TSHIVENDA HL Poetry

MIND THE GAP STUDY GUIDE
TSHIVENḒA LUAMBO LWA HAYANI
GIREIDI YA 12
DZHATSHA ḼA VHARENDI
This content may not be sold or used for commercial purposes.
Curriculum and Assessment Policy Statement (CAPS) Grade 12 T s h i v e n ḓ a Home

Language Mind the Gap study guide: Poetry.
This publication has a Creative Commons Attribution Noncommercial Sharealike Licence. You can
use, modify, upload, download, and share content, but you must acknowledge the Department of
Basic Education, the authors, and contributors. If you make any changes to the content, you must
send the changes to the Department of Basic Education. This content may not be sold or used for
commercial purposes. For more information about the terms of the license please see: http:/
/creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/.
Copyright © Department of Basic Education 2022

All reasonable steps were taken to acknowledge the sources used in this study guide. In the event of any
omission or error in the acknowledgments, kindly bring this to the attention of the Department of Basic
Education.
ISBN:
222 Struben Street, Pretoria, South Africa

Contact persons: Ms C Weston and Dr S Malapile
Email: Weston.C@dbe.gov.za / Malapile.s@dbe.gov.za
Tel: (012) 357 4183 / 012) 357 3811
http://www.education.gov.za
Call Centre: 0800202933
Authors
Pholi T.N, Ṋemukula L.E, Maphiri N.R, Musinyali A.S, Sithi P.E, Mufamaḓi T.H, Dr Museṱha-Maphidzhe
T.M, Masengane M.T
Mind the Gap Team
Senior Project Leaders: Dr S Malapile and Ms C Weston
Production co-ordinators
B Monyaki, B Ras, M Phonela, M Nematangari and C Blignaut
Onsite writers’ workshop support
J Mphidi, V Magelegeda, P Hlabiwa, R Maboyi, K Mothapo and N Malope
2
Ministerial foreword
Following the release of Circular E8 of 2022, which ushers

new poetry and Short Story titles for both Home and First
Additional Languages commencing in November 2023, a
team of experts comprising teachers, examiners, moderators,
subject advisors and subject coordinators was assembled to
craft this Study Guide. The study guide seeks to support our
teachers and learners in their preparations for the National
Senior Certificate NSC) qualification.
The Department of Basic Education (DBE) is pleased to
release this edition of the Second Chance Matric Project
(SCMP)/Mind the Gap study guides for Grade 12 learners.
Matsie Angelina Motshekga,
MP Minister of Basic Education
These study guides continue the innovative and committed attempts by the DBE to improve
the academic performance of Grade 12 candidates in the NSC and Senior Certificate (SC)
examinations.
The SCMP/Mind the Gap study guides take their brief in part from the National Diagnostic
reports on learner performance and draw on the Grade 12 Examination Guidelines. Each of
the SCMP/MtG study guides defines key terminologies and offers simple explanations and
examples of the types of questions learners can expect to be asked in an examination.
Suggested answers to questions are included to assist learners to strengthen their
understanding. Learners are also referred to specific questions from the past national
examination papers and memoranda that are available on the DBE website –
www.education.gov.za.
Furthermore, the study guides have been designed to assist those learners who want to
improve their performance levels and aim to mind the gap between failing and passing, by
bridging the gap in learners’ understanding of commonly tested concepts, thus helping
candidates not only to pass but to excel.
Research, which began in 2012, has shown that the Mind the Gap series has had a positive
impact on grades. It is my fervent wish that these study guides continue our efforts to ensure
that no learner is left behind, especially as we are still recovering from the learning losses due
to the devastating effects of the outbreak of Covid-19.
I wish each and every one of you good luck with your Grade 12 examination preparations.
MRS AM MOTSHEKGA, MP MINISTER

DATE: 20 OCTOBER 2022
3
Vhabveledzi
Iyi gaidi yo bveledzwa nga vhathu vha tevhelaho:
• Pholi T.N
• Ṋemukula L.E
• Maphiri N.R
• Musinyali A.S
• Sithi P.E
• Mufamaḓi T.H
• Dr Museṱha-Maphidzhe T.M
• Masengane M.T
4
5
NDIM ZWI RE NGOMU SIAṰARI
A
1 1 Marangaphanḓa 8
1.1 Ri a ni lumelisa mugudi wa Gireidi ya Vhufumimbili 8
1.2 Gaidi iyi i nga shumisiwa hani? 8
1.3 Tsivhudzo ya kuvhalele na kuṅwalele kwa mulingo 9
1.3.1 Kuvhalele kwa mulingo 9
1.3.2 Ḓuvha ḽa mulingo 10
1.3.3 Nyangaredzo ya bammbiri ḽa vhuvhili ḽa Tshivenḓa Luambo lwa 11
Hayani
1.3.2 Nyangaredzo ya Bammbiri ḽa Vhuvhili 11
1.3.4 Mbudziso pfufhi na ndapfu 16
1.3.5 Vhalingi vha sedza mini? 17
1.3.6 Maipfi ane a shumiseswa kha u vhudzisa mbudziso 18
2 Mbonalo/zwiṱalusi zwa vhurendi 21
3 Tsenguluso ya tshirendo tshiṅwe na tshiṅwe tsho randelwaho 28
3.1 Tshirendo tsha 1: Ndi ḓembe-ḓe vhahashuni? 28

Nga A.A Mphaga
3.1.1 Manweledzo a tshirendo
3. 1.2 Thero/Muhumbulo muhulwane
3.1.3 Lushaka na tshivhumbeo
3.1.4 Tsenguluso ya tshirendo
3.1.5 Thouni na mudi
3.1.6 Mushumo 1
3.2 Tshirendo tsha 2: Kha inwi wanga –
Nga F.R Mudau
3.2.2 Thero/Muhumbulo muhulwane
3.2.6 Mushumo 2
3.3 Tshirendo tsha 3: Vhatukana vha Venḓa I.P Demana na E.T 34
Maumela - Nga Mbulaheni W.M
6
3.3.6 Mushumo 3
3.4 Tshirendo tsha 4: Tendamudzimu o ṱuwa – 39
Nga Mbulaheni W.M
3.4.5 Thounu na mudi
3.4.6 Mushumo 4
3.5 Tshirendo tsha 5: Afrika Tshipembe – 45
Nga Ndlovu L.R
3.5.6 Mushumo 5
3.6 Tshirendo tsha 6: Phanḓa ri a ya – 51
Nga Musehane N.M
3.6.6 Mushumo 6
3.7 Tshirendo tsha 7: Mphe vhulisa – 58
Nga Ndlovu L.R
3.7.6 Mushumo 7
3.8 Tshirendo tsha 8: Khulukusho ya tshengelo - Nga Mudau 64
T.T
7
3.8.6 Mushumo 8
3.9 Tshirendo tsha 9: Mihumbulolutshetshe – 69
Nga A.A Mphaga
3.9.3 Lushaka na tshhivhumbeo
3.9.6 Mushumo 9
3.10 Tshirendo tsha 10: Voḓa kha tshiangaladzi - Nga Mudau T.T 76
3.10.6 Mushumo 10
3.11 Tshirendo tsha 11: Ṅwananga – 80
Nga Ṋetshiavha L
3.11.6 Mushumo 11
3.12 Tshirendo tsha 12: Tshifhufhani - Nga Munzhelele D.N 89
3.12.2 Thero/Muhumbulo muhBlwane
3.12.6 Mushumo 12
4 Phindulo dzo anganyelwaho dza mishumo yo ṋewaho 93
5 Rubriki dza u ṱola/maka mbudziso ndapfu 110
8
1. MARANGAPHANḒA
1.1 Ri a ni lumelisa mugudi wa Gireidi ya Vhufumimbili. Gaidi iyi ya Mind the Gap i ni
thusa u ḓilugisela mulingo wa mafheloni a ṅwaha wa Tshivenḓa Luambo lwa Hayani
Bammbiri ḽa vhuvhili. Bammbiri ḽa vhuvhili ḽi katela nganea, ḓirama na vhurendi. Gaidi iyi
yo ḓisendeka kha zwirendo zwo randelwaho zwi tevhelaho:
1. Ndi ḓembe-ḓe vhahashuni nga Mphaga A.A
2. Kha inwi wanga nga Mudau F.R
3. Vhatukana vha Venḓa I.P Demana na E.T Maumela nga Mbulaheni W.M
4. Tendamudzimu o ṱuwa nga Mbulaheni W.M
5. Afrika Tshipembe nga Ndlovu L.R
6. Phanḓa ri a ya nga Musehane N.M
7. Mphe vhulisa nga Ndlovu L.R
8. Khulukusho ya tshengelo nga Mudau T.T
9. Mihumbulolutshetshe nga Mphaga A.A
10. Voḓa kha tshiangaladzi nga Mudau T.T
11. Ṅwananga nga Ṋetshiavha L
12. Tshifhufhani nga Munzhelele D.N
Ni humbelwa uri gaidi iyi ni tou i shumisa sa sumbanḓila. Ni lavhelelwa uri ni vhale bugu
yo randelwaho ya vhurendi nga vhuḓalo.
1.2 Gaidi iyi i nga shumiswa hani?

Kha gaidi iyi ni wana manweledzo a zwine tshirendo tshiṅwe na tshiṅwe tsha amba zwone.
Hu dovha hafhu ha vha na nyangaredzo ya tshivhumbeo tsha Bammbiri ḽa vhuvhili. Ni
dovha na ṋewa mbudziso dzi ṱuṱulaho dzangalelo ḽa u vhala magumoni a ngudo ya tshirendo
tshiṅwe na tshiṅwe. Musi ni tshi vhala gaidi heyi ni ḓo kona u pfesesa zwinzhi nga ha zwi
tevhelaho:
9
- zwine tshirendo tsha amba zwone, thero/muhumbulo muhulwane, lushaka na
tshivhumbeo, thouni na mudi, dikishini na figara dza muambo.
10
1.3 TSIVHUDZO YA KUVHALELE NA KUṄWALELE KWA MULINGO
1.3.1 Kuvhalele kwa mulingo
Nḓila dza u vhala • Dzudzanyani mushumo wa u vhala u ya nga khethekanyo ya u thoma.

Na fhedza ni fanela u kokodza muya nyana ni kone u fhirela kha iṅwe
khethekanyo.
• Ivhani na zwoṱhe zwine na ḓo zwi shumisa ni tshi vhala phanḓa ha

musi ni tshi thoma u vhala sa penisela, bolopheni, bammbiri, ruḽa,
ngilasi ya maḓi na peni i talelaho zwa ndeme zwine na khou vhala.
• Ivhani na fulufhelo. Izwi zwi thusa uri vhuluvhi haṋu vhu tou fombe
kha zwine na khou vhala.
• Vhuluvhi haṋu vhu shuma zwavhuḓi nga u shumisa mivhala na

zwifanyiso. Edzisani u zwi shumisa nga hune na kona.
• U dovholola ndi zwa ndeme kha u elelwa mafhungo ane na fanela u a

vhala. Vhalani mushumo waṋu u swikela ni tshi kona u u elelwa zwi
sa konḓi.
• Funzani muṅwe ane a ḓo thetshelesa zwine na khou vhala. Zwi a thusa

u vhalela notsi dzaṋu nṱha.
• U eḓela lwo linganelaho vhusiku vhuṅwe na vhuṅwe, u ḽa zwiḽiwa zwa

mutakalo, na u nwa maḓi manzhi ndi zwa vhuṱhogwa zwine na fanela
u ita u thusedza vhuluvhi haṋu.
• U vhalela mulingo zwi fana na u ita nḓowenḓowe, zwo ralo ni fanela

u ḓilugisela.
11
Shumisani gaidi
1.3.2 Ḓuvha ḽa mulingo iyi ya ḽitheretsha
sa bugu ya u
shumela, ṅwalani
Maṅwalele notsi, olani
a mulingo zwifanyiso ni
talele mihumbulo
. ya ndeme.
• Iḓani na bolopheni dzi ṅwalaho, penisela yo vhaḓiwaho, raba na

tshivhaḓapenisele. Ni ḓe na bugundaula na vhurifhi ha u tendelwa u ṅwala.
Swikani u ṅwala hu tshee ho sala awara.
• Iyani bungani ni sa athu thoma u ṅwala. Ni songo fhedza tshifhinga tshaṋu

tsha u ṅwala nga u ya bungani musi ni kati na u ṅwala.
• Ni fanela u ḓivha musi mulingo u tshi tou thoma uri ndi dzifhio mbudziso
tharu dzine na ḓo dzi fhindula kha vhurendi, nthihi ine na ḓo i fhindula
kha nganea na uri ndi ifhio nthihi ine na ḓo i fhindula kha ḓirama. Vhalani
ndaela nga vhuronwane.
• Sedzulusani mbudziso iṅwe na iṅwe uri ni kone u pfesessa zwine ya khou

vhudzisa. Ni songo ṱavhanyedza u fhindula mbudziso ni songo ranga na
pfesesa. Arali na sa fhindula mbudziso nga nḓila yo teaho, a ni nga koni u
avhelwa maraga dzayo. Lavhelesani maipfi ane a vha khoṋo kha mbudziso
uri ni kone u i fhindula nga nḓila yo teaho. Ni ḓo wana mutevhe wa maipfi
ane a shumiseswa kha u vhudzisa mbudziso kha ndima yeneyi ya 1 – kha
gaidi iyi.
12
• Langani tshifhinga tshaṋu zwavhuḓi. Thomani nga mbudziso ine na vhona
i tshi leluwa. Musi ni tshi fhindula mbudziso, sedzani maraga dze dza
avhelwa khayo uri ni kone u fhindula nga mafhungo a linganaho maraga
idzo. Pimani u wana gumofulu ya maraga nga u ṋea mbuno dzine dza
pfadza.
• Dzikani naho mbudziso i tshi pfala i tshi konḓa musi ni tshi i lavhelesa
lwa u thoma. Nga murahu ha u i lavhelesa zwavhuḓi, ni ḓo i vhona i tshi
ṱumana na zwiṅwe zwe na zwi vhala. Arali na pfa hu tshi nga yo vhofhiwa
vhukuma, fhirelani kha mbudziso i tevhelaho ni kone u i humela arali hu
tshi kha ḓi vha na tshifhinga. Edzisani u fhindula mbudziso dzoṱhe dzine
na khou tea u dzi fhindula.
• Ṅwalani zwi no vhonala uri vhaṱhaṱhuvhi vha lelutshelwe nga u vhala

mushumo waṋu. U ṅwala nga u ṅwayaṅwaya na u hwayekanya zwi a
mburisa maraga.
1.3.3 NYANGAREDZO YA BAMMBIRI ḼA VHUVHILI ḼA TSHIVENḒA LUAMBO

LWA HAYANI.
Bammbiri iḽi ḽi na maraga dza 80. Maraga dza 30 ndi dza vhurendi, dza 25 ndi dza nganea
kana foḽokuḽoo ngeno dziṅwe dza 25 dzi tshi bva kha ḓirama. Kha bammbiri ḽa
mulingo ni ḓo lavhelelwa u vhala ndaela sa izwo zwo sumbedzwaho afha
fhasi:
NDAELA NA MAFHUNGOTHANGELI
1. Ni humbelwa uri ni vhale siaṱari iḽi nga vhuronwane ni sa athu fhindula mbudziso.
Ni songo vhuya na edzisa u vhala bammbiri ḽoṱhe. Ṱolani thebuḽu ya zwi re ngomu
kha siaṱari ḽa 4 ni swaye nomboro dza mbudziso dzo vhudziswaho kha zwibveledzwa
2. zwe na guda uno ṅwaha. Nga murahu ha izwo, vhalani mbudziso idzo ni nange
dzine na tama u dzi fhindula.
13
3. Bammbiri heḽi ḽi na KHETHEKANYO THARU:
KHETHEKANYO YA A: Vhurendi (30)

KHETHEKANYO YA B: Folukuḽoo KANA Nganea (25)
KHETHEKANYO YA C: Ḓirama (25)
4. Fhindulani MBUDZISO ṰHANU dzo fhelela: THARU kha KHETHEKANYO YA

A, NTHIHI kha KHETHEKANYO YA B na NTHIHI kha KHETHEKANYO YA C
nga nḓila i tevhelaho:
KHETHEKANYO YA A: VHURENDI
VHURENDI HO RANDELWAHO – Fhindulani mbudziso MBILI.

VHURENDI VHU SONGO VHONWAHO – Mbudziso ya KHOMBEKHOMBE.
KHETHEKANYO YA B: NGANEA/FOLUKUḼOO
Fhindulani mbudziso NTHIHI.
KHETHEKANYO YA C: ḒIRAMA
Fhindulani mbudziso NTHIHI.
5. KUNANGELWE KWA PHINDULO KHA KHETHEKANYO YA B

(NGANEA/FOLUKUḼOO) NA YA C (ḒIRAMA):
• Fhindulani mbudziso FHEDZI dza kha nganea/folukuḽoo na kha ḓirama dze na

guda.
• Fhindulani MBUDZISO NDAPFU NTHIHI na MBUDZISO PFUFHI
NTHIHI. Arali na fhindula mbudziso ndapfu kha KHETHEKANYO YA B, ni
fanela u fhindula mbudziso pfufhi kha KHETHEKANYO YA C. Arali na
fhindula mbudziso pfufhi kha KHETHEKANYO YA B, ni fanela u fhindula
mbudziso ndapfu kha KHETHEKANYO YA C.
• Shumisani mutevhe wa u sedzulusa uri u ni thuse.
14
6. VHULAPFU HA PHINDULO
• Mbudziso ndapfu ya Vhurendi i tea u fhindulwa nga maipfi a u bva kha a 250
u ya kha a 300.
• Mbudziso ndapfu dza khethekanyo ya Nganea/Folukuḽoo, na ya Ḓirama dzi tea
u fhindulwa nga maipfi a u bva kha a 400 u ya kha a 450.
• Vhulapfu ha phindulo dza mbudziso pfufhi vhu tea u langwa nga maraga dzo
ṋekedzwaho/avhelwaho. Phindulo dza vhalingiwa dzi tea u pfufhifhadzwa dza
dovha dza livhanywa.
7. Tevhedzani ndaela dzo ṋekedzwaho mathomoni a KHETHEKANYO IṄWE na

IṄWE nga vhuronwane.
8. Nomborani phindulo dzaṋu kokotolo maelana na mutevhe wa u nombora wo

shumiswaho kha iḽi bammbiri ḽa mbudziso.
9. Thomani KHETHEKANYO IṄWE na IṄWE kha siaṱari ḼISWA.
10. Ndangatshifhinga yo anganywaho:
KHETHEKANYO YA A: Hu anganyelwa u swika kha minetse ya 40

KHETHEKANYO YA B: Hu anganyelwa u swika kha minetse ya 55
KHETHEKANYO YA C: Hu anganyelwa u swika kha minetse ya 55
11. Ṅwalani nga vhudele, nahone zwi vhaleaho.
15
THEBUḼU YA ZWI RE NGOMU
KHETHEKANYO YA A: VHURENDI
Vhurendi ho randelwaho: Fhindulani mbudziso MBILI DZIṄWE na DZIṄWE.

NOMBORO YA MBUDZISO MBUDZISO MARAGA NOMBORO YA
SIAṰARI
1. Mbudziso ndapfu 10
2. Mbudziso pfufhi 10
NA
Vhurendi vhu songo vhonwaho: Mbudziso ya KHOMBEKHOMBE

*PFESESANI: Fhindulani MBUDZISO NDAPFU NTHIHI na PFUFHI NTHIHI. Arali na

fhindula mbudziso ndapfu kha KHETHEKANYO YA B, ni tea u fhindula
MBUDZISO PFUFHI u bva kha KHETHEKANYO YA C.
Kha KHETHEKANYO YA B na KHETHEKANYO YA C, fhindulani mbudziso
nthihi-nthihi u bva kha KHETHEKANYO iṅwe na iṅwe.
KHETHEKANYO YA B: NGANEA/FOLUKUḼOO
Fhindulani mbudziso NTHIHI u bva kha nganea/folukuḽoo yo randelwaho.

16
KANA
FOLUKUḼOO: Fhindulani mbudziso NTHIHI u bva kha FOLUKUḼOO yo randelwaho.

KHETHEKANYO YA C: ¶IRAMA
Fhindulani mbudziso NTHIHI fhedzi u bva kha ḓirama dzo randelwaho.

*PFESESANI:Kha KHETHEKANYO YA B na YA C, fhindulani MBUDZISO NDAPFU

NTHIHI na MBUDZISO PFUFHI NTHIHI. A ni lavhelelwi u fhindula
mbudziso MBILI ndapfu kana mbudziso MBILI pfufhi.
MUTEVHE WA U SEDZULUSA
Shumisani uyu mutevhe wa u sedzulusa uri ni vhe na vhuṱanzi ha uri no fhindula tshivhalo
tsho teaho tsha mbudziso nga u vhea luswayo afho ho teaho:
KHETHEKANYO YA NOMBORO TSHIVHALO TSHA LUSWAYO

DZA MBUDZISO DZO (√)
MBUDZISO
17
TEAHO U
FHINDULWA
A: VHURENDI
1–4 2
(Vhurendi ho randelwaho)
A: VHURENDI
(Vhurendi vhu songo 5 1
vhonwaho)
B: NGANEA/FOLUKU·OO
(Mbudziso Ndapfu kana 6–11 1
Mbudziso Pfufhi)
C: ḒIRAMA
(Mbudziso Ndapfu kana 12–15 1
Mbudziso Pfufhi)
*PFESESANI: Kha KHETHEKANYO YA B na YA C, ni tea u vha na vhuṱanzi uri no fhindula

mbudziso NDAPFU NTHIHI na PFUFHI NTHIHI.
A ni tei u fhindula mbudziso ndapfu MBILI kana mbudziso pfufhi MBILI.
1.3.4 MBUDZISO PFUFHI NA NDAPFU
Kha mbudziso pfufhi ni ṋewa tshirendo tsho randelwaho tshi bvaho buguni ya vhurendi.
Ni ḓo konaha u fhindula mbudziso dzo ḓisendekaho kha tshirendo itsho tsho randelwaho.
Phindulo ni nga dzi wana dzi tshi bva kha tshirendo tsho ṋewaho, dzi tshi ḓo ni linga u
pfesesa haṋu ha zwiṅwe zwipiḓa zwi re nga ngomu ha tshirendo itsho: lushaka,
tshivhumbeo, figara dza muambo, mudi, mutevhetsindo, thounu, dikishini, na
Thero/Muhumbulo muhulwane. Dziṅwe mbudziso dzi linga mihumbulo yaṋu nga ha itsho
tshirendo.
Kha mbudziso ndapfu ni fhiwa tshitatamennde tshi angaredzaho ṱhoḓea dza tshirendo na
fanela u fhindula mbudziso yo ḓisendekaho khatsho. Mbudziso iyi ni fanela u i fhindula
nga nḓila ya maanea a ḽitheretsha. Humbulani uri maanea aṋu a tea u vha na tshivhumbeo.
Musi ni tshi fhindula mbudziso iyi ni fanela u khwaṱhisedza nga zwi bvaho tshirendoni tshe
18
na ṋewa. Musi mbudziso iyi i tshi ṱolwa hu shumiswa ruburiki. Maraga dzi avhelwaho kha
mbudziso iyi ndi 25.
1.3.5. VHALINGI VHA SEDZA ZWIFHIO?

