Ελληνική Καρδιολογική Επιθεώρηση 2012, 53: 267-277
Άρθρο Ανασκόπησης
Η Αθλητική Καρδιά και η Καρδιαγγειακή Φροντίδα
του Αθλητή
Τσούγκος Ηλίας, Φωτάκης Στυλιανός, Αναστασίου Νανά Μαρία
Β´ Πανεπιστημιακή Καρδιολογική Kλινική, Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο «Αττικόν»
Γ
Λέξεις ευρετηρίου: ια περισσότερο από έναν αιώνα, η
Αθλητική καρδιά, αθλητική καρδιά αποτελούσε και
ηχωκαρδιογραφία,
αιφνίδιος θάνατος,
συνεχίζει να αποτελεί μια πρό-
αθλητισμός, κληση των ερευνητών και των κλινικών
άσκηση. ιατρών. Έρευνες σε ανθρώπους με έντο-
νη σωματική άσκηση και χωρίς ενδείξεις
καρδιαγγειακής νόσου, που διεξήχθη-
σαν στα τέλη του 1800 και στις αρχές του
1900, τεκμηρίωσαν την ύπαρξη μεγαλο-
καρδίας και βραδυκαρδίας. Έκτοτε, πα-
ρατηρείται παράλληλη πρόοδος της επι-
στημονικής κατανόησης της σχέσης αθλη-
τισμού- καρδιακών δυσμορφιών και των
καρδιαγγειακών διαγνωστικών τεχνικών.
Ημερ. παραλαβής Είναι πλέον καλά τεκμηριωμένο το γεγο-
εργασίας: νός πως η έντονη σωματική άσκηση προ-
15 Οκτωβρίου 2012^
καλεί σημαντικές αλλαγές στη μυοκαρ-
Ημερ. αποδοχής:
18 Οκτωβρίου 2012 διακή δομή και λειτουργία. Το ολοένα
αυξανόμενο ενδιαφέρον του κόσμου προς
τον επαγγελματικό αθλητισμό σε συνδυα-
Διεύθυνση σμό με την αυξανόμενη ανταγωνιστικότη-
Επικοινωνίας:
Τσούγκος Ηλίας τα των αθλητών, έχουν οδηγήσει και στην
αύξηση του αριθμού των ατόμων που εμ-
Αμφικτύονος 26, φανίζουν αθλητική καρδιά.
118 51 Θησείο
e-mail: tsougos@yahoo.com
Ιστορική αναδρομή
Αναφορικά με το παρελθόν, από το 1890
υπάρχουν ιατρικές εκθέσεις που περι-
γράφουν αθλητές με μεγαλοκαρδία. Στην
Ευρώπη το 1899 η Σουηδός ιατρός Hen-
scen1 (Εικόνα 1) χρησιμοποίησε την κλι-
νική εξέταση (ακρόαση, επίκρουση) για
να αποδείξει την ύπαρξη αυξημένων
καρδιακών διαστάσεων σε σκιέρ των Βο-
ρείων χωρών. Την ίδια χρονιά, ο Eugene
Darling 2 του πανεπιστημίου του Har-
vard, έβγαλε ανάλογα συμπεράσματα με
κωπηλάτες. Στις αρχές του 1900, ο Paul
Dudley White3 μελέτησε τη διακύμανση
των περιφερικών σφίξεων σε μαραθωνο-
δρόμους και ήταν ο πρώτος που κατέγρα-
ψε φλεβοκομβική βραδυκαρδία κατά την
ανάπαυση δρομέων μεγάλων αποστά-
σεων.4 Με την ένταξη στην ιατρική των
απεικονιστικών τεχνικών και πιο συγκε-
κριμένα με την ακτινογραφική απεικόνι-
ση, επιβεβαιώθηκαν τα κλινικά ευρήματα
των Darling και Henschen, αναδεικνύο-
ντας μεγέθυνση της καρδιακής σιλουέτας
στους αθλητές.5-7 Εκτός από το απεικονι-
στικό μορφολογικό πρότυπο καρδιακής
υπερτροφίας, με τη μετέπειτα ανάπτυξη
και χρήση του ηλεκτροκαρδιογραφήμα-
τος (ΗΚΓ) που επέτρεψε την εκτεταμένη
μελέτη της ηλεκτρικής δραστηριότητας
της καρδιάς των αθλητών,8-14 παρατηρή-
θηκε ότι υγιείς αθλητές που έκαναν έντο-
νη προπόνηση, παρουσίαζαν βραδυ- κα-
θώς και ταχυαρρυθμίες. 15-16 Η δύο δια-
στάσεων (2D) απεικόνιση της διάτασης
των καρδιακών κοιλοτήτων, της υπερ-
τροφίας και της κολπικής διάτασης, έχει
οδηγήσει σε μια πιο ολοκληρωμένη κα-
τανόηση του φαινομένου, ενώ πιο πρό-
σφατα με τη βοήθεια νεότερων ηχωκαρ-
διογραφικών τεχνικών και της μαγνητι-
κής τομογραφίας, έχουν αρχίσει να απο-
σαφηνίζονται σημαντικές λειτουργικές
προσαρμογές που συνοδεύουν τα προα-
(Ελληνική Καρδιολογική Επιθεώρηση) HJC • 267
Η. Τσούγκος και συν.
Εικόνα 1. H Σουηδός ιατρός Henscen με τους αθλητές.
ναφερθέντα δομικά χαρακτηριστικά της αθλητικής
καρδιάς.
Από τον καιρό που οι Darling και Henschen έκα-
ναν τις αρχικές τους παρατηρήσεις, αντικείμενο συ-
ζητήσεων αποτελούσε η σημασία της διάτασης και
υπερτροφίας της καρδιάς των αθλητών. Αν και οι δύο
ερευνητές πίστευαν πως τα ευρήματα τους αντιπρο-
σώπευαν ευεργετικές προσαρμογές της καρδιάς στην
άσκηση, η άποψη αυτή δεν έγινε καθολικά αποδεκτή,
αφού μεγάλο μέρος των ερευνητών πίστευε οτι η εμ-
φάνιση μεγαλοκαρδίας στους αθλητές αποτελεί πα-
θολογική μορφή.17 Η υπόθεση αυτή υπογραμμίζει την
έννοια του συνδρόμου της αθλητικής καρδιάς, ενός
όρου δηλαδή που χρησιμοποιείται συχνά για αθλητές
ασθενείς, οι οποίοι παρουσιάζουν συμπτώματα και
παθολογικά καρδιαγγειακά συμβάματα. Έτσι απο-
τελεί ερώτημα για το αν η σύγχρονη άποψη της αθλη-
τικής καρδιάς εμπλέκει μια προσαρμοστική φυσιολο-
γία ή αν πρόκειται για μια προκλινική νόσο.
Η άσκηση και η σχέση της με την καρδιακή
αναδιαμόρφωση
Επισκόπηση της σχετιζόμενης φυσιολογίας
Η άθληση είναι δυνατόν να προκαλέσει μεταβολές
της δομής της καρδιάς (υπερτροφία και διάταση της
αριστερής κοιλίας), λειτουργική προσαρμογή (αύξη-
ση των τελοδιαστολικών πιέσεων) όσο και ηλεκτρικές
μεταβολές (βραδυκαρδία λόγω αύξησης του τόνου του
παρασυμπαθητικού) (Εικόνα 2). Υπάρχει μια άμεση
σχέση μεταξύ της έντασης της άσκησης και της ανά-
γκης του σώματος για οξυγόνο. Η απαίτηση αυτή για
268 • HJC (Ελληνική Καρδιολογική Επιθεώρηση)
Λειτουργική
Ενισχυμένη
διαστολική
πλήρωση
Δομική
Ηλεκτρική Αύξηση του μεγέθους των
Αύξηση του κοιλοτήτων και του πάχους
παρασυμπαθητικού τόνου των τοιχωμάτων
Εικόνα 2. Η επίδραση της σωματικής άσκησης στην καρδιά.
οξυγόνο ικανοποιείται με την αύξηση της πνευμονικής
πρόσληψης οξυγόνου (VO2). Το καρδιαγγειακό σύ-
στημα είναι υπεύθυνο για τη μεταφορά του αίματος,
από τους πνεύμονες στους σκελετικούς μυς, μια διαδι-
κασία που ποσοτικοποιείται ως καρδιακή παροχή (λί-
τρα ανά λεπτό). Η εξίσωση Fick [(καρδιακή παροχή
VO2 αρτηριακό-φλεβικό O2) / δέλτα)] μπορεί να χρη-
σιμοποιηθεί για την ποσοτικοποίηση της σχέσης μετα-
ξύ της καρδιακής παροχής και της VO2.
Στους υγιείς ανθρώπους, υπάρχει μια άμεση και
απαράβατη σχέση μεταξύ της VO2 και της καρδια-
κής παροχής. Η καρδιακή απόδοση, το προϊόν του
όγκου παλμού και της καρδιακής συχνότητας, μπορεί
να αυξηθεί 5-6 φορές κατά τη διάρκεια της μέγιστης
άσκησης. Για το σκοπό αυτό, απαιτείται μια συντο-
νισμένη λειτουργία του αυτόνομου νευρικού συστή-
ματος, που χαρακτηρίζεται από την ταχεία και διαρ-
κή απόσυρση του παρασυμπαθητικού συστήματος σε
συνδυασμό με την ενεργοποίηση του συμπαθητικού.
