúäàí äöçÿëäèëìèø
èðè ñòîëó ýÿòèðèðäèëÿð. Ñîëüóíáÿíèçëè, ãîíóðýþçëö Ñåëìà Øòåðí
îíó, ãûðò òîéóã úöúÿëÿðèíè ãîðóéàí êèìè ãîðóéóðäó:
– Åùòèéàòëû îëóí! Öñòöíö úûçìàéûí! Éàâàø... Áèð àç éàâàø!
Ïàðäàãëàíìûø ñòîë èøûì-èøûì èøûëäàéûðäû. Åâäàð ãàäûíëàð
áåëÿ øåéäÿí þòðö íÿäÿí êå÷ìÿçäèëÿð! Ñåëìà Øòåðí ñòîëóí
éàí-éþðÿñèíäÿ âóðíóõóð, éöêäàøûéàíëàð èñÿ îíà ìÿùÿë
ãîéìóðäóëàð. Îíëàð ñòîëó êö÷ÿéÿ ÷ûõàðäûëàð.
Ýöíÿø ñòîëóí öñòöíäÿ áÿðã âóðóðäó. Ñåëìà áèð àç ÿéèëÿ-
ðÿê, ÿëèíäÿêè ÿñêè èëÿ öñòöíöí òîçóíó àëûð, êöíú-áóúàüûíû
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ñèëèðäè. Ñòîëóí ïàðäàãëàíìûø ëþâùÿñè òóòãóí ýöçýö êèìè

îíóí ñîëüóí áÿíèçèíè ÿêñ åòäèðèðäè. Åëÿ áèë, ìèíéàøëû óëó
íÿíÿñè ñóàëåäèúè íÿçÿðëÿðëÿ çÿìàíÿíèí ýöçýöñöíäÿí îíà
áàõûðäû...
Éöêäàøûéàíëàð ãûçûëàüàúäàí ùàçûðëàíìûø ñåðâàíòû ÷ûõàð-
äûëàð. Î äà ñòîë êèìè ïàðäàãëàíìûøäû âÿ èøûì-èøûì èøûëäàéûðäû.
Êèøèëÿðäÿí áèðè âàõòûíäàí ÿââÿë äþíäö âÿ ñåðâàíòûí áèð òÿðÿôè
«Èíòåðíàñèîíàë» ìåùìàíõàíàñûíûí ýèðèø ãàïûñûíà òîõóíóá
úûçûëäû.
Ñåëìà Øòåðíäÿí ñÿñ ÷ûõìàäû, åëÿ áèë, äàøà äþíäö. ßñêè-
íè áèð àç éóõàðû ãàëäûðìûøäû, àüçû äà àçàúûã à÷ûëìûøäû... Ñàíêè,
ÿñêèíè àüçûíà áàñìàã èñòÿéÿíäÿúÿ äàøëàøìûøäû...
Áàëàúàáîé, åéíÿêëè, ñàëëàãäîäàã ÿðè Éîçåô Øòåðí îíà
éàõûíëàøäû:
– Éàõøû, Ñåëìà, ÿçèçèì...
Ãàäûí îíó ýþðìöðäö, ýþçëÿðèíè ùàðàéàñà óçàãëàðà çèëëÿ-
418 ìèøäè...
– Ñåðâàíò...
– Éàõøû, Ñåëìà, ÿçèçèì, àõû ÿëèìèçäÿ âèçà...
– Àíàìäàí ãàëìûøäû... Àòà-àíàìäàí...
– Éàõøû, Ñåëìà, ÿçèçèì, íÿ áþéöê øåéäèð? Áèð àç úûçûëûá.
ßñàñ ìÿñÿëÿ îäóð êè, âèçà ÿëèìèçäÿäèð...
– Ãàëàúàã... Þìöðëöê ãàëàúàã...
– Ìàäàì! – Éöêäàøûéàí àëìàíúà áèëìÿñÿ äÿ, ñþùáÿòèí
íÿäÿí ýåòäèéèíè éàõøû áàøà äöøöðäö. – Åëÿ èñÿ çèðçèáèëèíèçè
þçöíöç éöêëÿéèí. Ãàïûëàðû ìÿí áåëÿ åíñèç äöçÿëòìÿìèøÿì!
–Sales boches1 – Î áèðè éöêäàøûéàí äà äîíãóëäàíäû.
Éîçåô Øòåðí äèêÿëäè:
– Áèç «Áîñùå» äåéèëèê, – äåäè. – Áèç ìöùàúèðèê!
– Ãîé îëñóí «Sales refugiés»2 – Êèøè éåíÿ äîíãóëäàíäû.
Øòåðí àðâàäûíà òÿðÿô äþíäö:
–Ýþðöðñÿí, Ñåëìà, áàøûìûçà íÿëÿð ýÿëèð? Èíäè íåéëÿéÿê?
Ñÿíèí áó ãûçûëàüàú ìåáåëëÿðèí áèçèì áàøûìûçà ÷îõ îéóíëàð
ýÿòèðäè. Êîáëåíñäÿ äþðä àé ëÿíýèäèê, ÷öíêè ñÿí îíëàðäàí ÿë
÷ÿêìÿê èñòÿìÿäèí. Ñîíðà îðàäàí ÷ûõìàã áèçÿ îí ñÿêêèç
ìèí ìàðêà áàøà ýÿëäè. Èíäè äÿ ãàëìûøûã êö÷ÿíèí îðòàñûíäà,
ýÿìè äÿ áèð àçäàí éîëà äöøöð...
Øòåðí áóíó äåéèá éàçûã-éàçûã Ìîðîçîâà áàõäû:
1
Ìóðäàð àëìàí! (ôðàí.)
2
Ìóðäàð ãà÷ãûíëàð (ôðàí.)
E
– Èíäè íåéëÿéÿñÿí? Ýàù «Sales boche», ýàù äà «Sales
refugiés» îëäóã! Äåñÿì êè, éÿùóäèéèk, îíäà äà «Sales juifs»1 R
äåéÿúÿê, ùÿð øåé äÿ áèòÿúÿê!

– Ïóë âåðèí!
– Ïóë? Òÿïÿìÿ ÷ûðïàð!
– Ùå÷ âàõò! – Ðàâèê äÿ ñþùáÿòÿ ãàðûøäû. – Áó úöð àüûç-
äàí éàâà àäàìëàðû òåç éîëà ýÿòèðìÿê îëóð.
– Åëÿ øåéè áàúàðìàðàì... Êèìñÿ ìÿíè òÿùãèð åëÿñèí, ìÿí
äÿ îíà ïóë âåðèì!
Ìîðîçîâ åòèðàç åòäè:
– ßñë òÿùãèð îäóð êè, áèðáàøà ñÿíèí þçöíÿ äåéèëñèí.
Áóíóíêó öìóìè òÿùãèðäèð. Ñèç äÿ îíà ÷àéïóëó âåðèá òÿùãèð
åëÿéèí!
– Éàõøû... éàõøû, – äåéÿí Øòåðíèí ýþçëÿðèíÿ òÿáÿññöì
ãîíäó.
Ïóë ÷ûõàðûá éöýäàøûéàíëàðà âåðäè. Èêèñè äÿ îíó èêðàùëà
ýþòöðäö. Øòåðí äÿ åéíè èêðàù ùèññè èëÿ ïóëãàáûíû ãàéòàðûá úèáè- 419
íÿ ãîéäó. Éöêäàøûéàíëàð îðà-áóðà áàõûá, Ùÿáÿøèñòàí ñòóëëàðû-
íû ìàøûíà éûüìàüà áàøëàäûëàð. Ñåðâàíòû ãÿñäëÿ ëàï àõûðäà éöê-
ëÿäèëÿð. Îíó ãîéàíäà áèð àç éàíà ÿéäèëÿð, ñàü òÿðÿôè ìàøûíà
äÿéäè. Ñåëìà è÷èíè ÷ÿêäè, àíúàã äèíìÿäè. Øòåðí èñÿ áóíó ùå÷
ýþðìÿäè. Åëÿ ùåé äþíÿ-äþíÿ âèçàñûíû, êàüûçëàðûíû éîõëàéûðäû.
Ìîðîçîâ:
– Ùå÷ íÿ êö÷ÿéÿ éûüûëìûø ìåáåë ãÿäÿð àäàìà ïèñ òÿñèð
åëÿìèð, – äåäè.
Íþâáÿ Âàãíåðëÿð àèëÿñèíÿ ÷àòäû. Áèð íå÷ÿ ñòóë âÿ ýþðêÿ-
ìèíäÿí ãöññÿ-êÿäÿð éàüàí ÷àðïàéû... Îíó äà óòàíìàäàí
äöç êö÷ÿíèí îðòàñûíà ãîéìóøäóëàð... Öñòöíÿ «Ãðàíä-Îòåë»,
«Ãàðäîíå» âÿ «Àäëîí», «Áåðëèí» øÿêèëëÿðè éàïûøäûðûëìûø èêè
÷àìàäàí... Ãûçûëû ÷ÿð÷èâÿëè à÷ûëûá-éûüûëàí ýöçýö. Êö÷ÿíèí
øÿêëè èíäè äÿ îðà äöøöðäö. Âÿ áèð äÿ ìÿòáÿõ ëÿâàçèìàòû.
Áèëèíìèðäè êè, áóíëàðû Àìåðèêàéà íÿéÿ àïàðûðäûëàð...
– Ãîùóìëàðûìûç... – Ëåîíå Âàãíåð äèëëÿíäè. – ×èêàãî-
äàêû ãîùóìëàðûìûç äöçÿëòäè ùàìûñûíû... Ïóë, âèçà ýþíäÿðäèëÿð,
ãîíàã ÷àüûðäûëàð. Îðàäàí äà Ìåêñèêàéà ýåäÿúÿéèê. Ãîùóì-
ëàðûìûç! Ãîùóìëàðûìûç åëÿäè!
Ãàäûí óòàíûðäû. Áóðàäà ãàëàíëàðûí áàõûøëàðûíû öçÿðèíäÿ
ùèññ åòäèêúÿ þçö þçöíÿ ôÿðàðè êèìè ýþðöíöðäö. Îíà ýþðÿ äÿ
òåç ýåòìÿê èñòÿéèðäè. Ùÿòòà éöêäàøûéàíëàðà äà êþìÿê åëÿäè.
1
Ìóðäàð éÿùóäèëÿð (ôðàí.)
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Éàëíûç áèðèíúè òèíè áóðóëàíäàí ñîíðà ðàùàò íÿôÿñ àëàúàãäû.

Àíúàã îíäà äà éåíè áèð ãîðõó áàøëàéàúàãäû. Ýþðÿñÿí, ýÿìè
éîëà äöøÿúÿêìè? Îíëàðû ñàùèëÿ áóðàõàúàãëàðìû? Ýþðÿñÿí,
ýåðè ýþíäÿðìÿçëÿð êè? Áèð ãîðõó ýåäÿí êèìè àéðûñû ýÿëèðäè.
Íå÷ÿ èëäè êè, áåëÿéäè...
Ñóáàé Øòîëòñóí, äåìÿê îëàð êè, êèòàáëàðäàí áàøãà ùå÷
íÿéè éîõ èäè. Áèðúÿ ÷àìàäàí ïàë-ïàëòàðû âÿ áèð äÿ êèòàáëàðû...
Èëê ÷àïëàð, ãÿäèì íÿøðëÿð, òÿçÿ êèòàáëàð.
Ãÿääè ÿéèëìèø áó ãûðìûçûáàø êèøè ëàï éàçûãëàøìûøäû...

Ãàëàí ãà÷ãûíëàð éàâàø-éàâàø ìåùìàíõàíàíûí ãàïûñû
àüçûíà éûüûøûðäûëàð. ×îõó äèíìèð, éàëíûç øåéëÿðÿ, ìåáåë ìàøû-
íûíà áàõûðäû...
Øåéëÿðè éöêëÿéèá ãóðòàðàí êèìè ÿñÿáëÿøìèø Ëåîíè Âàãíåð
äåäè:
– Ùÿ, èíäè ùÿëÿëèê! Éà äà ãóä áàé! – Î, ùÿéÿúàíëû-ùÿéÿ-
420 úàíëû ýöëäö. – Éà äà àäéå! Èíäè ùàìûñû áèð-áèðèíÿ ãàðûøûá,
àäàì þçö äÿ ÷àøûá ãàëûð!
Î, ãàïûäà äàéàíàíëàðûí áÿçèëÿðèíÿ ÿë âåðäè:
– Îðàäàêû ãîùóìëàðûìûç, – äåäè. – Îíëàð åëÿäè. Áèçÿ ãàë-
ñà, ùå÷ âàõò...
Ëåîíè áèð àçäàí ñÿñèíè êÿñäè. Äîêòîð Åðíñò Çàéäåíáà-
óì ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéäó:
– Åéáè éîõäóð, – äåäè, – êèìèíèí áÿõòè ýÿòèðèð, êèìèíèíêè
äÿ éîõ...
– ×îõóíóíêó ýÿòèðìèð! – Ìöùàúèð Âèçåíùîô ÿëàâÿ åòäè.
– Åéáè éîõäóð, éàõøû éîë!
Éîçåô Øòåðí, Ðàâèê, Ìîðîçîâ âÿ áèð íå÷ÿ íÿôÿðëÿ âèäàëàø-
äû. Ýöíàùêàð áèð òÿáÿññöìëÿ ýöëöìñÿéèðäè, åëÿ áèë, ÿëèíäÿ
ñàõòà ïóë òóòóëìóøäó:
– Êèì áèëèð, àõûðû íåúÿ îëàúàã?! Áÿëêÿ äÿ, «Èíòåðíàñè-
îíàë»äàí þòðö öðÿéèìèçèí áàøû ýþéíÿäè...
Ñåëìà Øòåðí àðòûã ìàøûíäà èäè. Ñóáàé Øòîëòñ ùå÷ êÿñëÿ
ùàëàëëàøìàäû. Î, Àìåðèêàéà ýåòìèðäè, ñÿíÿäëÿðè Ïîðòóãàëèéà-
éà ãÿäÿð èäè. Áóíó äà ìÿíàñûç øåé ùåñàá åäèð âÿ îíà ýþðÿ
äÿ áàøãàëàðû êèìè òÿíòÿíÿ èëÿ âèäàëàøìûðäû. Éàëíûç ìàøûí òÿð-
ïÿíÿíäÿ î ÿë åëÿäè...
Ãàïûäà äàéàíàíëàð éàüûøà äöøìöø òîéóã-úöúÿ êèìè
õåéëè áöçöøöá äóðäóëàð.
Ìîðîçîâ Ðàâèêÿ òÿðÿô äþíäö:
E
– Ýÿë, – äåäè, – áèðáàøà «êàòàêîìáà»éà! Áó éàíüûíû
òÿêúÿ êàëâàäîñ ñþíäöðÿð! R
Îíëàð îòóðìàìûø áàøãàëàðû äà ýÿëäè. Ñàíêè, êöëÿê õÿçàí

âóðìóø éàðïàãëàðû îéíàäà-îéíàäà è÷ÿðè äîëäóðóðäó. Ñåé-
ðÿêñàããàëëû, ñîëüóíáÿíèçëè èêè éÿùóäè ðóùàíèñè, Âèçåíùîô, Ðóò
Ãîëäáåðã, àâòîìàò-øàùìàò÷û Ôèíêåíøòàéí, ôàòàëèñò Çàéäåí-
áàóì, áèð íå÷ÿ ÿð-àðâàä, õåéëè óøàã, èìïðåññèîíèñò øÿêèëëÿðèí
ñàùèáè, ùÿëÿ äÿ ÷ûõûá ýåäÿ áèëìÿéÿí Ðîçåíôåëä, áèð-èêè éåíè-
éåòìÿ âÿ áèð íå÷ÿ ãîúà-ãîëòàã...
Øàì éåìÿéèíÿ ùÿëÿ ÷îõ ãàëûðäû, àíúàã, äåéÿñÿí, ùå÷
êÿñ î îòàãëàðûí òÿíùàëûüûíà ãàéûòìàã èñòÿìèðäè... Ùàìû áèð
éåðäÿ îòóðäó. Ùå÷ áèðè äàíûøìûðäû, ùàìû þç òàëåéè èëÿ áàðûø-
ìûøäû. Åëÿ áÿäáÿõòëèêëÿð ýþðìöøäöëÿð êè, áóíäàí ñîíðà áàø-
ëàðûíà íÿ ýÿëÿúÿéèíèí ùå÷ áèð ôÿðãè éîõ èäè.
– Êöáàðëàð ýåòäè! – Çàéäåíáàóì äèëëÿíäè. – Áóðàäà äà
þìöðëöê ùÿáñ úÿçàñûíà, éà äà þëöìÿ ìÿùêóìëàðûí èúëàñû
áàøëàäû. Ñå÷ìÿ õàëãëàð! Éåùîââàíûí ÿçèç-õÿëÿôëÿðè! Éàëíûç 421
ôÿëàêÿò ö÷öí éàðàíìûøëàð! Éàøàñûí ùÿéàò!
– Ùÿëÿ Èñïàíèéà äóðóð, – äåéÿ Ôèíêåíøòàéí ñþç àòäû.
Îíóí ÿëèíäÿ øàùìàò ìÿñÿëÿëÿðè äÿðú îëóíìóø «Ìàòéåí»
ãÿçåòè âÿ ãàáàüûíäà øàùìàò òàõòàñû âàðäû.
– Ùÿ, Èñïàíèéà... Ôàøèñòëÿð îðà êå÷ÿí éÿùóäèëÿðè þïöá ýþç-
ëÿðèíèí öñòöíÿ ãîéàúàãëàð!
Êþêëöéöíäÿí éûðûì-éûðûì éûðüàëàíàí õèäìÿò÷è ãàäûí êàë-
âàäîñ ýÿòèðäè. Çàéäåíáàóì ïåíñíåñèíè òàõäû:
– ×îõóìóç ÿìÿëëè-áàøëû è÷èá êåôëÿíìÿéè äÿ áàúàðìûðûã.
Ùå÷ îëìàñà, áèðúÿ ýåúÿ áó äÿùøÿòëÿðäÿí óçàã îëàðäûã. Áó
äà ÿëèìèçäÿí ýÿëìèð! Þçöìöç äÿ Àãàñôåðèí âàðèñëÿðèéèê. Èíäè
î ãîúà ñÿééàùûí þçö äÿ ÷àøûá ãàëàð, ñÿíÿäñèç ÷îõ óçàüà ýåäÿ
áèëìÿçäè.
Ìîðîçîâ äåäè:
– Áèçèìëÿ áèð ãÿäÿù è÷èí. Êàëâàäîñ éàõøûäûð. Àëëàùà øöêöð
êè, ñàùèáÿ áóíó áèëìèð, éîõñà ãèéìÿòèíè ãàëäûðàðäû.
Çàéäåíáàóì áàøûíû áóëàäû:
– È÷ÿí äåéèëÿì.
Ðàâèê áèð àç î òÿðÿôäÿêè öçöòöêëö êèøèéÿ áàõûðäû. Î, òåç-
òåç úèáèíäÿí ýöçýö ÷ûõàðûá þçöíÿ áàõûð, éåðèíÿ ãîéóð, òÿçÿ-
äÿí áèð äÿ ÷ûõàðûðäû.
– Áó, êèìäèð? – äåéÿ Ðàâèê Çàéäåíáàóìäàí ñîðóøäó.
– Îíó áóðàëàðäà ùå÷ ýþðìÿìèøÿì.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Çàéäåíáàóì äîäàãëàðûíû áöçäö:

– Òÿçÿ Àðîí Ãîëäáåðãäèð.
– Íåúÿ? Ãàäûí íÿ òåç ÿðÿ ýåòäè?
– Ýåòìÿéèá. Þëìöø Ãîëäáåðãèí ïàñïîðòóíó îíà èêè ìèí
ôðàíêà ñàòûá. Ãîúà Ãîëäáåðãèí ÷àë ñàããàëû âàðäû. Èíäè äÿ áó
òàéû ñàããàë áóðàõûð. Ïàñïîðò ö÷öí øÿêèëäÿí þòðö... Ñàããàëû
÷ûõìàìûø ïàñïîðòäàí èñòèôàäÿ åëÿìÿéÿ ãîðõóð. Çàìàíû
ãàáàãëàìàã èñòÿéèð!
Ðàâèê éåíÿ ÿñÿáèëèêëÿ úîä ñàããàëûíû äèäèøäèðÿ-äèäèøäèðÿ
îíó ïàñïîðòäàêû øÿêèëëÿ ìöãàéèñÿ åëÿéÿí êèøèéÿ áàõäû:
– Óçàãáàøû, äåñèí êè, ñàããàëûìû éàíäûðìûøàì.
– Éàõøû ôèêèðäèð, îíà äåéÿðÿì. – Çàéäåíáàóì ïåíñíå-
ñèíè ýþòöðöá ÿëèíäÿ îéíàòäû, ýöëöìñÿäè. – Úÿíúÿë èøäèð! Èêè
ùÿôòÿ áóíäàí ãàáàã õàëèñ àëâåð èäè. Èíäè èñÿ Âèçåíùîô ãûñãàí-
ìàüà áàøëàéûá, ùå÷ Ðóò Ãîëäáåðãèí äÿ ùàëû þçöíäÿ äåéèë.
Áó äà ñÿíÿäèí èáëèñëèéè! Êàüûçà ÿñàñÿí, êèøè îíóí ùàëàëúà
422 ÿðèäèð...
Î äóðóá òÿçÿ Àðîí Ãîëäáåðãÿ òÿðÿô ýåòäè. Ìîðîçîâ
Ðàâèêÿ áàõäû:
– «Ñÿíÿäèí èáëèñëèéè»íè éàìàí äåäè. Áó ýöí íåéëÿéÿúÿê-
ñÿí?
– Êåò Ùåãñòðåì àõøàì «Íîðìàíäèéà» ýÿìèñè èëÿ ýåäèð,
îíó Øåðáóðà àïàðàúàüàì. Þç ìàøûíûíäà ýåäèð, îíó ãàé-
òàðûá ãàðàæà ñàëàúàüàì. Ìàøûíû ãàðàæ ñàùèáèíÿ ñàòûá.
– Éîë ýåäÿ áèëÿð?
– ßëáÿòòÿ. Èíäè îíóí ö÷öí íåéëÿìÿéèí ôÿðãè éîõäóð.
Ýÿìèäÿ éàõøû ùÿêèì âàð. Íéó-Éîðêäà äà... – Ðàâèê ÷èéèíëÿ-
ðèíè ÷ÿêèá, ãÿäÿùèíè áîøàëòäû.
«Êàòàêîìáà»íûí ùàâàñû àüûð, áîüóúó èäè. Ïÿíúÿðÿñè
éîõäó. Òîçà áÿëÿíìèø ñöíè ïàëìàíûí àëòûíäà ãîúà ÿð-àðâàä
îòóðìóøäó. Ãöññÿ-êÿäÿð îíëàðûí äþðä éàíûíà ÷ÿïÿð ÷ÿê-
ìèøäè. ßë-ÿëÿ òóòóá ùÿðÿêÿòñèç îòóðìóøäóëàð âÿ áàõàí
äåéÿðäè êè, îíëàð áèð äÿ àéàüà äóðà áèëìÿéÿúÿêëÿð...
Ðàâèêÿ áèðäÿí-áèðÿ åëÿ ýÿëäè êè, äöíéàíûí áöòöí äÿðä-
ÿëÿìè áó ãàðàíëûã çèðçÿìèéÿ äîëóá. Äèâàðäàí àñûëìûø þëýöí
èøûãëû ñàïñàðû åëåêòðèê ëàìïàëàðû áó îòàüû äàùà äà éîõñóëëàø-
äûðûðäû. Ñöêóò, ïû÷ûëòû, ýöíäÿ ìèí äÿôÿ îõóíàí êàüûç-êóüóç-
ëàðûí õûøûëòûñû, ëàë-äèíìÿç îòóðóá äþíÿ-äþíÿ ýöíëÿðè ñàéìàã,
öìèäñèç-öìöäñèç þç ñîíóíó ýþçëÿìÿê, úöçè, ìèñêèí áèð
ãåéðÿò ùèññè, ìèí äÿôÿ àë÷àëäûëìûø, ìèí äÿôÿ òÿùãèð åäèëìèø
E
ùÿéàò! Î ùÿéàòû èíäè áèð êöíúÿ ãûñíàéûáëàð, äÿùøÿòÿ ýÿëèá, íÿ
åäÿúÿéèíè áèëìèð! Áèðäÿí-áèðÿ î, áóíëàðûí ùàìûñûíû äóéäó, R
èéèíè àëäû. Áó, ãîðõó èéè èäè. Ñîíóíúó íÿùÿíý, ëàë áèð ãîðõó èäè

âÿ î äà áóíó äóéóðäó. Áèëäè êè, îíó áèð äÿôÿ äÿ ùÿáñ äöøÿð-
ýÿñèíäÿ, àäàìëàðû êö÷ÿëÿðäÿí, éàòàí éåðäÿí ýÿòèðèá áàðàê-
ëàðà äîëäóðàíäà âÿ ùÿìèí àäàìëàð äà áàøëàðûíà íÿ ýÿëÿúÿ-
éèíè ýþçëÿéÿíäÿ ùèññ åòìèøäè...
Ãîíøó ñòîë àðõàñûíäà èêè íÿôÿð îòóðìóøäó: ñà÷ûíû òàü-
äàí àéûðìûø ãàäûí âÿ îíóí ÿðè. Ãàðøûëàðûíäà, òÿõìèíÿí, éåä-
äè-ñÿêêèç éàøëàðûíäà áèð îüëàí óøàüû äàéàíìûøäû. Ñòîëëàðûí
àðàñûíäà ÷îõ âóðíóõìóø, ùÿðÿäÿí áèð-èêè ñþç åøèäÿíäÿí
ñîíðà ãàéûäûá ýÿëìèøäè.
Î:
– Íèéÿ áèç éÿùóäèéèê? – äåéÿ àíàñûíäàí ñîðóøäó.
Ãàäûí úàâàá âåðìÿäè.
Ðàâèê Ìîðîçîâà áàõäû:
– Ìÿí õÿñòÿõàíàéà ýåäÿñèéÿì, – äåäè. 423
– Ìÿí äÿ ÷ûõûðàì.
Îíëàð ïèëëÿêÿíëÿ éóõàðû ãàëõàíäà Ìîðîçîâ äåäè:
– ×îõ áèëìÿéèí þçö äÿ éàõøû äåéèë. Áóíó ñÿíÿ êþùíÿ
àíòèñåìèò êèìè äåéèðÿì!
***
«Êàòàêîìáà»äàí ñîíðà õÿñòÿõàíà àäàìà úÿííÿò êèìè
ýþðöíöðäö. ßëáÿòòÿ, áóðàäà äà äÿðä-ÿëÿì, ÿçàá-èøýÿíúÿ,
õÿñòÿëèê âàðäû, àíúàã áèëèðäèí êè, îíëàðûí íÿñÿ àüëàñûüàí áèð
ñÿáÿáè âàð. Íèéÿ áåëÿ îëäóüóíó áèëèðäèí âÿ áèð äÿ îíó áèëèðäèí
êè, íÿéè åëÿìÿê îëàð, íÿéè éîõ... Ùÿð øåé ýåð÷ÿê èäè âÿ ýþðöð-
äöí, îíà ãàðøû íÿñÿ åëÿìÿéÿ ÷àëûøûðäûí...
Âåáåð ìöàéèíÿ îòàüûíäà îòóðóá ãÿçåò îõóéóðäó. Ðàâèê
îíóí ÷èéèíëÿðè öçÿðèíäÿí þòÿðè ãÿçåòÿ áàõûá:
– Éàõøû éàçûáëàð, åëÿìè? – äåäè.
Âåáåð ãÿçåòè éåðÿ òóëëàäû:
– Ñàòãûíëàð! Áèçèì ñèéàñÿò÷èëÿðèí ÿëëè ôàèçèíè àñìàã ëàçûìäûð!
– Äîõñàí ôàèçèíè, – äåéÿ Ðàâèê äöçÿëèø âåðäè. – Äöðàíûí
õÿñòÿõàíàñûíäà éàòàí ãàäûíäàí õÿáÿð âàð?
Âåáåð ùèðñëè-ùèðñëè ñèãàðåò ÷ûõàðäû:
– Éàõøûäûð... Ñèçèí íÿ âåúèíèçÿ, Ðàâèê?! Àíúàã ìÿí ôðàí-
ñûçàì!
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ìÿí èñÿ ùå÷ íÿéÿì... Àíúàã èñòÿðäèì êè, Àëìàíèéàíûí

áöòöí áÿäáÿõòëèéè äÿ áó úöð ñàòãûíëûãäàí èáàðÿò îëñóí.
Âåáåð áàøûíû ãàëäûðäû:
– Ìÿí éåíÿ áîø-áîø äàíûøäûì, áàüûøëàéûí! – Ñèãàðåòè
éàíäûðìàã äà éàäûíäàí ÷ûõìûøäû. – Ìöùàðèáÿ îëà áèëìÿç,
Ðàâèê! Ñàäÿúÿ îëàðàã, ìöìêöí äåéèë! Ùàìûñû ùÿäÿ-ãîðõó,
ùàé-êöéäöð! Ñîí àíäà íÿñÿ îëàúàã... – Î ñóñäó. ßââÿëêè
èíàìûíäàí íèøàíÿ ãàëìàìûøäû. – Óçàãáàøû, áèçèì Ìàæèíî
õÿòòèìèç âàð!
Ñîí ñþçëÿðè äåéÿíäÿ, åëÿ áèë, êèìÿñÿ éàëâàðûðäû...
– ßëáÿòòÿ! – Àíúàã Ðàâèêèí ñÿñèíäÿ äÿ èíàìñûçëûã âàðäû.
Áóíó éöç äÿôÿ åøèòìèøäè. Ôðàíñûçëàðëà ñþùáÿò ùÿìèøÿ áóíóí-
ëà áèòèðäè.
Âåáåð àëíûíûí òÿðèíè ñèëäè:
– Äöðàí âàð-éîõóíó Àìåðèêàéà ýþíäÿðèá. Êàòèáÿñè
äåäè.
424 – Åëÿ äÿ îëìàëû èäè!
Âåáåðèí áÿðÿëìèø ýþçëÿðè Ðàâèêÿ äèêèëäè:
– Þçö äÿ Äöðàí òÿê äåéèë. Ìÿíèì ãàéíûì äà ôðàíñûç
àêñèéàëàðûíû àìåðèêàí àêñèéàëàðûíà äÿéèøèá. Ãàñòîí Íåðå äÿ
áöòöí ïóëëàðûíû äîëëàðà ÷åâèðèá ñåéôèíäÿ ñàõëàéûð. Äåéèðëÿð,
Äöïîí äà áàüûíäà áèð íå÷ÿ êèñÿ ãûçûë áàñäûðûá... – Î àéàüà
äóðäó. – Äàíûøìàüà äèëèì äÿ ýÿëìèð. Ùå÷ èíàíìàã èñòÿìè-
ðÿì! Îëà áèëìÿç êè, Ôðàíñàíû ñàòñûíëàð, äàüûòñûíëàð. Òÿùëöêÿ
éàðàíàí êèìè ùÿð øåé áèðëÿøÿúÿê! Ùÿð øåé!
– Ùÿð øåé... – äåéÿ Ðàâèê äÿ ãöññÿëè-ãöññÿëè òÿêðàð åòäè.
–Ñÿíàéå äÿ, èíäèäÿí Àëìàíèéà èëÿ àëâåðÿ áàøëàìûø ñèéàñÿò-
÷èëÿð äÿ...
Âåáåð þçöíö ýöúëÿ ÿëÿ àëäû:
– Ðàâèê! Áÿëêÿ... áÿëêÿ, áàøãà øåé ùàãäà äàíûøàã?
– Éàõøû... Ìÿí Êåò Ùåãñòðåìè Øåðáóðà àïàðàúàüàì.
Ýåúÿéàðû ãàéûäàðàì...
– Îëäó... – Âåáåð òþâøöéöðäö. – Áÿñ ñèç... ñèç íÿ ôèêèðëÿ-
øèðñèíèç, Ðàâèê?
– Ùå÷ íÿ. Ôðàíñûç êîíñëàýåðèíÿ äöøÿúÿéÿì. Ùÿð ùàëäà,
àëìàíëàðûíêûíäàí éàõøû îëàð.
– Îëà áèëìÿç! Ôðàíñà ãà÷ãûíëàðà òîõóíìàç!
– Áàõàðûã! Ìöòëÿã åëÿäèð, áóðàäà àéðû ñþùáÿò îëà áèëìÿç.
– Ðàâèê...
– Éàõøû, áàõàðûã. Öìèä åäÿê êè, ñèç äåéÿíäèð. «Ëóâð»
E
ìóçåéèíäÿêè éûð-éûüûøäàí õÿáÿðèíèç âàð? ßí éàõøû øÿêèëëÿðè
Ìÿðêÿçè Ôðàíñàéà êþ÷öðöðëÿð. R
– Õåéð. Áóíó ùàðàäàí áèëèðñèíèç?

– Ýöíîðòàäàí ñîíðà ýåòìèøäèì. Øàðòð êèëñÿñèíèí âèòðàæ-
ëàðûíû äà ãàáëàøäûðûáëàð. Äöíÿí äÿ îðàäàéäûì. ×îõ ñåíòè-
ìåíòàë êþ÷ùàêþ÷äöð! Èñòÿéèðäèì, îíëàðà áèð äÿ áàõûì, àíúàã
éûüûøäûðìûøäûëàð. Àõû òÿééàðÿ ìåéäàíû îðà ëàï éàõûíäûð! Éåðèíÿ
òÿçÿ øöøÿëÿð äÿ ñàëûíûá. Ëàï êå÷ÿí èë Ìöíõåí êîíôðàíñû êå÷è-
ðèëÿíäÿ åëÿäèêëÿðè êèìè...
– Ýþðöðñöíöç?! – Âåáåð åëÿ áó ñþçëÿðäÿí éàïûøäû. – Îí-
äà äà ùå÷ íÿ îëìàäû. Éàëàíäàí ùàé-êöé ãàëõäû, àíúàã
×åìáåðëåí ñöëù ÷ÿòèðè èëÿ þçöíö éåòèðäè.
– Åëÿäèð. Àíúàã óíóòìàéûí êè, ñöëù ÷ÿòèðè Ëîíäîíäàäûð-
ñà, çÿôÿð èëàùÿñè äÿ «Ëóâð»äàäûð. Äöçäöð, áàøû éîõäóð, àíúàã
ãàëàúàã... ×îõ àüûðäûð, àïàðà áèëìèðëÿð. Éàõøû, ìÿí ýåòäèì,
Êåò Ùåãñòðåì ýþçëÿéèð.
425
Äöìàü «Íîðìàíäèéà» ýÿìèñè ãàðàíëûã ëèìàíäà þç
ÿëâàí èøûãëàðû èëÿ ìèí ðÿíýÿ ÷àëûðäû. Äÿíèçäÿí ñÿðèí, äóçëó
êöëÿê ÿñèðäè. Êåò ïàëòîñóíóí éàõàñûíû áÿðê-áÿðê áàüëàäû. ×îõ
àðûãëàìûøäû. Àëìàúûã ñöìöêëÿðè ÷ûõìûø ñèôÿòèíäÿêè ãîðõóíú
èðè ýþçëÿðè ãàðàíëûã ÷þêìöø áèð úöò ýþëÿ áÿíçÿéèðäè.
– Ãàëñàéäûì, éàõøû îëàðäû... – Êåò äèëëÿíäè. –Ýåòìÿê áèð-
äÿí-áèðÿ åëÿ àüûð ýÿëèð êè!
Ðàâèê äèããÿòëÿ îíóí öçöíÿ áàõäû. Î íÿùÿíý ýÿìè ýÿëèá
äàéàíìûøäû, ïèëëÿêÿíëÿðè èøûãëû èäè âÿ úàìààò äà è÷ÿðè äîëóðäó.
×îõó äà åëÿ òÿëÿñèðäè êè, åëÿ áèë, ñîí àíäà ýåúèêìÿêäÿí ãîð-
õóðäó... Î èøûì-èøûì èøûëäàéàí ñàðàé ýÿëèá äàéàíìûøäû âÿ
èíäè îíóí àäû «Íîðìàíäèéà» äåéèë, «Úàí ãóðòàðìàã», «Àðà-
äàí ÷ûõìàã», «Õèëàñ îëìàã» èäè. Î, èíäè Àâðîïàíûí ìèí-ìèí
øÿùÿðèíäÿ, åâëÿðèíäÿ, ìèñêèí ìåùìàíõàíàëàðûíäà, çèðçÿìè-
lÿðèíäÿ éàøàéàí ìèí-ìèí àäàì ö÷öí ÿë÷àòìàç áèð õÿéàë èäè
âÿ þëöìöí è÷èí-è÷èí éåäèéè áèð àäàì äà éàíûíäà äàéàíûá
ìåùðèáàí, ùÿëèì ñÿñëÿ äåéèðäè: «Ãàëñàéäûì, éàõøû îëàðäû...»
Ùÿð øåé þç ìÿíàñûíû èòèðìèøäè. Èñòÿð «Èíòåðíàñèîíàë»äà
ãàëàí ìöùàúèðëÿð, èñòÿðñÿ äÿ Àâðîïàíûí ìèí-ìèí «Èíòåðíà-
ñèîíàë»ëàðûíäàêû äèäÿðýèíëÿð, ÿçàáêåøëÿð, íÿäÿíñÿ ãà÷ûá
úàíûíû áèðòÿùÿð ãóðòàðàíëàð, öìèäñèçëÿð áó ýÿìèéÿ ìèíÿ áèë-
ñÿéäèëÿð, «ìèí øöêöð!» äåéÿðäèëÿð, áèëåò òàïñàéäûëàð, ñåâèíú-
äÿí äÿëè îëàð, ùû÷ãûðà-ùû÷ãûðà àüëàéàð, ïèëëÿêÿíëÿðè ãóúàãëàéûá
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
þïÿð, ìþúöçÿéÿ èíàíàðäûëàð... Î áèëåò êè èíäè êöëÿê þëöìöíÿ

äîüðó ýåäÿí áèð àäàìûí éîðüóí ÿëèíäÿ éåëëÿíäèðèðäè âÿ
ùÿìèí àäàì äà äåéèðäè: «Ãàëñàéäûì, éàõøû îëàðäû...»
Áèð äÿñòÿ àìåðèêàëû ýÿëäè. Éàâàø-éàâàø, äåéÿ-ýöëÿ, ñÿñ-
êöé ñàëà-ñàëà... Äöíéàíûí þçö áîéäà âàõòëàðû âàðäû. Îíëàðû
ýåòìÿéÿ ñÿôèðëèê òÿëÿñäèðìèøäè. Èíäè äÿ îíó ìöçàêèðÿ åäèðäè-
ëÿð. Ùåéèô, áèð àç äà ãàëàðäûëàð! Ãàëûá áöòöí áó èøëÿðèí ñîíó-
íó ýþðñÿëÿð, ëàï fun1 îëàðäû! Îíëàðà íÿ îëàñû èäè êè? Àõ, áó
ñÿôèðëèê! Àìåðèêà êè áèòÿðÿôäèð! Ùåéèô!
ßòèð ãîõóñó. Áÿðáÿçÿê. Áèð-áèðèíÿ ýþç âóðàí áðèëéàíòëàð.
Áèð àç áóíäàí ãàáàã «Ìàêñèì» ðåñòîðàíûíäà îòóðìóøäó-
ëàð. Äîëëàðëà íÿ óúóç äöøöðìöø! Àõûðäà äà «Êàðòîí 29»,
«Ïîë Ðîæå 28» è÷äèëÿð. Èíäè äÿ ýÿìè... Ýåäèá áàðäà îòóðàúàã,
«Òðèê-Òðàê» îéíàéàúàã, áèð íå÷ÿ ãÿäÿù äÿ âèñêè è÷ÿúÿê-
ëÿð...Àíúàã êîíñóëëóãëàðûí ãàáàüûíäà èíäè íÿ ãÿäÿð öìèäñèç
àäàì äàéàíûá, þëöì ãîðõóñó äà áàøëàðûíûí öñòöíö àëûá âÿ
426 àðòûã ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøàí ÿìÿêäàøëàð, éà äà õûðäàúà áèð
ìÿìóð ùÿðáè ñÿùðà ìÿùêÿìÿñè êèìè ùþêì âåðèð, áàøûíû
áóëàéûð: «Éîõ! Âèçà îëìàéàúàã Éîõ, ìöìêöí äåéèë!» Áåëÿ-
ëèêëÿ äÿ, áó ñÿññèç-ñÿìèðñèç ýöíàùñûçëàðà ñÿññèç-ñÿìèðñèç þëöì
ùþêìö îõóíóðäó. Ðàâèê äèããÿòëÿ ýÿìèéÿ áàõäû. Î, èíäè àäè
ýÿìèëèêäÿí ÷ûõûá, Íóùóí ýÿìèñèíÿ äþíìöøäö. ×îõ éöíýöë
èäè âÿ òóôàí ãîïìàìûø ýåòìÿê èñòÿéèðäè. Áó òóôàíäàí áèð äÿôÿ
éàõà ãóðòàðìûøäû. Àíúàã áó äÿôÿ ÷ÿòèí èäè...
– Âàõòäûð, Êåò.
– Âàõòäûð? ßëâèäà, Ðàâèê!
– ßëâèäà, Êåò.
– Áèð-áèðèìèçÿ éàëàí ñàòìàüà åùòèéàú éîõäóð, åëÿìè?
– Åëÿäèð.
– Ñèç äÿ ýÿëèí Àìåðèêàéà...
– Ìöòëÿã, Êåò. Ëàï òåçëèêëÿ...
– ßëâèäà, Ðàâèê! ×îõ ñàü îëóí! Èíäèñÿ ýåäèðÿì... Ýþéÿð-
òÿäÿí ÿë åëÿéÿúÿéÿì. Ýÿìè òÿðïÿíÿíÿ êèìè ýþçëÿéèí, ìÿíÿ
ÿë åëÿéèí.
– Éàõøû, Êåò.
Î, àñòà-àñòà, ýöúëÿ ñåçèëÿúÿê ãÿäÿð ëÿíýÿð âóðà-âóðà
ýÿìèéÿ ãàëõäû. Éàíûíúà ýåäÿíëÿðèí ùàìûñûíäàí àðûã èäè,
øàõ èäè âÿ ñàíêè, áÿäÿíèíäÿ ÿò äåéèëÿí øåé ãàëìàìûøäû,
ëàáöä þëöìöí ãöññÿ äîëó ýþçÿëëèéèíÿ áöðöíöá ýåäèðäè...
1
Êåô (èíý.)
E
Öç-ýþçöíäÿí úÿñàðÿò éàüûðäû, áàøû ìèñèðëèëÿðèí òóíú ïèøèê
ùåéêÿëèíèí áàøûíà îõøàéûðäû, ôÿðãè áèðúÿ îíäà èäè êè, áóíóí R
öçöíäÿ úèçýèëÿð, ùÿéàò íèøàíÿñè, ýþçëÿð âàðäû...

Àõûðûíúû ñÿðíèøèíëÿð... Ãàí-òÿðÿ áàòìûø áèð éÿùóäè õÿç
ïàëòîñóíó ãîëòóüóíà âóðóá, àç ãàëûð, àüëû áàøûíäàí ÷ûõñûí,
èêè ùàìáàë äà îíóí éöêöíö ýÿòèðèð... Î ýàù éöéöðöð, ýàù äà
äàéàíûá ãûøãûðûðäû. Àõûðûíúû àìåðèêàëûëàð äà ýÿëäèëÿð. Ïèëëÿêÿí-
ëÿðè éàâàø-éàâàø ÷ÿêäèëÿð. Ðàâèêè ãÿðèáÿ áèð ùèññ áöðöäö. Ïèë-
ëÿêÿíëÿð, ñàíêè, ÿáÿäèëèê éûüûëäû... Áó äà ñîíó! Ñó òÿðïÿíäè.
Ñÿðùÿä... Èêèúÿ ìåòð ñó éîëóíäàí ñîíðà Àìåðèêà èëÿ Àâðîïà
ñÿðùÿäè áàøëàéûð. Ùÿéàòëà ôÿëàêÿòèí ñÿðùÿäè...
Ðàâèê ýþçëÿðè èëÿ Êåòè àõòàðäû âÿ î äÿãèãÿ äÿ òàïäû.
Ýþéÿðòÿäÿ äàéàíûá ÿë åëÿéèðäè. Ðàâèê äÿ ÿëèíè éåëëÿòäè...
Äåéÿñÿí, ýÿìè àñòà-àñòà òÿðïÿíäè. Ñàíêè, ñàùèë þçö ýåðè
÷ÿêèëäè. Ëàï àçúà... ùå÷ ùèññ îëóíìàäû äà... Âÿ äöìàü ýÿìè
áèðäÿí-áèðÿ ñàùèëäÿí ãîïäó, ãàðàíëûã ñÿìàíûí ãîéíóíäàêû
ãàðàíëûã ñóëàðäà ÿë÷àòìàç óçàãëûüà äîüðó ñöçäö. Êåò äàùà 427
ýþðöíìöðäö. Ñàùèëäÿ ãàëàíëàð äèíìÿç-ñþéëÿìÿç, ïåøìàí-
ïåøìàí, ñàõòà òÿáÿññöìëÿ áèð-áèðèíÿ áàõäûëàð âÿ êèìè òÿëÿ-
ñÿ-òÿëÿñÿ, êèìè äÿ òÿðÿääöäëÿ îðàäàí óçàãëàøäû.,.
Ìàøûí ãàðàíëûã ýåúÿäÿ Ïàðèñÿ òÿðÿô öç ãîéìóøäó.
Íîðìàíäèéàíûí ìåéâÿ áàüëàðû, ùàñàðëàðû áèð-áèð àðõàäà ãàëûð-
äû. Áÿäèðëÿíìèø àé áóëóäëó ñÿìàäàí àñûëìûøäû. Ýÿìè éàääàí
÷ûõìûø, éàëíûç áó ýåúÿ ìÿíçÿðÿñè, ãóðó îò, éåòèøìèø àëìà ÿòðè,
ñöêóò âÿ áèð äÿ ÿáÿäè îëàí øåéëÿðèí ùÿçèí ñÿäàñû ãàëìûøäû...
Ìàøûí, äåìÿê îëàð êè, ñÿññèç ýåäèðäè. Åëÿ ýåäèðäè êè, ùå÷
äåìÿçäèí, îíäà áó àüûðëûã âàð... Åâëÿð, êèëñÿëÿð, êÿíäëÿð, èøûã
ýÿëÿí áàëàúà êàôåëÿð, qÿlyÿnaltûëàð, èøûëäàéàí ÷àéëàð, äÿéèðìàí-
ëàð áèð-áèð þòäö, ãàðøûäà, ñàíêè, ñîíó ëàï éàõûíäàúà ýþéëÿ áèð-
ëÿøÿí áèð äöçÿíëèê à÷ûëäû. Ùÿìèí äöçÿíëèéèí öñòöíäÿ ãöááÿ-
ëÿíìèø ñÿìà äÿ íÿùÿíý áàëûããóëàüûíûí è÷ òÿðÿôèíÿ îõøàéûðäû
âÿ îíóí ñöäðÿíýëè ñÿäÿôèíäÿ àé ìèðâàðè êèìè áÿðã âóðóðäó...
Ùÿð øåé áàøà ÷àòûá òàìàìà éåòìèøäè. Ðàâèê áóíà îõøàð
ùèññëÿðè àðòûã áèð äÿôÿ êå÷èðìèøäè. Àíúàã áó äÿôÿêè ùÿìèøÿ-
êèíäÿí àéäûí, ùÿìèøÿêèíäÿí ýöúëö èäè, îíäàí ãà÷ìàã îëìóð-
äó, ùèññëÿð îíó úàéíàüûíà àëûðäû. Ùå÷ þçö äÿ ìöãàâèìÿò
ýþñòÿðìèðäè.
Ñàíêè, ùÿð øåé ÷ÿêèñèçëèêäÿ ñöçöðäö... Ýÿëÿúÿêëÿ êå÷ìèø
ýþðöøìöøäö. Àíúàã îíëàðûí íÿ áèð àðçóñó, íÿ áèð ÷ÿêÿúÿéè
ãàëìûøäû. Èíäè êå÷ìèø äÿ, ýÿëÿúÿê äÿ åéíè èäè, ùå÷ íÿ èëÿ
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
ôÿðãëÿíìèðäè. Öôöãëÿð åéíèëÿøìèø âÿ ùàíñû ìþúöçÿëè àíäàñà

ùÿéàò òÿðÿçèñèíèí ýþçëÿðè äÿ òàðàçëàøìûøäû... Òàëå ùå÷ âàõò
îíà ãàðøû ãîéóëàí úÿñàðÿò ùèññèíäÿí ýöúëö îëìàéûá! Ýþð-
äöí, äþçÿ áèëìèðñÿí, î âàõò þçöíö þëäöðöðñÿí. Éàõøû êè,
àäàì áóíó áèëèð. Âÿ áèð äÿ îíó áèëìÿê éàõøûäûð êè, íÿ ãÿäÿð
íÿôÿñèí ýåäèá-ýÿëèð, ùå÷ íÿ èòèðèëìÿéèá...
Ðàâèê îíó íÿ ýþçëÿäèéèíè áèëèðäè. Ùàðà ýåòäèéèíè äÿ áèëèðäè.
Âÿ áèð äÿ îíó áèëèðäè êè, ñàáàù éåíÿ þçöíö ãîðóéàúàã. Àíúàã
áó ýåúÿ, èòèðèëìèø çèðâÿíèí ñàùèëëÿðèíäÿí ýÿëÿúÿê áÿäáÿõòëèéèí
ãàí ãîõóñóíà áÿëÿíìèø áèð äöíéàéà ãàéûòäûüû ñààòäà ùÿð
øåé äÿéèøèá ìÿíàñûíû èòèðìèø, áèð-áèðèíÿ ãàðûøìûøäû. Òÿùëöêÿ
þç òÿùëöêÿëèëèéèíäÿ ãàëûðäû, àíúàã ùÿëÿ ýÿëìÿìèøäè. Òàëå þçö
ùÿì ãóðáàí èäè, ùÿì äÿ ãóðáàí ãÿáóë åäÿí áèð ñÿúäÿýàù.
À÷ûëàí ñàáàù èñÿ íàìÿëóì áèð äöíéà...
Ùÿð øåé éàõøû èäè. Îëàí äà, îëàúàã äà! Áÿñè èäè. ßýÿð
ñîíó ÷àòûáñà, åéáè éîõäóð, ãîé ÷àòñûí. Áèðèíè ñåâèá èòèðìèø,
428 áàøãàñûíà äà íèôðÿò åäèá þëäöðìöøäö. Èêèñèíäÿí äÿ úàíû
ãóðòàðìûøäû. Áèðè îíóí ùèññ âÿ äóéüóëàðûíû òîðïàüà áàñäûð-
ìûø, î áèðè èñÿ êå÷ìèø ùàãäà õàòèðÿëÿðè áèðäÿôÿëèê ñþíäöð-
ìöøäö. Äàùà ùå÷ íÿäÿí íèýàðàí÷ûëûüû ãàëìàìûøäû. Íÿ áèð
àðçóñó, íÿ áèð íèôðÿòè, íÿ äÿ áèð øèêàéÿòè âàðäû. ßýÿð áóíóíëà
òÿçÿäÿí íÿñÿ áàøëàéûðäûñà, åéáè éîõäóð, ãîé áàøëàñûí.
Îíñóç äà ÷îõ øåé ýþðöá-ýþòöðìöø, çÿèôëÿìÿê ÿâÿçèíÿ,
ãöââÿòëÿíìèøäè, áèð äÿ áàøëàéàðäû. Äóìàí ÷ÿêèëìèø, èôëèú
âóðàí éåðëÿð ñàüàëìûø, ìèñêèíëèê ýöúÿ ÷åâðèëìèøäè. Ùÿð øåé
éàõøû îëìóøäó...
Êàííà ÷àòìàìûø éîëäà ÷îõëó àò ýþðäö. Äÿñòÿ-äÿñòÿ
àòëàð, àòëàð... Àé èøûüûíäà êþëýÿéÿ îõøàéûðäûëàð. Ñîíðà äà äþðä
úÿðýÿ äöçöëìöø êèøèëÿð... ßëëÿðèíäÿ äÿ áàüëàìà, êàüûç òîðáà,
÷àíòà... Ñÿôÿðáÿðëèê áàøëàíìûøäû!
Äåìÿê îëàð êè, ñÿñëÿðè ÷ûõìûðäû. Ùå÷ êÿñ îõóìóðäó.
Äàíûøàí äà éîõ èäè. Áó êþëýÿ äÿñòÿëÿðè ñÿññèç-ñÿìèðñèç ãàðàí-
ëûã ýåúÿäÿ éîëóí ñàüû èëÿ àääûìëàéûðäû. Éîëóí ñîëó èñÿ ìàøûí-
làðà ãàëìûøäû...
Ðàâèê îíëàðû áèð-áèð þòäö. «Àòëàð, – äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èð-
äè. – Àòëàð! 1914-úö èëäÿêè êèìè... Òàíê ýþðöíìöðäö. Àòëàð...»
Éàíéóðäà ÷àòàíäà äàéàíäû, áåíçèí òþêäöðäö. Áàëàúà
ãÿñÿáÿíèí ïÿíúÿðÿëÿðèíäÿí èøûã ýÿëèðäè, àíúàã ñöêóòà ãÿðã
îëìóøäó. Áèð äÿñòÿ äÿ ýÿëèá êå÷äè. Úàìààò îíëàðûí àðõàñûí-
úà áàõäû, ùå÷ êÿñ äÿ ÿë åëÿìÿäè...
E
– Ìÿí äÿ ñàáàù ýåäèðÿì... – Áåíçèíñàòàí êèøè äèëëÿíäè.
Îíóí êÿíäëèëÿðÿ ìÿõñóñ àéäûí, ýöíäÿí ãàðàëìûø ñèôÿòè R
âàðäû.

– Àòàì àõûðûíúû ìöùàðèáÿäÿ þëäö. Áàáàì èñÿ 1871-ci èë
ìöùàðèáÿñèíäÿí ãàéûòìàéûá. Ñàáàù äà ìÿí ýåäèðÿì. Ùÿð
øåé òÿêðàð îëóíóð. Àðòûã íå÷ÿ éöç èëäèð êè, áó éîëóí éîë÷óñó-
éóã, àíúàã ùå÷ íÿéèí õåéðè éîõäóð, éåíÿ äÿ ýåäèðèê... – Êèøè
áèðúÿ áàõûøëà êþùíÿ íàñîñó, áàëàúà åâè âÿ éàíûíäà äèíìÿç
äàéàíìûø ãàäûíû ñöçäö. – Èéèðìè ñÿêêèç ôðàíê îòóç ñàíòèì,
ìöñéþ.
Éåíÿ ìÿíçÿðÿ... Àé... Äÿñòÿëÿð, äÿñòÿëÿð... Àòëàð... Ñöêóò...
Ðàâèê ìàøûíû áàëàúà áèð ðåñòîðàíûí ãàáàüûíäà ñàõëàäû.
Êö÷ÿéÿ èêè ñòîë ãîéóëìóøäó. Ñàùèáÿ äåäè êè, éåìÿéÿ ùå÷ íÿ
éîõäóð. Àíúàã øàì éåìÿéèíè þòöðìÿê îëìàçäû. Ôðàíñàäà
ãàéüàíàãëà ïåíäèð àõøàì éåìÿéè ñàéûëìûðäû. Àõûð êè, ñàùèáÿ
éîëà ýÿëäè, öñòÿëèê, ñàëàò, ãÿùâÿ, áèð ãðàôèí äÿ ÿëà øÿðàá ýÿòèðäè.
Ðàâèê ÷ÿùðàéû ðÿíýëè åâèí ãàáàüûíäà òÿêúÿ îòóðóá ÷þðÿê 429
éåéèðäè. ×ÿìÿíëèêëÿðÿ äóìàí ÷þêöðäö. Ãóðáàüàëàð ãóðóë-
äàéûðäû. Ñàêèòëèê èäè, éàëíûç éóõàðû ìÿðòÿáÿäÿí ðàäèîíóí ñÿñè
ýÿëèðäè. Òÿñÿëëè, èíàì äîëó áèð ñÿñäÿ ùÿì äÿ àíëàøûëìàç áèð
öìèäñèçëèê âàðäû. Ùàìû îíà ãóëàã àñûð, àíúàã ùå÷ êèì èíàí-
ìûðäû.
Éåìÿéèí ïóëóíó âåðäè.
– Ïàðèñäÿ èøûãëàðû ýèçëÿäÿúÿêëÿð, – ñàùèáÿ äèëëÿíäè. – Èíäè-
úÿ ðàäèî äåäè. Áÿëè... Ùàâà ùöúóìóíäàí ãîðóíìàã ö÷öí...
Åùòèéàò ö÷öí... Ðàäèî äåéèð êè, ùàìûñû åùòèéàò ö÷öíäöð. Ìöùà-
ðèáÿ îëìàéàúàã. Äàíûøûãëàð ýåäèð. Áóíà ñèç íÿ äåéèðñèíèç?
– Ùå÷ èíàíìûðàì êè, ìöùàðèáÿ îëàð... – Ðàâèê áèëìÿäè
þçýÿ íÿ äåñèí.
– Àëëàù åëÿñèí, ñèç äåéÿí êèìè îëñóí. Áóíóí íÿ õåéðè?
Àëìàíëàð Ïîëøàíû àëàíäàí ñîíðà Åëçàñ-Ëîòàðèíýèéàíû èñòÿéÿ-
úÿêëÿð... Ñîíðà äà ìöñòÿìëÿêÿëÿð... Ñîíðà äà áàøãà øåéëÿð.
Áèç òÿñëèì îëàíà, éà äà ìöùàðèáÿéÿ áàøëàéàíà êèìè òÿëÿáëÿð
àðòàúàã... Åëÿ èíäèäÿí áàøëàñà, éàõøûäûð...
Ñàùèáÿ àüûð àääûìëàðëà åâÿ òÿðÿô ýåòäè. Êö÷ÿäÿ òÿçÿ áèð
äÿñòÿ ýþðöíäö...
Öôöãäÿ Ïàðèñèí àë-ãûðìûçû èøûãëàðû ñàéðûøûðäû. Ãàðàíëûüà
áöðöíÿúÿê! Ïàðèñ ãàðàíëûüà áöðöíÿúÿê... Ùÿãèãÿò îëñà äà,
÷îõ ãÿðèáÿ ñÿñëÿíèðäè: Ïàðèñ ãàðàíëûüà ãÿðã îëàúàã! Åëÿ áèë,
äöíéà ãàðàíëûüà ãÿðã îëóðäó...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ãÿñÿáÿëÿð. Ñåíà ÷àéû. Óúãàð êö÷ÿëÿðäÿêè ãàéíàð ùÿéàò.

Áèðáàøà «Çÿôÿð òàüû»íà ÷ûõàí äöìäöç ïðîñïåêò... «Çÿôÿð
òàüû»íûí òóòãóí êþëýÿñè Åòóàë ìåéäàíûíûí äóìàíëû èøûüûí-
äàí áàø ãàëäûðìûøäû. Îíóí àðõàñûíäà èñÿ ùÿëÿ äÿ ñàéðûøàí
èøûãëàðû áÿðã âóðàí «Éåëèñåé ÷þëëÿðè»...
Ðàâèê äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëäû. Øÿùÿðÿ ýèðäè âÿ áèðäÿí ýþðäö
êè, Ïàðèñ, äîüðóäàí äà, ãàðàíëûüà áöðöíöð. Àääà-áóääà õÿñ-
òÿ öçëö çöëìÿòèí ëÿêÿëÿðè ýþðöíöðäö, ñàíêè, èøûì-èøûì èøûëäà-
éàí äÿðèíèí öñòöíÿ ãîòóð äöøìöøäö. Ðåêëàìëàðûí ýèçëÿíãà÷
îéíàéàí ÿëâàí èøûãëàðûíû áÿçè éåðëÿðäÿ ñèíÿ-ñèíÿ ýÿëèá îíëàðûí
òèòðÿê ãûðìûçû, àü, ìàâè ðÿíýëÿðèíèí àðàñûíäà ýèçëÿíìèø êþë-
ýÿëÿð óäìóøäó. Êö÷ÿëÿðèí áèð íå÷ÿñè àðòûã êîð îëìóøäó.
Ñàíêè, ãàðà-ãàðà ñîõóëúàíëàð îðàëàðà äîëóøóá, áöòöí èøàð-
òûëàðûí ãàáàüûíû êÿñìèøäèëÿð. V Ýåîðã ïðîñïåêòèíäÿ áèðúÿ
èøûã äà éàíìûðäû, Ìîíòåí ïðîñïåêòèíäÿêèëÿð äÿ àðòûã úàí
âåðèðäè. Ýåúÿëÿð þç èøûãëàðû èëÿ óëäóçëàðà êÿìÿíä àòàí åâëÿðèí
430 ÷ûëïàã, áîìáîç ôàñàäëàðû ýöúëÿ ñå÷èëèðäè. ÛÛÛ Åììàíóåë Âèê-
òîð ïðîñïåêòèíèí éàðûñû ãàðàíëûüà áöðöíìöøäö, éàðûñû èñÿ
ùÿëÿ äÿ èøûãëû èäè, äåéÿðäèí, áèð òÿðÿôèíè èôëèú âóðìóø áÿäÿíäèð,
úàí âåðèð, éàðûñû þëöá, éàðûñû ùÿëÿ éàøàéûð. Õÿñòÿëèê éàâàø-
éàâàø áöòöí øÿùÿðÿ éàéûëûðäû âÿ Ðàâèê «Êîíêîð» ìåéäàíûíà
ãàéûäàíäà ýþðäö êè, îíóí ýåíèø ãîéíóíà äà þëöì ñöêóòó
÷þêöá.
Íàçèðëèêëÿðèí áèíàëàðû äà áîìáîç ýþðöíöðäö. Èøûã áîéóí-
áàüûëàð ñûíìûø, äöìàü êþïöêëö ýåúÿëÿðäÿ ðÿãñ åäÿí òðèîí-
ëàð âÿ íåðåèäàëàð þç äåëôèíëÿðèíèí ãîéíóíäà áîìáîç, òóòãóí
ëÿêÿ êèìè äöøöá ãàëìûø, ôÿââàðÿëÿðèí ñóéó ãóðóìóø, àõàð
ñóëàð äàéàíìûø âÿ íÿ âàõòëàðñà èøûã ñà÷àí îáåëèñêèí áîçàð-
ìûø êþëýÿñè ÿáÿäèééÿòèí ùÿäÿ-ãîðõó ýÿëÿí íÿùÿíý áàðìàüû
êèìè ýåòäèêúÿ ãàðàíëûãëàøàí ñÿìàíûí áàüðûíà òóøëàíìûøäû.
Ùàâà ùöúóìóíäàí ìöäàôèÿ õèäìÿòèíèí ýþé ðÿíýëè çÿèô,
ýöúëÿ ñåçèëÿí èøûãëàðû õûðäàúà ìèêðîáëàð êèìè øÿùÿðèí úàíûíà
äàðàøûð, êþçÿðÿ-êþçÿðÿ êîñìèê âÿðÿì êèìè ñÿññèç-ñÿìèðñèç
ìÿùâ îëàí Ïàðèñè áöðöéöðäö...
Ðàâèê ìàøûíû òÿùâèë âåðäè, òàêñèéÿ ìèíèá «Èíòåðíàñèîíàë»à
ýÿëäè. Ñàùèáÿíèí îüëó ãàïûíûí àüçûíà áèð íÿðäèâàí ãîéóá,
îðàäàêû ëàìïàíû ýþé ðÿíýëèñè èëÿ äÿéèøèðäè. Ãàïûíûí öñòöí-
äÿêè èøûãäà ìåùìàíõàíàíûí àäû àéäûíúà îõóíóðäó, àíúàã
èíäè ýþé ðÿíýëè çÿèô èøàðòûäà ñþçöí éàðûñû èòìèøäè âÿ «íàñèîíàë»
ùèññÿñè äÿ ýöúëÿ ñå÷èëèðäè.
E
Ñàùèáÿ îíó ýþðÿí êèìè:
– Éàõøû êè, ýÿëäèíèç, – äåäè, – áèðè äÿëè îëóá. Éåääèíúè R
îòàãäà. Îòàüû áîøàëòñà, éàõøûäûð. Ìÿí ìåùìàíõàíàäà äÿëè

ñàõëàéàí äåéèëÿì.
– Áÿëêÿ, ùå÷ äÿëè îëìàéûá, òóòìàñû âàð?
– Ôÿðãè éîõäóð! Äÿëèëÿðèí éåðè äÿëèõàíàäûð. Þçëÿðèíÿ äÿ
äåäèì. ßëáÿòòÿ, ÷ûõìàã èñòÿìèðëÿð. Àäàì íÿ îéóíëàðäàí
÷ûõàðìûø?! Ñàêèòëÿøìÿñÿ, ÷ûõàðàúàüàì. Áåëÿ îëìàç, úàìààò
éàòìàã èñòÿéèð...
– Áó éàõûíëàðäà áèðè «Ðèòñ»äÿ äÿëè îëìóøäó. Þçö äÿ øàù-
çàäÿ! Àìåðèêàíëàð îíóí îòàüûíûí öñòöíäÿ äàâà ñàëìûøäûëàð...
– Î, áàøãà øåéäèð. Øàùçàäÿ ãàðàáàñìàäàí äÿëè îëìóø-
äó. Áó, éàõøû øåéäèð. Àíúàã áèçèìêè åùòèéàúäàí äÿëè îëóá.
Ðàâèê äèããÿòëÿ îíà áàõäû:
– Ùÿéàòäàí áàøûíûç ÷ûõûð, ìàäàì!
– ×ûõìàëûäûð. Ìÿí ïèñ àäàì äåéèëÿì, ãà÷ãûíëàðû ãàíà-
äûìûí àëòûíà àëìûøàì... Ùàìûñûíû... Ïèñ åëÿìèðÿì êè! Äöçäöð, 431
áóíäàí ãàçàíûðàì, àíúàã ëàï àç. Àììà áöòöí ýöíö ãûø-
ãûðàí äÿëèéÿ äþçìÿê îëìàç. Ñàêèòëÿøìÿñÿ, ÷ûõàðàúàüàì.
Áó, óøàüû íÿ ö÷öí éÿùóäè îëäóãëàðûíû ñîðóøàí ãàäûí èäè.
Áèð êöíúÿ ãîéóëìóø ÷àðïàéûäà îòóðóá ÿëëÿðè èëÿ ýþçöíö òóò-
ìóøäó. Îòàã ÷îõ èøûãëû èäè. Áöòöí ëàìïàëàðäàí ÿëàâÿ ñòîëóí
öñòöíäÿ èêè øàì äà éàíäûðûëìûøäû.
– Ìÿòáÿõáþúÿéè, – äåéÿ ãàäûí ìûçûëäàíäû. – Ìÿòáÿõáþ-
úÿéè! Ãàïãàðà, éåïéåêÿ... Ìÿòáÿõáþúÿéè... Èøûì-èøûì èøûë-
äàéûð... Îäóð, áàõ, êöíúäÿ îòóðóáëàð. Ýþð íÿ ãÿäÿðäèð, ìèí
äÿíÿ... Éîõ, ñàéû-ùåñàáû éîõäóð... Èøûüû éàíäûðûí... èøûã... éîõ-
ñà ýÿëÿúÿêëÿð... èøûã... èøûã... áàõ, ýÿëäèëÿð, ýÿëäèëÿð...
Ãàäûí ãûøãûðûá ýöíúÿ ãûñûëäû. Àéàãëàðûíû éûüûøäûðìûø, ÿëëÿ-
ðèíè äÿ öçöíÿ òóòìóøäó. Ýþçëÿðè øöøÿ êèìè èäè, àç ãàëûðäû
ùÿäÿãÿñèíäÿí ÷ûõñûí.
Êèøè îíóí ÿëëÿðèíäÿí òóòìàã èñòÿäè:
– Ùå÷ íÿ éîõäóð, ÿçèçèì, êöíúäÿ ùå÷ íÿ éîõäóð...
– Èøûã, èøûã! Ýÿëäèëÿð! Ìÿòáÿõáþúÿéè!
– Èøûã éàíûð, ÿçèçèì. Áèð îíëàðà áàõ! Ùÿòòà ñòîëóí öñòöí-
äÿ øàì éàíäûðìûøûã.
Î, úèá ôÿíÿðèíè ÷ûõàðûá, èøûãëû îòàüûí èøûã äîëó êöíúëÿðèíè
áèð àç äà èøûãëàíäûðäû.
– Ýþðöðñÿí, êöíúäÿ ùå÷ íÿ éîõäóð?! Þçö äÿ íåúÿ èøûã-
ëûäûð, ùå÷úÿ íÿ éîõäóð...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ìÿòáÿõáþúÿéè! Ìÿòáÿõáþúÿéè! Ýÿëäèëÿð! Ýÿëèðëÿð!

Ùàìûñû äà ãàðàäûð. Êöíú-áóúàã äîëóäóð! Èøûã! Èøûã! Äèâàðäà
éåðèéèðëÿð... Òàâàíäà... Òàâàíäà...
Ãàäûí õûðûëäàéûá, ÿëëÿðèíè áàøûíà àïàðäû. Ðàâèê êèøèäÿí
ñîðóøäó:
– Íÿ âàõòäàí áàøëàéûá?
– Ãàðàíëûã äöøÿíäÿí. Ìÿí éîõ èäèì. Äåìèøäèëÿð, Ùàèòè
êîíñóëëóüóíà ýåäèì, áÿëêÿ, áèð øåé ÷ûõäû. Óøàüû äà ýþòöð-
äöì.. Àíúàã ùå÷ íÿ ÷ûõìàäû... Ùå÷úÿ íÿ... Ãàéûäàíäà ýþð-
äöê êè, ÷àðïàéûíûí öñòöíäÿ îòóðóá ãûøãûðûð...
Ðàâèê èéíÿ ùàçûðëàäû.
– Éàòûðìûø?
Êèøè éàçûã-éàçûã îíóí öçöíÿ áàõäû:
– Áèëìèðÿì... Ùå÷ áåëÿ îëìàìûøäû. Ìöàëèúÿ ö÷öí ïóëó-
ìóç éîõäóð. Áèçèì... ùå÷ ñÿíÿäèìèç äÿ ãàéäàñûíäà äåéèë...
Êàø ñàêèòëÿøÿéäè! ßçèçèì, ùàìû áóðàäàäûð... Ìÿí äÿ, Çèãôðèä
432 äÿ... Ùÿêèì äÿ ýÿëèá. Ìÿòáÿõáþúÿéè íÿ ýÿçèð!
Ãàäûí îíóí ñþçöíö àüçûíäà ãîéäó:
– Ìÿòáÿõáþúÿéè! Ùÿð éàíäàí ýÿëèð... Ýþð íåúÿ ñöðö-
íöðëÿð...
Ðàâèê îíà èéíÿ âóðäó.
– ßââÿëëÿð äÿ áåëÿ îëóá?
– Õåéð. Áàøà äöøìöðÿì ìÿùç...
Ðàâèê ÿëèíè ãàëäûðäû:
– Éàäûíà ñàëìàéûí. Áèð-èêè äÿãèãÿäÿí ñîíðà ÿëäÿí äöøöá
éàòàúàã. Îëà áèëñèí, éóõóäà ýþðöá, ñÿêñÿíèá. Ñàáàù àéûëàí-
äà, áÿëêÿ äÿ, ùå÷ õàòûðëàìàäû. Ñèç äÿ éàäûíà ñàëìàéûí, þçö-
íöçö åëÿ àïàðûí êè, ýóéà, ùå÷ íÿ îëìàéûá.
– Ìÿòáÿõáþ÷ÿéè. – Ãàäûí éóõóëó-éóõóëó ìûçûëäàíäû.
– Èðè-èðè...
– Áó èøûãëàðûí ùàìûñû ëàçûìäûð êè?
– Åëÿ ùåé ãûøãûðûá «èøûã, èøûã» äåéèðäè, îíà ýþðÿ éàíäûðäûã.
– Èøûüû ñþíäöðöí, øàìëàðà èñÿ ùÿëÿëèê äÿéìÿéèí, ãîéóí
òàìàì éóõóéà ýåòñèí. Èíäèúÿ éàòàúàã, äîçàíû ÷îõ åëÿìè-
øÿì. Ñàáàù îí áèðäÿ ýÿëèá äÿéÿðÿì.
– Òÿøÿêêöð åäèðÿì. Äîêòîð, äåìÿéèíèçÿ ýþðÿ...
– Õåéð. Èíäè áåëÿ øåéëÿð ÷îõ îëóð. Áèð íå÷ÿ ýöí åùòèéàòëû
äîëàíûí, êÿäÿðèíèçè áöðóçÿ âåðìÿéèí.
«Äåìÿê àñàíäûð!» – Ðàâèê þç îòàãûíà ýåäÿðêÿí öðÿ-
éèíäÿí êå÷èðäè.
E
Èøûüû éàíäûðäû. ×àðïàéûíûí éàíûíäà ÷îõëó êèòàá âàðäû:
Ñåíåêà, Øîïåíùàóåð, Ïëàòîí, Ùåðàêëèò, Ðèëêå, Ëàî-Òñçû, Ëå R
Òàéáî, Ïàñêàë âÿ áèð äÿ Èíúèë... ßí ìÿòèí, ÿí ùÿëèì êèòàáëàð...

×îõó äà áàëàúà ôîðìàòäà íÿôèñ òÿðòèá îëóíìóøäó. Áó
êèòàáëàð ýÿçÿðýè àäàìëàð ö÷öí èäè, ÷öíêè îíëàð þçëÿðè èëÿ ÷îõ
øåé ýþòöðÿ áèëìÿçäèëÿð. ßââÿëúÿ þçö èëÿ àïàðàúàüû, ñîíðà äà
ãàëàúàã øåéëÿðÿ áàõäû. Àòûëìàëûñû ÷îõ àç èäè. Ùÿìèøÿ áó ýöí,
éà ñàáàù òóòóëàúàüûíû ýþçöíöí àëòûíà àëûá éàøàìûøäû. Àäéàë
äà, ïàëòî äà êþùíÿ äîñòëàðû êèìè éåíÿ îíà ùÿéàí îëàúàãäû...
Áèð äÿ è÷ÿðèñè îâóëìóø ìåäàëäàêû çÿùÿð... Îíó þçö èëÿ àëìàí
êîíñëàýåðèíÿ äÿ àïàðìûøäû, ùÿìèøÿ éàíûíäà îëìàñû î äåìÿê
èäè êè, èñòÿäèéè àíäà þçöíö þëäöðÿ áèëÿð âÿ áó äà îíóí äþçö-
ìöíö àðòûðûðäû. Ìåäàëû ýèçëÿòäè. Éàíûíäà îëñà, éàõøûäûð! Àäàìû
ñàêèòëÿøäèðèð. Êèì áèëèð, áàøûíà ùÿëÿ íÿëÿð ýÿëÿúÿê?! Éåíÿ ýåñ-
òàïîíóí ÿëèíÿ äöøÿ áèëÿðäè... Ñòîëóí öñòöíäÿ éàðûì øöøÿ
êàëâàäîñ äà ãàëìûøäû. Áèð ãÿäÿù è÷äè. «Ôðàíñà! – äåéÿ
öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Ùÿéàòûí äèíúëèê íÿ îëäóüóíó áèëìÿéÿí 433
áåø èëè! Ö÷ àé ùÿáñõàíàäà éàòäû, ýèçëèúÿ ãàëûá éàøàäû, äþðä
äÿôÿ ãîâóëäó, éåíÿ ãàéûòäû! Áåøèëëèê ùÿéàò! Ïèñ ùÿéàò îëìàäû...»
ÕÕÕÛÛÛ
Òåëåôîí ñÿñëÿíäè. Éóõóëó-éóõóëó äÿñòÿéè ãàëäûðäû:
– Ðàâèê! – Äÿñòÿêäÿí ñÿñ ýÿëäè.
– Áÿëè.
Æîàí èäè.
– Ýÿë! – Éàâàø-éàâàø, àñòàäàí äàíûøûðäû. – Òåç ýÿë, Ðàâèê!
– Éîõ.
– Ìöòëÿã ýÿë...
– Éîõ! Ìÿíè ðàùàò áóðàõ. Òÿê äåéèëÿì. Ýÿëìÿéÿúÿéÿì!
– Êþìÿê åëÿ...
– Ùå÷ áèð êþìÿê åëÿéÿ áèëìÿðÿì.
– Áàøûìà èø ýÿëèá... – Ñÿñ ãûðûã-ãûðûã ÷ûõûðäû. – Ìöòëÿã...
òåç...
– Æîàí! – Ðàâèêèí ñÿáðè òöêÿíäè. – Èíäè àðòèñòëèê âàõòû
äåéèë! Áó òÿëÿíè áèð äÿôÿ ãóðäóí, ìÿí äÿ äöøäöì. Èíäè àëäà-
äà áèëìÿçñÿí! Ìÿíèìëÿ èøèí îëìàñûí, ýåò þçöíÿ àéðûñûíû òàï!
Úàâàá ýþçëÿìÿéèá äÿñòÿéè éåðèíÿ ãîéäó. Éàòìàã èñòÿäè,
àíúàã áèð øåé ÷ûõìàäû. Òåëåôîí éåíÿ ñÿñëÿíäè. Ýþòöðìÿäè.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Àðàìñûç çÿíý ñÿñëÿðè áó áîìáîç òÿíùà gåcÿíèí áàüðûíû

äÿëèðäè. Éàñòûüû ýþòöðöá òåëåôîíóí öñòöíÿ ãîéäó. Áîüóã ñÿñ
áèð àç äà åøèäèëäè, ñîíðà òàìàì êÿñèëäè.
Ðàâèê ýþçëÿäè. Ñàêèòëèê èäè. Äóðóá ñèãàðåò éàíäûðäû. Àíúàã
ëÿççÿò àëìàäû, îíó ñþíäöðäö. Êàëâàäîñóí ãàëàíû ñòîëóí
öñòöíäÿ èäè. Áèð ãóðòóì àëûá, øöøÿíè êÿíàðà ãîéäó. «Ãÿùâÿ
éàõøûäûð, – äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Èñòè ãÿùâÿ, éàü, òÿçÿ
êþêÿ...»
Ñÿùÿðÿ êèìè èøëÿéÿí áèð qÿlyÿnaltû òàíûéûðäû...
Ñààòà áàõäû. Èêèúÿ ñààò éàòìûøäû, àíúàã áöòöí éîðüóí-
ëóüó úàíûíäàí ÷ûõìûøäû. Èêèíúè äÿôÿ äÿðèí éóõóéà ýåäèá
ÿçýèí-öçýöí îéàíìàüûí ìÿíàñû éîõ èäè. Âàííà îòàüûíà êå÷èá
à÷àðëàðû áóðäó.
Ãóëàüûíà ñÿñ ýÿëäè. Éåíÿ òåëåôîí èäè? À÷àðëàðû ýåðè áóð-
äó. Ãàïû òûããûëäàäû. Þçö äÿ îíóí ãàïûñûíû äþéöðäöëÿð.
Ðàâèê ùàìàì õàëàòûíû ÷èéíèíÿ ñàëäû. Ãàïû éåíÿ áÿðêäÿí
434 äþéöëäö. Æîàí îëà áèëìÿçäè, éîõñà è÷ÿðè ýÿëÿðäè. Ãàïûíûí
úÿôòÿñè âóðóëìàìûøäû. À÷ìàüà òÿðÿääöä åëÿäè. ßýÿð ïîëèñ-
äèðñÿ...
Ãàïûíû à÷äû. Àñòàíàäà òàíûìàäûüû áèð êèøè äàéàíìûøäû.
Àíúàã êèìÿñÿ îõøàäûðäû. Îíóí ÿéíèíäÿ ñìîêèíã âàð èäè.
– Äîêòîð Ðàâèê?
Ðàâèê äèíìÿéèá îíó áàøäàí-àéàüà ñöçäö, ñîíðà:
– Íÿ ëàçûìäûð? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Äîêòîð Ðàâèê ñèçñèíèç?
– Éàõøûñû áóäóð, íÿ èñòÿäèéèíèçè äåéèí...
– ßýÿð äîêòîð Ðàâèêñèíèçñÿ, òÿúèëè Æîàí Ìàäóíóí éàíû-
íà ýåäèí.
– Áÿäáÿõò ùàäèñÿ öç âåðèá.
– Íÿ ùàäèñÿ? – äåéÿ Ðàâèê ýöëöìñÿäè. Èíàíìûðäû.
– Ñèëàùëà... Ãÿñä îëóá..
– Äÿéèá? – Ðàâèê ùÿëÿ äÿ ýöëöìñÿéèðäè. «×îõ ýöìàí êè,
áó çàâàëëû ùåéâàíúûüàçû ãîðõóòìàã ö÷öí þçöíö âóðìàã
èñòÿéèá», – äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èðäè.
– Èëàùè... î úàí öñòÿäèð... – êèøè ïû÷ûëäàäû, – ýÿëèí! Þëöð...
Ìÿí âóðìóøàì...
– Íÿ?!
– Áÿëè... ìÿí...
Ðàâèê õàëàòû òóëëàéûá, ïàëòàðëàðûíû ýþòöðäö.
E
– Òàêñè àøàüûäàäûð?
– Ìàøûíûì âàð. R
– Ëÿíÿò øåéòàíà! – Ðàâèê õàëàòû òÿçÿäÿí ÷èéíèíÿ àòäû,

÷àíòàñûíû, àéàããàáûëàðûíû, êþéíÿéèíè âÿ ïåíúÿéèíè ýþòöðäö.
– Ìàøûíäà ýåéÿðÿì. Ýåòäèê! Òåç îëóí!
Ìàøûí ñöäðÿíýëè ýåúÿ èëÿ ñöçöðäö. Øÿùÿð ãàðàíëûüà

áöðöíìöøäö. Êö÷ÿëÿð äóìàíà, àõàð ñÿùðàéà äþíìöøäö,
áèð-áèðèíäÿí ñå÷èëìèðäè... Ùÿðäÿí ìàâè èøûãëû òÿíùà ëàìïàëàð
ýþçÿ äÿéèðäè. Ìàøûí, ñàíêè, ñóéóí àëòû èëÿ ýåäèðäè...
Ðàâèê êþéíÿéèíè, àéàããàáûëàðûíû ýåéäè, ÿéíèíÿ òàõûá ýÿë-
äèéè õàëàòû áöðìÿëÿéèá áèð êöíúÿ äöðòäö. Íÿ úîðàá ýþòöð-
ìöøäö, íÿ äÿ ãàëñòóê...
Íèýàðàí áàõûøëàðû ãàðàíëûã ýåúÿéÿ çèëëÿíìèøäè. Ñöðöúö-
äÿí íÿñÿ ñîðóøìàüûí õåéðè éîõäó. Î, áöòöí äèããÿòèíè òîï-
ëàéûá ìàøûíû áÿðê ñöðöðäö, ýþçëÿðèíè éîëäàí àéûðà áèëìÿçäè.
Äàíûøìàüà âàõòû éîõ èäè, ÷àëûøûðäû êè, áàøãà ìàøûíëà òîããóø- 435
ìàñûí, àäÿò åòìÿäèéè ãàðàíëûãäà éîëó èòèðìÿñèí. «Îí áåø
äÿãèãÿ èòèðäèê! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – ßí àçû îí áåø
äÿãèãÿ!»
– Áÿðê ñöðöí! – äåäè.
– Áàúàðìûðàì... ôÿíÿðñèç ãàðàíëûãäûð... Ùàâà ùöúóìó...
– Úÿùÿííÿìÿ îëñóí, ôÿíÿðëÿðè éàíäûðûí!
Êèøè óçàãâóðàí èøûãëàðû éàíäûðäû. Òèíäÿ äàéàíìûø ïîëèñëÿð
ãûøãûðûøäûëàð. Ãàðøûäàí ýÿëÿí «Ðåíî»íóí ñöðöúöñöíöí ýþçö
ãàìàøäû, àç ãàëäû, îíëàðûí áåëèíÿ ÷ûõñûí...
– Ñöðöí! Úÿëä îëóí!
Ìàøûí ñÿðò áèð òÿêàíëà åâèí ãàáàüûíäà äàéàíäû. Ëèôò àøà-
üûäà èäè, ãàïûñû äà à÷ûã... Êèìñÿ éóõàðûäà çÿíýè ùèðñëè-ùèðñëè
áàñûðäû. ×îõ ýöìàí êè, êèøè ÷ûõàíäà ãàïûíû þðòìÿéè óíóò-
ìóøäó. «Éàõøû îëäó! – Ðàâèê ôèêèðëÿøäè. – Áèð-èêè äÿãèãÿ òåç
îëàð...»
Ëèôò ñöðöíÿ-ñöðöíÿ éóõàðû ãàëõûðäû... Áèð äÿôÿ äÿ áåëÿ
îëìóøäó! Îíäà éàõøû ãóðòàðäû! Èíäè äÿ åëÿ îëàúàã... Ëèôò áèð-
äÿí äàéàíäû. Êèìñÿ ïÿíúÿðÿñèíäÿí áàõûá, ãàïûíû à÷äû:
– Áó, íÿ äåìÿêäèð? Ëèôòè äÿ áó ãÿäÿð àøàüûäà ñàõëàìàã
îëàð?
Áàéàã çÿíýè áàñàí êèøè èäè. Ðàâèê îíó ýåðè èòÿëÿéèá ãàïû-
íû þðòäö:
– Áèðúÿ äÿãèãÿ! – äåäè. – Áèç ãàëõàã, ñîíðà...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Êèøè îíëàðû ñþéäö. Ëèôò ñöðöíìÿéÿ áàøëàäû. Äþðäöíúö

ìÿðòÿáÿäÿêè êèøè åëÿ ùåé ùèðñëÿ çÿíýè áàñûðäû. Ëèôò äàéàíäû.
Ðàâèê ãàïûíû òåç à÷äû êè, êèøè àøàüûäà ñÿôåùëèê åëÿéÿð, îíëàð
÷ûõìàìûø ëèôòè òÿðïÿäÿð...
Æîàí ÷àðïàéûäà óçàíìûøäû. Ýåéèìëè èäè. ßéíèíäÿêè àõøàì
ïàëòàðûíûí äöéìÿëÿðè áîüàçûíàúàí áàüëû èäè. Öñòöíäÿ ãàí
ëÿêÿñè âàðäû. Äþøÿìÿ äÿ ãàíëû èäè. Áóðàäà éûõûëìûøäû...
Î ñÿôåù äÿ ãóúàüûíà ýþòöðöá, ÷àðïàéûéà óçàòìûøäû...
– Ñàêèò îë! – Ðàâèê îíà öðÿê-äèðÿê âåðäè. – Ñàêèò îë! Ùÿð
øåé ãàéäàñûíà äöøÿúÿê. Ãîðõóëó øåé äåéèë...
Î, ïàëòàðûí äþø ùèññÿñèíè êÿñèá åùòèéàòëà àøàüû ãàòëàäû.
Ñèíÿñè ñàëàìàò èäè. Áîüàçûíà äÿéìèøäè. Ãûðòëàüà òîõóíìà-
éûá, éîõñà äàíûøà áèëìÿçäè... Àðòåðèéà äà ñàëàìàò èäè...
– Àüðûéûð? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Ùÿ...
– ×îõ?
436 – Ùÿ...
– Èíäè êå÷èá ýåäÿð.
Èéíÿ ùàçûð èäè. Æîàíûí ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõäû:
– Ùå÷ íÿ äåéèë... Àüðûíû êÿñìÿê ö÷öíäöð. Áó äÿãèãÿ
êÿñÿúÿê...
Èéíÿ âóðäó.
– Âÿññàëàì, ãóðòàðäû... – Ñîíðà êèøèéÿ òÿðÿô äþíäö.
– Ïàññè 27–43-ÿ çÿíý åëÿéèí, òÿúèëè éàðäûì ÷àüûðûí. Äåéèí êè,
èêè ñàíèòàð äà ýÿëñèí. Òåç îëóí!
– Ìÿíÿ íÿ îëóá? – Æîàí ýöúëÿ äàíûøûðäû.
– Ïàññè 27–43! – Ðàâèê òÿêðàð åòäè. – Òåç îëóí! Úÿëä!
Çÿíý åëÿéèí!
– Ìÿíÿ íÿ îëóá... Ðàâèê?
– Ãîðõóëó ùå÷ íÿ éîõäóð. Áóðàäà ìöàéèíÿ åòìÿê
îëìàç. Õÿñòÿõàíàéà ýåòìÿëèñÿí...
Æîàí äèããÿòëÿ îíà áàõäû. Öçöíäÿêè ÿíëèê-êèðøàí áèð-áèðè-
íÿ ãàðûøìûøäû, ýþçëÿðèíÿ ÷ÿêäèéè ãàðà áîéà êèðïèêëÿðèíÿ ñöçö-
ëöðäö, äîäàüûíäàêû ðÿíýèí éàðûñû äà ñèëèíìèøäè. Ñèôÿòèíèí áèð
òÿðÿôèíäÿí Æîàí óúóç ñèðê òÿëõÿéèíÿ, áèð òÿðÿôèíäÿí äÿ éàøû
þòìöø éîðüóí-àðüûí ôàùèøÿéÿ îõøàéûðäû. Ñà÷ëàðû èñÿ éåíÿ
ÿââÿëêè êèìè ïàðûëäàéûðäû.
– Òÿøðèù îëóíìàã èñòÿìèðÿì, – äåéÿ î ïû÷ûëäàäû.
– Áàõàðûã. Áÿëêÿ äÿ, ùå÷ ëàçûì ýÿëìÿäè.
– Áóíäàí... – Î, ñþçöíö àõûðà ÷àòäûðìàäû.
E
– Éîõ.. Ùå÷ íÿ îëìàç... Ëàçûì ýÿëÿí àëÿòëÿðèí ùàìûñû
îðàäàäûð. R
– Àëÿòëÿð...

– Éîõëàìàã ö÷öíäöð. Ìÿí èíäè... Ãîðõìà, àüðûòìàéà-
úàã...
Èéíÿ òÿñèð åëÿìèøäè. Ðàâèê åùòèéàòëà éàðàéà áàõàíäà îíóí
ýþçëÿðèíäÿ äîíóá ãàëìûø ãîðõó ÿðèìèøäè. Êèøè ãàéûòäû:
– Òÿúèëè éàðäûì éîëà äöøäö.
– Îòåé 13–57-éÿ çÿíý âóðóí. Õÿñòÿõàíàäûð, þçöì äàíû-
øàúàüàì.
Êèøè èòàÿòëÿ ÷ûõäû.
– Êþìÿê åäÿúÿêñÿí? – Æîàí ïû÷ûëäàäû.
– Àüðûäàí ãîðõóðàì...
– Àüðû îëìàéàúàã.
– Áàúàðìàðàì... Àüðûéà äþçÿ áèëìÿðÿì... – Îíó éàâàø-
éàâàø éóõó àïàðûð, ñÿñè áàòûðäû. – Äþçÿ áèëìÿðÿì... 437
Ðàâèê ýöëëÿ äÿéÿí éåðÿ áàõäû. Ãàëûí äàìàðëàðà òîõóíìà-
ìûøäû. Þçö äÿ è÷ÿðèäÿ ãàëìûøäû. Ùå÷ íÿ äåìÿäè. Éàðàíûí
àüçûíà êîìïðåñ ãîéóá ñàðûäû. Ãîðõäóüó øåéè Æîàíà äåìÿäè...
– Ñÿíè ÷àðïàéûéà êèì óçàíäûðäû? Þçöí ýÿëäèí?
– Î...
– Ñÿí þçöí éåðèéÿ... áèëèðäèí?
Òÿçÿäÿí ãîðõó ÷þêÿí ýþçëÿð îíà çèëëÿíäè, ñàíêè, áèð ÷öò
áóëàíìûø ýþë èäè...
– Íÿ?.. Åëÿäèð? Ìÿí... éîõ... Àéàüûìû òÿðïÿäÿ áèëìÿ-
äèì... Ãû÷ûì... Íÿ îëóá, Ðàâèê?
– Ùå÷ íÿ... Áåëÿ îëàúàüûíû áèëèðäèì... Äöçÿëÿúÿê.
Êèøè ãàéûòäû:
– Õÿñòÿõàíà.
Ðàâèê òÿëÿñèê òåëåôîíà òÿðÿô ýåòäè.
– Êèìäèð? Åæåíè? Ïàëàòà... Áÿëè... Âåáåðÿ äÿ çÿíý åëÿéèí.
–Ñîíðà éàòàã îòàüûíà òÿðÿô áîéëàíûá, éàâàøäàí ÿëàâÿ åëÿäè.
– Ùàçûðëàéûí, ýÿëÿí êèìè áàøëàéàúàüûã. Òÿúèëè éàðäûì ÷àüûð-
ìûøàì... Áÿäáÿõò ùàäèñÿäèð... Áÿëè, áÿëè, åëÿäèð... Áÿëè... Îí
äÿãèãÿéÿ...
Äÿñòÿéè àñäû. Áèð õåéëè éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè. Ñòîë. Áèð øöøÿ
íàíÿëè àðàã. Àäàì ëàï èéðÿíèð... Ãÿäÿùëÿð... Éóìøàã, ÿòèðëè
ñèãàðåòëÿð... Òôó! Ëàï î äÿùøÿòëè ôèëìëÿðäÿ îëäóüó êèìèäèð.
Õàë÷àíûí öñòöíäÿ äÿ òàïàí÷à... Ãàí ëÿêÿñè... Ùå÷ ùÿãèãÿòÿ
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
îõøàìûð... «Éîõ, íèéÿ þçöìö àëäàäûðàì, ùàìûñû ùÿãèãÿòäèð!

– Èíäè áèëäè êè, îíó ýÿòèðÿí êèøè êèìäèð. Äöìäöç ÷èéèíëÿðè îëàí
ïåíúÿê, ëàê âóðóá ñÿëèãÿ èëÿ äàðàíìûø ñà÷ëàð, éîë óçóíó
ÿñÿáëÿðèíÿ òîõóíàí «Øåâàëéå ä`Îðñå» ÿòðè, áàðìàãëàðûíäàêû
öçöê... Îíäà ùÿäÿ-ãîðõóñóíà ëàü åëÿäèéè àêòéîð èäè. – Éàõøû
íèøàí àëûá... Éîõ, ùå÷ íèøàí àëìàéûá... Áåëÿ äöç íèøàí àëìàã
îëìàç! Éàëíûç âóðìàã èñòÿìÿéÿíäÿ áåëÿ äÿéÿð...»
Ýåðè ãàéûòäû. Àêòéîð ÷àðïàéûíûí éàíûíäà äèç ÷þêìöøäö.
Áÿëè, äèç ÷þêìöøäö. Áàøãà úóð äÿ îëà áèëìÿçäè. Åëÿ ùåé äàíû-
øûð, ñûçûëäàéûð, äàíûøûð... Íÿ äåäèéèíè þçö äÿ áèëìèð...
– Äóðóí!
Êèøè èòàÿòëÿ àéàüà ãàëõäû. Ãåéðè-èõòèéàðè øàëâàðûíûí äèçëÿðèíè
÷ûðïäû. Ðàâèê îíóí öçöíÿ áàõäû. Àêòéîð àüëàéûðäû. Áèðúÿ áó
÷àòìûðäû!
– Âóðìàã èñòÿìèðäèì, ìöñéþ... Àíä è÷èðÿì! Âóðìàã
èñòÿìèðäèì... èñòÿìèðäèì... Òÿñàäöôÿí... áÿäáÿõòëèê îëäó...
438 Êîð áèð òÿñàäöô...
Ðàâèêèí öðÿéè áóëàíäû. Êîð òÿñàäöô! Èíäèúÿ áàøëàéàúàã
ãàôèéÿ èëÿ äàíûøìàüà!
– Áèëèðÿì. Èíäèñÿ àøàüû äöøöí, òÿúèëè éàðäûìû ýþçëÿéèí.
Êèøè íÿñÿ äåìÿê èñòÿäè.
– Ýåäèí! Î ëÿíÿòÿ ýÿëìèø ëèôòè ùàçûð ñàõëàéûí! Àëëàù áèëèð,
õÿðÿéè îðà íåúÿ éåðëÿøäèðÿúÿéèê...
– Ìÿíÿ êþìÿê åäÿúÿêñÿí, Ðàâèê? – Æîàí éóõóëó-
éóõóëó äèëëÿíäè.
– Ùÿ... – Ðàâèêèí ñÿñèíäÿí öìèäñèçëèê éàüûðäû.
– Ýÿëäèí... Ñÿí ýÿëÿíäÿ ðàùàò îëóðàì... – ßíëèê-êèðøàíû
ãàðûøìûø ñèôÿòÿ òÿáÿññöì ãîíäó.
– ßçèçèì, ìÿí... – Êèøè ãàïûíûí àüçûíäàí äèëëÿíäè.
– Ðÿää îëóí! – Ðàâèê ãûøãûðäû. – Ðÿää îëóí, ýåäèí!
Æîàí áèð àíëûüà ñàêèòúÿ óçàíûá ãàëäû. Ñîíðà ýþçëÿðèíè à÷äû.
– Î ñÿôåùäèð! – äåäè. Ãÿðèáÿ äÿ îëñà, áó ñþçëÿðè ÷îõ
àéäûí òÿëÿôôöç åëÿäè. – Äöç äåéèð, éàçûã åëÿúÿ ãîðõóòìàã
èñòÿéèðäè. – Îíóí ýþçëÿðèíäÿ ãÿðèáÿ, äåìÿê îëàð êè, ùèéëÿýÿð
áèð èôàäÿ îéíàäû. – Ùå÷ ìÿí äÿ èíàíìàäûì, äàùà äà ãûçûø-
äûðäûì...
– Ñÿíÿ äàíûøìàã îëìàç..
– Þçöíäÿí ÷ûõàðäûì... – Îíóí ýþçëÿðè ãûéûëäû. – Ýþð àõûðû
äà íÿ îëäó, Ðàâèê... Ìÿíèì ùÿéàòûì... Âóðìàã èñòÿìèðäè...
Äÿéäè... Áåëÿ îëäó...
E
Ýþçëÿð éóìóëäó, òÿáÿññöì éîõà ÷ûõäû. Ðàâèê ãàïûíû
äèíøÿäè... R

– Õÿðÿéè ëèôòÿ éåðëÿøäèðÿ áèëìÿðèê, ÷îõ äàðäûð. Ýÿðÿê, ìàèëè
ýþòöðÿê.
– Ïèëëÿêÿíëÿðäÿêè äóðàúàãëàðäàí êå÷èðÿ áèëÿðñèíèç?
Ñàíèòàðëàð ÷ûõäûëàð.
– Áÿëêÿ äÿ... Áèð àç ãàëäûðñàã, êå÷ÿð. Îíó ìþùêÿì-
ìþùêÿì áàüëàñàã, éàõøûäûð.
Æîàíû áÿðê-áÿðê õÿðÿéÿ ñàðûäûëàð. Àëàéóõóëó èäè, ùÿðäÿí
çàðûéûðäû. Ñàíèòàðëàð îíó ýþòöðöá ÷ûõäûëàð.
– À÷àðûíûç âàð? – äåéÿ Ðàâèê àêòéîðäàí ñîðóøäó.
– Ìÿí... õåéð... Íÿéÿ ýþðÿ?
– Ãàïûíû áàüëàìàã ö÷öí.
– Õåéð. Àíúàã ùàðàäàñà, áóðàëàðäà îëìàëûäûð.
– Òàïûí, ãàïûíû äà áàüëàéûí! – Ñàíèòàðëàð àðòûã áèðèíúè
äóðàúàüà ÷àòìûøäûëàð. – Òàïàíúàíû äà ýþòöðöí, éîëäà òóëëà- 439
éàðñûíûç.
– Ìÿí... ìÿí... ïîëèñÿ ýåäÿúÿéÿì... Éàðàñû àüûðäûð?
– Áÿëè.
Êèøèíèí áîéóí-áîüàçûíäàí òÿð åëÿ àõûðäû êè, äåéÿðäèí,
äÿðèíèí àëòûíäà ñóäàí áàøãà ùå÷ íÿ éîõäóð. Ãàéûäûá, îòàüà
ýèðäè.
Ðàâèê õÿðÿéè äöøöðÿí ñàíèòàðëàðûí àðõàñûíúà ýåòäè. Ïèëëÿ-
êÿíëÿðäÿ åëåêòðèê ëàìïàëàðû âàðäû, ö÷úÿ äÿãèãÿ éàíûá, þç-
þçöíÿ ñþíöðäö. Îíëàðû éàíäûðìàã ö÷öí ùÿð ìÿðòÿáÿäÿ áèð
äöéìÿ ãîéóëìóøäó. Ñàíèòàðëàð äöç ïèëëÿêÿíëÿðè ðàùàò äöøöð-
äöëÿð, äþíýÿëÿðÿ ÷àòàíäà èñÿ âÿçèééÿò ÷ÿòèíëÿøèðäè. Êå÷èðìÿê
ö÷öí õÿðÿéè áàøëàðû öçÿðèíÿ ãàëäûðìàëû îëóðäóëàð. Äèâàðëàðäà
èðè êþëýÿëÿð îéíàøûðäû. «Íÿ âàõòñà áèð äÿôÿ äÿ áåëÿ îëìàìûø-
äûìû? – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Äåéÿñÿí, ùàðàäàñà ýþð-
ìöøÿì...» Éàäûíà äöøäö. Ëàï ÿââÿëëÿð, éåíè òàíûø îëàíäà
Ðà÷èíñêèíè áåëÿ àïàðûðäûëàð...
Ñàíèòàðëàðûí óúàäàí äàíûøìàüûíà, õÿðÿê òîõóíäóãúà
äèâàðäàí ãîïàí ñóâàüûí ñÿñèíÿ ãàïûëàð à÷ûëäû âÿ îíëàðûí àðà-
ñûíäàí ìàðàã äîëó ñèôÿòëÿð, äàüûíûã ñà÷ëàð, ïèæàìàëàð, éóõó-
ëó ýþçëÿð, èëàí çÿùÿðè êèìè éàìéàøûë, ýöëëö, àë-ãûðìûçû èïÿê
ýåúÿêþéíÿêëÿðè ýþðöíäö. Èøûã éåíÿ ñþíäö. Ñàíèòàðëàð ãàðàí-
ëûãäà äîíãóëäàíà-äîíãóëäàíà äàéàíäûëàð:
– Èøûã!
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Ðàâèê äöéìÿíè àõòàðäû. ßëè êèìèíñÿ äþøöíö ãàðìàëàäû,

öçöíÿ íÿôÿñ äÿéäè, àéàüû íÿñÿ éóìøàã øåéÿ òîõóíäó. Èøûã
éàíäû. Ñà÷ëàðû ñàðû ðÿíýÿ áîéàíìûø áèð ãàäûí ýþçëÿðèíè îíà
çèëëÿìèøäè. ßòëè éàíàãëàðû ãûðûø-ãûðûø èäè, öçöíÿ ÷ÿêäèéè êîëä-
êðåì èøûëäàéûðäû, ÿëè èëÿ äÿ ìèí úöð ùàøèéÿëè-áÿçÿêëè èïÿê õàëà-
òûíûí éàõàñûíû òóòìóøäó. Åëÿ áèë, ïèé áàñìûø áóëäîã èäè,
éîðüàíà áöêìöøäöëÿð...
– Þëöá? – äåéÿ ãàäûíûí ýþçëÿðè èøûëäàäû.
– Õåéð.
Ðàâèê éîëóíà äàâàì åòäè. Íÿñÿ çèíýèëäÿäè, ôûíõûðäû. Ïèøèê
èìèø, àéàüûíûí àëòûíäàí ñû÷ðàäû.
– Ôèôè! – Ãàäûí ýöúëÿ àøàüû ÿéèëäè. – Èëàùè, Ôèôè, ñÿíè àéàã-
ëàäûëàð?
Ðàâèê àøàüû äöøäö. Õÿðÿê ëÿíýÿð âóðà-âóðà ýåäèðäè..
Æîàíûí éàëíûç áàøû ýþðöíöðäö, ñàíèòàðëàðûí ùÿðÿêÿòèíÿ
óéüóí òÿðïÿíèðäè. Ýþçëÿðèíè ñå÷ÿ áèëìèðäè.
440 Àõûðûíúû äóðàúàã. Èøûã éåíÿ ñþíäö. Ðàâèê éóõàðû éöéöðöá
äöéìÿíè àõòàðäû. Ùÿìèí àíäà ëèôò õûðûëäàéà-õûðûëäàéà àøàüû
äöøöðäö. Ñàíêè, èøûã ñà÷à-ñà÷à ýþéëÿðäÿí åíèðäè. Ãûçûë ñóéó-
íà ÷ÿêèëìèø ìÿôòèë ñÿáÿòèí è÷èíäÿ àêòéîð äàéàíìûøäû, õÿéàë
êèìè ñÿññèç-ñÿìèðñèç, Ðàâèêèí äÿ, õÿðÿéèí äÿ éàíûíäàí þòöá
êå÷äè. Ëèôòè éóõàðûäà òàïûá ìèíìèøäè êè, îíëàðà ÷àòñûí. Àüûëëû
òÿðïÿíìèøäè, àíúàã íÿäÿíñÿ éåðèíÿ äöøìöðäö, àäàìà
ýöëöíú ýþðöíöðäö...
Ðàâèê áàøûíû ãàëäûðäû. Úàíûíäàêû ÿñìÿúÿ êå÷èá ýåòìèø-
äè. ßëëÿðè äÿ äàùà ðåçèí ÿëúÿêëÿðèí è÷èíäÿ òÿðëÿìèðäè. Îíëàðû
äöç èêè äÿôÿ äÿéèøìèøäè.
Âåáåð îíóíëà öçáÿöç äàéàíìûøäû.
– Èñòÿéèðñèíèç Ìàðòîéà çÿíý åëÿéèí, Ðàâèê. Îí áåø äÿãè-
ãÿéÿ áóðàäàäûð. Î èøëÿéÿð, ñèç äÿ àññèñòåíòëèê åäÿðñèíèç.
– Õåéð, äàùà ýåúäèð. Äàéàíûá êÿíàðäàí áàõà äà áèëìÿ-
ðÿì. Þçöì åëÿñÿì éàõøûäûð.
Ðàâèê äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëäû. Ñàêèòëÿøìèøäè. Èøÿ áàøëàäû.
Áó äà äÿðè... Äöìàü... Æîàíûí äÿðèñè... Þç-þçöíÿ äåäè êè,
ùàìûíûí äÿðèñè êèìèäèð. Ãàí... Æîàíûí ãàíû... Ùàìûíûí ãàíû
êèìèäèð... Òàìïîí... Çÿäÿëÿíìèø ÿçÿëÿ... Òàìïîí.. Åùòèéàòëû
îë! Áèð àç äà èðÿëè... Ýöìöø ñàíúàüûí çÿððÿñè... Ñàïëàð... Áèð
àç äà èðÿëè... Ýöëëÿ éåðè! Ãÿëïÿëÿð... Áèð àç äà èðÿëè! Ýöëëÿ éåðè
ýåäèð, ùåé ýåäèð âÿ...
Ðàâèê áèðäÿí äóðóõäó. Éàâàø-éàâàø äèêÿëäè.
E
– Áàõûí, Âåáåð... Ýþðöðñöíöçìö? Éåääèíúè ôÿãÿðÿ...
Âåáåð éàðàéà òÿðÿô ÿéèëäè: R
– Âÿçèééÿò àüûðäûð...

– Àüûðäûð! Öìèäñèçäèð... Ùå÷ íÿ åëÿìÿê îëìàç.
Ðàâèê ÿëëÿðèíÿ áàõäû. Îíëàð ðåçèí ÿëúÿêëÿðèí è÷èíäÿ òèòðÿ-
éèðäè. Áó ÿëëÿð ãöââÿòëè èäè, áàúàðûãëû èäè, ìèí äÿôÿ éàðûá, äîü-
ðàì-äîüðàì îëìóø áÿäÿíëÿðè ìèí äÿôÿ òèêìèøäè... Áÿçÿí
àëûíìàñà äà, ÿêñÿðèééÿòè éàõøû îëìóøäó. Ùÿòòà áèð íå÷ÿ
äÿôÿ ìþúöçÿ ýþñòÿðèá, «îëìàç»û «îëàð» åëÿìèøäè... Àíúàã
èíäè... èíäè... ùÿð øåéèí îíëàðäàí àñûëû îëäóüó áèð àíäà...
ÿëëÿð àúèç ãàëìûøäû.... Ùå÷ íÿ åëÿéÿ áèëìÿçäè. Ùå÷ êÿñ äÿ
áàúàðìàçäû. Òÿøðèùëèê áèð øåé ãàëìàìûøäû... Äàéàíûá, åëÿúÿ
éàðàéà áàõûðäû. Èñòÿñÿéäè, Ìàðòîíó ÷àüûðàðäû, àíúàã î äà
áåëÿ äåéÿúÿê...
– Ùå÷ íÿ åëÿìÿê îëìàç? – Âåáåð ñîðóøäó.
– Ùå÷úÿ íÿ... ßë äÿéñÿ, äàùà äà ïèñëÿøÿúÿê, çÿèôëÿäÿ-
úÿê... Ýþðöí ýöëëÿ ùàðà èëèøèá ãàëûá?! ×ûõàðìàã äà îëìàç... 441
Åêðàíûí àðõàñûíäàí Åæåíèíèí ñÿñè ýÿëäè:
– Íÿáçè ÷îõ áÿðê âóðóð! Ãàëõûð! Éöç îòóç!
Éàðàéà êþëýÿ ãîíäó, åëÿ áèë, îíà ãàðà íÿôÿñ äÿéäè. Êîôå-
èí èéíÿñè ÿëèíäÿ ùàçûð èäè...
– Êîðàìèí! Òåç! Áèùóøäàðûíû êÿñèí! – Èêèíúè èéíÿíè âóðäó.
– Èíäè íåúÿäèð?
– Äÿéèøìÿäè.
Æîàíûí ãàíû ùÿëÿ äÿ ãóðüóøóí ðÿíýèíÿ ÷àëûðäû.
– Àäðåíàëèí èéíÿñè, òÿíÿôôöñ àïàðàòûíû ùàçûðëàéûí.
Ãàíûí ðÿíýè ýåòäèêúÿ ãàðàëûðäû. Åëÿ áèë, áàéûðäà áóëóäëàð
ñöðöíöð, êþëýÿñè éàðàíûí öñòöíÿ äöøöðäö... Ñàíêè, êèìñÿ
ïÿíúÿðÿíèí ãàðøûñûíäà äàéàíûá ïÿðäÿëÿðè ñàëûðäû.
– Ãàí... – Ðàâèê öìèäñèç-öìèäñèç äèëëÿíäè. – Ãàí âóð-
ìàã ëàçûìäûð. Àíúàã ãðóïóíó áèëìèðÿì.
Àïàðàò éåíÿ èøëÿìÿéÿ áàøëàäû.
– Íÿ îëäó? Íÿáçè íåúÿäèð? Õåéðè îëìàäû?
– Äöøöð.. Éöç èéèðìè... Çÿèôäèð...
Ùÿéàò éàâàø-éàâàø ãàéûäûðäû...
– Èíäè íåúÿäèð? Ôÿðã åëÿäè?
– Äÿéèøìèð.
Áèð àç äà ýþçëÿäè.
– Áÿñ èíäè? Äÿéèøìÿäè?
– Éàõøûäûð. Ãàéäàñûíà äöøäö.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Êþëýÿëÿð ÷ÿêèëäè. Éàðàíûí êÿíàðëàðû éåíÿ ãûçàðìàüà áàø-

ëàäû. Ãàí þç ãàí ðÿíýèíÿ äöøöðäö... Ãàí êèìè äÿ èøëÿéèðäè.
Àïàðàò äà èøëÿéèðäè.
– Êèðïèêëÿðè òÿðïÿíèð... – Åæåíèíèí ñÿñè åøèäèëäè.
– Åéáè éîõäóð, ãîéóí àéûëñûí.
Ðàâèê éàðàíû ñàðûäû.
– Ãàéäàñûíäà.
Âåáåð äèëëÿíäè:
– Ëàï àç ãàëìûøäû...
Ðàâèê ùèññ åòäè êè, êèðïèêëÿðè àüûðëàøäû. Òÿð èäè. Èðè-èðè äàì-
úûëàð... Äèêÿëäè. Àïàðàò óüóëäàéûðäû...
– Ãîéóí ùÿëÿ èøëÿñèí, – äåéÿ ñòîëóí áàø òÿðÿôèíÿ ýåäèá,
îðàäà õåéëè äàéàíäû. Ùå÷ íÿ ùàãäà ôèêèðëÿøìèðäè. Ýàù àïà-
ðàòà, ýàù äà Æîàíûí öçöíÿ áàõûðäû. Æîàíûí éàíàãëàðû ñÿéðè-
éèðäè. Ùÿëÿ ñàü èäè. Âåáåðÿ òÿðÿô äþíäö:
442 – Øîê îëóá. Ãàíûíäàí àíàëèçÿ ýþíäÿðìÿê ëàçûìäûð.
Ùàðàäàí ãàí àëà áèëÿðèê?
– Àìåðèêà ãîñïèòàëûíäàí.
– Éàõøû, áàõàðûã. Êþìÿéè îëìàéàúàã, àíúàã áèð àç óçà-
äàð... – Î, àïàðàòû éîõëàäû. – Ïîëèñÿ õÿáÿð âåðìÿëèéèê?
– Áÿëè, ìÿí èíäèéÿ êèìè âåðìÿëè èäèì. Î äÿãèãÿ èêè íÿôÿð
ýþíäÿðÿúÿêëÿð êè, äèíäèðñèíëÿð. Áóíó èñòÿéèðñèíèç?
– Õåéð.
– Éàõøû, îíäà ñàáàù áàõàðûã.
– Àïàðàòû äàéàíäûðûí, Åæåíè!
Æîàíûí ðÿíýè éàâàø-éàâàø þçöíÿ ýÿëèðäè. Éàíàãëàðûíà
õÿôèô ãûçàðòû ÷þêöðäö. Íÿáçè ãàéäàñûíäà èäè, çÿèô äþéöíñÿ äÿ,
àéäûíúà áèëèíèðäè.
– Ïàëàòàéà àïàðûí. Éàíûíäà þçöì ãàëàúàüàì...
Æîàí ãûìûëäàíäû. Áèð ÿëè òÿðïÿíäè. Ñàü ÿëè èäè. Ñîëó òÿð-
ïÿäÿ áèëìèðäè...
– Ðàâèê...
– Ùÿ...
– Òÿøðèù åëÿäèí?
– Éîõ, Æîàí, ëàçûì ýÿëìÿäè. Éàðàíû éóäóã, âÿññàëàì.
– Áóðàäà ãàëàúàãñàí?
– Ùÿ.
Ýþçëÿðè éóìóëäó, éóõó àïàðäû. Ðàâèê ãàïûéà ñàðû ýåòäè.
Íþâáÿò÷è òèáá áàúûñûíà:
E
– Ìÿíÿ ãÿùâÿ ýÿòèðèí, – äåäè.
– Êþêÿ äÿ? R
– Õåéð, òÿêúÿ ãÿùâÿ.

Ãàéûäûá ïÿíúÿðÿíè à÷äû. Õîø, ïàðëàã áèð ñÿùÿð à÷ûëûðäû.
Äàìëàðäàêû íîâàë÷àíûí öñòöíÿ ãîíìóø ñÿð÷ÿëÿð úèêêèëäÿ-
øèðäè. Ðàâèê ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà îòóðóá, ñèãàðåò éàíäûðäû,
òöñòöíö ÷þëÿ öôöðäö.
Òèáá áàúûñû ãÿùâÿ ýÿòèðäè. Îíó éàíûíà ãîéóá è÷ÿ-è÷ÿ,
«ñèãàðåò ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ïÿíúÿðÿäÿí áàõäû. Ýåðè äþíÿíäÿ ñÿùÿ-
ðèí ïàðëàã èøûüûíà þéðÿøìèø ýþçëÿðè ãàðàëäû. Ýÿëèá Æîàíà áàõ-
äû. Éàòûðäû. Öçöíö éóìóøäóëàð, ðÿíýè àâàçûìûøäû. Äîäàãëàðû
ùå÷ ñå÷èëìèðäè.
È÷èíäÿ ãÿùâÿäàíëà ôèíúàí îëàí ìÿúìÿéèíè ýþòöðöá ÷ûõ-
äû, îíó äÿùëèçäÿêè ñòîëóí öñòöíÿ ãîéäó. Äÿùëèçäÿí ìàñòèêà,
ãàí-èðèí ãîõóñó ýÿëäè. Òèáá áàúûñû áèð âåäðÿ èøëÿíìèø òÿíçèô
àïàðûðäû... Ùàðàäàñà òîçñîðàí óüóëäàéûðäû...
Æîàí ãûìûëäàíäû. Èíäèúÿ àéûëàúàã! Àüðûëàð áàøëàéàúàã. 443
Ýåòäèêúÿ äÿ êÿñêèíëÿøÿúÿê... Éà áèð íå÷ÿ ñààò, éà äà áèð íå÷ÿ
ýöí éàøàéàðäû... Àüðûëàð î ãÿäÿð êÿñêèíëÿøÿúÿê êè, äàùà
èéíÿíèí äÿ êþìÿéè îëìàéàúàã...
Ðàâèê èéíÿ-äÿðìàí ýÿòèðìÿéÿ ýåòäè. Ãàéûäàíäà Æîàí
ýþçëÿðèíè à÷äû. Ðàâèê äèããÿòëÿ îíà áàõäû.
– Áàøûì àüðûéûð... – Æîàí çÿèô ñÿñëÿ äèëëÿíäè.
Ðàâèê ýþçëÿäè. Æîàí áàøûíû òÿðïÿòìÿê èñòÿäè, ñàíêè, êèð-
ïèêëÿðè àüûðëàøìûøäû, äþíäÿðÿ áèëìèðäè. Áèðòÿùÿð ýþçëÿðèíè
Ðàâèêÿ òÿðÿô ÷åâèðäè:
– Åëÿ áèë, ãóðüóøóíäóð... – Æîàí ýåòäèêúÿ àéûëûðäû. – Äþçÿ
áèëìèðÿì...
Ðàâèê èéíÿ âóðäó:
– Èíäè êå÷èá ýåäÿð.
– ßââÿëúÿ áåëÿ àüðûìûðäû... – Áàøûíû òÿðïÿòäè, ýöúëÿ ïû÷ûë-
äàäû. – Ðàâèê... ìÿí ÿçàá ÷ÿêìÿê èñòÿìèðÿì... Ìÿí... Ñþç
âåð êè, ÿçàá ÷ÿêìÿéÿ ãîéìàéàúàãñàí... Íÿíÿì... Îíó
ýþðìöøÿì... Åëÿ îëìàã èñòÿìèðÿì... Ùå÷ íÿ êþìÿê åëÿìèð-
äè... Ñþç âåð...
– Ñþç âåðèðÿì, Æîàí! Ñÿí ÷îõ ÿçàá ÷ÿêìÿéÿúÿêñÿí...
Àüðû ýþðìÿéÿúÿêñÿí...
Æîàí äèøëÿðèíè áèð-áèðèíÿ ñûõäû:
– Òåç êÿñÿúÿê?
– Ùÿ... Áó äÿãèãÿ.. Áèð-èêèúÿ äÿãèãÿ...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ãîëóìà... íÿ îëóá?
– Ùå÷ íÿ... Èíäè òÿðïÿäÿ áèëìèðñÿí... Éàõøû îëàúàã...
– Áÿñ àéàüûì... ñàü àéàüûì...
Àéàüûíû òÿðïÿòìÿê èñòÿäè, àíúàã áàúàðìàäû.
– Î äà áåëÿäèð, Æîàí. Ùå÷ íÿ éîõäóð, äöçÿëÿúÿê...
Æîàí áàøûíû òÿðïÿòäè.
– Èñòÿéèðäèì... áàøãà úöð... éàøàéàì... – äåéÿ ïû÷ûëäàäû.
Ðàâèê äèíìÿäè. Íÿ äåñèí? Áÿëêÿ äÿ, äîüðóäàí, åëÿ èäè...
Êèì èñòÿìèðäè áóíó?!
Æîàí áàøûíû éåíÿ íàðàùàò÷ûëûãëà òÿðïÿòäè, éåêíÿñÿã, èçòè-
ðàá äîëó ñÿñè åøèäèëäè:
– Éàõøû êè... ýÿëäèí... Ñÿíñèç ùàëûì íåúÿ îëàðäû?!
– Ùÿ...
«Åéíè øåé îëàðäû, – äåéÿ öìèäñèç-öìiäñèç öðÿéèíäÿí
êå÷èðäè. – Åéíè øåé îëàðäû! Ëàï áàéòàð ùÿêèìè äÿ ìÿí åëÿ-
éÿíè áàúàðàðäû. Êèì îëóð îëñóí... Þìðöìäÿ òÿê áèðúÿ äÿôÿ
444 áèëäèêëÿðèì, þéðÿíäèêëÿðèì áåëÿ ëàçûì îëäó, îíäà äà ùå÷
íÿ... Ìÿí åëÿäèêëÿðèìè èñòÿíèëÿí àðà ùÿêèìè äÿ åëÿéÿðäè...
Ùå÷ íÿ...»
Æîàí ýöíîðòà ùÿð øåéè áàøà äöøäö. Ðàâèê äåìÿäè, þçö
ãÿôèë áàøà äöøäö.
– Ìÿí øèêÿñò îëìàã èñòÿìèðÿì, Ðàâèê... Àéàãëàðûìà íÿ
îëóá... ùå÷ áèðèíè...
– Ùå÷úÿ íÿ... Àéàüà äóðàí êèìè äöçÿëÿúÿê, éåðèéÿ÷ÿê-
ñÿí...
– Äóðà... áèëñÿì... Íèéÿ àëäàäûðñàí? Ëàçûì äåéèë...
– Àëäàòìûðàì, Æîàí.
– Éîõ, åëÿ äåìÿê ñÿíèí áîðúóíäóð... Ãîéìà ìÿíè áþé-
ðö öñòÿ ãàëìàüà! Ùÿð éåðèì àüðûéûð... Ñþç âåð...
– Ñþç âåðèðÿì.
– Àüðûëàð ýöúëÿíÿíäÿ äÿðìàí âåð... Íÿíÿì... áåø
ýöí... áþéðö öñòÿ ãàëäû... çàðûäû... Ìÿí åëÿ îëìàã èñòÿìè-
ðÿì, Ðàâèê...
– Îëìàéàúàãñàí! Ñÿí åëÿ àüðûëàð ýþðìÿéÿúÿêñÿí..
– Ýöúëÿíÿíäÿ, òÿñèðëè äÿðìàí âåð... Áèðäÿôÿëèê åëÿñèí...
Ìöòëÿã âåð... Ëàï èñòÿìÿñÿì äÿ... Ùóøóìó èòèðñÿì äÿ... Áó,
ìÿíèì ñîí àðçóìäóð... Ñþç âåð...
– Ñþç âåðèðÿì! Àíúàã åëÿ äÿðìàí ëàçûì îëìàéàúàã...
Ýþçëÿðèíäÿêè ãîðõó íèøàíÿñè éîõ îëäó. Áèðäÿí-áèðÿ åëÿ
ñàêèòëÿøäè êè!
E
– Áóíó... åëÿìÿéÿ... ùàããûí âàð... – Î ïû÷ûëäàäû. – Ñÿí
îëìàñàéäûí... ìÿí èíäè éàøàìàçäûì... R
– Áîø-áîø äàíûøìà! Íèéÿ éàøàìûðäûí?!

– Éîõ... Îíäà ìÿí... Ñÿíÿ áèðèíúè äÿôÿ ðàñò ýÿëÿíäÿ...
íÿ åäÿúÿéèìè áèëìèðäèì... Áó áèð èëè ñÿí ìÿíÿ áàüûøëàäûí...
Ñÿí áàüûøëàäûí! – Áàøûíû éàâàø-éàâàø Ðàâèêÿ òÿðÿô äþíäÿðäè.
– Íèéÿ ìÿí ñÿíèí éàíûíäà ãàëìàäûì, Ðàâèê?!
– Ýöíàù ìÿíäÿ îëäó, Æîàí...
– Éîõ... ýöíàù... áèëìèðÿì....
Ýöíÿøèí ãûçûëû øÿôÿãëÿðè ïÿíúÿðÿíè äþéöðäö. Ïÿðäÿëÿð
ñàëûíìûøäû, àíúàã èøûã éàí-éþðÿñèíäÿí è÷ÿðè äîëóðäó. Æîàí
äÿðìàíûí òÿñèðèíäÿí éàðûéóõóëó èäè. ßââÿëêè Æîàíäàí íèøàíÿ
ãàëìàìûøäû. Åëÿ áèë, áèð-èêè ñààòûí è÷èíäÿ àú úàíàâàðëàð îíó
äèäèá ïàð÷àëàìûøäû. Áÿäÿíè àäéàëûí àëòûíäà éóìàüà äþí-
ìöøäö, ìöãàâèìÿò ùèññè ñþíöá ýåòìèøäè. Ýàù éàòûð, ýàù
àéûëûð, ýàù ùóøóíó èòèðèð, ýàù äà ëàï àéäûíúà äàíûøûðäû. Àüðûëàð
êÿñêèíëÿøìèøäè. Çàðûìàüà áàøëàäû. Ðàâèê èéíÿ âóðäó. 445
– Áàøûì... – Î ìûçûëäàíäû. – Éàìàí àüðûéûð...
Áèð àç êå÷ÿíäÿí ñîíðà éåíÿ äàíûøìàüà áàøëàäû:
– Èøûã... ×îõäóð... Ýþçöì ãàìàøûð...
Ðàâèê ýåäèá æàëöçö àøàüû áóðàõäû, ïÿðäÿíè êèï ÷ÿêäè.
Îòàã ãàðàíëûãëàøäû. Ãàéûäûá ÷àðïàéûíûí éàíûíäà îòóðäó.
Æîàíûí äîäàãëàðû òÿðïÿíäè:
– Íÿ ÷îõ ÷ÿêäè... Äþçÿ áèëìèðÿì, Ðàâèê...
– Áèð-èêè äÿãèãÿ äÿ äþç.
Æîàí ñàêèòëÿøäè. Ãîëëàðû àäéàëûí öñòöíÿ äöøìöøäö.
– Ñÿíÿ... ÷îõ øåé... äåìÿëèéÿì...
– Ñîíðà äåéÿðñÿí, Æîàí.
– Éîõ... èíäè.... Ýåú îëàð... ×îõ øåéè áàøà... ñàëàðäûì...
– Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð, ëàçûì îëàíëàðû áèëèðÿì, Æîàí!
– Áèëèðñÿí...?
Ðàâèê áèðäÿí îíóí áÿäÿíèíèí ãûú îëäóüóíó ýþðäö. Ùÿð
èêè ãû÷ûíû èôëèú âóðìóøäó. Èíäè äÿ ãîëëàðûíû... Ñèíÿñè ùÿëÿ ãàë-
õûá-äöøöðäö.
– Þçöí áèëèðñÿí... ìÿí ùÿìèøÿ... ñÿíèíëÿ...
– Áèëèðÿì, Æîàí!
– Ãàëàíëàð... ùàìûñû... áîø øåé... èäè...
– Ùÿ, áèëèðÿì...
Æîàí äóðóõäó. Ýöúëÿ íÿôÿñ àëûðäû.
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ãÿðèáÿäèð... – äåéÿ ëàï àñòàäàí ïû÷ûëäàäû. –Ñåâÿí àäàì

äà... þëÿðìèø...
Ðàâèê îíà òÿðÿô ÿéèëäè. Èíäè áèð ãàðàíëûã ãàëìûøäû, áèð äÿ
Æîàíûí ñèôÿòè...
– Ñÿíÿ... éàõøû... îëìàäûì... – Æîàí ïû÷ûëäàäû.
– Ñÿí ìÿíèì ùÿéàòûì èäèí!
– Ìÿí... èñòÿéèðÿì... ÿëëÿðèìè... Ñÿíè ãó÷àãëàìàã... èñòÿ-
éèðÿì... Ãîëëàðûì... ãàëõìûð...
Ðàâèê ýþðäö êè, î áöòöí âàðëûüû èëÿ ãîëëàðûíû ãàëäûðìàã
èñòÿéèð.
– Ñÿí ìÿíèì ãîëëàðûìûí àðàñûíäàñàí, – äåäè. – Ìÿí
äÿ ñÿíèí...
Æîàí áèð àíëûüà ùå÷ íÿôÿñ äÿ ÷ÿêìÿäè. Ýþçëÿðè éóìóë-
ìóøäó, îíëàðû à÷äû. Áÿáÿêëÿðè áþéöìöøäö. Ðàâèê áèëìÿäè,
Æîàí îíó ýþðöð, éà éîõ...
– Ti amo!1 – äåéÿ ïû÷ûëäàäû.
446 Î, èíäè óøàãëûã ÷àüëàðûíûí äèëèíäÿ äàíûøûðäû. Åëÿ éîðóë-
móøäó êè, áàøãà äèëäÿ äàíûøà áèëìÿçäè. Ðàâèê îíóí ùÿðÿ-
êÿòñèç ÿëëÿðèíè îâúóíà àëäû. Ñàíêè, è÷èíäÿ íÿñÿ ãûðûëûá äöøäö.
– Ñÿí ìÿíÿ ùÿéàò âåðäèí, Æîàí! – Áó ñþçëÿðè óçàãëàðà
çèëëÿíìèø ýþçëÿðÿ äåéèðäè. – Ñÿí ìÿíÿ ùÿéàò âåðäèí! Ìÿí äàø
êèìè áèð øåé èäèì... Ìÿíè éàøàäàí ñÿí îëäóí!
– Mi ami? 2
Áó ñóàë, áöòöí ýöíö îéíàéûá ÿëäÿí äöøìöø óøàüû éàò-
ìàã ö÷öí éåðèíÿ óçàäàíäà âåðèëÿí ñóàë èäè...
– Ñåâìÿê íÿäèð êè, Æîàí? Éîõ, ñåâìÿê ÷îõ àçäûð... Áó,
áèðúÿ òÿðÿôèäèð... Äÿðéàäàí áèð äàìëàäûð... Àüàúäàí áèð éàð-
ïàãäûð... Î, íÿäèð êè!
– Sono stata... sempre con te3...
Ðàâèê îíóí ÿëëÿðèíäÿí òóòìóøäó. Î ÿëëÿðäÿí êè, àðòûã
ùå÷ íÿ ùèññ åëÿìèðäè...
– Ñÿí äÿ ùÿìèøÿ ìÿíèìëÿ îëìóñàí, – äåäè âÿ ùèññ åëÿ-
ìÿäè êè, áèðäÿí-áèðÿ àëìàíúà äàíûøìàüà áàøëàäû. –Ñÿí
ùÿìèøÿ ìÿíèìëÿ îëìóñàí... Ñåâÿíäÿ äÿ, íèôðÿò åäÿíäÿ äÿ,
áèýàíÿ ãàëàíäà äà... ùÿìèøÿ åëÿ îëóá. Ñÿí ùÿìèøÿ ãÿëáèì-
äÿ îëìóñàí...
Áó âàõòà êèìè áèð-áèðè èëÿ ÿúíÿáè äèëëÿðäÿ äàíûøìûøäûëàð.
1
Ñåâèðÿì ñÿíè! (èòàë.)
2
Ìÿíè ñåâèðñÿí? (èòàë.)
3
Ìÿí ùÿìèøÿ ñÿíèíëÿ èäèì... (èòàë.)
E
Èíäè áèðèíúè äÿôÿ, ùå÷ áèðèíèí äÿ õÿáÿðè îëìàäàí, ùÿðÿ þç àíà
äèëèíäÿ äàíûøûðäû. Ñþçëÿðèí áÿíä-áÿðÿñè äàüûëìûøäû âÿ áèð-áèðè- R
íè ùÿìèøÿêèíäÿí äÿ éàõøû áàøà äöøöðäöëÿð.