Vhalingi vha ḓo ṱhaṱhuvha phindulo dzaṋu pfufhi zwi tshi yelana na:
• Kupfesesele kwaṋu nga ha zwine vhurendi na maṅwe maṅwalwa zwa amba
zwone. Ni fanela u kona u ṱalusa mafhungo ane a sa tou vha khagala kha bugu
yo randelwaho.
• U kona haṋu u dzudzanyulula mafhungo kha bugu idzo. Tsumbo: Ni nga

vhudziswa uri ni ṋee muhumbulo muhulwane wa tshirendo, kana ni topole
figara ya muambo ni dovhe ni ṋee na mushumo wayo.
• U kona u ṋekedza mafhungo e a si tou buletshedzwa zwi khagala kha tshirendo,

ni tshi khou shumisa zwine na vho zwi ḓivha tshirendoni itsho. Izwi zwi vhidzwa
u pfi iniferentsi. Zwithu hezwi zwi nga katela u sumbedza uri figara ya muambo
yo shumisiwaho tshirendoni i nga ṱuṱuwedza hani kupfesesele kwaṋu kwa
tshirendo, u ṱalutshedza thero/muhumbulo muhulwane kana u vhambedza mudi
na thouni.
• U kona haṋu u ita khaṱhulo nga ha ndima na u fha mihumbulo yaṋu nga ha
tshirendo zwi tshi yelana na mafhungo a tshirendo itsho. Haya maitele a
vhidzwa u pfi ṱhaṱhuvho ya tshirendo. Tsumbo: Ni nga vhudziswa u pfi ni a
tendelana na na mafhungo o ṋetshedzwaho kana uri ni ṱalutshedze uri
muhumbulo muhulwane wa murendi a tshi amba izwi ndi ufhio?
• U kona haṋu u pfesesa zwiṱalusi zwa vhurendi kha tshirendo na nḓila ye tshirendo
tsha ṅwaliswa zwone zwi tshi yelana na lushaka na tshivhumbeo. Haya maitele a
vhidzwa u pfi u takalela (aphirishiesheni). Tsumbo: Ni nga vhudziswa uri ni
vhona u nga murendi mukene u ḓipfa hani, kana uri arali ho vha hu inwi murendi
mukene no vha ni tshi ḓo ita mini arali no ḓiwana ni kha nyimele ine uyo murendi
a vha khayo? Ni nga ḓi vhudziswa uri ṱalutshedzani uri tshitaela tsha murendi
tshi thusedza hani u bvisela khagala zwine murendi a ḓipfisa zwone.
19
1.3.6 MAIPFI ANE A SHUMISESWA KHA U VHUDZISA MBUDZISO
Hedzi ndi tsumbo dza tshaka dza mbudziso dzine na nga ṱangana nadzo mulingoni.
LUSHAKA LWA MBUDZISO ZWINE NA FANELA U ITA

Mbudziso dzi re khagala dzine phindulo dzadzo dza vha dzi khagala
Bulani ipfi ḽi ambaho zwi fanaho na … u bva Topolani ipfi ḽo teaho u bva afho
afho tshirendoni. tshirendoni, nz.
Ṋeani mbuno/zwiitisi/mihumbulo. Ṅwalani mafhungo ni sa
ṱalutshedzi.
Ifhani mbuno mbili kha/ndi ngani. Ifhani mbuno mbili.
Ṱalusani murendi/mbuno/hu itea mini musi. Ṋeani dzina ḽa murendi, ṋeani
mihumbulo.
Ṱalutshedzani fhethu/zwiito/hu bvelela mini Ṅwalani mbonalo ya zwithu
musi. Tsumbo: fhethu hu vhonalaho,
pfalaho, nukhisa, sa mini? Murendi
mukene u na vhulenda, tshinwa,
vhuhali naa?
Ndi mini zwine murendi mukene a amba musi Ṱalutshedzani zwo ambiwaho – zwe
a tshi ri. murendi a zwi bula.
Ndi nga mini murendi mukene a tshi vhona Ṋeani mbuno uri ndi nga mini
izwo zwithu nga iṅwe nḓila? murendi mukene e na
kuhumbulele/kuvhonele kwo
raloho.
Ndi mini tsho dzikusaho murendi. Ṅwalani mbuno ni sumbedze
tshiitisi.
Tshirendo itshi tshi na mutevhetsindo-ḓe? Ndi Bulani nyelelo ya mutevhetsindo ni
ngani? tikedze mbuno yaṋu.
Mbudziso dza u dzudzanyulula dzi ṱoḓaho u dzudzanya zwipiḓa zwa mafhungo
Nweledzani mihumbulo mihulwane. Nweledzani ni sa ṱalutshedzi
mafhungo manzhi.
20
Kuvhanganyani fhethu huthihi mihumbulo i Ṱumanyani/vhekanyani zwithu zwi
yelanaho. fanaho fhethu huthihi.
Mbudziso dza iniferentsi (u humbulela) musi u tshi sedza zwi re tshirendoni

Ṱalutshedzani nḓila ine mihumbulo ya Ṱalusani ṱhumano/u tshimbilelana
ṱumana/tshimbilelana ngayo na ha mihumbulo na
Thero/Muhumbulo muhulwane. Thero/Muhumbulo muhulwane.
Vhambedzani kuhumbulele kwa murendi Bulani kuhumbulele ku fanaho na
mukene na kwa murendi mukene. ku fhambanaho.
Maipfi aya/zwiwo izwi zwi ni Bulani uri zwi ni humbudza mini
humbudza/bvukululela zwifhio u ya nga zwi tshi yelana na zwine na khou
nyimele iyi? pfisa zwone tshirendoni itsho.
Sumbedzani uri hu nga itea mini arali zwine Ṅwalani zwine na humbulela uri
murendi a amba zwa nga swika nḓevheni dza vhagwalabi vha nga ḓipfisa hani
vhagwalabi? /vha nga ita mini.
Murendi u amba mini a tshi ri. Ṱalutshedzani uri ndi nga mini o
shumisa ayo maipfi.
Mafhungo a tevhelaho ndi ngoho kana a si Fhindulani nga EE kana HAI u
ngoho. livhana na mbudziso yaṋu. Ṋeani
na thikhedzo ya phindulo yaṋu.
Nangani phindulo yoneyone kha dze na ṋewa u Nangani ḽeḓere ḽithihi kha o
fhedzisa mafhungo a tevhelaho. ṋekedzwaho ni ḽi ṅwale u livhana na
mbudziso yone.
Fhedzisani fhungo iḽi nga u dzhenisa maipfi o Ṅwalani maipfi o siiwaho.
siiwaho.
Dzhiani muṱala u bvaho tshirendoni u Ṅwalani mutala wone u bvaho
sumbedza vhungoho ha phindulo yaṋu. tshirendoni ni tshi khou shumisa
maipfi one na tswayo dzone. Ni
dovhe ni shumise na zwiḓevhe u
sumbedza uri no tou a dzhia
buguni.
21
Mbudziso dza u ṱhaṱhuvha dzi ṱoḓaho khaṱhulo yaṋu zwi tshi yelana na kupfesesele
kwaṋu kwa tshirendo.
Ṱalutshedzani muhumbulo waṋu/vhuḓipfi ha Dzhielani mafhungo oṱhe a re
murendi/thero/muhumbulo muhulwane ya/wa tshirendoni nṱha ni kone u fha
tshirendo. muhumbulo waṋu.
Ni humbula uri. Mbudziso iyi a i na phindulo yone
kana i si yone, fhedzi inwi ni fanela
u fha mbuno ya u tikedza phindulo
yaṋu.
Mbudziso dza u khoḓedzela dzi ṱoḓaho vhuḓipfi haṋu zwi tshi tevhela mafhungo a
wanalaho tshirendoni.
No vha ni tshi ḓo ḓipfa hani arali no vha ni Mbudziso iyi a i na phindulo yone
murendi mukene musi. kana i si yone fhedzi inwi ni fanela
u khwaṱhisedza phindulo yaṋu.
Ṱalutshedzani kupfesesele kwaṋu nga ha ... Ṋeani ṱhalutshedzo nga kupfesesele
kwaṋu.
Ni a pfela vhuṱungu murendi mukene. Ṋeani muhumbulo waṋu.
22
NDIMA YA 2
MBONALO/ZWIṰALUSI ZWA VHURENDI

Zwiṱalusi Ṱhalutshedzo
Dikishini. Ndi kunangele kwa maipfi nga murendi

na nḓila ine a dzudzanya ngayo maipfi
awe. Mudi, redzhisiṱara, thouni, figara
dza muambo, nz. zwi ṱoṱomodza
dikishini ya murendi. Murendi muṅwe
na muṅwe u na dikishini yawe.
Ḽitatathino/Ḽiṋeṋuli/Yufemizimu. U shumiswa ha maipfi a sa vhaisiho

vhudzuloni ha ayo a vhavhaho kana o
tou livhaho. Tsumbo: Mukegulu vho ri
sia, hu u shavha uri vho fa.
Muthu wa u thoma. Ndi musi tshirendo tshi tshi ṅwalwa

nga kuvhonele kwa ḓnṋeḓ kana ‘riṋe’.
Ḽiṋaṋedzi/Ḽikaluli/Haiphabole/phirisedzo. Ndi u amba nyito yo fhirisisaho

mpimo, sa: ‘O ri u fhufha vhavhili vha
sera.
Aironi. Ndi figara ya muambo hune maipfi a

shumiswa nga nḓila yo shandeaho,
zwine maipfi a amba zwone zwa vha
zwo fhambana na zwine maipfi ayo a
amba zwone. Itshi ndi tshitatamennde
kana nyimele yo fhambanaho na izwo
zwo livhaho/ṱaluswaho.
Zwavhuḓivhuḓi hu vha hu phambano
ya mbonalo (zwine zwithu zwa
vhonalisa zwone) na zwithu kana
nyimele ya vhukumakuma. Tsumbo:
Muthu a nga ri a tshi fhindula
ḽikumedzwa ḽi ngwaluwaho khoroni a ri
‘Muhumbulo wavhuḓi vhukuma’,
ngeno vha tshi khou tou hoya. Hu na
vhushaka vhuhulu vhukati ha aironi na
muhoyo. Tsumbo: Vhavhulahi havha
ndi vhanna vha vhulenda.
Ḽimethafore. Ndi figara ya muambo ine ha tou

buletshedzwa musi hu tshi fanyiswa
zwithu zwivhili zwi sa fani. Tsumbo:
Tshavhungwe ndi nguluvhe, zwi tshi
amba uri u na vhuaḓa. Hafha a hu
23
shumiswi maipfi a mafanyisi ane a nga
sa ‘sa’, ‘fana na’ na maṅwe. Ndi figara
ya muambo ine ra i shumisa u ṱalusa
tshithu sa tshiṅwe nga nḓila yo tou
livhaho. Tsumbo: Maemu ndi
nguluvhe.
Mudi. Ndi vhuḓipfi kana u dzikuwa ha

vhupfiwa nga muvhali wa tshirendo zwi
tshi bva kha vhuvha ha maipfi o
shumiswaho. Vhuḓipfi vhu nga
dzikuwa nga nḓila dzo fhambanaho zwi
tshi bva kha Thero/Muhumbulo
muhulwane, thounu na dikishini ya
tshirendo. Mudi u nga vha wavhuḓi, u
si wavhuḓi kana wa vha wa vhukati.
Ḽifanyamuthu/Ḽiedzamuthu/Phesonifikhesheni. Ndi figara ya muambo ine ya ṋea zwiito

zwa muthu, tshithu kana tshipuka.
Tsumbo, ‘Khavhu ya mbo mila ḓaka
ḽoṱhe fhu!’
U ṋea zwiito zwa muthu tshithu tshi si
muthu. Tsumbo: Mavu a ḽa vhana vha
vhathu
Phani. Ndi figara ya muambo hune murendi a

tamba nga maipfi a re na mibvumo i
fanaho kana i yelanaho zwi tshi itelwa
u nyanyula vhavhali na u ḓifhisa
tshirendo. Hu na tshaka dzo
fhambanaho dza phani. Kanzhisa kha
Tshivenḓa phani i wanala musi hu tshi
shumiswa maipfi a homonimi na
phoḽisemi. Tsumbo: ‘Vhuswa ha
vhaswa vhu swa ha nyengelela vha
kundwa na vhuswa ha u ḽa.’
U tamba nga maipfi a re na mibvumo i
fanaho zwi itelwa u nyanyula vhavhali,
u khwaṱhisedza, u khavhisa tshirendo,
nz.
Raimi. Ndi ndovhololo ya pfalandoṱhe, dungo

kana ipfi ḽi ḽoṱhe. I wanala mathomoni,
vhukati kana magumoni a mutaladzi.
Mutevhetsindo/rizimu. Ndi muungo wa maipfi a tshirendo

musi a tshi buliwa. Mutevhetsindo u a
ṱavhanya kha tshirendo tsha madakalo,
24
wa ongolowa kha tshi ambaho zwi
vhaisaho.
Tshigoḓo/sakhazimu. Ndi tshitatamennde tshi ambaho zwo

fhambanaho na zwine murendi a amba
zwone/u sasaladza vhuvhi nga maipfi a
u goḓa/hoya/holedza. Zwine zwithu
zwa amba zwone zwi vha zwo
fhambana na zwine zwa khou ambiwa.
Hu nga ambiwa maipfi ane a vhavha
ngeno a tshi khou takadza vhaṅwe
vhathu. Tsumbo: Uyu ndi munna nge a
ambara marukhu.
Ḽifanyisi. Ndi figara ya muambo ine ha fanyiswa

kana u vhambedzwa tshithu na tshiṅwe
nga u shumisa maipfi sa, u nga sa, fana
na, na maṅwe. Tsumbo, ‘O lapfa sa
mupapawe.’ ‘U ḽa u fana na nguluvhe.’
Pharadokisi. Ndi musi mihumbulo mivhili i

ḓihanedzanaho yo vhewa kha
tshitatamennde tshithihi zwi tshi
itiswa nga maipfi a ambaho zwo
fhambanaho e kule na kule, fhedzi zwi
ambiwaho zwi tshi pfala. Tsumbo:
1. Lwo vha lufu lwo ri ḓiselaho
vhutshilo.
2. Vhulungani tshelede nga u i
shumisa.
3. Aya a tou vha mathomo a
magumo.
Oksimoroni. Ndi figara ya muambo ine ha shumiswa

maipfi mavhili a hanedzanaho kha
mutaladzi muthihi e tsini na tsini.
Tsumbo: ‘dakalotshililo’.
Tsumbo: ‘Lwo tou vha lufuvhutshilo’,
kana ‘vhutshilo ndi dakalotshililo’;
kana ‘U khou ḓiphina nga
lupfumothambulo’
Khanedzano/Antithesisi. Ndi u hanedzana ha mihumbulo kha

mutaladzi hu tshi khou tambiwa nga
maipfi. Tsumbo:
1. Wo fa a wo ngo fa
2. Lu tshee kule a luho kule
25
Ḽithothisi. Ndi tshitatamennde tshi no amba nga
u ḓihanedza. Tsumbo:
1. Ho ngo tou vhifha lini, zwi tshi
amba uri o naka.
2. Mulingo a wo ngo tou konḓa
lini, zwi tshi amba uri mulingo
wo vha u leluwaho.
3. Uyu a nga zwi ita lini, zwi tshi
amba uri ndi ene o zwi itaho.
Aphosiṱorofi. Hafha tshithu tshi ambiwa natsho sa

muthu a tshilaho, kana tsha ḓi tou
amba tshone tshiṋe. Tsumbo: Lufu,
luvholela lwau lu ngafhi?
Tshiga. Tshiga ndi tshithu tshi imelaho tshiṅwe

tshithu, fhedzi tshi na iṅwe ndeme i
ṱaluleaho. Tsumbo: ‘Ḽiivha’ ḽi imela
mulalo, mufumakadzi a ambara
nguvho ntswu u ṋea tshiga tsha uri ndi
tshilikadzi/o lovhelwa, ngauralo
ngauralo.
Thero/Muhumbulo muhulwane. Ndi zwine tshirendo tsha khou amba

nga hazwo.
Mulaedza. Ndi zwine murendi a vha a tshi khou

tama u ri eletshedza. Kanzhi tshirendo
tshi faredza milaedza i si gathi.
Muthu wa vhuraru. Ndi musi tshirendo tsho ṅwalwa u bva

kha kuvhonele kwa ‘ene’ kana ‘vhone’.
Thouni. Ndi vhuḓipfi kana nyimele ya

tshirendo i
ṱokonyaho/dzikusaho/nyanyulaho
vhupfa ha muvhali kana murendi.
Khaesura. Ndi thikho ya vhurendi i bveledzwaho

nga khoma kana tshiga tshine tsha
wanala vhukati ha mutaladzi. Tshiga
itshi tshi shuma u awedza muvhali,
muga hu u itela u
khwaṱhisedza/sikiṱedza/ombedzela
ndeme ya zwine zwa khou ambiwa uri
zwi tou nwelela tshoṱhe kha mudzhii
wa mulaedza.
26
Thikho dza mibvumo /miungo. Ndi miungo i ṱoṱomodzaho thouni,
dikishini, vhupfa na mudi kha
tshirendo. Dziṅwe tsumbo asidzi:
Aḽitheresheni, asonentsi, khonsonentsi,
onomatopia, nz.
Aḽitheresheni. Ndi phatheni ya mibvumo i

dovhololaho kha mutaladzi wa
tshirendo. Mibvumo iyi i nga vha ya
themba kana pfalandoṱhe.
Asonentsi. Ndi u dovholola lunzhi ha mibvumo i

fanaho ya pfalandoṱhe kha mutaladzi
wa tshirendo.
Khonsonentsi. Ndi u dovholola lunzhi ha mibvumo i

fanaho ya themba kha mutaladzi wa
tshirendo.
Onomatopia. Kushumisele kwa maipfi u bveledza

miungo i ṱalulwaho. Tsumbo: ‘Ye
watshaa, watshaa’ hu u bvisela khagala
muungo wa mvula ine ya khou nesa.
Yo ri i tshi takuwa ha pfala bvurrr
phaaa, vha sala vho imisa zwiṱefu.
Tshivhumbe. tsha tshirendo. Ndi zwe tshirendo tsha vhumbiswa

zwone. Tsumbo ndi dzi tevhelaho:
Zwitanza/ndima. Ndi tshigwada tsha mitaladzi ya

tshirendo yo faredzaho muhumbulo
muhulwane. Kanzhi zwitanza zwo
vhumbwa nga mitaladzi yo
fhambanaho sa:
• Khophuḽethe –
mitaladzi mivhili
• Thesithethe –
mitaladzi miraru
• Khwaṱhireini –
mitaladzi miṋa
• Khwinthethe -
mitaladzi miṱanu
• Sesithethe –
mitaladzi ya rathi
• Sephuthethe –
mitaladzi ya sumbe
27
• Okhuthethe –
mitaladzi ya malo
• Siphentsiriani –
mitaladzi ya ṱahe
• Sonethe – mitaladzi
ya fumiiṋa
Ndovhololo I bvelela musi maipfi oṱhe, kana

zwipiḓa zwa ipfi zwi tshi dovholola
tshirendoni. Izwi a zwi tou khavhisa
tshirendo fhedzi lini, zwi dovha zwa ita
uri tshirendo tshi takadze, zwa
kunga/nyanyula vhavhali na u ṋea
tshirendo mutevhetsindo u gobolaho.
Tshaka dziṅwe dza ndovhololo asidzi:
• Pharaḽeḽizimu: Afha ndi musi
mihumbulo i re na vhushaka,
kana i ambaho zwi
tshimbilelanaho i tshi sielisana
kha mitaladzi i tevhekanaho.
Tsumbo:
Tsho ḽaho mufunwa wanga,
Ndi tshi no ḓo ṋanzwa vhuhali
ha banga ḽanga
• Ṱhumano: Na yone ndi lushaka
lwa ndovhololo. Hafha ri sedza
maipfi oṱhe ane a fana a
wanalaho mathomoni, vhukati
kana magumoni a mitaladzi i
tevhekanaho.
Ya mathomoni: Mulala u ṋewa
ṱhonifho,
Mulala mu fhe nḓevhe.
Ya vhukati: Sedza makole awe

wo ruḓa maṱo,
Vhalai makole awe u
tshenzhele.
Ya magumoni: O swika
tshifhefho o denengedza,
Zwirundu vho ralo u
denengedza.
28
Yo rambalalaho: Sankambe o
shanduka Muzhou,
Muzhou a fela
felo.
Ya tshifhambano: Khwali u pala
ndi u ṱalifha,
Vhuṱali ha u
tshidza zwikwali.
Rifureini: Ndi mutaladzi kana
mitaladzi i dovholaho kha ndima dza
tshirendo mathomoni, vhukati kana
magumoni a ndima iṅwe na iṅwe.
Tsumbo: Sedzani tshirendo ‘o tsha’ nga
Phaswana N.E
NDIMA YA 3
TSENGULUSO YA TSHIRENDO TSHIṄWE NA TSHIṄWE TSHO RANDELWAHO
29
3.1: Ndi ḓembe-ḓe vhahashuni? Nga Mphaga A.A
1. Mukosi wo ṱahwa musi wa mvula khulu;

2. Zwirulu zwi si na mutsho zwo sinḓana,
3. Mupo na vhathu zwa lovha,
4. Ha farwa milomo ḽi ḓembe ḽihulu,
5. Vhaṱanu na vhararu vha phuluswa ho tama Ene,
6. Muhuweleli mukosi o ṱavha wa shaya mubvumeli,
7. Ya likitana yo likitana vha vha na nzhele,
8. Ha phethea nyito, ḽi ḓembe ḽi sa lavheleswi.
9. Sogani ho laiwa vhaḽa ...

10. Matanda nḓevheni a konyolelwa,
11. Ṋowa vha shaya u lavhelesa,
12. Vha fa vha lovha, vha fa.
13. Zwiambela uno musi ndi levhu-levhu!

14. Lushaka lu vutshela lushaka,
15. Hoṱhe na hoṱhe ndi ruvhu-ruvhu!
16. Vha ḓo vha na nzhele sa vha sa musi uḽa.
17. Ndi ganuko ḽa vhalavhelesi,

18. Ṅwana u na ṅwana,
19. Mvula a i rothi,
20. U vhulahana ndi u vhulahana.
21. Ndi maṱhakheni a ṱhalano,

22. Nḓala i a kora,
23. Miḓalo i miḓalo,
24. Ndi ḓembe ḽa muitashango
30
Manweledzo a tshirendo
Tshirendo itshi tshi khou amba nga mafhungo ane maṅwe a a langea ngauri a si a mupo.
Maṅwe ha langei ngauri ndi a mupo. Zwa mupo ndi miḓalo na zwa magomelelo zwine
zwa khou fhedza vhathu, huṅwe zwa tou vha huvhadza. Zwi langeaho ndi zwi itwaho nga
muthu, izwo ndi zwi fanaho na u sa anḓana ha vhathu/tshaka, u vhulahana na ṱhalano.
Zwoṱhe hezwi murendi u vhona zwi zwimangadzo zwa mupo na matshilele a vhathu o no
shandukaho.
3.1.1 Thero/Muhumbulo muhulwane na mulaedza
Itshi tshirendo tshi amba nga ha zwimangadzo zwa mupo na zwa vhathu, zwine zwa khou
itea shangoni. Zwiṅwe zwa mupo ndi zwi no nga gomelelo na miḓalo, zwine zwa khou
fhedza vhathu. Murendi u sumbedza u vhilaedzwa na u rumela mulaedza kha zwine zwa
khou itwa nga vhathu shangoni, zwi fanaho na u sa thetshelesa, u vhulahana, ṅwana a tshi
vha na ṅwana na ṱhalano uri ri zwi laṱe ngauri arali zwa sa ralo a ri nga lalami/kana ri ḓo
ṱangana na masinḓambilu a sa gumi. Zwoṱhe hezwi zwi sumbedza maḓembe ane a nga sa
maṱula ane a khou rangela vhufhelo ha shango.
Tshirendo itshi ndi tsha lushaka lwa aḽegori saizwi tshi tshi khou funza vhathu kutshilele.
Tshi amba nga miḓalo, gomelelo, u sa thetshelesa, ṱhalano, u vha na vhana ha vhana vha
tshe vhaṱuku, u vhulahana zwine zwoṱhe hezwi ndi ndayo kha vha tshilaho uri vha zwi
litsha vhutshilo vhu nga vha havhuḓi. Tshirendo itshi tshi na ndima ṱhanu. Ndima nthihi
ya u thoma yo vhumbwa nga mitaladzi ya 8, zwenezwo zwi vhidzwa u pfi Okuthethe. U
bva kha ndima ya 2 u swika kha ya 5, dzoṱhe dzi vhumbwa nga mitaladzi miṋamiṋa, nga
zwenezwo iṅwe na iṅwe ya ndima idzo ndi Khwaṱhireini.
TSENGULUSO
Maipfi (Dikishini)
31
Maipfi Ṱhalutshedzo Maipfi Ṱhalutshedzo
Zwirulu. Mvula dzi no na dzi Miḓalo. Ndi mvula khulu i no ḓadza
nnzhi lwa tshifhinga milambo/miedzi,shango ḽa ḓala
tshipfufhi. maḓi, ha vha na mikumbela ine ya
tshinyadza/kumbuludza zwifhaṱo
na zwa mupo khathihi na u
vhulaha vhathu.
Sinḓana. Afha tshirendoni zwi Ṱhalano. U fhambana ha munna na
amba u na ha mvula mufumakadzi vha si tsha dzula
khulu. vhoṱhe.
Phuluswa. U tshidzwa/u Mubvumeli. Muthu ane ho simiwa luimbo a
lamukiswa khomboni. imbavho.
‘Ene’ Mudzimu/Musiki ¶Ḓembe. Zwiitei/zwiwo zwi mangadzaho
Likitana. Afha tshirendoni zwi Sogani. Fhethu ho ḓalaho muṱavha hu sa
amba u na ha mvula i ni mvula nahone hu si na miri.
nnzhisa i sa tshi.
Nzhele. U dzhiela zwithu Zwiambela. U ambela/fhindulela muthu
nṱha/u ṱhogomela ho thungo zwi sumbedzaho lunyadzo
ṱanganaho na na u ṱoḓa u vhaisa.
nḓivho/tshenzhemo.
Phethea. Khunyeledzea/ Ruvhu-ruvhu. Khakhathi/pfiriri/phusuphusu i
Vuledzea/itea ṱanaho u hanganea.
Maṱhakheni Tshiuludzani. Muitashango. Muthu ane a ṱuwa a ya u shuma
. kule na haya hawe a vhuya nga
murahu ha tshifhinga tshilapfu.
Figara dza muambo
Mutaladzi Lushaka Ṱhalutshedzo