Η καρδιακή συχνότητα σε ένα νεαρό αθλητή μπο-
ρεί να κυμαίνεται από 40 bpm στην ηρεμία, σε 200
bpm στη μέγιστη άσκηση. Η αύξηση της καρδιακής
συχνότητας είναι υπεύθυνη για το μεγαλύτερο πο-
σοστό αύξησης της καρδιακής παροχής κατά τη δι-
άρκεια της άσκησης. Η μέγιστη καρδιακή συχνότητα
ποικίλλει μεταξύ των ατόμων, μειώνεται με την ηλι-
κία18 και δεν αυξάνει με την προπόνηση.19 Ο όγκος
παλμού τόσο στην ηρεμία, όσο και κατά τη διάρκεια
της άσκησης αυξάνει σημαντικά με την παρατετα-
μένη προπόνηση. Η αύξηση του μεγέθους των καρ-

διακών κοιλοτήτων και η αύξηση του όγκου παλμού,
αποτελούν τα άμεσα αποτελέσματα της άσκησης και
τα καρδιαγγειακά χαρακτηριστικά του προπονημέ-
νου αθλητή. Η αύξηση του όγκου παλμού κατά τη δι-
άρκεια της άσκησης, είναι αποτέλεσμα της αύξησης
του τελοδιαστολικού όγκου της αριστερής κοιλίας
και σε ένα μικρό βαθμό της μείωσης του τελοσυστο-
λικού όγκου με τη δράση του συμπαθητικού συστή-
ματος.20 Ο τελοδιαστολικός όγκος της αριστερής κοι-
λίας, προσδιορίζεται από τη διαστολική πλήρωση, η
οποία είναι μια σύνθετη διαδικασία που επηρεάζε-
ται από πολλές μεταβλητές, όπως ο καρδιακός ρυθ-
μός, η μυοκαρδιακή χάλαση, η συμμόρφωση της κοι-
λίας, οι κοιλιακές πιέσεις πλήρωσης και η κολπική
συστολή, καθώς και από εξωκαρδιακούς μηχανικούς
παράγοντες όπως οι περικαρδιακοί και πνευμονικοί
περιορισμοί, αν και δεν έχει ακόμη διευκρινιστεί σε
ποιο βαθμό οι παράγοντες αυτοί συμβάλλουν στην
αύξηση του όγκου παλμού κατά την άσκηση.
Είναι γνωστό πως ανάλογα με τον τύπο άσκη-
σης, ποικίλλουν και οι αιμοδυναμικές συνθήκες, ιδι-
αίτερα οι αλλαγές στην καρδιακή παροχή και τις πε-
ριφερικές αγγειακές αντιστάσεις. Με δεδομένες τις
αιμοδυναμικές διαφορές, η αθλητική δραστηριότητα
μπορεί να διαχωριστεί σε δύο μορφές. Την ισοτονική
άσκηση, η οποία αναφέρεται και ως άσκηση αντοχής
και που περιλαμβάνει διαρκή αύξηση της καρδιακής
παροχής, με φυσιολογικές ή μειωμένες περιφερικές
αγγειακές αντιστάσεις. Η άσκηση αυτή επηρεάζει
όλες τις κοιλότητες της καρδιάς και συναντάται σε
δραστηριότητες όπως το τρέξιμο μεγάλων αποστά-
σεων, η ποδηλασία, η κωπηλασία και η κολύμβηση.
Αντίθετα η ισομετρική άσκηση, η οποία αναφέρεται
και ως άσκηση δύναμης, περιλαμβάνει δραστηριό-
τητες που χαρακτηρίζονται από αυξημένες περιφε-
ρικές αγγειακές αντιστάσεις και φυσιολογική ή ελα-
φρώς αυξημένη καρδιακή παροχή. Η αύξηση αυτή
των περιφερικών αγγειακών αντιστάσεων, προκαλεί
την παροδική αλλά δυνητικά σεσημασμένη αύξηση
της συστολικής πίεσης και του μεταφόρτιου της αρι-
στερής κοιλίας. Η ισομετρική άσκηση κυριαρχεί σε
δραστηριότητες όπως η άρση βαρών και ο στίβος. Τα
λαοφιλέστερα αθλήματα όμως, όπως το ποδόσφαι-
ρο και το μπάσκετ, περιλαμβάνουν σημαντικά στοι-
χεία και από την ισομετρική και από την ισοτονική
άσκηση.
Η αριστερή κοιλία
Η επίδραση της αερόβιας άσκησης στη δομή και λει-
τουργία της αριστερής κοιλίας, αποτελεί ακόμη θέ-
Αθλητική Καρδιά
μα εκτεταμένης μελέτης και έρευνας. Οι Pellicia και
συν21 συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό στην κατανόηση
της μεταβολής της δομής της αριστερής κοιλίας στους
αθλητές. Συγκέντρωσαν αθλητές (n=1309) κυρίως
άνδρες (73%) από 38 διαφορετικά αθλήματα. Η τε-
λοδιαστολική διάμετρος ανευρέθει να ποικίλλει ση-
μαντικά, από 38 έως 66 mm στις γυναίκες (μέση τιμή
48 mm) και από 43 έως 70 mm στους άνδρες (μέση
τιμή 55 mm), κυρίως όμως και σε ποσοστό 45% των
αθλητών, μετρήθηκε περι τα 54 mm, ενώ σε ποσο-
στό 14% μετρήθηκε περί τα 60 mm. Η σημαντική αυ-
τή διάταση της αριστερής κοιλίας (60 mm) βρέθηκε
πιο συχνά σε αθλητές με μεγαλύτερη μάζα σώματος
και σε αυτούς που συμμετείχαν σε αθλήματα αντο-
χής (ποδηλασία, σκι, κανό κλπ). Επίσης όσον αφο-
ρά το πάχος των τοιχωμάτων της αριστερής κοιλίας,
μόνο ένας μικρός αριθμός αθλητών ξεπερνούσε τα
13 mm.22 Διαπιστώθηκε λοιπόν ότι η πάχυνση των
τοιχωμάτων της αριστερής κοιλίας πέρα των 13 mm
είναι σπάνιο εύρημα σε υγιείς αθλητές και συνοδεύ-
εται σχεδόν πάντα από διάταση της κοιλίας. Επα-
νηλειμένα έχει αποδειχτεί το γεγονός, ότι υπερτρο-
φία της αριστερής κοιλίας, εμφανίζεται σε αθλητές
με μεγάλο σωματότυπο και σε εκείνους με Άφρο-
Καραϊβική καταγωγή. Ως εκ τούτου, η προσεκτι-
κή ερμηνεία της υπερτροφίας της αριστερής κοιλίας
στους αθλητές, ιδίως όσον αφορά τη διαφοροποιημέ-
νη καρδιακή προσαρμογή από την παθολογική υπερ-
τροφία, απαιτεί να λαμβάνεται υπόψη ο σωματότυ-
πος και η εθνικότητα των αθλητών. Επίσης διαφορε-
τικές μορφές άσκησης (ισομετρική- ισοτονική) οδη-
γούν σε διαφορετικές αλλαγές στη δομή της αριστε-
ρής κοιλίας.23 Αθλητές που ακολουθούσαν ισομετρι-
κή άσκηση παρουσίαζαν συγκεντρική υπερτροφία,
ενώ όσοι ακολουθούσαν ισοτονική άσκηση παρουσί-
αζαν έκκεντρη υπερτροφία της αριστερής κοιλίας. Η
μελέτη αυτή που αναφέρεται και ως «υπόθεση Mor-
ganroth», οδήγησε στην ιδέα της ειδικής αναδιαμόρ-
φωσης της καρδιάς του αθλητή (Εικόνα 3).
Το κλάσμα εξώθησης είναι γενικότερα φυσιο-
λογικό μεταξύ των αθλητών,24 αν και σε ποδηλάτες
που συμμετείχαν στο γύρο της Γαλλίας, διαπιστώ-
θηκε ότι το 11% αυτών, είχαν υπολογισμένο κλάσμα
εξώθησης 52%.25 Τα αποτελέσματα αυτά δείχνουν
πως οι υγιείς αθλητές αντοχής μπορεί περιστασιακά
να επιδείξουν οριακό ή μειωμένο κλάσμα εξώθησης
σε κατάσταση ηρεμίας. Τέλος, η βελτιωμένη διαστο-
λική λειτουργία της αριστερής κοιλίας και ιδιαίτερα
η ικανότητά της να χαλάται σε γρήγορες καρδιακές
συχνότητες, είναι ένας βασικός μηχανισμός διατήρη-
σης του όγκου παλμού κατά την άσκηση.
(Ελληνική Καρδιολογική Επιθεώρηση) HJC • 269
Η. Τσούγκος και συν.
ΤΥΠΟΙ ΑΝΑΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ
ΒΡΑΧΥΠΡΟΘΕΣΜΑ
Αύξηση VO2 max,
CO, SV, ΣΑΠ και
ΙΣΟΤΟΝΙΚΗ μείωση PVR
ΑΣΚΗΣΗ
ΜΑΚΡΟΠΡΟΘΕΣΜΑ
Αύξηση φορτίου όγκου
στην αριστερή κοιλία
ΒΡΑΧΥΠΡΟΘΕΣΜΑ
Αύξηση ΑΠ, PVR, HR
Ήπια αύξηση
ΙΣΟΜΕΤΡΙΚΗ VO2 max, CO
ΑΣΚΗΣΗ ΜΑΚΡΟΠΡΟΘΕΣΜΑ
Αύξηση φορτίου πίεσης
στην αριστερή κοιλία
Εικόνα 3. Τύποι αναδιαμόρφωσης της αριστερής κοιλίας με βάση
την ισοτονική και ισομετρική άσκηση.