– Baciami...1
Ðàâèê îíóí îä òóòóá àëûøàí ãóïãóðó äîäàãëàðûíäàí
þïäö.
– Ñÿí ùÿìèøÿ ìÿíèìëÿ îëìóñàí, Æîàí, ùÿìèøÿ...
– Sono stata... perduta... senza di te...2
– Ìÿí äÿ ñÿíñèç éåòèì ãàëàðäûì. Ñÿí ìÿíèì ýþçöìöí
èøûüû èäèí... Ùÿéàòûìûí øèðèíè äÿ ñÿí îëäóí, àúûñû äà... Ñÿí
ìÿíè ãÿôëÿò éóõóñóíäàí îéàòäûí, ùÿì þçöíö ìÿíÿ áàüûø-
ëàäûí, ùÿì äÿ ìÿíè þçöìÿ ãàéòàðäûí!
Æîàí áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ ùÿðÿêÿòñèç ãàëäû. Ðàâèê îíóí öçö-
íÿ áàõäû. Áöòöí ÿçàëàð þëìöøäö, éàøàéàí òÿêúÿ ýþçëÿðè,
äîäàãëàðû âÿ áèð äÿ íÿôÿñè èäè. Áèëäè êè, èôëèú éàâàø-éàâàø íÿôÿñ
òåëëÿðèíè äÿ âóðóð... Äàùà äàíûøà áèëìÿäè, òÿíýíÿôÿñ îëäó,
äèøëÿðè øàããûëäàäû, öç-ýþçö ÿéèëäè. Þëöìëÿ äþéöøöðäö. Áîüà- 447
çû ãûú îëìóøäó, íÿñÿ äåìÿê èñòÿäè, äîäàãëàðû òèòðÿäè. Ñîíðà
õûðûëäàäû... Äÿùøÿòëÿ õûðûëäàäû âÿ àõûð êè, ñÿñ ÷ûõäû:
– Êþìÿê åëÿ! Êþìÿê! Èíäè...
Èéíÿ ÿëèíäÿ ùàçûð èäè...
Îíó éàâàø-éàâàø, ÿçàá ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ, áîüóëà-áîüóëà
þëìÿéÿ ãîéìàçäû! Áîø éåðÿ íèéÿ ÿçàá ÷ÿêñèí! Èíäè îíó éàë-
íûç âÿ éàëíûç àüðûëàð ýþçëÿéèðäè! Êèì áèëèð, íå÷ÿ ñààò ÷ÿêÿðäè...
Æîàíûí êèðïèêëÿðè òÿðïÿíäè. Ñîíðà ñàêèòëÿøäè. Äîäàãëàðû
éóìóëäó. Íÿôÿñè äÿ äàéàíäû...
Ðàâèê ýåäèá ïÿðäÿëÿðè ýåðè ÷ÿêäè, æàëöçö ãàëäûðäû. Æîàíûí
éàíûíà ãàéûòäû. Î äîíìóø ñèôÿò ùå÷ äåìÿçäèí Æîàíûíäûð...
Ãàïûíû áàüëàéûá, ãÿáóë îòàüûíà ýåòäè. Åæåíè õÿñòÿëèê òàðèõ-
÷ÿëÿðèíè âÿðÿãëÿéèðäè.
– Îí èêèíúè ïàëàòàäàêû õÿñòÿ þëäö, Åæåíè.
Î, ýþçëÿðèíè êàüûçëàðäàí àéûðìàäàí áàøûíû òÿðïÿòäè.
– Äîêòîð Âåáåð îòàüûíäàäûð?
Ðàâèê äÿùëèçëÿ ýåäÿíäÿ ýþðäö êè, áÿçè îòàãëàðûí ãàïûñû
à÷ûãäûð. Âåáåðèí îòàüûíà òÿðÿô àääûìëàäû.
– Îí èêèíúè ïàëàòàäàêû õÿñòÿ þëäö, Âåáåð. Ïîëèñÿ õÿáÿð
âåðÿ áèëÿðñèíèç.
1
Ìÿíè þï... (èòàë.)
2
Ñÿíñèç... ìÿí éàøàéà áèëìÿçäèì (èòàë.)
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Âåáåð ùå÷ áàøûíû äà ãàëäûðìàäû:

– Ïîëèñèí èíäè áóíäàí äà âàúèá èøëÿðè âàð...
– Íÿ?
Âåáåð «Ìàòéåí» ãÿçåòèíèí õöñóñè áóðàõûëûøûíà èøàðÿ åòäè.
Àëìàí ãîøóíëàðû Ïîëøàéà ýèðìèøäè.
– Íàçèðëèêäÿí äåäèëÿð êè, ìöùàðèáÿ åëàí îëóíàúàã.
Ðàâèê ãÿçåòè éåðèíÿ ãîéäó:
– Áàøëàäû, Âåáåð...
– Áÿëè! Áó äà ñîíó! Éàçûã Ôðàíñà...
Ðàâèê áèð àç äà îòóðäó. Ùÿð øåé äàùà þç ìÿíàñûíû èòèð-
ìèøäè.
– Òÿêúÿ Ôðàíñà äåéèë... ×îõ øåéäèð, Âåáåð...
Âåáåð äþéöêÿ-äþéöêÿ îíóí öçöíÿ áàõäû:
– Ìÿíèì ö÷öí Ôðàíñà äåìÿêäèð. Ìÿýÿð áó àçäûð?
– Íåéëÿìÿê ôèêðèíäÿñèíèç? – äåéÿ áèð àçäàí ñîðóøäó.
448 – Áèëìèðÿì. Éÿãèí êè, þç ïîëêóìà ýådÿcÿéÿì. Áóðà äà,
– î, ãåéðè-ìöÿééÿí òÿðçäÿ ÿëèíè éåëëÿòäè, – êèìÿñÿ ãàëàð...
– Ùå÷ êÿñÿ âåðìÿéèí. Ìöùàðèáÿäÿ ùîñïèòàë ÷îõ ëàçûì
îëóð. Ñèçè àïàðìàçëàð.
– Ãàëìàã èñòÿìèðÿì.
Ðàâèê ÿòðàôûíà áàõäû:
– Áó ýöí áóðàäà àõûðûíúû ýöíöìäöð, – äåäè. – Ìÿíÿ
åëÿ ýÿëèð, ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð. Óøàãëûãäàí åëÿäèéèìèç òÿø-
ðèù ìöâÿôôÿãèééÿòëè îëäó, þä êèñÿñèíè êÿñäèéèìèç äÿ ñàüàëûð.
Õÿð÷ÿíýÿ ÿëàú éîõäóð, òÿçÿäÿí òÿøðèù åëÿìÿéèí íÿ ìÿíàñû?!
Âÿññàëàì...
– Íèéÿ? – Âåáåð éîðüóí-éîðüóí äèëëÿíäè. – Íèéÿ àõûðûíúû
ýöíöíöç îëóð?
– Ìöùàðèáÿ îëàí êèìè áèçè ùÿáñ åäÿúÿêëÿð. – Ðàâèê ýþðäö
êè, Âåáåð íÿñÿ äåìÿê èñòÿéèð, àíúàã èìêàí âåðìÿäè. –Ýÿëèí
ìöáàùèñÿ åëÿìÿéÿê. Îëìàëûäûð âÿ îíà ýþðÿ äÿ îëàúàã!
Âåáåð îòóðäó:
– Äàùà ùå÷ íÿ äåéÿ áèëìÿðÿì. Áÿëêÿ äÿ, åëÿ îëàúàã. Éà
äà áèçèìêèëÿð ìöùàðèáÿ åëÿìÿäè, òÿñëèì îëäó... Áèëìÿê îëìàç...
Ðàâèê àéàüà äóðäó:
– Òóòóëìàñàì, àõøàì ýÿëÿúÿéÿì. Ñÿêêèçäÿ.
– Îëäó.
Ðàâèê ÷ûõäû. Ãÿáóë îòàüûíäà àêòéîðó ýþðäö. Îíó òàìàì
óíóòìóøäó. Êèøè îíó ýþðÿí êèìè ñû÷ðàéûá ãàëõäû:
E
– Âÿçèééÿòè íåúÿäèð?
– Þëäö... R
Êèøè äþéöêÿ-äþéöêÿ ãàëäû:

– Þëäö?! – Öðÿéèíè òóòóá ñÿíòèðëÿäè.
«ßúëàôûí àðòèñòëèê åëÿìÿéèíÿ áàõ! – Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èð-
äè. – Éÿãèí, áóíà îõøàð ðîëëàðû ÷îõ îéíàéûá, þç áàøûíà ýÿëÿíäÿ
äÿ ðîëà ýèðèð. Àíúàã, áÿëêÿ äÿ, äîüðóäàí, öðÿéè àüðûäû, ñÿíÿ-
òèíäÿí ýÿëÿí æåñòëÿð èñÿ îíóí ùÿãèãè èçòèðàáëàðûíû áåëÿ ýöëöíú
ùàëà ñàëûð...»
– Îíó ýþðÿ áèëÿðÿì?
– Íÿ ö÷öí?
– Îíà áèð äÿ áàõìàëûéàì! – Êèøè ÿëëÿðèíè öðÿéèíèí öñòöíÿ
ãîéäó. ßëèíäÿ èïÿê ëåíòëè à÷ûã ãÿùâÿéè øëéàïà òóòìóøäó.
– Áàøà äöøöí! Ìÿí...
Îíóí ýþçëÿðè éàøàðäû.
– Áóðà áàõûí, – Ðàâèêèí ñÿáðè òöêÿíäè, – éàõøûñû áóäóð,
ðÿää îëóí! Î þëöá, òÿçÿäÿí äèðèëäÿ áèëìÿçñèíèç. Î èçòèðàáëàðû- 449
íûçû äà þçöíöçÿ ñàõëàéûí! Úÿùÿííÿì îëóí! Ùå÷ êèìèí ìàðà-
üû éîõäóð êè, ñèçÿ áèð èë èø êÿññèíëÿð, éà äà ðóùè õÿñòÿ êèìè
áóðàõñûíëàð... Îíñóç äà áèð íå÷ÿ èëäÿí ñîíðà ÿëÿ ýÿòèðìÿê
ö÷öí áàøãà ãàäûíëàðûí éàíûíäà áóíóíëà þéöíÿúÿê, «ìÿí,
ìÿí» äåéÿúÿêñèíèç! Ðÿää îëóí, àõìàüûí áèðè àõìàã!
Àêòéîðó ãàïûéà òÿðÿô èòÿëÿäè. Î, áèð àç äàðòûíäû... Ãàïûéà
÷àòàíäà ýåðè äþíäö:
– Äàøöðÿêëè ÿúëàô! Sales boches!
Êö÷ÿëÿð àäàìëà äîëó èäè. Îíëàð äÿñòÿ-äÿñòÿ éûüûøûá ùÿðèñ-
ëèêëÿ ðåêëàì-ãÿçåòèí òåç-òåç ãà÷àí ùÿðôëÿðèíè èçëÿéèðäèëÿð. Ðàâèê
Ëöêñåìáóðã ïàðêûíà ýåòäè. Òóòóëìàìûøäàí ãàáàã áèð íå÷ÿ
ñààò òÿê ãàëìàã èñòÿéèðäè.
Áàü áîìáîø èäè âÿ ãûçìàð àâãóñò ýöíÿøèíèí òåëëÿðèíÿ
áöðöíìöøäö. Àüàúëàð àðòûã ïàéûç íÿôÿñèíè äóéóðäó. Àíúàã
áó íÿôÿñäÿí ñîëüóíëóã äåéèë, éåòkèíëèê ÿòðè ýÿëèðäè. Ýöíÿøèí
þçö äÿ ãûçûëû-ìàâè ðÿíýÿ ÷àëûðäû âÿ äåéÿðäèí, éàéûí ñîíóíúó
èïÿê áàéðàüûäûð.
Ðàâèê ÷îõ îòóðäó. Ýþðäö êè, ýöíÿøèí ðÿíýè äÿéèøèð, êþë-
ýÿëÿð óçàíìàüà áàøëàéûð. Áèëèðäè êè, àçàäëûüûí ñîí ñààòëàðûäûð.
Ìöùàðèáÿ åëàí åäèëÿíäÿí ñîíðà «Èíòåðíàñèîíàë»ûí ñàùèáÿñè
äàùà ùå÷ êÿñè ñàõëàéà áèëìÿéÿúÿê. Ðîëàíäàíû õàòûðëàäû.
Äàùà î äà êþìÿê åëÿéÿ áèëìÿçäè. Ùå÷úÿ êÿñ... Áèð éàíà ãà÷-
ìàã èñòÿñÿ äÿ, úàñóñ êèìè òóòóëàðäû...
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
Àõøàì äöøÿíÿ êèìè îòóðäó. Êÿäÿðëè äåéèëäè. Êå÷ìèø

õàòèðÿëÿð áèð-áèð ýÿëèá ýþçëÿðè þíöíäÿí êå÷äè. Ñóðÿòëÿð âÿ èëëÿð...
Ëàï àõûðäà äà Æîàíûí äîíìóø ñèôÿòè...
Ñààò éåääèäÿ äóðäó. Áèëèðäè êè, áó ãàðàíëûã ïàðêäàí ýåò-
ìÿê, àçàäëûüûí ñîí ñààòëàðûíäàí àéðûëìàã äåìÿêäèð. Åëÿ
êö÷ÿéÿ ÷ûõàí êèìè ãÿçåòëÿðèí õöñóñè áóðàõûëûø íþìðÿëÿðèíè
àëäû. Ìöùàðèáÿ åëàí åäèëìèøäè!
Qÿlyÿnaltûlarûndan áèðèíÿ ýèðäè, áèð àç îòóðäó. Àíúàã è÷ÿ-
ðèäÿ ðàäèî éîõ èäè. Ñîíðà õÿñòÿõàíàéà éîëëàíäû. Âåáåð îíóí
ãàáàüûíà ýÿëäè:
– Ãåéñÿð êÿñèéè åëÿìÿê ëàçûìäûð. Èíäèúÿ ýÿòèðèáëÿð. Åëÿ-
éÿðñèíèç?
– ßëáÿòòÿ!
Ïàëòàðûíû äÿéèøìÿéÿ ýåòäè. Éîëäà Åæåíèéÿ ðàñò ýÿëäè.
Î, Ðàâèêè ýþðÿíäÿ äóðóõäó.
– Äåéÿñÿí, ìÿíè äàùà ýþçëÿìèðäèíèç, Åæåíè?
450 – Õåéð... – äåéÿ ãûç îíó ãÿðèáÿ íÿçÿðëÿðëÿ ñöçäö, ñîíðà
òÿëÿñèê éàíûíäàí êå÷èá ýåòäè.
Ãåéñÿð êÿñèéè Ðàâèê ö÷öí ñó è÷ìÿê êèìè áèð øåé èäè âÿ
ÿëöñòö åëÿäè. Áèð íå÷ÿ äÿôÿ Åæåíèíèí áàõûøëàðûíû þç öçÿðèíäÿ
äóéäó. ×îõ òÿÿúúöáëÿíäè. Ýþðÿñÿí, íèéÿ áåëÿ áàõûðäû?!
×àüà ÷ûüûðäû. Îíó éóäóëàð. Ðàâèê êþðïÿíèí ãûïãûðìûçû
ñèôÿòèíÿ, õûðäàúà ÿëëÿðèíÿ áàõäû. «Áèç áó äöíéàéà òÿáÿññöìëÿ
ýÿëìèðèê!» – äåéÿ öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. ×àüàíû òèáá áàúûñûíà
âåðäè. Îüëàí èäè...
– Êèì áèëèð, ùàíñû ìöùàðèáÿ ö÷öí äöíéàéà ýÿëèá... – äåéÿ
Ðàâèê éóéóíìàüà áàøëàäû. Âåáåð äÿ îíóíëà éàíàøû ÿëëÿðèíè
éóéóðäó.
– Ðàâèê, ÿýÿð, äîüðóäàí äà, ñèçè ùÿáñ åòñÿëÿð, éåðèíèçè
ìÿíÿ áèëäèðìÿéÿúÿêñèíèç?
– Áàøûíûçû íèéÿ áÿëàéà ñàëûðñûíûç, Âåáåð? Èíäè ìÿíèì êèìè
àäàìëàðäàí óçàã ýÿçñÿíèç, éàõøûäûð.
– Íèéÿ? Îíà ýþðÿ êè, àëìàíñûíûç? Ñèç ãà÷ãûíñûíûç...
– Áÿñ áèëìèðñèíèç êè, ãà÷ãûíëàðûí ÿñêèñè ùÿìèøÿ òöñòöëö
îëóð? Îíëàð âÿòÿíëÿðè ö÷öí ñàòãûí, ãÿðèá þëêÿäÿ èñÿ ùÿìèøÿ
ÿúíÿáè ñàéûëûðëàð.
– Áóíóí ìÿíÿ äÿõëè éîõäóð. Èñòÿäèéèì îäóð êè, ñèçè ëàï
òåç áóðàõñûíëàð. Ìÿíè øàùèä êèìè ýþñòÿðÿ áèëÿðñèíèç.
– Éàõøû! – äåéÿí Ðàâèê áèëèðäè êè, áóíó ùå÷ âàõò åëÿìÿéÿ-
úÿê. – Ùÿêèìÿ ùÿð éåðäÿ èø âàð. – Î, ÿëëÿðèíè ãóðóëàäû. – Ñèç
E
ìÿíÿ éàõøûëûã åòìÿê èñòÿéèðñèíèç? Åëÿ èñÿ Æîàí Ìàäóíóí
äÿôíè èëÿ ìÿøüóë îëóí. Ìÿí ÷àòäûðà áèëìÿðÿì. R
– Àðõàéûí îëóí! Þçýÿ íÿ êþìÿê ëàçûìäûð? Áÿëêÿ, ìèðàñ

ìÿñÿëÿñè âÿ éà...
– Áóíóíëà ïîëèñ ìÿøüóë îëàð. Ùå÷ áèëìèðÿì, îíóí ãîùó-
ìó âàð, éà éîõ... Áó, î ãÿäÿð äÿ âàúèá äåéèë...
Ðàâèê ïàëòàðûíû äÿéèøäè.
– ßëâèäà, Âåáåð. Ñèçèíëÿ èøëÿìÿê ÷îõ õîø èäè.
– ßëâèäà, Ðàâèê. Àõûðûíúû òÿøðèùèí ïóëó äà ãàëûá...
– Ãîéóí ãàëñûí, äÿôí ö÷öí ëàçûì îëàúàã. Éåðè ýÿëìèø-
êÿí, áàùàäûð, èíäè ïóë äà âåðÿðÿì.
– Î áàðÿäÿ ñþùáÿò îëà áèëìÿç, Ðàâèê! Ãÿòèééÿí... Ùàðà-
äà äÿôí åòäèðèì?
– Áèëìèðÿì. Ùàíñû ãÿáèðèñòàíëûã îëóð, îëñóí... Èíäè àäûíû,
öíâàíûíû éàçàðàì.
Ðàâèê îíëàðû õÿñòÿõàíàíûí ùàãã-ùåñàá êàüûçëàðûíäàí
áèðèíÿ éàçûá, Âåáåðÿ óçàòäû. Âåáåð îíó àëûá, öñòöíäÿ ýöìöø- 451
äÿí ãîéóí øÿêëè ùÿêê îëóíìóø áöëëóð áàñìàíûí àëòûíà ãîéäó.
– Îëäó, Ðàâèê! ×îõ ýöìàí êè, áèð-èêè ýöíÿ ìÿí äÿ
ýåäÿðÿì. Ñèçñèç áó úöð òÿøðèùëÿð åëÿéÿ áèëìÿðèê.
Î, Ðàâèêëÿ áèðëèêäÿ ÷ûõäû. Ðàâèê Åæåíè èëÿ äÿ ñàüîëëàøäû:
– ßëâèäà, Åæåíè.
– ßëâèäà, ìöñéþ Ðàâèê... – Î, Ðàâèêè äèããÿòëÿ ñöçäö.
– Ìåùìàíõàíàéà ýåäèðñèíèç?
– Áÿëè. Íÿ îëóá êè?
– Àù, ùå÷ íÿ... Åëÿ áèëèðäèì...
Ãàø ãàðàëìûøäû. Ìåùìàíõàíàíûí ãàáàüûíäà áèð éöê
ìàøûíû äàéàíìûøäû.
– Ðàâèê!
Ìîðîçîâ éàõûíäàêû åâëÿðäÿí áèðèíèí ýèðèø ãàïûñûíäàí ÷ûõäû.
– Áîðèñ?!
– Î õàðàáàéà ïîëèñ ýÿëèá.
– Áèëèðÿì...
– Èâàí Êëóýåíèí âÿñèãÿñè éàíûìäàäûð. Î þëìöø ðóñó
äåéèðÿì. Èë éàðûì âàõòû ãàëûá. «Øÿùðèçàä»à ýåäÿê, øÿêèëëÿðè
äÿéèøÿê. Àéðû ìåhmanõàíàäà ðóñ ìöùàúèðè êèìè ãàëàðñàí...
– Áþéöê ðèñk îëàð, Áîðèñ. Ìöùàðèáÿäÿ ñàõòà ñÿíÿä ýÿç-
äèðìÿê ãîðõóëóäóð. Ùå÷ îëìàìàñû áóíäàí éàõøûäûð.
– Áÿñ íåéëÿìÿê èñòÿéèðñÿí?
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Ìåùìàíõàíàéà ýåäèðÿì.
– Áó, ñÿíèí ãÿòè ãÿðàðûíäûð, Ðàâèê?
– Ùÿ, ãÿòèäèð.
– Ëÿíÿò øåéòàíà! Êèì áèëèð, ùàðà ýþíäÿðÿúÿêëÿð...
– Ùÿð ùàëäà, Àëìàíèéàéà ýþíäÿðìÿéÿúÿêëÿð. Îíäàí
êå÷äè... Èñâå÷ðÿéÿ äÿ ãîâìàçëàð. – Ðàâèê ýöëöìñÿäè. – Ñîí
éåääè èëäÿ áèðèíúè äÿôÿäèð êè, ïîëèñ áèçè ùå÷ éàíà ýþíäÿðìÿ-
éÿúÿê. Áåëÿ ãèéìÿòÿ ìèíìÿéèìèç ö÷öí ìöùàðèáÿ ëàçûì èìèø...
– Äåéèðëÿð, Ëîíøàíäà ùÿáñ äöøÿðýÿñè à÷ûëûð, – Ìîðîçîâ
ñàããàëûíû äèäèøäèðäè. – Èøÿ áàõ, àëìàí êîíñëàýåðèíäÿí ãà÷-
ìûñàí êè, ýÿëèá Ôðàíñà êîíñëàýåðèíÿ äöøÿñÿí...
– Áÿëêÿ äÿ, òåç áóðàõäûëàð.
Ìîðîçîâ äèíìÿäè.
– Ìÿíäÿí íèýàðàí ãàëìà, Áîðèñ. Ìöùàðèáÿäÿ ùÿêèì
÷îõ ëàçûì îëóð.
– Èíäè ùàíñû àäëà òóòóëàúàãñàí?
452 – Þç àäûìëà. Îíäàí áèðúÿ äÿôÿ, þçö äÿ áåø èë áóíäàí
ãàáàã èñòèôàäÿ åëÿìèøÿì... – Ðàâèê áèð àç ñóñàíäàí ñîíðà:
– Áîðèñ, – äåäè, – Æîàí þëäö. Áèð êèøè ýöëëÿ èëÿ âóðäó. Èíäè
Âåáåðèí õÿñòÿõàíàñûíäàäûð. Îíó äÿôí åòìÿê ëàçûìäûð. Âåáåð
ñþç âåðèá, àíúàã áèëìèðÿì, ÷àòäûðà áèëÿúÿêìè... Î äà ýåòìÿ-
ëèäèð. Áó èøè áîéíóíà ýþòöðÿðñÿí? Ùå÷ íÿ ñîðóøìà, áèðúÿ
êÿëìÿ «ùÿ» äå, âÿññàëàì.
– Ùÿ.
– Éàõøû, îíäà ÿëâèäà, Áîðèñ. Ìÿíèì øåéëÿðèìäÿí þçöíÿ
ëàçûì îëàíû ýþòöðÿðñÿí. Ìÿíèì îòàüûìà êþ÷... Àõû âàííà
îòàüûíäàí ÷îõ õîøóí ýÿëÿðäè. Èíäèñÿ ýåäèðÿì, ÿëâèäà...
– Òôó!
– Éàõøû, ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà «Ôóêå» ðåñòîðàíûíäà ýþðö-
øÿðèê.
– Ùàíñû òÿðÿôäÿ? «Éåëèñåé ÷þëëÿðè», éà V Ýåîðã ïðîñïåêòè
òÿðÿôäÿ?
– V Ýåîðã ïðîñïåêòè òÿðÿôäÿ. Áèç ñÿôåù îëìóøóã, Áîðèñ.
Áóðíó ôûðòûãëû ãÿùðÿìàíëàðà áàõ! ßëâèäà, Áîðèñ!
– Òôó! Ùå÷ àäàì êèìè äÿ ýþðöøöá àéðûëà áèëìèðèê. Éàõûí
ýÿë, àõìàã!
Ìîðîçîâ Ðàâèêèí öçöíäÿí þïäö. Ñàããàëû Ðàâèêèí öçöíö
äàëàäû. Ìîðîçîâäàí ãàðà òÿíáÿêè ãîõóñó ýÿëèðäè. Áèðòÿùÿð
äþçäö...
Ðàâèê ìåùìàíõàíàéà éîëëàíäû...
E
Ìöùàúèðëÿð «êàòàêîìáà»éà éûüûøìûøäûëàð. «Èëê õðèñòèàíëàðà
îõøàéûðëàð, – äåéÿ Ðàâèê öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Èëê àâðîïàëûëàð...» R
Ñöíè ïàëìàíûí àëòûíäàêû ñòîëóí àðõàñûíäà ìöëêè ïàëòàð-

äà áèð êèøè îòóðóá, îíëàðû ãåéä åäèðäè. Èêè ïîëèñ äÿ ãàïûíû ãîðó-
éóðäó. Àíúàã ãà÷ìàã èñòÿéÿí éîõ èäè...
– Ïàñïîðòóíóç âàð? – äåéÿ ìÿìóð Ðàâèêäÿí ñîðóøäó.
– Õåéð.
– Áàøãà ñÿíÿäëÿðèíèç íåúÿ?
– Õåéð.
– Áóðàäà ýèçëè éàøàéûðñûíûç?
– Áÿëè.
– Íÿ ö÷öí?
– Àëìàíèéàäàí ãà÷ìûøàì. Áèçÿ ñÿíÿä âåðìèðëÿð.
– Ôàìèëèéàíûç?
– Ôðåçåíáóðã.
– Àäûíûç?
– Ë öäâèã. 453
– Éÿùóäèñèíèç?
– Õåéð.
– Ñÿíÿòèíèç?
– Ùÿêèì.
Êèøè ùàìûñûíû éàçäû.
– Ùÿêèì? – äåéÿ êèøè áàëàúà áèð êàüûç ïàð÷àñûíû ýþçëÿ-
ðèíÿ éàõûíëàøäûðäû. – Ðàâèê àäëû ùÿêèì òàíûìûðñûíûç?
– Õåéð.
– Î äà áóðàäà ãàëûð. Ìÿëóìàòûìûç âàð...
Ðàâèê äèããÿòëÿ êèøèéÿ áàõäû. «Åæåíè!» –äåéÿ öðÿéèíäÿí
êå÷èðäè. Ìåùìàíõàíàéà ãàéûòäûüûíû ñîðóøäó! Îíà ðàñò ýÿëÿí-
äÿ äÿ ÷îõ ùåéðÿòëÿíäè! Ìÿòáÿõèí ãàïûñûíäà äàéàíìûø ñàùè-
áÿ äÿ äèëëÿíäè:
– Ñèçÿ äåäèì êè, áóðàäà åëÿ àäàì éàøàìûð.
– Ñèç äàíûøìàéûí! – äåéÿ ìÿìóð îíóí ñþçöíö êîáóä-
ëóãëà êÿñäè. – Îíñóç äà ïîëèñäÿí õÿáÿðñèç áó ãÿäÿð àäàì
ñàõëàäûüûíûçà ýþðÿ úÿçà àëàúàãñûíûç.
– Ìÿí áóíóíëà ôÿõð åäèðÿì. Èíñàíïÿðâÿðëèéÿ ýþðÿ úÿçà
âåðèðëÿðñÿ, åéáè éîõäóð, ãîé âåðñèíëÿð.
Ìÿìóð, ñàíêè, éåíÿ íÿñÿ äåìÿê èñòÿäè, àíúàã äèíìÿ-
éèá, ÿëèíè éåëëÿòäè. Ñàùèáÿ òÿêÿááöðëÿ îíà áàõäû. ßëàãÿëÿðè
ýåíèø èäè, ùå÷ íÿäÿí ãîðõóñó éîõ èäè. Ìÿìóð Ðàâèêÿ òÿðÿô
äþíäö:
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
– Øåéëÿðèíèçè éûüûøäûðûí. Þçöíöçëÿ äÿéèøÿê, áèð ýöíëöê äÿ

éåìÿê ýþòöðöí. Âàðñà, àäéàë äà ýþòöðöí.
Îíà áèð ïîëèñ äÿ ãîøäóëàð. Îòàãëàðûí ÷îõó à÷ûã èäè.
Ðàâèê ÷îõäàí ãàáëàøäûðûá ùàçûð ñàõëàäûüû ÷àìàäàíû âÿ àäéàëû
ýþòöðäö.
– Þçýÿ ùå÷ íÿ ýþòöðìÿéÿúÿêñèíèç? – äåéÿ ïîëèñ
ñîðóøäó.
– Ùå÷ íÿ.
– Áóíëàð ãàëûð?
– Ãàëûð.
– Áó äà? – äåéÿ ïîëèñ ÷àðïàéûíûí éàíûíäàêû ñòîëóí öñòö-
íÿ ãîéóëìóø áàëàúà ìàäîííà ôèãóðóíó ýþñòÿðäè. Áóíó
î âàõò Æîàí «Èíòåðíàñèîíàë»à ýþíäÿðìèøäè...
– Áó äà...
Àøàüû äöøÿíäÿ åëçàñëû Êëàðèññà îíà áèð áàüëàìà óçàòäû.
Ðàâèê ýþðäö êè, áó áàüëàìàäàí ùàìûäà âàð.
454 – Éåìÿêäèð, – ñàùèáÿ äèëëÿíäè. – Àú ãàëìàéûí... Áèëèðÿì
êè, ýåòäèéèíèç éåðäÿ ùÿëÿ ùå÷ íÿ ùàçûðëàìàéûáëàð...
Ñàùèáÿ ýÿú íÿçÿðëÿðëÿ ìÿìóðó ñöçäö. Î äà ùèðñëÿ:
– Àç äàíûøûí! – äåäè. – Ìöùàðèáÿíè ìÿí áàøëàìàìû-
øàì...
– Áóíëàð äà áàøëàìàéûá.
– Ìÿíè íèéÿ áåëÿ ãàðàëàìûñûíûç?! – Ìÿìóð éàíûíäàêû
ïîëèñÿ òÿðÿô äþíäö:– Ãóðòàðäû? Àïàðûí.
Êþëýÿéÿ îõøàéàí äÿñòÿ ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäè. Ðàâèêèí ýþçëÿðè
«ìÿòáÿõáþúÿéè» äåéÿ ãûøãûðàí ãàäûíëà ÿðèíÿ ñàòàøäû. Êèøè
áèð ÿëè èëÿ àðâàäûíûí ãîëóíäàí òóòìóøäó âÿ î áèðè ÿëèíäÿ äÿ èêè
÷àìàäàí àïàðûðäû. Áèðè ÿëèíäÿ, áèðè äÿ ãîëòóüóíäà... Áèð
÷àìàäàíû äà óøàã ñöðöéöðäö. Êèøè èìäàä äèëÿéÿí íÿçÿðëÿðëÿ
Ðàâèêÿ áàõäû. Ðàâèê áàøûíû òÿðïÿòäè:
– Èéíÿ-äÿðìàí ýþòöðìöøÿì, – äåäè. – Ãîðõìàéûí.
Îíëàð éöê ìàøûíûíà ìèíäèëÿð. Ìîòîð óüóëäàäû, ìàøûí
òÿðïÿíäè. Ñàùèáÿ ãàïûäà äàéàíûá ÿë åëÿéèðäè...
– Ùàðà ýåäèðèê? – äåéÿ êèìñÿ ïîëèñäÿí ñîðóøäó.
– Áèëìèðÿì.
Ðàâèê, Ðîçåíôåëä âÿ éàëàí÷û Àðîí Ãîëäáåðãëÿ éàíàøû
äàéàíìûøäû. Ðîçåíôåëäèí ÿëèíäÿ ôóòëéàð, îíóí è÷èíäÿ äÿ
Ñåçàíëà Ãîýåí âàðäû. Î, íÿéèñÿ öðÿéèíäÿ ùåñàáëàéûðäû.
– Èñïàíèéà âèçàñûíûí âàõòû... – äåéÿ ñþçÿ áàøëàéàí Ðîçåí-
ôåëä íÿäÿíñÿ äóðóõäó, ñîíðà äàâàì åòäè: – Êîð éàïàëàã
E
àðàäàí ÷ûõäû... Ìàðêóñ Ìàéåðè äåéèðÿì... Äöíÿí Àìåðèêàéà
ýåòäè. R
Ìàøûí ñèëêÿëÿíèðäè, ùàìûñû áèð-áèðèíÿ ãûñûëìûøäû, ùå÷ áèðè

äÿ äàíûøìûðäû...
Òèíè áóðóëäóëàð. Ðàâèê ýþðäö êè, ôàòàëèñò Çàéäåíáàóì
äà áóðàäàäûð. Áöçöøÿðÿê áèð ýöíúÿ ÷ÿêèëìèøäè âÿ:
– Éåíÿ éîëëàðäàéûã, – äåäè.
Ðàâèê úèáëÿðèíäÿ ñèãàðåò àõòàðäû, àíúàã òàïìàäû. Éàäûíà
äöøäö êè, ÷àìàäàíäà ÷îõäóð.
– Åëÿäèð, – äåäè. – Èíñàí ÷îõ øåéÿ äþçÿ áèëèð...
Ìàøûí Âàãðàì ïðîñïåêòèíäÿí êå÷èá Åòóàë ìåéäàíûíà
÷ûõäû. Ùå÷ éåðäÿ èøûã éàíìûðäû. Ìåéäàí çöëìÿòÿ áöðöíìöø-
äö. Åëÿ ãàðàíëûã èäè êè, ùå÷ «Çÿôÿð òàüû» äà ýþðöíìöðäö...
455
R

E
457
Lissabon gecÿsi
(roman)
ËÈÑÑÀÁÎÍ ÝÅÚßÑÈ
(roman)
Û
Ýþçöìö ýÿìèäÿí ÷ÿêìèðäèì. Ñàùèëäÿí õåéëè àðàëû
äàéàíìûøäû, ÷ûë÷ûðàã è÷èíäÿ, Òåõîäà1. Áèð ùÿôòÿäèð Ëèññàáîí-
äà îëìàüûìà áàõìàéàðàã, áó øÿùÿðèí ëàãåéä èøûüûíà ùÿëÿ
äÿ àëûøìàìûøäûì. Áàø ýþòöðöá ýÿëäèéèì þëêÿëÿðäÿ øÿùÿðëÿð
ýåúÿ âàõòû êþìöð ìÿäÿíëÿðè êèìè ãàðàíëûãäà óéóéóðäó âÿ
ùÿìèí ãàðàíëûãäà áèðúÿ äÿíÿ ôÿíÿð îðòà ÿñðëÿðäÿêè âÿáà êèìè
458 ãîðõóëó èäè. Ìÿí èéèðìèíúè éöçèëèí Àâðîïàñûíäàí ýÿëèðäèì.
Éöê âóðóëàí ýÿìè ñÿðíèøèí äàøûéàí áóõàð ýÿìèñèéäè.
Áèëèðäèì êè, åðòÿñè àõøàì éîëà äöøÿúÿê. ×ûëïàã åëåêòðèê ÷ûðàã-
ëàðûíûí ïàðëàã èøûüûíäà ÿò, áàëûã, êîíñåðâ, ÷þðÿê âÿ ýþéÿðòè
éöêëÿíèðäè; ôÿùëÿëÿð áàüëàìàëàðû ñöðöéÿ-ñöðöéÿ ýþéÿðòÿéÿ
äàøûéûð, êðàí äà éåøèê âÿ éöê òàéëàðûíû ùàâàäà åëÿ ñÿññèç éåë-
ëÿäèðäè êè, äåéÿðäèí, ÷ÿêèñèçëèê øÿðàèòèäèð. Ýÿìè ýåäèø òÿäàðö-
êö ýþðöðäö, ñàíêè, áÿøÿðè äàøãûí ÷àüûíäà Íóùóí ýÿìèñè
èäè. Î, äîüðóäàí äà, Íóùóí ýÿìèñèéäè. 1940-úû èëèí áó àéëà-
ðûíäà Àâðîïàíû òÿðê åäÿí ùÿð áèð ýÿìè Íóùóí ýÿìèñè ñàéû-
ëûðäû. Àðàðàò2 äàüû èñÿ Àìåðèêà èäè, äàøãûí äà ùÿð ýöí ãàëõûð-
äû. Î, Àëìàíèéà âÿ Àâñòðèéàíû ÷îõäàí áàñìûøäû, Ïîëøà âÿ
Ïðàãàäà èñÿ äèáè ýþðöíìöðäö; Àìñòåðäàì, Áðöññåë, Êîïåí-
ùàýåí, Îñëî âÿ Ïàðèñ ÷îõäàí áó äàøãûíäà éîõ îëìóøäó,
Èòàëèéàíûí øÿùÿðëÿðè áàòìàã öçðÿéäè, Èñïàíèéà äà ãîðõóñóç
äåéèëäè. Ïîðòóãàëèéà ñàùèëëÿðè ÿäàëÿòè, þçýöðëöéö âÿ äþçöìëö-
ëöéö âÿòÿí âÿ âàðëûãäàí óñòöí òóòàí ãà÷ãûíëàð ö÷öí ñîí
ñûüûíàúàã îëìóøäó. Êèì áóðàäàí Ìöãÿääÿñ Àìåðèêà Òîð-
ïàüûíà äöøÿ áèëìÿçäèñÿ, áàòìûøäû. Î, èìòèíàëû ýèðèø-÷ûõûø
âèçàëàðûíûí, ÿë÷àòìàç èø âÿ äàëäàëàíìà ðàçûëûãëàðûíûí, ãà÷ãûí
äöøÿðýÿëÿðèíèí, áöðîêðàòèéàíûí, òÿíùàëûüûí, ãÿðèáëèéèí âÿ ÷îõ
1
Texo – Ïîðòóãàëèéàäà ÷àé. Ëèññàáîí ùÿìèí ÷àéûí öçÿðèíäÿ
éåðëÿøèð. (Áó âÿ áóíäàí ñîíðàêû àéàã ãåéäëÿðè òÿðúöìÿ÷èíèíêèäèð.)
2
Àðàðàò – ãÿäèì èáðàíè äèëèíäÿ ÿí óúà äàü äåìÿêäèð
E
âàõò ìöùàðèáÿ, ãîðõó âÿ ãûòëûüûí íÿòèúÿñè êèìè ùÿð áèð ôÿðäèí
òàëåéèíÿ éþíÿëìèø äÿùøÿòëè öìóìè áèýàíÿëèéèí áóðóëüàíûíäà R
àë ãàíà áóëàøìàëû îëàúàãäû. Áó ÷àüëàðäà èíñàí àðòûã áèð

ùå÷äèð; êå÷ÿðëè áèð ïàñïîðò, âÿññàëàì.
Îéíàìàã ö÷öí ìÿí ýöíîðòàäàí ñîíðà Åñòîðèë êàçèíî-
ñóíäà îëìóøäóì. Ùÿëÿ êè, ÿéíèìäÿ òóòàðëû áèð êîñòéöì âàð-
äû âÿ ìÿíè è÷ÿðè áóðàõìûøäûëàð. Áÿõòèìè ñûíàìàã ö÷öí áó,
ñîí, öìèäñèç áèð úÿùä èäè. Ïîðòóãàëèéàäà ãàëìà èúàçÿìèç áèð-
èêè ýöíäÿí ñîíðà áèòèðäè âÿ Ðóòëà ìÿíèì àéðû âèçàìûç éîõ
èäi. Òåõîäà äàéàíìûø ýÿìè àõûðûíúû èäè, Ôðàíñàäà öìèä
åäèðäèê êè, îíóíëà Íéó-Éîðêà ýåäÿ áèëÿúÿéèê; àììà áèëåòëÿð
áèð íå÷ÿ àé ãàáàã ñàòûëûá ãóðòàðìûøäû, áèçèìñÿ Àìåðèêàéà ýåò-
ìÿê èúàçÿìèç îëìàìàãëà éàíàøû, éîëïóëóíà äà ö÷ éöç äîë-
ëàðûìûç ÷àòìûðäû. Áóðàäà ìöìêöí îëàí éåýàíÿ áèð éîëëà –
îéóíëà – ïóë ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøäûì. Ìÿíàñûç úÿùä èäè, ÷öíêè
ëàï åëÿ óäìóø îëñàéäûì äà, ýÿìèéÿ ìèíìÿê ö÷öí ìöòëÿã
ìþúöçÿ áàø âåðìÿëè èäè. Àììà ãà÷ãûíëûã âÿ öìèäñèçëèêäÿ, 459
åëÿúÿ äÿ, ãîðõó è÷èíäÿ éàøàéàíäà àäàì ìþúöçÿëÿðÿ èíàí-
ìàüà áàøëàéûð, éîõñà, éàøàéà áèëìÿçñÿí.
Îëóá-ãàëàí àëòìûø èêè äîëëàðûìûçäàí ÿëëè àëòûñûíû óäóçäóì.
***
Ýåúÿäÿí õåéëè êå÷ìèø ñàùèë íèñáÿòÿí áîøàëìûøäû. Áóíóíëà
áåëÿ, áèð àçäàí äèããÿòèìè ìÿãñÿäñèç-ìÿðàìñûç îéàí-áóéàíà
âóðíóõàí, ñîíðà äà àéàã ñàõëàéûá ìÿíèì êèìè ýÿìèéÿ áàõàí
áèð êèøè ÷ÿêäè. Äöøöíäöì êè, î äà áÿäáÿõòëÿðäÿí áèðèäèð, îäóð
êè, ôèêèð âåðìÿäèì òà î âàõòà ãÿäÿð êè, ýþçöíö ìÿíäÿí ÷ÿê-
ìÿäèéèíè ùèññ åòäèì. Ïîëèñ ãîðõóñó ãà÷ãûíû ùå÷ âàõò òÿðê åòìèð,
ùÿòòà éóõóäà äà, ëàï ùå÷ íÿäÿí ãîðõìàëû îëìàñà áåëÿ; îíà
ýþðÿ äÿ ùÿìèí àí þçöìö äàðûõàí êèìè ýþñòÿðÿðÿê ñàùèëè àñòà-
àñòà òÿðê åòäèì, ãîðõìàüà ñÿáÿáè îëìàéàí àäàìëàð òÿêè.
Àçúà êå÷ìèø àðõàìäà àääûì ñÿñëÿðè åøèòäèì. Òóòóëà-
ðàìñà, áóíó Ðóòà íåúÿ õÿáÿð âåðÿúÿéèìè ýþòöð-ãîé åäÿ-
åäÿ, éåðèøèìè àðòûðìàäàí éîëóìà äàâàì åòäèì. Ïàñòåë ðÿíýëè
åâëÿð ýåúÿ óéóéàí êÿïÿíÿêëÿð êèìè ñàùèëèí î áàøûíäàí
î ãÿäÿð àðàëûéäû êè, äàëàíëàðäà ýèçëÿíìÿê ö÷öí ýöëëÿëÿíìÿ
ãîðõóñó îëìàäàí ãà÷ìàã ìöìêöí äåéèëäè.
Êèøè èíäè éàíûìúà éåðèéèðäè. Ìÿíäÿí áèð àç àë÷àã èäè.
«Àëìàíñûç?» – àëìàíúà ñîðóøäó.
ËÈÑÑÀÁÎÍ ÝÅCßÑÈ
Áàøûìû áóëàéûá, éîëóìà äàâàì åòäèì.

«Àâñòðèéàëû?»
Úàâàá âåðìÿäèì. Ùÿääÿí àðòûã àüûð-àüûð éàõûíëàøàí
ïàñòåë ðÿíýëè åâëÿðÿ áàõäûì. ×îõ ýþçÿë àëìàíúà äàíûøàí
ïîðòóãàëèéàëû ïîëèñëÿðèí îëäóüóíó áèëèðäèì.
«Ìÿí ïîëèñ äåéèëÿì», – äèëëÿíäè.
Èíàíìàäûì. Ìöëêè ýåéèìäÿ èäè, àììà ìöëêè ýåéèìëè
æàíäàðìëàð Àâðîïàäà ìÿíè äÿôÿëÿðëÿ ùÿáñ åòìèøäèëÿð. Äîü-
ðóäóð, Ïàðèñäÿ ïðàãàëû ðèéàçèééàò ïðîôåññîðóíóí äöçÿëòäèéè
ñÿíÿäëÿðèì éàíûìäàéäû, àíúàã àçúà ñàõòàëûüû âàðäû.
«Ýÿìèéÿ íåúÿ áàõäûüûíûçû ýþðäöì, – äåäè. – Îíà ýþðÿ
äÿ ôèêèðëÿøäèì êè...»
Åòèíàñûç áèð áàõûøëà îíó ñöçäöì. Ïîëèñÿ îõøàìûðäû,
àììà ìÿíè Áîðäîäà éàõàëàéàí ñîíóíúó æàíäàðìûí ìÿçàð-
äà éàòäûüû ö÷ ýöíäÿí ñîíðà ìÿñóìëàøàí Ëàçàð êèìè éàíûì-
úûë ýþðêÿìè éîõ èäèìi?! Àíúàã ùàìûñûíäàí ãÿääàð ÷ûõäû.
460 Àëìàí ùÿðáè äÿñòÿëÿðèíèí áèð ýöíäÿí ñîíðà Áîðäîäà îëà-
úàüûíû äÿãèã áèëëÿ-áèëÿ ìÿíè ùÿáñ åòäè âÿ äóñòàãõàíàíûí
ìöëàéèì äèðåêòîðó áèð-èêè ñààòäàí ñîíðà ìÿíè áóðàõìà-
ñàéäû, òàìàì áàòìûøäûì.
«Íéó-Éîðêà ýåòìÿê èñòÿéèðñèniç?» – ñîðóøäó.
Úàâàá âåðìÿäèì. Ëàçûì ýÿëÿðñÿ, áàøûíäàí áàñûá ãà÷à
áèëìÿê ö÷öí ìÿíÿ âóð-òóò èéèðìè ìåòð ìÿñàôÿ ëàçûì îëà-
úàãäû.
«Îðàäàêû ýÿìèéÿ èêè áèëåò âàð», – äåéèá úèáèíÿ ÿë àòäû.
Áèëåòëÿðè ýþðäöì. Çÿèô èøûüûí àëòûíäà îõóéà áèëìÿäèì.
Àììà èíäè õåéëè óçàãëàøìûøäûã. Àéàã ñàõëàìàüà öðÿê åäÿ
áèëÿðäèì.
«Áöòöí áóíëàð íÿ äåìÿêäèð, àõû?» – ïîðòuqal äèëèíäÿ
ñîðóøäóì. Áèð-èêè êÿëìÿ áèëèðäèì.
«Ýþòöðÿ áèëÿðñèniç, – äåäè. Ìÿíÿ ëàçûì îëìàäû».
«Ñèçÿ ëàçûì îëìàäû? Áó, íÿ äåìÿêäèð?»
«Äàùà ìÿíÿ ëàçûì äåéèë».
Êèøèíè äèããÿòëÿ ýþçäÿí êå÷èðäèì. Îíó àíëàéà áèëìèð-
äèì. Äîüðóäàí äà, ïîëèñÿ îõøàìûðäû. Ïîëèñ îëñàéäû, ìÿíè
òóòìàã ö÷öí áó úöð ýèú-ýèúè áèúëèêëÿðÿ ÿë àòìàçäû. Àììà
áèëåòëÿð ñàõòà äåéèëäèñÿ, íèéÿ þçöíÿ ëàçûì îëìàñûí? Áÿñ
îíëàðû ìÿíÿ íèéÿ òÿêëèô åäèð? Ñàòìàã ö÷öí? È÷èìäÿ íÿñÿ
òèòðÿìÿéÿ áàøëàäû.
«Àëìàüà èìêàíûì éîõäóð», – àõûð êè, àëìàíúà äèëëÿíäèì.
E
«Áèð ÿòÿê ïóë åëÿéèð. Ëèññàáîíäà âàðëû ìöùàúèðëÿð òàïûëàð,
èñòÿäèéèíèç ïóëó þäÿéÿðëÿð. Öíâàíû ñÿùâ ñàëìûñûíûç. Ìÿíèì R
ïóëóì éîõäóð».

«Ñàòìàã èñòÿìèðÿì», – äèëëÿíäè.
Òÿçÿäÿí áèëåòëÿðÿ áàõäûì.
«Ñàõòà äåéèëëÿð êè?»
Úàâàá âåðìÿê ÿâÿçèíÿ áèëåòëÿðè ìÿíÿ óçàòäû. Îíëàð
ÿëèìäÿ õûøûëäàäû. Ñàõòà äåéèëäèëÿð. Áó áèëåòëÿðÿ ñàùèá îëìàã
þëöìëÿ õèëàñ àðàñûíäàêû ôÿðã èäè. Îíëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèë-
ìÿñÿì äÿ, – ÷öíêè Àìåðèêà âèçàìûç éîõ èäè, ñàáàù ýöíîð-
òàéà ãÿäÿð îíó àëìàüà áèð äÿ úÿùä åäÿðäèì – ÿí àçû, ñàòà
áèëÿðäèì. Áó äà éàðûìèëëèê ÿëàâÿ þìöð äåìÿê èäè. Êèøèíè àíëà-
éà áèëìèðäèì. «Ñèçè áàøà äöøìöðÿì», – äåäèì.
«Îíëàð ñèçèíêè îëà áèëÿð, – òÿêðàðÿí äèëëÿíäè, – hàâàéû.
Ñàáàù ýöíîðòàéà ãàëìûø Ëèññàáîíäàí ÷ûõûðàì. Áèðúÿ
øÿðòèì âàð».
Ãîëëàðûì éàíûìà äöøäö. Áèëèðäèì êè, îðòàäà íÿñÿ îëìà- 461
ëûäûð.
«Íÿ øÿðò?» – ñîðóøäóì.
«Áó ýåúÿ òÿê ãàëìàã èñòÿìèðÿì».
«Èñòÿéèðñèç, áèð éåðäÿ ãàëàã?»
«Ùÿ. Ñàáàù ñÿùÿðÿ ãÿäÿð».
«Åëÿ áó?»
«Åëÿ áó».
«Äàùà ùå÷ íÿ?»
«Äàùà ùå÷ íÿ».
Øöáùÿëè-øöáùÿëè îíà áàõäûì. Áèç ãÿáèëäÿí îëàí èíñàí-
ëàðûí ùÿðäÿí ñûíûá ÷èëèê-÷èëèê îëìàñûíà âÿðäèøëèéäèì; ÷îõ âàõò
òÿêëèéÿ äþçìÿìÿëÿðèíÿ, ùå÷ éàíäà éåðè îëìàéàíëàðûí ìÿêàí
ãîðõóñóíà, òàíûìàäûüû ìÿñëÿêäàøëàðûíäàí êèìèíñÿ áèð ýåúÿ
àäàìû èíòèùàðäàí ñàõëàéà áèëìÿñèíÿ; àíúàã òàì øöáùÿñèç,
áåëÿ ùàëëàðäà àäàìà ùàâàéû éàðäûì åäèëÿðäè; áóíóí ö÷öí
ãèéìÿò êÿñèëìÿçäè. Þçö äÿ áåëÿñè.
«Ùàðàäà éàøàéûðñûíûç?» – ñîðóøäóì.
ßëè èëÿ ðÿää èøàðÿñè âåðäè.
«Îðà èñòÿìèðÿì. Îòóðìàëû áèð ìåéõàíà éîõäóð?»
«Éÿãèí, îëàð».
«Ìöùàúèðëÿð ö÷öí. Ïàðèñäÿêè «Äå ëà Ðîç» êàôåñè êèìè?»
«Äå ëà Ðîç» êàôåñèíè éàõøû òàíûéûðäûì. Ðóòëà îðàäà èêè ùÿô-
òÿ ãàëìûøäûã. Ãÿùâÿ ñèôàðèø âåðñÿéäèí, ñàùèáêàð ðàçûëàøàðäû.
Áèð-èêè ãÿçåò òàïûá äþøÿìÿéÿ ñÿðÿð, öñòöíäÿ óçàíàðäûí. Ùå÷

âàõò ìàñà öñòöíäÿ éàòìàìûøàì; äþøÿìÿäÿí éûõûëìàã
îëìóð.
«Áåëÿñèíè òàíûìûðàì», – úàâàá âåðäèì.
Áèðèíè òàíûéûðäûì, àììà èêè ýÿìè áèëåòèíè áàüûøëàìàã
èñòÿéÿí àäàìû îðà àïàðìàçäûëàð, ùÿìèí áèëåòëÿðè ÷ûðïûøäûð-
ìàã ö÷öí ùàìûíûí áèð ýþçö ñÿíäÿ îëàðäû.
«Ìÿí áóðàäà áèðúÿ êàôå òàíûéûðàì, – êèøè äèëëÿíäè. – Éîõ-
ëàéà áèëÿðèê. Áÿëêÿ, ùÿëÿ áàüëàíìàéûá». Éåýàíÿ òàêñèíè ÿëè
èëÿ ÷àüûðûá ìÿíÿ áàõäû.
«Éîõëàéàã», – äåäèì.
Ìàøûíà ìèíäèê, öíâàíû ñöðöúöéÿ ñþéëÿäè. Áàúàðñàéäûì,
Ðóòà ÷àòäûðàðäûì êè, ýåúÿ ãàéûòìàéàúàüàì, àíúàã áèðäÿí,
èéè áàø àïàðàí ãàðàíëûã òàêñèéÿ ìèíÿíäÿ è÷èìÿ åëÿ éàä, äÿù-
øÿòëè áèð óìèä äîëäó êè, àç ãàëäû, áàøûì ôûðëàíñûí. Áÿëêÿ,
áöòöí áóíëàðûí ùàìûñû, äîüðóäàí äà, ýåð÷ÿê èäè, áÿëêÿ,
462 ùÿéàòûìûç ùÿëÿ ñîíà ÷àòìàìûøäû âÿ ìöìêöíñöçëöê ýåð÷ÿê-
ëèéÿ ÷åâðèëìèøäè: õèëàñûìûç. Áó éàä êèøèíè áèð àíëûüà äà òÿê
ãîéìàüà öðÿê åëÿìÿäèì.
Ïðà÷à äî Êîìåðñèîíóí1 ÿòðàôûíà äîëàíûá áèð àçäàí öçö-
éóõàðû ãàëõàí ïèëëÿêÿí âÿ êö÷ÿëÿðèí äîëàíáàúûíà éåòèøäèê.
Ëèññàáîíóí áó ùèññÿñè ìÿíÿ òàíûø äåéèëäè; ùÿìèøÿêè êèìè
êèëñÿëÿð âÿ ìóçåéëÿð òàíûø èäè; îíà ýþðÿ éîõ êè, Àëëàù âÿ ñÿíÿò
âóðüóíó èäèì, ñàäÿúÿ, îíà ýþðÿ êè, êèëñÿ âÿ ìóçåéëÿðäÿ
àäàìäàí ñÿíÿä ñîðóøìóðäóëàð. ×àðìûõà ÷ÿêèëÿíèí âÿ ñÿíÿò
óñòàäëàðûíûí ãàðøûñûíäà þçöíö ùÿëÿ äÿ èíñàí ñàéûðñàí, øöá-
ùÿëè ñÿíÿäëÿðëÿ ôÿðä éîõ.
Òàêñèäÿí äöøöá ïèëëÿêÿíëÿðëÿ âÿ ÿéðè-öéðö êö÷ÿëÿðëÿ
éóõàðû ãàëõäûã. Ùàâàäà áàëûã, ñàðûìñàã, ýåúÿ ýöëëÿðè, áàòìûø
ýöíÿø âÿ éóõó èéè âàðäû. Êÿíàðäà Ìöãÿääÿñ Gåîðã êèëñÿñè
àéëû ýåúÿíèí è÷èíäÿí áàø ãàëäûðûðäû âÿ èøûã øÿëàëÿ êèìè ãàòëà-
íà-ãàòëàíà ïèëëÿëÿðëÿ àøàüû ñöðöíöðäö. Àðõàéà ãàíðûëûá ëèìà-
íà áàõäûì. Àøàüûäà ÷àé âàðäû, ÷àé äà àçàäëûã äåìÿê èäè,
î, ùÿéàò èäè, äÿíèçÿ òþêöëöðäö, äÿíèç äÿ Àìåðèêà èäè. Àéàã
ñàõëàäûì.
«Ýÿðÿê êè, ìÿíèìëÿ çàðàôàò åòìèðñèniç», – äåäèì.
«Õåéð», – êèøè úàâàá âåðäè.
«Ýÿìè áèëåòëÿðèíè íÿçÿðäÿ òóòóðàì».
Îíëàðû ñàùèëäÿ òÿçÿäÿí úèáèíÿ ãîéìóøäó.
1
Ïðà÷à äî Êîìåðñèî (Ïðà÷à äî Úîìåðúèî) – Áàçàð ìåéäàíû
E
«Õåéð, – äåäè, – çàðàôàò åòìèðÿì». Àüàúëàðëà äþâðÿëÿí-
ìèø õûðäà áèð ìåéäàí÷à ýþñòÿðäè. «Äåäèéèì êàôå îðàäàäûð. R
Ùÿëÿ áàüëàíìàéûá. Íÿçÿðÿ ÷àðïìàðûã. Äåìÿê îëàð, áóðà

éàëíûç ÿúíÿáèëÿð ýÿëèð. Áèçè ñàáàù éîëà äöøÿúÿê ñÿðíèøèíëÿð
ñàéàúàãëàð. Ñîíóíúó ýåúÿëÿðèíè Ïîðòóãàëèéàäà ãåéä åäÿí
âÿ ýÿìèéÿ ìèíÿúÿê áàøãàëàðû êèìè».
***
Êàôå áèð íþâ áàðà áÿíçÿéèðäè, êè÷èúèê äþðäêöíú ðÿãñ ìåé-
äàí÷àñû âÿ òóðèñòëÿðèí ýÿçèøìÿñè ö÷öí åéâàí. Ýèòàðà ñÿñèíè
áàøûíà àëìûøäû, ýèòàðà÷ûíûí àðõàñûíäà ôàäî1 ìöüÿííèñè îõó-
éóðäó. Åéâàíäàêû ìàñàëàðûí áèð íå÷ÿñèíè ÿúíÿáèëÿð òóòìóø-
äó. Àðàëàðûíäà áàë ïàëòàðûíäà áèð ãàäûí âÿ àü ñìîêèíãäÿ
áèð êèøè äÿ âàðäû. Åéâàíûí ãóðòàðàúàüûíäà éåð òàïäûã. Áóðà-
äàí öçöàøàüû – Ëèññàáîíà, ñîëüóí èøûüà ãÿðã îëìóø êèëñÿ-
ëÿðÿ, ëèìàíà, êþðïöéÿ âÿ Íóùóí ýÿìèñèíÿ ÷åâðèëìèø ýÿìèéÿ 463
áàõìàã îëóðäó.
«Þëöìäÿí ñîíðàêû ùÿéàòà èíàíûðñûnûç?» – áèëåòëè êèøè ñîðóøäó.
Áàøûìû ãàëäûðûá áàõäûì. Ùÿð íÿ äåñÿí, ýþçëÿéÿðäèì. Áó
èñÿ òàì ýþçëÿíèëìÿç ñóàë îëäó.
«Áèëìèðÿì, – àõûð êè, úàâàá âåðäèì. Ñîí èëëÿðäÿ þëöìäÿí
þíúÿêè ùÿéàòëà ÷îõ ìÿøüóë îëìóøàì. Àìåðèêàéà ÷àòñàì,
áó áàðÿäÿ ôèêèðëÿøÿðÿì», – áèëåòëÿðè ìÿíÿ ñþç âåðäèéèíè áèð
äàùà õàòûðëàòìàã ö÷öí ÿëàâÿ åòäèì.
«Ìÿí èíàíìûðàì», – äåäè.
Ðàùàòëàíäûì. Áÿäáÿõò áèð èíñàíà ãóëàã àñìàüà ùàçûð
èäèì, àììà ìöáàùèñÿ åòìÿéÿ ùÿâÿñèì éîõ èäè. Áóíà ùþâ-
ñÿëÿì ÷àòìûðäû. Ýÿìè àøàüûäà äàéàíìûøäû.
Êèøè áèð õåéëè áåëÿúÿ îòóðäó, ñàíêè, ýþçëÿðè à÷ûã éàòûðäû.
Ñîíðà, ýèòàðà÷û åéâàíà ýÿëÿíäÿ àéûëäû.
«Ñîéàäûì Øâàðñäûð, – äåäè. Þç ñîéàäûì äåéèë, ïàñïîð-
òóìäà îëàíäûð. Àììà þéðÿøìèøÿì, áó ýåúÿëèéèíÿ áÿñ åäÿð.
Ôðàíñàäà ÷îõìó ãàëäûíûç?»
«Èìêàí äàõèëèíäÿ».
«Þëêÿäÿí ÷ûõàðûëìûøäûíûç?»
«Ìöùàðèáÿ áàøëàéàíäà. Áàøãàëàðû êèìè».
Êèøè áàøû èëÿ ðàçûëûã èøàðÿñè âåðäè.
«Áèç äÿ. Õîøáÿõò èäèì», – áàøûíû àøàüû ñàëûá áàõûøûíû
1
Ôàäî – ïîròåýèç õàëã ìàùíûñû
äþíäÿðÿðÿê ãÿôèëäÿí àñòà âÿ òÿëÿñèê äèëëÿíäè: «×îõ õîøáÿõò

èäèì. Ùà÷àíñà õîøáÿõò îëà áèëÿúÿéèìè äöøöíäöéöìäÿí äÿ
õîøáÿõò».
Ùåéðÿò è÷èíäÿ éàíà ÷åâðèëäèì. ßñëèíäÿ, ýþðêÿìè àéðû øåé
äåéèðäè. Äàùà ÷îõ ìèéàíÿ, áèð àç äà öðêÿê àäàìà áÿíçÿ-
éèðäè.
«Ùà÷àí? – ñîðóøäóì, – yîõñà äöøÿðýÿäÿ?»
«Þòÿí éàé».
«1939-äà? Ôðàíñàäà?»
«Ùÿ. Éàéäà. Ìöùàðèáÿ áàøëàìàìûø. Èíäè äÿ ãàâðàéà áèë-
ìèðÿì, íåúÿ îëäó. Îíà ýþðÿ äÿ êèìëÿñÿ áó áàðÿäÿ äàíûø-
ìàëûéàì. Áóðàäà ùå÷ êèìè òàíûìûðàì. Îíäà ìÿíÿ ùÿð øåé
àéäûí îëàð. Éà äà íåúÿ âàð, åëÿ ãàëàð. Ýÿðÿê, áèð äÿôÿ äÿ, –
ñþçöíÿ àðà âåðäè, – bàøà äöøöðñönöç?» – õåéëè ñîíðà ñîðóøäó.
«Áÿëè», – äåéèá åùòèéàòëà ÿëàâÿ åòäèì: «Áàøà äöøìÿìÿëè
ùå÷ íÿ éîõäóð, úÿíàá Øâàðñ».
464 «Öìóìèééÿòëÿ, áàøà äöøìÿëè ùå÷ íÿ éîõäóð! – úàâàá
âåðäè, ãÿôèëäÿí, ñÿðò âÿ èçòèðàáëà. Î, áóðàäà, àøàüûäà, ïÿí-
úÿðÿëÿðè ãàïàëû îòàãëàðûí áèðèíäÿ óçàíûá, ìóðäàð òàõòà
òàáóòäà, þëö, éîõäóð äàùà ùÿéàòäà! Áóíó áàøà äöøÿí òàïû-
ëàðìû? Ùå÷ âàõò! Íÿ ñèç, íÿ äÿ ìÿí, ùå÷ êÿñ. Êèì äåéèðñÿ
êè, áàøà äöøöð, àëäàäûð!»
Ñóñóá ýþçëÿäèì. Àäàìëàðëà òåç-òåç áåëÿúÿ îòóðìóø-
äóì. Èíñàí âÿòÿíñèç éàøàéàíäà èòêèéÿ äþçìÿê àüûð îëóð.
Ñÿíè ùå÷ íÿ ãîðóìóð âÿ ãÿðèáëèê äÿùøÿòëè äÿðÿúÿäÿ ãÿðèá-
ëÿøèð. Àòà-àíàìûí Àëìàíèéàäà ãÿòëÿ éåòèðèëèá éàíäûðûëäûüû
õÿáÿðèíè àëàíäà ìÿí áóíó Èñâå÷ðÿäÿ éàøàìûøäûì. Àíàìûí
ñîáàíûí àëîâóíäàêû ýþçëÿðèíè ùÿìèøÿ õÿéàëûìäà úàíëàíäûð-
ìàëû îëìóøäóì. Áó ùèññ èíäè äÿ ìÿíäÿí ÿë ÷ÿêìèð.
«Ýöìàí åäèðÿì, ìöùàúèð êîëëåðèíèí1 íÿ îëäóüóíó áèëèð-
ñèniç?» – íèñáÿòÿí ñàêèò äèëëÿíäè.
Áàøûìëà òÿñäèãëÿäèì. Îôèñèàíò áèð êàñà êðåâåò2 ýÿòèðäè.
Áèðäÿí ùèññ åòäèì êè, áÿðê àúìûøàí âÿ éàäûìà äöøäö êè,
ýöíîðòà ùå÷ íÿ éåìÿìèøÿì. ×ÿêèíÿ-÷ÿêèíÿ Øâàðñà áàõäûì.
«Éåìÿéèíèçäÿ îëóí, – äåäè, – gþçëÿéÿðÿì».
Øÿðàá âÿ ñèãàðåò ñèôàðèø âåðäè. Òåç-òåç éåìÿéÿ áàøëàäûì.
Êðåâåòëÿð òÿçÿ âÿ ÿäâèééàòëû èäè.
1
Êîëëåð – àò ãóäóçëóüó õÿñòÿëèéè. Áó õÿñòÿëèêäÿ àòëàð þçö-
íöèäàðÿíè èòèðèð. Ðåìàðê ùÿìèí òåðìèíè èøëÿòìÿêëÿ ìöùàúèðëÿðèí
þçëÿðèíè èäàðÿ åòìÿê èíñòèíêòèíè èòèðäèêëÿðèíè èôàäÿ åäèð.
2
Êðåâåò – õûðäà äÿíèç õÿð÷ÿíýè
E
«Íåéíÿìÿëè, – äåäèì, – áÿðê àúìûøàì».
Éåéÿ-éåéÿ Øâàðñà áàõûðäûì. Ñàêèòúÿ îòóðóá öçöàøàüû R
àíôèòåàòðà îõøàéàí øÿùÿðè ñåéð åäèðäè, ñÿáèðëè, àúûãñûç. Îíäà

ñèìïàòèéàéà áÿíçÿð áèð øåé äóéäóì. Ýþðöíöð, éàëàí íÿçà-
êÿòèí ãàéäàëàðûíû ÷îõäàí öñòöíäÿí àòìûøäû âÿ áèëèðäè êè,
éàíûíäà îòóðàí èçòèðàá êå÷èðñÿ äÿ, áóíóí ö÷öí ñÿí äóéüó-
ñóç îëñàí áåëÿ, àú îëà áèëÿðñÿí âÿ éåéÿ áèëÿðñÿí. Áàøãàëàðû
ö÷öí íÿñÿ åäÿ áèëìèðñÿíñÿ, àúñàíñà, ÷þðÿéèíè éåñÿí éàõøû-
äûð, íÿ ãÿäÿð êè îíó ÿëèíäÿí àëìàéûáëàð. Áèëÿ áèëìèðñÿí êè,
ùà÷àí àëàúàãëàð.
Áîøãàáû ãûðàüà èòÿëÿéèá, ñèãàðåò ýþòöðäöì. Õåéëè âàõò
èäè êè, ÷ÿêìèðäèì. Áó ýöí îéóíà íÿñÿ ãîéìàã ö÷öí ïóëó-
ìà ãÿíàÿò åäèðäèì.
***
«Êîëëåðè 39-óí áàùàðûíäà ãàçàíäûì», – Øâàðñ äèëëÿíäè. 465
«Áåø èëäÿí ÷îõ èäè, ìöùàúèðÿòäÿ èäèì. 38-èí ïàéûçûíäà
ùàðàäà èäèíèç?»
«Ïàðèñäÿ».
«Ìÿí äÿ. Î âàõò ãîë-ãàíàäûì ñûíìûøäû. Ìöíùåí Ñàçè-
øèíäÿí ÿââÿë èäè. Ãîðõóíóí àãîíèéàñû. Äîüðóäóð, ùÿëÿëèê
áèðòÿùÿð ýèçëÿíèá þçöìö ãîðóéóðäóì, àíúàã ýöúöì ãàë-
ìàìûøäû. Ìöùàðèáÿ áàøëàéàúàãäû, àëìàíëàð ýÿëÿúÿêäè âÿ
ìÿíè òóòóá àïàðàúàãäûëàð. Áó èäè ìÿíèì òàëåéèì. Òàëåéèìÿ
áîéóí ÿéìÿëè îëìóøäóì».
Áàøûìëà òÿñäèãëÿäèì. «Èíòèùàðëàð äþâðö èäè. Ãÿðèáÿäèð,
éàðûì èëäÿí ñîíðà àëìàíëàð, äîüðóäàí äà, ýÿëÿíäÿ èíòèùàð-
ëàðûí ñàéû àçàëäû», – äåäèì.
«Ñîíðà Ìöíùåí ñàçèøè ýÿëäè», – Øâàðñ äèëëÿíäè, – 38-èí
ùÿìèí ïàéûçûíäà, ñàíêè, ùÿéàòûíû òÿçÿäÿí ñÿíÿ áàüûøëàäû-
ëàð! Åëÿ áèð éöíýöëëöê éàðàíäû êè, ùÿð êÿñ ñàéûãëûüûíû èòèðäè.
Ïàðèñäÿ øàáàëûäëàð ùÿòòà èêèíúè êÿðÿ ÷è÷ÿê à÷äû, õàòûðëàéûðñû-
nûç? Î ãÿäÿð éöíýöëàüûë îëäóì êè, þçöìö èíñàí ñàéäûì âÿ
òÿÿññöô êè, èíñàí êèìè äÿ àïàðäûì. Ïîëèñ ìÿíè éàõàëàéûá,
þëêÿéÿ íþâáÿòè äÿôÿ èúàçÿñèç ýèðäèéèìÿ ýþðÿ áèð àéëûüûíà è÷ÿðè
ñàëäû. Ñîíðà êþùíÿ ùÿíýàìÿ áàøëàäû: ìÿíè Áàçåëäÿ ñÿð-
ùÿääÿí ÷þëÿ þòöðäöëÿð, èñâå÷ðÿëèëÿð ýåðè ýþíäÿðäèëÿð, ôðàíñûç-
ëàð àéðû áèð éåðÿ ýÿòèðäèëÿð, è÷ÿðè àòäûëàð. Èíñàíëàðëà îéíàíûëàí
áó øàùìàò îéóíóíó þçöíöç ýþçÿë áèëèðñèniç...»
«Áèëèðÿì. Ãûøäà çàðàôàò äåéèë. Èñâå÷ðÿ ùÿáñõàíàëàðû ÿí

éàõøûëàðûíäàí èäè. Ùîòåëëÿð êèìè èñòè».
Éåíèäÿí éåìÿéÿ ýèðèøäèì. Õîøàýÿëìÿç õàòèðÿëÿðèí éàõøû
úÿùÿòè äÿ âàðäû: àäàìû èíàíäûðûðäû êè, áèð àç ÿââÿë õîøáÿõò
îëìàäûüûíû ôèêèðëÿøìÿéèíÿ áàõìàéàðàã, éåíÿ äÿ õîøáÿõòñÿí.
Õîøáÿõòëèê íèñáè àíëàéûøäûð. Áóíó äÿðê åäÿí íàäèð ùàëëàðäà
òàì áÿäáÿõò îëàð. Èñâå÷ðÿ ùÿáñõàíàëàðûíäà þçöìö õîøáÿõò
ñàéûðäûì, ÷öíêè îíëàð àëìàí äóñòàãõàíàëàðû êèìè äåéèëäè.
Áóäóð, êèøè îòóðóá ãàðøûìäà, þçöíö õîøáÿõò ñàéûð, ùàëáóêè
Ëèññàáîíóí ùàðàñûíäàñà ùàâàñûç áèð îòàãäà ÿçèçè òàõòà òàáóò-
äà óéóéóð.
«Àõûðûíúû äÿôÿ ìÿíè áóðàõàíäà ùÿäÿëÿäèëÿð êè, áèð äÿ
ñÿíÿäñèç òóòñàëàð, Àëìàíèéàéà ýþíäÿðÿúÿêëÿð. Ñàäÿúÿ, ùÿäÿ
èäè, àììà ìÿíè éàìàí ãîðõóòäó. Ôèêèðëÿøìÿéÿ áàøëàäûì
êè, äîüðóäàí äà, áåëÿ øåé îëñà, íÿ åäÿðÿì. Ñîíðà ýåúÿëÿð
éóõóìà ýèðèðäè êè, îðàäàéàì âÿ ÑÑ1 àðõàìúà äöøöá. Áó
466 éóõóëàðû î ãÿäÿð ýþðäöì êè, éàòìàüà äà ãîðõäóì. Áåëÿ
øåéëÿð ñèçÿ òàíûøäûð?»
«Áó áàðÿäÿ äîêòîðëóã äèññåðòàñèéàñû éàçà áèëÿðäèì.
Ùåéèô», – äåäèì.
«Áèð ýåúÿ éóõóäà ýþðäöì êè, âàõòèëÿ éàøàäûüûì âÿ
àðâàäûìûí èíäè äÿ éàøàäûüû Îñíàáðöê øÿùÿðèíäÿéÿì. Îíóí
îòàüûíäàéàì âÿ ýþðöðÿì êè, õÿñòÿäèð. ×îõ àðûãëàyûá, àüëàéûð.
Éóõóäàí ùþâëíàê àéûëäûì. Áåø èë èäè, îíó íÿ ýþðìöøäöì,
íÿ äÿ ùàããûíäà áèð øåé åøèòìèøäèì. Ùå÷ âàõò ìÿêòóá äà
éàçìàìûøäûì, ÷öíêè ïî÷òëàðûíûí íÿçàðÿòäÿ îëóá-îëìàäûüûíû
áèëìèðäèì. Ãà÷ãûíëûãäàí ãàáàã ñþç âåðìèøäè êè, áîøàíà-
úàã. Áó, îíó ãàëìàãàëäàí ãîðóéàðäû. Áèð íå÷ÿ èë ùÿòòà
áóíó åòäèéèíÿ äÿ èíàíìûøäûì».
Õåéëè ñóñäó. Àëìàíèéàíû íèéÿ òÿðê åòäèéèíè ñîðóøìàäûì.
Áóíóí ö÷öí éåòÿðèíúÿ ñÿáÿá âàðäû. Ùå÷ áèðè äÿ ìàðàãëû
äåéèëäè, ÷öíêè ùå÷ êèì äöçöíö äåìèðäè. Ãóðáàíà ÷åâðèëìÿê
ìàðàãñûçäûð. Ýþðöíöð, éà éÿùóäè èäè, éà äà ìþâúóä ðåæèìÿ
ãàðøû ÷ûõàí ùàíñûñà ïàðòèéàíûí öçâö, éàõóä äà ãÿôèëäÿí íöôóç-
ëó àäàìëàð îëìóø äöøìÿíëÿðè âàðäû – êîíñëàýåðÿ àòûëìàã âÿ
éà þëäöðöëìÿê ö÷öí Àëìàíèéàäà îíëàðëà ñÿáÿá ìþâúóä èäè.
«Áèð äàùà Ïàðèñÿ ãàéûäà áèëäèì, – Øâàðñ äèëëÿíäè, – aììà
éóõóëàðûì ìÿíäÿí ÿë ÷ÿêìèðäè. Äþíÿ-äþíÿ ãàéûäûðäû. Åëÿ
1
SS – “Schutzstafel” ìöðÿêêÿá èñìèíèí áàø ùÿðôëÿðëÿ èõòèñà-
ðûäûð âÿ àíëàìû – nÿzarÿt äÿñòÿñèäèð.
E
áó âàõò Ìöíõåí Ïàêòû õöëéàñû àëò-öñò îëäó. Éàçäà áèëèíäè êè,
ìöùàðèáÿ ãà÷ûëìàçäûð. Èéèíè þçöíö ýþðìÿäÿí ÷îõ-÷îõ ãàáàã R
àëìûøäûëàð, éàíüûí èéèíè àëäûãëàðû êèìè. Éàëíûç äöíéà äèïëîìà-

òèéàñû ÿë-ãîëóíó ñàëëàéûá õÿéàëëà éàøàéûðäû, èêèíúè, ö÷öíúö
Ìöíùåí õÿéàëû èëÿ, ìöùàðèáÿäÿí áàøãà ùÿð øåéèí õÿéàëû èëÿ.
Ðåàë ùÿéàòäà ìþúöçÿíèí îëìàìàñûíà áàõìàéàðàã, ìþúö-
çÿéÿ èíàì ùå÷ âàõò çÿìàíÿìèçäÿêè êèìè îëìàéûá».
«Ùÿð ùàëäà, âàð, – úàâàá âåðäèì, – éîõñà ùå÷ áèðèìèç
ñàü ãàëìàçäûã».
Áàøû èëÿ òÿñäèãëÿäè: «Ùàãëûñûnûç. Ôÿðäè ìþúöçÿ. Áèðè åëÿ þç
áàøûìà ýÿëèá. Ïàðèñäÿ. Ãÿôèëäÿí êå÷ÿðëè áèð ïàñïîðòóí âàðèñè
îëäóì. Áó, Øâàðñûí àäûíà îëàí ïàñïîðòäóð. «Äå ëà Ðîç»
êàôåñèíäÿ òåç-òåç ýþðöøäöéöì àâñòðèéàëû èäû. Êèøè äöíéàñûíû
äÿéèøÿíäÿ ïàñïîðòóíó âÿ ïóëóíó ìÿíÿ ìèðàñ ãîéäó. Ö÷ èë
èäè êè, ýÿëìèøäè. Ëóâðäà òàíûø îëìóøäóã, èìïðåññèîíàëèñòëÿðèí
ðÿñìëÿðèíèí ãàðøûñûíäà. Þçöìö ñàêèòëÿøäèðìÿê ö÷öí ýöíö-
ìöí ÷îõóíó îðàäà êå÷èðèðäèì. Ýöíÿø ùîïìóø áó ëàë 467
ìÿíçÿðÿëÿðÿ áàõàíäà àäàì ôèêèðëÿøèð êè, áåëÿ øåéëÿðè éàðàäà
áèëìèø ùåéâàíè èðã ùÿì äÿ úèíàéÿòêàð ìöùàðèáÿ àïàðà áèëÿð
– ãàí òÿçéèãèíè áèð àíëûüà àøàüû ñàëàí ãÿðèáÿ áèð ïàðàäîêñ.
Ïàñïîðòäàêû ñîéàäû Øâàðñ îëàí êèøè ÷îõ âàõò Ìîíåíèí
«Äÿíèç», «Ýöëö» âÿ «Êèëñÿ» ðÿñìëÿðèíèí ãàáàüûíäà îòóðàðäû.
Ñþùáÿòèìèç òóòàðäû âÿ äàíûøàðäû êè, Àâñòðèéàíûí èëùàãûíäàí
ñîíðà áöòöí âàðèäàòûíäàí èìòèíà åäÿðÿê úàíûíû ãóðòàðìàüû
âÿ þëêÿäÿí ÷ûõìàüû áàúàðûá. Âàðèäàò èìïðåññèîíàëèñòëÿðèí
ÿñÿðëÿðèíèí êîëëåêñèéàñûíäàí èáàðÿò èìèø âÿ î äþâëÿòëÿøäèðèëèá.
Ùåéèôñèëÿíìèðäè. Íÿ ãÿäÿð êè øÿêèëëÿð ìóçåéëÿðäÿ ñÿðýèëÿíèð,
îíëàðû þçöíöíêö ñàéûðäû, îüóðëóã âÿ éàíüûíäàí ãîðõìàäàí.
Áóíäàí áàøãà, äåéèðäè êè, Ôðàíñà ìóçåéëÿðèíäÿêè ðÿñìëÿð
îíóí øÿêèëëÿðèíäÿí äàùà éàõøûäûð. Àòà þç àèëÿñèíÿ áàüëàíäûüû,
þçöíöíêöëÿðè öñòöí òóòäóüó êèìè, ìÿùäóä êîëëåêñèéàñûíà
ãàïàíûá-ãàëìàã ÿâÿçèíÿ, èúòèìàè êîëëåêñèéàëàðûí ùàìûñûíû
ÿëèíè àüäàí-ãàðàéà âóðìàäàí þçöíöíêö áèëèðäè. Ãÿðèáÿ
êèøèéäè, ñàêèò, ìöëàéèì, áàøûíà ýÿëÿíëÿðÿ áàõìàéàðàã, øÿí-
øóõ. Þçö èëÿ ïóë ýþòöðìÿéÿ, äåìÿê îëàð, èúàçÿ âåðìÿ-
ìèøäèëÿð, ëàêèí ìöÿééÿí ìèãäàð ãÿäèìè ïî÷ò ìàðêàëàðûíû
õèëàñ åäÿ áèëìèøäè. Ïî÷ò ìàðêàëàðûíû ýèçëÿòìÿê áðèëéàíòëàðû
ýèçëÿòìÿêäÿí äàùà àñàíäûð. Áðèëéàíòëàðû àéàããàáûäà ýèçëÿ-
äèðñÿíñÿ, èñòèíòàãà àïàðûëàíäà éåðèìÿê ÷ÿòèí îëóð. Îíëàðû
èòêèñèç âÿ ñîðüó-ñóàëñûç ñàòìàã äà ìöìêöí äåéèë. Ïî÷ò
ìàðêàëàðû êîëëåêñèéà÷ûëàð ö÷öíäöð. Êîëëåêñèéà÷ûëàð äà ÷îõ

ñóàë âåðìèð».
«Íåúÿ êå÷èðÿ áèëèá?» – ùÿð áèð ìöùàúèðèí ïåøÿñÿë ìàðà-
üû èëÿ ñîðóøäóì.
«Êþùíÿ, ÿçèê-öçöê, à÷ûã ìÿêòóáëàðû ýþòöðöá, ìàðêàëàðû
êîíâåðòëÿðèí àñòàðûíûí àðõàñûíà éåðëÿøäèðèá. Ýþìðöê÷öëÿð
ìÿêòóáëàðû éîõëàéûá, êîíâåðòëÿðè éîõ».
«Ýþçÿë», – äåäèì.
«Áóíäàí ÿëàâÿ, Èíãðåíèí êàðàíäàøëà ÷ÿêèëìèø èêè ïîð-
òðåòèíè ýþòöðöá. Îíëàðû åíëè ïàñïàðòóéà áÿðêèäèá âÿ ñàõòà ãûçûë
÷ÿð÷èâÿéÿ ñàëûá, ìÿìóðëàðà äà äåéèá êè, àòà-àíàñûíûí øÿêëè-
äèð. Ïàñïàðòóíóí àðõàñûíà Äåãàíûí èêè ðÿñìèíè åëÿ éàïûøäûðûá
êè, ýþðÿíäÿ àéûðä åäÿ áèëìÿéèáëÿð».
«Ýþçÿë», – éåíèäÿí äèëëÿíäèì.
«Àïðåëäÿ èíôàðêò êå÷èðäè âÿ ïàñïîðòóíó, ãàëàí ìàðêàëàðû
âÿ ðÿñìëÿðè ìÿíÿ áàüûøëàäû. Ùÿì äÿ ìàðêàëàðû àëàúàã
468 àäàìëàðûí öíâàíûíû âåðäè. Åðòÿñè ýöí ñÿùÿð òåçäÿí îíà áàø
÷ÿêÿíäÿ ÷àðïàéûäà þëöñöíö òàïäûì. Þëöì îíó åëÿ äÿéèø-
äèðìèøäè êè, êèøèíè ýöúëÿ òàíûäûì. Îëàí ïóëëàðûíû, áèð äÿñò
êîñòéóì, áèð àç äà äÿéèøÿúÿê ýþòöðöá ýåòäèì. Áèð ýöí ÿââÿë
þçö òàïøûðìûøäû – åâ ñàùèáèíÿ ãàëûíúà, òàëå ãàðäàøûìûí àïàð-
ìàñû éàõøûäûð, äåìèøäè».
«Ïàñïîðòäà äÿéèøèêëèê åòäèíèç?» – ñîðóøäóì.
«Éàëíûç øÿêëè âÿ äîüóì òàðèõèíè. Øâàðñ ìÿíäÿí èéèðìè
áåø éàø áþéöê èäè. Àäëàðûìûç åéíèéäè».
«Êèì åëÿäè äÿéèøèêëèéè? Áðöííåð?»
«Ìöíùåíëè áèðèñè».
«Áðöííåð îëóá ïàñïîðò àëèìè. Èøèíèí óñòàñû èäû».
Áðöííåð ãöñóðñóç äöçÿëèøëÿðèíÿ ýþðÿ ìÿøùóð àäàìäûð.
×îõëàðûíà ÿë òóòìóøäó, àììà ùÿáñ îëóíàíäà þçöíöí ñÿíÿ-
äè îëìàìûøäû, ÷öíêè õóðàôàò÷û èäè. Ôèêèðëÿøèðäè êè, äöç àäàìäûð
âÿ éàõøû ÿìÿë ñàùèáèäèð, íÿ ãÿäÿð êè áàúàðûüûíäàí þçö ö÷öí
éàðûíìàéûá, îíà ùå÷ íÿ îëàñû äåéèë. Ìöùàúèðÿòäÿí ãàáàã
Ìöíùåíäÿ õûðäà áèð ìÿòáÿÿñè âàðäû.
«Èíäè ùàðàäàäûð?» – ñîðóøäóì.
«Ëèññàáîíäà äåéèë?»
Áèëìèðäèì. Àììà ñàü èäèñÿ, îëà äà áèëÿðäè.
***
E
«Ïàñïîðòóì îëàíäà ùÿð øåé ãÿðèáÿëÿøäè, – Èêèíúè Øâàðñ
äåäè, – oíäàí èñòèôàäÿéÿ öðÿê åëÿìèðäèì. Áóíäàí ÿëàâÿ, R
éåíè ñîéàäûìà þéðÿøìÿéèì áèð íå÷ÿ ýöí ÷ÿêäè. Åëÿ ùåé áó

àäû òÿêðàðëàéûðäûì. Éåëèñåé ÷þëëÿðèíäÿ ýÿçèøÿíäÿ éåíè ñîéà-
äûìû âÿ éåíè äîüóì òàðèõèìè þç-þçöìÿ ìûçûëäàéûðäûì. Òÿê
îëàíäà ìóçåéäÿ Ðåíóàðûí ðÿñìëÿðè ãàðøûñûíäà îòóðóá þçöì-
äÿí äèàëîã óéäóðóðäóì; àìèðàíÿ ñÿñëÿ: «Øâàðñ!» – áàüûðûð-
äûì, ùÿìèí àí äà àéàüà ñû÷ðàéûá úàâàá âåðèðäèì: «Ìÿíÿì!»,
éà äà áîüóã-áîüóã äåéèðäèì: «Àäûíûç!», àðäûíúà àâòîìà-
òèê úàâàá âåðèðäèì: «Éîçåô Øâàðñ, 22 èéóí 1898-úèë èë Âèíåð
Íîéøòàò äîüóìëó». Ùÿòòà àõøàìëàð éàòàüà ýèðìÿçäÿí
ãàáàã äà ìÿøã åäèðäèì. Èñòÿìèðäèì, ýåúÿéàðû ïîëèñ ìÿíè
éóõóäàí îéàäûá ñîðóøàíäà ñîéàäûìû éàðûéóõóëó éàíëûø äåéèì.
ßââÿëêè ñîéàäûìû óíóòìàã èñòÿéèðäèì. Ïàñïîðòó îëìàìàãëà
ñàõòà ïàñïîðòó îëìàüûí ôÿðãè áó èäè. Ñàõòà ïàñïîðò äàùà
òÿùëöêÿëè èäè.
Èíãðåíèí ðÿñìëÿðèíèí èêèñèíè äÿ ñàòäûì. Ýþçëÿäèéèìäÿí 469
àç ïóë âåðäèëÿð, àììà áèðäÿí-áèðÿ ÿëèìÿ ïóë ýÿëäè, ÷îõäàí
ýþðìÿäèéèì áþéöê ïóë.
Ñîíðà, ýåúÿëÿðèí áèðèíäÿ àüëûìà ìÿíè ùå÷ âàõò ðàùàò
áóðàõìàéàí áèð ôèêèð ýÿëäè. Áó ïàñïîðòëà Àëìàíèéàéà ýåäÿ
áèëÿðÿììè? Äåìÿê îëàð, êå÷ÿðëè ïàñïîðò èäè, îíäà áÿñ ñÿð-
ùÿääÿ êèìñÿ íèéÿ øöáùÿëÿíñèí? Áåëÿ îëñàéäû, àðâàäûìû
ýþðÿðäèì. Îíäàí éàíà êå÷èðäèéèì ãîðõóíó ñóñäóðà áèëÿð-
äèì, îíäà ìÿí» – öçöìÿ áàõäû. «Éÿãèí êè, áèëèðñèíèç! Ìöùà-
úèð êîëëåðè, õàëèñ ôîðìàñûíäà. Ìÿäÿäÿ, óäëàãäà âÿ ýþçëÿðèí
àðõàñûíäà ñàíúìàëàð. Áåø èë äàëáàäàë òîðïàüà ýþìäöéöí,
óíóòìàüà ÷àëûøäûüûí, âÿáà õÿñòÿñèíäÿí ãà÷äûüûí êèìè ãà÷-
äûüûí øåé áèðäÿí-áèðÿ éåíèäÿí äèð÷ÿëèð: þëäöðöúö õàòèðÿëÿð,
ìöùàúèð ãÿëáèíèí õÿð÷ÿíýè!
Úàíûìû áó ñûõûíòûëàðäàí ãóðòàðìàüà ÷àëûøäûì. ßââÿëëÿð
îëäóüó êèìè, äèíúëèê, ñàêèòëèê áÿõø åäÿí øÿêèëëÿðÿ, Ñèñëåéèí,
Ïèññàðîíóí, Ðåíóàðûí ðÿñìëÿðèíÿ öç òóòäóì, ñààòëàðëà ìóçåé-
äÿ ÿéëÿøäèì, àììà îíëàð èíäè òàìàì ÿêñ òÿñèð áàüûøëàéûðäû.
Ðÿñìëÿð ìÿíè äàùà ñàêèòëÿøäèðìèðäè, îíëàð ÷àüûðìàüà, òÿëÿá
åòìÿéÿ, «ãîíóð ÷óìà»íûí âèðàíÿ ãîéìàäûüû ìÿìëÿêÿòè,
áàðûëàðûíäàí éàñÿìÿí ñàëëàíàí êö÷ÿëÿðèí àõøàìëàðûíû, ãÿäèì
øÿùÿðèí ãûçûëû øÿôÿãèíû, áàøû öñòöíäÿ ãàðàíãóøëàðûí äþâðÿ
âóðäóüó éàøûë êèëñÿ ãöëëÿëÿðèíè âÿ íÿùàéÿò, àðâàäûìû ìÿíÿ
õàòûðëàòìàüà áàøëàìûøäû.
Ìÿí ìèéàíÿ áèð èíñàíàì âÿ õöñóñè êåéôèééÿòëÿðÿ ìàëèê

äåéèëÿì. Àðâàäûìëà úÿìè äþðä èë éàøàìûøäûì. O úöð éàøà-
ìàüà íåúÿ àäÿò åäèðëÿðñÿ: êîðëóã ÷ÿêìÿäÿí, õöððÿì,
áþéöê èçòèðàáëàð êå÷èðìÿäÿí. Èëê àéëàðäàí ñîíðà ìöíàñèáÿ-
òèìèç éàõøû ñàéûëàí àèëÿëÿðäÿêè ìöíàñèáÿòÿ áÿíçÿäè – ãàðøû-
ëûãëû åùòèðàìûí ðàùàò áèðýÿéàøàéûø ö÷öí ÿñàñ îëäóüóíó
ýöìàí åäÿí èêè íÿôÿðèí áèð-áèðèíÿ îëàí ìöíàñèáÿòè. Õÿéàë-
ëàðûí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêìÿäèê. ßí àçû, ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèðäè. Àüëû
áàøûíäà èíñàíëàð èäèê. Áèð-áèðèìèçè öðÿêäÿí ñåâèðäèê.
Èíäè èñÿ ùÿð øåé éåðèíäÿí îéíàäû. Îðòàáàá àèëÿ ùÿéàòû
ñöðäöéöìÿ ýþðÿ þçöìö äàíëàäûì. ×îõ øåéè þòöðìöøäöì.
Íèéÿ éàøàìûøäûì? Áÿñ èíäè íÿ åäèðÿì? ×ÿêèëìèøÿì ãûíûìà,
ùåéâàíè ýöí êå÷èðèðÿì. Áó, íÿ ãÿäÿð ÷ÿêÿð? Íÿ èëÿ áèòÿð?
Ìöùàðèáÿ ãà÷ûëìàçäûð, Àëìàíèéà ãàëèá ýÿëÿúÿê. Éåýàíÿ þëêÿ-
äèð êè, äèøèíäÿí-äûðíàüûíàúàí éàðàãëàíûá. Ñîíðàñû íÿ îëà-
úàã? Âàõò àìàí âåðñÿ âÿ íÿôÿñèì öñòöìäÿ îëñà, ùàðà ñöðö-
470 íöá ýèðÿúÿì? Ùàíñû äöøÿðýÿäÿ àúûíäàí ýÿáÿðÿúÿì? Áÿõ-
òèì ýÿòèðÿðäèñÿ, ùàíñû äèâàðûí äèáèíäÿ ïåéñÿðèìÿ áèð ýöëëÿ
ñûõûá ìÿíè î äöíéàéà ýþíäÿðÿúÿêäèëÿð?
Ìÿíÿ ðàùàòëûã ýÿòèðìÿëè îëàí øåé ìÿíè äÿëè-äèâàíÿ åòìèø-
äè. Éîðóëóá ÿëäÿí äöøÿíÿ ãÿäÿð êö÷ÿëÿðäÿ âóðíóõóðäóì,
àììà ýþçöìÿ éóõó ýåòìèðäè, ýåäÿíäÿ äÿ ðþéàëàðûì îéà-
äûðäû. Éóõóäà àðâàäûìû ýåñòàïîíóí1 çèðçÿìèñèíäÿ ýþðöð-
äöì: ùîòåëèí àðõà ùÿéÿòèíäÿí ìÿíè êþìÿéÿ ÷àüûðäûüûíû åøè-
äèðäèì âÿ ýöíëÿðèí áèðèíäÿ «Då ëà Ðîç» êàôåñèíÿ ýèðÿíäÿ
ãàïû èëÿ öçáÿöçäÿêè ÷ÿïèíÿ àñûëìûø ýöçýöäÿ îíóí þòÿðè
ìÿíÿ äîüðó ÷åâðèëÿí, ñîíðà äà ãÿôèë ÷ÿêèëÿí ñèôÿòèíè ýþðäö-
éöìö ýöìàí åòäèì – ñîëüóí, ãÿìëè ýþçëÿðëÿ. Åëÿ àéäûí
ýþðäöì êè, åëÿ áèëäèì, áóðàäàäûð âÿ òÿëÿñèê àðõà îòàüà ãà÷-
äûì. Îòàã ùÿìèøÿêè êèìè àäàìëà äîëó èäè, àììà î, áóðàäà
éîõ èäè.
Ýöíëÿðëÿ áåéíèìäÿí ÷ûõìàäû áó àõìàã ôèêèð: î, áóðàéà
ýÿëèá âÿ ìÿíè àõòàðûð. Îíó éöç äÿôÿëÿðëÿ òèíè áóðóëàí ýþð-
äöì, Ëöêñåìáóðã áàüûíûí îòóðàúàãëàðûíäà ÿéëÿøÿðäè âÿ
ìÿí îðà éàõûíëàøàíäà éàä áèð ñèôÿò ùåéðÿò è÷èíäÿ öçöìÿ çèë-
ëÿíÿðäè; àâòîìîáèë êàðâàíû éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿìèø î, Ùÿì-
ðÿéëèê ìåéäàíûíäàí êå÷èá ýåòäè âÿ áó äÿôÿ, äîüðóäàí äà,
þçö èäè – éåðèøè, ÷èéèíëÿðèíè îéíàòìà âÿðäèøè îíóíêó èäè, ùÿòòà
1
Ýåñòàïî – àëìàí äèëèíäÿ Ýåùåèìå Ñòààòñïîëèçåè (Ýèçëè Äþâëÿò
Ïîëèñè) ìöðÿêêÿá àäûíûí èõòèñàðûäûð.
E
ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, ïàëòàðûíû äà òàíûäûì, ëàêèí éîë ïîëèñè àâòî-
ìîáèë êàðâàíûíû äàéàíäûðàíäà âÿ ìÿí îíóí àðõàñûíúà R
ãà÷àíäà éîõ îëäó, ìåòðîíóí ãàïãàðà àüçû îíó óäóá-àïàð-

äû, ìÿí àøàüûäà ïåððîíà éåòèøÿíäÿ éîëà äöøÿí ãàòàðûí
ãàðàíëûãäà äèããÿò ÷ÿêÿí êèíàéÿëè àðõà èøûãëàðûíû ýþðäöì.
Äÿðäèìè òàíûøëàðûìäàí áèðèíÿ ñþéëÿäèì. Àäû Ëþçåð èäè,
úîðàá ñàòûðäû âÿ ÿââÿëëÿð Áðåñëàóäà ùÿêèì èøëÿìèøäè. Ìÿíÿ
èìêàíúà òÿê ãàëìàìàüû ìÿñëÿùÿò ýþðäö.
«Þçöíöçÿ áèð àðâàä òàïûí», – äåäè.
Õåéðè îëìàäû. Åùòèéàúäàí, òÿíùàëûãäàí, ãîðõóäàí äîüàí
ìöíàñèáÿòëÿðè, êè÷èúèê áèð ùÿëèìëèéÿ, éàä ñÿñÿ, áÿäÿíÿ ìåéëè,
éàä þëêÿäÿêè úûëûç îòàãäà îéàíûøû, – ñàíêè, Éåð êöðÿñèíäÿí
ãîïóá äöøöðñÿí – ñîíðà äà ãöññÿëè ìèííÿòäàðëûüû, éàíûí-
äàêû éàä íÿôÿñè åøèòìÿéè þçöíöç êè éàõøû áèëèðñèíèç. Ôÿãÿò áó,
àäàìûí ãàíûíû è÷ÿí, ñÿùÿð òåçäÿí ñÿíè ùàâàéû ñÿðô åòäèéèí
çÿèô çþâãëÿ éóõóäàí îéàäàí ôàíòàçèéàíûí çîðó ìöãàáèëèíäÿ
íÿ îëàí øåéäèð? 471
Èíäè áóíëàðû äàíûøàíäà ùÿð øåé ìÿíàñûç ýþðöíöð âÿ þç-
þçöíö òÿêçèá åäèð, î âàõò áåëÿ äåéèëäè. Áöòöí ìöáàðèçÿëÿð-
äÿí ùÿìèøÿ áèðè àðòûã ãàëûð: ãàéûòìàëûéäûì. Àðâàäûìû áèð äÿ
ýþðìÿëèéäèì. Îëà äà áèëÿðäè êè, î, ÷îõäàí áèð áàøãàñû èëÿ
éàøàéûð. Áóíóí ôÿðãè éîõ èäè. Îíó ýþðìÿëèéäèì. Áó, ìÿíÿ
òàì ìÿíòèãëè ýþðöíöðäö.
Ãàðøûäàêû ìöùàðèáÿ áàðÿäÿ õÿáÿðëÿð ýöíö-ýöíäÿí
ýöúëÿíèðäè. Ùÿð êÿñ ýþðöðäö êè, áöòöí ×åõîñëîâàêèéàíû äåéèë,
òÿêúÿ Ñóäåò Àëìàíèéàñûíû òóòàúàüûíû äåéÿí Ùèòëåð âÿäèíÿ
ÿìÿë åòìÿìèøäè âÿ åéíè îéóíó Ïîëøàíûí äà áàøûíà à÷ìûøäû.
Ìöùàðèáÿ ëàáöä èäè. Ôðàíñà âÿ Èíýèëòÿðÿíèí Ïîëøà èëÿ ìöòòÿ-
ôèãëèéè àéðû ÷ûõûø éîëó ãîéìóðäó. Âÿ áó, àéëàðûí ìÿñÿëÿñè
äåéèëäè, ùÿôòÿëÿðèí ìÿñÿëÿñèéäè. Åëÿ ìÿíèì ö÷öí äÿ. Ùÿéà-
òûì ö÷öí äÿ. Ãÿðàðûìû âåðìÿëèéäèì. Âåðäèì äÿ. Âÿòÿíÿ
äþíìÿê èñòÿäèì. Ñîíðàñûíûí íåúÿ îëàúàüûíû áèëìèðäèì. Áó
äà âåúèìÿ äåéèëäè. Ìöùàðèáÿ áàøëàñàéäû, îíñóç äà áàòìûø-
äûì. Îäóð êè, èñòÿäèéèì äÿëèëèéè åäÿ áèëÿðäèì.
Ñîí ýöíëÿð ìÿíè ãÿðèáÿ áèð øÿíëèê áöðöìöøäö. Ìàé àéû
èäè âÿ Äàèðÿâè ìåéäàíäàêû ëÿêëÿð ðÿíýáÿðÿíý çàíáàãëàðëà
áÿçÿíìèøäè. Åðêÿí àõøàìëàð àðòûã èìïðåññèîíèñòëÿðèí ýöìö-
øö èøûüûíà, ìàâè êþëýÿëÿðÿ, èëê êö÷ÿ ÷ûðàãëàðûíûí ñîéóã ãàç
èøûüûíûí àðõàñûíäàêû éàøûëà÷àëàí ñÿìàéà âÿ ìöùàðèáÿíèí
ýÿëèøèíè îõóéà áèëÿí ùÿð êÿñÿ õÿáÿð âåðÿí ãÿçåò áèíàëàðûíûí
äàìëàðûíäàí àñûëìûø ðåêëàì èøûãëàðûíûí àë çîëàãëàðûíà áöðöí-

ìöøäö.
ßââÿëúÿ Èñâå÷ðÿéÿ éîëà äöøäöì. Ïàñïîðòóìà èíàíìàã
ö÷öí îíó ãîðõóñóç ÿðàçèëÿðäÿí áèðèíäÿ ñûíàãäàí êå÷èðìÿê
èñòÿäèì. Ôðàíñûç ýþìðöê ìÿìóðó îíó åòèíàñûçëûãëà þçöìÿ
ãàéòàðäû; áóíó ýþçëÿéèðäèì äÿ. Þëêÿäÿí ÷ûõìà éàëíûç äèêòà-
òóðàëû ìÿìëÿêÿòëÿðäÿ ÷ÿòèí îëóð. Àììà èñâå÷ðÿëè ìÿìóð
ýÿëÿíäÿ è÷èìäÿ íÿéèíñÿ ýÿðèëäèéèíè ùèññ åòäèì. Ùÿð÷ÿíä êè,
áàúàðäûüûì ãÿäÿð àðõàéûí îòóðìóøäóì, ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè,
úèéÿðèìèí äèâàðëàðû òèòðÿéèð, ùÿðäÿí êöëÿê éàòàíäà àüàúäàêû
éàðïàüûí òèòðÿéèøè êèìè.
Ìÿìóð ïàñïîðòà áàõäû. Öñò-áàøûíäàí ãÿëéàí èéè ýÿëÿí
åíëèêöðÿê, íÿùÿíý áèð êèøèéäè. Êóïåäÿ äàéàíàíäà ïÿíúÿðÿ-
äÿí ýÿëÿí èøûüûí ãàáàüûíû êÿñäè âÿ áèð àíëûã ìÿíè ãöññÿ
áöðöäö êè, î, ñÿìàíû âÿ àçàäëûüû ãàïàäû, ñàíêè, êóïå àðòûã
áèð ùÿáñõàíàäûð. Ñîíðà ïàñïîðòó ìÿíÿ ãàéòàðäû.
472 «Ìþùöð âóðìàüû óíóòäóíóç», – þçöì äÿ èñòÿìÿäÿí
éöíýöëëÿøìÿíèí äàëüàñûíäà òÿëÿñèê äèëëÿíäèì.
Ìÿìóð ýöëöìñÿäè.
«Èíäè ìþùöðëÿéÿðÿì. Ìÿýÿð áåëÿ þíÿìëèäèð?»
«Þíÿìëèëèéèíÿ þíÿìëè äåéèë. Ìþùöð îíó áèð íþâ ñóâåíèð-
ëÿøäèðèð».
Êèøè ìþùöðöíö âóðóá ýåòäè. Äîäàüûìû äèøëÿéèá ãàíàò-
äûì. Íåúÿ äÿ ÿñÿáè îëìóøäóì! Ñîíðà àüëûìà ýÿëäè êè,
ìþùöðëö ïàñïîðò áèð àç ýåð÷ÿéÿ áÿíçÿéèð.
***
Èñâå÷ðÿäÿ äöç áèð ýöí ýþòöð-ãîé åòäèì êè, ãàòàðëà Àëìà-
íèéàéà ýåäèì, ýåòìÿéèì, àììà öðÿê åëÿìÿäèì. Îðàñûíû
äà áèëìèðäèì êè, âÿòÿíÿ äþíÿíëÿðè, õöñóñèëÿ äÿ êå÷ìèø
Àâñòèðèéàäàí îëàíëàðû ÿëàùèääÿ éîõëàéûðëàðìû? Éÿãèí, éîõëà-
ìàçäûëàð, áóíà áàõìàéàðàã, ñÿðùÿäè ýèçëè êå÷ìÿéè êÿñäèð-
äèì.
Ñöðèõäÿ, ÿââÿëëÿð îëäóüó êèìè, þíúÿ áàø ïî÷òà éîëëàí-
äûì. «Òÿëÿá îëóíàíà ãÿäÿð» ëþâùÿñè àñûëìûø ïÿíúÿðÿíèí
ãàðøûñûíäà ÷îõ âàõò òàíûøëàðûíà, þçöí êèìè ãàëìà èúàçÿñè
îëìàéàí âÿ ñÿíÿ ìöÿééÿí ìÿëóìàòëàð âåðÿí ýÿçÿðýèëÿðÿ
ðàñò ýÿëèðñÿí. Îðàäàí «Då ëa Ðîç» êàôåñèíèí òÿðñè îëàí
– «Ãðàéô» êàôåñèíÿ ýåòäèì. Áèð ÷îõ ñÿðùÿä ïîçóúóñóíà ðàñò
E
ýÿëäèì, àììà Àëìàíèéàéà êå÷ìÿéèí éîëóíó áèëÿí áèð íÿôÿð
äÿ òàïûëìàäû. Àíëàøûëàí ìÿñÿëÿ èäè. Ìÿíäÿí áàøãà Àëìàíè- R
éàéà ýåòìÿê èñòÿéÿí âàðäûìû êè? Ýåðèéÿ äþíÿí éàëíûç ñàòãûí

îëàðäû; çèðà, ðåæèìÿ ðÿüáÿòè îëìàñà äà, ýåðè ãàéûòìàã èñòÿéÿí
êèì îëàðäû? Áó úöð óçàüà ýåäÿí êÿñ äàùà íÿëÿð åòìÿçäè?
Êèìè ñàòìàçäû? Íÿéè ñàòìàçäû?
Áèðäÿí-áèðÿ òÿêëÿíäèì. Ìÿíäÿí ãàòèëäÿí ãà÷àí êèìè
ãà÷ûðäûëàð. Ùå÷ íÿ äÿ èçàù åäÿ áèëìèðäèì; ùÿðäÿí, åëÿ áèë,
ýþâäÿìÿ ãîð äîëóðäó, íèééÿòèì áàðÿäÿ äöøöíÿíäÿ òÿëàø-
äàí ìÿíè òÿð áàñûðäû, áåëÿ îëàí ùàëäà, áóíó áàøãàëàðûíà
íåúÿ áàøà ñàëà áèëÿðäèì?
Èêè ýöí êå÷ìèø ïîëèñ ñÿùÿð ñààò àëòûäà ýÿëèá ìÿíè éàòà-
üûìäàí àïàðäû. ßìÿëëè-áàøëûúà ñîðüó-ñóàëà òóòäóëàð. Î ñààò
áàøà äöøäöì êè, òàíûøëàðäàí êèìñÿ ñàòûá. Ïàñïîðòóìà øöá-
ùÿëè-øöáùÿëè áàõûá, ìÿíè èñòèíòàãà ÷ÿêäèëÿð. Áÿõòèì ýÿòèðäè êè,
ïàñïîðòà ìþùöð âóðóëìóøäó. Ñöáóò åäÿ áèëÿðäèì êè, þëêÿéÿ
ýèçëè ýÿëìÿìèøÿì âÿ éàëíûç ö÷ ýöíäöð áóðàäàéàì. Ìÿìóðëà 473
êö÷ÿëÿðëÿ ýåòäèéèì ùÿìèí ñÿùÿðè äÿãèã õàòûðëàéûðàì. Àéäûí
áèð ñÿùÿð èäè âÿ øÿùÿðèí ãöëëÿëÿðè, äàìëàðû ìåòàëäàí éîíóë-
ìóø êèìè ñÿìàéà áàø ãàëäûðûðäû. ×þðÿêõàíàäàí èñòè ÷þðÿê
ÿòðè ýÿëèðäè âÿ äöíéàíûí áöòöí òÿñÿëëèñè, ñàíêè, áó ÿòèðäÿ
úÿìëÿíìèøäè.
Òàíûøäûð ñèçÿ?»
Áàøûìëà òÿñäèãëÿéèá äåäèì:
«Äöíéà èíñàíà òóòóëàí àíäà îëäóüó êèìè ùå÷ âàõò ýþçÿë
ýþðöíìöð, ùÿìèí äöíéàíû òÿðê åòìÿçäÿí ãàáàã. Îíó
ùÿìèøÿ áåëÿúÿ äóéà áèëñÿéäèê! Áÿëêÿ äÿ, àäàìûí áóíà âàõòû
áÿñ åëÿìèð. Äèíúëèê ùÿääÿí àðòûã àç îëóð».
Øâàðñ áàøûíû áóëàäû.
«Äèíúëèêëÿ ùå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð. Áóíó þçöì äóéìó-
øàì».
«Òóòóá-ñàõëàéà áèëäèniç?» – ñîðóøäóì.
«Áèëìèðÿì, – àüûð-àüûð úàâàá âåðäè, – tàïìàã èñòÿäèéèì
äÿ åëÿ áóäóð. Ñèâèøèá ÷ûõäû, ôÿãÿò ÿëèìäÿ òóòàíäà î, áöòþâ-
ìö èäè? Èíäè îíó áèð äàùà ãàéòàðûá, ùÿìèøÿëèê áÿðê-áÿðê
ñàõëàéà áèëÿðÿììè? Þçö äÿ èíäè, äàùà ùå÷ íÿ äÿéèøìÿ-
éÿíäÿ? ßëèíäÿ îëàí øåé ùÿìèøÿ ùÿðÿêÿò åòäèéèíÿ ýþðÿ îíó
èòèðìèðñÿíìè? ßýÿð èòèðìèñÿíñÿ âÿ î äàùà äÿéèøÿ áèëìèðñÿ,
éåðèíäÿ ëàë-äèíìÿç äóðìóðìó? Î, ñÿíÿ éàëíûç ñîíðàäàí
íÿñèá îëìóðìó?»
Ýþçëÿðè ìÿíÿ çèëëÿíìèøäè. Èëê äÿôÿéäè êè, ìÿíè áàøäàí-

àéàüà ñöçöðäö. Áÿáÿêëÿðè áþéöìöøäö. Éà ôàíàòèêäèð, éà äà
äÿëè, ãÿôèëäÿí ôèêðèìäÿí êå÷äè.
«Ùå÷ âàõò øàùèäè îëìàìûøàì, – äåäèì, – àììà ùÿð
êÿñ áóíó èñòÿìèðìè? Ñàõëàíà áèëìÿéÿíè òóòóá ñàõëàìàüû?
Âÿ ñÿíè òÿðê åòìÿê èñòÿìÿéÿíè ñÿíèí òÿðê åòìÿéèíè?»
Éàí ìàñàäàêû áàë ïàòàðëû ãàäûí àéàüà ãàëõäû. Åéâàíäàí
øÿùÿðÿ âÿ ëèìàíà íÿçÿð ñàëäû.
«Äàðëèíã, íèéÿ ãàéûäàã àõû?» – äåéÿ àü ñìîêèíãëè êèøèéÿ
ìöðàúèÿò åòäè. «Áóðàäà ãàëà áèëñÿéäèê! Áèð äÿ Àìåðèêàéà
äþíìÿéÿ ãÿòè ùÿâÿñèì éîõäóð».
ÛÛ
«Ñöðèõ ïîëèñè ìÿíè áèðúÿ ýöí ñàõëàäû, – Øâàðñ äåäè,
474 – aììà àüûð ýöí îëäó. Ãîðõäóì, ïàñïîðòóìó éîõëàñûíëàð.
Âéàíà èëÿ áèðúÿ òåëåôîí áàüëàíòûñû áÿñ åäÿðäè, åëÿúÿ äÿ äÿéèø-
äèðèëìèø ìÿëóìàòëàðûí ìöòÿõÿññèñ òÿðÿôèíäÿí éîõëàíûëìàñû.
Ýöíîðòàäàí ñîíðà þçöìÿ ýÿëäèì. Áèð íþâ Àëëàùûí ùþê-
ìö êèìè áàø âåðÿ áèëÿúÿêëÿðèìè ôèêðèìäÿ úàíëàíäûðäûì.
Ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, ãÿðàðû äÿéèøäèðäèëÿð. Äóñòàãõàíàéà ñàëñàé-
äûëàð, Àëìàíèéàéà ýåòìÿéèìÿ ñîí ãîéóëàðäû. Àììà àõøàì
áóðàõäûëàð âÿ òÿêèäëÿ ìÿñëÿùÿò ýþðäöëÿð êè, Èñâå÷ðÿäÿí áàúàð-
äûãúà òåç ÷ûõûì.
Áóíó Àâñòðèéà öçÿðèíäÿí åòìÿéè êÿñäèðäèì. Îðàäàêû
ñÿðùÿäÿ àç-ìàç áÿëÿä èäèì âÿ ýöìàí êè, àëìàí ñÿðùÿäèíÿ
íèñáÿòÿí áÿðê ãîðóíìóðäó. Öìóìèééÿòëÿ, íèéÿ ùÿð èêèñè
áÿðê ãîðóíìàëû èäû? Þëêÿéÿ ýÿëìÿê èñòÿéÿí âàðäûìû? Êèì
ýÿëìÿëèéäè êè? Áàõàíäà, ÷îõëàðû ýåòìÿê èñòÿéèðäè.
Îáåðèòÿ éîëà äöøäöì êè, ÷àëûøûá, ñÿðùÿäè îðàäàí êå÷èì.
Éàüûøëû ýöíö ýþçëÿñÿì, éàõøû îëàðäû; àíúàã ùàâà èêè ýöí äàë-
áàäàë òóòóëìàã áèëìÿäè. Óçóí ìöääÿò ãàëìàüûìëà íÿçÿðÿ
÷àðïìàìàã ö÷öí ö÷öíúö ýåúÿ éîëà ÷ûõäûì.
Óëäóçëàðûí ñàéðûøäûüû áèð ýåúÿ èäè. Åëÿ ñàêèò èäè, åëÿ áèë,
èíäèúÿ áèòêèëÿðèí áîé âåðìÿñèíèí ñÿñèíè åøèäÿúÿêäèì. Áèëèðñè-
niç êè, òÿùëöêÿ îëàí éåðäÿ ýþðìÿ ãàáèëèééÿòè äÿ àéðû ôîðìà
êÿñá åäèð: ýþðìÿ ãàáèëèééÿòè ôîêóñäà, ýþçäÿ çÿèôëÿéèð, äàùà
÷îõ áÿäÿíÿ ïàéëàíûð, ñàíêè, äÿðè èëÿ ýþðöðñÿí, þçÿëëèêëÿ äÿ
ýåúÿëÿð. Áó âàõò ñÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, õûøûëòûíû äà ýþðöðñÿí, åëÿúÿ
E
äÿ åøèòìÿ ãàáèëèééÿòè àäàìûí äÿðèñèíÿ ùîïóð. Àüçûíû à÷ûá
äèíøÿéèðñÿí, ñàíêè, àüûç äà ýþðöá-åøèòìÿéÿ áàøëàéûð. R
Ùÿìèí ýåúÿíè ùå÷ âàõò óíóòìàéàúàüàì. Þçöì þçö-

ìö òàì òàíûäûì, áöòöí äóéüóëàðûì èøÿ äöøìöøäö, ùÿð øåéÿ
ùàçûð èäèì, àììà áöñáöòöí ãîðõóñóç. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè,
ùöíäöð áèð êþðïöíöí öñòöíäÿí êå÷èá-ýåäèðÿì, þìðöìöí
áèð óúóíäàí î áèðè óúóíà âÿ áàøà äöøäöì êè, êþðïö ýöìö-
øö äóìàí êèìè àðõàìäà ñåéðÿëèð, äàùà ùå÷ âàõò ýåðè ãàéûäà
áèëìÿéÿúÿì. Àüûëäàí äóéüóéà, ÿìèíëèêäÿí ìàúÿðàéà, ýåð-
÷ÿêëèêäÿí õÿéàëà éóâàðëàíäûì. Òàì òÿíùàëàøìûøäûì, àíúàã
áó äÿôÿ ùÿìèí òÿíùàëûãäà èçòèðàá éîõ èäè, íÿñÿ ìèñòèê áèð øåé
âàðäû.
Ðeéí ÷àéûíûí éàíûíà ýÿëäèì, áó éåðäÿ î, íèñáÿòÿí äàéàç,
î ãÿäÿð äÿ åíëè äåéèë. Ïàëòàðûìû ñîéóíäóì, ÷àéû êå÷ìÿê
ö÷öí äöéöíëÿéèá áàüëàìà äöçÿëòäèì, áàøûìà ãàëäûðäûì.
Ñóéà ÷ûë-÷ûëïàã ýèðÿíäÿ ãÿðèáÿ áèð ùèññ êå÷èðäèì. Ñó ãàïãà-
ðà âÿ ñîéóã èäè, åëÿ áèë, óíóòãàíëûã ñóéóíó è÷ìÿê ö÷öí 475
Ëåòå1 ÷àéûíà ýèðìèøäèì. ×àéû ÷ûëïàã êå÷ìÿéèì äÿ ìÿíèì
ö÷öí áèð ðÿìç èäè, ñàíêè, ùÿð øåéè àðõàäà ãîéóá ýåäèðäèì.
Ãóðóëàíäûì, ýåäÿúÿéèì éîëó àðàäûì. Êÿíäèí éàíûíäàí
àäëàéàíäà èò ñÿñè åøèòäèì. Ñÿðùÿäèí ùàðàäàí êå÷äèéèíè äÿãèã
áèëìèðäèì, îíà ýþðÿ äÿ ìåøÿíèí éàíû èëÿ óçàíàí éîëóí
êÿíàðû èëÿ èðÿëèëÿäèì. Áèð õåéëè ùå÷ êèìÿ ðàñò ýÿëìÿäèì. Ñÿùÿð
à÷ûëàíà ãÿäÿð éîë ýåòäèì. Áèðäÿí-áèðÿ áÿðê øåù äöøäö, òàëà-
íûí ãûðàüûíäà áèð úöéöð âàðäû. Öçáÿöç ýÿëÿí êÿíäëèëÿðèí àðà-
áàëàðûíûí ñÿñèíè åøèäÿíÿ ãÿäÿð éîëóìà äàâàì åòäèì. Þçö-
ìÿ äàëäàëàíìàã ö÷öí éåð àðàäûì, éîëäàí áèð àç àðàëû. Øöá-
ùÿëè ýþðöíìÿê èñòÿìèðäèì, ÷öíêè éóõóäàí åðêÿí äóðóá ñÿð-
ùÿäÿ äîüðó ýåäÿí àäàìà îõøàéûðäûì. Áèð àç ñîíðà èêè ýþì-
ðöê÷öíöí âåëîñèïåäëÿ ýåòäèéèíè ýþðäöì. Îíëàðû ìóíäèðëÿ-
ðèíäÿí òàíûäûì. Àâñòðèéàäàéäûì. Î çàìàí Àâñòðèéà áèð èëäÿí
÷îõ èäè êè, Àëìàíèéàíûí òÿðêèáèíäÿéäè».
***
Áàë ïàëòàðûíäàêû ãàäûí þç ìöøàéèÿò÷èñè èëÿ åéâàíû òÿðê
åòäè. Ãîïãîíóð ÷èéèíëÿðè âàðäû âÿ éàíûíäàêû êèøèäÿí õåéëè
óúà èäè. Áèð ïàðà äèýÿð òóðèñò äÿ àéàãëàðûíû ñöðöéÿ-ñöðöéÿ
1
Ëåòå – éóíàí ÿñàòèðèíäÿ î äöíéàäàêû óíóòãàíëûã ÷àéû. Ðóù-
ëàð Ëåòå ÷àéûíûí ñóéóíäàí è÷ÿí êèìè éåðñÿë ùÿéàòëàðûíû óíóäóðëàð.
ïèëëÿêÿíëÿðè àøàüû åíäè. Ùàìûñû ùå÷ âàõò ãûñíàíìàìûø

àäàìëàð êèìè ýåäèðäè. Äþíöá àðõàéà áàõìûðäûëàð.
«Þçöìëÿ áóòåðáðîd ýþòöðìöøäöì, – ñþçöíö ñöðäöð-
äö, – áèð áóëàã òàïäûì. Ýöíîðòà éîëóìà äàâàì åòäèì.
Ìÿãñÿäèì Ôåëäêèðõÿ ÷àòìàã èäè, áèëèðäèì êè, ìÿçóíèééÿòäÿ
îëàíëàð éàéäà áóðà ýÿëèð. Öìèäèì î èäè êè, áóðàäà ýþçÿ ÷àðï-
ìàðàì. Îðàäà ãàòàðëàð äà äàéàíûðäû. Îðà éåòèøäèì. ßí òÿù-
ëöêÿëè çîíàäàí ÷ûõìàã ö÷öí íþâáÿòè ãàòàðëà ñÿðùÿääÿí
óçàãëàøäûì. Êóïåéÿ äàõèë îëàíäà îðàäà ìóíäèðëè èêè ÑÀ1-÷û
îòóðìóøäó.
Ìÿíúÿ, Àâðîïà ïîëèñè èëÿ êå÷äèéèì ìÿøãëÿð èíäè êþìÿ-
éèìÿ ýÿëäè, éîõñà ìöòëÿã àðõàéà ñû÷ðàéàðäûì. È÷ÿðè àäëàéûá
ÿéíèíäÿ ñóêå÷èðìÿç ïàëòàð, éàíûíäà äà ñèëàù îëàí êèøèíèí
áþéðöíäÿ êöíúÿ ÿéëÿøäèì.
Ìÿíäÿí þòðö áó, âÿùøÿò òÿúÿññöìö ñàéûëà áèëÿúÿê áèð
îëàéëà áåø èëäÿí ñîíðà èëê òÿìàñûì èäè. Áóíà áÿíçÿð îëàéëàðû
476 þòÿí ùÿôòÿëÿðäÿ òÿñÿââöðöìäÿ ÷îõ úàíëàíäûðìûøäûì, ôÿãÿò
ýåð÷ÿêëèê òàì áàøãà øåéìèø. Ìÿíäÿ áóíà ðåàêñèéà âåðÿí
áàøûì äåéèëäè, áÿäÿíèì èäè, äàøëàøìûø ìÿäÿì èäè, ãóðóìóø
äèë-äîäàüûì èäè.
Îâ÷ó èëÿ ÑÀ-÷ûëàð Ïôóíäíåð àäëû äóë ãàäûíäàí äàíûøûð-
äûëàð. Äåéÿñÿí, ãàäûí ãîðõó áèëìèðìèø, ÷öíêè îòóðàíëàðûí ùÿð
ö÷ö îíóí áèð ÷îõ ñåâýè ìàúÿðàëàðûíû à÷ûá-òþêäö. Ñîíðà
éåìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ãàõàú âÿ ÷þðÿêëÿðè âàðäû.
«Éîëóíóç ùà éàíàäûð, úÿíàá ãîíøó?» – îâ÷ó ñîðóøäó.
«Ãàéûäûðàì, Èðåãåíñÿ», – äåäèì.
«Áóðàëû äåéèñèç, ùÿ?»
«Åëÿäèð. Ìÿçóíèééÿòäÿéÿì».
«Áÿñ ÿñëÿí ùàðàäàíñûíûç?»
Áèð àíëûüà úàíûìà âèú-âèúÿ äöøäö. Ïàñïîðòäà îëäóüó
êèìè, Âéàíà äåñÿéäèì, ùÿð ö÷öíäÿ øöáùÿ îéàäàðäûì, ÷öí-
êè éóìøàã Âéàíà ëÿùúÿñèíäÿ äàíûøìûðäûì.
«Ùàíîâåðäÿí, – äåäèì, – oòóç èëäÿí ÷îõäóð îðàäà
éàøàéûðàì».
«Ùàíîâåð! Àììà õåéëè óçàãäûð».
«Åëÿäèð. Íåéëÿéÿñÿí, àäàì ìÿçóíèééÿòäÿ þç åâèíäÿ
ãàëìàã èñòÿìèð».
Îâ÷ó ýöëäö.
1
ÑÀ – àëìàí äèëèíäÿ Ñòóðìàáòåèëóíý (ùöúöì äÿñtÿñè) ñþçö-
íöí áàø ùÿðôëÿðëÿ èõòèñàðûäûð
E
«Äöçäöð. Áÿõòèíèçÿ ýþçÿë ùàâà äöøöá!»
Êþéíÿéèìèí êöðÿéèìÿ éàïûøäûüûíû ùèññ åòäèì. R
«Ýþçÿëëèéèíÿ ýþçÿëäè», – äåäèì, – àììà èñòèäèð, åëÿ áèë,

éàéûí îðòà àéûäûð».
Ùÿð ö÷ö äóë Ïôóíäíåðè òÿçÿäÿí éóéóá-ñÿðìÿéÿ áàøëàäû.
Ö÷-äþðä ñòàíñèéà ýåäèá ãàòàðäàí åíäèëÿð âÿ êóïåäÿ òÿê
ãàëäûì. Ãàòàð èíäè Àâðîïàíûí ÿí ýþçÿë òÿáèÿòèíèí áèðèíäÿí
êå÷èá-ýåäèðäè, àììà îíäàí ÷îõ àç øåéè ýþðÿ áèëäèì. Áèð-
äÿí-áèðÿ ìÿíè ïåøìàí÷ûëûã, ãîðõó âÿ ìÿéóñëóüóí äþçöë-
ìÿç òóòìàñû ÷óëüàäû. Ñàäÿúÿ îëàðàã, äàùà áàøà äöøÿ áèë-
ìèðäèì êè, ñÿðùÿäè íèéÿ êå÷äèì. Éåðèìäÿí ãûìûëäàíìàäàí
þç êöíúöìäÿ îòóðóá ìàò-ìàò ïÿíúÿðÿäÿí ÷þëÿ áàõûðäûì.
Òóòóëìóøäóì, þçöì þç ÿëèìëÿ ãàïûíû àðõàìúà áàüëàìûø-
äûì. Ýåúÿ Èñâå÷ðÿéÿ ãàéûòìàã ö÷öí áèð íå÷ÿ äÿôÿ ãàòàðäàí
äöøìÿê èñòÿäèì. Àììà äöøìÿäèì. Úèáèìäÿêè ñîë ÿëèì þëö
Øâàðñûí ïàñïîðòóíäàí áÿðê-áÿðê éàïûøìûøäû, ñàíêè, îíäàí
ìÿíÿ ýöú ýÿëÿñè èäè. Þç-þçöìÿ äåéèðäèì êè, óçóí ìöääÿò 477
ñÿðùÿäèí éàíûíäà ãàëûá-ãàëìàìàüûì äàùà ôÿðã åëÿìÿç, íÿ
ãÿäÿð þëêÿíèí äÿðèíëÿðèíÿ ýåòñÿì, áèð î ãÿäÿð òÿùëöêÿñèç
îëàðàì. Áöòöí ýåúÿíè ãàòàðëà ýåòìÿéè êÿñäèðäèì. Ùîòåëäÿ-
êèíÿ íèñáÿòÿí ãàòàðäà ñÿíÿäëÿðè äàùà àç éîõëàéûðäûëàð.
Òÿøâèøÿ äöøÿíäÿ ùÿð éàíäàí àäàìûí öñòöíÿ ïðîæåêòîð
ñàëäûãëàðûíû, äöíéà da áèð adamû àõòàðìàãäàí áàøãà, àéðû
äÿðäèíèí îëìàäûüûíû äöøöíìÿê òèïèê ùàëäûð. Àäàìäà áåëÿ
áèð ùèññ áàø ãàëäûðûð êè, áÿäÿíèí áöòöí ÿçàëàðû ñÿðáÿñò îëìàã,
ãû÷ëàð òèòðÿê ãû÷ ñÿëòÿíÿòè ãóðìàã, ãîëëàð ãîðunmaq âÿ çÿðáÿ
âàñèòÿñèíäÿí áàøãà ùå÷ íÿ îëìàìàã, äîäàãëàðëà àüûç èñÿ
ùÿëÿ ãÿëèáëÿøìÿìèø ãûøãûðòûíû ÿñÿ-ÿñÿ úèëîâëàìàã èñòÿéèð.
Ýþçëÿðèìè éóìäóì. Òÿøâèøÿ óéìàã òîâëàíòûñû õåéëè ýöú-
ëö èäè, ÷öíêè êóïåäÿ òÿê èäèì. Àììà áèëèðäèì êè, ùà÷àíñà
òÿùëöêÿéÿ äöøÿðÿìñÿ, èíäè óéóäóüóì ùÿð ñàíòèìåòð áèð
ìåòð îëàúàã. Þçöìÿ òÿëãèí åäèðäèì êè, ìÿíè ùå÷ êÿñ àõòàð-
ìûð, ðåæèìäÿí þòðö ìÿí ñÿùðàäàêû áèð êöðÿê ãóì ãÿäÿð
ìàðàãñûçàì âÿ ìÿíäÿ ùå÷ íÿ òàïà áèëìÿçëÿð, éþðÿìäÿêè
èíñàíëàðäàí ùå÷ íÿ èëÿ ñå÷èëìèðÿì. Ñàðûøûí àðè ñàäÿúÿ àëìàí
óéäóðìàñûäûð, ýåð÷ÿêëèê äåéèë. Ùèòëåðÿ, Gþááåëñÿ, Ùåññÿ âÿ
ùþêóìÿòèí äèýÿð öçâëÿðèíÿ áàõûí, ÿñëèíäÿ, îíëàð þç èëëóçèéà-
ëàðûíûí èíêàðûäûð.
Âàüçàëëàðûí ñèïÿðèíè áèðèíúè êÿðÿ Ìöíùåíäÿ òÿðê åäèá þçö-
ìö áèð ñààòëûã ýÿçèíòèéÿ ìÿúáóð åòäèì. Øÿùÿðè òàíûìàäûüûìà
ýþðÿ àðõàéûí èäèì êè, ìÿíè äÿ ùå÷ êèì òàíûìàç. Ôðàí-

ñèñêàíëàðûí ïèâÿõàíàñûíà ýåòäèì. Ìåéõàíà àäàìëà äîëó èäè.
Ìàñàëàðäàí áèðèíèí àðõàñûíà òÿê-òÿíùà ÿéëÿøäèì âÿ äèíøÿäèì.
Áèð-èêè äÿãèãÿäÿí ñîíðà òÿð áàñìûø éîüóí áèð êèøè éàíûìäà
îòóðäó. Áèð ïàð÷ ïèâÿ, ìàë ÿòè ñèôàðèø âåðäè âÿ ãÿçåòèíè îõóìà-
üà áàøëàäû. Àëìàí ãÿçåòëÿðèíè îõóìàã èíäèéÿ ãÿäÿð àüëûìà äà
ýÿëìÿìèøäè, èêèñèíè àëäûì. Àëìàíúà îõóäóüóì âàõòëàðäàí
èëëÿð þòìöøäö âÿ ìÿí ùÿìèøÿ þéðÿøìÿëè èäèì êè, éþðÿìäÿêè
ùÿð êÿñ áó äèëäÿ äàíûøûð.
Ãÿçåòëÿðèí áàø ìÿãàëÿëÿðè äÿùøÿò èäè. Ùàìûñû éàëàí,
ãàíà ùÿðèñ âÿ áåçäèðèúè. Ùÿìèí éàçûëàðäà Àëìàíèéàäàí
ãûðàãäàêû äöíéà ÷öðöê, ìÿêðëè, ñÿôåù âÿ éàðàìàç èäè, áåëÿ
÷ûõûðäû êè, îíóí Àëìàíèéà òÿðÿôèíäÿí çÿáò îëóíìàãäàí áàø-
ãà àéðû ÷àðÿñè éîõäóð. Ãÿçåòëÿðèí ùå÷ áèðè ìåéõàíà ãÿçåòè
äåéèëäè, ÿââÿëëÿð éàõøû àä ÷ûõàðìûøäûëàð. Éàçûëàðûí íÿèíêè ìÿç-
ìóíó, ùÿòòà öñëóáó äà àüëàñûüìàç èäè.
478 Éàíûìäà îòóðóá ãÿçåò îõóéàí êèøèéÿ íÿçÿð ñàëäûì. Éåéèð,
è÷èð âÿ ëÿççÿòëÿ îõóéóðäó. ßòðàôûìà ýþç éåòèðäèì. Îõóéàí-
ëàðûí ùå÷ áèðèíäÿ ãîðõó, íèôðÿò íèøàíÿñè ýþðìÿäèì, ùàìûñû
ýöíäÿëèê ìÿíÿâè òÿàìëàðûíà ïèâÿéÿ þéðÿøÿí êèìè þéðÿø-
ìèøäè.
Êè÷èê õÿáÿðëÿð àðàñûíäà Îñíàáðöê ùàããûíäà ìÿëóìàòà
÷àòàíà ãÿäÿð îõóäóì. Ëîòòåð êö÷ÿñèíäÿ áèð åâ éàíûá êöëÿ
äþíìöøäö. Êö÷ÿíè ýþç þíöíÿ ýÿòèðäèì. Òÿïÿëèêëÿðäÿí àøûá
Ùåãåð äàðâàçàñûíà, áóðàäàí äà øÿùÿðèí ÷ûõûø éîëó ñàéûëàí
Ëîòòåð êö÷ÿñèíÿ ýåäèðñÿí. Ãÿçåòè ãàòëàäûì. Áèðäÿí þçöìö
áóðàäà äàùà òÿíùà ùèññ åòäèì, íÿèíêè ÿââÿëëÿð Àëìàíèéàäàí
ãûðàãäà.
Øîêëà ôàòàëèñò àïàòèéàíûí áèð-áèðèíè ÿâÿç åòìÿñèíÿ òÿäðè-
úÿí àëûøûðäûì. Ùÿì äÿ þçöìö èíäèéÿ ãÿäÿðêèíäÿí òÿùëöêÿ-
ñèç ùèññ åòäèéèìÿ þéðÿøèðäèì. Îñíàáðöêÿ éàõûíëàøäûãúà òÿù-
ëöêÿ àðòàúàãäû, áóðàñûíû áèëèðäèì. Îðàäà ìÿíè ÿââÿëëÿð òàíû-
éàí àäàìëàð âàðäû.
Ìåùìàíõàíàäà äèããÿò ÷ÿêìÿìÿê ö÷öí þçöìÿ óúóç
áèð ÷àìàäàí, áèð àç äÿéèøÿúÿê âÿ ãûñà ñÿôÿð ö÷öí ëàçûì îëàí
àéûí-îéóíó àëäûì. Ñîíðà ãàòàðà ìèíèá éîëà äöçÿëäèì. Àðâà-
äûìû íåúÿ òàïàúàüûìû ùÿëÿ áèëìèðäèì âÿ ïëàíëàðûìû ùÿð àí
äÿéèøäèðèðäèì. Áóíó òÿñàäöôöí þùäÿñèíÿ áóðàõìûøäûì; ùÿò-
òà îðàñûíû äà áèëìèðäèì êè, î, áöòöíëöêëÿ ðåæèì òÿðÿôäàðû îëàí
àèëÿñèíÿ ãîøóëóáìó, éàõóä êèìÿñÿ ÿðÿ ýåäèáìè? Ãÿçåòëÿðè
E
îõóéàíäàí ñîíðà ÿìèí äåéèëäèì êè, îõóäóüóíà èíàíìàã
ö÷öí êèìÿñÿ óçóí-óçàäû âàõò ýÿðÿê îëñóí, õöñóñÿí äÿ, R
îíóí ìöãàéèñÿ èìêàíû éîõñà. ßúíÿáè ãÿçåòëÿð Àëìàíèéàäà

úèääè ñåíçóðàäàí êå÷èðäè.
Ìöíñòåðäÿ ìèéàíÿ áèð ùîòåëÿ äöøäöì. Ùÿìèøÿ ýåúÿëÿð
àéûã ãàëûá áöòöí ýöíö ùàðàäàñà éàòà áèëìÿçäèì; ýÿðÿê ðèñk
åäèá ùàíñûñà àëìàí ùîòåëèíäÿ îëäóüóìó ïîëèñäÿ ãåéä åòäè-
ðÿéäèì. Ìöíñòåðäÿ îëìóñónuç?»
«Þòÿðè», – úàâàá âåðäèì. «×îõëó êèëñÿëÿðè îëàí ãÿäèì
øÿùÿð äåéèëìè, Âåñòôàë ìöãàâèëÿñè îðàäà áàüëàíìàéûáìû?»
Øâàðñ áàøû èëÿ òÿñäèãëÿäè.
«Ìöíñòåðäÿ âÿ Îñíàáðöêäÿ, 1648-äÿ. Äöç îòóç èë ìöùà-
ðèáÿäÿí ñîíðà. Êèì áèëèð, áó, íÿ ãÿäÿð ÷ÿêÿúÿê?»
«Áåëÿ ýåòñÿ, óçóí ÷ÿêìÿç. Ôðàíñàíû òóòìàüà àëìàíëà-
ðà áèð àé áÿñ åëÿäè».
Îôèñèàíò ýÿëèá áèëäèðäè êè, ìåéõàíà áàüëàíûð.
– À÷ûã îëàí áèð áàøãàñû éîõäóð? – Øâàðñ ñîðóøäó. 479
Îôèñèàíò ñþéëÿäè êè, Ëèññàáîí ýåúÿãóøó øÿùÿðè äåéèë.
Øâàðñ îíà ÷àéïóëó âåðÿíäÿ áèðèíèí éåðèíè âÿ îíóí ýèçëè
îëäóüóíó äåäè. Ðóñëàðûí ýåúÿ êëóáó. – ×îõ ýþçÿëäèð, – ÿëà-
âÿ åòäè.
– Áèçè è÷ÿðè áóðàõàðëàð? – Ñîðóøäóì.
– ßëáÿòòÿ, úÿíàá. Ñàäÿúÿ, äåìÿê èñòÿéèðäèì êè, îðàäà
ýþçÿë ãàäûíëàð îëóð. Áöòöí ìèëëÿòëÿðäÿí. Àëìàíëàð äà.
– Íÿ âàõòà ãÿäÿð à÷ûã îëóð?
– Íÿ ãÿäÿð êè ìöøòÿðè âàð. Èíäè äÿ êè ìöøòÿðè ùÿìèøÿ
îëóð. Íÿ ãÿäÿð èñòÿñÿíèç, àëìàí âàð, úÿíàá.
– Íÿ, àëìàíëàðäûð?
– Àëìàíëàðäûð.
– Ïóëëó-ïàðàëû?
– ßëáÿòòÿ, ïóëëó-ïàðàëû. – Îôèñèàíò ýöëäö. – Óúóç äåéèë,
àììà ÷îõ ÿéëÿíäèðèúèäèð. Äåéÿ áèëÿðñèniç êè, ñèçè Ìàíóåë ýþí-
äÿðèá áóðàäàí. Áóíäàí ñîíðà ùå÷ íÿ ýþñòÿðìÿéèíèç ëàçûì
äåéèë.
– Íÿñÿ ýþñòÿðìÿëèéèê êè?
– Ùå÷ íÿ. Ãàïû÷û ñèçÿ êëóáóí öçâö êèìè ãîíäàðìà áèð
àä éàçàúàã. Ôîðìàë áèð èø.
– Îëäó.
Øâàðñ ùåñàáû áàüëàäû. Ïèëëÿêÿíëè êö÷ÿ èëÿ àñòà-àñòà àøàüû
åíìÿéÿ áàøëàäûã. Ñîëüóíëàøìûø åâëÿð áèð-áèðèíèí éàíûíäà
ìöðýö äþéöðäö. Ïÿíúÿðÿëÿðäÿí ïàñïîðò äÿðäè ÷ÿêìÿéÿí

èíñàíëûðûí èíèëòèñè, õîðóëòóñó âÿ íÿôÿñëÿðè ýÿëèðäè. Àääûìëàðûìûç
ýöíäöçêöíÿ íèñáÿòÿí áÿðê ñÿñëÿíìèðäè.
«Èøûã, – Øâàðñ äèëëÿíäè, – ñèçè äÿ ìàò ãîéóð?»
«Ùÿ. Àäàì ãàðàíëûüà ãÿðã åäèëìèø Àâðîïàéà þéðÿøèá.
Áóðàäà ñÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, ñþíäöðìÿéè óíóäóáëàð âÿ áèð äÿãè-
ãÿäÿí ñîíðà ùàâà ùöúóìó áàøëàéàúàã».
Øâàðñ àéàã ñàõëàäû.
«Èøûüû áèç ïàé àëìûøûã, ÷öíêè è÷èìèçäÿ Àëëàùäàí íÿñÿ
âàð», – ãÿôèëäÿí ïàòåòèê äèëëÿíäè. «Èíäè èñÿ, ýÿðÿê, ãîðóéàã,
÷öíêè Àëëàùûí è÷èìèçäÿêè áèð ïàð÷àñûíû ìÿùâ åäèðèê».
«ßñàòèðäÿí áèëäèéèìÿ ýþðÿ, îäó ïàé àëìàìûøûã, îíó
Ïðîìåòåé îüóðëàéûá», – úàâàá âåðäèì. «Áóíóí ÿâÿçèíäÿ
Àëëàùëàð õðîíèêè ãàðàúèéÿð ñåððîçóíó áÿõø åäèáëÿð. Ìÿíúÿ,
áó, áèçèì õàðàêòåðèìèçÿ äÿ óéüóí ýÿëèð».
Äèããÿòëÿ ìÿíÿ áàõäû.
480 «Èðîíèéàíûí äàøûíû ÷îõäàí àòìûøàì. Ïàôîñëó ñþçëÿðäÿí
ãîðõóíó äà. Íÿ ãÿäÿð êè ëàüëàíûá ãîðõóðñàí, øåéëÿðè îëäó-
üóíäàí ÷îõ-÷îõ àøàüûëàéûðñàí».
«Îëà áèëÿð», äåäèì. «Àììà ýÿðÿê éåíÿ äÿ ýþçëÿðèíè
äþéÿ-äþéÿ ìöìêöíñöçëöéÿ áàõûá äåéÿñÿí: áó ìöìêöí-
ñöçäöð? Éàõøû îëìàçìû êè, àøàüûëàéàñàí âÿ áèð äàìúû öìèä
áÿõø åäÿñÿí?»
«Ùàãëûñûíûç! Ìÿíè áàüûøëàéûí. Óíóòäóì êè, ãà÷ãûíñûíûç.
Ìöòÿíàñèáëèê áàðÿäÿ äöøöíìÿéÿ áóðàäà êèìèí âàõòû âàð êè?»
«Ñèç äÿ ãà÷ãûí äåéèëñèniç?»
Áàøûíû áóëàäû:
«Äàùà éîõ. Èêèíúè êÿðÿ ãàéûäûðàì».
«Ùàðà?» – ùåéðÿòëÿ ñîðóøäóì. Èíàíà áèëìÿçäèì êè, î áèð
äàùà Àëìàíèéàéà äþíìÿê èñòÿéÿð.
«Ýåðè, – úàâàá âåðäè, – sîíðà áàøà ñàëàðàì».
ÛÛÛ
Ýåúÿ êëóáó 1917-úè èë èíãèëàáûíäàí ñîíðà Áåðëèíäÿí
òóòìóø Ëèññàáîíà ãÿäÿð Àâðîïàíûí ùÿð éåðèíÿ ñÿïÿëÿíìèø
âÿ àüãâàðäèéà÷û ðóñ ìöùàúèðëÿðèíèí èøëÿòäèéè òèïèê ìåéõàíà-
ëàðäàí áèðè èäè. Îíëàðûí ùàìûñûíäà ÿââÿëëÿð àðèñòîêðàòëàð
îëìóø åéíè îôèñèàíòëàð ÷àëûøûð, êå÷ìèø ãâàðäèéà çàáèòëÿðèíäÿí
E
èáàðÿò åéíè õîð îõóéóð, åéíè éöêñÿê ãèéìÿòëÿð âÿ åéíè ìåëàí-
õîëèê àá-ùàâà ùþêì ñöðöð. R
Ùàìûñûíûí åéíè àëàòîðàí èøûãëàíäûðìàñû âàðäû êè, ìÿí äÿ

áóíà öìèäëè èäèì. Îôèñèàíòûí ùàããûíäà äàíûøäûüû áóðàäàêû
àëìàíëàð, éÿãèí êè, ìöùàúèð äåéèëäèëÿð. ×îõ ýöìàí êè, øïèîí-
ëàð, ñÿôèðëèéèí ÿìÿêäàøëàðû, éà äà àëìàí ôèðìàëàðûíûí âÿçèôÿëè
øÿõñëÿðè èäèëÿð.
«Ðóñëàð áèçäÿí éàõøû éåðëÿøèáëÿð», – Øâàðñ äèëëÿíäè. – Îíëàð
ìöùàúèðÿòÿ, ùÿð ùàëäà, áèçäÿí îí áåø èë ãàáàã äöøöáëÿð.
Îí áåø èëèí áÿäáÿõòëèéè óçóí áèð ìöääÿòäèð âÿ àäàìà õåéëè
òÿúðöáÿ òîïëàòäûðûð».
«Îíëàð ìöùàúèðëÿðèí èëê äàëüàñû îëäó», – úàâàá âåðäèì.
«Îíëàðà, ùå÷ îëìàñà, éàíûìúûëëûã ýþñòÿðèëäè. Èøëÿìÿéÿ èúàçÿ,
ñÿíÿä, Íàíñåí ïàñïîðòó âåðäèëÿð. Áèç ýÿëÿíäÿ èñÿ äöíéàíûí
éàíûìúûëëûüû àðòûã õÿðúëÿíèá-òöêÿíìèøäè. Áèç àü ãàðûøãàëàð
êèìè éàïûøäûãìû, ãîïìàã áèëìèðäèê, åëÿ áèðèñè äÿ éîõ èäè êè,
áèçäÿí þòðö ñÿñèíè ãàëäûðñûí. Áèçèì íÿ èøëÿìÿéÿ, íÿ äÿ éàøà- 481
ìàüà èõòèéàðûìûç âàð âÿ ùÿëÿ äÿ ñÿíÿäëÿðèìèç éîõäóð».
Áóðàäà îòóðàíäàí ÿñÿáè èäèì. Ýþðöíöð, áó äà ÷îõëó
ïÿðäÿ àñûëìûø ãàïàëû ìÿêàíäàí, àëìàíëàðûí áóðàäà îëìàñû
ôèêðèíäÿí âÿ ëàçûì ýÿëÿíäÿ ãà÷ûá ãóðòóëìàã ö÷öí ãàïûäàí
õåéëè àðàëû îòóðìàüûìäàí èðÿëè ýÿëèðäè – ìÿí ùÿð éåðäÿ ÷ûõûøà
éàõûí îòóðìàüà àäÿòêàðäûì. Áèð äÿ îíà ýþðÿ ÿñÿáè èäèì êè,
áóðàäàí ýÿìèíè ýþðìöðäöì. Êèì áèëèð, áÿëêÿ äÿ, ýåúÿ ëþâ-
áÿðè ãàëäûðûá, äåéèëÿí âàõòäàí ÿââÿë, ùàíñûñà õÿáÿðäàðëûüà ýþðÿ.
Äåéÿñÿí, Øâàðñ áóíó äóéìóøäó. ßëèíè úèáèíÿ ñàëûá ùÿð
èêè áèëåòè ãàáàüûìà ãîéäó.
«Ýþòöðöí. Ìÿí ãóë àëâåð÷èñè äåéèëÿì. Ýþòöðöí, þçö äÿ
èñòÿéèðñèniç, ÷ûõûí ýåäèí».
Óòàíà-óòàíà îíà áàõäûì.
«Ìÿíè äöç áàøà äöøìÿìèñèíèç. Âàõòûì âàð. Äöíéàíûí íÿ
ãÿäÿð âàõòû âàð, ìÿíäÿäèð».
Äèíìÿäè. Ýþçëÿäè. Áèëåòèí èêèñèíè äÿ ýþòöðöá úèáèìÿ ãîé-
äóì.
«Èø åëÿ àëûíäû êè, àõøàìà éàõûí Îñíàáðöêÿ ÷àòàúàã áèð

ãàòàðà ìèíäèì», – ñþçÿ áàøëàäû, ñàíêè, ùå÷ íÿ îëìàìûøäû.
«Áèðäÿí ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, åëÿ èíäèúÿ ñÿðùÿäè êå÷èðÿì. Bayaq-
kûlarûn ùàìûñû ãÿðèáëèê îëìóøäó, ùÿòòà Àëìàíèéà äà; èíäè ùÿð
áèð àüàú àñòà-àñòà äèë à÷ìàüà áàøëàäû. Êå÷èá-ýåòäèéèìèç
êÿíäëÿðè òàíûäûì, ìÿêòÿáäÿ îõóéàíäà îðàëàðà äÿôÿëÿðëÿ

åêñêóðñèéàéà ýåòìèøäèì; áóðaäà òàíûøëûüûìûûçûí èëê ùÿôòÿëÿ-
ðèíäÿ Ùåëåíëÿ îëìóøäóì, îðaäàêû òÿáèÿòè ñåâìèøäèì, áèíà-
ëàðû, áàüëàðû èëÿ áèðëèêäÿ øÿùÿðè ñåâäèéèì êèìè.
Èíäèéÿ ãÿäÿð ãîðõóì è÷èìäÿ ÿçèúè, ìöúÿððÿä áèð äàø
îëìóøäó. Áàø âåðÿíëÿðèí ùàìûñû è÷èìäÿêè ùÿð øåéè èôëèú åäèá
äàøëàøäûðìûøäû. Áóíó àðàøäûðìàã, éàõóä èíúÿëèêëÿðèíÿ âàð-
ìàã êèìè, áèð åùòèéàúûì, ùÿòòà ãîðõóì îëìàìûøäû. Áóðà
àèäèééàòû îëàí, ôÿãÿò äÿõëè îëìàéàí øåéëÿð èíäè ãÿôèëäÿí äèë
à÷ìàüà áàøëàìûøäû.
Òÿáèÿò äÿéèøìÿç ãàëìûøäû. Íåúÿ âàðäû, åëÿ. Êèëñÿ ãöëëÿ-
ëÿðè ÿââÿëëÿð îëäóüó êèìè, þç ãÿäèìëèéèíèí åéíè çÿðèô éàøûëëû-
üûíäà ãöðóáà åíÿí göíÿøèí ñà÷àãëàðûíà áöðöíìöøäö; ÷àé
ùÿìèøÿêè êèìè ñÿìàíû ÿêñ åòäèðèðäè. Î, ìÿíÿ îðàäà áàëûã
òóòà-òóòà éàä ìÿìëÿêÿòëÿðäÿêè ìàúÿðàëàð áàðÿäÿ õÿéàëà
äàëäûüûì ÷àüëàðû õàòûðëàòäû – ìÿí îíëàðû ñîíðàëàð éàøàäûì,
482 ôÿãÿò òÿñÿââöð åòäèéèìäÿí àéðû úöð. Êÿïÿíÿêëè âÿ úûðúûðàìàëû
÷ÿìÿíëèêëÿð, àüàúëû âÿ éàáàíû ýöëëö éàìàúëàð äÿéèøìÿìèøäè,
ìÿíèì ýÿíúëèê ÷àüëàðûìäàêû êèìè ãàëìûøäû âÿ áóðàëàðäà
ýÿíúëèéèì óéóéóðäó, äÿôí îëóíìóøäó, ÿýÿð áåëÿ äåìÿê èñòÿ-
ñÿéäèì, éà äà ÿáÿäèééÿòÿ ãîâóøìóøäó, àéðû úöð ãÿáóë åòìÿê
öðÿéèìäÿí êå÷ñÿéäè. Îíà ìöäàõèëÿ äÿ éîõ èäè.
Ãàòàðäàí áàõàíäà àäàìëàð âÿ ìóíäèðëèëÿð àç-àç ýþçÿ
äÿéèðäè. Éàëíûç àñòà-àñòà ÿòðàôû áöðöéÿí àõøàìû ýþðöðäöì.
Éîë ýþçÿò÷èëÿðèíèí åâúèêëÿðè ÿòðàôûíäàêû õûðäà áàü÷àëàðäà ãûçûë-
ýöëëÿð, ýåîðýèíëÿð âÿ çàíáàãëàð âàðäû, ùÿìèøÿ áóðàäà îëìóø-
äóëàð, âÿáà àõûðëàðûíà ÷ûõìàìûøäû, ùöíäöð ùàñàðëàðûí öñòöí-
äÿí ñàëëàíìûøäûëàð, Ôðàíñàäà ñàëëàíäûãëàðû êèìè âÿ ÷ÿìÿí-
ëèêäÿ èíÿêëÿð îòëàéûðäû, Èñâå÷ðÿ ÷ÿìÿíëèêëÿðèíäÿ îòëàäûãëàðû
êèìè, ãîíóð, ãàðà âÿ àü, àììà ãàðìàã õà÷ñûç, ùÿìèøÿêè êèìè
åéíè äþçöìëö ýþçëÿðëÿ. Ìÿí ùÿì äÿ ëåéëÿéèí êÿíäëè åâèíèí
öñòöíäÿí ãàíàäëàíäûüûíû âÿ ãàðàíãóøëàðûí ó÷óøäóüóíó
ýþðäöì, ùÿìèøÿ âÿ ùÿð éåðäÿ ó÷äóüó êèìè. Éàëíûç èíñàíëàð
áàøãàëàøìûøäû, áóðàñûíû áèëèðäèì, àíúàã ùÿìèí àõøàì áóíó
ýþðöá äÿðê åäÿ áèëìèðäèì.
Èíäèéÿ ãÿäÿð òÿñÿââöð åòäèéèìäÿí ôÿðãëè îëàðàã, îíëàð åéíè
ãÿëèáäÿí ÷ûõìàìûøäû. Êóïå äîëóð, áîøàëûð âÿ éåíèäÿí äîëóð-
äó. Èíäèéÿ ãÿäÿð ñÿðíèøèíëÿðèí àðàñûíäà ìóíäèðëèëÿðÿ àç ðàñò
ýÿëäèì. Äåìÿê îëàð, ùàìûñû ùÿð ýöí ýþðäöéöì àäàìëàð èäè,
Ôðàíñà âÿ Èñâå÷ðÿäÿ äèíëÿäèêëÿðèì êèìè îõøàð äàíûøûãëàð:
E
ùàâà, ìÿùñóë éûüûìû, ýöíäÿëèê îëàéëàð âÿ ìöùàðèáÿ ãîðõóñó.
Ìöùàðèáÿäÿí ãîðõóðäóëàð âÿ Àëìàíèéàäàí êÿíàðäà áèëèðäè- R
ëÿð êè, ìöùàðèáÿíè Àëìàíèéà èñòÿéèð, àììà áóðàäà åøèòäèì

êè, îíó Àëìàíèéàéà õàðèú ñûðûéûá. Äåìÿê îëàð, ùÿð êÿñ ñöëù
òÿðÿôäàðû èäè, ùÿìèøÿ ôÿëàêÿòäÿí þíúÿ îëäóüó êèìè.
Ãàòàð äàéàíäû. Áàñàáàñäà þçöìö ñöðöéöá ÷ûõûø êå÷è-
äèíÿ ñàëäûì. Ñîíóíúó êÿðÿ ýþðäöéöìäÿí áó éàíà âàüçàë
äÿéèøìÿìèøäè; éàääàøûìäà ãàëäûüûíäàí, ñàíêè, áèð àç êè÷èë-
ìèø âÿ òîçëó îëìóøäó.
***
Âàüçàë ìåéäàíûíà éåòèøÿíäÿ èíäèéÿ ãÿäÿð äöøöíäöêëÿ-
ðèìèí ùàìûñû ñèëêÿëÿíèá òþêöëäö. Ùàâà òîðàíëû, éåð-éóðä íÿì
èäè, éàüûøäàí ñîíðàêû êèìè, ýþçöìÿ äàùà òÿáèÿò äÿéìèðäè,
áèðäÿí-áèðÿ è÷èìäÿ ùÿð øåé òèòðÿìÿéÿ áàøëàäû âÿ áèëäèì êè,
áó àíäàí åòèáàðÿí áþéöê òÿùëöêÿ è÷èíäÿéÿì. Åéíè çàìàí- 483
äà ìÿíäÿ áèð äóéüó îéàíäû êè, ìÿíÿ ùå÷ íÿ îëìàç. Ñàíêè,
øöøÿ ãàïàüûí àëòûíäà äàéàíìûøäûì, ìÿíè ãîðóéóðäó, åéíè
çàìàíäà ùÿð àí ÷èëèê-÷èëèê îëà áèëÿðäè.
Ìöíñòåðÿ, ýåðèéÿ áèëåò àëìàã ö÷öí çàëà ãàéûäûá êàññà
ïÿíúÿðÿñèíÿ éàõûíëàøäûì; Îñíàáðöêäÿ éàøàéà áèëìÿçäèì.
×îõ òÿùëöêÿëè èäè.
«Àõûðûíúû ãàòàð ùà÷àí ýåäèð?» – ñîëüóí èøûãäà êè÷èê øÿùÿð
áóääàñû êèìè, ïÿíúÿðÿ àðõàñûíäà àðûí-àðõàéûí îòóðìóø äàç-
áàø ìÿìóðäàí ñîðóøäóì.
«Áèðè èéèðìè èêè èéèðìèäÿ, áèðè äÿ èéèðìè ö÷ îí èêèäÿ».
Àâòîìàòëàðäàí áèðèíÿ éàõûíëàøûá áèð ÿäÿä ïåððîí áèëåòè
÷ÿêäèì. ßýÿð òÿëÿñèê ýþçäÿí èòìÿê èñòÿéèðäèìñÿ, ýÿðÿê î,
áèëåòèìèí âàõòûíûí áèòäèéè çàìàí ÿëèìèí àëòûíäà îëàéäû.
ßñëèíäÿ, ïåððîíëàð ïèñ ýèçëÿíú éåðèäèð, àììà ùÿìèøÿ ñå÷èì
âàð, ö÷ö åëÿ Îñíàáðöêäÿ, éåðèíäÿí òÿðïÿíÿí èñòÿíèëÿí
ãàòàðà ÿëöñòö ìèíìÿê âÿ êîíäóêòîðà ÷àødûüûnû áàøà
ñàëìàã ÿëàâÿ ïóë þäÿéèá íþâáÿòè ñòàíñèéàäà äöøÿúÿéèíè
äåmÿk idi.
Ãÿðàðà àëìûøäûì êè, êþùíÿ äîñòóìà çÿíý åäèì, áèëèð-
äèì êè, ðåæèìèí òÿðÿôäàðëàðûíäàí äåéèë. Òåëåôîíäà þéðÿíÿ-
úÿêäèì, ýþðöì ìÿíÿ êþìÿê åòìÿê èñòÿéèðìè? Áèðáàøà
àðâàäûìà òåëåôîí à÷ìàüà öðÿê åëÿìèðäèì, ÷öíêè òÿê éàøà-
éûá-éàøàìàäûüûíû áèëìèðäèì.
Ãàðøûìäà òåëåôîí êèòàáû èëÿ òåëåôîí àïàðàòû õûðäà øöøÿ

êàáèíÿäÿ äàéàíìûøäûì. ×èðêëÿíìèø âÿ ãûðàãëàðû ãàòëàíìûø
ñÿùèôÿëÿðè âÿðÿãëÿäèêúÿ öðÿéèì åëÿ áÿðêäÿí äþéöíäö êè, åëÿ
áèëäèì, ñÿñèíè þçöì äÿ åøèäèðÿì. Ùÿòòà ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè, îíó
áàøãàëàðû äà åøèäÿ áèëÿð, îäóð êè öçöìö ëàï àøàüû ÿéäèì,
ìÿíè òàíûìàñûíëàð. ßââÿëêè ñîéàäûìûí áàø ùÿðôè îëàí ñÿùèôÿ-
íè ôèêèðëÿøìÿäÿí à÷ìûøäûì. Àðâàäûìûí àäûíû òàïäûì, òåëåôîí
íþìðÿñè ùÿìèíêè èäè, àììà öíâàí äÿéèøìèøäè. Ðèñìöëëåð
ìåéäàíû ÿâÿçèíÿ, èíäè Ùèòëåð ìåéäàíû àäëàíûðäû.
Öíâàíû ýþðÿí êèìè åëÿ áèëäèì, êàáèíÿäÿêè ñîëüóí ÷ûðàã
éöç ãàò ýöúëÿíäè. Áàøûìû ãàëäûðûá áàõäûì, ìÿíäÿ áåëÿ ýöú-
ëö áèð ùèññ îéàíäû êè, çèë ãàðàíëûã ýåúÿäÿ ïàðëàã èøûãëàíäûðûëàí
øöøÿ ñàíäûãäàéàì, áàéûðäàí äà öñòöìÿ ïðîæåêòîð òóøëàíûá.
ßìÿëëÿðèìèí òàì ñÿðñÿìëèéè éåíèäÿí áöñáöòöí éàäûìà äöøäö.
Êàáèíÿíè òÿðê åäèá éàðûãàðàíëûã éîëëà èðÿëèëÿäèì. «Ñåâèíú-
äÿí êå÷ÿí ýöú» äåâèçè ö÷öí àñûëìûø ëþâùÿëÿð, ìàâè ñÿìàëàðû
484 âÿ øÿí-øóõ èíñàíëàðû èëÿ àëìàí êóðîðòëàðûíûí ðåêëàìëàðû ùÿäÿ-
ëè-ùÿäÿëè öñòöìÿ òþêöëöðäö. Äåéÿñÿí, áèð íå÷ÿ ãàòàð äà
ýÿëèá ÷àòìûøäû; ñÿðíèøèíëÿð àõûí-àõûí ïèëëÿêÿíëÿðè åíèðäè. Äÿñ-
òÿíèí è÷èíäÿí áèð ÑÑ-÷è àðàëàíäû. Ìÿíÿ äîüðó ýÿëäè. Ãà÷ìà-
äûì. Îëà áèëÿðäè, î ùå÷ ìÿíèì öñòöìÿ ýÿëìÿñèí. Àììà
ãàðøûìäà äàéàíûá ìÿíÿ áàõäû.
«Áàüûøëàéûí, îäóíóç âàðìû?» – ñîðóøäó.
«Îä?» – òÿêðàðëàäûì, ñîíðà òÿëÿñèê ÿëàâÿ åòäèì: «ßëáÿò-
òÿ! Êèáðèò!»
ßëèìè úèáèìÿ ñàëûá àõòàðäûì.
«Êèáðèò íÿéÿ ëàçûìäûð, – äåéÿ ÑÑ-÷è äèëëÿíäè, – sèãàðå-
òèíèç éàíûð êè!»
Ñèãàðåò ÷ÿêäèéèìè òàìàì óíóòìóøäóì. Ñèãàðåòèìè îíà
óçàòäûì. Þçöíöíêöíö ñèãàðåòèí êþçÿðÿí óúóíà òóòóá íÿôÿ-
ñèíè è÷ÿðè ÷ÿêäè.
«Áó, íÿ ñèãàðåòäèð áåëÿ ÷ÿêèðñèniç?» – äåéÿ ñîðóøäó.
«Äåìÿê îëàð, ñèãàð èéè ýÿëèð!»
Ôðàíñûç ñèãàðåòè èäè. Ñÿðùÿäè êå÷ÿíäÿ áèð-èêè ãóòó þçöì-
ëÿ ýþòöðìöøäöì.
«Äîñòóìóí ùÿäèééÿñèäèð, – äåéÿ úàâàá âåðäèì, – Ôðàí-
ñûç ÿíúÿðè. Ãàðà òöòöí. Îðàäàí ýÿòèðèá. Ìÿíÿ äÿ ñÿðòäèð».
ÑÑ-÷è ýöëäö.
«ßí éàõøûñû òÿðýèòìÿêäèð, äåéèëìè? Ôöðåð êèìè. Àììà
êèìäèð áóíó áàúàðàí, þçö äÿ áó çÿìàíÿäÿ?»
E
Þçëÿðèíèí ñàëàìûíû ÷atdûrûb ýåòäè.
Øâàðñ éöíýöëúÿ ýöëöìñÿäè. R
«Àéàüûíû ùàðàñà áàñìàüà èõòèéàðû îëàí àäàì êèìè, éàøà-

éàí âàõòëàðäà ãîðõó âÿ äÿùøÿòèí éàçû÷û òÿñâèðèíÿ ùÿìèøÿ øöá-
ùÿ èëÿ éàíàøìûøäûì: ãóðáàíûí öðÿéè äàéàíûð, î äîíóá éåðèíäÿ
ãàëûð, êöðÿéèíèí àðàñûíäàí ñîéóã áèð ýèçèëòè êå÷èá äàìàðëàðûíà
äîëóð, áöòöí áÿäÿíèíè òÿð áàñûð – áóíëàðûí ùàìûñûíû êëèøå âÿ ïèñ
öñëóá ñàéìûøäûì, ñÿí äåìÿ, äîüðóäàí äà, áåëÿéìèø; àììà
áèð ìÿñÿëÿ äÿ âàð: ùàìûñû ùÿãèãÿòäèð. Ùÿð øåéè þç úàíûìäà
ùèññ åòäèì, òÿñâèð îëóíäóüó êèìè, áàõìàéàðàã ki, ÿââÿëëÿð, áó
áàðÿäÿ ùÿëÿ ùå÷ íÿ áèëìÿéÿíäÿ áöòöí áóíëàðà ýöëìöøäöì».
Îôèñèàíòëàðäàí áèðè áèçÿ éàõûíëàøäû.
– Úÿíàáëàð êèìëÿñÿ éàõûíëûã èñòÿéèðìè?
– Éîõ.
Ìÿí òÿðÿôÿ äÿðèí áèð òÿçèì åòäè.
– Òàì ðÿää åäÿíÿ ãÿäÿð áàðäàêû î èêè õàíûìà áàõìàã
èñòÿìèðñèíèçìè? 485
Îíëàðà áàõäûì. Áèðè ÿìÿëëèúÿ áàøëûúà ýþçÿýÿëèìëè èäè. Ùÿð
èêèñèíèí ÿéíèíäÿ áàë ïàëòàðû âàðäû. Ñèôÿòëÿðèíè éàõøû ýþðÿ áèëìÿäèì.
– Éîõ, – áèð äÿ äèëëÿíäèì.
– Ãàäûíäûðëàð ùà, – îôèñèàíò èçàùàòà êå÷äè. – Ñàüäàêû
àëìàíäûð.
– Ñèçè áóðà î ýþíäÿðèá?
– Õåéð, úÿíàá, – îôèñèàíò ñó÷ñóç áèð òÿáÿññöìëÿ úàâàá
âåðäè. – Þç àüëûìûí ìÿùñóëóäóð.
– Îëäó. Äÿôí åäèí ýåòñèí. Éàõøûñû áóäóð, éåìÿéÿ áèð øåé
ýÿòèðèí.
«Íÿ èñòÿéèðäè?» – Øâàðñ ñîðóøäó.
«Áèçè Ìàòà Ùàðènèí1 íÿâÿñèíÿ åë÷èëÿìÿéè. Ýþðöíöð, îüëà-
íà õåéëè ÷àéïóëó âåðèáëÿð».
«Ùÿëÿ ïóëó þäÿìÿìèøÿì. Äåéèðñèniç, casusëàðäûð?»
«Íèéÿ äÿ îëìàñûíëàð?! Àììà äöíéàíûí éåýàíÿ áåéíÿë-
õàëã òÿøêèëàòûíûí øïèîíëàðû: ïóëóí øïèîíëàðû».
«Àëìàíëàðäûð?»
«Îôèñèàíòûí äåäèéèíÿ ýþðÿ, áèðè».
«Äöøöíöðñöç êè, àëìàíëàðû òîðà ñàëûá ýåðèéÿ ãàéòàðìàã
ö÷öí áóðàäàäûð?»
«Áÿëêÿ äÿ».
1
Ìàòà Ùàðè – Áèðèíúè Úàùàí Ñàâàøûíäà àëìàí ãàäûí êÿøôèééàò-
÷ûñû 1917-úè èëäÿ Ôðàíñà ìÿùêÿìÿñèíèí ùþêìö èëÿ ýöëëÿëÿíìèøäèð.
Îôèñèàíò áèð áîøãàá áóòåðáðîd ýÿòèðäè. Îíó ìÿí ñèôàðèø

âåðìèøäèì, ÷öíêè øÿðàá þç òÿñèðèíè ýþñòÿðìÿêäÿ èäè. Àéûã
áàøëà ãàëìàã èñòÿéèðäèì.
«Éåìèðñèniç?» – Øâàðñäàí ñîðóøäóì.
Áàøûíû áóëàäû.
«Ùå÷ ôèêèðëÿøìÿìèøäèì êè, ñèãàðåò ìÿíè ñàòà áèëÿð»,– äåäè.
«Éàíûìäà íÿéèì âàðäû, ùàìûñûíû íÿçÿðäÿí êå÷èðäèì. Ôðàí-
ñàäàí ýÿòèðäèéèì êèáðèòëÿðè ñèãàðåòèí ãàëûüû èëÿ áèðëèêäÿ àòäûì
âÿ àëìàí ìàëëàðû àëäûì. Ñîíðà éàäûìà äöøäö êè, ïàñïîð-
òóìäà ôðàíñûç ýèðèø ìþùöðö âÿ âèçàñû âàð; ÿýÿð öñòöìö
àõòàðñàéäûëàð, áóíëàðûí ùàìûñû ôðàíñûç ñèãàðåòëÿðèíèí ùàðàäàí
îëäóüóíó ñöáóòà éåòèðÿðäè. Þçöìÿ âÿ è÷èìäÿêè ãîðõóéà
ùèðñëÿíÿðÿê, òÿð è÷èíäÿ éåíèäÿí òåëåôîí êþøêöíÿ ãàéûòäûì.
Ýþçëÿìÿëè îëäóì. Äþøöíäÿ ïàðòèéà íèøàíû îëàí áèð ãàäûí
äàëáàäàë èêè íþìðÿ éûüûá ÷ÿìêèðÿ-÷ÿìêèðÿ ÿìðëÿð âåðèðäè.
Ö÷öíúö íþìðÿ úàâàá âåðìÿäè âÿ ãàäûí àúûãëû-àúûãëû, àìèðà-
486 íÿ ÷þëÿ ÷ûõäû.
Äîñòóìóí íþìðÿñèíè éûüäûì. Ãàäûí ñÿñè úàâàá âåðäè:
«Ëöòôÿí, Äîêòîð Ìàðòåíñëÿ äàíûøà áèëÿðÿì?» – ñîðóø-
äóì âÿ ùèññ åòäèì êè, ñÿñèì õûðûëäàäû.
«Êèìäèð?» – ãàäûí ñîðóøäó.
«Äîêòîð Ìàðòåíñèí äîñòëàðûíäàí áèðè».
Àäûìû äåéÿ áèëìÿçäèì. Áèëìèðäèì, äàíûøàí àðâàäûäûð, éîõ-
ñà ãóëëóã÷ó, ùÿð ùàëäà, ùå÷ áèðèíÿ þçöìö áèëäèðÿ áèëìÿçäèì.
«Ëöòôÿí àäûíûçû!», – ãàäûí äèëëÿíäè.
«Äîêòîð Ìàðòåíñèí äîñòó, – úàâàá âåðäèì, – zÿùìÿò
îëìàñà, îíà ÷àòäûðûí. Âàúèá áèð èøëÿ áàüëû».
«Òÿÿñöôëÿíèðÿì, – ãàäûí úàâàá âåðäè. – Àäûíûçû äåìÿ-
ñÿíèç, ÷àòäûðà áèëìÿðÿì».
«Áèð äÿôÿ ìöñòÿñíàëûã åäèí, – äåäèì. – Äîêòîð Ìàð-
òåíñ çÿíýèìè ýþçëÿéèð».
«ßýÿð áåëÿäèðñÿ, àäûíûçû äà äåéÿ áèëÿðñèíèç...»
Ìÿéóñ-ìÿéóñ ôèêðÿ ýåòäèì. Ñîíðà äÿñòÿéèí àñûëäûüûíû
åøèòäèì.
***
Áîìáîç, êöëÿêëè âàüçàëäà äàéàíìûøäûì. Þçöìÿ ÷îõ
ñàäÿ ýþðöíÿí èëê úÿùäèì áîøà ÷ûõìûøäû âÿ áóíäàí ñîíðà
íÿ îëàúàüûíû áèëìèðäèì. Áÿëêÿ, áèðáàøà Ùåëåíÿ çÿíý âóðóì?!
E
Ãîùóìëàðûíäàí êèìñÿ ñÿñèìè òàíûéàðäû. Áàøãà áèð àä äà
äåéÿ áèëÿðäèì, àììà ùàíñûíû? Äîêòîð Ìàðòåíñ, ùàçûðêû àíäà R
àéðûñû éàäûìà äöøìÿäè. Îíéàøëû îüëàíûí àüëûíà ýÿëÿ áèëÿúÿê

áèð ôèêèð éàäûìà äöøÿíäÿ ìÿíè ÿñìÿúÿ òóòäó. Íèéÿ Ìàðòåí-
ñÿ ãàéíûìûí àäûíäàí çÿíý åòìèðÿì? Ìàðòåíñ îíó òàíûéûðäû
âÿ îí èë ÿââÿë îíäàí î ãÿäÿð äÿ õîøëàíìûðäû.
Î äÿãèãÿ áàøëàäûì. Ùÿìèí ãàäûí ñÿñè éåíèäÿí äèëëÿíäè.
«Äàíûøàí Gåîðã Éöðãåíñäèð», – ñÿðò-ñÿðò äåäèì. – «Äîê-
òîð Ìàðòåíñè, ëöòôÿí».
«Áèð àç ãàáàã çÿíý åäÿí úÿíàá äåéèëñèçìè?»
«Äàíûøàí øòóðìáàíôöðåð Éöðãåíñäèð. Äîêòîð Ìàðòåíñëÿ
äàíûøìàã èñòÿðäèì. Òÿúèëè!»
«Áÿëè, – ãàäûí äåäè, – bèðúÿ äÿãèãÿ! Áó ñààò!
Ìÿíÿ áàõäû. Àäàì òåëåôîíäà þç àãèáÿòèíè ýþçëÿðêÿí
ãóëàãúûãäàêû ãîðõóíú, àñòà õûøûëòû ñèçÿ òàíûøäûðìû?» Áàøûìëà
òÿñäèãëÿäèì. «Ýþçëÿäèéèí ùÿéàò îëìàéà äà áèëÿð. Ëÿíÿòëÿìÿ-
éÿ ÷àëûøäûüûí áèð ùå÷ëèê äÿ îëàð». 487
«Äàíûøàí äîêòîð Ìàðòåíñäèð», – àõûð êè, îíóí ñÿñèíè
åøèòäèì», – äåäè. ßââÿëëÿð ëàüà ãîéóá ýöëäöéöì vÿziyyÿtlÿr-
dÿn áèðèíè éåíèäÿí éàøàäûì: Áîüàçûì ãóðóìóøäó.
«Ðóäîëô», – àõûð êè ïû÷ûëäàäûì.
«Áóéóðóí».
«Ðóäîëô, – äåäèì. – Ñÿíèíëÿ äàíûøàí Ùåëåí Éöðãåíñèí
ãîùóìëàðûíäàí áèðèäèð».
«Àíëàìàäûì. Øòóðìáàíôöðåð Éöðãåíñ äåéèëìè?»
«Îíóí àäûíäàí çÿíý åäèðÿì, Ðóäîëô. Ùåëåí Éöðãåísèí
àäûíäàí. Èíäè áàøà äöøäöí?»
«Ùå÷ íÿ áàøà äöøìÿäèì», – õÿòòèí î áàøûíäàêû êèøè
÷àøãûí-÷àøãûí úàâàá âåðäè. «Õÿñòÿ ãÿáóë åäèðÿì...»
«Ãÿáóëóíà ýÿëÿ áèëÿðÿììè, Ðóäîëô? ×îõìó ìÿøüóëñàí?»
«Ñèçäÿí õàùèø åäÿñè îëàúàì! Ñèçè òàíûìûðàì âÿ ñèç...»
«Îëä Øàòòåðùàíä», – äåäèì.
Íÿùàéÿò, éàäûìà äöøäö êè, óøàãëûãäà ùèíäóëàð îéóíó
îéíàéàðêÿí áèç áèð-áèðèìèçè íåúÿ ÷àüûðûðäûã. Áó àäëàð Êàðë
Ìàéûí1 ðîìàíëàðûíäàí ýþòöðöëìöøäö. Îí èêè éàøûìûç îëàí-
äà áó êèòàáëàðûí ùàìûñûíû îõóéóá ãóðòàðìûøäûã. Áèð àíëûüà
ùå÷ íÿ åøèòìÿäèì. Ñîíðà Ìàðòåíñ àñòàäàí äèëëÿíäè:
«Íÿ?»
1
Êàðë Ìàé (1842-1912) – ìÿùñóëäàð àëìàí éàçû÷ûñû, Øèìàëè
Àìåðèêà ìöùàðèáÿëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿí ñàéñûç ðîìàíëàð ìöÿëëèôè.
«Âèííåòó, – úàâàá âåðäèì. – Êþùíÿ àäëàðû óíóòìóñàí?