Mitaladzi wa 4 na Withi. Murendi u shumisa maambele/maidioma
wa 10 a tshi khou khwaṱhisedza u mangala na u
sa thetshelesa.
32
Mutaladzi wa 5 Aḽushini. Murendi u shumisa ipfi ‘Ene’ ḽi bvaho
Bivhilini ḽo imelaho Mudzimu.
Mutaladzi wa 7 Ḽiedzamuthu/Ḽifanyamuthu/ Murendi sumbedza u na ha mvula sa u
Ḽimuthufhadzi. lwa ha vhathu.
Mutaladzi wa 16 Ḽifanyisi. Murendi u khou vhambedza vhathu vha
musalauno uri vha ḓo ṱhogomela zwithu
sa vha kale.
Mutaladzi wa 20 Mamethafore. Ndi mbambedzo ya zwithu zwivhili nga
na wa 21 u tou buletshedza – afha tshirendoni
murendi u amba nga tshivhalo tsha
mabulayo tshi re nṱhesa, na tshivhalo
tsha ṱhalano tshi re maṱhakheni
(tshiuludzani).
Thikho/ṱhoḓea/thekiniki
Ṱhoho ya tshirendo. Rethoriki. Murendi u shumisa mbudziso i sa ṱoḓiho

phindulo kha ṱhoho ya tshirendo a tshi
khwaṱhisedza maṱula a no khou itea shangoni.
Mutaladzi wa 7. Ndovhololo ya Murendi u shumisa mbudziso i sa ṱoḓiho
maipfi. phindulo kha ṱhoho ya tshirendo a tshi
khwaṱhisedza uri mvula yo nesa.
Mutaladzi wa 8. Khaesura. Murendi/muvhali u awela a dovha a bvela
phanḓa na muhumbulo a tshi khou
khwaṱhisedza uri zwo bvelelaho zwi a
shusha/ofhisa.
Mutaladzi wa 12. Khaesura. Murendi/muvhali u awela a dovha a bvela
phanḓa na muhumbulo a tshi khou uri vhathu
vho lovha nga vhunzhi.
Mutaladzi wa 13. Ndovhololo ya U dovhololwa ha maipfi hu u khwaṱhisedza
maipfi. muhumbulo wa uri vhathu a vha tshe na
nyanḓano.
33
maipfi. muhumbulo wa uri hu na khakhathi i sa imiho.
maipfi. muhumbulo wa uri vhana vha khou vha na
vhana vha tshe vhaṱuku zwine zwa vha maṱula.
maipfi. muhumbulo wa uri vhathu vha khou fhedzana
nga u vhulahana.
maipfi. muhumbulo wa uri hu vha hu na miḓalo i sa
imiho.
Mudi wa tshirendo itshi ndi wa u sa takala, murendi u sinyuswa nga u vhona

maḓembe/zwimangadzo zwine zwa khou itea shangoni zwa vhaisa vhathu nga vhuhulu.
Ngauralo na thounu yawe yo fhola ngauri i fhasi. Murendi u pfa vhuṱungu musi a tshi vhona
vhathu vha tshi fhela nga miḓalo na nga nḓala. Huṅwe vhathu nga tshavho vha tshi ṋaṋisa
zwithu nga u vhulahana, tshivhalo tsha ṱhalano tsha ya nṱha, vhana vha beba vha tshe vhana.
Izwi zwoṱhe zwi ri dzumbululela mutevhetsindo wa u ongolowa.
Mushumo 1
Mbudziso pfufhi
1.1 Tshirendo itshi ndi tsha lushaka-ḓe? Tikedzani phindulo yaṋu. (2)
1.2 Ṱalutshedzani zwine mutaladzi wa 2 wa ri vhudza zwone tshirendoni itshi? (2)
1.3 Mutevhetsindo wa tshirendo itshi u thusedza hani u bvisela khagala mudi (2)
tshirendoni itshi?
1.4 Ndi ufhio mulaedza muhulwane une wa khou iswa vhathuni nga tshirendo itshi? (2)
34
1.5 Ni a tendelana na kuvhonele kwa murendi ku wanalaho kha ndima ya 2? Tikedzani
vhuimo haṋu. (2)
[10]
Mbudziso ndapfu
1.1 Zwi ṱokonyaho murendi musi a tshi ṅwala tshirendo ndi zwinzhi, kanzhi hu vha hu
na milaedza ine a tea u i pfukisela kha vhavhali.
Sengulusani nḓila ine murendi a shumisa ngayo mitaladzi u bveledza/rumela

milaedza yawe tshirendoni itshi. [10]
3.2: Kha inwi wanga nga Mudau F.R.
35
1. Mbilu yanga ya dzunguluwa sa tshiḓaḓa tshi sa ḓivhi vhuyo
2. Makole manzhi lufuno lwo fovhela khambani yalwo
3. Sa tshibode tsho ḓipfundisa ngomu khambani
4. Thoro dzine nda zwala dzi tshi ḽiwa nga areḓi
5. Dzi ngomu thumbuni ya mavu ano.
6. Ndo lila miṱodzi ya xa zwisimani zwayo

7. Hu tshi shaya muṅwe ane mbilu yawe ya khathuwa
8. Ra lila roṱhe sa tsiwana
9. Miṱodzi ri tshi ṋanzwedzelana sa zwibwanana
10. Nda thetshela vhududo ha mbilu ya lufuno
11. Ḽa vha ḽone dzilafho ḽa yanga mbilu.
12. Ṋamusi yanga mbilu yo shanduka tshilombe luvhanḓeni

13. Mbilu yo fura dakalo-zwililo,
14. Mufunwa wanga nandi!
15. Ngavhe lwashu lufuno lu tshi titima
16. Nda hangwa miṱodzi na mavhadzi a muhumbulo.
Kha itshi tshirendo, murendi u takalela uri o wana muthu ane a mu funa nga murahu ha
musi o thoma a tambula a sa wani mufarisi. U khou sumbedza nḓila i konḓaho ye a i
tshimbila vhutshiloni hawe u swikela a tshi wana mufunwa. U dovha hafhu a ṱalutshedza
uri o lila miṱodzi yawe ya fhela maṱoni nge a kundelwa u wana muthu ane a mu funa.
Murendi u fhedza o wana mufarisi wawe ane a mu takalela, u ita na u humbela uri ngavhe
vha tshi funana u swika nga hu sa fheli.
Thero/Muhumbulo muhulwane ya/wa tshirendo itshi ndi wa lufuno. Afha ri pfa nga ha
muthu we a fhedza tshifhinga tshilapfu a tshi ṱoḓa mufarisi a sa mu wani, a fhedza nga u
36
mu wana. Izwi zwo mu ṋea dakalo ḽihulu. U takalela u wana mufarisi ngauri o mu wana o
thoma a tambula. Murendi u sumbedza uri zwe a vha a tshi shuma zwo vha zwi si na
muthu a no zwi ḽa. Murendi u tama arali mufunwa wawe a tshi mu funa u swikela uri a
kone u hangwa zwe a tambulisa zwone. Mulaedza muhulwane ndi wa uri vhathu kha ri
konḓelele u swikela ri tshi wana vhafarisi vhane vha ri funa.
Tshirendo itshi ndi ḽiriki ngauri murendi u khou renda nga ha mufunwa wawe. Tshirendo
itshi tsho vhumbwa nga ndima tharu. Ndima ya u thoma na ya vhuraru dzi na mitaladzi
miṱanu, nga zwenezwo zwivhumbeo zwa ndima idzo ndi khwinthethe, ngeno ya vhuvhili i
na mitaladzi ya rathi, nga zwenezwo tshivhumbeo tsha ndima iyi ndi sesithethe.
Dikishini na figara dza muambo

Dzunguluwa. U mona. Tshibode. Ttshipuka tshi no
kona u dzumba ṱhoho
yatsho na milenzhe
kha gwangwa ḽatsho.
Tshiḓahela. Muthu a songo Thoro. Ndi ya ḽivhele/mbeu
ṱalifhaho/thanyaho. ine murendi a
zwala/rothedza/
shuma ngayo.
Makole. Miṅwaha. Khambani. Gwangwa/gwakhwathi
ḽine tshibode tsha
ḓidzumba khaḽo.
Ḓipfundisa. U ḓidzumba. U xa. U fhela ha maḓi.
Tshilombe. Muthu ano konesa u Titima. U nakelela ha
imba na u tshina. zwimela.
Fovhela. U dzumbama. Luvhanḓeni. Fhethu hune ha
tshinelwa hone.
Mavhadzi. Mavhala a no sala
muvhilini nga murahu
ha u fhola/vhaisala kha
lukanda.
Figara dza muambo
37
Mutaladzi wa 1. Ḽifanyisi. Ndi figara ya muambo ine ya fanyisa
zwithu zwivhili. Afha kha mutaladzi
uyu murendi u khou fanyisa mbilu yawe
na tshiḓaḓa a tshi khou khwaṱhisa uri o
vha a tshi khou lingedza u wana
mufunwa/mufarisi.
uyu murendi u khou fanyisa lufuno lwo
dzumbama sa tshibode khambani.
uyu murendi u khou fanyisa tshililo
tshawe na tsha tsiwana zwi sumbedzaho
uri o lilesa.
Mutaladzi wa 9. Ḽfanyisi. Ndi figara ya muambo ine ya fanyisa
uyu murendi u khou fanyisa uri u
khuthadzana hawe na mufunwa wawe
zwi fana na zwine zwibwanana zwa ita
zwi tshi sumbedza u funana.
Mutaladzi wa 4. Ḽivhuvhisi. Ndi figara ya muambo ine ya amba
tshithu nga nḓila ya u vhuvhisa. Afha
tshirendoni murendi u vhuvhisa a tshi
ṱoḓou bvisela khagala uri maipfi ane a a
amba musi a tshi ambisa vhafumakadzi
ha ṱanganedzwi nga muthu.
Mutaladzi wa 6. Ḽiṋaṋedzi/Ḽikaluli/Phirisedzo. Ndi figara ya muambo ine ya amba
zwithu nga u tou ṋaṋisa/kalula – afha
tshirendoni murendi u khou ṋaṋisa
38
kulilele kwawe musi a tshi khou ṱoḓa
mufarisi/mufunwa.
Mutaladzi wa Ḽimetafore. Ndi fagara ine ya tou buletshedza. Afha
12. murendi u khou bvisela khagala dakalo
ḽi re mbiluni yawe.
Mutaladzi wa Okisimoroni. Ndi figara ine ra wana maipfi ane a
13. hanedzana o shumiswa kha mutaladzi
muthihi e tsini na tsini. Murendi o
shumisa maipfi ‘dakalo-zwililo’.

Kha mutaladzi Ndungekano/Ṱhumano/Ṱhumekano ya Murendi/muvhali u
wa 2 na wa 3 vethikhaḽa. dovholola ipfi ‘khambani’
hu na ipfi kha mutaladzi wa 2 na wa
‘khambani’. 3.
Zwiga
Mutaladzi wa Tshiga Makole – murendi u khou amba miṅwaha.
2.
Mutaladzi wa Tshiga Thoro – yo imela maipfi.

4.

Thounu ya tshirendo itshi i thoma i yo fholaho nahone i re fhasi lwa u tou kokovha, fhedzi
nga murahu ya vha nṱha musi o no wana mufunwa. Mudi wa tshirendo itshi u tshi thoma
u sumbedza u sa takala/u pfa vhuṱungu ha murendi, fhedzi nga murahu a takala nge a wana
mufunwa wawe naho zwo mu dzhiela tshifhinga tshilapfu. Izwi zwi ri ṋea mutevhetsindo
wa u ongolowa musi tshirendo tshi tshi thoma, fhedzi tshi ya u fhela ra vho wana u tshi
ṱavhanya ngauri a vha o takalela u wana mufunwa wawe.
Mushumo 2
39
Mbudziso pfufhi
2.1 Ṱalutshedzani zwine mitaladzi/vese dza 1 – 2 dza amba zwone. (2)
2.2 Ndi figara-ḓe ya muambo ye murendi a i shumisa kha mutaladzi/vese ya 6?

Sumbedzani ndeme yayo zwi tshi elana na thero/muhumbulo muhulwane ya
tshirendo itshi. (2)
2.3 Muhumbulo muhulwane wa tshirendo itshi ndi ufhio? (2)
2.4 Thounu ya tshirendo itshi i dzumbulula hani vhuḓipfi ha murendi? (2)

2.5 Ni a pfela na vhuṱungu murendi kha zwe zwa mu bvelela kha ndima ya u thoma?
Tikedzani phindulo yaṋu. (2)
[10]
Mbudziso ndapfu
2.1 U konḓelela vhutshiloni zwi a thusa uri muthu a kone u wana dzanga ḽa zwe a shumela.
No ḓisendeka nga ḽikumedzwa iḽi, sengulusani thero/muhumbulo muhulwane ya/wa
tshirendo itshi. [10]
40
3.3: Vhatukana vha Venḓa: I.P Demana na E.T Maumela nga Mbulaheni M.W
3.3 Vhatukana vha Venḓa: I.P Demana na E.T Maumela nga Mbulaheni M.W
1. Venḓa ḽo beba vhatuka,

2. Vhatuka vha imbaho Venḓa ḽa thetshelesa,
3. Vhuvhili havho vha tshi tshimbila,
4. Vha nga khomba na muṱhannga lufunoni.
5. Ni ntakadza hani maswuhana,
6. Nga zwiṱuṱulo zwaṋu zwi penyaho,

7. Vhukati hazwo hu elaho milambo,
8. Milambo ya maḓi a elaho.
9. Haṋwani haṋu zwine ha bula,

10. Hu bula mapfandau,
11. A sa thetshelwi nga tsiwana,
12. Ya thetshela u ḓivhumba vhuhosi hu hayo.
13. Venḓa ngoho kha ḽi hule,

14. Vhuhulwane haḽo vhu sumbee,
41
15. Sa musidzana vhakegulu o sema,
16. Ṱamba ḽawe ḽi vhonwe a tshi imbelwa.
17. Zwikoloni vhana vho ni lindela,

18. Vhafumakadzi mihani vha tshi shaya,
19. Vho lindela inwi ni tshi tika,
20. Ngoma dzaṋu dzi tshinwaho na nga mazioni.
21. Yehova nṋe sa Itani na Thinandavha nnyite-vho,

22. Nnyite ndi ḓifhelwevho,
23. Uri na ḓuvha ḽine nda ṱuwa,
24. Ndi eḓele-vho hu no hulisea.
Kha itshi tshirendo, murendi u khou khoḓa mishumo mihulwane yo itwaho nga
vhaṅwali vha re na bvumo shangoni ḽa Venḓa, Vho-I.P Demana na E.T Maumela.
Murendi u khoḓa vhaṅwali avha kha vhukoni ha u ṅwala vhune vha vha naho.
Vhaṅwali avha vha dovha hafhu vha vha dziṱhama khulu. Murendi u dovha hafhu a
tama u vha na vhukoni vhu no fana na ha vhaṅwali avha uri musi a tshi ṱuwa fhano
shangoni a huliswevho.

Thero/Muhumbulo muhulwane ya/wa itshi tshirendo ndi wa u khoḓa vhaṅwali vha dzibugu.
Murendi u ṱoḓou pfukisa mulaedza wa uri arali vhathu vha ita zwivhuya shangoni u fana
na u ṅwala bugu, vha tea u khoḓiwa vhunga maṅwalwa a sa fi kana u fhelelwa nga tshifhinga.
Vhaṅwali avha vho ita mushumo wavhuḓi vhukuma kha shango ḽa Venḓa, hune ra wana
bugu dze vha ṅwala dzi tshi vhaliwa nga vhathu vhoṱhe, ho katelwa na vhana vha tshikolo.

Tshirendo itshi ndi tsha lushaka lwa thendokhoḓi ngauri murendi u khou khoḓa
mazhakanḓila a Venḓa kha sia ḽa vhuṅwali. Itshi tshi tou vha tshikhoḓo tsha vharendi vha
bvumo vha Vhavenḓa. Vho-I.P Demana na Vho-T.E Maumela vho itela shango ḽa Venḓa
zwivhuya. Tshi na ndima kana zwitanza zwa rathi zwine zwa vha na mitaladzi miṋa miṋa
42
(khwaṱhIreini). Ndi zwavhuḓi ngauri murendi u khou sumbedza mishumo ye vhaṅwali
avha vhuvhili havho vha itela shango ḽa Venḓa. Zwi dovha hafhu zwa ita uri maipfi o
shumiswaho a vhe na mutevhetsindo wa u ṱavhanya ngauri u khou takadzwa nga vhaṅwali
avha.

Ṱhoho: Ṱhoho ya tshirendo ‘Vhatukana vha Venḓa I.P Demana na E.T Maumela’ i mbo ri
kunga ngauri vhathu vhane ha khou ambiwa nga havho Vho-I.P Demana na Vho-E.T
Maumela vha ḓivhea vhe vhaṅwali vha biko. Mafhungo a mona-mona na henevha vhaṅwali
vha bvumo vhane bugu dzavho dza kha ḓi vhalwa na zwikoloni na ṋamusi.
Maipfi Ṱhalutshedzo
Maswuhana. Ndi vhaṱhannga vhavhuḓi vho ḓiimisaho.
Zwiṱuṱulo zwi penyaho. Dziṱhoho/dziphanḓa dzi penyaho.
Haṋwani. Milomoni.
Mapfandau. Ndi zwiḽiwa zwo siiwaho nga khosi.
Tsiwana. Muthu ane a sa vhe wa dzofha ḽa vhuhosini/o lovhelwaho nga
vhabebi.
Musidzana vhakegulu o Ndi musi musidzana a tshi thoma u aluwa/u ya maḓuvhani/u
sema. vha khomba.
Imbelwa. U gudiswa milayo ha dzikhomba ngomani nga vhaaluwa
vhane na vhone vho gudiswa – izwi zwi itwa u bva kha
murafho u ya kha muṅwe.
Ngoma dzaṋu. Bugu dzavho dzi vhalwa nga vhathu vhoṱhe.
Yehova nṋe sa Itani na Murendi u tama u nga vhaṅwali avha vhavhili.
Thinandavha nnyite.
Ndi eḓele-vho hu no Murendi u tama u vhulungwa hu vhulungwaho vhahulisei.
hulisea.
43
Figara dza muambo
Mutaladzi wa 1. Ḽiedzamuthu/Ḽimuthufhadzi/ Zwi amba uri Venḓa ho bebwa
Ḽifanyamuthu. vhathu/vhaṅwali vha re na vhukoni.
Mutaladzi wa 4. Ḽifanyisi. Vha tshimbila u nga vhafunani
Mutaladzi wa 15. Ḽifanyisi. U hula ha shango ḽa
Venḓa/vhaṅwali hu fanyisa na u
aluwa ha musidzana.
Mutaladzi wa 21. Ḽifanyisi. Murendi u khou humbela Mudzimu
uri a mu ite u fana na vhaṅwali
avha vha bvumo.
Mutaladzi wa 23 na Ḽitatathino/Ḽiṋeṋuli/Ḽinakisedzi. Murendi u khou amba uri musi a
wa 24. tshi lovha a huliswe.
Mutaladzi wa 15. Withi/Ḽiambele. U sema vhakegulu zwi amba u
aluwa ha musidzana.
Mutaladzi wa 21. Aḽushini. Murendi u khou humbela
Mudzimu uri a mu ite u fana na
vhaṅwali vha bvumo.
Mutaladzi wa 23 na Withi/Maambele. Murendi u khou amba uri musi a
24. tshi lovha a huliswe.
Mutaladzi wa 1 na wa Ṱhumano/Ndungekanyo/ Murendi/muvhali u dovholola ipfi Venḓa na
2. Ṱhumekano. vhatuka kha mutaladzi wa 1 na wa 2.
44
Mutaladzi wa 7 na wa Murendi/muvhali u dovholola ipfi milambo
8. kha mutaladzi wa 7 na wa 8.
Murendi/muvhali u dovholola ipfi bula kha
Mutaladzi wa 9 na wa mutaladzi wa 9 na wa 10.
10.
Mutaladzi wa 3 na wa Murathelo/Enzhabament Muhumbulo wa mutaladzi wa 3 u fhela
4. he. tshoṱhe ri tshi ya kha mutaladzi wa 4,
murendi u khou khwaṱhisedza lufuno lune
lwa vha vhukati havho.
Mutaladzi wa 23 na Murathelo/Enzhabament Muhumbulo wa mutaladzi wa 23 u fhela
wa 24. he. tshoṱhe ri tshi ya kha mutaladzi wa 24,
murendi u khou khwaṱhisedza uri ḓuvha ḽine
a lovha a vhulungwe fhethu havhuḓi hune
vhathu vha sa ḓo mu hangwa.
Zwiga
Mitaladzi wa 20. Tshiga. Ngoma – Mishumo/bugu dzo ṅwalwaho nga avha vhaṅwali.

Thouni ya murendi i nṱha, ngauri o takalela vhaṅwali makone vha bugu dza Tshivenḓa.
Vhutsila ha vhaṅwali avha vhu a tamisa lune na murendi a tama u nga vhone. Nga nnḓani
ha u vha vhaṅwali makone, vhaṅwali avha ndi dziṱhama khulusa. Mudi wa tshirendo itshi
ndi wa u takala nahone murendi u sumbedza o takala ngauri u khou khoḓa vhaṅwali avha,
zwa vho ita uri mutevhetsindo na wone u vhe u ṱavhanyaho.
Mushumo 3
Mbudziso pfufhi
3.1 Ndi zwifhio zwine murendi a ṱoḓou ri vhudza nga mitaladzi ya 1 – 2? (2)
3.2 Ndi ifhio figara ya muambo yo shumiswaho kha mutaladzi/vese ya 4? Tikedzani

phindulo yaṋu. (2)
3.3 Vese/mitaladzi dza/ya 6 na ya 7 dzi dzumbulula ḽimudi-ḓe ḽa murendi? Tikedzani

phindulo yaṋu. 2
45
3.4 Ndi ufhio muhumbulo muhulwane une murendi a tama u u bveledza nga tshitanza
tsha 6?
3.5 No sedza tshirendo tshoṱhe nga u angaredza ndi zwifhio zwine na khoḓa/sasaladza
nga kuhumbulele kwa murendi tshirendoni itshi?
Mbudziso ndapfu
3.1 Sengulusani uri mudi wa murendi u ṱuṱuwedza hani mutevhetsindo na khalo(thouni)

zwa tshirendo itshi. [10]
46
3.4: Tendamudzimu o ṱuwa nga M.W Mbulaheni
1. O ṱuwa Tendamudzimu yone ṋambi

2. Muorosi wa Afrika-Tshipembe nḓalani ya Matshona
3. Muendela Zimbambwe na Zambia a tshi lwela murema
4. Gala ḽa vhalwelambofholowo
5. O ṱuwa, o ṱuwa, o ri sia tshiṱuvho tsha sa tsiruwi.
6. Ni a humbula naa uḽa musi uḽa
7. Ramaano o fara ḓomu dza gariki ya ḽe ḽa pfi Venḓa

8. Tenda wa vhadzimu o
9. Ombaombela ngoho
10. Detheleni ya vhavhusashango
11. O pfiwa nga nnyi? O tendwa nga nnyi?

12. Naa muporofita o no vhuya a vha na ṱhama naa
13. Mikotoni ya musanda?
47
14. Uyu Daniele o poswaho bakoni ḽa ndau
15. Naa a si mathihi na anea
16. Ashu na Tendamudzimu?
17. Yuwii, Tendamudzimu tendai,

18. Wo ri sielani ngavhe roṱhe ri fhufhe
19. Nzambodembetiti ḓambuwo iḽi na iwe
20. Riṋe vha u pfaho
21. Riṋe ri u fulufhedzaho
22. Ri kavhe roṱhe shangoni ḽa
23. Vhatshilelangoho!
Tshirendo itshi tshi amba nga ha Tendamudzimu we a vha e mulwelambofholowo a tshi
lwa na muvhuso wa tshiṱalula. Murendi u sumbedza na mashango e mufu a a dalela musi
e nḓilani yeneyi ya u lwela mbofholowo. Murendi u sumbedza uri u ḓo dzula o ṱuvha
Tendamudzimu u swikela. Tendamudzimu o dovha hafhu a hanedzana na muvhuso wa
shangohaya ḽa Venḓa ḽe ḽa vha ḽo rangwa phanḓa nga Vho Ramaano. Naho mufu o
lingedza nga nḓila dzoṱhe kha u vhudza vharangaphanḓa nga ha mbofholowo a hu na we
a mu thetshelesa. Murendi u tama na uri ngavhe Tendamudzimu a songo mu sia, vho vha
vho tea vho ṱuwa vhoṱhe ngauri o vha a tshi pfesesa zwe a vha a tshi khou lwela zwone.