Η δεξιά κοιλία
Η προκαλούμενη από την άσκηση καρδιακή αναδια-
μόρφωση, δεν περιορίζεται μόνο στην αριστερή κοι-
λία. Η ισοτονική άσκηση απαιτεί τόσο η αριστερή
όσο η δεξιά κοιλία να δεχθούν αλλά και να εξωθή-
σουν σχετικά μεγάλες ποσότητες αίματος. Σε σκλη-
ρά προπονημένους αθλητές αντοχής, αναδεικνύεται
συμμετρική αύξηση του μεγέθους αλλά και του πά-
χους των τοιχωμάτων και των δύο κοιλιών.26 Σε με-
λέτες που βασίστηκαν στη μαγνητική τομογραφία
καρδιάς, επιβεβαίωθηκε ότι η αύξηση στο μέγεθος
της δεξιάς κοιλίας είναι ένα κοινό εύρημα σε αθλη-
τές αντοχής και ότι η υπερτροφία της δεξιάς κοιλί-
ας αναδεικνύεται παράλληλα με αυτή της αριστερής
κοιλίας, υποστηρίζοντας έτσι την αρχή της ισορροπη-
μένης υπερτροφίας των δύο κοιλιών.
Η επίδραση της ισομετρικής άσκησης στη δε-
ξιά κοιλία παραμένει ασαφής καθώς τα διαθέσιμα
στοιχεία των μελετών δεν επαρκούν. Οι Perseghin
και συν, 27 σύγκριναν τη δομή της δεξιάς και αρι-
στερής κοιλίας σε αθλητές αντοχής (μαραθωνοδρό-
μους) και αθλητές δύναμης (σπρίντερς) διαπιστώ-
νοντας αύξηση των όγκων της δεξιάς κοιλίας των
δεύτερων. Όμως, δεν εμφανίστηκε ουσιώδης διά-
φορα στις διαστάσεις της δεξιάς κοιλίας ανάμεσα
στις δύο αυτές ομάδες αθλητών, ιδιαίτερα μετά την
προσαρμογή στα δεδομένα του σωματότυπου των
αθλητών. Μια άλλη μελέτη ασχολήθηκε με αυτούς
τους δύο τύπους αθλητών, συγκρίνοντας κωπηλάτες
με παίκτες του αμερικανικού ποδοσφαίρου πριν και
μετά από 90 ημέρες προπόνησης.28 Στα στατιστικά
αποτελέσματα υπήρξε σημαντική διάταση της δεξι-
270 • HJC (Ελληνική Καρδιολογική Επιθεώρηση)
άς κοιλίας των κωπηλατών (αθλητές αντοχής) και
καμία αλλαγή στη δομή της δεξιάς κοιλίας των παι-
κτών του αμερικανικού ποδοσφαίρου (αθλητές δύ-
ναμης).
Η αορτή
Η αορτή κατά την έντονη άσκηση, παρουσιάζει σημα-
ντικό αιμοδυναμικό φορτίο. Η φύση του φορτίου αυ-
τού εξαρτάται από τον τύπο άθλησης, καθώς η ισοτο-
νική άσκηση προκαλεί υψηλό όγκο ροής στην αορτή
με μέτρια υπέρταση, ενώ η ισομετρική άσκηση έχει
ως αποτέλεσμα φυσιολογικό όγκο ροής στην αορτή
με δυνητικά σοβαρή συστηματική υπέρταση. Τέτοιες
προϋποθέσεις είναι λογικό να οδηγήσουν και στην
αναδιαμόρφωση της αορτής των αθλητών. Η υπόθε-
ση αυτή αποτέλεσε το θέμα διαφόρων μελετών29 όπου
συγκρίθηκαν οι διαστάσεις της αορτής σε 100 επαγ-
γελματίες αθλητές σε σχέση με άτομα της ομάδας
ελέγχου. Τα αποτελέσματα ανέδειξαν στους αθλητές
σημαντικά μεγαλύτερες διαστάσεις τόσο στον αορτι-
κό δακτύλιο και στους κόλπους του Valsava όσο και
την εγγύς ρίζα της αορτής. Οι μεγαλύτερες διαστάσεις
παρατηρήθηκαν στους αθλητές που κάνουν μακρό-
χρονια προπόνηση και σπανίως υπερβαίνει το κλινικά
ανώτατο αποδεκτό όριο των 40 χιλιοστών.
Ο αριστερός κόλπος
Πολλοί είναι οι ερευνητές που έχουν ασχοληθεί με
τη δομή και τις διαστάσεις του αριστερού κόλπου
των αθλητών. Απο τις μελέτες αυτές φαίνεται ότι οι
αθλητές αντοχής και ιδιαίτερα οι ηλικιωμένοι πο-
δηλάτες, παρουσιάζουν μεγαλύτερες διαστάσεις του
αριστερού κόλπου (40 mm) και ταυτόχρονα υπερκοι-
λιακές αρρυθμίες.26,30
Η επίδραση του φύλου και της εθνικότητας
Η καρδιακή αναδιαμόρφωση που προκαλείται από
την άσκηση είναι παρόμοια στις γυναίκες και τους
άνδρες αθλητές. Ωστόσο, τα διαθέσιμα στοιχεία δεί-
χνουν ότι οι αθλήτριες παρουσιάζουν ποσοτικά ένα
μικρότερο βαθμό αναδιαμόρφωσης από τους άν-
δρες.31-36 Αυτό φαίνεται να ισχύει ακόμη και όταν οι
διαστάσεις της καρδιάς διορθωθούν για τον τυπικά
μικρότερο σωματότυπο των γυναικών. Με τα δεδο-
μένα αυτά, το μέγεθος της καρδιακής αναδιαμόρ-
φωσης με βάση το φύλο παραμένει αόριστο. Η φυλή
είναι επίσης ένας σημαντικός καθοριστικός παρά-
γοντας της καρδιακής αναδιαμόρφωσης με το 20%
 Αθλητική Καρδιά

των μαύρων αθλητών να παρουσιάζουν μεγαλύτερο Μεγαλοκαρδία: Παθολογική κατάσταση ή φυσιολογική

πάχος τοιχωμάτων (12 mm) σε σχέση με μόνο 4%
των λευκών αθλητών. Επίσης οι μαύρες αθλήτριες
παρουσίασαν σημαντικά υψηλότερες τιμές τοιχωμά-
των της αριστερής κοιλίας σε σύγκριση με τις λευ-
κές. Οι ανατομικές αυτές διαφορές είναι πιθανόν
υπεύθυνες για την αυξημένη συχνότητα εμφάνισης
ΗΚΓ ανωμαλιών στους μαύρους αθλητές συμπερι-
λαμβάνοντας την υπερτροφία της αριστερής κοιλί-
ας, αναστροφές των κυμάτων Τ και πρώιμη επανα-
πόλωση.37
Κοινές κλινικές καρδιαγγειακές εκδηλώσεις του
αθλητικού ασθενούς
Η συμμετοχή στον αθλητισμό και η τακτική άσκηση
είναι δεδομένο πως προάγει την καλή υγεία. Παρ’
όλα αυτά οι αθλητές δεν έχουν ανοσία απέναντι
στις καρδιαγγειακές εκδηλώσεις και τις ασθένειες
και συνεπώς αποτελούν ένα σημαντικό κομμάτι της
καθ’ ημέραν κλινικής καρδιολογίας. Το σύνολο των
ασθενών αθλητών είναι ετερογενές και περιλαμβά-
νει άτομα από ένα ευρύ φάσμα ηλικιών, αθλητικού
ταλέντου και στόχων απόδοσης. Οι αθλητές συνή-
θως ασθενούν με έναν ή δυο τρόπους. Κατά πρώτον
με την εμφάνιση σε έναν ασυμπτωματικό αθλητή,
μιας από τις δομικές ή λειτουργικές παραμέτρους
που αναφέρθηκαν παραπάνω. Τέτοια ευρήματα συ-
χνά σχετίζονται με μια πιθανή υποκείμενη παθολο-
γία. Κατά δεύτερον, οι αθλητές μπορεί να αναπτύ-
ξουν συμπτώματα που να υποδηλώνουν καρδιαγγει-
ακή νόσο, είτε κατά τη διάρκεια της προπόνησης ή
ακόμη και σε κάποιον αγώνα, οπότε και να απευ-
θυνθούν στον ιατρό για περαιτέρω διερεύνηση.
προσαρμογή;
Είναι κοινώς αποδεκτό πως υπάρχει μια φαινοτυπι-
κή επικάλυψη ανάμεσα στην καρδιακή αναδιαμόρ-
φωση λόγω άσκησης και της παθολογικής δομικής
καρδιακής νόσου. Οι δομικές καρδιακές ανωμαλί-
ες ασαφούς προέλευσης και σημασίας, μπορεί να
ανιχνευθούν κατά τη διάρκεια ενός τακτικού καρ-
διολογικού κλινικού ελέγχου, ή ενός ελέγχου πριν
από τους αγώνες καθώς και κατά τη διερεύνηση συ-
μπτωματικών αθλητών. Κάποιες περιπτώσεις καρ-
διακής αναδιαμόρφωσης λόγω άσκησης είναι δύ-
σκολο να διαφοροδιαγνωστούν από κάποιες ήπιες
μορφές υπερτροφικής μυοκαρδιοπάθειας, την πρω-
τοπαθή ή δευτεροπαθή διατατική μυοκαρδιοπάθεια
και την αρρυθμιογόνο δεξιά κοιλία. Έτσι, η διαφο-
ροδιάγνωση είναι αρκετά σημαντική, καθώς θα κα-
θορίσει τυχόν περιορισμό της άσκησης, φαρμακευ-
τική αντιμετώπιση ή ακόμη και τοποθέτηση εμφυ-
τεύσιμου απινιδωτή.