Àõû áóíëàð ôöðåðèí ñåâèìëè êèòàáëàðûäûð».
«Åëÿäèð», – äåäè.
Ùàìû áèëèðäè êè, Èêèíúè Úàùàí ñàâàøûíû áàøëàéàí àäàì
ùàíñûñà éàçû÷ûíûí ùèíäóëàð, êîâáîéëàð âÿ îâ÷óëàð ùàããûíäàêû
îòóç, áÿëêÿ äÿ, äàùà ÷îõ úèëäèíè îõóìàã ö÷öí þç éàòàã îòà-
üûíäà ñàõëàéûð. Bóíó äà îí áåø éàøûíäà îëàí îüëàíëàð
ýöëöíú øÿêèëäÿ éöíýöë ñàéûðëàð.
«Âèííåòó?» – Ìàðòåíñ èíàíûëìàç áèð ñÿñëÿ òÿêðàðëàäû.
«Åëÿäèð, ñÿíè ýþðìÿëèéÿì».
«Áàøà äöøìöðÿì. Ùàðàäàñàí?»
«Áóðàäà. Îñíàáðöêäÿ. Ùàðàäà ýþðöøÿ áèëÿðèê?»
«Õÿñòÿ ãÿáóë åäèðÿì», – Ìàðòåíñ ìåõàíèêè úàâàá âåðäè.
«Õÿñòÿéÿì. Ãÿáóëóíà ýÿëÿ áèëÿðÿì?»
«Ùå÷ íÿ áàøà äöøìöðÿì», – qÿòèééÿòëè ñÿñëÿ äèëëÿíäè.
«Õÿñòÿñèniçñÿ, ãÿáóëóìà ýÿëèí. Õöñóñè çÿíýèí íÿ ìÿíàñû?»
488 «Ùà÷àí?»
«Éàõøûñû áóäóð, éåääè îòóçäà. Éåääè îòóçäà», – òÿêðàð-
ëàäû, – tåç îëìàñûí!»
«Îëäó, éåääè îòóçäà».
Äÿñòÿéè éåðèíÿ ãîéäóì. Éåíèäÿí òÿðäÿí ñó êÿñìèøäèì.
Àüûð-àüûð ÷ûõûøà éîëëàíäûì. Áàéûðäà ñîëüóí àéïàðà áèð àíëûüà
áóëóäëàðûí àðàñûíäàí áîéëàíäû. Áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà òÿçÿ àé
äîüàúàã. Ñÿðùÿäè êå÷ìÿê ö÷öí ÿí ìöíàñèá âàõò. Ñààòà
áàõäûì. Ùÿëÿ ãûðõ áåø äÿãèãÿ âàõòûì âàðäû. Âàüçàëäàí àðà-
ëàíìàëûéäûì. Áóðàäà óçóí ìöääÿò âåéèëëÿíìÿê ùÿìèøÿ øöá-
ùÿ äîüóðóðäó. ßí ãàðàíëûã âÿ ÿí àç ýåäèø-ýÿëèøëè êö÷ÿ èëÿ
öçöàøàüû åíäèì. Êö÷ÿ øÿùÿðèí ãÿäèì òÿïÿëèêëÿðèíÿ ýåäèðäè.
Òÿïÿëÿðèí áèð ãèñìè ùàìàðëàíìûø âÿ öñòöíäÿ ùöíäöð àüàú-
ëàð áèòìèøäè; î áèðè ùèññÿñè èñÿ íåúÿ âàð, åëÿ ãàëìûøäû âÿ ÷àé-
àøàüû óçàíûá ýåäèðäè. Ìåéäàíäàí êå÷èá òÿïÿ áîéóíúà Èñà-
íûí Öðÿéè êèëñÿñèíèí éàíûíäàí àøàüû åíäèì.
Öñòäÿêè òÿïÿäÿí ÷àéûí î öçöíäÿêè øÿùÿðèí äàì âÿ ãöë-
ëÿëÿðèíè ýþðìÿê îëóðäó. Êèëñÿíèí áàðîêko öslubunda ãöááÿ-
ñè áÿðã âóðóðäó. Áó ìÿíçÿðÿ ìÿíÿ òàíûø èäè; ìèíëÿðúÿ à÷ûã-
caëàðûí öñòöíäÿ ÿêñ îëóíàí âÿ òÿïÿáîéó óçàíûá ýåäÿí úþêÿ
àüàúûíûí ãîõóñó äà äîüìà èäè.
Ñåâýèëèëÿðèí îòóðàúàãëàðäà ÿéëÿøäèéèíè ýþðäöì, îòóðà-
úàãëàð àüàúëàðûí àðàñûíäà åëÿ ãîéóëìóøäó êè, îðàäàí ÷àéû
âÿ øÿùÿðè ýþðìÿê ìöìêöí èäè. Ìÿí Ìàðòåíñèí éàíûíà
E
ýåäÿíÿ ãÿäÿð ãàëàí éàðûì ñààòëûã âàõòûìû þëäöðìÿê ö÷öí
áîø îòóðàúàãëàðäàí áèðèíÿ ÿéëÿøäèì. R
Êèëñÿ çÿíýëÿðè ÷àëìàüà áàøëàäû. Åëÿ ùÿéÿúàíëàíìûøäûì

êè, ñÿñëÿðèí àìïëèòóäàñûíû áÿäÿíèìäÿ ùèññ åòäèì, ñàíêè, áó,
òîïëàðû áèð-áèðèíÿ àòàí èêè òåínèñ÷è àðàñûíäàêû ýþçÿýþðöíìÿç
áèð îéóí èäè. Îéóí÷óíóí áèðè ìÿíèì òàíûäûüûì, öðêöá ãîð-
õó êå÷èðÿí, äöøäöéö äóðóì ùàããûíäà äöøöíìÿéÿ úöðÿò
åòìÿéÿí êþùíÿ Ìÿí, äèýÿðè äÿ äöøöíìÿê èñòÿìÿéÿí, úÿñóð-
ëàøìûø âÿ ñàíêè, ùå÷ íÿ îëìàéàúàüûíà ÿìèí îëóá þçöíö
ðèñkÿ àòàí éåíè Ìÿí – ãÿðèáÿ áèð äÿëèëèê êè, áóðàäà äà òàìûí
ö÷äÿ áèðè éåíè Ìÿíèí ãàëèá ýÿëÿúÿéè àðçóñó èëÿ òàìàøà÷û ñèôÿ-
òèíäÿ èøòèðàê åäèð, ùàêèì êèìè òÿðÿôñèç, ïàññèâ.
Ùÿìèí î éàðûì ñààòû éàõøû õàòûðëàéûðàì. Ùÿòòà îíó äà
õàòûðëàéûðàì êè, þçöìö áó úöð ñîéóããàíëû àïàðìàüûìà þçöì
ùåéðÿòëÿíìèøäèì. Åëÿ áèë, ýöçýöëÿðèíèí öçáÿöç äèâàðëàðäàí
àñûëäûüû áèð îòàãäà äàéàíìûøäûì; îíëàð ìÿíèì ÿêñèìè áîø
ñîíñóçëóüà ãàéòàðûðäûëàð âÿ ùÿð ýöçýö ÿêñèíèí àðõàñûíäà 489
ìÿí äèýÿðèíèí ÷èéíè öñòöíäÿí áîéëàíàí áèð áàøãàñûíû ýþðöð-
äöì. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, áóíëàð ãàðàëìûø êþùíÿ ýöçýöëÿðäèð
âÿ öçäÿêè èôàäÿíèí ñîðüóëó, ãÿìëè, éà äà öìèäëè îëäóüóíó
ýþðÿ áèëìÿäèì. Ùàìûñû ýöìöøö mÿkanda òîðàíëàøäû.
Éàíûìdà áèð ãàäûí ÿéëÿøäè. Íÿ èñòÿäèéèíè áèëìÿäèì âÿ
ìÿíÿ áÿëëè äåéèëäè êè, âàðâàðëàðûí ðåæèìè ùÿðáè ìÿøãëÿðëÿ áó
âàðëûãëàðû äà ÷îõäàí eybÿcÿr hala salûbmû? Îíà ýþðÿ äÿ
àéàüà ãàëõûá éîëà äöçÿëäèì. Ãàäûíûí àðõàìúà ýöëäöéöíö
åøèòäèì âÿ áóíó – Îñíàáðöêäÿ ßðÿíëÿð Òÿïÿñèíäÿêè ùÿìèí
éàä ãàäûíûí ùÿçèí, áèð àç äà êèíàéÿëè âÿ éàíûìúûë ýöëöøöíö
ùå÷ âàõò óíóäàí äåéèëÿì.
ÛÂ
«Ýþçëÿìÿ îòàüû áîø èäè. Ïÿíúÿðÿíèí éàíûíäàêû òÿðÿúÿäÿ
éàðïàãëàðû ïàðûëäàéàí ùöíäöð áèòêèëÿð âàðäû. Ìàñàíûí öñòöíÿ
öç ãàáûãëàðûíäà ðåæèìèí áîñëàðûûíûí, ÿñýÿðëÿðèíèí âÿ ùèòëåðéó-
gåíäèí ìàðøëà éåðèéÿí áèð áþëìÿñèíèí ÿêñ îëóíäóüó æóðíàë-
ëàð äöçöëìöøäö. Ñîíðà èòè àääûì ñÿñëÿðè åøèòäèì. Ìàðòåíñ
ãàïûíûí àðàñûíäà äàéàíìûøäû. Äèããÿòëÿ ìÿíÿ áàõûðäû, ýþç-
ëöéöíö ýþòöðöá ýþçëÿðèíè ãûéäû. Ýþçëÿìÿ îòàüûíäàêû èøûã çÿèô
èäè. Ìàðòåíñ ìÿíè î ñààò òàíûìàäû, éÿãèí, áûüûìà ýþðÿ.
«Ìÿíÿì, Ðóäîëô, – äåäèì, – Éîçåô».

ßëèíè ãàëäûðäû êè, ñóñóì.
«Ùàðàäàí ýÿëèðñÿí?» – äåéÿ ïû÷ûëäàäû.
×èéèíëÿðèìè ÷ÿêäèì. Áó, íÿéÿ ëàçûì èäè?
«Ýÿëìèøÿì, áóðàäàéàì, – äåäèì, – gÿðÿê, ìÿíÿ
êþìÿê åäÿñÿí».
Ìÿíè ýþçäÿí êå÷èðäè. Éàõûíû éàõøû ýþðìÿéÿí ýþçëÿðè çÿèô
èøûãäà ãàëûí àêâàðèóì øöøÿñèíèí àðõàñûíäàêû áàëûüûí ýþçëÿ-
ðèíÿ áÿíçÿéèðäè.
«Áóðàäà îëìàüà èúàçÿí âàð?»
«Éàëíûç þçöì þçöìÿ èúàçÿ âåðìèøÿì».
«Ñÿðùÿääÿí íåúÿ êå÷ìèñÿí?»
«Ôÿðãè íÿäèð?! Ýÿëìèøÿì, Ùåëåíè ýþðöì».
Ìÿíè ñöçäö.
«Áóíäàí þòðö ýÿëìèñÿí?»
«Ùÿ», – äåäèì.
490 Ãÿôèëäÿí þçöìö ðàùàò ùèññ åòäèì. Íÿ ãÿäÿð êè òÿê èäèì,
ìÿí þçöì äåéèëäèì. Èíäè áèðäÿí-áèðÿ ùÿéÿúàíûì éîõà ÷ûõ-
ìûøäû, ÷öíêè ãàðøûìäà ìàò-ìàò äàéàíìûø àäàìû íåúÿ ñàêèò-
ëÿøäèðÿúÿéèìè äöøöíöðäöì.
«Áóíäàí þòðö?» – áèð äÿ ñîðóøäó.
«Ùÿ, áóíäàí þòðö. Ñÿí äÿ ìÿíÿ êþìÿê åòìÿëèñÿí».
«Àìàí Àëëàù!», – äåäè.
«Þëöá?» – ñîðóøäóì.
«Éîõ, þëìÿéèá».
«Áóðàäàäûð?»
«Ùÿ. Áóðàäàéäû. ßí àçû, áèð ùÿôòÿ ãàáàã».
«Áóðàäà äàíûøà áèëÿðèê?» – ñîðóøäóì.
Ìàðòåíñ áàøû èëÿ òÿñäèãëÿäè.
«Øÿôãÿò áàúûñûíû áóðàõìûøàì. Ìöøòÿðè ýÿëñÿ, ýåðè ýþí-
äÿðÿðÿì. Ñÿíè ìÿíçèëèìÿ àïàðà áèëìÿðÿì. Åâëÿíìèøÿì. Èêè
èë ãàáàã. Áàøà äöøöðñÿí äÿ...»
Áàøà äöøäöì. Ìèíèëëèê èìïåðèéàäà àäàì ÷îõäàíäûð
äàùà éàõûí ãîùóìóíà äà öðÿê ãûçäûðìûð. Àëìàíèéàíûí õèëàñ-
êàðëàðû ÷óüóëëóüó ýöíö-ýöíäÿí Ìèëëè Øÿðÿô êèìè òÿðÿííöì
åäèðäè. Áóíà ìÿí øÿõñÿí áÿëÿä èäèì. Ãàéíûì ìÿíè ÷óüóë-
ëàìûøäû.
«Àðâàäûìûí ïàðòèéà èëÿ áàüëûëûüû éîõäóð, – Ìàðòåíñ òÿëÿ-
ñèê äèëëÿíäè. Àíúàã áèç ùå÷ âàõò áåëÿ ìÿñÿëÿ ùàãäà, – øàø-
ãûíëûãëà ìÿíÿ áàõäû, – ñþùáÿò åòìÿìèøèê, ìÿñÿëÿí, èíäè
E
áóðàäàêû êèìè. Äÿãèã áèëìèðÿì, áó áàðÿäÿ ôèêðè íåúÿ îëà-
úàã. Ýÿë áóðà, êå÷ÿê è÷ÿðè». R
Ãÿáóë îòàüûíûí ãàïûñûíû à÷äû, ñîíðà äà àðõàìûçúà

áàüëàäû.
«Ãîé à÷ûã ãàëñûí, – äåäèì, – bèçè ýþðìöø îëñàëàð, áàüëû
ãàïû äàùà øöáùÿëèäèð».
À÷àðû ýåðè áóðóá ìÿíÿ áàõäû.
«Éîçåô, Àëëàù õàòèðèíÿ, áóðàäà íåéëÿéèðñÿí? Ýèçëè ýÿëìè-
ñÿí?»
«Ùÿ. Ìÿíè ýèçëÿòìÿéèíÿ ëöçóì éîõäóð. Øÿùÿð êÿíàðûí-
äàêû ùîòåëëÿðäÿí áèðèíäÿ éàøàéûðàì. Ñÿíèí éàíûíà éàëíûç îíà
ýþðÿ ýÿëìèøÿì êè, áóðàäà îëäóüóìó Ùåëåíÿ ÷àòäûðìàüà
àéðû àäàì òàíûìûðàì. Áåø èëäèð, îíäàí õÿáÿðèì éîõäóð. Áèë-
ìèðÿì, áàøûíà íÿëÿð ýÿëèá. Éåíèäÿí ÿðÿ ýåäèá-ýåòìÿìÿ-
éèíäÿí äÿ õÿáÿðèì éîõäóð. ßýÿð éåíèäÿí ÿðÿ ýåäèáñÿ...»
«Îíà ýþðÿ äÿ áóðà ýÿëèáñÿí?»
«Ùÿ, – òÿÿúúöáëÿ äèëëÿíäèì, – yîõñà, íÿéÿ?» 491
«Ýÿðÿê, ñÿíè ýèçëÿäÿê, – äåäè. – Ýåúÿíè áóðàäà, ãÿáóë
îòàüûíäà, äèâàíûí öñòöíäÿ éàòàðñàí. Éåääèéÿ ãàëìûø îéàäà-
ðàì. Ñààò éåääèäÿ ãûç òÿìèçëÿìÿéÿ ýÿëèð. Ñÿêêèçäÿí ñîíðà
éåíÿ ýÿëÿðñÿí. Îí áèðäÿí ãàáàã ìöøòÿðè îëìóð».
«ßðÿ ýåäèá?» – ñîðóøäóì.
«Ùåëåí? – áàøûíû áóëàäû, – mÿíúÿ, ñÿíäÿí ùå÷ áîøàí-
ìàéûá äà».
«Ùàðàäà éàøàéûð? Êþùíÿ ìÿíçèëäÿ?»
«Ìÿíúÿ, ùÿ».
«Îíóíëà êèìñÿ éàøàéûð?»
«Êèì?»
«Àíàñû. Áàúûñû. Ãàðäàøû. Éà äà àéðû áèð ãîùóìó».
«Äÿãèã áèëìèðÿì».
«Ýÿðÿê þéðÿíÿñÿí, – äåäèì, – gÿðÿê, îíà äà äåéÿñÿí
êè, áóðàäàéàì».
«Þçöí íèéÿ äåìèðñÿí? – ñîðóøäó, – bóäóð, áó äà òåëå-
ôîí».
«ßýÿð êèìñÿ îíóíëà ãàëûðñà? Ìÿñÿëÿí, ìÿíè àðòûã áèð
äÿôÿ ÷óüóëëàìûø ãàðäàøû?»
«Ùàãëûñàí. Ýöìàí êè, Ùåëåí äÿ ìÿíèì êèìè ÷àø-áàø
ãàëàð. Áó äà îíó ÿëÿ âåðÿð».
«Ùå÷ áèëìèðÿì, ìÿíÿ ìöíàñèáÿòè íåúÿäèð, Ðóäîëô.
Àðàäàí äöç áåø èë êå÷èá, îíà ãÿäÿð äÿ âóð-òóò äþðä èë èäè,
åâëÿíìèøäèê. Áåø èë äþðääÿí ÷îõäóð, îëìàìàãñà îëìàã-

äàí îí äÿôÿ ÷îõäóð».
Áàøû èëÿ òÿñäèãëÿäè.
«Éåíÿ äÿ ñÿíè áàøà äöøìöðÿì», – äåäè.
«Îëà áèëÿð. Ìÿí þçöì äÿ þçöìö áàøà äöøìöðÿì. Áèç
ìöõòÿëèô þìöðëÿð éàøàéûðûã».
«Íèéÿ îíà ìÿêòóá éàçìûðäûí?»
«Èíäè äåéÿ áèëìÿðÿì, Ðóäîëô. Ùåëåíèí éàíûíà ýåò. Îíóí-
ëà äàíûø. Þéðÿí ýþð, ôèêðè íÿäèð. Äîüðó ùåñàá åëÿñÿí, áóðà-
äà îëäóüóìó äå âÿ ñîðóø, ýþð ùàðàäà ýþðöøÿ áèëÿðèê».
«Ùà÷àí ýåäèì?»
«Åëÿ èíäè», – äåéèá, ñîíðà òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäóì: «Ùà÷àí
ýåòìÿê èñòÿéèðäèí?»
ßòðàôûíà áîéëàíäû.
«Áó àðàäà ùàðàäà ãàëàúàãñàí? Áóðà òÿùëöêÿëèäèð. Àðâàäûì
ìÿíäÿí õÿáÿð òóòìàñà, ãóëëóã÷ó ãûçû ýþíäÿðÿ áèëÿð. Þéðÿ-
492 øèá êè, õÿñòÿëÿðèí ãÿáóëóíäàí ñîíðà åâÿ äþíöì. Éà äà, ýÿðÿê
ãàïûíû ñÿíèí dalûnca áàüëàéàì, àììà áó äà íÿçÿðÿ ÷àðïàð».
«Èñòÿìèðÿì, ãàïûíû dalûmca áàüëàéàñàí, – äåäèì, – aðâà-
äûíà äåéÿ áèëìÿçäèíìè êè, õÿñòÿ äàëûíúà ýåòìèñÿí?»
«Áóíó àõûðäà äåéÿúÿì. Áåëÿ äàùà àñàíäûð».
Ýþçëÿðèíäÿ áèð ïàðûëòû ýþðäöì âÿ ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, ñîë
ýþçöíö áèð àíëûüà ãûéäû. Áó, éàäûìà óøàãëàã èëëÿðèìè ñàëäû.
«Áó àðàäà êàòîëèê êèëñÿñèíÿ ýåäÿðÿì, – äåäèì, kèëñÿëÿð
áó ýöí îðòà ÿñðëÿðäÿêè êèìè òÿùëöêÿñèçäèð. Ñÿíÿ íÿ âàõò çÿíý
åëÿéèì?»
«Áèð ñààòäàí ñîíðà. Àäûíû Îòòî Øòóðì äå. Ñÿíè íåúÿ
òàïà áèëÿðÿì? Ýÿëñÿíÿ, ùàðàñà òåëåôîí îëàí éåðÿ ýåäÿñÿí».
«Òåëåôîí îëàí éåðäÿ òÿùëöêÿ äÿ âàð».
«Ùÿ, áÿëêÿ äÿ, – bèð àíëûüà ãÿòèééÿòèíè èòèðäè, – hÿ, áÿëêÿ
äÿ, ùàãëûñàí. Ýåðè ãàéûòìàìûø îëñàì, áèð äÿ çÿíý åò, éà äà
ùàðàäà îëäóüóí áàðÿäÿ íÿñÿ éàç, ãîé».
«Éàõøû».
Ïàïàüûìû ýþòöðäöì.
«Éîçåô, – äåäè. Àðõàéà äþíäöì. – Îðàëàð íåúÿäèð?»
– ñîðóøäó. «Áåëÿ – ùå÷ íÿñèç...»
«Ùå÷ íÿñèç? – úàâàá âåðäèì, – tÿõìèíÿí, åëÿ, ùå÷ íÿñèç.
Òàì éîõ. Áÿñ áóðàëàð? Ùàìûñû èëÿ, áèðèíè ÷ûõìàãëà?»
«Éàõøû äåéèë, – äåäè, – yàõøû äåéèë, Éîçåô. Àììà ùÿð øåé
ýþçÿë ýþðöíöð».
E
***
R

ßí àç ýåäèøëè-ýÿëèøëè êö÷ÿëÿðëÿ êèëñÿéÿ éîëëàíäûì. Óçàã
äåéèëäè. Êðàí êö÷ÿñèíäÿ íèçàìè àääûìëàðëà éåðèéÿí ÿñýÿð ðîòàñû
éàíûìäàí þòöá-êå÷äè. Ìÿíÿ òàíûø îëìàéàí áèð ìàðø îõóéóð-
äóëàð. Êèëñÿ ìåéäàíûíäà éåíèäÿí ÿñýÿðëÿð ýþðäöì. Áèð àç àðà-
ëûäà, Êè÷èê êèëñÿíèí ãàðøûñûíäà èêè-ö÷ éöçÿ éàõûí àäàì ñûõ-ñûõ
äàéàíìûøäû. Äåìÿê îëàð, ùàìûñû äà ïàðòèéà ìóíäèðèíäÿ. Ñÿñ
åøèòäèì âÿ íàòèãè àõòàðìàüà áàøëàäûì; àììà ùå÷ êÿsè òàïà
áèëìÿäèì. Áèð àçäàí êöðñöíöí öñòöíäÿ ãàðà áèð sÿsgöclÿndiri-
ci ýþðäöì. Oðàäà, èøûã àëòûíäà ÷ûëïàã âÿ òÿíùà dóðìóøäó;
àâòîìàò ãóðüó áöòöí àëìàí òîðïàãëàðûíû éåíèäÿí òóòìàã
ùàããûíäà, áþéöê Àëìàíèéàäàí, ãèñàñäàí âÿ áåëÿ áèð ôàêòäàí
áàð-áàð áàüûðûðäû êè, äöíéà Àëìàíèéàíûí íÿ åòäèéèíè áàøà äöøñÿ,
îíà áàðûø âÿ äèíúëèê áÿõø åäèëÿúÿê – ùàãã-ÿäàëÿò äÿ åëÿ áóäóð.
Éåíèäÿí êöëÿê ãàëõìûøäû, ëÿíýÿðëÿíÿí áóäàãëàð íàðàùàò 493
êþëýÿëÿðèíè èíñàíëàðûí öçöíÿ, áàüûðàí ìàøûíà âÿ êèëñÿ äèâà-
ðûíäà ëàë-äèíìÿç äàéàíìûø äàø ùåéêÿëëÿðÿ: ÷àðìûõäàêû
Ìÿñèùÿ âÿ èêè ýöíàùêàðà ñàëûðäû. Òàìàøà÷ûëàðûí ñèôÿòè, ñàíêè,
áèð ñèôÿò èäè âÿ àëûøûá-éàíûðäû. Àâòîìàòûí îíëàðà ãûøãûðäûüûíà
èíàíûðäûëàð âÿ áóðàäà áàø âåðÿíëÿð ãÿðèáÿ áèð ýèïíîçà áÿí-
çÿéèðäè, îíëàð íÿ åøèäÿ, íÿ äÿ ýþðÿ áèëÿí áó ãóðüóéà ÿë ÷àëûð-
äû, ñàíêè, î, èíñàí èäè. Ìÿíèì ö÷öí äÿ áó, çÿìàíÿìèçèí áîø,
ãàðàíëûã ìöáòÿëàëûüûíà áÿíçÿéèðäè êè, î äà ãîðõó âÿ èñòåðèêà
è÷èíäÿ ÷àüûðûøëàðà ãîøóëóð, ôÿðãè éîõäóð, ñàüäàíìû, éà ñîë-
äàíìû ãûøãûðûðëàð, òÿêè êöòëÿäÿí ÿçàáëû äöøöíìÿ âÿ úàâàá-
äåùëèê ùèññèíè ýþòöðñöí.
***
Êèëñÿäÿ áó ãÿäÿð àäàìûí îëàúàüûíû ýþçëÿìèðäèì. Áèð-
äÿí éàäûìà äöøäö êè, ìàéûí ñîí ýöíëÿðèäèð âÿ áó àéäà
ùÿð àõøàì òþváÿ åäèëèð. Áèð àíëûüà ôèêèðëÿøäèì êè, ýÿðÿê
ïðîòåñòàíò êèëñÿñèíÿ ýåäÿéäèì1; àììà îíóí àõøàìëàð
à÷ûã îëóá-îëìàäûüûíû áèëìèðäèì. Ýèðèøèí éàíûíäà áöçöøöá
îòóðàúàãëàðäàí áèðèíÿ ÿéëÿøäèì. Àëòàðäà øàìëàð éàíûðäû,
1
Ïðîòåñòàíò òÿðèãÿòèíäÿ, èñëàìäà îëäóüó êèìè, ýöíàùëàðû éàëíûç
Àëëàù áàüûøëàéà áèëÿð. Îäóð êè, ïðîòåñòàíò êèëñÿñèíäÿ êåøèø ýöíàù-
ëàðû äèíëÿéèá áàüûøëàéà áèëìÿç. Øâàðñ äà «Ýÿðÿê ïðîòåñòàíò êèëñÿ-
ñèíÿ ýåäÿéäèì», – äåéÿíäÿ áóíó íÿçÿðäÿ òóòóð.
êèëñÿíèí ãàëàí ùèññÿñè àç èøûãëàíäûðûëìûøäû âÿ ìÿíè òàíûìàã

àñàí îëìàçäû.
Çÿðõàðà ýåéèìëè êåøèø áóõóð äóìàíûíäà àüûð-àüûð àëòàðûí
éàíûíäà îéàí-áóéàíà ýåäèð, îíóí éþðÿñèíäÿ äÿ ÿëëÿðèíäÿ
òöòñòöëÿíÿí áóõóð ãàáëàðû òóòìóø àü áàøëûãëû, ãûðìûçû ýåéèìëè
äóà÷ûëàð äîëàøûðäû. Àðãàí ÷àëûð, õîð äà îõóéóðäó âÿ áèðäÿí
ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, áàéûðäàêû ùÿìèí ýèú-ýèúè ñèôÿòëÿðè, ñÿêñÿ-
êÿëè, àéûã éóõóäà îëàí ýþçëÿðè ýþðöðÿì, ùå÷ áèð ñóàë âåðìÿ-
äÿí, òÿùëöêÿñèçëèê âÿ úàâàáäåùëèê àðçóñó îëìàäàí. Áàéûð-
äàêûíà íèñáÿòÿí áóðàäà ùÿð øåé ùÿëèì âÿ ìöëàéèì èäè, ôÿãÿò
Àëëàùà âÿ èíñàíäàøëàðà ñåâýè äèíè ùÿìèøÿ áåëÿ ìöëàéèì
îëìàéûá: ãàðàíëûã ÿñðëÿðäÿí êå÷ÿðÿê î äà ãàíëàð áàùàñûíà
ÿðñÿéÿ ýÿëèá. Þçöíöí òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëìàäûüû ÷àüëàðäà
òîíãàë, ãûëûíú âÿ èøýÿíúÿëÿðëÿ þçö òÿãèáÿ áàøëàéûá. Ùåëåíèí
ãàðäàøû ëàü edÿ-edÿ áóíó ìÿíÿ äöøÿðýÿäÿ äåìèøäè:
«Áèç ñèçèí êèëñÿíèí ìåòîäëàðûíû ÿõç åòìèøèê. Àëëàùûí àäû èëÿ
494 éàðàòäûüûíûç èøýÿíúÿ êàìåðàëû èíêâèçèñèéàíûç áèçÿ ÿãèäÿ äöø-
ìÿíè èëÿ íåúÿ äàâðàíìàüû þéðÿäèá. Áèç äàùà ìÿðùÿìÿòëèéèê,
áèç éàëíûç õöñóñè ùàëëàðäà äèðè-äèðè éàíäûðûðûã».
Î âàõò áóíëàðû ìÿíÿ äåéÿíäÿ ÷àðìûõäàí àñûëìûøäûì.
Äóñòàãëàðäàí àäëàðû ãîïàðìàã ö÷öí áó ÿí èíñàôñûç öñóëëàð-
äàí áèðè èäè.
Àëòàðäàêû êåøèø ãûçûë ïèéàëÿíè ãàëäûðûá úàìààòà õåéèð-äóà
ñóéó ÷èëÿäè. Ñÿññèçúÿ îòóðìóøäóì, ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, òöñ-
òöíöí, òÿñÿëëèíèí âÿ èøûüûí èëûã òÿêíÿñèíäÿ öçöðÿì. Ñîíóíúó
íÿüìÿ áàøëàäû: Áó ýåúÿ ìÿíÿ ñèïÿð îë, mÿni ãîðó... Áóíó
ìÿí óøàã âàõòû îõóìóøäóì âÿ î çàìàí ýåúÿíèí ãàðàíëûüû
ìÿíÿ ãîðõó êèìè ýþðöíìöøäö, èíäè èñÿ èøûã èäè.
Úàìààò êèëñÿäÿí ÷ûõìàüà áàøëàäû. Ìÿí ùÿëÿ îí áåø
äÿãèãÿ ýþçëÿìÿëèéäèì, îäóð êè òàâàíà äèðÿê îëàí èðè ñöòóí-
ëàðûí áèðèíèí éàíûíäà êöíúÿ ãûñûëäûì.
Åëÿ ùÿìèí àí Ùåëåíè ýþðäöì. Îíó ÿââÿëúÿ áàéûðà
÷ûõàíëàðûí àðàñûíäà áóðóëüàíà îõøàòäûì. Êèìñÿ àäàìëàðûí
òÿðñèíÿ ýåäÿðÿê þçöíÿ éîë à÷ìàüà ÷àëûøûðäû, úàìààòû éàðà-
éàðà îíëàðûí àðàñûíäàí ñèâèøèá ÷ûõûðäû. Áèð àíëûüà àéäûí, àúûãëû
âÿ ãÿòèééÿòëè áèð ñèôÿò ýþðäöì, áó, íÿéèñÿ óíóòìóø ãàäûíà
áÿíçÿéèðäè. Î ñààòúà òàíûìàäûì, ÷öíêè îíó áóðàäà ýþçëÿ-
ìèðäèì. Éàëíûç úàìààò ñåéðÿëÿí âàõò éàíûìäàí þòöá, ÷ÿïÿêè
èðÿëè ýåäÿíäÿ ÷èéèíëÿðèíèí ùÿðÿêÿòèíäÿí ýþðäöì êè, îäóð.
Ùå÷ êÿñÿ òîõóíìàäàí àäàìëàðûí àðàñûíäàí ñèâèøèá êå÷äè
E
âÿ àçàäëûüà ÷ûõìûø êèìè áèð àçäàí øàìëàðûí øþëÿñèíèí âÿ ùöí-
äöð Ðîìà ïÿíúÿðÿëÿðèíäÿí ñöçöëÿí ýþé, ãûðìûçû èøûüûí àðà- R
ñûíäà äàéàíäû, áèðäÿí-áèðÿ àðûãëàìûø, êè÷èëìèø, àç ãàëà, òÿí-

ùàëàøìûø âÿ èòèðèëìèø áèð èíñàí êèìè.
Áàõûøûíû òóòìàã ö÷öí àéàüà ãàëõäûì. ßë åòìÿéÿ úöðÿ-
òèì ÷àòìàäû. Áóðàäà ùÿëÿ õåéëè àäàì âàðäû; êèëñÿäÿ áåëÿ
øåéëÿð äèããÿò ÷ÿêÿðäè. Éàøàéûð! Èëê äöøöíúÿì áó îëäó. Íÿ
þëöá, íÿ äÿ õÿñòÿäèð! Ãÿðèáÿäèð, áèçèì âÿçèééÿòèìèçäÿ áèðèíúè
ùÿìèøÿ áóíó äöøöíöðëÿð! Íÿéèíñÿ ùÿìèøÿêè êèìè îëäóüóíà,
êèìèíñÿ ùÿëÿ ñàü ãàëäûüûíà ìàò ãàëûðñàí.
Éîëóíà äàâàì åòäè, éåéèí-éåéèí, õîðà äîüðó. Îòóðàúàã-
äàí ãàëõûá àðõàñûíúà ýåòäèì. Êöðñöéÿ ÷àòàíäà àéàã ñàõëà-
éûá äàëà ÷åâðèëäè. Ùÿëÿ äÿ îòóðàúàãëàðäàí ãàëõìàéàí úàìà-
àòà äèããÿòëÿ áàõäû âÿ àñòà-àñòà éåíèäÿí ÷ûõûøà ãàéûòäû. Àéàã
ñàõëàäûì. Ìÿíè ùàðàäàñà îòóðàúàãëàðäàí áèðèíäÿ òàïàúà-
üûíà åëÿ ÿìèí èäè êè, äöç éàíûìäàí êå÷ÿðÿê, àç ãàëäû ìÿíÿ
òîõóíñóí. Éåíÿ àðõàñûíúà ýåòäèì. Òÿçÿäÿí äàéàíàíäà äèë- 495
ëÿíäèì:
«Ùåëåí, àðõàéà ÷åâðèëìÿ! ×þëÿ ÷ûõ! Àðõàíúà ýÿëèðÿì. Áèçè
áóðàäà ýþðìÿìÿëèäèðëÿð».
Äèêñèíäè, ñàíêè, ãÿôèë çÿðáÿ àëìûøäû, ñîíðà éîëóíà äàâàì
åòäè. Áóðà íèéÿ ýÿëìèøäè? Òàíûíà áèëìÿêëÿ áþéöê áèð òÿùëöêÿ
è÷èíäÿéäèê. Àíúàã ìÿí þçöì áèëìÿìèøäèì êè, áóðàäà áó
ãÿäÿð àäàì îëà áèëÿð. Ãàáàüûìà äöøöá ýåäèðäè; mömkön
qÿdÿr áó êèëñÿäÿí òåç ÷ûõìàã éåýàíÿ ãàéüûì èäè. ßéíèíäÿ
ãàðà êîñòéóì, áàøûíäà õûðäà øëéàïà âàðäû, áàøûíû äèê òóò-
ìóøäó, áèð àç äà ÷ÿïÿêè, ñàíêè, àääûì ñÿñëÿðèìè äèíëÿéèðäè.
Îíäàí áèð íå÷ÿ àääûì àðàëû éåðèéèðäèì, î ãÿäÿð àðàëû êè,
ýþçöìäÿí èòèðìÿéèì; òåç-òåç äåéèðäèëÿð êè, àäàì êèìëÿñÿ
éàõûí éåðèäèéèíÿ ýþðÿ éàõàëàíûð.
Õåéèð-äóà ñóéóíóí éåðëÿøäèéè äàø òÿêíÿëÿðèí éàíûíäàí
þòöá áþéöê ýèðèø ãàïûñûíäàí êå÷äè, åëÿ î ñààòúà äà ñîëà
áóðóëäó. Êèëñÿíèí éàíû èëÿ äàø ïèëÿòÿ äþøÿíìèø åíëè áèð éîë
ýåäèðäè, ãóì äàøûíäàí éîíóëìóø äèðÿêëÿðèí àðàñûíäàêû äÿìèð
çÿíúèðëÿ êèëñÿ ìåéäàíûíäàí àéðûëìûøäû. Çÿíúèðëÿðèí öñòöí-
äÿí àøûá áèð íå÷ÿ àääûì ãàðàíëûüà äîüðó ýåòäè, àéàã ñàõ-
ëàéûá ýåðèéÿ ãàíðûëäû. Áó àíäà íÿëÿð äóéäóüóìó èçàù åäÿ
áèëìÿðÿì. Äåñÿì êè, áóðàäà ùàéàòûì ìÿíäÿí àðàëû – þíöì-
äÿ éåðèéèð, áèðäÿí ãàíðûëûá ìÿíÿ áàõûð, áó äà íþâáÿòè êëèøå
îëàðäû, àììà hÿm ýåð÷ÿêäèð, hÿm ýåð÷ÿê äåéèë, àíúàã áóíà
áàõìàéàðàã, ìÿí áåëÿ ùèññ åäèðäèì, ëàêèí áó äà äóé-

äóüóìóí ùàìûñû äåéèëäè. Ùåëåíÿ äîüðó, îíóí èíúÿ, òóòãóí
ôèãóðóíà äîüðó, ñîëüóí ñèìàñûíà, ýþçëÿðèíÿ, àüçûíà äîüðó
éåðèäèì âÿ îëìóøëàðûí ùàìûñûíû àðõàäà áóðàõäûì. Áèðýÿ
éàøàìàäûüûìûç ÷àüëàð èòèá-ýåòìÿìèøäè; ãàëìûøäû, àììà
ùàðàäàñà îõóäóüóì êèìè, èíäè î ÿë÷àòìàç îëìóøäó, ìÿí
îíó éàøàìàìûøäûì.
«Ùàðàëàðäàí ýÿëèðñÿí?» – îíà ÷àòàíà ãÿäÿð, àç ãàëà,
äöøìÿíúÿñèíÿ ñîðóøäó.
«Ôðàíñàäàí».
«Ñÿíè þlêÿéÿ áóðàõäûëàð êè?»
«Éîõ. Ñÿðùÿäè ýèçëèí êå÷ìèøÿì».
Ìàðòåíñèí âåðäèéè ùÿìèí ñóàëëàð èäè.
«Íèéÿ?» – ñîðóøäó.
«Ñÿíè ýþðìÿê ö÷öí».
«Ýÿëìÿéÿ áèëÿðäèí!»
496 «Áèëèðÿì. Áóíó ùÿð ýöí þçöì þçöìÿ äÿ äåéèðäèì».
«Îíäà íèéÿ ýÿëäèí?»
«Îðàñûíû áèëñÿéäèì, áóðàäà îëìàçäûì».
Îíó þïìÿéÿ öðÿê åëÿìÿäèì. Äöç ãàðøûìäà äàéàíìûø-
äû, àíúàã åëÿ äîíóãdu êè, åëÿ áèë, òîõóíñàí, ñûíûá-òþêö-
ëÿúÿêäè. Íÿëÿð äöøöíäöéöíö áèëìèðäèì, ëàêèí îíó òÿçÿäÿí
ýþðìöøäöì, éàøàéûðäû âÿ èíäè ýåäÿ áèëÿðäèì, éàõóä äà
îëàúàãëàðûí öçöíÿ äèê áàõà áèëÿðäèì.
«Þçöí äÿ áèëìèðñÿí?» – ñîðóøäó.
«Ñàáàù áèëÿúÿì. Éà äà áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà. Éàõóä áèð
àç ýåú».
Îíó ñöçäöì. Áèëìÿéÿ íÿ âàðäû êè? Áèëìÿê – äàëüàëàð
öñòöíäÿ ðÿãñ åäÿí êè÷èê êþïöêäöð. Èñòÿíèëÿí êöëÿê îíó
ãàáàüûíà ãàòûá àïàðà áèëÿð; äàëüà èñÿ ãàëàðäûð.
«Ýÿëìèñÿí», – äåéèá áèð àääûì ãàáàüà ýÿëäè âÿ öçö
áàéàãêû äîíóãëóüóíó èòèðäè, ùÿëèìëÿøäè. Ãîëëàðûíäàí òóò-
äóì, ÿëëÿðèíè ñèíÿìÿ äèðÿäè, åëÿ áèë, ìÿíè ýåðè èòÿëÿìÿê èñòÿ-
éèðäè. Ìÿíäÿ ãÿðèáÿ áèð äóéüó áàø ãàëäûðäû, ñàíêè, óçóí ìöä-
äÿòäèð áåëÿúÿ öç-öçÿ äàéàíìûøûã, êèëñÿíèí òóòãóí, êöëÿêëè
ìåéäàíûíäà, òÿê-òÿíùà, ùàëáóêè êö÷ÿíèí ñÿñ-êöéö òÿðëè
øöøÿ äèâàðäàí êå÷ÿðÿê, äóìàíëû äà îëñà, ãóëàüûìûçà ÷àòûð-
äû. Ñîëäà, òÿãðèáÿí, éöç àääûì î éàíäà ìåéäàíûí ÷ÿï òÿðÿôè
èëÿ öçáÿöç øÿùÿð òåàòðû éåðëÿøèðäè, äöìàü ïèëëÿëÿðè èëÿ ÷ûë÷ûðàã
è÷èíäÿ; î äà éàõøû éàäûìäàäûð: áèð àíëûüà äóìàíëû øÿêèëäÿ
E
áåéíèìäÿí êå÷äè êè, íåúÿ îëóð, áóðàäà ùÿëÿ äÿ òàìàøà
ýþñòÿðèðëÿð, òåàòðû êàçàðìà, éàõóä ùÿáñõàíà åòìÿéèáëÿð. R
Éàíûìûçäàí áèð äÿñòÿ àäàì êå÷äè. Êèìñÿ ýöëäö âÿ áèð

íå÷ÿñè äÿ áèç òÿðÿôÿ áîéëàíäû.
«Ýÿë, – Ùåëåí ïû÷ûëäàäû, bóðàäà ãàëà áèëìÿðèê».
«Ùàðà ýåäÿñèéèê êè?»
«Ñÿíèí ìÿíçèëèíÿ».
Ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, äöç åøèòìÿìèøÿì.
«Ùàðà?» – áèð äÿ ñîðóøäóì.
«Ñÿíèí ìÿíçèëèíÿ. Þçýÿ ùàðàìûç âàð?»
«Ïèëëÿêÿíäÿ ìÿíè òàíûéàðëàð! Áèíàäà ÿââÿëêè àäàìëàð
éàøàìûð áÿéÿì?»
«Ýþðìÿçëÿð».
«Áÿñ ãóëëóã÷ó ãûç?»
«Áir àõøàìëûüà îíó ýþíäÿðÿðÿì ýåòñèí».
«Áÿñ ñàáàù òåçäÿí?»
Ùåëåí ìÿíÿ áàõäû. 497
«Î ãÿäÿð éîëó ýÿëìèñÿí êè, ìÿíÿ áó ãÿäÿð ñóàë âåðÿ-
ñÿí?»
«Ýÿëìÿìèøÿì êè, òóòóëàì, ñÿíè äÿ äöøÿðýÿéÿ ñàëäûðàì,
Ùåëåí».
Áèðäÿí ýöëöìñÿäè.
«Éîçåô – äåäè, – ùå÷ äÿéèøìÿìèñÿí. Áóðà íåúÿ ýÿëèá-
÷ûõìûñàí?»
«Ùå÷ þçöì äÿ áèëìèðÿì», – úàâàá âåðèá, ìÿí äÿ
ýöëöìñÿäèì. ßââÿëëÿð ùÿðäÿí éàðû àúûãëû, éàðû ìÿéóñ ùàëäà
÷àòûøìàçëûãëàðûìû öçöìÿ âóðìàñû éàäûìà äöøÿíäÿ ãîðõó áèð-
äÿí-áèðÿ ÷ÿêèëèá-ýåòäè. «Àììà ýÿëìèøÿì, þçö äÿ áóðàäà-
éàì», – äåäèì.
Áàøûíû áóëàäû âÿ ýþðäöì êè, ýþçëÿðè éàøëà äîëóá.
«Ùÿëÿ êè éîõ, – úàâàá âåðäè. – Ùÿëÿ éîõ! Èíäè èñÿ ýÿë,
éîõñà áèçè, äîüðóäàí äà, òóòàðëàð, ãûðàãäàí áàõàíäà åëÿ
áèëÿðëÿð, ñÿíÿ òàìàøà äöçÿëòìèøÿì».
Ìåéäàíäàí êå÷èá-ýåòäèê.
«Èíäè ñÿíèíëÿ ýåäÿ áèëìÿðÿì, – äåäèì, – ÿââÿëúÿ, ýÿðÿê
ãóëëóã÷óíó ýþíäÿðÿñÿí ýåòñèí. Ìöíñòåðäÿ ìåùìàí-
õàíàäà îòàã òóòìóøàì. Ìÿíè îðàäà òàíûéàí éîõäóð. Îðàäà
ãàëìàã èñòÿðäèì».
Àéàã ñàõëàäû.
«Íÿ ãÿäÿð?»
«Áèëìèðÿì, – úàâàá âåðäèì, – þìðöìäÿ ñîíà ãÿäÿð

äöøöíÿ áèëìÿìèøÿì, ôèêðèìäÿ ñÿíè ýþðìÿê, ñîíðà äà áèð-
òÿùÿð ýåðè ãàéûòìàã îëóá».
«Ñÿðùÿääÿí?»
«Þçýÿ ùàðàäàí, Ùåëåí?»
Áàøûíû àøàüû ñàëûá éîëóíà äàâàì åòäè. Ôèêèðëÿøèðäèì êè,
èíäè ìÿíèì ÿí õîøáÿõò àíûì îëìàëûäûð, àììà áóíó ùèññ
åòìèðäèì. Áåëÿ øåéè ùÿìèøÿ ñîíðàäàí ùèññ åäèðñÿí, èíäè èñÿ
áèðúÿ îíó áèëèðäèì êè, õîøáÿõòÿì.
«Ìàðòåíñÿ çÿíý åòìÿëèéÿì», – äåäèì.
«Ìÿíçèëèíäÿí åäÿðñÿí», – Ùåëåí úàâàá âåðäè. Ùÿð äÿôÿ
ìÿíçèë äåéÿíäÿ öðÿéèìèí áàøû äàüëàíûðäû. Áóíó ãÿñäÿí åäèð-
äè. Áèëìèðäèì, íèéÿ.
«Ìàðòåíñÿ ñþç âåðìèøÿì êè, áèð ñààòäàí ñîíðà çÿíý
åäÿúÿì, – äåäèì, – vàõò òàìàìäûð. Åòìÿñÿì, ôèêèðëÿøÿúÿê
êè, íÿñÿ áàø âåðèá. Åùòèéàòñûçëûã åäÿ áèëÿð».
498 «Áèëèð êè, ñÿíèí äàëûíúà ýÿëìèøÿì».
Ñààòà áàõäûì. Çÿíý åäÿúÿéèì âàõòäàí îí áåø äÿãèãÿ
êå÷ìèøäè.
«Éàõûíäàêû ìåéõàíàäàí åäÿðÿì, – äåäèì, – bèðúÿ
äÿãèãÿ ÷ÿêÿð».
«Àìàí Àëëàù, Éîçåô!», – Ùåëåí ùèðñëÿ äèëëÿíäè. «Ñÿí,
äîüðóäàí äà, ùå÷ äÿéèøìÿìèñÿí. Áèð àç äà ïåäàíòëàøìûñàí».
«Ïåäàíòëûã äåéèë. Òÿúðöáÿäèð. Òåç-òåç øàùèäè îëìóøàì êè,
õûðäàëûãëàðà ìÿùÿë ãîéìàéàíäà ÷îõ áÿëàëàð áàø âåðèð. Âÿ
áèëèðÿì êè, òÿùëöêÿ àëòäà ýþçëÿìÿê íÿ äåìÿêäèð». ßëèíäÿí
òóòäóì: «Áó úöð ïåäàíòëûã îëìàñàéäû, ñàü ãàëìàçäûì,
Ùåëåí».
Áÿðê-áÿðê ãîëóìäàí éàïûøäû.
«Áèëèðÿì, – ìûçûëäàíäû, – gþðìöðñÿí êè, ñÿíè áèð àíëûüà
òÿê áóðàõñàì, íÿñÿ îëàúàüûíäàí ãîðõóðàì?»
Äöíéàíûí áöòöí ùÿðàðÿòè úàíûìà éàéûëäû.
«Ùå÷ íÿ îëìàéàúàã, Ùåëåí. Áóíà èíàíìàã ëàçûìäûð.
Áöòöí ïåäàíòëûãëà áèðëèêäÿ».
Ýöëöìñÿéèá ñîëüóí ñèôÿòèíè éóõàðû ãàëäûðäû.
«Èíäè èñÿ ýåò, çÿíý åò. Àììà ìåéõàíàäàí éîõ. Î òÿðÿô-
äÿ òåëåôîí êþøêö âàð. Îíó ñÿí îëìàéàíäà ãóðàøäûðûáëàð.
Ìåéõàíàäàí î åòèáàðëûäûð».
Øöøÿ êþøêÿ ýèðäèì. Ùåëåí áàéûðäà äàéàíìûøäû. Ìàðòåí-
ñÿ çÿíý åòäèì, íþìðÿ ìÿøüóë èäè. Áèð àç ýþçëÿäèì âÿ éåíè-
E
äÿí éûüäûì. Ïóë øàããûëòû èëÿ äöøäö, íþìðÿ ùÿëÿ äÿ ìÿøüóë
èäè. Íàðàùàò îëäóì. Øöøÿäÿí Ùåëåíèí äÿ êö÷ÿäÿ íàðàùàò- R
íàðàùàò âóðíóõäóüóíó ýþðäöì. Îíà èøàðÿ âåðäèì, ëàêèí

ìÿíè ýþðìÿäè. Áîüàçûíû èðÿëè óçàäûá êö÷ÿíè gþzäÿí ke÷èðir-
äè, ñàíêè, áöðóçÿ âåðìÿäÿí ïóñóðäó. Gþçÿò÷è ìÿëÿk êèìè,
ÿéíèíÿ êèï îòóðàí êîñòéóìäà, áóíó èíäèúÿ ýþðäöì. Ýþç-
ëÿéÿðêÿí ýþðäöì êè, äîäàãëàðû áîéàëûäûð. Ñàðûìòûë èøûãäà
ãàðà ðÿíýÿ ÷àëûðäû. Éàäûìà äöøäö êè, ÿíëèê-êèðøàí éåíè Àëìà-
íèéàäà àðçó îëóíàí øåé äåéèë. Ö÷öíúö çÿíýäÿ äöøäöì.
«Àðâàäûì òåëåôîíëà äàíûøûðäû, – Ìàðòåíñ äåäè. «Äöç
éàðûì ñààò. Êÿñÿ áèëìÿäèì. Ïàëòàð, ìöùàðèáÿ âÿ óøàãëàð
áàðÿäÿ».
«Èíäè ùàðàäàäûð?»
«Ìÿòáÿõäÿ. Äàíûøìàüûíà ìàíå îëìàäûì. Áàøà äöøöð-
ñÿí äÿ?»
«Ùÿ. Ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð. Ìèííÿòäàðàì, Ðóäîëô.
Ùàìûñûíû óíóò ýåòñèí». 499
«Ùàðàäàñàí?»
«Êö÷ÿäÿ. Ìèííÿòäàðàì ñÿíÿ, Ðóäîëô. Äàùà ìÿíÿ ùå÷
íÿ ëàçûì äåéèë. Ùÿð øåéè òàïìûøàì. Áèð éåðäÿéèê».
Øöøÿäÿí Ùåëåíÿ áàõäûì âÿ äÿñòÿéè éåðèíÿ ãîéìàã
èñòÿäèì.
«Ùàðàäà ãàëàúàüûíû áèëèðñÿíìè?» – Ìàðòåíñ ñîðóøäó.
«Ìÿíúÿ, ùÿ. Ãàéüûëàíìà. Óíóò áó àõøàìû, åëÿ áèë, éóõó
ýþðìöñÿí».
«Íÿñÿ åäÿ áèëÿðÿìñÿ, – ÷ÿêèíÿ-÷ÿêèíÿ äåäè, – áèëäèð. Èëê
ÿââÿë åëÿ ÷àøìûøäûì êè. Áàøà äöøöðñÿí äÿ...»
«Ùÿ, Ðóäîëô, àíëàéûðàì. Íÿñÿ ëàçûì îëñà, õÿáÿð âåðÿðÿì».
«ßýÿð áèçäÿ ýåúÿëÿìÿê èñòÿñÿí, ñþùáÿò åäÿðäèê...»
Ýöëöìñÿäèì. «Áàõàðûã. Èíäè èñÿ, ýÿðÿê, ñþùáÿòè êÿñÿì...»
«Ùÿ, ÿëáÿòòÿ», – òÿëÿñèê äèëëÿíäè. – «Áàüûøëà. Óüóðëàð,
Éîçåô. Äîüðóäàí äà!»
«×îõ ñàü îë, Ðóäîëô».
Áîüóúó êàáèíÿäÿí ÷þëÿ ÷ûõäûì. Êöëÿê ìÿíè ùàãëàäû,
àç ãàëà, ïàïàüûìû áàøûìäàí àïàðàúàãäû. Ùåëåí òÿëÿñèê ìÿíÿ
éàõûíëàøäû.
«Ýåäÿê åâÿ! Åùòèéàòêàðëûüûíëà ìÿíè äÿ õÿñòÿëÿídèð-
ìèñÿí. Ãÿôèëäÿí ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, áóðàäà ãàðàíëûãäàí áèçÿ
éöç ýþç çèëëÿíèá».
«Ãóëëóã÷óí ùÿìèíêèäèð?»
«Ëåíàíû äåéèðñÿí? Î, ìÿíäÿí ãàðäàøûìà casusëóã

åäèðäè. Ãàðäàøûì äà deìÿê èñòÿéèðäè êè, ìÿíÿ ìÿêòóá éàçûð-
ñàíìû? Éàõóä ìÿí ñÿíÿ».
«Áÿñ èíäèêè?»
«Áèð àç ýèúáÿñÿð âÿ ëàãåéääèð. Îíó ýþíäÿðÿ áèëÿðÿì,
ñåâèíÿúÿê âÿ ùå÷ íÿ ôèêèðëÿøìÿéÿúÿê».
«Ùÿëÿ ýþíäÿðìÿìèñÿí?»
Ýöëöìñÿäè âÿ áèðäÿí-áèðÿ äàùà äà ýþçÿëëÿøäè.
«Ýÿðÿê, ÿââÿëúÿ áèëÿéäèì êè, äîüðóäàí äà, áóðàäàñàí».
«Ìÿí ýÿëÿíÿ ãÿäÿð, ýÿðÿê, îíó ýþíäÿðÿñÿí», – äåäèì.
«Áèçè áèð éåðäÿ ýþðìÿìÿëèäèð. Ùàðàñà, áàøãà éåðÿ ýåäÿ
áèëìÿðèêìè?»
«Ùàðàéà?»
Åëÿäèð, ùàðàéà? Ùåëåí ãÿôèëäÿí ýöëäö.
«Àòà-àíàëàðû îíëàðû ùÿëÿ ÷îõ ýÿíú ñàéäûüûíà ýþðÿ ýèçëè
ýþðöøÿ ÷ûõìûø éåíèéåòìÿëÿð êèìè äàéàíìûøûã áóðàäà! Ùàðà
500 ýåäÿ áèëÿðèê? Ñàðàé ïàðêûíà? Ñààò ñÿêêèçäÿ áàüëàíàúàã.
Øÿùÿð õèéàáàíëàðûíäàêû îòóðàúàãëàðäàí áèðèíÿ? Øèðíèééàò
ìàüàçàñûíà? ×îõ òÿùëöêÿëèäèð!»
Ùàãëû èäè. Áóíëàð ìÿíèì þíúÿäÿí ýþðÿ áèëìÿäèéèì õûð-
äàëûãëàð èäè, ùÿð øåéè þíúÿäÿí ýþðìÿê îëìóð.
«Åëÿäèð, – äåäèì, – yåíèéåòìÿëÿð êèìè äàéàíìûøûã áóðà-
äà. Ñàíêè, áèçè ýåðè, ýÿíúëèéèìèçÿ ãàéòàðûáëàð».
Îíà áàõäûì. Èéèðìè äîããóç éàøû âàðäû; àíúàã åëÿ ÿââÿë-
ëÿð ýþðäöéöì êèìè èäè. Ñó êþðïÿ ñóèòèíèí öñòöíäÿí ñöçöëöá
òþêöëäöéö êèìè, ñàíêè, þòÿí áåø èë äÿ Ùåëåíèí öñòöíäÿí
ñöçöëöá òþêöëìöøäö.
«Åëÿ ìÿí äÿ éåíèéåòìÿ êèìè ýÿëìèøÿì», – äåäèì.
«Áöòöí ýþòöð-ãîéëàð áóíóí ÿëåéùèíÿ èäè, àíúàã áèð éåíèéåò-
ìÿ êèìè àõûðûíû äöøöíìÿäèì. Ùÿòòà ÷îõäàíäûð áèð áàøãàñû
èëÿ éàøàéûá-éàøàìàäûüûíû äà äÿãèã áèëìèðäèì».
Úàâàá âåðìÿäè. Ãîíóð ñà÷ëàðû ôÿíÿðèí èøûüûíäà áÿðã
âóðäó.
«Ìÿí ãàáàãäà ýåäèá ãûçû ýþíäÿðÿúÿì», – äåäè.
«Àììà êö÷ÿäÿ ñÿíè òÿê ãîéìàüûìà äþçìöðÿì. Ýÿëäèéèí
êèìè äÿ éîõà ÷ûõà áèëÿðñÿí. Îíà ãÿäÿð ùàðàäà ãàëàúàãñàí?»
«Ìÿíè òàïäûüûí éåðäÿ. Êèëñÿëÿðèí áèðèíäÿ. Áþéöê êèëñÿéÿ
äÿ ãàéûäà áèëÿðÿì. Êèëñÿëÿð òÿùëöêÿñèçäèð, Ùåëåí. Ôðàíñàíûí,
Èñâå÷ðÿíèí, Èòàëèéàíûí êèëñÿ âÿ ìóçåéëÿðèíèí áèëèúèñèíÿ ÷åâðèë-
ìèøÿì».
E
«Éàðûì ñààòäàí ñîíðà ýÿëÿðñÿí, – ïû÷ûëòû èëÿ äåäè. – Åâè-
ìèçèí ïÿíúÿðÿëÿðèíè óíóòìàìûñàí êè?» R
«Éîõ», – äåäèì.

«Êöíú ïÿíúÿðÿ à÷ûã îëñà, äåìÿê, ùÿð øåé ãàéäàñûíäà-
äûð, ãàëõà áèëÿðñÿí. Áàüëû îëñà, à÷àíà êèìè ýþçëÿ».
Éàäûìà Ìàðòåíñëÿ éåíèéåòìÿëèéèì äöøäö, ùèíäó-ùèíäó
îéíàäûüûìûç ÷àüëàð. Î âàõòëàð àøàüûäà ýþçëÿéÿí Äÿðèúîðàá
âÿ éà Âèííåòó ö÷öí èøàðÿ ïÿíúÿðÿäÿêè èøûã èäè. Ùÿð øåé òÿê-
ðàðëàíûðäûìû? Öìóìèééÿòëÿ, åëÿ øåé âàðäûìû êè, òÿêðàðëàíñûí?
«Îëäó», – äåéèá ýåòìÿê èñòÿäèì.
«Ùàðà ýåäèðñÿí?»
«Áàõûì ýþðöì, Ìàðèéà êèëñÿñè à÷ûãäûðìû. Éàääàøûì ìÿíè
àëäàòìûðñà, ãîòèê òèêèíòè ñÿíÿòèíèí ýþçÿë íöìóíÿñèäèð. Áó
àðàäà áåëÿ øåéëÿðÿ ãèéìÿò âåðìÿéè þéðÿíìèøÿì».
«Áîøëà ýåòñèí! – äåäè, – yåòÿð êè, ñÿíè òÿê ãîéìàëû îëó-
ðàì».
«Ùåëåí, – äåäèì, – þçöìÿ äèããÿò éåòèðìÿéÿ þéðÿíúÿê- 501
ëèéÿì».
Áàøûíû áóëàäû. Öç-ýþçö áèðäÿí-áèðÿ úÿñàðÿò íèøÿíÿñèíè
èòèðäè.
«Êèôàéÿò åòìèð, – äåäè. – Êèôàéÿò åòìèð. Ýÿëìÿñÿí, íåé-
ëÿéÿðÿì?»
«Ùå÷ íÿ åäÿ áèëìÿçñÿí. Òåëåôîí íþìðÿí ùÿìèíêèäèð?»
«Ùÿ».
×èéíèíÿ òîõóíäóì: «Ùåëåí, – äåäèì, – hÿð øåé éàõøû
îëàúàã».
«Ñÿíè Ìàðèéà êèëñÿñèíÿ þçöì àïàðàúàì. Îðà òÿùëöêÿñèç
÷àòäûüûíà ÿìèí îëìàã èñòÿéèðÿì».
Äèíèá-äàíûøìàäàí îðà éîëëàíäûã. Óçàã äåéèëäè. Ùåëåí
áèð êÿëìÿ äÿ êÿñìÿäÿí ìÿíè ãîéóá ýåòäè. Ãÿäèì áàçàð
ìåéäàíû èëÿ àääûìëàéàíäà àðõàñûíúà áàõäûì. Éåéèí-éåéèí
ýåäèðäè âÿ éþðÿñèíÿ áîéëàíìûðäû.
***
Ãàïûíûí àüçûíäà äàéàíäûì. Ñàüäà áÿëÿäèééÿ áèíàñû
âàðäû; êþùíÿ ùåéêÿëëÿðèí äàø ñèôÿòèíÿ àé èøûüûíäàí áèð çîëàã
äöøìöøäö. Áèíàíûí áó ãàíàäûíäà Îòóçèëëèê ìöùàðèáÿíèí
1648-úè èëäÿ ãóðòàðìàñû, åëÿúÿ äÿ Ìèíèëëèê ñÿëòÿíÿòèí 1933-úö
èëäÿ áàøëàìàñû ùÿêê îëóíìóøäó. Äöøöíäöì êè, ùÿìèí

ñÿëòÿíÿòèí ñîíóíóí áóðà ùÿêê îëóíàúàüû ýöíö ýþðÿúÿì-
ìè? Öìèäèì àç èäè.
Êèëñÿéÿ ýèðìÿéÿ úÿùä åòìÿäèì. Ýèçëÿíìÿêäÿí áèðäÿí-
áèðÿ çÿùëÿì ýåòäè. Òÿáèè êè, åùòèéàòû ÿëäÿí ãîéìóðäóì, àììà
Ùåëåíè ýþðÿíäÿí áÿðè åùòèéàú îëìàäàí ãûñíàíàí ùåéâàíà
÷åâðèëìÿê èñòÿìèðäèì.
Äèããÿò ÷ÿêìÿìÿê ö÷öí éîëóìà äàâàì åòäèì. Áóí-
äàí ÿââÿë ìÿíèì ö÷öí òÿùëöêÿëè, òàíûø âÿ éàäëàøìûø øÿùÿð
èíäè ýþçöìäÿ úàíëàíìàüà áàøëàäû. Ùèññ åòäèì êè, áåëÿäèð,
÷öíêè ìÿí þçöì äÿ úàíëàíìàüà áàøëàìûøäûì. Éàëíûç þëìÿ-
ìÿê õàòèðèíÿ îëàí ñîí èëëÿðèí àäñûç éàøàìû, áèð ýöíäÿí äèýÿ-
ðèíÿ áÿùðÿñèç áîéâåðìÿ áèðäÿí-áèðÿ ìÿíÿ î ãÿäÿð äÿ ìÿíà-
ñûç ýþðöíìÿäè. Áó éàøàì ìÿíè ôîðìàëàøäûðìûøäû, kþâðÿê
áèð ÷è÷ÿê êèìè ýèçëèúÿ ãîïàðûá àòìûøäû, àììà áèðäÿí-áèðÿ
ìÿíäÿ ÿââÿëëÿð ðàñò ýÿëìÿäèéèì áèð ùÿéàò äóéüóñó áàø ãàë-
502 äûðäû. Áóíóí ðîìàíòèêà èëÿ áàüëûëûüû éîõ èäè, ôÿãÿò åëÿ òÿçÿ âÿ
úîøäóðóúó èäè êè, åëÿ áèë, ïàð-ïàð ïàðûëäàéàí èðè òðîïèê ÷è÷ÿê-
äè, îðòàáîé áèð êîëëóüóí öñòöíäÿ áèòìèøäè, îíäàí ÿí óçàüû
õûðäà òóìóðúóãëàð ýþçëÿìÿê îëàðäû. ×àéà ýÿëèá êþðïöíöí
öñòöíäÿ äàéàíäûì âÿ ìÿùÿúúÿðäÿí òóòóá ñóéà áàõäûì.
Ìÿíäÿí ñîëäà îðòà ÿñðëÿðäÿí ãàëìà áèð ýþç ãöëëÿñè âàðäû,
èíäè îðàíû úàìàøûðõàíà åòìèøäèëÿð. Ïÿíúÿðÿëÿðäÿí èøûã ñöçö-
ëöðäö, ïàëòàð éóéàíëàð ùÿëÿ äÿ èøëÿéèðäè. Èøûã åíëè çîëàãëàðëà
÷àéûí öñòöíäÿ îéíàøûðäû. Úþêÿ àüàúëàðû ÿêèëìèø ãàðà òÿïÿ
ýþéëÿðÿ úàí àòûðäû, àøàüûäà èñÿ êèëñÿíèí ñèëóåòëÿðè äöøìöø
áàüëàð âàðäû.
Êèïêèðèìèø äàéàíìûøäûì, ýÿðýèíëèéèì ÷ÿêèëìèøäè. Ñóéóí
øûðûëòûñûíäàí âÿ ïÿíúÿðÿ àðõàñûíäàêû úàìàøûð÷ûëàðûí áîüóã
ñÿñëÿðèíäÿí áàøãà ùå÷ íÿ åøèäèëìèðäè. Îíëàðûí íÿ äàíûøäû-
üûíû áàøà äöøìöðäöì. Åøèòäèéèì ùÿëÿëèê ñþçëÿðÿ ÷åâðèëìÿ-
ìèø èíñàí ñÿñëÿðèíÿ áÿíçÿéèðäè. Îíëàð éàëíûç éàõûíëûãäà èíñà-
íûí îëäóüóíà èøàðÿéäè, ëàêèí éàëàíûí, ôûðûëäàüûí, ýèúëèéèí âÿ
ìóräàð òÿíùàëûüûí èøàðÿñè äåéèëäè, îëñàéäûëàð, ïëàíëû ìåëîäè-
éàíûí èéðÿíú îáåðòîíëàðû êèìè ùàçûð ñþçëÿðÿ ÷åâðèëÿðäèëÿð.
Ñèíÿì äîëóñó íÿôÿñ àëûðäûì âÿ ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè,
ñóéóí àõûøû èëÿ åéíè ðèòìäÿ íÿôÿñ àëûðàì. Çàìàíûí ôþâãöíäÿ
îëàí áèð àídà ùÿòòà åëÿ áèëäèì êè, êþðïöíöí áèð ïàð÷àñûéàì
âÿ ÷àé ìÿíèì íÿôÿñèì êèìè îíóíëà áèðëèêëÿ è÷èìäÿí àõûð.
Áó äà ìÿíÿ òÿáèè ýþðöíäö âÿ ùåéðÿòëÿíìÿäèì. Ùå÷ íÿ
E
äöøöíìöðäöì. Äöøöíúÿëÿðèì äÿ íÿôÿñèì êèìè, ñó êèìè
ñöçöëöá ùàðàñà ýåäèðäè. R
Ñîë òÿðÿôèìäÿêè úþêÿ õèéàáàíûíûí áàøû öñòöíäÿ áèð èøûã

çîëàüû äîëàøäû. Ýþçëÿðèìëÿ îíó èçëÿäèì, ñîíðà òÿçÿäÿí úàìà-
øûð÷ûëàðûí ñÿñèíè åøèòäèì. Éàäûìà äöøäö êè, õåéëè âàõòäûð áó
ñÿñëÿðè åøèòìèðäèì. Úþêÿíèí ÿòðèíè äÿ òÿçÿäÿí äóéäóì. Çÿèô
êöëÿê îíó ñóéóí öñòöíÿ ýÿòèðèðäè.
Õèéàáàíäà äîëàøàí èøûã ñþíäö âÿ àðõàìäàêû ïÿíúÿðÿëÿð
ãÿôèëäÿí ãàðàíëûãëàøäû. Ñó áèð àíëûüà ãàðàëûá ãÿòðàí ðÿíýè àëäû,
ñîíðà àéûí áàéàãäàí úàìàøûðõàíàíûí ýóð èøûüûíäà èòìèø çÿèô
øöàëàðû ýþðöíäö. Èíäè îíëàð éåýàíÿ èøûã ìÿíáÿéè êèìè,
ñóéóí öñòöíäÿ ÿââÿëêè ãàáà, ñàðû èøûüà íèñáÿòÿí äàùà çÿðèô
âÿ ðÿíýàðÿíý îéíàìàüà áàøëàäûëàð. Ìÿí èëëÿð þíúÿ èøûüû
ñþíìöø ùÿéàòûìû äöøöíäöì âÿ ùåéðÿò ìÿíè ýþòöðäö êè,
ÿââÿëëÿð ùå÷ âàõò ýþðìÿäèéèì çÿðèô èøûãëàð, ýþðÿñÿí, ìÿíèì
ùÿéàòûìäà äà áàø ãàëäûðà áèëÿðìè, àéûí èíäè, áóðàäàêû ÷àéäà
ÿêñè êèìè? Èíäèéÿ ãÿäÿð èòêè ìÿíÿ äóéóìñàë îëìóøäó, îíà 503
ýþðÿ éîõ êè, áó äóéóìñàëëûãëà íÿñÿ ÿëäÿ åäÿ áèëÿðäèì.
***
Êþðïöíö òÿðê åäèá ãàðàíëûã õèéàáàíäàí êå÷ÿðÿê, ýþç-
ëÿäèéèì éàðûì ñààò òàìàì îëàíà ãÿäÿð òîðïàã òÿïÿíèí
öñòöíäÿ ýÿçèøäèì. Ýåúÿ ùàêèì êÿñèëäèêúÿ úþêÿëÿðèí ÿòðè
äàùà äà ýöúëÿíèðäè âÿ àé äàìëàðà âÿ ãöëëÿëÿðÿ ýöìöøö
þðòöê ÷ÿêèðäè. Ñàíêè, ìÿíÿ ýþñòÿðìÿê ö÷öí êè, þçöì-
þçöìÿ áèð éàëàí óéäóðìóøàì, øÿùÿð, äåéÿñÿí, ÿëèíäÿí
ýÿëÿí ùÿð øåéè åòìÿê íèééÿòèíäÿéäè: òÿùëöêÿ ùàðàäàñà ìàðû-
üà éàòûá ýþçëÿñÿ äÿ, éåíèäÿí þçöì îëìàã ö÷öí óçóí, éàíëûø
éîëäàí äþíöá äÿðäñèç-ãàéüûñûç åâÿ äþíÿ áèëèì.
Áóíà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìàüûìà ëöçóì éîõ èäó. È÷èì-
äÿ ãåéðè-èõòèéàðè áèð øåé áàø ãàëäûðäû âÿ ùÿð òÿðÿôÿ ýþç éåòèðäè.
Òåç-òåç Ïàðèñäÿ äÿ, Ðîìàäà äà, äèýÿð øÿùÿðëÿðäÿ äÿ áåëÿúÿ
ùÿáñ îëóíìóøàì – ýþçÿëëèéÿ àëóäÿ îëàðàã, ñåâýèíèí, àíëà-
üûí âÿ óíóòãàíëûüûí àëäàäûúû èëëöçèéàñûíäà éûðüàëàíà-éûðüà-
ëàíà òÿùëöêÿñèçëèê òÿäáèðëÿðèíè éàääàí ÷ûõàðàðàã. ×óüóëëàð íÿ
àé èøûüûíäà, íÿ äÿ úþêÿ ÿòðèíäÿ ìöãÿääÿñëÿðÿ ÷åâðèëèð.
Ùèòëåð ìåéäàíûíà éîëëàíäûì åùòèéàòëà, ñèíèðëÿðèì éàðàñà
ãàíàäëàðû êèìè ýÿðèëìèøäè. Åâ ìåéäàíà ÷ûõàí êö÷ÿíèí òèíèí-
äÿ éåðëÿøèðäè. Êö÷ÿ êþùíÿ àäûíû ùÿëÿ äÿ ñàõëàéûðäû.
Ïÿíúÿðÿ à÷ûã èäè. Éàäûìà «Ùåðî âÿ Ëåàíäåð1» ùåêàéÿòè

âÿ ïàäøàù óøàãëàðûíûí íàüûëû äöøäö, äàéÿ èøûüû ñþíäöðìöø,
ïàäøàùûí îüëó äà áîüóëìóøäó; ìÿí êè ïàäøàù îüëó äåéè-
ëÿì, äöøöíäöì, àëìàíëàðûí äà ÷îõëó ýþçÿë íàüûëëàðû âàð,
àíúàã áóíà áàõìàéàðàã, éà äà, áÿëêÿ, åëÿ áóíà ýþðÿ äöí-
éàíûí ÿí äÿùøÿòëè êîíñëàýåðëÿðè âàð. Êö÷ÿíè àðûí-àðõàéûí êå÷-
äèì, àììà áó íÿ Ùåëëåñïîíò èäè, íÿ äÿ Áàëòèê äÿíèçè.
Ýèðÿúÿêäÿ áèð íÿôÿðëÿ öç-öçÿ ýÿëäèì. Ýåðèéÿ ãàéûäà áèë-
ìÿäèì, ùàðà ýåòäèéèíè äÿãèã áèëÿí àäàìëàð êèìè ïèëëÿêÿíÿ
äîüðó éåðèäèì. ßââÿëëÿð òàíûìàäûüûì îðòàéàøëû áèð ãàäûí èäè.
Åëÿ áèë, öðÿéèìè õûíúàëàéûá áóðàõäûëàð...», – Øâàðñ ýöëöìñÿ-
äè, – «áó äà êëèøåëÿðäÿí áèðèäèð, éàëíûç áàøûíà ýÿëÿíäÿ äîü-
ðóëóüóíà èíàíûðñàí. ßòðàôûìà áàõìàäûì, áèíà ãàïûñûíûí
þðòöëäöéöíö åøèäèá ïèëëÿêÿíëÿ éåéèí-éåéèí éóõàðû ãàëõäûì.
Ìÿíçèëèí ãàïûñû áèð ñàíòèìåòð àðàëûéäû. Èòÿëÿéèá à÷äûì, ãàð-
øûìäà Ùåëåí äàéàíìûøäû.
504 «Ýþðÿí îëäó?» – ñîðóøäó.
«Ùÿ. Îðòàéàøëû áèð ãàäûí».
«Øëéàïàñûç?»
«Ùÿ. Øëéàïàñûç».
«Ãóëëóã÷ó ãûç îëàúàã. Îòàüû äàìûí àëòûíäàäûð. Äåäèì,
áàçàð åðòÿñè ýöíîðòàéà ãÿäÿð àçàääûð; éÿãèí, áîõ÷àñû ilÿ
ÿëëÿøèá. Áó ãûçëàð ôèêèðëÿøèðëÿð êè, îíëàð êö÷ÿéÿ ÷ûõàíäà ïàëòà-
ðûíû òÿíãèä åòìÿêäÿí áàøãà úàìààòûí àéðû äÿðäè-ñÿðè éîõäóð».
«Ãîé ðÿää îëñóí, – äåäèì, – hÿð êèì èäèñÿ, ìÿíè òàíû-
ìàäû. Àäàìëàð ìÿíè òàíûéàíäà ùèññ åäèðÿì».
Ùåëåí éàüûø ïëàøûìû âÿ ïàïàüûìû ÿëèìäÿí àëäû, ùÿð èêè-
ñèíè àñìàã èñòÿäè.
«Áóðàäà éîõ, – äåäèì, – dîëàáà àñ. Ýÿëÿí îëñà, áóðàäà
ýþðÿð».
«Ùå÷ êèì ýÿëìÿç», – äåéèá ãàáàüà äöøäö.
Ýåðè äþíöá ãàïûäàêû à÷àðû áóðäóì. Ñîíðà îíóí àðõà-
ñûíúà ýåòäèì.
***
Ñöðýöíöí èëê èëëÿðèíäÿ ìÿíçèëèìè äöøöíöðäöì, ñîíðà
îíó óíóòìàüà ÷àëûøäûì. Èíäè áóðàäà îëàíäà ùå÷ íÿ ùèññ
1
«Ùåðî âÿ Ëåàíäåð» – Éóíàí ÿñàòèðèíäÿ ýÿíú Ëåàíäåð Àôðîäèòà-
íûí êÿíèçè Ùåðîéà âóðóëóð âÿ ñåâýèëèñè èëÿ ýþðöøìÿê ö÷öí ùÿð ýåúÿ
Ùåëëåñïîíòó öçöá êå÷èð.
E
åòìÿäèì. Ùà÷àíñà ìÿíèì îëìóø âÿ ìÿíè ùÿéàòûìûí ìöÿé-
éÿí çàìàíûíà ãàéòàðàí áèð øÿêèë êèìè èäè. Ãàïûäà äàéàíûá R
éþðÿìÿ áàõäûì. Äåìÿê îëàð, ùå÷ íÿ äÿéèøìÿìèøäè. Äèâàí

âÿ êöðñöëÿðÿ òÿçÿ öç ÷ÿêèëìèøäè.
«ßââÿëëÿð éàøûë äåéèëäèëÿð?» – ñîðóøäóì.
«Ýþé», – Ùåëåí úàâàá âåðäè.
Øâàðñ ìÿíÿ òÿðÿô äþíäö.
«ßøéàëàðûí þç ùÿéàòû âàð âÿ îíó þçöíöíêö èëÿ ìöãàéèñÿ
åòìÿê äÿùøÿòäèð».
«Íèéÿ ìöãàéèñÿ åäÿñÿí?» – ñîðóøäóì.
«Ñèç åòìèðñèniç?»
«Åäèðÿì, àììà ìöõòÿëèô ñÿâèééÿëÿðäÿ. Ìÿí þçöìëÿ ìÿù-
äóäëàøûðàì. Ëèìàíäà àú äàéàíàíäà þçöìö õÿð÷ÿíýäÿí
ÿçàá ÷ÿêÿí õÿéàëè “mÿí”ëÿ ìöãàéèñÿ åäèðÿì. Îíäà áó
ìÿíè áèð àíëûüûíà ñöóðëó åäèð, ÷öíêè ìÿí õÿð÷ÿíý õÿñòÿñè
äåéèëÿì, éàëíûç àúàì».
«Õÿð÷ÿíý, – äåéèá ýþçöíö ìÿíÿ çèëëÿäè, – bó, ùàðàäàí 505
àüëûíûçà ýÿëäè?»
«Ñèôëèñ äÿ äåéÿ áèëÿðäèì. Éàõûä âÿðÿì. Éàäûìà èëê äöøÿí
õÿð÷ÿíý îëäó, ÿí éàõûíû áóäóð».
«ßí éàõûíû? – Ùÿëÿ äÿ ýþçöíö ìÿíäÿí ÷ÿêìÿìèøäè.
– Èúàçÿ âåðèí äåéèì êè, ÿí óçàüû! ßí óçàüû!», – òÿêðàðëàäû.
«Éàõøû, – úàâàá âåðäèì, – ÿí óçàüû. Éàëíûç ìèñàë êèìè
èøëÿòäèì».
«Î ãÿäÿð óçàãäûð êè, áàøà äà äöøìöðñÿí».
«Èñòÿíèëÿí ñàüàëìàç äÿðä åëÿäèð, úÿíàá Øâàðñ. Ùÿìèøÿ
åëÿäèð».
Áàøû èëÿ òÿñäèãëÿéèá ñóñäó. «Äàùà àú äåéèëñèniç êè?»
– ñîðóøäó.
«Õåéð. Íèéÿ ñîðóøäóíóç?»
«Íÿñÿ äåìèøäèíèç».
«Î äà àäèúÿ áèð ìèñàë èäè. Áó ýöí ýþçöíöçöí ãàáàüûí-
äà èêè êÿðÿ øàì åòìèøÿì».
Áàøûíû ãàëäûðûá áàõäû. «Íåúÿ äÿ ñÿñëÿíèð! Øàì åòìèøÿì!
Íåúÿ äÿ îâóíäóðóúó! Ùÿð øåé êå÷èá-ýåäÿíäÿí ñîíðà íåúÿ
äÿ ÿë÷àòìàç!» Ñóñäóì. Áèð àçäàí õåéëè ùÿéÿúàíñûç äèëëÿíäè:
«Ñàðû êöðñöëÿð. Îíëàðà òÿçÿ öç ÷ÿêèëìèøäè, þòÿí áåø èëäÿ äÿéè-
øÿí òÿêúÿ áó èäè, ùÿìèí áåø èëäÿ äÿ âàðëûüûì îíëàðëà êèíàéÿ
ìàéàëëàüû àøìûøäû. Äåéÿñÿí, áåëÿ øåéëÿð ùÿðäÿí óéóøìóð,
äåìÿê èñòÿäèéèì äÿ åëÿ áó èäè».
«Åëÿäèð. Èíñàí þëöð, àììà éàòàüû ãàëûð. Åâè ãàëûð. ßøéà-

ëàðû ãàëûð. Àäàì îíëàðû äà ìÿùâ åòìÿê èñòÿðäè».
«ßýÿð îíëàðà ëàãåéäñÿíñÿ, éîõ».
«Îíëàðû ìÿùâ åòìÿéÿ ëöçöì éîõäóð», – äåäèì.
– Î ãÿäÿð þíÿìëè äåéèë».
«Äåéèë?» – äåéèá ãÿôèëäÿí ÿéèëìèø öçöíö ìÿíÿ òóøëàäû.
«Þíÿìëè äåéèë? ßëáÿòòÿ, äåéèë! Îíäà äåéèí ýþðöì, éàøàìà-
üûí þíÿìè éîõñà, þíÿìëè îëàí íÿäèð?»
«Ùå÷ íÿ, – úàâàá âåðäèì. Áèëèðäèì êè, äåäèéèì ùÿì äöç-
äöð, ùÿì äÿ éàíëûø. Éàëíûç áèç îíó þíÿìëè åäèðèê».
Øâàðñ äÿðùàë ãûðìûçû øÿðàáäàí è÷äè.
«Íèéÿ äÿ éîõ? – óúàäàí ñîðóøäó, – dåéÿ áèëÿðñèíèçìè,
íèéÿ áèç îíó þíÿìëè åòìÿìÿëèéèê?»
«Äåéÿ áèëìÿðÿì. ßñëèíäÿ, áàéàã äåäèéì ñÿôåù áèð èôàäÿ
èäè. Ùå÷ þçöì äÿ áóíó þíÿìëè ñàéìûðàì».
Ñààòà áàõäûì. Ö÷ÿ áèð-èêè äÿãèãÿ èøëÿìèøäè. Îðêåñòð ðÿãñ
506 ÷àëûðäû; òàíãî, êÿðÿíàéûí ãûñà áoüóã ñÿñè ìÿíÿ éîëà äöøÿí
ýÿìèíèí óçàã ôèòèíè õàòûðëàòäû. Áèð-èêè ñààò êå÷ÿíäÿí ñîíðà
ôèêèðëÿøäèì êè, ùàâà èøûãëàøàíà ãÿäÿð ãàëàðàì, ñîíðà ãàëõûá
ýåäÿðÿì. Úèáèìäÿ áèëåòëÿð úàíûìû èñèäèðäè. Ìÿíèìêè èäèëÿð.
Þçöì äÿ áóíà ÷ÿòèí èíàíûðäûì; ãåðè-àäè ìóñèãè, øÿðàá, ïÿð-
äÿëè îòàãëàð, Øâàðñûí ñÿñè àäàìà éóõó âÿ éàëàí àøûëàéûðäû.
«Ùÿëÿ äÿ ãîíàã îòàüûíûí ãàïûñûíäà äàéàíìûøäûì»,
– ñþçöíÿ äàâàì åòäè. Ùåëåí ìÿíÿ áàõûá ñîðóøäó: «Ìÿíçèëèí
ñÿíÿ áåëÿ éàäëàøûá?»
Áàøûìû áóëàéûá áèð íå÷ÿ àääûì èðÿëè ýåòäèì. Ìÿíè ãÿðèáÿ
áèð óòàíúàãëûã áöðöìöøäö. Ñàíêè, åâäÿêè ÿøéàëàð éàõàìäàí
éàïûøìàã èñòÿéèðäè; ëàêèí äàùà ìÿí îíëàðûí äåéèëäèì. È÷èìè
áèð ãîðõó äàëàéûá êå÷äè: áÿëêÿ, äàùà ùå÷ Ùåëåíèí äÿ äåéèëÿì.
«Ùÿð øåé íåúÿ âàðäû, åëÿäèð, – òÿëÿñèê, ùÿðàðÿòëÿ, øàøãûí-
ëûãëà úàâàá âåðäèì. – Íåúÿ âàðäû, åëÿäèð, Ùåëåí».
«Õåéð, – äåäè, – dàùà ùå÷ íÿ ÿââÿëêè êèìè äåéèë. Íèéÿ
ãàéûòìûñàí? Áóíà ýþðÿ êè, ùÿð øåé íåúÿ âàðäû, åëÿ îëñóí?»
«Éîõ, – äåäèì, – bèëèðÿì êè, åëÿ øåé éîõäóð. Ìÿýÿð áèç
áóðàäà éàøàìàìûøûã? Ùàðàäà ãàëäû î ýöíëÿð?»
«Áóðàäà ãàëìàéûá. Áèðýÿ àòäûüûìûç êþùíÿ ïàëòàðëàðäà
äà éîõäóð. Áóíóìó íÿçÿðäÿ òóòóðäóí?»
«Éîõ. Þçöì ö÷öí ñîðóøìóðàì. Àíúàã ñÿí ùÿìèøÿ
áóðàäà îëìóñàí. Ñÿíèí ö÷öí ñîðóøóðàì».
Ãÿðèáÿ áèð òÿðçäÿ ìÿíÿ áàõäû âÿ ñîíðà äåäè:
E
«Íèéÿ ÿââÿëëÿð ùå÷ ñîðóøìàäûí?»
«ßââÿëëÿð? – êöò-êöò úàâàá âåðäèì. – ßââÿëëÿð íèéÿ? R
Ýÿëÿ áèëìèðäèì».

«ßââÿëëÿð. Ýåòìÿçäÿí ãàáàã».
Îíó áàøà äöøìöðäöì. «Íÿ ñîðóøìàëûéäûì, Ùåëåí?»
Õåéëè ñóñäó âÿ àõûðäà äåäè:
«Íèéÿ ñîðóøìàäûí êè, ìÿí äÿ ýåòìÿê èñòÿéèðÿììè?»
Ìàòäûì-ìàòäûì îíà áàõäûì.
«Ìÿíèìëÿ ýåòìÿê? Áóðàäàí? Ãîùóìëàðûíû, ñåâäèéèí íÿ
âàðñà, ùàìûñûíû àòûá ýåòìÿê?»
«Ãîùóìëàðûìäàí çÿùëÿì ýåäèð».
Òàì ÷àøûá-ãàëìûøäûì.
«Î öçäÿ îëìàüûí íÿ äåìÿê îëäóüóíó áèëìèðñÿí»,
– ìûçûëäàäûì.
«Î âàõò ñÿí äÿ áèëìèðäèí».
Äöç äåéèðäè.
«Ñÿíè áóðàäàí àïàðìàã èñòÿìèðäèì», – èôëèú àäàìëàð 507
êèìè äèëëÿíäèì.
«Áóðàäàêû ùÿð øåéÿ íèôðÿò åäèðÿì! – äåäè, – nèéÿ ãàéûò-
ìûñàí?»
«Îíäà íèôðÿò åòìèðäèí».
«Íèéÿ ãàéûòìûñàí?» – òÿêðàðëàäû.
Îòàüûí î áàøûíäà äàéàíìûøäû, îíó ìÿíäÿí ñàðû êðåñëî-
ëàð âÿ áåøèëëèê ùÿñðÿò àéûðûðäû. Áèðäÿí, ñàíêè, áàðûøìàçëûãëà,
àøêàð ìÿéóñëóãëà öç-öçÿ ýÿëäèì âÿ äóìàíëû øÿêèëäÿ ùèññ
åòäèì êè, ãà÷ãûíëûã ùÿéàòûíà áàøëàéàðêÿí îíó ÷ÿòèíëèêëÿðÿ ñàë-
ìàìàã ö÷öí áóðàäà ãîéóá-ýåòìÿê ôèêðèì, ýþðöíöð, õÿòðèíÿ
éàìàí äÿéèá, ùàëáóêè áó ôèêèð ìÿíÿ òàì òÿáèè ýþðöíìöøäö.
«Íèéÿ ãàéûòìûñàí, Éîçåô?» – áèð äÿ ñîðóøäó.
Ùÿâÿñëÿ äåéÿðäèì êè, îíäàí þòðö ýÿëìèøÿì; àììà èíäè
áàúàðìûðäûì. Î ãÿäÿð äÿ àñàí äåéèëäè. Áèðäÿí-áèðÿ äÿðê
åòäèì êè, – âÿ áóíó åëÿ èíäèúÿ äÿðê åòäèì – ìÿíè äàðòûá ýÿòè-
ðÿí ñàêèò, àéäûí áèð øàøãûíëûã îëóá. Áöòöí åùòèéàòëàðûì òöêÿ-
íèáìèø âÿ ñàü ãàëìàã èðàäÿì òÿíùàëûüûí øàõòàñûíà äþçöì
ýÿòèðìÿê ö÷öí éåòÿðèíúÿ ýöúëö îëìàéûáìûø. Éåíè ùÿéàò ãóð-
ìàüà ãàáèë îëìàìûøàì. ßñëèíäÿ, ùå÷ èñòÿìÿìèøÿì äÿ. Êå÷-
ìèø ùÿéàòûìëà ÿëàãÿíè êÿñìÿìèøÿì; îíäàí íÿ öçöëöøìÿéè,
íÿ äÿ îíà «éîõ» äåìÿéè áàúàðìûøàì; ãàíãðåíà áàøëàìûøäû
âÿ ìÿí ñå÷èì ãàðøûñûíäà ãàëìûøäûì, éà ãàíãðåíàäàí ýÿáÿð-
ìÿëè, éà äà ýåðè ãàéûäûá ñàüàëìàüà ÷àëûøìàëûéäûì.
Áóíëàðûí ùå÷ áèðèíè äÿãèã ôèêèðëÿøìÿìèøÿì âÿ èíäèíèí

þçöíäÿ äÿ áó, ìÿíÿ éàëíûç öçäÿí àéäûíäûð, àììà ÿí àçû
áóíó äÿðê åòìÿê ö÷öí, ñàíêè, àéûëìûøàì. Öðÿê àüðûëàðû äà,
ïÿðòëèê äÿ ÷ÿêèëèá ýåòäè. Íèéÿ áóðàäà îëäóüóìó èíäè äÿðê
åòäèì. Èòèëÿøìèø äóéüóëàðûìäàí, éàøàìàüà ùàçûð îëìàãäàí,
ãà÷ãûí úàíèíèí åùòèéàòêàðëûüû âÿ òÿúðöáÿñèíäÿí áàøãà ìÿí
áåøèëëèê ìöùàúèðÿòäÿí þçöìëÿ ùå÷ íÿ ýÿòèðìÿìèøäèì. Ãàëàí-
ëàð èôëàñà óüðàìûøäû. Ñÿðùÿäëÿðèí àðàñûíäà êå÷èðäèéèì ñàéñûç
ýåúÿëÿð, áèð òèêÿ ÷þðÿê âÿ áèð-èêè ñààòëûã éóõóíóí äàâàñûíû
åäÿí ùÿéàòûí äÿùøÿòëè úàíñûõûúûëûüû, òîðïàã àëòûíäàêû êþñòÿ-
áÿê þìðö áóðàäà, ìÿíçèëèìèí àñòàíàñûíäà äàéàíàíäà èçñèç-
òîçñóç éîõà ÷ûõìûøäû. Äîüðóäóð, þçöì äÿ èôëàñà óüðàìûø-
äûì, àììà áîðú àëòûíà ýèðìÿéÿ åùòèéàúûì îëìàìûøäû. Àçàä
èäèì. Ùÿìèí èëëÿðèí Ìÿíè ñÿðùÿäè êå÷ÿíäÿ èíòèùàð åòìèøäè.
Ýåðèéÿ éîë éîõ èäè. Ìÿí þëìöøäöì, éàøàéàí àéðû Ìÿí èäè âÿ
î ÿðìÿüàí åäèëìèø çàìàíûí ùåñàáûíà éàøàéûðäû. Äàùà ùå÷
508 áèð ìÿñóëèééÿò äÿ éîõ èäè. Ñàíêè, ÷ÿêèñèçëèêäÿéäèì. Ìÿíÿ
òÿðÿô ÷åâðèëäè. «Íÿ äåäèéèìè àíëàéûðñûç? Òÿêðàðëàðà éîë âåðè-
ðÿì âÿ çèääèééÿòëè äàíûøûðàì».
«Ìÿíúÿ, àíëàéûðàì, – äåäèì, – iíòèùàð èìêàíû åëÿ ìÿð-
ùÿìÿòäèð êè, îíó íàäèð ùàëëàðäà äÿðê åäèðñÿí. Î, àäàìäà
àçàä èðàäÿ õöëéàñû éàðàäûð. Éÿãèí êè, áèç èíòèùàðëàðà äöøöí-
äöéöìöçäÿí ÷îõ éîë âåðèðèê. Áóíó þçöìöç äÿ áèëìèðèê».
«Åëÿäèð!» – äåäè âÿ îíà áèð úàíëàíìà ýÿëäè. «Áèðúÿ áóíó
èíòèùàð êèìè ãÿáóë åäÿ áèëñÿéäèê! Îíäà áèç éåíèäÿí äèðèëìÿ
èìêàíû ÿëäÿ åäÿðäèê. Òÿúðöáÿíèí èëòèùàáûíû áèð áþùðàíäàí
äèýÿðèíÿ þòöðìÿê ÿâÿçèíÿ, ùÿéàòûìûçû òÿêðàð-òÿêðàð éàøàéàðäûã
âÿ ñîí îëàðàã áóíà àëûøàðäûã. Òÿáèè êè, áóíó Ùåëåíÿ áàøà ñàëà
áèëìÿçäèì. Ùå÷ åùòèéàú äà éîõóéäó. Áèðäÿí-áèðÿ ìÿíè áöðö-
éÿí éöíýöëëöêäÿ áóíà ùå÷ ëöçóì äà äóéìàäûì. ßêñèíÿ, ùèññ
åòäèì êè, èçàùàòëàð äàùà äà ÷àøãûíëûã éàðàäàð. Éÿãèí, èñòÿéèðäè
äåéÿì êè, îíäàí þòðö ýÿëìèøÿì; àíúàã ìÿíÿ âåðèëìèø éåíè
ýþðöúöëöê ãàáèëèééÿòèìëÿ áèëäèì êè, áó, ìÿíèì ìÿùâèì îëà
áèëÿð. Êå÷ìèøèìèç áöòöí ýöíàùëàðûìûç âÿ ãà÷ûðäûüûìûç èìêàí-
ëàðëà, èíúèäèëìèø ìÿùÿááÿòëÿ öñòöìöçÿ àõà áèëÿðäè âÿ áèç ùå÷
âàõò àëòûíäàí ÷ûõà áèëìÿçäèê. Àç ãàëà, úîøãóíëàøìûø ìÿíÿâè
èíòèùàð èäåéàñûíûí èíäè ÿùÿìèééÿòè îëñàéäû, îíäà î, áöòþâ îëàð-
äû âÿ òÿêúÿ ìöùàúèðÿò èëëÿðèíè äåéèë, ùÿì äÿ îíäàí þíäÿêè
èëëÿðè ÿùàòÿ åäÿðäè, ÿêñ òÿãäèðäÿ èêèíúè, ùÿòòà áèð àç äàùà ãÿäèì
ãàíãðåíà ãîðõóñó îðòàéà ÷ûõàð âÿ þçöíö äàùà òåç áöðóçÿ
E
âåðÿðäè. Ùåëåí þç ñåâýèñè èëÿ, ìÿíèì çÿèô òÿðÿôëÿðèìè áèëìÿñè èëÿ
çÿðáÿ åíäèðìÿéÿ ùàçûð îëàí äöøìÿí êèìè äàéàíìûøäû îðòàäà, R
ìÿíèì äÿ ùå÷ áèð øàíñûì îëìàäûüûíà ýþðÿ óäóçìàüûì

ëàáöä èäè. ßââÿëúÿ ìÿíäÿ þëöìöí õèëàñåäèúè äóéüóñó âàð-
äûñà, èíäè áó, ÿçàáâåðèúè ìÿíÿâè ýÿáÿðìÿ, äàùà þëöì âÿ éåíè-
äÿíäèðèëìÿ éîõ, «éåðëè-äèáëè ìÿùâ îëà áèëÿðäè». Ãàäûíëàðà ùå÷ íÿ
èçàù åòìÿçëÿð, îíëàðëà ùÿðÿêÿòÿ êå÷ÿðëÿð. Îíà äîüðó éåðèäèì.
ßëèì ÷èéèíëÿðèíÿ òîõóíàíäà áÿäÿíèíèí òèòðÿäèéèíè ùèññ åòäèì.
«Íèéÿ ãàéûòìûñàí?» – áèð äÿ ñîðóøäó.
«Óíóòìóøàì, – úàâàá âåðäèì, – aúàì, Ùåëåí. Áöòöí
ýöíö ùå÷ íÿ éåìÿìèøÿì».
Áÿçÿêëè, áàëàúà èòàëéàí ìàñàñûíûí öñòöíäÿ ýöìöø ÷ÿð-
÷èâÿéÿ ñàëûíìûø òàíûìàäûüûì áèð êèøè øÿêëè âàðäû.
«Áó, áèçÿ ëàçûìäûðìû?» – ñîðóøäóì.
Øàøãûíëûãëà: «Éîõ», – äåéèá øÿêëè ýþòöðäö âÿ ìàñàíûí
÷ÿêìÿúÿñèíÿ ãîéäó. Øâàðñ ìÿíÿ áàõûá ýöëöìñÿäè. «Øÿêëè
àòìàäû», – äåäè. Úûðìàäû. Îíó ÷ÿêìÿúÿéÿ ãîéäó. Èñòÿäèéè 509
âàõò ÷ûõàðûá ìàñàíûí öñòöíÿ ãîéà áèëÿðäè. Áèëìèðÿì íèéÿ,
àììà áó àüûëëû ùÿðÿêÿò ìÿíè ùåéðàí ãîéäó. Áåø èë ÿââÿë
áåëÿ øåéè áàøà äöøìÿçäèì âÿ ìÿðÿêÿ ãîïàðàðäûì. Èíäè èñÿ
áó, òÿìòÿðàãëû îëìàã ãîðõóñó èëÿ öçëÿøäèéèì áèð ùàë èäè. Ñèéà-
ñÿòäÿ ïàôîñëó ñþçëÿðÿ äþçöðöê, äóéüóëàðûìûçäà èñÿ éîõ.
ßôñóñëàð êè, ùÿëÿëèê éîõ. Òÿðñèíÿ äàùà éàõøû îëàðäû. Ùåëåíèí
ôðàíñûç æåñòè ñåâýèñèíèí àçàëìàñûíà äÿëàëÿò åòìèðäè; éàëíûç
ãàäûí åùòèéàòêàðëûüû. Îíó áèð êÿðÿ ìÿéóñ åòìèøäèì; íèéÿ
ìÿíÿ î ñààò èíàíìàëûéäû? Ìÿí èñÿ, ÿêñèíÿ, Ôðàíñàäà ùàâàéû
éàøàìàìûøäûì; ùå÷ íÿ ñîðóøìàäûì. Íÿ ñîðóøìàëûéäûì êè?
Ñîðóøìàüà íÿ ùàããûì âàðäû? Ýöëäöì. Äîíóá ãàëäû. Ñîí-
ðà ñèôÿòèíÿ èøûã ýÿëäè, î äà ýöëäö.
«Ìÿíäÿí áîøàíìûñàí?» – ñîðóøäóì.
Áàøûíû áóëàäû: «Éîõ. Àììà ñÿíÿ ýþðÿ éîõ. Ãîùóìëàðû-
ìûí àúûüûíà áîøàíìàìûøàì».
Â
«Ùÿìèí ýåúÿ âóð-òóò áèð-èêè ñààò éàòäûì, – Øâàðñ äèëëÿí-
äè, – ÷îõ éîðüóí èäèì, àììà éóõóäàí òåç-òåç äóðóðäóì.
Éàòäûüûìûç áàëàúà îòàüà áàéûðäàêû ýåúÿ ùöúóì ÷ÿêèðäè. Ìÿíÿ
åëÿ ýÿëäè êè, ñÿñ-êöé åøèäèðÿì âÿ ñàíèéÿëÿð ÷ÿêÿí éàðû ðþéàäà
ãà÷ãûí äöøìöøÿì, äèêñèíèá îéàíûðäûì. Ùåëåí úÿìè áèðúÿ

äÿôÿ îéàíäû.
«Éàòà áèëìèðñÿí?» – ãàðàíëûqdà ñîðóøäó.
«Éîõ. Ùå÷ þçöì äÿ ýþçëÿìèðäèì». Èøûüû éàíäûðäû. Êþëýÿ-
ëÿð äèêñèíèá ïÿíúÿðÿäÿí òóëëàíäûëàð. «Àäàìäàí ùÿð øåéè
òÿëÿá åòìÿê îëìàç, – äåäèì, – rþéàëàðûìà íÿçàðÿò åäÿ áèë-
ìèðÿì. Øÿðàá âàðûíäûðìû?»
«Íÿ ãÿäÿð èñòÿñÿí. Ãîùóìëàðûì øÿðàá àçàðêåøè äåéèëëÿð-
ìè?! Íÿ âàõòäàí è÷èðñÿí?»
«Ôðàíñàäà îëàíäà».
«Ùÿ. Øÿðàáäàí áàøûí ÷ûõûð?»
«Î ãÿäÿð äÿ éîõ. ßñàñÿí, ãûðìûçûñûíäàí. Óúóçóíäàí».
Àéàüà ãàëõûá ìÿòáÿõÿ ýåòäè. Èêè øöøÿ âÿ òûõàúà÷àíëà ýåðè
ãàéûòäû.
«Ùÿøÿìÿòëè ôöðåðèìèç êþùíÿ øÿðàá ãàíóíóíó äÿéèøäèðèá.
ßââÿëëÿð òÿáèè ÷àõûðëàðà øÿêÿð ãàòûëìàçäû. Èíäè ùÿòòà ãûúãûðìà-
510 íûí àðàñûíû äà êÿñìÿê îëàð». Êöòëÿøìèø ñèôÿòèìÿ áàõäû. «Áó,
áÿùðÿñèç èëëÿðäÿ òóðø ÷àõûðëàðû øèðèíëÿøäèðèð», – äåéèá ýöëäö.
– «Àriëÿð èðãèíèí ôûðûëäàüû: èõðàúû àðòûðìàã âÿ þëêÿéÿ ïóë ýÿòèð-
ìÿê ö÷öí».
Øöøÿëÿðè âÿ òûõàúà÷àíû ìÿíÿ âåðäè. Ìîçåë ÷àõûðû îëàí
øöøÿíè à÷äûì. Ùåëåí èêè éóõà áàäÿ ýÿòèðäè.
«Ùàðàäà áåëÿ ãàðàëìûñàí?»
«Ìàðòäà äàüëàðäàéäûì. Õèçÿê ñöðöðäöì».
«×ûëïàã?»
«Éîõ. Àììà ýöíÿø àëòäà ÷ûëïàã óçàíìàã îëìàçìû?!»
«Ùà÷àíäàí õèçÿê ñöðöðñÿí?»
«Áèð íÿôÿð þéðÿòäè», – äåéèá äèããÿòëÿ ìÿíÿ áàõäû.
«Ýþçÿë. Càüëàì èäìàí îëìàëûäûð».
Áàäÿíèí áèðèíè äîëäóðóá îíà âåðäèì. ×àõûð Áóðãóíä
øÿðàáëàðûíà íèñáÿòÿí äóðó1 âÿ ÿòèðëè èäè. Àëìàíèéàäàí ÷ûõàëû
áåëÿñèíè è÷ìÿìèøäèì.
«Áèëìÿê èñòÿìèðñÿíìè, õèçÿê ñöðìÿéè ìÿíÿ êèì þéðÿ-
äèá?» – ñîðóøäó.
«Éîõ».
Ùåéðÿòëÿ ìÿíÿ áàõäû. ßââÿëëÿð, áÿëêÿ äÿ, áöòöí ýåúÿíè
îíó ñîðüó-ñóàëà òóòàðäûì. Èíäè ùå÷ íÿéèí äÿéÿðè ãàëìàìûøäû.
Þòÿí àõøàìûí ýåð÷ÿêëèêäÿí óçàãëûüû éåíèäÿí áèçè òàïìûøäû.
1
“Duru” – Áó ñþç ðóñ äèëèíäÿêè «ñóõîå âèíî» ñþç áèðëÿðìÿñèíäÿ
«ñóõîée» ñþçöíöí éåðèíäÿ èøëÿäèëèð.
E
«Äÿéèøìèñÿí», – äåäè.
«Þòÿí àõøàì èêè êÿðÿ äåìèñÿí êè, äÿéèøìÿìèøÿì, R
– úàâàá âåðäèì. – Áó áèðè äÿ î áèðè êèìè þíÿìñèçäèð».

Äîëó áàäÿíè ÿëèíäÿ òóòìóøäó.
«Áÿëêÿ, èñòÿéèðÿì, ùå÷ äÿéèøìÿéÿñÿí».
È÷äèì. «Ìÿíè äàùà àñàí äèäèøäèðìÿê ö÷öí?»
«ßââÿëëÿð ñÿíè ùå÷ äèäèøäèðìèøÿì?»
«Áèëìèðÿì. Ìÿíúÿ, éîõ. Àðàäàí ÷îõ êå÷èá. Î âàõòëàð
íåúÿ îëäóüóì éàäûìäà äåéèë, áóíó åòìÿéÿ íèéÿ úÿùä ýþñ-
òÿðìÿìèñÿí».
«Úÿùäè ùÿìèøÿ ýþñòÿðìÿê îëàð, áÿéÿì áèëìèðñÿí?»
«Éîõ, – äåäèì, – aììà õÿáÿðäàðëûüûìû àëäûì. ×àõûð ÷îõ
éàõøûäûð. Ýþðöíöð, ãûúãûðìàíû äàéàíäûðìàéûáëàð».
«Ñÿíäÿ îëäóüó êèìè».
«Ùåëåí, – äåäèì, – sÿí òÿêúÿ èøâÿëè äåéèëñÿí, ùÿì äÿ
ýöëìÿëèñÿí, áó äà òàì íàäèð, úàçèáÿëè áèð ÷óëüàøìàäûð».
«Þçöíÿ ÷îõ äà àðõàéûí îëìà», – àúûãëû úàâàá âåðèá ÷àð- 511
ïàéûéà ÿéëÿøäè, øÿðàáû ùÿëÿ äÿ ÿëèíäÿéäè.
«Àðõàéûí äåéèëÿì. ßí áþéöê ëàãåéäëèê àäàìû þëöìÿ
ñöðöêëÿìÿñÿ äÿ, ìþùòÿøÿì àðõàéûí÷ûëûüà àïàðà áèëÿð,
– ýöëÿ-ýöëÿ ÿëàâÿ åòäèì. Òÿìòÿðàãëû ñþçëÿðäèð, ôÿãÿò îíëàð
àäè øàð âàðëûüûíûí ñàäÿ òÿçàùöðöäöð».
«Øàð âàðëûüû íÿ îëàí øåéäèð?»
«Ìÿíèì âàðëûüûì. Ùå÷ éåðäÿ ãÿðàð òóòà áèëìÿéÿí áèð
áàøãàñûíûí âàðëûüû, ùå÷ éåðäÿ éóðä ñàëìàüà ùàããû éîõäóð,
ùÿìèøÿ òÿêÿðëÿð öñòöíäÿ îëìàüà ìÿùêóìäóð. Ìöùàúèð âàð-
ëûüû. Ùèíä äèëÿí÷è ðàùèáèíèí âàðëûüû. ×àüäàø èíñàíûí âàðëûüû.
ßñëèíäÿ, ôèêèðëÿøäèéèìèçäÿí ÷îõ ìöùàúèð âàð. Ùÿì äÿ îòóð-
äóãëàðû éåðäÿí ùå÷ âàõò òÿðïÿíìÿéÿíëÿð».
«Ýþçÿë ñÿñëÿíèð, – äåäè, – hÿð ùàëäà, ìåøøàí äóðüóí-
ëóüóíäàí ãàò-ãàò éàõøûäûð.
Áàøûìëà òÿñäèãëÿäèì.
«Áàøãà ñþçëÿðëÿ äÿ ñþéëÿìÿê îëàð; îíäà áåëÿ ýþçÿë àëûí-
ìàç. Àëëàùà øöêöð êè, òÿñÿââöð ýöúöìöç î ãÿäÿð äÿ áþéöê
äåéèë. Áåëÿ îëìàñàéäû, ìöùàðèáÿ êþíöëëöëÿðèíèí ñàéû õåéëè
àçàëàðäû».
«Ùÿð øåé äóðüóíëóãäàí éàõøûäûð», – äåéèá áàäÿñèíè àõû-
ðàúàí è÷äè. È÷äèêúÿ îíà áàõûðäûì. Íÿ ãÿäÿð äÿ ýÿíúäèð,
äöøöíäöì, íåúÿ äÿ ýÿíú, íåúÿ äÿ òÿúðöáÿñèç, íåúÿ äÿ
òÿðñ, ñåâýèéÿ ëàéèã, íåúÿ äÿ ãîðõóëó âÿ äöøöíúÿñèç. Ùÿòòà
îíó äà áèëìèð êè, ìåøøàí äóðüóíëóã úîüðàôè éîõ, ìÿíÿâè

àíëàéûøäûð.
«Áó äóðüóíëóüà ãàéûòìàã èñòÿðäèíìè?» – ñîðóøäó.
«Ìÿíúÿ, éîõ, èíàíìûðàì áàúàðàì. Èðàäÿìèí ÿêñèíÿ
îëàðàã, âÿòÿíèì ìÿíè äóíéà âÿòÿíäàøû åäèá. Åëÿ äÿ ãàëìàã
èñòÿéèðÿì. Ýåðèéÿ äþíìÿéè ùå÷ âàõò áàúàðìàðàì».
«Ùå÷ þçöíÿ äÿ?»
«Ùå÷ þçöìÿ äÿ, – äåäèì, – Éåð êöðÿñèíèí þçö äÿ øàð
âàðëûüûíû éàøàéûð. Î äà ýöíÿøèí ìöùàúèðèäèð. Ùå÷ âàõò ýåðèéÿ
äþíìÿê îëìàç. Éîõñà, ïàðà-ïàðà îëàðñàí».
«Àëëàùà øöêöð. – Áàäÿíè ìÿíÿ óçàòäû. – Ùå÷ âàõò ýåðè-
éÿ äþíìÿê èñòÿìÿìèñÿí?»
«Ùÿìèøÿ, – úàâàá âåðäèì, – nÿçÿðèééÿëÿðèìÿ ùå÷ çàì-
àí ÿìÿë åòìÿìèøÿì. Áó äà îíëàðà èêèãàò úàçèáÿäàðëûã
âåðèð».
Ýöëäö. «Ùàìûñû éàëàíäûð!»
512 «Ùå÷ äÿ éîõ. Áó, ùþðöì÷ÿê òîðóäóð, áàøãà øåéëÿðè ýèç-
ëÿòìÿê ö÷öí».
«Íÿéè?»
«Ñþçñöç, áèð øåéè».
«Ýåúÿëÿð áàø âåðÿí áèð øåéè?»
Úàâàá âåðìÿäèì. ×àðïàéûäà ñàêèòúÿ îòóðìóøäóì.
Çÿìàíÿ êöëÿéè äèíìèøäè. Äàùà ãóëàãëàðûìäà âûéûëäàìûðäû.
Ñàíêè, òÿééàðÿäÿí åíèá ùàâà áàëîíóíà ìèíìèøäèì. Ùÿëÿ äÿ
ëÿíýÿðëÿéèá ó÷óðäóì; àíúàã ìîòîðëàðûí ñÿñè êÿñèëìèøäè.
«Èíäè àäûí íåúÿäèð?» – ñîðóøäó.
«Éîçåô Øâàðñ».
Áèð àíëûüà õÿéàëà äàëäû. «Îíäà ìÿíèì ñîéàäûì äà
Øâàðñ îëóð?»
Ýöëöìñÿäèì: «Éîõ, Ùåëåí. Ñàäÿúÿ àääûð. Àäûíû ýþòöðäö-
éöì êèøè þçö áó àäû þçýÿñèíäÿí ýþòöðìöøäö. ×îõ-÷îõ óçàã-
ëàðûí þëö Éîçåô Øâàðñû ÿáÿäèéàøàð éÿùóäè êèìè ìÿíäÿ àðòûã
ö÷öíúö íÿñèëäèð éàøàìàüà äàâàì åäèð. Éàä, þëö, óëó ðóù».
«Îíóíëà òàíûø äåéèëäèí?»
«Éîõ».
«Þçýÿ àäûíû äàøûéàíäàí áÿðè þçöíö áàøãà úöð ùèññ
åòìèðñÿíìè?»
«Åäèðÿì. Áóíà äà ñÿáÿá áàëàúà áèð êàüûç ïàð÷àñûäûð.
Ïàñïîðò».
«Ñàõòà îëñà áåëÿ?»
E
Ýöëäöì. Áó, áàøãà áèð äöíéàíûí ñóàëû èäè. Ïàñïîðòóí
ñàõòà âÿ äöç îëìàñû îíó éîõëàéàí ïîëèñèí ñàùÿñèéäè. R
«Áó áàðÿäÿ ôÿëñÿôè ïðèò÷à éàçìàã îëàðäû, – äåäèì, – o äà

àäûí íÿ îëäóüóíó àðàøäûðìàãäàí áàøëàéàðäû. Àä òÿñàäöô-
äöðìö, åéíèééÿòäèðìè».
«Àä åëÿ àääûð», – ãÿôèëäÿí êèíàéÿëè úàâàá âåðäè. «Ìÿí
þçöìöíêöíö ãîðóäóì. Î, ñÿíèí ñîéàäûíäûð. Èíäè äÿ äóðóá
ýÿëèðñÿí âÿ þçöíÿ áàøãà áèð àä òàïìûñàí».
«Áó àä ìÿíÿ ïàé âåðèëèá, – äåäèì, – mÿíèì ö÷öí
äöíéàíûí ÿí ãèéìÿòëè ùÿäèééÿñèäèð. Îíó ôÿõðëÿ äàøûéûðàì.
Ìÿíäÿí þòðö î, éàõøûëûã ðÿìçèäèð. Èíñàíëûãäûð. Ùà÷àíñà ÷àðÿ-
ñèçëèê ìÿíè ÷óëüàëàðñà, õàòûðëàäàúàã êè, éàõøûëûã þëìÿéèá.
Ñÿíèíêè íÿéè õàòûðëàäàúàã? Òöëêö, úàíàâàð âÿ òîâóçãóøó úèë-
äèíäÿ äöíéàäà òàíûíìûø ïðóñ äþéöø÷öñöíöí âÿ éåýåðèíèí
ùàíñûñà ñîéóíó».
«Ìÿí äÿäÿ-áàáà ñîéàäûìäàí äàíûøìàäûì, – úàâàá
âåðäè âÿ ÷ÿêÿëÿéè áàø áàðìàüûíûí óúóíäà ôûðëàòäû. – Ùÿëÿ 513
äÿ ñÿíèí ñîéàäûíû äàøûéûðàì. Êå÷ìèø ñîéàäûíû, úÿíàá
Øâàðñ».
×àõûðûí èêèíúè øöøÿñèíè à÷äûì. «Ìÿíÿ äàíûøûáëàð êè, Èíäî-
íåçèéàäà áèð àäÿò âàð, àäàì ùÿðäÿí àäûíû äÿéèøÿ áèëÿð. Þç
øÿõñèééÿòèíäÿí áåçèáñÿíñÿ, àäûíû äÿéèøèá éåíè áèð àä ýþòö-
ðöðñÿí âÿ éåíè ùÿéàòûíû áàøëàéûðñàí. Ýþçÿë àäÿòäèð!»
«Éåíè ùÿéàòà áàøëàìûñàí?»
«Áó ýöí», – äåäèì.
×ÿêÿëÿéè äþøÿìÿéÿ ñöðöøäöðäö.
«Éåíè ùÿéàòà àäàì þçö èëÿ ùå÷ íÿ ýþòöðìöð?»
«ßêñ-ñÿäà», – äåäèì.
«Ùå÷ áèð õàòèðÿ?»
«ßêñ-ñÿäàäûð ýþòöðäöéö. Äàùà àüðûòìàéàí âÿ óòàíäûð-
ìàéàí õàòèðÿ».
«Ñàíêè, ôèëìÿ áàõûðñàí?»
Äèããÿòëÿ îíà áàõäûì. Ýþðêÿìè åëÿéäè êè, åëÿ áèë, áàäÿíè
áó äÿãèãÿ áàøûìà ÷ûðïàúàãäû. ßëèíäÿí àëûá øÿðàá ñöçäöì.
«Áó, íÿ ÷àõûðäûð áåëÿ?» – ñîðóøäóì.
«Ðàéíùàðòñùàóçåí ñàðàéû. Ðàéíâàéí1 ôèðìàñû. Þçöíö
òàì òóòóá. Ãûúãûðìàñûíà àðà âåðèëìÿéèá. Õàðàêòåðèíè äÿéèø-
ìÿéèá. Áàøãà ÷àõûðà ÷åâðèëìÿéèá».
«Äåìÿëè, ìöùàúèð äåéèë?»
1
Ðàéíâàéí – ùÿðôÿí: Ðàéí / Ðåéí øÿðàáû
«Ðÿíýèíè äÿéèøÿí õàìåëåîí äåéèë. Éàõàñûíû ìÿñóëèééÿò-

äÿí ÷ÿêÿíëÿðäÿí äåéèë».
«Àìàí Àëëàù, Ùåëåí! – äåäèì, – nÿäèð, ìåøøàí ùàðûí-
ëûüûí ãàíàäëàðûíûí ÷ûðïûëäûüûíû åøèäèðÿì? Îíëàðûí äóðüóí-
ëóüóíäàí úàí ãóðòàðìàã èñòÿéÿí ñÿí äåéèëäèíìè?»
«Ñÿíñÿí ìÿíè äöøöíìÿäèéèìè äåìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí,
– àúûãëû äèëëÿíäè. – Áóðàäà îòóðóá íÿäÿí äàíûøûðûã? Âÿ íÿ
ö÷öí? Þçö äÿ áèðèíúè ýåúÿäÿ! Íèéÿ þïöøìöðöê, éàõóä
þçöìöçÿ íèôðÿò åòìèðèê?»
«Þïöøöðöê äÿ, þçöìöçÿ íèôðÿò äÿ åäèðèê».
«Ùàìûñû ñþçäöð! Áó ãÿäÿð ñþçö ùàðàäàí òàïûðñàí? Áóðà-
äà îòóðóá äàíûøìàãëà äöçìö ùÿðÿêÿò åäèðèê?»
«Íÿéè äöç åòäèéèìèçè þçöì äÿ áèëìèðÿì».
«Îíäà áó ãÿäÿð ñþçö ùàðàäàí òàïûðñàí? Îðàäà ÷îõ
äàíûøûá ÷îõëó àäàìëàð àðàñûíäà îëìóñàí?»
«Éîõ», – äåäèì. – ×îõ àç. Îíà ýþðÿ äÿ ñþçëÿð èíäè äèéèð-
514 ëÿíèá òþêöëöð, ñÿáÿòäÿí àëìà òþêöëÿí êèìè. Ñÿíèí êèìè þçöì
äÿ ìàò ãàëìûøàì».
«Äîüðóäàí, åëÿäèð?»
«Ùÿ, Ùåëåí. Åëÿäèð. Ìÿýÿð ýþðìöðñÿí, íåúÿ ñÿñëÿíèð?»
«Ñàäÿ äèëëÿ äåéÿ áèëìÿçñÿí?»
Áàøûìû áóëàäûì: «Íèéÿ äÿ éîõ? ×öíêè äÿãèãëèêäÿí ãîð-
õóðàì. Bir dÿ íÿéèñÿ äÿãèãëÿøäèðÿí ñþçëÿðäÿí. Èíàíìàéà
áèëÿðñÿí, àììà áåëÿäèð. Áóíà ùàðàäàñà áàéûðäà, êö÷ÿëÿðäÿ
ñöëÿíÿí àíîíèì ãîðõó äà ÿëàâÿ îëóíóð, îíóí äà áàðÿñèíäÿ
íÿ äöøöíìÿê, íÿ äÿ äàíûøìàã èñòÿéèðÿì, ÷öíêè è÷èìäÿêè
ñÿôåù áèð õóðàôàò äåéèð êè, íÿ ãÿäÿð êè òÿùëöêÿíè íÿçÿðÿ àëìà-
ìûøàì, î, ìþâúóä äåéèë. Îíà ýþðÿ äÿ áó úöð äîëàíáàú
äàíûøûðûã. Áóíóíëà çàìàí àðàäàí ãàëäûðûëìûø îëóð, ôèëì ýþñ-
òÿðèëÿðêÿí ãûðûëàí ëåíò êèìè. Áèðäÿí-áèðÿ ùÿð øåé ëàëëàøûð, ñàíêè,
ùå÷ íÿ îëà áèëìÿçìèø».
«Ìÿíèì ö÷öí ÷îõ äîëàøûã îëäó».
«Ìÿíèì ö÷öí äÿ. Ìÿýÿð êèôàéò åòìèðìè êè, áóðaäà, ñÿíèí
éàíûíäàéàì, ñÿí ùÿëÿ äÿ ùÿéàòäàñàí âÿ ìÿí éåíèäÿí ùÿáñ
îëóíìàìûøàì?»
«Åëÿ áóíà ýþðÿ ýÿëìèñÿí?»
Úàâàá âåðìÿäèì. Íÿðìÿíàçèê àìàçîíêàëàð1 êèìè îòóð-
1
Àìàçîíêàëàð – éóíàí ÿñàòèðèíäÿ Êè÷èê Àñèéàäà, éàõóä
Ëåìíîñ àäàñûíäà éàøàìûø äþéöøêÿí ãàäûíëàð. Êèøèëÿðëÿ éàëíûç
íÿñëèí àðòûðûëìàñû íàìèíÿ ÿëàãÿäÿ îëóðäóëàð. Äîüóëàí îüëàíëàðû
àòàëàðûíà âåðèá, ãûçëàðû þç éàíëàðûíäà ñàõëàéûðäûëàð.
E
ìóøäó áóðaäà, ÷ûëïàã, áèð ÿëèíäÿ áàäÿ, òÿëÿáêàð, ýöçÿøòñèç,
ìÿêðëè, ãîðõìàç âÿ àíëàäûì êè, ÿââÿëëÿð îíóí áàðÿñèíäÿ ùå÷ R
íÿ áèëìÿìèøÿì. Äÿðê åäÿ áèëìèðäèì, ìÿíèìëÿ íåúÿ éîëà

ýåäèá âÿ þçöìö î êÿñëÿðäÿí ñàéäûì êè, ýþé÷ÿê áèð ãóçóñó
îëäóüóíó âÿ îíóíëà åëÿ ýþé÷ÿê ãóçó êèìè äÿ ðÿôòàð åòäèéèíè
äöøöíöðìöø âÿ áèð ýöí ãÿôèëäÿí ýþðöá êè, ÿëèíèí àëòûíäàêû
ýþé áîéóíáàüûëàðà âÿ éóìøàã ãàøîâëàðà ìÿùÿë ãîéìàéàí,
ÿêñèíÿ, òóìàðëàéàí ÿëè äèøè èëÿ ïàðàì-ïàð÷à åòìÿéÿ òàì
ãàäèð îëàí ïóìàäûð.
Âÿçèééÿòèì õàðàá èäè. Ñèçèí äöøöíÿ áèëäèéèíèç áàø âåðäè,
áèðèíúè ýåúÿäÿ ÿââÿëúÿäÿí ôèêèðëÿøäèéèì øåé; ñàäÿúÿ îëàðàã,
áàúàðìàäûì. ßââÿëúÿäÿí ñöìöéöìÿ äàììûøäû, áÿëêÿ äÿ,
îíà ýþðÿ áåëÿ àëûíäû êè, áóíó ýþçëÿéèðäèì. Èø îíäàäûð êè,
áàúàðìàäûì, ëàêèí áåëÿ øåéè ýþçëÿäèéèìÿ ýþðÿ áó ùàëëàðäà
ÿë àòûëàí ìÿíàñûç úÿùäëÿðÿ éîë âåðìÿäèì. Àäàì þçöíö àüûëëû
ýþñòÿðèá èçàù åäÿ áèëÿð êè, áóíà ãàðøû éàëíûç òþâëÿ ýÿäÿëÿðè
èììóíèòåòëè îëóð âÿ ãàäûíëàð þçëÿðèíè åëÿ àïàðìàëûäûðëàð êè, 515
áåëÿ øåéëÿðè, ýóéà, éàõøû áàøà äöøöðëÿð âÿ þçöíö èòèðìèø êèøè-
éÿ àíàëûã ãàéüûñû èëÿ òÿñÿëëè âåðìÿëèäèðëÿð; áöòöí áóíëàðà áàõ-
ìàéàðàã, î ìÿëóí èø èøëèéèíäÿ ãàëûð êè, áóðàäà äà ùÿð úöð
ïàôîñ äÿùøÿòëè äÿðÿúÿäÿ ýöëìÿëè ýþðöíöð.
Ëàçûìû èçàùàòû âåðìÿäèéèìÿ ýþðÿ Ùåëåí äèëõîð èäè âÿ
öñòöìÿ ùöúóì ÷ÿêäè. Ãàâðàéà áèëìèðäèì êè, íèéÿ îíà ÿë
äÿéìÿäèì. Þçöíö òÿùãèð îëóíìóø ñàéûðäû. Ñàäÿúÿ îëàðàã,
ùÿãèãÿòè äåéÿ áèëÿðäèì, àììà þçöìö áóíà ùàçûð áèëìèðäèì.
Ùÿì äÿ îðòàäà èêè ùÿãèãÿò âàð: áèðèíúèñèíäÿ, àäàì þçöíö
òàëåéèí àüóøóíà àòûð, ñòðàòåæè ñàéûëà áèëÿí èêèíúèñèíäÿ èñÿ, ùå÷
íÿéè òàëåéèí þùäÿñèíÿ áóðàõìûð. Áåø èë ÿðçèíäÿ þéðÿíìèøäèì
êè, àäàì þçöíö òàëåéèí àüóøóíà àòàíäà öñòöíÿ ýöëëÿ
éàüäûüûíà, ýÿðÿê, ùåéðÿòëÿíìÿñèí.
«Ìÿíèì êèìèëÿðè õóðàôàò÷û îëóð, – äåäèì, – oíëàðäà èíàì
âàð êè, íÿéèñÿ áèðáàøà äåñÿ âÿ åòñÿ, îíóí ÿêñè îëàúàã. Îíà
ýþðÿ äÿ åùòèéàòëû òÿðïÿíèðèê. Åëÿ ñþçëÿðëÿ äÿ».
«Íÿ áþéöê ìÿíàñûçëûã!»
Ýöëäöì: «Ìÿíàéà èíàìûí äàøûíû ÷îõäàí àòìûøàì.
Éîõñà éàáàíû ëèìîí êèìè àïàúû îëàðäûì».
«Ìÿíúÿ, õóðàôàòûí óçàüà ýåòìÿç».
«Î óçàãëûüà êè, – òàì ðàùàò äèëëÿíäèì, – ñÿíè ùÿäñèç
äÿðÿúÿäÿ ñåâäèéèìè äèëÿ ýÿòèðÿíäÿ ýåñòàïîíóí áèð àí ñîíðà
ãàïûíû äþéÿúëÿìÿñèíè åøèäÿúÿéèìè äöøöíöðäöì».
Þéðÿøìÿäèéè õûøûëòûíû åøèäÿí ùåéâàí êèìè áèð àíëûüà ñàêèò-

úÿ äàéàíäû. Ñîíðà àüûð-àüûð öçöíö ìÿíÿ ÷åâèðäè. Ñèôÿòèíèí
áèðäÿí-áèðÿ íåúÿ äÿéèøìÿñèíèí þçö òÿÿúúöáëö èäè.
«Ñÿáÿá, äîüðóäàí äà, áóäóð?» – Àñòàäàí ñîðóøäó.
«Éàëíûç áuäuð, – úàâàá âåðäèì. – ßëàúñûç úÿùÿííÿìäÿí
ãîðõóëó úÿííÿòÿ àòûëìûøàìñà, äöøöíúÿëÿðèìäÿ ñÿëèãÿ-
ñàùìàí éàðàäàúàüûìû íåúÿ ýþçëÿéèðñÿí?»
«Ùÿðäÿí áó áàðÿäÿ äöøöíÿðäèì, – áèð àç êå÷ÿíäÿí
ñîíðà äåäè, – tÿñÿââöðöì òàì áàøãàéäû».
Áó áàøãàëûüûí íÿ îëäóüóíó ñîðóøìàãäàí þçöìö ñàõëà-
äûì. Ñåâýè îëàí éåðäÿ àäàì ÷îõ ñóàë âåðèð âÿ ÷þõ øåéè áèë-
ìÿê èñòÿéÿíäÿ ñåâýè äÿ ÷ÿêèëèá éîõ îëóð.
«Ùÿìèøÿ àéðû úöð àëûíûð, – äåäèì. – Àëëàùà ÷îõ øöêöð!»
Ýöëöìñÿäè: «Ùå÷ âàõò àéðû úöð îëìóð, Éîçåô. Éàëíûç àéðû
úöð ýþðöíöð. Øÿðàá ãàëûáìû?»
Ðÿããàñÿ êèìè ÷àðïàéûíûí áàøûíà ôûðëàíäû, áàäÿñèíè éàíû-
516 íà, äþøÿìÿéÿ ãîéóá ýÿðíÿøäè. Éàä ýöíÿø àëòûíäà ãàðàë-
ìûøäû âÿ ÷ûëïàã ùàëûíäà òÿìÿííà óìóëàí âÿ áó òÿìÿííàíû
äÿôÿëÿðëÿ åøèòìèø ãàäûíà áÿíçÿéèðäè.
«Ùà÷àí ýåäèì?» – ñîðóøäóì.
«Ãóëëóã÷ó ãûç ñàáàù ýÿëìÿéÿúÿê».
«Áèðèñè ýöí äÿ?»
Áàøû èëÿ òÿñäèãëÿäè: «Àäè áèð øåéäèð. Áó ýöí øÿíáÿäèð.
Ùÿôòÿñîíó îíó ìÿçóíèééÿòÿ áóðàõäûì. Áàçàð åðòÿñè ýöíîð-
òà ýÿëÿúÿê. Ìÿøóãó âàð. Àðâàäû âÿ èêè óøàüû îëàí ïîëèñ.
– Éàðûéóìóëó ýþçëÿðè èëÿ ìÿíÿ áàõäû. – Ñåâèíúèíäÿí éåðÿ-
ýþéÿ ñûüìûðäû».
Áàéûðäàí àääûì âÿ ìàùíû ñÿñëÿðè ýÿëäè. «Áó, íÿäèð?»
– ñîðóøäóì.
«ßñýÿðëÿðäèð, éà äà ùèòëåðéóãåíä1. Àëìàíèéàäà ùÿìèøÿ
ùàðàäàñà ùàíñûñà äÿñòÿ íèçàìè àääûìëàðëà éåðèéèð».
Àéàüà äóðóá ïÿðäÿíèí àðàñûíäàí ÷þëÿ áàõäûì. Ùèòëåð-
éóãåíä áþëöéö èäè.
«Ãÿðèáÿäèð, ãîùóìëàðûíûí è÷èíäÿí òÿêúÿ ñÿí ñå÷èëèá ÷ûõ-
ìûñàí», – äåäèì.
«Ýþðöíöð, ôðàíñûç íÿíÿìÿ ÷ÿêìèøÿì, – úàâàá âåðäè,
– båëÿ áèð íÿíÿìèç îëóá. Áóíó ùàìûäàí ýèçëÿäèðèê, ñàí-
êè, éÿùóäèéìèø».
1
Ùèòëåðéóãåíä – Ùèòëåð ýÿíúëÿðè. Àëìàí Ìèëëè Ñîñèàëèñò Ôÿùëÿ
Ïàðòèéàñûíûí (Ùèòëåð ïàðòèéàñûíûí ðÿñìè àäû) ýÿíúëÿð òÿøêèëàòû.
E
ßñíÿéèá ýÿðíÿøäè. Áèðäÿí-áèðÿ ñöñòëÿøäè, ñàíêè, ùÿôòÿëÿð-
äèð áèð éåðäÿ éàøàéûðäûã, áàéûðäà äà òÿùëöêÿ ìàðûòëàìûðäû. R
Áó áàðÿäÿ äàíûøìàãäàí èíäèéÿ ãÿäÿð èêèìèç äÿ ÷ÿêèíìèø-

äèê. Ùåëåí ñöðýöíäÿêè ùÿéàòûìäàí èíäèéÿ ãÿäÿð áèð êÿëìÿ
äÿ ñîðóøìàìûøäû. Áèëìèðäèì êè, öðÿéèìè îõóéóá áó áàðÿäÿ
ãÿðàðìû âåðìèøäè.
«Éàòìàã èñòÿìèðñÿí?» – ñîðóøäó.
Ýåúÿ ñààò áèð èäè. Éåðèìÿ óçàíäûì.
«Èøûãëàðäàí áèðèíè éàíûëû ãîéà áèëÿðèê? Èøûãäà äàùà éàõøû
éàòûðàì. Àëìàí ãàðàíëûüûíà ùÿëÿ þéðÿøìÿìèøÿì».
Òÿëÿñèê ìÿíÿ áàõäû: «Èñòÿéèðñÿí, ùàìûñûíû éàíûëû ãîé,
ÿçèçèì».
Áèð-áèðèìèçÿ ãûñûëûá óçàíìûøäûã. Ýöúëÿ õàòûðëàéà áèëäèì
êè, ÿââÿëëÿð áèç ùÿð ýåúÿ åéíè ÷àðïàéûäà éàí-éàíà éàòàðäûã.
Áó, ñîëüóí áèð êþëýÿ, ðÿíýñèç áèð õàòèðÿéäè. Ùåëåí éàíûìäà
èäè, àììà áöñáöòöí þçýÿëÿøìèøäè, ãÿðèáÿ äÿ îëñà, éàä áèð
éàõûíëûãëà; îíäàêû àäñûçëûüû áèð äàùà äóéäóì, íÿôÿñèíè, ñà÷û- 517
íûí, ÿí ÷îõ äà äÿðèñèíèí ÿòðèíè, óçóí çàìàí èòèðäèêëÿðèìè, ôÿãÿò
òàì îëìàñà äà, éåíèäÿí òàïäûãëàðûìû; éàíûìäàéäû, èíäè êå÷-
ìèøäÿêèíäÿí äàùà àüûëëû. Ñåâèìëè èíñàíûí äÿðèñèíèí áÿõø
åòäèéè òÿñÿëëè! Íÿ ãÿäÿð àüûëëûäûð, éàëàí ñþéëÿéÿí äèëèíÿ íèñ-
áÿòÿí íÿ ãÿäÿð èôàäÿëèäèð! Ùÿìèí ýåúÿ óçóí ìöääÿò îéàã
ãàëäûì, Ùåëåíè ãóúàüûìäàí áóðàõìàäûì, èøûüà, ùÿì òàíû-
äûüûì, ùÿì äÿ òàíûìàäûüûì îòàüà òàìàøà åòäèì âÿ þçöì
þçöìäÿí ùå÷ íÿ ñîðóøìàäûì. Ùåëåí áèð äÿ àéûëäû.
«Ôðàíñàäà ãàäûíëàðûí ÷îõ îëóá?» – ýþçëÿðèíè à÷ìàäàí
ìûçûëäàíäû.
«Ëàçûì îëàíäàí àðòûüû îëìàéûá, – äèëëÿíäèì, – hå÷ áèðè
äÿ ñÿíÿ áÿíçÿìÿéèá».
Êþêñöíö þòöðöá ìÿí òÿðÿôÿ ÷åâðèëìÿê èñòÿäè, ëàêèí éóõó
îíà ýöú ýÿëäè. Éåðèíÿ ãóéëàíäû. Éóõó àñòà-àñòà ìÿíè äÿ
ùàãëàäû, àíúàã ðþéàëàðûì éîõà ÷ûõìûøäû; Ùåëåíèí íÿôÿñè âÿ
êèðèìèøëèéè ìÿíÿ äÿ ñèðàéÿò åòäè âÿ ñÿùÿðÿ éàõûí îéàíäûì;
àðàìûçäà áèçè áèð-áèðèíäÿí àéûðàí ùå÷ íÿ éîõ èäè, îíó ñèíÿìÿ
ñûõäûì, ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿäè âÿ áèç òÿçÿäÿí éóõóéà ýåò-
äèê, äàùà òóòãóí îëìàéàí èøàðòûëû áóëóä êèìè.
ÂÛ
Ñÿùÿð òåçäÿí Ìöíñòåðäÿ ÷àìàäàíûìû ãîéóá ýÿëäèéèì
ùîòåëÿ çÿíý åäèá áèëäèðäèì êè, Îñíàáðöêäÿ áèð àç ëÿíýèìè-
øÿì âÿ áó àõøàì ýåðè ãàéûäàúàì; ãîé îòàüûìû ñàõëàñûíëàð.
Áó, åùòèéàò òÿäáèð èäè; èñòÿìèðäèì, àíëàøûëìàçëûã óúáàòûíäàí
ìÿíè ñàòñûíëàð âÿ ïîëèñ éîëóìó ýþçëÿñèí. Åòèíàñûç áèð ñÿñ
úàâàá âåðäè êè, áåëÿ åòäèéèì éàõøûäûð. Ñîðóøäóì êè, àäûìà
ïî÷ò ýÿëèáìè? Ýÿëìÿäèéèíè äåäèëÿð.
Äÿñòÿéè àñäûì. Ùåëåí àðõàìäà äàéàíìûøäû.
«Ïî÷ò? Ïî÷òó êèìäÿí ýþçëÿéèðñÿí?» – ñîðóøäó.
«Ùå÷ êèìäÿí. Ñàäÿúÿ îëàðàã, øöáùÿëè ýþðöíìÿìÿê
ö÷öí äåäèì. Ãÿðèáÿ äÿ îëñà, ïî÷ò ýþçëÿéÿí àäàìû ôûðûëäàã÷û
ñàéìûðëàð».
518 «Ñÿí äÿ îíëàðäàíñàí?»
«Òÿÿññöô êè, ùÿ. Èðàäÿìèí ÿêñèíÿ îëàðàã. Àììà ùå÷
ùÿçç àëìûðàì».
Ýöëäö: «Áó ýöí àõøàì Ìöíñòåðÿ ýåòìÿê èñòÿéèðñÿí?»
«×îõ ãàëà áèëìÿðÿì àõû. Ãûçûí ñàáàù ãàéûäàúàã. Áóðà-
äà, øÿùÿðäÿ éåðëÿøìÿéÿ öðÿê åëÿìèðÿì. Áûü ìÿíè éåòÿðèíúÿ
òàíûíìàç åòìèð».
«Ìàðòåíñèí éàíûíäà ãàëà áèëìÿçñÿí?»
«Ýåúÿ ãÿáóë îòàüûíäà éàòìàüûìû òÿêëèô åòäè, àììà ýöí-
äöç ñàõëàéà áèëìèð. Ìöíñòåðÿ ýåòìÿéèì éàõøûäûð, Ùåëåí.
Îðàäà êö÷ÿäÿ áóðàäàêû êèìè àñàíëûãëà òàíûíà áèëìÿðÿì.
Âóð-òóò áèð ñààòëûã éîëäóð».
«Ìöíñòåðäÿ íÿ ãÿäÿð ãàëìàã èñòÿéèðñÿí?»
«Áóíó éàëíûç îðàäà îëàíäà áèëÿúÿì. Àäàì òÿùëöêÿ
ìÿãàìûíäà èøèí ýåäèøè èëÿ áàüëû áèð íþâ àëòûíúû äóéüóñóíó
èøÿ ñàëûð».
«Áóðàäà òÿùëöêÿ ùèññ åäèðñÿí?»
«Ùÿ. Áó ýöí ñÿùÿð òåçäÿí. Äöíÿíñÿ éîõ».
Ãàøëàðûíû ÷àòûá ìÿíÿ áàõäû: «Ýÿðÿê, ÷þëÿ ÷ûõìàéàñàí»,
– äåäè.
«Ãàðàíëûã äöøìÿìèø, éîõ. Îíäà äà éàëíûç âàüçàëà ýåò-
ìÿê ö÷öí», – úàâàá âåðìÿäè. «Éàõøû îëàúàã, – äåäèì,
– öðÿéèíÿ ñàëìà. Ñàáàùêû ýöíö äöøöíìÿéè óíóòìàäàí áèð
ñààòäàí äèýÿðèíÿ ñàü ÷ûõìàüà àëûøìûøàì».
E
«Àëûøìûñàí? ßñë òÿúðöáÿ!» Éåíÿ äöíÿí àõøàìêû ùÿìèí
îéíàã èøâÿ. R
«Òÿêúÿ òÿúðöáÿ éîõ, ùÿì äÿ åùòèéàú», – úàâàá âåðäèì.