Tshirendo itshi tshi amba nga ha Tendamudzimu we a vha e mulwelambofholowo nga
tshifhinga tsha muvhuso wa tshiṱalula. Murendi u sumbedza zwe mufu a vha o ḓiimisela
zwone, u lwela mbofholowo ya vharema, nge a lwa na muvhuso naho hu si na we a vha a
tshi mu thetshelesa. Murendi u ṱoḓa u rumela mulaedza wa uri kha ri ṱhonifhe
vhalwelambofholowo vhoṱhe na vho no ri siaho uri zwe vha lwela zwi si moḓe/u fhelela
muyani. Vhunzhi havho vha a tovholwa nga vharangaphanḓa vha ita na u farwa vha kudzwa
khothoni ngeno vhaṅwe vha tshi tou vhulawa. Murendi u tama na ḽa uri ngavhe o lovha
khathihi na mufu ngauri vho vha vhe dzikhonani.
48
Lushaka lwa tshirendo itshi ndi thendokhoḓi vhunga tshi tshi khou khoḓa muṅwe wa
vhahali vha vhalwelambofholowo kha ḽino ḽa Afrika Tshipembe. Tendamudzimu o vha
muṅwe wa vhahali/mazhakanḓila a ḓivheaho kha shango ḽoṱhe. Tshirendo itshi tshi a dovha
hafhu tsha tenda u vha eḽedzhi ngauri murendi u khou lilela muhali o faho o ita mushumo
muhulwane wa u vhofholola vhathu vha Afrika Tshipembe. Tshirendo itshi tshi na zwitanza
zwiṋa. Tshitanza tsha 1 na tsha 2, tshiṅwe na tshiṅwe tsho vhumbwa nga mitaladzi miṱanu-
miṱanu zwine zwa pfi khwinthethe. Tshitanza tsha 3 tshi na mitaladzi/vese dza rathi dzi
vhidzwaho u pfi sesithethe ngeno tsha vhusumbe tshi na mitaladzi/vese dza sumbe zwine
zwa vha sephuthethe.
3.4.3 Dikishini na figara dza muambo

Tshirendo itshi tsho pfuma maipfi a vhurendi na figara dza muambo.
Dikishini
Ṋambi. Muthu ane a konesa u imba - Muporofita Muthu wa vhurereli ane a

tshirendoni zwi khou amba uri bvumba zwithu zwi sa athu
ndi makone kha u lwela itea. Kanzhi u ḓivhelwa u
mbofholowo. amba/bvumba zwa ngoho.
Muorosi. Muswikisi/muḓisambofholowo ya U fara Ḓomu ndi nnzwa/ thambo

vharema. ḓomu. dzi langaho matshimbidzele
a gariki. Afha zwi amba u
vhusa/langa/ranga phanḓa.
Galaha. Tshithu tsho khwaṱhaho/ tshi Mikotoni. Dzikhoroni/nḓilani hune ha

konḓaho u ṱhukhuwa. Iyi ndi dzhenwa ngaho phanḓa ha
thithilidzo ya dzina ‘mukala’, zwi vhavhusi
sumbedzaho uri Tendamudzimu
o lwa o khwaṱhisa kha
mbofholowo.
Vhalwelam Vhathu vho lwaho na muvhuso Nzambodem Nzambo yo nembelelaho
bofholowo. wa tshiṱalula vha tshi itela uri betiti. ine ya fhufhea ngauri a yo
vharema vha vhofholowe. tou tswii. Murendi u tama o
vha o lovha khathihi na
Tendamudzimu. Afha
49
murendi u khou amba lufu
lune a lu khethi.
Tshiṱuvho. U fhedza tshifhinga tshilapfu u Ḓambuwo. Fhethu hune vhathu vha

sa vhoni muthu. Murendi u wela/pfuka ngaho kha
sumbedza uri a nga si hangwe. mulambo. Afha tshirendo u
khou amba u fa/lufu.
Detheleni. Ṱhohoni dza vhavhusi

-ḽi ombedzela uri vho vhudzwa
ṱhoho dzavho dzi tou vha dzi sa
pfi/thetshelesi. I dovha hafhu ya
titilidza u hula ha ṱhoho.
Figara dza muambo
Mutaladzi Lushaka ¹halutshedzo

Mutaladzi wa 1. Ḽitatathino/Ḽinakisedzi/ Ndi figara ya muambo i no amba
Ḽiṋeṋuli. zwithu zwi vhaisaho nga u tou
nakisa – murendi uri
Tendamudzimu o ṱuwa
vhudzuloni ha uri o fa.
Mutaladzi wa 5. Ḽitatathino/Ḽinakisedzi/ Ndi figara ya muambo i no amba
Ḽiṋeṋuli. zwithu zwi vhaisaho nga u tou
nakisa – murendi uri
Tendamudzimu o ri sia
vhudzuloni ha uri o fa.
Thikho/Ṱhoḓea/Thekiniki dza vhurendi

Mutaladzi wa 5. Khaesura. Murendi o awela zwiṱuku a
dovha a bvela phanḓa na
muhumbulo(khoma) hu u
khwaṱhisedza ndeme ya zwine a
khou amba zwauri nangoho o
50
lovha fhedzi vhathu vha nga si
mu hangwe.
Mutaladzi wa 17. Khaesura. Murendi o awela zwiṱuku a
dovha a bvela phanḓa na
muhumbulo(khoma) hu u
khwaṱhisedza vhuṱungu vhune a
khou vhu pfa nga u lovha ha
Tendamudzimu.
Mutaladzi wa 11. Rethoriki. Ndi mbudziso i sa ṱoḓi phindulo
– afha tshirendoni yo shumisiwa
i tshi ṱoḓou khwaṱhisedza uri ha
ngo pfiwa nga muthu.
i tshi ṱoḓou khwaṱhisedza uri
zwa vhuporofita a zwi itwi
musanda.
i tshi ṱoḓou khwaṱhisedza uri vho
farwa na Tendamudzimu vha
kudzwa dzhele vha tshi farelwa u
lwela mbofholowo.
Mutaladzi wa 20 na wa Ndungekanyo. Ndi u shumiswa ha maipfi ane a
21. fana kha mitaladzi yo
tevhekanaho mathomoni,
vhukati na mafhedziseloni – afha
tshirendoni murendi o shumisa
maipfi ‘Riṋe’ kha mitaladzi yo
bulwaho a tshi khou
khwaṱhisedza uri u muṅwe wa
vhatevheli vha Tendamudzimu
51
kha mafhungo a u lwela
mbofholowo.
Mutaladzi wa 23. Tshiga(tshigarukela). Ndi tshiga tshi no shumiswa kha
maaravhi/manyanyu - afha
tshirendoni ḽi khou sumbedza u
pfa vhuṱungu hune murendi a
khou sumbedza uri ngavhe o
lovha nae.
Zwiga
Mutaladzi wa 4. Tshiga. Gala – murendi u khou amba
ḽizhakanḓila ḽa
vhalwelambofholowo.

Thouni ya tshirendo i fhasi. Mudi tshirendo itshi ndi wa u pfa vhuṱungu nga nṱhani ha u lovha
ha Tendamudzimu. Zwi khagala uri murendi u khou lila a tshi lilela u lovha ha Tendamudimu
we a fhedza maḓuvha manzhi a tshi khou lwela u vhofholowa ha vharema. Murendi u a vhaisala
na u dinalea musi a tshi humbula uri ṱhama yawe yo lovha. Ngauralo na mudi wa tshirendo ndi
u ṱamaraho/vhavhaho u ḓisaho mutevhetsindo wa u ongolowa.
Mushumo 4
Mbudziso pfufhi
4.2 Murendi o shumisa thikho/ṱhoḓea/thekiniki ifhio ya vhurendi kha mutaladzi/vese ya 5? (2)

Tikedzani phindulo yaṋu.
4.3 Ndi ufhio muhumbulo muhulwane u wanalaho kha ndima ya 3? (2)
4.5 Ni a tendelana na na kuambele kwa murendi ku wanalaho kha mitaladzi/vese dza 18 –

19? Tikedzani phindulo yaṋu. (2)
[10]
Mbudziso ndapfu
52
4.1 Sengulusani nḓila ye murendi a shumisa ngayo ndima/zwitanza u bvisela khagala [10]
ṱhalutshedzo ya tshirendo.
3.5: Afurika Tshipembe nga Ndlovu L.R
1 Afurika Tshipembe sutula tsindi na sheḓo,
2 Sa luvhiḓi na dzwingari u mbo ḓuvhudza.
3 Afurika-Tshipembe sutuka ngozwini yau ya vhulombo
4 U si itele tshipimbi tshanduko na mutsho wa zwifhinga
5 Afurika-Tshipembe holedzai vhutshilo hau,
6 He wa khuvha vhuselwa ha khethano-nga-lukanda,
7 Maḓadzwana au a kambwa nga tsemo dza tshiṱalula,
8 Tsho milaho ngwaniwapo, tshidzatshapo na vhontangiwakugala.
9 Malofha miledzoni yau nga ḓimuwe sa mutsiḓi,
10 Miungo ya zwigidi na dziganunu zwi dzingele vhuhwini,

11 U si ḓiite ngozwi mubeba-ndi-tshi-tanya,
12 Demokirasi ye wa fuka i nge ḓenzhe vhuralani.
13 Pangula nḓevhe dzau iwe Afurika Tshipembe u mpfe,

14 Maṱo au a ruḓe sa tshiivhanṱuṱu swobani,
15 Demokirasi kha iwe i si shanduke vhuhwarahwara,
53
16 U ri ngalavha yau i si mbindimedze vhaalavhi.
Murendi u ita khuwelelo ya uri vhathu vha Afurika Tshipembe kha vha litshe vhuhana,
vha tende/vha ṱanganedze tshanduko. Murendi u kaidza o halifha uri tshiṱalula tsha
khethano nga lukanda kha tshi fhele vhunga tsho vhaisa vhadzuli vha ḽino, vhoṱhe
vhahulwane na vhaṱuku. Murendi u kaidza/eletshedza vhathu uri masiandaitwa a
tshiṱalula na u vhulahana ho shumiswa zwiṱhavhane(zwigidi na dziganunu) kha zwi
fhele.
Muvhuso wa demokirasi kha riṋe, ri songo u ita swiswimbadise ra u shumisa u ita
zwivhi ro dzumbama ngawo ngauri zwa ralo shango ḽi ḓo wa.

Tshirendo itshi tshi amba nga ha tshiṱalula tsha fhano Afurika Tshipembe. Afha hu
sumbedzwa uri ndi zwa ndeme uri vhathu vha shandukele kha muvhuso wa demokirasi, wo
vhofholowaho. Ndavhelelo ndi ya uri muvhuso kha u ḓibvise kha maitele mavhi a muvhuso
wa tshiṱalula na nḓowelo ya u shumisa zwihali kha u vhulahana na dzinndwa. Mulaedza
ndi wa uri Afrika Tshipembe ḽi shanduke ḽi bve kha maitele aḽo a kale ḽi tende u ita zwivhuya
na uri demokirasi yashu kha i vhe mbuya. Ri songo vhuvha ngayo ri tshi ita zwo bvaho
ngauri ra ralo shango ḽi nga fhedza ḽo wa.

Lushaka lwa tshirendo itshi ndi aḽegori ngauri murendi u khou eletshedza vhathu nḓila ya
kutshilele nga maanḓa vhavhusi uri vha ṱutshele muvhuso wa tshiṱalula ri shandukele kha
demokirasi ine ra tea u sa i shumisa u vhuvha ngayo u ita zwo bvaho. Murendi u tama uri
vhathu vha ṱutshele mabulayo na dzinndwa. Tshirendo itshi tshi na ndima nṋa dzi re na
mitaladzi miṋa-miṋa (khwaṱhireini) yo vanganaho mipfufhi na milapfu.

Ṱhoho: ‘Afurika Tshipembe’ ndi u ṋea vhadzulapo vha shango ḽa Afrika Tshipembe uri vha
shandukise kutshilele kwavho ku vhe kuswa. Mabulayo na u shuluwa ha malofha zwi gume,
vhathu vha tshile nga mulalo.
54
Tsindi. Ndi tshiambaro Holedza. U sumbedza u sa

tsha vhatukana takalela muthu, a
vhaṱuku tsho ṱangana nazwo nga
sukwaho nga nḓila ya u tou vhaisa
mukumba/rungwa nga maipfi/u
nga labi tshine tsha humbudza muthu
thivha nga phanḓa musi o no dzhena
fhedzi. khakhathini nga
nṱhani ha u sa pfa
hawe.
Sheḓo. Tshiambaro tsha Tshipimbi. Tshikhuna/u hana/u
vhasidzana vhaṱuku lamba u ita tshithu.
tsho sukwaho nga
mukumba/rungwa
nga labi tshi
thivhaho nga
phanḓa na nga
murahu
Luvhiḓi na Tshaka dza ṋowa Khuvha. Musi muselwa a tshi
dzwingari. dzi ḓivhelwaho u sa thoma u shuma
vha na vhuṱungu/u mishumo ya muṱani
sa luma, fhedzi dzi vhuhadzi khathihi na
a shushedza. u tevhedza zwoṱhe
zwine a laedzwa uri a
ite.
Vhulombo. Vhusiwana/u Vhuselwa. Maitele ane a itwa nga
sumbedza u pfela muselwa/mufukadzi o
vhuṱungu nga u vhingwaho. Ndi ha
55
vhona tsiku ya mufumakadzi ane a
zwiambaro/mihumb kha ḓi bva u vhingwa
ulo. vhuhadzi, musi a tshi
dzudzwa nḓuni.
Ngozwini ḽi bva Tshishumiswa tsha Maḓadzwane. Vhana/vhaswa.
kha ipfi ‘ngozwi’. u beba ṅwana
ngatsho tsho
itwaho nga
mukumba wo
sukwaho/rungwaho
nga labi.
Tsemo. Phamba/ Vhuralani. Ndi fhethu hu re
mushonga u no nḓuni ho itwaho nga
aravhelwa wo thanda nṋa dzo
shelwa bwelwaho ha
mahale/masale/ rambaladzwa dziṅwe
masimbe. nga nṱha dza konaha u
vhewa zwithu/
thundu/zwiḽiwa.
Ngwaniwapo. Vhathu vho Pangula. Thetshelesa/u vula
waniwaho kha nḓevhe.
honoho vhupo musi
vhaḓi vha tshi
pfulutshela fhethu
afho.
Tshidzatshapo. Vhathu vhe Tshiivhanṱuṱu. Lushaka lwa
vhapfulutsheli vha maivha/ḽiivha ḽo salaho
vha wana vha na ḽi ḽoṱhe.
mavhiḓa a vhathu
vha havho henefho.
56
Vhontangiwakuga Vhathu vhe vha Vhuhwarahwara. Matshilele
la thoma u dzula kha mavhi/mikhwa mivhi.
vhupo honoho.
Miledzoni. Mikanoni/ Mbwindimbedza. U
Magumoni. ṋupela/mbwandamela
maḓini
Ḓimuwe. Fhufha/musi maḓi a Ngalavha. Tshikepe tshihulwane.
tshi fhiswa nga
ḓuvha a shanduka a
vha muya/mutsi
tshikhalani.
Mutsiḓi. Maḓi o ḓimuwaho a Vhaalavhi. Vhaṋameli vha
re tshivhumbeo tshikepe.
tsha vhutsi.
Vhuhwini. Ndi vhupfa ha Swobani. Fhethu hu khagala hu
vhuene/iwe muṋe. si na
ḓaka/vhudzumbamo.
Mubeba-ndi-tshi- Muthu a no beba a
tanya. tshi vhulaha.
Figara dza muambo

Mitaladzi ya 1– Maedzamuthu/Mafan Murendi u khou renda a tshi khou amba na
16. *Nga nnḓani yamuthu/Mamuthufh Afrika Tshipembe sa muthu a
ha mitaladzi 2, adzi. tshilaho(shango a ḽi tshili). Afha nyito
na 15. dzoṱhe dzi itwa nga shango/shango ḽo dzhia
vhuimo ha muthu.
-Mutaladzi wa 1 murendi u khou amba uri
Afrika Tshipembe kha ḽi hule ḽi litshe
vhuhana.

Afrika Tshipembe ḽi ḓibvise kha vhusiwana.
57
Afrika Tshipembe kha ḽi tende u shanduka.
Mutaladzi wa 2. Ḽifanyisi. Murendi u khou fanyisa zwithu zwivhili a
tshi khou ombedzela zwine vhathu vha
Afrika Tshipembe vha tea u tshilisa zwone
na zwa uri vha tea u shanduka.
tshi ombedzela uri vhathu vha Afrika
Tshipembe vha ḓibvise kha u shulula
malofha sa mutsiḓi u tshi ḓimuwa.
tshi khou ombedzela uri vhathu vha Afrika
Tshipembe vha thanye/ṱalifhe sa
tshiivhanṱuṱu.
Mutaladzi wa 8. Khaesura. Murendi/muvhali o awela
nga khoma a dovha a
bvela phanḓa na u renda, a
tshi itela u khwaṱhisedza
ndeme ya zwine a khou
amba zwone.
Mutaladzi wa Asonentsi. Ndi musi pfalandoṱhe i
10. tshi dovholola lunzhi kha
mutaladzi – afha kha
mutaladzi uyu pfalandoṱhe
‘i’ yo dovholola.
Zwiga
Mutaladzi wa Tshiga. Maḓadzwana – murendi u khou amba vhana.
7.
58
Thouni ya tshirendo itshi i fhasi, ngauri murendi u khou vhaiswa nga vhavhusi vhane vha
sa vhuse zwavhuḓi. Mudi wa tshirendo ndi wa u pfa vhuṱungu/u sa takala. Murendi o
sinyuswa nga vhavhusi vhane tshavho vha vha vho omelela kha muvhuso wa tshiṱalula
une wo tsikeledza vhathu vhane ndi vhone vhaṋe vha shango. U dinalea nga u rali, ngauri
muvhuso uyu u dzulela u vhulaha vhathu nga u shumisa zwihali(zwigidi). Thounu ndi yo
fholaho i re fhasi i tshi itela u dzumbulula mudi wa u pfa vhuṱungu. Murendi u ita uri
khumbelo yawe ya uri vhathu vha shandukele kha muvhuso wa mbofholowo (demokirasi)
i swike kha vhathu vho teaho zwavhuḓi.
Mushumo 5
Mbudziso pfufhi
5.1 Ndi ifhio ṱhalutshedzo i bviselwaho khagala nga mutaladzi/vese ya 1? Tshirendo itshi
ndi tsha lushaka-ḓe? (2)
5.2 Ndi ifhio figara ya muambo yo shumiswaho kha mutaladzi/vese ya 2? Tikedzani

phindulo yaṋu. (2)
5.3 Sedzani mutaladzi/vese ya 2, ‘Sa luvhiḓi ... ḓuvhudza.’ Maipfi ‘luvhiḓi na dzwingari a
na ndeme-ḓe afho tshirendoni zwi tshi kwama ṱhalutshedzo ya tshirendo? (2)
5.5 Ni a tendelana na na kuhumbulele kwa murendi ku re kha vese/mutaladzi wa 15?

Tikedzani phindulo yaṋu. (2)
[10]
5.6 Murendi wa tshirendo itshi u pfala a na khaidzo na ngeletshedzo zwine a tama u zwi
pfukisela kha vhavhali. Sengulusani nḓila ine murendi a shumisa ngayo ndima u
bveledza ndivho ya tshirendo itshi. [10]
59
3.6: Phanḓa ri a ya nga Musehane N.M
1. Naho thungo zwo hu vhifhela,

2. Vhaṅwe vha tshi wa nga zwifhaṱuwo,
3. Vhaṅwe vha tshi wa nga tshanngege,
4. Phanḓa hu tshi kha ḓi vhonala,
5. Ri ya ro hu lungama.
6. Naho miphogoli na zwipuku zwo anda nḓilani,

7. Ndau nḓilani dzi tshi vhomba,
8. Phele na phunguwe dzi tshi dodela,
9. Phanḓa hu tshi kha ḓi pfi phanḓa,
10. Ri ya ro hu donolela maṱo.
11. Phanḓa hu tshi kha ḓi pfi phanḓa,

12. Ndi nnyi-ha ane a ḓo ya,
13. Arali ha sa ya riṋe.
14. Madotovhonya a ḓo sala o shuvhama nga thumbu,
15. Vhaṱali vha tshi khethwa sa Gedioni kha Vhahaṱuli.
16. Vha hashu phanḓa kha ri ye,

17. Kha ri farisane ri si piringedzane,
18. Ri songo shushedzana nḓilani,
19. Vho hu swikaho vho swika hani,
20. Hoṱhe ho itelwa tsiko uri i swike.
21. Phanḓa hafhaḽa hu na dzanga,
60
22. o vhetshelwa vha hu funaho u swika,
23. Magoswi a ḓo tou ḽi sumba,
24. Vhaṅwe vho no vha naḽo tshanḓani,
25. Naho ro ṱahala fhedzi gundo ro ḽi thuba.
Tshirendo itshi tshi amba nga ha ṱhuṱhuwedzo ya u sa neta kha lutendo lune muthu a
vha nalwo. Musi muthu a lutendoni u a ḓi swika hune a khukhulisea fhedzi zwi songo
mu thithisa. Ri nga ṱangana na zwithu zwi thithisaho, zwi ofhisaho ri songo neta kha zwe
ra fhulufhela zwone. Murendi u eletshedza vhathu uri vha songo thithisana, kha vha tou
thusana vha litshe u shushedzana. U konḓelela kha lutendo lune wa vha khalwo, zwi ḓisa
zwivhuya/malamba avhuḓi. Lutendo a lu kombetshedzwi muthu. Vhane vha ofha a vha
nga wani zwivhuya. Naho ho vha na u vhaisala, tshi takadzaho ndi u swika kha zwivhuya
hune vhaṅwe vha vha hone.

Thero/Muhumbulo muhulwane ya/wa itshi tshirendo ndi ṱhuṱhuwedzo kha vhathu vha re
lutendoni. Murendi u amba nga luambo lwa u luvhelela a tshi sumbedza uri vhathu ri songo
neta kha zwe ra fhulufhela uri ri kone u wana dzanga ḽa vhutshilo. Murendi u kaidza na u
fhirisela mulaedza kha vhathu vha ṱoḓaho u thithisa vhaṅwe lutendoni lwavho uri vha songo
zwi ita na uri vha tendaho kha vha vhe na fhulufhelo ngauri hu na malamba kana zwivhuya
zwine vha ḓo zwi wana.

Lushaka lwa itshi tshirendo ndi aḽegori ngauri tshi khou ṋea vhathu ngeletshedzo ya zwa
vhurereli na matshilisano kwao. Ri nga ri murendi u khou eletshedza vhathu uri vha songo
neta kha lutendo lune vha vha khalwo ngauri u konḓelela hu ḓisa zwivhuya. Tshirendo itshi
tsho vhumbwa nga ndima ṱhanu dzi re na mitaladzi miṱanumiṱanu (khwinthethe) Mitaladzi
ya tshirendo itshi yo vangana, hu na mipfufhi na milapfu.
3.6.3. Dikishini, figara dza muambo na ṱhoḓea/thikho/thekiniki.
61
Na tshenetshi ndi tshiṅwe tsha zwirendo zwo pfumaho dikishini na figara dza muambo.
Afha ri ḓo edzisa u ni thusa nga zwiṅwe zwa lupfumo lwa luambo ulwu lwa vhudzivha.
Zwone asizwi:
Ṱhoho: ‘Phanḓa ri a ya’ ndi fhungo ḽa ndaela. Ndaela vhurendini i na mushumo muhulwane
wa u bveledza khwaṱhisedzo. Murendi u khwaṱhisedza uri vhathu vha songo neta u futelela
kha lutendo lwavho vhunga vha tshi fhedza vho wana zwivhuya naho nḓilani vho thithiswa.
Dikishini
Vhifhela. U konḓela. Madotovhonya. Matsilu/zwiḓahela/vhathu vha
songo ṱalifhaho zwavhuḓi.
Tshanngege. U bambela a tshi Shuvhama. U eḓela nga thumbu.
ṱuwa nga
tshamurahu.
Lungama. Ri sa humi/u Dzanga. Zwivhuya/zwavhuḓi.
livha.
Miphogoli. Muhangarambo Magoswi. Vhathu vha re na nyofho.
wa muthu – izwi
zwo vha zwi tshi
anzela u
shushedza vhathu
vha no tshimbila
vhusiku.
Tshipuku. Ndi mulilo une Thuba. Wwana/kunda.
wa funga
mavhiḓani zwine
nga lutendo ha
tendwa u pfi ndi
muthu o vuwaho
vhafuni a tshi
khou vhilahedzwa
62
nga zwe zwa sa
tshimbidzwe
zwavhuḓi.
Vhomba. Ndi u lila ha ndau Donolela. U sedza u sa poidzi.
Figara dza muambo

Mutaladzi wa 2 na Ḽivhuvhisi. Murendi u vhuvhisa u gunea/u kundelwa.
wa 3.
Mutaladzi wa 6,7 Ḽivhuvhisi. Kha mutaladzi wa 6 hu khou vhuvhisiwa
na wa 8. zwishushedzi zwi re hone vhutshiloni. Kha 7
hu khou vhuvhisiwa u buletshedza vhathu
vhane vha
khakhisa/guneisa/shushedza/huvhadza vhaṅwe.
Mutaladzi wa 14. Ḽivhuvhisi. Hu khou vhuvhisiwa u buletshedza uri matsilu
a ḓo balelwa u bvela phanḓa.
Mutaladzi wa 15. Ḽifanyisi/muṅwe Hu khou fanyisiwa na mafhungo a Gedioni a
a nga ḓi ri hu re Bivhilini.
na Aḽushini.
Mutaladzi wa 23. Withi. Murendi u khou amba uri vhane vha ofha a
vha nga wani tshithu kana u swikelela.
63
Mutaladzi wa Ndungekanyo/Ṱhumano/Ṱhumekano ya Murendi o shumisa ipfi
2–3. vethikhaḽa(tswititi). ‘Vhaṅwe’ kha iyi mitaladzi
a tshi ombedzela uri
vhathu musi vhe kha
lutendo vha thithiswa nga
nḓila dzo fhambanaho.
Mutaladzi wa 9 Ndovhololo ya maipfi. Ipfi ‘phanḓa’ ḽo dovholola
na wa 11. ḽi tshi khou khwaṱhisedza
uri muthu kha lilele u
dzulela u bvela phanḓa
kha zwine a khou ṱoḓa
vhutshiloni naho a tshi
ṱangana na zwi
ofhisaho/konḓaho a songo
neta/ima a sa athu
swikelela zwine a khou
ṱoḓa.
Mutaladzi wa Tsiedzaipfi. Naḽo – dzanga, murendi o
24. siedza ipfi dzanga.
Zwiga
Mutaladzi wa Tshiga. Miphogoli, zwipuku, ndau, phele na phunguhwe – zwoṱhe
6, 7 na wa 8.
hezwi ndi zwiga zwo imelaho zwithithisi/zwipiringedzi zwi
lingedzaho u thithisa muthu lwendoni lwa lutendo/
zwine a khou ṱoḓa u zwi swikelela.