Η επικάλυψη που παρατηρείται μεταξύ χαρα-
κτηριστικών της αθλητικής καρδιάς και μυοκαρδιο-
πάθειας, ιδιαιτέρως της υπερτροφικής, καλείται ως
γκρίζα ζώνη του Maron.77 Έχει προταθεί μια μεθο-
δική διαγνωστική προσέγγιση του αθλητικού ασθε-
νούς με υπερτροφία αριστερής κοιλίας ασαφούς
προελεύσεως, η οποία παραμένει ιδιαίτερα χρήσι-
μη στην κλινική πρακτική.78 Η προσέγγιση αυτή, στο
παρελθόν βασίστηκε ως επί το πλείστον στη συμβατι-
κή δισδιάστατη ηχωκαρδιογραφία, όμως με την αυ-
ξανόμενη πρόοδο στις απεικονιστικές διαγνωστικές
μεθόδους, παρουσιάζεται και μια αθροιστική αύξη-
ση των διαγνωστικών κριτηρίων (Πίνακας 1).

Πίνακας 1. Διαφορική διάγνωση της αθλητικής καρδιάς από παθολογικές μορφές υπερτροφίας του μυοκαρδίου όπως η υπερτροφική
μυοκαρδιοπάθεια και η υπέρταση.
Στρατηγική Αθλητική καρδιά Υπερτροφική Υπέρταση
μυοκαρδιοπάθεια
Απεικονιστικές τεχνικές (Ηχωκαρδιογραφία, MRI, PET)
 LVEDD >55 mm 45-55 mm >45 mm
 Πάχυνση IVS <13 mm >16 mm <16 mm
 Ασύμμετρη υπερτροφία ΟΧΙ ΝΑΙ ΟΧΙ
 Κολπική διάταση ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ
 Διάταση δεξιάς κοιλίας ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ
 Διαστολική δυσλειτουργία ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ
 Συστολική δυσλειτουργία (συμβατική ηχωκαρδιογραφία) ΟΧΙ ΟΧΙ/ΝΑΙ ΟΧΙ/ΝΑΙ
 Συστολική δυσλειτουργία (ΤDI) ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ
Μείωση πάχους τοιχωμάτων με διακοπή άσκησης ΝΑΙ ΟΧΙ ΟΧΙ

(Ελληνική Καρδιολογική Επιθεώρηση) HJC • 271

Η. Τσούγκος και συν.
Σήμερα, η ηχωκαρδιογραφία, με τη χρήση του
ιστικού Doppler της speckle tracking και της τριδιά-
στατης απεικόνισης, επιτρέπει την ανάλυση και την
ακριβή εκτίμηση της μυοκαρδιακής λειτουργίας. Το
ιστικό Doppler επιτρέπει την εκτίμηση της ταχύτητας
μυοκαρδιακής σύσπασης και χάλασης. Πολυάριθμες
μελέτες έδειξαν πως η πρώιμη διαστολική ταχύτητα
χάλασης ήταν φυσιολογική ή αυξημένη σε αθλητές
με υπερτροφία της αριστερής κοιλίας λόγω αναδια-
μόρφωσης από την άσκηση.79,80 Αντίθετα, οι παθολο-
γικές μορφές της υπερτροφίας της αριστερής κοιλίας
παρουσιάζουν μειωμένη πρώιμη διαστολική ταχύτη-
τα χάλασης.45,81-83 Το ιστικό strain και strain rate, πα-
ρέχει επίσης χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με την
υπερτροφία της αριστερής κοιλίας στους αθλητές.84,85
Η μαγνητική τομογραφία καρδιάς έχει αποδει-
χθεί ένα ανεκτίμητο εργαλείο στην αξιολόγηση του
αθλητή με μεγαλοκαρδία. Επιτρέπει μια πολύ ακρι-
βή εκτίμηση του πάχους του μυοκαρδίου, του όγκου
των κοιλοτήτων, της ιστικής σύνθεσης και της καρ-
διακής ανατομίας. Πρόσφατα, έχουν δημοσιευθεί
και οι τιμές αναφοράς που προκύπτουν από τη μα-
γνητική τομογραφία καρδιάς σε αθλητές.86 Επιπλέ-
ον με τη χρήση γαδολινίου παρέχονται πληροφορίες
όσον αφορά την παρουσία και την ακριβή θέση μυο-
καρδιακής ίνωσης. Επί του παρόντος η μαγνητική το-
μογραφία καρδιάς χρησιμοποιείται για αθλητές που
παρουσιάζουν μια απροσδιόριστη ηχωκαρδιογραφι-
κή απεικόνιση, ή έχουν μη ειδικά κλινικά συμπτώμα-
τα και ηχωκαρδιογραφικές παραμέτρους.
Είναι γεγονός πως δεν υπάρχει μια ειδική δια-
γνωστική δοκιμασία με επαρκή ακρίβεια για τη δι-
αφοροποίηση μεταξύ μιας προσαρμοστικής και μιας
παθολογικής μυοκαρδιοπάθειας. Οι κλινικοί ιατροί
που αντιμετωπίζουν ένα τέτοιο δίλημμα, θα πρέπει
να ενθαρρύνονται να αρχίζουν την αξιολόγησή τους
με μια ολοκληρωμένη εξέταση που θα περιλαμβάνει
το προσωπικό και οικογενειακό ιατρικό ιστορικό, το
ΗΚΓ, και τη δισδιάστατη ηχωκαρδιογραφία. Στις πε-
ρισσότερες περιπτώσεις τα απλά αλλά πολύ σημαντι-
κά αυτά διαγνωστικά βήματα, θα μπορέσουν να βοη-
θήσουν τον κλινικό καρδιολόγο στη διάγνωση και τη
λήψη περαιτέρω αποφάσεων όσον αφορά την τυχόν
θεραπευτική προσέγγιση των αθλητών. Στην αντίθε-
τη περίπτωση, ο ιατρός θα πρέπει να χρησιμοποιήσει
νεότερες τεχνικές απεικόνισης όπως το ιστικό Dop-
pler, η speckle tracking ηχωκαρδιογραφία, οι καρδι-
οαναπνευστικές δοκιμασίες κόπωσης και ο πιθανός
γενετικός έλεγχος, ενώ θα πρέπει να ενθαρρύνει τον
αθλητή να μειώσει προοδευτικά την προπόνησή του
και εν τέλει να τη σταματήσει.
272 • HJC (Ελληνική Καρδιολογική Επιθεώρηση)
Η αρρυθμία
Η εμφάνιση αρρυθμιών και οι γενικότερες αλλαγές
στην αγωγιμότητα είναι συχνά ευρήματα στους σκλη-
ρά προπονημένους ασθενείς και το 2005 εκδόθηκαν
συστάσεις για την αξιολόγησή τους.49,50 Οι πιο συνή-
θεις αρρυθμίες που παρατηρούνται είναι οι βραδυ-
αρρυθμίες και κυρίως η φλεβοκομβική και κομβική
βραδυκαρδία, ο 1ου βαθμού κολποκοιλιακός απο-
κλεισμός, καθώς και ο 2ου βαθμού κολποκοιλιακός
αποκλεισμός Mobitz I.51 Οι ασθενείς αθλητές με αυ-
τές τις βραδυαρρυθμίες είναι σχεδόν πάντα ασυ-
μπτωματικοί, ενώ η παρουσία βραδυκαρδίας κατά
την ανάπαυση ή τον ύπνο δεν φαίνεται να έχει πτωχή
πρόγνωση. Υπεύθυνη για τη βραδυκαρδία αυτή είναι
η ενισχυμένη δραστηριότητα του παρασυμπαθητικού
και ειδικότερα η αυξημένη δραστηριότητα του πνευ-
μονογαστρικού νεύρου. Στον ασυμπτωματικό αθλη-
τικό ασθενή που παρουσιάζει οποιαδήποτε από τις
προαναφερθείσες βραδυαρρυθμίες αρκεί συνήθως
η διαβεβαίωση και η τεκμηρίωση μιας κατάλληλης
χρονότροπης απόκρισης, για τον αποκλεισμό παθο-
λογικών διαδικασιών.52 Ο κολποκοιλιακός αποκλει-
σμός τύπου Mobitz II, καθώς και ο τρίτου βαθμού
κολποκοιλιακός αποκλεισμός είναι ασυνήθη φαινό-
μενα στους αθλητές και θα πρέπει να θεωρούνται
παθολογικά.53
Τόσο οι κοιλιακές όσο και οι υπερκοιλιακές
έκτακτες συστολές καθώς και η μη εμμένουσα κοιλι-
ακή ταχυκαρδία, αποτελούν φαινόμενα που συναρ-
τώνται συχνά στους προπονημένους αθλητές. Το αί-
σθημα παλμών λόγω των έκτακτων συστολών, αποτε-
λεί ένα απ’ τα πιο συχνά συμπτώματα που αναγκάζει
τους αθλητές να ζητήσουν ιατρική γνώμη. Στις περι-
πτώσεις αυτές είναι σημαντικό να εξαιρεθούν απ’ τη
διαφορική διάγνωση δομικές και βαλβιδικές παθή-
σεις. Εάν αυτό συμβεί και αφού ο αθλητής έχει μειώ-
σει ή ακόμη και σταματήσει την άσκηση, οι έκτακτες
συστολές θεωρούνται συχνά καλοήθεις και χωρίς την
εμφάνιση μακροπρόθεσμων επιπτώσεων.54,55 Ομοίως
και για τη μη εμμένουσα κοιλιακή ταχυκαρδία, αρκε-
τές μελέτες έχουν αποδείξει τον καλοήθη χαρακτήρα
της σε αθλητές που δεν εμφανίζουν δομική καρδιακή
νοσο.56,57 Η μείωση του φόρτου της προπόνησης έχει