«Àíúàã áóíà áàõìàéàðàã, ùÿðäÿí áÿçè øåéëÿðè óíóäóðàì.
Ýÿðÿê, Ìöíñòåðäÿí öçãûðõàí ýÿòèðÿéäèì. Áó ýöí àõøàì ýþð-
êÿìèìäÿí ñÿôèëëèê éàüàúàã. Ìöùàúèðèí éàääàø êèòàáû èñòÿ-
íèëÿí ùàëäà, áåëÿ øåéëÿðäÿí ãà÷ìàüû áóéóðóð».
«Ùàìàìäà öçãûðõàí âàð, – äåäè, – båø èë þíúÿ ãîéóá
ýåòäèéèí. Äÿéèøÿúÿê äÿ âàð, êþùíÿ êîñòéóìëàðûí ñîëäàêû
äîëàáäàí àñûëûá».
Áóíó åëÿ äåäè, åëÿ áèë, ìÿí áåø èë áóíäàí ãàáàã áàøãà
áèð ãàäûíà ãîøóëóá îíó àòìûøàì, èíäè äÿ ïàëòàð-ïàëàçûìû
àïàðìàã ö÷öí òÿê ýÿëìèøÿì. Åòèðàç åòìÿéÿ úÿùä ýþñòÿð-
ìÿäèì, íÿòèúÿñè îëìàçäû. Ìÿíÿ ùåéðÿòëÿ áàõûá èçàù åòìÿéÿ
÷àëûøäû êè, î úöð äåìÿê èñòÿìÿéèá âÿ ÿýÿð ìÿí î úöð áàøà
äöøöðÿìñÿ, ìÿíàñûç øÿêèëäÿ þçöìö ìöäàôèÿ åòìèø îëàðàì.
Ãÿðèáÿäèð, íÿëÿð äóéäóüóìóçó áèëäèðìÿìÿê ö÷öí ùàíñû 519
ÿéðè éîëëàðà äöøöðöê!
Âàííà îtàüûíà ýåòäèì. Êþùíÿ êîñòéóìëàðûìà áàõìà-
üûìûí áèðúÿ òÿñèðè îëäó, íÿ ãÿäÿð àðûãëàäûüûìû äÿðê åòäèì.
Äÿéèøÿúÿê òàïäûüûìà ñåâèíäèì âÿ îíäàí êèôàéÿò ãÿäÿð
ýþòöðìÿéè êÿñäèðäèì. Åëÿ ñåíòèìåíòàë áèð ùÿéÿúàí ùèññ
åòìÿäèì. Ìöùàúèðëèéèí áÿäáÿõòëèê éîõ, èíêèøàô ö÷öí áèð íþâ
ñîéóã ìöùàðèáÿ îëìàñû áàðÿäÿ ö÷ èë ÿââÿë ýÿëäèéèì íÿòèúÿ,
ÿí àçû, áóðàäà þç áÿùðÿñèíè âåðèðäè.
Ýöí äóéüóëàðûí èíòåðìåäèéàñûíäà þòöá-êå÷äè. Ýåòìÿ-
éèìèí âàúèáëèéè ùÿð èêèìèçèí ÿùâàëûíû ïîçìóøäó, àììà Ùåëåí
ìÿíèì êèìè âÿðäèøêàð äåéèëäè. Áóíó, àç ãàëà, øÿõñè òÿùãèð
êèìè ãÿáóë åäèðäè. Ôðàíñàäàí ÷ûõàíäàí áÿðè ìÿí òÿúðöáÿ âÿ
çàìàíûí êþìÿéè èëÿ ùàçûð èäèì; ýåòìÿ ìÿñÿëÿñè îðòàéà
÷ûõàíäà Ùåëåí ùå÷ ýÿëèøèìè äöç-ÿìÿëëè ñèíèðÿ áèëìÿìèøäè.
Ùÿìèí ñèòóàñèéà òÿêðàðëàíàíäà ãöðóðó áàðûøà âàõò òàïìà-
ìûøäû. Öñòÿëèê, áóðà äöíÿíêè àõøàìà îëàí ðåàêñèéà äà ãàðûø-
ìûøäû; äóéüóíóí ãàáàðìûø äàëüàëàðû ÷ÿêèëìÿêäÿ èäè, ýþìöë-
ìöø êþùíÿ õàðàáàëûãëàð áèðäÿí-áèðÿ öçÿ ÷ûõìûøäû âÿ îëäóã-
ëàðûíäàí õåéëè áþéöê ýþðöíöðäöëÿð. Áèð-áèðèìèçëÿ åùòèéàòëû äàâ-
ràíûðäûã; ùÿëÿ áèð-áèðèìèçÿ àëûøìàìûøäûã. Ùÿð øåéè ýþòöð-ãîé
åòìÿê ö÷öí áèð ñààò äà ìÿìíóíèééÿòëÿ òÿê ãàëàðäûì, àììà
ñîíðà ôèêèðëÿøÿíäÿ êè, Ùåëåíëÿ ãàëàúàüûì ìöääÿò áèð ñààò
éîõ, çàìàíûí îí èêèäÿ áèðèäèð, ìÿíÿ àüëàñûüìàç ýþðöíäö.
ßââÿëëÿð, ðàùàò éàøàäûüûìûç èëëÿðäÿ þçöìö áåëÿ áèð ñóàëëà

ÿéëÿíäèðèðäèì êè, áèðúÿ àéëûã þìðöìöí ãàëäûüûíû áèëñÿéäèì,
ýþðÿñÿí, íÿ åäÿðäèì. Ùå÷ âàõò äà àéäûí áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëÿ
áèëìèðäèì. Íÿñÿ áèð èø ýþðìÿëè îëñàéäûì, î ýþðìÿê èñòÿìÿ-
äèéèì èøëÿ ãÿðèáÿ áèð ãöòá òÿøêèë åäÿúÿêäè âÿ ìÿí èíäè ùÿìèí
ùàëû éàøàéûðäûì. Ýöíäöçÿ ãóúàã à÷ûá þçöìö îíóí àüóøó-
íà àòìàã, áöòöí äóéüóëàðûìëà Ùåëåíè úàíûìà ùîïäóðìàã
ÿâÿçèíÿ, è÷èìäÿ ãîâðóëàí áèð àðçó èëÿ íÿñÿ åòìÿê èñòÿäèì,
þçö äÿ åëÿ áèð åùòèéàòêàðëûãëà êè, ñàíêè, øöøÿ èäèì; Ùåëåíäÿ
äÿ, äåéÿñÿí, åéíè ùàë áàø âåðèðäè. Äÿùøÿò âÿ ãîðõó è÷èíäÿ
èçòèðàá ÷ÿêèðäèê. Áèð-áèðèìèçè èòèðìÿê ãîðõóñó èñÿ àëàòîðàíëà
áèðëèêäÿ þçöíö éåòèðäè, è÷èìèçÿ åëÿ äîëäó êè, áèð-áèðèìèçè áèð
äàùà òàíûäûã.
Ñààò éåääèäÿ ãàïûíûí çÿíýè ÷àëûíäû. Éåðèìäÿí äèêñèí-
äèì. Ãàïû çÿíýè ìÿíèì ö÷öí ïîëèñ äåìÿê èäè.
«Êèì îëà áèëÿð?» – ïû÷ûëäàäûì.
520 «Êèðèìèøúÿ îòóðóá ýþçëÿéÿê, – Ùåëåí úàâàá âåðäè,
– gþðöíöð, êèìñÿ òàíûøëàðäàíäûð. Úàâàá âåðìÿñÿì, ÷ûõûá
ýåäÿúÿê».
Çÿíý òÿêðàð ÷àëûíäû. Ñîíðà êèìñÿ âàð ýöúö èëÿ ãàïûíû
äþéäö.
«Éàòàã îòàüûíà ýåò», – Ùåëåí ïû÷ûëòû èëÿ äåäè.
«Êèìäèð êè?»
«Áèëìèðÿì. Éàòàã îòàüûíà ýåò. Áàøûìäàí åäÿúÿì.
Ãîíøóëàðû îéàòìàãäàíñà, áó éàõøûäûð».
Ìÿíè éàòàã îòàüûíà òÿðÿô ÷ÿêäè. Òÿëÿñèê ÿòðàôà áîéëàí-
äûì ýþðöì, ìÿíäÿí áèð øåé ãàëìàéûá êè. Ñîíðà éàòàã îòà-
üûíà ýåòäèì. Ùåëåíèí ñóàëûíû åøèòäèì:
«Êèìäèð?» – Êèøè ñÿñè ýÿëäè. Ñîíðà Ùåëåí áèð äÿ äèëëÿíäè:
«Ñÿíñÿí? Íÿ îëóá êè?»
Ãàïûíû ÷ÿêèá áàüëàäûì. Ìÿòáÿõäÿí èêèíúè áèð ÷ûõûø äà
âàðäû, àììà îðà éåòèøÿ áèëìÿäèì; ýþðÿ áèëÿðäèëÿð. Èìêàíûì
âàðäû äèâàðûí è÷èíäÿ ãóðàøäûðûëìûø èðè äîëàáà ýèðèì, áóðàäà
Ùåëåíèí ïàëòàðëàðû àñûëìûøäû; ãàïû èëÿ áàüëàíàí èðè äèâàð òàõ-
÷àñû èäè. Ùàâà ñàðûäàí êîðëóüóì îëìàçäû. Ùÿìèí àäàìûí
Ùåëåíëÿ îëàúàüà ýåòäèéèíè åøèòäèì. Áó, ìÿíè êîíñëàýåðÿ
ñàëàí ãàéíûì Gåîðã èäè.
Ùåëåíèí äÿôÿ-äàðàã ìàñàñûíà áàõäûì. Ñèëàù êèìè èñòèôà-
äÿ åäÿ áèëÿúÿéèì éåýàíÿ øåé ñÿäÿô äÿñòëè êàüûç áû÷àüû èäè;
ýþçöìÿ àéðû ùå÷ íÿ äÿéìÿäè. ×îõ ôèêèðëÿøìÿäÿí áû÷àüû
E
úèáèìÿ ãîéóá äîëàáà ýèðäèì. Àéäûí èäè êè, ìÿíè òàïàúàüû
òÿãäèðäÿ þçöìö ìöäàôèÿ åäÿñè îëàúàüaì, îíó þëäöðöá ýèç- R
ëÿíìÿêäÿí, ñîíðà äà ãà÷ìàãäàí ñàâàéû àéðû éîë äà éîõ èäè.

«Òåëåôîí? – Ùåëåíèí ñÿñèéäè, – hå÷ íÿ åøèòìÿìèøÿì.
Éàòìûøäûì. Íÿ îëóá àõû?»
Áþéöê òÿùëöêÿëÿð çàìàíû åëÿ àí îëóð êè, ùÿð øåé ãÿôèëäÿí
ýÿðýèíëÿøèð, ñàíêè áèðúÿ ãûüûëúûì éåòÿðìèø êè, ãîâóã êèìè
àëîâëàíàñàí. Áó ùàëäà áåéíèí à÷ûëûð, òåç äöøöíöá, òåç äÿ
ãÿðàð âåðèðñÿí. Gåîðã ùÿëÿ úàâàá âåðìÿìèø ùèññ åòäèì êè,
ìÿíèì áàðÿìäÿ ùå÷ íÿ áèëìèð.
«Íÿ ãÿäÿð çÿíý åòìèøÿì, – Gåîðã äèëëÿíäè, – ùå÷ êèì
úàâàá âåðìÿéèá. Ãóëëóã÷ó ãûç äà. Ôèêèðëÿøäèê êè, íÿñÿ îëóá.
Ãàïûíû íèéÿ ýåú à÷äûí?»
«Éàòìûøäûì, – Ùåëåí ñàêèòúÿ úàâàá âåðäè. – Òåëåôîíó
äà îíà ýþðÿ ÷ûõàðìûøäûì. Áàøûì àüðûéûð, ùÿëÿ äÿ êå÷ìÿéèá.
Ìÿíè ñÿí îéàòäûí».
«Áàøûí àüðûéûð?» 521
«Ùÿ. Èíäè ÿââÿëêèíäÿí äÿ ïèñ àüðûéûð. Èêè ùÿá àòìûøàì.
Ýÿðÿê éàòûá ñèíèðÿì».
«Éóõó äÿðìàíû?»
«Áàøàüðûñû äÿðìàíû. Èíäè èñÿ ýåòñÿí, éàõøûäûð. Éàòûá àéûë-
ìàëûéàì».
«Äÿðìàí áîø øåéäèð, – Gåîðã ñþçöíÿ davam elÿdi.
– Ýåéèí, ýåäÿê ýÿçìÿéÿ. Áàéûðäà ùàâà ÷îç ýþçÿëäèð. Òÿìèç
ùàâà ùÿð úöð äÿðìàíäàí östöndör».
«Ùÿáëÿðè èíäè àòìûøàì, ýÿðÿê éàòûá àéûëàì. Áîø-áîøóíà
ýÿçìÿê èñòÿìèðÿì».
Áèð õåéëè äÿ äàíûøäûëàð. Gåîðã Ùåëåíè áèð àçäàí ýþòöð-
ìÿê èñòÿéèðäè, àíúàã Ùåëåí áîéóí ãà÷ûðûðäû. Ãàðäàøû ñîðóø-
äó êè, åâäÿ éåòÿðèíúÿ éåìÿéè âàðìû. Ùåëåí äÿ úàâàá âåðäè
êè, âàðûäûð. Ñîíðà Gåîðã ãóëëóã÷ó ãûçûí ùàðàäà îëäóüóíó
ñîðóøäó. Ùåëåí äÿ ãûçà èúàçÿ âåðäèéèíè âÿ èëêèíäèäÿ ýÿëèá øàì
éåìÿéèíè ùàçûðëàéàúàüûíû äåäè.
«Äåìÿê, ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð?» – Gåîðã ñîðóøäó.
«Íÿ ãàéäàñûíäà îëìàéà áèëÿð?»
«Ùì, åëÿ-áåëÿ äåäèì! Àäàìûí àüëûíà ìèí úöð ôèêèð ýÿëèð.
Íÿùàéÿò...»
«Íÿ íÿùàéÿò?» – Ùåëåí ñÿðò ñîðóøäó.
«Ùÿÿ, î âàõò...»
«Íÿ î âàõò?»
«Ùàãëûñàí, – Gåîðã äåäè. – Áó áàðÿäÿ äàíûøìàüûí íÿ

ôàéäàñû? Ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûðñà, äåìÿê, ãàéäàñûíäàäûð.
ßââÿë-àõûð, ãàðäàøûíàì éà éîõ, åëÿäèðñÿ, ñîðóøàðëàð...»
«Ùÿ».
«Íÿ?»
«Ãàðäàøûìñàí».
«Èñòÿðäèì áóíó óíóòìàéàñàí. Ñÿíèí éàõøûëûüûíû èñòÿ-
éèðÿì».
«Ùÿ, ùÿ, – Ùåëåí ÷îõ ñÿáèðñèç äèëëÿíäè. – Áóíó ìÿíÿ
òåç-òåç äåìèñÿí».
«Áó ýöí ñÿíÿ íÿ îëóá? Òàìàì áàøãà úöðñÿí».
«Ùÿÿ?»
«Ìÿíúÿ, äàùà àüûëëû. Êþùíÿ çèáèë áèðäÿí-áèðÿ áàøëàñà...»
«Áàøëàìàç. Áàøûì àüðûéûð, âÿññàëàì! Âÿ íÿçàðÿò àëòûnäà
îëìàüûìà íèôðÿò åäèðÿì».
«Ñÿíè ùå÷ êèì íÿçàðÿòäÿ ñàõëàìûð! Ñàäÿúÿ îëàðàã íèýà-
522 ðàíäûì».
«Íèýàðàí îëìà. Ìÿíäÿ ùå÷ íÿ éîõäóð».
«Áóíó ùÿìèøÿ äåéèðñÿí. Î âàõò...»
«Ýÿë î âàõòäàí äàíûøìàéàã», – Ùåëåí ÷îõ ñÿðò äèëëÿíäè.
«ßëáÿòòÿ – äàíûøìàéàã! Ñþùáÿò ìÿíäÿí ýåäèðñÿ, ùå÷
âàõò. Ùÿêèìäÿ îëìóñàí?»
«Ùÿ», – áèð àí êå÷ìÿìèø Ùåëåí úàâàá âåðäè.
«Íÿ äåéèð?»
«Ùå÷ íÿ».
«Íÿñÿ äåìÿëèäèð àõû».
«Äåéèð êè, äèíúÿëèì» – ùèðñëÿ úàâàá âåðäè. – Éîðüóí
îëàíäà, áàøûì àüðûéàíäà éàòûì, êèìëÿñÿ ñþç ýöëÿøäèðìÿéèì
âÿ ùå÷ êÿñäÿí èúàçÿ èñòÿìÿéèì êè, ùÿøÿìÿòëè Ìèíèëëèê ñÿëòÿ-
íÿòèí âÿòÿíäàøû âÿ ôîëêñãåíîññèíè1 êèìè áóíëàð ìÿíèì âÿçè-
ôÿ áîðúóìëà óçëàøûðìû».
«Åëÿ áåëÿ äÿ äåäè?»
«Éîõ, áåëÿ äåìÿäè, – Ùåëåí òÿëÿñèê âÿ áÿðêäÿí äèëëÿí-
äè. – Áóðàñûíû ìÿí ÿëàâÿ åòìèøÿì! Ñàäÿúÿ, äåäè êè, áîø
éåðÿ ùÿéÿúàíëàíìàéûì! Äåìÿëè, úèíàéÿò èøëÿòìÿéèá âÿ
êîíñëàýåðÿ ñàëûíìàñûíà ëöçóì éîõäóð. Ùàçûðêû ùþêóìÿòèí
ÿñë ïÿðÿñòèøêàðëàðûíäàí áèðèäèð. Áÿñ åëÿéèð?»
1
Ôîëêñãåíîññèí – “ôîëêñãåíîññå” èñìèíèí ãàäûí úèíñèäèð.
Ôîëêñãåíîññå ùÿðôÿí “õàëã éîëäàøû” äåìÿêäèð. Ôàøèñò Àëìàíèéà-
ñûíäà ïàðòèéà öçâëÿðèíÿ ïàðòàéãåíîññå, áèòÿðÿôëÿðÿ ôîëêñãåíîññå
äåéèëèðäè.
E
Gåîðã íÿñÿ ìûçûëäàäû. Åëÿ áèëäèì ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøûð;
òÿúðöáÿì äåéèð êè, áó, ÿí ðèñêëè àíëàðäàí áèðèäèð, ÷öíêè R
íÿçÿðäÿ òóòóëìàéàíëàð áàø âåðÿ áèëÿð; îäóð êè äîëàáûí ãàïû-

ñûíû àðõàìúà äàðòûá êè÷èúèê áèð éàðûã ãîéäóì. Àçúà êå÷ìèø
îíóí éàòàã îòàüûíà ýÿëäèéèíè åøèòäèì. Êþëýÿñè äàð éàðûãäàí
ñöçöëÿí èøûüûí ãàáàüûíû êÿñäè, îíóí âàííà îòàüûíà äîüðó
àääûìëàäûüûíû åøèòäèì. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, Ùåëåí äÿ îíóíëà-
äûð, àíúàã îíó ýþðìÿäèì. Äîëàáûí ãàïûñûíû àõûðàúàí áàüëà-
éûá ãàðàíëûüà ãàïûëäûì, êàüûç áû÷àüû äà ÿëèìäÿ, Ùåëåíèí ïàë-
òàðëàðûíûí àðàñûíäà.
Àðõàéûí èäèì êè, Gåîðã éåðèìè áèëìèð, îðàñûíû äà áèëèðäèì
êè, âàííà îòàüûíäàí îëàúàüà êå÷èá ñàüîëëàøàúàã; áóíà áàõ-
ìàéàðàã áîüàçûìûí ãîâóøäóüóíó âÿ ùÿìèí àí äà òÿðèí
ãîëòóãëàðûìûí àëòûíäàí áöòöí áÿäÿíèì áîéó àõäûüûíû ùèññ
åòäèì. Ìÿëóì ãîðõó èëÿ íàìÿëóì ãîðõó áàøãà-áàøãà øåé-
ëÿðäèð. Ãîðõó ìÿëóìäóðñà, òÿùëöêÿëè, ëàêèí ãåéðè-ìöÿééÿí
îëà áèëÿð âÿ îíó èíòèçàìëà, éàõóä áèúëèêëÿ íÿçàðÿòäÿ ñàõëà- 523
ìàã îëàð. Àììà íÿ áàø âåðÿúÿéèíè áèëÿíäÿ èíòèçàì âÿ ïñè-
õîëîæè ùÿíýàìÿíèí õåéðè îëìóð. Èëê ãîðõó èëÿ ùÿëÿ êîíñëàýåðÿ
ñàëûíìàìûø òàíûø îëìóøäóì; èêèíúèíè èíäè, áèð äÿ îðà äöøÿ-
ðÿìñÿ, ìÿíè íÿëÿð ýþçëÿäèéèíè áèëÿíäÿí ñîíðà êå÷èðèðäèì.
Ãÿðèáÿéäè êè, ñÿðùÿäè êå÷ÿíäÿí áó éàíà ùå÷ âàõò áó
áàðÿäÿ þçöì þçöìÿ ùåñàáàò âåðìÿìèøäèì âÿ ùå÷ âåðìÿê
äÿ èñòÿìÿìèøäèì. Î, ùàðàäàñà ìÿíè áóõîâëàéûá ñàõëàéàðäû,
àììà è÷èìäÿ íÿñÿ áóõîâëàíûá ñàõëàíûëìàã èñòÿìèðäè. Áèð
äÿ êè áèçè þëäöðìÿéèá éàøàòìàã ö÷öí éàääàøûìûç éàíûëûð,
ñàõòàëûüà éîë âåðèð. Óíóòãàíëûã ïÿðäÿñè èëÿ î, äþçöëìÿçè éóì-
øàëäûð. Òàíûøäûð ñèçÿ?»
«Áÿëè, òàíûøäûð, – úàâàá âåðäèì. – Àììà áó, óíóòãàí-
ëûã äåéèë, áèð íþâ éàðûéóõóäóð. Áèðúÿ òÿêàí áÿñ åäèð âÿ ùÿð
øåé òÿçÿäÿí àéûãëàøûð».
Øâàðñ áàøû èëÿ òÿñäèãëÿäè.
Äàø àíáàðûí ãàðàíëûã, ÿòèðëè äàðëûüûíäà, ïàëòàðëàðûí àðà-
ñûíäà, ñàíêè, èðè éàðàñàëàðûí éóìøàã ãàíàäëàðû òÿðÿôèíäÿí
ñûõûëàðàã ùÿðÿêÿòñèç äàéàíìûøäûì âÿ èïÿê ïàëòàðëàð õûøûëäà-
ìàñûí äåéÿ, þñêöðÿéèìè, éà äà àñãûðìàüûìû áîüìàã ö÷öí
ùÿçèí-ùÿçèí âÿ éöíýöë íÿôÿñ àëûðäûì. Ùàíñû ãîðõóëó èøÿ ýèðèø-
äèéèìè èëê äÿôÿ òàì àíëàäûì. Äÿùøÿò äþøÿìÿäÿí ãàïãàðà
ùèñ êèìè áàø ãàëäûðûðäû âÿ ìÿí áîüóëìàüûìäàí ãîðõäóì.
Äöøÿðýÿäÿ áàøûìà áóíäàí áåòÿðè ýÿëìÿìèøäè; ìÿíèìëÿ
àäè ùàë êèìè, ïèñ ðÿôòàð åòìèøäèëÿð, ëàêèí éåíèäÿí àçàäëûüà

áóðàõìûøäûëàð, áó äà, ÷îõ ýöìàí êè, õàòèðÿëÿðèìèí ñþíìÿ-
ñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäó. Èíäè âàõòèëÿ ýþðäöêëÿðèì, áàøãàëàðûíûí
áàøûíà ýÿëÿíëÿð, ùàããûíäà åøèòäèêëÿðèì âÿ íèøàíÿñèíèí øàùèäè
îëäóãëàðûì òÿçÿäÿí ýþçömön þíöíäÿ èäè âÿ ìÿí ìÿíè
áóíà âàäàð åäÿí ñÿôåùëèéè âÿ äîëàøûãëûüû ãàâðàéà áèëìèðäèì:
íåúÿ îëäó êè, âàðëûüûìûí òÿñäèãè ö÷öí éàëíûç ùÿáñõàíà âÿ
þëêÿäÿí ÷ûõàðûëìà èëÿ úÿçàëàíäûðûëà áèëÿúÿéèì î ìöãÿääÿñ
þëêÿëÿðè òÿðê åòäèì? Î þëêÿëÿð èíäè ìÿíÿ ùóìàíèçì ëèìàí-
ëàðû êèìè ýþðöíöðäö.
Gåîðãóí ñÿñè âàííà îòàüûíäàí ýÿëäè. Äèâàð íàçèê èäè,
î äà ÿñë ÿìð ñàùèáëÿðè êèìè àñòàäàí äàíûøìûðäû. Óíèòàçûí ãàïà-
üûíû øàããûëòû èëÿ ãàëäûðûá åùòèéàúûíû þäÿäè. Îíóí øûðûëòûñûíà ãóëàã
àñìàüûì ñîíðàëàð ìÿíÿ ùÿéàñûçëûã çèðâÿñè êèìè ýþðöíäö,
áàõìàéàðàã ki, áóíóíëà îíóí àðûí-àðõàéûí îëäóüóíó âÿ øöá-
ùÿñèçëèéèíè ùèññ åòäèì. Éàäûìà îüóðëóãëàð âÿ ãàðÿòëÿð äöøäö:
524 îðàäà äà úàíèëÿð àðàäàí ÷ûõìàçäàí ãàáàã ìÿíçèëëÿðè ìór-
äàðëàéûðëàð, áèð ãèñìè àúûãäàí, áèð ãèñìè äÿ ùÿéàäàí, ÷öíêè
áóíà åùòèéàú þçëÿðèíèí êå÷èðäèéè ãîðõóíóí ÿëàìÿòè îëóð.
Óíèòàçà áóðàõûëàí ñóéóí ñÿñèíè, Gåîðãóí äàáàíëàðûíû
òàããûëäàäà-òàããûëäàäà âàííà îòàüûíäàí ÷ûõäûüûíû âÿ éàòàã
îòàüû èëÿ àääûìëàäûüûíû åøèòäèì. Ñîíðà äÿùëèç ãàïûñûíûí áîüóã
ñÿñè åøèäèëäè, äîëàáûí ãàïûñû ùèðñëÿ à÷ûëäû; éàðûãäàí èøûã ñöçöë-
äö âÿ Ùåëåíèí òóòãóí ñèëóåòèíè ýþðäöì.
«Ýåòäè», – Ùåëåí ïû÷ûëòû èëÿ äèëëÿíäè.
Ýèçëÿíäèéèì éåðäÿí ÷ûõäûì, ñàíêè, – ÷îõ óçàãëàðäàí
ýÿëÿí áèð ìöãàéèñÿ – ãàäûí ïàëòàðûíäà ÿëÿ êå÷ìèø Àõèëëåñ
èäèì. Ãîðõóäàí ðöñâàé÷ûëûüà âÿ ïÿðòëèéÿ êå÷èä åëÿ ñöðÿòëè
àëûíäû êè, ö÷ö äÿ áèð-áèðèíÿ ãàðûøûá åéíè áèð àíäà òÿçàùöð
òàïäû. Îíëàðûí òåç ýÿëèá, òåç äÿ ýåòìÿñèíÿ þéðÿíúÿêëèéäèì,
àììà îðòàäà áèð ñå÷èì âàðäû: áîüàçäàí ãÿôèë éàïûøìà ñöð-
ýöí èäè, éîõñà þëöì?
«Ýÿðÿê ýåäÿñÿí», – Ùåëåí ïû÷ûëäàäû.
Îíà áàõäûì. Áèëìèðÿì ñèôÿòèíäÿ íèéÿ íèôðÿòÿ áÿíçÿð áèð
øåé àõòàðäûì; îíóíëà áàüëû îëìàëûéäû êè, ãîðõó þòöøÿíäÿí
ñîíðà ìÿí áèð àíëûüà þçöìö êèøè ñàéìàäûì, Ùåëåíäÿí áàø-
ãà áèð àéðûñû èëÿ ùå÷ âàõò öçëÿøìÿäèéèì áèð ùàë.
Îíóí ñèôÿòèíäÿ ÷ûëïàã ãîðõóäàí ñàâàéû ùå÷ íÿ éîõ èäè.
«Ýÿðÿê ýåäÿñÿí, – òÿêðàðëàäû. – Ñÿíèí áóðà ýÿëèøèíèí
þçö éàíëûøëûãäûð».
E
Áóíó þçöì äÿ áèð àí þíúÿ äöøöíäöéöìÿ áàõìàéà-
ðàã, éåíÿ áàøûìû buladûm. R
«Èíäè éîõ, – äåäèì. – Áèð ñààòäàí ñîíðà. Îëà áèëñèí, ùÿëÿ

äÿ êö÷ÿäÿ âóðíóõóð. Áèð äÿ ýÿëÿ áèëÿð?»
«Ìÿíúÿ, éîõ. Ùå÷ íÿäÿí øöáùÿëÿíìÿäè».
Ùåëåí îëàúàüà ýåòäè, ÷ûðàüûn øöøÿñèíè áóðóá ñþíäöðäö,
ïÿðäÿëÿðè àðàëàéûá áàéûðû äèíøÿäè. Éàòàã îòàüûíûí èøûüû ãûçûëû
ðîìá êèìè à÷ûã ãàïûäàí äþøÿìÿéÿ äöøöðäö. Èøûãäàí î éàíà
Ùåëåí äàéàíìûøäû, èðÿëèéÿ ÿéèëÿðÿê, ýÿðýèí, ñàíêè, âÿùøè áèð
ùåéâàíà áàõûðäû.
«Âàüçàëà ýåäÿ áèëìÿçñÿí, – ïû÷ûëòû èëÿ äåäè. – Òàíûéà
áèëÿðëÿð. Àììà, ýÿðÿê, åëÿ èíäè ÷ûõûá ýåäÿñÿí! Åëëàíûí ìàøû-
íûíû ýþòöðöá ñÿíè Ìöíñòåðÿ àïàðàðàì. Ýþð íåúÿ äÿ ýèú
îëìóøóã! Áóðàäà ãàëà áèëìÿçñÿí!»
Ïÿíúÿðÿíèí éàíûíäà äàéàíìûøäû, ìÿíäÿí áèð îòàã
åíèíäÿ àðàëû, ôÿãÿò éåòÿðèíúÿ àðàëû âÿ ìÿí öðÿéèìäÿ êÿñêèí
àüðû ùèññ åòäèì. Äåéÿñÿí, àéðûëìàüûìûçû èíäè áèðèíúè äÿôÿ 525
î þçö ýåð÷ÿêëÿøäèðèðäè. Ýöí ÿðçèíäÿ éàðûíäûüûìûç åùòèéàò-
êàðëûüûí ùàìûñû áèðäÿí-áèðÿ éîõà ÷ûõäû. Ùåëåí ãîðõóíó ýþð-
ìöøäö, þç ýþçëÿðè èëÿ ýþðìöøäö, áó äà áàøãà øåéëÿðèí
ùàìûñûíû ñöïöðöá êÿíàðà àòìûøäû. Áó, ãîðõó âÿ ìÿùÿá-
áÿòäÿí, åéíè çàìàíäà äà âèäà âÿ èòêèäÿí áàøãà áèð øåé
äåéèëäè. Ìÿí äÿ áóíó îíóí êèìè äÿðê åòäèì, êÿñêèí âÿ
ãÿääàð, ïÿðäÿñèç-þðòöêñöç, ÷ûë-÷ûëïàã âÿ åùòèéàòñûçëûãëà;
ãîâóðóúó èäðàê åëÿ ùÿìèí àí ãÿðèáÿ øÿêèëäÿ ãîâóðóúó áèð
åùòèðàñà ÷åâðèëäè. Îíó òóòóá ñàõëàìàã èñòÿäèì, ñàõëàìàëûé-
äûì äà, îíäàí éàïûøäûì, îíó èñòÿäèì, áèð äàùà, áöñáö-
òöí, îíó èòèðìÿê ãîðõóñóíäà ÷àøáàø ãàëàðàã, ùàëáóêè
î ùÿëÿ äÿ ïëàíëàð úûçûð, öìèäèíè èòèðìèð, òÿñëèì îëìóð,
ÿëëÿøèá-âóðóøóð âÿ ïû÷ûëòû èëÿ ñþéëÿéèð:
«Èíäè éîõ! Åëëàéà çÿíý åòìÿëèéÿì! Èíäè éîõ! Àõû áèç...»
Áèç íåéëÿìÿëèéäèê êè! Ùÿëÿ áèð ñààò äà âàõòûì âàðäû, ñîí-
ðà äöíéà äàüûëàúàãäû. Áóíó ÿââÿëëÿð íèéÿ áåëÿ ýöúëö äóé-
ìàìûøàì? Äóéìàüûíà äóéìóøàì, áÿñ íèéÿ þçöìëÿ äóé-
üóëàðûì àðàñûíäàêû øöøÿ äèâàðû âóðóá äàüûòìàìûøàì? Âÿòÿ-
íÿ ãàéûòìàüûì àüûëñûçëûã èäèñÿ, áó, îíäàí îíãàò àüûëñûçlûãäûð!
Öçöìÿ ýÿëÿí áîøëóüà Ùåëåíäÿí íÿñÿ ýþòöðìÿê èñòÿéèðäèì,
áÿõòèì ýÿòèðñÿéäè, åùòèéàòêàðëûã, âóðíóõìà âÿ éóõó èëÿ éóõó
àðàñûíäàêû ñîí àíëàøìàëàð áàðÿäÿ õàòèðÿëÿðäÿí áèð àç ÷îõ;
Ùåëåíè ðàì åòìÿëèéäèì, àéäûíäûð, áöòöí äóéüóëàðûíû, àüëûíû,
ýþçëÿðèíè, äöøöíúÿëÿðèíè – áèð ñþçëÿ, áöñáöòöí, òÿêúÿ ýåúÿ

èëÿ ñÿùÿð àðàñûíäàêû ùåéâàí êèìè éîõ.
Ìöãàâèìÿò ýþñòÿðäè, ïû÷ûëòû èëÿ äåäè êè, Gåîðã ãàéûäà
áèëÿð; áàøà äöøìöðäöì, äîüðóäàíìû, áåëÿ ôèêèðëÿøèð. Îíó
ýþðÿí êèìè óíóòìàìàã ö÷öí þçöìö îäëàðà àòìûøàì, èíäè
áóíëàðûí ùàìûñû àðõàäà ãàëàíäàí ñîíðà éàëíûç áèðúÿ øåé èñòÿ-
éèðäèì: áó îòàãäà Ùåëåíèí ïàðôöìëÿðèíèí âÿ ïàëòàðûíûí ÿòðèíè,
éàòàüû âÿ òîðàíëûüû. Oëàíûìëà, áàúàðûüûìëà îíó ðàì åòìÿê;
ìÿíè àüðûäàí âÿ èòêèíèí ùàìàð, áîüóã ÿçàáûíû ñûõûøäûðûb
÷ûõàðàí éåýàíÿ áèð øåé âàðäûñà, î äà îíó òÿáèÿòèí áÿõø åòäèéè
èìêàíäàí äàùà ÷îõ âÿ äàùà äÿðèíäÿí ðàì åäÿ áèëìÿ-
ìÿéèì èäè. Éîðüàí êèìè öñòöíÿ ñÿðèëÿðäèì, ìèíëÿðëÿ ÿëèìèí,
äîäàãëàðûìûí îëìàñûíû äèëÿéÿðäèì, ìåéâÿíèí ãàáûüû êèìè îíó
áöðöìÿê èñòÿðäèì, îíó äÿðèíäÿí äóéìàã ö÷öí, àðàäà
ìÿñàôÿ ãîéìàäàí, äÿðèìè äÿðèñèíÿ ùîïäóðàðàã, áóíóíëà
áåëÿ, óëó àüðû èëÿ êè, éàëíûç äÿðè äÿðèéÿ ùîïóð, ãàí ãàíà ãàðûø-
526 ìûð, éàíàøû óçàíìàã ÿâÿçèíÿ áèð áÿäÿíäÿ áèðëÿøìèðèê».
ÂÛÛ
Ñþùáÿòèíè êÿñìÿäÿí Øâàðñà ãóëàã àñûðäûì. Äöçäöð,
äÿðäèíè äàíûøûðäû, àììà áèëèðäèì êè, îíóí ö÷öí ùÿðäÿí ÿêñ-
ñÿäà âåðÿí àäè áèð äèâàðàì. Þçöì þçöìÿ äÿ î úöð ãèéìÿò
âåðèðäèì; éîõñà qanqaraëûã ñàëìàäàí îíà ãóëàã àñà áèëìÿç-
äèì âÿ òàì ÿìèí èäèì êè, î äà áèð äàùà îéàíìàñûíû èñòÿäèéè
øåéè õàòèðÿëÿðèí ñÿññèç îâóëóá òþêöëäöéö ãóìäà äÿôí åòìÿç-
äÿí þíúÿ áóíñóç äàíûøà áèëìÿçäè. Áèð ýåúÿëèéèíÿ îíóí éîëó-
íóí öñòöíÿ ÷ûõìûø éàä àäàì èäèì âÿ Øâàðñ ùÿìèí éàä àäàì-
äàí ÷ÿêèíìÿéÿ áèëÿðäè. Óçàã, þëö áèð àäûí – Øâàðñûí – àíî-
íèì ãûëàôûíà áöðöíÿðÿê ìÿíÿ ðàñò ýÿëìèøäè âÿ ùÿìèí ãûëàôû
àòìûø îëñàéäû, îíóíëà áèðëèêäÿ þç øÿõñèééÿòèíè äÿ àòìûø îëàðäû
âÿ ñîí ñÿrhÿdäÿêi ãàðà äàðâàçàéà äîüðó àääûìëàéàí àíî-
íèì êöòëÿíèí è÷èíäÿ èòÿðäè êè, îðàäà äà ùå÷ áèð ñÿíÿäÿ åùòè-
éàú îëìóð âÿ àäàìû íÿ buraõûrlar, íÿ äÿ ýåðè ãàéòàðûðëàð.
Îôèñèàíò õÿáÿð âåðäè êè, èíýèëèñ äèïëîìàòëàðûíäàí áàøãà áèð
àëìàí äà ýÿëèá. Îíó áèçÿ ýþñòÿðäè. Ùèòëåðèí åë÷èñè áèçäÿí áåø
ìàñà àðàëûäà îòóðìóøäó, àðàëàðûíäà äà èêè ãàäûí îëàí ö÷
íÿôÿðëÿ; ãàäûíëàðûí ýöúëö âÿ ñàüëàì ýþðêÿìè âàðäû, áèð-áèðèíÿ
óéóøìàéàí èêè möxtÿlif ðÿíýëè èïÿê ïàëòàð ýåéìèøäèëÿð.
E
Ýþñòÿðèëÿí êèøèíèí àðõàñû áèç òÿðÿôÿ èäè âÿ ìÿí áóíó óéüàð,
òÿëàøñûç ñàéäûì. R
– Ôèêèðëÿøäèì êè, úÿíàáëàðà ìàðàãëû îëàð, – îôèñèàíò äåäè,

– ñèç äÿ àëìàíúà äàíûøäûüûíûçà ýþðÿ.
Øâàðñ äà, ìÿí äÿ èñòÿð-èñòÿìÿç áèð-áèðèìèçÿ ìöùàúèð
áàõûøû àòäûã – áèð àíëûüà ýþç ãàïàãëàðûíû ãàëäûðûá ùå÷ íÿ
áöðóçÿ âåðìÿäÿí áàõûøëàðû ÷ÿêìÿê. Ìöùàúèð áàõûøû Ùèòëåðèí
ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà îëàí àëìàí áàõûøûíäàí ôÿðãëèäèð, – ñîíðà-
äàí ïû÷ûëòû èëÿ íÿñÿ äåìÿê ö÷öí åùòèéàòëà ÿòðàôà áþéëàíìàã
– àììà ùÿð èêèñè ÿñðèìèçèí ìÿäÿíè èíêèøàôûíà àèääèð, ìÿú-
áóðè õàëãëàð êþ÷êöíëöéö êèìè. Éöç èëäÿí ñîíðà èçòèðàá ôÿð-
éàäëàðû óíóäóëàíäà òöëöê áèð òàðèõè÷è áöòöí áóíëàðûí ùàìû-
ñûíû ìÿäÿíèééÿòè èðÿëè àïàðàí, îíó ýöáðÿëÿéÿí âÿ éàéàí áèð
ùàë êèìè ãåéä åäÿúÿê.
Øâàðñ åòèíàñûçëûãëà îôèñèàíòû ñöçäö.
– Îíóí êèì îëäóüóíó áèëèðèê, – äåäè. – Áèçÿ áèð àç øÿðàá
ýÿòèðèí. 527
«Ùåëåí, – ñîíðà åéíè àðõàéûíëûãëà ñþçöíÿ äàâàì åòäè,
– ðÿôèãÿñèíèí ìàøûíûíû ýþòöðìÿéÿ ýåòäè. Ìÿíçèëäÿ òÿê ãàëûá
ýþçëÿäèì. Àõøàì äöøìöøäö âÿ ïÿíúÿðÿëÿð à÷ûã èäè. Èøûãëàðûí
ùàìûñûíû ñþíäöðäöì êè, ìÿíçèëäÿ îëäóüóìó ýþðÿí îëìà-
ñûí. Ãàïûíû dþyÿí îëñàéäû, úàâàá âåðìÿéÿúÿêäèì. Gåîðã
ãàéûäûá ýÿëÿñè îëñàéäû, äàð àéàãäà ìÿòáÿõäÿêè ÷ûõûøäàí
ãà÷àñûéäûì.
Éàðûì ñààò ïÿíúÿðÿíèí éàíûíäà îòóðóá êö÷ÿíèí ñÿñ-
êöéöíö äèíøÿäèì. Áèð àçäàí è÷èìÿ èòêèíèí àçìàí, ñÿññèç
äóéüóëàðû äîëìàüà áàøëàäû. Àüðûëû äåéèëäè, ôÿãÿò öôöãÿ éåòè-
øÿíÿ ãÿäÿð ýåò-ýåäÿ èðÿëè ñöðöíöá ùÿð øåéÿ êþëýÿ ñàëàí
òîðàíëûüà áÿíçÿéèðäè. Êþëýÿ òÿðÿçèñèíèí áèð ýþçöíÿ áîø êå÷-
ìèø, äèýÿð ýþçöíÿ èñÿ áîø ýÿëÿúÿê ãîéóëìóøäó, îðòàäà äà
òÿðÿçèíèí êþëýÿ ãîëóíó ÷èéíèíäÿ ñàõëàìûø Ùåëåí äàéàíìûøäû
âÿ î äà ÷îõäàí éîõ îëìóøäó. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, ùÿéàòûìûí
òÿí îðòàñûíäàéàì; íþâáÿòè àääûì òÿðÿçèíè ÿéÿúÿêäè âÿ
î, àñòà-àñòà ýÿëÿúÿéÿ äîüðó åíÿúÿê, ýåò-ýåäÿ áîç ðÿíýÿ
áöðöíÿúÿê âÿ ùå÷ âàõò áèð äàùà òàðàçëûã àëûíìàéàúàãäû.
Éàõûíëàøàí avtomobilin ñÿñè ìÿíè õÿéàëäàí àéûðäû. Êö÷ÿ
ôÿíÿðèíèí èøûüûíäà Ùåëåíèí ìàøûíäàí åíäèéèíè âÿ ýèðèø ãàïû-
ñûíäà ýþçäÿí èòäèéèíè ýþðäöì. Ãàðàíëûã, þëö ìÿíçèëëÿ éåðè-
äèì âÿ ãàïûéà ñàëûíàí à÷àðûí ñÿñèíè åøèòäèì. Öòÿëÿê-öòÿëÿê
è÷ÿðè ýèðäè.
«Ýåäÿ áèëÿðèê, – äåäè. – Ìöíñòåðÿ ãàéûòìàëûñàí?»

«×àìàäàíûì îðàäàäûð. Øâàðñ ñîéàäû èëÿ ãåéä îëóíìó-
øàì. Äàùà ùàðà ýåäÿñèéÿì êè?»
«Ùîòåëèí ïóëóíó þäÿ, êþ÷ áàøãàñûíà».
«Ùàðàäà?»
«Åëÿäèð, ùàðàäà? – ôèêðÿ ýåòäè. – Ìöíñòåðäÿ», – àõûð êè
äèëëÿíäè. – Ùàãëûñàí. Þçýÿ ùàðàäà îëà áèëÿð êè? ßí éàõûíû åëÿ
Ìöíñòåðäèð».
Ëàçûì îëàí àéûí-îéóíó ÷àìàäàíà éûüäûì. Ãÿðàðà àëäûã
êè, avtomobillÿ åâèí ãàáàüûíäà éîõ, áèð àç àðàëûäà îòóðóì,
Ùèòëåð ìåéäàíûíäà. ×àìàäàíû Ùåëåí ýÿòèðÿñè îëäó.
Ùå÷ êèìÿ ýþðöíìÿäÿí êö÷ÿéÿ ÷ûõäûì. Èñòè êöëÿê öçö-
ìÿ âóðäó. Ãàðàíëûãäà éàðïàã õûøûëäàéûðäû. Ùåëåí ìÿíÿ
ìåéäàíäà éåòèøäè.
«Ìèí, – ïû÷ûëäàäû. – ßëëè òÿðïÿí!»
Êàáðèîëåò ìîäåëëè áàüëû avtomobil èäè. Úèùàçëàð ëþâùÿ-
528 ñèíèí ÿêñ åòäèðäèéè èøûãäàí Ùåëåíèí ñèôÿòè íóðëàíìûøäû. Ýþçëÿðè
ïàðûëäàéûðäû.
«Ýÿðÿê åùòèéàòëà ñöðÿì, – äåäè. – Êè÷èúèê áèð ãÿçà âÿ
ïîëèñ, âÿññàëàì, áèðúÿ áó ÷àòìûðäû!»
Úàâàá âåðìÿäèì. Éîëäà áåëÿ øåéëÿðäÿí äàíûøìàçëàð;
äåéÿðñÿí, áàøûíà ýÿëÿð. Ùåëåí ýöëöá òîðïàã òÿïÿëÿð áîéóí-
úà èðÿëèëÿäè. Àç ãàëà, îíó ÿñìÿúÿëè áèð äÿëèñîâëóã òóòìóøäó,
ñàíêè, áóíëàðûí ùàìûñû ìàúÿðà èäè; äèýÿð ìàøûíëàðà éîë
âåðÿíäÿ, éàõóä îíëàðû þòÿíäÿ þç-þçöíÿ àâòîìîáèëëÿ äàíû-
øûðäû. Yol ïîëèñèíèí éàíûíäà ñàõëàìàëû îëàíäà äîäàüûíûí
àëòûíäà îâñóí îõóäó; ãûðìûçû èøûã éàíàíäà èñÿ îíó òÿëÿñ-
äèðèðäè: «Òåç îë! Äÿéèø! Éàøûëà êå÷!»
Áèëìèðäèì íÿ àíëàéûì. Ìÿíèì ö÷öí áó, áèçèì ñîí ñààòû-
ìûç èäè. Íÿ ôèêèðëÿøäèéè ìÿíÿ àéäûí äåéèëäè. Øÿùÿðäÿí ÷ûõàíäà
ñàêèòëÿøäè.
«Ìöíñòåðäÿí ùà÷àí éîëà döøÿcÿksiniz?» – ñîðóøäó.
Áèëìèðäèì, ÷öíêè îðòàäà êîíêðåò ìÿãñÿä éîõ èäè. Òÿêúÿ
îíó áèëèðäèì êè, ÷îõ ãàëà áèëìÿðÿì. Áÿõò àäàìà úÿìè áèðúÿ
äÿôÿ äÿëè àçàäëûüû âåðèð; ñîíðà õÿáÿðäàðëûã åäèá çÿðáÿñèíè
åíäèðèð. Áóíó ùÿðäÿí, âàõò ÷àòàíäà ùèññ åäèðñÿí. Ùèññ åäèð-
äèì êè, âàõò éåòèøèá.
«Ñàáàù», – äåäèì.
Áèð õåéëè äèíìÿäè. Àõûðäà ñîðóøäó:
«Íåúÿ åòìÿê èñòÿéèðñÿí?»
E
Ìÿíçèëäÿ òÿê ãàëàíäà áó áàðÿäÿ ôèêèðëÿøìèøäèì. Ãàòàðà
ìèíèá ñÿðùÿääÿ ïàñïîðòóìó ýþñòÿðìÿê ìÿíÿ õåéëè ðèñêëè R
ýþðöíìöøäö. Áàøãà ñÿíÿäëÿðèìè ñîðóøà áèëÿðäèëÿð: þëêÿäÿí

÷ûõìà èúàçÿñèíè, ñÿëòÿíÿòè òÿðêåòìÿ ðöñóìóíóí òÿñäèãèíè,
ïàñïîðò ãåéäèééàòûíû, áóíëàð èñÿ ìÿíäÿ éîõ èäè.
«Ýÿëäèéèì éîëëà, – äåäèì. – Àâñòðèéàäàí. Ðeéíäÿí êå÷èá
Èñâå÷ðÿéÿ. Ýåúÿ. – Ñîíðà Ùåëåí òÿðÿôÿ ÷åâðèëäèì: – Ýÿë áó
áàðÿäÿ äàíûøìàéàã. Éà äà áàúàðäûãúà àç äàíûøàã».
«Þçöìëÿ ïóë ýþòöðìöøÿì. Ñÿíÿ ëàçûì îëàð. Ñÿðùÿäè
ýèçëè êå÷ÿíäÿ þçöíëÿ ýþòöðÿðñÿí. Èñâå÷ðÿäÿ äÿéèøìÿê
îëàð?»
«Îëàð. Þçöíÿ ëàçûì äåéèë?»
«Þçöì àïàðà áèëìÿðÿì. Ñÿðùÿääÿ éîõëàéûðëàð. Éàëíûç
áèð-èêè ìàðê ýþòöðÿ áèëÿðÿì».
Ùåéðÿòëÿ îíà áàõäûì. Íÿ äàíûøûð áó? Ýþðöíöð, äèëè
äîëàøûá. 529
«Íÿ ãÿäÿðäèð?» – ñîðóøäóì. Òÿëÿñèê öçöìÿ áàõäû.
«Äöøöíäöéöí ãÿäÿð äÿ àç äåéèë. Õåéëè âàõòäûð éûüûðäûì.
Îðaäà, ÷àíòàäàäûð. – Õûðäà äÿðè ÷àíòàéà èøàðÿ åòäè. – ×îõó
éöçìàðêëûãäûð. Áèð áàüëàìà äà èéèðìèëèê, Àëìàíèéàäà õÿðúëÿ-
ìÿê ö÷öí êè, èðè ïóë äÿéèøìÿéÿñÿí. Ñàéìà. Ýþòöð. Îíñóç
äà ùàìûñû ñÿíèí ïóëóíäóð».
«Ïàðòèéà èäàðÿìè ìöñàäèðÿ åòìÿäè?»
«Åòäè, àììà áèð àç ýåú. Áóíëàðû ùåñàáäàí òåç ýþòöð-
äöì. Áàíêäà áèð íÿôÿð êþìÿê åëÿäè. Ñÿíèí ö÷öí ñàõëàìûø-
äûì âÿ ùà÷àíñà ýþíäÿðÿúÿêäèì, àììà ùàðàäà îëäóüóíó
áèëìèðäèì».
***
«Îíà ýþðÿ éàçìûðäûì êè, ôèêðëÿøèðäèì, íÿçàðÿò àëòûnäà
îëàðñàí. Èñòÿìèðäèì ñÿíè äÿ ùàíñûñà äöøÿðýÿéÿ àòñûíëàð».
«Òÿêúÿ îíà ýþðÿ éîõ», – àüûð-àüûð äèëëÿíäè.
«Åëÿäèð, áÿëêÿ äÿ, òÿêúÿ îíà ýþðÿ éîõ».
Âåñòôàëiya ÿéàëÿòèíèí êöëÿø äàìëû âÿ ãàðà êÿðÿíëè àü åâëÿð-
äÿí èáàðÿò êÿíäëÿðèíèí áèðèíäÿí êå÷èá ýåäèðäèê. ßéèíëÿðèíäÿ
ìóíäèð îëàí ýÿíúëÿð ÿòðàôäà ôÿõðëÿ àääûìëàéûðäûëàð. Ìåéõà-
íàëàðûí áèðèíäÿí Ùîðñò Âåñåë ìàùíûñû1 áàéûðà ñöçöëöðäö.
1
Faøèñòëÿðèí ùèìíè
«Ìöùàðèáÿ áàøëàéàúàã, – Ùåëåí áèðäÿí-áèðÿ äèëëÿíäè.

– Îíà ýþðÿ ýÿëìèñÿí?»
«Ùàðàäàí áèëèðñÿí?»
«Gåîðã äåéèá. Îíà ýþðÿ ýÿëìèñÿí?»
Áóíó íèéÿ áèëìÿê èñòÿäèéèíè áàøà äöøìöðäöì. Ìÿí
éåíèäÿí ãà÷ãûíëûãäà äåéèëäèììè?
«Ùÿ, – úàâàá âåðäèì. – Ùÿì äÿ îíà ýþðÿ, Ùåëåí».
«Ìÿíè àïàðìàã èñòÿéèðäèí?»
Äèããÿòëÿ îíà áàõäûì: «Àëëàù õàòèðèíÿ, Ùåëåí, – àõûð êè,
äèëëÿíäèì. – Ùå÷ îíó äèëèíÿ äÿ ýÿòèðìÿ. Îðàäà íÿëÿð îëäó-
üóíäàí õÿáÿðèí éîõäóð. Áó, ñÿíèí ö÷öí ìàúÿðà äåéèë.
Ìöùàðèáÿ áàøëàéàíäà èñÿ ùå÷ òÿñÿââöð åäèëÿñè äåéèë. Àëìàí-
ëàðûí ùàìûñûíû è÷ÿðè àòàúàãëàð».
Äÿìèðéîë êå÷èäèíäÿ äàéàíìàëû îëäóã. Ýþçÿò÷è åâúèéèíèí
ãàáàüûíäàêû áàü÷àäà ýåîðýèíëÿð âÿ ãûçûëýöëëÿð ÷è÷ÿê à÷ìûø-
äû. Êöëÿê øëàãáàóìëàðäà îéíàéûðäû, ñàíêè, îíëàð àðôà èäèëÿð.
530 Áþéðöìöçäÿ àéðû ìàøûíëàð äà ñàõëàäû – ÿââÿëúÿ è÷èíäÿ äþðä
êþê, úèääè êèøè îòóðìóø õûðäà áèð îïåë; îíóí àðõàñûíäà èêè-
íÿôÿðëèê öñòöà÷ûã, éàøûë ìàøûí, ñöêàí àðõàñûíäà äà éàøëû áèð
ãàäûí; ñîíðà áèçÿ àç ãàëà ìöùÿððèêèíèí ñÿñè åøèäèëìÿéÿí ãàðà
ìåðñåäåñ-ëèìóçèí éàí àëäû, úÿíàçÿ àvtomobili êèìè. Ñöêàíûí
àðõàñûíäà ãàðà ìóíäèðëè áèð ÑÑ-÷è îòóðìóøäó, àðõàäà äà ñîë-
üóíñèôÿò èêè ÑÑ çàáèòè. Ìàøûí áèçÿ åëÿ ñûõ äàéàíìûøäû êè, àç
ãàëà ÿëèì ÷àòàúàãäû. Õðîìëó ýÿäÿëÿðèí ÿéëÿøäèéè ìåðñåäåñ î
ãÿäÿð ãàáàüà ýåòäè êè, àç ãàëäû ðàäèàòîðó øëàãáàóìà äÿé-
ñèí. Î, äîüðóäàí äà, è÷èíäÿ èêè ìåéèò àïàðàí úÿíàçÿ ìàøû-
íûíà îõøàéûðäû. Áèð àç ãàáàã ìöùàðèáÿäÿí äàíûøûðäûã âÿ
áóäóð, îíóí ñèìâîëó èíäè éàíûìûçäà äàéàíûá: ãàðà ìóí-
äèðëÿð, ìåéèò ñèôÿòëÿðè, ýöìöøö ìåéèò áàøëàðû âÿ äàùà ãûçûëýöë
ÿòðè ÿâÿçèíÿ, àúû éîâøàí âÿ ÷öðöíòö èéè âåðÿí ñöêóíÿò.
Ãàòàð ùÿéàòûí þçö êèìè íÿðèëäÿéÿ-íÿðèëäÿéÿ éàõûíëàøäû.
Ñöðÿò ãàòàðû èäè, éàòàã êóïåëÿðè, àü þðòöê ÷ÿêèëèìèø ìàñàëàðû
îëàí ýóð èøûãëû âàãîí-ðåñòîðàíû èëÿ. Øëàãáàóì ãàëõàíäà ìåð-
ñåäåñ äèýÿð ìàøûíëàðû êå÷èá òÿáèÿòèí ðÿíýèíè êàáóñàíÿ äÿéè-
øÿí – àüàúëàð ãàïãàðà ñêåëåòëÿðÿ áÿíçÿéèðäè – ýöëëÿ êèìè
ãàáàüà øöòöäö.
«Ìÿí äÿ ñÿíèíëÿ ýåäèðÿì», – Ùåëåí ïû÷ûëäàäû.
«Íÿ? Íÿ äåéèðñÿí?»
«Íèéÿ äÿ éîõ? – Ìàøûíû ñàõëàäû. Ñöêóò áèçÿ ñÿññèç çÿðáÿ
êèìè äÿéäè, ñîíðà ýåúÿíèí ñÿñèíè åøèòäèê. – Íèéÿ äÿ éîõ?
E
– áèðäÿí ÷îõ ùÿéÿúàíëû äèëëÿíäè. – Ìÿíè éåíÿ áóðàäà ãîé-
ìàã èñòÿéèðñÿí?» R
Úèùàçëàð ëþâùÿñèíèí éàøûë èøûüûíäà ñèôÿòè çàáèòëÿðèí ñèôÿòè

êèìè åëÿ ñîëüóíëàøäû êè, åëÿ áèë, èéóí ýåúÿñèíäÿ ñöðöíÿí þëöì
îíó äà ùàãëàìûøäû. Èíäè äÿðê åòäèì êè, ÿí ÷îõ ãîðõäóüóì
øåé åëÿ áó èìèø: ìöùàðèáÿ àðàìûçà ýèðÿúÿê âÿ î, òöüéàí
åäÿíäÿí ñîíðà áèç áèð-áèðèìèçè ùå÷ âàõò òàïìàéàúàüûã, çèðà
èíñàí ùÿð øåéè äàüûäàí çÿëçÿëÿäÿí ñîíðà, ÿí áþéöê úÿñà-
ðÿòëÿ äÿ îëñà, áó ãÿäÿð øÿõñè õîøáÿõòëèéÿ öìèä åäÿ áèëìÿçäè.
«ßýÿð ìÿíè àïàðìàüà ýÿëìÿìèñÿíñÿ, îíäà ýÿëèøèíèí
þçö ÿí áþéöê úèíàéÿòäèð! Ìÿýÿð áàøà äöøìöðñÿí?» – Ùåëåí
qÿzÿblÿ äèëëÿíäè.
«Åëÿäèð», – äåäèì.
«Îíäà íèéÿ áîéóí ãà÷ûðûðñàí?»
«Ãà÷ûðìûðàì. Àììà ñÿí áóíóí íÿ îëäóüóíó áèëìèðñÿí».
«Þçöí äÿãèã áèëèðñÿí? Îíäà íèéÿ ýÿëìèñÿí? Àììà
äöçöíö äå! Ìÿíèìëÿ áèð äÿ õóäàhafizëÿøìÿéÿ?» 531
«Éîõ».
«Îíäà íèéÿ? Áóðàäà ãàëûá èíòèùàð åòìÿéÿ?»
Áàøûìû buladûm. Àíëàäûì êè, îíóí áàøà äöøÿúÿéè áèð-
úÿ úàâàá âàð, áèðúÿ úàâàá êè, ùå÷ âàõò áàø òóòìàñà äà, îíó
èíäè äåìÿëèéÿì. Áó úàâàáû îíà âåðìÿëèéäèì.
«Ñÿíè àïàðìàüà. Áóíó ùÿëÿ äÿ áèëìèðñÿí?»
Ñèôÿòè äóðóëäó, ýþçÿëëÿøäè. Ùèðñè ñîéóäó.
«Áèëèðÿì, – ìûçûëäàäû, – Àõû áóíó ìÿíÿ äåìÿëèéäèí.
Ùÿëÿ äÿ áèëìèðñÿí êè, äåìÿëèéäèí?»
Þçöìö òîïëàäûì. «Áóíó ñÿíÿ éöç êÿðÿ äåìÿê èñòÿìè-
øÿì, Ùåëåí, ùÿð äÿãèãÿ äÿ òÿêðàðëàìàã èñòÿéèðÿì. ßí ÷îõó
äà áóíóí ãåéðè-ìöìêöí îëäóüóíó ñÿíÿ èçàù åòìÿëè îëàí-
äà äåéèðÿì».
«Ìöìêöíäöð. Ìÿíèì ïàñïîðòóì âàð».
Áèð àíëûüà ñóñäóì. Ñþç åëÿ ñÿñëÿíäè êè, ñàíêè, äöøöíúÿ-
ëÿðèìèí óòàíúàã áóëóäëàðûíäà øèìøÿê ÷àõäû.
«Ïàñïîðòóí âàð? – ùåéðÿòëÿ ñîðóøäóì. – Õàðèúè ïàñ-
ïîðò?»
ßë ÷àíòàñûíû à÷ûá ïàñïîðòóíó ÷ûõàðòäû. Nÿinki ïàñïîðòó
éîõ èäè, ùÿtta éàíûíäàéäû. Îíà ìöãÿääÿñ ãðàëà1 áàõàí êèìè
1
Ìöãÿääÿñ ãðàë – Ùÿçðÿòè Èñàíûí ñîí ýåúÿäÿ øÿðàá è÷äèéè
êàñà. Õðèñòèàí èíàíúûíà ýþðÿ, ùÿìèí êàñàäà Èñà ïåéüÿìáÿðèí ãàíû
ñàõëàíûëûð âÿ îíäàí è÷ÿí àäàì ÿáÿäè äèðèëèê ãàçàíûð.
áàõäûì. Áó, òÿêúÿ adicÿ ïàñïîðò äåéèëäè, ùÿì ãóëàã äèíú-

ëèéè, ùÿì äÿ ãàíóíóí þçö èäè.
«Ùà÷àíäàíäûð?» – ñîðóøäóì.
«Èêè èëäèð, – äåäè. – Ùÿëÿ ö÷ èë äÿ åòèáàðëûäûð. Ö÷ äÿôÿ èñòè-
ôàäÿ åòìèøÿì: áèð äÿôÿ Àâñòðèéà ùÿëÿ ìöñòÿãèë îëàíäà îðà
ýåòìÿéÿ, èêè äÿôÿ äÿ Èñâå÷ðÿéÿ».
Âÿðÿãëÿäèì. Þçöìö òîïëàìàëû îëäóì. Ýåð÷ÿêëèê áèð-
äÿí-áèðÿ ãàðøûìäà äàéàíìûøäû. ßëèìäÿ ïàñïîðò õûøûëäàéûðäû.
Ùåëåíèí Àëìàíèéàíû òÿðê åòìÿñè ëàáöäëÿøìèøäè. Äöøöíìöø-
äöì, áó, î âàõò ìöìêöí îëàð êè, î äà ìÿíèì êèìè ãà÷ûá
ñÿðùÿäè ýèçëè êå÷ñèí. Áèð ýþçö ìÿíäÿ Ùåëåí ñîðóøäó:
«×ÿòèí îëìàç, äöçäöð?»
Áàøûìëà òÿñäèãëÿäèì, ñàíêè, ýèúëÿøìèøäèì.
«Ñàäÿúÿ, ãàòàðà ìèíèá ýåäÿ áèëÿðñÿí, – äåéèá áèð äàùà
ïàñïîðòó ýþçäÿí êå÷èðäèì. Áó áàðÿäÿ ùå÷ äöøöíìÿìèø-
äèì. – Ôðàíñàéà âèçàí éîõäóð».
532 «Ñöðèõÿ ýåäèá îðäàí àëàðàì. Èñâå÷ðÿéÿ âèçà ýÿðÿê
îëìóð».
«Åëÿäèð. – Ìàòäûì-ìàòäûì îíà áàõäûì. – Áÿñ ãîùóì-
ëàðûí? – ñîðóøäóì. – Ñÿíè áóðàõàúàãëàðìû?»
«Îíëàðäàí ñîðóøàí îëìàéàúàã. Îíëàðà ùå÷ íÿ äåìÿ-
éÿúÿyÿì. Ñàäÿúÿ, äåéÿúÿyÿì êè, Ñöðèõÿ ùÿêèì éàíûíà
ýåäèðÿì. ßââÿëëÿð äÿ áåëÿ åòìèøÿì».
«Õÿñòÿñÿí êè?»
«ßëáÿòòÿ éîõ, – äåäè. – Áóíó ïàñïîðò àëìàã õàòèðèíÿ
åòìèøÿì. Áóðàäàí ÷ûõìàã ö÷öí. Àç ãàëà áîüóëóðäóì».
Éàäûìà äöøäö êè, Gåîðã îíäàí ùÿêèìäÿ îëóá-îëìà-
ìàñûíû ñîðóøìóøäó.
«Õÿñòÿ äåéèëñÿí?» – áèð äÿ ñîðóøäóì.
«Úÿôÿíýèéàòäûð. Àììà ãîùóìëàðûìû èíàíäûðìûøàì. Ãóëà-
üûì äèíú îëìàã ö÷öí, áèð äÿ áó õàðàáàäàí ÷ûõìàã ö÷öí
áåéèíëÿðèíè äîëäóðìóøàì. Áó èøäÿ Ìàðòåíñ äÿ êþìÿê åäèá.
Úûëõà àëìàíû èíàíäûðìàã êè, áÿëêÿ, Èñâå÷ðÿäÿ Áåðëèíäÿêè
ìöòÿõÿññèñëÿðäÿí ÷îõ áèëÿí áèð ùÿêèì òàïìàã ìöìêöíäöð,
õåéëè âàõò èñòÿéèð. – Áèðäÿí ýöëöá ÿëàâÿ åòäè: – Áåëÿ ùÿññàñ
îëìà! Ñþùáÿò þëöì-ãàëûìäàí ýåòìèð âÿ áó, ýåúÿ âàõòû ñèñ-
äÿ-äóìàíäà ãà÷ûø äà äåéèë. Ñàäÿúÿ îëàðàã ìöàéèíÿäÿí
êå÷ìÿê ö÷öí ñàáàù áèð íå÷ÿ ýöíëöéöíÿ Ñöðèõÿ éîëà äöøö-
ðÿì, ÿââÿëëÿð åòäèéèì êèìè. Áÿëêÿ, îðàäà ñÿíè äÿ ýþðäöì,
ÿýÿð îðàäà îëàúàãñàíñà. Éàõøûìû ñÿñëÿíèð?»
E
«Ùÿ, – äåäèì. – Àììà ñöð ýåäÿê. Ìÿí áó ñààò áàøû
ýàù ãàéíàð, ýàù äà áóç êèìè ñîéóã ñóéà ñàëûíàí âÿ ôÿðãè R
ùèññ åòìÿéÿí àäàì êèìèéÿì. Íèéÿ áó ùàãäà ùå÷ äöøöíìÿ-

ìèøÿì? Ùÿð øåé ãÿôèëäÿí åëÿ àäèëÿøèá êè, ÑÑ äÿñòÿñèíèí
èíäèúÿ ìåøÿäÿí öñòöìöçÿ òþêöëÿúÿéèíäÿí äÿ ãîðõóðàì».
«Àäàì ÷àøáàø ãàëàíäà ùÿð øåé öçäÿí àäè ýþðöíöð,
ÿçèçèì, – ÷îõ èíúÿ âÿ ìöëàéèì äèëëÿíäè. – Ãÿðèáÿ áèð êîì-
ïåíñàñèéà! Ùÿìèøÿ áåëÿ îëóð?»
«Èñòÿðäèì, áó áàðÿäÿ ùå÷ âàõò äàíûøìàéàã».
Ìàøûí òîçëó éàé éîëóíäàí àñôàëòà ÷ûõäû.
«Ùÿìèøÿ áó úöð éàøàìàüà äà ùàçûðàì», – ùå÷ áèð
ìÿéóñëóã íèøàíÿñè îëìàäàí äåäè.
***
Ìÿíèìëÿ ìåùìàíõàíàéà ýåòäè. Âÿçèééÿòèìÿ òåç óéüóí-
ëàøìàñû ìÿíè ùåéðàí ãîéìóøäó. 533
«Ùîëëà ãÿäÿð ìÿí äÿ ýÿëÿúÿyÿì, – äåäè. – Òÿê êèøèëÿð
äàùà ÷îõ øöáùÿ îéàäûð, íÿèíêè êèøè èëÿ ãàäûí».
«×îõ òåç þéðÿíèðñÿí».
Áàøûíû áóëàäû.
«Ñÿí ýÿëìÿçäÿí ãàáàã þéðÿíìèøÿì. ×óüóëëóã èëëÿðèíäÿ.
Ìèëëè éöêñÿëèø éåðäÿí ãàëäûðûëàí äàø êèìèäèð, àëòûíäàí úöð-úöúö
÷ûõûð. Âóëãàðëûüû þðò-áàñäûð åäÿí ïàôîñëó ñþçëÿð äÿ òàïûðëàð».
Ìåùìàíõàíà÷û à÷àðûìû âåðäè âÿ ìÿí îòàüà ãàëõäûì.
Ùåëåí ìÿíè ýþçëÿìÿê ö÷öí àøàüûäà ãàëäû.
×àìàäàíûì ãàïûíûí éàíûíäàêû éöê éåðèíäÿ èäè. Áó sadÿ
îòàüû ýþçäÿí êå÷èðäèì. Èíäèéÿ ãÿäÿð ãàëäûüûì îòàãëàðäàí
áèðè èäè. Íåúÿ ýÿëèá-÷àòäûüûìû éàäà ñàëìàã èñòÿäèì, ôÿãÿò õàòè-
ðÿëÿðèì ÷îõäàí ó÷óá-ýåòìèøäè. Àíëàäûì êè, äàùà ñàùèëäÿ äÿ
äåéèëÿì, ýèçëÿíìèðÿì, ÷àéà áàõûá òàõòàíûí öñòöíäÿ ñó èëÿ áèð-
ýÿ àõìûðàì. Þçöìëÿ ýþòöðäöéöì ÷àìàäàíû ÿââÿëúÿ àëäûüû-
ìûí éàíûíà ãîéäóì. Ñîíðà àøàüû, Ùåëåíèí éàíûíà ãàéûòäûì.
«Íÿ ãÿäÿð âàõòûí âàð?» – ñîðóøäóì.
«Ìàøûíû áó ýåúÿ ãàéòàðìàëûéàì».
Îíó äèããÿòëÿ ñöçäöì. Êþíëöìäÿí åëÿ êå÷äè êè, áèð
àíëûüà äèëèì òóòóëäó. Ùîëëäàêû ãîíóð, éàøûë êöðñöëÿðÿ, ìåù-
ìàíõàíà÷ûíûí ïèøòàõòàñûíà, ýóð èøûã àëòûíäàêû ÷îõëó ìÿêòóá
òàõ÷àëû ìàñàéà äèããÿòëÿ áàõûá áàøà äöøäöì êè, Ùåëåíè îòà-
üûìà àïàðìàã ìöìêöí îëìàéàúàã.
«Áèðëèêäÿ øàì åäÿðäèê, – äåäèì. – Ýÿë þçöìöçö åëÿ

àïàðàã êè, åëÿ áèë, ñàáàù áèð äÿ ýþðöøÿúÿéèê».
«Ñàáàù éîõ, – úàâàá âåðäè. – Áèðèñè ýöí».
Áèðèñè ýöíöí îíóí ö÷öí þçÿë áèð ìÿíàñû îëìàëûéäû; ìÿí-
äÿí þòðö èñÿ áó òÿãðèáÿí ùå÷ âàõò êèìè áèð øåé èäè, éàõóä àç
óäóøëó âÿ óäóøñóç áèëåòëè ëîòåðåéà äåìÿê èäè. Ùÿéàòûìäà áó
áèðèñèýöíëÿðè íÿ ãÿäÿð éàøàìûøàì! Âÿ ùå÷ áèðè äÿ ýþçëÿäèéèì
êèìè îëìàéûá.
«Áèðèñè ýöí, – äåäèì. – Áèðèñè ýöí, éà áèð ýöí ñîíðà.
ßñÿí êöëÿéèí ñÿìòèíäÿí àñûëûäûð. Ýÿë áó ýöí î ùàãäà äöøöí-
ìÿéÿê».
«Ùå÷ íÿ ùàãäà äöøöíìöðÿì», – úàâàá âåðäè.
Áþéöê êèëñÿíèí éàíûíäàêû çèðçÿìèdÿ ãÿäèì àëìàí öñëó-
áóíäà dözÿläiëìiø ðåñòîðàíà ýåòäèê, áîø áèð ìàñà òàïûá
ÿéëÿøäèê; áóðàäàí áèçÿ ãóëàã àñàí îëìàçäû. Áèð øöøÿ øÿðàá
ñèôàðèø âåðäèì âÿ áèç ëàçûìè øåéëÿðè ìöçàêèðÿ åòäèê. Ùåëåí
534 ñàáàù Ñöðèõÿ éîëà äöøìÿê èñòÿéèðäè. Îðàäà ìÿíè ýþçëÿéÿ-
cÿêäè. Ìÿí Àâñòðèéà âÿ Ðeéí öçÿðèíäÿí òàíûäûüûì éîëó ñå÷ÿ-
úÿêäèì âÿ Ñöðèõÿ ÷àòàíäà îíà çÿíý åäÿúÿêäèì.
«Áÿñ ýÿëìÿñÿí?» – ñîðóøäó.
«Èñâå÷ðÿ ùÿáñõàíàëàðûíäàí ìÿêòóá éàçìàüà èúàçÿ âåðè-
ëèð. Áèð ùÿôòÿ ýþçëÿéÿðñÿí. Ìÿíäÿí õÿáÿð ÷ûõìàñà, ýåðè ãàéû-
äàðñàí».
Õåéëè ìÿíÿ áàõäû. Íÿ äåäèéèìè áèëèðäè. Àëìàí ùÿáñõàíà-
ëàðûíäàí ìÿêòóá éàçìàã èìêàíû äàùà éîõ èäè.
«Ñÿðùÿä ìþùêÿì ãîðóíóð?» – ïû÷ûëòû èëÿ ñîðóøäó.
«Éîõ, – äåäèì. – Áó ùàãäà äà ÷îõ äöøöíìÿ. Áóðà ýÿë-
ìèøÿìñÿ, áóðàäàí íèéÿ ÷ûõà áèëìÿéèì?»
Âèäà ìÿðàñèìèíäÿí þòöøìÿê èñòÿäèê, ëàêèí òàì áàúàð-
ìàäûã. Aramûzda nÿùÿíý, ãàïãàðà áèð ñöòóí äàéàíìûøäû
âÿ åäÿ áèëäèéèìèç éåýàíÿ øåé î îëäó êè, îíóí áþéöð-áàøûí-
äàí äàøëàøìûø ñèôÿòèìèçÿ mömkön qÿdÿr íÿçÿð ñàëà áèëäèê.
«Áåø èë ãàáàã îëäóüó êèìèäèð, – äåäèì. – Àíúàã áó
äÿôÿ èêèìèç äÿ ýåäèðèê». Ùåëåí áàøûíû òÿðïÿòäè.
«Åùòèéàòëû îë! – äåäè. – Àëëàùû ñåâÿðñÿí, åùòèéàòëû îë! Úþç-
ëÿéÿúÿyÿì. Áèð ùÿôòÿäÿí äÿ ÷îõ! Íÿ ãÿäÿð èñòÿñÿí. ×îõ ðèñê
åòìÿ!»
«Îëàúàüaì. Ýÿë áó áàðÿäÿ äàíûøìàéàã. Åùòèéàòû ÿläÿn
verÿ áèëÿðèê. ßläÿn derdikmi, qurtardû». – ßëèíè ÿëèìèí
öñòöíÿ ãîéäó.
E
«Ñÿíèí ýÿëèøèíè éàëíûç èíäè äÿðê åäèðÿì! Èíäè, ñÿí ýåäÿí-
äÿ! ×îõ ýåú!» R
«Ìÿí äÿ, – äåäèì. – Ùå÷ îëìàñà, èíäè èñÿ áèëèðèê».

«×îõ ýåú, – áóðíóíóí àëòûíäà äåäè. – Éàëíûç èíäè, ñÿí
ýåäÿíäÿ».
«Òÿêúÿ èíäè éîõ. Ùÿìèøÿ áèëìèøèê. Éîõñà ýÿëÿðäèììè,
ñÿí äÿ ìÿíè ýþçëÿéÿðäèíìè? Éàëíûç èíäè áóíó áèð-áèðèìèçÿ
äåéÿ áèëèðèê».
«Ìÿí ùÿìèøÿ ýþçëÿìÿìèøÿì», – äåäè.
Ñóñäóì. Ìÿí þçöì äÿ ýþçëÿìÿìèøäèì, ëàêèí áèëèðäèì
êè, áóíó îíà äåìÿéÿ ùàããûì éîõäóð. ßí àçû èíäè. Ùå÷ áèðè-
ìèç ùå÷ íÿ ýèçëÿòìèðäèê, ùå÷ êÿñ þçöíö ìöäàôèÿ åòìèðäè.
Ùà÷àíñà áèðýÿ þìöð ñöðÿñè îëñàéäûã, î, Ìöíñòåðäÿêè áó
ñÿñ-êöéëö ðåñòîðàíäàêû ùàçûðêû àí îëàúàãäû, áó àíà äà þçö-
ìöçäÿ ýöú âÿ þçöíöòÿñäèã òàïìàã ö÷öí ùÿð áèðèìèç òÿê-
ëÿíÿðÿê òÿêðàð-òÿêðàð ãàéûäà áèëÿúÿêäèê. Î, áàõà áèëÿúÿéèìèç
áèð àéíà îëàúàãäû âÿ áèçÿ èêè øÿêèë ýþñòÿðÿúÿêäè: áèðè – òàëå- 535
yinèí áèçè íåúÿ äîëàìàñû, äèýÿðè – îíóí áèçè íÿéÿ ÷åâèðìÿñè
âÿ ùÿð èêèñè äÿ ùÿääÿí çèéàäÿ; àäàì áèðèíúè øÿêëèíè èòèðÿíäÿí
ñîíðà ùÿìèøÿ éàíëûøëûãëàð áàøëàéûð.
«Èíäè èñÿ ýåò, – äåäèì. – Åùòèéàòëû îë. Áÿðê ñöðìÿ».
Äîäàãëàðû ñÿéðèäè. Éàëíûç ñþçöìö áèòèðäèêäÿí ñîíðà
êèíàéÿíè äÿðê åäÿ áèëäèì. Êþùíÿ åâëÿðèí àðàñûíäà, êöëÿêëè
êö÷ÿäÿ äàéàíìûøäûã.
«Ñÿí åùòèéàòëû îë, – ïû÷ûëäàäû. – Ñÿíèí áóíà äàùà ÷îõ
åùòèéàúûí âàð».
Áèð ìöääÿò îòàüûìäà ãàëäûì, àõûðäà äþçÿ áèëìÿäèì.
Âàüçàëà ýåäèá Ìöíõåíÿ áèð áèëåò àëäûì âÿ ãàòàðëàðûí úÿäâÿ-
ëèíè ýþòöðäöì. Ùÿìèí àõøàì éîëà äöøÿí áèðè âàðäû. Îíóíëà
ýåòìÿéè ãÿðàðà àëäûì.
Øÿùÿð ñÿññèçëèéÿ ãÿðã îëìóøäó. Êèëñÿ ìåéäàíûíûí éàíûí-
äàí þòöá àéàã ñàõëàäûì. Ãàðàíëûãäà ãÿäèì áèíàíûí éàëíûç
áèð ùèññÿñèíè ýþðÿ áèëäèì. Ùåëåíè âÿ ýÿëÿúÿêäÿ áàø âåðÿ áèëÿ-
úÿêëÿðè äöøöíäöì âÿ ùÿìèí ýÿëÿúÿê êèëñÿíèí êþëýÿñèíäÿêè
ùöíäöð ïÿíúÿðÿëÿð êèìè ÿçÿìÿòëè âÿ òóòãóí ýþðöíäö; äàùà
þçöìÿ äÿ àéäûí äåéèëäè êè, îíóí õàðèúÿ ýåòìÿñèíÿ ðàçûëûã âåð-
ìÿéèì äöçýöí èäèìè, éàõóä áó, áèçè ôÿëàêÿòÿ ñöðöêëÿìÿéÿ-
úÿêäèìè, ìÿí èðàäÿìäÿí êÿíàðäà áèð úèíàéÿòìè åòìèøÿì,
éà äà ýþðöíìÿìèø áèð ìÿðùÿìÿòÿìè éîë âåðìèøÿì; áÿëêÿ
äÿ, áó ùÿì î, ùÿì äÿ áó èäè.
Ìåùìàíõàíàíûí éàõûíëûüûíäà áîüóã äàíûøûã âÿ àääûì

ñÿñëÿðè åøèòäèì. Èêè ÑÑ-÷è åâèí ãàïûñûíäûí áèð êèøèíè ñöðöéÿ-
ñöðöéÿ êö÷ÿíèí îðòàñûíà ñàëäû. Êö÷ÿ ôÿíÿðèíèí èøûüûíäà êèøè-
íèí öçöíö ýþðäöì. Ñèôÿò ìóì êèìè øóìàë èäè, àüçûíûí ñàü
òÿðÿôèíäÿí ãàðà ãàí ëÿêÿñè ÷ÿíÿñèíÿ ãÿäÿð óçàíûðäû. Áàøû
òÿïÿäÿí êå÷ÿë èäè, ýèúýàùëàðûíäà ãàðà òöê âàðäû. Ýþçëÿðè
ýåíèø à÷ûëìûøäû âÿ îðà ñîíñóç äÿùøÿò äîëìóøäó êè, áåëÿ-
ñèíè ëàï ÷îõäàíäûð ýþðìÿìèøäèì. Êèøè ñóñóðäó. Ìöøàéiÿò-
÷èëÿðè îíó ýàù èòÿëÿéèð, ýàù äà ãàáàüà äàðòûðäûëàð. ×îõ äà
ñÿñ-êöé ñàëìûðäûëàð; áó ìÿíçÿðÿäÿ íÿñÿ ýèçëè, êàáóñàíÿ áèð
øåé âàðäû. ÑÑ-÷èëÿð éàíûìäàí êå÷ÿíäÿ àúûãëû-àúûãëû, ùÿäÿ
èëÿ ìÿíÿ áàõäûëàð âÿ äóñòàã èôëèú áàõûøëàðû èëÿ ìÿíè ñözöá
êå÷äè, éàðäûì äèëÿéÿí áèð ùÿðÿêÿò åòäè âÿ äîäàãëàðû òÿðïÿí-
äè, ëàêèí ñÿñ ÷ûõìàäû. Áó, áÿøÿðèééÿòèí þëìÿç ñÿùíÿñè èäè –
çîð íþêÿðëÿðè, ãóðáàí âÿ ÿáÿäè ö÷öíúö àäàì, òàìàøà÷û,
ÿëëÿðèíè ãàëäûðìàéàí, ãóðáàíû ìöäàôèÿ åòìÿéÿí, îíó ãóð-
536 òàðìàüà ÷àëûøìàéàí òàìàøà÷û, ÷öíêè î, þç òÿùëöêÿñèçëèéè-
íèí äÿðäèíè ÷ÿêèð, åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ øÿõñè òÿùëöêÿñèçëèéè
ùÿìèøÿ ãîðõó è÷èíäÿ îëóð.
Áèëèðäèì êè, äóñòàã ö÷öí ùå÷ íÿ åäÿ áèëìÿéÿúÿyÿì.
Ñèëàùëû ÑÑ-÷èëÿð ìÿíÿ àñàíëûãëà ýöú ýÿëÿðäèëÿð; êèìèíñÿ îõøàð
áèð ìÿíçÿðÿ ùàããûíäà ìÿíÿ ñþéëÿäèêëÿðè éàäûìà äöøäö.
Î, ÑÑ-÷èíèí áèð íÿôÿð éÿùóäèíè ùÿáñ åòäèéèíè, îíó ÿçèøäèðäè-
éèíè ýþðöá êþìÿéÿ ýåäèá; ÑÑ-÷èíè ùóøóíó èòèðÿíÿ ãÿäÿð
äþéöá âÿ äóñòàüà ãûøãûðûá êè, ãà÷ñûí. Àììà äóñòàã õèëàñ-
êàðûíà ñþéÿðÿê áèëäèðèá êè, î éàëíûç èíäè éåðëè-äèáëè áàòäû, ÷öíêè
äöøäöéö áó âÿçèééÿòè äÿ îíóí öñòöíÿ éûõàúàãëàð âÿ ùû÷ãûðà-
ùû÷ãûðà ñó äàëûíúà ýåäèá êè, ÑÑ-÷èíè áàéûëìàäàí àéûëòñûí,
î äà áóíó þëöìÿ ñöðöêëÿéÿ áèëñèí. Ùÿìèí ùåêàéÿò éàäûìà
äöøäö; áóíà áàõìàéàðàã êþìÿêñèçëèéèí, þçöíÿ íèôðÿòèí,
ãîðõóíóí ìÿíýÿíÿñèíäÿ, áàøãàëàðû ãÿòëÿ éåòèðèëÿðêÿí þç
òàëåéèíè äöøöíìÿ éåëáåéèíëèéèíäÿ ùàëûì åëÿ ïîçóëäó êè, ìåù-
ìàíõàíàéà ãàéûäûá øåéëÿðèìè ýþòöðäöì âÿ âàõòà ùÿëÿ ÷îõ
ãàëñà äà, âàüçàëà éîëëàíäûì. Ìåùìàíõàíàíûí îòàüûíäà ýèç-
ëÿíìÿêäÿíñÿ, ýþçëÿìÿ çàëûíäà îòóðìàã ìÿíÿ äàùà ìöíà-
ñèá ýþðöíäö. Áóíóíëà åòäèéèì ðèñê, óøàãñàéàüû äà îëñà,
äóéüóëàðûìà ÿí àçû éöíýöë áèð ñûüàë ÷ÿêäè.
E
R
ÂÛÛÛ

Áöòöí ýåúÿíè âÿ åðòÿñè ýöíö ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿäÿí ãàòàðëà
Àâñòðèéàéà ýåòäèì. Ãÿçåòëÿð ìöùàðèáÿ xÿbÿrlÿrini dÿ östÿlÿ-
yÿn ñÿðùÿä ïîçóíòóëàðû áàðÿäÿ òÿëÿáëÿð, áÿéàíàòëàð âÿ ðÿñìè
ìÿëóìàòëàðëà äîëó èäè, ÿí ìàðàãëûñû äà î èäè êè, ýöúëö ìèëëÿò-
ëÿð çÿèôëÿðè òÿúàâöçäÿ ñó÷ëàéûðäû. Ùÿðáè äÿñòÿëÿð äàøûéàí ÷îõëó
ãàòàð ýþðäöì, ëàêèí ñþùáÿò åòäèéèì àäàìëàðûí ÿêñÿðèééÿòè
ìöùàðèáÿíèí îëàúàüûíà èíàíìûðäû. Ýþçëÿéèðäèëÿð êè, þòÿíèëêèíèí
àðäûíúà ùÿð äÿôÿ éåíè áèð Ìöíõåí ñàçèøè îëàúàã âÿ Àâðîïà åëÿ
çÿèô âÿ ìÿíÿâèééàòñûçäûð êè, Àëìàíèéà èëÿ ìöùàðèáÿéÿ úöðÿò
åòìÿç. Ôðàíñà èëÿ êÿñêèí ôÿðã äÿ áóíäàéäû, îðàäà ùÿð êÿñ
áèëèðäè êè, ìöùàðèáÿ ãà÷ûlìàçäûð; àõû ùÿäÿ àëòûnäà îëàí ùÿìè-
øÿ ÷îõ øåé áèëèð âÿ äàùà òåç áèëèð, íÿèíêè ùöúóì åäÿí òÿðÿô.
Ôåëäêèðõÿ ýÿëèá ïàíñèîíàòëàðûí áèðèíäÿ áàëàúà áèð îòàã 537
òóòäóì. Éàé ýèðìèøäè, òóðèñò mþvsömö áàøëàìûøäû, îäóð êè
äèããÿò ÷ÿêìèðäèì. Éàíûìäàêû èêè ÷àìàäàí ìÿíè ùþðìÿòÿ
ìèíäèðìèøäè. Îíëàðà äþíöê ÷ûõìàüû ãÿðàðà àëäûì, ÿë-àéà-
üûìà äîëàøìàéàí àéûí-îéóíóìó ýþòöðìÿéè qÿt etäèì.
Îíëàðû àðõà ÷àíòàéà ãàáëàøäûðäûì, áåëÿäÿ àç íÿçÿðÿ ÷àðïìàã
îëàðäû. Îòàüûí ïóëóíó ãàáàãúàäàí áèð ùÿôòÿëèê þäÿäèì.
Åðòÿñè ýöí éîëà ÷ûõäûì. Ýåúÿ éàðûéà ãÿäÿð ñÿðùÿäèí
éàõûíëûüûíäàêû òàëàäà ýèçëÿíäèì. Àüúàãàíàäëàðûí ÿââÿëúÿ
ìÿíè ýþëÿ necÿ soxduüunu ùÿëÿ äÿ óíóòìàìûøàì, õûðäà
ýþëöí äóïäóðó ñóéóíäà ìÿñêÿí ñàëìûø ýþé òðèòîí1 íÿçÿ-
ðèìäÿí ãà÷ìàäû. Kÿkilli èäè, ùàâà àëìàã ö÷öí ùÿðäÿí
ñóéóí öçöíÿ ÷ûõûðäû. Ùÿðäÿí äÿ ñàðû-ãûðìûçû õàëëû ãàðíûíû
ýþñòÿðèðäè. Îíà áàõà-áàõà äöøöíöðäöì êè, äöíéà áó ýþë-
ìÿ÷ÿäÿ îíà þç ñÿðùÿäèíè ãîéóá. Êè÷èê ñó ùþâçÿñè îíóí
ö÷öí ùÿì Èñâå÷ðÿ, ùÿì Àëìàíèéà, ùÿì Ôðàíñà, ùÿì Àôðè-
êà, ùÿì äÿ Éîêîøàìà èäè, ùàìûñû áèð éåðäÿ. Ãàéüû íÿ îëäó-
üóíó áèëìÿäÿí ñóäà áàòûá-÷ûõûðäû, àõøàìëà òàì ùÿìàùÿíý.
Áèð-èêè ñààò éàòûá þçöìÿ ýÿëäèì. Þçöìÿ äÿ ÷îõ àðõàéûí
èäèì. Îí äÿãèãÿäÿí ñîíðà éàíûìäà áèð ýþìðöê÷ö ïåéäà
îëäó, çàëûì îüëó, åëÿ áèë, éåðäÿí ÷ûõäû.
«Äóðóí! Òÿðïÿíìÿéèí! Íÿ åäèðñèíèç áóðàäà?» Ýþðöíöð,
÷îõäàíäûð ãàðàíëûãäà ïóñóðìóø. Çèéàíñûç éîë àäàìûéàì
1
Triton – kÿðòÿíêÿëÿéÿ îõøàð ùåéâàí
èçàùûìû âåúèíÿ äÿ àëìàäû. «Áóíëàðûí ùàìûñûíû ýþìðöê ìÿí-

òÿãÿñèíäÿ äàíûøàðñàí», – äåäè âÿ äàáàíà ÷ÿêèëìèø ñèëàùû èëÿ
ìÿíè ãàáàüûíà ãàòûá ýåðè, íþâáÿòè ìÿíòÿãÿéÿ àïàðìàüà
áàøëàäû.
Òàïäàíìûø ùÿøÿðàò êèìè éåðèéèðäèì, áåéíèì êöòëÿøìèø-
äè, éàëíûç áàëàúà áèð êöíúö àéûã èäè – áóíóí ÿëèíäÿí íåúÿ
÷ûõûì? Ôÿãÿò ìöìêöíñöç èäè; ìÿìóð þç èøèíè ýþçÿë áèëèðäè.
Àðõàìúà ýÿëÿðÿê ëàçûìè ìÿñàôÿíè ñàõëàéûðäû; ãÿôèëäÿí ùöúóì
÷ÿêÿ áèëìÿçäèì, ÷ÿêñÿì äÿ, áåøúÿ àääûì äà àðàëàíà áèë-
ìÿçäèì, ìÿíè éåðèìäÿúÿ ýöëëÿëÿéÿðäè.
Ýþìðöê ìÿíòÿãÿñèíäÿ áàëàúà áèð îòàüûí àüçûíû à÷ûá äåäè:
«Êå÷èí è÷ÿðè. Áóðäà ýþçëÿéèí».
«Íÿ ãÿäÿð?»
«Äèíäèðìÿ áàøëàéàíà ãÿäÿð».
«Èíäè áàøëàéà áèëìÿçñèniç? Åëÿ áèð èø ýþðìÿìèøÿì êè,
ìÿíè è÷ÿðè ñàëàñûíûç».
538 «Îíäà íàðàùàò îëìàüûíûçà äà äÿéìÿç».
«Ãÿòè íàðàùàò äåéèëÿì, – äåéèá àðõà ÷àíòàìû éåðÿ ãîé-
äóì. – Áóéóðóá áàøëàéà áèëÿðñèíèç».
«Ùàçûð îëàíäà áàøëàéàðûã», – äåéèá ùÿääÿí àðòûã ýþçÿë âÿ
àü äèøëÿðèíè ýþñòÿðäè. Îíäà îâ÷ó ýþðêÿìè âÿ îâ÷ó òÿñèðè âàðäû.
«Áó èøëÿðÿ áàõàí àäàìûìûç ñÿùÿð òåçäÿí ýÿëÿúÿê. Êðåñ-
ëîäà éàòà áèëÿðñèíèç. Úÿìè áèð-èêè ñààò ÷ÿêÿð. Ùàéë Ùèòëåð!»
Îòàüû ýþçäÿí êå÷èðäèì. Ïÿíúÿðÿéÿ äÿìèð áàðìàãëûãëàð
âóðóëìóøäó; ãàïû ìþùêÿì èäè âÿ ÷þë òÿðÿôäÿí êèëèäëÿíìèøäè.
Ãà÷à áèëìÿçäèì. Öñòÿëèê, ÷þëäÿí àäàì ñÿñè ýÿëèðäè. Îòóðóá
ýþçëÿäèì. Âÿçèééÿò ôÿíà èäè. Ñÿìà ÿââÿëúÿ áîçàðäû, ñîíðà
ýþéÿðäè âÿ èøûãëàøäû. Éåíèäÿí ñÿñëÿð åøèòäèì âÿ áóðíóìà
ãÿùâÿ èéè ýÿëäè. Ãàïû à÷ûëäû. Þçöìö åëÿ ýþñòÿðäèì êè, ýóéà,
éóõóäàí òÿçÿ äóðóðàì, ÿñíÿäèì. Ýþìðöê÷ö è÷ÿðè ýÿëäè;
ãûðìûçû ñèôÿòè âàðäû, ýîìáóëëóüóíäàí àç ãàëà ïàðòëàéàúàãäû
âÿ îâ÷óäàí õåéëè àðõàéûí ýþðöíöðäö.
«Àõûð êè, – äåäèì. – Áóðàäà éàòìàã úÿùÿííÿì ÿçàáûäûð».
«Ñÿðùÿääÿ íÿ åäèðñèíèç? – äåéèá àðõà ÷àíòàìû éîõëà-
ìàüà áàøëàäû. – Àðàäàí ÷ûõûðäûnûç? Ãà÷àãìàë÷ûëûã?»
«Êþùíÿ øàëâàðëàðëà ãà÷àãìàë÷ûëûã åòìèðëÿð, – úàâàá âåð-
äèì. – Åëÿúÿ äÿ ýåéèëìèø êþéíÿêëÿðëÿ».
«Ýþçÿë. Îíäà áóðàäà íÿ èøèíèç âàðäû?» ×àíòàìû áèð ãûðà-
üà ãîéäó. Áèðäÿí úèáèìäÿêè ïóë éàäûìà äöøäö. Òàïñàéäû,
áàòìûøäûì. ×îõ ýöìàí êè, öñòöìö àõòàðìàéàúàãäû.
E
«Ýåúÿ Ðeéíÿ áàõìàã èñòÿéèðäèì, – ýöëöìñÿéèá äåäèì.
– «Òóðèñòÿì. Þçö äÿ ðîìàíòèê». R
«Ùàðàäàí ýÿëèðñèniç?»

Ùàðàäàí ýÿëäèéèì éåðèí âÿ ïàíñèîíàòûí àäûíû äåäèì.
«Áó ýöí òåçäÿí îðà ãàéûòìàã èñòÿéèðäèì, – ñþçöìÿ
äàâàì åòäèì. – ×àìàäàíëàðûì îðàäàäûð, áèð ùÿôòÿëèê ãàëìà
ïóëóíó äà ÿââÿëúÿäÿí þäÿìèøÿì. Ìÿíúÿ, áóíäàí ãà÷àã-
ìàë÷ûëûã èéè ýÿëìèð, ùÿ?»
«Áåëÿ-áåëÿ èøëÿð, – úàâàá âåðäè. – Ùÿð øåéè éîëóíà ãîéà-
ðûã. Áèð ñààòäàí ñîíðà àðõàíûçúà ýÿëÿúÿyÿì. Áèðëèêäÿ îðà
ýåäÿðèê. Áàõàã ýþðÿê, ÷àìàäàíëàðäà íÿéèíèç âàð».
***
Éîë õåéëè óçàã èäè. Ýîìáóë äà ãîéóí èòè êèìè àéûã-ñàéûã.
Våëîñèïåäèíè éàíûìúà ñöðÿ-ñöðÿ ñèãàðåò ÷ÿêèðäè. Íÿùàéÿò,
ýÿëèá ÷àòäûã. 539
«Ýÿëäè êè! – êèìñÿ ïÿíúÿðÿäÿí ãûøãûðäû. Àçúà ñîíðà
ñàùèáÿ ãàðøûìäà äàéàíäû. Ùÿéÿúàíäàí ùèíä ãóøó êèìè
ãûçàðìûøäû. – Âàé Àëëàù, ôèêèðëÿøäèê êè, áàøûíûçà áèð èø ýÿëèá!
Ýåúÿíè ùàðàäà ãàëìûøäûíûç àõû?»
Ãàäûí ñÿùÿð òåçäÿí à÷ûëìàìûø ÷àðïàéûìû ýþðÿíäÿ ôèêèð-
ëÿøèá êè, ìÿíè ãÿòëÿ éåòèðèáëÿð. Ýóéà, áèð íå÷ÿ ãàðÿò áàñãûíû
åòìèø êèìñÿ áó ÿòðàôëàðäà äîëàøûðìûø. Îíà ýþðÿ äÿ ïîëèñ
÷àüûðûá. Ãàäûíäàí ñîíðà ïîëèñ ÷þëÿ ÷ûõäû. Î äà áèçèì îâ÷ó-
éà áÿíçÿéèðäè.
«Àçìûøäûì, – áàúàðäûüûì ãÿäÿð àðõàéûí äèëëÿíäèì. – Åëÿ
ýþçÿë áèð ýåúÿéäè êè! Óøàãëûãäàí áÿðè áèðèíúè êÿðÿéäè êè, à÷ûã
ùàâàäà éàòûðäûì. ×îõ ýþçÿë èäè. Ñèçè íàðàùàò åòäèéèìÿ ýþðÿ
õÿúàëÿò ÷ÿêèðÿì. Ùåéèô êè, ÷àøûá ñÿðùÿäÿ ãÿäÿð ýåòìèøÿì.
Ëöòôÿí, ýþìðöê÷öéÿ äåéèí êè, áóðàäà éàøàéûðàì».
Ñàùèáÿ äåäè. Ýþìðöê÷ö ðàçû ãàëäûüûíû áèëäèðäè; àììà
ïîëèñ ñàéûãëûã ýþñòÿðèá ñîðóøäó:
«Ùàðàäàí ýÿëèðñèniç? Ñÿðùÿääÿí? Ñÿíÿäëÿðèíèç âàð?
Êèìñèniç?»
Áèð àíëûüà íÿôÿñèì äóðäó. Ùåëåíèí ïóëëàðû ãîéóí úèáèì-
äÿéäè, òàïñàéäû, øöáùÿëÿíÿúÿêäè êè, îíó ýèçëè éîëëà Èñâå÷ðÿéÿ
êå÷èðìÿê èñòÿìèøÿì; åëÿ ùÿìèí àí äà ìÿíè è÷ÿðè àòàúàãäû-
ëàð. Ñîíðàñû íåúÿ îëàúàãäû, áóíó áèð Àëëàù áèëèð.
Àäûìû äåäèì, àììà ùÿëÿëèê ïàñïîðòóìó ýþñòÿðìÿäèì;
àëìàíëàðûí, åëÿúÿ äÿ àâñòðèéàëûëàðûí þç âÿòÿíëÿðèíäÿ ïàñïîðòà

åùòèéàúû îëìóð.
«Êèì áèçÿ ñöáóò åäÿð êè, ñèç àõòàðäûüûìûç úàíè äåéèëñèniç?
– îâ÷óéà îõøàéàí ïîëèñ äèëëÿíäè. Ýöëäöì. – Ýöëìÿëè íÿ âàð
êè, – ùèðñëÿ äàâàì åäèá gþìðöê÷ö èëÿ áÿðàáÿð ÷àìàäàíûìû
àõòàðìàüà áàøëàäû.
Þçöìö åëÿ àïàðûðäûì êè, ýóéà, ìÿíèìëÿ ìÿçÿëÿíèðëÿð,
àíúàã ïóëó öñòöìäÿ òàïñàéäûëàð, áóíó íåúÿ èçàù åäÿúÿ-
éèìè áèëìèðäèì. Ãÿðàðà àëäûì, äåéèì êè, áó òÿðÿôëÿðäÿ õûðäà-
ïàðà àëâåð åòìÿê íèééÿòèì âàðäû.
Þçöìö äÿ ùåéðÿòëÿíäèðÿí áèð èø áàø âåðäè, ìÿìóð èêèíúè
÷àìàäàíûí éàí ýþçöíäÿí ìÿíÿ ìÿëóì îëìàéàí áèð ìÿê-
òóá òàïäû. Áó, Îñíàáðöêäÿí ýþòöðäöéöì, êå÷ìèøäÿí ãàëàí
àéûí-îéóíóìó Ùåëåíèí ãàáëàøäûðäûüû âÿ þçö èëÿ ýÿòèðäèéè
÷àìàäàí èäè. Ïîëèñ ìÿêòóáó à÷ûá îõóìàüà áàøëàäû. Ìàðàãëà
ìÿêòóáà áàõäûì; íÿ îëäóüóíó áèëìÿäèì âÿ äöøöíäöì êè,
540 êàø î ãÿäÿð äÿ ÿùÿìèééÿòè îëìàéàí êþùíÿ éàçûëàðäàí áèðè
îëàéäû. Ìÿìóð äîíãóëäàíäû, áàøûíû ãàëäûðûá öçöìÿ áàõäû:
«Éîçåô Øâàðñ ñèçñèíèç? – Áàøûìëà òÿñäèãëÿäèì. – Íèéÿ
î ñààòúà äåìÿäèíèç?» – ñîðóøäó.
«ßââÿëúÿ äåäèì àõû», – úàâàá âåðèá ÷àï îëóíìóø ìÿê-
òóáóí áàøëûüûíû àðõà òÿðÿôäÿí îõóìàüà ÷àëûøäûì.
«Äöçäöð, äåìèøäè», – ýþìðöê÷ö òÿñäèãëÿäè.
«Äåìÿëè, ìÿêòóá ñèçèí ùàããûíûçäûäûð?» – ïîëèñ ñîðóøäó.
ßëèìè èðÿëè óçàòäûì. Áèð àíëûüà òÿðÿääöä åòäè, ñîíðà îíó
ìÿíÿ âåðäè. ×àï îëóíìóø áàøëûüû èíäè ýþðäöì. Áó, Îñíàá-
ðöêäÿêè íàñèîíàë-ñîñèàëèñò ïàðòèéàñûíûí öíâàíûéäû. Àñòà-àñòà
îõóäóì êè, Îñíàáðöê éåðëè òÿøêèëàòû õàùèø åäèð, âàúèá ýèçëè
òàïøûðûãëà éîëà ÷ûõìûø ïàðòàéãåíîññå Éîçåô Øâàðñà ìöìêöí
îëàí ùÿð úöð éàðäûì ýþñòÿðèëñèí. Ìÿêòóáóí àëòûíäàêû èìçà
áåëÿéäè: “Îáåðøòóðìáàííôöðåð1 Gåîðã Éöðgåíñ”; èìçà
Ùåëåíèíêè èäè. Ìÿêòóá ùÿëÿ äÿ ÿëèìäÿéäè.
«Äöçäöð?» – ìÿìóð áàéàãêûíäàí õåéëè åùòèðàìëà
ñîðóøäó.
Ïàñïîðòóìó ÷ûõàðòäûì, îíëàðà äîüðó òóòäóì, àäûìû
ýþñòÿðèá òÿçÿäÿí úèáèìÿ ãîéäóì.
«Ýèçëè äþâëÿò èøèäèð», – äåäèì.
«Îíà ýþðÿ?»
1
Îáåðøòóðìáàííôöðåð – ÑÑ-äÿ ùÿðáè ðöòáÿ. Ïîëêîâíèê-ëåéòe-
íaíò ðöòáÿñèíÿ áÿðàáÿð òóòóëóð.
E
«Îíà ýþðÿ, – úèääè äèëëÿíèá ìÿêòóáó úèáèìÿ ãîéäóì.
– Ýöìàí åäèðÿì, áó, ñèçÿ êèôàéÿò åäÿð, ùÿ?» R
«ßëáÿòòÿ. – Ìÿìóð ýþéöìñîâ ýþçöíöí áèðèíè ãûðïäû.

– Áàøà äöøöðÿì. Ñÿðùÿäÿ íÿçàðÿò».
ßëèìè ãàëäûðäûì:
«Ëöòôÿí, áó áàðÿäÿ áèð êÿëìÿ äÿ. Ñèðäèð. Îíà ýþðÿ äÿ
ùå÷ íÿ äåéÿ áèëìèðäèì; bóíà áàõìàéàðàã íÿñÿ ãîïàðäû-
íûç. Ïàðòàégåíîññåñèniç1».
«Àéäûí ìÿñÿëÿäèð», – ïîëèñ äèëëÿíäè. Éàëíûç èíäè ýþðäöì
êè, ñà÷ëàðû êöðÿíäèð, ÿëèìè òÿð áàñìûø êöðÿéèíÿ âóðäóì.
«Ìöêÿììÿë! Àëûí, áó äà ñèçèí, áó áîéäà çÿùìÿòäÿí
ñîíðà áèð áàäÿ øÿðàá ïèñ îëìàçäû».
Øâàðñ éàéüûí-éàéüûí öçöìÿ ýöëöìñÿäè.
«Áÿçÿí àäàì ùåéðÿòëÿíèð êè, âÿçèôÿëÿðè èíàìñûçëûã îëàíëà-
ðûí àðõàñûíû íåúÿ äÿ àñàíëûãëà éåðÿ ãîéìàã îëóðìóø. Áåëÿ
øåé øèçÿ òàíûøäûð?»
«Ñÿíÿäñèç éîõ, – äåäèì. – ßùñÿí àðâàäûíûçà! Ìÿêòó- 541
áóí ñèçÿ ëàçûì îëàúàüûíû ÿââÿëúÿäÿí ýþðöá».
«Ýþðöíöð, ôèêèðëÿøèá êè, ìÿíÿ òÿêëèô åòñÿ, ýþòöðìÿðÿì.
Ìÿíÿâèééàò ñÿáÿáèíäÿí, éà äà îíà ýþðÿ êè, áóíó ãîðõóëó
ñàéàðäûì. ßñàñÿí äÿ, ýöìàí êè, áóíà ýþðÿ. Ùÿð ùàëäà,
ýþòöðÿðäèì. Ìÿíè î õèëàñ åòäè».
Îíà áþéöê ìàðàãëà ãóëàã àñìûøäûì. Èíäè ÿòðàôûìà
áîéëàíäûì. Àëìàí âÿ èíýèëèñ äèïëîìàòëàð ðÿãñ ìåéäàí÷à-
ñûíäà äàéàíìûøäûëàð. Ôîêñòðîò îéíàéûðäûëàð âÿ èíýèëèñ äàùà
ìàùèð ðÿããàñ èäè. Àëìàí ýåíèøëèéÿ ìåéèë åäèðäè, ùèðñëè àãðåñ-
ñèâëèêëÿ îéíàéûðäû âÿ ãàðøûñûíäàêû ðÿããàñÿíè ñÿùðà òîïó êèìè
ôûðëàäûðäû. Éàðûãàðàíëûãäà ìÿíäÿ áåëÿ áèð òÿñÿââöð éàðàíäû
êè, öñòöíäÿ ôèãóðëàðû îëàí øàùìàò òàõòàñû úàíëàíûá. Ùÿð èêè
øàù, ùÿì àëìàí, ùÿì äÿ èíýèëèñ, ùÿðäÿí ùÿäÿëè-ùÿäÿëè áèð-
áèðèíÿ éàõûíëàøûð, ùÿð äÿôÿ äÿ èíýèëèñ ýåðè ÷ÿêèëèðäè.
«Ñîíðà íåéëÿäèíèç?» – ñîðóøäóì.
«Îòàüûìà ýåòäèì, – äåäè. – Éîðóëìóøäóì, äèíúÿëèá
ôèêèðëÿøìÿê èñòÿéèðäèì. Ùåëåí ìÿíè åëÿ ýþðöíìÿìèø áèð éîëëà
õèëàñ åòìèøäè êè, áó, ìÿíÿ àíòèê ôàúèÿäÿ ãà÷ûëìàç ôÿëàêÿòè
õîøáÿõò ñîíëóüà àïàðàí Àëëàùûí ãÿôèë òÿçàùöðö êèìè ýþðöí-
ìöøäö. Ôÿãÿò ïîëèñ ÷îõ øåéëÿðè ýþòöð-ãîé åäÿíÿ ãÿäÿð àðà-
äàí ÷ûõìàëûéäûì. Îíà ýþðÿ äÿ, íÿ ãÿäÿð êè òàëå öçöìÿ
ýöëöðäö, îíà áåë áàüëàìàëûéäûì. Èñâå÷ðÿéÿ ýåäÿí èëê ñöðÿò
1
Partaygenosse – partiya yoldaøû (alm.)
ãàòàðû áàðÿäÿ ìÿëóìàò àëäûì. Áèð ñààòäàí ñîíðà éîëà

äöøöðäö. Ìåùìàíõàíà ñàùèáÿñèíÿ äåäèì êè, áèð ýöíëöéÿ
Ñöðèõÿ ýåòìÿëèéÿì âÿ éàëíûç ÷àìàäàíëàðäàí áèðèíè ýþòöð-
ìÿê èñòÿéèðÿì, áèð-èêè ýöíäÿí ñîíðà ãàéûäàúàüaì, ãîé
î áèðè ÷àìàäàíû ñàõëàñûí. Ñîíðà âàüçàëà ýåòäèì. Èëëÿðëÿ ñöðÿí
åùòèéàòêàðëûãäàí ãÿôèë èìòèíà ñèçÿ òàíûøäûðìû?»
«Áÿëè, – äåäèì. – Ôÿãÿò àäàì òåç-òåç ñÿùâÿ äÿ éîë âåðèð.
Ôèêèðëÿøèð êè, òàëå îíà áèð ãèñàñ áîðúëóäóð. Î èñÿ ùå÷ íÿéÿ
áîðúëó äåéèë».
«Àéäûí ìÿñÿëÿäèð, – úàâàá âåðäè. – Àììà áóíà áàõìà-
éàðàã ùÿðäÿí ñûíàíìûø éîëà åòèáàð åòìèðñÿí, äöøöíöðñÿí êè,
éåíèñèíè éîõëàéàñàí. Ùåëåí èñòÿìèøäè, ñÿðùÿäè ãàòàðëà îíóíëà
áÿðàáÿð êå÷èì. Ìÿí áóíó åòìÿìèøäèì âÿ îíóí àüëû ìÿíè
õèëàñ åòìÿñÿéäè, àç ãàëà ìÿùâ îëìóøäóì, îíà ýþðÿ äÿ
ôèêèðëÿøäèì êè, áó äÿôÿ îíóí ñþçöíÿ ÿìÿë åäèì, íåúÿ èñòÿ-
ìèøäè, åëÿ».
542 «ßìÿë åòäèíèç?»
Áàøû èëÿ òÿñäèãëÿäè. «Áèðèíúè äÿðÿúÿëè âàãîíà áèëåò àëäûì;
äÿì-äÿñýàù ùÿìèøÿ èíàì éàðàäûð. Éàëíûç ãàòàð òÿðïÿíÿíäÿ
éàíûìäàêû ïóë éàäûìà äöøäö. Ùàðàäàñà êóïåäÿ ýèçëÿäÿ
áèëÿðäèì, àììà òÿê äåéèëäèì. Ìÿíäÿí áàøãà þçöíö íàðà-
ùàò ùèññ åäÿí ñîëüóíñèôÿò áèð êèøè äÿ âàðäû. Àéàãéîëëàðûíäà
ýèçëÿòìÿê èñòÿäèì, ùÿð èêèñè áàüëûéäû. Áó àðàäà ãàòàð ñÿðùÿä
ñòàíñèéàñûíà ÷àòäû. Èíñòèíêòèì ìÿíè âàãîí-ðåñòîðàíà ÷ÿêäè.
Ìàñàëàðäàí áèðèíÿ îòóðóá áèð øöøÿ áàùàëû øÿðàá ñèôàðèø âåð-
äèì âÿ ìåíéóíó èñòÿäèì».
«Úÿíàáûíûçûí áàãàæû âàð?» – oôèñèàíò ñîðóøäó.
«Áÿëè. Éàõûíäàêû áèðèíúè äÿðÿúÿëè âàãîíäà».
«Îíäà úÿíàáûíûç ÿââÿëúÿ ýþìðöêëÿ ãóðòàðìàã èñòÿìèð-
ìè? Áóðàäàêû éåðè ñàõëàéà áèëÿðÿì».
«×îõ ÷ÿêÿð. ×àëûøûí éåìÿéè ýÿòèðèí. Àúàì, ïóëóíó äà
ÿââÿëúÿäÿí þäÿìÿê èñòÿéèðÿì êè, ãà÷àúàüûìû ôèêèðëÿøìÿéÿ-
ñèíèç».
Âàãîí-ðåñòîðàíäà ñÿðùÿä ìÿìóðóíóí ýþçöíäÿí éàéû-
íà áèëìÿê öìèäèì áîøà ÷ûõäû. Îôèñèàíò øÿðàáëà øîðáàíû éåíè-
úÿ ìàñàéà ãîéìóøäó êè, èêè ìóíäèðëè øÿõñ âàãîíà äàõèë
îëäó. Áó àðàäà éàíûìäàêû ïóëó ñöôðÿíèí êå÷ÿ àëòëûüûíà, Ùåëå-
íèí ìÿêòóáóíó äà ïàñïîðòóí è÷èíÿ ãîéà áèëäèì.
«Ïàñïîðò, – ìÿìóð ãàáà äèëëÿíäè. Ïàñïîðòó âåðäèì.
– Áàãàæûíûç éîõäóð?» – ìÿêòóáó à÷àíà ãÿäÿð ñîðóøäó.
E
«Áèðúÿ ÿë ÷àìàäàíû, – äåäèì. – Éàõûíäàêû áèðèíúè äÿðÿ-
úÿëè âàãîíäà». R
«Ýÿðÿê à÷àñûíûç», – èêèíúèñè äèëëÿíäè.

Àéàüà ãàëõäûì: «Éåðèìè ñàõëàéûí», – îôèñèàíòà äåäèì.
«ßëáÿòòÿ! Àõû úÿíàáûíûç ïóëóíó ÿââÿëúÿäÿí þäÿéèá».
Áèðèíúè ìÿìóð öçöìÿ áàõäû. «ßââÿëúÿäÿí þäÿìèñèniç?»
«Áÿëè. Éîõñà éåìÿêëÿ øÿðàáäàí ÿëèì ÷ûõàðäû. Ñÿðùÿä-
äÿí î öçäÿ öñòöíÿ ôàèç ýÿëèð. Ìÿíèì äÿ éîõóìäóð».
Ìÿìóðó áèðäÿí ýöëìÿê òóòäó: «Ïèñ ôèêèð äåéèë! – äåäè.
– Ìàðàãëûäûð, áó, ÷îõëàðûíûí àüëûíà ýÿëìèð. Ñèç ãàáàãúà ýåäèí.
Ìÿí ùÿëÿ âàãîíó éîõëàìàëûéàì».
«Áÿñ ïàñïîðòóì?»
«Àõòàðûá ñèçè òàïàðûã».
Âàãîíóìà ãàéûòäûì. Êóïå ãîíøóì éåðèíäÿ îòóðìóø-
äó, ÿââÿëêèíäÿí õåéëè íàðàùàò. Òÿðëÿéèðäè âÿ éàø úèá äÿñìàëû
èëÿ ÿëëÿðèíè, öçöíö ñèëèðäè. Âàüçàëà áàõûá ïÿíúÿðÿíè à÷äûì.
Òóòóëñàéäûì, áàéûðà òóëëàíìàüûí õåéðè îëìàçäû, ãà÷ûá ãóð- 543
òàðà áèëìÿçäèì, àììà à÷ûã ïÿíúÿðÿ áèð àç ðàùàòëûã ýÿòè-
ðèðäè.
Èêèíúè ìÿìóð ãàïûíûí àðàñûíäà äàéàíìûøäû: «Áàãàæûíûç!»
×àìàäàíûìû åíäèðèá à÷äûì. È÷èíÿ áàõûá ñîíðà ãîíøó-
ìóí ÷àìàäàíëàðûíû éîõëàäû. «Îëäó», – äåéèá õóäàùàôèzëÿøäè.
«Áÿñ ïàñïîðòóì?» – ñîðóøäóì.
«Ùÿìêàðûìäàäûð».
Ùÿìèí àí ùÿìêàðû þçöíö éåòèðäè. Áàéàãêû àäàìà áÿí-
çÿìèðäè – ÿéíèíäÿ ìóíäèð îëàí ïàðòàégåíîññå, ùöíäöð-
äàáàí ÷ÿêìÿëÿðäÿ». Øâàðñ ýöëöìñÿäè: «Àëìàíëàð íåúÿ äÿ
÷ÿêìÿ ñåâÿíäèð!»
«Åùòèéàúëàðû âàð, – äåäèì. – Î ãÿäÿð çèáèëÿ áàòûðëàð êè!»
Øâàðñ áàäÿñèíè áîøàëòäû. Áöòöí ýåúÿíè àç è÷ìèøäè. Ñààòà
áàõäûì, äþðäöí éàðûñû èäè. Áóíó ýþðäö.
«×îõ ÷ÿêìÿéÿúÿê, – äåäè. – Ýÿìèéÿ äÿ ÷àòàðñûnûç,
áàøãà èøëÿðÿ äÿ. Èíäè ñèçÿ äàíûøàúàüûì õîøáÿõòëèê ÷àüëàðûì-
äàíäûð. Õîøáÿõòëèêäÿí äÿ ÷îõ äàíûøìàã îëìóð».
«Àðàäàí íåúÿ ÷ûõäûíûç?» – ñîðóøäóì.
«Ïàðòàéãåíîññå Ùåëåíèí ìÿêòóáóíó îõóìóøäó. Ïàñ-
ïîðòóìó ãàéòàðûá ñîðóøäó êè, Èñâå÷ðÿäÿ òàíûøëàðûì âàðìû?
Áàøûìëà òÿñäèãëÿäèì.
«Êèìëÿðäèð?»
«Àììåð âÿ Ðîòåíáåðã úÿíàáëàðû».
Áóíëàð Èñâå÷ðÿäÿ ÷àëûøàí èêè íàñèñòèí ñîéàäû èäè. Èñâå÷-

ðÿäÿ éàøàéàí ùÿð áèð ìöùàúèð îíëàðû òàíûéûðäû âÿ íèôðÿò åäèðäè.
«Äàùà êèìëÿð?»
«Áåðíäÿêè áàø÷ûëàðûìûç. Ùàìûñûíû ñàéìàüà ëöçóì éîõ-
äóð, åëÿ äåéèëìè?»
Ùÿðáè ãàéäàäà õóäàùàôèzëÿøäè: «Óüóðëàð! Ùàéë Ùèòëåð!»
Êóïå ãîíøóìóí áÿõòè ýÿòèðìÿäè. Áöòöí ñÿíÿäëÿðèíè
ýþñòÿðäè âÿ åíèíÿ-óçóíóíà äèíäèðèëäè. Êèøè áèð yandan òÿðëÿéèð
âÿ êÿêÿëÿéèðäè. Îíà áàõà áèëìèðäèì.
«Âàãîí-ðåñòîðàíà ãàéûäà áèëÿðÿì?» – ñîðóøäóì.
«ßëáÿòòÿ! – ïàðòàégåíîññå úàâàá âåðäè. – Íóø îëñóí!»
Ðåñòîðàí àäàìëà äîëó èäè. Áèð äÿñòÿ àìåðèêàëû ìàñàìû
çÿáò åòìèøäè.
«Éåðèì íåúÿ îëäó?» – oôèñèàíòdan ñîðóøäóì.
×èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè: «Ñàõëàéà áèëìÿäèì. Áó àìåðèêàëûëàðëà
áàúàðìàã îëóð êè?! Àëìàíúà áàøà äöøìöðëÿð âÿ ùàðà ýÿëäè
544 îòóðóðëàð! Îðàäàêû ìàñàäà ÿéëÿøèí. Ìàñà ìàñàäûð, íÿ ôÿðãè?
Øÿðàáûíûçû äà îðà ãîéìóøàì».
Íÿ åäÿúÿéèìè áèëìèðäèì. Áèð àèëÿ ìàñàìäàêû éåðèí äþð-
äöíö äÿ ìöñàäèðÿ åòìèøäè. Ïóëóí îëäóüó éåðäÿ èíäè ÿëèíäÿ
ôîòîàïàðàò òóòìóø îí àëòû éàøëàðûíäà ýþçÿë áèð ãûç ÿéëÿøìèø-
äè. Éåðèìè ãàéòàðìàqdà èñðàð åòñÿéäèì, äèããÿò ÷ÿêìèø îëàð-
äûì. Ùÿëÿ àëìàí òîðïàüûíäà èäèê. Íÿ åäÿúÿéèìè áèëìÿäÿí
îðòàëûãäà äàéàíàíäà îôèñèàíò ñîðóøäó:
«Úÿíàáûíûç íèéÿ ùÿëÿëèê îðàäàêû ìàñàäà ÿéëÿøìÿê, þç
ìàñàñû áîøàëàíäàí ñîíðà îðà ãàéûòìàã èñòÿìèð? Àìåðèêà-
ëûëàð òåç éåéèðëÿð, áóòåðáðîd âÿ ïîðòàüàë øèðÿñè. Úÿíàáûíûçà
ñîíðà ÿñë éåìÿê ýÿòèðÿ áèëÿðÿì».
«Îëäó».
Åëÿ îòóðäóì êè, ýþçöì ïóëäà îëñóí. Èíñàí ãÿðèáÿ ìÿõ-
ëóãäóð. Áèð äÿãèãÿ ãàáàã ñàü-ñàëàìàò ãóðòàðìàã ö÷öí
áöòöí âàðûìäàí êå÷ìÿéÿ ùàçûð èäèì, èíäè èñÿ îòóðóá îíó
ãàéòàðìàüû äöøöíöðäöì, ÿí àçû Èñâå÷ðÿäÿ àìåðèêàëû àèëÿéÿ
ùöúóì ÷ÿêÿñè îëñàì áåëÿ. Ñîíðà òÿð òþêÿí áàëàúàáîé êèøè-
íèí áàéûðäà àïàðûëäûüûíû ýþðöá øöêöð etdiì êè, àïàðûëàí ìÿí
äåéèëÿì, ùÿì äÿ òÿÿññöôëÿíäèì êè, áóíëàðûí ùàìûñû óúóç
ìÿðùÿìÿòäÿí êå÷ÿí òàëå ïàéûíäàí áàøãà áèð øåé äåéèë.
Þçöìöí þçöìäÿí çÿùëÿì ýåòäè âÿ áóíà íÿ ùå÷ íÿ åäÿ
áèëäèì, íÿ äÿ åòìÿê èñòÿäèì. Ùÿì õèëàñ îëìàã, ùÿì äÿ
ïóëóìó ÿëäÿ ñàõëàìàã èñòÿéèðäèì. Áó, ñàäÿúÿ, ïóë õàòèðèíÿ
E
ïóë äåéèëäè, ÿìèí-àìàíëûã, Ùåëåí, ýÿëÿúÿéèí àéëàðëà þìðö
äåìÿê èäè, áóíóíëà áåëÿ, ùÿì äÿ ïóë èäè, ìÿíèì úàíûì âÿ R
åãîèñò õîøáÿõòëèéèì èäè. Áóíäàí ùå÷ âàõò õèëàñ îëà áèëìèðèê.

Ëàêèí è÷èìèçäÿ îëàíà íÿçàðÿò åäÿ áèëìÿäèéèìèçè àðòèñòëÿðèí
þùäÿñèíÿ áóðàõñàã, éàõøûäûð...»
«Úÿíàá Øâàðñ, – ñþçöíö êÿñäèì – ïóëó íåúÿ ãàéòàðà
áèëäèíèç?»
«Ùàãëûñûnûç», – úàâàá âåðäè. – Åëÿ ùÿìèí úÿôÿíýèéàò äà
áóðàíûí éåðèäèð. Èñâå÷ðÿíèí ýþìðöê èø÷èëÿðè âàãîí-ðåñòîðàíà
ýÿëäè. Àìåðèêàëû àèëÿíèí éàëíûç ÿë áàãàæû éîõ, ùÿì äÿ áàãàæ
âàãîíóíäà ÷àìàäàíëàðû âàðìûø. Àèëÿ ýåäÿñè îëäó. Óøàãëàð
äà ýåòäè. Éåìÿêëÿðèíè ãóðòàðìûøäûëàð. Ìàñàíû éûüûøäûðäûëàð.
Þçöìö îðà éåòèðäèì, ÿëèìè ñöôðÿíèí öñòöíÿ ãîéóá ïóëó éîõ-
ëàäûì, éåðèíäÿéäè.
«Ýþìðöêëÿ ãóðòàðäûíûç?» – oôèñèàíò øÿðàá øöøÿìè ýÿòè-
ðÿíäÿ ñîðóøäó.
«Áÿëè, – úàâàá âåðäèì. – Ãûçàðòìà ýÿòèðèí. Àðòûã Èñâå÷- 545
ðÿäÿéèê?»
«Ùÿëÿ éîõ. Éîëà äöøÿíäÿí ñîíðà».
Ýåòäè, ìÿí äÿ ãàòàðûí òåçëèêëÿ òÿðïÿíìÿñèíè àðçóëàéûá
ýþçëÿäèì. Áó, úîøóá-äàøàí ñîí ñÿáèðñèçëèê èäè, áÿëêÿ äÿ,
ñèçÿ òàíûøäûð. Ïÿíúÿðÿäÿí ïåððîíäà äàéàíàí àäàìëàðà áàõûð-
äûì; ÿéíèíäÿ ÷îõ ãûñà øàëâàðëû ñìîêèíã îëàí áèð ëèëèïóò âàð
ýöúöíö òîïëàéûá òÿêÿðëè äÿìèð àðàáàäàí øîêîëàä âÿ Ãóì-
áîëòêèðõåí øÿðàáû ñàòìàüà ÷àëûøûðäû. Ñîíðà òÿð òþêÿí êóïå
éîëäàøûìûí ýåðè ãàéûòäûüûíû ýþðäöì. Éàíûíäà ùå÷ êèì éîõ
èäè âÿ âàãîíóíà äîüðó ãà÷ûðäû.
«È÷ìÿéèíèçÿ ñþç îëà áèëìÿç», – éàíûìäà äàéàíìûø îôè-
ñèàíò äèëëÿíäè.
«Íÿ?»
«Äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, úÿíàáëàðûíûç øÿðàáû åëÿ è÷èð, åëÿ áèë,
éàíüûí ñþíäöðöð».
Øöøÿéÿ áàõäûì. Áîøàëìàã öçðÿ èäè. Þçöì äÿ áèëìÿäÿí
è÷èá àõûðûíà ÷ûõìûøäûì. Åëÿ áó âàõò âàãîí-ðåñòîðàí ñèëêÿëÿí-
äè. Øóøÿ ëÿíýÿðëÿíèá àøäû. ßëèìëÿ òóòà áèëäèì. Ãàòàð éåðèí-
äÿí òÿðïÿíäè.
«Áèðèíè äÿ ýÿòèðèí», – äåäèì. Îôèñèàíò ýåòäè.
Ñöôðÿíèí àëòûíäàí ïóëó ýþòöðöá úèáèìÿ ãîéäóì. Åëÿ áó
âàõò àìåðèêàëûëàð ýÿëäè. Ìÿíèì áàéàã îòóðäóüóì ìàñàéà
ÿéëÿøèá ãÿùâÿ ñèôàðèø âåðäèëÿð. Ãûç òÿáèÿòè ÷ÿêìÿéÿ áàøëàäû.
Ýþðäöì êè, ùàãëûäûð, áó, äöíéàíûí ÿí ýþçÿë ìÿíçÿðÿñè èäè.