Thouni i khagala vhukuma ngauri i tou pfala uri i fhasi – murendi u khou shumisa maipfi a
u kwengweledza na u eletshedza. Ri tshi ḓa kha mudi wa tshirendo itshi ri wana u pfela
vhuṱungu na u vhilaela, kana o sinyuwa, a tshi khou vhaisala nga u vhona vhathu vha tshi
kundelwa u konḓelela kha lutendo lune vha vha khalwo. Mudi na wone ndi wa u pfa
64
vhuṱungu ngauri murendi ho ngo takala, ndi ngazwo mutevhetsindo wa hone u wa u
ongolowa.
Mushumo 6
Mbudziso pfufhi
6.2 Murendi o shumisa thikho/ṱhoḓea/thekiniki ifhio ya vhurendi kha mitaladzi/vese dza (2)
2–3? Tikedzani phindulo yaṋu.
6.3 Ndi ufhio muhumbulo muhulwane u wanalaho kha ndima ya 2 ? (2)
6.4 Muhumbulo muhulwane wa tshirendo itshi ndi ufhio ? (2)
6.5 Ni a tendelana na na kuambele kwa murendi ku wanalaho kha mitaladzi/vese dza 21–
23 ? Tikedzani phindulo yaṋu. (2)
[10]
Mbudziso ndapfu
6.1 Murendi musi a tshi ṅwala tshirendo tshawe u vha a na zwine a ṱoḓa vhavhali vha tshi
guda.
No ḓisendeka nga ḽikumedzwa iḽi, sengulusani uri murendi u shumisa hani ndima u
bveledza milaedza tshirendoni itshi. [10]
65
3.7 Mphe vhulisa Ndlovu L R
1. Miṱambini ḽino ya shango,

2. Masambini a shayaho vhalisa,
3. Hune vhurangi vha hangwa sa ḓamu ḽa thungamamu,
4. Mphe tshimebi nṋe ndi swoge lushaka.
5. Mphe vhulisa sa khosi Davida,
6. Nga gatho ndi lwele lushaka,
7. Ndi lu ṋule mahovhohovhoni a maṱodzi,
8. Ho pinzanaho bonyongo ḽa u lwela khuluṋoni
9. Nṋe kha ndi vhe tshipfumelo,.

10. Sa mukango ndi kange vilili ḽa shango,
11. Maswina ndi pfumedzanye nga tshiṱhavhelo,
12. Uri Afrika Tshipembe ḽi mele mulalo.
Tshirendo itshi tshi amba nga ha u humbela vhurangaphanḓa. Murendi u humbela u
ṋewa tshikhala tsha u vha murangaphanḓa wa lushaka. Vhulisa vhune murendi a khou
humbela hone ndi ha u vha murangaphanḓa wa lushaka lwa Afrika Tshipembe.
Murendi u ṱoḓa u vha murangaphanḓa uri a tshidze lushaka lwa Afrika Tshipembe.
Vhulisa vhune murendi a khou humbela hone vhu tea u tou vha mbidzo i bvaho
Mudzimuni uri a kone u bvisa vhathu khakhathini ine vho livhana nayo. U lilela u vha
mupfumedzanyi wa vhathu nga tshavho uri a fhelise vhutshinyi vhune vhathu vha vha
66
vho ḓidzhenisa khaho. Murendi u ḓiṋekedzela u fela lushaka uri shangoni ḽa Afrika
Tshipembe hu vhe na mulalo.

Thero/Muhumbulo muhulwane ya/wa itshi tshirendo yo ḓisendeka kha
vhurangaphanḓa/vhufunzi ha u lisa/ranga phanḓa lushaka lwa Mudzimu uri lu bve zwivhini
zwalwo. Tshaka a dzi na vharangaphanḓa/vhafunzi vhane vha nga dzi tshidza kha vhutshilo
ha zwivhi. Vhafunzi/vharangaphanḓa vha dzikereke vha a hangwa uri vha vharangaphanḓa
vha lushaka lwa Mudzimu vha sokou ḓitshilela vha si tsha lu londa vho hangwa uri vha
vhana vha Mudzimu. Murendi u funa u vha murangaphanḓa ane a ḓo tshidza lushaka a si
tende lu tshi wela zwivhini/khakhathini. Murendi u ṱoḓa u fhirisa mulaedza wa uri musi
muthu a tshi ṱoḓa u vha murangaphanḓa wavhuḓi kha humbele vhuṱali na nḓivho kha
Mudzimu uri vha kone u ranga zwavhuḓi lushaka u fana na khosi Davida we a lwela lushaka
lwa hawe lwa Isiraele zwiḽa lwo govhelwa nga Vhafiḽisiṱa vhe vha vha vho rangwa phanḓa
nga Goliada uḽa we a mu kunda nga gatho.

Lushaka lwa tshirendo itshi ndi ḽiriki ngauri murendi u khou bvisela khagala vhuḓipfi nga
zwithu zwine a zwi funa na u takalela zwa u vha murangaphanḓa wa lushaka lwa Afrika
Tshipembe. Murendi u funa u vha murangaphanḓa ngauri u vhona e ene ane a nga kona u
ranga phanḓa lushaka u fhirisa zwine vharangaphanḓa vha re hone zwino vha khou ita
zwone. Ndima/tshitanza tsha u thoma ndi okuthethe ngauri tsho vhumbwa nga
mitaladzi/vese dza malo(8), ngeno ndima ya vhuvhili i khwaṱhireini ngauri yo vhumbwa
nga mitaladzi/vese nṋa (4).

Ṱhoho: Ṱhoho ‘Mphe vhulisa’ nga yoṱhe yo hwala yo inga. Ndi maipfi a ṱahisaho
khumbelo ya u humbela Mudzimu uri a mu ṋee vhurangaphanḓa. Khamusi u nga ambela
murendi wa ri ‘Ndi khou humbela u ṋewa vhurangaphanḓa’. Murendi u khou itiswa izwi
nga u vhona zwine vharangaphanḓa vha re hone, vhane tshavho vha dzulela u lwela
vhurangaphanḓa ngeno vho hangwa u shumela lushaka.
Dikishini
67
Vhulisa. Ndi mushuno wa Tshiṱhavhelo. Tshishumiswa tshi
u ṱhogomela ḓisaho u pfumedzanya.
zwifuwo/vhathu.
Miṱambini. Fhethu hune ha Tshimebi. Tshishumiswa tshine
vha na vhunzhi ha tsha shuma u rwa
zwifuwo. zwifuwo uri zwi tevhedze
zwine zwa khou ṱoḓiwa.
Masambini. Vhunzhi ha Gatho. Tshihali tshi itwaho nga
zwifuwo zwa tombo na thambo.
tshaka dzo yaho
nga u fhambana.
Vhalisa. Vhathu vhane vha Mahovhohovhoni Phoshoni i itwaho nga
shuma u lisa maḓi.
zwifuwo.
Vhurangi. Mushumo wa u Pinzanaho. U ḓala ha zwithu lwa u
ranga phanḓa. tou kwanyana.
Ḓamu. Ndi tshipiḓa tsha Khuluṋoni. Nnḓu ya
muvhili tshi khosi/vhuhosini.
wanalaho kha
khana tsho tunga.
Thungamamu. Musidzana ane a Tshipfumelo. Ndaka i ḓisaho
khou thoma u khangwelo/pfumedzano
bva/tunga ya vhukhakhi.
maḓamu.
Figara dza muambo

Mutaladzi wa 2. Ḽivhuvhisi. ‘Masambini a shayaho vhalisa’ – hu vhuvhisiwa uri tshaka a
dzi tshe na vharangaphanḓa kwao.
Mutaladzi wa 3. Ḽifanyisi. ‘sa ḓamu ḽa thungamamu’ – hu khou fanyisiwa khangwa
dzine vharangaphanḓa vha vha nadzo sa khomba ine ya
68
hangwa u dzumba maḓamu ayo uri i sa kunge kunge
vhanna/vhatukana.
Mutaladzi wa 4. Tshiga. ‘Tshimebi’ - tshine tsha amba maanḓa/vhurangaphanḓa.
Mutaldzi wa 5. Ḽifanyisi. ‘Mphe vhulisa sa khosi Davida’, u fanyisa vhurangaphanḓa
vhune a tama u ṋewa vhu tshi fana na ha khosi Davida.
Mutaladzi wa 7. Ḽivhuvhisi. ‘Ndi lu ṋule mahovhohovhoni a maṱodzi’ hu khou
vhuvhisiwa u bvisa vhathu khakhathini.
Mutaladzi wa 8. Ḽivhuvhisi. ‘Ho pinzanaho bonyongo ḽa u lwela khuluṋoni.’ Hu khou
vhuvhisiwa nndwa dzo ḓalesaho dza u lwela
vhurangaphanḓa ha shango.
Mutaladzi wa 10. Ḽifanyisi. ‘Sa mukango’, murendi u ḓifanyisa na mukango une wa ita
uri muroho u ṱavhanye u vhibva.
Dziṅwe ṱhoḓea/thikho/thekiniki dza vhurendi

Mutaladzi wa Khaesura. Afha ndi hune murendi a awelanyana zwi tshi vhangwa nga
8. khoma i re hone kha mutaladzi, ha dovha ha vha na u
bvela phanḓa na u renda, muga hu u khwaṱhisedza ndeme
ya zwine zwa khou itwa/ambiwa.
Mutaladzi wa Rethoriki. Ndi mbudziso i sa ṱoḓi phindulo i ḓiswaho nga
18. tshivhudzisi, muga hu u ṱoḓa u sumbedza uri phindulo ya
hone i khagala na uri zwo tou tea uri zwi itee nga u tou
ralo.
Mutaladzi wa 4 Ṱhumano ya Ipfi ‘Mphe’ kha mitaladzi 4 na 5 o vha one a no khou
na wa 5. tswititi. dovholola mathomoni a mitaladzi iyo.
Zwiga
Mahovhohovhoni. O imela fhethu hu re na mikosi ya thambulo.
Masambini. O imela vhathuni.
69
Hafha murendi u amba a tshi sumbedza u vhavhiwa nga nṱhani ha zwiito zwa
vharangaphanḓa vhane vha litsha u ranga phanḓa lushaka nga nḓila yone. Ngauralo thouni
ndi ya fhasi i dzumbululaho mudi wa u pfa vhuṱungu ngauri murendi u khou vhilaedzwa
nga khaedu dzine lushaka lwa khou ṱangana nadzo fhano kha shango ḽashu. Mudi wa
tshirendo u khou tou kokovha fhasi vhukuma, ngauri murendi o netiswa nga zwiito zwa
vharangaphanḓa havho vhane vha khou lwela maimo a u vhusa shango. U tama na uri
ngavhe a tshi tou ṋewa hovhu vhurangaphanḓa uri a vhuse, a koneha u vhuisa mulalo
shangoni ḽa Afrika Tshipembe. Mudi na wone ndi wa u pfa vhuṱungu ngauri murendi ha
ngo takala, ndi ngazwo mutevhetsindo wa hone u wa u ongolowa.
Mushumo 7
Mbudziso pfufhi
7.1 Kha ndima 1, topolani mutaladzi u ambaho u ri, ‘Shango a ḽi na vharangaphanḓa’. (1)
7.2 Kha mutaladzi wa 3, ipfi ‘thungamamu’ ḽi ambani? Ṱalutshedzani.(2)
7.3 Muhumbulo muhulwane wo faredzwaho nga mutaladzi 6 ndi ufhio?

(2)
7.4 Ndima ya 2 i bvisela khagala vhuḓipfi-ḓe kha muvhali? Ṱalutshedzani. (2)
7.5 No sedza uyu murendi, ni a mu pfela vhuṱungu? Tikedzani phindulo yaṋu. (2)
7.6 Ipfi ‘mukango’ ḽi ambani kha itshi tshirendo? (1)
/10/
Mbudziso ndapfu
7.1 Ni guda mini nga itshi tshirendo? Rerani no ḓisendeka nga zwi wanalaho
tshirendoni itshi.
/10/
70
3.8: Khulukusho ya tshengelo nga Mudau T.T
1. Khulukusho ya tshengelo ndi musuku,

2. Vhunga khayo ho tengama zwiala.
3. Khulukusho ya tshengelo ndi vhuṱuku,
4. Vhune matshelo nyaluwo ya zwalwa.
5. Zwo ḓi ralo zwa rali,

6. Vhunga zwa sa ralo zwo vha zwi tshi ḓo peama,
7. Zwi a konḓa zwi fhisa sa khali,
8. Zwo fanela, khulukusho ndi mpama.
9. Mutshila u fovhedzwa nga mmbi,

10. Wa rathuluwa u ṅwethuwa swili,
11. Wa sa fhumudzwa u pika zwimbi,
12. Zwine zwa fhira zwa dyambila mudziaswili.
13. Ndi a tenda u khuba ndulu zwi a vhavha,

14. Zwi naka musi khulukusho i khunzi,
15. Vhunga zwa sa ralo zwi tshi ḓo ri kombodza sa ḓuvha,
16. Zwa ri runga mbilu sa dzinyunzhi.
17. Ngei ha Lupfumo marama a sisima mapfura,

18. Naa kani zwo bebwa zwo siṱa?
19. Ndi a tenda tshitiko tsho pfuma u gotsha mukala,
20. Nge mapfura u roḓwa zwo dzumbwa.
71
21. Khulukusho ya tshengelo ndi tshenzhemo gala,
22. A re nayo ndi muhali wa vhahali,
23. Vhunga khae tsiko-tshiphiri yo dzumbululwa,
24. Nge ḓivhazwakale ha vha u khedebula zwiṱoma.
Tshirendo itshi tshi amba nga nḓila dzine muthu a nga ita uri a bve kha tshengelo, uri
vhusiwana vhu fhele. Murendi u sumbedza uri hu ḓi vha na vhukonḓi fhano na fhaḽa u
swika muthu a tshi bvelela. Murendi u sumbedza u vhavha hazwo musi muthu a tshi linga
u ḓibvisa kha vhusiwana vhu vhavhaho. Izwi zwi sumbedza uri muthu a ḓiwane o dzula
ludzulani, a vha mafhungo a u ri muthu u fanela u tou lwa nazwo uri a kunde khaedu
dzoṱhe dza vhutshilo. Muthu a sa konḓelela u lwa na vhushayi, zwithu zwi ḓo mu konḓela
vhutshiloni. Naho zwa konḓa hani muthu u fanela u zwi ḓivha uri u bva vhusiwanani zwi a
vhavha u fana na musi u tshi khou tou rwiwa. Vhusiwana vhu a ṋaṋiswa na nga mitsiko
minzhi ya shango, fhedzi vhu a kundwa arali muthu a ḓiimisela u shuma uri a bve kha
vhushai/u tambula hawe. Muthu u fanela u shuma e na tshipikwa tsha u kunda vhusiwana
na vhuhali haho. Zwoṱhe zwine zwa lingedza u ima phanḓa ha u bvelela hawe, u fanela u
lwa na khaedu dzoṱhe dzi lingedzaho u mu thivhela kha u bvelela hawe.
Vhusiwana/thambulo i a vhavha, ndi ngazwo muthu a tshi fanela u tou lwa nazwo
vhukuma o khwaṱha uri a bve kha vhusiwana hovhu hoṱhe. Zwa sa ralo hafhu vhusiwana
hovhu vhu nga u tambudza u swika nga hu sa fheli vhutshilo hau hoṱhe. Lupfumo lune a lu
lilela lu songo vha lu lupfumo zwalo, lu tea u vha lu lwa maimo a nṱha vhukuma, uri
muthu a si dobedze zwo siwaho nga vhaṅwe vhathu. Vhathu vhoṱhe vho pfumaho a vho
ngo tou wana lupfumo lwo vha lindela, vho tou shuma nga maanḓa zwi tshi khou vha
konḓela vhukuma. Vho tshila u vhavha vhukuma musi vha tshi khou kuvhanganya
lupfumo holwu. U ḓiphiṋa hune vha vha khaho zwa zwino, ngei murahu ho vha hu si ho.
Muthu u fanela u thoma nga u tambula vhutshiloni u itela uri a tshi wana lupfumo a kone
u lu fara zwavhuḓi ngauri u a ḓivha vhubvo halwo na uri lwo ḓa zwo mu konḓela u guma
ngafhi. Izwi zwoṱhe zwi thusa uri muthu a ḓivhe ndeme ya u ḓa hawe shangoni.
72
Thero/Muhumbulo muhulwane wa itshi tshirendo ndi tsivhudzo ya uri muthu u fanela u
lwa na u shengela/tambula uri a kone u bvelela vhutshiloni. Murendi u amba uri muthu u
fanela u tou konḓelela u shuma naho zwone zwi tshi vhavha vhukuma. Mulaedza hoyu u
livhiswa kha vhathu uri vha fanela u ima vho khwaṱha vha shuma nga maanḓa vha tshi
itela u tinya/bva kha vhusiwana. Vhathu vhoṱhe vhane vho pfuma vho tou takutshedza
vha shuma vha tshi konḓelela mitsiko yoṱhe u swika vha tshi bvelela.

Lushaka lwa itshi tshirendo ndi lwa tsiavhafu/kiḽasiki ngauri ndi tshirendo tshi welaho kha
vhurendi ha kale vhune vhuḓi na ndeme ha hone hu ḓi dzula ho ralo /aḽegori ngauri
murendi u khou anetshela na u ṱuṱuwedza vhathu uri u lwa na vhushai zwi ṱoḓa u
konḓelela, u gwalaba ngauri murendi u khou gwalaba a tshi gwalabela vhusiwana vhune
vhathu ra vha naho vhune arali ra dzula ra lindela u shumelwa ro dzula ri ḓo tambula u
swika nga hu sa fheli. Tshirendo itshi tsho vhumbwa nga ndima dza rathi dzi re na
mitaladzi miṋamiṋa. Nga zwenezwo ndima dzoṱhe ndi khwathereini. Vese/mitaladzi ya
tshirendo itshi yo vangana, hu na mipfufhi na milapfu.

Na tshenetshi ndi tshiṅwe tsha zwirendo zwo pfumaho dikishini na figara dza muambo.
Afha ri ḓo edzisa u ni thusa nga zwiṅwe zwa lupfumo lwa luambo ulwu lwa vhudzivha.
Zwone asizwi:
Ṱhoho: ‘Khulukusho ya tshengelo’ ndi fhungo ḽa u lingedza u lwa na vhusiwana/thambulo
hune vhathu vha khou ṱangana naho vhutshiloni. Arali muthu a tshi khou kulukusha
mulomo u vha a tshi khou bvisa tshika na minukho i re hone mulomoni nga u shumisa
maḓi ane a ḓo kona u vhanyuludza a tshi kokodza tshika yoṱhe. Ṱhoho iyi i na mushumo
muhulwane wa u bveledza khwaṱhisedzo ya uri tshengelo i fanela u tou lwiwa nayo u
swika muthu a tshi bva khayo, a si tende u shushedzwa nga khaedu dza vhutshilo na u
hula hadzo. Murendi u khwaṱhisedza uri muthu u tea u vha na mbilu ya u konḓelela
zwikundisi zwoṱhe zwa u thivhela u bvelela ha muthu, a lwa u swika a tshi bvelela.
73
Khulukusho. Ndi dzina ḽi bvaho Khunzi. Ndi muthu ane a vha na

kha ḽiiti kulukusha maanḓa a u kunda vhaṅwe.
zwi tshi amba u
bvisa tshika i re
mulomoni ho
shumiswa maḓi.
Peama Ndi tsinde ḽa ḽiiti ḽi Kombodza. Ndi ḽiiti ḽi imelaho u khakhisea
ambaho uri zwithu kha u vhona
zwi tshi khou
ya/sendamela thungo
i si yavhuḓi.
Mmbi. Tshigwada tsha Dzinyunzhi. Ndi vhunzhi ha lunzhi lu
maswole o shumaho u ṱhavha zwa vhavha
ḓiimiselaho nndwa. nga maanḓa.
Zwimbi. Misipha i re kha Sisima. U bva ha maḓi/biko nga nḓila

zwishasha/ṱhafu. ine ha tou vhonala u penya.
Dyambila. Ṋowa ya thavha i re Siṱa. U sina ha vhuswa hu vhonalaho

na vhuhali nga nga u ha vha ho ita tshiluḓi afha
maanḓa. khaho.
Mudziaswili. Muthu ane a vha na Tshitiko. Murahu ha ṱhoho zwi tshi

swili. elanana na tshirendo hu khou
ambiwa vhutshilo ha murahu he
zwa vha zwo vhifha.
Ndulu. Nyongwe i bvaho Khedebula. U bvisa zwithu nga nḓila i

thumbuni nahone konḓaho.
ine ya swika
mulomoni i a
vhavha/kalakata.
Figara dza muambo
74
Mutaladzi wa 1 na wa Mamethafore. Afha hu ṋewa mbuletshedzo yo tou

3. livhaho.
Mutaladzi wa 2 na wa Mavhuvhisi. Kha mutaladzi wa 2 hu khou vhuvhisiwa

4. uri hu na zwikhakhisi zwi wanalaho
henefho.
Kha mutaladzi wa 4 hu khou vhuvhisiwa uri
hu na u bvelela hune ha ḓo vha hone nga
vhuya.
Mutaladzi wa 6. Ḽivhuvhisi. Hu khou vhuvhisiwa uri zwithu zwi nga
khakhea/zwa bva nḓilani.
Mutaladzi wa 7. Ḽifanyisi. Hu fanyiswa u konḓa ha zwithu u fana na

khali ine ya khou fhisa.
Mutaladzi wa Mavhuhisi. Hu khou ambiwa zwithu nga nḓila yo

9,10,11,12,13 na wa dzumbamaho.
14.
Mutaladzi wa 15 na Mafanyisi. Kha mutaladzi wa 15 hu khou fanyisiwa u
wa 16. kombodza ha zwithu u fana ha ḓuvha. Kha
mutaladzi wa 16 hu khou fanyisiwa u
ṱhavhiwa ha mbilu na u fana na musi yo
ṱhavhiwa nga vhunzhi.
Mutaladzi wa Mavhuvhisi. Hu khou ambiwa zwithu nga nḓila yo

17,18,19 na wa 20. dzumbaho naho zwi sa tou vha zwithu zwo
vhifhaho.
Mutaladzi wa 21 na Mamethafore. Afha hu khou ṋewa mbuletshedzo yo tou

wa 22. livhaho na zwine zwa khou ambwa.
Mutaladzi wa 23 na Mavhuvhisi. Afha hu khou ambiwa zwithu nga nḓila yo

wa 24. dzumbaho naho zwi sa tou vha zwithu zwo
vhifhaho.
75
Dziṅwe ṱhoḓea/thikho/thekiniki dza vhurendi

Mutaladzi wa Khaesura. Afha ndi hune murendi a awelanyana zwi tshi vhangwa nga
8. khoma i re hone kha mutaladzi, ha dovha ha vha na u
bvela phanḓa na u renda, muga hu u khwaṱhisedza ndeme
ya zwine zwa khou itwa/ambiwa.
Mutaladzi wa Rethoriki. Ndi mbudziso i sa ṱoḓi phindulo i ḓiswaho nga
18. tshivhudzisi, muga hu u ṱoḓa u sumbedza uri phindulo ya
hone i khagala na uri zwo tou tea uri zwi itee nga u tou
ralo.
Zwiga
Mutaladzi wa Tshiga. Makole – murendi u khou amba miṅwaha.
3 na wa 5.
Thouni i khagala vhukuma uri ndi ya fhasi, nahone ndi i dzumbululaho mudi wa
tshirendo une wa vha wa u pfa vhuṱungu. Murendi u khou shumisa maipfi a vhuhali u
tsivhudza vhathu uri vha khou fanela u ima vho khwaṱha musi vha tshi khou lwa na
vhusiwana. Murendi u pfala o dinalea/o sinyuwa/a tshi vhaisala nga u vhona u konḓa ha
zwithu musi muthu a tshi khou lwa na u bva kha vhusiwana. Mutevhetsindo wa hone ndi
wa u ongolowa.
Mushumo 8
Mbudziso pfufhi
8.1 Ndi zwifhio zwine murendi a tama u zwi bvisela khagala nga mutaladzi wa 1? (2)
8.2 Murendi u ombedzela zwifhio nga mutaladzi wa 6 ? (2)
8.3 Tshirendo itshi tshi ṱana vhuḓipfi-ḓe ha murendi? Tikedzani phindulo yaṋu. (2)
8.4 Ndi ufhio muhumbulo muhulwane wa tshirendo itshi? (2)
76
8.5 Ni a ima naa na zwine murendi a zwi ṱana kha tshirendo itshi? Tikedzani phindulo
yaṋu. (2)
[10]
Mbudziso ndapfu
8.1 Sengulusani nḓila ye murendi a shumisa ngayo mitaladzi u bvisela khagala mudi/vhuḓipfi
hawe tshirendoni itshi. [10]
3.9: Mihumbulolutshetshe nga Mphaga A.A
77
1. Sa bambiri ḽi hwalwaho nga muya,
2. Sa magabelo magabela ngei na ngei,
3. Sa ṱhunḓu i sa ḓivhi hune ya ya,
4. I tekiswa na nga lukhanḓwa.
5. Ndi nguluvhe ine na u ṱanzwa,

6. Thopheni vhumbulu ya vha mashika,
7. Ndi khuhu ine na u swiswa,
8. I hangweledza ya vhuya.
9. Ndi buphuthe ndi donngi badani,

10. Ndi khuhu yo farelwa u ṱhavhiwa,
11. Ndi nguluvhe sagani yo lindela u ṱhavhiwa,
12. A i humbuli.
13. I guma lumemeni,

14. I wela mugodini,
15. I fashwa nga mulavhu,
16. I tou humbulelwa.
17. Ndi mihumbulo ya lutshetshe.
Tshirendo itshi tshi amba nga ha muthu ane u humbula sa ṅwana, ane ha na vhuimo, a
si na nḓivho, a fhirwaho na nga thanga ṱhukhu khae nga u humbula. Muthu wa hone ha
thakhiwi, u na khangwa khulu. Kanzhi u ḓiwana a tshi kundelwa nga u tandulula
78
thaidzo, a fhedza o dzhena khakhathini khulu. Naho zwo ralo ha nga koni u ḓibvisa
ngauri mihumbulo yawe i nga ya ṅwana.