αποδειχθεί πως μειώνει την εμφάνιση τέτοιων αρ-
ρυθμιών και μπορεί να είναι χρήσιμη ως θεραπευτική
παρέμβαση στο συμπτωματικό αθλητή.55
Ταχυαρρυθμίες, όπως η κολπική μαρμαρυγή,
μπορεί να αποδειχθούν μεγάλο πρόβλημα για τους
σκληρά προπονημένους ασθενείς, καθώς αρκετές με-
λέτες δείχνουν πως είναι η συχνότερη αρρυθμία που

εμφανίζεται σε νεότερους και ιδιαίτερα στους έμπει-
ρους και πιο ηλικιωμένους αθλητες.58-61 Οι μηχανι-
σμοί πυροδότησης της κολπικής μαρμαρυγής στους
αθλητές είναι ακόμη προς διερεύνηση, ενώ ένας συν-
δυασμός γεγονότων όπως η αναδιαμόρφωση λόγω
άσκησης του αριστερού κόλπου, η φλεγμονή, η αυ-
ξημένη δραστηριότητα του συμπαθητικού κατά την
άσκηση και η χαμηλή καρδιακή συχνότητα κατά την
ηρεμία λόγω του παρασυμπαθητικού, η οποία μπορεί
να ενισχύσει την κολπική διαφυγή, μπορούν να συμ-
βάλλουν στην εμφάνιση της αρρυθμίας.58,62-64
Η αρχική αξιολόγηση του αθλητή με υπερκοιλι-
ακές ταχυαρρυθμίες, θα πρέπει να περιλαμβάνει τον
αποκλεισμό μεταβολικών αιτιών, ιδιαίτερα του υπερ-
θυρεοειδισμού, λεπτομερή καταγραφή της λήψης και
κατανάλωσης διατροφικών συμπληρωμάτων ή άλλων
ουσιών (καφεΐνη, διεγερτικά, κλπ) και εκτίμηση της
δομής και λειτουργίας των βαλβίδων. Ιδιαίτερη προ-
σοχή θα πρέπει να δίνεται στις συνθήκες κατά τις
οποίες ο αθλητής εμφανίζει αρρυθμία. Πιο συγκεκρι-
μένα θα πρέπει να διαφοροποιούνται οι καταστάσεις
υψηλής καρδιακής συχνότητας (προπόνηση) με αυ-
τές χαμηλής καρδιακής συχνότητας (ύπνος, αποκα-
τάσταση μετά από σκληρή προπόνηση, κλπ), καθώς
αυτό θα παίξει σημαντικό ρόλο στην εξατομίκευση
της διαχείρισης του αθλητή. Ο έλεγχος της καρδιακής
συχνότητας που μπορεί να γίνει με β αναστολείς και
αναστολείς διαύλων ασβεστίου, δεν μπορεί να μειώ-
σει τη συχνότητα εμφάνισης της κολπικής μαρμαρυ-
γής, αλλά μειώνει τα συμπτώματα του αθλητή. Ωστό-
σο, τέτοιες ουσίες μπορεί να μειώσουν τη μεγίστη και
υπομεγίστη καρδιακή συχνότητα κατά την άσκηση
και έτσι να οδηγήσουν σε πτωχά προπονητικά απο-
τελέσματα, ενώ μπορεί και να απαγορεύεται η χρήση
τους κατά τη διάρκεια των αγώνων συγκεκριμένων
αθλημάτων. Τα αντιαρρυθμικά φάρμακα της τάξης Ι,
όπως η προπαφαινόνη, μπορεί να είναι αποτελεσμα-
τικά στη διατήρηση του φλεβοκομβικού ρυθμού, αλλά
αυξάνουν την κολποκοιλιακή αγωγιμότητα και συνή-
θως απαιτούν έναν επιπλέον φαρμακευτικό παράγο-
ντα, ώστε σε περίπτωση εμφάνισης κολπικού πτερυ-
γισμού να αποφευχθεί η ταχεία κοιλιακή ανταπόκρι-
ση. Τέλος, όσον αφορά τον καυτηριασμό της καρδιάς
σε αθλητές με κολπική μαρμαρυγή, αν και τα στοι-
χεία τεκμηρίωσης δεν είναι επαρκή, εντούτοις μπο-
ρούμε να τη θεωρήσουμε ως την κατάλληλη θεραπευ-
τική στρατηγική για συγκεκριμένα άτομα.65,66
Συγκοπή
Η συγκοπή, η οποία ορίζεται ως παροδική απώλεια
Αθλητική Καρδιά
συνείδησης λόγω της απώλειας του ορθοστατικού τό-
νου, είναι ένα κοινό φαινόμενο σε σκληρά προπονη-
μένους αθλητές. Σε μια μεγάλη ομάδα Ιταλών αθλη-
τών, ένα 6% περίπου είχε αναφέρει συγκοπή την
τελευταία πενταετία. Η μελέτη που ασχολήθηκε με
τους αθλητές αυτούς έδειξε πως η συντριπτική πλει-
ονότητα των συγκοπτικών επεισοδίων δεν είχαν σχέ-
ση με την άσκηση (86,7%), ή εμφανίστηκαν στην πε-
ρίοδο αποθεραπείας (12%), ενώ ένα πολύ μικρότερο
ποσοστό επεισοδίων εμφανίστηκαν κατά την έντονη
άσκηση (1,3%) και συνδέθηκαν με την παρουσία δο-
μικής καρδιακής νόσου.67
Η πλειονότητα των συγκοπτικών επεισοδίων
στους αθλητές μπορεί να αποδοθεί σε νευρο-καρδι-
ογενείς μηχανισμούς. Τυπικά, αυτοί οι μηχανισμοί,
εκδηλώνονται άμεσα κατά την περίοδο της αποθερα-
πείας του αθλητή, λόγω ξαφνικής μείωσης στη φλε-
βική επιστροφή. Η μείωση αυτή, προκαλείται τόσο
απ’ τη διακοπή της σύσπασης των σκελετικών μυών,
όσο και από τις αλλαγές στην ισορροπία συμπαθη-
τικού- παρασυμπαθητικού, διευκολύνοντας έτσι την
παροδική εγκεφαλική υποαιμάτωση. Ο αθλητής που
εμφανίζει ένα τέτοιου είδους συγκοπτικό επεισό-
διο κατά την αποθεραπεία, συνήθως αναφέρει προ-
συγκοπτικά συμπτώματα όπως η εφίδρωση, το αί-
σθημα θερμότητας και η ζάλη, ενώ ως αποτέλεσμα
επέρχεται η απώλεια συνείδησης που διαρκεί από
μερικά δευτερόλεπτα έως ένα λεπτό. Η συγκοπή κα-
τά τη διάρκεια της έντονης άσκησης δεν οφείλεται
σχεδόν ποτέ σε τέτοιου είδους μηχανισμούς και θα
πρέπει να διερευνάται η πιθανότητα ύπαρξης κακοή-
θους αρρυθμίας, δομικής η βαλβιδικής βλάβης, ή και
ισχαιμίας του μυοκαρδίου.
Η προσέγγιση του αθλητικού ασθενούς με συ-
γκοπτικό επεισόδιο, θα πρέπει να περιλαμβάνει ένα
λεπτομερές ιστορικό, κλινική εξέταση και ΗΚΓ, 50
ενώ θα πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη, ο χρό-
νος κατά τον οποίο έλαβε χώρα το επεισόδιο, η δι-
άρκεια του επεισοδίου και η σχετική πιθανότητα εμ-
φάνισης παρόμοιου επεισοδίου. Το ΗΚΓ ηρεμίας θα
πρέπει να ελέγχεται για τυχόν διαταραχές της αγω-
γιμότητας (παράταση QT, προδιέγερση, αποκλεισμό
δεξιού σκέλους με ανασπάσεις ST στις προκάρδι-
ες απαγωγές που μπορεί να υποδηλώνουν σύνδρο-
μο Brugada), ή αλλαγές χαρακτηριστικές δομικής
καρδιακής νόσου (αποκλεισμός αριστερού σκέλους,
υπερτροφία αριστερής κοιλίας με διαταραχές στην
επαναπόλωση, αναστροφή των κυμάτων Τ). Εν συ-
νεχεία συνιστάται η διαθωρακική ηχωκαρδιογρα-
φία, έτσι ώστε να αποκλείονται οι δομικές και βαλβι-
δικές νόσοι. Η συγκοπή που μπορεί να συμβεί κατά
(Ελληνική Καρδιολογική Επιθεώρηση) HJC • 273
Η. Τσούγκος και συν.
τη διάρκεια της άσκησης απαιτεί, διαγνωστική αξι-
ολόγηση με τη βοήθεια της δοκιμασίας κόπωσης. Η
δοκιμασία αυτή θα πρέπει να μιμείται τα δεδομένα
της άσκησης του αθλητή κατά την οποία έλαβε μέρος
το συγκοπτικό επεισόδιο και ιδιαίτερη προσοχή θα
πρέπει να δίνεται στο ΗΚΓ για την τυχόν εμφάνιση
αρρυθμιών. Ωστόσο, λαμβάνοντας υπόψη ότι η δο-
κιμασία κόπωσης μπορεί να είναι αρνητική σε στε-
φανιαίους ασθενείς, θα πρέπει να εξετάζεται ακό-
μη και το ενδεχόμενο διενέργειας στεφανιογραφίας
σε αθλητές με συγκοπτικά επεισόδια.68 Η χρήση του
tilt table ως διαγνωστικού μέσου για ασθενείς με συ-
γκοπτικά επεισόδια, γενικώς δεν χρησιμοποιείται
συχνά, καθώς η αξία του είναι αμφιλεγόμενη λόγω
δοκιμών που παρουσίασαν ψευδώς θετικά αποτελέ-
σματα. Ένα χρήσιμο διαγνωστικό μέσο γι’ αυτού του
είδους τους αθλητές είναι η 24ωρη ΗΚΓ καταγραφή.