Îôèñèàíò øöøÿíè ýÿòèðèá ýÿëäè.
«Àðòûã Èñâå÷ðÿäÿéèê».
Øÿðàáûí ùàããûíû þäÿéèá îíà õåéëè ÷àéïóëó âåðäèì.
«Þçöíöçÿ ãàëñûí, – äåäèì. – Äàùà ìÿíÿ ëàçûì îëìà-
äû. Íÿéèñÿ ãåéä åòìÿê èñòÿéèðäèì, àììà ýþðöðÿì êè, áèðèíúè
øöøÿ áÿñ åäèá».
«Äåìÿê îëàð, àúãàðûíà è÷äèíèç, úÿíàá», – äåäè.
«Åëÿäèð». Àéàüà äóðäóì.
«Áÿëêÿ, úÿíàáëàðûíûçûí àä ýöíöäöð?» – îôèñèàíò ñîðóøäó.
«Éóáèëåéèìäèð, – äåäèì. – Ãûçûë éóáèëåéèì!»
***
Êóïå ãîíøóì áèð ìöääÿò ñóñóá îòóðäó; èíäè äàùà òÿð-
ëÿìèðäè, àììà ýþðöðäöì êè, êîñòéóìó âÿ àëò ïàëòàðû ñóéóí
546 è÷èíäÿäèð. Ñîíðà ñîðóøäó:
«Èñâå÷ðÿäÿéèê?»
«Áÿëè», – úàâàá âåðäèì.
Éåíÿ ñóñóá ïÿíúÿðÿäÿí ÷þëÿ áàõäû. Èñâå÷ðÿíèí ñòàí-
ñèéàëàðûíäàí áèðèíÿ ÷àòäûã. Èñâå÷ðÿëè âàüçàë ýþçÿò÷èñè ÿë åëÿäè,
èêè èñâå÷ðÿëè ïîëèñ éöêëÿíÿí áàãàæûí éàíûíäà äàéàíûá ñþùáÿò
åäèðäè. Êþøêäÿí Èñâå÷ðÿ øîêîëàäû èëÿ Èñâå÷ðÿ ãîëáàñû àëìàã
îëàðäû. Êèøè áàøûíû ÷þëÿ ÷ûõàðûá áèð Èñâå÷ðÿ ãÿçåòè àëäû.
«Áóðà Èñâå÷ðÿäèð?» – îüëàíäàí ñîðóøäó.
«Ùÿ. Þçýÿ ùàðà îëà áèëÿð? Îí ðàïïå».
«Íÿ?»
«Îí ðàïïå! Îí ñåíòèì! Ãÿçåò ö÷öí!»
Êèøè ïóëó þäÿäè, ñàíêè, ÿí áþéöê ìÿáëÿüè îíóí ëîòåðå-
éàñû óäìóøäó. Äÿéèøäèðèëÿí ïóë, äåéÿñÿí, îíó èíàíäûðìûøäû.
Ìÿíÿ èíàíìàìûøäû. Ãÿçåòè à÷ûá è÷èíÿ áàõäû, ñîíðà ãûðàüà
ãîéäó. Íÿ äåäèéèíè ìÿí åøèäÿíÿ ãÿäÿð áèð àç âàõò êå÷äè.
Òÿçÿ àçàäëûüûìäàí åëÿ ñÿðìÿñò îëìóøäóì êè, ãàòàðûí òÿêÿð-
ëÿðè áåéíèìäÿ òàããûëäàéûðäû. Éàëíûç êèøèíèí äîäàãëàðûíûí òÿð-
ïÿíäèéèíè ýþðÿíäÿ îíóí äàíûøûüûíû åøèòäèì.
«Àõûð êè úàíûì ãóðòàðäû, – äåéèá ýþçöíö ìÿíÿ çèëëÿäè,
– ñèçèí ëÿíÿòÿ ýÿëìèø þëêÿíèçäÿí, úÿíàá ïàðòàégåíîññå! Ñèç
äîíóçëàðûí êàçàðìàéà âÿ êîíñëàýåðÿ ÷åâèðäèéè þëêÿäÿí!
Èñâå÷ðÿäÿ, àçàä áèð þëêÿäÿ ñèçèí ÿìðëÿð êå÷ìèð! ×ÿêìÿëÿ-
ðèíèçëÿ äèøëÿðèìèçÿ äþéÿúëÿéÿ áèëìÿäèéèíèç áèð ìÿìëÿêÿòäÿ,
E
àõûð êè àüçûìûçû à÷à áèëÿðèê! Ñèç ãóëäóðëàð, ñèç úàíèëÿð, ñèç,
èøýÿíúÿ íþêÿðëÿðè, ýþðöí Àëìàíèéàíû íÿ ýöíÿ ãîéäóíóç!» R
Úÿùÿíýëÿðèíäÿ õûðäà êþïöêëÿð ÿìÿëÿ ýÿëäè. Èñòåðèê ãàäûí

ñè÷îâóëà íåúÿ áàõàðäûñà, î äà ìÿíÿ åëÿ áàõûðäû. Ìÿíè ïàð-
òàégåíîññå ùåñàá åäèðäè âÿ êóïåäÿ áàðÿìäÿ åøèòäèêëÿðèíÿ
ýþðÿ ùàãëû èäè. Õèëàñ îëäóüóìäàí äÿðèí áèð äèíúëèêëÿ îíà
ãóëàã àñûðäûì.
«Úÿñàðÿòëè àäàìñûnûç, – äåäèì. – Ìÿí ñèçäÿí ÿí ÷îõó
èéèðìè ýèðâÿíêÿ àüûð âÿ îí áåø ñàíòèìåòð ùöíäöð îëàðàì.
Äàíûøûá öðÿéèíèçè áîøàëäûí. Éöíýöëëÿøäèðèð».
«Ðèøõÿíä åäèðñèniç?! – äåéèá äàùà äà úèíëÿíäè. – Ùÿëÿ
ìÿíè ÿëÿ äÿ ñàëìàã èñòÿéèðñèniç, ùÿ? Êå÷äè î ýöíëÿð, ùÿìè-
øÿëèê êå÷äè! Àòà-àíàìûí áàøûíà ùàíñû îéóíó à÷ìàäûíûç?
Î ãîúà àòàì ñèçÿ íåéëÿìèøäè? Áÿñ èíäè? Èíäè äÿ äöíéàíû
àëîâà áöðöìÿê èñòÿéèðñèniç!»
«Èíàíûðñûç êè, ìöùàðèáÿ îëàúàã?» – ñîðóøäóì.
«Ðèøõÿíäèíèçäÿí ãàëìàéûí! Ýóéà, þçöíöç áèëìèðñèniç?! 547
Ìèíèëëèê iìïåðèéà âÿ ñÿðñÿì ñèëàùëàíìà èëÿ àéðû ÷àðÿíèç âàð-
ìû? Ñèç ïåøÿkar ãàòèëëÿð âÿ úàíèëÿð! Ìöùàðèáÿ åòìÿñÿíèç,
áàøàëäàäàí ðèôàùûíûç àëò-öñò îëàð, ñèç äÿ îíóíëà áèðëèêäÿ!»
«Ìÿí äÿ áó ôèêèðäÿéÿì, – äåäèì âÿ ãöðóáà ýåäÿí
ýöíÿøèí ùÿðàðÿòèíè íÿâàçèø êèìè öçöìäÿ ùèññ åòäèì. – Áÿñ
Àëìàíèéà ãàëèá ýÿëñÿ, íåúÿ îëàð?»
Òÿðè ïåíúÿéèíÿ ÷ûõìûø êèøè ýþçöíö ìÿíÿ çèëëÿéèá óäãóíäó.
«Ñèç ãàëèá ýÿëñÿíèç, äåìÿê, Àëëàù éîõäóð», – ÷ÿòèíëèêëÿ
äèëëÿíäè.
«Ìÿí äÿ áó ôèêèðäÿéÿì», – äåéèá éåðèìäÿí ãàëõäûì.
«Ìÿíÿ òîõóíìàéûí! – ôûñûëäàäû. – Ñèçè òóòäóðàðàì! Ãÿçà
ÿéëÿúèíè ÷ÿêÿðÿì! Ñèçè ñàòàðàì! Îíñóç äà ñàòûëàúàãñûnûç,
øïèîíóí áèðè øïèîí! Íÿ äàíûøäûüûíûçû åøèòäèì!»
Áèðúÿ áó ÷àòìûðäû.
«Èñâå÷ðÿ àçàä áèð þëêÿäèð, – äåäèì. – ×óüóëluüà ýþðÿ
áóðàäà àñàíëûãëà ùÿáñ åòìèðëÿð. Ýþðöíöð, î öçäÿ éàõøû äÿðñ
êå÷ìèñèíèç».
×àìàäàíûìû ýþòöðöá àéðû êóïå àõòàðäûì. Áó úèíýÿíÿ
êèøèéÿ èçàùàò âåðÿñè ùàëûì éîõ èäè; îíóíëà öç-öçÿ îòóðìàã äà
èñòÿìèðäèì. Íèôðÿò ãÿëáè àøûëàéàí òóðøóäóð, ôÿðãè éîõäóð, ñÿí
íèôðÿò åäèðñÿí, éîõñà ñÿíÿ íèôðÿò åäèðëÿð. Ìÿí áóíó ýÿçÿðýèëè-
éèìäÿ þéðÿíìèøäèì.
Áåëÿúÿ ýÿëèá Ñöðèõÿ ÷àòäûì».
ÛÕ
Ìóñèãè áèð àíëûüà àðà âåðäè. Ðÿãñ ìåéäàí÷àñûíäàí ùÿéÿ-
úàíëû êÿëìÿëÿð ñÿñëÿíäè. Áèð àç ñîíðà îðêåñòð äàùà áÿðêäÿí
÷àëäû âÿ ñà÷ûíà éàëàí÷û çöìðöääÿí áàü òàõìûø ñàðû ïàëòàðëû
ãàäûí îõóìàüà áàøëàäû. Îëàúàüà ÷àðÿ éîõìóø: ôàøèñò ïàðòè-
éàñûíûí öçâö ðÿãñ çàìàíû èíýèëèñëÿðäÿí áèðè èëÿ òîããóøäó. Ùÿð
êÿñ î áèðèíè ãÿñääÿ ýöíàùëàíäûðäû. Ìåíåúåðëÿ èêè íÿôÿð îôè-
ñèàíò Ìèëëÿòëÿð Ëèãàñû ðîëóíó îéíàéûá îíëàðû áàðûøäûðìàã
èñòÿäè, ëàêèí îíëàðû åøèäÿí îëìàäû. Îðêåñòð äàùà àüûëëû òÿð-
ïÿíäè: ùàâàíû äÿéèøäè. Ôîêñòðîò ÿâÿçèíÿ òàíãî ÷àëäû âÿ äèï-
ëîìàòëàð éà éåðëÿðèíäÿ äóðóá ýöëöíú âÿçèééÿòÿ äöøìÿëèéäè-
ëÿð, éà äà ðÿãñÿ äàâàì åòìÿëèéäèëÿð. Àëìàí ðÿãèá, äåéÿñÿí,
òàíãîíó áàúàðìàäû, èíýèëèñ èñÿ ðèòìè òóòóá éåðèíäÿúÿ òÿð-
548 ïÿíäè. Àììà ùÿð èêèñè äèýÿð ðÿãñ åäÿíëÿð òÿðÿôèíäÿí ñûõûø-
äûðûëäûüûíà ýþðÿ ìöáàùèñÿëÿðè ñÿíýèäè. Áèð-áèðèíÿ àúûãëû íÿçÿð
ñàëûá ùÿðÿñè þç ìàñàñûíà ýåòäè.
«Ðÿãèáëÿð, – Øâàðñ èêðàùëà äèëëÿíäè. – Èýèäëÿð íèéÿ äóåëÿ
÷ûõìûð?»
«Äåìÿëè, Ñöðèõÿ ýÿëäèíèç», – ñþùáÿòè äàâàì åòäèðìÿê
èñòÿäèì.
Éöíýöëúÿ ýöëöìñÿäè. «Ýÿë áóðàäàí ýåäÿê».
«Ùàðà?»
«Éÿãèí êè, ùàðàäàñà áöòöí ýåúÿíè à÷ûã îëàí àäè ìåéõà-
íà òàïûëàð. Áóðàäàêû ìåéõàíà ðÿãñ åäèëÿí, ìöùàðèáÿ îéóíó
îéíàíûëàí ãÿáèðäèð».
Ïóëó þäÿéèá îôèñèàíòäàí àéðû áèð ìåéõàíàíûí éåðèíè
ñîðóøäó. Îôèñèàíò áëîêíîòóíäàí áèð âÿðÿã úûðûá öíâàíû éàçäû
âÿ îðà íåúÿ ýåäÿúÿéèìèçè èçàù åòäè.
Ãàïûíûí àüçûíäà ùåéðÿòàìèç áèð ýåúÿéëÿ ãàðøûëàøäûã.
Óëäóçëàð ùÿëÿ äÿ ñàéðûøûðäû, ëàêèí äÿíèçëÿ èëê ìàâè ñÿùÿð öôöã-
äÿ ãîë-áîéóí îëìóøäóëàð, ñÿìà äàùà äà óçàãëàøìûøäû, äóç
ãîõóñó âÿ ÷è÷ÿê ÿòðè ÿââÿëêèíäÿí ýöúëö âóðóðäó. Àéäûí áèð
ýöíäöç ýþçëÿíèëèðäè. Ëèññàáîí ýöíäöçëÿð àäàìû ìÿôòóí
åäÿí âÿ ÿñàðÿòäÿ ñàõëàéàí ñàäÿ áèð ìÿíçÿðÿ òÿñèðè áàüûøëà-
éûð, ýåúÿëÿð èñÿ þç ãàðàéàíûç ñåâýèëèñèíèí öñòöíÿ ÿéèëÿí áàé-
ðàìñàéàüû áÿçÿíìèø ãàäûí êèìè ýóð èøûãëàðû èëÿ ïèëëÿ-ïèëëÿ
äÿíèçÿ úàí àòûð. Áèð ìöääÿò äàéàíûá ñóñäóã.
E
«Ùà÷àíñà ùÿéàòûìûçû áåëÿ òÿñÿââöð åòìèøèê, äåéèëìè?
– íÿùàéÿò, Øâàðñ ãÿìëè-ãÿìëè äèëëÿíäè. – Ñîíñóçëóüà àïà- R
ðàí ìèíëÿðëÿ èøûã âÿ êö÷ÿ...»

Úàâàá âåðìÿäèì. Ìÿíèì ö÷öí ùÿéàò àøàüûäà, Òåõî
÷àéûíäà äàéàíìûø ýÿìè èäè âÿ ñîíñóçëóüà ýåòìèðäè, Àìåðè-
êàéà éîëà äöøöðäö. Ìàúÿðàäàí úàíà äîéìóøäóì; çàìàí
îíó ëàõ éóìóðòà êèìè áàøûìûçà ÷ûðïìûøäû. ßí ìàðàqëûsû
êå÷ÿðëè ïàñïîðò, âèçà âÿ éîë áèëåòè èäè. Éîëöñòäÿ îëàíûí
èðàäÿñèíÿ çèää îëàðàã ýöíäÿëèê ùÿéàò ôàíòàñìàãîðèéàéà,
ìàúÿðà èñÿ ÿçàáà ÷åâðèëìèøäè.
«Øÿùÿð-ñÿùÿð áó ýåúÿ ñèçÿ íåúÿ ýþðöíöðñÿ, Ñöðèõ äÿ
ìÿíÿ î âàõò åëÿ ýþðöíöðäö, – äåäè. – Èòèðäèéèìè ýöìàí åòäè-
éèì øåé îðàäà áàøëàäû. Þçöíöç éàõøû áèëèðñèniç êè, çàìàí þëö-
ìöí äóðó úþâùÿðèäèð, úàíûìûçà àñòà-àñòà éåðèäèëÿí àìàíñûç
çÿùÿð êèìè. ßââÿëúÿ áèçè úàíà ýÿòèðèð âÿ ùÿòòà èíàíäûðûð êè,
þëöìñöçöê, ëàêèí äàìëà-äàìëà, ýöíáÿýöí àðòäûãúà ãàíû-
ìûçû çÿùÿðëÿéèá ìÿùâ åäÿí òóðøóéà ÷åâðèëèð. Ùÿòòà ñîíðàêû 549
èëëÿðèìèçëÿ ýÿíúëèéèìèçè ýåðè ãàéòàðìàã èñòÿñÿê äÿ, áàúàð-
ìûðûã, çèðà çàìàíûí òóðøóñó áèçè àðòûã äÿéèøäèðìèø îëóð âÿ
êèìéÿâè òÿðêèá äÿ ùÿìèíêè îëìóð; áóíóí ö÷öí ìþúöçÿ áàø
âåðìÿëèäèð. Ùÿìèí ìþúöçÿ äÿ áàø âåðäè. – Àéàã ñàõëàéûá
èøûãëàíàí øÿùÿðÿ áàõäû. – Èñòÿðäèì êè, áó ýåúÿ õàòèðèìäÿ
ùÿéàòûìûí ÿí õîøáÿõò ýåúÿñè êèìè ãàëñûí, – ïû÷ûëòû èëÿ äåäè.
– Î èñÿ ÿí äÿùøÿòëè ýåúÿ îëäó. Ôèêèðëÿøìèðñèniç êè, õàòèðÿëÿð
ùàíñû õàðiãÿëÿð éàðàäà áèëÿð? Éàðàäà áèëÿð àõû! Ìþúöçÿíèí
øàùèäè îëàíäà î, êàìèë îëìóð, éàëíûç õàòèðÿ îíó êàìèëëÿøäèðèð
âÿ áÿõòèí ñÿíäÿí öç äþíäÿðÿíäÿ áèð äàùà ýåðè ãàéûòìûð,
ìÿéóñëóã ìåéäàí àëûð. Î êàìèëëÿøèð. ßýÿð èíäè áèð äÿôÿ äÿ
îëñóí äåñÿì, î, ýþðäöéöì êèìè ãàëìàçìû? Íÿ ãÿäÿð êè
þëìÿìèøÿì, éàíûìäà îëìàçìû?»
ßçÿìÿòëÿ à÷ûëàí ñÿùÿðèí þíöíäÿ ïèëëÿêÿíäÿ äàéàíàð-
êÿí î, àç ãàëà ëóíàòèê òÿñèðè áàüûøëàéûðäû, ýåúÿíèí äÿðèíëèéèí-
äÿí áàø ãàëäûðàí óíóäóëìóø, ôÿãèð áèð ýþðêÿì. Âÿ áèðäÿí
äÿùøÿòëè äÿðÿúÿäÿ îíà éàçûüûì ýÿëäè.
«Äöç äåéèðñèniç», – ÷ÿêèíÿ-÷ÿêèíÿ äèëëÿíäèì. – ßñëèíäÿ,
íÿéèí ãàëäûüûíû âÿ íåúÿ ãàëäûüûíû áèëìÿäÿí õîøáÿõòëèéèìèçè âÿ
íÿ äÿðÿúÿäÿ õîøáÿõò îëìàüûìûçû ùàðàäàí áèëÿðèê?»
«Þçö äÿ áèëÿíäÿ êè îíó ÿëäÿ ñàõëàéà áèëìèðèê, éàõóä
áóíà úÿùä äÿ åòìèðèê, – ïû÷ûëòû èëÿ äåäè. – ßýÿð ÿëëÿðèìèçëÿ
òóòóá ñàõëàéà áèëìèðèêñÿ, î, ãîðõóñóç-ùöðêöñöç áàõûø
áóúàüûìûçäàí ãûðàãäà ãàëìûðìû? Âÿ ýþçëÿðèìèç þëìÿäèêúÿ

þç þìðöíö îðàäà éàøàìûðìû?»
Î ùÿëÿ äÿ öçöàøàüû øÿùÿðÿ áàõûðäû, øàì àüàúûíäàí
îëàí òàáóòó ãîéíóíäà ñàõëàéàí âÿ ýÿìèíèí ëþâáÿð àòäûüû
øÿùÿðÿ. Ñèôÿòè, ñàíêè, áèð àíëûüà äàüûëûá àéðû-àéðû ùèññÿëÿðÿ ïàð-
÷àëàíäû, þëö àüðûëàðûí òÿñèðèíäÿí ñèôÿò òàìàì ÿéèø-öéöø îëìóø-
äó; ñîíðà éåíèäÿí äèð÷ÿëìÿéÿ áàøëàäû, àüûç äàùà ãàðà êàùû-
éà áÿíçÿìèðäè, ýþçëÿð äÿ ÷àéëàã äàøû äåéèëäè. Áèç ëèìàíà öç
òóòäóã.
«Úàíàá, – áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà ìöðàúèÿò åòäè, – êèìèê
áèç? Ñèç êèìñèíèç, ìÿí êèìÿì, áàøãàëàðû êèìäèð âÿ äàùà
ùÿéàòäà îëìàéàíëàð êèìëÿðäèð? Ýåð÷ÿê îëàí íÿäèð: ýöçýöäÿ
ÿêñ îëóíàí øÿêèë, éàõóä ýöçýöíöí ãàáàüûíäà äóðàí? Úàíëû
îëàí, éîõñà õàòèðÿ, àüðûñûç øÿêèë? Èíäè áèç ÿðèéèá áèð-áèðèìèçÿ
ãàðûøìûøûãìû, þëö àðâàäûì âÿ ìÿí, éîõñà î, èíäè áöòþâëöêëÿ
ìÿíèìêèäèð, áó ÷àðÿñèç ÿëêèìéàäà, àçúà ôîñôîðëàøìûø áåéèí
550 ùöúåéðÿëÿðèìäÿ ÿðèìèøäèð âÿ éàëíûç ùà÷àí ìÿí èñòÿñÿì âÿ
íåúÿ èñòÿñÿì, úàâàá âåðèð? Éàõóä îíó òÿêúÿ èòèðìÿìèøÿì,
àñòà-àñòà ñþíÿí õàòèðÿëÿðèìäÿ ùÿð ñàíèéÿ òÿçÿäÿí áèð äàùà èòè-
ðèðÿì? Ýÿðÿê îíó òóòóá ñàõëàéàì, úÿíàá, áàøà äöøìöðñönöç?»
ßëè èëÿ àëíûíû äþéÿúëÿäè.
***
Óçóí ïèëëÿêÿíëÿ àøàüûäàêû òÿïÿëÿðÿ àïàðàí êö÷ÿéÿ ÷àò-
äûã. Äöíÿí ýöíäöç áóðàäà ùàíñûñà áèð ìÿðàñèì êå÷èðèëìÿ-
liydi. Àðòûã ñàðàëìûø âÿ ãÿáèðèñòàíëûã ãîõóñó âåðÿí ÷è÷ÿê
ùþðöêëÿðè åâëÿðèí àðàñûíäàêû äÿìèð äèðÿêëÿðäÿí ñàëëàíûðäû âÿ
äèðÿêëÿðäÿí åëåêòðèê õÿòòè ÷ÿêèëìèøäè, õÿòòèí áöòþâëöéö äÿ
çàíáàã êèìè èðè ëàìïàëàðëà ïîçóëìóøäó. Îíëàðûí áàøû öñòöí-
äÿí áèð-áèðèíäÿí òÿãðèáÿí èéèðìè ìåòð àðàëû õûðäà åëåêòðèê
ëàìïàëàðûíäàí áåøýóøÿëè óëäóçëàð éåëëÿíèðäè. Áöòöí áóíëàð,
éÿãèí, ùàíñûñà ìÿðàñèì, éàõóä äèíè áàéðàìëàðäàí áèðè ö÷öí
äöçÿëäèëìèøäè. Èíäè, éåíèúÿ à÷ûëàí ñÿùÿðäÿ ùàìûñû ÷ûëïàã âÿ
éàðàðñûç ùàëäà èäè, éàëíûç áèðúÿ éåðäÿ, àøàüûäà ãîøóëìà,
äåéÿñÿí, áàø òóòìàìûøäû, îðàäà àõøàì âÿ ñÿùÿðèí àëàòî-
ðàíëûüûíäà áÿðã âóðàí âÿ ãåéðè-àäè äÿðÿúÿäÿ ãàìàøäûðûúû,
ñàðû èøûüû îëàí áèð óëäóç ïàðëàéûðäû.
«Äåäèéè éåð áóðàäûð», – äåéèá Øâàðñ ùÿëÿ èøûüû éàíàí
ìåéõàíàíûí ãàïûñûíû à÷äû. Áèçè ýöíÿøäÿí ãàðàëìûø ýþâäÿëè
E
áèð êèøè ãàðøûëàäû. Ìàñàëàðäàí áèðèíè ýþñòÿðäè. Àë÷àã îòàãäà
áèð íå÷ÿ ÷ÿëëÿê âàðäû âÿ ñåéðÿê ìàñàëàðûí áèðèíäÿ áèð êèøè âÿ R
áèð ãàäûí ÿéëÿøìèøäè. Ìåéõàíà ñàùèáèíèí øÿðàá âÿ ãûçàðäûë-

ìûø ñîéóã áàëûãäàí áàøãà ùå÷ íÿéè éîõ èäè.
«Ñöðèõè éàõøû òàíûéûðñûnûç», – Øâàðñ ìÿíäÿí ñîðóøäó.
«Áÿëè. Èñâå÷ðÿäÿ ïîëèñ ìÿíè äþðä äÿôÿ òóòóá. Îðàíûí
äóñòàãõàíàëàðû éàõøûäûð. Ôðàíñàäàí ÷îõ-÷îõ éàõøûäûð. Õöñó-
ñèëÿ äÿ ãûøäà. ßôñóñëàð îëñóí êè, àäàì äèíúÿëìÿê èñòÿéÿíäÿ
ÿí óçàüû èêè ùÿôòÿ ñàõëàéûðëàð. Ñîíðà ÷ûõàðûðëàð âÿ ñÿðùÿä
òàìàøàñû òÿçÿäÿí áàøëàéûð».
«Ñÿðùÿäè ýèçëè êå÷ìÿìÿê ãÿðàðûì è÷èìäÿ íÿéèñÿ àçàä-
ëûüà áóðàõìûøäû, – Øâàðñ äèëëÿíäè. – Áèðäÿí-áèðÿ ãîðõó ìÿí-
äÿí ÿë ÷ÿêìèøäè. Êö÷ÿäÿ ýþðäöéöì ïîëèñ äàùà öðÿéèìè
ãîïàðìûðäû, äöçäöð, áèð áàëàúà òÿðïÿäèðäè, àììà åëÿ ýöúëö
îëóðäó êè, áèð àí ñîíðà àçàäëûüûí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêèðäèì».
Áàøûìëà òÿñäèãëÿäèì: «Ãîðõóíóí âàðëûüûíäà àðòàí éàøà-
ìàã äóéüóñó. Íÿ ãÿäÿð êè ãîðõó öôöãö úàíà ýÿòèðèð, ýþçÿëäèð». 551
«Åëÿ äöøöíöðñönöç? – Øâàðñ ãÿðèáÿ øÿêèëäÿ ìÿíÿ áàõ-
äû. – ×îõ óçàãëàðà ýåäèð, – äåäè. – Þëöì àäëàíäûðäûüûìûç
øåéÿ ãÿäÿð, áÿëêÿ, îíäàí äà î éàíà. Äóéüóíó òóòóá-ñàõëà-
ìàã ìöìêöíñÿ, áÿñ èòêè ùàðàäàäûð? Øÿùÿðäÿí ÷ûõûðñàíñà,
äàùà î éàøàìûðìû? Ó÷óá-äàüûëìûø îëñà áåëÿ, î, è÷èíèçäÿ
éàøàìàéàúàãìû? Þëöìöí íÿ îëäóüóíó áèëÿí âàðìû, ýþðÿ-
ñÿí? Äÿéèøÿí ñèôÿòëÿðèìèçäÿ áèð èøûã çîëàüû àñòà-àñòà äîëàø-
ìûðìû? Äîüóëìàìûøäàí þíúÿ áèçèì áèð ñèôÿòèìèç îëìàìàëû-
äûðìû, áöòöí ñèôÿòëÿðäÿí ôÿðãëè áèð ñèôÿò, áàøãàëàðûíûí, áèçäÿí
ãàáàãêûëàðûí ìÿùâèíäÿí ñîíðà äà ãàëìàëû ñèôÿò?»
Êÿòèëëÿðèí àéàüûíäà áèð ïèøèê øûðâàíûðäû. Îíà áèð òèêÿ áàëûã
àòäûì. Ãóéðóüóíó ãàëäûðûá áóëàäû.
«Àðâàäûíûçëà Ñöðèõäÿ ýþðöøäöíöç?» – åùòèéàòëà ñîðóøäóì.
«Ìåùìàíõàíàäà. Îñíàáðöêäÿ êå÷èðäèéèì ÷ÿtinliklÿr âÿ
ýþçëÿìÿëÿð, àüðû âÿ ïÿðòëèêëÿðèí ñòðàòåýèéàñû éîõ îëóá ýåò-
ìèøäè. Òàíûìàäûüûì âÿ ñåâäèéèì, ñÿññèç þòÿí êå÷ìèøèìèí
äîããóç èëèíè îíà áàüëàíäûüûì, áó äîããóç èëèí ÿçÿìÿòèíè þç
öçÿðèíäÿ ùèññ åòìÿìèø áèð ãàäûíëà ðàñòëàøäûì. Ùåëåí ñÿð-
ùÿäè êå÷ÿíäÿ, ýþðöíöð, çàìàíûí çÿùÿðè îíà äà òÿñèð åòìèø-
äè. Êå÷ìèø èíäè áèçÿ ìÿõñóñ èäè, áèç èñÿ îíà éîõ; èëëÿðèí áèçè
ÿêñ åòäèðÿí ñûõûúû øÿêëè ÿâÿçèíÿ, ùÿìèí êåñìèø ôûðëàíìûø âÿ
êå÷ìèøëÿ ÿëàãÿñèíè öçìöø áèçäÿí áàøãà èíäè ùå÷ íÿéè ýþñ-
òÿðìÿéÿí ýöçýöéÿ ÷åâðèëìèøäè. Ùÿìèí êå÷ìèøäÿí ãîïìàã
ãÿðàðûíà ýÿëìèøäèê âÿ èøèí þçö áèçè îíäàí åëÿ àéûðäû êè, ìöì-
êöíñöçëöê ýåð÷ÿêëèéÿ ÷åâðèëäè: êå÷ìèøèí ãûðûøëàðû îëìàäàí
éåíè éàøàì äóéüóñó».
Øâàðñ ìÿíÿ áàõäû âÿ éåíèäÿí ùÿìèí ãÿðèáÿ èôàäÿ ñèôÿ-
òèíäÿ äîëàøäû.
«ßëäÿí âåðìÿäèê. Òàëåéèìèçè ÿëäÿ ñàõëàéàí Ùåëåí îëäó.
Ìÿí áàúàðìàäûì, õöñóñèëÿ ñîíà éàõûí. Ëàêèí îíóí áàúàð-
ìàñû áÿñ åëÿäè, ñþùáÿò äÿ åëÿ áóíóí öñòöíäÿéäè, èíàíìûð-
ñûnûç? Èíäè, ýÿðÿê, ìÿí äÿ áàúàðàì, îíà ýþðÿ äÿ ñèçèíëÿ
ñþùáÿò åäèðÿì! Áÿëè, îíà ýþðÿ!»
«Ñöðèõäÿ ãàëäûíûç?» – ñîðóøäóì.
«Áèð ùÿôòÿ, – ÿââÿëêè òîíëà äèëëÿíäè. – Ùÿìèí øÿùÿðäÿ,
Àâðîïàäà äöíéàíûí ùÿëÿ ìeùâÿðèíäÿí ãîïìàäûüû éåýàíÿ
þëêÿäÿ éàøàäûã. Áèð íå÷ÿ àéëûüûíà ïóëóìóç âàðäû, Ùåëåí äÿ
çèíÿò ÿøéàëàðû ýÿòèðìèøäè, îíó ñàòà áèëÿðäèê. Öñòÿëèê, þëö Øâàð-
ñûí ðÿñìëÿðè äÿ Ôðàíñàäàéäû.
552 1939-óí ùÿìèí éàéû! Ñàíêè, Àëëàù äöíéàéà áèð äàùà
ýþñòÿðìÿê èñòÿéèðäè êè, ñöëù íÿäèð âÿ áó äöíéà íÿéè èòèðÿúÿê.
Ùÿìèí éàéûí ãàéüûñûçëûüûíäà ýöíëÿðèìèç õîø êå÷èðäè âÿ Èñâå÷-
ðÿíèí úÿíóáóíäàêû Ëàãî Ìàúîðåéÿ1 ýåòìÿê ö÷öí Ñöðèõè
òÿðê åäÿíäÿ äàùà ÿñðàðÿíýèç îëäóëàð.
Ùåëåíèí ãîùóìëàðûíäàí äàëáàäàë ìÿêòóáëàð âÿ òåëåôîí
çÿíýëÿðè ýÿëèðäè. Ñöðèõÿ ùÿêèìèíèí éàíûíà ýåäÿúÿéèíäÿí áàø-
ãà, îíëàðà ùå÷ íÿ äåìÿìèøäè. Èñâå÷ðÿíèí ÿëà èíôîðìàñèéà
ñèñòåìèíäÿ Ùåëåíèí öíâàíûíû òàïìàã ãîùóìëàðû ö÷öí ÷ÿòèí
îëìàìûøäû. Ñóàë âÿ òÿíÿ éàüûøû èíäè îíóí áàøûíäàí òþêöëöð-
äö. Ùÿëÿ êè ýåðè ãàéûäà áèëÿðäè. Ýÿðÿê áèð ãÿðàðà ýÿëÿéäèê.
Åéíè ìåùìàíõàíàäà éàøàéûðäûã, àììà àéðû-àéðû îòàã-
ëàðäà. ßð-àðâàä èäèê, ëàêèí ïàñïîðòëàðûìûç áóíó äåìèðäè âÿ
êàüûç ãàëèá ýÿëäèéèíÿ ýþðÿ áèð éåðäÿ äöç-ÿìÿëëè éàøàéà áèë-
ìèðäèê. Ãÿðèáÿ ùàë èäè, àíúàã î, çàìàíûí áèçèì ö÷öí ýåðè
ãàéûòìàñû äóéüóñóíó ýöúëÿíäèðèðäè. Áèð ãàíóíà ýþðÿ áèç ÿð-
àðâàä èäèê, èêèíúèñèíÿ ýþðÿ èñÿ éîõ. Éåíè ìöùèò, óçóíìöä-
äÿòëè àéðûëûã, þíúÿ äÿ áóðà ýÿëÿíäÿí òàìàì äÿéèøìèø Ùåëåí
– áöòöí áóíëàðûí ùàìûñû ùÿì òÿðÿääöäëö ãåéðè-ýåð÷ÿêëèê,
ùÿì äÿ àøêàð ìöíàñèáÿòñèç ýåð÷ÿêëèê éàðàäûðäû êè, îíóí äà
áàøû öñòöíäÿ äàùà õàòûðëàéà áèëìÿäèéèí õöëéàíûí ñîí äóìàí-
ëàðû äîëàøûðäû. Î âàõò áóíóí ùàðàäàí ýÿëäèéèíè áèëìèðäèì,
îíó ýþçëÿíèëìÿç áèð ùÿäèééÿ êèìè ãÿáóë åäèðäèì, ñàíêè, ïèñ
1
Laqo Macore – gþë
E
êå÷èðäèéèì þìðöí áèð ïàð÷àñûíû òÿêðàðëàìàã âÿ áóíó áöòþâ
ùÿéàòà ÷åâèðìÿê ö÷öí ìÿíÿ èúàçÿ âåðèëìèøäè. Ñÿðùÿäëÿðèí àëòû R
èëÿ ïàñïîðòñóç åøÿëÿíÿí êþñòÿáÿêäÿí ñÿrhÿd òàíûìàéàí áèð

ãóøà ÷åâðèëìèøäèì.
***
Áèð ñÿùÿð Ùåëåíè îòàãäàí ýþòöðìÿéÿ ýåäÿíäÿ éàíûíäà
àëìàí êîíñóëëóüóíóí ÿìÿêäàøû êèìè òÿãäèì åòäèéè úÿíàá
Êðàóçå àäëû áèðèñèíÿ ðàñò ýÿëäèì. È÷ÿðè ýèðÿíäÿ Ùåëåí ìÿíèì-
ëÿ ôðàíñûçúà äàíûøäû âÿ ìÿíè ìöñéþ Ëåíóàð êèìè òÿãäèì
åòäè. Êðàóçå îíó äöç áàøà äöøìÿäè âÿ ñûíûã-ñàëõàã ôðàíñûç-
úàäà ìÿíäÿí ñîðóøäó êè, ìÿøùóð ðÿññàìûí îüëóéàììû.
Ùåëåí ýöëäö.
«Úÿíàá Ëåíóàð úåíåâðÿëèäèð, – äåäè. – Àììà àëìàíúà
äà äàíûøûð. Ðåíóàðëà éàëíûç îíóí âóðüóíó êèìè ãîùóìäóð».
«Ñèç äÿ èìïðåññèîíèñòëÿðèí ðÿñìëÿðèíè ñåâèðñèniç», – Êðàóçå 553
ñîðóøäó.
«Þçöíöí êîëëåêñèéàñû âàð», – Ùåëåí äèëëÿíäè.
«Áèð-èêè ðÿñìèì âàð», – äåäèì. Þëö Øâàðñûí ìèðàñûíû êîë-
ëåêñèéà àäëàíäûðìàã ìÿíÿ Ùåëåíèí íþâáÿòè ùîããàñû êèìè
ýþðöíäö. Àììà áó ùîããàëàðäàí áèðè ìÿíè êîíñëàýåðäÿí
ãóðòàðäûüûíà ýþðÿ îéóíà ãîøóëäóì.
«Îñêàð Ðeéíùàðdòûí Âèíòåðòóðäàêû êîëëåêñèéàñû èëÿ òàíûø-
ñûnûç?» – Êðàóçå ñÿìèìè ñîðóøäó.
Áàøûìëà òÿñäèãëÿäèì: «Ðeéíùàðdòûí áèð vàí Ãîãó äà
âàð, þìðöìöí áèð àéûíû îíà âåðÿðäèì».
«Ùàíñû àéûíû?» – Ùåëåí ñîðóøäó.
«Ùàíñû vàí Ãîãó?» – Êðàóçå ñîðóøäó.
«Äÿëèõàíàäà áàü».
Êðàóçå ýöëöìñÿäè: «Ýþçÿë ðÿñìäèð!» – äåäè.
Áàøãà ðÿñìëÿðäÿí äàíûøäû âÿ Ëóâðà ÷àòàíäà þëö Øâàð-
ñûí äÿðñëÿðèíèí ñàéÿñèíäÿ ìÿíèì äÿ äèëèì à÷ûëäû. Ùåëåíèí
òàêòèêàñûíû àíëàäûì, ÿðè, éàõóä ìöùàúèð êèìè òàíûíìàüûì-
äàí ãà÷ìàã èñòÿéèðäè. Àëìàí êîíñóëëóãëàðû éàä ïîëèñÿ àäàì
ñàòìàãäà ìàùèð èäèëÿð. Ùåëåíëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèìèí íåúÿ
îëäóüóíó Êðàóçåíèí þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøäûüûíû ùèññ åòäèì.
Ùåëåí áóíó ÷îõäàí áèëèðìèø, îäóð êè Êðàóçå ñîðóøàíà
ãÿäÿð ìÿíÿ Ëöñéåí àäëû áèð àðâàä âÿ èêè óøàã óéäóðäó, óøàã-
ëàðäàí áþéöê ãûçûì ýþçÿë ðîéàë ÷àëûðìûø.
Êðàóçåíèí ýþçëÿðè Ùåëåíëÿ ìÿíèì àðàìäà âóðíóõóðäó.

Áèð äàùà ýþðöøìÿéèìèçè öðÿêäÿí òÿêëèô åòìÿê ö÷öí ñþùáÿò-
äÿí ìÿùàðÿòëÿ èñòèôàäÿ åòäè, áÿëêÿ, äÿíèç ãûðàüûíäà êè÷èê
áàëûã÷û ðåñòîðàíëàðûíûí áèðèíäÿ øàì éåìÿéè zamanû ðÿñìëÿð-
äÿí áàøû ÷ûõàí àäàìëàðà rast gÿlÿ bildik. Ìÿí äÿ öðÿêäÿí
ðàçûëûüûìû áèëäèðäèì – íþâáÿòè äÿôÿ Èñâå÷ðÿéÿ ýÿëÿíäÿ. Áèð
àé, éà äà àééàðûìäaí ñîíðà. Ùåéðÿòëÿíäè, åëÿ áèëèðìèø êè,
Úåíåâðÿäÿ éàøàéûðàì. Äåäèì êè, úåíåâðÿëèéÿì, àììà Áåë-
ôîðäà éàøàéûðàì. Áåëôîð Ôðàíñàäàäûð; ÿëè àñàíëûãëà îðà ÷àò-
ìàçäû. Ñàüîëëàøàíäà èñòèíòàãûí ñîí ñóàëûíû äà ãà÷ûðìàäû:
Ùåëåíëÿ ùàðàäà ýþðöøìöøöê, àõû éàõøû èíñàíëàðà ðàñò ýÿë-
ìÿê íàäèð ùàäèñÿäèð. Ùåëåí ìÿíÿ áàõäû.
«Ùÿêèìèí éàíûíäà, úÿíàá Êðàóçå. Õÿñòÿëÿð äàùà ÷îõ
éàõøûëàð îëóð, íÿèíêè, – àúûãëû-àúûãëû öçöíÿ ýöëöìñÿäè, – áåéèí-
ëÿðèíäÿ ÿñÿá ÿâÿçèíÿ ÿçÿëÿ áÿñëÿéÿí èääèàëû ñàüëàìëàð».
Êðàóçå áó àòÿøè êàùèí áàõûøû èëÿ ãÿáóë åòäè.
554 «Áàøà äöøöðÿì, ìþùòÿðÿì õàíûì».
«Ðåíóàð ñèçëÿðäÿ äÿéÿðñèç ñÿíÿò ñûðàñûíà ñàëûíìàéûáìû?
– Ùåëåíäÿí ýåðè ãàëìàìàã ö÷öí ñîðóøäóì. – Âàí Ãîã,
éÿãèí êè, ÷îõäàí».
«Áèç ñÿððàôëàð ö÷öí éîõ», – Êðàóçå èêèíúè êàùèí áàõûøû èëÿ
úàâàá âåðèá ãàïûäàí ÷þëÿ ñèâèøäè.
«Íÿ èñòÿéèðäè?» – Ùåëåíäÿí ñîðóøäóì.
«Casusëóã åäèðäè. Ñÿíÿ õÿáÿð âåðìÿê èñòÿéèðäèì êè, ýÿë-
ìÿéÿñÿí, àììà îòàãäàí ÷ûõìûøäûí. Ãàðäàøûì ýþíäÿðèá.
Íåúÿ äÿ íèôðÿò åäèðÿì ùÿð øåéÿ!»
Àðàäàí òàì ÷ûõìàäûüûìûçû áèçÿ õàòûðëàòìàã ö÷öí ýåñòà-
ïîíóí ãàðà ÿëëÿðè ñÿðùÿäè äÿ àøìûøäû. Êðàóçå Ùåëåíÿ äåìèø-
äè êè, èìêàí òàïûá êîíñóëëóüà ýÿëñèí. Ýóéà, åëÿ áèð øåé äåéèë-
ìèø, ñàäÿúÿ, ïàñïîðòà éåíè ìþùöð âóðìàã ëàçûì èìèø. Áèð
íþâ þëêÿäÿí ÷ûõìà èúàçÿñè. Ýóéà, âàõòû êå÷èáìèø.
«Äåéèð êè, òÿçÿ ýþñòÿðèøäèð», – Ùåëåí à÷ûãëàäû.
«Àëäàäûð, – úàâàá âåðäèì. – Åëÿ äÿ áèëèðäèì. Ìöùàúèðëÿð
áåëÿ øåéëÿðè òåç äóéóðëàð. Ýåòñÿí, ïàñïîðòóíó ÿëèíäÿí àëà
áèëÿðëÿð».
«Îíäà äà ñÿíèí êèìè ìöùàúèð îëàðàì?»
«Ùÿ. ßýÿð ýåðè ãàéûòìàñàí».
«Ãàëûðàì, – äåäè. – Íÿ êîíñóëëóüà, íÿ äÿ ýåðè ýåäÿ-
úÿyÿì».
ßââÿëëÿð áó áàðÿäÿ ùå÷ âàõò ñþùáÿò åòìÿìèøäèê. Áó
E
ãÿðàð ãÿòè èäè. Úàâàá âåðìÿäèì. Éàëíûç îíà, àðõàñûíäàêû ñÿìà-
éà, áàüäàêû àüàúëàðà âÿ ýþëöí áÿðã âóðàí åíñèç çîëàüûíà R
áàõäûì. Ýóð èøûüûí àëòûíäà ñèôÿòè òóòãóí ýþðöíöðäö.

«Ñÿíèí ùå÷ áèð ýöíàùûí éîõäóð, – ñÿáèðñèç äèëëÿíäè.
– Ìÿíè ñÿí äèëÿ òóòìàìûñàí âÿ áó èøèí ñÿíÿ ãÿòè äÿõëè éîõ-
äóð. Ëàï ñÿí áóðàäà îëìàñàí äà, ùå÷ âàõò ýåðè äþíÿí äåéèë-
äèì. Áó, ñÿíÿ áÿñ åäèð?»
«Ùÿ, – øàøãûí, áèð àç äà óòàíúàã äèëëÿíäèì. – Àììà
ìÿí áóíó íÿçÿðäÿ òóòìóðäóì».
«Áèëèðÿì, Éîçåô. Îíäà ýÿë áó áàðÿäÿ äàíûøìàéàã. Ùå÷
âàõò».
«Êðàóçå áèð äÿ ýÿëÿúÿê. Éà äà áèð áàøãàñû» – Áàøû èëÿ
òÿñäèãëÿäè.
«Ñÿíèí êèì îëäóüóíó äà àõòàðûá òàïàúàãëàð âÿ áàøàü-
ðûñû òþðÿäÿúÿêëÿð. Ýÿë úÿíóáà ýåäÿê».
«Èòàëèéàéà ýåäÿ áèëìÿðèê. Ýåñòàïî èëÿ Ìóññîëèíè ïîëèñèíèí
àðàñûíäàí ñó äà êå÷ìèð». 555
«Àéðû úÿíóá éîõäóð?»
«Íèéÿ êè. Èñâå÷ðÿíèí Òåñèí êaíòîíóíà. Ëîêàðíîéà, Ëóãà-
íîéà».
***
Ýöíîðòàäàí ñîíðà éîëà äöøäöê. Áåø ñààòäàí ñîíðà
Ëàãî Ìàæîð ýþëöíöí ñàùèëèíäÿêè Àñêîíà ìåéäàíûíäà îòóð-
ìóøäóã, äöíéàíûí åëÿ áèð ýóøÿñèíäÿ êè, Ñöðèõäÿí áåø éîõ,
îí áåø ñààò óçàãëûãäà èäè. Òÿáèÿòi Èòàëèéàíûí òÿáèÿòèíÿ áÿí-
çÿéèðäè, áóðà òóðèñòëÿðëÿ äîëó èäè âÿ ùå÷ êèìèí ÷èììÿêäÿí,
þçöíö ýöíÿ âåðìÿêäÿí, ùÿéàòäàí áàúàðäûãúà çþâã àëìàã-
äàí áàøãà àéðû äÿðäè éîõ èäè. Áó àéëàðäà Àâðîïàäà ãÿðèáÿ
áèð àá-ùàâà âàðäû. Õàòûðëàéûðñûnûç?» – ñîðóøäó.
«Áÿëè, – äåäèì. – Ìþúöçÿéÿ öìèä åäèðäèëÿð. Èêèíúè Ìöí-
õåíÿ. Ö÷öíúöñöíÿ. Âÿ ñàèðÿ».
«Öìèäëÿ ìÿéóñëóã àðàñûíäàêû òîðàíëûã. Çàìàí íÿôÿñ
kÿsirdi. Áþéöê ùÿäÿíèí àïàéäûí âÿ ñàõòà êþëýÿñèíäÿ, ñàíêè,
äàùà ùå÷ íÿéèí êþëýÿñè ýþðöíìöðäö. Åëÿ áèë, îðòà ÿñðëÿðèí
íÿùÿíý êîìåòè ïàðëàéàí ñÿìàäà ýöíÿøëÿ éàí-éàíà äàéàí-
ìûøäû. Ùÿð øåé åòèáàðäàí äöøìöøäö. Ùÿð øåé äÿ ìöìêöí èäè».
«Ôðàíñàéà ùà÷àí ýåòäèíèç?» – ñîðóøäóì.
Øâàðñ áàøûíû òÿðïÿòäè.
«Ùàãëûñûnûç. Ùÿð øåé ôàíèëÿøìèøäè. Ôðàíñà âÿòÿíñèçëÿðèí

íàðàùàò âÿòÿíèäèð. Áöòöí éîëëàð ùÿëÿ äÿ îðà àïàðûð. Áèð ùÿôòÿ-
äÿí ñîíðà Ùåëåí úÿíàá Êðàóçåäÿí ìÿêòóá àëäû. Ìÿêòóáäà
äåéèëèðäè êè, éà Ñöðèõ, éà äà Ëóãàíî êîíñóëëóüóíà ýÿëñèí.
Ýÿëèøè ÷îõ âàúèáäèð.
Áóðàäàí äà ÷ûõàñû îëäóã. Èñâå÷ðÿ ùÿääÿí àðòûã äàðàëìûø
âÿ ýþçÿë òÿøêèëàòëàíìûøäû. Áèçè ùÿð éàíäà òàïà áèëèðäèëÿð. Ìÿíè
äÿ ñàõòà ïàñïîðòëà ùÿð àí éîõëàìàäàí êå÷èðèá þëêÿäÿí
÷ûõàðà áèëÿðäèëÿð.
Ëóãàíîéà ýåòäèê, àììà àëìàí êîíñóëëóüóíà éîõ, âèçà
ö÷öí Ôðàíñà êîíñóëëóüóíà. ×ÿòèíëèêëÿðëÿ öçëÿøÿúÿéèìè ýþç-
ëÿéèðäèì, ëàêèí ùÿð øåé éàü êèìè ýåòäè. Áèðèëëèê òóðèñò âèçàñû
àëäûã. Ìÿí ÿí ÷îõó ö÷ àéëûã âèçà ýþçëÿéèðäèì.
«Ùà÷àí éîëà äöøÿê», – Ùåëåíäÿí ñîðóøäóì.
«Ñàáàù».
Ñîíóíúó àõøàì Ðîíêîäàêû Àëáåãðî äåëlà Ïîñòà ðåñòî-
556 ðàíûíäà, äÿíèçèí áàøû öñòöíäÿêè äàüëàðäàí ãàðàíãóø éóâàñû
êèìè àñûëìûø áàëàúà áèð êÿíääÿ øàì åòäèê. Àüàúëàðûí àðàñûí-
äàí èøûãëàð ýþç ãûðïûðäû, ïèøèêëÿð ùàñàðûí öñòö èëÿ ýÿçèøèðäè âÿ
áàüûí àëò òÿðÿôèíäÿêè ìåéäàí÷àäàí ãûçûëýöë âÿ éàáàíû éàñÿ-
ìÿí ÿòðè ýÿëèðäè. Àäàëàðûíäà Ðîìà ÷àüëàðûíäàí îëàí Âåíåðà
ìÿáÿäèíèí óúàëäûüû ýþë òÿðïÿíìèðäè, ÿòðàôäàêû äàüëàð ìàâè
ñÿìàíûí àëòûíäà êîáàëò ýþéëöéöíäÿéäè; áèç ñïàgåòòè èëÿ ïè÷-
÷àòà éåéèð, áó éåðëÿðèí Íîñòðàíî øÿðàáûíû è÷èðäèê. Áó, àç ãàëà,
äþçöëìÿç øèðèíëèêëè âÿ ùÿñðÿòëè áèð àõøàì èäè.
«Ùåéèô êè, áóðàäàí ýåòìÿëèéèê, – Ùåëåí äåäè. – Áèð éàé
äà ìÿìíóíèééÿòëÿ áóðàäà ãàëàðäûì».
«Áóíó òåç-òåç äåéÿúÿêñÿí».
«Áóíó äåìÿêäÿí ýþçÿë íÿ îëà áèëÿð? Òÿðñèíè ÷îõ òåç-òåç
äåìèøÿì. ßôñóñ êè, áóðàäà ãàëàñû îëìàéàúàüaì».
ßëèíäÿí òóòäóì. Äÿðèñè ãàïãàðà ãàðàëìûøäû, èêè ýöíöí
ýöíÿøè áÿñ åòìèøäè, ýþçëÿðèíÿ èñÿ õåéëè èøûã ýÿëìèøäè.
«Ñÿíè äöíéàëàð ãÿäÿð ñåâèðÿì, – äåäèì. – Ñÿíè, ùàçûðêû
àíû, ÿáÿäè îëìàéàí áó éàéû, áó òÿáèÿòè âÿ ùÿéàòûìäà èëê äÿôÿ
þçöìö ñåâèðÿì, ÷öíêè èíäè ìÿí àéíà êèìèéÿì, ñÿíè ÿêñ
åòäèðèðÿì âÿ ñÿíè èêèíúè êÿðÿ òàïìûøàì. Øöêöðëÿð îëñóí áó
àõøàìà âÿ áó ñààòà!»
«Ùÿð øåéÿ øöêöðëÿð îëñóí! Ýÿë áóíóí øÿðÿôèíÿ è÷ÿê.
Ñÿíÿ äÿ ìèííÿòäàðàì, ÷öíêè ùÿð äÿôÿ ãûçàðûá äåéÿ áèëìÿ-
äèéèíè, àõûð êè, äèëèíÿ ýÿòèðìÿéÿ öðÿê åëÿäèí».
E
«Ãûçàðìàüûíà éåíÿ ãûçàðûðàì, – úàâàá âåðäèì. – Àììà
äàõèëÿí âÿ óòàíìàäàí. Ìÿíÿ áèð àç âàõò âåð. Ýÿðÿê þéðÿøÿì. R
Òûðòûë òûðòûëëûüû èëÿ ãàðàíëûãäàí èøûüà ÷ûõûá ãàíàäëàðûíûí îëäóüóíó

ýþðÿíäÿ éåíè ùÿéàòà àëûøìàëû îëóð. Áóðàäàêû èíñàíëàð íåúÿ
äÿ õîøáÿõòäèð! Éàñÿìÿíèí íÿ ýþçÿë ÿòðè âàð! Îôèñèàíò ãàäûí
äåéèð êè, áóðàäà áöñáöòöí éàñÿìÿí ìåøÿëèêëÿðè âàð».
Øÿðàáûìûçû àõûðàúàí è÷èá äàð äàëàíëàðäàí êå÷ÿðÿê äàü
ÿòÿéè èëÿ Àñêîíàéà ýåäÿí ãÿäèì éîëà ÷ûõäûã. Êÿíäèí ýöë-
÷è÷ÿêëè âÿ õà÷ëû ãÿáèðèñòàíëûüû éîëóí öñòö èëÿ óçàíûá ýåäèðäè.
Úÿíóá ùÿìèøÿ àçäûðûúû îëóð, ôèêèðëÿðè ñöïöðöá àòûð âÿ ôàíòà-
çèéàíû òàúëàøäûðûð. Ïàëìà âÿ îëåàíäðëàð àðàñûíäà îíà éàðäûì
ýÿðÿê îëìóð; ÿí àçû ÿñýÿð ÷ÿêìÿëÿðè èëÿ êàçàðìà àðàñûíäà-
êûíäàí õåéëè àç. Ñÿìà áàøûìûçûn öñòöíÿ óëäóçëàðëà äîëó
íÿùÿíý, õûøûëòûëû áàéðàã êèìè ñÿðèëìèøäè, ñàíêè, êàèíàòûí ùÿð àí
ýåíèøëÿíÿí Àìåðèêàñûíûí äþâëÿò áàéðàüû èäè. Ñàéñûç ãÿùâÿõà-
íàëàðû èëÿ Àñêîíà þç èøûüûíû ýþëÿ ñàëûðäû âÿ äÿðÿëÿðäÿí ñÿðèí
êöëÿê ÿñèðäè. 557
Êèðàéÿëÿäèéèìèç åâÿ ýÿëäèê. Åâ ýþëöí ãûðàüûíäà èäè âÿ èêè
éàòàã îòàüû âàðäû; áóðàäà ìÿíÿâèééàòà éåð ãàëìàìûøäû.
«Þìðöìöçÿ íÿ ãÿäÿð ãàëûá?» – Ùåëåí ñîðóøäó.
«Åùòèéàòëû òÿðïÿíñÿê, áèð èë, áÿëêÿ äÿ, èëéàðûì».
«Áÿñ åùòèéàòëû òÿðïÿíìÿñÿê?»
«Îíäà áó éàé».
«Ýÿë åùòèéàòñûç éàøàéàã», – äåäè.
«Áèð éàé ãûñà þìöðäöð».
«Åëÿäið, – áèðäÿí ñÿðò äèëëÿíäè. – Áèð éàé ãûñà þìöðäöð,
åëÿ þìðöí þçö äÿ ãûñàäûð, áÿñ êèìäèð îíó ãûñà åäÿí?
Îíóí ãûñàëûüûíû áèëìÿéèìèçìè?! Áàéûðäàêû ïèøèêëÿð áèëèðìè
êè, þìöð ãûñàäûð? Áÿñ ãóøëàð? Êÿïÿíÿêëÿð? Îíëàð þìðö
ÿáÿäè ñàéûðëàð. Áóíó îíëàðà ùå÷ êèì äåìÿéèá! Áÿñ áèçÿ
íèéÿ äåéèáëÿð?»
«Áóíóí ìèí áèð úàâàáû âàð».
«Áèðèíè äå!»
Ãàðàíëûã îòàãäà äàéàíìûøäûã. Ãàïûëàð, ïÿíúÿðÿëÿð
à÷ûã èäè.
«Áèðè îäóð êè, þìöð ÿáÿäè îëñàéäû, äþçöëìÿç îëàðäû».
«Äåéèðñÿí êè, äàðûõäûðûúû îëàðäû? Àëëàùûí þìðö êèìè? Äöç
äåéèë. Àéðûñûíû äå!»
«Ùÿéàòäà õîøáÿõòëèêäÿí áÿäáÿõòëèê ÷îõäóð. Áèçÿ ìÿð-
ùÿìÿò ýþñòÿðèëèá êè, þìöð óçóí ñöðìÿñèí».
Ùåëåí áèð àíëûüà ñóñäó. Ñîíðà: «Ùå÷ áèðè äöç äåéèë,

– äåäè. – Îíà ýþðÿ áåëÿ äåéèðèê êè, ùÿéàòäà ãàëìàéàúàüû-
ìûçû âÿ þçöìöçëÿ ùå÷ íÿ àïàðìàéàúàüûìûçû áèëèðèê; áóðàäà
ùå÷ áèð ìÿðùÿìÿò éîõäóð. Áóíó áèç óéäóðóðóã. Öìèäèìèçè
öçìÿìÿê ö÷öí óéäóðóðóã».
«Áóíà áàõìàéàðàã, èíàíûðûã êè!?» – äåäèì.
«Ìÿí èíàíìûðàì!»
«Öìèäèíè òàìàì êÿñìèñÿí?»
«Òàìàì. Ùàìû ÿââÿë-àõûð áó ãÿíàÿòÿ ýÿëèð. – Ïàëòàðûíû
ùèðñëè-ùèðñëè ÷àðïàéûíûí öñòöíÿ àòäû. – Ùàìû. Ùÿòòà ùà÷àíñà
ãà÷ìàã öìèäè îëàí äóñòàãëàð äà. Áó äÿôÿ äÿ îëìàñà, ýÿëÿí
äÿôÿ ùÿìèí ãÿíàÿòÿ ýÿëèð!»
«Îíóí öìèä åòäèéè äÿ ìÿùç åëÿ áóäóð. Éàëíûç áó».
«Åëÿäèð. ßëèìèçäÿí ýÿëÿí äÿ åëÿ áóäóð! Äöíéà ìöùàðè-
áÿéÿ ãàðøû ÿëàúñûç îëäóüó êèìè. Î äà ýÿëÿí äÿôÿéÿ öìèä
áÿñëÿéèð. Àììà ùå÷ êèì îíó äàéàíäûðà áèëìèð».
558 «Ìöùàðèáÿíè áèëÿð, – úàâàá âåðäèì. – Þëöìö éîõ».
«Ýöëìÿéÿ âàõò òàïäûí!» – óúàäàí ñÿñëÿíäè.
Éàíûíà ýåòäèì. Ýåðè ÷ÿêèëäè, ãàïûäàí ÷þëÿ ÷ûõäû.
«Íÿ îëóá ñÿíÿ, Ùåëåí?» – ùåéðÿòëÿ ñîðóøäóì. ×þë îòàã-
äàí èøûãëû èäè, ýþç éàøëàðûíûí éàíàüûíúà àõäûüûíû ýþðäöì.
Úàâàá âåðìÿäè, ìÿí äÿ äàùà ùå÷ íÿ ñîðóøìàäûì.
«Êåôëÿíìèøÿì, – àõûð êè, äèëëÿíäè. – Ýþðìöðñÿí?»
«Éîõ».
«×îõ è÷äèì».
«Î ãÿäÿð äÿ éîõ. Áóðàäà ùÿëÿ áèð øöøÿ äÿ âàð».
Ôèàñêî Íîñòðàíî øÿðàáûíû åâèí àðõàñûíäàêû ÷ÿìÿíëèêäÿ
äàø ìàñàíûí öñòöíÿ ãîéóá áàäÿëÿðè ýÿòèðìÿê ö÷öí îòàüà
ãàéûòäûì. Ãàéûäàíäà Ùåëåíèí ÷ÿìÿíëèêëÿ ýþëÿ äîüðó éåðèäè-
éèíè ýþðäöì. Î ñààò àðõàñûíúà ýåòìÿäèì. Áàäÿëÿðè àüçûíà-
úàí äîëäóðäóì; ñÿìà èëÿ ýþëöí ñîëüóí èíèêàñûíäà øÿðàá ãàðà
ýþðöíöðäö. Ñîíðà ÷ÿìÿíëèêëÿ àüûð-àüûð ñàùèëäÿêè ïàëìà âÿ
îðëåàíäðëàðà äîüðó éåðèäèì. Ùåëåí ñàðûäàí áèðäÿí-áèðÿ ãàéüû-
ëàíäûì âÿ îíó ýþðÿíäÿ äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëäûì. Ãÿðèáÿ øÿêèëäÿ
ÿéèëÿðÿê ñóéóí ãûðàüûíäà äàéàíìûøäû, ñàíêè, íÿñÿ ýþçëÿéèðäè,
ùàíñûñà áèð ñÿñè, éàõóä ñóäàí ÷ûõàúàã íÿéèñÿ. Éåðèìäÿ ìûõëà-
íûá ãàëäûì; îíà òàìàøà åòìÿê ö÷öí, ãîðõóòìàéûì äåéÿ. Áèð
àçäàí êþêñöíö þòöðöá, áåëèíè äöçÿòäè. Ñîíðà ñóéà ýèðäè.
Ñóäà öçäöéöíö ýþðöá åâÿ ãàéûòäûì, äÿñìàëû âÿ îíóí
÷èìÿðëèê õàëàòûíû ýþòöðäöì. Ñîíðà ãðàíèò òóìáàíûí öñòöíäÿ
E
îòóðóá ýþçëÿäèì. Óçàãäàí îíóí éóõàðûéà éûüûëìûø ñà÷ëàðûíû
ýþðöá ôèêèðëÿøäèì êè, ùÿéàòäà íÿéèì âàðñà, éàëíûç îäóð âÿ àç R
ãàëäû ãûøãûðàì êè, ýåðè ãàéûòñûí. Åëÿ ùÿìèí àí ùèññ åòäèì êè,

ìÿíÿ áÿëëè îëìàéàí áèð ãåéðè-ìöÿééÿíëèêëÿ ìöáàðèçÿ àïàðûð,
áóíó äà ùàçûðêû àíäà åäèð; ñó îíóí ö÷öí ùÿì òàëå, ùÿì ñóàë,
ùÿì äÿ úàâàá èäè âÿ áóíóí þùäÿñèíäÿí ùÿð êÿñ êèìè þçö òÿê
ýÿëìÿëèéäè, ÿí àçû áèð àç èñòèëèê áÿõø åòìÿê ö÷öí áóðàäà èäè.
Öçÿðÿê ãþâñ âóðóá àðõàéà ÷åâðèëäè âÿ áèðáàøà ìÿíÿ
äîüðó ýÿëäè. Îíóí éàõûíëàøäûüûíû, áÿíþâøÿéè ýþëöí ñóéóíäà
ýþðöíÿí èíúÿ áàøûíû, ìÿíÿ äîüðó ýÿëèøèíè ýþðìÿéèìèí þçö
áèð õîøáÿõòëèê èäè.
«Ñîéóãäóð. Ùÿì äÿ ãîðõóëó. Ãóëëóã÷ó ãûç äåéèð êè,
àäàëàðûí äèáèíäÿ íÿùÿíý áèð ñïðóò1 ìÿñêÿí ñàëûá».
«Áó ýþëäÿ äóðíàáàëûüûíäàí èðè úàíëû îëìóð, – äåéèá îíó
äÿñìàëà áöêäöì. – Áóðàäà ñïðóò îëìóð. Î éàëíûç Àëìà-
íèéàäàäûð, 1933-úö èëäÿí. Àììà ýåúÿëÿð èñòÿíèëÿí ñó ãîð-
õóëóäóð». 559
«Äöøöíÿ áèëñÿê êè ñïðóò âàð, îëàñûäûð. Íÿéèí îëìàäûüûíû
äöøöíÿ áèëìèðèê».
«Áó, àäè áèð Tàíðû ñöáóòó îëàðäû».
«Èíàíìûðñàí?»
«Ýåúÿ ùÿð øåéÿ èíàíûðàì».
Ìÿíÿ ñþéêÿíäè. Éàø äÿñìàëû ýþòöðöá ÷èìÿðëèê õàëàòûíû
âåðäèì.
«Áèð íå÷ÿ êÿðÿ éàøàäûüûìûçà èíàíûðñàí?» – ñîðóøäó.
«Ùÿ», – òÿðÿääöäñöç úàâàá âåðäèì. Êþêñöíö þòöðäö.
«Àëëàùà øöêöð! Áó áàðÿäÿ ìöáàùèñÿ åòìÿéÿ ùàëûì ãàë-
ìàéûá. Éîðüóíàì, öøöéöðÿì. Àäàì áóíóí äàü ýþëö îëäó-
üóíó óíóäóð».
Àëáåãðî äåëëà Ïîñòàäàí øÿðàáäàí áàøãà áèð øöøÿ äÿ
Ôðàíñàíûí Ìàðú àðàüûíà áÿíçÿéÿí Ãðàïïà, öçöì úåúÿ-
ñèíäÿí ùàçûðëàíìûø äóïäóðó àðàã ýþòöðìöøäöì. Èñòèîòëó
îëóð, ñÿðòäèð âÿ áåëÿ ìÿãàìëàð ö÷öí ÷îõ éàõøûäûð. Îíó ýÿòèð-
äèì, áàäÿíè àüçûíàúàí äîëäóðóá Ùåëåíÿ âåðäèì. Àñòà-àñòà
è÷èá àõûðûíà ÷ûõäû.
«Ìÿí áóðàäàí êþíöëëö ýåäÿí äåéèëÿì», – äåäè.
«Ñàáàù ùàìûñûíû óíóäàúàãñàí» – úàâàá âåðäèì. – Ïàðè-
ñÿ ýåäèðèê. Ùå÷ âàõò îðàäà îëìàìûñàí. Äöíéàíûí ÿí ýþçÿë
øÿùÿðèäèð».
1
Ñïðóò – áàøûàéàãëûëàð ñèíôèíäÿí ñÿêêèçàéàãëû äÿíèç ùåéâàíû
«Äöíéàíûí ÿí ýþçÿë øÿùÿðè – è÷èíäÿ õîøáÿõò éàøàäûüûí

øÿùÿðäèð. Éîõñà èáàðÿëè äàíûøûðàì?»
Ýöëäöì: «Èíäè äÿ öñëóá äÿðäè ÷ÿêÿê! – äåäèì. – Îíñóç
äà êèôàéÿò ãÿäÿð èáàðÿëè äàíûøà áèëìÿðèê! Þçö äÿ áåëÿñè èëÿ.
Éåíÿ àðàã èñòÿéèðñÿí?»
Áàøû èëÿ ùÿ èøàðÿñè âåðäè âÿ ìÿí áèð áàäÿ äÿ àðàã ýÿòèð-
äèì. Ùåëåíè ìöðýö òóòàíà ãÿäÿð ÷ÿìÿíëèêäÿêè äàø ìàñà-
íûí àðõàñûíäà îòóðäóã. Îíó éàòàüûíà ýÿòèðäèì. Éàíûìäà
éóõóéà ýåòäè. À÷ûã ïÿíúÿðÿäÿí àñòà-àñòà ìàâèëÿøÿí, ñîíðà
ýöìöøö ðÿíýÿ ÷àëàí ÷ÿìÿíëèéÿ òàìàøà åòäèì. Ùåëåí áèð
ñààòäàí ñîíðà àéûëûá ìÿòáÿõÿ ñó äàëûíúà ýåòäè. Áèç êÿíääÿ
îëàíäà ïî÷òàëéîíóí ýÿòèðäèéè ìÿêòóáëà ýåðè ãàéûòäû. Ýþðö-
íöð, ìÿêòóá Ùåëåíèí îòàüûíäà èìèø.
«Ìàðòåíñäÿíäèð», – äåäè.
Ìÿêòóáó îõóéóá áèð ãûðàüà ãîéäóì.
«Ñÿíèí áóðàäà îëäóüóíó áèëèð?» – ñîðóøäóì.
560 Áàøû èëÿ òÿñäèãëÿäè.
«Ãîùóìëàðûìà äåéèá êè, îíóí ìÿñëÿùÿòè iëÿ Èñâå÷ðÿéÿ
ìöàéèíÿéÿ ýåòìÿëè âÿ áèð íå÷ÿ ùÿôòÿëèéèíÿ îðàäà ãàëìàëûéàì».
«Ñÿíè ìöàëèúÿ åäèá?»
«Ùÿðäÿí».
«Íÿéè?»
«Áîø øåéäèð», – äåéèá ìÿêòóáó ÷àíòàñûíà ãîéäó. Îíó
ìÿíÿ èêèíúè äÿôÿ îõóìàüà âåðìÿäè.
«Áó òèêèø éåðè ùàðàäàíäûð ñÿíäÿ?» – ñîðóøäóì.
Ãàðûí íàùèéÿñèíäÿí àü, íàçèê áèð õÿòò êå÷èðäè. Áóíó õåéëè
ãàáàã äà ýþðìöøäöì, àíúàã ãîíóð äÿðèíèí öñòöíäÿ èíäè
àïàéäûí ñåçèëèðäè.
«Õûðäà áèð ÿìÿëèééàò. Þíÿìëè äåéèë».
«Íÿ ÿìÿëèééàòäûð?»
«Åëÿ áèð ÿìÿëèééàòäûð êè, ùàããûíäà äàíûøìûðëàð. Ãàäûí-
ëàðäà ùÿðäÿí åëÿ øåéëÿð îëóð. – Èøûüû ñþíäöðäö. – Íÿ éàõøû êè
ìÿíè àïàðìàüà ýÿëäèí, – ïû÷ûëòû èëÿ äåäè. – Äàùà äþçÿ áèë-
ìèðäèì. Ñåâ ìÿíè? Ñåâ âÿ ñîðóøìà. Ùå÷ íÿ. Ùå÷ âàõò».
Õ
«Õîøáÿõòëèê, – Øâàðñ äèëëÿíäè. – Õàòèðÿëÿðäÿ íåúÿ äÿ
ýèðèá-äàðàëûð! Éöéÿò çàìàíû óúóç ïàð÷à êèìè. Éàëíûç áÿäáÿõò-
E
ëèéè ñàíàìàã îëàð. Ïàðèñÿ ýÿëèá Áþéöê Àóãóñòèí ñàùèëèíäÿ
Ñåíà ÷àéûíûí ñîë òÿðÿôèíäÿêè êè÷èê ìåùìàíõàíàäà èêè îòàã R
òóòäóã. Ìåùìàíõàíàíûí ëèôòè éîõ èäè, ïèëëÿêÿí ãÿäèìè èäè,

ÿéèëìèøäè, îòàãëàð äà õûðäà èäè; àììà Ñåíà ÷àéûíà, ñàùèëäÿêè
êèòàá ìàüàçàëàðûíà, Êîíñåðæåðèéÿ1 âÿ Íîòðäàì êèëñÿñèíÿ
áàõûðäûëàð. Ïàñïîðòóìóç âàðäû. 1939-úó èëèí ñåíòéàáðûíà
ãÿäÿð èíñàí ñàéûëûðäûã.
Ñåíòéàáðà ãÿäÿð èíñàí èäèê âÿ ïàñïîðòóìóçóí ùÿãèãè,
éà ñàõòà îëìàñû âåúèìèçÿ äåéèëäè. Àììà sîéóã ìöùàðèáÿ
áàøëàéàíäà âåúèìèçÿ îëäó.
«Áóðàäà îëàíäà íÿ èëÿ äîëàíûðäûí? – èéóëäà ýÿëèøèìèç-
äÿí áèð íå÷ÿ ýöí ñîíðà Ùåëåí ìÿíäÿí ñîðóøäó. – Èøëÿéÿ
áèëèðäèí?»
«ßëáÿòòÿ éîõ. Èøëÿìÿê áèð éàíà, ùå÷ éàøàìàüà äà ùàã-
ãûì éîõ èäè. Áåëÿ âÿçèééÿòäÿ èø èúàçÿñèíè íåúÿ àëà áèëÿðäèì?»
«Îíäà íÿ èëÿ äîëàíìûñàí?»
«Áóðàñûíû èíäè þçöì äÿ áèëìèðÿì, – ýåð÷ÿéÿ áÿíçÿð áèð 561
úàâàá âåðäèì. – Ìöõòÿëèô ïåøÿëÿðäÿ ÷àëûøìûøàì. Ùÿìèøÿ äÿ àç
áèð ìöääÿòÿ. Ôðàíñàäà ùÿð øåéÿ äÿãèã éàíàøìûðëàð; ùÿðäÿí
õÿëâÿòè èøëÿìÿê èìêàíû îëóð, õöñóñèëÿ äÿ óúóç èøëÿéÿíÿ. Áàçàð-
äà éåøèê éöêëÿéèá áîøàëòìûøàì; îôèñèàíò èøëÿìèøÿì; úîðàá,
ãàëñòóê, êþéíÿê àëâåðè åòìèøÿì; àëìàí äèëèíäÿí äÿðñ
äåìèøÿì; Ìöùàúèðëÿðÿ Éàðäûì Kîìèòÿñèíäÿí ùÿðäÿí íÿñÿ
àëìûøàì; îëàí-ãàëàíûìû áàçàðà ÷ûõàðûá ñàòìûøàì; ñöðöúöëöê
åòìèøÿì; Èñâå÷ðÿ ãÿçåòëÿðèíÿ õûðäà ìÿãàëÿëÿð éàçìûøàì».
«Éåíèäÿí ðåäàêòîð îëà áèëìÿäèí?»
«Éîõ. Áóíóí ö÷öí àäàìà ãàëìà âÿ èø ðàçûëûüû âåðèëìÿëè-
äèð. Àõûðûíúû ìÿøüóëèééÿòèì öíâàí éàçìà îëóá. Ñîíðà Øâàð-
ñà ðàñò ýÿëäèì âÿ àïîêðèôèê2 ùÿéàòûì áàøëàäû».
«Íèéÿ àïîêðèôèê?»
«Ãîíäàðìà, ýèçëèí, þëöíöí, éàä ñîéàäûí ùèìàéÿñè
àëòûíäà».
«Èñòÿðäèì áàøãà úöð àäëàíäûðàñàí».
«Ùÿð úöð àäëàíäûðà áèëÿðèê. Èêèëè, ýèçëè, éàõóä èêèíúè ùÿéàò.
Äàùà ÷îõ èêèíúè ùÿéàò. Ìÿí áåëÿ äåéÿðäèì. Áèç ýÿìè ãÿçà-
ñûíà óüðàéûá éàääàøëàðûíû èòèðÿíëÿð êèìèéèê. Îíëàðûí ùåéèô-
ñiëÿíìÿéÿ ùå÷ íÿéè îëìóð, ÷öíêè õàòèðÿ ùÿìèøÿ òÿÿññöô
1
Konserjeri – Ïàðèñäÿ ìÿøùóð ùÿáñõàíà
2
Aïîêðèôèê – ìÿçìóíúà Èíúèëäÿí ýÿëÿí âÿ ðÿñìè êèëñÿ òÿðÿ-
ôèíäÿí ãàäàüàí åäèëÿí “àïîêðèô” (êèòàá) ñþçöíöí ñèôÿòè
äîüóðóð êè, îëàí éàõøûëàðûíû çàìàí ýÿëäèêúÿ èòèðÿúÿêñÿí âÿ

ïèñëÿðè éàõøûëàøäûðà áèëìÿéÿúÿêñÿí».
Ùåëåí ýöëäö: «Áèç èíäè íÿéèê? Ôûðûëäàã÷û, þëö, éîõñà ãuë-
éàáàíû?»
«Ðÿñìè îëàðàã òóðèñòëÿðèê. Èñòÿíèëÿí éåðÿ ýåäÿ áèëÿðèê,
àììà èøëÿéÿ áèëìÿðèê».
«Ýþçÿë, – äåäè. – Îíäà ýÿë èøëÿìÿéÿê. Ìöãÿääÿñ
Ëöäâèã àäàñûíà1 ýåäèá îòóðàúàãëàðäàí áèðèíäÿ þçöìöçö
ýöíÿ âåðÿê, ñîíðà äà Ôðàíñ êàôåñèíÿ éîëëàíûá êö÷ÿäÿ ÷þðÿê
éåéÿê. Éàõøû ïðîãðàìäûð?»
«ßëà ïðîãðàìäûð», – äåäèì âÿ áóíóí öñòöíäÿ ãàëäûã.
Äàùà àéðû èìêàí àõòàðìàäûì. Áó ñöáùäÿí î áèðè ñöáùÿ
ãÿäÿð áèð éåðäÿ ãàëäûã âÿ ùÿôòÿëÿðëÿ áèð-áèðèìèçäÿí àéðûëìà-
äûã. Ãÿçåòëÿðèí õöñóñè íþìðÿëÿðèndÿki ùÿéÿúàí õÿáÿðëÿðè èëÿ
ùÿéàò áàéûðäà þç àõàðûndaydû, àììà îíóí áèçÿ äÿõëè éîõ
idi. Áèç î ùÿéàòûí è÷èíäÿ äåéèëäèê. Äàùà î, áèçèì ö÷öí ìþâ-
562 úóä äåéèëäè. Áÿñ ìþâúóä îëàí íÿéäè? ßáÿäèëèê! Äóéüó
áöòöí áîøëóãëàðû äîëäóðàíäà çàìàíà éåð ãàëìûð. Çàìàí-
äàí î öçäÿ áàøãà áèð ñàùèëÿ éåòèøèðñÿí. Éîõñà èíàíìûðñûnûç?
– Øâàðñûí ñèôÿòè áàéàã ýþðäöéöì îéíàã, öìèäñèç èôàäÿñèíè
éåíèäÿí àëäû. – Éîõñà, èíàíìûðñûnûç?» – áèð äÿ ñîðóøäó.
Éîðóëìóøäóì, èðàäÿìèí ÿêñèíÿ îëàðàã, ñÿáðèì òöêÿí-
ìèøäè. Õîøáÿõòëèê áàðÿäÿ, åëÿúÿ äÿ Øâàðñûí ÿáÿäèééÿò ùàã-
ãûíäàêû ìöëàùèçÿëÿðèíè äèíëÿìÿê ìàðàãñûç èäè.
«Áèëìèðÿì, – äöøöíìÿäÿí úàâàá âåðäèì. – ßýÿð è÷ëÿ-
ðèíäÿ þëöðñÿíñÿ, áÿëêÿ äÿ, õîøáÿõòëèê, éàõóä ÿáÿäèééÿòäèð;
îíäà çàìàí þçöíöí òÿãâèì þë÷öñöíö ãîéà áèëìÿç âÿ
áóíóíëà áàðûøìàëû îëàð. Àììà þìðöí äàâàì åäèðñÿ, ùÿð
øåéÿ ðÿüìÿí îíóí áèð ïàð÷à çàìàíà âÿ ôàíèëèéÿ ÷åâðèëìÿ-
ñèíÿ ãàðøû ùå÷ íÿ åäÿ áèëìÿçñÿí».
«Ýÿðÿê þëìÿéÿ ãîéìàéàñàí! – ãÿôëÿòÿí, þçö äÿ ãÿòèé-
éÿòëÿ äèëëÿíäè. – Ýÿðÿê ìÿðìÿð ùåéêÿë êèìè äàéàíûá äóð-
ñóí! Äàùà ùÿð ýöí áèð ïàð÷àñûíû êöëÿéèí ãàáàüûíà ãàòûá
àïàðäûüû ãóì ãÿñðè êèìè éîõ! Áÿñ ñåâäèéèìèç þëöëÿðëÿ íåúÿ
îëñóí? Íåúÿ îëñóí, úÿíàá? Îíëàðû òÿêðàðÿí þëäöðìöðöê-
ìö? Õàòèðÿëÿðèìèçäÿí áàøãà þçýÿ ùàðàäà ãàëûðëàð êè? Þçö-
ìöç äÿ èñòÿìÿäÿí áèç ùàìûìûç úàíèéÿ ÷åâðèëìèðèêìè? Òÿêúÿ
þçöìöí òàíûäûüûì ñèìàíû çàìàíûí ðÿíäÿñèíèí àüçûíàìû
âåðèì? Áèëèðÿì êè, îíó öðÿéèìäÿí ÷ûõàðìàñàì, è÷èìäÿúÿ
1
Ñåíà ÷àéûíäà àäà
E
ñîëóá äÿéèøÿúÿê, áÿëè, öðÿéèìäÿí êè, þìðöíö ñöðÿí øöóðó-
ìóí éàëàíû îíó ìÿõìÿð êèìè ùàøèéÿëÿéèá ìÿùâ åòìÿñèí, R
éîõñà î, òöôåéëè çÿìàíÿìèçèí ýöáðÿñèíÿ ÷åâðèëÿð âÿ îðòàäà

éàëíûç ìÿõìÿð êèìè ãàëàð! Áóðàñûíû äÿãèã áèëèðÿì! Îíà ýþðÿ
äÿ îíó ùÿòòà þçöìäÿí äÿ, þìðö óçàòìàüûí ùÿð øåéè óíó-
äóá ìÿùâ åòìÿê èñòÿéÿí ýÿìèðèúè ìÿíÿìëèéèíäÿí äÿ ãîðó-
ìàëûéàì! Ìÿýÿð áàøà äöøìöðñönöç?»
«Áàøà äöøöðÿì, úÿíàá Øâàðñ, – ÷ÿêèíÿ-÷ÿêèíÿ úàâàá
âåðäèì. – Ìÿíèìëÿ äàíûøìàüûíûçûí ñÿáÿáè îíó þçöíöçäÿí
ãîðóìàã äåéèëìè?!»
ßââÿëúÿ îíà åòèíàñûç úàâàá âåðäèéèì ö÷öí þçöìÿ àúû-
üûì òóòäó. Ãàðøûìäàêû êèøè èñòÿð ìÿíòèãè, èÿòÿðñÿ äÿ ïîåòèê
àíëàìäà äÿëèéäè, çàìàíûí éåë äÿéèðìàíëàðû èëÿ âóðóøìàã
èñòÿéÿí Äîí Êèõîò èäè, ìÿí äÿ áóíóíëà îíóí ùàðàëàðà âÿ
íåúÿ ýåäèá-÷ûõàúàüûíû þéðÿíìÿê äÿðäèìèí ãàðøûñûíäà ÿçàá
÷ÿêèðäèì.
«Ìÿíÿ ìöéÿññÿð îëñà... – äåéèá äóðóõäó. – Ìÿíÿ 563
ìöéÿññÿð îëñà, îíó è÷èìäÿí àçàä åäÿúÿyÿì. Éîõñà èíàí-
ìûðñûnûç?»
«Èíàíûðàì, úÿíàá Øâàðñ. Õàòèðÿëÿðèìèç òîç áàñìûø ìóçåé-
äÿêè ôèë ñöìöéöíäÿí îëàí äîëàá äåéèë. Éàøàéàí, éåéÿí âÿ
éåäèéèíè ýþâøÿéÿí úàíëû ùåéâàíäûð. ßôñàíÿäÿêè ñèìóðã ãóøó
êèìè î, þçöíö éåéèð êè, áèçè ìÿùâ åòìÿñèí, éàøàéà áèëÿê. Ñèç
äÿ áóíà ìàíå îëìàã èñòÿéèðñèniç».
«Åëÿäèð! – ìèííÿòäàðëûãëà ìÿíÿ áàõäû. – Äåäèíèç êè,
àäàì þëÿíäÿ õàòèðÿëÿðè äàøëàøûð. Ìÿí þëÿúÿyÿì».
«Î äåäèéèì áîø øåéäèð», – éîðüóí-éîðüóí áîéóí ãà÷ûð-
ìàã èñòÿäèì. Áó úöð ñþùáÿòëÿðäÿí çÿùëÿì ýåäèðäè. Î ãÿäÿð
ÿñÿá ïîçüóíëàðû òàíûéûðäûì êè! Ìöùàúèðÿò îíëàðû éàüûøäàí
ñîíðà áèòÿí ýþáÿëÿêëÿð êèìè éåòèøäèðèðäè.
«Úàíûìà ãÿñä åäÿí äåéèëÿì, – äåéèá áèðäÿí ýöëöìñÿ-
äè, ñàíêè, íÿ äöøöíäöéöìö ùèññ åòìèøäè. – Ùàçûðêû àíäà
ùÿéàò áàøãà ìÿãñÿäëÿð ö÷öí ëàçûìäûð. Éàëíûç Éîçåô Øâàðñ
êèìè þëÿúÿyÿì. Ñàáàù òåçäÿí, áèç ñàüîëëàøàíäà î äàùà
îëìàéàúàã».
Ìÿíè ôèêèð, åéíè çàìàíäà âÿùøè áèð öìèä ÷óëüàäû.
«Íÿ åòìÿê ôèêðèíèç âàð?» – ñîðóøäóì.
«Éîõà ÷ûõìàã».
«Éîçåô Øâàðñ êèìè?»
«Áÿëè».
«Àä êèìè?»
«È÷èìäÿ Éîçåô Øâàðñäàí íÿ âàðñà, ùàìûñû êèìè. Åëÿúÿ
äÿ êå÷ìèøèì êèìè».
«Áÿñ ïàñïîðòó íåéëÿéÿúÿêñèíèç?»
«Äàùà ìÿíÿ ëàçûì äåéèë».
«Áàøãàñû âàðûíûçäûð?»
Áàøûíû áóëàäû: «Äàùà ìÿíÿ ïàñïîðò ëàçûì äåéèë».
«È÷èíäÿ Àìåðèêà âèçàñû äà âàð?»
«Áÿëè».
«Îíó ìÿíÿ ñàòìàçñûnûç? – ïóëóì îëìàñà äà, ñîðóø-
äóì. Áàøûíû áóëàäû. – Íèéÿ éîõ?»
«Îíó ùÿäèééÿ àëìûøàì. Ñèçÿ áàüûøëàéà áèëÿðÿì. Ñàáàù
òåçäÿí. Èøÿ éàðàäà áèëÿðñèniç?»
«Àëëàùûì! – òÿíýíÿôÿñ äèëëÿíäèì. – Èøÿ éàðàòìàã!? Ìÿíè
õèëàñ åäÿðäè! Þçöìöíêöíäÿ Àìåðèêà âèçàñû éîõäóð, ñàáàù
ýöíîðòàéà ãÿäÿð îíó íåúÿ àëàúàüûìû äà áèëìèðÿì».
564 Ìÿéóñ-ìÿéóñ ýöëöìñÿäè: «Ùÿð øåé íåúÿ äÿ òÿêðàðëàíûð!
Ñèç ìÿíÿ úàí öñòöíäÿ îëàí Øâàðñûí îòàüûíäà îòóðóá ìÿíè
éåíèäÿí àäàì úÿðýÿñèíÿ ãàòàúàã ïàñïîðò áàðÿäÿ äöøöí-
äöéöì çàìàíû õàòûðëàäûðñûnûç. Îëäó, þçöìöíêöíö ñèçÿ âåðÿ-
ðÿì. Ñèçÿ éàëíûç øÿêëè äÿéèøìÿê ãàëûð. Éàøûìûç òÿõìèíÿí
óéüóí ýÿëÿð».
«Îòóç áåø», – äåäèì.
«Áèð éàø ãîúàëàñû îëàúàãñûíûç. Ïàñïîðò èøèíè áàúàðàí
àäàìûíûç âàð?»
«Áóðàäà áèðè âàð, – úàâàá âåðäèì. – Øÿêëè äÿéèøìÿê àñàí
ìÿñÿëÿäèð».
Áàøû èëÿ òÿñäèãëÿäè: «Øÿõñèééÿòè äÿéèøìÿêäÿí àñàíäûð.
Áèð õåéëè ãàáàüà áàõäû. – Èíäÿí áåëÿ øÿêèë âóðüóíóíà ÷åâ-
ðèëìÿéèíèç ýþçÿë îëìàçäûìû? Þëö Øâàðñ êèìè, ñîíðà äà ìÿíèì
êèìè?»
Þçöìëÿ áàúàðà áèëìÿäèì, áÿäÿíèì ÷èì÷ÿøäè.
«Ïàñïîðò àäè êàüûç ïàð÷àñûäûð, – äåäèì. – Îâñóí äåéèë».
«Éîõ?» – ñîðóøäó.
«ßñëèíäÿ, ùÿ, – úàâàá âåðäèì. – Àììà áåëÿ äÿ éîõ.
Ïàðèñäÿ íÿ ãÿäÿð ãàëäûíûç?!»
Øâàðñûí ïàñïîðòó ìÿíÿ âåðÿúÿéè âÿäèíäÿí î ãÿäÿð
ùÿéÿúàíëàíìûøäûì êè, íÿ äåäèéèíè åøèòìèðäèì. Ðóòà äà âèçà
àëìàã ö÷öí íÿ åäÿúÿéèìè äöøöíöðäöì. Áÿëêÿ, êîíñóëëóã-
äà îíó áàúûì êèìè òÿãäèì åäÿéäèì. Áóíóí èøÿ éàðàéàúàüû
E
ìöìêöíñöçäö, çèðà Àìåðèêà êîíñóëëóüó ÷îõ öòöê èäè; ÿýÿð
èêèíúè ìþúöçÿ áàø âåðìÿñÿéäè, ùÿð ùàëäà, úÿùä åòìÿëèéäèì. R
Ñîíðà ãÿôèëäÿí Øâàðñûí äàíûøûüûíû åøèòäèì.

«Ïàðèñäÿêè îòàüûìûçûí ãàïûñûíûí àðàñûíäà äàéàíìûøäû,
– äåäè. – Áóíà àééàðûì âàõò ñÿðô åòìèøäè, àììà áèçè òàï-
ìûøäû. Áó äÿôÿ àëìàí êîíñóëëóüóíäàí ùå÷ êèìÿ òàïøûðìà-
ìûøäû; þçö ýÿëìèøäè âÿ äèâàðûíäàí îí ñÿêêèçèíúè éöçèëèí ðÿñ-
ìëÿðè ÿñàñûíäà ÷ÿêèëìèø äèâàð êàüûçëàðû àñûëìûø êè÷èê ìåùìàí-
õàíà îòàüûíäà ãàðøûìûçäà äàéàíìûøäû Gåîðã Éöðgåíñ, îáåð-
øòóðìáàííôöðåð, Ùåëåíèí ãàðäàøû, óúàáîé, åíëèêöðÿê, äîõñàí
êèëî àüûðëûüûíäà âÿ ìöëêè ýåéèìäÿ îëìàñûíà áàõìàéàðàã,
Îñíàáðöêäÿêèíÿ íèñáÿòÿí ö÷ãàò àëìàíëàøìûø. Áèçè ñöçöðäö.
«Äåìÿëè, ùàìûñû éàëàíìûø, – äåäè. – Äÿãèã áèëèðäèì êè,
áóðàäà íÿñÿ èéëè áèð èø âàð!»
«Òÿÿúúöáëö íÿ âàð êè? – ñîðóøäóì. – Ñèç àéàüûíûçû
áàñàí éåðäÿí èé ýÿëèð. ßçÿìÿòäèð! ×öíêè ñèç ýÿëèðñèniç».
Ùåëåí ýöëäö: «Ýöëìÿéèíè êÿñ!» – Gåîðã áàüûðäû. 565
«Ñèç äÿ àíãûðòûíûçû êÿñèí! – äåäèì. – Éîõñà ñèçè ÷þëÿ
àòäûðàðàì!»
«Þçöíöç íèéÿ åòìÿê èñòÿìèðñèniç?»
Áàøûìû òÿðïÿòäèì: «Òÿùëöêÿ ñîâóøàíäà éåíÿ Ùåëåíëÿ
îéíàéûðñûnûç? Ìÿíäÿí èéèðìè êèëî àüûðñûíûç. Òÿðÿôñèç ùàêèì áèçè
áîêñ÷ó êèìè åéíè ðèíãÿ áóðàõìàçäû. Íÿ èøèíèç âàð áóðàäà?»
«Ñèç âÿòÿí õàèíëÿðèíÿ áóíóí áèð äàìúû äÿõëè éîõäóð.
×ûõûí áàéûðà! Áàúûìëà äàíûøìàã èñòÿéèðÿì!»
«×ûõìà, ãàë, – Ùåëåí öçöíö ìÿíÿ òóòóá äåäè. Ùèðñèí-
äÿí àëûøûá-éàíûðäû. Àüûð-àüûð ãàëõûá ìÿðìÿð êöëãàáûíû ÿëèíÿ
ýþòöðäö. – Áèðúÿ êÿëìÿ äÿ ÿäÿáñèç äàíûøñàí, ÿëèìäÿêè ñèôÿ-
òèíÿ ÷ûðïûëàúàã, – ãÿòè ùÿéÿúàíëàíìàäàí Gåîðãà ìöðàúèÿò
åòäè, – Àëìàíèéàäà äåéèëñÿí!»
«ßôñóñ êè, äåéèëÿì! Àììà áèð àç ýþçëÿ, òåçëèêëÿ áóðà äà
Àëìàíèéà îëàúàã!»
«Ùå÷ âàõò îëìàéàúàã, – Ùåëåí úàâàá âåðäè. – Áÿëêÿ äÿ,
ñèç áàøäàíõàðàá ùÿðá÷èëÿð áóðàíû çÿáò åäÿúÿêñèíèç, àììà
Ôðàíñà Ôðàíñàëûüûíäà ãàëàúàã. Áó áàðÿäÿ ìöáàùèñÿ
à÷ìàüà ýÿëìèñÿí?»
«Ñÿíè åâÿ àïàðìàüà ýÿëìèøÿì. Ìöùàðèáÿ ñÿíè áóðàäà
ùàãëàñà, áàøûíà ùàíñû îéóíëàð à÷ûëàúàüûíû áèëìèðñÿí?»
«Î ãÿäÿð äÿ éîõ».
«Ñÿíè ùÿáñõàíàéà àòàúàãëàð».
Ùåëåíèí áèð àíëûüà òóòóëäóüóíó ýþðäöì.

«Áÿëêÿ, áèçè äöøÿðýÿéÿ àòäûëàð?! – äåäèì. – Àììà áó,
ñöðýöíëÿð äöøÿðýÿñè îëàúàã, äàùà Àëìàíèéàäàêû êîíñëàýåð
éîõ».
«Íÿäÿí õÿáÿðèíèç âàð?!», – Gåîðã ÷ÿìêèðäè.
«Éåòÿð, – äåäèì. – Ñàéÿíèçäÿ äöøÿðýÿëÿðèíèçäÿí áèðèíäÿ
îëìóøàì».
«À ñîxóëúàí, ñèç òÿðáèéÿ äöøÿðýÿñèíäÿ îëìóñóíóç,
– Gåîðã íèôðÿòëÿ úàâàá âåðäè. – Àììà, ýþðöíöð, õåéðè îëìà-
éûá. Àçàäëûüà ÷ûõàíäàí ñîíðà ôÿðàðèëèê åòìèñèíèç».
«Ñå÷äèéèíèç èôàäÿëÿðÿ ýþðÿ ñèçÿ ãèáòÿ åäèðÿì, – äåäèì.
– Êèìñÿ ãà÷ûá ÿëèíèçäÿí ãóðòàðûðñà, àäûíû ôÿðàðè ãîéóðñó-
íóç».
«Áÿñ íÿ ãîéàã? Ñèçÿ ÿìð îëóíìóøäó êè, Àëìàíèéàíû
òÿðê åòìÿéÿñèíèç!»
ßëèìëÿ ðÿää èøàðÿñè âåðäèì. Ìÿíè è÷ÿðè àòäûðìàã ýöúöíÿ
566 ìàëèê îëàíà ãÿäÿð îíóíëà áó áàðÿäÿ ÷îõ äàíûøìûøäûì.
«Gåîðã ùÿìèøÿ ýèú îëóá, – Ùåëåí äèëëÿíäè. – ßçÿëÿëè
ñûñãà. Êþê ãàäûíëàðûí êîðñåòÿ åùòèéàúû îëäóüó êèìè, î äà
çèðåùëè äöíéàáàõûøûíà åùòèéàú äóéóð, éîõñà ÿðèéèá he÷ÿ äþíÿð-
äè. Îíóíëà ìöáàùèñÿ åòìÿ. Çÿèô îëäóüó ö÷öí úèí àòûíà ìèíèð».
«Áóíëàðû áèð ãûðàüà ãîé! – Gåîðã ýþçëÿäèéèìäÿí ìöëàéèì
úàâàá âåðäè. – Éûüûø, Ùåëåí. Âÿçèééÿò úèääèäèð. Áó ýöí àõøàì
éîëà äöøöðöê».
«Íÿ ãÿäÿð úèääèäèð?»
«Ìöùàðèáÿ áàøëàéûð. Éîõñà áóðàäà îëìàçäûì».
«Îíñóç äà áóðàäà îëàúàãäûí, – Ùåëåí úàâàá ãàéòàðäû.
– Ìÿí ýåðè ãàéûòìàã èñòÿìÿéÿíäÿ – èêè èë ãàáàã Èñâå÷ðÿäÿ
îëäóüóí êèìè. Þçöíÿ ñûüûøäûðìûðñàí êè, ïàðòèéàíûí ñàäèã
öçâöíöí áàúûñû Àëìàíèéàäà éàøàìàã èñòÿìèð. Î âàõò ýåðè
äþíìÿéèìÿ íàèë îëäóí. Èíäè èñÿ áóðàäà ãàëûðàì âÿ áó áàðÿ-
äÿ äàùà áèð êÿëìÿ äÿ äàíûøìàã èñòÿìèðÿì».
Gåîðã ìàòäûì-ìàòäûì îíà áàõäû: «Áó ìÿçëóì éàðà-
ìàçà ýþðÿ? Éåíÿ áåéíèíè äîëäóðóá?»
Ùåëåí ýöëäö: «Éàðàìàç! Íÿ âàõtäûð áó ñþçö åøèòìèðäèì.
Ñèçèí, äîüðóäàí äà, Íóù ÿééàìûíäàí ãàëìà ñþç åùòèéàòûíûç
âàð! Éîõ, éàðàìàç äåäèéèí ÿðèì áàøûìû õàðàá åòìÿéèá. Ùÿòòà
ìÿíè ýåðè ýþíäÿðìÿê ö÷öí ÿëèíäÿí ýÿëÿíè åäèá. Ñÿíèíêèí-
äÿí äÿ îíãàò ýþçÿë äÿëèëëÿð ýÿòèðèá».
«Ñÿíèíëÿ òÿê äàíûøìàã èñòÿéèðÿì».
E
«Õåéðè îëìàéàúàã».
«Áèç ãàðäàø-áàúûéûã». R
«Ìÿí ÿðëèéÿì».

«Áó, ãàí ãîùóìëóüó äåéèë, – Gåîðã èçàùàòà êå÷äè.
– Ùÿòòà îòóðìàüà ñòóë äà òÿêëèô åòìÿìèñÿí, – áèðäÿí óøàã-
ñàéàüû êöñÿðÿê ÿëàâÿ åòäè. – Îñíàáðöêäÿí î ãÿäÿð éîëó ýÿë,
àáðûíû äà àéàã öñòäÿ àëñûíëàð».
Ùåëåí ýöëäö: «Îòàã ìÿíèìêè äåéèë. Êèðàéÿ ïóëóíó ÿðèì
âåðèð».
«ßéëÿøèí, îáåðøòóðìáàííôöðeð âÿ Ùèòëåð íþêÿðè, – äåäèì.
– Þçö äÿ ÷àëûøûí òåç ýåäÿñèniç».
Gåîðã ùèðñëÿ ìÿíÿ áàõûá, øàããûëòû èëÿ êþùíÿ äèâàíà ÷þê-
äö: «Áàúûìëà òÿê äàíûøìàã èñòÿðäèì, áàøà äöøìöðñönöç?»
«Ìÿíè òóòäóðàíäà îíóíëà òÿê äàíûøìàüà èúàçÿ âåðäè-
íèç?» – ñîðóøäóì.
«Î, òàìàì áàøãà øåé èäè», – äîíãóëäàíäû.
«Gåîðã âÿ îíóí ïàðòèéà éîëäàøëàðû àéðûëàðûíûí åòäèêëÿðèíè 567
åäÿíäÿ ùÿìèøÿ áàøãà øåé îëóð, – Ùåëåí ñàðêàçìëà äèëëÿí-
äè. – Îíëàðäàí ôÿðãëè äöøöíÿí àäàìëàðû äàìà áàñàíäà,
éàõóä þëäöðÿíäÿ áóíóíëà îíëàð ôèêèð àçàäëûüûíû ãîðóéóðëàð;
ñÿíè êîíñëàýåðÿ ñàëàíäà âÿòÿíèí ìóðäàðëàíìûø øÿðÿôèíè
ãîðóéóðëàð, åëÿäèð, åëÿ äåéèë, Gåîðã?»
«Éöçäÿ-éöç åëÿäèð!»
«Öñòÿëèê, Gåîðã ùÿìèøÿ äÿ ùàãëû ÷ûõûð, – Ùåëåí äàâàì
åòäè. – Âèúäàíûíûí íàòÿìèçëèéèíÿ áèð äÿôÿ äÿ øöáùÿ èëÿ éàíàø-
ìàéûá. Ùÿìèøÿ äÿ äöç áèëäèéèíèí òÿðÿôèíäÿäèð, ùàêèìèééÿòèí
òÿðÿôèíäÿ. Þç ôöðåðè êèìèäèð – áàøãàëàðû îíóí äözgön ùåñàá
åòäèéèíè éåðèíÿ éåòèðÿíäÿ äöíéàíûí ÿí ñöëùñåâÿð èíñàíû! Ñöë-
ùö ïîçàíëàð äà ùÿìèøÿ áàøãàëàðû îëóð, áåëÿäèð, áåëÿ äåéèë,
Gåîðã?»
«Áóíóí áèçèì èøèìèçÿ íÿ äÿõëè?»
«Äÿõëè éîõäóð, – Ùåëåí äåäè. – Ùÿì äÿ âàð, þçö äÿ ëàï
÷îõ. Ýþðìöðñÿí, áóðàäà íåúÿ ìÿçëóìëàøìûñàí, àé áó
òîëåðàíò øÿùÿðäÿ ùàãã ñöòóíó? Áàøãàëàðûíû òàïäàéà áèëìÿê
ö÷öí ùÿòòà ìöëêè ýåéèìäÿ äÿ ÷ÿêìÿëÿðèíè àéàüûíäàí ÷ûõàð-
ìûðñàí. Àììà áóðàäà ñÿíèí ùþêìöí éåðèìèð, ùÿëÿëèê éåðè-
ìèð! Áóðàäà ìÿíè ïàðòèéàíûí òÿð èéè âåðÿí ãàäûíëàð øóðàñûíà
éàçäûðà áèëìÿéÿúÿêñÿí! Ìÿíÿ äóñòàã êèìè íÿçàðÿò åäÿ áèë-
ìÿéÿúÿêñÿí! Áóðàäà ìÿí íÿôÿñ àëà áèëèðÿì âÿ àëìàã èñòÿ-
éèðÿì».
«Ñÿíèí àëìàí ïàñïîðòóí âàð! Ìöùàðèáÿ áàøëàéûð. Áóðà-

äà ñÿíè ùÿáñõàíàéà àòàúàãëàð».
«Ùÿëÿëèê éîõ êè! Áèð äÿ áóðàäà ùÿáñõàíàéà äöøìÿê
ñèçäÿ äöøìÿêäÿí ìèí dÿfÿ éàõøûäûð! ×öíêè ñèç äÿ ìÿíè
ùÿáñõàíàéà àòàñû îëàúàãñûíûç! Àçàäëûüûí øèðèí ùàâàñûíû
óäàíäàí âÿ ñèçèí ÿëèíèçäÿí, êàçàðìàëàðûíûçäàí, èøýÿíúÿ
êàìåðàëàðûíûçäàí âÿ ÷àðÿñèç áîøáîüàçëûüûíûçäàí ãà÷ûá-
ãóðòàðàíäàí ñîíðà äàùà ëàë îëóá áàø ýèðëÿìÿéÿúÿyÿì!»
Àéàüà äóðäóì. Èñòÿìèðäèì, îíó ùå÷ âàõò àíëàéà áèëìÿ-
éÿúÿê áó íàñèîíàëèñò êþòöéöíöí ãàáàüûíäà àë÷àëñûí.
«Ýöíàùûí ùàìûñû áóíäàäûð! – Gåîðã õûðûëäàäû. – Áó
ìÿíôóð êîñìîïîëèòäÿ! Îäóð ñÿíè êîðëàéàí! Äàéàí áèð,
îüëàí, ñÿíèíëÿ äÿ ùàãã-ùåñàáû ÷öðöäÿðèê!»
Éåðèíäÿí ãàëõäû. Ìÿíè éåðÿ ñÿðìÿê îíà ÷ÿòèí îëìàçäû.
Ìÿíäÿí éåòÿðèíúÿ ýöúëö èäè âÿ êîíñëàýåðäÿ îëäóüóì ýöí-
ëÿðèí áèðèíäÿ àëäûüûì íàñèîíàëèñò òÿðáèéÿäÿí ñàü ãîëóì äèð-
568 ñÿêäÿí ÿéðè áèòìèøäè.
«Îíà òîõóíìà», – Ùåëåí ëàï àñòàäàí äèëëÿíäè.
«Áó ãîðõàüû ìöäàôèÿ åòìÿê èñòÿéèðñÿí? – Gåîðã
ñîðóøäó. – Þçö áàúàðìûð?»
Øâàðñ öçöíö ìÿíÿ òóòäó. «Áÿäÿíñÿë öñòöíëöê ãÿðèáÿ
øåéäèð. Âàð îëàí öñòöíëöêëÿðèí ÿí ïðèìèòèâèäèð, úÿñàðÿò âÿ êèøè-
ëèêëÿ ùå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð. Øèêÿñòèí ÿëèíäÿêè òàïàí÷à áÿäÿí-
úÿ ýöúëöíö àñàíëûãëà ìÿùâ åäÿ áèëÿð. Áó öñòöíëöê ýèðâÿí-
êÿëÿðèí âÿ ÿçÿëÿëÿðèí öñòöíëöéöäöð, âÿññàëàì; àíúàã áóíà
áàõìàéàðàã îíóíëà öç-öçÿ ýÿëÿíäÿ àäàì þçöíö àë÷àëìûø
ñàéûð. Ùÿð êÿñ áèëèð êè, ùÿãèãè úÿñàðÿò áàøãà øåéäèð âÿ úÿñà-
ðÿòè éàðàäàí ÿçÿëÿ éûüûíû, éÿãèí êè, àúûíàúàãëû øÿêèëäÿ äóðóø
ýÿòèðÿ áèëìèð áóíà áàõìàéàðàã øèêÿñò åäèëìÿéèìèçè ðÿää
åäÿíäÿ èôëèú èçàùàòëàð âÿ àðòûã öçðõàùëûãëàð àðàéûð âÿ þçöìöçö
úûëûç ñàéûðûã. Áÿëêÿ, áåëÿ äåéèë?»
Áàøûìëà òÿñäèãëÿäèì. «Ìÿíàñûçäûð, åëÿ îíà ýþðÿ äÿ
õöñóñèëÿ àúûíàúàãëûäûð».
«Þçöìö ìöäàôèÿ åäÿðäèì, – äåäè. – ßëáÿòòÿ, åäÿðäèì!»
ßëèìè ãàëäûðäûì. «Íÿéÿ ëàçûìäûð, úÿíàá Øâàðñ? Áóíëàðû
ìÿíÿ äàíûøìàüûíûçà åùòèéàú éîõäóð».
Éöíýöëúÿ ýöëöìñÿäè. «Äöç äåéèðñèniç. Àììà ýþðöðñö-
nöçìö, äÿðèíëèéèìÿ íåúÿ èøëÿéèá êè, èíäèíèí þçöíäÿ äÿ èçàùàò
âåðìÿéÿ ÷àëûøûðàì? ßòÿ èëèøÿí ãàðìàã êèìè. Áó úûëûç êèøè
ìÿüðóðëóüóíäàí úàíûìûç ùà÷àí ãóðòàðàúàã?»
E
«Íÿ áàø âåðäè? – ñîðóøäóì. – Äàâàéà ýÿëèá-÷ûõäûìû?»
«Õåéð. Ùåëåí áèðäÿí ýöëìÿéÿ áàøëàäû. R
«Áó ýèúáÿñÿðÿ áàõ! – ìÿíÿ áàõûá äåäè. – Åëÿ áèëèð, ñÿíè

âóðóá éåðÿ ñÿðñÿ, êèøèëèéèíÿ øöáùÿ åäÿúÿyÿì, ïåøìàí îëóá
áèðòÿðÿôëè éóìðóã ùàããûíûí ùþêì ñöðäöéö þëêÿéÿ ãàéûäà-
úàüaì». – Gåîðãà òÿðÿô äþíäö. – À úÿñàðÿò âÿ ãîðõàã-
ëûãäàí äÿì âóðàí îüëàí! Áó, – ìÿíè ýþñòÿðäè, – ñÿíèí
ùà÷àíñà òÿñÿââöðöíÿ ýÿòèðÿ áèëäèéèíäÿí ãàò-ãàò úÿñàðÿòëèäèð!
Ìÿíè áóðà î ýÿòèðèá. Ìÿíÿ ýþðÿ ãàéûäûá âÿ ìÿíè ýÿòèðèá».
«Íÿ? – Gåîðã ýþçöíö äþéöá ìÿíÿ áàõäû, – Àëìàíè-
éàéà?»
Ùåëåí þçöíÿ ýÿëäè: «Ôÿðãè íÿäèð?! Ìÿí áóðàäàéàì âÿ
áèð äÿ ýåðè ãàéûäàí äåéèëÿì».
«Ýÿòèðèá? Ñÿíè? – ñîðóøäó. – Êèì êþìÿê åäèá?»
«Ùå÷ êèì, – Ùåëåí äåäè. – Éÿãèí, öðÿéèíäÿí êå÷äè êè,
éåíÿ áèð íå÷ÿ àäàìû ùÿáñ åäÿñÿí, ùÿ?»
Îíó ùå÷ âàõò áåëÿ ýþðìÿìèøäèì. Þçöíöìöäàôèÿ, 569
èêðàù, íèôðÿò âÿ âÿòÿíäÿí ãà÷ûá-ýÿëìÿéèí ïàðûëòûëû ãÿëÿáÿñè
èëÿ åëÿ äîëìóøäó êè, äóðäóüó éåðäÿ ÿñèðäè. Ìÿíäÿ äÿ åéíè ùàë
áàø âåðèðäè; àíúàã ìÿíäÿ áèðäÿí-áèðÿ àäàìûí ýþçöíö
ãàìàøäûðàí øèìøÿê êèìè íÿñÿ ïåéäà îëäó – ãÿôèë èíòèãàì
ùèññè. Gåîðãóí áóðàäà ýöúö éîõ èäè. Ýåñòàïîñóíó ôèòëÿéèá
÷àüûðà áèëìÿçäè. Áóðàäà òÿê èäè.
Ôèêèð ìÿíè åëÿ ÷àøäûðìûøäû êè, ùàçûðêû àíäà íÿ åäÿúÿéèìè
áèëìèðäèì. Äàëàøà áèëìÿçäèì, ùå÷ äàëàøìàã äà èñòÿìèðäèì.
Î ìóðäàðû ÷ûðàã êèìè ñþíäöðìÿê èñòÿéèðäèì. Ýÿðÿê éàøà-
ìàéàéäû. Éàìàíû ìÿùâ åòìÿê ö÷öí ùþêìÿ åùòèéàú îëìà-
äûüû êèìè, Gåîðãóí ìÿùâèíÿ äÿ ùþêì ëàçûì äåéèëäè. Îíó
ìÿùâ åòìÿê òÿêúÿ ãèñàñ éîõ, îíëàðcà íàìÿëóì ýÿëÿúÿê ãóð-
áàíûí õèëàñû äåìÿê èäè. Íÿ åäÿúÿéèìè ôèêèðëÿøìÿäÿí ãàïûéà
äîüðó ýåòäèì. Ñÿíäÿëÿìÿìÿéèìÿ þçöì äÿ ùåéðÿòëÿíäèì.
Òÿê îëìàã èñòÿéèðäèì. ×ÿê-÷åâèð åòìÿëè èäèì. Ùåëåí äèããÿòëÿ
ìÿíÿ áàõäû. Gåîðã íèôðÿòëÿ ìÿíè ñöçöá òÿçÿäÿí îòóðäó.
«Àõûð êè», – ãàïûíû àðõàìúà þðòÿíäÿ îíóí ñÿñèíè åøèòäèì.
Ïèëëÿêÿíëÿ àøàüû äöøäöì. Ýöíîðòà éåìÿéèíèí èéè ýÿëèðäè;
áàëûã èéè èäè. Ïèëëÿêÿíèí ÿòÿéèíäÿ áèð èòàëéàí ñàíäûüû âàðäû. Òåç-
òåç îíóí éàíûíäàí þòìöøäöì, àíúàã ùå÷ âàõò ýþðìÿìèø-
äèì. Èíäè îéìàëàðûíà åëÿ äèããÿòëÿ áàõäûì êè, åëÿ áèë, àëàúàã-
äûì. Ýåúÿãóøó êèìè éîëóìà äàâàì åòäèì. Èêèíúè ìÿðòÿáÿäÿ
ãàïûëàðäàí áèðè à÷ûã èäè. Îòàã éàøûëûìòûë ðÿíýÿ áîéàíìûøäû,
ïÿíúÿðÿëÿð áàüëàíìàìûøäû âÿ õèäìÿò÷è ãûç ÷àðïàéûäà äþøÿéè

î áèðè öçöíÿ ÷åâèðèðäè. Ãÿðèáÿäèð, àäàì ùÿéÿúàíäàí ùå÷
íÿéè ýþðìÿäèéèíè ýöìàí åòñÿ äÿ, ùÿð øåéè ýþðöðìöø!
Áèðèíúè ìÿðòÿáÿäÿ éàøàéàí òàíûøëàðäàí áèðèíèí ãàïûñûíû
äþéäöì. Àäû Ôèøåð èäè, ùà÷àíñà ìÿíÿ áèð òàïàí÷à ýþñòÿð-
ìèøäè, ùÿìèí òàïàí÷àíûí ñàéÿñèíäÿ ùÿéàòû èëÿ ùÿëÿëèê áàðûø-
ìàëû îëìóøäó. Ñèëàù îíäà úûëûç âÿ ÷àðÿñèç ìöùàúèð ùÿéàòûíû
ñÿðáÿñò éàøàìàã èëëöçèéàñû éàðàäûðäû, çèðà èñòÿäèéè âàõò ùÿéà-
òûíà ñîí ãîéìàã ñå÷èìè âàðäû.
Ôèøåð îòàãäà éîõ èäè, àììà ãàïûñû áàüëû äåéèëäè. Ýèçëÿò-
ìÿéÿ íÿéè âàðäû êè! È÷ÿðè êå÷èá ýÿëìÿéèíè ýþçëÿäèì. Íÿ èñòÿ-
äèéèìè þçöì äÿ äÿãèã áèëìèðäèì, áàõìàéàðàã ki ñèëàùû
àëìàüà ýÿëìèøäèì. Gåîðãó ìåùìàíõàíàäà þëäöðìÿê
ìÿíàñûç îëàðäû, áóðàñûíû àíëàéûðäûì; áó, Ùåëåíè, ìÿíè âÿ
áóðàäà éàøàéàí ìöùàúèðëÿðè òÿùëöêÿéÿ àòàðäû. Êÿòèëëÿðäÿí
áèðèíÿ ÿéëÿøèá ñàêèòëÿøìÿéÿ ÷àëûøäûì. Áàúàðìàäûì. Îòóðóá
570 ãÿíøÿðèìÿ áàõäûì.
Ãÿôèëäÿí òóòóãóøó îõóìàüà áàøëàäû. Î, äÿìèð ãÿôÿñäÿ
èêè ïÿíúÿðÿíèí àðàñûíäàí àñûëìûøäû. ßââÿëúÿ îíó ýþðìÿ-
ìèøäèì âÿ éåðèìäÿí äèêñèíäèì, ñàíêè, êèìñÿ ìÿíÿ òîõóí-
äó. Àçúà êå÷ìèø Ùåëåí è÷ÿðè ýèðäè.
«Íåéëÿéèðñÿí áóðàäà?» – ñîðóøäó.
«Ùå÷ íÿ. Gåîðã íåúÿ îëäó?»
«Ýåòäè».
Ôèøåðèí îòàüûíäà íÿ ãÿäÿð îòóðäóüóìó áèëìÿäèì. Âàõò
ìÿíÿ ÷îõ àç ýþðöíäö: «Éåíÿ ýÿëÿúÿê?» – ñîðóøäóì.
«Áèëìèðÿì. Èíàäêàðûí áèðèäèð. Îòàãäàí íèéÿ ÷ûõäûí? Áèçè
òÿê ãîéìàã ö÷öí?»
«Éîõ, – äåäèì. – Îíà ýþðÿ éîõ, Ùåëåí. Áèðäÿí-áèðÿ
äþçÿ áèëìÿäèì».
Ãàïûäà äàéàíûá ìÿíÿ áàõûðäû: «Ìÿíÿ íèôðÿò åäèðñÿí?»
«Ñÿíÿ íèôðÿò åäèðÿì? – òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäóì. – Íèéÿ?»
«Gåîðã ýåäÿíäÿí ñîíðà àüëûìà ýÿëäè. Ìÿíèìëÿ àèëÿ
ãóðìàñàéäûí, áàøûíà áó èøëÿð ýÿëìÿçäè».
«Ýÿëÿðäè. Áÿëêÿ äÿ, äàùà ïèñè. Îëà áèëñèí, Gåîðã ñÿíÿ
ýþðÿ ÷îõ äà úèääè éàíàøìûð. Úàíûìà òèêàíëû åëåêòðèê ìÿôòèë-
ëÿðè éåðèòìÿéèáëÿð âÿ ÿò ãàðìàüûíäàí àñìàéûáëàð. Ñÿíÿ íèôðÿò
åòìÿê?! Áó, ùàðàäàí àüëûíà ýÿëäè?!»
Ôèøåðèí ïÿíúÿðÿëÿðèíäÿí î öçäÿ áèðäÿí-áèðÿ éàéûí
éàøûëëûüûíû ýþðäöì. Îòàã àðõà òÿðÿôÿ áàõûðäû, ùÿéÿòäÿ èðè
E
øàáàëûä àüàúû âàðäû, éàðïàãëàðûíûí àðàñûíäàí ýöíÿø ñöçö-
ëöðäö. Áîéíóìóí àðäûíäàêû àüðû ÷ÿêèëèá ýåòäè. Éåíèäÿí R
þçöìÿ ãàéûòäûì. Ùàíñû ýöíöí îëäóüóíó, áàéûðäà éàéûí

âàðëûüûíû, Ïàðèñäÿ éàøàäûüûìû âÿ èíñàíëàðûí äîâøàí êèìè
ýöëëÿëÿíìÿäèéèíè áèëèðäèì.
«ßñëèíäÿ, ìÿí ôèêèðëÿøìÿëèéäèì êè, ñÿí ìÿíÿ íèôðÿò åäèð-
ñÿí, – äåäèì. – Éà äà ìÿíäÿí çÿùëÿí ýåäèð».
«Ìÿí?»
«Ùÿ. ×öíêè ãàðäàøûíû ñÿíäÿí óçàã òóòà áèëìèðÿì. ×öí-
êè ìÿí... – Ñóñäóì. Èíäèúÿ þòöá-êå÷ÿí àíëàð áèðäÿí-áèðÿ
÷îõ óçàãäà ãàëäû. – Áèçèì áóðàäà íÿ èøèìèç âàð? – äåäèì.
– Áó îòàãäà. – Ïèëëÿêÿíëÿ éóõàðû ãàëõäûã. – Gåîðãóí äåäèê-
ëÿðèíèí ùàìûñû äîüðóäóð, – ñþçöìÿ äàâàì åòäèì. – Áóíó
áèëìÿëèñÿí! Ìöùàðèáÿ áàøëàñà, áèç äöøìÿí þëêÿíèí âÿòÿí-
äàøëàðû ñàéûëàúàüûã, ñÿí ìÿíäÿí äàùà ÷îõ».
Ùåëåí ãàïûíû äà, ïÿíúÿðÿíè äÿ à÷äû: Ùÿð éàí ÿñýÿð ÷ÿê-
ìÿñè âÿ òåððîð èéè âåðèð, – äåäè. – Ãîé è÷ÿðè àâãóñòóí èéè 571
äîëñóí! Ïÿíúÿðÿëÿðè à÷ûã ãîéóá ýåäÿê. Íàùàð âàõòû äåéèëìè?»
«Ùÿ. Ùÿì äÿ Ïàðèñè òÿðê åòìÿê âàõòûäûð».
«Íèéÿ?»
«Gåîðã ìÿíè ñàòìàüà ÷àëûøàúàã».
«Àüëû î ãÿäÿð êÿñìÿç. Ñÿíèí áóðàäà áàøãà àä àëòûíäà
éàøàäûüûíû áèëìèð».
«Àüëûíà ýÿëÿð. Âÿ î áèð äÿ ýÿëÿúÿê».
«Îëà áèëÿð. Ýÿëñÿ, áàéûðà àòàúàüaì. Ýÿë êö÷ÿéÿ ÷ûõàã».
***
Ìÿùêÿìÿ ñàðàéûíûí àðõàñûíäàêû êè÷èê ðåñòîðàíà ýåäèá
ñÿêèäÿêè ìàñàëàðäàí áèðèíèí àðõàñûíäà ÿéëÿøäèê. Ïàøòåò, ìàë
ÿòè, ñàëàò âÿ ïåíäèð éåäèê. Öñòöíäÿí äÿ áèð øöøÿ Âóâðå âÿ
êîôå è÷äèê. Ùàìûñûíû õûðäàëûãëàðûíà ãÿäÿð õàòûðëàéûðàì, ùÿòòà
ãûçàðìûø ÷þðÿéèí ãûðàüûíû âÿ öñòäÿí ÷àòû îëàí ãÿùâÿ ôèíúàí-
ëàðûíû äà; ùÿìèí ýöíîðòà äÿðèí vÿ sonsuz ìèííÿòäàðëûãäàí
ìÿñò îëìóøäóì. Åëÿ áèëèðäèì, ãàíðûëûá áàõìàüà öðÿê
åòìÿäèéèì áóëàíûã, ÷èðêëè áèð êàíàëäàí ÷ûõìûøàì, ÷öíêè
ãàáàãúàäàí áèëìÿäÿí þçöì äÿ ùÿìèí ÷èðêèí áèð ùèññÿñè
îëìóøàì. ×ûõìûøäûì âÿ èíäè öñòöíäÿ àü-ãàðà äàìàëû þðòöê
îëàí ìàñàíûí àðõàñûíäà îòóðìóøäóì, þçöìö ïàêëàøìûø
âÿ ãóðòóëìóø ñàéûðäûì. Ýöíÿøèí ñà÷àãëàðû øÿðàáûí è÷èíäÿ
îéíàéûá ñàðû ÷àëàð àëûðäû, ñÿð÷ÿëÿð àò peyinèíèí öñòöíÿ äþøÿ-

íèá úèâèëäÿøèðäè, ñàùèáÿíèí òîõ ïèøèéè áèýàíÿ-áèýàíÿ îíëàðà
áàõûðäû, ùàé-êöéñöç ìåéäàíûí áàøû öñòöíäÿí êöëÿê ÿñèðäè
âÿ ùÿéàò àðçóëàðûìûçäà îëäóüó êèìè éåíèäÿí ýþçÿëëÿøìèøäè.
Ñîíðà áèç Ïàðèñèí áàë ðÿíýëè éàé àõøàìûíäà ýÿçìÿéÿ
÷ûõäûã âÿ êè÷èê áèð äöêàíûí ýþðöéö1 þíöíäÿ àéàã ñàõëàäûã.
Áóðàäà òåç-òåç äàéàíìûøäûã.
«Ñÿíÿ òÿçÿ ïàëòàð àëìàã ëàçûìäûð», – äåäèì.
«Åëÿ èíäè? – Ùåëåí ñîðóøäó. – Ìöùàðèáÿéÿ àç ãàëìûø?
Àüûëñûçëûã îëìàçìû?»
«Åëÿ èíäè. Ìÿùç àüûëñûçëûã îëäóüó ö÷öí».
Ìÿíè þïäö: «Íÿ äåéèðÿì êè?!»
Àðõà îòàüà à÷ûëàí ãàïûíûí éàíûíäàêû êöðñöäÿ ÿéëÿøìèø-
äèì, áóðà ñîéóíóá-ýåéèíìÿ îòàüû èäè. Äöêàí÷û áèð-áèð ïàë-
òàðëàðû ýÿòèðèðäè âÿ Ùåëåíèí áàøû åëÿ ãàðûøìûøäû êè, àç ãàëìûøäû
ìÿíè óíóòñóí. Ìÿí îðà-áóðà âóðíóõàí ãàäûíëàðûí ñÿñèíè
572 åøèäèð, ùÿðäÿí äÿ ãàïûíûí àðàñûíäàí éåëëÿíÿí ïàëòàðëàðà âÿ
Ùåëåíèí à÷ûã êöðÿéèíÿ áàõûðäûì âÿ ìÿíè þëöìäÿí õÿáÿðè
îëìàäàí àüðûñûç þëöì äåéèëÿí áèð øåé ÷óëüàäû.
Ïàëòàðû íèéÿ àëìàã èñòÿäèéèìè, óòàíñàì äà, þçöì áèëèð-
äèì. Áó, áóýöíêö ýöíÿ, Gåîðãà, þçöìöí ýöúñöçëöyöìÿ
ãàðøû áèð åòèðàç èäè – þçöíÿ óøàãñàéàüû ùàãã ãàçàíäûðìàã
ö÷öí óøàãñàéàüû áèð úÿùä! Ùåëåí åíëè, ÿëâàí äîíäà âÿ ãàðà,
øûã ñâèòåðäÿ áèðäÿí-áèðÿ ãàðøûìäà äàéàíàíäà äöøöíúÿëÿðäÿí
àéûëäûì.
«ßñë ìÿí äåéÿíäèð, – äèëëÿíäèì. – Ýþòöðÿê».
«×îõ áàùàäûð», – äåäè.
Äöêàí÷û èíàíäûðìàüà ÷àëûøäû êè, ìÿøùóð ýåéèì ñàëîí-
ëàðûíäàí áèðèíèí ìîäåëèäèð, – nÿ ýþçÿë éàëàí! – áóíà áàõìà-
éàðàã ðàçûëûüà ýÿëèá ïàëòàðû àëäûã. Ùÿìèøÿ àëà áèëìÿäèéèíè
àëìàãäàí ýþçÿë íÿ âàðìûø?! Áó àüûëñûçëûã Gåîðãóí ñîí êþë-
ýÿñèíè ùöðêöäöá ãîâäó. Ùåëåí ïàëòàðû àõøàì, ùÿòòà ýåúÿ àé
èøûüûíäà øÿùÿðÿ äîéóíúà áàõìàã ö÷öí – áàõìàãäàí äîé-
ìàìûøäûã, éàòìàüà ùåéôèìèç ýÿëèðäè, áèëèðäèê êè, âàõòûìûçà àç
ãàëûá – àéàüà äóðóá ïÿíúÿðÿéÿ ñþéêÿíÿíäÿ äÿ ÿéíèíäÿí
÷ûõàðìàäû».
1
Ýþðöê – “âèòðèí” ñþçöíöí ÿvÿzinÿ èøëÿäèëèð.
E
R
ÕÛ

«Ãàëàí íÿäèð? – Øâàðñ ñîðóøäó. – Åëÿ èíäèíèí þçöíäÿ
éóéóëìóø êþéíÿê êèìè äàðàëûð. Çàìàíûí ïåðñïåêòèâè àðòûã
÷îõäàí éîõà ÷ûõûá; âàõòèëÿ ìÿíçÿðÿ ñàéûëàí øåé èíäè öñòöíÿ
òèòðÿê èøûãëàð äöøÿí éàñòû áèð øÿêèëäèð. ßñëèíÿ áàõñàí, ùå÷ øÿêèë
äÿ äåéèë, àõàð õàòèðÿëÿðäèð êè, îíëàðäàí äà áîø-áîø øÿêèëëÿð
áàø ãàëäûðûð – ìåùìàíõàíàíûí ïÿíúÿðÿñè, ÷ûëïàã ÷èéèí,
þìðöíö ãóëéàáàíû êèìè áàøà âóðàí ïû÷ûëòûëû êÿëìÿëÿð, éàøûë
äàìëàðûí öñòöíäÿêè èøûãëàð, ñóéóí éàõûíäàêû ÿòðè, êèëñÿíèí
áîç äàøûíà äöøÿí àé, òÿñëèì÷è ñèôÿò âÿ éåíèäÿí Ïðîâåíñäÿ âÿ
Ïèðåíåéëÿðäÿ áèð áàøãàñû âÿ ñîíðà òàíûäûüûí äîíóã, ñîí
ñèôÿò, ãÿôèëäÿí áàøãàëàðûíû ñûõûøäûðûá ÷ûõàðìàã èñòÿéèð, ñàíêè,
áóíäàí ÿââÿëêèëÿð éàëíûç ñÿôåùëèê îëìóøäóð».
Áàøûíû ãàëäûðäû. Ñèôÿòèíÿ òÿçÿäÿí ÿçàá úèçýèëÿðè ãîíäó, 573
ÿáÿñ éåðÿ áó úèçýèëÿðÿ òÿáÿññöì ãàòìàüà ÷àëûøäû.
«Éàëíûç áóðàäàäûð, – äåéèá áàøûíû ýþñòÿðäè, – àììà
áóðàíûí þçöíäÿ äÿ êîðëàíûá, ýöâÿ èëÿ äîëó äîëàáäà êîðëà-
íàí ïàëòàð êèìè. Îíà ýþðÿ äÿ ñèçÿ äàíûøûðàì. Ñèç îíëàðû ãîðó-
éóá ñàõëàéàúàãñûíûç âÿ ñèçäÿí àäàìà õÿòÿð ýÿëìÿç. Éàä-
äàøûíûç áó îáðàçëàðû õèëàñ åòìÿê ö÷öí îíëàðû ìÿíèìêè êèìè,
ñèëèá àòìàüà ÷àëûøìàéàúàã. Ìÿíèìêè òàìàì êîðëàíûá, åëÿ
èíäèíèí þçöíäÿ ñîíóíúó äîíóã ñèôÿò õÿð÷ÿíý êèìè äèýÿð-
ëÿðèíèí, ÿââÿëêèëÿðèí úàíûíà äàðàøûá, – ñÿñèíèí òîíó ãàëõäû,
– î äèýÿðëÿðè áèç èäèê àõû, éàä, ãîðõóíú, ñîíóíúóëàð éîõ, áèç
èäèê».
«Ïàðèñäÿ ÷îõìó ãàëäûíûç?» – ñîðóøäóì.
«Gåîðã áèð äÿôÿ äÿ ýÿëäè, – äåäè. – Ñåíòèìåíòàëëûüû,
ùÿäÿ-ãîðõóíó èøÿ ñàëäû. Î ýÿëÿíäÿ ìÿí îòàãäà éîõ èäèì.
Ìåùìàíõàíàäàí ÷ûõàíäà ýþðäöì. Ãàáàüûìû êÿñäè.
«ßúëàôûí áèðè ÿúëàô! – ëàï àñòàäàí äèëëÿíäè. – Áàúûìû
ìÿùâÿ àïàðûðñàí! Ùÿëÿ ýþçëÿ, ýþð áàøûíà íÿ îéóí à÷ûðàì!
Òåçëèêëÿ êå÷ÿúÿêñÿí úÿíýèìèçÿ! Áèð-èêè ùÿôòÿéÿ èêèíèç äÿ
îâúóìóí è÷èíäÿ îëàúàãñûíûç! Îíäà, ìÿíèì áàëàì, ñÿíèí
ãåéäèíÿ þçöì ãàëàúàüaì! Ãàðøûìäà äèç ÷þêöá ëÿëèéÿúÿê-
ñÿí êè, àõûðûíà òåç ÷ûõûì, ÿýÿð ñÿñèí ÷ûõà áèëÿúÿêñÿ!»
«Òÿñÿââöð åäèðÿì», – úàâàá âåðäèì.
«Ùå÷ íÿéè òÿñÿââöð åäÿ áèëìÿçñÿí! Áèëñÿéäèí, áàúàðäûüûí
ãÿäÿð êÿíàð ýÿçÿðäèí. Ñÿíÿ áèð äÿíÿ äÿ øàíñ âåðèðÿì.

Áàúûì ö÷ ýöíöí è÷èíäÿ Îñíàáðöêäÿ îëñà, áÿçè øåéëÿðè óíó-
äàðàì. Ö÷ ýöíöí è÷èíäÿ! Áàøà äöøäöí?»
«Ñèçëÿðè áàøà äöøìÿê î ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèí äåéèë».
«Ùÿ? Îíäà éàääà ñàõëà êè, áàúûì ýåðè ãàéûòìàëûäûð! Áóíó
ñÿí þçöí äÿ áèëèðñÿí àõû, ñÿí ëÿíÿòÿ ýÿëìèø ìóðäàð! Éîõñà,
äåéÿúÿêñÿí, õÿñòÿ îëäóüóíó áèëìèðñÿí? Áåëÿ øåéëÿ áàø
àëäàòìà!»
Ìàò-ìàò îíà áàõäûì. Áèëìèðäèì, áóíó þçöíäÿí óéäó-
ðóð, éàõóä, äîüðóäàí äà, áåëÿäèð, éà äà Ùåëåíèí Èñâå÷ðÿéÿ
ýÿëìÿê ö÷öí îíà äåäèêëÿðèäèðìè.
«Éîõ, – äåäèì. – Áèëìèðÿì».
«Áèëìèðñÿí? Ýþðäöíìö?! Íàðàùàò îëäóí, ùÿ? Î, ùÿêè-
ìÿ ýåòìÿëèäèð, à éàëàí÷û! Åëÿ èíäèúÿ! Ìàðòåíñÿ éàç, ñîðóø.
Î, äÿãèã áèëèð! – Àïàéäûí ýöíäöçäÿ èêè ãàðàíëûã àäàìûí à÷ûã
ãàïûäàí è÷ÿðè êå÷äèéèíè ýþðäöì. – Ö÷ ýöíöí è÷èíäÿ, – Ãåîðã
574 ïû÷ûëäàäû. – Éîõñà ñÿí î ìÿëóí è÷àëàòûíû äàìúû-äàìúû ãóñàñû
îëàúàãñàí. Òåçëèêëÿ ãàéûäàúàüaì! Ìóíäèðèìäÿ!»
Þçöíö ìåùìàíõàíàíûí äÿùëèçèíäÿ äàéàíìûø êèøèëÿ-
ðèí àðàñûíà âåðèá áàéûðà àääûìëàäû. Ùÿð èêè êèøè éàíûìúà ïèë-
ëÿêÿíè éóõàðû ãàëõäû. Ùåëåí þç îòàüûíäà ïÿíúÿðÿíèí éàíûí-
äà äàéàíìûøäû.
«Îíóíëà ðàñòëàøäûí?» – ñîðóøäó.
«Ùÿ. Äåäè êè, ñÿí õÿñòÿñÿí âÿ ýåðè ãàéûòìàëûñàí!»
Áàøûíû áóëàäû: «Àüëûíà íÿëÿð ýÿëìèð?!»
«Õÿñòÿñÿí?» – ñîðóøäóì.
«Áîø-áîø ñþçëÿðäèð! – äåäè. – Áóðà ýÿëìÿê ö÷öí ìÿíèì
óéäóðìàìäûð».
«Äåäè êè, Ìàðòåíñ äÿ áèëèð».
Ùåëåí ýöëäö: «ßëáÿòòÿ, áèëèð. Éàäûíäàí ÷ûõûá? Áèç Àñêî-
íàäà îëàíäà ìÿíÿ ìÿêòóá éàçìàìûøäûìû?! Áóíëàðûí ùàìû-
ñûíû îíóíëà ãóðàøäûðìûøûã».
«Äåìÿëè, õÿñòÿ äåéèëñÿí, Ùåëåí?»
«Öç-ýþçöìäÿí õÿñòÿëèê éàüûð?»
«Éîõ, àììà áó, ùÿëÿ ùå÷ íÿ äåìÿê äåéèë. Õÿñòÿ äåéèë-
ñÿí?»
«Éîõ, – ñÿáèðñèç äèëëÿíäè, – Gåîðã àéðû íÿ äåäè?»
«Àäè øåéëÿð. Ùÿäÿ-ãîðõó. Áÿñ ñÿíäÿí íÿ èñòÿéèðäè?»
«Ñÿíäÿí èñòÿäèéèíè. Èíàíìûðàì áèð äÿ ýÿëñèí».
«Öìóìèééÿòëÿ, íÿéÿ ýÿëìèøäè?»
E
Ùåëåíèí öçöíäÿ òÿáÿññöì îéíàäû. Ãÿðèáÿ áèð òÿáÿñ-
ñöì èäè. R
«Åëÿ áèëèð óøàüûéàì. Íÿ èñòÿñÿ, îíó äà åòìÿëèéÿì.

Ùÿìèøÿ áåëÿ îëóá. Ùÿëÿ êþðïÿëèêäÿí. Ãàðäàøëàð ÷îõ âàõò
áåëÿ îëóð. Ôèêèðëÿøèð êè, àèëÿíèí áöòþâëöéöíö ãîðóéóð. Çÿùëÿì
ýåäèð îíäàí».
«Îíà ýþðÿ?»
«Çÿùëÿì ýåäèð, âÿññàëàì. Þçöíÿ äÿ äåìèøÿì. Àììà
ìöùàðèáÿ áàøëàéàúàã. Î, áóíó äÿãèã áèëèð».
Ñóñäóã. Áþéöê Àóãóñòèí ñàùèëèíäÿ àâòîìîáèëëÿðèí ýóðóë-
òóñó àðòìàüà áàøëàäû. Êîíñåðæåðèíèí àðõàñûíäàêû Ñåí-Øàïåë
êèëñÿñèíèí ñèâðè ãöëëÿñè à÷ûã ñÿìàéà óúàëûðäû. Ãÿçåòñàòàíëàðûí
ãûøãûðòûñû åøèäèëèðäè. Ãàüàéû ÷ûüûðòûñû äÿíèçèí äàëüàëàðûíûí ñÿñèíè
áàòûðàí êèìè, îíëàð äà ìîòîðëàðûí ñÿñèíè áàòûðûðäû.
«Ñÿíè ãîðóéà áèëìÿéÿúÿyÿì», – äåäèì.
«Áèëèðÿì».
«Ñÿíè þëêÿäÿí ÷ûõàðàúàãëàð». 575
«Ñÿíè äÿ».
×èéèíëÿðèìè ÷ÿêäèì: «Éÿãèí, ìÿíè äÿ. Îëà äà áèëñèí, áèçè
áèð-áèðèìèçäÿí àéûðäûëàð. – Áàøû èëÿ òÿñäèãëÿäè. – Ôðàíñà ùÿáñ-
õàíàëàðû ñàíàòîðèéà äåéèë».
«Àëìàí ùÿáñõàíàëàðû äà».
«Àëìàíèéàäà ñÿíè òóòìàçäûëàð».
ßñÿáè ùàëäà ÿë-ãîëóíó òÿðïÿòäè: «Ìÿí áóðàäà ãàëûðàì!
Ñÿí þç áîðúóíó éåðèíÿ éåòèðèá ìÿíè õÿáÿðäàð åòäèí. Áèð äÿ
áó áàðÿäÿ ôèêèðëÿøìÿ. Ãàëûðàì. Ñÿíèíëÿ ùå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõ-
äóð. Ýåðè äþíÿí äåéèëÿì. – Äèããÿòëÿ îíà áàõäûì. – Ðÿää
îëñóí òÿùëöêÿñèçëèê ãàéüûñû! – äåäè. – Ðÿää îëñóí åùòè-
éàòêàðëûã! Úàíûìû áîüàçûìà éûüûáëàð».
ßëèìè ÷èéíèíÿ ãîéäóì: «Äåìÿê àñàíäÿð, Ùåëåí...»
Ñèíÿìäÿí ýåðè èòÿëÿäè: «Îíäà ýåò! – ãÿôèëäÿí ãûøãûðäû.
– Ýåò, ñÿí ùå÷ áèð ìÿñóëèééÿò äàøûìûðñàí! Ìÿíè òÿê áóðàõ!
Ýåò! Òÿêúàíûìà äà áàø ÷ûxaràðàì». – Ìÿíÿ åëÿ áàõäû êè,
ñàíêè, ãàðøûñûíäàêû Gåîðã èäè. – Úöúÿëÿðèíèí ãåéäèíÿ ãàëàí
òîéóã îëìà! Ñÿíèí íÿäÿí õÿáÿðèí âàð? Ãàéüûíëà, ìÿñóëèééÿò
ãîðõóíëà úàíûìû áîüàçûìà éûüìà! Ñÿíÿ ýþðÿ ýÿëìÿìèøÿì.
Áóíó áèðäÿôÿëèê áèë! Ñÿíÿ ýþðÿ éîõ! Þçöìÿ ýþðÿ!»
«Áàøà äöøöðÿì».
Éåíèäÿí ìÿíÿ éàõûíëàøäû: «Ýÿðÿê èíàíàñàí, – áó äÿôÿ
÷îõ ùÿëèì äèëëÿíäè. – ßñëèíäÿ, áåëÿ îëìàñà äà! ×ûõûá ýÿëìÿê
èñòÿéèðäèì. Ñÿíèí ýÿëèøèí òÿñàäöô îëäó. Áóíó áàøà äöø! Òÿù-

ëöêÿñèçëèê ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ ùÿð øåé äåéèë».
«Åëÿäèð, – úàâàá âåðäèì. – Àììà àäàì êèìèñÿ ñåâÿíäÿ
òÿùëöêÿñèçëèê àðàéûð. Þçö ö÷öí éîõ, îíóí ö÷öí».
«Òÿùëöêÿñèçëèê-çàä éîõäóð. Éîõäóð, âÿññàëàì, – òÿêðàð-
ëàäû. – Ùå÷ íÿ äåìÿ. Þçöì áèëèðÿì. Ñÿíäÿí äÿ éàõøû áèëè-
ðÿì! Ùÿð øåéè áåéíèìäÿí êå÷èðìèøÿì. Àëëàùûì, íÿ ãÿäÿð
êå÷èðìèøÿì! Ýÿë áèð äÿ áó áàðÿäÿ äàíûøìàéàã, ÿçèçèì. Áàéûð-
äà àõøàì äöøöá âÿ áèçè ýþçëÿéèð. Ïàðèñäÿ áåëÿ àõøàìëàðäàí
àç îëàúàã».
«Ýåðè ãàéûòìàã èñòÿìèðñÿíñÿ, Èñâå÷ðÿéÿ ýåäÿ áèëìÿç-
ñÿíìè?»
«Gåîðã äåéèð êè, ìöùàðèáÿäÿ Áåë÷èêàéëà îëäóüó êèìè,
Èñâå÷ðÿéÿ äÿ äàõèë îëàúàãëàð».
«Gåîðã ÷îõ øåéè áèëìèð».
«Ýÿë ùÿëÿëèê áóðàäà ãàëàã. Gåîðã, áÿëêÿ äÿ, àëäàäûð. Íÿ
576 îëàúàüûíû ÿââÿëúÿäÿí ùàðàäàí áèëÿðäè êè? Áèð äÿôÿ äÿ åëÿ
îëìàäûìû? Ñàíêè, ìöùàðèáÿ áàøëàéàúàãäû. Ñîíðà Ìöíõåí
ñàçèøè ýÿëäè. Íèéÿ èêèíúè Ìöíõåí îëìàñûí êè?»
Áèëìÿäèì, äåäèéèíÿ þçö èíàíûðäûìû, éîõñà ìÿíè ôèêðèì-
äÿíìè äàøûíäûðìàã èñòÿéèðäè. Àäàì öìèäëÿ éàøàéàíäà àñàí-
ëûãëà èíàíûð; ùÿìèí àõøàì ìÿí áåëÿ åòäèì. Ôðàíñà ìöùà-
ðèáÿéÿ íåúÿ ýèðÿ áèëÿðäè? Ñèëàùëàíìàìûøäû. Íèééÿòèíäÿí
÷ÿêèíìÿëè èäè. Ïîëøàéà ýþðÿ íèéÿ âóðóøìàëûéäû? ×åõîñëîâà-
êèéàéà ýþðÿ ìöùàðèáÿéÿ ãîøóëìàìûøäû.
Îí ýöíäÿí ñîíðà ñÿðùÿäëÿð áàüëàíäû. Ìöùàðèáÿ áàø-
ëàìûøäû».
***
«Ñèçè òåç ùÿáñ åòäèëÿð, úÿíàá Øâàðñ?» – ñîðóøäóì.
«Áèð ùÿôòÿ àçàä éàøàäûã. Øÿùÿðè òÿðê åòìÿéÿ èúàçÿ âåð-
ìèðäèëÿð. Òàëåyèí èðîíèéàñûíà áàõûí: áåø èë äàëáàäàë ìÿíè
þëêÿäÿí ÷ûõàðûðäûëàð, èíäè èñÿ áèðäÿí-áèðÿ áóðàõìàã èñòÿìèð-
äèëÿð. Îíäà ñèç ùàðàäà èäèíèç?»
«Ïàðèñäÿ».
«Ñèçè äÿ âåëoäðîìäà äóñòàã ñàõëàéûðäûëàð?»
«Òÿáèè».
«Ñèôÿòèíèç òàíûø ýÿëìèð».
«Âåëoäðîìäà ìöùàúèð îðäóñó âàðäû, úÿíàá Øâàðñ».
E
«Ìöùàðèáÿäÿí ÿââÿëêè ñîí ýöíëÿðè õàòûðëàéûðñûnûç, Ïàðèñ
ãàðàíëûüà ãÿðã îëàíäà?» R
«ßëáÿòòÿ! Ñàíêè, äöíéà ãàðàíëûüà ãÿðã îëìóøäó».