Thero/Muhumbulo muhulwane u khagala ngauri murendi u khou holedza
vhudodo/vhuḓahela. Murendi u amba nga ha muthu ane mihumbulo yawe i nga ya ṅwana,
u tou humbulelwa naho o ḓidzhenisa khomboni. Muthu uyu ndi ane a fhirwa na nga vhana
vhaṱuku nga kuhumbulele. O ḓala khangwa na vhutsilu. U dzhena khomboni a kundelwa
na u ḓithusa uri a ḓibvise/ḓithuse. Murendi u tama u fhirisa mulaedza wa uri muthu a litshe
u humbula sa ṅwana a vhe na vhuimo a sa sokou u hwalwa nga muya a litshe na khangwa
na vhutsilu uri a sa wele khomboni.

Lushaka lwa itshi tshirendo ndi sathaya ngauri murendi u khou sasaladza matshilele a
muthu ane a humbula sa ṅwana, mudziakhangwa, wa tsilu, a sa vhoni u thakhiwa.
Mitaladzi ndi yo vanganaho, fhedzi ho andesa mipfufhi. Ndima ndi nṋa dzine khadzo
tharu dzo vhumbwa nga mitaladzi miṋamiṋa (khwaṱhireini), nthihi i na miṱanu
(khwinthethe).

Maipfi o pfumaho vhurendi na figara dza muambo zwo shumiswa tshidele kha itshi
tshirendo.
Ṱhoho: Hafha ho shumiswa ‘ḽimethafore’ ḽine ḽa ri, ‘Mihumbulolutshetshe’. Zwi tou amba
fhedzi uri muthu wa tshiḓahela/dodo/tsilu, ha humbuli u ya kule.

Magabelo. Maḓi a lwanzheni a no gaba u bva Buphuthe. Tsilu/tshiḓahela
vhukati ha lwanzhe a ya
khunzikhunzini a dovha a huma.
Ṱhunḓu. Muthu o pfulutshelaho kha ḽiṅwe Lumemeni. Magumoni.
shango.
79
Tekiswa. U langiwa/u moniswa. Mulavhu. Tshikwekwe
tsha u ravhula
tshi shumaho u
rea/fasha
zwiṋoni.
Swiswa. U pandela khuhu Lutshetshe. Ṅwana ane a
kha ḓi bva u
bebwa.
Figara dza muambo

Mutaladzi wa Mafanyisi. Ndi figara i no fanyisa zwithu, afha hu khou fanyiswa
1, 2 na wa 3. mihumbulo sa bammmbiri, sa magabelo na ṱhunḓu, hu u
ṱoḓou khwaṱhisedza uri muthu a no humbula sa ṅwana ha
na vhuimo.
Mutaladzi wa Mamethafore. Ndi mbambedzo yo livhaho, kanzhi i vhonala nga ḽivhumbi
5, 7, 9, 10 na
‘ndi’. Afha tshirendoni i khou khwaṱhisedza matshilele a
wa 11.
muthu wa mihumbulo i no nga ya ṅwana.
Mitaladzi Lushaka Ṱhalutshedzo
Mutaladzi wa Ṱhumano/Ndungekano/Ṱhumekano Murendi o shumisa ipfi
10–11. ‘ṱhavhiwa’ kha iyi
mitaladzi hu u itela u
khwaṱhisedza uri muthu
wa mihumbulo ya
lutshetshe ha koni u
ḓibvisa khakhathini/u ṋea
thandululo.

Thouni ya tshirendo itshi ndi ya fhasi ngauri murendi ha ngo takala. Mudi wa tshirendo
itshi ndi wa u pfela vhuṱungu. Murendi u pfela vhuṱungu muthu wa mihumbulo i no nga
80
ya ṅwana, a sa koni u ḓidzhiela tsheo musi o livhana na dzikhaedu. Mutevhetsindo ndi u
ongolowaho vhunga murendi a tshi pfala a tshi khou pfela vhuṱungu muthu wa mihumbulo
i nga ho ya ṅwana, ya vhutsilu, i si na vhuimo, i langwaho na nga thanga ṱhukhu.
Mushumo 9
Mbudziso pfufhi
9.1 Murendi u ṱoḓa u ri vhudza mini nga mutaladzi/vese wa 2 ? (2)
9.2 Ipfi khuhu kha mutaladzi/vese 7 ḽi ni ḓisela mini muhumbuloni zwi tshi elana na (2)
tshirendo itshi?
9.3 Ndi ufhio muhumbulo muhulwane une murendi a ṱoḓa u bvisela khagala nga figara (2)
ya muambo yo shumiswaho kha mutaladzi/vese 5? Tikedzani phindulo yaṋu.
9.4 Sumbedzani ndeme ya ṱhumano yo shumiswaho kha mutaladzi/vese 10 na 11. (2)
9.5 Ni a ima na muhumbulo wa murendi kha ndima ya vhuraru naa? Tikedzani phindulo
yaṋu. (2)
[10]
Mbudziso ndapfu
9.1 Murendi muṅwe na muṅwe musi a tshi ṅwala tshirendo tshawe u vha e na zwe zwa
mu kwama vhutshiloni. No ḓitika nga ḽikumedzwa iḽi, sengulusani nḓila ine murendi
a shumisa ngayo maipfi na mitaladzi/vese u bvisela khagala mudi kana vhuḓipfi ha
murendi.
[10]
81
3.10: Voḓa kha tshiangaladzi nga Mudau T.T
1. Ndo mu vhona o nembelela kha tshiangaladzi gondoni

2. Tshifanyisovhaḓwa tsha mutsila wa vhatsila
3. Sa ṋaledzi dzi penyaho vhusiku ho palaho.
4. Tshe nda rano a thi athu u vhona lunako;
5. Vha mbumbomuthu vhaanei, bugu na ṋahasi
6. A vha athu i ṅwala ya lunako ngomu ha lunako
7. No ḽi vhona ḽia gondo, evho, ndi amba khundu
8. Litshani u mmbudza nga ḽibukhomu ndo wana ḽo ṅala
9. Kha iyi mbambe Beyonce na J.Lo ndi vhatei
10. Thi swaswi, ṱhase iyi ndi mudabe mbambeni ya lunako
11. Lunzhi ndi pfa nnzhi nzhololo u zuwa
12. Hone ndi a dza, kha iḽi voḓa ho ngo poidza muoli
13. Iwe ṅwana, ngavhe u tse hafho tshiangaladzini
14. Ndi u kwame, ndi pfevho lunako lwa mbilu yau.
Tshirendo itshi tshi amba nga tshifanyiso tsha musidzana/mufumakadzi o nakesaho a sa
vhambedzwi na vhonyalunako vha bvumo ḽifhasini. Murendi u khoḓa vhathu vho
olaho/vhaḓaho tshifanyiso tsha nyalunako uyo. Lunako lwawe lu ita uri vhanna vha
82
dzulele u amba nga hae. Murendi ene u tama uri ngavhe a tshi ḓiwana a tshi vha tsini
nae.

Thero/Muhumbulo muhulwane wa itshi tshirendo wo ḓisendeka kha lunako. Murendi u khoḓa
tshifanyiso tsha musidzana/mufumakadzi wa lunako. Lunako lwa uyu muthu uri a lu
vhambedzwi na luṅwe, a lu ṱalutshedzei ngauri mbumbo yawe yoṱhe yo nakesa. Izwi zwi ita uri
vhunzhi ha vhanna vha pfe vha tshi takalela u amba nga hae na u ita vhushaka nae. Mulaedza
muhulwane ndi wa uri arali hu na zwithu zwo nakaho vhathu vha tea u zwi takalela na u zwi
khoḓa.

Tshirendo/ndima iyi ndi sonethe ngauri tsho vhumbwa nga mitaladzi ya fumiiṋa. Tshirendo itshi
tshi a tenda u vha ḽiriki ngauri khatsho murendi u khou khoḓa lunako lwa uyu musidzana a tshi
zwi funa na u zwi takalela. U pfala a tshi funa na u tama lunako ulu. Kha sonethe yeneyi hu na
u khoḓa lunako lwa tshifanyiso tsha musidzana wa lunako lu sa vhambedzwi.
Sonethe iyi yo vhumbwa nga mitaladzi milapfu yo vanganaho na mipfufhi. Hezwi zwi thusa uri
tshirendo itsho tshi tou elela zwavhuḓi uri zwi ambiwaho zwi nwelele zwavhuḓi kha vhane
mafhungo aya o livhiswa khavho.

Tshirendo itshi tsho pfuma maipfi a vhurendi na figara dza muambo. Zwiṅwe asizwi:
Ṱhoho: ‘Voḓa kha tshiangaladzi’. Ṱhoho iyi i ṱana ṅwana wa musidzana wa musanda
nahone o nakesaho lu sa faedzwi o ṱaniwaho kha tshifanyiso tsho nembeledzwaho
gondoni, lune muthu a nga kundwa na uri afha hu a solea. Mbumbo ya uyu musidzana
yoṱhe yo dzudzana vhukuma.
Maipfi/mafurase ¹halutshedzo Maipfi ¹halutshedzo

Tshiangaladzi. ‘Biḽibodo’ tshifanyiso tshi wanalaho Ḽibukhomu. Lushaka lwa
magondoni tsho fhahewa kha ḽibu ḽa khundu
madzimbi hu u itela uri dzo dinginaho.
83
vhafhirivhagondo vha vhone zwi
kungedzelwaho.
Gondoni. Badani/nḓilani Vhatei. Vhafumbiswa
Tshifanyisovhaḓwa. Ndi tshifanyiso tsho tou vhaḓwaho Mudabe. Muṱhogomeli
nga mutsila. wa
vhafumbiswa.
Mutsila. Muoli makone/muvhaḓimakone. Nzololo. Munna o
nakaho.
Vhusiku ho palaho. Vhusiku vhu si na na kukole zwako. Ndi a dza. Ndi a

landula/hana/u
sa kholwa.
Ṋahasi. ṋamusi Voḓa. Ṅwana wa
musidzana wa
musanda.
Gondo. Thithilidzo ya tshikondo nga u U zuwa. U amba nga ha
vhona u hula hatsho. tshithu u sa
fhedzi/u
haseledza.
Figara dza muambo

Mutaladzi wa 3. Ḽifanyisi. Ndi figara i no fanyisa zwithu, afha hu khou
fanyiswa lunako na ṋaledzi i penyaho u
sumbedza uri musidzana uyo o nakesa.
Mutaladzi wa 4. Ḽiṋaṋedzi/Ḽikaluli. Ndi figara i no amba zwithu yo tou ṋaṋisa, afha
murendi u khou ṋaṋisa uri lunako lwa uyo
muthu a luho shangoni. A zwi konadzei uri
muthu a fhire shango ḽoṱhe nga lunako.
Mutaladzi wa 9–10 Mamethafore. Ndi mbambedzo yo livhaho, kanzhi i vhonala
nga ḽivhumbi ‘ndi’. Afha murendi u khou ṱoḓou
sumbedza uri hoyu muthu o nakesa u fhira na
84
vhaimbi vho nakesaho vha bvumo vha re hone
ḽifhasini.
Mutaladzi wa 1. Ndovhololo ya Murendi o shumisa maipfi ‘mutsila na vhatsila’ a
ipfi/maipfi. tshi khou khwaṱhisedza muvhaḓi/muoli makone.
Mutaladzi wa 5 – 6. Murathelo/ Ndi musi muhumbulo wa mutaladzi u songo
Enzhambamennd fhelela wa vho ya wa fhelela kha mutaladzi u

e. tevhelaho. Afha murendi u khou khwaṱhisedza
uri a hu na muthu o no ṅwalaho nga ha ulwo
lunako, i nḓila ya u ṱoḓou sumbedza uri uyo
muthu o nakesa.
Mutaladzi wa 5 na Khaesura. Ndi musi murendi/muvhali a tshi awela vhukati
wa 7.
ha mutaladzi zwo itwa nga khoma, a dovha
hafhu a bvela phanḓa na u renda.

Thouni yo shumiswaho tshirendoni itshi ndi ya nṱha ngauri murendi u khou khoḓedzela uyu
musidzana wa lunako. Murendi u takalela lunako lwa musidzana uyu, izwi zwi vhonala musi a
tshi khou khoḓa tshifanyiso tsha musidzana wa lunako lwo kalulaho. U khou khoḓa
mutsila/muvhaḓi wa tshifanyiso itsho uri o nakesa. Tshi takadzaho murendi ndi u vhona lunako
lu sa vhambedzwi na lwa vhaimbi vha bvumo vha lunako vha ḓivhiwaho ḽifhasini ḽoṱhe. Mudi wa
tshirendo itshi ndi wa u takala, wo fholaho. Izwi ndi u itela uri u khoḓa/takalela lunako zwi
swikele vhathu vho teaho, vha zwi ṱanganedze, vha zwi pfe. Mutevhetsindo na wone ndi wa u
ṱavhanya ngauri hu na u takalela na u khoḓa nga vhukati. Nga u angaredza, tshirendo tshoṱhe
hetshi tsho fhola, tsho dzika.
Mushumo 10
85
Mbudziso pfufhi
10.1 Murendi u khou bvisela khagala zwifhio nga mutaladzi/ vese ya 3 kha tshirendo
itshi? (2)
10.2 Kha mutaladzi /vese ya 5 murendi o shumisa thikho/ṱhoḓea/ thekhiniki ifhio ya

vhurendi? Tikedani phindulo yaṋu. (2)
10.3 Ndi ufhio muhumbulo muhulwane une murendi a ṱoḓa u u bveledza kha tshirendo
itshi? (2)
10.4 Thounu kha itshi tshirendo i bvukulula hani vhuḓipfi ha murendi. [2]
10.5 Izwi zwine murendi a khou amba nga hazwo kha tshirendo itshi ni vhona zwi tshi
tendisea naa? Tikedzani phindulo yaṋu. [2]
[10]
Mbudziso ndapfu
10.1 Murendi a tshi ṅwala tshirendo hu vha hu na zwo mu ṱokonyaho. No ḓisendeka nga
ḽikumedzwa iḽi, sengulusani nḓila ine murendi a shumisa ngayo maipfi na figara dza
muambo u bvisela khagala ṱhalutshedzo ya tshirendo itshi. [10]
86
3.11 : Ṅwananga nga Ṋetshiavha L
1. Oṱhe maṱo o komolela ḓuvha ṱhangasi

2. U balea, musi dzuvha ḽi tshi putuluwa pfovhedzoni
3. Makole maṱanu na maṋa a si ṋahasi
4. Ṅwananga u tanzhe mundwandwamedzi wa pfundo lufunoni
5. Makole maṱanu na maṋa maṱo o komolela

6. Tshimela tshisimadakalo mbiluni dzashu roṱhe
7. Naho wo vhonwa, a ri tsha kona u lindela
8. Ro u vhona kha sona u tshi raha-raha thungo dzoṱhe

9. Nga iwe naho mmvi ndi si na, thi tsha vha ṅwana
10. Ndi mubebi, wo ntshandula mubebi–mudzimu wau
11. Dzau pfanelo asidzo tenda wa vha ṅwana
87
12. Lwendo ri ḓo enda si sedze tshitiko tshau
13. Kha tsinganndedede ya dengelele ḽa khanyo iyi
14. Hana hau na vhubebi hanga khawe zwi vhe ngozwikhii.
Tshirendo itshi tshi amba nga dakalo ḽine murendi a khou sumbedza u vha naḽo musi o lindela u bebwa
ha ṅwana ane a ḓo vha nae. Murendi u sumbedza uri ṅwana uyu u bebwa hawe zwi a mu alusa zwa
dovha zwa mu ṋea tshirunzi. Murendi u ṋea ngeletshedzo/tsivhudzo ya uri ṅwana u bebwa a na
pfanelo dzawe fhedzi u tea u dzi shumisa zwavhuḓi uri vhutshilo vhu vhe havhuḓi.

Thero/Muhumbulo muhulwane wa tshirendo itshi ndi wa u amba nga ha u lindelwa ha u bebwa
ha ṅwana. Murendi o ḓisendeka kha thero/muhumbulo muhulwane wa u ḓiphina na u vha na
dakalo musi hu tshi ḓo vha na u bebwa ha ṅwana muḓini nga murahu ha u lindela lwa tshifhinga
tshilapfu. U bebwa ha ṅwana muḓini zwi ṋea vhabebi tshirunzi na u sumbedza uri vho no vha na
vhuḓifhinduleli. Murendi u sumbedza uri pfanelo dzine ṅwana a bebwa nadzo dzi fanela u
shumiswa zwavhuḓi dzi sa dzheneleli kha dza vhathu vhahulwane. Hezwi zwi nga ita uri
vhutshilo vhu nakele vhoṱhe, mubebi na ṅwana. Mulaedza une murendi a tama u u pfukisa ndi
wa uri u lindela na u konḓelela u bebwa ha ṅwana zwi ḓisa dakalo muṱani.

Tshirendo itshi tsho vhumbwa nga tshitanza/ndima i re na mitaladzi ya fumiiṋa, ngauralo ndi
tsha sonethe/ḽiriki ngauri murendi u khou bvisela khagala vhuḓipfi ha u takalela ṅwana ane a ḓo
bebwa. Tshirendo itshi tsho vhumbwa nga mitaladzi mipfufhi yo faranaho, i pfalaho.

Ṱhoho: A i ngo dzumbama, i khou amba nga ṅwana /tshibebwa tshine tshi matakadza mbiluni
kha muṅwe na muṅwe.
88
Komolela. U lindela u wana Tanzhe. Ṅwana wa u thoma u
tshithu tshine tsha bebwa muṱani.
funea/takalelwa.
Pfovhedzoni. Magumoni/ Sona. Mutshini une wa kona u
Vhudzumbamoni. vhona zwi re ngomu
muvhilini wa muthu.
Makole. Miṅwaha fhedzi hafha Khanyo. Vhutshilo.
yo imela miṅwedzi u ya
nga murendi.
Ngozwikhii. Mbebo yavhuḓi. Tsingannde Vhutshilo (kha
dede. tshirendo); mutambo
une vhatambi (vhana)
vha mona vho farana
zwanḓa.
Tshisimadakalo. Tshithu tshi ṋeaho Ntshandula U nnyita uri ndi bve kha
muthu dakalo. . vhuṅwe vhuimo ndi ye
kha vhuṅwe.
Mundwandwamedzi Muombedzeli. Mubebi – Mubebi/musiki ane a tea
. mudzimu. u vha na vhuḓifhinduleli
ha u vhona uri ṅwana a
hule e na zwoṱhe.
Figara dza muambo
Mitaladzi Lushaka Ṱhalutshedzo

Mutaladzi Withi/Ḽiambele). U komolela – u lindela, afha tshirendoni hu khou
wa 1 na wa ambiwa u lindelwa ha ṅwana a tshi bebwa.
5.
Mutaladzi Ḽimethafore. Mundwandwamedzi wa pfundo lufunoni – ndi ene
wa 4.
mukhwaṱhisi wa lufuno lwa vhabebi/mufhofhekanyi.
Mutaladzi Ḽivhuvhisi. ... naho mmvi ndi si na ... ṅwana – murendi u khou vhuvhisa
wa 9.
uri ha tsha vha muthu muṱuku.
89
Mutaladzi wa Khaesura. Ndi musi murendi/muvhali o awela vhukati ha mutaladzi
2, 7 na wa 9. nga khoma a dovha a bvela phanḓa na muhumbulo.
Zwiga
Mutaladzi wa Tshiga. Makole – murendi u khou amba miṅwaha.
3 na wa 5.

Thouni ya tshirendo itshi ndi ya nṱha, ngauri murendi uyu u takalela u ḓo vha mubebi ngauri u
khou u ya u vha na ṅwana. Murendi na muṱa woṱhe vha ṱana mudi wa u takala ngauri vhoṱhe
vho takalela u ḓo bebwa ha ṅwana wa u thoma, ane muṱa wo mu lindela tshifhinga tshilapfu.
Hezwi zwi ita uri thouni i vhe nṱha i tshi ṱuṱuwedzwa nga mudi wa u takala zwi ḓiswaho nga u
lindela mabebo a ṅwana, ngauri roṱhe ri a zwi ḓivha uri matakadzambiluni ndi ṅwana.
Mushumo 11
Mbudziso pfufhi
11.1 Murendi u ṱoḓa u ri vhudza mini nga mutaladzi/vese ya 1? (2)
11.2 Ipfi ‘Makole’ ḽi bvukulula zwifhio tshirendoni itshi? (2)
11.3 Ndi ifhio thekinikhi/thikho/ṱhoḓea ya vhurendi ye murendi a i shumisa kha mitaladzi

ya 2, 7 na 10? Sumbedzani u tea hayo afho he ya shumiswa. (2)
11.4 Ndi ufhio mulaedza une murendi a ṱoḓa u u rumela kha vhavhali nga
Mitadzi/vese dza 11, 12,13, na 14? (2)
11.5 Ni a ima naa na zwine murendi a khou amba zwone tshirendoni itshi?
Tikedzani phindulo yaṋu nga mbuno MBILI. (2)
[10]
Mbudziso ndapfu
90
11.1 Vhutshiloni zwi a takadza mubebi a tshi vha na ṅwana fhedzi uri vhutshilo vhu
vhe havhuḓi, ṅwana u tea u vha na ndima ine a tea u i randa. Sumbedzani uri murendi
u shumisa hani vese/mitaladzi u bvisela khagala ṱhalutshedzo ya tshirendo itshi. [10]
3.12 : Tshifhufhani nga Munzhelele D.N
1. Tshifhufhani tsha tsimbi,
2. Mapapa a tsimbi,
3. Tshifhufhani tsha bama ḽa Zambia,
4. Tsho khuba mafhondo a Zambia,

5. A mutambo wa bola mafhondo, a Zambia.
6. Sa luselo tshi muyani,
7. Tsha pfuka ḓanzhe tshi tshikhalani,
8. Tshifhufhani tsho mila mapfura,
9. Tshi tshi tatamuwa muyani,
91
10. Nga nṱhani ha mapfura.
11. Tshifhufhani tsha ponyoka,
12. Mafhondo tsha tevhula,
13. Mafhondo a nwela khothekhothe,
14. Mafhondo vhutshilo a tevhula,
15. Luselo lwa ponyokisa vhukoni,
16. Henengei Gabon ḓanzheni.
17. Marahakhana rindila,
18. Mbilu khuthala,
19. Tshililo fhumula,
20. Tshiṱuvho rothola
21. Ṱhovhowo dalela.
Murendi nga hetshi tshirendo u khou lilela vhatambi vha bola ya milenzhe ya shango ḽa
Zambia vhe vha fela lwanzheni musi bufho ḽe vha vha vho ḽi ṋamela ḽi tshi ṋupela ngei
lwanzheni lwa Gabon. Murendi u tama mbilu dza vhathu dzi tshi rindila, dzi khuthale
vha si tsha lila, vha litshe u humbula vhatambi vho ri siaho.