Η διαχείριση του αθλητή με συγκοπτικό επεισό-
διο έχει άμεση σχέση με το αίτιο της συγκοπής. Τα
άτομα με δομικές ή βαλβιδικές νόσους θα πρέπει
να αντιμετωπίζονται με κατάλληλο περιορισμό της
αθλητικής δραστηριότητας, με φαρμακευτική αγω-
γή, με ηλεκτροφυσιολογική μελέτη (με ή χωρίς καυ-
τηριασμό), με εμφύτευση απινιδωτών, ή και με χει-
ρουργική αντιμετώπιση, ανάλογα πάντα με την υπο-
βόσκουσα παθολογία. Το νευρο-καρδιογενές συ-
γκοπτικό επεισόδιο μπορεί συχνά να αποφεύγεται
με καλή ενυδάτωση, σταδιακή μείωση της έντασης
της άσκησης έως την περίοδο της αποθεραπείας και
ίσως με τη συμπληρωματική πρόσληψη αλατιού. Εάν
με την εφαρμογή των ενεργειών αυτών, ο αθλητής
εξακολουθεί να εμφανίζει συγκοπτικά επεισόδια,
το επόμενο βήμα περιλαμβάνει ορθοστατικές ασκή-
σεις, 69 ή φαρμακευτική θεραπεία με εκλεκτικούς
αναστολείς πρόσληψης σεροτονίνης ή μιδοδρίνη.70,71
Παράγοντες που βελτιώνουν την απόδοση
Η ολοένα και αυξανόμενη χρήση ουσιών που βελτι-
ώνουν την αθλητική απόδοση έχει βασιστεί στην τε-
χνολογική και επιστημονική πρόοδο, στις αυξημένες
κοινωνικο-οικονομικές πιέσεις που δέχεται ο επαγ-
γελματικός αθλητισμός καθώς και στην αύξηση της
προσβασιμότητας σε παράνομες ουσίες. Ο παγκό-
σμιος οργανισμός Anti-Doping, έχει αναπτύξει μια
ολοκληρωμένη λίστα ουσιών και φαρμάκων, που
απαγορεύεται η χρήση τους από αθλητές. 71 Μέσα
στις ουσίες αυτές ανήκουν και κάποια καρδιαγγει-
ακά φάρμακα που συνταγογραφούνται συχνά, όπως
οι β αναστολείς, οι αδρενεργικοί αγωνιστές, τα δι-
ουρητικά και τα διεγερτικά. Η πιο διαδεδομένη μορ-
274 • HJC (Ελληνική Καρδιολογική Επιθεώρηση)
φή τέτοιων ουσιών που βοηθούν στη βελτίωση της
αθλητικής απόδοσης, είναι τα αναβολικά στεροει-
δή ανδρογόνα. Αν και αναπτύχθηκαν στις δεκαετί-
ες του ’40 και του ’50, η χρήση τους έγινε ιδιαίτερα
δημοφιλής σε ερασιτέχνες και επαγγελματίες αθλη-
τές κατά τη δεκαετία του ’80. Πολλές είναι οι μελέτες
που έχουν καταγράψει τις αρνητικές καρδιαγγειακές
επιπτώσεις των στεροειδών, όπως η δυσλιπιδαιμία,72
η υπερτασική απάντηση στην υπερβολική άσκηση73
και η δυσλειτουργία του μυοκαρδίου.
Τον ίδιο βαθμό δημοτικότητας ανάμεσα στους
αθλητές απολαμβάνουν και οι μη στεροειδικοί δι-
εγέρτες ανάπτυξης μυϊκής μάζας, που περιλαμβά-
νουν την ενέσιμη ινσουλίνη, την αυξητική ορμόνη
και την κρεατίνη. Οι επιδράσεις των ουσιών αυτών
στο καρδιαγγειακό σύστημα παραμένουν άγνωστες.
Ένα ιδιαίτερα αυξανόμενο ενδιαφέρον παρουσιά-
ζεται όσον αφορά τη χρήση διεγερτικών ουσιών (με-
θυλφαινιδάτη, καφεΐνη). Ωστόσο, η μακροπρόθεσμη
τοξικότητα της χρήσης των ουσιών αυτών παραμένει
ένα αμφιλεγόμενο γεγονός, ενώ παρενέργειες όπως
το αίσθημα παλμών αποτελούν κοινές αναφορές των
αθλητών που χρησιμοποιούν τέτοιες ουσίες. Τέλος,
η ερυθροποιητίνη αποτελεί μια αρκετά διαδεδομέ-
νη ουσία ανάμεσα στους αθλητές κυρίως αντοχής. Οι
επιπλοκές της διέγερσης της ερυθροποίησης σχετίζο-
νται σε μεγάλο βαθμό με την εμφάνιση μικροαγγεια-
κών εμφράκτων.
Μέχρι σήμερα υπάρχει μια έλλειψη από μελέτες
που να ασχολούνται με τις επιπτώσεις της χρήσης τέ-
τοιων ουσιών από αθλητές. Ενώ αναμένονται νεότε-
ρες μελέτες, οι κλινικοί ιατροί θα πρέπει να ενθαρ-
ρύνονται να εξετάζουν διεξοδικά την πιθανή χρή-
ση παραγόντων βελτίωσης της απόδοσης από τους
αθλητές και να καθιστούν την ερώτηση αυτή ανα-
γκαία στη λήψη του ιατρικού ιστορικού.
Αιφνίδιος καρδιακός θάνατος
Ο αιφνίδιος θάνατος στους νέους αθλητές αποτελεί
ένα σπάνιο αλλά τραγικό γεγονός. Μελέτες που επι-
κεντρώθηκαν σε αιφνίδιους θανάτους αθλητών ανα-
φέρουν ένα ευρύ φάσμα επιπολασμού. Δεδομένα
από τις ΗΠΑ αναφέρουν έναν επιπολασμό της τάξε-
ως 1:200.000 ανά έτος,74 ενώ στην Ιταλία αναφέρεται
ένα σημαντικά υψηλότερο ποσοστό.75,76 Η μεταβλη-
τότητα των στοιχείων όσον αφορά τον επιπολασμό
του αιφνιδίου θανάτου, μπορεί να οφείλεται σε πολ-
λούς παράγοντες, όπως η γεωγραφική μεταβλητότητα
και ο ρόλος της στην εμφάνιση συγκεκριμένων ασθε-
νειών καθώς και τα πληθυσμιακά χαρακτηριστικά.

Στις ΗΠΑ, η υπερτροφική μυοκαρδιοπάθεια φαίνε-
ται να είναι η πιο συχνή αιτία αιφνιδίου θανάτου.
Ο αιφνίδιος θάνατος συναντάται συχνά σε πολλά
είδη ανταγωνιστικών αθλημάτων, συχνότερα όμως
παρουσιάζεται σε αθλήματα όπως το ποδόσφαιρο
το μπάσκετ και το αμερικανικό ποδόσφαιρο. Εκτός
από το είδος του αθλήματος, το φύλο και η εθνικότη-
τα φαίνεται να συμβάλλουν στην εμφάνιση αιφνιδίου
θανάτου. Πιο συγκεκριμένα οι άνδρες αθλητές και
ιδιαίτερα Άφρο-Καραϊβικής καταγωγής είναι πιθα-
νότερο να εμφανίσουν αιφνίδιο θάνατο.
Οι περισσότερες περιπτώσεις τέτοιων φαινομέ-
νων οφείλονται σε κάποιο υποκείμενο καρδιαγγει-
ακό νόσημα. Τόσο η American Heart Association/
American College of Cardiology77 όσο και η Europe-
an Society of Cardiology,49 έχουν θεσπίσει επιλεκτι-
κά κριτήρια για άτομα που έχουν διαγνωσθεί με τέ-
τοια νοσήματα και έχουν εκδόσει για το φαινόμενο
αυτό και ανάλογες κατευθυντήριες οδηγίες.78
Η πρόληψη του αιφνιδίου θανάτου αποτελεί τον
απώτερο στόχο του κλινικού ιατρού, καθώς η ανί-
χνευση και διαχείριση τυχόν καρδιαγγειακών νοση-
μάτων πριν από τη συμμετοχή των ατόμων σε αθλητι-
κά γεγονότα μπορεί να μειώσει δραστικά την εμφά-
νιση αιφνιδίου θανάτου. Θέτοντας ως βάση την πρό-
ληψη, η American Heart Association/American Col-
lege of Cardiology και η European Society of Cardi-
ology, έχουν δημοσιεύσει συστάσεις όσον αφορά τον
προσυμπτωματικό έλεγχο των ατόμων, πριν από κά-
θε συμμετοχή τους σε αθλητικές δραστηριότητες.79-81
Μελλοντικές κατευθύνσεις
Αν και έχει επιτευχθεί σημαντική πρόοδος στην κα-
τανόηση της αθλητικής καρδιάς, ωστόσο κάποια
ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα. Από την πα-
θοφυσιολογική σκοπιά, θεωρείται ότι αρκετές είναι
οι παράμετροι που αποτελούν θέματα μελλοντικής
μελέτης και έρευνας. Παράμετροι όπως η σχέση της
καρδιακής αναδιαμόρφωσης με τη συχνότητα, την
ένταση και τη διάρκεια της άσκησης, δεν έχουν ακό-
μη διερευνηθεί πλήρως. Η σχέση της καρδιακής ανα-
διαμόρφωσης με γενετικούς η περιβαλλοντικούς πα-
ράγοντες έχει γίνει ελάχιστα κατανοητή. Αυτές και
άλλες παράμετροι κρίνουν αναγκαία τη διενέργεια
μελλοντικών διαχρονικών μελετών, ως τον καλύτε-
ρο τρόπο αντιμετώπισης της επιστημονικής αυτής
αβεβαιότητας. Ως τότε και με το ολοένα αυξανόμε-
νο ενδιαφέρον του κοινωνικού συνόλου για στροφή
στον αθλητισμό και την καθημερινή άσκηση, κρίνε-
ται αναγκαία η χρησιμοποίηση των κατευθυντήριων
Αθλητική Καρδιά
γραμμών από τους κλινικούς ιατρούς, η προσεκτική
λήψη ιστορικού και ο ενδελεχής κλινικός έλεγχος
των αθλητών με τη βοήθεια των απεικονιστικών τε-
χνικών.