«Éàíäûðìàüà èúàçÿ âåðäèêëÿðè áàëàúà ýþé èøûãëàð. Ýåúÿ-
ëÿð êöíúëÿðäÿ êþçÿðèðäè, ñàíêè, âÿðÿì õÿñòÿñèíèí èøûãëàíäûðûúû
øöøÿëÿðè èäèëÿð. Øÿùÿð òÿêúÿ ãàðàíëûüà ãÿðã îëìàäû, éàé îëìà-
ñûíà áàõìàéàðàã, àäàìûí úàíûíà öøöòìÿ ñàëàí áó ñîéóã,
ìàâè ãàðàíëûãäà î, õÿñòÿëèéÿ òóòóëäó. Ìÿðùóì Øâàðñäàí
ìèðàñ àëäûüûì øÿêèëëÿðäÿí áèðèíè ùÿìèí ýöíëÿðäÿ ñàòà áèëäèì.
Èñòÿéèðäèì éàíûìûçäà íàüä ïóëóìóç ÷îõ îëñóí. Ñàòìàã
ö÷öí âàõò ïèñ èäè. Éàíûíà ýåòäèéèì àëâåð÷è àç ïóë òÿêëèô åòäè.
Èìòèíà åäèá, øÿêëè ýåðè èñòÿäèì. Àõûð êè, øÿêëè ïóëäàí äàùà
éàõøû êàïèòàë ñàéàí âàðëû áèð êèíî èø÷èñèíÿ, þçöì êèìè áèð
ìöùàúèðÿ ñàòäûì. Àõûðûíúû øÿêëè ìåùìàíõàíà ñàùèáèíèí
éàíûíäà ãîéäóì. Ñîíðà ïîëèñ þçöíö éåòèðäè. Ìÿíè àïàðìàã
ö÷öí ýöíîðòàäàí ñîíðà ýÿëäè. Èêè íÿôÿð èäèëÿð. Ìÿíÿ äåäèëÿð
êè, Ùåëåíëÿ ñàüîëëàøûì. Ùåëåí ãàðøûìäà äàéàíìûøäû, ñèôÿòè 577
ñàïñàðû ñàðàëìûøäû, ýþçëÿðèíäèí àëîâ ïöñêöðöðäö.
«Áåëÿ øåé îëìàç àõû», – äåäè.
«Îëàð, – úàâàá âåðäèì. – Ùÿð øåé îëàð. Ñÿíè äÿ ñîíðà
àïàðàúàãëàð. Éàõøû îëàð, ïàñïîðòëàðûìûçû àòìàéàã, ñàõëàéàã.
Ñÿí äÿ þçöíöíêöíö».
«Äîüðóäàí äà, áåëÿ éàõøûäûð», – ïîëèñëÿðäÿí áèðè òÿðòÿ-
ìèç àëìàíúà äåäè.
«Òÿøÿêêöðëÿð, – úàâàá âåðäèì. – Òÿêëèêäÿ ñàüîëëàøà
áèëÿðÿììè? – Ïîëèñ ãàïûéà áàõäû. – Ãà÷ìàã èñòÿñÿéäèì,
íå÷ÿ ýöíäöð ãà÷àðäûì», – äåäèì.
Áàøû èëÿ ðàçûëûã âåðäè. Ùåëåíëÿ îíóí îòàüûíà ýåòäèì.
«Áèð èø îëàíäà, ýþðäöéöí êèìè, äöøöíäöéöíäÿí òàìàì
áàøãà úöð àëûíûð, åëÿäèðìè?» – äåéèá îíó ãîëëàðûìûí àðàñûíà
àëäûì.
Ãîëëàðûìûí àðàñûíäàí ÷ûõäû: «Ñÿíè íåúÿ òàïà áèëÿðÿì?»
Ñþùáÿòèìèç àäè îëäó. Èêè öíâàíûìûç âàðäû: áèðè ìåùìàí-
õàíà, äèýÿðè òàíûø ôðàíñûç. Ïîëèñ ãàïûíû äþéäö. À÷äûì.
«Þçöíöçëÿ éîðüàí ýþòöðöí, – äåäè. – ßñëèíäÿ, áèð-èêè
ýöí ÷ÿêÿð. Àììà éåíÿ äÿ éîðüàí, áèð àç äà éåìÿê ýþòöðöí».
«Éîðüàíûì éîõäóð».
«Ýþçëÿ, áèðèíè ýÿòèðèì», – äåéèá Ùåëåí éåìÿéÿ íÿ âàð-
äûñà, ùàìûñûíû áèð éåðÿ éûüäû. – «Äîüðóäàí äà, áèð-èêè ýöí-
ëöêäöð?» – ñîðóøäó.
«ßí ÷îõó, – ïîëèñ èçàùàòà êå÷äè. – Ñÿíÿäëÿðèí äÿãèã-

ëÿøäèðèëìÿñè âÿ áóíà áÿíçÿð øåéëÿð. Ìöùàðèáÿäèð, ìàäàì».
Áó ñîí êÿëìÿíè òåç-òåç åøèäÿñè îëäóã».
Øâàðñ úèáèíäÿí áèð ñèãàð ÷ûõàðûá éàíäûðäû.
«Ïîëèñ ìÿíòÿãÿñèíäÿ ýþçëÿìÿíèí, òÿùëöêÿëè íàñèñòëÿð
êèìè – àõòàðûëûá òàïûëàí äèýÿð ìöùàúèðëÿðèí ýÿëèøèíèí, áàðìàã-
ëûãëû àðàáàäà ïðåôåêòóðàya àïàðûëìàíûí âÿ áóðàäà ñîíó
ýþðöíìÿéÿí ýþçëÿìÿíèí íÿ îëäóüóíó þçöíöç ýþçÿë áèëèðñè-
niç. Ëåïåí çàëûíäà1 ñèç äÿ îëìóñónuç?»
Áàøûìëà òÿñäèãëÿäèì. Ëåïåí çàëû ïîëèñëÿð ö÷öí áèð ãàéäà
îëàðàã òÿëèì ôèëìëÿðè ýþñòÿðèëÿí áþéöê áèð çàëäûð. Îðàäà áèð
íå÷ÿ éöç adamlûq éåðè âÿ åêðàí âàð.
«Èêè ýöí îðàäà îëìóøàì, – äåäèì, – ýåúÿëÿð áèçè éàò-
ìàüà îòóðàúàãëàð äöçöëìöø áþéöê êþìöð çèðçÿìèñèíÿ àïà-
ðûðäûëàð. Ñÿùÿðëÿð ùàìûìûç áóõàðû òÿìèçëÿéÿíëÿðÿ îõøàéûðäûã».
«Ñààòëàðëà êÿòèëëÿðèí öñòöíäÿ îòóðóðäóã, – Øâàðñ äåäè.
578 – ×èðê è÷èíäÿ èäèê âÿ äîüðóäàí äà, ÿñë úèíàéÿòêàðëàðà áÿí-
çÿéèðäèê, åëÿ îíëàð äà áèçè úàíè ñàéûðäû. Gåîðã áóðàäà þçö-
íöí ýåúèêìèø èíòèãàìûíû àëäû; öíâàíûìûçû î âàõò ïðåôåêòóða-
äàí þéðÿíìèøäè. Áóíó îíóí ö÷öí êèìñÿ åøÿëÿéèá òàïìûøäû.
Gåîðã ïàðòèéàíûí ôÿàëëàðûíäàí îëäóüóíó ýèçëÿòìÿìèøäè, áó
öçäÿí äÿ Gåîðãëà äîñòëóã âÿ íàñèîíàë ñîñèàëèñò ïàðòèéàñûíà
ñÿìèìè ìöíàñèáÿòëÿðèìÿ ýþðÿ ìÿíè ùÿð ýöí äþðä äÿôÿ
íàñèñò øïèîíó êèìè äèíäèðèðäèëÿð. ßââÿëúÿ áóíà ýöëöðäöì;
òàì ýèúëèê èäè. Àììà ñîíðà ýþðäöì êè, ýèúëèê þçö äÿ òÿùëö-
êÿëè îëà áèëÿð. Áóíóí Àëìàíèéàäà áåëÿ îëäóüóíó ïàðòèéàíûí
ìþâúóäëóüó ñöáóò åòìèøäè, ôÿãÿò èíäè àüûë þëêÿñè îëàí Ôðàí-
ñà äà áöðîêðàòèéà âÿ ìöùàðèáÿíèí áèðýÿ òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ,
äåéÿñÿí, ùÿìèí õÿñòÿëèéÿ òóòóëóðäó. Gåîðã, þçö äÿ áèëìÿ-
äÿí, saatëû áîìáà ãîéóá ýåòìèøäè; ìöùàðèáÿ ýåäÿí éåðäÿ
ñÿíÿ øïèîí êèìè áàõûëìàñû çàðàôàò èø äåéèëäè.
Ùÿð ýöí ãîðõóäàí çàü-çàü ÿñÿí èíñàíëàðûí éåíè-éåíè
äÿñòÿëÿðè ýÿëèðäè. Ìöùàðèáÿ áàøëàéàíäàí áèðúÿ íÿôÿð äÿ úÿá-
ùÿäÿ ùÿëàê îëìàìûøäû, ùÿìèí äþâðäÿ ëàü ùÿâÿñêàðëàðûíûí
àäëàíäûðäûãëàðû êèìè, ÿúàèá ìöùàðèáÿ èäè. Áóíóíëà áåëÿ, ùÿéà-
òà âÿ øÿõñèééÿòÿ ýöíö-ýöíäÿí àçàëàí ùþðìÿòèí ìöùàðèáÿ
èëÿ áÿðàáÿð âÿáà êèìè ýÿëìèø êàáóñàíÿ àá-ùàâàñû ùàìûíûí
áàøû öñòöíäÿ ÿñèðäè. Èíñàíëàð äàùà èíñàí äåéèëäè, îíëàð ùÿðáè
1
Ëóè Ëåïåí (1846-1933) – 1893-úö èëäÿí 1912-úè èëÿ ãÿäÿð
ôðàíñûç ïîëèñèíèí ïðåôåêòè. Ïîëèñ èäàðÿñèíäÿêè çàë îíóí àäû èëÿ àäëàí-
äûðûëûá.
E
ïðèíñèïëÿð öçðÿ ÿñýÿðëÿðÿ, éàðàðëûëàðà, éàðàðñûçëàðà âÿ äöø-
ìÿíëÿðÿ áþëöíöðäö. R
Ýÿëèøèìèí ö÷öíúö ýöíö éîðüóí-àðüûí Ëåïåí çàëûíäà

îòóðìóøäóì. Áèçäÿí áèð äÿñòÿíè àïàðìûøäûëàð. Ãàëàíëàð
ïû÷ûëòû èëÿ ñþùáÿò åäèð, éàòûð, éà äà éåéèðäè; ýöíäÿëèê éåìÿê
íîðìàìûç ìèíèìuìà åíäèðèëìèøäè. Áó î ãÿäÿð äÿ òÿñèð
åòìèðäè; àëìàí êîíñëàýåðè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ áóíà äÿáäÿáÿëè
ùÿéàò äà äåìÿê îëàðäû. ×àüûðûøà ýåú úàâàá âåðÿíè ÿí óçàüû
òÿïèê âÿ äöìñöêëÿ òÿëÿñäèðèðäèëÿð; ùþêóìÿòëÿ ùþêóìÿòëèê
åëÿìÿçëÿð, ïîëèñ äÿ êè äöíéàíûí ùÿð áèð þëêÿñèíäÿ ïîëèñäèð.
Äèíäèðìÿëÿðäÿí úàíà éûüûëìûøäûì. Ýþçÿò÷èëÿðèìèç ñÿäà-
ðÿò êöðñöñöíäÿ, åêðàíûí àëòûíäà úÿðýÿ èëÿ îòóðàðäû, ñèëàùëàðû
áèð-áèðèíäÿí àðàëàíìûø ãû÷ëàðûíûí àðàñûíäà. Éàðûãàðàíëûã çàë,
÷èðêëè åêðàí, àøàüûäà äà áèç – áöòöí áóíëàð ùÿéàòûí ÷àðÿñèçëèê
ñèìâîëóíà áÿíçÿéèðäè, î ùÿéàòûí êè îðàäà àäàì éàëíûç äóñ-
òàã, éàõóä ýþçÿò÷è îëóð, ÿí óçàüû áîø åêðàíäà ùàíñû ôèëìè –
òÿëèì ôèëìèíèìè, êîìåäèéàìû, éîõñà òðàýåäèéàìû – ýþðìÿê 579
èñòÿäèéèíäÿí àñûëû âÿçèééÿòäÿ ãàëûð. Ñîí îëàðàã éåíÿ äÿ îðòà-
äà áîø åêðàí, äîéìàìûø öðÿê âÿ ãàáà ýöú âàð, ùÿìèí ýöú
äÿ åëÿ ùÿðÿêÿò åäèð êè, ñàíêè, ÿáÿäèäèð âÿ ùàããûí þçöäöð,
ùàëáóêè áöòöí åêðàíëàð ÷îõäàíäûð ùå÷ íÿ ýþñòÿðìèð. Äöøöí-
äöì êè, ùÿìèøÿ áåëÿ îëàúàã, ùå÷ íÿ äÿéèøìÿéÿúÿê, êèìñÿ
ñåçìÿäÿí áèð ýöí ùÿéàòäàí éîõ îëàúàãñàí. Áó, þçöíöç áèë-
äèéèíèç êèìè, öìèäèí ñþíäöéö àíëàðäàí áèðèäèð».
Áàøûìëà òÿñäèãëÿäèì: «Ñÿññèç èíòèùàðëàð àíû. Äàùà ìöãà-
âèìÿò ýþñòÿðìèðñÿí, äåìÿê îëàð, òÿñàäöôÿí âÿ ôèêèðëÿøìÿ-
äÿí ñîí àääûìû àòûðñàí».
«Ãàïû à÷ûëäû, – Øâàðñ ñþçöíÿ äàâàì åòäè, – äÿùëèçèí ñàðû
èøûüûíäàí Ùåëåí è÷ÿðè ýèðäè. ßëèíäÿ ñÿáÿò, áèð íå÷ÿ àäéàë âÿ
ãîëóíóí öñòöíäÿ áÿáèð äÿðèñèíäÿí ïàëòî âàðäû. Ìÿí îíó éåðè-
øèíäÿí, áàøûíû íåúÿ òóòìàñûíäàí òàíûäûì. Áèð àíëûüà éåðèíäÿí
òÿðïÿíìÿäè, ñîíðà úÿðýÿëÿðèí àðàñû èëÿ àõòàðà-àõòàðà èðÿëè éåðè-
äè. Äöç éàíûìäàí êå÷äè âÿ ìÿíè òàíûìàäû. Åéçÿí î âàõò Îñíà-
áðöê êèëñÿñèíäÿ îëäóüó êèìè. Àéàüà äóðäóì. Ìÿíÿ áàõäû».
«Áàøûíà íÿ îéóí à÷ûáëàð?» – ùèðñëÿ ñîðóøäó.
«Åëÿ øåé äåéèë. Êþìöð çèðçÿìèñèíäÿ éàòûðûã, îíà ýþðÿ äÿ
áó êþêÿ äöøìöøöê. Ñÿí áóðà íåúÿ ýÿëäèí?»
«Ìÿíè äÿ òóòóáëàð, – àç ãàëà âöãàðëà äèëëÿíäè. – Åéçÿí
ñÿíèí êèìè. Âÿ äèýÿð ãàäûíëàðäàí õåéëè òåç. Ñÿíè áóðàäà
òàïàúàüûìà èíàíûðäûì».
«Ñÿíè íèéÿ òóòäóëàð?»

«Áÿñ ñÿíè íèéÿ?»
«Ìÿíè øïèîí ñàéûðëàð».
«Ìÿíè äÿ. Ñÿáÿá äÿ êå÷ÿðëè ïàñïîðòóìäóð».
«Ùàðàäàí áèëèðñÿí?»
«Ìÿíè î àäëà èñòèíòàã åòäèëÿð, ñîíðà äà äåäèëÿð êè, ÿñë
ìöùàúèð äåéèëÿì. Ãàäûí ìöùàúèðëÿð ùÿëÿ àçàäëûãäàäûð. Áóíó
ìÿíÿ èëáèç èéè âåðÿí ñà÷û áîéàëû áàëàúà êèøè áàøà ñàëäû. Ñÿíè
äèíäèðÿí äÿ î èäè?»
«Áèëìèðÿì. Áóðàäà ùÿð øåéäÿí ilbiz èéè ýÿëèð. Øöêöð êè,
àäéàëëàðû þçöíëÿ ýþòöðìöñÿí».
«Íÿéè áàúàðìûøàì, îíó äà ýþòöðìöøÿì». – Ñÿáÿòè à÷äû.
Èêè øöøÿ úèíýèëäÿäè. – «Êîíéàêäûð, – äåäè. – Øÿðàá äåéèë. Þçöì-
ëÿ åñåíñiya äa ýÿòèðìèøÿì. Ñèçÿ áóðàäà éåìÿê âåðèðëÿð?»
«Àäè éåìÿêëÿð. Þçöìöçÿ áóòåðáðîd ýÿòèðäÿ áèëèðèê».
Ùåëåí ÿéèëèá ìÿíÿ áàõäû: «Çÿíúè éûüíàüûíà áÿíçÿéèð-
580 ñèniç. Éóéóíà áèëìÿçñèíèç?»
«Èíäèéÿ ãÿäÿð éîõ. Àúûãëà éîõ. Áàøûñîéóãëóãäàí».
Êîíéàêû ÷ûõàðòäû. «Òûõàúëàð ÷ûõàðûëûá, – äåäè. – Ìåùìàí-
õàíà ñàùèáèíèí ñîí éàõøûëûüû. Ôèêèðëÿøäè êè, áóðàäà òûõàúà÷àí
òàïûëìàç. È÷!»
Èðè áèð ãóðòóì àëûá øöøÿíè îíà âåðäèì.
«Ñòÿêàíûì äà âàð, – äåäè. – Áàúàðäûüûìûç ãÿäÿð ìÿä-
ÿíèééÿòè, ýÿðÿê, ÿëäÿí âåðìÿéÿê», – äåéèá ñòÿêàíû äîëäóð-
äó âÿ è÷äè.
«Ñÿíäÿí éàéûí âÿ àçàäëûüûí èéèíè àëûðàì, – äåäèì. – Áàéûð-
äà âÿçèééÿò íåúÿäèð?»
«Äèíú âàõòëàðäà îëäóüó êèìè. Êàôåëÿð àüçûíàúàí äîëó
îëóð. Ñÿìà äà êè ýþìýþé. – Êöðñöäÿ ÿéëÿøìèø ïîëèñëÿðÿ
áàõûá ýöëäö. – Áóðà òèðÿ áÿíçÿéèð. Ñàíêè, éóõàðûäàêû ôèãóð-
ëàðà àòÿø à÷ìàã, îíëàð éûõûëàíäà èñÿ óäóøó àëìàã îëàð: áèð
øöøÿ êîíéàê, éà äà êöëãàáû».
«Áóðàäàêû ôèãóðëàðûí ñèëàùû âàð».
Ùåëåí ñÿáÿòäÿí ïàøòåò ÷ûõàðòäû: «Ìåùìàíõàíà ñàùèáèí-
äÿíäèð, – äåäè. – ×îõëó ñàëàìëàð âÿ áèð êÿëàì ýþíäÿðäè:
ëÿíÿòÿ ýÿëìèø ìöùàðèáÿ! Ïàøòåò ãóø ÿòèíäÿíäèð. ×ÿíýÿë-
áû÷àüûì äà âàð. Áèð äàùà: yàøàñûí ìÿäÿíèééÿò!»
Áèðäÿí-áÿðÿ ìÿíÿ øÿíëÿíìÿ ýÿëäè. Ùåëåí áóðàäà èäèñÿ,
ùå÷ íÿ ìÿùâ îëìàìûøäû. Ìöùàðèáÿ ùÿëÿ áàøëàìàìûøäû âÿ
áÿëêÿ äÿ, áèçè òåçëèêëÿ áóðàõàúàãëàðû äöç èäè.
E
Åðòÿñè àõøàì áèëäèê êè, áèçè áèð-áèðèìèçäÿí àéûðàúàãëàð.
Ìÿíè Êîëîìáî1 éûüìà äöøÿðýÿñèíÿ, Ùåëåíè èñÿ Áåø Ðîêåò R
ùÿáñõàíàñûíà ýþíäÿðÿúÿêäèëÿð. ßýÿð ÿð-àðâàä îëäóüóìóçà

èíàíñàéäûëàð áåëÿ, ùå÷ íÿéèí õåéðè îëìàçäû. ßð-àðâàäû äà áèð-
áèðèíäÿí àéûðûðäûëàð.
Áöòöí ýåúÿíè çèðçÿìèäÿ êå÷èðäèê. Èíñàôëû ýþçÿò÷èëÿðäÿí
áèðè áèçÿ èìêàí éàðàòäû. Êèìñÿ þçö èëÿ áèð-èêè øàì ýÿòèðìèøäè.
Áèçëÿðäÿí áèð ùèññÿñèíè éîëà ñàëìûøäûëàð; òÿõìèíÿí éöç íÿôÿðÿ
éàõûí àäàì ãàëìûøäû. Áèçèìëÿ èñïàí ìöùàúèðëÿðè äÿ âàðäû.
Îíëàðû äà áèçèì êèìè òóòìóøäóëàð. Àíòèôàøèñò áèð þëêÿäÿ àíòè-
ôàøèñòëÿðèí áåëÿ úèää-úÿùäëÿ ùÿáñ åäèëìÿñèíèí þçö äÿ áèð
èðîíèéà èäè; àäàìà åëÿ ýÿëèðäè êè, Àëìàíèéàäàñàí.
«Áèçè íèéÿ áèð-áèðèìèçäÿí àéûðûðñûnûç?» – Ùåëåí ñîðóøäó.
«Áèëìèðÿì. Àõìàãëûãäàí; ãÿääàðëûãäàí éîõ».
«Êèøèëÿðëÿ ãàäûíëàð åéíè äöøÿðýÿäÿ îëñàëàð, ãûñãàíúëûã
âÿ äàâàäàí áàøãà, ùå÷ íÿ òàïìàçñàí, – àë÷àãáîé, éàøëû áèð
èíñàí áàøà ñàëäû. – Îíà ýþðÿ äÿ ñèçè áèð-áèðèíèçäÿí àéûðûðëàð. 581
Ìöùàðèáÿ!»
Ùåëåí áÿáèð äÿðèëè ïàëòîñóíäà éàíûìäà éàòäû. Áóðàäà
ìåøèí öç ÷ÿêèëìèø áèð íå÷ÿ ðàùàò îòóðàúàã âàðäû, àììà
îíëàð áó ýåúÿëèéèíÿ çèðçÿìèäÿ éåðëÿøäèðèëìèø áåø, éà äà àëòû
éàøëû ãàäûí ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäó. Îíëàðäàí áèðè ñààò
ö÷äÿí áåøÿ ãÿäÿð éåðèíè Ùåëåíÿ òÿêëèô åòäè, éàòìàã ö÷öí;
Ùåëåí áîéóí ãà÷ûðäû.
«Ñîíðàäàí òÿê èñòÿíèëÿí ãÿäÿð éàòàúàüaì», – äåäè.
Ãÿðèáÿ áèð ýåúÿ èäè. Ýåò-ýåäÿ ñÿñëÿð êÿñèëäè. Éàøëû ãàäûí-
ëàð àüëàìàëàðûíà àðà âåðäè; éàëíûç ùÿðäÿí àéûëàíäà ùû÷ãûðûá,
òÿçÿäÿí ãàðà ó÷óðóì êèìè îíëàðûí íÿôÿñèíè êÿñÿí éóõóéà
ýåäèðäèëÿð. Øàìëàð òÿäðèúÿí ñþíäö. Ùåëåí ÷èéíèìÿ ñþéêÿíèá
éàòûðäû. Éóõóäà ãîëëàðû èëÿ ìÿíè ãóúàãëàéûðäû âÿ àéûëàíäà
ýàù óøàã, ýàù äà ñåâèìëè èíñàí êèìè ñþçëÿð äåéèðäè, åëÿ
ñþçëÿð êè, ýöíäöçëÿð äèëÿ ýÿòèðìèðëÿð, íèçàìëû ùÿéàòäà èñÿ
ýåúÿëÿð íàäèð ùàëäà ñþéëÿéèðëÿð; áó ñþçëÿð äàðëûã âÿ âèäà
êÿëìÿëÿðè èäè, àéðûëìàã èñòÿìÿéÿí áÿäÿíèí èíèëòèñè èäè, äÿðè-
íèí, ãàíûí, íàëÿíèí êÿëìÿëÿðè èäè, äöíéàíûí ÿí ãÿäèì íàëÿ-
ñèíèí: íèéÿ èíñàíëàð áèð éåðäÿ ãàëà áèëìÿñèí, íèéÿ þëöì ùÿð
àí áèçèìëÿ òÿìàñäàäûð, ÿýÿð éîðüóíóãñà âÿ áèðúÿ àíëûüûíà
ÿáÿäèééÿò õöëéàñûíà ãàïûëìàã èñòÿéèðèêñÿ, íèéÿ àéàã ñàõëàéà
áèëìèðèê? Áèð àçäàí àüûð-àüûð ñèíÿìdÿn ñöðöøöá äèçèìÿ
1
Kolombo – Ïàðèsèí éàõûíëûüûíäà øÿùÿð
äöøäö. Áàøûíû ÿëèìÿ àëäûì âÿ ñîí øàìûí èøûüûíäà íÿôÿñ

àëäûüûíû ýþðäöì. Êèøèëÿðèí éóõóäàí äóðóá êþìöð òûüëàðûíûí
àðàñûíäà ñó áàøûíà ÷ûõäûãëàðûíû åøèòäèì. Çÿèô èøûã, ñàíêè,
ýþç âóðóðäó âÿ ÿòðàôäà èðè êþëýÿëÿð ôûðëàíûðäû, åëÿ áèë, ãóëéà-
áàíûëàð úÿíýÿëëèéèíäÿ èäèê, Ùåëåí äÿ ãóëéàáàíûëàðûí þç
îâñóíëàðû èëÿ ñåùðëÿéèá òàïìàã èñòÿäèéè áÿáèð èäè. Ñîíðà
àõûðûíúû èøûã ñþíäö âÿ îðòàíû áîüóúó õîðóëòóëó ãàðàíëûã
áöðöäö. Ùåëåíèí ÿëëÿðèìèí àëòûíäà íÿôÿñ àëäûüûíû ùèññ åòäèì.
Áèð äÿôÿ ãûñà, áÿðê ãûøãûðòû èëÿ äèêñèíäè.
«Áóðàäàéàì, – ïû÷ûëäàäûì. – Ãîðõìà. Ùÿð øåé íåúÿ
âàð, åëÿäèð».
Àðõàéà óçàíûá ÿëëÿðèìè þïäö: «Ùÿ, áóðàäàñàí, – ìûçûë-
äàäû. – Ýÿðÿê ùÿìèøÿ äÿ áóðàäà îëàñàí».
«Ùÿìèøÿ áóðàäàéàì, – ïû÷ûëäàäûì. – Ãûñà âàõòà áèð-áèðè-
ìèçäÿí àéðûëìàëû äà îëñàã, ñÿíè ùÿìèøÿ éåíèäÿí òàïàúàüaì».
«Ýÿëÿúÿêñÿí?» – òÿçÿäÿí ìûçûëäàäû, àëàéóõóëó.
582 «Ùÿìèøÿ ýÿëÿúÿyÿì. Ùÿìèøÿ! Ùàðàäà îëóðñàí îë, ñÿíè
òàïàúàüaì. Àõûðûíúû äÿôÿ òàïäûüûì êèìè».
«Îëäó», – äåéèá öçöíö åëÿ ÷åâèðäè êè, ÿëëÿðèìèí è÷èíäÿ
ïèéàëÿäÿymiø êèìè óéóäó. Ùÿðäÿí äîäàãëàðûíû áàðìàã-
ëàðûìäà ùèññ åäèðäèì âÿ áèð äÿôÿ ÿëèìÿ éàø ýèëÿëÿðè äöøäö,
àíúàã ùå÷ íÿ äåìÿäèì. Îíó ùÿääÿí àðòûã ñåâèðäèì âÿ
äöøöíöðäöì êè, áó õîðóëòóëó, ÷èðêëè, êþìöðöí öñòöíÿ òþêö-
ëÿí ñèäèéèí ÿúàèá cûzûëòû ÷ûõàðòäûüû ýåúÿäÿ ñåâäèéèì êèìè, ùå÷
âàõò ñåâìÿìèøÿì. Úûããûðûìû ÷ûõàðìûðäûì âÿ þç “mÿí”èì
ñåâýèäÿí éîõà ÷ûõìûøäû. Ùàâà èøûãëàøìàüà áàøëàäû, ùÿð úöð
ðÿíýè îüóðëàéàí âÿ äÿðè àëòûíäàêû ñêåëåòè ýþñòÿðÿí ëÿíý,
åðêÿí òîðàíëûã þçöíö éåòèðäè âÿ áèðäÿí ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè,
Ùåëåí þëöì àéàüûíäàäûð, ìÿí äÿ îíó îéàäûá þëöìöí ïÿí-
úÿñèíäÿí àëìàëûéàì. Îéàíûá áèð ýþçöíö à÷äû.
«Èíàíûðñàí êè, èñòè ãÿùâÿ èëÿ éàü-÷þðÿê òàïà áèëÿúÿéèê?»
– ñîðóøäó.
«×àëûøûá ýþçÿò÷èëÿðäÿí áèðèíèí áûüûíû éàüëàéàúàüaì»,
– õîøáÿõò-õîøáÿõò äèëëÿíäèì.
Èêèíúè ýþçöíö à÷ûá ìÿíè íÿçÿðäÿí êå÷èðäè.
«Íÿ îëóá? – ñîðóøäó. – Ãûðûìûíäàí, åëÿ áèë, ëîòåðåéàäà
ÿí áþéöê ìÿáëÿü áèçÿ äöøöá. Áèçè àçàä åäÿúÿêëÿð?»
«Éîõ, – äåäèì. – Ìÿí þçöì þçöìö àçàä åòìèøÿì».
ßëëÿðèìèí è÷èíäÿêè áàøûíû éóõóëó-éóõóëó òÿðïÿòäè: «Áèðúÿ
äÿôÿ þçöíö ìöÿééÿí ìöääÿòÿ ðàùàò áóðàõà áèëìÿçñÿí?»
E
«Ùÿ. Íÿèíêè áèëÿðÿì, ùÿòòà åòìÿëèéÿì äÿ, – äåäèì.
– Ãîðõóðàì, þçö äÿ óçóí ìöääÿòÿ. Þçöìöí ãÿðàð ÷ûõàð- R
ìàüà äàùà èìêàíûì îëìàéàúàã. Áó úöð éàíàøûëñà, áó þçö

äÿ áèð òÿñÿëëèäèð».
«Ùÿð øåé òÿñÿëëèäèð, – Ùåëåí ÿñíÿéèá úàâàá âåðäè. – Íÿ
ãÿäÿð êè éàøàéûðûã, ùÿð øåé òÿñÿëëèäèð, áóíó ùÿëÿ áèëìèðñÿí?
Ñÿíúÿ, áèçè øïèîí êèìè ýöëëÿëÿéÿúÿêëÿð?»
«Éîõ. Àüçûáèðÿ àòàúàãëàð».
«Øïèîí ñàéìàäûãëàðû ìöùàúèðëÿðè äÿ àüçûáèðÿ àòûðëàð?»
«Ùÿ. ßëÿ êå÷ÿíëÿðèí ùàìûñûíû àòàúàãëàð. Êèøèëÿðè àðòûã
àïàðûáëàð».
Áàøûíû éàðûéà ãÿäÿð ãàëäûðäû: «Áÿñ îíäà ôÿðã ùàðàäàäûð?»
«Îëà áèëñèí, ìöùàúèðëÿð úàíëàðûíû àñàí ãóðòàðäû».
«Áóíó áèëìÿê îëìàç àõû. Áÿëêÿ, áèçèìëÿ äàùà éàõøû äàâ-
ðàíàúàãëàð, îíà ýþðÿ êè, øïèîí îëäóüóìóçó ôèêèðëÿøèðëÿð».
«Áîø øåéäèð, Ùåëåí».
Áàøûíû òÿðïÿòäè: «Áîø øåé äåéèë. Òÿúðöáÿäèð. Ùÿëÿ áèë- 583
ìèðñÿí êè, ÿñðèìèçäÿ ýöíàùñûçëûã àüûð úÿçàëàíäûðûëàí úèíàéÿò
ñàéûëûð? Áóíó áàøà äöøìÿê ö÷öí èêè þëêÿäÿìè àüçûáèðÿ
ñàëûíìàã ëàçûìäûð? Àõ, ÿäàëÿò õöëéà÷ûñû! Êîíéàê ãàëûá?»
«Êîíéàê äà, ïàøòåò äÿ».
«Èêèñèíè äÿ âåð. Ãåéðè-àäè ñÿùÿð éåìÿéèäèð; àììà ãîð-
õóðàì êè, äàùà ìàúÿðàëû ùÿéàòëà öçëÿøÿê!»
«Éàõøû êè áóíà áåëÿ áàõûðñàí», – äåéèá êîíéàêû îíà âåð-
äèì.
«Î úöð áàõìàã éåýàíÿ éîëäóð. Éîõñà ñÿí çÿùÿðäÿí,
éàõóä ãàðàúèéÿð ñiððîçóíäàí þëìÿê èñòÿéèðñÿí? ßýÿð ÿäàëÿò
ìÿôùóìóíó áåéíèíäÿí ÷ûõàðñàí, áóíà ìàúÿðà êèìè áàõ-
ìàã î ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèí äåéèë, áåëÿ äöøöíìöðñÿí?»
Kþhnÿ êîíéàêûí âÿ ÿëà ïàøòåòèí ýþçÿë ÿòðè Ùåëåíÿ þòÿí
ãûçûë ÿñðèí âèäàñû òÿñèðèíè áàüûøëàäû. Ëÿççÿòëÿ éåéèðäè.
«Áèëìÿçäèì êè, ùÿð øåéè áåëÿ àäè ãàðøûëàéàðñàí», – äåäèì.
«Ìÿí ñàðûäàí íàðàùàò îëìà, – äåéèá ñÿáÿòèíäÿ àü
÷þðÿê àõòàðäû. – Þçöìö ýèðëÿéÿúÿyÿì. Ñèçÿ áàõàíäà
ãàäûíëàð ÿäàëÿòÿ î ãÿäÿð äÿ ìÿùÿë ãîéìóð».
«Áÿñ íÿéÿ ìÿùÿë ãîéóð?»
«Áóíà, – äåéèá ÷þðÿéè, êîíéàê øöøÿñèíè âÿ ïàøòåòè ýþñ-
òÿðäè. – Éå, ÿçèçèì! Âÿçèééÿòäÿí ÷ûõàðûã. Îí èëäÿí ñîíðà áó,
áþéöê áèð ìàúÿðà ñàéûëàúàã, áèç äÿ àõøàìëàð áó áàðÿäÿ
ãîíàãëàðûìûçà î ãÿäÿð äàíûøàúàüûã êè, äàðûõäûãëàðûíäàí
ÿñíÿéÿúÿêëÿð. Éå, àé ñàõòà ñîéàäëûì! Èíäè éåäèéèìèçè þçö-

ìöçëÿ äàøûéàñû îëìàéàúàüûã».
***
«Ñèçÿ áöòöí òÿôÿððöàòû äàíûøìàã èñòÿìèðÿì,– äåäè.– Ìöùà-
úèðèí êå÷äèéè éîë þçöíöçÿ áÿëëèäèð. Êîëîìáîíóí ñòàäèîíóíäà
úÿìè áèð íå÷ÿ ýöí ãàëäûì. Ùåëåíè Áåø Ðîêåò ùÿáñõàíàñûíà
ñàëäûëàð. Ñîíóíúó ýöí ìåùìàíõàíàíûí ñàùèáè ñòàäèîíà
ýÿëäè. Îíó éàëíûç óçàãäàí ýþðäöì; áàø ÷ÿêÿíëÿðëÿ äàíûø-
ìàüà èúàçÿ âåðìèðäèëÿð. Ìåùìàíõàíà ñàùèáè õûðäà áèð áèøè âÿ
áèð èðè øöøÿ êîíéàê ãîéóá ýåòäè. Áèøèíèí è÷èíäÿ ìÿêòóá âàðäû:
«Ìàäàì ñàüëàìäûð âÿ ùàëû ÷îõ éàõøûäûð. Òÿùëöêÿäÿ äåéèë.
Ïèðåíåéëÿðäÿ òÿøêèë îëóíìóø ãàäûí äöøÿðýÿëÿðèíäÿí áèðèíÿ
àïàðûëìàñûíû ýþçëÿéèð. Ìÿêòóáëàðû ìåùìàíõàíàéà ýþíäÿðèí.
Ìàäàì þçöíö ñûíäûðìûð!» Ìÿêòóáà Ùåëåíèí õÿòòè èëÿ áèð áàëà-
584 úàñû äà áöêöëìöøäö: «Ãàéüûëàíìà. Òÿùëöêÿ ñîâóøäó. Ãàëàí
éàëíûç ìàúÿðàäûð. Òåçëèêëÿ ýþðöøÿíÿ ãÿäÿð, ñåâýèëèì».
×îõ äà úèääè îëìàéàí áëîêàäàíû éàðà áèëìèøäè. Òÿñÿâ-
âöð åäÿ áèëìèðäèì, íåúÿ. Ñîíðàëàð ìÿíÿ äàíûøäû êè, îíëàðà
÷àòûøìàéàí ñÿíÿäëÿðèíè ýÿòèðìÿéÿ ýåòìÿëèäèð äåéèá. Îíó
áèð íÿôÿð ïîëèñëÿ ìåùìàíõàíàéà ýþíäÿðèáëÿð. Î äà ìÿê-
òóáó ìåùìàíõàíà ñàùèáèíÿ þòöðöá, ìÿíÿ íåúÿ ÷àòäûð-
ìàã ëàçûì îëäóüóíó îíà ïû÷ûëäàéûá. Ñåâýè ñàðûäàí ùàë ÿùëè
îëàí ïîëèñ áóíó ýþðìÿçëèéÿ âóðóá. Ùå÷ áèð ñÿíÿä ýÿòèð-
ìÿéèá, ÿâÿçèíäÿ þçö èëÿ ÿòðèééàò, êîíéàê âÿ áèð ñÿáÿò éåìÿê
ýþòöðöá. Éåìÿéè ÷îõ ñåâÿðäè. Áóíóíëà áåëÿ, êþêÿëìÿìÿñè
ùÿìèøÿ ìÿíèì ö÷öí ãàðàíëûã ãàëûá. Àçàä éàøàäûüûìûç
÷àüëàðäà éóõóäàí àéûëûá îíó éàíûìäà ýþðìÿéÿíäÿ éåìÿê-
ëÿðè ñàõëàäûüûìûç éåðÿ ýåäÿðäèì: îòóðàðäû îðàäà àéûí èøû-
üûíäà, öçöíäÿ äîíóã áèð òÿáÿññöì, äèøè èëÿ ãàõàúû äèäèø-
äèðÿðäè, éà äà àõøàìäàí ñàõëàäûüûìûç äåñåðòèí öñòöíÿ
äöøÿðäè. Ùÿì äÿ áèðáàøà øöøÿäÿí øÿðàá è÷ÿðäè. Ýåúÿëÿð
àúëûüû òóòàí ïèøèéÿ áÿíçÿéèðäè. Ìÿíÿ äàíûøûðäû êè, òóòóëàí
çàìàí ìåùìàíõàíà ñàùèáèíèí ñîáàäà áèøèðäèéè ïàøòåò
ùàçûð îëàíà ãÿäÿð ïîëèñè ýþçëÿòäèðèá. Áó, îíóí ñåâèìëè ïàø-
òåòè èìèø âÿ îíó þçö èëÿ ýþòöðìÿê èñòÿéèá. Ïîëèñ äîíãóëäà-
íà-äîíãóëäàíà òÿñëèì îëóá, ÷öíêè Ùåëåí ïàøòåòè àëìàìûø
ýåòìÿêäÿí òàì èìòèíà åäèá. Ôëèêëÿð1 êèìèñÿ çîðëà ïîëèñ
1
Fëèê – æàðãîíäà ôðàíñûç ïîëèñèíÿ âåðèëÿí àä
E
ìàøûíûíà ñöðöéöá ñàëìàãäàí ÷ÿêèíèðäèëÿð. Ùåëåí ùÿòòà áèð
áöêöì êàüûç ñàëôåò ýþòöðìÿéè äÿ óíóòìàéûá. R
Åðòÿñè ýöí áèçè ìèíäèðèá Ïèðåíåéëÿðÿ àïàðäûëàð. Ãîðõóíóí,

ùÿíýàìÿíèí, ãà÷ãûíëûüûí, áöðîêðàòèéàíûí, ÷àðÿñèçëèéèí âÿ
ìÿùÿááÿòèí îäèññåéàñû áàøëàäû».
ÕÛÛ
«×îõ îëà áèëñèí êè, ùàçûðêû çÿìàíÿíè ùà÷àíñà ëàü çÿìà-
íÿñè àäëàíäûðñûíëàð, – Øâàðñ äåäè. – Òÿáèè êè, îí ñÿêêèçèíúè
éöçèëëèéèí ìÿíÿâè çÿìàíÿñè éîõ, ÿêñèíÿ, òåõíèêè òÿðÿããèíèí
âÿ ìÿäÿíè ýåðèëèéèí ïÿíäÿì ÿñðèíäÿ ìÿúáóðè, ãÿääàð, éàõóä
äà ñÿôåù çÿìàíÿ. Ùèòëåð éàëíûç ãûøãûðûá áóíó äöíéàéà áÿéàí
åòìèð, ÿkñèíÿ, þçö äÿ èíàíûð êè, ñöëù âÿ áàðûø ùÿâàðèñèäèð,
ìöùàðèáÿíè îíà áàøãàëàðû ñûðûéûá. Îíóíëà áÿðàáÿð ÿëëè ìèë-
éîí àëìàí äà áóíà èíàíûð. Èëëÿð óçóíó ñèëàùëàíìàëàðû, äèýÿð 585
ìèëëÿòëÿðèí èñÿ ìöùàðèáÿéÿ ùàçûðëàøìàìàñû îíëàðûí áàõûøûíäà
ùå÷ íÿéè äÿéèøìèð. Îíà ýþðÿ äÿ òÿÿúúöáëö äåéèë êè, àëìàí
äöøÿðýÿëÿðèíäÿí ãà÷ûá-ãóðòàðàí áèçëÿð èíäè ôðàíñûçëàðûíêûíà
äöøìöøöê. Ùÿòòà áóíà åòèðàç åòìÿê îëìóð, þç ùÿéàòû óüðóí-
äà äþéöøÿí áèð ìèëëÿòèí ùÿð áèð ìöùàúèðÿ ÿäàëÿò ýþñòÿðìÿ-
ñèíäÿí áàøãà, äàùà âàúèá èøëÿðè âàð. Áèçÿ èøýÿíúÿ âåðìÿäè-
ëÿð, ãàçäà áîüìàäûëàð, ýöëëÿëÿìÿäèëÿð, éàëíûç òóòóá è÷ÿðè ñàë-
äûëàð; áóíäàí àðòûã äàùà íÿ èñòÿéÿ áèëÿðäèê?»
«Àðâàäûíûçëà éåíèäÿí ùà÷àí ýþðöøÿ áèëäèíèç?» – ñîðóø-
äóì.
«Óçóí ÷ÿêäè. Ëåâåðíåäÿ îëìóñónuç?»
«Õåéð, àììà áèëèðÿì êè, ÿí ïèñ ôðàíñûç äöøÿðýÿëÿðèíäÿí
áèðèäèð».
Ýöëöìñÿäè: «Áó, íèñáÿò ìÿñÿëÿñèäèð. Áèøìÿê ö÷öí ñîéóã
ñó èëÿ äîëó ãàçàíà àòûëìûø õÿð÷ÿíýëÿðèí ÿùâàëàòûíû áèëèðñèíèç?
Ñóéóí èñòèëèéè ÿëëè äÿðÿúÿéÿ ÷àòàíäà ãûøãûðûøìàüà áàøëàéûðëàð
êè, äþçìÿê ìöìêöí äåéèë, ôÿðéàä ãîïàðûðëàð êè, èñòèëèê ãûðõ
äÿðÿúÿäÿ îëàíäà ÿí ýþçÿë ýöíëÿðèíè éàøàéûáëàð; ùÿðàðÿò àëò-
ìûøà ÷àòàíäà ÿëëè äÿðÿúÿíèí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêèðëÿð, éåòìèøäÿ èñÿ
àëòìûøûí âÿ ñàèðÿ. Àëìàí êîíñëàýåðëÿðèíÿ áàõàíäà Ëåâåðíå
ìèí dÿfÿ éàõøûéäû; åëÿúÿ äÿ ãàç êàìåðàëàðû îëìàéàí êîíñ-
ëàýåð çÿùÿðëè ãàç ãóðüóñó îëàíäàí ÷îõ-÷îõ éàõøûäûð. Áåëÿúÿ
áèç õÿð÷ÿíý ìÿñÿëÿñèíè äþâðöìöçÿ øàìèë åäÿ áèëÿðèê».
Áàøûìëà òÿñäèãëÿéèá ñîðóøäóì: «Ñîíðàñû íåúÿ îëäó?»

«Ùàâàëàð òåçëèêëÿ ñîéóäó. Òÿáèè êè, éåòÿðèíúÿ íÿ éîðüàíû-
ìûç, íÿ äÿ êþìöðöìöç âàðäû. Àäè áàøûñîéóãëóã, àììà àäàì
äîíàíäà äÿðäè äÿ àüûð ÷ÿêèð. Äöøÿðýÿäÿêè ãûøûí òÿñâèðè èëÿ
ñèçè éîðìàã èñòÿìèðÿì. Áó éåðäÿ èðîíèéà äÿéÿðäÿí äöøöð.
Ùåëåíëÿ ìÿí äåñÿéäèê êè íàñèñòèê, èøèìèç éàõøû ýåäÿðäè, áèçè
õöñóñè äöøÿðýÿéÿ àïàðàðäûëàð. Àúëûã è÷èíäÿ äîíàíäà âÿ õÿñ-
òÿëèê êå÷èðÿíäÿ ãÿçåòëÿðäÿ ìöùàúèð îëìàéàí àëìàí ÿñèðëÿðèí
øÿêèëëÿðèíè ýþðöðäöì; ÿìÿëëè-áàøëû ÷ÿíýÿë-áû÷àãëàðû, êÿòèë âÿ
ìàñàëàðû, ÷àðïàéûëàðû, éîðüàíëàðû, ùÿòòà þçÿë éåìÿê çàëëàðû
âàðäû. Ãÿçåòëÿð äöøìÿíëÿðëÿ éàõøû äàâðàíûøëà þéöíöðäöëÿð.
Áèçèìëÿ åùòèéàòëû òÿðïÿíìÿéÿ ëöçóì äóéìóðäóëàð; áèç òÿùëö-
êÿëè ñàéûëìûðäûã.
Ìÿí áó ùÿéàòà àëûøäûì. Ùåëåíèí ìÿñëÿùÿò ýþðäöéö
êèìè, ÿäàëÿò àíëàéûøûíû áåéíèìäÿí ñèëèá àòäûì. Ùÿð àõøàì
èøäÿí ñîíðà áàðàêäàêû éåðèìäÿ îòóðóðäóì. Áèð ìåòð åíèí-
586 äÿ, èêè ìåòð óçóíóíäà ñåéðÿê êöëÿø ñÿïèëìèø òîðïàüû éåð
êèìè ìÿíÿ âåðìèøäèëÿð, ìÿí äÿ îòóðóá áó çàìàíà þç
“ìÿí”èìëÿ ùå÷ áèð ÿëàãÿñè îëìàéàí êå÷èä ìÿðùÿëÿñè êèìè
áàõìàüû ìÿøã åäèðäèì. ×îõ øåéëÿð áàø âåðèðäè, ìÿí äÿ
òÿùñèë ýþðìöø ùåéâàí êèìè îíëàðà ðåàêñèéà âåðìÿëè îëóð-
äóì. Äÿðä àäàìû ãàðûí éàòàëàüû êèìè ìÿùâ åäèð, ÿäàëÿò èñÿ
äèíú çàìàíûí òÿìòÿðàüûäûð».
«Äîüðóäàímû, áó ôèêèðäÿñèniç?» – ñîðóøäóì.
«Éîõ, – äåäè. – Ìÿí áóíó ñààòáàñààò òÿçÿäÿí áåéíèìÿ
ùÿêê åòìÿëè îëäóì. Áó, áþéöê ùàãñûçëûã äåéèëäè, àäàìû
éàíäûðûá-éàõàí õûðäà ùàãñûçëûã èäè. Àäàì äà ùÿìèøÿ õûðäàéà,
ùÿð ýöí ðàñòëàøäûüûíà, áèð òèêÿ ÷þðÿéÿ, àüûð èøÿ ãàíå îëóð êè,
îíà àúûã åäèá áþéöéö ÿëäÿí ãà÷ûðìàñûí».
«Äåìÿëè, ÷åâèê ùåéâàí êèìè éàøàìûñûnûç?»
«Ùåëåíäÿí áèðèíúè ìÿêòóá ýÿëÿíÿ êèìè åëÿ éàøàìûøàì,
– äåäè. – Ìÿêòóá èêè àéäàí ñîíðà Ïàðèñäÿêè ìåùìàíõàíà-
ìûçûí öíâàíû èëÿ ýÿëìèøäè. Åëÿ áèë, áîüóúó ùàâàñû îëàí ãàðàí-
ëûã îòàüûí ïÿíúÿðÿñèíè öçöìÿ à÷äûëàð. Ùÿéàò, ÿñëèíäÿ, äöøÿð-
ýÿíèí î öçöíäÿ èäè, àììà ìÿíèì ö÷öí î, ñàíêè, éåíèäÿí
áàøëàäû. Ìÿêòóáëàð ìöòÿìàäè ýÿëìèðäè, áÿçÿí ùÿôòÿëÿðëÿ
îëìóðäó. Ãÿðèáÿäèð, ùÿìèí ìÿêòóáëàð Ùåëåíèí äÿéèøäèéèíè
òÿñäèã åäèðäè. Éàçûðäû êè, âÿçèééÿòè éàõøûäûð, îíó äà äöøÿðýÿéÿ
ñàëûáëàð âÿ ìÿòáÿõäÿ, àõûð âàõòëàð èñÿ éåìÿêõàíàäà ÷àëûøûð.
Ùÿòòà ìÿíÿ èêè äÿôÿ ÿðçàã áàüëàìàñû äà ýþíäÿðÿ áèëìèøäè,
E
íåúÿ, ùàíñû êÿëÿêëÿ, áèëìèðÿì. Åéíè çàìàíäà ìÿêòóáëàðäàí
àéðû áèð ñèìà áîéëàíìàüà áàøëàìûøäû. Áóíóí íÿ ãÿäÿðèíèí R
îíóí éîõëóüóíóí, ìÿíèì þç àðçóëàðûìûí âÿ ôàíòàçèéàìûí

éàíûëòûñûíûí àéàüûíà éàçûëìàëû îëäóüóíó áèëìèðÿì. Àäàì
ùÿáñäÿ áèð-èêè ìÿêòóáäàí áàøãà ùå÷ íÿ àëìàéàíäà ùÿð
øåéèí ñîíñóçëóüà ãÿäÿð áþéöäöéöíö þçöíöç éàõøû áèëèðñèniç.
Ùå÷ áèð ìÿíàñû îëìàéàí âÿ ïèñ íèééÿòëÿ éàçûëìàìûø áèðúÿ
úöìëÿ, ÿýÿð î, áàøãà øÿðàèòäÿ éàçûëûáñà, èíñàíûí þìðöíö ïó÷
åäÿí øèìøÿéÿ ÷åâðèëÿ áèëÿð; åëÿúÿ äÿ èêèíúèñè ñÿíÿ ùÿôòÿëÿðëÿ
èñòèëèê áÿõø åäÿð, áàõìàéàðàã ki, î äà áèðèíúè êèìè ùå÷ áèð
íèééÿò ýöäìÿäÿí éàçûëûá. Äèýÿðèíèí ìÿêòóáóí àüçûíû
áàüëàéàí êèìè óíóòäóãëàðû ôèêèðëÿðèí öñòöíäÿ ñÿí àéëàðëà áàø
ñûíäûðûðñàí. Ùà÷àíñà áèð øÿêèë äÿ ýÿëäè; øÿêèëäÿ Ùåëåí þç
áàðàêûíûí àüçûíäà áèð ãàäûí âÿ áèð êèøè èëÿ äàéàíìûøäû. Éàçûðäû
êè, äöøÿðýÿíèí ôðàíñûç ýþçÿò÷èëÿðèäèð». Øâàðñ áàøûíû ãàëäûðûá
áàõäû. «Êèøèíèí öç-ýþçöíÿ íÿ ãÿäÿð òàìàøà åòìèøÿì!
Îðàäàêû ñààòñàçäàí áþéöäöúö øöøÿ àëìûøäûì. Áàøà äöøÿ 587
áèëìèðäèì, Ùåëåí øÿêëè íèéÿ ýþíäÿðèá. Éÿãèí, þçöíöí ùå÷
áèð gizli ôèêðè îëìàéûá. Êèì áèëèð, áÿëêÿ äÿ? Áèëìèðÿì. Áåëÿ
øåéëÿð ñèçÿ òàíûøäûð?»
«Ùÿð êÿñÿ òàíûøäûð, – úàâàá âåðäèì. – ßñèð ïñèõîçó òÿê-
úÿ ñèçäÿ îëìóð».
Ìåéõàíà ñàùèáè ùàã-ùåñàá âÿðÿãè èëÿ ýÿëäè. Áèç ñîíóíúó
ìöøòÿðèëÿð èäèê.
– Àéðû áèð éåðäÿ îòóðà áèëÿðèê? – Øâàðñ ñîðóøäó.
Ñàùèá áèçÿ áèð ìåéõàíà àäû äåäè:
– Îðàäà ãàäûíëàð äà îëóð. Ýþçÿë, ÿòëè-ãàíëû. Áàùàúûë
äåéèëëÿð.
– Áàøãà éåð éîõäóð?
– Áó âÿäÿ à÷ûã îëàí áàøãà éåð òàíûìûðàì.
Êèøè ïåíúÿéèíè ýåéèíäè.
– Èñòÿñÿíèç, ñèçè îðà àïàðàðàì. Èíäè ìÿí äÿ áîøàì. Îðà-
äàêû ãàäûíëàð êÿëÿêëè îëóð. Íÿçàðÿò åäÿðäèì êè, ñèçè àëäàòìà-
ñûíëàð.
– Ãàäûíñûç îðàäà îòóðìàã îëìàç?
– Ãàäûíëàðñûç? – måéõàíà ñàùèáè ìàò-ìàò áèçÿ áàõäû.
Ñîíðà öçöíÿ àíè òÿáÿññöì ãîíäó. – Ãàäûíñûç, àíëàäûì!
ßëáÿòòÿ, úÿíàáëàð, ÿëáÿòòÿ. Àììà îðàäà éàëíûç ãàäûíëàð îëóð.
Áèç êö÷ÿéÿ ÷ûõàíäà àðõàìûçúà áàõäû. Ùàâà ÷îõ ýþçÿë
èäè, äàí éåðè ñþêöëöðäö. Ýöíÿø ùÿëÿ ÷ûõìàìûøäû, àììà äóç
ãîõóñó ýöúëÿíìèøäè. Êö÷ÿëÿðäÿ ïèøèêëÿð ýÿçèøèðäè, òÿê-òöê

ïÿíúÿðÿäÿí ãÿùâÿ èéè ýÿëèðäè, éóõó èéèíÿ ãàðûøàðàã. Èøûãëàðûí
ùàìûñû ñþíìöøäö. Áèð-èêè êö÷ÿ î éàíäàí àðàáà òàããûëòûñûíûí
ñÿñè åøèäèëèðäè, áàëûã÷û ãàéûãëàðû íàäèíú Òåõîäà, åëÿ áèë, ñàðû,
ãûðìûçû ñó ýöëëÿðè èäè, àøàüûäà èñÿ èøûãëàðû ñþíäöðöëìöø ñîë-
üóí ýÿìè, Íóùóí ýÿìèñè – ñîí öìèä – òÿðïÿímÿç äàéàí-
ìûøäû âÿ áèç öçöàøàüû îíà äîüðó ýåäèðäèê.
Ôàùèøÿõàíà adi áèð îòàãäàí èáàðÿò èäè. Áèð íå÷ÿ êþê, ëûðò
ãàäûí êàðò îéíàéûá, ñèãàðåò ÷ÿêèðäè. Îíëàð ùÿâÿññèç úÿùä
ýþñòÿðäèëÿð, ñîíðà áèçè ðàùàò áóðàõäûëàð. Ñààòà áàõäûì. Øâàðñ
áóíó ýþðäö.
«×îõ ÷ÿêìÿç, – äåäè. – Êîíñóëëóãëàð äoããóçäàí ãàá-
àã à÷ûëìûð».
Áóíó ìÿí äÿ áèëèðäèì. Î èñÿ áèëìèðäè êè, äèíëÿìÿêëÿ
äàíûøìàã áàøãà-áàøãà øåéëÿðäèð.
«Áèð èë òöêÿíìÿê áèëìÿéÿí áèð çàìàíäûð, – äåäè. – Âÿ
588 áèðäÿí-áèðÿ î, ñÿíÿ óçóí ýþðöíìöð. Éàíâàð àéûíäà ÷þë èøëÿ-
ðèíÿ ýþíäÿðèëÿíäÿ ãà÷ìàüà ÷àëûøäûì. Èêè ýöíäÿí ñîíðà
éàõàëàíäûì, áÿäíàì ëåéòeíàíò Ê. qûrmancëà ñèôÿòèìè äàüëà-
äû âÿ ìÿíè èêè ùÿôòÿ éàëíûç ãóðó ÷þðÿê âÿ ñó èëÿ êàðñåðÿ
àòäûëàð. Èêèíúè úÿùääÿ î ñààò éàõàëàíäûì. Ñîíðà áèð äÿ úÿùä
åòìÿäèì; ÿðçàã òàëîíó èëÿ âÿñèãÿ îëìàäàí àðàäàí ÷ûõìàã
îíñóç äà ìöìêöí äåéèëäè. Èñòÿíèëÿí æàíäàðì òóòà áèëÿðäè.
Áèð äÿ, Ùåëåíèí äöøÿðýÿñèíÿ ãÿäÿð õåéëè éîë âàðäû.
Ìàé àéûíäà ìöùàðèáÿ áàøëàéûá áèð àéäàí ñîíðà áèòÿíäÿ
âÿçèééÿò äÿéèøäè. Áèç çÿáò åäèëìÿìèø çîíàëàðäàí áèðèíäÿ èäèê,
àììà îðäóíóí âÿ éà ýåñòàïîíóí ùàíñûñà êîìèññèéàñûíûí
äöøÿðýÿíè éîõëàìàã åùòèìàëû ùÿð âàõò ãàëûðäû. Áóíóí òÿøâèøè
ñèçÿ òàíûø îëàð!?»
«Òàíûøäûð, – äåäèì. – Òÿøâèø, èíòèùàðëàð, «îíëàð ýÿëìÿ-
ìèø áèçè áóðàõûí» ïåòèñèéàëàðû âÿ ÷îõ âàõò áóíà ìàíå îëàí
áöðîêðàòèê ÿíýÿëëÿð. Ùÿìèøÿ îëìàñà äà, döøÿðýÿëÿð âàðäû
êè, êîìåíäàíòû àüûëëû tÿrpÿniá ìÿñóëèééÿòè þç öçÿðèíÿ ýþòö-
ðöð âÿ ìöùàúèðëÿðè àzadlûüa áóðàõûðäû. Áóíóíëà áåëÿ, ÷îõó
Ìàðñåëäÿ, éàõóä ñÿðùÿdäÿ ÿëÿ êå÷èðäè».
«Ìàðñåëäÿ! Ùåëåíëÿ çÿùÿðèìèç ùàçûð èäè, – Øâàðñ äèëëÿíäè.
– Õûðäàúà êàïñóëëàð. Îíëàð èíñàíà ôàòàëèñò äèíúëèê áÿõø åäèð.
Ìÿí îëäóüóì äöøÿðýÿäÿ îíëàðû ìÿíÿ áèð ÿúçà÷û ñàòìûøäû.
Èêè êàïñóë. È÷èíäÿ íÿ îëäóüóíó áèëìèðäèì, àíúàã èíàíûðäûì
êè, è÷ÿíäÿ òåç âÿ àüðûñûç þëöðñÿí. Äåéèðäè êè, èêè íÿôÿðÿ ÷àòàð.
E
Ìÿíÿ îíà ýþðÿ ñàòäû êè, ñÿùÿð-ñÿùÿð, èøûãëàøìàçäàí ãàáàã
þçöíöí è÷ÿúÿéèíäÿí ãîðõóðäó. R
×þl ýþéÿð÷èíëÿðè êèìè ñûðàéà äöçöëìöøäöê. Ìÿüëóáèééÿò

ýþçëÿíèëìÿç îëäó. Ùå÷ êèì îíó áåëÿ òåç ýþçëÿìèðäè. Î âàõò
ùÿëÿ áèëìèðäèê êè, Èíýèëòÿðÿ ñöëù ìöãàâèëÿñè áàüëàéàúàã.
Ýþçöìöçö à÷àíäà ýþðäöê êè, ùÿð øåé ìÿùâ îëóá, – éîð-
üóíëóã áèëäèðÿí áèð ùÿðÿêÿò åòäè, – ùå÷ èíäè äÿ áèëìèðèê êè,
ùÿð øåé, äîüðóäàíìû, ìÿùâ îëóá. Ùàìûìûç ñàùèëÿ ñûõûøäûðûë-
ìûøûã. Ãàðøûìûçäà òÿêúÿ äÿíèç âàð».
Äÿíèçè äöøöíäöì. Ùÿëÿ äÿ öñòöíäÿ öçÿí ýÿìèëÿð.
Áàéàãêû ìåéõàíàíûí ñàùèáè ãàïûäà ýþðöíäö. Áèçÿ ëàüëà
áèð íþâ ùÿðáè ñàëàì âåðäè. Ñîíðà ÿíäàìëû ôàùèøÿëÿðÿ íÿñÿ
ïû÷ûëäàäû. Îíëàðäàí áèðè, àäàì áàøû áîéäà äþøëÿðè îëàíû áèçÿ
éàõûíëàøäû.
– Áóíó íåúÿ åäèðñèniç àõû? – ñîðóøäó.
– Íÿéè?
– Àüðûòìûð áÿéÿì? 589
– Íÿ?
– À÷ûã äÿíèçäÿ ìàòðîñëàðûí ñåâèøìÿñè, – òÿçÿ ìåéõàíà-
íûí ñàùèáè ñÿñèíèí éîüóí éåðèíÿ ñàëûá áàüûðäû âÿ åëÿ ýöëäö êè,
ñàíêè, äèøëÿðè òþêöëÿúÿêäè.
– Îðàäàêû ôàíòàçéîð ñèçè àëäàäûá, – àüçûíäàí çåéòóí,
ñàðûìñàã, ñîüàí èéè ýÿëÿí âÿ òÿð ãîõóéàí ãàäûíà äåäèì.
– Áèç ùîìîñåêñóàë äåéèëèê. Èêèìèç äÿ Àáåññèí ìöùàðèáÿ-
ñèíäÿ îëìóøóã âÿ éåðëè ñàêèíëÿð ùÿð èêèìèçè àõòàëàéûá.
– Èòàëéàíñûnûç?
– Èäèê, – äåäèì. – Àõòàëàíàí àäàìûí ìèëëÿòè îëìóð.
Î, êîñìîïîëèò îëóð.
Áèð ìöääÿò ôèêèðëÿøäè. Ñîíðà úèääèëèêëÿ: «Òó åñ úîìè-
ãóå»1, – äåéèá iri ÿnäàmûíû éûðüàëàéà-éûðüàëàéà ãàïûéà äîüðó
ýåòäè, áóðàäà äà ìåéõàíà ñàùèáè îíóí ÿíäàìûíà èëèøäèðäè,
áó äà îíóí òÿðèôè èäè.
«×àðÿñèçëèê ãÿðèáÿ øåéäèð, – Øâàðñ äèëëÿíäè. – Ùÿòòà þç
“mÿí”èíè äèëÿ ýÿòèðìÿéÿí, éàëíûç éàøàìàã, âàð îëìàã, éàëíûç
áóðàäà âàð îëìàã òÿøíÿñè è÷èìèçÿ íåúÿ áÿðê ùîïóáìóø!
Àäàì ùÿðäÿí ýÿìè÷èëÿðèí òóôàíäà òÿñâèð åòäèêëÿðè âÿçèééÿòÿ
äöøöð: áóðóëüàíûí òÿí îðòàñûíäà áöñáöòöí êöëÿê äóðüóí-
ëóüó. ßëèíè ùÿð øåéäÿí öçöðñÿí, þçöíö þëöëöéÿ âóðàí áþúÿê
êèìè îëóðñàí, ëàêèí ùÿëÿ äèðèñÿí. Ùÿéàòäà ãàëìàã ö÷öí àäèúÿ
1
Çàðàôàò åäèðñÿí
éàøàìàãäàí áàøãà ùÿð úöð ùÿéÿúàíäàí éàõà ãóðòàðûðñàí.

Àéûã-ñàéûã îëóðñàí, þçöíö òîïàðëàéûðñàí, òàì ïàññèâëÿøèðñÿí.
Èòèðìÿéÿ äàùà ùå÷ íÿéèí îëìóð. Òóôàí äàèðÿâè áàðû êèìè
ÿòðàôûíäà òöüéàí åäÿíäÿ êöëÿê äóðüóíëóüó. Ãÿôèëäÿí ãîðõó
äà, ìÿéóñëóã äà éîõà ÷ûõûð, îíëàð þçöíÿ ðÿâà áèëìÿäèéèí
òÿìòÿðàüà ÷åâðèëèð. Îíëàðà ñÿðô åòìÿëè îëäóüóí ùÿéÿúàí
éàøàìàüûí úþâùÿðèíäÿí ýþòöðöëìöø îëóð âÿ çÿèôëÿéèð, îíà
ýþðÿ äÿ òÿúðèä åäèëèð. Äàùà ýþðÿí ýþçäÿí âÿ ùÿð øåéÿ ïàñ-
ñèâ ùàçûð îëìàäàí áàøãà ùå÷ íÿ äåéèëñÿí. Ñÿíè ãÿðèáÿ, àðõà-
éûí áèð àéäûíëûã ÷óëüàéûð. Áåëÿ ýöíëÿðäÿ ùÿðäÿí ìÿíäÿ íÿñÿ
åòìÿê ö÷öí øöóðëó “mÿí”ëÿ áàüëû îëàí ùÿð øåéèí òÿðêèíè
ãûëàí ùèíä éîãëàðûíûí äóéóìóíà îõøàð áèð äóéüó áàø ãàë-
äûðûðäû». Øâàðñ äèðÿíäè.
«Ùÿìèí íÿñÿ åòìÿê ùÿíèôëèê äåéèëìè?» – éàðûúèääè, éàðû-
çàðàôàò ñîðóøäóì. Áàøûíû áóëàéûá äåäè:
«Ùÿíèôëèê Àëëàùû àðàìàã äåìÿêäèð, îíëàð èñÿ òàïìàüà
590 ÷àëûøûð. Àðàìàüûíà ùÿð âàõò àðàéûðñàí. Àììà åëÿ àðàéûðñàí
êè, ñàíêè, ñóäà ïàë-ïàëòàðlû öçìÿê èñòÿéèðñÿí âÿ ïàë-ïàëòàðûí
ñóéà äöøöð. Ýÿðÿê ëöò îëàñàí. Ìÿí ãîðõóñóç ãÿðèáëèéè òÿðê
åäèá ãîðõóëó âÿòÿíÿ äþíÿðêÿí Ðeéí ÷àéûíû, àé èøûüûíà ãÿðã
îëìóø åíñèç ùÿéàòûìû òàëå íÿùðè êèìè êå÷ÿíäÿ ëöò îëäó-
üóì òÿêè.
Ùÿìèí äöøÿðýÿíè ùÿðäÿí èíäè ãàëäûüûì äöøÿðýÿäÿ éàäà
ñàëûðäûì. Áó áàðÿäÿ äöøöíìÿê ìÿíè heyäÿí ñàëìûðäû, äàùà
äà ýöúëÿíäèðèðäè. Ùÿéàòûìûí òÿëÿáèíè éåðèíÿ éåòèðèðäèì,
þçöìö èòèðìÿìèøäèì, Ùåëåíëÿ ýþéäÿíäöøìÿ èêèíúè áèð ùÿéàò
ãàçàíìûøäûì. Ìÿéóñëóüóì âÿ ùÿðäÿí éàõàìäàí ÿë ÷ÿêìÿ-
éÿí ðþéàëàðûì èñÿ îíà ýþðÿ îëóðäó êè, îðòàäà àéðû íÿñÿ âàðäû:
Ïàðèñ, Ùåëåí âÿ òÿíùà îëìàäûüûì áàðÿäÿ ÿë÷àòìàç äóé-
üóëàð. Ùàðàäàñà Ùåëåí âàðäû, áÿëêÿ äÿ, àéðû áèð êèøè èëÿ éàøà-
éûðäû, àììà éàøàéûðäû. Èíñàíûí ÷ÿêìÿ àëòûíäàêû ãàðûøãàäàí
äà õûðäà îëäóüó áèçèì êèìèëÿðèí çÿìàíÿñèíäÿ áó, äÿùøÿòëè
äÿðÿúÿäÿ ÷îõ øåé äåìÿê èäè». – Ñóñäó.
«Àëëàùû òàïäûíûç?» – ñîðóøäóì. Êþíòþé ñóàë èäè, àíúàã
áèðäÿí-áèðÿ ìÿíèì ö÷öí þíÿì êÿñá åòìèøäè, îíà ýþðÿ äÿ
ñîðóøäóì.
«Ýöçýöäÿêè ñèôÿò», – äåäè.
«Êèìèí ñèôÿòè?»
«Åëÿ ùÿìèíêè. Ñèç þç ñèôÿòèíèçè òàíûéûðñûíûçìû? Àíàäàí
îëäóüóíóç ñèôÿòè?»
E
Øàøãûí-øàøãûí îíà áàõäûì. Áó èôàäÿíè ÿââÿë áèð äÿôÿ äÿ
èøëÿòìèøäè. «Ýöçýöäÿêè ñèôÿò, – òÿêðàðëàäû. – ×èéíè öñòöíäÿí R
ñèçÿ áàõàí øÿêèë âÿ àðõàñûíäà äà áèð áàøãàñû, àììà ñîíðà

áèðäÿí-áèðÿ þçöíöç äþíöá ýöçýö îëóðñóíóç, ñîíñóç òÿê-
ðàðëàðû èëÿ. Éîõ, òàïìàäûì. Òàïñàéäûã, íåéëÿéÿúÿêäèê? Òàïà
áèëìèø îëñàéäûã, ýÿðÿê, èíñàí îëìàéàéäûã. Àðàìàã èñÿ áàø-
ãà øåéäèð, – ýöëöìñÿäè. – Ùÿì äÿ áóíà íÿ àðòûã âàõòûì, íÿ
äÿ àðòûã ýöúöì âàðäû. Òàìàì àëò ãàòà åíìèøäèì. Éàëíûç
ñåâäèéèì øåé ùàããûíäà äöøöíöðäöì. Áóíóíëà äà éàøà-
éûðäûì. Äàùà Àëëàù ùàããûíäà äà ùå÷ íÿ äöøöíìöðäöì,
ÿäàëÿò ùàããûíäà äà. Äþâðÿ ãàïàíìûøäû. ×àé ãûðàüûíäàêû
îâàõòêû âÿçèééÿòÿ îõøàéûðäû. Òÿêðàðëàíûðäû. Àõûðäà éåíÿ þçö-
ìÿ ãàéûäûá òÿêëÿíèðäèì. Áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ èíñàí þçö,
äåìÿê îëàð, ùå÷ íÿ åäÿ áèëìèð. Ùå÷ áóíà åùòèéàú îëìóð;
ýþòöð-ãîé éàëíûç ÷àøäûðà áèëÿð. Ùÿð øåé þç-þçëöéöíäÿ áàø
âåðèð. Èíñàíûí ýöëöíú òÿúðèäèíäÿí îëàéûí àäñûç ãàíóíóíà
ãàéûäûðñàí âÿ ýþðöíìÿç ÿë àçúà ÷èéèíÿ òîõóíàíäà åòìÿëè 591
îëäóüóí ùÿð øåé ýåòìÿéÿ ùàçûð îëóð. Ñÿíÿ ãàëàí î îëóð êè,
àðäûíúà ýåäÿñÿí; íÿ ãÿäÿð êè ñîðóøìàìûñàí, ùèìàéÿäÿ
îëóðñàí. Éÿãèí, ôèêèðëÿøèðñèniç êè, ìèñòèê úÿôÿíýèéàò äàíûøûðàì».
Áàøûìû áóëàäûì: «Ìÿíÿ äÿ òàíûøäûð. Áåëÿ øåé áþéöê
òÿùëöêÿ àíëàðûíäà áàø âåðèð. Àäàìëàð òàíûéûðäûì êè, ùÿìèí
ùàëû ìöùàðèáÿäÿ éàøàìûøäûëàð. Îíëàð ãÿôëÿòÿí, ùå÷ áèð ñÿáÿá
îëìàäàí, ùÿì äÿ òÿðÿääöä åòìÿäÿí áèð äÿãèãÿäÿí ñîíðà
êöòëÿâè ìÿçàðëûüà ÷åâðèëÿí áëèíäàæû òÿðê åäèðäèëÿð; áàõìàéàðàã
êè ñàüëàì döøöncÿylÿ éàíàøûëäûãäà áëèíäàæ îíëàðûí ýèðäèéè
à÷ûã ÷àëàäàí éöç äÿôÿ åòèáàðëûäûð».
«Ìÿí ìöìêöí îëìàéàí áèð èø ýþðäöì, – äåäè. – Èëê
áàõûøäà åëÿ ýþðöíöðäö êè, áó, äöíéàíûí ÿí òÿáèè áèð îëàéûäûð.
Øåé-øöéëÿðèìè ãàálaødûðûá áèð ñÿùÿð äöøÿðýÿäÿí êÿíä éîëó-
íà ÷ûõäûì. Àäèëèêäÿí âàç êå÷äèì – ýåúÿ ãà÷ûøûíäàí. Ñàáà-
ùûí ýóð èøûüûíäà áþéöê ýèðèø äàðâàçàñûíà éàõûíëàøûá ýþçÿò÷è-
ëÿðÿ äåäèì êè, ìÿíè áóðàõûáëàð, ñîíðà ÿëèìè úèáèìÿ ñàëûá ùÿð
èêèñèíÿ áèð àç ïóë âåðäèì âÿ õàùèø åòäèì êè, ìÿíèì äÿ ñàüëû-
üûìà è÷ñèíëÿð. Ãÿòè àüëàýÿëìÿçäè êè, êèìñÿ áåëÿ úöðÿò åäèá
äöøÿðýÿíè èúàçÿñèç òÿðê åòñèí, îíà ýþðÿ äÿ ìóíäèðäÿ îëàí
ùÿð èêè êÿíäëè áàëàñû ìÿíèì àçàäîëìà ñÿíÿäèìè ñîðóøìàüû
àüûëëàðûíäàí áåëÿ êå÷èðìÿäè.
Òîçäàí àüàðìûø éîëëà àüûð-àüûð èðÿëèëÿäèì. Èéèðìè àääûì
àðàëàíàíäàí ñîíðà åëÿ áèëäèì äöøÿðýÿíèí äàðâàçàñû àðõàìúà
ñöðöíÿí âÿ ìÿíè óäìàüà ÷àëûøàí ÿæäàùàíûí àüçûäûð. Þëö Øâàð-

ñûí ïàñïîðòóíó êèðèìèøúÿ úèáèìÿ ãîéäóì, áàéàã îíó ýþçÿò-
÷èëÿðèí ýþçö ãàáàüûíäà éöíýöëúÿ éåëëÿéèá éîëóìà äöçÿëìèøäèì.
Ùàâàäà ðîçìàðèí âÿ òèìèàí1 èéè âàðäû. Áó, àçàäëûüûí èéè èäè.
Áèð àçäàí þçöìö åëÿ àïàðäûì êè, ýóéà, àéàããàáûìûí
ãàéòàíûíû áÿðêèäèðÿì. Àøàüû ÿéèëèá äàëà áàõäûì. Éîë áîìáîø
èäè. Éåðèøèìè éåéèíëÿòäèì.
Ùÿìèí äþâðäÿ òÿëÿá îëóíàí áèð ãàëàã ñÿíÿääÿí ùå÷
áèðè ìÿíäÿ éîõ èäè. Ôðàíñûçúà àëà-áàáàò äàíûøûðäûì. Öìèäèì
îíà èäè êè, áÿëêÿ, ìÿíè äèàëåêòäÿ äàíûøàí ôðàíñûç ñàéäûëàð.
Î âàõò áöòöí þëêÿ ùÿëÿ äÿ ýåò-ýÿëäÿ èäè. Ùÿð éàí èøüàë îëóí-
ìóø ÿðàçèëÿðèí ãà÷ãûíëàðû èëÿ äîëó èäè, êö÷ÿëÿð ùÿð ÷åøèääÿí
îëàí ìèíèê âàñèòÿëÿðè èëÿ, ÷àðïàéû, åâ àâàäàíëûüû äàøûéàí àðà-
áà âÿ ãà÷ãûí ÿñýÿðëÿðëÿ ãàéûð-ãàéûð ãàéíàøûðäû.
Ãàáàüûíäà áàëàúà áàü÷àñû âÿ áèð íå÷ÿ ìàñàñû, àðõà-
ñûíäà ìåéâÿ áàüû âÿ áîñòàíû îëàí õûðäà áèð ìåéõàíàéà ýÿë-
592 äèì. Äàøëà äþøÿíìèø ìåéõàíàäàí éåðÿ òþêöëìöø øÿðàá,
òÿçÿ ÷þðÿê âÿ ãÿùâÿ èéè ýÿëèðäè.
Ìÿíÿ àéàãéàëûí áèð ãûç õèäìÿò åäèðäè. Ñöôðÿíè à÷ûá ìàñà-
íûí öñòöíÿ ãÿùâÿäàí, ôèíúàí, áîøãàá, áàë âÿ éàü ãîéäó.
ßâÿçè îëìàéàí äÿáäÿáÿëè áèð ñöôðÿ! Ïàðèñäÿí ÷ûõàëû áåëÿ øåé
ýþðìÿìèøäèì.
Áàéûðäàí, òîçëó ÷ÿïÿðèí î öçöíäÿí ñûíûã-ñàëõàã äöíéà
êå÷èá-ýåäèðäè, áóðàäà, àüàúëàðûí êþëýÿñèíäÿ èñÿ áèð ïàð÷à
äèíúëèê óéóéóðäó, àðûëàðûí âûçûëòûñû àëòûíäà âÿ ñîí éàéûí ãûçûëû
øÿôÿãèíäÿ. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, ñàáàùêû ýöíöì ö÷öí äÿ è÷ÿ
áèëÿðÿì, éîëà ÷ûõàí äÿâÿ ñó è÷äèéè êèìè. Ýþçëÿðèìè éóìäóì,
èøûüû äóéà-äóéà è÷äèì».
ÕÛÛÛ
«Âàüçàëäà áèð æàíäàðì äóðìóøäó. Ýåðèéÿ ãàéûòäûì.
Éîõà ÷ûõìàüûìûí ùÿëÿ àøêàðëàíìàñûíà èíàíìàñàì äà, èëê
îëàðàã, äÿìèð éîëóíäàí èìòèíà åòìÿéè ãÿðàðà àëäûì. Íÿ
ãÿäÿð êè äöøÿðýÿäÿéèê, áèçè ùå÷ àäàì éåðèíÿ ãîéìóðëàð, åëÿ
êè ãà÷äûã, áèðäÿí-áèðÿ ãèéìÿòÿ ìèíèðèê. Îðàäà îëàíäà áèð
òèêÿ ÷þðÿéè áåëÿ ãûéìûðëàð, éåíèäÿí éàõàëàìàã èñòÿéÿíäÿ èñÿ
ïóëëàðûíà ãûçûðüàëàíìûð, áþéöê áèð ðîòàíû ñÿôÿðáÿð åäèðëÿð.
1
Rozmarin, timian – ÿtirli dÿrman bitkilÿri
E
Ìÿíè õåéëè àïàðìàüà ðàçûëûã âåðÿí áèð éöê ìàøûíû òàï-
äûì. Ñöðöúö ìöùàðèáÿíè, àëìàíëàðû, ôðàíñûç èãòèäàðûíû, Àìå- R
ðèêà ùþêóìÿòèíè âÿ Àëëàùû ñþéöá ñþéöøäÿí êå÷èðèðäè; áóíà

áàõìàéàðàã ìÿíè äöøöðÿíäÿ ýöíîðòà éåìÿéèíè ìÿíèìëÿ
áþëäö. Íþâáÿòè äÿìèðéîë ñòàíñèéàñûíà ÷àòàíà ãÿäÿð áèð ñààò
äà êÿíä éîëó èëÿ ýåòäèì. Øöáùÿëè ýþðöíìÿìÿê ö÷öí ýèç-
ëÿíìÿìÿéèí âàúèáëèéèíè ÿââÿëúÿäÿí áèëäèéèìÿ ýþðÿ ãàðøûäàêû
ñòàíñèéàéà ãÿäÿð áèðèíúè äÿðÿúÿëè âàãîíà áèð áèëåò èñòÿäèì.
Ìÿìóð òÿðÿääöä åòäè. Ýþçëÿéèðäèì êè, ñÿíÿäëÿðèìè ñîðóøà-
úàã âÿ îíó ãàáàãëàäûì, öñòöíÿ áàüûðäûì. Þçöíö èòèðäè âÿ
áèð áèëåò âåðäè. Êàôåéÿ ýåäèá ãàòàðûí éîëà äöøìÿñèíè ýþçëÿ-
äèì, ãàòàð âàõòûíäàí áèð ñààò ýåú ýÿëäè.
Ö÷ ýöíÿ Ùåëåíèí äöøÿðýÿñèíÿ ÷àòäûì. Ìÿíè ñàõëàìàã
èñòÿéÿí æàíäàðìûí öñòöíÿ àëìàíúà áàüûðûá Øâàðñûí ïàñïîð-
òóíó àç ãàëà ýþçöíÿ ñîõäóì. Ãîðõóñóíäàí äèêñèíèá äàëà
÷ÿêèëäè âÿ îíäàí öçöëöøìÿéèìÿ õåéëè ñåâèíäè. Àâñòðèéà Àëìà-
íèéàíûí òÿðêèáèíäÿéäè âÿ Àâñòðèéà ïàñïîðòó àðòûã ýåñòàïîíóí 593
âèçèò êàðòû òÿñèðèíè áàüûøëàéûðäû. Þëö Øâàðñûí ïàñïîðòóíóí
íÿëÿðÿ ãàäèð îëäóüó áèð ìþúöçÿéäè. Öñòöíäÿ éàçûñû îëàí áó
êàüûç ïàð÷àñû òÿêúÿ àäàì äåìÿê äåéèëäè, ÷îõ øåé äåìÿê èäè!
Ùåëåíèí äöøÿðýÿñèíÿ ÷àòìàã ö÷öí äàüéóõàðû ãàëõûá
àüúàqaéûí, ñþéöä âÿ ðîçìàðèí ìåøÿëèéèíäÿí êå÷èá-ýåòìÿ-
ëèéäèm. Äöøÿðýÿ ìÿôòèë ùàñàðà àëûíìûøäû, àíúàã Ëåâåðíå
äöøÿðýÿñè êèìè ìèñêèí òÿñèð áàüûøëàìûðäû, éÿãèí, îíà ýþðÿ êè,
ãàäûí äöøÿðýÿñè èäè. Ãàäûíëàð áàøëàðûíà þçëÿðèíèí äöçÿëòäèéè
÷àëìàéà áÿíçÿð þðòöê ÷ÿêìèøäè, ÿéèíëÿðèíäÿ àëà-áÿçÿê
ïàëòàð âàðäû; áó, áèð íþâ ãàéüûñûçëûã íèøàíÿñèéäè. Áóíó àðòûã
ìåøÿäÿí ýþðÿ áèëèðäèì.
Áèðäÿí-áèðÿ ãîë-ãàíàäûì ãûðûëûá éàíûìà äöøäö. Áóðàäà
ìÿí äÿùøÿòëè ÷àðÿñèçëèê ýþçëÿéèðäèì, ýóéà, îðà Äîí Êèõîò, éà
äà Ôàòåù Gåîðã êèìè ñîõóëàúàãäûì; èíäè èñÿ, äåéÿñÿí,
áóðàäà ìÿíÿ ùå÷ åùòèéàú äà éîõ èäè. Äöøÿðýÿ åëÿ òÿñèð
áàüûøëàéûðäû êè, äåéÿðäèí, þçö-þçöíÿ áÿñ åäèð. Ùåëåí áóðàäà
ãàëñàéäû äà, ìÿíè ÷îõäàí óíóòìóø îëàúàãäû.
Íÿ åòìÿëè îëäóüóìó þéðÿíìÿê ö÷öí ýèçëÿíèá-ãàëäûì.
Òîðàíëûãäà ãàäûíëàðäàí áèðè ùàñàðà éàõûíëàøäû. Äàëûíúà
î áèðèëÿðè äÿ ýÿëäè. Òåçëèêëÿ ÷îõó áóðà òîïëàøäû. Îíëàð ùå÷
íÿéè se÷ÿ áèëìÿéÿí ýþçëÿðè èëÿ òèêàíëû ìÿôòèëëÿðèí àðàñûíäàí
÷þëÿ áàõûðäûlar. Îíëàðûí ýþðìÿê èñòÿäèéè øåé áóðàäà éîõ èäè
– àçàäëûã! Ñÿìà áÿíþâøÿéè ðÿíýÿ áîéàíäû, äÿðÿäÿ êþëýÿëÿð
ñöðöíìÿéÿ âÿ äóñòàã èøûãëàð àääà-áóääà ýþðöíìÿéÿ áàø-

ëàäû. Ãàäûíëàð ðÿíýëÿðèíè, ùÿòòà áÿäÿí ãóðóëóøëàðûíû èòèðìèø
êþëýÿëÿðÿ ÷åâðèëäèëÿð. Òèêàíëû ìÿôòèëèí î öçöíäÿêè éàñòû, ãàðà
ñèëóåòëÿðèí áàøû öñòöíäÿêè íèçàìñûç úÿðýÿäÿ ñîëüóí, éàéüûí
ñèôÿòëÿð îéíàøäû. Ñîíðà úÿðýÿëÿð àéäûíëàøäû; îíëàð áèð-áèðèíèí
äàëûíà äöøöá ýåòäèëÿð. Ìÿéóñëóã ñààòû àðõàäà ãàëìûøäû. Ñîí-
ðàäàí åøèòäèì êè, ãàäûíëàðûí áó ìÿðàñèìèíÿ äöøÿðýÿäÿ áåëÿ
äåéèðìèøëÿð.
Ìÿôòèëèí î öçöíäÿ éàëíûç áèð ãàäûí ãàëìûøäû. Åùòèéàòëà
îíà éàõûíëàøäûì.
«Ãîðõìàéûí», – ôðàíñûçúà äåäèì.
«Ãîðõìàã? – õåéëè êå÷ÿíäÿí ñîíðà ñîðóøäó,– íÿäÿí?»
«Ñèçäÿí áèð õàùèø åòìÿê èñòÿðäèì».
«Åòìÿéÿ áèëÿðñÿí, äîíóç, – úàâàá âåðäè. – Î èéðÿíú
áàøûíûçäà àéðû ôèêèð îëìóð áÿéÿì?»
Ìàòäûì-ìàòäûì îíà áàõäûì: «Íÿéè íÿçÿðäÿ òóòóðñó-
594 nuç?»
«Þçöíö ýèúëèéÿ ãîéìà, îíñóç äà áÿñèíäèð! Ðÿää îë,
úàíûí ÷ûõñûí ñÿíèí äÿ, î ëÿíÿòÿ ýÿëìèø øÿùâÿòèíèí äÿ! Êÿí-
äèíèçäÿ àðâàä-çàä éîõäóð áÿéÿì? Ýÿðÿê åëÿ áóðàäà ñöëÿ-
íÿñèniç, à ñöëÿê êþïÿê óøàüû?»
Íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè àíëàäûì: «Éàíûëûðñûnûç», – äåäèì.
– «Áó äöøÿðýÿäÿêè áèð ãàäûíà ÷àòäûðûëàñû ñþçöì âàð».
«Åëÿ ùàìûíûçûí ÷àòäûðûëàñû ñþçöíöç îëóð! Þçö äÿ íèéÿ
áèðèíÿ? Íèéÿ èêèñèíÿ éîõ? Éà äà ùàìûñûíà éîõ?»
«Áèð ãóëàã àñûí! – äåäèì. – Àðâàäûì áóðàäàäûð. Àðâà-
äûìà ñþçöì âàð!»
«Èíäè äÿ î?» – Ãàäûí ýöëäö. Äåéÿñÿí, ùèðñëè äåéèëäè,
ñàäÿúÿ, éîðóëìóøäó. – «Áó äà òÿçÿ ùîããà! Ùÿð ùÿôòÿ àüëû-
íûçà áèð øåé ýÿëèð!»
«Ìÿí áèðèíúè äÿôÿäèð áóðàäàéàì!»
«Àììà éàìàí öòöêñÿí. ßêèë áàøûìäûí!»
«Íÿ îëàð, áèð ãóëàã àññàíûç, – àëìàíúà äèëëÿíäèì,
– èñòÿéèðÿì, äöøÿðýÿäÿ áèð ãàäûíà ÷àòäûðàñûnûç êè, áóðàäà-
éàì. Ìÿí àëìàíàì. È÷ÿðè àòûëàíëàðäàíàì. Ëåâåðíåäÿ!»
«Ùÿëÿ áóíà áàõ, – ãàäûí àïàðõàéûí äèëëÿíäè. – Àëìàíúà
äà áèëèð. Ëÿíÿòÿ ýÿëìèø åëçàñëû! Ýþðöì úàíûíà ñèôiëèñ äàðàø-
ñûí, ÿúëàô! Ñÿíèí âÿ àõøàìëàð áóðà éûüûøàí ñÿíèí êèìèëÿðèí!
Ñèçëÿðäÿí ùÿð áèðèíè õÿð÷ÿíý ýÿìèðñèí, áàøûìûçà ýþð íÿ îéóí-
ëàð à÷ìûñûíûç! Àéðû äÿðä-ñÿðèíèç éîõäóð, à äîíóç áàëàëàðû?
E
ßë ÷ÿêèí áèçäÿí! Áèçè ðàùàò áóðàõûí! – óúàäàí âÿ ñÿðò äåäè.
– Áèçè è÷ÿðè àòäûüûíûç áÿñ åëÿìèð? Ðàùàò áóðàõûí áèçè!» – áó R
äÿôÿ ëàï ãûøãûðäû.

Áàøãàëàðûíûí ýÿëäèéèíè ýþðöá ýåðè ñû÷ðàäûì. Ýåúÿíè ìåøÿ-
äÿ ãàëäûì. Ýåäÿí éåðèì éîõ èäè. Àüàúûí êþòöéöíÿ ñûüûí-
äûì. Èøûãëàð òàìàì ñþíäö, ñîíðà áóëóäëàðûí âÿ ñåéðÿê ÷ÿíèí
àðàñûíäàí þçö èëÿ ïàéûçûí ñîéóüóíó ýÿòèðÿí àé äîüäó, ñîë-
üóí, àüàðàí ãûçûë êèìè. Ñÿùÿð òåçäÿí àøàüûéà, êÿíäÿ åíäèì.
Êîñòéóìóìó ìàâè ìîíòéîð ïàëòàðûíà äÿéèøìÿéÿ ðàçûëûã
âåðÿí áèð àäàì òàïäûì.
Ýåðè äöøÿðýÿéÿ ãàéûòäûì. Êåøèê÷èëÿðÿ äåäèì êè, èøûüà
áàõìàëûéàì. Ôðàíñûçúàì àëà-áàáàò îëäóüóíäàí ìÿíè ñîð-
üó-ñóàëà òóòìàéûá è÷ÿðè áóðàõäûëàð. Áèð äÿ êè ñöðýöíëÿð
äöøÿðýÿñèíÿ êþíöëëö ýÿëÿí êèì îëàðäû?! Äöøÿðýÿíèí éîëëàðûíû
åùòèéàòëà ýþçäÿí êå÷èðäèì. Ãàäûíëàð áèð-áèðèíäÿí ïÿðäÿ èëÿ
àéðûëìûø ñàíäûüà áÿíçÿð áàðàêëàðäà éàøàéûðäûlar. Àëò âÿ öñò
ãàòëàð âàðäû. Îðòàäàí äÿùëèçÿ áÿíçÿð áèð øåé ãîéìóøäóëàð, ùÿð 595
èêè òÿðÿôäÿí äÿ ïÿðäÿ àñûëìûøäû. Ïÿðäÿëÿðèí ÷îõó ãàëäûðûëìûøäû
âÿ éàòàãëàðûí íåúÿ éûüûëäûüûíû ýþðìÿê îëóðäó. ßêñÿðèééÿòèí-
äÿ éàëíûç âàúèá ÿøéàëàð âàðäû; àììà áÿçèëÿðè àñûëìûø äÿñìàë-
ëà, áèð-èêè à÷ûãúà âÿ øÿêèëëÿ ôÿðäèëÿøìèøäè, áó ôÿðäèëèê íÿ ãÿäÿð
ìèñêèí îëñà áåëÿ. Éàðûãàðàíëûã áàðàêëàðäàí êå÷èá-ýåäèðäèì,
ãàäûíëàð äà ÿëëÿðèíäÿêè èøè áóðàõûá ìÿíÿ áàõûðäûëàð.
«Õÿáÿð ýÿòèðìèñÿí?» – îíëàðäàí áèðè ñîðóøäó.
«Ùÿ, Ùåëåí àäëû áèðèñèíÿ. Ùåëåí Áàóìàí».
Ãàäûí ôèêðÿ ýåòäè. Èêèíúèñè éàõûíëàøäû.
«Éåìÿêõàíàäà èøëÿéÿí íàñèñò ãàíúûã äåéèë? – ñîðóøäó.
– Ùÿêèìëÿ ùàðàäà ýÿëäè îéíàøàí?»
«Íàñèñò äåéèë», – äåäèì.
«Éåìÿêõàíàäà èøëÿéÿí äÿ äåéèë, – áèðèíúè ãàäûí ÿëàâÿ
åòäè. – Ìÿíúÿ, àäû Ùåëåíäèð».
«Áóðàäà íàñèñòëÿð âàð?» – ñîðóøäóì.
«Áÿñ íåúÿ?! Áóðàäà ùÿð øåé áèð-áèðèíÿ ãàðûøûá. Àëìàíëàð
èíäè ùàðàäàäûð?»
«Ìÿí àëìàí ýþðìÿìèøÿì».
«Ùÿðáè êîìèññèéà ýÿëìÿëèäèð. Áó áàðÿäÿ íÿñÿ åøèòìè-
ñèniç?»
«Éîõ».
«Àëìàíëàðû äöøÿðýÿäÿí ÷ûõàðìàã ö÷öí ýÿëìÿëèäèðëÿð.
Àììà ýåñòàïî äà ýÿëÿñèäèð. Áÿñ áó áàðÿäÿ íÿ áèëèðñèniç?»
«Ùå÷ íÿ».
«Çÿáò îëóíìàìûø çîíàéà àëìàíëàð, ýÿðÿê, ìÿùÿë ãîé-
ìàñûí».
«Îíëàðäàí íÿ äåñÿí, ýþçëÿìÿê îëàð».
«Áó áàðÿäÿ ùå÷ íÿ áèëìèðñèniç?»
«Áèëäèéèì øàéèÿëÿðäèð, àéðû øåé áèëìèðÿì».
«Ùåëåí Áàóìàíà ÷àòàúàã õÿáÿð êèìäÿíäèð?»
Äóðóõäóì. «ßðèíäÿí. Î, àçàäëûüà ÷ûõûá».
Èêèíúè ãàäûí ýöëäö: «Ùÿêèìè ùåéðÿò ýþòöðÿúÿê!»
«Éåìÿêõàíàéà ýåòìÿê îëàð?» – ñîðóøäóì.
«Íèéÿ äÿ îëìàñûí?! Ôðàíñûç äåéèëñèniç?»
«Åëçàñëûéàì».
«Ãîðõóðñónuç? – èêèíúè ãàäûí ñîðóøäó. – Íèéÿ? Íÿéèñÿ
ýèçëÿäèðñèniç?»
«Áó ýöí íÿñÿ ýèçëÿòìÿéÿí àäàì âàðìû êè?»
«Áóíó ðàùàòúà áèð äÿ äåéÿ áèëÿðñèíèç», – áèðèíúè ãàäûí
596 äèëëÿíäè. Èêèíúè ùå÷ íÿ äåìÿäè. Ìÿíè áàøäàí-àéàüà ñöçäö,
ñàíêè, casus èäèì. Öñòöíÿ âóðäóüó ãàð ÷è÷ÿéè ÿòðè îíó áóëóä
êèìè áöðöìöøäö.
«Òÿøÿêêöðëÿð, – äåäèì. – Éåìÿêõàíà ùàðàäàäûð?»
Áèðèíúè ãàäûí éîëó áàøà ñàëäû. Áàðàêûí éàðûãàðàíëûüû èëÿ
èðÿëèëÿäèì, ñàíêè, ãà÷ûø éàðûøûíà ÷ûõìûøäûì. Ùÿð èêè òÿðÿôäÿí
ñèôÿòëÿð âÿ ñîðüó äîëó ýþçëÿð ìÿíÿ çèëëÿíìèøäè. Þçöìö
àìàçîíêà äþâëÿòëÿðèíäÿí áèðèíÿ äöøìöø êèìè ùèññ åäèðäèì.
Ñîíðà éåíèäÿí êö÷ÿ, ýöíÿø âÿ ìÿùáóñëóüóí áîç ëàçóð
êèìè ùÿð áèð äöøÿðýÿíèí áàøû öñòöíäÿí àñûëìûø éîðüóí
ãîõóñó ýÿëäè.
Êîð êèìè èäèì. Ùå÷ âàõò Ùåëåíèí ñàäèãëèéè âÿ õÿéàíÿòè
áàðÿäÿ ôèêèðëÿøìÿìèøäèì. Ùÿéàòûìûç ó÷óðóìóí ãûðàüûíäà
îëäóüóíäàí ùÿð øåé ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìèøäè; î ãÿäÿð ùàäèñÿ-
ëÿð áàø âåðìèøäè êè, íÿçÿðèìäÿ àéðû øåéëÿð ùå÷ ìþâúóä äà
îëìàìûøäû. Ùÿòòà áó ùèññëÿð ìÿíÿ Ëåâåðíåäÿ ÿçàá âåðñÿ
äÿ, áó, ìöúÿððÿä ÿçàá îëìóøäó, þçöìöí óéäóðäóüóì, òåç
ñþíÿí âÿ òåç äÿ äèð÷ÿëÿí áèð ôèêèð, áèð òÿñÿââöð.
Èíäè èñÿ îíóí òàëåäàøëàðûíûí ÿùàòÿñèíäÿ èäèì. Îíëàðû
äöíÿí àõøàì òèêàíëû ÷ÿïÿðèí éàíûíäà ýþðìöøäöì, èíäè áèð
äÿ ýþðöðäöì, àéëàðëà òÿê ãàëìûø àú-éàëàâàú ãàäûíëàð, ìÿù-
áóñëóüà áàõìàéàðàã, ãàäûíëûãëàðûíû ãîðóéàí âÿ áóíà ýþðÿ
äÿ ýöúëö îëàí ãàäûíëàð. Áóíäàí áàøãà, îíëàðûí äàùà íÿéè ãàë-
ìûøäû êè?
E
Éåìÿêõàíà îëàí áàðàêà ýåòäèì. Ïóëëà ÿðçàã àëàíëàðûí
ãàðøûñûíäà ñîëüóí ñèôÿòëè, êöðÿíñà÷ëû áèð ãàäûí äà âàðäû. R
«Ñèç íÿ èñòÿéèðñèniç?» – ñîðóøäó. Ýþçëÿðèìè éóìóá áàøû-

ìû òÿðïÿòäèì. Ñîíðà ãûðàüà ÷ÿêèëäèì. Ãàäûí ìöøòÿðèëÿðèíÿ
þòÿðè áèð íÿçÿð ñàëäû. – «Áåøúÿ äÿãèãÿ ýþçëÿéèí, – ïû÷ûëäàäû.
– Éàõøû, éîõñà, ïèñ?»
Íÿ äåäèéèíè àíëàäûì, éàõøûìû, ïèñìè õÿáÿð ýÿòèðìèøÿì.
×èéèíëÿðèìè ÷ÿêäèì: «Éàõøû», – äåéèá ÷þëÿ ÷ûõäûì.
Áèð àçäàí ãàäûí ýÿëäè, ìÿíÿ ÿë åëÿäè. «Ýÿðÿê åùòèéàòû
ÿëäÿí âåðìÿéÿñÿí, – äåäè. – Õÿáÿðè êèìÿ ýÿòèðìèñèniç?»
«Ùåëåí Áàóìàíà. Áóðàäàäûð?»
«Íèéÿ ñîðóøóðñónuç?»
Ñóñäóì. Áóðíóíóí öñòöíäÿêè ÷èëëÿð âÿ íàðàùàò ýþçëÿðè
íÿçÿðèìäÿí ãà÷ìàäû. «Éåìÿêõàíàäà èøëÿéèð?» – ñîðóøäóì.
«Èñòÿéèíèç íÿäèð? Ìÿëóìàò òîïëàìàã? Þçö äÿ êèì,
ìîíòéîð! Êèìäÿí þòðö?»
«ßðèíäÿí þòðö». 597
«Àõûðûíúû äÿôÿ, – àúû-àúû äåäè, – êèìñÿ ùÿìèí øåéè áèð
áàøãà ãàäûí ùàããûíäà ñþéëÿìèøäè. Ö÷ ýöí ñîíðà éàçûüû
àïàðäûëàð. Øÿðòëÿøìèøäèê êè, èøè éàõøû îëñà, áèçÿ õÿáÿð ÷àò-
äûðñûí. Èíäèéÿ ãÿäÿð õÿáÿð-ÿòÿð éîõäóð. Åé, ñàõòà ìîíòéîð!»
«ßðè ìÿíÿì», – äåäèì.
«Ìÿí äÿ Ãðåòà Ãàðáîéàì1», – úàâàá âåðäè.
«Áàøãàñûíû ñèçäÿí íèéÿ ñîðóøìàëûéäûì êè?»
«Ùåëåí Áàóìàíû, – äåäè, – òåç-òåç ñîðóøóðëàð. Þçö äÿ
õûðäà àäàìëàð éîõ. Ùÿãèãÿòè áèëìÿê èñòÿéèðñèniç? Ùåëåí
Áàóìàí þëöá. Èêè ùÿôòÿ ãàáàã âÿ òîðïàüà òàïøûðûëûá. Ýåð÷ÿéè
áóäóð. Ôèêèðëÿøèðäèì êè, åøèêäÿí õÿáÿð ýÿòèðìèñÿí».
«Þëöá?»
«Þëöá. Èíäè èñÿ ìÿíè ðàùàò áóðàõûí».
«Þëìÿéèá, – äåäèì. – Äöçöíö áàðàêäàêûëàð áèëèð».
«Áàðàêëàðäà àüûçëàðûíà ýÿëÿí ùÿð øåéè äàíûøûðëàð».
Êöðÿíñà÷ ãàäûíû äèããÿòëÿ ýþçäÿí êå÷èðäèì: «Îíà ìÿê-
òóá âåðìÿê èñòÿðäèíèçìè? Ýåäèðÿì, îíà áèð ìÿêòóá ãîéìàã
èñòÿéèðÿì», – äåäèì.
«Íèéÿ?»
«Íèéÿ äÿ îëìàñûí? Ìÿêòóáóí íÿ àüûðëûüû âàð?! Àäàìû
íÿ þëäöðöð, íÿ äÿ ÿëÿ âåðèð».
«Âåðìèð? – ñîðóøäó. – Ùà÷àíäàí éàøàéûðñûnûç?»
1
Ìÿøùóð Èñâå÷ êèíîàêòðèñàñû
«Þçöì äÿ áèëìèðÿì. Ùÿéàòûìû éàëíûç êÿñèê-êÿñèê éàøà-

ìûøàì, ùÿðäÿí àðà âåðìèøÿì. Ìÿíÿ áèð ïàð÷à êàüûçëà
êàðàíäàø âåðÿ áèëÿðñèniçìè?»
«Èêèñè äÿ îðàäàäûð, – äåéèá áàëàúà áèð ìàñà ýþñòÿðäè.
– Þëöéÿ ìÿêòóá éàçìàüûí õåéðè íÿäèð?!»
«Áåëÿ øåéëÿð èíäèêè çàìàíäà òåç-òåç îëóð».
ßë áîéäà áèð êàüûçà éàçäûì: «Ùåëåí, áóðàäàéàì. Áàéûð-
äà. Áó ýöí àõøàì. Ìÿôòèëëè ÷ÿïÿðèí éàíûíäà. Ýþçëÿéèðÿì».
Ìÿêòóáóí àüçûíû áàüëàìàäûì. «Áóíó îíà ÷àòäûðìàã
èñòÿðäèíèçìè?» – ñîðóøäóì.
«Äöíéà äÿëè èëÿ äîëóäóð», – úàâàá âåðäè.
«Ùÿ, éà éîõ?» – Îíà óçàòäûüûì ìÿêòóáó îõóäó. – «Ùÿ,
éà éîõ?» – òÿêðàðëàäûì.
«Éîõ», – äåäè.
Ìÿêòóáó ìàñàíûí öñòöíÿ ãîéäóì: «Ùå÷ îëìàñà, úûðûá
àòìàéûí», – äåäèì. Ùå÷ íÿ úàâàá âåðìÿäè. – «Ìÿêòóáóí
598 àðâàäûìà ÷àòìàñûíà ìàíå÷èëèê òþðÿòñÿíèç, ýÿëèá àõûðûíûçà
÷ûõàúàüaì», – äåäèì.
«Ñîíðà íåéëÿéÿúÿêñÿí?» – ñîðóøóá ñîëüóí ñèôÿòèíäÿêè
äàéàç, éàøûë ýþçëÿðè èëÿ ìÿíè ñöçäö. Áàøûìû áóëàéûá ãàïûéà
äîüðó ýåòäèì.
«Àðâàäûì áóðàäà éîõäóð?» – áèð äÿ ýåðè ÷åâðèëèá ñîðóø-
äóì. Ãàäûí ìàò-ìàò ìÿíÿ áàõûá äèíìÿäè. – «Ùÿëÿ îí
äÿãèãÿ äÿ äöøÿðýÿäÿéÿì» – äåäèì. – Ñîðóøìàüà áèð äÿ
ýÿëÿúÿyÿì».
Äöøÿðýÿíèí îðòàñûíäàêû éîëó òóòóá ýåòäèì. Ãàäûíà
èíàíìûðäûì; áèð õåéëè ýþçëÿéèá Ùåëåíè àõòàðìàã ö÷öí éåìÿê-
õàíàéà öç òóòìàã èñòÿäèì. Ëàêèí ãÿôèëäÿí ùèññ åòäèì êè,
ñàíêè, ìÿíè ýþðöíìÿç åäÿí ñåùðëè õàëàò ñöðöøöá ÷èéíèìäÿí
äöøöá, áèðäÿí-áèðÿ äÿùøÿòëè äÿðÿúÿäÿ áþéöéöá ñèïÿðñèçëÿø-
äèì âÿ ýèçëÿíìÿéÿ ìÿúáóð îëäóì. Êîð-êîðàíÿ þçöìö ãàïû-
ëàðûí áèðèíäÿí è÷ÿðè ñàëäûì.
«Íÿ ëàçûìäûð?» – ãàäûíëàðäàí áèðè ñîðóøäó.
«Åëåêòðèê õÿòòèíÿ áàõìàëûéàì. Íÿñÿ õàðàá îëóá?» – áþé-
ðöìäÿ êèìñÿ äèëëÿíäè, ÿñëèíäÿ, áó, ìÿí þçöì èäèì.
«Ùå÷ íÿ õàðàá îëìàéûá. Àììà áóðàäà ùå÷ âàõò ñàëà-
ìàòëûã äà îëìàéûá».
Ãàäûíûí ÿéíèíäÿ àü õàëàò âàðäû. «Áóðà õÿñòÿõàíàäûð?»
«Õÿñòÿëÿð áàðàêû. Ñèçè áóðà ýþíäÿðèáëÿð?»
E
«Àøàüûäàí èäàðÿì ýþíäÿðèá. Õÿòëÿðÿ áàõìàã ëàçûìäûð».
«Íÿéÿ èñòÿéèðñèniç áàõûí», – äåäè. R
È÷ÿðè ìóíäèðëè áèð êèøè ýèðäè: «Íÿ îëóá?» – ñîðóøäó. Àü

õàëàòëû ãàäûí èçàùàò âåðäè. Êèøèíè ýþçäÿí êå÷èðäèì. Ìÿíÿ åëÿ
ýÿëäè êè, îíó ùàðäàíñà òàíûéûðàì. – «Èøûã? – áèð äÿ ñîðóø-
äó. – Äÿðìàíëà âèòàìèí äàùà âàúèáäèð!»
Ùÿêèì ïàïàüûíû ìàñàíûí öñòöíÿ òóëëàéûá ÷þëÿ ÷ûõäû.
«Ñèçäÿ ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð, – àü õàëàòëû ãàäûíà äåäèì.
– Î êèøè êèì èäè?»
«Êèì îëà áèëÿð, ùÿêèì. Î áèðèëÿðè ùå÷ íÿéè âåúèíÿ àëìûð».
«Õÿñòÿíèç ÷îõäóð?»
«Êèôàéÿò ãÿäÿð».
«Áÿñ þëöëÿð?»
Äèããÿòëÿ ìÿíÿ áàõäû: «Íÿéèíèçÿ ëàçûìäûð?» – äåäè.
«Åëÿ áåëÿ, – úàâàá âåðäèì. – Áóðàäàêûëàð íèéÿ áåëÿ
èíàìñûçäûð?»
«Åëÿ áåëÿ, – ãàäûí äåäèéèìè òÿêðàðëàäû. – Ñàäÿúÿ îëàðàã 599
àüëûíûçà ýÿëäè ùÿ?! Ñèç åé áèõÿáÿð ìÿëÿê, âÿòÿíëè, ïàñïîðòëó
ìÿëÿê! Éîõ, äþðä ùÿôòÿäèð þëöìöç îëìóð. Àììà ÿââÿëëÿð
÷îõ îëóðäó».
Äþðä ùÿôòÿ ÿââÿë Ùåëåíäÿí ìÿêòóá àëìûøäûì. Äåìÿëè,
áóðàäà îëìàëûéäû. «Ìèííÿòäàðàì», – äåäèì.
«Ìèííÿòäàð îëìàëû íÿ âàð áóðàäà? – ãàäûí ùèðñëÿ ñîðóø-
äó. – Àëëàùûíûçà ìèííÿòäàð îëóí êè, àòà-àíàíûç ñèçÿ âÿòÿí
áÿõø åäèá, ñèç îíó ñåâÿ áèëÿðñèíèç, ëàï áÿäáÿõò îëñà áåëÿ âÿ
þç áÿäáÿõòëèéèíäÿ äàùà äà áÿäáÿõòëÿðè ùÿáñõàíàéà ñàëûð,
îíëàðû þëäöðòäöðìÿê ö÷öí éûðòûúûëàðûí àüçûíà àòûð, âÿòÿíèíèçè
áÿäáÿõò ýöíÿ ãîéàí éûðòûúûëàðûí àüçûíà! Èíäè èñÿ èøûüûíûçû ÷ÿêèí,
– äåéÿ ÿëàâÿ åòäè. – Éàõøû îëàðäû êè, áÿçè áàøëàðà äà èøûã
÷ÿêÿéäèëÿð!»
«Àëìàíëàðûí êîìèññèéàñû áóðàäà îëóá?» – òÿëÿñèê ñîðóø-
äóì.
«Íÿäèð ñèçè ìàðàãëàíäûðàí?»
«Åøèòìèøÿì, îíóí ýÿëèøèíè ýþçëÿéèðëÿð».
«Áóíó áèëìÿêäÿí çþâã àëûðñûnûç?»
«Éîõ. Êèìèñÿ õÿáÿðäàð åòìÿëèéÿì».
«Êèìè?» – äåéèá éåðèíäÿí äèêÿëäè.
«Ùåëåí Áàóìàíû», – úàâàá âåðäèì.
Ãàäûí ìÿíÿ áàõäû, ñîíðà ñîðóøäó: «Íÿ áàðÿäÿ?»
«Òàíûéûðñûnûç?»
«Íèéÿ ñîðóøóðñónuç?»
Éàëíûç àçúà êå÷ÿíäÿí ñîíðà àíëàäûüûì èíàìñûçëûã äèâàðû
áàø ãàëäûðäû. «ßðèéÿì», – äåäèì.
«Ñöáóòóíóç âàð?»
«Éîõ. Ñÿíÿäëÿðèì áàøãàäûð. ßýÿð äåñÿì êè ôðàíñûç äåéè-
ëÿì, áó, ñèçÿ áÿñ åäÿð?»
Þëö Øâàðñûí ïàñïîðòóíó ÷ûõàðòäûì.
«Íàñèñò ïàñïîðòó, – äåäè. – Åëÿ äÿ ôèêèðëÿøèðäèì. Íèéÿ
áåëÿ åäèðñèniç àõû?»
Ñÿáðèì òöêÿíäè: «Àðâàäûìû ýþðìÿê ö÷öí. Î, áóðàäàäûð.
Þçö ìÿíÿ éàçìûøäû».
«Ìÿêòóá éàíûíûçäàäûð?»
«Éîõ. Äöøÿðýÿäÿí ãà÷àíäà ìÿùâ åòäèì. Ýèçëÿíãà÷
îéíàìàüûí ìÿíàñû íÿäèð?»
«Áóíó ìÿí äÿ áèëìÿê èñòÿðäèì, – äåäè. – Àììà ñèç-
äÿí».
600 Ùÿêèì ýåðè ãàéûòäû. «Áóðàäà ëàçûìñûnûç?» – ãàäûíäàí
ñîðóøäó.
«Õåéð».
«Îíäà ýåäÿê. Èøèíèçè ãóðòàðäûnûç?» – ñóàëû ìÿíÿ âåðäè.
«Ùÿëÿ éîõ. Ñàáàù áèð äÿ ýÿëÿúÿyÿì».
Éåìÿêõàíàéà ãàéûòäûì. Êöðÿíñà÷ ãàäûí èêè àéðûñû èëÿ
ìàñàíûí éàíûíäà äàéàíûá îíëàðà àëò ïàëòàðû ñàòûðäû. Ýþçëÿ-
äèì âÿ ùèññ åòäèì êè, õîøáÿõòëèéèì ÿëäÿí ÷ûõûá; äöøÿðýÿäÿí
÷ûõìàã èñòÿéèðäèìñÿ, ýåòìÿëèéäèì. Êåøèê÷èëÿð äÿéèøÿúÿêäè
âÿ éåíèëÿðèíÿ ùÿð øåéè òÿçÿäÿí èçàù åäÿñè îëàúàãäûì. Ùåëåíè
ýþðìÿäèì. Ãàäûí ýþçöíö ýþçöìäÿí yayûndûðäû. Ñþâäÿëÿø-
ìÿíè óçàäûðäû. Ñîíðà áèð-èêèñè äÿ ýÿëäè âÿ ìÿí çàáèòèí ïÿí-
úÿðÿíèí ãàáàüûíäàí êå÷äèéèíè ýþðäöì. Éåìÿêõàíàäàí ÷ûõ-
äûì. Ãàïûäà ùÿëÿ äÿ êþùíÿ êåøèê÷èëÿð äàéàíìûøäû. Ìÿíè
òàíûéûá ÷þëÿ áóðàõäûëàð. Ýåäèðäèì âÿ Ëeâåðíåäÿêè åéíè ùèñ-
ñëÿðè êå÷èðèðäèì: ìÿíè òóòìàã ö÷öí èíäèúÿ àðõàìúà ýÿëÿ-
úÿêëÿð. Òÿð ìÿíè áàñäû.
Êþùíÿ áèð éöê ìàøûíû éóõàðû ãàëõûðäû. Ùå÷ éàíà ãà÷à
áèëìÿäèì âÿ áàøûìû àøàüû ñàëûá éîëóí ãûðàüû èëÿ éåðèäèì.
Ìàøûí ìÿíè êå÷èá äöç àðõàìäà äàéàíäû. Ãà÷ìàq èñòÿéèìÿ
äóðóø ýÿòèðäèì. Î äÿãèãÿ ýåðè äþíÿ áèëÿðäè âÿ áöòöí øàíñ-
ëàðûìû èòèðìèø îëàðäûì. Àðõàäàí èòè àääûì ñÿñëÿðè åøèòäèì.
Êèìñÿ ÷àüûðäû: «Åé, ìîíòéîð!» Ýåðè ãàíðûëäûì. Ìóíäèðëè, éàøëû
áèð êèøè ìÿíÿ äîüðó ýÿëèðäè. «Ìîòîðäàí áàøûíûç ÷ûõûð?»
E
«Õåéð. Ìÿí åëåêòðèêÿì».
«Áÿëêÿ äÿ, åëåêòðèê àëûøìàñûíäàíäûð. Áèð áèçèì ìöùÿð- R
ðèêÿ áàõàðäûíûç».

«Åëÿäèð, áàõñàíûç, ïèñ îëìàç», – èêèíúè ñöðöúö äèëëÿíäè.
Áàøûìû ãàëäûðûá áàõäûì. Ùåëåí èäè. ßñýÿðèí àðõàñûíäà äàéàí-
ìûøäû, äèããÿòëÿ ìÿíÿ áàõûðäû âÿ áàðìàüûíû àüçûíà òóòìóø-
äó. ßéíèíäÿêè øàëâàð âÿ ñâèòåð îíó íÿðìÿ-íàçèê ýþñòÿðèðäè.
«Ùå÷ îëìàñà, áèð áàõûí, – äåéèá éàíûíäàí àäëàìàüûìà
èìêàí éàðàòäû. – Åùòèéàòëû îë! – ìûçûëäàäû. – Þçöíö åëÿ àïàð
êè, ýóéà áàøûí ÷ûõûð! Ùå÷ íÿ õàðàá îëìàéûá». ßñýÿð ÿòðà-
ôûìûçäà äîëàøûðäû. «Ùàðäàí ýÿëèðñÿí?» – ïû÷ûëòû èëÿ ñîðóøäó.
Ýóðóëäàéàí ìöùÿððèêèí ãàïàüûíû à÷äûì: «Ãà÷ìûøaì.
Ñÿíè íåúÿ ýþðÿ áèëÿðÿì?»
Ìÿíèìëÿ áÿðàáÿð ìîòîðóí öñòöíÿ ÿéèëäè. «Éåìÿêõàíà
ö÷öí áàçàðëûã åäèðÿì. Áèðèñè ýöí. Êÿíääÿ îë! Ñîëäàêû áèðèíúè
êàôåäÿ. Ñÿùÿð ñààò äîããóçäà».
«Áÿñ îíäàí ÿââÿë?» 601
«×îõ ÷ÿêÿð?» – ÿñýÿð ñîðóøäó.
Ùåëåí øàëâàðûíûí úèáèíäÿí áèð ãóòó ñèãàðåò ÷ûõàðäûá îíà
óçàòäû âÿ äåäè: «Âóð-òóò áèð-èêè äÿãèãÿ. Åëÿ áèð øåé äåéèë».
ßñýÿð ñèãàðåòèíè éàíäûðûá éîëóí ãûðàüûíäà ÿéëÿøäè.
«Ùàðàäà? – ìîòîðóí öñòöíÿ ÿéèëèá Ùåëåíäÿí ñîðóøäóì.
– Ìåøÿäÿ? ×ÿïÿðèí éàíûíäà? Äöíÿí îðàäà èäèì. Áó ýöí
àõøàì?»
Áèð àíëûüà äóðóõäó: – Éàõøû. Áó ýöí àõøàì. Ñààò îíäàí
ãàáàã áàúàðìàéàúàì, – äåäè.
«Íèéÿ êè?»
«Î âàõò ùàìû ÷ÿêèëèá ýåäèð. Äåìÿëè, îíäà. Áàø òóòìàñà,
áèðèñè ýöí òåçäÿí. Åùòèéàòëû îë».
«Áóðàíûí æàíäàðìëàðû íåúÿäèð?»
ßñýÿð éàõûíà ýÿëäè. «Î ãÿäÿð äÿ ïèñ äåéèëëÿð, – Ùåëåí
ôðàíñûçúà äèëëÿíäè, – èíäèúÿ ùàçûð îëàð».
«Êþùíÿ ìàøûíäûð», – äåäèì.
ßñýÿð ýöëäö. «Òÿçÿëÿðè ëàï áàøäàêûëàðäà îëóð. Áèð äÿ
íàçèðëÿðäÿ. Ùàçûðäûð?»
«Ùàçûðäûð», – Ùåëåí úàâàá âåðäè.
«Éàõøû êè ñèçÿ ðàñò ýÿëäèê, – ÿñýÿð äèëèíè èøÿ ñàëäû. – Ìàøûí-
äàí áèëäèéèì áèðúÿ îäóð êè, áåíçèí èñòÿéèð».
Î, àâòîìîáèëèí öñòöíÿ ãàëõäû. Ùåëåí êàáèíÿéÿ ìèíäè.
À÷àðû áóðäó. Ýþðöíöð, òÿêúÿ îäëàìàíû à÷ûáìûø. Ìîòîð èøëÿäè.
«×îõ ñàü îëóí», – äåéèá ïÿíúÿðÿäÿí ìÿíÿ äîüðó ÿéèëäè.

Äîäàãëàðû ÷ÿòèí åøèäèëÿ áèëÿí ñþçëÿð ñþéëÿäè. Ñîíðà: «ßëà
ñÿíÿòêàðñûnûç», – äåéèá éåðèíäÿí òÿðïÿíäè.
Áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ ìàøûí éàüûíûí ìàâè òöñòöñöíäÿ ãàëäûì.
Äåìÿê îëàð, ùå÷ íÿ ùèññ åòìÿäèì, éöêñÿê èñòè èëÿ ñîéóüóí
àíè äÿéèøìÿñè çàìàíû àäàì ùå÷ íÿ ùèññ åòìÿäèéè êèìè.
Ñîíðà ìåõàíèêè îëàðàã àñòà-àñòà éîëóìà äàâàì åäÿðêÿí
ôèêèðëÿøìÿéÿ áàøëàäûì âÿ ùÿìèí ôèêèðëÿðëÿ áèðëèêäÿ è÷èìÿ áèð
íàðàùàòëûã äîëäó, åøèòäèêëÿðèì éàäûìà äöøäö âÿ øöáùÿíèí
êèðèìèø, òèòðÿê âÿ äåøèúè ÿçàáû âàðëûüûìû ñèëêÿëÿäè.
Ìåøÿäÿ óçàíûá ýþçëÿäèì. Ñÿñëÿðèíè è÷ÿðè ñàëûá ýþçëÿðèíè
êîð êèìè àõøàìûí qaranlûüûna çèëëÿéÿí ãàäûíëàðûí, Ùåëåíèí
äåäèéè êèìè, ýèëåé ùàñàðû úàíëàíäû. Òåçëèêëÿ ÷îõó ÷ûõûá-ýåòäè,
ñàíêè, ýåðèéÿ ùöðêöäöëäöëÿð. Ãàðàíëûã äöøäö. Ìÿôòèëëè ÷ÿïÿ-
ðèí äèðÿêëÿðèíÿ áàõäûì, áèð àçäàí îíëàðûí àðàñûíäà òÿçÿ,
òóòãóí áèð êþëýÿ ýþðöíäö.
602 «Ùàðàäàñàí?» – Ùåëåí ïû÷ûëäàäû.
«Áóðàäà! – dÿâäÿíÿ-äÿâäÿíÿ îíà ñàðû ýåòäèì. – Ýÿëÿ
áèëèðñÿí?» – ñîðóøäóì.
«Áèð àç ýåú. Ùàìû ýåäÿíäÿí ñîíðà. Ýþçëÿ».
Ñèíÿ-ñèíÿ ýåðè – êîëëóüà ãàéûòäûì, õåéëè óçàüà êè, úèá
ôÿíÿðèíè ìåøÿéÿ òóøëàéàí îëñà, ìÿíè ýþðìÿñèí. Òîðïàüûí
öñòöíäÿ óçàíäûì, þëìöø éàðïàüûí êèô ãîõóñó áóðíóìà
äîëäó. Ùÿçèí êöëÿê ÿñäè, äþðä éàíûì õûøûëäàäû, ñàíêè, ìèí-
ëÿðëÿ casus ñöðöíÿ-ñöðöíÿ ìÿíÿ äîüðó ýÿëèðäè. Ýþçöì ýåò-
ýåäÿ ãàðàíëûüà àëûøäû, èíäè Ùåëåíèí êþëýÿñèíè âÿ úèçýèëÿðèíè
sezÿ áèëìÿäèéèì ñèôÿòèíè ýþðÿ áèëèðäèì. Åëÿ áèë, î, òèêàíëû
ìÿôòèëäÿí àü ÷è÷ÿêëè ãàðà áèòêè êèìè àñûëìûøäû âÿ ñàíêè, éåíè-
äÿí ãàðàíëûã ÷àüëàðûí ãàïãàðà àäñûç ôèãóðóíà ÷åâðèëäè;
ñèôÿòèíè äÿãèã sezÿ áèëìÿäèéèìÿ ýþðÿ î, äöíéàíûí áöòöí
ÿçàáêåøëÿðèíèí òèìñàëûíà ÷åâðèëäè. Áèð àç àðàëûäà Ùåëåí êèìè
äàéàíìûø èêèíúè ãàäûíû ýþðäöì, ñîíðà ö÷öíúöñöíö, äþð-
äöíúöñöíö âÿ ñàèðÿ – îíëàð ãÿì âÿ öìèä ãöááÿñèíè áàø-
ëàðûíûí öñòöíäÿ ñàõëàéàí ãàäûí ùåéêÿëëè ñöòóíëàð òÿêè äàéàí-
ìûøäûlar. Äþçöëìÿç ìÿíçÿðÿ èäè âÿ ýþçöìö ÷ÿêäèì. Éåíè-
äÿí îðà áàõàíäà î áèðè ö÷ ãàäûí ñÿññèçúÿ ÷ûõûá ýåòìèøäè âÿ
ýþðäöì êè, Ùåëåí ÿéèëèá òèêàíëû ìÿôòèëè äàðòûøäûðûð.
«Àðàëà áèð-áèðèíäÿí», – äåäè. Àéàüûìû àëò ìÿôòèëèí öñòöíÿ
ãîéóá î áèðèëÿðèíè éóõàðû ãàëäûðäûì. «Ýþçëÿ», – éåíèäÿí äèëëÿíäè.
«Î áèðèëÿð íåúÿ îëäó?» – ñîðóøäóì.
E
«Ýåòäèëÿð. Áèðè íàñèñòäèð. Îíà ýþðÿ äÿ òåç ÷ûõà áèëìÿäèì.
Ñàòàðäû. Àüëàéàí òàéû èäè. – Ùåëåí êþéíÿéèíè äÿ, ÿòÿêëèéèíè äÿ R
÷ûõàðûá ìÿôòèëèí öñòöíäÿí ìÿíÿ óçàòäû. – ×àëûøàã ÷ûðûëìàñûí,

– äåäè, – àéðûñû éîõóìäóð».
Åéçÿí êàñûá àèëÿëÿðäÿ îëäóüó êèìèéäè, îðàäà äà óøàüûí
úîðàáûíûí úûðûëìàñûíäàíñà äèçèíèí ÿçèëìÿñèíè öñòöí òóòóðëàð,
÷öíêè éàðà ñàüàëàð, òÿçÿ úîðàá àëìàãñà ìöøêöë èøäèð.
Ïàëòàðëàðûíû ÿëèìäÿ òóòìóøäóì. Ùåëåí àøàüû ÿéèëèá ìÿô-
òèëëÿðèí àðàñûíäàí åùòèéàòëà ñöðöíäö. Êöðÿéè úûçûëäû. Ãàí íàçèê
ãàðà èëàí òÿêè äÿðèñè àøàüû ñûçäû. Äèêÿëäè.
«Èíäè ãà÷à áèëÿðèê?» – ñîðóøäóì.
«Ùàðàéà?»
Ùàçûð úàâàáûì éîõ èäè. Äîüðóäóí äà, ùàðàéà?
«Èñïàíèéàéà, – äåäèì, – Ïîðòóãàëèéàéà, Àôðèêàéà».
«Ýÿë, – äåäè, – ýåäÿê âÿ áó áàðÿäÿ äàíûøìàéàã.
Ñÿíÿäñèç áóðàäàí ùå÷ êèì ãà÷à áèëìÿç. Îíà ýþðÿ äÿ úèääè
íÿçàðÿò åòìèðëÿð». 603
Ãàáàüûìà äöøöá ìåøÿéÿ äîüðó ýåòäè. Äåìÿê îëàð,
÷ûëïàãëûüû âÿ ýþçÿëëèéè èëÿ ñèðëÿð éóâàñû èäè. Ùåëåíäÿí, àðâàäûì-
äàí ãàëàí éàëíûç ñîí àéëàðûí íèøàíÿñè èäè; êå÷ìèøèí ùÿíèðè
àëòûíäà îíó øèðèíëè, àüðûëû òàíûìàã ö÷öí áó äà éåòÿðëè èäè.
ßâÿçèíäÿ êèìñÿ éàíûìäàéäû, àç ãàëà àäñûç, ãàäûí ùåéêÿëëè
ñöòóíëàðäàí ãîïàðàã, èéèðìè èëëèê íîðìàë ìþâúóäëóãäàí ÷îõ
îëàí ãÿðèáëèéèí äîããóç àéû èëÿ äþâðÿëÿíÿðÿê».
ÕÛÂ
Áóíäàí ãàáàãêû ìåéõàíàíûí ñàùèáè éàíûìûçà ýÿëäè.
«Î êþê ÿëàäûð, – ôÿõðëÿ äèëëÿíäè. – Ôðàíñûçäûð. Òÿðòÿìèç
øåéòàíäûð, ìÿñëÿùÿòëè øåéäèð, úÿíàáëàð! Áèçèì ãàäûíëàð àòÿø-
ëèäèð, àììà òÿëÿñkÿíäèðëÿð». Àüçûíû ìàð÷ûëäàòäû. «Ñèçèíëÿ
ñàüîëëàøûðàì. Ôðàíñûç ãàäûíûíûí ãàíûíû ãûçûøäûðìàãäàí
ýþçÿë íÿ îëà áèëÿð?! Îíëàð éàøàìàüû áàøà äöøöðëÿð. Áèçèì
ãàäûíëàðà áàõàíäà îíëàðà ÷îõ äà éàëàí äàíûøìàã ëàçûì ýÿë-
ìèð. Åâèíèçÿ ñàü-ñàëàìàò ÷àòûí, úÿíàáëàð! Ëîëèòà èëÿ Æóàíàéà
éàõûí äöøìÿéèí. Ùå÷ áèðè áèð øåé äåéèë âÿ ýþçöíö éóìàí
êèìè Ëîëèòà ýþçäÿí òöê ãàïûð».
Êèøè ýåòäè. Ãàïû à÷ûëàíäà ñÿùÿð è÷ÿðè úóìäó âÿ åðêÿí
÷àüûí ñÿñ-êöéö åøèäèëäè.
«Äåéÿñÿí, áèç äÿ ýåäÿñè îëàúàüûã», – äåäèì.

«Ñþùáÿòè òåç áèòèðÿúÿyÿì, – Øâàðñ úàâàá âåðäè, – ùÿëÿ
áèð àç øÿðàáûìûç äà ãàëûá». Ãóëàüûìûç äèíú îëñóí äåéÿ,
ãàäûíëàðûí ö÷öíÿ äÿ øÿðàá âÿ ãÿùâÿ ñèôàðèø âåðäè. «×îõ äà
äàíûøìàäûüûìûç áèð ýåúÿ èäè, – ñþùáÿòèíÿ äàâàì åòäè. – Ïåí-
úÿéèìè éåðÿ ñÿðìèøäèì, ùàâà ñîéóéàíäà Ùåëåíèí ÿòÿêëèéèíè
âÿ ìÿíèì ñâèòåðèìè äÿ öñòöìöçÿ þðòäöê. Ùåëåí éóõóéà
ýåòäè, áèð àçäàí àéûëäû; éàðûéóõóäà ùèññ åòäèì êè, àüëàéûð,
ñîíðà éåíèäÿí çÿðèôëèê òèìñàëûíà ÷åâðèëèá ìÿíè ÿçèçëÿäè, áåëÿ
øåéè èíäèéÿ ãÿäÿð îíäà ýþðìÿìèøäèì. Ùå÷ íÿ ñîðóøìàäûì,
äöøÿðýÿäÿ åøèòäèêëÿðèìè äÿ äåìÿäèì. Îíó äöíéàëàð ãÿäÿð
ñåâèðäèì, áóíóíëà áåëÿ, èçàùîëóíìàç áèð ñÿðèíëèêëÿ îíäàí
óçàã èäèì. Çÿðèôëèéèíÿ áèð êÿäÿð äÿ ãàòûëäû, áó êÿäÿð çÿðèôëèéè
äàùà äà ýöúëÿíäèðäè; ñàíêè, ùÿð èêèìèç äöíéàíûí î áàøûíà,
ýåðè ãàéûòìàã ö÷öí, éà äà ùà÷àíñà ùàðàéàñà ÷àòìàã ö÷öí
÷îõ-÷îõ óçàãëàðà ñûõûøäûðûëûá óçàíìûøäûã, áèð-áèðèìèçèí éàíûí-
604 äà, è÷èìèçäÿ ó÷óø äóéüóñó âÿ ìÿéóñëóã, åëÿäèð, ìÿéóñëóã,
õîøáÿõò ýþç éàøëàðûìûçûí, àýàùëûüûí àüëàìàäàí àõàí ýèçëè
ýþç éàøëàðûíûí öñòöíÿ òþêöëÿí î öçäÿêè ñÿññèç ìÿéóñëóã,
ùÿìèí àýàùëûã äà éàëíûç ôàíèëèêäÿí èáàðÿòäèð, íÿ ùàðàñà
éåòèøìÿñè âàð, íÿ äÿ ýåðèéÿ äþíöøö.
«Ãà÷à áèëìÿðèê?» – Ùåëåí òèêàíëû ìÿôòèëèí àðàñû èëÿ ñèâèøèá
î öçÿ êå÷ìÿìèø áèð äÿ ñîðóøäóì. Î òÿðÿôÿ àäëàéàíà ãÿäÿð
úàâàá âåðìÿäè.
«Áàúàðìàðàì, – ïû÷ûëòû èëÿ äåäè. – Áàúàðìàðàì. Áóíà
ýþðÿ áàøãàëàðûíû úÿçàëàíäûðàúàãëàð. Éåíÿ ýÿë! Ñàáàù àõøàì
éåíÿ ýÿë. Ñàáàù àõøàì ýÿëÿ áèëÿðñÿí?»
«Îíà ãÿäÿð ÿëÿ êå÷ìÿñÿì».
Äèããÿòëÿ ìÿíÿ áàõäû. Ñîíðà: «Ùÿéàòûìûç íèéÿ ïó÷ îëäó?
– äåäè. – Íåéëÿìèøäèê êè, ùÿéàòûìûç áåëÿ ïó÷ îëäó?»
Êþéíÿéè èëÿ ÿòÿêëèéèíè îíà âåðäèì. «Ïàëòàðûíûí éàõøûëàðû
áóäóð? – ñîðóøäóì. Áàøû èëÿ òÿñäèãëÿäè. – ×îõ ñàü îë êè,
îíëàðû ýåéìèñÿí, – äåäèì, – èíàíûðàì êè, ñàáàù àõøàì áóðà-
äà îëàúàüaì. Ìåøÿäÿ ýèçëÿíÿúÿyÿì».
«Áÿñ éåìÿéèí?! Íÿñÿ âàðûíäûð?»
«Áèð àç âàð. Ùÿð ùàëäà, ìåøÿäÿ ýèëÿìåéâÿ äÿ îëàð. Éà äà
gþáÿëÿê, ãîç».
«Ñàáàù àõøàìà ãÿäÿð äþçÿ áèëÿðñÿí? Íÿñÿ áèð øåé ýÿòè-
ðÿðÿì».
«ßëáÿòòÿ. Ñàáàù àõøàìà íÿ ãàëûá êè?! Àðòûã ñÿùÿð à÷ûëûð».
E
«Gþáÿëÿê éåìÿ. Ñÿí îíëàðû òàíûìûðñàí. Õåéëè éåìÿê ýÿòè-
ðÿúÿyÿì». ßòÿêëèéèíè ýåéèíäè. ßòÿêëèê åíëè âÿ à÷ûã-ýþé R
ðÿíýäÿ èäè, àü ýöëëÿðëÿ. Îíó ÿíäàìûíà äîëàéûá äöéìÿëÿäè,

ñàíêè, äþéöø êÿìÿðèíè áàüëàéûðäû. «Ñÿíè ñåâèðÿì, – øàøãûí
äèëëÿíäè. – Ñÿíè íåúÿ ñåâäèéèìè ùå÷ âàõò áèëìÿéÿúÿêñÿí.
Áóíó óíóòìà! Ùå÷ çàìàí!»
***
Ùÿð äÿôÿ ìÿíäÿí àéðûëàíäà áåëÿ äåéèðäè. Åëÿ áèð çàìàíà
ýÿëèá ÷àòìûøäûã êè, ùàìû ö÷öí, ùÿì ãàíóíóí ãóäóçëàøìûø
äóéüóñóíäàí úàíëàíàðàã áèçè ùÿð éàíäà àõòàðàí ôðàíñûç
æàíäàðìû, ùÿì äÿ Ïåòåí ùþêóìÿòè èëÿ ìöãàâèëÿéÿ ÿñàñÿí
èúàçÿ âåðèëìÿìÿéèíÿ áàõìàéàðàã, äöøÿðýÿëÿðÿ ñîõóëìàüà
÷àëûøàí ýåñòàïî ö÷öí îâ ùåéâàíûíà ÷åâðèëìèøäèê. Áèëìÿê
îëìóðäó ñÿíè ùàíñû ãàïàçëàéàúàã, îäóð êè ùÿð ñÿùÿð âèäà-
ñûíû ñîíóíúó ñàéûðäûí. 605
Ùåëåí ìÿíÿ ÷þðÿê, ìåéâÿ, ùÿðäÿí äÿ áèð òèêÿ êîëáàñà
âÿ ïåíäèð ýÿòèðèðäè. Ãàëìàã ö÷öí àøàüûéà, ñòàíñèéàéà ýåò-
ìÿéÿ öðÿê åëÿìèðäèì. Ìåøÿäÿ ãÿðàð òóòäóì âÿ áèð àç óçàã-
äà òàïäûüûì ìîíàñòûðûí êþùíÿ, ó÷óã õàðàáàëûüûíäà éàøà-
äûì. Ýöíäöçëÿð îðàäà éàòûð, éà äà Ùåëåíèí ýÿòèðäèêëÿðèíè
îõóéóð âÿ êîëóí àðàñûíäàí, áóðàäàí ìÿíè ÷ÿòèí ýþðÿðäèëÿð,
éîëó ýþç àëòûíäà ñàõëàéûðäûì. Ùåëåí ìÿíÿ ùÿì äÿ õÿáÿðëÿð
âÿ øàéiÿëÿð ýÿòèðèðäè: ìÿñÿëÿí, àëìàíëàð ýåòäèêúÿ éàõûíëàøûð
âÿ áàüëàäûãëàðû ìöãàâèëÿëÿðÿ ÿìÿë åëÿìèðëÿð.
Áóíà áàõìàéàðàã ùàéàòûìûç òÿøâèø è÷èíäÿéäè. Ãîðõó
òåç-òåç àúû ìÿäÿ øèðÿñè êèìè ãàéíàéûá ãàëõûðäû; ôÿãÿò òÿêúÿ
ùàçûðêû ñààòû éàøàìàã âÿðäèøè ùÿìèøÿ ãàëèá ýÿëèðäè. Ùàâà
ìöëàéèì êå÷èðäè, ýåúÿëÿð ñÿìàäà óëäóçëàð ñàéðûøûðäû. Ùåëåí
÷àäûð ïàð÷àñû òàïûá-ýÿòèðìèøäè, ìîíàñòûðûí õàðàáàëûüûíäà öñòö-
ìöçÿ ãóðó éàðïàã òþêöá îíóí öñòöíäÿ éàòûð âÿ ýåúÿíèí
ïû÷ûëòûñûíà ãóëàã àñûðäûã.
«Äöøÿðýÿäÿí íåúÿ ÷ûõà áèëèðñÿí? – áèð äÿôÿ ñîðóøäóì.
– Þçö äÿ áåëÿ òåç-òåç?»
«Õûðäà áèð âÿçèôÿì âàð, áèð àç äà ïðîòåêñèéà, – õåéëè ñóñóá
úàâàá âåðäè. – Ýþðìÿäèíìè, ùÿðäÿí êÿíääÿ äÿ îëóðàì».
«Îíà ýþðÿ äÿ ìÿíÿ éåìÿê òàïà áèëèðñÿí?»
«Éåìÿêõàíàäàí ýþòöðöðÿì. Ïóëóìóç îëàíäà, ìàë òàïû-
ëàíäà àëìàüà èúàçÿ äÿ âåðèðëÿð».
«Ãîðõìóðñàí êè, ñÿíè áóðàäà ýþðÿí îëàð, ÿëÿ âåðÿð?»

Ýöëöìñÿäè: «Òÿêúÿ ñÿíÿ ýþðÿ ãîðõóðàì, þçöìÿ ýþðÿ
éîõ. Ìÿíÿ íÿ îëàñûäûð êè? Îíñóç äà ùÿáñäÿéÿì», – äåäè.
Åðòÿñè àõøàì ýÿëìÿäè. Èçòèðàá äèâàðû ÿðèäè, ñöðöíöá îðà
éàõûíëàøäûì, çÿèô èøûãäà áàðàêëàð ãàïãàðà ýþðöíöðäö, ýþç-
ëÿäèì, àíúàã Ùåëåí ýÿëìÿäè. Áöòöí ýåúÿíè àéàãéîëóíà
ýåäÿí ãàäûíëàðûí ñÿñèíè, àù âÿ íàëÿ åøèòäèì âÿ áèðäÿí éîëäà
àâòîìîáèëëÿðèí áîüóëìóø èøûãëàðûíû ýþðäöì. Ýöíäöç ìåøÿ-
äÿ ãàëäûì. Íàðàùàò èäèì, ýþðöíöð, íÿñÿ îëìóøäó. Äöøÿð-
ýÿäÿ åøèòäèêëÿðèì ùàããûíäà äöøöíäöì âÿ ãÿðèáÿ äÿ îëñà,
áó, ìÿíÿ òÿñÿëëè îëäó. Ùÿð øåé éàõøû îëàð, òÿêè Ùåëåí õÿñòÿ-
ëÿíìÿñèí, òÿêè îíó àïàðìàñûíëàð, òÿêè éàøàñûí. Áóíëàðûí ùÿð
ö÷ö áèð-áèðè èëÿ åëÿ ñûõ áàüëûéäû êè, ö÷öíöí äÿ ìÿíàñû åéíè èäè.
Âÿ ùÿéàòûìûç åëÿ ÷ûõûëìàç îëìóøäó êè, èíäè áèðúÿ øåé ùàããûí-
äà äöøöíöðäöì: þçöíö èòèðìÿìÿê, ùà÷àíñà ÷àëûøûá áóðóë-
üàíäàí äàëüàñûç áèð ëèìàíà ÷ûõìàã. Áÿëêÿ, îíäà ùÿð øåéè
606 óíóäà áèëÿðäèê. Óíóòìàã îëìàç. Áîë-áîë ñåâýè èëÿ, áîë-áîë
ìÿðùÿìÿòëÿ, áîë-áîë éàõøûëûãëà, áîë-áîë íÿâàçèøëÿ äÿ óíóò-
ìàã îëìàç. Áóðàñûíû áèëèðäèì âÿ ìÿíÿ ôÿðã åòìèðäè, ìåøÿ-
äÿ óçàíûá áóäàãëàðäàí ãîïàí ÿëâàí éàðïàãëàðûí éåëëÿíÿí
úÿñÿäëÿðèíÿ áàõûðäûì âÿ áèðúÿ øåé äöøöíöðäöì: «Îíà
ãûéìà! Îíà ãûéìà, Àëëàùûì, áèð äÿ îíäàí ùå÷ íÿ ñîðóøìà-
éàúàüaì. Èíñàíûí ùÿéàòû îíóí äöøäöéö çèääèééÿòëÿðäÿí
ãàò-ãàò öñòöíäöð, îíà ãûéìà, ãîé éàøàñûí, ìÿíñèç ãàëñà
äà, éàøàñûí, òÿêè éàøàñûí, ãûéìà îíà, Àëëàùûì!»
Ùåëåí íþâáÿòè ýåúÿ äÿ ýÿëìÿäè. Àõøàìäàí õåéëè êå÷ìèø
éåíÿ èêè àâòîìîáèë ýþðöíäö. Äöøÿðýÿéÿ ýåäèðäèëÿð. Õåéëè àðàëû-
äàí ñöðöíöá îíëàðûí ìóíäèðëè îëäóãëàðûíû ýþðäöì. Ìóíäèð-
ëÿðèí ÑÑ-ÿ, éîõñà âåðìàõòà1 àèä îëäóüóíó àyûðä edÿ áèëìÿ-
äèì, ùÿð ùàëäà, àëìàí ìóíäèðëÿðè èäè. Äÿùøÿòëè áèð ýåúÿ êå÷èð-
äèì. Àâòîìîáèëëÿð äîããóç ðàäÿëÿðèíäÿ ýÿëìèøäè âÿ äöç ñààò
áèðäÿ ýåðè ãàéûòäû. Ýåúÿ ýÿëìÿëÿðè ôàêòû òàì èíàì éàðàäûðäû
êè, ýåñòàïî îëóá. Îíëàð ýåäÿíäÿ äöøÿðýÿäÿí êèìëÿðè èñÿ
þçëÿðè èëÿ àïàðûá-àïàðìàäûãëàðûíû áèëÿ áèëìÿäèì. Ñÿùÿðÿ ãÿäÿð
éîëäà, äöøÿðýÿíèí ÿòðàôûíäà ñöëÿíäèì, ñþçöí ùÿðôè ìÿíàñûíäà
ñöëÿíäèì. Ñîíðà ìîíòéîð êèìè áèð êÿðÿ äÿ äöøÿðýÿéÿ ýèðìÿê
èñòÿäèì, àììà ýþðäöì êè, êåøèê èêèãàò ýöúëÿíèá âÿ ìöëêè
ýåéèìëè áèð êèøè ÿëèíäÿêè ñèéàùû èëÿ îíëàðûí éàíûíäà îòóðóá.
1
Âåðìàõò (ùÿðô. – ìöäàôèÿ ýöúö) – Àëìàíèéàäà ñèëàùëû ãöââÿ-
ëÿð âÿ ìöäàôèÿ íàçèðëèéè
E
Ýöíäöç áèòìÿê áèëìèðäè. Ìÿí òèêàíëû ìÿôòèëëÿðèí éàíû èëÿ
ñèíÿ-ñèíÿ éöçöíúö êÿðÿ ýåäÿíäÿ áèðäÿí áó òÿðÿôäÿ – ìÿôòèë- R
äÿí èéèðìè àääûì àðàëûäà ãÿçåòÿ áöêöëìöø áèð áàüëàìà

ýþðäöì. È÷èíäÿ áèð àç ÷þðÿê, èêè àëìà âÿ èìçàñûç áèð êàüûç
ïàð÷àñû âàðäû: «Áó ýöí àõøàì». Ìÿí áóðàäà îëìàéàíäà
îíó Ùåëåí àòìûø îëàúàãäû. ×þðÿéè äèçöñòÿ éåäèì, áèðäÿí-
áèðÿ éàìàí çÿèôëÿìèøäèì. Ñîíðà ýèçëÿíäèéèì éåðÿ ýåäèá éàò-
äûì. Ýöíîðòàäàí ñîíðà àéûëäûì. Ãûçûëû ðÿíýÿ ÷àëàí èøûãëû áèð
ýöí èäè, ñàíêè, ÿòðàôà øÿðàá ÷èëÿíìèøäè. Éàðïàãëàð ùÿð ýåúÿ
áèð àç äà ðÿíýÿ áîéàíûðäû. Ôûñtûã àüàúëàðû, áèð äÿíÿ äÿ úþêÿ
èñòè ýöíîðòà ýöíÿøèíèí àëòûíäà õóìàðëàíûð, èøûüûìûí ãàáàüûíû
êÿñèðäèëÿð, åëÿ ñàðû, åëÿ ãûðìûçû êè, ñàíêè, ýþçÿýþðöíìÿç áèð
ðÿñsàì îíëàðû ìÿí éàòàíäà ÷ÿêèá ôàêåëëÿðÿ ÷åâèðìèøäè êè,
òàìàì óéóéàí èøûãäà òÿðïÿíìÿäÿí áÿðã âóðñóíëàð. Áèðúÿ
éàðïàã áåëÿ òÿðïÿíìèðäè». Þçö þç ñþçöíö êÿñäè. «Ìÿí
ëöçóìñóç òÿáèÿò ìÿíçÿðÿëÿðèíè òÿñâèð åäÿíäÿ, õàùèø åäèðÿì,
ñÿáèðëè îëàñûíûç. Ùÿìèí âàõò òÿáèÿò áèçÿ ùåéâàíëàðà îëäóüó 607
êèìè àíàëûã åäèðäè. Éåýàíÿ âàðëûã èäè êè, áèçè þçöíäÿí èòÿëÿ-
ìèðäè. Áèçäÿí íÿ ïàñïîðò, íÿ äÿ àðèëÿðèí øÿõñèééÿò âÿñèãÿñèíè
èñòÿéèðäè. Âåðèðäè, àëûðäû, ôÿãÿò èíñàí äåéèëäè âÿ áèð íþâ òÿáàáÿò
èäè. Ùÿìèí ýöíîðòà ìÿíè óçóí ìöääÿò ùÿéÿúàíëàíäûðìàäû;
ãîðõóðäóì êè, ïèéàëÿ êèìè äàøàì, ñó òÿêè ãûðàãëàðäàí äàøûá
òþêöëÿì. Ñîíðà òàì ñàêèòëèêäÿ, êöëÿê òÿðïÿíìÿéÿ-òÿðïÿí-
ìÿéÿ ãÿôèëäÿí éöçëÿðcÿ éàðïàüûí éåëëÿíÿ-éåëëÿíÿ àüàúëàðäàí
éåðÿ òþêöëäöéöíö ýþðäöì, åëÿ áèë, ùàíñûñà ñèðëè áèð ÿìðè éåðè-
íÿ éåòèðèðäèëÿð. Àéäûí ùàâàäà áèýàíÿ-áèýàíÿ ñöðöøöá éåðÿ
òþêöëöðäöëÿð, áèð íå÷ÿñè äÿ ìÿíèì öñòöìÿ äöøäö. Ùÿìèí
àí þëöìöí àçàäëûüûíû âÿ îíóí àçìàí òÿñÿëëèñèíè äÿðê åòäèì.
Ùå÷ áèð ãÿðàð âåðìÿäÿí áèëäèì êè, Ùåëåí äöíéàäàí êþ÷ÿð-
ñÿ, ìÿíÿ äöøÿí ùÿéàòûìûí àõûðûíà ÷ûõìàã îëàð, îíñóç ãàëà
áèëìÿðÿì, áåëÿ áèð àääûì ñåâýèíèí ùöäuäñóçëóüó ìöãàáè-
ëèíäÿ èíñàíà âåðèëÿí éåýàíÿ èìêàíäûð, ìÿí áóíó ôèêèðëÿø-
ìÿäÿí äÿðê åòäèì âÿ äÿðê åòäèêúÿ àíëàäûì êè, äÿðèíÿ âàðàí-
äà þëìÿê ùå÷ äÿ éåýàíÿ ÷ûõûø éîëó äåéèë.
***
Ùåëåí ôÿðéàä äèâàðûíûí ñûðàñûíäà äåéèëäè. Î éàëíûç áàø-
ãàëàðû ýåäÿíäÿí ñîíðà ýÿëäè. ßéíèíäÿ ãûñà øàëâàð âÿ
êþéíÿê âàðäû, ìÿôòèëèí àðàñûíäàí ìÿíÿ áèð øöøÿ øÿðàá âÿ
áèð áàüëàìà óçàòäû. Âÿðäèø åòìÿäèéèì ýåéèìäÿ õåéëè úàâàí

ýþðöíöðäö.
«Òûõàú ÷ûõàðûëûá, – äåäè, – áóðàäà áàäÿ äÿ âàð». – Òèêàíëû
ìÿôòèëèí àðàñûíäàí ñèâèøèá êå÷äè. – «Éÿãèí, áÿðê àúìûñàí. Ïàðèñ-
äÿí ÷ûõàíäàí áÿðè ýþðìÿäèéèìè éåìÿêõàíàäàí àëìûøàì».
«Îäåêîëîí», – äåäèì. Òÿð ýåúÿäÿ îíäàí òÿðaâÿòëè îäå-
êîëîí èéè ýÿëèðäè.
Áàøûíû áóëàäû. Ýþðäöì êè, ñà÷û êÿñèëèá, ÿââÿëêèíäÿí õåéëè
ãûñà èäè.
«Íÿ îëìóøäó àõû? – áèðäÿí àúûãëû-àúûãëû ñîðóøäóì.
– Àüëûìà ìèí úöð ôèêèð ýÿëäè, äåäèì, ñÿíè àïàðûáëàð, éà äà
þëöì àéàüûíäàñàí, èíäè, áóäóð, ýÿëìèñÿí, þçö äÿ, åëÿ áèë,
ýþçÿëëèê ñàëîíóíäàí ÷ûõìûñàí. Äûðíàãëàðûíû äà ìàíèêöð åëÿò-
äèðìèñÿí».
«Þçöì åëÿìèøÿì. – ßëëÿðèíè éóõàðû òóòóá ýöëäö, – ýÿë
øÿðàáûìûçû è÷ÿê!»
608 «Íÿ îëìóøäó? Ýåñòàïî ýÿëìèøäè?»
«Éîõ. Ùÿðáè êîìèññèéà. Àììà éàíëàðûíäà èêè ýåñòàïî÷ó
äà âàðäû».
«Êèìèñÿ àïàðäûëàð?»
«Éîõ, – äåäè, – ñöç, è÷èì».
Ýþðäöì êè, ÷îõ ùÿéÿúàíëûäûð. ßëëÿðè èñòè èäè, äÿðèñè åëÿ
ãóðóìóøäó êè, ñàíêè, èíäèúÿ õûð÷ûëòû èëÿ ñûíûá òþêöëÿúÿêäè.
«Ýÿëìèøäèëÿð, – äåäè. – Ýÿëìèøäèëÿð êè, äöøÿðýÿäÿêè íàñèñòëÿ-
ðèí ñèéàùûñûíû òóòñóíëàð. Îíëàðû Àëìàíèéàéà ýþíäÿðÿúÿêëÿð».
«Íàñèñòëÿð ÷îõäóð?»
«Íÿ ãÿäÿð èñòÿñÿí. Èíàíìàçäûã êè, áó ãÿäÿð îëàðëàð.
×îõóñó ùå÷ vàõò áîéíóíà àëìûðäû. Òàíûäûüûì áèðè âàðäû, áèð-
äÿí ãàáàüà ÷ûõûá äåäè êè, ïàðòèéàíûí öçâöäöð, ãèéìÿòëè ìÿëó-
ìàòëàð òîïëàéûá, âÿòÿíÿ äþíìÿê èñòÿéèð, áóðàäà îíóíëà ÷îõ
ïèñ äàâðàíûðëàð, ýÿðÿê îíó åëÿ èíäèúÿ þçëÿðè èëÿ àïàðñûíëàð. Îíó
éàõøû òàíûéûðäûì, ÷îõ éàõøû. Áèëèð êè...»
Øÿðàáûíû òÿëÿñèê è÷èá áàäÿíè ìÿíÿ âåðäè. «Íÿéè áèëèð?»
«Èíäè äÿãèã äåéÿ áèëìÿðÿì. Î ãÿäÿð ýåúÿëÿð âàðäû êè;
áèç äÿ êè äàíûø êè, äàíûøàñàí. Ìÿíèì êèì îëäóüóìó áèëèð,
– áàøûíû ãàëäûðäû, – ýåðè ãàéûäàí äåéèëÿì, ùå÷ âàõò! Ìÿíè
àïàðìàã èñòÿñÿëÿð, úàíûìà ãÿñä åäÿúÿyÿì».
«Åòìÿéÿúÿêñÿí, îíëàð äà ñÿíè àïàðìàéàúàãëàð. Áèëèðñÿí,
íèéÿ? Gåîðã, Àëëàù áèëèð, ùàðàëàðäàäûð, ùå÷ íÿäÿí õÿáÿð
E
òóòìàéàúàã. Áèð äÿ, àðâàä ñÿíè íèéÿ ñàòñûí êè? Áóíóíëà
ÿëèíÿ íÿ êå÷ÿúÿê?» R
«Ñþç âåð êè, ãîéìàéàúàãñàí ìÿíè ýåðè àïàðñûíëàð».