Tshirendo itshi tsho ḓisendeka kha thero/muhumbulo muhulwane wa dzimpfu dza
vhatambi vha bola ya milenzhe ya Zambia dzo bvelelaho musi bufho ḽi tshi kundelwa ḽa
fhedza nga u nwela khothe/u ṋupela lwanzheni lwa Gabon. Tshirendo itshi tshi rumela
mulaedza nga nḓila i pfisaho vhuṱungu wa uri lufu lu a vhavha nahone lu bvelela huṅwe na
huṅwe. Murendi u eletshedza na u rumela mulaedza kha vhathu wa uri kha ri lingedze u
hangwa zwo vhifhaho zwo bvelelaho, ri khuthadzee ri litshe u dzulela u lila vhutshilo vhu
ye phanḓa.
92
Lushaka lwa tshirendo hetshi ndi eḽedzhi ngauri murendi u khou lilela vhatambi vho felaho
lwanzheni lwa Gabon musi bufho ḽi tshi ṋupela. Tshirendo itshi tsho vhumbiwa nga
mitaladzi mipfufhi na milapfu i tshi elana na vhuhulu ha vhuṱungu he shango ḽa Zambia ḽa
ṱangana naho. Ndima ndi nṋa dzo vhumbiwaho nga mitaladzi miṱanuṱanu, zwine u ya nga
tshivhumbeo tsha ndima ndi khwinthethe.

Ṱhoho: Ndi bufho/tshiendatshikhalani/eropuleini ye ya vha yo hwala tshigwada tsha vhatambi
vha bola ya milenzhe ya ḽa Zambia ḽe ḽa fhedza ḽa wela/ṋupela lwanzheni.
Tshirendo itshi na tshone tsho pfuma vhukuma zwi tshi kwama kushumisele kwa maipfi
na figara dza muambo. Zwiṅwe zwa hone asizwi:

Khuba. U ya nga tshirendo itshi Tevhula. U shulula/wisa (kha
hu khou ambiwa u hwala tshirendo zwi khou
vhaṋameli. Nga luambo amba u vhulaha
lwo ḓweleaho zwi amba u vhathu).
muma tshithu mulomoni.
Mila mapfura. U fhedza Marahakhana. Mbilu/mihumbulo.
mapfura/pheṱhirolo/dizili.
Khuthala. U dzika/fhola.
Figara dza muambo

‘Tsho khuba Ḽifanyamuthu/ Bufho ḽo hwala vhana/vhatambi/vhathu
mafhondo. Ḽivhuvhisi. vhane vha kha ḓi vha vhaṱuku.
‘Sa luselo tshi Ḽifanyisi. Hu khou fanyiswa bufho na luselo lu
muyani... fhefheraho mavhele, ḽone ḽa shulula
Mutaladzi wa /tevhulela/vhulaha vhatambi vha bola ya
6. milenzhe vha Zambia.
‘Tsho mila Ḽiedzamuthu/ Zwi tshi amba uri bufho ḽo fhedza mapfura.
mapfura’. Ḽifanyamuthu/
93
Ḽimuthufhadzi/
/ Ḽivhuvhisi.
Mutaladzi wa Ndungekano/Ṱh Ndi musi murendi/muvhali o awela vhukati ha
1-2, 3-4, 4-5, umano. mutaladzi nga khoma a dovha a bvela phanḓa na
12-13 na 13- muhumbulo.
14.
Zwiga
Mutaladzi wa Mafhondo. Murendi u khou amba uri vhatambi vho lovhaho vho vha
3, 12 na wa
vha tshe vhathu vhaṱuku. (Mafhondo ndi vhana vha
13.
zwiṋoni).

Kha itshi tshirendo, murendi o dzikuswa nga mpfu dza vhatambi vha bola ya milenzhe ya
shango ḽa Zambia vhe vha fela Gabon musi bufho ḽe ḽa vha ḽo vha hwala ḽi tshi ṋupela
lwanzheni. Hezwi zwi ṱungufhadza murendi lune u vho tou lilela havha vho salaho na u
tama uri avho vho salaho ngavhe vha tshi hangwa zwo bvelelaho, mbilu dzi fhole na zwililo
zwi khauwe. Izwi murendi u dzulela u zwi humbula uri nḓila ye vhatambi vha lovha ngayo
zwi nga ita uri shango ḽi lenge u zwi hangwa. Hezwi zwoṱhe zwi ita uri murendi a ṱungufhale.
Ngauralo mudi wa tshirendo itshi u pfala u tshi kokovha fhasi ngauri murendi o tsikeledzwa.
Zwi ḓi nga na mutevhetsindo wa itshi tshirendo ndi u ongolowaho zwi tshi edza u pfa
vhuṱungu ha murendi.
Mushumo 11
Mbudziso pfufhi
11.1 Ndi figara-ḓe ya muambo ye murendi a i shumisa kha mutaladzi wa 4?

I thusedza hani ṱhalutshedzo afho he ya shumiswa? (2)
94
11.2 Ndi ṱhoḓea/thikho/thekiniki-ḓe ye murendi a i shumisa kha vese/mutaladziwa 5?
Sumbedzani ndeme yayo afho he ya shuma. (2)
11.3 Ni nga ri mini nga thounu na mudi zwa hetshi tshirendo? Ndi ngani ni tshi ralo? (2)
11.5 Ni a tendelana na na kuvhonele kwa murendi kwo faredzwaho kha ndima ya 4? Tikedzani.
(2)
[10]
Mbudziso ndapfu
11.1. Mpfu dza vhatambi vha bola ya milenzhe ya Zambia lwanzheni lwa Gabon dzi
ṱuṱuwedza hani thounu na mudi tshirendoni itshi? Sengulusani. [10]
PHINDULO DZO LAVHELELWAHO KHA MISHUMO YO ṊEWAHO
Mushumo 1: Ndi ḓembe-ḓe vhahashuni? Nga Mphaga A.A

Phindulo: Mbudziso pfufhi
1.1 Aḽegori.√ Tshi khou amba nga kutshilele kwa vhathu na u vhaeletshedza uri vha tea u
thetshelesa, u sa vhulahana, u sa tendela vhana vha tshi beba vha tshe vhaṱuku.√
(2)
1.2 Mvula khulu dzi no na tshifhinga tshipfufhi dza dovha dza vhuya dza zwenezwo, dza (2)
ralo nga u tevhekana lwa maḓuvha manzhi. √√
1.3 Mutevhetsindo wa u ongolowa √ u bvisela khagala mudi wa u pfa vhuṱungu.√ (2)
1.4 Vhathu vha tea u thetshelesana, vha litshe dzinndwa, vhana vha litshe zwa u vha na
vhana vha tshe vhaṱuku.√√ (2)
1.5 Ndi a tendelana nae. Vhathu vha sa thetshelesi musi vha tshi kaidzwa/laiwa vha
fhedza nga u wela khomboni/khakhathini.√√ (2)
Phindulo: Mbudziso ndapfu
95
Marangaphanḓa
Mitaladzi i vhumba ndima. Mulaedza ndi zwine murendi a ṱoḓa u vhudza vhavhali.
Mulaedza wa tshirendo itshi ndi wa u kaidza vhathu kha matshilele a si avhuḓi na
u dzhiela nzhele tshanduko dza mupo.
Mbuno
Murendi u tama u vhudza vhathu uri vha thetshelese musi vha tshi tsivhudzwa
ngauri vha sa zwi dzhieli nzhele vha nga fhedza vho dzhena khakhathini. Murendi
u shumisa mitaladzi u itela u khwaṱhisedza hoyu muhumbulo: Mitaladzi ya 1,3 na
6. Vhathu a vho ngo thetshelesa musi vha tshi vhudzwa uri mvula khulu i khou ḓa
vha fhedza vha lovha nga vhunzhi.
Mitaladzi ya 9,10,11 na12, i tikedza ḽikumedzwa iḽi ngauri vhathu vhe vha si pfe
vha tshi ṋewa ndaela/ngeletshedzo vho fhedza vho lozwa vhutshilo havho.
Mitaladzi ya u bva kha 13 u swika 16, murendi u ḓi pfala a tshi khou kaidza vhathu
uri vhadziadzinndwa nga tshavho vha sala vha tshi guda vho no vhaisala vhukuma.
Mitaladzi ya u bva kha 17 u swika 20, murendi u eletsheza vhana uri vha songo
beba vha tshe vhana ngauri zwi ita maṱudzi ane a ita uri mvula ya sa ne, ha vha na
nḓala, ha ḓala mabulayo.
Mitaladzi ya u bva kha 21 u swika 24, murendi u ya phanḓa na u eletshedza uri
ṱhalano, mabulayo na miḓalo ndi masiandaitwa a u sa pfa ngauralo vhathu vha tea
u thetshelesa. [10]
Magumo
Murendi o kona u shumisa mitaladzi u ṋea milaedza yo fhambanaho. Murendi u
tama vhathu ri tshi thetshelesa u kaidzwa na u eletshedzwa, u sa vhulahana, ṱalano,
u sa beba vhana vha tshe vhaṱuku, ra sa ralo hu vha na maṱula a no nga miḓalo na
magomelelo shangoni.
Mushumo 2: Kha inwi wanga - Nga Modau F.R.

96
1.1 Murendi u bvisela khagala uri o fhedza miṅwaha minzhi a tshi khou ṱoḓa mufarisi a
sa mu wani.√√ (2)
1.2 Ndi ḽikaluli/ḽiṋaṋedzi√ Murendi u khou amba uri o lila miṱodzi ya vhuya ya fhela,
zwine a zwi konadzei uri muthu a lile miṱodzi i vhuye i fhele, ndi nḓila ya u ombedzela
uri o lilesa.√ (2)
1.3 Muhumbulo muhulwane wa tshirendo itshi ndi wa uri arali muthu a tshi ṱoḓa tshithu
u tea u konḓelela, a songo laṱa fhulufhelo u ḓo vhuya a tshi wana.√√ (2)
1.4 Thounu ya tshirendo itshi ndi ya ṋtha √ ngauri murendi o takalela uri o wana muthu
ane a mu funa, ndi zwine ngazwo ya dzumbulula vhuḓipfi ha murendi ha u takala .√ (2)
1.5 Ee, ndi a mu pfela vhuṱungu ngauri zwi a vhavha u ṱoḓa mufarisi u sa mu wani naho
u tshi khou lingedza nga nḓila dzoṱhe.
[Na zwiṅwe vho zwi pfalaho] √√

(2)
[10]
Marangapanḓa
Thero/Muhumbulo muhulwane ndi zwine tshirendo tsha khou amba nga hazwo.
Thero/Muhumbulo muhulwane ya/wa tshirendo itshi ndi ya/wa zwa lufuno, ngauri
muthu we a ṱoḓa mufarisi/mufunwa lwa tshifhinga tshilapfu a sa mu wani a konḓelela
u ṱoḓa u swika a tshi vhuya a mu wana.
Mbuno
Tshirendoni itshi murendi u sumbedza uri o fhedza tshifhinga tshilapfu a sa ḓivhi
muthu ane a nga vha ene mufarisi wawe. O lingedza u ambisa lunzhi na lunzhi fhedzi
97
khumbelo yawe ya sa ṱanganedzwe nga muthu. Izwi zwo mu ṱungufhadza, zwa mu
lidza vhunga a tshi tenda kha ḽa uri u vha na mufarisi zwi amba u vha na muthu,
mutiki na mufhumudzi nga u ralo u sa vha na mufarisi zwo ita uri izwi zwoṱhe a sa
vhe nazwo. Murendi nga u konḓelela hawe o fhedza o wana mufarisi, zwa mu ṋea
dakalo ḽihulu a ita na u ḓitamela mashudu a uri ngavhe lufuno ulu lu sa fheli, uri zwi
mu thuse u hangwa thambulo yoṱhe ya u ṱoḓa mufarisi ye a ṱangana nayo.
[10]
Magumo
Murendi o kona u bvisela khagala thero/muhumbulo muhulwane ya/wa tshirendo
itshi, ro vhona uri u konḓelela u ṱoḓa mufarisi lwa tshifhinga tshilapfu u sa neti u a
fhedza wo mu wana.
Mushumo 3: Vhatukana vha Venḓa I.P Demana na E.T Maumela - Nga Mbulaheni M.W
3.3.1 Ndi zwauri Venḓa hu na vhaṅwali vhavhili vha bvumo vhane vha ri u ṅwala vhathu
vha zwi takalela.√√ (2)
3.3.2 Ndi ḽifanyisi,√ ngauri murendi u fanyisa vhukonani ha vhaṅwali na muṱhannga na

khomba vha funanaho.√ (2)
3.3.3 Dzi dzumbulula ḽimudi ḽa u takala √ ngauri murendi u khou sumbedza u takalela
mishumo ya avha vhaṅwali.√√ (2)
3.3.4 Muhumbulo muhulwane une wa bveledzwa nga tshitanza itshi ndi wa uri murendi u
humbela Mudzimu uri a mu fhe vhuṱali vhu no nga ha vhaṅwali avha.√√ (2)
3.3.5 Ndi khoḓa murendi ngauri u a khoḓa mishumo ya vhathu vha no ita zwivhuya
shangoni/u a ofha Mudzimu na u tenda uri ndi ene a no fha muthu vhuṱali na nḓivho.
[Na zwiṅwevho zwi pfalaho]√√

(2)
98
[10]

Marangaphanḓa
Mutevhetsindo ndi nyelelo ya maipfi tshirendoni musi tshi tshi vhalwa u nga vha wa u
ṱavhanya arali zwine zwa khou ambiwa zwi tshi takadza kana wa u ongolowa arali zwine
zwa khou ambiwa zwi tshi ṱungufhadza. Thounu i tshi langiwa nga mudi wa murendi i nga
vha nṱha arali o takala kana ya vha fhasi arali a tshi khou pfa vhuṱungu. Mudi wa tshirendo
ndi wa u takala.
Mbuno
Mudi wa tshirendo tshirendoni itshi ndi wa u takala, ndi ngazwo na mutevhetsindo wa
tshirendo itshi u wa u ṱavhanyaho na khalo yatsho i nṱha. Murendi u takadzwa ngauri
vhaṅwali avha vha ṅwala zwine zwa takadza vhavhali vha dovha vha vha dzikhonani dzi
funanaho.
Murendi o dovha a takadzwa ngauri vhaṅwali avha vha ṅwala maṅwalwa o fhambanaho ane
a ita uri vhavhali vha ḓihudze ngao. Murendi u ita na u tamela mashudu vhaṅwali avha uri
maṅwalwa avho a hule a ḓivhee na
kule, a takadze thanga dzoṱhe, vha re zwikoloni, zwitshavhani vha ḓiphiṋe nga u a vhala.
Murendi nga u takala hawe, u tama uri ngavhe Mudzimu na ene a tshi mu ṋea
mpho/vhutsila ya/ha u kona u ṅwala hu ngaho ha avha vhaṅwali.
Magumo
Muṅwali o kona u sumbedza uri mudi wa tshirendo wo ṱuṱuwedza hani u bveledza
mutevhetsindo na thounu ya tshirendo nge ra vhona uri murendi u takalela vhaṅwali na
vhuṅwali havho vhu takalelwaho nga vhavhali zwi itaho uri a tame u nga vhone. [10]
Mushumo 4: Tendamudzimu o ṱuwa - Nga Mbulaheni M.W

4.4.1 Ndi tsha lushaka lwa eḽedzhi.√ tshi khou renda nga muthu we a vhuya a lwela
mbofholowo ya vharema o lovhaho.√ (2)
99
4.4.2 O shumisa khaesura,√ ngauri o awela vhukati ha mutaladzi nga khoma a tshi ṱoḓa u
khwaṱhisedza uri Tendamudzimu o lovha nahone u ḓo dzula o mu ṱuvha.√ (2)
4.4.3 Muhumbulo muhulwane ndi wa uri muthu ane a amba ngoho a si vhathu vhanzhi vha (2)
no tenda zwine a amba zwone.√√
4.4.4 Ndi wa uri Tendamudzimu ndi ḽizhakanḓila ḽe ḽa lwela mbofholowo ya vharema, (2)
nahone o no lovha.√√
4.4.5 Ee. Arali muthu u tshi mu funesa a lovha u a pfesa vhuṱungu lune wa humbula uri
khwiṋe wo lovha nae.
KANA
Hai. Vhathu vhoṱhe ri a ofha lufu lune na u funa hau khonani kana shaka ḽau u nga
si tame u lovha nae.
[Na zwiṅwe-vho zwi pfalaho]√√
(2)
[10]
Marangaphanḓa
Ṱhalutshedzo ndi u bvisela khagala zwine tshirendo tsha amba zwone. Hezwi murendi u
zwi vhonadza nga kha ndima dza tshirendo.
Mbuno
Ndima ya 1: Murendi u sumbedza uri mulwelambofholowo o lwelaho vharema a vha bvisa
tshengeloni. Tendamudzimu o lovha fhedzi ri ḓo dzula ri tshi mu humbula.
Ndima ya 2: Nga tshifhinga tsha muvhuso we wa vha wo rangwa phanḓa nga Vho-Ramaano,
o ḓi huwelela ngoho ya mbofholowo.
100
Ndima ya 3: Murendi u sumbedza uri naho o vhudza ngoho vhathu ho ngo pfiwa nga
vharangaphanḓa.
Ndima ya 4: Murendi u sumbedza uri ene na vhaṅwe vhathu vha lilela uri ngavhe na vhone
vha lovhe vha ye hune a vha hone.
Magumo.
Muṅwali o kona u shumisa ndima/zwitanza u bvisela khagala ṱhalutshedzo ya tshirendo nge
ra pfa uri mulwelambofholowo ya vharema we a vha a sa ofhi muthu o lovha.
[10]
Mushumo wa 5: Afurika-Tshipembe - Nga Ndlovu L.R

1.1 Vhathu/muvhuso wa Afurika Tshipembe kha u litshe vhuhana, vha humbule sa vhathu
vhahulwane/vho vhibvaho mihumbuloni.√√ (2)
1.2 Ndi ḽifanyisi.√ U shanduka hune shango/muvhuso wa tea u ita u zwi fanyisa na u
ḓuvhudza ha ṋowa.√ (2)
1.3 Maipfi aya a na ndeme ya u sumbedza uri vhavhusi vha Afurika Tshipembe vhane vha
ḓivhelwa tshiṱuhu na u vhulaha vhathu vha si na mulandu vha shanduke.√√ (2)
1.4 Muhumbulo muhulwane ndi wa uri vhavhusi vha AfurikaTshipembe kha vha
shanduke vha litshe u vhulaha vhathu.√√ (2)
1.5 Ndi a tendelana nae, ngauri arali demokirasi ya sa tevhelwa zwone shango ḽi a wa
vhadzulapo vha tambula vha shaya mishumo ha vha na nḓala.√√ (2)
[10]
Marangaphanḓa
Ndivho ndi zwine murendi a ṱoḓa ri tshi zwi guda/dzhiela nzhele. Ndima i vhumbwa [10]
nga mitaladzi. Ndivho ya tshirendo itshi ndi uri vhavhusi kha vha shanduke vhathu
vha ṋewe mbofholowo.
101
Mbuno
Kha ndima 1, murendi u kaidza na u eletshedza vhavhusi uri vha shanduke, vha vhe
na kuhumbulele kwo vhibvaho vha bvise vhathu vhusiwanani nga u vha ṋea muvhuso
wa demokirasi.
Kha ndima ya 2, murendi u kaidza vhavhusi nga maipfi a vhahali uri kha vha litshe
tshiṱalula tsha khethano nga lukanda tsho vhaisaho vhadzulapo vhoṱhe vha ḽino.
Kha ndima ya 3, murendi u hana o tou halifha kha mabulayo a itelwaho vhadzulapo
ho shumiswa zwihali(zwigidi na dziganunu). U ṱoḓa uri demokirasi i ḓise zwivhuya.
Kha ndima ya 4, murendi u eletshedza vhavhusi vha Afurika Tshipembe uri kha vha
tevhedze maitele one a muvhuso wa demokirasi ngauri zwa sa ralo zwi nga fhedza zwo
tambudza vhadzulapo.
Magumo
Muṅwali o kona u shumisa ndima u bveledza ndivho ya tshirendo itshi. Vhavhusi vha
khou itelwa khaedu ya uri vha shanduke vha litshe tshiṱalula hu vhe na muvhuso wa
demokirasi, shango ḽi lale.
Mushumo 6: Phanḓa ri a ya - Nga Musehane N.M

1.1 Tshirendo itshi ndi tsha lushaka lwa aḽegori.√ Tshi khou ṱuṱuwedza vhathu u (2)
bvelaphanḓa na lutendo lwavho.√
1.2 Ndungekanyo/ṱhumano.√ Murendi o shumisa maipfi ‘vhaṅwe’ o livhanaho kha (2)

mitaladzi iyi a tshi khwaṱhisedza uri vhathu musi vhe kha lutendo vha ṱangana na
zwikhukhulisi zwo fhamabnaho.√
1.3 Muhumbulo muhulwane ndi wa uri musi ri lutendoni hu vha na zwi no ri kanganyisa, (2)
fhedzi ri tea u futelela u swika ri tshi wana gundo.√√
102
1.4 Muhumbulo muhulwane wa tshirendo itshi ndi wa u ṱuṱuwedza vhathu uri musi vhe (2)
lutendoni vha futelele u swika vha tshi wana dzanga ḽavho.√√
1.5 Ndi a tendendelana nae, ngauri arli hu na zwine muthu a ṱoḓa vhutshiloni a fungelela,
u a wana dzanga vhane vha ofha a hu na tshine vha wana.√√ (2)
[10]
Marangaphanḓa
Mulaedza wa tshirendo ndi zwine murendi a ṱoḓa u ḓivhadza vhavhali
uri vha gude. Tshirendo tshi vhumbwa nga ndima dzine dza vha dzo
vhumbwa nga vese dzo faredzaho muhumbulo muthihi. Mulaedza wa
tshirendo itshi ndi wa u ṱuṱuwedza vhavhali uri vha songo neta kha
lutendo lune vha vha khalwo u swika vha tshi wana pfufho.
Mbuno
Kha ndima ya 1, murendi u sumbedza uri musi muthu a nḓilani ya
lutendo hu a vha na u gunea fhedzi zwi songo ita uri muthu a nete. U
tea u konḓelela a bvelaphanḓa na lwendo lwawe.
Kha ndima ya 2, murendi u eletshedza vhathu uri musi vhe lutendoni
hu ḓo ḓi vha na zwikhakhisi/zwishushedzi naho zwo ralo ri songo litsha
u bvela phanḓa ra fhulufhela.
Kha ndima ya 3, murendi u khwaṱhisedza uri vhathu vha songo ofha vha
ḓi ita matsilu ngauri dzanga iḽi ḽi waniwa nga vho ṱalifhaho.
Kha ndima ya 4, murendi u itela khaedu riṋe nga tshashu uri kha ri litshe
u khakhisana na u thithisana nḓilani ya lutendo tshashu hu vhe u
tikedzana ri ḓo wana dzanga ḽa vhutshilo.
Kha ndima ya 5, murendi u khou khwaṱhisedza uri kha mafhungo a
lutendo a hu kombetshedzwi muthu a hu ṱoḓei matsilu naho ra nga vha
103
ro tshinya hani kha ri futelele u swika ri tshi wana zwivhuya zwe ra
shumela.
Magumo
[10]
Murendi o kona u shumisa ndima u pfukisela mulaedza kha vhavhali.
Vhavhali vha eletshedzwa uri musi vha lutendoni vha songo neta, vha
songo shushedzwa tshavho kha hu vhe u tikana u swika vha tshi wana
zwe vha shumela.
Mushumo 7: Mphe vhulisa - Nga Ndlovu L.R

1.1 Masambini a shayaho vhalisa.√ (1)
1.2 Mukango ḽi amba tshishumiswa tshine tsha shelwa kha muroho uri u vhibve zwavhuḓi,
hone afho kha tshirendo ḽi amba zwithu zwine zwa nga ḓisa mulalo/vhudziki kha
shango.√ (1)
1.3 Musidzana ane maḓamu awe a tshe o tou ima nahone hu si kale o thoma u tunga.√√ (2)
1.4 Muhumbulo muhulwane ndi uri a ṋewe maanḓa a u vhusa uri a lwele lushaka. (2)
1.5 Muvhali a nga takala a tshi pfa u ṋewa fulufhelo ḽa vhurangaphanḓa vhune uyu
murendi a nga vhu ḓisa kha shango.√√ (2)
1.6 Ee, ndi a mu pfela vhuṱungu ngauri u khou vhaiswa nga u vhona zwiito zwo
khakheaho zwa vharangaphanḓa vhane vha khou lwela maimo ngeno shango ḽi tshi
khou mbindimela, ene e hone ane a nga ḽi phulusa.√√ (2)
[10]
104
Marangaphanḓa
Mulaedza ndi zwine murendi a tama vhavhali vha tshi guda zwone nga tshirendo
tshawe. Murendi afha u ṱoḓa ri tshi guda uri shango ḽashu ḽa Afrika Tshipembe ḽi khou
shaya vhurangaphanḓa kwaho, vhune ha nga thusa lushaka u bva kha thambulo ine
lwa vha khayo. Ri guda uri vha hone vharangaphanḓa vhane vha nga ri u dzhena, vha
ita zwi ḓivhaleaho.
Mutumbu/Mbuno
Murendi u humbela u ṋewa tshikhala tsha u vha murangaphanḓa wa lushaka. Vhulisa
vhune murendi a khou humbela hone ndi ha u vha murangaphanḓa wa lushaka lwa
Afrika Tshipembe. Vhulisa vhune murendi a khou humbela hone vhu tea u tou vha
mbidzo i bvaho Mudzimuni uri a kone u bvisa vhathu khakhathini ine vho livhana
nayo. U lilela u vha mupfumedzanyi wa vhathu nga tshavho uri a fhelise vhutshinyi
vhune vhathu vha vha vho ḓidzhenisa khaho. Murendi u ḓiṋekedzela u fela lushaka
uri shangoni ḽa Afrika Tshipembe hu vhe na mulalo.
Magumo/Phendelo
Murendi o kona u bvisela khagala pfunzo ya tshirendo itshi a tshi itela u ṱana uri
shango ḽi khou shaya vhurangaphanḓa kwaho. U sumbedza uri ene u hone ane a nga
ḓisa vhudziki kha shango ḽashu. U swika na hune a tou humbela kha Musiki/Mudzimu
uri a ṋewe hovhu vhurangaphanḓa uri a kone u tshidza lushaka kha dandetande ḽine
lwa vha khaḽo. [10]
Mushumo 8: Khulukusho ya tshengelo - Nga Mudau T.T