Βιβλιογραφία
1. Henschen S. Skidlauf und skidwettlauf: eine medizinische
sportstudie. Mitt Med Klin Upsala. 1899; 2.
2. Darling EA. The effects of training: a study of the Harvard
University crews. Boston Med Surg J. 1899; 161: 229-233.
3. White PD. The pulse after a marathon race. JAMA. 1918; 71:
1047-1048.
4. White PD. Bradycardia in athletes, especially long distance
runners. JAMA. 1942; 120: 642.
5. Roskamm H, Reindell H, Musshoff K, Koenig K. Relations
between heart size and physical efficiency in male and female
athletes in comparison with normal male and female subjects.
Arch Kreislaufforsch.1961; 35: 67-102.
6. Reindell H, Roskamm H, Steim H. The heart and blood cir-
culation in athletes. Med Welt. 1960; 31: 1557-1563.
7. Bulychev VV, Khmelevskii VA, Rutman l. Roentgenological
and instrumental examination of the heart in athletes. Klin
Med. 1965; 43: 108-114.
8. Hunt EA. Electrocardiographic study of 20 champion swim-
mers before and after 110-yard sprint swimming competition.
Can Med Assoc J. 1963; 88: 1251-1253.
9. Arstila M, Koivikko A. Electrocardiographic and vectorcardio-
graphic signs of left and right ventricular hypertrophy in endur-
ance athletes. J Sports Med Phys Fitness. 1966; 6: 166-175.
10. Chignon JC, Distel R, Arnaud P. Morphologic variations of
horizontal vectorcardiograms in athletes [in French]. J Physi-
ol (Paris). 1967; 59: 375.
11. Gott PH, Roselle HA, Crampton RS. The athletic heart syn-
drome: five-year cardiac evaluation of a champion athlete.
Arch Intern Med. 1968; 122: 340-344.
12. Chignon JC, Distel R, Courtois B, Leclerq J, Andrivet R.
Orientation of the analysis of electrical tracings regarding
athletes. J Sports Med PhysFitness. 1969; 9: 241-244.
13. Van Ganse W, Versee L, Eylenbosch W, Vuylsteek K. The
electrocardiogram of athletes: comparison with untrained
subjects. Br Heart J. 1970; 32: 160-164.
14. Hanne-Paparo N, Wendkos MH, Brunner D. T wave abnor-
malities in the electrocardiograms of top-ranking athletes
without demonstrable organic heart disease. Am Heart J.
1971; 81: 743-747.
15. Schamroth L, Jokl E. Marked sinus and A-V nodal bradycar-
dia with interference-dissociation in an athlete. J Sports Med
Phys Fitness. 1969; 9: 128-129.
16. Fleischmann P, Kellermann JJ. Persistent irregular tachy-
cardia in a successful athlete without impairment of perfor-
mance. Isr J Med Sci.1969; 5: 950-952.
17. Moritz F. Uber orthodiagraphische untersuchungen am her-
zen. Med Wochenschr. 1902; 49
18. Jose AD, Collison D. The normal range and determinants of
the intrinsic heart rate in man. Cardiovasc Res. 1970; 4: 160-
167.
19. Uusitalo AL, Uusitalo AJ, Rusko HK. Exhaustive endur-
ance training for 6-9 weeks did not induce changes in intrinsic
heart rate and cardiac autonomic modulation in female ath-
letes. Int J Sports Med. 1998; 19: 532-540.
(Ελληνική Καρδιολογική Επιθεώρηση) HJC • 275
Η. Τσούγκος και συν.
20. Rowell LB. Human Circulation: Regulation During Physical
Stress. New York, NY: Oxford University Press; 1986.
21. Pelliccia A, Culasso F, Di Paolo FM, Maron BJ. Physiologic
left ventricular cavity dilatation in elite athletes. Ann Intern
Med. 1999; 130: 23-31.
22. Sharma S, Maron BJ, Whyte G, Firoozi S, Elliott PM, McK-
enna WJ. Physiologic limits of left ventricular hypertrophy
in elite junior athletes: relevance to differential diagnosis of
athlete’s heart and hypertrophic cardiomyopathy. J Am Coll
Cardiol. 2002; 40: 1431-1436.
23. Morganroth J, Maron BJ, Henry WL, Epstein SE. Compara-
tive left ventricular dimensions in trained athletes. Ann In-
tern Med. 1975; 82: 521-524.
24. Gilbert CA, Nutter DO, Felner JM, Perkins JV, Heymsfield
SB, Schlant RC. Echocardiographic study of cardiac dimen-
sions and function in the endurance-trained athlete. Am J
Cardiol. 1977; 40: 528-533.
25. Abergel E, Chatellier G, Hagege AA, et al. Serial left ventric-
ular adaptations in world-class professional cyclists: implica-
tions for disease screening and follow-up. J Am Coll Cardiol.
2004; 44: 144-149.
26. Hauser AM, Dressendorfer RH, Vos M, Hashimoto T, Gor-
don S, Timmis GC. Symmetric cardiac enlargement in highly
trained endurance athletes: a two-dimensional echocardio-
graphic study. Am Heart J. 1985; 109: 1038-1044.
27. Perseghin G, De Cobelli F, Esposito A, et al. Effect of the
sporting discipline on the right and left ventricular morphol-
ogy and function of elite male track runners: a magnetic res-
onance imaging and phosphorus 31 spectroscopy study. Am
Heart J. 2007; 154: 937-942.
28. Baggish AL, Wang F, Weiner RB, et al. Training-specific
changes in cardiac structure and function: a prospective and
longitudinal assessment of competitive athletes. J Appl Physi-
ol. 2008; 104: 1121-1128.
29. Babaee Bigi MA, Aslani A. Aortic root size and prevalence
of aortic regurgitation in elite strength trained athletes. Am J
Cardiol. 2007; 100: 528-530.
30. Hoglund C. Enlarged left atrial dimension in former endur-
ance athletes: an echocardiographic study. Int J Sports Med.
1986; 7: 133-136.
31. D’Andrea A, Riegler L, Cocchia R, et al. Left atrial volume in-
dex in highly trained athletes. Am Heart J. 2010; 159: 1155-1161.
32. Pelliccia A, Maron BJ, Culasso F, Spataro A, Caselli G. Ath-
lete’s heart in women: echocardiographic characterization of
highly trained elite female athletes. JAMA. 1996; 276: 211-215.
33. George KP, Wolfe LA, Burggraf GW, Norman R. Electro-
cardiographic and echocardiographic characteristics of fe-
male athletes. Med Sci Sports Exerc. 1995; 27: 1362-1370.
34. Sun B, Ma JZ, Yong YH, Lv YY. The upper limit of physi-
ological cardiac hypertrophy in elite male and female athletes
in China. Eur J Appl Physiol. 2007; 101: 457- 463.
35. Whyte GP, George K, Nevill A, Shave R, Sharma S, McK-
enna WJ. Left ventricular morphology and function in female
athletes: a meta-analysis. Int J Sports Med. 2004; 25: 380-383.
36. Haykowsky M, Chan S, Bhambhani Y, Syrotuik D, Quinney
H, Bell G. Effects of combined endurance and strength train-
ing on left ventricular morphology in male and female row-
ers. Can J Cardiol. 1998; 14: 387-391.
37. Magalski A, Maron BJ, Main ML, et al. Relation of race to
electrocardiographic patterns in elite American football play-
ers. J Am Coll Cardiol. 2008; 51: 2250-2255.
38. Maron BJ. Sudden death in young athletes. N Engl J Med.
2003; 349: 1064-1075.
276 • HJC (Ελληνική Καρδιολογική Επιθεώρηση)
39. Maron BJ, Pelliccia A, Spirito P. Cardiac disease in young
trained athletes: insights into methods for distinguishing ath-
lete’s heart from structural heart disease, with particular em-
phasis on hypertrophic cardiomyopathy. Circulation. 1995;
91: 1596-1601.
40. Pela G, Bruschi G, Montagna L, Manara M, Manca C. Left
and right ventricular adaptation assessed by Doppler tissue
echocardiography in athletes. J Am Soc Echocardiogr. 2004;
17: 205-211.
41. Zoncu S, Pelliccia A, Mercuro G. Assessment of regional sys-
tolic and diastolic wall motion velocities in highly trained ath-
letes by pulsed wave Doppler tissue imaging. J Am Soc Echo-
cardiogr. 2002; 15: 900-905.
42. Cardim N, Oliveira AG, Longo S, et al. Doppler tissue imag-
ing: regional myocardial function in hypertrophic cardiomy-
opathy and in athlete’s heart. J Am Soc Echocardiogr. 2003;
16: 223-232.