«Ñþç âåðèðÿì», – äåäèì. Åëÿ ùÿéÿúàíëàíìûøäû êè, îíà
äàüëàð âÿä åòìÿêäÿí áàøãà ùå÷ íÿ åäÿ áèëìÿçäèì.
«Ñÿíè ñåâèðÿì, – õûðûëòûëû, ùÿéÿúàíëû ñÿñëÿ äèëëÿíäè, – íÿ
îëàúàãñà îëñóí, ñÿíè ñåâèðÿì, áóíà ùå÷ âàõò øöáùÿí îëìà-
ñûí».
«Ùà÷àí îëóá êè?!» – úàâàá âåðèá èíàíäûì äà, èíàíìà-
äûì äà.
Öçýöí-öçýöí àðõàéà äèðñÿêëÿíäè. «Ýÿðÿê ãà÷àã, – äåäèì,
– þçö äÿ áó ýåúÿ».
«Ùàðà? Ïàñïîðòóí éàíûíäàäûð?»
«Ùÿ. Ñÿíÿäëÿðèìèçèí ñàõëàíäûüû áþëìÿäÿ èøëÿéÿí êèøè
îíó ìÿíÿ âåðäè. Ñÿíèíêè êèìäÿäèð?»
Úàâàá âåðìÿäè. Ýþçöíö çèëëÿéèá áèð õåéëè ãàáàüà áàõäû.
«Áóðàäà áèð éÿùóäè àèëÿñè âàð, – äåäè, – ÿð-àðâàä âÿ 609
óøàã. Áèð íå÷ÿ ýöí ÿââÿë ýÿëèáëÿð. Óøàã õÿñòÿäèð. Ãàáàüà
÷ûõûá äåäèëÿð êè, Àëìàíèéàéà ãàéûòìàã èñòÿéèðëÿð. Êàïèòàí
ñîðóøäó êè, éÿùóäè äåéèëëÿðìè? Êèøè äÿ äåäè êè, àëìàíäûðëàð.
Ýåðè ãàéûòìàã èñòÿéèðëÿð. Êàïèòàí íÿñÿ äåìÿê èñòÿäè, àììà
ùÿð èêè ýåñòàïî÷ó îíëàðûí éàíûíäà äàéàíìûøäû. «Äîüðóäàí,
ãàéûòìàã èñtÿéèðñèniç»? – áó äÿôÿ ýåñòàïî÷óëàðäàí áèðè
ñîðóøäó. – Àäëàðûíû éàçûí, êàïèòàí, – äåéèá ýöëäö. – Âÿòÿíèí
ùÿñðÿòèíè áåëÿ ÷ÿêèðëÿðñÿ, îíëàðà ÿë òóòìàã ëàçûìäûð». Àäëàðûíû
éàçäûëàð. Îíëàðà ñþç äåìÿéèí õåéðè éîõäóð. Äåéèðëÿð êè, äàùà
äþçÿ áèëìèðëÿð, óøàã àüûð õÿñòÿäèð, îíñóç äà áàøãà éÿùóäè-
ëÿðè äÿ áóðàäàí àïàðàúàãëàð, éàõøûñû áóäóð, ÿââÿëúÿäÿí þçëÿ-
ðèíè áèëäèðñèíëÿð, áèç ùàìûìûç òÿëÿéÿ äöøìöøöê, êþíöëëö ýåò-
ìÿê äàùà éàõøû îëàð. Êàð ãàòûð êèìèäèðëÿð, ñÿí, ýÿðÿê, îíëàðëà
äàíûøàñàí».
«Ìÿí? Ìÿí îíëàðà íÿ äåéèì àõû?»
«Ñÿí èøèí è÷èíäÿñÿí. Îðàäà äöøÿðýÿäÿ îëìóñàí. Éåíè-
äÿí Àëìàíèéàéà ãàéûòìûñàí. Òÿçÿäÿí ãà÷ìûñàí».
«Áóíó îíëàðà ùàðàäà äåìÿëèéÿì?»
«Áóðàäà. Êèøèíè ýÿòèðÿúÿyÿì. Ùàðàäà îëäóüóíó áèëèðÿì.
Åëÿ èíäèúÿ. Þçöíÿ äåìèøÿì. Îíó ùÿëÿ õèëàñ åòìÿê îëàð».
***
Éàðûì ñààòäàí ñîíðà òèêàíëû ìÿôòèëäÿí êå÷ìÿéÿ öðÿê

åòìÿéÿí ñûñãà áèð êèøè ýÿòèðäè. Êèøè ìÿôòèëèí î öçöíäÿ, ìÿí
äÿ áó öçöíäÿ äàéàíìûøäûã âÿ î, ìÿíè äèíëÿéèðäè. Áèð àç
ñîíðà àðâàäû äà ýÿëäè. Ãàäûíûí áÿò-áÿíèçè ñîëüóí èäè âÿ
äèíèá-äàíûøìûðäû. Ùÿð èêèñèíè âÿ óøàãëàðûíû òÿãðèáÿí îí ýöí
ÿââÿë éàõàëàìûøäûëàð. Áèð-áèðëÿðèíäÿí àðàëû ìöõòÿëèô äöøÿðýÿ-
ëÿðäÿ îëìóø âÿ îðàäàí ãà÷ìûøäûëàð. Êèøè àðâàäûíû ìþúöçÿ
ñàéÿñèíäÿ òàïìûøäû. Ãàäûí ùÿð éåðäÿ, éîëëàðäàêû äàøëàðûí âÿ
åâëÿðèí òèíëÿðèíäÿ þç àäûíû éàçûðìûø». – Øâàðñ ìÿíÿ áàõäû.
– «Âèà Äîëîðîñà1 ùàããûíäà ìÿëóìàòûíûç îëìàìûø îëìàç?»
«Êèìèí ìÿëóìàòû éîõäóð êè?! Áåë÷èêàäàí òóòìóø Ïèðå-
íåéëÿðÿ ãÿäÿð óçàíûá ýåäèð».
Âèà Äîëîðîñà ìöùàðèáÿ áàøëàéàí êèìè éàðàíìûøäû.
Àëìàí ãîøóíëàðûíûí Áåë÷èêàéà ùöúóìóíäàí âÿ Ìàæèíî õÿò-
òèíèí2 äàüûëìàñûíäàí ñîíðà áþéöê ãà÷ãûíëûã áàøëàìûøäû,
ÿââÿëúÿ åâ àâàäàíëûüû âÿ ÷àðïàéûëàð éöêëÿíìèø àâòîìîáèëëÿð-
610 äÿ, ñîíðà ùÿð ÷åøèääÿí îëàí ãîøãóëàðäà, âåëîñèïåäëÿðäÿ, àò
âÿ èíñàíëàðûí þçëÿðèíèí ÷ÿêäèéè ÿë àðàáàëàðûíäà, óøàã àðàáà-
ëàðûíäà âÿ íÿùàéÿò, ïèéàäàëàðûí ñîíñóç ñûðàëàðûíäà ãûðûúû òÿé-
éàðÿëÿðèí ùÿäÿñè àëòûíäà Ôðàíñàíûí ãûçìàð éàéûíäà úÿíóáà
äîüðó àõûí áàøëàìûøäû. «Êö÷ÿ ãÿçåòëÿðè» äÿ ùÿìèí âàõò
éàðàíìûøäû. Éîëëàðûí ãûðàüûíäàêû áàðûëàðäà, êÿíä åâëÿðèíèí
äèâàðëàðûíäà, êö÷ÿ êÿñèøìÿëÿðèíäÿ áèð-áèðèíè àõòàðàí èíñàí-
ëàðûí àäëàðû âÿ ôÿðéàä ùàðàéëàðû éàçûëûðäû, êþìöðëÿ, òaáàøèðëÿ,
áîéàëàðëà. Èëëÿð þíúÿ ãà÷ãûíëûã éîëó òóòìóø âÿ ïîëèñäÿí ýèç-
ëÿíÿí ìöùàúèðëÿðèí èñÿ Íèññàäàí òóòìóø Íåàïîëà ãÿäÿð,
Ïàðèñäÿí òóòìóø Ñöðèõÿ ãÿäÿð ÿëàâÿ gþzÿt÷i ìÿíòÿãÿëÿðèíèí
øÿáÿêÿñè âàðäû. Áóíëàð ùÿìèí éåðëÿðäÿ éàøàéûá õÿáÿðëÿðè,
öíâàíëàðû ïàéëàøàí, ìÿñëÿùÿò âÿ áèð íå÷ÿ ýåúÿëèéèíÿ ñûüûíà-
úàã âåðÿí èíñàíëàð èäè. Øâàðñûí ùàããûíäà äàíûøäûüû êèøè îíëà-
ðûí êþìÿéè èëÿ àðâàäûíû âÿ óøàüûíû òÿçÿäÿí òàïìûøäû, éîõñà
áó, õàëãûí äèëèíäÿ äåéèëäèéè êèìè, îò òàéàñûíäà èéíÿ àõòàðìàã
òÿêè ÷ÿòèí îëàðäû.
«Áóðàäà ãàëñàã, áèçè òÿçÿäÿí áèð-áèðèìèçäÿí àéûðàúàã-
ëàð», – êèøè ñþçöíÿ áó úöð áàøëàäû, – Øâàðñ äåäè. – «Áóðà
ãàäûí äöøÿðýÿñèäèð. Áèçè áóðà áèðëèêäÿ ñàëûáëàð, àíúàã áèð
íå÷ÿ ýöíëöéÿ. Ìÿíÿ äåäèëÿð êè, ùàðàñà àéðû áèð éåðÿ ýþíäÿ-
1
Âèà Äîëîðîñà – õà÷ éîëó
2
Ìàæèíî õÿòòè – Ôðàíñàíûí øÿðã ñÿðùÿäè áîéóíúà ùÿðáè ìÿã-
ñÿä ö÷öí áÿðêèäèëìèø çîíà. 1928-1932-úè èëëÿð àðàñûíäà Ôðàíñàíûí
ùÿðáè íàçèðè À.Ìàæèíîíóí (À.Ìàýèíîò) ïëàíëàðû ÿñàñûíäa òèêèëìèøäè.
E
ðèëÿúÿyÿì, êèøè äöøÿðýÿëÿðèíèí áèðèíÿ. Áóíà äþçÿ áèëìÿðèê».
Ùÿð øåéè þë÷öá-áè÷ìèøäè; ôèêèðëÿøèðäè êè, áåëÿ îëäóüó éàõøû- R
äûð, ãà÷à áèëìÿçëÿð, áóíà úÿùä äÿ åäèáëÿð, ãà÷ñàëàð, àúûí-

äàí þëÿðëÿð, óøàã õÿñòÿäèð, àðâàä äà ÿëäÿí äöøöá, þçöíöí
èñÿ äàùà ýöúö ãàëìàéûá, Àëìàíèéàéà êþíöëëö ãàéûòìàã
äàùà éàõøû îëàð, áèç ùàìûìûç ñàëëàãõàíà òþâëÿñèíäÿêè ãàðà-
ìàëûã, åùòèéàúëàðû îëàðñà, êåôëÿðè äóðàðñà, áèçè äÿ àïàðàúàã-
ëàð. Óçóíñîâ ñèôÿòëè, õûðäà ãàðà áûüëû áó çÿðèô, àðûã êèøè ñþçö-
íö áó ñóàëëà áèòèðäè: «Ùÿëÿ èìêàí îëàíäà íèéÿ ãîéìàäûëàð
ÿêèëèá ýåäÿê?»
Áó ñóàëà úàâàá òàïàí îëìàçäû. Äîüðóäóð, áèçè ñàõëà-
ìàã èñòÿìèðäèëÿð, àììà ýåòìÿéÿ äÿ ãîéìóðäóëàð. Áó, ìèë-
ëÿòèí ìÿüëóá ìÿãàìûíäà âÿçèééÿòè äÿéèøìÿëè îëàíëàðûí äèã-
ãÿò éåòèðìÿäèéè õûðäà áèð ïàðàäîêñ èäè.
*** 611
Åðòÿñè ýöí ýöíîðòàäàí ñîíðà éîëëà èêè éöê ìàøûíû éóõàðû
ãàëõûðäû. Ùÿìèí àí òèêàíëû ìÿôòèëèí úàíëàíäûüûíû ýþðäöì. Îí-
îí áåø àðâàä ìÿôòèëèí àðàñûíäàí ñèâèøèá êå÷ìÿêäÿ áèð-áèðèíÿ
êþìÿê åäèðäè. Ìåøÿéÿ ýþòöðöëäöëÿð. Ùåëåíè ýþðÿíÿ êèìè ýèç-
ëÿíäèéèì éåðäÿí ÷ûõìàäûì.
«Ïðåôåêòóða áèçè õÿáÿðäàð åòäè, – äåäè. – Àëìàíëàð ýåðè
ãàéûòìàã èñòÿéÿíëÿðè àïàðìàüà ýÿëèðlÿr. Äàùà íÿëÿð îëàúàüû-
íû áèëÿí éîõäóð, áóíà ýþðÿ äÿ àëìàíëàð ýåäÿíÿ ãÿäÿð
ìåøÿäÿ ýèçëÿíìÿéèìèçÿ èúàçÿ âåðäèëÿð».
Éîëäàêû î àíû ÷ûõìàãëà áèðèíúè äÿôÿéäè êè, îíó ýöíäöç
ýþðöðäöì. Óçóí ãû÷ëàðû èëÿ ñèôÿòè ãàðàëìûøäû, àììà ÿðèéèá
÷þïÿ äþíìöøäö. Ýþçëÿðè èðèëÿøìèø âÿ ïàðëàãëàøìûøäû, ñèôÿòè
íàçèëìèøäè.
«Éåìÿéèíè ìÿíÿ âåðèá þçöí àú ãàëûðñàí», – äåäèì.
«Éåìÿêäÿí êîðëóüóì éîõäóð, – úàâàá âåðäè. – Îíóí
ãåéäèíÿ ãàëûðëàð. Áóäóð... – ÿëèíè úèáèíÿ ñàëäû, – áóðàäà ùÿò-
òà áèð ïàð÷à øîêîëàä äà âàð. Äöíÿí þç ïóëóìóçëà úèéÿð
ïàøòåòè èëÿ ñàðäèí êîíñåðâè àëà áèëäèê. Àììà ÷þðÿêñèç».
«Ñþùáÿò åëÿäèéèì êèøè äÿ ýåäèðìè?» – ñîðóøäóì.
«Ùÿ, – qÿôèëäÿí Ùåëåíèí ñèôÿòè ñÿéðèäè. – Ìÿí ùå÷ âàõò
ãàéûäàí äåéèëÿì, – äåäè. – Ùå÷ âàõò! Áóíó ñÿí ìÿíÿ ñþç
âåðìèñÿí! Èñòÿìèðÿì ìÿíè òóòñóíëàð!»
«Òóòìàçëàð».
Áèð ñààòäàí ñîíðà ìàøûíëàð ýåðè ãàéûòäû. È÷èíäÿêè ãàäûí-

ëàð îõóéóðäó: «Àëìàíèéà, Àëìàíèéà ùÿð øåéäÿí óúà».
Ëåâåðíåäÿ àëäûüûì çÿùÿðèí éàðûñûíû ùÿìèí àõøàì Ùåëå-
íÿ âåðäèì.
Åðòÿñè ýöí àðòûã áèëèðäè êè, Gåîðã îíóí ùàðàäà îëäóüóí-
äàí õÿáÿð òóòóá.
«Áóíó ñÿíÿ êèì äåéèá?» – ñîðóøäóì.
«Õÿáÿðè îëàíûí áèðèñè».
«Êèì?»
«Äöøÿðýÿíèí ùÿêèìè».
«Ùàðàäàí áèëèð?»
«Êîìåíäàíòëûãäàí. Îðà ñîðüó ýþíäÿðèáëÿð».
«Ùÿêèì ñÿíèí íåéëÿìÿëè îëäóüóíó äà äåäè?»
«Ìÿíè áèð íå÷ÿ ýöíëöéÿ õÿñòÿëÿð áàðàêûíäà ýèçëÿäÿ áèëÿð.
×îõ éîõ».
«Îíäà äöøÿðýÿíè òÿrê åòìÿëèñÿí. Òÿùëöêÿäÿ îëàíëàðûí
612 ìåøÿäÿ ýèçëÿíìÿñè õÿáÿðäàðëûüû äöíÿí êèìäÿí ýÿëìèøäè?»
«Ïðåôåêòäÿí».
«ßëà, – äåäèì. – Áàõ ýþð ïàñïîðòóíó âÿ áóðàäàí áóð-
àõûëìà êàüûçûíû áèðòÿùÿð àëà áèëÿðñÿíìè. Áÿëêÿ, ùÿêèì êþìÿê
åëÿäè. Àëûíìàñà, ãà÷àðûã. Ùå÷ êÿñÿ áèð êÿëìÿ äÿ. Ùå÷ êÿñÿ!
Ïðåôåêòëÿ äàíûøìàüà ÷àëûøàúàüaì. Êèøè àäàìà îõøàéûð».
«Åëÿ øåé åëÿìÿ! Åùòèéàòëû òÿðïÿí! Àëëàù õàòèðèíÿ, åùòèéàòëû îë!»
Ìîíòéîð ïàëòàðûìû áàúàðäûãúà éàõøû-éàõøû òÿìèçëÿéèá
ñÿùÿð-ñÿùÿð ìåøÿäÿí ÷ûõäûì. Àëìàí ïàòðóëëàðûíûí, éàõóä
ôðàíñûç æàíäàðìëàðûíûí ÿëèíÿ äöøÿ áèëÿúÿéèìè ýþçöìöí àëòûíà
àëìàëû îëäóì; áóíà èíäèäÿí ùàçûð îëìàëûéäûì.
Ïðåôåêòèí éàíûíà äöøÿ áèëäèì. Þçöìö ùÿðáè ìÿãñÿäëÿð
ö÷öí åëåêòðèê õÿòòèíèí ÷ÿêèëìÿñè áàðÿäÿ ìÿëóìàò òîïëàìàã
èñòÿéÿí àëìàí òåõíèêè êèìè òÿãäèì åäèá æàíäàðì âÿ êàòèáèí
öñòöíÿ òÿïèíäèì. Ýþçëÿíèëìÿç áèð èøäÿí éàïûøàíäà íÿéÿñÿ
íàèë îëóðñàí, áóðàñûíû éàõøû áèëèðäèì. Æàíäàðì ìÿíè ãà÷ãûí
êèìè î ñààò òóòàðäû. Áó ãÿáèëäÿí îëàí èíñàíëàð áàüûðòûéà
äàùà éàõøû ðåàêñèéà âåðèðlÿr.
Ïðåôåêòÿ äöçöíö äàíûøäûì. ßââÿëúÿ ìÿíè áàéûðà àòìàã
èñòÿäè. Ñîíðà ñûðòûãëûüûìëà ìÿçÿëÿíìÿéÿ áàøëàäû. Ñèãàðåò âåðèá
äåäè êè, ðÿää îëóì úÿùÿííÿìÿ, íÿ äÿâÿ ýþðöá, íÿ äÿ ãûüûíû.
Îí äÿãèãÿ ñîíðà áàøà ñàëäû êè, ÿëèíäÿí ùå÷ íÿ ýÿëìèð, ÷îõ
ýöìàí êè, àëìàíëàðäà ñèéàùû âàð, êèìñÿ ÷àòûøìàñà, îíó ýöíàù-
êàð áèëÿúÿêëÿð. Àëìàí êîíñëàýåðèíäÿ ýÿáÿðìÿê èñòÿìèð.
E
«Úÿíàá ïðåôåêò, – äåäèì, – äóñòàãëàðû ìöäàôèÿ åòäèéè-
íèçè áèëèðÿì. Îíó äà áèëèðÿì êè, âåðäèéèíèç ÿìðëÿðÿ ÿìÿë åòìÿ- R
ëèñèíèç. Àììà ñèç äÿ, ìÿí äÿ äÿãèã áèëèðèê êè, Ôðàíñà ìÿü-

ëóáèééÿòèí õàîñó è÷èíäÿäèð, áóýöíêö ÿìðëÿð ñàáàùûí ðöñâàé-
÷ûëûüû îëà áèëÿð, øàøãûíëûã ìÿíàñûç ãÿääàðëûüà ÷åâðèëèðñÿ, ñîí-
ðàäàí îíà áÿðàÿò ãàçàíäûðìàã ÷ÿòèí îëóð. Íèéÿ ñèç, èðàäÿ-
íèçèí ÿêñèíÿ îëàðàã, ýöíàùñûç èíñàíëàðû êðåìàòîðèéà âÿ
èøýÿíúÿ äöøÿðýÿëÿðè ö÷öí ãîðóéóá ñàõëàìàëûñûíûç? Îëà áèë-
ñèí, Ôðàíñà ùÿëÿ ìöäàôèÿ îëóíàíäà òÿúàâöçêàðëàðûí òÿðÿôäàðû
âÿ éà ÿëåéùäàðëàðû îëóá-îëìàìàëàðûíà áàõìàäàí ÿúíÿáèëÿðè
÷ûõàðûëàð äöøÿðýÿñèíÿ ñàëìàãäà áèð ÿäàëÿò èøàðòûñû âàðäû.
Àììà ìöùàðèáÿ ÷îõäàí ãóðòàðûá; ãàëèáëÿð þçëÿðèíèíêèëÿðè
áèð-èêè ýöí ãàáàã àïàðäûëàð, ñèçèí èíäè äöøÿðýÿäÿ ñàõëàäûã-
ëàðûíûç þëöìÿ ñöðöêëÿíÿúÿêëÿðè ãîðõóñóíäàí ùÿð ýöí þëöá-
äèðèëÿí ãóðáàíëàðäûð. ßñëèíäÿ, ìÿí áöòöí áó ãóðáàíëàðûí
ùàìûñû ö÷öí õàùèø åòìÿëè èäèì, àììà éàëíûç îíëàðäàí áèðèíè
õàùèø åäèðÿì. Ñèéàùû ñàðûäàí ãîðõóíóç âàðñà, àðâàäûìû ãà÷- 613
ãûí êèìè, þëìöø êèìè, èíòèùàð÷û êèìè, öðÿéèíèç íåúÿ èñòÿéèðñÿ,
åëÿ ãåéä åäèí, îíäà ìÿñóëèééÿòäÿí äÿ éàõà ãóðòàðàðñûíûç!»
Õåéëè öçöìÿ áàõäû. Àõûðäà: «Ñàáàù áèð äÿ ýÿëèí», – äåäè.
Éåðèìäÿí òÿðïÿíìÿäèì: «Ñàáàù êèìèí ÿëèíÿ äöøÿúÿ-
éèìè áèëìèðÿì, – äåäèì. – Áó ýöí åäèí».
«Èêè ñààòäàí ñîíðà ýÿëèí».
«Ãàïûíûçûí àüçûíäà ýþçëÿéÿúÿyÿì, – äåäèì. – Òàíû-
äûüûì ÿí òÿùëöêÿñèç éåð áóðàäûð».
Áèðäÿí ýöëöìñÿäè: «Ãóåëëå àôôàèðå ä’àìîóð1, – äåäè.
ßð-àðâàäñûíûç, ýÿðÿê åëÿ éàøàéàñûíûç êè, ýóéà, ÿð-àðâàä äåéèë-
ñèíèç. Àäÿòÿí, áóíóí òÿðñè îëóð».
Ðàùàòëàíäûì. Áèð ñààòäàí ñîíðà ìÿíè è÷ÿðè ÷àüûðäû.
«Äöøÿðýÿíèí ðÿùáÿðëèéèíÿ òåëåôîí à÷äûì, – äåäè. – Àðâà-
äûíûçëà ìàðàãëàíìàëàðû äîüðóäóð. Ñèçèí òÿêëèôèíèçÿ ÿìÿë
åäèá îíó þëäöðÿñè oëàúàüûã. Îíäà ñèçèí äÿ úàíûíûç äèíúÿëÿð,
áèçèì äÿ».
Áàøûìëà ðàçûëûã áèëäèðäèì. Áèðäÿí-áèðÿ ìÿíè ãÿðèáÿ, ñîéóã
áèð ãîðõó áöðöäö, òàëåéÿ íÿùñ ýÿòèðìÿìÿê õóðàôàòû. Áÿñ
ìÿí þçöì ÷îõäàí þëìÿìèøäèììè, þëöíöí ñÿíÿäëÿðè èëÿ
éàøàìûðäûììû?
«Ñàáàùà ãÿäÿð ùÿð øåé éîëóíà ãîéóëàúàã», – ïðåôåêò
äåäè.
1
Íÿ ýþçÿë ñåâýè ìàúÿðàñû
«Áó ýöí åäèí, – äåäèì. – Áèðúÿ ýöí ýåú ãà÷äûüûìà

ýþðÿ äöç èêè èë äöøÿðýÿäÿ îòóðìàëû îëìóøàì».
Áèðäÿí-áèðÿ òàìàì ùåéäÿí äöøäöì. Äåéÿñÿí, ïðåôåêò
áóíó ùèññ åòäè. Ùóøóìó èòèðèðäèì âÿ ðÿíýèì òàìàì äÿéèø-
ìèøäè. Êîíéàê èñòÿäè.
«Ãÿùâÿ», – äåéèá êÿòèëëÿðäÿí áèðèíÿ ÷þêäöì. Îòàã
áÿíþâøÿéè âÿ áîçóìòóë êþëýÿëÿðëÿ áàøûìà ôûðëàíäû. Ýÿðÿê
éûõûëìàéàì, ãóëàãëàðûìäà óüóëòó áàøëàéàíäà áåéíèìäÿí
øöòöäö. Ùåëåí àçàääûð, áóðàäàí ýåòìÿëèéèê!
Áåéíèìäÿêè óüóëòó âÿ ýóéóëòóéà áèð ñèôÿò äÿ, ÿââÿëúÿ
àíëàøûëìàç øÿêèëäÿ, ñîíðà äà áÿðêäÿí ãûøãûðàí áèð ñÿñ äÿ
ãàðûøäû. Ùÿìèí ñÿñè âÿ ñèôÿòè òóòìàüà ÷àëûøäûì, ñîíðà èñÿ
åøèòäèì:
«Íÿ ôèêèðëÿøèðñèniç, áÿéÿì ìÿíèìëÿ çàðàôàò íèééÿòèíèç âàð,
ìåðäå àëîðñ?1 Áó íÿ îëàí èøäèð, ëÿíÿò øåéòàíà? Ìÿí äóñòàã
ýþçÿò÷èñè äåéèëÿì, àáûðëû áèð èíñàíàì, ãîé ðÿää îëñóí ùàìû-
614 ñû, ùàìû... À÷ûëûí áàøûìäàí ùàìûíûç – ùàìûíûç!»
Áàéàãêû ñÿñè éåíèäÿí èòèðäèì, áèëìèðÿì, äîüðóäàí äà,
î úöðìö ãûøãûðûðäû, éîõña ãóëàüûìäà áó úöð áÿðêäÿíìè
ñÿñëÿíèðäè. Ãÿùâÿ ýÿëèá ÷ûõäû, ñÿíäÿëÿéÿ-ñÿíäÿëÿéÿ îòàã-
äàí ÷ûõûá îòóðàúàãëàðäàí áèðèíÿ ÿéëÿøäèì. Áèð àçäàí êèìñÿ
ýÿëèá äåäè êè, àçúà ýþçëÿéèì. Äåìÿñÿéäè äÿ, ýåäÿí äåéèë-
äèì.
Ñîíðà ïðåôåêò þçö ýÿëäè, äåäè êè, ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð.
Ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, äåäèéèì ñþçëÿð ãÿäÿð äÿ ùàëûìûí õàðàá-
ëàøìàñû êþìÿê÷èì îëäó.
«Ùàëûíûç éàõøûëàøäû? – ñîðóøäó. – Ìÿíäÿí áó úöð ãîðõ-
ìàüûíûçà ëöçóì éîõäóð àõû. Ìÿí Ôðàíñàíûí õûðäà ÿéàëÿò ïðå-
ôåêòèéÿì».
«Áó, åëÿ Àëëàù äåìÿêäèð, áÿëêÿ, îíäàí äà áèð àç àðòûã,
– õîøáÿõòëèê è÷èíäÿ öçÿðÿê úàâàá âåðäèì. – Àëëàù ìÿíÿ éåð
öçöíäÿ ìöúÿððÿäãàëìà èúàçÿñè âåðèá, îíó äà ìÿí èøÿ éàðû-
äà áèëìèðÿì. Ìÿíÿ ÿñë ëàçûì îëàí øåé èñÿ ñèçèí ÿéàëÿòäÿ
ãàëìàã èúàçÿñèäèð, áóíó äà ñèçäÿí áàøãà ìÿíÿ ùå÷ êèì
âåðÿ áèëìÿç, úÿíàá ïðåôåêò».
Ýöëäö: «Àììà ñèçè àõòàðàñû îëñàëàð, ÿí òÿùëöêÿëè éåð
áóðàäûð», – äåäè.
«Ìÿíè àõòàðàñû îëñàëàð, Ìàðñåë äàùà òÿùëöêÿëèäèð, íÿèíêè
áóðà. Ýöìàí åäÿúÿêëÿð êè, îðàäà îëàðàì, áóðàäà éîõ. Áèçÿ
1
Ëÿíÿòÿ ýÿëìèø
E
áèðúÿ ùÿôòÿëèéèíÿ ãàëìà èúàçÿñè âåðèí. Áó âàõò ÿðçèíäÿ Ãûðìûçû
äÿíèçëÿ ýåäÿí äÿñòÿéÿ ãîøóëà áèëÿðèê». R
«Ãûðìûçû äÿíèç?»

«Ãà÷ãûíëàðûí èøëÿòäèéè èôàäÿäèð. Áèç Ìèñèðäÿí êþ÷ åäÿí
éÿùóäèëÿð êèìè éàøàéûðûã. Àðõàìûçäà àëìàí îðäóñó âÿ ýåñ-
òàïî, ùÿð èêè òÿðÿôäÿí ôðàíñûç âÿ èñïàí ïîëèñè, ãàðøûìûçäà äà
Þyölìöø Òîðïàã Ïîðòóãàëèéà, äàùà ÷îõ Þyölÿn Àìåðèêà
òîðïàüûíà àïàðàí Ëèññàáîí ëèìàíû èëÿ».
«Àìåðèêàéà âèçàíûç âàðìû êè?»
«Àëàðûã».
«Äåéÿñÿí, ìþúöçÿéÿ èíàíûðñûnûç».
«Àéðû ñå÷èìèì éîõäóð. Î ìþúöçÿëÿðäÿí áèðè áó ýöí áàø
âåðìÿäèìè?»
Øâàðñ ìÿíÿ áàõûá ýöëöìñÿäè.
«Ãÿðèáÿäèð, àäàì äàðà äöøÿíäÿ ùÿð øåéè þë÷öá-áè÷èð.
Àõûðûíúû úöìëÿíè íèéÿ äåäèéèìè, ïðåôåêòè Àëëàùà íèéÿ òàé òóò-
ìàãëà îíà éàðûíäûüûìû äÿãèã áèëèðäèì. Îíäàí ãûñà çàìàí 615
ö÷öí ãàëìà èúàçÿñè ãîïàðìàëûéäûì. Òàëåéèí áàøãàñûíäàí
àñûëû îëàíäà ùÿð øåéè äÿãèã ùåñàáëàéàí ïñèõîëîãà ÷åâðèëèðñÿí,
ùÿòòà ùÿéÿúàíäàí ýöúëÿ íÿôÿñ àëñàí äà, áÿëêÿ äÿ, åëÿ ìÿùç
áóíà ýþðÿ. Áèðèíèí äèýÿðèíÿ äÿõëè îëìóð âÿ áèðè äèýÿðèíÿ òÿñèð
åòìÿäÿí ùÿð èêèñè àéðû-àéðûëûãäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð, éàëíûç ãîð-
õó ñàõòà îëìóð, àüðû ñàõòà îëìóð âÿ þë÷öá-áè÷ìÿ äÿ ìÿùç
áóäóð. Ùàìûíûí áèð ìÿãñÿäè âàð: õèëàñ».
Øâàðñ ùèññ îëóíàúàã äÿðÿúÿäÿ ñàêèòëÿøìèøäè.
«Òåçëèêëÿ áèòèðèðÿì, – äåäè. – Áèðùÿôòÿëèê ãàëìà èúàçÿñèíè,
äîüðóäàí äà, àëäûã. Ùåëåíè ýþòöðìÿê ö÷öí äöøÿðýÿíèí
äàðâàçàñû þíöíäÿ äàéàíìûøäûì. Ýöíîðòàäàí õåéëè êå÷ìèø-
äè. Íàðûí éàüûø ÷èñÿlÿéèðäè. Ùÿêèì äÿ Ùåëåíëÿ ýÿëìèøäè.
Ùåëåí ìÿíè ýþðÿíÿ ãÿäÿð ñþùáÿò åòäèëÿð. Ùåëåíèí áàøû ñþù-
áÿòÿ ãàðûøìûøäû, öç-ýþçöíäÿ àäÿò åòìÿäèéèì áèð úàíëàíìà
âàðäû; ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, ùå÷ êÿñèí õÿáÿðè îëìàäàí êö÷ÿäÿí
îüðóí-îüðóí îòàüà áàõûðàì. Àõûðäà Ùåëåí ìÿíè ýþðäö.
«Àðâàäûíûç àüûð õÿñòÿäèð», – ùÿêèì ìÿíÿ ìöðàúèÿò åòäè.
«Äöç äåéèð, – Ùåëåí ýöëÿ-ýöëÿ äåäè. – Ìÿíè áóðàõäûëàð
êè, õÿñòÿõàíàéà ýåäèá îðàäà þëöì. Øÿðòëÿøäèéèìèç êèìè».
«Çàðàôàòûí éåðè äåéèë! – Ùÿêèì êöñêöí äèëëÿíäè. – Àðâà-
äûíûçûí, äîüðóäàí äà, õÿñòÿõàíàéà åùòèéàúû âàð».
«Îíäà íèéÿ èíäèéÿ ãÿäÿð õÿñòÿõàíàäà äåéèë?» – ñîðóø-
äóì.
«Áó íÿ äàíûøûãäûð? – Ùåëåí äèëëÿíäè. – Õÿñòÿ äåéèëÿì,

ùå÷ áèð õÿñòÿõàíàéà äà ýåòìèðÿì».
«Îíó òÿùëöêÿñèç áèð õÿñòÿõàíàéà éåðëÿøäèðÿ áèëÿðñèíèçìè?»
– ùÿêèìäÿí ñîðóøäóì.
«Õåéð», – õåéëè ôàñèëÿäÿí ñîíðà äåäè.
Ùåëåí éåíèäÿí ýöëäö: «ßëáÿòòÿ, õåéð. Áó, íÿ ýèú-ýèúè
ñþáÿòäèð?! Àäéþ1, Æàí».
Ãàáàüà äöøöá éîëáîéó èðÿëèëÿäè. Õÿñòÿëèéèíè ùÿêèìäÿí
ñîðóøìàã èñòÿäèì, àíúàã áàúàðìàäûì. Ùÿêèì ýþçöíö
äþéöá ìÿíÿ áàõäû, ñîíðà ÷åâðèëèá äöøÿðýÿéÿ éîëëàíäû. Ùåëå-
íèí äàëûíúà ýåòäèì.
«Ïàñïîðòóíó ýþòöðäöí?» – ñîðóøäóì. Áàøûíû òÿðïÿòäè.
– «×àíòàíû âåð», – äåäèì.
«È÷èíäÿ áèð øåé éîõäóð».
«Éåíÿ äÿ îëñóí».
«Ïàðèñäÿí ìÿíÿ àëäûüûí áàë ïàëòàðûäûð».
616 Éîëëà öçöàøàüû ýåäèðäèê. «Õÿñòÿñÿí?» – ñîðóøäóì.
«Õÿñòÿ îëñàéäûì, éåðèéÿ áèëìÿçäèì êè. Èñòèëèéèì îëàðäû.
Õÿñòÿ-çàä äåéèëÿì. Æàí àëäàäûð. Èñòÿéèðäè êè, ýåòìÿéèì. Éàõøû-
éàõøû ìÿíÿ áàõ. Õÿñòÿéÿ îõøàéûðàì?» – Éåðèíäÿ äóðäó.
«Ùÿ», – äåäèì.
«Ãàéüûëàíìà», – úàâàá âåðäè.
«Ãàéüûëàíìûðàì». – Èíäè áèäèì êè, õÿñòÿäèð; îíó äà áèë-
äèì êè, áóíó ìÿíÿ ùå÷ âàõò åòèðàô åòìÿéÿúÿê. – «Õÿñòÿõà-
íàéà äöøìöø îëñàéäûí, ñÿíÿ éàðäûìûì äÿéÿðäèìè?»
«Éîõ, – äåäè, – áèð äàìúû äà! Ýÿðÿê ìÿíÿ èíàíàñàí.
Õÿñòÿ îëñàéäûì, õÿñòÿõàíàíûí äà ìÿíÿ êþìÿéè äÿéñÿéäè,
ùÿìèí àí ýåòìÿéÿ úàí àòàðäûì. Èíàí ìÿíÿ!»
«Èíàíûðàì».
Àéðû íÿ åäÿ áèëÿðäèì? Áèðäÿí-áèðÿ äÿùøÿòëè äÿðÿúÿäÿ
öìèäñèçëÿøäèì. «Áÿëêÿ, äöøÿðýÿäÿ ãàëñàí, éàõøûéäû», – íÿùà-
éÿò, äèëëÿíäèì.
«Ýÿëìÿñÿéäèí, þçöìö þëäöðÿðäèì».
Éîëóìóçà äàâàì åòäèê. Éàüûø ýöúëÿíäè. Ñàíêè, öñòö-
ìöçÿ ñÿïÿëÿíÿí äàìúûëàðäàí èáàðÿò áîç þðòöê èäè.
«Áàõàã ýþðÿê, òåçëèêëÿ Ìàðñåëÿ éåòèøÿ áèëÿðèêìè, – äåäèì.
– Îðàäàí äà Ëèññàáîíà, ñîíðà äà Àìåðèêàéà».
Îðàäà éàõøû ùÿêèìëÿð îëóð, äöøöíäöì. Ùÿì äÿ àäàìû
äóñòàãëûüà àòìàéàí õÿñòÿõàíàëàð. Áÿëêÿ, ìÿíÿ èøëÿìÿéÿ
1
ßlvida, salamat qal (fran.)
E
èúàçÿ äÿ âåðäèëÿð. «Àâðîïàíû ãîðõóëó éóõó êèìè óíóäàúà-
üûã», – äåäèì. R
Ùåëåí úàâàá âåðìÿäè».

ÕÂ
«Îäèññåéà1 áàøëàäû, – Øâàðñ äèëëÿíäè. – ×þëëÿðÿ äöøäöê.
Ãûðìûçû äÿíèçäÿí êå÷èä. Éÿãèí, áó äà ñèçÿ òàíûøäûð».
Áàøûìëà òÿñäèã åòäèì. «Áîðäî. Ñÿðùÿäèí çÿèô éåðëÿðèíè
àðàìàã. Ïèðåíåéëÿð. Ìàðñåëÿ ëÿíýÿðëè éöðöø. Äàø ãÿëáëÿðÿ
éöðöø âÿ âàðâàðëàðäàí ãà÷ûø. Àðàäà äà âÿùøèëÿøìèø áöðîêðà-
òèéàíûí ýèúëèéè. Þëêÿäÿ ãàëìà, åëÿúÿ äÿ þëêÿäÿí ÷ûõìà èúà-
çàëÿðèíèí éîõëóüó. Þëêÿäÿí ÷ûõìà èúàçÿñèíè àëàíäà èñÿ Èñïà-
íèéàäàí êå÷ìÿ âèçàñûíûí âàõòûíûí áèòìÿñè, ùÿìèí âèçàíû äà
òÿçÿäÿí î âàõò àëà áèëÿðäèí êè, Ïîðòóãàëèéàéà ýèðèø âèçàí îëàé-
äû, áó þçö äÿ ÷îõ âàõò àéðû øÿðòëÿðäÿí àñûëû îëóðäó – áèð ñþçëÿ, 617
ýÿðÿê ùÿð øåéè òÿçÿäÿí áàøëàéàéäûí: êîíñóëëóãëàðûí, áó úÿí-
íÿò âÿ úÿùÿííÿì ãàïûëàðûíûí ãàáàüûíäà áîéíóíó áöêöá
ýþçëÿìÿ. Ýèúëèéèí ñîíñóç âÿ ìÿíàñûç ýåò-ýÿëè!»
«ßââÿëúÿ éåëñèçëèéÿ äöøäöê, – Øâàðñ äèëëÿíäè. – Àõøàìà
éàõûí Ùåëåíèí ùàëû õàðàáëàøäû. Óçàã ìåùìàíõàíàëàðûí
áèðèíäÿ áèð îòàã òàïäûì. Èëê äÿôÿ îëàðàã ýèçëèíëèêäÿí ÷ûõìûø-
äûã, àéëàðäàí áÿðè áèðèíúè äÿôÿ èäè êè, éåíèäÿí îòàüûìûç âàðäû,
èêèìèçÿ áèðè. Ùåëåíè ãûú åäÿí äÿ åëÿ áó èäè. Ñîíðà ñóñàðàã
ìåùìàíõàíàíûí áàü÷àñûíäà îòóðäóã. Ùàâà õåéëè ñÿðèíëÿ-
ìèøäè, àììà éàòìàüà ýåòìÿê èñòÿìèðäèê. Áèð øöøÿ øÿðàáû
è÷ÿ-è÷ÿ äöøÿðýÿéÿ ýåäÿí âÿ áàü÷àäàí éàõøû ýþðöíÿí éîë-
äàí ýþçöìöçö ÷ÿêìèðäèê. Äÿðèí áèð ìèííÿòäàðëûã áîéíó-
ìóí àðäûíäàí áàñûá ìÿíè èíúèäèðäè. Ùåëåíëÿ áó àõøàì ùÿð
øåé ñèëèíèá ýåòìèøäè, ùÿòòà îíóí õÿñòÿ îëìàñû ãîðõóñó äà.
Ãûúëàøìàñû êå÷èá-ýåäÿíÿ îõøàéûðäû âÿ éàüûøäàí ñîíðàêû
òÿáèÿò êèìè äèíú âÿ ýþçÿë ýþðöíöðäö, ùÿðäÿí àíòèê êàìå-
åäÿêè2 ïðîôèëëÿð êèìè. Áóíó áàøà äöøÿðñèniç, – äåäè. Áèçèì
êèìèëÿðèí ùÿéàòûíäà õÿñòÿëèéèí áàøãà âàõòëàðà íèñáÿòÿí àéðû
ìÿíàñû îëóð. Õÿñòÿëèê ãà÷ãûíëûüà ñîí ãîéìàã ñàéûëûð».
«Áèëèðÿì», – àúû-àúû äèëëÿíäèì.
1
Îäèññåéà – Ùîìåðèí Îäèññåéèí éàíëûø ñÿéàùÿòëÿðèíè âÿ åâÿ
äþíöøöíö òÿðÿííöì åäÿí ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíû
2
Êàìåå – îðòàñûíäà øÿêèëëè òÿñâèð ùÿêê îëóíìóø äàø-ãàø
«Åðòÿñè àõøàì èøûãëàðû òóòãóíëàøäûðûëìûø ìàøûíëàðûí éîëëà

äöøÿðýÿéÿ ãàëõäûüûíû ýþðäöê. Ùåëåí íàðàùàò îëìàüà áàø-
ëàäû. Áöòöí ýöíö îòàãäàí ÷þëÿ ÷ûõìàìûøäûã. Éåíèäÿí éàòà-
üû âÿ îòàüû îëìàã åëÿ áèð ùàäèñÿ èäè êè, îíäàí äîéóíúà ùÿçç
äÿ àëà áèëìèðäèí. Ùÿì äÿ ùÿð èêèìèç éîðóëóá ÿëäÿí äöøäö-
éöìöçö ùèññ åäèðäèê âÿ ìÿíÿ ãàëñàéäû, ùÿôòÿëÿðëÿ ìåùìàí-
õàíàäàí òÿðïÿíìÿçäèì. Àììà Ùåëåí áèðäÿí-áèðÿ ÷ûõûá
ýåòìÿê èñòÿäè. Äöøÿðýÿéÿ ýåäÿí éîëó áèð äàùà ýþðìÿê èñòÿ-
ìÿäè. Ãîðõóðäó êè, ýåñòàïî îíó àõòàðàúàã.
Îëàí-ãàëàí øåéëÿðèìèçè éûüûøäûðäûã. Íÿ ãÿäÿð êè áó áþë-
ýÿäÿ ãàëìàã èúàçÿìèç âàðäû, àéðû éåðÿ ýåòìÿéèìèç ìÿñëÿùÿò
èäè; ùàðàäàñà éàõàëàíñàéäûã, áèçè òóòìàéàúàãäûëàð, óçàüû
áóðà ýþíäÿrÿúÿêäèëÿð, ùÿð ùàëäà, öìèäèìèç áåëÿéäè.
Áîðäîéà ýåòìÿê èñòÿéèðäèì; éîëäà åøèòäèê êè, áóíóí
ö÷öí ÷îõ ýåúèêìèøèê. Èêèíÿôÿðëèê Ñèòðîåí éîëäà áèçè ýþòöðäö
âÿ ñöðöúö ìÿñëÿùÿò ýþðäö êè, þçöìöçÿ àéðû éåðäÿ ñûüûíà-
618 úàã àõòàðàã. Ýåòäèéè éîëóí öñòöíäÿ, éàõûíëûãäà áàëàúà áèð
ãÿñð âàð; îíóí áîø îëäóüóíó áèëèð, áóðàäà ýåúÿëÿñÿê, ïèñ
îëìàç.
Àéðû ñå÷èìèìèç éîõ èäè. Àõøàìà éàõûí ñöðöúö áèçè ìàøûí-
äàí äöøöðäö. Ãÿñðúèê ãàðøûìûçäà, áîçóìòóë èøûãäà äàéà-
íûá-äóðóðäó, ÿñëèíäÿ, ïÿðäÿñèç, ãàðàíëûã ïÿíúÿðÿëè êÿíä åâè
èäè. Ïèëëÿêÿíëÿ ãàëõûá ãàïûíû àõòàðäûì. Ãàïû à÷ûã èäè âÿ öñòöí-
äÿêè íèøàíÿëÿð îíóí çîðëà à÷ûëäûüûíäàí õÿáÿð âåðèðäè. Àëà-
ãàðàíëûã äÿùëèçäÿ àääûìëàðûìûí ñÿñè åøèäèëäè. ×àüûðäûì âÿ
úàâàá îëàðàã ñûíûã áèð ÿêñ-ñÿäà åøèòäèì. Îòàãëàð áîìáîø
èäè. Àïàðûëìàëû íÿ âàðäûñà, ùàìûñûíû àïàðìûøäûëàð. Ãàëàíëàð
éàëíûç îí ñÿêêèçèíúè éöçèëëèéèí îòàãëàðû, êàüûç ÷ÿêèëìèø äèâàðëàð,
èðè ïÿíúÿðÿëÿð, òàâàíëàð âÿ íÿùÿíý ïèëëÿêÿíëÿð èäè.
Àñòà-àñòà è÷ÿðèëÿðÿ êå÷äèê. Ñÿñèìèçÿ úàâàá âåðÿí îëìà-
äû. Èøûã à÷àðëàðûíû àõòàðäûì. Éîõ èäè. Ãÿñðúèéÿ èøûã ÷ÿêèëìÿ-
ìèøäè; íåúÿ òèêèëìèøäè, åëÿ äÿ ãàëìûøäû. Êè÷èê éåìÿê îòàüû
ãûçûëû âÿ àü, éàòàã îòàüû èñÿ à÷ûã-éàøûë âÿ ãûçûëû ðÿíýÿ áîéàí-
ìûøäû; áèðúÿ ÿäÿä ìåáåë äÿ éîõ èäè; äåéÿñÿí, éèéÿëÿðè ãà÷àð-
êÿí éûüûøäûðûá àïàðìûøäûlar.
Ìàíñàðä îòàãëàðûíûí áèðèíäÿ, àõûð êè, áèð ñàíäûã òàïäûã.
Áóðàäà áèð-èêè ìàñêà, ýþðöíöð, ùàíñûñà áàéðàìäàí ãàëìûø
ÿëâàí, óúóç êîñòéóìëàð âÿ áèð ãóòó øàì âàðäû. ßí éàõøûñû
äþøÿêëè äÿìèð ÷àðïàéû îëäó. Àõòàðûøû äàâàì åtäèriá, ìÿòáÿõ-
äÿ àçúà ÷þðÿê, áèð-èêè ñàðäèí áàíêàñû, áèð áàø ñàðûìñàã,
E
éàðûì áàðäàã áàë, çèðçÿìèäÿ èñÿ èêè-ö÷ êèëî êàðòîô, áèð íå÷ÿ
øöøÿ øÿðàá âÿ áèð ãàëàã îäóí òàïäûã. ßñë ïÿðèëÿð þëêÿñè! R
Åâèí, äåìÿê îëàð, ùÿð éåðèíäÿ êàìèí âàðäû. Éàòàã ö÷öí

íÿçÿðäÿ òóòóëìóø îòàãëàðäàí áèðèíèí ïÿíúÿðÿñèíÿ òàïäûüû-
ìûç êîñòéóìëàðäàí ïÿðäÿ ÷ÿêäèê. Åâèí ÿòðàôûíà äîëàíäûì,
áóðàäà áàü âÿ áîñòàí äà âàðäû. Àüàúëàðûí öñòöíäÿ ùÿëÿ äÿ
àëìà, àðìóä ãàëìûøäû. Îíëàðû äÿðèá åâÿ ýÿòèðäèì.
Ãàðàíëûã äöøÿíäÿ âÿ áóõàðûäàí ÷ûõàí òöñòöíö êÿíàð-
äàí ýþðìÿê ìöìêöí îëìàéàíäà êàìèíëÿðäÿí áèðèíè éàí-
äûðäûì âÿ éåìÿéÿ áàøëàäûã. Êàáóñàíÿ âÿ îâñóíëó áèð àá-
ùàâà âàðäû. Àëîâäàí ãàëõàí èøûã ÿñðàðÿíýèç éàïìàëàðûí1
öñòöíäÿ îéíàøûð, áèçèì êþëýÿëÿðèìèç äÿ õîøáÿõò àëÿìèí
êàáóñëàðû êèìè îíëàðûí àðàñûíäà ýÿçèøèðäè.
Îòàã èñèíäè âÿ Ùåëåí ïàëòàðûíû äÿéèøäè êè, ÿéíèíäÿêèëÿðè
ãóðóòñóí. Ïàðèñäÿ àëäûüûìûç ýåúÿ êþéíÿéèíè áàüëàìàäàí
÷ûõàðûá ýåéèíäè. Ìÿí áèð øöøÿ øÿðàá à÷äûì. Ñòÿêàíûìûç éîõ
èäè âÿ øöøÿäÿí è÷ìÿéÿ áàøëàäûã. Áèð àçäàí Ùåëåí ïàëòàðûíû 619
áèð äÿ äÿéèøäè. Ñàíäûãäàí áèð ìàñêàðàä êîñòéóìó âÿ áèð
ÿäÿä éàðûììàñêà ÷ûõàðûá ýåéäè, ñîíðà ãàðàíëûã ïèëëÿêÿíëÿð-
äÿ ãà÷ìàüà áàøëàäû. Ýàù àøàüûäàí, ýàù äà éóõàðûäàí ñÿñ-
ëÿíèð, îéàí-áóéàíà ãà÷ûðäû, ñÿñè ùÿð éàíäà ÿêñ-ñÿäà âåðèð-
äè âÿ ìÿí îíó ýþðìöðäöì, éàëíûç àéàãëàðûíûí òàïïûëòûñûíû
åøèäèðäèì, ñîírà î, ãàðàíëûãäà ãÿôèëäÿí àðõàìäà äàéàíäû âÿ
íÿôÿñèíè áîéíóìóí àðäûíäà ùèññ åòäèì.
«Åëÿ áèëäèì ñÿíè èòèðìèøÿì», – äåéèá îíó áÿðê-áÿðê
ñèíÿìÿ ñûõäûì.
«Ìÿíè ùå÷ âàõò èòèðìÿéÿúÿêñÿí, – ìàñêàíûí àðõàñûí-
äàí ïû÷ûëäàäû. – Þçö äÿ áèëèðñÿíìè íèéÿ? ×öíêè ñÿí ùå÷ âàõò
ìÿíäÿí êÿíäëè þç ÿêèí ñàùÿñèíäÿí éàïûøäûüû êèìè éàïûøìàã
èñòÿìÿìèñÿí. Áÿøÿðè èíñàíëàð ö÷öí áó, äàðûõäûðûúû îëóð».
«Ìÿí ùà÷àíäàí áÿøÿðè èíñàí îëäóì?!» – ùåéðÿòëÿ äèë-
ëÿíäèì.
Ïèëëÿêÿíèí àéàüûíäà äàéàíìûøäûã. Éàòàã îòàüûíûí àçúà
àðàëû ãàïûñûíäàí êàìèíèí èøûüûíûí íàçèê áèð çîëàüû ìÿùÿúúÿ-
ðèí òóíú îðíàìåíòëÿðèíèí öñòöíÿ, Ùåëåíèí ÷èéíèíÿ âÿ öçöíÿ
äöøöðäö.
«Þçöíöí íÿ îëäóüóíó þçöí äÿ áèëìèðñÿí», – äîäàüû-
íûí àëòûíäà äåéèá èøûëòûëû ýþçëÿðè èëÿ ìÿíÿ áàõäû; ìàñêàäàí
1
Éàïìà – ðóñ äèëèíäÿí ýþòöðöá èøëÿòäèéèìèç «ëåïêà» ñþçöíöí
éåðèíäÿ âåðèëèð
àüû ýþðöíìÿéÿí, äîíóã-äîíóã ïàðûëäàéàí ýþçëÿðè èëàí ýþçö-

íÿ îõøàéûðäû. – «Àììà ýÿðÿê áèëÿñÿí êè, áó Äîí Æóàíëàðûí
ùàìûñû íåúÿ äÿ ÷àðÿñèç îëóðëàð! Áèð äÿôÿ ÿéèíÿ ýåéèëÿí ïàëòàð
êèìè. Ñÿí èñÿ, ñÿí ìÿíèì öðÿéèìñÿí».
Áÿëêÿ, áó, ÿéíèìèçÿ ýåéäèéèìèç âÿ áó úöð ñþçëÿðè èøëÿò-
ìÿéèìèçè àñàíëàøäûðàí êîñòéóìëàð èäè. Ïàëòàðëàðûì îíóíêó
êèìè ýöíäöçäÿí éàø îëäóüóíà âÿ buxarûnûn éàíûíäà ãóðó-
äóüóíà ýþðÿ, èðàäÿìèí ÿêñèíÿ îëàðàã, ìÿí äÿ îíóí òÿêè
ìàñêàðàä êîñòéóìó ýåéìèøäèì. Ãÿìçÿëè ÿñðèìèçèí êàáó-
ñàíÿ ÿùàòÿñèíäÿ ýåéäèéèìèç áó ãåéðè-àäè ïàëòàðëàð áèçè äÿéèø-
ìèø âÿ àäè çàìàíëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã, äèëèìèçè àéðû ñþçëÿðëÿ
à÷ìûøäû. Ñÿäàãÿò âÿ õÿéàíÿò þç âÿòÿíäàøëûã ÷ÿêèñèíè âÿ
áèðòÿðÿôëèëèéèíè èòèðìèøäè; áèðè äèýÿðè îëà áèëÿðäè, òÿêúÿ áèðè, éàõóä
äèýÿðè ìþâúóä äåéèëäè, ÿêñèíÿ, ñàéñûç ÷àëàðëàðû âàðäû âÿ àäëàð
äà þç ìÿíàñûíû èòèðìèøäè.
«Áèç þëöëÿðèê, – Ùåëåí ïû÷ûëäàäû, – èêèìèç äÿ. Äàùà
620 ãàíóíëàðûí äà áèçÿ àèäèééÿòi éîõäóð. Ñÿí þëó ïàñïîðòëà þëö-
ñÿí, ìÿí äÿ áó ýöí õÿñòÿõàíàäà þëìöøÿì. Ïàëòàðëàðûìûçà
ôèêèð âåð! ßëâàí, ãûçûëû éàðàñàëàð êèìè þëìöø áèð ÿñðäÿ âóðíó-
õóðóã. Îíà ýþçÿë ÿñð àäûíû âåðèáëÿð, þçöíöí ìåíóåòëÿðè,
ÿçÿìÿòè âÿ ðîêîêî ñÿìàñû èëÿ, äîüðóäàí äà, åëÿäèð, àììà
ñîíóíäà äàð àüàúû âàð, ùÿìèøÿ ùÿð éåðäÿ äèêÿëèá, ùÿð áàé-
ðàìäàí ñîíðà ñÿðèí ñÿùÿðëÿðäÿ, áÿðã âóðàðàã, àìàíñûçëûãëà.
Áèçèìêè ùàðàäà äèêÿëÿúÿê, ÿçèçèì?»
«Áóðàõ áó ñþçëÿðè, Ùåëåí», – äåäèì.
«Ùàðàäàñà äèêÿëÿúÿê, – ïû÷ûëäàäû. – Þëöëÿð ö÷öí äàð
àüàúû ùàðàäà äèêÿëèð? Î, áèçèì áîéíóìóçó âóðà áèëìÿéÿ-
úÿê, íóðóí, êþëýÿíèí áîéíóíó âóðìàã îëìàç. Ìÿýÿð ãîëëà-
ðûìûçû áóðóá ñûíäûðìàã èñòÿìÿìèøäèëÿðìè, ùÿìèøÿ, ùÿð âàõò?
Ìÿíè áóðàäà, áó ñåùðäÿ âÿ ãàðàíëûãäà ñàõëà, áÿëêÿ, áóðà-
äàí è÷èìèçäÿ íÿñÿ èëèøèá ãàëäû âÿ ñîí íÿôÿñèìèçèí ìèñêèí
àíëàðûíà èøûã ñà÷äû».
«Áó úöð äàíûøìà, Ùåëåí», – äåäèì âÿ òöêëÿðèì öðïÿøäè.
«Ùÿìèøÿ ìÿíè èíäèêè êèìè õàòûðëà, – ìÿíÿ ãóëàã àñìà-
äàí éåíèäÿí ïû÷ûëäàäû. – Êèì áèëèð, àõûðûìûç íåúÿ îëàúàã?»
«Àìåðèêàéà ýåäÿúÿéèê âÿ ìöùàðèáÿ ùà÷àíñà ãóðòàðà-
úàã», – äåäèì.
«Ýèëåéëÿíìèðÿì, – àüçûíû öçöìÿ éàõûíëàøäûðûá úàâàá
âåðäè, – íåúÿ ýèëåéëÿíÿ áèëÿðèê? Ýèëåéëÿíñÿéäèê, àõûðûìûç ùàðà
ýåäÿðäè? Îñíàáðöêäÿ sakit, äàðûõäûðûúû þìöð ñöðÿí, sadÿ
E
ùèññëÿðëÿ éàøàéûá ùÿð èë ìÿçóíèééÿò ñÿéàùÿòèíÿ ÷ûõàí kasûb,
äàðûõäûðûúû ÿð-àðâàä...» R
Ýöëäöì: «Î úöð äÿ éàíàøìàã îëàð», – äåäèì.

Ùÿìèí àõøàì ÷îõ øóõ èäè âÿ áó àõøàìû áàéðàì êèìè
ãåéä åäèðäè. ßëèíäÿêè øàìëà âÿ Ïàðèñäÿí àëäûüû, ùÿð âÿúùëÿ
ãîðóéóá ñàõëàäûüû ãûçûëû ÷ÿêÿëÿêëÿðäÿ çèðçÿìèéÿ äöøöá áèð
øöøÿ øÿðàá ýÿòèðäè. Ìÿí éóõàðûäà, ïèëëÿêÿíèí éàíûíäà äàéàí-
ìûøäûì âÿ ÷åøèäëè êþëýÿëÿðèí òÿçàäûíäà èøûã äöøÿí ñèôÿòèíè
ìÿíÿ äîüðó ÿéÿðÿê îíóí ãàðàíëûüû éàðà-éàðà éóõàðû ãàëõäû-
üûíà áàõûðäûì. ßýÿð õîøáÿõòëèéè ñåâèìëè ñèôÿòè ìöõòÿëèô êþëýÿ-
ëÿð ôîíóíäà ëÿêÿñèç âÿ ìöêÿììÿë ÿêñ åòäèðÿí ýöçýö àäëàí-
äûðñàéäûã, îíäà åëÿ áó àí þçöìö õîøáÿõò ñàéàðäûì.
Îúàã àñòà-àñòà ñþíäö. Ùåëåí ðÿíýáÿðÿíý ÿøéàëàðûí
àëòûíäà éóõóéà ýåòäè. Ìþùòÿøÿì áèð ýåúÿ èäè. Õåéëè êå÷ÿí-
äÿí ñîíðà òÿééàðÿëÿðèí óüóëòóñóíó åøèòäèì âÿ ðîêîêî ýöç-
ýöñö àñòà-àñòà úèíýèëäÿäè.
621
***
Äþðä ýöí áóðàäà ãàëäûã. Ñîíðà ìÿí áàçàðëûã ö÷öí
éàõûíäàêû êÿíäÿ ýåäÿñè îëäóì. Îðàäà åøèòäèì êè, Áîðäî-
äàí èêè ýÿìè éîëà äöøÿúÿê.
«Àëìàíëàð ùÿëÿ áóðàëàðà ýÿëìÿéèá?» – ñîðóøäóì.
«Ýÿëèáëÿð äÿ, ýÿëìÿéèáëÿð äÿ, – úàâàá âåðäèëÿð. – Áàõûð,
ñèç þçöíöç êèìñèíèç».
Áóíó Ùåëåíëÿ ìöçàêèðÿ åòäèì. Ìÿíè ùåéðÿòëÿíäèðñÿ äÿ,
ìÿñÿëÿéÿ áèýàíÿ éàíàøäû.
«Ýÿìè, Ùåëåí, – ùÿéÿúàíëà äèëëÿíäèì, – ðÿää îëàã
áóðàäàí! Àôðèêàéà. Ëèññàáîíà. Ùàðà ýÿëäè. Îðàäàí àéðû éåðÿ
ýåòìÿê îëàð».
«Íèéÿ áóðàäà ãàëìàéàã? – úàâàá âåðäè, – áàüäà ìåéâÿ,
òÿðÿâÿç âàð. Îäóíóìóç ãóðòàðàíà ãÿäÿð õþðÿê áèøèðÿðÿì.
×þðÿéè êÿíääÿí àëàðûã. Ïóëóìóç âàð?»
«Áèð àç âàðûìûçäûð. Ùÿëÿ øÿêèëëÿð äÿ äóðóð. Îíëàðû Áîðäî-
äà ñàòà áèëÿðÿì êè, ýÿìèéÿ ïóëóìóç îëñóí».
«Êèìäèð èíäè øÿêèë àëàí?»
«Ïóëóíó ñÿðìàéÿéÿ ãîéìàã èñòÿéÿíëÿð».
Ýöëäö: «Îíäà ñàò îíëàðû âÿ ãîé áóðàäà ãàëàã».
«Ìÿí èñÿ èñòÿéèðäèì, áàúàðàðäûã!»
Ùåëåí åâÿ âóðóëìóøäó. Áèð òÿðÿôèíäÿ õûðäà áèð ïàðê
âàðäû, àðõàñûíäà äà áàü âÿ áîñòàí, ùÿòòà ýþë âÿ ýöíÿø ñààòû.

Ùåëåí åâÿ èñèíèøìèøäè, äåéÿñÿí, åâ äÿ Ùåëåíÿ. Çþâãöíÿ
óéüóí áèð øÿðàèò òàïìûøäû âÿ áèðèíúè äÿôÿ èäè êè, áèç ìåùìàí-
õàíà âÿ áàðàêëàðäà ãàëìûðäûã. Ìàñêàðàä êîñòéóìëàðûíäà,
áóðóëüàíëû êå÷ìèøèí àá-ùàâàñûíäàêû éàøàìûìûç ìÿíÿ ñèðëè
áèð öìèä, ùÿðäÿí äÿ þëöìäÿí ñîíðàêû ùÿéàòà èíàì áÿõø
åäèðäè, ñàíêè, èëê ñÿùíÿ ñûíàüûìûçû àðòûã àðõàäà ãîéìóøäóã.
Áèð íå÷ÿ éöç èë äÿ áåëÿúÿ éàøàñàéäûã, öðÿéèìúÿ îëàðäû.
***
Áóíóíëà áåëÿ, Áîðäîäàêû ýÿìèëÿð ùÿëÿ äÿ éàäûìäàí
÷ûõìûðäû. ßýÿð øÿùÿð ùèññÿ-ùèññÿ òóòóëìóøäóñà, ýÿìèëÿðèí
ùàìûñûíûí äÿíèçÿ ÷ûõìàñû ìÿíÿ ìöìêöíñöç ýþðöíöðäö,
ôÿãÿò áó, òîðàíëûã ìöùàðèáÿñè èäè. Ôðàíñà àòÿøêÿñ åëàí åòìèø-
äè, àììà ùÿëÿ ñöëù áàüëàíìàìûøäû, îíóí ðÿñìÿí èøüàë
622 îëóíìóø âÿ îëóíìàìûø ÿðàçèëÿðè âàðäû, ëàêèí ñàçèøëÿðè ìöäà-
ôèÿ åòìÿéÿ ýöúö éîõó idi, áóíäàí áàøãà, îðòàäà àëìàí
ãîøóíëàðû âÿ ýåñòàïî äà âàðäû âÿ îíëàð ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ ÿëáèð
èøëÿìèðäèëÿð.
«Ýÿðÿê íÿñÿ þéðÿíÿì, – äåäèì. – Ñÿí ãàë áóðàäà,
ìÿí äÿ áèðòÿùÿð Áîðäîéà ýåäèì».
Ùåëåí áàøûíû buladû: «Áóðàäà òÿê-òÿíùà ãàëàí äåéèëÿì.
Ìÿí äÿ ñÿíèíëÿ ýåäèðÿì», – äåäè.
Îíó áàøà äöøìÿê ÷ÿòèí äåéèëäè. Äàùà àéðûúà ýþòöðöë-
ìöø òÿùëöêÿëè âÿ òÿùëöêÿñèç ÿðàçèëÿð éîõ èäè. Àäàì äöøìÿíèí
ÿñàñ éóâàñûíäàí ñàü-ñàëàìàò ãóðòàðà âÿ óçàã àäàëàðûí
áèðèíäÿ ýåñòàïî òÿðÿôèíäÿí òóòóëà áèëÿðäè; êå÷ìèøèí áöòöí
þë÷öëÿðè äÿéèøìèøäè.
«Áèç îðàéà, áÿëêÿ, ñèçèí äÿ áèëäèéèíèç áèð éîëëà ýÿëäèê,
– Øâàðñ ñþzëÿrèíè áåëÿ äàâàì åòäèðäè. – Àäàì ñîíðàëàð ôèêèð-
ëÿøÿíäÿ áóíóí íåúÿ áàøà ýÿëäèéèíè äÿðê åòìèð. Ïèéàäà, éöê
ìàøûíûíäà, áèð äÿôÿ äÿ õåéëè ìÿñàôÿíè êÿíäëèíèí ñàòìàüà
àïàðäûüû èðè ãîøãó àòëàðûíûí áåëèíäÿ.
Áîðäîäà àðòûã úÿñÿäëÿðÿ ðàñò ýÿëèðäèí. Øÿùÿð çÿáò îëóí-
ìàìûøäû, àììà ùÿðáè äÿñòÿëÿð âàðäû. Äÿðèí øîê ùþêì ñöðöð-
äö; àäàìëàð ùÿð àí ùÿáñ îëóíà áèëÿúÿêëÿðèíè ýþçëÿéèðäè. Ùåëå-
íèí ÿéíèíäÿ íÿçÿðÿ ÷àðïìàéàí áèð êîñòéóì âàðäû; ïàëòàðëàðû
î ãÿäÿð äÿ ÷îõ äåéèëäè: áèð ÿäÿä áàë ïàëòàðû, áèð úöò øàëâàð,
èêè ñâèòåð, âÿññàëàì. Ìÿí ìîíòéîð êîìáèíeçîíó ýåéìèøäèì.
E
Èêèíúè êîñòéóìóì àðõà ÷àíòàìäà èäè. Øåéëÿðèìèçè ìåéõàíà-
ëàðûí áèðèíäÿ ãîéìóøäóã. Áèð ÷îõ ôðàíñûçûí ÷àìàäàíëàðëà R
éîëëàðà òþêöëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, áàðõàíà èëÿ êö÷ÿéÿ ÷ûõ-

ìàã ùÿð éåðäÿ äèããÿò ÷ÿêèðäè.
«Ñÿéàùÿò áöðîëàðûíäàí áèðèíÿ ýåäèá ýÿìèëÿðè ñîðóøàúà-
üûã», – äåäèì. Øÿùÿðäÿ òàíûøûìûç éîõ èäè.
Ñÿéàùÿò áöðîñó, äîüðóäàí äà, èøëÿéèðäè. Ïÿíúÿðÿëÿðäÿí
ïëàêàòëàð àñûëìûøäû: «Ïàéûçû Ëèññàáîíäà êå÷èðèí», «Àôðèêàíûí
èíúèñè ßëúÿçàèð», «Ôëîðèäàäà ìÿçóíèééÿò», «Ýöíÿøëè Ãðàíà-
äà». ×îõóíóí ðÿíýè áîçàðìûøäû, àíúàã Ëèññàáîí âÿ Ãðàíà-
äà ïëàêàòëàðû ùÿëÿ äÿ ÿçÿìÿòëÿ áÿðã âóðóðäó.
Ïÿíúÿðÿéÿ éàõûíëàøàíà ãÿäÿð ÷îõ ýþçëÿéÿñè îëìàäûã.
Îíäþðäéàøëû åêñïåðò áèçÿ ëàçûìè ìÿëóìàòû âåðäè. Ýÿìè
ìÿñÿëÿñè äöç äåéèëìèø. Áó úöð øàéèÿëÿð ùÿôòÿëÿðäèð þëêÿäÿ
äîëàøûðìûø. Ýåð÷ÿê îëàí î èìèø êè, ùÿëÿ çÿáòäÿí ÷îõ-÷îõ
ãàáàã ïîëéàêëàðû âÿ þçëÿðèíè Ïîëøà ëåýèîíóíà, Èíýèëòÿðÿäÿ
éåðëÿøÿí êþíöëëöëÿð äÿñòÿñèíÿ éàçäûðìûø ìöùàúèðëÿðè àïàð- 623
ìàã ö÷öí áèð èíýèëèñ ýÿìèñè îëóá. Èíäè èñÿ ùå÷ áèð ýÿìè ýåòìèð.
Ñîðóøäóì êè, îíäà îòàãäàêû àäàìëàð íåéëÿéèð?
«×îõóñó ñèçèí êèìè», – äåäè.
«Áÿñ ñèç?»
«Ìÿí ýåòìÿìÿéÿ ãÿðàð âåðäèì. ×þðÿéèì áóðàäàí ÷ûõûð.
Äèëìàíúàì, ìÿñëÿùÿò÷èéÿì, âèçà ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ ìöòÿõÿñ-
ñèñÿì, àäàìëàðû éåðáÿéåð åòìÿêäÿ åêñïåðòÿì...»
Òÿÿúúöáëÿíìÿäèì. Åùòèéàú èíñàíû òåç éåòêèíëÿøäèðèð,
ùÿéàòà áàõûøûí ñåíòèìåíòàëëûã âÿ õóðàôàòëà äóìàíëàíìàñû
èñÿ ýÿíúëèéÿ éàääûð. Êàôåëÿðäÿí áèðèíÿ ýåòäèê âÿ åêñïåðò
âÿçèééÿòèí ìÿíçÿðÿñèíè úûçäû. Îëà áèëÿðäè êè, ùÿðáè äÿñòÿëÿð
÷ÿêèëèá ýåòñèí; àììà Áîðäîäà ãàëìà èúàçÿñèíè àëìàã ìöø-
êöë ìÿñÿëÿ èäè, âèçà èñÿ îíäàí äà ìöøêöë. Èñïàí âèçàñûíû
àëìàã ö÷öí Áàéîííå ùàçûðêû àíäà ÿëâåðèøëè ñàéûëûðäû, àíúàã
î äà àüçûíà ãÿäÿð àäàìëà äîëó èäè. ßí éàõøûñû Ìàðñåë èäè;
àììà îðà ýåòìÿê ö÷öí ýÿðÿê óçóí áèð éîë ãÿò åäÿéäèí.
áó éîëó ùàìûìûç ãÿò åòìèøèê, ñîíðàäàí. Ñèç äÿ?» – ñîðóøäó.
«Ùÿ, – äåäèì. – Õà÷ éîëó».
Áàøû èëÿ òÿñäèãëÿäè. «Òÿáèè êè, éîëöñòö Àìåðèêà êîíñóëëó-
üóíà äà áàø âóðäóì. Àììà Ùåëåíèí íàñèñò äþâðöíäÿí
êå÷ÿðëè àëìàí ïàñïîðòó âàðäû; íåúÿ ñöáöò åäÿ áèëÿðäèê êè,
þëöì òÿùëöêÿñè èëÿ öç-öçÿ îëìóøóã. Ãîðõóäàí çàü-çàü ÿñÿ-
ÿñÿ ãàïûíûí àüçûíäà ëþâáÿð ñàëìûø ñÿíÿäñèç éÿùóäèëÿð äàùà
áþéöê òÿùëöêÿ ãàðøûñûíäàéäûëàð. Ïàñïîðòëàðûìûç ÿëåéùèìèçÿ

øàùèäëèê åäèðäè, ùÿòòà þëö Øâàðñûíêû äà.
Ýåðè – ãÿñðèìèçÿ ãàéûòìàüû ãÿðàðà àëäûã. Èêè äÿôÿ æàí-
äàðìëàð áèçè ñàõëàäû; ùÿð èêèñèíäÿ äÿ äåïðåññèéàíû èøÿ éàðàò-
äûì, æàíäàðìëàðûí öñòöíÿ áàüûðûá ïàñïîðòëàðû àç ãàëà ýþçëÿ-
ðèíÿ ñîõäóì, àâñòðèéàëû àëìàí êèìè ùÿðáè ñàùÿäÿ ÷àëûøäûüûìû
áèëäèðäèì. Ùåëåí ýöëöðäö, áó ùÿðÿêÿòèì îíà ìÿçÿëè ýþðö-
íöðäö. Áåëÿ áèð ôèêðÿ ìåéõàíàäà øåéëÿðèìèçè ýåðè èñòÿéÿíäÿ
ýÿëìèøäèì, î çàìàí ìåéõàíà ñàùèáè äåìèøäè êè, áèçäÿí
øåé-øöé ýþòöðìÿéèá.
«Èñòÿéèðñèniç, ïîëèñ ÷àüûðûí, – äåìèø âÿ èðèøÿ-èðèøÿ ìÿíÿ
ýþç âóðìóøäó. – Àììà, éÿãèí, èñòÿìÿçñèniç!»
«Åùòèéàúûì éîõäóð», – äåìèøäèì. – «Øåéëÿðèìè âåðèí!»
Ìåùìàíõàíà ñàùèáè ñàãèíè ÿëè èëÿ éàíûíà ÷àüûðìûøäû.
«Àíðè, úÿíàá ýåòìÿê èñòÿéèð», – äåìèøäè. Àíðè ãîëëàðûíû ÷ûð-
ìàëàéûá éàíûìûçà ýÿëìèøäè.
624 «Ñèçèí éåðèíèçÿ îëñàì, áèð àç ôèêèðëÿøÿðäèì, Àíðè, – äåìèø-
äèì. – Íÿäèð, àëìàí êîíñëàýåðèíèí è÷ÿðèäÿí íå÷ÿ ýþðöíäö-
éöíö þç ýþçëÿðèíèçëÿ ýþðìÿê èñòÿéèðñèniç?»
«Éóì àüçûíû», – äåéèá Àíðè ìÿíÿ ÿë ãàëäûðìûøäû.
«Àòÿø à÷ûí, ñåðæàíò!», – ñÿðò-ñÿðò äåéèá Àíðèíèí áàøû
öñòöíäÿí î éàíà áàõìûøäûì.
Àíðè òîðà äöøìöøäö. ßòðàôûíà áîéëàíìûøäû âÿ ÿëëÿðèíè
áèð àç éóõàðû ãàëäûðäûüûíäàí, âàð ýöúöìëÿ ñèôÿòèíÿ áèðèíè
èëèøäèðìèøäèì. Íÿðèëäÿéèá äþøÿìÿéÿ ñÿðèëìèøäè. Ìåéõàíà
ñàùèáè ÿëèíÿ áèð øÿðàá øöøÿñè àëûá ïèøòàõòàíûí àðõàñûíäàí
÷ûõìûøäû.
Ñÿðýèéÿ ãîéóëìóø Äöáîíå øÿðàáûíûí áèð øöøÿñèíè ÿëèìÿ
ýþòöðöá îíó äèâàðûí òèíèíÿ ÷ûðïìûø âÿ äèø-äèø îëàí ãûðûüûíû
ÿëèìäÿ òóòìóøäóm. Ìåéõàíà ñàùèáè éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿ-
ìèøäè. Àðõàìäà èêèíúè øöøÿ ÷èëèêëÿíìèøäè. ßòðàôûìà áàõìà-
ìûøäûì; ñàùèáè ýþçäÿí ãîéà áèëìÿçäèì.
«Ìÿíÿì, – Ùåëåí äèëëÿíìèø âÿ ñàùèáèí öñòöíÿ áàüûð-
ìûøäû: – Ùåéâàí îüëó ùåéâàí! Øåéëÿðèìèçè ÷ûõàðò, éîõñà ñèôÿ-
òèíäÿí ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìàéàúàã!»
Ñûíìûø øöøÿ äÿ ÿëèíäÿ éàíûìúà éåðèìèø âÿ àøàüû ÿéèëèá
ñàùèáèí öñòöíÿ ùöúóì ÷ÿêìèøäè. Áîø oëàí ÿëèìëÿ îíäàí
éàïûøìûøäûì. Ýþðöíöð, ÿëèíÿ êå÷ÿí Ïåðíî øÿðàáû îëìóøäó,
÷öíêè ùÿð éåð áèðäÿí-áèðÿ àíèñ ãîõóìóøäó. Ñàùèáèí öñòöíÿ
êö÷ÿ ñþéöøëÿðè éàüìûøäû. Ùåëåí áåëèíè ÿéÿðÿê ÿëèíè äàðòûøäûðûá
E
ÿëèìäÿí ÷ûõìàã èñòÿìèøäè. Ñàùèá òÿëÿñèê ïèøòàõòàíûí àðõàñû-
íà êå÷ìèøäè. R
«Íÿ îëóá áóðàäà?» – êèìñÿ ãàïûäàí àëìàíúà ñîðóø-

ìóøäó.
Ñàùèá èðèøìèøäè. Ùåëåí àðõàéà ÷åâðèëìèøäè. ßââÿëúÿ Àíðè
ñàéäûüûì àëìàí ÷àâóøó ãàïûäà äàéàíìûøäû.
«Éàðàëàíûá?» – ÷àâóø ñîðóøìóøäó.
«Áóðàäàêû áó äîíóç?» – Ùåëåí ùÿëÿ äÿ éóìðóãëàðûíû
ãû÷ëàðûíûí àðàñûíà ñûõûá äèçëÿðèíè éûüûøäûðàðàã éåðäÿ óçàíìûø
Àíðèíè ýþñòÿðìèøäè: – «Qàí äåéèë, Äöáîíåäèð!»
«Àëìàíñûnûz», – ÷àâóø ñîðóøìóøäó.
«Áÿëè, – úàâàá âåðìèøäèì. – Áèçè ãàðÿò åäèáëÿð».
«Ñÿíÿäëÿðèíèç âàð?»
Ìåéõàíà ñàùèáè äèøëÿðèíè àüàðòìûøäû; äåéÿñÿí, àëìàíúà
àç-ìàç áàøà äöøöðìöø.
«ßëáÿòòÿ, – Ùåëåí ôûíõûðìûøäû. – Õàùèø åäèðÿì, ùàããûìûçûí
òàïäàíìàüûíà éîë âåðìÿéÿñèniç!» – Ïàñïîðòóíó éóõàðû ãàë- 625
äûðìûøäû. – «Ìÿí îáåðøòóðìáàííôöðeð Éöðgåíñèí áàúûñûéàì.
Áóäóð...» – ïàñïîðòóí âåðèëìÿ òàðèõèíè ýþñòÿðìèøäè. – Ãÿñðäÿ
éàøàéûðûã», – ùå÷ âàõò åøèòìÿäèéèì áèð àä äåìèøäè, – «áèð ýöí-
ëöéöíÿ Áîðäîéà ýÿëìèøèê. Øåéëÿðèìèçè áóðàäà ãîéäóã, áó
îüðóíóí éàíûíäà. Èíäè äÿ äåéèð êè, îíó áèçäÿí àëìàéûá. Áèçÿ
éàðäûì åäèí, ëöòôÿí!» Éåíèäÿí ñàùèáèí öñòöíÿ úóììóøäó.
«Äîüðóäóð?» – ÷àâóø ìåéõàíà ñàùèáèíäÿí ñîðóøìóøäó.
«ßëáÿòòÿ, äîüðóäóð! Àëìàí ãàäûíû éàëàí äàíûøìàç!»
– Ùåëåí ðåæèìèí ýèú-ýèúè êÿëìÿëÿðèíäÿí áèðèíè èãòèáàñ ýÿòèð-
ìèøäè.
«Áÿñ ñèç êèìñèniç?» – ÷àâóø ìÿíäÿí ñîðóøìóøäó.
«Ñöðöúö», – äåéèá ìîíòéîð ïàëòàðûìû äàðòûøäûðìûøäûì.
«Ùÿ, òÿðïÿí!» – ÷àâóø ñàùèáèí öñòöíÿ áàüûðìûøäû. Ïèø-
òàõòàíûí äàëûíäàêû êèøèíèí òÿáÿññöìö öçöíäÿ äîíìóøäó.
– «Íÿäèð, ìåéõàíàíûçûìû áàüëàéàã?» – ñîðóøìóøäó.
Ùåëåí áþéöê øþâãëÿ òÿðúöìÿ åòìèø âÿ þçöíäÿí õåéëè
«ùåéâàí» âÿ «ÿúíÿáè çèáèë» êÿëìÿëÿðèíè àðòûðìûøäû. Ñîíóíúó
êÿëìÿ ìÿíè éàìàí ùåéðÿòëÿíäèðìèøäè; ôðàíñûçû þç þëêÿñèíäÿ
ÿúíÿáè çèáèë àäëàíäûðìàüû éàëíûç î êÿñ ëÿççÿòëÿ èøëÿäÿ áèëÿðäè
êè, áó ñþç âàõòèëÿ îíóí þçöíÿ äåéèëìèø îëñóí.
«Àíðè! – ìåéõàíà ñàùèáè ÷ÿìêèðìèøäè. – Øåéëÿðè ùàðà
ãîéìóñàí? Ìÿíèì ùå÷ íÿäÿí õÿáÿðèì éîõäóð, – ÷àâóøà
èçàù åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäû, – ùàìûñûíû î ýÿäÿ åòìèø îëàúàã».
«Éàëàí äåéèð, – Ùåëåí äþçìÿìèøäè. – Þçö åäèá, ýöíàùû

áó ãîðèëëàíûí öñòöíÿ éûõûð. Øåéëÿðè ýÿòèð, – ñàùèáÿ äåìèøäè.
– Åëÿ èíäèúÿ! Éîõñà ýåñòàïîíó ÷àüûðàðûã!»
Ìåéõàíà ñàùèáè Àíðèéÿ áèð òÿïèê èëèøäèðìèøäè. Àíðè àðàäàí
÷ûõìûøäû.
«Öçð èñòÿéèðÿì, – ñàùèá ÷àâóøà äåìèøäè. – Àíëàøûëìàç-
ëûã îëóá. Áèð áàäÿ?»
«Êîíéàê, – Ùåëåí úàâàá âåðìèøäè. – ßí éàõøûñûíû».
Ñàùèá ïèøòàõòàéà áèð áàäÿ ãîéìóøäó. Ùåëåí òÿðñ-òÿðñ
îíà áàõäûãäàí ñîíðà èêèñèíè äÿ ÿëàâÿ åòìèøäè.
«Ãî÷àã ãàäûíñûíûç», – ÷àâóø äåìèøäè.
«Àëìàí ãàäûíû ùå÷ íÿäÿí ãîðõìàç», – Ùåëåí íàñèñò
èäåîëîýèéàñûíûí øöàðûíû èãòèáàñ ýÿòèðèá ÿëèíäÿêè ñûíûã Ïåðíî
øöøÿñèíè éåðÿ ãîéìóøäó.
«Ñöðäöéöíöç ìàøûí ùàíñûíäàíäûð?» – ÷àâóø ìÿíäÿí
ñîðóøìóøäó. Îíóí áîçóìòóë, ãÿääàð ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõ-
626 ìûøäûì.
«Òÿáèè êè, ìåðñåäåñ, ôöðåðèí ìàøûíûíäàí».
Ðàçûëàøäûüûíû áàøû èëÿ áèëäèðìèøäè. «Áóðà ýþçÿëäèð, ùÿ?
Áèçäÿêè êèìè äåéèë, àììà éåíÿ äÿ ýþçÿëäèð, ñèç áó ôèêèðäÿ
äåéèëñèniç?»
«×îõ ýþçÿëäèð. Áèçäÿêè êèìè äåéèë, áóðàñû àéäûíäûð».
È÷ìèøäèê. Êîíéàêûí ÿâÿçè éîõ èäè. Àíðè øåéëÿðèìèçè ýÿòèðèá
ìàñàíûí öñòöíÿ ãîéìóøäó. Àðõà ÷àíòàíû éîõëàìûøäûì, ùÿð
øåé éåðèíäÿ èäè.
«Ãàéäàñûíäàäûð», – ÷àâóøà äåìèøäèì.
«Ýÿäÿíèí ýöíàùûäûð, – ñàùèá èçàùàòà êå÷ìèøäè: – Èøäÿí
àçàäñàí, Àíðè! ßêèë áóðäàí!»
«Ìèííÿòäàðàì, ÷àâóø, – Ùåëåí äåìèøäè. – Ñèç ÿñë àëìàí
êèøèñè âÿ êàâàëåðñèíèç».
×àâóø ùÿðáè ãàéäàäà òÿçèì åòìèøäè. Èéèðìè áåø éàøû îëàðäû.
«Ñûíäûðûëìûø Äöáîíåíèí âÿ Ïåðíîíóí ïóëóíó þäÿìÿê
ëàçûì ýÿëÿúÿê», – éåíèäÿí úÿñàðÿò òîïëàéàí ñàùèá äåìèøäè.
Ùåëåí òÿðúöìÿ åäèá: «Îíäàí êàâàëåð îëìàç, – ñþçëÿðèíè
ÿëàâÿ åòìèøäè. – Áó, þçöíöìöäàôèÿ èäè».
×àâóø î áèðè øöøÿíè ïèøòàõòàäàí ýþòöðöá íÿçàêÿòëÿ:
«Èúàçÿíèçëÿ, – äåìèøäè. – Ùàâàéû éåðÿ ãàëèá õàëã îëìàìû-
øûã êè!»
«Ìàäàì Êóàíòðî è÷ìèð, – äåìèøäèì. – Éàðûì÷ûã îëñà
äà, êîíéàêû ýþòöðöí, ÷àâóø».
E
×àâóø øöøÿíè Ùåëåíÿ áàüûøëàìûøäû. Ìÿí îíó àðõà ÷àí-
òàéà ãîéìóøäóì. ×àâóøëà ãàïûíûí àüçûíäà õóäàùàôèzëÿø- R
ìèøäèê. Ãîðõìóøäóì êè, áèçè ìåðñåäåñèìèçÿ ãÿäÿð þòöð-

ìÿê èñòÿéÿúÿê; ëàêèí Ùåëåí âÿçèééÿòäÿí ÿëà ÷ûõìûøäû: «Áåëÿ
øåéëÿð áèçäÿ áàø âåðÿ áèëìÿç» – àéðûëàðêÿí úàâàí îüëàía
ãöðóðëà äåìèøäè. – Áèçäÿ íèçàì-èíòèçàì âàð».
Îíóí àðõàñûíúà áàõìûøäûì. Íèçàì-èíòèçàìû äöøöí-
ìöøäöì. Èøýÿíúÿëÿðëÿ, áîéóíóí àðäûíäàí ýöëëÿëÿìÿêëÿ,
êöòëÿâè ãûðüûíëàðëà! Éàõøûñû áóäóð, îíóí ÿâÿçèíäÿ ìÿíÿ áó
ìåéõàíà ñàùèáè êèìè éöç ìèí õûðäà êÿëÿêáàç âåð!
«Þçöíö íåúÿ ùèññ åäèðñÿí?» – Ùåëåí ñîðóøäó.
«Éàõøû. Áèëìÿçäèì êè, áó úöð ñþéöøëÿð ñþéÿ áèëÿðñÿí».
Ýöëäö: «Äöøÿðýÿäÿ þéðÿíìèøÿì. Àäàìû íåúÿ äÿ éöí-
ýöëëÿøäèðèð! Áèð èëèí ñöðýöíëöéö áèðäÿí-áèðÿ ñöðöøöá ÷èéèíëÿ-
ðèìäÿí äöøäö! Ñûíäûðûëìûø øöøÿëÿðëÿ äþéöøìÿéè âÿ àäàìëàðû
õàúÿ åòìÿéè ñÿí ùàðàäà þéðÿíìèñÿí?»
«Èíñàí ùàãëàðû óüðóíäà ìöáàðèçÿäÿ, – úàâàá âåðäèì. 627
– Ïàðàäîêñëàð ÿñðèíäÿ éàøàéûðûã. Ñöëùÿ íàèë îëìàã ö÷öí
ìöùàðèáÿ àïàðûðûã».
Äåìÿê îëàð, åëÿ áó úöðäöð. Àäàì þçöíö ìöäàôèÿ åäèá
ñàü ãàëìàã ö÷öí éàëàí äàíûøìàüà, àëäàòìàüà ìÿùêóì-
äóð. Öçöìöçÿ ýÿëÿí ùÿôòÿëÿðäÿ êÿíäëèëÿðèí àüàúëàðûíäàí
ìåéâÿ, çèðçÿìèëÿðèíäÿí äÿ ñöä îüóðëàäûì. Õîøáÿõò áèð
çàìàíäà éàøàéûðäûã. Ùÿéàòûìûç òÿùëöêÿëè, ýöëìÿëè, ùÿðäÿí
äÿ ìÿçÿëè âÿ ÷àðÿñèç îëóðäó, àíúàã ùå÷ âàõò àúû äàäìûðäû.
Èíäèúÿ ñèçÿ ìåéõàíà ñàùèáè èëÿ îëàí ÿùâàëàòû äàíûøäûì; áóíà
áÿíçÿðëÿðè òåç-òåç îëóðäó. Éÿãèí, ñèçÿ äÿ òàíûøäûð?»
Áàøûìëà òÿñäèãëÿäèì. «Î úöð ãÿáóë åäÿ áèëñÿéäèê, ìÿçÿëè
äåìÿê îëàðäû».
«Ìÿí áóíó Ùåëåíäÿí þéðÿíäèì, – äåäè. – Êå÷ìèøè
áöñáöòöí óíóäàí àäàì èäè. Ùÿðäÿí îíäà äóéäóüóì øåé
éàëíûç èøûãëû ýåð÷ÿêëèê èäè. Êå÷ìèø îíóí ùÿéàòûíäà ùÿð ýöí
÷èëèêëÿíèðäè, ýþëöí áóçó ÷àïàðûí àðõàñûíúà ÷èëèêëÿíäèéè êèìè.
ßâÿçèíäÿ ùÿð øåé èíäèëèêäÿ òÿúÿññöì òàïûðäû. Ùàíñûñà áèð
ùàäèñÿ àéðû àäàìëàðäà îíóí áöòöí ùÿéàòûíà ñÿïÿëÿíäèéè
ùàëäà, Ùåëåíäÿ ùàìûñû áèð àíûí ïàéûíà äöøöðäö, ôÿãÿò áó,
äîíóã áèð àí îëìóðäó. Ùåëåí Ìîñàðò êèìè ñÿðáÿñò âÿ øóõ,
þëöìöí þçö êèìè àìàíñûç èäè. ßxlaq âÿ úàâàáäåùëèê àíëà-
éûøëàðû þçëÿðèíèí äîíóã àíëàìûíäà îíóí ö÷öí àðòûã ìþâúóä
äåéèëäèëÿð, îíëàðûí éåðèíè éöêñÿê, cazibÿ ãàíóíëàð òóòóðäó.
Áàøãà øåéëÿðÿ îíóí âàõòû îëìóðäó. Àòÿøôÿøàíëûã êèìè àëûøûá-

éàíûðäû, ôÿãÿò êöëö ýþðöíìöðäö. Õèëàñ îëìàã èñòÿìèðäè;
áóíó ìÿí î âàõò äÿðê åäÿ áèëìÿìèøäèì. Õèëàñ éîëóíóí
îëìàäûüûíû ýþçÿë áèëèðäè. Ìÿí áàøäàíõàðàá èñÿ áóíà ôèêèð
âåðìÿäèì, îíó Õà÷ éîëó èëÿ Áîðäîäàí Áàéîííåéÿ ãÿäÿð
îí èêè ìÿíòÿãÿíèí ùàìûñûíäàí, ñîíðà äà óçóí Ìàðñåë éîëóí-
äàí êå÷èðèá áóðàéà þçöìëÿ ñöðöäöì.
***
Ýåðè – ãÿñðèìèçÿ ãàéûäàíäà î, áàøãàëàðû òÿðÿôèíäÿí
òóòóëìóøäó. Îðàäà ìóíäèðëè àäàìëàð, àüàú äÿçýàùëàðû
ñöðöòëÿéèá ýÿòèðÿí ÿñýÿðëÿð, òÿééàðÿ÷è ìóíäèðèíäÿ âÿ ïàðûëòûëû
óçóíáîüàç ÷ÿêìÿëÿðäÿ ýÿëìÿ òîâóçãóøóëàðû êèìè þçëÿðèíè
äàðòûá éåðèéÿí áèð íå÷ÿ çàáèò ýþðäöê. Ïàðêäàêû âÿëÿñèí âÿ
ìÿðìÿð èëàùÿíèí àðõàñûíäà ýèçëÿíèá îíëàðà áàõûðäûã. Èïÿê
628 êèìè ýöíäöçëÿðäÿí áèðè èäè.
«Îðàäà áèð øåéèìèç ãàëûá?» – ñîðóøäóì.
«Àüàúëàðäàêû àëìàëàð, òÿìèç ùàâà, ãûçûëû îêòéàáð âÿ õÿéàë-
ëàðûìûç», – Ùåëåí äåäè.
«Îíëàðû ùÿð éåðäÿ ãîéà-ãîéà ýÿëèðèê, – úàâàá âåðäèì.
– Ó÷àí ïàéûç ùþðöì÷ÿêëÿðè êèìè».
Åéâàíäàêû çàáèò áèð íå÷ÿ ñÿðò êîìàíäà âåðäè.
«Èéèðìèíúè ÿñðèí ñÿñè, Ùåëåí äåäè. – Ýÿë ýåäÿê. Áó ýåúÿ
ùàðàäà éàòàúàüûã?»
«Ùàðàäàñà îò òàéàñûíäà, – äåäèì. – Áÿëêÿ äÿ, ÷àðïà-
éûäà. Ùÿð ùàëäà, áèðëèêäÿ éàòàúàüûã».
ÕÂÛ
«Áàéîííåäÿêè êîíñóëëóüóí ãàðøûñûíäàêû ìåéäàí÷àíû
õàòûðëàéûðñûnûçìû? – Øâàðñ ñîðóøäó. – Ñîíðàäàí äàüûëûøûá
òÿøâèø è÷èíäÿ ýèðèøè òóòàí, ìÿéóñ-ìÿéóñ çàðûëäàéûá àüëàøàí
âÿ ìåéäàí÷à óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðàí ãà÷ãûíëàðûí äþðä-
úÿðýÿëè íþâáÿñèíè?»
«Ùÿòòà éåð âÿðÿãëÿðè äÿ éàäûìäàäûð, – úàâàá âåðäèì.
– Ùÿìèí âÿðÿãëÿð àäàìà áàéûðäà äàéàíìàq ùöãuqu âåðèð-
äè. Áóíà áàõmàéàðàã úàìààò ýèðèøè òóòìóøäó. Ïÿíúÿðÿëÿð
à÷ûëàíäà çàðûëòû ãûøãûðòû âÿ ôÿðéàäà ÷åâðèëèðäè. Ïàñïîðòëàðû
E
ïÿíúÿðÿäÿí áàéûðà àòàñû îëóðäóëàð. Èðÿëè óçaíàí ÿëëÿð ìåøÿ-
íè õàòûðëaäûðäû». R
Ìåéõàíàäà ùÿëÿ äÿ àéûã îëàí ãàäûíëàðäàí íèñáÿòÿí

ýþçÿëè áèçÿ äîüðó éåðèéèá ÿñíÿäè.
– Ìÿçÿëè àäàìëàðñûnûç, – äåäè. – Åëÿ ùåé äàíûøûðñûnûç!
Áèçñÿ éàòìàëûéûã. Áàøãà áèð éåðäÿ îòóðìàã èñòÿñÿíèç, øÿùÿðèí
áöòöí ìåéõàíàëàðû ÷îõäàíäûr èøëÿéèð.
Ãàïûíû à÷äû. Ãûøãûðûãëû áÿéàç ñÿùÿð îòàüà äîëäó. Ýöí
÷ûõìûøäû. Ãàäûí ãàïûíû éåíèäÿí þðòäö. Ìÿí ñààòà áàõäûì.
«Ýÿìè áó ýöí ýöíîðòàäàí ñîíðà éîëà äöøìöð, – Øâàðñ
èçàùàòà êå÷äè. – Éàëíûç ñàáàù àõøàì éîëà ÷ûõàúàã». Îíà
èíàíìàäûì. Áóíó ùèññ åòäè. «Ýÿë ùàðàñà ýåäÿê», – äåäè.
Ñÿññèç ìåéõàíàäàí ñîíðà áàéûðûí ñÿñ-êöéö èëê àíäà àç ãàëà
äþçöëìÿç îëäó. Øâàðñ àéàã ñàõëàäû. «Éåíÿ äÿ ùÿìèí ãà÷-
ãîâ, éåíÿ äÿ ùÿìèí ùàðàé-ãûøãûðòû!» – Ñÿáÿòëÿðäÿ áàëûã
äàøûéàí óøàãëàðà äèããÿòëÿ áàõäû. – «Ùÿð øåé þç éîëóíäàäûð!
Ñàíêè, êèìñÿ þëìÿéèá!» 629
Àøàüûéà, ëèìàíà äîüðó ýåòäèê. Ñó òÿðïÿíèðäè, ñÿðèí âÿ
ýöúëö êöëÿê âàðäû, ýöíÿø äÿ úàí èñèòìèðäè; êöëÿê éåëêÿíëÿðè
ñÿñëÿíäèðèðäè âÿ ùÿðÿ ñÿùÿð-ñÿùÿð þç èøèíäÿéäè. Áó ãàðüàøà-
íûí àðàñûíäà áèç áèð úöò ñîëìóø éàðïàüà áÿíçÿéèðäèê.
«Ìÿíÿ ùÿëÿ äÿ èíàíìûðñûnûç êè, ýÿìè ñàáàù éîëà
äöøöð?» – Øâàðñ ñîðóøäó. Áó àìàíñûç èøûãäà î, éîðüóí âÿ
äöøêöí ýþðöíöðäö.
«Èíàíà áèëìèðÿì, – úàâàá âåðäèì. – ßââÿëúÿ äåìèøäèniç
êè, áó ýöí ýåäèð. Ýÿëèí ñîðóøàã. Áó, ìÿíèì ö÷öí ÷îõ âàúèá-
äèð».
«Åëÿ ìÿíèì ö÷öí äÿ âàúèá èäè. Ñîíðà áèðäÿí-áèðÿ âàúèá
îëìàäû».
Úàâàá âåðìÿäèì. Éîëóìóçà äàâàì åòäèê. Ãÿôèëäÿí
ùèðñëÿíèá ùþâñÿëÿìè èòèðäèì. ×àpàëàéàí, íàðàùàò ùÿéàò ìÿíÿ
«ýÿë-ýÿë» äåéèðäè. Ýåúÿ àðõàäà ãàëìûøäû. Èíäè áó êþëýÿëÿð
îâñóíó íÿéÿ ëàçûì èäè?
Øöøÿñèíäÿ ðåêëàìëàð îëàí ìàüàçàëàðûí áèðèíèí ãàáàüûí-
äà àéàã ñàõëàäûã. Ïÿíúÿðÿñèíäÿí àü áèð ëþâùÿ àñûëìûøäû,
îðàäà ýÿìèíèí ñàáàùà òÿõèðÿ ñàëûíäûüû éàçûëìûøäû.
«Òåçëèêëÿ ãóðòàðûðàì», – äåäè.
Ìÿí áèð ýöíö äÿ óäìóøäóì. Ëþâùÿéÿ áàõìàéàðàã, þçö-
ìö ãàïûéà ñàëäûì. Ùÿëÿ áàüëûéäû. Òÿãðèáÿí îí àäàì ìÿíÿ
áàõûðäû. Ìÿí çÿíýè áàñàíäà îíëàð ìöõòÿëèô ñÿìòëÿðäÿí áèð
íå÷ÿ àääûì éàõûíà ýÿëäèëÿð. Ìöùàúèðëÿð èäè. Ãàïûíûí áàüëû

îëäóüóíó ýþðÿäÿ ýåðè äþíöá þçëÿðèíè åëÿ àïàðäûëàð êè, ýóéà,
åëàíëàðà áàõûðëûð.
«Ýþðäöéöíöç êèìè, éåòÿðèíúÿ âàõòûíûç âàð», – äåéèá
Øâàðñ ëèìàíäà ãÿùâÿ è÷ìÿéè òÿêëèô åòäè. Èñòè ãÿùâÿíè òÿëÿñÿ-
òÿëÿñÿ è÷èðäè, ÿëëÿðè èëÿ ôèíúàíû äþâðÿéÿ àëìûøäû, ñàíêè, ÿëëÿðè
öøöéöðäö. «Ñààò íå÷ÿäèð?» – ñîðóøäó.
«Ñÿêêèçèí éàðûñû».
«Áèð ñààò, – ìûçûëäàíäû. – Áèð ñààòäàí ñîíðà ýÿëÿúÿê-
ëÿð». Áàøûíû ãàëäûðûá áàõäû. «Èñòÿìèðÿì äàíûøäûãëàðûì ñèçÿ
éåðåìèàäå1 òÿñèðè áàüûøëàñûí. Åëÿ òÿñèð áàüûøëàéûð?» – äåéÿ
ñîðóøäó.
«Õåéð».
«Áÿñ íÿ òÿñèðè áàüûøëàéûð?»
Äóðóõäóì. «Ñåâýè ìàúÿðàñû òÿñèðèíè».
Ñèôÿòè áèðäÿí-áèðÿ äóðóëäó: «×îõ ñàü îëóí», – äåäè.
630 Ñîíðà þçöíö òîïëàäû. – «Èøèìèç Áèàðèñäÿ íÿùñ ýÿòèðäè. Åøèò-
ìèøäèì êè, Ñåí-Æàí äå Ëö øÿùÿðúèéèíäÿí áèð ýÿìè éîëà
äöøÿñèäèð. Éàëàí ÷ûõäû. Ïàíñèîíàòà ãàéûäàíäà öç-ýþçö ÿéèë-
ìèø Ùåëåíèí éåðäÿ óçàíäûüûíû ýþðäöì.
«Ãûú òóòóá, – ïû÷ûëäàäû. – Èíäèúÿ êå÷ÿð. Ôèêèð âåðìÿ».
«Èíäè ùÿêèì ÷àüûðàðàì!»
«Ùå÷ áèð ùÿêèì, – òþâøöéÿ-òþâøöéÿ äåäè. – Åùòèéàú
éîõäóð. Èíäèúÿ êå÷èá-ýåäÿð. Ýåò! Áåø äÿãèãÿäÿí ñîíðà
ýÿëÿðñÿí. Ìÿíè òÿê áóðàõ! Äåäèéèìÿ ÿìÿë åò! Ùå÷ áèð ùÿêèì!
Ýåò äåìÿäèì?! – ñÿñèíè ãàëäûðäû. – Íÿ äåäèéèìè áèëèðÿì. Îí
äÿãèãÿäÿí ñîíðà ãàéûäàðñàí. Îíäà...»
ßëëÿ èøàðÿ åòäè êè, ÷ûõûì. Äàùà äàíûøà áèëìèðäè; ëàêèí
ýþçëÿðèíäÿ åëÿ äÿùøÿòëè, àíëàøûëìàç áèð éàëâàðûø âàðäû êè,
÷ûõàñû îëäóì. Áàéûðäà äàéàíûá êö÷ÿéÿ áàõûðäûì. Ñîíðà
ùÿêèì ñîðóøäóì. Äåäèëÿð êè, áèð-èêè êö÷ÿ î éàíäà Äöáóà
àäëû áèðèñè éàøàéûð. Îðà ãà÷äûì. Ùÿêèì ïàëòàðûíû ýåéèíèá
ìÿíèìëÿ ýÿëäè.
Áèç ýåðè ãàéûäàíäà Ùåëåí ÷àðïàéûäà óçàíìûøäû. Ñèôÿòè
òÿðäÿí íÿìëÿíìèøäè, àììà þçö ñàêèòëÿøìèøäè.
«Äåìÿëè, ùÿêèì ýÿòèðäèí!» – åëÿ èêðàùëà äåäè êè, åëÿ áèë,
ÿí ãÿääàð äöøìÿíè èäèì. Äîêòîð Äöáóà èòè àääûìëàðëà îíà
éàõûíëàøäû. – «Ìÿí õÿñòÿ äåéèëÿì», – Ùåëåí äåäè.
1
Éåðåìèàäå – Ãöäñöí ìÿùâèíÿ àüëàéàí Éåðåìè ïåéüÿìáÿðèí
àüûñû
E
«Ìàäàì» – äîêòîð Äöáóà òÿáÿññöìëÿ úàâàá âåðäè,
– áóíó òÿéèí åòìÿéè ùÿêèìèí þùäÿñèíÿ áóðàõìàã èñòÿìÿç- R
äèíèçìè?» ×àíòàñûíû à÷ûá àëÿòëÿðè ÷ûõàðòäû.

«Áèçè òÿê áóðàõ», – Ùåëåí áóíó ìÿíÿ äåäè.
Øàøãûíëûãëà îòàãäàí ÷ûõäûì. Äöøÿðýÿäÿêè ùÿêèìèí äåäèê-
ëÿðè éàäûìà äöøäö. Êö÷ÿäÿ âàð-ýÿë åäÿ-åäÿ öçáÿöçäÿêè
ãàðàæûí Ìèøëåí ëþâùÿñèíÿ áàõûðäûì. Ëþâùÿäÿêè ðåçèí øëàíã-
äàí áîéëàíàí ýþìáóë êèøè ýþçëÿðèì þíöíäÿ è÷àëàòûí âÿ
ñöðöíÿí àü ãóðäëàðûí òóòãóí ðÿìçèíÿ ÷åâðèëäè. Ãàðàæäàí
÷ÿêèú ñÿñëÿðè åøèòäèì, ñàíêè, êèìñÿ òÿíÿêÿ òàáóòóí àüçûíû
ìûõëàéûðäû âÿ áèðäÿí-áèðÿ òÿùëöêÿíèí ÷îõäàí àðõàìûçúà äöø-
äöéöíö äÿðê åòäèì: öçÿðèíäÿ ùàéàòûìûçûí ñÿðò êîíòóðëàð ÷ûç-
äûüû áîø áèð ôîí, òóôàí ýÿòèðÿí áóëóääàí ãàáàã ýþðöíÿí
ýöíÿø àëòûíäàêû ìåøÿ êèìè.
Ùà÷àíäàí-ùà÷àíà Äöáóà ýÿëäè. Áàëàúà, ñèâðè ñàããàëû
âàðäû âÿ ÷îõ ýöìàí êè, þñêöðÿê âÿ áàøàüðûñûíà ãàðøû éöíýöë
äÿðìàíëàð éàçàí êóðîðò ùÿêèìè èäè. Àòäàíà-àòäàíà ìÿíÿ 631
äîüðó éåðèéÿíäÿ ìÿéóñ oldum. Êóðîðò mþvsömö ñåéðÿë-
ìèøäè, éÿãèí, èñòÿíèëÿí ìöøòÿðè ö÷öí ñåâèíèðäì.
«Àðâàäûíûç, ùÿéàò éîëäàøûíûç...» – äåäè.
Ìàò-ìàò îíà áàõäûì.
«Íÿ? – ñîðóøäóì. – Ëÿíÿò øåéòàíà, éà äöçöíö äåéèí,
éà äà ùå÷ íÿ äåìÿéèí».
Þòÿðè, ýþçÿë áèð òÿáÿññöì ñèôÿòèíè áèð àíëûüà òàìàì
äÿéèøäè: «Áóíó, – äåéèá áèð ðåñåïò êàüûçû ÷ûõàðòäû âÿ ÷ÿòèí
îõóíàí áèð øåé éàçäû. – Àëûí! Àïòåêäÿí ýþòöðÿðñèniç. Äÿðìà-
íû àëàíäà ðåñåïòè ýåðè èñòÿéèí. Ùÿð âàõò ñèçÿ ëàçûì îëàð. Öñòöí-
äÿ ýþñòÿðìèøÿì».
Êàüûçû ýþòöðäöì: «Íÿäèð àõû?» – äåéÿ ñîðóøäóì.
«Ñèçèí äÿéèøÿ áèëìÿäèéèíèç áèð øåé» – úàâàá âåðäè,
– áóðàñûíû óíóòìàéûí! Ñèçèí äÿéèøÿ áèëìÿäèéèíèç áèð øåé».
«Íÿäèð àõû? Ùÿãèãÿòè áèëìÿê èñòÿéèðÿì, ìöÿììàëàðû éîõ!»
Áó ñóàëûìà úàâàá âåðìÿäè. «Ìÿñëÿùÿò áèëñÿíèç, àïòåêÿ
ýåäèí, – äåäè. – Äÿðìàíû âåðÿúÿêëÿð».
«Íÿäèð àõû?»
«Ýöúëö ñàêèòëÿøäèðèúè. Éàëíûç ùÿêèìèí ðåñåïòè èëÿ âåðèëèð».
Ðåñåïòè ýþòöðäöì: «Ñèçÿ áîðúóì íÿ ãÿäÿðäèð?»
«Ùå÷ íÿ ãÿäÿð».
Äèíýèëäÿéÿ-äèíýèëäÿéÿ ýåòäè. Êö÷ÿíèí òèíèíäÿ àðõàéà ÷åâ-
ðèëäè: «Äÿðìàíû àëûí, þçö äÿ åëÿ éåðÿ ãîéóí êè, àðâàäûíûçûí
ÿëèíèí àëòûíäà îëñóí! Îíóíëà áó áàðÿäÿ äàíûøìàéûí. Þçö

ùÿð øåéè áèëèð. Ìÿÿòòÿë ãàëìàëû ãàäûíäûð»
***
«Ùåëåí, – äåäèì. – Áöòöí áóíëàð íÿ äåìÿêäèð àõû?
Ñÿí õÿñòÿñÿí. Íèéÿ áó áàðÿäÿ ìÿíèìëÿ äàíûøìàã èñòÿìèð-
ñÿí?»
«Ìÿíÿ ÿçàá âåðìÿ, – ÷îõ òóòãóí äèëëÿíäè. – Ãîé
èñòÿäèéèì êèìè éàøàéûì».
«Áó áàðÿäÿ ìÿíèìëÿ äàíûøìàã èñòÿìèðñÿí?»
Áàøûíû òÿðïÿòäè: «Äàíûøûëàñû áèð øåé éîõäóð», – äåäè.
«Ñÿíÿ êþìÿê åäÿ áèëìÿðÿì?»
«Éîõ, ÿçèçèì, – úàâàá âåðäè. – Áó äÿôÿ êþìÿê åäÿ áèë-
ìÿçñÿí. Áèëñÿéäèí, äåéÿðäèì».
«Äåãàíûí ùÿëÿ áèð ðÿñìè äÿ ãàëûá. Îíó áóðàäà ñàòà
632 áèëÿðÿì. Áèàðèñäÿ âàðëû àäàìëàð ÷îõäóð. Ñÿíè õÿñòÿõàíàéà
ãîéìàã ö÷öí îíà õåéëè ïóë àëàðäûã».
«Àëàðäûã êè, ìÿíè òóòóá è÷ÿðè ñàëñûíëàð? Îíóí äà õåéðè
îëìàçäû. Èíàí ìÿíÿ!»
«Åëÿ àüûðäûð êè?»
Åëÿ ùöðêÿê âÿ ÷àðÿñèç áàõäû êè, äàùà ùå÷ íÿ ñîðóø-
ìaäûì. Ñîíðàäàí Äöáóàíûí éàíûíà ýåäèá áèð äÿ îíäàí
ñîðóøìàüû ãÿðàðà àëäûì».
Ñóñäó. «Õÿð÷ÿíý èäè?» – ñîðóøäóì.
Áàøû èëÿ òÿñäèãëÿäè: «Ýÿðÿê ÷îõäàí àíëàéàéäûì. Ùåëåí
Èñâå÷ðÿäÿ îëàíäà äåéèáëÿðìèø êè, áèð äÿ éàðìàã îëàð, àììà
õåéðè îëìàéàúàã. ßââÿëúÿ áèð äÿôÿ éàðûëûáìûø, ýþðäöéöì
÷àïûã äà åëÿ áó èìèø. Ñîíðà ïðîôåññîð îíà ùÿãèãÿòè ñþéëÿ-
éèá. Äåéèá êè, þçö ñå÷ñèí: éà áèð íå÷ÿ õåéèðñèç éàðüû, éà äà õÿñ-
òÿõàíàñûç ãûñà áèð þìöð. Ïðîôåññîð ùÿì äÿ áàøà ñàëûá êè,
õÿñòÿõàíàíûí îíóí þìðöíö óçàäàúàüû äà ùÿëÿ äÿãèã äåéèë.
Ùåëåí äÿ éàðüûíûí ÿëåéùèíÿ ãÿðàð âåðèá».
«Áóíó ñèçÿ äåìÿê èñòÿìèðäè?»
«Õåéð. Õÿñòÿëèéÿ íèôðÿò åäèðäè. Îíó éàõûí áóðàõìàã èñòÿ-
ìèðäè. Þçöíö ìóðäàð ñàéûðäû, ñàíêè, è÷èíäÿ ãóðäëàð äîëàøûð-
ìûø. Åëÿ áèëèðäè õÿñòÿëèê îíóí è÷èíäÿ éàøàéûá ýöíö-ýöíäÿí
áþéöéÿí ìåäóçàäûð. Ôèêèðëÿøèðäè êè, áèëñÿì, îíäàí èéðÿíÿ-
ðÿì. Áÿëêÿ äÿ, öìèä åäèðäè êè. õÿñòÿëèéè âåúèíÿ àëìàñà, îíó
è÷èíäÿ áîüà áèëÿð».
E
«Áó áàðÿäÿ îíóíëà ùå÷ âàõò äàíûøìàäûíûç?»
«Áèð äÿôÿ äÿ, – äåäè. – Áóíó Äöáóàéà ñþéëÿìèøäè, ìÿí R
äÿ ùÿêèìè ìÿúáóð åòìèøäèì êè, ìÿíÿ äàíûøñûí. Äÿðìàíëàðû

äà îíäàí àëìûøäûì. Ìÿíÿ áàøà ñàëìûøäû êè, àüðûëàð àðòàúàã;
àììà îëà äà áèëñèí, ùÿð øåé òåç âÿ àìàíñûç ñîíà éåòñèí.
Ùåëåíëÿ áó áàðÿäÿ ñþùáÿò åòìÿäèì. Èñòÿìèðäè. Ùÿäÿëÿéèðäè
êè, îíó ðàùàò áóðàõìàñàì, þçöíö þëäöðÿúÿê. Þçöìö åëÿ
àïàðûðäûì êè, ýóéà, îíà èíàíûðàì, ýóéà, àìàíñûç òóòìàëàðäûð.
Áèàðèñäÿí ýåäÿñè îëäóã. Èêèìèç äÿ áèð-áèðèìèçè àëäàäûðäûã.
Ùåëåí ýþçöíö ìÿíäÿí ÷ÿêìèðäè, ìÿí äÿ îíäàí, òåçëèêëÿ
éàëàí ãÿðèáÿ áèð ýöú êÿñá åòäè. Àõûðäà î, ìÿíèì ÿí ÷îõ
ãîðõäóüóì øåéè ìÿùâ åòäè: çàìàí àíëàéûøûíû. Çàìàíûí ùÿô-
òÿëÿðÿ, àéëàðà áþëöíìÿñè éîõ îëäó, îëàí âàõòûìûçûí ãûñàëìàñû
ãîðõóñó áóíóíëà øöøÿ êèìè øÿôôàôëàøäû. Àðòûã ãîðõóìóç äà
ùå÷ íÿéè ýèçëÿòìèðäè, äàùà ÷îõ ýöíëÿðèìèçè ãîðóéóðäó. Õÿñ-
òÿëèéÿ ìàíå îëà áèëÿí ùÿð øåé, ñàíêè, îíà äÿéèá ãàéûäûðäû,
äàùà ùå÷ íÿéè ãÿáóë åòìèðäè. Ùåëåí éóõóéà ýåäÿíäÿ ìÿíèì 633
ìÿéóñëóã àíëàðûì áàøëàéûðäû. Ñîíðà îíóí àüûð-àüûð íÿôÿñ
àëàí ñèôÿòèíÿ, þçöìöí ñàüëàì ÿëëÿðèìÿ áàõûð âÿ öç ãàáûüûìû-
çûí áèçÿ âóðäóüó äÿùøÿòëè òÿíùàëûüû, ùå÷ âàõò áèðëÿøìÿéÿúÿê
àéðûëûüû äÿðê åäèðäèì. Ìÿíèì ñàüëàì úàíûìäàí ùå÷ íÿ
î õÿñòÿ úàíû ãóðòàðà áèëìÿçäè. Áóíó anlamaq ÷ÿòèíäèð, åëÿ
þëöì äà áàøàäöøöëÿí äåéèë.
Àí ìÿíèì ö÷öí ùÿð øåé äåìÿê èäè. Ñÿùÿð óúó-áóúàüû
ýþðöíìÿéÿí óçàãëûãäàéäû. Ùåëåí éóõóäàí äóðàíäà ýöíäö-
çöì áàøëàéûðäû, éàòàíäà, îíó éàíûìäà ùèññ åäÿíäÿ èñÿ
öìèä âÿ ÷àðÿñèçëèê, õÿéàë äèâàðëàðûíûí öñòöíäÿ ãóðäóüóì
ïëàíëàð, ïðàãìàòèê ìþúöçÿëÿð, èëê èøûãäà ñþíöá äóìàíëàðà
ãÿðã îëàí éàøàì âÿ þëöìöí ôÿëñÿôÿñè àðàñûíäà âóðíóõìà-
ëàðûì áàøëàéûðäû.
Ùàâàëàð ñîéóãëàøäû. Äåãàíûí Àìåðèêàéà éîëïóëó îëà-
úàã ðÿñìèíè þçöìëÿ ýÿçäèðèðäèì âÿ îíó èíäè ìÿìíóíèé-
éÿòëÿ ñàòàðäûì; ëàêèí õûðäà øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðäÿ áóíà ïóë
âåðÿí òàïûëìàçäû. Ìöõòÿëèô éåðëÿðäÿ ÷àëûøûðäûã. Ìÿí òàðëà÷ûëûüû
þéðÿíìèøäèì. Éåð áåëëÿéèðäèì, òîõà äþéöðäöì; íÿñÿ åòìÿê
èñòÿéèðäèì. Áèç òÿê äåéèëäèê. Îäóí äîüðàéàí ïðîôåññîðëàð,
÷óüóíäóð êÿòìÿíëÿéÿí îïåðà ìöüÿííèëÿðè òàíûéûðäûì.
Êÿíäëèëÿð êÿíäëèëèéèíäÿ ãàëûðäû; óúóç èø÷è ãöââÿñè òàïìàã
ôöðñÿòèíè ãà÷ûðìûðäûëàð. Áÿçèëÿðè ïóëäàí-ïàðàäàí, áàøãàëàðû
èñÿ éåìÿê âåðèðäè âÿ ýåúÿëÿð ùàðàäàñà éàòìàüà èìêàí
éàðàäûðäû. Áÿçèëÿðè äÿ éàëâàðàíëàðû ãîâóðäó. Áó ìèíâàëëà

Ìàðñåëÿ öç òóòäóã. Ìàðñåëäÿ îëìóñónuç?»
«Êèì îëìàéûá êè? – äåäèì. – Æàíäàðìëà ýåñòàïîíóí
îâ ìÿñêÿíè èäè. Ìöùàúèðëÿðè êîíñóëëóãëàðûí ãàáàüûíäà äîâ-
øàí êèìè îâëàéûðäûëàð».
«Àç ãàëà áèçè äÿ òóòìóøäóëàð, – äåäè. – Ìàðñåë õàðèúè
ÿëàãÿëÿð øþáÿñèíèí ïðåôåêòè ìöùàúèðëÿðè ãóðòàðìàã ö÷öí
ÿëèíäÿí ýÿëÿíè åäèðäè. Àìåðèêàéà âèçà àëìàã ö÷öí ìÿí ùÿëÿ
äÿ äÿëè-äèâàíÿ èäèì. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, ùÿìèí âèçà õÿð÷ÿíýè
äóðäóðà áèëÿð. Áèëèðñèniç êè, ùÿääÿí àðòûã çèéàí ÷ÿêäèéèíè
ñöáóòà éåòèðìÿìèø, éàõóä àäûí ìÿøùóð ñÿíÿòêàðëàðûí,
àëèìëÿðèí, éà äà çèéàëûëàðûí Aìåðèêàäàêû ñèéàùûñûíà äöøìÿìèø
ñÿíÿ âèçà âåðìèðäèëÿð. Åëÿ áèë, áèç ùàìûìûç çèéàí ÷ÿêÿíëÿðäÿí
îëìàìûøûã âÿ ñàíêè, èíñàí, èíñàí äåéèëìèø! Äÿéÿðëè âÿ àäè
èíñàíëàð àðàñûíà ãîéóëàí ôÿðã öñòöí èíñàíëà àøàüû èíñàí
àðàñûíäàêû óçàã ïàðàëåë äåéèëìè?»
634 «Ùàìûíû ãÿáóë åäÿ áèëìèðëÿð», – äåäèì.
«Áèëìèðëÿð?» – ñîðóøäó.
Úàâàá âåðìÿäèì. Íÿ úàâàá âåðÿéäèì? Òÿñäèã äÿ, èíêàð
äà åéíè øåé èäè.
«Îíäà íèéÿ áÿñ òàì àòûëìûøëàðû éîõ? – ñîðóøäó. – Àäû
âÿ õèäìÿòè îëìàéàíëàðû?»
Éåíÿ úàâàá âåðìÿäèì. Øâàðñûí èêè àìåðèêàí âèçàñû âàð-
äû, äàùà íÿ èñòÿéèðäè? Ìÿýÿð áëìèðäè êè, Àìåðèêà î àäàìà
âèçà âåðèð êè, îíà îðaäà êèìñÿ äþâëÿòÿ éöê îëìàéàúàüû áàðÿ-
äÿ çàìèí äóðñóí? Áóíó î, áèð àí ñîíðà ñþéëÿäè:
«Îðàäà ùå÷ êèìè òàíûìûðàì; àììà êèìñÿ ìÿíÿ Íéó-
Éîðêäà áèð öíâàí âåðäè. Ùÿìèí öíâàíà, åëÿ áàøãàëàðûíà äà
éàçäûì. Âÿçèééÿòèìèçè òÿñâèð åòäèì. Ñîíðà òàíûøëàðäàí áèðè
ìÿíÿ äåäè êè, ñÿùâ åëÿìèøÿì, õÿñòÿëÿðè Àìåðèêà Áèðëÿøìèø
Øòàòëàðûíà áóðàõìûðëàð. Ñàüàëìàç õÿñòÿëÿðè èñÿ ùå÷ úöð.
Ýÿðÿê Ùåëåíè ñàüëàì éàçäûðàéäûì. Ùåëåí ñþùáÿòèí áèð ùèñ-
ñÿñèíÿ ãóëàã àñìûøäû. Yàyûíà áèëìÿìèøäèê. Ìàðñåëäÿêè áó
äàüûëìûø àðû éóâàñûíäà ùå÷ êèì áàøãà øåéäÿí äàíûøìûðäû.
Ùÿìèí àõøàì Êàííåáåð éàõûíëûüûíäàêû ðåñòîðàíëàðäàí
áèðèíäÿ îòóðìóøäóã. Êöëÿê êö÷ÿëÿðäÿ úþâëàí åäèðäè. Öìè-
äèìè èòèðìÿìèøäèì. Öìèäëÿ éàøàéûðäûì êè, Ùåëåíÿ ñàüëàìëûã
êàüûçû âåðÿúÿê áèð íÿôÿð ðÿùìëè ùÿêèì òàïà áèëÿúÿyÿì. Áèç
ùÿëÿ äÿ ùÿìèí îéóíó îéíàéûðäûã: áèð-áèðèìèçÿ èíàíûðûã âÿ ýóéà,
ìÿíèì ùå÷ íÿäÿí õÿáÿðèì éîõäóð. Äöøÿðýÿñè éåðëÿøäèéè
E
ÿðàçèíèí ïðåôåêòèíÿ ìÿêòóá éàçäûì êè, òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàë-
äûüûìûçû òÿñäèã åòñèí. Þçöìöçÿ áàëàúà áèð îòàã òàïìûøäûã; R
áèðùÿôòÿëèê ãàëìà èúàçÿñè àëìûøäûì âÿ ýåúÿëÿð ðåñòîðàíëàðûí

áèðèíäÿ ãàáéóéàí êèìè õÿëâÿòè èøëÿéèðäèì. Áèð àç ïóëóìóç
âàðäû âÿ ÿúçà÷û Äöáóàíûí ðåñåïòè èëÿ îí àìïóëà ìîðôè âåð-
ìèøäè. Ùàçûðêû àí ö÷öí ëàçûì îëàí ùÿð øåéèìèç âàðäû.
Ðåñòîðàíäà ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà îòóðóá êö÷ÿéÿ áàõûð-
äûã. Áó äÿáäÿáÿíè þçöìöçÿ ðÿâà áèëìèøäèê, ÷öíêè áèð ùÿôòÿ
ÿðçèíäÿ ýèçëÿíìÿéÿ áèëÿðäèê. Áèðäÿí Ùåëåí ãîðõóá ÿëèìäÿí
éàïûøäû. Ãàðàíëûãäà äîíóá ãàëäû.
«Gåîðã», – ïû÷ûëòû èëÿ äèëëÿíäè.
«Ùàíû?»
«Îðàäàêû öñòöà÷ûã àâòîìîáèëäÿ. Î ñààò òàíûäûì. Èíäè-
úÿ þòöá-êå÷äè».
«Äÿãèã òàíûäûí?»
Áàøû èëÿ òÿñäèãëÿäè. Áó, ìÿíÿ ìöìêöíñöç ýþðöíäö.
Þòöá-ýåäÿí àâòîìîáèëëÿðèí è÷èíäÿêè àäàìëàðû ýþðìÿéÿ 635
÷àëûøäûì. Áàúàðìàäûì, àììà áó, ìÿíè ñàêèòëÿøäèðìÿäè.
«Íèéÿ ìÿùç Ìàðñåëäÿ îëìàëûäûð?» – ñîðóøäóì âÿ ùÿìèí
àí äà àíëàäûì êè, î, ùàðàäàñà îëìàëûéäûñà, î äà Ìàðñåë îëìà-
ëûéäû, Ôðàíñàäàí ýÿëÿí ìöùàúèðëÿðèí ñîí ñûüûíàúàã éåðè.
«Áóðàäàí ýåòìÿëèéèê», – äåäèì.
«Ùàðàéà?»
«Èñïàíèéàéà».
«Èñïàíèéà äàùà òÿùëöêÿëè äåéèëìè?»
Øàéèÿ ýÿçèðäè êè, ýåñòàïî Èñïàíèéàäà þçöíö þç åâèíäÿêè
êèìè ùèññ åäèð âÿ îðàäàí ÷îõëó ìöùàúèð òóòóëóá àëìàíëàðà
òÿùâèë âåðèëèá; àììà áó äþâðäÿ ùÿð úöð øàéèÿ ýÿçèðäè âÿ àäàì
ùàìûñûíà èíàíà áèëìèðäè.
Éåíèäÿí ãÿäèì éîëó òÿêðàðëàìàüà ÷àëûøäûì: Èñïàíèéà-
äàí êå÷ìÿ âèçàñû, áó äà, ÿñëèíäÿ, Ïîðòóãàëèéà âèçàñû îëàíäà
âåðèëèðäè; ïîðòÿýèç âèçàñû äà áàøãà áèð þëêÿíèí âèçàñûíäàí
àñûëûéäû. Áóíà ñîíðàäàí áöòöí áöðîêðàòèê ÿíýÿëëÿðèí ÿí
ìöÿììàëûñû ÿëàâÿ îëóíóðäó: Ôðàíñàäàí ÷ûõìà âèçàñû.
Áèð àõøàì áÿõòèìèç ýÿòèðäè. Áèð íÿôÿð àìåðèêàëû áèçèìëÿ
ñþùáÿòÿ ýèðèøäè. Áèð àç êåôëè èäè âÿ èíýèëèñúÿ äàíûøà áèëÿí àäàì
àõòàðûðäû. Áèð-èêè äÿãèãÿäÿí ñîíðà ìàñàìûçà îòóðóá áèçè è÷êè-
yÿ ãîíàã åòäè. Òÿãðèáÿí èéèðìè áåø éàøû îëàðäû âÿ Àìåðèêàéà
ãàéûòìàã ö÷öí ýÿìè ýþçëÿéèðäè.
«Ñèç íèéÿ ýåòìèðñèniç?» – ñîðóøäó.
Áèð àíëûüà úàâàá âåðìÿäèì. Ñàäÿëþâù ñóàë àç ãàëà àðà-

ìûçäàêû ñöôðÿíè èêè éåðÿ áþëäö. Ãàðøûìûçäà áàøãà ïëàíåòëè
àäàì îòóðìóøäó. Îíóí ö÷öí äàíûøìàã ãÿäÿð àäè îëàí øåé
áèçèì ö÷öí ÷þì÷ÿãóéðóã óëäóçëàð êèìè ÿë÷àòìàç èäè.
«Âèçàìûç éîõäóð», – àõûð êè, äèëëÿíäèì.
«Ñàáàù àëàðñûíûç. Áèçèì Ìàðñåëäÿêè êîíñóëëóüóìóçäàí.
Îðàäà ÷îõ ýþçÿë èíñàíëàð ÷àëûøûð».
Áó ýþçÿë èíñàíëàðû éàõøû òàíûéûðäûì. Éàðûìaëëàùëàð èäèëÿð;
òÿêúÿ êàòèáëÿðè ýþðìÿê ö÷öí êö÷ÿäÿ ñààòëàðëà ýþçëÿìÿëè
îëóðäóí. Ñîíðàëàð çèðçÿìèäÿ ýþçëÿìÿéÿ èúàçÿ âåðäèëÿð, ÷öíêè
êö÷ÿäÿ ýåñòàïî ìöùàúèðëÿðè òåç-òåç òóòóá àïàðûðäû.
«Ñàáàù ñèçèíëÿ îðà ýåäÿúÿyÿì», – àìåðèêàëû äåäè.
«Îëäó», – äåäèì, àíúàã èíàíìàäûì.
«Ýÿëèí áó ñàüëûüà è÷ÿê».
È÷äèê. Ãàðøûìäàêû áèõÿáÿð, òÿð ñèôÿòè ýþðöð âÿ îíà äþçÿ
áèëìèðäèì. Ùÿìèí àõøàì àìåðèêàëû èøûã äÿíèçèíäÿí äàíûøàí-
636 äà Ùåëåí ïàðäàãëàíûá à÷ûëìûøäû. Ãàðàíëûã øÿùÿðäÿ ÿôñàíÿâè
íàüûë. Àðòèñòëÿðèí, òàìàøàëàðûí, ìåéõàíàëàðûí àäû ÷ÿêèëÿíäÿ,
ìöùàðèáÿ íÿ îëäóüóíó áèëìÿéÿí øÿùÿðèí ãàéíàøìàñûíäàí
ñþùáÿò ýåäÿíäÿ Ùåëåíèí ñèôÿòèíÿ áàõûðäûì. Úûëûçëàøìûøäûì,
áóíà áàõìàéàðàã, ñåâèíèðäèì êè, ãóëàã àñûð, ÷öíêè èíäèéÿ
ãÿäÿð Àìåðèêà àäû ýÿëÿíäÿ ãÿðèáÿ, ëàë áèð ïàññèâëèê ýþñòÿ-
ðèðäè. Ðåñòîðàíûí ñèãàðåò òöñòöñöíäÿ ýåò-ýåäÿ ñèôÿòèíÿ úàí-
ëàíìà ýÿëèðäè, ýöëöðäö âÿ úàâàí îüëàíûí ÿí ÷îõ ñåâäèéè
òàìàøàéà áèðëèêäÿ ýåäÿúÿêëÿðèíÿ ñþç âåðèðäè. È÷èðäèê âÿ áèëèð-
äèê êè, ñÿùÿð ùÿð øåé óíóäóëàúàã.
Àììà óíóäóëìàäû. Ñààò îíäà àìåðèêàëû áèçè àïàðìà-
üà ýÿëäè. Ìÿíèì áàøûì àüðûéûðäû, Ùåëåí äÿ ýåòìÿê èñòÿìèð-
äè. Éàüûø éàüûðäû; ìöùàúèðëÿðèí ñûõûëìûø òîïàñûíà éàõûíëàøäûã.
Ùÿð øåé àäàìà éóõó êèìè ýÿëèðäè; òîïàíûí àðàñû èëÿ èðÿëèëÿäèê,
î, ôèðîíäàí ãà÷ûá ãóðòàðìûø Èñðàèë ìöùàúèðëÿðèíèí þíöíäÿ
àðàëàíàí Ãûðìûçû äÿíèç êèìè èêè éåðÿ áþëöíäö. Àìåðèêàëûíûí
éàøûë ïàñïîðòó íàüûëäàêû ùÿð ãàïûéà äöøÿí ãûçûë à÷àðà ÷åâðèë-
ìèøäè.
Àüëàñûüìàç áèð ùàäèñÿ áàø âåðäè. Úàâàí îüëàí ñþùáÿòèí
íÿäÿí ýåòäèéèíè åøèäÿíäÿ ëàãåéä-ëàãåéä áèëäèðäè êè, áèçè
çàìèíÿ ýþòöðöð. Àüëàáàòàí èø äåéèëäè; î, ÷îõ úàâàí èäè. Ìÿíÿ
åëÿ ýÿëäè êè, áåëÿ èøëÿð ö÷öí î, ìÿíäÿí äÿ éàøëû îëìàëûäûð.
Òÿõìèíÿí, áèð ñààò êîíñóëëóãäà ãàëäûã. Íèéÿ òÿùëöêÿäÿ
îëäóüóìóçó áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ ãàáàã éàçûá ùàçûðëàìûøäûì.
E
×ÿòèíëèêëÿ äÿ îëñà, èêèíúè, ö÷öíúö àäàìûí êþìÿéè èëÿ Èñâå÷-
ðÿäÿí òÿñäèã àëìûøäûì êè, Àëìàíèéàäà äöøÿðýÿäÿ îëìó- R
øàì, áóíäàí ÿëàâÿ, áèçè ýåðè ãàéòàðìàã ö÷öí Gåîðã Ùåëåíè

àõòàðûð. Äåäèëÿð êè, áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà ýÿëèì. Áàéûðäà úàâàí
àìåðèêàëû ÿëèìè ñûõäû.
«Éàõøû êè, áèð-áèðèìèçÿ ðàñò ýÿëäèê. Àëûí, – âèçèò êàðòûíû
÷ûõàðòäû, – îðà ÷àòàí êèìè ìÿíÿ çÿíý åäèí».
ßë åäèá ýåòìÿê èñòÿäè.
«ßýÿð íÿñÿ áàø âåðñÿ? Ñèçÿ åùòèéàúûì îëñà?» – ñîðóø-
äóì.
«Íÿ áàø âåðÿ áèëÿð êè? Ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð, – ýöëäö.
– Àòàì òàíûíìûø àäàìäûð. Åøèòìèøÿì, ñàáàù Îðàíà ýÿìè
ýåäèð, âÿòÿíÿ äþíìÿçäÿí ãàáàã îðàíû äà ýþðìÿê èñòÿðäèì.
Êèì áèëèð, áóðà áèð äÿ ùà÷àí ýÿëÿúÿyÿì. Ýþðìÿê èñòÿäèéèíè
ýþðìÿê ïèñ îëìàçäû».
Ýåòäè. Áèð äÿñòÿ ìöùàúèð ìÿíè äþâðÿéÿ àëäû, îíóí àäûíû
âÿ öíâàíûíû þéðÿíìÿê èñòÿäè; íÿ áàø âåðäèéèíè äóéìóøäóëàð 637
âÿ èñòÿéèðäèëÿð îíëàðà äà êþìÿê åëÿñèí. Îíóí Ìàðñåëäÿ
ùàðàäà éàøàäûüûíû áèëìÿäèéèìè äåéÿíäÿ ìÿíè ñþéöá, ñþéöø-
äÿí êå÷èðäèëÿð. Äîüðóäàí äà, áèëìèðäèì. Àìåðèêà öíâàíëû
êàðòû ýþñòÿðäèì. Éàçäûëàð. Äåäèì êè, õåéðè îëìàéàúàã, êèøè
Îðàíà ýåòìÿê èñòÿéèð. Äåäèëÿð êè, îíäà ýÿìèíèí éàíûíäà
ýþçëÿéÿúÿêëÿð. Òóòãóí ÿùâàë-ðóùèééÿ èëÿ åâÿ äþíäöì. Áÿë-
êÿ äÿ, ùÿð øåéè êîðëàìûøäûì, öíâàíû îíëàðà ýþñòÿðìèøäèì,
ôÿãÿò ùÿìèí àí ùàëûì þçöìäÿ îëìàìûøäû âÿ îðàäàí àðàëàí-
äûãúà ùÿð øåé ìÿíÿ öìèäñèç ýþðöíöðäö.
Ùàìûñûíû Ùåëåíÿ äàíûøäûì. Ýöëöìñÿäè. Ùÿìèí àõøàì
î, ÷îõ ùÿëèìëÿøìèøäè. Êèðÿêåøäÿí êèðàéÿ ýþòöðäöéöìöç áàëà-
úà îòàãäà – áèëäèéèíèç êèìè, îíó äèëäÿí-äèëÿ ýÿçÿí öíâàíëà
òàïìûøäûã – éàøûë áèð òóòóãóøó éîðóëìàã áèëìÿäÿí åëÿ ùåé
îõóéóðäó, îíà ãóëëóã åòìÿéè þùäÿìèçÿ ýþòöðìöøäöê. Éàä
áèð ïèøèê ãîíøó äàìëàðäàí ýÿëèá ñàðûìòûë ýþçëÿðèíè äÿìèð
ãÿôÿñäÿ òàâàíäàí àñûëìûø ãóøà çèëëÿéÿðÿê ïÿíúÿðÿíèí ãàáà-
üûíäà îòóðóðäó. Ùàâà ñîéóã èäè, ëàêèí Ùåëåí ïÿíúÿðÿíèí
à÷ûã ãàëìàñûíû èñòÿéèðäè. Àüðûäûüûíû áèëèðäèì; áó, îíóí ÿëàìÿò-
ëÿðèíäÿí áèðè èäè. Åâ éàëíûç ýåúÿäÿí õåéëè êå÷ìèø ñàêèòëÿøäè.
«Áàëàúà ãÿñðè õàòûðëàéûðñàí?» – Ùåëåí ñîðóøäó.
«Õàòûðëàéûðàì, àììà, åëÿ áèë, êèìñÿ ìÿíÿ áó áàðÿäÿ
äàíûøûá, – äåäèì. – Ñàíêè, îðàäà ìÿí éîõ, áèð áàøãàñû
îëóá».
Öçöìÿ áàõäû, ñîíðà: «Áÿëêÿ äÿ, åëÿäèð. Ùÿðÿíèí è÷èíäÿ

áèð íå÷ÿ øÿõñ îëóð», – äåäè.
«Áèð-áèðèíäÿí òàì ôÿðãëè. Ùÿðäÿí ìöñòÿãèëëÿøèá áèð ìöä-
äÿò ñÿíè èäàðÿ åäèðëÿð âÿ ñÿí áàøãà àäàì îëóðñàí, ÿââÿëëÿð
òàíûìàäûüûí áèðèñè. Àììà ñîíðà þçöíÿ ãàéûäûðñàí! Ãàéûò-
ìûðñàí?» – èñðàðëà ñîðóøäó.
«Ìÿíèì è÷èìäÿ ùå÷ âàõò áèð íå÷ÿ øÿõñ îëìàéûá, – äåäèì.
– Ìÿí ùÿìèøÿ åéíè ìîíîòîí àäàìàì».
Áàøûíû ùèðñëè-ùèðñëè òÿðïÿòäè: «Íåúÿ äÿ éàíûëûðñàí! Éàëíûç
ñîíðàäàí ýþðÿúÿêñÿí êè, íåúÿ äÿ éàíûëûðñàí», – äåäè».
«Íÿ äåìÿê èñòÿéèðñÿí?»
«Óíóò ýåòñèí. Ïÿíúÿðÿäÿêè ïèøèéÿ áàõ! Áèð äÿ ùÿð øåé-
äÿí áèõÿáÿð îõóéàí ãóøà! Ãóðáàí êèìè øÿíëÿíèð!»
«Ïèøèê ùå÷ âàõò îíó ÿëÿ êå÷èðÿ áèëìÿéÿúÿê. Îòóðóá àðûí-
àðõàéûí þç ãÿôÿñèíäÿ».
Ýöëìÿê îíó òóòäó: «Àðûí-àðõàéûí þç ãÿôÿñèíäÿ, – äåäè-
638 éèìè òÿêðàðëàäû. – Ãÿôÿñäÿ àðûí-àðõàéûí îëàí âàðìû, ýþðÿ-
ñÿí?!»
***
Ñÿùÿðÿ éàõûí éóõóäàí àéûëäûã. Åâ ñàùèáÿñè ñþéöá ãûøãû-
ðûðäû. ßéíèìè ýåéèíèá ãà÷ìàüà ùàçûð âÿçèééÿòäÿ ãàïûíû à÷äûì,
àììà ïîëèñ ýþðìÿäèì.
«Ãàí! – ãàäûí ãûøãûðûðäû. – Áóíó àéðû éåðäÿ åäÿ áèëìÿç-
äè? Ùåéâàí áàëàñû! Èíäè ïîëèñ þçöíö éåòèðÿð! Áó äà éàxøûëûüûí
àõûðû! Ñóè-èñòèôàäÿ åäèðëÿð! Áåø ùÿôòÿäèð êèðÿ ïóëóíó äà âåð-
ìèðäè!»
Î áèðè îòàãëàðäà éàøàéàíëàð ñîëüóí èøûüûí àëòûíäà äÿùëèçÿ
éûüûøìûøäû âÿ éàíäàêû îòàüà áàõûðäûëàð. Òÿãðèáÿí àëòìûø éàøëû
áèð ãàäûí îðàäà þçöíÿ ãÿñä åòìèøäè. Ñîë ÿëèíèí íÿáçèíè êÿñ-
ìèøäè. Ãàí ÷àðïàéûíûí àëòûíà àõìûøäû.
«Ùÿêèì ÷àüûðûí», – Ìàðñåëäÿ êÿùðÿáà âÿ ìöãÿääÿñëÿ-
ðèí øÿêëèíè ñàòàí ôðàíêôóðòëó ìöùàúèð Ëàõìàí äèëëÿíäè.
«Ùÿêèì! – åâ ñàùèáè òÿêëàðëàäû. – Íå÷ÿ ñààòäûð þëöá,
ýþðìöðñönöç áÿéÿì? Ñèçè è÷ÿðè áóðàõàíäà áåëÿ îëóð! Èíäè
ïîëèñ þçöíö éåòèðÿð! Ùàìûíûçû äà áàñàð äàìà! Áÿñ ÷àðïàéû,
îíó êèì òÿìèçëÿéÿúÿê?»
«Þçöìöç òÿìèçëÿéÿðèê, – Ëàõìàí äèëëÿíäè. – Ïîëèñè îéó-
íà ãàòìàéûí!»
E
«Áÿñ êèðÿ ïóëó? Î íåúÿ îëñóí?»
«Òîïëàéûá âåðÿðèê, – ãûðìûçû êèìîíîëó éàøëû áèð ãàäûí R
äåäè. – Áóðàäàí ÷ûõûá ùàðà ýåäÿê êè? Ìÿðùÿìÿò ýþñ-

òÿðèí!»
«Êèôàéÿò ãÿäÿð ýþñòÿðìèøÿì! Àììà îíäàí ñóè-èñòèôà-
äÿ åäèðëÿð, âÿññàëàì. Øåéäÿí-øöéäÿí íÿéè âàðäû? Ùå÷ íÿéè!»
Àõòàðìàüà áàøëàäû. Îòàãäàêû éåýàíÿ ÷ûðàüûí ñîëüóí èøûüû
þëÿçèéèðäè. ×àðïàéûíûí àëòûíäà óúóç áèð ÷àìàäàí âàðäû.
Ãàäûí äÿìèð ÷àðïàéûíûí äàð òÿðÿôèíäÿí, ãàí îëìàéàí éåð-
äÿí àøàüû ÿéèëäè âÿ ÷àìàäàíû þçöíÿ òÿðÿô äàðòäû. Çîëàãëû åâ
ïàëòàðûíäàí ïûðòûá ÷ûõàí åíëè äàëû þç ãóðáàíûíû éåìÿê èñòÿ-
éÿí íÿùÿíý ùÿøÿðàòà áÿíçÿéèðäè. ×àìàäàíû à÷äû: «Ùå÷ íÿ!
Áèð-èêè úûð-úûíäûð! Éûðòûã-éàìàã àéàããàáû!» – äåéÿ áàüûð-
ìàüà áàøëàäû.
«Áàõûí!» – Ëöñè Ëåâå àäëû éàøëû ãàäûí äèëëÿíäè. «Ãàðà
áàçàð»äà úîðàá ñàòûð âÿ ñûíìûø ñàõñû ìóíúóãëàðû áèð-áèðèíÿ
éàïûøäûðûðäû. 639
Ñàùèáÿ ãóòóíó à÷äû. Ãóòóíóí è÷èíäÿ íàðûíúû ïàìáûüà
áöêöëìöø íàçèê áèð áîéóíáàüû, öñòöíäÿ õûðäà äàøû îëàí áèð
öçöê âàðäû.
«Ãûçûëäûð? – êþêëöéöíäÿí àç ãàëà èíäèúÿ ïàðòëàéàúàã
ãàäûí ñîðóøäó. – Éÿãèí, ãûçûë ñóéóíà ÷ÿêèëèá!»
«Ãûçûëäûð», – Ëàõìàí äåäè.
«Ãûçûë îëñàéäû, áó èøè òóòìàçäàí ãàáàã ÷îõäàí ñàòìûø-
äû», – ñàùèáÿ þç äöøöíúÿñèíè áèëäèðäè.
«Áåëÿ èøè ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ àúëûã öçöíäÿí òóòìóðëàð,
– Ëàõìàí àðõàéûí-àðõàéûí úàâàá âåðäè. – Ãûçûë îëìàüûíà
ãûçûëäûð. Áó áàëàúà äàø äà ðóáèíäèð. Äÿéÿðè ÿí àçû éåääè éöç,
ñÿêêèç éöç ôðàíêäûð».
«Áîø øåéäèð!»
«Èñòÿñÿíèç ñèçèí ö÷öí ñàòàðàì».
«Ñàòàðñûnûç äà, ìÿíÿ êÿëÿê äÿ ýÿëÿðñèniç, åëÿìè? Éîõ,
ÿçèçèì, ìÿíÿ éîõ!»
***
Ïîëèñ ÷àüûðàñû îëäó. Áóíäàí ãà÷ìàã ìöìêöí äåéèëäè.
Åâäÿ éàøàéàí ìöùàúèðëÿðèí ùÿðÿñè áèð éàíà ñÿïÿëÿíäè. Êèìè-
ñè òóòäóüó éîëó ýåòäè: êîíñóëëóãëàðà, íÿñÿ ñàòìàüà, éàõóä
èø òàïìàüà, êèìèñè äÿ êö÷ÿíèí òèíèíäÿ ìöøàùèäÿ÷è êèìè
ãîéäóãëàðû ìöùàúèðäÿí ìÿëóìàò àëìàã ö÷öí éàõûíäàêû

êèëñÿéÿ. Êèëñÿ ÿí åòèáàðëû éåð èäè.
Äèíè ìÿðàñèì òÿçÿúÿ áàøëàìûøäû. Ãàðà ïàëòàðëû ãàäûíëàð
ãàðà òÿïÿúèêëÿð êèìè éàí äÿùëèçëÿðäÿ òþâáÿ ùöúðÿñèíèí ãàáà-
üûíäà îòóðìóøäóëàð. Øàìëàð òèòðÿìÿäÿí éàíûðäû, oðãàí
ôÿüàí ãîïàðûðäû âÿ èøûã êåøèøèí éóõàðû ãàëäûðäûüû ãûçûë ïèéàëÿäÿ
îéíàéûðäû, áó ïèéàëÿäÿ Ìÿñèùèí ãàíû îëìóøäó, ùÿìèí ãàíëà
î, äöíéàíû ñó÷äàí ãóðòàðìàã èñòÿìèøäè. Áÿñ àõûðû íÿ îëäó?
Ãàíëà ñÿëèá éöðöøëÿðè, äèíè ôàíàòèçì, èíêâèçèñèéàíûí èøýÿíúÿ-
ëÿðè, úàäóýÿðëÿðèí òîíãàëëàðäà éàíäûðûëìàñû âÿ àñè ãÿòëëÿðè –
ùàìûñû äà èíñàíëûã àäûíäàí.
«Ýÿëñÿíÿ, âàüçàëà ýåäÿê, – Ùåëåíÿ ìöðàúèÿò åòäèì.
Ýþçëÿìÿ çàëû êèëñÿäÿí õåéëè èñòèäèð».
«Áèð äÿãèãÿ äÿ ýþçëÿ».
Êåøèø êöðñöñöíöí àëòûíäàêû îòóðàúàüà éàõûíëàøûá äèç ÷þê-
äö. Áèëìèðäèì, äóàìû åäèð, þçö äÿ êèìÿ, ùÿð ùàëäà, Þñíàá-
640 ðöêäÿêè êèëñÿäÿ îíó ýþçëÿäèéèì ýöí ãÿôèëäÿí éàäûìà äöøäö.
Î âàõò éàõøû òàíûìàäûüûì, ýöíö-ýöíäÿí ìÿíÿ éàä ýþðöíÿí
âÿ èñèíèøÿí áèð èíñàíû òàïìûøäûì. Èíäè äÿ åëÿéäè, ëàêèí èíäè
ÿëèìäÿí ÷ûõûðäû, áóíó ùèññ åäèðäèì, ÿëèìäÿí ÷ûõûá àäñûç áèð
ìÿêàíà, ãàðàíëûüà, áÿëêÿ äÿ, ãàðàíëûüûí ãàíóíëàðûíà àòûëûðäû
– þçö áóíó èñòÿìÿäè âÿ ýåðèéÿ ãàéûòäû, ëàêèí î äàùà ìÿíÿ
ìÿõñóñ äåéèëäè, äöøöíöðäöì êè, áÿëêÿ äÿ, ùå÷ âàõò ìÿíñóá
îëìàéûá; ÿñëèíäÿ, êèì êèìÿ ìÿíñóáäóð âÿ áóíóí úàíû íÿäÿ-
äèð: öìèäñèç èëëöçèéàíûí ìåøøàí êÿëìÿñè îëàí ãàðøûëûãëû ìÿí-
ñóáëóãìó? Àììà ùÿð äÿôÿ î, þç ñþçëÿðè èëÿ äåñÿê, áèð àíëûüà,
áèð ýþç ãûðïûìûíà, áèð ýåúÿëèéèíÿ ýåðè ãàéûäàíäà þçönö
ùåñàáëàìàüà èõòèéàðû îëìàéûá éàíëûøëûãëàðû, ñÿùâëÿðè, ñåâäèéèíè
âÿ íèôðÿò åòäèéèíè ñîðüóñóç-ñóàëñûç ãÿáóë åäÿí ùåñàáäàðà áÿí-
çÿéèðÿì! Áèëèðÿì, áóíäàí þòðö àéðû êÿëìÿëÿð äÿ âàð, óúóçó,
÷åéíÿíìèøè, áèð àí ö÷öí èøëÿíÿíè, àììà ãîé îíëàð áàøãà
ìöíàñèáÿòëÿð âÿ þçëÿðèíèí åãîèñòèê ãàíóíëàðûíûí ëþâùè-ìÿô-
ùóçäàêû êèòàáäà éàçûëäûüûíû ýöìàí åäÿí èíñàíëàð ö÷öí ãàëñûí.
Òÿíùàëûã þçöíÿ éîëäàø àõòàðûð âÿ îíóí êèìëèéèíè ñîðóøìóð.
Áóíó áèëìÿéÿí ùå÷ çàìàí òÿíùà îëìóð, éàëíûç òÿê îëóð.
«Äóà åäèá íÿ èñòÿéèðäèí?» – ñîðóøäóì, î ñààò äà ïåø-
ìàí îëäóì.
Ãÿðèáÿ áèð áàõûøëà ìÿíÿ áàõäû: «Àìåðèêàéà âèçà». Áèë-
äèì êè, éàëàí äåéèð. Áèð àíëûüà ôèêðèìäÿí êå÷äè êè, òÿðñèíè
èñòÿéèá; ÷öíêè ýåäèøèìèçÿ ïàññèâ åòèðàçûíû ùÿëÿ äÿ ùèññ åäèð-
E
äèì. Áèð äÿôÿ ýåúÿ äåìèøäè: «Àìåðèêà? Ñÿíèí îðàäà íÿ èøèí
âàð? Íèéÿ áó ãÿäÿð óçàüà? Ñÿí àéàüûíû îðà áàñàí êèìè R
Àìåðèêà àéðû áèð Àìåðèêà îëàúàã, ñîíðà òÿçÿäÿí ãÿðèáëèê,

áÿéÿì ýþðìöðñÿí?» Òÿçÿ ùå÷ íÿ èñòÿìèðäè. Ùå÷ íÿéÿ äÿ
èíàíìûðäû. È÷èíè ýÿìèðÿí þëöì îíäàí ÿë ÷ÿêìÿê èñòÿìèðäè.
Î, âèâèñåêòîð1 êèìè îíà ÿçàá âåðèð, áÿäÿí öçvëÿðèíäÿí áèðèíè
âÿ äèýÿðèíè, ùöúåéðÿëÿðäÿí áèðèíè, ñîíðà äà áàøãàñûíû äÿéèøèá
ìÿùâ åäÿíäÿ íÿ áàø âåðäèéèíè ìöøàùèäÿ åäèðäè. Õÿñòÿëèê
îíóíëà ìàñêàëàíìûø ãÿääàð îéóí îéíàéûðäû, áèç ãÿñðäÿ
êîñòéóìëàðû ýåéèá èíñàôñûçúañûíà îéíàäûüûìûç êèìè âÿ ùÿð-
äÿí ìÿíÿ íèôðÿò åäÿí àäàì, ùÿðäÿí ÿëàúñûçëûãäàí ñÿäàãÿòëè
îëàí áèðèñè, ùÿðäÿí äÿùøÿòëè äÿðÿúÿäÿ úÿñóð îéóí÷ó, ùÿðäÿí
àúëûã âÿ ìÿéóñëóã òèìñàëëû áèð ãàäûí, ëàêèí ñîíðà ãàðàíëûã-
äàí ãàéûòìàã ö÷öí ìÿíäÿí áàøãà ùå÷ êÿñè îëìàéàí èíñàí
âÿ ñþíìÿ ãàðøûñûíäà þçöíöí ãîðõóëó âÿ ãîðõóñóç öøÿðýÿ-
ñèíäÿ áóíëàðà øöêöð îõóéàí àäàì àëûøûá-éàíàí ýþçëÿðè èëÿ
ìÿíè ñöçöðäö. 641
Õÿáÿð÷èìèç ýÿëèá áèëäèðäè êè, ïîëèñ ýåäèá.
«Ýÿðÿê ìóçåéÿ ýåäÿéäèê, – Ëàõìàí äèëëÿíäè, – îðàíû
ãûçäûðûðëàð».
«Áóðàäà ìóçåé âàð êè?» – ÷èéèíëÿðè äöøöê úàâàí ãàäûí
äèëëÿíäè, ÿðèíè æàíäàðì òóòìóøäó âÿ éàðûì èëè èäè îíóí éîëó-
íó ýþçëÿéèðäè.
«ßëáÿòòÿ, âàð!»
Éàäûìà þëö Øâàðñ äöøäö. «Áÿëêÿ, îðà ýåäÿê?» – Ùåëåí-
äÿí ñîðóøäóì.
«Èíäè éîõ. Ýåðè ãàéûäàã».
Èñòÿìèðäèì, ìåéèòè áèð äÿ ýþðñöí; àììà äåäèéèíäÿí
äþíìÿäè. Ýåðè ãàéûäàíäà ñàùèáÿ ñàêèòëÿøìèøäè. Áÿëêÿ äÿ,
áîéóíáàüû èëÿ öçöéÿ ãèéìÿò ãîéäóðìóøäó. «Éàçûã àðâàä,
– äåäè. – Ôàüûðûí ùå÷ àäû äà áèëèíìèð».
«Ñÿíÿäè-çàäû éîõ èäè?»
«Ãàëìà ñÿíÿäè âàðäû. Îíó äà ïîëèñ ýÿëÿíÿ ãÿäÿð î áèðè-
ëÿðè ýþòöðäö, êèìèí ãèñìÿòèíÿ äöøÿúÿéèíè áèëìÿê ö÷öí ÷þï
àòäûëàð. Õûðäàáîé, êöðÿíñà÷ ãàäûí óääó».
«Ùÿ äÿ, åëÿ äÿ îëìàëûéäû; êöðÿíèí ùå÷ áèð ñÿíÿäè éîõ èäè.
Íåéëÿìÿëè, ðÿùìÿòëèê þçö ðàçû ãàëàðäû».
«Áàõìàã èñòÿéèðñèniç?»
1
Âèâèñåêòîð – êåéëÿøäèðèëìÿìèø úàíëû ùåéâàí öçÿðèíäÿ úÿð-
ðàùèééÿ ÿìÿëèééàòû àïàðàí øÿõñ
«Éîõ», – äåäèì.
«Ùÿ», – Ùåëåí äèëëÿíäè. Îíóíëà ýåòäèì. Ìåéèò ãàí è÷èí-
äÿéäè. Áèç è÷ÿðè ýèðÿíäÿ èêè ìöùàúèð ãàäûí îíó éóéóðäó.
Úÿñÿäè àü òàõòà êèìè ÷åâèðäèëÿð. Ñà÷ëàðû éåðÿ ñàëëàíûðäû.
«Áàéûðà!» – ãàäûíëàðäàí áèðè äèëëÿíäè.
×ûõäûì. Ùåëåí îðàäà ãàëäû. Áèð àçäàí îíó àïàðìàã
ö÷öí ýåðè ãàéûòäûì. Äàð îòàãäà ÷àðïàéûíûí àéàã òÿðÿôèíäÿ
òÿêúÿ äàéàíìûøäû, ýþçöíöí áèðè òàì ãàïàíìàìûø àü, ñàë-
ëàã ñèôÿòÿ áàõûðäû. «Òåç îë, ýåäÿê», – äåäèì.
«Ñîíäà àäàì áó úöð ýþðöíöðìöø, – ïû÷ûëòû èëÿ äèëëÿíäè.
– Ùàðàäà áàñäûðàúàãëàð?»
«Áèëìèðÿì. Êàñûáëàðûí áàñäûðûëäûüû éåðäÿ. Ïóëëà áàøà ýÿë-
ñÿ, ñàùèáÿ áèçäÿí éûüàúàã».
Ñóñäó. Ñîéóã ùàâà à÷ûã ïÿíúÿðÿäÿí è÷ÿðè äîëóðäó.
«Ùà÷àí áàñäûðûðëàð?» – ñîðóøäó.
«Ñàáàù, éà äà áèðèñè ýöí. Áÿëêÿ äÿ, éàðìàüà àïàðäûëàð».
642 «Íèéÿ? Èíàíìûðëàð êè, úàíûíà ãÿñä åäèá?»
«Èíàíàðëàð».
Ñàùèáÿ è÷ÿðè ýèðäè. «Ñàáàù õÿñòÿõàíàëàðäàí áèðèíÿ àóòîï-
ñèéaya1 àïàðàúàãëàð. Úàâàí ùÿêèìëÿð úÿñÿäëÿðè éàðûá þéðÿ-
íèðëÿð. Þëö ö÷öí ôÿðãè éîõäóð âÿ áàñäûðìàüà õÿðú äÿ ëàçûì
îëìóð. Áèð ôèíúàí ãÿùâÿ èñtÿìÿçäèíèçìè?»
«Éîõ», – Ùåëåí äåäè.
«Ìÿí áèðèíè è÷ìÿê èñòÿéèðÿì, – ñàùèáÿ äåäè. – Ãÿðèáÿ-
äèð, àäàìû íåúÿ äÿ ùÿéÿúàíëàíäûðûð, ùÿ? Áàõìàéàðàã ki
ùàìûìûç þëÿúÿéèê».
«Åëÿäèð, – Ùåëåí úàâàá âåðäè. – Àììà ùå÷ êèì áóíà
èíàíìàã èñòÿìèð».
***
Ýåúÿ éóõóäàí àéûëäûì. Ùåëåí ÷àðïàéûäà îòóðóá äèíøÿ-
éÿíÿ îõøàéûðäû. «Èéè ñÿí äÿ ùèññ åäèðñÿí?»
«Íÿ èéèíè?»
«Þëö èéèíè. Ùèññ åäèëèð. Ïÿíúÿðÿíè áàüëà».
«Ùå÷ íÿ ùèññ åäèëìèð, Ùåëåí. Áó, òåçëèêëÿ îëìàç».
«Åäèëèð».
«Áÿëêÿ, áóäàãëàðäûð». Ìöùàúèðëÿð áèð íå÷ÿ äÿôèíÿ áóäà-
üû ýÿòèðèá øàìëà áèðëèêäÿ ìåéèòèí éàíûíà ãîéìóøäóëàð.
1
Autopsiya – meyityarma
E
«Áóäàãëàðû íèéÿ ýÿòèðèáëÿð? Îíñóç äà ñàáàù îíó äîüðà-
éûá òèêÿëÿðèíè âåäðÿéÿ àòàúàãëàð, òóëëàíòû ÿò êèìè èò-ïèøèê ö÷öí R
ñàòàúàãëàð».