1.1 Zwine murendi a tama u zwi bvisela khagala nga mutaladzi wa 1, ndi zwa uri u lwa (2)
na vhushai ndi zwithu zwa ndeme/vhuṱhogwa vhukuma.√√
1.2 Murendi u ombedzela uri muthu a sa lwa na vhushai zwithu zwawe zwi nga ima nga
nḓila i si yavhuḓi/yo khakheaho.√√ (2)
105
1.3 Tshirendo itshi tshi ṱana vhuḓipfi ha u pfa vhuṱungu. Murendi u sumbedza u pfa
vhuṱungu vhune muthu a ṱangana naho musi a tshi khou lwa na vhushai/thambulo.√√
(2)
1.4 Muhumbulo muhulwane wa tshirendo itshi ndi wa u tsivhudza vhathu uri vha lwe na
vhushai/thambulo.√√ (2)
1.5 Ee/Ndi a ima na na zwine murendi a zwi sumbedza kha tshirendo itshi, ngauri muthu
u fanela u ima nga milenzhe a lwa na vhushai/thambulo. √√ (2)
[10]

Marangaphanḓa
Vhuḓipfi ndi vhupfiwa/vhupfa vhune murendi a vha naho nga tshirendo tshawe.
Mitaladzi ndi vese dzi vhumbwaho nga maipfi. Mudi wa tshirendo itshi ndi ha u pfa
vhuṱungu.
Mutumbu/Mbuno
Mutaladzi wa 2 murendi u sumbedza uri kha u lwa na vhushai ho ḓala zwikhukhuliso
zwine zwa ita uri muthu a ṱangane na vhukonḓi. Zwikhukhuliso izwo zwi ita uri
muthu a pfe u vhavha kana a lwe nazwo.
Mitaladzi ya 6, 7 na 8 i sumbedza u pfa vhuṱungu/vhavha kha u lwa na vhushai vhune
muthu a ṱangana naho musi e kha fulo ḽa u lwa na vhusiwana.
Mitaladzi ya 9, 10, 11 na 12 i bvukulula vhukonḓi na u lemela ha u lwa na vhusiwana
kana vhulombo. Murendi u sumbedza uri zwi ṱoḓa nungo khulu na u konḓelela.
Mitaladzi ya 13, 15 na 16 murendi i ṱana u vhavha na u vhaiswa zwine murendi a
ṱangana nazwo musi e kha fulo ḽa u lwa na vhusiwana kana vhulombo uri vhu bve
vhutshiloni hawe.
Mutaladzi wa 19 u sumbedza u konḓelwa ha muthu musi a tshi konḓelela u bva

vhusiwanani u swika a tshi wana lupfumo lune a ḓo ḓiphiṋa ngalwo.
106
Mutaladzi wa 21 u sumbedza uri u lwa na vhusiwana zwi a konḓa u fana na mukala
lune zwi ṱoḓa vhuḓiimiseli vhukuma vhunga i tshenzhemo i konḓaho vhukuma.
Magumo/Phendelo
Murendi o kona u bvisela khagala mudi wa u pfa vhuṱungu nga u shumisa
mitaladzi/vese. Kha tshirendo itshi murendi u ṋekedza miṱaladzi i sumbedzaho u
konḓa ha ulwa na vhusiwana kana vhulombo zwine zwa ṱana u pfa u vhavha he a
ṱangana naho.
[10]
Mushumo 9: Mihumbulolutshetshe - Nga Mudau T.T

1.1 U ri muthu ane a sa ḓihumbulele ha na vhuimo kha zwine a humbula. Mihumbula
yawe i ya iswa ngei na ngei vhunga ene muṋe a sa koni u dzhia tsheo.√√ (2)
1.2 Khuhu ndi tshithu tshi sa lengi u hangwa. Muthu a sa ṱoḓi u ḓihumbulela ha lengi u
hangwa zwe a kaidzwa khazwo lune a nga dovha a vhuyelela kha vhukhakhi he a ita
murahu.√√ (2)
1.3 Ndi ḽimethafore. Hu khou buletshedzwa zwine nguluvhe ya vha zwone na u

tsivhudzwa hune muthu a sa ḓihumbuleli a nga ṱangana naho fhedzi a dovha a
humela kha zwo khakheaho.√√ (2)
1.4 Ndi ṱhumano kana ndungekano ya tswititi.√√ (2)
1.5 Ee . Muthu ane a sa ṱoḓe u ḓihumbulela ha na zwivhuya zwine a nga bveledza kha
vhutshilo ha ḓuvha na ḓuvha.√√ (2)
[10]
Phindulo:Mbudziso ndapfu
Marangaphanḓa
Vhuḓipfi ndi zwine murendi a ḓipfisa zwone nga murahu ha musi a tshi nwala tshirendo.
Murendi u shumisa maipfi u vhumba tshitanza/ ndima zwine zwoṱhe zwa anana na
107
muhumbulo wa tshirendo tshoṱhe nga u angaredza. Murendi u pfela vhuṱungu muthu ane
a sa ḓihumbulele ane a humbula sa ṅwana.
Mbuno
Murendi o vhaisala nga vhathu vha no humbula sa vhana vhaṱuku. Ri zwi vhona uri o
dzikuwa musi a tshi shumisa maipfi a fanaho na ‘ndi nguluvhe ine naho ya ṱanzwiwa i ya
dovha ya vhumbuluwa thopheni’. Afha ndi musi muthu o kaidziwa a dovha a ita hoho
vhukhakhi.
Murendi o shumisa ipfi buphuthe u sumbedza muthu a so ngo ṱalifhaho ngauri muthu wa
mihumbulo miṱuku kana ane a sa ṱoḓe u ḓihumbulela a muthu ane a vha a so ngo ṱalifha.
Murendi o shumisa ipfi lukhanḓwa u sumbedza nwana muṱuku zwine zwa sumbedza
mihumbulo miṱuku.
O dovha a shumisa ipfi ṱhunḓu a tshi sumbedza uri muthu a sa ṱoḓi u ḓihumbulela u tou
vhudzisa uri a ite mini sa muthu muswa musi o pfulutshela kha ḽiṅwe shango.
Murendi u shumisa maipfi lumemeni na magumoni ngauri arali muthu a sa ṱoḓi u
ḓihumbulela u fhedzisela o wela khomboni.
[10]
Mushumo 10: Voḓa kha tshiangaladzi - Nga Mudau T.T

1.1 Lunako lwa musidzana uyo a re kha tshifanyiso lune u ya nga ha murendi o (2)
nakesa.√√
1.2 Khaesura.√ Ngauri ho vha na u awela nyana murendi a dovha a bvelaphanḓa na (2)
muhumbulo.√
1.3 Muhumbulo muhulwane ndi wa u khoḓiwa ha tshifanyiso tsha musidzana wavhuḓi/ (2)
o nakaho u fhira na vhaimbi vha bvumo vha ḽifhasini.U dovha hafhu a khoḓa
vhukoni ha vhaoli kana vhatsila.√√
108
1.4 Thounu ya itshi tshirendo ndi ya nṱha.√ U vha nṱha ha iyi thounu zwi bvukulula
vhuḓipfi ha u takala vhunga murendi o takala nga lunako lwa voḓa ḽi re kha bodo yo
nembeledzwaho badani.√ (2)
1.5 Zwi a tendisea ngauri shangoni ri na vhathu vhane vha vha na vhukoni ha u ola. (2)
[10]
Marangaphanḓa
Ṱhalutshedzo ndi zwine tshirendo tsha amba zwone. Maipfi ndi ane murendi a a nanga u a
shumisa u bvisela khagala zwine a khou amba zwone. Figara dza muambo ndi zwifanyiso
zwa muhumbulo zwine murendi a nanga u zwi shumisa u bveledza ṱhalutshedzo ya
tshirendo.
Mbuno
Kha mutaladzi wa 2, murendi u shumisa ipfi tshifanyisovhaḓwa u bvisela khagala u
sumbedza uri musidzana uyu o naka.
Kha mutaladzi wa 3, murendi u shumisa ḽifanyisi, ḓSa ṋeledziḓ a tshi ṱoḓa u bvisela khagala
lunako lwa uyu musidzana.
Kha mutaladzi wa 5, murendi u shumisa ipfi mbumbomuthu ḽine ḽa khwaṱhisedza lunako.
Kha mutaladzi wa 7, murendi u shumisa ipfi ‘gondo’ ḽine ḽa ṱana lunako lwa tshikondo tsha
uyu musidzana.
Kha mutaladzi wa 8, murendi u shumisa ipfi ‘ḽibukhomu’ ḽi khwaṱhisedzaho u naka ha
khundu dzawe.
Kha mutaladzi wa 9, murendi u shumisa ipfi ‘ṱhase’ ḽi khwaṱhisedzaho lunako.
Magumo
Murendi o kona u shumisa maipfi u bvisela khagala lunako lwa tshifanyiso itshi tsha
musidzana wa lunako.
[10]
Mushumo 11: Ṅwananga - Nga Ṋetshiavha L
109
1.1 Vhathu/vhabebi vho lindela/lavhelela u swika ha ḓuvha ḽa mabebo a ṅwana wavho nga
maṱo matswuku.√ (2)
1.2 Ḽi ombedzela u ri uri ṅwana a bebwe zwi dzhia tshifhinga tshilapfu/vhabebi vha lindela
tshifhinga tshilapfu ṅwana a sa athu u bebwa.√√ (2)
1.3 Khaesura.√ I shuma u awedza vhavhali, uri vha dovhe u kona u bvela phanḓa na
muhumbulo.√ (2)
1.4 Ndi wa u ṱoda u sumbedza uri naho ṅwana a tshi bebwa e na pfanelo dzawe, dzi songo
ita uri a vho pfa u nga u fhira vhabebi vhawe/a vho ṱoḓa uri vha pfe ngae. Uri vhutshilo
vhu nake, ṅwana kha vhe kha vhuimo hawe ha u vha ṅwana na mubebi a ralovho, ndi
hone vhutshilo vhu tshi ḓo vha havhuḓi.√
(2)
1.5 Ee, ndi a ima nae. Ṅwana u bebwa e na pfanelo dzawe dza uri a aluswe zwavhuḓi
fhedzi pfanelo dzawe dzi tea u vha na mikano, dzi songo ita uri a nyadze vhahulwane
khae kana vhabebi vhawe. Mubebi kha vhe mubebi ṅwana a vhe ṅwana ndi hone
vhutshilo vhu tshi ḓo naka.
[Zwivhili fhedzi zwi pfalaho.] √√

(2)
[10]

Vese/mitaladzi ya 1, 2, na 3, murendi u sumbedza uri vhathu/vhabebi vho lindela
nga mbilu dzavho dzoṱhe ḓuvha ḽa u bebwa ha ṅwana o lindelwaho lwa tshifhinga
tshilapfu.
Vese/mitaladzi ya 4, 5, na 6, murendi u sumbedza uri u bebwa ha uyu ṅwana wa u
thoma zwi khwaṱhisedza lufuno lu re hone vhukati ha vhabebi vhawe vho mu
lindelaho nga mbilu dzo ṱambaho lwa tshifhinga tshilapfu. U bebwa ha ṅwana zwi
ḓisa dakalo vhutshiloni.
110
Vese/mitaladzi ya 7 na 8, i sumbedza uri naho vhabebi vha ṅwana vho vha vho no
ya vha vhona ṅwana wavho a sa athu bebwa nga mitshini ya madokotela i vhonaho
zwi re mivhilini ya vhathu, mbilu dzavho dzo ḓi dzulela u lavhelela u vhona ṅwana
wavho a tshi bebwa.
Vese/mitaladzi ya 9 na 10, murendi u bvisela khagala uri u bebwa ha ṅwana uyu zwo
mu ṋea tshirunzi/zwo ita uri a bve kha tshiimo tsha u vha ṅwana a vhe muthu
muhulwane o tewaho nga u vha na vhuḓifhinduleli ha mubebi.
Vese 11, 12, 13 na 14, murendi u bvisela khagala uri ṅwana u bebwa e na pfanelo
dzawe fhedzi dzi fanela u vha na vhuḓifhinduleli vhune a tea u ḓivha uri a dzi mu iti
uri a vhe muhulwane/fhire vhabebi vhawe. Mubebi u tea u ḓivha pfanelo dzawe dza
u vha mubebi na ṅwana a ḓivhe dzawe dza u vha ṅwana a ite nga u ralo.
[10]
Mushumo 12: Tshifhufhani - Nga Munzhelele D.N

1.1 Ndi ḽifanyamuthu/ḽimuthufhadzi/ḽiedzamuthu.√ Murendi u ṱoḓa u sumbedza uri ḽo wala hwala

vhatambi vha kha ḓi vhaho vhaṱuku/vhaswa/ vha kha ḓi vhaho na maanḓa.√√
(2)
1.2 Ndi khaesura.√ U khwaṱhisedza uri ho vha na u awela ha dovha ha bvelwa na phanḓa
na muhumbulo.√ (2)
1.3 Thounu ndi ya u pfa dakalo,√ ngauri murendi u khou amba nga ha u lindela u bebwa
ha ṅwana zwine kha vhathu vhanzhi hu ḓisa dakalo muṱani, mudi ndi wo
vhofholowaho u leluwaho ngauri muṱani uyu ho lindelwa matakadzambilu, tshibebwa
tshiswa. √√
(2)
1.4 Muhumbulo muhulwane ndi wa u sumbedza uri u bebwa ha ṅwana muṱani ndi zwithu
zwi takadzaho naho zwi tshi lindelwa tshifhinga tshilapfu, zwi alusaho mubebi, fhedzi
mubebi na ṅwana , vhoṱhe vha tea u ḓivha pfanelo dzavho dzoṱhe na
vhuḓifhinduleli.√√
(2)
111
Ee. Ndi a tendelana nae, ngauri naho ho bvelela zwithu zwi vhavhaho sa lufu, vhathu
vha tea u ṱanganedza vhutshilo ha bvela phanḓa.
KANA
Hai. A thi tendelani nae, ngauri u lovhelwa a si zwithu zwine zwa leluwa u
ṱanganedza zwi dzhia tshifhinga tshilapfu.
(2)
[10]
Murendi kha itshi tshirendo u lilela mpfu dzo welaho vhatambi vha bola ya milenzhe
ya Zambia musi bufho ḽe vha vha vho ḽi ṋamela ḽi tshi tshi wa ḽa ṋupela lwanzheni.
Hezwi murendi u zwi amba a tshi pfa vhuṱungu ngauri vhatambi havho vho fela
vhuṱunguni. Hezwi zwi ita uri thounu i vhe ya u fhasi yo fholaho. Mudi wa tshirendo
na wone u fhasi vhukuma ngauri hu khou ambiwa nga ha lufu. Ndi ngazwo tshirendo
hetshi tshi tshi ongolowa, ngeno na mitaladzi ya hone yo vangana mipfufhi na milapfu.
Hezwi zwi anana na muthu ane a khou amba a tshi fhihamelwa nga u pfa vhuṱungu
vhuhulu. Tshawe ndi u toolola mafhungo awe ngavhuya, a tshi tsengisa na miṱodzi.
Murendi o kona u bvisela khagala thounu na mudi musi a tshi elelwa mpfu dza havha
vhatambi vha bola ya milenzhe ya Zambia vho felaho lwanzheni ngei Gabon. Nyelelo
ya mitaladzi, mudi na thouni zwi bvisela zwavhuḓi khagala vhuḓipfi ha murendi.
[10]
NDIMA YA 5
RUBURIKI YA U ṰOLA MAANEA A ḼITHERETSHA
KHETHEKANYO YA A: RUBURIKI YA U ṰOLA MAANEA A ḼITHERETSHA – MBUDZISO

NDAPFU: VHURENDI [MARAGA: 10]
112
Khiraitheria Vhukoni ha nṱhesa Tshikili Tshone Vhukoni ha
vhukati/ho
linganelaho/vhu
fushaho
ZWI RE NGOMU 8–10 6–7 4–5
-Tsenguluso ya ṱhoho -Tsenguluso yo -U sumbedza u -Tsenguluso i fushaho/ -

Tshidziki tsha mafhungo/u nwelelaho ya ṱhoho. pfesesa na u sengulusa linganelaho ya ṱhoho. i
khwaṱhisedza nga vhuṱanzi ṱhoho nga nḓila yone.
-Mbuno dzo -Hu na dziṅwe mbuno -
na kupfesesele kwa
angalalaho dzi -Phindulo ndi yo dzavhuḓi dzi k
tshibveledzwa.
gobolaho; hu na faredzaho tikedzaho ṱhoho. d
khwaṱhisedzo yo zwidodombedzwa zwi
-Naho dziṅwe dza -
dziaho u bva kha khagala.
mbuno dzo tikedzwa, f
tshirendo.
-Mbuno dzi pfadzaho hu ḓi vha na vhuṱanzi ḽ
MARAGA 6
-U pfesesa ha nṱhesa dzo ṋekedzwa, naho vhu sa tendiseiho. n
ha lushaka lwa dziṅwe dzadzo dzi
-U pfesesa ha mutheo
ḽiṅwalwa (vhurendi) songo tou tikedzwa u
ha lushaka lwa
na tshirendo swika henefho.
ḽiṅwalwa (vhurendi) na
-U pfesesa ha lushaka tshirendo.
lwa ḽiṅwalwa
(vhurendi) na
tshirendo.
TSHIVHUMBEO NA -Tshivhumbeo tsho -Tshivhumbeo tshi re -Hu ḓi vha na vhuṅwe -

LUAMBO lunzhedzanaho khagala na mbuno dzi vhukhakhi ha p
tshoṱhe. tevhelelanaho lu tshivhumbeo. k
Tshivhumbeo, thevhekano
pfadzaho.
i pfadzaho na -Mbuno dzo lundwa -Maanea/Phindulo i -
kuṋekedzelwe kwa tshidele nahone dza -Thevhekano ya shaedza thevhekano d
mafhungo. bveledzwa zwi mbuno i a pfadza. yo fhaṱeaho ya p
khagala tshoṱhe. kupfesesele na
Luambo, thouni na -
ndunzhendunzhe.
tshitaila zwo shumiswaho l
113
kha maanea/phindulo -Luambo, tshitaela, na -Luambo, thouni na -Luambo lwo faredza -
ndapfu. thouni zwo vhibva, tshitaela hunzhi zwo vhukhakhi vhu si z
zwi a ṱokonya, lulama. gathi, thouni na
nahone zwo lulama. tshitaela hunzhi zwo
tea.
-A hu na vhukhakhi
MARAGA 3 vhu vhonalaho ha
girama, mupeleṱo na
zwiga zwa u vhala.
MARAGANYANGAREDZI 8–10 6–7 4–5
114

TSHIVENDA HL Poetry

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TSHIVENDA HL Poetry

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MIND THE GAP STUDY GUIDE

TSHIVENḒA LUAMBO LWA HAYANI

Curriculum and Assessment Policy Statement (CAPS) Grade 12 T s h i v e n ḓ a Home

Copyright © Department of Basic Education 2022

222 Struben Street, Pretoria, South Africa

Mind the Gap Team

Senior Project Leaders: Dr S Malapile and Ms C Weston

B Monyaki, B Ras, M Phonela, M Nematangari and C Blignaut

Onsite writers’ workshop support

J Mphidi, V Magelegeda, P Hlabiwa, R Maboyi, K Mothapo and N Malope

Following the release of Circular E8 of 2022, which ushers

MRS AM MOTSHEKGA, MP MINISTER

3.1 Tshirendo tsha 1: Ndi ḓembe-ḓe vhahashuni? 28

1.2 Gaidi iyi i nga shumiswa hani?

Nḓila dza u vhala • Dzudzanyani mushumo wa u vhala u ya nga khethekanyo ya u thoma.

• Ivhani na zwoṱhe zwine na ḓo zwi shumisa ni tshi vhala phanḓa ha

• Vhuluvhi haṋu vhu shuma zwavhuḓi nga u shumisa mivhala na

• U dovholola ndi zwa ndeme kha u elelwa mafhungo ane na fanela u a

• Funzani muṅwe ane a ḓo thetshelesa zwine na khou vhala. Zwi a thusa

• U eḓela lwo linganelaho vhusiku vhuṅwe na vhuṅwe, u ḽa zwiḽiwa zwa

• U vhalela mulingo zwi fana na u ita nḓowenḓowe, zwo ralo ni fanela

• Iḓani na bolopheni dzi ṅwalaho, penisela yo vhaḓiwaho, raba na

• Iyani bungani ni sa athu thoma u ṅwala. Ni songo fhedza tshifhinga tshaṋu

• Sedzulusani mbudziso iṅwe na iṅwe uri ni kone u pfesessa zwine ya khou

• Ṅwalani zwi no vhonala uri vhaṱhaṱhuvhi vha lelutshelwe nga u vhala

1.3.3 NYANGAREDZO YA BAMMBIRI ḼA VHUVHILI ḼA TSHIVENḒA LUAMBO

KHETHEKANYO YA A: Vhurendi (30)

4. Fhindulani MBUDZISO ṰHANU dzo fhelela: THARU kha KHETHEKANYO YA

VHURENDI HO RANDELWAHO – Fhindulani mbudziso MBILI.

Fhindulani mbudziso NTHIHI.

Fhindulani mbudziso NTHIHI.

5. KUNANGELWE KWA PHINDULO KHA KHETHEKANYO YA B

• Fhindulani mbudziso FHEDZI dza kha nganea/folukuḽoo na kha ḓirama dze na

7. Tevhedzani ndaela dzo ṋekedzwaho mathomoni a KHETHEKANYO IṄWE na

8. Nomborani phindulo dzaṋu kokotolo maelana na mutevhe wa u nombora wo

9. Thomani KHETHEKANYO IṄWE na IṄWE kha siaṱari ḼISWA.

10. Ndangatshifhinga yo anganywaho:

KHETHEKANYO YA A: Hu anganyelwa u swika kha minetse ya 40

11. Ṅwalani nga vhudele, nahone zwi vhaleaho.

Vhurendi ho randelwaho: Fhindulani mbudziso MBILI DZIṄWE na DZIṄWE.

Vhurendi vhu songo vhonwaho: Mbudziso ya KHOMBEKHOMBE

*PFESESANI: Fhindulani MBUDZISO NDAPFU NTHIHI na PFUFHI NTHIHI. Arali na

Fhindulani mbudziso NTHIHI u bva kha nganea/folukuḽoo yo randelwaho.

FOLUKUḼOO: Fhindulani mbudziso NTHIHI u bva kha FOLUKUḼOO yo randelwaho.

11. Mbudziso pfufhi 25

Fhindulani mbudziso NTHIHI fhedzi u bva kha ḓirama dzo randelwaho.

13. Mbudziso pfufhi 25

14. Mbudziso ndapfu 25

15. Mbudziso pfufhi 25

*PFESESANI:Kha KHETHEKANYO YA B na YA C, fhindulani MBUDZISO NDAPFU

KHETHEKANYO YA NOMBORO TSHIVHALO TSHA LUSWAYO

*PFESESANI: Kha KHETHEKANYO YA B na YA C, ni tea u vha na vhuṱanzi uri no fhindula

1.3.4 MBUDZISO PFUFHI NA NDAPFU

1.3.5. VHALINGI VHA SEDZA ZWIFHIO?

• U kona haṋu u dzudzanyulula mafhungo kha bugu idzo. Tsumbo: Ni nga

• U kona u ṋekedza mafhungo e a si tou buletshedzwa zwi khagala kha tshirendo,

LUSHAKA LWA MBUDZISO ZWINE NA FANELA U ITA

Mbudziso dza iniferentsi (u humbulela) musi u tshi sedza zwi re tshirendoni

MBONALO/ZWIṰALUSI ZWA VHURENDI

Dikishini. Ndi kunangele kwa maipfi nga murendi

Ḽitatathino/Ḽiṋeṋuli/Yufemizimu. U shumiswa ha maipfi a sa vhaisiho

Muthu wa u thoma. Ndi musi tshirendo tshi tshi ṅwalwa

Ḽiṋaṋedzi/Ḽikaluli/Haiphabole/phirisedzo. Ndi u amba nyito yo fhirisisaho