43. Matsumura Y, Elliott PM, Virdee MS, Sorajja P, Doi Y,
McKenna WJ. Left ventricular diastolic function assessed us-
ing Doppler tissue imaging in patients with hypertrophic car-
diomyopathy: relation to symptoms and exercise capacity.
Heart. 2002; 87: 247-251.
44. McMahon CJ, Nagueh SF, Pignatelli RH, et al. Character-
ization of left ventricular diastolic function by tissue Doppler
imaging and clinical status in children with hypertrophic car-
diomyopathy. Circulation. 2004; 109: 1756-1762.
45. Nagueh SF, Bachinski LL, Meyer D, et al. Tissue Doppler
imaging consistently detects myocardial abnormalities in pa-
tients with hypertrophic cardiomyopathy and provides a nov-
el means for an early diagnosis before and independently of
hypertrophy. Circulation. 2001; 104: 128-130.
46. Kato TS, Noda A, Izawa H, et al. Discrimination of nonob-
structive hypertrophic cardiomyopathy from hypertensive left
ventricular hypertrophy on the basis of strain rate imaging by
tissue Doppler ultrasonography. Circulation. 2004; 110: 3808-
3814.
47. Galderisi M, Lomoriello VS, Santoro A, et al. Differences
of myocardial systolic deformation and correlates of diastol-
ic function in competitive rowers and young hypertensives: a
speckle-tracking echocardiography study. J Am Soc Echocar-
diogr. 2010; 23: 1190-1198.
48. Prakken NH, Velthuis BK, Teske AJ, Mosterd A, Mali WP,
Cramer MJ. Cardiac MRI reference values for athletes and
nonathletes corrected for body surface area, training hours/
week and sex. Eur J CardiovascPrev Rehabil. 2010; 17: 198-
203.
49. Pelliccia A, Fagard R, Bjornstad HH, et al. Recommenda-
tions for competitive sports participation in athletes with car-
diovascular disease: a consensus document from the Study
Group of Sports Cardiology of the Working Group of Car-
diac Rehabilitation and Exercise Physiology and the Working
Group of Myocardial and Pericardial Diseases of the Euro-
pean Society of Cardiology. Eur Heart J. 2005; 26: 1422-1445.
50. Zipes DP, Ackerman MJ, Estes NA 3rd, Grant AO, Myer-
burg RJ, Van Hare G. Task Force 7: arrhythmias. J Am Coll
Cardiol. 2005; 45: 1354-1363.
51. Ector H, Bourgois J, Verlinden M, et al. Bradycardia, ven-
tricular pauses, syncope, and sports. Lancet. 1984; 2: 591-594.
52. Zeppilli P, Fenici R, Sassara M, Pirrami MM, Caselli G.
Wenckebach second-degree A-V block in top-ranking athletes:
an old problem revisited. Am Heart J. 1980; 100: 281-294.
53. Barold S, Padeletti L. Mobitz type II second-degree atrio-
ventricular block in athletes: true or false? Br J Sports

Med. September 18, 2008. DOI: 10.1136/bjsm.2008.047365.
http://bjsm.bmj.com.ezp-prod1.hul.harvard.edu/content/ear-
ly/2011/04/21/bjsm.2008.047365.full?sid_fda404f7-e58e-4441-
a7d9-9fe4e13d7c98. Accessed November 5, 2010.
54. Biffi A, Pelliccia A, Verdile L, et al. Long-term clinical signif-
icance of frequent and complex ventricular tachyarrhythmias
in trained athletes. J Am Coll Cardiol. 2002; 40: 446-452.
55. Biffi A, Maron BJ, Verdile L, et al. Impact of physical decon-
ditioning on ventricular tachyarrhythmias in trained athletes.
J Am Coll Cardiol. 2004; 44: 1053-1058.
56. Baldesberger S, Bauersfeld U, Candinas R, et al. Sinus node
disease and arrhythmias in the long-term follow-up of former
professional cyclists. Eur Heart J. 2008; 29: 71-78.
57. Biffi A, Maron BJ, Di Giacinto B, et al. Relation between
training-induced left ventricular hypertrophy and risk for
ventricular tachyarrhythmias in elite athletes. Am J Cardiol.
2008; 101: 1792-1795.
58. Sorokin AV, Araujo CG, Zweibel S, Thompson PD. Atrial
fibrillation in endurance-trained athletes. Br J Sports Med.
2011; 45: 185-188.
59. Mont L, Sambola A, Brugada J, et al. Long-lasting sport
practice and lone atrial fibrillation. Eur Heart J. 2002; 23:
477- 482.
60. Molina L, Mont L, Marrugat J, et al. Long-term endurance
sport practice increases the incidence of lone atrial fibrilla-
tion in men: a follow-up study. Europace. 2008; 10: 618-623.
61. Karjalainen J, Kujala UM, Kaprio J, Sarna S, Viitasalo M.
Lone atrial fibrillation in vigorously exercising middle aged
men: case-control study. BMJ. 1998; 316: 1784-1785.
62. Pelliccia A, Maron BJ, Di Paolo FM, et al. Prevalence and
clinical significance of left atrial remodeling in competitive
athletes. J Am Coll Cardiol. 2005; 46: 690-696.
63. Stein R, Medeiros CM, Rosito GA, Zimerman LI, Ribeiro
JP. Intrinsic sinus and atrioventricular node electrophysio-
logic adaptations in endurance athletes. J Am Coll Cardiol.
2002; 39: 1033-1038.
64. Basavarajaiah S, Makan J, Naghavi SH, Whyte G, Gati S,
Sharma S. Physiological upper limits of left atrial diameter in
highly trained adolescent athletes. J Am Coll Cardiol. 2006;
47: 2341-2342.
65. Furlanello F, Lupo P, Pittalis M, et al. Radiofrequency cath-
eter ablation of atrial fibrillation in athletes referred for dis-
abling symptoms preventing usual training schedule and
sport competition. J Cardiovasc Electrophysiol. 2008; 19:
457-462.
66. Calvo N, Mont L, Tamborero D, et al. Efficacy of circumfer-
ential pulmonary vein ablation of atrial fibrillation in endur-
ance athletes. Europace. 2010; 12: 30-36.
67. Colivicchi F, Ammirati F, Santini M. Epidemiology and prog-
nostic implications of syncope in young competing athletes.
Eur Heart J. 2004; 25: 1749-1753.
68. Basso C, Maron BJ, Corrado D, Thiene G. Clinical profile
of congenital coronary artery anomalies with origin from the
Αθλητική Καρδιά
wrong aortic sinus leading to sudden death in young competi-
tive athletes. J Am CollCardiol. 2000; 35: 1493-1501.
69. Di Girolamo E, Di Iorio C, Leonzio L, Sabatini P, Barsotti
A. Usefulness of a tilt training program for the prevention of
refractory neurocardiogenic syncope in adolescents: a con-
trolled study. Circulation. 1999; 100: 1798-1801.
70. Grubb BP. Clinical practice: neurocardiogenic syncope. N
Engl J Med. 2005; 352: 1004-1010.
71. WADA. The prohibited list. 2010. http://www.wada-ama.org.
Accessed January 3, 2011.
72. Kiraly CL. Androgenic-anabolic steroid effects on serum and
skin surface lipids, on red cells, and on liver enzymes. Int J
Sports Med. 1988; 9: 249-252.
73. Riebe D, Fernhall B, Thompson PD. The blood pressure re-
sponse to exercise in anabolic steroid users. Med Sci Sports
Exerc. 1992; 24: 633-637.
74. Thompson PD. Exercise prescription and proscription for pa-
tients with coronary artery disease. Circulation. 2005; 112:
2354-2363.
75. Maron BJ, Gohman TE, Aeppli D. Prevalence of sudden car-
diac death during competitive sports activities in Minnesota
high school athletes. J Am Coll Cardiol. 1998; 32: 1881-1884.
76. Corrado D, Basso C, Thiene G. Arrhythmogenic right ven-
tricular cardiomyopathy: diagnosis, prognosis, and treatment.
Heart. 2000; 83: 588-595.
77. Maron BJ, Zipes DP. Introduction: eligibility recommenda-
tions for competitive athletes with cardiovascular abnormal-
ities: general considerations. J Am Coll Cardiol. 2005; 45:
1318-1321.
78. Pelliccia A, Zipes DP, Maron BJ. Bethesda Conference #36
and the European Society of Cardiology consensus recom-
mendations revisited a comparison of U.S. and European
criteria for eligibility and disqualification of competitive ath-
letes with cardiovascular abnormalities. J Am Coll Cardiol.
2008; 52: 1990-1996.
79. Alboni P, Botto GL, Baldi N, et al. Outpatient treatment of
recent-onset atrial fibrillation with the “pill-in-the-pocket”
approach. N Engl J Med. 2004; 351: 2384-2391.
80. Maron BJ, Thompson PD, Ackerman MJ, et al. Recommen-
dations and considerations related to preparticipation screen-
ing for cardiovascular abnormalities in competitive athletes:
2007 update: a scientific statement from the American Heart
Association Council on Nutrition, Physical Activity, and Me-
tabolism: endorsed by the American College of Cardiology
Foundation. Circulation. 2007; 115: 1643-1455.
81. Corrado D, Pelliccia A, Bjornstad HH, et al. Cardiovascu-
lar preparticipation screening of young competitive athletes
for prevention of sudden death: proposal for a common Eu-
ropean protocol: consensus statement of the Study Group of
Sport Cardiology of the Working Group of Cardiac Rehabili-
tation and Exercise Physiology and the Working Group of
Myocardial and Pericardial Diseases of the European Society
of Cardiology. Eur Heart J. 2005; 26: 516-524.
(Ελληνική Καρδιολογική Επιθεώρηση) HJC • 277