«Ñàòìàçëàð. Éàðûëìûø úÿñÿäè éà éàíäûðûðëàð, éà äà áàñäû-
ðûðëàð», – äåéèá ÿëèìè áîéíóíà äîëàäûì. Ìÿíè þçöíäÿí èòÿ-
ëÿäè. «Òèêÿ-òèêÿ äîüðàíìàã èñòÿìèðÿì», – äåäè.
«Íèéÿ äîüðàíìàëûñàí êè?»
«Ñþç âåð», – ìÿíè äèíëÿìÿäÿí äåäè.
«Ñþç âåðìÿê ÷ÿòèí äåéèë».
«Ïÿíúÿðÿíè áàüëà. Èéè éåíèäÿí ùèññ åäèðÿì». Ãàëõûá
áàüëàäûì. Áàéûðäà àé ñöä êèìè àüàðûðäû, ïèøèê äÿ ïÿíúÿðÿíèí
ãàáàüûíäà îòóðìóøäó. Ïÿíúÿðÿ ëàéû îíà òîõóíàíäà ôûíõûðûá
ýåðè ùîïïàíäû. «Íÿéäè?» – Ùåëåí àðõàäàí ñîðóøäó.
«Ïèøèê».
«Ýþðöðñÿí, î äà ùèññ åäèð».
Ýåðèéÿ äþíäöì. «Î, ùÿð ýåúÿ áóðàäà îòóðóá òóòó-
ãóøóíóí ãÿôÿñäÿí ÷ûõìàñûíû ýþçëÿéèð. ×àëûø éàò, Ùåëåí. 643
Õöëéàí ñÿíè àëäàäûð. Î áèðè îòàãäàí áóðà ùå÷ âàõò èé ýÿë-
ìÿç».
«Îíäà èé ìÿíäÿí ýÿëèð?»
Õåéëè îíó ñöçäöì. «Ùå÷ êèìäÿí èé ýÿëìèð, Ùåëåí, ñÿíÿ
åëÿ ýÿëèð?» – äåäèì.
«Èé ìåéèòäÿí ýÿëìèðñÿ, äåìÿëè, ìÿíäÿí ýÿëèð. Éàëàí
äàíûøìà!» – ãÿôèëäÿí êÿñêèí úàâàá âåðäè.
«Àëëàù õàòèðèíÿ, Ùåëåí, ùå÷ êèìäÿí èé ýÿëìèð! Èé ýÿëÿñè
îëñà, àøàüûäàêû ðåñòîðàíäàí ñàðûìñàã èéè ýÿëÿð. Áóäóð!
– äåéèá áèð øöøÿ îäåêîëîí ýþòöðäöì – áåëÿ øåéëÿðè î âàõò
ÿëàëòäàí ñàòûðäûì» – âÿ áèð õåéëè ÿòðàôà ÷èëÿäèì. – «Áåëÿ, èíäè
ùàâà îëäó òÿðòÿìèç».
Ùÿëÿ äÿ ÷àðïàéûäà ñþéêÿíèá îòóðìóøäó. «Äåìÿëè, åòèðàô
åäèðñÿí, – äåäè. – Éîõñà îäåêîëîíó êîðëàìàçäûí».
«Åòèðàô åòìÿëè ùå÷ íÿ éîõäóð. Ñÿíè ñàêèòëÿøäèðìÿê ö÷öí
åòäèì».
«Áèëèðÿì êè, åëÿ ôèêèðëÿøèðñÿí, – úàâàá âåðäè. – Ôèêèðëÿøèð-
ñÿí êè, ìÿí èé âåðèðÿì. Ãîíøó îòàãäàêû êèìè. Éàëàí äåìÿ!
Áàõûøûíäàí ýþðöðÿì, ÷îõäàí ýþðöðÿì! Åëÿ áèëèðñÿí ùèññ
åòìèðÿì, ìÿíÿ íåúÿ áàõûðñàí? Ôèêèðëÿøìÿ êè, ýþðìöðÿì!
Áèëèðÿì êè, ìÿíè ýþðÿíäÿ öðÿéèí áóëàíûð, áèëèðÿì, ýþðöðÿì,
ùÿð ýöí ùèññ åäèðÿì. Íÿ ôèêèðëÿøäèéèíè äÿ áèëèðÿì! Ñÿí ùÿêè-
ìëÿðèí äåäèéèíÿ èíàíìûðñàí! Áàøãà øåéÿ èíàíûðñàí âÿ
äöøöíöðñÿí êè, èéè ùèññ åäèðñÿí âÿ éàíûìäà öðÿéèí áóëàíûð?

Íèéÿ áîéíóíà àëûá äöçöíö äåìèðñÿí?»
Áèð ìöääÿò ñÿñèìè äÿ ÷ûõàðìàäûì. Äåìÿéÿ ñþçö âàð-
äûñà, ãîé äåñèí. Ëàêèí ñóñäó. ßñäèéèíè ùèññ åòäèì. Áîéàëû
äîäàãëàðû èëÿ – ýöíëÿðäÿí áÿðè äîäàãëàðûíû éàòìàçäàí ãàáàã
äà áîéàéûðäû – èðÿëè ÿéèëìèø ãåéðè-ìöÿééÿí, ñîëüóí áèð ãþâñ
êèìè äèðñÿêëÿíÿðÿê ÷àðïàéûäà îòóðìóøäó, ýþç ÷óõóðóíäà
ùÿääÿí àðòûã èðè ýþðöíÿí ýþçëÿðè èëÿ öñòöìÿ øûüûìàã èñòÿéÿí
éàðàëû ùåéâàí êèìè ìÿíè ñöçöðäö.
Ñàêèòëÿøÿíÿ ãÿäÿð õåéëè âàõò êå÷äè. Àõûðäà áèðèíúè ìÿðòÿ-
áÿäÿêè Áàóìóí ãàïûñûíû äþéöá áèð úèá øöøÿñè êîíéàê àëäûì.
×àðïàéûäà îòóðóá è÷äèê âÿ ñÿùÿðè ýþçëÿäèê. Úÿñÿäè àïàðìàëû
àäàìëàð òåçäÿí ýÿëäè. Àüûð ÷ÿêìÿëÿðèíè éåðÿ äþéÿ-äþéÿ ïèë-
ëÿêÿíè ãàëõäûëàð. Õÿðÿêëÿðèíè äàð äÿùëèçèí äèâàðûíà ñþéêÿäèëÿð.
Îíëàðûí ñÿôåù àòìàúàëàðû íàçèê äèâàðäàí åøèäèëèðäè. Áèð ñààò
ñîíðà éåíè ñàêèíëÿð ýÿëäè».
644
ÕÂÛÛ
«Ùÿìèí ýöíëÿð ìÿòáÿõ àéûí-îéóíó ñàòûðäûì – äÿìèð
îâìà÷û1, áû÷àã, ýþéäîüðàéàí âÿ õûðäà-õóðóø; îíëàðû ýÿç-
äèðìÿê ö÷öí øöáùÿëè ÷àìàäàíà åùòèéàú éîõ èäè. Èêè äÿôÿ
îòàüûìûçà âàõòûíäàí ÿââÿë ãàéûòäûì, ùÿð äÿôÿ äÿ Ùåëåíè åâäÿ
ýþðìÿäèì. Ýþçëÿäèì âÿ íàðàùàò îëìàüà áàøëàäûì; àììà
ñàùèáÿ äåäè êè, îíó ùå÷ êèì àïàðìàéûá. Áèð-èêè ñààò ãàáàã
þçö ÷ûõûá-ýåäèá âÿ áåëÿ øåéëÿð òåç-òåç îëóð.
Àõøàìäàí õåéëè êå÷ìèø ýÿëäè. Ñèôÿòè òóòãóí èäè. Öçöìÿ
áàõìàäû. Íÿ åòìÿê ëàçûì ýÿëäèéèíè áèëìÿäèì, ëàêèí ñîðóø-
ìàñàì, ñîðóøìàãäàí äà ãÿðèáÿ àëûíàðäû. Îíà ýþðÿ äÿ
ñîðóøäóì: «Ùàðàäàéäûí, Ùåëåí?»
«Ýÿçèðäèì», – úàâàá âåðäè.
«Áó ùàâàäà?»
«Ùÿ, áó ùàâàäà. Ìÿíè ñîðüó-ñóàëà ÷ÿêìÿ!»
«×ÿêìèðÿì» – äåäèì. – Íàðàùàò èäèì êè, ïîëèñ òóòìóø
îëàð».
Ñÿðò-ñÿðò ýöëäö: «Äàùà òóòìàç».
«Êàø áåëÿ îëàéäû».
1
Áó ñþçö ìÿèøÿòèìèçÿ ðóñ äèëèíäÿí äàõèë îëìóø “òéîðêà”íûí
éåðèíäÿ èøëÿäèðèê
E
Äèããÿòëÿ ìÿíÿ áàõäû: «Áèð äÿ ñîðóøñàí, ÷ûõûá ýåäÿúÿ-
yÿì. Ìÿíÿ ýþç ãîéóëìàñûíà äþçÿ áèëìèðÿì, áàøà äöøìöð- R
ñÿí? Áàéûðäàêû åâëÿð ìÿíÿ ýþç ãîéìóð! Îíëàðûí âåúèíÿ

äåéèëÿì. Éàíûìäàí þòÿí àäàìëàðû äà ìÿí âåúèìÿ àëìûðàì.
Îíëàð íÿ ñîðóøóð, íÿ äÿ ýþç ãîéóðëàð!» – äåäè.
Íÿ äåäèéè àéäûí îëäó. Áàéûðäà îíóí õÿñòÿëèéèíäÿí ùå÷
êèìèí õÿáÿðè éîõ èäè. Îðàäà î, ìöøòÿðè äåéèëäè, ãàäûí èäè âÿ
ãàäûí êèìè äÿ ãàëìàã èñòÿéèðäè, éàøàìàã èñòÿéèðäè; ìöøòÿðè
îëìàã èñÿ îíóí ö÷öí ýöíö-ýöíäÿí þëìÿê äåìÿê èäè.
Ýåúÿ éóõóäà àüëàéûðäû. Ñÿùÿð ùÿð øåéè óíóòìóøäó. Áó,
îíóí òàá ýÿòèðÿ áèëìÿäèéè òîðàíëûã èäè. Áó, çÿùÿðëÿíìèø
ùþðöì÷ÿê òîðó êèìè îíóí ùöðêÿê ãÿëáèíèí öñòöíÿ ñÿðèëìèø-
äè. Ýþðöðäöì êè, êåéëÿøäèðèúèäÿí äàùà ÷îõ èñòèôàäÿ åäèð. Äÿð-
äèìè ÿââÿëëÿð ùÿêèì èøëÿìèø, èíäè èñÿ áàõûúûëûã åäÿí Ëåâèñî-
íà ñþéëÿäèì. Äåäè êè, ÷îõ ýåúäèð âÿ äàùà ùå÷ íÿ åëÿìÿê
îëìàç. Áóíó Äöáóà äà äåìèøäè.
Ùÿìèí ýöíäÿí åòèáàðÿí åâÿ ýåú ýÿëìÿñè ÷îõàëìûøäû. 645
Îíäàí íÿñÿ ñîðóøàúàüûìäàí ãîðõóðäó. Ñîðóøìóðäóì.
Áèð äÿôÿ òÿê îëàíäà áèð äÿñòÿ ãûçûëýöë ýÿòèðäèëÿð. ×ûõûá ýåò-
äèì, ýåðè ãàéûäàíäà ýöë äÿñòÿñè éîõ èäè. È÷ìÿéÿ áàøëàìûøäû.
Áèð-èêè àäàì ìÿíÿ äåìèøäè êè, îíó áàðëàðäà ýþðöáëÿð, þçö
äÿ òÿê éîõ. Àìåðèêà êîíñóëëóüóíäàí ÿë ÷ÿêìèðäèì. Àõûð êè,
äÿùëèçäÿ ýþçëÿìÿéèìÿ èúàçÿ âåðäèëÿð; àììà ýöíëÿð þòöð,
ùå÷ íÿ äÿ àëûíìûðäû.
***
Ñîíðà òóòóëäóì. Êîíñóëëóãäàí èéèðìè ìåòð àðàëû ïîëèñ
áèðäÿí áöòöí éîëëàðû áàüëàäû. Êîíñóëëóüà ÷àòìàüà ÷àëûøäûì,
ëàêèí áó, ìÿíè øöáùÿëè åòäè. Êîíñóëëóüóí è÷èíäÿ îëàíëàð
úàíëàðûíû ãóðòàðìûøäû. Ëàõìàíûí ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðäèéèíè ýþð-
äöì, ýþòöðöëäöì, õåéëè èðÿëèëÿäèì âÿ æàíäàðìûí ãàáàüà
óçàòäûüû àéàüûíà èëèøèá éûõûëäûì.
«Áó ýÿäÿíè ìöòëÿã, – ìöëêè ýåéèìëè ýöëÿéÿí ýÿäÿ÷ÿ
äèëëÿíäè. – Éàìàí áÿðê òÿëÿñèð».
Ñÿíÿäëÿðèìèçè éîõëàäûëàð. Àëòû íÿôÿðèìèçè òóòóá ñàõëàäû-
ëàð. Ïîëèñ àðõàéà ÷ÿêèëäè. Áèð äÿñòÿ ìöëêè àäàì ãÿôèëäÿí
áèçè äþâðÿéÿ àëäû. Áèçè ñûõûøäûðûá öñòöáàüëû éöê àâòîìîáèëèíÿ
ìèíäèðäèëÿð âÿ øÿùÿð êÿíàðûíäàêû áàüäà òÿê-òÿíùà äàéàí-
ìûø áèð áèíàéà ýÿòèðäèëÿð. Ïèñ ôèëìëÿðäÿ îëäóüó êèìè ñÿñëÿíèð,
– äåäè. – Áÿñ ñîí äîããóç èëèí ùàìûñû ìóräàð, ãàíëû ôèëì

äåéèëäèìè?»
«Ýåñòàïî èäè?» – ñîðóøäóì.
Áàøû èëÿ òÿñäèãëÿäè. «Áó ýöí ìÿíÿ ìþúöçÿ êèìè ýÿëèð
êè, ÿââÿëëÿð ìÿíè íèéÿ òóòìàéûáëàð. Áèëèðäèì êè, Gåîðã áèçè
àõòàðìàãäàí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿê. Ñÿíÿäëÿðèìè ÿëèìäÿí àëàíäà
áóíó ìÿíÿ ýöëÿéÿí ýÿäÿ÷ÿ äåìèøäè. Áÿäáÿõòëèêäÿí Ùåëå-
íèí ïàñïîðòó äà îðàäàéäû. Îíó þçöìëÿ êîíñóëëóüà àïàð-
ìûøäûì.
«Àõûð êè, áàëûãëàðûìûçäàí áèðè ÿëèìèçÿ êå÷äè, – ýÿäÿ÷ÿ
äèëëÿíäè. – Òåçëèêëÿ î áèðè äÿ ýÿëÿð». Ýöëöìñÿéèá áàðìàã-
ëàðûíäà öçöêäÿí áîø éåð ãàëìàéàí ÿëèíè ñèôÿòèìÿ èëèøäèðäè. «Ñèç
äÿ åëÿ äöøöíìöðñönöç, Øâàðñ?» Öçöêëÿðèí äîäàüûìäûí
ôûøãûðòäûüû ãàíû ñèëäèì. Îòàãäà ìöëêè ýåéèìëè äàùà èêè íÿôÿð
âàðäû. «Áÿëêÿ, þçöíöç öíâàíû êþíöëëö âåðìÿê èñòÿéèðñèniç?»
– ýöëÿéÿí ýÿäÿ÷ÿ ñîðóøäó.
646 «Öíâàíûíû áèëìèðÿì, – äåäèì. – Àðâàäûìû þçöì äÿ
àõòàðûðàì. Áèð ùÿôòÿ ãàáàã äàëàøìûøûã, î äà ãà÷ûá».
«Äàëàøìûñûnûç? Íåúÿ äÿ èéðÿíúäèð! – gÿäÿ÷ÿ ñèôÿòèìÿ
áèðèíè äÿ èëèøäèðäè: Àëûí, áó äà îíóí úÿçàñû!»
«Îíó ÷àëõàéàã, øåô?» – àðõàìäàêû êÿëÿëÿðäÿí áèðè
ñîðóøäó.
Ãûçñèôÿò ýÿäÿ÷ÿ ýöëöìñÿäè: «×àëõàìàüûí íÿ îëäóüóíó
îíà áàøà ñàëûí, Ìþëëåð». Ìþëëåð áàøà ñàëäû êè, òåëåôîí ìÿôòè-
ëèíè õàéàìà áàüëàéûá äàðòàúàãëàð. «Áóíäàí õÿáÿðèíèç âàð?
Ñèç áèð äÿôÿ äöøÿðýÿäÿ îëìóñónuç àõû», – ýÿäÿ÷ÿ ñîðóøäó.
Áåëÿ øåéäÿí õÿáÿðèì éîõ èäó. «Ìÿíèì èõòèðàìäûð, – äåäè.
– Àììà ÿââÿëúÿ áèð àç ñàäÿñèíè åäÿ áèëÿðèê. Ñàäÿúÿ îëàðàã,
ãèéìÿòëè éåðèíèçè åëÿ áÿðê-áÿðê áàüëàéàðûã êè, îðàäàêû ãàí
äþâðàíû äàéàíàð. Áèëèðñèniçìè êè, áèð ñààòäàí ñîíðà ãûøãûðòûíûç
ÿðøÿ äàéàíàúàã?! Áó ÿìÿëèééàòäà ñÿñèíèç ÷ûõìàñûí äåéÿ,
àüçûíûçà ýþçÿë-ýþé÷ÿê òàõòà îâóíòóñó òÿïÿúÿéèê». À÷ûã-
ìàâè ýþçëÿðè ãÿðèáÿ øÿêèëäÿ øöøÿ êèìè ïàðëàéûðäû. «Î ãÿäÿð
ýþçÿë-ýþçÿë èõòèðàëàðûìûç âàð êè! – ñþçöíÿ äàâàì åòäè. – Áèëèð-
ñèíèçìè, îäëà íÿëÿð åëÿìÿê îëàð?» – Ùÿð èêè êÿëÿ ýöëäö.
– «Êþçÿðìèø íàçèê ìÿôòèëëÿ, – ýöëÿéÿí ýÿäÿ÷ÿ äàâàì åòäè.
– Àñòà-àñòà ãóëàüûí è÷èíÿ, éà äà áóðóí äåøèéèíäÿí öçöéóõàðû
éåðèäèðñÿí. ×îõ øåé åëÿìÿê îëàð, ãàðà Øâàðñ!1 Íÿ éàõøû êè
òÿúðöáÿëÿðèìèç ö÷öí òàì èõòèéàðûìûçäàñûíûç».
1
Øâàðñ ñîéàäûíûí ëöüÿâè ìÿíàñû “ãàðà” äåìÿêäèð
E
Àéàüûìûí öñòöíÿ ÷ûõûá ÿçäè. Öçöíÿ âóðäóüó ÿòèð áóðíó-
ìà äîëäó. Ãûìûëäàíìàäûì. Áèëèðäèì êè, ìöãàâèìÿò ýþñòÿð- R
ìÿê ÿáÿñäèð, þçöíö ãÿùðÿìàí êèìè àïàðìàã èñÿ ÿáÿñäÿí

ÿáÿñäèð. Ùÿìèí ãÿùðÿìàíëûüû ñûíäûðìàã áó èøýÿíúÿ óñòàä-
ëàðûíûí ÿëèíÿ ýþçÿë áèð ôöðñÿò âåðÿðäè. Îíà ýþðÿ äÿ äÿéÿíÿêëÿ
åíäèðäèêëÿðè íþâáÿòè çÿðáÿäÿ çàðûéûá éåðÿ ÷þêäöì. Øàããà-
íàã ÷ÿêèá ýöëäöëÿð.
«Îíó úàíà ýÿòèðèí, Ìþëëåð», – ýÿäÿ÷ÿ ìöëàéèì ñÿñëÿ
äåäè.
Ìþëëåð ñèãàðåòèíè ñöìöðöðäö, àøàüû öñòöìÿ ÿéèëèá îíó
ýþç ãàïàüûìà òóòäó. Àüðû åëÿ äÿùøÿòëè îëäó êè, åëÿ áèë, ýþçö-
ìÿ ãîð òþêäöëÿð. Ö÷ö äÿ ãàããûëäàéûá ýöëäö.
«Ãàëõ àéàüà, áàëà», – áÿäõàùûì äèëëÿíäè. Òÿíýèëäÿéÿ-
òÿíýèëäÿéÿ ãàëõäûì. Çîðëà àéàüà äóðìóøäóì êè, áèð çÿðáÿ
äÿ îíäàí àëäûì. «Áóíëàð ùÿëÿ ãûçûøìà ìÿøãÿëÿðèäèð,
– äåäè. – Éåòÿðèíúÿ âàõòûìûç âàð, áèð èíñàí þìðö ãÿäÿð,
ñèçèí þìðöíöç ãÿäÿð, Øâàðñ. Íþâáÿòè ñèìóëéàñèéàäà ñèçÿ 647
ýþçÿë áèð ñöðïðèçèìèç îëàúàã. Èìÿêëÿéÿ-èìÿêëÿéÿ ùàâàéà
ó÷àúàãñûíûç».
«Ñèìóëéàñèéà åëÿìèðÿì, – úàâàá âåðäèì, – öðÿéèì
õÿñòÿäèð. Îëà áèëñèí, èêèíúè êÿðÿ ùå÷ éåðèìäÿí ãàëõà áèëìÿ-
éèì, áåëÿ øåé ñèçäÿ òåç-òåç îëóð àõû».
Áÿäõàùûì êÿëÿëÿðÿ òÿðÿô äþíäö: «Îüëàíúûüàçûí öðÿéè
õÿñòÿéìèø, èíàíàãìû áóíà?» Ìÿíÿ éåíè áèð çÿðáÿ åíäèðäè,
àììà ùèññ åòäèì êè, äåäèéèìèí òÿñèðè îëóá. Gåîðãà þëönö
òÿñëèì åäÿñè äåéèëäè êè! «Öíâàí ùÿëÿ éàäûíûçà äöøìÿéèá?
– ñîðóøäó. – Èíäè äåìÿê ñèçÿ äàùà ìöíàñèáäèð, íÿèíêè
ñîíðà, äèøëÿðèíèç ãàðíûíûçà òþêöëÿíäÿ».
«Öíâàíû áèëìèðÿì. Áèëñÿéäèì, äåéÿðäèì».
«Îüëàíúûüàç ãÿùðÿìàíìûø. Íÿ ýþçÿë! Ùåéèô êè, áóíó
áèçäÿí áàøãà ùå÷ êèì ýþðìÿéÿúÿê». Éîðóëàíà ãÿäÿð òÿïèê-
ëÿäè. Éåðäÿ óçàíìûøäûì, öçöìö âÿ õàéàìû ãîðóìàüà ÷àëû-
øûðäûì. «Áåëÿ, – äåäè. – Èíäè èñÿ áàëàìûçû çèðçÿìèéÿ àòàã.
Ñîíðà øàì åäÿðèê, øàì ãóðòàðàíäà ÿìÿëëèúÿ ýèðèøÿðèê. Øàì-
äàí ñîíðà ýþïýþçÿë éûüûíúàã!»
Áóíëàðûí ùàìûñû ìÿíÿ òàíûø èäè. Øèëëåð âÿ Ùþòå èëÿ
éàíàøû, éóìðóã àäàìûíûí ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿðêèá ùèññÿñè èäè
âÿ ìÿí îíó Àëìàíèéàäàêû äöøÿðýÿäÿ éàøàìûøäûì. Àíúàã
çÿùÿðèì éàíûìäàéäû; ìÿíè éàëíûç éöíýöëâàðû àõòàðìûøäûëàð
âÿ îíó òàïìàìûøäûëàð. Áóíäàí ÿëàâÿ, òûõàúûí è÷èíÿ ãîéóá
øàëâàðûí ìàíæåòèíÿ áîø òèêèëìèø áèð öëýöú òèéÿñè äÿ âàðäû;

îíó äà òàïìàìûøäûëàð.
Ãàðàíëûãäà óçàíìûøäûì. Ãÿðèáÿäèð, áåëÿ âÿçèééÿòëÿðäÿ
÷àðÿñèçëèéèí ñÿáÿáèíè èëê ìÿðùÿëÿäÿ ñÿíè ýþçëÿéÿí øåéäÿ
àõòàðìûðñàí, ÿêñèíÿ, ÿëÿ êå÷ÿðêÿí àüûëñûçëûã åòäèéèíäÿ àõòà-
ðûðñàí.
Éàõàëàíäûüûìû Ëàõìàí ýþðìöøäö. Àììà îðòàäà ôðàí-
ñûç ïîëèñè îëäóüóíà ýþðÿ áèëìèðäè êè, ýåñòàïîíóí ÿëèíÿ êå÷-
ìèøÿì. Îíà ýþðÿ äÿ áèðúÿ ýöí ýåðè ãàéûòìàñàì, Ùåëåí
ìÿíè ïîëèñäÿí ñîðóøàúàã âÿ ýöìàí êè, êèìèí òóòäóüóíó
þéðÿíÿúÿêäè. Ñîíðà äà áóðàéà ýÿëÿúÿêäè. Ìÿñÿëÿ áóðàñûí-
äàéäû êè, áÿäõàùûì áóíó ýþçëÿìÿê èñòÿéÿúÿêäèìè. Áèëèðäèì
êè, ÿëöñòö Gåîðãà õÿáÿð âåðÿúÿêäè. Gåîðã Ìàðñåëäÿéäèñÿ,
àõøàì ìÿíè äèíäèðÿúÿêäè.
Ìàðñåëäÿéìèø. Ùåëåí äöç ýþðöáìöø. Ýÿëèá ìÿíè äèíäèð-
ìÿéÿ áàøëàäû. Áó áàðÿäÿ äàíûøìàã èñòÿìÿçäèì. Ùóøóìó
648 èòèðÿíäÿ öñòöìÿ ñó òþêöðäöëÿð. Ñîíðà ýåðè – çèðçÿìèéÿ ñöðöò-
ëÿéèðäèëÿð. Éàëíûç éàíûìäàêû çÿùÿð ìÿíè áàøûìà ýÿòèðèëÿíëÿðÿ
äþçäöðöðäö. Õîøáÿõòëèêäÿí áÿäõàùûìûí âÿä åòäèéè àüûð
èøýÿíúÿëÿðÿ Gåîðãóí ùþâñÿëÿñè ÷àòìûðäû; ôÿãÿò î äà þçëö-
éöíäÿ ïèñ äåéèëäè. Ýåúÿ áèð äÿ ýÿëäè. Ãû÷ëàðûíû àðàëàéûá ãàð-
øûìäàêû êÿòèëÿ îòóðäó – îí äîããóçóíúó ÿñðäÿ àõûðûíà ÷ûõ-
äûüûìûçû ýöìàí åòäèéèìèç, ëàêèí èéèðìèíúè ÿñðèí íèøàíÿñèíÿ
÷åâðèëìèø ìöòëÿãèééÿò ñèìâîëó – áÿëêÿ äÿ, åëÿ áóíó íöìàéèø
åòäèðìÿê ö÷öí. Ùÿìèí ýöí éàìàíëûüûí èêè òÿçàùöðöíö ýþð-
äöì: áÿäõàùûìû âÿ Gåîðãó, ìöòëÿã éàìàíëûüû âÿ ãÿääàð
éàìàíëûüû. Ìöãàéèñÿ åäÿñè îëñàã, áÿäõàùûì äàùà éàìàí
èäè, î, êåôèíäÿí èøýÿíúÿ âåðèðäè, áó áèðèñè èñÿ èðàäÿñèíè éåðèò-
ìÿê ö÷öí. Áó àðàäà áèð ïëàí äöøöíìöøäöì. Ùàíñû éîëëà
îëóðñà-îëñóí áèíàäàí ÷ûõìàëûéäûì; îíà ýþðÿ äÿ Gåîðã ãàð-
øûìäà îòóðàíäà þçöìö åëÿ àïàðäûì êè, ýóéà, ñûíìûøàì.
Îíà áèëäèðäèì êè, ìÿíÿ ðÿùì åòñÿ, ùÿð øåéè äåìÿéÿ ùàçû-
ðàì. Öçö ùå÷ âàõò áåëÿ áèð âÿçèééÿòÿ äöøìÿìèø àäàìûí òîõ,
íèôðèíëè ñèôÿòèíÿ ÷åâðèëäè, îíà ýþðÿ äÿ ÿìèíëÿøäè êè, êèòàá ãÿù-
ðÿìàíû êèìè äóðóø ýÿòèðÿúÿê. Áó ãÿáèëäÿí îëàíëàð äóðóø
ýÿòèðÿ áèëìÿç».
«Áèëèðÿì, – äåäèì. – Ýåñòàïî çàáèòè áèðèñèíè ïîëàä çÿí-
úèðëÿ äþéÿðêÿí áàø áàðìàüûíû ÿçÿíäÿ îíóí íåúÿ óëàäûüûíû
ãóëàüûìëà åøèòìèøÿì. Äþéöëÿí èñÿ ñàêèòúÿ äàéàíìûøäû».
«Gåîðã ìÿíÿ áèð òÿïèê èëèøäèðäè.
E
«Ùÿëÿ áèð øÿðò äÿ ãîéìàã èñòÿéèðñÿí, ùÿ?» – äåäè.
«Øÿðò ãîéìóðàì, – úàâàá âåðäèì. – Àììà Ùåëåíè R
Àëìàíèéàéà àïàðñàíûç, áèð äÿ ãà÷àúàã, éà äà úàíûíà ãÿñä

åäÿúÿê».
«Ýèú ñþùáÿòäèð», – ìûðûëäàíäû.
«Ùåëåí ùÿéàòûíà õåéëè áèýàíÿäèð, – äåäèì. – Ñàüàëìàç
õÿð÷ÿíý õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëäóüóíó áèëèð».
Ìàò-ìàò öçöìÿ áàõäû: «Éàëàí äåéèðñÿí, ëåø îüëó ëåø!
Îíäàêû ãàäûí õÿñòÿëèéèäèð, õÿð÷ÿíý äåéèë!»
«Õÿð÷ÿíýäèð. Áèðèíúè äÿôÿ Ñöðèõäÿ éàðûëàíäà òàïûáëàð.
Ùÿëÿ îíäà âàõòû êå÷èáìèø. Áóíó þçöíÿ äåéèáëÿð».
«Êèì?»
«Îíó éàðàí ùÿêèì. Ùåëåí þçö áèëìÿê èñòÿéèá».
«Êþïÿê îüëó! – íÿðèëäÿäè. – Äàéàíñûí áèð, î ìóðäàðû äà
òóòàðàì! Áèð èëäÿí ñîíðà Èñâå÷ðÿíè äÿ àëìàíëàøäûðàðûã. Ùåé-
âàíäàí òþðÿìÿ!»
«Èñòÿéèðäèì Ùåëåí ãàéûòñûí, – äåäèì. – Àììà áîéóí 649
ãà÷ûðûðäû. Èíàíûðàì êè, áîøàíìàëûéûã äåñÿì, ýåòìÿéÿ ðàçû
îëàúàã».
«Ýöëìÿëèäèð!»
«Áóíó åëÿ èéðÿíú øÿêèëäÿ åäÿðäèì êè, þìðö áîéó ìÿí-
äÿí çÿùëÿñè ýåäÿðäè», – äåäèì.
Gåîðãóí ôèêèðëÿðèíèí íåúÿ èøëÿìÿñèíè ýþðäöì. ßëëÿðèìèí
öñòöíäÿ äèðÿíèá îíà áàõûðäûì. Ãàøëàðûìûí àðàñû àüðûìàüà
áàøëàäû, áàúàðäûãúà èðàäÿìè îíà òÿëãèí åòìÿéÿ ÷àëûøûðäûì.
«Íåúÿ?» – àõûð êè, äèëëÿíäè.
«Õÿñòÿëèéèíè êèìèíñÿ áèëìÿñèíäÿí âÿ îíäàí èéðÿíìÿñèí-
äÿí ãîðõóð. Áóíó îíà äåñÿì, ìÿíèìëÿ þìöðëöê öçöëöøÿ-
úÿê».
Gåîðã ôèêðÿ ýåòäè. Îíóí ùÿð ôèêðèíè èçëÿéÿ áèëäèì. Ýþðäö
êè, áó òÿêëèô ÿí ñÿðôÿëèñèäèð. Ùåëåíèí öíâàíûíû ìÿíäÿí èøýÿí-
úÿ èëÿ àëìûø îëñà, áàúûñû îíà ÿââÿëêèíäÿí äÿ ÷îõ íèôðÿò åäÿ-
úÿêäè; ÿêñèíÿ, þçöìö ÿí àë÷àã àäàì êèìè àïàðìûø îëñàì,
ìÿíÿ íèôðÿò åäÿúÿêäè, Gåîðã äà õèëàñêàð êèìè ìåéäàíà
àòûëûá ëîâüàëàíàúàãäû: «Ùÿìèøÿ ñÿíÿ äåìÿìèøäèììè?»
«Ùàðàäà éàøàéûð?» – ñîðóøäó.
Éàíëûø áèð öíâàí äåäèì. «Åâèí áåø-àëòû ÷ûõûø ãàïûñû âàð,
– óéäóðìàíû äàâàì åòäèðäèì, – çèðçÿìèäÿí âÿ áèòèøèê êö÷ÿ-
ëÿðäÿí. Ïîëèñ ýÿëÿñè îëñà, àñàíëûãëà ãà÷ûá àðàäàí ÷ûõà áèëÿð.
Ìÿí òÿê ýåòñÿì, ãà÷ìàç».
«Éà äà ìÿí», – äåäè.

«Îíäà åëÿ áèëÿúÿê êè, ìÿíè þëäöðìöñöíöç. Þçö èëÿ çÿùÿð
ýÿçäèðèð».
«Úÿôÿíýèéàò!» – Ýþçëÿäèì. – «Áÿñ ÿâÿçèíäÿ íÿ èñòÿéèð-
ñÿí?» – ñîðóøäó.
«Ìÿíè àçàä åòìÿéèíè».
Àíè ýöëöìñÿäè. Ñàíêè, éûðòûúû ùåéâàí äèø ýþñòÿðèðäè.
Î äÿãèãÿ áèëäèì êè, ìÿíè ùå÷ âàõò áóðàõàí äåéèë. «Éàõøû,
– äåäè. – Ìÿíèìëÿ ýåäèðñÿí. Íþâáÿòè ùîããà ÷ûõàðìàìàã
ö÷öí. Ùÿð øåéè îíà éàíûìäà äåéÿðñÿí». Áàøûìëà ðàçûëûüûìû
áèëäèðäèì. «Ýåòäèê!» Àéàüà ãàëõäû. «Êðàíäà éóéóí».
***
«Îíó þçöìëÿ àïàðûðàì», – îòàãäà òöôÿíýëÿ âàð-ýÿë
åäÿí êÿëÿëÿðäÿí áèðèíÿ äåäè. Êÿëÿ ùÿðáè ñàëàì âåðèá Gåîð-
650 ãóí ìàøûíûíûí ãàïûñûíû à÷äû. «Áóðàäà, éàíûìäà, – Gåîðã
äåäè. – Éîëó òàíûéûðñàí?»
«Áóðàäàí éîõ. Êàííåáåðàäàí».
Êöëÿêëè, ñîéóã ýåúÿäÿ éîë ýåäèðäèê. Àâòîìîáèë éàâàøû-
éàíäà, éàõóä ùàðàäàñà äàéàíìàëû îëàíäà þçöìö áàéûðà
àòìàã öìèäè èëÿ éàøàéûðäûì; àììà Gåîðã ìÿí òÿðÿôèí ãàïû-
ñûíû áàüëàìûøäû. Ãûøãûðìàüûí äà õåéðè îëìàçäû; àëìàí
ìàøûíûíäàí ãûøãûðàí àäàìûí êþìÿéèíÿ ùå÷ êèì ýÿëìÿçäè
âÿ áàüëû ëèìóçèíäÿí èêè äÿôÿ ãûøãûðàíà ãÿäÿð Gåîðã ìÿíè
âóðóá êåéèäÿúÿêäè.
«Öìèä åäèðÿì êè, äöçöíö äåìèñÿí, – äîíãóëäàäû. – Éîõ-
ñà äÿðèíè ñîéäóðóá éåðèíÿ èñòèîò ñÿïäèðÿðÿì». Éåðèìäÿ áöçö-
øöá îòóðìóøäóì âÿ ìàøûí áèð äÿôÿ èøûãñûç àðàáàíûí àðõà-
ñûíäà ÿéëÿúëÿíÿíäÿ ëÿíýÿðëÿíÿí àäàì êèìè àøàüû ÿéèëdèì.
«Þçöíö áèúëèéÿ ãîéóá ùóøóíó èòèðìÿ, ãîðõàã!» – ìûðûëäàíäû.
«Ùàëûì éàõøû äåéèë», – äåéèá àñòà-àñòà áåëèìè äöçÿëòäèì.
«ßñgè îüëó ÿñgè!»
Øàëâàðûí ìàíæåòèíèí òèêèøèíè ñþêÿ áèëäèì. Èêèíúè ÿéëÿú
zamanû öëýöú òèéÿñèíè ýþòöðäöì; ö÷öíúöäÿ áàøûìû þí àéíà-
éà âóðóá ãàðàíëûã àâòîìîáèëäÿ îíó ÿëèìÿ àëäûì».
Øâàðñ áàøûíû ãàëäûðûá áàõäû. Àëíûíäà òÿð ïó÷óðëàíìûøäû.
«Ìÿíè ùå÷ âàõò áóðàõìàçäû, – äåäè. – Ñèç äÿ áåëÿ
äöøöíìöðñönöç?»
«ßëáÿòòÿ – åëÿ äöøöíöðÿì».
E
«Äþíýÿëÿðèí áèðèíäÿ áàúàðäûüûì ãÿäÿð óúàäàí âÿ çèë
ñÿñëÿ ãûøãûðäûì: R
«Äèããÿò! Ñîë!»

Gåîðã ôèêèðëÿøèíúÿ gþçëÿíèëìÿç ãûøãûðòû þç òÿñèðèíè ýþñòÿð-
äè. Áàøû àâòîìàòèê ñîë òÿðÿôÿ ÿéèëäè, ÿéëÿúè áàñûá áÿðê-áÿðê
ñöêàíäàí éàïûøäû. Þçöìö îíóí öñòöíÿ àòäûì. Òûõàúû éàðûá
è÷èíÿ éåðëÿøäèðäèéèì òèéÿ áþéöê äåéèëäè, àììà îíó Gåîðãóí
áîüàçûíà òóòóá íÿôÿñ áîðóñóíà ÷ÿêäèì. Ñöêàíû áóðàõûá
òèéÿäÿí éàïûøìàã èñòÿäè. Ñîíðà ñîëà, ãàïûéà ÷þêöá ãîëó èëÿ
òèéÿéÿ òîõóíäó, òèéÿ éåðèíäÿí ÷ûõäû. Ìàøûí ëÿíýÿðëÿíèá êîëëó-
üà ýèðäè. Ãàïû þç-þçöíÿ à÷ûëäû âÿ Gåîðã éåðÿ éûõûëäû. Ãàí
è÷èíäÿéäè âÿ õûðûëäàéûðäû.
Öñòöíäÿí àäëàéûá äèíøÿäèì. ßòðàôû óüóëòóëó áèð êèðìèøëèê
áöðöìöøäö, äåéÿñÿí, ìîòîðóí ñÿñèéäè. Îíó ñþíäöðäöì,
êèðìèøëèéè ïîçàí èíäè äÿ õûøûëäàéàí êöëÿê èäè. Ñîíðà áàøà
äöøäöì êè, ãóëàãëàðûìäà óüóëäàéàí þç ãàíûìäûð. Gåîðãó
ýþçäÿí êå÷èðèá òèéÿíè àõòàðäûì. Ìàøûíûí öçÿíýèñèíäÿ ïàðûë- 651
äàéûðäû. Îíó ýþòöðöá ýþçëÿäèì. Gåîðãóí ãÿôèëäÿí ñû÷ðàéûá
ãàëõìàéàúàüûíà ÿìèí äåéèëäèì; ñîíðà ýþðäöì êè, éóìðóã-
ëàðûíû áèð-èêè äÿôÿ éåðÿ ÷ûðïûá ñàêèòëÿøäè. Òèéÿíè òóëëàäûì, ëàêèí
ñîíðà ýþòöðöá òîðïàüà áàñäûðäûì. Ìàøûíûí èøûüûíû ñþíäöá
ÿòðàôû äèíëÿäèì. Ñàêèòëèê èäè. Ñîíðà íÿ åòìÿëè îëäóüóìó
ÿââÿëúÿäÿí ôèêèðëÿøìÿìèøäèì; èíäè úÿëä òÿðïÿíìÿëè èäèì.
Áóðàäà ùÿð àíûí þç ùþêìö âàðäû.
Gåîðãó ñîéóíäóðóá áöòöí ÿøéàëàðûíû áèð éåðÿ éûüäûì.
Ñîíðà úÿñÿäèíè êîëëóüà ñöðöäöì. Îíó òàïàíà ãÿäÿð õåéëè
âàõò êå÷ÿðäè, ñîíðà äà êèìëèéèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ö÷öí
äàùà áèð õåéëè âàõò. Áÿëêÿ, áÿõòèì ýÿòèðÿúÿêäè, ñàäÿúÿ îëà-
ðàã, ãÿòëÿ éåòèðèëìèø íàìÿëóì àäàì êèìè ãåéäÿ alacaqdûlar.
Ìàøûíû ýþçäÿí êå÷èðäèì. Ùÿëÿ ãàéäàñûíäà èäè. Ñöðöá éîëà
÷ûõàðòäûì. Ãóñäóì. Ìàøûíäà áèð ÿäÿä úèá ôÿíÿðè òàïäûì.
Îòóðàúàãäà âÿ ãàïûäà ãàí âàðäû. Ìàøûíûí è÷è äÿðè èëÿ öçëÿí-
äèéèíäÿí òÿìèçëÿìÿê àñàí îëäó. Îíó àðõûí ãûðàüûíäà Gåîð-
ãóí êþéíÿéè èëÿ éóäóì. Ìàøûíûí öçÿíýèñèíè äÿ éàõàëàäûì.
Ùÿð äÿôÿ ôÿíÿðëÿ èøûãëàíäûðûá òÿðòÿìèç éóäóì. Ñîíðà þçöì
éóéóíóá ñöêàíûí àðõàñûíà êå÷äèì. Gåîðãóí éåðèíäÿ îòó-
ðàíäà öðÿéèì áóëàíäû; åëÿ áèëèðäèì êè, èíäèúÿ ãàðàíëûãäàí
öñòöìÿ àòûëàúàã. Ìàøûíû éåðèíäÿí òÿðïÿòäèì.
***
Ìàøûíû åâäÿí õåéëè àðàëû, éàí êö÷ÿëÿðèí áèðèíäÿ ñàõëàäûì.
Éàüûø éàüûðäû. Êö÷ÿíè êå÷èá äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëäûì. Áÿäÿ-
íèìäÿêè àüðûëàðû èíäè-èíäè ùèññ åäèðäèì. Áàëûã÷û äöêàíûíûí
ãàáàüûíäà àéàã ñàõëàéûá éàíïþðòö àñûëìûø ýöçýöäÿ þçöìÿ
áàõäûì. Èøûã äöøìÿéÿí ýöçýö øöøÿñèíèí ãàðàíëûã ýöìöøö-
ëöéöíäÿ ÷îõ øåéè ýþðÿ áèëìÿäèì; àììà ýþðÿ áèëäèéèì ãÿäÿð
ñèôÿòèì øèøìèø âÿ ãàí÷ûð îëìóøäó. Íÿì ùàâàíû äÿðèíäÿí è÷è-
ìÿ ÷ÿêäèì. Ýöíîðòàäàí ñîíðà áóðàäà îëäóüóì ìÿíÿ
àüëàñûüìàç ýþðöíäö, çàìàí ìÿíÿ ÷îõ óçóí ýÿëìèøäè.
Ñàùèáÿíèí éàíûíäàí ýèçëèí êå÷ìÿéÿ ìöéÿññÿð îëäóì.
Éóõóäà èäè âÿ íÿñÿ ñàéûãëàéûðäû. Áåëÿ ýåú ýÿëìÿéèì îíóí
ö÷öí ãåéðè-àäè ùàë äåéèëäè. Òÿëÿñèê ïèëëÿêÿíè ãàëõäûì.
Ùåëåí åâäÿ éîõ èäè. ×àðïàéûíû âÿ äîëàáû ýþçäÿí êå÷èð-
652 äèì. Èøûãäàí îéàíàí òóòóãóøó îõóìàüà áàøëàäû. Ïèøèê ïåé-
äà îëóá àëûøûá-éàíàí ýþçëÿðè èëÿ ëÿíÿòëÿíìèø ðóù êèìè è÷ÿðè
áîéëàíäû. Áèð ìöääÿò ýþçëÿäèì. Ñîíðà ñÿññèçúÿ Ëàõìàíûí
ãàëäûüû îòàüà ýåäèá ãàïûíû àñòàúà äþéäöì. Éóõóäàí î ñààò
àéûëäû. Ãà÷ãûíëàðûí éóõóñó ñàéûã îëóð.
«Ñèçñèniç...» – äåéèá ìÿíÿ áàõäû âÿ ñóñäó.
«Àðâàäûìà áèð øåé äåìèñèniç?»
Áàøûíû áóëàäû: «Åâäÿ éîõ èäè. Áèð ñààò ãàáàã ùÿëÿ ýÿë-
ìÿìèøäè».
«Øöêöð. – Ìÿíÿ åëÿ áàõäû, åëÿ áèë, àüëûìû èòèðìèøäèì. ×îõ
øöêöð, – òÿêðàðëàäûì. – Îíäà îíó, ýöìàí êè, òóòìàéûáëàð.
Ñàäÿúÿ, ýÿçìÿéÿ ÷ûõûá».
«Ñàäÿúÿ, ýÿçìÿéÿ ÷ûõûá, – Ëàõìàí òÿêðàðëàäû, ñîíðà
ñîðóøäó: – Íåéëÿäèëÿð ñèçÿ?»
«Äèíäèðäèëÿð. Ãà÷ìûøàì».
«Ïîëèñ?»
«Ýåñòàïî. Ùÿð øåé àðõàäà ãàëäû. Éóõóíóç øèðèí îëñóí».
«Ùàðàäà ãàëäûüûíûçû ýåñòàïî áèëèð?»
«Áèëñÿéëè, áóðàäà îëìàçäûì. Ñÿùÿðÿ éàõûí áóðàäàí ÷ûõû-
ðàì».
«Áèð äÿãèãÿ!» – Ëàõìàí åøÿëÿéèá ìöãÿääÿñëÿðèí áèð
íå÷ÿ øÿêëèíè âÿ áèð-èêè êÿùðÿáà òÿñáåù ÷ûõàðòäû. – «Áóíëàðû
þçöíöçëÿ ýþòöðöí. Ùÿðäÿí õàðiãÿëÿð éàðàäûðëàð. Ùèðø áóí-
ëàðëà ñÿðùÿäè ñàü-ñàëàìàò êå÷äè. Ïèðåíåéëÿð úàìààòû ÷îõ
E
ìþìèíäèð. Áóíëàðûí ùàìûñûíà êåøèø þçö õåéèð-äóàñûíû
îõóéóá». R
«Äîüðóäàí?»

Öçöíäÿ ýþçÿë áèð òÿáÿññöì îéíàäû: «Îíëàð áèçè õèëàñ
åäèðñÿ, ùÿìèí õåéèð-äóàíû Àëëàù þçö âåðìèø îëóð. Ýþðöøÿíÿ-
äÿê, Øâàðñ».
Ýåðè ãàéûäûá øåéëÿðèìèçè ãàáëàøäûðìàüà áàøëàäûì. Ñàí-
êè, è÷èì áöñáöòöí áîøàëìûøäû, þçöìö è÷èáîø íàüàðà êèìè
ýÿðèëìèø ùèññ åäèðäèì. Ùåëåíèí ñèéèðìÿñèíäÿ áèð áàüëàìà
ìÿêòóá òàïäûì. Ìÿêòóáëàð Ìàðñåëÿ “òÿëÿá îëóíàíà ãÿäÿð”
àäû èëÿ ýþíäÿðèëìèøäè. Ùå÷ íÿ ôèêèðëÿøìÿäÿí îíëàðû Ùåëåíèí
÷àìàäàíûíà ãîéäóì. Ïàðèñäÿí àëäûüûìûç àõøàì ïàëòàðûíû
äà òàïûá îíëàðûí öñòöíÿ ñÿðäèì. Ñîíðà ñó ëÿéÿíèíèí éàíûíäà
îòóðóá ÿëëÿðèìè ñóéà ñàëäûì. Éàíäûðûëìûø äûðíàãëàðûì çîã-
ãóëäàìàüà áàøëàäû. Íÿôÿñ àëàíäà ùÿð éåðèì àüðûéûðäû. Éàø
äàìëàðà áàõûá ùå÷ íÿ äöøöíìÿäèì.
653
***
Íÿùàéÿò, Ùåëåíèí àääûì ñÿñëÿðèíè åøèòäèì. Ãÿìëè, ýþçÿë
áèð õÿéàëÿò êèìè ãàïûíûí àðàñûíäà äàéàíäû.
«Íÿ èø ýþðöðñÿí? – Ùå÷ íÿäÿí õÿáÿðè éîõ èäè. – Íÿ îëóá
ñÿíÿ?»
«Ýåòìÿëèéèê, Ùåëåí, – äåäèì. – Åëÿ èíäèúÿ».
«Gåîðã? – Áàøûìû òÿðïÿòäèì. Ãÿðàðà àëìûøäûì êè, ÷îõ
øåéè îíà äåìÿéèì. – Áàøûíà íÿ îéóí à÷ûáëàð?» – ãîðõóëó-
ãîðõóëó ñîðóøóá éàõûíà ýÿëäè.
«Òóòìóøäóëàð. Ãà÷ìûøàì. Àõòàðàúàãëàð».
«Ýåòìÿëèéèê?»
«Åëÿ èíäè».
«Ùàðà?»
«Èñïàíèéàéà».
«Íåúÿ?»
«Íÿ ãÿäÿð áàúàðñàã – ìàøûíëà. Éûüûøà áèëÿðñÿí?»
«Ùÿ», – äåéèá òÿíýèëäÿäè.
«Àüðûéûðñàí?»
Áàøûíû òÿðïÿòäè. Íÿäèð î ãàïûäà äóðàí, äåéÿ ôèêèðëÿøäèì.
Íÿ îëàí øåéäèð? Ìÿíÿ òàì éàä èäè.
«Àìïóëaëàðûí ãàëûá?» – ñîðóøäóì.
«Àç ãàëûá».
«Àëàðûã».
«Áèð äÿãèãÿëèéÿ ÷þëÿ ÷ûõ», – äåäè.
Äÿùëèçäÿ äàéàíäûì. Ãàïûëàð àçúà àðàëàíûðäû. Ëåìóð1
ýþçëö öçëÿð ýþðöíöðäö. ßéèëìèø àüûçëàðëà çàüàð, òàéýþç ïîëè-
ôåìëÿðèí ñèôÿòëÿðè. Ëàõìàí áîçóìòóë óçóí äèçëèêäÿ ÷ÿéèðòêÿ
êèìè ïèëëÿêÿíäÿ òóëëàíà-òóëëàíà ýÿëèá îâúóìà éàðûì øöøÿ
êîíéàê áàñäû. «Ëàçûìûíûç îëàð, – ïû÷ûëäàäû. – Éàøàñûí ùÿì-
ðÿéëèê!»
Êîíéàêäàí éåðèíäÿúÿ èðè áèð ãóðòóì àëäûì. «Ïóëóì âàð,
– äåäèì. – Áóéóðóí! Áèð äÿíÿ äÿ äîëó øöøÿ âåðèí».
Gåîðãóí ïóë êèñÿñèíè ýþòöðìöøäöì âÿ è÷èíäÿ ÷îõëó ïóë
âàðäû. Éàëíûç áèðúÿ àíëûüûíà îíó òóëëàìàüû ôèêèðëÿøìèøäèì.
Úèáèíäÿí îíóí þçöíöí, ìÿíèì âÿ Ùåëåíèí ïàñïîðòëàðûíû äà
òàïìûøäûì.
Gåîðãóí ïàëòàðëàðûíûí è÷èíÿ äàø ãîéóá äöéöíëÿäèì âÿ
ëèìàíà àòäûì. Ïàñïîðòóíó úèá ôÿíÿðèíèí èøûüûíäà äèããÿòëÿ
654 íÿçÿðäÿí êå÷èðèá Ãðåãîðèóñóí éàíûíà ýåòäèì, éóõóäàí
îéàòäûì. Õàùèø åòäèì êè, Gåîðãóí øÿêëèíè ìÿíèìêè èëÿ äÿéèø-
äèðñèí. ßââÿëúÿ ùÿð âÿúùëÿ áîéóí ãà÷ûðäû. Ìöùàúèð ïàñïîð-
òóíó ñàõòàëàøäûðìàã îíóí ñÿíÿòè èäè, áó èøäÿ þçöíö Àëëàù
ñàéûðäû âÿ áó ìóðäàðëûüûí ýöíàùûíû äà îíóí öñòöíÿ àòûðäû,
ëàêèí éöêñÿê ýåñòàïî ìÿìóðóíóí ïàñïîðòóíóí öçöíö
èíäèéÿ ãÿäÿð ùå÷ ýþðìÿìèøäè äÿ. Áàøà ñàëäûì êè, èøèíè ðÿñ-
ñàìëàð êèìè þç èìçàñû èëÿ áÿçÿìÿéÿ ëöçöì éîõäóð. Ýÿëÿúÿê-
äÿ áóíóí úàâàáäåùè ìÿí îëàúàüaì âÿ ùå÷ êèì îíäàí
õÿáÿð òóòìàéàúàã.
«Áÿñ èøýÿíúÿ âåðñÿëÿð?»
ßëèìè ýþñòÿðèá ñèôÿòèìÿ èøàðÿ åòäèì. «Áèð ñààòà éîëà ÷ûõû-
ðàì, – äåäèì. – Áó ñèð-ñèôÿòëÿ ìöùàúèð êèìè ùå÷ îí êèëî-
ìåòð äÿ ýåäÿ áèëìÿðÿì. Àììà, ýÿðÿê, ñÿðùÿäè êå÷ÿì. Áó,
ìÿíèì éåýàíÿ øàíñûìäûð. Áó äà ìÿíèì ïàñïîðòóì. Ïàñ-
ïîðòäàêû øÿêëèí öçöíö ÷ûõàðûá ñóðÿòè ýåñòàïî ïàñïîðòóíäàêû
øÿêèëëÿ äÿéèøäèðèí. Íÿ ãÿäÿð åëÿéèð? Ïóëóì âàð». Ãðåãîðèóñ
ðàçûëàøäû.
Ëàõìàí èêèíúè êîíéàê øöøÿñèíè äÿ ýÿòèðäè. Ïóëóíó âåðèá
îòàüà ãàéûòäûì. Ùåëåí äîëàá÷àíûí éàíûíäàéäû. Ìÿêòóáëàðûí
îëäóüó ñèéèðìÿ à÷ûã èäè. ×ÿêìÿúÿíè áàüëàéûá äöç éàíûìà
ýÿëäè.
1
Lemur – Ìàäàãàñêàð àäàñûíäà âÿ Àôðèêàäà éàøàéàí ïèøèê
áþéöêëöéöíäÿ ìåéìóí; ìèô, ðóù, êàáóñ.
E
«Gåîðãóí èøèäèð?» – ñîðóøäó.
«Èò õûëû èäè», – úàâàá âåðäèì. R
«Ëÿíÿò îíóí úÿìäÿéèíÿ ýÿëñèí!» – äåéèá ïÿíúÿðÿéÿ

éàõûíëàøäû. Ïèøèê äàëà òóëëàíäû. Ùåëåí ïÿíúÿðÿíèí ëàéëàðûíû
à÷äû. – «Ëÿíÿò ýÿëñèí úÿìäÿéèíÿ!» – åëÿ ÷ûëüûí ñÿñëÿ âÿ
ÿìèíëèêëÿ òÿêðàðëàäû êè, åëÿ áèë, ìèñòèê áèð ðèòóàëäà îíà îâñóí
ñþéëÿéèðäè. «Þìðö áîéó ëÿíÿòëè éàøàñûí, ùÿìèøÿëèê...»
Äöéöíëÿíìèø éóìðóãëàðûíäàí òóòóá îíó ïÿíúÿðÿäÿí
àðàëàäûì.
«Áóðàäàí ýåòìÿëèéèê», – äåäèì.
Ïèëëÿêÿíëÿ àøàüû åíäèê. Áöòöí ãàïûëàðäàí áèçè áàõûøëàð
éîëà ñàëûðäû. Áîçóìòóë áèð ãîë ñèëêÿëÿíäè.
«Øâàðñ! Áåë ÷àíòàñû ýþòóðìÿéèí. Æàíäàðìëàð áåë ÷àí-
òàñûíà èëèøèðëÿð. Ìÿíäÿ ñöíè äÿðèäÿí óúóç ÷àìàäàí âàð,
áàáàòäûð».
«Ìèííÿòäàðàì, – úàâàá âåðäèì. – Èíäè ìÿíÿ ÷àìàäàí
éîõ, áÿõò ëàçûìäûð». 655
«Ùàìûìûç óüóð äèëÿéèðèê!»
Ùåëåí ãàáàãäà ýåòìèøäè. Èñëàíûá úöúÿéÿ äþíìöø ôàùè-
øÿíèí ãàïûíûí àüçûíäà îíà åâäÿ îòóðìàñûíû ìÿñëÿùÿò âåð-
äèéèíè åøèòäèì; éàüûø èøëÿðè êîðëàéûáìûø. Éàõøûäûð, äåéÿ ôèêèð-
ëÿøäèì: áîø êö÷ÿëÿð èøèìèçÿ éàðàéàúàã. Ìàøûíû ýþðÿíäÿ
Ùåëåí äóðóõäó.
«Îüóðëàìûñàí?» – ñîðóøäó.
«Íÿ ãÿäÿð áàúàðñàã, áóíóíëà ýåäÿñèéèê. Ìèí».
Ùàâà ùÿëÿ äÿ ãàðàíëûã èäè. Øûäûðüû éàüûø þí àéíàäàí
öçöàøàüû àõûðäû. Ìàøûíûí öçÿíýèñèíäÿ ãàí ãàëìûø îëñàéäû,
éóéóá àïàðàúàãäû. Ãðåãîðèóñóí åâèíäÿí õåéëè àðàëû ñàõëà-
äûì.
«Îðàäà ýöíëöéöí àëòûíäà äóð», – äåéèá áàëûã÷û äöêàíû-
íûí øöøÿ ýöíëöéöíö ýþñòÿðäèì.
«Ìàøûíäà ãàëà áèëìÿðÿì?»
«Éîõ. Ýÿëÿí îëñà þçöíö åëÿ ýþñòÿðÿðñÿí êè, ýóéà, ìöø-
òÿðè ýþçëÿéèðñÿí. Èíäèúÿ ãàéûäûðàì».
Ãðåãîðèóñ èøèíè áèòèðìèøäè. Ãîðõóñóíóí éåðèíè èíäè ñÿíÿò-
êàð ãöðóðó òóòìóøäó. «×ÿòèíëèéè éàðàäàí ìóíäèð îëäó, – äåäè.
– Àõû ñèçèí ÿéíèíèçäÿ ñèâèë êîñòéóì âàð. Ñàäÿúÿ îëàðàã, îíóí
áàøûíû êÿñèá ýþòöðäöì». Gåîðãóí øÿêëèíè ÷ûõàðûá áàøûíû
áîénuãàðûøûã êÿñìèø, ìóíäèðè ìÿíèì øÿêëèìèí öñòöíÿ
ãîéìóø âÿ ìîíòàæ åòäèéèíè ÷ÿêìèøäè. «Îáåðøòóðìáàííôöðåð
Øâàðñ», – ôÿõðëÿ äèëëÿíäè. Ñóðÿòè àðòûã ãóðóäóá éàïûøäûðìûøäû

äà. «Ìþùöð àñàí áàøà ýÿëìÿäè. Äèããÿòëÿ éîõëàñàëàð, áàò-
ìûñûíûç, ëàï þçö îëñà áåëÿ. Áó äà ñèçèí êîðëàíìàìûø êþùíÿ
ïàñïîðòóíóç».
Ùÿð èêè ïàñïîðòó âÿ Gåîðãóí øÿêëèíèí ãàëàíûíû ýåðè ãàé-
òàðäû. Ïèëëÿêÿíëÿ åíÿíäÿ øÿêëè õûðäà-õûðäà úûðäûì âÿ áàéûðäàêû
àðõûí ñóéóíà òóëëàäûì.
Ùåëåí ýþçëÿéèðäè. Ìàøûíû ÿââÿëúÿäÿí éîõëàìûøäûì. Áàê
àüçûíàúàí äîëó èäè. Èøèìèç äöç ýÿòèðñÿéäè, áó áåíçèíëÿ ñÿð-
ùÿäè êå÷ÿ áèëÿðäèê. Áÿõòèì àéàã öñòöíäÿéìèø – þí òàõ÷àäà
èêè äÿôÿ èñòèôàäÿ îëóíìóø ñÿðùÿäè êå÷ìÿ èúàçÿñè âàðäû. Ãÿðà-
ðà àëäûì êè, ñÿðùÿäè ìàøûí áèð äÿôÿ êå÷äèéè éåðäÿí êå÷ìÿ-
éèì. Îðàäà ùÿì÷èíèí Ìèøåëèí áåíçèí ôèðìàñûíûí áóðàõäûüû
õÿðèòÿ, áèð úöò ÿëúÿê âÿ àâòîìîáèëëÿð ö÷öí Àâðîïà àòëàñû âàðäû.
Éàüûø àðà âåðìèðäè. iøûqëàøìàüà õåéëè âàðäû âÿ áèç
Ïåðïèíàí èñòèãàìÿòèíäÿ ýåäèðäèê. Èøûãëàøàíà ãÿäÿð áàø éîë-
656 äà ãàëìàã èñòÿéèðäèì.
«Áÿëêÿ, ìÿí ñöðöì? – áèð àçäàí Ùåëåí ñîðóøäó. – Ñÿíèí
ÿëëÿðèí!»
«Áàúàðàðñàí? Éàòìàìûñàí àõû».
«Ñÿí äÿ».
Îíà áàõäûì. Ýöìðàù âÿ ñàêèò ýþðöíöðäö. Áó, ìÿíÿ
÷àòìàäû.
«Áèð ãóðòóì êîíéàê èñòÿéèðñÿí?»
«Éîõ. Ñÿùÿð ãÿùâÿñèíè è÷ÿíÿ ãÿäÿð ìàøûí ñöðÿúÿyÿì».
«Ëàõìàí ìÿíÿ áèð øöøÿ äÿ êîíéàê âåðèá».
Îíó ïàëòîíóí úèáèíäÿí ÷ûõàðòäûì. Ùåëåí áàøûíû áóëàäû,
ýöëöìñÿäè.
«Ñîíðà, – ùÿçèí ñÿñëÿ äèëëÿíäè. – ×àëûø, éàòàñàí. Äÿéèøÿ-
äÿéèøÿ ñöðÿúÿéèê».
Ùåëåí ìàøûíû ìÿíäÿí éàõøû ñöðöðäö. Áèð àçäàí êè÷èê,
ìîíîòîí ìàùíûëàð îõóìàüà áàøëàäû. ßñÿáëÿðèì òàìàì
ýÿðèëìèøäè, èíäè ìàøûíûí óüóëòóñó èëÿ Ùåëåíèí çöìçöìÿñè
ìÿíÿ ëàéëàé ÷àëûðäû. Áèëèðäèì êè, éàòìàëûéàì, àììà ùÿð äÿôÿ
äèêñèíèá ãàëõûðäûì. Áîçóìòóë òÿáèÿò éàíûìûçäàí øöòöéöá
êå÷èðäè, àììà ãàðàíëûã òÿëèìàòëàðûíà ìÿùÿë ãîéìàéûá óçàã-
âóðàí ôàðàëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿñè îëäóã.
«Îíó þëäöðäöí?» – ãÿôèëäÿí ñîðóøäó.
«Ùÿ».
«Ìÿúáóð îëäóí?»
E
«Ùÿ».
Éîëóìóçà äàâàì åòäèê. Éîëà áàõûá ÷îõ øåéè áåéíèìäÿí R
êå÷èðèðäèì, ñîíðà áèðäÿí-áèðÿ äàø êèìè äöøäöì. Àéûëàíäà

éàüûø êÿñìèøäè. Ñàáàù à÷ûëìûøäû âÿ ìàøûí óüóëäàéûðäû. Ùåëåíè
ñöêàíûí àðõàñûíäà ýþðÿíäÿ ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, éóõó ýþðöðÿì.
«Äåäèêëÿðèì äîüðó äåéèë», – äåäèì.
«Áèëèðÿì», – úàâàá âåðäè.
«Áàøãàñû èäè», – äåäèì.
«Áèëèðÿì». – Öçöìÿ áàõìûðäû.
ÕÂÛÛÛ
«Ñÿðùÿäèí éàõûíëûüûíäàêû ÿí áþéöê éàøàéûø ìÿíòÿãÿ-
ñèíäÿ Ùåëåíÿ Èñïàíèéà âèçàñû àëìàã èñòÿéèðäèì. Êîíñóëëóüóí
ãàðøûñûíäàêû úàìààòû éàðûá êå÷ìÿê ÷ÿòèí îëàúàãäû. Ýÿðÿê
ðèñê åäÿéäèì, ÷öíêè ìàøûíû àõòàðà áèëÿðäèëÿð; àéðû èìêàí éîõ 657
èäè. Gåîðãóí ïàñïîðòóíäà âèçà âàðäû.
Ìàøûíû àñòà-àñòà ãàáàüà ñöðäöì. Àëìàí íþìðÿñèíè
ýþðÿíäÿ úàìààò ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäè. Àðàëàíäûëàð. Ìöùàúèðëÿðèí
áèð ùèññÿñè ãà÷ìàüà öç ãîéäó. Ìàøûí íèôðÿò õèéàáàíûíûí è÷è
èëÿ ýèðèø ãàïûñûíà éàõûíëàøäû. Æàíäàðì ùÿðáè ñàëàì âåðäè.
Áåëÿ øåé ÷îõäàíäûð ìÿíÿ öç âåðìÿìèøäè. Åòèíàñûç-åòèíàñûç
ñàëàì âåðèá êîíñóëëóüà ýèðäèì. Æàíäàðì ìÿíÿ éåð ýþñòÿð-
äè. «Ùþðìÿò ãàçàíìàã ö÷öí ýÿðÿê úàíè îëàñàíìûø», – äåéÿ
àúû-àúû äöøöíäöì.
Ïàñïîðòóìó òÿãäèì åäÿí êèìè âèçàíû àëäûì. Êîíñóëóí
ìöàâèíè öçöìÿ áàõäû. ßëëÿðèìè ýþðÿ áèëìÿäè. Ìàøûíäàêû
ÿëúÿêëÿðè ÿëèìÿ ýåéìèøäèì.
«Ìöùàðèáÿíèí íèøàíÿñè, ÿëáÿéàõà äþéöø», – äåäèì.
Àíëàøûãëû øÿêèëäÿ áàøûíû òÿðïÿòäè. «Áèçèì äÿ äþéöø èëëÿðè-
ìèç îëóá. Ùàéë Ùèòëåð! Î äà áèçèì Êàóäèëëî1 êèìè áþéöê
àäàìäûð».
Áàéûðà ÷ûõäûì. Ìàøûíûí ÿòðàôû òàìàì áîøàëìûøäû. Àðõà
îòóðàúàãäà ãîðõóäàí áöçöøìöø, òÿãðèáÿí îí èêè éàøûíäà
áèð îüëàí îòóðìóøäó. Êöíúÿ ñûüûíìûøäû, ýþçëÿðèíäÿí âÿ
àüçûíû òóòàí ÿëëÿðèíäÿí áàøãà ùå÷ íÿ ýþðöíìöðäö.
«Îíó äà ýþòöðìÿëèéèê», – Ùåëåí äåäè.
«Íèéÿ?»
1
Kaudillo – Ôðàíêîíóí òèòóëó
«Ñÿíÿäèíèí âàõòû èêè ýöíäÿí ñîíðà áèòèð. Òóòñàëàð, Àëìà-

íèéàéà ýþíäÿðÿúÿêëÿð».
Êþéíÿéèí àëòûíäàí êöðÿéèìè òÿð áàñäû. Ùåëåí ìÿíÿ áàõ-
äû. ×îõ àðõàéûí èäè.
«Áèðèíèí ùÿéàòûíà ñîí ãîéìóøóã, – èíýèëèñúÿ äåäè, – áèðèíè
äÿ õèëàñ åòìÿëèéèê».
«Ñÿíÿäèí âàð?» – îüëàíäàí ñîðóøäóì.
Ãàëìà èúàçÿñèíè äèíìÿäÿí ìÿíÿ äîüðó óçàòäû. Îíó
ýþòöðöá êîíñóëëóüà ãàéûòäûì. Îðà ýåòìÿê ìÿíÿ ÷îõ àüûð
ýÿëäè. Áàéûðäàêû ìàøûí, ñàíêè, éöç ñÿñýöúëÿíäèðèúè èëÿ ñèððèíè
àëÿìÿ ôàø åäèðäè. Òàì áèýàíÿëèêëÿ êàòèáÿ áèëäèðäèì êè, áèð
âèçàéà äà åùòèéàúûì âàð – õèäìÿòè, ñÿðùÿäèí î öçöíäÿ øÿõ-
ñèééÿòè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ö÷öí. Ñÿíÿäè ýþðÿíäÿ äóðóõäó,
ñîíðà ýöëöìñÿéèá ýþç âóðäó âÿ âèçàíû âåðäè.
Ìàøûíà ìèíäèì. Úàìààòûí ìöíàñèáÿòè äàùà éàüûñàë
îëìóøäó. Éÿãèí, ôèêèðëÿøèðäèëÿð êè, óøàüû äöøÿðýÿéÿ àïàðàúàüaì.
658 Øÿùÿðäÿí ÷ûõäûì âÿ öìèä åäèðäèì êè, áÿõòèì ùÿëÿ éàò-
ìàéûá. Ñöêàí ùÿð àí ÿëèìäÿ îä òóòóá éàíûðäû. Ãîðõóðäóì
êè, îíó ÿëèìäÿí áóðàõàúàüaì, àììà ñîíðà íÿ îëàúàüûíû
áèëìèðäèì. Ùåëåí áó ùàâàäà äàüëàðûí ïàë÷ûãëû éîëó èëÿ äþí-
ýÿëÿðäÿ ñöðÿ áèëìÿçäè; ÷îõ çÿèô èäè âÿ ìàøûíûí èòèðèëìÿñè äöø-
ìÿíëÿðèìèçèí ìèñòèê nÿzarÿtindÿn áèçè ìÿùðóì åäÿðäè. Ùå÷
áèðèìèçèí Ôðàíñàäàí ÷ûõìàã èúàçÿìèç éîõ èäè. Ïèéàäà ýåò-
ìÿê áàùàëû ìàøûíäà ýåòìÿêäÿí ÷îõ ôÿðãëèéäè.
Ýåäèðäèê. Ãÿðèáÿ áèð ýöí èäè. Èíäè èëÿ êå÷ìèø èêè ó÷óðóìà
éóâàðëàíàíà áÿíçÿéèðäè âÿ áèç áóëóäëàð àñûëìûø óúà òÿáèÿòèí
ãîéíóíäà äàð áèð úûüûðëà êàíàò éîëóí êàáèíÿñèíäÿêè êèìè
èðÿëèëÿéèðäèê. Ìöãàéèñÿíè äàâàì åòäèðñÿéäèì, íþâáÿòè îõøàð-
ëûã òóøëà ÷ÿêèëìèø ×èí ðÿñìëÿðèíäÿí áèðè îëàðäû êè, ùÿìèí
øÿêèëëÿðäÿ äÿ ñÿééàùëàð ýÿäèêëÿðäÿí êå÷èá äóìàíû éàðà-éàðà
øÿëàëÿëÿðäÿí àäëàéûðäûëàð. Îüëàí ìàøûíûí àðõàñûíäà áöçöøöá
ãûìûëäàíìûðäû. Î, ùÿéàòûíäà ùàìûéà èíàìñûç îëìàãäàí áàø-
ãà ùå÷ íÿ þéðÿíìÿìèøäè. Áàøãà øåéè ùå÷ àüëûíà äà ýÿòèð-
ìèðäè. Ö÷öíúö Ðåéõèí ìÿäÿíèééÿò úàð÷ûëàðû áàáàñûíûí êÿë-
ëÿñèíè ïàðòëàäàíäà îíóí ö÷ éàøû âàðìûø, àòàñûíû àñàíäà éåä-
äè, àíàñûíû ãàçäà áîüàíäà èñÿ äîããóç éàøû îëóá – ÿñë èéèð-
ìèíúè ÿñð óøàüû! Íåúÿ îëóáñà, êîíñëàýåðäÿí ãà÷à áèëèá, ñÿð-
ùÿäëÿð öçÿðèíäÿí òÿê-òÿíùà þç éîëóíà áàøëàéûá. Òóòñàéäûëàð,
ôÿðàðè êèìè êîíñëàýåðÿ ýþíäÿðèá àñàúàãäûëàð. Èíäè äÿ Ëèññà-
áîíà ýåòìÿê èñòÿéèðäè; äàéûñû îðàäà ñààòñàç îëìàëûéìûø,
E
áóíó îíà ãàç êàìåðàñûíà ýþíäÿðèëìÿçäÿí ãàáàã àíàñû
äåéèáìèø, óøàüà õåéèð-äóà âÿ ìÿñëÿùÿò âåðèáìèø. R

***
Ùÿð øåé éàõøû àëûíäû. Ôðàíñà ñÿðùÿäèíäÿ ÷ûõûø èúàçÿñèíè
ñîðóøàí îëìàäû. Éàëíûç ïàñïîðòóìó âÿ ìàøûíûí ñÿíÿäëÿðèíè
þòÿðè ýþñòÿðäèì. Æàíäàðìëàð ùÿðáè ñàëàì âåðäèëÿð, øëàãáàóì
ãàëõäû âÿ Ôðàíñàíû òÿðê åòäèê. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà
Èñïàíèéàíûí ýþìðöê ìÿìóðëàðû ùåéðàíëûãëà ìàøûíà áàõûá
ñîðóøäóëàð êè, ñààòäà íå÷ÿ êèëîìåòð ãÿò åäÿ áèëèð. Áÿçè ìÿëó-
ìàòëàðû âåðäèì âÿ îíëàð þç ìàøûíëàðû Ùèñïàíî-Ñóèñà èëÿ
þéöíìÿéÿ áàøëàäûëàð. Äåäèì êè, î ìàøûíäàí ìÿíèì äÿ
îëóá âÿ ðàäèàòîðóí öñòöíäÿêè ó÷àí äóðíà åìáëåìèíè òÿñâèð
åòäèì. Ìàò ãàëäûëàð. Ñîðóøäóì êè, ùàðàäà éàíàúàã äîëäóðà
áèëÿðÿì. Äåäèëÿð êè, Èñïàíèéàíûí äîñòëàðû ö÷öí õöñóñè áåíçèí
ôîíäó âàð. Öñòöìäÿ ïóë éîõ èäè. Ôðàíêûìû äÿéèøäèðäèëÿð. Ñÿìè- 659
ìè ðÿñìèëèêëÿ õóäàùàôèzëÿøäèê.
Àðõàéà ñþéêÿíäèì. Äàùà íÿ äàü ó÷óðóìó, íÿ äÿ
äóìàí âàðäû. Éàä áèð þëêÿ ýþçëÿðèìèç þíöíäÿ óçàíûá ýåäèð-
äè, Àâðîïàäàí òàìàì ôÿðãëè áèð þëêÿ. Ùÿëÿ úàíûìûçû ãóðòàð-
ìàìûøäûã, ëàêèí Ôðàíñà èëÿ áó þëêÿ àðàñûíäà äÿðèí áèð ó÷ó-
ðóì âàðäû. Éîëëàð, óëàãëàð, èíñàíëàð, ëèáàñëàð, ñÿðò, äàøëû òÿáèÿò
ýþçöìäÿí éàéûíìàäû – Àôðèêàéà äöøìöøäöê. ßñë Ãÿðá
áóðà èäè, Ïèðåíåé äàüëàðûíäàí áó öçäÿ áóíó àéäûí ùèññ åäèð-
äèì. Ñîíðà ýþðäöì Ùåëåí àüëàéûð.
«Àõûð êè, èñòÿäèéèí éåðÿ ÷àòäûí», – ïû÷ûëòû èëÿ äèëëÿíäè.
Íÿéè íÿçÿðäÿ òóòäóüóíó áèëìÿäèì. Èøëÿðèí áåëÿ àñàí
áàøà ýÿëÿúÿéèíÿ èíàìñûçëûüûì ùÿëÿ úàíûìäàí ÷ûõìàìûøäû.
Ýþñòÿðèëÿí åùòèðàìëàðû, âåðèëÿí ñàëàìëàðû, öçëÿðäÿêè òÿáÿñ-
ñöìëÿðè äöøöíöðäöì, èëëÿðäÿí áÿðè èëê äÿôÿ îëàðàã éåíèäÿí
áåëÿ øåéëÿðÿ ðàñò ýÿëìèøäèì âÿ ìÿíèìëÿ èíñàí êèìè äàâðàí-
ìàëàðû ö÷öí ýÿðÿê àäàì þëäöðÿéìèøÿì.
«Íèéÿ àüëàéûðñàí? – ñîðóøäóì. – Ùÿëÿ õèëàñ îëìàìûøûã.
Èñïàíèéà ýåñòàïî÷óëàðëà äîëóäóð. Áàúàðäûãúà þëêÿäÿí òåç
÷ûõìàëûéûã».
Áàëàúà áèð éàøàéûø ìÿíòÿãÿñèíäÿ ýåúÿëÿäèê. Ìàøûíû
ùàðàäàñà ãîéóá éîëóí qàëanûíû ãàòàðëà ýåòìÿê èñòÿäèì. Àììà
åòìÿäèì. Èñïàíèéà ãîðõóëó èäè, áóðàíû mömkön qÿdÿr òåç
òÿðê åòìÿê èñòÿéèðäèì. Àâòîìîáèë ìöÿééÿí ìÿíàäà ìöÿììàëû
òàëèñìàíà ÷åâðèëìèøäè; îíóí òåõíèêè ìöêÿììÿëëèéè ùÿòòà

ìÿíäÿ éàðàòäûüû ãîðõóíó äà ñûõûøäûðûá ÷ûõàðûðäû. Î, ìÿíÿ
÷îõ ëàçûì èäè, äàùà Gåîðãó äà óíóòìóøäóì. Ùÿäÿ êèìè
î, óçóí ìöääÿò áàøûìûí öñòöíäÿ ôûðëàíìûøäû, èíäè èñÿ ÷ÿêèëèá
ýåòìèøäè âÿ ìÿí éàëíûç áèðúÿ øåéè, áÿäõàùûìû äöøöíöðäöì.
Î éàøàéûðäû âÿ òåëåôîíëà áèçè òóòäóðìàüà ÷àëûøà áèëÿðäè. Ãÿòëÿ
ýþðÿ øöáùÿëè øÿõñè ùÿð þëêÿ òÿùâèë âåðèð. Áóíóí þçöíöìöäà-
ôèÿ îëäóüóíó ìÿí ùàäèñÿ áàø âåðÿí þëêÿäÿ ñöáóòà éåòèðìÿëè
èäèì.
***
Ïîðòóãàëèéà ñÿðùÿäèíÿ åðòÿñè ýåúÿ ýåú ÷àòäûì. Âèçàëàðû
÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿäÿí éîëöñòö àëìûøäûì. Ñÿðùÿääÿ Ùåëåíè èøëÿ-
éÿí ìîòîðëà ìàøûíäà ãîéäóì. Øöáùÿëè áèð øåé áàø âåðñÿé-
äè, ìàøûíû ìÿíÿ òÿðÿô ñöðìÿëèéäè, ìÿí äÿ ìàøûíà òóëëàíûá
660 þçöìöçö Ïîðòóãàëèéà ýþìðöê ïîñòóíà âåðìÿëèéäèê. ×îõ äà
ãîðõóëó îëìàìàëûéäû; áàëàúà áèð ïîñò èäè, ìÿìóðëàð ãàðàí-
ëûãäà àòÿø à÷ûá áèçè âóðàíà ãÿäÿð àðàäàí ÷ûõàðäûã. Ñîíðà
Ïîðòóãàëèéàäà íÿëÿð îëàúàüû èñÿ àéðû ìÿñÿëÿ èäè.
Ùÿð øåé éàõøû þòöøäö. Êöëÿêëè ãàðàíëûãäà ìóíäèðëè ìÿìóð-
ëàð Ãîéyàíûí ðÿñìèíäÿêè ôèãóðëàðà áÿíçÿéèðäèlÿr. Ùÿðáè
ñàëàì âåðäèëÿð vÿ áèç Ïîðòóãàëèéà ïîñòóíà éàõûíëàøäûã, áóðà-
äà äà áèçè åéíè øÿêèëäÿ ãàðøûëàéûá éîëà ñàëäûëàð. Àâòîìîáèë
éåðèíäÿí éåíèúÿ òÿðïÿíìèøäè êè, ýþìðöê÷öëÿðäÿí áèðè àðõà-
ìûçúà ãà÷à-ãà÷à ãûøãûðäû êè, ñàõëàéàã. Àíè îëàðàã äöøöíöá
ìàøûíû ñàõëàäûì; ñàõëàìàñàéäûì, íþâáÿòè ïîñòäà ãàáàüû-
ìûçû êÿñÿúÿêäèëÿð. Äóðóá ýþçëÿäèì. Íÿôÿñèìèç ýöúëÿ ýåäèá-
ýÿëèðäè. Ìÿìóð ìàøûíà ÷àòäû.
«Ñÿðùÿäè êå÷ìÿê ö÷öí èúàçÿ êàüûçûíûç, – äåäè. – Óíóäóá
îðàäà ãîéìóñóíóç. Áóíñóç ñÿðùÿäè ýåðè íåúÿ êå÷ìÿê
èñòÿéèðäèíèç?»
«×îõ-÷îõ òÿøÿêêöðëÿð!»
Àðõàäàêû îüëàí íÿôÿñèíè áóðàõäû. Ìÿí þçöì áèð àíëûüà,
ñàíêè, ÷ÿêèñèçëèéÿ äöøäöì, åëÿ éöíýöëëÿøìèøäèì êè!
«Àðòûã Ïîðòóãàëèéàäàñàí», – îüëàíà äåäèì. ßëëÿðèíè àñòà-
àñòà àüçûíäàí ýþòöðöá èëê äÿôÿ àðõàéà ñþéêÿíäè. Áöòöí éîëó
àøàüû ÿéèëèá îòóðìóøäó.
Éàíûìûçäàí êÿíäëÿð ó÷óá ýåäèðäè. Èòëÿð ùöðöøöðäö. Åðêÿí
ñÿùÿðäÿ äÿìèð÷è êþðöéö êþçÿðèðäè, äÿìèð÷è äÿ àò íàëëàéûðäû.
E
Éàüûø éàüìûðäû. Èëëÿðëÿ ùÿñðÿòèíè ÷ÿêäèéèì àçàäëûã äóéüóñóíó
ýþçëÿéèðäèì, ôÿãÿò î ýÿëèá-÷ûõìàã áèëìèðäè. Ùåëåí ñÿññèçúÿ R
éàíûìäà îòóðìóøäó. Ñåâèíìÿê èñòÿéèðäèì, ëàêèí è÷èìäÿ áèð

áîøëóã âàðäû.
***
Ëèññàáîíäà Ìàðñåëäÿêè Àìåðèêà êîíñóëëóüóíà çÿíý
åòäèì. Gåîðãóí ýÿëäèéè àíà ãÿäÿð ùÿð øåéè äàíûøäûì. Òåëå-
ôîíëà äàíûøäûüûì àäàì äåäè êè, îíäà òÿùëöêÿäÿí óçàüàì.
Îíäàí ãîïàðà áèëäèéèì î îëäó êè, âèçà âåðèëÿúÿéè òÿãäèðäÿ îíó
Ëèññàáîíäàêû êîíñóëëóüà ýþíäÿðÿúÿéèíÿ áîéóí îëäó.
Áèçè õåéëè ìöääÿò äàðäàí ãóðòàðàí àâòîìîáèëäÿí éàõà
ãóðòàðìàëûéäûã. «Ñàò ýåòñèí», – Ùåëåí äåäè.
«Áÿëêÿ, ùàðàäàñà äûüûðëàéûì äÿíèçèí è÷èíÿ?»
«Áó, ùå÷ íÿéè äÿéèøìÿç. Ñÿíÿ ïóë ëàçûìäûð. Ñàò ýåòñèí».
Ùàãëû èäè. Ñàòìàã ÷ÿòèí îëìàäû. Àëàí àäàì äåäè êè, 661
ýþìðöéÿ ïóë âåðèá ðÿíýèíè ãàðàéà äÿéèøäèðÿúÿê. Àëâåð÷è èäè.
Ìàøûíû Gåîðãóí àäû èëÿ îíà ñàòäûì. Áèð ùÿôòÿ ñîíðà îíó
Ïîðòóãàëèéà íþìðÿñè èëÿ ýþðäöì. Ëèññàáîíäà îíóí òàéëàðûí-
äàí ÷îõ èäè. Îíó éàëíûç ñîë öçÿíýèäÿêè õûðäà áàòûüûíäàí òàíû-
äûì. Gåîðãóí ïàñïîðòóíó éàíäûðäûì». Ñààòûíà áàõäû. «Ýåðèñè
éöíýöë ýåäÿúÿê. Ùÿôòÿäÿ áèð äÿôÿ êîíñóëëóüà ýåäèðäèì. Áèð
ìöääÿò ìåùìàíõàíàäà éàøàäûã. Ìàøûíûí ïóëóíäàí áèð àç
âàðûìäû âÿ îíó ìåùìàíõàíàéà õÿðúëÿéèðäèì. Èñòÿéèðäèì êè,
Ùåëåí èíäè mömkön qÿdÿr äàùà òÿìòÿðàãëû éàøàñûí. Îíà
äÿðìàí àëìàüà êþìÿê åäÿí áèð ùÿêèì òàïäûã. Ùÿòòà îíóíëà
êàçèíîéà äà ýåòäèì. Áóíóí ö÷öí êèðàéÿäÿí þçöìÿ áèð
ñìîêèíã äÿ ýþòöðäöì. Ùåëåíèí Ïàðèñäÿí àëäûüûìûç àõøàì
ïàëòàðû ùÿëÿ äóðóðäó. Áóíà áèð úöò äÿ ãûçûëû àéàããàáû àëäûì.
ßââÿëêèíè Ìàðñåëäÿ óíóòìóøäóì. Êàçèíîíó òàíûéûðñûnûç?»
«Òÿÿññöô êè, ùÿ, – äåäèì. – Äöíÿí àõøàì îðàäàéäûì.
Ñÿùâÿí».
«Èñòÿéèðäèì êè, êàçèíîäà îéíàñûí, – ñþçöíÿ äàâàì
åòäè. – Óäóðäó. Ìöÿììà ùÿëÿ äÿ äàâàì åäèðäè. Äöéìÿ-
ëÿðè íåúÿ ýÿëäè àòûðäû âÿ îíóí íþìðÿëÿðè ÷ûõûðäû. Ñîí äþâðöí
ýåð÷ÿêëèêëÿ ùå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõ èäè. Ñàíêè, ãÿñðäÿêè çàìàí
ýåðè ãàéûòìûøäû. Þçöìöçö î éåðÿ ãîéìóðäóã; àíúàã ìÿí
èëê äÿôÿ ùèññ åòäèì êè, î, áöòöíëöêëÿ ìÿíèìêèäèð, áàõìà-
éàðàã ki ýöíö-ýöíäÿí ìÿíäÿí ãà÷ûá éîðóëìàã áèëìÿéÿí
ìÿøóãóíóí – þëöìöí àüóøóíà àòûëûðäû. Ùÿëÿëèê òÿñëèì

îëìàìûøäû, ëàêèí ìöáàðèçÿ äÿ àïàðìûðäû. ßçàáëû, ÷îõ ÿçàáëû
ýåúÿëÿðèìèç âàðäû, ùÿìèí ýåúÿëÿðäÿ îíóí ýþç éàøû ãóðó-
ìóðäó; ëàêèí àõûðäà øèðèíëèéèí, ÿëàúñûçëûüûí, ìöäðèêëèê âÿ
ìÿùÿááÿòèí áÿäÿí ìÿùäóäèééÿòëÿðè îëìàäàí èíòåíñèâëÿø-
äèéè ìèñòèê àíëàð àç ãàëà òÿçÿäÿí áàøëàéûðäû âÿ ìÿíÿ åëÿ
ÿçÿìÿòëè ýþðöíöðäö êè, òÿðïÿíìÿéÿ áåëÿ öðÿê åëÿìèðäèì.
«Ñåâýèëèì, – áèð äÿôÿ ýåúÿ ìÿíÿ ìöðàúèÿò åòäè âÿ áó,
éåýàíÿ ùàë èäè êè, î áàðÿäÿ äàíûøûðäû, – ýþçëÿäèéèí Þyölmöø
Òîðïàüû áèð éåðäÿ ýþðÿ áèëìÿéÿúÿéèê».
Ýöíîðòàäàí ñîíðà îíó ùÿêèìÿ àïàðäûì. Èíäè áèðäÿí-
áèðÿ èíñàíûí äóéà áèëäèéè áèùóø öñéàíêàðëûüû èëäûðûì çÿðáÿñè
êèìè ùèññ åòäèì, î èíñàí êè ñåâäèéèíè ÿëèíäÿ ñàõëàéà áèëìÿ-
äèéèíè äÿðê åäèð. «Ùåëåí, – áîüóã ñÿñëÿ äèëëÿíäèì, – àõûðûìûç
íÿ îëäó?»
Ñóñäó. Ñîíðà áàøûíû òÿðïÿäèá ýöëöìñÿäè. «Áàúàðäûüû-
662 ìûçû åòäèê, – äåäè. – Åëÿ áó äà áÿñäèð».
***
Áèð ýöí êîíñóëëóãäà ìÿíÿ ìöìêöíñöç áèð èøèí áàø òóò-
äóüóíó äåäèëÿð: àäûìûçà èêè âèçà ýÿëèá. Ùÿð úöð éàëâàðûø âÿ
èçòèðàáûí íàèë îëà áèëìÿäèéèíÿ òÿñàäöôè òàíûøëûüûí ñÿðìÿñò
ÿùâàë-ðóùèééÿñè þç òÿñèðèíè ýþñòÿðìèøäè! Ýöëäöì. Áó, èñòåðè-
êà èäè. Ýöëìÿéÿ ãàëñàéäû, áó äöíéàäà áó ýöí ýöëìÿëè øåé
÷îõäóð, èíàíìûðñûnûç?»
«Ýöëöø ùà÷àíñà ýöëöøëöéöíäÿí ãàëûð», – äåäèì.
«Ãÿðèáÿëèéè îíäàäûð êè, áèç ÷îõ âàõò ñîíóíúó ýöí ýöëö-
ðöê, – úàâàá âåðäè. – Êöëÿê òóòìàéàí ëèìàíäàéäûã, ùÿð
ùàëäà, áèçÿ áåëÿ ýÿëèðäè. Àúûëûã ÷ÿêèëèá-ýåòìèøäè, äàùà ýþç
éàøû äà ãàëìàìûøäû âÿ êÿäÿð åëÿ øÿôôàôëàøìûøäû êè, îíó ÷îõ
âàõò èðîíèê-àüðûëû øóõëóãäàí ñå÷ìÿê îëìóðäó. Êè÷èê áèð
ìÿíçèëÿ êþ÷äöê. Àíëàøûëìàç áèð êîðëóãëà ìÿí Àìåðèêàéà
ýåòìÿê ïëàíûìûí àðäûíúà äöøäöì. ×îõäàíäûð ýÿìè éîõ èäè,
àõûðäà áèðè ýÿëäè. Äåãàíûí ñîíóíúó ðÿñìèíè ñàòäûì âÿ áèëåò-
ëÿðè àëäûì. Þçöìö õîøáÿõò ñàéûðäûì. Äöøöíöðäöì êè, õèëàñ
îëäóã. Ùÿð øåéèí àúûüûíà! Ùÿêèìëÿðèí àúûüûíà. Íÿñÿ áèð
ìþúöçÿ îëìàëûéäû àõû!
Éîëà äöøìÿ áèð íå÷ÿ ýöí ýåðè ÷ÿêèëäè. Ñîíðà ñðàüàýöí
ñÿéàùÿò áöðîñóíà áèð äÿ ýåòäèì. Ñÿôÿðè áó ýöíÿ ñàëìûøäûëàð.
E
Áóíó Ùåëåíÿ äåéèá íÿñÿ àëìàüà ÷ûõäûì. Ýåðè ãàéûäàíäà
þëìöøäö. Îòàãäàêû ýöçýöëÿðèí ùàìûñû ñûíäûðûëìûøäû. Àõøàì R
ïàëòàðû úûðûëûá äþøÿìÿéÿ àòûëìûøäû. Ùåëåí ïàëòàðûí éàíûíäà

óçàíìûøäû. ×àðïàéûäà äåéèëäè.
ßââÿë åëÿ áèëäèì ãàðÿò ìÿãñÿäëè ãÿòëäèð. Ñîíðà, ýþðö-
íöð, ýåñòàïîäàí êèìñÿ þëäöðöá; ôÿãÿò î, ìÿíè àõòàðàðäû,
Ùåëåíè éîõ. Éàëíûç ýþðÿíäÿ êè ýöçýöëÿðäÿí âÿ ïàëòàðäàí áàø-
ãà ùå÷ íÿ êîðëàíìàéûá, áàøà äöøäöì. Îíà âåðäèéèì çÿùÿð
éàäûìà äöøäö, äåìèøäè êè, èòèðèá. Îðòàäà äóðóá ýþçöìö äþé-
äöì, ñîíðà ìÿêòóá àõòàðäûì. Éîõ èäè. Ùå÷ íÿ éîõ èäè. Áèð
êÿëìÿ äÿ äåìÿäÿí ýåòìèøäè. Áàøà äöøöðñönöç?»
«Áÿëè», – äåäèì.
«Áóíó áàøà äöøöðñönöç?»
«Áÿëè, – úàâàá âåðäèì. – Íÿ éàçìàëûéäû àõû?»
«Íÿñÿ. Íèéÿ áåëÿ åòäèéèíè. Éà äà...»
Ñóñäó. Éÿãèí, îíóí ñîí ñþçöíö, ñîí ñåâýè èçùàðûíû,
ýÿëÿúÿê òÿíùàëûüûíà þçö èëÿ ýþòöðÿñè îëäóüó íÿéèñÿ. Ñàéñûç 663
øàáëîí èôàäÿëÿðäÿí ãà÷ìàüû þéðÿíìèøäè, àììà, ýþðöíöð,
áóíó éîõ.
«Éàçìàüà áàøëàñàéäû, àðàñûíû ãÿòè êÿñÿ áèëìÿçäè,
– äåäèì. – Éàçìàìàüû èëÿ ñèçÿ éàçàúàüûíäàí äàùà ÷îõ ñþç
ãîéuá ýåäèá».
Ôèêðÿ ýåòäè. «Ñÿéàùÿò áöðîñóíäàêû ëþâùÿíè ýþðäöíöç?
– ñîíðà àñòàäàí äèëëÿíäè. – Áèð ýöíëöéÿ òÿõèðÿ ñàëûíûá. Áóíó
áèëñÿéäè, áèð ýöí äÿ àðòûã éàøàéàðäû!»
«Õåéð».
«Ýåòìÿê èñòÿìèðäè. Îíà ýþðÿ áåëÿ åòäè!»
Áàøûìû áóëàäûì. «Äàùà àüðûëàðà äàâàì ýÿòèðÿ áèëìÿéèá,
úÿíàá Øâàðñ», – ÷ÿêèíÿ-÷ÿêèíÿ äåäèì.
«Èíàíìûðàì. Îíäà íèéÿ ìÿùç éîëà äöøìÿçäÿí áèð ýöí
ãàáàã åòäè? Éîõñà ôèêèðëÿøèá êè, õÿñòÿëÿðè Àìåðèêàéà áóðàõ-
ìàçëàð?»
«Äþçÿ áèëìÿäèéèíè êÿñäèðìÿéè íèéÿ þëöì àéàüûíäà îëà-
íûí þç þùäÿñèíÿ áóðàõìàã èñòÿìèðñèíèç? – úàâàá âåðäèì.
– ßëèìèçäÿí ýÿëÿí éåýàíÿ øåé áó äåéèëìè?!» – Ýþçöíö
ìÿíÿ çèëëÿäè. «Áàúàðäûüû ãÿäÿð äþçöá, – äåäèì. – Ñèçÿ ýþðÿ,
ýþðìöðñönöç áÿéÿì? Éàëíûç ñèçÿ ýþðÿ. Ñèçèí õèëàñ îëäóüó-
íóçà ÿìèí îëàíäàí ñîíðà î àääûìû àòûá».
«Êàø áó úöð êîð îëìàéàéäûì! Êàø Àìåðèêàéà úàí àòìà-
éàéäûì!»
«Úÿíàá Øâàðñ, – äåäèì. – Áó, õÿñòÿëèéèí ãàðøûñûíû àëà

áèëìÿçäè».
Áàøûíû ãÿðèáÿ øÿêèëäÿ òÿðïÿòäè.
«Þëäö ýåòäè, áèðäÿí-áèðÿ, åëÿ áèë, ùå÷ ñàü îëìàéûáìûø,
– ïû÷ûëäàäû. – Îíà áàõäûì âÿ ùå÷ áèð úàâàá òàïìàäûì. Îíó
þëäöðäöììö, õîøáÿõòìè åòäèì? Ìÿíè ñåâèðäèìè, éîõñà
îíóí ö÷öí ëàçûì îëàíäà äèðÿíäèéè ÿë àüàúûìû èäèì? Úàâàá
òàïìûðàì».
«Òàïìàëûñûnûç êè?»
«Õåéð, – áèðäÿí-áèðÿ ñàêèòëÿøèá äåäè. – Áàüûøëàéûí. Éÿãèí
êè, éîõ».
«Úàâàá éîõäóð. Þçöíöçöí âåðäèéèíèçäÿí áàøãà àéðûñû
éîõäóð».
«Ñèçÿ îíà ýþðÿ äàíûøäûì êè, áèëìÿê èñòÿéèðäèì, – ïû÷ûë-
äàäû. – Îëàí íÿ èäè? Áîø, ìÿíàñûç ùÿéàòìû, äÿéÿðñèç èíñà-
íûí, îüðàøûí, úàíèíèí ôàíè þìðöìö?»
664 «Îðàñûíû áèëìèðÿì, – äåäèì. – Ëàêèí áèëìÿê èñòÿéèðñèniç-
ñÿ, ñåâÿí èíñàíûí, ñèçèí ö÷öí ÷îõ âàúèáäèðñÿ, áèð íþâ ìöãÿä-
äÿñ èíñàíûí ùÿéàòû. Ôÿãÿò áó ñþçëÿð àäàìà íÿ âåðèð? Ùÿìèí
ùÿéàò îëóá. Áÿñ åëÿìèð?»
«Îëóá. Àììà èíäè äÿ âàðìû?»
«Íÿ ãÿäÿð êè éàøàéûðñûnûç, âàð».
«Îíó éàøàäàí éàëíûç áèçèê, – ïû÷ûëòû èëÿ äåäè. – Ñèç âÿ
ìÿí. Áàøãà ùå÷ êÿñ. – Äèããÿòëÿ ìÿíÿ áàõäû. – Áóíó
óíóòìàéûí! Îíó êèìñÿ éàøàòìàëûäûð! Ýÿðÿê þëöá ýåòìÿñèí!
Ùÿëÿëèê áèç èêèìèçèê. Ìÿí þçöìÿ àðõàéûí äåéèëÿì. Ýÿðÿê
î þëìÿñèí, éàøàñûí. Ìÿí ñèçÿ àðõàéûíàì».
Áöòöí øöáùÿëÿðëÿ éàíàøû, ìÿíè ãÿðèáÿ áèð ùèññ áöðöäö.
Áó àäàì íÿ èñòÿéèð? Ïàñïîðòó èëÿ áÿðàáÿð êå÷ìèøèíèäÿìè
ìÿíÿ âåðìÿê èñòÿéèð? Áÿëêÿ, úàíûíà ãÿñä åòìÿê ôèêðèíäÿäèð?
«Íèéÿ î, ñèçèí è÷èíèçäÿ þëìÿëèäèð? – ñîðóøäóì. – Éàøà-
éàúàãñûíûç àõû, úÿíàá Øâàðñ».
«Ùÿéàòûìà ãÿñä åäÿí äåéèëÿì, – àðõàéûí úàâàá âåðäè.
– Áÿäõàùûìû ýþðÿíäÿí âÿ îíóí éàøàäûüûíû áèëÿíäÿí áÿðè
åäÿí äåéèëÿì. Àììà õàòèðÿëÿðèìè éàääaøûìäàí ñèëìÿéÿ
÷àëûøàúàüaì. Ùÿìèí õàòèðÿëÿð òÿùëöêÿñèç îëàíà ãÿäÿð îíëàðû
÷åéíÿéèá òèêÿ-òèêÿ åäÿúÿyÿì, ñàõòàëàøäûðàúàüaì. Áó ýåúÿ
ñèçÿ äàíûøäûãëàðûìû áèð íå÷ÿ ùÿôòÿäÿí ñîíðà ùå÷ úöð äàíûøà
áèëìÿçäèì. Îíà ýþðÿ èñòÿéèðäèì êè, ìÿíè äèíëÿéÿñèíèç! Ñèçèí
è÷èíèçäÿ î, ñàõòàëàøìàäàí ãàëàúàã, ÷öíêè ñèçèí ö÷öí ãîðõóëó
E
äåéèë. Ýÿðÿê ùàðàäàñà ãàëñûí àõû, – áèðäÿí ÷àðÿñèçëèêëÿ äåäè.
– Êèìäÿñÿ íåúÿ âàð, åëÿúÿ, ÿí àçû ãûñà áèð çàìàíà». Úèáèí- R
äÿí èêè ïàñïîðò ÷ûõàðûá ãàáàüûìà ãîéäó. «Ùåëåíèí ïàñïîðòó

äà áóðàäàäûð. Áèëåòëÿð àðòûã ñèçäÿäèð. Èíäè àìåðèêàí âèçàíûç äà
âàð. Èêè íÿôÿðÿ». Éöíýöëúÿ ýöëöìñÿéèá ñóñäó.
Ïàñïîðòëàðà áàõäûì. «Îíëàð, äîüðóäàí, ñèçÿ ëàçûì äåéèë?»
– þçöìö çîðëàéûá ñîðóøäóì.
«ßâÿçèíäÿ ìÿíÿ þçöíöçöíêöíö âåðÿðñèíèç, – äåäè.
– Ìÿíÿ áèð-èêè ýöíëöéöíÿ ëàçûìäûð. Ñÿðùÿäè êå÷ìÿê ö÷öí».
Îíà áàõäûì. «ßúíÿáèëÿð àëàéûíäà ïàñïîðò ñîðóøìóðëàð.
Áèëèðñèniç êè, îðà ìöùàúèðëÿðè ýþòöðöðëÿð. Âÿ íÿ ãÿäÿð êè
ùÿéàòäà áÿäõàùëàðûì êèìèñè âàð, îíóí òÿêè âàðâàðëàðà ãàðøû
äþéöøÿ áèëÿí áèð úàíà ãÿñä åòìÿê úèíàéÿò îëàðäû».
Ïàñïîðòóìó úèáèìäÿí ÷ûõàðûá îíà âåðäèì: «Ìèííÿòäà-
ðàì, – äåäèì. – Öðÿêäÿí ìèííÿòäàðàì, úÿíàá Øâàðñ».
«Áóðàäà áèð àç ïóë äà âàð. Ìÿíÿ ÷îõ ëàçûì îëìàéàúàã.
– Ñààòà áàõäû. – Áèð éàõøûëûã äà åäÿðñèíèçìè? Îíó éàðûì 665
ñààòà àïàðàúàãëàð. Ìÿíèìëÿ ýÿëìÿê èñòÿéèðñèíèçìè?»
«ßëáÿòòÿ».
Øâàðñ ùàãã-ùåñàáû þäÿäè. Þçöìöçö ñÿñëè-êöéëö ñÿùÿðèí
àüóøóíà àòäûã. Ýÿìè Òåõî ÷àéûíäà äöìàü âÿ íàðàùàò
äàéàíìûøäû.
Îòàãäà Øâàðñûí éàíûíäà äàéàíìûøäûì. Ñûíûã ýöçýöëÿð
ùÿëÿ äÿ äèâàðäà èäè. ×ÿð÷èâÿëÿð áîø èäè. Ãûðûíòûëàðû éûüûøäûð-
ìûøäûëàð.
«Ñîí ýåúÿíè îíóí éàíûíäà ãàëìàìàëûéäûììû?» – Øâàðñ
ñîðóøäó.
«Éàíûíäàéäûíûç».
Áöòöí þëöëÿð êèìè ãàäûí òàáóòäà óçàíìûøäû, áàðûøìàçëûüû
ñèôÿòèíäÿ äîíìóøäó. Áóðàäàêûëàðûí îíà äàùà ùå÷ áèð äÿõëè
éîõ èäè – íÿ Øâàðñûí, íÿ ìÿíèì, íÿ äÿ þçöíöí. Ýþðêÿìèíèí
íåúÿ îëìàñûíû äà äàùà òÿñÿââöð åòìÿê ìöìêöí äåéèëäè.
Áóðàäà óçàíàí ùåéêÿë èäè, îíóí äà ùÿëÿ íÿôÿñè ýåäèá-ýÿëÿí-
äÿ íåúÿ îëìàñûíäûí éàëíûç áèðúÿ íÿôÿðèí òÿñÿââöðö âàðäû: Øâàð-
ñûí. Àììà Øâàðñ ôèêèðëÿøèðäè êè, î, èíäè ùÿì äÿ ìÿíèìäèð.
«Îíóí ùÿëÿ... – Øâàðñ äèëëÿíäè. – Áóðàäà ùÿëÿ... – ñèéèð-
ìÿäÿí áèð íå÷ÿ ìÿêòóá ÷ûõàðòäû. «Îíëàðû îõóìàìûøàì,
– äåäè. – Ýþòöðöí, ñèçäÿ ãàëñûí».
Ìÿêòóáëàðû ýþòöðöá òàáóòà ãîéìàã èñòÿäèì. Ñîíðà ôèê-
ðèìäÿí äàøûíäûì – þëö ãàäûí èíäè éàëíûç Øâàðñà ìÿõñóñ èäè,
î, áåëÿ äöøöíöðäö. Áàøãàëàðûíûí ìÿêòóáëàðûíûí èíäè Ùåëåíÿ

ùå÷ áèð äÿõëè éîõ èäè, ùÿìèí ìÿêòóáëàðû Øâàðñ îíóíëà äÿôí
åòìÿê èñòÿìèðäè, ìÿùâ åòìÿê äÿ èñòÿìèðäè, ÷öíêè îíëàð
ùà÷àíñà Ùåëåíÿ ìÿõñóñ îëìóøäóëàð.
«Ýþòöðöðÿì, – äåéèá îíëàðû úèáèìÿ ãîéäóì. – Îíëàðûí
èíäè ùå÷ áèð äÿéÿðè éîõäóð. Áèð áîøãàá øîðáàéà õÿðúëÿíÿí
ÿñgèíàñäàí äà äÿéÿðñèç».
«Ãîëòóã àüàúëàðûäûð, – Øâàðñ úàâàá âåðäè. – Îðàñûíû ìÿí
äÿ áèëèðÿì. Áèð äÿôÿ îíëàðà ãîëòóã àüàúëàðû äåìèøäè âÿ áó
èôàäÿíè ìÿíÿ ñàäèã ãàëäûüûíû áèëäèðìÿê ö÷öí èøëÿòìèøäè.
Áàøà äöøöðñönöç? Òàì úÿôÿíýèéàòäûð...»
«Õåéð, – äåäèì, ñîíðà ÷îõ åùòèéàòëà, òàì ìÿðùÿìÿòëÿ
ÿëàâÿ åòäèì. – Îíó íèéÿ ðàùàò áóðàõìûðñûnûç? Ñèçè ñåâèá âÿ
áàúàðäûüû ãÿäÿð éàíûíûçäà îëóá».
Áàøûíû òÿðïÿòäè. Áèðäÿí-áèðÿ êþâðÿê áèð ýþðêÿì àëäû.
«Áóíó áèëìÿê èñòÿéèðäèì», – ìûçûëäàäû.
666 Êÿñêèí èéëè, ìèë÷ÿêëè, ñþíìöø øàìëû, úÿíàçÿëè îòàã áàéûð-
äàêû ýöíÿøäÿí áÿðê èñèíìèøäè. Øâàðñ áàõûøûìû òóòäó.
«Ìÿíÿ áèð ãàäûí êþìÿê åëÿäè, – äåäè. – Ãÿðèá þëêÿäÿ
÷ÿòèíäèð. Ùÿêèì. Ïîëèñ. Àïàðäûëàð. Äöíÿí àõøàì éåíÿ ýåðè
ýÿòèðäèëÿð. Ìöàéèíÿ åäèáëÿð. Þëöìöí ñÿáÿáè. – Éàçûã-éàçûã
ìÿíÿ áàõäû. – Îíó... äàùà òàì äà äåéèë, äåäèëÿð êè, öñòö-
íö þðòìÿéèì...»
***
Ìåéèò àïàðàíëàð ýÿëäè. Òàáóò áàüëàíäû. Øâàðñ òÿíýèëäÿäè.
«Ìÿí äÿ ñèçèíëÿ ýåäèðÿì», – äåäèì.
Éîë óçàã äåéèëäè. Ñÿùÿð þç ãàéíàðëûüûíäà èäè, êöëÿê ÷îáàí
èòè êèìè áèð äÿñòÿ ãóçó áóëóäóí àðõàñûíà äöøöá ãîâóðäó.
Øâàðñ ãÿáèðèñòàíëûãäà ñîíñóç ñÿìàíûí àëòûíäà êè÷èëìèø âÿ
éàçûãëàøìûøäû.
«Ìÿíçèëèíèçÿ ãàéûòìàã èñòÿéèðñèíèçìè», – ñîðóøäóì.
«Õåéð».
Þçö èëÿ áèð ÷àìàäàí ýþòöðìöøäö.
«Ïàñïîðòëàðà ÿë ýÿçäèðÿí áèð àäàì òàíûéûðñûíûçìû?»
«Ãðåãîðèóñ áèð ùÿôòÿäèð áóðàäàäûð».
Ãðåãîðèóñóí éàíûíà ýåòäèê. Øâàðñûí ïàñïîòóíó òåç ùÿëë
åëÿäè; îíóíêóíäà äÿãèãëèéÿ åùòèéàú éîõ èäè. Øâàðñäà ÿúíÿ-
E
áèëÿð ëåýèîíóíóí ãåéäèééàò áöðîñóíóí âÿñèãÿñè âàðäû. Îíà
éàëíûç ñÿðùÿäè êå÷ìÿê âÿ êàçàðìàäà ìÿíèì ïàñïîðòóìó R
àòìàã ëàçûì èäè. Ëåýèîí àäàìëàðûí êå÷ìèøè èëÿ ìàðàãëàí-

ìûðäû.
«Ýþòöðäöéöíöç îüëàíûí àõûðû íåúÿ îëäó?» – ñîðóøäóì.
«Äàéûñûíûí îíäàí çÿùëÿñè ýåäèð; àììà îüëàí þçöíö
õîøáÿõò ñàéûð êè, éàäûí éîõ, ãîùóìëàðäàí êèìèíñÿ îíäàí
çÿùëÿñè ýåäèð».
Èíäè ìÿíèì àäûìû äàøûéàí êèøèéÿ áàõäûì.
«Ñèçÿ óüóðëàð äèëÿéèðÿì», – äåäèì âÿ Øâàðñ àäûíûí ÷ÿêèë-
ìÿñèíäÿí âàç êå÷äèì. Áó øàáëîí èôàäÿäÿí áàøãà àüëûìà
ùå÷ íÿ gÿlìÿäè.
«Ñèçè áèð äàùà ýþðìÿéÿúÿyÿì, – äåäè. – Âÿ áåëÿ îëäóüó
éàõøûäûð. Ñèçÿ î ãÿäÿð øåé äàíûøìûøàì êè, ñèçè ýþðìÿê èñòÿ-
ìÿéÿúÿyÿì».
Ìÿí áóíà ÿìèí äåéèëäèì. Îëà áèëÿðäè êè, ýÿëÿúÿêäÿ åëÿ
áóíà ýþðÿ ìÿíè áèð äÿ ýþðìÿê èñòÿñèí. Îíóí òÿñÿââöðöíäÿ 667
ìÿí éåýàíÿ àäàì èäèì êè, òàëåéèíèí äÿéèøèêëèéÿ óüðàìàìûø
ñèìàñûíû þçöìäÿ äàøûéûðäûì. Àììà îëà äà áèëÿðäè êè, ìÿùç
áóíà ýþðÿ ìÿíÿ íèôðÿò åòñèí, ÷öíêè îíäà áåëÿ áèð ùèññ áàø
ãàëäûðà áèëÿðäè êè, àðâàäûíû ÿëèíäÿí àëìûøàì, áó äÿôÿ ùÿìè-
øÿëèê âÿ ÿáÿäè; çèðà åëÿ äöøöíöðäö êè, þç õàòèðÿëÿðè îíó àëäà-
äûð, éàëíûç ìÿíèìêè àéäûí âÿ ëÿêÿñèçäèð.
Êö÷ÿ áîéó àääûìëàéûðäû, ÿëèíäÿ ÷àìàäàí, éàçûã ýþð-
êÿìäÿ, ÿáÿäè îüðàø âÿ ÿáÿäè áþéöê åøã âóðüóíóíóí òèì-
ñàëû êèìè. Ôÿãÿò î, ýèú-ýèúè ãàëèáëÿð îðäóñó èëÿ ìöãàéèñÿäÿ
ñåâäèéè èíñàíà äàùà äÿðèíäÿí ùàêèì êÿñèëìÿìèøäèìè? Âÿ
áèç ùÿãèãÿòäÿ íÿéÿ ùàêèì êÿñèëèðèê? Éàëàí÷û êÿëìÿ îëàí
ùàêèì êÿñèëìÿéèí ìÿíàñû éàëíûç ùàâàíû ãóúìàãäûðñà, ãûñà
ìöääÿò ö÷öí ÿí éàõøû øåé êèìè òÿãäèì îëóíàíëàð ÿòðàôûíäà
áó ãÿäÿð ùàé-êöé íÿéÿ ëàçûìäûð; îíëàðà àç, éîõñà ÷îõ ùàêèì
êÿñèëìÿê áàðÿäÿ áó ãÿäÿð ñþç-ñþùáÿòÿ íÿ åùòèéàú âàð?
Àðâàäûìûí ïàñïîðò øÿêëè éàíûìäà èäè; î âàõò âÿñèãÿ ö÷öí
øÿêëÿ ùÿð àí åùòèéàú äóéóëóðäó. Ãðåãîðèóñ î ñààò èøÿ ýèðèøäè.
Éàíûíäàí ÷ÿêèëìÿäèì. Áó èêè ïàñïîðòó ýþçäÿí ãîéìàüà
öðÿê åëÿìèðäèì.
Ýöíîðòàéà èêèñè äÿ ùàçûð îëäó. Þçöìö éàøàäûüûìûç äàõ-
ìàéà éåòèðäèì. Ðóò ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà äàéàíûá ùÿéÿòäÿ-
êè áàëûã÷û óøàãëàðûíà áàõûðäû. Ìÿí ãàïûéà ÷àòàí êèìè ñîðóøäó:
«Èòìèøäèí?»
Ïàñïîðòëàðû ýþéÿ ãàëäûðäûì.

«Ñàáàù éîëà äöøöðöê! Àäëàðûìûç áàøãà-áàøãà îëàúàã,
ùÿðÿíèí àéðû àäû âÿ Àìåðèêàäà òÿçÿäÿí åâëÿíÿñè îëàúàüûã».
Ãÿòè ôèêèðëÿøìèðäèì êè, ãÿòëÿ ýþðÿ àõòàðûëà áèëÿí áèð àäà-
ìûí ïàñïîðòóíó äàøûéûðàì. Åðòÿñè àõøàì éîëà äöøäöê âÿ
ùå÷ áèð ÷ÿòèíëèê îëìàäàí Àìåðèêàéà éåòèøäèê. Ëàêèí èêè ñåâ-
ýèëèíèí ïàñïîðòó áèçÿ õîøáÿõòëèê ýÿòèðìÿäè: éàðûì èëäÿí ñîíðà
Ðóò ìÿíäÿí áîøàíäû. Áóíó ãàíóíèëÿøäèðìÿêäÿí þòðö ÿââÿë-
úÿ áèð äÿ åâëÿíÿñè îëäóã. Ñîíðàëàð Ðóò Øâàðñà çàìèí äóð-
ìóø âàðëû, úàâàí àìåðèêàëûéà ÿðÿ ýåòäè. Àìåðèêàëû áó èøëÿðèí
ùàìûñûíû ìÿçÿëè ùàë êèìè ãÿáóë åòäè âÿ áèçèì èêèíúè íèkàùû-
ìûçäà øàùèä îëäó. Áèð ùÿôòÿ ñîíðà Ìåõèêîäà áîøàíäûã.
Ìöùàðèáÿíè Àìåðèêàäà éàøàäûì. Ãÿðèáÿ äÿ îëñà, ÿââÿë-
ëÿð ãÿòè ìÿùÿë ãîéìàäûüûì ðÿññàìëûãëà ìàðàãëàíìàüà áàø-
ëàäûì, ñàíêè, áó, óçàã êå÷ìèøäÿ þëìöø uëó Øâàðñäàí ãàë-
ìà ìèðàñ èäè. Òåç-òåç ùÿì äÿ, áÿëêÿ äÿ, ùÿëÿ ñàü îëàí î áèðè
668 Øâàðñû äöøöíöðäöì âÿ ùÿð èêèñè ùÿðäÿí éàíûìäà äóéäóüó-
ìó ýöìàí åòäèéèì êàáóñàíÿ áèð òîðàíà ãàðûøûðäû âÿ ñàíêè,
ùÿìèí òîðàí þç òÿñèðèíè öñòöìäÿí ýþòöðìöðäö, áàõìàéà-
ðàã ki áóíóí àüûëñûçëûã îëäóüóíó äÿãèã áèëèðäèì. Àõûð êè,
èíúÿñÿíÿò ÿñÿðëÿðè ìàüàçàëàðûíûí áèðèíäÿ þçöìÿ èø òàïà áèë-
äèì; îòàüûìäà Äåãàíûí ðÿñìëÿðèíèí áèð íå÷ÿ ñóðÿòè àñûë-
ìûøäû âÿ ìÿíäÿ îíëàðà áþéöê áèð ñåâýè éàðàíìûøäû.
Éàëíûç þëöñöíö ýþðäöéöì Ùåëåíè òåç-òåç äöøöíöðäöì
âÿ òÿê ãàëàíäà áèð ìöääÿò ùÿòòà îíóí õÿéàëû èëÿ éàøàéûðäûì.
Øâàðñûí ìÿíÿ âåðäèéè ìÿêòóáëàðû áèð ýåúÿ ýÿìè äÿðéàäà
öçÿðêÿí îõóìàäàí ñóéà òóëëàäûì. Áó âàõò îíëàðûí áèðèíäÿ
ÿëèì íÿñÿ äàø êèìè áÿðê, áàëàúà áèð øåéÿ òîõóíäó. Îíó
ãàðàíëûãäà çÿðôèí è÷èíäÿí ÷ûõàðòäûì âÿ ñîíðàäàí ýþðäöì
êè, è÷èíäÿ ýþçÿë áèð àüúàãàíàäûí ìèí èëëÿð þíúÿ þëöá äàøëàø-
äûüû áàëàúà, éàñòû áèð êÿùðÿáàäûð. Îíó àòìàéûá þçöìÿ ýþòöð-
äöì – ãûçûëû ýþç éàøëàðûíäàí èáàðÿò ãÿôÿñäÿêè þëöì-äèðèì
ìöáàðèçÿñèíäÿ ãîðóíóá ñàõëàíìûø áàëàúà àüúàãàíàä, ùàë-
áóêè îíóí òàéëàðû áàøãàëàðûíà éåì îëìóø, äîíìóø âÿ éîõà
÷ûõìûøäûëàð.
Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà Àâðîïàéà ãàéûòäûì. Øÿõñèééÿòèìè
òÿñäèã åòìÿê ìöÿééÿí ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ áàøà ýÿëäè, ÷öíêè ùÿìèí
âàõòëàð Àëìàíèéàäà þç øÿõñèééÿòëÿðèíè èòèðìÿéÿ ÷àëûøàí éöç-
ëÿðcÿ êå÷ìèø ìÿíñÿá ñàùèáè âàðäû. Øâàðñ ùàããûíäà áèð äàùà
ùå÷ íÿ åøèòìÿäèì. ßñë àäûíû óíóòñàì äà, ùÿòòà Þñíàáðöêÿ
E
ýåäèá îíó ñîðàãëàäûì. Àììà øÿùÿð âèðàí ãàëìûøäû, îíäàí
äà ìÿëóìàòû îëàí âÿ áóíà ìàðàã ýþñòÿðÿí éîõóéäó. R
Âàüçàëà ãàéûäàíäà áèð íÿôÿðè îíà îõøàòäûì. Àðõàñûíúà

ãà÷äûì, ëàêèí ïî÷ò èø÷èñè ÷ûõäû âÿ äåäè êè, àäû Éàíñåíäèð, åâëè-
äèð âÿ ö÷ óøàüû âàð.
669
E
R

Erix Maria Remark
Så÷èëìèø ÿñÿðëÿðè
ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ
Ìöharèbÿ mþvzusunun qödrÿtlè bÿdèè tÿcÿssömö

(Ãîðõìàç Ãóëèéåâ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
ROMANLAR
ÇßÔßÐ ÒÀÜÛ
(aëìàí äèëèíäÿí òÿðúöìÿ åäÿíè Âèëàéÿò Ùàúûéåâ) . . . . . . . . 13
ËÈÑÑÀÁÎÍ ÝÅÚßÑÈ
(aëìàí äèëèíäÿí òÿðúöìÿ åäÿíè ×ÿðêÿç Ãóðáàíëû) . . . . . . . 457
Erix
Mar
R e m ia
ark
Åðèõ Ìàðèà Ðåìàðê. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè.
×àïà èìçàëàíìûøäûð 24.08.2009. Ôîðìàò 60× ×84 1/16. Îôñåò ÷àï öñóëó.
Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 42. Ñèôàðèø 144. Òèðàæ 7000.
“Øÿðã-Ãÿðá” ÀÑÚ-äÿ ÷àï îëóíìóøäóð

Áàêû, Àøûã ßëÿñýÿð êö÷ÿñè, 17
Òåë.: (+994 12) 474-75-62
Faks: (+994 12) 470-18-49
å-ìàèë: sharq.qarb@gmail.com

Erix Maria Remark. Seçilmiş Əsərləri

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Erix Maria Remark. Seçilmiş Əsərləri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

a r ia

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ

Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezidenti

Erix Maria Remark

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ

Åðèõ Ìàðèà Ðåìàðê. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè.

Áþéöê àëìàí ðîìàí÷ûñû Åðèõ Ìàðèà Ðåìàðê (1898-1970) XX ÿñð

Ìÿòí: Áàêû Ñëàâéàí Óíèâåðñèòåòè, “Êèòàá aëÿìè” ÍÏÌ, 2009

ÕÛÕ ÿñðèí ñîíóíäà áÿøÿð òàðèõèíäÿ ÿí ìöðòÿúå,

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

– Èðè ãÿäÿùëÿðäÿ? Äîëó?

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

òÿíùàëûüûíäà ùèññ åòäè êè, òàíûìàäûüû, áèëìÿäèéè áó ãàäûí,

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

– Òÿøÿêêöð åäèðÿì, – ãàäûí äèëëÿíäè, – òÿøÿêêöð åäèðÿì.

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

– Õåéð. Àíúàã ìöøòÿðè ýþçëÿéÿíäÿ ÿëèìÿ êå÷ÿíè îõó-

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

Âåáåð îíó ñûíàéûúû íÿçÿðëÿðëÿ ñöçäö:

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

– Åæåíèéÿ éöç ôðàíê âåðèá, – Âåáåð ñþçöíÿ äàâàì åòäè,

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

Ðîëàíäà úèùàçû èøÿ ñàëäû. Ýóð ìóñèãè ñÿñè áó íÿùÿíý,

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

Ãàäûí äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëäû. Ðàâèê îíó ýöúëÿ ñå÷èðäè.

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

Ãàäûí éåðèíäÿ ãóðúóõäó. Òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ Ðàâèêÿ áàõûðäû.

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

«Ýþðÿñÿí, íèéÿ ýåòìèð?» – ôèêèðëÿøÿí Ðàâèê íÿñÿ äåìÿê

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

– Áó, ñèçèí ñÿùÿðäÿí áÿðè äàíûøäûãëàðûíûçûí è÷èíäÿ ÿí

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

– Î, ìÿíè ãîâäó. Þçö äÿ òÿùãèð åëÿäè!

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

– Ïóë ÷àìàäàíäàäûð? – Ðàâèê ãàäûíà òÿðÿô äþíäö.

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

– Èéðÿíú ýþðöíìöð. Àíúàã ìÿí áóíëàðû òÿêáàøûíà åëÿéÿ

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

Ãàäûí îíóí öçöíÿ áàõäû. Ðàâèêÿ åëÿ ýÿëäè êè, íÿ ôèêèðëÿø-

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

– Éàõøû, éàõøû, – Âåáåð îíóí ñþçöíö êÿñäè. – Þç ÿãèäÿ-

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

Áóíëàðäàí õÿáÿðèì îëìàéàíäà, ùóìàíèçì äåéèëÿí øåéÿ

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

Ðàâèê ïÿíúÿðÿäÿí áàõäû. Äàùà íåéëÿéÿúÿêäè? Îíà ãàëàí

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

Ãûç îíóí öçöíÿ áàõäû, áèðäÿí áàðûò êèìè à÷ûëäû, íÿ ãÿäÿð

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

Äåéèðëÿð, Ôðàíêî ÷îõ êîáóääóð. Âàõòèëÿ èñïàíëàðû ãûðûá-

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

– ×îõ äàíûøìà, áàëà! Áàøûì îíà ãàðûøäû, Àëéîõèí âàðè-

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

– Áåëÿëÿðè ùå÷! Ìÿíèì èøèì áàøãàëàðû èëÿäèð.

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

– Áÿëè, ýöíîðòà éåìèøÿì. Ýöíäöçëÿð ÷ÿòèí äåéèë, àíúàã

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK

– ×þðÿéè òÿê éåéÿ áèëìèðÿì, âÿññàëàì. Ìÿí äÿ ñèçèí

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛ ERÈX MARÈA REMARK